អដ្ឋកថា > សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) > មជ្ឈិមនិកាយ (អដ្ឋកថា)

១. តត្ថ មជ្ឈិមសង្គីតិ នាម បណ្ណាសតោ មូលបណ្ណាសា មជ្ឈិមបណ្ណាសា ឧបរិបណ្ណាសាតិ បណ្ណាសត្តយសង្គហា. វគ្គតោ ឯកេកាយ បណ្ណាសាយ បញ្ច បញ្ច វគ្គេ កត្វា បន្នរសវគ្គសមាយោគា. សុត្តតោ ទិយឌ្ឍសុត្តសតំ ទ្វេ ច សុត្តន្តា. បទតោ តេវីសុត្តរបញ្ចសតាធិកានិ អសីតិបទសហស្សានិ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘អសីតិបទសហស្សានិ, ភិយ្យោ បញ្ចសតានិ ច;

បុន តេវីសតិ វុត្តា, បទមេវំ វវត្ថិត’’ន្តិ.

អក្ខរតោ ¶ សត្ត អក្ខរសតសហស្សានិ ចត្តាលីសញ្ច សហស្សានិ តេបញ្ញាសញ្ច អក្ខរានិ. ភាណវារតោ អសីតិ ភាណវារា តេវីសបទាធិកោ ច ឧបឌ្ឍភាណវារោ. អនុសន្ធិតោ បុច្ឆានុសន្ធិ-អជ្ឈាសយានុសន្ធិ-យថានុសន្ធិវសេន សង្ខេបតោ តិវិធោ អនុសន្ធិ. វិត្ថារតោ បនេត្ថ តីណិ អនុសន្ធិសហស្សានិ នវ ច សតានិ ហោន្តិ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘តីណិ ¶ សន្ធិសហស្សានិ, តថា នវសតានិ ច;

អនុសន្ធិនយា ឯតេ, មជ្ឈិមស្ស បកាសិតា’’តិ.

តត្ថ បណ្ណាសាសុ មូលបណ្ណាសា អាទិ, វគ្គេសុ មូលបរិយាយវគ្គោ, សុត្តេសុ មូលបរិយាយសុត្តំ. តស្សាបិ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិកំ អាយស្មតា អានន្ទេន បឋមមហាសង្គីតិកាលេ វុត្តំ និទានមាទិ. សា បនេសា បឋមមហាសង្គីតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ អាទិម្ហិ វិត្ថារិតា. តស្មា សា តត្ថ វិត្ថារិតនយេនេវ វេទិតព្ពា.

១. យំ ¶ ¶ ¶ បនេតំ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិកំ និទានំ. តត្ថ ឯវន្តិ និបាតបទំ. មេតិអាទីនិ នាមបទានិ. ឧក្កដ្ឋាយំ វិហរតីតិ ឯត្ថ វីតិ ឧបសគ្គបទំ, ហរតីតិ អាខ្យាតបទន្តិ ឥមិនា តាវ នយេន បទវិភាគោ វេទិតព្ពោ.

អត្ថតោ បន ឯវំ-សទ្ទោ តាវ ឧបមូបទេសសម្បហំសនគរហណវចនសម្បដិគ្គហាការនិទស្សនាវធារណាទិអនេកត្ថប្បភេទោ. តថាហេស – ‘‘ឯវំ ជាតេន មច្ចេន កត្តព្ពំ កុសលំ ពហុ’’ន្តិ ឯវមាទីសុ (ធ. ប. ៥៣) ឧបមាយំ អាគតោ. ‘‘ឯវំ តេ អភិក្កមិតព្ពំ, ឯវំ តេ បដិក្កមិតព្ព’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.១២២) ឧបទេសេ. ‘‘ឯវមេតំ ភគវា, ឯវមេតំ សុគតា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.៦៦) សម្បហំសនេ. ‘‘ឯវមេវំ បនាយំ វសលី យស្មិំ វា តស្មិំ វា តស្ស មុណ្ឌកស្ស សមណកស្ស វណ្ណំ ភាសតី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១៨៧) គរហណេ. ‘‘ឯវំ ភន្តេតិ ខោ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ បច្ចស្សោសុ’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១) វចនសម្បដិគ្គហេ. ‘‘ឯវំ ព្យាខោ អហំ, ភន្តេ, ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៩៨) អាការេ. ‘‘ឯហិ ត្វំ, មាណវក, យេន សមណោ អានន្ទោ តេនុបសង្កម, ឧបសង្កមិត្វា មម វចនេន សមណំ, អានន្ទំ, អប្បាពាធំ អប្បាតង្កំ លហុដ្ឋានំ ពលំ ផាសុវិហារំ បុច្ឆ – ‘សុភោ មាណវោ តោទេយ្យបុត្តោ, ភវន្តំ អានន្ទំ, អប្បាពាធំ អប្បាតង្កំ លហុដ្ឋានំ ពលំ ផាសុវិហារំ បុច្ឆតី’តិ, ឯវញ្ច វទេហិ សាធុ កិរ ភវំ អានន្ទោ យេន សុភស្ស មាណវស្ស តោទេយ្យបុត្តស្ស និវេសនំ, តេនុបសង្កមតុ អនុកម្បំ ឧបាទាយា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៤៤៥) និទស្សនេ. ‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, កាលាមា, ឥមេ ធម្មា កុសលា វា អកុសលា ¶ វាតិ? អកុសលា, ភន្តេ. សាវជ្ជា វា អនវជ្ជា វាតិ? សាវជ្ជា, ភន្តេ. វិញ្ញុគរហិតា វា វិញ្ញុប្បសត្ថា វាតិ? វិញ្ញុគរហិតា, ភន្តេ. សមត្តា សមាទិន្នា អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តិ នោ វា, កថំ វោ ឯត្ថ ហោតីតិ? សមត្តា, ភន្តេ, សមាទិន្នា អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តិ, ឯវំ នោ ឯត្ថ ហោតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.៦៦) អវធារណេ. ស្វាយមិធ អាការនិទស្សនាវធារណេសុ ទដ្ឋព្ពោ.

តត្ថ ¶ អាការដ្ឋេន ឯវំសទ្ទេន ឯតមត្ថំ ទីបេតិ – នានានយនិបុណំ អនេកជ្ឈាសយសមុដ្ឋានំ អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នំ វិវិធបាដិហារិយំ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធគម្ភីរំ សព្ពសត្តានំ សកសកភាសានុរូបតោ សោតបថមាគច្ឆន្តំ ¶ តស្ស ភគវតោ វចនំ សព្ពប្បការេន កោ សមត្ថោ វិញ្ញាតុំ, សព្ពថាមេន បន សោតុកាមតំ ជនេត្វាបិ ឯវំ មេ សុតំ, មយាបិ ឯកេនាការេន សុតន្តិ.

និទស្សនដ្ឋេន ‘‘នាហំ សយម្ភូ, ន មយា ឥទំ សច្ឆិកត’’ន្តិ អត្តានំ បរិមោចេន្តោ ឯវំ មេ សុតំ, មយាបិ ឯវំ សុតន្តិ ឥទានិ វត្តព្ពំ សកលំ សុត្តំ និទស្សេតិ.

អវធារណដ្ឋេន ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ពហុស្សុតានំ យទិទំ អានន្ទោ, គតិមន្តានំ, សតិមន្តានំ, ធិតិមន្តានំ, ឧបដ្ឋាកានំ យទិទំ អានន្ទោ’’តិ (អ. និ. ១.២១៩-២២៣) ឯវំ ភគវតា, ‘‘អាយស្មា អានន្ទោ អត្ថកុសលោ ធម្មកុសលោ ព្យញ្ជនកុសលោ និរុត្តិកុសលោ បុព្ពាបរកុសលោ’’តិ (អ. និ. ៥.១៦៩) ឯវំ ធម្មសេនាបតិនា ច បសត្ថភាវានុរូបំ អត្តនោ ធារណពលំ ទស្សេន្តោ សត្តានំ សោតុកម្យតំ ជនេតិ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ, តញ្ច ខោ អត្ថតោ វា ព្យញ្ជនតោ វា អនូនមនធិកំ, ឯវមេវ ន អញ្ញថា ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ.

មេ-សទ្ទោ តីសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ. តថា ហិស្ស ‘‘គាថាភិគីតំ មេ អភោជនេយ្យ’’ន្តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨១) មយាតិ អត្ថោ. ‘‘សាធុ មេ, ភន្តេ ភគវា, សំខិត្តេន ធម្មំ ទេសេតូ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៤.៨៨) មយ្ហន្តិ អត្ថោ. ‘‘ធម្មទាយាទា មេ, ភិក្ខវេ, ភវថា’’តិអាទីសុ ¶ (ម. និ. ១.២៩) មមាតិ អត្ថោ. ឥធ បន ‘‘មយា សុត’’ន្តិ ច ‘‘មម សុត’’ន្តិ ច អត្ថទ្វយេ យុជ្ជតិ.

សុតន្តិ អយំ សុត-សទ្ទោ សឧបសគ្គោ ច អនុបសគ្គោ ច គមន-វិស្សុត-កិលិន្ន-ឧបចិតានុយោគ-សោតវិញ្ញេយ្យ-សោតទ្វារានុសារវិញ្ញាតាទិអនេកត្ថប្បភេទោ. តថា ហិស្ស ‘‘សេនាយ បសុតោ’’តិអាទីសុ គច្ឆន្តោតិ អត្ថោ. ‘‘សុតធម្មស្ស បស្សតោ’’តិអាទីសុ (ឧទា. ១១) វិស្សុតធម្មស្សាតិ អត្ថោ, ‘‘អវស្សុតា អវស្សុតស្សាតិ’’អាទីសុ (បាចិ. ៦៥៧) កិលិន្នា កិលិន្នស្សាតិ អត្ថោ. ‘‘តុម្ហេហិ បុញ្ញំ បសុតំ អនប្បក’’ន្តិអាទីសុ (ខុ. បា. ៧.១២) ឧបចិតន្តិ ¶ អត្ថោ. ‘‘យេ ឈានបសុតា ធីរា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៨១) ឈានានុយុត្តាតិ អត្ថោ. ‘‘ទិដ្ឋំ សុតំ មុត’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៤១) សោតវិញ្ញេយ្យន្តិ អត្ថោ. ‘‘សុតធរោ សុតសន្និចយោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៣៩) សោតទ្វារានុសារវិញ្ញាតធរោតិ អត្ថោ. ឥធ បនស្ស សោតទ្វារានុសារេន ‘‘ឧបធារិត’’ន្តិ វា ‘‘ឧបធារណ’’ន្តិ វាតិ ¶ អត្ថោ. មេ-សទ្ទស្ស ហិ មយាតិ អត្ថេ សតិ ‘‘ឯវំ មយា សុតំ សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារិត’’ន្តិ យុជ្ជតិ. មមាតិ អត្ថេ សតិ ‘‘ឯវំ មម សុតំ សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារណ’’ន្តិ យុជ្ជតិ.

ឯវមេតេសុ តីសុ បទេសុ ឯវន្តិ សោតវិញ្ញាណាទិវិញ្ញាណកិច្ចនិទស្សនំ. មេតិ វុត្តវិញ្ញាណសមង្គិបុគ្គលនិទស្សនំ. សុតន្តិ អស្សវនភាវប្បដិក្ខេបតោ អនូនានធិកាវិបរីតគ្គហណនិទស្សនំ. តថា ឯវន្តិ តស្សា សោតទ្វារានុសារេន បវត្តាយ វិញ្ញាណវីថិយា នានប្បការេន អារម្មណេ បវត្តិភាវប្បកាសនំ. មេតិ អត្តប្បកាសនំ. សុតន្តិ ធម្មប្បកាសនំ. អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបោ ‘‘នានប្បការេន អារម្មណេ បវត្តាយ វិញ្ញាណវីថិយា មយា ន អញ្ញំ កតំ, ឥទំ បន កតំ, អយំ ធម្មោ សុតោ’’តិ.

តថា ឯវន្តិ និទ្ទិសិតព្ពប្បកាសនំ. មេតិ បុគ្គលប្បកាសនំ. សុតន្តិ បុគ្គលកិច្ចប្បកាសនំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យំ សុត្តំ និទ្ទិសិស្សាមិ, តំ មយា ឯវំ សុតន្តិ.

តថា ឯវន្តិ យស្ស ចិត្តសន្តានស្ស នានាការប្បវត្តិយា នានត្ថព្យញ្ជនគ្គហណំ ហោតិ, តស្ស ¶ នានាការនិទ្ទេសោ. ឯវន្តិ ហិ អយំ អាការបញ្ញត្តិ, មេតិ កត្តុនិទ្ទេសោ, សុតន្តិ វិសយនិទ្ទេសោ. ឯត្តាវតា នានាការប្បវត្តេន ចិត្តសន្តានេន តំសមង្គិនោ កត្តុវិសយេ គហណសន្និដ្ឋានំ កតំ ហោតិ.

អថ វា ឯវន្តិ បុគ្គលកិច្ចនិទ្ទេសោ. សុតន្តិ វិញ្ញាណកិច្ចនិទ្ទេសោ. មេតិ ឧភយកិច្ចយុត្តបុគ្គលនិទ្ទេសោ. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ – មយា សវនកិច្ចវិញ្ញាណសមង្គិនា បុគ្គលេន វិញ្ញាណវសេន លទ្ធសវនកិច្ចវោហារេន សុតន្តិ.

តត្ថ ឯវន្តិ ច មេតិ ច សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ. កិញ្ហេត្ថ តំ បរមត្ថតោ អត្ថិ, យំ ឯវន្តិ វា មេតិ វា និទ្ទេសំ លភេថ? សុតន្តិ ¶ វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ. យញ្ហិ តមេត្ថ សោតេន ឧបលទ្ធំ, តំ បរមត្ថតោ វិជ្ជមានន្តិ.

តថា ឯវន្តិ ច មេតិ ច តំ តំ ឧបាទាយ វត្តព្ពតោ ឧបាទាបញ្ញត្តិ. សុតន្តិ ទិដ្ឋាទីនិ ឧបនិធាយ វត្តព្ពតោ ឧបនិធាបញ្ញត្តិ. ឯត្ថ ច ឯវន្តិ វចនេន អសម្មោហំ ទីបេតិ. ន ហិ សម្មូឡ្ហោ នានប្បការបដិវេធសមត្ថោ ហោតិ. សុតន្តិ វចនេន សុតស្ស អសម្មោសំ ទីបេតិ. យស្ស ហិ សុតំ សម្មុដ្ឋំ ហោតិ ¶ , ន សោ កាលន្តរេន មយា សុតន្តិ បដិជានាតិ. ឥច្ចស្ស អសម្មោហេន បញ្ញាសិទ្ធិ, អសម្មោសេន បន សតិសិទ្ធិ. តត្ថ បញ្ញា បុព្ពង្គមាយ សតិយា ព្យញ្ជនាវធារណសមត្ថតា, សតិបុព្ពង្គមាយ បញ្ញាយ អត្ថបដិវេធសមត្ថតា, តទុភយសមត្ថតាយោគេន អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នស្ស ធម្មកោសស្ស អនុបាលនសមត្ថតោ ធម្មភណ្ឌាគារិកត្តសិទ្ធិ.

អបរោ នយោ – ឯវន្តិ វចនេន យោនិសោ មនសិការំ ទីបេតិ, អយោនិសោ មនសិករោតោ ហិ នានប្បការបដិវេធាភាវតោ. សុតន្តិ វចនេន អវិក្ខេបំ ទីបេតិ, វិក្ខិត្តចិត្តស្ស សវនាភាវតោ. តថា ហិ វិក្ខិត្តចិត្តោ បុគ្គលោ សព្ពសម្បត្តិយា វុច្ចមានោបិ ‘‘ន មយា សុតំ, បុន ភណថា’’តិ ភណតិ. យោនិសោ មនសិការេន ចេត្ថ អត្តសម្មាបណិធិំ បុព្ពេ ច កតបុញ្ញតំ សាធេតិ, សម្មា អបណិហិតត្តស្ស បុព្ពេ អកតបុញ្ញស្ស វា តទភាវតោ. អវិក្ខេបេន ¶ បន សទ្ធម្មស្សវនំ សប្បុរិសូបនិស្សយញ្ច សាធេតិ. ន ហិ វិក្ខិត្តចិត្តោ សោតុំ សក្កោតិ, ន ច សប្បុរិសេ អនុបស្សយមានស្ស សវនំ អត្ថីតិ.

អបរោ នយោ – យស្មា ឯវន្តិ យស្ស ចិត្តសន្តានស្ស នានាការប្បវត្តិយា នានត្ថព្យញ្ជនគ្គហណំ ហោតិ, តស្ស នានាការនិទ្ទេសោតិ វុត្តំ. សោ ច ឯវំ ភទ្ទកោ អាការោ ន សម្មា អប្បណិហិតត្តនោ បុព្ពេ អកតបុញ្ញស្ស វា ហោតិ, តស្មា ឯវន្តិ ឥមិនា ភទ្ទកេន អាការេន បច្ឆិមចក្កទ្វយសម្បត្តិំ អត្តនោ ទីបេតិ, សុតន្តិ សវនយោគេន បុរិមចក្កទ្វយសម្បត្តិំ. ន ហិ អប្បតិរូបទេសេ វសតោ សប្បុរិសូបនិស្សយវិរហិតស្ស វា សវនំ អត្ថិ. ឥច្ចស្ស បច្ឆិមចក្កទ្វយសិទ្ធិយា អាសយសុទ្ធិ សិទ្ធា ហោតិ. បុរិមចក្កទ្វយសិទ្ធិយា បយោគសុទ្ធិ. តាយ ច អាសយសុទ្ធិយា អធិគមព្យត្តិសិទ្ធិ, បយោគសុទ្ធិយា អាគមព្យត្តិសិទ្ធិ. ឥតិ បយោគាសយសុទ្ធស្ស ¶ អាគមាធិគមសម្បន្នស្ស វចនំ អរុណុគ្គំ វិយ សូរិយស្ស ឧទយតោ យោនិសោមនសិការោ វិយ ច កុសលកម្មស្ស អរហតិ ភគវតោ វចនស្ស បុព្ពង្គមំ ភវិតុន្តិ ឋានេ និទានំ ឋបេន្តោ ឯវំ មេ សុតន្តិអាទិមាហ.

អបរោ នយោ – ឯវន្តិ ឥមិនា នានប្បការបដិវេធទីបកេន វចនេន អត្តនោ អត្ថបដិភានបដិសម្ភិទាសម្បត្តិសព្ភាវំ ទីបេតិ. សុតន្តិ ឥមិនា សោតព្ពភេទបដិវេធទីបកេន ធម្មនិរុត្តិបដិសម្ភិទាសម្បត្តិសព្ភាវំ ¶ . ឯវន្តិ ច ឥទំ យោនិសោមនសិការទីបកំ វចនំ ភាសមានោ – ‘‘ឯតេ មយា ធម្មា មនសានុបេក្ខិតា ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធា’’តិ ទីបេតិ. សុតន្តិ ឥទំ សវនយោគទីបកំ វចនំ ភាសមានោ – ‘‘ពហូ មយា ធម្មា សុតា ធាតា វចសា បរិចិតា’’តិ ទីបេតិ. តទុភយេនបិ អត្ថព្យញ្ជនបារិបូរិំ ទីបេន្តោ សវនេ អាទរំ ជនេតិ. អត្ថព្យញ្ជនបរិបុណ្ណញ្ហិ ធម្មំ អាទរេន អស្សុណន្តោ មហតា ហិតា បរិពាហិរោ ហោតីតិ អាទរំ ជនេត្វា សក្កច្ចំ ធម្មោ សោតព្ពោតិ.

‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ ឥមិនា បន សកលេន វចនេន អាយស្មា អានន្ទោ តថាគតប្បវេទិតំ ធម្មំ អត្តនោ អទហន្តោ អសប្បុរិសភូមិំ អតិក្កមតិ, សាវកត្តំ បដិជានន្តោ សប្បុរិសភូមិំ ឱក្កមតិ. តថា អសទ្ធម្មា ចិត្តំ វុដ្ឋាបេតិ, សទ្ធម្មេ ចិត្តំ បតិដ្ឋាបេតិ. ‘‘កេវលំ សុតមេវេតំ មយា ¶ តស្សេវ បន ភគវតោ វចន’’ន្តិ ទីបេន្តោ អត្តានំ បរិមោចេតិ, សត្ថារំ អបទិសតិ, ជិនវចនំ អប្បេតិ, ធម្មនេត្តិំ បតិដ្ឋាបេតិ.

អបិច ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ អត្តនា ឧប្បាទិតភាវំ អប្បដិជានន្តោ បុរិមវចនំ វិវរន្តោ ‘‘សម្មុខា បដិគ្គហិតមិទំ មយា តស្ស ភគវតោ ចតុវេសារជ្ជវិសារទស្ស ទសពលធរស្ស អាសភដ្ឋានដ្ឋាយិនោ សីហនាទនាទិនោ សព្ពសត្តុត្តមស្ស ធម្មិស្សរស្ស ធម្មរាជស្ស ធម្មាធិបតិនោ ធម្មទីបស្ស ធម្មសរណស្ស សទ្ធម្មវរចក្កវត្តិនោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស វចនំ, ន ឯត្ថ អត្ថេ វា ធម្មេ វា បទេ វា ព្យញ្ជនេ វា កង្ខា វា វិមតិ វា កត្តព្ពា’’តិ សព្ពទេវមនុស្សានំ ឥមស្មិំ ធម្មេ អស្សទ្ធិយំ វិនាសេតិ, សទ្ធាសម្បទំ ឧប្បាទេតីតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘វិនាសយតិ ¶ អស្សទ្ធំ, សទ្ធំ វឌ្ឍេតិ សាសនេ;

ឯវំ មេ សុតមិច្ចេវំ, វទំ គោតមសាវកោ’’តិ.

ឯកន្តិ គណនបរិច្ឆេទនិទ្ទេសោ. សមយន្តិ បរិច្ឆិន្ននិទ្ទេសោ. ឯកំ សមយន្តិ អនិយមិតបរិទីបនំ. តត្ថ សមយសទ្ទោ –

សមវាយេ ខណេ កាលេ, សមូហេ ហេតុទិដ្ឋិសុ;

បដិលាភេ បហានេ ច, បដិវេធេ ច ទិស្សតិ.

តថា ហិស្ស ‘‘អប្បេវ នាម ស្វេបិ ឧបសង្កមេយ្យាម កាលញ្ច សមយញ្ច ឧបាទាយា’’តិ ឯវមាទីសុ (ទី. និ. ១.៤៤៧) សមវាយោ ¶ អត្ថោ. ‘‘ឯកោវ ខោ, ភិក្ខវេ, ខណោ ច សមយោ ច ព្រហ្មចរិយវាសាយា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.២៩) ខណោ. ‘‘ឧណ្ហសមយោ បរិឡាហសមយោ’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៣៥៨) កាលោ. ‘‘មហាសមយោ បវនស្មិ’’ន្តិអាទីសុ សមូហោ. ‘‘សមយោបិ ខោ តេ, ភទ្ទាលិ, អប្បដិវិទ្ធោ អហោសិ, ភគវា ខោ សាវត្ថិយំ វិហរតិ, ភគវាបិ មំ ជានិស្សតិ, ‘ភទ្ទាលិ, នាម ភិក្ខុ សត្ថុសាសនេ សិក្ខាយ ន បរិបូរការី’តិ, អយម្បិ ខោ តេ, ភទ្ទាលិ, សមយោ អប្បដិវិទ្ធោ អហោសី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១៣៥) ហេតុ ¶ . ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ឧគ្គាហមានោ បរិព្ពាជកោ សមណមុណ្ឌិកាបុត្តោ សមយប្បវាទកេ តិន្ទុកាចីរេ ឯកសាលកេ មល្លិកាយ អារាមេ បដិវសតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.២៦០) ទិដ្ឋិ.

‘‘ទិដ្ឋេ ធម្មេ ច យោ អត្ថោ, យោ ចត្ថោ សម្បរាយិកោ;

អត្ថាភិសមយា ធីរោ, បណ្ឌិតោតិ បវុច្ចតី’’តិ. –

អាទីសុ (សំ. និ. ១.១២៩) បដិលាភោ. ‘‘សម្មា មានាភិសមយា អន្តមកាសិ ទុក្ខស្សា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៤) បហានំ. ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ សង្ខតដ្ឋោ សន្តាបដ្ឋោ វិបរិណាមដ្ឋោ អភិសមយដ្ឋោ’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ៣.១) បដិវេធោ. ឥធ បនស្ស កាលោ អត្ថោ. តេន សំវច្ឆរ-ឧតុ-មាសឌ្ឍមាស-រត្តិ-ទិវ-បុព្ពណ្ហ-មជ្ឈន្ហិក-សាយន្ហ- បឋមមជ្ឈិមបច្ឆិមយាម-មុហុត្តាទីសុ កាលប្បភេទភូតេសុ សមយេសុ ឯកំ សមយន្តិ ទីបេតិ.

តត្ថ កិញ្ចាបិ ឯតេសុ សំវច្ឆរាទីសុ សមយេសុ យំ យំ សុត្តំ យម្ហិ យម្ហិ សំវច្ឆរេ ឧតុម្ហិ មាសេ បក្ខេ រត្តិភាគេ ទិវសភាគេ វា វុត្តំ, សព្ពំ តំ ថេរស្ស ¶ សុវិទិតំ សុវវត្ថាបិតំ បញ្ញាយ. យស្មា បន ‘‘ឯវំ មេ សុតំ អសុកសំវច្ឆរេ អសុកឧតុម្ហិ អសុកមាសេ អសុកបក្ខេ អសុករត្តិភាគេ អសុកទិវសភាគេ វា’’តិ ឯវំ វុត្តេ ន សក្កា សុខេន ធារេតុំ វា ឧទ្ទិសិតុំ វា ឧទ្ទិសាបេតុំ វា, ពហុ ច វត្តព្ពំ ហោតិ, តស្មា ឯកេនេវ បទេន តមត្ថំ សមោធានេត្វា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ អាហ.

យេ វា ឥមេ គព្ភោក្កន្តិសមយោ ជាតិសមយោ សំវេគសមយោ អភិនិក្ខមនសមយោ ទុក្ករការិកសមយោ មារវិជយសមយោ អភិសម្ពោធិសមយោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារសមយោ ទេសនាសមយោ បរិនិព្ពានសមយោតិ ឯវមាទយោ ភគវតោ ទេវមនុស្សេសុ អតិវិយ សុប្បកាសា អនេកកាលប្បភេទា ឯវ សមយា, តេសុ សមយេសុ ទេសនាសមយសង្ខាតំ ¶ ឯកំ សមយន្តិ ទីបេតិ. យោ ចាយំ ញាណករុណាកិច្ចសមយេសុ អរុណាកិច្ចសមយោ, អត្តហិតបរហិតបដិបត្តិសមយេសុ បរហិតបដិបត្តិសមយោ, សន្និបតិតានំ ករណីយទ្វយសមយេសុ ធម្មិកថាសមយោ, ទេសនាបដិបត្តិសមយេសុ ¶ ទេសនាសមយោ, តេសុបិ សមយេសុ អញ្ញតរំ សន្ធាយ ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ អាហ.

កស្មា បនេត្ថ យថា អភិធម្មេ ‘‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរ’’ន្តិ ច ឥតោ អញ្ញេសុ សុត្តបទេសុ ‘‘យស្មិំ សមយេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហី’’តិ ច ភុម្មវចនេន និទ្ទេសោ កតោ, វិនយេ ច ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា’’តិ ករណវចនេន, តថា អកត្វា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ ឧបយោគវចននិទ្ទេសោ កតោតិ. តត្ថ តថា ឥធ ច អញ្ញថា អត្ថសម្ភវតោ. តត្ថ ហិ អភិធម្មេ ឥតោ អញ្ញេសុ សុត្តបទេសុ ច អធិករណត្ថោ ភាវេនភាវលក្ខណត្ថោ ច សម្ភវតិ. អធិករណញ្ហិ កាលត្ថោ ច សមូហត្ថោ ច សមយោ, តត្ថ វុត្តានំ ផស្សាទិធម្មានំ ខណសមវាយហេតុសង្ខាតស្ស ច សមយស្ស ភាវេន តេសំ ភាវោ លក្ខីយតិ, តស្មា តទត្ថជោតនត្ថំ តត្ថ ភុម្មវចននិទ្ទេសោ កតោ.

វិនយេ ច ហេតុអត្ថោ ករណត្ថោ ច សម្ភវតិ. យោ ហិ សោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិសមយោ សារិបុត្តាទីហិបិ ទុព្ពិញ្ញេយ្យោ, តេន សមយេន ហេតុភូតេន ករណភូតេន ច សិក្ខាបទានិ បញ្ញាបយន្តោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុញ្ច អបេក្ខមានោ ភគវា តត្ថ តត្ថ វិហាសិ, តស្មា តទត្ថជោតនត្ថំ តត្ថ ករណវចនេន និទ្ទេសោ កតោ.

ឥធ ¶ បន អញ្ញស្មិញ្ច ឯវំជាតិកេ អច្ចន្តសំយោគត្ថោ សម្ភវតិ. យញ្ហិ សមយំ ភគវា ឥមំ អញ្ញំ វា សុត្តន្តំ ទេសេសិ, អច្ចន្តមេវ តំ សមយំ ករុណាវិហារេន វិហាសិ, តស្មា តទត្ថជោតនត្ថំ ឥធ ឧបយោគវចននិទ្ទេសោ កតោតិ.

‘‘តំ តំ អត្ថមបេក្ខិត្វា, ភុម្មេន ករណេន ច;

អញ្ញត្រ សមយោ វុត្តោ, ឧបយោគេន សោ ឥធា’’តិ.

បោរាណា ¶ បន វណ្ណយន្តិ – ‘‘តស្មិំ សមយេ’’តិ វា – ‘‘តេន សមយេនា’’តិ វា – ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ ¶ វា អភិលាបមត្តភេទោ ឯស, សព្ពត្ថ ភុម្មមេវ អត្ថោតិ. តស្មា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ វុត្តេបិ ‘‘ឯកស្មិំ សមយេ’’តិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ភគវាតិ គរុ. គរុញ្ហិ លោកេ ‘‘ភគវា’’តិ វទន្តិ. អយញ្ច សព្ពគុណវិសិដ្ឋតាយ សព្ពសត្តានំ គរុ, តស្មា ‘‘ភគវា’’តិ វេទិតព្ពោ. បោរាណេហិបិ វុត្តំ –

‘‘ភគវាតិ វចនំ សេដ្ឋំ, ភគវាតិ វចនមុត្តមំ;

គរុគារវយុត្តោ សោ, ភគវា តេន វុច្ចតី’’តិ.

‘‘ភាគ្យវា ភគ្គវា យុត្តោ, ភគេហិ ច វិភត្តវា;

ភត្តវា វន្តគមនោ, ភវេសុ ភគវា តតោ’’តិ. –

ឥមិស្សា គាថាយ វសេនស្ស បទស្ស វិត្ថារតោ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. សោ ច វិសុទ្ធិមគ្គេ ពុទ្ធានុស្សតិនិទ្ទេសេ វុត្តោយេវ.

ឯត្តាវតា ចេត្ថ ឯវំ មេ សុតន្តិ វចនេន យថាសុតំ ធម្មំ ទស្សេន្តោ ភគវតោ ធម្មសរីរំ បច្ចក្ខំ ករោតិ. តេន – ‘‘នយិទំ អតិក្កន្តសត្ថុកំ បាវចនំ, អយំ វោ សត្ថា’’តិ សត្ថុ អទស្សនេន ឧក្កណ្ឋិតំ ជនំ សមស្សាសេតិ.

ឯកំ សមយំ ភគវាតិ វចនេន តស្មិំ សមយេ ភគវតោ អវិជ្ជមានភាវំ ទស្សេន្តោ រូបកាយបរិនិព្ពានំ សាធេតិ. តេន ‘‘ឯវំវិធស្ស ¶ នាម អរិយធម្មស្ស ទេសកោ ទសពលធរោ វជិរសង្ឃាតសមានកាយោ, សោបិ ភគវា បរិនិព្ពុតោ, កេន អញ្ញេន ជីវិតេ អាសា ជនេតព្ពា’’តិ ជីវិតមទមត្តំ ជនំ សំវេជេតិ, សទ្ធម្មេ ចស្ស ឧស្សាហំ ជនេតិ.

ឯវន្តិ ច ភណន្តោ ទេសនាសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ. មេ សុតន្តិ សាវកសម្បត្តិំ. ឯកំ សមយន្តិ កាលសម្បត្តិំ. ភគវាតិ ទេសកសម្បត្តិំ.

ឧក្កដ្ឋាយំ វិហរតីតិ ឯត្ថ ឧក្កាតិ ទីបិកា, តញ្ច នគរំ ‘‘មង្គលទិវសោ សុខណោ សុនក្ខត្តំ ¶ មា អតិក្កមី’’តិ រត្តិម្បិ ឧក្កាសុ ឋិតាសុ មាបិតត្តា ឧក្កដ្ឋាតិ វុច្ចតិ. ទណ្ឌទីបិកាសុ ជាលេត្វា ធារីយមានាសុ មាបិតត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ, តស្សំ ឧក្កដ្ឋាយំ. សមីបត្ថេ ចេតំ ភុម្មវចនំ. វិហរតីតិ អវិសេសេន ឥរិយាបថទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារេសុ ¶ អញ្ញតរវិហារសមង្គិបរិទីបនមេតំ. ឥធ បន ឋានគមននិសិន្នសយនប្បភេទេសុ រិយាបថេសុ អញ្ញតរឥរិយាបថសមាយោគបរិទីបនំ. តេន ឋិតោបិ គច្ឆន្តោបិ និសិន្នោបិ សយានោបិ ភគវា វិហរតិច្ចេវ វេទិតព្ពោ. សោ ហិ ភគវា ឯកំ ឥរិយាបថពាធនំ អញ្ញេន ឥរិយាបថេន វិច្ឆិន្ទិត្វា អបរិបតន្តំ អត្តភាវំ ហរតិ បវត្តេតិ, តស្មា វិហរតីតិ វុច្ចតិ.

សុភគវនេតិ ឯត្ថ សុភគត្តា សុភគំ, សុន្ទរសិរិកត្តា សុន្ទរកាមត្តា ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. តស្ស ហិ វនស្ស សិរិសម្បត្តិយា មនុស្សា អន្នបានាទីនិ អាទាយ ទិវសំ តត្ថេវ ឆណសមជ្ជឧស្សវេ ករោន្តា ភោគសុខំ អនុភោន្តិ, សុន្ទរសុន្ទរេ ចេត្ថ កាមេ បត្ថេន្តិ ‘‘បុត្តំ លភាម, ធីតរំ លភាមា’’តិ, តេសំ តំ តថេវ ហោតិ, ឯវំ តំ សុន្ទរសិរិកត្តា សុន្ទរកាមត្តា ច សុភគំ. អបិច ពហុជនកន្តតាយបិ សុភគំ. វនយតីតិ វនំ, អត្តសម្បទាយ សត្តានំ ភត្តិំ ការេតិ, អត្តនិ សិនេហំ ឧប្បាទេតីតិ អត្ថោ. វនុតេ ឥតិ វា វនំ, នានាវិធកុសុម-គន្ធសម្មោទមត្តកោកិលាទិវិហង្គមាភិរុតេហិ មន្ទមាលុតចលិតរុក្ខសាខាវិដបបល្លវបលាសេហិ ច ‘‘ឯថ មំ បរិភុញ្ជថា’’តិ សព្ពបាណិនោ យាចតិ វិយាតិ អត្ថោ. សុភគញ្ច តំ វនញ្ចាតិ សុភគវនំ. តស្មិំ សុភគវនេ. វនញ្ច នាម រោបិមំ, សយំជាតន្តិ ទុវិធំ. តត្ថ វេឡុវនជេតវនាទីនិ ¶ រោបិមានិ. អន្ធវនមហាវនអញ្ជនវនាទីនិ សយំ ជាតានិ. ឥទម្បិ សយំជាតន្តិ វេទិតព្ពំ.

សាលរាជមូលេតិ ឯត្ថ សាលរុក្ខោបិ សាលោតិ វុច្ចតិ. យថាហ ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, គាមស្ស វា និគមស្ស វា អវិទូរេ មហន្តំ សាលវនំ, តញ្ចស្ស ឯឡណ្ឌេហិ សញ្ឆន្ន’’ន្តិ (ម. និ. ១.២២៥) ‘‘អន្តរេន យមកសាលាន’’ន្តិ ច (ទី. និ. ២.១៩៥) វនប្បតិជេដ្ឋករុក្ខោបិ. យថាហ –

‘‘តវេវ ទេវ វិជិតេ, តវេវុយ្យានភូមិយា;

ឧជុវំសា មហាសាលា, នីលោភាសា មនោរមា’’តិ. (ជា. ២.១៩.៤);

យោ ¶ កោចិ រុក្ខោបិ. យថាហ ‘‘អថ ខោ តំ, ភិក្ខវេ, មាលុវពីជំ អញ្ញតរស្មិំ សាលមូលេ និបតេយ្យា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦៩). ឥធ ¶ បន វនប្បតិជេដ្ឋករុក្ខោ អធិប្បេតោ. រាជសទ្ទោ បនស្ស តមេវ ជេដ្ឋកភាវំ សាធេតិ. យថាហ ‘‘សុប្បតិដ្ឋិតស្ស ខោ ព្រាហ្មណ ធម្មិក និគ្រោធរាជស្សា’’តិ (អ. និ. ៦.៥៤). តត្ថ ទ្វេធា សមាសោ, សាលានំ រាជាតិបិ សាលរាជា, សាលោ ច សោ ជេដ្ឋកដ្ឋេន រាជា ច ឥតិបិ សាលរាជា. មូលន្តិ សមីបំ. អយញ្ហិ មូលសទ្ទោ, ‘‘មូលានិ ឧទ្ធរេយ្យ, អន្តមសោ ឧសិរនាឡិមត្តានិបី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.១៩៥) មូលមូលេ ទិស្សតិ. ‘‘លោភោ អកុសលមូល’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣០៥) អសាធារណហេតុម្ហិ. ‘‘យាវ មជ្ឈន្ហិកេ កាលេ ឆាយា ផរតិ, និវាតេ បណ្ណានិ បតន្តិ, ឯត្តាវតា រុក្ខមូល’’ន្តិអាទីសុ សមីបេ. ឥធ បន សមីបេ អធិប្បេតោ, តស្មា សាលរាជស្ស សមីបេតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

តត្ថ សិយា – យទិ តាវ ភគវា ឧក្កដ្ឋាយំ វិហរតិ, ‘‘សុភគវនេ សាលរាជមូលេ’’តិ ន វត្តព្ពំ, អថ តត្ថ វិហរតិ, ‘‘ឧក្កដ្ឋាយ’’ន្តិ ន វត្តព្ពំ, ន ហិ សក្កា ឧភយត្ថ ឯកំ សមយំ វិហរិតុន្តិ. ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ.

ននុ អវោចុម្ហ ‘‘សមីបត្ថេ ចេតំ ភុម្មវចន’’ន្តិ. តស្មា យថា គង្គាយមុនាទីនំ សមីបេ គោយូថានិ ចរន្តានិ ‘‘គង្គាយ ចរន្តិ, យមុនាយ ចរន្តី’’តិ វុច្ចន្តិ, ឯវមិធាបិ យទិទំ ឧក្កដ្ឋាយ សមីបេ សុភគវនំ សាលរាជមូលំ, តត្ថ វិហរន្តោ វុច្ចតិ ‘‘ឧក្កដ្ឋាយំ វិហរតិ សុភគវនេ សាលរាជមូលេ’’តិ. គោចរគាមនិទស្សនត្ថញ្ហិស្ស ¶ ឧក្កដ្ឋាវចនំ, បព្ពជិតានុរូបនិវាសដ្ឋាននិទស្សនត្ថំ សេសវចនំ.

តត្ថ ឧក្កដ្ឋាកិត្តនេន អាយស្មា អានន្ទោ ភគវតោ គហដ្ឋានុគ្គហករណំ ទស្សេតិ, សុភគវនាទិកិត្តនេន បព្ពជិតានុគ្គហករណំ. តថា បុរិមេន បច្ចយគ្គហណតោ អត្តកិលមថានុយោគវិវជ្ជនំ, បច្ឆិមេន វត្ថុកាមប្បហានតោ កាមសុខល្លិកានុយោគវិវជ្ជនុបាយទស្សនំ. បុរិមេន ច ធម្មទេសនាភិយោគំ, បច្ឆិមេន វិវេកាធិមុត្តិំ. បុរិមេន ករុណាយ ឧបគមនំ, បច្ឆិមេន បញ្ញាយ អបគមនំ. បុរិមេន សត្តានំ ហិតសុខនិប្ផាទនាធិមុត្តតំ, បច្ឆិមេន បរហិតសុខករណេ និរុបលេបនំ. បុរិមេន ធម្មិកសុខាបរិច្ចាគនិមិត្តំ ¶ ផាសុវិហារំ, បច្ឆិមេន ឧត្តរិមនុស្សធម្មានុយោគនិមិត្តំ ¶ . បុរិមេន មនុស្សានំ ឧបការពហុលតំ, បច្ឆិមេន ទេវានំ. បុរិមេន លោកេ ជាតស្ស លោកេ សំវឌ្ឍភាវំ, បច្ឆិមេន លោកេន អនុបលិត្តតំ. បុរិមេន ‘‘ឯកបុគ្គលោ, ភិក្ខវេ, លោកេ ឧប្បជ្ជមានោ ឧប្បជ្ជតិ ពហុជនហិតាយ ពហុជនសុខាយ លោកានុកម្បាយ អត្ថាយ ហិតាយ សុខាយ ទេវមនុស្សានំ. កតមោ ឯកបុគ្គលោ, តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ (អ. និ. ១.១៧០) វចនតោ យទត្ថំ ភគវា ឧប្បន្នោ, តទត្ថបរិនិប្ផាទនំ, បច្ឆិមេន យត្ថ ឧប្បន្នោ, តទនុរូបវិហារំ. ភគវា ហិ បឋមំ លុម្ពិនិវនេ, ទុតិយំ ពោធិមណ្ឌេតិ លោកិយលោកុត្តរាយ ឧប្បត្តិយា វនេយេវ ឧប្បន្នោ, តេនស្ស វនេយេវ វិហារំ ទស្សេតីតិ ឯវមាទិនា នយេនេត្ថ អត្ថយោជនា វេទិតព្ពា.

តត្រាតិ ទេសកាលបរិទីបនំ. តញ្ហិ យំ សមយំ វិហរតិ, តត្រ សមយេ. យស្មិញ្ច សាលរាជមូលេ វិហរតិ, តត្រ សាលរាជមូលេតិ ទីបេតិ. ភាសិតព្ពយុត្តេ វា ទេសកាលេ ទីបេតិ. ន ហិ ភគវា អយុត្តេ ទេសេ កាលេ វា ធម្មំ ភាសតិ. ‘‘អកាលោ ខោ តាវ ពាហិយា’’តិ (ឧទា. ១០) អាទិចេត្ថ សាធកំ. ខោតិ បទបូរណមត្តេ អវធារណេ អាទិកាលត្ថេ វា និបាតោ. ភគវាតិ លោកគរុទីបនំ. ភិក្ខូតិ កថាសវនយុត្តបុគ្គលវចនំ. អបិចេត្ថ, ‘‘ភិក្ខកោតិ ភិក្ខុ, ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតោតិ ភិក្ខូ’’តិអាទិនា (បារា. ៤៥) នយេន វចនត្ថោ វេទិតព្ពោ. អាមន្តេសីតិ អាលបិ អភាសិ សម្ពោធេសីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. អញ្ញត្រ ¶ បន ញាបនេបិ ហោតិ. យថាហ ‘‘អាមន្តយាមិ វោ, ភិក្ខវេ, បដិវេទយាមិ វោ, ភិក្ខវេ’’តិ. បក្កោសនេបិ. យថាហ ‘‘ឯហិ ត្វំ ភិក្ខុ មម វចនេន សារិបុត្តំ អាមន្តេហី’’តិ (អ. និ. ៩.១១).

ភិក្ខវោតិ អាមន្តនាការទីបនំ. តញ្ច ភិក្ខនសីលតាទិគុណយោគសិទ្ធត្តា វុត្តំ. ភិក្ខនសីលតាគុណយុត្តោបិ ហិ ភិក្ខុ ភិក្ខនធម្មតាគុណយុត្តោបិ. ភិក្ខនេ សាធុការិតាគុណយុត្តោបីតិ សទ្ទវិទូ មញ្ញន្តិ. តេន ច នេសំ ភិក្ខនសីលតាទិគុណយោគសិទ្ធេន វចនេន ហីនាធិកជនសេវិតំ វុត្តិំ បកាសេន្តោ ឧទ្ធតទីនភាវនិគ្គហំ ¶ ករោតិ. ភិក្ខវោតិ ឥមិនា ច ករុណាវិប្ផារសោម្មហទយនយននិបាតបុព្ពង្គមេន វចនេន តេ អត្តនោ មុខាភិមុខេ ករោតិ. តេនេវ ច កថេតុកម្យតាទីបកេន វចនេន នេសំ សោតុកម្យតំ ជនេតិ. តេនេវ ច សម្ពោធនដ្ឋេន ¶ សាធុកំ សវនមនសិការេបិ នេ និយោជេតិ. សាធុកសវនមនសិការាយត្តា ហិ សាសនសម្បត្តិ.

អបរេសុបិ ទេវមនុស្សេសុ វិជ្ជមានេសុ កស្មា ភិក្ខូយេវ អាមន្តេសីតិ ចេ. ជេដ្ឋសេដ្ឋាសន្នសទាសន្និហិតភាវតោ. សព្ពបរិសសាធារណា ហិ ភគវតោ ធម្មទេសនា. បរិសាយ ច ជេដ្ឋា ភិក្ខូ, បឋមុប្បន្នត្តា. សេដ្ឋា, អនគារិយភាវំ អាទិំ កត្វា សត្ថុចរិយានុវិធាយកត្តា សកលសាសនបដិគ្គាហកត្តា ច. អាសន្នា, តត្ថ និសិន្នេសុ សត្ថុសន្តិកត្តា. សទាសន្និហិតា, សត្ថុសន្តិកាវចរត្តាតិ. អបិច តេ ធម្មទេសនាយ ភាជនំ, យថានុសិដ្ឋំ បដិបត្តិសព្ភាវតោ. វិសេសតោ ច ឯកច្ចេ ភិក្ខូយេវ សន្ធាយ អយំ ទេសនាតិបិ តេ ឯវ អាមន្តេសិ.

តត្ថ សិយា – កិមត្ថំ បន ភគវា ធម្មំ ទេសេន្តោ បឋមំ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ, ន ធម្មមេវ ទេសេតីតិ. សតិជននត្ថំ. ភិក្ខូ ហិ អញ្ញំ ចិន្តេន្តាបិ វិក្ខិត្តចិត្តាបិ ធម្មំ បច្ចវេក្ខន្តាបិ កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តាបិ និសិន្នា ហោន្តិ, តេ អនាមន្តេត្វា ធម្មេ ទេសិយមានេ – ‘‘អយំ ទេសនា កិន្និទានា កិំបច្ចយា កតមាយ អដ្ឋុប្បត្តិយា ទេសិតា’’តិ សល្លក្ខេតុំ អសក្កោន្តា ទុគ្គហិតំ វា គណ្ហេយ្យុំ, ន វា គណ្ហេយ្យុំ. តេន នេសំ សតិជននត្ថំ ភគវា បឋមំ អាមន្តេត្វា បច្ឆា ធម្មំ ទេសេតិ.

ភទន្តេតិ ¶ គារវវចនមេតំ, សត្ថុនោ បដិវចនទានំ វា, អបិចេត្ថ ភិក្ខវោតិ វទមានោ ភគវា តេ ភិក្ខូ អាលបតិ. ភទន្តេតិ វទមានា តេ ភគវន្តំ បច្ចាលបន្តិ. តថា ភិក្ខវោតិ ភគវា អាភាសតិ. ភទន្តេតិ តេ បច្ចាភាសន្តិ. ភិក្ខវោតិ បដិវចនំ ទាបេតិ, ភទន្តេតិ បដិវចនំ ទេន្តិ. តេ ភិក្ខូតិ យេ ភគវា អាមន្តេសិ. ភគវតោ បច្ចស្សោសុន្តិ ភគវតោ អាមន្តនំ បដិអស្សោសុំ, អភិមុខា ហុត្វា សុណិំសុ សម្បដិច្ឆិំសុ បដិគ្គហេសុន្តិ ¶ អត្ថោ. ភគវា ឯតទវោចាតិ ភគវា ឯតំ ឥទានិ វត្តព្ពំ សកលំ សុត្តំ អវោច.

ឯត្តាវតា ច យំ អាយស្មតា អានន្ទេន កមលកុវលយុជ្ជលវិមលសាទុរសសលិលាយ បោក្ខរណិយា សុខាវតរណត្ថំ និម្មលសិលាតលរចនវិលាសសោភិតរតនសោបានំ វិប្បកិណ្ណមុត្តាតលសទិសវាលិកាកិណ្ណបណ្ឌរភូមិភាគំ ¶ តិត្ថំ វិយ សុវិភត្តភិត្តិវិចិត្រវេទិកាបរិក្ខិត្តស្ស នក្ខត្តបថំ ផុសិតុកាមតាយ វិយ, វិជម្ភិតសមុស្សយស្ស បាសាទវរស្ស សុខារោហណត្ថំ ទន្តមយ-សណ្ហមុទុផលក-កញ្ចនលតាវិនទ្ធ- មណិគណប្បភាសមុទយុជ្ជលសោភំ សោបានំ វិយ, សុវណ្ណវលយានូបុរាទិសង្ឃដ្ដនសទ្ទសម្មិស្សិតកថិតហសិតមធុរស្សរគេហជនវិចរិតស្ស ឧឡារឥស្សរិយវិភវសោភិតស្ស មហាឃរស្ស សុខប្បវេសនត្ថំ សុវណ្ណរជតមណិមុត្តាបវាឡាទិជុតិវិស្សរវិជ្ជោតិត-សុប្បតិដ្ឋិតវិសាលទ្វារពាហំ មហាទ្វារំ វិយ ច អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នស្ស ពុទ្ធានំ ទេសនាញាណគម្ភីរភាវសំសូចកស្ស ឥមស្ស សុត្តស្ស សុខាវគាហណត្ថំ កាលទេសទេសកវត្ថុបរិសាបទេសបដិមណ្ឌិតំ និទានំ ភាសិតំ, តស្ស អត្ថវណ្ណនា សមត្តា.

ឥទានិ ‘‘សព្ពធម្មមូលបរិយាយំ វោ’’តិអាទិនា នយេន ភគវតា និក្ខិត្តស្ស សុត្តស្ស វណ្ណនាយ ឱកាសោ អនុប្បត្តោ. សា បនេសា សុត្តវណ្ណនា យស្មា សុត្តនិក្ខេបំ វិចារេត្វា វុច្ចមានា បាកដា ហោតិ, តស្មា សុត្តនិក្ខេបំ តាវ វិចារយិស្សាម. ចត្តារោ ហិ សុត្តនិក្ខេបា អត្តជ្ឈាសយោ បរជ្ឈាសយោ បុច្ឆាវសិកោ អដ្ឋុប្បត្តិកោតិ.

តត្ថ ¶ យានិ សុត្តានិ ភគវា បរេហិ អនជ្ឈិដ្ឋោ កេវលំ អត្តនោ អជ្ឈាសយេនេវ កថេសិ. សេយ្យថិទំ, អាកង្ខេយ្យសុត្តំ, វត្ថសុត្តំ, មហាសតិបដ្ឋានសុត្តំ, មហាសឡាយតនវិភង្គសុត្តំ, អរិយវំសសុត្តំ, សម្មប្បធានសុត្តន្តហារកោ, ឥទ្ធិបាទឥន្ទ្រិយពលពោជ្ឈង្គមគ្គង្គសុត្តន្តហារកោតិ ឯវមាទីនិ. តេសំ អត្តជ្ឈាសយោ និក្ខេបោ.

យានិ បន ‘‘បរិបក្កា ខោ រាហុលស្ស វិមុត្តិបរិបាចនីយា ធម្មា, យំនូនាហំ រាហុលំ ឧត្តរិ អាសវានំ ខយេ វិនេយ្យ’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.១២១) ឯវំ បរេសំ អជ្ឈាសយំ ខន្តិំ មនំ អភិនីហារំ ¶ ពុជ្ឈនភាវញ្ច អវេក្ខិត្វា បរជ្ឈាសយវសេន កថិតានិ. សេយ្យថិទំ, ចូឡរាហុលោវាទសុត្តំ, មហារាហុលោវាទសុត្តំ, ធម្មចក្កប្បវត្តនំ, ធាតុវិភង្គសុត្តន្តិ ឯវមាទីនិ. តេសំ បរជ្ឈាសយោ និក្ខេបោ.

ភគវន្តំ ¶ បន ឧបសង្កមិត្វា ចតស្សោ បរិសា ចត្តារោ វណ្ណា នាគា សុបណ្ណា គន្ធព្ពា អសុរា យក្ខា មហារាជានោ តាវតិំសាទយោ ទេវា មហាព្រហ្មាតិ ឯវមាទយោ ‘‘ពោជ្ឈង្គា ពោជ្ឈង្គា’’តិ, ភន្តេ, វុច្ចន្តិ. ‘‘នីវរណា នីវរណា’’តិ, ភន្តេ, វុច្ចន្តិ. ឥមេ នុ ខោ, ភន្តេ, បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា. ‘‘កិំ សូធ វិត្តំ បុរិសស្ស សេដ្ឋ’’ន្តិអាទិនា (សុ. និ. ១៨៣) នយេន បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ. ឯវំ បុដ្ឋេន ភគវតា យានិ កថិតានិ ពោជ្ឈង្គសំយុត្តាទីនិ. យានិ វា បនញ្ញានិបិ ទេវតាសំយុត្ត-មារសំយុត្ត-ព្រហ្មសំយុត្ត-សក្កបញ្ហ-ចូឡវេទល្ល-មហាវេទល្ល-សាមញ្ញផល- អាឡវក-សូចិលោម-ខរលោមសុត្តាទីនិ, តេសំ បុច្ឆាវសិកោ និក្ខេបោ.

យានិ បនេតានិ ឧប្បន្នំ ការណំ បដិច្ច កថិតានិ. សេយ្យថិទំ, ធម្មទាយាទំ ចូឡសីហនាទំ ចន្ទូបមំ បុត្តមំសូបមំ ទារុក្ខន្ធូបមំ អគ្គិក្ខន្ធូបមំ ផេណបិណ្ឌូបមំ បារិច្ឆត្តកូបមន្តិ ឯវមាទីនិ. តេសំ អដ្ឋុប្បត្តិកោ និក្ខេបោ.

ឯវមិមេសុ ចតូសុ និក្ខេបេសុ ឥមស្ស សុត្តស្ស អដ្ឋុប្បត្តិកោ និក្ខេបោ. អដ្ឋុប្បត្តិយញ្ហិ ឥទំ ភគវតា និក្ខិត្តំ. កតរាយ អដ្ឋុប្បត្តិយា? បរិយត្តិំ និស្សាយ ឧប្បន្នេ មានេ. បញ្ចសតា កិរ ព្រាហ្មណា តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ អបរភាគេ ភគវតោ ធម្មទេសនំ សុត្វា កាមេសុ អាទីនវំ នេក្ខម្មេ ច អានិសំសំ សម្បស្សមានា ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា នចិរស្សេវ សព្ពំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា បរិយត្តិំ និស្សាយ មានំ ឧប្បាទេសុំ ‘‘យំ យំ ភគវា កថេតិ, តំ តំ មយំ ខិប្បមេវ ជានាម, ភគវា ហិ តីណិ លិង្គានិ ¶ ចត្តារិ បទានិ សត្ត វិភត្តិយោ មុញ្ចិត្វា ¶ ន កិញ្ចិ កថេតិ, ឯវំ កថិតេ ច អម្ហាកំ គណ្ឋិបទំ នាម នត្ថី’’តិ. តេ ភគវតិ អគារវា ហុត្វា តតោ បដ្ឋាយ ភគវតោ ឧបដ្ឋានម្បិ ធម្មស្សវនម្បិ អភិណ្ហំ ន គច្ឆន្តិ. ភគវា តេសំ តំ ចិត្តចារំ ញត្វា ‘‘អភព្ពា ឥមេ ឥមំ មានខិលំ អនុបហច្ច មគ្គំ វា ផលំ វា សច្ឆិកាតុ’’ន្តិ តេសំ សុតបរិយត្តិំ និស្សាយ ឧប្បន្នំ មានំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា ទេសនាកុសលោ ភគវា មានភញ្ជនត្ថំ សព្ពធម្មមូលបរិយាយន្តិ ទេសនំ អារភិ.

តត្ថ សព្ពធម្មមូលបរិយាយន្តិ សព្ពេសំ ធម្មានំ មូលបរិយាយំ. សព្ពេសន្តិ អនវសេសានំ. អនវសេសវាចកោ ហិ អយំ សព្ព-សទ្ទោ. សោ យេន យេន សម្ពន្ធំ គច្ឆតិ, តស្ស តស្ស អនវសេសតំ ទីបេតិ. យថា, ‘‘សព្ពំ រូបំ អនិច្ចំ សព្ពា វេទនា អនិច្ចា សព្ពសក្កាយបរិយាបន្នេសុ ¶ ធម្មេសូ’’តិ. ធម្ម-សទ្ទោ បនាយំ បរិយត្តិ-សច្ច-សមាធិ-បញ្ញា-បកតិ-សភាវសុញ្ញតា-បុញ្ញាបត្តិ-ញេយ្យាទីសុ ទិស្សតិ. ‘‘ឥធ ភិក្ខុ ធម្មំ បរិយាបុណាតិ សុត្តំ គេយ្យ’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ៥.៧៣) ហិ ធម្មសទ្ទោ បរិយត្តិយំ វត្តតិ. ‘‘ទិដ្ឋធម្មោ វិទិតធម្មោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៩៩) សច្ចេសុ. ‘‘ឯវំ ធម្មា តេ ភគវន្តោ’’តិអាទីសុ សមាធិម្ហិ.

‘‘យស្សេតេ ចតុរោ ធម្មា, វានរិន្ទ យថា តវ;

សច្ចំ ធម្មោ ធិតិ ចាគោ, ទិដ្ឋំ សោ អតិវត្តតី’’តិ. –

‘‘ជាតិធម្មា ជរាធម្មា, អថោ មរណធម្មិនោ’’តិអាទីសុ បកតិយំ. ‘‘កុសលា ធម្មា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១.តិកមាតិកា) សភាវេ. ‘‘តស្មិំ ខោ បន សមយេ ធម្មា ហោន្តី’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១២១) សុញ្ញតាយំ. ‘‘ធម្មោ សុចិណ្ណោ សុខមាវហាតី’’តិអាទីសុ (ជា. ១.១០.១០២) បុញ្ញេ. ‘‘ទ្វេ អនិយតា ធម្មា’’តិអាទីសុ (បារា. ៤៤៣) អាបត្តិយំ. ‘‘សព្ពេ ធម្មា សព្ពាការេន ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណមុខេ អាបាថំ អាគច្ឆន្តី’’តិអាទីសុ ញេយ្យេ. ឥធ បនាយំ សភាវេ វត្តតិ. តត្រាយំ វចនត្ថោ – អត្តនោ លក្ខណំ ធារេន្តីតិ ធម្មា. មូល-សទ្ទោ វិត្ថារិតោ ឯវ. ឥធ បនាយំ អសាធារណហេតុម្ហិ ទដ្ឋព្ពោ.

បរិយាយសទ្ទោ ¶ ¶ ‘‘មធុបិណ្ឌិកបរិយាយោតិ នំ ធារេហី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២០៥) ទេសនាយំ វត្តតិ. ‘‘អត្ថិ ខ្វេស ព្រាហ្មណ, បរិយាយោ, យេន មំ បរិយាយេន សម្មា វទមានោ វទេយ្យ អកិរិយវាទោ សមណោ គោតមោ’’តិអាទីសុ (បារា. ៣) ការណេ. ‘‘កស្ស នុ ខោ, អានន្ទ, អជ្ជ បរិយាយោ ភិក្ខុនិយោ ឱវទិតុ’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.៣៩៨) វារេ. ឥធ បន ការណេបិ ទេសនាយម្បិ វត្តតិ. តស្មា ‘‘សព្ពធម្មមូលបរិយាយ’’ន្តិ ឯត្ថ សព្ពេសំ ធម្មានំ អសាធារណហេតុសញ្ញិតំ ការណន្តិ វា សព្ពេសំ ធម្មានំ ការណទេសនន្តិ វា ឯវំ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. នេយ្យត្ថត្តា ចស្ស សុត្តស្ស, ន ចតុភូមកាបិ សភាវធម្មា សព្ពធម្មាតិ វេទិតព្ពា. សក្កាយបរិយាបន្នា បន តេភូមកា ធម្មាវ អនវសេសតោ វេទិតព្ពា, អយមេត្ថ អធិប្បាយោតិ.

វោតិ ¶ អយំ វោ-សទ្ទោ បច្ចត្តឧបយោគករណសម្បទានសាមិវចនបទបូរណេសុ ទិស្សតិ. ‘‘កច្ចិ បន វោ, អនុរុទ្ធា, សមគ្គា សម្មោទមានា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣២៦) ហិ បច្ចត្តេ ទិស្សតិ. ‘‘គច្ឆថ, ភិក្ខវេ, បណាមេមិ វោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១៥៧) ឧបយោគេ. ‘‘ន វោ មម សន្តិកេ វត្ថព្ព’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១៥៧) ករណេ. ‘‘វនបត្ថបរិយាយំ វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៩០) សម្បទានេ. ‘‘សព្ពេសំ វោ, សារិបុត្ត, សុភាសិត’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៤៥) សាមិវចនេ. ‘‘យេ ហិ វោ អរិយា បរិសុទ្ធកាយកម្មន្តា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៥) បទបូរណមត្តេ. ឥធ បនាយំ សម្បទានេ ទដ្ឋព្ពោ.

ភិក្ខវេតិ បតិស្សវេន អភិមុខីភូតានំ បុនាលបនំ. ទេសេស្សាមីតិ ទេសនាបដិជាននំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ, ភិក្ខវេ, សព្ពធម្មានំ មូលការណំ តុម្ហាកំ ទេសេស្សាមិ, ទុតិយេន នយេន ការណទេសនំ តុម្ហាកំ ទេសេស្សាមីតិ. តំ សុណាថាតិ តមត្ថំ តំ ការណំ តំ ទេសនំ មយា វុច្ចមានំ សុណាថ. សាធុកំ មនសិ ករោថាតិ ឯត្ថ បន សាធុកំ សាធូតិ ឯកត្ថមេតំ. អយញ្ច សាធុ សទ្ទោ អាយាចនសម្បដិច្ឆនសម្បហំសនសុន្ទរទឡ្ហីកម្មាទីសុ ទិស្សតិ. ‘‘សាធុ មេ ភន្តេ ភគវា, សំខិត្តេន ធម្មំ ទេសេតូ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៤.៩៥) ហិ អាយាចនេ ទិស្សតិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេតិ ខោ សោ ¶ ភិក្ខុ ភគវតោ ភាសិតំ ¶ អភិនន្ទិត្វា អនុមោទិត្វា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.៨៦) សម្បដិច្ឆនេ. ‘‘សាធុ, សាធុ សារិបុត្តា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣៤៩) សម្បហំសនេ.

‘‘សាធុ ធម្មរុចី រាជា, សាធុ បញ្ញាណវា នរោ;

សាធុ មិត្តានមទ្ទុព្ភោ, បាបស្សាករណំ សុខ’’ន្តិ.

អាទីសុ (ជា. ២.១៨.១០១) សុន្ទរេ. ‘‘តេន ហិ, ព្រាហ្មណ, សាធុកំ សុណាហី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៥.១៩២) សាធុកសទ្ទោយេវ ទឡ្ហីកម្មេ, អាណត្តិយន្តិបិ វុច្ចតិ. ឥធាបិ អយំ ឯត្ថេវ ទឡ្ហីកម្មេ ច អាណត្តិយញ្ច អត្ថោ វេទិតព្ពោ. សុន្ទរត្ថេបិ វត្តតិ. ទឡ្ហីករណត្ថេន ហិ ទឡ្ហមិមំ ធម្មំ សុណាថ សុគ្គហិតំ គណ្ហន្តា. អាណត្តិអត្ថេន មម អាណត្តិយា សុណាថ. សុន្ទរត្ថេន សុន្ទរមិមំ ភទ្ទកំ ធម្មំ សុណាថាតិ ឯវំ ទីបិតំ ហោតិ.

មនសិ ¶ ករោថាតិ អាវជ្ជេថ, សមន្នាហរថាតិ អត្ថោ, អវិក្ខិត្តចិត្តា ហុត្វា និសាមេថ ចិត្តេ ករោថាតិ អធិប្បាយោ. ឥទានេត្ថ តំ សុណាថាតិ សោតិន្ទ្រិយវិក្ខេបវារណមេតំ. សាធុកំ មនសិ ករោថាតិ មនសិការេ ទឡ្ហីកម្មនិយោជនេន មនិន្ទ្រិយវិក្ខេបវារណំ. បុរិមញ្ចេត្ថ ព្យញ្ជនវិបល្លាសគ្គាហវារណំ, បច្ឆិមំ អត្ថវិបល្លាសគ្គាហវារណំ. បុរិមេន ច ធម្មស្សវនេ និយោជេតិ, បច្ឆិមេន សុតានំ ធម្មានំ ធារណូបបរិក្ខាទីសុ. បុរិមេន ច សព្យញ្ជនោ អយំ ធម្មោ, តស្មា សវនីយោតិ ទីបេតិ. បច្ឆិមេន សាត្ថោ, តស្មា មនសិ កាតព្ពោតិ. សាធុកបទំ វា ឧភយបទេហិ យោជេត្វា យស្មា អយំ ធម្មោ ធម្មគម្ភីរោ ទេសនាគម្ភីរោ ច, តស្មា សុណាថ សាធុកំ, យស្មា អត្ថគម្ភីរោ បដិវេធគម្ភីរោ ច, តស្មា សាធុកំ មនសិ ករោថាតិ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា.

ភាសិស្សាមីតិ ទេសេស្សាមិ. ‘‘តំ សុណាថា’’តិ ឯត្ថ បដិញ្ញាតំ ទេសនំ ន សំខិត្តតោវ ទេសេស្សាមិ, អបិច ខោ វិត្ថារតោបិ នំ ភាសិស្សាមីតិ វុត្តំ ហោតិ, សង្ខេបវិត្ថារវាចកានិ ហិ ឯតានិ បទានិ. យថាហ វង្គីសត្ថេរោ –

‘‘សំខិត្តេនបិ ¶ ទេសេតិ, វិត្ថារេនបិ ភាសតិ;

សាឡិកាយិវ និគ្ឃោសោ, បដិភានំ ឧទីរយី’’តិ. (សំ. និ. ១.២១៤);

ឯវំ ¶ វុត្តេ ឧស្សាហជាតា ហុត្វា ឯវំ ភន្តេតិ ខោ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ បច្ចស្សោសុំ សត្ថុ វចនំ សម្បដិច្ឆិំសុ, បដិគ្គហេសុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អថ នេសំ ភគវា ឯតទវោច ឯតំ ឥទានិ វត្តព្ពំ ឥធ ភិក្ខវោតិអាទិកំ សកលំ សុត្តំ អវោច. តត្ថ ឥធាតិ ទេសាបទេសេ និបាតោ. ស្វាយំ កត្ថចិ លោកំ ឧបាទាយ វុច្ចតិ. យថាហ – ‘‘ឥធ តថាគតោ លោកេ ឧប្បជ្ជតី’’តិ (ទី. និ. ១.១៩០). កត្ថចិ សាសនំ. យថាហ – ‘‘ឥធេវ, ភិក្ខវេ, សមណោ, ឥធ ទុតិយោ សមណោ’’តិ (អ. និ. ៤.២៤១). កត្ថចិ ឱកាសំ. យថាហ –

‘‘ឥធេវ តិដ្ឋមានស្ស, ទេវភូតស្ស មេ សតោ;

បុនរាយុ ច មេ លទ្ធោ, ឯវំ ជានាហិ មារិសា’’តិ. (ទី. និ. ២.៣៦៩);

កត្ថចិ ¶ បទបូរណមត្តមេវ. យថាហ ‘‘ឥធាហំ – ភិក្ខវេ, ភុត្តាវី អស្សំ បវារិតោ’’តិ (ម. និ. ១.៣០). ឥធ បន លោកំ ឧបាទាយ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

២. ភិក្ខវេតិ យថាបដិញ្ញាតំ ទេសនំ ទេសេតុំ បុន ភិក្ខូ អាលបតិ. ឧភយេនាបិ, ភិក្ខវេ, ឥមស្មិំ លោកេតិ វុត្តំ ហោតិ. អស្សុតវា បុថុជ្ជនោតិ ឯត្ថ បន អាគមាធិគមាភាវា ញេយ្យោ អស្សុតវា ឥតិ. យស្ស ហិ ខន្ធធាតុអាយតនសច្ចបច្ចយាការសតិបដ្ឋានាទីសុ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាវិនិច្ឆយរហិតត្តា មញ្ញនាបដិសេធកោ នេវ អាគមោ, បដិបត្តិយា អធិគន្តព្ពស្ស អនធិគតត្តា នេវ អធិគមោ អត្ថិ. សោ អាគមាធិគមាភាវា ញេយ្យោ អស្សុតវា ឥតិ. ស្វាយំ –

បុថូនំ ជននាទីហិ, ការណេហិ បុថុជ្ជនោ;

បុថុជ្ជនន្តោគធត្តា, បុថុវាយំ ជនោ ឥតិ.

សោ ហិ បុថូនំ នានប្បការានំ កិលេសាទីនំ ជននាទីហិ ការណេហិ បុថុជ្ជនោ. យថាហ – បុថុ កិលេសេ ជនេន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ អវិហតសក្កាយទិដ្ឋិកាតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ សត្ថារានំ មុខមុល្លោកិកាតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ សព្ពគតីហិ អវុដ្ឋិតាតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាភិសង្ខារេ អភិសង្ខរោន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាឱឃេហិ វុយ្ហន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាសន្តាបេហិ សន្តប្បន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាបរិឡាហេហិ បរិទយ្ហន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ រត្តា គិទ្ធា គធិតា ¶ មុច្ឆិតា អជ្ឈោសន្នា លគ្គា លគិតា បលិពុទ្ធាតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ បញ្ចហិ នីវរណេហិ អាវុដា និវុតា ¶ ឱវុតា បិហិតា បដិច្ឆន្នា បដិកុជ្ជិតាតិ បុថុជ្ជនាតិ (មហានិ. ៥១). បុថូនំ វា គណនបថមតីតានំ អរិយធម្មបរម្មុខានំ នីចធម្មសមាចារានំ ជនានំ អន្តោគធត្តាបិ បុថុជ្ជនា. បុថុ វា អយំ, វិសុំយេវ សង្ខំ គតោ, វិសំសដ្ឋោ សីលសុតាទិគុណយុត្តេហិ អរិយេហិ ជនោតិបិ បុថុជ្ជនោ. ឯវមេតេហិ ‘‘អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ’’តិ ទ្វីហិបិ បទេហិ យេតេ –

ទុវេ បុថុជ្ជនា វុត្តា, ពុទ្ធេនាទិច្ចពន្ធុនា;

អន្ធោ បុថុជ្ជនោ ឯកោ, កល្យាណេកោ បុថុជ្ជនោតិ. –

ទ្វេ ¶ បុថុជ្ជនា វុត្តា. តេសុ អន្ធបុថុជ្ជនោ វុត្តោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. អរិយានំ អទស្សាវីតិអាទីសុ អរិយាតិ អារកត្តា កិលេសេហិ, អនយេ នឥរិយនតោ, អយេ ឥរិយនតោ, សទេវកេន ច លោកេន អរណីយតោ ពុទ្ធា ច បច្ចេកពុទ្ធា ច ពុទ្ធសាវកា ច វុច្ចន្តិ, ពុទ្ធា ឯវ វា ឥធ អរិយា. យថាហ ‘‘សទេវកេ, ភិក្ខវេ, លោកេ…បេ… តថាគតោ អរិយោតិ វុច្ចតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៩៨). សប្បុរិសាតិ ឯត្ថ បន បច្ចេកពុទ្ធា តថាគតសាវកា ច ‘‘សប្បុរិសា’’តិ វេទិតព្ពា. តេ ហិ លោកុត្តរគុណយោគេន សោភនា បុរិសាតិ សប្បុរិសា. សព្ពេវ វា ឯតេ ទ្វេធាបិ វុត្តា. ពុទ្ធាបិ ហិ អរិយា ច សប្បុរិសា ច, បច្ចេកពុទ្ធា ពុទ្ធសាវកាបិ. យថាហ –

កល្យាណមិត្តោ ទឡ្ហភត្តិ ច ហោតិ;

ទុខិតស្ស សក្កច្ច ករោតិ កិច្ចំ,

តថាវិធំ សប្បុរិសំ វទន្តី’’តិ. (ជា. ២.១៧.៧៨);

កល្យាណមិត្តោ ទឡ្ហភត្តិ ច ហោតីតិ ឯត្តាវតា ហិ ពុទ្ធសាវកោ វុត្តោ, កតញ្ញុតាទីហិ បច្ចេកពុទ្ធា ពុទ្ធាតិ. ឥទានិ យោ តេសំ អរិយានំ អទស្សនសីលោ, ន ច ទស្សនេ សាធុការី, សោ អរិយានំ អទស្សាវីតិ វេទិតព្ពោ. សោ ច ចក្ខុនា អទស្សាវី ញាណេន អទស្សាវីតិ ទុវិធោ, តេសុ ញាណេន អទស្សាវី ឥធ អធិប្បេតោ. មំសចក្ខុនា ហិ ទិព្ពចក្ខុនា វា អរិយា ¶ ទិដ្ឋាបិ អទិដ្ឋាវ ហោន្តិ. តេសំ ចក្ខូនំ វណ្ណមត្តគ្គហណតោ, ន អរិយភាវគោចរតោ. សោណសិង្គាលាទយោបិ ច ចក្ខុនា អរិយេ បស្សន្តិ. ន ច តេ អរិយានំ ទស្សាវិនោ.

តត្រិទំ ¶ វត្ថុ – ចិត្តលបព្ពតវាសិនោ កិរ ខីណាសវត្ថេរស្ស ឧបដ្ឋាកោ វុឌ្ឍបព្ពជិតោ ឯកទិវសំ ថេរេន សទ្ធិំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ថេរស្ស បត្តចីវរំ គហេត្វា បិដ្ឋិតោ អាគច្ឆន្តោ ថេរំ បុច្ឆិ ‘‘អរិយា នាម, ភន្តេ, កីទិសា’’តិ. ថេរោ អាហ ‘‘ឥធេកច្ចោ មហល្លកោ អរិយានំ បត្តចីវរំ គហេត្វា វត្តបដិបត្តិំ កត្វា សហចរន្តោបិ នេវ អរិយេ ជានាតិ, ឯវំ ទុជ្ជានា, អាវុសោ, អរិយា’’តិ. ឯវំ វុត្តេបិ សោ នេវ អញ្ញាសិ. តស្មា ន ចក្ខុនា ទស្សនំ ទស្សនំ, ញាណេន ទស្សនមេវ ទស្សនំ. យថាហ ‘‘កិំ តេ, វក្កលិ, ឥមិនា បូតិកាយេន ទិដ្ឋេន, យោ ខោ, វក្កលិ ¶ , ធម្មំ បស្សតិ, សោ មំ បស្សតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៨៧). តស្មា ចក្ខុនា បស្សន្តោបិ ញាណេន អរិយេហិ ទិដ្ឋំ អនិច្ចាទិលក្ខណំ អបស្សន្តោ អរិយាធិគតញ្ច ធម្មំ អនធិគច្ឆន្តោ អរិយករធម្មានំ អរិយភាវស្ស ច អទិដ្ឋត្តា ‘‘អរិយានំ អទស្សាវី’’តិ វេទិតព្ពោ.

អរិយធម្មស្ស អកោវិទោតិ សតិបដ្ឋានាទិភេទេ អរិយធម្មេ អកុសលោ. អរិយធម្មេ អវិនីតោតិ ឯត្ថ បន –

ទុវិធោ វិនយោ នាម, ឯកមេកេត្ថ បញ្ចធា;

អភាវតោ តស្ស អយំ, ‘‘អវិនីតោ’’តិ វុច្ចតិ.

អយញ្ហិ សំវរវិនយោ បហានវិនយោតិ ទុវិធោ វិនយោ. ឯត្ថ ច ទុវិធេបិ វិនយេ ឯកមេកោ វិនយោ បញ្ចធា ភិជ្ជតិ. សំវរវិនយោបិ ហិ សីលសំវរោ សតិសំវរោ ញាណសំវរោ ខន្តិសំវរោ វីរិយសំវរោតិ បញ្ចវិធោ. បហានវិនយោបិ តទង្គបហានំ វិក្ខម្ភនបហានំ សមុច្ឆេទបហានំ បដិប្បស្សទ្ធិបហានំ និស្សរណបហានន្តិ បញ្ចវិធោ.

តត្ថ ‘‘ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរេន ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោ’’តិ (វិភ. ៥១១) អយំ សីលសំវរោ. ‘‘រក្ខតិ ចក្ខុន្ទ្រិយំ ចក្ខុន្ទ្រិយេ សំវរំ អាបជ្ជតី’’តិ (ទី. និ. ១.២១៣; ម. និ. ១.២៩៥; សំ. និ. ៤.២៣៩; អ. និ. ៣.១៦) អយំ សតិសំវរោ.

‘‘យានិ ¶ សោតានិ លោកស្មិំ, (អជិតាតិ ភគវា)

បញ្ញាយេតេ បិធីយរេ’’តិ. (សុ. និ. ១០៤១);

អយំ ¶ ញាណសំវរោ. ‘‘ខមោ ហោតិ សីតស្ស ឧណ្ហស្សា’’តិ (ម. និ. ១.២៣; អ. និ. ៤.១១៤; ៦.៥៨) អយំ ខន្តិសំវរោ. ‘‘ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតី’’តិ (ម. និ. ១.២៦; អ. និ. ៤.១១៤; ៦.៥៨) អយំ ¶ វីរិយសំវរោ. សព្ពោបិ ចាយំ សំវរោ យថាសកំ សំវរិតព្ពានំ វិនេតព្ពានញ្ច កាយទុច្ចរិតាទីនំ សំវរណតោ ‘‘សំវរោ’’, វិនយនតោ ‘‘វិនយោ’’តិ វុច្ចតិ. ឯវំ តាវ សំវរវិនយោ បញ្ចធា ភិជ្ជតីតិ វេទិតព្ពោ.

តថា យំ នាមរូបបរិច្ឆេទាទីសុ វិបស្សនាញាណេសុ បដិបក្ខភាវតោ ទីបាលោកេនេវ តមស្ស, តេន តេន វិបស្សនាញាណេន តស្ស តស្ស អនត្ថស្ស បហានំ. សេយ្យថិទំ, នាមរូបវវត្ថានេន សក្កាយទិដ្ឋិយា, បច្ចយបរិគ្គហេន អហេតុវិសមហេតុទិដ្ឋីនំ, តស្សេវ អបរភាគេន កង្ខាវិតរណេន កថំកថីភាវស្ស, កលាបសម្មសនេន ‘‘អហំ មមា’’តិ គាហស្ស, មគ្គាមគ្គវវត្ថានេន អមគ្គេ មគ្គសញ្ញាយ, ឧទយទស្សនេន ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយា, វយទស្សនេន សស្សតទិដ្ឋិយា, ភយទស្សនេន សភយេ អភយសញ្ញាយ, អាទីនវទស្សនេន អស្សាទសញ្ញាយ, និព្ពិទានុបស្សនាយ អភិរតិសញ្ញាយ, មុច្ចិតុកម្យតាញាណេន អមុច្ចិតុកម្យតាយ, ឧបេក្ខាញាណេន អនុបេក្ខាយ, អនុលោមេន ធម្មដ្ឋិតិយំ និព្ពានេ ច បដិលោមភាវស្ស, គោត្រភុនា សង្ខារនិមិត្តគ្គាហស្ស បហានំ, ឯតំ តទង្គបហានំនាម.

យំ បន ឧបចារប្បនាភេទេន សមាធិនា បវត្តិភាវនិវារណតោ ឃដប្បហារេនេវ ឧទកបិដ្ឋេ សេវាលស្ស តេសំ តេសំ នីវរណាទិធម្មានំ បហានំ, ឯតំ វិក្ខម្ភនបហានំ នាម.

យំ ចតុន្នំ អរិយមគ្គានំ ភាវិតត្តា តំតំមគ្គវតោ អត្តនោ អត្តនោ សន្តានេ ‘‘ទិដ្ឋិគតានំ បហានាយា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ២៧៧) នយេន វុត្តស្ស សមុទយបក្ខិកស្ស កិលេសគណស្ស អច្ចន្តំ អប្បវត្តិភាវេន បហានំ, ឥទំ សមុច្ឆេទបហានំ នាម. យំ បន ផលក្ខណេ បដិប្បស្សទ្ធត្តំ កិលេសានំ, ឯតំ បដិប្បស្សទ្ធិបហានំ ¶ នាម. យំ សព្ពសង្ខតនិស្សដត្តា បហីនសព្ពសង្ខតំ និព្ពានំ ឯតំ និស្សរណបហានំ នាម. សព្ពម្បិ ចេតំ បហានំ យស្មា ចាគដ្ឋេន បហានំ, វិនយនដ្ឋេន វិនយោ, តស្មា ‘‘បហានវិនយោ’’តិ វុច្ចតិ. តំតំបហានវតោ វា តស្ស តស្ស វិនយស្ស សម្ភវតោបេតំ ¶ ‘‘បហានវិនយោ’’តិ វុច្ចតិ. ឯវំ បហានវិនយោបិ បញ្ចធា ភិជ្ជតីតិ វេទិតព្ពោ.

ឯវមយំ សង្ខេបតោ ទុវិធោ, ភេទតោ ច ទសវិធោ វិនយោ ភិន្នសំវរត្តា បហាតព្ពស្ស ច អប្បហីនត្តា ¶ យស្មា ឯតស្ស អស្សុតវតោ បុថុជ្ជនស្ស នត្ថិ, តស្មា អភាវតោ តស្ស អយំ អវិនីតោតិ វុច្ចតីតិ. ឯស នយោ សប្បុរិសានំ អទស្សាវី សប្បុរិសធម្មស្ស អកោវិទោ សប្បុរិសធម្មេ អវិនីតោតិ ឯត្ថបិ. និន្នានាករណញ្ហិ ឯតំ អត្ថតោ. យថាហ ‘‘យេវ តេ អរិយា, តេវ តេ សប្បុរិសា. យេវ តេ សប្បុរិសា, តេវ តេ អរិយា. យោ ឯវ សោ អរិយានំ ធម្មោ, សោ ឯវ សោ សប្បុរិសានំ ធម្មោ. យោ ឯវ សោ សប្បុរិសានំ ធម្មោ, សោ ឯវ សោ អរិយានំ ធម្មោ. យេវ តេ អរិយវិនយា, តេវ តេ សប្បុរិសវិនយា. យេវ តេ សប្បុរិសវិនយា, តេវ តេ អរិយវិនយា. អរិយេតិ វា សប្បុរិសេតិ វា, អរិយធម្មេតិ វា សប្បុរិសធម្មេតិ វា, អរិយវិនយេតិ វា សប្បុរិសវិនយេតិ វា ឯសេសេ ឯកេ ឯកត្ថេ សមេ សមភាគេ តជ្ជាតេ តញ្ញេវា’’តិ.

‘‘កស្មា បន ភគវា សព្ពធម្មមូលបរិយាយំ វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមី’’តិ វត្វា តំ អទេសេត្វាវ ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ អរិយានំ អទស្សាវី’’តិ ឯវំ បុថុជ្ជនំ និទ្ទិសីតិ? បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ធម្មទេសនាយ តមត្ថំ អាវិកាតុំ. ភគវតោ ហិ ធម្មាធិដ្ឋានា ធម្មទេសនា, ធម្មាធិដ្ឋានា បុគ្គលទេសនា, បុគ្គលាធិដ្ឋានា បុគ្គលទេសនា, បុគ្គលាធិដ្ឋានា ធម្មទេសនាតិ ធម្មបុគ្គលវសេនេវ តាវ ចតុព្ពិធា ទេសនា.

តត្ថ, ‘‘តិស្សោ ឥមា, ភិក្ខវេ, វេទនា. កតមា តិស្សោ? សុខា វេទនា ទុក្ខា វេទនា អទុក្ខមសុខា វេទនា. ឥមា ខោ, ភិក្ខវេ, តិស្សោ វេទនា’’តិ (សំ. និ. ៤.២៥០) ឯវរូបី ធម្មាធិដ្ឋានា ធម្មទេសនា វេទិតព្ពា. ‘‘ឆ ធាតុយោ អយំ បុតិសោ ឆ ផស្សាយតនោ អដ្ឋារស មនោបវិចារោ ចតុរាធិដ្ឋានោ’’តិ (ម. និ. ៣.៣៤៣) ឯវរូបី ធម្មាធិដ្ឋានា បុគ្គលទេសនា. ‘‘តយោមេ, ភិក្ខវេ, បុគ្គលា សន្តោ សំវិជ្ជមានា ¶ លោកស្មិំ. កតមេ តយោ? អន្ធោ ឯកចក្ខុ ទ្វិចក្ខុ. កតមោ ច, ភិក្ខវេ, បុគ្គលោ អន្ធោ’’តិ? (អ. និ. ៣.២៩) ឯវរូបី បុគ្គលាធិដ្ឋានា បុគ្គលទេសនា. ‘‘កតមញ្ច, ភិក្ខវេ, ទុគ្គតិភយំ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ឯកច្ចោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ, កាយទុច្ចរិតស្ស ខោ បាបកោ វិបាកោ អភិសម្បរាយំ…បេ… សុទ្ធមត្តានំ បរិហរតិ. ឥទំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, ទុគ្គតិភយ’’ន្តិ (អ. និ. ៤.១២១) ឯវរូបី ¶ បុគ្គលាធិដ្ឋានា ធម្មទេសនា.

ស្វាយំ ¶ ឥធ យស្មា បុថុជ្ជនោ អបរិញ្ញាតវត្ថុកោ, អបរិញ្ញាមូលិកា ច ឥធាធិប្បេតានំ សព្ពធម្មានំ មូលភូតា មញ្ញនា ហោតិ, តស្មា បុថុជ្ជនំ ទស្សេត្វា បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ទេសនាយ តមត្ថំ អាវិកាតុំ, ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ អរិយានំ អទស្សាវី’’តិ ឯវំ បុថុជ្ជនំ និទ្ទិសីតិ វេទិតព្ពោ.

សុត្តនិក្ខេបវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឯវំ បុថុជ្ជនំ និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ តស្ស បថវីអាទីសុ វត្ថូសុ សព្ពសក្កាយធម្មជនិតំ មញ្ញនំ ទស្សេន្តោ, បថវិំ បថវិតោតិអាទិមាហ. តត្ថ លក្ខណបថវី សសម្ភារបថវី អារម្មណបថវី សម្មុតិបថវីតិ ចតុព្ពិធា បថវី. តាសុ ‘‘កតមា ច, អាវុសោ, អជ្ឈត្តិកា បថវីធាតុ? យំ អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តំ កក្ខឡំ ខរិគត’’ន្តិអាទីសុ (វិភ. ១៧៣) វុត្តា លក្ខណបថវី. ‘‘បថវិំ ខណេយ្យ វា ខណាបេយ្យ វា’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៨៥) វុត្តា សសម្ភារបថវី. យេ ច កេសាទយោ វីសតិ កោដ្ឋាសា, អយោលោហាទយោ ច ពាហិរា. សា ហិ វណ្ណាទីហិ សម្ភារេហិ សទ្ធិំ បថវីតិ សសម្ភារបថវី. ‘‘បថវីកសិណមេកោ សញ្ជានាតី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣៦០) អាគតា បន អារម្មណបថវី, និមិត្តបថវីតិបិ វុច្ចតិ. បថវីកសិណជ្ឈានលាភី ទេវលោកេ និព្ពត្តោ អាគមនវសេន បថវីទេវតាតិ នាមំ លភតិ. អយំ សម្មុតិបថវីតិ វេទិតព្ពា. សា សព្ពាបិ ឥធ លព្ភតិ. តាសុ យំកញ្ចិ បថវិំ អយំ បុថុជ្ជនោ បថវិតោ សញ្ជានាតិ, បថវីតិ សញ្ជានាតិ, បថវីភាគេន សញ្ជានាតិ, លោកវោហារំ គហេត្វា សញ្ញាវិបល្លាសេន សញ្ជានាតិ បថវីតិ. ឯវំ បថវីភាគំ អមុញ្ចន្តោយេវ វា ឯតំ ‘‘សត្តោតិ វា សត្តស្សា’’តិ វា អាទិនា នយេន សញ្ជានាតិ. កស្មា ឯវំ សញ្ជានាតីតិ ន ¶ វត្តព្ពំ. ឧម្មត្តកោ វិយ ហិ បុថុជ្ជនោ. សោ យំកិញ្ចិ យេន កេនចិ អាការេន គណ្ហាតិ. អរិយានំ អទស្សាវិតាទិភេទមេវ វា ឯត្ថ ការណំ. យំ វា បរតោ ‘‘អបរិញ្ញាតំ តស្សា’’តិ វទន្តេន ភគវតាវ វុត្តំ.

បថវិំ បថវិតោ សញ្ញត្វាតិ សោ តំ បថវិំ ឯវំ វិបរីតសញ្ញាយ សញ្ជានិត្វា, ‘‘សញ្ញានិទានា ¶ ហិ បបញ្ចសង្ខា’’តិ (សុ. និ. ៨៨០) វចនតោ អបរភាគេ ថាមបត្តេហិ តណ្ហាមានទិដ្ឋិបបញ្ចេហិ ឥធ មញ្ញនានាមេន វុត្តេហិ មញ្ញតិ កប្បេតិ វិកប្បេតិ, នានប្បការតោ អញ្ញថា គណ្ហាតិ. តេន វុត្តំ ‘‘បថវិំ មញ្ញតី’’តិ. ឯវំ ¶ មញ្ញតោ ចស្ស តា មញ្ញនា ឱឡារិកនយេន ទស្សេតុំ ‘‘យា អយំ កេសា លោមា’’តិអាទិនា នយេន វីសតិភេទា អជ្ឈត្តិកា បថវី វុត្តា. យា ចាយំ វិភង្គេ ‘‘តត្ថ កតមា ពាហិរា បថវីធាតុ? យំ ពាហិរំ កក្ខឡំ ខរិគតំ កក្ខឡត្តំ កក្ខឡភាវោ ពហិទ្ធា អនុបាទិន្នំ. សេយ្យថិទំ, អយោ លោហំ តិបុ សីសំ សជ្ឈំ មុត្តា មណិ វេឡុរិយំ សង្ខោ សិលា បវាឡំ រជតំ ជាតរូបំ លោហិតង្កោ មសារគល្លំ តិណំ កដ្ឋំ សក្ខរា កឋលំ ភូមិ បាសាណោ បព្ពតោ’’តិ (វិភ. ១៧៣) ឯវំ ពាហិរា បថវី វុត្តា. យា ច អជ្ឈត្តារម្មណត្តិកេ និមិត្តបថវី, តំ គហេត្វា អយមត្ថយោជនា វុច្ចតិ.

បថវិំ មញ្ញតីតិ តីហិ មញ្ញនាហិ អហំ បថវីតិ មញ្ញតិ, មម បថវីតិ មញ្ញតិ, បរោ បថវីតិ មញ្ញតិ, បរស្ស បថវីតិ មញ្ញតិ, អថ វា អជ្ឈត្តិកំ បថវិំ តណ្ហាមញ្ញនាយ មញ្ញតិ, មានមញ្ញនាយ មញ្ញតិ, ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. កថំ? អយញ្ហិ កេសាទីសុ ឆន្ទរាគំ ជនេតិ កេសេ អស្សាទេតិ អភិនន្ទតិ អភិវទតិ អជ្ឈោសាយ តិដ្ឋតិ. លោមេ, នខេ, ទន្តេ, តចំ, អញ្ញតរំ វា បន រជ្ជនីយវត្ថុំ. ឯវំ អជ្ឈត្តិកំ បថវិំ តណ្ហាមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. ឥតិ មេ កេសា សិយុំ អនាគតមទ្ធានំ. ឥតិ លោមាតិអាទិនា វា បន នយេន តត្ថ នន្ទិំ សមន្នានេតិ. ‘‘ឥមិនាហំ សីលេន វា…បេ… ព្រហ្មចរិយេន វា ឯវំ សិនិទ្ធមុទុសុខុមនីលកេសោ ភវិស្សាមី’’តិអាទិនា វា បន នយេន អប្បដិលទ្ធានំ បដិលាភាយ ចិត្តំ បណិទហតិ. ឯវម្បិ អជ្ឈត្តិកំ បថវិំ តណ្ហាមញ្ញនាយ មញ្ញតិ.

តថា អត្តនោ កេសាទីនំ សម្បត្តិំ វា វិបត្តិំ វា និស្សាយ មានំ ជនេតិ, ‘‘សេយ្យោហមស្មីតិ វា សទិសោហមស្មីតិ វា ហីនោហមស្មីតិ វា’’តិ. ឯវំ អជ្ឈត្តិកំ ¶ បថវិំ មានមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. ‘‘តំ ជីវំ តំ សរីរ’’ន្តិ (ម. និ. ២.១៨៧) អាគតនយេន បន កេសំ ‘‘ជីវោ’’តិ អភិនិវិសតិ. ឯស នយោ លោមាទីសុ. ឯវំ អជ្ឈត្តិកំ បថវិំ ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ មញ្ញតិ.

អថ វា ‘‘យា ចេវ ខោ បនាវុសោ, អជ្ឈត្តិកា បថវីធាតុ, យា ច ពាហិរា បថវីធាតុ, បថវីធាតុរេវេសា ¶ , តំ នេតំ មមា’’តិ (ម. និ. ១.៣០២) ឥមិស្សា បវត្តិយា ¶ បច្ចនីកនយេន កេសាទិភេទំ បថវិំ ឯតំ មម ឯសោហមស្មិ ឯសោ មេ អត្តាតិ អភិនិវិសតិ. ឯវម្បិ អជ្ឈត្តិកំ បថវិំ ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. ឯវំ តាវ អជ្ឈត្តិកំ បថវិំ តីហិ មញ្ញនាហិ មញ្ញតិ.

យថា ច អជ្ឈត្តិកំ ឯវំ ពាហិរម្បិ. កថំ? ‘‘អយញ្ហិ អយលោហាទីសុ ឆន្ទរាគំ ជនេតិ. អយលោហាទីនិ អស្សាទេតិ អភិនន្ទតិ អភិវទតិ អជ្ឈោសាយ តិដ្ឋតិ. មម អយោ មម លោហន្តិអាទិនា នយេន អយាទីនិ មមាយតិ រក្ខតិ គោបយតិ, ឯវំ ពាហិរំ បថវិំ តណ្ហាមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. ឥតិ មេ អយលោហាទយោ សិយុំ អនាគតមទ្ធានន្តិ វា បនេត្ថ នន្ទិំ សមន្នានេតិ, ឥមិនាហំ សីលេន វា វតេន វា តបេន វា ព្រហ្មចរិយេន វា ឯវំ សម្បន្នអយលោហាទិឧបករណោ ភវិស្សាមី’’តិ អប្បដិលទ្ធស្ស បដិលាភាយ ចិត្តំ បណិទហតិ. ឯវម្បិ ពាហិរំ បថវិំ តណ្ហាមញ្ញនាយ មញ្ញតិ.

តថា អត្តនោ អយលោហាទីនំ សម្បត្តិំ វា វិបត្តិំ វា និស្សាយ មានំ ជនេតិ ‘‘ឥមិនាហំ សេយ្យោស្មីតិ វា, សទិសោស្មីតិ វា ហីនោស្មីតិ វា’’តិ (វិភ. ៨៣២) ឯវំ ពាហិរំ បថវិំ មានមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. អយេ ជីវសញ្ញី ហុត្វា បន អយំ ‘‘ជីវោ’’តិ អភិនិវិសតិ. ឯស នយោ លោហាទីសុ. ឯវំ ពាហិរំ បថវិំ ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ មញ្ញតិ.

អថ វា ‘‘ឥធេកច្ចោ បថវីកសិណំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ. យំ បថវីកសិណំ, សោ អហំ. យោ អហំ, តំ បថវីកសិណន្តិ បថវីកសិណញ្ច អត្តញ្ច អទ្វយំ សមនុបស្សតី’’តិ (បដិ. ម. ១.១៣១) បដិសម្ភិទាយំ វុត្តនយេនេវ និមិត្តបថវិំ ‘‘អត្តា’’តិ អភិនិវិសតិ. ឯវំ ពាហិរំ បថវិំ ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. ឯវម្បិ ពាហិរំ បថវិំ តីហិ មញ្ញនាហិ មញ្ញតិ. ឯវំ តាវ ‘‘បថវិំ មញ្ញតី’’តិ ឯត្ថ តិស្សោបិ មញ្ញនា វេទិតព្ពា. ឥតោ បរំ សង្ខេបេនេវ កថយិស្សាម.

បថវិយា ¶ មញ្ញតីតិ ឯត្ថ បថវិយាតិ ភុម្មវចនមេតំ. តស្មា អហំ បថវិយាតិ មញ្ញតិ, មយ្ហំ ¶ កិញ្ចនំ បលិពោធោ បថវិយាតិ មញ្ញតិ, បរោ បថវិយាតិ មញ្ញតិ, បរស្ស កិញ្ចនំ បលិពោធោ បថវិយាតិ មញ្ញតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ.

អថ វា យ្វាយំ ‘‘កថំ រូបស្មិំ អត្តានំ សមនុបស្សតិ? ឥធេកច្ចោ វេទនំ… សញ្ញំ… សង្ខារេ… វិញ្ញាណំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ, តស្ស ឯវំ ហោតិ, អយំ ខោ មេ អត្តា, សោ ខោ បន មេ អត្តា ឥមស្មិំ រូបេតិ ឯវំ រូបស្មិំ វា អត្តានំ ¶ សមនុបស្សតី’’តិ (បដិ. ម. ១.១៣១) ឯតស្ស អត្ថនយោ វុត្តោ, ឯតេនេវ នយេន វេទនាទិធម្មេ អត្តតោ គហេត្វា តតោ អជ្ឈត្តិកពាហិរាសុ បថវីសុ យំកិញ្ចិ បថវិំ តស្សោកាសភាវេន បរិកប្បេត្វា សោ ខោ បន មេ អយំ អត្តា ឥមិស្សា បថវិយាតិ មញ្ញន្តោ បថវិយា មញ្ញតិ, អយមស្ស ទិដ្ឋិមញ្ញនា. តស្មិំយេវ បនស្ស អត្តនិ សិនេហំ តព្ពត្ថុកញ្ច មានំ ឧប្បាទយតោ តណ្ហាមានមញ្ញនាបិ វេទិតព្ពា. យទា បន តេនេវ នយេន សោ ខោ បនស្ស អត្តា បថវិយាតិ មញ្ញតិ, តទា ទិដ្ឋិមញ្ញនា ឯវ យុជ្ជតិ. ឥតរាយោបិ បន ឥច្ឆន្តិ.

បថវិតោ មញ្ញតីតិ ឯត្ថ បន បថវិតោតិ និស្សក្កវចនំ. តស្មា សឧបករណស្ស អត្តនោ វា បរស្ស វា យថាវុត្តប្បភេទតោ បថវិតោ ឧប្បត្តិំ វា និគ្គមនំ វា បថវិតោ វា អញ្ញោ អត្តាតិ មញ្ញមានោ បថវិតោ មញ្ញតីតិ វេទិតព្ពោ, អយមស្ស ទិដ្ឋិមញ្ញនា. តស្មិំយេវ បនស្ស ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ មញ្ញិតេ វត្ថុស្មិំ សិនេហំ មានញ្ច ឧប្បាទយតោ តណ្ហាមានមញ្ញនាបិ វេទិតព្ពា. អបរេ អាហុ បថវីកសិណំ បរិត្តំ ភាវេត្វា តតោ អញ្ញំ អប្បមាណំ អត្តានំ គហេត្វា បថវិតោ ពហិទ្ធាបិ មេ អត្តាតិ មញ្ញមានោ បថវិតោ មញ្ញតីតិ.

បថវិំ មេតិ មញ្ញតីតិ ឯត្ថ បន កេវលញ្ហិ មហាបថវិំ តណ្ហាវសេន មមាយតីតិ ឥមិនា នយេន បវត្តា ឯកា តណ្ហាមញ្ញនា ឯវ លព្ភតីតិ វេទិតព្ពា. សា ចាយំ មម កេសា, មម លោមា, មម អយោ, មម លោហន្តិ ឯវំ យថាវុត្តប្បភេទាយ សព្ពាយបិ អជ្ឈត្តិកពាហិរាយ បថវិយា យោជេតព្ពាតិ.

បថវិំ ¶ អភិនន្ទតីតិ វុត្តប្បការមេវ បថវិំ តណ្ហាទីហិ អភិនន្ទតិ, អស្សាទេតិ, បរាមសតិ ¶ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘បថវិំ មញ្ញតី’’តិ ឯតេនេវ ឯតស្មិំ អត្ថេ សិទ្ធេ កស្មា ឯតំ វុត្តន្តិ ចេ. អវិចារិតមេតំ បោរាណេហិ. អយំ បន អត្តនោ មតិ, ទេសនាវិលាសតោ វា អាទីនវទស្សនតោ វា. យស្សា ហិ ធម្មធាតុយា សុប្បដិវិទ្ធត្តា នានានយវិចិត្រទេសនាវិលាសសម្បន្នោ, អយំ សា ភគវតា សុប្បដិវិទ្ធា. តស្មា បុព្ពេ មញ្ញនាវសេន កិលេសុប្បត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អភិនន្ទនាវសេន ទស្សេន្តោ ទេសនាវិលាសតោ វា ឥទមាហ ¶ . យោ វា បថវិំ មញ្ញតិ, បថវិយា មញ្ញតិ, បថវិតោ មញ្ញតិ, បថវិំ មេតិ មញ្ញតិ, សោ យស្មា ន សក្កោតិ បថវីនិស្សិតំ តណ្ហំ វា ទិដ្ឋិំ វា បហាតុំ, តស្មា បថវិំ អភិនន្ទតិយេវ. យោ ច បថវិំ អភិនន្ទតិ, ទុក្ខំ សោ អភិនន្ទតិ, ទុក្ខញ្ច អាទីនវោតិ អាទីនវទស្សនតោបិ ឥទមាហ. វុត្តញ្ចេតំ ភគវតា ‘‘យោ, ភិក្ខវេ, បថវីធាតុំ អភិនន្ទតិ, ទុក្ខំ សោ អភិនន្ទតិ, យោ ទុក្ខំ អភិនន្ទតិ, អបរិមុត្តោ សោ ទុក្ខស្មាតិ វទាមី’’តិ.

ឯវំ បថវីវត្ថុកំ មញ្ញនំ អភិនន្ទនញ្ច វត្វា ឥទានិ យេន ការណេន សោ មញ្ញតិ, អភិនន្ទតិ ច, តំ ការណំ អាវិករោន្តោ អាហ តំ កិស្ស ហេតុ, អបរិញ្ញាតំ តស្សាតិ វទាមីតិ. តស្សត្ថោ, សោ បុថុជ្ជនោ តំ បថវិំ កិស្ស ហេតុ មញ្ញតិ, កេន ការណេន មញ្ញតិ, អភិនន្ទតីតិ ចេ. អបរិញ្ញាតំ តស្សាតិ វទាមីតិ, យស្មា តំ វត្ថុ តស្ស អបរិញ្ញាតំ, តស្មាតិ វុត្តំ ហោតិ. យោ ហិ បថវិំ បរិជានាតិ, សោ តីហិ បរិញ្ញាហិ បរិជានាតិ ញាតបរិញ្ញាយ តីរណបរិញ្ញាយ បហានបរិញ្ញាយាតិ.

តត្ថ កតមា ញាតបរិញ្ញា. បថវីធាតុំ បរិជានាតិ, អយំ បថវីធាតុ អជ្ឈត្តិកា, អយំ ពាហិរា, ឥទមស្សា លក្ខណំ, ឥមានិ រសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានានីតិ, អយំ ញាតបរិញ្ញា. កតមា តីរណបរិញ្ញា? ឯវំ ញាតំ កត្វា បថវីធាតុំ តីរេតិ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ រោគតោតិ ទ្វាចត្តាលីសាយ អាការេហិ, អយំ តីរណបរិញ្ញា. កតមា បហានបរិញ្ញា? ឯវំ តីរយិត្វា អគ្គមគ្គេន បថវីធាតុយា ឆន្ទរាគំ បជហតិ, អយំ បហានបរិញ្ញា.

នាមរូបវវត្ថានំ ¶ វា ញាតបរិញ្ញា. កលាបសម្មសនាទិអនុលោមបរិយោសានា តីរណបរិញ្ញា. អរិយមគ្គេ ញាណំ បហានបរិញ្ញាតិ. យោ បថវិំ បរិជានាតិ, សោ ឥមាហិ តីហិ បរិញ្ញាហិ បរិជានាតិ, អស្ស ច បុថុជ្ជនស្ស តា បរិញ្ញាយោ នត្ថិ, តស្មា អបរិញ្ញាតត្តា ¶ បថវិំ មញ្ញតិ ច អភិនន្ទតិ ចាតិ. តេនាហ ភគវា – ឥធ, ភិក្ខវេ, អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ…បេ… បថវិំ មញ្ញតិ, បថវិយា មញ្ញតិ, បថវិតោ មញ្ញតិ, បថវិំ មេតិ មញ្ញតិ, បថវិំ អភិនន្ទតិ. តំ កិស្ស ហេតុ? អបរិញ្ញាតំ តស្សាតិ វទាមី’’តិ.

អាបំ ¶ អាបតោតិ ឯត្ថាបិ លក្ខណសសម្ភារារម្មណសម្មុតិវសេន ចតុព្ពិធោ អាបោ. តេសុ ‘‘តត្ថ, កតមា អជ្ឈត្តិកា អាបោធាតុ. យំ អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តំ អាបោ អាបោគតំ, សិនេហោ សិនេហគតំ ពន្ធនត្តំ រូបស្ស អជ្ឈត្តំ ឧបាទិន្ន’’ន្តិអាទីសុ (វិភ. ១៧៤) វុត្តោ លក្ខណអាបោ. ‘‘អាបោកសិណំ ឧគ្គណ្ហន្តោ អាបស្មិំ និមិត្តំ គណ្ហាតី’’តិអាទីសុ វុត្តោ សសម្ភារាបោ. សេសំ សព្ពំ បថវិយំ វុត្តសទិសមេវ. កេវលំ យោជនានយេ បន ‘‘បិត្តំ សេម្ហ’’ន្តិអាទិនា នយេន វុត្តា ទ្វាទសភេទា អជ្ឈត្តិកា អាបោធាតុ, ‘‘តត្ថ, កតមា ពាហិរា អាបោធាតុ? យំ ពាហិរំ អាបោ អាបោគតំ, សិនេហោ សិនេហគតំ ពន្ធនត្តំ រូបស្ស ពហិទ្ធា អនុបាទិន្នំ. សេយ្យថិទំ, មូលរសោ ខន្ធរសោ តចរសោ បត្តរសោ បុប្ផរសោ ផលរសោ ខីរំ ទធិ សប្បិ នវនីតំ តេលំ មធុ ផាណិតំ ភុម្មានិ វា ឧទកានិ អន្តលិក្ខានិ វា’’តិ (វិភ. ១៧៤) ឯវំ វុត្តា ច ពាហិរា អាបោធាតុ វេទិតព្ពា, យោ ច អជ្ឈត្តារម្មណត្តិកេ និមិត្តអាបោ.

តេជំ តេជតោតិ ឥមស្មិំ តេជោវារេបិ វុត្តនយេនេវ វិត្ថារោ វេទិតព្ពោ. យោជនានយេ បនេត្ថ ‘‘យេន ច សន្តប្បតិ, យេន ច ជីរីយតិ, យេន ច បរិឌយ្ហតិ, យេន ច អសិតបីតខាយិតសាយិតំ សម្មា បរិណាមំ គច្ឆតី’’តិ (វិភ. ១៧៥) ឯវំ វុត្តា ចតុប្បភេទា អជ្ឈត្តិកា តេជោធាតុ. ‘‘តត្ថ កតមា ¶ ពាហិរា តេជោធាតុ? យំ ពាហិរំ តេជោ តេជោគតំ ឧស្មា ឧស្មាគតំ ឧសុមំ ឧសុមគតំ ពហិទ្ធា អនុបាទិន្នំ. សេយ្យថិទំ, កដ្ឋគ្គិ បលាលគ្គិ តិណគ្គិ គោមយគ្គិ ថុសគ្គិ សង្ការគ្គិ ឥន្ទគ្គិ អគ្គិសន្តាបោ សូរិយសន្តាបោ កដ្ឋសន្និចយសន្តាបោ ¶ តិណសន្និចយសន្តាបោ ធញ្ញសន្និចយសន្តាបោ ភណ្ឌសន្និចយសន្តាបោ’’តិ (វិភ. ១៧៥) ឯវំ វុត្តា ច ពាហិរា តេជោធាតុ វេទិតព្ពា.

វាយំ វាយតោតិ ឥមស្ស វាយវារស្សាបិ យោជនានយេ បន ‘‘ឧទ្ធង្គមា វាតា អធោគមា វាតា កុច្ឆិសយា វាតា កោដ្ឋាសយា វាតា អង្គមង្គានុសារិនោ វាតា សត្ថកវាតា ខុរកវាតា ឧប្បលកវាតា អស្សាសោ បស្សាសោ’’តិ ឯវំ វុត្តា អជ្ឈត្តិកា វាយោធាតុ. ‘‘តត្ថ កតមា ពាហិរា វាយោធាតុ? យំ ពាហិរំ វាយោ វាយោគតំ ថម្ភិតត្តំ រូបស្ស ពហិទ្ធា អនុបាទិន្នំ. សេយ្យថិទំ, បុរត្ថិមា វាតា បច្ឆិមា វាតា ឧត្តរា វាតា ទក្ខិណា វាតា សរជា វាតា អរជា វាតា សីតា វាតា ឧណ្ហា វាតា បរិត្តា វាតា អធិមត្តា វាតា កាឡវាតា វេរម្ភវាតា ¶ បក្ខវាតា សុបណ្ណវាតា តាលវណ្ដវាតា វិធូបនវាតា’’តិ (វិភ. ១៧៦) ឯវំ វុត្តា ច ពាហិរា វាយោធាតុ វេទិតព្ពា. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ. ឯត្តាវតា ច យ្វាយំ –

‘‘វុត្តម្ហិ ឯកធម្មេ, យេ ធម្មា ឯកលក្ខណា តេន;

វុត្តា ភវន្តិ សព្ពេ, ឥតិ វុត្តោ លក្ខណោ ហារោ’’តិ. –

ឯវំ នេត្តិយំ លក្ខណោ នាម ហារោ វុត្តោ, តស្ស វសេន យស្មា ចតូសុ ភូតេសុ គហិតេសុ ឧបាទារូបម្បិ គហិតមេវ ភវតិ, រូបលក្ខណំ អនតីតត្តា. យញ្ច ភូតោបាទារូបំ សោ រូបក្ខន្ធោ. តស្មា ‘‘អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ បថវិំ អាបំ តេជំ វាយំ មញ្ញតី’’តិ វទន្តេន អត្ថតោ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតីតិបិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘បថវិយា អាបស្មិំ តេជស្មិំ វាយស្មិំ មញ្ញតី’’តិ វទន្តេន រូបស្មិំ វា អត្តានំ សមនុបស្សតីតិ វុត្តម្បិ ហោតិ. ‘‘បថវិតោ អាបតោ តេជតោ វាយតោ មញ្ញតី’’តិ វទន្តេន រូបតោ អញ្ញោ អត្តាតិ សិទ្ធត្តា រូបវន្តំ វា អត្តានំ អត្តនិ វា រូបំ សមនុបស្សតីតិបិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវមេតា ចតស្សោ រូបវត្ថុកា សក្កាយទិដ្ឋិមញ្ញនា ¶ វេទិតព្ពា. តត្ថ ឯកា ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ, តិស្សោ សស្សតទិដ្ឋិយោតិ ទ្វេវ ទិដ្ឋិយោ ហោន្តីតិ អយម្បិ អត្ថវិសេសោ វេទិតព្ពោ.

៣. ឯវំ ¶ រូបមុខេន សង្ខារវត្ថុកំ មញ្ញនំ វត្វា ឥទានិ យេ សង្ខារេ ឧបាទាយ សត្តា បញ្ញបីយន្តិ, តេសុ សង្ខារេសុ សត្តេសុបិ យស្មា បុថុជ្ជនោ មញ្ញនំ ករោតិ, តស្មា តេ សត្តេ និទ្ទិសន្តោ ភូតេ ភូតតោ សញ្ជានាតីតិអាទិមាហ. តត្ថាយំ ភូតសទ្ទោ បញ្ចក្ខន្ធអមនុស្សធាតុវិជ្ជមានខីណាសវសត្តរុក្ខាទីសុ ទិស្សតិ. ‘‘ភូតមិទន្តិ, ភិក្ខវេ, សមនុបស្សថា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៤០១) ហិ អយំ បញ្ចក្ខន្ធេសុ ទិស្សតិ. ‘‘យានីធ ភូតានិ សមាគតានី’’តិ (សុ. និ. ២២៤) ឯត្ថ អមនុស្សេសុ. ‘‘ចត្តារោ ខោ, ភិក្ខុ, មហាភូតា ហេតូ’’តិ (ម. និ. ៣.៨៦) ឯត្ថ ធាតូសុ. ‘‘ភូតស្មិំ បាចិត្តិយ’’ន្តិអាទីសុ (បាចិ. ៦៩) វិជ្ជមានេ. ‘‘យោ ច កាលឃសោ ភូតោ’’តិ (ជា. ១.១០.១៩០) ឯត្ថ ខីណាសវេ. ‘‘សព្ពេវ និក្ខិបិស្សន្តិ ភូតា លោកេ សមុស្សយ’’ន្តិ (ទី. និ. ២.២២០) ឯត្ថ សត្តេសុ. ‘‘ភូតគាមបាតព្យតាយា’’តិ ¶ (បាចិ. ៩០) ឯត្ថ រុក្ខាទីសុ. ឥធ បនាយំ សត្តេសុ វត្តតិ, នោ ច ខោ អវិសេសេន. ចាតុមហារាជិកានំ ហិ ហេដ្ឋា សត្តា ឥធ ភូតាតិ អធិប្បេតា.

តត្ថ ភូតេ ភូតតោ សញ្ជានាតីតិអាទិ វុត្តនយមេវ. ភូតេ មញ្ញតីតិអាទីសុ បន តិស្សោបិ មញ្ញនា យោជេតព្ពា. កថំ? អយញ្ហិ ‘‘សោ បស្សតិ គហបតិំ វា គហបតិបុត្តំ វា បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមប្បិតំ សមង្គិភូត’’ន្តិ (អ. និ. ៧.៥០) វុត្តនយេន ភូតេ សុភា សុខិតាតិ គហេត្វា រជ្ជតិ, ទិស្វាបិ នេ រជ្ជតិ, សុត្វាបិ, ឃាយិត្វាបិ, សាយិត្វាបិ, ផុសិត្វាបិ, ញត្វាបិ. ឯវំ ភូតេ តណ្ហាមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. ‘‘អហោ វតាហំ ខត្តិយមហាសាលានំ វា សហព្យតំ ឧបបជ្ជេយ្យ’’ន្តិអាទិនា (ទី. និ. ៣.៣៣៧) វា បន នយេន អប្បដិលទ្ធស្ស បដិលាភាយ ចិត្តំ បណិទហតិ, ឯវម្បិ ភូតេ តណ្ហាមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. អត្តនោ បន ភូតានញ្ច សម្បត្តិវិបត្តិំ និស្សាយ អត្តានំ វា សេយ្យំ ទហតិ. ភូតេសុ ច យំកិញ្ចិ ភូតំ ហីនំ អត្តានំ វា ហីនំ, យំកិញ្ចិ ភូតំ សេយ្យំ ¶ . អត្តានំ វា ភូតេន, ភូតំ វា អត្តនា សទិសំ ទហតិ. យថាហ ‘‘ឥធេកច្ចោ ជាតិយា វា…បេ… អញ្ញតរញ្ញតរេន វត្ថុនា បុព្ពកាលំ បរេហិ សទិសំ អត្តានំ ទហតិ. អបរកាលំ អត្តានំ សេយ្យំ ទហតិ. បរេ ហីនេ ទហតិ, យោ ឯវរូបោ មានោ ¶ …បេ… អយំ វុច្ចតិ មានាតិមានោ’’តិ (វិភ. ៨៧៦-៨៨០). ឯវំ ភូតេ មានមញ្ញនាយ មញ្ញតិ.

ភូតេ បន ‘‘និច្ចា ធុវា សស្សតា អវិបរិណាមធម្មា’’តិ វា ‘‘សព្ពេ សត្តា សព្ពេ បាណា សព្ពេ ភូតា សព្ពេ ជីវា អវសា អពលា អវីរិយា និយតិសង្គតិភាវបរិណតា ឆស្វេវាភិជាតីសុ សុខទុក្ខំ បដិសំវេទេន្តី’’តិ (ទី. និ. ១.១៦៨) វា មញ្ញមានោ ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. ឯវំ ភូតេ តីហិ មញ្ញនាហិ មញ្ញតិ.

កថំ ភូតេសុ មញ្ញតិ? តេសុ តេសុ ភូតេសុ អត្តនោ ឧបបត្តិំ វា សុខុប្បត្តិំ វា អាកង្ខតិ. ឯវំ តាវ តណ្ហាមញ្ញនាយ ភូតេសុ មញ្ញតិ. ភូតេសុ វា ឧបបត្តិំ អាកង្ខមានោ ទានំ ទេតិ, សីលំ សមាទិយតិ, ឧបោសថកម្មំ ករោតិ. ឯវម្បិ ភូតេសុ តណ្ហាមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. ភូតេ បន សមូហគ្គាហេន គហេត្វា តត្ថ ឯកច្ចេ ភូតេ សេយ្យតោ ទហតិ, ឯកច្ចេ សទិសតោ វា ហីនតោ វាតិ. ឯវំ ភូតេសុ មានមញ្ញនាយ ¶ មញ្ញតិ. តថា ឯកច្ចេ ភូតេ និច្ចា ធុវាតិ មញ្ញតិ. ឯកច្ចេ អនិច្ចា អធុវាតិ, អហម្បិ ភូតេសុ អញ្ញតរោស្មីតិ វា មញ្ញតិ. ឯវំ ភូតេសុ ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ មញ្ញតិ.

ភូតតោ មញ្ញតីតិ ឯត្ថ បន សឧបករណស្ស អត្តនោ វា បរស្ស វា យតោ កុតោចិ ភូតតោ ឧប្បត្តិំ មញ្ញមានោ ភូតតោ មញ្ញតីតិ វេទិតព្ពោ, អយមស្ស ទិដ្ឋិមញ្ញនា. តស្មិំយេវ បនស្ស ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ មញ្ញិតេ វត្ថុស្មិំ សិនេហំ មានញ្ច ឧប្បាទយតោ តណ្ហាមានមញ្ញនាបិ វេទិតព្ពា. ភូតេ មេតិ មញ្ញតីតិ ឯត្ថ បន ឯកា តណ្ហាមញ្ញនាវ លព្ភតិ. សា ចាយំ ‘‘មម បុត្តា, មម ធីតា, មម អជេឡកា, កុក្កុដសូករា, ហត្ថិគវស្សវឡវា’’តិ ឯវមាទិនា នយេន មមាយតោ បវត្តតីតិ វេទិតព្ពា. ភូតេ អភិនន្ទតីតិ ឯតំ វុត្តនយមេវ. អបរិញ្ញាតំ តស្សាតិ ឯត្ថ បន យេ សង្ខារេ ឧបាទាយ ភូតានំ បញ្ញត្តិ, តេសំ អបរិញ្ញាតត្តា ភូតា អបរិញ្ញាតា ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា. យោជនា បន វុត្តនយេនេវ កាតព្ពា.

ឯវំ ¶ សង្ខេបតោ សង្ខារវសេន ច សត្តវសេន ច មញ្ញនាវត្ថុំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ភូមិវិសេសាទិនា ភេទេន វិត្ថារតោបិ តំ ទស្សេន្តោ ទេវេ ទេវតោតិអាទិមាហ. តត្ថ ទិព្ពន្តិ បញ្ចហិ ¶ កាមគុណេហិ អត្តនោ វា ឥទ្ធិយាតិ ទេវា, កីឡន្តិ ជោតេន្តិ ចាតិ អត្ថោ. តេ តិវិធា សម្មុតិទេវា ឧបបត្តិទេវា វិសុទ្ធិទេវាតិ. សម្មុតិទេវា នាម រាជានោ ទេវិយោ រាជកុមារា. ឧបបត្តិទេវា នាម ចាតុមហារាជិកេ ទេវេ ឧបាទាយ តតុត្តរិទេវា. វិសុទ្ធិទេវា នាម អរហន្តោ ខីណាសវា. ឥធ បន ឧបបត្តិទេវា ទដ្ឋព្ពា, នោ ច ខោ អវិសេសេន. បរនិម្មិតវសវត្តិទេវលោកេ មារំ សបរិសំ ឋបេត្វា សេសា ឆ កាមាវចរា ឥធ ទេវាតិ អធិប្បេតា. តត្ថ សព្ពា អត្ថវណ្ណនា ភូតវារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា.

បជាបតិន្តិ ឯត្ថ បន មារោ បជាបតីតិ វេទិតព្ពោ. កេចិ បន ‘‘តេសំ តេសំ ទេវានំ អធិបតីនំ មហារាជាទីនមេតំ អធិវចន’’ន្តិ វទន្តិ. តំ ទេវគ្គហណេនេវ តេសំ គហិតត្តា អយុត្តន្តិ មហាអដ្ឋកថាយំ បដិក្ខិត្តំ, មារោយេវ បន សត្តសង្ខាតាយ បជាយ អធិបតិភាវេន ឥធ បជាបតីតិ អធិប្បេតោ. សោ កុហិំ វសតិ? បរនិម្មិតវសវត្តិទេវលោកេ ¶ . តត្រ ហិ វសវត្តិរាជា រជ្ជំ ការេតិ. មារោ ឯកស្មិំ បទេសេ អត្តនោ បរិសាយ ឥស្សរិយំ បវត្តេន្តោ រជ្ជបច្ចន្តេ ទាមរិករាជបុត្តោ វិយ វសតីតិ វទន្តិ. មារគ្គហណេនេវ ចេត្ថ មារបរិសាយបិ គហណំ វេទិតព្ពំ. យោជនានយោ ចេត្ថ បជាបតិំ វណ្ណវន្តំ ទីឃាយុកំ សុខពហុលំ ទិស្វា វា សុត្វា វា រជ្ជន្តោ តណ្ហាមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. ‘‘អហោ វតាហំ បជាបតិនោ សហព្យតំ ឧបបជ្ជេយ្យ’’ន្តិអាទិនា វា បន នយេន អប្បដិលទ្ធស្ស បដិលាភាយ ចិត្តំ បណិទហន្តោបិ បជាបតិំ តណ្ហាមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. បជាបតិភាវំ បន បត្តោ សមានោ អហមស្មិ បជានមិស្សរោ អធិបតីតិ មានំ ជនេន្តោ បជាបតិំ មានមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. ‘‘បជាបតិ និច្ចោ ធុវោ’’តិ វា ‘‘ឧច្ឆិជ្ជិស្សតិ វិនស្សិស្សតី’’តិ វា ‘‘អវសោ អពលោ អវីរិយោ និយតិសង្គតិភាវបរិណតោ ឆស្វេវាភិជាតីសុ សុខទុក្ខំ បដិសំវេទេតី’’តិ វា មញ្ញមានោ បន បជាបតិំ ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ មញ្ញតីតិ វេទិតព្ពោ.

បជាបតិស្មិន្តិ ឯត្ថ បន ឯកា ទិដ្ឋិមញ្ញនាវ យុជ្ជតិ. តស្សា ឯវំ បវត្តិ វេទិតព្ពា. ឥធេកច្ចោ ‘‘បជាបតិស្មិំ យេ ច ធម្មា សំវិជ្ជន្តិ, សព្ពេ តេ និច្ចា ធុវា ¶ សស្សតា អវិបរិណាមធម្មា’’តិ មញ្ញតិ. អថ វា ‘‘បជាបតិស្មិំ នត្ថិ បាបំ, ន តស្មិំ បាបកានិ កម្មានិ ឧបលព្ភន្តី’’តិ មញ្ញតិ.

បជាបតិតោតិ ¶ ឯត្ថ តិស្សោបិ មញ្ញនា លព្ភន្តិ. កថំ? ឥធេកច្ចោ សឧបករណស្ស អត្តនោ វា បរស្ស វា បជាបតិតោ ឧប្បត្តិំ វា និគ្គមនំ វា មញ្ញតិ, អយមស្ស ទិដ្ឋិមញ្ញនា. តស្មិំយេវ បនស្ស ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ មញ្ញិតេ វត្ថុស្មិំ សិនេហំ មានញ្ច ឧប្បាទយតោ តណ្ហាមានមញ្ញនាបិ វេទិតព្ពា. បជាបតិំ មេតិ ឯត្ថ បន ឯកា តណ្ហាមញ្ញនាវ លព្ភតិ. សា ចាយំ ‘‘បជាបតិ មម សត្ថា មម សាមី’’តិអាទិនា នយេន មមាយតោ បវត្តតីតិ វេទិតព្ពា. សេសំ វុត្តនយមេវ.

ព្រហ្មំ ព្រហ្មតោតិ ឯត្ថ ព្រូហិតោ តេហិ តេហិ គុណវិសេសេហីតិ ព្រហ្មា. អបិច ព្រហ្មាតិ មហាព្រហ្មាបិ វុច្ចតិ, តថាគតោបិ ព្រាហ្មណោបិ មាតាបិតរោបិ សេដ្ឋម្បិ. ‘‘សហស្សោ ព្រហ្មា ទ្វិសហស្សោ ព្រហ្មា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.១៦៥-១៦៦) ហិ មហាព្រហ្មា ព្រហ្មាតិ វុច្ចតិ. ‘‘ព្រហ្មាតិ ខោ, ភិក្ខវេ ¶ , តថាគតស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ ឯត្ថ តថាគតោ.

សច្ចវ្ហយោ ព្រហ្មេ ឧបាសិតោ មេ’’តិ. (ចូឡនិ. ១០៤) –

‘‘ព្រហ្មាតិ មាតាបិតរោ, បុព្ពាចរិយាតិ វុច្ចរេ’’តិ. (ឥតិវុ. ១០៦; ជា. ២.២០.១៨១) –

ឯត្ថ មាតាបិតរោ. ‘‘ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតី’’តិ (ម. និ. ១.១៤៨; អ. និ. ៥.១១) ឯត្ថ សេដ្ឋំ. ឥធ បន បឋមាភិនិព្ពត្តោ កប្បាយុកោ ព្រហ្មា អធិប្បេតោ. តគ្គហណេនេវ ច ព្រហ្មបុរោហិតព្រហ្មបារិសជ្ជាបិ គហិតាតិ វេទិតព្ពា. អត្ថវណ្ណនា បនេត្ថ បជាបតិវារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា.

អាភស្សរវារេ ¶ ទណ្ឌទីបិកាយ អច្ចិ វិយ ឯតេសំ សរីរតោ អាភា ឆិជ្ជិត្វា ឆិជ្ជិត្វា បតន្តី វិយ សរតិ វិសរតីតិ អាភស្សរា. តេសំ គហណេន ¶ សព្ពាបិ ទុតិយជ្ឈានភូមិ គហិតា, ឯកតលវាសិនោ ឯវ ចេតេ សព្ពេបិ បរិត្តាភា អប្បមាណាភា អាភស្សរាតិ វេទិតព្ពា.

សុភកិណ្ហវារេ សុភេន ឱកិណ្ណា វិកិណ្ណា សុភេន សរីរប្បភាវណ្ណេន ឯកគ្ឃនា សុវណ្ណមញ្ជូសាយ ឋបិតសម្បជ្ជលិតកញ្ចនបិណ្ឌសស្សិរិកាតិ សុភកិណ្ហា. តេសំ គហណេន សព្ពាបិ តតិយជ្ឈានភូមិ គហិតា. ឯកតលវាសិនោ ឯវ ចេតេ សព្ពេបិ បរិត្តសុភា អប្បមាណសុភា សុភកិណ្ហាតិ វេទិតព្ពា.

វេហប្ផលវារេ, វិបុលា ផលាតិ វេហប្ផលា. ចតុត្ថជ្ឈានភូមិ ព្រហ្មានោ វុច្ចន្តិ. អត្ថនយយោជនា បន ឥមេសុ តីសុបិ វារេសុ ភូតវារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា.

អភិភូវារេ អភិភវីតិ អភិភូ. កិំ អភិភវិ? ចត្តារោ ខន្ធេ អរូបិនោ. អសញ្ញភវស្សេតំ អធិវចនំ. អសញ្ញសត្តា ទេវា វេហប្ផលេហិ សទ្ធិំ ឯកតលាយេវ ឯកស្មិំ ឱកាសេ យេន ឥរិយាបថេន និព្ពត្តា, តេនេវ យាវតាយុកំ តិដ្ឋន្តិ ចិត្តកម្មរូបសទិសា ហុត្វា. តេ ឥធ សព្ពេបិ អភិភូវចនេន គហិតា. កេចិ អភិភូ នាម សហស្សោ ព្រហ្មាតិ ឯវមាទិនា នយេន តត្ថ តត្ថ អធិបតិព្រហ្មានំ វណ្ណយន្តិ. ព្រហ្មគ្គហណេនេវ បន តស្ស គហិតត្តា ¶ អយុត្តមេតន្តិ វេទិតព្ពំ. យោជនានយោ ចេត្ថ អភិភូ វណ្ណវា ទីឃាយុកោតិ សុត្វា តត្ថ ឆន្ទរាគំ ឧប្បាទេន្តោ អភិភុំ តណ្ហាមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. ‘‘អហោ វតាហំ អភិភុនោ សហព្យតំ ឧបបជ្ជេយ្យ’’ន្តិអាទិនា បន នយេន អប្បដិលទ្ធស្ស បដិលាភាយ ចិត្តំ បណិទហន្តោបិ អភិភុំ តណ្ហាមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. អត្តានំ ហីនតោ អភិភុំ សេយ្យតោ ទហន្តោ បន អភិភុំ មានមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. ‘‘អភិភូ និច្ចោ ធុវោ’’តិអាទិនា នយេន បរាមសន្តោ អភិភុំ ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ មញ្ញតីតិ វេទិតព្ពោ. សេសំ បជាបតិវារេ វុត្តនយមេវ.

៤. ឯវំ ¶ ភគវា បដិបាដិយា ទេវលោកេ ទស្សេន្តោបិ អភិភូវចនេន អសញ្ញភវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យស្មា អយំ វដ្ដកថា, សុទ្ធាវាសា ច វិវដ្ដបក្ខេ ឋិតា, អនាគាមិខីណាសវា ឯវ ហិ តេ ទេវា. យស្មា វា កតិបយកប្បសហស្សាយុកា ¶ តេ ទេវា, ពុទ្ធុប្បាទកាលេយេវ ហោន្តិ. ពុទ្ធា បន អសង្ខេយេបិ កប្បេ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, តទា សុញ្ញាបិ សា ភូមិ ហោតិ. រញ្ញោ ខន្ធាវារដ្ឋានំ វិយ ហិ ពុទ្ធានំ សុទ្ធាវាសភវោ. តេ តេនេវ ច ការណេន វិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសវសេនបិ ន គហិតា, សព្ពកាលិកា បន ឥមា មញ្ញនា. តស្មា តាសំ សទាវិជ្ជមានភូមិំ ទស្សេន្តោ សុទ្ធាវាសេ អតិក្កមិត្វា, អាកាសានញ្ចាយតនន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អាកាសានញ្ចាយតនន្តិ តព្ភូមិកា ចត្តារោ កុសលវិបាកកិរិយា ខន្ធា. តេ ច តត្រូបបន្នាយេវ ទដ្ឋព្ពា ភវបរិច្ឆេទកថា អយន្តិ កត្វា. ឯស នយោ វិញ្ញាណញ្ចាយតនាទីសុ. អត្ថយោជនា បន ចតូសុបិ ឯតេសុ វារេសុ អភិភូវារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. មានមញ្ញនា ចេត្ថ បជាបតិវារេ វុត្តនយេនាបិ យុជ្ជតិ.

អាកាសានញ្ចាយតនវារាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ឯវំ ភូមិវិសេសាទិនា ភេទេន វិត្ថារតោបិ មញ្ញនាវត្ថុំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សព្ពមញ្ញនាវត្ថុភូតំ សក្កាយបរិយាបន្នំ តេភូមកធម្មភេទំ ទិដ្ឋាទីហិ ចតូហិ សង្គណ្ហិត្វា ទស្សេន្តោ, ទិដ្ឋំ ទិដ្ឋតោតិអាទិមាហ.

តត្ថ ទិដ្ឋន្តិ មំសចក្ខុនាបិ ទិដ្ឋំ, ទិព្ពចក្ខុនាបិ ទិដ្ឋំ. រូបាយតនស្សេតំ អធិវចនំ. តត្ថ ទិដ្ឋំ មញ្ញតីតិ ទិដ្ឋំ តីហិ មញ្ញនាហិ មញ្ញតិ. កថំ? រូបាយតនំ សុភសញ្ញាយ សុខសញ្ញាយ ច បស្សន្តោ តត្ថ ឆន្ទរាគំ ជនេតិ, តំ អស្សាទេតិ អភិនន្ទតិ. វុត្តម្បិ ហេតំ ¶ ភគវតា ‘‘ឥត្ថិរូបេ, ភិក្ខវេ, សត្តា រត្តា គិទ្ធា គធិតា មុច្ឆិតា អជ្ឈោសន្នា, តេ ទីឃរត្តំ សោចន្តិ ឥត្ថិរូបវសានុគា’’តិ (អ. និ. ៥.៥៥). ឯវំ ទិដ្ឋំ តណ្ហាមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. ‘‘ឥតិ ¶ មេ រូបំ សិយា អនាគតមទ្ធានន្តិ វា បនេត្ថ នន្ទិំ សមន្នានេតិ, រូបសម្បទំ វា បន អាកង្ខមានោ ទានំ ទេតី’’តិ វិត្ថារោ. ឯវម្បិ ទិដ្ឋំ តណ្ហាមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. អត្តនោ បន បរស្ស ច រូបសម្បត្តិំ វិបត្តិំ និស្សាយ មានំ ជនេតិ. ‘‘ឥមិនាហំ សេយ្យោស្មី’’តិ វា ‘‘សទិសោស្មី’’តិ វា ‘‘ហីនោស្មី’’តិ វាតិ ឯវំ ទិដ្ឋំ មានមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. រូបាយតនំ បន និច្ចំ ធុវំ សស្សតន្តិ មញ្ញតិ, អត្តានំ អត្តនិយន្តិ មញ្ញតិ, មង្គលំ អមង្គលន្តិ មញ្ញតិ, ឯវំ ទិដ្ឋំ ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. ឯវំ ទិដ្ឋំ តីហិ មញ្ញនាហិ មញ្ញតិ. កថំ ទិដ្ឋស្មិំ មញ្ញតិ? រូបស្មិំ អត្តានំ ¶ សមនុបស្សននយេន មញ្ញន្តោ ទិដ្ឋស្មិំ មញ្ញតិ. យថា វា ធនេ ធញ្ញេ. ឯវំ រូបស្មិំ រាគាទយោតិ មញ្ញន្តោបិ ទិដ្ឋស្មិំ មញ្ញតិ. អយមស្ស ទិដ្ឋិមញ្ញនា. តស្មិញ្ញេវ បនស្ស ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ មញ្ញិតេ វត្ថុស្មិំ សិនេហំ មានញ្ច ឧប្បាទយតោ តណ្ហាមានមញ្ញនាបិ វេទិតព្ពា. ឯវំ ទិដ្ឋស្មិំ មញ្ញតិ. សេសំ បថវីវារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

សុតន្តិ មំសសោតេនបិ សុតំ, ទិព្ពសោតេនបិ សុតំ, សទ្ទាយតនស្សេតំ អធិវចនំ.

មុតន្តិ មុត្វា មុនិត្វា ច គហិតំ, អាហច្ច ឧបគន្ត្វាតិ អត្ថោ, ឥន្ទ្រិយានំ អារម្មណានញ្ច អញ្ញមញ្ញសំសិលេសេ វិញ្ញាតន្តិ វុត្តំ ហោតិ, គន្ធរសផោដ្ឋព្ពាយតនានមេតំ អធិវចនំ.

វិញ្ញាតន្តិ មនសា វិញ្ញាតំ, សេសានំ សត្តន្នំ អាយតនានមេតំ អធិវចនំ ធម្មារម្មណស្ស វា. ឥធ បន សក្កាយបរិយាបន្នមេវ លព្ភតិ. វិត្ថារោ បនេត្ថ ទិដ្ឋវារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

ទិដ្ឋសុត្តវារាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ឯវំ សព្ពំ សក្កាយភេទំ ទិដ្ឋាទីហិ ចតូហិ ទស្សេត្វា ឥទានិ តមេវ សមាបន្នកវារេន ច អសមាបន្នកវារេន ច ទ្វិធា ទស្សេន្តោ ឯកត្តំ នានត្តន្តិអាទិមាហ.

ឯកត្តន្តិ ឥមិនា ហិ សមាបន្នកវារំ ទស្សេតិ. នានត្តន្តិ ឥមិនា អសមាបន្នកវារំ. តេសំ ¶ អយំ វចនត្ថោ ឯកភាវោ ឯកត្តំ. នានាភាវោ នានត្តន្តិ. យោជនា បនេត្ថ សមាបន្នកវារំ ¶ ចតូហិ ខន្ធេហិ, អសមាបន្នកវារញ្ច បញ្ចហិ ខន្ធេហិ ភិន្ទិត្វា ‘‘រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតី’’តិអាទិនា សាសននយេន បថវីវារាទីសុ វុត្តេន ច អដ្ឋកថានយេន យថានុរូបំ វីមំសិត្វា វេទិតព្ពា. កេចិ បន ឯកត្តន្តិ ឯកត្តនយំ វទន្តិ នានត្តន្តិ នានត្តនយំ. អបរេ ‘‘ឯកត្តសញ្ញី អត្តា ហោតិ អរោគោ បរំ មរណា, នានត្តសញ្ញី អត្តា ហោតី’’តិ ឯវំ ទិដ្ឋាភិនិវេសំ. តំ សព្ពំ ឥធ នាធិប្បេតត្តា អយុត្តមេវ ហោតិ.

ឯវំ ¶ សព្ពំ សក្កាយំ ទ្វិធា ទស្សេត្វា ឥទានិ តមេវ ឯកធា សម្បិណ្ឌេត្វា ទស្សេន្តោ សព្ពំ សព្ពតោតិអាទិមាហ. យោជនានយោ បនេត្ថ សព្ពំ អស្សាទេន្តោ សព្ពំ តណ្ហាមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. ‘‘មយា ឯតេ សត្តា និម្មិតា’’តិអាទិនា នយេន អត្តនា និម្មិតំ មញ្ញន្តោ សព្ពំ មានមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. ‘‘សព្ពំ បុព្ពេកតកម្មហេតុ, សព្ពំ ឥស្សរនិម្មានហេតុ, សព្ពំ អហេតុអបច្ចយា, សព្ពំ អត្ថិ, សព្ពំ នត្ថី’’តិអាទិនា នយេន មញ្ញន្តោ សព្ពំ ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ មញ្ញតីតិ វេទិតព្ពោ. កថំ សព្ពស្មិំ មញ្ញតិ? ឥធេកច្ចោ ឯវំទិដ្ឋិកោ ហោតិ ‘‘មហា មេ អត្តា’’តិ. សោ សព្ពលោកសន្និវាសំ តស្សោកាសភាវេន បរិកប្បេត្វា សោ ខោ បន មេ អយំ អត្តា សព្ពស្មិន្តិ មញ្ញតិ, អយមស្ស ទិដ្ឋិមញ្ញនា. តស្មិំយេវ បនស្ស អត្តនិ សិនេហំ តព្ពត្ថុកញ្ច មានំ ឧប្បាទយតោ តណ្ហាមានមញ្ញនាបិ វេទិតព្ពា. សេសំ បថវីវារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

ឯវំ សព្ពំ សក្កាយំ ឯកធា ទស្សេត្វា ឥទានិ អបរេនបិ នយេន តំ ឯកធា ទស្សេន្តោ និព្ពានំ និព្ពានតោតិ អាហ. តត្ថ និព្ពានន្តិ ‘‘យតោ ខោ, ភោ, អយំ អត្តា បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមប្បិតោ សមង្គិភូតោ បរិចារេតិ. ឯត្តាវតា ខោ, ភោ, អយំ អត្តា បរមទិដ្ឋធម្មនិព្ពានំ បត្តោ ហោតី’’តិអាទិនា នយេន បញ្ចធា អាគតំ បរមទិដ្ឋធម្មនិព្ពានំ វេទិតព្ពំ. តត្ថ និព្ពានំ អស្សាទេន្តោ តណ្ហាមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. តេន និព្ពានេន ‘‘អហមស្មិ និព្ពានំ បត្តោ’’តិ មានំ ជនេន្តោ មានមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. អនិព្ពានំយេវ សមានំ តំ និព្ពានតោ និច្ចាទិតោ ច គណ្ហន្តោ ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ មញ្ញតីតិ វេទិតព្ពោ.

និព្ពានតោ បន អញ្ញំ អត្តានំ គហេត្វា សោ ខោ បន មេ អយំ អត្តា ឥមស្មិំ និព្ពានេតិ ¶ មញ្ញន្តោ និព្ពានស្មិំ មញ្ញតិ, អយមស្ស ទិដ្ឋិមញ្ញនា. តស្មិំយេវ ¶ បនស្ស អត្តនិ សិនេហំ តព្ពត្ថុកញ្ច មានំ ឧប្បាទយតោ តណ្ហាមានមញ្ញនាបិ វេទិតព្ពា. ឯស នយោ និព្ពានតោ មញ្ញនាយបិ. តត្របិ ហិ និព្ពានតោ អញ្ញំ អត្តានំ គហេត្វា ‘‘ឥទំ និព្ពានំ, អយំ អត្តា, សោ ខោ បន មេ អយំ អត្តា ឥតោ និព្ពានតោ អញ្ញោ’’តិ មញ្ញន្តោ និព្ពានតោ មញ្ញតិ, អយមស្ស ទិដ្ឋិមញ្ញនា. តស្មិំយេវ បនស្ស អត្តនិ សិនេហំ តព្ពត្ថុកញ្ច មានំ ឧប្បាទយតោ តណ្ហាមានមញ្ញនាបិ វេទិតព្ពា. ‘‘អហោ សុខំ មម និព្ពាន’’ន្តិ មញ្ញន្តោ បន និព្ពានំ មេតិ មញ្ញតីតិ វេទិតព្ពោ. សេសំ វុត្តនយមេវ. អយំ បនេត្ថ អនុគីតិ –

យាទិសោ ¶ ឯស សក្កាយោ, តថា នំ អវិជានតោ;

បុថុជ្ជនស្ស សក្កាយេ, ជាយន្តិ សព្ពមញ្ញនា.

ជេគុច្ឆោ ភិទុរោ ចាយំ, ទុក្ខោ អបរិណាយកោ;

តំ បច្ចនីកតោ ពាលោ, គណ្ហំ គណ្ហាតិ មញ្ញនំ.

សុភតោ សុខតោ ចេវ, សក្កាយំ អនុបស្សតោ;

សលភស្សេវ អគ្គិម្ហិ, ហោតិ តណ្ហាយ មញ្ញនា.

និច្ចសញ្ញំ អធិដ្ឋាយ, សម្បត្តិំ តស្ស បស្សតោ;

គូថាទី វិយ គូថស្មិំ, ហោតិ មានេន មញ្ញនា.

អត្តា អត្តនិយោ មេតិ, បស្សតោ នំ អពុទ្ធិនោ;

អាទាសេ វិយ ពោន្ធិស្ស, ទិដ្ឋិយា ហោតិ មញ្ញនា.

មញ្ញនាតិ ច នាមេតំ, សុខុមំ មារពន្ធនំ;

សិថិលំ ទុប្បមុញ្ចញ្ច, យេន ពទ្ធោ បុថុជ្ជនោ.

ពហុំ ¶ វិប្ផន្ទមានោបិ, សក្កាយំ នាតិវត្តតិ;

សមុស្សិតំ ទឡ្ហត្ថម្ភំ, សាវ គទ្ទុលពន្ធនោ.

ស’សោ សក្កាយមលីនោ, ជាតិយា ច ជរាយ ច;

រោគាទីហិ ច ទុក្ខេហិ, និច្ចំ ហញ្ញតិ ពាឡ្ហសោ.

តំ វោ វទាមិ ភទ្ទន្តេ, សក្កាយំ អនុបស្សថ;

អសាតតោ អសុភតោ, ភេទតោ ច អនត្តតោ.

ឯសោ សភាវោ ហេតស្ស, បស្សំ ឯវមិមំ ពុធោ;

បហាយ មញ្ញនា សព្ពា, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតីតិ.

បុថុជ្ជនវសេន ¶ ចតុវីសតិបព្ពា បឋមនយកថា និដ្ឋិតា.

៧. ឯវំ ¶ ភគវា បថវីអាទីសុ វត្ថូសុ សព្ពសក្កាយធម្មមូលភូតំ បុថុជ្ជនស្ស បវត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេស្វេវ វត្ថូសុ សេក្ខស្ស បវត្តិំ ទស្សេន្តោ យោបិ សោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សេក្ខោតិអាទិមាហ. តត្ថ យោតិ ឧទ្ទេសវចនំ. សោតិ និទ្ទេសវចនំ. បិការោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ អយម្បិ ធម្មោ អនិយតោតិអាទីសុ វិយ. តេន ច អារម្មណសភាគេន បុគ្គលំ សម្បិណ្ឌេតិ, នោ បុគ្គលសភាគេន, ហេដ្ឋតោ ហិ បុគ្គលា ទិដ្ឋិវិបន្នា, ឥធ ទិដ្ឋិសម្បន្នា, ន តេសំ សភាគតា អត្ថិ. អារម្មណំ បន ហេដ្ឋា បុគ្គលានម្បិ តទេវ, ឥមេសម្បិ តទេវាតិ. តេន វុត្តំ ‘‘អារម្មណសភាគេន បុគ្គលំ សម្បិណ្ឌេតិ នោ បុគ្គលសភាគេនា’’តិ. យោបិ សោតិ ឥមិនា បន សកលេន វចនេន ឥទានិ វត្តព្ពំ សេក្ខំ ទស្សេតីតិ វេទិតព្ពោ. ភិក្ខវេ, ភិក្ខូតិ ឥទំ វុត្តនយមេវ.

សេក្ខោតិ ¶ កេនដ្ឋេន សេក្ខោ? សេក្ខធម្មប្បដិលាភតោ សេក្ខោ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘កិត្តាវតា នុ ខោ, ភន្តេ, សេក្ខោ ហោតីតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សេក្ខាយ សម្មាទិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ ហោតិ…បេ… សេក្ខេន សម្មាសមាធិនា សមន្នាគតោ ហោតិ. ឯត្តាវតា ខោ ភិក្ខុ, សេក្ខោ ហោតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១៣). អបិច សិក្ខតីតិបិ សេក្ខោ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘សិក្ខតីតិ ខោ ភិក្ខុ តស្មា សេក្ខោតិ វុច្ចតិ. កិញ្ច សិក្ខតិ? អធិសីលម្បិ សិក្ខតិ, អធិចិត្តម្បិ សិក្ខតិ, អធិបញ្ញម្បិ សិក្ខតិ, សិក្ខតីតិ ខោ ភិក្ខុ តស្មា សេក្ខោតិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៣.៨៦).

យោបិ កល្យាណបុថុជ្ជនោ អនុលោមបដិបទាយ បរិបូរការី សីលសម្បន្នោ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារោ ភោជនេ មត្តញ្ញូ ជាគរិយានុយោគមនុយុត្តោ បុព្ពរត្តាបររត្តំ ពោធិបក្ខិយានំ ធម្មានំ ភាវនានុយោគមនុយុត្តោ វិហរតិ – ‘‘អជ្ជ វា ស្វេ វា អញ្ញតរំ សាមញ្ញផលំ អធិគមិស្សាមី’’តិ, សោបិ វុច្ចតិ សិក្ខតីតិ សេក្ខោតិ. ឥមស្មិំ បនត្ថេ បដិវេធប្បត្តោវ សេក្ខោ អធិប្បេតោ, នោ បុថុជ្ជនោ.

អប្បត្តំ មានសំ ឯតេនាតិ អប្បត្តមានសោ. មានសន្តិ រាគោបិ ចិត្តម្បិ អរហត្តម្បិ. ‘‘អន្តលិក្ខចរោ បាសោ, យ្វាយំ ¶ ចរតិ មានសោ’’តិ (មហាវ. ៣៣; សំ. និ. ១.១៥១) ឯត្ថ ហិ រាគោ ¶ មានសំ. ‘‘ចិត្តំ មនោ មានស’’ន្តិ (ធ. ស. ៦៥) ឯត្ថ ចិត្តំ. ‘‘អប្បត្តមានសោ សេក្ខោ, កាលំ កយិរា ជនេសុតា’’តិ (សំ. និ. ១.១៥៩) ឯត្ថ អរហត្តំ. ឥធាបិ អរហត្តមេវ អធិប្បេតំ. តេន អប្បត្តារហត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ.

អនុត្តរន្តិ សេដ្ឋំ, អសទិសន្តិ អត្ថោ. ចតូហិ យោគេហិ ខេមំ អននុយុត្តន្តិ យោគក្ខេមំ, អរហត្តមេវ អធិប្បេតំ. បត្ថយមានោតិ ទ្វេ បត្ថនា តណ្ហាបត្ថនា ច, ឆន្ទបត្ថនា ច. ‘‘បត្ថយមានស្ស ហិ បជប្បិតានិ, បវេធិតំ វាបិ បកប្បិតេសូ’’តិ (សុ. និ. ៩០៨) ឯត្ថ តណ្ហាបត្ថនា.

‘‘ឆិន្នំ បាបិមតោ សោតំ, វិទ្ធស្តំ វិនឡីកតំ;

បាមោជ្ជពហុលា ហោថ, ខេមំ បត្តត្ថ ភិក្ខវោ’’តិ. (ម. និ. ១.៣៥២) –

ឯត្ថ ¶ កត្តុកម្យតា កុសលច្ឆន្ទបត្ថនា. អយមេវ ឥធាធិប្បេតា. តេន បត្ថយមានោតិ តំ យោគក្ខេមំ បត្តុកាមោ អធិគន្តុកាមោ តន្និន្នោ តប្បោណោ តប្បព្ភារោតិ វេទិតព្ពោ. វិហរតីតិ អញ្ញំ ឥរិយាបថទុក្ខំ អញ្ញេន ឥរិយាបថេន វិច្ឆិន្ទិត្វា អបរិបតន្តំ កាយំ ហរតិ. អថ វា ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចាតិ អធិមុច្ចន្តោ សទ្ធាយ វិហរតី’’តិអាទិនាបិ និទ្ទេសនយេនេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. បថវិំ បថវិតោ អភិជានាតីតិ បថវិំ បថវីភាវេន អភិជានាតិ, ន បុថុជ្ជនោ វិយ សព្ពាការវិបរីតាយ សញ្ញាយ សញ្ជានាតិ. អបិច ខោ អភិវិសិដ្ឋេន ញាណេន ជានាតិ, ឯវំ បថវីតិ ឯតំ បថវីភាវំ អធិមុច្ចន្តោ ឯវ នំ អនិច្ចាតិបិ ទុក្ខាតិបិ អនត្តាតិបិ ឯវំ អភិជានាតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវញ្ច នំ អភិញ្ញត្វា បថវិំ មា មញ្ញីតិ វុត្តំ ហោតិ. មញ្ញតីតិ មញ្ញិ. អយំ បន មញ្ញី ច ន មញ្ញី ច ន វត្តព្ពោតិ. ឯតស្មិញ្ហិ អត្ថេ ឥទំ បទំ និបាតេត្វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. កោ បនេត្ថ អធិប្បាយោតិ. វុច្ចតេ, បុថុជ្ជនោ ¶ តាវ សព្ពមញ្ញនានំ អប្បហីនត្តា មញ្ញតីតិ វុត្តោ. ខីណាសវោ បហីនត្តា ន មញ្ញតីតិ. សេក្ខស្ស បន ទិដ្ឋិមញ្ញនា បហីនា, ឥតរា បន តនុភាវំ គតា, តេន សោ មញ្ញតីតិបិ ន វត្តព្ពោ បុថុជ្ជនោ វិយ, ន មញ្ញតីតិបិ ន វត្តព្ពោ ខីណាសវោ វិយាតិ.

បរិញ្ញេយ្យំ តស្សាតិ តស្ស សេក្ខស្ស តំ មញ្ញនាវត្ថុ ឱក្កន្តនិយាមត្តា សម្ពោធិបរាយណត្តា ច តីហិ បរិញ្ញាហិ បរិញ្ញេយ្យំ, អបរិញ្ញេយ្យញ្ច អបរិញ្ញាតញ្ច ¶ ន ហោតិ បុថុជ្ជនស្ស វិយ, នោបិ បរិញ្ញាតំ ខីណាសវស្ស វិយ. សេសំ សព្ពត្ថ វុត្តនយមេវ.

សេក្ខវសេន ទុតិយនយកថា និដ្ឋិតា.

៨. ឯវំ បថវីអាទីសុ វត្ថូសុ សេក្ខស្ស បវត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ខីណាសវស្ស បវត្តិំ ទស្សេន្តោ យោបិ សោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អរហន្តិអាទិមាហ. តត្ថ យោបីតិ បិ-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ. តេន ឥធ ឧភយសភាគតាបិ លព្ភតីតិ ទស្សេតិ. សេក្ខោ ហិ ខីណាសវេន អរិយបុគ្គលត្តា សភាគោ, តេន បុគ្គលសភាគតា លព្ភតិ, អារម្មណសភាគតា បន វុត្តនយា ឯវ. អរហន្តិ អារកកិលេសោ, ទូរកិលេសោ បហីនកិលេសោតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ចេតំ ភគវតា ‘‘កថញ្ច ¶ , ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អរហំ ហោតិ? អារកាស្ស ហោន្តិ បាបកា អកុសលា ធម្មា សំកិលេសិកា បោនោព្ភវិកា សទរា ទុក្ខវិបាកា អាយតិំ ជាតិជរាមរណិយា. ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អរហំ ហោតី’’តិ. (ម. និ. ១.៤៣៤) ខីណាសវោតិ ចត្តារោ អាសវា កាមាសវោ…បេ… អវិជ្ជាសវោ, ឥមេ ចត្តារោ អាសវា អរហតោ ខីណា បហីនា សមុច្ឆិន្នា បដិប្បស្សទ្ធា, អភព្ពុប្បត្តិកា ញាណគ្គិនា ទឌ្ឍា, តេន វុច្ចតិ ខីណាសវោតិ.

វុសិតវាតិ គរុសំវាសេបិ អរិយមគ្គសំវាសេបិ ទសសុ អរិយវាសេសុបិ វសិ បរិវសិ វុត្ថោ បរិវុត្ថោ, សោ វុត្ថវាសោ ចិណ្ណចរណោតិ វុសិតវា កតករណីយោតិ បុថុជ្ជនកល្យាណកំ ឧបាទាយ សត្ត សេក្ខា ចតូហិ មគ្គេហិ ករណីយំ ករោន្តិ នាម, ខីណាសវស្ស សព្ពករណីយានិ កតានិ បរិយោសិតានិ, នត្ថិ តស្ស ឧត្តរិ ករណីយំ ទុក្ខក្ខយាធិគមាយាតិ កតករណីយោ. វុត្តម្បិ ហេតំ –

‘‘តស្ស ¶ សម្មា វិមុត្តស្ស, សន្តចិត្តស្ស ភិក្ខុនោ;

កតស្ស បដិចយោ នត្ថិ, ករណីយំ ន វិជ្ជតី’’តិ. (ថេរគា. ៦៤២);

ឱហិតភារោតិ តយោ ភារា ខន្ធភារោ កិលេសភារោ អភិសង្ខារភារោតិ, តស្សិមេ តយោ ភារា ឱហិតា ឱរោបិតា និក្ខិត្តា ¶ បាតិតា, តេន វុច្ចតិ ឱហិតភារោតិ. អនុប្បត្តសទត្ថោតិ អនុប្បត្តោ សទត្ថំ, សកត្ថន្តិ វុត្តំ ហោតិ. កការស្សាយំ ទការោ កតោ, សទត្ថោតិ ច អរហត្តំ វេទិតព្ពំ. តញ្ហិ អត្តុបនិពន្ធនដ្ឋេន អត្តានំ អវិជហនដ្ឋេន អត្តនោ បរមត្ថដ្ឋេន ច អត្តនោ អត្ថោ សកត្ថោតិ វុច្ចតិ.

បរិក្ខីណភវសំយោជនោតិ ភវសំយោជនានីតិ ទស សំយោជនានិ កាមរាគសំយោជនំ បដិឃមានទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាសីលព្ពតបរាមាសភវរាគឥស្សាមច្ឆរិយសំយោជនំ អវិជ្ជាសំយោជនំ. ឥមានិ ហិ សត្តេ ភវេសុ សំយោជេន្តិ ឧបនិពន្ធន្តិ, ភវំ វា ភវេន សំយោជេន្តិ, តស្មា ‘‘ភវសំយោជនានី’’តិ វុច្ចន្តិ. ឥមានិ ភវសំយោជនានិ អរហតោ បរិក្ខីណានិ បហីនានិ ញាណគ្គិនា ទឌ្ឍានិ, តេន វុច្ចតិ ‘‘បរិក្ខីណភវសំយោជនោ’’តិ. សម្មទញ្ញា វិមុត្តោតិ ឯត្ថ សម្មទញ្ញាតិ សម្មា អញ្ញាយ. កិំ វុត្តំ ហោតិ – ខន្ធានំ ខន្ធដ្ឋំ, អាយតនានំ អាយតនដ្ឋំ, ធាតូនំ ¶ ធាតុដ្ឋំ, ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋំ, សមុទយស្ស បភវដ្ឋំ, និរោធស្ស សន្តដ្ឋំ, មគ្គស្ស ទស្សនដ្ឋំ, សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចាតិ ឯវមាទិំ វា ភេទំ សម្មា យថាភូតំ អញ្ញាយ ជានិត្វា តីរយិត្វា តុលយិត្វា វិភាវេត្វា វិភូតំ កត្វាតិ.

វិមុត្តោតិ ទ្វេ វិមុត្តិយោ ចិត្តស្ស ច វិមុត្តិ និព្ពានញ្ច. អរហា សព្ពកិលេសេហិ វិមុត្តចិត្តត្តា ចិត្តវិមុត្តិយាបិ វិមុត្តោ. និព្ពានំ អធិមុត្តត្តា និព្ពានេបិ វិមុត្តោ. តេន វុច្ចតិ ‘‘សម្មទញ្ញា វិមុត្តោ’’តិ. បរិញ្ញាតំ តស្សាតិ តស្ស អរហតោ តំ មញ្ញនាវត្ថុ តីហិ បរិញ្ញាហិ បរិញ្ញាតំ. តស្មា សោ តំ វត្ថុំ ន មញ្ញតិ, តំ វា មញ្ញនំ ន មញ្ញតីតិ វុត្តំ ហោតិ, សេសំ វុត្តនយមេវ.

និព្ពានវារេ ¶ បន ខយា រាគស្សាតិអាទយោ តយោ វារា វុត្តា. តេ បថវីវារាទីសុបិ វិត្ថារេតព្ពា. អយញ្ច បរិញ្ញាតវារោ និព្ពានវារេបិ វិត្ថារេតព្ពោ. វិត្ថារេន្តេន ច បរិញ្ញាតំ តស្សាតិ សព្ពបទេហិ យោជេត្វា បុន ខយា រាគស្ស វីតរាគត្តាតិ យោជេតព្ពំ. ឯស នយោ ឥតរេសុ. ទេសនា បន ឯកត្ថ វុត្តំ សព្ពត្ថ វុត្តមេវ ហោតីតិ សំខិត្តា.

ខយា រាគស្ស វីតរាគត្តាតិ ឯត្ថ ច យស្មា ពាហិរកោ កាមេសុ វីតរាគោ, ន ខយា រាគស្ស វីតរាគោ. អរហា បន ខយា យេវ, តស្មា វុត្តំ ¶ ‘‘ខយា រាគស្ស វីតរាគត្តា’’តិ. ឯស នយោ ទោសមោហេសុបិ. យថា ច ‘‘បរិញ្ញាតំ តស្សាតិ វទាមី’’តិ វុត្តេបិ បរិញ្ញាតត្តា សោ តំ វត្ថុំ តំ វា មញ្ញនំ ន មញ្ញតីតិ អត្ថោ ហោតិ, ឯវមិធាបិ វីតរាគត្តា សោ តំ វត្ថុំ តំ វា មញ្ញនំ ន មញ្ញតីតិ ទដ្ឋព្ពោ.

ឯត្ថ ច បរិញ្ញាតំ តស្សាតិ អយំ វារោ មគ្គភាវនាបារិបូរិទស្សនត្ថំ វុត្តោ. ឥតរេ បន ផលសច្ឆិកិរិយាបារិបូរិទស្សនត្ថន្តិ វេទិតព្ពា. ទ្វីហិ វា ការណេហិ អរហា ន មញ្ញតិ វត្ថុស្ស ច បរិញ្ញាតត្តា អកុសលមូលានញ្ច សមុច្ឆិន្នត្តា. តេនស្ស បរិញ្ញាតវារេន វត្ថុនោ វត្ថុបរិញ្ញំ ទីបេតិ, ឥតរេហិ អកុសលមូលសមុច្ឆេទន្តិ. តត្ថ បច្ឆិមេសុ តីសុ វារេសុ អយំ វិសេសោ វេទិតព្ពោ, តីសុ ហិ វារេសុ រាគេ អាទីនវំ ទិស្វា ទុក្ខានុបស្សី វិហរន្តោ អប្បណិហិតវិមោក្ខេន វិមុត្តោ ខយា រាគស្ស វីតរាគោ ហោតិ. ទោសេ អាទីនវំ ទិស្វា អនិច្ចានុបស្សី ¶ វិហរន្តោ អនិមិត្តវិមោក្ខេន វិមុត្តោ ខយា ទោសស្ស វីតទោសោ ហោតិ. មោហេ អាទីនវំ ទិស្វា អនត្តានុបស្សី វិហរន្តោ សុញ្ញតវិមោក្ខេន វិមុត្តោ ខយា មោហស្ស វីតមោហោ ហោតីតិ.

ឯវំ សន្តេ ន ឯកោ តីហិ វិមោក្ខេហិ វិមុច្ចតីតិ ទ្វេ វារា ន វត្តព្ពា សិយុន្តិ ចេ, តំ ន. កស្មា? អនិយមិតត្តា. អនិយមេន ហិ វុត្តំ ‘‘យោបិ សោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អរហ’’ន្តិ. ន បន វុត្តំ អប្បណិហិតវិមោក្ខេន វា វិមុត្តោ, ឥតរេន វាតិ, តស្មា យំ អរហតោ យុជ្ជតិ, តំ សព្ពំ វត្តព្ពមេវាតិ.

អវិសេសេន វា យោ កោចិ អរហា សមានេបិ រាគាទិក្ខយេ វិបរិណាមទុក្ខស្ស បរិញ្ញាតត្តា ខយា រាគស្ស វីតរាគោតិ វុច្ចតិ, ទុក្ខទុក្ខស្ស បរិញ្ញាតត្តា ខយា ទោសស្ស វីតទោសោតិ. សង្ខារទុក្ខស្ស បរិញ្ញាតត្តា ខយា មោហស្ស វីតមោហោតិ. ឥដ្ឋារម្មណស្ស វា បរិញ្ញាតត្តា ខយា រាគស្ស វីតរាគោ. អនិដ្ឋារម្មណស្ស បរិញ្ញាតត្តា ខយា ទោសស្ស វីតទោសោ. មជ្ឈត្តារម្មណស្ស បរិញ្ញាតត្តា ¶ ខយា មោហស្ស វីតមោហោ. សុខាយ វា វេទនាយ រាគានុសយស្ស សមុច្ឆិន្នត្តា ខយា រាគស្ស វីតរាគោ, ឥតរាសុ បដិឃមោហានុសយានំ សមុច្ឆិន្នត្តា ¶ វីតទោសោ វីតមោហោ ចាតិ. តស្មា តំ វិសេសំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ខយា រាគស្ស វីតរាគត្តា…បេ… វីតមោហត្តា’’តិ.

ខីណាសវវសេន តតិយចតុត្ថបញ្ចមឆដ្ឋនយកថា និដ្ឋិតា.

១២. ឯវំ បថវីអាទីសុ វត្ថូសុ ខីណាសវស្ស បវត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អត្តនោ បវត្តិំ ទស្សេន្តោ តថាគតោបិ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ តថាគតោតិ អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា តថាគតោតិ វុច្ចតិ – តថា អាគតោតិ តថាគតោ, តថា គតោតិ តថាគតោ, តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ, តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ, តថទស្សិតាយ តថាគតោ, តថាវាទិតាយ តថាគតោ, តថាការិតាយ តថាគតោ, អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោតិ.

កថំ ¶ ភគវា តថា អាគតោតិ តថាគតោ? យថា សព្ពលោកហិតាយ ឧស្សុក្កមាបន្នា បុរិមកា សម្មាសម្ពុទ្ធា អាគតា, យថា វិបស្សី ភគវា អាគតោ, យថា សិខី ភគវា, យថា វេស្សភូ ភគវា, យថា កកុសន្ធោ ភគវា, យថា កោណាគមនោ ភគវា, យថា កស្សបោ ភគវា អាគតោតិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យេន អភិនីហារេន ឯតេ ភគវន្តោ អាគតា, តេនេវ អម្ហាកម្បិ ភគវា អាគតោ.

អថ វា យថា វិបស្សី ភគវា…បេ… យថា កស្សបោ ភគវា ទានបារមិំ បូរេត្វា, សីលនេក្ខម្មបញ្ញាវីរិយខន្តិសច្ចអធិដ្ឋានមេត្តាឧបេក្ខាបារមិំ បូរេត្វា, ឥមា ទស បារមិយោ, ទស ឧបបារមិយោ, ទស បរមត្ថបារមិយោតិ, សមតិំស បារមិយោ បូរេត្វា, អង្គបរិច្ចាគំ នយនធនរជ្ជបុត្តទារបរិច្ចាគន្តិ ឥមេ បញ្ច មហាបរិច្ចាគេ បរិច្ចជិត្វា បុព្ពយោគបុព្ពចរិយធម្មក្ខានញាតត្ថចរិយាទយោ បូរេត្វា, ពុទ្ធិចរិយាយ កោដិំ បត្វា អាគតោ, តថា អម្ហាកម្បិ ភគវា អាគតោ.

យថា ច វិបស្សី ភគវា…បេ… យថា កស្សបោ ភគវា ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ សម្មប្បធានេ ឥទ្ធិបាទេ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ បញ្ច ពលានិ សត្ត ពោជ្ឈង្គេ អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ភាវេត្វា ព្រូហេត្វា អាគតោ, តថា អម្ហាកំ ¶ ភគវាបិ អាគតោតិ តថាគតោ.

កថំ តថា គតោតិ តថាគតោ. យថា សម្បតិជាតោ វិបស្សី ភគវា គតោ…បេ… កស្សបោ ភគវា គតោ. កថញ្ច សោ គតោតិ, សោ ហិ សម្បតិជាតោវ សមេហិ បាទេហិ បថវិយំ បតិដ្ឋាយ ឧត្តរាភិមុខោ សត្តបទវីតិហារេន គតោ. យថាហ – សម្បតិជាតោ, អានន្ទ, ពោធិសត្តោ សមេហិ ¶ បាទេហិ បថវិយំ បតិដ្ឋហិត្វា ឧត្តរាភិមុខោ សត្តបទវីតិហារេន គច្ឆតិ សេតម្ហិ ឆត្តេ អនុធារីយមានេ, សព្ពា ច ទិសា អនុវិលោកេតិ, អាសភិញ្ច វាចំ ភាសតិ ‘‘អគ្គោហមស្មិ លោកស្ស, ជេដ្ឋោហមស្មិ លោកស្ស, សេដ្ឋោហមស្មិ លោកស្ស, អយមន្តិមា ជាតិ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ (ម. និ. ៣.២០៧).

តញ្ចស្ស គមនំ តថំ អហោសិ អវិតថំ អនេកេសំ វិសេសាធិគមានំ បុព្ពនិមិត្តភាវេន. យញ្ហិ សោ សម្បតិជាតោវ សមេហិ បាទេហិ បតិដ្ឋហិ, ឥទមស្ស ចតុរិទ្ធិបាទបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. ឧត្តរាភិមុខភាវោ បន សព្ពលោកុត្តរភាវស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. សត្តបទវីតិហារោ សត្តពោជ្ឈង្គរតនបដិលាភស្ស. ‘‘សុវណ្ណទណ្ឌា វីតិបតន្តិ ចាមរា’’តិ (សុ. និ. ៦៩៣) ឯត្ថ វុត្តោ ចាមរុក្ខេបោ សព្ពតិត្ថិយនិម្មថនស្ស. សេតច្ឆត្តធារណំ អរហត្តវិមុត្តិវរវិមលសេតច្ឆត្តបដិលាភស្ស. សព្ពទិសានុវិលោកនំ សព្ពញ្ញុតានាវរណញាណបដិលាភស្ស. អាសភីវាចាភាសនំ អប្បដិវត្តិយវរធម្មចក្កប្បវត្តនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. តថា អយំ ភគវាបិ គតោ. តញ្ចស្ស គមនំ តថំ អហោសិ អវិតថំ តេសញ្ញេវ វិសេសាធិគមានំ បុព្ពនិមិត្តភាវេន. តេនាហុ បោរាណា –

គន្ត្វាន ¶ ¶ សោ សត្ត បទានិ គោតមោ,

សីហោ យថា បព្ពតមុទ្ធនិដ្ឋិតោ’’តិ. –

អថ ¶ វា យថា វិបស្សី ភគវា…បេ… យថា កស្សបោ ភគវា, អយម្បិ ភគវា តថេវ នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទំ បហាយ គតោ. អព្យាបាទេន ព្យាបាទំ, អាលោកសញ្ញាយ ថិនមិទ្ធំ, អវិក្ខេបេន ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ, ធម្មវវត្ថានេន វិចិកិច្ឆំ បហាយ, ញាណេន អវិជ្ជំ បទាលេត្វា, បាមោជ្ជេន អរតិំ វិនោទេត្វា, បឋមជ្ឈានេន នីវរណកវាដំ ឧគ្ឃាដេត្វា, ទុតិយជ្ឈានេន វិតក្កវិចារធូមំ វូបសមេត្វា, តតិយជ្ឈានេន បីតិំ វិរាជេត្វា, ចតុត្ថជ្ឈានេន សុខទុក្ខំ បហាយ, អាកាសានញ្ចាយតនសមាបត្តិយា រូបសញ្ញាបដិឃសញ្ញានានត្តសញ្ញាយោ សមតិក្កមិត្វា, វិញ្ញាណញ្ចាយតនសមាបត្តិយា អាកាសានញ្ចាយតនសញ្ញំ, អាកិញ្ចញ្ញាយតនសមាបត្តិយា វិញ្ញាណញ្ចាយតនសញ្ញំ, នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិយា អាកិញ្ចញ្ញាយតនសញ្ញំ សមតិក្កមិត្វា គតោ.

អនិច្ចានុបស្សនាយ និច្ចសញ្ញំ បហាយ, ទុក្ខានុបស្សនាយ សុខសញ្ញំ, អនត្តានុបស្សនាយ អត្តសញ្ញំ, និព្ពិទានុបស្សនាយ នន្ទិំ, វិរាគានុបស្សនាយ រាគំ, និរោធានុបស្សនាយ សមុទយំ, បដិនិស្សគ្គានុបស្សនាយ អាទានំ, ខយានុបស្សនាយ ឃនសញ្ញំ, វយានុបស្សនាយ អាយូហនំ, វិបរិណាមានុបស្សនាយ ធុវសញ្ញំ, អនិមិត្តានុបស្សនាយ និមិត្តំ, អប្បណិហិតានុបស្សនាយ បណិធិំ, សុញ្ញតានុបស្សនាយ អភិនិវេសំ, អធិបញ្ញាធម្មវិបស្សនាយ សារាទានាភិនិវេសំ, យថាភូតញាណទស្សនេន សម្មោហាភិនិវេសំ, អាទីនវានុបស្សនាយ អាលយាភិនិវេសំ, បដិសង្ខានុបស្សនាយ អប្បដិសង្ខំ, វិវដ្ដានុបស្សនាយ សំយោគាភិនិវេសំ, សោតាបត្តិមគ្គេន ទិដ្ឋេកដ្ឋេ កិលេសេ ភញ្ជិត្វា, សកទាគាមិមគ្គេន ឱឡារិកេ កិលេសេ បហាយ, អនាគាមិមគ្គេន អណុសហគតេ កិលេសេ សមុគ្ឃាដេត្វា, អរហត្តមគ្គេន សព្ពកិលេសេ សមុច្ឆិន្ទិត្វា គតោ. ឯវម្បិ តថា គតោតិ តថាគតោ.

កថំ ¶ តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ. បថវីធាតុយា កក្ខឡត្តលក្ខណំ តថំ អវិតថំ. អាបោធាតុយា បគ្ឃរណលក្ខណំ. តេជោធាតុយា ឧណ្ហត្តលក្ខណំ. វាយោធាតុយា វិត្ថម្ភនលក្ខណំ. អាកាសធាតុយា អសម្ផុដ្ឋលក្ខណំ ¶ . វិញ្ញាណធាតុយា វិជាននលក្ខណំ.

រូបស្ស រុប្បនលក្ខណំ. វេទនាយ វេទយិតលក្ខណំ. សញ្ញាយ សញ្ជាននលក្ខណំ. សង្ខារានំ អភិសង្ខរណលក្ខណំ. វិញ្ញាណស្ស វិជាននលក្ខណំ.

វិតក្កស្ស ¶ អភិនិរោបនលក្ខណំ. វិចារស្ស អនុមជ្ជនលក្ខណំ. បីតិយា ផរណលក្ខណំ. សុខស្ស សាតលក្ខណំ. ចិត្តេកគ្គតាយ អវិក្ខេបលក្ខណំ. ផស្សស្ស ផុសនលក្ខណំ.

សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អធិមោក្ខលក្ខណំ. វីរិយិន្ទ្រិយស្ស បគ្គហណលក្ខណំ. សតិន្ទ្រិយស្ស ឧបដ្ឋានលក្ខណំ. សមាធិន្ទ្រិយស្ស អវិក្ខេបលក្ខណំ. បញ្ញិន្ទ្រិយស្ស បជាននលក្ខណំ.

សទ្ធាពលស្ស អស្សទ្ធិយេ អកម្បិយលក្ខណំ. វីរិយពលស្ស កោសជ្ជេ. សតិពលស្ស មុដ្ឋសច្ចេ. សមាធិពលស្ស ឧទ្ធច្ចេ. បញ្ញាពលស្ស អវិជ្ជាយ អកម្បិយលក្ខណំ.

សតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧបដ្ឋានលក្ខណំ. ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស បវិចយលក្ខណំ. វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស បគ្គហណលក្ខណំ. បីតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ផរណលក្ខណំ. បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧបសមលក្ខណំ. សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស អវិក្ខេបលក្ខណំ. ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្ស បដិសង្ខានលក្ខណំ.

សម្មាទិដ្ឋិយា ទស្សនលក្ខណំ. សម្មាសង្កប្បស្ស អភិនិរោបនលក្ខណំ. សម្មាវាចាយ បរិគ្គាហលក្ខណំ. សម្មាកម្មន្តស្ស សមុដ្ឋានលក្ខណំ. សម្មាអាជីវស្ស វោទានលក្ខណំ. សម្មាវាយាមស្ស បគ្គហណលក្ខណំ. សម្មាសតិយា ឧបដ្ឋានលក្ខណំ. សម្មាសមាធិស្ស អវិក្ខេបលក្ខណំ.

អវិជ្ជាយ អញ្ញាណលក្ខណំ. សង្ខារានំ ចេតនាលក្ខណំ. វិញ្ញាណស្ស វិជាននលក្ខណំ. នាមស្ស នមនលក្ខណំ. រូបស្ស រុប្បនលក្ខណំ. សឡាយតនស្ស អាយតនលក្ខណំ. ផស្សស្ស ផុសនលក្ខណំ. វេទនាយ វេទយិតលក្ខណំ. តណ្ហាយ ហេតុលក្ខណំ. ឧបាទានស្ស គហណលក្ខណំ. ភវស្ស អាយូហនលក្ខណំ. ជាតិយា និព្ពត្តិលក្ខណំ. ជរាយ ជីរណលក្ខណំ. មរណស្ស ចុតិលក្ខណំ.

ធាតូនំ ¶ សុញ្ញតាលក្ខណំ. អាយតនានំ អាយតនលក្ខណំ. សតិបដ្ឋានានំ ឧបដ្ឋានលក្ខណំ. សម្មប្បធានានំ បទហនលក្ខណំ. ឥទ្ធិបាទានំ ឥជ្ឈនលក្ខណំ. ឥន្ទ្រិយានំ អធិបតិលក្ខណំ. ពលានំ អកម្បិយលក្ខណំ. ពោជ្ឈង្គានំ និយ្យានលក្ខណំ. មគ្គស្ស ហេតុលក្ខណំ.

សច្ចានំ ¶ តថលក្ខណំ. សមថស្ស អវិក្ខេបលក្ខណំ. វិបស្សនាយ អនុបស្សនាលក្ខណំ. សមថវិបស្សនានំ ឯករសលក្ខណំ. យុគនន្ធានំ ¶ អនតិវត្តនលក្ខណំ.

សីលវិសុទ្ធិយា សំវរលក្ខណំ. ចិត្តវិសុទ្ធិយា អវិក្ខេបលក្ខណំ. ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិយា ទស្សនលក្ខណំ.

ខយេញាណស្ស សមុច្ឆេទលក្ខណំ. អនុប្បាទេ ញាណស្ស បស្សទ្ធិលក្ខណំ. ឆន្ទស្ស មូលលក្ខណំ. មនសិការស្ស សមុដ្ឋានលក្ខណំ. ផស្សស្ស សមោធានលក្ខណំ. វេទនាយ សមោសរណលក្ខណំ. សមាធិស្ស បមុខលក្ខណំ. សតិយា អាធិបតេយ្យលក្ខណំ. បញ្ញាយ តតុត្តរិលក្ខណំ. វិមុត្តិយា សារលក្ខណំ. អមតោគធស្ស និព្ពានស្ស បរិយោសានលក្ខណំ តថំ អវិតថំ. ឯវំ តថលក្ខណំ ញាណគតិយា អាគតោ អវិរជ្ឈិត្វា បត្តោ អនុប្បត្តោតិ តថាគតោ, ឯវំ តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ.

កថំ តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ? តថធម្មា នាម ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ. យថាហ ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ. កតមានិ ចត្តារិ, ឥទំ ទុក្ខន្តិ, ភិក្ខវេ, តថមេតំ អវិតថមេតំ អនញ្ញថមេត’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១០៥០) វិត្ថារោ. តានិ ច ភគវា អភិសម្ពុទ្ធោ, តស្មា តថានំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា តថាគតោតិ វុច្ចតិ. អភិសម្ពុទ្ធត្ថោ ហិ ឯត្ថ គតសទ្ទោ. អបិច ជរាមរណស្ស ជាតិបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ តថោ អវិតថោ អនញ្ញថោ…បេ… សង្ខារានំ អវិជ្ជាបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ តថោ អវិតថោ អនញ្ញថោ. តថា អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ បច្ចយដ្ឋោ. សង្ខារានំ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយដ្ឋោ…បេ… ជាតិយា ជរាមរណស្ស បច្ចយដ្ឋោ តថោ អវិតថោ អនញ្ញថោ. តំ សព្ពំ ភគវា អភិសម្ពុទ្ធោ, តស្មាបិ តថានំ ធម្មានំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា តថាគតោតិ ¶ វុច្ចតិ. ឯវំ តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ.

កថំ តថទស្សិតាយ តថាគតោ? ភគវា យំ សទេវកេ លោកេ…បេ… សទេវមនុស្សាយ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ចក្ខុទ្វារេ អាបាថំ អាគច្ឆន្តំ រូបារម្មណំ នាម អត្ថិ. តំ សព្ពាការតោ ជានាតិ, បស្សតិ. ឯវំ ជានតា បស្សតា ច តេន តំ ឥដ្ឋានិដ្ឋាទិវសេន ¶ វា ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតេសុ លព្ភមានកបទវសេន វា ‘‘កតមំ តំ រូបំ រូបាយតនំ, យំ រូបំ ចតុន្នំ មហាភូតានំ ¶ ឧបាទាយ វណ្ណនិភា សនិទស្សនំ សប្បដិឃំ នីលំ បីតក’’ន្តិ (ធ. ស. ៦១៦) អាទិនា នយេន អនេកេហិ នាមេហិ តេរសហិ វារេហិ ទ្វេបញ្ញាសាយ នយេហិ វិភជ្ជមានំ តថមេវ ហោតិ, វិតថំ នត្ថិ. ឯស នយោ សោតទ្វារាទីសុបិ អាបាថមាគច្ឆន្តេសុ សទ្ទាទីសុ. វុត្តញ្ចេតំ ភគវតា ‘‘យំ, ភិក្ខវេ, សទេវកស្ស លោកស្ស…បេ… សទេវមនុស្សាយ ទិដ្ឋំ សុតំ មុតំ វិញ្ញាតំ បត្តំ បរិយេសិតំ អនុវិចរិតំ មនសា, តមហំ ជានាមិ, …តមហំ អភិញ្ញាសិំ, តំ តថាគតស្ស វិទិតំ, តំ តថាគតោ ន ឧបដ្ឋាសី’’តិ (អ. និ. ៤.២៤). ឯវំ តថទស្សិតាយ តថាគតោ. តត្ថ តថទស្សីអត្ថេ តថាគតោតិ បទសម្ភវោ វេទិតព្ពោ.

កថំ តថាវាទិតាយ តថាគតោ? យំ រត្តិំ ភគវា ពោធិមណ្ឌេ អបរាជិតបល្លង្កេ និសិន្នោ តិណ្ណំ មារានំ មត្ថកំ មទ្ទិត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ, យញ្ច រត្តិំ យមកសាលានមន្តរេ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ, ឯត្ថន្តរេ បញ្ចចត្តាលីសវស្សបរិមាណេ កាលេ បឋមពោធិយាបិ មជ្ឈិមពោធិយាបិ បច្ឆិមពោធិយាបិ យំ ភគវតា ភាសិតំ សុត្តំ គេយ្យំ…បេ… វេទល្លំ, តំ សព្ពំ អត្ថតោ ច ព្យញ្ជនតោ ច អនុបវជ្ជំ អនូនមនធិកំ សព្ពាការបរិបុណ្ណំ រាគមទនិម្មទនំ ទោសមោហមទនិម្មទនំ, នត្ថិ តត្ថ វាលគ្គមត្តម្បិ បក្ខលិតំ, សព្ពំ តំ ឯកមុទ្ទិកាយ លញ្ឆិតំ វិយ, ឯកនាឡិយា មិតំ វិយ, ឯកតុលាយ តុលិតំ វិយ ច តថមេវ ហោតិ អវិតថំ. តេនាហ – ‘‘យញ្ច, ចុន្ទ, រត្តិំ តថាគតោ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈតិ, យញ្ច រត្តិំ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយតិ, យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ភាសតិ លបតិ និទ្ទិសតិ, សព្ពំ តំ តថេវ ហោតិ នោ អញ្ញថា. តស្មា តថាគតោតិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣). គទអត្ថោ ¶ ហិ ឯត្ថ គតសទ្ទោ. ឯវំ តថាវាទិតាយ តថាគតោ. អបិច អាគទនំ អាគទោ, វចនន្តិ អត្ថោ. តថោ អវិបរីតោ អាគទោ អស្សាតិ ទការស្ស តការំ កត្វា តថាគតោតិ ឯវមេតស្មិំ អត្ថេ បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា.

កថំ ¶ តថាការិតាយ តថាគតោ? ភគវតោ ហិ វាចាយ កាយោ អនុលោមេតិ, កាយស្សបិ វាចា. តស្មា យថាវាទី តថាការី, យថាការី តថាវាទី ច ហោតិ. ឯវំភូតស្ស ចស្ស យថា វាចា ¶ , កាយោបិ តថាគតោ បវត្តោតិ អត្ថោ. យថា ច កាយោ, វាចាបិ តថា គតា បវត្តាតិ តថាគតោ. តេនាហ ‘‘យថាវាទី, ភិក្ខវេ, តថាគតោ តថាការី, យថាការី តថាវាទី. ឥតិ យថាវាទី តថាការី, យថាការី តថាវាទី, តស្មា តថាគតោតិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣). ឯវំ តថាការិតាយ តថាគតោ.

កថំ អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ? ឧបរិ ភវគ្គំ ហេដ្ឋា អវិចិំ បរិយន្តំ កត្វា តិរិយំ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ សព្ពសត្តេ អភិភវតិ, សីលេនបិ សមាធិនាបិ បញ្ញាយបិ វិមុត្តិយាបិ វិមុត្តិញាណទស្សនេនបិ, ន តស្ស តុលា វា បមាណំ វា អត្ថិ, អតុលោ អប្បមេយ្យោ អនុត្តរោ រាជរាជោ ទេវទេវោ សក្កានំ អតិសក្កោ ព្រហ្មានំ អតិព្រហ្មា. តេនាហ ‘‘សទេវកេ, ភិក្ខវេ, លោកេ…បេ… សទេវមនុស្សាយ តថាគតោ អភិភូ អនភិភូតោ អញ្ញទត្ថុ ទសោ វសវត្តី. តស្មា តថាគតោតិ វុច្ចតី’’តិ.

តត្រេវំ បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា, អគទោ វិយ អគទោ. កោ បនេស? ទេសនាវិលាសមយោ ចេវ បុញ្ញុស្សយោ ច. តេន ហេស មហានុភាវោ ភិសក្កោ ទិព្ពាគទេន សប្បេ វិយ សព្ពបរប្បវាទិនោ សទេវកញ្ច លោកំ អភិភវតិ, ឥតិ សព្ពលោកាភិភវនេ តថោ អវិបរីតោ ទេសនាវិលាសមយោ ចេវ បុញ្ញស្សយោ ច អគទោ អស្សាតិ ទការស្ស តការំ កត្វា តថាគតោតិ វេទិតព្ពោ. ឯវំ អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ.

អបិច តថាយ គតោតិបិ តថាគតោ, តថំ គតោតិបិ តថាគតោ. គតោតិ អវគតោ, អតីតោ, បត្តោ, បដិបន្នោតិ អត្ថោ. តត្ថ ¶ សកលំ លោកំ តីរណបរិញ្ញាយ តថាយ គតោ អវគតោតិ តថាគតោ. លោកសមុទយំ បហានបរិញ្ញាយ តថាយ គតោ អតីតោតិ តថាគតោ. លោកនិរោធំ សច្ឆិកិរិយាយ តថាយ គតោ បត្តោតិ តថាគតោ. លោកនិរោធគាមិនិំ បដិបទំ តថំ គតោ បដិបន្នោតិ តថាគតោ. តេន យំ វុត្តំ ភគវតា ‘‘លោកោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ, លោកស្មា តថាគតោ វិសំយុត្តោ. លោកសមុទយោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ, លោកសមុទយោ តថាគតស្ស ¶ បហីនោ. លោកនិរោធោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ, លោកនិរោធោ តថាគតស្ស សច្ឆិកតោ. លោកនិរោធគាមិនី បដិបទា, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធា, លោកនិរោធគាមិនី បដិបទា តថាគតស្ស ភាវិតា. យំ, ភិក្ខវេ, សទេវកស្ស ¶ លោកស្ស…បេ… សព្ពំ តំ តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធំ, តស្មា តថាគតោតិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣). តស្ស ឯវម្បិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥទម្បិ ច តថាគតស្ស តថាគតភាវទីបនេ មុខមត្តមេវ. សព្ពាការេន បន តថាគតោវ តថាគតស្ស តថាគតភាវំ វណ្ណេយ្យ.

អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ បទទ្វយេ បន អារកត្តា អរីនំ, អរានញ្ច ហតត្តា, បច្ចយាទីនំ អរហត្តា, បាបករណេ រហាភាវាតិ ឥមេហិ តាវ ការណេហិ អរហន្តិ វេទិតព្ពោ.

សម្មា សាមញ្ច សព្ពធម្មានំ ពុទ្ធត្តា បន សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារតោ បនេតំ បទទ្វយំ វិសុទ្ធិមគ្គេ ពុទ្ធានុស្សតិវណ្ណនាយំ បកាសិតំ.

បរិញ្ញាតន្តំ តថាគតស្សាតិ ឯត្ថ បន តំ មញ្ញនាវត្ថុ បរិញ្ញាតំ តថាគតស្សាតិបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. បរិញ្ញាតន្តំ នាម បរិញ្ញាតបារំ បរិញ្ញាតាវសានំ អនវសេសតោ បរិញ្ញាតន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ពុទ្ធានញ្ហិ សាវកេហិ សទ្ធិំ កិញ្ចាបិ តេន តេន មគ្គេន កិលេសប្បហានេ វិសេសោ នត្ថិ, បរិញ្ញាយ បន អត្ថិ. សាវកា ហិ ចតុន្នំ ធាតូនំ ឯកទេសមេវ សម្មសិត្វា និព្ពានំ បាបុណន្តិ. ពុទ្ធានំ បន អណុប្បមាណម្បិ សង្ខារគតំ ញាណេន អទិដ្ឋមតុលិតមតីរិតមសច្ឆិកតំ នត្ថិ.

