📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

មជ្ឈិមនិកាយេ

មូលបណ្ណាស-អដ្ឋកថា

(ទុតិយោ ភាគោ)

៣. ឱបម្មវគ្គោ

១. កកចូបមសុត្តវណ្ណនា

២២២. ឯវំ មេ សុតន្តិ កកចូបមសុត្តំ. តត្ថ មោឡិយផគ្គុនោតិ មោឡីតិ ចូឡា វុច្ចតិ. យថាហ –

‘‘ឆេត្វាន មោឡិំ វរគន្ធវាសិតំ,

វេហាយសំ ឧក្ខិបិ សក្យបុង្គវោ;

រតនចង្កោដវរេន វាសវោ,

សហស្សនេត្តោ សិរសា បដិគ្គហី’’តិ.

សា តស្ស គិហិកាលេ មហតី អហោសិ, តេនស្ស មោឡិយផគ្គុនោតិ សង្ខា ឧទបាទិ. បព្ពជិតម្បិ នំ តេនេវ នាមេន សញ្ជានន្តិ. អតិវេលន្តិ វេលំ អតិក្កមិត្វា. តត្ថ កាលវេលា, សីមវេលា, សីលវេលាតិ តិវិធា វេលា. ‘‘តាយំ វេលាយំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសី’’តិ (ធម្មបទេ វគ្គានមុទ្ទានំ, គាថានមុទ្ទានំ; មហាវ. ១-៣) អយំ កាលវេលា នាម. ‘‘ឋិតធម្មោ វេលំ នាតិវត្តតី’’តិ (ចូឡវ. ៣៨៤; ឧទា. ៤៥; អ. និ. ៨.១៩) អយំ សីមវេលា នាម. ‘‘វេលាអនតិក្កមោ សេតុឃាតោ’’តិ (ធ. ស. ២៩៩-៣០១) ច, ‘‘វេលា ចេសា អវីតិក្កមនដ្ឋេនា’’តិ ច, អយំ សីលវេលា នាម. តំ តិវិធម្បិ សោ អតិក្កមិយេវ. ភិក្ខុនិយោ ហិ ឱវទិតុំ កាលោ នាម អត្ថិ, សោ អត្ថង្គតេបិ សូរិយេ ឱវទន្តោ តំ កាលវេលម្បិ អតិក្កមិ. ភិក្ខុនីនំ ឱវាទេ បមាណំ នាម អត្ថិ សីមា មរិយាទា. សោ ឧត្តរិឆប្បញ្ចវាចាហិ ឱវទន្តោ តំ សីមវេលម្បិ អតិក្កមិ. កថេន្តោ បន ទវសហគតំ កត្វា ទុដ្ឋុល្លាបត្តិបហោនកំ កថេតិ, ឯវំ សីលវេលម្បិ អតិក្កមិ.

សំសដ្ឋោតិ មិស្សីភូតោ សមានសុខទុក្ខោ ហុត្វា. សម្មុខាតិ បុរតោ. អវណ្ណំ ភាសតីតិ តា បន បចនកោដ្ដនាទីនិ ករោន្តិយោ ទិស្វា នត្ថិ ឥមាសំ អនាបត្តិ នាម, ឥមា ភិក្ខុនិយោ អនាចារា ទុព្ពចា បគព្ភាតិ អគុណំ កថេតិ. អធិករណម្បិ ករោតីតិ ឥមេសំ ភិក្ខូនំ ឥមា ភិក្ខុនិយោ ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ អក្ខីនិ ទយ្ហន្តិ, ឥមស្មិំ វិហារេ បុប្ផបូជា វា អាសនធោវនបរិភណ្ឌករណាទីនិ វា ឥមាសំ វសេន វត្តន្តិ. កុលធីតរោ ឯតា លជ្ជិនិយោ, តុម្ហេ ឥមា ឥទញ្ចិទញ្ច វទថ, អយំ នាម តុម្ហាកំ អាបត្តិ ហោតិ, វិនយធរានំ សន្តិកំ អាគន្ត្វា វិនិច្ឆយំ មេ ទេថាតិ អធិករណំ អាកឌ្ឍតិ.

មោឡិយផគ្គុនស្ស អវណ្ណំ ភាសតីតិ នត្ថិ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ អនាបត្តិ នាម. និច្ចកាលំ ឥមស្ស បរិវេណទ្វារំ អសុញ្ញំ ភិក្ខុនីហីតិ អគុណំ កថេតិ. អធិករណម្បិ ករោន្តីតិ ឥមេសំ ភិក្ខូនំ មោឡិយផគ្គុនត្ថេរស្ស ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ អក្ខីនិ ទយ្ហន្តិ. ឥមស្មិំ វិហារេ អញ្ញេសំ វសនដ្ឋានំ ឱលោកេតុម្បិ ន សក្កា. វិហារំ អាគតភិក្ខុនិយោ ឱវាទំ វា បដិសន្ថារំ វា ឧទ្ទេសបទំ វា ថេរមេវ និស្សាយ លភន្តិ, កុលបុត្តកោ លជ្ជី កុក្កុច្ចកោ, ឯវរូបំ នាម តុម្ហេ ឥទញ្ចិទញ្ច វទថ, ឯថ វិនយធរានំ សន្តិកេ វិនិច្ឆយំ ទេថាតិ អធិករណំ អាកឌ្ឍន្តិ.

សោ ភិក្ខុ ភគវន្តំ ឯតទវោចាតិ នេវ បិយកម្យតាយ ន ភេទាធិប្បាយេន, អត្ថកាមតាយ អវោច. ឯកំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘ឥមស្ស ភិក្ខុស្ស ឯវំ សំសដ្ឋស្ស វិហរតោ អយសោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. សោ សាសនស្សាបិ អវណ្ណោយេវ. អញ្ញេន បន កថិតោ អយំ ន ឱរមិស្សតិ, ភគវតា ធម្មំ ទេសេត្វា ឱវទិតោ ឱរមិស្សតី’’តិ តស្ស អត្ថកាមតាយ ភគវន្តំ ឯតំ, ‘‘អាយស្មា, ភន្តេ’’តិអាទិវចនំ អវោច.

២២៣. អាមន្តេហីតិ ជានាបេហិ. អាមន្តេតីតិ បក្កោសតិ.

២២៤. សទ្ធាតិ សទ្ធាយ. តស្មាតិ យស្មា ត្វំ កុលបុត្តោ ចេវ សទ្ធាបព្ពជិតោ ច, យស្មា វា តេ ឯតាហិ សទ្ធិំ សំសដ្ឋស្ស វិហរតោ យេ តា អក្កោសិស្សន្តិ វា, បហរិស្សន្តិ វា, តេសុ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, សំសគ្គេ បហីនេ នុប្បជ្ជិស្សតិ, តស្មា. តត្រាតិ តស្មិំ អវណ្ណភាសនេ. គេហសិតាតិ បញ្ចកាមគុណនិស្សិតា. ឆន្ទាតិ តណ្ហាឆន្ទាបិ បដិឃឆន្ទាបិ. វិបរិណតន្តិ រត្តម្បិ ចិត្តំ វិបរិណតំ. ទុដ្ឋម្បិ, មូឡ្ហម្បិ ចិត្តំ វិបរិណតំ. ឥធ បន តណ្ហាឆន្ទវសេន រត្តម្បិ វដ្ដតិ, បដិឃឆន្ទវសេន ទុដ្ឋម្បិ វដ្ដតិ. ហិតានុកម្បីតិ ហិតេន អនុកម្បមានោ ហិតេន ផរមានោ. ន ទោសន្តរោតិ ន ទោសចិត្តោ ភវិស្សាមិ.

២២៥. អថ ខោ ភគវាតិ កស្មា អារភិ? ផគ្គុនស្ស កិរ ឯត្តកំ ឱវាទំ សុត្វាបិ, ‘‘ភិក្ខុនិសំសគ្គតោ ឱរមិស្សាមិ វិរមិស្សាមី’’តិ ចិត្តម្បិ ន ឧប្បន្នំ, ភគវតា បន សទ្ធិំ បដាណី វិយ បដិវិរុទ្ធោ អដ្ឋាសិ, អថស្ស ភគវតោ យថា នាម ជិឃច្ឆិតស្ស ភោជនេ, បិបាសិតស្ស បានីយេ, សីតេន ផុដ្ឋស្ស ឧណ្ហេ ទុក្ខិតស្ស សុខេ បត្ថនា ឧប្បជ្ជតិ. ឯវមេវ ឥមំ ទុព្ពចំ ភិក្ខុំ ទិស្វា បឋមពោធិយំ សុព្ពចា ភិក្ខូ អាបាថំ អាគមិំសុ. អថ តេសំ វណ្ណំ កថេតុកាមោ ហុត្វា ឥមំ ទេសនំ អារភិ.