តថាគតវារសត្តមនយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៣. នន្ទី ¶ ទុក្ខស្ស មូលន្តិអាទីសុ ច នន្ទីតិ បុរិមតណ្ហា. ទុក្ខន្តិ បញ្ចក្ខន្ធា. មូលន្តិអាទិ. ឥតិ វិទិត្វាតិ តំ បុរិមភវនន្ទិំ ‘‘ឥមស្ស ទុក្ខស្ស មូល’’ន្តិ ឯវំ ជានិត្វា. ភវាតិ កម្មភវតោ. ជាតីតិ វិបាកក្ខន្ធា. តេ ហិ យស្មា ជាយន្តិ, តស្មា ‘‘ជាតី’’តិ វុត្តា. ជាតិសីសេន វា អយំ ទេសនា. ឯតម្បិ ‘‘ឥតិ វិទិត្វា’’តិ ឥមិនា យោជេតព្ពំ. អយញ្ហិ ឯត្ថ អត្ថោ ‘‘កម្មភវតោ ឧបបត្តិភវោ ហោតីតិ ឯវញ្ច ជានិត្វា’’តិ. ភូតស្សាតិ ¶ សត្តស្ស. ជរាមរណន្តិ ជរា ច ¶ មរណញ្ច. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តេន ឧបបត្តិភវេន ភូតស្ស សត្តស្ស ខន្ធានំ ជរាមរណំ ហោតីតិ ឯវញ្ច ជានិត្វាតិ.

ឯត្តាវតា យំ ពោធិរុក្ខមូលេ អបរាជិតបល្លង្កេ និសិន្នោ សម្មសិត្វា សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ, តស្ស បដិច្ចសមុប្បាទស្ស បដិវេធា មញ្ញនានំ អភាវការណំ ទស្សេន្តោ ចតុសង្ខេបំ តិសន្ធិំ តិយទ្ធំ វីសតាការំ តមេវ បដិច្ចសមុប្បាទំ ទស្សេតិ.

កថំ បន ឯត្តាវតា ឯស សព្ពោ ទស្សិតោ ហោតីតិ. ឯត្ថ ហិ នន្ទីតិ អយំ ឯកោ សង្ខេបោ. ទុក្ខស្សាតិ វចនតោ ទុក្ខំ ទុតិយោ, ភវា ជាតីតិ វចនតោ ភវោ តតិយោ, ជាតិជរាមរណំ ចតុត្ថោ. ឯវំ តាវ ចត្តារោ សង្ខេបា វេទិតព្ពា, កោដ្ឋាសាតិ អត្ថោ. តណ្ហាទុក្ខានំ បន អន្តរំ ឯកោ សន្ធិ, ទុក្ខស្ស ច ភវស្ស ច អន្តរំ ទុតិយោ, ភវស្ស ច ជាតិយា ច អន្តរំ តតិយោ. ឯវំ ចតុន្នំ អង្គុលីនំ អន្តរសទិសា ចតុសង្ខេបន្តរា តយោ សន្ធី វេទិតព្ពា.

តត្ថ នន្ទីតិ អតីតោ អទ្ធា, ជាតិជរាមរណំ អនាគតោ, ទុក្ខញ្ច ភវោ ច បច្ចុប្បន្នោតិ ឯវំ តយោ អទ្ធា វេទិតព្ពា. អតីតេ បន បញ្ចសុ អាការេសុ នន្ទីវចនេន តណ្ហា ឯកា អាគតា, តាយ អនាគតាបិ អវិជ្ជាសង្ខារឧបាទានភវា បច្ចយលក្ខណេន គហិតាវ ហោន្តិ. ជាតិជរាមរណវចនេន បន យេសំ ខន្ធានំ តជ្ជាតិជរាមរណំ, តេ វុត្តា យេវាតិ កត្វា អាយតិំ វិញ្ញាណនាមរូបសឡាយតនផស្សវេទនា គហិតាវ ហោន្តិ.

ឯវមេតេ ‘‘បុរិមកម្មភវស្មិំ មោហោ អវិជ្ជា, អាយូហនា សង្ខារា, និកន្តិ តណ្ហា, ឧបគមនំ ឧបាទានំ, ចេតនា ភវោ ឥតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា បុរិមកម្មភវស្មិំ ¶ ឥធ បដិសន្ធិយា បច្ចយា. ឥធ បដិសន្ធិ វិញ្ញាណំ, ឱក្កន្តិ នាមរូបំ, បសាទោ អាយតនំ, ផុដ្ឋោ ផស្សោ, វេទយិតំ វេទនា ឥតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា ឥធូបបត្តិភវស្មិំ បុរេកតស្ស កម្មស្ស បច្ចយា. ឥធ បរិបក្កត្តា អាយតនានំ មោហោ អវិជ្ជា, អាយូហនា សង្ខារា, និកន្តិ តណ្ហា, ឧបគមនមុបាទានំ, ចេតនា ភវោ ឥតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា ឥធ កម្មភវស្មិំ អាយតិំ បដិសន្ធិយា បច្ចយា. អាយតិំ បដិសន្ធិ វិញ្ញាណំ, ឱក្កន្តិ នាមរូបំ, បសាទោ អាយតនំ, ផុដ្ឋោ ផស្សោ ¶ , វេទយិតំ វេទនា ឥតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា អាយតិំ ឧបបត្តិភវស្មិំ ឥធ ¶ កតស្ស កម្មស្ស បច្ចយា’’តិ ឯវំ និទ្ទិដ្ឋលក្ខណា វីសតិ អាការា ឥធ វេទិតព្ពា. ឯវំ ‘‘នន្ទី ទុក្ខស្ស មូលន្តិ ឥតិ វិទិត្វា ភវា ជាតិ, ភូតស្ស ជរាមរណ’’ន្តិ ឯត្តាវតា ឯស សព្ពោបិ ចតុសង្ខេបោ តិសន្ធិ តិយទ្ធោ វីសតាការោ បដិច្ចសមុប្បាទោ ទស្សិតោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ.

ឥទានិ តស្មា តិហ, ភិក្ខវេ…បេ… អភិសម្ពុទ្ធោតិ វទាមីតិ ឯត្ថ អបុព្ពបទវណ្ណនំ កត្វា បទយោជនាយ អត្ថនិគមនំ ករិស្សាម. តស្មា តិហាតិ តស្មា ឥច្ចេវ វុត្តំ ហោតិ. តិការហការា ហិ និបាតា. សព្ពសោតិ អនវសេសវចនមេតំ. តណ្ហានន្តិ នន្ទីតិ ឯវំ វុត្តានំ សព្ពតណ្ហានំ. ខយាតិ លោកុត្តរមគ្គេន អច្ចន្តក្ខយា. វិរាគាទីនិ ខយវេវចនានេវ. យា ហិ តណ្ហា ខីណា, វិរត្តាបិ តា ភវន្តិ និរុទ្ធាបិ ចត្តាបិ បដិនិស្សដ្ឋាបិ. ខយាតិ វា ចតុមគ្គកិច្ចសាធារណមេតំ. តតោ បឋមមគ្គេន វិរាគា, ទុតិយេន និរោធា, តតិយេន ចាគា, ចតុត្ថេន បដិនិស្សគ្គាតិ យោជេតព្ពំ. យាហិ វា តណ្ហាហិ បថវិំ បថវិតោ សញ្ជានេយ្យ, តាសំ ខយា. យាហិ បថវិំ មញ្ញេយ្យ, តាសំ វិរាគា. យាហិ បថវិយា មញ្ញេយ្យ, តាសំ និរោធា. យាហិ បថវិតោ មញ្ញេយ្យ, តាសំ ចាគា. យាហិ បថវិំ មេតិ មញ្ញេយ្យ, តាសំ បដិនិស្សគ្គា. យាហិ វា បថវិំ មញ្ញេយ្យ, តាសំ ខយា…បេ… យាហិ បថវិំ អភិនន្ទេយ្យ, តាសំ បដិនិស្សគ្គាតិ ឯវមេត្ថ យោជនា កាតព្ពា, ន កិញ្ចិ វិរុជ្ឈតិ.

អនុត្តរន្តិ ឧត្តរវិរហិតំ សព្ពសេដ្ឋំ. សម្មាសម្ពោធិន្តិ សម្មា សាមញ្ច ពោធិំ. អថ វា បសត្ថំ សុន្ទរញ្ច ពោធិំ. ពោធីតិ រុក្ខោបិ មគ្គោបិ សព្ពញ្ញុតញាណម្បិ និព្ពានម្បិ. ‘‘ពោធិរុក្ខមូលេ បឋមាភិសម្ពុទ្ធោ’’តិ (មហាវ. ១; ឧទា. ១) ច ‘‘អន្តរា ¶ ច ពោធិំ អន្តរា ច គយ’’ន្តិ (មហាវ. ១១; ម. និ. ១.២៨៥) ច អាគតដ្ឋានេហិ រុក្ខោ ពោធីតិ វុច្ចតិ. ‘‘ចតូសុ មគ្គេសុ ញាណ’’ន្តិ (ចូឡនិ. ១២១) អាគតដ្ឋានេ មគ្គោ. ‘‘បប្បោតិ ពោធិំ វរភូរិមេធសោ’’តិ (ទី. និ. ៣.២១៧) អាគតដ្ឋានេ សព្ពញ្ញុតញាណំ. ‘‘បត្វាន ពោធិំ អមតំ អសង្ខត’’ន្តិ អាគតដ្ឋានេ និព្ពានំ. ឥធ បន ភគវតោ អរហត្តមគ្គញាណំ អធិប្បេតំ. អបរេ សព្ពញ្ញុតញាណន្តិបិ វទន្តិ.

សាវកានំ ¶ ¶ អរហត្តមគ្គោ អនុត្តរា ពោធិ ហោតិ ន ហោតីតិ. ន ហោតិ. កស្មា? អសព្ពគុណទាយកត្តា. តេសញ្ហិ កស្សចិ អរហត្តមគ្គោ អរហត្តផលមេវ ទេតិ, កស្សចិ តិស្សោ វិជ្ជា, កស្សចិ ឆ អភិញ្ញា, កស្សចិ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា, កស្សចិ សាវកបារមីញាណំ. បច្ចេកពុទ្ធានម្បិ បច្ចេកពោធិញាណមេវ ទេតិ. ពុទ្ធានំ បន សព្ពគុណសម្បត្តិំ ទេតិ អភិសេកោ វិយ រញ្ញោ សព្ពលោកិស្សរិយភាវំ. តស្មា អញ្ញស្ស កស្សចិបិ អនុត្តរា ពោធិ ន ហោតីតិ.

អភិសម្ពុទ្ធោតិ អភិញ្ញាសិ បដិវិជ្ឈិ, បត្តោ អធិគតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥតិ វទាមីតិ ឥតិ វទាមិ អាចិក្ខាមិ ទេសេមិ បញ្ញបេមិ, បដ្ឋបេមិ វិវរាមិ វិភជាមិ ឧត្តានីករោមីតិ. តត្រាយំ យោជនា – តថាគតោបិ, ភិក្ខវេ…បេ… បថវិំ ន មញ្ញតិ…បេ… បថវិំ នាភិនន្ទតិ. តំ កិស្ស ហេតុ, នន្ទី ទុក្ខស្ស មូលំ, ភវា ជាតិ, ភូតស្ស ជរាមរណន្តិ ឥតិ វិទិត្វាតិ. តត្ថ ឥតិ វិទិត្វាតិ ឥតិការោ ការណត្ថោ. តេន ឥមស្ស បដិច្ចសមុប្បាទស្ស វិទិតត្តា បដិវិទ្ធត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ. កិញ្ច ភិយ្យោ – យស្មា ច ឯវមិមំ បដិច្ចសមុប្បាទំ វិទិត្វា តថាគតស្ស យា នន្ទីតិ វុត្តតណ្ហា សព្ពប្បការា, សា បហីនា, តាសញ្ច តថាគតោ សព្ពសោ តណ្ហានំ ខយា…បេ… អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ. តស្មា បថវិំ ន មញ្ញតិ…បេ… បថវិំ នាភិនន្ទតីតិ វទាមីតិ ឯវំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា ន មញ្ញតិ នាភិនន្ទតីតិ វទាមីតិ វុត្តំ ហោតិ.

អថ វា យស្មា ‘‘នន្ទី ទុក្ខស្ស មូល’’ន្តិអាទិនា នយេន បដិច្ចសមុប្បាទំ វិទិត្វា សព្ពសោ តណ្ហា ខយំ គតា, តស្មា តិហ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ សព្ពសោ តណ្ហានំ ខយា…បេ… អភិសម្ពុទ្ធោតិ វទាមិ. សោ ឯវំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា ¶ បថវិំ ន មញ្ញតិ…បេ… នាភិនន្ទតីតិ. យត្ថ យត្ថ ហិ យស្មាតិ អវត្វា តស្មាតិ វុច្ចតិ, តត្ថ តត្ថ យស្មាតិ អានេត្វា យោជេតព្ពំ, អយំ សាសនយុត្តិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

ឥទមវោច ភគវាតិ ឥទំ និទានាវសានតោ បភុតិ យាវ អភិសម្ពុទ្ធោតិ វទាមីតិ សកលសុត្តន្តំ ភគវា បរេសំ បញ្ញាយ អលព្ភណេយ្យបតិដ្ឋំ បរមគម្ភីរំ សព្ពញ្ញុតញាណំ ទស្សេន្តោ ឯកេន បុថុជ្ជនវារេន ឯកេន ¶ សេក្ខវារេន ចតូហិ ខីណាសវវារេហិ ទ្វីហិ តថាគតវារេហីតិ អដ្ឋហិ ¶ មហាវារេហិ ឯកមេកស្មិញ្ច វារេ បថវីអាទីហិ ចតុវីសតិយា អន្តរវារេហិ បដិមណ្ឌេត្វា ទ្វេភាណវារបរិមាណាយ តន្តិយា អវោច.

ឯវំ វិចិត្រនយទេសនាវិលាសយុត្តំ បនេតំ សុត្តំ ករវិករុទមញ្ជុនា កណ្ណសុខេន បណ្ឌិតជនហទយានំ អមតាភិសេកសទិសេន ព្រហ្មស្សរេន ភាសមានស្សាបិ. ន តេ ភិក្ខូ ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទុន្តិ តេ បញ្ចសតា ភិក្ខូ ឥទំ ភគវតោ វចនំ នានុមោទិំសុ. កស្មា? អញ្ញាណកេន. តេ កិរ ឥមស្ស សុត្តស្ស អត្ថំ ន ជានិំសុ, តស្មា នាភិនន្ទិំសុ. តេសញ្ហិ តស្មិំ សមយេ ឯវំ វិចិត្រនយទេសនាវិលាសយុត្តម្បិ ឯតំ សុត្តំ ឃនបុថុលេន ទុស្សបដ្ដេន មុខេ ពន្ធំ កត្វា បុរតោ ឋបិតមនុញ្ញភោជនំ វិយ អហោសិ. ននុ ច ភគវា អត្តនា ទេសិតំ ធម្មំ បរេ ញាបេតុំ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ បារមិយោ បូរេត្វា សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ. សោ កស្មា យថា តេ ន ជានន្តិ, តថា ទេសេសីតិ. វុត្តមិទំ ឥមស្ស សុត្តស្ស និក្ខេបវិចារណាយំ ឯវ ‘‘មានភញ្ជនត្ថំ សព្ពធម្មមូលបរិយាយន្តិ ទេសនំ អារភី’’តិ, តស្មា ន យិធ បុន វត្តព្ពមត្ថិ, ឯវំ មានភញ្ជនត្ថំ ទេសិតញ្ច បនេតំ សុត្តំ សុត្វា តេ ភិក្ខូ តំយេវ កិរ បថវិំ ទិដ្ឋិគតិកោបិ សញ្ជានាតិ, សេក្ខោបិ អរហាបិ តថាគតោបិ សញ្ជានាតិ. កិន្នាមិទំ កថំ នាមិទន្តិ ចិន្តេន្តា បុព្ពេ មយំ ភគវតា កថិតំ យំកិញ្ចិ ខិប្បមេវ ជានាម, ឥទានិ បនិមស្ស មូលបរិយាយស្ស អន្តំ វា កោដិំ វា ន ជានាម ន បស្សាម, អហោ ពុទ្ធា នាម អប្បមេយ្យា អតុលាតិ ឧទ្ធដទាឋា វិយ សប្បា និម្មទា ហុត្វា ពុទ្ធុបដ្ឋានញ្ច ធម្មស្សវនញ្ច សក្កច្ចំ អាគមំសុ.

តេន ¶ ខោ បន សមយេន ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ សន្និសិន្នា ឥមំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អហោ ពុទ្ធានំ អានុភាវោ, តេ នាម ព្រាហ្មណបព្ពជិតា តថា មានមទមត្តា ភគវតា មូលបរិយាយទេសនាយ និហតមានា កតា’’តិ, អយញ្ចរហិ តេសំ ភិក្ខូនំ អន្តរាកថា វិប្បកតា. អថ ¶ ភគវា គន្ធកុដិយា និក្ខមិត្វា តង្ខណានុរូបេន បាដិហារិយេន ធម្មសភាយំ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិត្វា តេ ភិក្ខូ អាហ – ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ. តេ តមត្ថំ ភគវតោ អារោចេសុំ. ភគវា ឯតទវោច – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ អហំ ឥមេ ឯវំ មានបគ្គហិតសិរេ វិចរន្តេ និហតមានេ អកាសិ’’ន្តិ. តតោ ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា ឥទំ អតីតំ អានេសិ –

ភូតបុព្ពំ ¶ , ភិក្ខវេ, អញ្ញតរោ ទិសាបាមោក្ខោ ព្រាហ្មណោ ពារាណសិយំ បដិវសតិ តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ សនិឃណ្ដុកេដុភានំ សាក្ខរប្បភេទានំ ឥតិហាសបញ្ចមានំ បទកោ វេយ្យាករណោ លោកាយតមហាបុរិសលក្ខណេសុ អនវយោ, សោ បញ្ចមត្តានិ មាណវកសតានិ មន្តេ វាចេតិ. បណ្ឌិតា មាណវកា ពហុញ្ច គណ្ហន្តិ លហុញ្ច, សុដ្ឋុ ច ឧបធារេន្តិ, គហិតញ្ច តេសំ ន វិនស្សតិ. សោបិ ព្រាហ្មណោ អាចរិយមុដ្ឋិំ អកត្វា ឃដេ ឧទកំ អាសិញ្ចន្តោ វិយ សព្ពម្បិ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហាបេត្វា តេ មាណវកេ ឯតទវោច ‘‘ឯត្តកមិទំ សិប្បំ ទិដ្ឋធម្មសម្បរាយហិត’’ន្តិ. តេ មាណវកា – ‘‘យំ អម្ហាកំ អាចរិយោ ជានាតិ, មយម្បិ តំ ជានាម, មយម្បិ ទានិ អាចរិយា ឯវា’’តិ មានំ ឧប្បាទេត្វា តតោ បភុតិ អាចរិយេ អគារវា និក្ខិត្តវត្តា វិហរិំសុ. អាចរិយោ ញត្វា ‘‘ករិស្សាមិ នេសំ មាននិគ្គហ’’ន្តិ ចិន្តេសិ. សោ ឯកទិវសំ ឧបដ្ឋានំ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា និសិន្នេ តេ មាណវកេ អាហ ‘‘តាតា បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមិ, កច្ចិត្ថ សមត្ថា កថេតុ’’ន្តិ. តេ ‘‘បុច្ឆថ អាចរិយ, បុច្ឆថ អាចរិយា’’តិ សហសាវ អាហំសុ, យថា តំ សុតមទមត្តា. អាចរិយោ អាហ –

‘‘កាលោ ឃសតិ ភូតានិ, សព្ពានេវ សហត្តនា;

យោ ច កាលឃសោ ភូតោ, ស ភូតបចនិំ បចី’’តិ. (ជា. ១.១០.១៩០) –

តេ ¶ ចិន្តេត្វា អជានមានា តុណ្ហី អហេសុំ. អាចរិយោ អាហ ‘‘អលំ តាតា គច្ឆថជ្ជ, ស្វេ កថេយ្យាថា’’តិ ឧយ្យោជេសិ. តេ ទសបិ វីសតិបិ សម្បិណ្ឌិតា ហុត្វា ន តស្ស បញ្ហស្ស អាទិំ, ន អន្តមទ្ទសំសុ. អាគន្ត្វា អាចរិយស្ស អារោចេសុំ ‘‘ន ឥមស្ស បញ្ហស្ស អត្ថំ អាជានាមា’’តិ. អាចរិយោ តេសំ និគ្គហត្ថាយ ឥមំ គាថមភាសិ –

‘‘ពហូនិ ¶ នរសីសានិ, លោមសានិ ព្រហានិ ច;

គីវាសុ បដិមុក្កានិ, កោចិទេវេត្ថ កណ្ណវា’’តិ. (ជា. ១.១០.១៩១) –

គាថាយត្ថោ – ពហូនិ នរានំ សីសានិ ទិស្សន្តិ, សព្ពានិ ច តានិ លោមសានិ សព្ពានិ ច មហន្តានិ ¶ គីវាយមេវ ច ឋបិតានិ, ន តាលផលំ វិយ ហត្ថេន គហិតានិ, នត្ថិ តេសំ ឥមេហិ ធម្មេហិ នានាករណំ. ឯត្ថ បន កោចិទេវ កណ្ណវាតិ អត្តានំ សន្ធាយាហ. កណ្ណវាតិ បញ្ញវា. កណ្ណច្ឆិទ្ទំ បន ន កស្សចិ នត្ថិ, តំ សុត្វា តេ មាណវកា មង្កុភូតា បត្តក្ខន្ធា អធោមុខា អង្គុលិយា ភូមិំ វិលិខន្តា តុណ្ហី អហេសុំ.

អថ នេសំ អហិរិកភាវំ បស្សិត្វា អាចរិយោ ‘‘ឧគ្គណ្ហថ តាតា បញ្ហ’’ន្តិ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេសិ. កាលោតិ បុរេភត្តកាលោបិ បច្ឆាភត្តកាលោបីតិ ឯវមាទិ. ភូតានីតិ សត្តាធិវចនមេតំ. កាលោ ហិ ភូតានំ ន ចម្មមំសាទីនិ ខាទតិ, អបិច ខោ នេសំ អាយុវណ្ណពលានិ ខេបេន្តោ យោព្ពញ្ញំ មទ្ទន្តោ អារោគ្យំ វិនាសេន្តោ ឃសតិ ខាទតីតិ វុច្ចតិ. សព្ពានេវ សហត្តនាតិ ឯវំ ឃសន្តោ ច ន កិញ្ចិ វជ្ជេតិ, សព្ពានេវ ឃសតិ. ន កេវលញ្ច ភូតានិយេវ, អបិច ខោ សហត្តនា អត្តានម្បិ ឃសតិ. បុរេភត្តកាលោ ហិ បច្ឆាភត្តកាលំ ន បាបុណាតិ. ឯស នយោ បច្ឆាភត្តកាលាទីសុ. យោ ច កាលឃសោ ភូតោតិ ខីណាសវស្សេតំ អធិវចនំ. សោ ហិ អាយតិំ បដិសន្ធិកាលំ ខេបេត្វា ខាទិត្វា ឋិតត្តា ‘‘កាលឃសោ’’តិ វុច្ចតិ. ស ភូតបចនិំ បចីតិ សោ យាយំ តណ្ហា អបាយេសុ ភូតេ បចតិ, តំ ញាណគ្គិនា បចិ ទយ្ហិ ភស្មមកាសិ, តេន ‘‘ភូតបចនិំ បចី’’តិ វុច្ចតិ. ‘‘បជនិ’’ន្តិបិ បាឋោ. ជនិកំ និព្ពត្តិកន្តិ អត្ថោ.

អថ តេ មាណវកា ទីបសហស្សាលោកេន វិយ រត្តិំ សមវិសមំ អាចរិយស្ស វិស្សជ្ជនេន បញ្ហស្ស អត្ថំ បាកដំ ទិស្វា ‘‘ឥទានិ មយំ យាវជីវំ គុរុវាសំ ¶ វសិស្សាម, មហន្តា ឯតេ អាចរិយា នាម, មយញ្ហិ ពហុស្សុតមានំ ឧប្បាទេត្វា ចតុប្បទិកគាថាយបិ អត្ថំ ន ជានាមា’’តិ និហតមានា បុព្ពសទិសមេវ អាចរិយស្ស វត្តប្បដិបត្តិំ កត្វា សគ្គបរាយណា អហេសុំ.

អហំ ខោ, ភិក្ខវេ, តេន សមយេន តេសំ អាចរិយោ អហោសិំ, ឥមេ ភិក្ខូ មាណវកា. ឯវំ បុព្ពេបាហំ ឥមេ ឯវំ មានបគ្គហិតសិរេ ¶ វិចរន្តេ និហតមានេ អកាសិន្តិ.

ឥមញ្ច ជាតកំ សុត្វា តេ ភិក្ខូ បុព្ពេបិ មយំ មានេនេវ ឧបហតាតិ ភិយ្យោសោមត្តាយ និហតមានា ហុត្វា អត្តនោ ឧបការកកម្មដ្ឋានបរាយណា អហេសុំ.

តតោ ¶ ភគវា ឯកំ សមយំ ជនបទចារិកំ ចរន្តោ វេសាលិំ បត្វា គោតមកេ ចេតិយេ វិហរន្តោ ឥមេសំ បញ្ចសតានំ ភិក្ខូនំ ញាណបរិបាកំ វិទិត្វា ឥមំ គោតមកសុត្តំ កថេសិ –

‘‘អភិញ្ញាយាហំ, ភិក្ខវេ, ធម្មំ ទេសេមិ នោ អនភិញ្ញាយ, សនិទានាហំ…បេ… សប្បាដិហារិយាហំ, ភិក្ខវេ, ធម្មំ ទេសេមិ នោ អប្បាដិហារិយំ. តស្ស មយ្ហំ, ភិក្ខវេ, អភិញ្ញាយ ធម្មំ ទេសយតោ…បេ… នោ អប្បាដិហារិយំ. ករណីយោ ឱវាទោ, ករណីយា អនុសាសនី. អលញ្ច បន វោ, ភិក្ខវេ, តុដ្ឋិយា អលំ អត្តមនតាយ អលំ សោមនស្សាយ. សម្មាសម្ពុទ្ធោ ភគវា, ស្វាក្ខាតោ ធម្មោ, សុប្បដិបន្នោ សង្ឃោតិ. ឥទមវោច ភគវា, ឥមស្មិញ្ច បន វេយ្យាករណស្មិំ ភញ្ញមានេ ទសសហស្សិលោកធាតុ អកម្បិត្ថា’’តិ (អ. និ. ៣.១២៦).

ឥទញ្ច សុត្តំ សុត្វា តេ បញ្ចសតា ភិក្ខូ តស្មិំយេវាសនេ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ, ឯវាយំ ទេសនា ឯតស្មិំ ឋានេ និដ្ឋមគមាសីតិ.

តថាគតវារអដ្ឋមនយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

មូលបរិយាយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៤. ឯវំ ¶ ¶ មេ សុតំ…បេ… សាវត្ថិយន្តិ សព្ពាសវសុត្តំ. តត្រាយំ អបុព្ពបទវណ្ណនា – សាវត្ថីតិ សវត្ថស្ស ឥសិនោ និវាសដ្ឋានភូតា នគរី, យថា កាកន្ទី មាកន្ទី កោសម្ពីតិ ឯវំ តាវ អក្ខរចិន្តកា. អដ្ឋកថាចរិយា បន ភណន្តិ ‘‘យំកិញ្ចិ មនុស្សានំ ឧបភោគបរិភោគំ សព្ពមេត្ថ អត្ថីតិ សាវត្ថី. សត្ថសមាយោគេ ច កិំ ភណ្ឌមត្ថីតិ បុច្ឆិតេ សព្ពមត្ថី’’តិ វចនមុបាទាយ សាវត្ថី.

‘‘សព្ពទា សព្ពូបករណំ, សាវត្ថិយំ សមោហិតំ;

តស្មា សព្ពមុបាទាយ, សាវត្ថីតិ បវុច្ចតិ.

កោសលានំ ¶ បុរំ រម្មំ, ទស្សនេយ្យំ មនោរមំ;

ទសហិ សទ្ទេហិ អវិវិត្តំ, អន្នបានសមាយុតំ.

វុទ្ធិំ វេបុល្លតំ បត្តំ, ឥទ្ធំ ផីតំ មនោរមំ;

អឡកមន្ទាវ ទេវានំ, សាវត្ថិបុរមុត្តម’’ន្តិ.

តស្សំ សាវត្ថិយំ. ជេតវនេតិ ឯត្ថ អត្តនោ បច្ចត្ថិកជនំ ជិនាតីតិ ជេតោ, រញ្ញា វា អត្តនោ បច្ចត្ថិកជនេ ជិតេ ជាតោតិ ជេតោ, មង្គលកម្យតាយ វា តស្ស ឯវំនាមមេវ កតន្តិ ជេតោ, ជេតស្ស វនំ ជេតវនំ. តញ្ហិ ជេតេន រាជកុមារេន រោបិតំ សំវទ្ធិតំ បរិបាលិតំ, សោ ច តស្ស សាមី អហោសិ. តស្មា ជេតវនន្តិ វុច្ចតិ, តស្មិំ ជេតវនេ. អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេតិ ឯត្ថ សុទត្តោ នាម សោ គហបតិ មាតាបិតូហិ កតនាមវសេន. សព្ពកាមសមិទ្ធិតាយ បន វិគតមលមច្ឆេរតាយ ករុណាទិគុណសមង្គិតាយ ច និច្ចកាលំ អនាថានំ បិណ្ឌមទាសិ, តេន អនាថបិណ្ឌិកោតិ សង្ខំ គតោ. អារមន្តិ ឯត្ថ បាណិនោ វិសេសេន វា បព្ពជិតាតិ អារាមោ, តស្ស បុប្ផផលាទិសោភាយ នាតិទូរនច្ចាសន្នតាទិបញ្ចវិធសេនាសនង្គសម្បត្តិយា ច តតោ តតោ អាគម្ម ¶ រមន្តិ អភិរមន្តិ អនុក្កណ្ឋិតា ហុត្វា និវសន្តីតិ អត្ថោ. វុត្តប្បការាយ វា សម្បត្តិយា តត្ថ តត្ថ គតេបិ អត្តនោ អព្ភន្តរំយេវ អានេត្វា រមេតីតិ អារាមោ. សោ ហិ អនាថបិណ្ឌិកេន គហបតិនា ជេតស្ស រាជកុមារស្ស ហត្ថតោ អដ្ឋារសហិ ហិរញ្ញកោដីហិ កោដិសន្ថរេន កីណិត្វា អដ្ឋារសហិ ហិរញ្ញកោដីហិ សេនាសនានិ ការាបេត្វា អដ្ឋារសហិ ហិរញ្ញកោដីហិ វិហារមហំ និដ្ឋាបេត្វា ¶ ឯវំ ចតុបញ្ញាសហិរញ្ញកោដិបរិច្ចាគេន ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស និយ្យាទិតោ. តស្មា ‘‘អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមោ’’តិ វុច្ចតិ. តស្មិំ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ.

ឯត្ថ ច ‘‘ជេតវនេ’’តិ វចនំ បុរិមសាមិបរិកិត្តនំ. ‘‘អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ’’តិ បច្ឆិមសាមិបរិកិត្តនំ. កិមេតេសំ បរិកិត្តនេ បយោជនន្តិ. បុញ្ញកាមានំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនំ. តត្រ ហិ ទ្វារកោដ្ឋកបាសាទមាបនេ ភូមិវិក្កយលទ្ធា អដ្ឋារស ហិរញ្ញកោដិយោ អនេកកោដិអគ្ឃនកា រុក្ខា ច ជេតស្ស បរិច្ចាគោ, ចតុបញ្ញាស ¶ កោដិយោ អនាថបិណ្ឌិកស្ស. ឥតិ តេសំ បរិកិត្តនេន ឯវំ បុញ្ញកាមា បុញ្ញានិ ករោន្តីតិ ទស្សេន្តោ អាយស្មា អានន្ទោ អញ្ញេបិ បុញ្ញកាមេ តេសំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនេ និយោជេតិ.

សព្ពាសវសំវរបរិយាយំ វោ, ភិក្ខវេតិ កស្មា ឥទំ សុត្តមភាសិ? តេសំ ភិក្ខូនំ ឧបក្កិលេសវិសោធនំ អាទិំ កត្វា អាសវក្ខយាយ បដិបត្តិទស្សនត្ថំ. តត្ថ សព្ពាសវសំវរបរិយាយន្តិ សព្ពេសំ អាសវានំ សំវរការណំ សំវរភូតំ ការណំ, យេន ការណេន តេ សំវរិតា បិទហិតា ហុត្វា អនុប្បាទនិរោធសង្ខាតំ ខយំ គច្ឆន្តិ បហីយន្តិ នប្បវត្តន្តិ, តំ ការណន្តិ អត្ថោ. តត្ថ អាសវន្តីតិ អាសវា, ចក្ខុតោបិ…បេ… មនតោបិ សន្ទន្តិ បវត្តន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ធម្មតោ យាវ គោត្រភុំ ឱកាសតោ យាវ ភវគ្គំ សវន្តីតិ វា អាសវា, ឯតេ ធម្មេ ឯតញ្ច ឱកាសំ អន្តោ ករិត្វា បវត្តន្តីតិ អត្ថោ. អន្តោករណត្ថោ ហិ អយំ អាការោ. ចិរបារិវាសិយដ្ឋេន មទិរាទយោ អាសវា, អាសវា វិយាតិបិ អាសវា. លោកស្មិញ្ហិ ចិរបារិវាសិកា មទិរាទយោ អាសវាតិ វុច្ចន្តិ. យទិ ច ចិរបារិវាសិយដ្ឋេន អាសវា, ឯតេយេវ ភវិតុមរហន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘បុរិមា, ភិក្ខវេ, កោដិ ន បញ្ញាយតិ អវិជ្ជាយ, ឥតោ បុព្ពេ អវិជ្ជា នាហោសី’’តិអាទិ (អ. និ. ១០.៦១). អាយតំ វា សំសារទុក្ខំ សវន្តិ បសវន្តីតិបិ អាសវា. បុរិមានិ ចេត្ថ និព្ពចនានិ យត្ថ កិលេសា អាសវាតិ ¶ អាគច្ឆន្តិ, តត្ថ យុជ្ជន្តិ, បច្ឆិមំ កម្មេបិ. ន កេវលញ្ច កម្មកិលេសាយេវ អាសវា, អបិច ខោ នានប្បការកា ឧប្បទ្ទវាបិ. សុត្តេសុ ហិ ‘‘នាហំ, ចុន្ទ, ទិដ្ឋធម្មិកានំយេវ អាសវានំ សំវរាយ ធម្មំ ទេសេមី’’តិ (ទី. និ. ៣.១៨២) ឯត្ថ វិវាទមូលភូតា កិលេសា អាសវាតិ អាគតា.

‘‘យេន ¶ ទេវូបបត្យស្ស, គន្ធព្ពោ វា វិហង្គមោ;

យក្ខត្តំ យេន គច្ឆេយ្យំ, មនុស្សត្តញ្ច អព្ពជេ;

តេ មយ្ហំ អាសវា ខីណា, វិទ្ធស្តា វិនឡីកតា’’តិ. (អ. និ. ៤.៣៦); –

ឯត្ថ តេភូមកញ្ច កម្មំ អវសេសា ច អកុសលា ធម្មា. ‘‘ទិដ្ឋធម្មិកានំ អាសវានំ សំវរាយ សម្បរាយិកានំ អាសវានំ បដិឃាតាយា’’តិ (បារា. ៣៩) ឯត្ថ បរូបវាទវិប្បដិសារវធពន្ធាទយោ ¶ ចេវ អបាយទុក្ខភូតា ច នានប្បការា ឧបទ្ទវា. តេ បនេតេ អាសវា យត្ថ យថា អាគតា, តត្ថ តថា វេទិតព្ពា.

ឯតេ ហិ វិនយេ តាវ ‘‘ទិដ្ឋធម្មិកានំ អាសវានំ សំវរាយ, សម្បរាយិកានំ អាសវានំ បដិឃាតាយា’’តិ ទ្វេធា អាគតា. សឡាយតនេ ‘‘តយោមេ អាវុសោ អាសវា, កាមាសវោ ភវាសវោ អវិជ្ជាសវោ’’តិ (អ. និ. ៦.៦៣) តិធា អាគតា. អញ្ញេសុ ច សុត្តន្តេសុ អភិធម្មេ ច តេយេវ ទិដ្ឋាសវេន សហ ចតុធា អាគតា. និព្ពេធិកបរិយាយេ – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, អាសវា និរយគាមិនិយា, អត្ថិ អាសវា តិរច្ឆានយោនិគាមិនិយា, អត្ថិ អាសវា បេត្តិវិសយគាមិនិយា, អត្ថិ អាសវា មនុស្សលោកគាមិនិយា, អត្ថិ អាសវា ទេវលោកគាមិនិយា’’តិ (អ. និ. ៦.៦៣) បញ្ចធា អាគតា. ឆក្កនិបាតេ – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, អាសវា សំវរា បហាតព្ពា’’តិអាទិនា នយេន ឆធា អាគតា. ឥមស្មិំ បន សុត្តេ តេយេវ ទស្សនាបហាតព្ពេហិ សទ្ធិំ សត្តធា អាគតាតិ. អយំ តាវ អាសវបទេ វចនត្ថោ ចេវ បភេទោ ច.

សំវរបទេ បន សំវរយតីតិ សំវរោ, បិទហតិ និវារេតិ បវត្តិតុំ ន ទេតីតិ អត្ថោ. តថា ¶ ហិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទិវា បដិសល្លីយន្តេន ទ្វារំ សំវរិត្វា បដិសល្លីយិតុ’’ន្តិ (បារា. ៧៧), ‘‘សោតានំ សំវរំព្រឩមិ, បញ្ញាយេតេ បិធីយរេ’’តិ (សុ. និ. ១០៤១) ច អាទីសុ បិធានដ្ឋេន សំវរមាហ. ស្វាយំ សំវរោ បញ្ចវិធោ ហោតិ សីលសំវរោ សតិញាណ ខន្តិ វីរិយសំវរោតិ. តត្ថ ‘‘ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរេន ឧបេតោ’’តិ (វិភ. ៥១១) អយំ សីលសំវរោ. បាតិមោក្ខសីលញ្ហិ ¶ ឯត្ថ សំវរោតិ វុត្តំ. ‘‘ចក្ខុន្ទ្រិយេ សំវរមាបជ្ជតី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២១៣) សតិសំវរោ. សតិ ហេត្ថ សំវរោតិ វុត្តា. ‘‘សោតានំ សំវរំ ព្រូមិ, បញ្ញាយេតេ បិធីយរេ’’តិ អយំ ញាណសំវរោ. ញាណញ្ហេត្ថ បិធីយរេតិ ឥមិនា បិធានដ្ឋេន សំវរោតិ វុត្តំ. ‘‘ខមោ ហោតិ សីតស្ស…បេ…, ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតី’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៤-២៦) បន នយេន ឥធេវ ខន្តិវីរិយសំវរា អាគតា. តេសញ្ច ‘‘សព្ពាសវសំវរបរិយាយ’’ន្តិ ឥមិនា ឧទ្ទេសេន សង្គហិតត្តា សំវរភាវោ វេទិតព្ពោ.

អបិច បញ្ចវិធោបិ ¶ អយំ សំវរោ ឥធ អាគតោយេវ, តត្ថ ខន្តិវីរិយសំវរា តាវ វុត្តាយេវ. ‘‘សោ តញ្ច អនាសនំ តញ្ច អគោចរ’’ន្តិ (ម. និ. ១.២៥) អយំ បនេត្ថ សីលសំវរោ. ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរសំវុតោ’’តិ (ម. និ. ១.២២) អយំ សតិសំវរោ. សព្ពត្ថ បដិសង្ខា ញាណសំវរោ. អគ្គហិតគ្គហណេន បន ទស្សនំ បដិសេវនា ភាវនា ច ញាណសំវរោ. បរិយាយន្តិ ឯតេន ធម្មាតិ បរិយាយោ, ឧប្បត្តិំ និរោធំ វា គច្ឆន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្តាវតា ‘‘សព្ពាសវសំវរបរិយាយ’’ន្តិ ឯត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ វុត្តំ ហោតិ.

១៥. ឥទានិ ជានតោ អហន្តិអាទីសុ ជានតោតិ ជានន្តស្ស. បស្សតោតិ បស្សន្តស្ស. ទ្វេបិ បទានិ ឯកត្ថានិ, ព្យញ្ជនមេវ នានំ. ឯវំ សន្តេបិ ជានតោតិ ញាណលក្ខណំ ឧបាទាយ បុគ្គលំ និទ្ទិសតិ, ជាននលក្ខណញ្ហិ ញាណំ. បស្សតោតិ ញាណប្បភាវំ ឧបាទាយ, បស្សនប្បភាវញ្ហិ ញាណំ. ញាណសមង្គី បុគ្គលោ ចក្ខុមា វិយ ចក្ខុនា រូបានិ ញាណេន វិវដេ ធម្មេ បស្សតិ. អបិច យោនិសោមនសិការំ ឧប្បាទេតុំ ជានតោ, អយោនិសោមនសិការោ យថា ន ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ បស្សតោតិ អយមេត្ថ សារោ. កេចិ បនាចរិយា ពហូ បបញ្ចេ ភណន្តិ, តេ ឥមស្មិំ អត្ថេ ន យុជ្ជន្តិ.

អាសវានំ ¶ ខយន្តិ អាសវប្បហានំ អាសវានំ អច្ចន្តក្ខយសមុប្បាទំ ខីណាការំ នត្ថិភាវន្តិ អយមេវ ហិ ឥមស្មិញ្ច សុត្តេ, ‘‘អាសវានំ ខយា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិ’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៤៣៨) ច អាសវក្ខយត្ថោ. អញ្ញត្ថ បន មគ្គផលនិព្ពានានិបិ អាសវក្ខយោតិ វុច្ចន្តិ. តថា ហិ –

‘‘សេខស្ស ¶ សិក្ខមានស្ស, ឧជុមគ្គានុសារិនោ;

ខយស្មិំ បឋមំ ញាណំ, តតោ អញ្ញា អនន្តរា’’តិ. (ឥតិវុ. ៦២) –

អាទីសុ មគ្គោ អាសវក្ខយោតិ វុត្តោ,

‘‘អាសវានំ ខយា សមណោ ហោតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៤៣៨) ផលំ.

‘‘បរវជ្ជានុបស្សិស្ស, និច្ចំ ឧជ្ឈានសញ្ញិនោ;

អាសវា តស្ស វឌ្ឍន្តិ, អារា សោ អាសវក្ខយា’’តិ. (ធ. ប. ២៥៣) –

អាទីសុ និព្ពានំ ‘‘អាសវក្ខយោ’’តិ វុត្តំ.

នោ អជានតោ នោ អបស្សតោតិ យោ បន ន ជានាតិ ន បស្សតិ, តស្ស នោ វទាមីតិ អត្ថោ. ឯតេន យេ អជានតោ អបស្សតោបិ សំវរាទីហិយេវ ¶ សុទ្ធិំ វទន្តិ, តេ បដិក្ខិត្តា ហោន្តិ. បុរិមេន វា បទទ្វយេន ឧបាយោ វុត្តោ, ឥមិនា អនុបាយបដិសេធោ. សង្ខេបេន ចេត្ថ ញាណំ អាសវសំវរបរិយាយោតិ ទស្សិតំ ហោតិ.

ឥទានិ យំ ជានតោ អាសវានំ ខយោ ហោតិ, តំ ទស្សេតុកាមោ កិញ្ច, ភិក្ខវេ, ជានតោតិ បុច្ឆំ អារភិ, តត្ថ ជាននា ពហុវិធា. ទព្ពជាតិកោ ឯវ ហិ កោចិ ភិក្ខុ ឆត្តំ កាតុំ ជានាតិ, កោចិ ចីវរាទីនំ អញ្ញតរំ, តស្ស ឦទិសានិ កម្មានិ វត្តសីសេ ឋត្វា ករោន្តស្ស សា ជាននា មគ្គផលានំ បទដ្ឋានំ ន ហោតីតិ ន វត្តព្ពា. យោ បន សាសនេ បព្ពជិត្វា វេជ្ជកម្មាទីនិ កាតុំ ជានាតិ, តស្សេវំ ជានតោ អាសវា វឌ្ឍន្តិយេវ, តស្មា យំ ជានតោ ¶ បស្សតោ ច អាសវានំ ខយោ ហោតិ, តទេវ ទស្សេន្តោ អាហ យោនិសោ ច មនសិការំ អយោនិសោ ច មនសិការន្តិ.

តត្ថ យោនិសោ មនសិការោ នាម ឧបាយមនសិការោ បថមនសិការោ, អនិច្ចាទីសុ អនិច្ចន្តិ អាទិនា ឯវ នយេន សច្ចានុលោមិកេន វា ចិត្តស្ស អាវដ្ដនា អន្វាវដ្ដនា អាភោគោ សមន្នាហារោ មនសិការោ, អយំ វុច្ចតិ យោនិសោ មនសិការោតិ.

អយោនិសោ មនសិការោតិ អនុបាយមនសិការោ ឧប្បថមនសិការោ. អនិច្ចេ និច្ចន្តិ ទុក្ខេ សុខន្តិ អនត្តនិ អត្តាតិ អសុភេ សុភន្តិ អយោនិសោ មនសិការោ ឧប្បថមនសិការោ. សច្ចប្បដិកុលេន វា ចិត្តស្ស អាវដ្ដនា អន្វាវដ្ដនា អាភោគោ ¶ សមន្នាហារោ មនសិការោ, អយំ វុច្ចតិ អយោនិសោ មនសិការោតិ. ឯវំ យោនិសោ មនសិការំ ឧប្បាទេតុំ ជានតោ, អយោនិសោ មនសិការោ ច យថា ន ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ បស្សតោ អាសវានំ ខយោ ហោតិ.

ឥទានិ ឥមស្សេវត្ថស្ស យុត្តិំ ទស្សេន្តោ អាហ អយោនិសោ, ភិក្ខវេ…បេ… បហីយន្តីតិ. តេន កិំ វុត្តំ ហោតិ, យស្មា អយោនិសោ មនសិករោតោ អាសវា ឧប្បជ្ជន្តិ, យោនិសោ មនសិករោតោ បហីយន្តិ, តស្មា ជានិតព្ពំ យោនិសោ មនសិការំ ឧប្បាទេតុំ ជានតោ, អយោនិសោ មនសិការោ ច យថា ន ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ បស្សតោ អាសវានំ ខយោ ហោតីតិ, អយំ តាវេត្ថ សង្ខេបវណ្ណនា.

អយំ បន វិត្ថារោ – តត្ថ ‘‘យោនិសោ អយោនិសោ’’តិ ឥមេហិ តាវ ទ្វីហិ បទេហិ អាពទ្ធំ ហោតិ ឧបរិ សកលសុត្តំ. វដ្ដវិវដ្ដវសេន ¶ ហិ ឧបរិ សកលសុត្តំ វុត្តំ. អយោនិសោ មនសិការមូលកញ្ច វដ្ដំ, យោនិសោ មនសិការមូលកញ្ច វិវដ្ដំ. កថំ? អយោនិសោ មនសិការោ ហិ វឌ្ឍមានោ ទ្វេ ធម្មេ បរិបូរេតិ អវិជ្ជញ្ច ភវតណ្ហញ្ច. អវិជ្ជាយ ច សតិ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា…បេ… ទុក្ខក្ខន្ធស្ស សមុទយោ ហោតិ. តណ្ហាយ សតិ តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទានំ…បេ… សមុទយោ ហោតី’’តិ. ឯវំ អយំ អយោនិសោ មនសិការពហុលោ បុគ្គលោ វាតវេគាភិឃាតេន វិប្បនដ្ឋនាវា វិយ គង្គាវដ្ដេ បតិតគោកុលំ វិយ ចក្កយន្តេ យុត្តពលិពទ្ទោ ¶ វិយ ច បុនប្បុនំ ភវយោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសេសុ អាវដ្ដបរិវដ្ដំ ករោតិ, ឯវំ តាវ អយោនិសោ មនសិការមូលកំ វដ្ដំ.

យោនិសោ មនសិការោ បន វឌ្ឍមានោ – ‘‘យោនិសោ មនសិការសម្បន្នស្សេតំ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ បាដិកង្ខំ, អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ភាវេស្សតិ, អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ពហុលីករិស្សតី’’តិ (សំ. និ. ៥.៥៥) វចនតោ សម្មាទិដ្ឋិបមុខំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ បរិបូរេតិ. យា ច សម្មាទិដ្ឋិ, សា វិជ្ជាតិ តស្ស វិជ្ជុប្បាទា អវិជ្ជានិរោធោ, ‘‘អវិជ្ជានិរោធា សង្ខារនិរោធោ…បេ… ឯវំ ឯតស្ស កេវលស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្ស និរោធោ ហោតី’’តិ (មហាវ. ១) ឯវំ យោនិសោ មនសិការមូលកំ វិវដ្ដំ វេទិតព្ពំ. ឯវំ ឥមេហិ ទ្វីហិ បទេហិ អាពទ្ធំ ហោតិ ឧបរិ សកលសុត្តំ.

ឯវំ អាពទ្ធេ ¶ ចេត្ថ យស្មា បុព្ពេ អាសវប្បហានំ ទស្សេត្វា បច្ឆា ឧប្បត្តិ វុច្ចមានា ន យុជ្ជតិ. ន ហិ បហីនា បុន ឧប្បជ្ជន្តិ. ឧប្បន្នានំ បន បហានំ យុជ្ជតិ, តស្មា ឧទ្ទេសបដិលោមតោបិ ‘‘អយោនិសោ, ភិក្ខវេ, មនសិករោតោ’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ អយោនិសោ មនសិករោតោតិ វុត្តប្បការំ អយោនិសោ មនសិការំ ឧប្បាទយតោ. អនុប្បន្នា ចេវ អាសវា ឧប្បជ្ជន្តីតិ ឯត្ថ យេ បុព្ពេ អប្បដិលទ្ធបុព្ពំ ចីវរាទិំ វា បច្ចយំ ឧបដ្ឋាកសទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកានំ វា អញ្ញតរំ មនុញ្ញំ វត្ថុំ បដិលភិត្វា, តំ សុភំ សុខន្តិ អយោនិសោ មនសិករោតោ, អញ្ញតរញ្ញតរំ វា បន អននុភូតបុព្ពំ អារម្មណំ យថា វា តថា វា អយោនិសោ មនសិករោតោ អាសវា ឧប្បជ្ជន្តិ, តេ អនុប្បន្នា ឧប្បជ្ជន្តីតិ វេទិតព្ពា, អញ្ញថា ហិ អនមតគ្គេ សំសារេ អនុប្បន្នា នាម អាសវា ន សន្តិ. អនុភូតបុព្ពេបិ ច វត្ថុម្ហិ អារម្មណេ វា យស្ស បកតិសុទ្ធិយា វា ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាបរិយត្តិនវកម្មយោនិសោមនសិការានំ ¶ វា អញ្ញតរវសេន បុព្ពេ អនុប្បជ្ជិត្វា បច្ឆា តាទិសេន បច្ចយេន សហសា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឥមេបិ អនុប្បន្នា ឧប្បជ្ជន្តីតិ វេទិតព្ពា. តេសុយេវ បន វត្ថារម្មណេសុ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បន្នា បវឌ្ឍន្តីតិ វុច្ចន្តិ. ឥតោ អញ្ញថា ហិ បឋមុប្បន្នានំ វឌ្ឍិ នាម នត្ថិ.

យោនិសោ ¶ ច ខោ, ភិក្ខវេតិ ឯត្ថ បន យស្ស បកតិសុទ្ធិយា វា សេយ្យថាបិ អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស ភទ្ទាយ ច កាបិលានិយា, ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីហិ វា ការណេហិ អាសវា នុប្បជ្ជន្តិ, សោ ច ជានាតិ ‘‘ន ខោ មេ អាសវា មគ្គេន សមុគ្ឃាតំ គតា, ហន្ទ នេសំ សមុគ្ឃាតាយ បដិបជ្ជាមី’’តិ. តតោ មគ្គភាវនាយ សព្ពេ សមុគ្ឃាតេតិ. តស្ស តេ អាសវា អនុប្បន្នា ន ឧប្បជ្ជន្តីតិ វុច្ចន្តិ. យស្ស បន ការកស្សេវ សតោ សតិសម្មោសេន សហសា អាសវា ឧប្បជ្ជន្តិ, តតោ សំវេគមាបជ្ជិត្វា យោនិសោ បទហន្តោ តេ អាសវេ សមុច្ឆិន្ទតិ, តស្ស ឧប្បន្នា បហីយន្តីតិ វុច្ចន្តិ មណ្ឌលារាមវាសីមហាតិស្សភូតត្ថេរស្ស វិយ. សោ កិរ តស្មិំយេវ វិហារេ ឧទ្ទេសំ គណ្ហាតិ, អថស្ស គាមេ បិណ្ឌាយ ចរតោ វិសភាគារម្មណេ កិលេសោ ឧប្បជ្ជិ, សោ តំ វិបស្សនាយ វិក្ខម្ភេត្វា វិហារំ អគមាសិ. តស្ស សុបិនន្តេបិ តំ អារម្មណំ ន ឧបដ្ឋាសិ. សោ ‘‘អយំ កិលេសោ វឌ្ឍិត្វា អបាយសំវត្តនិកោ ហោតី’’តិ សំវេគំ ជនេត្វា អាចរិយំ អាបុច្ឆិត្វា វិហារា និក្ខម្ម មហាសង្ឃរក្ខិតត្ថេរស្ស សន្តិកេ ¶ រាគបដិបក្ខំ អសុភកម្មដ្ឋានំ គហេត្វា គុម្ពន្តរំ បវិសិត្វា បំសុកូលចីវរំ សន្ថរិត្វា និសជ្ជ អនាគាមិមគ្គេន បញ្ចកាមគុណិករាគំ ឆិន្ទិត្វា ឧដ្ឋាយ អាចរិយំ វន្ទិត្វា បុនទិវសេ ឧទ្ទេសមគ្គំ បាបុណិ. យេ បន វត្តមានុប្បន្នា, តេសំ បដិបត្តិយា បហានំ នាម នត្ថិ.

១៦. ឥទានិ ‘‘ឧប្បន្នា ច អាសវា បហីយន្តី’’តិ ឥទមេវ បទំ គហេត្វា យេ តេ អាសវា បហីយន្តិ, តេសំ នានប្បការតោ អញ្ញម្បិ បហានការណំ អាវិកាតុំ ទេសនំ វិត្ថារេន្តោ អត្ថិ, ភិក្ខវេ, អាសវា ទស្សនា បហាតព្ពាតិអាទិមាហ យថា តំ ទេសនាបភេទកុសលោ ធម្មរាជា. តត្ថ ទស្សនា បហាតព្ពាតិ ទស្សនេន បហាតព្ពា. ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

១៧. ឥទានិ ¶ តានិ បទានិ អនុបុព្ពតោ ព្យាកាតុកាមោ ‘‘កតមេ ច, ភិក្ខវេ, អាសវា ទស្សនា បហាតព្ពា’’តិ បុច្ឆំ កត្វា មូលបរិយាយវណ្ណនាយំ វុត្តនយេនេវ ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ’’តិ បុគ្គលាធិដ្ឋានំ ទេសនំ អារភិ. តត្ថ មនសិករណីយេ ធម្មេ នប្បជានាតីតិ អាវជ្ជិតព្ពេ សមន្នាហរិតព្ពេ ធម្មេ ន បជានាតិ. អមនសិករណីយេតិ តព្ពិបរីតេ. ឯស នយោ សេសបទេសុបិ. យស្មា បន ឥមេ ធម្មា មនសិករណីយា, ឥមេ អមនសិករណីយាតិ ¶ ធម្មតោ និយមោ នត្ថិ, អាការតោ បន អត្ថិ. យេនា អាការេន មនសិករិយមានា អកុសលុប្បត្តិបទដ្ឋានា ហោន្តិ, តេនាការេន ន មនសិកាតព្ពា. យេន កុសលុប្បត្តិបទដ្ឋានា ហោន្តិ, តេនាការេន មនសិកាតព្ពា. តស្មា ‘‘យ’ស្ស, ភិក្ខវេ, ធម្មេ មនសិករោតោ អនុប្បន្នោ វា កាមាសវោ’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ យ’ស្សាតិ យេ អស្ស អស្សុតវតោ បុថុជ្ជនស្ស. មនសិករោតោតិ អាវជ្ជយតោ សមន្នាហរន្តស្ស. អនុប្បន្នោ វា កាមាសវោតិ ឯត្ថ សមុច្ចយត្ថោ វាសទ្ទោ, ន វិកប្បត្ថោ. តស្មា យថា ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, សត្តា អបទា វា ទ្វិបទា វា…បេ… តថាគតោ តេសំ ¶ អគ្គមក្ខាយតី’’តិ (ឥតិវុ. ៩០) វុត្តេ អបទា ច ទ្វិបទា ចាតិ អត្ថោ, យថា ច ‘‘ភូតានំ វា សត្តានំ ឋិតិយា សម្ភវេសីនំ វា អនុគ្គហាយា’’តិ (ម. និ. ១.៤០២) វុត្តេ ភូតានញ្ច សម្ភវេសីនញ្ចាតិ អត្ថោ, យថា ច ‘‘អគ្គិតោ វា ឧទកតោ វា មិថុភេទតោ វា’’តិ (ឧទា. ៧៦) វុត្តេ អគ្គិតោ ច ឧទកតោ ច មិថុភេទតោ ចាតិ អត្ថោ, ឯវមិធាបិ អនុប្បន្នោ ច កាមាសវោ ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នោ ច កាមាសវោ បវឌ្ឍតីតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវំ សេសេសុ.

ឯត្ថ ច កាមាសវោតិ បញ្ចកាមគុណិកោ រាគោ. ភវាសវោតិ រុបារូបភវេ ឆន្ទរាគោ, ឈាននិកន្តិ ច សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតា. ឯវំ ទិដ្ឋាសវោបិ ភវាសវេ ឯវ សមោធានំ គច្ឆតិ. អវិជ្ជាសវោតិ ចតូសុ សច្ចេសុ អញ្ញាណំ. តត្ថ កាមគុណេ អស្សាទតោ មនសិករោតោ អនុប្បន្នោ ច កាមាសវោ ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នោ ច បវឌ្ឍតិ. មហគ្គតធម្មេ អស្សាទតោ មនសិករោតោ អនុប្បន្នោ ច ភវាសវោ ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នោ ច បវឌ្ឍតិ. តីសុ ភូមីសុ ធម្មេ ចតុវិបល្លាសបទដ្ឋានភាវេន មនសិករោតោ អនុប្បន្នោ ច អវិជ្ជាសវោ ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នោ ច បវឌ្ឍតីតិ វេទិតព្ពោ. វុត្តនយបច្ចនីកតោ សុក្កបក្ខោ វិត្ថារេតព្ពោ.

កស្មា ¶ បន តយោ ឯវ អាសវា ឥធ វុត្តាតិ. វិមោក្ខបដិបក្ខតោ. អប្បណិហិតវិមោក្ខបដិបក្ខោ ហិ កាមាសវោ,. អនិមិត្តសុញ្ញតវិមោក្ខបដិបក្ខា ឥតរេ. តស្មា ឥមេ តយោ អាសវេ ឧប្បាទេន្តា តិណ្ណំ វិមោក្ខានំ អភាគិនោ ហោន្តិ, អនុប្បាទេន្តា ភាគិនោតិ ឯតមត្ថំ ទស្សេន្តេន តយោ ឯវ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. ទិដ្ឋាសវោបិ វា ឯត្ថ វុត្តោ យេវាតិ វណ្ណិតមេតំ.

តស្ស ¶ អមនសិករណីយានំ ធម្មានំ មនសិការាតិ មនសិការហេតុ, យស្មា តេ ធម្មេ មនសិ ករោតិ, តស្មាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯស នយោ ទុតិយបទេបិ. ‘‘អនុប្បន្នា ចេវ អាសវា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា ច អាសវា បវឌ្ឍន្តី’’តិ ហេដ្ឋា វុត្តអាសវានំយេវ អភេទតោ និគមនមេតំ.

១៨. ឯត្តាវតា យោ អយំ បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ទេសនាយ ទស្សនា បហាតព្ពេ អាសវេ និទ្ទិសិតុំ អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ វុត្តោ, សោ យស្មា ‘‘អយោនិសោ, ភិក្ខវេ, មនសិករោតោ អនុប្បន្នា ចេវ អាសវា ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ ឯវំ សាមញ្ញតោ វុត្តានំ អយោនិសោ មនសិការបច្ចយានំ កាមាសវាទីនម្បិ ¶ អធិដ្ឋានំ, តស្មា តេបិ អាសវេ តេនេវ បុគ្គលេន ទស្សេត្វា ឥទានិ ទស្សនា បហាតព្ពេ អាសវេ ទស្សេន្តោ សោ ឯវំ អយោនិសោ មនសិ ករោតិ, អហោសិំ នុ ខោ អហន្តិអាទិមាហ. វិចិកិច្ឆាសីសេន ចេត្ថ ទិដ្ឋាសវម្បិ ទស្សេតុំ ឥមំ ទេសនំ អារភិ.

តស្សត្ថោ, យស្ស តេ ឥមិនា វុត្តនយេន អាសវា ឧប្បជ្ជន្តិ, សោ បុថុជ្ជនោ, យោ ចាយំ ‘‘អស្សុតវា’’តិអាទិនា នយេន វុត្តោ, សោ បុថុជ្ជនោ ឯវំ អយោនិសោ អនុបាយេន ឧប្បថេន មនសិ ករោតិ. កថំ? អហោសិំ នុ ខោ…បេ…សោ កុហិំ គាមី ភវិស្សតីតិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ, សោ ឯវំ អយោនិសោ មនសិ ករោតិ, យថាស្ស ‘‘អហំ អហោសិំ នុ ខោ’’តិអាទិនា នយេន វុត្តា សោឡសវិធាបិ វិចិកិច្ឆា ឧប្បជ្ជតីតិ.

តត្ថ អហោសិំ នុ ខោ ននុ ខោតិ សស្សតាការញ្ច អធិច្ចសមុប្បត្តិអាការញ្ច និស្សាយ អតីតេ អត្តនោ វិជ្ជមានតំ អវិជ្ជមានតញ្ច កង្ខតិ. កិំ ការណន្តិ ន វត្តព្ពំ. ឧម្មត្តកោ វិយ ហិ ពាលបុថុជ្ជនោ យថា វា តថា វា បវត្តតិ. អបិច អយោនិសោ មនសិការោយេវេត្ថ ការណំ. ឯវំ អយោនិសោ មនសិការស្ស បន កិំ ការណន្តិ. ស្វេវ បុថុជ្ជនភាវោ អរិយានំ អទស្សនាទីនិ វា. ននុ ច បុថុជ្ជនោបិ យោនិសោ មនសិ ករោតីតិ. កោ វា ឯវមាហ ន មនសិ ករោតីតិ. ន បន តត្ថ បុថុជ្ជនភាវោ ការណំ ¶ , សទ្ធម្មស្សវនកល្យាណមិត្តាទីនិ តត្ថ ការណានិ. ន ហិ មច្ឆមំសាទីនិ អត្តនោ អត្តនោ បកតិយា សុគន្ធានិ, អភិសង្ខារបច្ចយា បន សុគន្ធានិបិ ហោន្តិ.

កិំ ¶ នុ ខោ អហោសិន្តិ ជាតិលិង្គូបបត្តិយោ និស្សាយ ខត្តិយោ នុ ខោ អហោសិំ, ព្រាហ្មណវេស្សសុទ្ទគហដ្ឋបព្ពជិតទេវមនុស្សានំ អញ្ញតរោតិ កង្ខតិ.

កថំ នុ ខោតិ សណ្ឋានាការំ និស្សាយ ទីឃោ នុ ខោ អហោសិំ, រស្សឱទាតកណ្ហប្បមាណិកអប្បមាណិកាទីនំ អញ្ញតរោតិ កង្ខតិ. កេចិ បន ឥស្សរនិម្មានាទិំ និស្សាយ កេន នុ ខោ ការណេន អហោសិន្តិ ហេតុតោ កង្ខតីតិ វទន្តិ.

កិំ ហុត្វា កិំ អហោសិន្តិ ជាតិអាទីនិ និស្សាយ ខត្តិយោ ហុត្វា នុ ខោ ព្រាហ្មណោ អហោសិំ…បេ… ទេវោ ហុត្វា មនុស្សោតិ អត្តនោ បរម្បរំ កង្ខតិ. សព្ពត្ថេវ បន អទ្ធានន្តិ កាលាធិវចនមេតំ.

ភវិស្សាមិ ¶ នុ ខោ ននុ ខោតិ សស្សតាការញ្ច ឧច្ឆេទាការញ្ច និស្សាយ អនាគតេ អត្តនោ វិជ្ជមានតំ អវិជ្ជមានតញ្ច កង្ខតិ. សេសមេត្ថ វុត្តនយមេវ.

ឯតរហិ វា បច្ចុប្បន្នមទ្ធានន្តិ ឥទានិ វា បដិសន្ធិំ អាទិំ កត្វា ចុតិបរិយន្តំ សព្ពម្បិ វត្តមានកាលំ គហេត្វា. អជ្ឈត្តំ កថំកថី ហោតីតិ អត្តនោ ខន្ធេសុ វិចិកិច្ឆោ ហោតិ. អហំ នុ ខោស្មីតិ អត្តនោ អត្ថិភាវំ កង្ខតិ. យុត្តំ បនេតន្តិ? យុត្តំ អយុត្តន្តិ កា ឯត្ថ ចិន្តា. អបិចេត្ថ ឥទំ វត្ថុម្បិ ឧទាហរន្តិ. ចូឡមាតាយ កិរ បុត្តោ មុណ្ឌោ, មហាមាតាយ បុត្តោ អមុណ្ឌោ, តំ បុត្តំ មុណ្ឌេសុំ. សោ ឧដ្ឋាយ អហំ នុ ខោ ចូឡមាតាយ បុត្តោតិ ចិន្តេសិ. ឯវំ អហំ នុ ខោស្មីតិ កង្ខា ហោតិ.

នោ នុ ខោស្មីតិ អត្តនោ នត្ថិភាវំ កង្ខតិ. តត្រាបិ ឥទំ វត្ថុ – ឯកោ កិរ មច្ឆេ គណ្ហន្តោ ឧទកេ ចិរដ្ឋានេន សីតិភូតំ អត្តនោ ឩរុំ មច្ឆោតិ ចិន្តេត្វា បហរិ. អបរោ សុសានបស្សេ ខេត្តំ រក្ខន្តោ ភីតោ សង្កុដិតោ សយិ. សោ បដិពុជ្ឈិត្វា អត្តនោ ជណ្ណុកានិ ទ្វេ យក្ខាតិ ចិន្តេត្វា បហរិ. ឯវំ នោ នុ ខោស្មីតិ កង្ខតិ.

កិំ នុ ខោស្មីតិ ខត្តិយោវ សមានោ អត្តនោ ខត្តិយភាវំ កង្ខតិ. ឯស នយោ សេសេសុ. ទេវោ ¶ បន សមានោ ទេវភាវំ អជានន្តោ នាម នត្ថិ. សោបិ បន ‘‘អហំ រូបី នុ ខោ អរូបី នុ ខោ’’តិអាទិនា នយេន កង្ខតិ. ខត្តិយាទយោ កស្មា ន ជានន្តីតិ ចេ. អបច្ចក្ខា តេសំ តត្ថ តត្ថ កុលេ ¶ ឧប្បត្តិ. គហដ្ឋាបិ ច បោត្ថលិកាទយោ បព្ពជិតសញ្ញិនោ. បព្ពជិតាបិ ‘‘កុប្បំ នុ ខោ មេ កម្ម’’ន្តិអាទិនា នយេន គហដ្ឋសញ្ញិនោ. មនុស្សាបិ ច រាជានោ វិយ អត្តនិ ទេវសញ្ញិនោ ហោន្តិ.

កថំ នុ ខោស្មីតិ វុត្តនយមេវ. កេវលញ្ចេត្ថ អព្ភន្តរេ ជីវោ នាម អត្ថីតិ គហេត្វា តស្ស សណ្ឋានាការំ និស្សាយ ទីឃោ នុ ខោស្មិ, រស្សចតុរំសឆឡំសអដ្ឋំសសោឡសំសាទីនំ អញ្ញតរប្បការោតិ កង្ខន្តោ កថំ នុ ខោស្មីតិ កង្ខតីតិ វេទិតព្ពោ. សរីរសណ្ឋានំ បន បច្ចុប្បន្នំ អជានន្តោ នាម នត្ថិ.

កុតោ ¶ អាគតោ, សោ កុហិំ គាមី ភវិស្សតីតិ អត្តភាវស្ស អាគតិគតិដ្ឋានំ កង្ខតិ.

១៩. ឯវំ សោឡសប្បភេទំ វិចិកិច្ឆំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យំ ឥមិនា វិចិកិច្ឆាសីសេន ទិដ្ឋាសវំ ទស្សេតុំ អយំ ទេសនា អារទ្ធា. តំ ទស្សេន្តោ តស្ស ឯវំ អយោនិសោ មនសិករោតោ ឆន្នំ ទិដ្ឋីនន្តិអាទិមាហ. តត្ថ តស្ស បុគ្គលស្ស យថា អយំ វិចិកិច្ឆា ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ អយោនិសោ មនសិករោតោ តស្សេវ សវិចិកិច្ឆស្ស អយោនិសោ មនសិការស្ស ថាមគតត្តា ឆន្នំ ទិដ្ឋីនំ អញ្ញតរា ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតីតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ សព្ពបទេសុ វាសទ្ទោ វិកប្បត្ថោ, ឯវំ វា ឯវំ វា ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតីតិ វុត្តំ ហោតិ. អត្ថិ មេ អត្តាតិ ចេត្ថ សស្សតទិដ្ឋិ សព្ពកាលេសុ អត្តនោ អត្ថិតំ គណ្ហាតិ. សច្ចតោ ថេតតោតិ ភូតតោ ច ថិរតោ ច, ‘‘ឥទំ សច្ច’’ន្តិ ភូតតោ សុដ្ឋុ ទឡ្ហភាវេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. នត្ថិ មេ អត្តាតិ អយំ បន ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ, សតោ សត្តស្ស តត្ថ តត្ថ វិភវគ្គហណតោ. អថ វា បុរិមាបិ តីសុ កាលេសុ អត្ថីតិ គហណតោ សស្សតទិដ្ឋិ, បច្ចុប្បន្នមេវ អត្ថីតិ គណ្ហន្តោ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ. បច្ឆិមាបិ អតីតានាគតេសុ នត្ថីតិ គហណតោ ភស្មន្តាហុតិយោតិ គហិតទិដ្ឋិកានំ វិយ, ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ. អតីតេ ឯវ នត្ថីតិ គណ្ហន្តោ អធិច្ចសមុប្បត្តិកស្សេវ សស្សតទិដ្ឋិ.

អត្តនាវ អត្តានំ សញ្ជានាមីតិ សញ្ញាក្ខន្ធសីសេន ខន្ធេ អត្តាតិ គហេត្វា សញ្ញាយ អវសេសក្ខន្ធេ ¶ សញ្ជានតោ ឥមិនា អត្តនា ឥមំ អត្តានំ សញ្ជានាមីតិ ហោតិ. អត្តនាវ អនត្តានន្តិ សញ្ញាក្ខន្ធំយេវ អត្តាតិ គហេត្វា, ឥតរេ ចត្តារោបិ អនត្តាតិ គហេត្វា សញ្ញាយ តេសំ ជានតោ ឯវំ ហោតិ ¶ . អនត្តនាវ អត្តានន្តិ សញ្ញាក្ខន្ធំ អនត្តាតិ. ឥតរេ ចត្តារោ អត្តាតិ គហេត្វា សញ្ញាយ តេសំ ជានតោ ឯវំ ហោតិ, សព្ពាបិ សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិយោវ.

វទោ វេទេយ្យោតិអាទយោ បន សស្សតទិដ្ឋិយា ឯវ អភិនិវេសាការា. តត្ថ វទតីតិ វទោ, វចីកម្មស្ស ការកោតិ វុត្តំ ហោតិ. វេទយតីតិ វេទេយ្យោ, ជានាតិ អនុភវតិ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. កិំ វេទេតីតិ, តត្រ តត្រ កល្យាណបាបកានំ កម្មានំ វិបាកំ ¶ បដិសំវេទេតិ. តត្រ តត្រាតិ តេសុ តេសុ យោនិគតិដ្ឋិតិនិវាសនិកាយេសុ អារម្មណេសុ វា. និច្ចោតិ ឧប្បាទវយរហិតោ. ធុវោតិ ថិរោ សារភូតោ. សស្សតោតិ សព្ពកាលិកោ. អវិបរិណាមធម្មោតិ អត្តនោ បកតិភាវំ អវិជហនធម្មោ, កកណ្ដកោ វិយ នានប្បការតំ នាបជ្ជតិ. សស្សតិសមន្តិ ចន្ទសូរិយសមុទ្ទមហាបថវីបព្ពតា លោកវោហារេន សស្សតិយោតិ វុច្ចន្តិ. សស្សតីហិ សមំ សស្សតិសមំ. យាវ សស្សតិយោ តិដ្ឋន្តិ, តាវ តថេវ ឋស្សតីតិ គណ្ហតោ ឯវំទិដ្ឋិ ហោតិ.

ឥទំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, ទិដ្ឋិគតន្តិអាទីសុ. ឥទន្តិ ឥទានិ វត្តព្ពស្ស បច្ចក្ខនិទស្សនំ. ទិដ្ឋិគតសម្ពន្ធេន ច ឥទន្តិ វុត្តំ, ន ទិដ្ឋិសម្ពន្ធេន. ឯត្ថ ច ទិដ្ឋិយេវ ទិដ្ឋិគតំ, គូថគតំ វិយ. ទិដ្ឋីសុ វា គតមិទំ ទស្សនំ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិអន្តោគធត្តាតិបិ ទិដ្ឋិគតំ. ទិដ្ឋិយា វា គតំ ទិដ្ឋិគតំ. ឥទញ្ហិ អត្ថិ មេ អត្តាតិអាទិ ទិដ្ឋិយា គមនមត្តមេវ, នត្ថេត្ថ អត្តា វា និច្ចោ វា កោចីតិ វុត្តំ ហោតិ. សា ចាយំ ទិដ្ឋិ ទុន្និគ្គមនដ្ឋេន គហនំ. ទុរតិក្កមដ្ឋេន សប្បដិភយដ្ឋេន ច កន្តារោ, ទុព្ភិក្ខកន្តារវាឡកន្តារាទយោ វិយ. សម្មាទិដ្ឋិយា វិនិវិជ្ឈនដ្ឋេន វិលោមនដ្ឋេន វា វិសូកំ. កទាចិ សស្សតស្ស, កទាចិ ឧច្ឆេទស្ស គហណតោ វិរូបំ ផន្ទិតន្តិ វិប្ផន្ទិតំ. ពន្ធនដ្ឋេន សំយោជនំ. តេនាហ ‘‘ទិដ្ឋិគហនំ…បេ… ទិដ្ឋិសំយោជន’’ន្តិ. ឥទានិស្ស តមេវ ពន្ធនត្ថំ ទស្សេន្តោ ទិដ្ឋិសំយោជនសំយុត្តោតិអាទិមាហ. តស្សាយំ សង្ខេបត្ថោ. ឥមិនា ទិដ្ឋិសំយោជនេន សំយុត្តោ បុថុជ្ជនោ ឯតេហិ ជាតិអាទីហិ ន បរិមុច្ចតីតិ. កិំ វា ពហុនា, សកលវដ្ដទុក្ខតោបិ ន មុច្ចតីតិ.

២០. ឯវំ ¶ ¶ ឆប្បភេទំ ទិដ្ឋាសវំ ទស្សេត្វា យស្មា សីលព្ពតបរាមាសោ កាមាសវាទិវចនេនេវ ទស្សិតោ ហោតិ. កាមសុខត្ថញ្ហិ ភវសុខភវវិសុទ្ធិអត្ថញ្ច អវិជ្ជាយ អភិភូតា ឥតោ ពហិទ្ធា សមណព្រាហ្មណា សីលព្ពតានិ បរាមសន្តិ, តស្មា តំ អទស្សេត្វា ទិដ្ឋិគ្គហណេន វា តស្ស គហិតត្តាបិ តំ អទស្សេត្វាវ ឥទានិ យោ បុគ្គលោ ទស្សនា បហាតព្ពេ អាសវេ បជហតិ, តំ ទស្សេត្វា តេសំ អាសវានំ បហានំ ទស្សេតុំ ¶ បុព្ពេ វា អយោនិសោ មនសិករោតោ បុថុជ្ជនស្ស តេសំ ឧប្បត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តព្ពិបរីតស្ស បហានំ ទស្សេតុំ សុតវា ច ខោ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ.

តស្សត្ថោ, យាវ ‘‘សោ ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិ អាគច្ឆតិ, តាវ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ច វុត្តបច្ចនីកតោ ច វេទិតព្ពោ. បច្ចនីកតោ ច សព្ពាការេន អរិយធម្មស្ស អកោវិទាវិនីតបច្ចនីកតោ អយំ ‘‘សុតវា អរិយសាវកោ អរិយធម្មស្ស កោវិទោ អរិយធម្មេ សុវិនីតោ’’តិ វេទិតព្ពោ. អបិច ខោ សិខាបត្តវិបស្សនតោ បភុតិ យាវ គោត្រភុ, តាវ តទនុរូបេន អត្ថេន អយំ អរិយសាវកោតិ វេទិតព្ពោ.

២១. ‘‘សោ ឥទំ ទុក្ខន្តិ យោនិសោ មនសិ ករោតី’’តិអាទីសុ បន អយំ អត្ថវិភាវនា, សោ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានិកោ អរិយសាវកោ តណ្ហាវជ្ជា តេភូមកា ខន្ធា ទុក្ខំ, តណ្ហា ទុក្ខសមុទយោ, ឧភិន្នំ អប្បវត្តិ និរោធោ, និរោធសម្បាបកោ មគ្គោតិ ឯវំ បុព្ពេវ អាចរិយសន្តិកេ ឧគ្គហិតចតុសច្ចកម្មដ្ឋានោ អបរេន សមយេន វិបស្សនាមគ្គំ សមារុឡ្ហោ សមានោ តេ តេភូមកេ ខន្ធេ ឥទំ ទុក្ខន្តិ យោនិសោ មនសិ ករោតិ, ឧបាយេន បថេន សមន្នាហរតិ ចេវ វិបស្សតិ ច. ឯត្ថ ហិ យាវ សោតាបត្តិមគ្គោ, តាវ មនសិការសីសេនេវ វិបស្សនា វុត្តា. យា បនាយំ តស្សេវ ទុក្ខស្ស សមុដ្ឋាបិកា បភាវិកា តណ្ហា, អយំ សមុទយោតិ យោនិសោ មនសិ ករោតិ. យស្មា បន ទុក្ខញ្ច សមុទយោ ច ឥទំ ឋានំ បត្វា និរុជ្ឈន្តិ នប្បវត្តន្តិ, តស្មា យទិទំ និព្ពានំ នាម, អយំ ទុក្ខនិរោធោតិ យោនិសោ មនសិ ករោតិ. និរោធសម្បាបកំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ យោនិសោ មនសិ ករោតិ, ឧបាយេន បថេន សមន្នាហរតិ ចេវ វិបស្សតិ ច.

តត្រាយំ ¶ ឧបាយោ, អភិនិវេសោ នាម វដ្ដេ ហោតិ, វិវដ្ដេ នត្ថិ. តស្មា ‘‘អយំ អត្ថិ ឥមស្មិំ ¶ កាយេ បថវីធាតុ, អាបោធាតូ’’តិអាទិនា នយេន សកសន្តតិយំ ចត្តារិ ភូតានិ តទនុសារេន ឧបាទារូបានិ ច បរិគ្គហេត្វា អយំ រូបក្ខន្ធោតិ វវត្ថបេតិ. តំ វវត្ថាបយតោ ឧប្បន្នេ តទារម្មណេ ចិត្តចេតសិកេ ធម្មេ ឥមេ ចត្តារោ អរូបក្ខន្ធាតិ វវត្ថបេតិ. តតោ ឥមេ បញ្ចក្ខន្ធា ទុក្ខន្តិ វវត្ថបេតិ. តេ បន សង្ខេបតោ ¶ នាមញ្ច រូបញ្ចាតិ ទ្វេ ភាគាយេវ ហោន្តិ. ឥទញ្ច នាមរូបំ សហេតុ សប្បច្ចយំ ឧប្បជ្ជតិ. តស្ស អយំ ហេតុ អយំ បច្ចយោតិ អវិជ្ជាភវតណ្ហាកម្មាហារាទិកេ ហេតុបច្ចយេ វវត្ថបេតិ. តតោ តេសំ បច្ចយានញ្ច បច្ចយុប្បន្នធម្មានញ្ច យាថាវសរសលក្ខណំ វវត្ថបេត្វា ឥមេ ធម្មា អហុត្វា ហោន្តីតិ អនិច្ចលក្ខណំ អារោបេតិ, ឧទយព្ពយបីឡិតត្តា ទុក្ខាតិ ទុក្ខលក្ខណំ អារោបេតិ. អវសវត្តនតោ អនត្តាតិ អនត្តលក្ខណំ អារោបេតិ. ឯវំ តីណិ លក្ខណានិ អារោបេត្វា បដិបាដិយា វិបស្សនំ បវត្តេន្តោ សោតាបត្តិមគ្គំ បាបុណាតិ.

តស្មិំ ខណេ ចត្តារិ សច្ចានិ ឯកបដិវេធេនេវ បដិវិជ្ឈតិ, ឯកាភិសមយេន អភិសមេតិ. ទុក្ខំ បរិញ្ញាបដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ, សមុទយំ បហានបដិវេធេន, និរោធំ សច្ឆិកិរិយាបដិវេធេន, មគ្គំ ភាវនាបដិវេធេន. ទុក្ខញ្ច បរិញ្ញាភិសមយេន អភិសមេតិ…បេ… មគ្គំ ភាវនាភិសមយេន អភិសមេតិ, នោ ច ខោ អញ្ញមញ្ញេន ញាណេន. ឯកញាណេនេវ ហិ ឯស និរោធំ អារម្មណតោ, សេសានិ កិច្ចតោ បដិវិជ្ឈតិ ចេវ អភិសមេតិ ច. ន ហិស្ស តស្មិំ សមយេ ឯវំ ហោតិ – ‘‘អហំ ទុក្ខំ បរិជានាមី’’តិ វា…បេ… ‘‘មគ្គំ ភាវេមី’’តិ វា. អបិច ខ្វស្ស អារម្មណំ កត្វា បដិវេធវសេន និរោធំ សច្ឆិករោតោ ឯវំ តំ ញាណំ ទុក្ខបរិញ្ញាកិច្ចម្បិ សមុទយបហានកិច្ចម្បិ មគ្គភាវនាកិច្ចម្បិ ករោតិយេវ. តស្សេវំ ឧបាយេន យោនិសោ មនសិករោតោ តីណិ សំយោជនានិ បហីយន្តិ, វីសតិវត្ថុកា សក្កាយទិដ្ឋិ, អដ្ឋវត្ថុកា វិចិកិច្ឆា, ‘‘សីលេន សុទ្ធិ វតេន សុទ្ធី’’តិ សីលព្ពតានំ បរាមសនតោ សីលព្ពតបរាមាសោតិ. តត្ថ ចតូសុ អាសវេសុ សក្កាយទិដ្ឋិសីលព្ពតបរាមាសា ទិដ្ឋាសវេន សង្គហិតត្តា អាសវា ចេវ សំយោជនា ច. វិចិកិច្ឆា សំយោជនមេវ, ន អាសវោ ¶ . ‘‘ទស្សនា បហាតព្ពា អាសវា’’តិ ឯត្ថ បរិយាបន្នត្តា បន អាសវាតិ.

‘‘ឥមេ វុច្ចន្តិ…បេ… បហាតព្ពា’’តិ ឥមេ សក្កាយទិដ្ឋិអាទយោ ទស្សនា បហាតព្ពា នាម ¶ អាសវាតិ ទស្សេន្តោ អាហ. អថ វា យា អយំ ឆន្នំ ទិដ្ឋីនំ អញ្ញតរា ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតីតិ ឯវំ សរូបេនេវ សក្កាយទិដ្ឋិ វិភត្តា. តំ សន្ធាយាហ ‘‘ឥមេ វុច្ចន្តិ, ភិក្ខវេ’’តិ. សា ច យស្មា សហជាតបហានេកដ្ឋេហិ សទ្ធិំ បហីយតិ. ទិដ្ឋាសវេ ហិ បហីយមានេ តំសហជាតោ ចតូសុ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តចិត្តេសុ កាមាសវោបិ អវិជ្ជាសវោបិ បហីយតិ ¶ . បហានេកដ្ឋោ បន ចតូសុ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តេសុ នាគសុបណ្ណាទិសមិទ្ធិបត្ថនាវសេន ឧប្បជ្ជមានោ ភវាសវោ. តេនេវ សម្បយុត្តោ អវិជ្ជាសវោបិ, ទ្វីសុ ទោមនស្សចិត្តេសុ បាណាតិបាតាទិនិព្ពត្តកោ អវិជ្ជាសវោបិ, តថា វិចិកិច្ឆាចិត្តសម្បយុត្តោ អវិជ្ជាសវោបីតិ ឯវំ សព្ពថាបិ អវសេសា តយោបិ អាសវា បហីយន្តិ. តស្មា ពហុវចននិទ្ទេសោ កតោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯស បោរាណានំ អធិប្បាយោ.

ទស្សនា បហាតព្ពាតិ ទស្សនំ នាម សោតាបត្តិមគ្គោ, តេន បហាតព្ពាតិ អត្ថោ. កស្មា សោតាបត្តិមគ្គោ ទស្សនំ? បឋមំ និព្ពានទស្សនតោ. ននុ គោត្រភុ បឋមតរំ បស្សតីតិ? នោ ន បស្សតិ. ទិស្វា កត្តព្ពកិច្ចំ បន ន ករោតិ សំយោជនានំ អប្បហានតោ. តស្មា បស្សតីតិ ន វត្តព្ពោ. យត្ថ កត្ថចិ រាជានំ ទិស្វាបិ បណ្ណាការំ ទត្វា កិច្ចនិប្ផត្តិយា អទិដ្ឋត្តា ‘‘អជ្ជាបិ រាជានំ ន បស្សាមី’’តិ វទន្តោ គាមវាសី បុរិសោ ចេត្ថ និទស្សនំ.

ទស្សនាបហាតព្ពអាសវវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២២. ឯវំ ទស្សនេន បហាតព្ពេ អាសវេ ទស្សេត្វា ឥទានិ តទនន្តរុទ្ទិដ្ឋេ សំវរា បហាតព្ពេ ទស្សេតុំ, កតមេ ច, ភិក្ខវេ, អាសវា សំវរា បហាតព្ពាតិ អាហ. ឯវំ សព្ពត្ថ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. ឥតោ បរញ្ហិ អត្ថមត្តមេវ វណ្ណយិស្សាម.

ននុ ច ទស្សនេន ភាវនាយាតិ ឥមេហិ ទ្វីហិ អប្បហាតព្ពោ អាសវោ នាម នត្ថិ, អថ កស្មា វិសុំ សំវរាទីហិ បហាតព្ពេ ទស្សេតីតិ. សំវរាទីហិ បុព្ពភាគេ វិក្ខម្ភិតា អាសវា ចតូហិ មគ្គេហិ សមុគ្ឃាតំ គច្ឆន្តិ, តស្មា តេសំ មគ្គានំ បុព្ពភាគេ ឥមេហិ បញ្ចហាការេហិ វិក្ខម្ភនប្បហានំ ¶ ¶ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ. តស្មា យោ ចាយំ វុត្តោ បឋមោ ទស្សនមគ្គោយេវ, ឥទានិ ភាវនានាមេន វុច្ចិស្សន្តិ តយោ មគ្គា, តេសំ សព្ពេសម្បិ អយំ បុព្ពភាគបដិបទាតិ វេទិតព្ពា.

តត្ថ ¶ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. បដិសង្ខាតិ បដិសង្ខាយ. តត្ថាយំ សង្ខាសទ្ទោ ញាណកោដ្ឋាសបញ្ញត្តិគណនាសុ ទិស្សតិ. ‘‘សង្ខាយេកំ បដិសេវតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១៦៨) ហិ ញាណេ ទិស្សតិ. ‘‘បបញ្ចសញ្ញាសង្ខា សមុទាចរន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២០១) កោដ្ឋាសេ. ‘‘តេសំ តេសំ ធម្មានំ សង្ខា សមញ្ញា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១៣១៣) បញ្ញត្តិយំ. ‘‘ន សុករំ សង្ខាតុ’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.១២៨) គណនាយំ. ឥធ បន ញាណេ ទដ្ឋព្ពោ.

បដិសង្ខា យោនិសោតិ ហិ ឧបាយេន បថេន បដិសង្ខាយ ញត្វា បច្ចវេក្ខិត្វាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច អសំវរេ អាទីនវបដិសង្ខា យោនិសោ បដិសង្ខាតិ វេទិតព្ពា. សា ចាយំ ‘‘វរំ, ភិក្ខវេ, តត្តាយ អយោសលាកាយ អាទិត្តាយ សម្បជ្ជលិតាយ សជោតិភូតាយ ចក្ខុន្ទ្រិយំ សម្បលិមដ្ឋំ, ន ត្វេវ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យេសុ រូបេសុ អនុព្យញ្ជនសោ និមិត្តគ្គាហោ’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៤.២៣៥) អាទិត្តបរិយាយនយេន វេទិតព្ពា. ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរសំវុតោ វិហរតីតិ ឯត្ថ ចក្ខុមេវ ឥន្ទ្រិយំ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, សំវរណតោ សំវរោ, បិទហនតោ ថកនតោតិ វុត្តំ ហោតិ. សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. ចក្ខុន្ទ្រិយេ សំវរោ ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរោ. តិត្ថកាកោ អាវាដកច្ឆបោ វនមហិំសោតិអាទយោ វិយ.

តត្ថ កិញ្ចាបិ ចក្ខុន្ទ្រិយេ សំវរោ វា អសំវរោ វា នត្ថិ. ន ហិ ចក្ខុបសាទំ និស្សាយ សតិ វា មុដ្ឋសច្ចំ វា ឧប្បជ្ជតិ. អបិច យទា រូបារម្មណំ ចក្ខុស្ស អាបាថំ អាគច្ឆតិ, តទា ភវង្គេ ទ្វិក្ខត្តុំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធេ កិរិយមនោធាតុ អាវជ្ជនកិច្ចំ សាធយមានា ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈតិ, តតោ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ទស្សនកិច្ចំ, តតោ វិបាកមនោធាតុ សម្បដិច្ឆនកិច្ចំ, តតោ វិបាកាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុ សន្តីរណកិច្ចំ, តតោ កិរិយាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុ វោដ្ឋព្ពនកិច្ចំ សាធយមានា ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈតិ. តទនន្តរំ ជវនំ ជវតិ.

តត្ថបិ ¶ នេវ ភវង្គសមយេ, ន អាវជ្ជនាទីនំ អញ្ញតរសមយេ សំវរោ វា អសំវរោ វា អត្ថិ. ជវនក្ខណេ បន សចេ ទុស្សីល្យំ ¶ វា មុដ្ឋសច្ចំ វា អញ្ញាណំ វា អក្ខន្តិ វា កោសជ្ជំ វា ឧប្បជ្ជតិ, អយំ អសំវរោ ហោតិ. ឯវំ ហោន្តោបិ សោ ចក្ខុន្ទ្រិយេ អសំវរោតិ វុច្ចតិ. កស្មា? តស្មិញ្ហិ សតិ ទ្វារម្បិ អគុត្តំ ហោតិ, ភវង្គម្បិ អាវជ្ជនាទីនិ វីថិចិត្តានិបិ. យថា កិំ ¶ , យថា នគរេ ចតូសុ ទ្វារេសុ អសំវុតេសុ កិញ្ចាបិ អន្តោ ឃរកោដ្ឋកគព្ភាទយោ សុសំវុតា, តថាបិ អន្តោនគរេ សព្ពំ ភណ្ឌំ អរក្ខិតំ អគោបិតមេវ ហោតិ. នគរទ្វារេន ហិ បវិសិត្វា ចោរា យទិច្ឆន្តិ, តំ ករេយ្យុំ, ឯវមេវ ជវនេ ទុស្សីល្យាទីសុ ឧប្បន្នេសុ, តស្មិំ អសំវរេ សតិ ទ្វារម្បិ អគុត្តំ ហោតិ, ភវង្គម្បិ អាវជ្ជនាទីនិ វីថិចិត្តានិបីតិ.

តស្មិំ បន សីលាទីសុ ឧប្បន្នេសុ ទ្វារម្បិ គុត្តំ ហោតិ, ភវង្គម្បិ អាវជ្ជនាទីនិ វីថិចិត្តានិបិ. យថា កិំ? យថា នគរទ្វារេសុ សុសំវុតេសុ កិញ្ចាបិ អន្តោ ឃរាទយោ អសំវុតា, តថាបិ អន្តោនគរេ សព្ពំ ភណ្ឌំ សុរក្ខិតំ សុគោបិតមេវ ហោតិ. នគរទ្វារេសុ ហិ បិហិតេសុ ចោរានំ បវេសោ នត្ថិ, ឯវមេវ ជវនេ សីលាទីសុ ឧប្បន្នេសុ ទ្វារម្បិ សុគុត្តំ ហោតិ, ភវង្គម្បិ អាវជ្ជនាទីនិ វីថិចិត្តានិបិ. តស្មា ជវនក្ខណេ ឧប្បជ្ជមានោបិ ចក្ខុន្ទ្រិយេ សំវរោតិ វុត្តោ. ឥធ ចាយំ សតិសំវរោ អធិប្បេតោតិ វេទិតព្ពោ. ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរេន សំវុតោ ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរសំវុតោ, ឧបេតោតិ វុត្តំ ហោតិ. តថា ហិ, បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោតិ ឥមស្ស វិភង្គេ ‘‘ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរេន ឧបេតោ ហោតិ…បេ… សមន្នាគតោ’’តិ (វិភ. ៥១១) វុត្តំ. តំ ឯកជ្ឈំ កត្វា ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរេន សំវុតោតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

អថ វា សំវរីតិ សំវុតោ, ថកេសិ បិទហីតិ វុត្តំ ហោតិ. ចក្ខុន្ទ្រិយេ សំវរសំវុតោ ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរសំវុតោ, ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរសញ្ញិតំ សតិកវាដំ ចក្ខុទ្វារេ, ឃរទ្វារេ កវាដំ វិយ សំវរិ ថកេសិ បិទហីតិ វុត្តំ ហោតិ. អយមេវ ចេត្ថ អត្ថោ សុន្ទរតរោ. តថា ហិ ‘‘ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរំ អសំវុតស្ស វិហរតោ សំវុតស្ស វិហរតោ’’តិ ឯតេសុ បទេសុ អយមេវ អត្ថោ ទិស្សតិ.

វិហរតីតិ ឯវំ ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរសំវុតោ យេន កេនចិ ឥរិយាបថវិហារេន វិហរតិ. យញ្ហិស្សាតិអាទិម្ហិ ¶ ¶ យំ ចក្ខុន្ទ្រិយសំវរំ អស្ស ភិក្ខុនោ អសំវុតស្ស អថកេត្វា អបិទហិត្វា វិហរន្តស្សាតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ. អថ វា, យេ-ការស្ស យន្តិ អាទេសោ. ហិការោ ច បទបូរណោ, យេ អស្សាតិ អត្ថោ.

ឧប្បជ្ជេយ្យុន្តិ ¶ និព្ពត្តេយ្យុំ. អាសវា វិឃាតបរិឡាហាតិ ចត្តារោ អាសវា ច អញ្ញេ ច វិឃាតករា កិលេសបរិឡាហា វិបាកបរិឡាហា ច. ចក្ខុទ្វារេ ហិ ឥដ្ឋារម្មណំ អាបាថគតំ កាមស្សាទវសេន អស្សាទយតោ អភិនន្ទតោ កាមាសវោ ឧប្បជ្ជតិ, ឦទិសំ អញ្ញស្មិម្បិ សុគតិភវេ លភិស្សាមីតិ ភវបត្ថនាយ អស្សាទយតោ ភវាសវោ ឧប្បជ្ជតិ, សត្តោតិ វា សត្តស្សាតិ វា គណ្ហន្តស្ស ទិដ្ឋាសវោ ឧប្បជ្ជតិ, សព្ពេហេវ សហជាតំ អញ្ញាណំ អវិជ្ជាសវោតិ ចត្តារោ អាសវា ឧប្បជ្ជន្តិ. តេហិ សម្បយុត្តា អបរេ កិលេសា វិឃាតបរិឡាហា, អាយតិំ វា តេសំ វិបាកា. តេបិ ហិ អសំវុតស្សេវ វិហរតោ ឧប្បជ្ជេយ្យុន្តិ វុច្ចន្តិ.

ឯវំស តេតិ ឯវំ អស្ស តេ. ឯវំ ឯតេន ឧបាយេន ន ហោន្តិ, នោ អញ្ញថាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯស នយោ បដិសង្ខា យោនិសោ សោតិន្ទ្រិយសំវរសំវុតោតិអាទីសុ.

ឥមេ វុច្ចន្តិ, ភិក្ខវេ, អាសវា សំវរា បហាតព្ពាតិ ឥមេ ឆសុ ទ្វារេសុ ចត្តារោ ចត្តារោ កត្វា ចតុវីសតិ អាសវា សំវរេន បហាតព្ពាតិ វុច្ចន្តិ. សព្ពត្ថេវ ចេត្ថ សតិសំវរោ ឯវ សំវរោតិ វេទិតព្ពោ.

សំវរាបហាតព្ពអាសវវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២៣. បដិសង្ខា យោនិសោ ចីវរន្តិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ សីលកថាយំ វុត្តមេវ. យញ្ហិស្សាតិ យំ ចីវរបិណ្ឌបាតាទីសុ វា អញ្ញតរំ អស្ស. អប្បដិសេវតោតិ ឯវំ យោនិសោ អប្បដិសេវន្តស្ស. សេសំ វុត្តនយមេវ. កេវលំ បនិធ អលទ្ធំ ចីវរាទិំ បត្ថយតោ លទ្ធំ វា ¶ អស្សាទយតោ កាមាសវស្ស ឧប្បត្តិ វេទិតព្ពា. ឦទិសំ អញ្ញស្មិម្បិ សម្បត្តិភវេ សុគតិភវេ លភិស្សាមីតិ ភវបត្ថនាយ អស្សាទយតោ ភវាសវស្ស, អហំ លភាមិ ន លភាមីតិ វា មយ្ហំ វា ឥទន្តិ អត្តសញ្ញំ អធិដ្ឋហតោ ទិដ្ឋាសវស្ស ឧប្បត្តិ វេទិតព្ពា. សព្ពេហេវ បន សហជាតោ អវិជ្ជាសវោតិ ឯវំ ចតុន្នំ អាសវានំ ឧប្បត្តិ វិបាកបរិឡាហា ច នវវេទនុប្បាទនតោបិ វេទិតព្ពា.

ឥមេ ¶ វុច្ចន្តិ, ភិក្ខវេ, អាសវា បដិសេវនា បហាតព្ពាតិ ឥមេ ឯកមេកស្មិំ បច្ចយេ ¶ ចត្តារោ ចត្តារោ កត្វា សោឡស អាសវា ឥមិនា ញាណសំវរសង្ខាតេន បច្ចវេក្ខណបដិសេវនេន បហាតព្ពាតិ វុច្ចន្តិ.

បដិសេវនាបហាតព្ពអាសវវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២៤. បដិសង្ខា យោនិសោ ខមោ ហោតិ សីតស្សាតិ ឧបាយេន បថេន បច្ចវេក្ខិត្វា ខមោ ហោតិ សីតស្ស សីតំ ខមតិ សហតិ, ន អវីរបុរិសោ វិយ អប្បមត្តកេនបិ សីតេន ចលតិ កម្បតិ កម្មដ្ឋានំ វិជហតិ. អបិច ខោ លោមសនាគត្ថេរោ វិយ អនប្បកេនាបិ សីតេន ផុដ្ឋោ ន ចលតិ ន កម្បតិ, កម្មដ្ឋានមេវ មនសិ ករោតិ. ថេរោ កិរ ចេតិយបព្ពតេ បិយង្គុគុហាយំ បធានឃរេ វិហរន្តោ អន្តរដ្ឋកេ ហិមបាតសមយេ លោកន្តរិកនិរយេ បច្ចវេក្ខិត្វា កម្មដ្ឋានំ អវិជហន្តោវ អព្ភោកាសេ វីតិនាមេសិ. ឯវំ ឧណ្ហាទីសុបិ អត្ថយោជនា វេទិតព្ពា.

កេវលញ្ហិ យោ ភិក្ខុ អធិមត្តម្បិ ឧណ្ហំ សហតិ ស្វេវ ថេរោ វិយ, អយំ ‘‘ខមោ ឧណ្ហស្សា’’តិ វេទិតព្ពោ. ថេរោ កិរ គិម្ហសមយេ បច្ឆាភត្តំ ពហិចង្កមេ និសីទិ. កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តោ សេទាបិស្ស កច្ឆេហិ មុច្ចន្តិ. អថ នំ អន្តេវាសិកោ អាហ ‘‘ឥធ, ភន្តេ, និសីទថ, សីតលោ ឱកាសោ’’តិ. ថេរោ ‘‘ឧណ្ហភយេនេវម្ហិ អាវុសោ ឥធ និសិន្នោ’’តិ អវីចិមហានិរយំ បច្ចវេក្ខិត្វា និសីទិយេវ. ឧណ្ហន្តិ ចេត្ថ អគ្គិសន្តាបោវ វេទិតព្ពោ. សូរិយសន្តាបវសេន បនេតំ វត្ថុ វុត្តំ.

យោ ¶ ច ទ្វេ តយោ វារេ ភត្តំ វា បានីយំ វា អលភមានោបិ អនមតគ្គេ សំសារេ អត្តនោ បេត្តិវិសយូបបត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា អវេធេន្តោ កម្មដ្ឋានំ ន វិជហតិយេវ. អធិមត្តេហិ ឌំសមកសវាតាតបសម្ផស្សេហិ ផុដ្ឋោ ចាបិ តិរច្ឆានូបបត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា អវេធេន្តោ កម្មដ្ឋានំ ន វិជហតិយេវ. សរីសបសម្ផស្សេន ផុដ្ឋោ ចាបិ អនមតគ្គេ សំសារេ សីហព្យគ្ឃាទិមុខេសុ អនេកវារំ បរិវត្តិតបុព្ពភាវំ បច្ចវេក្ខិត្វា អវេធេន្តោ កម្មដ្ឋានំ ន វិជហតិយេវ បធានិយត្ថេរោ វិយ. អយំ ‘‘ខមោ ជិឃច្ឆាយ…បេ… សរីសបសម្ផស្សាន’’ន្តិ វេទិតព្ពោ.

ថេរំ ¶ កិរ ខណ្ឌចេលវិហារេ កណិការបធានិយឃរេ អរិយវំសំ សុណន្តំ ឃោរវិសោ សប្បោ ឌំសិ. ថេរោ ជានិត្វាបិ បសន្នចិត្តោ និសិន្នោ ធម្មំយេវ សុណាតិ. វិសវេគោ ថទ្ធោ អហោសិ. ថេរោ ឧបសម្បទមណ្ឌលំ អាទិំ កត្វា សីលំ បច្ចវេក្ខិត្វា បរិសុទ្ធសីលោហមស្មីតិ បីតិំ ឧប្បាទេសិ. សហ បីតុប្បាទា វិសំ និវត្តិត្វា បថវិំ បាវិសិ. ថេរោ ¶ តត្ថេវ ចិត្តេកគ្គតំ លភិត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ.

យោ បន អក្កោសវសេន ទុរុត្តេ ទុរុត្តត្តាយេវ ច ទុរាគតេ អបិ អន្តិមវត្ថុសញ្ញិតេ វចនបថេ សុត្វា ខន្តិគុណំយេវ បច្ចវេក្ខិត្វា ន វេធតិ ទីឃភាណកអភយត្ថេរោ វិយ. អយំ ‘‘ខមោ ទុរុត្តានំ ទុរាគតានំ វចនបថាន’’ន្តិ វេទិតព្ពោ.

ថេរោ កិរ បច្ចយសន្តោសភាវនារាមតាយ មហាអរិយវំសប្បដិបទំ កថេសិ, សព្ពោ មហាគាមោ អាគច្ឆតិ. ថេរស្ស មហាសក្ការោ ឧប្បជ្ជតិ. តំ អញ្ញតរោ មហាថេរោ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ ទីឃភាណកោ អរិយវំសំ កថេមីតិ សព្ពរត្តិំ កោលាហលំ ករោសីតិអាទីហិ អក្កោសិ. ឧភោបិ ច អត្តនោ អត្តនោ វិហារំ គច្ឆន្តា គាវុតមត្តំ ឯកបថេន អគមំសុ. សកលគាវុតម្បិ សោ តំ អក្កោសិយេវ. តតោ យត្ថ ទ្វិន្នំ វិហារានំ មគ្គោ ភិជ្ជតិ, តត្ថ ឋត្វា ទីឃភាណកត្ថេរោ តំ វន្ទិត្វា ‘‘ឯស, ភន្តេ, តុម្ហាកំ មគ្គោ’’តិ អាហ. សោ អសុណន្តោ វិយ អគមាសិ. ថេរោបិ វិហារំ គន្ត្វា បាទេ បក្ខាលេត្វា និសីទិ. តមេនំ អន្តេវាសិកោ ‘‘កិំ, ភន្តេ, សកលគាវុតំ បរិភាសន្តំ ន កិញ្ចិ អវោចុត្ថា’’តិ អាហ. ថេរោ ‘‘ខន្តិយេវ, អាវុសោ, មយ្ហំ ភារោ, ន អក្ខន្តិ. ឯកបទុទ្ធារេបិ កម្មដ្ឋានវិយោគំ ន បស្សាមី’’តិ អាហ. ឯត្ថ ច វចនមេវ វចនបថោតិ វេទិតព្ពោ.

យោ ¶ បន ឧប្បន្នា សារីរិកា វេទនា ទុក្ខមនដ្ឋេន ទុក្ខា, ពហលដ្ឋេន តិព្ពា, ផរុសដ្ឋេន ខរា, តិខិណដ្ឋេន កដុកា, អស្សាទវិរហតោ អសាតា, មនំ អវឌ្ឍនតោ អមនាបា, បាណហរណសមត្ថតាយ បាណហរា អធិវាសេតិយេវ, ន វេធតិ. ឯវំ សភាវោ ហោតិ ចិត្តលបព្ពតេ បធានិយត្ថេរោ វិយ. អយំ ‘‘ឧប្បន្នានំ…បេ… អធិវាសនជាតិកោ’’តិ វេទិតព្ពោ.

ថេរស្ស ¶ កិរ រត្តិំ បធានេន វីតិនាមេត្វា ឋិតស្ស ឧទរវាតោ ឧប្បជ្ជិ. សោ តំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ អាវត្តតិ បរិវត្តតិ. តមេនំ ចង្កមបស្សេ ឋិតោ បិណ្ឌបាតិយត្ថេរោ អាហ ‘‘អាវុសោ, បព្ពជិតោ នាម អធិវាសនសីលោ ហោតី’’តិ. សោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ អធិវាសេត្វា និច្ចលោ សយិ. វាតោ នាភិតោ យាវ ហទយំ ផាលេតិ. ថេរោ វេទនំ វិក្ខម្ភេត្វា ¶ វិបស្សន្តោ មុហុត្តេន អនាគាមី ហុត្វា បរិនិព្ពាយីតិ.

យញ្ហិស្សាតិ សីតាទីសុ យំកិញ្ចិ ឯកធម្មម្បិ អស្ស. អនធិវាសយតោតិ អនធិវាសេន្តស្ស អក្ខមន្តស្ស. សេសំ វុត្តនយមេវ. អាសវុប្បត្តិ បនេត្ថ ឯវំ វេទិតព្ពា. សីតេន ផុដ្ឋស្ស ឧណ្ហំ បត្ថយន្តស្ស កាមាសវោ ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ សព្ពត្ថ. នត្ថិ នោ សម្បត្តិភវេ សុគតិភវេ សីតំ វា ឧណ្ហំ វាតិ ភវំ បត្ថយន្តស្ស ភវាសវោ. មយ្ហំ សីតំ ឧណ្ហន្តិ គាហោ ទិដ្ឋាសវោ. សព្ពេហេវ សម្បយុត្តោ អវិជ្ជាសវោតិ.

‘‘ឥមេ វុច្ចន្តិ…បេ… អធិវាសនា បហាតព្ពា’’តិ ឥមេ សីតាទីសុ ឯកមេកស្ស វសេន ចត្តារោ ចត្តារោ កត្វា អនេកេ អាសវា ឥមាយ ខន្តិសំវរសង្ខាតាយ អធិវាសនាយ បហាតព្ពាតិ វុច្ចន្តីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច យស្មា អយំ ខន្តិ សីតាទិធម្មេ អធិវាសេតិ, អត្តនោ ឧបរិ អារោបេត្វា វាសេតិយេវ. ន អសហមានា ហុត្វា និរស្សតិ, តស្មា ‘‘អធិវាសនា’’តិ វុច្ចតីតិ វេទិតព្ពា.

អធិវាសនាបហាតព្ពអាសវវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២៥. បដិសង្ខា ¶ យោនិសោ ចណ្ឌំ ហត្ថិំ បរិវជ្ជេតីតិ អហំ សមណោតិ ចណ្ឌស្ស ហត្ថិស្ស អាសន្នេ ន ឋាតព្ពំ. តតោនិទានញ្ហិ មរណម្បិ សិយា មរណមត្តម្បិ ទុក្ខន្តិ ឯវំ ឧបាយេន បថេន បច្ចយេន បច្ចវេក្ខិត្វា ចណ្ឌំ ហត្ថិំ បរិវជ្ជេតិ បដិក្កមតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. ចណ្ឌន្តិ ច ទុដ្ឋំ, វាឡន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ខាណុន្តិ ខទិរខាណុអាទិំ. កណ្ដកដ្ឋានន្តិ កណ្ដកានំ ឋានំ, យត្ថ កណ្ដកា វិជ្ជន្តិ, តំ ឱកាសន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សោព្ភន្តិ សព្ពតោ បរិច្ឆិន្នតដំ. បបាតន្តិ ឯកតោ ឆិន្នតដំ. ចន្ទនិកន្តិ ឧច្ឆិដ្ឋោទកគព្ភមលាទីនំ ឆឌ្ឌនដ្ឋានំ. ឱឡិគល្លន្តិ តេសំយេវ ¶ សកទ្ទមាទីនំ សន្ទនោកាសំ. តំ ជណ្ណុមត្តម្បិ អសុចិភរិតំ ហោតិ, ទ្វេបិ ចេតានិ ឋានានិ អមនុស្សទុដ្ឋានិ ហោន្តិ. តស្មា តានិ វជ្ជេតព្ពានិ. អនាសនេតិ ឯត្ថ បន អយុត្តំ អាសនំ អនាសនំ, តំ អត្ថតោ អនិយតវត្ថុកំ រហោបដិច្ឆន្នាសនន្តិ វេទិតព្ពំ. អគោចរេតិ ឯត្ថបិ ច អយុត្តោ គោចរោ អគោចរោ, សោ វេសិយាទិភេទតោ បញ្ចវិធោ. បាបកេ មិត្តេតិ លាមកេ ទុស្សីលេ មិត្តបតិរូបកេ, អមិត្តេ វា. ភជន្តន្តិ សេវមានំ. វិញ្ញូ សព្រហ្មចារីតិ បណ្ឌិតា ពុទ្ធិសម្បន្នា សព្រហ្មចារយោ, ភិក្ខូនមេតំ អធិវចនំ. តេ ហិ ឯកកម្មំ ឯកុទ្ទេសោ ¶ សមសិក្ខតាតិ ឥមំ ព្រហ្មំ សមានំ ចរន្តិ, តស្មា សព្រហ្មចារីតិ វុច្ចន្តិ. បាបកេសុ ឋានេសូតិ លាមកេសុ ឋានេសុ. ឱកប្បេយ្យុន្តិ សទ្ទហេយ្យុំ, អធិមុច្ចេយ្យុំ ‘‘អទ្ធា អយមាយស្មា អកាសិ វា ករិស្សតិ វា’’តិ.

យញ្ហិស្សាតិ ហត្ថិអាទីសុ យំកិញ្ចិ ឯកម្បិ អស្ស. សេសំ វុត្តនយមេវ. អាសវុប្បត្តិ បនេត្ថ ឯវំ វេទិតព្ពា. ហត្ថិអាទិនិទានេន ទុក្ខេន ផុដ្ឋស្ស សុខំ បត្ថយតោ កាមាសវោ ឧប្បជ្ជតិ. នត្ថិ នោ សម្បត្តិភវេ សុគតិភវេ ឦទិសំ ទុក្ខន្តិ ភវំ បត្ថេន្តស្ស ភវាសវោ. មំ ហត្ថី មទ្ទតិ, មំ អស្សោតិ គាហោ ទិដ្ឋាសវោ. សព្ពេហេវ សម្បយុត្តោ អវិជ្ជាសវោតិ.

ឥមេ វុច្ចន្តិ…បេ… បរិវជ្ជនា បហាតព្ពាតិ ឥមេ ហត្ថិអាទីសុ ឯកេកស្ស វសេន ចត្តារោ ចត្តារោ កត្វា អនេកេ អាសវា ឥមិនា សីលសំវរសង្ខាតេន បរិវជ្ជនេន បហាតព្ពាតិ វុច្ចន្តីតិ វេទិតព្ពា.

បរិវជ្ជនាបហាតព្ពអាសវវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២៦. បដិសង្ខា ¶ យោនិសោ ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតីតិ ‘‘ឥតិ បាយំ វិតក្កោ អកុសលោ, ឥតិបិ សាវជ្ជោ, ឥតិបិ ទុក្ខវិបាកោ, សោ ច ខោ អត្តព្យាពាធាយ សំវត្តតី’’តិអាទិនា នយេន យោនិសោ កាមវិតក្កេ អាទីនវំ បច្ចវេក្ខិត្វា តស្មិំ តស្មិំ អារម្មណេ ឧប្បន្នំ ជាតមភិនិព្ពត្តំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតិ, ចិត្តំ អារោបេត្វា ន វាសេតិ, អព្ភន្តរេ វា ន វាសេតីតិបិ អត្ថោ.

អនធិវាសេន្តោ កិំ ករោតីតិ? បជហតិ ឆឌ្ឌេតិ.

កិំ កចវរំ វិយ បិដកេនាតិ? ន ហិ, អបិច ខោ នំ វិនោទេតិ តុទតិ វិជ្ឈតិ នីហរតិ.

កិំ ¶ ពលិពទ្ទំ វិយ បតោទេនាតិ? ន ហិ, អថ ខោ នំ ព្យន្តីករោតិ វិគតន្តំ ករោតិ. យថាស្ស អន្តោបិ នាវសិស្សតិ អន្តមសោ ភង្គមត្តម្បិ, តថា នំ ករោតិ.

កថំ បន នំ តថា ករោតីតិ? អនភាវំ គមេតីតិ អនុ អនុ អភាវំ គមេតិ, វិក្ខម្ភនប្បហានេន យថា សុវិក្ខម្ភិតោ ហោតិ, តថា ករោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯស នយោ ព្យាបាទវិហិំសាវិតក្កេសុ.

ឯត្ថ ច កាមវិតក្កោតិ ‘‘យោ កាមបដិសំយុត្តោ តក្កោ វិតក្កោ មិច្ឆាសង្កប្បោ’’តិ វិភង្គេ (វិភ. ៩១០) វុត្តោ. ឯស នយោ ឥតរេសុ. ឧប្បន្នុប្បន្នេតិ ឧប្បន្នេ ឧប្បន្នេ, ឧប្បន្នមត្តេយេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. សកិំ វា ឧប្បន្នេ វិនោទេត្វា ទុតិយវារេ ¶ អជ្ឈុបេក្ខិតា ន ហោតិ, សតក្ខត្តុម្បិ ឧប្បន្នេ ឧប្បន្នេ វិនោទេតិយេវ. បាបកេ អកុសលេតិ លាមកដ្ឋេន បាបកេ, អកោសល្លតាយ អកុសលេ. ធម្មេតិ តេយេវ កាមវិតក្កាទយោ សព្ពេបិ វា នវ មហាវិតក្កេ. តត្ថ តយោ វុត្តា ឯវ. អវសេសា ‘‘ញាតិវិតក្កោ ជនបទវិតក្កោ អមរវិតក្កោ បរានុទ្ទយតាបដិសំយុត្តោ ¶ វិតក្កោ លាភសក្ការសិលោកបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ អនវញ្ញត្តិបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ’’តិ (មហានិ. ២០៧) ឥមេ ឆ.

យញ្ហិស្សាតិ ឯតេសុ វិតក្កេសុ យំកិញ្ចិ អស្ស, សេសំ វុត្តនយមេវ. កាមវិតក្កោ បនេត្ថ កាមាសវោ ឯវ. តព្ពិសេសោ ភវាសវោ. តំសម្បយុត្តោ ទិដ្ឋាសវោ. សព្ពវិតក្កេសុ អវិជ្ជាសវោតិ ឯវំ អាសវុប្បត្តិបិ វេទិតព្ពា.

ឥមេ វុច្ចន្តិ…បេ… វិនោទនា បហាតព្ពាតិ ឥមេ កាមវិតក្កាទិវសេន វុត្តប្បការា អាសវា ឥមិនា តស្មិំ តស្មិំ វិតក្កេ អាទីនវបច្ចវេក្ខណសហិតេន វីរិយសំវរសង្ខាតេន វិនោទនេន បហាតព្ពាតិ វុច្ចន្តីតិ វេទិតព្ពា.

វិនោទនាបហាតព្ពអាសវវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២៧. បដិសង្ខា យោនិសោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតីតិ អភាវនាយ អាទីនវំ, ភាវនាយ ច អានិសំសំ ឧបាយេន បថេន បច្ចវេក្ខិត្វា សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ¶ ភាវេតិ, ឯស នយោ សព្ពត្ថ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ ឥមេ ឧបរិមគ្គត្តយសមយសម្ភូតា លោកុត្តរពោជ្ឈង្គា ឯវ អធិប្បេតា, តថាបិ អាទិកម្មិកានំ ពោជ្ឈង្គេសុ អសម្មោហត្ថំ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកេន នេសំ នយេន អត្ថវណ្ណនំ ករិស្សាមិ. ឥធ បន លោកិយនយំ បហាយ លោកុត្តរនយោ ឯវ គហេតព្ពោ. តត្ថ សតិសម្ពោជ្ឈង្គន្តិអាទិនា នយេន វុត្តានំ សត្តន្នំ អាទិបទានំយេវ តាវ –

អត្ថតោ លក្ខណាទីហិ, កមតោ ច វិនិច្ឆយោ;

អនូនាធិកតោ ចេវ, វិញ្ញាតព្ពោ វិភាវិនា.

តត្ថ សតិសម្ពោជ្ឈង្គេ តាវ សរណដ្ឋេន សតិ. សា បនេសា ឧបដ្ឋានលក្ខណា, អបិលាបនលក្ខណា វា. វុត្តម្បិ ហេតំ ‘‘យថា, មហារាជ, រញ្ញោ ភណ្ឌាគារិកោ រញ្ញោ សាបតេយ្យំ ¶ អបិលាបេតិ, ឯត្តកំ, មហារាជ, ហិរញ្ញំ, ឯត្តកំ សុវណ្ណំ, ឯត្តកំ សាបតេយ្យន្តិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ ¶ , សតិ ឧប្បជ្ជមានា កុសលាកុសលសាវជ្ជានវជ្ជហីនបណីតកណ្ហសុក្កសប្បដិភាគេ ធម្មេ អបិលាបេតិ. ឥមេ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិ (មិ. ប. ២.១.១៣) វិត្ថារោ. អបិលាបនរសា. កិច្ចវសេនេវ ហិស្ស ឯតំ លក្ខណំ ថេរេន វុត្តំ. អសម្មោសរសា វា. គោចរាភិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានា. សតិ ឯវ សម្ពោជ្ឈង្គោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ. តត្ថ ពោធិយា ពោធិស្ស វា អង្គោតិ ពោជ្ឈង្គោ.

កិំ វុត្តំ ហោតិ? យា ហិ អយំ ធម្មសាមគ្គី, យាយ លោកិយលោកុត្តរមគ្គក្ខណេ ឧប្បជ្ជមានាយ លីនុទ្ធច្ចបតិដ្ឋានាយូហន-កាមសុខត្តកិលមថានុយោគ-ឧច្ឆេទសស្សតាភិនិវេសាទីនំ អនេកេសំ ឧបទ្ទវានំ បដិបក្ខភូតាយ សតិធម្មវិចយវីរិយបីតិបស្សទ្ធិសមាធិឧបេក្ខាសង្ខាតាយ ធម្មសាមគ្គិយា អរិយសាវកោ ពុជ្ឈតីតិ កត្វា ‘‘ពោធី’’តិ វុច្ចតិ. ពុជ្ឈតីតិ កិលេសសន្តាននិទ្ទាយ ឧដ្ឋហតិ, ចត្តារិ វា អរិយសច្ចានិ បដិវិជ្ឈតិ, និព្ពានមេវ វា សច្ឆិករោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ‘‘សត្ត ពោជ្ឈង្គេ ភាវេត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ’’តិ. តស្សា ធម្មសាមគ្គិសង្ខាតាយ ពោធិយា អង្គោតិបិ ពោជ្ឈង្គោ, ឈានង្គមគ្គង្គាទយោ វិយ.

យោបេស ¶ យថាវុត្តប្បការាយ ឯតាយ ធម្មសាមគ្គិយា ពុជ្ឈតីតិ កត្វា អរិយសាវកោ ‘‘ពោធី’’តិ វុច្ចតិ, តស្ស ពោធិស្ស អង្គោតិបិ ពោជ្ឈង្គោ, សេនង្គរថង្គាទយោ វិយ. តេនាហុ អដ្ឋកថាចរិយា ‘‘ពុជ្ឈនកស្ស បុគ្គលស្ស អង្គាតិ វា ពោជ្ឈង្គា’’តិ. អបិច ‘‘ពោជ្ឈង្គាតិ កេនដ្ឋេន ពោជ្ឈង្គា? ពោធាយ សំវត្តន្តីតិ ពោជ្ឈង្គា, ពុជ្ឈន្តីតិ ពោជ្ឈង្គា, អនុពុជ្ឈន្តីតិ ពោជ្ឈង្គា, បដិពុជ្ឈន្តីតិ ពោជ្ឈង្គា, សម្ពុជ្ឈន្តីតិ ពោជ្ឈង្គា’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ៣.១៧) បដិសម្ភិទានយេនាបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. បសត្ថោ សុន្ទរោ វា ពោជ្ឈង្គោតិ សម្ពោជ្ឈង្គោ. ឯវំ សតិ ឯវ សម្ពោជ្ឈង្គោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ. តំ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ. ឯវំ តាវ ឯកស្ស អាទិបទស្ស អត្ថតោ លក្ខណាទីហិ ច វិនិច្ឆយោ វិញ្ញាតព្ពោ.

ទុតិយាទីសុ បន ចតុសច្ចធម្មេ វិចិនាតីតិ ធម្មវិចយោ. សោ បន វិចយលក្ខណោ, ឱភាសនរសោ, អសម្មោហបច្ចុបដ្ឋានោ. វីរភាវតោ វិធិនា ឦរយិតព្ពតោ ច វីរិយំ. តំ បគ្គហលក្ខណំ ¶ , ឧបត្ថម្ភនរសំ, អនោសីទនបច្ចុបដ្ឋានំ ¶ . បីណយតីតិ បីតិ. សា ផរណលក្ខណា, តុដ្ឋិលក្ខណា វា, កាយចិត្តានំ បីណនរសា, តេសំយេវ ឱទគ្យបច្ចុបដ្ឋានា. កាយចិត្តទរថបស្សម្ភនតោ បស្សទ្ធិ. សា ឧបសមលក្ខណា, កាយចិត្តទរថនិម្មទ្ទនរសា, អាយចិត្តានំ អបរិប្ផន្ទនភូតសីតិភាវបច្ចុបដ្ឋានា. សមាធានតោ សមាធិ. សោ អវិក្ខេបលក្ខណោ, អវិសារលក្ខណោ វា, ចិត្តចេតសិកានំ សម្បិណ្ឌនរសោ, ចិត្តដ្ឋិតិបច្ចុបដ្ឋានោ. អជ្ឈុបេក្ខនតោ ឧបេក្ខា. សា បដិសង្ខានលក្ខណា, សមវាហិតលក្ខណា វា, ឩនាធិកតានិវារណរសា, បក្ខបាតុបច្ឆេទរសា វា, មជ្ឈត្តភាវបច្ចុបដ្ឋានា. សេសំ វុត្តនយមេវ. ឯវំ សេសបទានម្បិ អត្ថតោ លក្ខណាទីហិ ច វិនិច្ឆយោ វិញ្ញាតព្ពោ.

កមតោតិ ឯត្ថ ច ‘‘សតិញ្ច ខ្វាហំ, ភិក្ខវេ, សព្ពត្ថិកំ វទាមី’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣៤) វចនតោ សព្ពេសំ សេសពោជ្ឈង្គានំ ឧបការកត្តា សតិសម្ពោជ្ឈង្គោវ បឋមំ វុត្តោ. តតោ បរំ ‘‘សោ តថា សតោ វិហរន្តោ តំ ធម្មំ បញ្ញាយ បវិចិនតី’’តិអាទិនា (វិភ. ៤៦៩) នយេន សេសពោជ្ឈង្គានំ បុព្ពាបរិយវចនេ បយោជនំ សុត្តេយេវ វុត្តំ. ឯវមេត្ថ កមតោបិ វិនិច្ឆយោ វិញ្ញាតព្ពោ.

អនូនាធិកតោតិ កស្មា បន ភគវតា សត្តេវ ពោជ្ឈង្គា វុត្តា អនូនា អនធិកាតិ. លីនុទ្ធច្ចបដិបក្ខតោ សព្ពត្ថិកតោ ច. ឯត្ថ ហិ តយោ ¶ ពោជ្ឈង្គា លីនស្ស បដិបក្ខា. យថាហ – ‘‘យស្មិញ្ច ខោ, ភិក្ខវេ, សមយេ លីនំ ចិត្តំ ហោតិ, កាលោ តស្មិំ សមយេ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយ, កាលោ វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយ, កាលោ បីតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយា’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣៤). តយោ ឧទ្ធច្ចស្ស បដិបក្ខា. យថាហ – ‘‘យស្មិញ្ច ខោ, ភិក្ខវេ, សមយេ ឧទ្ធតំ ចិត្តំ ហោតិ, កាលោ តស្មិំ សមយេ បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយ, កាលោ សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយ, កាលោ ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយា’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣៤). ឯកោ បនេត្ថ សព្ពត្ថិកោ. យថាហ – ‘‘សតិញ្ច ខ្វាហំ, ភិក្ខវេ, សព្ពត្ថិកំ វទាមី’’តិ. ‘‘សព្ពត្ថក’’ន្តិបិ បាឋោ, ទ្វិន្នម្បិ សព្ពត្ថ ឥច្ឆិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ឯវំ លីនុទ្ធច្ចបដិបក្ខតោ សព្ពត្ថិកតោ ¶ ច សត្តេវ ពោជ្ឈង្គា វុត្តា អនូនា អនធិកាតិ, ឯវមេត្ថ អនូនាធិកតោបិ វិនិច្ឆយោ វិញ្ញាតព្ពោ.

ឯវំ ¶ តាវ ‘‘សតិសម្ពោជ្ឈង្គ’’ន្តិអាទិនា នយេន វុត្តានំ សត្តន្នំ អាទិបទានំយេវ អត្ថវណ្ណនំ ញត្វា ឥទានិ ភាវេតិ វិវេកនិស្សិតន្តិអាទីសុ ឯវំ ញាតព្ពា. ភាវេតីតិ វឌ្ឍេតិ, អត្តនោ ចិត្តសន្តានេ បុនប្បុនំ ជនេតិ អភិនិព្ពត្តេតីតិ អត្ថោ. វិវេកនិស្សិតន្តិ វិវេកេ និស្សិតំ. វិវេកោតិ វិវិត្តតា. ស្វាយំ តទង្គវិវេកោ វិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិ និស្សរណវិវេកោតិ បញ្ចវិធោ. តស្ស នានត្តំ ‘‘អរិយធម្មេ អវិនីតោ’’តិ ឯត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អយមេវ ហិ តត្ថ វិនយោតិ វុត្តោ. ឯវំ ឯតស្មិំ បញ្ចវិធេ វិវេកេ.

វិវេកនិស្សិតន្តិ តទង្គវិវេកនិស្សិតំ សមុច្ឆេទវិវេកនិស្សិតំ និស្សរណវិវេកនិស្សិតញ្ច សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតីតិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ. តថា ហិ អយំ ពោជ្ឈង្គភាវនានុយុត្តោ យោគី វិបស្សនាក្ខណេ កិច្ចតោ តទង្គវិវេកនិស្សិតំ, អជ្ឈាសយតោ និស្សរណវិវេកនិស្សិតំ, មគ្គកាលេ បន កិច្ចតោ សមុច្ឆេទវិវេកនិស្សិតំ, អារម្មណតោ និស្សរណវិវេកនិស្សិតំ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតិ. បញ្ចវិធវិវេកនិស្សិតន្តិបិ ឯកេ, តេ ហិ ន កេវលំ ពលវវិបស្សនាមគ្គផលក្ខណេសុ ឯវ ពោជ្ឈង្គេ ឧទ្ធរន្តិ, វិបស្សនាបាទកកសិណជ្ឈានអានាបានាសុភព្រហ្មវិហារជ្ឈានេសុបិ ឧទ្ធរន្តិ. ន ច បដិសិទ្ធា អដ្ឋកថាចរិយេហិ. តស្មា តេសំ មតេន ឯតេសំ ឈានានំ បវត្តិក្ខណេ កិច្ចតោ ឯវ វិក្ខម្ភនវិវេកនិស្សិតំ. យថា ¶ ច ‘‘វិបស្សនាក្ខណេ អជ្ឈាសយតោ និស្សរណវិវេកនិស្សិត’’ន្តិ វុត្តំ, ឯវំ បដិប្បស្សទ្ធិវិវេកនិស្សិតម្បិ ភាវេតីតិ វត្តុំ វដ្ដតិ. ឯស នយោ វិរាគនិស្សិតាទីសុ. វិវេកដ្ឋា ឯវ ហិ វិរាគាទយោ.

កេវលញ្ហេត្ថ វោស្សគ្គោ ទុវិធោ បរិច្ចាគវោស្សគ្គោ ច បក្ខន្ទនវោស្សគ្គោ ចាតិ. តត្ថ បរិច្ចាគវោស្សគ្គោតិ វិបស្សនាក្ខណេ ច តទង្គវសេន, មគ្គក្ខណេ ច សមុច្ឆេទវសេន កិលេសប្បហានំ. បក្ខន្ទនវោស្សគ្គោតិ វិបស្សនាក្ខណេ តន្និន្នភាវេន, មគ្គក្ខណេ បន អារម្មណករណេន និព្ពានបក្ខន្ទនំ. តទុភយម្បិ ឥមស្មិំ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកេ អត្ថវណ្ណនានយេ វដ្ដតិ. តថា ហិ អយំ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ យថាវុត្តេន បការេន កិលេសេ បរិច្ចជតិ, និព្ពានញ្ច បក្ខន្ទតិ. វោស្សគ្គបរិណាមិន្តិ ¶ ឥមិនា បន សកលេន វចនេន វោស្សគ្គត្តំ បរិណមន្តំ បរិណតញ្ច បរិបច្ចន្តំ បរិបក្កញ្ចាតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘អយញ្ហិ ពោជ្ឈង្គភាវនានុយុត្តោ ភិក្ខុ យថា សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ កិលេសបរិច្ចាគវោស្សគ្គត្តំ និព្ពានបក្ខន្ទនវោស្សគ្គត្តញ្ច ¶ បរិបច្ចតិ, យថា ច បរិបក្កោ ហោតិ, តថា នំ ភាវេតី’’តិ. ឯស នយោ សេសពោជ្ឈង្គេសុ.

ឥធ បន និព្ពានំយេវ សព្ពសង្ខតេហិ វិវិត្តត្តា វិវេកោ, សព្ពេសំ វិរាគភាវតោ វិរាគោ, និរោធភាវតោ និរោធោតិ វុត្តំ. មគ្គោ ឯវ ច វោស្សគ្គបរិណាមី, តស្មា សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតិ វិវេកំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តិយា វិវេកនិស្សិតំ. តថា វិរាគនិស្សិតំ និរោធនិស្សិតំ. តញ្ច ខោ អរិយមគ្គក្ខណុប្បត្តិយា កិលេសានំ សមុច្ឆេទតោ បរិច្ចាគភាវេន ច និព្ពានបក្ខន្ទនភាវេន ច បរិណតំ បរិបក្កន្តិ អយមេវ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯស នយោ សេសពោជ្ឈង្គេសុ.

យញ្ហិស្សាតិ ឯតេសុ ពោជ្ឈង្គេសុ យំកិញ្ចិ អស្ស. សេសំ វុត្តនយមេវ. អាសវុប្បត្តិយំ បនេត្ថ ឥមេសំ ឧបរិមគ្គត្តយសម្បយុត្តានំ ពោជ្ឈង្គានំ អភាវិតត្តា យេ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ កាមាសវោ ភវាសវោ អវិជ្ជាសវោតិ តយោ អាសវា, ភាវយតោ ឯវំស តេ អាសវា ន ហោន្តីតិ អយំ នយោ វេទិតព្ពោ.

ឥមេ វុច្ចន្តិ…បេ… ភាវនា បហាតព្ពាតិ ឥមេ តយោ អាសវា ឥមាយ មគ្គត្តយសម្បយុត្តាយ ពោជ្ឈង្គភាវនាយ បហាតព្ពាតិ វុច្ចន្តីតិ វេទិតព្ពា.

២៨. ឥទានិ ¶ ឥមេហិ សត្តហាការេហិ បហីនាសវំ ភិក្ខុំ ថោមេន្តោ អាសវប្បហានេ ចស្ស អានិសំសំ ទស្សេន្តោ ឯតេហេវ ច ការណេហិ អាសវប្បហានេ សត្តានំ ឧស្សុក្កំ ជនេន្តោ យតោ ខោ, ភិក្ខវេ…បេ… អន្តមកាសិ ទុក្ខស្សាតិ អាហ. តត្ថ យតោ ខោតិ សាមិវចនេ តោការោ, យស្ស ខោតិ វុត្តំ ហោតិ. បោរាណា បន យស្មិំ កាលេតិ វណ្ណយន្តិ. យេ អាសវា ទស្សនា បហាតព្ពាតិ យេ អាសវា ទស្សនេន បហាតព្ពា, តេ ទស្សនេនេវ បហីនា ហោន្តិ, ន អប្បហីនេសុយេវ បហីនសញ្ញី ហោតិ. ឯវំ សព្ពត្ថ វិត្ថារោ.

សព្ពាសវសំវរសំវុតោតិ សព្ពេហិ អាសវបិធានេហិ បិហិតោ, សព្ពេសំ វា អាសវានំ បិធានេហិ បិហិតោ. អច្ឆេច្ឆិ ¶ តណ្ហន្តិ សព្ពម្បិ តណ្ហំ ឆិន្ទិ, សំឆិន្ទិ សមុច្ឆិន្ទិ. វិវត្តយិ ¶ សំយោជនន្តិ ទសវិធម្បិ សំយោជនំ បរិវត្តយិ និម្មលមកាសិ. សម្មាតិ ហេតុនា ការណេន. មានាភិសមយាតិ មានស្ស ទស្សនាភិសមយា បហានាភិសមយា ច. អរហត្តមគ្គោ ហិ កិច្ចវសេន មានំ បស្សតិ, អយមស្ស ទស្សនាភិសមយោ. តេន ទិដ្ឋោ បន សោ តាវទេវ បហីយតិ ទិដ្ឋវិសេន ទិដ្ឋសត្តានំ ជីវិតំ វិយ. អយមស្ស បហានាភិសមយោ.

អន្តមកាសិ ទុក្ខស្សាតិ ឯវំ អរហត្តមគ្គេន សម្មា មានស្ស ទិដ្ឋត្តា បហីនត្តា ច យេ ឥមេ ‘‘កាយពន្ធនស្ស អន្តោ ជីរតិ (ចូឡវ. ២៧៨). ហរិតន្តំ វា’’តិ (ម. និ. ១.៣០៤) ឯវំ វុត្តអន្តិមមរិយាទន្តោ ច, ‘‘អន្តមិទំ, ភិក្ខវេ, ជីវិកាន’’ន្តិ (ឥតិវុ. ៩១; សំ. និ. ៣.៨០) ឯវំ វុត្តលាមកន្តោ ច, ‘‘សក្កាយោ ឯកោ អន្តោ’’តិ (អ. និ. ៦.៦១) ឯវំ វុត្តកោដ្ឋាសន្តោ ច, ‘‘ឯសេវន្តោ ទុក្ខស្ស សព្ពបច្ចយសង្ខយា’’តិ (សំ. និ. ២.៥១) ឯវំ វុត្តកោដន្តោ ចាតិ ឯវំ ចត្តារោ អន្តា, តេសុ សព្ពស្សេវ វដ្ដទុក្ខស្ស អន្តំ ចតុត្ថកោដិសង្ខាតំ អន្តិមកោដិសង្ខាតំ អន្តមកាសិ បរិច្ឆេទំ បរិវដុមំ អកាសិ. អន្តិមសមុស្សយមត្តាវសេសំ ទុក្ខំ អកាសីតិ វុត្តំ ហោតិ.

អត្តមនា តេ ភិក្ខូតិ សកមនា តុដ្ឋមនា, បីតិសោមនស្សេហិ វា សម្បយុត្តមនា ហុត្វា. ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទុន្តិ ឥទំ ទុក្ខស្ស អន្តកិរិយាបរិយោសានំ ¶ ភគវតោ ភាសិតំ សុកថិតំ សុលបិតំ, ឯវមេតំ ភគវា ឯវមេតំ សុគតាតិ មត្ថកេន សម្បដិច្ឆន្តា អព្ភនុមោទិំសូតិ.

សេសមេត្ថ យំ ន វុត្តំ, តំ បុព្ពេ វុត្តត្តា ច សុវិញ្ញេយ្យត្តា ច ន វុត្តំ. តស្មា សព្ពំ វុត្តានុសារេន អនុបទសោ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ.

ភាវនាបហាតព្ពអាសវវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

សព្ពាសវសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២៩. ឯវំ ¶ មេ សុតន្តិ ធម្មទាយាទសុត្តំ. យស្មា បនស្ស អដ្ឋុប្បត្តិកោ និក្ខេបោ, តស្មា តំ ទស្សេត្វា វស្ស អបុព្ពបទវណ្ណនំ ករិស្សាម. កតរាយ ច បនិទំ អដ្ឋុប្បត្តិយា និក្ខិត្តន្តិ. លាភសក្ការេ. ភគវតោ កិរ មហាលាភសក្ការោ ឧប្បជ្ជិ. យថា តំ ចត្តារោ អសង្ខ្យេយ្យេ បូរិតទានបារមីសញ្ចយស្ស. សព្ពទិសាសុ យមកមហាមេឃោ ¶ វុដ្ឋហិត្វា មហោឃំ វិយ សព្ពបារមិយោ ឯកស្មិំ អត្តភាវេ វិបាកំ ទស្សាមាតិ សម្បិណ្ឌិតា វិយ លាភសក្ការមហោឃំ និព្ពត្តយិំសុ. តតោ តតោ អន្នបានយានវត្ថមាលាគន្ធវិលេបនាទិហត្ថា ខត្តិយព្រាហ្មណាទយោ អាគន្ត្វា – ‘‘កហំ ពុទ្ធោ, កហំ ភគវា, កហំ ទេវទេវោ, នរាសភោ, បុរិសសីហោ’’តិ ភគវន្តំ បរិយេសន្តិ. សកដសតេហិបិ បច្ចយេ អាហរិត្វា ឱកាសំ អលភមានា សមន្តា គាវុតប្បមាណម្បិ សកដធុរេន សកដធុរមាហច្ចតិដ្ឋន្តិ ចេវ អនុពន្ធន្តិ ច. អន្ធកវិន្ទព្រាហ្មណាទយោ វិយ. សព្ពំ ខន្ធកេ តេសុ តេសុ សុត្តេសុ ច អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពំ. យថា ច ភគវតោ, ឯវំ ភិក្ខុសង្ឃស្សាបិ.

វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភគវា សក្កតោ ហោតិ គរុកតោ មានិតោ បូជិតោ អបចិតោ លាភី ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារានំ, ភិក្ខុសង្ឃោបិ ខោ សក្កតោ ហោតិ…បេ… បរិក្ខារាន’’ន្តិ (ឧទា. ១៤). តថា – ‘‘យាវតា ¶ ខោ, ចុន្ទ, ឯតរហិ សង្ឃោ វា គណោ វា លោកេ ឧប្បន្នោ, នាហំ, ចុន្ទ, អញ្ញំ ឯកសង្ឃម្បិ សមនុបស្សាមិ, ឯវំ លាភគ្គយសគ្គបត្តំ, យថរិវ, ចុន្ទ, ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិ (ទី. និ. ៣.១៧៦).

ស្វាយំ ភគវតោ ច ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ឧប្បន្នោ លាភសក្ការោ ឯកតោ ហុត្វា ទ្វិន្នំ មហានទីនំ ឧទកមិវ អប្បមេយ្យោ អហោសិ. កមេន ភិក្ខូ បច្ចយគរុកា បច្ចយពាហុលិកា អហេសុំ. បច្ឆាភត្តម្បិ តេលមធុផាណិតាទីសុ អាហដេសុ គណ្ឌិំយេវ បហរិត្វា ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយស្ស ទេថ, ឧបជ្ឈាយស្ស ទេថា’’តិ ឧច្ចាសទ្ទមហាសទ្ទំ ករោន្តិ. សា ច នេសំ បវត្តិ ភគវតោបិ ¶ បាកដា អហោសិ. តតោ ភគវា អននុច្ឆវិកន្តិ ធម្មសំវេគំ ឧប្បាទេត្វា ចិន្តេសិ –

‘‘បច្ចយា អកប្បិយាតិ ន សក្កា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតុំ. បច្ចយបដិពទ្ធា ហិ កុលបុត្តានំ សមណធម្មវុត្តិ. ហន្ទាហំ ធម្មទាយាទបដិបទំ ទេសេមិ. សា សិក្ខាកាមានំ កុលបុត្តានំ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិ វិយ ភវិស្សតិ នគរទ្វារេ ឋបិតសព្ពកាយិកអាទាសោ វិយ ច, យថា ហិ នគរទ្វារេ ឋបិតេ សព្ពកាយិកេ អាទាសេ ចត្តារោ វណ្ណា អត្តនោ ឆាយំ ទិស្វា វជ្ជំ បហាយ និទ្ទោសា ហោន្តិ, ឯវមេវ សិក្ខាកាមា កុលបុត្តា បយោគមណ្ឌនេន អត្តានំ មណ្ឌេតុកាមា ឥមំ សព្ពកាយិកាទាសូបមំ ¶ ទេសនំ អាវជ្ជិត្វា អាមិសទាយាទបដិបទំ វជ្ជេត្វា ធម្មទាយាទបដិបទំ បូរេន្តា ខិប្បមេវ ជាតិជរាមរណស្ស អន្តំ ករិស្សន្តី’’តិ. ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា ឥទំ សុត្តំ អភាសិ.

តត្ថ ធម្មទាយាទា មេ, ភិក្ខវេ, ភវថ, មា អាមិសទាយាទាតិ ធម្មស្ស មេ ទាយាទា, ភិក្ខវេ, ភវថ, មា អាមិសស្ស. យោ មយ្ហំ ធម្មោ, តស្ស បដិគ្គាហកា ភវថ, យញ្ច ខោ មយ្ហំ អាមិសំ, តស្ស មា បដិគ្គាហកា ភវថាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ ធម្មោបិ ទុវិធោ – និប្បរិយាយធម្មោ, បរិយាយធម្មោតិ. អាមិសម្បិ ទុវិធំ – និប្បរិយាយាមិសំ, បរិយាយាមិសន្តិ. កថំ? មគ្គផលនិព្ពានភេទោ ហិ នវវិធោបិ លោកុត្តរធម្មោ និប្បរិយាយធម្មោ និព្ពត្តិតធម្មោ, ន យេន កេនចិ បរិយាយេន ការណេន វា លេសេន វា ធម្មោ. យំ បនិទំ វិវដ្ដូបនិស្សិតំ កុសលំ, សេយ្យថិទំ, ឥធេកច្ចោ ¶ វិវដ្ដំ បត្ថេន្តោ ទានំ ទេតិ, សីលំ សមាទិយតិ, ឧបោសថកម្មំ ករោតិ, គន្ធមាលាទីហិ វត្ថុបូជំ ករោតិ, ធម្មំ សុណាតិ ទេសេតិ ឈានសមាបត្តិយោ និព្ពត្តេតិ, ឯវំ ករោន្តោ អនុបុព្ពេន និប្បរិយាយធម្មំ អមតំ និព្ពានំ បដិលភតិ, អយំ បរិយាយធម្មោ. តថា ចីវរាទយោ ចត្តារោ បច្ចយា និប្បរិយាយាមិសមេវ, ន អញ្ញេន បរិយាយេន ការណេន វា លេសេន វា អាមិសំ. យំ បនិទំ វដ្ដគាមិកុសលំ, សេយ្យថិទំ, ឥធេកច្ចោ វដ្ដំ បត្ថេន្តោ សម្បត្តិភវំ ឥច្ឆមានោ ទានំ ទេតិ…បេ… សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេតិ, ឯវំ ករោន្តោ អនុបុព្ពេន ទេវមនុស្សសម្បត្តិំ បដិលភតិ, ឥទំ បរិយាយាមិសំ នាម.

តត្ថ និប្បរិយាយធម្មោបិ ភគវតោយេវ សន្តកោ. ភគវតា ហិ កថិតត្តា ភិក្ខូ ¶ មគ្គផលនិព្ពានានិ អធិគច្ឆន្តិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘សោ ហិ ព្រាហ្មណ ភគវា អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា, អសញ្ជាតស្ស មគ្គស្ស សញ្ជនេតា, អនក្ខាតស្ស មគ្គស្ស អក្ខាតា, មគ្គញ្ញូ មគ្គវិទូ មគ្គកោវិទោ. មគ្គានុគា ច បន ឯតរហិ សាវកា វិហរន្តិ បច្ឆា សមន្នាគតា’’តិ (ម. និ. ៣.៧៩) ច – ‘‘សោ ហាវុសោ, ភគវា ជានំ ជានាតិ, បស្សំ បស្សតិ ចក្ខុភូតោ ញាណភូតោ ធម្មភូតោ ព្រហ្មភូតោ វត្តា បវត្តា អត្ថស្ស និន្នេតា អមតស្ស ទាតា ធម្មស្សាមី តថាគតោ’’តិ (ម. និ. ១.២០៣) ច. បរិយាយធម្មោបិ ភគវតោយេវ សន្តកោ. ភគវតា ¶ ហិ កថិតត្តា ឯវំ ជានន្តិ ‘‘វិវដ្ដំ បត្ថេត្វា ទានំ ទេន្តោ…បេ… សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេន្តោ អនុក្កមេន អមតំ និព្ពានំ បដិលភតី’’តិ. និប្បរិយាយាមិសម្បិ ច ភគវតោយេវ សន្តកំ. ភគវតា ហិ អនុញ្ញាតត្តាយេវ ភិក្ខូហិ ជីវកវត្ថុំ អាទិំ កត្វា បណីតចីវរំ លទ្ធំ. យថាហ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គហបតិចីវរំ. យោ ឥច្ឆតិ, បំសុកូលិកោ ហោតុ, យោ ឥច្ឆតិ, គហបតិចីវរំ សាទិយតុ. ឥតរីតរេនបាហំ, ភិក្ខវេ, សន្តុដ្ឋិំយេវ វណ្ណេមី’’តិ (មហាវ. ៣៣៧).

បុព្ពេ ច ភិក្ខូ បណីតបិណ្ឌបាតំ នាលត្ថុំ. សបទានបិណ្ឌិយាលោបភោជនា ឯវាហេសុំ. តេហិ រាជគហេ វិហរន្តេន ភគវតា – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សង្ឃភត្តំ ឧទ្ទេសភត្តំ និមន្តនំ សលាកភត្តំ បក្ខិកំ ¶ ឧបោសថិកំ បាដិបទិក’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣២៥) ឯវំ អនុញ្ញាតត្តាយេវ បណីតភោជនំ លទ្ធំ. តថា សេនាសនំ. បុព្ពេ ហិ អកតបព្ភាររុក្ខមូលាទិសេនាសនាយេវ ភិក្ខូ អហេសុំ. តេ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ច លេណានី’’តិ (ចូឡវ. ២៩៤) ឯវំ ភគវតា អនុញ្ញាតត្តាយេវ វិហារោ អឌ្ឍយោគោ បាសាទោ ហម្មិយំ គុហាតិ ឥមានិ សេនាសនានិ លភិំសុ. បុព្ពេ ច មុត្តហរីតកេនេវ ភេសជ្ជំ អកំសុ. តេ ភគវតាយេវ – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ច ភេសជ្ជានិ, សេយ្យថិទំ, សប្បិ, នវនីតំ, តេលំ, មធុ, ផាណិត’’ន្តិ (មហាវ. ២៦០) ឯវមាទិនា នយេន អនុញ្ញាតត្តា នានាភេសជ្ជានិ លភិំសុ.

បរិយាយាមិសម្បិ ភគវតោយេវ សន្តកំ. ភគវតា ហិ កថិតត្តា យេវ ជានន្តិ – ‘‘សម្បត្តិភវំ បត្ថេន្តោ ទានំ ទត្វា សីលំ…បេ… សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា អនុក្កមេន បរិយាយាមិសំ ទិព្ពសម្បត្តិំ មនុស្សសម្បត្តិំ បដិលភតី’’តិ. តទេវ, យស្មា និប្បរិយាយធម្មោបិ បរិយាយធម្មោបិ ¶ និប្បរិយាយាមិសម្បិ បរិយាយាមិសម្បិ ភគវតោយេវ សន្តកំ, តស្មា តត្ថ អត្តនោ សាមិភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘ធម្មទាយាទា មេ, ភិក្ខវេ, ភវថ មា អាមិសទាយាទា’’តិ.

យោ មយ្ហំ សន្តកោ ទុវិធោបិ ធម្មោ, តស្ស ទាយាទា ភវថ. យញ្ច ខោ ឯតំ មយ្ហមេវ សន្តកំ អាមិសំ, តស្ស ¶ ទាយាទា មា ភវថ. ធម្មកោដ្ឋាសស្សេវ សាមិនោ ភវថ, មា អាមិសកោដ្ឋាសស្ស. យោ ហិ ជិនសាសនេ បព្ពជិត្វា បច្ចយបរមោ វិហរតិ ចតូសុ តណ្ហុប្បាទេសុ សន្ទិស្សមានោ និក្ខិត្តធុរោ ធម្មានុធម្មប្បដិបត្តិយំ, អយំ អាមិសទាយាទោ នាម. តាទិសា មា ភវថ. យោ បន អនុញ្ញាតបច្ចយេសុ អប្បិច្ឆតាទីនិ និស្សាយ បដិសង្ខា សេវមានោ បដិបត្តិបរមោ វិហរតិ ចតូសុ អរិយវំសេសុ សន្ទិស្សមានោ, អយំ ធម្មទាយាទោ នាម. តាទិសា ភវថាតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥទានិ យេសំ តត្ថ ឯតទហោសិ, ភវិស្សតិ វា អនាគតមទ្ធានំ ‘‘កិំ នុ ខោ ភគវា សាវកានំ អលាភត្ថិកោ ឯវមាហា’’តិ, តេសំ អតិបណីតលាភត្ថិកោ អហំ ឯវំ វទាមីតិ ទស្សេតុមាហ អត្ថិ មេ តុម្ហេសុ…បេ… នោ អាមិសទាយាទាតិ.

តស្សាយមត្ថោ ¶ – អត្ថិ មេ តុម្ហេសុ អនុកម្បា អនុទ្ទយា ហិតេសិតា, កេន នុ ខោ ការណេន កេន ឧបាយេន សាវកា ធម្មទាយាទា អស្សុ ធម្មកោដ្ឋាសសាមិនោ, នោ អាមិសទាយាទាតិ. អយំ បន អធិប្បាយោ, បស្សតិ កិរ ភគវា អាមិសគរុកានំ អាមិសេ ឧបក្ខលិតានំ អតីតកាលេ តាវ កបិលស្ស ភិក្ខុនោ, ‘‘សង្ឃាដិបិ អាទិត្តា ហោតី’’តិអាទិនា (បារា. ២៣០; សំ. និ. ២.២១៨) នយេន អាគតបាបភិក្ខុភិក្ខុនីសិក្ខមានាទីនញ្ច អនេកសតានំ អបាយបរិបូរណត្តំ អត្តនោ សាសនេ បព្ពជិតានញ្ច ទេវទត្តាទីនំ. ធម្មគរុកានំ បន សារិបុត្តមោគ្គល្លានមហាកស្សបាទីនំ អភិញ្ញាបដិសម្ភិទាទិគុណប្បដិលាភំ. តស្មា តេសំ អបាយា បរិមុត្តិំ សព្ពគុណសម្បត្តិញ្ច ឥច្ឆន្តោ អាហ – ‘‘អត្ថិ មេ តុម្ហេសុ អនុកម្បា កិន្តិ មេ សាវកា ធម្មទាយាទា ភវេយ្យុំ, នោ អាមិសទាយាទា’’តិ. បច្ចយគរុកោ ច ចតុបរិសន្តរេ កូដកហាបណោ វិយ និព្ពុតង្គារោ វិយ ច និត្តេជោ និប្បភោ ហោតិ. តតោ វិវត្តិតចិត្តោ ធម្មគរុកោ ¶ តេជវា សីហោវ អភិភុយ្យចារី, តស្មាបិ ឯវមាហ – ‘‘អត្ថិ មេ…បេ… នោ អាមិសទាយាទា’’តិ.

ឯវំ ‘‘ធម្មទាយាទា មេ, ភិក្ខវេ, ភវថ, មា អាមិសទាយាទា’’តិ ឥទំ អនុកម្បាយ បណីតតរំ លាភំ ឥច្ឆន្តេន វុត្តំ, នោ អលាភត្ថិកេនាតិ សាវេត្វា ឥទានិ ឥមស្ស ឱវាទស្ស អករណេ អាទីនវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តុម្ហេ ច មេ, ភិក្ខវេ…បេ… នោ ធម្មទាយាទា’’តិ. តត្ថ តុម្ហេបិ តេន ¶ អាទិយា ភវេយ្យាថាតិ តុម្ហេបិ តេន អាមិសទាយាទភាវេន នោ ធម្មទាយាទភាវេន អាទិយា ភវេយ្យាថ. អបទិសិតព្ពា វិសុំ កាតព្ពា វវត្ថបេតព្ពា, វិញ្ញូហិ គារយ្ហា ភវេយ្យាថាតិ វុត្តំ ហោតិ. កិន្តិ? អាមិសទាយាទា សត្ថុសាវកា វិហរន្តិ, នោ ធម្មទាយាទាតិ.

អហម្បិ តេន អាទិយោ ភវេយ្យន្តិ អហម្បិ តេន តុម្ហាកំ អាមិសទាយាទភាវេន នោ ធម្មទាយាទភាវេន គារយ្ហោ ភវេយ្យំ. កិន្តិ? អាមិស…បេ… ទាយាទាតិ. ឥទំ ភគវា តេសំ អតីវ មុទុករណត្ថមាហ. អយញ្ហិ ឯត្ថ អធិប្បាយោ – សចេ, ភិក្ខវេ, តុម្ហេ អាមិសលោលា ចរិស្សថ, តត្ថ វិញ្ញូ មំ គរហិស្សន្តិ ‘‘កថញ្ហិ នាម សព្ពញ្ញូ សមានោ អត្តនោ សាវកេ ¶ ធម្មទាយាទេ នោ អាមិសទាយាទេ កាតុំ ន សក្កោតី’’តិ. សេយ្យថាបិ នាម អនាកប្បសម្បន្នេ ភិក្ខូ ទិស្វា អាចរិយុបជ្ឈាយេ គរហន្តិ ‘‘កស្សិមេ សទ្ធិវិហារិកា, កស្សន្តេវាសិកា’’តិ; សេយ្យថា វា បន កុលកុមារកេ វា កុលកុមារិកាយោ វា ទុស្សីលេ បាបធម្មេ ទិស្វា មាតាបិតរោ គរហន្តិ ‘‘កស្សិមេ បុត្តា, កស្ស ធីតរោ’’តិ; ឯវមេវ មំ វិញ្ញូ គរហិស្សន្តិ ‘‘កថញ្ហិ នាម សព្ពញ្ញូ សមានោ អត្តនោ សាវកេ ធម្មទាយាទេ នោ អាមិសទាយាទេ កាតុំ ន សក្កោតី’’តិ.

ឯវំ ឥមស្ស ឱវាទស្ស អករណេ អាទីនវំ ទស្សេត្វា ករណេ អានិសំសំ ទស្សេន្តោ តុម្ហេ ច មេតិអាទិមាហ. តត្ថ អហម្បិ តេន ន អាទិយោ ភវេយ្យន្តិ សេយ្យថាបិ នាម វត្តបរិបូរកេ ទហរភិក្ខូ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាសម្បន្នេ វស្សសតិកត្ថេរេ វិយ អាកប្បសម្បន្នេ ទិស្វា, កស្ស សទ្ធិវិហារិកា, កស្សន្តេវាសិកាតិ, អសុកស្សាតិ, ‘‘បតិរូបំ ថេរស្ស, បដិពលោ វត ឱវទិតុំ អនុសាសិតុ’’ន្តិ អាចរិយុបជ្ឈាយា ន អាទិយា ន គារយ្ហា ភវន្តិ, ឯវមេវ អហម្បិ តេន តុម្ហាកំ ធម្មទាយាទភាវេន នោ អាមិសទាយាទភាវេន កស្ស សាវកា នាលកបដិបទំ ¶ តុវដ្ដកបដិបទំ ចន្ទូបមបដិបទំ រថវិនីតបដិបទំ មហាគោសិង្គសាលបដិបទំ មហាសុញ្ញតបដិបទំ បដិបន្នា ចតុបច្ចយសន្តោសភាវនារាមអរិយវំសេសុ សក្ខិភូតា បច្ចយគេធតោ វិវត្តមានសា អព្ភា មុត្តចន្ទសមា វិហរន្តីតិ; ‘‘សមណស្ស ¶ គោតមស្សា’’តិ វុត្តេ ‘‘សព្ពញ្ញូ វត ភគវា, អសក្ខិ វត សាវកេ អាមិសទាយាទបដិបទំ ឆឌ្ឌាបេត្វា ធម្មទាយាទបដិបត្តិបូរកេ កាតុ’’ន្តិ វិញ្ញូនំ ន អាទិយោ ន គារយ្ហោ ភវេយ្យន្តិ. ឯវមិមស្មិំ បទេ អធិប្បាយំ ញត្វា សេសំ កណ្ហបក្ខេ វុត្តនយបច្ចនីកេន វេទិតព្ពំ. ឯវំ ឥមស្ស ឱវាទស្ស ករណេ អានិសំសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តំ ឱវាទំ និយ្យាតេន្តោ អាហ – ‘‘តស្មា តិហ មេ, ភិក្ខវេ…បេ… នោ អាមិសទាយាទា’’តិ.

៣០. ឯវមិមំ ឱវាទំ និយ្យាតេត្វា ឥទានិ តស្សា ធម្មទាយាទបដិបត្តិយា បរិបូរការិំ ថោមេតុំ ឥធាហំ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. ភគវតោ ហិ ថោមនំ សុត្វាបិ ហោន្តិយេវ តទត្ថាយ បដិបជ្ជិតារោ.

តត្ថ ¶ ឥធាតិ និបាតបទមេតំ. ភុត្តាវីតិ ភុត្តវា, កតភត្តកិច្ចោតិ វុត្តំ ហោតិ. បវារិតោតិ យាវទត្ថបវារណាយ បវារិតោ, យាវទត្ថំ ភុញ្ជិត្វា បដិក្ខិត្តភោជនោ តិត្តោវាតិ វុត្តំ ហោតិ. ចតុព្ពិធា ហិ បវារណា វស្សំវុដ្ឋបវារណា បច្ចយបវារណា អនតិរិត្តបវារណា យាវទត្ថបវារណាតិ. តត្ថ, ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ, វស្សំវុដ្ឋានំ ភិក្ខូនំ តីហិ ឋានេហិ បវារេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២០៩) អយំ វស្សំវុដ្ឋបវារណា. ‘‘ឥច្ឆាមហំ, ភន្តេ, សង្ឃំ ចតុមាសំ ភេសជ្ជេន បវារេតុ’’ន្តិ (បាចិ. ៣០៣) ច ‘‘អញ្ញត្រ បុនបវារណាយ អញ្ញត្រ និច្ចបវារណាយា’’តិ (បាចិ. ៣០៧) ច អយំ បច្ចយបវារណា. ‘‘បវារិតោ នាម អសនំ បញ្ញាយតិ, ភោជនំ បញ្ញាយតិ, ហត្ថបាសេ ឋិតោ អភិហរតិ, បដិក្ខេបោ បញ្ញាយតិ, ឯសោ បវារិតោ នាមា’’តិ (បាចិ. ២៣៩) អយំ អនតិរិត្តបវារណា. ‘‘បណីតេន ខាទនីយេន ភោជនីយេន សហត្ថា សន្តប្បេសិ សម្បវារេសី’’តិ (ទី. និ. ១.២៩៧, ៣៥៨) អយំ យាវទត្ថបវារណា. អយមិធ អធិប្បេតា. តេន វុត្តំ ‘‘បវារិតោតិ យាវទត្ថបវារណាយ បវារិតោ’’តិ.

បរិបុណ្ណោតិ ភោជនេន បរិបុណ្ណោ. បរិយោសិតោតិ បរិយោសិតភោជនោ, ឧត្តរបទលោបោ ទដ្ឋព្ពោ ¶ . យាវតកំ ភុញ្ជិតព្ពំ, តាវតកំ ភុត្តំ ហោតិ, អវសិតា មេ ភោជនកិរិយាតិ អត្ថោ. សុហិតោតិ ធាតោ, ជិឃច្ឆាទុក្ខាភាវេន វា សុខិតោតិ វុត្តំ ហោតិ. យាវទត្ថោតិ យាវតកោ ¶ មេ ភោជនេន អត្ថោ, សោ សព្ពោ បត្តោតិ. ឯត្ថ ច បុរិមានំ តិណ្ណំ បច្ឆិមានិ សាធកានិ. យោ ហិ បរិយោសិតោ, សោ ភុត្តាវី ហោតិ. យោ ច សុហិតោ, សោ យាវទត្ថបវារណាយ បវារិតោ. យោ យាវទត្ថោ, សោ បរិបុណ្ណោតិ. បុរិមានិ វា បច្ឆិមានំ. យស្មា ហិ ភុត្តាវី, តស្មា បរិយោសិតោ. យស្មា បវារិតោ, តស្មា សុហិតោ. យស្មា បរិបុណ្ណោ, តស្មា យាវទត្ថោតិ. សព្ពញ្ចេតំ បរិកប្បេត្វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

សិយាតិ ឯកំសេ ច វិកប្បនេ ច. ‘‘បថវីធាតុ សិយា អជ្ឈត្តិកា, សិយា ពាហិរា’’តិ (ម. និ. ៣.៣៤៩) ឯកំសេ. ‘‘សិយា អញ្ញតរស្ស ភិក្ខុនោ អាបត្តិ វីតិក្កមោ’’តិ (ម. និ. ៣.៣៩) វិកប្បនេ. ឥធ ឧភយម្បិ វដ្ដតិ. អតិរេកោវ អតិរេកធម្មោ. តថា ឆឌ្ឌនីយ ធម្មោ. អធិកោ ច ឆឌ្ឌេតព្ពោ ច, ន អញ្ញំ កិញ្ចិ កាតព្ពោតិ ¶ អត្ថោ. អថាតិ តម្ហិ កាលេ. ជិឃច្ឆាទុព្ពល្យបរេតាតិ ជិឃច្ឆាយ ច ទុព្ពល្យេន ច បរេតា ផុដ្ឋា អនុគតា ច អដ្ឋបិ ទសបិ ទិវសានិ. តត្ថ កេចិ ជិឃច្ឆិតាបិ ន ទុព្ពលា ហោន្តិ, សក្កោន្តិ ជិឃច្ឆំ សហិតុំ. ឥមេ បន ន តាទិសាតិ ទស្សេតុំ ឧភយមាហ. ត្យាហន្តិ តេ អហំ. សចេ អាកង្ខថាតិ យទិ ឥច្ឆថ.

អប្បហរិតេតិ អប្បរុឡ្ហហរិតេ, យស្មិំ ឋានេ បិណ្ឌបាតជ្ឈោត្ថរណេន វិនស្សនធម្មានិ តិណានិ នត្ថិ, តស្មិន្តិ អត្ថោ. តេន និត្តិណញ្ច មហាតិណគហនំ ច, យត្ថ សកដេនបិ ឆឌ្ឌិតេ បិណ្ឌបាតេ តិណានិ ន វិនស្សន្តិ, តញ្ច ឋានំ បរិគ្គហិតំ ហោតិ. ភូតគាមសិក្ខាបទស្ស ហិ អវិកោបនត្ថមេតំ វុត្តំ.

អប្បាណកេតិ និប្បាណកេ បិណ្ឌបាតជ្ឈោត្ថរណេន មរិតព្ពបាណករហិតេ វា មហាឧទកក្ខន្ធេ. បរិត្តោទកេ ឯវ ហិ ភត្តបក្ខេបេន អាឡុលិតេ សុខុមបាណកា មរន្តិ, ន មហាតឡាកាទីសូតិ. បាណកានុរក្ខណត្ថញ្ហិ ឯតំ វុត្តំ. ឱបិលាបេស្សាមីតិ និមុជ្ជាបេស្សាមិ.

តត្រេកស្សាតិ តេសុ ទ្វីសុ ឯកស្ស. យោ ឥមំ ធម្មទេសនំ សុដ្ឋុ សុតវា បុនប្បុនំ អាវជ្ជេតិ ច ¶ , តំ សន្ធាយាហ វុត្តំ ខោ បនេតន្តិ. អយំ វុត្ត-សទ្ទោ កេសោហារណេបិ ទិស្សតិ ‘‘កាបដិកោ មាណវោ ទហរោ វុត្តសិរោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៤២៦). រោបិតេបិ ‘‘យថា សារទិកំ ពីជំ, ខេត្តេ វុត្តំ វិរូហតី’’តិអាទីសុ ¶ (ជា. ១.៣.៣១). កថិតេបិ ‘‘វុត្តមិទំ ភគវតា, វុត្តមិទំ អរហតា’’តិអាទីសុ. ឥធ បន កថិតេ ទដ្ឋព្ពោ. កថិតំ ខោ បនេតន្តិ អយញ្ហិស្ស អត្ថោ. អាមិសញ្ញតរន្តិ ចតុន្នំ បច្ចយាមិសានំ អញ្ញតរំ, ឯកន្តិ អត្ថោ. យទិទន្តិ និបាតោ, សព្ពលិង្គវិភត្តិវចនេសុ តាទិសោវ តត្ថ តត្ថ អត្ថតោ បរិណាមេតព្ពោ. ឥធ បនាស្ស យោ ឯសោតិ អត្ថោ. យោ ឯសោ បិណ្ឌបាតោ នាម. ឥទំ អាមិសញ្ញតរន្តិ វុត្តំ ហោតិ. យំនូនាហន្តិ សាធុ វតាហំ. ឯវន្តិ យថា ឥទានិ ឥមំ ខណំ វីតិនាមេមិ, ឯវមេវ រត្តិន្ទិវំ. វីតិនាមេយ្យន្តិ ខេបេយ្យំ អតិវត្តាបេយ្យំ.

សោ តំ បិណ្ឌបាតន្តិ សោ តំ សទេវកេន លោកេន សិរសា សម្បដិច្ឆិតព្ពរូបំ សុគតាតិរិត្តម្បិ បិណ្ឌបាតំ អភុញ្ជិត្វា ធម្មទាយាទភាវំ អាកង្ខមានោ ¶ អាទិត្តសីសូបមំ បច្ចវេក្ខិត្វា តេនេវ ជិឃច្ឆាទុព្ពល្យេន ឯវំ តំ រត្តិន្ទិវំ វីតិនាមេយ្យ.

អថ ទុតិយស្សាតិ ឥមស្មិំ បន វារេ ឯស សង្ខេបោ, សចេ សោ ភិក្ខុ, យំនូនាហំ…បេ… វីតិនាមេយ្យន្តិ ចិន្តេន្តោ ឯវម្បិ ចិន្តេយ្យ, បព្ពជិតេន ខោ វាឡមិគាកុលេ អរញ្ញេ ភេសជ្ជំ វិយ បញ្ចកាមគុណវាឡាកុលេ គាមេ បិណ្ឌបាតោបិ ទុក្ខំ បរិយេសិតុំ. អយំ បន បិណ្ឌបាតោ ឥតិ បរិយេសនាទីនវវិមុត្តោ ច សុគតាតិរិត្តោ ចាតិ ឧភតោ សុជាតខត្តិយកុមារោ វិយ ហោតិ, យេហិ ច បញ្ចហិ ការណេហិ បិណ្ឌបាតោ ន បរិភុញ្ជិតព្ពោ ហោតិ. សេយ្យថិទំ, បុគ្គលំ គរហិត្វា ន បរិភុញ្ជិតព្ពោ ហោតិ ‘‘អលជ្ជិបុគ្គលស្ស សន្តកោ’’តិ. អបរិសុទ្ធឧប្បត្តិតាយ ន បរិភុញ្ជិតព្ពោ ហោតិ ‘‘ភិក្ខុនិបរិបាចនអសន្តសម្ភាវនុប្បន្នោ’’តិ. សាមិកានុកម្បាយ ន បរិភុញ្ជិតព្ពោ ហោតិ ‘‘បិណ្ឌបាតសាមិកោ ភិក្ខុ ជិឃច្ឆិតោ’’តិ. សោ ធាតោ តស្សេវ អន្តេវាសិកាទីសុ អនុកម្បាយ ន បរិភុញ្ជិតព្ពោ ហោតិ ‘‘អន្តេវាសិកា អញ្ញេ វា តប្បដិពទ្ធា ជិឃច្ឆិតា’’តិ, តេបិ ធាតា សុហិតា, អបិច ខោ អស្សទ្ធតាយ ន បរិភុញ្ជិតព្ពោ ហោតិ ‘‘បិណ្ឌបាតសាមិកោ ភិក្ខុ អស្សទ្ធោ’’តិ. តេហិ ច ការណេហិ អយំ វិមុត្តោ. ភគវា ហិ លជ្ជីនំ អគ្គោ, បរិសុទ្ធុប្បត្តិកោ បិណ្ឌបាតោ, ភគវា ច ធាតោ សុហិតោ, បច្ចាសីសកោបិ អញ្ញោ បុគ្គលោ នត្ថិ, យេ លោកេ សទ្ធា, ភគវា តេសំ អគ្គោតិ ឯវំ ចិន្តេត្វា ¶ ច សោ តំ បិណ្ឌបាតំ ភុញ្ជិត្វា…បេ… វីតិនាមេយ្យ. ឯត្តាវតា ¶ យោបិ អភុញ្ជិត្វា សមណធម្មំ ករោតិ, សោបិ ភុញ្ជិតព្ពកមេវ បិណ្ឌបាតំ ន ភុត្តោ ហោតិ. យោបិ ភុញ្ជិត្វា សមណធម្មំ ករោតិ, សោបិ ភុញ្ជិតព្ពកមេវ ភុត្តោ ហោតិ. នត្ថិ បិណ្ឌបាតេ វិសេសោ. បុគ្គលេ បន អត្ថិ វិសេសោ. តស្មា តំ ទស្សេន្តោ កិញ្ចាបិ សោតិអាទិមាហ.

តត្ថ កិញ្ចាបីតិ អនុជាននប្បសំសនត្ថេ និបាតោ. កិំ អនុជានាតិ? តស្ស ភិក្ខុនោ តំ អនវជ្ជបរិភោគំ. កិំ បសំសតិ? ភុត្វា សមណធម្មករណំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ យទិបិ សោ ភិក្ខុ ឯវំ ភុញ្ជិតព្ពមេវ ភុញ្ជិត្វា កាតព្ពមេវ ករេយ្យ. អថ ខោ អសុយេវ មេ បុរិមោ ភិក្ខូតិ យោ បុរិមោ ភិក្ខុ តម្បិ បិណ្ឌបាតំ បដិក្ខិបិត្វា សមណធម្មំ ករោតិ, សោយេវ មម ទ្វីសុ សូរេសុ សូរតរោ វិយ ទ្វីសុ បណ្ឌិតេសុ បណ្ឌិតតរោ វិយ ច បុជ្ជតរោ ¶ ច បាសំសតរោ ច, ទុតិយភិក្ខុតោ អតិរេកេន បូជនីយោ ច បសំសនីយោ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥទានិ តមត្ថំ ការណេន សាធេន្តោ តំ កិស្ស ហេតូតិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ, តត្ថ សិយា តុម្ហាកំ, កស្មា សោ ភិក្ខុ ភគវតោ បុជ្ជតរោ ច បាសំសតរោ ចាតិ? តញ្ហិ តស្សាតិ យស្មា តំ បិណ្ឌបាតបដិក្ខិបនំ តស្ស ភិក្ខុនោ ទីឃរត្តំ អប្បិច្ឆតាយ…បេ… វីរិយារម្ភាយ សំវត្តិស្សតិ. កថំ? តស្ស ហិ សចេ អបរេន សមយេន បច្ចយេសុ អត្រិច្ឆតា វា បាបិច្ឆតា វា មហិច្ឆតា វា ឧប្បជ្ជិស្សតិ. តតោ នំ ឥមិនា បិណ្ឌបាតបដិក្ខេបង្កុសេន និវារេស្សតិ ‘‘អរេ ត្វំ សុគតាតិរិត្តម្បិ បិណ្ឌបាតំ បដិក្ខិបិត្វា ឦទិសំ ឥច្ឆំ ឧប្បាទេសី’’តិ ឯវំ បច្ចវេក្ខមានោ. ឯស នយោ អសន្តុដ្ឋិយា អសំលេខស្ស ចុប្បន្នស្ស និវារណេ. ឯវំ តាវស្ស អប្បិច្ឆតាយ សន្តុដ្ឋិយា សំលេខាយ សំវត្តិស្សតិ.

សុភរតាយាតិ ឯត្ថ អយំ សំវណ្ណនា – ឥធេកច្ចោ អត្តនោបិ ឧបដ្ឋាកានម្បិ ទុព្ភរោ ហោតិ ទុប្បោសោ. ឯកច្ចោ អត្តនោបិ ឧបដ្ឋាកានម្បិ សុភរោ ហោតិ សុបោសោ. កថំ? យោ ហិ អម្ពិលាទីនិ លទ្ធា អនម្ពិលាទីនិ បរិយេសតិ, អញ្ញស្ស ឃរេ លទ្ធំ អញ្ញស្ស ឃរេ ឆឌ្ឌេន្តោ សព្ពំ គាមំ វិចរិត្វា រិត្តបត្តោវ វិហារំ បវិសិត្វា និបជ្ជតិ, អយំ អត្តនោ ទុព្ភរោ. យោ បន សាលិមំសោទនាទីនំ បត្តេ បូរេត្វា ទិន្នេបិ ទុម្មុខភាវំ អនត្តមនភាវមេវ ច ទស្សេតិ, តេសំ វា សម្មុខាវ តំ បិណ្ឌបាតំ ‘‘កិំ តុម្ហេហិ ទិន្ន’’ន្តិ អបសាទេន្តោ ¶ សាមណេរគហដ្ឋាទីនម្បិ ទេតិ ¶ , អយំ ឧបដ្ឋាកានំ ទុព្ភរោ. ឯតំ ទិស្វា មនុស្សា ទូរតោ បរិវជ្ជន្តិ ទុព្ភរោ ភិក្ខុ ន សក្កា បោសិតុន្តិ. យោ បន យំកិញ្ចិ លូខំ វា បណីតំ វា លទ្ធា តុដ្ឋចិត្តោវ ភុញ្ជិត្វា វិហារំ គន្ត្វា អត្តនោ កម្មំ ករោតិ, អយំ អត្តនោ សុភរោ. យោ ច បរេសម្បិ អប្បំ វា ពហុំ វា លូខំ វា បណីតំ វា ទានំ អហីឡេត្វា អត្តមនោ វិប្បសន្នមុខោ ហុត្វា តេសំ សម្មុខាវ បរិភុញ្ជិត្វា យាតិ, អយំ ឧបដ្ឋាកានំ សុភរោ. ឯតំ ទិស្វា មនុស្សា អតិវិយ វិស្សត្ថា ហោន្តិ – ‘‘អម្ហាកំ ភទន្តោ សុភរោ ថោកេនបិ តុស្សតិ, មយមេវ នំ បោសិស្សាមា’’តិ បដិញ្ញំ កត្វា បោសេន្តិ.

តត្ថ សចេ អបរេន សមយេន អស្ស អត្តនោ វា ឧបដ្ឋាកានំ វា ទុព្ភរតានយេន ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. តតោ នំ ឥមិនា បិណ្ឌបាតបដិក្ខេបង្កុសេន និវារេស្សតិ – ‘‘អរេ ត្វំ សុគតាតិរិត្តម្បិ បិណ្ឌបាតំ បដិក្ខិបិត្វា ឦទិសំ ¶ ចិត្តំ ឧប្បាទេសី’’តិ ឯវំ បច្ចវេក្ខមានោ, ឯវមស្ស សុភរតាយ សំវត្តិស្សតិ. សចេ បនស្ស កោសជ្ជំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តម្បិ ឯតេនេវង្កុសេន និវារេស្សតិ – ‘‘អរេ ត្វំ នាម តទា សុគតាតិរិត្តម្បិ បិណ្ឌបាតំ បដិក្ខិបិត្វា តថា ជិឃច្ឆាទុព្ពល្យបរេតោបិ សមណធម្មំ កត្វា អជ្ជ កោសជ្ជមនុយុញ្ជសី’’តិ ឯវំ បច្ចវេក្ខមានោ, ឯវមស្ស វីរិយារម្ភាយ សំវត្តិស្សតិ. ឯវមស្ស ឥទំ បិណ្ឌបាតបដិក្ខិបនំ ទីឃរត្តំ អប្បិច្ឆតាយ…បេ… វីរិយារម្ភាយ សំវត្តិស្សតិ. ឯវមស្សិមេ បញ្ច គុណា បរិបូរា ទស កថាវត្ថូនិ បរិបូរេស្សន្តិ.

កថំ? អត្រ ហិ បាឡិយំយេវ អប្បិច្ឆតាសន្តុដ្ឋិតាវីរិយារម្ភវសេន តីណិ អាគតានិ, សេសានិ សល្លេខេន សង្គហិតានិ. ឥទញ្ហិ សព្ពកថាវត្ថូនំ នាមមេវ, យទិទំ សល្លេខោ. យថាហ – ‘‘យា ច ខោ អយំ, អានន្ទ, កថា អភិសល្លេខិកា ចេតោវិនីវរណសប្បាយា ឯកន្តនិព្ពិទាយ វិរាគាយ និរោធាយ ឧបសមាយ អភិញ្ញាយ សម្ពោធាយ និព្ពានាយ សំវត្តតិ. សេយ្យថិទំ, អប្បិច្ឆកថា’’តិ (ម. និ. ៣.១៨៩, ១៩២) វិត្ថារោ. ឯវំ ឥមេ បញ្ច គុណា បរិបូរា ទស កថាវត្ថូនិ បរិបូរេស្សន្តិ. ទស កថាវត្ថូនិ បរិបូរានិ តិស្សោ សិក្ខា បរិបូរេស្សន្តិ.

កថំ? ឯតេសុ ហិ អប្បិច្ឆកថា សន្តោសកថា អសំសគ្គកថា សីលកថាតិ ឥមា ចតស្សោ កថា អធិសីលសិក្ខាសង្គហិតាយេវ ¶ . បវិវេកកថា វីរិយារម្ភកថា សមាធិកថាតិ ឥមា តិស្សោ អធិចិត្តសិក្ខសង្គហិតា ¶ . បញ្ញាកថា វិមុត្តិកថា វិមុត្តិញាណទស្សនកថាតិ ឥមា តិស្សោ អធិបញ្ញាសិក្ខាសង្គហិតាតិ. ឯវំ ទស កថាវត្ថូនិ បរិបូរានិ តិស្សោ សិក្ខា បរិបូរេស្សន្តិ. តិស្សោ សិក្ខា បរិបូរា បញ្ច អសេក្ខធម្មក្ខន្ធេ បរិបូរេស្សន្តិ.

កថំ? បរិបូរា ហិ អធិសីលសិក្ខា អសេក្ខោ សីលក្ខន្ធោយេវ ហោតិ, អធិចិត្តសិក្ខា អសេក្ខោ សមាធិក្ខន្ធោ, អធិបញ្ញាសិក្ខា អសេក្ខា បញ្ញា-វិមុត្តិ-វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធា ឯវាតិ ឯវំ តិស្សោ សិក្ខា បរិបូរា បញ្ច អសេក្ខធម្មក្ខន្ធេ បរិបូរេស្សន្តិ. បញ្ច ធម្មក្ខន្ធា បរិបូរា អមតំ និព្ពានំ បរិបូរេស្សន្តិ. សេយ្យថាបិ ឧបរិបព្ពតេ បាវុស្សកោ មហាមេឃោ អភិវុដ្ឋោ ¶ បព្ពតកន្ទរសរសាខា បរិបូរេតិ. តា បរិបូរា កុសោព្ភេ, កុសោព្ភា មហាសោព្ភេ, មហាសោព្ភា កុន្នទិយោ, កុន្នទិយោ មហានទិយោ, មហានទិយោ មហាសមុទ្ទសាគរំ បរិបូរេន្តិ; ឯវមេវ តស្ស ភិក្ខុនោ ឥមេ បញ្ច គុណា បរិបូរា ទស កថាវត្ថុនិ អាទិំ កត្វា យាវ អមតំ និព្ពានំ បរិបូរេស្សន្តិ. ឯវមយំ ភិក្ខុ ធម្មទាយាទបដិបទំ បដិបន្នោ បរមធម្មទាយាទំ លភតីតិ ឯតមត្ថំ សម្បស្សមានោ ភគវា ‘‘តំ កិស្ស ហេតុ តញ្ហិ តស្ស, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ’’តិអាទិមាហ.

ឯវំ តស្ស ភិក្ខុនោ បុជ្ជតរបាសំសតរភាវំ ការណេន សាធេត្វា ឥទានិ តេ ភិក្ខូ តថត្តាយ សន្និយោជេន្តោ តស្មា តិហ មេ ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. កិំ វុត្តំ ហោតិ, យស្មា យោ តំ បិណ្ឌបាតំ ភុញ្ជិត្វា សមណធម្មំ ករេយ្យ, សោ ឥមេហិ បញ្ចហិ មូលគុណេហិ បរិពាហិរោ. យោ បន អភុញ្ជិត្វា ករេយ្យ, សោ ឥមេសំ ភាគី ហោតិ – ‘‘តស្មា តិហ មេ, ភិក្ខវេ…បេ… នោ អាមិសទាយាទា’’តិ.

ឥទមវោច ភគវាតិ ឥទំ និទានបរិយោសានតោ បភុតិ យាវ នោ អាមិសទាយាទាតិ សុត្តប្បទេសំ ភគវា អវោច. ឥទំ វត្វាន សុគតោតិ ឥទញ្ច សុត្តប្បទេសំ វត្វាវ សោភនាយ បដិបទាយ គតត្តា សុគតោតិ សង្ខំ បត្តោយេវ ភគវា. ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បាវិសី បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនតោ ឧដ្ឋហិត្វា វិហារំ អត្តនោ មហាគន្ធកុដិំ បាវិសិ អសម្ភិន្នាយ ឯវ បរិសាយ. កស្មា ¶ ធម្មថោមនត្ថំ.

ពុទ្ធា ¶ កិរ អបរិនិដ្ឋិតាយ ទេសនាយ វិហារំ បវិសន្តា ទ្វីហិ ការណេហិ បវិសន្តិ បុគ្គលថោមនត្ថំ វា ធម្មថោមនត្ថំ វា. បុគ្គលថោមនត្ថំ បវិសន្តោ ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមំ មយា សំខិត្តេន ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិដ្ឋំ, វិត្ថារេន អវិភត្តំ, ធម្មបដិគ្គាហកា ភិក្ខូ ឧគ្គហេត្វា អានន្ទំ វា កច្ចានំ វា ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិស្សន្តិ, តេ មយ្ហំ ញាណេន សំសន្ទេត្វា កថេស្សន្តិ, តតោ ធម្មបដិគ្គាហកា បុន មំ បុច្ឆិស្សន្តិ, តេសំ អហំ សុកថិតំ, ភិក្ខវេ, អានន្ទេន សុកថិតំ កច្ចានេន, មំ ចេបិ តុម្ហេ ឯតមត្ថំ បុច្ឆេយ្យាថ, អហម្បិ នំ ឯវមេវ ព្យាករេយ្យន្តិ ឯវំ តេ បុគ្គលេ ថោមេស្សាមិ, តតោ តេសុ គារវំ ជនេត្វា ភិក្ខូ ឧបសង្កមិស្សន្តិ, តេបិ ភិក្ខូ អត្ថេ ច ធម្មេ ច ¶ និយោជេស្សន្តិ, តេ តេហិ និយោជិតា តិស្សោ សិក្ខា បរិបូរេន្តា ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សន្តី’’តិ.

ធម្មថោមនត្ថំ បវិសន្តោ ឯវំ ចិន្តេសិ, យថា ឥធេវ ចិន្តេសិ – ‘‘មយិ វិហារំ បវិដ្ឋេ តមេវ អាមិសទាយាទំ គរហន្តោ ធម្មទាយាទញ្ច ថោមេន្តោ ឥមិស្សំយេវ បរិសតិ និសិន្នោ សារិបុត្តោ ធម្មំ ទេសេស្សតិ, ឯវំ ទ្វិន្នម្បិ អម្ហាកំ ឯកជ្ឈាសយាយ មតិយា ទេសិតា អយំ ទេសនា អគ្គា ច គរុកា ច ភវិស្សតិ បាសាណច្ឆត្តសទិសា. ចតុរោឃនិត្ថរណដ្ឋេន តិត្ថេ ឋបិតា នាវា វិយ មគ្គគមនដ្ឋេន ចតុយុត្តអាជញ្ញរថោ វិយ ច ភវិស្សតិ. យថា ច ‘ឯវំ ករោន្តស្ស អយំ ទណ្ឌោ’តិ បរិសតិ អាណំ ឋបេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បាសាទំ អារុឡ្ហេ រាជិនិ តត្ថេវ និសិន្នោ សេនាបតិ តំ រញ្ញា ឋបិតំ អាណំ បវត្តេតិ; ឯវម្បិ មយា ឋបិតំ ទេសនំ ឥមិស្សំយេវ បរិសតិ និសិន្នោ សារិបុត្តោ ថោមេត្វា ទេសេស្សតិ, ឯវំ ទ្វិន្នម្បិ អម្ហាកំ មតិយា ទេសិតា អយំ ទេសនា ពលវតរា មជ្ឈន្ហិកសូរិយោ វិយ បជ្ជលិស្សតី’’តិ. ឯវមិធ ធម្មថោមនត្ថំ ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បាវិសិ.

ឦទិសេសុ ច ឋានេសុ ភគវា និសិន្នាសនេយេវ អន្តរហិតោ ចិត្តគតិយា វិហារំ បវិសតីតិ វេទិតព្ពោ. យទិ ហិ កាយគតិយា គច្ឆេយ្យ, សព្ពា បរិសា ភគវន្តំ បរិវារេត្វា គច្ឆេយ្យ, សា ឯកវារំ ភិន្នា បុន ទុស្សន្និបាតា ភវេយ្យាតិ ភគវា ចិត្តគតិយា ឯវ បាវិសិ.

៣១. ឯវំ ¶ បវិដ្ឋេ បន ភគវតិ ភគវតោ អធិប្បាយានុរូបំ តំ ធម្មំ ថោមេតុកាមោ តត្រ ខោ ¶ អាយស្មា សារិបុត្តោ…បេ…ឯតទវោច. តត្ថ អាយស្មាតិ បិយវចនមេតំ. សារិបុត្តោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ, តញ្ច ខោ មាតិតោ, ន បិតិតោ. រូបសារិយា ហិ ព្រាហ្មណិយា សោ បុត្តោ, តស្មា សារិបុត្តោតិ វុច្ចតិ. អចិរបក្កន្តស្សាតិ បក្កន្តស្ស សតោ នចិរេន. អាវុសោ, ភិក្ខវេតិ ឯត្ថ បន ពុទ្ធា ភគវន្តោ សាវកេ អាលបន្តា ភិក្ខវេតិ អាលបន្តិ. សាវកា បន ពុទ្ធេហិ សទិសា មា ហោមាតិ អាវុសោតិ បឋមំ វត្វា បច្ឆា ភិក្ខវេតិ ភណន្តិ. ពុទ្ធេហិ ច អាលបិតោ ភិក្ខុសង្ឃោ ភទន្តេតិ បដិវចនំ ទេតិ, សាវកេហិ អាវុសោតិ.

កិត្តាវតា ¶ នុ ខោ, អាវុសោតិ ឯត្ថ កិត្តាវតាតិ បរិច្ឆេទវចនំ, កិត្តកេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. នុការោ បុច្ឆាយំ. ខោការោ និបាតមត្តំ. សត្ថុ បវិវិត្តស្ស វិហរតោតិ, តីហិ វិវេកេហិ កាយចិត្តឧបធិវិវេកេហិ សត្ថុនោ វិហរន្តស្ស. វិវេកំ នានុសិក្ខន្តីតិ តិណ្ណំ វិវេកានំ អញ្ញតរម្បិ នានុសិក្ខន្តិ, អាមិសទាយាទាវ ហោន្តីតិ ឥមមត្ថំ អាយស្មា សារិបុត្តោ ភិក្ខូ បុច្ឆិ. ឯស នយោ សុក្កបក្ខេបិ.

ឯវំ វុត្តេ តមត្ថំ សោតុកាមា ភិក្ខូ ទូរតោបិ ខោតិអាទិមាហំសុ. តត្ថ ទូរតោបីតិ តិរោរដ្ឋតោបិ តិរោជនបទតោបិ អនេកយោជនគណនតោបីតិ វុត្តំ ហោតិ. សន្តិកេតិ សមីបេ. អញ្ញាតុន្តិ ជានិតុំ ពុជ្ឈិតុំ. អាយស្មន្តំយេវ សារិបុត្តំ បដិភាតូតិ អាយស្មតោយេវ សារិបុត្តស្ស ភាគោ ហោតុ, អាយស្មា បន សារិបុត្តោ អត្តនោ ភាគំ កត្វា វិភជតូតិ វុត្តំ ហោតិ. អាយស្មតោ ហិ ភាគោ យទិទំ អត្ថក្ខានំ, អម្ហាកំ បន សវនំ ភាគោតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ, ឯវំ សទ្ទលក្ខណេន សមេតិ. កេចិ បន ភណន្តិ ‘‘បដិភាតូតិ ទិស្សតូ’’តិ. អបរេ ‘‘ឧបដ្ឋាតូ’’តិ. ធារេស្សន្តីតិ ឧគ្គហេស្សន្តិ បរិយាបុណិស្សន្តិ. តតោ នេសំ កថេតុកាមោ ថេរោ តេន ហីតិអាទិមាហ. តត្ថ តេនាតិ ការណវចនំ. ហិការោ និបាតោ. យស្មា សោតុកាមាត្ថ, យស្មា ច មយ្ហំ ភារំ អារោបយិត្ថ, តស្មា សុណាថាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេបិ ភិក្ខូ ថេរស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិំសុ, តេនាហ ‘‘ឯវមាវុសោតិ…បេ…បច្ចស្សោសុ’’ន្តិ.

អថ នេសំ, អាមិសទាយាទំ គរហន្តេន ភគវតា ‘‘តុម្ហេបិ តេន អាទិយា ភវេយ្យាថា’’តិ ឯកេនេវាការេន ¶ វុត្តមត្ថំ តីហិ អាការេហិ ទស្សេន្តោ អាយស្មា សារិបុត្តោ ឯតទវោច – ‘‘ឥធាវុសោ ¶ , សត្ថុ បវិវិត្តស្ស វិហរតោ…បេ… ឯត្តាវតា ខោ, អាវុសោ, សត្ថុ បវិវិត្តស្ស វិហរតោ សាវកា វិវេកំ នានុសិក្ខន្តី’’តិ.

ឯត្តាវតា យញ្ច ភគវា អាមិសទាយាទបដិបទំ គរហន្តោ ‘‘តុម្ហេបិ តេន អាទិយា ភវេយ្យាថា’’តិ អាហ, យញ្ច អត្តនា បុច្ឆំ បុច្ឆិ ‘‘កិត្តាវតា នុ ខោ…បេ… នានុសិក្ខន្តី’’តិ, តស្ស វិត្ថារតោ អត្ថោ សុវិភត្តោ ហោតិ. សោ ច ខោ ភគវតោ អាទិយភាវំ អនាមសិត្វាវ. ភគវតោយេវ ហិ យុត្តំ សាវកេ អនុគ្គណ្ហន្តស្ស ‘‘អហម្បិ ¶ តេន អាទិយោ ភវិស្សាមី’’តិ វត្តុំ, ន សាវកានំ. ឯស នយោ សុក្កបក្ខេបិ, អយំ តាវេត្ថ អនុសន្ធិក្កមយោជនា.

អយំ បនត្ថវណ្ណនា ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ, សត្ថុ បវិវិត្តស្សាតិ សត្ថុនោ តីហិ វិវេកេហិ អច្ចន្តបវិវិត្តស្ស. វិវេកំ នានុសិក្ខន្តីតិ កាយវិវេកំ នានុសិក្ខន្តិ, ន បរិបូរេន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. យទិ បន តិវិធំ វិវេកំ សន្ធាយ វទេយ្យ, បុច្ឆាយ អវិសេសោ សិយា. ព្យាករណបក្ខោ ហិ អយំ. តស្មា ឥមិនា បទេន កាយវិវេកំ, ‘‘យេសញ្ច ធម្មាន’’ន្តិអាទិនា ចិត្តវិវេកំ, ‘‘ពាហុលិកា’’តិអាទិនា ឧបធិវិវេកញ្ច ទស្សេតីតិ ឯវមេត្ថ សង្ខេបតោ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

យេសញ្ច ធម្មានន្តិ លោភាទយោ សន្ធាយាហ, យេ បរតោ ‘‘តត្រាវុសោ លោភោ ច បាបកោ’’តិអាទិនា នយេន វក្ខតិ. នប្បជហន្តីតិ ន បរិច្ចជន្តិ, ចិត្តវិវេកំ ន បរិបូរេន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ពាហុលិកាតិ ចីវរាទិពាហុល្លាយ បដិបន្នា. សាសនំ សិថិលំ គណ្ហន្តីតិ សាថលិកា. ឱក្កមនេ បុព្ពង្គមាតិ ឯត្ថ ឱក្កមនំ វុច្ចន្តិ អវគមនដ្ឋេន បញ្ច នីវរណានិ, តេន បញ្ចនីវរណបុព្ពង្គមាតិ វុត្តំ ហោតិ. បវិវេកេតិ ឧបធិវិវេកេ និព្ពានេ. និក្ខិត្តធុរាតិ ឱរោបិតធុរា, តទធិគមាយ អារម្ភម្បិ អកុរុមានាតិ, ឯត្តាវតា ឧបធិវិវេកំ ន បរិបូរេន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឯត្តាវតា អនិយមេនេវ វត្វា ឥទានិ ទេសនំ និយមេន្តោ ‘‘តត្រាវុសោ’’តិអាទិមាហ. កស្មា? សាវកា ‘‘តីហិ ឋានេហី’’តិ ឯវញ្ហិ អនិយមេត្វាវ វុច្ចមានេ ‘‘កម្បិ មញ្ញេ ភណតិ ¶ , ន អម្ហេ’’តិ ឧទាសិនាបិ ហោន្តិ. ‘‘ថេរា នវា មជ្ឈិមា’’តិ ឯវំ បន និយមេត្វា វុច្ចមានេ អម្ហេ ភណតីតិ អាទរំ ករោន្តិ ¶ . យថា រញ្ញា ‘‘អមច្ចេហិ នគរវីថិយោ សោធេតព្ពា’’តិ វុត្តេបិ ‘‘កេន នុ ខោ សោធេតព្ពា’’តិ មញ្ញមានា ន សោធេន្តិ, អត្តនោ អត្តនោ ឃរទ្វារំ សោធេតព្ពន្តិ បន ភេរិយា និក្ខន្តាយ សព្ពេ មុហុត្តេន សោធេន្តិ ច អលង្ករោន្តិ ច, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ តត្រាតិ តេសុ សាវកេសុ. ថេរាតិ ទសវស្សេ ឧបាទាយ វុច្ចន្តិ. តីហិ ឋានេហីតិ តីហិ ការណេហិ. អយញ្ហិ ឋានសទ្ទោ ឥស្សរិយដ្ឋិតិខណការណេសុ ទិស្សតិ. ‘‘កិំ បនាយស្មា ទេវានមិន្ទោ កម្មំ កត្វា ¶ ឥមំ ឋានំ បត្តោ’’តិអាទីសុ ហិ ឥស្សរិយេ ទិស្សតិ. ‘‘ឋានកុសលោ ហោតិ អក្ខណវេធី’’តិអាទីសុ ឋិតិយំ. ‘‘ឋានសោវេតំ តថាគតំ បដិភាតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៨៧) ខណេ. ‘‘ឋានញ្ច ឋានតោ អដ្ឋានញ្ច អដ្ឋានតោ’’តិអាទីសុ (វិភ. ៨០៩; ម. និ. ១.១៤៨) ការណេ. ឥធ បន ការណេយេវ. ការណញ្ហិ យស្មា តត្ថ ផលំ តិដ្ឋតិ តទាយត្តវុត្តិភាវេន, តស្មា ឋានន្តិ វុច្ចតិ.

ឥមិនា បឋមេន ឋានេន ថេរា ភិក្ខូ គារយ្ហាតិ ឯត្ថ គារយ្ហាតិ គរហិតព្ពា. ថេរា នាម សមានា អរញ្ញវនបត្ថានិ បន្តានិ សេនាសនានិ ន ឧបេន្តិ, គាមន្តសេនាសនំ ន មុញ្ចន្តិ, សង្គណិការាមតំ វឌ្ឍេន្តា វិហរន្តិ, កាយវិវេកម្បិ ន បរិបូរេន្តិ, នវមជ្ឈិមកាលេ កីទិសា អហេសុន្តិ ឯវំ និន្ទិតព្ពា ហោន្តិ, ឥមំ និន្ទំ អាវុសោ លភន្តីតិ ទស្សេតិ. ទុតិយេន ឋានេនាតិ ឯត្ថាបិ ឥមេ នាម អាវុសោ ថេរាបិ សមានា យេសំ ធម្មានំ សត្ថា បហានមាហ, តេ លោភាទិធម្មេ ន ជហន្តិ, អច្ឆរាសង្ឃាតមត្តម្បិ ឯកមន្តំ និសីទិត្វា ចិត្តេកគ្គតំ ន លភន្តិ, នវមជ្ឈិមកាលេ កីទិសា អហេសុន្តិ ឯវំ និន្ទិតព្ពា ហោន្តិ, ឥមំ និន្ទំ អាវុសោ លភន្តីតិ ទស្សេតីតិ ឯវំ យោជនា កាតព្ពា. តតិយេន ឋានេនាតិ ឯត្ថាបិ ឥមេ នាមាវុសោ, ថេរាបិ សមានា ឥតរីតរេន ន យាបេន្តិ, ចីវរបត្តសេនាសនបូតិកាយមណ្ឌនានុយោគមនុយុត្តា វិហរន្តិ ឧបធិវិវេកំ អបូរយមានា, នវមជ្ឈិមកាលេ កីទិសា អហេសុន្តិ ឯវំ និន្ទិតព្ពា ហោន្តិ, ឥមំ និន្ទំ, អាវុសោ, លភន្តីតិ ទស្សេតីតិ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា. ឯស នយោ មជ្ឈិមនវវារេសុ.

អយំ បន វិសេសោ. មជ្ឈិមាតិ បញ្ចវស្សេ ឧបាទាយ យាវ នវ វស្សា វុច្ចន្តិ. នវាតិ ¶ ឩនបញ្ចវស្សា វុច្ចន្តិ. យថា ច តត្ថ នវមជ្ឈិមកាលេ កីទិសា អហេសុន្តិ វុត្តំ, ឯវមិធ ¶ នវកាលេ កីទិសា អហេសុំ, ថេរកាលេ កីទិសា ភវិស្សន្តិ, មជ្ឈិមថេរកាលេ កីទិសា ភវិស្សន្តីតិ វត្វា យោជេតព្ពំ.

៣២. ឥមស្មិញ្ច កណ្ហបក្ខេ វុត្តបច្ចនីកនយេន សុក្កបក្ខេ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ. ឥមេ វត ថេរាបិ សមានា យោជនបរម្បរាយ អរញ្ញវនបត្ថានិ បន្តានិ សេនាសនានិ សេវន្តិ, គាមន្តសេនាសនំ ឧបគន្តុំ យុត្តកាលេបិ ន ឧបគច្ឆន្តិ, ឯវំ ជិណ្ណសរីរាបិ អារទ្ធវីរិយា ¶ បច្ចយទាយកានំ បសាទំ ជនេន្តិ, នវមជ្ឈិមកាលេ កីទិសា អហេសុន្តិ ឥមិនា បឋមេន ឋានេន ថេរា បាសំសា ភវន្តិ, បសំសំ លភន្តិ. លោភាទយោ បហាយ ចិត្តវិវេកំ បូរេន្តិ, អយម្បិ មហាថេរោ សទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកបរិវារិតោ ហុត្វា និសីទិតុំ យុត្តកាលេបិ ឦទិសេបិ វយេ វត្តមានេ ភត្តកិច្ចំ កត្វា បវិដ្ឋោ សាយំ និក្ខមតិ, សាយំ បវិដ្ឋោ បាតោ និក្ខមតិ, កសិណបរិកម្មំ ករោតិ, សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេតិ, មគ្គផលានិ អធិគច្ឆតិ, សព្ពថាបិ ចិត្តវិវេកំ បូរេតីតិ ឥមិនា ទុតិយេន ឋានេន ថេរា ភិក្ខូ បាសំសា ភវន្តិ, បសំសំ លភន្តិ. យស្មិំ កាលេ ថេរស្ស បដ្ដទុកូលកោសេយ្យាទីនិ សុខសម្ផស្សានិ លហុចីវរាទីនិ យុត្តានិ, តស្មិម្បិ នាម កាលេ អយំ មហាថេរោ បំសុកូលានិ ធារេតិ, អសិថិលំ សាសនំ គហេត្វា វិគតនីវរណោ ផលសមាបត្តិំ អប្បេត្វា ឧបធិវិវេកំ បរិបូរយមានោ វិហរតិ, នវមជ្ឈិមកាលេ កីទិសោ អហោសីតិ ឥមិនា តតិយេន ឋានេន ថេរា បាសំសា ភវន្តិ, បសំសំ លភន្តីតិ. ឯស នយោ មជ្ឈិមនវវារេសុ.

៣៣. តត្រាវុសោតិ កោ អនុសន្ធិ, ឯវំ នវហាការេហិ អាមិសទាយាទបដិបទំ គរហន្តោ, នវហិ ធម្មទាយាទបដិបទំ ថោមេន្តោ, អដ្ឋារសហាការេហិ ទេសនំ និដ្ឋាបេត្វា, យេ តេ ‘‘យេសញ្ច ធម្មានំ សត្ថា បហានមាហ, តេ ច ធម្មេ ន បជហន្តី’’តិ ឯវំ បហាតព្ពធម្មា វុត្តា. តេ សរូបតោ ‘‘ឥមេ តេ’’តិ ទស្សេតុមិទំ ‘‘តត្រាវុសោ, លោភោ ចា’’តិអាទិមាហ, អយំ អនុសន្ធិ.

អបិច ហេដ្ឋា បរិយាយេនេវ ធម្មោ កថិតោ. អាមិសំ បន បរិយាយេនបិ និប្បរិយាយេនបិ កថិតំ. ឥទានិ និប្បរិយាយធម្មំ លោកុត្តរមគ្គំ កថេតុមិទមាហ. អយំ បេត្ថ អនុសន្ធិ.

តត្ថ ¶ តត្រាតិ អតីតទេសនានិទស្សនំ, ‘‘សត្ថុ បវិវិត្តស្ស វិហរតោ សាវកា វិវេកំ នានុសិក្ខន្តី’’តិអាទិនា នយេន វុត្តទេសនាយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. លោភោ ច បាបកោ, ទោសោ ច បាបកោតិ ឥមេ ទ្វេ ធម្មា បាបកា លាមកា, ឥមេ បហាតព្ពាតិ ¶ ទស្សេតិ. តត្ថ លុព្ភនលក្ខណោ លោភោ. ទុស្សនលក្ខណោ ទោសោ. តេសុ លោភោ អាមិសទាយាទស្ស បច្ចយានំ លាភេ ហោតិ, ទោសោ អលាភេ. លោភេន ¶ អលទ្ធំ បត្ថេតិ, ទោសេន អលភន្តោ វិឃាតវា ហោតិ. លោភោ ច ទេយ្យធម្មេ ហោតិ, ទោសោ អទាយកេ វា អមនុញ្ញទាយកេ វា. លោភេន នវតណ្ហាមូលកេ ធម្មេ បរិបូរេតិ, ទោសេន បញ្ច មច្ឆរិយានិ.

ឥទានិ តេសំ បហានូបាយំ ទស្សេន្តោ លោភស្ស ច បហានាយាតិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ, តស្ស បន បាបកស្ស លោភស្ស ច ទោសស្ស ច បហានាយ. អត្ថិ មជ្ឈិមា បដិបទាតិ មគ្គំ សន្ធាយ ឥទំ វុត្តំ. មគ្គោ ហិ លោភោ ឯកោ អន្តោ, ទោសោ ឯកោ អន្តោតិ ឯតេ ទ្វេ អន្តេ ន ឧបេតិ, ន ឧបគច្ឆតិ, វិមុត្តោ ឯតេហិ អន្តេហិ, តស្មា ‘‘មជ្ឈិមា បដិបទា’’តិ វុច្ចតិ. ឯតេសំ មជ្ឈេ ភវត្តា ‘‘មជ្ឈិមា, បដិបជ្ជិតព្ពតោ ច បដិបទាតិ. តថា កាមសុខល្លិកានុយោគោ ឯកោ អន្តោ, អត្តកិលមថានុយោគោ ឯកោ អន្តោ, សស្សតំ ឯកោ អន្តោ, ឧច្ឆេទោ ឯកោ អន្តោតិ បុរិមនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ.

ចក្ខុករណីតិអាទីហិ បន តមេវ បដិបទំ ថោមេតិ. សា ហិ សច្ចានំ ទស្សនាយ សំវត្តតិ ទស្សនបរិណាយកដ្ឋេនាតិ ចក្ខុករណី. សច្ចានំ ញាណាយ សំវត្តតិ វិទិតករណដ្ឋេនាតិ ញាណករណី. រាគាទីនញ្ច វូបសមនតោ ឧបសមាយ សំវត្តតិ. ចតុន្នម្បិ សច្ចានំ អភិញ្ញេយ្យភាវទស្សនតោ អភិញ្ញាយ សំវត្តតិ. សម្ពោធោតិ មគ្គោ, តស្សត្ថាយ សំវត្តនតោ សម្ពោធាយ សំវត្តតិ. មគ្គោយេវ ហិ មគ្គត្ថាយ សំវត្តតិ មគ្គេន កាតព្ពកិច្ចករណតោ. និព្ពានំ នាម អប្បច្ចយំ តស្ស បន សច្ឆិកិរិយាយ បច្ចក្ខកម្មាយ សំវត្តនតោ និព្ពានាយ សំវត្តតីតិ វុច្ចតិ. អយមេត្ថ សារោ. ឥតោ អញ្ញថា វណ្ណនា បបញ្ចា.

ឥទានិ តំ មជ្ឈិមំ បដិបទំ សរូបតោ ទស្សេតុកាមោ ‘‘កតមា ច សា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អយមេវា’’តិអាទិនា នយេន វិស្សជ្ជេតិ.

តត្ថ ¶ អយមេវាតិ អវធារណវចនំ, អញ្ញមគ្គប្បដិសេធនត្ថំ, ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកានំ សាធារណភាវទស្សនត្ថញ្ច. វុត្តញ្ចេតំ ‘‘ឯសេវ ¶ មគ្គោ នត្ថញ្ញោ ទស្សនស្ស វិសុទ្ធិយា’’តិ (ធ. ប. ២៧៤). ស្វាយំ កិលេសានំ អារកត្តាបិ អរិយោ. អរិបហានាយ សំវត្តតីតិបិ អរិយេន ទេសិតោតិបិ អរិយភាវប្បដិលាភាយ សំវត្តតីតិបិ អរិយោ. អដ្ឋហិ អង្គេហិ ឧបេតត្តា ¶ អដ្ឋង្គិកោ, ន ច អង្គវិនិមុត្តោ បញ្ចង្គិកតូរិយាទីនិ វិយ. កិលេសេ មារេន្តោ គច្ឆតិ, មគ្គតិ វា និព្ពានំ, មគ្គីយតិ វា និព្ពានត្ថិកេហិ, គម្មតិ វា តេហិ បដិបជ្ជីយតីតិ មគ្គោ. សេយ្យថិទន្តិ និបាតោ, តស្ស កតមោ សោ ឥតិ ចេតិ អត្ថោ, កតមានិ វា តានិ អដ្ឋង្គានីតិ. ឯកមេកញ្ហិ អង្គំ មគ្គោយេវ. យថាហ ‘‘សម្មាទិដ្ឋិ មគ្គោ ចេវ ហេតុ ចា’’តិ (ធ. ស. ១០៣៩). បោរាណាបិ ភណន្តិ – ‘‘ទស្សនមគ្គោ សម្មាទិដ្ឋិ, អភិនិរោបនមគ្គោ សម្មាសង្កប្បោ…បេ… អវិក្ខេបមគ្គោ សម្មាសមាធី’’តិ.

សម្មាទិដ្ឋាទីសុ ចេតេសុ សម្មា ទស្សនលក្ខណា សម្មាទិដ្ឋិ. សម្មា អភិនិរោបនលក្ខណោ សម្មាសង្កប្បោ. សម្មា បរិគ្គហលក្ខណា សម្មាវាចា. សម្មា សមុដ្ឋានលក្ខណោ សម្មាកម្មន្តោ. សម្មា វោទានលក្ខណោ សម្មាអាជីវោ. សម្មា បគ្គហលក្ខណោ សម្មាវាយាមោ. សម្មា ឧបដ្ឋានលក្ខណា សម្មាសតិ. សម្មា សមាធានលក្ខណោ សម្មាសមាធិ. និព្ពចនម្បិ នេសំ សម្មា បស្សតីតិ សម្មាទិដ្ឋីតិ ឯតេនេវ នយេន វេទិតព្ពំ.

តត្ថ សម្មាទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជមានា មិច្ឆាទិដ្ឋិំ តប្បច្ចនីយកិលេសេ ច អវិជ្ជញ្ច បជហតិ, និព្ពានញ្ច អារម្មណំ ករោតិ, សម្បយុត្តធម្មេ ច បស្សតិ, តេ ច ខោ អសម្មោហតោ, នោ អារម្មណតោ, តស្មា ‘‘សម្មាទិដ្ឋី’’តិ វុច្ចតិ.

សម្មាសង្កប្បោ មិច្ឆាសង្កប្បំ តប្បច្ចនីយកិលេសេ ច បជហតិ, និព្ពានញ្ច អារម្មណំ ករោតិ, សម្បយុត្តធម្មេ ច សម្មា អភិនិរោបេតិ, តស្មា ‘‘សម្មាសង្កប្បោ’’តិ វុច្ចតិ.

សម្មាវាចា មិច្ឆាវាចំ តប្បច្ចនីយកិលេសេ ច បជហតិ, និព្ពានញ្ច អារម្មណំ ករោតិ, សម្បយុត្តធម្មេ ច សម្មា បរិគ្គណ្ហាតិ, តស្មា ‘‘សម្មាវាចា’’តិ វុច្ចតិ.

សម្មាកម្មន្តោ ¶ មិច្ឆាកម្មន្តំ តប្បច្ចនីយកិលេសេ ច បជហតិ, និព្ពានញ្ច អារម្មណំ ករោតិ, សម្បយុត្តធម្មេ ច សម្មា ¶ សមុដ្ឋាបេតិ, តស្មា ‘‘សម្មាកម្មន្តោ’’តិ វុច្ចតិ.

សម្មាអាជីវោ ¶ មិច្ឆាអាជីវំ តប្បច្ចនីយកិលេសេ ច បជហតិ, និព្ពានញ្ច អារម្មណំ ករោតិ, សម្បយុត្តធម្មេ ច សម្មា វោទាបេតិ, តស្មា ‘‘សម្មាអាជីវោ’’តិ វុច្ចតិ.

សម្មាវាយាមោ មិច្ឆាវាយាមំ តប្បច្ចនីយកិលេសេ ច កោសជ្ជញ្ច បជហតិ, និព្ពានញ្ច អារម្មណំ ករោតិ, សម្បយុត្តធម្មេ ច សម្មា បគ្គណ្ហាតិ, តស្មា ‘‘សម្មាវាយាមោ’’តិ វុច្ចតិ.

សម្មាសតិ មិច្ឆាសតិំ តប្បច្ចនីយកិលេសេ ច បជហតិ, និព្ពានញ្ច អារម្មណំ ករោតិ, សម្បយុត្តធម្មេ ច សម្មា ឧបដ្ឋាបេតិ, តស្មា ‘‘សម្មាសតី’’តិ វុច្ចតិ.

សម្មាសមាធិ មិច្ឆាសមាធិំ តប្បច្ចនីយកិលេសេ ច ឧទ្ធច្ចញ្ច បជហតិ, និព្ពានញ្ច អារម្មណំ ករោតិ, សម្បយុត្តធម្មេ ច សម្មា សមាធិយតិ, តស្មា ‘‘សម្មាសមាធី’’តិ វុច្ចតិ.

ឥទានិ អយំ ខោ សា, អាវុសោតិ តមេវ បដិបទំ និគមេន្តោ អាហ. តស្សត្ថោ, យ្វាយំ ចត្តារោបិ លោកុត្តរមគ្គេ ឯកតោ កត្វា កថិតោ ‘‘អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ’’, អយំ ខោ សា, អាវុសោ…បេ… និព្ពានាយ សំវត្តតីតិ.

ឯវំ បហាតព្ពធម្មេសុ លោភទោសេ តប្បហានុបាយញ្ច ទស្សេត្វា ឥទានិ អញ្ញេបិ បហាតព្ពធម្មេ តេសំ បហានុបាយញ្ច ទស្សេន្តោ តត្រាវុសោ, កោធោ ចាតិអាទិមាហ. តត្ថ កុជ្ឈនលក្ខណោ កោធោ, ចណ្ឌិក្កលក្ខណោ វា, អាឃាតករណរសោ, ទុស្សនបច្ចុបដ្ឋានោ. ឧបនន្ធនលក្ខណោ ឧបនាហោ, វេរ អប្បដិនិស្សជ្ជនរសោ, កោធានុបពន្ធភាវបច្ចុបដ្ឋានោ. វុត្តញ្ចេតំ – ‘‘បុព្ពកាលេ កោធោ, អបរកាលេ ឧបនាហោ’’តិអាទិ (វិភ. ៨៩១).

បរគុណមក្ខនលក្ខណោ មក្ខោ, តេសំ វិនាសនរសោ, តទវច្ឆាទនបច្ចុបដ្ឋានោ. យុគគ្គាហលក្ខណោ ¶ បឡាសោ, បរគុណេហិ អត្តនោ គុណានំ សមីករណរសោ, បរេសំ គុណប្បមាណេន ឧបដ្ឋានបច្ចុបដ្ឋានោ.

បរសម្បត្តិខីយនលក្ខណា ឥស្សា, តស្សា អក្ខមនលក្ខណា វា, តត្ថ អនភិរតិរសា, តតោ វិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានា. អត្តនោ សម្បត្តិនិគូហនលក្ខណំ ¶ មច្ឆេរំ, អត្តនោ សម្បត្តិយា បរេហិ សាធារណភាវអសុខាយនរសំ, សង្កោចនបច្ចុបដ្ឋានំ.

កតបាបបដិច្ឆាទនលក្ខណា មាយា, តស្ស និគូហនរសា, តទាវរណបច្ចុបដ្ឋានា. អត្តនោ អវិជ្ជមានគុណបកាសនលក្ខណំ សាឋេយ្យំ, តេសំ សមុទាហរណរសំ, សរីរាការេហិបិ តេសំ វិភូតករណបច្ចុបដ្ឋានំ.

ចិត្តស្ស ឧទ្ធុមាតភាវលក្ខណោ ¶ ថម្ភោ, អប្បតិស្សយវុត្តិរសោ, អមទ្ទវតាបច្ចុបដ្ឋានោ. ករណុត្តរិយលក្ខណោ សារម្ភោ, វិបច្ចនីកតារសោ, អគារវបច្ចុបដ្ឋានោ.

ឧណ្ណតិលក្ខណោ មានោ, អហំការរសោ, ឧទ្ធុមាតភាវបច្ចុបដ្ឋានោ. អព្ភុណ្ណតិលក្ខណោ អតិមានោ, អតិវិយ អហង្ការរសោ. អច្ចុទ្ធុមាតភាវបច្ចុបដ្ឋានោ.

មត្តភាវលក្ខណោ មទោ, មទគ្គាហណរសោ, ឧម្មាទបច្ចុបដ្ឋានោ. បញ្ចសុ កាមគុណេសុ ចិត្តវោស្សគ្គលក្ខណោ បមាទោ, វោស្សគ្គានុប្បទានរសោ, សតិវិប្បវាសបច្ចុបដ្ឋានោតិ ឯវំ ឥមេសំ ធម្មានំ លក្ខណាទីនិ វេទិតព្ពានិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន ‘‘តត្ថ កតមោ កោធោ’’តិអាទិនា វិភង្គេ (វិភ. ៨៩១) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

វិសេសតោ ចេត្ថ អាមិសទាយាទោ អត្តនា អលភន្តោ អញ្ញស្ស លាភិនោ កុជ្ឈតិ, តស្ស សកិំ ឧប្បន្នោ កោធោ កោធោយេវ, តតុត្តរិ ឧបនាហោ. សោ ឯវំ កុទ្ធោ ឧបនយ្ហន្តោ ច សន្តេបិ អញ្ញស្ស លាភិនោ គុណេ មក្ខេតិ, អហម្បិ តាទិសោតិ ច យុគគ្គាហំ គណ្ហាតិ, អយមស្ស មក្ខោ ច បឡាសោ ច, ឯវំ មក្ខី បឡាសី តស្ស លាភសក្ការាទីសុ កិំ ឥមស្ស ឥមិនាតិ ឥស្សតិ បទុស្សតិ, អយមស្ស ឥស្សា. សចេ បនស្ស កាចិ សម្បត្តិ ហោតិ, តស្សា តេន សាធារណភាវំ ¶ ន សហតិ, ឥទមស្ស មច្ឆេរំ. លាភហេតុ ខោ បន អត្តនោ សន្តេបិ ទោសេ បដិច្ឆាទេតិ, អយមស្ស មាយា. អសន្តេបិ គុណេ បកាសេតិ. ឥទមស្ស សាឋេយ្យំ. សោ ឯវំ បដិបន្នោ សចេ យថាធិប្បាយំ លាភំ លភតិ, តេន ថទ្ធោ ហោតិ អមុទុចិត្តោ, នយិទំ ឯវំ កាតព្ពន្តិ ឱវទិតុំ អសក្កុណេយ្យោ, អយមស្ស ថម្ភោ. សចេ បន នំ កោចិ កិញ្ចិ វទតិ ‘‘នយិទំ ឯវំ កាតព្ព’’ន្តិ, តេន សារទ្ធចិត្តោ ហោតិ ភាកុដិកមុខោ ‘‘កោ មេ ¶ ត្វ’’ន្តិ បសយ្ហ ភាណី, អយមស្ស សារម្ភោ. តតោ ថម្ភេន ‘‘អហមេវ សេយ្យោ’’តិ អត្តានំ មញ្ញន្តោ មានី ហោតិ. សារម្ភេន ‘‘កេ ឥមេ’’តិ បរេ អតិមញ្ញន្តោ អតិមានី, អយមស្ស មានោ ច អតិមានោ ច. សោ តេហិ មានាតិមានេហិ ជាតិមទាទិអនេករូបំ មទំ ជនេតិ. មត្តោ សមានោ កាមគុណាទិភេទេសុ វត្ថូសុ បមជ្ជតិ, អយមស្ស មទោ ច បមាទោ ចាតិ.

ឯវំ អាមិសទាយាទោ អបរិមុត្តោ ហោតិ ឥមេហិ បាបកេហិ ធម្មេហិ អញ្ញេហិ ច ឯវរូបេហិ. ឯវំ តាវេត្ថ បហាតព្ពធម្មា វេទិតព្ពា. បហានុបាយោ ¶ បាឋតោ ច អត្ថតោ ច សព្ពត្ថ និព្ពិសេសោយេវ.

ញាណបរិចយបាដវត្ថំ បនេត្ថ អយំ ភេទោ ច កមោ ច ភាវនានយោ ច វេទិតព្ពោ. តត្ថ ភេទោ តាវ, អយញ្ហិ មជ្ឈិមា បដិបទា កទាចិ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ ហោតិ, កទាចិ សត្តង្គិកោ. អយញ្ហិ លោកុត្តរបឋមជ្ឈានវសេន ឧប្បជ្ជមានោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ ហោតិ, អវសេសជ្ឈានវសេន សត្តង្គិកោ. ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសតោ បនិធ អដ្ឋង្គិកោតិ វុត្តោ. ឥតោ បរញ្ហិ មគ្គង្គំ នត្ថិ. ឯវំ តាវេត្ថ ភេទោ វេទិតព្ពោ.

យស្មា បន សព្ពកុសលានំ សម្មាទិដ្ឋិ សេដ្ឋា, យថាហ ‘‘បញ្ញា ហិ សេដ្ឋា កុសលា វទន្តី’’តិ (ជា. ២.១៧.៨១). កុសលវារេ ច បុព្ពង្គមា, យថាហ ‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, សម្មាទិដ្ឋិ បុព្ពង្គមា ហោតិ, សម្មាទិដ្ឋិំ សម្មាទិដ្ឋីតិ បជានាតិ, មិច្ឆាទិដ្ឋិំ មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ បជានាតី’’តិ (ម. និ. ៣.១៣៦) វិត្ថារោ. យថា ចាហ ‘‘វិជ្ជា ច ខោ, ភិក្ខវេ, បុព្ពង្គមា កុសលានំ ធម្មានំ សមាបត្តិយា’’តិ. តប្បភវាភិនិព្ពត្តានិ សេសង្គានិ, យថាហ ‘‘សម្មាទិដ្ឋិស្ស សម្មាសង្កប្បោ បហោតិ…បេ… សម្មាសតិស្ស សម្មាសមាធិ បហោតី’’តិ (ម. និ. ៣.១៤១). តស្មា ¶ ឥមិនា កមេន ឯតានិ អង្គានិ វុត្តានីតិ ឯវមេត្ថ កមោ វេទិតព្ពោ.

ភាវនានយោតិ កោចិ សមថបុព្ពង្គមំ វិបស្សនំ ភាវេតិ, កោចិ វិបស្សនាបុព្ពង្គមំ សមថំ. កថំ? ឥធេកច្ចោ បឋមំ ឧបចារសមាធិំ វា អប្បនាសមាធិំ វា ឧប្បាទេតិ, អយំ សមថោ; សោ តញ្ច តំសម្បយុត្តេ ច ធម្មេ អនិច្ចាទីហិ វិបស្សតិ, អយំ វិបស្សនា. ឥតិ បឋមំ សមថោ, បច្ឆា វិបស្សនា. តេន វុច្ចតិ ‘‘សមថបុព្ពង្គមំ វិបស្សនំ ភាវេតី’’តិ. តស្ស សមថបុព្ពង្គមំ វិបស្សនំ ភាវយតោ មគ្គោ សញ្ជាយតិ, សោ តំ មគ្គំ អាសេវតិ ¶ ភាវេតិ ពហុលីករោតិ, តស្ស តំ មគ្គំ អាសេវតោ ភាវយតោ ពហុលីករោតោ សំយោជនានិ បហីយន្តិ, អនុសយា ព្យន្តីហោន្តិ, ឯវំ សមថបុព្ពង្គមំ វិបស្សនំ ភាវេតិ.

ឥធ បនេកច្ចោ វុត្តប្បការំ សមថំ អនុប្បាទេត្វាវ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេ អនិច្ចាទីហិ វិបស្សតិ, អយំ ¶ វិបស្សនា. តស្ស វិបស្សនាបារិបូរិយា តត្ថ ជាតានំ ធម្មានំ វោស្សគ្គារម្មណតោ ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តស្ស ឯកគ្គតា, អយំ សមថោ. ឥតិ បឋមំ វិបស្សនា បច្ឆា សមថោ. តេន វុច្ចតិ ‘‘វិបស្សនាបុព្ពង្គមំ សមថំ ភាវេតី’’តិ. តស្ស វិបស្សនាបុព្ពង្គមំ សមថំ ភាវយតោ មគ្គោ សញ្ជាយតិ, សោ តំ មគ្គំ អាសេវតិ…បេ… ពហុលីករោតិ, តស្ស តំ មគ្គំ អាសេវតោ…បេ… អនុសយា ព្យន្តីហោន្តិ (អ. និ. ៤.១៧០; បដិ. ម. ២.១), ឯវំ វិបស្សនាបុព្ពង្គមំ សមថំ ភាវេតិ.

សមថបុព្ពង្គមំ បន វិបស្សនំ ភាវយតោបិ វិបស្សនាបុព្ពង្គមំ សមថំ ភាវយតោបិ លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ សមថវិបស្សនា យុគនទ្ធាវ ហោន្តិ. ឯវមេត្ថ ភាវនានយោ វេទិតព្ពោតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

ធម្មទាយាទសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣៤. ឯវំ ¶ មេ សុតន្តិ ភយភេរវសុត្តំ. តត្រាយំ អបុព្ពបទវណ្ណនា – អថាតិ អវិច្ឆេទនត្ថេ និបាតោ. ខោតិ អវធារណត្ថេ, ភគវតោ សាវត្ថិយំ វិហារេ អវិច្ឆិន្នេយេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. ជាណុស្សោណីតិ នេតំ តស្ស មាតាបិតូហិ កតនាមំ, អបិច ខោ ឋានន្តរបដិលាភលទ្ធំ. ជាណុស្សោណិដ្ឋានំ កិរ នាមេតំ បុរោហិតដ្ឋានំ, តំ តស្ស រញ្ញា ទិន្នំ, តស្មា ‘‘ជានុស្សោណី’’តិ វុច្ចតិ. ព្រហ្មំ អណតីតិ ព្រាហ្មណោ, មន្តេ សជ្ឈាយតីតិ អត្ថោ. ឥទមេវ ហិ ជាតិព្រាហ្មណានំ និរុត្តិវចនំ. អរិយា បន ពាហិតបាបត្តា ព្រាហ្មណាតិ វុច្ចន្តិ.

យេន ¶ ភគវា តេនុបសង្កមីតិ យេនាតិ ភុម្មត្ថេ ករណវចនំ, តស្មា យត្ថ ភគវា, តត្ថ ឧបសង្កមីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. យេន វា ការណេន ភគវា ទេវមនុស្សេហិ ឧបសង្កមិតព្ពោ, តេន ការណេន ឧបសង្កមីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. កេន ច ការណេន ភគវា ឧបសង្កមិតព្ពោ? នានប្បការគុណវិសេសាធិគមាធិប្បាយេន, សាទុផលូបភោគាធិប្បាយេន ¶ ទិជគណេហិ និច្ចផលិតមហារុក្ខោ វិយ.

ឧបសង្កមីតិ ច គតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបសង្កមិត្វាតិ ឧបសង្កមនបរិយោសានទីបនំ. អថ វា ឯវំ គតោ តតោ អាសន្នតរំ ឋានំ ភគវតោ សមីបសង្ខាតំ គន្ត្វាតិបិ វុត្តំ ហោតិ. ភគវតា សទ្ធិំ សម្មោទីតិ យថា ខមនីយាទីនិ បុច្ឆន្តោ ភគវា តេន, ឯវំ សោបិ ភគវតា សទ្ធិំ សមប្បវត្តមោទោ អហោសិ, សីតោទកំ វិយ ឧណ្ហោទកេន សម្មោទិតំ ឯកីភាវំ អគមាសិ. យាយ ច ‘‘កច្ចិ តេ, ភោ គោតម, ខមនីយំ, កច្ចិ យាបនីយំ, កច្ចិ ភោតោ គោតមស្ស គោតមសាវកានញ្ច អប្បាពាធំ អប្បាតង្កំ លហុដ្ឋានំ ពលំ ផាសុវិហារោ’’តិអាទិកាយ កថាយ សម្មោទិ, តំ បីតិបាមោជ្ជសង្ខាតសម្មោទជននតោ សម្មោទិតុំ យុត្តភាវតោ ច សម្មោទនីយំ, អត្ថព្យញ្ជនមធុរតាយ សុចិរម្បិ កាលំ សារេតុំ និរន្តរំ បវត្តេតុំ អរហរូបតោ សរិតព្ពភាវតោ ច សារាណីយំ. សុយ្យមានសុខតោ ច សម្មោទនីយំ, អនុស្សរិយមានសុខតោ ច សារណីយំ. តថា ព្យញ្ជនបរិសុទ្ធតាយ សម្មោទនីយំ, អត្ថបរិសុទ្ធតាយ សារណីយន្តិ ឯវំ អនេកេហិ បរិយាយេហិ សម្មោទនីយំ ¶ កថំ សារណីយំ វីតិសារេត្វា បរិយោសាបេត្វា និដ្ឋាបេត្វា យេនត្ថេន អាគតោ, តំ បុច្ឆិតុកាមោ ឯកមន្តំ និសីទិ.

ឯកមន្តន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ, ‘‘វិសមំ ចន្ទិមសូរិយា បរិវត្តន្តី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៧០) វិយ. តស្មា យថា និសិន្នោ ឯកមន្តំ និសិន្នោ ហោតិ, តថា និសីទីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ភុម្មត្ថេ វា ឯតំ ឧបយោគវចនំ. និសីទីតិ ឧបាវិសិ. បណ្ឌិតា ហិ បុរិសា គរុដ្ឋានិយំ ឧបសង្កមិត្វា អាសនកុសលតាយ ឯកមន្តំ និសីទន្តិ, អយញ្ច នេសំ អញ្ញតរោ, តស្មា ឯកមន្តំ និសីទិ.

កថំ និសិន្នោ បន ឯកមន្តំ និសិន្នោ ហោតីតិ. ឆ និសជ្ជទោសេ វជ្ជេត្វា. សេយ្យថិទំ, អតិទូរំ អច្ចាសន្នំ ឧបរិវាតំ ឧន្នតបទេសំ អតិសម្មុខំ អតិបច្ឆាតិ. អតិទូរេ និសិន្នោ ហិ សចេ កថេតុកាមោ ហោតិ, ឧច្ចាសទ្ទេន ¶ កថេតព្ពំ ហោតិ. អច្ចាសន្នេ និសិន្នោ សង្ឃដ្ដនំ ករោតិ. ឧបរិវាតេ និសិន្នោ សរីរគន្ធេន ពាធតិ. ឧន្នតប្បទេសេ និសិន្នោ អគារវំ បកាសេតិ. អតិសម្មុខា និសិន្នោ សចេ ទដ្ឋុកាមោ ¶ ហោតិ, ចក្ខុនា ចក្ខុំ អាហច្ច ទដ្ឋព្ពំ ហោតិ. អតិបច្ឆា និសិន្នោ សចេ ទដ្ឋុកាមោ ហោតិ, គីវំ បសារេត្វា ទដ្ឋព្ពំ ហោតិ. តស្មា អយម្បិ ឯតេ ឆ និសជ្ជទោសេ វជ្ជេត្វា និសីទិ, តេន វុត្តំ ‘‘ឯកមន្តំ និសីទី’’តិ.

យេមេតិ យេ ឥមេ. កុលបុត្តាតិ ទុវិធា កុលបុត្តា ជាតិកុលបុត្តា អាចារកុលបុត្តា. តត្ថ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន រដ្ឋបាលោ នាម កុលបុត្តោ តស្មិំយេវ ថុល្លកោដ្ឋិកេ អគ្គកុលស្ស បុត្តោ’’តិ (ម. និ. ២.២៩៤) ឯវំ អាគតា ឧច្ចាកុលប្បសុតា ជាតិកុលបុត្តា នាម. ‘‘យេ តេ កុលបុត្តា សទ្ធា អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិតា’’តិ (ម. និ. ៣.៧៨) ឯវំ អាគតា បន យត្ថ កត្ថចិ កុលេ បសុតាបិ អាចារសម្បន្នា អាចារកុលបុត្តា នាម. ឥធ បន ទ្វីហិបិ ការណេហិ កុលបុត្តាយេវ.

សទ្ធាតិ សទ្ធាយ. អគារស្មាតិ អគារតោ. អនគារិយន្តិ បព្ពជ្ជំ ភិក្ខុភាវញ្ច. បព្ពជ្ជាបិ ហិ នត្ថេត្ថ អគារិយន្តិ អនគារិយា, អគារស្ស ហិតំ កសិគោរក្ខាទិកម្មមេត្ថ នត្ថីតិ អត្ថោ. ភិក្ខុបិ នត្ថេតស្ស អគារន្តិ អនគារោ, អនគារស្ស ភាវោ អនគារិយំ. បព្ពជិតាតិ ¶ ឧបគតា, ឯវំ សព្ពថាបិ អនគារិយសង្ខាតំ បព្ពជ្ជំ ភិក្ខុភាវំ វា ឧបគតាតិ វុត្តំ ហោតិ. បុព្ពង្គមោតិ បុរតោ គាមី នាយកោ. ពហុការោតិ ហិតកិរិយាយ ពហូបការោ. ភវំ តេសំ គោតមោ សមាទបេតាតិ តេ កុលបុត្តេ ភវំ គោតមោ អធិសីលាទីនិ គាហេតា សិក្ខាបេតា. សា ជនតាតិ សោ ជនសមូហោ. ទិដ្ឋានុគតិំ អាបជ្ជតីតិ ទស្សនានុគតិំ បដិបជ្ជតិ, យន្ទិដ្ឋិកោ ភវំ គោតមោ យំខន្តិកោ យំរុចិកោ, តេបិ តន្ទិដ្ឋិកា ហោន្តិ តំខន្តិកា តំរុចិកាតិ អត្ថោ.

កស្មា បនាយំ ឯវមាហាតិ? ឯស កិរ បុព្ពេ អនេកេ កុលបុត្តេ អគារមជ្ឈេ វសន្តេ ទេវបុត្តេ វិយ បញ្ចហិ កាមគុណេហិ បរិចារិយមានេ អន្តោ ច ពហិ ច សុសំវិហិតារក្ខេ ទិស្វា, តេ អបរេន សមយេន ភគវតោ មធុររសំ ធម្មទេសនំ សុត្វា សទ្ធាយ ឃរា និក្ខម្ម បព្ពជិត្វា ឃាសច្ឆាទនបរមតាយ ¶ សន្តុដ្ឋេ អារញ្ញកេសុ សេនាសនេសុ កេនចិ អរក្ខិយមានេបិ អនុស្សង្កិតាបរិសង្កិតេ ហដ្ឋបហដ្ឋេ ¶ ឧទគ្គុទគ្គេ អទ្ទស, ទិស្វា ច ឥមេសំ កុលបុត្តានំ ‘‘អយំ ផាសុវិហារោ កំ និស្សាយ ឧប្បន្នោ’’តិ ចិន្តេន្តោ ‘‘សមណំ គោតម’’ន្តិ ភគវតិ បសាទំ អលត្ថ. សោ តំ បសាទំ និវេទេតុំ ភគវតោ សន្តិកំ អាគតោ, តស្មា ឯវមាហ.

អថស្ស ភគវា តំ វចនំ សម្បដិច្ឆន្តោ អព្ភនុមោទន្តោ ច ឯវមេតំ ព្រាហ្មណាតិអាទិមាហ. វចនសម្បដិច្ឆនានុមោទនត្ថោយេវ ហិ ឯត្ថ អយំ ឯវន្តិ និបាតោ. មមំ ឧទ្ទិស្សាតិ មំ ឧទ្ទិស្ស. សទ្ធាតិ សទ្ធាយេវ. ន ឥណដ្ឋា ន ភយដ្ដាតិអាទីនិ សន្ធាយាហ. ឦទិសានំយេវ ហិ ភគវា បុព្ពង្គមោ, ន ឥតរេសំ. ទុរភិសម្ភវានិ ហីតិ សម្ភវិតុំ ទុក្ខានិ ទុស្សហានិ, ន សក្កា អប្បេសក្ខេហិ អជ្ឈោគាហិតុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អរញ្ញវនបត្ថានីតិ អរញ្ញានិ ច វនបត្ថានិ ច. តត្ថ កិញ្ចាបិ អភិធម្មេ និប្បរិយាយេន, ‘‘និក្ខមិត្វា ពហិ ឥន្ទខិលា សព្ពមេតំ អរញ្ញ’’ន្តិ វុត្តំ, តថាបិ យន្តំ ‘‘បញ្ចធនុសតិកំ បច្ឆិម’’ន្តិ អារញ្ញិកង្គនិប្ផាទកំ សេនាសនំ វុត្តំ, តទេវ អធិប្បេតន្តិ វេទិតព្ពំ.

វនបត្ថន្តិ គាមន្តំ អតិក្កមិត្វា មនុស្សានំ អនុបចារដ្ឋានំ, យត្ថ ន កសីយតិ ន វបីយតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘វនបត្ថន្តិ ទូរានមេតំ សេនាសនានំ អធិវចនំ, វនបត្ថន្តិ វនសណ្ឌានមេតំ សេនាសនានំ, វនបត្ថន្តិ ភិំសនកានមេតំ, វនបត្ថន្តិ សលោមហំសានមេតំ, វនបត្ថន្តិ ¶ បរិយន្តានមេតំ, វនបត្ថន្តិ ន មនុស្សូបចារានមេតំ សេនាសនានំ អធិវចន’’ន្តិ. ឯត្ថ ច បរិយន្តានន្តិ ឥមមេកំ បរិយាយំ ឋបេត្វា សេសបរិយាយេហិ វនបត្ថានិ វេទិតព្ពានី. បន្តានីតិ បរិយន្តានិ អតិទូរានិ. ទុក្ករំ បវិវេកន្តិ កាយវិវេកំ ទុក្ករំ. ទុរភិរមន្តិ អភិរមិតុំ ន សុខំ. ឯកត្តេតិ ឯកីភាវេ. កិំ ទស្សេតិ? កាយវិវេកេ កតេបិ តត្ថ ចិត្តំ អភិរមាបេតុំ ទុក្ករំ. ទ្វយំទ្វយារាមោ ហិ អយំ លោកោតិ. ហរន្តិ ¶ មញ្ញេតិ ហរន្តិ វិយ ឃសន្តិ វិយ. មនោតិ មនំ. សមាធិំ អលភមានស្សាតិ ឧបចារសមាធិំ វា អប្បនាសមាធិំ វា អលភន្តស្ស. កិំ ទស្សេតិ? ឦទិសស្ស ភិក្ខុនោ តិណបណ្ណមិគាទិសទ្ទេហិ វិវិធេហិ ច ភិំសនកេហិ វនានិ ចិត្តំ វិក្ខិបន្តិ មញ្ញេតិ, សព្ពំ ព្រាហ្មណោ សទ្ធាបព្ពជិតានំ កុលបុត្តានំ អរញ្ញវាសេ (វិភ. ៥២៩) វិម្ហិតោ អាហ.

៣៥. អថស្ស ¶ ភគវា បុរិមនយេនេវ ‘‘ឯវមេតំ ព្រាហ្មណា’’តិអាទីហិ តំ តំ វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា អព្ភនុមោទិត្វា ច យស្មា សោឡសសុ ឋានេសុ អារម្មណបរិគ្គហរហិតានំយេវ តាទិសានិ សេនាសនានិ ទុរភិសម្ភវានិ, ន តេសុ អារម្មណបរិគ្គាហយុត្តានំ, អត្តនា ច ពោធិសត្តោ សមានោ តាទិសោ អហោសិ, តស្មា អត្តនោ តាទិសានំ សេនាសនានំ ទុរភិសម្ភវតំ ទស្សេតុំ, មយ្ហម្បិ ខោតិអាទិមាហ.

តត្ថ បុព្ពេវ សម្ពោធាតិ សម្ពោធតោ បុព្ពេវ, អរិយមគ្គប្បត្តិតោ អបរភាគេយេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. អនភិសម្ពុទ្ធស្សាតិ អប្បដិវិទ្ធចតុសច្ចស្ស. ពោធិសត្តស្សេវ សតោតិ ពុជ្ឈនកសត្តស្សេវ សម្មាសម្ពោធិំ អធិគន្តុំ អរហសត្តស្សេវ សតោ, ពោធិយា វា សត្តស្សេវ លគ្គស្សេវ សតោ. ទីបង្ករស្ស ហិ ភគវតោ បាទមូលេ អដ្ឋធម្មសមោធានេន អភិនីហារសមិទ្ធិតោ បភុតិ តថាគតោ ពោធិយា សត្តោ លគ្គោ ‘‘បត្តព្ពា មយា ឯសា’’តិ តទធិគមាយ បរក្កមំ អមុញ្ចន្តោយេវ អាគតោ, តស្មា ពោធិសត្តោតិ វុច្ចតិ. តស្ស មយ្ហន្តិ តស្ស ឯវំ ពោធិសត្តស្សេវ សតោ មយ្ហំ. យេ ខោ កេចិ សមណា វា ព្រាហ្មណា វាតិ យេ កេចិ បព្ពជ្ជូបគតា វា ភោវាទិនោ វា.

អបរិសុទ្ធកាយកម្មន្តាតិ អបរិសុទ្ធេន បាណាតិបាតាទិនា កាយកម្មន្តេន សមន្នាគតា. អបរិសុទ្ធកាយកម្មន្តសន្ទោសហេតូតិ ¶ អបរិសុទ្ធស្ស កាយកម្មន្តសង្ខាតស្ស អត្តនោ ទោសស្ស ហេតុ, អបរិសុទ្ធកាយកម្មន្តការណាតិ វុត្តំ ហោតិ. ហវេតិ ឯកំសវចនេ និបាតោ. អកុសលន្តិ សាវជ្ជំ អក្ខេមញ្ច. ភយភេរវន្តិ ភយញ្ច ភេរវញ្ច. ចិត្តុត្រាសស្ស ច ភយានការម្មណស្ស ចេតំ អធិវចនំ. តត្រ ¶ ភយំ សាវជ្ជដ្ឋេន អកុសលំ, ភេរវំ អក្ខេមដ្ឋេនាតិ វេទិតព្ពំ. អវ្ហាយន្តីតិ បក្កោសន្តិ. កថំ? តេ ហិ បាណាតិបាតាទីនិ កត្វា ‘‘មយំ អយុត្តមកម្ហា, សចេ នោ តេ ជានេយ្យុំ, យេសំ អបរជ្ឈិម្ហា, ឥទានិ អនុពន្ធិត្វា អនយព្យសនំ អាបាទេយ្យុ’’ន្តិ អរញ្ញំ បវិសិត្វា គច្ឆន្តរេ វា គុម្ពន្តរេ វា និសីទន្តិ. តេ ‘‘អប្បមត្តកម្បិ តិណសទ្ទំ វា បណ្ណសទ្ទំ វា សុត្វា, ឥទានិម្ហា នដ្ឋា’’តិ តសន្តិ វិត្តសន្តិ, អាគន្ត្វា បរេហិ បរិវារិតា វិយ ពទ្ធា វធិតា វិយ ច ហោន្តិ. ឯវំ តំ ភយភេរវំ អត្តនិ សមារោបនដ្ឋេន អវ្ហាយន្តិ បក្កោសន្តិ.

ន ¶ ខោ បនាហំ…បេ… បដិសេវាមីតិ អហំ ខោ បន អបរិសុទ្ធកាយកម្មន្តោ ហុត្វា អរញ្ញវនបត្ថានិ បន្តានិ សេនាសនានិ ន បដិសេវាមិ. យេ ហិ វោតិ ឯត្ថ វោតិ និបាតមត្តំ. អរិយា វុច្ចន្តិ ពុទ្ធា ច ពុទ្ធសាវកា ច. បរិសុទ្ធកាយកម្មន្តាតិ ឦទិសា ហុត្វា. តេសមហំ អញ្ញតរោតិ តេសំ អហម្បិ ឯកោ អញ្ញតរោ. ពោធិសត្តោ ហិ គហដ្ឋោបិ បព្ពជិតោបិ បរិសុទ្ធកាយកម្មន្តោវ ហោតិ. ភិយ្យោតិ អតិរេកត្ថេ និបាតោ. បល្លោមន្តិ បន្នលោមតំ, ខេមំ សោត្ថិភាវន្តិ អត្ថោ. អាបាទិន្តិ អាបជ្ជិំ, អតិរេកំ សោត្ថិភាវំ អតិរេកេន វា សោត្ថិភាវមាបជ្ជិន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អរញ្ញេ វិហារាយាតិ អរញ្ញេ វិហារត្ថាយ.

៣៦. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. អយំ បន វិសេសោ, វចីកម្មន្តវារេ តាវ អបរិសុទ្ធវចីកម្មន្តាតិ អបរិសុទ្ធេន មុសាវាទាទិនា វចីកម្មន្តេន សមន្នាគតា. តេ កថំ ភយភេរវំ អវ្ហាយន្តិ? តេ មុសាវាទេន បរស្ស អត្ថំ ភញ្ជិត្វា, បិសុណវាចាយ មិត្តភេទំ កត្វា ផរុសវាចាយ បរេសំ បរិសមជ្ឈេ មម្មានិ តុទិត្វា និរត្ថកវាចាយ បរសត្តានំ កម្មន្តេ នាសេត្វា ¶ ‘‘មយំ អយុត្តមកម្ហា, សចេ នោ តេ ជានេយ្យុំ, យេសំ អបរជ្ឈិម្ហា, ឥទានិ អនុពន្ធិត្វា អនយព្យសនំ បាបេយ្យុ’’ន្តិ អរញ្ញំ បវិសិត្វា គច្ឆន្តរេ វា គុម្ពន្តរេ វា និសីទន្តិ. តេ ‘‘អប្បមត្តកម្បិ តិណសទ្ទំ វា បណ្ណសទ្ទំ វា សុត្វា ឥទានិម្ហា នដ្ឋា’’តិ តសន្តិ វិត្តសន្តិ អាគន្ត្វា បរេហិ បរិវារិតា វិយ ពទ្ធា វធិតា វិយ ច ហោន្តិ. ឯវំ តំ ភយភេរវំ ¶ អត្តនិ សមារោបនដ្ឋេន អវ្ហាយន្តិ, បក្កោសន្តិ.

មនោកម្មន្តវារេ អបរិសុទ្ធមនោកម្មន្តាតិ អបរិសុទ្ធេន អភិជ្ឈាទិនា មនោកម្មន្តេន សមន្នាគតា. តេ កថំ ភយភេរវំ អវ្ហាយន្តិ? តេ បរេសំ រក្ខិតគោបិតេសុ ភណ្ឌេសុ អភិជ្ឈាវិសមលោភំ ឧប្បាទេត្វា បរស្ស កុជ្ឈិត្វា បរសត្តេ មិច្ឆាទស្សនំ គាហាបេត្វា មយំ អយុត្តមកម្ហា…បេ… អត្តនិ សមារោបនដ្ឋេន អវ្ហាយន្តិ បក្កោសន្តិ.

អាជីវវារេ ¶ អបរិសុទ្ធាជីវាតិ អបរិសុទ្ធេន វេជ្ជកម្មទូតកម្មវឌ្ឍិបយោគាទិនា ឯកវីសតិអនេសនភេទេន អាជីវេន សមន្នាគតា. តេ កថំ ភយភេរវំ អវ្ហាយន្តិ? តេ ឯវំ ជីវិកំ កប្បេត្វា សុណន្តិ – ‘‘សាសនសោធកា កិរ តេបិដកា ភិក្ខូ សាសនំ សោធេតុំ និក្ខន្តា, អជ្ជ វា ស្វេ វា ឥធាគមិស្សន្តី’’តិ អរញ្ញំ បវិសិត្វា គច្ឆន្តរេ វា…បេ… តសន្តិ វិត្តសន្តិ. តេ ហិ អាគន្ត្វា បរិវារេត្វា គហិតា វិយ ឱទាតវត្ថនិវាសិតា វិយ ច ហោន្តីតិ. សេសំ តាទិសមេវ.

៣៧. ឥតោ បរំ អភិជ្ឈាលូតិអាទីសុ កិញ្ចាបិ អភិជ្ឈាព្យាបាទា មនោកម្មន្តេន សង្គហិតា តថាបិ នីវរណវសេន បុន វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. តត្ថ អភិជ្ឈាលូតិ បរភណ្ឌាទិអភិជ្ឈាយនសីលា. កាមេសុ តិព្ពសារាគាតិ វត្ថុកាមេសុ ពហលកិលេសរាគា, តេ កថំ ភយភេរវំ អវ្ហាយន្តិ? តេ អវវត្ថិតារម្មណា ហោន្តិ, តេសំ អវវត្ថិតារម្មណានំ អរញ្ញេ វិហរន្តានំ ទិវា ទិដ្ឋំ រត្តិំ ភយភេរវំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ – ‘‘តេ អាកុលចិត្តា អប្បមត្តកេនបិ តសន្តិ វិត្តសន្តិ, រជ្ជុំ វា លតំ វា ទិស្វា សប្បសញ្ញិនោ ហោន្តិ, ខាណុំ ទិស្វា យក្ខសញ្ញិនោ, ថលំ វា បព្ពតំ វា ទិស្វា ហត្ថិសញ្ញិនោ សប្បាទីហិ អនយព្យសនំ អាបាទិតា វិយ ហោន្តី’’តិ. សេសំ តាទិសមេវ.

៣៨. ព្យាបន្នចិត្តាតិ ¶ បកតិភាវវិជហនេន វិបន្នចិត្តា. កិលេសានុគតញ្ហិ ចិត្តំ បកតិភាវំ វិជហតិ, បុរាណភត្តព្យញ្ជនំ វិយ បូតិកំ ហោតិ. បទុដ្ឋមនសង្កប្បាតិ បទុដ្ឋចិត្តសង្កប្បា, អភទ្រកេន បរេសំ អនត្ថជនកេន ចិត្តសង្កប្បេន សមន្នាគតាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេ កថំ ភយភេរវំ អវ្ហាយន្តិ? ភយភេរវាវ្ហាយនំ ¶ ឥតោ បភុតិ អភិជ្ឈាលុវារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. យត្ថ បន វិសេសោ ភវិស្សតិ, តត្ថ វក្ខាម. ន ខោ បនាហំ ព្យាបន្នចិត្តោតិ ឯត្ថ បន មេត្តចិត្តោ អហំ ហិតចិត្តោតិ ទស្សេតិ, ឦទិសា ហិ ពោធិសត្តា ហោន្តិ. ឯវំ សព្ពត្ថ វុត្តទោសបដិបក្ខវសេន ពោធិសត្តស្ស គុណា វណ្ណេតព្ពា.

៣៩. ថិនមិទ្ធបរិយុដ្ឋិតាតិ ចិត្តគេលញ្ញភូតេន ថិនេន សេសនាមកាយគេលញ្ញភូតេន មិទ្ធេន ច បរិយុដ្ឋិតា, អភិភូតា គហិតាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេ និទ្ទាពហុលា ហោន្តិ.

៤០. ឧទ្ធតាតិ ¶ ឧទ្ធច្ចបកតិកា វិប្ផន្ទមានចិត្តា, ឧទ្ធច្ចេន ហិ ឯការម្មណេ ចិត្តំ វិប្ផន្ទតិ ធជយដ្ឋិយំ វាតេន បដាកា វិយ. អវូបសន្តចិត្តាតិ អនិព្ពុតចិត្តា, ឥធ កុក្កុច្ចំ គហេតុំ វដ្ដតិ.

៤១. កង្ខី វិចិកិច្ឆីតិ ឯត្ថ ឯកមេវិទំ បញ្ចមំ នីវរណំ. កិំ នុ ខោ ឥទន្តិ អារម្មណំ កង្ខនតោ កង្ខា, ឥទមេវិទន្តិ និច្ឆេតុំ អសមត្ថភាវតោ វិចិកិច្ឆាតិ វុច្ចតិ, តេន សមន្នាគតា សមណព្រាហ្មណា ‘‘កង្ខី វិចិកិច្ឆី’’តិ វុត្តា.

៤២. អត្តុក្កំសនកា បរវម្ភីតិ យេ អត្តានំ ឧក្កំសេន្តិ ឧក្ខិបន្តិ, ឧច្ចេ ឋានេ ឋបេន្តិ, បរញ្ច វម្ភេន្តិ គរហន្តិ និន្ទន្តិ, នីចេ ឋានេ ឋបេន្តិ, តេសមេតំ អធិវចនំ. តេ កថំ ភយភេរវំ អវ្ហាយន្តិ? តេ បរេហិ ‘‘អសុកោ ច កិរ អសុកោ ច អត្តានំ ឧក្កំសេន្តិ, អម្ហេ គរហន្តិ, ទាសេ វិយ ករោន្តិ, គណ្ហថ នេ’’តិ អនុពទ្ធា បលាយិត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា គច្ឆន្តរេ វា គុម្ពន្តរេ វាតិ កាយកម្មន្តសទិសំ វិត្ថារេតព្ពំ.

៤៣. ឆម្ភីតិ កាយថម្ភនលោមហំសនករេន ថម្ភេន សមន្នាគតា. ភីរុកជាតិកាតិ ភីរុកបកតិកា, គាមទារកា វិយ ភយពហុលា អសូរា កាតរាតិ វុត្តំ ហោតិ.

៤៤. លាភសក្ការសិលោកន្តិ ¶ ឯត្ថ លព្ភតីតិ លាភោ, ចតុន្នំ បច្ចយានមេតំ អធិវចនំ. សក្ការោតិ សុន្ទរការោ, បច្ចយា ឯវ ហិ បណីតបណីតា សុន្ទរសុន្ទរា ច អភិសង្ខរិត្វា កតា សក្ការាតិ វុច្ចន្តិ. យា ច បរេហិ អត្តនោ គារវកិរិយា បុប្ផាទីហិ វា បូជា. សិលោកោតិ វណ្ណភណនំ ឯតំ ¶ , លាភញ្ច សក្ការញ្ច សិលោកញ្ច លាភសក្ការសិលោកំ. និកាមយមានាតិ បត្ថយមានា. ភយភេរវាវ្ហាយនំ អភិជ្ឈាលុវារសទិសមេវ. តទត្ថទីបកំ បនេត្ថ បិយគាមិកវត្ថុំ កថេន្តិ –

ឯកោ កិរ បិយគាមិកោ នាម ភិក្ខុ សមាទិន្នធុតង្គានំ ភិក្ខូនំ លាភំ ទិស្វា ‘‘អហម្បិ ធុតង្គំ សមាទិយិត្វា លាភំ ឧប្បាទេមី’’តិ ចិន្តេត្វា សោសានិកង្គំ សមាទាយ សុសានេ វសតិ. អថេកទិវសំ ឯកោ កម្មមុត្តោ ជរគ្គវោ ទិវា គោចរេ ចរិត្វា រត្តិំ តស្មិំ សុសានេ បុប្ផគុម្ពេ សីសំ កត្វា រោមន្ថយមានោ អដ្ឋាសិ. បិយគាមិកោ រត្តិំ ចង្កមនា និក្ខន្តោ ¶ តស្ស ហនុសទ្ទំ សុត្វា ចិន្តេសិ ‘‘អទ្ធា មំ លាភគិទ្ធោ ឯស សុសានេ វសតីតិ ញត្វា ទេវរាជា វិហេឋេតុំ អាគតោ’’តិ, សោ ជរគ្គវស្ស បុរតោ អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘សប្បុរិស ទេវរាជ អជ្ជ មេ ឯករត្តិំ ខម, ស្វេ បដ្ឋាយ ន ឯវំ ករិស្សាមី’’តិ នមស្សមានោ សព្ពរត្តិំ យាចន្តោ អដ្ឋាសិ. តតោ សូរិយេ ឧដ្ឋិតេ តំ ទិស្វា កត្តរយដ្ឋិយា បហរិត្វា បលាបេសិ ‘‘សព្ពរត្តិំ មំ ភិំសាបេសី’’តិ.

៤៥. កុសីតាតិ កោសជ្ជានុគតា. ហីនវីរិយាតិ ហីនា វីរិយេន វិរហិតា វិយុត្តា, និព្ពីរិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ កុសីតា កាយិកវីរិយារម្ភវិរហិតា ហោន្តិ, ហីនវីរិយា ចេតសិកវីរិយារម្ភវិរហិតា. តេ អារម្មណវវត្ថានមត្តម្បិ កាតុំ ន សក្កោន្តិ. តេសំ អវវត្ថិតារម្មណានន្តិ សព្ពំ បុព្ពសទិសមេវ.

៤៦. មុដ្ឋស្សតីតិ នដ្ឋស្សតី. អសម្បជានាតិ បញ្ញារហិតា, ឥមស្ស ច បដិបក្ខេ ‘‘ឧបដ្ឋិតស្សតីហមស្មី’’តិ វចនតោ សតិភាជនិយមេវេតំ. បញ្ញា បនេត្ថ សតិទុព្ពល្យទីបនត្ថំ វុត្តា. ទុវិធា ហិ សតិ បញ្ញាសម្បយុត្តា បញ្ញាវិប្បយុត្តា ច. តត្ថ បញ្ញាសម្បយុត្តា ពលវតី, វិប្បយុត្តា ទុព្ពលា, តស្មា យទាបិ តេសំ សតិ ហោតិ, តទាបិ អសម្បជានន្តា មុដ្ឋស្សតីយេវ តេ, ទុព្ពលាយ សតិយា សតិកិច្ចាភាវតោតិ ឯតមត្ថំ ទីបេតុំ ‘‘អសម្បជានា’’តិ វុត្តំ. តេ ឯវំ ¶ មុដ្ឋស្សតី អសម្បជានា អារម្មណវវត្ថានមត្តម្បិ កាតុំ ន សក្កោន្តីតិ សព្ពំ បុព្ពសទិសមេវ.

៤៧. អសមាហិតាតិ ឧបចារប្បនាសមាធិវិរហិតា. វិព្ភន្តចិត្តាតិ ឧព្ភន្តចិត្តា. សមាធិវិរហេន លទ្ធោកាសេន ឧទ្ធច្ចេន តេសំ សមាធិវិរហានំ ចិត្តំ នានារម្មណេសុ ¶ បរិព្ភមតិ, វនមក្កដោ វិយ វនសាខាសុ ឧទ្ធច្ចេន ឯការម្មណេ វិប្ផន្ទតិ. បុព្ពេ វុត្តនយេនេន តេ ឯវំ អសមាហិតា វិព្ភន្តចិត្តា អារម្មណវវត្ថានមត្តម្បិ កាតុំ ន សក្កោន្តីតិ សព្ពំ បុព្ពសទិសមេវ.

៤៨. ទុប្បញ្ញាតិ និប្បញ្ញានមេតំ អធិវចនំ. បញ្ញា បន ទុដ្ឋា នាម នត្ថិ. ឯឡមូគាតិ ឯលមុខា, ខ-ការស្ស គ-ការោ កតោ. លាលមុខាតិ វុត្តំ ហោតិ. ទុប្បញ្ញានញ្ហិ កថេន្តានំ លាលា មុខតោ គលតិ, លាលា ច ឯលាតិ ¶ វុច្ចតិ. យថាហ ‘‘បស្សេលមូគំ ឧរគំ ទុជ្ជិវ្ហ’’ន្តិ. តស្មា តេ ‘‘ឯឡមូគា’’តិ វុច្ចន្តិ. ‘‘ឯលមុខា’’តិបិ បាឋោ. ‘‘ឯលមុគា’’តិ កេចិ បឋន្តិ, អបរេ ‘‘ឯលមុកា’’តិបិ, សព្ពត្ថ ‘‘ឯលមុខា’’តិ អត្ថោ. តេ កថំ ភយភេរវំ អវ្ហាយន្តិ? តេ ទុប្បញ្ញា ឯឡមូគា អារម្មណវវត្ថានមត្តម្បិ កាតុំ ន សក្កោន្តិ. តេសំ អវវត្ថិតារម្មណានំ អរញ្ញេ វិហរន្តានំ ទិវា ទិដ្ឋំ រត្តិំ ភយភេរវំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ ‘‘តេ អាកុលចិត្តា អប្បមត្តកេនបិ តសន្តិ វិត្តសន្តិ, រជ្ជុំ វា លតំ វា ទិស្វា សប្បសញ្ញិនោ ហោន្តិ, ខាណុំ ទិស្វា យក្ខសញ្ញិនោ, ថលំ វា បព្ពតំ វា ទិស្វា ហត្ថិសញ្ញិនោ សប្បាទីហិ អនយវ្យសនំ អាបាទិតា វិយ ហោន្តី’’តិ. ឯវំ តំ ភយភេរវំ អត្តនិ សមារោបនដ្ឋេន អវ្ហាយន្តិ បក្កោសន្តិ. បញ្ញាសម្បន្នោហមស្មីតិ ឯត្ថ បញ្ញាសម្បន្នោតិ បញ្ញាយ សម្បន្នោ សមន្នាគតោ, នោ ច ខោ វិបស្សនាបញ្ញាយ, ន មគ្គបញ្ញាយ, អបិច ខោ បន ឥមេសុ សោឡសសុ ឋានេសុ អារម្មណវវត្ថានបញ្ញាយាតិ អត្ថោ. សេសំ សព្ពត្ថ វុត្តនយមេវាតិ.

វចីកម្មន្តវារាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សោឡសដ្ឋានារម្មណបរិគ្គហោ និដ្ឋិតោ.

៤៩. តស្ស ¶ មយ្ហន្តិ កោ អនុសន្ធិ? ពោធិសត្តោ កិរ ឥមានិ សោឡសារម្មណានិ បរិគ្គណ្ហន្តោ ច ភយភេរវំ អទិស្វា ភយភេរវំ នាម ឯវរូបាសុ រត្តីសុ ឯវរូបេ សេនាសនេ ច បញ្ញាយតិ, ហន្ទ នំ តត្ថាបិ គវេសិស្សាមីតិ ភយភេរវគវេសនមកាសិ, ឯតមត្ថំ ភគវា ឥទានិ ព្រាហ្មណស្ស ទស្សេន្តោ តស្ស មយ្ហន្តិអាទិមាហ.

តត្ថ យា តាតិ ឧភយមេតំ រត្តីនំយេវ ឧទ្ទេសនិទ្ទេសវចនំ. អភិញ្ញាតាតិ ¶ ឯត្ថ អភីតិ លក្ខណត្ថេ ឧបសគ្គោ. តស្មា អភិញ្ញាតាតិ ចន្ទបារិបូរិយា ចន្ទបរិក្ខយេនាតិ ឯវមាទីហិ លក្ខណេហិ ញាតាតិ វេទិតព្ពា. អភិលក្ខិតាតិ ឯត្ថ ឧបសគ្គមត្តមេវ, តស្មា អភិលក្ខិតាតិ លក្ខណីយា ឥច្ចេវ អត្ថោ, ឧបោសថសមាទានធម្មស្សវនបូជាសក្ការាទិករណត្ថំ លក្ខេតព្ពា សល្លក្ខេតព្ពា ឧបលក្ខេតព្ពាតិ វុត្តំ ហោតិ.

ចាតុទ្ទសីតិ ¶ បក្ខស្ស បឋមទិវសតោ បភុតិ ចតុទ្ទសន្នំ បូរណី ឯកា រត្តិ. ឯវំ បញ្ចទសី អដ្ឋមី ច. បក្ខស្សាតិ សុក្កបក្ខស្ស កណ្ហបក្ខស្ស ច. ឯតា តិស្សោ តិស្សោ កត្វា ឆ រត្តិយោ, តស្មា សព្ពត្ថ បក្ខវចនំ យោជេតព្ពំ ‘‘បក្ខស្ស ចាតុទ្ទសី បក្ខស្ស បញ្ចទសី បក្ខស្ស អដ្ឋមី’’តិ. អថ បញ្ចមី កស្មា ន គហិតាតិ? អសព្ពកាលិកត្តា. ពុទ្ធេ កិរ ភគវតិ អនុប្បន្នេបិ ឧប្បជ្ជិត្វា អបរិនិព្ពុតេបិ បញ្ចមី អនភិលក្ខិតាយេវ, បរិនិព្ពុតេ បន ធម្មសង្គាហកត្ថេរា ចិន្តេសុំ ‘‘ធម្មស្សវនំ ចិរេន ហោតី’’តិ. តតោ សម្មន្និត្វា បញ្ចមីតិ ធម្មស្សវនទិវសំ ឋបេសុំ, តតោ បភុតិ សា អភិលក្ខិតា ជាតា, ឯវំ អសព្ពកាលិកត្តា ឯត្ថ ន គហិតាតិ.

តថារូបាសូតិ តថាវិធាសុ. អារាមចេតិយានីតិ បុប្ផារាមផលារាមាទយោ អារាមា ឯវ អារាមចេតិយានិ. ចិត្តីកតដ្ឋេន ហិ ចេតិយានីតិ វុច្ចន្តិ, បូជនីយដ្ឋេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. វនចេតិយានីតិ ពលិហរណវនសណ្ឌសុភគវនទេវសាលវនាទីនិ វនានិយេវ វនចេតិយានិ. រុក្ខចេតិយានីតិ គាមនិគមាទិទ្វារេសុ បូជនីយរុក្ខាយេវ រុក្ខចេតិយានិ. លោកិយា ហិ ទិព្ពាធិវត្ថាតិ វា មញ្ញមានា តេសុយេវ វា ទិព្ពសញ្ញិនោ ហុត្វា អារាមវនរុក្ខេ ចិត្តីករោន្តិ ¶ , បូជេន្តិ, តេន តេ សព្ពេបិ ចេតិយានីតិ វុច្ចន្តិ. ភិំសនកានីតិ ភយជនកានិ, បស្សតោបិ សុណតោបិ ភយំ ជនេន្តិ. សលោមហំសានីតិ សហេវ លោមហំសេន វត្តន្តិ, បវិសមានស្សេវ លោមហំសជននតោ. អប្បេវ នាម បស្សេយ្យន្តិ អបិ នាម តំ ភយភេរវំ បស្សេយ្យមេវ. អបរេន សមយេនាតិ, ‘‘ឯតទហោសិ យំនូនាហ’’ន្តិ ឯវំ ចិន្តិតកាលតោ បដ្ឋាយ អញ្ញេន កាលេន.

តត្ថ ច មេ ព្រាហ្មណ វិហរតោតិ ¶ តថារូបេសុ សេនាសនេសុ យំ យំ មនុស្សានំ អាយាចនឧបហារករណារហំ យក្ខដ្ឋានំ បុប្ផធូបមំសរុហិរវសាមេទបិហកបប្ផាសសុរាមេរយាទីហិ ឱកិណ្ណកិលិន្នធរណិតលំ ឯកនិបាតំ វិយ យក្ខរក្ខសបិសាចានំ, យំ ទិវាបិ បស្សន្តានំ ហទយំ មញ្ញេ ផលតិ, តំ ឋានំ សន្ធាយាហ ‘‘តត្ថ ច មេ, ព្រាហ្មណ, វិហរតោ’’តិ. មគោ វា អាគច្ឆតីតិ សិង្គានិ វា ខុរានិ វា កោដ្ដេន្តោ គោកណ្ណខគ្គទីបិវរាហាទិភេទោ មគោ វា អាគច្ឆតិ, សព្ពចតុប្បទានញ្ហិ ឥធ មគោតិ នាមំ. កត្ថចិ បន កាឡសិង្គាលោបិ វុច្ចតិ. យថាហ –

‘‘ឧសភស្សេវ ¶ តេ ខន្ធោ, សីហស្សេវ វិជម្ភិតំ;

មគរាជ នមោ ត្យត្ថុ, អបិ កិញ្ចិ លភាមសេ’’តិ. (ជា. ១.៣.១៣៣);

មោរោ វា កដ្ឋំ បាតេតីតិ មោរោ វា សុក្ខកដ្ឋំ រុក្ខតោ ចាលេត្វា បាតេតិ. មោរគ្គហណេន ច ឥធ សព្ពបក្ខិគ្គហណំ អធិប្បេតំ, តេន យោ កោចិ បក្ខីតិ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា មោរោ វាតិ វា សទ្ទេន អញ្ញោ វា កោចិ បក្ខីតិ. ឯស នយោ បុរិមេ មគគ្គហណេបិ. វាតោ វា បណ្ណកសដំ ឯរេតីតិ វាតោ វា បណ្ណកចវរំ ឃដ្ដេតិ. ឯតំ នូន តំ ភយភេរវំ អាគច្ឆតីតិ យមេតំ អាគច្ឆតិ, តំ ភយភេរវំ នូនាតិ. ឥតោ បភុតិ ច អារម្មណមេវ ភយភេរវន្តិ វេទិតព្ពំ. បរិត្តស្ស ច អធិមត្តស្ស ច ភយស្ស អារម្មណត្តា សុខារម្មណំ រូបំ សុខមិវ. កិំ នុ ខោ អហំ អញ្ញទត្ថុ ភយបដិកង្ខី វិហរាមីតិ អហំ ខោ កិំ ការណំ ឯកំសេនេវ ភយំ អាកង្ខមានោ ឥច្ឆមានោ ហុត្វា វិហរាមិ.

យថាភូតំ យថាភូតស្សាតិ យេន យេន ឥរិយាបថេន ភូតស្ស ភវិតស្ស សតោ វត្តមានស្ស សមង្គីភូតស្ស ¶ វា. មេតិ មម សន្តិកេ. តថាភូតំ តថាភូតោ វាតិ តេន តេនេវ ឥរិយាបថេន ភូតោ ភវិតោ សន្តោ វត្តមានោ សមង្គីភូតោ វាតិ អត្ថោ. សោ ខោ អហំ…បេ… បដិវិនេមីតិ ពោធិសត្តស្ស កិរ ចង្កមន្តស្ស តស្មិំ មគសិង្គខុរសទ្ទាទិភេទេ ភយភេរវារម្មណេ អាគតេ នេវ មហាសត្តោ តិដ្ឋតិ, ន ¶ និសីទតិ ន សយតិ, អថ ខោ ចង្កមន្តោវ បរិវីមំសន្តោ បរិវិចិនន្តោ ភយភេរវំ ន បស្សតិ, មគសិង្គខុរសទ្ទាទិមត្តមេវ ចេតំ ហោតិ, សោ តំ ញត្វា ឥទំ នាមេតំ, ន ភយភេរវន្តិ តតោ តិដ្ឋតិ វា និសីទតិ វា សយតិ វា. ឯតមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘សោ ខោ អហ’’ន្តិអាទិមាហ. ឯស នយោ សព្ពបេយ្យាលេសុ. ឥតោ បរញ្ច ឥរិយាបថបដិបាដិយា អវត្វា អាសន្នបដិបាដិយា ឥរិយាបថា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា, ចង្កមន្តស្ស ហិ ភយភេរវេ អាគតេ ន ឋិតោ ន និសិន្នោ ន និបន្នោ ឋិតស្សាបិ អាគតេ ន ចង្កមីតិ ឯវំ តស្ស អាសន្នបដិបាដិយា វុត្តាតិ.

ភយភេរវសេនាសនាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥០. ឯវំ ¶ ភិំសនកេសុបិ ឋានេសុ អត្តនោ ភយភេរវាភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឈាយីនំ សម្មោហដ្ឋានេសុ អត្តនោ អសម្មោហវិហារំ ទស្សេតុំ សន្តិ ខោ បន, ព្រាហ្មណាតិអាទិមាហ.

តត្ថ សន្តីតិ អត្ថិ សំវិជ្ជន្តិ ឧបលព្ភន្តិ. រត្តិំយេវ សមានន្តិ រត្តិំយេវ សន្តំ, ទិវាតិ សញ្ជានន្តីតិ ‘‘ទិវសោ អយ’’ន្តិ សញ្ជានន្តិ. ទិវាយេវ សមានន្តិ ទិវសំយេវ សន្តំ. រត្តីតិ សញ្ជានន្តីតិ ‘‘រត្តិ អយ’’ន្តិ សញ្ជានន្តិ. កស្មា បនេតេ ឯវំសញ្ញិនោ ហោន្តីតិ. វុដ្ឋានកោសល្លាភាវតោ វា សកុណរុតតោ វា. កថំ? ឥធេកច្ចោ ឱទាតកសិណលាភី ទិវា បរិកម្មំ កត្វា ទិវា សមាបន្នោ ទិវាយេវ វុដ្ឋហាមីតិ មនសិការំ ឧប្បាទេតិ, នោ ច ខោ អទ្ធានបរិច្ឆេទេ កុសលោ ហោតិ. សោ ទិវសំ អតិក្កមិត្វា រត្តិភាគេ វុដ្ឋាតិ. ឱទាតកសិណផរណវសេន ចស្ស វិសទំ ហោតិ វិភូតំ សុវិភូតំ. សោ, ទិវា វុដ្ឋហាមីតិ ឧប្បាទិតមនសិការតាយ ឱទាតកសិណផរណវិសទវិភូតតាយ ច រត្តិំយេវ សមានំ ទិវាតិ សញ្ជានាតិ. ឥធ បនេកច្ចោ នីលកសិណលាភី រត្តិំ បរិកម្មំ កត្វា រត្តិំ សមាបន្នោ រត្តិំយេវ វុដ្ឋហាមីតិ ¶ មនសិការំ ឧប្បាទេតិ, នោ ច ខោ អទ្ធានបរិច្ឆេទេ កុសលោ ហោតិ. សោ រត្តិំ អតិក្កមិត្វា ទិវសភាគេ វុដ្ឋាតិ. នីលកសិណផរណវសេន ចស្ស អវិសទំ ហោតិ អវិភូតំ. សោ រត្តិំ វុដ្ឋហាមីតិ ឧប្បាទិតមនសិការតាយ នីលកសិណផរណាវិសទាវិភូតតាយ ច ទិវាយេវ សមានំ រត្តីតិ សញ្ជានាតិ. ឯវំ តាវ វុដ្ឋានកោសល្លាភាវតោ ឯវំសញ្ញិនោ ហោន្តិ.

សកុណរុតតោ បន ឥធេកច្ចោ អន្តោសេនាសនេ និសិន្នោ ហោតិ. អថ ទិវា រវនកសកុណា កាកាទយោ ចន្ទាលោកេន ទិវាតិ ¶ មញ្ញមានា រត្តិំ រវន្តិ, អញ្ញេហិ វា ការណេហិ. សោ តេសំ សទ្ទំ សុត្វា រត្តិំយេវ សមានំ ទិវាតិ សញ្ជានាតិ. ឥធ បនេកច្ចោ បព្ពតន្តរេ គម្ភីរាយ ឃនវនប្បដិច្ឆន្នាយ គិរិគុហាយ សត្តាហវទ្ទលិកាយ វត្តមានាយ អន្តរហិតសូរិយាលោកេ កាលេ និសិន្នោ ហោតិ. អថ រត្តិំ រវនកសកុណា ឧលូកាទយោ មជ្ឈន្ហិកសមយេបិ តត្ថ តត្ថ សមន្ធការេ និលីនា រត្តិសញ្ញាយ វា អញ្ញេហិ វា ការណេហិ រវន្តិ. សោ តេសំ សទ្ទំ សុត្វា ទិវាយេវ សមានំ រត្តីតិ សញ្ជានាតិ. ឯវំ សកុណរុតតោ ឯវំសញ្ញិនោ ហោន្តីតិ. ឥទមហន្តិ ឥទំ អហំ ឯវំ សញ្ជាននំ ¶ . សម្មោហវិហារស្មិំ វទាមីតិ សម្មោហវិហារបរិយាបន្នំ អន្តោគធំ, សម្មោហវិហារានំ អញ្ញតរំ វទាមីតិ វុត្តំ ហោតិ.

អហំ ខោ បន ព្រាហ្មណ…បេ… សញ្ជានាមីតិ បាកដោ ពោធិសត្តស្ស រត្តិន្ទិវបរិច្ឆេទោ សត្តាហវទ្ទលេបិ ចន្ទិមសូរិយេសុ អទិស្សមានេសុបិ ជានាតិយេវ ‘‘ឯត្តកំ បុរេភត្តកាលោ គតោ, ឯត្តកំ បច្ឆាភត្តកាលោ, ឯត្តកំ បឋមយាមោ, ឯត្តកំ មជ្ឈិមយាមោ, ឯត្តកំ បច្ឆិមយាមោ’’តិ, តស្មា ឯវមាហ. អនច្ឆរិយញ្ចេតំ យំ បូរិតបារមី ពោធិសត្តោ ឯវំ ជានាតិ. បទេសញាណេ ឋិតានំ សាវកានម្បិ ហិ រត្តិន្ទិវបរិច្ឆេទោ បាកដោ ហោតិ.

កល្យាណិយមហាវិហារេ កិរ គោទត្តត្ថេរោ ទ្វង្គុលកាលេ ភត្តំ គហេត្វា អង្គុលកាលេ ភុញ្ជតិ. សូរិយេ អទិស្សមានេបិ បាតោយេវ សេនាសនំ បវិសិត្វា តាយ វេលាយ និក្ខមតិ. ឯកទិវសំ អារាមិកា ‘‘ស្វេ ថេរស្ស និក្ខមនកាលេ បស្សាមា’’តិ ភត្តំ សម្បាទេត្វា កាលត្ថម្ភមូលេ និសីទិំសុ. ថេរោ ទ្វង្គុលកាលេយេវ និក្ខមតិ. តតោ បភុតិ កិរ សូរិយេ អទិស្សមានេបិ ថេរស្ស និក្ខមនសញ្ញាយ ឯវ ភេរិំ អាកោដេន្តិ.

អជគរវិហារេបិ ¶ កាឡទេវត្ថេរោ អន្តោវស្សេ យាមគណ្ឌិកំ បហរតិ, អាចិណ្ណមេតំ ថេរស្ស. ន ច យាមយន្តនាឡិកំ បយោជេតិ, អញ្ញេ ភិក្ខូ បយោជេន្តិ. អថ និក្ខន្តេ បឋមេ យាមេ ថេរេ មុគ្គរំ គហេត្វា ឋិតមត្តេយេវ ឯកំ ទ្វេ វារេ បហរន្តេយេវ វា យាមយន្តំ បតតិ, ឯវំ តីសុ យាមេសុ សមណធម្មំ កត្វា ថេរោ បាតោយេវ គាមំ បវិសិត្វា បិណ្ឌបាតំ អាទាយ វិហារំ អាគន្ត្វា ភោជនវេលាយ ¶ បត្តំ គហេត្វា ទិវា វិហារដ្ឋានំ គន្ត្វា សមណធម្មំ ករោតិ. ភិក្ខូ កាលត្ថម្ភំ ទិស្វា ថេរស្ស អទិស្វា អាគមនត្ថាយ បេសេន្តិ. សោ ភិក្ខុ ថេរំ ទិវា វិហារដ្ឋានា និក្ខមន្តមេវ វា អន្តរាមគ្គេ វា បស្សតិ. ឯវំ បទេសញាណេ ឋិតានំ សាវកានម្បិ រត្តិន្ទិវបរិច្ឆេទោ បាកដោ ហោតិ, កិមង្គំ បន ពោធិសត្តានន្តិ.

យំ ខោ តំ ព្រាហ្មណ…បេ… វទេយ្យាតិ ឯត្ថ បន ‘‘យំ ខោ តំ, ព្រាហ្មណ, អសម្មោហធម្មោ សត្តោ លោកេ ឧប្បន្នោ…បេ… សុខាយ ទេវមនុស្សាន’’ន្តិ វចនំ ¶ វទមានោ កោចិ សម្មា វទេយ្យ, សម្មា វទមានោ សិយា, ន វិតថវាទី អស្ស. មមេវ តំ វចនំ វទមានោ សម្មា វទេយ្យ, សម្មា វទមានោ សិយា, ន វិតថវាទី អស្សាតិ ឯវំ បទសម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ អសម្មោហធម្មោតិ អសម្មោហសភាវោ. លោកេតិ មនុស្សលោកេ. ពហុជនហិតាយាតិ ពហុជនស្ស ហិតត្ថាយ, បញ្ញាសម្បត្តិយា ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកហិតូបទេសកោតិ. ពហុជនសុខាយាតិ ពហុជនស្ស សុខត្ថាយ, ចាគសម្បត្តិយា ឧបករណសុខស្ស ទាយកោតិ. លោកានុកម្បាយាតិ លោកស្ស អនុកម្បត្ថាយ, មេត្តាករុណាសម្បត្តិយា មាតាបិតរោ វិយ លោកស្ស រក្ខិតា គោបយិតាតិ. អត្ថាយ ហិតាយ សុខាយ ទេវមនុស្សានន្តិ ឥធ ទេវមនុស្សគ្គហណេន ច ភព្ពបុគ្គលវេនេយ្យសត្តេយេវ គហេត្វា តេសំ និព្ពានមគ្គផលាធិគមាយ អត្តនោ ឧប្បត្តិំ ទស្សេតីតិ វេទិតព្ពោ. អត្ថាយាតិ ហិ វុត្តេ បរមត្ថត្ថាយ និព្ពានាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. ហិតាយាតិ វុត្តេ តំ សម្បាបកមគ្គត្ថាយាតិ វុត្តំ ហោតិ, និព្ពានសម្បាបកមគ្គតោ ហិ ឧត្តរិ ហិតំ នាម នត្ថិ. សុខាយាតិ វុត្តេ ផលសមាបត្តិសុខត្ថាយាតិ វុត្តំ ហោតិ, តតោ ឧត្តរិ សុខាភាវតោ. វុត្តញ្ចេតំ ‘‘អយំ សមាធិ បច្ចុប្បន្នសុខោ ចេវ អាយតិញ្ច សុខវិបាកោ’’តិ (ទី. និ. ៣.៣៥៥; អ. និ. ៥.២៧; វិភ. ៨០៤).

អសម្មោហវិហារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥១. ឯវំ ¶ ភគវា ពុទ្ធគុណបដិលាភាវសានំ អត្តនោ អសម្មោហវិហារំ ព្រាហ្មណស្ស ទស្សេត្វា ឥទានិ យាយ បដិបទាយ តំ កោដិប្បត្តំ អសម្មោហវិហារំ អធិគតោ, តំ បុព្ពភាគតោ បភុតិ ទស្សេតុំ អារទ្ធំ ខោ បន មេ ព្រាហ្មណាតិអាទិមាហ.

កេចិ បនាហុ ‘‘ឥមំ អសម្មោហវិហារំ សុត្វា ព្រាហ្មណស្ស ចិត្តមេវំ ឧប្បន្នំ ‘កាយ នុ ខោ បដិបទាយ ឥមំ បត្តោ’តិ, តស្ស ចិត្តមញ្ញាយ ឥមាយាហំ បដិបទាយ ឥមំ ឧត្តមំ អសម្មោហវិហារំ បត្តោតិ ទស្សេន្តោ ឯវមាហា’’តិ.

តត្ថ ¶ ¶ អារទ្ធំ ខោ បន មេ, ព្រាហ្មណ, វីរិយំ អហោសីតិ, ព្រាហ្មណ, ន មយា អយំ ឧត្តមោ អសម្មោហវិហារោ កុសីតេន មុដ្ឋស្សតិនា សារទ្ធកាយេន វិក្ខិត្តចិត្តេន វា អធិគតោ, អបិច ខោ តទធិគមាយ អារទ្ធំ ខោ បន មេ វីរិយំ អហោសិ, ពោធិមណ្ឌេ និសិន្នេន មយា ចតុរង្គវីរិយំ អារទ្ធំ អហោសិ, បគ្គហិតំ អសិថិលប្បវត្តិតន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អារទ្ធត្តាយេវ ច មេតំ អសល្លីនំ អហោសិ.

ឧបដ្ឋិតា សតិ អសម្មុដ្ឋាតិ ន កេវលញ្ច វីរិយមេវ, សតិបិ មេ អារម្មណាភិមុខីភាវេន ឧបដ្ឋិតា អហោសិ. ឧបដ្ឋិតត្តាយេវ ច អសម្មុដ្ឋា. បស្សទ្ធោ កាយោតិ កាយចិត្តប្បស្សទ្ធិសម្ភវេន កាយោបិ មេ បស្សទ្ធោ អហោសិ. តត្ថ យស្មា នាមកាយេ បស្សទ្ធេ រូបកាយោបិ បស្សទ្ធោយេវ ហោតិ, តស្មា នាមកាយោ រូបកាយោតិ អវិសេសេត្វាវ បស្សទ្ធោ កាយោតិ វុត្តំ. អសារទ្ធោតិ សោ ច ខោ បស្សទ្ធត្តាយេវ អសារទ្ធោ, វិគតទរថោតិ វុត្តំ ហោតិ. សមាហិតំ ចិត្តំ ឯកគ្គន្តិ ចិត្តម្បិ មេ សម្មា អាហិតំ សុដ្ឋុ ឋបិតំ អប្បិតំ វិយ អហោសិ. សមាហិតត្តា ឯវ ច ឯកគ្គំ អចលំ និប្ផន្ទនន្តិ, ឯត្តាវតា ឈានស្ស បុព្ពភាគបដិបទា កថិតា ហោតិ.

ឥទានិ ឥមាយ បដិបទាយ អធិគតំ បឋមជ្ឈានំ អាទិំ កត្វា វិជ្ជាត្តយបរិយោសានំ វិសេសំ ទស្សេន្តោ សោ ខោ អហន្តិអាទិមាហ. តត្ថ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ… ចតុត្ថជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ ¶ វិហាសិន្តិ ឯត្ថ តាវ យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ បថវីកសិណកថាយំ វុត្តំ. កេវលញ្ហិ តត្ថ ‘‘ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ អាគតំ, ឥធ ‘‘វិហាសិ’’ន្តិ, អយមេវ វិសេសោ. កិំ កត្វា បន ភគវា ឥមានិ ឈានានិ ឧបសម្បជ្ជ វិហាសីតិ, កម្មដ្ឋានំ ភាវេត្វា. កតរំ? អានាបានស្សតិកម្មដ្ឋានំ.

ឥមានិ ច បន ចត្តារិ ឈានានិ កេសញ្ចិ ចិត្តេកគ្គតត្ថានិ ហោន្តិ, កេសញ្ចិ វិបស្សនាបាទកានិ, កេសញ្ចិ អភិញ្ញាបាទកានិ, កេសញ្ចិ និរោធបាទកានិ, កេសញ្ចិ ភវោក្កមនត្ថានិ. តត្ថ ខីណាសវានំ ចិត្តេកគ្គតត្ថានិ ហោន្តិ. តេ ហិ សមាបជ្ជិត្វា ¶ ឯកគ្គចិត្តា សុខំ ទិវសំ វិហរិស្សាមាតិ ឥច្ចេវំ កសិណបរិកម្មំ កត្វា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេន្តិ. សេក្ខបុថុជ្ជនានំ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ សមាហិតេន ចិត្តេន វិបស្សិស្សាមាតិ និព្ពត្តេន្តានំ វិបស្សនាបាទកានិ ហោន្តិ. យេ បន អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ‘‘ឯកោបិ ¶ ហុត្វា ពហុធា ហោតី’’តិ (ទី. និ. ១.២៣៨; បដិ. ម. ១.១០២) វុត្តនយា អភិញ្ញាយោ បត្ថេន្តា និព្ពត្តេន្តិ, តេសំ អភិញ្ញាបាទកានិ ហោន្តិ. យេ បន អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា សត្តាហំ អចិត្តា ហុត្វា ទិដ្ឋេវ ធម្មេ និរោធំ និព្ពានំ បត្វា សុខំ វិហរិស្សាមាតិ និព្ពត្តេន្តិ, តេសំ និរោធបាទកានិ ហោន្តិ. យេ បន អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា អបរិហីនជ្ឈានា ព្រហ្មលោកេ ឧប្បជ្ជិស្សាមាតិ និព្ពត្តេន្តិ, តេសំ ភវោក្កមនត្ថានិ ហោន្តិ.

ភគវតា បនិទំ ចតុត្ថជ្ឈានំ ពោធិរុក្ខមូលេ និព្ពត្តិតំ, តំ តស្ស វិបស្សនាបាទកញ្ចេវ អហោសិ អភិញ្ញាបាទកញ្ច សព្ពកិច្ចសាធកញ្ច, សព្ពលោកិយលោកុត្តរគុណទាយកន្តិ វេទិតព្ពំ.

បុព្ពភាគបដិបទាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥២. យេសញ្ច ¶ គុណានំ ទាយកំ អហោសិ, តេសំ ឯកទេសំ ទស្សេន្តោ សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេតិអាទិមាហ. តត្ថ ទ្វិន្នំ វិជ្ជានំ អនុបទវណ្ណនា ចេវ ភាវនានយោ ច វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតោ. កេវលញ្ហិ តត្ថ ‘‘សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ…បេ… អភិនិន្នាមេតី’’តិ វុត្តំ, ឥធ ‘‘អភិនិន្នាមេសិ’’ន្តិ. អយំ ខោ មេ ព្រាហ្មណាតិ អយញ្ច អប្បនាវារោ តត្ថ អនាគតោតិ អយមេវ វិសេសោ. តត្ថ សោតិ សោ អហំ. អភិនិន្នាមេសិន្តិ អភិនីហរិំ. អភិនិន្នាមេសិន្តិ ច វចនតោ សោតិ ឯត្ថ សោ អហន្តិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

យស្មា ចិទំ ភគវតោ វសេន បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ អាគតំ, តស្មា ‘‘សោ តតោ ចុតោ ឥធូបបន្នោ’’តិ ឯត្ថ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា. ឯត្ថ ហិ សោ តតោ ចុតោតិ បដិនិវត្តន្តស្ស បច្ចវេក្ខណំ. តស្មា ឥធូបបន្នោតិ ឥមិស្សា ឥធូបបត្តិយា អនន្តរំ. អមុត្រ ឧទបាទិន្តិ តុសិតភវនំ សន្ធាយាហាតិ វេទិតព្ពោ. តត្រាបាសិំ ឯវំនាមោតិ តត្រាបិ តុសិតភវនេ សេតកេតុ នាម ទេវបុត្តោ អហោសិំ. ឯវំគោត្តោតិ តាហិ ទេវតាហិ សទ្ធិំ ឯកគោត្តោ. ឯវំវណ្ណោតិ សុវណ្ណវណ្ណោ. ឯវមាហារោតិ ទិព្ពសុធាហារោ. ឯវំសុខទុក្ខប្បដិសំវេទីតិ ឯវំ ទិព្ពសុខបដិសំវេទី. ទុក្ខំ បន សង្ខារទុក្ខមត្តមេវ ¶ . ឯវមាយុបរិយន្តោតិ ឯវំ សត្តបញ្ញាសវស្សកោដិសដ្ឋិវស្សសតសហស្សាយុបរិយន្តោ. សោ ¶ តតោ ចុតោតិ សោ អហំ តតោ តុសិតភវនតោ ចុតោ. ឥធូបបន្នោតិ ឥធ មហាមាយាយ ទេវិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តោ.

អយំ ខោ មេ ព្រាហ្មណាតិអាទីសុ មេតិ មយា. វិជ្ជាតិ វិទិតករណដ្ឋេន វិជ្ជា. កិំ វិទិតំ ករោតិ? បុព្ពេនិវាសំ. អវិជ្ជាតិ តស្សេវ បុព្ពេនិវាសស្ស អវិទិតករណដ្ឋេន តប្បដិច្ឆាទកោ មោហោ វុច្ចតិ. តមោតិ ស្វេវ មោហោ បដិច្ឆាទកដ្ឋេន ‘‘តមោ’’តិ វុច្ចតិ. អាលោកោតិ សាយេវ វិជ្ជា ឱភាសករណដ្ឋេន ‘‘អាលោកោ’’តិ វុច្ចតិ. ឯត្ថ ច វិជ្ជា អធិគតាតិ អយំ អត្ថោ, សេសំ បសំសាវចនំ. យោជនា បនេត្ថ អយំ ខោ មេ វិជ្ជា អធិគតា, តស្ស មេ អធិគតវិជ្ជស្ស អវិជ្ជា វិហតា, វិនដ្ឋាតិ អត្ថោ. កស្មា? យស្មា វិជ្ជា ឧប្បន្នា. ឯស នយោ ឥតរស្មិម្បិ បទទ្វយេ.

យថា ¶ តន្តិ ឯត្ថ យថាតិ ឱបម្មេ. តន្តិ និបាតោ. សតិយា អវិប្បវាសេន អប្បមត្តស្ស. វីរិយាតាបេន អាតាបិនោ. កាយេ ច ជីវិតេ ច អនបេក្ខតាយ បហិតត្តស្ស, បេសិតត្តស្សាតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘យថា អប្បមត្តស្ស អាតាបិនោ បហិតត្តស្ស វិហរតោ អវិជ្ជា វិហញ្ញេយ្យ, វិជ្ជា ឧប្បជ្ជេយ្យ. តមោ វិហញ្ញេយ្យ, អាលោកោ ឧប្បជ្ជេយ្យ. ឯវមេវ មម អវិជ្ជា វិហតា, វិជ្ជា ឧប្បន្នា. តមោ វិហតោ, អាលោកោ ឧប្បន្នោ. ឯតស្ស មេ បធានានុយោគស្ស អនុរូបមេវ ផលំ លទ្ធ’’ន្តិ.

បុព្ពេនិវាសកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥៣. ចុតូបបាតកថាយំ យស្មា ឥធ ភគវតោ វសេន បាឡិ អាគតា, តស្មា ‘‘បស្សាមិ បជានាមី’’តិ វុត្តំ, អយំ វិសេសោ. សេសំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តសទិសមេវ.

ឯត្ថ បន វិជ្ជាតិ ទិព្ពចក្ខុញាណវិជ្ជា. អវិជ្ជាតិ សត្តានំ ចុតិបដិសន្ធិបដិច្ឆាទិកា អវិជ្ជា. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ. យស្មា ច បូរិតបារមីនំ មហាសត្តានំ បរិកម្មកិច្ចំ នាម នត្ថិ. តេ ហិ ចិត្តេ អភិនិន្នាមិតមត្តេយេវ អនេកវិហិតំ ¶ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តិ, ទិព្ពេន ចក្ខុនា សត្តេ បស្សន្តិ. តស្មា យោ តត្ថ បរិកម្មំ អាទិំ កត្វា ភាវនានយោ វុត្តោ, ន តេន ឥធ អត្ថោតិ.

ទិព្ពចក្ខុញាណកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥៤. តតិយវិជ្ជាយ សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេតិ វិបស្សនាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានចិត្តំ វេទិតព្ពំ. អាសវានំ ខយញាណាយាតិ ¶ អរហត្តមគ្គញាណត្ថាយ. អរហត្តមគ្គោ ហិ អាសវវិនាសនតោ អាសវានំ ខយោតិ វុច្ចតិ, តត្រ ចេតំ ញាណំ, តប្បរិយាបន្នត្តាតិ. ចិត្តំ អភិនិន្នាមេសិន្តិ ¶ វិបស្សនាចិត្តំ អភិនីហរិំ. សោ ឥទំ ទុក្ខន្តិ ឯវមាទីសុ ‘‘ឯត្តកំ ទុក្ខំ, ន ឥតោ ភិយ្យោ’’តិ សព្ពម្បិ ទុក្ខសច្ចំ សរសលក្ខណបដិវេធេន យថាភូតំ អព្ភញ្ញាសិំ ជានិំ បដិវិជ្ឈិំ. តស្ស ច ទុក្ខស្ស និព្ពត្តិកំ តណ្ហំ អយំ ទុក្ខសមុទយោតិ. តទុភយម្បិ យំ ឋានំ បត្វា និរុជ្ឈតិ, តំ តេសំ អប្បវត្តិំ និព្ពានំ អយំ ទុក្ខនិរោធោតិ. តស្ស សម្បាបកំ អរិយមគ្គំ អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ សរសលក្ខណបដិវេធេន យថាភូតំ អព្ភញ្ញាសិំ ជានិំ បដិវិជ្ឈិន្តិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឯវំ សរូបតោ សច្ចានិ ទស្សេត្វា ឥទានិ កិលេសវសេន បរិយាយតោ ទស្សេន្តោ ឥមេ អាសវាតិអាទិមាហ. តស្ស មេ ឯវំ ជានតោ ឯវំ បស្សតោតិ តស្ស មយ្ហំ ឯវំ ជានន្តស្ស ឯវំ បស្សន្តស្ស. សហ វិបស្សនាយ កោដិប្បត្តំ មគ្គំ កថេតិ. កាមាសវាតិ កាមាសវតោ. វិមុច្ចិត្ថាតិ ឥមិនា ផលក្ខណំ ទស្សេតិ, មគ្គក្ខណេ ហិ ចិត្តំ វិមុច្ចតិ, ផលក្ខណេ វិមុត្តំ ហោតិ. វិមុត្តស្មិំ វិមុត្តមិតិ ញាណន្តិ ឥមិនា បច្ចវេក្ខណញាណំ ទស្សេតិ. ខីណា ជាតីតិអាទីហិ តស្ស ភូមិំ, តេន ហិ ញាណេន ភគវា បច្ចវេក្ខន្តោ ‘‘ខីណា ជាតី’’តិអាទីនិ អព្ភញ្ញាសិ. កតមា បន ភគវតោ ជាតិ ខីណា, កថញ្ច នំ អព្ភញ្ញាសីតិ? ន តាវស្ស អតីតា ជាតិ ខីណា, បុព្ពេវ ខីណត្តា, ន អនាគតា, អនាគតេ វាយាមាភាវតោ, ន បច្ចុប្បន្នា, វិជ្ជមានត្តា. យា បន មគ្គស្ស អភាវិតត្តា ឧប្បជ្ជេយ្យ ឯកចតុបញ្ចវោការភវេសុ ឯកចតុបញ្ចក្ខន្ធភេទា ជាតិ, សា មគ្គស្ស ភាវិតត្តា អនុប្បាទធម្មតំ អាបជ្ជនេន ខីណា, តំ សោ មគ្គភាវនាយ បហីនកិលេសេ បច្ចវេក្ខិត្វា ‘‘កិលេសាភាវេ វិជ្ជមានម្បិ កម្មំ អាយតិំ អប្បដិសន្ធិកំ ហោតី’’តិ ជានន្តោ អព្ភញ្ញាសិ.

វុសិតន្តិ ¶ វុត្ថំ បរិវុត្ថំ, កតំ ចរិតំ និដ្ឋិតន្តិ អត្ថោ. ព្រហ្មចរិយន្តិ មគ្គព្រហ្មចរិយំ, បុថុជ្ជនកល្យាណកេន ហិ សទ្ធិំ សត្តសេក្ខា ព្រហ្មចរិយវាសំ វសន្តិ នាម, ខីណាសវោ វុត្ថវាសោ. តស្មា ភគវា អត្តនោ ព្រហ្មចរិយវាសំ បច្ចវេក្ខន្តោ ‘‘វុសិតំ ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ អព្ភញ្ញាសិ. កតំ ករណីយន្តិ ចតូសុ ¶ សច្ចេសុ ចតូហិ មគ្គេហិ បរិញ្ញាបហានសច្ឆិកិរិយាភាវនាវសេន សោឡសវិធម្បិ កិច្ចំ និដ្ឋាបិតន្តិ អត្ថោ. បុថុជ្ជនកល្យាណកាទយោ ហិ តំ កិច្ចំ ករោន្តិ, ខីណាសវោ កតករណីយោ. តស្មា ភគវា អត្តនោ ករណីយំ បច្ចវេក្ខន្តោ ‘‘កតំ ករណីយ’’ន្តិ អព្ភញ្ញាសិ.

នាបរំ ¶ ឥត្ថត្តាយាតិ ឥទានិ បុន ឥត្ថភាវាយ ឯវំសោឡសកិច្ចភាវាយ, កិលេសក្ខយាយ វា មគ្គភាវនាកិច្ចំ មេ នត្ថីតិ អព្ភញ្ញាសិ. អថ វា ឥត្ថត្តាយាតិ ឥត្ថភាវតោ ឥមស្មា ឯវំបការា ឥទានិ វត្តមានក្ខន្ធសន្តានា អបរំ ខន្ធសន្តានំ មយ្ហំ នត្ថិ. ឥមេ បន បញ្ចក្ខន្ធា បរិញ្ញាតា តិដ្ឋន្តិ ឆិន្នមូលកា រុក្ខា វិយ. តេ ចរិមកវិញ្ញាណនិរោធេន អនុបាទានោ វិយ ជាតវេទោ និព្ពាយិស្សន្តីតិ អព្ភញ្ញាសិ.

ឥទានិ ឯវំ បច្ចវេក្ខណញាណបរិគ្គហិតំ អាសវានំ ខយញាណាធិគមំ ព្រាហ្មណស្ស ទស្សេន្តោ, អយំ ខោ មេ ព្រាហ្មណាតិអាទិមាហ. តត្ថ វិជ្ជាតិ អរហត្តមគ្គញាណវិជ្ជា. អវិជ្ជាតិ ចតុសច្ចបដិច្ឆាទិកា អវិជ្ជា. សេសំ វុត្តនយមេវ. ឯត្តាវតា ច បុព្ពេនិវាសញាណេន អតីតំសញាណំ, ទិព្ពចក្ខុនា បច្ចុប្បន្នានាគតំសញាណំ, អាសវក្ខយេន សកលលោកិយលោកុត្តរគុណន្តិ ឯវំ តីហិ វិជ្ជាហិ សព្ពេបិ សព្ពញ្ញុគុណេ សង្គហេត្វា បកាសេន្តោ អត្តនោ អសម្មោហវិហារំ ព្រាហ្មណស្ស ទស្សេសិ.

អាសវក្ខយញាណកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥៥. ឯវំ វុត្តេ កិរ ព្រាហ្មណោ ចិន្តេសិ – ‘‘សមណោ គោតមោ សព្ពញ្ញុតំ បដិជានាតិ, អជ្ជាបិ ច អរញ្ញវាសំ ន វិជហតិ, អត្ថិ នុ ខ្វស្ស អញ្ញម្បិ កិញ្ចិ ករណីយ’’ន្តិ. អថស្ស ភគវា អជ្ឈាសយំ វិទិត្វា ឥមិនា អជ្ឈាសយានុសន្ធិនា, សិយា ខោ បន តេតិអាទិមាហ. តត្ថ សិយា ខោ បន តេ, ព្រាហ្មណ, ឯវមស្សាតិ, ព្រាហ្មណ, កទាចិ តុយ្ហំ ឯវំ ភវេយ្យ. ន ខោ បនេតំ ព្រាហ្មណ ឯវំ ទដ្ឋព្ពន្តិ ឯតំ ខោ បន, ព្រាហ្មណ, តយា មយ្ហំ បន្តសេនាសនបដិសេវនំ ¶ អវីតរាគាទិតាយាតិ ឯវំ ន ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ បន្តសេនាសនបដិសេវនេ អការណំ បដិក្ខិបិត្វា ការណំ ទស្សេន្តោ ទ្វេ ខោ អហន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អត្ថោយេវ អត្ថវសោ. តស្មា ទ្វេ ខោ អហំ, ព្រាហ្មណ, អត្ថវសេតិ អហំ ខោ, ព្រាហ្មណ, ទ្វេ អត្ថេ ទ្វេ ការណានិ សម្បស្សមានោតិ វុត្តំ ហោតិ. អត្តនោ ច ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារន្តិ ឯត្ថ ទិដ្ឋធម្មោ នាម អយំ បច្ចក្ខោ អត្តភាវោ. សុខវិហារោ នាម ចតុន្នម្បិ ឥរិយាបថវិហារានំ ផាសុតា, ឯកកស្ស ហិ ¶ ¶ អរញ្ញេ អន្តមសោ ឧច្ចារបស្សាវកិច្ចំ ឧបាទាយ សព្ពេវ ឥរិយាបថា ផាសុកា ហោន្តិ, តស្មា ទិដ្ឋធម្មស្ស សុខវិហារន្តិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ. បច្ឆិមញ្ច ជនតំ អនុកម្បមានោតិ កថំ អរញ្ញវាសេន បច្ឆិមា ជនតា អនុកម្បិតា ហោតិ? សទ្ធាបព្ពជិតា ហិ កុលបុត្តា ភគវតោ អរញ្ញវាសំ ទិស្វា ភគវាបិ នាម អរញ្ញសេនាសនានិ ន មុញ្ចតិ, យស្ស នេវត្ថិ បរិញ្ញាតព្ពំ ន បហាតព្ពំ ន ភាវេតព្ពំ ន សច្ឆិកាតព្ពំ, កិមង្គំ បន មយន្តិ ចិន្តេត្វា តត្ថ វសិតព្ពមេវ មញ្ញិស្សន្តិ. ឯវំ ខិប្បមេវ ទុក្ខស្សន្តករា ភវិស្សន្តិ. ឯវំ បច្ឆិមា ជនតា អនុកម្បិតា ហោតិ. ឯតមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បច្ឆិមញ្ច ជនតំ អនុកម្បមានោ’’តិ.

អរញ្ញវាសការណវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥៦. តំ សុត្វា អត្តមនោ ព្រាហ្មណោ អនុកម្បិតរូបាតិអាទិមាហ. តត្ថ អនុកម្បិតរូបាតិ អនុកម្បិតជាតិកា អនុកម្បិតសភាវា. ជនតាតិ ជនសមូហោ. យថា តំ អរហតា សម្មាសម្ពុទ្ធេនាតិ យថា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អនុកម្បេយ្យ, តថេវ អនុកម្បិតរូបាតិ.

ឯវញ្ច បន វត្វា បុន តំ ភគវតោ ធម្មទេសនំ អព្ភនុមោទមានោ ភគវន្តំ ឯតទវោច អភិក្កន្តំ, ភោ គោតម, អភិក្កន្តំ, ភោ គោតមាតិ. តត្ថាយំ អភិក្កន្តសទ្ទោ ខយសុន្ទរាភិរូបអព្ភនុមោទនេសុ ទិស្សតិ. ‘‘អភិក្កន្តា, ភន្តេ, រត្តិ, និក្ខន្តោ បឋមោ យាមោ, ចិរនិសិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិអាទីសុ (ចូឡវ. ៣៨៣; អ. និ. ៨.២០) ហិ ខយេ ទិស្សតិ. ‘‘អយំ ឥមេសំ ចតុន្នំ បុគ្គលានំ អភិក្កន្តតរោ ច បណីតតរោ ចា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.១០០) សុន្ទរេ.

‘‘កោ ¶ មេ វន្ទតិ បាទានិ, ឥទ្ធិយា យសសា ជលំ;

អភិក្កន្តេន វណ្ណេន, សព្ពា ឱភាសយំ ទិសា’’តិ. –

អាទីសុ (វិ. វ. ៨៥៧) អភិរូបេ. ‘‘អភិក្កន្តំ, ភន្តេ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៥០; បារា. ១៥) អព្ភនុមោទនេ ¶ . ឥធាបិ អព្ភនុមោទនេយេវ. យស្មា ច អព្ភនុមោទនេ, តស្មា សាធុ សាធុ ភោ, គោតមាតិ វុត្តំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

‘‘ភយេ កោធេ បសំសាយំ, តុរិតេ កោតូហលច្ឆរេ;

ហាសេ សោកេ បសាទេ ច, ករេ អាមេឌិតំ ពុធោ’’តិ. –

ឥមិនា ច លក្ខណេន ឥធ បសាទវសេន បសំសាវសេន ចាយំ ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. អថ ¶ វា អភិក្កន្តន្តិ អភិកន្តំ. អតិឥដ្ឋំ អតិមនាបំ, អតិសុន្ទរន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

តត្ថ ឯកេន អភិក្កន្តសទ្ទេន ទេសនំ ថោមេតិ, ឯកេន អត្តនោ បសាទំ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – អភិក្កន្តំ, ភោ គោតម, យទិទំ ភោតោ គោតមស្ស ធម្មទេសនា, អភិក្កន្តំ យទិទំ ភោតោ គោតមស្ស ធម្មទេសនំ អាគម្ម មម បសាទោតិ. ភគវតោយេវ វា វចនំ ទ្វេ ទ្វេ អត្ថេ សន្ធាយ ថោមេតិ – ភោតោ គោតមស្ស វចនំ អភិក្កន្តំ ទោសនាសនតោ, អភិក្កន្តំ គុណាធិគមនតោ, តថា សទ្ធាជននតោ, បញ្ញាជននតោ, សាត្ថតោ, សព្យញ្ជនតោ, ឧត្តានបទតោ, គម្ភីរត្ថតោ, កណ្ណសុខតោ, ហទយង្គមតោ, អនត្តុក្កំសនតោ, អបរវម្ភនតោ, ករុណាសីតលតោ, បញ្ញាវទាតតោ, អាបាថរមណីយតោ, វិមទ្ទក្ខមតោ, សុយ្យមានសុខតោ, វីមំសីយមានហិតតោតិ ឯវមាទីហិ យោជេតព្ពំ.

តតោ បរម្បិ ចតូហិ ឧបមាហិ ទេសនំយេវ ថោមេតិ. តត្ថ និក្កុជ្ជិតន្តិ អធោមុខឋបិតំ, ហេដ្ឋាមុខជាតំ វា. ឧក្កុជ្ជេយ្យាតិ ឧបរិ មុខំ ករេយ្យ. បដិច្ឆន្នន្តិ តិណបណ្ណាទិច្ឆាទិតំ. វិវរេយ្យាតិ ឧគ្ឃាដេយ្យ. មូឡ្ហស្សាតិ ទិសាមូឡ្ហស្ស. មគ្គំ អាចិក្ខេយ្យាតិ ហត្ថេ គហេត្វា ‘‘ឯស មគ្គោ’’តិ វទេយ្យ. អន្ធការេតិ កាឡបក្ខចាតុទ្ទសីអឌ្ឍរត្តឃនវនសណ្ឌមេឃបដលេហិ ចតុរង្គេ តមេ, អយំ តាវ អនុត្តានបទត្ថោ.

អយំ បន អធិប្បាយយោជនា – យថា កោចិ និក្កុជ្ជិតំ ឧក្កុជ្ជេយ្យ, ឯវំ សទ្ធម្មវិមុខំ អសទ្ធម្មេ បតិតំ មំ អសទ្ធម្មា វុដ្ឋាបេន្តេន, យថា បដិច្ឆន្នំ វិវរេយ្យ ¶ . ឯវំ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនន្តរធានតោ បភុតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិគហនបដិច្ឆន្នំ សាសនំ វិវរន្តេន, យថា ¶ មូឡ្ហស្ស មគ្គំ អាចិក្ខេយ្យ, ឯវំ កុម្មគ្គមិច្ឆាមគ្គប្បដិបន្នស្ស មេ សគ្គមោក្ខមគ្គំ អាចិក្ខន្តេន, យថា អន្ធការេ តេលបជ្ជោតំ ធារេយ្យ, ឯវំ មោហន្ធការេ និមុគ្គស្ស មេ ពុទ្ធាទិរតនរូបានិ អបស្សតោ តប្បដិច្ឆាទកមោហន្ធការវិទ្ធំសកទេសនាបជ្ជោតធារណេន មយ្ហំ ភោតា គោតមេន ឯតេហិ បរិយាយេហិ បកាសិតត្តា អនេកបរិយាយេន ធម្មោ បកាសិតោតិ.

ទេសនានុមោទនាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឯវំ ទេសនំ ថោមេត្វា ឥមាយ ទេសនាយ រតនត្តយបសន្នចិត្តោ បសន្នាការំ ករោន្តោ ឯសាហន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ឯសាហន្តិ ឯសោ អហំ. ភវន្តំ គោតមំ សរណំ គច្ឆាមីតិ ភវំ មេ គោតមោ សរណំ បរាយណំ, អឃស្ស តាតា ¶ , ហិតស្ស ច វិធាតាតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន ភវន្តំ គោតមំ គច្ឆាមិ, ភជាមិ, សេវាមិ, បយិរុបាសាមិ, ឯវំ វា ជានាមិ, ពុជ្ឈាមីតិ. យេសញ្ហិ ធាតូនំ គតិអត្ថោ, ពុទ្ធិបិ តេសំ អត្ថោ. តស្មា គច្ឆាមីតិ ឥមស្ស ជានាមិ, ពុជ្ឈាមីតិ អយមត្ថោ វុត្តោ. ធម្មញ្ច ភិក្ខុសង្ឃញ្ចាតិ ឯត្ថ បន អធិគតមគ្គេ សច្ឆិកតនិរោធេ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ ច អបាយេសុ អបតមានេ ធារេតីតិ ធម្មោ, សោ អត្ថតោ អរិយមគ្គោ ចេវ និព្ពានញ្ច. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, ធម្មា សង្ខតា, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិ (អ. និ. ៤.៣៤) វិត្ថារោ. ន កេវលញ្ច អរិយមគ្គោ ចេវ និព្ពានញ្ច, អបិច ខោ អរិយផលេហិ សទ្ធិំ បរិយត្តិធម្មោបិ. វុត្តញ្ហេតំ ឆត្តមាណវកវិមានេ –

‘‘រាគវិរាគមនេជមសោកំ, ធម្មមសង្ខតមប្បដិកូលំ;

មធុរមិមំ បគុណំ សុវិភត្តំ, ធម្មមិមំ សរណត្ថមុបេហី’’តិ. (វិ. វ. ៨៨៧);

ឯត្ថ រាគវិរាគោតិ មគ្គោ កថិតោ. អនេជមសោកន្តិ ផលំ. ធម្មមសង្ខតន្តិ និព្ពានំ. អប្បដិកូលំ មធុរមិមំ បគុណំ សុវិភត្តន្តិ បិដកត្តយេន វិភត្តា សព្ពធម្មក្ខន្ធាតិ. ទិដ្ឋិសីលសង្ឃាតេន ¶ សំហតោតិ សង្ឃោ, សោ អត្ថតោ អដ្ឋ អរិយបុគ្គលសមូហោ. វុត្តញ្ហេតំ តស្មិំយេវ វិមានេ.

‘‘យត្ថ ¶ ច ទិន្នមហប្ផលមាហុ, ចតូសុ សុចីសុ បុរិសយុគេសុ;

អដ្ឋ ច បុគ្គល ធម្មទសា តេ, សង្ឃមិមំ សរណត្ថមុបេហី’’តិ. (វិ. វ. ៨៨៨);

ភិក្ខូនំ សង្ឃោ ភិក្ខុសង្ឃោ. ឯត្តាវតា ព្រាហ្មណោ តីណិ សរណគមនានិ បដិវេទេសិ.

ឥទានិ តេសុ សរណគមនេសុ កោសល្លត្ថំ សរណំ, សរណគមនំ. យោ ច សរណំ គច្ឆតិ, សរណគមនប្បភេទោ ¶ , សរណគមនស្ស ផលំ, សំកិលេសោ, ភេទោតិ អយំ វិធិ វេទិតព្ពោ. សេយ្យថិទំ – បទត្ថតោ តាវ ហិំសតីតិ សរណំ, សរណគតានំ តេនេវ សរណគមនេន ភយំ សន្តាសំ ទុក្ខំ ទុគ្គតិបរិកិលេសំ ហនតិ វិនាសេតីតិ អត្ថោ, រតនត្តយស្សេវេតំ អធិវចនំ.

អថ វា ហិតេ បវត្តនេន អហិតា ច និវត្តនេន សត្តានំ ភយំ ហិំសតិ ពុទ្ធោ. ភវកន្តារា ឧត្តារណេន អស្សាសទានេន ច ធម្មោ. អប្បកានម្បិ ការានំ វិបុលផលបដិលាភករណេន សង្ឃោ. តស្មា ឥមិនាបិ បរិយាយេន រតនត្តយំ សរណំ. តប្បសាទតគ្គរុតាហិ វិហតកិលេសោ តប្បរាយណតាការប្បវត្តោ ចិត្តុប្បាទោ សរណគមនំ. តំសមង្គិសត្តោ សរណំ គច្ឆតិ, វុត្តប្បការេន ចិត្តុប្បាទេន ឯតានិ មេ តីណិ សរណានិ សរណំ, ឯតានិ បរាយណន្តិ ឯវំ ឧបេតីតិ អត្ថោ. ឯវំ តាវ សរណំ សរណគមនំ យោ ច សរណំ គច្ឆតីតិ ឥទំ តយំ វេទិតព្ពំ.

សរណគមនប្បភេទេ បន ទុវិធំ សរណគមនំ លោកុត្តរំ លោកិយញ្ច. តត្ថ លោកុត្តរំ ទិដ្ឋសច្ចានំ ¶ មគ្គក្ខណេ សរណគមនុបក្កិលេសសមុច្ឆេទេន អារម្មណតោ និព្ពានារម្មណំ ហុត្វា កិច្ចតោ សកលេបិ រតនត្តយេ ឥជ្ឈតិ. លោកិយំ បុថុជ្ជនានំ សរណគមនុបក្កិលេសវិក្ខម្ភនេន អារម្មណតោ ពុទ្ធាទិគុណារម្មណំ ហុត្វា ឥជ្ឈតិ, តំ អត្ថតោ ពុទ្ធាទីសុ វត្ថូសុ សទ្ធាបដិលាភោ, សទ្ធាមូលិកា ច សម្មាទិដ្ឋិ ទសសុ បុញ្ញកិរិយវត្ថូសុ ទិដ្ឋិជុកម្មន្តិ វុច្ចតិ.

តយិទំ ចតុធា បវត្តតិ អត្តសន្និយ្យាតនេន តប្បរាយណតាយ សិស្សភាវូបគមនេន បណិបាតេនាតិ. តត្ថ អត្តសន្និយ្យាតនំ នាម ‘‘អជ្ជ ¶ អាទិំ កត្វា អហំ អត្តានំ ពុទ្ធស្ស និយ្យាតេមិ, ធម្មស្ស, សង្ឃស្សា’’តិ ឯវំ ពុទ្ធាទីនំ អត្តបរិច្ចជនំ. តប្បរាយណតា នាម ‘‘អជ្ជ អាទិំ កត្វា អហំ ពុទ្ធបរាយណោ, ធម្មបរាយណោ, សង្ឃបរាយណោ ឥតិ មំ ធារេថា’’តិ ឯវំ តប្បរាយណភាវោ. សិស្សភាវូបគមនំ នាម ‘‘អជ្ជ អាទិំ កត្វា អហំ ពុទ្ធស្ស អន្តេវាសិកោ, ធម្មស្ស, សង្ឃស្សាតិ មំ ធារេថា’’តិ ឯវំ សិស្សភាវូបគមោ. បណិបាតោ នាម ‘‘អជ្ជ អាទិំ កត្វា អហំ អភិវាទនបច្ចុដ្ឋានអញ្ជលិកម្មសាមីចិកម្មំ ពុទ្ធាទីនំយេវ តិណ្ណំ វត្ថូនំ ករោមិ, ឥតិ មំ ធារេថា’’តិ ឯវំ ពុទ្ធាទីសុ ¶ បរមនិបច្ចការោ. ឥមេសញ្ហិ ចតុន្នំ អាការានំ អញ្ញតរម្បិ ករោន្តេន គហិតំយេវ ហោតិ សរណគមនំ.

អបិច ភគវតោ អត្តានំ បរិច្ចជាមិ, ធម្មស្ស, សង្ឃស្ស អត្តានំ បរិច្ចជាមិ. ជីវិតំ បរិច្ចជាមិ, បរិច្ចត្តោយេវ មេ អត្តា, បរិច្ចត្តំយេវ មេ ជីវិតំ, ជីវិតបរិយន្តិកំ ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆាមិ, ពុទ្ធោ មេ សរណំ លេណំ តាណន្តិ ឯវម្បិ អត្តសន្និយ្យាតនំ វេទិតព្ពំ. ‘‘សត្ថារញ្ច វតាហំ បស្សេយ្យំ ភគវន្តមេវ បស្សេយ្យំ, សុគតញ្ច វតាហំ បស្សេយ្យំ ភគវន្តមេវ បស្សេយ្យំ, សម្មាសម្ពុទ្ធញ្ច វតាហំ បស្សេយ្យំ ភគវន្តមេវ បស្សេយ្យ’’ន្តិ (សំ. និ. ២.១៥៤) ឯវម្បិ មហាកស្សបស្ស សរណគមនំ វិយ សិស្សភាវូបគមនំ ទដ្ឋព្ពំ.

‘‘សោ អហំ វិចរិស្សាមិ, គាមា គាមំ បុរា បុរំ;

នមស្សមានោ សម្ពុទ្ធំ, ធម្មស្ស ច សុធម្មត’’ន្តិ. (សុ. និ. ១៩៤; សំ. និ. ១.២៤៦) –

ឯវម្បិ អាឡវកាទីនំ សរណគមនំ វិយ តប្បរាយណតា វេទិតព្ពា. ‘‘អថ ខោ ព្រហ្មាយុ ព្រាហ្មណោ ¶ ឧដ្ឋាយាសនា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា ភគវតោ បាទេសុ សិរសា និបតិត្វា ភគវតោ បាទានិ មុខេន ច បរិចុម្ពតិ, បាណីហិ ច បរិសម្ពាហតិ, នាមញ្ច សាវេតិ ព្រហ្មាយុ អហំ, ភោ គោតម, ព្រាហ្មណោ, ព្រហ្មាយុ អហំ, ភោ គោតម, ព្រាហ្មណោ’’តិ (ម. និ. ២.៣៩៤) ឯវម្បិ បណិបាតោ ទដ្ឋព្ពោ.

សោ បនេស ញាតិភយាចរិយទក្ខិណេយ្យវសេន ចតុព្ពិធោ ហោតិ. តត្ថ ទក្ខិណេយ្យបណិបាតេន សរណគមនំ ហោតិ, ន ឥតរេហិ. សេដ្ឋវសេនេវ ហិ សរណំ គយ្ហតិ, សេដ្ឋវសេន ភិជ្ជតិ, តស្មា យោ សាកិយោ ¶ វា កោលិយោ វា ‘‘ពុទ្ធោ អម្ហាកំ ញាតកោ’’តិ វន្ទតិ, អគ្គហិតមេវ ហោតិ សរណំ. យោ វា ‘‘សមណោ គោតមោ រាជបូជិតោ មហានុភាវោ, អវន្ទិយមានោ អនត្ថម្បិ ករេយ្យា’’តិ ភយេន វន្ទតិ, អគ្គហិតមេវ ហោតិ សរណំ. យោ វា ពោធិសត្តកាលេ ភគវតោ សន្តិកេ កិញ្ចិ ឧគ្គហិតំ សរមានោ ពុទ្ធកាលេ វា –

‘‘ឯកេន ភោគេ ភុញ្ជេយ្យ, ទ្វីហិ កម្មំ បយោជយេ;

ចតុត្ថញ្ច និធាបេយ្យ, អាបទាសុ ភវិស្សតី’’តិ. (ទី. និ. ៣.២៦៥) –

ឯវរូបំ អនុសាសនិំ ឧគ្គហេត្វា ‘‘អាចរិយោ មេ’’តិ វន្ទតិ, អគ្គហិតមេវ ¶ ហោតិ សរណំ. យោ បន ‘‘អយំ លោកេ អគ្គទក្ខិណេយ្យោ’’តិ វន្ទតិ, តេនេវ គហិតំ ហោតិ សរណំ.

ឯវំ គហិតសរណស្ស ច ឧបាសកស្ស វា ឧបាសិកាយ វា អញ្ញតិត្ថិយេសុ បព្ពជិតម្បិ ញាតិំ ‘‘ញាតកោ មេ អយ’’ន្តិ វន្ទតោ សរណគមនំ ន ភិជ្ជតិ, បគេវ អបព្ពជិតំ. តថា រាជានំ ភយវសេន វន្ទតោ, សោ ហិ រដ្ឋបូជិតត្តា អវន្ទិយមានោ អនត្ថម្បិ ករេយ្យាតិ. តថា យំកិញ្ចិ សិប្បំ សិក្ខាបកំ តិត្ថិយំ ‘‘អាចរិយោ មេ អយ’’ន្តិ វន្ទតោបិ ន ភិជ្ជតីតិ ឯវំ សរណគមនប្បភេទោ វេទិតព្ពោ.

ឯត្ថ ច លោកុត្តរស្ស សរណគមនស្ស ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ វិបាកផលំ, សព្ពទុក្ខក្ខយោ អានិសំសផលំ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘យោ ¶ ច ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច, សង្ឃញ្ច សរណំ គតោ;

ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ, សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតិ.

ទុក្ខំ ទុក្ខសមុប្បាទំ, ទុក្ខស្ស ច អតិក្កមំ;

អរិយញ្ចដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ, ទុក្ខូបសមគាមិនំ.

ឯតំ ខោ សរណំ ខេមំ, ឯតំ សរណមុត្តមំ;

ឯតំ សរណមាគម្ម, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ. (ធ. ប. ១៩០-១៩២);

អបិច និច្ចតោ អនុបគមនាទិវសេន បេតស្ស អានិសំសផលំ វេទិតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ, ‘‘អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ, យំ ទិដ្ឋិសម្បន្នោ បុគ្គលោ កញ្ចិ សង្ខារំ និច្ចតោ ឧបគច្ឆេយ្យ, សុខតោ ឧបគច្ឆេយ្យ, កញ្ចិ ធម្មំ អត្តតោ ឧបគច្ឆេយ្យ, មាតរំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ, បិតរំ អរហន្តំ ¶ ជីវិតា វោរោបេយ្យ, ទុដ្ឋចិត្តោ តថាគតស្ស លោហិតំ ឧប្បាទេយ្យ, សង្ឃំ ភិន្ទេយ្យ, អញ្ញំ សត្ថារំ ឧទ្ទិសេយ្យ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ (ម. និ. ៣.១២៨; អ. និ. ១.២៦៨-២៧៦).

លោកិយស្ស បន សរណគមនស្ស ភវសម្បទាបិ ភោគសម្បទាបិ ផលមេវ. វុត្តញ្ហេតំ –

ទេវកាយំ បរិបូរេស្សន្តី’’តិ. (សំ. និ. ១.៣៧);

អបរម្បិ ¶ វុត្តំ ‘‘អថ ខោ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ អសីតិយា ទេវតាសហស្សេហិ សទ្ធិំ យេនាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ, តេនុបសង្កមិ…បេ… ឯកមន្តំ ឋិតំ ខោ សក្កំ ទេវានមិន្ទំ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ ឯតទវោច ‘សាធុ ខោ ទេវានមិន្ទ ពុទ្ធំ សរណគមនំ ហោតិ, ពុទ្ធំ សរណគមនហេតុ ខោ ទេវានមិន្ទ ឯវមិធេកច្ចេ សត្តា កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ¶ ឧបបជ្ជន្តី’តិ. តេ អញ្ញេ ទេវេ ទសហិ ឋានេហិ អធិគណ្ហន្តិ ទិព្ពេន អាយុនា ទិព្ពេន វណ្ណេន សុខេន យសេន អាធិបតេយ្យេន ទិព្ពេហិ រូបេហិ សទ្ទេហិ គន្ធេហិ រសេហិ ផោដ្ឋព្ពេហី’’តិ (សំ. និ. ៤.៣៤១). ឯស នយោ ធម្មេ សង្ឃេ ច. អបិច វេលាមសុត្តាទិវសេនាបិ (អ. និ. ៩.២០) សរណគមនស្ស ផលវិសេសោ វេទិតព្ពោ. ឯវំ សរណគមនផលំ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ លោកិយសរណគមនំ តីសុ វត្ថូសុ អញ្ញាណសំសយមិច្ឆាញាណាទីហិ សំកិលិស្សតិ, ន មហាជុតិកំ ហោតិ, ន មហាវិប្ផារំ. លោកុត្តរស្ស នត្ថិ សំកិលេសោ. លោកិយស្ស ច សរណគមនស្ស ទុវិធោ ភេទោ សាវជ្ជោ អនវជ្ជោ ច. តត្ថ សាវជ្ជោ អញ្ញសត្ថារាទីសុ អត្តសន្និយ្យាតនាទីហិ ហោតិ, សោ អនិដ្ឋផលោ. អនវជ្ជោ កាលំ កិរិយាយ, សោ អវិបាកត្តា អផលោ. លោកុត្តរស្ស បន នេវត្ថិ ភេទោ. ភវន្តរេបិ ហិ អរិយសាវកោ អញ្ញសត្ថារំ ន ឧទ្ទិសតីតិ ឯវំ សរណគមនស្ស សំកិលេសោ ច ភេទោ ច វេទិតព្ពោតិ. ឧបាសកំ មំ ភវំ គោតមោ ធារេតូតិ មំ ភវំ គោតមោ ‘‘ឧបាសកោ អយ’’ន្តិ ឯវំ ធារេតុ, ជានាតូតិ អត្ថោ.

ឧបាសកវិធិកោសល្លត្ថំ ¶ បនេត្ថ កោ ឧបាសកោ, កស្មា ឧបាសកោតិ វុច្ចតិ, កិមស្ស សីលំ, កោ អាជីវោ, កា វិបត្តិ, កា សម្បត្តីតិ ឥទំ បកិណ្ណកំ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ កោ ឧបាសកោតិ យោ កោចិ តិសរណគតោ គហដ្ឋោ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘យតោ ខោ មហានាម ឧបាសកោ ពុទ្ធំ សរណំ គតោ ហោតិ, ធម្មំ សរណំ គតោ ហោតិ, សង្ឃំ សរណំ គតោ ហោតិ. ឯត្តាវតា ខោ មហានាម ឧបាសកោ ហោតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៣៣).

កស្មា ឧបាសកោតិ រតនត្តយស្ស ឧបាសនតោ. សោ ហិ ពុទ្ធំ ឧបាសតីតិ ឧបាសកោ. ធម្មំ, សង្ឃំ ឧបាសតីតិ ឧបាសកោ.

កិមស្ស ¶ សីលន្តិ បញ្ច វេរមណិយោ. យថាហ ‘‘យតោ ខោ មហានាម ឧបាសកោ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតិ អទិន្នាទានា ¶ , កាមេសុ មិច្ឆាចារា, មុសាវាទា, សុរាមេរយមជ្ជបមាទដ្ឋានា បដិវិរតោ ហោតិ. ឯត្តាវតា ខោ មហានាម ឧបាសកោ សីលវា ហោតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៣៣).

កោ អាជីវោតិ បញ្ច មិច្ឆាវណិជ្ជា បហាយ ធម្មេន សមេន ជីវិតកប្បនំ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘បញ្ចិមា, ភិក្ខវេ, វណិជ្ជា ឧបាសកេន អករណីយា. កតមា បញ្ច? សត្ថវណិជ្ជា, សត្តវណិជ្ជា, មំសវណិជ្ជា, មជ្ជវណិជ្ជា, វិសវណិជ្ជា. ឥមា ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ច វណិជ្ជា ឧបាសកេន អករណីយា’’តិ (អ. និ. ៥.១៧៧).

កា វិបត្តីតិ យា តស្សេវ សីលស្ស ច អាជីវស្ស ច វិបត្តិ, អយមស្ស វិបត្តិ. អបិច យាយ ឯស ចណ្ឌាលោ ចេវ ហោតិ មលញ្ច បតិកុដ្ឋោ ច. សាបិស្ស វិបត្តីតិ វេទិតព្ពា. តេ ច អត្ថតោ អស្សទ្ធិយាទយោ បញ្ច ធម្មា ហោន្តិ. យថាហ ‘‘បញ្ចហិ, ភិក្ខវេ, ធម្មេហិ សមន្នាគតោ ឧបាសកោ ឧបាសកចណ្ឌាលោ ច ហោតិ ឧបាសកមលញ្ច ឧបាសកបតិកុដ្ឋោ ច. កតមេហិ បញ្ចហិ? អស្សទ្ធោ ហោតិ, ទុស្សីលោ ហោតិ, កោតូហលមង្គលិកោ ហោតិ, មង្គលំ បច្ចេតិ នោ កម្មំ, ឥតោ ច ពហិទ្ធា ទក្ខិណេយ្យំ បរិយេសតិ តត្ថ ច បុព្ពការំ ករោតី’’តិ (អ. និ. ៥.១៧៥).

កា ¶ សម្បត្តីតិ យា ចស្ស សីលសម្បទា ច អាជីវសម្បទា ច, សា សម្បត្តិ. យេ ចស្ស រតនភាវាទិករា សទ្ធាទយោ បញ្ច ធម្មា. យថាហ ‘‘បញ្ចហិ, ភិក្ខវេ, ធម្មេហិ សមន្នាគតោ ឧបាសកោ ឧបាសករតនញ្ច ហោតិ ឧបាសកបទុមញ្ច ឧបាសកបុណ្ឌរីកញ្ច. កតមេហិ បញ្ចហិ? សទ្ធោ ហោតិ, សីលវា ហោតិ, ន កោតូហលមង្គលិកោ ហោតិ, កម្មំ បច្ចេតិ នោ មង្គលំ, ន ឥតោ ពហិទ្ធា ទក្ខិណេយ្យំ គវេសតិ, ឥធ ច បុព្ពការំ ករោតី’’តិ (អ. និ. ៥.១៧៥).

អជ្ជតគ្គេតិ ឯត្ថ អយំ អគ្គសទ្ទោ អាទិកោដិកោដ្ឋាសសេដ្ឋេសុ ទិស្សតិ. ‘‘អជ្ជតគ្គេ, សម្ម ទោវារិក, អាវរាមិ ទ្វារំ និគណ្ឋានំ និគណ្ឋីន’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៧០) ហិ អាទិម្ហិ ¶ ទិស្សតិ. ‘‘តេនេវ អង្គុលគ្គេន តំ អង្គុលគ្គំ បរាមសេយ្យ, (កថា. ៤៤១) ឧច្ឆគ្គំ វេឡគ្គ’’ន្តិអាទីសុ កោដិយំ. ‘‘អម្ពិលគ្គំ វា មធុរគ្គំ វា តិត្តកគ្គំ វា (សំ. និ. ៥.៣៧៤), អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វិហារគ្គេន វា បរិវេណគ្គេន វា ភាជេតុ’’ន្តិអាទីសុ (ចូឡវ. ៣១៨) កោដ្ឋាសេ. ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, សត្តា អបទា វា…បេ… តថាគតោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៣៤) សេដ្ឋេ. ឥធ បនាយំ ¶ អាទិម្ហិ ទដ្ឋព្ពោ. តស្មា អជ្ជតគ្គេតិ អជ្ជតំ អាទិំ កត្វា, ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អជ្ជតន្តិ អជ្ជភាវំ. អជ្ជទគ្គេតិ វា បាឋោ, ទ-ការោ បទសន្ធិករោ, អជ្ជ អគ្គំ កត្វាតិ អត្ថោ.

បាណុបេតន្តិ បាណេហិ ឧបេតំ, យាវ មេ ជីវិតំ បវត្តតិ, តាវ ឧបេតំ. អនញ្ញសត្ថុកំ តីហិ សរណគមនេហិ សរណំ គតំ ឧបាសកំ កប្បិយការកំ មំ ភវំ គោតមោ ធារេតុ ជានាតុ. អហញ្ហិ សចេបិ មេ តិខិណេន អសិនា សីសំ ឆិន្ទេយ្យ, នេវ ពុទ្ធំ ‘‘ន ពុទ្ធោ’’តិ វា ធម្មំ ‘‘ន ធម្មោ’’តិ វា, សង្ឃំ ‘‘ន សង្ឃោ’’តិ វា វទេយ្យន្តិ. ឯវំ អត្តសន្និយ្យាតនេន សរណំ គន្ត្វា ចតូហិ ច បច្ចយេហិ បវារេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមីតិ.

ឧបាសកវិធិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

៥៧. ឯវំ ¶ ¶ មេ សុតំ…បេ… អាយស្មា សារិបុត្តោតិ អនង្គណសុត្តំ. តត្រាយំ អនុត្តានបទវណ្ណនា – យថា ចេត្ថ, ឯវំ សព្ពសុត្តេសុ. តស្មា ឥតោ បរំ ឯត្តកម្បិ អវត្វា អបុព្ពបទវណ្ណនំយេវ ករិស្សាម.

ចត្តារោតិ គណនបរិច្ឆេទោ. បុគ្គលាតិ សត្តា នរា បោសា. ឯត្តាវតា ច បុគ្គលវាទី មហាថេរោតិ ន គហេតព្ពំ, អយញ្ហិ អាយស្មា ពុទ្ធបុត្តានំ សេដ្ឋោ, សោ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ទេសនំ អវិលោមេន្តោយេវ ទេសេតិ.

សម្មុតិបរមត្ថទេសនាកថាវណ្ណនា

ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ទុវិធា ទេសនា សម្មុតិទេសនា, បរមត្ថទេសនា ចាតិ. តត្ថ បុគ្គលោ សត្តោ ឥត្ថី បុរិសោ ខត្តិយោ ព្រាហ្មណោ ទេវោ មារោតិ ឯវរូបា សម្មុតិទេសនា. អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា, ខន្ធា ធាតូ អាយតនានិ សតិបដ្ឋានាតិ ឯវរូបា បរមត្ថទេសនា.

តត្ថ ភគវា យេ សម្មុតិវសេន ទេសនំ សុត្វា អត្ថំ បដិវិជ្ឈិត្វា មោហំ បហាយ វិសេសំ អធិគន្តុំ សមត្ថា, តេសំ សម្មុតិទេសនំ ទេសេតិ. យេ បន បរមត្ថវសេន ទេសនំ សុត្វា អត្ថំ បដិវិជ្ឈិត្វា មោហំ បហាយ វិសេសមធិគន្តុំ សមត្ថា, តេសំ បរមត្ថទេសនំ ទេសេតិ. តត្ថាយំ ឧបមា, យថា ហិ ទេសភាសាកុសលោ តិណ្ណំ វេទានំ អត្ថសំវណ្ណនកោ អាចរិយោ យេ ទមិឡភាសាយ វុត្តេ ¶ អត្ថំ ជានន្តិ, តេសំ ទមិឡភាសាយ អាចិក្ខតិ. យេ អន្ធកភាសាទីសុ អញ្ញតរាយ, តេសំ តាយ តាយ ភាសាយ. ឯវំ តេ មាណវកា ឆេកំ ព្យត្តំ អាចរិយមាគម្ម ខិប្បមេវ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហន្តិ. តត្ថ អាចរិយោ វិយ ពុទ្ធោ ភគវា. តយោ វេទា វិយ កថេតព្ពភាវេន ឋិតានិ តីណិ បិដកានិ. ទេសភាសាកោសល្លមិវ សម្មុតិបរមត្ថកោសល្លំ. នានាទេសភាសា មាណវកា វិយ សម្មុតិបរមត្ថទេសនាបដិវិជ្ឈនសមត្ថា វេនេយ្យសត្តា. អាចរិយស្ស ¶ ទមិឡភាសាទិអាចិក្ខនំ វិយ ភគវតោ សម្មុតិបរមត្ថវសេន ទេសនា វេទិតព្ពា. អាហ ចេត្ថ –

‘‘ទុវេ សច្ចានិ អក្ខាសិ, សម្ពុទ្ធោ វទតំ វរោ;

សម្មុតិំ បរមត្ថញ្ច, តតិយំ នូបលព្ភតិ.

សង្កេតវចនំ ¶ សច្ចំ, លោកសម្មុតិការណា;

បរមត្ថវចនំ សច្ចំ, ធម្មានំ ភូតការណា.

តស្មា វោហារកុសលស្ស, លោកនាថស្ស សត្ថុនោ;

សម្មុតិំ វោហរន្តស្ស, មុសាវាទោ ន ជាយតី’’តិ.

អបិច អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា បុគ្គលកថំ កថេតិ – ហិរោត្តប្បទីបនត្ថំ, កម្មស្សកតាទីបនត្ថំ, បច្ចត្តបុរិសការទីបនត្ថំ, អានន្តរិយទីបនត្ថំ, ព្រហ្មវិហារទីបនត្ថំ, បុព្ពេនិវាសទីបនត្ថំ, ទក្ខិណាវិសុទ្ធិទីបនត្ថំ, លោកសម្មុតិយា អប្បហានត្ថញ្ចាតិ. ‘‘ខន្ធធាតុអាយតនានិ ហិរីយន្តិ ឱត្តប្បន្តី’’តិ ហិ វុត្តេ មហាជនោ ន ជានាតិ, សម្មោហមាបជ្ជតិ, បដិសត្តុ ហោតិ ‘‘កិមិទំ ខន្ធធាតុអាយតនានិ ហិរីយន្តិ ឱត្តប្បន្តិ នាមា’’តិ. ‘‘ឥត្ថី ហិរីយតិ ឱត្តប្បតិ បុរិសោ ខត្តិយោ ព្រាហ្មណោ ទេវោ មារោ’’តិ វុត្តេ បន ជានាតិ, ន សម្មោហមាបជ្ជតិ, ន បដិសត្តុ ហោតិ. តស្មា ភគវា ហិរោត្តប្បទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ.

‘‘ខន្ធា កម្មស្សកា ធាតុយោ អាយតនានី’’តិ វុត្តេបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា ភគវា កម្មស្សកតាទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ.

‘‘វេឡុវនាទយោ មហាវិហារា ខន្ធេហិ ការាបិតា ធាតូហិ អាយតនេហី’’តិ វុត្តេបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា ភគវា បច្ចត្តបុរិសការទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ.

‘‘ខន្ធា ¶ មាតរំ ជីវិតា វោរោបេន្តិ បិតរំ អរហន្តំ រុហិរុប្បាទកម្មំ ¶ ករោន្តិ, សង្ឃភេទកម្មំ ករោន្តិ, ធាតុយោ អាយតនានី’’តិ វុត្តេបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា ភគវា អានន្តរិយទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ. ‘‘ខន្ធា មេត្តាយន្តិ ធាតុយោ អាយតនានី’’តិ វុត្តេបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា ភគវា ព្រហ្មវិហារទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ.

‘‘ខន្ធា បុព្ពេនិវាសមនុស្សរន្តិ ធាតុយោ អាយតនានី’’តិ វុត្តេបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា ភគវា បុព្ពេនិវាសទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ. ‘‘ខន្ធា ទានំ បដិគ្គណ្ហន្តិ ធាតុយោ អាយតនានី’’តិ វុត្តេបិ មហាជនោ ន ជានាតិ, សម្មោហមាបជ្ជតិ, បដិសត្តុ ហោតិ ‘‘កិមិទំ ខន្ធធាតុអាយតនានិ បដិគ្គណ្ហន្តិ នាមា’’តិ. ‘‘បុគ្គលា បដិគ្គណ្ហន្តិ សីលវន្តោ កល្យាណធម្មា’’តិ វុត្តេ បន ជានាតិ, ន សម្មោហមាបជ្ជតិ, ន បដិសត្តុ ហោតិ. តស្មា ភគវា ទក្ខិណាវិសុទ្ធិទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ.

លោកសម្មុតិញ្ច ¶ ពុទ្ធា ភគវន្តោ នប្បជហន្តិ, លោកសមញ្ញាយ លោកនិរុត្តិយំ លោកាភិលាបេ ឋិតាយេវ ធម្មំ ទេសេន្តិ. តស្មា ភគវា លោកសម្មុតិយា អប្បហានត្ថម្បិ បុគ្គលកថំ កថេតិ. តស្មា អយម្បិ អាយស្មា លោកវោហារកុសលតាយ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ទេសនំ អវិលោមេន្តោ លោកសម្មុតិយំ ឋត្វាវ ចត្តារោមេ, អាវុសោ, បុគ្គលាតិ អាហ. តស្មា ឯត្ថ បរមត្ថវសេន អគ្គហេត្វា សម្មុតិវសេនេវ បុគ្គលោ វេទិតព្ពោ.

សន្តោ សំវិជ្ជមានាតិ លោកសង្កេតវសេន អត្ថិ ឧបលព្ភមានា. លោកស្មិន្តិ សត្តលោកេ. សាង្គណោវ សមានោតិអាទីសុ បន អង្គណន្តិ កត្ថចិ កិលេសា វុច្ចន្តិ. យថាហ ‘‘តត្ថ កតមានិ តីណិ អង្គណានិ? រាគោ អង្គណំ, ទោសោ អង្គណំ, មោហោ អង្គណ’’ន្តិ (វិភ. ៩២៤). កត្ថចិ យំកិញ្ចិ មលំ វា បង្កោ វា, យថាហ ‘‘តស្សេវ រជស្ស វា អង្គណស្ស វា បហានាយ វាយមតី’’តិ. កត្ថចិ តថារូបោ ភូមិភាគោ, សោ ពោធិយង្គណំ ចេតិយង្គណន្តិអាទីនំ វសេន វេទិតព្ពោ. ឥធ បន នានប្បការា តិព្ពកិលេសា ‘‘អង្គណ’’ន្តិ អធិប្បេតា. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘បាបកានំ ខោ ឯតំ, អាវុសោ, អកុសលានំ ឥច្ឆាវចរានំ អធិវចនំ, យទិទំ អង្គណ’’ន្តិ (ម. និ. ១.៦០). សហ អង្គណេន សាង្គណោ.

សាង្គណោវ ¶ សមានោតិ សកិលេសោយេវ សន្តោ ¶ . អត្ថិ មេ អជ្ឈត្តំ អង្គណន្តិ យថាភូតំ នប្បជានាតីតិ មយ្ហំ អត្តនោ ចិត្តសន្តានេ កិលេសោ អត្ថីតិបិ ន ជានាតិ. ‘‘ឥមេ កិលេសា នាម កក្ខឡា វាឡា ជហិតព្ពា ន គហិតព្ពា វិសទុដ្ឋសល្លសទិសា’’តិ ឯវំ យាថាវសរសតោបិ ន ជានាតិ. យោ អត្ថីតិ ច ជានាតិ, ឯវញ្ច ជានាតិ. សោ ‘‘អត្ថិ មេ អជ្ឈត្តំ អង្គណន្តិ យថាភូតំ បជានាតី’’តិ វុច្ចតិ. យស្ស បន ន ច មគ្គេន សមូហតា កិលេសា, ន ច ឧប្បជ្ជន្តិ យេន វា តេន វា វារិតត្តា, អយមិធ អនង្គណោតិ អធិប្បេតោ. នត្ថិ មេ អជ្ឈត្តំ អង្គណន្តិ យថាភូតំ នប្បជានាតីតិ ‘‘មយ្ហំ កិលេសា យេន វា តេន វា វារិតត្តា នត្ថិ, ន មគ្គេន សមូហតត្តា’’តិ ន ជានាតិ, ‘‘តេ ឧប្បជ្ជមានា មហាអនត្ថំ ករិស្សន្តិ កក្ខឡា វាឡា វិសទុដ្ឋសល្លសទិសា’’តិ ឯវំ យាថាវសរសតោបិ ន ជានាតិ. យោ បន ‘‘ឥមិនា ការណេន នត្ថី’’តិ ច ជានាតិ, ឯវញ្ច ជានាតិ, សោ ‘‘នត្ថិ មេ អជ្ឈត្តំ អង្គណន្តិ យថាភូតំ បជានាតី’’តិ វុច្ចតិ ¶ . តត្រាតិ តេសុ ចតូសុ បុគ្គលេសុ, តេសុ វា ទ្វីសុ សាង្គណេសុ, យ្វាយន្តិ យោ អយំ, យាយន្តិបិ បាឋោ.

៥៨. កោ នុ ខោ, អាវុសោ, សារិបុត្ត, ហេតុ កោ បច្ចយោតិ ឧភយេនាបិ ការណមេវ បុច្ឆតិ. យេនិមេសន្តិ យេន ហេតុនា យេន បច្ចយេន ឥមេសំ ទ្វិន្នំ ឯកោ សេដ្ឋបុរិសោ ឯកោ ហីនបុរិសោតិ អក្ខាយតិ, សោ កោ ហេតុ កោ បច្ចយោតិ ឯវមេត្ថ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ កិញ្ចាបិ ‘‘នប្បជានាតិ បជានាតី’’តិ ឯវំ វុត្តំ, បជាននា នប្បជាននាតិ ឥទមេវ ឧភយំ ហេតុ ចេវ បច្ចយោ ច.

៥៩. ថេរោ បន អត្តនោ វិចិត្របដិភានតាយ តំ បាកដតរំ កត្វា ទស្សេតុំ បុន តត្រាវុសោតិអាទិមាហ. តត្ថ តស្សេតំ បាដិកង្ខន្តិ តស្ស បុគ្គលស្ស ឯតំ បាដិកង្ខិតព្ពំ. ឥទមេវ ឯស បាបុណិស្សតិ, ន អញ្ញន្តិ ឥច្ឆិតព្ពំ, អវស្សំ ភាវីតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ន ឆន្ទំ ជនេស្សតី’’តិអាទិនា នយេន វុត្តំ អឆន្ទជននាទិំ សន្ធាយាហ.

តត្ថ ច ន ឆន្ទំ ជនេស្សតីតិ អប្បជានន្តោ តស្ស អង្គណស្ស បហានត្ថំ កត្តុកម្យតាឆន្ទំ ន ជនេស្សតិ. ន វាយមិស្សតីតិ តតោ ពលវតរំ វាយាមំ ន ករិស្សតិ, ន វីរិយំ អារភិស្សតីតិ ថាមគតវីរិយំ បន នេវ អារភិស្សតិ, ន បវត្តេស្សតីតិ វុត្តំ ហោតិ. សាង្គណោតិ ឥមេហិ រាគាទីហិ អង្គណេហិ ¶ សាង្គណោ. សំកិលិដ្ឋចិត្តោតិ តេហិយេវ សុដ្ឋុតរំ ¶ កិលិដ្ឋចិត្តោ មលីនចិត្តោ វិពាធិតចិត្តោ ឧបតាបិតចិត្តោ ច ហុត្វា. កាលំ ករិស្សតីតិ មរិស្សតិ.

សេយ្យថាបីតិ យថា នាម. កំសបាតីតិ កំសលោហភាជនំ. អាភតាតិ អានីតា. អាបណា វា កម្មារកុលា វាតិ អាបណតោ វា កំសបាតិការកានំ កម្មារានំ ឃរតោ វា. រជេនាតិ អាគន្តុករជេន បំសុអាទិនា. មលេនាតិ តត្ថេវ ឧដ្ឋិតេន លោហមលេន. បរិយោនទ្ធាតិ សញ្ឆន្នា. ន ចេវ បរិភុញ្ជេយ្យុន្តិ ឧទកខាទនីយបក្ខិបនាទីហិ បរិភោគំ ន ករេយ្យុំ. ន ច បរិយោទបេយ្យុន្តិ ធោវនឃំសនាទីហិ ន បរិសុទ្ធំ ការាបេយ្យុំ. រជាបថេតិ រជបថេ. អយមេវ វា បាឋោ, រជស្ស អាគមនដ្ឋានេ វា វុដ្ឋានុដ្ឋានេ វា ហេដ្ឋាមញ្ចេ វា ថុសកោដ្ឋកេ វា ភាជនន្តរេ វា, យត្ថ រជេន ឱកិរីយតីតិ អត្ថោ. សំកិលិដ្ឋតរា អស្ស មលគ្គហិតាតិ ឯត្ថ រជាបថេ និក្ខិបនេន សំកិលិដ្ឋតរា, អបរិភោគាបរិយោទបនេហិ ¶ មលគ្គហិតតរាតិ វុត្តំ ហោតិ, បដិបុច្ឆាវចនញ្ចេតំ. តេនស្ស ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ, អាវុសោ, សា កំសបាតិ ឯវំ ករីយមានា អបរេន កាលេន សំកិលិដ្ឋតរា ច មលគ្គហិតតរា ច មត្តិកបាតីតិ វា កំសបាតីតិ វា ឥតិបិ ទុជ្ជានា ភវេយ្យ នុ ខោ នោតិ, ថេរោ តំ បដិជានន្តោ អាហ ‘‘ឯវមាវុសោ’’តិ. បុន ធម្មសេនាបតិ ឱបម្មំ សម្បដិបាទេន្តោ, ឯវមេវ ខោតិអាទិមាហ. តត្ថេវំ ឱបម្មសំសន្ទនា វេទិតព្ពា – កិលិដ្ឋកំសបាតិសទិសោ សាង្គណោ បុគ្គលោ. សំកិលិដ្ឋកំសបាតិយា នបរិភុញ្ជនមាទិំ កត្វា រជាបថនិក្ខេបោ វិយ តស្ស បុគ្គលស្ស បព្ពជ្ជំ លភមានស្ស វេជ្ជកម្មាទីសុ បសុតបុគ្គលសន្តិកេ បព្ពជ្ជាបដិលាភោ. សំកិលិដ្ឋកំសបាតិយា បុន សំកិលិដ្ឋតរភាវោ វិយ តស្ស បុគ្គលស្ស អនុក្កមេន អាចរិយុបជ្ឈាយានំ អនុសិក្ខតោ វេជ្ជកម្មាទិករណំ, ឯត្ថ ឋិតស្ស សាង្គណកាលកិរិយា. អថ វា អនុក្កមេន ទុក្កដទុព្ភាសិតវីតិក្កមនំ, ឯត្ថ ឋិតស្ស សាង្គណកាលកិរិយា. អថ វា អនុក្កមេន បាចិត្តិយថុល្លច្ចយវីតិក្កមនំ, សង្ឃាទិសេសវីតិក្កមនំ, បារាជិកវីតិក្កមនំ, មាតុឃាតាទិអានន្តរិយករណំ, ឯត្ថ ឋិតស្ស សាង្គណកាលកិរិយាតិ.

សំកិលិដ្ឋចិត្តោ កាលំ ករិស្សតីតិ ឯត្ថ ច អកុសលចិត្តេន កាលំ ករិស្សតីតិ ន ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. សព្ពសត្តា ហិ បកតិចិត្តេន ភវង្គចិត្តេនេវ កាលំ ករោន្តិ. អយំ ¶ បន អវិសោធេត្វា ចិត្តសន្តានំ កាលំ ករិស្សតីតិ ឯតមត្ថំ សន្ធាយ ឯវំ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

ទុតិយវារេ ¶ បរិយោទបេយ្យុន្តិ ធោវនឃំសនសណ្ហឆារិកាបរិមជ្ជនាទីហិ បរិសុទ្ធំ អាទាសមណ្ឌលសទិសំ ករេយ្យុំ. ន ច នំ រជាបថេតិ បុព្ពេ វុត្តប្បការេ ឋានេ អនិក្ខិបិត្វា ករណ្ឌមញ្ជូសាទីសុ វា ឋបេយ្យុំ, បលិវេឋេត្វា វា នាគទន្តេ លគេយ្យុំ. សេសំ វុត្តនយានុសារេនេវ គហេតព្ពំ.

ឧបមាសំសន្ទនា ចេត្ថ ឯវំ វេទិតព្ពា – កិលិដ្ឋកំសបាតិសទិសោ សាង្គណោ ភព្ពបុគ្គលោ. កិលិដ្ឋកំសបាតិយា បរិភុញ្ជនមាទិំ កត្វា សុទ្ធដ្ឋានេ ឋបនំ វិយ តស្ស បុគ្គលស្ស បព្ពជ្ជំ លភមានស្ស បេសលភិក្ខូនំ សន្តិកេ បព្ពជ្ជាបដិលាភោ. យេ ឱវទន្តិ អនុសាសន្តិ អប្បមត្តកម្បិ បមាទំ ទិស្វា ទណ្ឌកម្មំ កត្វា បុនប្បុនំ សិក្ខាបេន្តិ, សំកិលិដ្ឋកំសបាតិយា អបរកាលេ ¶ បរិសុទ្ធបរិយោទាតភាវោ វិយ តស្ស បុគ្គលស្ស អាចរិយុបជ្ឈាយានំ អនុសិក្ខតោ អនុក្កមេន សម្មាវត្តបដិបត្តិ, ឯត្ថ ឋិតស្ស អនង្គណកាលកិរិយា. អថ វា អនុក្កមេន បរិសុទ្ធេ សីលេ បតិដ្ឋាយ អត្តនោ អនុរូបំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា ធុតង្គានិ សមាទាយ អត្តនោ អនុកូលកម្មដ្ឋានំ គហេត្វា គាមន្តសេនាសនវាសំ មុញ្ចិត្វា បន្តសេនាសនវាសោ, ឯត្ថ ឋិតស្ស អនង្គណកាលកិរិយា. អថ វា អនុក្កមេន កសិណបរិកម្មំ កត្វា អដ្ឋសមាបត្តិនិព្ពត្តនេន កិលេសវិក្ខម្ភនំ, វិបស្សនាបាទកជ្ឈានា វុដ្ឋាយ វិបស្សនាយ កិលេសានំ តទង្គនិវារណំ, សោតាបត្តិផលាធិគមោ…បេ… អរហត្តសច្ឆិកិរិយាតិ ឯត្ថ ឋិតស្ស អច្ចន្តំ អនង្គណកាលកិរិយា ឯវ.

តតិយវារេ សុភនិមិត្តន្តិ រាគដ្ឋានិយំ ឥដ្ឋារម្មណំ. មនសិ ករិស្សតីតិ តស្មិំ វិបន្នស្សតិ តំ និមិត្តំ អាវជ្ជិស្សតិ. តស្ស សុភនិមិត្តស្ស មនសិការាតិ តស្ស បុគ្គលស្ស សុភនិមិត្តមនសិការការណា. អនុទ្ធំសេស្សតីតិ ហិំសិស្សតិ អធិភវិស្សតិ. រាគោ ហិ ឧប្បជ្ជន្តោ កុសលវារំ បច្ឆិន្ទិត្វា សយមេវ អកុសលជវនំ ហុត្វា តិដ្ឋន្តោ កុសលចិត្តំ អនុទ្ធំសេតីតិ វេទិតព្ពោ. សេសំ វុត្តនយានុសារេនេវ គហេតព្ពំ.

ឱបម្មសំសន្ទនា បនេត្ថ ឯវំ វេទិតព្ពា – បរិសុទ្ធកំសបាតិសទិសោ បកតិយា ¶ អប្បកិលេសោ អនង្គណបុគ្គលោ. បរិសុទ្ធកំសបាតិយា នបរិភុញ្ជនំ អាទិំ កត្វា រជាបថេ និក្ខេបោ វិយ តស្ស បុគ្គលស្ស បព្ពជ្ជំ លភមានស្សាតិ ឥតោ បរំ សព្ពំ បឋមវារសទិសមេវ.

ចតុត្ថវារេ ¶ សុភនិមិត្តំ ន មនសិ ករិស្សតីតិ តស្មិំ សតិវិរហាភាវតោ តំ និមិត្តំ នាវជ្ជិស្សតិ, សេសំ ទុតិយវារានុសារេន វេទិតព្ពំ. ‘‘អយំ ខោ, អាវុសោ’’តិអាទិ ‘‘កោ នុ ខោ, អាវុសោ’’តិអាទិម្ហិ វុត្តនយមេវ.

៦០. ឥទានិ តំ អង្គណំ នានប្បការតោ បាកដំ ការាបេតុកាមេនាយស្មតា មហាមោគ្គល្លានេន ‘‘អង្គណំ អង្គណ’’ន្តិអាទិនា នយេន បុដ្ឋោ តំ ព្យាករោន្តោ បាបកានំ ខោ ឯតំ, អាវុសោតិអាទិមាហ. តត្ថ ឥច្ឆាវចរានន្តិ ឥច្ឆាយ អវចរានំ, ឥច្ឆាវសេន ឱតិណ្ណានំ បវត្តានំ នានប្បការានំ កោបអប្បច្ចយានន្តិ អត្ថោ. យំ ឥធេកច្ចស្សាតិ យេន ឥធេកច្ចស្ស ឯវំ ឥច្ឆា ឧប្បជ្ជេយ្យ, តំ ឋានំ តំ ការណំ វិជ្ជតិ អត្ថិ, ឧបលព្ភតីតិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. អាបន្នោ អស្សន្តិ អាបន្នោ ភវេយ្យំ. ន ច មំ ភិក្ខូ ជានេយ្យុន្តិ ភិក្ខូ ច មំ ន ជានេយ្យុំ. កិំ បនេត្ថ ឋានំ, លាភត្ថិកតា. លាភត្ថិកោ ហិ ភិក្ខុ បកតិយាបិ ច កតបុញ្ញោ មនុស្សេហិ សក្កតោ គរុកតោ ឯវំ ចិន្តេតិ ‘‘អាបត្តិំ អាបន្នំ ភិក្ខុំ ថេរា ញត្វា មជ្ឈិមានំ អារោចេន្តិ, តេ នវកានំ, នវកា វិហារេ វិឃាសាទាទីនំ, តេ ឱវាទំ អាគតានំ ភិក្ខុនីនំ, ឯវំ កមេន ចតស្សោ បរិសា ជានន្តិ. ឯវមស្ស លាភន្តរាយោ ហោតិ. អហោ វតាហំ អាបត្តិញ្ច វត អាបន្នោ អស្សំ, ន ច មំ ភិក្ខូ ជានេយ្យុ’’ន្តិ.

យំ តំ ភិក្ខុំ ភិក្ខូ ជានេយ្យុន្តិ យេន ការណេន តំ ភិក្ខុំ អញ្ញេ ភិក្ខូ ជានេយ្យុំ, តំ ការណំ វិជ្ជតិ ខោ បន អត្ថិយេវ, នោ នត្ថិ. ថេរា ហិ ញត្វា មជ្ឈិមានំ អារោចេន្តិ. ឯវំ សោ បុព្ពេ វុត្តនយេន ចតូសុ បរិសាសុ បាកដោ ហោតិ. ឯវំ បាកដោ ច អយសាភិភូតោ គាមសតម្បិ បវិសិត្វា ឧម្មារសតេសុ ឋានេសុ ឧញ្ឆិត្វា យថាធោតេន បត្តេន និក្ខមតិ. តតោ ជានន្តិ មំ ភិក្ខូ អាបត្តិំ អាបន្នោតិ តេហិ ចម្ហិ ឯវំ នាសិតោតិ ចិន្តេត្វា, ឥតិ សោ កុបិតោ ហោតិ អប្បតីតោ សោ ឥមិនា ការណេន កុបិតោ ចេវ ហោតិ កោធាភិភូតោ អប្បតីតោ ច ទោមនស្សាភិភូតោ.

យោ ចេវ ខោ ¶ , អាវុសោ, កោបោ យោ ច អប្បច្ចយោ ឧភយមេតំ អង្គណន្តិ, អាវុសោ, យោ ចាយំ សង្ខារក្ខន្ធសង្គហិតោ កោបោ, យោ ច វេទនាក្ខន្ធសង្គហិតោ អប្បច្ចយោ, ឯតំ ឧភយំ អង្គណន្តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឥទញ្ច តាទិសានំ បុគ្គលានំ វសេន វុត្តំ. លោភោ បន ឥមស្ស អង្គណស្ស បុព្ពភាគវសេន, មោហោ សម្បយោគវសេនាបិ គហិតោយេវ ហោតិ.

អនុរហោ ¶ មន្តិ បុរិមសទិសមេវ ភិក្ខុំ គហេត្វា វិហារបច្ចន្តេ សេនាសនំ បវេសេត្វា ទ្វារំ ថកេត្វា ចោទេន្តេ ឥច្ឆតិ. ឋានំ ខោ បនេតន្តិ ឯតំ ការណំ វិជ្ជតិ, យំ តំ ភិក្ខុំ ចតុបរិសមជ្ឈេ អានេត្វា ព្យត្តា វិនីតា ‘‘តយា អសុកម្ហិ នាម ឋានេ វេជ្ជកម្មំ កត’’ន្តិអាទិនា នយេន ចោទេយ្យុំ. សោ ចតូសុ បរិសាសុ បាកដោ ហោតិ. ឯវំ បាកដោ ច អយសាភិភូតោតិ សព្ពំ បុរិមសទិសមេវ.

សប្បដិបុគ្គលោតិ ¶ សមានោ បុគ្គលោ. សមានោតិ សាបត្តិកោ. បដិបុគ្គលោតិ ចោទកោ. អយំ សាបត្តិកេនេវ ចោទនំ ឥច្ឆតិ, ត្វម្បិ ឥមញ្ចិមញ្ច អាបត្តិំ អាបន្នោ, តំ តាវ បដិករោហិ បច្ឆា មំ ចោទេស្សសីតិ វត្តុំ សក្កាតិ មញ្ញមានោ. អបិច ជាតិអាទីហិបិ សមានោ បុគ្គលោ សប្បដិបុគ្គលោ. អយញ្ហិ អត្តនោ ជាតិយា កុលេន ពាហុសច្ចេន ព្យត្តតាយ ធុតង្គេនាតិ ឯវមាទីហិបិ សមានេនេវ ចោទនំ ឥច្ឆតិ, តាទិសេន វុត្តំ នាតិទុក្ខំ ហោតីតិ មញ្ញមានោ. អប្បដិបុគ្គលោតិ ឯត្ថ អយុត្តោ បដិបុគ្គលោ អប្បដិបុគ្គលោ. ឥមេហិ អាបត្តាទីហិ អសទិសត្តា បដិសត្តុ បដិសល្លោ ចោទកោ ភវិតុំ អយុត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥតិ សោ កុបិតោតិ ឥតិ សោ ឥមាយ អប្បដិបុគ្គលចោទនាយ ឯវំ កុបិតោ ហោតិ.

ចតុត្ថវារេ អហោ វតាតិ ‘‘អហោ វត រេ អម្ហាកំ បណ្ឌិតកា, អហោ វត រេ អម្ហាកំ ពហុស្សុតកា តេវិជ្ជកា’’តិ (ទី. និ. ១.២៩១) គរហាយំ ទិស្សតិ. ‘‘អហោ វត មំ ទហរំយេវ សមានំ រជ្ជេ អភិសិញ្ចេយ្យុ’’ន្តិ (មហាវ. ៥៧) បត្ថនាយំ. ឥធ បត្ថនាយមេវ. បដិបុច្ឆិត្វា បដិបុច្ឆិត្វាតិ បុនប្បុនំ បុច្ឆិត្វា. អយំ ភិក្ខុ លាភត្ថិកោ ភគវតោ អត្តានំ បដិបុច្ឆិតព្ពំ ឥច្ឆតិ, តញ្ច ខោ អនុមតិបុច្ឆាយ, នោ មគ្គំ វា ផលំ វា វិបស្សនំ វា អន្តរំ កត្វា. អយញ្ហិ បស្សតិ ភគវន្តំ សារិបុត្តាទយោ មហាថេរេ ‘‘តំ កិំ មញ្ញសិ, សារិបុត្ត, មោគ្គល្លាន, កស្សប ¶ , រាហុល ចក្ខុំ និច្ចំ វា អនិច្ចំ វា’’តិ ឯវំ បរិសមជ្ឈេ បដិបុច្ឆិត្វា បដិបុច្ឆិត្វា ធម្មំ ទេសេន្តំ, មនុស្សេ ច ‘‘តេស បណ្ឌិតា ថេរា សត្ថុ ចិត្តំ អារាធេន្តី’’តិ វណ្ណំ ភណន្តេ, លាភសក្ការញ្ច ឧបហរន្តេ. តស្មា តំ លាភសក្ការំ ឥច្ឆន្តោ ឯវំ ចិន្តេត្វា និខណិត្វា ឋបិតខាណុ វិយ ភគវតោ បុរតោវ ហោតិ.

ឥតិ សោ កុបិតោតិ អថ ភគវា តំ អមនសិករិត្វាវ អញ្ញំ ថេរំ បដិបុច្ឆិត្វា ធម្មំ ទេសេតិ ¶ , តេន សោ កុបិតោ ហោតិ ភគវតោ ច ថេរស្ស ច. កថំ ភគវតោ កុប្បតិ? ‘‘អហំ បព្ពជិតកាលតោ បភុតិ គន្ធកុដិបរិវេណតោ ពហិនិក្ខមនំ ន ជានាមិ, សព្ពកាលំ ឆាយាវ ន វិជហាមិ, មំ នាម បុច្ឆិត្វា ធម្មទេសនាមត្តម្បិ នត្ថិ. តំមុហុត្តំ ទិដ្ឋមត្តកមេវ ថេរំ បុច្ឆិត្វា ធម្មំ ទេសេតី’’តិ ឯវំ ភគវតោ កុប្បតិ. កថំ ថេរស្ស កុប្បតិ? ‘‘អយំ មហល្លកត្ថេរោ ភគវតោ បុរតោ ខាណុ ¶ វិយ និសីទតិ, កទា នុ ខោ ឥមំ ធម្មកម្មិកា អភព្ពដ្ឋានំ បាបេត្វា នីហរិស្សន្តិ, អយញ្ហិ យទិ ឥមស្មិំ វិហារេ ន ភវេយ្យ, អវស្សំ ភគវា មយា សទ្ធិំ សល្លបេយ្យា’’តិ ឯវំ ថេរស្ស កុប្បតិ.

បុរក្ខត្វា បុរក្ខត្វាតិ បុរតោ បុរតោ កត្វា, សម្បរិវារេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. អយម្បិ លាភត្ថិកោយេវ, អយញ្ហិ បស្សតិ ពហុស្សុតេ ភិក្ខូ មហាបរិវារេន គាមំ បវិសន្តេ, ចេតិយំ វន្ទន្តេ, តេសញ្ច តំ សម្បត្តិំ ទិស្វា ឧបាសកេ បសន្នេ បសន្នាការំ ករោន្តេ. តស្មា ឯវំ ឥច្ឆតិ. កុបិតោតិ អយម្បិ ទ្វីសុ ឋានេសុ កុប្បតិ ភិក្ខូនំ ថេរស្ស ច. កថំ ភិក្ខូនំ? ‘‘ឥមេ យទេវ មយ្ហំ ឧប្បជ្ជតិ ចីវរំ វា បិណ្ឌបាតោ វា, តំ គហេត្វា បរិភុញ្ជន្តិ, មយ្ហំ បន បត្តចីវរំ គហេត្វា បិដ្ឋិតោ អាគច្ឆន្តោបិ នត្ថី’’តិ ឯវំ ភិក្ខូនំ កុប្បតិ. កថំ ថេរស្ស? ‘‘ឯសោ មហល្លកត្ថេរោ តេសុ តេសុ ឋានេសុ សយមេវ បញ្ញាយតិ, កុទាស្សុ នាម នំ ធម្មកម្មិកា និក្កឌ្ឍិស្សន្តិ, ឥមស្មិំ អសតិ អវស្សំ មំយេវ បរិវារេស្សន្តី’’តិ.

ភត្តគ្គេតិ ភោជនដ្ឋានេ. អគ្គាសនន្តិ សង្ឃត្ថេរាសនំ. អគ្គោទកន្តិ ទក្ខិណោទកំ. អគ្គបិណ្ឌន្តិ សង្ឃត្ថេរបិណ្ឌំ. សព្ពត្ថ វា អគ្គន្តិ បណីតាធិវចនមេតំ. តត្ថ អហមេវ លភេយ្យន្តិ ឥច្ឆា នាតិមហាសាវជ្ជា. ន អញ្ញោ ភិក្ខុ លភេយ្យាតិ បន អតិមហាសាវជ្ជា ¶ . អយម្បិ លាភត្ថិកោ បាសាទិកោ ហោតិ ចីវរធារណាទីហិ, កទាចិ បព្ពជតិ, កទាចិ វិព្ភមតិ. តេន សោ បុព្ពេ លទ្ធបុព្ពំ អាសនាទិំ បច្ឆា អលភន្តោ ឯវំ ចិន្តេសិ. ន សោ ភិក្ខុ លភេយ្យាតិ ន សោ ភិក្ខុ ថេរានំ អគ្គាសនាទីសុ តទនុសារេន មជ្ឈិមានំ អញ្ញេសញ្ច នវានំ កទាចិ យំ វា តំ វា សព្ពនិហីនំ អាសនាទិំ លភតិ. កុបិតោតិ អយម្បិ ទ្វីសុ ឋានេសុ កុប្បតិ មនុស្សានញ្ច ថេរានញ្ច. កថំ មនុស្សានំ? ‘‘ឥមេ មង្គលាទីសុ មំ និស្សាយ ភិក្ខូ លភន្តិ, ឯតេ, ‘ភន្តេ, ឯត្តកេ ភិក្ខូ គហេត្វា អម្ហាកំ អនុកម្បំ ករោថា’តិ វទន្តិ, ឥទានិ តំមុហុត្តំ ទិដ្ឋមត្តកំ មហល្លកត្ថេរំ គហេត្វា គតា, ហោតុ ឥទានិ, នេសំ កិច្ចេ ឧប្បន្នេ ជានិស្សាមី’’តិ ឯវំ ¶ មនុស្សានំ កុប្បតិ. កថំ ថេរានំ? ‘‘ឥមេ នាម យទិ ន ភវេយ្យុំ, មំយេវ មនុស្សា និមន្តេយ្យុ’’ន្តិ ឯវំ ថេរានំ កុប្បតិ.

អនុមោទេយ្យន្តិ ¶ អនុមោទនំ ករេយ្យំ. អយម្បិ លាភត្ថិកោ យំ វា តំ វា ខណ្ឌានុមោទនំ ជានាតិ, ‘‘សោ អនុមោទនដ្ឋានេ ពហូ មាតុគាមា អាគច្ឆន្តិ, តា មំ សញ្ជានិត្វា តតោ បភុតិ ថាលកភិក្ខំ ទស្សន្តី’’តិ បត្ថេន្តោ ឯវំ ចិន្តេសិ. ឋានន្តិ ពហុស្សុតានំ អនុមោទនា ភារោ, តេន ពហុស្សុតោ អនុមោទេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. កុបិតោតិ អយម្បិ តីសុ ឋានេសុ កុប្បតិ មនុស្សានំ ថេរស្ស ធម្មកថិកស្ស ច. កថំ មនុស្សានំ? ‘‘ឥមេ បុព្ពេ មំយេវ ឧបសង្កមិត្វា យាចន្តិ ‘អម្ហាកំ នាគត្ថេរោ អម្ហាកំ សុមនត្ថេរោ អនុមោទតូ’តិ, អជ្ជ បន នាវោចុ’’ន្តិ ឯវំ មនុស្សានំ កុប្បតិ. កថំ ថេរស្ស? ‘‘អយំ សង្ឃត្ថេរោ ‘តុម្ហាកំ កុលុបកំ នាគត្ថេរំ សុមនត្ថេរំ ឧបសង្កមថ, អយំ អនុមោទិស្សតី’តិ ន ភណតី’’តិ ឯវំ ថេរស្ស កុប្បតិ. កថំ ធម្មកថិកស្ស? ‘‘ថេរេន វុត្តមត្តេយេវ បហារំ លទ្ធកុក្កុដោ វិយ តុរិតតុរិតំ វស្សតិ, ឥមំ នាម និក្កឌ្ឍន្តា នត្ថិ, ឥមស្មិញ្ហិ អសតិ អហមេវ អនុមោទេយ្យ’’ន្តិ ឯវំ ធម្មកថិកស្ស កុប្បតិ.

អារាមគតានន្តិ វិហារេ សន្និបតិតានំ. អយម្បិ លាភត្ថិកោ យំ វា តំ វា ខណ្ឌធម្មកថំ ជានាតិ, សោ បស្សតិ តាទិសេសុ ឋានេសុ ទ្វិយោជនតិយោជនតោ សន្និបតិត្វា ភិក្ខូ សព្ពរត្តិកានិ ធម្មស្សវនានិ សុណន្តេ, តុដ្ឋចិត្តេ ¶ ច ទហរេ វា សាមណេរេ វា សាធុ សាធូតិ មហាសទ្ទេន សាធុការំ ទេន្តេ, តតោ ទុតិយទិវសេ អន្តោគាមគតេ ភិក្ខូ ឧបាសកា បុច្ឆន្តិ ‘‘កេ, ភន្តេ, ធម្មំ កថេសុ’’ន្តិ. តេ ភណន្តិ ‘‘អសុកោ ច អសុកោ ចា’’តិ. តំ សុត្វា បសន្នា មនុស្សា ធម្មកថិកានំ មហាសក្ការំ ករោន្តិ. សោ តំ ឥច្ឆមានោ ឯវំ ចិន្តេសិ. ឋានន្តិ ពហុស្សុតានំ វិនិច្ឆយកុសលានំ ធម្មទេសនា ភារោ, តេន ពហុស្សុតោ ទេសេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. កុបិតោតិ ចតុប្បទិកំ គាថម្បិ វត្តុំ ឱកាសំ អលភមានោ កុបិតោ ហោតិ អត្តនោ មន្ទភាវស្ស ‘‘អហញ្ហិ មន្ទោ ទុប្បញ្ញោ កុតោ លភិស្សាមិ ទេសេតុ’’ន្តិ.

ភិក្ខុនីនន្តិ ឱវាទត្ថំ វា ឧទ្ទេសត្ថំ វា បរិបុច្ឆត្ថំ វា បូជាករណត្ថំ វា អារាមំ អាគន្ត្វា សន្និបតិតភិក្ខុនីនំ. អយម្បិ លាភត្ថិកោ, តស្សេវំ ហោតិ ឥមា មហាកុលា បព្ពជិតា ភិក្ខុនិយោ, តាសុ កុលេសុ បវិសេត្វា និសិន្នាសុ មនុស្សា បុច្ឆិស្សន្តិ ‘‘កស្ស សន្តិកេ ¶ ឱវាទំ វា ឧទ្ទេសំ វា បរិបុច្ឆំ វា គណ្ហថា’’តិ. តតោ វក្ខន្តិ ‘‘អសុកោ នាម អយ្យោ ¶ ពហុស្សុតោ, តស្ស ទេថ ករោថា’’តិ, តេនស្ស ឯវំ ឥច្ឆា ឧប្បជ្ជតិ. ឋានន្តិ ឱវាទាទយោ នាម ពហុស្សុតានំ ភារោ, តេន ពហុស្សុតោ ទេសេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. កុបិតោតិ អយម្បិ ទ្វីសុ ឋានេសុ កុប្បតិ, តាសញ្ច ភិក្ខុនីនំ ‘‘ឥមា បុព្ពេ មំ និស្សាយ ឧបោសថប្បវារណាទីនិ លភន្តិ, តា ឥទានិ តំមុហុត្តំ ទិដ្ឋមត្តកមហល្លកត្ថេរស្ស សន្តិកំ គតា’’តិ. ធម្មកថិកស្ស ច ‘‘ឯស ឥមាសំ សហសា ឱវាទំ អទាសិយេវា’’តិ.

ឧបាសកានន្តិ, អារាមគតានំ ឧបាសកានំ. និស្សដ្ឋកម្មន្តា នាម មហាឧបាសកា ហោន្តិ, តេ បុត្តភាតុកានំ កម្មំ និយ្យាតេត្វា ធម្មំ សុណន្តា វិចរន្តិ, អយំ តេសំ ទេសេតុំ ឥច្ឆតិ, កិំ ការណា? ឥមេ បសីទិត្វា ឧបាសិកានម្បិ អារោចេស្សន្តិ, តតោ សទ្ធិំ ឧបាសិកាហិ មយ្ហមេវ លាភសក្ការំ ឧបហរិស្សន្តីតិ. ឋានំ ពហុស្សុតេនេវ យោជេតព្ពំ. កុបិតោតិ អយម្បិ ទ្វីសុ ឋានេសុ កុប្បតិ, ឧបាសកានញ្ច ‘‘ឥមេ អញ្ញត្ថ សុណន្តិ, អម្ហាកំ កុលុបកស្ស សន្តិកេ សុណាមាតិ នាគច្ឆន្តិ, ហោតុ ឥទានិ, តេសំ ឧប្បន្នេ កិច្ចេ ជានិស្សាមី’’តិ ធម្មកថិកស្ស ច, ‘‘អយមេតេសំ ទេសេតី’’តិ.

ឧបាសិកានន្តិ ¶ អារាមគតានំ. ឧបាសិកា នាម អាសនបូជាទិករណត្ថំ វា ឧបោសថទិវសេ វា ធម្មស្សវនត្ថំ សន្និបតិតា. សេសំ ឧបាសកវារេ វុត្តនយមេវ.