តត្ថ អារាធយិំសូតិ គណ្ហិំសុ បូរយិំសុ. ឯកំ សមយន្តិ ឯកស្មិំ សមយេ. ឯកាសនភោជនន្តិ ឯកំ បុរេភត្តភោជនំ. សូរិយុគ្គមនតោ ហិ យាវ មជ្ឈន្ហិកា សត្តក្ខត្តុំ ភុត្តភោជនម្បិ ឥធ ឯកាសនភោជនន្តេវ អធិប្បេតំ. អប្បាពាធតន្តិ និរាពាធតំ. អប្បាតង្កតន្តិ និទ្ទុក្ខតំ. លហុដ្ឋានន្តិ សរីរស្ស សល្លហុកំ ឧដ្ឋានំ. ពលន្តិ កាយពលំ. ផាសុវិហារន្តិ កាយស្ស សុខវិហារំ. ឥមិនា កិំ កថិតំ? ទិវា វិកាលភោជនំ បជហាបិតកាលោ កថិតោ. ភទ្ទាលិសុត្តេ បន រត្តិំ វិកាលភោជនំ បជហាបិតកាលោ កថិតោ. ឥមានិ ហិ ទ្វេ ភោជនានិ ភគវា ន ឯកប្បហារេន បជហាបេសិ. កស្មា? ឥមានេវ ហិ ទ្វេ ភោជនានិ វដ្ដេ សត្តានំ អាចិណ្ណានិ. សន្តិ កុលបុត្តា សុខុមាលា, តេ ឯកតោ ទ្វេបិ ភោជនានិ បជហន្តា កិលមន្តិ. តស្មា ឯកតោ អបជហាបេត្វា ឯកស្មិំ កាលេ ទិវា វិកាលភោជនំ, ឯកស្មិំ រត្តិំ វិកាលភោជនន្តិ វិសុំ បជហាបេសិ. តេសុ ឥធ ទិវា វិកាលភោជនំ បជហាបិតកាលោ កថិតោ. តត្ថ យស្មា ពុទ្ធា ន ភយំ ទស្សេត្វា តជ្ជេត្វា បជហាបេន្តិ, អានិសំសំ បន ទស្សេត្វា បជហាបេន្តិ, ឯវញ្ហិ សត្តា សុខេន បជហន្តិ. តស្មា អានិសំសំ ទស្សេន្តោ ឥមេ បញ្ច គុណេ ទស្សេសិ. អនុសាសនី ករណីយាតិ បុនប្បុនំ សាសនេ កត្តព្ពំ នាហោសិ. ‘‘ឥទំ ករោថ, ឥទំ មា ករោថា’’តិ សតុប្បាទករណីយមត្តមេវ អហោសិ. តាវត្តកេនេវ តេ កត្តព្ពំ អកំសុ, បហាតព្ពំ បជហិំសុ, បឋមពោធិយំ, ភិក្ខវេ, សុព្ពចា ភិក្ខូ អហេសុំ អស្សវា ឱវាទបដិករាតិ.

ឥទានិ នេសំ សុព្ពចភាវទីបិកំ ឧបមំ អាហរន្តោ សេយ្យថាបីតិអាទិមាហ. តត្ថ សុភូមិយន្តិ សមភូមិយំ. ‘‘សុភូម្យំ សុខេត្តេ វិហតខាណុកេ ពីជានិ បតិដ្ឋបេយ្យា’’តិ (ទី. និ. ២.៤៣៨) ឯត្ថ បន មណ្ឌភូមិ សុភូមីតិ អាគតា. ចតុមហាបថេតិ ទ្វិន្នំ មហាមគ្គានំ វិនិវិជ្ឈិត្វា គតដ្ឋានេ. អាជញ្ញរថោតិ វិនីតអស្សរថោ. ឱធស្តបតោទោតិ យថា រថំ អភិរុហិត្វា ឋិតេន សក្កា ហោតិ គណ្ហិតុំ, ឯវំ អាលម្ពនំ និស្សាយ តិរិយតោ ឋបិតបតោទោ. យោគ្គាចរិយោតិ អស្សាចរិយោ. ស្វេវ អស្សទម្មេ សារេតីតិ អស្សទម្មសារថិ. យេនិច្ឆកន្តិ យេន យេន មគ្គេន ឥច្ឆតិ. យទិច្ឆកន្តិ យំ យំ គតិំ ឥច្ឆតិ. សារេយ្យាតិ ឧជុកំ បុរតោ បេសេយ្យ. បច្ចាសារេយ្យាតិ បដិនិវត្តេយ្យ.

ឯវមេវ ខោតិ យថា ហិ សោ យោគ្គាចរិយោ យេន យេន មគ្គេន គមនំ ឥច្ឆតិ, តំ តំ អស្សា អារុឡ្ហាវ ហោន្តិ. យាយ យាយ ច គតិយា ឥច្ឆតិ, សា សា គតិ គហិតាវ ហោតិ. រថំ បេសេត្វា អស្សា នេវ វារេតព្ពា ន វិជ្ឈិតព្ពា ហោន្តិ. កេវលំ តេសំ សមេ ភូមិភាគេ ខុរេសុ និមិត្តំ ឋបេត្វា គមនមេវ បស្សិតព្ពំ ហោតិ. ឯវំ មយ្ហម្បិ តេសុ ភិក្ខូសុ បុនប្បុនំ វត្តព្ពំ នាហោសិ. ឥទំ ករោថ ឥទំ មា ករោថាតិ សតុប្បាទនមត្តមេវ កត្តព្ពំ ហោតិ. តេហិបិ តាវទេវ កត្តព្ពំ កតមេវ ហោតិ, អកត្តព្ពំ ជហិតមេវ. តស្មាតិ យស្មា សុព្ពចា យុត្តយានបដិភាគា ហុត្វា សតុប្បាទនមត្តេនេវ បជហិំសុ, តស្មា តុម្ហេបិ បជហថាតិ អត្ថោ. ឯលណ្ឌេហីតិ ឯលណ្ឌា កិរ សាលទូសនា ហោន្តិ, តស្មា ឯវមាហ. វិសោធេយ្យាតិ ឯលណ្ឌេ ចេវ អញ្ញា ច វល្លិយោ ឆិន្ទិត្វា ពហិ នីហរណេន សោធេយ្យ. សុជាតាតិ សុសណ្ឋិតា. សម្មា បរិហរេយ្យាតិ មរិយាទំ ពន្ធិត្វា ឧទកាសិញ្ចនេនបិ កាលេនកាលំ មូលមូលេ ខណនេនបិ វល្លិគុម្ពាទិច្ឆេទនេនបិ កិបិល្លបូដកហរណេនបិ មក្កដកជាលសុក្ខទណ្ឌកហរណេនបិ សម្មា វឌ្ឍេត្វា បោសេយ្យ. វុទ្ធិអាទីនិ វុត្តត្ថានេវ.

២២៦. ឥទានិ អក្ខន្តិយា ទោសំ ទស្សេន្តោ ភូតបុព្ពន្តិអាទិមាហ. តត្ថ វេទេហិកាតិ វិទេហរដ្ឋវាសិកស្ស ធីតា. អថ វា វេទោតិ បញ្ញា វុច្ចតិ, វេទេន ឦហតិ ឥរិយតីតិ វេទេហិកា, បណ្ឌិតាតិ អត្ថោ. គហបតានីតិ ឃរសាមិនី. កិត្តិសទ្ទោតិ កិត្តិឃោសោ. សោរតាតិ សោរច្ចេន សមន្នាគតា. និវាតាតិ និវាតវុត្តិ. ឧបសន្តាតិ និព្ពុតា. ទក្ខាតិ ភត្តបចនសយនត្ថរណទីបុជ្ជលនាទិកម្មេសុ ឆេកា. អនលសាតិ ឧដ្ឋាហិកា, សុសំវិហិតកម្មន្តាតិ សុដ្ឋុ សំវិហិតកម្មន្តា. ឯកា អនលសា ហោតិ, យំ យំ បន ភាជនំ គណ្ហាតិ, តំ តំ ភិន្ទតិ វា ឆិទ្ទំ វា ករោតិ, អយំ ន តាទិសាតិ ទស្សេតិ.

ទិវា ឧដ្ឋាសីតិ បាតោវ កត្តព្ពានិ ធេនុទុហនាទិកម្មានិ អកត្វា ឧស្សូរេ ឧដ្ឋិតា. ហេ ជេ កាឡីតិ អរេ កាឡិ. កិំ ជេ ទិវា ឧដ្ឋាសីតិ កិំ តេ កិញ្ចិ អផាសុកំ អត្ថិ, កិំ ទិវា ឧដ្ឋាសីតិ? នោ វត រេ កិញ្ចីតិ អរេ យទិ តេ ន កិញ្ចិ អផាសុកំ អត្ថិ, នេវ សីសំ រុជ្ឈតិ, ន បិដ្ឋិ, អថ កស្មា បាបិ ទាសិ ទិវា ឧដ្ឋាសីតិ កុបិតា អនត្តមនា ភាកុដិមកាសិ. ទិវាតរំ ឧដ្ឋាសីតិ បុនទិវសេ ឧស្សូរតរំ ឧដ្ឋាសិ. អនត្តមនវាចន្តិ អរេ បាបិ ទាសិ អត្តនោ បមាណំ ន ជានាសិ; កិំ អគ្គិំ សីតោតិ មញ្ញសិ, ឥទានិ តំ សិក្ខាបេស្សាមីតិអាទីនិ វទមានា កុបិតវចនំ និច្ឆារេសិ.

បដិវិសកានន្តិ សាមន្តគេហវាសីនំ. ឧជ្ឈាបេសីតិ អវជានាបេសិ. ចណ្ឌីតិ អសោរតា កិព្ពិសា. ឥតិ យត្តកា គុណា, តតោ ទិគុណា ទោសា ឧប្បជ្ជិំសុ. គុណា នាម សណិកំ សណិកំ អាគច្ឆន្តិ; ទោសា ឯកទិវសេនេវ បត្ថដា ហោន្តិ. សោរតសោរតោតិ អតិវិយ សោរតោ, សោតាបន្នោ នុ ខោ, សកទាគាមី អនាគាមី អរហា នុ ខោតិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ. ផុសន្តីតិ ផុសន្តា ឃដ្ដេន្តា អាបាថំ អាគច្ឆន្តិ.

អថ ភិក្ខុ សោរតោតិ វេទិតព្ពោតិ អថ អធិវាសនក្ខន្តិយំ ឋិតោ ភិក្ខុ សោរតោតិ វេទិតព្ពោ. យោ ចីវរ…បេ… បរិក្ខារហេតូតិ យោ ឯតានិ ចីវរាទីនិ បណីតបណីតានិ លភន្តោ បាទបរិកម្មបិដ្ឋិបរិកម្មាទីនិ ឯកវចនេនេវ ករោតិ. អលភមានោតិ យថា បុព្ពេ លភតិ, ឯវំ អលភន្តោ. ធម្មញ្ញេវ សក្ករោន្តោតិ ធម្មំយេវ សក្ការំ សុកតការំ ករោន្តោ. គរុំ ករោន្តោតិ គរុភារិយំ ករោន្តោ. មានេន្តោតិ មនេន បិយំ ករោន្តោ. បូជេន្តោតិ បច្ចយបូជាយ បូជេន្តោ. អបចាយមានោតិ ធម្មំយេវ អបចាយមានោ អបចិតិំ នីចវុត្តិំ ទស្សេន្តោ.

២២៧. ឯវំ អក្ខន្តិយា ទោសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យេ អធិវាសេន្តិ, តេ ឯវំ អធិវាសេន្តីតិ បញ្ច វចនបថេ ទស្សេន្តោ បញ្ចិមេ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ កាលេនាតិ យុត្តបត្តកាលេន. ភូតេនាតិ សតា វិជ្ជមានេន. សណ្ហេនាតិ សម្មដ្ឋេន. អត្ថសញ្ហិតេនាតិ អត្ថនិស្សិតេន ការណនិស្សិតេន. អកាលេនាតិអាទីនិ តេសំយេវ បដិបក្ខវសេន វេទិតព្ពានិ. មេត្តចិត្តាតិ ឧប្បន្នមេត្តចិត្តា ហុត្វា. ទោសន្តរាតិ ទុដ្ឋចិត្តា, អព្ភន្តរេ ឧប្បន្នទោសា ហុត្វា. តត្រាតិ តេសុ វចនបថេសុ. ផរិត្វាតិ អធិមុច្ចិត្វា. តទារម្មណញ្ចាតិ កថំ តទារម្មណំ សព្ពាវន្តំ លោកំ ករោតិ? បញ្ច វចនបថេ គហេត្វា អាគតំ បុគ្គលំ មេត្តចិត្តស្ស អារម្មណំ កត្វា បុន តស្សេវ មេត្តចិត្តស្ស អវសេសសត្តេ អារម្មណំ ករោន្តោ សព្ពាវន្តំ លោកំ តទារម្មណំ ករោតិ នាម. តត្រាយំ វចនត្ថោ. តទារម្មណញ្ចាតិ តស្សេវ មេត្តចិត្តស្ស អារម្មណំ កត្វា. សព្ពាវន្តន្តិ សព្ពសត្តវន្តំ. លោកន្តិ សត្តលោកំ. វិបុលេនាតិ អនេកសត្តារម្មណេន. មហគ្គតេនាតិ មហគ្គតភូមិកេន. អប្បមាណេនាតិ សុភាវិតេន. អវេរេនាតិ និទ្ទោសេន. អព្យាពជ្ឈេនាតិ និទ្ទុក្ខេន. ផរិត្វា វិហរិស្សាមាតិ ឯវរូបេន មេត្តាសហគតេន ចេតសា តញ្ច បុគ្គលំ សព្ពញ្ច លោកំ តស្ស ចិត្តស្ស អារម្មណំ កត្វា អធិមុច្ចិត្វា វិហរិស្សាម.

២២៨. ឥទានិ តទត្ថទីបិកំ ឧបមំ អាហរន្តោ សេយ្យថាបីតិអាទិមាហ. តត្ថ អបថវិន្តិ និប្បថវិំ ករិស្សាមីតិ អត្ថោ. តត្រ តត្រាតិ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ. វិកិរេយ្យាតិ បច្ឆិយា បំសុំ ឧទ្ធរិត្វា ពីជានិ វិយ វិកិរេយ្យ. ឱដ្ឋុភេយ្យាតិ ខេឡំ បាតេយ្យ. អបថវិំ ករេយ្យាតិ ឯវំ កាយេន ច វាចាយ ច បយោគំ កត្វាបិ សក្កុណេយ្យ អបថវិំ កាតុន្តិ? គម្ភីរាតិ ពហលត្តេន ទ្វិយោជនសតសហស្សានិ ចត្តារិ ច នហុតានិ គម្ភីរា. អប្បមេយ្យាតិ តិរិយំ បន អបរិច្ឆិន្នា. ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – បថវី វិយ ហិ មេត្តចិត្តំ ទដ្ឋព្ពំ. កុទាលបិដកំ គហេត្វា អាគតបុរិសោ វិយ បញ្ច វចនបថេ គហេត្វា អាគតបុគ្គលោ. យថា សោ កុទាលបិដកេន មហាបថវិំ អបថវិំ កាតុំ ន សក្កោតិ, ឯវំ វោ បញ្ច វចនបថេ គហេត្វា អាគតបុគ្គលោ មេត្តចិត្តស្ស អញ្ញថត្តំ កាតុំ ន សក្ខិស្សតីតិ.

២២៩. ទុតិយឧបមាយំ ហលិទ្ទិន្តិ យំកិញ្ចិ បីតកវណ្ណំ. នីលន្តិ កំសនីលំ វា បលាសនីលំ វា. អរូបីតិ អរូបោ. ននុ ច, ទ្វិន្នំ កដ្ឋានំ វា ទ្វិន្នំ រុក្ខានំ វា ទ្វិន្នំ សេយ្យានំ វា ទ្វិន្នំ សេលានំ វា អន្តរំ បរិច្ឆិន្នាកាសរូបន្តិ អាគតំ, កស្មា ឥធ អរូបីតិ វុត្តោតិ? សនិទស្សនភាវបដិក្ខេបតោ. តេនេវាហ ‘‘អនិទស្សនោ’’តិ. តស្មិញ្ហិ រូបំ លិខិតុំ, រូបបាតុភាវំ ទស្សេតុំ ន សក្កា, តស្មា ‘‘អរូបី’’តិ វុត្តោ. អនិទស្សនោតិ ទស្សនស្ស ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស អនាបាថោ. ឧបមាសំសន្ទនេ បនេត្ថ អាកាសោ វិយ មេត្តចិត្តំ. តុលិកបញ្ចមា ចត្តារោ រង្គជាតា វិយ បញ្ច វចនបថា, តុលិកបញ្ចមេ រង្គេ គហេត្វា អាគតបុរិសោ វិយ បញ្ច វចនបថេ គហេត្វា អាគតបុគ្គលោ. យថា សោ តុលិកបញ្ចមេហិ រង្គេហិ អាកាសេ រូបបាតុភាវំ កាតុំ ន សក្កោតិ, ឯវំ វោ បញ្ច វចនបថេ គហេត្វា អាគតបុគ្គលោ មេត្តចិត្តស្ស អញ្ញថត្តំ កត្វា ទោសុប្បត្តិំ ទស្សេតុំ ន សក្ខិស្សតីតិ.

២៣០. តតិយឧបមាយំ អាទិត្តន្តិ បជ្ជលិតំ. គម្ភីរា អប្បមេយ្យាតិ ឥមិស្សា គង្គាយ គម្ភីរដ្ឋានំ គាវុតម្បិ អត្ថិ, អឌ្ឍយោជនម្បិ, យោជនម្បិ. បុថុលំ បនស្សា ឯវរូបំយេវ, ទីឃតោ បន បញ្ចយោជនសតានិ. សា កថំ គម្ភីរា អប្បមេយ្យាតិ? ឯតេន បយោគេន បរិវត្តេត្វា ឧទ្ធនេ ឧទកំ វិយ តាបេតុំ អសក្កុណេយ្យតោ. ឋិតោទកំ បន កេនចិ ឧបាយេន អង្គុលមត្តំ វា អឌ្ឍង្គុលមត្តំ វា ឯវំ តាបេតុំ សក្កា ភវេយ្យ, អយំ បន ន សក្កា, តស្មា ឯវំ វុត្តំ. ឧបមាសំសន្ទនេ បនេត្ថ គង្គា វិយ មេត្តចិត្តំ, តិណុក្កំ អាទាយ អាគតបុរិសោ វិយ បញ្ច វចនបថេ គហេត្វា អាគតបុគ្គលោ. យថា សោ អាទិត្តាយ តិណុក្កាយ គង្គំ តាបេតុំ ន សក្កោតិ, ឯវំ វោ បញ្ច វចនបថេ គហេត្វា អាគតបុគ្គលោ មេត្តចិត្តស្ស អញ្ញថត្តំ កាតុំ ន សក្ខិស្សតីតិ.

២៣១. ចតុត្ថឧបមាយំ ពិឡារភស្តាតិ ពិឡារចម្មបសិព្ពកា. សុមទ្ទិតាតិ សុដ្ឋុ មទ្ទិតា. សុបរិមទ្ទិតាតិ អន្តោ ច ពហិ ច សមន្តតោ សុបរិមទ្ទិតា. តូលិនីតិ សិម្ពលិតូលលតាតូលសមានា. ឆិន្នសស្សរាតិ ឆិន្នសស្សរសទ្ទា. ឆិន្នភព្ភរាតិ ឆិន្នភព្ភរសទ្ទា. ឧបមាសំសន្ទនេ បនេត្ថ ពិឡារភស្តា វិយ មេត្តចិត្តំ, កដ្ឋកឋលំ អាទាយ អាគតបុរិសោ វិយ បញ្ច វចនបថេ គហេត្វា អាគតបុគ្គលោ. យថា សោ កដ្ឋេន វា កឋលេន វា ពិឡារភស្តំ សរសរំ ភរភរំ សទ្ទំ កាតុំ ន សក្កោតិ, ឯវំ វោ បញ្ច វចនបថេ គហេត្វា អាគតបុគ្គលោ មេត្តចិត្តស្ស អញ្ញថត្តំ កត្វា ទោសានុគតភាវំ កាតុំ ន សក្ខិស្សតីតិ.

២៣២. ឱចរកាតិ អវចរកា ហេដ្ឋាចរកា, នីចកម្មការកាតិ អត្ថោ. យោ មនោ បទូសេយ្យាតិ យោ ភិក្ខុ វា ភិក្ខុនី វា មនោ បទូសេយ្យ, តំ កកចេន ឱកន្តនំ នាធិវាសេយ្យ. ន មេ សោ តេន សាសនករោតិ សោ តេន អនធិវាសនេន មយ្ហំ ឱវាទករោ ន ហោតិ. អាបត្តិ បនេត្ថ នត្ថិ.