សក្ករេយ្យុន្តិ សក្កច្ចញ្ច ករេយ្យុំ, សុន្ទរញ្ច ករេយ្យុំ. ឥមិនា អត្តនិ ការំ ករីយមានំ សក្កច្ចំ កតញ្ច សុន្ទរញ្ច បត្ថេតិ. គរុំ ករេយ្យុន្តិ ភារិយំ ករេយ្យុំ. ឥមិនា ភិក្ខូហិ អត្តានំ គរុដ្ឋានេ ឋបីយមានំ បត្ថេតិ. មានេយ្យុន្តិ បិយាយេយ្យុំ. បូជេយ្យុន្តិ ឯវំ សក្ករោន្តា គរុំ ករោន្តា មានេន្តា បច្ចយេហិ បូជេយ្យុន្តិ បច្ចយបូជំ បត្ថេតិ. ឋានន្តិ ‘‘បិយោ គរុ ភាវនិយោ’’តិ វុត្តប្បការោ ពហុស្សុតោ ច សីលវា ច ឯតំ វិធិំ អរហតិ តេន ភិក្ខូ ឯវរូបំ ឯវំ ករេយ្យុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. កុបិតោតិ អយម្បិ ទ្វីសុ ឋានេសុ កុប្បតិ ភិក្ខូនញ្ច ‘‘ឥមេ ឯតំ សក្ករោន្តី’’តិ ថេរស្ស ច ‘‘ឥមស្មិំ អសតិ មំយេវ សក្ករេយ្យុ’’ន្តិ. ឯស នយោ ឥតោ បរេសុ តីសុ វារេសុ.

បណីតានំ ¶ ¶ ចីវរានន្តិ បដ្ដទុកូលបដ្ដុណ្ណកោសេយ្យាទីនំ មហគ្ឃសុខុមសុខសម្ផស្សានំ ចីវរានំ. ឥធាបិ អហមេវ លាភី អស្សន្តិ ឥច្ឆា នាតិមហាសាវជ្ជា. ន អញ្ញោ ភិក្ខុ លាភី អស្សាតិ បន មហាសាវជ្ជា.

បណីតានំ បិណ្ឌបាតានន្តិ សប្បិតេលមធុសក្ករាទិបូរិតានំ សេដ្ឋបិណ្ឌបាតានំ. បណីតានំ សេនាសនានន្តិ អនេកសតសហស្សគ្ឃនកានំ មញ្ចបីឋាទីនំ បណីតានំ. គិលានប្បច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារានន្តិ សប្បិតេលមធុផាណិតាទីនំ ឧត្តមភេសជ្ជានំ. សព្ពត្ថាបិ ឋានំ ពហុស្សុតេហិ បុញ្ញវន្តេហិ ច យោជេតព្ពំ. កុបិតោតិ សព្ពត្ថាបិ ទ្វីសុ ឋានេសុ កុប្បតិ, មនុស្សានញ្ច ‘‘ឥមេសំ នាម បរិចិតភាវោបិ នត្ថិ, ទីឃរត្តំ ឯកតោ វសន្តស្ស បំសុកូលត្ថាយ វា បិណ្ឌបាតត្ថាយ វា សប្បិតេលាទិការណា វា ឃរបដិបាដិយា ចរន្តស្សាបិ មេ ឯកទិវសម្បិ កិញ្ចិ បណីតំ បច្ចយំ ន ទេន្តិ. អាគន្តុកំ មហល្លកំ បន ទិស្វាវ យំ ឥច្ឆតិ, តំ ទេន្តី’’តិ, ថេរស្ស ច ‘‘អយម្បិ មហល្លកោ ឥមេសំ អត្តានំ ទស្សេន្តោយេវ ចរតិ, កុទាស្សុ នាម នំ ធម្មកម្មិកា និក្កឌ្ឍេយ្យុំ, ឯវំ ឥមស្មិំ អសតិ អហមេវ លាភី អស្ស’’ន្តិ.

ឥមេសំ ខោ, ឯតំ អាវុសោតិ ឥមេសំ ហេដ្ឋា ឯកូនវីសតិវារេហិ វុត្តានំ ឥច្ឆាវចរានំ.

៦១. ទិស្សន្តិ ចេវ សូយន្តិ ចាតិ ¶ ន ឥច្ឆាវចរា ចក្ខុនា ទិស្សន្តិ, ន សោតេន សូយន្តិ, មនោវិញ្ញាណវិសយត្តា. អប្បហីនឥច្ឆាវចរស្ស បន បុគ្គលស្ស ឥច្ឆាវចរវសេន បវត្តកាយកម្មំ ទិស្វា ទិដ្ឋា វិយ វចីកម្មំ សុត្វា សុតា វិយ ច ហោន្តិ, តេន វុត្តំ ‘‘ទិស្សន្តិ ចេវ សូយន្តិ ចា’’តិ. បច្ចក្ខកាលេ ទិស្សន្តិ, ‘‘អសុកោ កិរ ភិក្ខុ ឦទិសោ’’តិ តិរោក្ខកាលេ សូយន្តិ. កិញ្ចាបីតិ អនុគ្គហគរហវចនំ. តេន អារញ្ញិកត្តំ អនុគ្គណ្ហាតិ, ឥច្ឆាវចរានំ អប្បហានំ គរហតិ.

តត្រាយំ យោជនា, កិញ្ចាបិ សោ ភិក្ខុ គាមន្តសេនាសនំ បដិក្ខិបិត្វា អារញ្ញិកោ ហោតិ, អន្តេ បន្តសេនាសនេ វសតិ, ឥមេ ចស្ស ឯត្តកា ឥច្ឆាវចរា អប្បហីនា. កិញ្ចាបិ សោ អតិរេកលាភំ បដិក្ខិបិត្វា បិណ្ឌបាតិកោ ¶ ហោតិ. កិញ្ចាបិ សោ លោលុប្បចារំ វជ្ជេត្វា សបទានចារី ហោតិ. កិញ្ចាបិ សោ គហបតិចីវរំ បដិក្ខិបិត្វា បំសុកូលិកោ ហោតិ.

លូខចីវរធរោតិ ¶ ឯត្ថ បន លូខន្តិ សត្ថលូខំ សុត្តលូខំ រជនលូខន្តិ តីហិ ការណេហិ លូខំ វេទិតព្ពំ. តត្ថ សត្ថេន ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ឆិន្នំ សត្ថលូខំ នាម, តំ អគ្ឃេន បរិហាយតិ, ថូលទីឃសុត្តកេន សិព្ពិតំ សុត្តលូខំ នាម, តំ ផស្សេន បរិហាយតិ ខរសម្ផស្សំ ហោតិ. រជនេន រត្តំ រជនលូខំ នាម, តំ វណ្ណេន បរិហាយតិ ទុព្ពណ្ណំ ហោតិ. កិញ្ចាបិ សោ ភិក្ខុ ឯវំ សត្ថលូខសុត្តលូខរជនលូខចីវរធរោ ហោតិ, ឥមេ ចស្ស ឯត្តកា ឥច្ឆាវចរា អប្បហីនា ទិស្សន្តិ ចេវ សូយន្តិ ច, អថ ខោ នំ វិញ្ញូ សព្រហ្មចារី នេវ សក្ករោន្តិ…បេ… ន បូជេន្តីតិ. តំ កិស្ស ហេតូតិ ឯត្ថ តន្តិ និបាតមត្តំ, កិស្ស ហេតូតិ កិំ ការណា. តេ ហិ តស្ស…បេ… សូយន្តិ ច យស្មា តស្ស តេ បាបកា សូយន្តិ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមេសំ ឥច្ឆាវចរានំ អប្បហីនត្តាតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ.

ឥទានិ តមត្ថំ ឧបមាយ បាកដំ ករោន្តោ សេយ្យថាបីតិអាទិមាហ. តត្ថ កុណបន្តិ មតកឡេវរំ. អហិស្ស កុណបំ អហិកុណបំ. ឯវំ ឥតរានិ. អតិបដិកូលជិគុច្ឆនីយភាវតោ ចេត្ថ ឥមានេវ តីណិ វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ. អញ្ញេសញ្ហិ សសសូករាទីនំ កុណបំ មនុស្សា កដុកភណ្ឌាទីហិ អភិសង្ខរិត្វា បរិភុញ្ជន្តិបិ. ឥមេសំ បន កុណបំ អភិនវម្បិ ជិគុច្ឆន្តិយេវ, កោ បន វាទោ កាលាតិក្កមេន បូតិភូតេ. រចយិត្វាតិ វឌ្ឍេត្វា, បរិបូរេត្វាតិ អត្ថោ, កុណបំ គហេត្វា កំសបាតិយំ បក្ខិបិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. អញ្ញិស្សាតិ អបរាយ. បដិកុជ្ជិត្វាតិ បិទហិត្វា ¶ . អន្តរាបណន្តិ អាបណានមន្តរេ មហាជនសំកិណ្ណំ រច្ឆាមុខំ. បដិបជ្ជេយ្យុន្តិ គច្ឆេយ្យុំ. ជញ្ញជញ្ញំ វិយាតិ ចោក្ខចោក្ខំ វិយ មនាបមនាបំ វិយ. អបិច វធុកាបណ្ណាការំ វិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. វធុកាតិ ជនេត្តិ វុច្ចតិ, តស្សា នីយមានំ បណ្ណាការំ ជញ្ញំ, ឧភយត្ថាបិ អាទរវសេន វា បសំសាវសេន វា បុនរុត្តំ. ‘‘ជញ្ញជញ្ញំ ព្យា’’តិបិ បាឋោ.

អបាបុរិត្វាតិ វិវរិត្វា. តស្ស សហ ទស្សនេន អមនាបតា ច សណ្ឋហេយ្យាតិ តស្ស កុណបស្ស ទស្សនេន សហេវ តស្ស ជនស្ស អមនាបតា ¶ តិដ្ឋេយ្យ. អមនាបតាតិ ច ‘‘អមនាបមិទ’’ន្តិ ឧប្បន្នចិត្តចេតសិកានមេតំ អធិវចនំ. ឯស នយោ បដិកុល្យជេគុច្ឆតាសុ. ជិឃច្ឆិតានម្បីតិ ឆាតានម្បិ. ន ភោត្តុកម្យតា អស្សាតិ ភុញ្ជិតុកាមតា ន ភវេយ្យ. បគេវ សុហិតានន្តិ ធាតានំ បន បឋមតរមេវ ភុញ្ជិតុកាមតា ន ភវេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ.

តត្រាយំ ¶ ឧបមាសំសន្ទនា – បរិសុទ្ធកំសបាតិសទិសំ ឥមស្ស បព្ពជ្ជាលិង្គំ, កុណបរចនំ វិយ ឥច្ឆាវចរានំ អប្បហានំ, អបរកំសបាតិយា បដិកុជ្ឈនំ វិយ អារញ្ញិកង្គាទីហិ ឥច្ឆាវចរប្បដិច្ឆាទនំ, កំសបាតិំ វិវរិត្វា កុណបទស្សនេន ជនស្ស អមនាបតា វិយ អារញ្ញិកង្គាទីនិ អនាទិយិត្វា ឥច្ឆាវចរទស្សនេន សព្រហ្មចារីនំ អសក្ការករណាទិតាតិ.

៦២. សុក្កបក្ខេ បន, កិញ្ចាបីតិ អនុគ្គហបសំសាវចនំ, តេន អារញ្ញិកត្តំ អនុគ្គណ្ហាតិ, ឥច្ឆាវចរប្បហានំ បសំសតិ. នេមន្តនិកោតិ និមន្តនបដិគ្គាហកោ. វិចិតកាឡកន្តិ វិចិនិត្វា អបនីតកាឡកំ. អនេកសូបំ អនេកព្យញ្ជនន្តិ ឯត្ថ សូបោ នាម ហត្ថហារិយោ វុច្ចតិ. ព្យញ្ជនន្តិ ឧត្តរិភង្គំ, តេន មច្ឆមំសមុគ្គសូបាទីហិ អនេកសូបំ, នានប្បការមំសាទិព្យញ្ជនេហិ អនេកព្យញ្ជនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

ឧបមាសំសន្ទនេ ច សាលិវរភត្តរចនំ វិយ ឥច្ឆាវចរប្បហានំ, អបរកំសបាតិយា បដិកុជ្ឈនំ វិយ អប្បិច្ឆតាសមុដ្ឋានេហិ គាមន្តវិហារាទីហិ ឥច្ឆាវចរប្បហានប្បដិច្ឆាទកំ, កំសបាតិំ វិវរិត្វា សាលិវរភត្តទស្សនេន ជនស្ស មនាបតា ¶ វិយ គាមន្តវិហារាទីនិ អនាទិយិត្វា ឥច្ឆាវចរប្បហានទស្សនេន សព្រហ្មចារីនំ សក្ការករណាទិតា វេទិតព្ពា.

៦៣. ឧបមា មំ, អាវុសោ សារិបុត្ត, បដិភាតីតិ មយ្ហំ, អាវុសោ សារិបុត្ត, ឧបមា ឧបដ្ឋាតិ. ឯកំ ឧបមំ វត្តុកាមោ អហន្តិ អធិប្បាយោ. បដិភាតុ តន្តិ តុយ្ហំ បដិភាតុ ឧបដ្ឋាតុ, វទ ត្វន្តិ អធិប្បាយោ. ឯកមិទាហន្តិ ឯត្ថ ឥទាតិ និបាតមត្តំ, ឯកស្មិំ សមយេ អហន្តិ វុត្តំ ហោតិ, ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនំ. រាជគហេ វិហរាមិ គិរិព្ពជេតិ, រាជគហន្តិ តស្ស នគរស្ស នាមំ. សមន្តតោ បន គិរិបរិក្ខេបេន វជោ វិយ សណ្ឋិតត្តា គិរិព្ពជន្តិ វុច្ចតិ. តស្មិំ នគរេ វិហរាមិ, តំ និស្សាយ អហំ ¶ វិហរាមីតិ វុត្តំ ហោតិ. អថ ខ្វាហន្តិ អថ ខោ អហំ. ឯត្ថ ច អថាតិ អញ្ញាធិការវចនារម្ភេ និបាតោ. ខោតិ បទបូរណមត្តេ. បុព្ពណ្ហសមយន្តិ ទិវសស្ស បុព្ពភាគសមយំ. បុព្ពណ្ហសមយេតិ អត្ថោ, បុព្ពណ្ហេ វា សមយំ បុព្ពណ្ហសមយំ, បុព្ពណ្ហេ ឯកំ ខណន្តិ វុត្តំ ហោតិ, ឯវំ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ លព្ភតិ. និវាសេត្វាតិ បរិទហិត្វា, វិហារនិវាសនបរិវត្តនវសេនេតំ វេទិតព្ពំ. គាមប្បវេសនត្ថាយ វា សណ្ឋបេត្វា និវាសនវសេន, ន ហិ សោ តតោ បុព្ពេ អនិវត្ថោ អហោសិ.

បត្តចីវរមាទាយាតិ ¶ បត្តំ ហត្ថេន ចីវរំ កាយេន អាទិយិត្វា. បិណ្ឌាយាតិ បិណ្ឌបាតត្ថាយ. សមីតីតិ តស្ស នាមំ. យានការបុត្តោតិ រថការបុត្តោ. បណ្ឌុបុត្តោតិ បណ្ឌុស្ស បុត្តោ. អាជីវកោតិ នគ្គសមណកោ. បុរាណយានការបុត្តោតិ បោរាណយានការកុលស្ស បុត្តោ. បច្ចុបដ្ឋិតោតិ ឧបគន្ត្វា ឋិតោ. វង្កំ នាម ឯកតោ កុដិលំ. ជិម្ហំ នាម សប្បគតមគ្គសទិសំ. ទោសន្តិ ផេគ្គុវិសមគណ្ឋិកាទិ. យថា យថាតិ កាលត្ថេ និបាតោ, យទា យទា យស្មិំ តស្មិំ កាលេតិ វុត្តំ ហោតិ. តថា តថាតិ អយម្បិ កាលត្ថោយេវ, តស្មិំ តស្មិំ កាលេតិ វុត្តំ ហោតិ. សោ អត្តនោ សុត្តានុលោមេន ចិន្តេសិ, ឥតរោ តេន ចិន្តិតក្ខណេ ចិន្តិតដ្ឋានមេវ តច្ឆតិ. អត្តមនោតិ សកមនោ តុដ្ឋមនោ បីតិសោមនស្សេហិ គហិតមនោ. អត្តមនវាចំ និច្ឆារេសីតិ អត្តមនតាយ វាចំ ¶ , អត្តមនភាវស្ស វា យុត្តំ វាចំ និច្ឆារេសិ ឧទីរយិ, បព្យាហរីតិ វុត្តំ ហោតិ. ហទយា ហទយំ មញ្ញេ អញ្ញាយាតិ ចិត្តេន ចិត្តំ ជានិត្វា វិយ.

អស្សទ្ធាតិ ពុទ្ធធម្មសង្ឃេសុ សទ្ធាវិរហិតា. ជីវិកត្ថាតិ ឥណភយាទីហិ បីឡិតា ពហិ ជីវិតុំ អសក្កោន្តា ឥធ ជីវិកត្ថិកា ហុត្វា. ន សទ្ធាតិ ន សទ្ធាយ. សឋា មាយាវិនោតិ មាយាសាឋេយ្យេហិ យុត្តា. កេតពិនោតិ សិក្ខិតកេរាដិកា, និប្ផន្នថាមគតសាឋេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. សាឋេយ្យញ្ហិ អភូតគុណទស្សនតោ អភូតភណ្ឌគុណទស្សនសមំ កត្វា ‘‘កេរាដិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឧន្នឡាតិ ឧគ្គតនឡា, ឧដ្ឋិតតុច្ឆមានាតិ វុត្តំ ហោតិ ¶ . ចបលាតិ បត្តចីវរមណ្ឌនាទិនា ចាបល្លេន យុត្តា. មុខរាតិ មុខខរា, ខរវចនាតិ វុត្តំ ហោតិ, វិកិណ្ណវាចាតិ អសំយតវចនា, ទិវសម្បិ និរត្ថកវចនប្បលាបិនោ. ឥន្ទ្រិយេសុ អគុត្តទ្វារាតិ ឆសុ ឥន្ទ្រិយេសុ អសំវុតកម្មទ្វារា. ភោជនេ អមត្តញ្ញុនោតិ ភោជនេ យា មត្តា ជានិតព្ពា បរិយេសនបដិគ្គហណបរិភោគេសុ យុត្តតា, តស្សា អជាននកា. ជាគរិយំ អននុយុត្តាតិ ជាគរេ អននុយុត្តា. សាមញ្ញេ អនបេក្ខវន្តោតិ សមណធម្មេ និរបេក្ខា, ធម្មានុធម្មប្បដិបត្តិរហិតាតិ អត្ថោ. សិក្ខាយ ន តិព្ពគារវាតិ សិក្ខាបទេសុ ពហុលគារវា ន ហោន្តិ, អាបត្តិវីតិក្កមពហុលា វា. ពាហុលិកាតិអាទិ ធម្មទាយាទេ វុត្តំ, កុសីតាតិអាទិ ភយភេរវេ. ធម្មបរិយាយេនាតិ ធម្មទេសនាយ.

សទ្ធា អគារស្មាតិ បកតិយាបិ សទ្ធា, បព្ពជិតាបិ សទ្ធាយ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិតា. បិវន្តិ មញ្ញេ ឃសន្តិ មញ្ញេតិ បិវន្តិ វិយ ឃសន្តិ វិយ. អត្តមនវាចំ និច្ឆារេន្តា វចសា បិវន្តិ វិយ, អព្ភនុមោទន្តា មនសា ឃសន្តិ វិយ. សាធុ វតាតិ សុន្ទរំ វត ¶ . សព្រហ្មចារីតិ រស្សម្បិ វដ្ដតិ ទីឃម្បិ. រស្សេ សតិ សារិបុត្តស្ស ឧបរិ ហោតិ, ទីឃេ សតិ សព្រហ្មចារីនំ. យទា សារិបុត្តស្ស ឧបរិ ហោតិ, តទា សព្រហ្មចារី សារិបុត្តោ អម្ហេ អកុសលា វុដ្ឋាបេត្វាតិ អត្ថោ. យទា សព្រហ្មចារីនំ, តទា សព្រហ្មចារយោ អកុសលា វុដ្ឋាបេត្វាតិ អត្ថោ. ទហរោតិ តរុណោ. យុវាតិ យោព្ពនភាវេ ឋិតោ. មណ្ឌនកជាតិកោតិ ¶ អលង្ការកសភាវោ. តត្ថ កោចិ តរុណោបិ យុវា ន ហោតិ យថា អតិតរុណោ, កោចិ យុវាបិ មណ្ឌនកជាតិកោ ន ហោតិ យថា ឧបសន្តសភាវោ, អាលសិយព្យសនាទីហិ វា អភិភូតោ, ឥធ បន ទហរោ ចេវ យុវា ច មណ្ឌនកជាតិកោ ច អធិប្បេតោ, តស្មា ឯវមាហ. ឧប្បលាទីនិ លោកសម្មតត្តា វុត្តានិ. ឥតិហ តេតិ ឯវំ តេ. ឧភោ មហានាគាតិ ទ្វេបិ មហានាគា, ទ្វេបិ ហិ ឯតេ អគ្គសាវកា ‘‘មហានាគា’’តិ វុច្ចន្តិ. តត្រាយំ វចនត្ថោ, ឆន្ទាទីហិ ន គច្ឆន្តីតិ នាគា, តេន តេន មគ្គេន បហីនេ កិលេសេ ន អាគច្ឆន្តីតិ នាគា, នានប្បការកំ អាគុំ ន ករោន្តីតិ នាគា, អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារោ បន មហានិទ្ទេសេ (មហានិ. ៨០) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. អបិច –

នាគោ តាទិ បវុច្ចតេ តថត្តា’’តិ. (សុ. និ. ៥២៧; មហានិ. ៨០);

ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. មហន្តា នាគា មហានាគា, អញ្ញេហិ ខីណាសវនាគេហិ បុជ្ជតរា ច បាសំសតរា ចាតិ អត្ថោ. អញ្ញមញ្ញស្សាតិ អញ្ញោ អញ្ញស្ស. សមនុមោទិំសូតិ សមំ អនុមោទិំសុ. តត្ថ ឥមាយ ឧបមាយ មហាមោគ្គល្លានោ អនុមោទិ, បដិភាតុ តំ អាវុសោតិ ធម្មសេនាបតិ. តេន វុត្តំ ‘‘អញ្ញមញ្ញស្ស សុភាសិតំ សមនុមោទិំសូ’’តិ.

សម្មុតិបរមត្ថទេសនាកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

៦៤. ឯវំ ¶ មេ សុតន្តិ អាកង្ខេយ្យសុត្តំ. តត្ថ សម្បន្នសីលាតិ តិវិធំ សម្បន្នំ បរិបុណ្ណសមង្គិមធុរវសេន. តត្ថ –

‘‘សម្បន្នំ សាលិកេទារំ, សុវា ភុញ្ជន្តិ កោសិយ;

បដិវេទេមិ តេ ព្រហ្មេ, ន នំ វារេតុមុស្សហេ’’តិ. (ជា. ១.១៤.១);

ឥទំ បរិបុណ្ណសម្បន្នំ នាម. ‘‘ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរេន ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោ ឧបាគតោ សមុបាគតោ ឧបបន្នោ សម្បន្នោ សមន្នាគតោ’’តិ (វិភ. ៥១១) ឥទំ សមង្គិសម្បន្នំ ¶ នាម. ‘‘ឥមិស្សា, ភន្តេ, មហាបថវិយា ហេដ្ឋិមតលំ សម្បន្នំ, សេយ្យថាបិ ខុទ្ទមធុំ អនេឡកំ, ឯវមស្សាទ’’ន្តិ (បារា. ១៧) ឥទំ មធុរសម្បន្នំ នាម. ឥធ បន បរិបុណ្ណសម្បន្នម្បិ សមង្គិសម្បន្នម្បិ វដ្ដតិ. តស្មា សម្បន្នសីលាតិ បរិបុណ្ណសីលា ហុត្វាតិបិ សីលសមង្គិនោ ហុត្វាតិបិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិព្ពោ. សីលន្តិ កេនដ្ឋេន សីលំ? សីលនដ្ឋេន សីលំ. តស្ស វិត្ថារកថា វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តា.

តត្ថ ¶ ‘‘បរិបុណ្ណសីលា’’តិ ឥមិនា អត្ថេន ខេត្តទោសវិគមេន ខេត្តបារិបូរី វិយ សីលទោសវិគមេន សីលបារិបូរី វុត្តា ហោតិ. យថា ហិ ខេត្តំ ពីជខណ្ឌំ វប្បខណ្ឌំ ឧទកខណ្ឌំ ឩសខណ្ឌន្តិ ចតុទោសសមន្នាគតំ អបរិបូរំ ហោតិ.

តត្ថ ពីជខណ្ឌំ នាម យត្ថ អន្តរន្តរា ពីជានិ ខណ្ឌានិ វា បូតីនិ វា ហោន្តិ, តានិ យត្ថ វបន្តិ, តត្ថ សស្សំ ន ឧដ្ឋេតិ, ខេត្តំ ខណ្ឌំ ហោតិ. វប្បខណ្ឌំ នាម យត្ថ អកុសលោ ពីជានិ វបន្តោ អន្តរន្តរា និបាតេតិ. ឯវញ្ហិ សព្ពត្ថ សស្សំ ន ឧដ្ឋេតិ, ខេត្តំ ខណ្ឌំ ហោតិ. ឧទកខណ្ឌំ នាម យត្ថ កត្ថចិ ឧទកំ អតិពហុ វា ន វា ហោតិ, តត្រាបិ ហិ សស្សានិ ន ឧដ្ឋេន្តិ, ខេត្តំ ខណ្ឌំ ហោតិ. ឩសខណ្ឌំ នាម យត្ថ កស្សកោ កិស្មិញ្ចិ បទេសេ នង្គលេន ¶ ភូមិំ ចត្តារោ បញ្ច វារេ កសន្តោ អតិគម្ភីរំ ករោតិ, តតោ ឩសំ ឧប្បជ្ជតិ, តត្រាបិ ហិ សស្សំ ន ឧដ្ឋេតិ, ខេត្តំ ខណ្ឌំ ហោតិ, តាទិសញ្ច ខេត្តំ ន មហប្ផលំ ហោតិ ន មហានិសំសំ, តត្រាបិ ហិ ពហុម្បិ វបិត្វា អប្បំ លភតិ. ឥមេសំ បន ចតុន្នំ ទោសានំ វិគមា ខេត្តំ បរិបុណ្ណំ ហោតិ. តាទិសញ្ច ខេត្តំ មហប្ផលំ ហោតិ មហានិសំសំ. ឯវមេវ ខណ្ឌំ ឆិទ្ទំ សពលំ កម្មាសន្តិ ចតុទោសសមន្នាគតំ សីលំ អបរិបូរំ ហោតិ. តាទិសញ្ច សីលំ ន មហប្ផលំ ហោតិ, ន មហានិសំសំ. ឥមេសំ បន ចតុន្នំ ទោសានំ វិគមា សីលខេត្តំ បរិបុណ្ណំ ហោតិ, តាទិសញ្ច សីលំ មហប្ផលំ ហោតិ មហានិសំសំ.

‘‘សីលសមង្គិនោ’’តិ ឥមិនា បនត្ថេន សីលេន សមង្គិភូតា សមោធានំ គតា សមន្នាគតា ហុត្វា វិហរថាតិ ឥទមេវ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ ទ្វីហិ ការណេហិ សម្បន្នសីលតា ហោតិ សីលវិបត្តិយា ច អាទីនវទស្សនេន សីលសម្បត្តិយា ¶ ច អានិសំសទស្សនេន. តទុភយម្បិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតំ.

តត្ថ ‘‘សម្បន្នសីលា’’តិ ឯត្តាវតា កិរ ភគវា ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ ឧទ្ទិសិត្វា ‘‘បាតិមោក្ខសំវរសំវុតា’’តិ ឥមិនា តត្ថ ជេដ្ឋកសីលំ វិត្ថារេត្វា ទស្សេសីតិ ទីបវិហារវាសី សុមនត្ថេរោ អាហ. អន្តេវាសិកោ បនស្ស តេបិដកចូឡនាគត្ថេរោ អាហ – ឧភយត្ថាបិ បាតិមោក្ខសំវរោ ភគវតា វុត្តោ, បាតិមោក្ខសំវរោយេវ ហិ សីលំ. ឥតរានិ បន តីណិ សីលន្តិ វុត្តដ្ឋានំ នាម អត្ថីតិ អននុជានន្តោ វត្វា អាហ ¶ – ‘‘ឥន្ទ្រិយសំវរោ នាម ឆទ្វាររក្ខាមត្តកមេវ, អាជីវបារិសុទ្ធិ ធម្មេន សមេន បច្ចយុប្បត្តិមត្តកំ, បច្ចយនិស្សិតំ បដិលទ្ធបច្ចយេ ឥទមត្ថន្តិ បច្ចវេក្ខិត្វា បរិភុញ្ជនមត្តកំ. និប្បរិយាយេន បាតិមោក្ខសំវរោវ សីលំ. យស្ស សោ ភិន្នោ, អយំ ឆិន្នសីសោ វិយ បុរិសោ ហត្ថបាទេ សេសានិ រក្ខិស្សតីតិ ន វត្តព្ពោ. យស្ស បន សោ អរោគោ, អយំ អច្ឆិន្នសីសោ វិយ បុរិសោ ជីវិតំ សេសានិ បុន បាកតិកានិ កត្វា រក្ខិតុំ សក្កោតិ. តស្មា ‘សម្បន្នសីលា’តិ ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរំ ឧទ្ទិសិត្វា ‘សម្បន្នបាតិមោក្ខា’តិ តស្សេវ វេវចនំ វត្វា តំ វិត្ថារេត្វា ទស្សេន្តោ ‘បាតិមោក្ខសំវរសំវុតា’តិអាទិមាហា’’តិ.

តត្ថ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតាតិ បាតិមោក្ខសំវរេន សមន្នាគតា. អាចារគោចរសម្បន្នាតិ អាចារេន ¶ ច គោចរេន ច សម្បន្នា. អណុមត្តេសូតិ អប្បមត្តកេសុ. វជ្ជេសូតិ អកុសលធម្មេសុ. ភយទស្សាវីតិ ភយទស្សិនោ. សមាទាយាតិ សម្មា អាទិយិត្វា. សិក្ខថ សិក្ខាបទេសូតិ សិក្ខាបទេសុ តំ តំ សិក្ខាបទំ សមាទិយិត្វា សិក្ខថ. អបិច សមាទាយ សិក្ខថ សិក្ខាបទេសូតិ យំកិញ្ចិ សិក្ខាកោដ្ឋាសេសុ សិក្ខិតព្ពំ កាយិកំ វាចសិកញ្ច, តំ សព្ពំ សមាទាយ សិក្ខថាតិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បន សព្ពានេតានិ បាតិមោក្ខសំវរាទីនិ បទានិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តានិ.

៦៥. អាកង្ខេយ្យ ចេតិ ឥទំ កស្មា អារទ្ធំ? សីលានិសំសទស្សនត្ថំ. សចេបិ អចិរបព្ពជិតានំ វា ទុប្បញ្ញានំ ¶ វា ឯវមស្ស ‘‘ភគវា សីលំ បូរេថាតិ វទតិ, កោ នុ ខោ សីលបូរណេ អានិសំសោ, កោ វិសេសោ, កា វឌ្ឍី’’តិ? តេសំ សត្តរស អានិសំសេ ទស្សេតុំ ឯវមាហ. អប្បេវ នាម ឯតំ សព្រហ្មចារីនំ បិយមនាបតាទិអាសវក្ខយបរិយោសានំ អានិសំសំ សុត្វាបិ សីលំ បរិបូរេយ្យុន្តិ. វិសកណ្ដកវាណិជោ វិយ. វិសកណ្ដកវាណិជោ នាម គុឡវាណិជោ វុច្ចតិ.

សោ កិរ គុឡផាណិតខណ្ឌសក្ខរាទីនិ សកដេនាទាយ បច្ចន្តគាមំ គន្ត្វា ‘‘វិសកណ្ដកំ គណ្ហថ, វិសកណ្ដកំ គណ្ហថា’’តិ ឧគ្ឃោសេសិ. តំ សុត្វា គាមិកា ‘‘វិសំ នាម កក្ខឡំ, យោ នំ ខាទតិ, សោ មរតិ, កណ្ដកម្បិ វិជ្ឈិត្វា មារេតិ, ឧភោបេតេ កក្ខឡា, កោ ឯត្ថ អានិសំសោ’’តិ គេហទ្វារានិ ថកេសុំ, ទារកេ ច បលាបេសុំ. តំ ទិស្វា វាណិជោ ¶ ‘‘អវោហារកុសលា ឥមេ គាមិកា, ហន្ទ នេ ឧបាយេន គណ្ហាបេមី’’តិ ‘‘អតិមធុរំ គណ្ហថ, អតិសាទុំ គណ្ហថ, គុឡំ ផាណិតំ សក្ខរំ សមគ្ឃំ លព្ភតិ, កូដមាសកកូដកហាបណាទីហិបិ លព្ភតី’’តិ ឧគ្ឃោសេសិ. តំ សុត្វា គាមិកា ហដ្ឋតុដ្ឋា អាគន្ត្វា ពហុម្បិ មូលំ ទត្វា គហេសុំ. តត្ថ វាណិជស្ស ‘‘វិសកណ្ដកំ គណ្ហថា’’តិ ឧគ្ឃោសនំ វិយ ភគវតោ ‘‘សម្បន្នសីលា, ភិក្ខវេ, វិហរថ…បេ… សមាទាយ សិក្ខថ សិក្ខាបទេសូ’’តិ វចនំ. ‘‘ឧភោបេតេ កក្ខឡា, កោ ឯត្ថ អានិសំសោ’’តិ គាមិកានំ ចិន្តនំ វិយ ភគវា ‘‘សម្បន្នសីលា វិហរថា’’តិ អាហ, ‘‘សីលញ្ច នាមេតំ កក្ខឡំ ផរុសំ ខិឌ្ឌាទិបច្ចនីកំ, កោ នុ ខោ សម្បន្នសីលានំ អានិសំសោ’’តិ ភិក្ខូនំ ចិន្តនំ. អថ តស្ស វាណិជស្ស ‘‘អតិមធុរំ គណ្ហថា’’តិអាទិវចនំ វិយ ¶ ភគវតោ បិយមនាបតាទិអាសវក្ខយបរិយោសានំ សត្តរសអានិសំសប្បកាសនត្ថំ ‘‘អាកង្ខេយ្យ ចេ’’តិអាទិវចនំ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ អាកង្ខេយ្យ ចេតិ យទិ អាកង្ខេយ្យ យទិ ឥច្ឆេយ្យ. បិយោ ច អស្សន្តិ បិយចក្ខូហិ សម្បស្សិតព្ពោ, សិនេហុប្បត្តិយា បទដ្ឋានភូតោ ភវេយ្យន្តិ វុត្តំ ហោតិ. មនាបោតិ តេសំ មនវឌ្ឍនកោ, តេសំ វា មនេន បត្តព្ពោ, មេត្តចិត្តេន ផរិតព្ពោតិ វុត្តំ ហោតិ. គរូតិ តេសំ គរុដ្ឋានិយោ បាសាណច្ឆត្តសទិសោ. ភាវនីយោតិ ‘‘អទ្ធា អយមាយស្មា ជានំ ជានាតិ បស្សំ បស្សតី’’តិ ឯវំ សម្ភាវនីយោ. សីលេស្វេវស្ស បរិបូរការីតិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលេសុយេវ បរិបូរការី អស្ស, អនូនេន បរិបូរិតាការេន សមន្នាគតោ ¶ ភវេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. អជ្ឈត្តំ ចេតោសមថមនុយុត្តោតិ អត្តនោ ចិត្តសមថេ យុត្តោ, ឯត្ថ ហិ អជ្ឈត្តន្តិ វា អត្តនោតិ វា ឯតំ ឯកត្ថំ, ព្យញ្ជនមេវ នានំ. ភុម្មត្ថេ បនេតំ សមថន្តិ ឧបយោគវចនំ. អនូតិ ឥមិនា ឧបសគ្គេន យោគេ សិទ្ធំ. អនិរាកតជ្ឈានោតិ ពហិ អនីហដជ្ឈានោ, អវិនាសិតជ្ឈានោ វា, នីហរណវិនាសត្ថញ្ហិ ឥទំ និរាករណំ នាម. ថម្ភំ និរំកត្វា និវាតវុត្តីតិអាទីសុ ចស្ស បយោគោ ទដ្ឋព្ពោ.

វិបស្សនាយ សមន្នាគតោតិ សត្តវិធាយ អនុបស្សនាយ យុត្តោ, សត្តវិធា អនុបស្សនា នាម អនិច្ចានុបស្សនា ទុក្ខានុបស្សនា អនត្តានុបស្សនា និព្ពិទានុបស្សនា វិរាគានុបស្សនា និរោធានុបស្សនា បដិនិស្សគ្គានុបស្សនាតិ. តា វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតា. ព្រូហេតា សុញ្ញាគារានន្តិ វឌ្ឍេតា ¶ សុញ្ញាគារានំ, ឯត្ថ ច សមថវិបស្សនាវសេន កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា រត្តិន្ទិវំ សុញ្ញាគារំ បវិសិត្វា និសីទមានោ ភិក្ខុ ‘‘ព្រូហេតា សុញ្ញាគារាន’’ន្តិ វេទិតព្ពោ. ឯកភូមកាទិបាសាទេ កុរុមានោបិ បន នេវ សុញ្ញាគារានំ ព្រូហេតាតិ ទដ្ឋព្ពោតិ.

ឯត្តាវតា ច យថា តណ្ហាវិចរិតទេសនា បឋមំ តណ្ហាវសេន អារទ្ធាបិ តណ្ហាបទដ្ឋានត្តា មានទិដ្ឋីនំ មានទិដ្ឋិយោ ឱសរិត្វា កមេន បបញ្ចត្តយទេសនា ជាតា, ឯវមយំ ទេសនា បឋមំ អធិសីលសិក្ខាវសេន អារទ្ធាបិ សីលបទដ្ឋានត្តា សមថវិបស្សនានំ សមថវិបស្សនាយោ ឱសរិត្វា កមេន សិក្ខត្តយទេសនា ជាតាតិ វេទិតព្ពា.

ឯត្ថ ¶ ហិ ‘‘សីលេស្វេវស្ស បរិបូរការី’’តិ ឯត្តាវតា អធិសីលសិក្ខា វុត្តា. ‘‘អជ្ឈត្តំ ចេតោសមថមនុយុត្តោ អនិរាកតជ្ឈានោ’’តិ ឯត្តាវតា អធិចិត្តសិក្ខា, ‘‘វិបស្សនាយ សមន្នាគតោ’’តិ ឯត្តាវតា អធិបញ្ញាសិក្ខា, ‘‘ព្រូហេតា សុញ្ញាគារាន’’ន្តិ ឥមិនា បន សមថវសេន សុញ្ញាគារវឌ្ឍនេ អធិចិត្តសិក្ខា, វិបស្សនាវសេន អធិបញ្ញាសិក្ខាតិ ឯវំ ទ្វេបិ សិក្ខា សង្គហេត្វា វុត្តា. ឯត្ថ ច ‘‘អជ្ឈត្តំ ចេតោសមថមនុយុត្តោ អនិរាកតជ្ឈានោ’’តិ ឥមេហិ បទេហិ សីលានុរក្ខិកា ឯវ ចិត្តេកគ្គតា កថិតា. ‘‘វិបស្សនាយា’’តិ ឥមិនា បទេន សីលានុរក្ខិកោ សង្ខារបរិគ្គហោ.

កថំ ¶ ចិត្តេកគ្គតា សីលមនុរក្ខតិ? យស្ស ហិ ចិត្តេកគ្គតា នត្ថិ, សោ ព្យាធិម្ហិ ឧប្បន្នេ វិហញ្ញតិ, សោ ព្យាធិវិហតោ វិក្ខិត្តចិត្តោ សីលំ វិនាសេត្វាបិ ព្យាធិវូបសមំ កត្តា ហោតិ. យស្ស បន ចិត្តេកគ្គតា អត្ថិ, សោ តំ ព្យាធិទុក្ខំ វិក្ខម្ភេត្វា សមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ, សមាបន្នក្ខណេ ទុក្ខំ ទូរាបកតំ ហោតិ, ពលវតរសុខមុប្បជ្ជតិ. ឯវំ ចិត្តេកគ្គតា សីលំ អនុរក្ខតិ.

កថំ សង្ខារបរិគ្គហោ សីលមនុរក្ខតិ? យស្ស ហិ សង្ខារបរិគ្គហោ នត្ថិ, តស្ស ‘‘មម រូបំ មម វិញ្ញាណ’’ន្តិ អត្តភាវេ ពលវមមត្តំ ហោតិ, សោ តថារូបេសុ ទុព្ភិក្ខព្យាធិភយាទីសុ សម្បត្តេសុ សីលំ វិនាសេត្វាបិ អត្តភាវំ បោសេតា ហោតិ. យស្ស បន សង្ខារបរិគ្គហោ អត្ថិ, តស្ស អត្តភាវេ ពលវមមត្តំ វា សិនេហោ វា ន ហោតិ, សោ តថារូបេសុ ទុព្ភិក្ខព្យាធិភយាទីសុ សម្បត្តេសុ សចេបិស្ស អន្តានិ ពហិ និក្ខមន្តិ, សចេបិ ¶ ឧស្សុស្សតិ វិសុស្សតិ, ខណ្ឌាខណ្ឌិកោ វា ហោតិ សតធាបិ សហស្សធាបិ, នេវ សីលំ វិនាសេត្វា អត្តភាវំ បោសេតា ហោតិ. ឯវំ សង្ខារបរិគ្គហោ សីលមនុរក្ខតិ. ‘‘ព្រូហេតា សុញ្ញាគារាន’’ន្តិ ឥមិនា បន តស្សេវ ឧភយស្ស ព្រូហនា វឌ្ឍនា សាតច្ចកិរិយា ទស្សិតា.

ឯវំ ភគវា យស្មា ‘‘សព្រហ្មចារីនំ បិយោ ចស្សំ មនាបោ ច គរុ ច ភាវនីយោ ចា’’តិ ឥមេ ចត្តារោ ធម្មេ អាកង្ខន្តេន នត្ថញ្ញំ កិញ្ចិ កាតព្ពំ, អញ្ញទត្ថុ សីលាទិគុណសមន្នាគតេន ភវិតព្ពំ, ឥទិសោ ហិ សព្រហ្មចារីនំ បិយោ ហោតិ មនាបោ គរុ ភាវនីយោ. វុត្តម្បិ ហេតំ –

‘‘សីលទស្សនសម្បន្នំ ¶ , ធម្មដ្ឋំ សច្ចវាទិនំ;

អត្តនោ កម្ម កុព្ពានំ, តំ ជនោ កុរុតេ បិយ’’ន្តិ. (ធ. ប. ២១៧);

តស្មា ‘‘អាកង្ខេយ្យ ចេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សព្រហ្មចារីនំ បិយោ ចស្សំ មនាបោ ច គរុ ច ភាវនីយោ ចាតិ សីលេស្វេវស្ស បរិបូរការី…បេ… សុញ្ញាគារាន’’ន្តិ វត្វា ឥទានិ យស្មា បច្ចយលាភាទិំ បត្ថយន្តេនាបិ ឥទមេវ ករណីយំ, ន អញ្ញំ កិញ្ចិ, តស្មា ‘‘អាកង្ខេយ្យ ចេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ លាភី អស្ស’’ន្តិអាទិមាហ. ន ចេត្ថ ភគវា លាភនិមិត្តំ សីលាទិបរិបូរណំ កថេតីតិ វេទិតព្ពោ. ភគវា ហិ ឃាសេសនំ ¶ ឆិន្នកថោ ន វាចំ បយុត្តំ ភណេតិ, ឯវំ សាវកេ ឱវទតិ, សោ កថំ លាភនិមិត្តំ សីលាទិបរិបូរណំ កថេស្សតិ, បុគ្គលជ្ឈាសយវសេន បនេតំ វុត្តំ. យេសញ្ហិ ឯវំ អជ្ឈាសយោ ភវេយ្យ ‘‘សចេ មយំ ចតូហិ បច្ចយេហិ ន កិលមេយ្យាម, សីលាទិំ បូរេតុំ សក្កុណេយ្យាមា’’តិ, តេសំ អជ្ឈាសយវសេន ភគវា ឯវមាហ. អបិច រសានិសំសោ ឯស សីលស្ស, យទិទំ ចត្តារោ បច្ចយា នាម. តថា ហិ បណ្ឌិតមនុស្សា កោដ្ឋាទីសុ ឋបិតំ នីហរិត្វា បុត្តាទីនម្បិ អទត្វា អត្តនាបិ អបរិភុញ្ជិត្វា សីលវន្តានំ ទេន្តីតិ សីលស្ស សរសានិសំសទស្សនត្ថំ បេតំ វុត្តំ.

តតិយវារេ យេសាហន្តិ យេសំ អហំ. តេសំ តេ ការាតិ តេសំ ទេវានំ វា មនុស្សានំ វា តេ មយិ កតា បច្ចយទានការា. ទេវាបិ ហិ សីលាទិគុណយុត្តានំ បច្ចយេ ទេន្តិ, ន កេវលំ មនុស្សាយេវ, សក្កោ វិយ អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស. មហប្ផលា មហានិសំសាតិ ឧភយមេតំ អត្ថតោ ឯកំ, ព្យញ្ជនមេវ នានំ. មហន្តំ វា លោកិយសុខំ ផលន្តីតិ មហប្ផលា ¶ . មហតោ លោកុត្តរសុខស្ស ច បច្ចយា ហោន្តីតិ មហានិសំសា. សីលាទិគុណយុត្តស្ស ហិ កដច្ឆុភិក្ខាបិ បញ្ចរតនមត្តាយ ភូមិយា បណ្ណសាលាបិ កត្វា ទិន្នា អនេកានិ កប្បសហស្សានិ ទុគ្គតិវិនិបាតតោ រក្ខតិ, បរិយោសានេ ច អមតាយ បរិនិព្ពានធាតុយាបច្ចយោ ហោតិ. ‘‘ខីរោទនំ អហមទាសិ’’ន្តិអាទីនិ (វិ. វ. ៤១៣) ចេត្ថ វត្ថូនិ, សកលមេវ វា បេតវត្ថុ វិមានវត្ថុ ច សាធកំ. តស្មា បច្ចយទាយកេហិ អត្តនិ កតានំ ការានំ មហប្ផលតំ ឥច្ឆន្តេនាបិ សីលាទិគុណយុត្តេនេវ ភវិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

ចតុត្ថវារេ ញាតីតិ សស្សុសសុរបក្ខិកា. សាលោហិតាតិ ឯកលោហិតសម្ពទ្ធា បីតិបិតាមហាទយោ ¶ . បេតាតិ បេច្ចភាវំ គតា. កាលង្កតាតិ មតា. តេសំ តន្តិ តេសំ តំ មយិ បសន្នចិត្តតំ វា បសន្នេន ចិត្តេន អនុស្សរណំ វា. យស្ស ហិ ភិក្ខុនោ កាលង្កតោ បិតា វា មាតា វា ‘‘អម្ហាកំ ញាតកោ ថេរោ សីលវា កល្យាណធម្មោ’’តិ បសន្នចិត្តោ ហុត្វា តំ ភិក្ខុំ អនុស្សរតិ, តស្ស សោ ចិត្តប្បសាទោបិ តំ អនុស្សរណមត្តម្បិ មហប្ផលំ មហានិសំសមេវ ហោតិ, អនេកានិ កប្បសតសហស្សានិ ¶ ទុគ្គតិតោ វារេតុំ អន្តេ ច អមតំ បាបេតុំ សមត្ថមេវ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘យេ តេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូ សីលសម្បន្នា សមាធិសម្បន្នា បញ្ញា, វិមុត្តិ, វិមុត្តិញាណទស្សនសម្បន្នា, ទស្សនំបាហំ, ភិក្ខវេ, តេសំ ភិក្ខូនំ ពហុការំ វទាមិ. សវនំ, អនុស្សតិំ, អនុបព្ពជ្ជំ, ឧបសង្កមនំ, បយិរុបាសនំបាហំ, ភិក្ខវេ, តេសំ ភិក្ខូនំ ពហុការំ វទាមី’’តិ (ឥតិវុ. ១០៤). តស្មា ញាតិសាលោហិតានំ អត្តនិ ចិត្តប្បសាទស្ស អនុស្សតិយា ច មហប្ផលតំ ឥច្ឆន្តេនាបិ សីលាទិគុណយុត្តេនេវ, ភវិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

៦៦. បញ្ចមវារេ អរតិរតិសហោ អស្សន្តិ អរតិយា រតិយា ច សហោ អភិភវិតា អជ្ឈោត្ថរិតា ភវេយ្យំ. ឯត្ថ ច អរតីតិ អធិកុសលេសុ ធម្មេសុ បន្តសេនាសនេសុ ច ឧក្កណ្ឋា. រតីតិ បញ្ចកាមគុណរតិ. ន ច មំ អរតិ សហេយ្យាតិ មញ្ច អរតិ ន អភិភវេយ្យ ន មទ្ទេយ្យ ន អជ្ឈោត្ថរេយ្យ. ឧប្បន្នន្តិ ជាតំ និព្ពត្តំ. សីលាទិគុណយុត្តោ ហិ អរតិញ្ច រតិញ្ច សហតិ អជ្ឈោត្ថរតិ មទ្ទិត្វា តិដ្ឋតិ. តស្មា ឦទិសំ អត្តានំ ឥច្ឆន្តេនាបិ សីលាទិគុណយុត្តេនេវ ភវិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

ឆដ្ឋវារេ ¶ ភយំ ចិត្តុត្រាសោបិ អារម្មណម្បិ. ភេរវំ អារម្មណមេវ. សេសំ បញ្ចមវារេ វុត្តនយមេវ. សីលាទិគុណយុត្តោ ហិ ភយភេរវំ សហតិ អជ្ឈោត្ថរតិ មទ្ទិត្វា តិដ្ឋតិ អរិយកោដិយវាសីមហាទត្តត្ថេរោ វិយ.

ថេរោ កិរ មគ្គំ បដិបន្នោ អញ្ញតរំ បាសាទិកំ អរញ្ញំ ទិស្វា ‘‘ឥធេវជ្ជ សមណធម្មំ កត្វា គមិស្សាមី’’តិ មគ្គា ឱក្កម្ម អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ សង្ឃាដិំ បញ្ញបេត្វា បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសីទិ. រុក្ខទេវតាយ ទារកា ថេរស្ស សីលតេជេន សកភាវេន សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តា វិស្សរមកំសុ. ទេវតាបិ រុក្ខំ ចាលេសិ. ថេរោ អចលោវ និសីទិ. សា ទេវតា ធូមាយិ, បជ្ជលិ, នេវ សក្ខិ ថេរំ ចាលេតុំ, តតោ ឧបាសកវណ្ណេនាគន្ត្វា វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ. ‘‘កោ ¶ ឯសោ’’តិ វុត្តា ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឯតស្មិំ រុក្ខេ អធិវត្ថា ទេវតា’’តិ អវោច. ត្វំ ឯតេ វិការេ អកាសីតិ. អាម ភន្តេតិ. កស្មាតិ ច វុត្តា អាហ – ‘‘តុម្ហាកំ, ភន្តេ ¶ , សីលតេជេន ទារកា សកភាវេន សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តា វិស្សរមកំសុ, សាហំ តុម្ហេ បលាបេតុំ ឯវមកាសិ’’ន្តិ. ថេរោ អាហ – ‘‘អថ កស្មា ឥធ, ភន្តេ, មា វសថ, មយ្ហំ អផាសូតិ បដិកច្ចេវ នាវចាសិ. ឥទានិ បន មា កិញ្ចិ អវច, អរិយកោដិយមហាទត្តោ អមនុស្សភយេន គតោតិ វចនតោ លជ្ជាមិ, តេនាហំ ឥធេវ វសិស្សំ, ត្វំ បន អជ្ជេកទិវសំ យត្ថ កត្ថចិ វសាហី’’តិ. ឯវំ សីលាទិគុណយុត្តោ ភយភេរវសហោ ហោតិ. តស្មា ឦទិសមត្តានំ ឥច្ឆន្តេនាបិ សីលាទិគុណយុត្តេនេវ ភវិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

សត្តមវារេ អាភិចេតសិកានន្តិ អភិចេតោតិ អភិក្កន្តំ វិសុទ្ធចិត្តំ វុច្ចតិ, អធិចិត្តំ វា, អភិចេតសិ ជាតានិ អាភិចេតសិកានិ, អភិចេតោ សន្និស្សិតានីតិ វា អាភិចេតសិកានិ. ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារានន្តិ ទិដ្ឋធម្មេ សុខវិហារានំ. ទិដ្ឋធម្មោតិ បច្ចក្ខោ អត្តភាវោ វុច្ចតិ, តត្ថ សុខវិហារភូតានន្តិ អត្ថោ, រូបាវចរជ្ឈានានមេតំ អធិវចនំ. តានិ ហិ អប្បេត្វា និសិន្នា ឈាយិនោ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ អសំកិលិដ្ឋំ នេក្ខម្មសុខំ វិន្ទន្តិ, តស្មា ‘‘ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារានី’’តិ វុច្ចន្តិ. និកាមលាភីតិ និកាមេន លាភី អត្តនោ ឥច្ឆាវសេន លាភី, ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេ ¶ សមាបជ្ជិតុំ សមត្ថោតិ វុត្តំ ហោតិ. អកិច្ឆលាភីតិ សុខេនេវ បច្ចនីកធម្មេ វិក្ខម្ភេត្វា សមាបជ្ជិតុំ សមត្ថោតិ វុត្តំ ហោតិ. អកសិរលាភីតិ អកសិរានំ វិបុលានំ លាភី, យថាបរិច្ឆេទេយេវ វុដ្ឋាតុំ សមត្ថោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯកច្ចោ ហិ លាភីយេវ ហោតិ, ន បន សក្កោតិ ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេ សមាបជ្ជិតុំ. ឯកច្ចោ សក្កោតិ តថា សមាបជ្ជិតុំ, បារិពន្ធិកេ បន កិច្ឆេន វិក្ខម្ភេតិ. ឯកច្ចោ តថា សមាបជ្ជតិ, បារិពន្ធិកេ ច អកិច្ឆេនេវ វិក្ខម្ភេតិ, ន សក្កោតិ នាឡិកាយន្តំ វិយ យថាបរិច្ឆេទេយេវ ច វុដ្ឋាតុំ. យោ បន ឥមំ តិវិធម្បិ សម្បទំ ឥច្ឆតិ, សោបិ សីលេស្វេវស្ស បរិបូរការីតិ.

ឯវំ អភិញ្ញាបាទកេ ឈានេ វុត្តេ កិញ្ចាបិ អភិញ្ញានំ វារោ អាគតោ, អថ ខោ នំ ភគវា អគ្គហេត្វាវ យស្មា ន កេវលំ អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានានិ ច អភិញ្ញាយោយេវ ច សីលានំ ¶ អានិសំសោ, អបិច ខោ ចត្តារិ អារុប្បឈានានិបិ ¶ តយោ ច ហេដ្ឋិមា អរិយមគ្គា, តស្មា តំ សព្ពំ បរិយាទិយិត្វា ទស្សេតុំ អាកង្ខេយ្យ ចេ…បេ… យេ តេ សន្តាតិ ឯវមាទិមាហ.

តត្ថ សន្តាតិ អង្គសន្តតាយ ចេវ អារម្មណសន្តតាយ ច. វិមោក្ខាតិ បច្ចនីកធម្មេហិ វិមុត្តត្តា អារម្មណេ ច អធិមុត្តត្តា. អតិក្កម្ម រូបេតិ រូបាវចរជ្ឈានេ អតិក្កមិត្វា, យេ តេ វិមោក្ខា អតិក្កម្ម រូបេ សន្តាតិ បទសម្ពន្ធោ, ឥតរថា ហិ អតិក្កម្ម រូបេ កិំ ករោតីតិ ន បញ្ញាយេយ្យុំ. អារុប្បាតិ អារម្មណតោ ច វិបាកតោ ច រូបវិរហិតា. កាយេន ផុសិត្វាតិ នាមកាយេន ផុសិត្វា បាបុណិត្វា, អធិគន្ត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសំ វុត្តានមេវ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘យោបិ ភិក្ខុ ឥមេ វិមោក្ខេ ផុសិត្វា វិហរិតុកាមោ, សោបិ សីលេស្វេវស្ស បរិបូរការី’’តិ.

៦៧. នវមវារេ តិណ្ណំ សំយោជនានន្តិ សក្កាយទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាសីលព្ពតបរាមាសសង្ខាតានំ តិណ្ណំ ពន្ធនានំ. តានិ ហិ សំយោជេន្តិ ខន្ធគតិភវាទីហិ ខន្ធគតិភវាទយោ, កម្មំ វា ផលេន, តស្មា សំយោជនានីតិ វុច្ចន្តិ, ពន្ធនានីតិ អត្ថោ. បរិក្ខយាតិ បរិក្ខយេន. សោតាបន្នោតិ សោតំ ¶ អាបន្នោ. សោតោតិ ច មគ្គស្សេតំ អធិវចនំ. សោតាបន្នោតិ តំសមង្គិបុគ្គលស្ស. យថាហ ‘‘សោតោ សោតោតិ ហិទំ, សារិបុត្ត, វុច្ចតិ. កតមោ នុ ខោ, សារិបុត្ត, សោតោតិ? អយមេវ ហិ, ភន្តេ, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ. សេយ្យថិទំ, សម្មាទិដ្ឋិ…បេ… សម្មាសមាធីតិ. សោតាបន្នោ សោតាបន្នោតិ ហិទំ, សារិបុត្ត, វុច្ចតិ. កតមោ នុ ខោ, សារិបុត្ត, សោតាបន្នោតិ? យោ ហិ, ភន្តេ, ឥមិនា អដ្ឋង្គិកេន មគ្គេន សមន្នាគតោ, អយំ វុច្ចតិ សោតាបន្នោ, យោយំ អាយស្មា ឯវំនាមោ ឯវំគោត្តោ’’តិ. ឥធ បន មគ្គេន ផលស្ស នាមំ ទិន្នំ, តស្មា ផលដ្ឋោ ‘‘សោតាបន្នោ’’តិ វេទិតព្ពោ. អវិនិបាតធម្មោតិ វិនិបាតេតីតិ វិនិបាតោ, នាស្ស វិនិបាតោ ធម្មោតិ អវិនិបាតធម្មោ, ន អត្តានំ អបាយេ វិនិបាតសភាវោតិ វុត្តំ ហោតិ. កស្មា? យេ ធម្មា អបាយគមនិយា, តេសំ បហីនត្តា. សម្ពោធិ បរំ អយនំ គតិ អស្សាតិ សម្ពោធិបរាយណោ, ឧបរិមគ្គត្តយំ អវស្សំ សម្បាបកោតិ ¶ អត្ថោ. កស្មា? បដិលទ្ធបឋមមគ្គត្តា. សីលេស្វេវាតិ ឦទិសោ ហោតុកាមោបិ សីលេស្វេវស្ស បរិបូរណារីតិ.

ទសមវារេ ¶ បឋមមគ្គេន បរិក្ខីណានិបិ តីណិ សំយោជនានិ សកទាគាមិមគ្គស្ស វណ្ណភណនត្ថំ វុត្តានិ. រាគទោសមោហានំ តនុត្តាតិ ឯតេសំ តនុភាវេន, តនុត្តករណេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ ទ្វីហិ ការណេហិ តនុត្តំ វេទិតព្ពំ អធិច្ចុប្បត្តិយា ច បរិយុដ្ឋានមន្ទតាយ ច. សកទាគាមិស្ស ហិ វដ្ដានុសារិមហាជនស្សេវ កិលេសា អភិណ្ហំ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, កទាចិ ករហចិ ឧប្បជ្ជន្តិ វិរឡាការា ហុត្វា, វិរឡវាបិតេ ខេត្តេ អង្កុរា វិយ. ឧប្បជ្ជមានាបិ ច វដ្ដានុសារិមហាជនស្សេវ មទ្ទន្តា ផរន្តា ឆាទេន្តា អន្ធការំ ករោន្តា ន ឧប្បជ្ជន្តិ, មន្ទមន្ទា ឧប្បជ្ជន្តិ តនុកាការា ហុត្វា, អព្ភបដលមិវ មក្ខិកាបត្តមិវ ច.

តត្ថ កេចិ ថេរា ភណន្តិ ‘‘សកទាគាមិស្ស កិលេសា កិញ្ចាបិ ចិរេន ឧប្បជ្ជន្តិ, ពហលាវ ឧប្បជ្ជន្តិ, តថា ហិស្ស បុត្តា ច ធីតរោ ច ទិស្សន្តី’’តិ, ឯតំ បន អប្បមាណំ. បុត្តធីតរោ ហិ អង្គបច្ចង្គបរាមសនមត្តេនបិ ហោន្តីតិ. ទ្វីហិយេវ ការណេហិស្ស កិលេសានំ តនុត្តំ វេទិតព្ពំ អធិច្ចុប្បត្តិយា ច បរិយុដ្ឋានមន្ទតាយ ចាតិ.

សកទាគាមីតិ ¶ សកិំ អាគមនធម្មោ. សកិទេវ ឥមំ លោកំ អាគន្ត្វាតិ ឯកវារំយេវ ឥមំ មនុស្សលោកំ បដិសន្ធិវសេន អាគន្ត្វា. យោបិ ហិ ឥធ សកទាគាមិមគ្គំ ភាវេត្វា ឥធេវ បរិនិព្ពាតិ, សោបិ ឥធ ន គហិតោ. យោបិ ឥធ មគ្គំ ភាវេត្វា ទេវេសុ ឧបបជ្ជិត្វា តត្ថេវ បរិនិព្ពាតិ. យោបិ ទេវលោកេ មគ្គំ ភាវេត្វា តត្ថេវ បរិនិព្ពាតិ. យោបិ ទេវលោកេ មគ្គំ ភាវេត្វា ឥធេវ មនុស្សលោកេ និព្ពត្តិត្វា បរិនិព្ពាតិ. យោ បន ឥធ មគ្គំ ភាវេត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តោ, តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា បុន ឥធេវ ឧបបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាតិ, អយមិធ គហិតោតិ វេទិតព្ពោ. ទុក្ខស្សន្តំ ករេយ្យន្តិ វដ្ដទុក្ខស្ស បរិច្ឆេទំ ករេយ្យំ. សីលេស្វេវាតិ ឦទិសោ ហោតុកាមោបិ សីលេស្វេវស្ស បរិបូរការីតិ.

ឯកាទសមវារេ បញ្ចន្នន្តិ គណនបរិច្ឆេទោ. ឱរម្ភាគិយានន្តិ ឱរំ វុច្ចតិ ហេដ្ឋា, ហេដ្ឋាភាគិយានន្តិ អត្ថោ, កាមាវចរលោកេ ឧប្បត្តិបច្ចយានន្តិ អធិប្បាយោ. សំយោជនានន្តិ ពន្ធនានំ, តានិ កាមរាគព្យាបាទសំយោជនេហិ ¶ សទ្ធិំ បុព្ពេ វុត្តសំយោជនានេវ វេទិតព្ពានិ. យស្ស ហិ ឯតានិ អប្បហីនានិ, សោ កិញ្ចាបិ ភវគ្គេ ឧប្បន្នោ ហោតិ, អថ ខោ អាយុបរិក្ខយា កាមាវចរេ និព្ពត្តតិយេវ, គិលិតពលិសមច្ឆូបមោ ស្វាយំ បុគ្គលោ ទីឃសុត្តកេន បាទេ ¶ ពទ្ធវិហង្គូបមោ ចាតិ វេទិតព្ពោ. បុព្ពេ វុត្តានម្បិ ចេត្ថ វចនំ វណ្ណភណនត្ថមេវាតិ វេទិតព្ពំ. ឱបបាតិកោតិ សេសយោនិបដិក្ខេបវចនមេតំ. តត្ថបរិនិព្ពាយីតិ តត្ថេវ ព្រហ្មលោកេ បរិនិព្ពាយី. អនាវត្តិធម្មោ តស្មា លោកាតិ តតោ ព្រហ្មលោកា បដិសន្ធិវសេន បុន អនាវត្តិសភាវោ. សីលេស្វេវាតិ ឦទិសោ ហោតុកាមោបិ សីលេស្វេវស្ស បរិបូរការីតិ.

៦៨. ឯវំ អនាគាមិមគ្គេ វុត្តេ កិញ្ចាបិ ចតុត្ថមគ្គស្ស វារោ អាគតោ, អថ ខោ នំ ភគវា អគ្គហេត្វាវ យស្មា ន កេវលា អាសវក្ខយាភិញ្ញា ឯវ សីលានំ អានិសំសោ, អបិច ខោ លោកិយបញ្ចាភិញ្ញាយោបិ, តស្មា តាបិ ទស្សេតុំ, យស្មា ច អាសវក្ខយេ កថិតេ ទេសនា និដ្ឋិតា ហោតិ, ឯវញ្ច សតិ ឥមេសំ គុណានំ អកថិតត្តា អយំ កថា មុណ្ឌាភិញ្ញាកថា នាម ភវេយ្យ, តស្មា ច អភិញ្ញាបារិបូរិំ កត្វា ទស្សេតុម្បិ, យស្មា ច អនាគាមិមគ្គេ ឋិតស្ស សុខេន ឥទ្ធិវិកុប្បនា ¶ ឥជ្ឈតិ, សមាធិបរិពន្ធានំ កាមរាគព្យាបាទានំ សមូហតត្តា, អនាគាមី ហិ សីលេសុ ច សមាធិម្ហិ ច បរិបូរការី, តស្មា យុត្តដ្ឋានេយេវ លោកិយាភិញ្ញាយោ ទស្សេតុម្បិ ‘‘អាកង្ខេយ្យ ចេ…បេ… អនេកវិហិត’’ន្តិ ឯវមាទិមាហាតិ អយមនុសន្ធិ.

តត្ថ ‘‘អនេកវិហិតំ ឥទ្ធិវិធ’’ន្តិអាទិនា នយេន អាគតានំ បញ្ចន្នម្បិ លោកិយាភិញ្ញានំ បាឡិវណ្ណនា សទ្ធិំ ភាវនានយេន វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តា.

៦៩. ឆដ្ឋាភិញ្ញាយ អាសវានំ ខយាតិ អរហត្តមគ្គេន សព្ពកិលេសានំ ខយា. អនាសវន្តិ អាសវវិរហិតំ. ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិន្តិ ឯត្ថ ចេតោវចនេន អរហត្តផលសម្បយុត្តោវ សមាធិ, បញ្ញាវចនេន តំសម្បយុត្តា បញ្ញាវ វុត្តា. តត្ថ ច សមាធិ រាគតោ វិមុត្តត្តា ចេតោវិមុត្តិ, បញ្ញា អវិជ្ជាយ វិមុត្តត្តា បញ្ញាវិមុត្តីតិ វេទិតព្ពា. វុត្តញ្ចេតំ ភគវតា ‘‘យោ ហិស្ស, ភិក្ខវេ, សមាធិ, តទស្ស សមាធិន្ទ្រិយំ. យា ហិស្ស, ភិក្ខវេ, បញ្ញា, តទស្ស បញ្ញិន្ទ្រិយំ. ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ ¶ , រាគវិរាគា ចេតោវិមុត្តិ, អវិជ្ជាវិរាគា បញ្ញាវិមុត្តី’’តិ, អបិចេត្ថ សមថផលំ ចេតោវិមុត្តិ, វិបស្សនាផលំ បញ្ញាវិមុត្តីតិ វេទិតព្ពា.

ទិដ្ឋេវ ធម្មេតិ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ. សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វាតិ អត្តនោយេវ បញ្ញាយ បច្ចក្ខំ ¶ កត្វា, អបរបច្ចយេន ញត្វាតិ អត្ថោ. ឧបសម្បជ្ជ វិហរេយ្យន្តិ បាបុណិត្វា សម្បាទេត្វា វិហរេយ្យំ. សីលេស្វេវាតិ ឯវំ សព្ពាសវេ និទ្ធុនិត្វា ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ អធិគន្តុកាមោបិ សីលេស្វេវស្ស បរិបូរការីតិ.

ឯវំ ភគវា សីលានិសំសកថំ យាវ អរហត្តា កថេត្វា ឥទានិ សព្ពម្បិ តំ សីលានិសំសំ សម្បិណ្ឌេត្វា ទស្សេន្តោ និគមនំ អាហ ‘‘សម្បន្នសីលា, ភិក្ខវេ…បេ… ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្ត’’ន្តិ. តស្សាយំ សង្ខេបត្ថោ, ‘‘សម្បន្នសីលា, ភិក្ខវេ, វិហរថ…បេ… សមាទាយ សិក្ខថ សិក្ខាបទេសូ’’តិ ឥតិ យំ តំ មយា បុព្ពេ ឯវំ វុត្តំ, ឥទំ សព្ពម្បិ សម្បន្នសីលោ ភិក្ខុ សព្រហ្មចារីនំ បិយោ ហោតិ មនាបោ, គរុ ភាវនីយោ បច្ចយានំ លាភី, បច្ចយទាយកានំ មហប្ផលករោ, បុព្ពញាតីនំ អនុស្សរណចេតនាយ ផលមហត្តករោ, អរតិរតិសហោ, ភយភេរវសហោ, រូបាវចរជ្ឈានានំ អរូបាវចរជ្ឈានានញ្ច លាភី, ហេដ្ឋិមានិ តីណិ សាមញ្ញផលានិ បញ្ច លោកិយាភិញ្ញា អាសវក្ខយញាណន្តិ ច ឥមេ ច គុណេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្តា ¶ ហោតិ, ឯតំ បដិច្ច ឥទំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ. ឥទមវោច ភគវា, អត្តមនា តេ ភិក្ខុ ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទុន្តិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

អាកង្ខេយ្យសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧០. ឯវំ ¶ មេ សុតន្តិ វត្ថសុត្តំ. តត្ថ សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, វត្ថន្តិ ឧបមាវចនមេវេតំ. ឧបមំ ករោន្តោ ច ភគវា កត្ថចិ បឋមំយេវ ឧបមំ ទស្សេត្វា បច្ឆា អត្ថំ ទស្សេតិ, កត្ថចិ ¶ បឋមមត្ថំ ទស្សេត្វា បច្ឆា ឧបមំ, កត្ថចិ ឧបមាយ អត្ថំ បរិវារេត្វា ទស្សេតិ, កត្ថចិ អត្ថេន ឧបមំ.

តថា ហេស – ‘‘សេយ្យថាបិស្សុ, ភិក្ខវេ, ទ្វេ អគារា សទ្វារា, តត្ថ ចក្ខុមា បុរិសោ មជ្ឈេ ឋិតោ បស្សេយ្យា’’តិ (ម. និ. ៣.២៦១) សកលម្បិ ទេវទូតសុត្តំ ឧបមំ បឋមំ ទស្សេត្វា បច្ឆា អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ. ‘‘តិរោកុដ្ដំ តិរោបាការំ តិរោបព្ពតំ អសជ្ជមានោ គច្ឆតិ, សេយ្យថាបិ អាកាសេ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២៣៨; បដិ. ម. ១.១០២) បន នយេន សកលម្បិ ឥទ្ធិវិធមត្ថំ បឋមំ ទស្សេត្វា បច្ឆា ឧបមំ ទស្សេន្តោ អាហ. ‘‘សេយ្យថាបិ ព្រាហ្មណបុរិសោ សារត្ថិកោ សារគវេសី’’តិអាទិនាវ (ម. និ. ១.៣១៨) នយេន សកលម្បិ ចូឡសារោបមសុត្តំ ឧបមាយ អត្ថំ បរិវារេត្វា ទស្សេន្តោ អាហ. ‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ឯកច្ចេ កុលបុត្តា ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ សុត្តំ…បេ… សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, បុរិសោ អលគទ្ទត្ថិកោ’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៣៨) នយេន សកលម្បិ អលគទ្ទសុត្តំ មហាសារោបមសុត្តន្តិ ឯវមាទីនិ សុត្តានិ អត្ថេន ឧបមំ បរិវារេត្វា ទស្សេន្តោ អាហ.

ស្វាយំ ឥធ បឋមំ ឧបមំ ទស្សេត្វា បច្ឆា អត្ថំ ទស្សេតិ. កស្មា បនេវំ ភគវា ទស្សេតីតិ? បុគ្គលជ្ឈាសយេន វា ទេសនាវិលាសេន វា. យេ ហិ បុគ្គលា បឋមំ ឧបមំ ទស្សេត្វា វុច្ចមានមត្ថំ សុខេន បដិវិជ្ឈន្តិ, តេសំ ¶ បឋមំ ឧបមំ ទស្សេតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. យស្សា ច ធម្មធាតុយា សុប្បដិវិទ្ធត្តា ទេសនាវិលាសំ បត្តោ ហោតិ, តស្សា សុប្បដិវិទ្ធា. តស្មា ឯស ទេសនាវិលាសម្បត្តោ ធម្មិស្សរោ ធម្មរាជា, សោ យថា យថា ឥច្ឆតិ, តថា តថា ធម្មំ ទេសេតីតិ ឯវំ ឥមិនា បុគ្គលជ្ឈាសយេន វា ទេសនាវិលាសេន វា ឯវំ ទស្សេតីតិ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ ¶ វត្ថន្តិ បកតិបរិសុទ្ធំ វត្ថំ. សំកិលិដ្ឋំ មលគ្គហិតន្តិ អាគន្តុកេន បំសុរជាទិនា សំកិលេសេន សំកិលិដ្ឋំ, សេទជល្លិកាទិនា មលេន គហិតត្តា មលគ្គហិតំ. រង្គជាតេតិ ឯត្ថ រង្គមេវ រង្គជាតំ. ឧបសំហរេយ្យាតិ ឧបនាមេយ្យ. យទិ នីលកាយាតិ នីលកាយ វា, នីលកត្ថាយ វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ សព្ពត្ថ. រជកោ ហិ នីលកត្ថាយ ឧបសំហរន្តោ កំសនីលបលាសនីលាទិកេ នីលរង្គេ ឧបសំហរតិ. បីតកត្ថាយ ឧបសំហរន្តោ កណិការបុប្ផសទិសេ បីតករង្គេ. លោហិតកត្ថាយ ឧបសំហរន្តោ ពន្ធុជីវកបុប្ផសទិសេ ¶ លោហិតករង្គេ. មញ្ជិដ្ឋកត្ថាយ ឧបសំហរន្តោ កណវីរបុប្ផសទិសេ មន្ទរត្តរង្គេ. តេន វុត្តំ ‘‘យទិ នីលកាយ…បេ… យទិ មញ្ជិដ្ឋកាយា’’តិ.

ទុរត្តវណ្ណមេវស្សាតិ ទុដ្ឋុ រញ្ជិតវណ្ណមេវ អស្ស. អបរិសុទ្ធវណ្ណមេវស្សាតិ នីលវណ្ណោបិស្ស បរិសុទ្ធោ ន ភវេយ្យ, សេសវណ្ណោបិ. តាទិសញ្ហិ វត្ថំ នីលកុម្ភិយា បក្ខិត្តម្បិ សុនីលំ ន ហោតិ, សេសកុម្ភីសុ បក្ខិត្តម្បិ បីតកាទិវណ្ណំ ន ហោតិ, មិលាតនីល កុរណ្ឌ-កណិការ-ពន្ធុជីវក-កណវីរបុប្ផវណ្ណមេវ ហោតិ. តំ កិស្ស ហេតូតិ តំ វត្ថំ កិស្ស ហេតុ កិំ ការណា ឦទិសំ ហោតិ, តស្មិំ វា វត្ថេ រង្គជាតំ កិស្ស ហេតុ ឦទិសំ ទុរត្តវណ្ណំ អបរិសុទ្ធវណ្ណំ ហោតីតិ? យស្មា បនស្ស វត្ថស្ស សំកិលិដ្ឋភាវោយេវេត្ថ ការណំ, ន អញ្ញំ កិញ្ចិ, តស្មា ‘‘អបរិសុទ្ធត្តា, ភិក្ខវេ, វត្ថស្សា’’តិ អាហ.

ឯវមេវ ខោតិ ឧបមាសម្បដិបាទនំ. ចិត្តេ សំកិលិដ្ឋេតិ ចិត្តម្ហិ សំកិលិដ្ឋម្ហិ. កស្មា បន ភគវា សំកិលិដ្ឋវត្ថេន ឱបម្មំ អកាសីតិ ចេ, វាយាមមហប្ផលទស្សនត្ថំ. យថា ហិ អាគន្តុកេហិ មលេហិ សំកិលិដ្ឋំ វត្ថំ បកតិយា បណ្ឌរត្តា បុន ធោវីយមានំ បណ្ឌរំ ហោតិ, ន តត្ថ ជាតិកាឡកេ វិយ ឯឡកលោមេ វាយាមោ និប្ផលោ ហោតិ, ឯវំ ចិត្តម្បិ អាគន្តុកេហិ កិលេសេហិ សំកិលិដ្ឋំ. បកតិយា បន តំ សកលេបិ បដិសន្ធិភវង្គវារេ បណ្ឌរមេវ. យថាហ – ‘‘បភស្សរមិទំ, ភិក្ខវេ, ចិត្តំ, តញ្ច ¶ ខោ អាគន្តុកេហិ ឧបក្កិលេសេហិ ឧបក្កិលិដ្ឋ’’ន្តិ (អ. និ. ១.៥១). តំ វិសោធីយមានំ សក្កា បភស្សរតរំ កាតុំ, ន តត្ថ វាយាមោ និប្ផលោតិ ឯវំ វាយាមមហប្ផលទស្សនត្ថំ សំកិលិដ្ឋវត្ថេន ឱបម្មំ អកាសីតិ វេទិតព្ពោ.

ទុគ្គតិ បាដិកង្ខាតិ ឦទិសេ ចិត្តេ ទុគ្គតិ បាដិកង្ខិតព្ពា, ទុគ្គតិំ ឯវ ឯស បាបុណិស្សតិ ¶ , នាញ្ញន្តិ ឯវំ ទុគ្គតិ ឥច្ឆិតព្ពា, អវស្សំ ភាវីតិ វុត្តំ ហោតិ. សា ចាយំ ទុគ្គតិ នាម បដិបត្តិទុគ្គតិ, គតិទុគ្គតីតិ ទុវិធា ហោតិ. បដិបត្តិទុគ្គតិបិ អគារិយបដិបត្តិទុគ្គតិ, អនគារិយបដិបត្តិទុគ្គតីតិ ទុវិធា ហោតិ.

អគារិយោ ហិ សំកិលិដ្ឋចិត្តោ បាណម្បិ ¶ ហនតិ, អទិន្នម្បិ អាទិយតិ, សកលេបិ ទស អកុសលកម្មបថេ បូរេតិ, អយមស្ស អគារិយបដិបត្តិទុគ្គតិ. សោ តត្ថ ឋិតោ កាយស្ស ភេទា និរយម្បិ គច្ឆតិ, តិរច្ឆានយោនិម្បិ, បេត្តិវិសយម្បិ គច្ឆតិ, អយមស្ស គតិទុគ្គតិ.

អនគារិយោបិ ឥមស្មិំ សាសនេ បព្ពជិតោ សំកិលិដ្ឋចិត្តោ ទូតេយ្យបហិណគមនំ គច្ឆតិ, វេជ្ជកម្មំ ករោតិ, សង្ឃភេទាយ ចេតិយភេទាយ បរក្កមតិ, វេឡុទានាទីហិ ជីវិកំ កប្បេតិ, សកលម្បិ អនាចារំ អគោចរញ្ច បរិបូរេតិ, អយមស្ស អនគារិយបដិបត្តិទុគ្គតិ.សោ តត្ថ ឋិតោ កាយស្ស ភេទា និរយម្បិ គច្ឆតិ, តិរច្ឆានយោនិម្បិ, បេត្តិវិសយម្បិ គច្ឆតិ សមណយក្ខោ នាម ហោតិ សមណបេតោ, អាទិត្តេហិ សង្ឃាដិអាទីហិ សម្បជ្ជលិតកាយោ អដ្ដស្សរំ ករោន្តោ វិចរតិ, អយមស្ស គតិទុគ្គតិ.

សេយ្យថាបីតិ សុក្កបក្ខំ ទស្សេតុមារទ្ធោ, តស្សត្ថោ កណ្ហបក្ខេ វុត្តបច្ចនីកេនេវ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថាបិ ច សុគតិ នាម បដិបត្តិសុគតិ គតិសុគតីតិ ទុវិធា ហោតិ. បដិបត្តិសុគតិបិ អគារិយបដិបត្តិសុគតិ អនគារិយបដិបត្តិសុគតីតិ ទុវិធា ហោតិ. អគារិយោ ហិ បរិសុទ្ធចិត្តោ បាណាតិបាតាបិ វិរមតិ, អទិន្នាទានាបិ, សកលេបិ ទស កុសលកម្មបថេ បរិបូរេតិ, អយមស្ស អគារិយបដិបត្តិសុគតិ. សោ តត្ថ ឋិតោ កាយស្ស ភេទា មនុស្សមហន្តតម្បិ ទេវមហន្តតម្បិ ឧបបជ្ជតិ, អយមស្ស គតិសុគតិ.

អនគារិយោបិ ¶ ឥមស្មិំ សាសនេ បព្ពជិត្វា បរិសុទ្ធចិត្តោ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ សោធេតិ, តេរស ធុតង្គានិ សមាទិយតិ, អដ្ឋតិំសារម្មណេសុ អត្តនោ អនុកូលកម្មដ្ឋានំ គហេត្វា បន្តសេនាសនេ បដិសេវមានោ កសិណបរិកម្មំ កត្វា ឈានសមាបត្តិយោ និព្ពត្តេតិ, សោតាបត្តិមគ្គំ ភាវេតិ…បេ… អនាគាមិមគ្គំ ភាវេតិ, អយមស្ស អនគារិយបដិបត្តិសុគតិ. សោ តត្ថ ឋិតោ កាយស្ស ភេទា មនុស្សលោកេ វា តីសុ មហាកុលេសុ, ឆសុ វា កាមាវចរទេវេសុ, ទសសុ វា ព្រហ្មភវនេសុ ¶ , បញ្ចសុ វា សុទ្ធាវាសេសុ, ចតូសុ វា អារុប្បេសុ ឧបបជ្ជតិ, អយមស្ស គតិសុគតីតិ.

៧១. ឯវំ សំកិលិដ្ឋេ ចិត្តេ ទុគ្គតិ បាដិកង្ខា, អសំកិលិដ្ឋេ ច សុគតីតិ វត្វា ឥទានិ យេហិ ឧបក្កិលេសេហិ ចិត្តំ សំកិលិដ្ឋំ ហោតិ, តេ ទស្សេន្តោ កតមេ ច, ភិក្ខវេ, ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសា ¶ ? អភិជ្ឈា វិសមលោភោតិអាទិមាហ.

តត្ថ សកភណ្ឌេ ឆន្ទរាគោ អភិជ្ឈា, បរភណ្ឌេ វិសមលោភោ. អថ វា សកភណ្ឌេ វា បរភណ្ឌេ វា ហោតុ, យុត្តបត្តដ្ឋានេ ឆន្ទរាគោ អភិជ្ឈា, អយុត្តាបត្តដ្ឋានេ វិសមលោភោ. ថេរោ បនាហ ‘‘កិស្ស វិនិព្ភោគំ ករោថ, យុត្តេ វា អយុត្តេ វា ហោតុ, ‘រាគោ វិសមំ ទោសោ វិសមំ មោហោ វិសម’ន្តិ (វិភ. ៩២៤) វចនតោ ន កោចិ លោភោ អវិសមោ នាម, តស្មា លោភោយេវ អភិជ្ឈាយនដ្ឋេន អភិជ្ឈា, វិសមដ្ឋេន វិសមំ, ឯកត្ថមេតំ ព្យញ្ជនមេវ នាន’’ន្តិ. សោ បនេស អភិជ្ឈាវិសមលោភោ ឧប្បជ្ជិត្វា ចិត្តំ ទូសេតិ, ឱភាសិតុំ ន ទេតិ. តស្មា ‘‘ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសោ’’តិ វុច្ចតិ.

យថា ចេស, ឯវំ នវវិធអាឃាតវត្ថុសម្ភវោ ព្យាបាទោ. ទសវិធអាឃាតវត្ថុសម្ភវោ កោធោ. បុនប្បុនំ ចិត្តបរិយោនន្ធនោ ឧបនាហោ. អគារិយស្ស វា អនគារិយស្ស វា សុកតករណវិនាសនោ មក្ខោ. អគារិយោបិ ហិ កេនចិ អនុកម្បកេន ទលិទ្ទោ សមានោ ឧច្ចេ ឋានេ ឋបិតោ, អបរេន សមយេន ‘‘កិំ តយា មយ្ហំ កត’’ន្តិ តស្ស សុកតករណំ វិនាសេតិ. អនគារិយោបិ សាមណេរកាលតោ បភុតិ ¶ អាចរិយេន វា ឧបជ្ឈាយេន វា ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាហិ ច អនុគ្គហេត្វា ធម្មកថានយបករណកោសល្លាទីនិ សិក្ខាបិតោ, អបរេន សមយេន រាជរាជមហាមត្តាទីហិ សក្កតោ គរុកតោ អាចរិយុបជ្ឈាយេសុ អចិត្តីកតោ ចរមានោ ‘‘អយំ អម្ហេហិ ទហរកាលេ ឯវំ អនុគ្គហិតោ សំវឌ្ឍិតោ ច, អថ បនិទានិ និស្សិនេហោ ជាតោ’’តិ វុច្ចមានោ ‘‘កិំ មយ្ហំ តុម្ហេហិ កត’’ន្តិ តេសំ សុកតករណំ វិនាសេតិ, តស្ស សោ សុកតករណវិនាសនោ មក្ខោ ឧប្បជ្ជិត្វា ចិត្តំ ទូសេតិ, ឱភាសិតុំ ន ទេតិ. តស្មា ‘‘ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសោ’’តិ វុច្ចតិ.

យថា ¶ ចាយំ, ឯវំ ពហុស្សុតេបិ បុគ្គលេ អជ្ឈោត្ថរិត្វា ‘‘ឦទិសស្ស ចេវ ពហុស្សុតស្ស អនិយតា គតិ, តវ វា មម វា កោ វិសេសោ’’តិអាទិនា នយេន ឧប្បជ្ជមានោ យុគគ្គាហគាហី បឡាសោ. បរេសំ សក្ការាទីនិ ខីយនា ឥស្សា. អត្តនោ សម្បត្តិយា បរេហិ សាធារណភាវំ អសហមានំ មច្ឆរិយំ. វញ្ចនិកចរិយភូតា មាយា. កេរាដិកភាវេន ឧប្បជ្ជមានំ សាឋេយ្យំ. កេរាដិកោ ហិ អាយតនមច្ឆោ វិយ ហោតិ. អាយតនមច្ឆោ នាម កិរ មច្ឆានំ នង្គុដ្ឋំ ទស្សេតិ សប្បានំ សីសំ ¶ , ‘‘តុម្ហេហិ សទិសោ អហ’’ន្តិ ជានាបេតុំ. ឯវមេវ កេរាដិកោ បុគ្គលោ យំ យំ សុត្តន្តិកំ វា អាភិធម្មិកំ វា ឧបសង្កមតិ, តំ តំ ឯវំ វទតិ ‘‘អហំ តុម្ហាកំ ពទ្ធចរោ, តុម្ហេ មយ្ហំ អនុកម្បកា, នាហំ តុម្ហេ មុញ្ចាមី’’តិ ‘‘ឯវមេតេ ‘សគារវោ អយំ អម្ហេសុ សប្បតិស្សោ’តិ មញ្ញិស្សន្តី’’តិ. តស្សេតំ កេរាដិកភាវេន ឧប្បជ្ជមានំ សាឋេយ្យំ ឧប្បជ្ជិត្វា ចិត្តំ ទូសេតិ, ឱភាសិតុំ ន ទេតិ. តស្មា ‘‘ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសោ’’តិ វុច្ចតិ.

យថា ចេតំ, ឯវំ វាតភរិតភស្តសទិសថទ្ធភាវបគ្គហិតសិរអនិវាតវុត្តិការករណោ ថម្ភោ. តទុត្តរិករណោ សារម្ភោ. សោ ទុវិធេន លព្ភតិ អកុសលវសេន ចេវ កុសលវសេន ច. តត្ថ អគារិយស្ស បរេន កតំ អលង្ការាទិំ ទិស្វា តទ្ទិគុណករណេន ឧប្បជ្ជមានោ, អនគារិយស្ស ច យត្តកំ យត្តកំ បរោ បរិយាបុណាតិ វា កថេតិ វា, មានវសេន តទ្ទិគុណតទ្ទិគុណករណេន ឧប្បជ្ជមានោ អកុសលោ. អគារិយស្ស បន បរំ ឯកំ សលាកភត្តំ ទេន្តំ ទិស្វា អត្តនា ទ្វេ វា តីណិ វា ទាតុកាមតាយ ឧប្បជ្ជមានោ, អនគារិយស្ស ច បរេន ឯកនិកាយេ ¶ គហិតេ មានំ អនិស្សាយ កេវលំ តំ ទិស្វា អត្តនា អាលសិយំ អភិភុយ្យ ទ្វេ និកាយេ គហេតុកាមតាយ ឧប្បជ្ជមានោ កុសលោ. ឥធ បន អកុសលោ អធិប្បេតោ. អយញ្ហិ ឧប្បជ្ជិត្វា ចិត្តំ ទូសេតិ, ឱភាសិតុំ ន ទេតិ. តស្មា ‘‘ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសោ’’តិ វុច្ចតិ.

យថា ចាយំ, ឯវំ ជាតិអាទីនិ និស្សាយ ចិត្តស្ស ឧណ្ណតិវសេន បវត្តមានោ មានោ, អច្ចុណ្ណតិវសេន អតិមានោ, មទគ្គហណាការោ មទោ, កាមគុណេសុ ចិត្តវោស្សគ្គវសេន ឧប្បជ្ជមានោ បមាទោ ឧប្បជ្ជិត្វា ចិត្តំ ទូសេតិ, ឱភាសិតុំ ន ទេតិ. តស្មា ‘‘ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសោ’’តិ វុច្ចតិ.

កស្មា ¶ បន ភគវា ឧបក្កិលេសំ ទស្សេន្តោ លោភមាទិំ កត្វា ទស្សេតីតិ? តស្ស បឋមុប្បត្តិតោ. សព្ពសត្តានញ្ហិ យត្ថ កត្ថចិ ឧបបន្នានំ អន្តមសោ សុទ្ធាវាសភូមិយម្បិ សព្ពបឋមំ ភវនិកន្តិវសេន លោភោ ឧប្បជ្ជតិ, តតោ អត្តនោ អត្តនោ អនុរូបបច្ចយំ បដិច្ច យថាសម្ភវំ ឥតរេ, ន ច ឯតេ សោឡសេវ ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសា, ឯតេន បន នយេន សព្ពេបិ កិលេសា គហិតាយេវ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា.

៧២. ឯត្តាវតា ¶ សំកិលេសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វោទានំ ទស្សេន្តោ ស ខោ សោ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ ឥតិ វិទិត្វាតិ ឯវំ ជានិត្វា. បជហតីតិ សមុច្ឆេទប្បហានវសេន អរិយមគ្គេន បជហតិ. តត្ថ កិលេសបដិបាដិយា មគ្គបដិបាដិយាតិ ទ្វិធា បហានំ វេទិតព្ពំ. កិលេសបដិបាដិយា តាវ អភិជ្ឈាវិសមលោភោ ថម្ភោ សារម្ភោ មានោ អតិមានោ មទោតិ ឥមេ ឆ កិលេសា អរហត្តមគ្គេន បហីយន្តិ. ព្យាបាទោ កោធោ ឧបនាហោ បមាទោតិ ឥមេ ចត្តារោ កិលេសា អនាគាមិមគ្គេន បហីយន្តិ. មក្ខោ បឡាសោ ឥស្សា មច្ឆរិយំ មាយា សាឋេយ្យន្តិ ឥមេ ឆ សោតាបត្តិមគ្គេន បហីយន្តីតិ. មគ្គបដិបាដិយា បន, សោតាបត្តិមគ្គេន មក្ខោ បឡាសោ ឥស្សា មច្ឆរិយំ មាយា សាឋេយ្យន្តិ ឥមេ ឆ បហីយន្តិ. អនាគាមិមគ្គេន ព្យាបាទោ កោធោ ឧបនាហោ បមាទោតិ ឥមេ ចត្តារោ. អរហត្តមគ្គេន អភិជ្ឈាវិសមលោភោ ថម្ភោ សារម្ភោ មានោ អតិមានោ មទោតិ ឥមេ ឆ បហីយន្តីតិ.

ឥមស្មិំ ¶ បន ឋានេ ឥមេ កិលេសា សោតាបត្តិមគ្គវជ្ឈា វា ហោន្តុ, សេសមគ្គវជ្ឈា វា, អថ ខោ អនាគាមិមគ្គេនេវ បហានំ សន្ធាយ ‘‘អភិជ្ឈាវិសមលោភំ ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសំ បជហតី’’តិអាទិមាហាតិ វេទិតព្ពា. អយមេត្ថ បវេណិមគ្គាគតោ សម្ភវោ, សោ ច ឧបរិ ចតុត្ថមគ្គស្សេវ និទ្ទិដ្ឋត្តា យុជ្ជតិ, តតិយមគ្គេន បហីនាវសេសានញ្ហិ វិសមលោភាទីនំ តេន បហានំ ហោតិ, សេសានំ ឥមិនាវ. យេបិ ហិ សោតាបត្តិមគ្គេន បហីយន្តិ, តេបិ តំសមុដ្ឋាបកចិត្តានំ អប្បហីនត្តា អនាគាមិមគ្គេនេវ សុប្បហីនា ហោន្តីតិ. កេចិ បន បឋមមគ្គេន ចេត្ថ បហានំ វណ្ណយន្តិ, តំ បុព្ពាបរេន ន សន្ធិយតិ. កេចិ វិក្ខម្ភនប្បហានម្បិ, តំ តេសំ ឥច្ឆាមត្តមេវ.

៧៣. យតោ ¶ ខោ, ភិក្ខវេតិ ឯត្ថ យតោតិ យម្ហិ កាលេ. បហីនោ ហោតីតិ អនាគាមិមគ្គក្ខណេ បហានំ សន្ធាយេវាហ.

៧៤. សោ ពុទ្ធេ អវេច្ចប្បសាទេនាតិ ឯតំ ‘‘យតោ ខោ, ភិក្ខវេ, អភិជ្ឈាវិសមលោភោ បហីនោ ហោតិ, សោ ពុទ្ធេ អវេច្ចប្បសាទេន សមន្នាគតោ ហោតី’’តិ ឯវំ ឯកមេកេន បទេន យោជេតព្ពំ. ឥមស្ស ហិ ភិក្ខុនោ អនាគាមិមគ្គេន លោកុត្តរប្បសាទោ អាគតោ, អថស្ស អបរេន សមយេន ពុទ្ធគុណេ ធម្មគុណេ សង្ឃគុណេ ច អនុស្សរតោ លោកិយោ ឧប្បជ្ជតិ, តមស្ស សព្ពម្បិ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកំ ¶ បសាទំ ទស្សេន្តោ ភគវា ‘‘ពុទ្ធេ អវេច្ចប្បសាទេនា’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ អវេច្ចប្បសាទេនាតិ ពុទ្ធធម្មសង្ឃគុណានំ យាថាវតោ ញាតត្តា អចលេន អច្ចុតេន បសាទេន. ឥទានិ យថា តស្ស ភិក្ខុនោ អនុស្សរតោ សោ អវេច្ចប្បសាទោ ឧប្បន្នោ, តំ វិធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនា នយេន តីណិ អនុស្សតិដ្ឋានានិ វិត្ថារេសិ. តេសំ អត្ថវណ្ណនា សព្ពាការេន វិសុទ្ធិមគ្គេ អនុស្សតិកថាយំ វុត្តា.

៧៥. ឯវមស្ស លោកិយលោកុត្តរមិស្សកំ បសាទំ ទស្សេត្វា ឥទានិ កិលេសប្បហានំ អវេច្ចប្បសាទសមន្នាគតញ្ច បច្ចវេក្ខតោ ឧប្បជ្ជមានំ សោមនស្សាទិអានិសំសំ ¶ ទស្សេន្តោ យថោធិ ខោ បនស្សាតិអាទិមាហ. អនាគាមិស្ស ហិ បច្ចន្តេ វុដ្ឋិតំ ចោរុបទ្ទវំ វូបសមេត្វា តំ បច្ចវេក្ខតោ មហានគរេ វសន្តស្ស រញ្ញោ វិយ ឥមេ ចិមេ ច មម កិលេសា បហីនាតិ អត្តនោ កិលេសប្បហានំ បច្ចវេក្ខតោ ពលវសោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ. តំ ទស្សេន្តោ ភគវា ‘‘យថោធិ ខោ បនស្សា’’តិអាទិមាហ.

តស្សត្ថោ – យ្វាយំ អនាគាមី ភិក្ខុ ឯវំ ‘‘ពុទ្ធេ អវេច្ចប្បសាទេន សមន្នាគតោ ហោតិ…បេ… ធម្មេ…បេ… សង្ឃេ…បេ… អនុត្តរំ បុញ្ញក្ខេត្តំ លោកស្សា’’តិ, តស្ស យថោធិ ខោ ចត្តំ ហោតិ បដិនិស្សដ្ឋំ, សកសកឱធិវសេន ចត្តមេវ ហោតិ, តំ តំ កិលេសជាតំ វន្តំ មុត្តំ បហីនំ បដិនិស្សដ្ឋំ. សកសកឱធិវសេនាតិ ទ្វេ ឱធី កិលេសោធិ ច មគ្គោធិ ច. តត្ថ កិលេសោធិវសេនាបិ យេ កិលេសា យំ មគ្គវជ្ឈា, តេ អញ្ញមគ្គវជ្ឈេហិ អមិស្សា ហុត្វា សកេនេវ ឱធិនា បហីនា. មគ្គោធិវសេនាបិ យេ កិលេសា យេន មគ្គេន បហាតព្ពា, តេន តេយេវ បហីនា ¶ ហោន្តិ. ឯវំ សកសកឱធិវសេន តំ តំ កិលេសជាតំ ចត្តមេវ ហោតិ បដិនិស្សដ្ឋំ, តំ បច្ចវេក្ខិត្វា ច លទ្ធសោមនស្សោ តតុត្តរិបិ សោ ‘‘ពុទ្ធេ អវេច្ចប្បសាទេន សមន្នាគតោម្ហី’’តិ លភតិ អត្ថវេទន្តិ សម្ពន្ធោ.

យតោធិ ¶ ខោតិបិ បាឋោ. តស្ស វសេន អយមត្ថោ, អស្ស ភិក្ខុនោ យតោធិ ខោ បន ចត្តំ ហោតិ បដិនិស្សដ្ឋំ. តត្ថ យតោតិ ការណវចនំ, យស្មាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឱធីតិ ហេដ្ឋា តយោ មគ្គា វុច្ចន្តិ. កស្មា? តេ ហិ ឱធិំ កត្វា កោដ្ឋាសំ កត្វា ឧបរិមគ្គេន បហាតព្ពកិលេសេ ឋបេត្វា បជហន្តិ, តស្មា ឱធីតិ វុច្ចន្តិ. អរហត្តមគ្គោ បន កិញ្ចិ កិលេសំ អនវសេសេត្វា បជហតិ, តស្មា អនោធីតិ វុច្ចតិ. ឥមស្ស ច ភិក្ខុនោ ហេដ្ឋាមគ្គត្តយេន ចត្តំ. តេន វុត្តំ ‘‘យតោធិ ខោ បនស្ស ចត្តំ ហោតី’’តិ. តត្ថ ខោ បនាតិ និបាតមត្តំ. អយំ បន បិណ្ឌត្ថោ. យស្មា អស្ស ឱធិ ចត្តំ ហោតិ បដិនិស្សដ្ឋំ, តស្មា តំ បច្ចវេក្ខិត្វា ច លទ្ធសោមនស្សោ តតុត្តរិបិ សោ ‘‘ពុទ្ធេ អវេច្ចប្បសាទេន សមន្នាគតោម្ហី’’តិ លភតិ អត្ថវេទន្តិ យថាបាឡិ នេតព្ពំ.

តត្ថ ចត្តន្តិ ឥទំ សកភាវបរិច្ចជនវសេន វុត្តំ. វន្តន្តិ ឥទំ បន អនាទិយនភាវទស្សនវសេន. មុត្តន្តិ ឥទំ សន្តតិតោ វិនិមោចនវសេន. បហីនន្តិ ឥទំ មុត្តស្សបិ ក្វចិ អនវដ្ឋានទស្សនវសេន. បដិនិស្សដ្ឋន្តិ ឥទំ បុព្ពេ អាទិន្នបុព្ពស្ស ¶ បដិនិស្សគ្គទស្សនវសេន បដិមុខំ វា និស្សដ្ឋភាវទស្សនវសេន ភាវនាពលេន អភិភុយ្យ និស្សដ្ឋភាវទស្សនវសេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. លភតិ អត្ថវេទំ លភតិ ធម្មវេទន្តិ ឯត្ថ ពុទ្ធាទីសុ អវេច្ចប្បសាទោយេវ អរណីយតោ អត្ថោ, ឧបគន្តព្ពតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ធារណតោ ធម្មោ, វិនិបតិតុំ អប្បទានតោតិ វុត្តំ ហោតិ. វេទោតិ គន្ថោបិ ញាណម្បិ សោមនស្សម្បិ. ‘‘តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៥៦) ហិ គន្ថោ ‘‘វេទោ’’តិ វុច្ចតិ. ‘‘យំ ព្រាហ្មណំ វេទគុមាភិជញ្ញា, អកិញ្ចនំ កាមភាវេ អសត្ត’’ន្តិអាទីសុ (សុ. និ. ១០៦៥) ញាណំ. ‘‘យេ វេទជាតា វិចរន្តិ លោកេ’’តិអាទីសុ សោមនស្សំ. ឥធ បន សោមនស្សញ្ច សោមនស្សសម្បយុត្តញាណញ្ច អធិប្បេតំ, តស្មា ‘‘លភតិ អត្ថវេទំ លភតិ ធម្មវេទន្តិ អវេច្ចប្បសាទារម្មណសោមនស្សញ្ច សោមនស្សមយញាណញ្ច លភតី’’តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

អថ ¶ វា អត្ថវេទន្តិ អវេច្ចប្បសាទំ បច្ចវេក្ខតោ ឧប្បន្នំ វុត្តប្បការមេវ វេទំ. ធម្មវេទន្តិ ¶ អវេច្ចប្បសាទស្ស ហេតុំ ឱធិសោ កិលេសប្បហានំ បច្ចវេក្ខតោ ឧប្បន្នំ វុត្តប្បការមេវ វេទន្តិ ឯវម្បិ ឯត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, ហេតុផលេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧១៨-៧១៩). ធម្មូបសំហិតំ បាមោជ្ជន្តិ តមេវ អត្ថញ្ច ធម្មញ្ច អត្ថធម្មានិសំសភូតំ វេទញ្ច បច្ចវេក្ខតោ ឧប្បន្នំ បាមោជ្ជំ. តញ្ហិ អនវជ្ជលក្ខណេន បច្ចវេក្ខណាការប្បវត្តេន ធម្មេន ឧបសញ្ហិតន្តិ វុច្ចតិ. បមុទិតស្ស បីតិ ជាយតីតិ ឥមិនា បាមោជ្ជេន បមុទិតស្ស និរាមិសា បីតិ ជាយតិ. បីតិមនស្សាតិ តាយ បីតិយា បីណិតមនស្ស. កាយោ បស្សម្ភតីតិ កាយោបិ បស្សទ្ធោ ហោតិ វូបសន្តទរថោ. បស្សទ្ធកាយោ សុខន្តិ ឯវំ វូបសន្តកាយទរថោ ចេតសិកំ សុខំ បដិសំវេទេតិ. ចិត្តំ សមាធិយតីតិ ចិត្តំ សម្មា អាធិយតិ អប្បិតំ វិយ អចលំ តិដ្ឋតិ.

៧៦. ឯវមស្ស កិលេសប្បហានំ អវេច្ចប្បសាទសមន្នាគតំ បច្ចវេក្ខតោ ឧប្បជ្ជមានំ សោមនស្សាទិអានិសំសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ‘‘យថោធិ ខោ បន មេ’’តិ វារេន តស្ស បច្ចវេក្ខណាយ បវត្តាការំ បកាសេត្វា តស្សេវ ¶ អនាគាមិមគ្គានុភាវសូចកំ ផលំ ទស្សេន្តោ ស ខោ សោ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ.

តត្ថ ឯវំសីលោតិ តស្ស អនាគាមិមគ្គសម្បយុត្តំ សីលក្ខន្ធំ ទស្សេតិ. ឯវំធម្មោ ឯវំបញ្ញោតិ តំសម្បយុត្តមេវ សមាធិក្ខន្ធំ បញ្ញាក្ខន្ធញ្ច ទស្សេតិ. សាលីនន្តិ លោហិតសាលិគន្ធសាលិអាទីនំ អនេករូបានំ. បិណ្ឌបាតន្តិ ឱទនំ. វិចិតកាឡកន្តិ អបនីតកាឡកំ. នេវស្ស តំ ហោតិ អន្តរាយាយាតិ តស្ស ឯវំវិធស្ស ភិក្ខុនោ តំ វុត្តប្បការបិណ្ឌបាតភោជនំ មគ្គស្ស វា ផលស្ស វា នេវ អន្តរាយាយ ហោតិ, បដិលទ្ធគុណស្ស ហិ តំ កិមន្តរាយំ ករិស្សតិ? យោបិស្ស អប្បដិលទ្ធោ ចតុត្ថមគ្គោ ច ផលំ ច តប្បដិលាភាយ វិបស្សនំ អារភតោបិ នេវស្ស តំ ហោតិ អន្តរាយាយ, អន្តរាយំ កាតុំ អសមត្ថមេវ ហោតិ. កស្មា? វុត្តប្បការសីលធម្មបញ្ញាសង្គហេន មគ្គេន វិសុទ្ធចិត្តត្តា.

យស្មា ¶ ចេត្ថ ឯតទេវ ការណំ, តស្មា តទនុរូបំ ឧបមំ ទស្សេន្តោ សេយ្យថាបីតិអាទិមាហ.

តត្ថ ¶ អច្ឆន្តិ វិប្បសន្នំ. បរិសុទ្ធំ មលវិគមេន. បរិយោទាតំ បភស្សរតាយ. ឧក្កាមុខន្តិ សុវណ្ណការានំ មូសាមុខំ. សុវណ្ណការានំ មូសា ហិ ឥធ ឧក្កា, អញ្ញត្ថ បន ទីបិកាទយោបិ វុច្ចន្តិ. ‘‘ឧក្កាសុ ធារីយមានាសូ’’តិ (ទី. និ. ១.១៥៩) ហិ អាគតដ្ឋានេ ទីបិកា ‘‘ឧក្កា’’តិ វុច្ចតិ. ‘‘ឧក្កំ ពន្ធេយ្យ, ឧក្កំ ពន្ធិត្វា ឧក្កាមុខំ អាលិម្បេយ្យា’’តិ (ម. និ. ៣.៣៦០) អាគតដ្ឋានេ អង្គារកបល្លំ. ‘‘កម្មារានំ យថា ឧក្កា, អន្តោ ឈាយតិ នោ ពហី’’តិ (ជា. ២.២២.៦៤៩) អាគតដ្ឋានេ កម្មារុទ្ធនំ. ‘‘ឯវំវិបាកោ ឧក្កាបាតោ ភវិស្សតី’’តិ (ទី. និ. ១.២៤) អាគតដ្ឋានេ វាតវេគោ ‘‘ឧក្កា’’តិ វុច្ចតិ. ឥមស្មិំ បន ឋានេ អញ្ញេសុ ច ឯវរូបេសុ ‘‘សណ្ឌាសេន ជាតរូបំ គហេត្វា ឧក្កាមុខេ បក្ខិបតី’’តិ អាគតដ្ឋានេសុ សុវណ្ណការានំ មូសា ‘‘ឧក្កា’’តិ វេទិតព្ពា.

តត្រាយំ ឧបមាសំសន្ទនា – សំកិលិដ្ឋវត្ថំ វិយ ហិ សំកិលិដ្ឋជាតរូបំ វិយ ច ឥមស្ស ភិក្ខុនោ បុថុជ្ជនកាលេ កាមរាគាទិមលានុគតំ ចិត្តំ ទដ្ឋព្ពំ. អច្ឆោទកំ វិយ ឧក្កាមុខំ វិយ ច អនាគាមិមគ្គោ. តំ ឧទកំ ឧក្កាមុខញ្ច ¶ អាគម្ម វត្ថសុវណ្ណានំ បរិសុទ្ធតា វិយ តស្ស ភិក្ខុនោ វុត្តប្បការសីលធម្មបញ្ញាសង្គហំ អនាគាមិមគ្គំ អាគម្ម វិសុទ្ធចិត្តតាតិ.

៧៧. សោ មេត្តាសហគតេន ចេតសាតិ យថានុសន្ធិវសេន ទេសនា អាគតា. តយោ ហិ អនុសន្ធី បុច្ឆានុសន្ធិ អជ្ឈាសយានុសន្ធិ យថានុសន្ធីតិ. តត្ថ ‘‘ឯវំ វុត្តេ អញ្ញតរោ ភិក្ខុ ភគវន្តំ ឯតទវោច ‘សិយា នុ ខោ, ភន្តេ, ពហិទ្ធា អសតិ បរិតស្សនា’តិ? ‘សិយា ភិក្ខូ’តិ ភគវា អវោចា’’តិ (ម. និ. ១.២៤២). ឯវំ បុច្ឆន្តានំ វិស្សជ្ជិតសុត្តវសេន បុច្ឆានុសន្ធិ វេទិតព្ពោ. ‘‘សិយា ខោ បន តេ ព្រាហ្មណ ឯវមស្ស, អជ្ជាបិ នូន សមណោ គោតមោ អវីតរាគោ’’តិ (ម. និ. ១.៥៥) ឯវំ បរេសំ អជ្ឈាសយំ វិទិត្វា វុត្តស្ស សុត្តស្ស វសេន អជ្ឈាសយានុសន្ធិ វេទិតព្ពោ. យេន បន ធម្មេន អាទិម្ហិ ទេសនា ឧដ្ឋិតា, តស្ស ធម្មស្ស អនុរូបធម្មវសេន វា បដិបក្ខវសេន វា យេសុ សុត្តេសុ ឧបរិ ទេសនា អាគច្ឆតិ, តេសំ វសេន យថានុសន្ធិ វេទិតព្ពោ ¶ . សេយ្យថិទំ, អាកង្ខេយ្យសុត្តេ ហេដ្ឋា សីលេន ទេសនា ឧដ្ឋិតា, ឧបរិ ឆ អភិញ្ញា អាគតា. កកចូបមេ ហេដ្ឋា អក្ខន្តិយា ឧដ្ឋិតា, ឧបរិ កកចូបមោវាទោ អាគតោ. អលគទ្ទេ ហេដ្ឋា ទិដ្ឋិបរិទីបនេន ឧដ្ឋិតា, ឧបរិ តិបរិវដ្ដសុញ្ញតាបកាសនា អាគតា, ចូឡអស្សបុរេ ហេដ្ឋា កិលេសបរិទីបនេន ឧដ្ឋិតា, ឧបរិ ព្រហ្មវិហារា ¶ អាគតា. កោសម្ពិយសុត្តេ ហេដ្ឋា ភណ្ឌនេន ឧដ្ឋិតា, ឧបរិ សារណីយធម្មា អាគតា. ឥមស្មិម្បិ វត្ថសុត្តេ ហេដ្ឋា កិលេសបរិទីបនេន ឧដ្ឋិតា, ឧបរិ ព្រហ្មវិហារា អាគតា. តេន វុត្តំ ‘‘យថានុសន្ធិវសេន ទេសនា អាគតា’’តិ. ព្រហ្មវិហារេសុ បន អនុបទវណ្ណនា ច ភាវនានយោ ច សព្ពោ សព្ពាការេន វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តោ.

៧៨. ឯវំ ភគវា អភិជ្ឈាទីនំ ឧបក្កិលេសានំ បដិបក្ខភូតំ សព្ពសោ ច កាមរាគព្យាបាទប្បហានេន វិហតបច្ចត្ថិកត្តា លទ្ធបទដ្ឋានំ តស្ស អនាគាមិនោ ព្រហ្មវិហារភាវនំ ទស្សេត្វា ឥទានិស្ស អរហត្តាយ វិបស្សនំ ទស្សេត្វា អរហត្តប្បត្តិំ ទស្សេតុំ សោ អត្ថិ ឥទន្តិអាទិមាហ.

តស្សត្ថោ – សោ អនាគាមី ឯវំ ភាវិតព្រហ្មវិហារោ ឯតេសំ ព្រហ្មវិហារានំ យតោ កុតោចិ វុដ្ឋាយ តេ ឯវ ព្រហ្មវិហារធម្មេ នាមវសេន ¶ តេសំ និស្សយំ ហទយវត្ថុំ វត្ថុនិស្សយានិ ភូតានីតិ ឥមិនា នយេន ភូតុបាទាយធម្មេ រូបវសេន ច វវត្ថបេត្វា អត្ថិ ឥទន្តិ បជានាតិ, ឯត្តាវតានេន ទុក្ខសច្ចវវត្ថានំ កតំ ហោតិ. តតោ តស្ស ទុក្ខស្ស សមុទយំ បដិវិជ្ឈន្តោ អត្ថិ ហីនន្តិ បជានាតិ, ឯត្តាវតានេន សមុទយសច្ចវវត្ថានំ កតំ ហោតិ. តតោ តស្ស បហានុបាយំ វិចិនន្តោ អត្ថិ បណីតន្តិ បជានាតិ, ឯត្តាវតានេន មគ្គសច្ចវវត្ថានំ កតំ ហោតិ. តតោ តេន មគ្គេន អធិគន្តព្ពដ្ឋានំ វិចិនន្តោ អត្ថិ ឧត្តរិ ឥមស្ស សញ្ញាគតស្ស និស្សរណន្តិ បជានាតិ, ឥមស្ស មយា អធិគតស្ស ព្រហ្មវិហារសញ្ញាគតស្ស ឧត្តរិ និស្សរណំ និព្ពានំ អត្ថីតិ ឯវំ បជានាតីតិ អធិប្បាយោ, ឯត្តាវតានេន និរោធសច្ចវវត្ថានំ កតំ ហោតិ. តស្ស ឯវំ ជានតោ ឯវំ បស្សតោតិ តស្ស វិបស្សនាបញ្ញាយ ឯវំ ចតូហិ ¶ អាការេហិ ចត្តារិ សច្ចានិ ជានតោ, មគ្គបញ្ញាយ ឯវំ បស្សតោ, ភយភេរវេ វុត្តនយេនេវ កាមាសវាបិ ចិត្តំ វិមុច្ចតិ…បេ… ឥត្ថត្តាយាតិ បជានាតីតិ.

ឯវំ យាវ អរហត្តា ទេសនំ បាបេត្វា ឥទានិ យស្មា តស្សំ បរិសតិ ន្ហានសុទ្ធិកោ ព្រាហ្មណោ និសិន្នោ, សោ ឯវំ ន្ហានសុទ្ធិយា វណ្ណំ វុច្ចមានំ សុត្វា បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិស្សតីតិ ភគវតា វិទិតោ, តស្មា តស្ស ចោទនត្ថាយ ‘‘អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ¶ សិនាតោ អន្តរេន សិនានេនា’’តិ ឥមំ បាដិយេក្កំ អនុសន្ធិមាហ. តត្ថ អន្តរេន សិនានេនាតិ អព្ភន្តរេន កិលេសវុដ្ឋានសិនានេន.

៧៩. សុន្ទរិកភារទ្វាជោតិ ភារទ្វាជោ នាម សោ ព្រាហ្មណោ អត្តនោ គោត្តវសេន, សុន្ទរិកាយ បន នទិយា សិនាតស្ស បាបប្បហានំ ហោតីតិ អយមស្ស ទិដ្ឋិ, តស្មា ‘‘សុន្ទរិកភារទ្វាជោ’’តិ វុច្ចតិ. សោ តំ ភគវតោ វចនំ សុត្វា ចិន្តេសិ ‘‘មយំ សិនានសុទ្ធិំ វណ្ណេម, សមណោបិ គោតមោ តថេវ វណ្ណេតិ, សមានច្ឆន្ទោ ទានិ ឯស អម្ហេហី’’តិ. អថ ភគវន្តំ ពាហុកំ នទិំ គន្ត្វា តំ តត្ថ បាបំ បវាហេត្វា អាគតំ វិយ មញ្ញមានោ អាហ ‘‘គច្ឆតិ បន ភវំ គោតមោ ពាហុកំ នទិំ សិនាយិតុ’’ន្តិ? ភគវា តស្ស គច្ឆាមីតិ វា ន គច្ឆាមីតិ វា អវត្វាយេវ ព្រាហ្មណស្ស ទិដ្ឋិសមុគ្ឃាតំ កត្តុកាមោ ‘‘កិំ ព្រាហ្មណ ពាហុកាយ នទិយា ¶ , កិំ ពាហុកា នទី ករិស្សតី’’តិ អាហ. តស្សត្ថោ កិំ បយោជនំ ពាហុកាយ, កិំ សា ករិស្សតិ? អសមត្ថា សា កស្សចិ អត្ថាយ, កិំ តត្ថ គមិស្សាមីតិ?

អថ ព្រាហ្មណោ តំ បសំសន្តោ លោក្ខសម្មតាតិអាទិមាហ. តត្ថ លោក្ខសម្មតាតិ លូខភាវសម្មតា, លូខភាវន្តិ ចោក្ខភាវំ, វិសុទ្ធិភាវំ ទេតីតិ ឯវំ សម្មតាតិ វុត្តំ ហោតិ. លោក្យសម្មតាតិបិ បាឋោ. តស្សត្ថោ, សេដ្ឋំ លោកំ គមយតីតិ ឯវំ សម្មតាតិ. បុញ្ញសម្មតាតិ បុញ្ញន្តិ សម្មតា. បវាហេតីតិ គមយតិ វិសោធេតិ. គាថាហិ អជ្ឈភាសីតិ គាថាហិ អភាសិ. គាថា ច វុច្ចមានា តទត្ថទីបនត្ថមេវ វា គាថារុចិកានំ វុច្ចតិ, វិសេសត្ថទីបនត្ថំ វា. ឥធ បនេតា ឧភយត្ថទីបនត្ថំ វុត្តាតិ ¶ វេទិតព្ពា.

ពាហុកន្តិ ឥទមេវ ហិ ឯត្ថ វចនំ តទត្ថទីបកំ, សេសានិ វិសេសត្ថទីបកានិ. យថេវ ហិ ពាហុកំ, ឯវំ អធិកក្កាទីនិបិ លោកោ គច្ឆតិ ន្ហានេន បាបំ បវាហេតុំ. តត្ថ យេ តេសំ ឋានានំ អាសន្នា ហោន្តិ, តេ ទិវសស្ស តិក្ខត្តុំ ន្ហាយន្តិ. យេ ទូរា, តេ យថាក្កមំ ទ្វិក្ខត្តុំ សកិំ ឯកទិវសន្តរំ, ឯវំ យាវ សំវច្ឆរន្តរំ ន្ហាយន្តិ. យេ បន សព្ពថាបិ គន្តុំ ន សក្កោន្តិ, តេ ឃដេហិបិ តតោ ឧទកំ អាហរាបេត្វា ន្ហាយន្តិ. សព្ពញ្ចេតំ និរត្ថកំ, តស្មា ឥមំ វិសេសត្ថំ ទីបេតុំ អធិកក្កាទីនិបីតិ អាហ.

តត្ថ ¶ អធិកក្កន្តិ ន្ហានសម្ភារវសេន លទ្ធវោហារំ ឯកំ តិត្ថំ វុច្ចតិ. គយាតិបិ មណ្ឌលវាបិសណ្ឋានំ តិត្ថមេវ វុច្ចតិ. បយាគាតិ ឯតម្បិ គង្គាយ ឯកំ តិត្ថមេវ មហាបនាទស្ស រញ្ញោ គង្គាយំ និមុគ្គបាសាទស្ស សោបានសម្មុខដ្ឋានំ, ពាហុកា សុន្ទរិកា សរស្សតី ពាហុមតីតិ ឥមា បន ចតស្សោ នទិយោ. ពាលោតិ ទុប្បញ្ញោ. បក្ខន្ទោតិ បវិសន្តោ. ន សុជ្ឈតីតិ កិលេសសុទ្ធិំ ន បាបុណាតិ, កេវលំ រជោជល្លមេវ បវាហេតិ.

កិំ សុន្ទរិកា ករិស្សតីតិ សុន្ទរិកា កិលេសវិសោធនេ កិំ ករិស្សតិ? ន កិញ្ចិ កាតុំ សមត្ថាតិ អធិប្បាយោ. ឯស នយោ បយាគពាហុកាសុ. ឥមេហិ ច តីហិ បទេហិ វុត្តេហិ ឥតរានិបិ ចត្តារិ លក្ខណាហារនយេន វុត្តានេវ ហោន្តិ, តស្មា យថេវ សុន្ទរិកា បយាគា ¶ ពាហុកា ន កិញ្ចិ ករោន្តិ, តថា អធិកក្កាទយោបីតិ វេទិតព្ពា.

វេរិន្តិ បាណាតិបាតាទិបញ្ចវេរសមន្នាគតំ. កតកិព្ពិសន្តិ កតលុទ្ទកម្មំ. ន ហិ នំ សោធយេតិ សុន្ទរិកា វា បយាគា វា ពាហុកា វា ន សោធយេ, ន សោធេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. បាបកម្មិនន្តិ បាបកេហិ វេរកិព្ពិសកម្មេហិ យុត្តំ, លាមកកម្មេ យុត្តំ វា វេរកិព្ពិសភាវំ អប្បត្តេហិ ខុទ្ទកេហិបិ បាបេហិ យុត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

សុទ្ធស្សាតិ ¶ និក្កិលេសស្ស. សទា ផគ្គូតិ និច្ចម្បិ ផគ្គុនីនក្ខត្តមេវ. ផគ្គុនមាសេ កិរ ‘‘ឧត្តរផគ្គុនទិវសេ យោ ន្ហាយតិ, សោ សំវច្ឆរំ កតបាបំ សោធេតី’’តិ ឯវំ ទិដ្ឋិកោ សោ ព្រាហ្មណោ, តេនស្ស ភគវា តំ ទិដ្ឋិំ បដិហនន្តោ អាហ ‘‘សុទ្ធស្ស វេ សទា ផគ្គូ’’តិ. និក្កិលេសស្ស និច្ចំ ផគ្គុនីនក្ខត្តំ, ឥតរោ កិំ សុជ្ឈតីតិ? ឧបោសថោ សទាតិ សុទ្ធស្ស ច ចាតុទ្ទសបន្នរសាទីសុ ឧបោសថង្គានិ អសមាទិយតោបិ និច្ចមេវ ឧបោសថោ. សុទ្ធស្ស សុចិកម្មស្សាតិ និក្កិលេសតាយ សុទ្ធស្ស សុចីហិ ច កាយកម្មាទីហិ សមន្នាគតស្ស. សទា សម្បជ្ជតេ វតន្តិ ឦទិសស្ស ច កុសលូបសញ្ហិតំ វតសមាទានម្បិ និច្ចំ សម្បន្នមេវ ហោតីតិ. ឥធេវ សិនាហីតិ ឥមស្មិំយេវ មម សាសនេ សិនាហិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ‘‘សចេ អជ្ឈត្តិកកិលេសមលប្បវាហនំ ឥច្ឆសិ, ឥធេវ មម សាសនេ អដ្ឋង្គិកមគ្គសលិលេន សិនាហិ, អញ្ញត្រ ហិ ឥទំ នត្ថី’’តិ.

ឥទានិស្ស ¶ សប្បាយទេសនាវសេន តីសុបិ ទ្វារេសុ សុទ្ធិំ ទស្សេន្តោ សព្ពភូតេសុ ករោហិ ខេមតន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ខេមតន្តិ អភយំ ហិតភាវំ, មេត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេនស្ស មនោទ្វារសុទ្ធិ ទស្សិតា ហោតិ.

សចេ មុសា ន ភណសីតិ ឯតេនស្ស វចីទ្វារសុទ្ធិ. សចេ បាណំ ន ហិំសសិ សចេ អទិន្នំ នាទិយសីតិ ឯតេហិ កាយទ្វារសុទ្ធិ. សទ្ទហានោ អមច្ឆរីតិ ឯតេហិ បន នំ ឯវំ បរិសុទ្ធទ្វារំ សទ្ធាសម្បទាយ ចាគសម្បទាយ ច និយោជេសិ. កិំ កាហសិ គយំ គន្ត្វា, ឧទបានោបិ តេ គយាតិ អយំ បន ឧបឌ្ឍគាថា, សចេ សព្ពភូតេសុ ខេមតំ ករិស្សសិ, មុសា ន ភណិស្សសិ, បាណំ ន ហនិស្សសិ, អទិន្នំ នាទិយិស្សសិ, សទ្ធហានោ អមច្ឆរី ភវិស្សសិ, កិំ កាហសិ គយំ គន្ត្វា ឧទបានោបិ តេ គយា ¶ , គយាយបិ ហិ តេ ន្ហាយន្តស្ស ឧទបានេបិ ឥមាយ ឯវ បដិបត្តិយា កិលេសសុទ្ធិ, សរីរមលសុទ្ធិ បន ឧភយត្ថ សមាតិ ឯវំ យោជេតព្ពំ. យស្មា ច លោកេ គយា សម្មតតរា, តស្មា តស្ស ភគវា ‘‘គច្ឆតិ បន ភវំ គោតមោ ពាហុក’’ន្តិ បុដ្ឋោបិ ‘‘កិំ កាហសិ ពាហុកំ គន្ត្វា’’តិ អវត្វា ‘‘កិំ កាហសិ គយំ គន្ត្វា’’តិ អាហាតិ វេទិតព្ពោ.

៨០. ឯវំ វុត្តេតិ ឯវមាទិ ភយភេរវេ វុត្តត្តា បាកដមេវ. ឯកោ វូបកដ្ឋោតិអាទីសុ បន ឯកោ កាយវិវេកេន ¶ . វូបកដ្ឋោ ចិត្តវិវេកេន. អប្បមត្តោ កម្មដ្ឋានេ សតិ អវិជហនេន. អាតាបី កាយិកចេតសិកវីរិយសង្ខាតេន អាតាបេន. បហិតត្តោ កាយេ ច ជីវិតេ ច អនបេក្ខតាយ. វិហរន្តោ អញ្ញតរឥរិយាបថវិហារេន. នចិរស្សេវាតិ បព្ពជ្ជំ ឧបាទាយ វុច្ចតិ. កុលបុត្តាតិ ទុវិធា កុលបុត្តា ជាតិកុលបុត្តា ច អាចារកុលបុត្តា ច, អយំ បន ឧភយថាបិ កុលបុត្តោ. អគារស្មាតិ ឃរា. អគារស្ស ហិតំ អគារិយំ, កសិគោរក្ខាទិកុដុម្ពបោសនកម្មំ វុច្ចតិ, នត្ថិ ឯត្ថ អគារិយន្តិ អនគារិយំ, បព្ពជ្ជាយេតំ អធិវចនំ. បព្ពជន្តីតិ ឧបគច្ឆន្តិ ឧបសង្កមន្តិ. តទនុត្តរន្តិ តំ អនុត្តរំ. ព្រហ្មចរិយបរិយោសានន្តិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស បរិយោសានំ, អរហត្តផលន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តស្ស ហិ អត្ថាយ កុលបុត្តា បព្ពជន្តិ. ទិដ្ឋេវ ធម្មេតិ តស្មិំយេវ អត្តភាវេ. សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វាតិ អត្តនាយេវ បញ្ញាយ បច្ចក្ខំ កត្វា, អបរប្បច្ចយំ កត្វាតិ អត្ថោ. ឧបសម្បជ្ជ វិហាសីតិ បាបុណិត្វា សម្បាទេត្វា វិហាសីតិ, ឯវំ វិហរន្តោ ច ខីណា ជាតិ…បេ… អព្ភញ្ញាសិ. ឯតេនស្ស បច្ចវេក្ខណភូមិំ ទស្សេតិ.

កតមា ¶ បនស្ស ជាតិ ខីណា? កថញ្ច នំ អព្ភញ្ញាសីតិ? វុច្ចតេ, កាមញ្ចេតំ ភយភេរវេបិ វុត្តំ, តថាបិ នំ ឥធ បឋមបុរិសវសេន យោជនានយស្ស ទស្សនត្ថំ បុន សង្ខេបតោ ភណាម. ន តាវស្ស អតីតា ជាតិ ខីណា, បុព្ពេវ ខីណត្តា. ន អនាគតា, តត្ថ វាយាមាភាវតោ. ន បច្ចុប្បន្នា, វិជ្ជមានត្តា. មគ្គស្ស បន អភាវិតត្តា យា ឧប្បជ្ជេយ្យ ឯកចតុបញ្ចវោការភវេសុ ឯកចតុបញ្ចក្ខន្ធប្បភេទា ជាតិ, សា មគ្គស្ស ភាវិតត្តា អនុប្បាទធម្មតំ អាបជ្ជនេន ខីណា, តំ សោ មគ្គភាវនាយ បហីនកិលេសេ បច្ចវេក្ខិត្វា កិលេសាភាវេ វិជ្ជមានម្បិ កម្មំ អាយតិំ អប្បដិសន្ធិកំ ហោតីតិ ជានន្តោ ជានាតិ.

វុសិតន្តិ ¶ វុត្ថំ បរិវុត្ថំ, កតំ ចរិតំ និដ្ឋាបិតន្តិ អត្ថោ. ព្រហ្មចរិយន្តិ មគ្គព្រហ្មចរិយំ. កតំ ករណីយន្តិ ចតូសុ សច្ចេសុ ចតូហិ មគ្គេហិ បរិញ្ញាបហានសច្ឆិកិរិយភាវនាវសេន សោឡសវិធម្បិ កិច្ចំ និដ្ឋាបិតន្តិ អត្ថោ. នាបរំ ឥត្ថត្តាយាតិ ឥទានិ បុនឥត្ថភាវាយ ¶ ឯវំសោឡសកិច្ចភាវាយ, កិលេសក្ខយាយ វា មគ្គភាវនា នត្ថីតិ. អថ វា, ឥត្ថត្តាយាតិ ឥត្ថភាវតោ ឥមស្មា ឯវំបការា ឥទានិ វត្តមានក្ខន្ធសន្តានា អបរំ ខន្ធសន្តានំ នត្ថិ. ឥមេ បន បញ្ចក្ខន្ធា បរិញ្ញាតា តិដ្ឋន្តិ, ឆិន្នមូលកោ រុក្ខោ វិយាតិ អព្ភញ្ញាសិ. អញ្ញតរោតិ ឯកោ. អរហតន្តិ អរហន្តានំ, ភគវតោ សាវកានំ អរហតំ អព្ភន្តរោ អហោសីតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

៨១. ឯវំ ¶ មេ សុតន្តិ សល្លេខសុត្តំ. តត្ថ មហាចុន្ទោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ. សាយន្ហសមយន្តិ សាយន្ហកាលេ. បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោតិ ឯត្ថ បដិសល្លានន្តិ តេហិ តេហិ សត្តសង្ខារេហិ បដិនិវត្តិត្វា សល្លានំ និលីយនំ, ឯកីភាវោ បវិវេកោតិ វុត្តំ ហោតិ. យោ តតោ វុដ្ឋិតោ, សោ បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោ នាម ហោតិ. អយំ បន យស្មា បដិសល្លានានំ ឧត្តមតោ ផលសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាសិ, តស្មា ‘‘បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោ’’តិ វុត្តោ. ភគវន្តំ អភិវាទេត្វាតិ សមទសនខុជ្ជលវិភូសិតេន សិរសា ភគវន្តំ សក្កច្ចំ វន្ទិត្វា, អភិវាទាបេត្វា វា ‘‘សុខី ភវ, ចុន្ទា’’តិ ឯវំ វចីភេទំ ការាបេត្វា, ភគវា បន កិរ វន្ទិតោ សមានោ សុវណ្ណទុន្ទុភិសទិសំ គីវំ បគ្គយ្ហ កណ្ណសុខំ បេមនិយំ អមតាភិសេកសទិសំ ព្រហ្មឃោសំ និច្ឆារេន្តោ ‘‘សុខី ហោហី’’តិ តស្ស តស្ស នាមំ គហេត្វា វទតិ, ឯតំ អាចិណ្ណំ តថាគតានំ. តត្រិទំ សាធកសុត្តំ, ‘‘សក្កោ, ភន្តេ, ទេវានមិន្ទោ សាមច្ចោ សបរិជនោ ភគវតោ បាទេ សិរសា វន្ទតីតិ, សុខី ហោតុ បញ្ចសិខ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ សាមច្ចោ សបរិជនោ, សុខកាមា ហិ ទេវា មនុស្សា អសុរា នាគា គន្ធព្ពា, យេ ចញ្ញេ ¶ សន្តិ បុថុកាយា’’តិ. ឯវញ្ច បន តថាគតា ឯវរូបេ មហេសក្ខេ យក្ខេ អភិវទន្តីតិ.

យា ឥមាតិ ឥទានិ វត្តព្ពាភិមុខំ ករោន្តោ វិយ អាហ. អនេកវិហិតាតិ នានប្បការា. ទិដ្ឋិយោតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិយោ ¶ . លោកេ ឧប្បជ្ជន្តីតិ សត្តេសុ បាតុភវន្តិ. អត្តវាទប្បដិសំយុត្តាតិ ‘‘រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតី’’តិអាទិនយប្បវត្តេន អត្តវាទេន បដិសំយុត្តា, តា វីសតិ ភវន្តិ. លោកវាទប្បដិសំយុត្តាតិ ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ចា’’តិអាទិនយប្បវត្តេន លោកវាទេន បដិសំយុត្តា, តា អដ្ឋ ហោន្តិ សស្សតោ, អសស្សតោ, សស្សតោ ច អសស្សតោ ច, នេវ សស្សតោ នាសស្សតោ, អន្តវា, អនន្តវា, អន្តវា ច អនន្តវា ច, នេវន្តវា នានន្តវា អត្តា ច លោកោ ចាតិ ឯវំ បវត្តត្តា.

អាទិមេវាតិអាទីសុ អយមត្ថោ កិំ នុ ខោ ភន្តេ អាទិមេវ មនសិករោន្តស្ស អប្បត្វាបិ សោតាបត្តិមគ្គំ ¶ វិបស្សនាមិស្សកបឋមមនសិការមេវ មនសិករោន្តស្ស ភិក្ខុនោ ឯវមេតាសំ ឯត្តកេនេវ ឧបាយេន ឯតាសំ ទិដ្ឋីនំ បហានញ្ច បដិនិស្សគ្គោ ច ហោតីតិ. ឥទញ្ច ថេរោ អត្តនា អនធិមានិកោបិ សមានោ អធិមានិកានំ អធិមានប្បហានត្ថំ អធិមានិកោ វិយ ហុត្វា បុច្ឆតីតិ វេទិតព្ពោ. អបរេ បនាហុ ‘‘ថេរស្ស អន្តេវាសិកា អាទិមនសិការេនេវ ទិដ្ឋីនំ សមុច្ឆេទប្បហានំ ហោតីតិ ឯវំសញ្ញិនោបិ, សមាបត្តិវិហារា សល្លេខវិហារាតិ ឯវំសញ្ញិនោបិ អត្ថិ. សោ តេសំ អត្ថាយ ភគវន្តំ បុច្ឆតី’’តិ.

៨២. អថស្ស ភគវា តាសំ ទិដ្ឋីនំ បហានូបាយំ ទស្សេន្តោ យា ឥមាតិអាទិមាហ. តត្ថ យត្ថ ចេតា ទិដ្ឋិយោ ឧប្បជ្ជន្តីតិអាទិ បញ្ចក្ខន្ធេ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯតេសុ ហិ ឯតា ទិដ្ឋិយោ ឧប្បជ្ជន្តិ. យថាហ ‘‘រូបេ ខោ, ភិក្ខវេ, សតិ រូបំ អភិនិវិស្ស ឯវំ ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ, សោ អត្តា សោ លោកោ សោ បេច្ច ភវិស្សាមិ និច្ចោ ធុវោ សស្សតោ អវិបរិណាមធម្មោ’’តិ (សំ. និ. ៣.១៥២) វិត្ថារោ. អារម្មណវសេន បន ឯកវចនំ កត្វា យត្ថ ចាតិ អាហ, យស្មិំ អារម្មណេ ឧប្បជ្ជន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្ថ ច ឧប្បជ្ជន្តិ អនុសេន្តិ សមុទាចរន្តីតិ ឥមេសំ ឯវំ នានាករណំ វេទិតព្ពំ. ជាតិវសេន ហិ អជាតា ជាយមានា ឧប្បជ្ជន្តីតិ វុច្ចន្តិ. បុនប្បុនំ អាសេវិតា ថាមគតា ¶ អប្បដិវិនីតា អនុសេន្តីតិ. កាយវចីទ្វារំ សម្បត្តា សមុទាចរន្តីតិ, ឥទមេតេសំ នានាករណំ. តំ នេតំ មមាតិអាទីសុ តំ បញ្ចក្ខន្ធប្បភេទំ អារម្មណមេតំ មយ្ហំ ន ហោតិ, អហម្បិ ឯសោ ន ¶ អស្មិ, ឯសោ មេ អត្តាបិ ន ហោតីតិ ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតោតិ ឯវំ តាវ បទត្ថោ វេទិតព្ពោ.

យស្មា បន ឯត្ថ ឯតំ មមាតិ តណ្ហាគាហោ, តញ្ច គណ្ហន្តោ អដ្ឋសតតណ្ហាវិចរិតប្បភេទំ តណ្ហាបបញ្ចំ គណ្ហាតិ. ឯសោហមស្មីតិ មានគាហោ, តញ្ច គណ្ហន្តោ នវប្បភេទំ មានបបញ្ចំ គណ្ហាតិ. ឯសោ មេ អត្តាតិ ទិដ្ឋិគាហោ, តញ្ច គណ្ហន្តោ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតប្បភេទំ ទិដ្ឋិបបញ្ចំ គណ្ហាតិ. តស្មា នេតំ មមាតិ វទន្តោ ភគវា យថាវុត្តប្បភេទំ តណ្ហាបបញ្ចំ បដិក្ខិបតិ. នេសោហមស្មីតិ មានបបញ្ចំ. ន មេសោ អត្តាតិ ទិដ្ឋិបបញ្ចំ. ទិដ្ឋេកដ្ឋាយេវ ចេត្ថ តណ្ហាមានា វេទិតព្ពា. ឯវមេតន្តិ ឯវំ ‘‘នេតំ មមា’’តិអាទិនា អាការេន ឯតំ ខន្ធបញ្ចកំ. យថាភូតន្តិ យថា សភាវំ, យថា អត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ. ខន្ធបញ្ចកញ្ហិ ឯតេនេវ អាការេន អត្ថិ. មមន្តិអាទិនា បន គយ្ហមានម្បិ តេនាការេន នេវត្ថីតិ អធិប្បាយោ. សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតោតិ សោតាបត្តិមគ្គបញ្ញាបរិយោសានាយ ¶ វិបស្សនាបញ្ញាយ សុដ្ឋុ បស្សន្តស្ស. ឯវមេតាសន្តិ ឯតេន ឧបាយេន ឯតាសំ. បហានំ បដិនិស្សគ្គោតិ ឧភយម្បេតំ សមុច្ឆេទប្បហានស្សេវាធិវចនំ.

ឯវំ ភគវា អាទិមនសិការេនេវ ទិដ្ឋីនំ បហានំ ហោតិ នុ ខោ នោតិ អាយស្មតា មហាចុន្ទេន អធិមានិកានំ វសេន បញ្ហំ បុដ្ឋោ សោតាបត្តិមគ្គេន ទិដ្ឋិប្បហានំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សយមេវ អធិមានិកានំ ឈានំ វិភជន្តោ ឋានំ ខោ បនេតន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អធិមានិកា នាម យេសំ អប្បត្តេ បត្តសញ្ញាយ អធិមានោ ឧប្បជ្ជតិ, ស្វាយំ ឧប្បជ្ជមានោ នេវ លោកវដ្ដានុសារីនំ ពាលបុថុជ្ជនានំ ឧប្បជ្ជតិ, ន អរិយសាវកានំ. ន ហិ សោតាបន្នស្ស ‘‘សកទាគាមី អហ’’ន្តិ អធិមានោ ឧប្បជ្ជតិ, ន សកទាគាមិស្ស ‘‘អនាគាមី អហ’’ន្តិ, ន អនាគាមិនោ ‘‘អរហា អហ’’ន្តិ, ការកស្សេវ បន សមថវសេន វា វិបស្សនាវសេន វា វិក្ខម្ភិតកិលេសស្ស និច្ចំ យុត្តបយុត្តស្ស អារទ្ធវិបស្សកស្ស ឧប្បជ្ជតិ. តស្ស ហិ សមថវិក្ខម្ភិតានំ វា វិបស្សនាវិក្ខម្ភិតានំ វា កិលេសានំ សមុទាចារំ អបស្សតោ ‘‘សោតាបន្នោ ¶ អហន្តិ វា, សកទាគាមី, អនាគាមី ¶ , អរហា អហ’’ន្តិ វា អធិមានោ ឧប្បជ្ជតិ, តលង្គរតិស្សបព្ពតវាសិធម្មទិន្នត្ថេរេន ឱវាទិយមានត្ថេរានំ វិយ.

ថេរស្ស កិរ អចិរូបសម្បន្នស្សេវ ឱវាទេ ឋត្វា ពហូ ភិក្ខូ វិសេសំ អធិគច្ឆិំសុ. តំ បវត្តិំ សុត្វា តិស្សមហាវិហារវាសី ភិក្ខុសង្ឃោ ‘‘ន អដ្ឋាននិយោជកោ ថេរោតិ ថេរំ អានេថា’’តិ សម្ពហុលេ ភិក្ខូ បាហេសិ. តេ គន្ត្វា, ‘‘អាវុសោ, ធម្មទិន្ន ភិក្ខុសង្ឃោ តំ បក្កោសាបេតី’’តិ អាហំសុ. សោ អាហ ‘‘កិំ បន តុម្ហេ, ភន្តេ, អត្តានំ គវេសថ បរ’’ន្តិ? អត្តានំ សប្បុរិសាតិ, សោ តេសំ កម្មដ្ឋានមទាសិ, សព្ពេវ អរហត្តំ បាបុណិំសុ. ភិក្ខុសង្ឃោ បុន អញ្ញេ ភិក្ខូ បាហេសិ, ឯវំ យាវតតិយំ បហិតា សព្ពេបិ តត្ថេវ អរហត្តំ បត្វា វិហរិំសុ.

តតោ សង្ឃោ គតគតា នាគច្ឆន្តីតិ អញ្ញតរំ វុឌ្ឍបព្ពជិតំ បាហេសិ. សោ គន្ត្វា ច, ‘‘ភន្តេ, ធម្មទិន្ន តិក្ខត្តុំ តិស្សមហាវិហារវាសី ភិក្ខុសង្ឃោ តុយ្ហំ សន្តិកេ បេសេសិ, ត្វំ នាម សង្ឃស្ស អាណំ គរុំ ន ករោសិ, នាគច្ឆសី’’តិ អាហ. ថេរោ កិមេតន្តិ បណ្ណសាលំ អប្បវិសិត្វាវ បត្តចីវរំ គាហាបេត្វា តាវទេវ និក្ខមិ, សោ អន្តរាមគ្គេ ហង្កនវិហារំ បាវិសិ. តត្ថ ចេកោ មហាថេរោ សដ្ឋិវស្សាតីតោ អធិមានេន អរហត្តំ បដិជានាតិ. ថេរោ តំ ឧបសង្កមិត្វា ¶ វន្ទិត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា អធិគមំ បុច្ឆិ. ថេរោ អាហ ‘‘អាម ធម្មទិន្ន, យំ បព្ពជិតេន កាតព្ពំ, ចិរកតំ តំ មយា, អតីតសដ្ឋិវស្សោម្ហិ ឯតរហី’’តិ. កិំ, ភន្តេ, ឥទ្ធិម្បិ វឡញ្ជេថាតិ. អាម ធម្មទិន្នាតិ. សាធុ វត, ភន្តេ, ហត្ថិំ តុម្ហាកំ បដិមុខំ អាគច្ឆន្តំ មាបេថាតិ. សាធាវុសោតិ ថេរោ សព្ពសេតំ សត្តប្បតិដ្ឋំ តិធាបភិន្នំ នង្គុដ្ឋំ ពីជយមានំ សោណ្ឌំ មុខេ បក្ខិបិត្វា ទ្វីហិ ទន្តេហិ វិជ្ឈិតុកាមំ វិយ បដិមុខំ អាគច្ឆន្តំ មហាហត្ថិំ មាបេសិ. សោ តំ អត្តនាយេវ មាបិតំ ហត្ថិំ ទិស្វា ភីតោ បលាយិតុំ អារភិ. តទាវ អត្តានំ ‘‘នាហំ អរហា’’តិ ញត្វា ធម្មទិន្នស្ស បាទមូលេ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា ‘‘បតិដ្ឋា មេ ហោហិ, អាវុសោ’’តិ អាហ. ធម្មទិន្នោ ‘‘មា, ភន្តេ, សោចិ, មា អនត្តមនោ អហោសិ, ការកានំយេវ អធិមានោ ឧប្បជ្ជតី’’តិ ¶ ថេរំ សមស្សាសេត្វា កម្មដ្ឋានមទាសិ. ថេរោ តស្សោវាទេ ឋត្វា អរហត្តំ បាបុណិ.

ចិត្តលបព្ពតេបិ ¶ តាទិសោវ ថេរោ វសតិ. ធម្មទិន្នោ តម្បិ ឧបសង្កមិត្វា តថេវ បុច្ឆិ. សោបិ តថេវ ព្យាកាសិ. តតោ នំ ធម្មទិន្នោ កិំ, ភន្តេ, ឥទ្ធិម្បិ វឡញ្ជេថាតិ អាហ. អាមាវុសោតិ. សាធុ វត, ភន្តេ, ឯកំ បោក្ខរណិំ មាបេថាតិ. ថេរោ មាបេសិ. ឯត្ថ, ភន្តេ, បទុមគុម្ពំ មាបេថាតិ. តម្បិ មាបេសិ. បទុមគុម្ពេ មហាបទុមំ មាបេថាតិ. តម្បិ មាបេសិ. ឯតស្មិំ បទុមគុម្ពេ ឋត្វា មធុរស្សរេន គាយន្តំ នច្ចន្តញ្ច ឯកំ ឥត្ថិវិគ្គហំ មាបេថាតិ. តម្បិ មាបេសិ. សោ ឯតំ, ភន្តេ, បុនប្បុនំ ឧបនិជ្ឈាយថាតិ វត្វា សយំ បាសាទំ បាវិសិ. ថេរស្ស តំ ឧបនិជ្ឈាយតោ សដ្ឋិវស្សានិ វិក្ខម្ភិតកិលេសា ចលិំសុ, សោ តទា អត្តានំ ញត្វា បុរិមត្ថេរោ វិយ ធម្មទិន្នត្ថេរស្ស សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ.

ធម្មទិន្នោបិ អនុបុព្ពេន តិស្សមហាវិហារំ អគមាសិ. តស្មិញ្ច សមយេ ថេរា ចេតិយង្គណំ សម្មជ្ជិត្វា ពុទ្ធារម្មណំ បីតិំ ឧប្បាទេត្វា និសិន្នា ហោន្តិ, ឯតំ កិរ តេសំ វត្តំ. តេន នេសំ ឯកោបិ ‘‘ឥធ បត្តចីវរំ ឋបេហី’’តិ ធម្មទិន្នំ វត្តា បុច្ឆិតាបិ នាហោសិ. ធម្មទិន្នោ ឯសោ ភវេយ្យាតិ ញត្វា បន បញ្ហំ បុច្ឆិំសុ. សោ បុច្ឆិតបញ្ហេ តិណ្ហេន អសិនា កុមុទនាឡកលាបំ វិយ ឆិន្ទិត្វា បាទង្គុលិយា មហាបថវិំ បហរិ. ភន្តេ អយំ អចេតនា មហាបថវីបិ ធម្មទិន្នស្ស គុណំ ជានាតិ. តុម្ហេ បន ន ជានិត្ថាតិ ច វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អចេតនាយំ ¶ បថវី, វិជានាតិ គុណាគុណំ;

សចេតនាថ ខោ ភន្តេ, ន ជានាថ គុណាគុណ’’ន្តិ.

តាវទេវ ច អាកាសេ អព្ភុគ្គន្ត្វា តលង្គរតិស្សបព្ពតមេវ អគមាសិ. ឯវំ ការកស្សេវ អធិមានោ ឧប្បជ្ជតិ. តស្មា ភគវា តាទិសានំ ភិក្ខូនំ វសេន ឈានំ វិភជន្តោ ឋានំ ខោ បនេតន្តិអាទិមាហ.

តស្សត្ថោ, អត្ថេតំ ការណំ, នោ នត្ថិ. យេន ឥធេកច្ចោ ភិក្ខុ ពាហិរបរិព្ពាជកេហិ ¶ សាធារណំ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរេយ្យ, យំ បន តស្ស ឯវមស្ស សល្លេខេន វិហរាមីតិ, យំ បដិបត្តិវិធានំ កិលេសេ សំលិខតិ, តេនាហំ វិហរាមីតិ, តំ ន យុជ្ជតិ, ន ¶ ហិ អធិមានិកស្ស ភិក្ខុនោ ឈានំ សល្លេខោ វា សល្លេខបដិបទា វា ហោតិ. កស្មា? អវិបស្សនាបាទកត្តា. ន ហិ សោ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ សង្ខារេ សម្មសតិ, ឈានំ បនស្ស ចិត្តេកគ្គមត្តំ ករោតិ, ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារោ ហោតិ. តស្មា តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ភគវា ‘‘ន ខោ បនេតេ, ចុន្ទ, អរិយស្ស វិនយេ សល្លេខា វុច្ចន្តិ, ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារា ឯតេ អរិយស្ស វិនយេ វុច្ចន្តី’’តិ អាហ.

តត្ថ ឯតេតិ ឈានធម្មវសេន ពហុវចនំ វេទិតព្ពំ, ឯតេ បឋមជ្ឈានធម្មាតិ វុត្តំ ហោតិ. សមាបត្តិវសេន វា, ឯកម្បិ ហិ បឋមជ្ឈានំ បុនប្បុនំ សមាបត្តិវសេន បវត្តត្តា ពហុត្តំ គច្ឆតិ. អារម្មណវសេន វា, ឯកម្បិ ហិ បឋមជ្ឈានំ បថវីកសិណាទីសុ បវត្តិវសេន ពហុត្តំ គច្ឆតីតិ. ឯស នយោ ទុតិយតតិយចតុត្ថជ្ឈានេសុ. អារុប្បឈានេសុ បន អារម្មណភេទាភាវតោ បុរិមការណទ្វយវសេនេវ ពហុវចនំ វេទិតព្ពំ.

យស្មា ចេតេសំ អង្គានិបិ សន្តានិ អារម្មណានិបិ, និព្ពុតានិ ចេវ សុខុមានិ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ, តស្មា តានិ សន្តា ឯតេ វិហារាតិ ឯវំ វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ. អយំ តាវ តេសំ ចតុន្នម្បិ សាធារណា វណ្ណនា. វិសេសវណ្ណនា បន ‘‘សព្ពសោ រូបសញ្ញាន’’ន្តិអាទិបទានុសារតោ វត្តព្ពា សិយា. សា វិសុទ្ធិមគ្គេ សព្ពាការេន វុត្តាយេវ.

៨៣. ឯវំ ¶ យស្មា អធិមានិកស្ស ភិក្ខុនោ ឈានវិហារោ អវិបស្សនាបាទកត្តា សល្លេខវិហារោ ន ហោតិ, ន ហិ សោ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ សង្ខារេ សម្មសតិ, ចិត្តេកគ្គករោ ទិដ្ឋធម្មេ សុខវិហារោ បនស្ស ហោតិ, តស្មា តមត្ថំ ទស្សេន្តោ រូបជ្ឈានានិ ច អរូបជ្ឈានានិ ច វិភជិត្វា ឥទានិ ច យត្ថ សល្លេខោ កាតព្ពោ ចតុចត្តាលីសាយ អាការេហិ, តញ្ច វត្ថុំ តញ្ច សល្លេខំ ទស្សេន្តោ ឥធ ខោ បន វោតិអាទិមាហ.

កស្មា បន ‘‘អដ្ឋហិ សមាបត្តីហិ អវិហិំសាទយោ សល្លេខា’’តិ វុត្តា? លោកុត្តរបាទកត្តា. ពាហិរកានញ្ហិ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ វដ្ដបាទកាយេវ. សាសនេ ¶ សរណគមនម្បិ លោកុត្តរបាទកំ, បគេវ អវិហិំសាទយោ. ឥមិនាយេវ ច សុត្តេន វេទិតព្ពំ ‘‘យថា ពាហិរកស្ស អដ្ឋសមាបត្តិលាភិនោ បញ្ចាភិញ្ញស្សាបិ ទិន្នទានតោ សាសនេ តិសរណគតស្ស ¶ ទិន្នទានំ មហប្ផលតរំ ហោតី’’តិ. ឥទញ្ហិ សន្ធាយ ទក្ខិណាវិសុទ្ធិសុត្តេ ‘‘ពាហិរកេ កាមេសុ វីតរាគេ ទានំ ទត្វា កោដិសតសហស្សគុណា បាដិកង្ខិតព្ពា. សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នេ ទានំ ទត្វា អសង្ខេយ្យា អប្បមេយ្យា ទក្ខិណា បាដិកង្ខិតព្ពា, កោ បន វាទោ សោតាបន្នេ’’តិ វុត្តំ (ម. និ. ៣.៣៧៩). សរណគមនតោ បដ្ឋាយ ហិ តត្ថ សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នោ អធិប្បេតោតិ, អយំ តាវេត្ថ បាឡិយោជនា.

អនុបទវណ្ណនាយំ បន ឥធាតិ វិហិំសាទិវត្ថុទីបនមេតំ. ខោ បនាតិ និបាតមត្តំ. វោតិ ករណត្ថេ សាមិវចនំ, អយំ បន សង្ខេបត្ថោ, យទេតំ ‘‘បរេ វិហិំសកា ភវិស្សន្តី’’តិអាទិនា នយេន វិហិំសាទិវត្ថុំ វទាម. ឥធ, ចុន្ទ, តុម្ហេហិ សល្លេខោ កាតព្ពោតិ.

ឯវំ សង្ខេបតោ វត្វា ឥទានិ វិត្ថារេន្តោ ‘‘បរេ វិហិំសកា ភវិស្សន្តិ, មយមេត្ថ អវិហិំសកា ភវិស្សាមាតិ សល្លេខោ ករណីយោ’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ បរេតិ យេ កេចិ ឥមំ សល្លេខមននុយុត្តា. វិហិំសកា ភវិស្សន្តីតិ បាណិនា វា លេឌ្ឌុនា វាតិអាទីហិ សត្តានំ វិហេសកា ភវិស្សន្តិ. មយមេត្ថ អវិហិំសកា ភវិស្សាមាតិ មយំ បន យត្ថេវ វត្ថុស្មិំ បរេ ឯវំ វិហិំសកា ភវិស្សន្តិ, ឯត្ថេវ អវិហិំសកា ភវិស្សាម, អវិហិំសំ ឧប្បាទេត្វា វិហរិស្សាម. ឥតិ សល្លេខោ ករណីយោតិ ឯវំ តុម្ហេហិ សល្លេខោ កាតព្ពោ ¶ . សល្លេខោតិ ច ឥធ អវិហិំសាវ វេទិតព្ពា. អវិហិំសា ហិ វិហិំសំ សល្លេខតិ, តំ ឆិន្ទតិ, តស្មា សល្លេខោតិ វុច្ចតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. អយំ បន វិសេសោ. បរេ មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ ឯត្ថ កម្មបថានំ អន្តមិច្ឆាទិដ្ឋិញ្ច មិច្ឆត្តានំ អាទិមិច្ឆាទិដ្ឋិញ្ច មិស្សេត្វា ទិដ្ឋិ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. តថា មយមេត្ថ សម្មាទិដ្ឋីតិ វុត្តដ្ឋានេ សម្មាទិដ្ឋិ. ឯត្ថ ច កម្មបថកថា វិត្ថារតោ សម្មាទិដ្ឋិសុត្តេ អាវិ ភវិស្សតិ. មិច្ឆត្តេសុ មិច្ឆាទិដ្ឋិអាទយោ ទ្វេធាវិតក្កេ.

អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ, បាណំ អតិបាតេន្តីតិ បាណាតិបាតី ¶ បាណឃាតកាតិ អត្ថោ. អទិន្នំ អាទិយន្តីតិ អទិន្នាទាយី, បរស្ស ហារិនោតិ អត្ថោ. អព្រហ្មំ ហីនំ លាមកធម្មំ ចរន្តីតិ អព្រហ្មចារី, មេថុនធម្មប្បដិសេវកាតិ ¶ អត្ថោ. ព្រហ្មំ សេដ្ឋំ បដិបទំ ចរន្តីតិ ព្រហ្មចារី, មេថុនា បដិវិរតាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច ព្រហ្មចរិយំ សល្លេខោតិ វេទិតព្ពំ. ព្រហ្មចរិយញ្ហិ អព្រហ្មចរិយំ សល្លេខតិ. មុសា វទន្តីតិ មុសាវាទី, បរេសំ អត្ថភញ្ជនកំ តុច្ឆំ អលិកំ វាចំ ភាសិតារោតិ អត្ថោ. បិសុណា វាចា ឯតេសន្តិ បិសុណវាចា. បរេសំ មម្មច្ឆេទិកា ផរុសា វាចា ឯតេសន្តិ ផរុសវាចា. សម្ផំ និរត្ថកវចនំ បលបន្តីតិ សម្ផប្បលាបី. អភិជ្ឈាយន្តីតិ អភិជ្ឈាលូ, បរភណ្ឌលុព្ភនសីលាតិ អត្ថោ. ព្យាបន្នំ បូតិភូតំ ចិត្តមេតេសន្តិ ព្យាបន្នចិត្តា. មិច្ឆា បាបិកា វិញ្ញុគរហិតា ឯតេសំ ទិដ្ឋីតិ មិច្ឆាទិដ្ឋី, កម្មបថបរិយាបន្នាយ នត្ថិ ទិន្នន្តិអាទិវត្ថុកាយ, មិច្ឆត្តបរិយាបន្នាយ អនិយ្យានិកទិដ្ឋិយា ច សមន្នាគតាតិ អត្ថោ. សម្មា សោភនា វិញ្ញុប្បសត្ថា ឯតេសំ ទិដ្ឋីតិ សម្មាទិដ្ឋី, កម្មបថបរិយាបន្នាយ អត្ថិ ទិន្នន្តិអាទិកាយ កម្មស្សកតាទិដ្ឋិយា, សម្មត្តបរិយាបន្នាយ មគ្គទិដ្ឋិយា ច សមន្នាគតាតិ អត្ថោ.

មិច្ឆាសង្កប្បាតិ អយាថាវអនិយ្យានិកអកុសលសង្កប្បា. ឯស នយោ មិច្ឆាវាចាតិអាទីសុ. អយំ បន វិសេសោ, មិច្ឆាសង្កប្បាទយោ វិយ ហិ មិច្ឆាសតិ នាម បាដិឯក្កោ កោចិ ធម្មោ នត្ថិ, អតីតំ បន ចិន្តយតោ បវត្តានំ ចតុន្នម្បិ អកុសលក្ខន្ធានមេតំ អធិវចនំ. យម្បិ វុត្តំ ភគវតា – ‘‘អត្ថេសា, ភិក្ខវេ, អនុស្សតិ, នេសា នត្ថីតិ វទាមិ, បុត្តលាភំ វា, ភិក្ខវេ, អនុស្សរតោ, ធនលាភំ វា, ភិក្ខវេ, អនុស្សរតោ, យសលាភំ វា, ភិក្ខវេ, អនុស្សរតោ’’តិ, តម្បិ តំ តំ ចិន្តេន្តស្ស សតិបតិរូបកេន ឧប្បត្តិំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ ¶ . មិច្ឆាញាណីតិ ឯត្ថ ច មិច្ឆាញាណន្តិ បាបកិរិយាសុ ឧបាយចិន្តាវសេន បាបំ កត្វា ‘‘សុកតំ មយា’’តិ បច្ចវេក្ខណាការេន ច ឧប្បន្នោ មោហោ វេទិតព្ពោ, តេន សមន្នាគតា បុគ្គលា មិច្ឆាញាណី. សម្មាញាណីតិ ឯត្ថ បន ឯកូនវីសតិភេទំ ¶ បច្ចវេក្ខណាញាណំ ‘‘សម្មាញាណ’’ន្តិ វុច្ចតិ, តេន សមន្នាគតា បុគ្គលា សម្មាញាណី. មិច្ឆាវិមុត្តីតិ អវិមុត្តាយេវ សមានា ‘‘វិមុត្តា មយ’’ន្តិ ឯវំសញ្ញិនោ, អវិមុត្តិយំ វា វិមុត្តិសញ្ញិនោ. តត្រាយំ វចនត្ថោ, មិច្ឆា បាបិកា វិបរីតា វិមុត្តិ ឯតេសំ អត្ថីតិ មិច្ឆាវិមុត្តី. មិច្ឆាវិមុត្តីតិ ច យថាវុត្តេនាការេន បវត្តានំ អកុសលក្ខន្ធានមេតំ អធិវចនំ. ផលសម្បយុត្តានិ បន សម្មាទិដ្ឋិអាទីនិ អដ្ឋង្គានិ ឋបេត្វា សេសធម្មា សម្មាវិមុត្តីតិ វេទិតព្ពា. សា ច មិច្ឆាវិមុត្តិំ សល្លិខិត្វា ឋិតត្តា សល្លេខោតិ ¶ វេទិតព្ពា. តត្ថ និយោជេន្តោ អាហ ‘‘មយមេត្ថ សម្មាវិមុត្តី ភវិស្សាមាតិ សល្លេខោ ករណីយោ’’តិ.

ឥតោ បរានិ តីណិ នីវរណវសេន វុត្តានិ. អភិជ្ឈាលូ ព្យាបន្នចិត្តាតិ ឯវំ កម្មបថេសុ វុត្តត្តា បនេត្ថ បឋមានិ ទ្វេ នីវរណានិ ន វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ. តត្ថ ថិនមិទ្ធេន បរិយុដ្ឋិតា អភិភូតាតិ ថិនមិទ្ធបរិយុដ្ឋិតា. ឧទ្ធច្ចេន សមន្នាគតាតិ ឧទ្ធតា. វិចិនន្តា កិច្ឆន្តិ ន សក្កោន្តិ សន្និដ្ឋានំ កាតុន្តិ វិចិកិច្ឆី. កោធនាតិអាទីនិ ទស ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសវសេន វុត្តានិ. តត្ថ កោធាទីសុ យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ សព្ពំ ធម្មទាយាទវត្ថសុត្តេសុ វុត្តំ. អយំ បនេត្ថ វចនត្ថោ – កោធនាតិ កុជ្ឈនសីលា. ឧបនាហីតិ ឧបនាហនសីលា, ឧបនាហោ វា ឯតេសំ អត្ថីតិ ឧបនាហី. តថា មក្ខី បលាសី ច. ឥស្សន្តីតិ ឥស្សុកី. មច្ឆរាយន្តីតិ មច្ឆរី, មច្ឆេរំ វា ឯតេសំ អត្ថីតិ មច្ឆរី. សឋយន្តីតិ សឋា, ន សម្មា ភាសន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ, កេរាដិកយុត្តានមេតំ អធិវចនំ. មាយា ឯតេសំ អត្ថីតិ មាយាវី. ថម្ភសមង្គិតាយ ថទ្ធា. អតិមានយោគេន អតិមានី. វុត្តបច្ចនីកនយេន សុក្កបក្ខោ វេទិតព្ពោ.

ទុព្ពចាតិ វត្តុំ ទុក្ខា កិញ្ចិ វុច្ចមានា ន សហន្តិ. តព្ពិបរីតា សុវចា. ទេវទត្តាទិសទិសា បាបកា មិត្តា ឯតេសន្តិ បាបមិត្តា. ពុទ្ធា វា សារិបុត្តាទិសទិសា វា កល្យាណា មិត្តា ឯតេសន្តិ កល្យាណមិត្តា. កាយទុច្ចរិតាទីសុ ចិត្តវោស្សគ្គវសេន បមត្តា. វិបរីតា អប្បមត្តាតិ វេទិតព្ពា. ឥមានិ ¶ តីណិ បកិណ្ណកវសេន វុត្តានិ. អស្សទ្ធាតិអាទីនិ សត្ត អសទ្ធម្មវសេន. តត្ថ តីសុ វត្ថូសុ សទ្ធា ឯតេសំ នត្ថីតិ អស្សទ្ធា. សុក្កបក្ខេ ¶ សទ្ទហន្តីតិ សទ្ធា, សទ្ធា វា ឯតេសំ អត្ថីតិបិ សទ្ធា. នត្ថិ ឯតេសំ ហិរីតិ អហិរិកា, អកុសលសមាបត្តិយា អជិគុច្ឆមានានមេតំ អធិវចនំ. ហិរី ឯតេសំ មនេ, ហិរិយា វា យុត្តមនាតិ ហិរិមនា. ន ឱត្តប្បន្តីតិ អនោត្តប្បី, អកុសលសមាបត្តិយា ន ភាយន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. តព្ពិបរីតា ឱត្តប្បី. អប្បំ សុតមេតេសន្តិ អប្បស្សុតា, អប្បន្តិ ច ថោកន្តិ ន គហេតព្ពំ, នត្ថីតិ គហេតព្ពំ. ‘‘អប្បស្សុតា’’តិ ហិ និស្សុតា សុតវិរហិតា វុច្ចន្តិ. ពហុ សុតមេតេសន្តិ ពហុស្សុតា, តថាគតភាសិតំ ឯកម្បិ គាថំ យាថាវតោ ញត្វា អនុរូបបដិបន្នានមេតំ អធិវចនំ. កុច្ឆិតា សីទន្តីតិ កុសីតា, ហីនវីរិយានមេតំ អធិវចនំ. អារទ្ធំ ¶ វីរិយមេតេសន្តិ អារទ្ធវីរិយា, សម្មប្បធានយុត្តានមេតំ អធិវចនំ, មុដ្ឋា សតិ ឯតេសន្តិ មុដ្ឋស្សតី, នដ្ឋស្សតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបដ្ឋិតា សតិ ឯតេសន្តិ ឧបដ្ឋិតស្សតី, និច្ចំ អារម្មណាភិមុខប្បវត្តសតីនមេតំ អធិវចនំ. ទុដ្ឋា បញ្ញា ឯតេសន្តិ ទុប្បញ្ញា, នដ្ឋបញ្ញាតិ វុត្តំ ហោតិ. បញ្ញាយ សម្បន្នាតិ បញ្ញាសម្បន្នា, បញ្ញាតិ ច ឥធ វិបស្សនាបញ្ញា វេទិតព្ពា. វិបស្សនាសម្ភារោ ហិ បរិបូរោ ឥមស្មិំ ឋានេ អាគតោ, តស្មា វិបស្សនាបញ្ញាវ អយន្តិ បោរាណានំ អាណា.

ឥទានិ ឯកមេវ លោកុត្តរគុណានំ អន្តរាយករំ អនិយ្យានិកទិដ្ឋិំ តីហាការេហិ ទស្សេន្តោ សន្ទិដ្ឋិបរាមាសីតិអាទិមាហ. តត្ថ សន្ទិដ្ឋិំ បរាមសន្តីតិ សន្ទិដ្ឋិបរាមាសី. អាធានំ គណ្ហន្តីតិ អាធានគ្គាហី, អាធានន្តិ ទឡ្ហំ វុច្ចតិ, ទឡ្ហគ្គាហីតិ អត្ថោ. យុត្តការណំ ទិស្វាវ លទ្ធិំ បដិនិស្សជ្ជន្តីតិ បដិនិស្សគ្គី, ទុក្ខេន កិច្ឆេន កសិរេន ពហុម្បិ ការណំ ទស្សេត្វា ន សក្កា បដិនិស្សគ្គំ កាតុន្តិ ទុប្បដិនិស្សគ្គី, យេ អត្តនោ ឧប្បន្នំ ទិដ្ឋិំ ឥទមេវ សច្ចន្តិ ទឡ្ហំ គណ្ហិត្វា អបិ ពុទ្ធាទីហិ ការណំ ទស្សេត្វា វុច្ចមានា ន បដិនិស្សជ្ជន្តិ, តេសមេតំ អធិវចនំ. តាទិសា ហិ បុគ្គលា យំ យទេវ ធម្មំ វា អធម្មំ វា គណ្ហន្តិ, តំ សព្ពំ ‘‘ឯវំ អម្ហាកំ អាចរិយេហិ កថិតំ, ឯវំ អម្ហេហិ ¶ សុត’’ន្តិ កុម្មោវ អង្គានិ សកេ កបាលេ អន្តោយេវ សមោទហន្តិ, កុម្ភីលគ្គាហំ គណ្ហន្តិ ន វិស្សជ្ជន្តិ. វុត្តវិបរិយាយេន សុក្កបក្ខោ វេទិតព្ពោ.

៨៤. ឯវំ ចតុចត្តាលីសាយ អាការេហិ សល្លេខំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តស្មិំ សល្លេខេ ចិត្តុប្បាទស្សាបិ ពហូបការតំ ទស្សេតុំ ចិត្តុប្បាទម្បិ ខោ អហន្តិអាទិមាហ.

តស្សត្ថោ ¶ , អហំ, ចុន្ទ, កុសលេសុ ធម្មេសុ ចិត្តុប្បាទម្បិ ពហូបការំ វទាមិ, យា បនេតា កាយេន ច វាចាយ ច អនុវិធិយនា, យថា បឋមំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តថេវ តេសំ ធម្មានំ កាយេន ករណំ, វាចាយ ច ‘‘ករោថា’’តិ អាណាបនំ វា, ឧគ្គហបរិបុច្ឆាទីនិ វា, តត្ថ វាទោយេវ កោ, ឯកន្តពហូបការាយេវ ហិ តា អនុវិធិយនាតិ ទស្សេតិ. កស្មា បនេត្ថ ចិត្តុប្បាទោបិ ពហូបការោតិ? ឯកន្តហិតសុខាវហត្តា អនុវិធិយនានំ ហេតុត្តា ច.

‘‘ទានំ ¶ ទស្សាមី’’តិ ហិ ចិត្តុប្បាទោ សយម្បិ ឯកន្តហិតសុខាវហោ អនុវិធិយនានម្បិ ហេតុ, ឯវញ្ហិ ឧប្បន្នចិត្តត្តាយេវ ទុតិយទិវសេ មហាវីថិំ បិទហិត្វា មហាមណ្ឌបំ កត្វា ភិក្ខុសតស្ស វា ភិក្ខុសហស្សស្ស វា ទានំ ទេតិ, ‘‘ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេថ បូជេថ បរិវិសថា’’តិ បរិជនេ អាណាបេតិ. ឯវំ ‘‘សង្ឃស្ស ចីវរំ សេនាសនំ ភេសជ្ជំ ទស្សាមី’’តិ ចិត្តុប្បាទោ សយម្បិ ឯកន្តហិតសុខាវហោ អនុវិធិយនានម្បិ ហេតុ, ឯវំ ឧប្បន្នចិត្តត្តាយេវ ហិ ចីវរាទីនិ អភិសង្ខរោតិ ទេតិ ទាបេតិ ច. ឯស នយោ សរណគមនាទីសុ.

‘‘សរណំ គច្ឆាមី’’តិ ហិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វាវ បច្ឆា កាយេន វា វាចាយ វា សរណំ គណ្ហាតិ. តថា ‘‘បញ្ចង្គំ អដ្ឋង្គំ ទសង្គំ វា សីលំ សមាទិយិស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា កាយេន វា វាចាយ វា សមាទិយតិ, ‘‘បព្ពជិត្វា ចតូសុ សីលេសុ បតិដ្ឋហិស្សាមី’’តិ ច ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា កាយេន វាចាយ ច បូរេតព្ពំ សីលំ បូរេតិ. ‘‘ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គហេស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វាវ ឯកំ វា និកាយំ ទ្វេ វា តយោ វា ចត្តារោ វា បញ្ច វា និកាយេ វាចាយ ឧគ្គណ្ហាតិ. ឯវំ ធុតង្គសមាទាន-កម្មដ្ឋានុគ្គហ-កសិណបរិកម្ម-ឈានសមាបត្តិវិបស្សនាមគ្គផល- បច្ចេកពោធិ-សម្មាសម្ពោធិវសេន នេតព្ពំ.

‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ ហិ ចិត្តុប្បាទោ សយម្បិ ឯកន្តហិតសុខាវហោ អនុវិធិយនានម្បិ ហេតុ, ឯវញ្ហិ ឧប្បន្នចិត្តត្តាយេវ ¶ អបរេន សមយេន កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខេយ្យានិ កាយេន វាចាយ ច បារមិយោ បូរេត្វា សទេវកំ លោកំ តារេន្តោ វិចរតិ. ឯវំ សព្ពត្ថ ចិត្តុប្បាទោបិ ពហូបការោ. កាយវាចាហិ បន អនុវិធិយនា អតិពហូបការាយេវាតិ វេទិតព្ពា.

ឯវំ ¶ កុសលេសុ ធម្មេសុ ចិត្តុប្បាទស្សាបិ ពហូបការតំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តត្ថ និយោជេន្តោ ‘‘តស្មា តិហ ចុន្ទា’’តិអាទិមាហ. តំ អត្ថតោ បាកដមេវ.

៨៥. ឯវំ ចតុចត្តាលីសាយ អាការេហិ ទស្សិតេ សល្លេខេ ចិត្តុប្បាទស្សាបិ ពហូបការតំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តស្សេវ សល្លេខស្ស ហិតាធិគមាយ មគ្គភាវំ ទស្សេន្តោ សេយ្យថាបីតិអាទិមាហ.

តស្សត្ថោ ¶ , យថា នាម, ចុន្ទ, ខាណុកណ្ដកបាសាណាទីហិ វិសមោ មគ្គោ ភវេយ្យ, តស្ស បរិក្កមនាយ បរិវជ្ជនត្ថាយ អញ្ញោ សុបរិកម្មកតោ វិយ ភូមិភាគោ សមោ មគ្គោ ភវេយ្យ, យថា ច រុក្ខមូលបាសាណបបាតកុម្ភីលមករាទិ បរិព្យាកុលំ វិសមំ តិត្ថមស្ស, តស្ស បរិក្កមនាយ បរិវជ្ជនត្ថាយ អញ្ញំ អវិសមំ អនុបុព្ពគម្ភីរំ សោបានផលកសទិសំ តិត្ថំ ភវេយ្យ, យំ បដិបន្នោ សុខេនេវ តំ នទិំ វា តឡាកំ វា អជ្ឈោគាហេត្វា ន្ហាយេយ្យ វា ឧត្តរេយ្យ វា, ឯវមេវ ខោ, ចុន្ទ, វិសមមគ្គវិសមតិត្ថសទិសាយ វិហិំសាយ សមន្នាគតស្ស វិហិំសកបុគ្គលស្ស សមមគ្គសមតិត្ថសទិសា អវិហិំសា ហោតិ បរិក្កមនាយ. យថេវ ហិ វិសមមគ្គតិត្ថបរិវជ្ជនត្ថាយ សមោ មគ្គោ ច តិត្ថញ្ច បដិយត្តំ, ឯវំ វិហិំសាបរិវជ្ជនត្ថាយ អវិហិំសា បដិយត្តា, យំ បដិបន្នោ សុខេនេវ មនុស្សគតិំ វា ទេវគតិំ វា អជ្ឈោគាហេត្វា សម្បត្តិំ វា អនុភវេយ្យ ឧត្តរេយ្យ វា លោកា. ឯតេនេវ ឧបាយេន សព្ពបទានិ យោជេតព្ពានិ.

៨៦. ឯវំ តស្សេវ ហិតាធិគមាយ មគ្គភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឧបរិភាគង្គមនីយតំ ទស្សេន្តោ, សេយ្យថាបីតិអាទិមាហ.

តស្សត្ថោ, យថា នាម, ចុន្ទ, យេ កេចិ អកុសលា ធម្មា បដិសន្ធិយា ជនកា វា អជនកា វា, ទិន្នាយបិ បដិសន្ធិយា វិបាកជនកា វា អជនកា វា, សព្ពេ តេ ជាតិវសេន អធោភាគង្គមនីយាតិ ឯវំនាមាវ ហោន្តិ, វិបាកកាលេ អនិដ្ឋាកន្តវិបាកត្តា. យថា ច យេ កេចិ កុសលា ធម្មា ¶ បដិសន្ធិយា ជនកា វា អជនកា វា ទិន្នាយបិ បដិសន្ធិយា វិបាកជនកា វា អជនកា វា, សព្ពេ តេ ជាតិវសេន ឧបរិភាគង្គមនីយាតិ ឯវំនាមាវ ហោន្តិ, វិបាកកាលេ ឥដ្ឋកន្តវិបាកត្តា, ឯវមេវ ខោ, ចុន្ទ, វិហិំសកស្ស…បេ… ឧបរិភាគាយាតិ. តត្រាយំ ឱបម្មសំសន្ទនា – យថា សព្ពេ អកុសលា អធោភាគង្គមនីយា, ឯវំ វិហិំសកស្ស ¶ ឯកា វិហិំសាបិ. យថា ច សព្ពេ កុសលា ឧបរិភាគង្គមនីយា, ឯវំ អវិហិំសកស្ស ឯកា អវិហិំសាបិ. ឯតេនេវ ឧបាយេន អកុសលំ អកុសលេន កុសលញ្ច កុសលេន ឧបមេតព្ពំ, អយំ កិរេត្ថ អធិប្បាយោតិ.

៨៧. ឯវំ តស្សេវ សល្លេខស្ស ឧបរិភាគង្គមនីយតំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បរិនិព្ពាបនេ សមត្ថភាវំ ទស្សេតុំ សោ វត ចុន្ទាតិអាទិមាហ. តត្ថ ¶ សោតិ វុត្តប្បការបុគ្គលនិទ្ទេសោ. តស្ស យោតិ ឥមំ ឧទ្ទេសវចនំ អាហរិត្វា យោ អត្តនា បលិបបលិបន្នោ, សោ វត, ចុន្ទ, បរំ បលិបបលិបន្នំ ឧទ្ធរិស្សតីតិ ឯវំ សព្ពបទេសុ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. បលិបបលិបន្នោតិ គម្ភីរកទ្ទមេ និមុគ្គោ វុច្ចតិ, នោ ច ខោ អរិយស្ស វិនយេ. អរិយស្ស បន វិនយេ បលិបន្តិ បញ្ច កាមគុណា វុច្ចន្តិ. បលិបន្នោតិ តត្ថ និមុគ្គោ ពាលបុថុជ្ជនោ, តស្មា ឯវមេត្ថ អត្ថយោជនា វេទិតព្ពា. យថា, ចុន្ទ, កោចិ បុរិសោ យាវ នាសិកគ្គា គម្ភីរេ កទ្ទមេ និមុគ្គោ អបរំ តត្ថេវ និមុគ្គំ ហត្ថេ វា សីសេ វា គហេត្វា ឧទ្ធរិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ, ន ហិ តំ ការណមត្ថិ, យេន សោ តំ ឧទ្ធរិត្វា ថលេ បតិដ្ឋបេយ្យ, ឯវមេវ យោ អត្តនា បញ្ចកាមគុណបលិបេ បលិបន្នោ, សោ វត បរំ តថេវ បលិបបលិបន្នំ ឧទ្ធរិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ.

តត្ថ សិយា អយុត្តមេតំ, បុថុជ្ជនានម្បិ ភិក្ខុភិក្ខុនីឧបាសកឧបាសិកានំ ធម្មទេសនំ សុត្វា ហោន្តិយេវ ធម្មំ អភិសមេតារោ, តស្មា បលិបបលិបន្នោ ឧទ្ធរតីតិ, តំ ន តថា ទដ្ឋព្ពំ. ភគវាយេវ ហិ តត្ថ ឧទ្ធរតិ, បសំសាមត្តមេវ បន ធម្មកថិកា លភន្តិ រញ្ញា បហិតលេខវាចកោ វិយ. យថា ហិ រញ្ញោ បច្ចន្តជនបទេ បហិតំ លេខំ តត្ថ មនុស្សា លេខំ វាចេតុំ អជានន្តា យោ វាចេតុំ ជានាតិ, តេន វាចាបេត្វា តមត្ថំ សុត្វា ‘‘រញ្ញោ អាណា’’តិ អាទរេន សម្បាទេន្តិ, ន ច នេសំ ¶ ហោតិ ‘‘លេខវាចកស្ស អយំ អាណា’’តិ. លេខវាចកោ បន ‘‘វិស្សដ្ឋាយ វាចាយ វាចេសិ អនេលគឡាយា’’តិ បសំសាមត្តមេវ លភតិ, ឯវមេវ កិញ្ចាបិ សារិបុត្តបភុតយោ ធម្មកថិកា ធម្មំ ទេសេន្តិ, អថ ខោ លិខិតបណ្ណវាចកោ វិយ តេ ហោន្តិ. ភគវតោយេវ បន សា ធម្មទេសនា រញ្ញោ អាណា វិយ. យេ ច តំ សុត្វា ធម្មំ អភិសមេន្តិ, តេ ភគវាយេវ ឧទ្ធរតីតិ វេទិតព្ពា. ធម្មកថិកា បន ‘‘វិស្សដ្ឋាយ វាចាយ ធម្មំ ទេសេន្តិ អនេលគឡាយា’’តិ បសំសាមត្តមេវ លភន្តីតិ. តស្មា យុត្តមេវេតន្តិ. វុត្តវិបរិយាយេន សុក្កបក្ខោ វេទិតព្ពោ.

អទន្តោ ¶ អវិនីតោ អបរិនិព្ពុតោតិ ឯត្ថ បន អនិព្ពិសតាយ អទន្តោ. អសិក្ខិតវិនយតាយ អវិនីតោ. អនិព្ពុតកិលេសតាយ អបរិនិព្ពុតោតិ វេទិតព្ពោ. សោ តាទិសោ បរំ ទមេស្សតិ, និព្ពិសំ ករិស្សតិ ¶ , វិនេស្សតិ វា តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខាបេស្សតិ, បរិនិព្ពាបេស្សតិ វា តស្ស កិលេសេ និព្ពាបេស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ. វុត្តវិបរិយាយេន សុក្កបក្ខោ វេទិតព្ពោ.

ឯវមេវ ខោ, ចុន្ទ, វិហិំសកស្ស…បេ… បរិនិព្ពានាយាតិ ឯត្ថ បន ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ – យថា ហិ អត្តនា អបលិបបលិបន្នោ បរំ បលិបបលិបន្នំ ឧទ្ធរិស្សតិ, ទន្តោ ទមេស្សតិ, វិនីតោ វិនេស្សតិ, បរិនិព្ពុតោ បរិនិព្ពាបេស្សតីតិ ឋានមេតំ វិជ្ជតីតិ. កិំ បន តន្តិ? អបលិបបលិបន្នត្តំ, ទន្តត្តំ វិនីតត្តំ បរិនិព្ពុតត្តញ្ច, ឯវមេវ ខោ, ចុន្ទ, វិហិំសកស្ស បុរិសបុគ្គលស្ស អវិហិំសា ហោតិ បរិនិព្ពានាយ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យោ អត្តនា អវិហិំសកោ, តស្ស យា អវិហិំសា, អយំ យា ឯសា វិហិំសកស្ស បរស្ស វិហិំសា, តស្សា បរិនិព្ពានាយ ហោតិ, អត្តនា ហិ អវិហិំសកោ បរស្ស វិហិំសាចេតនំ និព្ពាបេស្សតីតិ ឋានមេតំ វិជ្ជតិ. កិំ បន តន្តិ? អវិហិំសកត្តមេវ. យញ្ហិ យេន អត្តនា អធិគតំ ហោតិ, សោ បរំ តទត្ថាយ សមាទបេតុំ សក្កោតីតិ.

អថ វា យថា អត្តនា អបលិបន្នោ ទន្តោ វិនីតោ បរិនិព្ពុតោ បរំ បលិបបលិបន្នំ អទន្តំ អវិនីតំ អបរិនិព្ពុតញ្ច ឧទ្ធរិស្សតិ ទមេស្សតិ វិនេស្សតិ បរិនិព្ពាបេស្សតីតិ ឋានមេតំ វិជ្ជតិ, ឯវមេវ វិហិំសកស្ស បុរិសបុគ្គលស្ស វិហិំសាបហានាយ មគ្គំ ភាវយតោ ឧប្បន្នា អវិហិំសា ហោតិ បរិនិព្ពានាយ. បរិនិព្ពុតោ វិយ ហិ អបរិនិព្ពុតំ អវិហិំសាចេតនាវ វិហិំសាចេតនំ បរិនិព្ពាបេតុំ ¶ សមត្ថា. ឯតមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវមេវ ខោ, ចុន្ទា’’តិអាទិមាហាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ សព្ពបទេសុ. អតិវិត្ថារភយេន បន អនុបទយោជនា ន កតាតិ.

៨៨. ឯវំ តស្ស បរិនិព្ពាបនេ សមត្ថភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តំ ទេសនំ និគមេត្វា ធម្មបដិបត្តិយំ និយោជេតុំ ឥតិ ខោ, ចុន្ទាតិអាទិមាហ. តត្ថ សល្លេខបរិយាយោតិ សល្លេខការណំ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ ឯត្ថ អវិហិំសាទយោ ឯវ វិហិំសាទីនំ សល្លេខនតោ សល្លេខការណំ ¶ . តេសំ វសេន ចិត្តស្ស ឧប្បាទេតព្ពតោ ចិត្តុបាទការណំ, វិហិំសាទិ, បរិក្កមនស្ស ហេតុតោ បរិក្កមនការណំ, ឧបរិភាគនិប្ផាទនតោ ឧបរិភាគការណំ ¶ , វិហិំសាទីនំ បរិនិព្ពាបនតោ បរិនិព្ពានការណន្តិ វេទិតព្ពា. ហិតេសិនាតិ ហិតំ ឯសន្តេន. អនុកម្បកេនាតិ អនុកម្បមានេន. អនុកម្បំ ឧបាទាយាតិ អនុកម្បំ ចិត្តេន បរិគ្គហេត្វា, បរិច្ចាតិបិ វុត្តំ ហោតិ. កតំ វោ តំ មយាតិ តំ មយា ឥមេ បញ្ច បរិយាយេ ទស្សេន្តេន តុម្ហាកំ កតំ. ឯត្តកមេវ ហិ អនុកម្បកស្ស សត្ថុ កិច្ចំ, យទិទំ អវិបរីតធម្មទេសនា. ឥតោ បរំ បន បដិបត្តិ នាម សាវកានំ កិច្ចំ. តេនាហ ឯតានិ, ចុន្ទ, រុក្ខមូលានិ…បេ… អម្ហាកំ អនុសាសនីតិ.

តត្ថ ច រុក្ខមូលានីតិ ឥមិនា រុក្ខមូលសេនាសនំ ទស្សេតិ. សុញ្ញាគារានីតិ ឥមិនា ជនវិវិត្តដ្ឋានំ. ឧភយេនាបិ ច យោគានុរូបសេនាសនមាចិក្ខតិ, ទាយជ្ជំ និយ្យាតេតិ. ឈាយថាតិ អារម្មណូបនិជ្ឈានេន អដ្ឋតិំសារម្មណានិ, លក្ខណូបនិជ្ឈានេន ច អនិច្ចាទិតោ ខន្ធាយតនាទីនិ ឧបនិជ្ឈាយថ, សមថញ្ច វិបស្សនញ្ច វឌ្ឍេថាតិ វុត្តំ ហោតិ. មា បមាទត្ថាតិ មា បមជ្ជិត្ថ. មា បច្ឆា វិប្បដិសារិនោ អហុវត្ថាតិ យេ ហិ បុព្ពេ ទហរកាលេ, អារោគ្យកាលេ, សត្តសប្បាយាទិសម្បត្តិកាលេ, សត្ថុ សម្មុខីភាវកាលេ ច យោនិសោមនសិការវិរហិតា រត្តិន្ទិវំ មង្គុលភត្តា ហុត្វា សេយ្យសុខំ មិទ្ធសុខមនុភោន្តា បមជ្ជន្តិ, តេ បច្ឆា ជរាកាលេ, រោគកាលេ, មរណកាលេ, វិបត្តិកាលេ, សត្ថុ បរិនិព្ពុតកាលេ ច តំ បុព្ពេ បមាទវិហារំ អនុស្សរន្តា, សប្បដិសន្ធិកាលកិរិយញ្ច ភារិយំ សម្បស្សមានា វិប្បដិសារិនោ ហោន្តិ, តុម្ហេ បន តាទិសា មា អហុវត្ថាតិ ឯតមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘មា ¶ បច្ឆា វិប្បដិសារិនោ អហុវត្ថា’’តិ. អយំ វោ អម្ហាកំ អនុសាសនីតិ អយំ អម្ហាកំ សន្តិកា ‘‘ឈាយថ មា បមាទត្ថា’’តិ តុម្ហាកំ អនុសាសនី, ឱវាទោតិ វុត្តំ ហោតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

៨៩. ឯវំ ¶ មេ សុតន្តិ សម្មាទិដ្ឋិសុត្តំ. តត្ថ ‘‘សម្មាទិដ្ឋិ សម្មាទិដ្ឋីតិ, អាវុសោ, វុច្ចតិ, កិត្តាវតា នុ ខោ, អាវុសោ’’តិ វា ‘‘កតមំ បនាវុសោ ¶ , អកុសល’’ន្តិ វា ឯវំ យត្តកា ថេរេន បុច្ឆា វុត្តា, សព្ពា កថេតុកម្យតា បុច្ឆា ឯវ.