២៣៣. អណុំ វា ថូលំ វាតិ អប្បសាវជ្ជំ វា មហាសាវជ្ជំ វា. យំ តុម្ហេ នាធិវាសេយ្យាថាតិ យោ តុម្ហេហិ អធិវាសេតព្ពោ ន ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. នោ ហេតំ, ភន្តេតិ, ភន្តេ, អនធិវាសេតព្ពំ នាម វចនបថំ ន បស្សាមាតិ អធិប្បាយោ. ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយាតិ ឥតិ ភគវា អរហត្តេន កូដំ គណ្ហន្តោ យថានុសន្ធិនា ទេសនំ និដ្ឋបេសីតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

កកចូបមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. អលគទ្ទូបមសុត្តវណ្ណនា

២៣៤. ឯវំ មេ សុតន្តិ អលគទ្ទូបមសុត្តំ. តត្ថ គទ្ធេ ពាធយិំសូតិ គទ្ធពាធិនោ, គទ្ធពាធិនោ បុព្ពបុរិសា អស្សាតិ គទ្ធពាធិបុព្ពោ, តស្ស គទ្ធពាធិបុព្ពស្ស, គិជ្ឈឃាតកកុលប្បសុតស្សាតិ អត្ថោ. សគ្គមោក្ខានំ អន្តរាយំ ករោន្តីតិ អន្តរាយិកា. តេ កម្មកិលេសវិបាកឧបវាទអាណាវីតិក្កមវសេន បញ្ចវិធា. តត្ថ បញ្ចានន្តរិយធម្មា កម្មន្តរាយិកា នាម. តថា ភិក្ខុនីទូសកកម្មំ, តំ បន មោក្ខស្សេវ អន្តរាយំ ករោតិ, ន សគ្គស្ស. និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិធម្មា កិលេសន្តរាយិកា នាម. បណ្ឌកតិរច្ឆានគតឧភតោព្យញ្ជនកានំ បដិសន្ធិធម្មា វិបាកន្តរាយិកា នាម. អរិយូបវាទធម្មា ឧបវាទន្តរាយិកា នាម, តេ បន យាវ អរិយេ ន ខមាបេន្តិ, តាវទេវ, ន តតោ បរំ. សញ្ចិច្ច វីតិក្កន្តា សត្ត អាបត្តិក្ខន្ធា អាណាវីតិក្កមន្តរាយិកា នាម. តេបិ យាវ ភិក្ខុភាវំ វា បដិជានាតិ, ន វុដ្ឋាតិ វា, ន ទេសេតិ វា, តាវទេវ, ន តតោ បរំ.

តត្រាយំ ភិក្ខុ ពហុស្សុតោ ធម្មកថិកោ សេសន្តរាយិកេ ជានាតិ, វិនយេ បន អកោវិទត្តា បណ្ណត្តិវីតិក្កមន្តរាយិកេ ន ជានាតិ, តស្មា រហោគតោ ឯវំ ចិន្តេសិ – ឥមេ អាគារិកា បញ្ច កាមគុណេ បរិភុញ្ជន្តា សោតាបន្នាបិ សកទាគាមិនោបិ អនាគាមិនោបិ ហោន្តិ. ភិក្ខូបិ មនាបិកានិ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យានិ រូបានិ បស្សន្តិ…បេ… កាយវិញ្ញេយ្យេ ផោដ្ឋព្ពេ ផុសន្តិ, មុទុកានិ អត្ថរណបាវុរណាទីនិ បរិភុញ្ជន្តិ, ឯតំ សព្ពំ វដ្ដតិ. កស្មា ឥត្ថីនំយេវ រូបសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពា ន វដ្ដន្តិ? ឯតេបិ វដ្ដន្តីតិ. ឯវំ រសេន រសំ សំសន្ទេត្វា សច្ឆន្ទរាគបរិភោគញ្ច និច្ឆន្ទរាគបរិភោគញ្ច ឯកំ កត្វា ថូលវាកេហិ សទ្ធិំ អតិសុខុមសុត្តំ ឧបនេន្តោ វិយ, សាសបេន សទ្ធិំ សិនេរុំ ឧបសំហរន្តោ វិយ, បាបកំ ទិដ្ឋិគតំ ឧប្បាទេត្វា, ‘‘កិំ ភគវតា មហាសមុទ្ទំ ពន្ធន្តេន វិយ មហតា ឧស្សាហេន បឋមបារាជិកំ បញ្ញត្តំ, នត្ថិ ឯត្ថ ទោសោ’’តិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សទ្ធិំ បដិវិរុជ្ឈន្តោ វេសារជ្ជញាណំ បដិពាហន្តោ អរិយមគ្គេ ខាណុកណ្ដកាទីនិ បក្ខិបន្តោ មេថុនធម្មេ ទោសោ នត្ថីតិ ជិនស្ស អាណាចក្កេ បហារំ អទាសិ. តេនាហ – ‘‘តថាហំ ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមី’’តិអាទិ.

ឯវំ ព្យា ខោតិ ឯវំ វិយ ខោ. សមនុយុញ្ជន្តីតិអាទីសុ កិំ លទ្ធិកោ ត្វំ, លទ្ធិំ វទេហីតិ បុច្ឆមានា សមនុយុញ្ជន្តិ នាម. ទិដ្ឋិំ បតិដ្ឋាបេន្តា សមនុគ្គាហន្តិ នាម. កេន ការណេន ឯវំ វទសីតិ ការណំ បុច្ឆន្តា សមនុភាសន្តិ នាម. អដ្ឋិកង្កលូបមាតិអាទីសុ (ម. និ. ២.៤២-៤៨) អដ្ឋិកង្កលូបមា អប្បស្សាទដ្ឋេន. មំសបេសូបមា ពហុសាធារណដ្ឋេន. តិណុក្កូបមា អនុទហនដ្ឋេន. អង្គារកាសូបមា មហាភិតាបនដ្ឋេន. សុបិនកូបមា ឥត្តរបច្ចុបដ្ឋានដ្ឋេន. យាចិតកូបមា តាវកាលិកដ្ឋេន. រុក្ខផលូបមា សព្ពង្គបច្ចង្គបលិភញ្ជនដ្ឋេន. អសិសូនូបមា អធិកុដ្ដនដ្ឋេន. សត្តិសូលូបមា វិនិវិជ្ឈនដ្ឋេន. សប្បសិរូបមា សាសង្កសប្បដិភយដ្ឋេន. ថាមសាតិ ទិដ្ឋិថាមេន. បរាមាសាតិ ទិដ្ឋិបរាមាសេន. អភិនិវិស្ស វោហរតីតិ អធិដ្ឋហិត្វា វោហរតិ ទីបេតិ វា.

២៣៥. យតោ ខោ តេ ភិក្ខូតិ យទា តេ ភិក្ខូ. ឯវំ ព្យា ខោ អហំ, ភន្តេ, ភគវតាតិ ឥទំ ឯស អត្តនោ អជ្ឈាសយេន នត្ថីតិ វត្តុកាមោបិ ភគវតោ អានុភាវេន សម្បដិច្ឆតិ, ពុទ្ធានំ កិរ សម្មុខា ទ្វេ កថា កថេតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ.

២៣៦. កស្ស ខោ នាម ត្វំ មោឃបុរិសាតិ ត្វំ មោឃបុរិស កស្ស ខត្តិយស្ស វា ព្រាហ្មណស្ស វា វេស្សស្ស វា សុទ្ទស្ស វា គហដ្ឋស្ស វា បព្ពជិតស្ស វា ទេវស្ស វា មនុស្សស្ស វា មយា ឯវំ ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាសិ. អថ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសីតិ អយំ បាដិយេក្កោ អនុសន្ធិ. អរិដ្ឋោ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘ភគវា មំ មោឃបុរិសោតិ វទតិ, ន ខោ បន មោឃបុរិសាតិ វុត្តមត្តកេន មគ្គផលានំ ឧបនិស្សយោ ន ហោតិ. ឧបសេនម្បិ ហិ វង្គន្តបុត្តំ, ‘អតិលហុំ ខោ ត្វំ, មោឃបុរិស, ពាហុល្លាយ អាវត្តោ’តិ (មហាវ. ៧៥) ភគវា មោឃបុរិសវាទេន ឱវទិ. ថេរោ អបរភាគេ ឃដេន្តោ វាយមន្តោ ឆ អភិញ្ញា សច្ឆាកាសិ. អហម្បិ តថារូបំ វីរិយំ បគ្គណ្ហិត្វា មគ្គផលានិ និព្ពត្តេស្សាមី’’តិ. អថស្ស ភគវា ពន្ធនា បវុត្តស្ស បណ្ឌុបលាសស្ស វិយ អវិរុឡ្ហិភាវំ ទស្សេន្តោ ឥមំ ទេសនំ អារភិ.

ឧស្មីកតោបីតិ, ភិក្ខវេ, តុម្ហេ កិន្តិ មញ្ញថ, អយំ អរិដ្ឋោ ឯវំលទ្ធិកោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន បដិវិរុជ្ឈិត្វា វេសារជ្ជញាណំ បដិពាហិត្វា តថាគតស្ស អាណាចក្កេ បហារំ ទទមានោ អបិ នុ ឥមស្មិំ ធម្មវិនយេ ឧស្មីកតោបិ? យថា និព្ពុតេបិ មហន្តេ អគ្គិក្ខន្ធេ ខជ្ជុបនកមត្តាបិ អគ្គិបបដិកា ហោតិយេវ, យំ និស្សាយ បុន មហាអគ្គិក្ខន្ធោ ភវេយ្យ. កិំ នុ ខោ ឯវំ ឥមស្ស អប្បមត្តិកាបិ ញាណុស្មា អត្ថិ, យំ និស្សាយ វាយមន្តោ មគ្គផលានិ និព្ពត្តេយ្យាតិ? នោ ហេតំ, ភន្តេតិ, ភន្តេ, ឯវំលទ្ធិកស្ស កុតោ ឯវរូបា ញាណុស្មាតិ? មគ្គផលានំ បច្ចយសមត្ថាយ ញាណុស្មាយ ឧស្មីកតភាវំ បដិក្ខិបន្តា វទន្តិ. មង្កុភូតោតិ និត្តេជភូតោ. បត្តក្ខន្ធោតិ បតិតក្ខន្ធោ. អប្បដិភានោតិ កិញ្ចិ បដិភានំ អបស្សន្តោ ភិន្នបដិភានោ ឯវរូបម្បិ នាម និយ្យានិកសាសនំ លភិត្វា អវិរុឡ្ហិធម្មោ កិរម្ហិ សមុគ្ឃាតិតបច្ចយោ ជាតោតិ អត្តនោ អភព្ពតំ បច្ចវេក្ខន្តោ បាទង្គុដ្ឋកេន ភូមិំ ខណមានោ និសីទិ.

បញ្ញាយិស្សសិ ខោតិ អយម្បិ បាដិយេក្កោ អនុសន្ធិ. អរិដ្ឋោ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘ភគវា មយ្ហំ មគ្គផលានំ ឧបនិស្សយោ បច្ឆិន្នោតិ វទតិ, ន ខោ បន ពុទ្ធា សឧបនិស្សយានំយេវ ធម្មំ ទេសេន្តិ, អនុបនិស្សយានម្បិ ទេសេន្តិ, អហំ សត្ថុ សន្តិកា សុគតោវាទំ លភិត្វា អត្តនោ សម្បត្តូបគំ កុសលំ ករិស្សាមី’’តិ. អថស្ស ភគវា ឱវាទំ បដិបស្សម្ភេន្តោ ‘‘បញ្ញាយិស្សសី’’តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ, ត្វំយេវ, មោឃបុរិស, ឥមិនា បាបកេន ទិដ្ឋិគតេន និរយាទីសុ បញ្ញាយិស្សសិ, មម សន្តិកា តុយ្ហំ សុគតោវាទោ នាម នត្ថិ, ន មេ តយា អត្ថោ, ឥធាហំ ភិក្ខូ បដិបុច្ឆិស្សាមីតិ.

២៣៧. អថ ខោ ភគវាតិ អយម្បិ បាដិយេក្កោ អនុសន្ធិ. ឥមស្មិញ្ហិ ឋានេ ភគវា បរិសំ សោធេតិ, អរិដ្ឋំ គណតោ និស្សារេតិ. សចេ ហិ បរិសគតានំ កស្សចិ ឯវំ ភវេយ្យ – ‘‘អយំ អរិដ្ឋោ ភគវតា អកថិតំ កថេតុំ កិំ សក្ខិស្សតិ, កច្ចិ នុ ខោ បរិសមជ្ឈេ ភគវតា កថាយ សមារទ្ធាយ សហសា កថិត’’ន្តិ. ឯវំ កថិតំ បន ន អរិដ្ឋោវ សុណាតិ, អញ្ញេនបិ សុតំ ភវិស្សតិ. អថាបិស្ស សិយា ‘‘យថា សត្ថា អរិដ្ឋំ និគ្គណ្ហាតិ, មម្បិ ឯវំ និគ្គណ្ហេយ្យាតិ សុត្វាបិ តុណ្ហីភាវំ អាបជ្ជេយ្យា’’តិ. ‘‘តំ សព្ពំ ន ករិស្សន្តី’’តិ. មយាបិ ន កថិតំ, អញ្ញេន សុតម្បិ នត្ថីតិ ‘‘តុម្ហេបិមេ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិនា បរិសាយ លទ្ធិំ សោធេតិ. បរិសាយ បន លទ្ធិសោធនេនេវ អរិដ្ឋោ គណតោ និស្សារិតោ នាម ហោតិ.

ឥទានិ អរិដ្ឋស្ស លទ្ធិំ បកាសេន្តោ សោ វត, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ អញ្ញត្រេវ កាមេហីតិអាទីសុ យោ សោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ‘‘តេ បដិសេវតោ នាលំ អន្តរាយាយា’’តិ ឯវំលទ្ធិកោ, សោ វត កិលេសកាមេហិ ចេវ កិលេសកាមសម្បយុត្តេហិ សញ្ញាវិតក្កេហិ ច អញ្ញត្រ, ឯតេ ធម្មេ បហាយ, វិនា ឯតេហិ ធម្មេហិ, វត្ថុកាមេ បដិសេវិស្សតិ, មេថុនសមាចារំ សមាចរិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ. ឥទំ ការណំ នាម នត្ថិ, អដ្ឋានមេតំ អនវកាសោតិ.

២៣៨. ឯវំ ភគវា អយំ អរិដ្ឋោ យថា នាម រជកោ សុគន្ធានិបិ ទុគ្គន្ធានិបិ ជិណ្ណានិបិ នវានិបិ សុទ្ធានិបិ អសុទ្ធានិបិ វត្ថានិ ឯកតោ ភណ្ឌិកំ ករោតិ, ឯវមេវ ភិក្ខូនំ និច្ឆន្ទរាគបណីតចីវរាទិបរិភោគញ្ច អនិពទ្ធសីលានំ គហដ្ឋានំ អន្តរាយករំ សច្ឆន្ទរាគបរិភោគញ្ច និពទ្ធសីលានំ ភិក្ខូនំ អាវរណករំ សច្ឆន្ទរាគបរិភោគញ្ច សព្ពំ ឯកសទិសំ ករោតីតិ អរិដ្ឋស្ស លទ្ធិំ បកាសេត្វា ឥទានិ ទុគ្គហិតាយ បរិយត្តិយា ទោសំ ទស្សេន្តោ ឥធ, ភិក្ខវេ, ឯកច្ចេតិអាទិមាហ. តត្ថ បរិយាបុណន្តីតិ ឧគ្គណ្ហន្តិ. សុត្តន្តិអាទីសុ ឧភតោវិភង្គនិទ្ទេសខន្ធកបរិវារា, សុត្តនិបាតេ មង្គលសុត្តរតនសុត្តនាលកសុអាតុវដ្ដកសុត្តានិ, អញ្ញម្បិ ច សុត្តនាមកំ តថាគតវចនំ សុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. សព្ពម្បិ សគាថកំ សុត្តំ គេយ្យន្តិ វេទិតព្ពំ, វិសេសេន សំយុត្តកេ សកលោបិ សគាថាវគ្គោ. សកលំ អភិធម្មបិដកំ, និគ្គាថកំ សុត្តំ, យញ្ច អញ្ញម្បិ អដ្ឋហិ អង្គេហិ អសង្គហិតំ ពុទ្ធវចនំ, តំ វេយ្យាករណន្តិ វេទិតព្ពំ. ធម្មបទំ, ថេរគាថា, ថេរិគាថា, សុត្តនិបាតេ នោសុត្តនាមិកា សុទ្ធិកគាថា ច គាថាតិ វេទិតព្ពា. សោមនស្សញាណមយិកគាថាបដិសំយុត្តា ទ្វេអសីតិសុត្តន្តា ឧទានន្តិ វេទិតព្ពា. ‘‘វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា’’តិអាទិនយប្បវត្តា (ឥតិវុ. ១,២) ទសុត្តរសតសុត្តន្តា ឥតិវុត្តកន្តិ វេទិតព្ពា. អបណ្ណកជាតកាទីនិ បណ្ណាសាធិកានិ បញ្ចជាតកសតានិ ជាតកន្តិ វេទិតព្ពានិ. ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, អច្ឆរិយា អព្ភុតា ធម្មា អានន្ទេ’’តិអាទិនយប្បវត្តា (អ. និ. ៤.១២៩) សព្ពេបិ អច្ឆរិយអព្ភុតធម្មប្បដិសំយុត្តា សុត្តន្តា អព្ភុតធម្មន្តិ វេទិតព្ពា. ចូឡវេទល្លមហាវេទល្លសម្មាទិដ្ឋិសក្កបញ្ហសង្ខារភាជនិយមហាបុណ្ណមសុត្តាទយោ សព្ពេបិ វេទញ្ច តុដ្ឋិញ្ច លទ្ធា លទ្ធា បុច្ឆិតសុត្តន្តា វេទល្លន្តិ វេទិតព្ពា.

អត្ថំ ន ឧបបរិក្ខន្តីតិ អត្ថត្ថំ ការណត្ថំ ន បស្សន្តិ ន បរិគ្គណ្ហន្តិ. អនុបបរិក្ខតន្តិ អនុបបរិក្ខន្តានំ. ន និជ្ឈានំ ខមន្តីតិ ន ឧបដ្ឋហន្តិ ន អាបាថំ អាគច្ឆន្តិ, ឥមស្មិំ ឋានេ សីលំ សមាធិ វិបស្សនា មគ្គោ ផលំ វដ្ដំ វិវដ្ដំ កថិតន្តិ ឯវំ ជានិតុំ ន សក្កា ហោន្តីតិ អត្ថោ. តេ ឧបារម្ភានិសំសា ចេវាតិ តេ បរេសំ វាទេ ទោសារោបនានិសំសា ហុត្វា បរិយាបុណន្តីតិ អត្ថោ. ឥតិវាទប្បមោក្ខានិសំសា ចាតិ ឯវំ វាទបមោក្ខានិសំសា, បរេហិ សកវាទេ ទោសេ អារោបិតេ តំ ទោសំ ឯវំ មោចេស្សាមាតិ ឥមិនាវ ការណេន បរិយាបុណន្តីតិ អត្ថោ. តញ្ចស្ស អត្ថំ នានុភោន្តីតិ យស្ស ច មគ្គស្ស វា ផលស្ស វា អត្ថាយ កុលបុត្តា ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ, តញ្ចស្ស ធម្មស្ស អត្ថំ ឯតេ ទុគ្គហិតគ្គាហិនោ នានុភោន្តិ. អបិច បរស្ស វាទេ ឧបារម្ភំ អារោបេតុំ អត្តនោ វាទំ មោចេតុំ អសក្កោន្តាបិ តញ្ច អត្ថំ នានុភោន្តិយេវ.

២៣៩. អលគទ្ទត្ថិកោតិ អាសិវិសអត្ថិកោ. គទោតិ ហិ វិសស្ស នាមំ, តំ តស្ស អលំ បរិបុណ្ណំ អត្ថីតិ អលគទ្ទោ. ភោគេតិ សរីរេ. ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ឯកច្ចេ កុលបុត្តា ធម្មំ បរិយាបុណន្តីតិ និត្ថរណបរិយត្តិវសេន ឧគ្គណ្ហន្តិ. តិស្សោ ហិ បរិយត្តិយោ អលគទ្ទបរិយត្តិ និត្ថរណបរិយត្តិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តីតិ.