តត្ថ យស្មា ជានន្តាបិ សម្មាទិដ្ឋីតិ វទន្តិ អជានន្តាបិ ពាហិរកាបិ សាសនិកាបិ អនុស្សវាទិវសេនាបិ អត្តបច្ចក្ខេនាបិ, តស្មា តំ ពហូនំ វចនំ ឧបាទាយ ទ្វិក្ខត្តុំ អាមសន្តោ ‘‘សម្មាទិដ្ឋិ សម្មាទិដ្ឋីតិ, អាវុសោ, វុច្ចតី’’តិ អាហ. អយញ្ហិ ឯត្ថ អធិប្បាយោ, អបរេហិបិ សម្មាទិដ្ឋីតិ វុច្ចតិ, អថាបរេហិបិ សម្មាទិដ្ឋីតិ វុច្ចតិ, ស្វាយំ ឯវំ វុច្ចមានោ អត្ថញ្ច លក្ខណញ្ច ឧបាទាយ កិត្តាវតា នុ ខោ, អាវុសោ, អរិយសាវកោ សម្មាទិដ្ឋិ ហោតីតិ. តត្ថ សម្មាទិដ្ឋីតិ សោភនាយ បសត្ថាយ ច ទិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ. យទា បន ធម្មេយេវ អយំ សម្មាទិដ្ឋិសទ្ទោ វត្តតិ, តទាស្ស សោភនា បសត្ថា ច ទិដ្ឋិ សម្មាទិដ្ឋីតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

សា ចាយំ សម្មាទិដ្ឋិ ទុវិធា ហោតិ លោកិយា លោកុត្តរាតិ. តត្ថ កម្មស្សកតាញាណំ សច្ចានុលោមិកញាណញ្ច លោកិយា សម្មាទិដ្ឋិ, សង្ខេបតោ វា សព្ពាបិ សាសវា បញ្ញា. អរិយមគ្គផលសម្បយុត្តា បញ្ញា លោកុត្តរា សម្មាទិដ្ឋិ. បុគ្គលោ បន តិវិធោ ហោតិ បុថុជ្ជនោ សេក្ខោ អសេក្ខោ ច. តត្ថ បុថុជ្ជនោ ទុវិធោ ហោតិ ពាហិរកោ សាសនិកោ ច. តត្ថ ពាហិរកោ កម្មវាទី កម្មស្សកតាទិដ្ឋិយា សម្មាទិដ្ឋិ ហោតិ, នោ សច្ចានុលោមិកាយ អត្តទិដ្ឋិបរាមាសកត្តា. សាសនិកោ ទ្វីហិបិ. សេក្ខោ និយតាយ សម្មាទិដ្ឋិយា សម្មាទិដ្ឋិ. អសេក្ខោ អសេក្ខាយ. ឥធ បន និយតាយ និយ្យានិកាយ លោកុត្តរកុសលសម្មាទិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ ‘‘សម្មាទិដ្ឋី’’តិ អធិប្បេតោ. តេនេវាហ ‘‘ឧជុគតាស្ស ទិដ្ឋិ ធម្មេ អវេច្ចប្បសាទេន សមន្នាគតោ អាគតោ ឥមំ សទ្ធម្ម’’ន្តិ, លោកុត្តរកុសលសម្មាទិដ្ឋិយេវ ហិ អន្តទ្វយមនុបគម្ម ឧជុភាវេន គតត្តា ¶ , កាយវង្កាទីនិ ច សព្ពវង្កានិ សមុច្ឆិន្ទិត្វា គតត្តា ឧជុគតា ហោតិ, តាយេវ ¶ ច ទិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ នវប្បការេបិ លោកុត្តរធម្មេ អវេច្ចប្បសាទេន អចលប្បសាទេន សមន្នាគតោ ហោតិ, សព្ពទិដ្ឋិគហនានិ ច វិនិព្ពេឋេន្តោ សព្ពកិលេសេ បជហន្តោ ជាតិសំសារា និក្ខមន្តោ បដិបត្តិំ បរិនិដ្ឋបេន្តោ អរិយេន មគ្គេន អាគតោ ឥមំ សម្ពុទ្ធប្បវេទិតំ អមតោគធំ និព្ពានសង្ខាតំ សទ្ធម្មន្តិ វុច្ចតិ.

យតោ ខោតិ កាលបរិច្ឆេទវចនមេតំ, យស្មិំ កាលេតិ វុត្តំ ហោតិ. អកុសលញ្ច បជានាតីតិ ទសាកុសលកម្មបថសង្ខាតំ អកុសលញ្ច ¶ បជានាតិ, និរោធារម្មណាយ បជាននាយ កិច្ចវសេន ‘‘ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិ បដិវិជ្ឈន្តោ អកុសលំ បជានាតិ. អកុសលមូលញ្ច បជានាតីតិ តស្ស មូលបច្ចយភូតំ អកុសលមូលញ្ច បជានាតិ, តេនេវ បការេន ‘‘អយំ ទុក្ខសមុទយោ’’តិ បដិវិជ្ឈន្តោ. ឯស នយោ កុសលញ្ច កុសលមូលញ្ចាតិ ឯត្ថាបិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ឥតោ បរេសុ សព្ពវារេសុ កិច្ចវសេនេវ វត្ថុបជាននា វេទិតព្ពា. ឯត្តាវតាបីតិ ឯត្តកេន ឥមិនា អកុសលាទិប្បជាននេនាបិ. សម្មាទិដ្ឋិ ហោតីតិ វុត្តប្បការាយ លោកុត្តរសម្មាទិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ ហោតិ. ឧជុគតាស្ស…បេ… ឥមំ សទ្ធម្មន្តិ ឯត្តាវតា សំខិត្តទេសនា និដ្ឋិតា ហោតិ. ទេសនាយេវ ចេសា សំខិត្តា, តេសំ បន ភិក្ខូនំ វិត្ថារវសេនេវ សម្មាមនសិការប្បដិវេធោ វេទិតព្ពោ.

ទុតិយវារេ បន ទេសនាបិ វិត្ថារេន មនសិការប្បដិវេធោបិ វិត្ថារេនេវ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. តត្ថ ‘‘សំខិត្តទេសនាយ ទ្វេ ហេដ្ឋិមមគ្គា, វិត្ថារទេសនាយ ទ្វេ ឧបរិមមគ្គា កថិតា’’តិ ភិក្ខូ អាហំសុ វិត្ថារទេសនាវសានេ ‘‘សព្ពសោ រាគានុសយំ បហាយា’’តិអាទិវចនំ សម្បស្សមានា. ថេរោ បនាហ ‘‘សំខិត្តទេសនាយបិ ចត្តារោ មគ្គា រាសិតោ កថិតា, វិត្ថារទេសនាយបី’’តិ. យា ចាយំ ¶ ឥធ សំខិត្តវិត្ថារទេសនាសុ វិចារណា អាវិកតា, សា សព្ពវារេសុ ឥធ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. អបុព្ពានុត្តានបទវណ្ណនាមត្តមេវ ហិ ឥតោ បរំ ករិស្សាម.

តត្ថ បឋមវារស្ស តាវ វិត្ថារទេសនាយ ‘‘បាណាតិបាតោ ខោ, អាវុសោ, អកុសល’’ន្តិអាទីសុ អកោសល្លប្បវត្តិយា អកុសលំ វេទិតព្ពំ, បរតោ វត្តព្ពកុសលប្បដិបក្ខតោ ¶ វា. តំ លក្ខណតោ សាវជ្ជទុក្ខវិបាកំ សំកិលិដ្ឋំ វា. អយំ តាវេត្ថ សាធារណបទវណ្ណនា.

អសាធារណេសុ បន បាណស្ស អតិបាតោ បាណាតិបាតោ, បាណវធោ បាណឃាតោតិ វុត្តំ ហោតិ. បាណោតិ ចេត្ថ វោហារតោ សត្តោ, បរមត្ថតោ ជីវិតិន្ទ្រិយំ. តស្មិំ បន បាណេ បាណសញ្ញិនោ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទកឧបក្កមសមុដ្ឋាបិកា កាយវចីទ្វារានំ អញ្ញតរទ្វារប្បវត្តា វធកចេតនា បាណាតិបាតោ. សោ គុណវិរហិតេសុ តិរច្ឆានគតាទីសុ បាណេសុ ខុទ្ទកេ បាណេ អប្បសាវជ្ជោ, មហាសរីរេ ¶ មហាសាវជ្ជោ. កស្មា? បយោគមហន្តតាយ. បយោគសមត្តេបិ វត្ថុមហន្តតាយ. គុណវន្តេសុ មនុស្សាទីសុ អប្បគុណេ បាណេ អប្បសាវជ្ជោ, មហាគុណេ មហាសាវជ្ជោ. សរីរគុណានំ បន សមភាវេ សតិ កិលេសានំ ឧបក្កមានញ្ច មុទុតាយ អប្បសាវជ្ជោ, តិព្ពតាយ មហាសាវជ្ជោតិ វេទិតព្ពោ. តស្ស បញ្ច សម្ភារា ហោន្តិ បាណោ, បាណសញ្ញិតា, វធកចិត្តំ, ឧបក្កមោ, តេន មរណន្តិ. ឆ បយោគា សាហត្ថិកោ, អាណត្តិកោ, និស្សគ្គិយោ, ថាវរោ, វិជ្ជាមយោ, ឥទ្ធិមយោតិ. ឥមស្មិំ បនេត្ថ វិត្ថារីយមានេ អតិបបញ្ចោ ហោតិ, តស្មា នំ ន វិត្ថារយាម, អញ្ញញ្ច ឯវរូបំ. អត្ថិកេហិ បន សមន្តបាសាទិកំ វិនយដ្ឋកថំ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៧២) ឱលោកេត្វា គហេតព្ពោ.

អទិន្នស្ស អាទានំ អទិន្នាទានំ, បរស្ស ហរណំ ថេយ្យំ, ចោរិកាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ អទិន្នន្តិ បរបរិគ្គហិតំ, យត្ថ បរោ យថាកាមការិតំ អាបជ្ជន្តោ អទណ្ឌារហោ អនុបវជ្ជោ ច ហោតិ. តស្មិំ បន បរបរិគ្គហិតេ បរបរិគ្គហិតសញ្ញិនោ តទាទាយកឧបក្កមសមុដ្ឋាបិកា ថេយ្យចេតនា អទិន្នាទានំ. តំ ហីនេ បរសន្តកេ អប្បសាវជ្ជំ ¶ , បណីតេ មហាសាវជ្ជំ. កស្មា? វត្ថុបណីតតាយ. វត្ថុសមត្តេ សតិ គុណាធិកានំ សន្តកេ វត្ថុស្មិំ មហាសាវជ្ជំ. តំ តំ គុណាធិកំ ឧបាទាយ តតោ តតោ ហីនគុណស្ស សន្តកេ វត្ថុស្មិំ អប្បសាវជ្ជំ. តស្ស បញ្ច សម្ភារា ហោន្តិ បរបរិគ្គហិតំ, បរបរិគ្គហិតសញ្ញិតា, ថេយ្យចិត្តំ, ឧបក្កមោ, តេន ហរណន្តិ. ឆ បយោគា សាហត្ថិកាទយោវ. តេ ច ខោ យថានុរូបំ ថេយ្យាវហារោ, បសយ្ហាវហារោ, បដិច្ឆន្នាវហារោ, បរិកប្បាវហារោ, កុសាវហារោតិ ឥមេសំ អវហារានំ វសេន បវត្តាតិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារោ បន សមន្តបាសាទិកាយំ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩២) វុត្តោ.

កាមេសុមិច្ឆាចារោតិ ¶ ឯត្ថ បន កាមេសូតិ មេថុនសមាចារេសុ. មិច្ឆាចារោតិ ឯកន្តនិន្ទិតោ លាមកាចារោ. លក្ខណតោ បន អសទ្ធម្មាធិប្បាយេន កាយទ្វារប្បវត្តា អគមនីយដ្ឋានវីតិក្កមចេតនា កាមេសុមិច្ឆាចារោ.

តត្ថ អគមនីយដ្ឋានំ នាម បុរិសានំ តាវ មាតុរក្ខិតា, បិតុរក្ខិតា, មាតាបិតុរក្ខិតា, ភាតុរក្ខិតា, ភគិនិរក្ខិតា, ញាតិរក្ខិតា, គោត្តរក្ខិតា, ធម្មរក្ខិតា, សារក្ខា, សបរិទណ្ឌាតិ មាតុរក្ខិតាទយោ ទស ¶ ; ធនក្កីតា, ឆន្ទវាសិនី, ភោគវាសិនី, បដវាសិនី, ឱទបត្តកិនី, ឱភដចុម្ពដា, ទាសី ច ភរិយា ច, កម្មការី ច ភរិយា ច, ធជាហតា, មុហុត្តិកាតិ ឯតា ច ធនក្កីតាទយោ ទសាតិ វីសតិ ឥត្ថិយោ. ឥត្ថីសុ បន ទ្វិន្នំ សារក្ខាសបរិទណ្ឌានំ, ទសន្នញ្ច ធនក្កីតាទីនន្តិ ទ្វាទសន្នំ ឥត្ថីនំ អញ្ញេ បុរិសា, ឥទំ អគមនីយដ្ឋានំ នាម. សោ បនេស មិច្ឆាចារោ សីលាទិគុណរហិតេ អគមនីយដ្ឋានេ អប្បសាវជ្ជោ, សីលាទិគុណសម្បន្នេ មហាសាវជ្ជោ. តស្ស ចត្តារោ សម្ភារា អគមនីយវត្ថុ, តស្មិំ សេវនចិត្តំ, សេវនបយោគោ, មគ្គេនមគ្គប្បដិបត្តិអធិវាសនន្តិ. ឯកោ បយោគោ សាហត្ថិកោ ឯវ.

មុសាតិ ¶ វិសំវាទនបុរេក្ខារស្ស អត្ថភញ្ជកោ វចីបយោគោ កាយបយោគោ វា. វិសំវាទនាធិប្បាយេន បនស្ស បរវិសំវាទនកកាយវចីបយោគសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា មុសាវាទោ. អបរោ នយោ មុសាតិ អភូតំ អតច្ឆំ វត្ថុ. វាទោតិ តស្ស ភូតតោ តច្ឆតោ វិញ្ញាបនំ. លក្ខណតោ បន អតថំ វត្ថុំ តថតោ បរំ វិញ្ញាបេតុកាមស្ស តថាវិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា មុសាវាទោ. សោ យមត្ថំ ភញ្ជតិ, តស្ស អប្បតាយ អប្បសាវជ្ជោ, មហន្តតាយ មហាសាវជ្ជោ. អបិច គហដ្ឋានំ អត្តនោ សន្តកំ អទាតុកាមតាយ នត្ថីតិអាទិនយប្បវត្តោ អប្បសាវជ្ជោ, សក្ខិនា ហុត្វា អត្ថភញ្ជនត្ថំ វុត្តោ មហាសាវជ្ជោ. បព្ពជិតានំ អប្បកម្បិ តេលំ វា សប្បិំ វា លភិត្វា ហសាធិប្បាយេន ‘‘អជ្ជ គាមេ តេលំ នទីមញ្ញេ សន្ទតី’’តិ បុរាណកថានយេន បវត្តោ អប្បសាវជ្ជោ, អទិដ្ឋំយេវ បន ទិដ្ឋន្តិអាទិនា នយេន វទន្តានំ មហាសាវជ្ជោ. តស្ស ចត្តារោ សម្ភារា ហោន្តិ អតថំ វត្ថុ, វិសំវាទនចិត្តំ, តជ្ជោ វាយាមោ, បរស្ស តទត្ថវិជាននន្តិ. ឯកោ បយោគោ សាហត្ថិកោវ. សោ កាយេន វា កាយប្បដិពទ្ធេន វា វាចាយ វា វិសំវាទកកិរិយាករណេ ¶ ទដ្ឋព្ពោ. តាយ ចេ កិរិយាយ បរោ តមត្ថំ ជានាតិ, អយំ កិរិយាសមុដ្ឋាបិកចេតនាក្ខណេយេវ មុសាវាទកម្មុនា ពជ្ឈតិ.

បិសុណា វាចាតិអាទីសុ យាយ វាចាយ យស្ស តំ វាចំ ភាសតិ, តស្ស ហទយេ អត្តនោ បិយភាវំ បរស្ស ច សុញ្ញភាវំ ករោតិ, សា បិសុណា វាចា. យាយ បន អត្តានម្បិ បរម្បិ ផរុសម្បិ ករោតិ, សា វាចា សយម្បិ ផរុសា នេវ កណ្ណសុខា ន ហទយសុខា វា, អយំ ផរុសា វាចា. យេន ¶ សម្ផំ បលបតិ និរត្ថកំ, សោ សម្ផប្បលាបោ. តេសំ មូលភូតា ចេតនាបិ បិសុណាវាចាទិនាមមេវ លភតិ, សា ឯវ ច ឥធ អធិប្បេតាតិ. តត្ថ សំកិលិដ្ឋចិត្តស្ស បរេសំ វា ភេទាយ អត្តនោ បិយកម្យតាយ វា កាយវចីបយោគសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា បិសុណា វាចា. សា យស្ស ភេទំ ករោតិ, តស្ស អប្បគុណតាយ អប្បសាវជ្ជា, មហាគុណតាយ មហាសាវជ្ជា. តស្សា ចត្តារោ សម្ភារា ភិន្ទិតព្ពោ បរោ, ‘‘ឥតិ ឥមេ នានា ភវិស្សន្តិ វិនា ភវិស្សន្តី’’តិ ភេទបុរេក្ខារតា វា, ‘‘អហំ ¶ បិយោ ភវិស្សាមិ វិស្សាសិកោ’’តិ បិយកម្យតា វា, តជ្ជោ វាយាមោ, តស្ស តទត្ថវិជាននន្តិ.

បរស្ស មម្មច្ឆេទកកាយវចីបយោគសមុដ្ឋាបិកា ឯកន្តផរុសា ចេតនា ផរុសា វាចា. តស្ស អាវិភាវត្ថមិទំ វត្ថុ – ឯកោ កិរ ទារកោ មាតុវចនំ អនាទិយិត្វា អរញ្ញំ គច្ឆតិ, តំ មាតា និវត្តេតុំ អសក្កោន្តី ‘‘ចណ្ឌា តំ មហិំសី អនុពន្ធតូ’’តិ អក្កោសិ. អថស្ស តត្ថេវ អរញ្ញេ មហិំសី ឧដ្ឋាសិ. ទារកោ ‘‘យំ មម មាតា មុខេន កថេសិ តំ មា ហោតុ, យំ ចិត្តេន ចិន្តេសិ តំ ហោតូ’’តិ សច្ចកិរិយមកាសិ. មហិំសី តត្ថេវ ពទ្ធា វិយ អដ្ឋាសិ. ឯវំ មម្មច្ឆេទកោបិ បយោគោ ចិត្តសណ្ហតាយ ផរុសា វាចា ន ហោតិ. មាតាបិតរោ ហិ កទាចិ បុត្តកេ ឯវម្បិ វទន្តិ ‘‘ចោរា វោ ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ករោន្តូ’’តិ, ឧប្បលបត្តម្បិ ច នេសំ ឧបរិ បតន្តំ ន ឥច្ឆន្តិ. អាចរិយុបជ្ឈាយា ច កទាចិ និស្សិតកេ ឯវំ វទន្តិ ‘‘កិំ ឥមេ អហិរិកា អនោត្តប្បិនោ ចរន្តិ និទ្ធមថ នេ’’តិ. អថ ខោ នេសំ អាគមាធិគមសម្បត្តិំ ឥច្ឆន្តិ. យថា ច ចិត្តសណ្ហតាយ ផរុសា វាចា ន ហោតិ, ឯវំ វចនសណ្ហតាយ អផរុសា វាចាបិ ន ហោតិ. ន ហិ មារាបេតុកាមស្ស ‘‘ឥមំ សុខំ សយាបេថា’’តិ វចនំ អផរុសា វាចា ហោតិ. ចិត្តផរុសតាយ បនេសា ផរុសា វាចាវ. សា យំ ¶ សន្ធាយ បវត្តិតា, តស្ស អប្បគុណតាយ អប្បសាវជ្ជា, មហាគុណតាយ មហាសាវជ្ជា. តស្សា តយោ សម្ភារា អក្កោសិតព្ពោ បរោ, កុបិតចិត្តំ, អក្កោសនាតិ.

អនត្ថវិញ្ញាបកកាយវចីបយោគសមុដ្ឋាបិកា អកុសលចេតនា សម្ផប្បលាបោ. សោ អាសេវនមន្ទតាយ អប្បសាវជ្ជោ, អាសេវនមហន្តតាយ មហាសាវជ្ជោ. តស្ស ទ្វេ សម្ភារា ភារតយុទ្ធសីតាហរណាទិនិរត្ថកកថាបុរេក្ខារតា, តថារូបីកថាកថនន្តិ.

អភិជ្ឈាយតីតិ ¶ អភិជ្ឈា, បរភណ្ឌាភិមុខី ហុត្វា តន្និន្នតាយ បវត្តតីតិ អត្ថោ. សា ‘‘អហោ វត ឥទំ មមស្សា’’តិ ឯវំ បរភណ្ឌាភិជ្ឈាយនលក្ខណា. អទិន្នាទានំ វិយ អប្បសាវជ្ជា ច មហាសាវជ្ជា ច. តស្សា ទ្វេ សម្ភារា បរភណ្ឌំ, អត្តនោ បរិណាមនញ្ច. បរភណ្ឌវត្ថុកេ ហិ លោភេ ឧប្បន្នេបិ ន តាវ កម្មបថភេទោ ហោតិ, យាវ ‘‘អហោ វតីទំ មមស្សា’’តិ អត្តនោ ន បរិណាមេតិ.

ហិតសុខំ ព្យាបាទយតីតិ ព្យាបាទោ. សោ បរវិនាសាយ មនោបទោសលក្ខណោ ¶ , ផរុសា វាចា វិយ អប្បសាវជ្ជោ មហាសាវជ្ជោ ច. តស្ស ទ្វេ សម្ភារា បរសត្តោ ច, តស្ស ច វិនាសចិន្តា. បរសត្តវត្ថុកេ ហិ កោធេ ឧប្បន្នេបិ ន តាវ កម្មបថភេទោ ហោតិ, យាវ ‘‘អហោ វតាយំ ឧច្ឆិជ្ជេយ្យ វិនស្សេយ្យា’’តិ តស្ស វិនាសំ ន ចិន្តេតិ.

យថាភុច្ចគហណាភាវេន មិច្ឆា បស្សតីតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ. សា ‘‘នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិនា នយេន វិបរីតទស្សនលក្ខណា. សម្ផប្បលាបោ វិយ អប្បសាវជ្ជា មហាសាវជ្ជា ច. អបិច អនិយតា អប្បសាវជ្ជា, និយតា មហាសាវជ្ជា. តស្សា ទ្វេ សម្ភារា វត្ថុនោ ច គហិតាការវិបរីតតា, យថា ច តំ គណ្ហាតិ, តថាភាវេន តស្សុបដ្ឋានន្តិ.

ឥមេសំ បន ទសន្នំ អកុសលកម្មបថានំ ធម្មតោ កោដ្ឋាសតោ អារម្មណតោ វេទនាតោ មូលតោតិ បញ្ចហាការេហិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ ¶ ធម្មតោតិ ឯតេសុ ហិ បដិបាដិយា សត្ត, ចេតនាធម្មាវ ហោន្តិ, អភិជ្ឈាទយោ តយោ ចេតនាសម្បយុត្តា.

កោដ្ឋាសតោតិ បដិបាដិយា សត្ត, មិច្ឆាទិដ្ឋិ ចាតិ ឥមេ អដ្ឋ កម្មបថា ឯវ ហោន្តិ, នោ មូលានិ. អភិជ្ឈាព្យាបាទា កម្មបថា ចេវ មូលានិ ច. អភិជ្ឈា ហិ មូលំ បត្វា លោភោ អកុសលមូលំ ហោតិ. ព្យាបាទោ ទោសោ អកុសលមូលំ.

អារម្មណតោតិ បាណាតិបាតោ ជីវិតិន្ទ្រិយារម្មណតោ សង្ខារារម្មណោ ហោតិ. អទិន្នាទានំ សត្តារម្មណំ វា សង្ខារារម្មណំ វា. មិច្ឆាចារោ ផោដ្ឋព្ពវសេន សង្ខារារម្មណោ. សត្តារម្មណោតិបិ ឯកេ. មុសាវាទោ សត្តារម្មណោ វា សង្ខារារម្មណោ វា. តថា បិសុណា វាចា. ផរុសា វាចា សត្តារម្មណាវ. សម្ផប្បលាបោ ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតវសេន សត្តារម្មណោ ¶ វា សង្ខារារម្មណោ វា, តថា អភិជ្ឈា. ព្យាបាទោ សត្តារម្មណោវ. មិច្ឆាទិដ្ឋិ តេភូមកធម្មវសេន សង្ខារារម្មណា.

វេទនាតោតិ បាណាតិបាតោ ទុក្ខវេទនោ ហោតិ. កិញ្ចាបិ ហិ រាជានោ ចោរំ ទិស្វា ហសមានាបិ ‘‘គច្ឆថ នំ ឃាតេថា’’តិ វទន្តិ, សន្និដ្ឋាបកចេតនា បន នេសំ ទុក្ខសម្បយុត្តាវ ហោតិ. អទិន្នាទានំ តិវេទនំ. មិច្ឆាចារោ សុខមជ្ឈត្តវសេន ទ្វិវេទនោ, សន្និដ្ឋាបកចិត្តេ បន មជ្ឈត្តវេទនោ ន ហោតិ. មុសាវាទោ តិវេទនោ, តថា បិសុណា វាចា. ផរុសា វាចា ទុក្ខវេទនាវ. សម្ផប្បលាបោ តិវេទនោ ¶ . អភិជ្ឈា សុខមជ្ឈត្តវសេន ទ្វិវេទនា, តថា មិច្ឆាទិដ្ឋិ. ព្យាបាទោ ទុក្ខវេទនោ.

មូលតោតិ បាណាតិបាតោ ទោសមោហវសេន ទ្វិមូលកោ ហោតិ. អទិន្នាទានំ ទោសមោហវសេន វា លោភមោហវសេន វា. មិច្ឆាចារោ លោភមោហវសេន. មុសាវាទោ ទោសមោហវសេន វា លោភមោហវសេន វា, តថា បិសុណា វាចា សម្ផប្បលាបោ ច. ផរុសា វាចា ទោសមោហវសេន. អភិជ្ឈា មោហវសេន ឯកមូលា, តថា ព្យាបាទោ. មិច្ឆាទិដ្ឋិ លោភមោហវសេន ទ្វិមូលាតិ.

លោភោ អកុសលមូលន្តិអាទីសុ លុព្ភតីតិ លោភោ. ទុស្សតីតិ ទោសោ. មុយ្ហតីតិ មោហោ. តេសុ លោភោ សយញ្ច អកុសលោ សាវជ្ជទុក្ខវិបាកដ្ឋេន, ឥមេសញ្ច បាណាតិបាតាទីនំ អកុសលានំ ¶ កេសញ្ចិ សម្បយុត្តប្បភាវកដ្ឋេន កេសញ្ចិ ឧបនិស្សយបច្ចយដ្ឋេន មូលន្តិ អកុសលមូលំ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘រត្តោ ខោ អាវុសោ រាគេន អភិភូតោ បរិយាទិន្នចិត្តោ បាណម្បិ ហនតី’’តិអាទិ. ទោសមោហានំ អកុសលមូលភាវេបិ ឯសេវ នយោ.

បាណាតិបាតា វេរមណី កុសលន្តិអាទីសុ បាណាតិបាតាទយោ វុត្តត្ថា ឯវ. វេរំ មណតីតិ វេរមណី, វេរំ បជហតីតិ អត្ថោ. វិរមតិ វា ឯតាយ ករណភូតាយ, វិការស្ស វេការំ កត្វាបិ វេរមណី. អយំ តាវេត្ថ ព្យញ្ជនតោ វណ្ណនា. អត្ថតោ បន វេរមណីតិ កុសលចិត្តសម្បយុត្តា វិរតិ. យា ‘‘បាណាតិបាតា វិរមន្តស្ស, យា តស្មិំ សមយេ ¶ បាណាតិបាតា អារតិ វិរតី’’តិ ឯវំ វុត្តា កុសលចិត្តសម្បយុត្តា វិរតិ, សា ភេទតោ តិវិធោ ហោតិ សម្បត្តវិរតិ សមាទានវិរតិ សមុច្ឆេទវិរតីតិ. តត្ថ អសមាទិន្នសិក្ខាបទានំ អត្តនោ ជាតិវយពាហុសច្ចាទីនិ បច្ចវេក្ខិត្វា ‘‘អយុត្តំ អម្ហាកំ ឯវរូបំ កាតុ’’ន្តិ សម្បត្តវត្ថុំ អវីតិក្កមន្តានំ ឧប្បជ្ជមានា វិរតិ សម្បត្តវិរតីតិ វេទិតព្ពា សីហឡទីបេ ចក្កនឧបាសកស្ស វិយ.

តស្ស កិរ ទហរកាលេយេវ មាតុយា រោគោ ឧប្បជ្ជិ. វេជ្ជេន ច ‘‘អល្លសសមំសំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. តតោ ចក្កនស្ស ភាតា ‘‘គច្ឆ តាត ខេត្តំ អាហិណ្ឌាហី’’តិ ចក្កនំ បេសេសិ. សោ តត្ថ គតោ. តស្មិញ្ច សមយេ ឯកោ សសោ តរុណសស្សំ ខាទិតុំ អាគតោ ហោតិ, សោ តំ ទិស្វា វេគេន ធាវេន្តោ វល្លិយា ពទ្ធោ ‘‘កិរិ កិរី’’តិ សទ្ទមកាសិ. ចក្កនោ តេន សទ្ទេន គន្ត្វា តំ គហេត្វា ចិន្តេសិ ‘‘មាតុ ¶ ភេសជ្ជំ ករោមី’’តិ. បុន ចិន្តេសិ ‘‘ន មេតំ បតិរូបំ, យ្វាហំ មាតុ ជីវិតការណា បរំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ’’ន្តិ. អថ នំ ‘‘គច្ឆ អរញ្ញេ សសេហិ សទ្ធិំ តិណោទកំ បរិភុញ្ជា’’តិ មុញ្ចិ. ភាតរា ច ‘‘កិំ តាត សសោ លទ្ធោ’’តិ បុច្ឆិតោ តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិ. តតោ នំ ភាតា បរិភាសិ. សោ មាតុសន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘យតោហំ ¶ ជាតោ, នាភិជានាមិ សញ្ចិច្ច បាណំ ជីវិតា វោរោបេតា’’តិ សច្ចំ វត្វា អធិដ្ឋាសិ. តាវទេវស្ស មាតា អរោគា អហោសិ.

សមាទិន្នសិក្ខាបទានំ បន សិក្ខាបទសមាទានេ ច តតុត្តរិ ច អត្តនោ ជីវិតម្បិ បរិច្ចជិត្វា វត្ថុំ អវីតិក្កមន្តានំ ឧប្បជ្ជមានា វិរតិ សមាទានវិរតីតិ វេទិតព្ពា ឧត្តរវឌ្ឍមានបព្ពតវាសីឧបាសកស្ស វិយ.

សោ កិរ អម្ពរិយវិហារវាសីបិង្គលពុទ្ធរក្ខិតត្ថេរស្ស សន្តិកេ សិក្ខាបទានិ គហេត្វា ខេត្តំ កស្សតិ. អថស្ស គោណោ នដ្ឋោ, សោ តំ គវេសន្តោ ឧត្តរវឌ្ឍមានបព្ពតំ អារុហិ, តត្រ នំ មហាសប្បោ អគ្គហេសិ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមាយស្ស តិខិណវាសិយា សីសំ ឆិន្ទាមី’’តិ. បុន ចិន្តេសិ ‘‘ន មេតំ បតិរូបំ, យ្វាហំ ភាវនីយស្ស គរុនោ សន្តិកេ សិក្ខាបទំ គហេត្វា ភិន្ទេយ្យ’’ន្តិ. ឯវំ យាវតតិយំ ចិន្តេត្វា ‘‘ជីវិតំ ¶ បរិច្ចជាមិ, ន សិក្ខាបទ’’ន្តិ អំសេ ឋបិតំ តិខិណទណ្ឌវាសិំ អរញ្ញេ ឆឌ្ឌេសិ. តាវទេវ នំ មហាវាឡោ មុញ្ចិត្វា អគមាសីតិ.

អរិយមគ្គសម្បយុត្តា បន វិរតិ សមុច្ឆេទវិរតីតិ វេទិតព្ពា. យស្សា ឧប្បត្តិតោ បភុតិ ‘‘បាណំ ឃាតេស្សាមី’’តិ អរិយបុគ្គលានំ ចិត្តម្បិ ន ឧប្បជ្ជតីតិ. សា បនាយំ វិរតិ កោសល្លប្បវត្តិយា កុសលន្តិ វុត្តា. កុច្ឆិតសយនតោ វា កុសន្តិ លទ្ធវោហារំ ទុស្សីល្យំ លុនាតីតិបិ កុសលំ. កតមញ្ចាវុសោ កុសលន្តិ ឥមស្ស បន បញ្ហស្ស អននុរូបត្តា កុសលាតិ ន វុត្តា.

យថា ច អកុសលានំ, ឯវំ ឥមេសម្បិ កុសលកម្មបថានំ ធម្មតោ កោដ្ឋាសតោ អារម្មណតោ វេទនាតោ មូលតោតិ បញ្ចហាការេហិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ ធម្មតោតិ ឯតេសុ ហិ បដិបាដិយា សត្ត ចេតនាបិ វដ្ដន្តិ, វិរតិយោបិ. អន្តេ តយោ ចេតនាសម្បយុត្តាវ.

កោដ្ឋាសតោតិ ¶ បដិបាដិយា សត្ត កម្មបថា ឯវ, នោ មូលានិ. អន្តេ តយោ កម្មបថា ចេវ ¶ មូលានិ ច. អនភិជ្ឈា ហិ មូលំ បត្វា អលោភោ កុសលមូលំ ហោតិ. អព្យាបាទោ អទោសោ កុសលមូលំ. សម្មាទិដ្ឋិ អមោហោ កុសលមូលំ.

អារម្មណតោតិ បាណាតិបាតាទីនំ អារម្មណានេវ ឯតេសំ អារម្មណានិ, វីតិក្កមិតព្ពតោយេវ ហិ វេរមណី នាម ហោតិ. យថា បន និព្ពានារម្មណោ អរិយមគ្គោ កិលេសេ បជហតិ, ឯវំ ជីវិតិន្ទ្រិយាទិអារម្មណាបេតេ កម្មបថា បាណាតិបាតាទីនិ ទុស្សីល្យានិ បជហន្តីតិ វេទិតព្ពា.

វេទនាតោតិ សព្ពេ សុខវេទនា វា ហោន្តិ, មជ្ឈត្តវេទនា វា. កុសលំ បត្វា ហិ ទុក្ខវេទនា នាម នត្ថិ.

មូលតោតិ បដិបាដិយា សត្ត កម្មបថា ញាណសម្បយុត្តចិត្តេន វិរមន្តស្ស អលោភអទោសអមោហវសេន តិមូលា ហោន្តិ. ញាណវិប្បយុត្តចិត្តេន វិរមន្តស្ស ទ្វិមូលា. អនភិជ្ឈា ញាណសម្បយុត្តចិត្តេន វិរមន្តស្ស ¶ ទ្វិមូលា. ញាណវិប្បយុត្តចិត្តេន ឯកមូលា. អលោភោ បន អត្តនាវ អត្តនោ មូលំ ន ហោតិ, អព្យាបាទេបិ ឯសេវ នយោ. សម្មាទិដ្ឋិ អលោភាទោសវសេន ទ្វិមូលាវាតិ.

អលោភោ កុសលមូលន្តិអាទីសុ ន លោភោតិ អលោភោ, លោភបដិបក្ខស្ស ធម្មស្សេតំ អធិវចនំ. អទោសាមោហេសុបិ ឯសេវ នយោ. តេសុ អលោភោ សយញ្ច កុសលំ, ឥមេសញ្ច បាណាតិបាតា វេរមណីអាទីនំ កុសលានំ កេសញ្ចិ សម្បយុត្តប្បភាវកដ្ឋេន កេសញ្ចិ ឧបនិស្សយបច្ចយដ្ឋេន មូលន្តិ កុសលមូលំ. អទោសាមោហានម្បិ កុសលមូលភាវេ ឯសេវ នយោ.

ឥទានិ សព្ពម្បិ តំ សង្ខេបេន ច វិត្ថារេន ច ទេសិតមត្ថំ និគមេន្តោ យតោ ខោ អាវុសោតិអាទិអប្បនាវារមាហ. តត្ថ ឯវំ អកុសលំ បជានាតីតិ ឯវំ យថានិទ្ទិដ្ឋទសាកុសលកម្មបថវសេន អកុសលំ បជានាតិ. ឯវំ អកុសលមូលន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្តាវតា ឯកេន នយេន ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានិកស្ស យាវ អរហត្តា និយ្យានំ កថិតំ ហោតិ. កថំ? ឯត្ថ ហិ ឋបេត្វា អភិជ្ឈំ ទស អកុសលកម្មបថា ច កុសលកម្មបថា ច ទុក្ខសច្ចំ. អភិជ្ឈា ច លោភោ អកុសលមូលញ្ចាតិ ឥមេ ទ្វេ ធម្មា និប្បរិយាយេន សមុទយសច្ចំ. បរិយាយេន បន សព្ពេបិ កម្មបថា ទុក្ខសច្ចំ. សព្ពានិ កុសលាកុសលមូលានិ សមុទយសច្ចំ. ឧភិន្នំ អប្បវត្តិ និរោធសច្ចំ ¶ . ទុក្ខំ បរិជានន្តោ សមុទយំ បជហមានោ និរោធំ ¶ បជានន្តោ អរិយមគ្គោ មគ្គសច្ចន្តិ ឥតិ ទ្វេ សច្ចានិ សរូបេន វុត្តានិ, ទ្វេ អាវត្តហារវសេន វេទិតព្ពានិ.

សោ សព្ពសោ រាគានុសយំ បហាយាតិ សោ ឯវំ អកុសលាទីនិ បជានន្តោ សព្ពាការេន រាគានុសយំ បជហិត្វា. បដិឃានុសយំ បដិវិនោទេត្វាតិ បដិឃានុសយញ្ច សព្ពាការេនេវ នីហរិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្តាវតា អនាគាមិមគ្គោ កថិតោ. អស្មីតិ ទិដ្ឋិមានានុសយំ សមូហនិត្វាតិ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ កញ្ចិ ធម្មំ អនវការីករិត្វា ‘‘អស្មី’’តិ ឥមិនា សមូហគ្គហណាការេន បវត្តំ ទិដ្ឋិមានានុសយំ សមុគ្ឃាដេត្វា.

តត្ថ ទិដ្ឋិមានានុសយន្តិ ទិដ្ឋិសទិសំ មានានុសយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អយញ្ហិ មានានុសយោ អស្មីតិ បវត្តត្តា ទិដ្ឋិសទិសោ ហោតិ, តស្មា ឯវំ វុត្តោ ¶ . ឥមញ្ច អស្មិមានំ វិត្ថារតោ វិញ្ញាតុកាមេន ខន្ធិយវគ្គេ ខេមកសុត្តំ (សំ. និ. ៣.៨៩) ឱលោកេតព្ពន្តិ.

អវិជ្ជំ បហាយាតិ វដ្ដមូលំ អវិជ្ជំ បជហិត្វា. វិជ្ជំ ឧប្បាទេត្វាតិ តស្សា អវិជ្ជាយ សមុគ្ឃាដិកំ អរហត្តមគ្គវិជ្ជំ ឧប្បាទេត្វា. ឯត្តាវតា អរហត្តមគ្គោ កថិតោ. ទិដ្ឋេវ ធម្មេ ទុក្ខស្សន្តករោ ហោតីតិ អស្មិំយេវ អត្តភាវេ វដ្ដទុក្ខស្ស បរិច្ឆេទករោ ហោតិ. ឯត្តាវតាបិ ខោ, អាវុសោតិ ទេសនំ និយ្យាតេតិ, ឥមាយ កម្មបថទេសនាយ វុត្តមនសិការប្បដិវេធវសេនបីតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ. ឯវំ អនាគាមិមគ្គអរហត្តមគ្គេហិ ទេសនំ និដ្ឋបេសីតិ.

៩០. សាធាវុសោតិ ខោ…បេ… អាគតោ ឥមំ សទ្ធម្មន្តិ ឯវំ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស កុសលាកុសលមុខេន ចតុសច្ចទេសនំ សុត្វា តំ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស ភាសិតំ ‘‘សាធាវុសោ’’តិ ឥមិនា វចនេន តេ ភិក្ខូ អភិនន្ទិត្វា ឥមស្សេវ វចនស្ស សមុដ្ឋាបកេន ចិត្តេន អនុមោទិត្វា វចសា សម្បដិច្ឆិត្វា ចេតសា សម្បិយាយិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទានិ យស្មា ថេរោ នានប្បការេន ¶ ចតុសច្ចទេសនំ ទេសេតុំ បដិពលោ, យថាហ ‘‘សារិបុត្តោ, ភិក្ខវេ, បហោតិ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ វិត្ថារេន អាចិក្ខិតុំ ទេសេតុ’’ន្តិ យស្មា វា ឧត្តរិម្បិ ទេសេតុកាមោវ ហុត្វា ‘‘ឯត្តាវតាបិ ខោ’’តិ ¶ អវច, តស្មា អបរេនបិ នយេន សច្ចទេសនំ សោតុកាមា តេ ភិក្ខូ អាយស្មន្តំ សារិបុត្តំ ឧត្តរិំ បញ្ហំ អបុច្ឆិំសុ. តេន សយមេវ បុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជិតបញ្ហតោ ឧត្តរិំ សិយា ខោ បនាវុសោ, អញ្ញោបិ បរិយាយោ ភវេយ្យ អញ្ញម្បិ ការណន្តិ ឥមិនា នយេន អញ្ញំ អតិរេកំ បញ្ហំ បុច្ឆិំសុ, បុរិមបញ្ហស្ស វា ឧបរិភាគេ បុច្ឆិំសូតិ វុត្តំ ហោតិ. អថ នេសំ ព្យាករមានោ ថេរោ សិយា, អាវុសោតិអាទិមាហ. តត្ថាយំ អនុត្តានបទវណ្ណនា, អាហារន្តិ បច្ចយំ. បច្ចយោ ហិ អាហរតិ អត្តនោ ផលំ, តស្មា ‘‘អាហារោ’’តិ វុច្ចតិ.

ភូតានំ ¶ វា សត្តានន្តិអាទីសុ ភូតាតិ សញ្ជាតា, និព្ពត្តា. សម្ភវេសីនន្តិ យេ សម្ភវំ ជាតិំ និព្ពត្តិំ ឯសន្តិ គវេសន្តិ. តត្ថ ចតូសុ យោនីសុ អណ្ឌជជលាពុជា សត្តា យាវ អណ្ឌកោសំ វត្ថិកោសញ្ច ន ភិន្ទន្តិ, តាវ សម្ភវេសិនោ នាម. អណ្ឌកោសំ វត្ថិកោសញ្ច ភិន្ទិត្វា ពហិ និក្ខន្តា ភូតា នាម. សំសេទជា ឱបបាតិកា ច បឋមចិត្តក្ខណេ សម្ភវេសិនោ នាម. ទុតិយចិត្តក្ខណតោ បភុតិ ភូតា នាម. យេន យេន វា ឥរិយាបថេន ជាយន្តិ, យាវ តេ តតោ អញ្ញំ ន បាបុណន្តិ, តាវ សម្ភវេសិនោ នាម. តតោ បរំ ភូតា នាម.

អថ វា ភូតាតិ ជាតា អភិនិព្ពត្តា, យេ ភូតាយេវ ន បុន ភវិស្សន្តីតិ សង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ, តេសំ ខីណាសវានមេតំ អធិវចនំ. សម្ភវមេសន្តីតិ សម្ភវេសិនោ. អប្បហីនភវសំយោជនត្តា អាយតិម្បិ សម្ភវំ ឯសន្តានំ សេក្ខបុថុជ្ជនានមេតំ អធិវចនំ. ឯវំ សព្ពថាបិ ឥមេហិ ទ្វីហិ បទេហិ សព្ពសត្តេ បរិយាទិយតិ. វាសទ្ទោ ចេត្ថ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, តស្មា ភូតានញ្ច សម្ភវេសីនញ្ចាតិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឋិតិយាតិ ឋិតត្ថំ. អនុគ្គហាយាតិ អនុគ្គហត្ថំ ឧបការត្ថំ. វចនភេទោ ចេស, អត្ថោ បន ទ្វិន្នម្បិ បទានំ ឯកោយេវ. អថ វា ឋិតិយាតិ តស្ស តស្ស សត្តស្ស ឧប្បន្នធម្មានំ អនុប្បពន្ធវសេន អវិច្ឆេទាយ. អនុគ្គហាយាតិ អនុប្បន្នានំ ឧប្បាទាយ. ឧភោបិ ចេតានិ ភូតានំ ឋិតិយា ចេវ អនុគ្គហាយ ច. សម្ភវេសីនំ វា ឋិតិយា ចេវ អនុគ្គហាយ ចាតិ ឯវំ ឧភយត្ថ ¶ ទដ្ឋព្ពានិ. កពឡីការោ អាហារោតិ កពឡំ កត្វា អជ្ឈោហរិតព្ពតោ ¶ កពឡីការោ អាហារោ, ឱទនកុម្មាសាទិវត្ថុកាយ ឱជាយេតំ អធិវចនំ. ឱឡារិកោ វា សុខុមោ វាតិ វត្ថុឱឡារិកតាយ ឱឡារិកោ, វត្ថុសុខុមតាយ សុខុមោ. សភាវេន បន សុខុមរូបបរិយាបន្នត្តា កពឡីការោ អាហារោ សុខុមោវ ហោតិ. សាបិ ចស្ស វត្ថុតោ ឱឡារិកតា សុខុមតា ច ឧបាទាយុបាទាយ វេទិតព្ពា.

កុម្ភីលានញ្ហិ អាហារំ ឧបាទាយ មោរានំ អាហារោ សុខុមោ. កុម្ភីលា កិរ បាសាណេ គិលន្តិ. តេ ច នេសំ កុច្ឆិប្បត្តាវ វិលីយន្តិ. មោរា សប្បវិច្ឆិកាទិបាណេ ខាទន្តិ. មោរានំ បន អាហារំ ឧបាទាយ តរច្ឆានំ អាហារោ សុខុមោ. តេ កិរ តិវស្សឆឌ្ឌិតានិ វិសាណានិ ចេវ អដ្ឋីនិ ច ខាទន្តិ. តានិ ច នេសំ ខេឡេន តេមិតមត្តេនេវ កន្ទមូលំ វិយ ¶ មុទុកានិ ហោន្តិ. តរច្ឆានម្បិ អាហារំ ឧបាទាយ ហត្ថីនំ អាហារោ សុខុមោ. តេបិ នានារុក្ខសាខាយោ ខាទន្តិ. ហត្ថីនំ អាហារតោ គវយគោកណ្ណមិគាទីនំ អាហារោ សុខុមោ. តេ កិរ និស្សារានិ នានារុក្ខបណ្ណាទីនិ ខាទន្តិ. តេសម្បិ អាហារតោ គុន្នំ អាហារោ សុខុមោ. តេ អល្លសុក្ខតិណានិ ខាទន្តិ. តេសំ អាហារតោ សសានំ អាហារោ សុខុមោ. សសានំ អាហារតោ សកុណានំ អាហារោ សុខុមោ. សកុណានំ អាហារតោ បច្ចន្តវាសីនំ អាហារោ សុខុមោ. បច្ចន្តវាសីនំ អាហារតោ គាមភោជកានំ អាហារោ សុខុមោ. គាមភោជកានំ អាហារតោ រាជរាជមហាមត្តានំ អាហារោ សុខុមោ. តេសម្បិ អាហារតោ ចក្កវត្តិនោ អាហារោ សុខុមោ. ចក្កវត្តិនោ អាហារតោ ភុម្មទេវានំ អាហារោ សុខុមោ. ភុម្មទេវានំ អាហារតោ ចាតុមហារាជិកានំ អាហារោ សុខុមោ. ឯវំ យាវ បរនិម្មិតវសវត្តីនំ អាហារោ វិត្ថារេតព្ពោ, តេសំ អាហារោ សុខុមោត្វេវ និដ្ឋំ បត្តោ.

ឯត្ថ ច ឱឡារិកេ វត្ថុស្មិំ ឱជា បរិត្តា ហោតិ ទុព្ពលា, សុខុមេ ពលវតី. តថា ហិ ឯកបត្តបូរម្បិ យាគុំ បីវតោ មុហុត្តេនេវ ជិឃច្ឆិតោ ហោតិ, យំកញ្ចិទេវ ខាទិតុកាមោ. សប្បិំ បន បសដមត្តំ បិវិត្វា ទិវសំ អភោត្តុកាមោ ហោតិ. តត្ថ វត្ថុ បរិស្សមំ វិនោទេតិ, ន បន សក្កោតិ បាលេតុំ. ឱជា បាលេតិ, ន សក្កោតិ បរិស្សមំ វិនោទេតុំ. ទ្វេ បន ឯកតោ ហុត្វា បរិស្សមញ្ចេវ វិនោទេន្តិ បាលេន្តិ ចាតិ.

ផស្សោ ¶ ¶ ទុតិយោតិ ចក្ខុសម្ផស្សាទិ ឆព្ពិធោបិ ផស្សោ. ឯតេសុ ចតូសុ អាហារេសុ ទុតិយោ អាហារោតិ វេទិតព្ពោ. ទេសនានយោ ឯវ ចេស. តស្មា ឥមិនា នាម ការណេន ទុតិយោ វា តតិយោ វាតិ ឥទមេត្ថ ន គវេសិតព្ពំ. មនោសញ្ចេតនាតិ ចេតនា ឯវ វុច្ចតិ. វិញ្ញាណន្តិ យំកិញ្ចិ ចិត្តំ.

ឯត្ថាហ, យទិ បច្ចយដ្ឋោ អាហារដ្ឋោ, អថ កស្មា អញ្ញេសុបិ សត្តានំ បច្ចយេសុ វិជ្ជមានេសុ ឥមេយេវ ចត្តារោ វុត្តាតិ? វុច្ចតេ, អជ្ឈត្តិកសន្តតិយា ¶ វិសេសបច្ចយត្តា. វិសេសបច្ចយោ ហិ កពឡីការាហារភក្ខានំ សត្តានំ រូបកាយស្ស កពឡីការោ អាហារោ. នាមកាយេ វេទនាយ ផស្សោ, វិញ្ញាណស្ស មនោសញ្ចេតនា, នាមរូបស្ស វិញ្ញាណំ. យថាហ –

‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, អយំ កាយោ អាហារដ្ឋិតិកោ, អាហារំ បដិច្ច តិដ្ឋតិ, អនាហារោ នោ តិដ្ឋតិ. តថា ផស្សបច្ចយា វេទនា, សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណំ, វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ.

កោ បនេត្ថ អាហារោ, កិំ អាហរតីតិ? កពឡីការាហារោ ឱជដ្ឋមករូបានិ អាហរតិ. ផស្សាហារោ តិស្សោ វេទនា, មនោសញ្ចេតនាហារោ តយោ ភវេ, វិញ្ញាណាហារោ បដិសន្ធិនាមរូបន្តិ.

កថំ? កពឡីការាហារោ តាវ មុខេ ឋបិតមត្តោយេវ អដ្ឋ រូបានិ សមុដ្ឋាបេតិ. ទន្តវិចុណ្ណិតំ បន អជ្ឈោហរិយមានំ ឯកេកំ សិត្ថំ អដ្ឋដ្ឋ រូបានិ សមុដ្ឋាបេតិយេវ. ឯវំ ឱជដ្ឋមករូបានិ អាហរតិ.

ផស្សាហារោ បន សុខវេទនិយោ ផស្សោ ឧប្បជ្ជមានោ សុខវេទនំ អាហរតិ, តថា ទុក្ខវេទនិយោ ទុក្ខំ, អទុក្ខមសុខវេទនិយោ អទុក្ខមសុខន្តិ ឯវំ សព្ពថាបិ ផស្សាហារោ តិស្សោ វេទនា អាហរតិ.

មនោសញ្ចេតនាហារោ ¶ កាមភវូបគំ កម្មំ កាមភវំ អាហរតិ, រូបារូបភវូបគានិ តំ តំ ភវំ. ឯវំ សព្ពថាបិ មនោសញ្ចេតនាហារោ តយោ ភវេ អាហរតិ.

វិញ្ញាណាហារោ បន យេ ច បដិសន្ធិក្ខណេ តំសម្បយុត្តកា តយោ ខន្ធា, យានិ ច តិសន្តតិវសេន តិំសរូបានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, សហជាតាទិបច្ចយនយេន តានិ អាហរតីតិ វុច្ចតិ. ឯវំ វិញ្ញាណាហារោ បដិសន្ធិនាមរូបំ អាហរតីតិ.

ឯត្ថ ច មនោសញ្ចេតនាហារោ តយោ ភវេ អាហរតីតិ សាសវា កុសលាកុសលចេតនាវ វុត្តា. វិញ្ញាណំ បដិសន្ធិនាមរូបំ អាហរតីតិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណមេវ វុត្តំ ¶ . អវិសេសេន បន តំសម្បយុត្តតំសមុដ្ឋានធម្មានំ អាហរណតោ បេតេ អាហារាតិ វេទិតព្ពា.

ឯតេសុ ¶ ចតូសុ អាហារេសុ កពឡីការាហារោ ឧបត្ថម្ភេន្តោ អាហារកិច្ចំ សាធេតិ. ផស្សោ ផុសន្តោយេវ, មនោសញ្ចេតនា អាយូហមានាវ. វិញ្ញាណំ វិជានន្តមេវ.

កថំ? កពឡីការាហារោ ហិ ឧបត្ថម្ភេន្តោយេវ កាយដ្ឋបនេន សត្តានំ ឋិតិយា ហោតិ. កម្មជនិតោបិ ហិ អយំ កាយោ កពឡីការាហារេន ឧបត្ថម្ភិតោ ទសបិ វស្សានិ វស្សសតម្បិ យាវ អាយុបរិមាណំ តិដ្ឋតិ. យថា កិំ? យថា មាតុយា ជនិតោបិ ទារកោ ធាតិយា ថញ្ញាទីនិ បាយេត្វា បោសិយមានោវ ចិរំ តិដ្ឋតិ, យថា ចុបត្ថម្ភេន ឧបត្ថម្ភិតគេហំ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘យថា មហារាជ គេហេ បតន្តេ អញ្ញេន ទារុនា ឧបត្ថម្ភេន្តិ, អញ្ញេន ទារុនា ឧបត្ថម្ភិតំ សន្តំ ឯវំ តំ គេហំ ន បតតិ, ឯវមេវ ខោ មហារាជ អយំ កាយោ អាហារដ្ឋិតិកោ, អាហារំ បដិច្ច តិដ្ឋតី’’តិ.

ឯវំ កពឡីការោ អាហារោ ឧបត្ថម្ភេន្តោ អាហារកិច្ចំ សាធេតិ. ឯវំ សាធេន្តោបិ ច កពឡីការោ អាហារោ ទ្វិន្នំ រូបសន្តតីនំ បច្ចយោ ហោតិ អាហារសមុដ្ឋានស្ស ច ឧបាទិន្នស្ស ច. កម្មជានំ អនុបាលកោ ហុត្វា បច្ចយោ ហោតិ. អាហារសមុដ្ឋានានំ ជនកោ ហុត្វា បច្ចយោ ហោតិ.

ផស្សោ ¶ បន សុខាទិវត្ថុភូតំ អារម្មណំ ផុសន្តោយេវ សុខាទិវេទនាបវត្តនេន សត្តានំ ឋិតិយា ហោតិ. មនោសញ្ចេតនា កុសលាកុសលកម្មវសេន អាយូហមានាយេវ ភវមូលនិប្ផាទនតោ សត្តានំ ឋិតិយា ហោតិ. វិញ្ញាណំ វិជានន្តមេវ នាមរូបប្បវត្តនេន សត្តានំ ឋិតិយា ហោតិ.

ឯវំ ឧបត្ថម្ភនាទិវសេន អាហារកិច្ចំ សាធយមានេសុ បនេតេសុ ចត្តារិ ភយានិ ទដ្ឋព្ពានិ. សេយ្យថិទំ, កពឡីការាហារេ និកន្តិយេវ ភយំ, ផស្សេ ឧបគមនមេវ, មនោសញ្ចេតនាយ អាយូហនមេវ, វិញ្ញាណេ អភិនិបាតោយេវ ភយន្តិ. កិំ ការណា? កពឡីការាហារេ ហិ និកន្តិំ កត្វា សីតាទីនំ បុរេក្ខតា សត្តា អាហារត្ថាយ មុទ្ទាគណនាទិកម្មានិ ករោន្តា អនប្បកំ ទុក្ខំ និគច្ឆន្តិ. ឯកច្ចេ ច ឥមស្មិំ សាសនេ ¶ បព្ពជិត្វាបិ វេជ្ជកម្មាទិកាយ អនេសនាយ អាហារំ បរិយេសន្តា ទិដ្ឋេបិ ធម្មេ គារយ្ហា ហោន្តិ. សម្បរាយេបិ តស្ស សង្ឃាដិបិ អាទិត្តា សម្បជ្ជលិតាតិអាទិនា លក្ខណសំយុត្តេ វុត្តនយេន សមណបេតា ហោន្តិ. ឥមិនាវ តាវ ការណេន កពឡីការាហារេ និកន្តិយេវ ភយន្តិ វេទិតព្ពា.

ផស្សំ ឧបគច្ឆន្តាបិ ¶ ផស្សស្សាទិនោ បរេសំ រក្ខិតគោបិតេសុ ទារាទីសុ ភណ្ឌេសុ អបរជ្ឈន្តិ. តេ សហ ភណ្ឌេន ភណ្ឌសាមិកា គហេត្វា ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ វា ឆិន្ទិត្វា សង្ការកូដេសុ ឆឌ្ឌេន្តិ. រញ្ញោ វា និយ្យាតេន្តិ. តតោ នេ រាជា វិវិធា កម្មការណា ការាបេតិ. កាយស្ស ច ភេទា ទុគ្គតិ នេសំ បាដិកង្ខា ហោតិ. ឥតិ ផស្សស្សាទមូលកំ ទិដ្ឋធម្មិកម្បិ សម្បរាយិកម្បិ ភយំ សព្ពមាគតមេវ ហោតិ. ឥមិនា ការណេន ផស្សាហារេ ឧបគមនមេវ ភយន្តិ វេទិតព្ពំ.

កុសលាកុសលកម្មាយូហនេនេវ បន តម្មូលកំ តីសុ ភវេសុ ភយំ សព្ពមាគតំយេវ ហោតិ. ឥមិនា ការណេន មនោសញ្ចេតនាហារេ អាយូហនមេវ ភយន្តិ វេទិតព្ពំ.

បដិសន្ធិវិញ្ញាណញ្ច យស្មិំ យស្មិំ ឋានេ អភិនិបតតិ, តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ បដិសន្ធិនាមរូបំ គហេត្វាវ និព្ពត្តតិ, តស្មិញ្ច និព្ពត្តេ សព្ពភយានិ និព្ពត្តានិយេវ ហោន្តិ, តម្មូលកត្តាតិ, ឥមិនា ការណេន វិញ្ញាណាហារេ អភិនិបាតោយេវ ភយន្តិ វេទិតព្ពោ.

ឯវំ ¶ សភយេសុ បន ឥមេសុ អាហារេសុ សម្មាសម្ពុទ្ធោ កពឡីការាហារេ និកន្តិបរិយាទានត្ថំ ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ទ្វេ ជាយម្បតិកា’’តិអាទិនា (សំ. និ. ២.៦៣) នយេន បុត្តមំសូបមំ ទេសេសិ. ផស្សាហារេ និកន្តិបរិយាទានត្ថំ ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, គាវី និច្ចម្មា’’តិអាទិនា នយេន និច្ចម្មគាវូបមំ ទេសេសិ. មនោសញ្ចេតនាហារេ និកន្តិបរិយាទានត្ថំ ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, អង្គារកាសូ’’តិអាទិនា នយេន អង្គារកាសូបមំ ទេសេសិ. វិញ្ញាណាហារេ និកន្តិបរិយាទានត្ថំ ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ចោរំ អាគុចារិ’’ន្តិអាទិនា នយេន សត្តិសតាហតូបមំ ទេសេសិ.

តត្រាយំ ភូតមត្ថំ កត្វា សង្ខេបតោ អត្ថយោជនា, ទ្វេ កិរ ជាយម្បតិកា បុត្តំ គហេត្វា បរិត្តេន បាថេយ្យេន យោជនសតិកំ កន្តារមគ្គំ ¶ បដិបជ្ជិំសុ. តេសំ បញ្ញាស យោជនានិ គន្ត្វា បាថេយ្យំ និដ្ឋាសិ. តេ ខុប្បិបាសាតុរា វិរឡច្ឆាយាយំ និសីទិំសុ. តតោ បុរិសោ ភរិយំ អាហ ‘‘ភទ្ទេ ឥតោ សមន្តា បញ្ញាស យោជនានិ គាមោ វា និគមោ វា នត្ថិ, តស្មា យំ តំ បុរិសេន កាតព្ពំ ពហុម្បិ កសិគោរក្ខាទិកម្មំ, ន ទានិ សក្កា តំ មយា កាតុំ, ឯហិ មំ មារេត្វា ឧបឌ្ឍមំសំ ខាទិត្វា ឧបឌ្ឍំ បាថេយ្យំ ¶ កត្វា បុត្តេន សទ្ធិំ កន្តារំ និត្ថរាហី’’តិ. សាបិ អាហ ‘‘សាមិ មយា ទានិ យំ តំ ឥត្ថិយា កាតព្ពំ ពហុម្បិ សុត្តកន្តនាទិកម្មំ, តំ កាតុំ ន សក្កា, ឯហិ មំ មារេត្វា ឧបឌ្ឍមំសំ ខាទិត្វា ឧបឌ្ឍំ បាថេយ្យំ កត្វា បុត្តេន សទ្ធិំ កន្តារំ និត្ថរាហី’’តិ. តតោ សោ តំ អាហ ‘‘ភទ្ទេ មាតុគាមមរណេន ទ្វិន្នំ មរណំ បញ្ញាយតិ. ន ហិ មន្ទោ កុមារោ មាតរំ វិនា ជីវិតុំ សក្កោតិ. យទិ បន មយំ ជីវាម, បុន ទារកំ លភេយ្យាម, ហន្ទ ទានិ បុត្តកំ មារេត្វា មំសំ គហេត្វា កន្តារំ និត្ថរាមា’’តិ.

តតោ មាតា បុត្តមាហ ‘‘តាត បិតុ សន្តិកំ គច្ឆាហី’’តិ. សោ អគមាសិ. អថស្ស បិតា ‘‘មយា បុត្តកំ បោសេស្សាមីតិ កសិគោរក្ខាទីហិ អនប្បកំ ទុក្ខមនុភូតំ, ន សក្កោមិ បុត្តំ មារេតុំ, ត្វំយេវ តវ បុត្តកំ មារេហី’’តិ វត្វា ‘‘តាត មាតុសន្តិកមេវ គច្ឆាហី’’តិ អាហ. សោ អគមាសិ. អថស្ស មាតាបិ ‘‘មយា បុត្តំ បត្ថេន្តិយា គោវតកុក្កុរវតទេវតាយាចនាទីហិបិ តាវ អនប្បកំ ទុក្ខំ អនុភូតំ, កោ បន វាទោ កុច្ឆិនា បរិហរន្តិយា? ន សក្កាហំ បុត្តំ មារេតុ’’ន្តិ វត្វា ‘‘តាត បិតុសន្តិកំយេវ គច្ឆាហី’’តិ អាហ. ឯវំ សោ ទ្វិន្នំ អន្តរា គច្ឆន្តោយេវ មតោ. តេ តំ ទិស្វា បរិទេវិត្វា បុព្ពេ ¶ វុត្តនយេនេវ មំសានិ គហេត្វា ខាទន្តា បក្កមិំសុ. តេសំ សោ បុត្តមំសាហារោ នវហិ ការណេហិ បដិកុលត្តា នេវ ទវាយ ហោតិ, ន មទាយ ន មណ្ឌនាយ ន វិភូសនាយ, កេវលំ កន្តារនិត្ថរណត្ថាយេវ ហោតិ.

កតមេហិ នវហិ ការណេហិ បដិកូលោតិ ចេ? សជាតិមំសតាយ ញាតិមំសតាយ បុត្តមំសតាយ បិយបុត្តមំសតាយ តរុណមំសតាយ អាមកមំសតាយ អគោរសមំសតាយ អលោណតាយ អធូបិតតាយាតិ. តស្មា យោ ភិក្ខុ កពឡីការាហារំ ឯវំ បុត្តមំសសទិសំ បស្សតិ ¶ , សោ តត្ថ និកន្តិំ បរិយាទិយតិ. អយំ តាវ បុត្តមំសូបមាយំ អត្ថយោជនា.

និច្ចម្មគាវូបមាយំ បន យថា សា គាវី គីវតោ យាវ ខុរា, តាវ ចម្មំ ឧទ្ទាលេត្វា មុត្តា យំ យទេវ និស្សាយ តិដ្ឋតិ, តត្ថ បាណកេហិ ខជ្ជមានា ទុក្ខស្សេវាធិករណំ ហោតិ, ឯវំ ផស្សោបិ យំ យទេវ វត្ថុំ អារម្មណំ វា និស្សាយ តិដ្ឋតិ, តំតំវត្ថារម្មណសម្ភវស្ស វេទយិតទុក្ខស្ស អធិករណមេវ ហោតិ. តស្មា យោ ភិក្ខុ ផស្សាហារំ ឯវំ និច្ចម្មគាវិសទិសំ បស្សតិ ¶ , សោ តត្ថ និកន្តិំ បរិយាទិយតិ, អយំ និច្ចម្មគាវូបមាយំ អត្ថយោជនា.

អង្គារកាសូបមាយំ បន យថា សា អង្គារកាសុ, ឯវំ មហាបរិឡាហដ្ឋេន តយោ ភវា. យថា នានាពាហាសុ គហេត្វា តត្ថ ឧបកឌ្ឍកា ទ្វេ បុរិសា, ឯវំ ភវេសុ ឧបកឌ្ឍនដ្ឋេន មនោសញ្ចេតនា. តស្មា យោ ភិក្ខុ មនោសញ្ចេតនាហារំ ឯវំ អង្គារកាសូបកឌ្ឍកបុរិសសទិសំ បស្សតិ, សោ តត្ថ និកន្តិំ បរិយាទិយតិ, អយំ អង្គារកាសូបមាយំ អត្ថយោជនា.

សត្តិសតាហតូបមាយំ បន យេន សោ បុរិសោ បុព្ពណ្ហសមយេ សត្តិសតេន ហញ្ញតិ, តមស្ស សរីរេ វណមុខសតំ កត្វា អន្តរា អដ្ឋត្វា វិនិវិជ្ឈិត្វា អបរភាគេយេវ បតតិ, ឯវំ ឥតរានិ ទ្វេ សត្តិសតានិ, ឯវមស្ស បតិតោកាសេ អបតិត្វា អបតិត្វា គតាហិ សត្តីហិ សព្ពសរីរំ ឆិទ្ទាវឆិទ្ទមេវ ហោតិ, តស្ស ឯកវណមុខេបិ ឧប្បន្នស្ស ទុក្ខស្ស បមាណំ នត្ថិ, កោ បន វាទោ តីសុ វណមុខសតេសុ? តត្ថ សត្តិនិបាតកាលោ វិយ បដិសន្ធិវិញ្ញាណនិព្ពត្តកាលោ. វណមុខជននំ វិយ ខន្ធជននំ. វណមុខេសុ ទុក្ខវេទនុប្បាទោ វិយ ¶ ជាតេសុ ខន្ធេសុ វដ្ដមូលកនានាវិធទុក្ខុប្បាទោ. អបរោ នយោ, អាគុចារី បុរិសោ វិយ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ. តស្ស សត្តិឃាតេហិ ឧប្បន្នវណមុខានិ វិយ វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបំ. វណមុខបច្ចយា តស្ស បុរិសស្ស កក្ខឡទុក្ខុប្បាទោ វិយ នាមរូបបច្ចយា វិញ្ញាណស្ស ទ្វត្តិំសកម្មការណអដ្ឋនវុតិរោគាទិវសេន នានប្បការកទុក្ខុប្បាទោ ទដ្ឋព្ពោ. តស្មា យោ ភិក្ខុ វិញ្ញាណាហារំ ឯវំ សត្តិសតាហតសទិសំ បស្សតិ. សោ តត្ថ និកន្តិំ បរិយាទិយតិ, អយំ សត្តិសតាហតូបមាយំ អត្ថយោជនា.

សោ ¶ ឯវំ ឥមេសុ អាហារេសុ និកន្តិំ បរិយាទិយន្តោ ចត្តារោបិ អាហារេ បរិជានាតិ, យេសុ បរិញ្ញាតេសុ សព្ពម្បិ បរិញ្ញាតំ វត្ថុ បរិញ្ញាតមេវ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘កពឡីការេ, ភិក្ខវេ, អាហារេ បរិញ្ញាតេ បញ្ចកាមគុណិកោ រាគោ បរិញ្ញាតោ ហោតិ. បញ្ចកាមគុណិកេ រាគេ បរិញ្ញាតេ នត្ថិ តំ សំយោជនំ, យេន សំយោជនេន សំយុត្តោ អរិយសាវកោ បុន ឥមំ លោកំ អាគច្ឆេយ្យ. ផស្សេ, ភិក្ខវេ, អាហារេ បរិញ្ញាតេ តិស្សោ វេទនា បរិញ្ញាតា ហោន្តិ. តីសុ ¶ វេទនាសុ បរិញ្ញាតាសុ អរិយសាវកស្ស នត្ថិ កិញ្ចិ ឧត្តរិករណីយន្តិ វទាមិ. មនោសញ្ចេតនាយ, ភិក្ខវេ, អាហារេ បរិញ្ញាតេ តិស្សោ តណ្ហា បរិញ្ញាតា ហោន្តិ. តីសុ តណ្ហាសុ បរិញ្ញាតាសុ អរិយសាវកស្ស នត្ថិ កិញ្ចិ ឧត្តរិករណីយន្តិ វទាមិ. វិញ្ញាណេ, ភិក្ខវេ, អាហារេ បរិញ្ញាតេ នាមរូបំ បរិញ្ញាតំ ហោតិ. នាមរូបេ បរិញ្ញាតេ អរិយសាវកស្ស នត្ថិ កិញ្ចិ ឧត្តរិករណីយន្តិ វទាមី’’តិ (សំ. និ. ២.៦៣).

តណ្ហាសមុទយា អាហារសមុទយោតិ បុរិមតណ្ហាសមុទយា បដិសន្ធិកានំ អាហារានំ សមុទយោ និព្ពត្តោ ហោតីតិ អត្ថោ. កថំ? បដិសន្ធិក្ខណេ ហិ តិសន្តតិវសេន ឧប្បន្នសមតិំសរូបព្ភន្តរេ ជាតា ឱជា អត្ថិ. អយំ តណ្ហាបច្ចយា និព្ពត្តោ ឧបាទិន្នកកពឡីការាហារោ. បដិសន្ធិចិត្តសម្បយុត្តា បន ផស្សចេតនា សយញ្ច ចិត្តំ វិញ្ញាណន្តិ ឥមេ តណ្ហាបច្ចយា និព្ពត្តា ឧបាទិន្នកផស្សមនោសញ្ចេតនា វិញ្ញាណាហារាតិ. ឯវំ តាវ បុរិមតណ្ហាសមុទយា បដិសន្ធិកានំ អាហារានំ សមុទយោ វេទិតព្ពោ. យស្មា បនិធ ឧបាទិន្នកាបិ អនុបាទិន្នកាបិ អាហារា មិស្សេត្វា កថិតា, តស្មា អនុបាទិន្នកានម្បិ ឯវំ តណ្ហាសមុទយា អាហារសមុទយោ វេទិតព្ពោ ¶ . អដ្ឋលោភសហគតចិត្តសមុដ្ឋិតេសុ ហិ រូបេសុ ឱជា អត្ថិ, អយំ សហជាតតណ្ហាបច្ចយា និព្ពត្តោ អនុបាទិន្នកកពឡីការាហារោ. លោភសហគតចិត្តសម្បយុត្តា បន ផស្សចេតនា សយញ្ច ចិត្តំ វិញ្ញាណន្តិ ឥមេ តណ្ហាបច្ចយា និព្ពត្តា អនុបាទិន្នកផស្សមនោសញ្ចេតនា វិញ្ញាណាហារាតិ.

តណ្ហានិរោធា ¶ អាហារនិរោធោតិ ឥមិស្សា ឧបាទិន្នកានញ្ច អនុបាទិន្នកានញ្ច អាហារានំ បច្ចយភូតាយ តណ្ហាយ និរោធេន អាហារនិរោធោ បញ្ញាយតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ. អយំ បន វិសេសោ, ឥធ ចត្តារិបិ សច្ចានិ សរូបេនេវ វុត្តានិ. យថា ច ឥធ, ឯវំ ឥតោ ឧត្តរិម្បិ សព្ពវារេសូតិ. តស្មា សព្ពត្ថ អសម្មុយ្ហន្តេន សច្ចានិ ឧទ្ធរិតព្ពានិ. សព្ពវារេសុ ច ‘‘ឯត្តាវតាបិ ខោ អាវុសោ’’តិ ឥទំ ទេសនានិយ្យាតនំ តត្ថ តត្ថ ទេសិតធម្មវសេន យោជេតព្ពំ. តស្ស ឥធ តាវ អយំ យោជនា ឯត្តាវតាបីតិ ឥមាយ អាហារទេសនាយ វុត្តមនសិការប្បដិវេធវសេនាបីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថាបិ.

៩១. ឥទានិ ¶ ‘‘សាធាវុសោ’’តិ បុរិមនយេនេវ ថេរស្ស ភាសិតំ អភិនន្ទិត្វា អនុមោទិត្វា តេ ភិក្ខូ ឧត្តរិម្បិ បញ្ហំ បុច្ឆិំសុ. ថេរោ ច នេសំ អញ្ញេនបិ បរិយាយេន ព្យាកាសិ. ឯស នយោ ឥតោ បរេសុបិ សព្ពវារេសុ. តស្មា ឥតោ បរំ ឯវរូបានិ វចនានិ អនាមសិត្វា យេន យេន បរិយាយេន ព្យាករោតិ, តស្ស តស្សេវ អត្ថំ វណ្ណយិស្សាម. ឥមស្ស បន វារស្ស សង្ខេបទេសនាយំ ទុក្ខញ្ច បជានាតីតិ ឯត្ថ ទុក្ខន្តិ ទុក្ខសច្ចំ. វិត្ថារទេសនាយំ បន យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ សច្ចនិទ្ទេសេ វុត្តមេវាតិ.

៩២. ឥតោ ¶ បរំ បដិច្ចសមុប្បាទវសេន ទេសនា ហោតិ. តត្ថ ជរាមរណវារេ តាវ តេសំ តេសន្តិ អយំ សង្ខេបតោ អនេកេសំ សត្តានំ សាធារណនិទ្ទេសោតិ ញាតព្ពោ. យា ទេវទត្តស្ស ជរា, យា សោមទត្តស្ស ជរាតិ ឯវញ្ហិ ទិវសម្បិ កថេន្តស្ស នេវ សត្តា បរិយាទានំ ¶ គច្ឆន្តិ. ឥមេហិ បន ទ្វីហិ បទេហិ ន កោចិ សត្តោ អបរិយាទិន្នោ ហោតិ. តស្មា វុត្តំ ‘‘អយំ សង្ខេបតោ អនេកេសំ សត្តានំ សាធារណនិទ្ទេសោ’’តិ.

តម្ហិ តម្ហីតិ អយំ គតិជាតិវសេន អនេកេសំ និកាយានំ សាធារណនិទ្ទេសោ. សត្តនិកាយេតិ សាធារណនិទ្ទេសេន និទ្ទិដ្ឋស្ស សរូបនិទស្សនំ. ជរា ជីរណតាតិអាទីសុ បន ជរាតិ សភាវនិទ្ទេសោ. ជីរណតាតិ អាការនិទ្ទេសោ. ខណ្ឌិច្ចន្តិអាទយោ កាលាតិក្កមេ កិច្ចនិទ្ទេសា. បច្ឆិមា ទ្វេ បកតិនិទ្ទេសា. អយញ្ហិ ជរាតិ ឥមិនា បទេន សភាវតោ ទីបិតា, តេនស្សាយំ សភាវនិទ្ទេសោ. ជីរណតាតិ ឥមិនា អាការតោ. តេនស្សាយំ អាការនិទ្ទេសោ. ខណ្ឌិច្ចន្តិ ឥមិនា កាលាតិក្កមេ ទន្តនខានំ ខណ្ឌិតភាវករណកិច្ចតោ. បាលិច្ចន្តិ ឥមិនា កេសលោមានំ បលិតភាវករណកិច្ចតោ. វលិត្តចតាតិ ឥមិនា មំសំ មិលាបេត្វា តចេ វលិត្តភាវករណកិច្ចតោ ទីបិតា. តេនស្សា ឥមេ ខណ្ឌិច្ចន្តិអាទយោ តយោ កាលាតិក្កមេ កិច្ចនិទ្ទេសា. តេហិ ឥមេសំ វិការានំ ទស្សនវសេន បាកដីភូតា បាកដជរា ទស្សិតា. យថេវ ហិ ឧទកស្ស វា អគ្គិនោ វា វាតស្ស វា តិណរុក្ខាទីនំ សម្ភគ្គបលិភគ្គតាយ វា ឈាមតាយ វា គតមគ្គោ បាកដោ ហោតិ, ន ច សោ គតមគ្គោ ¶ តានេវ ឧទកាទីនិ, ឯវមេវ ជរាយ ទន្តាទីសុ ខណ្ឌិច្ចាទិវសេន គតមគ្គោ បាកដោ, ចក្ខុំ ឧម្មីលេត្វាបិ គយ្ហតិ. ន ច ខណ្ឌិច្ចាទីនេវ ជរា, ន ហិ ជរា ចក្ខុវិញ្ញេយ្យា ហោតិ.

អាយុនោ សំហានិ ឥន្ទ្រិយានំ បរិបាកោតិ ឥមេហិ បន បទេហិ កាលាតិក្កមេយេវ អភិព្យត្តតាយ អាយុក្ខយចក្ខាទិឥន្ទ្រិយបរិបាកសញ្ញិតាយ បកតិយា ទីបិតា. តេនស្សិមេ បច្ឆិមា ទ្វេ បកតិនិទ្ទេសាតិ វេទិតព្ពា.

តត្ថ យស្មា ជរំ បត្តស្ស អាយុ ហាយតិ, តស្មា ជរា ‘‘អាយុនោ សំហានី’’តិ ផលូបចារេន វុត្តា ¶ . យស្មា ច ទហរកាលេ សុប្បសន្នានិ សុខុមម្បិ អត្តនោ វិសយំ សុខេនេវ គណ្ហនសមត្ថានិ ចក្ខាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ ជរំ បត្តស្ស បរិបក្កានិ អាលុឡិតានិ អវិសទានិ ឱឡារិកម្បិ អត្តនោ វិសយំ គហេតុំ អសមត្ថានិ ហោន្តិ, តស្មា ‘‘ឥន្ទ្រិយានំ បរិបាកោ’’តិបិ ផលូបចារេនេវ ¶ វុត្តា. សា បនាយំ ឯវំ និទ្ទិដ្ឋា សព្ពាបិ ជរា បាកដា បដិច្ឆន្នាតិ ទុវិធា ហោតិ.

តត្ថ ទន្តាទីសុ ខណ្ឌភាវាទិទស្សនតោ រូបធម្មេសុ ជរា បាកដជរា នាម. អរូបធម្មេសុ បន តាទិសស្ស វិការស្ស អទស្សនតោ បដិច្ឆន្នជរា នាម. តត្ថ យ្វាយំ ខណ្ឌាទិភាវោ ទិស្សតិ, សោ តាទិសានំ ទន្តាទីនំ សុវិញ្ញេយ្យត្តា វណ្ណោយេវ, តំ ចក្ខុនា ទិស្វា មនោទ្វារេន ចិន្តេត្វា ‘‘ឥមេ ទន្តា ជរាយ បហដា’’តិ ជរំ ជានាតិ ឧទកដ្ឋានេ ពទ្ធានិ គោសីសាទីនិ ឱលោកេត្វា ហេដ្ឋា ឧទកស្ស អត្ថិភាវំ ជាននំ វិយ. បុន អវីចិ សវីចីតិ ឯវម្បិ ទុវិធា ហោតិ. តត្ថ មណិកនករជតបវាឡសូរិយាទីនំ មន្ទទសកាទីសុ បាណីនំ វិយ បុប្ផផលបល្លវាទីសុ ច អបាណីនំ វិយ អន្តរន្តរា វណ្ណវិសេសាទីនំ ទុវិញ្ញេយ្យត្តា ជរា អវីចិជរា នាម, និរន្តរជរាតិ អត្ថោ. តតោ អញ្ញេសុ បន យថាវុត្តេសុ អន្តរន្តរា វណ្ណវិសេសាទីនំ សុវិញ្ញេយ្យត្តា ជរា សវីចិជរា នាមាតិ វេទិតព្ពា.

ឥតោ បរំ, តេសំ តេសន្តិអាទិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ចុតិ ចវនតាតិអាទីសុ បន ចុតីតិ ចវនកវសេន វុច្ចតិ, ឯកចតុបញ្ចក្ខន្ធានំ សាមញ្ញវចនមេតំ. ចវនតាតិ ភាវវចនេន លក្ខណនិទស្សនំ. ភេទោតិ ចុតិក្ខន្ធានំ ភង្គុប្បត្តិបរិទីបនំ. អន្តរធានន្តិ ឃដស្សេវ ភិន្នស្ស ភិន្នានំ ចុតិក្ខន្ធានំ យេន កេនចិ បរិយាយេន ឋានាភាវបរិទីបនំ. មច្ចុ មរណន្តិ មច្ចុសង្ខាតំ មរណំ. តេន សមុច្ឆេទមរណាទីនិ និសេធេតិ. កាលោ នាម អន្តកោ, តស្ស កិរិយាតិ កាលកិរិយា. ឯតេន លោកសម្មុតិយា មរណំ ទីបេតិ.

ឥទានិ បរមត្ថេន ¶ ទីបេតុំ, ខន្ធានំ ភេទោតិអាទិមាហ. បរមត្ថេន ហិ ខន្ធាយេវ ភិជ្ជន្តិ, ន សត្តោ នាម កោចិ មរតិ. ខន្ធេសុ បន ភិជ្ជមានេសុ សត្តោ មរតិ, ភិន្នេសុ មតោតិ វោហារោ ហោតិ.

ឯត្ថ ¶ ច ចតុវោការវសេន ខន្ធានំ ភេទោ, ឯកវោការវសេន កឡេវរស្ស និក្ខេបោ. ចតុវោការវសេន វា ខន្ធានំ ភេទោ, សេសទ្វយវសេន កឡេវរស្ស និក្ខេបោ វេទិតព្ពោ. កស្មា? ភវទ្វយេបិ រូបកាយសង្ខាតស្ស កឡេវរស្ស សម្ភវតោ. អថ វា យស្មា ច ចាតុមហារាជិកាទីសុ ខន្ធា ភិជ្ជន្តេវ, ន កិញ្ចិ និក្ខិបន្តិ, តស្មា តេសំ វសេន ¶ ខន្ធានំ ភេទោ, មនុស្សាទីសុ កឡេវរស្ស និក្ខេបោ. ឯត្ថ ច កឡេវរស្ស និក្ខេបការណតោ មរណំ កឡេវរស្ស និក្ខេបោតិ វុត្តន្តិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

ឥតិ អយញ្ច ជរា ឥទញ្ច មរណំ. ឥទំ វុច្ចតាវុសោតិ ឥទំ ឧភយម្បិ ឯកតោ កត្វា ជរាមរណន្តិ កថីយតិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

៩៣. ជាតិវារេ ជាតិ សញ្ជាតីតិអាទីសុ ជាយនដ្ឋេន ជាតិ, សា អបរិបុណ្ណាយតនវសេន យុត្តា. សញ្ជាយនដ្ឋេន សញ្ជាតិ, សា បរិបុណ្ណាយតនវសេន យុត្តា. ឱក្កមនដ្ឋេន ឱក្កន្តិ, សា អណ្ឌជជលាពុជវសេន យុត្តា. តេ ហិ អណ្ឌកោសញ្ច វត្ថិកោសញ្ច ឱក្កមន្តា បវិសន្តា វិយ បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តិ. អភិនិព្ពត្តនដ្ឋេន អភិនិព្ពត្តិ, សា សំសេទជឱបបាតិកវសេន យុត្តា, តេ ហិ បាកដាយេវ ហុត្វា និព្ពត្តន្តិ. អយំ តាវ វោហារទេសនា.

ឥទានិ បរមត្ថទេសនា ហោតិ. ខន្ធាយេវ ហិ បរមត្ថតោ បាតុភវន្តិ, ន សត្តោ. តត្ថ ច ខន្ធានន្តិ ឯកវោការភវេ ឯកស្ស ចតុវោការភវេ ចតុន្នំ បញ្ចវោការភវេ បញ្ចន្នម្បិ គហណំ វេទិតព្ពំ. បាតុភាវោតិ ឧប្បត្តិ. អាយតនានន្តិ ឯត្ថ តត្រ តត្រ ឧប្បជ្ជមានាយតនវសេនេវ សង្គហោ វេទិតព្ពោ. បដិលាភោតិ សន្តតិយំ បាតុភាវោយេវ. បាតុភវន្តានេវ ហិ តានិ បដិលទ្ធានិ នាម ហោន្តិ. អយំ វុច្ចតាវុសោ ជាតីតិ ឥមិនា បទេន វោហារតោ បរមត្ថតោ ច ទេសិតាយ ជាតិយា និគមនំ ករោតីតិ. ភវសមុទយាតិ ឯត្ថ បន ជាតិយា បច្ចយភូតោ កម្មភវោ វេទិតព្ពោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

៩៤. ភវវារេ ¶ ¶ ¶ កាមភវោតិ កម្មភវោ ច ឧបបត្តិភវោ ច. តត្ថ កម្មភវោ នាម កាមភវូបគំ កម្មមេវ. តញ្ហិ ឧបបត្តិភវស្ស ការណត្តា ‘‘សុខោ ពុទ្ធានមុប្បាទោ (ធ. ប. ១៩៤) ទុក្ខោ បាបស្ស ឧច្ចយោ’’តិអាទីនិ (ធ. ប. ១១៧) វិយ ផលវោហារេន ភវោតិ វុត្តំ. ឧបបត្តិភវោ នាម តេន កម្មេន និព្ពត្តំ ឧបាទិន្នខន្ធបញ្ចកំ. តញ្ហិ តត្ថ ភវតីតិ កត្វា ភវោតិ វុត្តំ. ឯវំ សព្ពថាបិ ឥទំ កម្មញ្ច ឧបបត្តិ ច ឧភយម្បេតមិធ ‘‘កាមភវោ’’តិ វុត្តំ. ឯស នយោ រូបារូបភវេសុ. ឧបាទានសមុទយាតិ ឯត្ថ បន ឧបាទានំ កុសលកម្មភវស្ស ឧបនិស្សយវសេនេវ បច្ចយោ ហោតិ. អកុសលកម្មភវស្ស ឧបនិស្សយវសេនបិ សហជាតាទិវសេនបិ. ឧបបត្តិភវស្ស បន សព្ពស្សាបិ ឧបនិស្សយវសេនេវ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

៩៥. ឧបាទានវារេ កាមុបាទានន្តិអាទីសុ វត្ថុកាមំ ឧបាទិយតិ ឯតេន, សយំ វា តំ ឧបាទិយតីតិ កាមុបាទានំ. កាមោ ច សោ ឧបាទានញ្ចាតិ វា កាមុបាទានំ. ឧបាទានន្តិ ទឡ្ហគ្គហណំ វុច្ចតិ. ទឡ្ហត្ថោ ហិ ឯត្ថ ឧបសទ្ទោ, ‘‘ឧបាយាស ឧបកដ្ឋា’’តិអាទីសុ វិយ បញ្ចកាមគុណិករាគស្សេតំ អធិវចនំ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារតោ បនេតំ ‘‘តត្ថ កតមំ កាមុបាទានំ, យោ កាមេសុ កាមច្ឆន្ទោ’’តិ (ធ. ស. ១២២០; វិភ. ៩៣៨) វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ.

តថា ទិដ្ឋិ ច សា ឧបាទានញ្ចាតិ ទិដ្ឋុបាទានំ. អថ វា ទិដ្ឋិំ ឧបាទិយតិ, ឧបាទិយន្តិ វា ឯតេន ទិដ្ឋិន្តិ ទិដ្ឋុបាទានំ. ឧបាទិយតិ ហិ បុរិមទិដ្ឋិំ ឧត្តរទិដ្ឋិ. ឧបាទិយន្តិ ច តាយ ទិដ្ឋិំ. យថាហ ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ច, ឥទមេវ សច្ចំ មោឃមញ្ញ’’ន្តិអាទិ (ម. និ. ៣.២៧), សីលព្ពតុបាទានអត្តវាទុបាទានវជ្ជស្ស សព្ពទិដ្ឋិគតស្សេតំ ¶ អធិវចនំ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារតោ បនេតំ ‘‘តត្ថ កតមំ ទិដ្ឋុបាទានំ នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិ (ធ. ស. ១២២០; វិភ. ៩៣៨) វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ.

តថា ¶ សីលព្ពតំ ឧបាទិយន្តិ ឯតេន, សយំ វា តំ ឧបាទិយតិ, សីលព្ពតញ្ច តំ ឧបាទានញ្ចាតិ វា សីលព្ពតុបាទានំ. គោសីលគោវតាទីនិ ហិ ឯវំ សុទ្ធីតិ អភិនិវេសតោ សយមេវ ឧបាទានានិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារតោ បនេតំ ‘‘តត្ថ កតមំ សីលព្ពតុបាទានំ, ឥតោ ពហិទ្ធា សមណព្រាហ្មណានំ សីលេន ¶ សុទ្ធី’’តិ វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ.

ឥទានិ វទន្តិ ឯតេនាតិ វាទោ. ឧបាទិយន្តិ ឯតេនាតិ ឧបាទានំ. កិំ វទន្តិ, ឧបាទិយន្តិ វា? អត្តានំ. អត្តនោ វាទុបាទានំ អត្តវាទុបាទានំ. អត្តវាទមត្តមេវ វា អត្តាតិ ឧបាទិយតិ ឯតេនាតិ អត្តវាទុបាទានំ, វីសតិវត្ថុកាយ សក្កាយទិដ្ឋិយា ឯតំ អធិវចនំ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារតោ បនេតំ ‘‘តត្ថ កតមំ អត្តវាទុបាទានំ, ឥធ អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ អរិយានំ អទស្សាវី’’តិ (ធ. ស. ១២២៣) វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ.

តណ្ហាសមុទយាតិ ឯត្ថ តណ្ហា កាមុបាទានស្ស ឧបនិស្សយវសេន អនន្តរសមនន្តរនត្ថិវិគតាសេវនវសេន វា បច្ចយោ. អវសេសានំ បន សហជាតាទិវសេនាបិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

៩៦. តណ្ហាវារេ រូបតណ្ហា…បេ… ធម្មតណ្ហាតិ ឯវំ ចក្ខុទ្វារាទីសុ ជវនវីថិយំ បវត្តាយ តណ្ហាយ ‘‘សេដ្ឋិបុត្តោ ព្រាហ្មណបុត្តោ’’តិ ឯវមាទីសុ បិតិតោ នាមំ វិយ បិតិសទិសារម្មណតោ នាមំ. ឯត្ថ ច រូបារម្មណា តណ្ហា, រូបេ តណ្ហាតិ រូបតណ្ហា. សា កាមរាគភាវេន រូបំ អស្សាទេន្តី បវត្តមានា កាមតណ្ហា. សស្សតទិដ្ឋិសហគតរាគភាវេន រូបំ និច្ចំ ធុវំ សស្សតន្តិ ឯវំ អស្សាទេន្តី បវត្តមានា ភវតណ្ហា. ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតរាគភាវេន រូបំ ¶ ឧច្ឆិជ្ជតិ វិនស្សតិ បេច្ច ន ភវិស្សតីតិ ឯវំ អស្សាទេន្តី បវត្តមានា វិភវតណ្ហាតិ ឯវំ តិវិធា ហោតិ. យថា ច រូបតណ្ហា, តថា សទ្ទតណ្ហាទយោបីតិ ឯតានិ អដ្ឋារស តណ្ហាវិចរិតានិ ហោន្តិ. តានិ អជ្ឈត្តរូបាទីសុ អដ្ឋារស, ពហិទ្ធារូបាទីសុ អដ្ឋារសាតិ ឆត្តិំស. ឥតិ អតីតានិ ឆត្តិំស, អនាគតានិ ឆត្តិំស, បច្ចុប្បន្នានិ ឆត្តិំសាតិ អដ្ឋសតំ. ‘‘អជ្ឈត្តិកស្សុបាទាយ ‘អស្មី’តិ ហោតិ ¶ , ‘ឥត្ថស្មី’តិ ¶ ហោតី’’តិ (វិភ. ៩៧៣-៩៧៤) វា ឯវមាទីនា អជ្ឈត្តិករូបាទិនិស្សិតានិ អដ្ឋារស, ‘‘ពាហិរស្សុបាទាយ ‘ឥមិនា អស្មី’តិ ហោតិ, ‘ឥមិនា ឥត្ថស្មី’តិ ហោតី’’តិ វា (វិភ. ៩៧៥) ឯវមាទិនា ពាហិររូបាទិនិស្សិតានិ អដ្ឋារសាតិ ឆត្តិំស. ឥតិ អតីតានិ ឆត្តិំស, អនាគតានិ ឆត្តិំស, បច្ចុប្បន្នានិ ឆត្តិំសាតិ ឯវម្បិ អដ្ឋសតតណ្ហាវិចរិតានិ ហោន្តិ. បុន សង្គហេ ករីយមានេ រូបាទីសុ អារម្មណេសុ ឆឡេវ តណ្ហាកាយា តិស្សោយេវ កាមតណ្ហាទយោ ហោន្តីតិ ឯវំ –

និទ្ទេសត្ថេន និទ្ទេស-វិត្ថារា វិត្ថារស្ស ច;

បុន សង្គហតោ តណ្ហា, វិញ្ញាតព្ពា វិភាវិនាតិ.

វេទនាសមុទយាតិ ឯត្ថ បន វេទនាតិ វិបាកវេទនា អធិប្បេតា. សា កថំ ឆសុ ទ្វារេសុ តណ្ហាយ បច្ចយោ ហោតីតិ ចេ? អស្សាទនីយតោ. សុខាយ ហិ វេទនាយ អស្សាទនេន សត្តា វេទនំ មមាយន្តា វេទនាយ តណ្ហំ ឧប្បាទេត្វា វេទនារាគរត្តា ហុត្វា ចក្ខុទ្វារេ ឥដ្ឋមេវ រូបំ បត្ថេន្តិ, លទ្ធា ច នំ អស្សាទេន្តិ, អារម្មណទាយកានញ្ច ចិត្តការាទីនំ សក្ការំ ករោន្តិ. តថា សោតទ្វារាទីសុ ឥដ្ឋេ ច សទ្ទាទយោ បត្ថេន្តិ, លទ្ធា ច នេ អស្សាទេន្តិ, អារម្មណទាយកានញ្ច វីណាវាទក-គន្ធិកសូទ-តន្តវាយ-នានាវិធសិប្បសន្ទស្សកាទីនំ សក្ការំ ករោន្តិ. យថា កិំ? យថា បុត្តសិនេហេន បុត្តំ មមាយន្តា ធាតិយា សក្ការំ ករោន្តិ, សប្បាយសប្បិខីរាទីនិយេវ នំ បាយេន្តិ ចេវ ភោជេន្តិ ច. សេសំ វុត្តនយមេវ.

៩៧. វេទនាវារេ ¶ វេទនាកាយាតិ វេទនាសមូហា. ចក្ខុសម្ផស្សជា វេទនា…បេ… មនោសម្ផស្សជា វេទនាតិ ឯតំ ‘‘ចក្ខុសម្ផស្សជា វេទនា អត្ថិ កុសលា, អត្ថិ អកុសលា, អត្ថិ អព្យាកតា’’តិ (វិភ. ៣៤) ឯវំ វិភង្គេ អាគតត្តា ចក្ខុទ្វារាទីសុ បវត្តានំ កុសលាកុសលាព្យាកតវេទនានំ ‘‘សារិបុត្តោ, មន្តាណិបុត្តោ’’តិ ឯវមាទីសុ មាតិតោ នាមំ វិយ មាតិសទិសវត្ថុតោ នាមំ. វចនត្ថោ បនេត្ថ ចក្ខុសម្ផស្សហេតុ ¶ ជាតា វេទនា ចក្ខុសម្ផស្សជា វេទនាតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. អយំ តាវេត្ថ សព្ពសង្គាហិកកថា ¶ . វិបាកវសេន បន ចក្ខុទ្វារេ ទ្វេ ចក្ខុវិញ្ញាណានិ, ទ្វេ មនោធាតុយោ, តិស្សោ មនោវិញ្ញាណធាតុយោតិ ឯតាហិ សម្បយុត្តវសេន វេទនា វេទិតព្ពា. ឯស នយោ សោតទ្វារាទីសុ. មនោទ្វារេ មនោវិញ្ញាណធាតុសម្បយុត្តាវ.

ផស្សសមុទយាតិ ឯត្ថ បន បញ្ចទ្វារេ បញ្ចវត្ថុកវេទនានំ សហជាតចក្ខុសម្ផស្សាទិសមុទយា សមុទយោ ហោតិ. អវសេសានំ ចក្ខុសម្ផស្សាទយោ ឧបនិស្សយាទិវសេន បច្ចយា. មនោទ្វារេ តទារម្មណវេទនានំ អទ្វារិកានញ្ច បដិសន្ធិភវង្គចុតិវេទនានំ សហជាតមនោសម្ផស្សសមុទយា សមុទយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

៩៨. ផស្សវារេ ចក្ខុសម្ផស្សោតិ ចក្ខុម្ហិ សម្ផស្សោ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. ចក្ខុសម្ផស្សោ…បេ… កាយសម្ផស្សោតិ ឯត្តាវតា ច កុសលាកុសលវិបាកា បញ្ចវត្ថុកា ទស សម្ផស្សា វុត្តា ហោន្តិ. មនោសម្ផស្សោតិ ឥមិនា សេសា ពាវីសតិ លោកិយវិបាកមនសម្បយុត្តផស្សា. សឡាយតនសមុទយាតិ ឆន្នំ ចក្ខាទីនំ អាយតនានំ សមុទយេន ឥមស្ស ឆព្ពិធស្សាបិ សម្ផស្សស្ស សមុទយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

៩៩. សឡាយតនវារេ ¶ ចក្ខាយតនន្តិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ ខន្ធនិទ្ទេសេ ចេវ អាយតននិទ្ទេសេ ច វុត្តនយមេវ. នាមរូបសមុទយាតិ ឯត្ថ បន យំ នាមំ យញ្ច រូបំ, យញ្ច នាមរូបំ យស្ស អាយតនស្ស បច្ចយោ ហោតិ, តស្ស វសេន វិសុទ្ធិមគ្គេ បដិច្ចសមុប្បាទនិទ្ទេសេ វុត្តនយេន នាមរូបសមុទយា សឡាយតនសមុទយោ វេទិតព្ពោ. សេសំ វុត្តប្បការមេវាតិ.

១០០. នាមរូបវារេ នមនលក្ខណំ នាមំ. រុប្បនលក្ខណំ រូបំ. វិត្ថារវារេ បនស្ស វេទនាតិ វេទនាក្ខន្ធោ. សញ្ញាតិ សញ្ញាក្ខន្ធោ. ចេតនា ផស្សោ មនសិការោតិ សង្ខារក្ខន្ធោ វេទិតព្ពោ. កាមញ្ច អញ្ញេបិ សង្ខារក្ខន្ធសង្គហិតា ¶ ធម្មា សន្តិ, ឥមេ បន តយោ សព្ពទុព្ពលេសុបិ ចិត្តេសុ សន្តិ. តស្មា ឯតេសំយេវ វសេនេត្ថ សង្ខារក្ខន្ធោបិ ទស្សិតោ. ចត្តារិ ច មហាភូតានីតិ ¶ ឯត្ថ ចត្តារីតិ គណនបរិច្ឆេទោ. មហាភូតានីតិ បថវីអាបតេជវាយានមេតំ អធិវចនំ. យេន បន ការណេន តានិ មហាភូតានីតិ វុច្ចន្តិ, យោ ចេត្ថ អញ្ញោ វិនិច្ឆយនយោ, សោ សព្ពោ វិសុទ្ធិមគ្គេ រូបក្ខន្ធនិទ្ទេសេ វុត្តោ.

ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទាយាតិ ឯត្ថ បន ចតុន្នន្តិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ, ចត្តារិ ច មហាភូតានីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបាទាយាតិ ឧបាទិយិត្វា, គហេត្វាតិ អត្ថោ. និស្សាយាតិបិ ឯកេ. វត្តមានន្តិ អយញ្ចេត្ថ បាឋសេសោ. សមូហត្ថេ វា ឯតំ សាមិវចនំ. តេន ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ សមូហំ ឧបាទាយ បវត្តមានំ រូបន្តិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯវំ សព្ពត្ថាបិ យានិ ចត្តារិ បថវីអាទីនិ មហាភូតានិ, យញ្ច ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ វត្តមានំ ចក្ខាយតនាទិភេទេន អភិធម្មបាឡិយមេវ វុត្តំ តេវីសតិវិធំ រូបំ, តំ សព្ពម្បិ ‘‘រូប’’ន្តិ វេទិតព្ពំ. វិញ្ញាណសមុទយាតិ ឯត្ថ បន យំ វិញ្ញាណំ យស្ស នាមស្ស យស្ស ច រូបស្ស យស្ស ច ¶ នាមរូបស្ស បច្ចយោ ហោតិ, តស្ស វសេន វិសុទ្ធិមគ្គេ បដិច្ចសមុប្បាទនិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វិញ្ញាណសមុទយា នាមរូបសមុទយោ វេទិតព្ពោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

១០១. វិញ្ញាណវារេ ចក្ខុវិញ្ញាណន្តិ ចក្ខុម្ហិ វិញ្ញាណំ, ចក្ខុតោ វា ជាតំ វិញ្ញាណន្តិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ. ឯវំ សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណានិ. ឥតរំ បន មនោយេវ វិញ្ញាណន្តិ មនោវិញ្ញាណំ. ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណវជ្ជស្ស តេភូមកវិបាកចិត្តស្សេតំ អធិវចនំ. សង្ខារសមុទយាតិ ឯត្ថ បន យោ សង្ខារោ យស្ស វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ហោតិ, តស្ស វសេន សង្ខារសមុទយា វិញ្ញាណសមុទយោ វេទិតព្ពោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

១០២. សង្ខារវារេ អភិសង្ខរណលក្ខណោ សង្ខារោ. វិត្ថារវារេ បនស្ស កាយសង្ខារោតិ កាយតោ បវត្តសង្ខារោ, កាយទ្វារេ ចោបនវសេន ¶ បវត្តានំ កាមាវចរកុសលតោ អដ្ឋន្នំ, អកុសលតោ ទ្វាទសន្នន្តិ វីសតិយា កាយសញ្ចេតនានមេតំ ¶ អធិវចនំ. វចីសង្ខារោតិ វចិតោ បវត្តសង្ខារោ, វចីទ្វារេ វចនភេទវសេន បវត្តានំ វីសតិយា ឯវ វចីសញ្ចេតនានមេតំ អធិវចនំ. ចិត្តសង្ខារោតិ ចិត្តតោ បវត្តសង្ខារោ, កាយវចីទ្វារេ ចោបនំ អកត្វា រហោ និសីទិត្វា ចិន្តយន្តស្ស បវត្តានំ លោកិយកុសលាកុសលវសេន ឯកូនតិំសមនោសញ្ចេតនានមេតំ អធិវចនំ. អវិជ្ជាសមុទយាតិ ឯត្ថ បន កុសលានំ ឧបនិស្សយវសេន អកុសលានំ សហជាតាទិវសេនាបិ អវិជ្ជាបច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពា. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

១០៣. អវិជ្ជាវារេ ¶ ទុក្ខេ អញ្ញាណន្តិ ទុក្ខសច្ចេ អញ្ញាណំ, មោហស្សេតំ អធិវចនំ. ឯស នយោ សមុទយេ អញ្ញាណន្តិអាទីសុ. តត្ថ ចតូហិ ការណេហិ ទុក្ខេ អញ្ញាណំ វេទិតព្ពំ អន្តោគធតោ វត្ថុតោ អារម្មណតោ បដិច្ឆាទនតោ ច. តថា ហិ តំ ទុក្ខសច្ចបរិយាបន្នត្តា ទុក្ខេ អន្តោគធំ, ទុក្ខសច្ចញ្ចស្ស និស្សយបច្ចយភាវេន វត្ថុ, អារម្មណបច្ចយភាវេន អារម្មណំ, ទុក្ខសច្ចញ្ច ឯតំ បដិច្ឆាទេតិ, តស្ស យាថាវលក្ខណប្បដិវេធនិវារណេន, ញាណប្បវត្តិយា ចេត្ថ អប្បទានេន.

សមុទយេ អញ្ញាណំ តីហិ ការណេហិ វេទិតព្ពំ វត្ថុតោ អារម្មណតោ បដិច្ឆាទនតោ ច. និរោធេ បដិបទាយញ្ច អញ្ញាណំ ឯកេនេវ ការណេន វេទិតព្ពំ បដិច្ឆាទនតោ. និរោធបដិបទាយ ហិ បដិច្ឆាទកមេវ អញ្ញាណំ តេសំ យាថាវលក្ខណប្បដិវេធនិវារណេន, តេសុ ច ញាណប្បវត្តិយា អប្បទានេន. ន បន តត្ថ អន្តោគធំ, តស្មិំ សច្ចទ្វយេ អបរិយាបន្នត្តា. ន តស្ស តំ សច្ចទ្វយំ វត្ថុ, អសហជាតត្តា. នារម្មណំ, តទារព្ភ អប្បវត្តនតោ. បច្ឆិមញ្ហិ សច្ចទ្វយំ គម្ភីរត្តា ទុទ្ទសំ, ន ចេត្ថ អន្ធភូតំ អញ្ញាណំ បវត្តតិ. បុរិមំ បន វញ្ចនិយដ្ឋេន សភាវលក្ខណស្ស ទុទ្ទសត្តា គម្ភីរំ, តត្ថ វិបល្លាសគ្គាហវសេន បវត្តតិ.

អបិច ទុក្ខេតិ ឯត្តាវតា សង្គហតោ វត្ថុតោ អារម្មណតោ កិច្ចតោ ច អវិជ្ជា ទីបិតា. ទុក្ខសមុទយេតិ ឯត្តាវតា វត្ថុតោ អារម្មណតោ ¶ កិច្ចតោ ច. ទុក្ខនិរោធេ ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយាតិ ឯត្តាវតា កិច្ចតោ. អវិសេសតោ បន អញ្ញាណន្តិ ឯតេន សភាវតោ និទ្ទិដ្ឋាតិ ញាតព្ពា. អាសវសមុទយាតិ ឯត្ថ បន កាមាសវភវាសវា សហជាតាទិវសេន អវិជ្ជាយ បច្ចយា ហោន្តិ. អវិជ្ជាសវោ ឧបនិស្សយវសេនេវ. បុព្ពុប្បន្នា ចេត្ថ អវិជ្ជា អវិជ្ជាសវោតិ ¶ វេទិតព្ពា. សា អបរាបរុប្បន្នាយ អវិជ្ជាយ ឧបនិស្សយបច្ចយោ ហោតិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

១០៤. អាសវវារេ ¶ អវិជ្ជាសមុទយាតិ ឯត្ថ អវិជ្ជា កាមាសវភវាសវានំ សហជាតាទិវសេន បច្ចយោ ហោតិ. អវិជ្ជាសវស្ស ឧបនិស្សយវសេនេវ. អបរាបរុប្បន្នា ចេត្ថ អវិជ្ជា អវិជ្ជាសវោតិ វេទិតព្ពា. បុព្ពុប្បន្នា អវិជ្ជាយេវស្ស អបរាបរុប្បន្នស្ស អវិជ្ជាសវស្ស ឧបនិស្សយបច្ចយោ ហោតិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ. អយំ វារោ យា ឯសា បដិច្ចសមុប្បាទបទេសុ ជេដ្ឋិកា អវិជ្ជា, តស្សាបិ បច្ចយទស្សនវសេន វុត្តោ. ឯវំ វុត្តេន វារេន សំសារស្ស អនមតគ្គតា សាធិតា ហោតិ. កថំ? អាសវសមុទយេន ហិ អវិជ្ជាសមុទយោ. អវិជ្ជាសមុទយេនាបិ អាសវសមុទយោ. ឯវំ អាសវា អវិជ្ជាយ អវិជ្ជាបិ អាសវានំ បច្ចយោតិ កត្វា បុព្ពកោដិ ន បញ្ញាយតិ អវិជ្ជាយ, តស្សា អបញ្ញាយនតោ សំសារស្ស អនមតគ្គតា សិទ្ធា ហោតីតិ.

ឯវំ សព្ពេបិមេ ឥមស្មិំ សុត្តេ កម្មបថវារោ អាហារវារោ ទុក្ខវារោ ជរា-មរណ-ជាតិ-ភវ-ឧបាទាន-តណ្ហា-វេទនា-ផស្ស-សឡាយតន-នាមរូប- វិញ្ញាណ-សង្ខារ-អវិជ្ជា-អាសវវារោតិ សោឡសវារា វុត្តា.

តេសុ ឯកេកស្ស វារស្ស សង្ខេបវិត្ថារវសេន ទ្វិធា វិភត្តា ទ្វត្តិំសដ្ឋានានិ ហោន្តិ. ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ ឥមេសុ ទ្វត្តិំសដ្ឋានេសុ ចត្តារិ សច្ចានិ កថិតានិ. ឯតេសំយេវ វិត្ថារវសេន វុត្តេសុ សោឡសសុ ឋានេសុ អរហត្តំ កថិតំ. ថេរស្ស បន មតេន ទ្វត្តិំសាយបិ ឋានេសុ ចត្តារិ សច្ចានិ ចត្តារោ ច មគ្គា កថិតាតិ. ឥតិ សកលេបិ បញ្ចមហានិកាយសង្គហិតេ ពុទ្ធវចនេ នត្ថិ តំ សុត្តំ, យត្ថ ទ្វត្តិំសក្ខត្តុំ ចត្តារិ សច្ចានិ ទ្វត្តិំសក្ខត្តុញ្ច អរហត្តំ បកាសិតំ អញ្ញត្រ ឥមម្ហា សម្មាទិដ្ឋិសុត្តាតិ.

ឥទមវោចាយស្មា ¶ សារិបុត្តោតិ ឥទំ ទ្វត្តិំសាយ ចតុសច្ចបរិយាយេហិ ទ្វត្តិំសាយ អរហត្តបរិយាយេហីតិ ចតុសដ្ឋិយា ការណេហិ អលង្ករិត្វា សម្មាទិដ្ឋិសុត្តំ អាយស្មា សារិបុត្តោ អវោច, អត្តមនា តេ ភិក្ខូ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស ភាសិតំ អភិនន្ទុន្តិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

សម្មាទិដ្ឋិសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០៥. ឯវំ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ សតិបដ្ឋានសុត្តំ. តត្ថ កុរូសុ វិហរតីតិ កុរុនាមកា ជានបទិនោ រាជកុមារា, តេសំ និវាសោ ឯកោបិ ជនបទោ រុឡ្ហីសទ្ទេន កុរូតិ វុច្ចតិ, តស្មិំ កុរូសុ ជនបទេ. អដ្ឋកថាចរិយា បនាហុ – មន្ធាតុកាលេ តីសុ ទីបេសុ មនុស្សា ជម្ពុទីបោ នាម ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធមហាសាវកចក្កវត្តិបភុតីនំ ឧត្តមបុរិសានំ ឧប្បត្តិភូមិ ឧត្តមទីបោ អតិរមណីយោតិ សុត្វា រញ្ញា មន្ធាតុចក្កវត្តិនា ចក្ករតនំ បុរក្ខត្វា ចត្តារោ ទីបេ អនុសំយាយន្តេន សទ្ធិំ អាគមំសុ. តតោ រាជា បរិណាយករតនំ បុច្ឆិ –

‘‘អត្ថិ នុ ខោ មនុស្សលោកតោ រមណីយតរំ ឋាន’’ន្តិ?

‘‘កិំ ន បស្សសិ ចន្ទិមសូរិយានំ អានុភាវំ?

‘‘ននុ ឯតេសំ ឋានំ ឥតោ រមណីយតរ’’ន្តិ?

រាជា ចក្ករតនំ បុរក្ខត្វា តត្ថ អគមាសិ. ចត្តារោ មហារាជានោ ‘‘មន្ធាតុមហារាជា អាគតោ’’តិ សុត្វាវ ‘‘មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ រាជា ន សក្កា យុទ្ធេន បដិពាហិតុ’’ន្តិ សករជ្ជំ និយ្យាតេសុំ. សោ តំ គហេត្វា បុន បុច្ឆិ – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឥតោ រមណីយតរំ ឋាន’’ន្តិ. អថស្ស តាវតិំសភវនំ កថយិំសុ – ‘‘តាវតិំសភវនំ, ទេវ, រមណីយតរំ, តត្ថ សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ ឥមេ ចត្តារោ មហារាជានោ បរិចារកា ទោវារិកភូមិយំ តិដ្ឋន្តិ. សក្កោ ទេវរាជា មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ. តស្សិមានិ បន ឧបភោគដ្ឋានានិ, យោជនសហស្សុព្ពេធោ វេជយន្តបាសាទោ, បញ្ចយោជនសតុព្ពេធា សុធម្មា ទេវសភា, ទិយឌ្ឍយោជនសតិកោ វេជយន្តរថោ, តថា ឯរាវណោ ហត្ថី, ទិព្ពរុក្ខសហស្សបដិមណ្ឌិតំ ¶ នន្ទនវនំ ចិត្តលតាវនំ ផារុសកវនំ មិស្សកវនំ ¶ . យោជនសតុព្ពេធោ បារិច្ឆត្តកោ កោវិឡារោ, តស្ស ហេដ្ឋា សដ្ឋិយោជនាយាមា បណ្ណាសយោជនវិត្ថតា បញ្ចទសយោជនុព្ពេធា ជយសុមនបុប្ផវណ្ណា បណ្ឌុកម្ពលសិលា, យស្សា មុទុតាយ សក្កស្ស និសីទតោ ឧបឌ្ឍកាយោ អនុបវិសតី’’តិ.

តំ សុត្វា រាជា តត្ថ គន្តុកាមោ ចក្ករតនំ អព្ភុក្កិរិ ¶ . តំ អាកាសេ បតិដ្ឋាសិ សទ្ធិំ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ. អថ ទ្វិន្នំ ទេវលោកានំ វេមជ្ឈតោ ចក្ករតនំ ឱតរិត្វា បថវិយំ បតិដ្ឋាសិ សទ្ធិំ បរិណាយករតនប្បមុខាយ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ. រាជា ឯកកោវ តាវតិំសភវនំ អគមាសិ. សក្កោ ‘‘មន្ធាតា អាគតោ’’តិ សុត្វាវ តស្ស បច្ចុគ្គមនំ កត្វា – ‘‘ស្វាគតំ តេ, មហារាជ, សកំ តេ, មហារាជ. អនុសាស, មហារាជា’’តិ វត្វា សទ្ធិំ នាដកេហិ រជ្ជំ ទ្វេភាគេ កត្វា ឯកំ ភាគមទាសិ. រញ្ញោ តាវតិំសភវនេ បតិដ្ឋិតមត្តស្សេវ មនុស្សភាវោ វិគច្ឆិ, ទេវភាវោ បាតុរហោសិ.

តស្ស កិរ សក្កេន សទ្ធិំ បណ្ឌុកម្ពលសិលាយំ និសិន្នស្ស អក្ខិនិមិសមត្តេន នានត្តំ បញ្ញាយតិ. តំ អសល្លក្ខេន្តា ទេវា សក្កស្ស ច តស្ស ច នានត្តេ មុយ្ហន្តិ. សោ តត្ថ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវមានោ យាវ ឆត្តិំស សក្កា ឧប្បជ្ជិត្វា ចុតា, តាវ រជ្ជំ ការេត្វា អតិត្តោយេវ កាមេហិ តតោ ចវិត្វា អត្តនោ ឧយ្យានេ បតិដ្ឋិតោ វាតាតបេន ផុដ្ឋគត្តោ កាលមកាសិ.

ចក្ករតនេ បន បថវិយំ បតិដ្ឋិតេ បរិណាយករតនំ សុវណ្ណបដ្ដេ មន្ធាតុឧបាហនំ លិខាបេត្វា ឥទំ មន្ធាតុរជ្ជន្តិ រជ្ជមនុសាសិ. តេបិ តីហិ ទីបេហិ អាគតមនុស្សា បុន គន្តុំ អសក្កោន្តា បរិណាយករតនំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ទេវ មយំ រញ្ញោ អានុភាវេន អាគតា, ឥទានិ គន្តុំ ន សក្កោម, វសនដ្ឋានំ នោ ទេហី’’តិ យាចិំសុ. សោ តេសំ ឯកេកំ ជនបទមទាសិ. តត្ថ បុព្ពវិទេហតោ អាគតមនុស្សេហិ អាវសិតបទេសោ តាយេវ បុរិមសញ្ញាយ វិទេហរដ្ឋន្តិ នាមំ លភិ. អបរគោយានតោ អាគតមនុស្សេហិ អាវសិតបទេសោ អបរន្តជនបទោតិ នាមំ លភិ. ឧត្តរកុរុតោ អាគតមនុស្សេហិ អាវសិតបទេសោ កុរុរដ្ឋន្តិ នាមំ លភីតិ ¶ . ពហុកេ បន គាមនិគមាទយោ ឧបាទាយ ពហុវចនេន វោហរីយតិ. តេន វុត្តំ ‘‘កុរូសុ វិហរតី’’តិ.

កម្មាសធម្មំ ¶ នាម កុរូនំ និគមោតិ. កម្មាសធម្មន្តិ ឯត្ថ កេចិ ធ-ការស្ស ទ-ការេន អត្ថំ វណ្ណយន្តិ. កម្មាសោ ឯត្ថ ទមិតោតិ កម្មាសទម្មោ. កម្មាសោតិ កម្មាសបាទោ បោរិសាទោ វុច្ចតិ. តស្ស កិរ បាទេ ខាណុកេន វិទ្ធដ្ឋានេ វណោ រុហន្តោ ចិត្តទារុសទិសោ ហុត្វា រុហិ, តស្មា កម្មាសបាទោតិ បញ្ញាយិត្ថ ¶ . សោ ច តស្មិំ ឱកាសេ ទមិតោ បោរិសាទភាវតោ បដិសេធិតោ. កេន? មហាសត្តេន. កតរស្មិំ ជាតកេតិ? មហាសុតសោមជាតកេតិ ឯកេ. ឥមេ បន ថេរា ជយទ្ទិសជាតកេតិ វទន្តិ. តទា ហិ មហាសត្តេន កម្មាសបាទោ ទមិតោ. យថាហ –

កម្មាសបាទម្បិ ចហំ បសាទយិ’’ន្តិ.

កេចិ បន ធ-ការេនេវ អត្ថំ វណ្ណយន្តិ. កុរុរដ្ឋវាសីនំ កិរ កុរុវត្តធម្មោ តស្មិំ កម្មាសោ ជាតោ, តស្មា តំ ឋានំ កម្មាសោ ឯត្ថ ធម្មោ ជាតោតិ កម្មាសធម្មន្តិ វុច្ចតិ. តត្ថ និវិដ្ឋនិគមស្សាបិ ឯតទេវ នាមំ. ភុម្មវចនេន កស្មា ន វុត្តន្តិ? អវសនោកាសតោ. ភគវតោ កិរ តស្មិំ និគមេ វសនោកាសោ កោចិ វិហារោ នាហោសិ. និគមតោ បន អបក្កម្ម អញ្ញតរស្មិំ ឧទកសម្បន្នេ រមណីយេ ភូមិភាគេ មហាវនសណ្ឌោ អហោសិ. តត្ថ ភគវា វិហាសិ. តំ និគមំ គោចរគាមំ កត្វា, តស្មា ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ ‘‘កុរូសុ វិហរតិ កម្មាសធម្មំ នាម កុរូនំ និគមោ, តំ គោចរគាមំ កត្វា’’តិ.

១០៦. ឯកាយនោ អយំ, ភិក្ខវេ, មគ្គោតិ. កស្មា ភគវា ឥទំ សុត្តមភាសិ? កុរុរដ្ឋវាសីនំ គម្ភីរទេសនាបដិគ្គហណសមត្ថតាយ. កុរុរដ្ឋវាសិនោ កិរ ភិក្ខូ ភិក្ខុនិយោ ឧបាសកា ឧបាសិកាយោ ឧតុបច្ចយាទិសម្បន្នត្តា តស្ស រដ្ឋស្ស សប្បាយឧតុបច្ចយសេវនេន និច្ចំ ¶ កល្លសរីរា កល្លចិត្តា ច ហោន្តិ. តេ ចិត្តសរីរកល្លតាយ អនុគ្គហិតបញ្ញាពលា គម្ភីរកថំ បរិគ្គហេតុំ សមត្ថា ហោន្តិ. តេន តេសំ ភគវា ឥមំ គម្ភីរទេសនាបដិគ្គហណសមត្ថតំ សម្បស្សន្តោ ឯកវីសតិយា ¶ ឋានេសុ កម្មដ្ឋានំ អរហត្តេ បក្ខិបិត្វា ឥទំ គម្ភីរត្ថំ សតិបដ្ឋានសុត្តំ អភាសិ. យថា ហិ បុរិសោ សុវណ្ណចង្កោដកំ លភិត្វា តត្ថ នានាបុប្ផានិ បក្ខិបេយ្យ, សុវណ្ណមញ្ជូសំ ¶ វា បន លភិត្វា សត្តរតនានិ បក្ខិបេយ្យ, ឯវំ ភគវា កុរុរដ្ឋវាសិបរិសំ លភិត្វា គម្ភីរទេសនំ ទេសេសិ. តេនេវេត្ថ អញ្ញានិបិ គម្ភីរត្ថានិ ទីឃនិកាយេ មហានិទានំ មហាសតិបដ្ឋានំ ឥមស្មិំ មជ្ឈិមនិកាយេ សារោបមំ រុក្ខូបមំ រដ្ឋបាលំ មាគណ្ឌិយំ អានេញ្ជសប្បាយន្តិ អញ្ញានិបិ សុត្តានិ ទេសេសិ.

អបិច តស្មិំ ជនបទេ ចតស្សោ បរិសា បកតិយាវ សតិបដ្ឋានភាវនានុយោគមនុយុត្តា វិហរន្តិ, អន្តមសោ ទាសកម្មករបរិជនាបិ សតិបដ្ឋានប្បដិសំយុត្តមេវ កថំ កថេន្តិ. ឧទកតិត្ថសុត្តកន្តនដ្ឋានាទីសុបិ និរត្ថកកថា នាម ន បវត្តតិ. សចេ កាចិ ឥត្ថី ‘‘អម្ម ត្វំ កតរំ សតិបដ្ឋានភាវនំ មនសិករោសី’’តិ បុច្ឆិតា ‘‘ន កិញ្ចី’’តិ វទតិ. តំ គរហន្តិ ‘‘ធិរត្ថុ តវ ជីវិតំ, ជីវមានាបិ ត្វំ មតសទិសា’’តិ. អថ នំ ‘‘មា ទានិ បុន ឯវមកាសី’’តិ ឱវទិត្វា អញ្ញតរំ សតិបដ្ឋានំ ឧគ្គណ្ហាបេន្តិ. យា បន ‘‘អហំ អសុកំ សតិបដ្ឋានំ មនសិករោមី’’តិ វទតិ. តស្សា ‘‘សាធុ សាធូ’’តិ សាធុការំ ទត្វា ‘‘តវ ជីវិតំ សុជីវិតំ, ត្វំ នាម មនុស្សត្តំ បត្តា, តវត្ថាយ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ’’តិអាទីហិ បសំសន្តិ. ន កេវលញ្ចេត្ថ មនុស្សជាតិយាយេវ សតិបដ្ឋានមនសិការយុត្តា, តេ និស្សាយ វិហរន្តា តិរច្ឆានគតាបិ. តត្រិទំ វត្ថុ – ឯកោ កិរ នដកោ សុវបោតកំ គហេត្វា សិក្ខាបេន្តោ វិចរតិ. សោ ភិក្ខុនុបស្សយំ ឧបនិស្សាយ វសិត្វា គមនកាលេ សុវបោតកំ បមុស្សិត្វា គតោ. តំ សាមណេរិយោ គហេត្វា បដិជគ្គិំសុ. ពុទ្ធរក្ខិតោតិស្ស នាមំ អកំសុ. តំ ឯកទិវសំ បុរតោ និសិន្នំ ទិស្វា មហាថេរី អាហ – ‘‘ពុទ្ធរក្ខិតា’’តិ?

អាវុសោ ¶ , បព្ពជិតានំ សន្តិកេ វសន្តេន នាម វិស្សដ្ឋអត្តភាវេន ភវិតុំ ន វដ្ដតិ, កោចិទេវ ¶ មនសិការោ ឥច្ឆិតព្ពោ, ត្វំ បន អញ្ញំ ន សក្ខិស្សសិ ‘‘អដ្ឋិ អដ្ឋី’’តិ ¶ សជ្ឈាយំ ករោហីតិ. សោ ថេរិយា ឱវាទេ ឋត្វា ‘‘អដ្ឋិ អដ្ឋី’’តិ សជ្ឈាយន្តោ ចរតិ.

តំ ឯកទិវសំ បាតោវ តោរណគ្គេ និសីទិត្វា ពាលាតបំ តបមានំ ឯកោ សកុណោ នខបញ្ជរេន អគ្គហេសិ. សោ ‘‘កិរិ កិរី’’តិ សទ្ទមកាសិ. សាមណេរិយោ សុត្វា ‘‘អយ្យេ ពុទ្ធរក្ខិតោ សកុណេន គហិតោ, មោចេម ន’’ន្តិ លេឌ្ឌុអាទីនិ គហេត្វា អនុពន្ធិត្វា មោចេសុំ. តំ អានេត្វា បុរតោ ឋបិតំ ថេរី អាហ –

‘‘ពុទ្ធរក្ខិត, សកុណេន គហិតកាលេ កិំ ចិន្តេសី’’តិ?

ន អយ្យេ អញ្ញំ ចិន្តេសិំ, ‘‘អដ្ឋិបុញ្ជោវ អដ្ឋិបុញ្ជំ គហេត្វា គច្ឆតិ, កតរស្មិម្បិ ឋានេ វិប្បកិរិស្សតី’’តិ ឯវំ អយ្យេ អដ្ឋិបុញ្ជមេវ ចិន្តេសិន្តិ.

សាធុ សាធុ, ពុទ្ធរក្ខិត, អនាគតេ ភវក្ខយស្ស តេ បច្ចយោ ភវិស្សតីតិ. ឯវំ តត្ថ តិរច្ឆានគតាបិ សតិបដ្ឋានមនសិការយុត្តា, តស្មា នេសំ ភគវា សតិបដ្ឋានពុទ្ធិមេវ ជនេន្តោ ឥទំ សុត្តំ អភាសិ.

តត្ថ ឯកាយនោតិ ឯកមគ្គោ. មគ្គស្ស ហិ –

‘‘មគ្គោ បន្ថោ បថោ បជ្ជោ, អញ្ជសំ វដុមាយនំ;

នាវា ឧត្តរសេតូ ច, កុល្លោ ច ភិសិសង្កមោ’’តិ. (ចូឡនិ. ១០១) –

ពហូនិ នាមានិ. ស្វាយំ ឥធ អយននាមេន វុត្តោ. តស្មា ឯកាយនោ អយំ, ភិក្ខវេ, មគ្គោតិ ឯត្ថ ឯកមគ្គោ អយំ, ភិក្ខវេ, មគ្គោ, ន ទ្វេធាបថភូតោតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អថ វា ឯកេន អយិតព្ពោតិ ឯកាយនោ. ឯកេនាតិ គណសង្គណិកំ បហាយ វូបកដ្ឋេន បវិវិត្តចិត្តេន. អយិតព្ពោតិ បដិបជ្ជិតព្ពោ. អយន្តិ វា ឯតេនាតិ អយនោ, សំសារតោ និព្ពានំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ ¶ . ឯកស្ស អយនោ ឯកាយនោ, ឯកស្សាតិ សេដ្ឋស្ស. សព្ពសត្តានំ សេដ្ឋោ ច ភគវា, តស្មា ភគវតោតិ វុត្តំ ហោតិ. កិញ្ចាបិ ហិ តេន អញ្ញេបិ អយន្តិ, ឯវំ សន្តេបិ ភគវតោវ សោ អយនោ តេន ឧប្បាទិតត្តា. យថាហ ‘‘សោ ហិ, ព្រាហ្មណ, ភគវា អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា’’តិអាទិ (ម. និ. ៣.៧៩). អយតីតិ វា អយនោ, គច្ឆតិ បវត្តតីតិ អត្ថោ. ឯកស្មិំ អយនោតិ ឯកាយនោ, ឥមស្មិំយេវ ធម្មវិនយេ បវត្តតិ, ន អញ្ញត្រាតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ¶ ‘‘ឥមស្មិំ ខោ, សុភទ្ទ, ធម្មវិនយេ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ ឧបលព្ភតី’’តិ (ទី. និ. ២.២១៤). ទេសនាភេទោយេវ ហេសោ, អត្ថោ បនេកោ. អបិច ¶ ឯកំ អយតីតិ ឯកាយនោ. បុព្ពភាគេ នានាមុខភាវនានយប្បវត្តោបិ អបរភាគេ ឯកំ និព្ពានមេវ គច្ឆតីតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ព្រហ្មា សហម្បតិ –

តរិស្សន្តិ យេ ច តរន្តិ ឱឃ’’ន្តិ. (សំ. និ. ៥.៤០៩);

កេចិ បន ‘‘ន បារំ ទិគុណំ យន្តី’’តិ គាថានយេន យស្មា ឯកវារំ និព្ពានំ គច្ឆតិ. តស្មា ‘‘ឯកាយនោ’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុជ្ជតិ. ឥមស្ស ហិ អត្ថស្ស សកិំ អយនោតិ ឥមិនា ព្យញ្ជនេន ភវិតព្ពំ. យទិ បន ឯកំ អយនមស្ស ឯកា គតិ បវត្តីតិ ឯវមត្ថំ យោជេត្វា វុច្ចេយ្យ, ព្យញ្ជនំ យុជ្ជេយ្យ, អត្ថោ បន ឧភយថាបិ ន យុជ្ជតិ. កស្មា? ឥធ បុព្ពភាគមគ្គស្ស អធិប្បេតត្តា. កាយាទិចតុអារម្មណប្បវត្តោ ហិ បុព្ពភាគសតិបដ្ឋានមគ្គោ ឥធ អធិប្បេតោ, ន លោកុត្តរោ. សោ ច អនេកវារម្បិ អយតិ, អនេកញ្ចស្ស អយនំ ហោតិ.

បុព្ពេបិ ច ឥមស្មិំ បទេ មហាថេរានំ សាកច្ឆា អហោសិយេវ. តិបិដកចូឡនាគត្ថេរោ ‘‘បុព្ពភាគសតិបដ្ឋានមគ្គោ’’តិ អាហ. អាចរិយោ បនស្ស តិបិដកចូឡសុមត្ថេរោ ‘‘មិស្សកមគ្គោ’’តិ អាហ. បុព្ពភាគោ ភន្តេតិ. មិស្សកោ អាវុសោតិ. អាចរិយេ បុនប្បុនំ ភណន្តេ អប្បដិពាហិត្វា តុណ្ហី អហោសិ. បញ្ហំ អវិនិច្ឆិនិត្វាវ ឧដ្ឋហិំសុ. អថាចរិយត្ថេរោ ន្ហានកោដ្ឋកំ គច្ឆន្តោ ‘‘មយា មិស្សកមគ្គោ កថិតោ, ចូឡនាគោ បុព្ពភាគោតិ អាទាយ វោហរតិ ¶ , កោ នុ ខោ ឯត្ថ និច្ឆយោ’’តិ សុត្តន្តំ អាទិតោ បដ្ឋាយ បរិវត្តេន្តោ ‘‘យោ ហិ កោចិ, ភិក្ខវេ, ឥមេ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ ឯវំ ភាវេយ្យ សត្ត វស្សានី’’តិ ឥមស្មិំ ឋានេ សល្លក្ខេសិ, លោកុត្តរមគ្គោ ឧប្បជ្ជិត្វា សត្ត វស្សានិ តិដ្ឋមានោ នាម នត្ថិ, មយា វុត្តោ មិស្សកមគ្គោ ន លព្ភតិ, ចូឡនាគេន ទិដ្ឋោ បុព្ពភាគមគ្គោវ លព្ភតីតិ ញត្វា អដ្ឋមិយំ ធម្មស្សវនេ សង្ឃុដ្ឋេ អគមាសិ.

បោរាណកត្ថេរា ¶ ¶ កិរ បិយធម្មស្សវនា ហោន្តិ. សទ្ទំ សុត្វាវ ‘‘អហំ បឋមំ, អហំ បឋម’’ន្តិ ឯកប្បហារេនេវ ឱសរន្តិ. តស្មិញ្ច ទិវសេ ចូឡនាគត្ថេរស្ស វារោ. តេន ធម្មាសនេ និសីទិត្វា វីជនិំ គហេត្វា បុព្ពគាថាសុ វុត្តាសុ ថេរស្ស អាសនបិដ្ឋិយំ ឋិតស្ស ឯតទហោសិ ‘‘រហោ និសីទិត្វា ន វក្ខាមី’’តិ. បោរាណកត្ថេរា ហិ អនុសូយកា ហោន្តិ, ន អត្តនោ រុចិមេវ ឧច្ឆុភារំ វិយ ឯវំ ឧក្ខិបិត្វា វិចរន្តិ, ការណមេវ គណ្ហន្តិ, អការណំ វិស្សជ្ជេន្តិ. តស្មា ថេរោ ‘‘អាវុសោ ចូឡនាគា’’តិ អាហ. សោ អាចរិយស្ស វិយ សទ្ទោតិ ធម្មំ ឋបេត្វា ‘‘កិំ ភន្តេ’’តិ អាហ. អាវុសោ ចូឡនាគ មយា វុត្តោ មិស្សកមគ្គោ ន លព្ភតិ, តយា វុត្តោ បុព្ពភាគសតិបដ្ឋានមគ្គោវ លព្ភតីតិ.

ថេរោ ចិន្តេសិ ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ សព្ពបរិយត្តិកោ តេបិដកោ សុតពុទ្ធោ, ឯវរូបស្សបិ នាម ភិក្ខុនោ អយំ បញ្ហោ អាលុឡេតិ, អនាគតេ មម ភាតិកា ឥមំ បញ្ហំ អាលុឡេស្សន្តីតិ សុត្តំ គហេត្វា ឥមំ បញ្ហំ និច្ចលំ ករិស្សាមី’’តិ បដិសម្ភិទាមគ្គតោ ‘‘ឯកាយនមគ្គោ វុច្ចតិ បុព្ពភាគសតិបដ្ឋានមគ្គោ –

‘‘មគ្គានដ្ឋង្គិកោ សេដ្ឋោ, សច្ចានំ ចតុរោ បទា;

វិរាគោ សេដ្ឋោ ធម្មានំ, ទ្វិបទានញ្ច ចក្ខុមា.

ឯសេវ មគ្គោ នត្ថញ្ញោ, ទស្សនស្ស វិសុទ្ធិយា;

ឯតញ្ហិ តុម្ហេ បដិបជ្ជថ, មារសេនប្បមទ្ទនំ;

ឯតញ្ហិ តុម្ហេ បដិបន្នា, ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សថា’’តិ. (ធ. ប. ២៧៣-២៧៥) –

មគ្គោតិ កេនដ្ឋេន មគ្គោ? និព្ពានគមនដ្ឋេន និព្ពានត្ថិកេហិ មគ្គនិយដ្ឋេន ច. សត្តានំ វិសុទ្ធិយាតិ រាគាទីហិ មលេហិ អភិជ្ឈាវិសមលោភាទីហិ ច ឧបក្កិលេសេហិ កិលិដ្ឋចិត្តានំ សត្តានំ វិសុទ្ធត្ថាយ. តថា ហិ ឥមិនាវ មគ្គេន ឥតោ សតសហស្សកប្បាធិកានំ ចតុន្នំ ¶ អសង្ខ្យេយ្យានំ ឧបរិ ឯកស្មិញ្ញេវ កប្បេ និព្ពត្តេ តណ្ហង្ករមេធង្ករសរណង្ករទីបង្ករនាមកេ ពុទ្ធេ អាទិំ កត្វា សក្យមុនិបរិយោសានា អនេកេ សម្មាសម្ពុទ្ធា អនេកសតា បច្ចេកពុទ្ធា គណនបថំ វីតិវត្តា អរិយសាវកា ចាតិ ឥមេ ¶ សត្តា សព្ពេ ចិត្តមលំ បវាហេត្វា បរមវិសុទ្ធិំ បត្តា. រូបមលវសេន បន សំកិលេសវោទានបញ្ញត្តិយេវ នត្ថិ. តថា ហិ –

រូបេន សំកិលិដ្ឋេន, សំកិលិស្សន្តិ មាណវា;

រូបេ សុទ្ធេ វិសុជ្ឈន្តិ, អនក្ខាតំ មហេសិនា.

ចិត្តេន សំកិលិដ្ឋេន, សំកិលិស្សន្តិ មាណវា;

ចិត្តេ សុទ្ធេ វិសុជ្ឈន្តិ, ឥតិ វុត្តំ មហេសិនា.

យថាហ ‘‘ចិត្តសំកិលេសា, ភិក្ខវេ, សត្តា សំកិលិស្សន្តិ, ចិត្តវោទានា វិសុជ្ឈន្តី’’តិ (សំ. និ. ៣.១០០). តញ្ច ចិត្តវោទានំ ឥមិនា សតិបដ្ឋានមគ្គេន ហោតិ. តេនាហ ‘‘សត្តានំ វិសុទ្ធិយា’’តិ.

សោកបរិទេវានំ សមតិក្កមាយាតិ សោកស្ស ច បរិទេវស្ស ច សមតិក្កមាយ, បហានាយាតិ អត្ថោ. អយញ្ហិ មគ្គោ ភាវិតោ សន្តតិមហាមត្តាទីនំ វិយ សោកសមតិក្កមាយ, បដាចារាទីនំ វិយ ច បរិទេវសមតិក្កមាយ ច សំវត្តតិ. តេនាហ ‘‘សោកបរិទេវានំ សមតិក្កមាយា’’តិ. កិញ្ចាបិ ហិ សន្តតិមហាមត្តោ –

‘‘យំ ¶ បុព្ពេ តំ វិសោធេហិ, បច្ឆា តេ មាហុ កិញ្ចនំ;

មជ្ឈេ ចេ នោ គហេស្សសិ, ឧបសន្តោ ចរិស្សសី’’តិ. (សុ. និ. ៩៥៥);

ឥមំ គាថំ សុត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្តោ.

‘‘ន សន្តិ បុត្តា តាណាយ, ន បិតា នាបិ ពន្ធវា;

អន្តកេនាធិបន្នស្ស, នត្ថិ ញាតីសុ តាណតា’’តិ. (ធ. ប. ២៨៨);

ឥមំ គាថំ សុត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតា. យស្មា បន កាយវេទនាចិត្តធម្មេសុ កញ្ចិ ធម្មំ អនាមសិត្វា ភាវនា នាម នត្ថិ, តស្មា តេបិ ឥមិនាវ មគ្គេន សោកបរិទេវេ សមតិក្កន្តាតិ វេទិតព្ពា.

ទុក្ខទោមនស្សានំ អត្ថង្គមាយាតិ កាយិកទុក្ខស្ស ¶ ច ចេតសិកទោមនស្សស្ស ចាតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ អត្ថង្គមាយ, និរោធាយាតិ អត្ថោ. អយញ្ហិ មគ្គោ ភាវិតោ តិស្សត្ថេរាទីនំ វិយ ទុក្ខស្ស, សក្កាទីនំ វិយ ច ទោមនស្សស្ស អត្ថង្គមាយ សំវត្តតិ.

តត្រាយំ ¶ អត្ថទីបនា – សាវត្ថិយំ កិរ តិស្សោ នាម កុដុម្ពិកបុត្តោ ចត្តាលីស ហិរញ្ញកោដិយោ បហាយ បព្ពជិត្វា អគាមកេ អរញ្ញេ វិហរតិ. តស្ស កនិដ្ឋភាតុភរិយា ‘‘គច្ឆថ នំ ជីវិតា វោរោបេថា’’តិ បញ្ចសតេ ចោរេ បេសេសិ. តេ គន្ត្វា ថេរំ បរិវារេត្វា និសីទិំសុ. ថេរោ អាហ ‘‘កស្មា អាគតត្ថ ឧបាសកា’’តិ? តំ ជីវិតា វោរោបេស្សាមាតិ. បាដិភោគំ មេ ឧបាសកា គហេត្វា អជ្ជេករត្តិំ ជីវិតំ ទេថាតិ. កោ តេ, សមណ, ឥមស្មិំ ឋានេ បាដិភោគោ ភវិស្សតីតិ? ថេរោ មហន្តំ បាសាណំ គហេត្វា ទ្វេ ឩរុដ្ឋីនិ ភិន្ទិត្វា ‘‘វដ្ដតិ ឧបាសកា បាដិភោគោ’’តិ អាហ. តេ អបក្កមិត្វា ចង្កមនសីសេ អគ្គិំ កត្វា និបជ្ជិំសុ. ថេរស្ស វេទនំ វិក្ខម្ភេត្វា សីលំ បច្ចវេក្ខតោ បរិសុទ្ធំ សីលំ និស្សាយ បីតិបាមោជ្ជំ ឧប្បជ្ជិ ¶ . តតោ អនុក្កមេន វិបស្សនំ វឌ្ឍេន្តោ តិយាមរត្តិំ សមណធម្មំ កត្វា អរុណុគ្គមនេ អរហត្តំ បត្តោ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘ឧភោ បាទានិ ភិន្ទិត្វា, សញ្ញបេស្សាមិ វោ អហំ;

អដ្ដិយាមិ ហរាយាមិ, សរាគមរណំ អហំ.

ឯវាហំ ចិន្តយិត្វាន, យថាភូតំ វិបស្សិសំ;

សម្បត្តេ អរុណុគ្គម្ហិ, អរហត្តមបាបុណិ’’ន្តិ.

អបរេបិ តិំស ភិក្ខូ ភគវតោ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញវិហារេ វស្សំ ឧបគន្ត្វា ‘‘អាវុសោ, តិយាមរត្តិំ សមណធម្មោវ កាតព្ពោ, ន អញ្ញមញ្ញស្ស សន្តិកំ អាគន្តព្ព’’ន្តិ វត្វា វិហរិំសុ. តេសំ សមណធម្មំ កត្វា បច្ចូសសមយេ បចលាយន្តានំ ឯកោ ព្យគ្ឃោ អាគន្ត្វា ឯកេកំ ភិក្ខុំ គហេត្វា គច្ឆតិ. ន កោចិ ‘‘មំ ព្យគ្ឃោ គណ្ហី’’តិ វាចម្បិ និច្ឆារេសិ. ឯវំ បញ្ចសុ ទសសុ ភិក្ខូសុ ខាទិតេសុ ឧបោសថទិវសេ ‘‘ឥតរេ, អាវុសោ, កុហិ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ញត្វា ច ‘‘ឥទានិ គហិតេន, គហិតោម្ហីតិ វត្តព្ព’’ន្តិ វត្វា វិហរិំសុ.

អថ អញ្ញតរំ ទហរភិក្ខុំ បុរិមនយេនេវ ព្យគ្ឃោ គណ្ហិ. សោ ‘‘ព្យគ្ឃោ, ភន្តេ’’តិ អាហ. ភិក្ខូ កត្តរទណ្ឌេ ច ឧក្កាយោ ច គហេត្វា មោចេស្សាមាតិ អនុពន្ធិំសុ. ព្យគ្ឃោ ភិក្ខូនំ អគតិំ ឆិន្នតដដ្ឋានំ ¶ អារុយ្ហ តំ ភិក្ខុំ បាទង្គុដ្ឋកតោ បដ្ឋាយ ខាទិតុំ អារភិ. ឥតរេបិ ‘‘ឥទានិ ¶ , សប្បុរិស, អម្ហេហិ កត្តព្ពំ នត្ថិ, ភិក្ខូនំ វិសេសោ នាម ឯវរូបេ ឋានេ បញ្ញាយតី’’តិ អាហំសុ. សោ ព្យគ្ឃមុខេ និបន្នោវ តំ វេទនំ វិក្ខម្ភេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេន្តោ យាវ គោប្ផកា ខាទិតសមយេ សោតាបន្នោ ហុត្វា, យាវ ជណ្ណុកា ខាទិតសមយេ សកទាគាមី, យាវ នាភិយា ខាទិតសមយេ អនាគាមី ហុត្វា, ហទយរូបេ អខាទិតេយេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘សីលវា ¶ វតសម្បន្នោ, បញ្ញវា សុសមាហិតោ;

មុហុត្តំ បមាទមន្វាយ, ព្យគ្ឃេនោរុទ្ធមានសោ.

បញ្ជរស្មិំ គហេត្វាន, សិលាយ ឧបរីកតោ;

កាមំ ខាទតុ មំ ព្យគ្ឃោ, ភក្ខោ កាយោ អមិត្តានំ;

បដិលទ្ធេ កម្មដ្ឋានេ, មរណំ ហេហិតិ ភទ្ទក’’ន្តិ.

អបរោបិ បីតមល្លត្ថេរោ នាម គិហិកាលេ តីសុ រជ្ជេសុ បដាកំ គហេត្វា តម្ពបណ្ណិទីបំ អាគម្ម រាជានំ ទិស្វា រញ្ញា កតានុគ្គហោ ឯកទិវសំ កិលញ្ជកាបណសាលទ្វារេន គច្ឆន្តោ ‘‘រូបំ, ភិក្ខវេ, ន តុម្ហាកំ, តំ បជហថ, តំ វោ បហីនំ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ ភវិស្សតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៣៣-៣៤) នតុម្ហាកវគ្គំ សុត្វា ចិន្តេសិ ‘‘នេវ កិរ រូបំ អត្តនោ, ន វេទនា’’តិ. សោ តំយេវ អង្កុសំ កត្វា និក្ខមិត្វា មហាវិហារំ គន្ត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា បព្ពជិតោ ឧបសម្បន្នោ ទ្វេមាតិកា បគុណំ កត្វា តិំស ភិក្ខូ គហេត្វា គពលវាលិយអង្គណំ គន្ត្វា សមណធម្មមកាសិ. បាទេសុ អវហន្តេសុ ជណ្ណុកេហិ ចង្កមតិ. តមេនំ រត្តិំ ឯកោ មិគលុទ្ទកោ មិគោតិ មញ្ញមានោ សត្តិយា បហរិ. សត្តិ វិនិវិជ្ឈិត្វា គតា. សោ តំ សត្តិំ ហរាបេត្វា បហារមុខានិ តិណវដ្ដិយា បូរាបេត្វា បាសាណបិដ្ឋិយំ អត្តានំ និសីទាបេត្វា ឱកាសំ ការេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា ឧក្កាសិតសទ្ទេន អាគតានំ ភិក្ខូនំ ព្យាករិត្វា ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘ភាសិតំ ¶ ពុទ្ធសេដ្ឋស្ស, សព្ពលោកគ្គវាទិនោ;

ន តុម្ហាកមិទំ រូបំ, តំ ជហេយ្យាថ ភិក្ខវោ.

អនិច្ចា ¶ វត សង្ខារា, ឧប្បាទវយធម្មិនោ;

ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈន្តិ, តេសំ វូបសមោ សុខោ’’តិ.

អថ នំ ភិក្ខូ អាហំសុ ‘‘សចេ, ភន្តេ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ អរោគោ អភវិស្សា, អទ្ធា តេ មុទ្ធមត្ថកេ ¶ ហត្ថំ បសារេត្វា សីសំ បរាមសេយ្យា’’តិ. ឯត្តាវតា អយំ មគ្គោ តិស្សត្ថេរាទីនំ វិយ ទុក្ខស្ស អត្ថង្គមាយ សំវត្តតិ.

សក្កោ បន ទេវានមិន្ទោ អត្តនោ បញ្ចវិធំ បុព្ពនិមិត្តំ ទិស្វា មរណភយសន្តជ្ជិតោ ទោមនស្សជាតោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆិ. សោ ឧបេក្ខាបញ្ហវិស្សជ្ជនាវសានេ អសីតិសហស្សាហិ ទេវតាហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ. សា ចស្ស ឧបបត្តិ បុន បាកតិកាវ អហោសិ.

សុព្រហ្មាបិ ទេវបុត្តោ អច្ឆរាសហស្សបរិវារោ សគ្គសម្បត្តិំ អនុភោតិ, តត្ថ បញ្ចសតា អច្ឆរាយោ រុក្ខតោ បុប្ផានិ ឱចិនន្តិយោ ចវិត្វា និរយេ ឧបបន្នា. សោ ‘‘កិំ ឥមា ចិរាយន្តី’’តិ ឧបធារេន្តោ តាសំ និរយេ និព្ពត្តភាវំ ទិស្វា ‘‘កិត្តកំ នុ ខោ មម អាយូ’’តិ ឧបបរិក្ខន្តោ អត្តនោបិ អាយុបរិក្ខយំ វិទិត្វា តត្ថេវ និរយេ និព្ពត្តនភាវំ ទិស្វា ភីតោ អតិវិយ ទោមនស្សជាតោ ហុត្វា ‘‘ឥមំ មេ ទោមនស្សំ សត្ថា វិនយិស្សតិ ន អញ្ញោ’’តិ អវសេសា បញ្ចសតា អច្ឆរាយោ គហេត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆិ –

‘‘និច្ចំ ឧត្រស្តមិទំ ចិត្តំ, និច្ចំ ឧព្ពិគ្គិទំ មនោ;

អនុប្បន្នេសុ កិច្ឆេសុ, អថោ ឧប្បតិតេសុ ច;

សចេ អត្ថិ អនុត្រស្តំ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ. (សំ. និ. ១.៩៨);

‘‘នាញ្ញត្រ ពោជ្ឈា តបសា, នាញ្ញត្រិន្ទ្រិយសំវរា;

នាញ្ញត្រ សព្ពនិស្សគ្គា, សោត្ថិំ បស្សាមិ បាណិន’’ន្តិ. (សំ. និ. ១.៩៨);

សោ ¶ ទេសនាបរិយោសានេ បញ្ចហិ អច្ឆរាសតេហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ តំ សម្បត្តិំ ¶ ថាវរំ កត្វា ទេវលោកមេវ អគមាសីតិ ¶ . ឯវមយំ មគ្គោ ភាវិតោ សក្កាទីនំ វិយ ទោមនស្សស្ស អត្ថង្គមាយ សំវត្តតីតិ វេទិតព្ពោ.

ញាយស្ស អធិគមាយាតិ ញាយោ វុច្ចតិ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ, តស្ស អធិគមាយ, បត្តិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. អយញ្ហិ បុព្ពភាគេ លោកិយោ សតិបដ្ឋានមគ្គោ ភាវិតោ លោកុត្តរស្ស មគ្គស្ស អធិគមាយ សំវត្តតិ. តេនាហ ‘‘ញាយស្ស អធិគមាយា’’តិ. និព្ពានស្ស សច្ឆិកិរិយាយាតិ តណ្ហាវានវិរហិតត្តា និព្ពានន្តិ លទ្ធនាមស្ស អមតស្ស សច្ឆិកិរិយាយ, អត្តបច្ចក្ខតាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. អយញ្ហិ មគ្គោ ភាវិតោ អនុបុព្ពេន និព្ពានសច្ឆិកិរិយំ សាធេតិ. តេនាហ ‘‘និព្ពានស្ស សច្ឆិកិរិយាយា’’តិ.

តត្ថ កិញ្ចាបិ ‘‘សត្តានំ វិសុទ្ធិយា’’តិ វុត្តេ សោកសមតិក្កមាទីនិ អត្ថតោ សិទ្ធានេវ ហោន្តិ, ឋបេត្វា បន សាសនយុត្តិកោវិទេ អញ្ញេសំ ន បាកដានិ, ន ច ភគវា បឋមំ សាសនយុត្តិកោវិទំ ជនំ កត្វា បច្ឆា ធម្មំ ទេសេតិ. តេន តេនេវ បន សុត្តេន តំ តំ អត្ថំ ញាបេតិ. តស្មា ឥធ យំ យំ អត្ថំ ឯកាយនមគ្គោ សាធេតិ, តំ តំ បាកដំ កត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘សោកបរិទេវានំ សមតិក្កមាយា’’តិអាទិមាហ. យស្មា វា យា សត្តានំ វិសុទ្ធិ ឯកាយនមគ្គេន សំវត្តតិ, សា សោកបរិទេវានំ សមតិក្កមេន ហោតិ, សោកបរិទេវានំ សមតិក្កមោ ទុក្ខទោមនស្សានំ អត្ថង្គមេន, ទុក្ខទោមនស្សានំ អត្ថង្គមោ ញាយស្សាធិគមេន, ញាយស្សាធិគមោ និព្ពានស្ស សច្ឆិកិរិយាយ. តស្មា ឥមម្បិ កមំ ទស្សេន្តោ ‘‘សត្តានំ វិសុទ្ធិយា’’តិ វត្វា ‘‘សោកបរិទេវានំ សមតិក្កមាយា’’តិអាទិមាហ.

អបិច វណ្ណភណនមេតំ ឯកាយនមគ្គស្ស. យថេវ ហិ ភគវា ‘‘ធម្មំ វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមិ អាទិកល្យាណំ មជ្ឈេកល្យាណំ បរិយោសានកល្យាណំ សាត្ថំ សព្យញ្ជនំ កេវលបរិបុណ្ណំ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ បកាសេស្សាមិ, យទិទំ ឆឆក្កានី’’តិ (ម. និ. ៣.៤២០) ឆឆក្កទេសនាយ អដ្ឋហិ បទេហិ វណ្ណំ អភាសិ, យថា ច អរិយវំសទេសនាយ ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, អរិយវំសា អគ្គញ្ញា រត្តញ្ញា វំសញ្ញា បោរាណា អសំកិណ្ណា អសំកិណ្ណបុព្ពា ន ¶ សំកីយន្តិ, ន សំកីយិស្សន្តិ, អប្បដិកុដ្ឋា សមណេហិ ព្រាហ្មណេហិ វិញ្ញូហី’’តិ ¶ (អ. និ. ៤.២៨) នវហិ ¶ បទេហិ វណ្ណំ អភាសិ, ឯវំ ឥមស្សបិ ឯកាយនមគ្គស្ស សត្តានំ វិសុទ្ធិយាតិអាទីហិ សត្តហិ បទេហិ វណ្ណំ អភាសិ.

កស្មា ឥតិ ចេ? តេសំ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហជននត្ថំ. វណ្ណភាសនញ្ហិ សុត្វា តេ ភិក្ខូ ‘‘អយំ កិរ មគ្គោ ហទយសន្តាបភូតំ សោកំ, វាចាវិប្បលាបភូតំ បរិទេវំ, កាយិកអសាតភូតំ ទុក្ខំ, ចេតសិកអសាតភូតំ ទោមនស្សន្តិ ចត្តារោ ឧបទ្ទវេ ហនតិ, វិសុទ្ធិំ ញាយំ និព្ពានន្តិ តយោ វិសេសេ អាវហតី’’តិ ឧស្សាហជាតា ឥមំ ធម្មទេសនំ ឧគ្គហេតព្ពំ បរិយាបុណិតព្ពំ ធារេតព្ពំ វាចេតព្ពំ, ឥមញ្ច មគ្គំ ភាវេតព្ពំ មញ្ញិស្សន្តិ. ឥតិ តេសំ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហជននត្ថំ វណ្ណំ អភាសិ, កម្ពលវាណិជាទយោ កម្ពលាទីនំ វណ្ណំ វិយ.

យថា ហិ សតសហស្សគ្ឃនិកបណ្ឌុកម្ពលវាណិជេន កម្ពលំ គណ្ហថាតិ ឧគ្ឃោសិតេបិ អសុកកម្ពលោតិ ន តាវ មនុស្សា ជានន្តិ. កេសកម្ពលវាលកម្ពលាទយោបិ ហិ ទុគ្គន្ធា ខរសម្ផស្សា កម្ពលាត្វេវ វុច្ចន្តិ. យទា បន តេន គន្ធារកោ រត្តកម្ពលោ សុខុមោ ឧជ្ជលោ សុខសម្ផស្សោតិ ឧគ្ឃោសិតំ ហោតិ, តទា យេ បហោន្តិ, តេ គណ្ហន្តិ. យេ ន បហោន្តិ, តេបិ ទស្សនកាមា ហោន្តិ, ឯវមេវំ ‘‘ឯកាយនោ អយំ, ភិក្ខវេ, មគ្គោ’’តិ វុត្តេបិ អសុកមគ្គោតិ ន តាវ បាកដោ ហោតិ. នានប្បការកា ហិ អនិយ្យានមគ្គាបិ មគ្គាត្វេវ វុច្ចន្តិ. ‘‘សត្តានំ វិសុទ្ធិយា’’តិអាទិម្ហិ បន វុត្តេ ‘‘អយំ កិរ មគ្គោ ចត្តារោ ឧបទ្ទវេ ហនតិ, តយោ វិសេសេ អាវហតី’’តិ ឧស្សាហជាតា ឥមំ ធម្មទេសនំ ឧគ្គហេតព្ពំ បរិយាបុណិតព្ពំ ធារេតព្ពំ វាចេតព្ពំ, ឥមញ្ច មគ្គំ ភាវេតព្ពំ មញ្ញិស្សន្តីតិ វណ្ណំ ភាសន្តោ ‘‘សត្តានំ វិសុទ្ធិយា’’តិអាទិមាហ. យថា ច សតសហស្សគ្ឃនិកបណ្ឌុកម្ពលវាណិជោបមា, ឯវំ រត្តជម្ពុនទសុវណ្ណឧទកប្បសាទកមណិរតនសុវិសុទ្ធមុត្តារតនធោតបវាឡាទិវាណិជូបមាទយោបេត្ថ អាហរិតព្ពា.

យទិទន្តិ និបាតោ, យេ ឥមេតិ អយមស្ស អត្ថោ. ចត្តារោតិ គណនបរិច្ឆេទោ, តេន ន តតោ ហេដ្ឋា ន ឧទ្ធន្តិ សតិបដ្ឋានបរិច្ឆេទំ ទីបេតិ. សតិបដ្ឋានាតិ តយោ សតិបដ្ឋានា សតិគោចរោបិ, តិធា បដិបន្នេសុ សាវកេសុ ¶ សត្ថុនោ បដិឃានុនយវីតិវត្តតាបិ, សតិបិ. ‘‘ចតុន្នំ ¶ , ភិក្ខវេ, សតិបដ្ឋានានំ សមុទយញ្ច អត្ថង្គមញ្ច ទេសេស្សាមិ, តំ សុណាថ…បេ…. កោ ច, ភិក្ខវេ, កាយស្ស សមុទយោ? អាហារសមុទយា កាយសមុទយោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៣.៤០៨) ហិ ¶ សតិគោចរោ សតិបដ្ឋានន្តិ វុច្ចតិ. តថា ‘‘កាយោ បដ្ឋានំ, នោ សតិ. សតិ បដ្ឋានញ្ចេវ សតិ ចា’’តិអាទីសុបិ (បដិ. ម. ៣.៣៥). តស្សត្ថោ – បតិដ្ឋាតិ អស្មិន្តិ បដ្ឋានំ. កា បតិដ្ឋាតិ? សតិ. សតិយា បដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានំ. បធានដ្ឋានន្តិ វា បដ្ឋានំ. សតិយា បដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានំ, ហត្ថិដ្ឋានអស្សដ្ឋានាទីនិ វិយ. ‘‘តយោ សតិបដ្ឋានា, យទរិយោ សេវតិ, យទរិយោ សេវមានោ សត្ថា គណមនុសាសិតុមរហតី’’តិ (ម. និ. ៣.៣១១) ឯត្ថាបិ តិធា បដិបន្នេសុ សាវកេសុ សត្ថុនោ បដិឃានុនយវីតិវត្តតា ‘‘សតិបដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តា. តស្សត្ថោ – បដ្ឋបេតព្ពតោ បដ្ឋានំ, បវត្តយិតព្ពតោតិ អត្ថោ. កេន បដ្ឋបេតព្ពតោតិ? សតិយា. សតិយា បដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានន្តិ. ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា ភាវិតា ពហុលីកតា សត្ត ពោជ្ឈង្គេ បរិបូរេន្តី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៥.៩៨៩) បន សតិយេវ ‘‘សតិបដ្ឋាន’’ន្តិ វុច្ចតិ. តស្សត្ថោ – បតិដ្ឋាតីតិ បដ្ឋានំ, ឧបដ្ឋាតិ ឱក្កន្តិត្វា បក្ខន្ទិត្វា បវត្តតីតិ អត្ថោ. សតិយេវ បដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានំ. អថ វា សរណដ្ឋេន សតិ, ឧបដ្ឋានដ្ឋេន បដ្ឋានំ. ឥតិ សតិ ច សា បដ្ឋានញ្ចាតិបិ សតិបដ្ឋានំ. ឥទមិធ អធិប្បេតំ.

យទិ ឯវំ, កស្មា ‘‘សតិបដ្ឋានា’’តិ ពហុវចនំ? សតិពហុត្តា. អារម្មណភេទេន ហិ ពហុកា ឯតា សតិយោ. អថ មគ្គោតិ កស្មា ឯកវចនំ? មគ្គដ្ឋេន ឯកត្តា. ចតស្សោបិ ហិ ឯតា សតិយោ មគ្គដ្ឋេន ឯកត្តំ គច្ឆន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘មគ្គោតិ កេនដ្ឋេន មគ្គោ? និព្ពានគមនដ្ឋេន, និព្ពានត្ថិកេហិ មគ្គនីយដ្ឋេន ចា’’តិ. ចតស្សោបិ ចេតា អបរភាគេ កាយាទីសុ អារម្មណេសុ កិច្ចំ សាធយមានា និព្ពានំ គច្ឆន្តិ. អាទិតោ បដ្ឋាយ ច និព្ពានត្ថិកេហិ មគ្គីយន្តិ, តស្មា ចតស្សោបិ ឯកោ មគ្គោតិ វុច្ចន្តិ ¶ . ឯវញ្ច សតិ វចនានុសន្ធិនា សានុសន្ធិកាវ ទេសនា ហោតិ, ‘‘មារសេនប្បមទ្ទនំ វោ, ភិក្ខវេ, មគ្គំ ទេសេស្សាមិ, តំ សុណាថ…បេ… កតមោ ច, ភិក្ខវេ, មារសេនប្បមទ្ទនោ មគ្គោ? យទិទំ សត្តពោជ្ឈង្គា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៥.២២៤) វិយ ហិ យថា មារសេនប្បមទ្ទនោតិ ច សត្តពោជ្ឈង្គាតិ ច អត្ថតោ ¶ ឯកំ, ព្យញ្ជនមេវេត្ថ នានំ. ឯវំ ឯកាយនមគ្គោតិ ច ចត្តារោ សតិបដ្ឋានាតិ ច អត្ថតោ ឯកំ, ព្យញ្ជនមេវេត្ថ នានំ. តស្មា មគ្គដ្ឋេន ឯកត្តា ឯកវចនំ, អារម្មណភេទេន សតិពហុត្តា ពហុវចនំ វេទិតព្ពំ.

កស្មា បន ភគវតា ចត្តារោវ សតិបដ្ឋានា វុត្តា អនូនា អនធិកាតិ? វេនេយ្យហិតត្តា ¶ . តណ្ហាចរិតទិដ្ឋិចរិតសមថយានិកវិបស្សនាយានិកេសុ ហិ មន្ទតិក្ខវសេន ទ្វេធា ទ្វេធា បវត្តេសុ វេនេយ្យេសុ មន្ទស្ស តណ្ហាចរិតស្ស ឱឡារិកំ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ វិសុទ្ធិមគ្គោ, តិក្ខស្ស សុខុមំ វេទនានុបស្សនំ សតិបដ្ឋានំ. ទិដ្ឋិចរិតស្សាបិ មន្ទស្ស នាតិប្បភេទគតំ ចិត្តានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ វិសុទ្ធិមគ្គោ, តិក្ខស្ស អតិប្បភេទគតំ ធម្មានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ. សមថយានិកស្ស ច មន្ទស្ស អកិច្ឆេន អធិគន្តព្ពនិមិត្តំ បឋមំ សតិបដ្ឋានំ វិសុទ្ធិមគ្គោ, តិក្ខស្ស ឱឡារិការម្មណេ អសណ្ឋហនតោ ទុតិយំ. វិបស្សនាយានិកស្សបិ មន្ទស្ស នាតិប្បភេទគតារម្មណំ តតិយំ, តិក្ខស្ស អតិប្បភេទគតារម្មណំ ចតុត្ថំ. ឥតិ ចត្តារោវ វុត្តា អនូនា អនធិកាតិ.

សុភសុខនិច្ចអត្តភាវវិបល្លាសបហានត្ថំ វា. កាយោ ហិ អសុភោ, តត្ថ ច សុភវិបល្លាសវិបល្លត្ថា សត្តា, តេសំ តត្ថ អសុភភាវទស្សនេន តស្ស វិបល្លាសស្ស បហានត្ថំ បឋមំ សតិបដ្ឋានំ វុត្តំ. សុខំ និច្ចំ អត្តាតិ គហិតេសុបិ ច វេទនាទីសុ វេទនា ទុក្ខា, ចិត្តំ អនិច្ចំ, ធម្មា អនត្តា, តេសុ ច សុខនិច្ចអត្តវិបល្លាសវិបល្លត្ថា សត្តា, តេសំ តត្ថ ទុក្ខាទិភាវទស្សនេន តេសំ វិបល្លាសានំ បហានត្ថំ សេសានិ តីណិ វុត្តានីតិ ឯវំ សុភសុខនិច្ចអត្តភាវវិបល្លាសបហានត្ថំ វា ចត្តារោវ វុត្តា អនូនា អនធិកាតិ វេទិតព្ពា.

ន កេវលញ្ច វិបល្លាសបហានត្ថមេវ, អថ ខោ ចតុរោឃយោគាសវគន្ថឧបាទានអគតិបហានត្ថម្បិ ¶ ចតុព្ពិធាហារបរិញ្ញត្ថញ្ច ចត្តារោវ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. អយំ តាវ បករណនយោ.

អដ្ឋកថាយំ បន សរណវសេន ចេវ ឯកត្តសមោសរណវសេន ច ឯកមេវ សតិបដ្ឋានំ អារម្មណវសេន ចត្តារោតិ ឯតទេវ វុត្តំ. យថា ហិ ចតុទ្វារេ នគរេ បាចីនតោ អាគច្ឆន្តា បាចីនទិសាយ ឧដ្ឋានកំ ភណ្ឌំ គហេត្វា បាចីនទ្វារេន នគរមេវ បវិសន្តិ, ទក្ខិណតោ បច្ឆិមតោ ឧត្តរតោ អាគច្ឆន្តា ឧត្តរទិសាយ ឧដ្ឋានកំ ភណ្ឌំ គហេត្វា ឧត្តរទ្វារេន នគរមេវ បវិសន្តិ, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ. នគរំ វិយ ហិ និព្ពានមហានគរំ ¶ . ទ្វារំ វិយ អដ្ឋង្គិកោ លោកុត្តរមគ្គោ. បាចីនទិសាទយោ វិយ កាយាទយោ.

យថា ¶ បាចីនតោ អាគច្ឆន្តា បាចីនទិសាយ ឧដ្ឋានកំ ភណ្ឌំ គហេត្វា បាចីនទ្វារេន នគរមេវ បវិសន្តិ, ឯវំ កាយានុបស្សនាមុខេន អាគច្ឆន្តា ចុទ្ទសវិធេន កាយានុបស្សនំ ភាវេត្វា កាយានុបស្សនាភាវនានុភាវនិព្ពត្តេន អរិយមគ្គេន ឯកំ និព្ពានមេវ ឱសរន្តិ.

យថា ទក្ខិណតោ អាគច្ឆន្តា ទក្ខិណទិសាយ ឧដ្ឋានកំ ភណ្ឌំ គហេត្វា ទក្ខិណទ្វារេន នគរមេវ បវិសន្តិ, ឯវំ វេទនានុបស្សនាមុខេន អាគច្ឆន្តា នវវិធេន វេទនានុបស្សនំ ភាវេត្វា វេទនានុបស្សនាភាវនានុភាវនិព្ពត្តេន អរិយមគ្គេន ឯកំ និព្ពានមេវ ឱសរន្តិ.

យថា បច្ឆិមតោ អាគច្ឆន្តា បច្ឆិមទិសាយ ឧដ្ឋានកំ ភណ្ឌំ គហេត្វា បច្ឆិមទ្វារេន នគរមេវ បវិសន្តិ, ឯវំ ចិត្តានុបស្សនាមុខេន អាគច្ឆន្តា សោឡសវិធេន ចិត្តានុបស្សនំ ភាវេត្វា ចិត្តានុបស្សនាភាវនានុភាវនិព្ពត្តេន អរិយមគ្គេន ឯកំ និព្ពានមេវ ឱសរន្តិ.

យថា ឧត្តរតោ អាគច្ឆន្តា ឧត្តរទិសាយ ឧដ្ឋានកំ ភណ្ឌំ គហេត្វា ឧត្តរទ្វារេន នគរមេវ បវិសន្តិ, ឯវំ ធម្មានុបស្សនាមុខេន អាគច្ឆន្តា បញ្ចវិធេន ធម្មានុបស្សនំ ភាវេត្វា ធម្មានុបស្សនាភាវនានុភាវនិព្ពត្តេន អរិយមគ្គេន ឯកំ និព្ពានមេវ ឱសរន្តិ.

ឯវំ សរណវសេន ចេវ ឯកត្តសមោសរណវសេន ច ឯកមេវ សតិបដ្ឋានំ អារម្មណវសេន ចត្តារោវ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា.

កតមេ ¶ ចត្តារោតិ កថេតុកម្យតា បុច្ឆា. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. ភិក្ខវេតិ ធម្មបដិគ្គាហកបុគ្គលាលបនមេតំ. ភិក្ខូតិ បដិបត្តិសម្បាទកបុគ្គលនិទស្សនមេតំ. អញ្ញេបិ ច ទេវមនុស្សា បដិបត្តិំ សម្បាទេន្តិយេវ, សេដ្ឋត្តា បន បដិបត្តិយា ភិក្ខុភាវទស្សនតោ ច, ‘‘ភិក្ខូ’’តិ អាហ. ភគវតោ ហិ អនុសាសនិំ សម្បដិច្ឆន្តេសុ ភិក្ខុ សេដ្ឋោ, សព្ពប្បការាយ អនុសាសនិយា ភាជនភាវតោ, តស្មា សេដ្ឋត្តា ‘‘ភិក្ខូ’’តិ អាហ. តស្មិំ គហិតេ បន សេសា គហិតាវ ហោន្តិ រាជគមនាទីសុ រាជគ្គហណេន សេសបរិសា វិយ. យោ ច ឥមំ បដិបត្តិំ បដិបជ្ជតិ, សោ ភិក្ខុ នាម ហោតីតិ ¶ បដិបត្តិយា ភិក្ខុភាវទស្សនតោបិ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ អាហ ¶ . បដិបន្នកោ ហិ ទេវោ វា ហោតុ មនុស្សោ វា, ‘‘ភិក្ខូ’’តិ សង្ខំ គច្ឆតិយេវ. យថាហ –

សោ ព្រាហ្មណោ សោ សមណោ ស ភិក្ខូ’’តិ. (ធ. ប. ១៤២);

កាយេតិ រូបកាយេ. រូបកាយោ ហិ ឥធ អង្គបច្ចង្គានំ កេសាទីនញ្ច ធម្មានំ សមូហដ្ឋេន ហត្ថិកាយរថកាយាទយោ វិយ កាយោតិ អធិប្បេតោ. យថា ច សមូហដ្ឋេន, ឯវំ កុច្ឆិតានំ អាយដ្ឋេន. កុច្ឆិតានញ្ហិ បរមជេគុច្ឆានំ សោ អាយោតិបិ កាយោ. អាយោតិ ឧប្បត្តិទេសោ. តត្រាយំ វចនត្ថោ, អាយន្តិ តតោតិ អាយោ. កេ អាយន្តិ? កុច្ឆិតា កេសាទយោ. ឥតិ កុច្ឆិតានំ អាយោតិ កាយោ. កាយានុបស្សីតិ កាយមនុបស្សនសីលោ, កាយំ វា អនុបស្សមានោ.

‘‘កាយេ’’តិ ច វត្វាបិ បុន ‘‘កាយានុបស្សី’’តិ ទុតិយំ កាយគ្គហណំ អសម្មិស្សតោ វវត្ថានឃនវិនិព្ភោគាទិទស្សនត្ថំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. តេន ន កាយេ វេទនានុបស្សី វា, ចិត្តធម្មានុបស្សី វា, អថ ខោ កាយានុបស្សីយេវាតិ កាយសង្ខាតេ វត្ថុស្មិំ កាយានុបស្សនាការស្សេវ ទស្សនេន អសម្មិស្សតោ វវត្ថានំ ទស្សិតំ ហោតិ. តថា ន កាយេ អង្គបច្ចង្គវិមុត្តឯកធម្មានុបស្សី, នាបិ កេសលោមាទិវិនិមុត្តឥត្ថិបុរិសានុបស្សី. យោបិ ចេត្ថ កេសលោមាទិកោ ភូតុបាទាយសមូហសង្ខាតោ កាយោ ¶ , តត្ថបិ ន ភូតុបាទាយវិនិមុត្តឯកធម្មានុបស្សី, អថ ខោ រថសម្ភារានុបស្សកោ វិយ អង្គបច្ចង្គសមូហានុបស្សី, នគរាវយវានុបស្សកោ វិយ កេសលោមាទិសមូហានុបស្សី, កទលិក្ខន្ធបត្តវដ្ដិវិនិព្ភុជនកោ វិយ រិត្តមុដ្ឋិវិនិវេឋកោ វិយ ច ភូតុបាទាយសមូហានុបស្សីយេវាតិ នានប្បការតោ សមូហវសេនេវ កាយសង្ខាតស្ស វត្ថុនោ ទស្សនេន ឃនវិនិព្ភោគោ ទស្សិតោ ហោតិ. ន ហេត្ថ យថាវុត្តសមូហវិនិមុត្តោ កាយោ វា ឥត្ថី វា បុរិសោ វា អញ្ញោ វា កោចិ ធម្មោ ទិស្សតិ ¶ , យថាវុត្តធម្មសមូហមត្តេយេវ បន តថា តថា សត្តា មិច្ឆាភិនិវេសំ ករោន្តិ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘យំ ¶ បស្សតិ ន តំ ទិដ្ឋំ, យំ ទិដ្ឋំ តំ ន បស្សតិ;

អបស្សំ ពជ្ឈតេ មូឡ្ហោ, ពជ្ឈមានោ ន មុច្ចតី’’តិ. –

ឃនវិនិព្ភោគាទិទស្សនត្ថន្តិ វុត្តំ. អាទិសទ្ទេន ចេត្ថ អយម្បិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ – អយញ្ហិ ឯកស្មិំ កាយេ កាយានុបស្សីយេវ, ន អញ្ញធម្មានុបស្សី. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថា អនុទកភូតាយបិ មរីចិយា ឧទកានុបស្សិនោ ហោន្តិ, ន ឯវំ អនិច្ចទុក្ខានត្តអសុភភូតេយេវ ឥមស្មិំ កាយេ និច្ចសុខអត្តសុភភាវានុបស្សី, អថ ខោ កាយានុបស្សី អនិច្ចទុក្ខានត្តអសុភាការសមូហានុបស្សីយេវាតិ. អថ វា យ្វាយំ បរតោ ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អរញ្ញគតោ វា…បេ… សោ សតោវ អស្សសតី’’តិអាទិនា នយេន អស្សាសបស្សាសាទិចុណ្ណិកជាតអដ្ឋិកបរិយោសានោ កាយោ វុត្តោ, យោ ច ‘‘ឥធេកច្ចោ បថវិកាយំ អនិច្ចតោ អនុបស្សតិ អាបោកាយំ តេជោកាយំ វាយោកាយំ កេសកាយំ លោមកាយំ ឆវិកាយំ ចម្មកាយំ មំសកាយំ រុហិរកាយំ នហារុកាយំ អដ្ឋិកាយំ អដ្ឋិមិញ្ជកាយ’’ន្តិ បដិសម្ភិទាយំ (បដិ. ម. ៣.៣៥) កាយោ វុត្តោ, តស្ស សព្ពស្ស ឥមស្មិំយេវ កាយេ អនុបស្សនតោ ‘‘កាយេ កាយានុបស្សី’’តិ ឯវម្បិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

អថ វា កាយេ អហន្តិ វា មមន្តិ វា ឯវំ គហេតព្ពស្ស យស្ស កស្សចិ អននុបស្សនតោ តស្ស តស្សេវ បន កេសាលោមាទិកស្ស នានាធម្មសមូហស្ស អនុបស្សនតោ កាយេ កេសាទិធម្មសមូហសង្ខាតកាយានុបស្សីតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អបិច ‘‘ឥមស្មិំ កាយេ អនិច្ចតោ អនុបស្សតិ, នោ និច្ចតោ’’តិអាទិនា នយេន ¶ បដិសម្ភិទាយំ អាគតនយស្ស សព្ពស្សេវ អនិច្ចលក្ខណាទិនោ អាការសមូហសង្ខាតស្ស កាយស្សានុបស្សនតោបិ ‘‘កាយេ កាយានុបស្សី’’តិ ឯវម្បិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

តថា ហិ អយំ កាយេ កាយានុបស្សនាបដិបទំ បដិបន្នោ ភិក្ខុ ឥមំ កាយំ អនិច្ចានុបស្សនាទីនំ សត្តន្នំ អនុបស្សនានំ វសេន អនិច្ចតោ អនុបស្សតិ, នោ និច្ចតោ. ទុក្ខតោ អនុបស្សតិ, នោ សុខតោ. អនត្តតោ ¶ អនុបស្សតិ, នោ អត្តតោ. និព្ពិន្ទតិ, នោ នន្ទតិ. វិរជ្ជតិ, នោ រជ្ជតិ. និរោធេតិ, នោ សមុទេតិ. បដិនិស្សជ្ជតិ, នោ អាទិយតិ. សោ តំ អនិច្ចតោ អនុបស្សន្តោ និច្ចសញ្ញំ បជហតិ, ទុក្ខតោ អនុបស្សន្តោ សុខសញ្ញំ ¶ បជហតិ, អនត្តតោ អនុបស្សន្តោ អត្តសញ្ញំ បជហតិ, និព្ពិន្ទន្តោ នន្ទិំ បជហតិ, វិរជ្ជន្តោ រាគំ បជហតិ, និរោធេន្តោ សមុទយំ បជហតិ, បដិនិស្សជ្ជន្តោ អាទានំ បជហតីតិ វេទិតព្ពោ.

វិហរតីតិ ឥរិយតិ. អាតាបីតិ តីសុ ភវេសុ កិលេសេ អាតាបេតីតិ អាតាបោ, វីរិយស្សេតំ នាមំ. អាតាបោ អស្ស អត្ថីតិ អាតាបី. សម្បជានោតិ សម្បជញ្ញសង្ខាតេន ញាណេន សមន្នាគតោ. សតិមាតិ កាយបរិគ្គាហិកាយ សតិយា សមន្នាគតោ. អយំ បន យស្មា សតិយា អារម្មណំ បរិគ្គហេត្វា បញ្ញាយ អនុបស្សតិ, ន ហិ សតិវិរហិតស្ស អនុបស្សនា នាម អត្ថិ. តេនេវាហ ‘‘សតិញ្ច ខ្វាហំ, ភិក្ខវេ, សព្ពត្ថិកំ វទាមី’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣៤). តស្មា ឯត្ថ ‘‘កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតី’’តិ ឯត្តាវតា កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានកម្មដ្ឋានំ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា យស្មា អនាតាបិនោ អន្តោសង្ខេបោ អន្តរាយករោ ហោតិ, អសម្បជានោ ឧបាយបរិគ្គហេ អនុបាយបរិវជ្ជនេ ច សម្មុយ្ហតិ, មុដ្ឋស្សតិ ឧបាយាបរិច្ចាគេ អនុបាយាបរិគ្គហេ ច អសមត្ថោ ហោតិ, តេនស្ស តំ កម្មដ្ឋានំ ន សម្បជ្ជតិ, តស្មា យេសំ ធម្មានំ អានុភាវេន តំ សម្បជ្ជតិ. តេសំ ទស្សនត្ថំ ‘‘អាតាបី សម្បជានោ សតិមាតិ ឥទំ វុត្ត’’ន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឥតិ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ សម្បយោគង្គញ្ចស្ស ទស្សេត្វា ឥទានិ បហានង្គំ ទស្សេតុំ វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សន្តិ វុត្តំ. តត្ថ វិនេយ្យាតិ តទង្គវិនយេន វា វិក្ខម្ភនវិនយេន វា វិនយិត្វា. លោកេតិ តស្មិំយេវ ¶ កាយេ. កាយោ ហិ ឥធ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោតិ អធិប្បេតោ. យស្មា បនស្ស ន កាយមត្តេយេវ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ បហីយតិ, វេទនាទីសុបិ បហីយតិយេវ, តស្មា ‘‘បញ្ចបិ ឧបាទានក្ខន្ធា លោកោ’’តិ វិភង្គេ (វិភ. ៣៦២) វុត្តំ. លោកសង្ខាតត្តា វា តេសំ ធម្មានំ អត្ថុទ្ធារនយេនេតំ វុត្តំ. យំ បនាហ ‘‘តត្ថ កតមោ លោកោ? ស្វេវ កាយោ លោកោ’’តិ. អយមេវេត្ថ អត្ថោ, តស្មិំ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ វិនេយ្យាតិ ឯវំ សម្ពន្ធោ ទដ្ឋព្ពោ. យស្មា បនេត្ថ អភិជ្ឈាគហណេន កាមច្ឆន្ទោ ¶ , ទោមនស្សគ្គហណេន ព្យាបាទោ សង្គហំ គច្ឆតិ, តស្មា នីវរណបរិយាបន្នពលវធម្មទ្វយទស្សនេន នីវរណប្បហានំ វុត្តំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

វិសេសេន ¶ ចេត្ថ អភិជ្ឈាវិនយេន កាយសម្បត្តិមូលកស្ស អនុរោធស្ស, ទោមនស្សវិនយេន បន កាយវិបត្តិមូលកស្ស វិរោធស្ស, អភិជ្ឈាវិនយេន ច កាយេ អភិរតិយា, ទោមនស្សវិនយេន កាយភាវនាយ អនភិរតិយា, អភិជ្ឈាវិនយេន កាយេ អភូតានំ សុភសុខភាវាទីនំ បក្ខេបស្ស, ទោមនស្សវិនយេន ច កាយេ ភូតានំ អសុភាសុខភាវាទីនំ អបនយនស្ស ច បហានំ វុត្តំ. តេន យោគាវចរស្ស យោគានុភាវោ យោគសមត្ថតា ច ទីបិតា ហោតិ. យោគានុភាវោ ហិ ឯស, យទិទំ អនុរោធវិរោធវិប្បមុត្តោ អរតិរតិសហោ អភូតបក្ខេបភូតាបនយនវិរហិតោ ច ហោតិ. អនុរោធវិរោធវិប្បមុត្តោ ចេស អរតិរតិសហោ អភូតំ អបក្ខិបន្តោ ភូតញ្ច អនបនេន្តោ យោគសមត្ថោ ហោតីតិ.

អបរោ នយោ ‘‘កាយេ កាយានុបស្សី’’តិ ឯត្ថ អនុបស្សនាយ កម្មដ្ឋានំ វុត្តំ. ‘‘វិហរតី’’តិ ឯត្ថ វុត្តវិហារេន កម្មដ្ឋានិកស្ស កាយបរិហរណំ. ‘‘អាតាបី’’តិអាទីសុ អាតាបេន សម្មប្បធានំ, សតិសម្បជញ្ញេន សព្ពត្ថិកកម្មដ្ឋានំ, កម្មដ្ឋានបរិហរណូបាយោ វា, សតិយា វា កាយានុបស្សនាវសេន បដិលទ្ធសមថោ, សម្បជញ្ញេន វិបស្សនា, អភិជ្ឈាទោមនស្សវិនយេន ភាវនាផលំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

វិភង្គេ បន ‘‘អនុបស្សី’’តិ តត្ថ កតមា អនុបស្សនា? យា បញ្ញា បជាននា…បេ… សម្មាទិដ្ឋិ. អយំ វុច្ចតិ អនុបស្សនា. ឥមាយ អនុបស្សនាយ ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោ ឧបាគតោ សមុបាគតោ ឧបបន្នោ សម្បន្នោ សមន្នាគតោ. តេន វុច្ចតិ អនុបស្សីតិ.

វិហរតីតិ ឥរិយតិ ¶ វត្តតិ បាលេតិ យបេតិ យាបេតិ ចរតិ វិហរតិ. តេន វុច្ចតិ វិហរតីតិ.

អាតាបីតិ តត្ថ កតមោ អាតាបោ? យោ ចេតសិកោ វីរិយារម្ភោ…បេ… សម្មាវាយាមោ. អយំ វុច្ចតិ អាតាបោ. ឥមិនា អាតាបេន ឧបេតោ ហោតិ…បេ… សមន្នាគតោ. តេន វុច្ចតិ អាតាបីតិ.

សម្បជានោតិ ¶ តត្ថ កតមំ សម្បជញ្ញំ? យា បញ្ញា បជាននា…បេ… សម្មាទិដ្ឋិ. ឥទំ វុច្ចតិ ¶ សម្បជញ្ញំ. ឥមិនា សម្បជញ្ញេន ឧបេតោ ហោតិ…បេ… សមន្នាគតោ. តេន វុច្ចតិ សម្បជានោតិ.

សតិមាតិ តត្ថ កតមា សតិ? យា សតិ អនុស្សតិ…បេ… សម្មាសតិ. អយំ វុច្ចតិ សតិ. ឥមាយ សតិយា ឧបេតោ ហោតិ…បេ… សមន្នាគតោ. តេន វុច្ចតិ សតិមាតិ.

វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សន្តិ តត្ថ កតមោ លោកោ? ស្វេវ កាយោ លោកោ, បញ្ចបិ ឧបាទានក្ខន្ធា លោកោ. អយំ វុច្ចតិ លោកោ. តត្ថ កតមា អភិជ្ឈា? យោ រាគោ សារាគោ អនុនយោ អនុរោធោ នន្ទី នន្ទីរាគោ ចិត្តស្ស សារាគោ, អយំ វុច្ចតិ អភិជ្ឈា. តត្ថ កតមំ ទោមនស្សំ? យំ ចេតសិកំ អសាតំ, ចេតសិកំ ទុក្ខំ, ចេតោសម្ផស្សជំ អសាតំ…បេ… ទុក្ខា វេទនា. ឥទំ វុច្ចតិ ទោមនស្សំ. ឥតិ អយញ្ច អភិជ្ឈា ឥទញ្ច ទោមនស្សំ ឥមម្ហិ លោកេ វិនីតា ហោន្តិ បដិវិនីតា សន្តា វូបសន្តា សមិតា វូបសមិតា អត្ថង្គតា អព្ភត្ថង្គតា អប្បិតា ព្យប្បិតា សោសិតា វិសោសិតា ព្យន្តីកតា, តេន វុច្ចតិ វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សន្តិ (វិភ. ៣៥៦) ឯវមេតេសំ បទានមត្ថោ វុត្តោ. តេន សហ អយំ អដ្ឋកថានយោ យថា សំសន្ទតិ, ឯវំ វេទិតព្ពោ. អយំ តាវ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានុទ្ទេសស្ស អត្ថវណ្ណនា.

វេទនាសុ… ចិត្តេ… ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ…បេ… វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សន្តិ ឯត្ថ បន វេទនានុបស្សីតិ ឯវមាទីសុ វេទនាទីនំ បុន វចនេ បយោជនំ កាយានុបស្សនាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. វេទនាសុ វេទនានុបស្សី, ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី, ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សីតិ ឯត្ថ បន វេទនាតិ តិស្សោ វេទនា, តា ច លោកិយា ឯវ. ចិត្តម្បិ លោកិយំ, តថា ធម្មា. តេសំ វិភាគោ និទ្ទេសវារេ បាកដោ ភវិស្សតិ. កេវលំ បនិធ យថា វេទនា អនុបស្សិតព្ពា, តថា អនុបស្សន្តោ វេទនាសុ វេទនានុបស្សីតិ វេទិតព្ពោ. ឯស នយោ ចិត្តធម្មេសុបិ. កថញ្ច វេទនា អនុបស្សិតព្ពាតិ? សុខា តាវ វេទនា ¶ ទុក្ខតោ, ទុក្ខា សល្លតោ, អទុក្ខមសុខា អនិច្ចតោ. យថាហ –

‘‘យោ ¶ ¶ សុខំ ទុក្ខតោ អទ្ទ, ទុក្ខមទ្ទក្ខិ សល្លតោ;

អទុក្ខមសុខំ សន្តំ, អទក្ខិ នំ អនិច្ចតោ;

ស វេ សម្មទ្ទសោ ភិក្ខុ, ឧបសន្តោ ចរិស្សតី’’តិ. (សំ. និ. ៤.២៥៣);

សព្ពា ឯវ ចេតា ទុក្ខាតិបិ អនុបស្សិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘យំកិញ្ចិ វេទយិតំ, សព្ពំ តំ ទុក្ខស្មិន្តិ វទាមី’’តិ (សំ. និ. ៤.២៥៩). សុខទុក្ខតោបិ ច អនុបស្សិតព្ពា. យថាហ ‘‘សុខា វេទនា ឋិតិសុខា វិបរិណាមទុក្ខា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦៤) សព្ពំ វិត្ថារេតព្ពំ. អបិច អនិច្ចាទិសត្តានុបស្សនាវសេនបិ អនុបស្សិតព្ពា. សេសំ និទ្ទេសវារេយេវ បាកដំ ភវិស្សតិ. ចិត្តធម្មេសុបិ ចិត្តំ តាវ អារម្មណាធិបតិសហជាតភូមិកម្មវិបាកកិរិយាទិនានត្តភេទានំ អនិច្ចាទិសត្តានុបស្សនានំ និទ្ទេសវារេ អាគតសរាគាទិភេទានញ្ច វសេន អនុបស្សិតព្ពំ. ធម្មា សលក្ខណសាមញ្ញលក្ខណានំ សុញ្ញតធម្មស្ស អនិច្ចាទិសត្តានុបស្សនានំ និទ្ទេសវារេ អាគតសន្តាសន្តាទិភេទានញ្ច វសេន អនុបស្សិតព្ពា. សេសំ វុត្តនយមេវ. កាមញ្ចេត្ថ យស្ស កាយសង្ខាតេ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ បហីនំ, តស្ស វេទនាទិលោកេសុបិ តំ បហីនមេវ. នានាបុគ្គលវសេន បន នានាចិត្តក្ខណិកសតិបដ្ឋានភាវនាវសេន ច សព្ពត្ថ វុត្តំ. យតោ វា ឯកត្ថ បហីនំ សេសេសុបិ បហីនំ ហោតិ. តេនេវស្ស តត្ថ បហានទស្សនត្ថម្បិ ឯវំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពន្តិ.

ឧទ្ទេសវារកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

កាយានុបស្សនាអានាបានបព្ពវណ្ណនា

១០៧. ឥទានិ សេយ្យថាបិ នាម ឆេកោ វិលីវការកោ ថូលកិលញ្ជសណ្ហកិលញ្ជចង្កោដកបេឡាបុដាទីនិ ឧបករណានិ កត្តុកាមោ ឯកំ មហាវេណុំ លភិត្វា ចតុធា ភិន្ទិត្វា តតោ ឯកេកំ វេណុខណ្ឌំ គហេត្វា ផាលេត្វា តំ តំ ឧបករណំ ករេយ្យ, ឯវមេវ ភគវា សតិបដ្ឋានទេសនាយ សត្តានំ អនេកប្បការវិសេសាធិគមំ កត្តុកាមោ ឯកមេវ សម្មាសតិំ ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា. កតមេ ចត្តារោ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតី’’តិអាទិនា ¶ នយេន អារម្មណវសេន ¶ ចតុធា ភិន្ទិត្វា តតោ ឯកេកំ សតិបដ្ឋានំ គហេត្វា វិភជន្តោ ‘‘កថញ្ច ភិក្ខវេ’’តិអាទិនា នយេន និទ្ទេសវារំ វត្តុមារទ្ធោ.

តត្ថ ¶ កថញ្ចាតិអាទិ វិត្ថារេតុកម្យតា បុច្ឆា. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – ភិក្ខវេ, កេន ច បការេន ភិក្ខុ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតីតិ? ឯស នយោ សព្ពបុច្ឆាវារេសុ. ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូតិ, ភិក្ខវេ, ឥមស្មិំ សាសនេ ភិក្ខុ. អយញ្ហេត្ថ ឥធ-សទ្ទោ សព្ពប្បការកាយានុបស្សនានិព្ពត្តកស្ស បុគ្គលស្ស សន្និស្សយភូតសាសនបរិទីបនោ អញ្ញសាសនស្ស តថាភាវបដិសេធនោ ច. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ឥធេវ, ភិក្ខវេ, សមណោ…បេ… សុញ្ញា បរប្បវាទា សមណេភិ អញ្ញេហី’’តិ (ម. និ. ១.១៣៩). តេន វុត្តំ ‘‘ឥមស្មិំ សាសនេ ភិក្ខូ’’តិ.

‘‘អរញ្ញគតោ វា…បេ… សុញ្ញាគារគតោ វា’’តិ ឥទមស្ស សតិបដ្ឋានភាវនានុរូបសេនាសនបរិគ្គហបរិទីបនំ. ឥមស្ស ហិ ភិក្ខុនោ ទីឃរត្តំ រូបាទីសុ អារម្មណេសុ អនុវិសដំ ចិត្តំ កម្មដ្ឋានវីថិំ ឱតរិតុំ ន ឥច្ឆតិ, កូដគោណយុត្តរថោ វិយ ឧប្បថមេវ ធាវតិ, តស្មា សេយ្យថាបិ នាម គោបោ កូដធេនុយា សព្ពំ ខីរំ បិវិត្វា វឌ្ឍិតំ កូដវច្ឆំ ទមេតុកាមោ ធេនុតោ អបនេត្វា ឯកមន្តេ មហន្តំ ថម្ភំ និខណិត្វា តត្ថ យោត្តេន ពន្ធេយ្យ. អថស្ស សោ វច្ឆោ ឥតោ ចិតោ ច វិប្ផន្ទិត្វា បលាយិតុំ អសក្កោន្តោ តមេវ ថម្ភំ ឧបនិសីទេយ្យ វា ឧបនិបជ្ជេយ្យ វា, ឯវមេវ ឥមិនាបិ ភិក្ខុនា ទីឃរត្តំ រូបារម្មណាទិរសបានវឌ្ឍិតំ ទុដ្ឋចិត្តំ ទមេតុកាមេន រូបាទិអារម្មណតោ អបនេត្វា អរញ្ញំ វា រុក្ខមូលំ វា សុញ្ញាគារំ វា បវេសេត្វា តត្ថ សតិបដ្ឋានារម្មណត្ថម្ភេ សតិយោត្តេន ពន្ធិតព្ពំ. ឯវមស្ស តំ ចិត្តំ ឥតោ ចិតោ ច វិប្ផន្ទិត្វាបិ បុព្ពេ អាចិណ្ណារម្មណំ អលភមានំ សតិយោត្តំ ឆិន្ទិត្វា បលាយិតុំ អសក្កោន្តំ តមេវារម្មណំ ឧបចារប្បនាវសេន ឧបនិសីទតិ ចេវ ឧបនិបជ្ជតិ ច. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘យថា ថម្ភេ និពន្ធេយ្យ, វច្ឆំ ទមំ នរោ ឥធ;

ពន្ធេយ្យេវំ សកំ ចិត្តំ, សតិយារម្មណេ ទឡ្ហ’’ន្តិ.

ឯវមស្ស តំ សេនាសនំ ភាវនានុរូបំ ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ឥទមស្ស សតិបដ្ឋានភាវនានុរូបសេនាសនបរិគ្គហបរិទីបន’’ន្តិ.

អបិច ¶ ¶ ¶ យស្មា ឥទំ កាយានុបស្សនាយ មុទ្ធភូតំ សព្ពពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកានំ វិសេសាធិគមទិដ្ឋធម្មសុខវិហារបទដ្ឋានំ អានាបានស្សតិកម្មដ្ឋានំ ឥត្ថិបុរិសហត្ថិអស្សាទិសទ្ទសមាកុលំ គាមន្តំ អបរិច្ចជិត្វា ន សុករំ សម្បាទេតុំ, សទ្ទកណ្ដកត្តា ឈានស្ស. អគាមកេ បន អរញ្ញេ សុករំ យោគាវចរេន ឥទំ កម្មដ្ឋានំ បរិគ្គហេត្វា អានាបានចតុត្ថជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា តទេវ ឈានំ បាទកំ កត្វា សង្ខារេ សម្មសិត្វា អគ្គផលំ អរហត្តំ បាបុណិតុំ. តស្មាស្ស អនុរូបសេនាសនំ ទស្សេន្តោ ភគវា ‘‘អរញ្ញគតោ វា’’តិអាទិមាហ.

វត្ថុវិជ្ជាចរិយោ វិយ ហិ ភគវា. សោ យថា វត្ថុវិជ្ជាចរិយោ នគរភូមិំ បស្សិត្វា សុដ្ឋុ ឧបបរិក្ខិត្វា ‘‘ឯត្ថ នគរំ មាបេថា’’តិ ឧបទិសតិ, សោត្ថិនា ច នគរេ និដ្ឋិតេ រាជកុលតោ មហាសក្ការំ លភតិ, ឯវមេវ យោគាវចរស្ស អនុរូបំ សេនាសនំ ឧបបរិក្ខិត្វា ‘‘ឯត្ថ កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ ឧបទិសតិ. តតោ តត្ថ កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជន្តេន យោគិនា អនុក្កមេន អរហត្តេ បត្តេ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ វត សោ ភគវា’’តិ មហន្តំ សក្ការំ លភតិ.

អយំ បន ភិក្ខុ ទីបិសទិសោតិ វុច្ចតិ. យថា ហិ មហាទីបិរាជា អរញ្ញេ តិណគហនំ វា វនគហនំ វា បព្ពតគហនំ វា និស្សាយ និលីយិត្វា វនមហិំសគោកណ្ណសូករាទយោ មិគេ គណ្ហាតិ, ឯវមេវ អយំ អរញ្ញាទីសុ កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជន្តោ ភិក្ខុ យថាក្កមេន ចត្តារោ មគ្គេ ចេវ ចត្តារិ អរិយផលានិ ច គណ្ហាតិ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘យថាបិ ទីបិកោ នាម, និលីយិត្វា គណ្ហតី មិគេ;

តថេវាយំ ពុទ្ធបុត្តោ, យុត្តយោគោ វិបស្សកោ;

អរញ្ញំ បវិសិត្វាន, គណ្ហាតិ ផលមុត្តម’’ន្តិ.

តេនស្ស បរក្កមជវយោគ្គភូមិំ អរញ្ញសេនាសនំ ទស្សេន្តោ ភគវា ‘‘អរញ្ញគតោ វា’’តិអាទិមាហ. ឥតោ បរំ ឥមស្មិំ តាវ អានាបានបព្ពេ យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តមេវ.

តស្ស ¶ បន ឥមេសំ ‘‘ទីឃំ វា អស្សសន្តោ ទីឃំ អស្សសាមីតិ បជានាតិ…បេ… បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ ឯវំ វុត្តានំ ¶ អស្សាសបស្សាសានំ វសេន សិក្ខតោ អស្សាសបស្សាសនិមិត្តេ ¶ ចត្តារិ ឈានានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. សោ ឈានា វុដ្ឋហិត្វា អស្សាសបស្សាសេ វា បរិគ្គណ្ហាតិ ឈានង្គានិ វា. តត្ថ អស្សាសបស្សាសកម្មិកោ ‘‘ឥមេ អស្សាសបស្សាសា កិំ និស្សិតា, វត្ថុំ និស្សិតា, វត្ថុ នាម ករជកាយោ, ករជកាយោ នាម ចត្តារិ មហាភូតានិ ឧបាទារូបញ្ចា’’តិ ឯវំ រូបំ បរិគ្គណ្ហាតិ, តតោ តទារម្មណេ ផស្សបញ្ចមកេ នាមន្តិ ឯវំ នាមរូបំ បរិគ្គហេត្វា តស្ស បច្ចយំ បរិយេសន្តោ អវិជ្ជាទិបដិច្ចសមុប្បាទំ ទិស្វា ‘‘បច្ចយបច្ចយុប្បន្នធម្មមត្តមេវេតំ, អញ្ញោ សត្តោ វា បុគ្គលោ វា នត្ថី’’តិ វិតិណ្ណកង្ខោ សប្បច្ចយនាមរូបេ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេន្តោ អនុក្កមេន អរហត្តំ បាបុណាតិ. ឥទំ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ យាវ អរហត្តា និយ្យានមុខំ.

ឈានកម្មិកោបិ ‘‘ឥមានិ ឈានង្គានិ កិំ និស្សិតានិ, វត្ថុំ និស្សិតានិ. វត្ថុ នាម ករជកាយោតិ ឈានង្គានិ នាមំ, ករជកាយោ រូប’’ន្តិ នាមរូបំ វវត្ថបេត្វា តស្ស បច្ចយំ បរិយេសន្តោ អវិជ្ជាទិបច្ចយាការំ ទិស្វា ‘‘បច្ចយបច្ចយុប្បន្នធម្មមត្តមេវេតំ, អញ្ញោ សត្តោ វា បុគ្គលោ វា នត្ថី’’តិ វិតិណ្ណកង្ខោ សប្បច្ចយនាមរូបេ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេន្តោ អនុក្កមេន អរហត្តំ បាបុណាតិ, ឥទំ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ យាវ អរហត្តា និយ្យានមុខំ.

ឥតិ អជ្ឈត្តំ វាតិ ឯវំ អត្តនោ វា អស្សាសបស្សាសកាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ. ពហិទ្ធា វាតិ បរស្ស វា អស្សាសបស្សាសកាយេ. អជ្ឈត្តពហិទ្ធា វាតិ កាលេន អត្តនោ, កាលេន បរស្ស អស្សាសបស្សាសកាយេ. ឯតេនស្ស បគុណកម្មដ្ឋានំ អដ្ឋបេត្វា អបរាបរំ សញ្ចរណកាលោ កថិតោ. ឯកស្មិំ កាលេ បនិទំ ឧភយំ ន លព្ភតិ.

សមុទយធម្មានុបស្សី វាតិ យថា នាម កម្មារភស្តញ្ច គគ្គរនាឡិញ្ច តជ្ជញ្ច វាយាមំ បដិច្ច វាតោ អបរាបរំ សញ្ចរតិ, ឯវំ ភិក្ខុនោ ករជកាយញ្ច នាសាបុដញ្ច ចិត្តញ្ច បដិច្ច អស្សាសបស្សាសកាយោ អបរាបរំ សញ្ចរតិ. កាយាទយោ ធម្មា សមុទយធម្មា, តេ បស្សន្តោ ‘‘សមុទយធម្មានុបស្សី វា កាយស្មិំ វិហរតី’’តិ វុច្ចតិ. វយធម្មានុបស្សី វាតិ យថា ភស្តាយ អបនីតាយ គគ្គរនាឡិយា ភិន្នាយ តជ្ជេ ច វាយាមេ អសតិ សោ វាតោ នប្បវត្តតិ ¶ , ឯវមេវ កាយេ ភិន្នេ នាសាបុដេ វិទ្ធស្តេ ចិត្តេ ¶ ច និរុទ្ធេ អស្សាសបស្សាសកាយោ នាម នប្បវត្តតីតិ កាយាទិនិរោធា អស្សាសបស្សាសនិរោធោតិ ឯវំ បស្សន្តោ ‘‘វយធម្មានុបស្សី ¶ វា កាយស្មិំ វិហរតី’’តិ វុច្ចតិ. សមុទយវយធម្មានុបស្សី វាតិ កាលេន សមុទយំ, កាលេន វយំ អនុបស្សន្តោ. អត្ថិ កាយោតិ វា បនស្សាតិ កាយោវ អត្ថិ, ន សត្តោ, ន បុគ្គលោ, ន ឥត្ថី, ន បុរិសោ, ន អត្តា, ន អត្តនិយំ, នាហំ, ន មម, ន កោចិ, ន កស្សចីតិ ឯវមស្ស សតិ បច្ចុបដ្ឋិតា ហោតិ.

យាវទេវាតិ បយោជនបរិច្ឆេទវវត្ថាបនមេតំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យា សតិ បច្ចុបដ្ឋិតា ហោតិ, សា ន អញ្ញត្ថាយ. អថ ខោ យាវទេវ ញាណមត្តាយ អបរាបរំ ឧត្តរុត្តរិ ញាណបមាណត្ថាយ ចេវ សតិបមាណត្ថាយ ច, សតិសម្បជញ្ញានំ វុឌ្ឍត្ថាយាតិ អត្ថោ. អនិស្សិតោ ច វិហរតីតិ តណ្ហានិស្សយទិដ្ឋិនិស្សយានំ វសេន អនិស្សិតោ វិហរតិ. ន ច កិញ្ចិ លោកេ ឧបាទិយតីតិ លោកស្មិំ កិញ្ចិ រូបំ វា…បេ… វិញ្ញាណំ វា ‘‘អយំ មេ អត្តា វា អត្តនិយំ វា’’តិ ន គណ្ហាតិ. ឯវម្បីតិ ឧបរិអត្ថំ ឧបាទាយ សម្បិណ្ឌនត្ថោ បិការោ. ឥមិនា បន បទេន ភគវា អានាបានបព្ពទេសនំ និយ្យាតេត្វា ទស្សេតិ.

តត្ថ អស្សាសបស្សាសបរិគ្គាហិកា សតិ ទុក្ខសច្ចំ, តស្សា សមុដ្ឋាបិកា បុរិមតណ្ហា សមុទយសច្ចំ, ឧភិន្នំ អប្បវត្តិ និរោធសច្ចំ, ទុក្ខបរិជាននោ សមុទយបជហនោ និរោធារម្មណោ អរិយមគ្គោ មគ្គសច្ចំ. ឯវំ ចតុសច្ចវសេន ឧស្សក្កិត្វា និព្ពុតិំ បាបុណាតីតិ ឥទមេកស្ស អស្សាសបស្សាសវសេន អភិនិវិដ្ឋស្ស ភិក្ខុនោ យាវ អរហត្តា និយ្យានមុខន្តិ.

១០៨. ឯវំ អស្សាសបស្សាសវសេន កាយានុបស្សនំ វិភជិត្វា ឥទានិ ឥរិយាបថវសេន វិភជិតុំ បុន ចបរន្តិអាទិមាហ. តត្ថ កាមំ សោណសិង្គាលាទយោបិ គច្ឆន្តា ‘‘គច្ឆាមា’’តិ ជានន្តិ. ន បនេតំ ឯវរូបំ ជាននំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯវរូបញ្ហិ ជាននំ សត្តូបលទ្ធិំ ន បជហតិ ¶ ¶ , អត្តសញ្ញំ ន ឧគ្ឃាដេតិ ¶ , កម្មដ្ឋានំ វា សតិបដ្ឋានភាវនា វា ន ហោតិ. ឥមស្ស បន ភិក្ខុនោ ជាននំ សត្តូបលទ្ធិំ បជហតិ, អត្តសញ្ញំ ឧគ្ឃាដេតិ, កម្មដ្ឋានញ្ចេវ សតិបដ្ឋានភាវនា ច ហោតិ. ឥទញ្ហិ ‘‘កោ គច្ឆតិ, កស្ស គមនំ, កិំ ការណា គច្ឆតី’’តិ ឯវំ សម្បជាននំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឋានាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

តត្ថ កោ គច្ឆតីតិ ន កោចិ សត្តោ វា បុគ្គលោ វា គច្ឆតិ. កស្ស គមនន្តិ ន កស្សចិ សត្តស្ស វា បុគ្គលស្ស វា គមនំ. កិំ ការណា គច្ឆតីតិ ចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារេន គច្ឆតិ. តស្មា ឯស ឯវំ បជានាតិ ‘‘គច្ឆាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ វាយំ ជនេតិ, វាយោ វិញ្ញត្តិំ ជនេតិ, ចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារេន សកលកាយស្ស បុរតោ អភិនីហារោ គមនន្តិ វុច្ចតិ. ឋានាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

តត្រាបិ ហិ ‘‘តិដ្ឋាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ វាយំ ជនេតិ, វាយោ វិញ្ញត្តិំ ជនេតិ, ចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារេន សកលកាយស្ស កោដិតោ បដ្ឋាយ ឧស្សិតភាវោ ឋានន្តិ វុច្ចតិ. ‘‘និសីទាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ វាយំ ជនេតិ, វាយោ វិញ្ញត្តិំ ជនេតិ, ចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារេន ហេដ្ឋិមកាយស្ស សមិញ្ជនំ ឧបរិមកាយស្ស ឧស្សិតភាវោ និសជ្ជាតិ វុច្ចតិ. ‘‘សយាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ វាយំ ជនេតិ, វាយោ វិញ្ញត្តិំ ជនេតិ, ចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារេន សកលសរីរស្ស តិរិយតោ បសារណំ សយនន្តិ វុច្ចតីតិ.

តស្ស ឯវំ បជានតោ ឯវំ ហោតិ ‘‘សត្តោ គច្ឆតិ សត្តោ តិដ្ឋតី’’តិ វុច្ចតិ. អត្ថិ បន កោចិ សត្តោ គច្ឆន្តោ វា ឋិតោ វា នត្ថិ. យថា បន ‘‘សកដំ គច្ឆតិ សកដំ តិដ្ឋតី’’តិ វុច្ចតិ, ន ច កិញ្ចិ សកដំ នាម គច្ឆន្តំ វា តិដ្ឋន្តំ វា អត្ថិ. ចត្តារោ បន គោណេ យោជេត្វា ឆេកម្ហិ សារថិម្ហិ បាជេន្តេ ‘‘សកដំ គច្ឆតិ សកដំ តិដ្ឋតី’’តិ វោហារមត្តមេវ ហោតិ, ឯវមេវ អជាននដ្ឋេន សកដំ វិយ កាយោ. គោណា វិយ ចិត្តជវាតា. សារថិ វិយ ចិត្តំ. គច្ឆាមិ តិដ្ឋាមីតិ ចិត្តេ ឧប្បន្នេ វាយោធាតុ វិញ្ញត្តិំ ជនយមានា ឧប្បជ្ជតិ, ចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារេន គមនាទីនិ បវត្តន្តិ. តតោ ‘‘សត្តោ គច្ឆតិ, សត្តោ ¶ តិដ្ឋតិ, អហំ គច្ឆាមិ, អហំ តិដ្ឋាមី’’តិ វោហារមត្តំ ហោតីតិ. តេនាហ –

‘‘នាវា ¶ ¶ មាលុតវេគេន, ជិយាវេគេន តេជនំ;

យថា យាតិ តថា កាយោ, យាតិ វាតាហតោ អយំ.

យន្តំ សុត្តវសេនេវ, ចិត្តសុត្តវសេនិទំ;

បយុត្តំ កាយយន្តម្បិ, យាតិ ឋាតិ និសីទតិ.

កោ នាម ឯត្ថ សោ សត្តោ, យោ វិនា ហេតុបច្ចយេ;

អត្តនោ អានុភាវេន, តិដ្ឋេ វា យទិ វា វជេ’’តិ.

តស្មា ឯវំ ហេតុបច្ចយវសេនេវ បវត្តានិ គមនាទីនិ សល្លក្ខេន្តោ ឯស គច្ឆន្តោ វា គច្ឆាមីតិ បជានាតិ, ឋិតោ វា, និសិន្នោ វា, សយានោ វា សយានោម្ហីតិ បជានាតីតិ វេទិតព្ពោ.

យថា យថា វា បនស្ស កាយោ បណិហិតោ ហោតិ, តថា តថា នំ បជានាតីតិ សព្ពសង្គាហិកវចនមេតំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យេន យេន វា អាការេន តស្ស កាយោ ឋិតោ ហោតិ, តេន តេន នំ បជានាតិ. គមនាការេន ឋិតំ គច្ឆតីតិ បជានាតិ. ឋាននិសជ្ជាសយនាការេន ឋិតំ សយានោតិ បជានាតីតិ.

ឥតិ អជ្ឈត្តំ វាតិ ឯវំ អត្តនោ វា ចតុឥរិយាបថបរិគ្គណ្ហនេន កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ. ពហិទ្ធា វាតិ បរស្ស វា ចតុឥរិយាបថបរិគ្គណ្ហនេន. អជ្ឈត្តពហិទ្ធា វាតិ កាលេន អត្តនោ, កាលេន បរស្ស ចតុឥរិយាបថបរិគ្គណ្ហនេន កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ. សមុទយធម្មានុបស្សី វាតិអាទីសុ បន ‘‘អវិជ្ជាសមុទយា រូបសមុទយោ’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ១.៤៩) នយេន បញ្ចហាការេហិ រូបក្ខន្ធស្ស សមុទយោ ច វយោ ច នីហរិតព្ពោ. តញ្ហិ សន្ធាយ ឥធ ‘‘សមុទយធម្មានុបស្សី វា’’តិអាទិ វុត្តំ. អត្ថិ កាយោតិ វា បនស្សាតិអាទិ វុត្តសទិសមេវ.

ឥធ បន ចតុឥរិយាបថបរិគ្គាហិកា សតិ ទុក្ខសច្ចំ, តស្សា សមុដ្ឋាបិកា បុរិមតណ្ហា សមុទយសច្ចំ ¶ , ឧភិន្នំ អប្បវត្តិ និរោធសច្ចំ, ទុក្ខបរិជាននោ សមុទយបជហនោ និរោធារម្មណោ អរិយមគ្គោ មគ្គសច្ចំ. ឯវំ ¶ ចតុសច្ចវសេន ឧស្សក្កិត្វា និព្ពុតិំ បាបុណាតីតិ ឥទមេកស្ស ចតូឥរិយាបថបរិគ្គាហកស្ស ភិក្ខុនោ យាវ អរហត្តា និយ្យានមុខន្តិ.

១០៩. ឯវំ ¶ ឥរិយាបថវសេន កាយានុបស្សនំ វិភជិត្វា ឥទានិ ចតុសម្បជញ្ញវសេន វិភជិតុំ បុន ចបរន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អភិក្កន្តេ បដិក្កន្តេតិ ឯត្ថ តាវ អភិក្កន្តំ វុច្ចតិ គមនំ. បដិក្កន្តំ និវត្តនំ. តទុភយម្បិ ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ លព្ភតិ. គមនេ តាវ បុរតោ កាយំ អភិហរន្តោ អភិក្កមតិ នាម. បដិនិវត្តេន្តោ បដិក្កមតិ នាម. ឋានេបិ ឋិតកោវ កាយំ បុរតោ ឱនាមេន្តោ អភិក្កមតិ នាម. បច្ឆតោ អបនាមេន្តោ បដិក្កមតិ នាម. និសជ្ជាយបិ និសិន្នកោវ អាសនស្ស បុរិមអង្គាភិមុខោ សំសរន្តោ អភិក្កមតិ នាម. បច្ឆិមអង្គប្បទេសំ បច្ឆា សំសរន្តោ បដិក្កមតិ នាម. និបជ្ជាយបិ ឯសេវ នយោ.

សម្បជានការី ហោតីតិ សម្បជញ្ញេន សព្ពកិច្ចការី, សម្បជញ្ញមេវ វា ការី. សោ ហិ អភិក្កន្តាទីសុ សម្បជញ្ញំ ករោតេវ, ន កត្ថចិ សម្បជញ្ញវិរហិតោ ហោតិ. តត្ថ សាត្ថកសម្បជញ្ញំ សប្បាយសម្បជញ្ញំ គោចរសម្បជញ្ញំ អសម្មោហសម្បជញ្ញន្តិ ចតុព្ពិធំ សម្បជញ្ញំ. តត្ថ អភិក្កមនចិត្តេ ឧប្បន្នេ ចិត្តវសេនេវ អគន្ត្វា ‘‘កិំ នុ មេ ឯត្ថ គតេន អត្ថោ អត្ថិ នត្ថី’’តិ អត្ថានត្ថំ បរិគ្គណ្ហិត្វា អត្ថបរិគ្គហណំ សាត្ថកសម្បជញ្ញំ. តត្ថ ច អត្ថោតិ ចេតិយទស្សនពោធិទស្សនសង្ឃទស្សនថេរទស្សនអសុភទស្សនាទិវសេន ធម្មតោ វឌ្ឍិ. ចេតិយំ វា ពោធិំ វា ទិស្វាបិ ហិ ពុទ្ធារម្មណំ សង្ឃទស្សនេន សង្ឃារម្មណំ បីតិំ ឧប្បាទេត្វា តទេវ ខយវយតោ សម្មសន្តោ អរហត្តំ បាបុណាតិ. ថេរេ ទិស្វា តេសំ ឱវាទេ បតិដ្ឋាយ អសុភំ ទិស្វា តត្ថ បឋមជ្ឈានំ ឧប្បាទេត្វា តទេវ ខយវយតោ សម្មសន្តោ អរហត្តំ បាបុណាតិ. តស្មា ឯតេសំ ទស្សនំ សាត្ថកំ. កេចិ បន ‘‘អាមិសតោបិ វឌ្ឍិ អត្ថោយេវ, តំ និស្សាយ ព្រហ្មចរិយានុគ្គហាយ បដិបន្នត្តា’’តិ វទន្តិ.

តស្មិំ ¶ បន គមនេ សប្បាយាសប្បាយំ បរិគ្គណ្ហិត្វា សប្បាយបរិគ្គហណំ សប្បាយសម្បជញ្ញំ. សេយ្យថិទំ, ចេតិយទស្សនំ តាវ សាត្ថកំ. សចេ បន ចេតិយស្ស ¶ មហាបូជាយ ទសទ្វាទសយោជនន្តរេ បរិសា សន្និបតន្តិ. អត្តនោ វិភវានុរូបំ ឥត្ថិយោបិ បុរិសាបិ អលង្កតប្បដិយត្តា ចិត្តកម្មរូបកានិ វិយ សញ្ចរន្តិ. តត្រ ចស្ស ឥដ្ឋេ អារម្មណេ ¶ លោភោ, អនិដ្ឋេ បដិឃោ, អសមបេក្ខនេ មោហោ ឧប្បជ្ជតិ, កាយសំសគ្គាបត្តិំ វា អាបជ្ជតិ, ជីវិតព្រហ្មចរិយានំ វា អន្តរាយោ ហោតិ, ឯវំ តំ ឋានំ អសប្បាយំ ហោតិ. វុត្តប្បការអន្តរាយាភាវេ សប្បាយំ. ពោធិទស្សនេបិ ឯសេវ នយោ. សង្ឃទស្សនម្បិ សាត្ថំ. សចេ បន អន្តោគាមេ មហាមណ្ឌបំ ការេត្វា សព្ពរត្តិំ ធម្មស្សវនំ ការេន្តេសុ មនុស្សេសុ វុត្តប្បការេនេវ ជនសន្និបាតោ ចេវ អន្តរាយោ ច ហោតិ, ឯវំ តំ ឋានំ អសប្បាយំ. អន្តរាយាភាវេ សប្បាយំ. មហាបរិសបរិវារានំ ថេរានំ ទស្សនេបិ ឯសេវ នយោ.

អសុភទស្សនម្បិ សាត្ថំ. តទត្ថទីបនត្ថញ្ច ឥទំ វត្ថុ – ឯកោ កិរ ទហរភិក្ខុ សាមណេរំ គហេត្វា ទន្តកដ្ឋត្ថាយ គតោ. សាមណេរោ មគ្គា ឱក្កមិត្វា បុរតោ គច្ឆន្តោ អសុភំ ទិស្វា បឋមជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា តទេវ បាទកំ កត្វា សង្ខារេ សម្មសន្តោ តីណិ ផលានិ សច្ឆិកត្វា ឧបរិមគ្គត្ថាយ កម្មដ្ឋានំ បរិគ្គហេត្វា អដ្ឋាសិ. ទហរោ តំ អបស្សន្តោ ‘‘សាមណេរា’’តិ បក្កោសិ. សោ ‘‘មយា បព្ពជិតទិវសតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ទ្វេ កថា នាម ន កថិតបុព្ពា. អញ្ញស្មិម្បិ ទិវសេ ឧបរិវិសេសំ និព្ពត្តេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ’’តិ បដិវចនំ អទាសិ. ឯហីតិ ច វុត្តេ ឯកវចនេនេវ អាគន្ត្វា ‘‘ភន្តេ, ឥមិនា តាវ មគ្គេន គន្ត្វា មយា ឋិតោកាសេ មុហុត្តំ បុរត្ថាភិមុខោ ឋត្វា ឱលោកេថា’’តិ អាហ. សោ តថា កត្វា តេន បត្តវិសេសមេវ បាបុណិ. ឯវំ ឯកំ អសុភំ ទ្វិន្នំ ជនានំ អត្ថាយ ជាយតិ. ឯវំ សាត្ថម្បិ បនេតំ បុរិសស្ស មាតុគាមាសុភំ អសប្បាយំ. មាតុគាមស្ស ច បុរិសាសុភំ សភាគមេវ សប្បាយន្តិ ឯវំ សប្បាយបរិគ្គហណំ សប្បាយសម្បជញ្ញំ នាម.

ឯវំ បរិគ្គហិតសាត្ថសប្បាយស្ស បន អដ្ឋតិំសាយ កម្មដ្ឋានេសុ អត្តនោ ចិត្តរុចិតកម្មដ្ឋានសង្ខាតំ គោចរំ ឧគ្គហេត្វា ភិក្ខាចារគោចរេ តំ គហេត្វា គមនំ គោចរសម្បជញ្ញំ នាម. តស្សាវិភាវត្ថំ ឥទំ ចតុក្កំ វេទិតព្ពំ. ឥធេកច្ចោ ភិក្ខុ ហរតិ ន បច្ចាហរតិ ¶ , ឯកច្ចោ ន ហរតិ បច្ចាហរតិ ¶ , ឯកច្ចោ នេវ ¶ ហរតិ ន បច្ចាហរតិ, ឯកច្ចោ ហរតិ ច បច្ចាហរតិ ច.

តត្ថ យោ ភិក្ខុ ទិវសំ ចង្កមេន និសជ្ជាយ អាវរណីយេហិ ធម្មេហិ ចិត្តំ បរិសោធេត្វា តថា រត្តិយា បឋមំ យាមំ មជ្ឈិមេ យាមេ សេយ្យំ កប្បេត្វា បច្ឆិមយាមេបិ និសជ្ជាចង្កមេហិ វីតិនាមេត្វា បគេវ ចេតិយង្គណពោធិយង្គណវត្តំ កត្វា ពោធិរុក្ខេ ឧទកំ អភិសិញ្ចិត្វា បានីយំ បរិភោជនីយំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា អាចរិយុបជ្ឈាយវត្តាទីនិ សព្ពានិ ខន្ធកវត្តានិ សមាទាយ វត្តតិ. សោ សរីរបរិកម្មំ កត្វា សេនាសនំ បវិសិត្វា ទ្វេ តយោ បល្លង្កេ ឧសុមំ គាហាបេន្តោ កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជិត្វា ភិក្ខាចារវេលាយ ឧដ្ឋហិត្វា កម្មដ្ឋានសីសេនេវ បត្តចីវរមាទាយ សេនាសនតោ និក្ខមិត្វា កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តោវ ចេតិយង្គណំ គន្ត្វា សចេ ពុទ្ធានុស្សតិកម្មដ្ឋានំ ហោតិ, តំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ ចេតិយង្គណំ បវិសតិ. អញ្ញំ ចេ កម្មដ្ឋានំ ហោតិ, សោបានបាទមូលេ ឋត្វា ហត្ថេន គហិតភណ្ឌំ វិយ តំ ឋបេត្វា ពុទ្ធារម្មណំ បីតិំ គហេត្វា ចេតិយង្គណំ អារុយ្ហ មហន្តំ ចេតិយំ ចេ, តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា ចតូសុ ឋានេសុ វន្ទិតព្ពំ. ខុទ្ទកំ ចេតិយំ ចេ, តថេវ បទក្ខិណំ កត្វា អដ្ឋសុ ឋានេសុ វន្ទិតព្ពំ. ចេតិយំ វន្ទិត្វា ពោធិយង្គណំ បត្តេនាបិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សម្មុខា វិយ និបច្ចការំ ទស្សេត្វា ពោធិ វន្ទិតព្ពោ. សោ ឯវំ ចេតិយញ្ច ពោធិញ្ច វន្ទិត្វា បដិសាមិតដ្ឋានំ គន្ត្វា បដិសាមិតភណ្ឌកំ ហត្ថេន គណ្ហន្តោ វិយ និក្ខិត្តកម្មដ្ឋានំ គហេត្វា គាមសមីបេ កម្មដ្ឋានសីសេនេវ ចីវរំ បារុបិត្វា គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសតិ.

អថ នំ មនុស្សា ទិស្វា ‘‘អយ្យោ នោ អាគតោ’’តិ បច្ចុគ្គន្ត្វា បត្តំ គហេត្វា អាសនសាលាយំ វា គេហេ វា និសីទាបេត្វា យាគុំ ទត្វា យាវ ភត្តំ ន និដ្ឋាតិ, តាវ បាទេ ធោវិត្វា តេលេន មក្ខេត្វា បុរតោ និសីទិត្វា បញ្ហំ វា បុច្ឆន្តិ, ធម្មំ វា សោតុកាមា ហោន្តិ. សចេបិ ន កថាបេន្តិ, ជនសង្គហត្ថំ ធម្មកថា នាម កាតព្ពាយេវាតិ អដ្ឋកថាចរិយា វទន្តិ. ធម្មកថា ហិ កម្មដ្ឋានវិនិមុត្តា នាម នត្ថិ ¶ . តស្មា កម្មដ្ឋានសីសេនេវ ធម្មំ កថេត្វា កម្មដ្ឋានសីសេនេវ អាហារំ បរិភុញ្ជិត្វា អនុមោទនំ កត្វា និវត្តិយមានេហិបិ មនុស្សេហិ អនុគតោវ គាមតោ និក្ខមិត្វា តត្ថេវ និវត្តេត្វា មគ្គំ បដិបជ្ជតិ. អថ នំ បុរេតរំ ¶ និក្ខមិត្វា ពហិគាមេ ¶ កតភត្តកិច្ចា សាមណេរទហរភិក្ខូ ទិស្វា បច្ចុគ្គន្ត្វា បត្តចីវរមស្ស គណ្ហន្តិ.

បោរាណា ភិក្ខូ កិរ ‘‘ន អម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ អាចរិយោ’’តិ មុខំ ឧល្លោកេត្វា វត្តំ ករោន្តិ. សម្បត្តបរិច្ឆេទេនេវ ករោន្តិ. តេ តំ បុច្ឆន្តិ ‘‘ភន្តេ, ឯតេ មនុស្សា តុម្ហាកំ កិំ ហោន្តិ មាតុបក្ខតោ សម្ពន្ធា បិតិបក្ខតោ’’តិ. កិំ ទិស្វា បុច្ឆថាតិ. តុម្ហេសុ ឯតេសំ បេមំ ពហុមានន្តិ. អាវុសោ, យំ មាតាបិតូហិបិ ទុក្ករំ, តំ ឯតេ អម្ហាកំ ករោន្តិ, បត្តចីវរម្បិ នោ ឯតេសំ សន្តកមេវ, ឯតេសំ អានុភាវេន នេវ ភយេ ភយំ, ន ឆាតកេ ឆាតកំ ជានាម, ឯទិសា នាម អម្ហាកំ ឧបការិនោ នត្ថីតិ តេសំ គុណេ កថេន្តោ គច្ឆតិ, អយំ វុច្ចតិ ហរតិ ន បច្ចាហរតីតិ.

យស្ស បន បគេវ វុត្តប្បការំ វត្តបដិបត្តិំ ករោន្តស្ស កម្មជតេជោ បជ្ជលតិ, អនុបាទិន្នកំ មុញ្ចិត្វា ឧបាទិន្នកំ គណ្ហាតិ, សរីរតោ សេទា មុច្ចន្តិ, កម្មដ្ឋានវីថិំ នារោហតិ, សោ បគេវ បត្តចីវរមាទាយ វេគសាវ ចេតិយំ វន្ទិត្វា គោរូបានំ និក្ខមនវេលាយមេវ គាមំ យាគុភិក្ខាយ បវិសិត្វា យាគុំ លភិត្វា អាសនសាលំ គន្ត្វា បិវតិ. អថស្ស ទ្វត្តិក្ខត្តុំ អជ្ឈោហរណមត្តេនេវ កម្មជតេជោ ឧបាទិន្នកំ មុញ្ចិត្វា អនុបាទិន្នកំ គណ្ហាតិ. ឃដសតេន ន្ហាតោ វិយ តេជោធាតុបរិឡាហនិព្ពាបនំ បត្វា កម្មដ្ឋានសីសេន យាគុំ បរិភុញ្ជិត្វា បត្តញ្ច មុខញ្ច ធោវិត្វា អន្តរាភត្តេ កម្មដ្ឋានំ មនសិកត្វា អវសេសដ្ឋានេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា កម្មដ្ឋានសីសេន អាហារំ បរិភុញ្ជិត្វា តតោ បដ្ឋាយ បោង្ខានុបោង្ខំ ឧបដ្ឋហមានំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វាវ អាគច្ឆតិ, អយំ វុច្ចតិ ន ហរតិ បច្ចាហរតីតិ. ឯទិសា ច ភិក្ខូ យាគុំ បិវិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា ពុទ្ធសាសនេ អរហត្តំ បត្តា ¶ នាម គណនបថំ វីតិវត្តា, សីហឡទីបេយេវ តេសុ តេសុ គាមេសុ អាសនសាលាយំ ន តំ អាសនំ អត្ថិ, យត្ថ យាគុំ បិវិត្វា អរហត្តប្បត្តភិក្ខូ នត្ថីតិ.

យោ បន បមាទវិហារី ហោតិ និក្ខិត្តធុរោ, សព្ពវត្តានិ ភិន្ទិត្វា បញ្ចវិធចេតោខិលវិនិពន្ធចិត្តោ វិហរន្តោ ‘‘កម្មដ្ឋានំ នាម អត្ថី’’តិបិ សញ្ញំ អកត្វា គាមំ ¶ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា អននុលោមិកេន គិហិសំសគ្គេន សំសដ្ឋោ ចរិត្វា ច ភុញ្ជិត្វា ច តុច្ឆោ និក្ខមតិ, អយំ វុច្ចតិ នេវ ហរតិ ន បច្ចាហរតីតិ.

យោ ¶ បនាយំ ហរតិ ច បច្ចាហរតិ ចាតិ វុត្តោ, សោ គតបច្ចាគតិកវត្តវសេន វេទិតព្ពោ. អត្តកាមា ហិ កុលបុត្តា សាសនេ បព្ពជិត្វា ទសបិ វីសម្បិ តិំសម្បិ ចត្តាលីសម្បិ បញ្ញាសម្បិ សតម្បិ ឯកតោ វសន្តា កតិកវត្តំ កត្វា វិហរន្តិ, អាវុសោ, តុម្ហេ ន ឥណដ្ឋា ន ភយដ្ដា ន ជីវិកាបកតា បព្ពជិតា, ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមា បនេត្ថ បព្ពជិតា, តស្មា គមនេ ឧប្បន្នកិលេសំ គមនេយេវ និគ្គណ្ហថ, ឋានេ, និសជ្ជាយំ, សយនេ ឧប្បន្នកិលេសំ សយនេយេវ និគ្គណ្ហថាតិ. តេ ឯវំ កតិកវត្តំ កត្វា ភិក្ខាចារំ គច្ឆន្តា អឌ្ឍឧសភឧសភអឌ្ឍគាវុតគាវុតន្តរេសុ បាសាណា ហោន្តិ. តាយ សញ្ញាយ កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តាវ គច្ឆន្តិ. សចេ កស្សចិ គមនេ កិលេសោ ឧប្បជ្ជតិ, តត្ថេវ នំ និគ្គណ្ហាតិ. តថា អសក្កោន្តោ តិដ្ឋតិ. អថស្ស បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តោបិ តិដ្ឋតិ. សោ ‘‘អយំ ភិក្ខុ តុយ្ហំ ឧប្បន្នវិតក្កំ ជានាតិ, អននុច្ឆវិកំ តេ ឯត’’ន្តិ អត្តានំ បដិចោទេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា តត្ថេវ អរិយភូមិំ ឱក្កមតិ. តថា អសក្កោន្តោ និសីទតិ. អថស្ស បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តោបិ និសីទតីតិ សោយេវ នយោ. អរិយភូមិំ ឱក្កមិតុំ អសក្កោន្តោបិ តំ កិលេសំ វិក្ខម្ភេត្វា កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តោវ គច្ឆតិ. ន កម្មដ្ឋានវិប្បយុត្តេន ចិត្តេន បាទំ ឧទ្ធរតិ. ឧទ្ធរតិ ចេ, បដិនិវត្តេត្វា បុរិមបទេសំ យេវ ឯតិ អាឡិន្ទកវាសី មហាផុស្សទេវត្ថេរោ វិយ.

សោ កិរ ឯកូនវីសតិវស្សានិ គតបច្ចាគតិកវត្តំ បូរេន្តោ ឯវ វិហាសិ. មនុស្សាបិ ¶ សុទំ អន្តរាមគ្គេ កសន្តា ច វបន្តា ច មទ្ទន្តា ច កម្មានិ ច ករោន្តា ថេរំ តថាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ ថេរោ បុនប្បុនំ និវត្តិត្វា គច្ឆតិ. កិំ នុ ខោ មគ្គមូឡ្ហោ ឧទាហុ កិញ្ចិ បមុដ្ឋោ’’តិ សមុល្លបន្តិ. សោ តំ អនាទិយិត្វា កម្មដ្ឋានយុត្តចិត្តេនេវ សមណធម្មំ ករោន្តោ វីសតិវស្សព្ភន្តរេ អរហត្តំ បាបុណិ. អរហត្តប្បត្តទិវសេយេវស្ស ចង្កមនកោដិយំ អធិវត្ថា ទេវតា អង្គុលីហិ ទីបំ ឧជ្ជាលេត្វា អដ្ឋាសិ. ចត្តារោបិ មហារាជានោ សក្កោ ច ទេវានមិន្ទោ ព្រហ្មា ច សហម្បតិ ឧបដ្ឋានំ អគមំសុ. តញ្ច ឱភាសំ ទិស្វា វនវាសីមហាតិស្សត្ថេរោ តំ ទុតិយទិវសេ បុច្ឆិ ‘‘រត្តិភាគេ អាយស្មតោ សន្តិកេ ឱភាសោ អហោសិ, កិំ សោ ឱភាសោ’’តិ ¶ . ថេរោ វិក្ខេបំ ករោន្តោ ‘‘ឱភាសោ នាម ទីបោភាសោបិ ហោតិ មណិឱភាសោបី’’តិ ឯវមាទិមាហ. តតោ ¶ បដិច្ឆាទេថ តុម្ហេតិ និពទ្ធោ អាមាតិ បដិជានិត្វា អារោចេសិ កាលវល្លិមណ្ឌបវាសី មហានាគត្ថេរោ វិយ ច.

សោបិ កិរ គតបច្ចាគតិកវត្តំ បូរេន្តោ បឋមំ តាវ ភគវតោ មហាបធានំ បូជេស្សាមីតិ សត្ត វស្សានិ ឋានចង្កមនមេវ អធិដ្ឋាសិ. បុន សោឡស វស្សានិ គតបច្ចាគតិកវត្តំ បូរេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. សោ កម្មដ្ឋានយុត្តេនេវ ចិត្តេន បាទំ ឧទ្ធរន្តោ វិយុត្តេន ឧទ្ធតេ បដិនិវត្តន្តោ គាមស្ស សមីបំ គន្ត្វា ‘‘គាវី នុ បព្ពជិតោ នូ’’តិ អាសង្កនីយបទេសេ ឋត្វា ចីវរំ បារុបិត្វា កច្ឆកន្តរតោ ឧទកេន បត្តំ ធោវិត្វា ឧទកគណ្ឌូសំ ករោតិ. កិំ ការណា? មា មេ ភិក្ខំ ទាតុំ វន្ទិតុំ វា អាគតេ មនុស្សេ ទីឃាយុកា ហោថាតិ វចនមត្តេនាបិ កម្មដ្ឋានវិក្ខេបោ អហោសីតិ. អជ្ជ, ភន្តេ, កតិមីតិ ទិវសំ វា ភិក្ខុគណនំ វា បញ្ហេ វា បុច្ឆិតោ បន ឧទកំ គិលិត្វា អារោចេសិ. សចេ ទិវសាទិបុច្ឆកា ន ហោន្តិ, និក្ខមនវេលាយ គាមទ្វារេ និដ្ឋុភិត្វាវ យាតិ កលម្ពតិត្ថវិហារេ វស្សូបគតបញ្ញាសភិក្ខូ វិយ.

តេ កិរ អាសាឡ្ហីបុណ្ណមាយំ កតិកវត្តំ អកំសុ ‘‘អរហត្តំ អប្បត្វា អញ្ញមញ្ញំ ន អាលបិស្សាមា’’តិ. គាមញ្ច បិណ្ឌាយ បវិសន្តា ឧទកគណ្ឌូសំ កត្វា បវិសិំសុ. ទិវសាទីសុ ¶ បុច្ឆិតេសុ វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិំសុ. តត្ថ មនុស្សា និដ្ឋុភនំ ទិស្វា ជានិំសុ, ‘‘អជ្ជេកោ អាគតោ, អជ្ជ ទ្វេ’’តិ. ឯវញ្ច ចិន្តេសុំ ‘‘កិំ នុ ខោ ឯតេ អម្ហេហិយេវ សទ្ធិំ ន សល្លបន្តិ, ឧទាហុ អញ្ញមញ្ញម្បិ, យទិ អញ្ញមញ្ញំ ន សល្លបន្តិ, អទ្ធា វិវាទជាតា ភវិស្សន្តិ, ឯថ នេ អញ្ញមញ្ញំ ខមាបេស្សាមា’’តិ សព្ពេ វិហារំ គន្ត្វា បញ្ញាសាយ ភិក្ខុសុ ទ្វេបិ ភិក្ខូ ឯកោកាសេ នាទ្ទសំសុ. តតោ យោ តេសុ ចក្ខុមា បុរិសោ, សោ អាហ ‘‘ន ភោ កលហការកានំ ឱកាសោ ឦទិសោ ហោតិ, សុសម្មដ្ឋំ ចេតិយង្គណំ ពោធិយង្គណំ, សុនិក្ខិត្តា សម្មជ្ជនិយោ, សូបដ្ឋបិតំ បានីយំ បរិភោជនីយ’’ន្តិ. តេ តតោវ និវត្តា, តេបិ ភិក្ខូ អន្តោតេមាសេយេវ អរហត្តំ បត្វា មហាបវារណាយ វិសុទ្ធិបវារណំ បវារេសុំ.

ឯវំ កាលវល្លិមណ្ឌបវាសី មហានាគត្ថេរោ វិយ កលម្ពតិត្ថវិហារេ វស្សូបគតភិក្ខូ វិយ ¶ ច កម្មដ្ឋានយុត្តេនេវ ចិត្តេន បាទំ ឧទ្ធរន្តោ គាមសមីបំ ¶ បត្វា ឧទកគណ្ឌូសំ កត្វា វីថិយោ សល្លក្ខេត្វា យត្ថ សុរាសោណ្ឌធុត្តាទយោ កលហការកា ចណ្ឌហត្ថិអស្សាទយោ វា នត្ថិ, តំ វីថិំ បដិបជ្ជតិ. តត្ថ ច បិណ្ឌាយ ចរមានោ ន តុរិតតុរិតោ វិយ ជវេន គច្ឆតិ. ន ហិ ជវេន បិណ្ឌបាតិយធុតង្គំ នាម កិញ្ចិ អត្ថិ. វិសមភូមិភាគប្បត្តំ បន ឧទកសកដំ វិយ និច្ចលោ ហុត្វា គច្ឆតិ. អនុឃរំ បវិដ្ឋោ ច តំ ទាតុកាមំ វា អទាតុកាមំ វា សល្លក្ខេតុំ តទនុរូបំ កាលំ អាគមេន្តោ ភិក្ខំ គហេត្វា អន្តោគាមេ វា ពហិគាមេ វា វិហារមេវ វា អាគន្ត្វា យថាផាសុកេ បតិរូបេ ឱកាសេ និសីទិត្វា កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តោ អាហារេ បដិកូលសញ្ញំ ឧបដ្ឋាបេត្វា អក្ខព្ភញ្ជនវណលេបនបុត្តមំសូបមាវសេន នំ បច្ចវេក្ខន្តោ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ អាហារំ អាហារេតិ, នេវ ទវាយ ន មទាយ ន មណ្ឌនាយ ន វិភូសនាយ. ភុត្តាវី ច ឧទកកិច្ចំ កត្វា មុហុត្តំ ភត្តកិលមថំ បដិប្បស្សម្ភេត្វា យថា បុរេភត្តំ, ឯវំ បច្ឆាភត្តំ. យថា បុរិមយាមំ, ឯវំ បច្ឆិមយាមញ្ច កម្មដ្ឋានមេវ មនសិ ករោតិ, អយំ វុច្ចតិ ហរតិ ច បច្ចាហរតិ ចាតិ.

ឥទំ ¶ បន ហរណបច្ចាហរណសង្ខាតំ គតបច្ចាគតិកវត្តំ បូរេន្តោ យទិ ឧបនិស្សយសម្បន្នោ ហោតិ. បឋមវយេ ឯវ អរហត្តំ បាបុណាតិ. នោ ចេ បឋមវយេ បាបុណាតិ, អថ មជ្ឈិមវយេ. នោ ចេ មជ្ឈិមវយេ បាបុណាតិ, អថ បច្ឆិមវយេ. នោ ចេ បច្ឆិមវយេ បាបុណាតិ, អថ មរណសមយេ. នោ ចេ មរណសមយេ បាបុណាតិ, អថ ទេវបុត្តោ ហុត្វា. នោ ចេ ទេវបុត្តោ ហុត្វា បាបុណាតិ, អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ និព្ពត្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិករោតិ. នោ ចេ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិករោតិ, អថ ពុទ្ធានំ សម្មុខីភាវេ ខិប្បាភិញ្ញោ វា ហោតិ សេយ្យថាបិ ថេរោ ពាហិយោ ទារុចីរិយោ, មហាបញ្ញោ វា សេយ្យថាបិ ថេរោ សារិបុត្តោ, មហិទ្ធិកោ វា សេយ្យថាបិ ថេរោ មហាមោគ្គល្លានោ, ធុតង្គធរោ វា សេយ្យថាបិ ថេរោ មហាកស្សបោ, ទិព្ពចក្ខុកោ វា សេយ្យថាបិ ថេរោ អនុរុទ្ធោ, វិនយធរោ វា សេយ្យថាបិ ថេរោ ឧបាលិ, ធម្មកថិកោ វា សេយ្យថាបិ ថេរោ បុណ្ណោ មន្តាណិបុត្តោ, អារញ្ញិកោ វា សេយ្យថាបិ ថេរោ រេវតោ, ពហុស្សុតោ វា សេយ្យថាបិ ថេរោ អានន្ទោ, សិក្ខាកាមោ វា សេយ្យថាបិ ថេរោ រាហុលោ ពុទ្ធបុត្តោតិ. ឥតិ ឥមស្មិំ ចតុក្កេ យ្វាយំ ហរតិ ច បច្ចាហរតិ ច, តស្ស គោចរសម្បជញ្ញំ សិខាបត្តំ ហោតិ.

អភិក្កមាទីសុ ¶ បន អសម្មុយ្ហនំ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ. តំ ឯវំ វេទិតព្ពំ – ឥធ ភិក្ខុ អភិក្កមន្តោ ¶ វា បដិក្កមន្តោ វា យថា អន្ធបុថុជ្ជនា អភិក្កមាទីសុ ‘‘អត្តា អភិក្កមតិ, អត្តនា អភិក្កមោ និព្ពត្តិតោ’’តិ វា ‘‘អហំ អភិក្កមាមិ, មយា អភិក្កមោ និព្ពត្តិតោ’’តិ វា សម្មុយ្ហន្តិ. តថា អសម្មុយ្ហន្តោ ‘‘អភិក្កមាមី’’តិ ចិត្តេ ឧប្បជ្ជមានេ តេនេវ ចិត្តេន សទ្ធិំ ចិត្តសមុដ្ឋានា វាយោធាតុ វិញ្ញត្តិំ ជនយមានា ឧប្បជ្ជតិ, ឥតិ ចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារវសេន អយំ កាយសម្មតោ អដ្ឋិសង្ឃាតោ អភិក្កមតិ, តស្សេវំ អភិក្កមតោ ឯកេកបាទុទ្ធរណេ បថវីធាតុ អាបោធាតូតិ ទ្វេ ធាតុយោ ឱមត្តា ហោន្តិ មន្ទា, ឥតរា ទ្វេ អធិមត្តា ហោន្តិ ពលវតិយោ, តថា អតិហរណវីតិហរណេសុ. វោស្សជ្ជនេ តេជោវាយោធាតុយោ ឱមត្តា ហោន្តិ មន្ទា, ឥតរា ទ្វេ អធិមត្តា ហោន្តិ ពលវតិយោ. តថា សន្និក្ខេបនសន្និរុម្ភនេសុ. តត្ថ ឧទ្ធរណេ បវត្តា ¶ រូបារូបធម្មា អតិហរណំ ន បាបុណន្តិ. តថា អតិហរណេ បវត្តា វីតិហរណំ, វីតិហរណេ បវត្តា វោស្សជ្ជនំ, វោស្សជ្ជនេ បវត្តា សន្និក្ខេបនំ, សន្និក្ខេបនេ បវត្តា សន្និរុម្ភនំ ន បាបុណន្តិ. តត្ថ តត្ថេវ បព្ពំ បព្ពំ សន្ធិ សន្ធិ ឱធិ ឱធិ ហុត្វា តត្តកបាលេ បក្ខិត្តតិលានិ វិយ បដបដាយន្តា ភិជ្ជន្តិ. តត្ថ កោ ឯកោ អភិក្កមតិ? កស្ស វា ឯកស្ស អភិក្កមនំ? បរមត្ថតោ ហិ ធាតូនំយេវ គមនំ, ធាតូនំ ឋានំ, ធាតូនំ និសជ្ជនំ, ធាតូនំ សយនំ, តស្មិំ តស្មិញ្ហិ កោដ្ឋាសេ សទ្ធិំ រូបេន –

អញ្ញំ ឧប្បជ្ជតេ ចិត្តំ, អញ្ញំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ;

អវីចិមនុសម្ពន្ធោ, នទីសោតោវ វត្តតីតិ.

ឯវំ អភិក្កមាទីសុ អសម្មុយ្ហនំ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ នាមាតិ;

និដ្ឋិតោ អភិក្កន្តេ បដិក្កន្តេ សម្បជានការី ហោតីតិ បទស្ស អត្ថោ;

អាលោកិតេ វិលោកិតេតិ ឯត្ថ បន អាលោកិតំ នាម បុរតោ បេក្ខនំ. វិលោកិតំ នាម អនុទិសាបេក្ខនំ. អញ្ញានិបិ ហេដ្ឋា ឧបរិ បច្ឆតោ បេក្ខនវសេន ឱលោកិតឧល្លោកិតាបលោកិតានិ នាម ¶ ហោន្តិ, តានិ ឥធ ន គហិតានិ. សារុប្បវសេន បន ឥមានេវ ទ្វេ គហិតានិ, ឥមិនា វា មុខេន សព្ពានិបិ តានិ គហិតានេវាតិ.

តត្ថ ¶ ‘‘អាលោកេស្សាមី’’តិ ចិត្តេ ឧប្បន្នេ ចិត្តវសេនេវ អនោលោកេត្វា អត្ថបរិគ្គហណំ សាត្ថកសម្បជញ្ញំ. តំ អាយស្មន្តំ នន្ទំ កាយសក្ខិំ កត្វា វេទិតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា – ‘‘សចេ, ភិក្ខវេ, នន្ទស្ស បុរត្ថិមា ទិសា អាលោកេតព្ពា ហោតិ, សព្ពំ ចេតសា សមន្នាហរិត្វា នន្ទោ បុរត្ថិមំ ទិសំ អាលោកេតិ, ឯវំ មេ បុរត្ថិមំ ទិសំ អាលោកយតោ ន អភិជ្ឈាទោមនស្សា បាបកា អកុសលា ធម្មា អន្វាស្សវេយ្យុន្តិ ឥតិ សោ តត្ថ សម្បជានោ ហោតិ, សចេ, ភិក្ខវេ, នន្ទស្ស បច្ឆិមា ទិសា, ឧត្តរា ទិសា, ទក្ខិណា ទិសា, ឧទ្ធំ, អធោ, អនុទិសា អាលោកេតព្ពា ហោតិ, សព្ពំ ចេតសោ សមន្នាហរិត្វា នន្ទោ អនុទិសំ អាលោកេតិ. ឯវំ មេ អនុទិសំ អាលោកយតោ…បេ… សម្បជានោ ហោតី’’តិ (អ. និ. ៨.៩).

អបិច ឥធាបិ បុព្ពេ វុត្តចេតិយទស្សនាទិវសេនេវ សាត្ថកតា ច សប្បាយតា ច វេទិតព្ពា. កម្មដ្ឋានស្ស បន អវិជហនមេវ គោចរសម្បជញ្ញំ. តស្មា ខន្ធធាតុអាយតនកម្មដ្ឋានិកេហិ អត្តនោ កម្មដ្ឋានវសេនេវ, កសិណាទិកម្មដ្ឋានិកេហិ ¶ វា បន កម្មដ្ឋានសីសេនេវ អាលោកនវិលោកនំ កាតព្ពំ. អព្ភន្តរេ អត្តា នាម អាលោកេតា វា វិលោកេតា វា នត្ថិ, អាលោកេស្សាមីតិ បន ចិត្តេ ឧប្បជ្ជមានេ តេនេវ ចិត្តេន សទ្ធិំ ចិត្តសមុដ្ឋានា វាយោធាតុ វិញ្ញត្តិំ ជនយមានា ឧប្បជ្ជតិ. ឥតិ ចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារវសេនេវ ហេដ្ឋិមំ អក្ខិទលំ អធោ សីទតិ, ឧបរិមំ ឧទ្ធំ លង្ឃេតិ, កោចិ យន្តកេន វិវរន្តោ នាម នត្ថិ, តតោ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ទស្សនកិច្ចំ សាធេន្តំ ឧប្បជ្ជតីតិ. ឯវំ សម្បជាននំ បនេត្ថ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ នាម.

អបិច មូលបរិញ្ញាអាគន្តុកតាវកាលិកភាវវសេនបេត្ថ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ. មូលបរិញ្ញាវសេន តាវ –

ភវង្គាវជ្ជនញ្ចេវ, ទស្សនំ សម្បដិច្ឆនំ;

សន្តីរណំ វោដ្ឋព្ពនំ, ជវនំ ភវតិ សត្តមំ.

តត្ថ ភវង្គំ ឧបបត្តិភវស្ស អង្គកិច្ចំ សាធយមានំ បវត្តតិ, តំ អាវដ្ដេត្វា កិរិយមនោធាតុ អាវជ្ជនកិច្ចំ សាធយមានា, តន្និរោធា ចក្ខុវិញ្ញាណំ ¶ ទស្សនកិច្ចំ សាធយមានំ ¶ , តន្និរោធា វិបាកមនោធាតុ សម្បដិច្ឆនកិច្ចំ សាធយមានា, តន្និរោធា វិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុ សន្តីរណកិច្ចំ សាធយមានា, តន្និរោធា កិរិយមនោវិញ្ញាណធាតុ វោដ្ឋព្ពបនកិច្ចំ សាធយមានា, តន្និរោធា សត្តក្ខត្តុំ ជវនំ ជវតិ. តត្ថ បឋមជវនេបិ ‘‘អយំ ឥត្ថី, អយំ បុរិសោ’’តិ រជ្ជនទុស្សនមុយ្ហនវសេន អាលោកិតវិលោកិតំ ន ហោតិ. ទុតិយជវនេបិ…បេ… សត្តមជវនេបិ. ឯតេសុ បន យុទ្ធមណ្ឌលេ យោធេសុ វិយ ហេដ្ឋុបរិយវសេន ភិជ្ជិត្វា បតិតេសុ ‘‘អយំ ឥត្ថី, អយំ បុរិសោ’’តិ រជ្ជនាទិវសេន អាលោកិតវិលោកិតំ ហោតិ. ឯវំ តាវេត្ថ មូលបរិញ្ញាវសេន អសម្មោហសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ.

ចក្ខុទ្វារេ បន រូបេ អាបាថគតេ ភវង្គចលនតោ ឧទ្ធំ សកកិច្ចំ និប្ផាទនវសេន អាវជ្ជនាទីសុ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធេសុ អវសានេ ជវនំ ឧប្បជ្ជតិ. តំ បុព្ពេ ឧប្បន្នានំ អាវជ្ជនាទីនំ គេហភូតេ ចក្ខុទ្វារេ អាគន្តុកបុរិសោ វិយ ហោតិ. តស្ស យថា បរគេហេ កិញ្ចិ យាចិតុំ បវិដ្ឋស្ស អាគន្តុកបុរិសស្ស គេហសាមិកេសុ តុណ្ហីមាសិនេសុ អាណាករណំ ន យុត្តំ. ឯវំ អាវជ្ជនាទីនំ គេហភូតេ ចក្ខុទ្វារេ ¶ អាវជ្ជនាទីសុបិ អរជ្ជន្តេសុ អទុស្សន្តេសុ អមុយ្ហន្តេសុ ច រជ្ជនទុស្សនមុយ្ហនំ អយុត្តន្តិ ឯវំ អាគន្តុកភាវវសេន អសម្មោហសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ.

យានិ បន តានិ ចក្ខុទ្វារេ វោដ្ឋព្ពបនបរិយោសានានិ ចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, តានិ សទ្ធិំ សម្បយុត្តធម្មេហិ តត្ថ តត្ថេវ ភិជ្ជន្តិ, អញ្ញមញ្ញំ ន បស្សន្តីតិ ឥត្តរានិ តាវកាលិកានិ ហោន្តិ. តត្ថ យថា ឯកស្មិំ ឃរេ សព្ពេសុ មានុសកេសុ មតេសុ អវសេសស្ស ឯកស្ស តង្ខណេញ្ញេវ មរណធម្មស្ស ន យុត្តា នច្ចគីតាទីសុ អភិរតិ នាម, ឯវមេវ ឯកទ្វារេ សសម្បយុត្តេសុ អាវជ្ជនាទីសុ តត្ថ តត្ថេវ មតេសុ អវសេសស្ស តង្ខណេញ្ញេវ មរណធម្មស្ស ជវនស្សាបិ រជ្ជនទុស្សនមុយ្ហនវសេន អភិរតិ នាម ន យុត្តាតិ ឯវំ តាវកាលិកភាវវសេន អសម្មោហសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ.

អបិច ខន្ធាយតនធាតុបច្ចយបច្ចវេក្ខណវសេនបេតំ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថ ហិ ចក្ខុ ចេវ រូបញ្ច រូបក្ខន្ធោ, ទស្សនំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, តំសម្បយុត្តា វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធោ, ផស្សាទិកា សង្ខារក្ខន្ធោ. ឯវមេតេសំ ¶ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ សមវាយេ អាលោកនវិលោកនំ ¶ បញ្ញាយតិ. តត្ថ កោ ឯកោ អាលោកេតិ, កោ វិលោកេតិ? តថា ចក្ខុ ចក្ខាយតនំ, រូបំ រូបាយតនំ, ទស្សនំ មនាយតនំ, វេទនាទយោ សម្បយុត្តធម្មា ធម្មាយតនំ. ឯវមេតេសំ ចតុន្នំ អាយតនានំ សមវាយេ អាលោកនវិលោកនំ បញ្ញាយតិ. តត្ថ កោ ឯកោ អាលោកេតិ, កោ វិលោកេតិ? តថា ចក្ខុ ចក្ខុធាតុ, រូបំ រូបធាតុ, ទស្សនំ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ, តំសម្បយុត្តា វេទនាទយោ ធម្មធាតុ. ឯវមេតាសំ ចតុន្នំ ធាតូនំ សមវាយេ អាលោកនវិលោកនំ បញ្ញាយតិ. តត្ថ កោ ឯកោ អាលោកេតិ, កោ វិលោកេតិ? តថា ចក្ខុ និស្សយបច្ចយោ, រូបំ អារម្មណបច្ចយោ, អាវជ្ជនំ អនន្តរសមនន្តរូបនិស្សយនត្ថិវិគតបច្ចយោ, អាលោកោ ឧបនិស្សយបច្ចយោ វេទនាទយោ សហជាតបច្ចយោ. ឯវមេតេសំ បច្ចយានំ សមវាយេ អាលោកនវិលោកនំ បញ្ញាយតិ. តត្ថ កោ ឯកោ អាលោកេតិ, កោ វិលោកេតីតិ? ឯវមេត្ថ ខន្ធាយតនធាតុបច្ចយបច្ចវេក្ខណវសេនបិ ¶ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ.

សមិញ្ជិតេ បសារិតេតិ បព្ពានំ សមិញ្ជនបសារណេ. តត្ថ ចិត្តវសេនេវ សមិញ្ជនបសារណំ អកត្វា ហត្ថបាទានំ សមិញ្ជនបសារណបច្ចយា អត្ថានត្ថំ បរិគ្គហេត្វា អត្ថបរិគ្គហណំ សាត្ថកសម្បជញ្ញំ. តត្ថ ហត្ថបាទេ អតិចិរំ សមិញ្ជេត្វា បសារេត្វា ឯវ វា ឋិតស្ស ខណេ ខណេ វេទនា ឧប្បជ្ជន្តិ, ចិត្តំ ឯកគ្គំ ន លភតិ, កម្មដ្ឋានំ បរិបតតិ, វិសេសំ នាធិគច្ឆតិ. កាលេ សមិញ្ជេន្តស្ស កាលេ បសារេន្តស្ស បន តា វេទនា ន ឧប្បជ្ជន្តិ, ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ, កម្មដ្ឋានំ ផាតិំ គច្ឆតិ, វិសេសមធិគច្ឆតីតិ ឯវំ អត្ថានត្ថបរិគ្គហណំ វេទិតព្ពំ.

អត្ថេ បន សតិបិ សប្បាយាសប្បាយំ បរិគ្គណ្ហិត្វា សប្បាយបរិគ្គហណំ សប្បាយសម្បជញ្ញំ. តត្រាយំ នយោ – មហាចេតិយង្គណេ កិរ ទហរភិក្ខូ សជ្ឈាយំ គណ្ហន្តិ. តេសំ បិដ្ឋិបស្សេ ទហរភិក្ខុនិយោ ធម្មំ សុណន្តិ. តត្រេកោ ទហរោ ហត្ថំ បសារេន្តោ កាយសំសគ្គំ បត្វា តេនេវ ការណេន គិហី ជាតោ. អបរោបិ ភិក្ខុ បាទំ បសារេន្តោ អគ្គិម្ហិ បសារេសិ, អដ្ឋិំ អាហច្ច បាទោ ឈាយិ. អបរោ វម្មិកេ បសារេសិ, សោ អាសីវិសេន ទដ្ឋោ. អបរោ ចីវរកុដិទណ្ឌកេ បសារេសិ, តំ មណិសប្បោ ¶ ឌំសិ. តស្មា ឯវរូបេ អសប្បាយេ អបសារេត្វា សប្បាយេ បសារេតព្ពំ. ឥទមេត្ថ សប្បាយសម្បជញ្ញំ.

គោចរសម្បជញ្ញំ ¶ បន មហាថេរវត្ថុនា ទីបេតព្ពំ – មហាថេរោ កិរ ទិវាដ្ឋានេ និសិន្នោ អន្តេវាសិកេហិ សទ្ធិំ កថយមានោ សហសា ហត្ថំ សមិញ្ជេត្វា បុន យថាឋានេ ឋបេត្វា សណិកំ សមិញ្ជេសិ. តំ អន្តេវាសិកា បុច្ឆិំសុ ‘‘កស្មា ភន្តេ សហសា ហត្ថំ សមិញ្ជេត្វា បុន យថាឋានេ ឋបេត្វា សណិកំ សមិញ្ជយិត្ថា’’តិ. យតោ បដ្ឋាយាហំ, អាវុសោ, កម្មដ្ឋានំ មនសិកាតុំ អារទ្ធោ, ន មេ កម្មដ្ឋានំ មុញ្ចិត្វា ហត្ថោ សមិញ្ជិតបុព្ពោ, ឥទានិ បន តុម្ហេហិ សទ្ធិំ កថយមានេន កម្មដ្ឋានំ មុញ្ចិត្វា សមិញ្ជិតោ, តស្មា បុន យថាឋានេ ឋបេត្វា សមិញ្ជេសិន្តិ. សាធុ, ភន្តេ, ភិក្ខុនា នាម ឯវរូបេន ¶ ភវិតព្ពន្តិ. ឯវមេត្ថាបិ កម្មដ្ឋានាវិជហនមេវ គោចរសម្បជញ្ញន្តិ វេទិតព្ពំ.

អព្ភន្តរេ អត្តា នាម កោចិ សមិញ្ជេន្តោ វា បសារេន្តោ វា នត្ថិ. វុត្តប្បការចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារេន បន សុត្តកឌ្ឍនវសេន ទារុយន្តស្ស ហត្ថបាទលឡនំ វិយ សមិញ្ជនបសារណំ ហោតីតិ ឯវំ បរិជាននំ បនេត្ថ អសម្មោហសម្បជញ្ញន្តិ វេទិតព្ពំ.

សង្ឃាដិបត្តចីវរធារណេតិ ឯត្ថ សង្ឃាដិចីវរានំ និវាសនបារុបនវសេន បត្តស្ស ភិក្ខាបដិគ្គហណាទិវសេន បរិភោគោ ធារណំ នាម. តត្ថ សង្ឃាដិចីវរធារណេ តាវ និវាសេត្វា បារុបិត្វា ច បិណ្ឌាយ ចរតោ អាមិសលាភោ ‘‘សីតស្ស បដិឃាតាយា’’តិអាទិនា នយេន ភគវតា វុត្តប្បការោយេវ ច អត្ថោ អត្ថោ នាម. តស្ស វសេន សាត្ថកសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ.

ឧណ្ហបកតិកស្ស បន ទុព្ពលស្ស ច ចីវរំ សុខុមំ សប្បាយំ. សីតាលុកស្ស ឃនំ ទុបដ្ដំ. វិបរីតំ អសប្បាយំ. យស្ស កស្សចិ ជិណ្ណំ អសប្បាយមេវ. អគ្គឡាទិទានេ ហិស្ស តំ បលិពោធករំ ហោតិ. តថា បដ្ដុណ្ណទុកូលាទិភេទំ លោភនីយចីវរំ. តាទិសញ្ហិ អរញ្ញេ ឯកកស្ស និវាសន្តរាយករំ ជីវិតន្តរាយករំ វាបិ ហោតិ. និប្បរិយាយេន បន យំ និមិត្តកម្មាទិមិច្ឆាជីវវសេន ឧប្បន្នំ, យញ្ចស្ស សេវមានស្ស អកុសលា ធម្មា អភិវឌ្ឍន្តិ, កុសលា ធម្មា បរិហាយន្តិ, តំ អសប្បាយំ. វិបរីតំ សប្បាយំ ¶ . តស្ស វសេនេត្ថ សប្បាយសម្បជញ្ញំ, កម្មដ្ឋានាវិជហនវសេនេវ ច គោចរសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ.

អព្ភន្តរេ អត្តា នាម កោចិ ចីវរំ បារុបន្តោ នត្ថិ. វុត្តប្បការចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារេនេវ ¶ បន ចីវរបារុបនំ ហោតិ. តត្ថ ចីវរម្បិ អចេតនំ, កាយោបិ អចេតនោ. ចីវរំ ន ជានាតិ ‘‘មយា កាយោ បារុតោ’’តិ. កាយោបិ ន ជានាតិ ‘‘អហំ ចីវរេន បារុតោ’’តិ, ធាតុយោវ ធាតុសមូហំ បដិច្ឆាទេន្តិ បដបិលោតិកាយ បោត្ថករូបបដិច្ឆាទនេ វិយ. តស្មា នេវ សុន្ទរំ ចីវរំ លភិត្វា សោមនស្សំ កាតព្ពំ, ន អសុន្ទរំ លភិត្វា ទោមនស្សំ. នាគវម្មិកចេតិយរុក្ខាទីសុ ¶ ហិ កេចិ មាលាគន្ធធូមវត្ថាទីហិ សក្ការំ ករោន្តិ, កេចិ គូថមុត្តកទ្ទមទណ្ឌសត្ថប្បហារាទីហិ អសក្ការំ, ន តេ នាគវម្មិករុក្ខាទយោ សោមនស្សំ វា ទោមនស្សំ វា ករោន្តិ; ឯវមេវ នេវ សុន្ទរំ ចីវរំ លភិត្វា សោមនស្សំ កាតព្ពំ, ន អសុន្ទរំ លភិត្វា ទោមនស្សន្តិ ឯវំ បវត្តបដិសង្ខានវសេន បនេត្ថ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ.

បត្តធារណេបិ បត្តំ សហសាវ អគ្គហេត្វា ឥមំ គហេត្វា បិណ្ឌាយ ចរមានោ ភិក្ខំ លភិស្សាមីតិ ឯវំ បត្តគហណបច្ចយា បដិលភិតព្ពអត្ថវសេន សាត្ថកសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ.

កិសទុព្ពលសរីរស្ស បន គរុ បត្តោ អសប្បាយោ. យស្ស កស្សចិ ចតុបញ្ចគណ្ឌិកាហតោ ទុព្ពិសោធនីយោ អសប្បាយោវ. ទុទ្ធោតបត្តោ ហិ ន វដ្ដតិ, តំ ធោវន្តស្សេវ ចស្ស បលិពោធោ ហោតិ. មណិវណ្ណបត្តោ បន លោភនីយោ ចីវរេ វុត្តនយេនេវ អសប្បាយោ. និមិត្តកម្មាទិវសេន លទ្ធោ បន យញ្ចស្ស សេវមានស្ស អកុសលា ធម្មា អភិវឌ្ឍន្តិ, កុសលា ធម្មា បរិហាយន្តិ, អយំ ឯកន្តអសប្បាយោវ. វិបរីតោ សប្បាយោ. តស្ស វសេនេត្ថ សប្បាយសម្បជញ្ញំ, កម្មដ្ឋានាវិជហនវសេនេវ ច គោចរសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ.

អព្ភន្តរេ អត្តា នាម កោចិ បត្តំ គណ្ហន្តោ នត្ថិ. វុត្តប្បការចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារេនេវ បន បត្តគ្គហណំ នាម ហោតិ. តត្ថ បត្តោបិ អចេតនោ, ហត្ថាបិ អចេតនា. បត្តោ ន ជានាតិ ‘‘អហំ ហត្ថេហិ គហិតោ’’តិ. ហត្ថាបិ ន ជានន្តិ ‘‘បត្តោ អម្ហេហិ គហិតោ’’តិ. ធាតុយោវ ¶ ធាតុសមូហំ គណ្ហន្តិ សណ្ឌាសេន អគ្គិវណ្ណបត្តគ្គហណេ វិយាតិ ឯវំ បវត្តបដិសង្ខានវសេនេត្ថ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ.

អបិច យថា ឆិន្នហត្ថបាទេ វណមុខេហិ បគ្ឃរិតបុព្ពលោហិតកិមិកុលេ នីលមក្ខិកសម្បរិកិណ្ណេ អនាថសាលាយំ និបន្នេ អនាថមនុស្សេ ទិស្វា ទយាលុកា បុរិសា តេសំ វណបដ្ដចោឡកានិ ¶ ចេវ កបាលាទីហិ ច ភេសជ្ជានិ ឧបនាមេន្តិ. តត្ថ ចោឡកានិបិ កេសញ្ចិ សណ្ហានិ, កេសញ្ចិ ថូលានិ បាបុណន្តិ. ភេសជ្ជកបាលកានិបិ កេសញ្ចិ សុសណ្ឋានានិ, កេសញ្ចិ ទុស្សណ្ឋានានិ បាបុណន្តិ, ន តេ តត្ថ សុមនា វា ទុម្មនា វា ហោន្តិ. វណប្បដិច្ឆាទនមត្តេនេវ ហិ ចោឡកេន ភេសជ្ជបដិគ្គហណមត្តេនេវ ច កបាលកេន ¶ តេសមត្ថោ, ឯវមេវ យោ ភិក្ខុ វណចោឡកំ វិយ ចីវរំ, ភេសជ្ជកបាលកំ វិយ បត្តំ, កបាលេ ភេសជ្ជមិវ ច បត្តេ លទ្ធំ ភិក្ខំ សល្លក្ខេតិ. អយំ សង្ឃាដិបត្តចីវរធារណេ អសម្មោហសម្បជញ្ញេន ឧត្តមសម្បជានការីតិ វេទិតព្ពោ.

អសិតាទីសុ អសិតេតិ បិណ្ឌបាតភោជនេ. បីតេតិ យាគុអាទិបានេ. ខាយិតេតិ បិដ្ឋខជ្ជកាទិខាទនេ. សាយិតេតិ មធុផាណិតាទិសាយនេ. តត្ថ ‘‘នេវ ទវាយា’’តិអាទិនា នយេន វុត្តោ អដ្ឋវិធោបិ អត្ថោ អត្ថោ នាម. តស្ស វសេន សាត្ថកសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ. លូខបណីតតិត្តមធុរាទីសុ បន យេន ភោជនេន យស្ស អផាសុ ហោតិ, តំ តស្ស អសប្បាយំ. យំ បន និមិត្តកម្មាទិវសេន បដិលទ្ធំ, យញ្ចស្ស ភុញ្ជតោ អកុសលា ធម្មា អភិវឌ្ឍន្តិ, កុសលា ធម្មា បរិហាយន្តិ, តំ ឯកន្តអសប្បាយមេវ. វិបរីតំ សប្បាយំ. តស្ស វសេនេត្ថ សប្បាយសម្បជញ្ញំ, កម្មដ្ឋានាវិជហនវសេនេវ ច គោចរសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ.

អព្ភន្តរេ អត្តា នាម កោចិ ភុញ្ជកោ នត្ថិ, វុត្តប្បការចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារវសេនេវ បន បត្តបដិគ្គហណំ នាម ហោតិ. ចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារេនេវ ហត្ថស្ស បត្តេ ឱតារណំ នាម ហោតិ. ចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារេនេវ អាលោបករណំ អាលោបឧទ្ធរណំ មុខវិវរណញ្ច ហោតិ. ន កោចិ កុញ្ចិកាយ យន្តកេន ច ហនុកដ្ឋីនិ វិវរតិ, ចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារេនេវ អាលោបស្ស មុខេ ឋបនំ, ឧបរិទន្តានំ មុសលកិច្ចសាធនំ, ហេដ្ឋាទន្តានំ ឧទុក្ខលកិច្ចសាធនំ, ជិវ្ហាយ ហត្ថកិច្ចសាធនញ្ច ហោតិ.

ឥតិ ¶ តំ តត្ថ អគ្គជិវ្ហាយ តនុកខេឡោ មូលជិវ្ហាយ ពហលខេឡោ មក្ខេតិ. តំ ហេដ្ឋាទន្តឧទុក្ខលេ ជិវ្ហាហត្ថបរិវត្តិតំ ខេឡឧទកតេមិតំ ឧបរិទន្តមុសលសញ្ចុណ្ណិតំ កោចិ កដច្ឆុនា វា ទព្ពិយា វា អន្តោបវេសេន្តោ នាម នត្ថិ, វាយោធាតុយាវ បវិសតិ. បវិដ្ឋំ បវិដ្ឋំ កោចិ បលាលសន្ថរំ កត្វា ធារេន្តោ នាម នត្ថិ, វាយោធាតុវសេនេវ តិដ្ឋតិ. ឋិតំ ឋិតំ ¶ កោចិ ឧទ្ធនំ កត្វា អគ្គិំ ជាលេត្វា បចន្តោ នាម នត្ថិ, តេជោធាតុយាវ បច្ចតិ. បក្កំ បក្កំ ¶ កោចិ ទណ្ឌេន វា យដ្ឋិយា វា ពហិ នីហារកោ នាម នត្ថិ, វាយោធាតុយេវ នីហរតិ.

ឥតិ វាយោធាតុ អតិហរតិ ច វីតិហរតិ ច ធារេតិ ច បរិវត្តេតិ ច សញ្ចុណ្ណេតិ វិសោសេតិ ច នីហរតិ ច. បថវីធាតុ ធារេតិ ច បរិវត្តេតិ ច សញ្ចុណ្ណេតិ ច វិសោសេតិ ច. អាបោធាតុ សិនេហេតិ ច អល្លត្តញ្ច អនុបាលេតិ. តេជោធាតុ អន្តោបវិដ្ឋំ បរិបាចេតិ. អាកាសធាតុ អញ្ជសោ ហោតិ. វិញ្ញាណធាតុ តត្ថ តត្ថ សម្មាបយោគមន្វាយ អាភុជតីតិ ឯវំបវត្តបដិសង្ខានវសេនេត្ថ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ.

អបិច គមនតោ បរិយេសនតោ បរិភោគតោ អាសយតោ និធានតោ អបរិបក្កតោ បរិបក្កតោ ផលតោ និស្សន្ទតោ សម្មក្ខណតោតិ ឯវំ ទសវិធបដិកូលភាវបច្ចវេក្ខណតោបេត្ថ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ. វិត្ថារកថា បនេត្ថ វិសុទ្ធិមគ្គេ អាហារបដិកូលសញ្ញានិទ្ទេសតោ គហេតព្ពា.

ឧច្ចារបស្សាវកម្មេតិ ឧច្ចារស្ស ច បស្សាវស្ស ច ករណេ. តត្ថ បត្តកាលេ ឧច្ចារបស្សាវំ អករោន្តស្ស សកលសរីរតោ សេទា មុច្ចន្តិ, អក្ខីនិ ភមន្តិ, ចិត្តំ ន ឯកគ្គំ ហោតិ, អញ្ញេ ច រោគា ឧប្បជ្ជន្តិ. ករោន្តស្ស បន សព្ពំ តំ ន ហោតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. តស្ស វសេន សាត្ថកសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ. អដ្ឋានេ ឧច្ចារបស្សាវំ ករោន្តស្ស បន អាបត្តិ ហោតិ, អយសោ វឌ្ឍតិ, ជីវិតន្តរាយោ ហោតិ. បតិរូបេ ឋានេ ករោន្តស្ស សព្ពំ តំ ន ហោតីតិ ឥទមេត្ថ សប្បាយំ. តស្ស វសេន សប្បាយសម្បជញ្ញំ, កម្មដ្ឋានាវិជហនវសេនេវ ច គោចរសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ.

អព្ភន្តរេ ¶ អត្តា នាម កោចិ ឧច្ចារបស្សាវំ ករោន្តោ នត្ថិ. ចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារេនេវ បន ឧច្ចារបស្សាវកម្មំ ហោតិ. យថា បន បក្កេ គណ្ឌេ គណ្ឌភេទេន បុព្ពលោហិតំ អកាមតាយ និក្ខមតិ, យថា ច អតិភរិតា ឧទកភាជនា ឧទកំ អកាមតាយ និក្ខមតិ, ឯវំ បក្កាសយមុត្តវត្ថីសុ សន្និចិតា ឧច្ចារបស្សាវា វាយុវេគសមុប្បីឡិតា ¶ អកាមតាយបិ និក្ខមន្តិ. សោ បនាយំ ឯវំ និក្ខមន្តោ ឧច្ចារបស្សាវោ នេវ តស្ស ភិក្ខុនោ អត្តនោ ហោតិ, ន បរស្ស. កេវលំ សរីរនិស្សន្ទោវ ¶ ហោតិ. យថា កិំ? យថា ឧទកកុម្ភតោ បុរាណឧទកំ ឆឌ្ឌេន្តស្ស នេវ តំ អត្តនោ ហោតិ, ន បរេសំ. កេវលំ បដិជគ្គនមត្តមេវ ហោតិ. ឯវំបវត្តបដិសង្ខានវសេនេត្ថ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ វេទិតព្ពំ.

គតាទីសុ គតេតិ គមនេ. ឋិតេតិ ឋានេ. និសិន្នេតិ និសជ្ជាយ. សុត្តេតិ សយនេ. ជាគរិតេតិ ជាគរណេ. ភាសិតេតិ កថនេ. តុណ្ហីភាវេតិ អកថនេ. ‘‘គច្ឆន្តោ វា គច្ឆាមីតិ បជានាតិ, ឋិតោ វា ឋិតោម្ហីតិ បជានាតិ, និសិន្នោ វា និសិន្នោម្ហីតិ បជានាតិ, សយានោ វា សយានោម្ហីតិ បជានាតី’’តិ ឥមស្មិញ្ហិ ឋានេ អទ្ធានឥរិយាបថា កថិតា. ‘‘អភិក្កន្តេ បដិក្កន្តេ អាលោកិតេ វិលោកិតេ សមិញ្ជិតេ បសារិតេ’’តិ ឥមស្មិំ មជ្ឈិមា. ‘‘គតេ ឋិតេ និសិន្នេ សុត្តេ ជាគរិតេ’’តិ ឥធ បន ខុទ្ទកចុណ្ណិកឥរិយាបថា កថិតា. តស្មា ឯតេសុបិ វុត្តនយេនេវ សម្បជានការិតា វេទិតព្ពា.

តិបិដកមហាសីវត្ថេរោ បនាហ – យោ ចិរំ គន្ត្វា វា ចង្កមិត្វា វា អបរភាគេ ឋិតោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ ‘‘ចង្កមនកាលេ បវត្តា រូបារូបធម្មា ឯត្ថេវ និរុទ្ធា’’តិ, អយំ គតេ សម្បជានការី នាម. យោ សជ្ឈាយំ វា ករោន្តោ បញ្ហំ វា វិស្សជ្ជេន្តោ កម្មដ្ឋានំ វា មនសិករោន្តោ ចិរំ ឋត្វា អបរភាគេ និសិន្នោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ ‘‘ឋិតកាលេ បវត្តា រូបារូបធម្មា ឯត្ថេវ និរុទ្ធា’’តិ, អយំ ឋិតេ សម្បជានការី នាម. យោ សជ្ឈាយាទិករណវសេនេវ ចិរំ និសីទិត្វា អបរភាគេ និបន្នោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ ‘‘និសិន្នកាលេ បវត្តា រូបារូបធម្មា ឯត្ថេវ និរុទ្ធា’’តិ, អយំ និសិន្នេ សម្បជានការី នាម. យោ បន និបន្នកោ សជ្ឈាយំ វា ករោន្តោ កម្មដ្ឋានំ វា មនសិករោន្តោ និទ្ទំ ឱក្កមិត្វា អបរភាគេ វុដ្ឋាយ ¶ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ ‘‘សយនកាលេ បវត្តា រូបារូបធម្មា ឯត្ថេវ និរុទ្ធា’’តិ, អយំ សុត្តេ ជាគរិតេ ច សម្បជានការី នាម. កិរិយមយចិត្តានញ្ហិ អប្បវត្តំ សុត្តំ នាម, បវត្តំ ជាគរិតំ នាមាតិ. យោ បន ភាសមានោ ‘‘អយំ សទ្ទោ នាម ឱដ្ឋេ ច បដិច្ច ទន្តេ ច ជិវ្ហញ្ច តាលុញ្ច បដិច្ច ចិត្តស្ស តទនុរូបំ បយោគំ បដិច្ច ជាយតី’’តិ សតោ សម្បជានោ ភាសតិ, ចិរំ វា បន កាលំ សជ្ឈាយំ វា កត្វា ធម្មំ វា កថេត្វា កម្មដ្ឋានំ ¶ វា បរិវត្តេត្វា បញ្ហំ វា វិស្សជ្ជេត្វា អបរភាគេ តុណ្ហីភូតោ ¶ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ ‘‘ភាសិតកាលេ ឧប្បន្នា រូបារូបធម្មា ឯត្ថេវ និរុទ្ធា’’តិ, អយំ ភាសិតេ សម្បជានការី នាម. យោ តុណ្ហីភូតោ ចិរំ ធម្មំ វា កម្មដ្ឋានំ វា មនសិកត្វា អបរភាគេ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ ‘‘តុណ្ហីភូតកាលេ បវត្តា រូបារូបធម្មា ឯត្ថេវ និរុទ្ធា, ឧបាទារូបបវត្តិយា សតិ ភាសតិ នាម, អសតិ តុណ្ហី ភវតិ នាមា’’តិ, អយំ តុណ្ហីភាវេ សម្បជានការី នាមាតិ.

តយិទំ មហាសីវត្ថេរេន វុត្តំ អសម្មោហធុរំ ឥមស្មិំ សតិបដ្ឋានសុត្តេ អធិប្បេតំ. សាមញ្ញផលេ បន សព្ពម្បិ ចតុព្ពិធំ សម្បជញ្ញំ លព្ភតិ. តស្មា វិសេសតោ ឯត្ថ អសម្មោហសម្បជញ្ញស្សេវ វសេន សម្បជានការិតា វេទិតព្ពា. សម្បជានការី សម្បជានការីតិ ច សព្ពបទេសុ សតិសម្បយុត្តស្សេវ សម្បជញ្ញស្ស វសេនត្ថោ វេទិតព្ពោ. វិភង្គប្បករណេ បន, ‘‘សតោ សម្បជានោ អភិក្កមតិ, សតោ សម្បជានោ បដិក្កមតី’’តិ (វិភ. ៥២៣) ឯវមេតានិ បទានិ វិភត្តានេវ.

ឥតិ អជ្ឈត្តំ វាតិ ឯវំ ចតុសម្បជញ្ញបរិគ្គហណេន អត្តនោ វា កាយេ, បរស្ស វា កាយេ, កាលេន វា អត្តនោ, កាលេន វា បរស្ស កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ. ឥធ សមុទយវយធម្មានុបស្សីតិអាទីសុ រូបក្ខន្ធស្សេវ សមុទយោ ច វយោ ច នីហរិតព្ពោ. សេសំ វុត្តសទិសមេវ.

ឥធ ចតុសម្បជញ្ញបរិគ្គាហិកា សតិ ទុក្ខសច្ចំ, តស្សា សមុដ្ឋាបិកា បុរិមតណ្ហា សមុទយសច្ចំ, ឧភិន្នំ អប្បវត្តិ និរោធសច្ចំ, វុត្តប្បការោ អរិយមគ្គោ មគ្គសច្ចំ. ឯវំ ចតុសច្ចវសេន ឧស្សក្កិត្វា និព្ពុតិំ បាបុណាតីតិ ឥទមេកស្ស ¶ ចតុសម្បជញ្ញបរិគ្គាហកស្ស ភិក្ខុនោ វសេន យាវ អរហត្តា និយ្យានមុខន្តិ.

ចតុសម្បជញ្ញបព្ពវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១០. ឯវំ ¶ ចតុសម្បជញ្ញវសេន កាយានុបស្សនំ វិភជិត្វា ឥទានិ បដិកូលមនសិការវសេន វិភជិតុំ បុន ចបរន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ឥមមេវ កាយន្តិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ សព្ពំ សព្ពាការេន វិត្ថារតោ វិសុទ្ធិមគ្គេ កាយគតាសតិកម្មដ្ឋានេ វុត្តំ. ឧភតោមុខាតិ ហេដ្ឋា ច ឧបរិ ចាតិ ទ្វីហិ មុខេហិ យុត្តា. នានាវិហិតស្សាតិ ¶ នានាវិធស្ស.

ឥទំ បនេត្ថ ឱបម្មសំសន្ទនំ – ឧភតោមុខា បុតោឡិ វិយ ហិ ចាតុមហាភូតិកោ កាយោ, តត្ថ មិស្សេត្វា បក្ខិត្តនានាវិធធញ្ញំ វិយ កេសាទយោ ទ្វត្តិំសាការា, ចក្ខុមា បុរិសោ វិយ យោគាវចរោ, តស្ស តំ បុតោឡិំ មុញ្ចិត្វា បច្ចវេក្ខតោ នានាវិធធញ្ញស្ស បាកដកាលោ វិយ យោគិនោ ទ្វត្តិំសាការស្ស វិភូតាការោ វេទិតព្ពោ.

ឥតិ អជ្ឈត្តំ វាតិ ឯវំ កេសាទិបរិគ្គហណេន អត្តនោ វា កាយេ, បរស្ស វា កាយេ, កាលេន វា អត្តនោ, កាលេន វា បរស្ស កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ, ឥតោ បរំ វុត្តនយមេវ. កេវលញ្ហិ ឥធ ទ្វត្តិំសាការបរិគ្គាហិកា សតិ ទុក្ខសច្ចន្តិ ឯវំ យោជនំ កត្វា និយ្យានមុខំ វេទិតព្ពំ. សេសំ បុរិមសទិសមេវាតិ.

បដិកូលមនសិការបព្ពវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១១. ឯវំ បដិកូលមនសិការវសេន កាយានុបស្សនំ វិភជិត្វា ឥទានិ ធាតុមនសិការវសេន វិភជិតុំ បុន ចបរន្តិអាទិមាហ. តត្រាយំ ឱបម្មសំសន្ទនេន ¶ សទ្ធិំ អត្ថវណ្ណនា – យថា កោចិ គោឃាតកោ វា តស្សេវ វា ភត្តវេតនភតោ អន្តេវាសិកោ គាវិំ វធិត្វា វិនិវិជ្ឈិត្វា ចតស្សោ ទិសា គតានំ មហាបថានំ វេមជ្ឈដ្ឋានសង្ខាតេ ចតុមហាបថេ កោដ្ឋាសំ កោដ្ឋាសំ កត្វា និសិន្នោ អស្ស, ឯវមេវ ភិក្ខុ ចតុន្នំ ឥរិយាបថានំ យេន កេនចិ អាការេន ¶ ឋិតត្តា យថាឋិតំ, យថាឋិតត្តា ច យថាបណិហិតំ កាយំ – ‘‘អត្ថិ ឥមស្មិំ កាយេ បថវីធាតុ…បេ… វាយោធាតូ’’តិ ឯវំ បច្ចវេក្ខតិ.

កិំ វុត្តំ ហោតិ – យថា គោឃាតកស្ស គាវិំ បោសេន្តស្សាបិ អាឃាតនំ អាហរន្តស្សាបិ អាហរិត្វា តត្ថ ពន្ធិត្វា ឋបេន្តស្សាបិ វធេន្តស្សាបិ វធិតំ មតំ បស្សន្តស្សាបិ តាវទេវ គាវីតិ សញ្ញា ន អន្តរធាយតិ, យាវ នំ បទាលេត្វា ពីលសោ ន វិភជតិ. វិភជិត្វា និសិន្នស្ស បន ¶ គាវីតិ សញ្ញា អន្តរធាយតិ, មំសសញ្ញា បវត្តតិ, នាស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘អហំ គាវិំ វិក្កិណាមិ, ឥមេ គាវិំ ហរន្តី’’តិ. អថ ខ្វស្ស ‘‘អហំ មំសំ វិក្កិណាមិ, ឥមេ មំសំ ហរន្តិ’’ច្ចេវ ហោតិ, ឯវមេវ ឥមស្សាបិ ភិក្ខុនោ បុព្ពេ ពាលបុថុជ្ជនកាលេ គិហិភូតស្សាបិ បព្ពជិតស្សាបិ តាវទេវ សត្តោតិ វា បុគ្គលោតិ វា សញ្ញា ន អន្តរធាយតិ, យាវ ឥមមេវ កាយំ យថាឋិតំ យថាបណិហិតំ ឃនវិនិព្ភោគំ កត្វា ធាតុសោ ន បច្ចវេក្ខតិ. ធាតុសោ បច្ចវេក្ខតោ បនស្ស សត្តសញ្ញា អន្តរធាយតិ, ធាតុវសេនេវ ចិត្តំ សន្តិដ្ឋតិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘ឥមមេវ កាយំ យថាឋិតំ យថាបណិហិតំ ធាតុសោ បច្ចវេក្ខតិ, អត្ថិ ឥមស្មិំ កាយេ បថវីធាតុ អាបោធាតុ តេជោធាតុ វាយោធាតូតិ. សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ទក្ខោ គោឃាតកោ វា…បេ… វាយោធាតូ’’តិ.

គោឃាតកោ វិយ ហិ យោគី, គាវីតិ សញ្ញា វិយ សត្តសញ្ញា, ចតុមហាបថោ វិយ ចតុឥរិយាបថោ, ពីលសោ វិភជិត្វា និសិន្នភាវោ វិយ ធាតុសោ បច្ចវេក្ខណន្តិ អយមេត្ថ បាឡិវណ្ណនា, កម្មដ្ឋានកថា បន វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតា.

ឥតិ អជ្ឈត្តំ វាតិ ឯវំ ចតុធាតុបរិគ្គហណេន អត្តនោ វា កាយេ, បរស្ស វា កាយេ, កាលេន វា អត្តនោ, កាលេន វា បរស្ស កាយេ កាយានុបស្សី ¶ វិហរតិ. ឥតោ បរំ វុត្តនយមេវ. កេវលញ្ហិ ឥធ ចតុធាតុបរិគ្គាហិកា សតិ ទុក្ខសច្ចន្តិ ឯវំ យោជនំ កត្វា និយ្យានមុខំ វេទិតព្ពំ. សេសំ បុរិមសទិសមេវាតិ.

ធាតុមនសិការបព្ពវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១២. ឯវំ ¶ ធាតុមនសិការវសេន កាយានុបស្សនំ វិភជិត្វា ឥទានិ នវហិ សិវថិកបព្ពេហិ វិភជិតុំ, បុន ចបរន្តិអាទិមាហ. តត្ថ សេយ្យថាបិ បស្សេយ្យាតិ យថា បស្សេយ្យ. សរីរន្តិ មតសរីរំ. សិវថិកាយ ឆឌ្ឌីតន្តិ សុសានេ អបវិទ្ធំ. ឯកាហំ មតស្ស អស្សាតិ ឯកាហមតំ. ទ្វីហំ មតស្ស អស្សាតិ ទ្វីហមតំ. តីហំ មតស្ស អស្សាតិ តីហមតំ. ភស្តា វិយ វាយុនា ឧទ្ធំ ជីវិតបរិយាទានា យថានុក្កមំ សមុគ្គតេន សូនភាវេន ឧទ្ធុមាតត្តា ឧទ្ធុមាតកំ. វិនីលំ ¶ វុច្ចតិ វិបរិភិន្នវណ្ណំ. វិលីនមេវ វិនីលកំ. បដិកូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិនីលន្តិ វិនីលកំ. មំសុស្សទដ្ឋានេសុ រត្តវណ្ណស្ស បុព្ពសន្និចយដ្ឋានេសុ សេតវណ្ណស្ស យេភុយ្យេន ច នីលវណ្ណស្ស នីលដ្ឋានេសុ នីលសាដកបារុតស្សេវ ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ. បរិភិន្នដ្ឋានេហិ នវហិ វា វណមុខេហិ វិសន្ទមានំ បុព្ពំ វិបុព្ពំ. វិបុព្ពមេវ វិបុព្ពកំ, បដិកូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិបុព្ពន្តិ វិបុព្ពកំ. វិបុព្ពកំ ជាតំ តថាភាវំ គតន្តិ វិបុព្ពកជាតំ.

សោ ឥមមេវ កាយន្តិ សោ ភិក្ខុ ឥមំ អត្តនោ កាយំ តេន កាយេន សទ្ធិំ ញាណេន ឧបសំហរតិ ឧបនេតិ. កថំ? អយម្បិ ខោ កាយោ ឯវំធម្មោ ឯវំភាវី ឯវំអនតីតោតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អាយុ, ឧស្មា, វិញ្ញាណន្តិ ឥមេសំ តិណ្ណំ ធម្មានំ អត្ថិតាយ អយំ កាយោ ឋានគមនាទិខមោ ហោតិ ឥមេសំ បន វិគមា អយម្បិ ឯវំធម្មោ ឯវំបូតិកសភាវោយេវ, ឯវំភាវី ឯវំឧទ្ធុមាតាទិភេទោ ភវិស្សតិ, ឯវំអនតីតោ ឯវំឧទ្ធុមាតាទិភាវំ អនតិក្កន្តោតិ.

ឥតិ អជ្ឈត្តំ វាតិ ឯវំ ឧទ្ធុមាតាទិបរិគ្គហណេន អត្តនោ វា កាយេ, បរស្ស វា កាយេ, កាលេន វា អត្តនោ, កាលេន វា បរស្ស កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ.

ខជ្ជមានន្តិ ¶ ឧទរាទីសុ និសីទិត្វា ឧទរមំសឱដ្ឋមំសអក្ខិកូដាទីនិ លុញ្ចិត្វា លុញ្ចិត្វា ខាទិយមានំ. សមំសលោហិតន្តិ សេសាវសេសមំសលោហិតយុត្តំ. និមំសលោហិតមក្ខិតន្តិ មំសេ ខីណេបិ លោហិតំ ន សុស្សតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘និមំសលោហិតមក្ខិត’’ន្តិ. អញ្ញេនាតិ អញ្ញេន ទិសាភាគេន. ហត្ថដ្ឋិកន្តិ ចតុសដ្ឋិភេទម្បិ ហត្ថដ្ឋិកំ បាដិយេក្កំ វិប្បកិណ្ណំ. បាទដ្ឋិកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តេរោវស្សិកានីតិ អតិក្កន្តសំវច្ឆរានិ. បូតីនីតិ អព្ភោកាសេ ឋិតានិ ¶ វាតាតបវុដ្ឋិសម្ផស្សេន តេរោវស្សិកានេវ បូតីនិ ហោន្តិ. អន្តោភូមិគតានិ បន ចិរតរំ តិដ្ឋន្តិ. ចុណ្ណកជាតានីតិ ចុណ្ណំ ចុណ្ណំ ហុត្វា វិប្បកិណ្ណានិ. សព្ពត្ថ សោ ឥមមេវាតិ វុត្តនយេន ខជ្ជមានាទីនំ វសេន យោជនា កាតព្ពា.

ឥតិ អជ្ឈត្តំ វាតិ ឯវំ ខជ្ជមានាទិបរិគ្គហណេន យាវ ចុណ្ណកភាវា អត្តនោ ¶ វា កាយេ, បរស្ស វា កាយេ, កាលេន វា អត្តនោ, កាលេន វា បរស្ស កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ.

ឥធ បន ឋត្វា នវសិវថិកា សមោធានេតព្ពា. ‘‘ឯកាហមតំ វា’’តិអាទិនា នយេន វុត្តា សព្ពាបិ ឯកា, ‘‘កាកេហិ វា ខជ្ជមាន’’ន្តិអាទិកា ឯកា, ‘‘អដ្ឋិកសង្ខលិកំ សមំសលោហិតំ ន្ហារុសម្ពន្ធ’’ន្តិ ឯកា, ‘‘និមំសលោហិតមក្ខិតំ ន្ហារុសម្ពន្ធ’’ន្តិ ឯកា, ‘‘អបគតមំសលោហិតំ ន្ហារុសម្ពន្ធ’’ន្តិ ឯកា, ‘‘អដ្ឋិកានិ អបគតសម្ពន្ធានី’’តិអាទិកា ឯកា, ‘‘អដ្ឋិកានិ សេតានិ សង្ខវណ្ណបដិភាគានី’’តិ ឯកា, ‘‘បុញ្ជកិតានិ តេរោវស្សិកានី’’តិ ឯកា, ‘‘បូតីនិ ចុណ្ណកជាតានី’’តិ ឯកា.

ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេតិ ឥទំ នវសិវថិកា ទស្សេត្វា កាយានុបស្សនំ និដ្ឋបេន្តោ អាហ. តត្ថ នវសិវថិកបរិគ្គាហិកា សតិ ទុក្ខសច្ចំ, តស្សា សមុដ្ឋាបិកា បុរិមតណ្ហា សមុទយសច្ចំ, ឧភិន្នំ អប្បវត្តិ និរោធសច្ចំ, ទុក្ខបរិជាននោ សមុទយបជហនោ និរោធារម្មណោ អរិយមគ្គោ មគ្គសច្ចំ. ឯវំ ចតុសច្ចវសេនេវ ឧស្សក្កិត្វា និព្ពុតិំ បាបុណាតីតិ ឥទំ នវសិវថិកបរិគ្គាហកានំ ភិក្ខូនំ យាវ អរហត្តា និយ្យានមុខន្តិ.

នវសិវថិកបព្ពវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឯត្តាវតា ច អានាបានបព្ពំ ឥរិយាបថបព្ពំ ចតុសម្បជញ្ញបព្ពំ បដិកូលមនសិការបព្ពំ ធាតុមនសិការបព្ពំ នវសិវថិកបព្ពានីតិ ចុទ្ទសបព្ពា កាយានុបស្សនា និដ្ឋិតា ហោតិ.

តត្ថ ¶ ¶ អានាបានបព្ពំ បដិកូលមនសិការបព្ពន្តិ ឥមានេវ ទ្វេ អប្បនាកម្មដ្ឋានានិ. សិវថិកានំ បន អាទីនវានុបស្សនាវសេន វុត្តត្តា សេសានិ ទ្វាទសាបិ ឧបចារកម្មដ្ឋានានេវាតិ.

១១៣. ឯវំ ភគវា ចុទ្ទសវិធេន កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ កថេត្វា ឥទានិ នវវិធេន វេទនានុបស្សនំ កថេតុំ កថញ្ច, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ សុខំ វេទនន្តិ កាយិកំ វា ចេតសិកំ វា សុខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘‘អហំ សុខំ វេទនំ វេទយាមី’’តិ បជានាតីតិ អត្ថោ. តត្ថ កាមំ ឧត្តានសេយ្យកាបិ ទារកា ថញ្ញបិវនាទិកាលេ សុខំ វេទយមានា ‘‘សុខំ វេទយាមា’’តិ បជានន្តិ, ន បនេតំ ឯវរូបំ ជាននំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯវរូបំ ជាននំ ហិ សត្តូបលទ្ធិំ ន ជហតិ, សត្តសញ្ញំ ន ឧគ្ឃាដេតិ, កម្មដ្ឋានំ វា សតិបដ្ឋានភាវនា វា ន ហោតិ. ឥមស្ស បន ភិក្ខុនោ ជាននំ សត្តូបលទ្ធិំ ជហតិ ¶ , សត្តសញ្ញំ ឧគ្ឃាដេតិ, កម្មដ្ឋានំ ចេវ សតិបដ្ឋានភាវនា ច ហោតិ. ឥទញ្ហិ ‘‘កោ វេទយតិ, កស្ស វេទនា, កិំ ការណា វេទនា’’តិ ឯវំ សម្បជានវេទិយនំ សន្ធាយ វុត្តំ.

តត្ថ កោ វេទយតីតិ ន កោចិ សត្តោ វា បុគ្គលោ វា វេទយតិ. កស្ស វេទនាតិ ន កស្សចិ សត្តស្ស វា បុគ្គលស្ស វា វេទនា. កិំ ការណា វេទនាតិ វត្ថុអារម្មណាវ បនស្ស វេទនា. តស្មា ឯស ឯវំ បជានាតិ – ‘‘តំ តំ សុខាទីនំ វត្ថុំ អារម្មណំ កត្វា វេទនាវ វេទយតិ. តំ បន វេទនាបវត្តិំ ឧបាទាយ ‘អហំ វេទយាមី’តិ វោហារមត្តំ ហោតី’’តិ. ឯវំ វេទនាវ វត្ថុំ អារម្មណំ កត្វា វេទនាវ វេទយតីតិ សល្លក្ខេន្តោ ឯស ‘‘សុខំ វេទនំ វេទយាមី’’តិ បជានាតីតិ វេទិតព្ពោ. ចិត្តលបព្ពតេ អញ្ញតរោ ថេរោ វិយ. ថេរោ កិរ អផាសុកកាលេ ពលវវេទនាយ និត្ថុនន្តោ អបរាបរំ បរិវត្តតិ. តមេកោ ទហរោ អាហ ‘‘កតរំ វោ, ភន្តេ, ឋានំ រុជ្ជតី’’តិ. អាវុសោ, បាដិយេក្កំ រុជ្ជនដ្ឋានំ នាម នត្ថិ, វត្ថុំ អារម្មណំ កត្វា វេទនាវ វេទយតីតិ. ឯវំ ជាននកាលតោ ¶ បដ្ឋាយ អធិវាសេតុំ វដ្ដតិ នោ, ភន្តេតិ. អធិវាសេមិ អាវុសោតិ. អធិវាសនា, ភន្តេ, សេយ្យាតិ. ថេរោ អធិវាសេសិ. តតោ វាតោ ¶ យាវ ហទយា ផាលេសិ, មញ្ចកេ អន្តានិ រាសិកតានិ អហេសុំ. ថេរោ ទហរស្ស ទស្សេសិ ‘‘វដ្ដតាវុសោ, ឯត្តកា អធិវាសនា’’តិ. ទហរោ តុណ្ហី អហោសិ. ថេរោ វីរិយសមតំ យោជេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិត្វា សមសីសី ហុត្វា បរិនិព្ពាយិ.

យថា ច សុខំ, ឯវំ ទុក្ខំ…បេ… និរាមិសំ អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘‘និរាមិសំ អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទយាមី’’តិ បជានាតិ. ឥតិ ភគវា រូបកម្មដ្ឋានំ កថេត្វា អរូបកម្មដ្ឋានំ កថេន្តោ វេទនាវសេន កថេសិ. ទុវិធញ្ហិ កម្មដ្ឋានំ រូបកម្មដ្ឋានញ្ច អរូបកម្មដ្ឋានញ្ច. រូបបរិគ្គហោ អរូបបរិគ្គហោតិបិ ឯតទេវ វុច្ចតិ. តត្ថ ភគវា រូបកម្មដ្ឋានំ កថេន្តោ សង្ខេបមនសិការវសេន វា វិត្ថារមនសិការវសេន វា ចតុធាតុវវត្ថានំ កថេសិ. តទុភយម្បិ សព្ពាការតោ វិសុទ្ធិមគ្គេ ទស្សិតមេវ.

អរូបកម្មដ្ឋានំ ¶ បន កថេន្តោ យេភុយ្យេន វេទនាវសេន កថេតិ. តិវិធោ ហិ អរូបកម្មដ្ឋានេ អភិនិវេសោ ផស្សវសេន វេទនាវសេន ចិត្តវសេនាតិ. កថំ? ឯកច្ចស្ស ហិ សំខិត្តេន វា វិត្ថារេន វា បរិគ្គហិតេ រូបកម្មដ្ឋានេ តស្មិំ អារម្មណេ ចិត្តចេតសិកានំ បឋមាភិនិបាតោ តំ អារម្មណំ ផុសន្តោ ឧប្បជ្ជមានោ ផស្សោ បាកដោ ហោតិ. ឯកច្ចស្ស តំ អារម្មណំ អនុភវន្តី ឧប្បជ្ជមានា វេទនា បាកដា ហោតិ. ឯកច្ចស្ស តំ អារម្មណំ បរិគ្គហេត្វា វិជានន្តំ ឧប្បជ្ជមានំ វិញ្ញាណំ បាកដំ ហោតិ. តត្ថ យស្ស ផស្សោ បាកដោ ហោតិ, សោបិ ‘‘ន កេវលំ ផស្សោវ ឧប្បជ្ជតិ, តេន សទ្ធិំ តទេវ អារម្មណំ អនុភវមានា វេទនាបិ ឧប្បជ្ជតិ, សញ្ជាននមានា សញ្ញាបិ, ចេតយមានា ចេតនាបិ, វិជាននមានំ វិញ្ញាណម្បិ ឧប្បជ្ជតី’’តិ ផស្សបញ្ចមកេយេវ បរិគ្គណ្ហាតិ. យស្ស វេទនា បាកដា ហោតិ. សោ ‘‘ន កេវលំ វេទនាវ ឧប្បជ្ជតិ, តាយ សទ្ធិំ តទេវារម្មណំ ផុសមានោ ផស្សោបិ ឧប្បជ្ជតិ, សញ្ជាននមានា សញ្ញាបិ, ចេតយមានា ចេតនាបិ, វិជាននមានំ វិញ្ញាណម្បិ ឧប្បជ្ជតី’’តិ ផស្សបញ្ចមកេយេវ បរិគ្គណ្ហាតិ. យស្ស វិញ្ញាណំ បាកដំ ហោតិ, សោ ‘‘ន កេវលំ វិញ្ញាណមេវ ឧប្បជ្ជតិ, តេន សទ្ធិំ តទេវារម្មណំ ផុសមានោ ផស្សោបិ ¶ ឧប្បជ្ជតិ, អនុភវមានា វេទនាបិ, សញ្ជាននមានា សញ្ញាបិ, ចេតយមានា ចេតនាបិ ឧប្បជ្ជតី’’តិ ផស្សបញ្ចមកេយេវ បរិគ្គណ្ហាតិ.

សោ ¶ ‘‘ឥមេ ផស្សបញ្ចមកា ធម្មា កិំ និស្សិតា’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘វត្ថុំ និស្សិតា’’តិ បជានាតិ. វត្ថុ នាម ករជកាយោ, យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ឥទញ្ច មេ វិញ្ញាណំ ឯត្ថ សិតំ ឯត្ថ បដិពទ្ធ’’ន្តិ (ទី. និ. ១.២៣៤,២៣៥; ម. និ. ២.២៥២). សោ អត្ថតោ ភូតានិ ចេវ ឧបាទារូបានិ ច. ឯវមេត្ថ ‘‘វត្ថុ រូបំ, ផស្សបញ្ចមកា នាម’’ន្តិ នាមរូបមត្តមេវ បស្សតិ. រូបំ ចេត្ថ រូបក្ខន្ធោ, នាមំ ចត្តារោ អរូបិនោ ខន្ធាតិ បញ្ចក្ខន្ធមត្តំ ហោតិ. នាមរូបវិនិមុត្តា ហិ បញ្ចក្ខន្ធា, បញ្ចក្ខន្ធវិនិមុត្តញ្ច នាមរូបំ នត្ថិ.

សោ ‘‘ឥមេ បញ្ចក្ខន្ធា កិំ ហេតុកា’’តិ ឧបបរិក្ខន្តោ ‘‘អវិជ្ជាទិហេតុកា’’តិ បស្សតិ. តតោ បច្ចយោ ចេវ បច្ចយុប្បន្នញ្ច ឥទំ, អញ្ញោ សត្តោ វា បុគ្គលោ វា នត្ថិ, សុទ្ធសង្ខារបុញ្ជមត្តមេវាតិ សប្បច្ចយនាមរូបវសេន តិលក្ខណំ អារោបេត្វា វិបស្សនាបដិបាដិយា ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា’’តិ សម្មសន្តោ វិចរតិ.

សោ ¶ ‘‘អជ្ជ អជ្ជា’’តិ បដិវេធំ អាកង្ខមានោ តថារូបេ ទិវសេ ឧតុសប្បាយ បុគ្គលសប្បាយ ភោជនសប្បាយ ធម្មស្សវនសប្បាយំ លភិត្វា ឯកបល្លង្កេន និសិន្នោ វិបស្សនំ មត្ថកំ បាបេត្វា អរហត្តេ បតិដ្ឋាតិ. ឯវំ ឥមេសម្បិ តិណ្ណំ ជនានំ យាវ អរហត្តា កម្មដ្ឋានំ កថិតំ ហោតិ.

ឥធ បន ភគវា អរូបកម្មដ្ឋានំ កថេន្តោ វេទនាវសេន កថេសិ. ផស្សវសេន វា ហិ វិញ្ញាណវសេន វា កថីយមានំ ន បាកដំ ហោតិ, អន្ធការំ វិយ ខាយតិ. វេទនាវសេន បន បាកដំ ហោតិ. កស្មា? វេទនានំ ឧប្បត្តិបាកដតាយ. សុខទុក្ខវេទនានញ្ហិ ឧប្បត្តិ បាកដា. យទា សុខំ ឧប្បជ្ជតិ, សកលសរីរំ ខោភេន្តំ មទ្ទន្តំ ផរមានំ អភិសន្ទយមានំ សតធោតំ សប្បិំ ខាទាបយន្តំ វិយ សតបាកតេលំ មក្ខយមានំ វិយ ឃដសហស្សេន បរិឡាហំ និព្ពាបយមានំ វិយ ‘‘អហោ សុខំ អហោ សុខ’’ន្តិ វាចំ និច្ឆារយមានមេវ ឧប្បជ្ជតិ. យទា ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, សកលសរីរំ ខោភេន្តំ មទ្ទន្តំ ផរមានំ អភិសន្ទយមានំ តត្តផាលំ បវេសេន្តំ វិយ វិលីនតម្ពលោហេន អាសិញ្ចន្តំ វិយ សុក្ខតិណវនប្បតិម្ហិ អរញ្ញេ ទារុឧក្កាកលាបំ ខិបមានំ វិយ ¶ ‘‘អហោ ទុក្ខំ អហោ ទុក្ខ’’ន្តិ វិប្បលាបយមានមេវ ឧប្បជ្ជតិ. ឥតិ សុខទុក្ខវេទនានំ ឧប្បត្តិ បាកដា ហោតិ.

អទុក្ខមសុខា ¶ បន ទុទ្ទីបនា អន្ធការាវ អវិភូតា. សា សុខទុក្ខានំ អបគមេ សាតាសាតប្បដិក្ខេបវសេន មជ្ឈត្តាការភូតា អទុក្ខមសុខា វេទនាតិ នយតោ គណ្ហន្តស្ស បាកដា ហោតិ. យថា កិំ? យថា អន្តរា បិដ្ឋិបាសាណំ អារោហិត្វា បលាតស្ស មិគស្ស អនុបថំ គច្ឆន្តោ មិគលុទ្ទកោ បិដ្ឋិបាសាណស្ស ឱរភាគេបិ បរភាគេបិ បទំ ទិស្វា មជ្ឈេ អបស្សន្តោបិ ‘‘ឥតោ អារុឡ្ហោ, ឥតោ ឱរុឡ្ហោ, មជ្ឈេ បិដ្ឋិបាសាណេ ឥមិនា បទេសេន គតោ ភវិស្សតី’’តិ នយតោ ជានាតិ, ឯវំ អារុឡ្ហដ្ឋានេ បទំ វិយ ហិ សុខវេទនាយ ឧប្បត្តិ បាកដា ហោតិ. ឱរុឡ្ហដ្ឋានេ បទំ វិយ ទុក្ខវេទនាយ ឧប្បត្តិ បាកដា ហោតិ. ‘‘ឥតោ អារុយ្ហ ឥតោ ឱរុយ្ហ មជ្ឈេ ឯវំ គតោ’’តិ នយតោ គហណំ វិយ សុខទុក្ខានំ អបគមេ សាតាសាតប្បដិក្ខេបវសេន មជ្ឈត្តាការភូតា អទុក្ខមសុខា វេទនាតិ នយតោ ¶ គណ្ហន្តស្ស បាកដា ហោតិ. ឯវំ ភគវា បឋមំ រូបកម្មដ្ឋានំ កថេត្វា បច្ឆា អរូបកម្មដ្ឋានំ វេទនាវសេន និព្ពត្តេត្វាវ ទស្សេសិ.

ន កេវលញ្ច ឥធេវ ឯវំ ទស្សេសិ, ចូឡតណ្ហាសង្ខយេ, មហាតណ្ហាសង្ខយេ, ចូឡវេទល្លេ, មហាវេទល្លេ, រដ្ឋបាលសុត្តេ, មាគណ្ឌិយសុត្តេ, ធាតុវិភង្គេ, អានេញ្ជសប្បាយេ, ទីឃនិកាយម្ហិ មហានិទានេ, សក្កបញ្ហេ, មហាសតិបដ្ឋានេ, សំយុត្តម្ហិ ចូឡនិទានសុត្តេ, រុក្ខោបមេ, បរិវីមំសនសុត្តេ, សកលេ វេទនាសំយុត្តេតិ ឯវំ អនេកេសុ សុត្តេសុ បឋមំ រូបកម្មដ្ឋានំ កថេត្វា បច្ឆា អរូបកម្មដ្ឋានំ វេទនាវសេន និព្ពត្តេត្វា ទស្សេសិ. យថា ច តេសុ, ឯវំ ឥមស្មិម្បិ សតិបដ្ឋានសុត្តេ បឋមំ រូបកម្មដ្ឋានំ កថេត្វា បច្ឆា អរូបកម្មដ្ឋានំ វេទនាវសេន និព្ពត្តេត្វា ទស្សេសិ.

តត្ថ សុខំ វេទនន្តិអាទីសុ អយំ អបរោបិ បជាននបរិយាយោ – សុខំ វេទនំ វេទយាមីតិ បជានាតីតិ សុខវេទនាក្ខណេ ទុក្ខាយ វេទនាយ អភាវតោ សុខំ វេទនំ វេទយមានោ ‘‘សុខំ វេទនំ វេទយាមី’’តិ បជានាតិ. តេន យា បុព្ពេ អនុភូតបុព្ពា ទុក្ខា វេទនា, តស្សា ឥទានិ អភាវតោ ឥមិស្សា ច សុខាយ វេទនាយ ឥតោ បឋមំ អភាវតោ ¶ វេទនា នាម អនិច្ចា អធុវា វិបរិណាមធម្មា, ឥតិហ តត្ថ សម្បជានោ ហោតិ.

‘‘យស្មិំ ¶ អគ្គិវេស្សន សមយេ សុខំ វេទនំ វេទេតិ, នេវ តស្មិំ សមយេ ទុក្ខំ វេទនំ វេទេតិ, ន អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទេតិ, សុខំយេវ តស្មិំ សមយេ វេទនំ វេទេតិ, យស្មិំ អគ្គិវេស្សន សមយេ ទុក្ខំ…បេ… អទុក្ខមសុខំ វេទនំ វេទេតិ, នេវ តស្មិំ សមយេ សុខំ វេទនំ វេទេតិ, ន ទុក្ខំ វេទនំ វេទេតិ, អទុក្ខមសុខញ្ញេវ តស្មិំ សមយេ វេទនំ វេទេតិ. សុខាបិ ខោ អគ្គិវេស្សន វេទនា អនិច្ចា សង្ខតា បដិច្ចសមុប្បន្នា ខយធម្មា វយធម្មា វិរាគធម្មា និរោធធម្មា. ទុក្ខាបិ ខោ…បេ… អទុក្ខមសុខាបិ ខោ អគ្គិវេស្សន វេទនា អនិច្ចា…បេ… និរោធធម្មា. ឯវំ បស្សំ អគ្គិវេស្សន សុតវា អរិយសាវកោ សុខាយបិ វេទនាយ ទុក្ខាយបិ វេទនាយ អទុក្ខមសុខាយបិ ¶ វេទនាយ និព្ពិន្ទតិ, និព្ពិន្ទំ វិរជ្ជតិ, វិរាគា វិមុច្ចតិ, វិមុត្តស្មិំ វិមុត្តមិតិ ញាណំ ហោតិ. ‘ខីណា ជាតិ, វុសិតំ ព្រហ្មចរិយំ, កតំ ករណីយំ, នាបរំ ឥត្ថត្តាយា’តិ បជានាតី’’តិ (ម. និ. ២.២០៥).

សាមិសំ វា សុខន្តិអាទីសុ សាមិសា សុខា នាម បញ្ចកាមគុណាមិសនិស្សិតា ឆ គេហសិតសោមនស្សវេទនា. និរាមិសា សុខា នាម ឆ នេក្ខម្មសិតសោមនស្សវេទនា. សាមិសា ទុក្ខា នាម ឆ គេហសិតទោមនស្សវេទនា. និរាមិសា ទុក្ខា នាម ឆ នេក្ខម្មសិតទោមនស្សវេទនា. សាមិសា អទុក្ខមសុខា នាម ឆ គេហសិតឧបេក្ខា វេទនា. និរាមិសា អទុក្ខមសុខា នាម ឆ នេក្ខម្មសិតឧបេក្ខា វេទនា. តាសំ វិភាគោ ឧបរិបណ្ណាសកេ បាឡិយំ អាគតោយេវ.

ឥតិ អជ្ឈត្តំ វាតិ ឯវំ សុខវេទនាទិបរិគ្គហណេន អត្តនោ វា វេទនាសុ, បរស្ស វា វេទនាសុ, កាលេន វា អត្តនោ, កាលេន វា បរស្ស វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ. សមុទយវយធម្មានុបស្សី វាតិ ឯត្ថ បន ‘‘អវិជ្ជាសមុទយា វេទនាសមុទយោ’’តិអាទីហិ (បដិ. ម. ១.៥០) បញ្ចហិ បញ្ចហិ អាការេហិ វេទនានំ សមុទយញ្ច វយញ្ច បស្សន្តោ សមុទយធម្មានុបស្សី វា ¶ វេទនាសុ វិហរតិ, វយធម្មានុបស្សី វា វេទនាសុ វិហរតិ, កាលេន សមុទយធម្មានុបស្សី វា, កាលេន វយធម្មានុបស្សី វា វេទនាសុ វិហរតីតិ វេទិតព្ពោ. ឥតោ បរំ កាយានុបស្សនាយំ វុត្តនយមេវ.

កេវលញ្ហិ ¶ ឥធ វេទនាបរិគ្គាហិកា សតិ ទុក្ខសច្ចន្តិ ឯវំ យោជនំ កត្វា វេទនាបរិគ្គាហកស្ស ភិក្ខុនោ និយ្យានមុខំ វេទិតព្ពំ. សេសំ តាទិសមេវាតិ.

១១៤. ឯវំ នវវិធេន វេទនានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ កថេត្វា ឥទានិ សោឡសវិធេន ចិត្តានុបស្សនំ កថេតុំ កថញ្ច, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ សរាគន្តិ អដ្ឋវិធំ លោភសហគតំ. វីតរាគន្តិ លោកិយកុសលាព្យាកតំ. ឥទំ បន យស្មា សម្មសនំ ន ធម្មសមោធានំ, តស្មា ឥធ ឯកបទេបិ លោកុត្តរំ ន លព្ភតិ. សេសានិ ចត្តារិ អកុសលចិត្តានិ នេវ បុរិមបទំ, ន បច្ឆិមបទំ ភជន្តិ. សទោសន្តិ ទុវិធំ ទោសសហគតំ ¶ . វីតទោសន្តិ លោកិយកុសលាព្យាកតំ. សេសានិ ទសាកុសលចិត្តានិ នេវ បុរិមំ បទំ, ន បច្ឆិមំ បទំ ភជន្តិ. សមោហន្តិ វិចិកិច្ឆាសហគតញ្ចេវ ឧទ្ធច្ចសហគតញ្ចាតិ ទុវិធំ. យស្មា បន មោហោ សព្ពាកុសលេសុ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា តានិបិ ឥធ វដ្ដន្តិយេវ. ឥមស្មិំយេវ ហិ ទុកេ ទ្វាទសាកុសលចិត្តានិ បរិយាទិណ្ណានីតិ. វីតមោហន្តិ លោកិយកុសលាព្យាកតំ. សំខិត្តន្តិ ថិនមិទ្ធានុបតិតំ, ឯតញ្ហិ សំកុដិតចិត្តំ នាម. វិក្ខិត្តន្តិ ឧទ្ធច្ចសហគតំ, ឯតញ្ហិ បសដចិត្តំ នាម.

មហគ្គតន្តិ រូបារូបាវចរំ. អមហគ្គតន្តិ កាមាវចរំ. សឧត្តរន្តិ កាមាវចរំ. អនុត្តរន្តិ រូបាវចរញ្ច អរូបាវចរញ្ច. តត្រាបិ សឧត្តរំ រូបាវចរំ, អនុត្តរំ អរូបាវចរមេវ. សមាហិតន្តិ យស្ស អប្បនាសមាធិ ឧបចារសមាធិ វា អត្ថិ. អសមាហិតន្តិ ឧភយសមាធិវិរហិតំ. វិមុត្តន្តិ តទង្គវិក្ខម្ភនវិមុត្តីហិ វិមុត្តំ. អវិមុត្តន្តិ ឧភយវិមុត្តិវិរហិតំ, សមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណវិមុត្តីនំ បន ឥធ ឱកាសោវ នត្ថិ.

ឥតិ ¶ អជ្ឈត្តំ វាតិ ឯវំ សរាគាទិបរិគ្គហណេន យស្មិំ យស្មិំ ខណេ យំ យំ ចិត្តំ បវត្តតិ, តំ តំ សល្លក្ខេន្តោ អត្តនោ វា ចិត្តេ, បរស្ស វា ចិត្តេ, កាលេន វា អត្តនោ, កាលេន វា បរស្ស ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ. សមុទយវយធម្មានុបស្សីតិ ឯត្ថ បន ‘‘អវិជ្ជាសមុទយា ¶ វិញ្ញាណសមុទយោ’’តិ (បដិ. ម. ១.៥០) ឯវំ បញ្ចហិ បញ្ចហិ អាការេហិ វិញ្ញាណស្ស សមុទយោ ច វយោ ច នីហរិតព្ពោ. ឥតោ បរំ វុត្តនយមេវ.

កេវលញ្ហិ ឥធ ចិត្តបរិគ្គាហិកា សតិ ទុក្ខសច្ចន្តិ ឯវំ យោជនំ កត្វា ចិត្តបរិគ្គាហកស្ស ភិក្ខុនោ និយ្យានមុខំ វេទិតព្ពំ. សេសំ តាទិសមេវាតិ.

ចិត្តានុបស្សនាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ធម្មានុបស្សនា នីវរណបព្ពវណ្ណនា

១១៥. ឯវំ សោឡសវិធេន ចិត្តានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ កថេត្វា ឥទានិ បញ្ចវិធេន ធម្មានុបស្សនំ កថេតុំ កថញ្ច, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. អបិច ភគវតា កាយានុបស្សនាយ សុទ្ធរូបបរិគ្គហោ កថិតោ, វេទនាចិត្តានុបស្សនាហិ សុទ្ធអរូបបរិគ្គហោ. ឥទានិ រូបារូបមិស្សកបរិគ្គហំ កថេតុំ ‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ ¶ . កាយានុបស្សនាយ វា រូបក្ខន្ធបរិគ្គហោវ កថិតោ, វេទនានុបស្សនាយ វេទនាក្ខន្ធបរិគ្គហោវ, ចិត្តានុបស្សនាយ វិញ្ញាណក្ខន្ធបរិគ្គហោវាតិ ឥទានិ សញ្ញាសង្ខារក្ខន្ធបរិគ្គហម្បិ កថេតុំ ‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ សន្តន្តិ អភិណ្ហសមុទាចារវសេន សំវិជ្ជមានំ. អសន្តន្តិ អសមុទាចារវសេន វា បហីនត្តា វា អវិជ្ជមានំ. យថា ចាតិ យេន ការណេន កាមច្ឆន្ទស្ស ឧប្បាទោ ហោតិ. តញ្ច បជានាតីតិ តញ្ច ការណំ បជានាតិ. ឥមិនា នយេន សព្ពបទេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ សុភនិមិត្តេ អយោនិសោមនសិការេន កាមច្ឆន្ទស្ស ឧប្បាទោ ហោតិ. សុភនិមិត្តំ នាម សុភម្បិ សុភនិមិត្តំ, សុភារម្មណម្បិ សុភនិមិត្តំ. អយោនិសោមនសិការោ នាម អនុបាយមនសិការោ ឧប្បថមនសិការោ អនិច្ចេ និច្ចន្តិ វា ទុក្ខេ សុខន្តិ វា អនត្តនិ អត្តាតិ វា អសុភេ ¶ សុភន្តិ វា មនសិការោ, តំ តត្ថ ពហុលំ បវត្តយតោ កាមច្ឆន្ទោ ឧប្បជ្ជតិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, សុភនិមិត្តំ, តត្ថ អយោនិសោមនសិការពហុលីការោ ¶ , អយមាហារោ អនុប្បន្នស្ស វា កាមច្ឆន្ទស្ស ឧប្បាទាយ ឧប្បន្នស្ស វា កាមច្ឆន្ទស្ស ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយា’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣២).

អសុភនិមិត្តេ បន យោនិសោមនសិការេនស្ស បហានំ ហោតិ. អសុភនិមិត្តំ នាម អសុភម្បិ អសុភារម្មណម្បិ. យោនិសោមនសិការោ នាម ឧបាយមនសិការោ បថមនសិការោ អនិច្ចេ អនិច្ចន្តិ វា ទុក្ខេ ទុក្ខន្តិ វា អនត្តនិ អនត្តាតិ វា អសុភេ អសុភន្តិ វា មនសិការោ, តំ តត្ថ ពហុលំ បវត្តយតោ កាមច្ឆន្ទោ បហីយតិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, អសុភនិមិត្តំ, តត្ថ យោនិសោមនសិការពហុលីការោ, អយមនាហារោ អនុប្បន្នស្ស វា កាមច្ឆន្ទស្ស អនុប្បាទាយ ឧប្បន្នស្ស វា កាមច្ឆន្ទស្ស បហានាយា’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣២).

អបិច ឆ ធម្មា កាមច្ឆន្ទស្ស បហានាយ សំវត្តន្តិ អសុភនិមិត្តស្ស ឧគ្គហោ អសុភភាវនានុយោគោ ឥន្ទ្រិយេសុ ¶ គុត្តទ្វារតា ភោជនេ មត្តញ្ញុតា កល្យាណមិត្តតា សប្បាយកថាតិ. ទសវិធញ្ហិ អសុភនិមិត្តំ ឧគ្គណ្ហន្តស្សាបិ កាមច្ឆន្ទោ បហីយតិ, ភាវេន្តស្សាបិ, ឥន្ទ្រិយេសុ បិហិតទ្វារស្សាបិ, ចតុន្នំ បញ្ចន្នំ អាលោបានំ ឱកាសេ សតិ ឧទកំ បិវិត្វា យាបនសីលតាយ ភោជនេ មត្តញ្ញុនោបិ. តេនេតំ វុត្តំ –

‘‘ចត្តារោ បញ្ច អាលោបេ, អភុត្វា ឧទកំ បិវេ;

អលំ ផាសុវិហារាយ, បហិតត្តស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ. (ថេរគា. ៩៨៣);

អសុភកម្មិកតិស្សត្ថេរសទិសេ អសុភភាវនារតេ កល្យាណមិត្តេ សេវន្តស្សាបិ កាមច្ឆន្ទោ បហីយតិ, ឋាននិសជ្ជាទីសុ ទសអសុភនិស្សិតសប្បាយកថាយបិ បហីយតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ឆ ធម្មា កាមច្ឆន្ទស្ស បហានាយ សំវត្តន្តី’’តិ. ឥមេហិ បន ឆហិ ធម្មេហិ បហីនស្ស កាមច្ឆន្ទស្ស អរហត្តមគ្គេន អាយតិំ អនុប្បាទោ ហោតីតិ បជានាតិ.

បដិឃនិមិត្តេ អយោនិសោមនសិការេន បន ព្យាបាទស្ស ឧប្បាទោ ហោតិ. តត្ថ បដិឃម្បិ បដិឃនិមិត្តំ, បដិឃារម្មណម្បិ បដិឃនិមិត្តំ. អយោនិសោមនសិការោ សព្ពត្ថ ឯកលក្ខណោវ. តំ ¶ តស្មិំ និមិត្តេ ពហុលំ បវត្តយតោ ¶ ព្យាបាទោ ឧប្បជ្ជតិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, បដិឃនិមិត្តំ, តត្ថ អយោនិសោមនសិការពហុលីការោ, អយមាហារោ អនុប្បន្នស្ស វា ព្យាបាទស្ស ឧប្បាទាយ ឧប្បន្នស្ស វា ព្យាបាទស្ស ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយា’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣២).

មេត្តាយ បន ចេតោវិមុត្តិយា យោនិសោមនសិការេនស្ស បហានំ ហោតិ. តត្ថ តត្ថ ‘‘មេត្តា’’តិ វុត្តេ អប្បនាបិ ឧបចារោបិ វដ្ដតិ. ‘‘ចេតោវិមុត្តី’’តិ អប្បនាវ. យោនិសោមនសិការោ វុត្តលក្ខណោវ. តំ តត្ថ ពហុលំ បវត្តយតោ ព្យាបាទោ បហីយតិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, មេត្តា ចេតោវិមុត្តិ, តត្ថ យោនិសោមនសិការពហុលីការោ, អយមនាហារោ អនុប្បន្នស្ស វា ព្យាបាទស្ស អនុប្បាទាយ ឧប្បន្នស្ស វា ព្យាបាទស្ស បហានាយា’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣២).

អបិច ឆ ធម្មា ព្យាបាទស្ស បហានាយ សំវត្តន្តិ ¶ មេត្តានិមិត្តស្ស ឧគ្គហោ មេត្តាភាវនានុយោគោ កម្មស្សកតាបច្ចវេក្ខណា បដិសង្ខានពហុតា កល្យាណមិត្តតា សប្បាយកថាតិ. ឱធិសកអនោធិសកទិសាផរណានញ្ហិ អញ្ញតរវសេន មេត្តំ ឧគ្គណ្ហន្តស្សាបិ ព្យាបាទោ បហីយតិ, ឱធិសោ អនោធិសោ ទិសាផរណវសេន មេត្តំ ភាវេន្តស្សាបិ. ‘‘ត្វំ ឯតស្ស កុទ្ធោ កិំ ករិស្សសិ, កិមស្ស សីលាទីនិ នាសេតុំ សក្ខិស្សសិ, ននុ ត្វំ អត្តនោ កម្មេន អាគន្ត្វា អត្តនោ កម្មេនេវ គមិស្សសិ, បរស្ស កុជ្ឈនំ នាម វីតច្ចិតង្គារ-តត្តអយសលាក-គូថាទីនិ គហេត្វា បរំ បហរិតុកាមតាសទិសំ ហោតិ. ឯសោបិ តវ កុទ្ធោ កិំ ករិស្សតិ, កិំ តេ សីលាទីនិ វិនាសេតុំ សក្ខិស្សតិ, ឯស អត្តនោ កម្មេនេវ អាគន្ត្វា អត្តនោ កម្មេន គមិស្សតិ, អប្បដិច្ឆិតបហេណកំ វិយ បដិវាតំ ខិត្តរជោមុដ្ឋិ វិយ ច ឯតស្សេវេស កោធោ មត្ថកេ បតិស្សតី’’តិ ឯវំ អត្តនោ ច បរស្ស ច កម្មស្សកតំ បច្ចវេក្ខតោបិ, ឧភយកម្មស្សកតំ បច្ចវេក្ខិត្វា បដិសង្ខានេ ឋិតស្សាបិ, អស្សគុត្តត្ថេរសទិសេ មេត្តាភាវនារតេ កល្យាណមិត្តេ សេវន្តស្សាបិ ព្យាបាទោ បហីយតិ. ឋាននិសជ្ជាទីសុ មេត្តានិស្សិតសប្បាយកថាយបិ បហីយតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ឆ ធម្មា ព្យាបាទស្ស បហានាយ សំវត្តន្តី’’តិ. ឥមេហិ បន ឆហិ ធម្មេហិ បហីនស្ស ព្យាបាទស្ស អនាគាមិមគ្គេន អាយតិំ អនុប្បាទោ ហោតីតិ បជានាតិ.

អរតិអាទីសុ ¶ ¶ អយោនិសោមនសិការេន ថិនមិទ្ធស្ស ឧប្បាទោ ហោតិ. អរតិ នាម ឧក្កណ្ឋិតា. តន្ទី នាម កាយាលសិយតា. វិជម្ភិតា នាម កាយវិនាមនា. ភត្តសម្មទោ នាម ភត្តមុច្ឆា ភត្តបរិឡាហោ. ចេតសោ លីនត្តំ នាម ចិត្តស្ស លីនាការោ. ឥមេសុ អរតិអាទីសុ អយោនិសោមនសិការំ ពហុលំ បវត្តយតោ ថិនមិទ្ធំ ឧប្បជ្ជតិ. តេនាហ – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, អរតិ តន្ទី វិជម្ភិតា ភត្តសម្មទោ ចេតសោ លីនត្តំ, តត្ថ អយោនិសោមនសិការពហុលីការោ, អយមាហារោ អនុប្បន្នស្ស វា ថិនមិទ្ធស្ស ឧប្បាទាយ ឧប្បន្នស្ស វា ថិនមិទ្ធស្ស ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយា’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣២).

អារម្ភធាតុអាទីសុ បន យោនិសោមនសិការេនស្ស បហានំ ហោតិ. អារម្ភធាតុ នាម បឋមារម្ភវីរិយំ. និក្កមធាតុ នាម កោសជ្ជតោ និក្ខន្តតាយ ¶ តតោ ពលវតរំ. បរក្កមធាតុ នាម បរំ បរំ ឋានំ អក្កមនតោ តតោបិ ពលវតរំ. ឥមស្មិំ តិប្បភេទេ វីរិយេ យោនិសោមនសិការំ ពហុលំ បវត្តយតោ ថិនមិទ្ធំ បហីយតិ. តេនាហ – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, អារម្ភធាតុ និក្កមធាតុ បរក្កមធាតុ, តត្ថ យោនិសោមនសិការពហុលីការោ, អយមាហារោ អនុប្បន្នស្ស វា ថិនមិទ្ធស្ស អនុប្បាទាយ ឧប្បន្នស្ស វា ថិនមិទ្ធស្ស បហានាយា’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣២).

អបិច ឆ ធម្មា ថិនមិទ្ធស្ស បហានាយ សំវត្តន្តិ, អតិភោជនេ និមិត្តគ្គាហោ ឥរិយាបថសម្បរិវត្តនតា អាលោកសញ្ញាមនសិការោ អព្ភោកាសវាសោ កល្យាណមិត្តតា សប្បាយកថាតិ. អាហរហត្ថកតត្រវដ្ដកអលំសាដកកាកមាសកភុត្តវមិតកភោជនំ ភុញ្ជិត្វា រត្តិដ្ឋានេ ទិវាដ្ឋានេ និសិន្នស្ស ហិ សមណធម្មំ ករោតោ ថិនមិទ្ធំ មហាហត្ថី វិយ ឱត្ថរន្តំ អាគច្ឆតិ. ចតុបញ្ចអាលោបឱកាសំ បន ឋបេត្វា បានីយំ បិវិត្វា យាបនសីលស្ស ភិក្ខុនោ តំ ន ហោតីតិ ឯវំ អតិភោជនេ និមិត្តំ គណ្ហន្តស្សាបិ ថិនមិទ្ធំ បហីយតិ. យស្មិំ ឥរិយាបថេ ថិនមិទ្ធំ ឱក្កមតិ, តតោ អញ្ញំ បរិវត្តេន្តស្សាបិ, រត្តិំ ចន្ទាលោកទីបាលោកឧក្កាលោកេ ទិវា សូរិយាលោកំ មនសិករោន្តស្សាបិ, អព្ភោកាសេ វសន្តស្សាបិ, មហាកស្សបត្ថេរសទិសេ បហីនថិនមិទ្ធេ កល្យាណមិត្តេ សេវន្តស្សាបិ ថិនមិទ្ធំ បហីយតិ. ឋាននិសជ្ជាទីសុ ធុតង្គនិស្សិតសប្បាយកថាយបិ បហីយតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ឆ ធម្មា ថិនមិទ្ធស្ស បហានាយ ¶ សំវត្តន្តី’’តិ ¶ . ឥមេហិ បន ឆហិ ធម្មេហិ បហីនស្ស ថិនមិទ្ធស្ស អរហត្តមគ្គេន អាយតិំ អនុប្បាទោ ហោតីតិ បជានាតិ.

ចេតសោ អវូបសមេ អយោនិសោមនសិការេន ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្ស ឧប្បាទោ ហោតិ. អវូបសមោ នាម អវូបសន្តាការោ. ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចមេវេតំ អត្ថតោ. តត្ថ អយោនិសោមនសិការំ ពហុលំ បវត្តយតោ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ ឧប្បជ្ជតិ. តេនាហ ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, ចេតសោ អវូបសមោ, តត្ថ អយោនិសោមនសិការពហុលីការោ, អយមាហារោ អនុប្បន្នស្ស វា ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្ស ឧប្បាទាយ ឧប្បន្នស្ស ¶ វា ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្ស ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយា’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣២).

សមាធិសង្ខាតេ បន ចេតសោ វូបសមេ យោនិសោមនសិការេនស្ស បហានំ ហោតិ. តេនាហ – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, ចេតសោ វូបសមោ, តត្ថ យោនិសោមនសិការពហុលីការោ, អយមាហារោ អនុប្បន្នស្ស វា ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្ស អនុប្បាទាយ ឧប្បន្នស្ស វា ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្ស បហានាយា’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣២).

អបិច ឆ ធម្មា ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្ស បហានាយ សំវត្តន្តិ ពហុស្សុតតា បរិបុច្ឆកតា វិនយេ បកតញ្ញុតា វុទ្ធសេវិតា កល្យាណមិត្តតា សប្បាយកថាតិ. ពាហុសច្ចេនបិ ហិ ឯកំ វា ទ្វេ វា តយោ វា ចត្តារោ វា បញ្ច វា និកាយេ បាឡិវសេន ច អត្ថវសេន ច ឧគ្គណ្ហន្តស្សាបិ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ បហីយតិ. កប្បិយាកប្បិយបរិបុច្ឆាពហុលស្សាបិ, វិនយបញ្ញត្តិយំ ចិណ្ណវសិភាវតាយ បកតញ្ញុនោបិ, វុទ្ធេ មហល្លកត្ថេរេ ឧបសង្កមន្តស្សាបិ, ឧបាលិត្ថេរសទិសេ វិនយធរេ កល្យាណមិត្តេ សេវន្តស្សាបិ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ បហីយតិ. ឋាននិសជ្ជាទីសុ កប្បិយាកប្បិយនិស្សិតសប្បាយកថាយបិ បហីយតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឆ ធម្មា ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្ស បហានាយ សំវត្តន្តី’’តិ. ឥមេហិ បន ឆហិ ធម្មេហិ បហីនេ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចេ ឧទ្ធច្ចស្ស អរហត្តមគ្គេន កុក្កុច្ចស្ស អនាគាមិមគ្គេន អាយតិំ អនុប្បាទោ ហោតីតិ បជានាតិ.

វិចិកិច្ឆាដ្ឋានីយេសុ ធម្មេសុ អយោនិសោមនសិការេន វិចិកិច្ឆាយ ឧប្បាទោ ហោតិ. វិចិកិច្ឆាដ្ឋានីយា ¶ ធម្មា នាម បុនប្បុនំ វិចិកិច្ឆាយ ការណត្តា វិចិកិច្ឆាវ. តត្ថ អយោនិសោមនសិការំ ពហុលំ បវត្តយតោ វិចិកិច្ឆា ឧប្បជ្ជតិ. តេនាហ – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, វិចិកិច្ឆាដ្ឋានីយា ធម្មា ¶ , តត្ថ អយោនិសោមនសិការពហុលីការោ, អយមាហារោ អនុប្បន្នាយ វា វិចិកិច្ឆាយ ឧប្បាទាយ ឧប្បន្នាយ វា វិចិកិច្ឆាយ ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយា’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣២).

កុសលាទីសុ ធម្មេសុ យោនិសោមនសិការេន បនស្សា បហានំ ហោតិ. តេនាហ – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, កុសលាកុសលា ធម្មា សាវជ្ជានវជ្ជា ធម្មា សេវិតព្ពាសេវិតព្ពា ធម្មា ហីនប្បណីតា ធម្មា កណ្ហសុក្កសប្បដិភាគា ធម្មា, តត្ថ យោនិសោមនសិការពហុលីការោ ¶ , អយមាហារោ អនុប្បន្នាយ វា វិចិកិច្ឆាយ អនុប្បាទាយ ឧប្បន្នាយ វា វិចិកិច្ឆាយ បហានាយា’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣២).

អបិច ឆ ធម្មា វិចិកិច្ឆាយ បហានាយ សំវត្តន្តិ ពហុស្សុតតា បរិបុច្ឆកតា វិនយេ បកតញ្ញុតា អធិមោក្ខពហុលតា កល្យាណមិត្តតា សប្បាយកថាតិ. ពាហុសច្ចេនបិ ហិ ឯកំ វា…បេ… បញ្ច វា និកាយេ បាឡិវសេន អត្ថវសេន ច ឧគ្គណ្ហន្តស្សាបិ វិចិកិច្ឆា បហីយតិ. តីណិ រតនានិ អារព្ភ បរិបុច្ឆាពហុលស្សាបិ, វិនយេ ចិណ្ណវសិភាវស្សាបិ, តីសុ រតនេសុ ឱកប្បនិយសទ្ធាសង្ខាតអធិមោក្ខពហុលស្សាបិ, សទ្ធាធិមុត្តេ វក្កលិត្ថេរសទិសេ កល្យាណមិត្តេ សេវន្តស្សាបិ វិចិកិច្ឆា បហីយតិ. ឋាននិសជ្ជាទីសុ តិណ្ណំ រតនានំ គុណនិស្សិតសប្បាយកថាយបិ បហីយតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឆ ធម្មា វិចិកិច្ឆាយ បហានាយ សំវត្តន្តី’’តិ. ឥមេហិ បន ឆហិ ធម្មេហិ បហីនាយ វិចិកិច្ឆាយ សោតាបត្តិមគ្គេន អាយតិំ អនុប្បាទោ ហោតីតិ បជានាតិ.

ឥតិ អជ្ឈត្តំ វាតិ ឯវំ បញ្ចនីវរណបរិគ្គហណេន អត្តនោ វា ធម្មេសុ, បរស្ស វា ធម្មេសុ, កាលេន វា អត្តនោ, កាលេន វា បរស្ស ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ. សមុទយវយា បនេត្ថ សុភនិមិត្ត អសុភនិមិត្តាទីសុ អយោនិសោមនសិការយោនិសោមនសិការវសេន បញ្ចសុ នីវរណេសុ វុត្តនយេន នីហរិតព្ពា. ឥតោ បរំ វុត្តនយមេវ.

កេវលញ្ហិ ¶ ឥធ នីវរណបរិគ្គាហិកា សតិ ទុក្ខសច្ចន្តិ ឯវំ យោជនំ កត្វា នីវរណបរិគ្គាហកស្ស ភិក្ខុនោ និយ្យានមុខំ វេទិតព្ពំ. សេសំ តាទិសមេវាតិ.

១១៦. ឯវំ ¶ បញ្ចនីវរណវសេន ធម្មានុបស្សនំ វិភជិត្វា ឥទានិ បញ្ចក្ខន្ធវសេន វិភជិតុំ បុន ចបរន្តិអាទិមាហ. តត្ថ បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសូតិ ឧបាទានស្ស ខន្ធា ឧបាទានក្ខន្ធា, ឧបាទានស្ស បច្ចយភូតា ធម្មបុញ្ជា ធម្មរាសយោតិ អត្ថោ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ ¶ . វិត្ថារតោ បន ខន្ធកថា វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តា. ឥតិ រូបន្តិ ‘‘ឥទំ រូបំ, ឯត្តកំ រូបំ, ន ឥតោ បរំ រូបំ អត្ថី’’តិ សភាវតោ រូបំ បជានាតិ. វេទនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារេន បន រូបាទីនិ វិសុទ្ធិមគ្គេ ខន្ធកថាយមេវ វុត្តានិ. ឥតិ រូបស្ស សមុទយោតិ ឯវំ អវិជ្ជាសមុទយាទិវសេន បញ្ចហាការេហិ រូបស្ស សមុទយោ. ឥតិ រូបស្ស អត្ថង្គមោតិ ឯវំ អវិជ្ជានិរោធាទិវសេន បញ្ចហាការេហិ រូបស្ស អត្ថង្គមោ, វេទនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារោ បន វិសុទ្ធិមគ្គេ ឧទយព្ពយញាណកថាយំ វុត្តោ.

ឥតិ អជ្ឈត្តំ វាតិ ឯវំ បញ្ចក្ខន្ធបរិគ្គហណេន អត្តនោ វា ធម្មេសុ, បរស្ស វា ធម្មេសុ, កាលេន វា អត្តនោ, កាលេន វា បរស្ស ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ. សមុទយវយា បនេត្ថ ‘‘អវិជ្ជាសមុទយា រូបសមុទយោ’’តិអាទីនំ (បដិ. ម. ១.៥០) បញ្ចសុ ខន្ធេសុ វុត្តានំ បញ្ញាសាយ លក្ខណានំ វសេន នីហរិតព្ពា. ឥតោ បរំ វុត្តនយមេវ.

កេវលញ្ហិ ឥធ ខន្ធបរិគ្គាហិកា សតិ ទុក្ខសច្ចន្តិ ឯវំ យោជនំ កត្វា ខន្ធបរិគ្គាហកស្ស ភិក្ខុនោ និយ្យានមុខំ វេទិតព្ពំ. សេសំ តាទិសមេវាតិ.

១១៧. ឯវំ ¶ បញ្ចក្ខន្ធវសេន ធម្មានុបស្សនំ វិភជិត្វា ឥទានិ អាយតនវសេន វិភជិតុំ បុន ចបរន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ឆសុ អជ្ឈត្តិកពាហិរេសុ អាយតនេសូតិ ចក្ខុ សោតំ ឃានំ ជិវ្ហា កាយោ មនោតិ ឥមេសុ ឆសុ អជ្ឈត្តិកេសុ រូបំ សទ្ទោ គន្ធោ រសោ ផោដ្ឋព្ពោ ធម្មាតិ ឥមេសុ ឆសុ ¶ ពាហិរេសុ. ចក្ខុំ ច បជានាតីតិ ចក្ខុបសាទំ យាថាវសរសលក្ខណវសេន បជានាតិ. រូបេ ច បជានាតីតិ ពហិទ្ធា ចតុសមុដ្ឋានិករូបញ្ច យាថាវសរសលក្ខណវសេន បជានាតិ. យញ្ច តទុភយំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សំយោជនន្តិ យញ្ច តំ ចក្ខុំ ចេវ រូបេ ចាតិ ឧភយំ បដិច្ច កាមរាគសំយោជនំ បដិឃ-មាន-ទិដ្ឋិ-វិចិកិច្ឆា-សីលព្ពតបរាមាស-ភវរាគ-ឥស្សា-មច្ឆរិយាវិជ្ជាសំយោជនន្តិ ទសវិធំ សំយោជនំ ឧប្បជ្ជតិ, តញ្ច យាថាវសរសលក្ខណវសេន បជានាតិ.

កថំ ¶ បនេតំ ឧប្បជ្ជតីតិ? ចក្ខុទ្វារេ តាវ អាបាថគតំ ឥដ្ឋារម្មណំ កាមស្សាទវសេន អស្សាទយតោ អភិនន្ទតោ កាមរាគសំយោជនំ ឧប្បជ្ជតិ. អនិដ្ឋារម្មណេ កុជ្ឈតោ បដិឃសំយោជនំ ឧប្បជ្ជតិ. ‘‘ឋបេត្វា មំ ន កោចិ អញ្ញោ ឯតំ អារម្មណំ វិភាវេតុំ សមត្ថោ អត្ថី’’តិ មញ្ញតោ មានសំយោជនំ ឧប្បជ្ជតិ. ‘‘ឯតំ រូបារម្មណំ និច្ចំ ធុវ’’ន្តិ គណ្ហតោ ទិដ្ឋិសំយោជនំ ឧប្បជ្ជតិ. ‘‘ឯតំ រូបារម្មណំ សត្តោ នុ ខោ, សត្តស្ស នុ ខោ’’តិ វិចិកិច្ឆតោ វិចិកិច្ឆាសំយោជនំ ឧប្បជ្ជតិ. ‘‘សម្បត្តិភវេ វត នោ ឥទំ សុលភំ ជាត’’ន្តិ ភវំ បត្ថេន្តស្ស ភវរាគសំយោជនំ ឧប្បជ្ជតិ. ‘‘អាយតិម្បិ ឯវរូបំ សីលព្ពតំ សមាទិយិត្វា សក្កា លទ្ធុ’’ន្តិ សីលព្ពតំ សមាទិយន្តស្ស សីលព្ពតបរាមាសសំយោជនំ ឧប្បជ្ជតិ. ‘‘អហោ វត ឯតំ រូបារម្មណំ អញ្ញេ ន លភេយ្យុ’’ន្តិ ឧសូយតោ ឥស្សាសំយោជនំ ឧប្បជ្ជតិ. អត្តនា លទ្ធំ រូបារម្មណំ អញ្ញស្ស មច្ឆរាយតោ មច្ឆរិយសំយោជនំ ឧប្បជ្ជតិ. សព្ពេហេវ សហជាតអញ្ញាណវសេន អវិជ្ជាសំយោជនំ ឧប្បជ្ជតិ.

យថា ច អនុប្បន្នស្សាតិ យេន ការណេន អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នស្ស តស្ស ទសវិធស្សាបិ សំយោជនស្ស ឧប្បាទោ ហោតិ, តញ្ច ការណំ បជានាតិ. យថា ច ឧប្បន្នស្សាតិ អប្បហីនដ្ឋេន បន សមុទាចារវសេន វា ឧប្បន្នស្ស តស្ស ទសវិធស្សាបិ សំយោជនស្ស យេន ការណេន បហានំ ហោតិ, តញ្ច ការណំ បជានាតិ. យថា ច បហីនស្សាតិ តទង្គវិក្ខម្ភនប្បហានវសេន ¶ បហីនស្សាបិ តស្ស ទសវិធស្ស សំយោជនស្ស យេន ការណេន អាយតិំ អនុប្បាទោ ហោតិ, តញ្ច បជានាតិ. កេន ការណេន បនស្ស អាយតិំ អនុប្បាទោ ហោតិ? ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាសីលព្ពតបរាមាសឥស្សាមច្ឆរិយភេទស្ស តាវ បញ្ចវិធស្ស សំយោជនស្ស សោតាបត្តិមគ្គេន ¶ អាយតិំ អនុប្បាទោ ហោតិ. កាមរាគបដិឃសំយោជនទ្វយស្ស ឱឡារិកស្ស សកទាគាមិមគ្គេន, អណុសហគតស្ស អនាគាមិមគ្គេន, មានភវរាគាវិជ្ជាសំយោជនត្តយស្ស អរហត្តមគ្គេន អាយតិំ អនុប្បាទោ ហោតិ.

សោតញ្ច បជានាតិ សទ្ទេ ចា តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អបិចេត្ថ អាយតនកថា វិត្ថារតោ ¶ វិសុទ្ធិមគ្គេ អាយតននិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា.

ឥតិ អជ្ឈត្តំ វាតិ ឯវំ អជ្ឈត្តិកាយតនបរិគ្គហណេន អត្តនោ វា ធម្មេសុ, ពាហិរាយតនបរិគ្គហណេន បរស្ស វា ធម្មេសុ, កាលេន វា អត្តនោ, កាលេន វា បរស្ស ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ. សមុទយវយា បនេត្ថ ‘‘អវិជ្ជាសមុទយា ចក្ខុសមុទយោ’’តិ រូបាយតនស្ស រូបក្ខន្ធេ, អរូបាយតនេសុ មនាយតនស្ស វិញ្ញាណក្ខន្ធេ, ធម្មាយតនស្ស សេសក្ខន្ធេសុ វុត្តនយេន នីហរិតព្ពា. លោកុត្តរធម្មា ន គហេតព្ពា. ឥតោ បរំ វុត្តនយមេវ.

កេវលញ្ហិ ឥធ អាយតនបរិគ្គាហិកា សតិ ទុក្ខសច្ចន្តិ ឯវំ យោជនំ កត្វា អាយតនបរិគ្គាហកស្ស ភិក្ខុនោ និយ្យានមុខំ វេទិតព្ពំ. សេសំ តាទិសមេវាតិ.

១១៨. ឯវំ ឆ អជ្ឈត្តិកពាហិរាយតនវសេន ធម្មានុបស្សនំ វិភជិត្វា ឥទានិ ពោជ្ឈង្គវសេន វិភជិតុំ បុន ចបរន្តិ អាទិមាហ. តត្ថ ពោជ្ឈង្គេសូតិ ពុជ្ឈនកសត្តស្ស អង្គេសុ. សន្តន្តិ បដិលាភវសេន សំវិជ្ជមានំ. សតិសម្ពោជ្ឈង្គន្តិ សតិសង្ខាតំ សម្ពោជ្ឈង្គំ. ឯត្ថ ហិ សម្ពុជ្ឈតិ អារទ្ធវិបស្សកតោ បដ្ឋាយ យោគាវចរោតិ សម្ពោធិ, យាយ វា សោ សតិអាទិកាយ សត្តធម្មសាមគ្គិយា ¶ សម្ពុជ្ឈតិ កិលេសនិទ្ទាតោ ឧដ្ឋាតិ, សច្ចានិ វា បដិវិជ្ឈតិ, សា ធម្មសាមគ្គី សម្ពោធិ. តស្ស សម្ពោធិស្ស, តស្សា វា សម្ពោធិយា អង្គន្តិ សម្ពោជ្ឈង្គំ. តេន វុត្តំ ‘‘សតិសង្ខាតំ សម្ពោជ្ឈង្គ’’ន្តិ. សេសសម្ពោជ្ឈង្គេសុបិ ឥមិនាវ នយេន វចនត្ថោ វេទិតព្ពោ.

អសន្តន្តិ ¶ អប្បដិលាភវសេន អវិជ្ជមានំ. យថា ច អនុប្បន្នស្សាតិអាទីសុ បន សតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស តាវ – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, សតិសម្ពោជ្ឈង្គដ្ឋានីយា ធម្មា, តត្ថ យោនិសោមនសិការពហុលីការោ, អយមាហារោ អនុប្បន្នស្ស វា សតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ, ឧប្បន្នស្ស វា សតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយ ភាវនាយ បារិបូរិយា សំវត្តតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១៨៣) ឯវំ ឧប្បាទោ ហោតិ ¶ . តត្ថ សតិយេវ សតិសម្ពោជ្ឈង្គដ្ឋានីយា ធម្មា. យោនិសោមនសិការោ វុត្តលក្ខណោយេវ, តំ តត្ថ ពហុលំ បវត្តយតោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ ឧប្បជ្ជតិ.

អបិច ចត្តារោ ធម្មា សតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ សំវត្តន្តិ សតិសម្បជញ្ញំ មុដ្ឋស្សតិបុគ្គលបរិវជ្ជនតា ឧបដ្ឋិតស្សតិបុគ្គលសេវនតា តទធិមុត្តតាតិ. អភិក្កន្តាទីសុ ហិ សត្តសុ ឋានេសុ សតិសម្បជញ្ញេន ភត្តនិក្ខិត្តកាកសទិសេ មុដ្ឋស្សតិបុគ្គលេ បរិវជ្ជនេន តិស្សទត្តត្ថេរអភយត្ថេរសទិសេ ឧបដ្ឋិតស្សតិបុគ្គលេ សេវនេន ឋាននិសជ្ជាទីសុ សតិសមុដ្ឋាបនត្ថំ និន្នបោណបព្ភារចិត្តតាយ ច សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ ឧប្បជ្ជតិ. ឯវំ ចតូហិ ការណេហិ ឧប្បន្នស្ស បនស្ស អរហត្តមគ្គេន ភាវនាបារិបូរី ហោតីតិ បជានាតិ.

ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស បន – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, កុសលាកុសលា ធម្មា…បេ… កណ្ហសុក្កសប្បដិភាគា ធម្មា, តត្ថ យោនិសោមនសិការពហុលីការោ, អយមាហារោ អនុប្បន្នស្ស វា ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ, ឧប្បន្នស្ស វា ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយ ភាវនាយ បារិបូរិយា សំវត្តតី’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣២) ឯវំ ឧប្បាទោ ហោតិ.

អបិច សត្ត ធម្មា ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ សំវត្តន្តិ បរិបុច្ឆកតា វត្ថុវិសទកិរិយា ឥន្ទ្រិយសមត្តបដិបាទនា ទុប្បញ្ញបុគ្គលបរិវជ្ជនា បញ្ញវន្តបុគ្គលសេវនា គម្ភីរញាណចរិយបច្ចវេក្ខណា តទធិមុត្តតាតិ. តត្ថ បរិបុច្ឆកតាតិ ខន្ធធាតុអាយតនឥន្ទ្រិយពលពោជ្ឈង្គមគ្គង្គឈានង្គសមថវិបស្សនានំ អត្ថសន្និស្សិតបរិបុច្ឆាពហុលតា.

វត្ថុវិសទកិរិយាតិ ¶ អជ្ឈត្តិកពាហិរានំ វត្ថូនំ វិសទភាវករណំ. យទា ហិស្ស កេសនខលោមា អតិទីឃា ហោន្តិ, សរីរំ វា ឧស្សន្នទោសញ្ចេវ សេទមលមក្ខិតញ្ច, តទា អជ្ឈត្តិកំ វត្ថុ អវិសទំ ហោតិ អបរិសុទ្ធំ ¶ . យទា បន ចីវរំ ជិណ្ណំ កិលិដ្ឋំ ទុគ្គន្ធំ ហោតិ, សេនាសនំ វា ឧក្លាបំ, តទា ពាហិរំ វត្ថុ អវិសទំ ហោតិ អបរិសុទ្ធំ. តស្មា កេសាទិច្ឆេទាបនេន ឧទ្ធំវិរេចនអធោវិរេចនាទីហិ សរីរសល្លហុកភាវករណេន ¶ ឧច្ឆាទនន្ហាបនេន ច អជ្ឈត្តិកំ វត្ថុ វិសទំ កាតព្ពំ.

សូចិកម្មធោវនរជនបរិភណ្ឌករណាទីហិ ពាហិរំ វត្ថុ វិសទំ កាតព្ពំ. ឯតស្មិញ្ហិ អជ្ឈត្តិកពាហិរេ វត្ថុស្មិំ អវិសទេ ឧប្បន្នេសុ ចិត្តចេតសិកេសុ ញាណម្បិ អបរិសុទ្ធំ ហោតិ, អបរិសុទ្ធានិ ទីបកបល្លកវដ្ដិតេលានិ និស្សាយ ឧប្បន្នទីបសិខាយ ឱភាសោ វិយ. វិសទេ បន អជ្ឈត្តិកពាហិរេ វត្ថុម្ហិ ឧប្បន្នេសុ ចិត្តចេតសិកេសុ ញាណម្បិ វិសទំ ហោតិ, បរិសុទ្ធានិ ទីបកបល្លកវដ្ដិតេលានិ និស្សាយ ឧប្បន្នទីបសិខាយ ឱភាសោ វិយ. តេន វុត្តំ – ‘‘វត្ថុវិសទកិរិយា ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ សំវត្តតី’’តិ.

ឥន្ទ្រិយសមត្តបដិបាទនា នាម សទ្ធាទីនំ ឥន្ទ្រិយានំ សមភាវករណំ. សចេ ហិស្ស សទ្ធិន្ទ្រិយំ ពលវំ ហោតិ, ឥតរានិ មន្ទានិ. តតោ វីរិយិន្ទ្រិយំ បគ្គហកិច្ចំ, សតិន្ទ្រិយំ ឧបដ្ឋានកិច្ចំ, សមាធិន្ទ្រិយំ អវិក្ខេបកិច្ចំ, បញ្ញិន្ទ្រិយំ ទស្សនកិច្ចំ កាតុំ ន សក្កោតិ. តស្មា តំ ធម្មសភាវបច្ចវេក្ខណេន វា យថា វា មនសិករោតោ ពលវំ ជាតំ, តថា អមនសិការេន ហាបេតព្ពំ. វក្កលិត្ថេរស្ស វត្ថុ ចេត្ថ និទស្សនំ. សចេ បន វីរិយិន្ទ្រិយំ ពលវំ ហោតិ, អថ នេវ សទ្ធិន្ទ្រិយំ អធិមោក្ខកិច្ចំ កាតុំ សក្កោតិ, ន ឥតរានិ ឥតរកិច្ចភេទំ. តស្មា តំ បស្សទ្ធាទិភាវនាយ ហាបេតព្ពំ. តត្រាបិ សោណត្ថេរស្ស វត្ថុ ទស្សេតព្ពំ. ឯវំ សេសេសុបិ ឯកស្ស ពលវភាវេ សតិ ឥតរេសំ អត្តនោ កិច្ចេសុ អសមត្ថតា វេទិតព្ពា.

វិសេសតោ បនេត្ថ សទ្ធាបញ្ញានំ សមាធិវីរិយានំ ច សមតំ បសំសន្តិ. ពលវសទ្ធោ ហិ មន្ទបញ្ញោ មុធាបសន្នោ ហោតិ, អវត្ថុស្មិំ បសីទតិ. ពលវបញ្ញោ មន្ទសទ្ធោ កេរាដិកបក្ខំ ភជតិ. ភេសជ្ជសមុដ្ឋិតោ វិយ រោគោ អតេកិច្ឆោ ហោតិ. ចិត្តុប្បាទមត្តេនេវ កុសលំ ហោតីតិ អតិធាវិត្វា ទានាទីនិ អករោន្តោ និរយេ ឧប្បជ្ជតិ. ឧភិន្នំ សមតាយ វត្ថុស្មិំយេវ បសីទតិ ¶ . ពលវសមាធិំ បន មន្ទវីរិយំ សមាធិស្ស កោសជ្ជបក្ខត្តា កោសជ្ជំ អធិភវតិ. ពលវវីរិយំ មន្ទសមាធិំ វីរិយស្ស ឧទ្ធច្ចបក្ខត្តា ¶ ឧទ្ធច្ចំ អធិភវតិ ¶ . សមាធិ បន វីរិយេន សំយោជិតោ កោសជ្ជេ បតិតុំ ន លភតិ. វីរិយំ សមាធិនា សំយោជិតំ ឧទ្ធច្ចេ បតិតុំ ន លភតិ. តស្មា តទុភយំ សមំ កាតព្ពំ. ឧភយសមតាយ ហិ អប្បនា ហោតិ.

អបិច សមាធិកម្មិកស្ស ពលវតីបិ សទ្ធា វដ្ដតិ. ឯវំ សទ្ទហន្តោ ឱកប្បេន្តោ អប្បនំ បាបុណិស្សតិ. សមាធិបញ្ញាសុ បន សមាធិកម្មិកស្ស ឯកគ្គតា ពលវតី វដ្ដតិ, ឯវញ្ហិ សោ អប្បនំ បាបុណាតិ. វិបស្សនាកម្មិកស្ស បញ្ញា ពលវតី វដ្ដតិ, ឯវញ្ហិ សោ លក្ខណប្បដិវេធំ បាបុណាតិ. ឧភិន្នំ បន សមតាយបិ អប្បនា ហោតិយេវ. សតិ បន សព្ពត្ថ ពលវតី វដ្ដតិ. សតិ ហិ ចិត្តំ ឧទ្ធច្ចបក្ខិកានំ សទ្ធាវីរិយបញ្ញានំ វសេន ឧទ្ធច្ចបាតតោ, កោសជ្ជបក្ខិកេន ច សមាធិនា កោសជ្ជបាតតោ រក្ខតិ. តស្មា សា លោណធូបនំ វិយ សព្ពព្យញ្ជនេសុ សព្ពកម្មិកអមច្ចោ វិយ ច សព្ពរាជកិច្ចេសុ សព្ពត្ថ ឥច្ឆិតព្ពា. តេនាហ – ‘‘សតិ ច បន សព្ពត្ថិកា វុត្តា ភគវតា. កិំ ការណា? ចិត្តញ្ហិ សតិ បដិសរណំ, អារក្ខបច្ចុបដ្ឋានា ច សតិ, ន ច វិនា សតិយា ចិត្តស្ស បគ្គហនិគ្គហោ ហោតី’’តិ.

ទុប្បញ្ញបុគ្គលបរិវជ្ជនា នាម ខន្ធាទិភេទេ អនោគាឡ្ហបញ្ញានំ ទុម្មេធបុគ្គលានំ អារកាវ បរិវជ្ជនំ. បញ្ញវន្តបុគ្គលសេវនា នាម សមបញ្ញាសលក្ខណបរិគ្គាហិកាយ ឧទយព្ពយបញ្ញាយ សមន្នាគតបុគ្គលសេវនា. គម្ភីរញាណចរិយបច្ចវេក្ខណា នាម គម្ភីរេសុ ខន្ធាទីសុ បវត្តាយ គម្ភីរបញ្ញាយ បភេទបច្ចវេក្ខណា. តទធិមុត្តតា នាម ឋាននិសជ្ជាទីសុ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គសមុដ្ឋាបនត្ថំ និន្នបោណបព្ភារចិត្តតា. ឯវំ ឧប្បន្នស្ស បនស្ស អរហត្តមគ្គេន ភាវនាបារិបូរី ហោតីតិ បជានាតិ.

វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, អារព្ភធាតុ និក្កមធាតុ បរក្កមធាតុ, តត្ថ យោនិសោ មនសិការពហុលីការោ, អយមាហារោ អនុប្បន្នស្ស វា វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ, ឧប្បន្នស្ស វា វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយ ភាវនាយ បារិបូរិយា សំវត្តតី’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣២) ឯវំ ឧប្បាទោ ហោតិ.

អបិច ¶ ¶ ឯកាទស ធម្មា វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ ¶ សំវត្តន្តិ អបាយភយបច្ចវេក្ខណតា អានិសំសទស្សាវិតា គមនវីថិបច្ចវេក្ខណតា បិណ្ឌបាតាបចាយនតា ទាយជ្ជមហត្តបច្ចវេក្ខណតា សត្ថុមហត្តបច្ចវេក្ខណតា ជាតិមហត្តបច្ចវេក្ខណតា សព្រហ្មចារិមហត្តបច្ចវេក្ខណតា កុសីតបុគ្គលបរិវជ្ជនតា អារទ្ធវីរិយបុគ្គលសេវនតា តទធិមុត្តតាតិ.

តត្ថ និរយេសុ បញ្ចវិធពន្ធនកម្មការណតោ បដ្ឋាយ មហាទុក្ខំ អនុភវនកាលេបិ, តិរច្ឆានយោនិយំ ជាលក្ខិបកុមីនាទីហិ គហិតកាលេបិ, បាជនកណ្ដកាទិប្បហារតុន្នស្ស បន សកដវាហនាទិកាលេបិ, បេត្តិវិសយេ អនេកានិបិ វស្សសហស្សានិ ឯកំ ពុទ្ធន្តរម្បិ ខុប្បិបាសាហិ អាតុរិតកាលេបិ, កាលកញ្ជិកអសុរេសុ សដ្ឋិហត្ថអសីតិហត្ថប្បមាណេន អដ្ឋិចម្មមត្តេនេវ អត្តភាវេន វាតាតបាទិទុក្ខានុភវនកាលេបិ ន សក្កា វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គំ ឧប្បាទេតុំ. អយមេវ តេ ភិក្ខុ កាលោ វីរិយករណាយាតិ ឯវំ អបាយភយំ បច្ចវេក្ខន្តស្សាបិ វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គោ ឧប្បជ្ជតិ.

‘‘ន សក្កា កុសីតេន នវលោកុត្តរធម្មំ លទ្ធុំ, អារទ្ធវីរិយេនេវ សក្កា អយមានិសំសោ វីរិយស្សា’’តិ ឯវំ អានិសំសទស្សាវិនោបិ ឧប្បជ្ជតិ. ‘‘សព្ពពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធមហាសាវកេហិ តេ គតមគ្គោ គន្តព្ពោ, សោ ច ន សក្កា កុសីតេន គន្តុ’’ន្តិ ឯវំ គមនវីថិំ បច្ចវេក្ខន្តស្សាបិ ឧប្បជ្ជតិ. ‘‘យេ តំ បិណ្ឌបាតាទីហិ ឧបដ្ឋហន្តិ, ឥមេ តេ មនុស្សា នេវ ញាតកា, ន ទាសកម្មករា, នាបិ ‘តំ និស្សាយ ជីវិស្សាមា’តិ តេ បណីតានិ បិណ្ឌបាតាទីនិ ទេន្តិ, អថ ខោ អត្តនោ ការានំ មហប្ផលតំ បច្ចាសីសមានា ទេន្តិ, សត្ថារាបិ ‘អយំ ឥមេ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិត្វា កាយទឡ្ហីពហុលោ សុខំ វិហរិស្សតី’តិ ន ឯវំ សម្បស្សតា តុយ្ហំ បច្ចយា អនុញ្ញាតា, អថ ខោ ‘អយំ ឥមេ បរិភុញ្ជមានោ សមណធម្មំ កត្វា វដ្ដទុក្ខតោ មុច្ចិស្សតី’តិ តេ បច្ចយា អនុញ្ញាតា, សោ ទានិ ត្វំ កុសីតោ វិហរន្តោ ន តំ បិណ្ឌំ អបចាយិស្សសិ, អារទ្ធវីរិយស្សេវ ហិ បិណ្ឌបាតាបចាយនំ នាម ហោតី’’តិ ឯវំ បិណ្ឌបាតាបចាយនំ បច្ចវេក្ខន្តស្សាបិ ឧប្បជ្ជតិ មហាមិត្តត្ថេរស្ស ¶ វិយ.

ថេរោ ¶ កិរ កស្សកលេណេ នាម បដិវសតិ. តស្ស ច គោចរគាមេ ឯកា មហាឧបាសិកា ថេរំ ¶ បុត្តំ កត្វា បដិជគ្គតិ. សា ឯកទិវសំ អរញ្ញំ គច្ឆន្តី ធីតរំ អាហ – ‘‘អម្ម អសុកស្មិំ ឋានេ បុរាណតណ្ឌុលា, អសុកស្មិំ ខីរំ, អសុកស្មិំ សប្បិ, អសុកស្មិំ ផាណិតំ, តវ ភាតិកស្ស អយ្យមិត្តស្ស អាគតកាលេ ភត្តំ បចិត្វា ខីរសប្បិផាណិតេហិ សទ្ធិំ ទេហិ, ត្វំ ច ភុញ្ជេយ្យាសិ, អហំ បន ហិយ្យោ បក្កំ បារិវាសិកភត្តំ កញ្ជិកេន ភុត្តាម្ហី’’តិ. ទិវា កិំ ភុញ្ជិស្សសិ អម្មាតិ? សាកបណ្ណំ បក្ខិបិត្វា កណតណ្ឌុលេហិ អម្ពិលយាគុំ បចិត្វា ឋបេហិ អម្មាតិ.

ថេរោ ចីវរំ បារុបិត្វា បត្តំ នីហរន្តោវ តំ សទ្ទំ សុត្វា អត្តានំ ឱវទិ – ‘‘មហាឧបាសិកា កិរ កញ្ជិយេន បារិវាសិកភត្តំ ភុញ្ជិ, ទិវាបិ កណបណ្ណម្ពិលយាគុំ ភុញ្ជិស្សតិ, តុយ្ហំ អត្ថាយ បន បុរាណតណ្ឌុលាទីនិ អាចិក្ខតិ, តំ និស្សាយ ខោ បនេសា នេវ ខេត្តំ ន វត្ថុំ ន ភត្តំ ន វត្ថំ បច្ចាសីសតិ, តិស្សោ បន សម្បត្តិយោ បត្ថយមានា ទេតិ, ត្វំ ឯតិស្សា តា សម្បត្តិយោ ទាតុំ សក្ខិស្សសិ ន សក្ខិស្សសីតិ, អយំ ខោ បន បិណ្ឌបាតោ តយា សរាគេន សទោសេន សមោហេន ន សក្កា គណ្ហិតុន្តិ បត្តំ ថវិកាយ បក្ខិបិត្វា គណ្ឋិកំ មុញ្ចិត្វា និវត្តិត្វា កស្សកលេណមេវ គន្ត្វា បត្តំ ហេដ្ឋាមញ្ចេ ចីវរំ ចីវរវំសេ ឋបេត្វា អរហត្តំ អបាបុណិត្វា ន និក្ខមិស្សាមី’’តិ វីរិយំ អធិដ្ឋហិត្វា និសីទិ. ទីឃរត្តំ អប្បមត្តោ ហុត្វា និវុត្ថភិក្ខុ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា បុរេភត្តមេវ អរហត្តំ បត្វា វិកសិតំ វិយ បទុមំ មហាខីណាសវោ សិតំ ករោន្តោវ និក្ខមិ. លេណទ្វារេ រុក្ខម្ហិ អធិវត្ថា ទេវតា –

‘‘នមោ តេ បុរិសាជញ្ញ, នមោ តេ បុរិសុត្តម;

យស្ស តេ អាសវា ខីណា, ទក្ខិណេយ្យោសិ មារិសា’’តិ. –

ឯវំ ឧទានំ ឧទានេត្វា ‘‘ភន្តេ, បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋានំ តុម្ហាទិសានំ អរហន្តានំ ភិក្ខំ ទត្វា មហល្លកិត្ថិយោ ទុក្ខា មុច្ចិស្សន្តី’’តិ អាហ.

ថេរោ ¶ ឧដ្ឋហិត្វា ទ្វារំ វិវរិត្វា កាលំ ឱលោកេន្តោ បាតោយេវាតិ ញត្វា បត្តចីវរមាទាយ គាមំ បាវិសិ. ទារិកាបិ ភត្តំ សម្បាទេត្វា ‘‘ឥទានិ មេ ភាតា អាគមិស្សតិ ¶ , ឥទានិ អាគមិស្សតី’’តិ ទ្វារំ ឱលោកយមានា និសីទិ. សា ថេរេ ឃរទ្វារំ សម្បត្តេ បត្តំ គហេត្វា សប្បិផាណិតយោជិតស្ស ខីរបិណ្ឌបាតស្ស បូរេត្វា ហត្ថេ ឋបេសិ. ថេរោ ‘‘សុខំ ហោតូ’’តិ អនុមោទនំ កត្វា បក្កាមិ. សាបិ តំ ឱលោកយមានាវ ¶ អដ្ឋាសិ. ថេរស្ស ហិ តទា អតិវិយ បរិសុទ្ធោ ឆវិវណ្ណោ អហោសិ, វិប្បសន្នានិ ឥន្ទ្រិយានិ, មុខំ ពន្ធនា បមុត្តតាលបក្កំ វិយ អតិវិយ វិរោចិត្ថ. មហាឧបាសិកា អរញ្ញា អាគន្ត្វា ‘‘កិំ អម្ម, ភាតិកោ តេ អាគតោ’’តិ បុច្ឆិ. សា សព្ពំ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. សា ឧបាសិកា ‘‘អជ្ជ មេ បុត្តស្ស បព្ពជិតកិច្ចំ មត្ថកំ បត្ត’’ន្តិ ញត្វា ‘‘អភិរមតិ តេ អម្ម ភាតា ពុទ្ធសាសនេ ន ឧក្កណ្ឋតី’’តិ អាហ.

‘‘មហន្តំ ខោ បនេតំ សត្ថុ ទាយជ្ជំ, យទិទំ សត្តអរិយធនំ នាម, តំ ន សក្កា កុសីតេន គហេតុំ. យថា ហិ វិប្បដិបន្នំ បុត្តំ មាតាបិតរោ ‘អយំ អម្ហាកំ អបុត្តោ’តិ បរិពាហិរំ ករោន្តិ, សោ តេសំ អច្ចយេន ទាយជ្ជំ ន លភតិ, ឯវំ កុសីតោបិ ឥទំ អរិយធនទាយជ្ជំ ន លភតិ, អារទ្ធវីរិយោវ លភតី’’តិ ទាយជ្ជមហត្តតំ បច្ចវេក្ខតោបិ ឧប្បជ្ជតិ. ‘‘មហា ខោ បន តេ សត្ថា, សត្ថុនោ ហិ មាតុកុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិគ្គហណកាលេបិ អភិនិក្ខមនេបិ អភិសម្ពោធិយម្បិ ធម្មចក្កប្បវត្តនយមកបាដិហារិយទេវោរោហណ-អាយុសង្ខារវោស្សជ្ជនេសុបិ បរិនិព្ពានកាលេបិ ទសសហស្សិលោកធាតុ កម្បិត្ថ, យុត្តំ នុ តេ ឯវរូបស្ស សត្ថុនោ សាសនេ ‘បព្ពជិត្វា កុសីតេន ភវិតុ’’’ន្តិ ឯវំ សត្ថុមហត្តំ បច្ចវេក្ខតោបិ ឧប្បជ្ជតិ.

ជាតិយាបិ – ‘‘ត្វំ ឥទានិ ន លាមកជាតិកោ, អសម្ភិន្នាយ មហាសម្មតបវេណិយា អាគតោ, ឧក្កាករាជវំសេ ជាតោសិ, សុទ្ធោធនមហារាជស្ស មហាមាយាទេវិយា ច នត្តា, រាហុលភទ្ទស្ស កនិដ្ឋោ, តយា នាម ឯវរូបេន ជិនបុត្តេន ហុត្វា ន យុត្តំ កុសីតេន វិហរិតុ’’ន្តិ ឯវំ ជាតិមហត្តំ បច្ចវេក្ខតោបិ ឧប្បជ្ជតិ. ‘‘សារិបុត្តមោគ្គល្លានា ចេវ អសីតិ ច មហាសាវកា វីរិយេនេវ លោកុត្តរធម្មំ បដិវិជ្ឈិំសុ, ត្វំ ឯតេសំ សព្រហ្មចារីនំ ¶ មគ្គំ បដិបជ្ជិស្សសិ ន បដិបជ្ជិស្សសី’’តិ ឯវំ សព្រហ្មចារិមហត្តំ បច្ចវេក្ខតោបិ ឧប្បជ្ជតិ. កុច្ឆិំ បូរេត្វា ឋិតអជគរសទិសេ វិស្សដ្ឋកាយិកចេតសិកវីរិយេ កុសីតបុគ្គលេ បរិវជ្ជន្តស្សាបិ, អារទ្ធវីរិយេ បហិតត្តេ បុគ្គលេ សេវន្តស្សាបិ, ឋាននិសជ្ជាទីសុ វីរិយុប្បាទនត្ថំ ¶ និន្នបោណបព្ភារចិត្តស្សាបិ ឧប្បជ្ជតិ. ឯវំ ឧប្បន្នស្ស បនស្ស អរហត្តមគ្គេន ភាវនាបារិបូរី ហោតីតិ បជានាតិ.

បីតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, បីតិសម្ពោជ្ឈង្គដ្ឋានីយា ធម្មា, តត្ថ យោនិសោមនសិការពហុលីការោ, អយមាហារោ អនុប្បន្នស្ស វា បីតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ¶ ឧប្បាទាយ, ឧប្បន្នស្ស វា បីតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយ ភាវនាយ បារិបូរិយា សំវត្តតី’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣២) ឯវំ ឧប្បាទោ ហោតិ. តត្ថ បីតិយេវ បីតិសម្ពោជ្ឈង្គដ្ឋានីយា ធម្មា នាម, តស្ស ឧប្បាទកមនសិការោ យោនិសោមនសិការោ នាម.

អបិច ឯកាទស ធម្មា បីតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ សំវត្តន្តិ ពុទ្ធានុស្សតិ ធម្មសង្ឃសីលចាគទេវតានុស្សតិ ឧបសមានុស្សតិ លូខបុគ្គលបរិវជ្ជនតា សិនិទ្ធបុគ្គលសេវនតា បសាទនីយសុត្តន្តបច្ចវេក្ខណតា តទធិមុត្តតាតិ.

ពុទ្ធគុណេ អនុស្សរន្តស្សាបិ ហិ យាវ ឧបចារា សកលសរីរំ ផរមានោ បីតិសម្ពោជ្ឈង្គោ ឧប្បជ្ជតិ. ធម្មសង្ឃគុណេ អនុស្សរន្តស្សាបិ, ទីឃរត្តំ អខណ្ឌំ កត្វា រក្ខិតំ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ បច្ចវេក្ខន្តស្សាបិ, គិហិនោ ទសសីលបញ្ចសីលំ បច្ចវេក្ខន្តស្សាបិ, ទុព្ភិក្ខភយាទីសុ បណីតំ ភោជនំ សព្រហ្មចារីនំ ទត្វា ‘‘ឯវំ នាម អទម្ហា’’តិ ចាគំ បច្ចវេក្ខន្តស្សាបិ, គិហិនោបិ ឯវរូបេ កាលេ សីលវន្តានំ ទិន្នទានំ បច្ចវេក្ខន្តស្សាបិ, យេហិ គុណេហិ សមន្នាគតា ទេវតា ទេវត្តំ បត្តា, តថារូបានំ គុណានំ អត្តនិ អត្ថិតំ បច្ចវេក្ខន្តស្សាបិ, ‘‘សមាបត្តិយា វិក្ខម្ភិតា កិលេសា សដ្ឋិបិ, សត្តតិបិ វស្សានិ ន សមុទាចរន្តី’’តិ បច្ចវេក្ខន្តស្សាបិ, ចេតិយទស្សនពោធិទស្សនថេរទស្សនេសុ អសក្កច្ចកិរិយាយ សំសូចិតលូខភាវេ ពុទ្ធាទីសុ ¶ បសាទសិនេហាភាវេន គទ្រភបិដ្ឋេ រជសទិសេ លូខបុគ្គលេ បរិវជ្ជន្តស្សាបិ, ពុទ្ធាទីសុ បសាទពហុលេ មុទុចិត្តេ សិនិទ្ធបុគ្គលេ សេវន្តស្សាបិ, រតនត្តយគុណបរិទីបកេ បសាទនីយេ សុត្តន្តេ បច្ចវេក្ខន្តស្សាបិ, ឋាននិសជ្ជាទីសុ បីតិឧប្បាទនត្ថំ និន្នបោណបព្ភារចិត្តស្សាបិ ឧប្បជ្ជតិ. ឯវំ ឧប្បន្នស្ស បនស្ស អរហត្តមគ្គេន ភាវនាបារិបូរី ហោតីតិ បជានាតិ.

បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ¶ – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, កាយបស្សទ្ធិ ចិត្តបស្សទ្ធិ, តត្ថ យោនិសោមនសិការពហុលីការោ, អយមាហារោ អនុប្បន្នស្ស វា បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ, ឧប្បន្នស្ស វា បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយ ភាវនាយ បារិបូរិយា សំវត្តតី’’តិ ឯវំ ឧប្បាទោ ហោតិ.

អបិច សត្ត ធម្មា បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ សំវត្តន្តិ បណីតភោជនសេវនតា ឧតុសុខសេវនតា ឥរិយាបថសុខសេវនតា មជ្ឈត្តបយោគតា ¶ សារទ្ធកាយបុគ្គលបរិវជ្ជនតា បស្សទ្ធកាយបុគ្គលសេវនតា តទធិមុត្តតាតិ.

បណីតញ្ហិ សិនិទ្ធំ សប្បាយភោជនំ ភុញ្ជន្តស្សាបិ, សីតុណ្ហេសុ ឧតូសុ ឋានាទីសុ ឥរិយាបថេសុ សប្បាយំ ឧតុំ ច ឥរិយាបថំ ច សេវន្តស្សាបិ បស្សទ្ធិ ឧប្បជ្ជតិ. យោ បន មហាបុរិសជាតិកោ សព្ពឧតុឥរិយាបថក្ខមោវ ហោតិ, ន តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. យស្ស សភាគវិសភាគតា អត្ថិ, តស្សេវ វិសភាគេ ឧតុឥរិយាបថេ វជ្ជេត្វា សភាគេ សេវន្តស្សាបិ ឧប្បជ្ជតិ. មជ្ឈត្តបយោគោ វុច្ចតិ អត្តនោ ច បរស្ស ច កម្មស្សកតាបច្ចវេក្ខណា, ឥមិនា មជ្ឈត្តបយោគេន ឧប្បជ្ជតិ. យោ លេឌ្ឌុទណ្ឌាទីហិ បរំ វិហេឋយមានោវ វិចរតិ. ឯវរូបំ សារទ្ធកាយំ បុគ្គលំ បរិវជ្ជន្តស្សាបិ, សំយតបាទបាណិំ បស្សទ្ធកាយំ បុគ្គលំ សេវន្តស្សាបិ, ឋាននិសជ្ជាទីសុ បស្សទ្ធិឧប្បាទនត្ថាយ និន្នបោណបព្ភារចិត្តស្សាបិ ឧប្បជ្ជតិ. ឯវំ ឧប្បន្នស្ស បនស្ស អរហត្តមគ្គេន ភាវនាបារិបូរី ហោតីតិ បជានាតិ.

សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, សមថនិមិត្តំ អព្យគ្គនិមិត្តំ, តត្ថ យោនិសោមនសិការពហុលីការោ, អយមាហារោ អនុប្បន្នស្ស វា សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ¶ ឧប្បាទាយ, ឧប្បន្នស្ស វា សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយ ភាវនាយ បារិបូរិយា សំវត្តតី’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣២) ឯវំ ឧប្បាទោ ហោតិ. តត្ថ សមថោវ សមថនិមិត្តំ, អវិក្ខេបដ្ឋេន ច អព្យគ្គនិមិត្តន្តិ.

អបិច ឯកាទស ធម្មា សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ សំវត្តន្តិ វត្ថុវិសទកិរិយតា ឥន្ទ្រិយសមត្តបដិបាទនតា និមិត្តកុសលតា សមយេ ចិត្តស្ស បគ្គហណតា សមយេ ចិត្តស្ស និគ្គហណតា ¶ សមយេ សម្បហំសនតា សមយេ អជ្ឈុបេក្ខនតា អសមាហិតបុគ្គលបរិវជ្ជនតា សមាហិតបុគ្គលសេវនតា ឈានវិមោក្ខបច្ចវេក្ខណតា តទធិមុត្តតាតិ. តត្ថ វត្ថុវិសទកិរិយតា ច ឥន្ទ្រិយសមត្តបដិបាទនតា ច វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា.

និមិត្តកុសលតា នាម កសិណនិមិត្តស្ស ឧគ្គហណកុសលតា. សមយេ ចិត្តស្ស បគ្គហណតាតិ យស្មិំ សមយេ អតិសិថិលវីរិយតាទីហិ លីនំ ចិត្តំ ហោតិ, តស្មិំ សមយេ ធម្មវិចយវីរិយសម្ពោជ្ឈង្គសមុដ្ឋាបនេន តស្ស បគ្គហណំ. សមយេ ចិត្តស្ស និគ្គហណតាតិ យស្មិំ សមយេ អច្ចារទ្ធវីរិយតាទីហិ ¶ ឧទ្ធតំ ចិត្តំ ហោតិ, តស្មិំ សមយេ បស្សទ្ធិសមាធិឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គសមុដ្ឋាបនេន តស្ស និគ្គហណំ. សមយេ សម្បហំសនតាតិ យស្មិំ សមយេ ចិត្តំ បញ្ញាបយោគមន្ទតាយ វា ឧបសមសុខានធិគមេន វា និរស្សាទំ ហោតិ, តស្មិំ សមយេ អដ្ឋសំវេគវត្ថុបច្ចវេក្ខណេន សំវេជេតិ. អដ្ឋ សំវេគវត្ថូនិ នាម ជាតិជរាព្យាធិមរណានិ ចត្តារិ, អបាយទុក្ខំ បញ្ចមំ, អតីតេ វដ្ដមូលកំ ទុក្ខំ, អនាគតេ វដ្ដមូលកំ ទុក្ខំ, បច្ចុប្បន្នេ អាហារបរិយេដ្ឋិមូលកំ ទុក្ខន្តិ. រតនត្តយគុណានុស្សរណេន ច បសាទំ ជនេតិ. អយំ វុច្ចតិ ‘‘សមយេ សម្បហំសនតា’’តិ.

សមយេ អជ្ឈុបេក្ខនតា នាម យស្មិំ សមយេ សម្មាបដិបត្តិំ អាគម្ម អលីនំ អនុទ្ធតំ អនិរស្សាទំ អារម្មណេ សមប្បវត្តំ សមថវីថិបដិបន្នំ ចិត្តំ ហោតិ, តទាស្ស បគ្គហនិគ្គហសម្បហំសនេសុ ន ព្យាបារំ អាបជ្ជតិ សារថិ វិយ សមប្បវត្តេសុ. អស្សេសុ. អយំ វុច្ចតិ ‘‘សមយេ អជ្ឈុបេក្ខនតា’’តិ. អសមាហិតបុគ្គលបរិវជ្ជនតា នាម ឧបចារំ វា អប្បនំ វា អប្បត្តានំ វិក្ខិត្តចិត្តានំ បុគ្គលានំ អារកា បរិវជ្ជនំ. សមាហិតបុគ្គលសេវនតា នាម ឧបចារេន វា អប្បនាយ វា សមាហិតចិត្តានំ ¶ សេវនា ភជនា បយិរុបាសនា. តទធិមុត្តតា នាម ឋាននិសជ្ជាទីសុ សមាធិឧប្បាទនត្ថំយេវ និន្នបោណបព្ភារចិត្តតា. ឯវញ្ហិ បដិបជ្ជតោ ឯស ឧប្បជ្ជតិ. ឯវំ ឧប្បន្នស្ស បនស្ស អរហត្តមគ្គេន ភាវនាបារិបូរី ហោតីតិ បជានាតិ.

ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្ស – ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គដ្ឋានីយា ធម្មា, តត្ថ យោនិសោមនសិការពហុលីការោ, អយមាហារោ អនុប្បន្នស្ស វា ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ, ឧប្បន្នស្ស វា ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយ ភាវនាយ បារិបូរិយា សំវត្តតី’’តិ ¶ (សំ. និ. ៥.២៣២) ឯវំ ឧប្បាទោ ហោតិ. តត្ថ ឧបេក្ខាយេវ ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គដ្ឋានីយា ធម្មា នាម.

អបិច បញ្ច ធម្មា ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ សំវត្តន្តិ សត្តមជ្ឈត្តតា សង្ខារមជ្ឈត្តតា សត្តសង្ខារកេលាយនបុគ្គលបរិវជ្ជនតា សត្តសង្ខារមជ្ឈត្តបុគ្គលសេវនតា តទធិមុត្តតាតិ.

តត្ថ ទ្វីហាការេហិ សត្តមជ្ឈត្តតំ សមុដ្ឋាបេតិ – ‘‘ត្វំ អត្តនោ កម្មេន អាគន្ត្វា អត្តនោ កម្មេន គមិស្សសិ, ឯសោបិ អត្តនោ កម្មេន អាគន្ត្វា ¶ អត្តនោ កម្មេន គមិស្សតិ, ត្វំ កំ កេលាយសី’’តិ ឯវំ កម្មស្សកតាបច្ចវេក្ខណេន ច, ‘‘បរមត្ថតោ សត្តោយេវ នត្ថិ, សោ ត្វំ កំ កេលាយសី’’តិ ឯវំ និស្សត្តបច្ចវេក្ខណេន ច. ទ្វីហេវាការេហិ សង្ខារមជ្ឈត្តតំ សមុដ្ឋាបេតិ – ‘‘ឥទំ ចីវរំ អនុបុព្ពេន វណ្ណវិការំ ចេវ ជិណ្ណភាវំ ច ឧបគន្ត្វា បាទបុញ្ឆនចោឡកំ ហុត្វា យដ្ឋិកោដិយា ឆឌ្ឌនីយំ ភវិស្សតិ, សចេ បនស្ស សាមិកោ ភវេយ្យ, នាស្ស ឯវំ វិនស្សិតុំ ទទេយ្យា’’តិ ឯវំ អសាមិកភាវំ បច្ចវេក្ខណេន, ‘‘អនទ្ធនិយំ ឥទំ តាវកាលិក’’ន្តិ ឯវំ តាវកាលិកតាបច្ចវេក្ខណេន ច. យថា ច ចីវរេ, ឯវំ បត្តាទីសុបិ យោជនា កាតព្ពា.

សត្តសង្ខារកេលាយនបុគ្គលបរិវជ្ជនតាតិ ឯត្ថ យោ បុគ្គលោ គិហិ វា អត្តនោ បុត្តធីតាទិកេ, បព្ពជិតោ វា អត្តនោ អន្តេវាសិកសមានុបជ្ឈាយកាទិកេ មមាយតិ, សហត្ថេនេវ នេសំ កេសច្ឆេទនសូចិកម្មចីវរធោវនរជនបត្តបចនាទីនិ ករោតិ, មុហុត្តម្បិ អបស្សន្តោ ‘‘អសុកោ សាមណេរោ កុហិំ, អសុកោ ទហរោ កុហិ’’ន្តិ ភន្តមិគោ វិយ ឥតោ ចិតោ ច អាលោកេតិ ¶ , អញ្ញេន កេសច្ឆេទនាទីនំ អត្ថាយ ‘‘មុហុត្តំ តាវ អសុកំ បេសេថា’’តិ យាចីយមានោបិ ‘‘អម្ហេបិ តំ អត្តនោ កម្មំ ន ការេម, តុម្ហេ តំ គហេត្វា កិលមេស្សថា’’តិ ន ទេតិ. អយំ សត្តកេលាយនោ នាម. យោ បន បត្តចីវរថាលកកត្តរយដ្ឋិអាទីនិ មមាយតិ, អញ្ញស្ស ហត្ថេន បរាមសិតុម្បិ ន ទេតិ, តាវកាលិកំ យាចិតោ ‘‘មយម្បិ ឥទំ មមាយន្តា ន បរិភុញ្ជាម, តុម្ហាកំ កិំ ទស្សាមា’’តិ វទតិ. អយំ សង្ខារកេលាយនោ នាម. យោ បន តេសុ ទ្វីសុបិ វត្ថូសុ មជ្ឈត្តោ ឧទាសិនោ. អយំ សត្តសង្ខារមជ្ឈត្តោ នាម. ឥតិ អយំ ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោ ឯវរូបំ សត្តសង្ខារកេលាយនំ បុគ្គលំ អារកា បរិវជ្ជន្តស្សាបិ, សត្តសង្ខារមជ្ឈត្តបុគ្គលំ សេវន្តស្សាបិ, ឋាននិសជ្ជាទីសុ ¶ តទុប្បាទនត្ថំ និន្នបោណបព្ភារចិត្តស្សាបិ ឧប្បជ្ជតិ. ឯវំ ឧប្បន្នស្ស បនស្ស អរហត្តមគ្គេន ភាវនាបារិបូរី ហោតីតិ បជានាតិ.

ឥតិ អជ្ឈត្តំ វាតិ ឯវំ អត្តនោ វា សត្ត សម្ពោជ្ឈង្គេ បរិគ្គណ្ហិត្វា, បរស្ស វា, កាលេន វា អត្តនោ, កាលេន វា បរស្ស ពោជ្ឈង្គេ បរិគ្គណ្ហិត្វា ¶ ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ. សមុទយវយា បនេត្ថ ពោជ្ឈង្គានំ និព្ពត្តិនិរោធវសេន វេទិតព្ពា. ឥតោ បរំ វុត្តនយមេវ.

កេវលញ្ហិ ឥធ ពោជ្ឈង្គបរិគ្គាហិកា សតិ ទុក្ខសច្ចន្តិ ឯវំ យោជនំ កត្វា ពោជ្ឈង្គបរិគ្គាហកស្ស ភិក្ខុនោ និយ្យានមុខំ វេទិតព្ពំ. សេសំ តាទិសមេវាតិ.

ពោជ្ឈង្គបព្ពវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១៩. ឯវំ សត្តពោជ្ឈង្គវសេន ធម្មានុបស្សនំ វិភជិត្វា ឥទានិ ចតុសច្ចវសេន វិភជិតុំ បុន ចបរន្តិអាទិមាហ.

តត្ថ ឥទំ ទុក្ខន្តិ យថាភូតំ បជានាតីតិ ឋបេត្វា តណ្ហំ តេភូមកេ ធម្មេ ‘‘ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិ យថាសភាវតោ បជានាតិ, តស្សេវ ខោ បន ទុក្ខស្ស ជនិកំ សមុដ្ឋាបិកំ បុរិមតណ្ហំ ‘‘អយំ ទុក្ខសមុទយោ’’តិ, ឧភិន្នំ អប្បវត្តិំ និព្ពានំ ‘‘អយំ ទុក្ខនិរោធោ’’តិ, ទុក្ខបរិជាននំ សមុទយបជហនំ និរោធសច្ឆិករណំ អរិយមគ្គំ ‘‘អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា’’តិ យថាសភាវតោ បជានាតីតិ អត្ថោ. អវសេសា អរិយសច្ចកថា វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតាយេវ.

ឥតិ អជ្ឈត្តំ វាតិ ឯវំ អត្តនោ វា ចត្តារិ សច្ចានិ ¶ បរិគ្គណ្ហិត្វា, បរស្ស វា, កាលេន វា អត្តនោ, កាលេន វា បរស្ស ចត្តារិ សច្ចានិ បរិគ្គណ្ហិត្វា ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ. សមុទយវយា បនេត្ថ ចតុន្នំ សច្ចានំ យថាសម្ភវតោ ឧប្បត្តិនិវត្តិវសេន វេទិតព្ពា. ឥតោ បរំ វុត្តនយមេវ.

កេវលញ្ហិ ¶ ឥធ ចតុសច្ចបរិគ្គាហិកា សតិ ទុក្ខសច្ចន្តិ ឯវំ យោជនំ កត្វា សច្ចបរិគ្គាហកស្ស ភិក្ខុនោ និយ្យានមុខំ វេទិតព្ពំ. សេសំ តាទិសមេវាតិ.

ឯត្តាវតា ¶ អានាបានំ ចតុឥរិយាបថំ ចតុសម្បជញ្ញំ ទ្វត្តិំសាការំ ចតុធាតុវវត្ថានំ នវសិវថិកា វេទនានុបស្សនា ចិត្តានុបស្សនា នីវរណបរិគ្គហោ ខន្ធបរិគ្គហោ អាយតនបរិគ្គហោ ពោជ្ឈង្គបរិគ្គហោ សច្ចបរិគ្គហោតិ ឯកវីសតិ កម្មដ្ឋានានិ វុត្តានិ. តេសុ អានាបានំ ទ្វត្តិំសាការោ នវសិវថិកាតិ ឯកាទស អប្បនាកម្មដ្ឋានានិ ហោន្តិ. ទីឃភាណកមហាសីវត្ថេរោ បន ‘‘នវសិវថិកា អាទីនវានុបស្សនាវសេន វុត្តា’’តិ អាហ. តស្មា តស្ស មតេន ទ្វេយេវ អប្បនាកម្មដ្ឋានានិ, សេសានិ ឧបចារកម្មដ្ឋានានិ. កិំ បនេតេសុ សព្ពេសុ អភិនិវេសោ ជាយតីតិ? ន ជាយតិ. ឥរិយាបថសម្បជញ្ញនីវរណពោជ្ឈង្គេសុ ហិ អភិនិវេសោ ន ជាយតិ, សេសេសុ ជាយតីតិ. មហាសីវត្ថេរោ បនាហ – ‘‘ឯតេសុបិ អភិនិវេសោ ជាយតិ, អយញ្ហិ អត្ថិ នុ ខោ មេ ចត្តារោ ឥរិយាបថា, ឧទាហុ នត្ថិ, អត្ថិ នុ ខោ មេ ចតុសម្បជញ្ញំ, ឧទាហុ នត្ថិ, អត្ថិ នុ ខោ មេ បញ្ចនីវរណា, ឧទាហុ នត្ថិ, អត្ថិ នុ ខោ មេ សត្តពោជ្ឈង្គា, ឧទាហុ នត្ថីតិ ឯវំ បរិគ្គណ្ហាតិ, តស្មា សព្ពត្ថ អភិនិវេសោ ជាយតី’’តិ.

១៣៧. យោ ហិ កោចិ, ភិក្ខវេតិ យោ ហិ កោចិ ភិក្ខុ វា ភិក្ខុនី វា ឧបាសកោ វា ឧបាសិកា វា. ឯវំ ភាវេយ្យាតិ អាទិតោ បដ្ឋាយ វុត្តេន ភាវនានុក្កមេន ភាវេយ្យ. បាដិកង្ខន្តិ បដិកង្ខិតព្ពំ, អវស្សំ ភាវីតិ អត្ថោ. អញ្ញាតិ អរហត្តំ. សតិ វា ឧបាទិសេសេតិ ឧបាទានសេសេ វា សតិ ¶ អបរិក្ខីណេ. អនាគាមិតាតិ អនាគាមិភាវោ.

ឯវំ សត្តន្នំ វស្សានំ វសេន សាសនស្ស និយ្យានិកភាវំ ទស្សេត្វា បុន តតោ អប្បតរេបិ កាលេ ទស្សេន្តោ ‘‘តិដ្ឋន្តុ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ. សព្ពម្បិ ចេតំ មជ្ឈិមស្សេវ នេយ្យបុគ្គលស្ស វសេន វុត្តំ. តិក្ខបញ្ញំ បន សន្ធាយ – ‘‘បាតោ អនុសិដ្ឋោ សាយំ វិសេសំ អធិគមិស្សតិ, សាយំ អនុសិដ្ឋោ បាតោ វិសេសំ អធិគមិស្សតី’’តិ (ម. និ. ២.៣៤៥) វុត្តំ.

ឥតិ ¶ ¶ ភគវា ‘‘ឯវំនិយ្យានិកំ, ភិក្ខវេ, មម សាសន’’ន្តិ ទស្សេត្វា ឯកវីសតិយាបិ ឋានេសុ អរហត្តនិកូដេន ទេសិតំ ទេសនំ និយ្យាតេន្តោ ‘‘ឯកាយនោ អយំ, ភិក្ខវេ, មគ្គោ…បេ… ឥតិ យំ តំ វុត្តំ, ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្ត’’ន្តិ អាហ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

សតិបដ្ឋានសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៣៩. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ ចូឡសីហនាទសុត្តំ. យស្មា បនស្ស អត្ថុប្បត្តិកោ និក្ខេបោ, តស្មា តំ ទស្សេត្វា ចស្ស អនុបុព្ពបទវណ្ណនំ ករិស្សាម. កតរាយ បនិទំ អត្ថុប្បត្តិយា និក្ខិត្តន្តិ? លាភសក្ការបច្ចយា តិត្ថិយបរិទេវិតេ. ភគវតោ កិរ ធម្មទាយាទសុត្តេ វុត្តនយេន មហាលាភសក្ការោ ឧប្បជ្ជិ. ចតុប្បមាណិកោ ហិ អយំ លោកសន្និវាសោ, រូបប្បមាណោ រូបប្បសន្នោ, ឃោសប្បមាណោ ឃោសប្បសន្នោ, លូខប្បមាណោ លូខប្បសន្នោ, ធម្មប្បមាណោ ធម្មប្បសន្នោតិ ឥមេសំ បុគ្គលានំ វសេន ចតុធា ឋិតោ.

តេសំ ឥទំ នានាករណំ – កតមោ ច បុគ្គលោ រូបប្បមាណោ រូបប្បសន្នោ? ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ អារោហំ វា បស្សិត្វា បរិណាហំ វា បស្សិត្វា សណ្ឋានំ វា បស្សិត្វា បារិបូរិំ វា បស្សិត្វា តត្ថ បមាណំ គហេត្វា បសាទំ ជនេតិ, អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ រូបប្បមាណោ រូបប្បសន្នោ.

កតមោ ច បុគ្គលោ ឃោសប្បមាណោ ឃោសប្បសន្នោ? ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ បរវណ្ណនាយ បរថោមនាយ បរបសំសនាយ បរវណ្ណហារិកាយ, តត្ថ បមាណំ គហេត្វា បសាទំ ជនេតិ, អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ ឃោសប្បមាណោ ឃោសប្បសន្នោ.

កតមោ ច បុគ្គលោ លូខប្បមាណោ លូខប្បសន្នោ? ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ ចីវរលូខំ វា បស្សិត្វា បត្តលូខំ វា បស្សិត្វា, សេនាសនលូខំ វា បស្សិត្វា វិវិធំ វា ទុក្ករការិកំ បស្សិត្វា ¶ តត្ថ បមាណំ គហេត្វា បសាទំ ជនេតិ, អយំ ¶ វុច្ចតិ បុគ្គលោ លូខប្បមាណោ លូខប្បសន្នោ.

កតមោ ច បុគ្គលោ ធម្មប្បមាណោ ធម្មប្បសន្នោ? ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ សីលំ វា បស្សិត្វា សមាធិំ វា បស្សិត្វា បញ្ញំ វា បស្សិត្វា តត្ថ បមាណំ គហេត្វា បសាទំ ជនេតិ, អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ ធម្មប្បមាណោ ធម្មប្បសន្នោតិ.

ឥមេសុ ¶ ចតូសុ បុគ្គលេសុ រូបប្បមាណោបិ ភគវតោ អារោហបរិណាហសណ្ឋានបារិបូរិវណ្ណបោក្ខរតំ, អសីតិអនុព្យញ្ជនប្បដិមណ្ឌិតត្តា នានារតនវិចិត្តមិវ សុវណ្ណមហាបដំ, ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណសមាកិណ្ណតាយ តារាគណសមុជ្ជលំ វិយ គគនតលំ សព្ពផាលិផុល្លំ វិយ ច យោជនសតុព្ពេធំ បារិច្ឆត្តកំ អដ្ឋារសរតនុព្ពេធំ ព្យាមប្បភាបរិក្ខេបំ សស្សិរិកំ អនោបមសរីរំ ទិស្វា សម្មាសម្ពុទ្ធេយេវ បសីទតិ.

ឃោសប្បមាណោបិ, ភគវតា កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ ទស បារមិយោ ទស ឧបបារមិយោ ទស បរមត្ថបារមិយោ បូរិតា អង្គបរិច្ចាគោ បុត្តទារបរិច្ចាគោ, រជ្ជបរិច្ចាគោ អត្តបរិច្ចាគោ នយនបរិច្ចាគោ ច កតោតិអាទិនា នយេន បវត្តំ ឃោសំ សុត្វា សម្មាសម្ពុទ្ធេយេវ បសីទតិ.

លូខប្បមាណោបិ ភគវតោ ចីវរលូខំ ទិស្វា ‘‘សចេ ភគវា អគារំ អជ្ឈាវសិស្ស, កាសិកវត្ថមេវ អធារយិស្ស. បព្ពជិត្វា បនានេន សាណបំសុកូលចីវរេន សន្តុស្សមានេន ភារិយំ កត’’ន្តិ សម្មាសម្ពុទ្ធេយេវ បសីទតិ. បត្តលូខម្បិ ទិស្វា – ‘‘ឥមិនា អគារំ អជ្ឈាវសន្តេន រត្តវរសុវណ្ណភាជនេសុ ចក្កវត្តិភោជនារហំ សុគន្ធសាលិភោជនំ បរិភុត្តំ, បព្ពជិត្វា បន បាសាណមយំ បត្តំ អាទាយ ឧច្ចនីចកុលទ្វារេសុ សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា លទ្ធបិណ្ឌិយាលោបេន សន្តុស្សមានោ ភារិយំ ករោតី’’តិ សម្មាសម្ពុទ្ធេយេវ បសីទតិ. សេនាសនលូខំ ទិស្វាបិ – ‘‘អយំ អគារំ អជ្ឈាវសន្តោ តិណ្ណំ ឧតូនំ អនុច្ឆវិកេសុ តីសុ បាសាទេសុ តិវិធនាដកបរិវារោ ទិព្ពសម្បត្តិំ វិយ រជ្ជសិរិំ អនុភវិត្វា ឥទានិ បព្ពជ្ជូបគតោ រុក្ខមូលសេនាសនាទីសុ ទារុផលកសិលាបដ្ដបីឋមញ្ចកាទីហិ សន្តុស្សមានោ ភារិយំ ករោតី’’តិ សម្មាសម្ពុទ្ធេយេវ ¶ បសីទតិ. ទុក្ករការិកមស្ស ទិស្វាបិ – ‘‘ឆព្ពស្សានិ នាម មុគ្គយូសកុលត្ថយូសហរេណុយូសាទីនំ បសដមត្តេន យាបេស្សតិ, អប្បាណកំ ¶ ឈានំ ឈាយិស្សតិ, សរីរេ ច ជីវិតេ ច អនបេក្ខោ វិហរិស្សតិ, អហោ ទុក្ករការកោ ភគវា’’តិ សម្មាសម្ពុទ្ធេយេវ បសីទតិ.

ធម្មប្បមាណោបិ ¶ ភគវតោ សីលគុណំ សមាធិគុណំ បញ្ញាគុណំ ឈានវិមោក្ខសមាធិសមាបត្តិសម្បទំ អភិញ្ញាបារិបូរិំ យមកបាដិហារិយំ ទេវោរោហណំ បាថិកបុត្តទមនាទីនិ ច អនេកានិ អច្ឆរិយានិ ទិស្វា សម្មាសម្ពុទ្ធេយេវ បសីទតិ, តេ ឯវំ បសន្នា ភគវតោ មហន្តំ លាភសក្ការំ អភិហរន្តិ. តិត្ថិយានំ បន ពាវេរុជាតកេ កាកស្ស វិយ លាភសក្ការោ បរិហាយិត្ថ. យថាហ –

‘‘អទស្សនេន មោរស្ស, សិខិនោ មញ្ជុភាណិនោ;

កាកំ តត្ថ អបូជេសុំ, មំសេន ច ផលេន ច.

យទា ច សរសម្បន្នោ, មោរោ ពាវេរុមាគមា;

អថ លាភោ ច សក្ការោ, វាយសស្ស អហាយថ.

យាវ នុប្បជ្ជតិ ពុទ្ធោ, ធម្មរាជា បភង្ករោ;

តាវ អញ្ញេ អបូជេសុំ, បុថូ សមណព្រាហ្មណេ.

យទា ច សរសម្បន្នោ, ពុទ្ធោ ធម្មមទេសយិ;

អថ លាភោ ច សក្ការោ, តិត្ថិយានំ អហាយថា’’តិ. (ជា. ១.៤.១៥៣-១៥៦);

តេ ឯវំ បហីនលាភសក្ការា រត្តិំ ឯកទ្វង្គុលមត្តំ ឱភាសេត្វាបិ សូរិយុគ្គមនេ ខជ្ជោបនកា វិយ ហតប្បភា អហេសុំ.

យថា ¶ ហិ ខជ្ជោបនកា, កាឡបក្ខម្ហិ រត្តិយា;

និទស្សយន្តិ ឱភាសំ, ឯតេសំ វិសយោ ហិ សោ.

យទា ច រស្មិសម្បន្នោ, អព្ភុទេតិ បភង្ករោ;

អថ ខជ្ជុបសង្ឃានំ, បភា អន្តរធាយតិ.

ឯវំ ខជ្ជុបសទិសា, តិត្ថិយាបិ បុថូ ឥធ;

កាឡបក្ខូបមេ លោកេ, ទីបយន្តិ សកំ គុណំ.

យទា ច ពុទ្ធោ លោកស្មិំ, ឧទេតិ អមិតប្បភោ;

និប្បភា តិត្ថិយា ហោន្តិ, សូរិយេ ខជ្ជុបកា យថាតិ.

តេ ឯវំ និប្បភា ហុត្វា កច្ឆុបិឡកាទីហិ កិណ្ណសរីរា បរមបារិជុញ្ញបត្តា យេន ពុទ្ធោ យេន ធម្មោ យេន សង្ឃោ យេន ច មហាជនស្ស សន្និបាតោ, តេន ¶ តេន គន្ត្វា អន្តរវីថិយម្បិ ¶ សិង្ឃាដកេបិ ចតុក្កេបិ សភាយម្បិ ឋត្វា បរិទេវន្តិ –

‘‘កិំ ភោ សមណោយេវ គោតមោ សមណោ, មយំ អស្សមណា; សមណស្សេវ គោតមស្ស សាវកា សមណា, អម្ហាកំ សាវកា អស្សមណា? សមណស្សេវ គោតមស្ស សាវកានញ្ចស្ស ទិន្នំ មហប្ផលំ, ន អម្ហាកំ, សាវកានញ្ច នោ ទិន្នំ មហប្ផលំ? ននុ សមណោបិ គោតមោ សមណោ, មយម្បិ សមណា. សមណស្សបិ គោតមស្ស សាវកា សមណា, អម្ហាកម្បិ សាវកា សមណា. សមណស្សបិ គោតមស្ស សាវកានញ្ចស្ស ទិន្នំ មហប្ផលំ, អម្ហាកម្បិ សាវកានញ្ច នោ ទិន្នំ មហប្ផលញ្ចេវ? សមណស្សបិ គោតមស្ស សាវកានញ្ចស្ស ទេថ ករោថ, អម្ហាកម្បិ សាវកានញ្ច នោ ទេថ សក្ករោថ? ននុ សមណោ គោតមោ បុរិមានិ ទិវសានិ ឧប្បន្នោ, មយំ បន លោកេ ឧប្បជ្ជមានេយេវ ឧប្បន្នា’’តិ.

ឯវំ នានប្បការំ វិរវន្តិ. អថ ភិក្ខូ ភិក្ខុនិយោ ឧបាសកា ឧបាសិកាយោតិ ចតស្សោ បរិសា តេសំ សទ្ទំ សុត្វា ភគវតោ អារោចេសុំ ‘‘តិត្ថិយា ភន្តេ ឥទញ្ចិទញ្ច កថេន្តី’’តិ ¶ . តំ សុត្វា ភគវា – ‘‘មា តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, តិត្ថិយានំ វចនេន ‘អញ្ញត្រ សមណោ អត្ថី’តិ សញ្ញិនោ អហុវត្ថា’’តិ វត្វា អញ្ញតិត្ថិយេសុ សមណភាវំ បដិសេធេន្តោ ឥធេវ ច អនុជានន្តោ ឥមិស្សា អត្ថុប្បត្តិយា ឥធេវ, ភិក្ខវេ, សមណោតិ ឥទំ សុត្តំ អភាសិ.

តត្ថ ឥធេវាតិ ឥមស្មិំយេវ សាសនេ. អយំ បន និយមោ សេសបទេសុបិ វេទិតព្ពោ. ទុតិយាទយោបិ ហិ សមណា ឥធេវ, ន អញ្ញត្ថ. សមណោតិ សោតាបន្នោ. តេនេវាហ – ‘‘កតមោ ច, ភិក្ខវេ, បឋមោ សមណោ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ តិណ្ណំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា សោតាបន្នោ ហោតិ អវិនិបាតធម្មោ និយតោ សម្ពោធិបរាយណោ, អយំ, ភិក្ខវេ, បឋមោ សមណោ’’តិ (អ. និ. ៤.២៤១).

ទុតិយោតិ សកទាគាមី. តេនេវាហ – ‘‘កតមោ ច? ភិក្ខវេ, ទុតិយោ សមណោ. ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ តិណ្ណំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា រាគទោសមោហានំ ¶ តនុត្តា សកទាគាមី ហោតិ, សកិទេវ ឥមំ លោកំ អាគន្ត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករោតិ. អយំ, ភិក្ខវេ, ទុតិយោ សមណោ’’តិ.

តតិយោតិ អនាគាមី. តេនេវាហ – ‘‘កតមោ ច, ភិក្ខវេ, តតិយោ សមណោ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ បញ្ចន្នំ ឱរម្ភាគិយានំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា ឱបបាតិកោ ហោតិ តត្ថ បរិនិព្ពាយី អនាវត្តិធម្មោ តស្មា ¶ លោកា. អយំ, ភិក្ខវេ, តតិយោ សមណោ’’តិ.

ចតុត្ថោតិ អរហា. តេនេវាហ – ‘‘កតមោ ច, ភិក្ខវេ, ចតុត្ថោ សមណោ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អាសវានំ ខយា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. អយំ, ភិក្ខវេ, ចតុត្ថោ សមណោ’’តិ (អ. និ. ៤.២៤១). ឥតិ ឥមស្មិំ ឋានេ ចត្តារោ ផលដ្ឋកសមណាវ អធិប្បេតា.

សុញ្ញាតិ រិត្តា តុច្ឆា. បរប្បវាទាតិ ចត្តារោ សស្សតវាទា, ចត្តារោ ឯកច្ចសស្សតិកា, ចត្តារោ អន្តានន្តិកា, ចត្តារោ អមរាវិក្ខេបិកា, ទ្វេ អធិច្ចសមុប្បន្និកា, សោឡស សញ្ញីវាទា, អដ្ឋ អសញ្ញីវាទា, អដ្ឋ នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទា, សត្ត ឧច្ឆេទវាទា, បញ្ច ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទាតិ ឥមេ សព្ពេបិ ព្រហ្មជាលេ អាគតា ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ. ឥតោ ពាហិរានំ បរេសំ ¶ វាទា បរប្បវាទា នាម. តេ សព្ពេបិ ឥមេហិ ចតូហិ ផលដ្ឋកសមណេហិ សុញ្ញា, ន ហិ តេ ឯត្ថ សន្តិ. ន កេវលញ្ច ឯតេហេវ សុញ្ញា, ចតូហិ បន មគ្គដ្ឋកសមណេហិបិ ចតុន្នំ មគ្គានំ អត្ថាយ អារទ្ធវិបស្សកេហិបីតិ ទ្វាទសហិបិ សមណេហិ សុញ្ញា ឯវ. ឥមមេវ អត្ថំ សន្ធាយ ភគវតា មហាបរិនិព្ពានេ វុត្តំ –

‘‘ទុតិយោបិ សមណោ នត្ថិ, តតិយោបិ សមណោ នត្ថិ, ចតុត្ថោបិ សមណោ នត្ថិ. សុញ្ញា បរប្បវាទា សមណេភិ អញ្ញេហី’’តិ (ទី. និ. ២.២១៤).

ឯត្ថ ¶ ហិ បទេសវត្តីតិ អារទ្ធវិបស្សកោ អធិប្បេតោ. តស្មា សោតាបត្តិមគ្គស្ស អារទ្ធវិបស្សកំ មគ្គដ្ឋំ ផលដ្ឋន្តិ តយោបិ ឯកតោ កត្វា សមណោបិ នត្ថីតិ អាហ. សកទាគាមិមគ្គស្ស អារទ្ធវិបស្សកំ មគ្គដ្ឋំ ផលដ្ឋន្តិ តយោបិ ឯកតោ កត្វា ទុតិយោបិ សមណោ នត្ថីតិ អាហ. ឥតរេសុបិ ទ្វីសុ ឯសេវ នយោ.

កស្មា បនេតេ អញ្ញត្ថ នត្ថីតិ? អខេត្តតាយ. យថា ហិ ន អារគ្គេ សាសបោ តិដ្ឋតិ, ន ឧទកបិដ្ឋេ អគ្គិ ជលតិ, ន បិដ្ឋិបាសាណេ ពីជានិ រុហន្តិ, ឯវមេវ ពាហិរេសុ តិត្ថាយតនេសុ ¶ ន ឥមេ សមណា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឥមស្មិំយេវ បន សាសនេ ឧប្បជ្ជន្តិ. កស្មា? ខេត្តតាយ. តេសំ អខេត្តតា ច ខេត្តតា ច អរិយមគ្គស្ស អភាវតោ ច ភាវតោ ច វេទិតព្ពា. តេនាហ ភគវា –

‘‘យស្មិំ ខោ, សុភទ្ទ, ធម្មវិនយេ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ ន ឧបលព្ភតិ, សមណោបិ តត្ថ ¶ ន ឧបលព្ភតិ, ទុតិយោបិ តត្ថ សមណោ ន ឧបលព្ភតិ, តតិយោបិ តត្ថ សមណោ ន ឧបលព្ភតិ, ចតុត្ថោបិ តត្ថ សមណោ ន ឧបលព្ភតិ. យស្មិញ្ច ខោ, សុភទ្ទ, ធម្មវិនយេ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ ឧបលព្ភតិ, សមណោបិ តត្ថ ឧបលព្ភតិ, ទុតិយោបិ តត្ថ…បេ…. ចតុត្ថោបិ តត្ថ សមណោ ឧបលព្ភតិ. ឥមស្មិំ ខោ, សុភទ្ទ, ធម្មវិនយេ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ ឧបលព្ភតិ, ឥធេវ, សុភទ្ទ, សមណោ, ឥធ ទុតិយោ សមណោ, ឥធ តតិយោ សមណោ, ឥធ ចតុត្ថោ សមណោ, សុញ្ញា បរប្បវាទា សមណេភិ អញ្ញេហី’’តិ (ទី. និ. ២.២១៤).

ឯវំ យស្មា តិត្ថាយតនំ អខេត្តំ, សាសនំ ខេត្តំ, តស្មា យថា សុរត្តហត្ថបាទោ សូរកេសរកោ សីហោ មិគរាជា ន សុសានេ វា សង្ការកូដេ វា បដិវសតិ, តិយោជនសហស្សវិត្ថតំ បន ហិមវន្តំ អជ្ឈោគាហេត្វា មណិគុហាយំយេវ បដិវសតិ. យថា ច ឆទ្ទន្តោ នាគរាជា ន គោចរិយហត្ថិកុលាទីសុ នវសុ នាគកុលេសុ ឧប្បជ្ជតិ, ឆទ្ទន្តកុលេយេវ ឧប្បជ្ជតិ. យថា ច វលាហកោ អស្សរាជា ន គទ្រភកុលេ វា ឃោដកកុលេ វា ឧប្បជ្ជតិ, សិន្ធុយា តីរេ បន សិន្ធវកុលេយេវ ឧប្បជ្ជតិ. យថា ច សព្ពកាមទទំ មនោហរំ មណិរតនំ ន សង្ការកូដេ ¶ វា បំសុបព្ពតាទីសុ វា ឧប្បជ្ជតិ, វេបុល្លបព្ពតព្ភន្តរេយេវ ឧប្បជ្ជតិ. យថា ច តិមិរបិង្គលោ មច្ឆរាជា ន ខុទ្ទកបោក្ខរណីសុ ឧប្បជ្ជតិ, ចតុរាសីតិយោជនសហស្សគម្ភីរេ មហាសមុទ្ទេយេវ ឧប្បជ្ជតិ. យថា ច ទិយឌ្ឍយោជនសតិកោ សុបណ្ណរាជា ន គាមទ្វារេ ឯរណ្ឌវនាទីសុ បដិវសតិ, មហាសមុទ្ទំ បន អជ្ឈោគាហេត្វា សិម្ពលិទហវនេយេវ បដិវសតិ. យថា ច ធតរដ្ឋោ សុវណ្ណហំសោ ន គាមទ្វារេ អាវាដកាទីសុ បដិវសតិ, នវុតិហំសសហស្សបរិវារោ ហុត្វា ចិត្តកូដបព្ពតេយេវ បដិវសតិ. យថា ច ចតុទ្ទីបិស្សរោ ចក្កវត្តិរាជា ¶ ន នីចកុលេ ឧប្បជ្ជតិ, អសម្ភិន្នជាតិខត្តិយកុលេយេវ បន ឧប្បជ្ជតិ. ឯវមេវ ឥមេសុ សមណេសុ ឯកសមណោបិ ន អញ្ញតិត្ថាយតនេ ឧប្បជ្ជតិ, អរិយមគ្គបរិក្ខិត្តេ បន ពុទ្ធសាសនេយេវ ឧប្បជ្ជតិ. តេនាហ ភគវា ‘‘ឥធេវ, ភិក្ខវេ, សមណោ…បេ… សុញ្ញា បរប្បវាទា សមណេហិ សមណេភិ អញ្ញេហី’’តិ.

សម្មា សីហនាទំ នទថាតិ ឯត្ថ សម្មាតិ ហេតុនា នយេន ការណេន. សីហនាទន្តិ សេដ្ឋនាទំ អភីតនាទំ អប្បដិនាទំ. ឥមេសញ្ហិ ចតុន្នំ សមណានំ ឥធេវ អត្ថិតាយ អយំ នាទោ សេដ្ឋនាទោ នាម ហោតិ ឧត្តមនាទោ. ‘‘ឥមេ សមណា ឥធេវ អត្ថី’’តិ វទន្តស្ស អញ្ញតោ ភយំ វា អាសង្កា ¶ វា នត្ថីតិ អភីតនាទោ នាម ហោតិ. ‘‘អម្ហាកម្បិ សាសនេ ឥមេ សមណា អត្ថី’’តិ បូរណាទីសុ ឯកស្សាបិ ឧដ្ឋហិត្វា វត្តុំ អសមត្ថតាយ អយំ នាទោ អប្បដិនាទោ នាម ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘សីហនាទន្តិ សេដ្ឋនាទំ អភីតនាទំ អប្បដិនាទ’’ន្តិ.

១៤០. ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតីតិ ឥទំ ខោ បន ការណំ វិជ្ជតិ. យំ អញ្ញតិត្ថិយាតិ យេន ការណេន អញ្ញតិត្ថិយា. ឯត្ថ ច តិត្ថំ ជានិតព្ពំ, តិត្ថករោ ជានិតព្ពោ តិត្ថិយា ជានិតព្ពា, តិត្ថិយសាវកា ជានិតព្ពា. តិត្ថំនាម ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ. ឯត្ថ ហិ សត្តា តរន្តិ ឧប្បលវន្តិ ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជំ ករោន្តិ, តស្មា តិត្ថន្តិ វុច្ចន្តិ. តាសំ ទិដ្ឋីនំ ឧប្បាទេតា តិត្ថករោ នាម. តស្ស លទ្ធិំ គហេត្វា បព្ពជិតា តិត្ថិយា នាម. តេសំ បច្ចយទាយកា តិត្ថិយសាវកាតិ វេទិតព្ពា. បរិព្ពាជកាតិ គិហិពន្ធនំ បហាយ បព្ពជ្ជូបគតា. អស្សាសោតិ អវស្សយោ បតិដ្ឋា ឧបត្ថម្ភោ. ពលន្តិ ថាមោ. យេន តុម្ហេតិ យេន អស្សាសេន វា ពលេន វា ឯវំ វទេថ.

អត្ថិ ¶ ខោ នោ, អាវុសោ, តេន ភគវតា ជានតា បស្សតា អរហតា សម្មាសម្ពុទ្ធេនាតិ ឯត្ថ អយំ សង្ខេបត្ថោ – យោ សោ ភគវា សមតិំស បារមិយោ បូរេត្វា សព្ពកិលេសេ ភញ្ជិត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ, តេន ភគវតា តេសំ តេសំ សត្តានំ អាសយានុសយំ ជានតា, ហត្ថតលេ ឋបិតំ អាមលកំ វិយ សព្ពំ ញេយ្យធម្មំ បស្សតា. អបិច បុព្ពេនិវាសាទីហិ ជានតា, ទិព្ពេន ចក្ខុនា បស្សតា. តីហិ វិជ្ជាហិ ¶ ឆហិ វា បន អភិញ្ញាហិ ជានតា, សព្ពត្ថ អប្បដិហតេន សមន្តចក្ខុនា បស្សតា. សព្ពធម្មជាននសមត្ថាយ បញ្ញាយ ជានតា, សព្ពសត្តានំ ចក្ខុវិសយាតីតានិ តិរោកុដ្ដាទិគតានិ វាបិ រូបានិ អតិវិសុទ្ធេន មំសចក្ខុនា បស្សតា. អត្តហិតសាធិកាយ សមាធិបទដ្ឋានាយ បដិវេធបញ្ញាយ ជានតា, បរហិតសាធិកាយ ករុណាបទដ្ឋានាយ ទេសនាបញ្ញាយ បស្សតា. អរីនំ ហតត្តា បច្ចយាទីនំ អរហត្តា ច អរហតា, សម្មា សាមញ្ច សច្ចានំ ពុទ្ធត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធេន. អន្តរាយិកធម្មេ វា ជានតា, និយ្យានិកធម្មេ បស្សតា. កិលេសារីនំ ហតត្តា អរហតា, សម្មា សាមំ សព្ពធម្មានំ ពុទ្ធត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធេនាតិ, ឯវំ ចតុវេសារជ្ជវសេន ចតូហិ អាការេហិ ថោមិតេន ចត្តារោ ធម្មា អក្ខាតា, យេ មយំ អត្តនិ សម្បស្សមានា ឯវំ វទេម, ន រាជរាជមហាមត្តាទីនំ ឧបត្ថម្ភំ កាយពលន្តិ.

សត្ថរិ ¶ បសាទោតិ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនា នយេន ពុទ្ធគុណេ អនុស្សរន្តានំ ឧប្បន្នប្បសាទោ. ធម្មេ បសាទោតិ ‘‘ស្វាក្ខាតោ ភគវតា ធម្មោ’’តិអាទិនា នយេន ធម្មគុណេ អនុស្សរន្តានំ ឧប្បន្នប្បសាទោ. សីលេសុ បរិបូរការិតាតិ អរិយកន្តេសុ សីលេសុ បរិបូរការិតា. អរិយកន្តសីលានិ នាម បញ្ចសីលានិ. តានិ ហិ ភវន្តរគតោបិ អរិយសាវកោ អត្តនោ អរិយសាវកភាវំ អជានន្តោបិ ន វីតិក្កមតិ. សចេបិ ហិ នំ កោចិ វទេយ្យ – ‘‘ឥមំ សកលំ ចក្កវត្តិរជ្ជំ សម្បដិច្ឆិត្វា ខុទ្ទកមក្ខិកំ ជីវិតា វោរោបេហី’’តិ, អដ្ឋានមេតំ, យំ សោ តស្ស វចនំ ករេយ្យ. ឯវំ អរិយានំ សីលានិ កន្តានិ បិយានិ មនាបានិ. តានិ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘សីលេសុ បរិបូរការិតា’’តិ.

សហធម្មិកា ខោ បនាតិ ភិក្ខុ ភិក្ខុនី សិក្ខមានា សាមណេរោ សាមណេរី ឧបាសកោ ឧបាសិកាតិ ឯតេ សត្ត សហធម្មចារិនោ. ឯតេសុ ហិ ភិក្ខុ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សហធម្មំ ចរតិ សមានសិក្ខតាយ. តថា ¶ ភិក្ខុនី ភិក្ខុនីហិ…បេ… ឧបាសិកា ឧបាសិកាហិ, សោតាបន្នោ សោតាបន្នេហិ, សកទាគាមី…បេ… អនាគាមីហិ សហធម្មំ ចរតិ. តស្មា សព្ពេបេតេ សហធម្មិកាតិ វុច្ចន្តិ. អបិចេត្ថ អរិយសាវកាយេវ អធិប្បេតា. តេសញ្ហិ ¶ ភវន្តរេបិ មគ្គទស្សនម្ហិ វិវាទោ នត្ថិ, តស្មា តេ អច្ចន្តំ ឯកធម្មចារិតាយ សហធម្មិកា. ឥមិនា, ‘‘សុប្បដិបន្នោ ភគវតោ សាវកសង្ឃោ’’តិអាទិនា នយេន សង្ឃំ អនុស្សរន្តានំ ឧប្បន្នប្បសាទោ កថិតោ. ឯត្តាវតា ចត្តារិ សោតាបន្នស្ស អង្គានិ កថិតានិ ហោន្តិ.

ឥមេ ខោ នោ, អាវុសោតិ, អាវុសោ, ឥមេ ចត្តារោ ធម្មា តេន ភគវតា អម្ហាកំ អស្សាសោ ចេវ ពលញ្ចាតិ អក្ខាតា, យេ មយំ អត្តនិ សម្បស្សមានា ឯវំ វទេម.

១៤១. យោ អម្ហាកំ សត្ថាតិ ឥមិនា បូរណកស្សបាទិកេ ឆ សត្ថារោ អបទិស្សន្តិ. យថា បន ឥទានិ សាសនេ អាចរិយុបជ្ឈាយាទីសុ ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ, អម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ’’តិ គេហសិតបេមំ ហោតិ. ឯវរូបំ បេមំ សន្ធាយ ‘‘សត្ថរិ បសាទោ’’តិ វទន្តិ. ថេរោ បនាហ – ‘‘យស្មា សត្ថា នាម ន ឯកស្ស, ន ទ្វិន្នំ ហោតិ, សទេវកស្ស លោកស្ស ឯកោវ សត្ថា, តស្មា តិត្ថិយា ‘អម្ហាកំ សត្ថា’ តិ ឯកបទេនេវ សត្ថារំ វិសុំ កត្វា ឥមិនាវ បទេន វិរុទ្ធា បរាជិតា’’តិ. ធម្មេ បសាទោតិ ឥទំ បន យថា ឥទានិ សាសនេ ‘‘អម្ហាកំ ទីឃនិកាយោ អម្ហាកំ ¶ មជ្ឈិមនិកាយោ’’តិ មមាយន្តិ, ឯវំ អត្តនោ អត្តនោ បរិយត្តិធម្មេ គេហសិតបេមំ សន្ធាយ វទន្តិ. សីលេសូតិ អជសីលគោសីលមេណ្ឌកសីលកុក្កុរសីលាទីសុ. ឥធ នោ អាវុសោតិ ឯត្ថ ឥធាតិ បសាទំ សន្ធាយ វទន្តិ. កោ អធិប្បយាសោតិ កោ អធិកប្បយោគោ. យទិទន្តិ យមិទំ តុម្ហាកញ្ចេវ អម្ហាកញ្ច នានាករណំ វទេយ្យាថ. តំ កិំ នាម? តុម្ហាកម្បិ ហិ ចតូសុ ឋានេសុ បសាទោ, អម្ហាកម្បិ. ននុ ឯតស្មិំ បសាទេ តុម្ហេ ច អម្ហេ ច ទ្វេធា ភិន្នសុវណ្ណំ វិយ ឯកសទិសាតិ វាចាយ សមធុរា ហុត្វា អដ្ឋំសុ.

អថ នេសំ តំ សមធុរតំ ភិន្ទន្តោ ភគវា ឯវំ វាទិនោតិអាទិមាហ. តត្ថ ឯកា និដ្ឋាតិ យា តស្ស បសាទស្ស បរិយោសានភូតា ¶ និដ្ឋា, កិំ សា ឯកា, ឧទាហុ បុថូតិ ឯវំ បុច្ឆថាតិ វទតិ. យស្មា បន តស្មិំ តស្មិំ សមយេ និដ្ឋំ អបញ្ញបេន្តោ នាម នត្ថិ, ព្រាហ្មណានញ្ហិ ព្រហ្មលោកោ និដ្ឋា, មហាតាបសានំ អាភស្សរា, បរិព្ពាជកានំ សុភកិណ្ហា, អាជីវកានំ ‘‘អនន្តមានសោ’’តិ ឯវំ បរិកប្បិតោ អសញ្ញីភវោ ¶ . ឥមស្មិំ សាសនេ បន អរហត្តំ និដ្ឋា. សព្ពេវ ចេតេ អរហត្តមេវ និដ្ឋាតិ វទន្តិ. ទិដ្ឋិវសេន បន ព្រហ្មលោកាទីនិ បញ្ញបេន្តិ. តស្មា អត្តនោ អត្តនោ លទ្ធិវសេន ឯកមេវ និដ្ឋំ បញ្ញបេន្តិ, តំ ទស្សេតុំ ភគវា សម្មា ព្យាករមានាតិអាទិមាហ.

ឥទានិ ភិក្ខូនម្បិ ឯកា និដ្ឋា, តិត្ថិយានម្បិ ឯកា និដ្ឋាតិ ទ្វីសុ អដ្ដការកេសុ វិយ ឋិតេសុ ភគវា អនុយោគវត្តំ ទស្សេន្តោ សា បនាវុសោ, និដ្ឋា សរាគស្ស, ឧទាហុ វីតរាគស្សាតិអាទិមាហ. តត្ថ យស្មា រាគរត្តាទីនំ និដ្ឋា នាម នត្ថិ. យទិ សិយា, សោណសិង្គាលាទីនម្បិ សិយាតិ ឥមំ ទោសំ បស្សន្តានំ តិត្ថិយានំ ‘‘វីតរាគស្ស អាវុសោ សា និដ្ឋា’’តិអាទិនា នយេន ព្យាករណំ ទស្សិតំ.

តត្ថ វិទ្ទសុនោតិ បណ្ឌិតស្ស. អនុរុទ្ធបដិវិរុទ្ធស្សាតិ រាគេន អនុរុទ្ធស្ស កោធេន បដិវិរុទ្ធស្ស. បបញ្ចារាមស្ស បបញ្ចរតិនោតិ ឯត្ថ អារមន្តិ ឯត្ថាតិ អារាមោ. បបញ្ចោ អារាមោ អស្សាតិ បបញ្ចារាមោ. បបញ្ចេ រតិ អស្សាតិ បបញ្ចរតិ. បបញ្ចោតិ ច មត្តបមត្តាការភាវេន បវត្តានំ តណ្ហាទិដ្ឋិមានានមេតំ អធិវចនំ. ឥធ បន តណ្ហាទិដ្ឋិយោវ អធិប្បេតា. សរាគស្សាតិអាទីសុ បញ្ចសុ ឋានេសុ ឯកោវ កិលេសោ អាគតោ. តស្ស អាការតោ នានត្តំ ¶ វេទិតព្ពំ. សរាគស្សាតិ ហិ វុត្តដ្ឋានេ បញ្ចកាមគុណិករាគវសេន គហិតោ. សតណ្ហស្សាតិ ភវតណ្ហាវសេន. សឧបាទានស្សាតិ គហណវសេន. អនុរុទ្ធបដិវិរុទ្ធស្សាតិ យុគឡវសេន. បបញ្ចារាមស្សាតិ បបញ្ចុប្បត្តិទស្សនវសេន. សរាគស្សាតិ វា ឯត្ថ អកុសលមូលវសេន គហិតោ. សតណ្ហស្សាតិ ឯត្ថ តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទានទស្សនវសេន. សេសំ បុរិមសទិសមេវ. ថេរោ បនាហ ‘‘កស្មា ឯវំ វិទ្ធំសេថ? ឯកោយេវ ហិ អយំ លោភោ រជ្ជនវសេន រាគោតិ វុត្តោ. តណ្ហាករណវសេន តណ្ហា. គហណដ្ឋេន ឧបាទានំ. យុគឡវសេន អនុរោធបដិវិរោធោ. បបញ្ចុប្បត្តិទស្សនដ្ឋេន បបញ្ចោ’’តិ.

១៤២. ឥទានិ ¶ ឥមេសំ កិលេសានំ មូលភូតំ ទិដ្ឋិវាទំ ទស្សេន្តោ ទ្វេមា, ភិក្ខវេ, ទិដ្ឋិយោតិអាទិមាហ.

តត្ថ ភវទិដ្ឋីតិ សស្សតទិដ្ឋិ. វិភវទិដ្ឋីតិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ. ភវទិដ្ឋិំ អល្លីនាតិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន សស្សតទិដ្ឋិំ អល្លីនា. ឧបគតាតិ ¶ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេនេវ ឧបគតា. អជ្ឈោសិតាតិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេនេវ អនុបវិដ្ឋា. វិភវទិដ្ឋិយា តេ បដិវិរុទ្ធាតិ តេ សព្ពេ ឧច្ឆេទវាទីហិ សទ្ធិំ – ‘‘តុម្ហេ អន្ធពាលា ន ជានាថ, សស្សតោ អយំ លោកោ, នាយំ លោកោ ឧច្ឆិជ្ជតី’’តិ បដិវិរុទ្ធា និច្ចំ កលហភណ្ឌនបសុតា វិហរន្តិ. ទុតិយវារេបិ ឯសេវ នយោ.

សមុទយញ្ចាតិអាទីសុ ទ្វេ ទិដ្ឋីនំ សមុទយា ខណិកសមុទយោ បច្ចយសមុទយោ ច. ខណិកសមុទយោ ទិដ្ឋីនំ និព្ពត្តិ. បច្ចយសមុទយោ អដ្ឋ ឋានានិ. សេយ្យថិទំ, ខន្ធាបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានំ, អវិជ្ជាបិ, ផស្សោបិ, សញ្ញាបិ, វិតក្កោបិ, អយោនិសោមនសិការោបិ, បាបមិត្តោបិ, បរតោឃោសោបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានំ. ‘‘ខន្ធា ហេតុ ខន្ធា បច្ចយោ ទិដ្ឋីនំ ឧបាទាយ សមុដ្ឋានដ្ឋេន. ឯវំ ខន្ធាបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានំ. អវិជ្ជា… ផស្សោ… សញ្ញា… វិតក្កោ… អយោនិសោមនសិការោ… បាបមិត្តោ… បរតោឃោសោ ហេតុ, បរតោឃោសោ បច្ចយោ ទិដ្ឋីនំ ឧបាទាយ សមុដ្ឋានដ្ឋេន. ឯវំ បរតោឃោសោបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានំ’’ (បដិ. ម. ១.១២៤). អត្ថង្គមាបិ ទ្វេយេវ ខណិកត្ថង្គមោ បច្ចយត្ថង្គមោ ច. ខណិកត្ថង្គមោ នាម ខយោ វយោ ភេទោ បរិភេទោ អនិច្ចតា អន្តរធានំ. បច្ចយត្ថង្គមោ នាម សោតាបត្តិមគ្គោ. សោតាបត្តិមគ្គោ ហិ ទិដ្ឋិដ្ឋានសមុគ្ឃាតោតិ វុត្តោ.

អស្សាទន្តិ ¶ ទិដ្ឋិមូលកំ អានិសំសំ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘យំទិដ្ឋិកោ សត្ថា ហោតិ, តំទិដ្ឋិកា សាវកា ហោន្តិ. យំទិដ្ឋិកា សត្ថារំ សាវកា សក្ករោន្តិ, គរុំ ករោន្តិ, មានេន្តិ, បូជេន្តិ, លភន្តិ តតោនិទានំ ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារំ. អយំ, ភិក្ខវេ, ទិដ្ឋិយា ទិដ្ឋធម្មិកោ អានិសំសោ’’តិ. អាទីនវន្តិ ទិដ្ឋិគ្គហណមូលកំ ឧបទ្ទវំ. សោ វគ្គុលិវតំ ឧក្កុដិកប្បធានំ កណ្ដកាបស្សយតា បញ្ចាតបតប្បនំ សានុបបាតបតនំ កេសមស្សុលុញ្ចនំ អប្បោណកំ ឈានន្តិអាទីនំ វសេនំ វេទិតព្ពោ. និស្សរណន្តិ ទិដ្ឋីនំ និស្សរណំ នាម និព្ពានំ. យថាភូតំ ¶ នប្បជានន្តីតិ យេ ឯតំ សព្ពំ យថាសភាវំ ន ជានន្តិ. ន បរិមុច្ចន្តិ ទុក្ខស្មាតិ សកលវដ្ដទុក្ខតោ ¶ ន បរិមុច្ចន្តិ. ឥមិនា ឯតេសំ និដ្ឋា នាម នត្ថីតិ ទស្សេតិ. បរិមុច្ចន្តិ ទុក្ខស្មាតិ សកលវដ្ដទុក្ខតោ បរិមុច្ចន្តិ. ឥមិនា ឯតេសំ និដ្ឋា នាម អត្ថីតិ ទ្វិន្នំ អដ្ដការកានំ អដ្ដំ ឆិន្ទន្តោ វិយ សាសនស្មិំយេវ និដ្ឋាយ អត្ថិតំ បតិដ្ឋបេតិ.

១៤៣. ឥទានិ ទិដ្ឋិច្ឆេទនំ ទស្សេន្តោ ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, ឧបាទានានីតិអាទិមាហ. តេសំ វិត្ថារកថា វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តាយេវ.

សព្ពុបាទានបរិញ្ញាវាទា បដិជានមានាតិ មយំ សព្ពេសំ ឧបាទានានំ បរិញ្ញំ សមតិក្កមំ វទាមាតិ ឯវំ បដិជានមានា. ន សម្មា សព្ពុបាទានបរិញ្ញន្តិ សព្ពេសំ ឧបាទានានំ សមតិក្កមំ សម្មា ន បញ្ញបេន្តិ. កេចិ កាមុបាទានមត្តស្ស បរិញ្ញំ បញ្ញបេន្តិ. កេចិ ទិដ្ឋុបាទានមត្តស្ស បញ្ញបេន្តិ, កេចិ សីលព្ពតុបាទានស្សាបិ. អត្តវាទុបាទានស្ស បន បរិញ្ញំ បញ្ញបេន្តោ នាម នត្ថិ. តេសំ បន ភេទំ ទស្សេន្តោ កាមុបាទានស្ស បរិញ្ញំ បញ្ញបេន្តីតិអាទិមាហ. តត្ថ សព្ពេបិ កាមុបាទានស្ស បរិញ្ញំ បញ្ញបេន្តិយេវ, ឆន្នវុតិ បាសណ្ឌាបិ ហិ ‘‘កាមា ខោ បព្ពជិតេន ន សេវិតព្ពា’’តិ វត្ថុបដិសេវនំ កាមំ កប្បតីតិ ន បញ្ញបេន្តិ, អកប្បិយមេវ កត្វា បញ្ញបេន្តិ. យេ បន សេវន្តិ, តេ ថេយ្យេន សេវន្តិ. តេន វុត្តំ ‘‘កាមុបាទានស្ស បរិញ្ញំ បញ្ញបេន្តី’’តិ.

យស្មា ‘‘នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទីនិ គហេត្វា ចរន្តិ. ‘‘សីលេន សុទ្ធិ វតេន សុទ្ធិ, ភាវនាយ សុទ្ធី’’តិ គណ្ហន្តិ, អត្តុបលទ្ធិំ ន បជហន្តិ, តស្មា ន ទិដ្ឋុបាទានស្ស, ន សីលព្ពតុបាទានស្ស ¶ , ន អត្តវាទុបាទានស្ស បរិញ្ញំ បញ្ញបេន្តិ. តំ កិស្ស ហេតូតិ តំ អបញ្ញាបនំ ឯតេសំ កិស្ស ហេតុ, កិំ ការណា? ឥមានិ ហិ តេ ភោន្តោតិ យស្មា តេ ភោន្តោ ឥមានិ តីណិ ការណានិ យថាសភាវតោ ន ជានន្តីតិ អត្ថោ. យេ បនេត្ថ ទ្វិន្នំ បរិញ្ញានំ បញ្ញាបនការណំ ទិដ្ឋិញ្ចេវ សីលព្ពតញ្ច ‘‘ឯតំ បហាតព្ព’’ន្តិ យថាសភាវតោ ជានន្តិ. តេ សន្ធាយ បរតោ ទ្វេ វារា វុត្តា. តត្ថ យេ ‘‘អត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទីនិ គណ្ហន្តិ, តេ ទិដ្ឋុបាទានស្ស បរិញ្ញំ បញ្ញបេន្តិ. យេ បន ‘‘ន សីលេន សុទ្ធិ, ន វតេន សុទ្ធិ, ន ¶ ភាវនាយ សុទ្ធី’’តិ គណ្ហន្តិ, តេ សីលព្ពតុបាទានស្ស បរិញ្ញំ បញ្ញបេន្តិ. អត្តវាទុបាទានស្ស បរិញ្ញំ បន ឯកោបិ បញ្ញបេតុំ ន សក្កោតិ. អដ្ឋសមាបត្តិលាភិនោបិ ហិ ចន្ទិមសូរិយេ បាណិនា ¶ បរិមជ្ជិត្វា ចរមានាបិ ច តិត្ថិយា តិស្សោ បរិញ្ញា បញ្ញបេន្តិ. អត្តវាទំ មុញ្ចិតុំ ន សក្កោន្តិ. តស្មា បុនប្បុនំ វដ្ដស្មិំយេវ បតន្តិ. បថវិជិគុច្ឆនសសកោ វិយ ហិ ឯតេ.

តត្ថាយំ អត្ថសល្លាបិកា ឧបមា – បថវី កិរ សសកំ អាហ – ‘‘ភោ សសកា’’តិ. សសកោ អាហ – ‘‘កោ ឯសោ’’តិ. ‘‘កស្មា មមេវ ឧបរិ សព្ពឥរិយាបថេ កប្បេន្តោ ឧច្ចារបស្សាវំ ករោន្តោ មំ ន ជានាសី’’តិ. ‘‘សុដ្ឋុ តយា អហំ ទិដ្ឋោ, មយា អក្កន្តដ្ឋានម្បិ អង្គុលគ្គេហិ ផុដ្ឋដ្ឋានំ វិយ ហោតិ, វិស្សដ្ឋឧទកំ អប្បមត្តកំ, ករីសំ កតកផលមត្តំ. ហត្ថិអស្សាទីហិ បន អក្កន្តដ្ឋានម្បិ មហន្តំ, បស្សាវោបិ នេសំ ឃដមត្តោ ហោតិ, ឧច្ចារោបិ បច្ឆិមត្តោ ហោតិ, អលំ មយ្ហំ តយា’’តិ ឧប្បតិត្វា អញ្ញស្មិំ ឋានេ បតិតោ. តតោ នំ បថវី អាហ – ‘‘អរេ ទូរំ គតោបិ ននុ មយ្ហំ ឧបរិយេវ បតិតោសី’’តិ. សោ បុន តំ ជិគុច្ឆន្តោ ឧប្បតិត្វា អញ្ញត្ថ បតិតោ, ឯវំ វស្សសហស្សម្បិ ឧប្បតិត្វា បតមានោ សសកោ បថវិំ មុញ្ចិតុំ ន សក្កោតិ. ឯវមេវំ តិត្ថិយា សព្ពូបាទានបរិញ្ញំ បញ្ញបេន្តោបិ កាមុបាទានាទីនំ តិណ្ណំយេវ សមតិក្កមំ បញ្ញបេន្តិ. អត្តវាទំ បន មុញ្ចិតុំ ន សក្កោន្តិ, អសក្កោន្តា បុនប្បុនំ វដ្ដស្មិំយេវ បតន្តីតិ.

ឯវំ យំ តិត្ថិយា សមតិក្កមិតុំ ន សក្កោន្តិ, តស្ស វសេន ទិដ្ឋិច្ឆេទវាទំ វត្វា ឥទានិ បសាទបច្ឆេទវាទំ ទស្សេន្តោ ឯវរូបេ ខោ, ភិក្ខវេ, ធម្មវិនយេតិអាទិមាហ. តត្ថ ធម្មវិនយេតិ ធម្មេ ចេវ វិនយេ ច, ឧភយេនបិ អនិយ្យានិកសាសនំ ទស្សេតិ. ‘‘យោ សត្ថរិ បសាទោ ¶ សោ ន សម្មគ្គតោ’’តិ អនិយ្យានិកសាសនម្ហិ ហិ សត្ថា កាលំ កត្វា សីហោបិ ហោតិ, ព្យគ្ឃោបិ ហោតិ, ទីបិបិ អច្ឆោបិ តរច្ឆោបិ. សាវកា បនស្ស មិគាបិ សូករាបិ បសទាបិ ហោន្តិ, សោ ‘‘ឥមេ មយ្ហំ បុព្ពេ ឧបដ្ឋាកា បច្ចយទាយកា’’តិ ខន្តិំ វា មេត្តំ វា អនុទ្ទយំ វា អកត្វា តេសំ ឧបរិ បតិត្វា លោហិតំ បិវតិ, ថូលថូលមំសានិបិ ខាទតិ. សត្ថា វា បន ពិឡារោ ហោតិ, សាវកា ¶ កុក្កុដា វា មូសិកា វា. អថ នេ វុត្តនយេនេវ អនុកម្បំ អកត្វា ខាទតិ. អថ វា សត្ថា និរយបាលោ ហោតិ, សាវកា នេរយិកសត្តា. សោ ‘‘ឥមេ មយ្ហំ បុព្ពេ ឧបដ្ឋាកា បច្ចយទាយកា’’តិ អនុកម្បំ អកត្វា វិវិធា កម្មការណា ករោតិ, អាទិត្តេបិ រថេ យោជេតិ, អង្គារបព្ពតម្បិ អារោបេតិ, លោហកុម្ភិយម្បិ ខិបតិ ¶ , អនេកេហិបិ ទុក្ខធម្មេហិ សម្បយោជេតិ. សាវកា វា បន កាលំ កត្វា សីហាទយោ ហោន្តិ, សត្ថា មិគាទីសុ អញ្ញតរោ. តេ ‘‘ឥមំ មយំ បុព្ពេ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហិម្ហា, សត្ថា នោ អយ’’ន្តិ តស្មិំ ខន្តិំ វា មេត្តំ វា អនុទ្ទយំ វា អកត្វា វុត្តនយេនេវ អនយព្យសនំ បាបេន្តិ. ឯវំ អនិយ្យានិកសាសនេ យោ សត្ថរិ បសាទោ, សោ ន សម្មគ្គតោ ហោតិ, កញ្ចិ កាលំ គន្ត្វាបិ បច្ឆា វិនស្សតិយេវ.

យោ ធម្មេ បសាទោតិ អនិយ្យានិកសាសនស្មិញ្ហិ ធម្មេ បសាទោ នាម, ឧគ្គហិតបរិយាបុដ – ធារិតវាចិត្តមត្តកេ តន្តិធម្មេ បសាទោ ហោតិ, វដ្ដមោក្ខោ បនេត្ថ នត្ថិ. តស្មា យោ ឯត្ថ បសាទោ, សោ បុនប្បុនំ វដ្ដមេវ គម្ភីរំ ករោតីតិ សាសនស្មិំ អសម្មគ្គតោ អសភាវតោ អក្ខាយតិ.

យា សីលេសុ បរិបូរការិតាតិ យាបិ ច អនិយ្យានិកសាសនេ អជសីលាទីនំ វសេន បរិបូរការិតា, សាបិ យស្មា វដ្ដមោក្ខំ ភវនិស្សរណំ ន សម្បាបេតិ, សម្បជ្ជមានា បន តិរច្ឆានយោនិំ អាវហតិ, វិបច្ចមានា និរយំ, តស្មា សា ន សម្មគ្គតា អក្ខាយតិ. យា សហធម្មិកេសូតិ អនិយ្យានិកសាសនស្មិញ្ហិ យេ សហធម្មិកា, តេសុ យស្មា ឯកច្ចេ កាលំ កត្វា សីហាទយោបិ ហោន្តិ, ឯកច្ចេ មិគាទយោ, តត្ថ សីហាទិភូតា ‘‘ឥមេ អម្ហាកំ សហធម្មិកា អហេសុ’’ន្តិ មិគាទិភូតេសុ ខន្តិអាទីនិ អកត្វា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ នេសំ មហាទុក្ខំ ឧប្បាទេន្តិ. តស្មា ឯត្ថ សហធម្មិកេសុ បិយមនាបតាបិ អសម្មគ្គតា អក្ខាយតិ.

ឥទំ បន សព្ពម្បិ ការណភេទំ ឯកតោ កត្វា ទស្សេន្តោ ភគវា តំ កិស្ស ហេតុ? ឯវញ្ហេតំ ¶ , ភិក្ខវេ, ហោតីតិអាទិមាហ. តត្រាយំ សំខេបត្ថោ – ឯវញ្ហេតំ, ភិក្ខវេ, ហោតិ, យំ មយា វុត្តំ ‘‘យោ សត្ថរិ បសាទោ សោ ន សម្មគ្គតោ អក្ខាយតី’’តិអាទិ, តំ ឯវមេវ ហោតិ. កស្មា? យស្មា តេ បសាទាទយោ ទុរក្ខាតេ ធម្មវិនយេ ¶ …បេ… អសម្មាសម្ពុទ្ធប្បវេទិតេតិ, ឯត្ថ ហិ យថា តន្តិ ការណត្ថេ និបាតោ. តត្ថ ទុរក្ខាតេតិ ទុក្កថិតេ, ទុក្ខថិតត្តាយេវ ទុប្បវេទិតេ. សោ បនេស យស្មា មគ្គផលត្ថាយ ន និយ្យាតិ, តស្មា អនិយ្យានិកោ. រាគាទីនំ ឧបសមាយ អសំវត្តនតោ អនុបសមសំវត្តនិកោ. ន សម្មាសម្ពុទ្ធេន សព្ពញ្ញុនា ¶ បវេទិតោតិ អសម្មាសម្ពុទ្ធប្បវេទិតោ. តស្មិំ អនិយ្យានិកេ អនុបសមសំវត្តនិកេ អសម្មាសម្ពុទ្ធប្បវេទិតេ. ឯត្តាវតា ភគវា តិត្ថិយេសុ បសាទោ សុរាបីតសិង្គាលេ បសាទោ វិយ និរត្ថកោតិ ទស្សេតិ.

ឯកោ កិរ កាឡសិង្គាលោ រត្តិំ នគរំ បវិដ្ឋោ សុរាជល្លិកំ ខាទិត្វា បុន្នាគវនេ និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តោ សូរិយុគ្គមនេ បពុជ្ឈិត្វា ចិន្តេសិ ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ ន សក្កា គន្តុំ, ពហូ អម្ហាកំ វេរិនោ, ឯកំ វញ្ចេតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ ឯកំ ព្រាហ្មណំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា ឥមំ វញ្ចេស្សាមីតិ ‘‘អយ្យ ព្រាហ្មណា’’តិ អាហ. កោ ឯសោ ព្រាហ្មណំ បក្កោសតីតិ. ‘‘អហំ, សាមី, ឥតោ តាវ ឯហីតិ. កិំ ភោតិ? មំ ពហិគាមំ នេហិ, អហំ តេ ទ្វេ កហាបណសតានិ ទស្សាមីតិ. សោបិ នយិស្សាមីតិ តំ បាទេសុ គណ្ហិ. អរេ ពាល ព្រាហ្មណ, ន មយ្ហំ កហាបណា ឆឌ្ឌិតកា អត្ថិ, ទុល្លភា កហាបណា, សាធុកំ មំ គណ្ហាហីតិ. កថំ ភោ គណ្ហាមីតិ? ឧត្តរាសង្គេន គណ្ឋិកំ កត្វា អំសេ លគ្គេត្វា គណ្ហាហីតិ. ព្រាហ្មណោ តំ តថា គហេត្វា ទក្ខិណទ្វារសមីបដ្ឋានំ គន្ត្វា ឯត្ថ ឱតារេមីតិ បុច្ឆិ. កតរដ្ឋានំ នាម ឯតន្តិ? មហាទ្វារំ ឯតន្តិ. អរេ ពាល, ព្រាហ្មណ, កិំ តវ ញាតកា អន្តរទ្វារេ កហាបណំ ឋបេន្តិ, បរតោ មំ ហរា’’តិ. សោ បុនប្បុនំ ថោកំ ថោកំ គន្ត្វា ‘‘ឯត្ថ ឱតារេមិ ឯត្ថ ឱតារេមី’’តិ បុច្ឆិត្វា តេន តជ្ជិតោ ខេមដ្ឋានំ គន្ត្វា តត្ថ ឱតារេហីតិ វុត្តោ ឱតារេត្វា សាដកំ គណ្ហិ. កាឡសិង្គាលោ អាហ ‘‘អហំ តេ ទ្វេ កហាបណសតានិ ទស្សាមីតិ អវោចំ. មយ្ហំ បន កហាបណា ពហូ, ន ទ្វេ កហាបណសតានេវ, យាវ អហំ កហាបណេ អាហរាមិ, តាវ ត្វំ សូរិយំ ឱលោកេន្តោ តិដ្ឋា’’តិ វត្វា ថោកំ គន្ត្វា និវត្តេត្វា បុន ព្រាហ្មណំ អាហ ‘‘អយ្យ ព្រាហ្មណ មា ឥតោ ឱលោកេហិ, សូរិយមេវ ឱលោកេន្តោ តិដ្ឋា’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា កេតកវនំ បវិសិត្វា យថារុចិំ បក្កន្តោ. ព្រាហ្មណស្សបិ សូរិយំ ¶ ឱលោកេន្តស្សេវ នលាដតោ ចេវ កច្ឆេហិ ច សេទា មុច្ចិំសុ. អថ នំ រុក្ខទេវតា អាហ –

‘‘សទ្ទហាសិ ¶ សិង្គាលស្ស, សុរាបីតស្ស ព្រាហ្មណ;

សិប្បិកានំ សតំ នត្ថិ, កុតោ កំសសតា ទុវេ’’តិ. (ជា. ១.១.១១៣);

ឯវំ យថា កាឡសិង្គាលេ បសាទោ និរត្ថកោ, ឯវំ តិត្ថិយេសុបីតិ.

១៤៤. អនិយ្យានិកសាសនេ ¶ បសាទស្ស និរត្ថកភាវំ ទស្សេត្វា និយ្យានិកសាសនេ តស្ស សាត្ថកតំ ទស្សេតុំ តថាគតោ ច ខោ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ កាមុបាទានស្ស បរិញ្ញំ បញ្ញបេតីតិ អរហត្តមគ្គេន កាមុបាទានស្ស បហានបរិញ្ញំ សមតិក្កមំ បញ្ញបេតិ, ឥតរេសំ តិណ្ណំ ឧបាទានានំ សោតាបត្តិមគ្គេន បរិញ្ញំ បញ្ញបេតិ. ឯវរូបេ ខោ, ភិក្ខវេ, ធម្មវិនយេតិ, ភិក្ខវេ, ឯវរូបេ ធម្មេ ច វិនយេ ច. ឧភយេនបិ និយ្យានិកសាសនំ ទស្សេតិ. សត្ថរិ បសាទោតិ ឯវរូបេ សាសនេ យោ សត្ថរិ បសាទោ, សោ សម្មគ្គតោ អក្ខាយតិ, ភវទុក្ខនិស្សរណាយ សំវត្តតិ.

តត្រិមានិ វត្ថូនិ – ភគវា កិរ វេទិយកបព្ពតេ ឥន្ទសាលគុហាយំ បដិវសតិ. អថេកោ ឧលូកសកុណោ ភគវតិ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តេ ឧបឌ្ឍមគ្គំ អនុគច្ឆតិ, និក្ខមន្តេ ឧបឌ្ឍមគ្គំ បច្ចុគ្គមនំ ករោតិ. សោ ឯកទិវសំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ សាយន្ហសមយេ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតំ និសិន្នំ បព្ពតា ឱរុយ្ហ វន្ទិត្វា បក្ខេ បណាមេត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ សីសំ ហេដ្ឋា កត្វា ទសពលំ នមស្សមានោ អដ្ឋាសិ. ភគវា តំ ឱលោកេត្វា សិតំ បាត្វាកាសិ. អានន្ទត្ថេរោ ‘‘កោ នុ ខោ, ភន្តេ, ហេតុ កោ បច្ចយោ សិតស្ស បាតុកម្មាយា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘បស្សានន្ទ, ឥមំ ឧលូកសកុណំ, អយំ មយិ ច ភិក្ខុសង្ឃេ ច ចិត្តំ បសាទេត្វា សតសហស្សកប្បេ ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សំសរិត្វា សោមនស្សោ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ អាហ –

ឧលូកមណ្ឌលក្ខិក, វេទិយកេ ចិរទីឃវាសិក;

សុខិតោសិ ត្វំ អយ្យ កោសិយ, កាលុដ្ឋិតំ បស្សសិ ពុទ្ធវរំ.

មយិ ¶ ¶ ចិត្តំ បសាទេត្វា, ភិក្ខុសង្ឃេ អនុត្តរេ;

កប្បានំ សតសហស្សានិ, ទុគ្គតេសោ ន គច្ឆតិ.

ទេវលោកា ចវិត្វាន, កុសលមូលេន ចោទិតោ;

ភវិស្សតិ អនន្តញាណោ, សោមនស្សោតិ វិស្សុតោតិ.

អញ្ញានិបិ ចេត្ថ រាជគហនគរេ សុមនមាលាការវត្ថុ មហាភេរិវាទកវត្ថុ មោរជិកវត្ថុ វីណាវាទកវត្ថុ សង្ខធមកវត្ថូតិ ឯវមាទីនិ វត្ថូនិ ¶ វិត្ថារេតព្ពានិ. ឯវំ និយ្យានិកសាសនេ សត្ថរិ បសាទោ សម្មគ្គតោ ហោតិ.

ធម្មេ បសាទោតិ និយ្យានិកសាសនម្ហិ ធម្មេ បសាទោ សម្មគ្គតោ ហោតិ. សរមត្តេ និមិត្តំ គហេត្វា សុណន្តានំ តិរច្ឆានគតានម្បិ សម្បត្តិទាយកោ ហោតិ, បរមត្ថេ កិំ បន វត្តព្ពំ. អយមត្ថោ មណ្ឌូកទេវបុត្តាទីនំ វត្ថុវសេន វេទិតព្ពោ.

សីលេសុ បរិបូរការិតាតិ និយ្យានិកសាសនម្ហិ សីលេសុ បរិបូរការិតាបិ សម្មគ្គតា ហោតិ, សគ្គមោក្ខសម្បត្តិំ អាវហតិ. តត្ថ ឆត្តមាណវកវត្ថុសាមណេរវត្ថុអាទីនិ ទីបេតព្ពានិ.

សហធម្មិកេសូតិ និយ្យានិកសាសនេ សហធម្មិកេសុ បិយមនាបតាបិ សម្មគ្គតា ហោតិ, មហាសម្បត្តិំ អាវហតិ. អយមត្ថោ វិមានបេតវត្ថូហិ ទីបេតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘ខីរោទនមហមទាសិំ, ភិក្ខុនោ បិណ្ឌាយ ចរន្តស្ស…បេ…

ផាណិតំ…បេ… ឧច្ឆុខណ្ឌិកំ… តិម្ពរុសកំ… កក្ការិកំ…

ឯឡាលុកំ… វល្លិបក្កំ… ផារុសកំ… ហត្ថបតាកំ…

សាកមុដ្ឋិំ ¶ … បុប្ផកមុដ្ឋិំ… មូលកំ… និម្ពមុដ្ឋិំ…

អម្ពិកញ្ជិកំ… ទោណិនិម្មជ្ជនិំ… កាយពន្ធនំ…

អំសពទ្ធកំ… អាយោគបដ្ដំ… វិធូបនំ… តាលវណ្ដំ…

មោរហត្ថំ… ឆត្តំ… ឧបាហនំ… បូវំ មោទកំ…

សក្ខលិកំ ¶ អហមទាសិំ, ភិក្ខុនោ បិណ្ឌាយ ចរន្តស្ស…បេ…

តស្សា មេ បស្ស វិមានំ, អច្ឆរា កាមវណ្ណិនីហមស្មី’’តិ (វិ. វ. ៤០៦).

តំ កិស្ស ហេតូតិអាទិ វុត្តនយានុសារេនេវ យោជេត្វា វេទិតព្ពំ.

១៤៥. ឥទានិ ¶ យេសំ ឧបាទានានំ តិត្ថិយា ន សម្មា បរិញ្ញំ បញ្ញបេន្តិ, តថាគតោ បញ្ញបេតិ, តេសំ បច្ចយំ ទស្សេតុំ ឥមេ ច, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ កិំនិទានាតិអាទីសុ និទានាទីនិ សព្ពានេវ ការណវេវចនានិ. ការណញ្ហិ យស្មា ផលំ និទេតិ ហន្ទ, នំ គណ្ហថាតិ អប្បេតិ វិយ, តស្មា និទានន្តិ វុច្ចតិ. យស្មា តំ តតោ ជាយតិ សមុទេតិ បភវតិ, តស្មា សមុទយោ, ជាតិ, បភវោតិ វុច្ចតិ. អយំ បនេត្ថ បទត្ថោ – កិំ និទានំ ឯតេសន្តិ កិំនិទានា. កោ សមុទយោ ឯតេសន្តិ កិំសមុទយា. កា ជាតិ ឯតេសន្តិ កិំជាតិកា. កោ បភវោ ឯតេសន្តិ កិំបភវា. យស្មា បន តេសំ តណ្ហា យថាវុត្តេន អត្ថេន និទានញ្ចេវ សមុទយោ ច ជាតិ ច បភវោ ច, តស្មា ‘‘តណ្ហានិទានា’’តិអាទិមាហ. ឯវំ សព្ពបទេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. យស្មា បន ភគវា ន កេវលំ ឧបាទានស្សេវ បច្ចយំ ជានាតិ, ឧបាទានស្ស បច្ចយភូតាយ តណ្ហាយបិ, តណ្ហាទិបច្ចយានំ វេទនាទីនម្បិ បច្ចយំ ជានាតិយេវ, តស្មា តណ្ហា ចាយំ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ.

យតោ ¶ ច ខោតិ យស្មិំ កាលេ. អវិជ្ជា បហីនា ហោតីតិ វដ្ដមូលិកា អវិជ្ជា អនុប្បាទនិរោធេន បហីនា ហោតិ. វិជ្ជា ឧប្បន្នាតិ អរហត្តមគ្គវិជ្ជា ឧប្បន្នា. សោ អវិជ្ជាវិរាគា វិជ្ជុប្បាទាតិ. សោ ភិក្ខុ អវិជ្ជាយ ច បហីនត្តា វិជ្ជាយ ច ឧប្បន្នត្តា. នេវ កាមុបាទានំ ឧបាទិយតីតិ នេវ កាមុបាទានំ គណ្ហាតិ ន ឧបេតិ, ន សេសានិ ឧបាទានានិ. អនុបាទិយំ ន បរិតស្សតីតិ ឯវំ កិញ្ចិ ឧបាទានំ អគ្គណ្ហន្តោ តណ្ហាបរិតស្សនាយ ន បរិតស្សតិ. អបរិតស្សន្តិ អបរិតស្សន្តោ តណ្ហំ អនុប្បាទេន្តោ. បច្ចត្តំយេវ បរិនិព្ពាយតីតិ សយមេវ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយតិ. ឯវមស្ស អាសវក្ខយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ខីណាសវស្ស ភិក្ខុនោ បច្ចវេក្ខណំ ទស្សេន្តោ ខីណា ជាតីតិអាទិមាហ. តំ វុត្តត្ថមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

ចូឡសីហនាទសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៤៦. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ មហាសីហនាទសុត្តំ. តត្ថ វេសាលិយន្តិ ឯវំនាមកេ នគរេ. តំ កិរ អបរាបរំ វិសាលីភូតតាយ ‘‘វេសាលី’’តិ សង្ខំ គតំ. តត្រាយំ អនុបុព្ពកថា – ពារាណសិរញ្ញោ កិរ អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ គព្ភោ សណ្ឋាសិ. សា ញត្វា រញ្ញោ និវេទេសិ. រាជា គព្ភបរិហារំ អទាសិ. សា សម្មា បរិហរីយមានា គព្ភបរិបាកកាលេ វិជាយនឃរំ បាវិសិ. បុញ្ញវន្តីនំ បច្ចូសសមយេ គព្ភវុដ្ឋានំ ហោតិ, សា ច តាសំ អញ្ញតរា, តេន បច្ចូសសមយេ អលត្តកបដលពន្ធុជីវកបុប្ផសទិសំ មំសបេសិំ វិជាយិ. តតោ ‘‘អញ្ញា ទេវិយោ សុវណ្ណពិម្ពសទិសេ បុត្តេ វិជាយន្តិ, អគ្គមហេសី មំសបេសិន្តិ រញ្ញោ បុរតោ មម អវណ្ណោ ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិ ចិន្តេត្វា តេន អវណ្ណភយេន តំ មំសបេសិំ ឯកស្មិំ ភាជនេ បក្ខិបិត្វា បដិកុជ្ជិត្វា រាជមុទ្ទិកាយ លញ្ឆេត្វា គង្គាយ សោតេ បក្ខិបាបេសិ. មនុស្សេហិ ឆឌ្ឌិតមត្តេ ទេវតា អារក្ខំ សំវិទហិំសុ. សុវណ្ណបដ្ដកញ្ចេត្ថ ជាតិហិង្គុលកេន ‘‘ពារាណសិរញ្ញោ អគ្គមហេសិយា បជា’’តិ លិខិត្វា ពន្ធិំសុ. តតោ តំ ភាជនំ ឩមិភយាទីហិ អនុបទ្ទុតំ គង្គាសោតេន បាយាសិ.

តេន ច សមយេន អញ្ញតរោ តាបសោ គោបាលកកុលំ និស្សាយ គង្គាតីរេ វិហរតិ. សោ បាតោវ គង្គំ ឱតិណ្ណោ តំ ភាជនំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា បំសុកូលសញ្ញាយ អគ្គហេសិ. អថេត្ថ តំ អក្ខរបដ្ដិកំ រាជមុទ្ទិកាលញ្ឆនំ ច ទិស្វា មុញ្ចិត្វា តំ មំសបេសិំ អទ្ទស, ទិស្វានស្ស ឯតទហោសិ ‘‘សិយា គព្ភោ, តថា ហិស្ស ទុគ្គន្ធបូតិកភាវោ នត្ថី’’តិ. អស្សមំ នេត្វា សុទ្ធេ ឱកាសេ ឋបេសិ. អថ អឌ្ឍមាសច្ចយេន ទ្វេ មំសបេសិយោ អហេសុំ. តាបសោ ទិស្វា សាធុតរំ ឋបេសិ. តតោ បុន អឌ្ឍមាសច្ចយេន ឯកមេកិស្សា មំសបេសិយា ហត្ថបាទសីសានមត្ថាយ បញ្ច បញ្ច បិឡកា ឧដ្ឋហិំសុ. អថ តតោ អឌ្ឍមាសច្ចយេន ឯកា មំសបេសិ សុវណ្ណពិម្ពសទិសោ ទារកោ, ឯកា ទារិកា អហោសិ.

តេសុ ¶ តាបសស្ស បុត្តសិនេហោ ឧប្បជ្ជិ, អង្គុដ្ឋកតោ ចស្ស ខីរំ និព្ពត្តិ. តតោ បភុតិ ច ¶ ខីរភត្តំ អលភិត្ថ, សោ ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា ខីរំ ទារកានំ មុខេ ¶ អាសិញ្ចតិ. តេសំ ឧទរំ យំ យំ បវិសតិ, តំ តំ សព្ពំ មណិភាជនគតំ វិយ ទិស្សតិ, ឯវំ និច្ឆវី អហេសុំ. អបរេ អាហុ ‘‘សិព្ពេត្វា ឋបិតា វិយ នេសំ អញ្ញមញ្ញំ លីនា ឆវិ អហោសី’’តិ. ឯវំ តេ និច្ឆវិតាយ វា លីនច្ឆវិតាយ វា លិច្ឆវីតិ បញ្ញាយិំសុ.

តាបសោ ទារកេ បោសេន្តោ ឧស្សូរេ គាមំ សិក្ខាយ បវិសតិ, អតិទិវា បដិក្កមតិ. តស្ស តំ ព្យាបារំ ញត្វា គោបាលកា អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, បព្ពជិតានំ ទារកបោសនំ បលិពោធោ, អម្ហាកំ ទារកេ ទេថ, មយំ បោសេស្សាម, តុម្ហេ អត្តនោ កម្មំ ករោថា’’តិ. តាបសោ សាធូតិ បដិស្សុណិ. គោបាលកា ទុតិយទិវសេ មគ្គំ សមំ កត្វា បុប្ផេហិ ឱកិរិត្វា ធជបដាកា ឧស្សាបេត្វា តូរិយេហិ វជ្ជមានេហិ អស្សមំ អាគតា. តាបសោ – ‘‘មហាបុញ្ញា ទារកា អប្បមាទេន វឌ្ឍេថ, វឌ្ឍេត្វា ច អញ្ញមញ្ញំ អាវាហវិវាហំ ករោថ, បញ្ចគោរសេន រាជានំ តោសេត្វា ភូមិភាគំ គហេត្វា នគរំ មាបេថ, តត្ថ កុមារំ អភិសិញ្ចថា’’តិ វត្វា ទារកេ អទាសិ. តេ សាធូតិ បដិស្សុណិត្វា ទារកេ នេត្វា បោសេសុំ.

ទារកា វុទ្ធិមន្វាយ កីឡន្តា វិវាទដ្ឋានេសុ អញ្ញេ គោបាលកទារកេ ហត្ថេនបិ បាទេនបិ បហរន្តិ. តេ រោទន្តិ. ‘‘កិស្ស រោទថា’’តិ ច មាតាបិតូហិ វុត្តា ‘‘ឥមេ និម្មាតាបិតិកា តាបសបោសិតា អម្ហេ អតិបហរន្តី’’តិ វទន្តិ. តតោ តេសំ មាតាបិតរោ ‘‘ឥមេ ទារកា អញ្ញេ ទារកេ វិនាសេន្តិ ទុក្ខាបេន្តិ, ន ឥមេ សង្គហេតព្ពា, វជ្ជេតព្ពា ឥមេ’’តិ អាហំសុ. តតោ បភុតិ កិរ សោ បទេសោ វជ្ជីតិ វុច្ចតិ យោជនសតិកោ បរិមាណេន. អថ តំ បទេសំ គោបាលកា រាជានំ តោសេត្វា អគ្គហេសុំ. តត្ថ ច នគរំ មាបេត្វា សោឡសវស្សុទ្ទេសិកំ កុមារំ អភិសិញ្ចិត្វា រាជានំ អកំសុ. តាយ ចស្ស ទារិកាយ សទ្ធិំ វិវាហំ កត្វា កតិកំ អកំសុ ‘‘ពាហិរកទារិកា ន អានេតព្ពា, ឥតោ ទារិកា ន កស្សចិ ទាតព្ពា’’តិ. តេសំ បឋមសំវាសេន ទ្វេ ទារកា ជាតា ធីតា ច បុត្តោ ច. ឯវំ សោឡសក្ខត្តុំ ទ្វេ ទ្វេ ជាតា. តតោ តេសំ ទារកានំ យថាក្កមំ វឌ្ឍន្តានំ អារាមុយ្យាននិវាសដ្ឋានបរិវារសម្បត្តិំ គហេតុំ អប្បហោន្តា នគរំ តិក្ខត្តុំ គាវុតន្តរេន គាវុតន្តរេន ¶ បរិក្ខិបិំសុ ¶ . តស្ស បុនប្បុនំ វិសាលីកតត្តា វេសាលីត្វេវ នាមំ ជាតំ. តេន វុត្តំ ‘‘វេសាលិយន្តិ ឯវំ នាមកេ នគរេ’’តិ.

០១ ពហិនគរេតិ ¶ នគរស្ស ពហិ, ន អម្ពបាលិវនំ វិយ អន្តោនគរស្មិំ. អយំ បន ជីវកម្ពវនំ វិយ នគរស្ស ពហិទ្ធា វនសណ្ឌោ. តេន វុត្តំ ‘‘ពហិនគរេ’’តិ. អបរបុរេតិ បុរស្ស អបរេ, បច្ឆិមទិសាយន្តិ អត្ថោ. វនសណ្ឌេតិ សោ កិរ វនសណ្ឌោ នគរស្ស បច្ឆិមទិសាយំ គាវុតមត្តេ ឋានេ. តត្ថ មនុស្សា ភគវតោ គន្ធកុដិំ កត្វា តំ បរិវារេត្វា ភិក្ខូនំ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានចង្កមលេណកុដិមណ្ឌបាទីនិ បតិដ្ឋបេសុំ, ភគវា តត្ថ វិហរតិ. តេន វុត្តំ ‘‘អបរបុរេ វនសណ្ឌេ’’តិ. សុនក្ខត្តោតិ តស្ស នាមំ. លិច្ឆវីនំ បន បុត្តត្តា លិច្ឆវិបុត្តោតិ វុត្តោ. អចិរបក្កន្តោតិ វិព្ភមិត្វា គិហិភាវូបគមនេន អធុនាបក្កន្តោ. បរិសតីតិ បរិសមជ្ឈេ. ឧត្តរិមនុស្សធម្មាតិ ឯត្ថ មនុស្សធម្មា នាម ទសកុសលកម្មបថា. តេ បដិសេធេតុំ ន សក្កោតិ. កស្មា? ឧបារម្ភភយា. វេសាលិយញ្ហិ ពហូ មនុស្សា រតនត្តយេ បសន្នា ពុទ្ធមាមកា ធម្មមាមកា សង្ឃមាមកា. តេ ទសកុសលកម្មបថមត្តម្បិ នត្ថិ សមណស្ស គោតមស្សាតិ វុត្តេ ត្វំ កត្ថ ភគវន្តំ បាណំ ហនន្តំ អទ្ទស, កត្ថ អទិន្នំ អាទិយន្តន្តិអាទីនិ វត្វា អត្តនោ បមាណំ ន ជានាសិ? កិំ ទន្តា មេ អត្ថីតិ បាសាណសក្ខរា ខាទសិ, អហិនង្គុដ្ឋេ គណ្ហិតុំ វាយមសិ, កកចទន្តេសុ បុប្ផាវឡិកំ កីឡិតុំ ឥច្ឆសិ? មុខតោ តេ ទន្តេ បាតេស្សាមាតិ វទេយ្យុំ. សោ តេសំ ឧបារម្ភភយា ឯវំ វត្តុំ ន សក្កោតិ.

តតោ ឧត្តរិំ បន វិសេសាធិគមំ បដិសេធេន្តោ ឧត្តរិ មនុស្សធម្មា អលមរិយញាណទស្សនវិសេសោតិ អាហ.

តត្ថ អលមរិយំ ញាតុន្តិ អលមរិយោ, អរិយភាវាយ សមត្ថោតិ វុត្តំ ហោតិ. ញាណទស្សនមេវ ញាណទស្សនវិសេសោ. អលមរិយោ ច សោ ញាណទស្សនវិសេសោ ចាតិ អលមរិយញាណទស្សនវិសេសោ. ញាណទស្សនន្តិ ទិព្ពចក្ខុបិ វិបស្សនាបិ មគ្គោបិ ផលម្បិ បច្ចវេក្ខណញាណម្បិ ¶ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណម្បិ វុច្ចតិ. ‘‘អប្បមត្តោ សមានោ ញាណទស្សនំ អារាធេតី’’តិ (ម. និ. ១.៣១១) ហិ ឯត្ថ ទិព្ពចក្ខុ ញាណទស្សនំ នាម. ‘‘ញាណទស្សនាយ ¶ ចិត្តំ អភិនីហរតិ ¶ អភិនិន្នាមេតី’’តិ (ទី. និ. ១.២៣៥) ឯត្ថ វិបស្សនាញាណំ. ‘‘អភព្ពា តេ ញាណទស្សនាយ អនុត្តរាយ សម្ពោធាយា’’តិ (អ. និ. ៤.១៩៦) ឯត្ថ មគ្គោ. ‘‘អយមញ្ញោ ឧត្តរិ មនុស្សធម្មា អលមរិយញាណទស្សនវិសេសោ អធិគតោ ផាសុ វិហារោ’’តិ (ម. និ. ១.៣២៨) ឯត្ថ ផលំ. ‘‘ញាណញ្ច បន មេ ទស្សនំ ឧទបាទិ, អកុប្បា មេ ចេតោវិមុត្តិ, អយមន្តិមា ជាតិ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ (មហាវ. ១៦) ឯត្ថ បច្ចវេក្ខណញាណំ. ‘‘ញាណញ្ច បន មេ ទស្សនំ ឧទបាទិ សត្តាហកាលង្កតោ អាឡារោ កាឡាមោ’’តិ (ម. និ. ២.៣៤០) ឯត្ថ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ. ឥធ បន លោកុត្តរមគ្គោ អធិប្បេតោ. តញ្ហិ សោ ភគវតោ បដិសេធេតិ.

តក្កបរិយាហតន្តិ ឥមិនា អាចរិយំ បដិពាហតិ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – សមណេន គោតមេន អាចរិយេ ឧបសង្កមិត្វា សុខុមំ ធម្មន្តរំ គហិតំ នាម នត្ថិ, តក្កបរិយាហតំ បន តក្កេត្វា ឯវំ ភវិស្សតិ ឯវំ ភវិស្សតីតិ តក្កបរិយាហតំ ធម្មំ ទេសេតីតិ. វីមំសានុចរិតន្តិ ឥមិនា ចស្ស លោកិយបញ្ញំ អនុជានាតិ. សមណោ គោតមោ បញ្ញវា, សោ តំ បញ្ញាសង្ខាតំ ឥន្ទវជិរូបមំ វីមំសំ ឯវំ វដ្ដិស្សតិ, ឯវំ វដ្ដិស្សតីតិ ឥតោ ចិតោ ច អនុចរាបេត្វា វីមំសាយ អនុចរិតំ ធម្មំ ទេសេតិ. សយំបដិភានន្តិ ឥមិនាស្ស ធម្មេសុ បច្ចក្ខភាវំ បដិពាហតិ. ឯវំ ហិស្ស អហោសិ – សមណស្ស គោតមស្ស សុខុមំ ធម្មន្តរំ វិបស្សនា វា មគ្គោ វា ផលំ វា បច្ចវេក្ខណា វា នត្ថិ, អយំ បន លទ្ធបរិសោ, រាជានំ ចក្កវត្តិំ វិយ នំ ចត្តារោ វណ្ណា បរិវារេន្តិ, សុផុសិតំ បនស្ស ទន្តាវរណំ, មុទុកា ជិវ្ហា, មធុរោ សរោ, អនេលគឡា វាចា, សោ យំ យទេវស្ស ឧបដ្ឋាតិ, តំ តំ គហេត្វា សយំបដិភានំ កថេន្តោ មហាជនំ រញ្ជេតីតិ.

យស្ស ច ខ្វាស្ស អត្ថាយ ធម្មោ ទេសិតោតិ យស្ស ច ខោ អត្ថាយ អស្ស ធម្មោ ទេសិតោ. សេយ្យថិទំ, រាគបដិឃាតត្ថាយ អសុភកម្មដ្ឋានំ, ទោសប្បដិឃាតត្ថាយ មេត្តាភាវនា, មោហបដិឃាតត្ថាយ បញ្ច ធម្មា, វិតក្កូបច្ឆេទាយ ¶ អានាបានស្សតិ.

សោ និយ្យាតិ តក្ករស្ស សម្មា ទុក្ខក្ខយាយាតិ សោ ធម្មោ យោ តំ យថាទេសិតំ ករោតិ, តស្ស តក្ករស្ស សម្មា ហេតុនា នយេន ការណេន វដ្ដទុក្ខក្ខយាយ និយ្យាតិ គច្ឆតិ តមត្ថំ សាធេតីតិ ¶ ទីបេតិ ¶ . ឥទំ បនេស ន អត្តនោ អជ្ឈាសយេន វទតិ. ពុទ្ធានញ្ហិ ធម្មោ អនិយ្យានិកោតិ ឯវមេវំ បវេទេយ្យ, ន បន សក្កោតិ វត្តុំ. កស្មា? ឧបារម្ភភយា. វេសាលិយញ្ហិ ពហូ សោតាបន្ន-សកទាគាមិ-អនាគាមិឧបាសកា. តេ ឯវំ វទេយ្យុំ ‘‘សុនក្ខត្ត ត្វំ ភគវតា ទេសិតធម្មោ អនិយ្យានិកោតិ វទសិ, យទិ អយំ ធម្មោ អនិយ្យានិកោ, ឥមស្មិំ នគរេ ឥមេ កស្មា ឯត្តកា សោតាបន្នា ជាតា, ឯត្តកា សកទាគាមី, ឯត្តកា អនាគាមីតិ បុព្ពេ វុត្តនយេន ឧបារម្ភំ ករេយ្យុ’’ន្តិ. សោ ឥមិនា ឧបារម្ភភយេន អនិយ្យានិកោតិ វត្តុំ អសក្កោន្តោ អជ្ជុនេន វិស្សដ្ឋកណ្ឌំ វិយ អស្ស ធម្មោ អមោឃោ និយ្យាតិ, អព្ភន្តរេ បនស្ស កិញ្ចិ នត្ថីតិ វទតិ.

អស្សោសិ ខោតិ វេសាលិយំ ព្រាហ្មណកុលសេដ្ឋិកុលាទីសុ តត្ថ តត្ថ បរិសមជ្ឈេ ឯវំ ភាសមានស្ស តំ វចនំ សុណិ, ន បន បដិសេធេសិ. កស្មា? ការុញ្ញតាយ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ អយំ កុទ្ធោ ឈាយមានំ វេឡុវនំ វិយ បក្ខិត្តលោណំ ឧទ្ធនំ វិយ ច កោធវសេន បដបដាយតិ, មយា បដិពាហិតោ បន មយិបិ អាឃាតំ ពន្ធិស្សតិ, ឯវមស្ស តថាគតេ ច មយិ ចាតិ ទ្វីសុ ជនេសុ អាឃាតោ អតិភារិយោ ភវិស្សតីតិ ការុញ្ញតាយ ន បដិសេធេសិ. អបិ ចស្ស ឯវំ អហោសិ, ពុទ្ធានំ អវណ្ណកថនំ នាម បុណ្ណចន្ទេ ទោសារោបនសទិសំ, កោ ឥមស្ស កថំ គណ្ហិស្សតិ? សយមេវ ខេឡេ បច្ឆិន្នេ មុខេ សុក្ខេ ឱរមិស្សតីតិ ឥមិនា ការណេន ន បដិសេធេសិ. បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោតិ បិណ្ឌបាតបរិយេសនតោ អបគតោ.

១៤៧. កោធនោតិ ចណ្ឌោ ផរុសោ. មោឃបុរិសោតិ តុច្ឆបុរិសោ. យស្ស ហិ តស្មិំ អត្តភាវេ មគ្គផលានំ ឧបនិស្សយោ នត្ថិ, តំ ពុទ្ធា ‘‘មោឃបុរិសោ’’តិ វទន្តិ. ឧបនិស្សយេ សតិបិ តស្មិំ ខណេ មគ្គេ វា ផលេ វា អសតិ ‘‘មោឃបុរិសោ’’តិ វទន្តិយេវ. ឥមស្ស បន តស្មិំ អត្តភាវេ មគ្គផលានំ ¶ ឧបនិស្សយោ សមុច្ឆិន្នោយេវ, តេន តំ ‘‘មោឃបុរិសោ’’តិ អាហ. កោធា ច បនស្ស ឯសា វាចា ភាសិតាតិ ឯសា ច បនស្ស វាចា កោធេន ភាសិតា.

កស្មា ¶ បនេស ភគវតោ កុទ្ធោតិ? អយញ្ហិ បុព្ពេ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ទិព្ពចក្ខុបរិកម្មំ បុច្ឆិ. អថស្ស ភគវា កថេសិ. សោ ទិព្ពចក្ខុំ និព្ពត្តេត្វា អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា ទេវលោកេ ឱលោកេន្តោ នន្ទនវនចិត្តលតាវនផារុសកវនមិស្សកវនេសុ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវមានេ ¶ ទេវបុត្តេ ច ទេវធីតរោ ច ទិស្វា ឯតេសំ ឯវរូបាយ អត្តភាវសម្បត្តិយា ឋិតានំ កីវមធុរោ នុ ខោ សទ្ទោ ភវិស្សតីតិ សទ្ទំ សោតុកាមោ ហុត្វា ទសពលំ ឧបសង្កមិត្វា ទិព្ពសោតធាតុបរិកម្មំ បុច្ឆិ. ភគវា បនស្ស ទិព្ពសោតធាតុយា ឧបនិស្សយោ នត្ថីតិ ញត្វា បរិកម្មំ ន កថេសិ. ន ហិ ពុទ្ធា ឧបនិស្សយវិរហិត តស្ស បរិកម្មំ កថេន្តិ. សោ ភគវតិ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា ចិន្តេសិ ‘‘អហំ សមណំ គោតមំ បឋមំ ទិព្ពចក្ខុបរិកម្មំ បុច្ឆិំ, សោ ‘មយ្ហំ តំ សម្បជ្ជតុ វា មា វា សម្បជ្ជតូ’តិ កថេសិ. អហំ បន បច្ចត្តបុរិសការេន តំ និព្ពត្តេត្វា ទិព្ពសោតធាតុបរិកម្មំ បុច្ឆិំ, តំ មេ ន កថេសិ. អទ្ធាស្ស ឯវំ ហោតិ ‘អយំ រាជបព្ពជិតោ ទិព្ពចក្ខុញាណំ និព្ពត្តេត្វា ទិព្ពសោតធាតុញាណំ និព្ពត្តេត្វា ចេតោបរិយញាណំ និព្ពត្តេត្វា អាសវានំ ខយញាណំ និព្ពត្តេត្វា មយា សមសមោ ភវិស្សតី’តិ ឥស្សាមច្ឆរិយវសេន មយ្ហំ ន កថេតី’’តិ. ភិយ្យោសោ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា កាសាយានិ ឆឌ្ឌេត្វា គិហិភាវំ បត្វាបិ ន តុណ្ហីភូតោ វិចរតិ. ទសពលំ បន អសតា តុច្ឆេន អព្ភាចិក្ខន្តោ វិចរតិ. តេនាហ ភគវា ‘‘កោធា ច បនស្ស ឯសា វាចា ភាសិតា’’តិ.

វណ្ណោ ហេសោ, សារិបុត្តាតិ, សារិបុត្ត, តថាគតេន សតសហស្សកប្បាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ បារមិយោ បូរេន្តេន ឯតទត្ថមេវ វាយាមោ កតោ ‘‘ទេសនាធម្មោ មេ និយ្យានិកោ ភវិស្សតី’’តិ. តស្មា យោ ឯវំ វទេយ្យ, សោ វណ្ណំយេវ តថាគតស្ស ភាសតិ. វណ្ណោ ហេសោ, សារិបុត្ត, តថាគតស្ស គុណោ ឯសោ តថាគតស្ស, ន អគុណោតិ ទស្សេតិ.

អយម្បិ ¶ ហិ នាម សារិបុត្តាតិអាទិនា កិំ ទស្សេតិ? សុនក្ខត្តេន បដិសិទ្ធស្ស ឧត្តរិមនុស្សធម្មស្ស អត្តនិ អត្ថិតំ ទស្សេតិ. ភគវា កិរ អយំ, សារិបុត្ត, សុនក្ខត្តោ មោឃបុរិសោ នត្ថិ តថាគតស្ស ឧត្តរិមនុស្សធម្មោតិ វទតិ. មយ្ហញ្ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ នាម អត្ថិ, ឥទ្ធិវិធញាណំ នាម អត្ថិ, ទិព្ពសោតធាតុញាណំ នាម អត្ថិ, ចេតោបរិយញាណំ នាម អត្ថិ, ទសពលញាណំ ¶ នាម អត្ថិ, ចតុវេសារជ្ជញាណំ នាម អត្ថិ, អដ្ឋសុ បរិសាសុ អកម្បនញាណំ នាម អត្ថិ, ចតុយោនិបរិច្ឆេទកញាណំ នាម អត្ថិ, បញ្ចគតិបរិច្ឆេទកញាណំ នាម អត្ថិ, សព្ពេបិ ចេតេ ឧត្តរិមនុស្សធម្មាយេវ. ឯវរូបេសុ ឧត្តរិមនុស្សធម្មេសុ ឯកស្សាបិ វិជាននសមត្ថំ ធម្មន្វយមត្តម្បិ នាម ឯតស្ស មោឃបុរិសស្ស ន ភវិស្សតីតិ ឯតមត្ថំ ទស្សេតុំ អយម្បិ ហិ នាម សារិបុត្តាតិអាទិនា នយេន ឥមំ ទេសនំ អារភិ. តត្ថ អន្វេតីតិ អន្វយោ, ជានាតិ ¶ , អនុពុជ្ឈតីតិ អត្ថោ. ធម្មស្ស អន្វយោ ធម្មន្វយោ, តំ តំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទិធម្មំ ជាននបញ្ញាយេតំ អធិវចនំ. ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទីហិ ឯវរូបម្បិ នាម មយ្ហំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសង្ខាតំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ វិជ្ជមានមេវ អត្ថីតិ ជានិតុំ តស្ស មោឃបុរិសស្ស ធម្មន្វយោបិ ន ភវិស្សតីតិ ទស្សេតិ. ឥទ្ធិវិធញាណាទីសុបិ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា.

ឧត្តរិមនុស្សធម្មាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៤៨. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ ចេតោបរិយញាណានន្តរំ តិស្សោ វិជ្ជា វត្តព្ពា សិយុំ, យស្មា បន តាសុ វុត្តាសុ ឧបរិ ទសពលញាណំ ន បរិបូរតិ, តស្មា តា អវត្វា តថាគតស្ស ទសពលញាណំ បរិបូរំ កត្វា ទស្សេន្តោ ទស ខោ បនិមានិ សារិបុត្តាតិអាទិមាហ. តត្ថ តថាគតពលានីតិ អញ្ញេហិ អសាធារណានិ តថាគតស្សេវ ពលានិ. យថា វា បុព្ពពុទ្ធានំ ពលានិ បុញ្ញុស្សយសម្បត្តិយា អាគតានិ, តថា អាគតពលានីតិបិ អត្ថោ. តត្ថ ទុវិធំ តថាគតពលំ កាយពលញ្ច ញាណពលញ្ច. តេសុ កាយពលំ ហត្ថិកុលានុសារេន វេទិតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ បោរាណេហិ –

‘‘កាលាវកញ្ច គង្គេយ្យំ, បណ្ឌរំ តម្ពបិង្គលំ;

គន្ធមង្គលហេមញ្ច, ឧបោសថឆទ្ទន្តិមេ ទសា’’តិ.

ឥមានិ ¶ ហិ ទស ហត្ថិកុលានិ. តត្ថ កាលាវកន្តិ បកតិហត្ថិកុលំ ទដ្ឋព្ពំ. យំ ទសន្នំ បុរិសានំ កាយពលំ, តំ ឯកស្ស កាលាវកហត្ថិនោ. យំ ទសន្នំ កាលាវកានំ ពលំ, តំ ឯកស្ស គង្គេយ្យស្ស. យំ ទសន្នំ គង្គេយ្យានំ, តំ ឯកស្ស បណ្ឌរស្ស. យំ ទសន្នំ បណ្ឌរានំ, តំ ឯកស្ស តម្ពស្ស. យំ ទសន្នំ តម្ពានំ, តំ ឯកស្ស បិង្គលស្ស. យំ ទសន្នំ បិង្គលានំ, តំ ឯកស្ស គន្ធហត្ថិនោ. យំ ទសន្នំ គន្ធហត្ថីនំ, តំ ឯកស្ស មង្គលស្ស. យំ ទសន្នំ មង្គលានំ, តំ ឯកស្ស ហេមវតស្ស. យំ ទសន្នំ ហេមវតានំ, តំ ឯកស្ស ឧបោសថស្ស. យំ ¶ ទសន្នំ ឧបោសថានំ, តំ ឯកស្ស ឆទ្ទន្តស្ស. យំ ទសន្នំ ឆទ្ទន្តានំ តំ ឯកស្ស តថាគតស្ស. នារាយនសង្ឃាតពលន្តិបិ ឥទមេវ វុច្ចតិ ¶ . តទេតំ បកតិហត្ថិគណនាយ ហត្ថីនំ កោដិសហស្សានំ បុរិសគណនាយ ទសន្នំ បុរិសកោដិសហស្សានំ ពលំ ហោតិ. ឥទំ តាវ តថាគតស្ស កាយពលំ.

ញាណពលំ បន បាឡិយំ តាវ អាគតមេវ. ទសពលញាណំ, ចតុវេសារជ្ជញាណំ, អដ្ឋសុ បរិសាសុ អកម្បនញាណំ, ចតុយោនិបរិច្ឆេទកញាណំ, បញ្ចគតិបរិច្ឆេទកញាណំ. សំយុត្តកេ (សំ. និ. ២.៣៤) អាគតានិ តេសត្តតិ ញាណានិ សត្តសត្តតិ ញាណានីតិ ឯវំ អញ្ញានិបិ អនេកានិ ញាណសហស្សានិ, ឯតំ ញាណពលំ នាម. ឥធាបិ ញាណពលមេវ អធិប្បេតំ. ញាណញ្ហិ អកម្បិយដ្ឋេន ឧបត្ថម្ភនដ្ឋេន ច ពលន្តិ វុត្តំ.

យេហិ ពលេហិ សមន្នាគតោតិ យេហិ ទសហិ ញាណពលេហិ ឧបេតោ សមុបេតោ. អាសភំ ឋានន្តិ សេដ្ឋដ្ឋានំ ឧត្តមដ្ឋានំ. អាសភា វា បុព្ពពុទ្ធា, តេសំ ឋានន្តិ អត្ថោ. អបិច គវសតជេដ្ឋកោ ឧសភោ, គវសហស្សជេដ្ឋកោ វសភោ. វជសតជេដ្ឋកោ វា ឧសភោ, វជសហស្សជេដ្ឋកោ វសភោ. សព្ពគវសេដ្ឋោ សព្ពបរិស្សយសហោ សេតោ បាសាទិកោ មហាភារវហោ អសនិសតសទ្ទេហិបិ អកម្បនិយោ និសភោ, សោ ឥធ ឧសភោតិ អធិប្បេតោ. ឥទម្បិ ហិ តស្ស បរិយាយវចនំ. ឧសភស្ស ឥទន្តិ អាសភំ. ឋានន្តិ ចតូហិ បាទេហិ បថវិំ ឧប្បីឡេត្វា អចលដ្ឋានំ. ឥទំ បន អាសភំ វិយាតិ អាសភំ. យថេវ ហិ និសភសង្ខាតោ ឧសភោ ឧសភពលេន សមន្នាគតោ ចតូហិ បាទេហិ បថវិំ ឧប្បីឡេត្វា ¶ អចលដ្ឋានេន តិដ្ឋតិ, ឯវំ តថាគតោបិ ទសហិ តថាគតពលេហិ សមន្នាគតោ ចតូហិ វេសារជ្ជបាទេហិ អដ្ឋបរិសបថវិំ ឧប្បីឡេត្វា សទេវកេ លោកេ កេនចិ បច្ចត្ថិកេន បច្ចាមិត្តេន អកម្បិយោ អចលដ្ឋានេន តិដ្ឋតិ. ឯវំ តិដ្ឋមានោវ តំ អាសភំ ឋានំ បដិជានាតិ, ឧបគច្ឆតិ ន បច្ចក្ខាតិ អត្តនិ អារោបេតិ. តេន វុត្តំ ‘‘អាសភំ ឋានំ បដិជានាតី’’តិ.

បរិសាសូតិ អដ្ឋសុ បរិសាសុ. សីហនាទំ នទតីតិ សេដ្ឋនាទំ អភីតនាទំ នទតិ, សីហនាទសទិសំ វា នាទំ នទតិ. អយមត្ថោ សីហនាទសុត្តេន ¶ ទីបេតព្ពោ. យថា វា សីហោ សហនតោ ហននតោ ច សីហោតិ វុច្ចតិ, ឯវំ តថាគតោ លោកធម្មានំ សហនតោ បរប្បវាទានញ្ច ហននតោ សីហោតិ វុច្ចតិ. ឯវំ វុត្តស្ស សីហស្ស នាទំ សីហនាទំ. តត្ថ យថា សីហោ សីហពលេន សមន្នាគតោ សព្ពត្ថ វិសារទោ វិគតលោមហំសោ សីហនាទំ នទតិ, ឯវំ តថាគតសីហោបិ តថាគតពលេហិ សមន្នាគតោ អដ្ឋសុ ¶ បរិសាសុ វិសារទោ វិគតលោមហំសោ ឥតិ រូបន្តិអាទិនា នយេន នានាវិធទេសនាវិលាសសម្បន្នំ សីហនាទំ នទតិ. តេន វុត្តំ ‘‘បរិសាសុ សីហនាទំ នទតី’’តិ. ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតីតិ ឯត្ថ ព្រហ្មន្តិ សេដ្ឋំ ឧត្តមំ វិសិដ្ឋំ. ចក្ក-សទ្ទោ បនាយំ –

សម្បត្តិយំ លក្ខណេ ច, រថង្គេ ឥរិយាបថេ;

ទានេ រតនធម្មូរ-ចក្កាទីសុ ច ទិស្សតិ;

ធម្មចក្កេ ឥធ មតោ, តញ្ច ទ្វេធា វិភាវយេ.

‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, ចក្កានិ, យេហិ សមន្នាគតានំ ទេវមនុស្សាន’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៣១) ហិ អយំ សម្បត្តិយំ ទិស្សតិ. ‘‘បាទតលេសុ ចក្កានិ ជាតានី’’តិ (ទី. និ. ២.៣៥) ឯត្ថ លក្ខណេ. ‘‘ចក្កំវ វហតោ បទ’’ន្តិ (ធ. ប. ១) ឯត្ថ រថង្គេ. ‘‘ចតុចក្កំ នវទ្វារ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.២៩) ឯត្ថ ឥរិយាបថេ. ‘‘ទទំ ភុញ្ជ មា ច បមាទោ, ចក្កំ បវត្តយ សព្ពបាណិន’’ន្តិ (ជា. ១.៧.១៤៩) ឯត្ថ ទានេ. ‘‘ទិព្ពំ ចក្ករតនំ បាតុរហោសី’’តិ (ទី. និ. ២.២៤៣) ឯត្ថ រតនចក្កេ. ‘‘មយា បវត្តិតំ ចក្ក’’ន្តិ (សុ. និ. ៥៦២) ឯត្ថ ធម្មចក្កេ. ‘‘ឥច្ឆាហតស្ស បោសស្ស, ចក្កំ ភមតិ មត្ថកេ’’តិ (ជា. ១.១.១០៤; ១.៥.១០៣) ឯត្ថ ឧរចក្កេ. ‘‘ខុរបរិយន្តេន ចេបិ ចក្កេនា’’តិ (ទី. និ. ១.១៦៦) ឯត្ថ ¶ បហរណចក្កេ. ‘‘អសនិវិចក្ក’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.៦១; សំ. និ. ២.១៦២) ឯត្ថ អសនិមណ្ឌលេ. ឥធ បនាយំ ធម្មចក្កេ អធិប្បេតោ.

តំ បន ធម្មចក្កំ ទុវិធំ ហោតិ បដិវេធញាណញ្ចេវ ទេសនាញាណញ្ច. តត្ថ បញ្ញាបភាវិតំ អត្តនោ អរិយពលាវហំ បដិវេធញាណំ. ករុណាបភាវិតំ សាវកានំ អរិយពលាវហំ ទេសនាញាណំ. តត្ថ បដិវេធញាណំ ឧប្បជ្ជមានំ ឧប្បន្នន្តិ ទុវិធំ. តញ្ហិ អភិនិក្ខមនតោ យាវ អរហត្តមគ្គា ឧប្បជ្ជមានំ, ផលក្ខណេ ឧប្បន្នំ នាម. តុសិតភវនតោ វា យាវ មហាពោធិបល្លង្កេ ¶ អរហត្តមគ្គា ឧប្បជ្ជមានំ, ផលក្ខណេ ឧប្បន្នំ នាម. ទីបង្ករទសពលតោ បដ្ឋាយ វា យាវ អរហត្តមគ្គា ឧប្បជ្ជមានំ, ផលក្ខណេ ឧប្បន្នំ នាម. ទេសនាញាណម្បិ បវត្តមានំ បវត្តន្តិ ទុវិធំ. តញ្ហិ យាវ អញ្ញាតកោណ្ឌញ្ញស្ស សោតាបត្តិមគ្គា បវត្តមានំ, ផលក្ខណេ បវត្តំ នាម. តេសុ បដិវេធញាណំ ¶ លោកុត្តរំ, ទេសនាញាណំ លោកិយំ. ឧភយម្បិ បនេតំ អញ្ញេហិ អសាធារណំ, ពុទ្ធានំយេវ ឱរសញាណំ.

ឥទានិ យេហិ ពលេហិ សមន្នាគតោ តថាគតោ អាសភំ ឋានំ បដិជានាតិ, យានិ អាទិតោវ ‘‘ទស ខោ បនិមានិ, សារិបុត្ត, តថាគតស្ស តថាគតពលានី’’តិ និក្ខិត្តានិ, តានិ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ កតមានិ ទស? ឥធ, សារិបុត្ត, តថាគតោ ឋានញ្ច ឋានតោតិអាទិមាហ. តត្ថ ឋានញ្ច ឋានតោតិ ការណញ្ច ការណតោ. ការណញ្ហិ យស្មា តត្ថ ផលំ តិដ្ឋតិ តទាយត្តវុត្តិយាយ ឧប្បជ្ជតិ ចេវ បវត្តតិ ច, តស្មា ឋានន្តិ វុច្ចតិ. តំ ភគវា ‘‘យេ យេ ធម្មា យេសំ យេសំ ធម្មានំ ហេតូ បច្ចយា ឧប្បាទាយ, តំ តំ ឋានំ. យេ យេ ធម្មា យេសំ យេសំ ធម្មានំ ន ហេតូ ន បច្ចយា ឧប្បាទាយ, តំ តំ អដ្ឋាន’’ន្តិ បជានន្តោ ឋានញ្ច ឋានតោ អដ្ឋានញ្ច អដ្ឋានតោ យថាភូតំ បជានាតិ. អភិធម្មេ បនេតំ, ‘‘តត្ថ កតមំ តថាគតស្ស ឋានញ្ច ឋានតោ អដ្ឋានញ្ច អដ្ឋានតោ យថាភូតំ ញាណ’’ន្តិអាទិនា (វិភ. ៨០៩) នយេន វិត្ថារិតមេវ. យម្បីតិ យេន ញាណេន. ឥទម្បិ, សារិបុត្ត, តថាគតស្សាតិ ឥទម្បិ ឋានាដ្ឋានញាណំ តថាគតស្ស តថាគតពលំ នាម ហោតីតិ អត្ថោ. ឯវំ សព្ពបទេសុ យោជនា វេទិតព្ពា.

កម្មសមាទានានន្តិ ¶ សមាទិយិត្វា កតានំ កុសលាកុសលកម្មានំ, កម្មមេវ វា កម្មសមាទានំ. ឋានសោ ហេតុសោតិ បច្ចយតោ ចេវ ហេតុតោ ច. តត្ថ គតិឧបធិកាលបយោគា វិបាកស្ស ឋានំ. កម្មំ ហេតុ. ឥមស្ស បន ញាណស្ស វិត្ថារកថា ‘‘អត្ថេកច្ចានិ បាបកានិ កម្មសមាទានានិ គតិសម្បត្តិបដិពាឡ្ហានិ ន វិបច្ចន្តី’’តិអាទិនា (វិភ. ៨១០) នយេន អភិធម្មេ អាគតាយេវ.

សព្ពត្ថគាមិនិន្តិ សព្ពគតិគាមិនិំ អគតិគាមិនិញ្ច. បដិបទន្តិ មគ្គំ. យថាភូតំ បជានាតីតិ ពហូសុបិ មនុស្សេសុ ឯកមេវ បាណំ ឃាតេន្តេសុ ឥមស្ស ¶ ចេតនា និរយគាមិនី ភវិស្សតិ, ឥមស្ស ចេតនា តិរច្ឆានយោនិគាមិនីតិ ឥមិនា នយេន ឯកវត្ថុស្មិម្បិ កុសលាកុសលចេតនាសង្ខាតានំ បដិបត្តីនំ អវិបរីតតោ សភាវំ ជានាតិ. ឥមស្ស ច ញាណស្ស វិត្ថារកថា ‘‘តត្ថ កតមំ តថាគតស្ស សព្ពត្ថគាមិនិំ បដិបទំ យថាភូតំ ញាណំ? ឥធ តថាគតោ អយំ ¶ មគ្គោ អយំ បដិបទា និរយគាមីតិ បជានាតី’’តិអាទិនា (វិភ. ៨១១) នយេន អភិធម្មេ អាគតាយេវ.

អនេកធាតុន្តិ ចក្ខុធាតុអាទីហិ កាមធាតុអាទីហិ វា ធាតូហិ ពហុធាតុំ. នានាធាតុន្តិ តាសំយេវ ធាតូនំ វិលក្ខណតាយ នានប្បការធាតុំ. លោកន្តិ ខន្ធាយតនធាតុលោកំ. យថាភូតំ បជានាតីតិ តាសំ តាសំ ធាតូនំ អវិបរីតតោ សភាវំ បដិវិជ្ឈតិ. ឥទម្បិ ញាណំ ‘‘តត្ថ កតមំ តថាគតស្ស អនេកធាតុនានាធាតុលោកំ យថាភូតំ ញាណំ, ឥធ តថាគតោ ខន្ធនានត្តំ បជានាតី’’តិអាទិនា នយេន អភិធម្មេ វិត្ថារិតមេវ.

នានាធិមុត្តិកតន្តិ ហីនាទីហិ អធិមុត្តីហិ នានាធិមុត្តិកភាវំ. ឥទម្បិ ញាណំ, ‘‘តត្ថ កតមំ តថាគតស្ស សត្តានំ នានាធិមុត្តិកតំ យថាភូតំ ញាណំ, ឥធ តថាគតោ បជានាតិ សន្តិ សត្តា ហីនាធិមុត្តិកា’’តិ អាទិនា នយេន អភិធម្មេ វិត្ថារិតមេវ.

បរសត្តានន្តិ បធានសត្តានំ. បរបុគ្គលានន្តិ តតោ បរេសំ ហីនសត្តានំ. ឯកត្ថមេវ វា ឯតំ ¶ បទទ្វយំ. វេនេយ្យវសេន បន ទ្វេធា វុត្តំ. ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តន្តិ សទ្ធាទីនំ ឥន្ទ្រិយានំ បរភាវំ អបរភាវញ្ច, វុទ្ធិញ្ច ហានិញ្ចាតិ អត្ថោ. ឥមស្សបិ ញាណស្ស វិត្ថារកថា – ‘‘តត្ថ កតមំ តថាគតស្ស បរសត្តានំ បរបុគ្គលានំ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តំ យថាភូតំ ញាណំ, ឥធ តថាគតោ សត្តានំ អាសយំ បជានាតិ អនុសយំ បជានាតី’’តិអាទិនា (វិភ. ៨១៤) នយេន អភិធម្មេ អាគតាយេវ.

ឈានវិមោក្ខសមាធិសមាបត្តីនន្តិ បឋមាទីនំ ចតុន្នំ ឈានានំ រូបី រូបានិ បស្សតីតិអាទីនំ អដ្ឋន្នំ វិមោក្ខានំ សវិតក្កសវិចារាទីនំ តិណ្ណំ សមាធីនំ បឋមជ្ឈានសមាបត្តិអាទីនញ្ច នវន្នំ អនុបុព្ពសមាបត្តីនំ. សំកិលេសន្តិ ហានភាគិយធម្មំ. វោទានន្តិ វិសេសភាគិយធម្មំ. វុដ្ឋានន្តិ ‘‘វោទានម្បិ វុដ្ឋានំ. តម្ហា ¶ តម្ហា សមាធិម្ហា វុដ្ឋានម្បិ វុដ្ឋាន’’ន្តិ (វិភ. ៨២៨) ឯវំ វុត្តបគុណជ្ឈានញ្ចេវ ភវង្គផលសមាបត្តិយោ ច. ហេដ្ឋិមំ ហេដ្ឋិមញ្ហិ បគុណជ្ឈានំ ឧបរិមស្ស ឧបរិមស្ស បទដ្ឋានំ ហោតិ. តស្មា ‘‘វោទានម្បិ វុដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តំ. ភវង្គេន បន សព្ពជ្ឈានេហិ វុដ្ឋានំ ហោតិ. ផលសមាបត្តិយា និរោធសមាបត្តិតោ ¶ វុដ្ឋានំ ហោតិ. តំ សន្ធាយ ‘‘តម្ហា តម្ហា សមាធិម្ហា វុដ្ឋានម្បិ វុដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តំ. ឥទម្បិ ញាណំ ‘‘តត្ថ កតមំ តថាគតស្ស ឈានវិមោក្ខសមាធិសមាបត្តីនំ សំកិលេសំ វោទានំ វុដ្ឋានំ យថាភូតំ ញាណំ, ឈាយីតិ ចត្តារោ ឈាយី, អត្ថេកច្ចោ ឈាយី សម្បត្តិំយេវ សមានំ វិបត្តីតិ បច្ចេតី’’តិអាទិនា (វិភ. ៨២៨) នយេន អភិធម្មេ វិត្ថារិតំ. សត្តន្នំ ញាណានំ វិត្ថារកថាវិនិច្ឆយោ សម្មោហវិនោទនិយំ វិភង្គដ្ឋកថាយំ វុត្តោ. បុព្ពេនិវាសានុស្សតិទិព្ពចក្ខុញាណកថា វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតា. អាសវក្ខយកថា ភយភេរវេ.

១៤៩. ឥមានិ ខោ សារិបុត្តាតិ យានិ បុព្ពេ ‘‘ទស ខោ បនិមានិ, សារិបុត្ត, តថាគតស្ស តថាគតពលានី’’តិ អវោចំ, ឥមានិ តានីតិ អប្បនំ ករោតិ. តត្ថ ¶ បរវាទីកថា ហោតិ – ទសពលញាណំ នាម បាដិយេក្កំ នត្ថិ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្សេវាយំ បភេទោតិ. តំ ន តថា ទដ្ឋព្ពំ. អញ្ញមេវ ហិ ទសពលញាណំ, អញ្ញំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ. ទសពលញាណញ្ហិ សកសកកិច្ចមេវ ជានាតិ. សព្ពញ្ញុតញាណំ តម្បិ តតោ អវសេសម្បិ បជានាតិ. ទសពលញាណេសុ ហិ បឋមំ ការណាការណមេវ ជានាតិ. ទុតិយំ កម្មន្តរវិបាកន្តរមេវ. តតិយំ កម្មបរិច្ឆេទមេវ. ចតុត្ថំ ធាតុនានត្តការណមេវ. បញ្ចមំ សត្តានំ អជ្ឈាសយាធិមុត្តិមេវ. ឆដ្ឋំ ឥន្ទ្រិយានំ តិក្ខមុទុភាវមេវ. សត្តមំ ឈានាទីហិ សទ្ធិំ តេសំ សំកិលេសាទិមេវ. អដ្ឋមំ បុព្ពេនិវុត្ថខន្ធសន្តតិមេវ. នវមំ សត្តានំ ចុតិបដិសន្ធិមេវ. ទសមំ សច្ចបរិច្ឆេទមេវ. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បន ឯតេហិ ជានិតព្ពញ្ច តតោ ឧត្តរិញ្ច បជានាតិ. ឯតេសំ បន កិច្ចំ ន សព្ពំ ករោតិ. តញ្ហិ ឈានំ ហុត្វា អប្បេតុំ ន សក្កោតិ, ឥទ្ធិ ហុត្វា វិកុព្ពិតុំ ន សក្កោតិ, មគ្គោ ហុត្វា កិលេសេ ខេបេតុំ ន សក្កោតិ. អបិច បរវាទី ឯវំ បុច្ឆិតព្ពោ – ‘‘ទសពលញាណំ នាម ឯតំ សវិតក្កសវិចារំ អវិតក្កវិចារមត្តំ អវិតក្កអវិចារំ កាមាវចរំ រូបាវចរំ អរូបាវចរំ លោកិយំ លោកុត្តរ’’ន្តិ? ជានន្តោ បដិបាដិយា សត្ត ញាណានិ សវិតក្កសវិចារានីតិ វក្ខតិ. តតោ បរានិ ទ្វេ ¶ អវិតក្កអវិចារានីតិ វក្ខតិ. អាសវក្ខយញាណំ សិយា សវិតក្កសវិចារំ, សិយា អវិតក្កវិចារមត្តំ, សិយា អវិតក្កអវិចារន្តិ វក្ខតិ. តថា បដិបាដិយា សត្ត កាមាវចរានិ, តតោ បរានិ ទ្វេ រូបាវចរានិ, អវសានេ ឯកំ លោកុត្តរន្តិ វក្ខតិ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បន សវិតក្កសវិចារមេវ កាមាវចរមេវ លោកិយមេវាតិ វក្ខតិ.

ឯវមេត្ថ ¶ អនុបទវណ្ណនំ កត្វា ឥទានិ យស្មា តថាគតោ បឋមំយេវ ឋានាដ្ឋានញាណេន វេនេយ្យសត្តានំ អាសវក្ខយាធិគមស្ស ចេវ អនធិគមស្ស ច ឋានាដ្ឋានភូតំ កិលេសាវរណាភាវំ បស្សតិ, លោកិយសម្មាទិដ្ឋិដ្ឋានទស្សនតោ និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិដ្ឋានាភាវទស្សនតោ ច. អថ នេសំ កម្មវិបាកញាណេន វិបាកាវរណាភាវំ បស្សតិ, តិហេតុកបដិសន្ធិទស្សនតោ. សព្ពត្ថគាមិនីបដិបទាញាណេន ¶ កម្មាវរណាភាវំ បស្សតិ, អនន្តរិយកម្មាភាវទស្សនតោ. ឯវំ អនាវរណានំ អនេកធាតុនានាធាតុញាណេន អនុកូលធម្មទេសនត្ថំ ចរិយវិសេសំ បស្សតិ, ធាតុវេមត្តទស្សនតោ. អថ នេសំ នានាធិមុត្តិកតាញាណេន អធិមុត្តិំ បស្សតិ, បយោគំ អនាទិយិត្វាបិ អធិមុត្តិវសេន ធម្មទេសនត្ថំ. អថេវំ ទិដ្ឋាធិមុត្តីនំ យថាសត្តិ យថាពលំ ធម្មំ ទេសេតុំ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណេន ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តំ បស្សតិ, សទ្ធាទីនំ តិក្ខមុទុភាវទស្សនតោ. ឯវំ បរិញ្ញាតិន្ទ្រិយបរោបរិយត្តា បន តេ សចេ ទូរេ ហោន្តិ, បឋមជ្ឈានាទីសុ វសីភូតត្តា ឥទ្ធិវិសេសេន តេ ខិប្បំ ឧបគច្ឆតិ. ឧបគន្ត្វា ច នេសំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណេន បុព្ពជាតិភាវនំ, ទិព្ពចក្ខុញាណានុភាវតោ បត្តព្ពេន ចេតោបរិយញាណេន សម្បតិ ចិត្តវិសេសំ បស្សន្តោ អាសវក្ខយញាណានុភាវេន អាសវក្ខយគាមិនិយា បដិបទាយ វិគតសម្មោហត្តា អាសវក្ខយាយ ធម្មំ ទេសេតិ. តស្មា ឥមិនា អនុក្កមេន ឥមានិ ទសពលានិ វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ.

តំ, សារិបុត្ត, វាចំ អប្បហាយាតិអាទីសុ បុន ឯវរូបិំ វាចំ ន វក្ខាមីតិ វទន្តោ តំ វាចំ បជហតិ នាម. បុន ឯវរូបំ ចិត្តំ ន ឧប្បាទេស្សាមីតិ ចិន្តេន្តោ ចិត្តំ បជហតិ នាម. បុន ឯវរូបំ ទិដ្ឋិំ ន គណ្ហិស្សាមីតិ បជហន្តោ ទិដ្ឋិំ បដិនិស្សជ្ជតិ នាម, តថា អករោន្តោ នេវ បជហតិ, ន បដិនិស្សជ្ជតិ. សោ យថាភតំ និក្ខិត្តោ ឯវំ និរយេតិ យថា និរយបាលេហិ អាហរិត្វា និរយេ ឋបិតោ, ឯវំ និរយេ ឋបិតោយេវាតិ វេទិតព្ពោ.

ឥទានិស្ស ¶ អត្ថសាធកំ ឧបមំ ទស្សេន្តោ សេយ្យថាបីតិអាទិមាហ. តត្ថ សីលសម្បន្នោតិអាទីសុ លោកិយលោកុត្តរា សីលសមាធិបញ្ញា វេទិតព្ពា. លោកុត្តរវសេនេវ វិនិវត្តេតុម្បិ វដ្ដតិ. អយញ្ហិ សម្មាវាចាកម្មន្តាជីវេហិ សីលសម្បន្នោ, សម្មាវាយាមសតិសមាធីហិ សមាធិសម្បន្នោ, សម្មាទិដ្ឋិសង្កប្បេហិ បញ្ញាសម្បន្នោ, សោ ឯវំ សីលាទិសម្បន្នោ ភិក្ខុ យថា ទិដ្ឋេវ ធម្មេ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ អញ្ញំ អារាធេតិ អរហត្តំ បាបុណាតិ, ឯវំសម្បទមិទំ, សារិបុត្ត, វទាមិ ឥមម្បិ ¶ ការណំ ឯវរូបមេវ ¶ . យថា ហិ មគ្គានន្តរំ អវិរជ្ឈិត្វាវ ផលំ និព្ពត្តតិ, ឯវមេវ ឥមស្សាបិ បុគ្គលស្ស ចុតិអនន្តរំ អវិរជ្ឈិត្វាវ និរយេ បដិសន្ធិ ហោតីតិ ទស្សេតិ. សកលស្មិញ្ហិ ពុទ្ធវចនេ ឥមាយ ឧបមាយ គាឡ្ហតរំ កត្វា វុត្តឧបមា នាម នត្ថិ.

១៥០. វេសារជ្ជានីតិ ឯត្ថ សារជ្ជបដិបក្ខោ វេសារជ្ជំ, ចតូសុ ឋានេសុ សារជ្ជាភាវំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស ឧប្បន្នសោមនស្សមយញាណស្សេតំ នាមំ. សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស តេ បដិជានតោតិ អហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ, សព្ពេ ធម្មា មយា អភិសម្ពុទ្ធាតិ ឯវំ បដិជានតោ តវ. អនភិសម្ពុទ្ធាតិ ឥមេ នាម ធម្មា តយា អនភិសម្ពុទ្ធា. តត្រ វតាតិ តេសុ វត អនភិសម្ពុទ្ធាតិ ឯវំ ទស្សិតធម្មេសុ. សហធម្មេនាតិ សហេតុនា សការណេន វចនេន សុនក្ខត្តោ វិយ វិប្បលបន្តោ អប្បមាណំ. និមិត្តមេតន្តិ ឯត្ថ បុគ្គលោបិ ធម្មោបិ និមិត្តន្តិ អធិប្បេតោ. តំ បុគ្គលំ ន បស្សាមិ, យោ មំ បដិចោទេស្សតិ, តំ ធម្មំ ន បស្សាមិ, យំ ទស្សេត្វា អយំ នាម ធម្មោ តយា អនភិសម្ពុទ្ធោតិ មំ បដិចោទេស្សតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. ខេមប្បត្តោតិ ខេមំ បត្តោ, សេសបទទ្វយំ ឥមស្សេវ វេវចនំ. សព្ពញ្ហេតំ វេសារជ្ជញាណមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. ទសពលស្ស ហិ អយំ នាម ធម្មោ តយា អនភិសម្ពុទ្ធោតិ ចោទកំ បុគ្គលំ វា ចោទនាការណំ អនភិសម្ពុទ្ធធម្មំ វា អបស្សតោ សភាវពុទ្ធោយេវ វា សមានោ អហំ ពុទ្ធោស្មីតិ វទាមីតិ បច្ចវេក្ខន្តស្ស ពលវតរំ សោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ. តេន សម្បយុត្តំ ញាណំ វេសារជ្ជំ នាម. តំ សន្ធាយ ‘‘ខេមប្បត្តោ’’តិអាទិមាហ. ឯវំ សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

អន្តរាយិកា ធម្មាតិ ឯត្ថ បន អន្តរាយំ ករោន្តីតិ អន្តរាយិកា, តេ អត្ថតោ សញ្ចិច្ច វីតិក្កន្តា សត្ត អាបត្តិក្ខន្ធា. សញ្ចិច្ច វីតិក្កន្តញ្ហិ អន្តមសោ ទុក្កដ-ទុព្ភាសិតម្បិ មគ្គផលានំ អន្តរាយំ ករោតិ. ឥធ បន មេថុនធម្មោ ¶ អធិប្បេតោ. មេថុនំ សេវតោ ហិ យស្ស កស្សចិ និស្សំសយមេវ មគ្គផលានំ អន្តរាយោ ហោតិ. យស្ស ខោ បន តេសុ អត្ថាយាតិ រាគក្ខយាទីសុ យស្ស អត្ថាយ. ធម្មោ ទេសិតោតិ អសុភភាវនាទិធម្មោ កថិតោ ¶ . តត្រ វត មន្តិ តស្មិំ អនិយ្យានិកធម្មេ មំ. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

១៥១. ‘‘អដ្ឋ ¶ ខោ ឥមា សារិបុត្តា’’តិ ឥទំ កស្មា អារទ្ធំ? វេសារជ្ជញាណស្ស ពលទស្សនត្ថំ. យថា ហិ ព្យត្តំ បរិសំ អជ្ឈោគាហេត្វា វិញ្ញូនំ ចិត្តំ អារាធនសមត្ថាយ កថាយ ធម្មកថិកស្ស ឆេកភាវោ បញ្ញាយតិ, ឯវំ ឥមា អដ្ឋ បរិសា បត្វា វេសារជ្ជញាណស្ស វេសារជ្ជភាវោ សក្កា ញាតុន្តិ វេសារជ្ជញាណស្ស ពលំ ទស្សេន្តោ, អដ្ឋ ខោ ឥមា សារិបុត្តាតិអាទិមាហ.

តត្ថ ខត្តិយបរិសាតិ ខត្តិយានំ សន្និបតិត្វា និសិន្នដ្ឋានំ, ឯស នយោ សព្ពត្ថ. មារកាយិកានំ បន សន្និបតិត្វា និសិន្នដ្ឋានំ មារបរិសា វេទិតព្ពា, ន មារានំ. សព្ពាបិ ចេតា បរិសា ឧគ្គដ្ឋានទស្សនវសេន គហិតា. មនុស្សា ហិ ‘‘ឯត្ថ រាជា និសិន្នោ’’តិ បកតិវចនម្បិ វត្តុំ ន សក្កោន្តិ, កច្ឆេហិ សេទា មុច្ចន្តិ. ឯវំ ឧគ្គា ខត្តិយបរិសា. ព្រាហ្មណា តីសុ វេទេសុ កុសលា ហោន្តិ, គហបតយោ នានាវោហារេសុ ចេវ អក្ខរចិន្តាយ ច. សមណា សកវាទបរវាទេសុ កុសលា ហោន្តិ. តេសំ មជ្ឈេ ធម្មកថាកថនំ នាម អតិវិយ ភារោ. អមនុស្សាបិ ឧគ្គា ហោន្តិ. អមនុស្សោតិ ហិ វុត្តមត្តេបិ មនុស្សានំ សកលសរីរំ សង្កម្បតិ, តេសំ រូបំ វា ទិស្វា សទ្ទំ វា សុត្វា សត្តា វិសញ្ញិនោ ហោន្តិ. ឯវំ អមនុស្សបរិសា ឧគ្គា. តាសុបិ ធម្មកថាកថនំ នាម អតិវិយ ភារោ. ឥតិ ឧគ្គដ្ឋានទស្សនវសេន តា គហិតាតិ វេទិតព្ពា.

អជ្ឈោគាហតីតិ អនុបវិសតិ. អនេកសតំ ខត្តិយបរិសន្តិ ពិម្ពិសារសមាគម ញាតិសមាគម លិច្ឆវីសមាគមសទិសំ. អញ្ញេសុបិ ចក្កវាឡេសុ លព្ភតិយេវ. កិំ បន ភគវា អញ្ញានិ ចក្កវាឡានិបិ គច្ឆតីតិ? អាម គច្ឆតិ. កីទិសោ ហុត្វា? យាទិសា តេ, តាទិសោយេវ. តេនេវាហ ‘‘អភិជានាមិ ¶ ខោ បនាហំ, អានន្ទ, អនេកសតំ ខត្តិយបរិសំ ឧបសង្កមិតា, តត្ថ យាទិសកោ តេសំ ¶ វណ្ណោ ហោតិ, តាទិសកោ មយ្ហំ វណ្ណោ ហោតិ. យាទិសកោ តេសំ សរោ ហោតិ, តាទិសកោ មយ្ហំ សរោ ហោតិ. ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេមិ សមាទបេមិ សមុត្តេជេមិ សម្បហំសេមិ. ភាសមានញ្ច មំ ន ជានន្តិ ‘កោ នុ ខោ អយំ ភាសតិ ទេវោ វា មនុស្សោ វា’តិ. ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេត្វា សមាទបេត្វា សមុត្តេជេត្វា សម្បហំសេត្វា អន្តរធាយាមិ ¶ . អន្តរហិតញ្ច មំ ន ជានន្តិ ‘កោ នុ ខោ អយំ អន្តរហិតោ ទេវោ វា មនុស្សោ វា’’’តិ (ទី. និ. ២.១៧២).

ខត្តិយា កេយូរង្គទមាលាគន្ធាទិវិភូសិតា នានាវិរាគវសនា អាមុក្កមណិកុណ្ឌលា មោឡិធរា ហោន្តិ. កិំ ភគវាបិ ឯវំ អត្តានំ មណ្ឌេតិ? តេ ច ឱទាតាបិ ហោន្តិ កាឡាបិ មំគុលច្ឆវីបិ. កិំ សត្ថាបិ ឯវរូបោ ហោតីតិ? សត្ថា អត្តនោ បព្ពជិតវសេនេវ គច្ឆតិ, តេសំ បន តាទិសោ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ, គន្ត្វា រាជាសនេ និសិន្នំ អត្តានំ ទស្សេតិ, តេសំ ‘‘អជ្ជ អម្ហាកំ រាជា អតិវិយ វិរោចតី’’តិ ហោតិ. តេ ច ភិន្នស្សរាបិ ហោន្តិ គគ្គស្សរាបិ កាកស្សរាបិ. សត្ថា ព្រហ្មស្សរេនេវ ធម្មំ កថេតិ. តាទិសកោ មយ្ហំ សរោ ហោតីតិ ឥទំ បន ភាសន្តរំ សន្ធាយ កថិតំ. មនុស្សានំ បន តំ សុត្វា ‘‘អជ្ជ រាជា មធុរេន សរេន កថេតី’’តិ ហោតិ. កថេត្វា បក្កន្តេ ច ភគវតិ បុន រាជានំ អាគតំ ទិស្វា ‘‘កោ នុ ខោ អយ’’ន្តិ វីមំសា ឧប្បជ្ជតិ.

ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កោ នុ ខោ អយំ ឥមស្មិំ ឋានេ ឥទានេវ មាគធភាសាយ សីហឡភាសាយ មធុរេន សរេន កថេន្តោ អន្តរហិតោ, កិំ ទេវោ, ឧទាហុ មនុស្សោតិ? កិមត្ថំ បនេវំ អជានន្តានំ ធម្មំ ទេសេតីតិ? វាសនត្ថាយ. ឯវំ សុតោបិ ហិ ធម្មោ អនាគតេ បច្ចយោ ហោតិយេវាតិ អនាគតំ បដិច្ច ទេសេតីតិ.

សន្និសិន្នបុព្ពន្តិ សង្គម្ម និសិន្នបុព្ពំ. សល្លបិតបុព្ពន្តិ អាលាបសល្លាបោ កតបុព្ពោ. សាកច្ឆាតិ ធម្មសាកច្ឆាបិ សមាបជ្ជិតបុព្ពា. អនេកសតំ ព្រាហ្មណបរិសន្តិអាទីនម្បិ សោណទណ្ឌសមាគមាទិវសេន ចេវ អញ្ញចក្កវាឡវសេន ច សម្ភវោ វេទិតព្ពោ.

១៥២. ចតស្សោ ¶ ខោ ឥមា, សារិបុត្ត, យោនិយោតិ ឯត្ថ យោនីតិ ខន្ធកោដ្ឋាសស្សបិ ការណស្សបិ បស្សាវមគ្គស្សបិ នាមំ. ‘‘ចតស្សោ នាគយោនិយោ ចតស្សោ សុបណ្ណយោនិយោ’’តិ (សំ. និ. ៣.៣៤២, ៣៩២) ឯត្ថ ¶ ហិ ខន្ធកោដ្ឋាសោ យោនិ នាម. ‘‘យោនិ ហេសា ¶ ភូមិជ ផលស្ស អធិគមាយា’’តិ (ម. និ. ២.២២៧) ឯត្ថ ការណំ. ‘‘ន ចាហំ ព្រាហ្មណំ ព្រូមិ, យោនិជំ មត្តិសម្ភវ’’ន្តិ (ម. និ. ២.៤៥៧; ធ. ប. ៣៩៦) ឯត្ថ បស្សាវមគ្គោ. ឥធ បន ខន្ធកោដ្ឋាសោ យោនីតិ អធិប្បេតោ. តត្ថ អណ្ឌេ ជាតា អណ្ឌជា. ជលាពុម្ហិ ជាតា ជលាពុជា. សំសេទេ ជាតា សំសេទជា. វិនា ឯតេហិ ការណេហិ ឧប្បតិត្វា វិយ និព្ពត្តា អភិនិព្ពត្តាតិ ឱបបាតិកា. អភិនិព្ភិជ្ជ ជាយន្តីតិ ភិន្ទិត្វា និក្ខមនវសេន ជាយន្តិ. បូតិកុណបេ វាតិអាទីហិ អនិដ្ឋដ្ឋានានេវ ទស្សិតានិ. ឥដ្ឋេសុបិ សប្បិតេលមធុផាណិតាទីសុ សត្តា ជាយន្តិ ឯវ. ទេវាតិអាទីសុ ចាតុមហារាជិកតោ បដ្ឋាយ ឧបរិទេវា ឱបបាតិកាវ ហោន្តិ. ភូមទេវា បន ចតុយោនិកា. ឯកច្ចេ ច មនុស្សាតិ មនុស្សេសុ កេចិ ទេវា វិយ ឱបបាតិកា ច ហោន្តិ. យេភុយ្យេន បនេតេ ជលាពុជាវ, អណ្ឌជាបិ ឯត្ថ កោន្តបុត្តា ទ្វេភាតិយត្ថេរា វិយ, សំសេទជាបិ បទុមគព្ភេ និព្ពត្តបោក្ខរសាតិព្រាហ្មណបទុមវតិទេវីអាទយោ វិយ, ឯវំ វិនិបាតិកេសុ និជ្ឈាមតណ្ហិកបេតា នេរយិកា វិយ ឱបបាតិកាយេវ, អវសេសា ចតុយោនិកាបិ ហោន្តិ. យថា តេ ឯវំ យក្ខាបិ សព្ពចតុប្បទបក្ខិជាតិទីឃជាតិអាទយោបិ សព្ពេ ចតុយោនិកាយេវ.

១៥៣. បញ្ច ខោ ឥមា, សារិបុត្ត, គតិយោតិ ឯត្ថ សុកតទុក្កដកម្មវសេន គន្តព្ពាតិ គតិយោ. អបិច គតិគតិ និព្ពត្តិគតិ អជ្ឈាសយគតិ វិភវគតិ និប្ផត្តិគតីតិ ពហុវិធា គតិ នាម. តត្ថ ‘‘តំ គតិំ បេច្ច គច្ឆាមី’’តិ (អ. និ. ៤.១៨៤) ច, ‘‘យស្ស គតិំ ន ជានន្តិ, ទេវា គន្ធព្ពមានុសា’’តិ (ធ. ប. ៤២០) ច អយំ គតិគតិ នាម. ‘‘ឥមេសំ ខោ អហំ ភិក្ខូនំ សីលវន្តានំ នេវ ជានាមិ គតិំ វា អគតិំ វា’’តិ (ម. និ. ១.៥០៨) អយំ និព្ពត្តិគតិ នាម. ‘‘ឯវម្បិ ខោ តេ អហំ ព្រហ្មេ ¶ គតិំ ច បជានាមិ ជុតិញ្ច បជានាមី’’តិ (ម. និ. ១.៥០៣) អយំ អជ្ឈាសយគតិ នាម. ‘‘វិភវោ គតិ ធម្មានំ, និព្ពានំ អរហតោ គតី’’តិ (បរិ. ៣៣៩) អយំ វិភវគតិ នាម. ‘‘ទ្វេយេវ គតិយោ ភវន្តិ ¶ អនញ្ញា’’តិ (ទី. និ. ១.២៥៨; ២.៣៤) អយំ និប្ផត្តិគតិ នាម. តាសុ ឥធ គតិគតិ អធិប្បេតា.

និរយោតិអាទីសុ ¶ និរតិអត្ថេន និរស្សាទដ្ឋេន និរយោ. តិរិយំ អញ្ឆិតាតិ តិរច្ឆានា. តេសំ យោនិ តិរច្ឆានយោនិ. បេច្ចភាវំ បត្តានំ វិសយោតិ បេត្តិវិសយោ. មនសោ ឧស្សន្នត្តា មនុស្សា. បញ្ចហិ កាមគុណេហិ អត្តនោ អត្តនោ អានុភាវេហិ ច ទិព្ពន្តីតិ ទេវា. និរយញ្ចាហំ, សារិបុត្តាតិអាទីសុ និរយោតិ សទ្ធិំ ឱកាសេន ខន្ធា. តិរច្ឆានយោនិំ ចាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. មគ្គំ បដិបទន្តិ ឧភយេនាបិ វុត្តគតិសំវត្តនិក កម្មមេវ ទស្សេតិ. យថា ច បដិបន្នោតិ យេន មគ្គេន យាយ បដិបទាយ បដិបន្នោតិ ឧភយម្បិ ឯកតោ កត្វា និទ្ទិសតិ. អបាយន្តិអាទីសុ វឌ្ឍិសង្ខាតា សុខសង្ខាតា វា អយា អបេតត្តា អបាយោ. ទុក្ខស្ស គតិ បដិសរណន្តិ ទុគ្គតិ. ទុក្កដការិនោ ឯត្ថ វិនិបតន្តីតិ វិនិបាតោ. និព្ពានញ្ចាហន្តិ ឥទំ បន ន កេវលំ គតិគតិមេវ, គតិនិស្សរណំ និព្ពានម្បិ ជានាមីតិ ទស្សនត្ថមាហ. ឥធ មគ្គោ បដិបទាតិ ឧភយេនាបិ អរិយមគ្គោវ វុត្តោ.

១៥៤. ឥទានិ យថាវុត្តេសុ សត្តសុ ឋានេសុ អដ្ឋសុ ឋានេសុ អត្តនោ ញាណប្បវត្តាការំ ទស្សេន្តោ ឥធាហំ, សារិបុត្តាតិអាទិមាហ.

តត្ថ ឯកន្តទុក្ខាតិ និច្ចទុក្ខា និរន្តរទុក្ខា. តិព្ពាតិ ពហលា. កដុកាតិ ខរា. សេយ្យថាបីតិអាទីនិ ឱបម្មទស្សនត្ថំ វុត្តានិ. តត្ថ កាសូតិ អាវាដោបិ វុច្ចតិ រាសិបិ.

‘‘កិន្នុ សន្តរមានោវ, កាសុំ ខណសិ សារថិ;

បុដ្ឋោ មេ សម្ម អក្ខាហិ, កិំ កាសុយា ករិស្សសី’’តិ. (ជា. ២.២២.៣) –

‘‘អង្គារកាសុំ ¶ អបរេ ផុនន្តិ, នរា រុទន្តា បរិទឌ្ឍគត្តា’’តិ. (ជា. ២.២២.៤៦២) –

ឯត្ថ រាសិ. ឥធ បន អាវាដោ អធិប្បេតោ. តេនេវាហ ‘‘សាធិកបោរិសា’’តិ. តត្ថ សាធិកំ បោរិសំ បមាណំ អស្សាតិ សាធិកបោរិសា, អតិរេកបញ្ចរតនាតិ អត្ថោ. វីតច្ចិកានំ វីតធូមានន្តិ ឯតំ បរិឡាហស្ស ពលវភាវទីបនត្ថំ វុត្តំ, អច្ចិយា វា សតិ ធូមេ វា សតិ, វាតោ សមុដ្ឋាតិ, តេន បរិឡាហោ ន ពលវា ហោតិ. ឃម្មបរេតោតិ ឃម្មានុគតោ ¶ . តសិតោតិ ជាតតណ្ហោ. បិបាសិតោតិ ឧទកំ បាតុកាមោ. ឯកាយនេន មគ្គេនាតិ ឯកបថេនេវ មគ្គេន, អនុក្កមនិយេន ឧភោសុ បស្សេសុ និរន្តរកណ្ដករុក្ខគហនេន. បណិធាយាតិ អង្គារកាសុយំ បត្ថនា នាម នត្ថិ, អង្គារកាសុំ អារព្ភ បន ឥរិយាបថស្ស ឋបិតត្តា ឯវំ វុត្តំ.

ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – អង្គារកាសុ វិយ ហិ និរយោ ទដ្ឋព្ពោ. អង្គារកាសុមគ្គោ វិយ និរយូបគំ កម្មំ. មគ្គារុឡ្ហោ វិយ កម្មសមង្គី បុគ្គលោ. ចក្ខុមា បុរិសោ វិយ ទិព្ពចក្ខុកោ ភគវា. យថា សោ បុរិសោ មគ្គារុឡ្ហំ ទិស្វា វិជានាតិ ‘‘អយំ ឥមិនា មគ្គេន គន្ត្វា អង្គារកាសុយំ បតិស្សតី’’តិ, ឯវមេវំ ភគវា បាណាតិបាតាទីសុ យំកិញ្ចិ កម្មំ អាយូហន្តំ ឯវំ ជានាតិ ‘‘អយំ ឥមំ កម្មំ កត្វា និរយេ និព្ពត្តិស្សត្តី’’តិ. យថា សោ បុរិសោ អបរភាគេ តំ អង្គារកាសុយា បតិតំ បស្សតិ, ឯវមេវ ភគវា អបរភាគេ ‘‘សោ បុរិសោ តំ កម្មំ កត្វា កុហិំ និព្ពត្តោ’’តិ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា ទិព្ពចក្ខុនា ឱលោកេន្តោ និរយេ និព្ពត្តំ បស្សតិ បញ្ចវិធពន្ធនាទិមហាទុក្ខំ អនុភវន្តំ. តត្ថ កិញ្ចាបិ តស្ស កម្មាយូហនកាលេ អញ្ញោ វណ្ណោ, និរយេ និព្ពត្តស្ស អញ្ញោ. អថាបិ ‘‘សោ សត្តោ តំ កម្មំ កត្វា កត្ថ និព្ពត្តោ’’តិ ឱលោកេន្តស្ស អនេកសហស្សានំ សត្តានំ មជ្ឈេ ឋិតោបិ ‘‘អយំ សោ’’តិ សោយេវ សត្តោ អាបាថំ អាគច្ឆតិ, ‘‘ទិព្ពចក្ខុពលំ នាម ឯត’’ន្តិ វទន្តិ.

ទុតិយឧបមាយំ យស្មា អង្គារកាសុយំ វិយ គូថកូបេ បរិឡាហោ នត្ថិ, តស្មា ‘‘ឯកន្តទុក្ខា’’តិ អវត្វា ‘‘ទុក្ខា’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថាបិ បុរិមនយេនេវ ឱបម្មសំសន្ទនំ វេទិតព្ពំ ¶ . ឥមម្បិ ហិ បុគ្គលំ ភគវា ហត្ថិយោនិអាទីសុ ¶ យត្ថ កត្ថចិ និព្ពត្តំ វធពន្ធនអាកឌ្ឍនវិកឌ្ឍនាទីហិ មហាទុក្ខំ អនុភវមានំ បស្សតិយេវ.

តតិយឧបមាយំ តនុបត្តបលាសោតិ ន អព្ភបដលំ វិយ តនុបណ្ណោ, វិរឡបណ្ណត្តំ បនស្ស សន្ធាយ ឥទំ វុត្តំ. កពរច្ឆាយោតិ វិរឡច្ឆាយោ. ទុក្ខពហុលាតិ បេត្តិវិសយស្មិញ្ហិ ¶ ទុក្ខមេវ ពហុលំ, សុខំ បរិត្តំ កទាចិ អនុភវិតព្ពំ ហោតិ, តស្មា ឯវមាហ. ឯត្ថាបិ បុរិមនយេនេវ ឱបម្មសំសន្ទនំ វេទិតព្ពំ.

ចតុត្ថឧបមាយំ ពហលបត្តបលាសោតិ និរន្តរបណ្ណោ បត្តសញ្ឆន្នោ. សន្តច្ឆាយោតិ បាសាណច្ឆត្តំ វិយ ឃនច្ឆាយោ. សុខពហុលា វេទនាតិ មនុស្សលោកេ ខត្តិយកុលាទីសុ សុខពហុលា វេទនា វេទយិតព្ពា ហោតិ, តា វេទយមានំ និបន្នំ វា និសិន្នំ វា បស្សាមីតិ ទស្សេតិ. ឥធាបិ ឱបម្មសំសន្ទនំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

បញ្ចមឧបមាយំ បាសាទោតិ ទីឃបាសាទោ. ឧល្លិត្តាវលិត្តន្តិ អន្តោ ចេវ ឧល្លិត្តំ ពហិ ច អវលិត្តំ. ផុសិតគ្គឡន្តិ ទ្វារពាហាហិ សទ្ធិំ សុបិហិតកវាដំ. គោនកត្ថតោតិ ចតុរង្គុលាធិកលោមេន កាឡកោជវេន អត្ថតោ. បដិកត្ថតោតិ ឧណ្ណាមយេន សេតអត្ថរណេន អត្ថតោ. បដលិកត្ថតោតិ ឃនបុប្ផកេន ឧណ្ណាមយអត្ថរណេន អត្ថតោ. កទលិមិគបវរបច្ចត្ថរណោតិ កទលិមិគចម្មមយេន ឧត្តមបច្ចត្ថរណេន អត្ថតោ. តំ កិរ បច្ចត្ថរណំ សេតវត្ថស្ស ឧបរិ កទលិមិគចម្មំ អត្ថរិត្វា សិព្ពេត្វា ករោន្តិ. សឧត្តរច្ឆទោតិ សហ ឧត្តរច្ឆទេន, ឧត្តរិពទ្ធេន រត្តវិតានេន សទ្ធិន្តិ អត្ថោ. ឧភតោលោហិតកូបធានោតិ សីសូបធានញ្ច បាទូបធានញ្ចាតិ បល្លង្កស្ស ឧភតោ ឋបិតលោហិតកូបធានោ. ឥធាបិ ឧបមាសំសន្ទនំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

អយំ បនេត្ថ អបរភាគយោជនា, យថា សោ បុរិសោ មគ្គារុឡ្ហមេវ ជានាតិ ‘‘អយំ ឯតេន មគ្គេន គន្ត្វា បាសាទំ អារុយ្ហ កូដាគារំ បវិសិត្វា បល្លង្កេ និសីទិស្សតិ វា និបជ្ជិស្សតិ វា’’តិ, ឯវមេវំ ភគវា ទានាទីសុ បុញ្ញកិរិយវត្ថូសុ យំកិញ្ចិ កុសលកម្មំ អាយូហន្តំយេវ បុគ្គលំ ទិស្វា ‘‘អយំ ឥមំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តិស្សតី’’តិ ជានាតិ. យថា សោ បុរិសោ អបរភាគេ ¶ ¶ តំ បាសាទំ អារុយ្ហ កូដាគារំ បវិសិត្វា បល្លង្កេ និសិន្នំ វា និបន្នំ វា ឯកន្តសុខំ និរន្តរសុខំ វេទនំ វេទយមានំ បស្សតិ, ឯវមេវំ ភគវា អបរភាគេ ‘‘សោ តំ កល្យាណំ កត្វា កុហិំ និព្ពត្តោ’’តិ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា ទិព្ពចក្ខុនា ឱលោកេន្តោ ទេវលោកេ ¶ និព្ពត្តំ បស្សតិ, នន្ទនវនាទីសុ អច្ឆរាសង្ឃបរិវុតំ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវមានំ.

ញាណប្បវត្តាការវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អាសវក្ខយវារេ ‘‘ទិព្ពេន ចក្ខុនា’’តិ អវត្វា ‘‘តមេនំ បស្សាមី’’តិ វុត្តំ. តំ កស្មាតិ ចេ? និយមាភាវា. ឥមញ្ហិ បុគ្គលំ ទិព្ពចក្ខុនាបិ បស្សិស្សតិ, ចេតោបរិយញាណេនាបិ ជានិស្សតិ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេនបិ ជានិស្សតិយេវ. ឯកន្តសុខា វេទនាតិ ឥទំ កិញ្ចាបិ ទេវលោកសុខេន សទ្ធិំ ព្យញ្ជនតោ ឯកំ, អត្ថតោ បន នានា ហោតិ. ទេវលោកសុខញ្ហិ រាគបរិឡាហាទីនំ អត្ថិតាយ ន ឯកន្តេនេវ សុខំ. និព្ពានសុខំ បន សព្ពបរិឡាហានំ វូបសមាយ សព្ពាការេន ឯកន្តសុខំ. ឧបមាយម្បិ ‘‘យថា បាសាទេ ឯកន្តសុខា’’តិ វុត្តំ. តំ មគ្គបរិឡាហស្ស អវូបសន្តតាយ ឆាតជ្ឈត្តតាយ បិបាសាភិភូតតាយ ច ន ឯកន្តមេវ សុខំ. វនសណ្ឌេ បន បោក្ខរណិយំ ឱរុយ្ហ រជោជល្លស្ស បវាហិតត្តា មគ្គទរថស្ស វូបសន្តតាយ ភិសមូលខាទនេន ចេវ មធុរោទកបានេន ច ខុប្បិបាសានំ វិនីតតាយ ឧទកសាដកំ បរិវត្តេត្វា មដ្ឋទុកូលំ និវាសេត្វា តណ្ឌុលត្ថវិកំ ឧស្សីសកេ កត្វា ឧទកសាដកំ បីឡេត្វា ហទយេ ឋបេត្វា មន្ទមន្ទេន ច វាតេន ពីជយមានស្ស និបន្នត្តា សព្ពាការេន ឯកន្តសុខំ ហោតិ.

ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – បោក្ខរណី វិយ ហិ អរិយមគ្គោ ទដ្ឋព្ពោ. បោក្ខរណិមគ្គោ វិយ បុព្ពភាគបដិបទា. មគ្គារុឡ្ហោ វិយ បដិបទាសមង្គីបុគ្គលោ. ចក្ខុមា បុរិសោ វិយ ទិព្ពចក្ខុ ភគវា. វនសណ្ឌោ វិយ និព្ពានំ. យថា សោ បុរិសោ មគ្គារុឡ្ហំ ទិស្វាវ ជានាតិ ‘‘អយំ ឥមិនា មគ្គេន គន្ត្វា បោក្ខរណិយំ ន្ហត្វា រមណីយេ វនសណ្ឌេ រុក្ខមូលេ និសីទិស្សតិ វា និបជ្ជិស្សតិ វា’’តិ, ឯវមេវំ ភគវា បដិបទំ បូរេន្តមេវ នាមរូបំ ¶ បរិច្ឆិន្ទន្តមេវ បច្ចយបរិគ្គហំ ករោន្តមេវ លក្ខណារម្មណាយ វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តមេវ ជានាតិ ‘‘អយំ ឥមំ បដិបទំ បូរេត្វា សព្ពអាសវេ ខេបេត្វា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិន្តិ ឯវំ វុត្តំ ផលសមាបត្តិំ ឧបសម្បជ្ជ ¶ វិហរិស្សតី’’តិ. យថា ¶ សោ បុរិសោ អបរភាគេ តាយំ បោក្ខរណិយំ ន្ហត្វា វនសណ្ឌំ បវិសិត្វា និសិន្នំ វា និបន្នំ វា ឯកន្តសុខំ វេទនំ វេទយមានំ បស្សតិ, ឯវមេវ ភគវា អបរភាគេ តំ បុគ្គលំ បដិបទំ បូរេត្វា មគ្គំ ភាវេត្វា ផលំ សច្ឆិកត្វា និរោធសយនវរគតំ និព្ពានារម្មណំ ផលសមាបត្តិំ អប្បេត្វា ឯកន្តសុខំ វេទនំ វេទយមានំ បស្សតិ.

១៥៥. ‘‘អភិជានាមិ ខោ បនាហំ, សារិបុត្ត, ចតុរង្គសមន្នាគត’’ន្តិ ឥទំ កស្មា អារទ្ធំ? បាដិយេក្កំ អនុសន្ធិវសេន អារទ្ធំ. អយំ កិរ សុនក្ខត្តោ ទុក្ករការិកាយ សុទ្ធិ ហោតីតិ ឯវំ លទ្ធិកោ. អថស្ស ភគវា មយា ឯកស្មិំ អត្តភាវេ ឋត្វា ចតុរង្គសមន្នាគតំ ទុក្ករំ កតំ, ទុក្ករការកោ នាម មយា សទិសោ នត្ថិ. ទុក្ករការេន សុទ្ធិយា សតិ អហមេវ សុទ្ធោ ភវេយ្យន្តិ ទស្សេតុំ ឥមំ ទេសនំ អារភិ. អបិច អយំ សុនក្ខត្តោ ទុក្ករការិកាយ បសន្នោ, សោ ចស្ស បសន្នភាវោ, ‘‘អទ្ទសា ខោ, ភគ្គវ, សុនក្ខត្តោ លិច្ឆវិបុត្តោ អចេលំ កោរក្ខត្តិយំ ចតុក្កុណ្ឌិកំ ឆមានិកិណ្ណំ ភក្ខសំ មុខេន ខាទន្តំ មុខេន ភុញ្ជន្តំ. ទិស្វានស្ស ឯតទហោសិ ‘សាធុ រូបោ វត, ភោ, អយំ សមណោ ចតុក្កុណ្ឌិកោ ឆមានិកិណ្ណំ ភក្ខសំ មុខេនេវ ខាទតិ, មុខេនេវ ភុញ្ជតី’’’តិ ឯវមាទិនា បាថិកសុត្តេ (ទី. និ. ៣.៧) អាគតនយេន វេទិតព្ពោ.

អថ ភគវា អយំ ទុក្ករការិកាយ បសន្នោ, មយា ច ឯតស្មិំ អត្តភាវេ ឋត្វា ចតុរង្គសមន្នាគតំ ទុក្ករំ កតំ, ទុក្ករការេ បសីទន្តេនាបិ អនេន មយិ បសីទិតព្ពំ សិយា, សោបិស្ស បសាទោ មយិ នត្ថីតិ ទស្សេន្តោ ឥមំ ទេសនំ អារភិ.

តត្រ ¶ ព្រហ្មចរិយន្តិ ទានម្បិ វេយ្យាវច្ចម្បិ សិក្ខាបទម្បិ ព្រហ្មវិហារាបិ ធម្មទេសនាបិ មេថុនវិរតិបិ សទារសន្តោសោបិ ឧបោសថោបិ អរិយមគ្គោបិ សកលសាសនម្បិ អជ្ឈាសយោបិ វីរិយម្បិ វុច្ចតិ.

‘‘កិំ ¶ តេ វតំ កិំ បន ព្រហ្មចរិយំ,

ឥទញ្ច មេ ធីរ មហាវិមាន’’ន្តិ. (ជា. ២.២២.១៥៩២, ១៥៩៣, ១៥៩៥) –

ឥមស្មិញ្ហិ បុណ្ណកជាតកេ ទានំ ព្រហ្មចរិយន្តិ វុត្តំ.

‘‘កេន បាណិ កាមទទោ, កេន បាណិ មធុស្សវោ;

កេន តេ ព្រហ្មចរិយេន, បុញ្ញំ បាណិម្ហិ ឥជ្ឈតិ.

តេន បាណិ កាមទទោ, តេន បាណិ មធុស្សវោ;

តេន មេ ព្រហ្មចរិយេន, បុញ្ញំ បាណិម្ហិ ឥជ្ឈតី’’តិ. (បេ. វ. ២៧៥) –

ឥមស្មិំ ¶ អង្កុរបេតវត្ថុស្មិំ វេយ្យាវច្ចំ ព្រហ្មចរិយន្តិ វុត្តំ. ‘‘ឯវំ ខោ តំ, ភិក្ខវេ, តិត្តិរិយំ នាម ព្រហ្មចរិយំ អហោសី’’តិ (ចូឡវ. ៣១១) ឥមស្មិំ តិត្តិរជាតកេ បញ្ចសិក្ខាបទំ ព្រហ្មចរិយន្តិ វុត្តំ. ‘‘តំ ខោ បន មេ បញ្ចសិខ ព្រហ្មចរិយំ នេវ និព្ពិទាយ ន វិរាគាយ ន និរោធាយ, យាវទេវ ព្រហ្មលោកូបបត្តិយា’’តិ (ទី. និ. ២.៣២៩) ឥមស្មិំ មហាគោវិន្ទសុត្តេ ព្រហ្មវិហារា ព្រហ្មចរិយន្តិ វុត្តំ. ‘‘ឯកស្មិំ ព្រហ្មចរិយស្មិំ, សហស្សំ មច្ចុហាយិន’’ន្តិ (សំ. និ. ១.១៨៤) ឯត្ថ ធម្មទេសនា ព្រហ្មចរិយន្តិ វុត្តា. ‘‘បរេ អព្រហ្មចារី ភវិស្សន្តិ, មយមេត្ថ ព្រហ្មចារី ភវិស្សាមា’’តិ (ម. និ. ១.៨៣) សល្លេខសុត្តេ មេថុនវិរតិ ព្រហ្មចរិយន្តិ វុត្តា.

អញ្ញត្រ តាហិ ព្រហ្មចរិយំ ចរាម,

តស្មា ហិ អម្ហំ ទហរា ន មីយរេ’’តិ. (ជា. ១.១០.៩៧) –

មហាធម្មបាលជាតកេ សទារសន្តោសោ ព្រហ្មចរិយន្តិ វុត្តោ.

‘‘ហីនេន ព្រហ្មចរិយេន, ខត្តិយេ ឧបបជ្ជតិ;

មជ្ឈិមេន ច ទេវត្តំ, ឧត្តមេន វិសុជ្ឈតី’’តិ. (ជា. ១.៨.៧៥) –

ឯវំ ¶ និមិជាតកេ អត្តទមនវសេន កតោ អដ្ឋង្គិកោ ឧបោសថោ ព្រហ្មចរិយន្តិ វុត្តោ. ‘‘ឥទំ ខោ បន មេ, បញ្ចសិខ, ព្រហ្មចរិយំ ឯកន្តនិព្ពិទាយ វិរាគាយ…បេ… អយមេវ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ’’តិ (ទី. និ. ២.៣២៩) មហាគោវិន្ទសុត្តស្មិញ្ញេវ អរិយមគ្គោ ព្រហ្មចរិយន្តិ វុត្តោ. ‘‘តយិទំ ព្រហ្មចរិយំ ឥទ្ធញ្ចេវ ផីតញ្ច វិត្ថារិកំ ពាហុជញ្ញំ បុថុភូតំ យាវ ទេវមនុស្សេហិ សុប្បកាសិត’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.១៧៤) បាសាទិកសុត្តេ សិក្ខត្តយសង្គហំ សាសនំ ព្រហ្មចរិយន្តិ វុត្តំ.

‘‘អបិ ¶ អតរមានានំ, ផលាសាវ សមិជ្ឈតិ;

វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មិ, ឯវំ ជានាហិ គាមណី’’តិ. (ជា. ១.១.៨) –

ឯត្ថ អជ្ឈាសយោ ព្រហ្មចរិយន្តិ វុត្តោ. ឥធ បន វីរិយំ ព្រហ្មចរិយន្តិ អធិប្បេតំ. វីរិយព្រហ្មចរិយស្ស ហិ ឥទមេវ សុត្តំ. តទេតំ ឯកស្មិំ អត្តភាវេ ចតុព្ពិធស្ស ទុក្ករស្ស កតត្តា ចតុរង្គសមន្នាគតន្តិ វុត្តំ.

តបស្សី សុទំ ហោមីតិ សុទន្តិ និបាតមត្តំ, តបនិស្សិតកោ ហោមីតិ អត្ថោ. បរមតបស្សីតិ បរមោ តបស្សី, តបនិស្សិតកានំ ឧត្តមោ. លូខោ សុទំ ហោមីតិ លូខោ ហោមិ. ជេគុច្ឆីតិ បាបជេគុច្ឆិកោ. បវិវិត្តោ សុទំ ហោមីតិ បវិវិត្តោ អហំ ហោមិ. តត្រាស្សុ មេ ឥទំ, សារិបុត្តាតិ តត្រ ចតុរង្គេ ព្រហ្មចរិយេ ឥទំ មម តបស្សិតាយ ហោតិ, តបនិស្សិតកភាវេ មយ្ហំ ឥទំ អចេលកាទិតបស្សិតកត្តំ ហោតីតិ ទស្សេតិ.

តត្ថ ¶ អចេលកោតិ និច្ចេលោ នគ្គោ. មុត្តាចារោតិ វិសដ្ឋាចារោ, ឧច្ចារកម្មាទីសុ លោកិយកុលបុត្តាចារេន វិរហិតោ, ឋិតកោវ ឧច្ចារំ ករោមិ, បស្សាវំ ករោមិ, ខាទាមិ ភុញ្ជាមិ ច. ហត្ថាបលេខនោតិ ហត្ថេ បិណ្ឌម្ហិ ឋិតេ ជិវ្ហាយ ហត្ថំ អបលិខាមិ, ឧច្ចារំ វា កត្វា ហត្ថស្មិញ្ញេវ ទណ្ឌកសញ្ញី ហុត្វា ហត្ថេន អបលិខាមីតិ ទស្សេតិ. តេ កិរ ទណ្ឌកំ សត្តោតិ បញ្ញបេន្តិ, តស្មា តេសំ បដិបទំ បូរេន្តោ ឯវមកាសិ. ភិក្ខាគហណត្ថំ ឯហិ ភទ្ទន្តេតិ វុត្តោ ន ឯតីតិ ន ឯហិភទ្ទន្តិកោ. តេន ហិ តិដ្ឋ ភទ្ទន្តេតិ វុត្តោបិ ន តិដ្ឋតីតិ ន តិដ្ឋភទ្ទន្តិកោ. តទុភយម្បិ ¶ តិត្ថិយា ឯវំ ឯតស្ស វចនំ កតំ ភវិស្សតីតិ ន ករោន្តិ. អហម្បិ ឯវំ អកាសិន្តិ ទស្សេតិ. អភិហដន្តិ បុរេតរំ គហេត្វា អាហដំ ភិក្ខំ. ឧទ្ទិស្សកតន្តិ ឥទំ តុម្ហេ ឧទ្ទិស្ស កតន្តិ ឯវំ អារោចិតភិក្ខំ. ន និមន្តនន្តិ អសុកំ នាម កុលំ វា វីថិំ វា គាមំ វា បវិសេយ្យាថាតិ ឯវំ និមន្តិតភិក្ខម្បិ ន សាទិយាមិ ន គណ្ហាមិ.

ន កុម្ភិមុខាតិ កុម្ភិតោ ឧទ្ធរិត្វា ទិយ្យមានំ ភិក្ខំ ន គណ្ហាមិ. ន កឡោបិមុខាតិ កឡោបីតិ ឧក្ខលិ វា បច្ឆិ វា. តតោបិ ន គណ្ហាមិ. កស្មា? កុម្ភិកឡោបិយោ ¶ មំ និស្សាយ កដច្ឆុនា បហារំ លភន្តីតិ. ន ឯឡកមន្តរន្តិ ឧម្មារំ អន្តរំ កត្វា ទិយ្យមានំ ន គណ្ហាមិ. កស្មា? អយំ មំ និស្សាយ អន្តរករណំ លភតីតិ. ទណ្ឌមុសលេសុបិ ឯសេវ នយោ. ន ទ្វិន្នន្តិ ទ្វីសុ ភុញ្ជមានេសុ ឯកស្មិំ ឧដ្ឋាយ ទេន្តេ ន គណ្ហាមិ. កស្មា? កពឡន្តរាយោ ហោតីតិ. ន គព្ភិនិយាតិអាទីសុ បន គព្ភិនិយា កុច្ឆិយំ ទារកោ កិលមតិ, បាយន្តិយា ទារកស្ស ខីរន្តរាយោ ហោតិ, បុរិសន្តរគតាយ រតិអន្តរាយោ ហោតីតិ ន គណ្ហាមិ. ន សំកិត្តីសូតិ សំកិត្តេត្វា កតភត្តេសុ. ទុព្ភិក្ខសមយេ កិរ អចេលកសាវកា អចេលកានំ អត្ថាយ តតោ តតោ តណ្ឌុលាទីនិ សមាទបេត្វា ភត្តំ បចន្តិ. ឧក្កដ្ឋាចេលកោ តតោបិ ន បដិគ្គណ្ហាតិ.

ន យត្ថ សាតិ យត្ថ សុនខោ បិណ្ឌំ លភិស្សាមីតិ ឧបដ្ឋិតោ ហោតិ, តត្ថ តស្ស អទត្វា អាហដំ ន គណ្ហាមិ. កស្មា? ឯតស្ស បិណ្ឌន្តរាយោ ហោតីតិ. សណ្ឌសណ្ឌចារិនីតិ សមូហសមូហចារិនី, សចេ ហិ អចេលកំ ទិស្វា ឥមស្ស ភិក្ខំ ទស្សាមាតិ មានុសកា ភត្តគេហំ បវិសន្តិ. តេសុ ច បវិសន្តេសុ កឡោបិមុខាទីសុ និលីនា មក្ខិកា ឧប្បតិត្វា សណ្ឌសណ្ឌា ចរន្តិ. តតោ ¶ អាហដំ ភិក្ខំ ន គណ្ហាមិ. កស្មា? មំ និស្សាយ មក្ខិកានំ គោចរន្តរាយោ ជាតោតិ, អហម្បិ តថា អកាសិំ. ន ថុសោទកន្តិ សព្ពសស្សសម្ភារេហិ កតំ លោណសោវីរកំ. ឯត្ថ ច សុរាបានមេវ សាវជ្ជំ, អយំ បន សព្ពេសុបិ សាវជ្ជសញ្ញី.

ឯកាគារិកោតិ យោ ឯកស្មិញ្ញេវ គេហេ ភិក្ខំ លភិត្វា និវត្តតិ. ឯកាលោបិកោតិ យោ ឯកេនេវ អាលោបេន យាបេតិ. ទ្វាគារិកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯកិស្សាបិ ទត្តិយាតិ ឯកាយ ¶ ទត្តិយា. ទត្តិ នាម ឯកា ខុទ្ទកបាតិ ហោតិ, យត្ថ អគ្គភិក្ខំ បក្ខិបិត្វា ឋបេន្តិ. ឯកាហិកន្តិ ឯកទិវសន្តរិកំ. អទ្ធមាសិកន្តិ អទ្ធមាសន្តរិកំ. បរិយាយភត្តភោជនន្តិ វារភត្តភោជនំ. ឯកាហវារេន ទ្វីហវារេន សត្តាហវារេន អឌ្ឍមាសវារេនាតិ ឯវំ ទិវសវារេន អាភតំ ភត្តភោជនំ.

សាកភក្ខោតិ អល្លសាកភក្ខោ. សាមាកភក្ខោតិ សាមាកតណ្ឌុលភក្ខោ. នីវារាទីសុ នីវារា នាម តាវ អរញ្ញេ សយំជាតវីហិជាតិ. ទទ្ទុលន្តិ ចម្មការេហិ ចម្មំ លិខិត្វា ឆឌ្ឌិតកសដំ. ហដំ វុច្ចតិ សិលេសោបិ សេវាលោបិ កណិការាទិរុក្ខនិយ្យាសោបិ. កណន្តិ កុណ្ឌកំ ¶ . អាចាមោតិ ភត្តឧក្ខលិកាយ លគ្គោ ឈាមឱទនោ, តំ ឆឌ្ឌិតដ្ឋានេ គហេត្វា ខាទតិ. ‘‘ឱទនកញ្ជិយ’’ន្តិបិ វទន្តិ. បិញ្ញាកាទយោ បាកដា ឯវ. បវត្តផលភោជីតិ បតិតផលភោជី.

សាណានីតិ សាណវាកចោឡានិ. មសាណានីតិ មិស្សកចោឡានិ. ឆវទុស្សានីតិ មតសរីរតោ ឆឌ្ឌិតវត្ថានិ. ឯរកតិណាទីនិ វា គន្ថេត្វា កតនិវាសនានិ. បំសុកូលានីតិ បថវិយំ ឆឌ្ឌិតនន្តកានិ. តិរិតានីតិ រុក្ខត្តចវត្ថានិ. អជិនន្តិ អជិនមិគចម្មំ. អជិនក្ខិបន្តិ តទេវ មជ្ឈេ ផាលិតំ. សខុរកន្តិបិ វទន្តិ. កុសចីរន្តិ កុសតិណំ គន្ថេត្វា កតចីរំ. វាកចីរផលកចីរេសុបិ ឯសេវ នយោ. កេសកម្ពលន្តិ មនុស្សកេសេហិ កតកម្ពលំ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘យានិ កានិចិ, ភិក្ខវេ, តន្តាវុតានំ វត្ថានំ, កេសកម្ពលោ តេសំ បដិកុដ្ឋោ អក្ខាយតិ. កេសកម្ពលោ, ភិក្ខវេ, សីតេ សីតោ, ឧណ្ហេ ឧណ្ហោ, ទុព្ពណ្ណោ ទុគ្គន្ធោ ទុក្ខសម្ផសោ’’តិ (អ. និ. ៣.១៣៨). វាលកម្ពលន្តិ អស្សវាលាទីហិ កតកម្ពលំ. ឧលូកបក្ខកន្តិ ឧលូកបត្តានិ គន្ថេត្វា កតនិវាសនំ. ឧព្ភដ្ឋកោតិ ឧទ្ធំ ឋិតកោ. ឧក្កុដិកប្បធានមនុយុត្តោតិ ឧក្កុដិកវីរិយំ អនុយុត្តោ, គច្ឆន្តោបិ ឧក្កុដិកោវ ហុត្វា ឧប្បតិត្វា ¶ ឧប្បតិត្វា គច្ឆតិ. កណ្ដកាបស្សយិកោតិ ¶ អយកណ្ដកេ វា បកតិកណ្ដកេ វា ភូមិយំ កោដ្ដេត្វា តត្ថ ចម្មំ អត្ថរិត្វា ឋានចង្កមាទីនិ ករោមីតិ ទស្សេតិ. សេយ្យន្តិ សយន្តោបិ តត្ថេវ សេយ្យំ កប្បេមិ. សាយំ តតិយមស្សាតិ សាយតតិយកំ. បាតោ មជ្ឈន្ហិកេ សាយន្តិ ទិវសស្ស តិក្ខត្តុំ បាបំ បវាហេស្សាមីតិ ឧទកោរោហនានុយោគំ អនុយុត្តោ វិហរាមីតិ ទស្សេតិ.