តត្ថ យោ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គហេត្វា ឯវំ ចីវរាទីនិ វា លភិស្សាមិ, ចតុបរិសមជ្ឈេ វា មំ ជានិស្សន្តីតិ លាភសក្ការហេតុ បរិយាបុណាតិ, តស្ស សា បរិយត្តិ អលគទ្ទបរិយត្តិ នាម. ឯវំ បរិយាបុណតោ ហិ ពុទ្ធវចនំ អបរិយាបុណិត្វា និទ្ទោក្កមនំ វរតរំ.

យោ បន ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា សីលស្ស អាគតដ្ឋានេ សីលំ បូរេត្វា សមាធិស្ស អាគតដ្ឋានេ សមាធិគព្ភំ គណ្ហាបេត្វា វិបស្សនាយ អាគតដ្ឋានេ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា មគ្គផលានំ អាគតដ្ឋានេ មគ្គំ ភាវេស្សាមិ ផលំ សច្ឆិករិស្សាមីតិ ឧគ្គណ្ហាតិ, តស្ស សា បរិយត្តិ និត្ថរណបរិយត្តិ នាម ហោតិ.

ខីណាសវស្ស បន បរិយត្តិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ នាម. តស្ស ហិ អបរិញ្ញាតំ អប្បហីនំ អភាវិតំ អសច្ឆិកតំ វា នត្ថិ. សោ ហិ បរិញ្ញាតក្ខន្ធោ បហីនកិលេសោ ភាវិតមគ្គោ សច្ឆិកតផលោ, តស្មា ពុទ្ធវចនំ បរិយាបុណន្តោ តន្តិធារកោ បវេណិបាលកោ វំសានុរក្ខកោវ ហុត្វា ឧគ្គណ្ហាតិ. ឥតិស្ស សា បរិយត្តិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ នាម ហោតិ.

យោ បន បុថុជ្ជនោ ឆាតភយាទីសុ គន្ថធរេសុ ឯកស្មិំ ឋានេ វសិតុំ អសក្កោន្តេសុ សយំ ភិក្ខាចារេន អកិលមមានោ អតិមធុរំ ពុទ្ធវចនំ មា នស្សតុ, តន្តិំ ធារេស្សាមិ, វំសំ ឋបេស្សាមិ, បវេណិំ បាលេស្សាមីតិ បរិយាបុណាតិ, តស្ស បរិយត្តិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ ហោតិ, ន ហោតីតិ? ន ហោតិ. កស្មា? ន អត្តនោ ឋានេ ឋត្វា បរិយាបុតត្តា. បុថុជ្ជនស្ស ហិ បរិយត្តិ នាម អលគទ្ទា វា ហោតិ និត្ថរណា វា, សត្តន្នំ សេក្ខានំ និត្ថរណាវ, ខីណាសវស្ស ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិយេវ. ឥមស្មិំ បន ឋានេ និត្ថរណបរិយត្តិ អធិប្បេតា.

និជ្ឈានំ ខមន្តីតិ សីលាទីនំ អាគតដ្ឋានេសុ ឥធ សីលំ កថិតំ, ឥធ សមាធិ, ឥធ វិបស្សនា, ឥធ មគ្គោ, ឥធ ផលំ, ឥធ វដ្ដំ, ឥធ វិវដ្ដន្តិ អាបាថំ អាគច្ឆន្តិ. តញ្ចស្ស អត្ថំ អនុភោន្តីតិ យេសំ មគ្គផលានំ អត្ថាយ បរិយាបុណន្តិ. សុគ្គហិតបរិយត្តិំ និស្សាយ មគ្គំ ភាវេត្វា ផលំ សច្ឆិករោន្តា តញ្ចស្ស ធម្មស្ស អត្ថំ អនុភវន្តិ. បរវាទេ ឧបារម្ភំ អារោបេតុំ សក្កោន្តាបិ សកវាទេ អារោបិតំ ទោសំ ឥច្ឆិតិច្ឆិតដ្ឋានំ គហេត្វា មោចេតុំ សក្កោន្តាបិ អនុភោន្តិយេវ. ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ សំវត្តន្តីតិ សីលាទីនំ អាគតដ្ឋានេ សីលាទីនិ បូរេន្តានម្បិ, បរេសំ វាទេ សហធម្មេន ឧបារម្ភំ អារោបេន្តានម្បិ, សកវាទតោ ទោសំ ហរន្តានម្បិ, អរហត្តំ បត្វា បរិសមជ្ឈេ ធម្មំ ទេសេត្វា ធម្មទេសនាយ បសន្នេហិ ឧបនីតេ ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តានម្បិ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ សំវត្តន្តិ.

ឯវំ សុគ្គហិតេ ពុទ្ធវចនេ អានិសំសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តត្ថេវ និយោជេន្តោ តស្មា តិហ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ តស្មាតិ យស្មា ទុគ្គហិតបរិយត្តិ ទុគ្គហិតអលគទ្ទោ វិយ ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តតិ, សុគ្គហិតបរិយត្តិ សុគ្គហិតអលគទ្ទោ វិយ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ សំវត្តតិ, តស្មាតិ អត្ថោ. តថា នំ ធារេយ្យាថាតិ តថេវ នំ ធារេយ្យាថ, តេនេវ អត្ថេន គណ្ហេយ្យាថ. យេ វា បនាស្សុ វិយត្តា ភិក្ខូតិ យេ វា បន អញ្ញេ សារិបុត្តមោគ្គល្លានមហាកស្សបមហាកច្ចានាទិកា ព្យត្តា បណ្ឌិតា ភិក្ខូ អស្សុ, តេ បុច្ឆិតព្ពា. អរិដ្ឋេន វិយ បន មម សាសនេ ន កលលំ វា កចវរំ វា បក្ខិបិតព្ពំ.

២៤០. កុល្លូបមន្តិ កុល្លសទិសំ. និត្ថរណត្ថាយាតិ ចតុរោឃនិត្ថរណត្ថាយ. ឧទកណ្ណវន្តិ យញ្ហិ ឧទកំ គម្ភីរំ ន បុថុលំ. បុថុលំ វា បន ន គម្ភីរំ, ន តំ អណ្ណវោតិ វុច្ចតិ. យំ បន គម្ភីរញ្ចេវ បុថុលញ្ច, តំ អណ្ណវោតិ វុច្ចតិ. តស្មា មហន្តំ ឧទកណ្ណវន្តិ មហន្តំ បុថុលំ គម្ភីរំ ឧទកន្តិ អយមេត្ថ អត្ថោ. សាសង្កំ នាម យត្ថ ចោរានំ និវុត្ថោកាសោ ទិស្សតិ. ឋិតោកាសោ, និសិន្នោកាសោ, និបន្នោកាសោ ទិស្សតិ. សប្បដិភយំ នាម យត្ថ ចោរេហិ មនុស្សា ហតា ទិស្សន្តិ, វិលុត្តា ទិស្សន្តិ, អាកោដិតា ទិស្សន្តិ. ឧត្តរសេតូតិ ឧទកណ្ណវស្ស ឧបរិ ពទ្ធោ សេតុ. កុល្លំ ពន្ធិត្វាតិ កុល្លោ នាម តរណត្ថាយ កលាបំ កត្វា ពទ្ធោ. បត្ថរិត្វា ពទ្ធា បន បទរចាដិអាទយោ ឧឡុម្បោតិ វុច្ចន្តិ. ឧច្ចារេត្វាតិ ឋបេត្វា. កិច្ចការីតិ បត្តការី យុត្តការី, បតិរូបការីតិ អត្ថោ. ធម្មាបិ វោ បហាតព្ពាតិ ឯត្ថ ធម្មាតិ សមថវិបស្សនា. ភគវា ហិ សមថេបិ ឆន្ទរាគំ បជហាបេសិ, វិបស្សនាយបិ. សមថេ ឆន្ទរាគំ កត្ថ បជហាបេសិ? ‘‘ឥតិ ខោ, ឧទាយិ, នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនស្សបិ បហានំ វទាមិ, បស្សសិ នោ ត្វំ, ឧទាយិ, តំ សំយោជនំ អណុំ វា ថូលំ វា, យស្សាហំ នោ បហានំ វទាមី’’តិ (ម. និ. ២.១៥៦) ឯត្ថ សមថេ ឆន្ទរាគំ បជហាបេសិ. ‘‘ឥមំ ចេ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, ទិដ្ឋិំ ឯវំ បរិសុទ្ធំ ឯវំ បរិយោទាតំ ន អល្លីយេថ ន កេលាយេថ ន ធនាយេថា’’តិ (ម. និ. ១.៤០១) ឯត្ថ វិបស្សនាយ ឆន្ទរាគំ បជហាបេសិ. ឥធ បន ឧភយត្ថ បជហាបេន្តោ ‘‘ធម្មាបិ វោ បហាតព្ពា, បគេវ អធម្មា’’តិ អាហ.

តត្រាយំ អធិប្បាយោ – ភិក្ខវេ, អហំ ឯវរូបេសុ សន្តប្បណីតេសុ ធម្មេសុ ឆន្ទរាគប្បហានំ វទាមិ, កិំ បន ឥមស្មិំ អសទ្ធម្មេ គាមធម្មេ វសលធម្មេ ទុដ្ឋុល្លេ ឱទកន្តិកេ, យត្ថ អយំ អរិដ្ឋោ មោឃបុរិសោ និទ្ទោសសញ្ញី បញ្ចសុ កាមគុណេសុ ឆន្ទរាគំ នាលំ អន្តរាយាយាតិ វទតិ. អរិដ្ឋេន វិយ ន តុម្ហេហិ មយ្ហំ សាសនេ កលលំ វា កចវរំ វា បក្ខិបិតព្ពន្តិ ឯវំ ភគវា ឥមិនាបិ ឱវាទេន អរិដ្ឋំយេវ និគ្គណ្ហាតិ.

២៤១. ឥទានិ យោ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ តិវិធគ្គាហវសេន អហំ មមន្តិ គណ្ហាតិ, សោ មយ្ហំ សាសនេ អយំ អរិដ្ឋោ វិយ កលលំ កចវរំ បក្ខិបតីតិ ទស្សេន្តោ ឆយិមានិ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ ទិដ្ឋិដ្ឋានានីតិ ទិដ្ឋិបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានំ, ទិដ្ឋិយា អារម្មណម្បិ ទិដ្ឋិដ្ឋានំ, ទិដ្ឋិយា បច្ចយោបិ. រូបំ ឯតំ មមាតិអាទីសុ ឯតំ មមាតិ តណ្ហាគ្គាហោ. ឯសោហមស្មីតិ មានគ្គាហោ. ឯសោ មេ អត្តាតិ ទិដ្ឋិគ្គាហោ. ឯវំ រូបារម្មណា តណ្ហាមានទិដ្ឋិយោ កថិតា ហោន្តិ. រូបំ បន អត្តាតិ ន វត្តព្ពំ. វេទនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ទិដ្ឋំ រូបាយតនំ, សុតំ សទ្ទាយតនំ, មុតំ គន្ធាយតនំ រសាយតនំ ផោដ្ឋព្ពាយតនំ, តញ្ហិ បត្វា គហេតព្ពតោ មុតន្តិ វុត្តំ. អវសេសានិ សត្តាយតនានិ វិញ្ញាតំ នាម. បត្តន្តិ បរិយេសិត្វា វា អបរិយេសិត្វា វា បត្តំ. បរិយេសិតន្តិ បត្តំ វា អប្បត្តំ វា បរិយេសិតំ. អនុវិចរិតំ មនសាតិ ចិត្តេន អនុសញ្ចរិតំ. លោកស្មិញ្ហិ បរិយេសិត្វា បត្តម្បិ អត្ថិ, បរិយេសិត្វា នោបត្តម្បិ. អបរិយេសិត្វា បត្តម្បិ អត្ថិ, អបរិយេសិត្វា នោបត្តម្បិ. តត្ថ បរិយេសិត្វា បត្តំ បត្តំ នាម. បរិយេសិត្វា នោបត្តំ បរិយេសិតំ នាម. អបរិយេសិត្វា បត្តញ្ច, អបរិយេសិត្វា នោបត្តញ្ច មនសានុវិចរិតំ នាម.

អថ វា បរិយេសិត្វា បត្តម្បិ អបរិយេសិត្វា បត្តម្បិ បត្តដ្ឋេន បត្តំ នាម. បរិយេសិត្វា នោបត្តំ បរិយេសិតំ នាម. អបរិយេសិត្វា នោបត្តំ មនសានុវិចរិតំ នាម. សព្ពំ វា ឯតំ មនសា អនុវិចរិតត្តា មនសានុវិចរិតំ នាម. ឥមិនា វិញ្ញាណារម្មណា តណ្ហាមានទិដ្ឋិយោ កថិតា, ទេសនាវិលាសេន ហេដ្ឋា ទិដ្ឋាទិអារម្មណវសេន វិញ្ញាណំ ទស្សិតំ. យម្បិ តំ ទិដ្ឋិដ្ឋានន្តិ យម្បិ ឯតំ សោ លោកោតិអាទិនា នយេន បវត្តំ ទិដ្ឋិដ្ឋានំ.

សោ លោកោ សោ អត្តាតិ យា ឯសា ‘‘រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតី’’តិអាទិនា នយេន បវត្តា ទិដ្ឋិ លោកោ ច អត្តា ចាតិ គណ្ហាតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ. សោ បេច្ច ភវិស្សាមីតិ សោ អហំ បរលោកំ គន្ត្វា និច្ចោ ភវិស្សាមិ, ធុវោ សស្សតោ អវិបរិណាមធម្មោ ភវិស្សាមិ, សិនេរុមហាបថវីមហាសមុទ្ទាទីហិ សស្សតីហិ សមំ តថេវ ឋស្សាមិ. តម្បិ ឯតំ មមាតិ តម្បិ ទស្សនំ ឯតំ មម, ឯសោហមស្មិ, ឯសោ មេ អត្តាតិ សមនុបស្សតិ. ឥមិនា ទិដ្ឋារម្មណា តណ្ហាមានទិដ្ឋិយោ កថិតា. វិបស្សនាយ បដិវិបស្សនាកាលេ វិយ បច្ឆិមទិដ្ឋិយា បុរិមទិដ្ឋិគ្គហណកាលេ ឯវំ ហោតិ.

សុក្កបក្ខេ រូបំ នេតំ មមាតិ រូបេ តណ្ហាមានទិដ្ឋិគ្គាហា បដិក្ខិត្តា. វេទនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. សមនុបស្សតីតិ ឥមស្ស បន បទស្ស តណ្ហាសមនុបស្សនា មានសមនុបស្សនា ទិដ្ឋិសមនុបស្សនា ញាណសមនុបស្សនាតិ ចតស្សោ សមនុបស្សនាតិ អត្ថោ. តា កណ្ហបក្ខេ តិស្សន្នំ សមនុបស្សនានំ, សុក្កបក្ខេ ញាណសមនុបស្សនាយ វសេន វេទិតព្ពា. អសតិ ន បរិតស្សតីតិ អវិជ្ជមានេ ភយបរិតស្សនាយ តណ្ហាបរិតស្សនាយ វា ន បរិតស្សតិ. ឥមិនា ភគវា អជ្ឈត្តក្ខន្ធវិនាសេ អបរិតស្សមានំ ខីណាសវំ ទស្សេន្តោ ទេសនំ មត្ថកំ បាបេសិ.

២៤២. ឯវំ វុត្តេ អញ្ញតរោ ភិក្ខូតិ ឯវំ ភគវតា វុត្តេ អញ្ញតរោ អនុសន្ធិកុសលោ ភិក្ខុ – ‘‘ភគវតា អជ្ឈត្តក្ខន្ធវិនាសេ អបរិតស្សន្តំ ខីណាសវំ ទស្សេត្វា ទេសនា និដ្ឋាបិតា, អជ្ឈត្តំ អបរិតស្សន្តេ ខោ បន សតិ អជ្ឈត្តំ បរិតស្សកេន ពហិទ្ធា បរិក្ខារវិនាសេ បរិតស្សកេន អបរិតស្សកេន ចាបិ ភវិតព្ពំ. ឥតិ ឥមេហិ ចតូហិ ការណេហិ អយំ បញ្ហោ បុច្ឆិតព្ពោ’’តិ ចិន្តេត្វា ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ភគវន្តំ ឯតទវោច. ពហិទ្ធា អសតីតិ ពហិទ្ធា បរិក្ខារវិនាសេ. អហុ វត មេតិ អហោសិ វត មេ ភទ្ទកំ យានំ វាហនំ ហិរញ្ញំ សុវណ្ណន្តិ អត្ថោ. តំ វត មេ នត្ថីតិ តំ វត ឥទានិ មយ្ហំ នត្ថិ, រាជូហិ វា ចោរេហិ វា ហដំ, អគ្គិនា វា ទឌ្ឍំ, ឧទកេន វា វុឡ្ហំ, បរិភោគេន វា ជិណ្ណំ. សិយា វត មេតិ ភវេយ្យ វត មយ្ហំ យានំ វាហនំ ហិរញ្ញំ សុវណ្ណំ សាលិ វីហិ យវោ គោធុមោ. តំ វតាហំ ន លភាមីតិ តមហំ អលភមានោ តទនុច្ឆវិកំ កម្មំ អកត្វា និសិន្នត្តា ឥទានិ ន លភាមីតិ សោចតិ, អយំ អគារិយសោចនា, អនគារិយស្ស បត្តចីវរាទីនំ វសេន វេទិតព្ពា.

អបរិតស្សនាវារេ ន ឯវំ ហោតីតិ យេហិ កិលេសេហិ ឯវំ ភវេយ្យ, តេសំ បហីនត្តា ន ឯវំ ហោតិ. ទិដ្ឋិដ្ឋានាធិដ្ឋានបរិយុដ្ឋានាភិនិវេសានុសយានន្តិ ទិដ្ឋីនញ្ច ទិដ្ឋិដ្ឋានានញ្ច ទិដ្ឋាធិដ្ឋានានញ្ច ទិដ្ឋិបរិយុដ្ឋានានញ្ច អភិនិវេសានុសយានញ្ច. សព្ពសង្ខារសមថាយាតិ និព្ពានត្ថាយ. និព្ពានញ្ហិ អាគម្ម សព្ពសង្ខារាឥញ្ជិតានិ, សព្ពសង្ខារចលនានិ សព្ពសង្ខារវិប្ផន្ទិតានិ សម្មន្តិ វូបសម្មន្តិ, តស្មា តំ, ‘‘សព្ពសង្ខារសមថោ’’តិ វុច្ចតិ. តទេវ ច អាគម្ម ខន្ធូបធិ កិលេសូបធិ អភិសង្ខារូបធិ, បញ្ចកាមគុណូបធីតិ ឥមេ ឧបធយោ បដិនិស្សជ្ជិយន្តិ, តណ្ហា ខីយតិ វិរជ្ជតិ និរុជ្ឈតិ, តស្មា តំ, ‘‘សព្ពូបធិបដិនិស្សគ្គោ តណ្ហាក្ខយោ វិរាគោ និរោធោ’’តិ វុច្ចតិ. និព្ពានាយាតិ អយំ បនស្ស សរូបនិទ្ទេសោ, ឥតិ សព្ពេហេវ ឥមេហិ បទេហិ និព្ពានស្ស សច្ឆិកិរិយត្ថាយ ធម្មំ ទេសេន្តស្សាតិ អយមត្ថោ ទីបិតោ. តស្សេវំ ហោតីតិ តស្ស ទិដ្ឋិគតិកស្ស ឧច្ឆិជ្ជិស្សាមិ នាមស្សុ, វិនស្សិស្សាមិ នាមស្សុ, នាស្សុ នាម ភវិស្សាមីតិ ឯវំ ហោតិ. ទិដ្ឋិគតិកស្ស ហិ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា សុញ្ញតាបដិសំយុត្តំ កត្វា ទេសិយមានំ ធម្មំ សុណន្តស្ស តាសោ ឧប្បជ្ជតិ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘តាសោ ហេសោ, ភិក្ខវេ, អសុតវតោ បុថុជ្ជនស្ស នោ ចស្សំ, នោ ច មេ សិយា’’តិ (សំ. និ. ៣.៥៥).