១៥៦. នេកវស្សគណិកន្តិ នេកវស្សគណសញ្ជាតំ. រជោជល្លន្តិ រជមលំ, ឥទំ អត្តនោ រជោជល្លកវតសមាទានកាលំ សន្ធាយ វទតិ. ជេគុច្ឆិស្មិន្តិ បាបជិគុច្ឆនភាវេ. យាវ ឧទកពិន្ទុម្ហិបីតិ យាវ ឧទកថេវកេបិ មម ទយា បច្ចុបដ្ឋិតា ហោតិ, កោ បន វាទោ អញ្ញេសុ សក្ខរកឋលទណ្ឌកវាលិកាទីសុ. តេ កិរ ឧទកពិន្ទុំ ច ឯតេ ច សក្ខរកឋលាទយោ ខុទ្ទកបាណាតិ បញ្ញបេន្តិ. តេនាហ ‘‘យាវ ឧទកពិន្ទុម្ហិបិ មេ ទយា បច្ចុបដ្ឋិតា ហោតី’’តិ. ឧទកពិន្ទុម្បិ ន ហនាមិ ន វិនាសេមិ, កិំ ការណា. មាហំ ខុទ្ទកេ បាណេ វិសមគតេ សង្ឃាតំ អាបាទេសិន្តិ. និន្នថលតិណគ្គរុក្ខសាខាទីសុ វិសមដ្ឋានេ គតេ ឧទកពិន្ទុសង្ខាតេ ខុទ្ទកបាណេ សង្ឃាតំ ¶ វធំ មា អាបាទេសិន្តិ. ឯតមត្ថំ ‘‘សតោវ អភិក្កមាមី’’តិ ទស្សេតិ. អចេលកេសុ កិរ ភូមិំ អក្កន្តកាលតោ បភុតិ សីលវា នាម នត្ថិ. ភិក្ខាចារំ គច្ឆន្តាបិ ទុស្សីលាវ ហុត្វា គច្ឆន្តិ, ឧបដ្ឋាកានំ គេហេ ភុញ្ជន្តាបិ ទុស្សីលាវ ហុត្វា ភុញ្ជន្តិ. អាគច្ឆន្តាបិ ទុស្សីលាវ ហុត្វា អាគច្ឆន្តិ. យទា បន មោរបិញ្ឆេន ផលកំ សម្មជ្ជិត្វា សីលំ អធិដ្ឋាយ និសីទន្តិ, តទា សីលវន្តា នាម ហោន្តិ.

វនកម្មិកន្តិ កន្ទមូលផលាផលាទីនំ អត្ថាយ វនេ វិចរន្តំ. វនេន វនន្តិ វនតោ វនំ, ឯស នយោ សព្ពត្ថ. សំបតាមីតិ គច្ឆាមិ. អារញ្ញកោតិ អរញ្ញេ ជាតវុទ្ធោ, ឥទំ អត្តនោ អាជីវកកាលំ សន្ធាយ វទតិ. ពោធិសត្តោ កិរ បាសណ្ឌបរិគ្គណ្ហណត្ថាយ តំ បព្ពជ្ជំ បព្ពជិ, និរត្ថកភាវំ បន ញត្វាបិ ន ឧប្បព្ពជ្ជិតោ, ពោធិសត្តា ហិ យំ យំ ឋានំ ឧបេន្តិ, តតោ អនិវត្តិតធម្មា ហោន្តិ, បព្ពជិត្វា បន មា មំ កោចិ អទ្ទសាតិ តតោវ អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ. តេនេវាហ ‘‘មា មំ តេ អទ្ទសំសុ អហញ្ច មា តេ អទ្ទស’’ន្តិ.

គោដ្ឋាតិ ¶ គោវជា. បដ្ឋិតគាវោតិ និក្ខន្តគាវោ. តត្ថ ចតុក្កុណ្ឌិកោតិ វនន្តេយេវ ឋិតោ គោបាលកានំ គាវីហិ សទ្ធិំ អបគតភាវំ ទិស្វា ¶ ទ្វេ ហត្ថេ ទ្វេ ច ជណ្ណុកានិ ភូមិយំ ឋបេត្វា ឯវំ ចតុក្កុណ្ឌិកោ ឧបសង្កមិត្វាតិ អត្ថោ. តានិ សុទំ អាហារេមីតិ មហល្លកវច្ឆកានំ គោមយានិ កសដានិ និរោជានិ ហោន្តិ, តស្មា តានិ វជ្ជេត្វា យានិ តរុណវច្ឆកានំ ខីរបានេនេវ វឌ្ឍន្តានំ សឱជានិ គោមយានិ តានិ កុច្ឆិបូរំ ខាទិត្វា បុន វនសណ្ឌមេវ បវិសតិ. តំ សន្ធាយាហ ‘‘តានិ សុទំ អាហារេមី’’តិ. យាវកីវញ្ច មេតិ យត្តកំ កាលំ មម សកំ មុត្តករីសំ អបរិក្ខីណំ ហោតិ. យាវ មេ ទ្វារវឡញ្ជោ បវត្តិត្ថ, តាវ តទេវ អាហារេមីតិ អត្ថោ. កាលេ បន គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ បរិក្ខីណមំសលោហិតោ ឧបច្ឆិន្នទ្វារវឡញ្ជោ វច្ឆកានំ គោមយានិ អាហារេមិ. មហាវិកដភោជនស្មិន្តិ មហន្តេ វិកដភោជនេ, អបកតិភោជនេតិ អត្ថោ.

១៥៧. តត្រាស្សុទំ, សារិបុត្ត, ភិំសនកស្ស វនសណ្ឌស្ស ភិំសនកតស្មិំ ហោតីតិ. តត្រាតិ បុរិមវចនាបេក្ខនំ. សុទន្តិ បទបូរណមត្តេ និបាតោ. សារិបុត្តាតិ អាលបនំ. អយំ បនេត្ថ អត្ថយោជនា – តត្រាតិ យំ វុត្តំ អញ្ញតរំ ភិំសនកំ វនសណ្ឌន្តិ, តត្រ យោ សោ ភិំសនកោ វនសណ្ឌោ ¶ វុត្តោ, តស្ស ភិំសនកស្ស វនសណ្ឌស្ស ភិំសនកតស្មិំ ហោតិ, ភិំសនកកិរិយាយ ហោតីតិ អត្ថោ. កិំ ហោតិ? ឥទំ ហោតិ, យោ កោចិ អវីតរាគោ…បេ… លោមានិ ហំសន្តីតិ.

អថ វា តត្រាតិ សាមិអត្ថេ ភុម្មំ. សុ ឥតិ និបាតោ. កិំ សុ នាម តេ ភោន្តោ សមណព្រាហ្មណាតិអាទីសុ វិយ. ឥទន្តិ អធិប្បេតមត្ថំ បច្ចក្ខំ វិយ កត្វា ទស្សនវចនំ. សុទន្តិ សុ ឥទំ, សន្ធិវសេន ឥការលោបោ វេទិតព្ពោ. ចក្ខុន្ទ្រិយំ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ កិំ សូធវិត្តន្តិអាទីសុ វិយ. អយំ បនេត្ថ អត្ថយោជនា, តស្ស, សារិបុត្ត, ភិំសនកស្ស វនសណ្ឌស្ស ភិំសនកតស្មិំ ឥទំសុ ហោតីតិ. ភិំសនកតស្មិន្តិ ភិំសនកភាវេតិ អត្ថោ. ឯកស្ស តការស្ស លោបោ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘ភិំសនកត្តស្មិ’’ន្តិយេវ វា បាឋោ ¶ , ភិំសនកតាយ ឥតិ វា វត្តព្ពេ លិង្គវិបល្លាសោ កតោ, និមិត្តត្ថេ ចេតំ ភុម្មវចនំ. តស្មា ឯវំ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ, ភិំសនកភាវេ ឥទំសុ ហោតិ, ភិំសនកភាវនិមិត្តំ ភិំសនកភាវហេតុ, ភិំសនកភាវបច្ចយា ឥទំសុ ហោតិ. យោ កោចិ អវីតរាគោ តំ វនសណ្ឌំ បវិសតិ. យេភុយ្យេន លោមានិ ហំសន្តិ ¶ ពហុតរានិ លោមានិ ហំសន្តិ, ឧទ្ធំ មុខានិ សូចិសទិសានិ កណ្ដកសទិសានិ ច ហុត្វា តិដ្ឋន្តិ, អប្បានិ ន ហំសន្តិ, ពហុតរានំ វា សត្តានំ ហំសន្តិ, អប្បកានំ អតិសូរបុរិសានំ ន ហំសន្តីតិ.

អន្តរដ្ឋកាតិ មាឃមាសស្ស អវសានេ ចតស្សោ, ផគ្គុណមាសស្ស អាទិម្ហិ ចតស្សោតិ ឯវំ ឧភិន្នំ អន្តរេ អដ្ឋរត្តិ. អព្ភោកាសេតិ មហាសត្តោ ហិមបាតសមយេ រត្តិំ អព្ភោកាសេ វិហរតិ, អថស្ស លោមកូបេសុ អាវុតមុត្តា វិយ ហិមពិន្ទូនិ តិដ្ឋន្តិ, សរីរំ សេតទុកូលបារុតំ វិយ ហោតិ. ទិវា វនសណ្ឌេតិ ទិវា ហិមពិន្ទូសុ សូរិយាតបសម្ផស្សេន វិគតេសុ អស្សាសោបិ ភវេយ្យ, អយំ បន សូរិយេ ឧគ្គច្ឆន្តេយេវ វនសណ្ឌំ បវិសតិ, តត្រាបិស្ស សូរិយាតបេន បគ្ឃរន្តំ ហិមំ សរីរេយេវ បតតិ. ទិវា អព្ភោកាសេ វិហរាមិ រត្តិំ វនសណ្ឌេតិ គិម្ហកាលេ កិរេស ទិវា អព្ភោកាសេ វិហាសិ, តេនស្ស កច្ឆេហិ សេទធារា មុច្ចិំសុ, រត្តិំ អស្សាសោ ភវេយ្យ, អយំ បន សូរិយេ អត្ថំ គច្ឆន្តេយេវ វនសណ្ឌំ បវិសតិ. អថស្ស ទិវា គហិតឧស្មេ វនសណ្ឌេ អង្គារកាសុយំ បក្ខិត្តោ វិយ អត្តភាវោ បរិទយ្ហិត្ថ. អនច្ឆរិយាតិ អនុអច្ឆរិយា. បដិភាសីតិ ឧបដ្ឋាសិ.

សោតត្តោតិ ¶ ទិវា អាតបេន រត្តិំ វនឧស្មាយ សុតត្តោ. សោសិន្នោតិ រត្តិំ ហិមេន ទិវា ហិមោទកេន សុដ្ឋុ តិន្តោ. ភិំសនកេតិ ភយជនកេ. នគ្គោតិ និច្ចេលោ. និវាសនបារុបនេ ហិ សតិ សីតំ វា ឧណ្ហំ វា ន អតិពាធេយ្យ, តម្បិ មេ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. ន ចគ្គិមាសិនោតិ អគ្គិម្បិ ន ឧបគតោ. ឯសនាបសុតោតិ សុទ្ធិឯសនត្ថាយ បសុតោ, បយុត្តោ. មុនីតិ, តទា អត្តានំ មុនីតិ កត្វា កថេតិ.

ឆវដ្ឋិកានីតិ ឧបឌ្ឍទឌ្ឍានិ អដ្ឋីនិ. ឧបធាយាតិ យថា សីសូបធានញ្ច បាទូបធានញ្ច បញ្ញាយតិ, ឯវំ សន្ថរិត្វា តត្ថ សេយ្យំ កប្បេមីតិ ទស្សេតិ. គាមណ្ឌលាតិ ¶ គោបាលទារកា. តេ កិរ ពោធិសត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, សុមេធ, ត្វំ ឥមស្មិំ ឋានេ កស្មា និសិន្នោ, កថេហីតិ វទន្តិ. ពោធិសត្តោ អធោមុខោ និសីទតិ, ន កថេតិ. អថ នំ តេ អកថេតុំ ន ទស្សាមាតិ បរិវារេត្វា ឱដ្ឋុភន្តិ សរីរេ ខេឡំ បាតេន្តិ. ពោធិសត្តោ ¶ ឯវម្បិ ន កថេតិ. អថ នំ ត្វំ ន កថេសីតិ ឱមុត្តេន្តិ បស្សាវមស្ស ឧបរិ វិស្សជ្ជេន្តិ. ពោធិសត្តោ ឯវម្បិ ន កថេតិយេវ. តតោ នំ កថេហិ កថេហីតិ បំសុកេន ឱកិរន្តិ. ពោធិសត្តោ ឯវម្បិ ន កថេតិយេវ. អថស្ស ន កថេសីតិ ទណ្ឌកសលាកា គហេត្វា កណ្ណសោតេសុ បវេសេន្តិ. ពោធិសត្តោ ទុក្ខា តិព្ពា កដុកា វេទនា អធិវាសេន្តោ កស្សចិ កិញ្ចិ ន ករិស្សាមីតិ មតកោ វិយ អច្ឆតិ. តេនាហ ‘‘ន ខោ បនាហំ, សារិបុត្ត, អភិជានាមិ តេសុ បាបកំ ចិត្តំ ឧប្បាទេតា’’តិ. ន មយា តេសុ បាបកំ ចិត្តម្បិ ឧប្បាទិតន្តិ អត្ថោ. ឧបេក្ខាវិហារស្មិំ ហោតីតិ ឧបេក្ខាវិហារោ ហោតិ. វិហារោ ឯវ ហិ វិហារស្មិន្តិ វុត្តោ. តេនេវ ច ‘‘ឥទំសុ មេ’’តិ ឯត្ថាបិ អយំសុ មេតិ ឯវំ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥមិនា នយេន អញ្ញានិបិ ឯវរូបានិ បទានិ វេទិតព្ពានិ. ឥមិនា ឥតោ ឯកនវុតិកប្បេ បូរិតំ ឧបេក្ខាវិហារំ ទស្សេតិ. យំ សន្ធាយាហ –

‘‘សុខបត្តោ ន រជ្ជាមិ, ទុក្ខេ ន ហោមិ ទុម្មនោ;

សព្ពត្ថ តុលិតោ ហោមិ, ឯសា មេ ឧបេក្ខាបារមី’’តិ.

ទុក្ករការិកាទិសុទ្ធិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៥៨. អាហារេន ¶ សុទ្ធីតិ កោលាទិនា ឯកច្ចេន បរិត្តកអាហារេន សក្កា សុជ្ឈិតុន្តិ ឯវំទិដ្ឋិនោ ហោន្តិ. ឯវមាហំសូតិ ឯវំ វទន្តិ. កោលេហីតិ បទរេហិ. កោលោទកន្តិ កោលានិ មទ្ទិត្វា កតបានកំ. កោលវិកតិន្តិ កោលសាឡវកោលបូវកោលគុឡាទិកោលវិការំ. ឯតបរមោតិ ឯតំ បមាណំ បរមំ អស្សាតិ ឯតបរមោ. តទា ឯកនវុតិកប្បមត្ថកេ បន ន ពេលុវបក្កតាលបក្កបមាណោ កោលោ ហោតិ, យំ ឯតរហិ កោលស្ស បមាណំ, ឯត្តកោវ ហោតីតិ អត្ថោ.

១៥៩. អធិមត្តកសិមានន្តិ អតិវិយ កិសភាវំ. អាសីតិកបព្ពានិ វា កាឡបព្ពានិ វាតិ យថា អាសីតិកវល្លិយា វា កាឡវល្លិយា វា សន្ធិដ្ឋានេសុ មិលាយិត្វា មជ្ឈេ ឧន្នតុន្នតានិ ហោន្តិ, ឯវំ មយ្ហំ អង្គបច្ចង្គានិ ហោន្តីតិ ទស្សេតិ. ឱដ្ឋបទន្តិ ¶ យថា ឱដ្ឋស្ស បទំ មជ្ឈេ គម្ភីរំ ហោតិ, ឯវមេវំ ពោធិសត្តស្ស មិលាតេ មំសលោហិតេ វច្ចទ្វារស្ស អន្តោបវិដ្ឋត្តា អានិសទំ មជ្ឈេ គម្ភីរំ ហោតិ. អថស្ស ភូមិយំ និសិន្នដ្ឋានំ សរបោង្ខេន ¶ អក្កន្តំ វិយ មជ្ឈេ ឧន្នតំ ហោតិ. វដ្ដនាវឡីតិ យថា រជ្ជុយា អាវុនិត្វា កតា វដ្ដនាវឡី វដ្ដនានំ អន្តរន្តរា និន្នា ហោតិ, វដ្ដនដ្ឋានេសុ ឧន្នតា, ឯវំ បិដ្ឋិកណ្ដកោ ឧន្នតាវនតោ ហោតិ, ជរសាលាយ គោបានសិយោតិ ជិណ្ណសាលាយ គោបានសិយោ, តា វំសតោ មុច្ចិត្វា មណ្ឌលេ បតិដ្ឋហន្តិ, មណ្ឌលតោ មុច្ចិត្វា ភូមិយន្តិ; ឯវំ ឯកា ឧបរិ ហោតិ, ឯកា ហេដ្ឋាតិ ឱលុគ្គវិលុគ្គា ភវន្តិ. ពោធិសត្តស្ស បន ន ឯវំ ផាសុឡិយោ, តស្ស ហិ លោហិតេ ឆិន្នេ មំសេ មិលាតេ ផាសុឡន្តរេហិ ចម្មានិ ហេដ្ឋា ឱតិណ្ណានិ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ.

ឱក្ខាយិកាតិ ហេដ្ឋា អនុបវិដ្ឋា. តស្ស កិរ លោហិតេ ឆិន្នេ មំសេ មិលាតេ អក្ខិអាវាដកា មត្ថលុង្គំ អាហច្ច អដ្ឋំសុ, តេនស្ស ឯវរូបា អក្ខិតារកា អហេសុំ. អាមកច្ឆិន្នោតិ អតិតរុណកាលេ ឆិន្នោ, សោ ហិ វាតាតបេន សំផុសតិ ចេវ មិលាយតិ ច. យាវស្សុ មេ, សារិបុត្តាតិ, សារិបុត្ត, មយ្ហំ ឧទរច្ឆវិ យាវ បិដ្ឋិកណ្ដកំ អល្លីនា ហោតិ. អថ វា យាវស្សុ មេ, សារិបុត្ត, ភារិយភារិយា អហោសិ ទុក្ករការិកា, មយ្ហំ ឧទរច្ឆវិ យាវ បិដ្ឋិកណ្ដកំ អល្លីនា អហោសីតិ ឯវមេត្ថ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. បិដ្ឋិកណ្ដកំយេវ បរិគ្គណ្ហាមីតិ ¶ សហឧទរច្ឆវិំ គណ្ហាមិ. ឧទរច្ឆវិំយេវ បរិគ្គណ្ហាមីតិ សហបិដ្ឋិកណ្ដកំ គណ្ហាមិ. អវកុជ្ជោ បបតាមីតិ តស្ស ហិ ឧច្ចារបស្សាវត្ថាយ និសិន្នស្ស បស្សាវោ នេវ និក្ខមតិ, វច្ចំ បន ឯកំ ទ្វេ កដកដ្ឋិមត្តំ និក្ខមតិ. ពលវទុក្ខំ ឧប្បាទេតិ. សរីរតោ សេទា មុច្ចន្តិ, តត្ថេវ អវកុជ្ជោ ភូមិយំ បតតិ. តេនាហ ‘‘អវកុជ្ជោ បបតាមី’’តិ. តមេវ កាយន្តិ តំ ឯកនវុតិកប្បមត្ថកេ កាយំ. មហាសច្ចកសុត្តេ បន បច្ឆិមភវិកកាយំ សន្ធាយ ឥមមេវ កាយន្តិ អាហ. បូតិមូលានីតិ មំសេ វា លោហិតេ វា សតិ តិដ្ឋន្តិ. តស្ស បន អភាវេ ចម្មខណ្ឌេ លោមានិ វិយ ហត្ថេយេវ លគ្គន្តិ, តំ សន្ធាយាហ ‘‘បូតិមូលានិ លោមានិ កាយស្មា បតន្តី’’តិ.

អលមរិយញាណទស្សនវិសេសន្តិ ¶ អរិយភាវំ កាតុំ សមត្ថំ លោកុត្តរមគ្គំ. ឥមិស្សាយេវ អរិយាយ បញ្ញាយាតិ វិបស្សនាបញ្ញាយ អនធិគមា. យាយំ អរិយាតិ យា អយំ មគ្គបញ្ញា អធិគតា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា ឯតរហិ វិបស្សនាបញ្ញាយ អធិគតត្តា មគ្គបញ្ញា អធិគតា, ឯវំ ឯកនវុតិកប្បមត្ថកេ ¶ វិបស្សនាបញ្ញាយ អនធិគតត្តា លោកុត្តរមគ្គបញ្ញំ នាធិគតោស្មីតិ, មជ្ឈិមភាណកត្ថេរា បនាហុ, ឥមិស្សាយេវាតិ វុត្តបញ្ញាបិ យាយំ អរិយាតិ វុត្តបញ្ញាបិ មគ្គបញ្ញាយេវ. អថ នេ ភិក្ខូ អាហំសុ ‘‘ឯវំ សន្តេ មគ្គស្ស អនធិគតត្តា មគ្គំ នាធិគតោស្មីតិ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ, ភន្តេ’’តិ. អាវុសោ, កិញ្ចាបិ ទីបេតុំ ន សក្កោមិ, ទ្វេបិ បន មគ្គបញ្ញាយេវាតិ, ឯតទេវ ចេត្ថ យុត្តំ. ឥតរថា ហិ យា អយន្តិ និទ្ទេសោ អននុរូបោ សិយា.

១៦០. សំសារេន សុទ្ធីតិ ពហុកំ សំសរិត្វា សុជ្ឈន្តីតិ វទន្តិ. ឧបបត្តិយា សុទ្ធីតិ ពហុកំ ឧបបជ្ជិត្វា សុជ្ឈន្តីតិ វទន្តិ. អាវាសេន សុទ្ធីតិ ពហូសុ ឋានេសុ វសិត្វា សុជ្ឈន្តីតិ វទន្តិ. តីសុបិ ឋានេសុ សំសរណកវសេន សំសារោ. ឧបបជ្ជនកវសេន ឧបបត្តិ. វសនកវសេន អាវាសោតិ ខន្ធាយេវ វុត្តា. យញ្ញេនាតិ ពហុយាគេ យជិត្វា សុជ្ឈន្តីតិ វទន្តិ. មុទ្ធាវសិត្តេនាតិ ¶ តីហិ សង្ខេហិ ខត្តិយាភិសេកេន មុទ្ធនិ អភិសិត្តេន. អគ្គិបារិចរិយាយាតិ ពហុអគ្គិបរិចរណេន សុជ្ឈន្តីតិ វទន្តិ.

១៦១. ទហរោតិ តរុណោ. យុវាតិ យោព្ពនេន សមន្នាគតោ. សុសុកាឡកេសោតិ សុដ្ឋុ កាឡកេសោ. ភទ្រេន យោព្ពនេន សមន្នាគតោតិ ឥមិនាស្ស យេន យោព្ពនេន សមន្នាគតោ យុវា, តំ យោព្ពនំ ភទ្ទំ លទ្ធកន្តិ ទស្សេតិ. បឋមេន វយសាតិ បឋមវយោ នាម តេត្តិំស វស្សានិ, តេន សមន្នាគតោតិ អត្ថោ, បញ្ញាវេយ្យត្តិយេនាតិ បញ្ញាវេយ្យត្តិភាវេន. ជិណ្ណោតិ ជរាជិណ្ណោ. វុទ្ធោតិ វឌ្ឍិត្វា ឋិតអង្គបច្ចង្គោ. មហល្លកោតិ ជាតិមហល្លកោ. អទ្ធគតោតិ ពហុអទ្ធានំ គតោ ចិរកាលាតិក្កន្តោ. វយោ អនុប្បត្តោតិ វស្សសតស្ស តតិយកោដ្ឋាសំ បច្ឆិមវយំ អនុប្បត្តោ. អាសីតិកោ មេ វយោ វត្តតីតិ ឥមំ កិរ សុត្តំ ភគវា បរិនិព្ពានសំវច្ឆរេ កថេសិ. តស្មា ឯវមាហ. បរមាយាតិ ឧត្តមាយ. សតិយាតិអាទីសុ បទសតម្បិ បទសហស្សម្បិ វទន្តស្សេវ គហណសមត្ថតា ¶ សតិ នាម. តទេវ អាធារណឧបនិពន្ធនសមត្ថតា គតិ នាម. ឯវំ គហិតំ ធារិតំ សជ្ឈាយំ កាតុំ ¶ សមត្ថវីរិយំ ធិតិ នាម. តស្ស អត្ថញ្ច ការណញ្ច ទស្សនសមត្ថតា បញ្ញាវេយ្យត្តិយំ នាម.

ទឡ្ហធម្មា ធនុគ្គហោតិ ទឡ្ហំ ធនុំ គហេត្វា ឋិតោ ឥស្សាសោ. ទឡ្ហធនុ នាម ទ្វិសហស្សថាមំ វុច្ចតិ, ទ្វិសហស្សថាមំ នាម យស្ស អារោបិតស្ស ជិយាពទ្ធោ លោហសីសាទីនំ ភារោ ទណ្ឌេ គហេត្វា យាវ កណ្ឌប្បមាណា ឧក្ខិត្តស្ស បថវិតោ មុច្ចតិ. សិក្ខិតោតិ ទស ទ្វាទស វស្សានិ អាចរិយកុលេ ឧគ្គហិតសិប្បោ. កតហត្ថោតិ កោចិ សិប្បមេវ ឧគ្គណ្ហាតិ. កតហត្ថោ ន ហោតិ, អយំ បន កតហត្ថោ ចិណ្ណវសីភាវោ. កតូបាសនោតិ រាជកុលាទីសុ ទស្សិតសិប្បោ. លហុកេន អសនេនាតិ អន្តោ សុសិរំ កត្វា តូលាទីនិ បូរេត្វា កតលាខាបរិកម្មេន សល្លហុកកណ្ឌេន. ឯវំ កតញ្ហិ ឯកឧសភគាមី ទ្វេ ឧសភានិ គច្ឆតិ, អដ្ឋឧសភគាមី សោឡសឧសភានិ គច្ឆតិ. អប្បកសិរេនាតិ និទុក្ខេន. អតិបាតេយ្យាតិ អតិក្កមេយ្យ. ឯវំ អធិមត្តសតិមន្តោតិ យថា សោ ធនុគ្គហោ តំ វិទត្ថិចតុរង្គុលឆាយំ សីឃំ ឯវ អតិក្កមេតិ, ឯវំ បទសតម្បិ បទសហស្សម្បិ ឧគ្គហេតុំ ឧបធារេតុំ សជ្ឈាយិតុំ អត្ថការណានិ ច ឧបបរិក្ខិតុំ សមត្ថាតិ អត្ថោ. អញ្ញត្រ អសិតបីតខាយិតសាយិតាតិ អសិតបីតាទីនិ ហិ ភគវតាបិ កាតព្ពានិ ហោន្តិ, ភិក្ខូហិបិ. តស្មា តេសំ ករណមត្តកាលំ ឋបេត្វាតិ ទស្សេតិ.

អបរិយាទិន្នាយេវាតិ ¶ អបរិក្ខីណាយេវ. សចេ ហិ ឯកោ ភិក្ខុ កាយានុបស្សនំ បុច្ឆតិ, អញ្ញោ វេទនានុបស្សនំ, អញ្ញោ ចិត្តានុបស្សនំ, អយ្យោ ធម្មានុបស្សនំ. ឥមិនា បុដ្ឋំ អហំ បុច្ឆិស្សាមីតិ ឯកោ ឯកំ ន ឱលោកេតិ. ឯវំ សន្តេបិ តេសំ វារោ បញ្ញាយតិ. ឯវំ ពុទ្ធានំ បន វារោ ន បញ្ញាយតិ, វិទត្ថិចតុរង្គុលឆាយំ អតិក្កមតោ បុរេតរំយេវ ភគវា ចុទ្ទសវិធេន កាយានុបស្សនំ, នវវិធេន វេទនានុបស្សនំ, សោឡសវិធេន ចិត្តានុបស្សនំ, បញ្ចវិធេន ធម្មានុបស្សនំ កថេតិ. តិដ្ឋន្តុ វា តាវ ឯតេ ចត្តារោ. សចេ ហិ អញ្ញេ ចត្តារោ សម្មប្បធានេសុ, អញ្ញេ ឥទ្ធិបាទេសុ, អញ្ញេ បញ្ច ឥន្ទ្រិយេសុ, អញ្ញេ បញ្ច ពលេសុ, អញ្ញេ សត្ត ពោជ្ឈង្គេសុ, អញ្ញេ អដ្ឋ មគ្គង្គេសុ បញ្ហំ បុច្ឆេយ្យុំ, តម្បិ ភគវា ¶ កថេយ្យ. តិដ្ឋន្តុ វា ឯតេ អដ្ឋ. សចេ អញ្ញេ សត្តតិំស ជនា ពោធិបក្ខិយេសុ បញ្ហំ ¶ បុច្ឆេយ្យុំ, តម្បិ ភគវា តាវទេវ កថេយ្យ. កស្មា? យាវតា ហិ លោកិយមហាជនា ឯកំ បទំ កថេន្តិ. តាវ អានន្ទត្ថេរោ អដ្ឋ បទានិ កថេតិ. អានន្ទត្ថេរេ បន ឯកំ បទំ កថេន្តេយេវ ភគវា សោឡសបទានិ កថេតិ. កស្មា? ភគវតោ ហិ ជិវ្ហា មុទុកា ទន្តាវរណំ សុផុសិតំ វចនំ អគលិតំ ភវង្គបរិវាសោ លហុកោ. តេនាហ ‘‘អបរិយាទិន្នាយេវស្ស, សារិបុត្ត, តថាគតស្ស ធម្មទេសនា’’តិ.

តត្ថ ធម្មទសេនាតិ តន្តិឋបនា. ធម្មបទព្យញ្ជនន្តិ បាឡិយា បទព្យញ្ជនំ, តស្ស តស្ស អត្ថស្ស ព្យញ្ជនកំ អក្ខរំ. បញ្ហបដិភានន្តិ បញ្ហព្យាករណំ. ឥមិនា កិំ ទស្សេតិ? តថាគតោ បុព្ពេ ទហរកាលេ អក្ខរានិ សម្បិណ្ឌេត្វា បទំ វត្តុំ សក្កោតិ, បទានិ សម្បិណ្ឌេត្វា គាថំ វត្តុំ សក្កោតិ, ចតុអក្ខរេហិ វា អដ្ឋអក្ខរេហិ វា សោឡសអក្ខរេហិ វា បទេហិ យុត្តាយ គាថាយ អត្ថំ វត្តុំ សក្កោតិ. ឥទានិ បន មហល្លកកាលេ អក្ខរានិ សម្បិណ្ឌេត្វា បទំ វា, បទានិ សម្បិណ្ឌេត្វា គាថំ វា, គាថាយ អត្ថំ វា វត្តុំ ន សក្កោតីតិ ឯវំ នត្ថិ. ទហរកាលេ ច មហល្លកកាលេ ច សព្ពមេតំ តថាគតស្ស អបរិយាទិន្នមេវាតិ ឥមំ ទស្សេតិ. មញ្ចកេន ចេបិ មន្តិ ឥទំ ពុទ្ធពលទីបនត្ថមេវ បរិកប្បេត្វា អាហ. ទសពលំ បន មញ្ចកេ អារោបេត្វា គាមនិគមរាជធានិយោ បរិហរណកាលោ នាម នត្ថិ. តថាគតា ហិ បញ្ចមេ អាយុកោដ្ឋាសេ ខណ្ឌិច្ចាទីហិ អនភិភូតា សុវណ្ណវណ្ណសរីរស្ស វេវណ្ណិយេ អននុប្បត្តេ ទេវមនុស្សានំ បិយមនាបកាលេយេវ បរិនិព្ពាយន្តិ.

១៦២. នាគសមាលោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ. បឋមពោធិយញ្ហិ វីសតិវស្សព្ភន្តរេ ឧបវាននាគិតមេឃិយត្ថេរា ¶ វិយ អយម្បិ ភគវតោ ឧបដ្ឋាកោ អហោសិ. ពីជយមានោតិ មន្ទមន្ទេន តាលវណ្ដវាតេន ភគវតោ ឧតុសុខំ សមុដ្ឋាបយមានោ. ឯតទវោចាតិ សកលសុត្តន្តំ សុត្វា ភគវតោ បុព្ពចរិតំ ទុក្ករការកំ អាគម្ម បសន្នោ ឯតំ ‘‘អច្ឆរិយំ ភន្តេ’’តិអាទិវចនំ អវោច. តត្ថ អច្ឆរំ បហរិតុំ យុត្តន្តិ អច្ឆរិយំ. អភូតបុព្ពំ ភូតន្តិ អព្ភុតំ. ឧភយេនបិ អត្តនោ វិម្ហយមេវ ¶ ទីបេតិ. កោ នាមោ អយំ ភន្តេតិ ឥទំ ភទ្ទកោ វតាយំ ធម្មបរិយាយោ, ហន្ទស្ស ភគវន្តំ អាយាចិត្វា នាមំ គណ្ហាបេមីតិ អធិប្បាយេន អាហ. អថស្ស ភគវា នាមំ គណ្ហន្តោ តស្មា តិហ ត្វន្តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ, យស្មា ឥទំ សុត្តំ សុត្វា តវ លោមានិ ហដ្ឋានិ, តស្មា តិហ ត្វំ ¶ , នាគសមាល, ឥមំ ធម្មបរិយាយំ ‘‘លោមហំសន បរិយាយោ’’ត្វេវ នំ ធារេហីតិ.

សំសារសុទ្ធិអាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

មហាសីហនាទសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. មហាទុក្ខក្ខន្ធសុត្តវណ្ណនា

១៦៣. ឯវំ ¶ មេ សុតន្តិ មហាទុក្ខក្ខន្ធសុត្តំ. តត្ថ វិនយបរិយាយេន តយោ ជនា សម្ពហុលាតិ វុច្ចន្តិ, តតោ បរំ សង្ឃោ. សុត្តន្តបរិយាយេន តយោ តយោ ឯវ, តតោ ឧទ្ធំ សម្ពហុលាតិ វុច្ចន្តិ. ឥធ សុត្តន្តបរិយាយេន សម្ពហុលាតិ វេទិតព្ពា. បិណ្ឌាយ បាវិសិំសូតិ បវិដ្ឋា, តេ បន ន តាវ បវិដ្ឋា, បវិសិស្សាមាតិ និក្ខន្តត្តា បន បវិសិំសូតិ វុត្តា. យថា គាមំ គមិស្សាមីតិ និក្ខន្តបុរិសោ តំ គាមំ អប្បត្តោបិ ‘‘កុហិំ ឥត្ថន្នាមោ’’តិ វុត្តេ ‘‘គាមំ គតោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំ. បរិព្ពាជកានំ អារាមោតិ ជេតវនតោ អវិទូរេ អញ្ញតិត្ថិយានំ បរិព្ពាជកានំ អារាមោ អត្ថិ, តំ សន្ធាយ ឯវមាហំសុ. សមណោ, អាវុសោតិ, អាវុសោ, តុម្ហាកំ សត្ថា សមណោ គោតមោ. កាមានំ បរិញ្ញន្តិ កាមានំ បហានំ សមតិក្កមំ បញ្ញបេតិ. រូបវេទនាសុបិ ឯសេវ នយោ.

តត្ថ តិត្ថិយា សកសមយំ ជានន្តា កាមានំ បរិញ្ញំ បញ្ញបេយ្យុំ បឋមជ្ឈានំ វទមានា, រូបានំ បរិញ្ញំ បញ្ញបេយ្យុំ អរូបភវំ វទមានា, វេទនានំ បរិញ្ញំ បញ្ញបេយ្យុំ អសញ្ញភវំ វទមានា. តេ បន ‘‘ឥទំ នាម បឋមជ្ឈានំ អយំ រូបភវោ អយំ អរូបភវោ’’តិបិ ន ជានន្តិ. តេ បញ្ញបេតុំ អសក្កោន្តាបិ កេវលំ ‘‘បញ្ញបេម បញ្ញបេមា’’តិ វទន្តិ. តថាគតោ កាមានំ បរិញ្ញំ អនាគាមិមគ្គេន បញ្ញបេតិ, រូបវេទនានំ អរហត្តមគ្គេន ¶ . តេ ឯវំ មហន្តេ វិសេសេ វិជ្ជមានេបិ ឥធ នោ, អាវុសោ, កោ វិវេសោតិអាទិមាហំសុ.

តត្ថ ឥធាតិ ឥមស្មិំ បញ្ញាបនេ. ធម្មទេសនាយ វា ធម្មទេសនន្តិ យទិទំ សមណស្ស វា គោតមស្ស ធម្មទេសនាយ សទ្ធិំ អម្ហាកំ ធម្មទេសនំ, អម្ហាកំ វា ធម្មទេសនាយ សទ្ធិំ សមណស្ស គោតមស្ស ធម្មទេសនំ អារព្ភ នានាករណំ វុច្ចេថ, តំ កិន្នាមាតិ វទន្តិ. ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ ¶ . ឥតិ វេមជ្ឈេ ភិន្នសុវណ្ណំ វិយ សាសនេន សទ្ធិំ អត្តនោ លទ្ធិវចនមត្តេន សមធុរំ ឋបយិំសុ. នេវ អភិនន្ទិំសូតិ ឯវមេតន្តិ ន សម្បដិច្ឆិំសុ. នប្បដិក្កោសិំសូតិ នយិទំ ឯវន្តិ នប្បដិសេធេសុំ. កស្មា? តេ កិរ តិត្ថិយា នាម អន្ធសទិសា, ជានិត្វា វា អជានិត្វា វា កថេយ្យុន្តិ ¶ នាភិនន្ទិំសុ, បរិញ្ញន្តិ វចនេន ឦសកំ សាសនគន្ធោ អត្ថីតិ នប្បដិក្កោសិំសុ. ជនបទវាសិនោ វា តេ សកសមយបរសមយេសុ ន សុដ្ឋុ កុសលាតិបិ ឧភយំ នាកំសុ.

១៦៥. ន ចេវ សម្បាយិស្សន្តីតិ សម្បាទេត្វា កថេតុំ ន សក្ខិស្សន្តិ. ឧត្តរិញ្ច វិឃាតន្តិ អសម្បាយនតោ ឧត្តរិម្បិ ទុក្ខំ អាបជ្ជិស្សន្តិ. សម្បាទេត្វា កថេតុំ អសក្កោន្តានំ នាម ហិ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ. យថា តំ, ភិក្ខវេ, អវិសយស្មិន្តិ ឯត្ថ យថាតិ ការណវចនំ, តន្តិ និបាតមត្តំ. យស្មា អវិសយេ បញ្ហោ បុច្ឆិតោ ហោតីតិ អត្ថោ. សទេវកេតិ សហ ទេវេហិ សទេវកេ. សមារកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯវំ តីណិ ឋានានិ លោកេ បក្ខិបិត្វា ទ្វេ បជាយាតិ បញ្ចហិបិ សត្តលោកមេវ បរិយាទិយិត្វា ឯតស្មិំ សទេវកាទិភេទេ លោកេ តំ ទេវំ វា មនុស្សំ វា ន បស្សាមីតិ ទីបេតិ. ឥតោ វា បន សុត្វាតិ ឥតោ វា បន មម សាសនតោ សុត្វា អតថាគតោបិ អតថាគតសាវកោបិ អារាធេយ្យ បរិតោសេយ្យ. អញ្ញថា អារាធនំ នាម នត្ថីតិ ទស្សេតិ.

១៦៦. ឥទានិ អត្តនោ តេសំ បញ្ហានំ វេយ្យាករណេន ចិត្តារាធនំ ទស្សេន្តោ កោ ច, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. កាមគុណាតិ កាមយិតព្ពដ្ឋេន កាមា. ពន្ធនដ្ឋេន គុណា. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អហតានំ វត្ថានំ ទ្វិគុណំ សង្ឃាដិ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៨) ឯត្ថ ហិ បដលដ្ឋោ គុណដ្ឋោ. ‘‘អច្ចេន្តិ ¶ កាលា តរយន្តិ រត្តិយោ, វយោគុណា អនុបុព្ពំ ជហន្តី’’តិ (សំ. និ. ១.៤) ឯត្ថ រាសដ្ឋោ គុណដ្ឋោ. ‘‘សតគុណា ទក្ខិណា បាដិកង្ខិតព្ពា’’តិ (ម. និ. ៣.៣៧៩) ឯត្ថ អានិសំសដ្ឋោ គុណដ្ឋោ. ‘‘អន្តំ អន្តគុណំ (ខុ. បា. ៣ ទ្វត្តិំសាការេ; ទី. និ. ២.៣៧៧) កយិរា មាលាគុណេ ពហូ’’តិ (ធ. ប. ៥៣) ឯត្ថ ពន្ធនដ្ឋោ គុណដ្ឋោ. ឥធាបិ ឯសេវ អធិប្បេតោ, តេន វុត្តំ ‘‘ពន្ធនដ្ឋេន គុណា’’តិ. ចក្ខុវិញ្ញេយ្យាតិ ¶ ចក្ខុវិញ្ញាណេន បស្សិតព្ពា. ឯតេនុបាយេន សោតវិញ្ញេយ្យាទីសុបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥដ្ឋាតិ បរិយិដ្ឋា វា ហោន្តុ មា វា, ឥដ្ឋារម្មណភូតាតិ អត្ថោ. កន្តាតិ កមនីយា. មនាបាតិ មនវឌ្ឍនកា. បិយរូបាតិ បិយជាតិកា. កាមូបសំហិតាតិ អារម្មណំ កត្វា ឧប្បជ្ជមានេន កាមេន ឧបសំហិតា. រជនីយាតិ រជ្ជនិយា, រាគុប្បត្តិការណភូតាតិ អត្ថោ.

១៦៧. យទិ មុទ្ទាយាតិអាទីសុ មុទ្ទាតិ អង្គុលិបព្ពេសុ សញ្ញំ ឋបេត្វា ហត្ថមុទ្ទា. គណនាតិ អច្ឆិទ្ទគណនា. សង្ខានន្តិ បិណ្ឌគណនា. យាយ ខេត្តំ ឱលោកេត្វា ឥធ ឯត្តកា វីហី ភវិស្សន្តិ ¶ , រុក្ខំ ឱលោកេត្វា ឥធ ឯត្តកានិ ផលានិ ភវិស្សន្តិ, អាកាសំ ឱលោកេត្វា ឥមេ អាកាសេ សកុណា ឯត្តកា នាម ភវិស្សន្តីតិ ជានន្តិ.

កសីតិ កសិកម្មំ. វណិជ្ជាតិ ជង្ឃវណិជ្ជថលវណិជ្ជាទិវណិប្បថោ. គោរក្ខន្តិ អត្តនោ វា បរេសំ វា គាវោ រក្ខិត្វា បញ្ចគោរសវិក្កយេន ជីវនកម្មំ. ឥស្សត្ថោ វុច្ចតិ អាវុធំ គហេត្វា ឧបដ្ឋានកម្មំ. រាជបោរិសន្តិ អាវុធេន រាជកម្មំ កត្វា ឧបដ្ឋានំ. សិប្បញ្ញតរន្តិ គហិតាវសេសំ ហត្ថិអស្សសិប្បាទិ. សីតស្ស បុរក្ខតោតិ លក្ខំ វិយ សរស្ស សីតស្ស បុរតោ, សីតេន ពាធីយមានោតិ អត្ថោ. ឧណ្ហេបិ ឯសេវ នយោ. ឌំសាទីសុ ឌំសាតិ បិង្គលមក្ខិកា. មកសាតិ សព្ពមក្ខិកា, សរីសបាតិ យេ កេចិ សរិត្វា គច្ឆន្តិ. រិស្សមានោតិ រុប្បមានោ, ឃដ្ដិយមានោ. មីយមានោតិ មរមានោ. អយំ, ភិក្ខវេតិ, ភិក្ខវេ, អយំ មុទ្ទាទីហិ ជីវិកកប្បនំ អាគម្ម សីតាទិបច្ចយោ អាពាធោ. កាមានំ អាទីនវោតិ កាមេសុ ឧបទ្ទវោ, ឧបស្សគ្គោតិ អត្ថោ. សន្ទិដ្ឋិកោតិ បច្ចក្ខោ ¶ សាមំ បស្សិតព្ពោ. ទុក្ខក្ខន្ធោតិ ទុក្ខរាសិ. កាមហេតូតិអាទីសុ បច្ចយដ្ឋេន កាមា អស្ស ហេតូតិ កាមហេតុ. មូលដ្ឋេន កាមា និទានមស្សាតិ កាមនិទានោ. លិង្គវិបល្លាសេន បន កាមនិទានន្តិ វុត្តោ. ការណដ្ឋេន កាមា អធិករណំ អស្សាតិ កាមាធិករណោ. លិង្គវិបល្លាសេនេវ បន កាមាធិករណន្តិ វុត្តោ. កាមានមេវ ហេតូតិ ឥទំ និយមវចនំ, កាមបច្ចយា ឧប្បជ្ជតិយេវាតិ អត្ថោ.

ឧដ្ឋហតោតិ ¶ អាជីវសមុដ្ឋាបកវីរិយេន ឧដ្ឋហន្តស្ស. ឃដតោតិ តំ វីរិយំ បុព្ពេនាបរំ ឃដេន្តស្ស. វាយមតោតិ វាយាមំ បរក្កមំ បយោគំ ករោន្តស្ស. នាភិនិប្ផជ្ជន្តីតិ ន និប្ផជ្ជន្តិ, ហត្ថំ នាភិរុហន្តិ. សោចតីតិ ចិត្តេ ឧប្បន្នពលវសោកេន សោចតិ. កិលមតីតិ កាយេ ឧប្បន្នទុក្ខេន កិលមតិ. បរិទេវតីតិ វាចាយ បរិទេវតិ. ឧរត្តាឡិន្តិ ឧរំ តាឡេត្វា. កន្ទតីតិ រោទតិ. សម្មោហំ អាបជ្ជតីតិ វិសញ្ញី វិយ សម្មូឡ្ហោ ហោតិ. មោឃន្តិ តុច្ឆំ. អផលោតិ និប្ផលោ. អារក្ខាធិករណន្តិ អារក្ខការណា. កិន្តីតិ កេន នុ ខោ ឧបាយេន. យម្បិ មេតិ យម្បិ មយ្ហំ កសិកម្មាទីនិ កត្វា ឧប្បាទិតំ ធនំ អហោសិ. តម្បិ នោ នត្ថីតិ តម្បិ អម្ហាកំ ឥទានិ នត្ថិ.

១៦៨. បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, កាមហេតូតិអាទិនាបិ ការណំ ទស្សេត្វាវ អាទីនវំ ទីបេតិ. តត្ថ ¶ កាមហេតូតិ កាមបច្ចយា រាជានោបិ រាជូហិ វិវទន្តិ. កាមនិទានន្តិ ភាវនបុំសកំ, កាមេ និទានំ កត្វា វិវទន្តីតិ អត្ថោ. កាមាធិករណន្តិបិ ភាវនបុំសកមេវ, កាមេ អធិករណំ កត្វា វិវទន្តីតិ អត្ថោ. កាមានមេវ ហេតូតិ គាមនិគមនគរសេនាបតិបុរោហិតដ្ឋានន្តរាទីនំ កាមានមេវ ហេតុ វិវទន្តីតិ អត្ថោ. ឧបក្កមន្តីតិ បហរន្តិ. អសិចម្មន្តិ អសិញ្ចេវ ខេដកផលកាទីនិ ច. ធនុកលាបំ សន្នយ្ហិត្វាតិ ធនុំ គហេត្វា សរកលាបំ សន្នយ្ហិត្វា. ឧភតោព្យូឡន្តិ ឧភតោ រាសិភូតំ. បក្ខន្ទន្តីតិ បវិសន្តិ. ឧសូសូតិ កណ្ឌេសុ. វិជ្ជោតលន្តេសូតិ វិបរិវត្តន្តេសុ. តេ តត្ថាតិ តេ តស្មិំ សង្គាមេ.

អទ្ទាវលេបនា ¶ ឧបការិយោតិ ចេត្ថ មនុស្សា បាការបាទំ អស្សខុរសណ្ឋានេន ឥដ្ឋកាហិ ចិនិត្វា ឧបរិ សុធាយ លិម្បន្តិ. ឯវំ កតា បាការបាទា ឧបការិយោតិ វុច្ចន្តិ. តា តិន្តេន កលលេន សិត្តា អទ្ទាវលេបនា នាម ហោន្តិ. បក្ខន្ទន្តីតិ តាសំ ហេដ្ឋា តិខិណអយសូលាទីហិ វិជ្ឈីយមានាបិ បាការស្ស បិច្ឆិលភាវេន អារោហិតុំ អសក្កោន្តាបិ ឧបធាវន្តិយេវ. ឆកណកាយាតិ កុថិតគោមយេន. អភិវគ្គេនាតិ សតទន្តេន. តំ អដ្ឋទន្តាការេន កត្វា ‘‘នគរទ្វារំ ភិន្ទិត្វា ¶ បវិសិស្សាមា’’តិ អាគតេ ឧបរិទ្វារេ ឋិតា តស្ស ពន្ធនយោត្តានិ ឆិន្ទិត្វា តេន អភិវគ្គេន ឱមទ្ទន្តិ.

១៦៩. សន្ធិម្បិ ឆិន្ទន្តីតិ ឃរសន្ធិម្បិ ឆិន្ទន្តិ. និល្លោបន្តិ គាមេ បហរិត្វា មហាវិលោបំ ករោន្តិ. ឯកាគារិកន្តិ បណ្ណាសមត្តាបិ សដ្ឋិមត្តាបិ បរិវារេត្វា ជីវគ្គាហំ គហេត្វា អាហរាបេន្តិ. បរិបន្ថេបិ តិដ្ឋន្តីតិ បន្ថទូហនកម្មំ ករោន្តិ. អឌ្ឍទណ្ឌកេហីតិ មុគ្គរេហិ បហារសាធនត្ថំ វា ចតុហត្ថទណ្ឌំ ទ្វេធា ឆេត្វា គហិតទណ្ឌកេហិ. ពិលង្គថាលិកន្តិ កញ្ជិយឧក្ខលិកម្មការណំ, តំ ករោន្តា សីសកបាលំ ឧប្បាដេត្វា តត្តំ អយោគុឡំ សណ្ឌាសេន គហេត្វា តត្ថ បក្ខិបន្តិ, តេន មត្ថលុង្គំ បក្កុថិត្វា ឧបរិ ឧត្តរតិ. សង្ខមុណ្ឌិកន្តិ សង្ខមុណ្ឌកម្មការណំ, តំ ករោន្តា ឧត្តរោដ្ឋឧភតោកណ្ណចូឡិកគឡវាដបរិច្ឆេទេន ចម្មំ ឆិន្ទិត្វា សព្ពកេសេ ឯកតោ គណ្ឋិំ កត្វា ទណ្ឌកេន វល្លិត្វា ឧប្បាដេន្តិ, សហ កេសេហិ ចម្មំ ឧដ្ឋហតិ. តតោ សីសកដាហំ ថូលសក្ខរាហិ ឃំសិត្វា ធោវន្តា សង្ខវណ្ណំ ករោន្តិ.

រាហុមុខន្តិ រាហុមុខកម្មការណំ, តំ ករោន្តា សង្កុនា មុខំ វិវរិត្វា អន្តោមុខេ ទីបំ ជាលេន្តិ ¶ ¶ . កណ្ណចូឡិកាហិ វា បដ្ឋាយ មុខំ និខាទនេន ខណន្តិ. លោហិតំ បគ្ឃរិត្វា មុខំ បូរេតិ. ជោតិមាលិកន្តិ សកលសរីរំ តេលបិលោតិកាយ វេឋេត្វា អាលិម្បន្តិ. ហត្ថបជ្ជោតិកន្តិ ហត្ថេ តេលបិលោតិកាយ វេឋេត្វា ទីបំ វិយ ជាលេន្តិ. ឯរកវត្តិកន្តិ ឯរកវត្តកម្មការណំ, តំ ករោន្តា គីវតោ បដ្ឋាយ ចម្មពទ្ធេ កន្តិត្វា គោប្ផកេ ឋបេន្តិ. អថ នំ យោត្តេហិ ពន្ធិត្វា កឌ្ឍន្តិ. សោ អត្តនោ ចម្មពទ្ធេ អក្កមិត្វា អក្កមិត្វា បតតិ. ចីរកវាសិកន្តិ ចីរកវាសិកកម្មការណំ, តំ ករោន្តា តថេវ ចម្មពទ្ធេ កន្តិត្វា កដិយំ ឋបេន្តិ. កដិតោ បដ្ឋាយ កន្តិត្វា គោប្ផកេសុ ឋបេន្តិ. ឧបរិមេហិ ហេដ្ឋិមសរីរំ ចីរកនិវាសននិវត្ថំ វិយ ហោតិ. ឯណេយ្យកន្តិ ឯណេយ្យកកម្មការណំ. តំ ករោន្តា ឧភោសុ កប្បរេសុ ច ជាណូសុ ច អយវលយានិ ទត្វា អយសូលានិ កោដ្ដេន្តិ. សោ ចតូហិ អយសូលេហិ ភូមិយំ បតិដ្ឋហតិ. អថ នំ បរិវារេត្វា អគ្គិំ ករោន្តិ. ‘‘ឯណេយ្យកោ ជោតិបរិគ្គហោ យថា’’តិ ¶ អាគតដ្ឋានេបិ ឥទមេវ វុត្តំ. តំ កាលេន កាលំ សូលានិ អបនេត្វា ចតូហិ អដ្ឋិកោដីហិយេវ ឋបេន្តិ. ឯវរូបា ការណា នាម នត្ថិ.

ពឡិសមំសិកន្តិ ឧភតោមុខេហិ ពឡិសេហិ បហរិត្វា ចម្មមំសន្ហារូនិ ឧប្បាដេន្តិ. កហាបណិកន្តិ សកលសរីរំ តិណ្ហាហិ វាសីហិ កោដិតោ បដ្ឋាយ កហាបណមត្តំ កហាបណមត្តំ បាតេន្តា កោដ្ដេន្តិ. ខារាបតច្ឆិកន្តិ សរីរំ តត្ថ តត្ថ អាវុធេហិ បហរិត្វា កោច្ឆេហិ ខារំ ឃំសន្តិ. ចម្មសំសន្ហារូនិ បគ្ឃរិត្វា សវន្តិ. អដ្ឋិកសង្ខលិកាវ តិដ្ឋតិ. បលិឃបរិវត្តិកន្តិ ឯកេន បស្សេន និបជ្ជាបេត្វា កណ្ណច្ឆិទ្ទេ អយសូលំ កោដ្ដេត្វា បថវិយា ឯកាពទ្ធំ ករោន្តិ. អថ នំ បាទេ គហេត្វា អាវិជ្ឈន្តិ. បលាលបីឋកន្តិ ឆេកោ ការណិកោ ឆវិចម្មំ អច្ឆិន្ទិត្វា និសទបោតេហិ អដ្ឋីនិ ភិន្ទិត្វា កេសេសុ គហេត្វា ឧក្ខិបន្តិ. មំសរាសិយេវ ហោតិ, អថ នំ កេសេហេវ បរិយោនន្ធិត្វា គណ្ហន្តិ. បលាលវដ្ដិំ វិយ កត្វា បន វេឋេន្តិ. សុនខេហិបីតិ ¶ កតិបយានិ ទិវសានិ អាហារំ អទត្វា ឆាតកេហិ សុនខេហិ ខាទាបេន្តិ. តេ មុហុត្តេន អដ្ឋិសង្ខលិកមេវ ករោន្តិ. សម្បរាយិកោតិ សម្បរាយេ ទុតិយត្តភាវេ វិបាកោតិ អត្ថោ.

១៧០. ឆន្ទរាគវិនយោ ឆន្ទរាគប្បហានន្តិ និព្ពានំ. និព្ពានញ្ហិ អាគម្ម កាមេសុ ឆន្ទរាគោ វិនីយតិ ចេវ បហីយតិ ច, តស្មា និព្ពានំ ឆន្ទរាគវិនយោ ឆន្ទរាគប្បហានន្តិ ច វុត្តំ. សាមំ វា កាមេ បរិជានិស្សន្តីតិ សយំ វា តេ កាមេ តីហិ បរិញ្ញាហិ បរិជានិស្សន្តិ. តថត្តាយាតិ តថភាវាយ. យថាបដិបន្នោតិ យាយ បដិបទាយ បដិបន្នោ.

១៧១. ខត្តិយកញ្ញា ¶ វាតិអាទិ អបរិត្តេន វិបុលេន កុសលេន គហិតបដិសន្ធិកំ វត្ថាលង្ការាទីនិ លភនដ្ឋានេ និព្ពត្តំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. បន្នរសវស្សុទ្ទេសិកាតិ បន្នរសវស្សវយា. ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ. វយបទេសំ កស្មា គណ្ហាតិ? វណ្ណសម្បត្តិទស្សនត្ថំ. មាតុគាមស្ស ហិ ទុគ្គតកុលេ និព្ពត្តស្សាបិ ឯតស្មិំ កាលេ ថោកំ ថោកំ វណ្ណាយតនំ បសីទតិ. បុរិសានំ បន វីសតិវស្សកាលេ បញ្ចវីសតិវស្សកាលេ បសន្នំ ហោតិ. នាតិទីឃាតិអាទីហិ ឆទោសវិរហិតំ សរីរសម្បត្តិំ ទីបេតិ. វណ្ណនិភាតិ វណ្ណោយេវ.

ជិណ្ណន្តិ ¶ ជរាជិណ្ណំ. គោបានសិវង្កន្តិ គោបានសី វិយ វង្កំ. ភោគ្គន្តិ ភគ្គំ, ឥមិនាបិស្ស វង្កភាវមេវ ទីបេតិ. ទណ្ឌបរាយណន្តិ ទណ្ឌបដិសរណំ ទណ្ឌទុតិយំ. បវេធមានន្តិ កម្បមានំ. អាតុរន្តិ ជរាតុរំ. ខណ្ឌទន្តន្តិ ជិណ្ណភាវេន ខណ្ឌិតទន្តំ. បលិតកេសន្តិ បណ្ឌរកេសំ. វិលូនន្តិ លុញ្ចិត្វា គហិតកេសំ វិយ ខល្លាដំ. ខលិតសិរន្តិ មហាខល្លាដសីសំ. វលិនន្តិ សញ្ជាតវលិំ. តិលកាហតគត្តន្តិ សេតកាឡតិលកេហិ វិកិណ្ណសរីរំ. អាពាធិកន្តិ ព្យាធិកំ. ទុក្ខិតន្តិ ទុក្ខបត្តំ.

ពាឡ្ហគិលានន្តិ អធិមត្តគិលានំ. សិវថិកាយ ឆឌ្ឌិតន្តិ អាមកសុសានេ បាតិតំ. សេសមេត្ថ សតិបដ្ឋានេ វុត្តមេវ. ឥធាបិ និព្ពានំយេវ ឆន្ទរាគវិនយោ.

១៧៣. នេវ តស្មិំ សមយេ អត្តព្យាពាធាយាតិ តស្មិំ សមយេ អត្តនោបិ ទុក្ខត្ថាយ ន ចេតេតិ. អព្យាពជ្ឈំយេវាតិ និទ្ទុក្ខមេវ ¶ .

១៧៤. យំ, ភិក្ខវេ, វេទនា អនិច្ចាតិ, ភិក្ខវេ, យស្មា វេទនា អនិច្ចា, តស្មា អយំ អនិច្ចាទិអាការោវ វេទនាយ អាទីនវោតិ អត្ថោ, និស្សរណំ វុត្តប្បការមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

មហាទុក្ខក្ខន្ធសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ចូឡទុក្ខក្ខន្ធសុត្តវណ្ណនា

១៧៥. ឯវំ ¶ មេ សុតន្តិ ចូឡទុក្ខក្ខន្ធសុត្តំ. តត្ថ សក្កេសូតិ ឯវំនាមកេ ជនបទេ. សោ ហិ ជនបទោ សក្យានំ រាជកុមារានំ វសនដ្ឋានត្តា សក្យាត្វេវ សង្ខ្យំ គតោ. សក្យានំ បន ឧប្បត្តិ អម្ពដ្ឋសុត្តេ អាគតាវ. កបិលវត្ថុស្មិន្តិ ឯវំនាមកេ នគរេ. តញ្ហិ កបិលស្ស ឥសិនោ និវាសដ្ឋានេ កតត្តា កបិលវត្ថូតិ វុត្តំ, តំ គោចរគាមំ កត្វា. និគ្រោធារាមេតិ និគ្រោធោ នាម សក្កោ, សោ ញាតិសមាគមកាលេ កបិលវត្ថុំ អាគតេ ភគវតិ អត្តនោ អារាមេ វិហារំ ការេត្វា ភគវតោ និយ្យាតេសិ, តស្មិំ វិហរតីតិ អត្ថោ. មហានាមោតិ អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស ភាតា ភគវតោ ចុឡបិតុបុត្តោ. សុទ្ធោទនោ ¶ សុក្កោទនោ សក្កោទនោ ធោតោទនោ អមិតោទនោតិ ឥមេ បញ្ច ជនា ភាតរោ. អមិតា នាម ទេវី តេសំ ភគិនី. តិស្សត្ថេរោ តស្សា បុត្តោ. តថាគតោ ច នន្ទត្ថេរោ ច សុទ្ធោទនស្ស បុត្តា, មហានាមោ ច អនុរុទ្ធត្ថេរោ ច សុក្កោទនស្ស. អានន្ទត្ថេរោ អមិតោទនស្ស, សោ ភគវតោ កនិដ្ឋោ. មហានាមោ មហល្លកតរោ សកទាគាមី អរិយសាវកោ.

ទីឃរត្តន្តិ មយ្ហំ សកទាគាមិផលុប្បត្តិតោ បដ្ឋាយ ចិររត្តំ ជានាមីតិ ទស្សេតិ. លោភធម្មាតិ លោភសង្ខាតា ធម្មា, នានប្បការកំ លោភំយេវ សន្ធាយ វទតិ. ឥតរេសុបិ ទ្វីសុ ឯសេវ នយោ. បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តីតិ ខេបេត្វា តិដ្ឋន្តិ. ឥទញ្ហិ បរិយាទានំ នាម ‘‘សព្ពំ ហត្ថិកាយំ បរិយាទិយិត្វា សព្ពំ អស្សកាយំ សព្ពំ រថកាយំ សព្ពំ បត្តិកាយំ បរិយាទិយិត្វា ជីវន្តំយេវ នំ ឱសជ្ជេយ្យ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.១២៦) ឯត្ថ គហណេ អាគតំ. ‘‘អនិច្ចសញ្ញា, ភិក្ខវេ, ភាវិតា ពហុលីកតា សព្ពំ ¶ កាមរាគំ បរិយាទិយតី’’តិ (សំ. និ. ៣.១០២) ឯត្ថ ខេបនេ. ឥធាបិ ខេបនេ អធិប្បេតំ. តេន វុត្តំ ‘‘បរិយាទិយិត្វាតិ ខេបេត្វា’’តិ.

យេន មេ ឯកទា លោភធម្មាបីតិ យេន មយ្ហំ ឯកេកស្មិំ កាលេ លោភធម្មាបិ ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តីតិ បុច្ឆតិ. អយំ កិរ រាជា ‘‘សកទាគាមិមគ្គេន លោភទោសមោហា និរវសេសា បហីយន្តី’’តិ សញ្ញី អហោសិ, អយំ ‘‘អប្បហីនំ មេ អត្ថី’’តិបិ ជានាតិ, អប្បហីនកំ ¶ ឧបាទាយ បហីនកម្បិ បុន បច្ឆតោវាវត្តតីតិ សញ្ញី ហោតិ. អរិយសាវកស្ស ឯវំ សន្ទេហោ ឧប្បជ្ជតីតិ? អាម ឧប្បជ្ជតិ. កស្មា? បណ្ណត្តិយា អកោវិទត្តា. ‘‘អយំ កិលេសោ អសុកមគ្គវជ្ឈោ’’តិ ឥមិស្សា បណ្ណត្តិយា អកោវិទស្ស ហិ អរិយសាវកស្សបិ ឯវំ ហោតិ. កិំ តស្ស បច្ចវេក្ខណា នត្ថីតិ? អត្ថិ. សា បន ន សព្ពេសំ បរិបុណ្ណា ហោតិ. ឯកោ ហិ បហីនកិលេសមេវ បច្ចវេក្ខតិ. ឯកោ អវសិដ្ឋកិលេសមេវ, ឯកោ មគ្គមេវ, ឯកោ ផលមេវ, ឯកោ និព្ពានមេវ. ឥមាសុ បន បញ្ចសុ បច្ចវេក្ខណាសុ ឯកំ វា ទ្វេ វា នោ លទ្ធុំ ន វដ្ដតិ. ឥតិ យស្ស បច្ចវេក្ខណា ន បរិបុណ្ណា, តស្ស មគ្គវជ្ឈកិលេសបណ្ណត្តិយំ អកោវិទត្តា ឯវំ ហោតិ.

១៧៦. សោ ¶ ឯវ ខោ តេតិ សោយេវ លោភោ ទោសោ មោហោ ច តវ សន្តានេ អប្បហីនោ, ត្វំ បន បហីនសញ្ញី អហោសីតិ ទស្សេតិ. សោ ច ហិ តេតិ សោ តុយ្ហំ លោភទោសមោហធម្មោ. កាមេតិ ទុវិធេ កាមេ. ន បរិភុញ្ជេយ្យាសីតិ មយំ វិយ បព្ពជេយ្យាសីតិ ទស្សេតិ.

១៧៧. អប្បស្សាទាតិ បរិត្តសុខា. ពហុទុក្ខាតិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកទុក្ខមេវេត្ថ ពហុកំ. ពហុបាយាសាតិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកោ ឧបាយាសកិលេសោយេវេត្ថ ពហុ. អាទីនវោតិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកោ ឧបទ្ទវោ. ឯត្ថ ភិយ្យោតិ ឯតេសុ កាមេសុ អយំ អាទីនវោយេវ ពហុ. អស្សាទោ បន ហិមវន្តំ ឧបនិធាយ សាសបោ វិយ អប្បោ, បរិត្តកោ. ឥតិ ចេបិ មហានាមាតិ មហានាម ឯវំ ចេបិ អរិយសាវកស្ស. យថាភូតន្តិ យថាសភាវំ. សម្មា នយេន ការណេន បញ្ញាយ សុដ្ឋុ ទិដ្ឋំ ហោតីតិ ទស្សេតិ. តត្ថ បញ្ញាយាតិ វិបស្សនាបញ្ញាយ, ហេដ្ឋាមគ្គទ្វយញាណេនាតិ អត្ថោ. សោ ¶ ចាតិ សោ ឯវ មគ្គទ្វយេន ទិដ្ឋកាមាទីនវោ អរិយសាវកោ. បីតិសុខន្តិ ឥមិនា សប្បីតិកានិ ទ្វេ ឈានានិ ទស្សេតិ. អញ្ញំ វា តតោ សន្តតរន្តិ តតោ ឈានទ្វយតោ សន្តតរំ អញ្ញំ ឧបរិឈានទ្វយញ្ចេវ មគ្គទ្វយញ្ច. នេវ តាវ អនាវដ្ដី កាមេសុ ហោតីតិ អថ ខោ សោ ទ្វេ មគ្គេ បដិវិជ្ឈិត្វា ឋិតោបិ អរិយសាវកោ ឧបរិ ឈានានំ វា មគ្គានំ វា អនធិគតត្តា នេវ តាវ កាមេសុ អនាវដ្ដី ហោតិ, អនាវដ្ដិនោ អនាភោគោ ន ហោតិ. អាវដ្ដិនោ សាភោគោយេវ ហោតិ. កស្មា? ចតូហិ ឈានេហិ វិក្ខម្ភនប្បហានស្ស, ទ្វីហិ មគ្គេហិ សមុច្ឆេទប្បហានស្ស អភាវា.

មយ្ហម្បិ ¶ ខោតិ ន កេវលំ តុយ្ហេវ, អថ ខោ មយ្ហម្បិ. បុព្ពេវ សម្ពោធាតិ មគ្គសម្ពោធិតោ បឋមតរមេវ. បញ្ញាយ សុទិដ្ឋំ ហោតីតិ ឯត្ថ ឱរោធនាដកា បជហនបញ្ញា អធិប្បេតា. បីតិសុខំ នាជ្ឈគមន្តិ សប្បីតិកានិ ទ្វេ ឈានានិ ន បដិលភិំ. អញ្ញំ វា តតោ សន្តតរន្តិ ឥធ ឧបរិ ឈានទ្វយំ ចេវ ចត្តារោ ច មគ្គា អធិប្បេតា. បច្ចញ្ញាសិន្តិ បដិអញ្ញាសិំ.

១៧៩. ឯកមិទាហំ មហានាម សមយន្តិ កស្មា អារទ្ធំ? អយំ បាដិយេក្កោ អនុសន្ធិ. ហេដ្ឋា កាមានំ អស្សាទោបិ អាទីនវោបិ កថិតោ ¶ , និស្សរណំ ន កថិតំ, តំ កថេតុំ អយំ ទេសនា អារទ្ធា. កាមសុខល្លិកានុយោគោ ហិ ឯកោ អន្តោ អត្តកិលមថានុយោគោ ឯកោតិ ឥមេហិ អន្តេហិ មុត្តំ មម សាសនន្តិ ឧបរិ ផលសមាបត្តិសីសេន សកលសាសនំ ទស្សេតុម្បិ អយំ ទេសនា អារទ្ធា.

គិជ្ឈកូដេ បព្ពតេតិ តស្ស បព្ពតស្ស គិជ្ឈសទិសំ កូដំ អត្ថិ, តស្មា គិជ្ឈកូដោតិ វុច្ចតិ. គិជ្ឈា វា តស្ស កូដេសុ និវសន្តីតិបិ គិជ្ឈកូដោតិ វុច្ចតិ. ឥសិគិលិបស្សេតិ ឥសិគិលិបព្ពតស្ស បស្សេ. កាឡសិលាយន្តិ កាឡវណ្ណេ បិដ្ឋិបាសាណេ. ឧព្ភដ្ឋកា ហោន្តីតិ ឧទ្ធំយេវ ឋិតកា ហោន្តិ អនិសិន្នា. ឱបក្កមិកាតិ ឧព្ភដ្ឋកាទិនា អត្តនោ ឧបក្កមេន និព្ពត្តិតា. និគណ្ឋោ, អាវុសោតិ អញ្ញំ ការណំ វត្តុំ អសក្កោន្តា និគណ្ឋស្ស ឧបរិ បក្ខិបិំសុ. សព្ពញ្ញូ សព្ពទស្សាវីតិ ¶ សោ អម្ហាកំ សត្ថា អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ សព្ពំ ជានាតិ បស្សតីតិ ទស្សេតិ. អបរិសេសំ ញាណទស្សនំ បដិជានាតីតិ សោ អម្ហាកំ សត្ថា អបរិសេសំ ធម្មំ ជានន្តោ អបរិសេសសង្ខាតំ ញាណទស្សនំ បដិជានាតិ, បដិជានន្តោ ច ឯវំ បដិជានាតិ ‘‘ចរតោ ច មេ តិដ្ឋតោ ច…បេ… បច្ចុបដ្ឋិត’’ន្តិ. តត្ថ សតតន្តិ និច្ចំ. សមិតន្តិ តស្សេវ វេវចនំ.

១៨០. កិំ បន តុម្ហេ, អាវុសោ, និគណ្ឋា ជានាថ ឯត្តកំ វា ទុក្ខំ និជ្ជិណ្ណន្តិ ឥទំ ភគវា បុរិសោ នាម យំ ករោតិ, តំ ជានាតិ. វីសតិកហាបណេ ឥណំ គហេត្វា ទស ទត្វា ‘‘ទស មេ ទិន្នា ទស អវសិដ្ឋា’’តិ ជានាតិ, តេបិ ទត្វា ‘‘សព្ពំ ទិន្ន’’ន្តិ ជានាតិ. ខេត្តស្ស តតិយភាគំ លាយិត្វា ‘‘ឯកោ ភាគោ លាយិតោ, ទ្វេ អវសិដ្ឋា’’តិ ជានាតិ. បុន ឯកំ លាយិត្វា ¶ ‘‘ទ្វេ លាយិតា, ឯកោ អវសិដ្ឋោ’’តិ ជានាតិ. តស្មិម្បិ លាយិតេ ‘‘សព្ពំ និដ្ឋិត’’ន្តិ ជានាតិ, ឯវំ សព្ពកិច្ចេសុ កតញ្ច អកតញ្ច ជានាតិ, តុម្ហេហិបិ តថា ញាតព្ពំ សិយាតិ ទស្សេតិ. អកុសលានំ ធម្មានំ បហានន្តិ ឥមិនា អកុសលំ បហាយ កុសលំ ភាវេត្វា សុទ្ធន្តំ បត្តោ និគណ្ឋោ នាម តុម្ហាកំ សាសនេ អត្ថីតិ បុច្ឆតិ.

ឯវំ សន្តេតិ តុម្ហាកំ ឯវំ អជាននភាវេ សតិ. លុទ្ទាតិ លុទ្ទាចារា. លោហិតបាណិនោតិ បាណេ ជីវិតា វោរោបេន្តា លោហិតេន មក្ខិតបាណិនោ. បាណំ ហិ ហនន្តស្សបិ យស្ស លោហិតេន បាណិ ន មក្ខិយតិ ¶ , សោបិ លោហិតបាណីត្វេវ វុច្ចតិ. កុរូរកម្មន្តាតិ ទារុណកម្មា. មាតរិ បិតរិ ធម្មិកសមណព្រាហ្មណាទីសុ ច កតាបរាធា. មាគវិកាទយោ វា កក្ខឡកម្មា.

ន ខោ, អាវុសោ, គោតមាតិ ឥទំ និគណ្ឋា ‘‘អយំ អម្ហាកំ វាទេ ទោសំ ទេតិ, មយម្បិស្ស ទោសំ អារោបេមា’’តិ មញ្ញមានា អារភិំសុ. តស្សត្ថោ, ‘‘អាវុសោ, គោតម យថា តុម្ហេ បណីតចីវរានិ ធារេន្តា សាលិមំសោទនំ ភុញ្ជន្តា ទេវវិមានវណ្ណាយ គន្ធកុដិយា វសមានា សុខេន សុខំ អធិគច្ឆថ, ន ឯវំ សុខេន សុខំ អធិគន្តព្ពំ. យថា បន មយំ ឧក្កុដិកប្បធានាទីហិ នានប្បការណំ ទុក្ខំ អនុភវាម, ឯវំ ទុក្ខេន សុខំ អធិគន្តព្ព’’ន្តិ. សុខេន ច ហាវុសោតិ ឥទំ សចេ សុខេន ច សុខំ អធិគន្តព្ពំ សិយា. រាជា អធិគច្ឆេយ្យាតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ ¶ . តត្ថ មាគធោតិ មគធរដ្ឋស្ស ឥស្សរោ. សេនិយោតិ តស្ស នាមំ. ពិម្ពីតិ អត្តភាវស្ស នាមំ. សោ តស្ស សារភូតោ ទស្សនីយោ បាសាទិកោ អត្តភាវសមិទ្ធិយា ពិម្ពិសារោតិ វុច្ចតិ. សុខវិហារិតរោតិ ឥទំ តេ និគណ្ឋា រញ្ញោ តីសុ បាសាទេសុ តិវិធវយេហិ នាដកេហិ សទ្ធិំ សម្បត្តិអនុភវនំ សន្ធាយ វទន្តិ. អទ្ធាតិ ឯកំសេន. សហសា អប្បដិសង្ខាតិ សាហសំ កត្វា, អប្បច្ចវេក្ខិត្វាវ យថា រត្តោ រាគវសេន ទុដ្ឋោ ទោសវសេន មូឡ្ហោ មោហវសេន ភាសតិ, ឯវមេវំ វាចា ភាសិតាតិ ទស្សេតិ.

តត្ថ បដិបុច្ឆិស្សាមីតិ តស្មិំ អត្ថេ បុច្ឆិស្សាមិ. យថា វោ ខមេយ្យាតិ យថា តុម្ហាកំ រុច្ចេយ្យ. បហោតីតិ សក្កោតិ.

អនិញ្ជមានោតិ អចលមានោ. ឯកន្តសុខំ បដិសំវេទីតិ និរន្តរសុខំ បដិសំវេទី. ‘‘អហំ ខោ ¶ , អាវុសោ, និគណ្ឋា បហោមិ…បេ… ឯកន្តសុខំ បដិសំវេទី’’តិ ឥទំ អត្តនោ ផលសមាបត្តិសុខំ ទស្សេន្តោ អាហ. ឯត្ថ ច កថាបតិដ្ឋាបនត្ថំ រាជវារេ សត្ត អាទិំ កត្វា បុច្ឆា កតា. សត្ត រត្តិន្ទិវានិ នប្បហោតីតិ ហិ វុត្តេ ឆ បញ្ច ចត្តារីតិ សុខំ បុច្ឆិតុំ ហោតិ. សុទ្ធវារេ បន សត្តាតិ វុត្តេ បុន ឆ បញ្ច ចត្តារីតិ វុច្ចមានំ អនច្ឆរិយំ ហោតិ, តស្មា ឯកំ អាទិំ កត្វា ទេសនា កតា. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

ចូឡទុក្ខក្ខន្ធសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៨១. ឯវំ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ អនុមានសុត្តំ. តត្ថ ភគ្គេសូតិ ឯវំនាមកេ ជនបទេ, វចនត្ថោ បនេត្ថ វុត្តានុសារេនេវ វេទិតព្ពោ. សុសុមារគិរេតិ ឯវំនាមកេ នគរេ. តស្ស កិរ នគរស្ស វត្ថុបរិគ្គហទិវសេ អវិទូរេ ឧទករហទេ សុំសុមារោ សទ្ទមកាសិ, គិរំ និច្ឆារេសិ. អថ នគរេ និដ្ឋិតេ សុំសុមារគិរំ ត្វេវស្ស នាមំ អកំសុ. ភេសកឡាវនេតិ ភេសកឡានាមកេ វនេ. ‘‘ភេសគឡាវនេ’’តិបិ បាឋោ. មិគទាយេតិ តំ វនំ មិគបក្ខីនំ អភយទិន្នដ្ឋានេ ជាតំ, តស្មា មិគទាយោតិ វុច្ចតិ.

បវារេតីតិ ¶ ឥច្ឆាបេតិ. វទន្តូតិ ឱវាទានុសាសនិវសេន វទន្តុ, អនុសាសន្តូតិ អត្ថោ. វចនីយោម្ហីតិ អហំ តុម្ហេហិ វត្តព្ពោ, អនុសាសិតព្ពោ ឱវទិតព្ពោតិ អត្ថោ. សោ ច ហោតិ ទុព្ពចោតិ សោ ច ទុក្ខេន វត្តព្ពោ ហោតិ, វុត្តោ ន សហតិ. ទោវចស្សករណេហីតិ ទុព្ពចភាវការកេហិ ឧបរិ អាគតេហិ សោឡសហិ ធម្មេហិ. អប្បទក្ខិណគ្គាហី អនុសាសនិន្តិ យោ ហិ វុច្ចមានោ តុម្ហេ មំ កស្មា វទថ, អហំ អត្តនោ កប្បិយាកប្បិយំ សាវជ្ជានវជ្ជំ អត្ថានត្ថំ ជានាមីតិ វទតិ. អយំ អនុសាសនិំ បទក្ខិណតោ ន គណ្ហាតិ, វាមតោ គណ្ហាតិ, តស្មា អប្បទក្ខិណគ្គាហីតិ វុច្ចតិ.

បាបិកានំ ឥច្ឆានន្តិ លាមកានំ អសន្តសម្ភវនបត្ថនានំ. បដិប្ផរតីតិ បដិវិរុទ្ធោ, បច្ចនីកោ ហុត្វា តិដ្ឋតិ, អបសាទេតីតិ កិំ នុ ខោ តុយ្ហំ ពាលស្ស អព្យត្តស្ស ភណិតេន, ត្វម្បិ នាម ភណិតព្ពំ មញ្ញិស្សសីតិ ឯវំ ឃដ្ដេតិ. បច្ចារោបេតីតិ, ត្វម្បិ ខោសិ ឥត្ថន្នាមំ អាបត្តិំ អាបន្នោ, តំ តាវ បដិករោហីតិ ឯវំ បដិអារោបេតិ.

អញ្ញេនញ្ញំ បដិចរតីតិ អញ្ញេន ការណេន វចនេន វា អញ្ញំ ការណំ វចនំ វា បដិច្ឆាទេតិ. ‘‘អាបត្តិំ អាបន្នោសី’’តិ វុត្តេ ‘‘កោ អាបន្នោ, កិំ អាបន្នោ, កិស្មិំ អាបន្នោ, កំ ភណថ, កិំ ភណថា’’តិ វា វទតិ. ‘‘ឯវរូបំ កិញ្ចិ តយា ទិដ្ឋ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ន សុណាមី’’តិ ¶ សោតំ វា ឧបនេតិ. ពហិទ្ធា កថំ អបនាមេតីតិ ‘‘ឥត្ថន្នាមំ អាបត្តិំ អាបន្នោសី’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘បាដលិបុត្តំ គតោម្ហី’’តិ វត្វា បុន ‘‘ន តវ បាដលិបុត្តគមនំ បុច្ឆាម, អាបត្តិំ ¶ បុច្ឆាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘តតោ រាជគេហំ គតោម្ហី’’តិ, រាជគេហំ វា យាហិ ព្រាហ្មណគេហំ វា, អាបត្តិំ អាបន្នោសីតិ. តត្ថ មេ សូករមំសំ លទ្ធន្តិអាទីនិ វទន្តោ កថំ ពហិទ្ធា វិក្ខិបតិ.

អបទានេតិ អត្តនោ ចរិយាយ. ន សម្បាយតីតិ, អាវុសោ, ត្វំ កុហិំ វសសិ, កំ និស្សាយ វសសីតិ វា, យំ ត្វំ វទេសិ ‘‘មយា ឯស អាបត្តិំ អាបជ្ជន្នោ ទិដ្ឋោ’’តិ. ត្វំ តស្មិំ សមយេ កិំ ករោសិ, អយំ កិំ ករោតិ, កត្ថ វា ត្វំ អច្ឆសិ កត្ថ វា អយន្តិអាទិនា នយេន ចរិយំ បុដ្ឋោ សម្បាទេត្វា កថេតុំ ន សក្កោតិ.

១៨៣. តត្រាវុសោតិ ¶ , អាវុសោ, តេសុ សោឡសសុ ធម្មេសុ. អត្តនាវ អត្តានំ ឯវំ អនុមិនិតព្ពន្តិ ឯវំ អត្តនាវ អត្តា អនុមេតព្ពោ តុលេតព្ពោ តីរេតព្ពោ.

១៨៤. បច្ចវេក្ខិតព្ពន្តិ បច្ចវេក្ខិតព្ពោ. អហោរត្តានុសិក្ខិនាតិ ទិវាបិ រត្តិម្បិ សិក្ខន្តេន, រតិញ្ច ទិវា ច កុសលេសុ ធម្មេសុ សិក្ខន្តេន បីតិបាមោជ្ជមេវ ឧប្បាទេតព្ពន្តិ អត្ថោ.

អច្ឆេ វា ឧទកបត្តេតិ បសន្នេ វា ឧទកភាជនេ. មុខនិមិត្តន្តិ មុខបដិពិម្ពំ. រជន្តិ អាគន្តុករជំ. អង្គណន្តិ តត្ថ ជាតកំ តិលកំ វា បិឡកំ វា. សព្ពេបិមេ បាបកេ អកុសលេ ធម្មេ បហីនេតិ ឥមិនា សព្ពប្បហានំ កថេសិ. កថំ? ឯត្តកា អកុសលា ធម្មា បព្ពជិតស្ស នានុច្ឆវិកាតិ បដិសង្ខានំ ឧប្បាទយតោ ហិ បដិសង្ខានប្បហានំកថិតំ ហោតិ. សីលំ បទដ្ឋានំ កត្វា កសិណបរិកម្មំ អារភិត្វា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេន្តស្ស វិក្ខម្ភនប្បហានំ កថិតំ. សមាបត្តិំ បទដ្ឋានំ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេន្តស្ស តទង្គប្បហានំ កថិតំ. វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា មគ្គំ ភាវេន្តស្ស សមុច្ឆេទប្បហានំ កថិតំ. ផលេ អាគតេ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានំ, និព្ពានេ អាគតេ និស្សរណប្បហានន្តិ ឯវំ ឥមស្មិំ សុត្តេ សព្ពប្បហានំ កថិតំវ ហោតិ.

ឥទញ្ហិ ¶ សុត្តំ ភិក្ខុបាតិមោក្ខំ នាមាតិ បោរាណា វទន្តិ. ឥទំ ទិវសស្ស តិក្ខត្តុំ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ. បាតោ ឯវ វសនដ្ឋានំ បវិសិត្វា និសិន្នេន ‘‘ឥមេ ឯត្តកា កិលេសា អត្ថិ នុ ខោ មយ្ហំ នត្ថី’’តិ បច្ចវេក្ខិតព្ពា. សចេ អត្ថីតិ បស្សតិ, តេសំ បហានាយ វាយមិតព្ពំ. នោ ចេ បស្សតិ, សុបព្ពជិតោស្មីតិ ¶ អត្តមនេន ភវិតព្ពំ. ភត្តកិច្ចំ កត្វា រត្តិដ្ឋានេ វា ទិវាដ្ឋានេ វា និសីទិត្វាបិ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ. សាយំ វសនដ្ឋានេ និសីទិត្វាបិ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ. តិក្ខត្តុំ អសក្កោន្តេន ទ្វេ វារេ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ. ទ្វេ វារេ អសក្កោន្តេន បន អវស្សំ ឯកវារំ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ, អប្បច្ចវេក្ខិតុំ ន វដ្ដតីតិ វទន្តិ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

១៨៥. ឯវំ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ ចេតោខិលសុត្តំ. តត្ថ ចេតោខិលាតិ ចិត្តស្ស ថទ្ធភាវា កចវរភាវា ខាណុកភាវា. ចេតសោ វិនិពន្ធាតិ ចិត្តំ ពន្ធិត្វា មុដ្ឋិយំ កត្វា វិយ គណ្ហន្តីតិ ចេតសោ វិនិពន្ធា. វុទ្ធិន្តិអាទីសុ សីលេន វុទ្ធិំ, មគ្គេន វិរុឡ្ហិំ, និព្ពានេន វេបុល្លំ. សីលសមាធីហិ វា វុទ្ធិំ, វិបស្សនាមគ្គេហិ វិរុឡ្ហិំ, ផលនិព្ពានេហិ វេបុល្លំ. សត្ថរិ កង្ខតីតិ សត្ថុ សរីរេ វា គុណេ វា កង្ខតិ. សរីរេ កង្ខមានោ ទ្វត្តិំសវរលក្ខណប្បដិមណ្ឌិតំ នាម សរីរំ អត្ថិ នុ ខោ នត្ថីតិ កង្ខតិ, គុណេ កង្ខមានោ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នជាននសមត្ថំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ អត្ថិ នុ ខោ នត្ថីតិ កង្ខតិ. វិចិកិច្ឆតីតិ វិចិនន្តោ កិច្ឆតិ, ទុក្ខំ អាបជ្ជតិ, វិនិច្ឆេតុំ ន សក្កោតិ. នាធិមុច្ចតីតិ ឯវមេតន្តិ អធិមោក្ខំ ន បដិលភតិ. ន សម្បសីទតីតិ គុណេសុ ឱតរិត្វា និព្ពិចិកិច្ឆភាវេន បសីទិតុំ, អនាវិលោ ភវិតុំ ន សក្កោតិ. អាតប្បាយាតិ កិលេសសន្តាបកវីរិយករណត្ថាយ. អនុយោគាយាតិ បុនប្បុនំ យោគាយ. សាតច្ចាយាតិ សតតកិរិយាយ បធានាយាតិ បទហនត្ថាយ. អយំ បឋមោ ចេតោខិលោតិ អយំ សត្ថរិ វិចិកិច្ឆាសង្ខាតោ បឋមោ ចិត្តស្ស ថទ្ធភាវោ, ឯវមេតស្ស ភិក្ខុនោ អប្បហីនោ ហោតិ. ធម្មេតិ បរិយត្តិធម្មេ ច បដិវេធធម្មេ ច. បរិយត្តិធម្មេ កង្ខមានោ, តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានីតិ វទន្តិ, អត្ថិ នុ ខោ ឯតំ នត្ថីតិ កង្ខតិ. បដិវេធធម្មេ កង្ខមានោ វិបស្សនានិស្សន្ទោ មគ្គោ នាម, មគ្គនិស្សន្ទោ ផលំ នាម, សព្ពសង្ខារបដិនិស្សគ្គោ និព្ពានំ នាមាតិ វទន្តិ. តំ អត្ថិ នុ ខោ នត្ថីតិ កង្ខតិ. សង្ឃេ កង្ខតីតិ សុប្បដិបន្នោតិអាទីនំ បទានំ វសេន ឯវរូបំ បដិបទំ បដិបន្នា ¶ ចត្តារោ មគ្គដ្ឋា ចត្តារោ ផលដ្ឋាតិ អដ្ឋន្នំ បុគ្គលានំ សមូហភូតោ សង្ឃោ នាម, សោ អត្ថិ នុ ខោ នត្ថីតិ កង្ខតិ. សិក្ខាយ កង្ខមានោ អធិសីលសិក្ខា នាម អធិចិត្តសិក្ខា នាម អធិបញ្ញាសិក្ខា ¶ នាមាតិ វទន្តិ. សា អត្ថិ នុ ខោ នត្ថីតិ កង្ខតិ. អយំ បញ្ចមោតិ អយំ សព្រហ្មចារីសុ កោបសង្ខាតោ បញ្ចមោ ចិត្តស្ស ថទ្ធភាវោ កចវរភាវោ ខាណុកភាវោ.

១៨៦. វិនិពន្ធេសុ ¶ កាមេតិ វត្ថុកាមេបិ កិលេសកាមេបិ. កាយេតិ អត្តនោ កាយេ. រូបេតិ ពហិទ្ធា រូបេ. យាវទត្ថន្តិ យត្តកំ ឥច្ឆតិ, តត្តកំ. ឧទរាវទេហកន្តិ ឧទរបូរំ. តញ្ហិ ឧទរំ អវទេហនតោ ឧទរាវទេហកន្តិ វុច្ចតិ. សេយ្យសុខន្តិ មញ្ចបីឋសុខំ, ឧតុសុខំ វា. បស្សសុខន្តិ យថា សម្បរិវត្តកំ សយន្តស្ស ទក្ខិណបស្សវាមបស្សានំ សុខំ ហោតិ, ឯវំ ឧប្បន្នសុខំ. មិទ្ធសុខន្តិ និទ្ទាសុខំ. អនុយុត្តោតិ យុត្តបយុត្តោ វិហរតិ.

បណិធាយាតិ បត្ថយិត្វា. សីលេនាតិអាទីសុ សីលន្តិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ. វតន្តិ វតសមាទានំ. តបោតិ តបចរណំ. ព្រហ្មចរិយន្តិ មេថុនវិរតិ. ទេវោ វា ភវិស្សាមីតិ មហេសក្ខទេវោ វា ភវិស្សាមិ. ទេវញ្ញតរោ វាបិ អប្បេសក្ខទេវេសុ វា អញ្ញតរោ.

១៨៩. ឥទ្ធិបាទេសុ ឆន្ទំ និស្សាយ បវត្តោ សមាធិ ឆន្ទសមាធិ. បធានភូតា សង្ខារា បធានសង្ខារា. សមន្នាគតន្តិ តេហិ ធម្មេហិ ឧបេតំ. ឥទ្ធិយា បាទំ, ឥទ្ធិភូតំ វា បាទន្តិ ឥទ្ធិបាទំ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ, អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារោ បន ឥទ្ធិបាទវិភង្គេ អាគតោ យេវ. វិសុទ្ធិមគ្គេបិស្ស អត្ថោ ទីបិតោ. ឥតិ ឥមេហិ ចតូហិ ឥទ្ធិបាទេហិ វិក្ខម្ភនប្បហានំ កថិតំ. ឧស្សោឡ្ហីយេវ បញ្ចមីតិ ឯត្ថ ឧស្សោឡ្ហីតិ សព្ពត្ថ កត្តព្ពវីរិយំ ទស្សេតិ. ឧស្សោឡ្ហីបន្នរសង្គសមន្នាគតោតិ បញ្ច ចេតោខិលប្បហានានិ បញ្ច វិនិពន្ធប្បហានានិ ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ឧស្សោឡ្ហីតិ ឯវំ ឧស្សោឡ្ហិយា សទ្ធិំ បន្នរសហិ អង្គេហិ សមន្នាគតោ. ភព្ពោតិ អនុរូបោ, អនុច្ឆវិកោ. អភិនិព្ភិទាយាតិ ញាណេន កិលេសភេទាយ. សម្ពោធាយាតិ ចតុមគ្គសម្ពោធាយ. អនុត្តរស្សាតិ សេដ្ឋស្ស. យោគក្ខេមស្សាតិ ចតូហិ យោគេហិ ខេមស្ស អរហត្តស្ស. អធិគមាយាតិ បដិលាភាយ. សេយ្យថាតិ ឱបម្មត្ថេ និបាតោ. បីតិ សម្ភាវនត្ថេ. ឧភយេនបិ សេយ្យថាបិ នាម, ភិក្ខវេតិ ទស្សេតិ ¶ .

កុក្កុដិយា ¶ អណ្ឌានិ អដ្ឋ វា ទស វា ទ្វាទស វាតិ ឯត្ថ បន កិញ្ចាបិ កុក្កុដិយា វុត្តប្បការតោ ឩនាធិកានិបិ អណ្ឌានិ ហោន្តិ, វចនសិលិដ្ឋតាយ បន ឯវំ វុត្តំ. ឯវញ្ហិ លោកេ សិលិដ្ឋំ វចនំ ហោតិ. តានស្សូតិ តានិ អស្សុ, ភវេយ្យុន្តិ អត្ថោ. កុក្កុដិយា សម្មា អធិសយិតានីតិ តាយ ជនេត្តិយា កុក្កុដិយា បក្ខេ បសារេត្វា តេសំ ឧបរិ សយន្តិយា សម្មា អធិសយិតានិ. សម្មា បរិសេទិតានីតិ កាលេន កាលំ ឧតុំ គាហាបេន្តិយា សុដ្ឋុ សមន្តតោ សេទិតានិ ¶ ឧស្មីកតានិ. សម្មា បរិភាវិតានីតិ កាលេន កាលំ សុដ្ឋុ សមន្តតោ ភាវិតានិ, កុក្កុដគន្ធំ គាហាបិតានីតិ អត្ថោ. កិញ្ចាបិ តស្សា កុក្កុដិយាតិ តស្សា កុក្កុដិយា ឥមំ តិវិធកិរិយាករណេន អប្បមាទំ កត្វា កិញ្ចាបិ ន ឯវំ ឥច្ឆា ឧប្បជ្ជេយ្យ. អថ ខោ ភព្ពាវ តេតិ អថ ខោ តេ កុក្កុដបោតកា វុត្តនយេន សោត្ថិនា អភិនិព្ភិជ្ជិតុំ ភព្ពាវ. តេ ហិ យស្មា តាយ កុក្កុដិយា ឯវំ តីហាការេហិ តានិ អណ្ឌានិ បរិបាលីយមានានិ ន បូតីនិ ហោន្តិ. យោបិ នេសំ អល្លសិនេហោ, សោបិ បរិយាទានំ គច្ឆតិ, កបាលំ តនុកំ ហោតិ, បាទនខសិខា ច មុខតុណ្ឌកញ្ច ខរំ ហោតិ, សយំ បរិបាកំ គច្ឆតិ, កបាលស្ស តនុត្តា ពហិ អាលោកោ អន្តោ បញ្ញាយតិ, តស្មា ‘‘ចិរំ វត មយំ សង្កុដិតហត្ថបាទា សម្ពាធេ សយិម្ហា, អយញ្ច ពហិ អាលោកោ ទិស្សតិ, ឯត្ថ ទានិ នោ សុខវិហារោ ភវិស្សតី’’តិ និក្ខមិតុកាមា ហុត្វា កបាលំ បាទេន បហរន្តិ, គីវំ បសារេន្តិ, តតោ តំ កបាលំ ទ្វេធា ភិជ្ជតិ. អថ តេ បក្ខេ វិធុនន្តា តង្ខណានុរូបំ វិរវន្តា និក្ខមន្តិយេវ, និក្ខមិត្វា ច គាមក្ខេត្តំ ឧបសោភយមានា វិចរន្តិ.

ឯវមេវ ខោតិ ឥទំ ឱបម្មសម្បដិបាទនំ. តំ ឯវំ អត្ថេន សំសន្ទេត្វា វេទិតព្ពំ – តស្សា កុក្កុដិយា អណ្ឌេសុ តិវិធកិរិយាករណំ វិយ ហិ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ ឧស្សោឡ្ហីបន្នរសេហិ អង្គេហិ សមន្នាគតភាវោ. កុក្កុដិយា តិវិធកិរិយាសម្បាទនេន អណ្ឌានំ អបូតិភាវោ វិយ បន្នរសង្គសមន្នាគតស្ស ភិក្ខុនោ តិវិធានុបស្សនាសម្បាទនេន វិបស្សនាញាណស្ស អបរិហានិ. តស្សា តិវិធកិរិយាករណេន អណ្ឌានំ អល្លសិនេហបរិយាទានំ វិយ តស្ស ភិក្ខុនោ តិវិធានុបស្សនាសម្បាទនេន ភវត្តយានុគតនិកន្តិសិនេហបរិយាទានំ ¶ . អណ្ឌកលាបានំ តនុភាវោ វិយ ¶ ភិក្ខុនោ អវិជ្ជណ្ឌកោសស្ស តនុភាវោ. កុក្កុដបោតកានំ បាទនខមុតុណ្ឌកានំ ថទ្ធខរភាវោ វិយ ភិក្ខុនោ វិបស្សនាញាណស្ស តិក្ខខរវិប្បសន្នសូរភាវោ. កុក្កុដបោតកានំ បរិណាមកាលោ វិយ ភិក្ខុនោ វិបស្សនាញាណស្ស បរិណាមកាលោ វឌ្ឍិតកាលោ គព្ភគ្គហណកាលោ. កុក្កុដបោតកានំ បាទនខសិខាយ វា មុខតុណ្ឌកេន វា អណ្ឌកោសំ បទាលេត្វា បក្ខេ បប្ផោដេត្វា សោត្ថិនា អភិនិក្ខមនកាលោ វិយ តស្ស ភិក្ខុនោ វិបស្សនាញាណគព្ភំ គណ្ហាបេត្វា វិចរន្តស្ស តជ្ជាតិកំ ឧតុសប្បាយំ វា ភោជនសប្បាយំ វា បុគ្គលសប្បាយំ វា ធម្មស្សវនសប្បាយំ វា លភិត្វា ឯកាសនេ និសិន្នស្សេវ វិបស្សនំ វឌ្ឍេន្តស្ស អនុបុព្ពាធិគតេន អរហត្តមគ្គេន អវិជ្ជណ្ឌកោសំ បទាលេត្វា អភិញ្ញាបក្ខេ បប្ផោដេត្វា សោត្ថិនា ¶ អរហត្តប្បត្តកាលោ វេទិតព្ពោ. យថា បន កុក្កុដបោតកានំ បរិណតភាវំ ញត្វា មាតាបិ អណ្ឌកោសំ ភិន្ទតិ, ឯវំ តថារូបស្ស ភិក្ខុនោ ញាណបរិបាកំ ញត្វា សត្ថាបិ –

‘‘ឧច្ឆិន្ទ សិនេហមត្តនោ, កុមុទំ សារទិកំវ បាណិនា;

សន្តិមគ្គមេវ ព្រូហយ, និព្ពានំ សុគតេន ទេសិត’’ន្តិ. (ធ. ប. ២៨៥) –

អាទិនា នយេន ឱភាសំ ផរិត្វា គាថាយ អវិជ្ជណ្ឌកោសំ បហរតិ, សោ គាថាបរិយោសានេ អវិជ្ជាណ្ឌកោសំ ភិន្ទិត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ. តតោ បដ្ឋាយ យថា តេ កុក្កុដបោតកា គាមក្ខេត្តំ ឧបសោភយមានា តត្ថ តត្ថ វិចរន្តិ, ឯវំ អយម្បិ មហាខីណាសវោ និព្ពានរម្មណំ ផលសមាបត្តិំ អប្បេត្វា សង្ឃារាមំ ឧបសោភយមានោ វិចរតិ.

ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ ចត្តារិ បហានានិ កថិតានិ. កថំ? ចេតោខិលានញ្ហិ ចេតោវិនិពន្ធានំ បហានេន បដិសង្ខានប្បបហានំ កថិតំ, ឥទ្ធិបាទេហិ វិក្ខម្ភនប្បហានំ កថិត, មគ្គេ អាគតេ សមុច្ឆេទប្បហានំ កថិតំ, ផលេ អាគតេ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានំ កថិតំ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

ចេតោខិលសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៩០. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ វនបត្ថបរិយាយំ. តត្ថ វនបត្ថបរិយាយន្តិ វនបត្ថការណំ, វនបត្ថទេសនំ វា.

១៩១. វនបត្ថំ ឧបនិស្សាយ វិហរតីតិ មនុស្សូបចារាតិក្កន្តំ វនសណ្ឌសេនាសនំ និស្សាយ សមណធម្មំ ករោន្តោ វិហរតិ. អនុបដ្ឋិតាតិអាទីសុ បុព្ពេ អនុបដ្ឋិតា សតិ តំ ឧបនិស្សាយ វិហរតោបិ ន ឧបដ្ឋាតិ, បុព្ពេ អសមាហិតំ ចិត្តំ ន សមាធិយតិ, បុព្ពេ អបរិក្ខីណា អាសវា ន បរិក្ខយំ គច្ឆន្តិ, បុព្ពេ អននុប្បត្តំ អនុត្តរំ យោគក្ខេមសង្ខាតំ អរហត្តញ្ច ន បាបុណាតីតិ អត្ថោ. ជីវិតបរិក្ខារាតិ ជីវិតសម្ភារា. សមុទានេតព្ពាតិ សមាហរិតព្ពា. កសិរេន សមុទាគច្ឆន្តីតិ ទុក្ខេន ឧប្បជ្ជន្តិ. រត្តិភាគំ វា ទិវសភាគំ វាតិ រត្តិកោដ្ឋាសេ វា ទិវសកោដ្ឋាសេ វា. ឯត្ថ ច រត្តិភាគេ បដិសញ្ចិក្ខមានេន ញត្វា រត្តិំយេវ បក្កមិតព្ពំ, រត្តិំ ចណ្ឌវាឡាទីនំ បរិពន្ធេ សតិ អរុណុគ្គមនំ អាគមេតព្ពំ. ទិវសភាគេ ញត្វា ទិវាវ បក្កមិតព្ពំ, ទិវា បរិពន្ធេ សតិ សូរិយត្ថង្គមនំ អាគមេតព្ពំ.

១៩២. សង្ខាបីតិ ឯវំ សមណធម្មស្ស អនិប្ផជ្ជនភាវំ ជានិត្វា. អនន្តរវារេ បន សង្ខាបីតិ ឯវំ សមណធម្មស្ស និប្ផជ្ជនភាវំ ជានិត្វា.

១៩៤. យាវជីវន្តិ យាវ ជីវិតំ បវត្តតិ, តាវ វត្ថព្ពមេវ.

១៩៥. សោ បុគ្គលោតិ បទស្ស នានុពន្ធិតព្ពោតិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. អនាបុច្ឆាតិ ឥធ បន តំ បុគ្គលំ អនាបុច្ឆា បក្កមិតព្ពន្តិ អត្ថោ.

១៩៧. សង្ខាបីតិ ឯវំ សមណធម្មស្ស អនិប្ផជ្ជនភាវំ ញត្វា សោ បុគ្គលោ នានុពន្ធិតព្ពោ, តំ អាបុច្ឆា បក្កមិតព្ពំ.

១៩៨. អបិ ¶ បនុជ្ជមានេនាបីតិ អបិ និក្កឌ្ឍីយមានេនាបិ. ឯវរូបោ ហិ បុគ្គលោ សចេបិ ទារុកលាបសតំ វា ឧទកឃដសតំ វា វាលិកម្ពណសតំ វា ទណ្ឌំ អាហរាបេតិ, មា ឥធ វសីតិ និក្កឌ្ឍាបេតិ វា, តំ តំ ខមាបេត្វា យាវជីវំ វត្ថព្ពមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

វនបត្ថបរិយាយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៩៩. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ មធុបិណ្ឌិកសុត្តំ. តត្ថ មហាវនន្តិ ហិមវន្តេន សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធំ អរោបិមំ ជាតិវនំ, ន យថា វេសាលិយំ រោបិតារោបិតមិស្សកំ. ទិវាវិហារាយាតិ ទិវា បដិសល្លានត្ថាយ. ពេលុវលដ្ឋិកាយាតិ តរុណពេលុវរុក្ខស្ស. ទណ្ឌបាណីតិ ន ជរាទុព្ពលតាយ ទណ្ឌហត្ថោ. អយញ្ហិ តរុណោ បឋមវយេ ឋិតោ, ទណ្ឌចិត្តតាយ បន សុវណ្ណទណ្ឌំ គហេត្វា វិចរតិ, តស្មា ទណ្ឌបាណីតិ វុត្តោ. ជង្ឃាវិហារន្តិ ជង្ឃាកិលមថវិនោទនត្ថំ ជង្ឃាចារំ. អនុចង្កមមានោ អនុវិចរមានោតិ អារាមទស្សន-វនទស្សន-បព្ពតទស្សនាទីនំ អត្ថាយ ឥតោ ចិតោ ច វិចរមានោ. អធិច្ចនិក្ខមនោ កិរេស កទាចិ ទេវ និក្ខមិត្វា ឯវំ វិចរតិ. ទណ្ឌមោលុព្ភាតិ ទណ្ឌំ ឱលុម្ភិត្វា គោបាលកទារកោ វិយ ទណ្ឌំ បុរតោ ឋបេត្វា ទណ្ឌមត្ថកេ ទ្វេ ហត្ថេ បតិដ្ឋាបេត្វា បិដ្ឋិបាណិំ ហនុកេន ឧប្បីឡេត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ.

២០០. កិំវាទីតិ កិំទិដ្ឋិកោ. កិមក្ខាយីតិ កិំ កថេតិ. អយំ រាជា ភគវន្តំ អវន្ទិត្វា បដិសន្ថារមត្តកមេវ កត្វា បញ្ហំ បុច្ឆតិ. តម្បិ ន អញ្ញាតុកាមតាយ, អចិត្តីការេន បុច្ឆតិ. កស្មា? ទេវទត្តស្ស បក្ខិកោ កិរេស. ទេវទត្តោ អត្តនោ សន្តិកំ អាគច្ឆមានេ តថាគតេ ភិន្ទតិ. សោ កិរ ឯវំ វទេតិ ‘‘សមណោ គោតមោ អម្ហាកំ កុលេន សទ្ធិំ វេរី, ន នោ កុលស្ស វុទ្ធិំ ឥច្ឆតិ. ភគិនីបិ មេ ចក្កវត្តិបរិភោគា, តំ បហាយ ‘នស្សតេសា’តិ និក្ខមិត្វា បព្ពជិ. ភាគិនេយ្យោបិ មេ ចក្កវត្តិពីជន្តិ ញត្វា អម្ហាកំ កុលស្ស វឌ្ឍិយា អតុស្សន្តោ ‘នស្សតេត’ន្តិ តម្បិ ទហរកាលេយេវ បព្ពាជេសិ. អហំ បន តេន វិនា វត្តិតុំ អសក្កោន្តោ អនុបព្ពជិតោ. ឯវំ បព្ពជិតម្បិ មំ បព្ពជិតទិវសតោ បដ្ឋាយ ន ឧជុកេហិ អក្ខីហិ ឱលោកេតិ. បរិសមជ្ឈេ ភាសន្តោបិ មហាផរសុនា បហរន្តោ វិយ អាបាយិកោ ទេវទត្តោតិអាទីនិ ភាសតី’’តិ. ឯវំ អយម្បិ រាជា ទេវទត្តេន ភិន្នោ, តស្មា ឯវមកាសិ.

អថ ¶ ភគវា យថា អយំ រាជា មយា បញ្ហេ បុច្ឆិតេ ន កថេតីតិ វត្តុំ ន លភតិ, យថា ¶ ច ភាសិតស្ស អត្ថំ ន ជានាតិ, ឯវមស្ស ¶ កថេស្សាមីតិ តស្សានុច្ឆវិកំ កថេន្តោ យថាវាទី ខោតិអាទិមាហ.

តត្ថ ន កេនចិ លោកេ វិគ្គយ្ហ តិដ្ឋតីតិ លោកេ កេនចិ សទ្ធិំ វិគ្គាហិកកថំ ន ករោតិ ន វិវទតិ. តថាគតោ ហិ លោកេន សទ្ធិំ ន វិវទតិ; លោកោ បន តថាគតេន សទ្ធិំ អនិច្ចន្តិ វុត្តេ និច្ចន្តិ វទមានោ, ទុក្ខំ, អនត្តា, អសុភន្តិ វុត្តេ សុភន្តិ វទមានោ វិវទតិ. តេនេវាហ ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, លោកេន វិវទាមិ, លោកោវ ខោ, ភិក្ខវេ, មយា វិវទតិ, តថា ន, ភិក្ខវេ, ធម្មវាទី កេនចិ លោកស្មិំ វិវទតិ, អធម្មវាទីវ ខោ, ភិក្ខវេ, វិវទតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៩៤). យថាតិ យេន ការណេន. កាមេហីតិ វត្ថុកាមេហិបិ កិលេសកាមេហិបិ. តំ ព្រាហ្មណន្តិ តំ ខីណាសវំ ព្រាហ្មណំ. អកថំកថិន្តិ និព្ពិចិកិច្ឆំ. ឆិន្នកុក្កុច្ចន្តិ វិប្បដិសារកុក្កុច្ចស្ស ចេវ ហត្ថបាទកុក្កុច្ចស្ស ច ឆិន្នត្តា ឆិន្នកុក្កុច្ចំ. ភវាភវេតិ បុនប្បុនព្ភវេ, ហីនបណីតេ វា ភវេ, បណីតោ ហិ ភវោ វុទ្ធិប្បត្តោ អភវោតិ វុច្ចតិ. សញ្ញាតិ កិលេសសញ្ញា. កិលេសាយេវ វា ឥធ សញ្ញានាមេន វុត្តា, តស្មា យេន ការណេន កាមេហិ វិសំយុត្តំ វិហរន្តំ តំ លោកេ និន្នាវាទិំ ខីណាសវព្រាហ្មណំ កិលេសសញ្ញា នានុសេន្តិ, តញ្ច ការណំ អហំ វទាមីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. ឥតិ ភគវា អត្តនោ ខីណាសវភាវំ ទីបេតិ. និល្លាឡេត្វាតិ នីហរិត្វា កីឡាបេត្វា. តិវិសាខន្តិ តិសាខំ. នលាដិកន្តិ វលិភង្គំ នលាដេ តិស្សោ រាជិយោ ទស្សេន្តោ វលិភង្គំ វុដ្ឋាបេត្វាតិ អត្ថោ. ទណ្ឌមោលុព្ភាតិ ទណ្ឌំ ឧប្បីឡេត្វា. ‘‘ទណ្ឌមាលុព្ភា’’តិបិ បាឋោ, គហេត្វា បក្កាមីតិ អត្ថោ.

២០១. អញ្ញតរោតិ នាមេន អបាកដោ ឯកោ ភិក្ខុ. សោ កិរ អនុសន្ធិកុសលោ, ភគវតា យថា ទណ្ឌបាណី ន ជានាតិ, តថា មយា កថិតន្តិ វុត្តេ កិន្តិ នុ ខោ ភគវតា អវិញ្ញេយ្យំ កត្វា បញ្ហោ កថិតោតិ អនុសន្ធិំ គហេត្វា ទសពលំ យាចិត្វា ឥមំ បញ្ហំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស បាកដំ ករិស្សាមីតិ ឧដ្ឋាយាសនា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា ទសនខសមុជ្ជលំ ¶ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ កិំវាទី បន, ភន្តេ ភគវាតិអាទិមាហ.

យតោនិទានន្តិ ¶ ភាវនបុំសកំ ឯតំ, យេន ការណេន យស្មិំ ការណេ សតីតិ អត្ថោ. បបញ្ចសញ្ញាសង្ខាតិ ឯត្ថ សង្ខាតិ កោដ្ឋាសោ. បបញ្ចសញ្ញាតិ តណ្ហាមានទិដ្ឋិបបញ្ចសម្បយុត្តា សញ្ញា ¶ , សញ្ញានាមេន វា បបញ្ចាយេវ វុត្តា. តស្មា បបញ្ចកោដ្ឋាសាតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. សមុទាចរន្តីតិ បវត្តន្តិ. ឯត្ថ ចេ នត្ថិ អភិនន្ទិតព្ពន្តិ យស្មិំ ទ្វាទសាយតនសង្ខាតេ ការណេ សតិ បបញ្ចសញ្ញាសង្ខា សមុទាចរន្តិ, ឯត្ថ ឯកាយតនម្បិ ចេ អភិនន្ទិតព្ពំ អភិវទិតព្ពំ អជ្ឈោសិតព្ពំ នត្ថីតិ អត្ថោ. តត្ថ អភិនិន្ទិតព្ពន្តិ អហំ មមន្តិ អភិនន្ទិតព្ពំ. អភិវទិតព្ពន្តិ អហំ មមាតិ វត្តព្ពំ. អជ្ឈោសិតព្ពន្តិ អជ្ឈោសិត្វា គិលិត្វា បរិនិដ្ឋបេត្វា គហេតព្ពយុត្តំ. ឯតេនេត្ថ តណ្ហាទីនំយេវ អប្បវត្តិំ កថេតិ. ឯសេវន្តោតិ អយំ អភិនន្ទនាទីនំ នត្ថិភាវោវ រាគានុសយាទីនំ អន្តោ. ឯសេវ នយោ សព្ពត្ថ.

ទណ្ឌាទានាទីសុ បន យាយ ចេតនាយ ទណ្ឌំ អាទិយតិ, សា ទណ្ឌាទានំ. យាយ សត្ថំ អាទិយតិ បរាមសតិ, សា សត្ថាទានំ. មត្ថកប្បត្តំ កលហំ. នានាគាហមត្តំ វិគ្គហំ. នានាវាទមត្តំ វិវាទំ. តុវំ តុវន្តិ ឯវំ បវត្តំ តុវំ តុវំ. បិយសុញ្ញករណំ បេសុញ្ញំ. អយថាសភាវំ មុសាវាទំ ករោតិ, សា មុសាវាទោតិ វេទិតព្ពា. ឯត្ថេតេតិ ឯត្ថ ទ្វាទសសុ អាយតនេសុ ឯតេ កិលេសា. កិលេសា ហិ ឧប្បជ្ជមានាបិ ទ្វាទសាយតនានិ និស្សាយ ឧប្បជ្ជន្តិ, និរុជ្ឈមានាបិ ទ្វាទសសុ អាយតនេសុយេវ និរុជ្ឈន្តិ. ឯវំ យត្ថុប្បន្នា, តត្ថេវ និរុទ្ធា ហោន្តិ. ស្វាយមត្ថោ សមុទយសច្ចបញ្ហេន ទីបេតព្ពោ –

‘‘សា ខោ បនេសា តណ្ហា កត្ថ ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បជ្ជតិ, កត្ថ និវិសមានា និវិសតី’’តិ វត្វា – ‘‘យំ លោកេ បិយរូបំ សាតរូបំ, ឯត្ថេសា តណ្ហា ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បជ្ជតិ, ឯត្ថ និវិសមានា និវិសតិ. កិញ្ច លោកេ បិយរូបំ សាតរូបំ? ចក្ខុ លោកេ បិយរូបំ សាតរូប’’ន្តិអាទិនា (វិភ. ២០៣) នយេន ទ្វាទសសុយេវ អាយតនេសុ តស្សា ឧប្បត្តិ ច និរោធោ ច វុត្តោ. យថេវ ច តណ្ហា ទ្វាទសសុ អាយតនេសុ ឧប្បជ្ជិត្វា ¶ និព្ពានំ អាគម្ម និរុទ្ធាបិ អាយតនេសុ បុន សមុទាចារស្ស អភាវតោ អាយតនេសុយេវ និរុទ្ធាតិ វុត្តា, ឯវមិមេបិ បាបកា អកុសលា ធម្មា អាយតនេសុ និរុជ្ឈន្តីតិ វេទិតព្ពា. អថ វា យ្វាយំ អភិនន្ទនាទីនំ អភាវោវ រាគានុសយាទីនំ ¶ អន្តោតិ វុត្តោ. ឯត្ថេតេ រាគានុសយាទីនំ អន្តោតិ លទ្ធវោហារេ និព្ពានេ បាបកា អកុសលា ធម្មា អបរិសេសា និរុជ្ឈន្តិ. យញ្ហិ យត្ថ នត្ថិ, តំ តត្ថ និរុទ្ធំ នាម ហោតិ, ស្វាយមត្ថោ និរោធបញ្ហេន ទីបេតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ទុតិយំ ឈានំ សមាបន្នស្ស ¶ វិតក្កវិចារា វចីសង្ខារា បដិប្បស្សទ្ធា ហោន្តី’’តិអាទិ (បដិ. ម. ១.៨៣).

២០២. សត្ថុ ចេវ សំវណ្ណិតោតិ សត្ថារា ច បសំសិតោ. វិញ្ញូនន្តិ ឥទម្បិ ករណត្ថេ សាមិវចនំ, បណ្ឌិតេហិ សព្រហ្មចារីហិ ច សម្ភាវិតោតិ អត្ថោ. បហោតីតិ សក្កោតិ.

២០៣. អតិក្កម្មេវ មូលំ អតិក្កម្ម ខន្ធន្តិ សារោ នាម មូលេ វា ខន្ធេ វា ភវេយ្យ, តម្បិ អតិក្កមិត្វាតិ អត្ថោ. ឯវំសម្បទន្តិ ឯវំសម្បត្តិកំ, ឦទិសន្តិ អត្ថោ. អតិសិត្វាតិ អតិក្កមិត្វា. ជានំ ជានាតីតិ ជានិតព្ពមេវ ជានាតិ. បស្សំ បស្សតីតិ បស្សិតព្ពមេវ បស្សតិ. យថា វា ឯកច្ចោ វិបរីតំ គណ្ហន្តោ ជានន្តោបិ ន ជានាតិ, បស្សន្តោបិ ន បស្សតិ, ន ឯវំ ភគវា. ភគវា បន ជានន្តោ ជានាតិយេវ, បស្សន្តោ បស្សតិយេវ. ស្វាយំ ទស្សនបរិណាយកដ្ឋេន ចក្ខុភូតោ. វិទិតករណដ្ឋេន ញាណភូតោ. អវិបរីតសភាវដ្ឋេន បរិយត្តិធម្មប្បវត្តនតោ វា ហទយេន ចិន្តេត្វា វាចាយ និច្ឆារិតធម្មមយោតិ ធម្មភូតោ. សេដ្ឋដ្ឋេន ព្រហ្មភូតោ. អថ វា ចក្ខុ វិយ ភូតោតិ ចក្ខុភូតោតិ ឯវមេតេសុ បទេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ស្វាយំ ធម្មស្ស វត្តនតោ វត្តា. បវត្តាបនតោ បវត្តា. អត្ថំ នីហរិត្វា ទស្សនសមត្ថតាយ អត្ថស្ស និន្នេតា. អមតាធិគមាយ បដិបត្តិំ ទទាតីតិ អមតស្ស ទាតា. អគរុំ កត្វាតិ បុនប្បុនំ អាយាចាបេន្តោបិ ហិ គរុំ ករោតិ នាម, អត្តនោ សាវកបារមីញាណេ ឋត្វា សិនេរូបាទតោ វាលុកំ ឧទ្ធរមានោ វិយ ទុព្ពិញ្ញេយ្យំ កត្វា កថេន្តោបិ គរុំ ករោតិយេវ នាម. ឯវំ អកត្វា អម្ហេ បុនប្បុនំ អយាចាបេត្វា សុវិញ្ញេយ្យម្បិ នោ កត្វា កថេហីតិ វុត្តំ ហោតិ.

២០៤. យំ ¶ ខោ នោ អាវុសោតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ ‘‘យំ ខោ វោ’’តិ វត្តព្ពំ សិយា, តេ បន ភិក្ខូ អត្តនា សទ្ធិំ សង្គណ្ហន្តោ ‘‘យំ ខោ នោ’’តិ អាហ. យស្មា វា ឧទ្ទេសោវ តេសំ ឧទ្ទិដ្ឋោវ. ភគវា បន ថេរស្សាបិ តេសម្បិ ¶ ភគវាវ. តស្មា ភគវាតិ បទំ សន្ធាយបិ ឯវមាហ, យំ ខោ អម្ហាកំ ភគវា តុម្ហាកំ សំខិត្តេន ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិសិត្វាតិ អត្ថោ.

ចក្ខុញ្ចាវុសោតិអាទីសុ អយមត្ថោ, អាវុសោ, និស្សយភាវេន ចក្ខុបសាទញ្ច អារម្មណភាវេន ¶ ចតុសមុដ្ឋានិករូបេ ច បដិច្ច ចក្ខុវិញ្ញាណំ នាម ឧប្បជ្ជតិ. តិណ្ណំ សង្គតិ ផស្សោតិ តេសំ តិណ្ណំ សង្គតិយា ផស្សោ នាម ឧប្បជ្ជតិ. តំ ផស្សំ បដិច្ច សហជាតាទិវសេន ផស្សបច្ចយា វេទនា ឧប្បជ្ជតិ. តាយ វេទនាយ យំ អារម្មណំ វេទេតិ, តទេវ សញ្ញា សញ្ជានាតិ, យំ សញ្ញា សញ្ជានាតិ, តទេវ អារម្មណំ វិតក្កោ វិតក្កេតិ. យំ វិតក្កោ វិតក្កេតិ, តទេវារម្មណំ បបញ្ចោ បបញ្ចេតិ. តតោនិទានន្តិ ឯតេហិ ចក្ខុរូបាទីហិ ការណេហិ. បុរិសំ បបញ្ចសញ្ញាសង្ខា សមុទាចរន្តីតិ តំ អបរិញ្ញាតការណំ បុរិសំ បបញ្ចកោដ្ឋាសា អភិភវន្តិ, តស្ស បវត្តន្តីតិ អត្ថោ. តត្ថ ផស្សវេទនាសញ្ញា ចក្ខុវិញ្ញាណេន សហជាតា ហោន្តិ. វិតក្កោ ចក្ខុវិញ្ញាណានន្តរាទីសុ សវិតក្កចិត្តេសុ ទដ្ឋព្ពោ. បបញ្ចសង្ខា ជវនេន សហជាតា ហោន្តិ. យទិ ឯវំ កស្មា អតីតានាគតគ្គហណំ កតន្តិ? តថា ឧប្បជ្ជនតោ. យថេវ ហិ ឯតរហិ ចក្ខុទ្វារិកោ បបញ្ចោ ចក្ខុញ្ច រូបេ ច ផស្សវេទនាសញ្ញាវិតក្កេ ច បដិច្ច ឧប្បន្នោ, ឯវមេវំ អតីតានាគតេសុបិ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យេសុ រូបេសុ តស្សុប្បត្តិំ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ.

សោតញ្ចាវុសោតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឆដ្ឋទ្វារេ បន មនន្តិ ភវង្គចិត្តំ. ធម្មេតិ តេភូមកធម្មារម្មណំ. មនោវិញ្ញាណន្តិ អាវជ្ជនំ វា ជវនំ វា. អាវជ្ជនេ គហិតេ ផស្សវេទនាសញ្ញាវិតក្កា អាវជ្ជនសហជាតា ហោន្តិ. បបញ្ចោ ជវនសហជាតោ. ជវនេ គហិតេ សហាវជ្ជនកំ ភវង្គ មនោ នាម ហោតិ, តតោ ផស្សាទយោ សព្ពេបិ ជវនេន សហជាតាវ. មនោទ្វារេ បន យស្មា អតីតាទិភេទំ សព្ពម្បិ អារម្មណំ ហោតិ, តស្មា អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នេសូតិ ឥទំ យុត្តមេវ.

ឥទានិ ¶ វដ្ដំ ទស្សេន្តោ សោ វតាវុសោតិ ទេសនំ អារភិ. ផស្សបញ្ញត្តិំ បញ្ញបេស្សតីតិ ផស្សោ នាម ឯកោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតីតិ ឯវំ ផស្សបញ្ញត្តិំ បញ្ញបេស្សតិ, ទស្សេស្សតីតិ អត្ថោ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. ឯវំ ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតីតិ ទ្វាទសាយតនវសេន សកលំ វដ្ដំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ទ្វាទសាយតនបដិក្ខេបវសេន វិវដ្ដំ ទស្សេន្តោ សោ វតាវុសោ ចក្ខុស្មិំ ¶ អសតីតិ ទេសនំ អារភិ. តត្ថ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឯវំ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេត្វា ឥទានិ សាវកេន បញ្ហោ កថិតោតិ មា និក្កង្ខា អហុវត្ថ, អយំ ¶ ភគវា សព្ពញ្ញុតញាណតុលំ គហេត្វា និសិន្នោ, ឥច្ឆមានា តមេវ ឧបសង្កមិត្វា និក្កង្ខា ហោថាតិ ឧយ្យោជេន្តោ អាកង្ខមានា ច បនាតិអាទិមាហ.

២០៥. ឥមេហិ អាការេហីតិ ឥមេហិ ការណេហិ បបញ្ចុប្បត្តិយា បាដិយេក្កការណេហិ ចេវ វដ្ដវិវដ្ដការណេហិ ច. ឥមេហិ បទេហីតិ ឥមេហិ អក្ខរសម្បិណ្ឌនេហិ. ព្យញ្ជនេហីតិ បាដិយេក្កអក្ខរេហិ. បណ្ឌិតោតិ បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតោ. ចតូហិ វា ការណេហិ បណ្ឌិតោ ធាតុកុសលោ អាយតនកុសលោ បច្ចយាការកុសលោ ការណាការណកុសលោតិ. មហាបញ្ញោតិ មហន្តេ អត្ថេ មហន្តេ ធម្មេ មហន្តា និរុត្តិយោ មហន្តានិ បដិភានានិ បរិគ្គហណសមត្ថាយ មហាបញ្ញាយ សមន្នាគតោ. យថា តំ មហាកច្ចានេនាតិ យថា មហាកច្ចានេន ព្យាកតំ, តំ សន្ធាយ តន្តិ វុត្តំ. យថា មហាកច្ចានេន ព្យាកតំ, អហម្បិ តំ ឯវមេវំ ព្យាករេយ្យេន្តិ អត្ថោ.

មធុបិណ្ឌិកន្តិ មហន្តំ គុឡបូវំ ពទ្ធសត្តុគុឡកំ វា. អសេចនកន្តិ អសេចិតព្ពកំ. សប្បិផាណិតមធុសក្ករាទីសុ ឥទំ នាមេត្ថ មន្ទំ ឥទំ ពហុកន្តិ ន វត្តព្ពំ សមយោជិតរសំ. ចេតសោតិ ចិន្តកជាតិកោ. ទព្ពជាតិកោតិ បណ្ឌិតសភាវោ. កោ នាមោ អយន្តិ ឥទំ ថេរោ អតិភទ្ទកោ អយំ ធម្មបរិយាយោ, ទសពលស្ស សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេនេវស្ស នាមំ គណ្ហាបេស្សាមីតិ ចិន្តេត្វា អាហ. តស្មាតិ យស្មា មធុបិណ្ឌិកោ វិយ មធុរោ, តស្មា មធុបិណ្ឌិកបរិយាយោត្វេវ នំ ធារេហីតិ វទតិ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

មធុបិណ្ឌិកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២០៦. ¶ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ ទ្វេធាវិតក្កសុត្តំ. តត្ថ ទ្វិធា កត្វា ទ្វិធា កត្វាតិ ទ្វេ ទ្វេ ភាគេ កត្វា. កាមវិតក្កោតិ កាមបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ. ព្យាបាទវិតក្កោតិ ព្យាបាទបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ. វិហិំសាវិតក្កោតិ វិហិំសាបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ. ឯកំ ភាគន្តិ អជ្ឈត្តំ វា ពហិទ្ធា វា ឱឡារិកោ វា សុខុមោ វា សព្ពោ បាយំ វិតក្កោ អកុសលបក្ខិកោយេវាតិ តយោបិ កាមព្យាបាទវិហិំសាវិតក្កេ ឯកំ កោដ្ឋាសមកាសិំ. កាមេហិ និស្សដោ នេក្ខម្មបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ នេក្ខម្មវិតក្កោ នាម, សោ យាវ បឋមជ្ឈានា វដ្ដតិ. អព្យាបាទបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ អព្យាបាទវិតក្កោ, សោ មេត្តាបុព្ពភាគតោ បដ្ឋាយ យាវ បឋមជ្ឈានា វដ្ដតិ. អវិហិំសាបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ អវិហិំសាវិតក្កោ, សោ ករុណាបុព្ពភាគតោ បដ្ឋាយ យាវ បឋមជ្ឈានា វដ្ដតិ. ទុតិយំ ភាគន្តិ សព្ពោបាយំ កុសលបក្ខិកោយេវាតិ ទុតិយំ កោដ្ឋាសមកាសិំ. ឥមិនា ពោធិសត្តស្ស វិតក្កនិគ្គហណកាលោ កថិតោ.

ពោធិសត្តស្ស ហិ ឆព្ពស្សានិ បធានំ បទហន្តស្ស នេក្ខម្មវិតក្កាទយោ បុញ្ជបុញ្ជា មហានទិយំ ឱឃា វិយ បវត្តិំសុ. សតិសម្មោសេន បន សហសា កាមវិតក្កាទយោ ឧប្បជ្ជិត្វា កុសលវារំ បច្ឆិន្ទិត្វា សយំ អកុសលជវនវារា ហុត្វា តិដ្ឋន្តិ. តតោ ពោធិសត្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ ឥមេ កាមវិតក្កាទយោ កុសលវារំ បច្ឆិន្ទិត្វា តិដ្ឋន្តិ, ហន្ទាហំ ឥមេ វិតក្កេ ទ្វេ ភាគេ កត្វា វិហរាមី’’តិ កាមវិតក្កាទយោ អកុសលបក្ខិកាតិ ឯកំ ភាគំ ករោតិ នេក្ខម្មវិតក្កាទយោ កុសលបក្ខិកាតិ ឯកំ. អថ បុន ចិន្តេសិ – ‘‘អកុសលបក្ខតោ អាគតំ វិតក្កំ មន្តេន កណ្ហសប្បំ ឧប្បីឡេត្វា គណ្ហន្តោ វិយ អមិត្តំ គីវាយ អក្កមន្តោ វិយ ច និគ្គហេស្សាមិ, នាស្ស វឌ្ឍិតុំ ទស្សាមិ. កុសលបក្ខតោ អាគតំ វិតក្កំ មេឃសមយេ មេឃំ វិយ សុខេត្តេ សាលកល្យាណិបោតកំ វិយ ច សីឃំ វឌ្ឍេស្សាមី’’តិ. សោ តថា កត្វា អកុសលវិតក្កេ និគ្គណ្ហិ, កុសលវិតក្កេ វឌ្ឍេសិ. ឯវំ ឥមិនា ពោធិសត្តស្ស វិតក្កនិគ្គហណនកាលោ កថិតោតិ វេទិតព្ពោ.

២០៧. ឥទានិ ¶ ¶ យថាស្ស តេ វិតក្កា ឧប្បជ្ជិំសុ, យថា ច នេ និគ្គហេសិ, តំ ទស្សេន្តោ តស្ស មយ្ហំ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ អប្បមត្តស្សាតិ សតិយា ¶ អវិប្បវាសេ ឋិតស្ស. អាតាបិនោតិ អាតាបវីរិយវន្តស្ស. បហិតត្តស្សាតិ បេសិតចិត្តស្ស. ឧប្បជ្ជតិ កាមវិតក្កោតិ ពោធិសត្តស្ស ឆព្ពស្សានិ បធានំ បទហតោ រជ្ជសុខំ វា អារព្ភ, បាសាទេ វា នាដកានិ វា ឱរោធេ វា កិញ្ចិទេវ វា សម្បត្តិំ អារព្ភ កាមវិតក្កោ នាម ន ឧប្បន្នបុព្ពោ. ទុក្ករការិកាយ បនស្ស អាហារូបច្ឆេទេន អធិមត្តកសិមានំ បត្តស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘ន សក្កា អាហារូបច្ឆេទេន វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ, យំនូនាហំ ឱឡារិកំ អាហារំ អាហារេយ្យ’’ន្តិ. សោ ឧរុវេលំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. មនុស្សា – ‘‘មហាបុរិសោ បុព្ពេ អាហរិត្វា ទិន្នម្បិ ន គណ្ហិ, អទ្ធាស្ស ឥទានិ មនោរថោ មត្ថកំ បត្តោ, តស្មា សយមេវ អាគតោ’’តិ បណីតបណីតំ អាហារំ ឧបហរិំសុ. ពោធិសត្តស្ស អត្តភាវោ នចិរស្សេវ បាកតិកោ អហោសិ. ជរាជិណ្ណត្តភាវោ ហិ សប្បាយភោជនំ លភិត្វាបិ បាកតិកោ ន ហោតិ. ពោធិសត្តោ បន ទហរោ. តេនស្ស សប្បាយភោជនំ ភុញ្ជតោ អត្តភាវោ ន ចិរស្សេវ បាកតិកោ ជាតោ, វិប្បសន្នានិ ឥន្ទ្រិយានិ, បរិសុទ្ធោ ឆវិវណ្ណោ, សមុគ្គតតារាគណំ វិយ នភំ បរិបុណ្ណទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណប្បដិមណ្ឌិតសរីរំ អហោសិ. សោ តំ ឱលោកេត្វា ‘‘តាវ កិលន្តោ នាម អត្តភាវោ ឯវំ បដិបាកតិកោ ជាតោ’’តិ ចិន្តេត្វា អត្តនោ បញ្ញាមហន្តតាយ ឯវំ បរិត្តកម្បិ វិតក្កំ គហេត្វា កាមវិតក្កោតិ អកាសិ.

បណ្ណសាលាយ បុរតោ និសិន្នោ ចមរបសទគវយរោហិតមិគាទិកេ មគគណេ មនុញ្ញសទ្ទរវនេ មោរវនកុក្កុដាទិកេ បក្ខិគណេ នីលុប្បលកុមុទកមលាទិសញ្ឆន្នានិ បល្លលានិ នានាកុសុមសញ្ឆន្នវិដបា វនរាជិយោ មណិក្ខន្ធនិម្មលជលបវាហញ្ច នទិំ នេរញ្ជរំ បស្សតិ. តស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘សោភនា វតិមេ មិគជាតា បក្ខិគណា បល្លលានិ វនរាជិយោ នទី នេរញ្ជរា’’តិ. សោ តម្បិ ឯវំ បរិត្តកំ វិតក្កំ គហេត្វា កាមវិតក្កមកាសិ, តេនាហ ‘‘ឧប្បជ្ជតិ កាមវិតក្កោ’’តិ.

អត្តព្យាពាធាយបីតិ ¶ អត្តទុក្ខាយបិ. ឯសេវនយោ សព្ពត្ថ. កិំ បន មហាសត្តស្ស ឧភយទុក្ខាយ សំវត្តនកវិតក្កោ នាម អត្ថីតិ? នត្ថិ. អបរិញ្ញាយំ ឋិតស្ស បន វិតក្កោ យាវ ឧភយព្យាពាធាយ សំវត្តតីតិ ឯតានិ តីណិ នាមានិ លភតិ, តស្មា ឯវមាហ. បញ្ញានិរោធិកោតិ ¶ អនុប្បន្នាយ ¶ លោកិយលោកុត្តរាយ បញ្ញាយ ឧប្បជ្ជិតុំ ន ទេតិ, លោកិយបញ្ញំ បន អដ្ឋសមាបត្តិបញ្ចាភិញ្ញាវសេន ឧប្បន្នម្បិ សមុច្ឆិន្ទិត្វា ខិបតីតិ បញ្ញានិរោធិកោ. វិឃាតបក្ខិកោតិ ទុក្ខកោដ្ឋាសិកោ. អសង្ខតំ និព្ពានំ នាម, តំ បច្ចក្ខំ កាតុំ ន ទេតីតិ អនិព្ពានសំវត្តនិកោ. អព្ភត្ថំ គច្ឆតីតិ ខយំ នត្ថិភាវំ គច្ឆតិ. ឧទកបុប្ផុឡកោ វិយ និរុជ្ឈតិ. បជហមេវាតិ បជហិមេវ. វិនោទមេវាតិ នីហរិមេវ. ព្យន្តមេវ នំ អកាសិន្តិ វិគតន្តំ និស្សេសំ បរិវដុមំ បរិច្ឆិន្នមេវ នំ អកាសិំ.

២០៨. ព្យាបាទវិតក្កោតិ ន ពោធិសត្តស្ស បរូបឃាតប្បដិសំយុត្តោ នាម វិតក្កោ ចិត្តេ ឧប្បជ្ជតិ, អថស្ស អតិវស្សអច្ចុណ្ហអតិសីតាទីនិ បន បដិច្ច ចិត្តវិបរិណាមភាវោ ហោតិ, តំ សន្ធាយ ‘‘ព្យាបាទវិតក្កោ’’តិ អាហ. វិហិំសាវិតក្កោតិ ន មហាសត្តស្ស បរេសំ ទុក្ខុប្បាទនប្បដិសំយុត្តោ វិតក្កោ ឧប្បជ្ជតិ, ចិត្តេ បន ឧទ្ធតាការោ អនេកគ្គតាការោ ហោតិ, តំ គហេត្វា វិហិំសាវិតក្កមកាសិ. បណ្ណសាលាទ្វារេ និសិន្នោ ហិ សីហព្យគ្ឃាទិកេ វាឡមិគេ សូករាទយោ ខុទ្ទមិគេ វិហិំសន្តេ បស្សតិ. អថ ពោធិសត្តោ ឥមស្មិម្បិ នាម អកុតោភយេ អរញ្ញេ ឥមេសំ តិរច្ឆានគតានំ បច្ចត្ថិកា ឧប្បជ្ជន្តិ, ពលវន្តោ ទុព្ពលេ ខាទន្តិ, ពលវន្តខាទិតា វត្តន្តីតិ ការុញ្ញំ ឧប្បាទេតិ. អញ្ញេបិ ពិឡារាទយោ កុក្កុដមូសិកាទីនិ ខាទន្តេ បស្សតិ, គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ មនុស្សេ រាជកម្មិកេហិ ឧបទ្ទុតេ វធពន្ធាទីនិ អនុភវន្តេ អត្តនោ កសិវណិជ្ជាទីនិ កម្មានិ កត្វា ជីវិតុំ ន លភន្តីតិ ការុញ្ញំ ឧប្បាទេតិ, តំ សន្ធាយ ‘‘ឧប្បជ្ជតិ វិហិំសាវិតក្កោ’’តិ អាហ. តថា តថាតិ តេន តេន អាការេន. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កាមវិតក្កាទីសុ យំ យំ វិតក្កេតិ, យំ យំ វិតក្កំ បវត្តេតិ, តេន តេនេ ចស្សាការេន កាមវិតក្កាទិភាវោ ចេតសោ ¶ ន ហិ ហោតីតិ. បហាសិ នេក្ខម្មវិតក្កន្តិ នេក្ខម្មវិតក្កំ បជហតិ. ពហុលមកាសីតិ ពហុលំ ករោតិ. តស្ស តំ កាមវិតក្កាយ ចិត្តន្តិ តស្ស តំ ចិត្តំ កាមវិតក្កត្ថាយ. យថា កាមវិតក្កសម្បយុត្តំ ¶ ហោតិ, ឯវមេវំ នមតីតិ អត្ថោ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ.

ឥទានិ អត្ថទីបិកំ ឧបមំ ទស្សេន្តោ សេយ្យថាបី តិអាទិមាហ. តត្ថ កិដ្ឋសម្ពាធេតិ សស្សសម្ពាធេ. អាកោដេយ្យាតិ ឧជុកំ បិដ្ឋិយំ បហរេយ្យ. បដិកោដេយ្យាតិ តិរិយំ ផាសុកាសុ បហរេយ្យ. សន្និរុន្ធេយ្យាតិ អាវរិត្វា តិដ្ឋេយ្យ. សន្និវារេយ្យាតិ ឥតោ ចិតោ ច គន្តុំ ន ទទេយ្យ ¶ . តតោនិទានន្តិ តេន ការណេន, ឯវំ អរក្ខិតានំ គុន្នំ បរេសំ សស្សខាទនការណេនាតិ អត្ថោ. ពាលោ ហិ គោបាលោកោ ឯវំ គាវោ អរក្ខមានោ ‘‘អយំ អម្ហាកំ ភត្តវេតនំ ខាទតិ, ឧជុំ គាវោ រក្ខិតុម្បិ ន សក្កោតិ, កុលេហិ សទ្ធិំ វេរំ គណ្ហាបេតី’’តិ គោសាមិកានម្បិ សន្តិកា វធាទីនិ បាបុណាតិ, កិដ្ឋសាមិកានម្បិ. បណ្ឌិតោ បន ឥមានិ ចត្តារិ ភយានិ សម្បស្សន្តោ គាវោ សាធុកំ រក្ខតិ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. អាទីនវន្តិ ឧបទ្ទវំ. ឱការន្តិ លាមកំ, ខន្ធេសុ វា ឱតារំ. សំកិលេសន្តិ កិលិដ្ឋភាវំ. នេក្ខម្មេតិ នេក្ខម្មម្ហិ. អានិសំសន្តិ វិសុទ្ធិបក្ខំ. វោទានបក្ខន្តិ ឥទំ តស្សេវ វេវចនំ, កុសលានំ ធម្មានំ នេក្ខម្មម្ហិ វិសុទ្ធិបក្ខំ អទ្ទសន្តិ អត្ថោ.

២០៩. នេក្ខម្មន្តិ ច កាមេហិ និស្សដំ សព្ពកុសលំ, ឯកធម្មេ សង្គយ្ហមានេ និព្ពានមេវ. តត្រិទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – កិដ្ឋសម្ពាធំ វិយ ហិ រូបាទិអារម្មណំ, កូដគាវោ វិយ កូដចិត្តំ, បណ្ឌិតគោបាលកោ វិយ ពោធិសត្តោ, ចតុព្ពិធភយំ វិយ អត្តបរូភយព្យាពាធាយ សំវត្តនវិតក្កោ, បណ្ឌិតគោបាលកស្ស ចតុព្ពិធំ ភយំ ទិស្វា កិដ្ឋសម្ពាធេ អប្បមាទេន គោរក្ខណំ វិយ ពោធិសត្តស្ស ឆព្ពស្សានិ បធានំ បទហតោ អត្តព្យាពាធាទិភយំ ទិស្វា រូបាទីសុ អារម្មណេសុ យថា កាមវិតក្កាទយោ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, ឯវំ ចិត្តរក្ខណំ. បញ្ញាវុទ្ធិកោតិអាទីសុ អនុប្បន្នាយ លោកិយលោកុត្តរបញ្ញាយ ឧប្បាទាយ, ឧប្បន្នាយ ច វុទ្ធិយា សំវត្តតីតិ ¶ បញ្ញាវុទ្ធិកោ. ន ទុក្ខកោដ្ឋាសាយ សំវត្តតីតិ អវិឃាតបក្ខិកោ. និព្ពានធាតុសច្ឆិកិរិយាយ សំវត្តតីតិ និព្ពានសំវត្តនិកោ. រត្តិំ ចេបិ នំ, ភិក្ខវេ, អនុវិតក្កេយ្យន្តិ សកលរត្តិំ ចេបិ តំ វិតក្កំ បវត្តេយ្យំ. តតោនិទានន្តិ តំមូលកំ. ឱហញ្ញេយ្យាតិ ឧគ្ឃាតីយេយ្យ, ឧទ្ធច្ចាយ សំវត្តេយ្យាតិ ¶ អត្ថោ. អារាតិ ទូរេ. សមាធិម្ហាតិ ឧបចារសមាធិតោបិ អប្បនាសមាធិតោបិ. សោ ខោ អហំ, ភិក្ខវេ, អជ្ឈត្តមេវ ចិត្តន្តិ សោ អហំ, ភិក្ខវេ, មា មេ ចិត្តំ សមាធិម្ហា ទូរេ ហោតូតិ អជ្ឈត្តមេវ ចិត្តំ សណ្ឋបេមិ, គោចរជ្ឈត្តេ ឋបេមីតិ អត្ថោ. សន្និសាទេមីតិ តត្ថេវ ច នំ សន្និសីទាបេមិ. ឯកោទិំ ករោមីតិ ឯកគ្គំ ករោមិ. សមាទហាមីតិ សម្មា អាទហាមិ, សុដ្ឋុ អារោបេមីតិ អត្ថោ. មា មេ ចិត្តំ ឩហញ្ញីតិ មា មយ្ហំ ចិត្តំ ឧគ្ឃាតីយិត្ថ, មា ឧទ្ធច្ចាយ សំវត្តតូតិ អត្ថោ.

២១០. ឧប្បជ្ជតិ អព្យាបាទវិតក្កោ…បេ… អវិហិំសាវិតក្កោតិ ឯត្ថ យោ សោ ឥមាយ ហេដ្ឋា ¶ វុត្តតរុណវិបស្សនាយ សទ្ធិំ ឧប្បន្នវិតក្កោ កាមបច្ចនីកដ្ឋេន នេក្ខម្មវិតក្កោតិ វុត្តោ. សោយេវ ព្យាបាទបច្ចនីកដ្ឋេន អព្យាបាទវិតក្កោតិ ច វិហិំសាបច្ចនីកដ្ឋេន អវិហិំសាវិតក្កោតិ ច វុត្តោ.

ឯត្តាវតា ពោធិសត្តស្ស សមាបត្តិំ និស្សាយ វិបស្សនាបដ្ឋបនកាលោ កថិតោ. យស្ស ហិ សមាធិបិ តរុណោ, វិបស្សនាបិ. តស្ស វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អតិចិរំ និសិន្នស្ស កាយោ កិលមតិ, អន្តោ អគ្គិ វិយ ឧដ្ឋហតិ, កច្ឆេហិ សេទា មុច្ចន្តិ, មត្ថកតោ ឧសុមវដ្ដិ វិយ ឧដ្ឋហតិ, ចិត្តំ ហញ្ញតិ វិហញ្ញតិ វិប្ផន្ទតិ. សោ បុន សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា តំ បរិទមេត្វា មុទុកំ កត្វា សមស្សាសេត្វា បុន វិបស្សនំ បដ្ឋបេតិ. តស្ស បុន អតិចិរំ និសិន្នស្ស តថេវ ហោតិ. សោ បុន សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា តថេវ ករោតិ. វិបស្សនាយ ហិ ពហូបការា សមាបត្តិ.

យថា យោធស្ស ផលកកោដ្ឋកោ នាម ពហូបការោ ហោតិ, សោ តំ និស្សាយ សង្គាមំ បវិសតិ, តត្ថ ហត្ថីហិបិ អស្សេហិបិ យោធេហិបិ សទ្ធិំ កម្មំ កត្វា អាវុធេសុ វា ខីណេសុ ភុញ្ជិតុកាមតាទិភាវេ ¶ វា សតិ និវត្តិត្វា ផលកកោដ្ឋកំ បវិសិត្វា អាវុធានិបិ គណ្ហាតិ, វិស្សមតិបិ, ភុញ្ជតិបិ, បានីយម្បិ បិវតិ, សន្នាហម្បិ បដិសន្នយ្ហតិ, តំ តំ កត្វា បុន សង្គាមំ បវិសតិ, តត្ថ កម្មំ កត្វា បុន ឧច្ចារាទិបីឡិតោ វា កេនចិទេវ វា ករណីយេន ផលកកោដ្ឋកំ បវិសតិ. តត្ថ សន្ថម្ភិត្វា បុន ¶ សង្គាមំ បវិសតិ, ឯវំ យោធស្ស ផលកកោដ្ឋកោ វិយ វិបស្សនាយ ពហូបការា សមាបត្តិ.

សមាបត្តិយា បន សង្គាមនិត្ថរណកយោធស្ស ផលកកោដ្ឋកតោបិ វិបស្សនា ពហូបការតរា. កិញ្ចាបិ ហិ សមាបត្តិំ និស្សាយ វិបស្សនំ បដ្ឋបេតិ, វិបស្សនា បន ថាមជាតា សមាបត្តិម្បិ រក្ខតិ. ថាមជាតំ ករោតិ.

យថា ហិ ថលេ នាវម្បិ នាវាយ ភណ្ឌម្បិ សកដភារំ ករោន្តិ. ឧទកំ បត្វា បន សកដម្បិ សកដភណ្ឌម្បិ យុត្តគោណេបិ នាវាភារំ ករោន្តិ. នាវា តិរិយំ សោតំ ឆិន្ទិត្វា សោត្ថិនា សុបដ្ដនំ គច្ឆតិ, ឯវមេវំ កិញ្ចាបិ សមាបត្តិំ និស្សាយ វិបស្សនំ បដ្ឋបេតិ, វិបស្សនា ¶ បន ថាមជាតា សមាបត្តិម្បិ រក្ខតិ, ថាមជាតំ ករោតិ. ថលំ បត្វា សកដំ វិយ ហិ សមាបត្តិ. ឧទកំ បត្វា នាវា វិយ វិបស្សនា. ឥតិ ពោធិសត្តស្ស ឯត្តាវតា សមាបត្តិំ និស្សាយ វិបស្សនាបដ្ឋបនកាលោ កថិតោតិ វេទិតព្ពោ.

យញ្ញទេវាតិអាទិ កណ្ហបក្ខេ វុត្តានុសារេនេវ វេទិតព្ពំ, ឥធាបិ អត្ថទីបិកំ ឧបមំ ទស្សេតុំ សេយ្យថាបីតិអាទិមាហ. តត្ថ គាមន្តសម្ភតេសូតិ គាមន្តំ អាហដេសុ. សតិករណីយមេវ ហោតីតិ ឯតា គាវោតិ សតិឧប្បាទនមត្តមេវ កាតព្ពំ ហោតិ. ឥតោ ចិតោ ច គន្ត្វា អាកោដនាទិកិច្ចំ នត្ថិ. ឯតេ ធម្មាតិ ឯតេ សមថវិបស្សនា ធម្មាតិ សតុប្បាទនមត្តមេវ កាតព្ពំ ហោតិ. ឥមិនា ពោធិសត្តស្ស សមថវិបស្សនានំ ថាមជាតកាលោ កថិតោ. តទា កិរស្ស សមាបត្តិំ អប្បនត្ថាយ និសិន្នស្ស អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ឯកាវជ្ជនេន អាបាថំ អាគច្ឆន្តិ, វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា និសិន្នោ សត្ត អនុបស្សនា ឯកប្បហារេនេវ អារុឡ្ហោ ហោតិ.

២១៥. សេយ្យថាបីតិ ឥធ កិំ ទស្សេតិ? អយំ បាដិយេក្កោ អនុសន្ធិ, សត្តានញ្ហិ ហិតូបចារំ អត្តនោ សត្ថុភាវសម្បទញ្ច ¶ ទស្សេន្តោ ភគវា ឥមំ ទេសនំ អារភិ. តត្ថ អរញ្ញេតិ អដវិយំ. បវនេតិ វនសណ្ឌេ. អត្ថតោ ហិ ឥទំ ទ្វយំ ឯកមេវ, បឋមស្ស បន ទុតិយំ វេវចនំ. អយោគក្ខេមកាមោតិ ចតូហិ យោគេហិ ខេមំ និព្ភយដ្ឋានំ អនិច្ឆន្តោ ភយមេវ ឥច្ឆន្តោ ¶ . សោវត្ថិកោតិ សុវត្ថិភាវាវហោ. បីតិគមនីយោតិ តុដ្ឋិំ គមនីយោ. ‘‘បីតគមនីយោ’’តិ វា បាឋោ. បិទហេយ្យាតិ សាខាទីហិ ថកេយ្យ. វិវរេយ្យាតិ វិសទមុខំ កត្វា វិវដំ ករេយ្យ. កុម្មគ្គន្តិ ឧទកវនបព្ពតាទីហិ សន្និរុទ្ធំ អមគ្គំ. ឱទហេយ្យ ឱកចរន្តិ តេសំ ឱកេ ចរមានំ វិយ ឯកំ ទីបកមិគំ ឯកស្មិំ ឋានេ ឋបេយ្យ. ឱកចារិកន្តិ ទីឃរជ្ជុយា ពន្ធិតំយេវ មិគិំ.

មិគលុទ្ទកោ ហិ អរញ្ញំ មិគានំ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា ‘‘ឥធ វសន្តិ, ឥមិនា មគ្គេន និក្ខមន្តិ, ឯត្ថ ចរន្តិ, ឯត្ថ បិវន្តិ, ឥមិនា មគ្គេន បវិសន្តី’’តិ សល្លក្ខេត្វា មគ្គំ បិធាយ កុម្មគ្គំ វិវរិត្វា ឱកចរញ្ច ឱកចារិកញ្ច ឋបេត្វា សយំ បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ សត្តិំ គហេត្វា តិដ្ឋតិ. អថ សាយន្ហសមយេ មិគា អកុតោភយេ អរញ្ញេ ចរិត្វា បានីយំ បិវិត្វា មិគបោតកេហិ សទ្ធិំ កីឡមានា វសនដ្ឋានសន្តិកំ អាគន្ត្វា ឱកចរញ្ច ឱកចារិកញ្ច ទិស្វា ¶ ‘‘សហាយកា នោ អាគតា ភវិស្សន្តី’’តិ និរាសង្កា បវិសន្តិ, តេ មគ្គំ បិហិតំ ទិស្វា ‘‘នាយំ មគ្គោ, អយំ មគ្គោ ភវិស្សតី’’តិ កុម្មគ្គំ បដិបជ្ជន្តិ. មិគលុទ្ទកោ ន តាវ កិញ្ចិ ករោតិ, បវិដ្ឋេសុ បន សព្ពបច្ឆិមំ សណិកំ បហរតិ. សោ ឧត្តសតិ, តតោ សព្ពេ ឧត្តសិត្វា ‘‘ភយំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ បុរតោ ឱលោកេន្តា ឧទកេន វា វនេន វា បព្ពតេន វា សន្និរុទ្ធំ មគ្គំ ទិស្វា ឧភោហិ បស្សេហិ អង្គុលិសង្ខលិកំ វិយ គហនវនំ បវិសិតុំ អសក្កោន្តា បវិដ្ឋមគ្គេនេវ និក្ខមិតុំ អារភន្តិ. លុទ្ទកោ តេសំ និវត្តនភាវំ ញត្វា អាទិតោ បដ្ឋាយ តិំសម្បិ ចត្តាលីសម្បិ មិគេ ឃាតេតិ. ឥទំ សន្ធាយ ឯវញ្ហិ សោ, ភិក្ខវេ, មហាមិគសង្ឃោ អបរេន សមយេន អនយព្យសនំ អាបជ្ជេយ្យាតិ វុត្តំ.

‘‘នន្ទីរាគស្សេតំ អធិវចនំ, អវិជ្ជាយេតំ អធិវចន’’ន្តិ ឯត្ថ យស្មា ឥមេ សត្តា អវិជ្ជាយ អញ្ញាណា ហុត្វា នន្ទីរាគេន អាពន្ធិត្វា រូបារម្មណាទីនិ ឧបនីតា វដ្ដទុក្ខសត្តិយា ¶ ឃាតំ លភន្តិ. តស្មា ភគវា ឱកចរំ នន្ទីរាគោតិ, ឱកចារិកំ អវិជ្ជាតិ កត្វា ទស្សេសិ.

មិគលុទ្ទកោ ហិ ឯកទាបិ តេសំ សាខាភង្គេន សរីរំ បុញ្ឆិត្វា មនុស្សគន្ធំ អបនេត្វា ឱកចរំ ឯកស្មិំ ឋានេ ឋបេត្វា ឱកចារិកំ សហ រជ្ជុយា វិស្សជ្ជេត្វា អត្តានំ បដិច្ឆាទេត្វា សត្តិំ អាទាយ ឱកចរស្ស សន្តិកេ តិដ្ឋតិ, ឱកចារិកា មិគគណស្ស ចរណដ្ឋានាភិមុខី គច្ឆតិ ¶ . តំ ទិស្វា មិគា សីសានិ ឧក្ខិបិត្វា តិដ្ឋន្តិ, សាបិ សីសំ ឧក្ខិបិត្វា តិដ្ឋតិ, តេ ‘‘អម្ហាកំ សមជាតិកា អយ’’ន្តិ គោចរំ គណ្ហន្តិ. សាបិ តិណានិ ខាទន្តី វិយ សណិកំ ឧបគច្ឆតិ. អារញ្ញិកោ យូថបតិមិគោ តស្សា វាតំ លភិត្វា សកភរិយំ វិស្សជ្ជេត្វា តទភិមុខោ ហោតិ.

សត្តានញ្ហិ នវនវមេវ បិយំ ហោតិ. ឱកចារិកា អារញ្ញិកស្ស មិគស្ស អច្ចាសន្នភាវំ អទត្វា តទភិមុខីវ បច្ឆតោ បដិក្កមិត្វា ឱកចរស្ស សន្តិកំ គច្ឆតិ, យត្ថ យត្ថស្សា រជ្ជុ លគ្គតិ, តត្ថ តត្ថ ខុរេន បហរិត្វា មោចេតិ, អារញ្ញិកោ មិគោ ឱកចរំ ទិស្វា ឱកចារិកាយ សម្មត្តោ ហុត្វា ឱកចរេ ឧសូយំ កត្វា បិដ្ឋិំ នាមេត្វា សីសំ កម្បេន្តោ តិដ្ឋតិ, តស្មិំ ខណេ សត្តិំ ជិវ្ហាយ លេហន្តោបិ ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ ន ជានាតិ, ឱកចរោបិ ¶ សចស្ស ឧបរិភាគេន តំ មិគំ បហរិតុំ សុខំ ហោតិ, បិដ្ឋិំ នាមេតិ. សចស្ស ហេដ្ឋាភាគេន បហរិតុំ សុខំ ហោតិ, ហទយំ ឧន្នាមេតិ. អថ លុទ្ទកោ អារញ្ញិកំ មិគំ សត្តិយា បហរិត្វា តត្ថេវ ឃាតេត្វា មំសំ អាទាយ គច្ឆតិ. ឯវមេវ យថា សោ មិគោ ឱកចារិកាយ សម្មត្តោ ឱកចរេ ឧសូយំ កត្វា សត្តិំ ជិវ្ហាយ លេហន្តោបិ កិញ្ចិ ន ជានាតិ, តថា ឥមេ សត្តា អវិជ្ជាយ សម្មត្តា អន្ធភូតា កិញ្ចិ អជានន្តា រូបាទីសុ នន្ទីរាគំ ឧបគម្ម វដ្ដទុក្ខសត្តិយា វធំ លភន្តីតិ ភគវា ឱកចរំ នន្ទីរាគោតិ, ឱកចារិកំ អវិជ្ជាតិ កត្វា ទស្សេសិ.

ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, វិវដោ មយា ខេមោ មគ្គោតិ ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, មយា ឥមេសំ សត្តានំ ហិតចរណេន សម្មាសម្ពោធិំ បត្វា អហំ ពុទ្ធោស្មីតិ តុណ្ហីភូតេន អនិសីទិត្វា ធម្មចក្កប្បវត្តនតោ បដ្ឋាយ ធម្មំ ទេសេន្តេន វិវដោ ខេមោ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ, បិហិតោ កុម្មគ្គោ ¶ , អញ្ញាតកោណ្ឌញ្ញាទីនំ ភព្ពបុគ្គលានំ ឩហតោ ឱកចរោ នន្ទីរាគោ ទ្វេធា ឆេត្វា បាតិតោ, នាសិតា ឱកចារិកា អវិជ្ជា សព្ពេន សព្ពំ សមុគ្ឃាតិតាតិ អត្តនោ ហិតូបចារំ ទស្សេសិ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

ទ្វេធាវិតក្កសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២១៦. ឯវំ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ វិតក្កសណ្ឋានសុត្តំ. តត្ថ អធិចិត្តមនុយុត្តេនាតិ ទសកុសលកម្មបថវសេន ឧប្បន្នំ ចិត្តំ ចិត្តមេវ, វិបស្សនាបាទកអដ្ឋសមាបត្តិចិត្តំ តតោ ចិត្តតោ អធិកំ ចិត្តន្តិ អធិចិត្តំ. អនុយុត្តេនាតិ តំ អធិចិត្តំ អនុយុត្តេន, តត្ថ យុត្តប្បយុត្តេនាតិ អត្ថោ.

តត្រាយំ ភិក្ខុ បុរេភត្តំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតប្បដិក្កន្តោ និសីទនំ អាទាយ អសុកស្មិំ រុក្ខមូលេ វា វនសណ្ឌេ វា បព្ពតបាទេ វា បព្ភារេ វា សមណធម្មំ ករិស្សាមីតិ និក្ខមន្តោបិ, តត្ថ គន្ត្វា ហត្ថេហិ វា បាទេហិ វា និសជ្ជដ្ឋានតោ តិណបណ្ណានិ អបនេន្តោបិ អធិចិត្តំ អនុយុត្តោយេវ. និសីទិត្វា បន ហត្ថបាទេ ធោវិត្វា បល្លង្កំ អាភុជិត្វា មូលកម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វិហរន្តោបិ អធិចិត្តំ អនុយុត្តោយេវ.

និមិត្តានីតិ ការណានិ. កាលេន កាលន្តិ សមយេ សមយេ. ន នុ ច កម្មដ្ឋានំ នាម មុហុត្តម្បិ អឆឌ្ឌេត្វា និរន្តរំ មនសិកាតព្ពំ, កស្មា ភគវា ‘‘កាលេន កាល’’ន្តិ អាហាតិ. បាឡិយញ្ហិ អដ្ឋតិំស កម្មដ្ឋានានិ វិភត្តានិ, តេសុ ភិក្ខុនា អត្តនោ ចិត្តរុចិតំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា និសិន្នេន យាវ កោចិទេវ ឧបក្កិលេសោ នុប្បជ្ជតិ, តាវ ឥមេសំ និមិត្តានំ មនសិការកិច្ចំ នត្ថិ. យទា បន ឧប្បជ្ជតិ, តទា ឥមានិ គហេត្វា ចិត្តេ ឧប្បន្នំ អព្ពុទំ នីហរិតព្ពន្តិ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ.

ឆន្ទូបសំហិតាតិ ឆន្ទសហគតា រាគសម្បយុត្តា. ឥមេសំ បន តិណ្ណំ វិតក្កានំ ខេត្តញ្ច អារម្មណញ្ច ជានិតព្ពំ. តត្ថ ឆន្ទូបសញ្ហិតានំ អដ្ឋ ¶ លោភសហគតចិត្តានិ ខេត្តំ, ទោសូបសញ្ហិតានំ ទ្វេ ទោមនស្សសហគតានិ, មោហូបសញ្ហិតានំ ទ្វាទសបិ អកុសលចិត្តានិ. វិចិកិច្ឆាឧទ្ធច្ចសម្បយុត្តចិត្តានិ បន ទ្វេ ឯតេសំ បាដិបុគ្គលិកំ ខេត្តំ. សព្ពេសម្បិ សត្តា ចេវ សង្ខារា ច អារម្មណំ, ឥដ្ឋានិដ្ឋអសមបេក្ខិតេសុ ហិ សត្តេសុ ច សង្ខារេសុ ច តេ ឧប្បជ្ជន្តិ ¶ . អញ្ញម្បិ និមិត្តំ មនសិកាតព្ពំ កុសលូបសំហិតន្តិ តតោ និមិត្តតោ អញ្ញំ កុសលនិស្សិតំ និមិត្តំ មនសិកាតព្ពំ. តត្ថ អញ្ញំ និមិត្តំ នាម ឆន្ទូបសញ្ហិតេ វិតក្កេ សត្តេសុ ឧប្បន្នេ អសុភភាវនា អញ្ញំ និមិត្តំ នាម. សង្ខារេសុ ឧប្បន្នេ អនិច្ចមនសិការោ អញ្ញំ និមិត្តំ ¶ នាម. ទោសូបសញ្ហិតេ សត្តេសុ ឧប្បន្នេ មេត្តាភាវនា អញ្ញំ និមិត្តំ នាម. សង្ខារេសុ ឧប្បន្នេ ធាតុមនសិការោ អញ្ញំ និមិត្តំ នាម. មោហូបសញ្ហិតេ យត្ថ កត្ថចិ ឧប្បន្នេ បញ្ចធម្មូបនិស្សយោ អញ្ញំ និមិត្តំ នាម.

ឥមស្ស ហត្ថា វា សោភនា បាទា វាតិអាទិនា នយេន ហិ សត្តេសុ លោភេ ឧប្បន្នេ អសុភតោ ឧបសំហរិតព្ពំ. កិម្ហិ សារត្តោសិ? កេសេសុ សារត្តោសិ. លោមេសុ…បេ… មុត្តេសុ សារត្តោសិ. អយំ អត្តភាវោ នាម តីហិ អដ្ឋិសតេហិ ឧស្សាបិតោ, នវហិ ន្ហារុសតេហិ អាពទ្ធោ, នវហិ មំសបេសិសតេហិ អនុលិត្តោ, អល្លចម្មេន បរិយោនទ្ធោ, ឆវិរាគេន បដិច្ឆន្នោ, នវហិ វណមុខេហិ នវនវុតិលោមកូបសហស្សេហិ ច អសុចិ បគ្ឃរតិ, កុណបបូរិតោ, ទុគ្គន្ធោ, ជេគុច្ឆោ, បដិកូលោ, ទ្វត្តិំសកុណបសញ្ចយោ, នត្ថេត្ថ សារំ វា វរំ វាតិ ឯវំ អសុភតោ ឧបសំហរន្តស្ស សត្តេសុ ឧប្បន្នោ លោភោ បហីយតិ, តេនស្ស អសុភតោ ឧបសំហរណំ អញ្ញំ និមិត្តំ នាម ហោតិ.

បត្តចីវរាទីសុ សង្ខារេសុ លោភេ ឧប្បន្នេ ទ្វីហាការេហិ សង្ខារមជ្ឈត្តតំ សមុដ្ឋាបេតីតិ សតិបដ្ឋានវណ្ណនាយំ វុត្តនយេន អស្សាមិកតាវកាលិកភាវវសេន មនសិករោតោ សោ បហីយតិ. តេនស្ស អនិច្ចតោ មនសិការោ អញ្ញំ និមិត្តំ នាម ហោតិ. សត្តេសុ ទោសេ ឧប្បន្នេ បន អាឃាតវិនយកកចោបមោវាទាទីនំ វសេន មេត្តា ភាវេតព្ពា, តំ ភាវយតោ ទោសោ បហីយតិ, តេនស្ស មេត្តាភាវនា អញ្ញំ និមិត្តំ នាម ហោតិ. ខាណុកណ្ដកតិណបណ្ណាទីសុ ¶ បន ទោសេ ឧប្បន្នេ ត្វំ កស្ស កុប្បសិ, កិំ បថវីធាតុយា, ឧទាហុ អាបោធាតុយា, កោ វា បនាយំ កុប្បតិ នាម, កិំ បថវីធាតុ ឧទាហុ អាបោធាតូតិអាទិនា នយេន ធាតុមនសិការំ ករោន្តស្ស ទោសោ បហីយតិ. តេនស្ស ធាតុមនសិការោ អញ្ញំ និមិត្តំ នាម ហោតិ.

មោហេ បន យត្ថ កត្ថចិ ឧប្បន្នេ –

‘‘គរូសំវាសោ ¶ ឧទ្ទេសោ, ឧទ្ទិដ្ឋបរិបុច្ឆនំ;

កាលេន ធម្មស្សវនំ, ឋានាដ្ឋានវិនិច្ឆយោ;

បញ្ច ធម្មូបនិស្សាយ, មោហធាតុ បហីយតី’’តិ. –

ឥមេ ¶ បញ្ច ធម្មា ឧបនិស្សិតព្ពា. គរុំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តោ ហិ ភិក្ខុ – ‘‘អាចរិយោ គាមប្បវេសនំ អនាបុច្ឆន្តស្ស បត្តកាលេ វត្តំ អករោន្តស្ស ឃដសតឧទកាហរណាទិទណ្ឌកម្មំ ករោតី’’តិ យត្តប្បដិយត្តោ ហោតិ, អថស្ស មោហោ បហីយតិ. ឧទ្ទេសំ គណ្ហន្តោបិ – ‘‘អាចរិយោ ឧទ្ទេសកាលេ ឧទ្ទេសំ អគ្គណ្ហន្តស្ស អសាធុកំ សជ្ឈាយន្តស្ស ច ទណ្ឌកម្មំ ករោតី’’តិ យត្តប្បដិយត្តោ ហោតិ, ឯវម្បិស្ស មោហោ បហីយតិ. គរុភាវនីយេ ភិក្ខូ ឧបសំកមិត្វា ‘‘ឥទំ ភន្តេ កថំ ឥមស្ស កោ អត្ថោ’’តិ បរិបុច្ឆន្តោ កំខំ វិនោទេតិ, ឯវម្បិស្ស មោហោ បហីយតិ. កាលេន ធម្មសវនដ្ឋានំ គន្ត្វា សក្កច្ចំ ធម្មំ សុណន្តស្សាបិ តេសុ តេសុ ឋានេសុ អត្ថោ បាកដោ ហោតិ. ឯវម្បិស្ស មោហោ បហីយតិ. ឥទមស្ស ការណំ, ឥទំ ន ការណន្តិ ឋានាដ្ឋានវិនិច្ឆយេ ឆេកោ ហោតិ, ឯវម្បិស្ស មោហោ បហីយតិ. តេនស្ស បញ្ចធម្មូបនិស្សយោ អញ្ញំ និមិត្តំ នាម ហោតិ.

អបិច អដ្ឋតិំសាយ អារម្មណេសុ យំកិញ្ចិ ភាវេន្តស្សាបិ ឥមេ វិតក្កា បហីយន្តិ ឯវ. ឥមានិ បន និមិត្តានិ ឧជុវិបច្ចនីកានិ បដិបក្ខភូតានិ. ឥមេហិ បហីនា រាគាទយោ សុប្បហីនា ហោន្តិ. យថា ហិ អគ្គិំ អល្លកដ្ឋេហិបិ បំសូហិបិ សាខាទីហិបិ បោថេត្វា និព្ពាបេន្តិយេវ, ឧទកំ បន អគ្គិស្ស ឧជុវិបច្ចនីកំ, តេន និព្ពុតោ សុនិព្ពុតោ ហោតិ, ឯវមិមេហិ និមិត្តេហិ បហីនា រាគាទយោ សុប្បហីនា ហោន្តិ. តស្មា ឯតានិ កថិតានីតិ វេទិតព្ពានិ.

កុសលូបសំហិតន្តិ ¶ កុសលនិស្សិតំ កុសលស្ស បច្ចយភូតំ. អជ្ឈត្តមេវាតិ គោចរជ្ឈត្តំយេវ. បលគណ្ឌោតិ វឌ្ឍកី. សុខុមាយ អាណិយាតិ យំ អាណិំ នីហរិតុកាមោ ហោតិ, តតោ សុខុមតរាយ សារទារុអាណិយា. ឱឡារិកំ អាណិន្តិ ចន្ទផលកេ វា សារផលកេ វា អាកោដិតំ វិសមាណិំ. អភិនិហនេយ្យាតិ មុគ្គរេន អាកោដេន្តោ ហនេយ្យ. អភិនីហរេយ្យាតិ ឯវំ អភិនិហនន្តោ ផលកតោ នីហរេយ្យ. អភិនិវសេយ្យាតិ ឥទានិ ពហុ និក្ខន្តាតិ ញត្វា ហត្ថេន ចាលេត្វា ¶ និក្កឌ្ឍេយ្យ ¶ . តត្ថ ផលកំ វិយ ចិត្តំ, ផលកេ វិសមាណី វិយ អកុសលវិតក្កា, សុខុមាណី វិយ អញ្ញំ អសុភភាវនាទិកុសលនិមិត្តំ, សុខុមាណិយា ឱឡារិកាណិនីហរណំ វិយ អសុភភាវនាទីហិ កុសលនិមិត្តេហិ តេសំ វិតក្កានំ នីហរណំ.

២១៧. អហិកុណបេនាតិអាទិ អតិជេគុច្ឆបដិកូលកុណបទស្សនត្ថំ វុត្តំ. កណ្ឋេ អាសត្តេនាតិ កេនចិទេវ បច្ចត្ថិកេន អានេត្វា កណ្ឋេ ពទ្ធេន បដិមុក្កេន. អដ្ដិយេយ្យាតិ អដ្ដោ ទុក្ខិតោ ភវេយ្យ. ហរាយេយ្យាតិ លជ្ជេយ្យ. ជិគុច្ឆេយ្យាតិ សញ្ជាតជិគុច្ឆោ ភវេយ្យ.

បហីយន្តីតិ ឯវំ ឥមិនាបិ ការណេន ឯតេ អកុសលា ធម្មា សាវជ្ជា ទុក្ខវិបាកាតិ អត្តនោ បញ្ញាពលេន ឧបបរិក្ខតោ អហិកុណបាទីនិ វិយ ជិគុច្ឆន្តស្ស បហីយន្តិ. យោ បន អត្តនោ បញ្ញាពលេន ឧបបរិក្ខិតុំ ន សក្កោតិ, តេន អាចរិយំ វា ឧបជ្ឈាយំ វា អញ្ញតរំ វា គរុដ្ឋានិយំ សព្រហ្មចារិំ សង្ឃត្ថេរំ វា ឧបសង្កមិត្វា ឃណ្ឌិំ បហរិត្វា ភិក្ខុសង្ឃមេវ វា សន្និបាតេត្វា អារោចេតព្ពំ, ពហុនញ្ហិ សន្និបាតេ ភវិស្សតេវ ឯកោ បណ្ឌិតមនុស្សោ, ស្វាយំ ឯវំ ឯតេសុ អាទីនវោ ទដ្ឋព្ពោតិ កថេស្សតិ, កាយវិច្ឆិន្ទនីយកថាទីហិ វា បន តេ វិតក្កេ និគ្គណ្ហិស្សតីតិ.

២១៨. អសតិអមនសិការោ អាបជ្ជិតព្ពោតិ នេវ សោ វិតក្កោ សរិតព្ពោ ន មនសិកាតព្ពោ, អញ្ញវិហិតកេន ភវិតព្ពំ. យថា ហិ រូបំ អបស្សិតុកាមោ បុរិសោ អក្ខីនិ និមីលេយ្យ, ឯវមេវ មូលកម្មដ្ឋានំ គហេត្វា និសិន្នេន ភិក្ខុនា ចិត្តម្ហិ ¶ វិតក្កេ ឧប្បន្នេ អញ្ញវិហិតកេន ភវិតព្ពំ. ឯវមស្ស សោ វិតក្កោ បហីយតិ, តស្មិំ បហីនេ បុន កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា និសីទិតព្ពំ.

សចេ ន បហីយតិ, ឧគ្គហិតោ ធម្មកថាបពន្ធោ ហោតិ, សោ មហាសទ្ទេន សជ្ឈាយិតព្ពោ. ឯវម្បិ ចេ អញ្ញវិហិតកស្ស សតោ សោ ន បហីយតិ. ថវិកាយ មុដ្ឋិបោត្ថកោ ហោតិ, យត្ថ ច ពុទ្ធវណ្ណាបិ ធម្មវណ្ណាបិ លិខិតា ហោន្តិ, តំ នីហរិត្វា វាចេន្តេន អញ្ញវិហិតកេន ភវិតព្ពំ. ឯវម្បិ ចេ ន បហីយតិ, ថវិកតោ អរណិសហិតានិ នីហរិត្វា ‘‘អយំ ¶ ឧត្តរារណី អយំ អធរារណី’’តិ អាវជ្ជេន្តេន អញ្ញវិហិតកេន ភវិតព្ពំ. ឯវម្បិ ចេ ន បហីយតិ, សិបាដិកំ ¶ នីហរិត្វា ‘‘ឥទំ អារកណ្ដកំ នាម, អយំ បិប្ផលកោ នាម, ឥទំ នខច្ឆេទនំ នាម, អយំ សូចិ នាមា’’តិ បរិក្ខារំ សមន្នានេន្តេន អញ្ញវិហិតកេន ភវិតព្ពំ. ឯវម្បិ ចេ ន បហីយតិ, សូចិំ គហេត្វា ចីវរេ ជិណ្ណដ្ឋានំ សិព្ពន្តេន អញ្ញវិហិតកេន ភវិតព្ពំ. ឯវំ យាវ ន បហីយតិ, តាវ តំ តំ កុសលកម្មំ ករោន្តេន អញ្ញវិហិតកេន ភវិតព្ពំ. បហីនេ បុន មូលកម្មដ្ឋានំ គហេត្វា និសីទិតព្ពំ, នវកម្មំ បន ន បដ្ឋបេតព្ពំ. កស្មា? វិតក្កេ បច្ឆិន្នេ កម្មដ្ឋានមនសិការស្ស ឱកាសោ ន ហោតិ.

បោរាណកបណ្ឌិតា បន នវកម្មំ កត្វាបិ វិតក្កំ បច្ឆិន្ទិំសុ. តត្រិទំ វត្ថុ – តិស្សសាមណេរស្ស កិរ ឧបជ្ឈាយោ តិស្សមហាវិហារេ វសតិ. តិស្សសាមណេរោ ‘‘ភន្តេ ឧក្កណ្ឋិតោម្ហី’’តិ អាហ. អថ នំ ថេរោ ‘‘ឥមស្មិំ វិហារេ ន្ហានឧទកំ ទុល្លភំ, មំ គហេត្វា ចិត្តលបព្ពតំ គច្ឆាហី’’តិ អាហ. សោ តថា អកាសិ. តត្ថ នំ ថេរោ អាហ ‘‘អយំ វិហារោ អច្ចន្តសង្ឃិកោ, ឯកំ បុគ្គលិកដ្ឋានំ ករោហី’’តិ. សោ សាធុ ភន្តេតិ អាទិតោ បដ្ឋាយ សំយុត្តនិកាយំ បព្ភារសោធនំ តេជោធាតុកសិណបរិកម្មន្តិ តីណីបិ ឯកតោ អារភិត្វា កម្មដ្ឋានំ អប្បនំ បាបេសិ, សំយុត្តនិកាយំ បរិយោសាបេសិ, លេណកម្មំ និដ្ឋាបេសិ, សព្ពំ កត្វា ឧបជ្ឈាយស្ស សញ្ញំ អទាសិ. ឧបជ្ឈាយោ ‘‘ទុក្ខេន តេ សាមណេរ កតំ, អជ្ជ តាវ ត្វំយេវ វសាហី’’តិ អាហ. សោ តំ រត្តិំ លេណេ វសន្តោ ឧតុសប្បាយំ លភិត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ ¶ បត្វា តត្ថេវ បរិនិព្ពាយិ. តស្ស ធាតុយោ គហេត្វា ចេតិយំ អកំសុ. អជ្ជាបិ តិស្សត្ថេរចេតិយន្តិ បញ្ញាយតិ. ឥទំ បព្ពំ អសតិបព្ពំ នាម.

២១៩. ឥមស្មិំ ឋត្វា វិតក្កេ និគ្គណ្ហិតុំ អសក្កោន្តោ ឥធ ឋត្វា និគ្គណ្ហិស្សតីតិ វិតក្កមូលភេទំ បព្ពំ ទស្សេន្តោ បុន តស្ស ចេ ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ វិតក្កសង្ខារសណ្ឋានំ មនសិកាតព្ពន្តិ សង្ខរោតីតិ សង្ខារោ, បច្ចយោ, ការណំ មូលន្តិ អត្ថោ. សន្តិដ្ឋតិ ឯត្ថាតិ សណ្ឋានំ, វិតក្កសង្ខារស្ស សណ្ឋានំ វិតក្កសង្ខារសណ្ឋានំ, តំ មនសិកាតព្ពន្តិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ, អយំ វិតក្កោ កិំ ហេតុ កិំ បច្ចយា កិំ ការណា ឧប្បន្នោតិ វិតក្កានំ មូលញ្ច មូលមូលញ្ច មនសិកាតព្ពន្តិ. កិំ នុ ខោ អហំ សីឃំ ¶ គច្ឆាមីតិ កេន នុ ខោ ការណេន អហំ សីឃំ គច្ឆាមិ? យំនូនាហំ សណិកំ គច្ឆេយ្យន្តិ កិំ មេ ឥមិនា សីឃគមនេន, សណិកំ គច្ឆិស្សាមីតិ ¶ ចិន្តេសិ. សោ សណិកំ គច្ឆេយ្យាតិ សោ ឯវំ ចិន្តេត្វា សណិកំ គច្ឆេយ្យ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

តត្ថ តស្ស បុរិសស្ស សីឃគមនកាលោ វិយ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ វិតក្កសមារុឡ្ហកាលោ. តស្ស សណិកគមនកាលោ វិយ ឥមស្ស វិតក្កចារបច្ឆេទនកាលោ. តស្ស ឋិតកាលោ វិយ ឥមស្ស វិតក្កចារេ បច្ឆិន្នេ មូលកម្មដ្ឋានំ ចិត្តោតរណកាលោ. តស្ស និសិន្នកាលោ វិយ ឥមស្ស វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តប្បត្តកាលោ. តស្ស និបន្នកាលោ វិយ ឥមស្ស និព្ពានារម្មណាយ ផលសមាបត្តិយា ទិវសំ វីតិវត្តនកាលោ. តត្ថ ឥមេ វិតក្កា កិំ ហេតុកា កិំ បច្ចយាតិ វិតក្កានំ មូលមូលំ គច្ឆន្តស្ស វិតក្កចារោ សិថិលោ ហោតិ. តស្មិំ សិថិលីភូតេ មត្ថកំ គច្ឆន្តេ វិតក្កា សព្ពសោ និរុជ្ឈន្តិ. អយមត្ថោ ទុទ្ទុភជាតកេនបិ ទីបេតព្ពោ –

សសកស្ស កិរ ពេលុវរុក្ខមូលេ និទ្ទាយន្តស្ស ពេលុវបក្កំ វណ្ដតោ ឆិជ្ជិត្វា កណ្ណមូលេ បតិតំ. សោ តស្ស សទ្ទេន ‘‘បថវី ភិជ្ជតី’’តិ សញ្ញាយ ឧដ្ឋហិត្វា វេគេន បលាយិ. តំ ទិស្វា បុរតោ អញ្ញេបិ ចតុប្បទា បលាយិំសុ. តទា ពោធិសត្តោ សីហោ ហោតិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ បថវី នាម កប្បវិនាសេ ភិជ្ជតិ, អន្តរា បថវីភេទោ នាម នត្ថិ, យំនូនាហំ ¶ មូលមូលំ គន្ត្វា អនុវិជ្ជេយ្យ’’ន្តិ. សោ ហត្ថិនាគតោ បដ្ឋាយ យាវ សសកំ បុច្ឆិ ‘‘តយា, តាត, បថវី ភិជ្ជមានា ទិដ្ឋា’’តិ. សសោ ‘‘អាម ទេវា’’តិ អាហ. សីហោ ‘‘ឯហិ, ភោ, ទស្សេហី’’តិ. សសោ ‘‘ន សក្កោមិ សាមី’’តិ. ‘‘ឯហិ, រេ, មា ភាយី’’តិ សណ្ហមុទុកេន គហេត្វា គតោ សសោ រុក្ខស្ស អវិទូរេ ឋត្វា –

‘‘ទុទ្ទុភាយតិ ភទ្ទន្តេ, យស្មិំ ទេសេ វសាមហំ;

អហម្បេតំ ន ជានាមិ, កិមេតំ ទុទ្ទុភាយតី’’តិ. (ជា. ១.៤.៨៥) –

គាថមាហ. ពោធិសត្តោ ‘‘ត្វំ ឯត្ថេវ តិដ្ឋា’’តិ រុក្ខមូលំ គន្ត្វា សសកស្ស និបន្នដ្ឋានំ អទ្ទស, ពេលុវបក្កំ អទ្ទស, ឧទ្ធំ ឱលេកេត្វា វណ្ដំ អទ្ទស, ទិស្វា ‘‘អយំ សសោ ឯត្ថ និបន្នោ, និទ្ទាយមានោ ឥមស្ស កណ្ណមូលេ ¶ បតិតស្ស សទ្ទេន ‘បថវី ភិជ្ជតី’តិ ឯវំសញ្ញី ហុត្វា បលាយី’’តិ ¶ ញត្វា តំ ការណំ សសំ បុច្ឆិ. សសោ ‘‘អាម, ទេវា’’តិ អាហ. ពោធិសត្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ពេលុវ បតិតំ សុត្វា, ទុទ្ទុភន្តិ សសោ ជវិ;

សសស្ស វចនំ សុត្វា, សន្តត្តា មិគវាហិនី’’តិ. (ជា. ១.៤.៨៦);

តតោ ពោធិសត្តោ ‘‘មា ភាយថា’’តិ មិគគណេ អស្សាសេសិ. ឯវំ វិតក្កានំ មូលមូលំ គច្ឆន្តស្ស វិតក្កា បហីយន្តិ.

២២០. ឥមស្មិំ វិតក្កមូលភេទបព្ពេ ឋត្វា វិតក្កេ និគ្គណ្ហិតុំ អសក្កោន្តេន បន ឯវំ និគ្គណ្ហិតព្ពាតិ អបរម្បិ ការណំ ទស្សេន្តោ បុន តស្ស ចេ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ.

ទន្តេភិទន្តមាធាយាតិ ហេដ្ឋាទន្តេ ឧបរិទន្តំ ឋបេត្វា. ចេតសា ចិត្តន្តិ កុសលចិត្តេន អកុសលចិត្តំ អភិនិគ្គណ្ហិតព្ពំ. ពលវា បុរិសោតិ យថា ថាមសម្បន្នោ មហាពលោ បុរិសោ ទុព្ពលំ បុរិសំ សីសេ វា គលេ វា ខន្ធេ វា គហេត្វា អភិនិគ្គណ្ហេយ្យ អភិនិប្បីឡេយ្យ អភិសន្តាបេយ្យ សន្តត្តំ កិលន្តំ មុច្ឆាបរេតំ វិយ ករេយ្យ, ឯវមេវ ភិក្ខុនា វិតក្កេហិ សទ្ធិំ បដិមល្លេន ហុត្វា ‘‘កេ ច តុម្ហេ កោ ចាហ’’ន្តិ អភិភវិត្វា – ‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ច អដ្ឋិ ច អវសិស្សតុ សរីរេ ឧបសុស្សតុ មំសលោហិត’’ន្តិ (អ. និ. ២.៥) ឯវំ មហាវីរិយំ ¶ បគ្គយ្ហ វិតក្កា និគ្គណ្ហិតព្ពាតិ ទស្សេន្តោ ឥម អត្ថទីបិកំ ឧបមំ អាហរិ.

២២១. យតោ ខោ, ភិក្ខវេតិ ឥទំ បរិយាទានភាជនិយំ នាម, តំ ឧត្តានត្ថមេវ. យថា បន សត្ថាចរិយោ តិរោរដ្ឋា អាគតំ រាជបុត្តំ បញ្ចាវុធសិប្បំ ឧគ្គណ្ហាបេត្វា ‘‘គច្ឆ, អត្តនោ រដ្ឋេ រជ្ជំ គណ្ហ. សចេ តេ អន្តរាមគ្គេ ចោរា ឧដ្ឋហន្តិ, ធនុនា កម្មំ កត្វា គច្ឆ. សចេ តេ ធនុ នស្សតិ វា ភិជ្ជតិ វា សត្តិយា អសិនា’’តិ ឯវំ បញ្ចហិបិ អាវុធេហិ កត្តព្ពំ ទស្សេត្វា ឧយ្យោជេតិ. សោ តថា កត្វា សករដ្ឋំ គន្ត្វា រជ្ជំ គហេត្វា រជ្ជសិរិំ អនុភោតិ. ឯវមេវំ ភគវា អធិចិត្តមនុយុត្តំ ភិក្ខុំ អរហត្តគហណត្ថាយ ឧយ្យោជេន្តោ – ‘‘សចស្ស អន្តរា អកុសលវិតក្កា ឧប្បជ្ជន្តិ, អញ្ញនិមិត្តបព្ពេ ឋត្វា តេ និគ្គណ្ហិត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ ¶ ¶ បាបុណិស្សតិ. តត្ថ អសក្កោន្តោ អាទីនវបព្ពេ ឋត្វា, តត្រាបិ អសក្កោន្តោ អសតិបព្ពេ ឋត្វា, តត្រាបិ អសក្កោន្តោ វិតក្កមូលភេទបព្ពេ ឋត្វា, តត្រាបិ អសក្កោន្តោ អភិនិគ្គណ្ហនបព្ពេ ឋត្វា វិតក្កេ និគ្គណ្ហិត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិស្សតី’’តិ ឥមានិ បញ្ច បព្ពានិ ទេសេសិ.

វសី វិតក្កបរិយាយបថេសូតិ វិតក្កចារបថេសុ ចិណ្ណវសី បគុណវសីតិ វុច្ចតិ. យំ វិតក្កំ អាកង្ខិស្សតីតិ ឥទំ អស្ស វសីភាវាការទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អយញ្ហិ បុព្ពេ យំ វិតក្កំ វិតក្កេតុកាមោ ហោតិ, តំ ន វិតក្កេតិ. យំ ន វិតក្កេតុកាមោ ហោតិ, តំ វិតក្កេតិ. ឥទានិ បន វសីភូតត្តា យំ វិតក្កំ វិតក្កេតុកាមោ ហោតិ, តំយេវ វិតក្កេតិ. យំ ន វិតក្កេតុកាមោ, ន តំ វិតក្កេតិ. តេន វុត្តំ ‘‘យំ វិតក្កំ អាកង្ខិស្សតិ, តំ វិតក្កំ វិតក្កេស្សតិ. យំ វិតក្កំ នាកង្ខិស្សតិ, ន តំ វិតក្កំ វិតក្ខេស្សតី’’តិ. អច្ឆេច្ឆិ តណ្ហន្តិអាទិ សព្ពាសវសុត្តេ វុត្តមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

វិតក្កសណ្ឋានសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

មូលបណ្ណាសដ្ឋកថាយ បឋមោ ភាគោ និដ្ឋិតោ.