២៤៣. ឯត្តាវតា ពហិទ្ធាបរិក្ខារវិនាសេ តស្សនកស្ស ច នោតស្សនកស្ស ច អជ្ឈត្តក្ខន្ធវិនាសេ តស្សនកស្ស ច នោតស្សនកស្ស ចាតិ ឥមេសំ វសេន ចតុក្កោដិកា សុញ្ញតា កថិតា. ឥទានិ ពហិទ្ធា បរិក្ខារំ បរិគ្គហំ នាម កត្វា, វីសតិវត្ថុកំ សក្កាយទិដ្ឋិំ អត្តវាទុបាទានំ នាម កត្វា, សក្កាយទិដ្ឋិបមុខា ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ ទិដ្ឋិនិស្សយំ នាម កត្វា តិកោដិកំ សុញ្ញតំ ទស្សេតុំ តំ, ភិក្ខវេ, បរិគ្គហន្តិអាទិមាហ. តត្ថ បរិគ្គហន្តិ ពហិទ្ធា បរិក្ខារំ. បរិគ្គណ្ហេយ្យាថាតិ យថា វិញ្ញូ មនុស្សោ បរិគ្គណ្ហេយ្យ. អហម្បិ ខោ តំ, ភិក្ខវេតិ, ភិក្ខវេ, តុម្ហេបិ ន បស្សថ, អហម្បិ ន បស្សាមិ, ឥតិ ឯវរូបោ បរិគ្គហោ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. ឯវំ សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

២៤៤. ឯវំ តិកោដិកំ សុញ្ញតំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អជ្ឈត្តក្ខន្ធេ អត្តាតិ ពហិទ្ធា បរិក្ខារេ អត្តនិយន្តិ កត្វា ទ្វិកោដិកំ ទស្សេន្តោ អត្តនិ វា, ភិក្ខវេ, សតីតិអាទិមាហ. តត្ថ អយំ សង្ខេបត្ថោ, ភិក្ខវេ, អត្តនិ វា សតិ ឥទំ មេ បរិក្ខារជាតំ អត្តនិយន្តិ អស្ស, អត្តនិយេវ វា បរិក្ខារេ សតិ អយំ មេ អត្តា ឥមស្ស បរិក្ខារស្ស សាមីតិ, ឯវំ អហន្តិ. សតិ មមាតិ, មមាតិ សតិ អហន្តិ យុត្តំ ភវេយ្យ. សច្ចតោតិ ភូតតោ, ថេតតោតិ តថតោ ថិរតោ វា.

ឥទានិ ឥមេ បញ្ចក្ខន្ធេ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តាតិ ឯវំ តិបរិវដ្ដវសេន អគ្គណ្ហន្តោ អយំ អរិដ្ឋោ វិយ មយ្ហំ សាសនេ កលលំ កចវរំ បក្ខិបតីតិ ទស្សេន្តោ តំ កិំ មញ្ញថ, ភិក្ខវេ, រូបំ និច្ចំ វាតិអាទិមាហ. តត្ថ អនិច្ចំ, ភន្តេតិ, ភន្តេ, យស្មា ហុត្វា ន ហោតិ, តស្មា អនិច្ចំ. ឧប្បាទវយវត្តិតោ វិបរិណាមតាវកាលិកនិច្ចបដិក្ខេបដ្ឋេន វាតិ ចតូហិ ការណេហិ អនិច្ចំ. ទុក្ខំ, ភន្តេតិ, ភន្តេ, បដិបីឡនាការេន ទុក្ខំ, សន្តាបទុក្ខមទុក្ខវត្ថុកសុខបដិក្ខេបដ្ឋេន វាតិ ចតូហិ ការណេហិ ទុក្ខំ. វិបរិណាមធម្មន្តិ ភវសង្កន្តិឧបគមនសភាវំ បកតិភាវវិជហនសភាវំ. កល្លំ នុ តំ សមនុបស្សិតុំ ឯតំ មម, ឯសោហមស្មិ, ឯសោ មេ អត្តាតិ យុត្តំ នុ ខោ តំ ឥមេសំ តិណ្ណំ តណ្ហាមានទិដ្ឋិគ្គាហានំ វសេន អហំ មមាតិ ឯវំ គហេតុំ. នោ ហេតំ, ភន្តេតិ ឥមិនា តេ ភិក្ខូ អវសវត្តនាការេន រូបំ, ភន្តេ, អនត្តាតិ បដិជានន្តិ. សុញ្ញអស្សាមិកអនិស្សរអត្តបដិក្ខេបដ្ឋេន វាតិ ចតូហិ ការណេហិ អនត្តា.

ភគវា ហិ កត្ថចិ អនិច្ចវសេន អនត្តត្តំ ទស្សេតិ, កត្ថចិ ទុក្ខវសេន, កត្ថចិ ឧភយវសេន. ‘‘ចក្ខុ អត្តាតិ យោ វទេយ្យ, តំ ន ឧបបជ្ជតិ, ចក្ខុស្ស ឧប្បាទោបិ វយោបិ បញ្ញាយតិ. យស្ស ខោ បន ឧប្បាទោបិ វយោបិ បញ្ញាយតិ, អត្តា មេ ឧប្បជ្ជតិ ច វេតិ ចាតិ ឥច្ចស្ស ឯវមាគតំ ហោតិ, តស្មា តំ ន ឧបបជ្ជតិ ចក្ខុ អត្តាតិ យោ វទេយ្យ, ឥតិ ចក្ខុ អនត្តា’’តិ (ម. និ. ៣.៤២២) ឥមស្មិញ្ហិ ឆឆក្កសុត្តេ អនិច្ចវសេន អនត្តតំ ទស្សេតិ. ‘‘រូបញ្ច ហិទំ, ភិក្ខវេ, អត្តា អភវិស្ស, នយិទំ រូបំ អាពាធាយ សំវត្តេយ្យ, លព្ភេថ ច រូបេ ‘ឯវំ មេ រូបំ ហោតុ, ឯវំ មេ រូបំ មា អហោសី’តិ. យស្មា ច ខោ, ភិក្ខវេ, រូបំ អនត្តា, តស្មា រូបំ អាពាធាយ សំវត្តតិ, ន ច លព្ភតិ រូបេ ‘ឯវំ មេ រូបំ ហោតុ, ឯវំ មេ រូបំ មា អហោសី’’’តិ (មហាវ. ២០; សំ. និ. ៣.៥៩) ឥមស្មិំ អនត្តលក្ខណសុត្តេ ទុក្ខវសេន អនត្តតំ ទស្សេតិ. ‘‘រូបំ, ភិក្ខវេ, អនិច្ចំ, យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខំ, យំ ទុក្ខំ តទនត្តា, យទនត្តា តំ ‘នេតំ មម, នេសោហមស្មិ, ន មេសោ អត្តា’តិ ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.៧៦) ឥមស្មិំ អរហត្តសុត្តេ ឧភយវសេន អនត្តតំ ទស្សេតិ. កស្មា? អនិច្ចំ ទុក្ខញ្ច បាកដំ. អនត្តាតិ ន បាកដំ.

បរិភោគភាជនាទីសុ ហិ ភិន្នេសុ អហោ អនិច្ចន្តិ វទន្តិ, អហោ អនត្តាតិ វត្តា នាម នត្ថិ. សរីរេ គណ្ឌបិឡកាទីសុ វា ឧដ្ឋិតាសុ កណ្ដកេន វា វិទ្ធា អហោ ទុក្ខន្តិ វទន្តិ, អហោ អនត្តាតិ បន វត្តា នាម នត្ថិ. កស្មា? ឥទញ្ហិ អនត្តលក្ខណំ នាម អវិភូតំ ទុទ្ទសំ ទុប្បញ្ញាបនំ. តេន តំ ភគវា អនិច្ចវសេន វា ទុក្ខវសេន វា ឧភយវសេន វា ទស្សេតិ. តយិទំ ឥមស្មិម្បិ តេបរិវដ្ដេ អនិច្ចទុក្ខវសេនេវ ទស្សិតំ. វេទនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

តស្មា តិហ, ភិក្ខវេតិ, ភិក្ខវេ, យស្មា ឯតរហិ អញ្ញទាបិ រូបំ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា, តស្មាតិ អត្ថោ. យំកិញ្ចិ រូបន្តិអាទីនិ វិសុទ្ធិមគ្គេ ខន្ធនិទ្ទេសេ វិត្ថារិតានេវ.

២៤៥. និព្ពិន្ទតីតិ ឧក្កណ្ឋតិ. ឯត្ថ ច និព្ពិទាតិ វុដ្ឋានគាមិនីវិបស្សនា អធិប្បេតា. វុដ្ឋានគាមិនីវិបស្សនាយ ហិ ពហូនិ នាមានិ. ឯសា ហិ កត្ថចិ សញ្ញគ្គន្តិ វុត្តា. កត្ថចិ ធម្មដ្ឋិតិញាណន្តិ. កត្ថចិ បារិសុទ្ធិបធានិយង្គន្តិ. កត្ថចិ បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធីតិ. កត្ថចិ តម្មយតាបរិយាទានន្តិ. កត្ថចិ តីហិ នាមេហិ. កត្ថចិ ទ្វីហីតិ.

តត្ថ បោដ្ឋបាទសុត្តេ តាវ ‘‘សញ្ញា ខោ, បោដ្ឋបាទ, បឋមំ ឧប្បជ្ជតិ, បច្ឆា ញាណ’’ន្តិ (ទី. និ. ១.៤១៦) ឯវំ សញ្ញគ្គន្តិ វុត្តា. សុសិមសុត្តេ ‘‘បុព្ពេ ខោ, សុសិម, ធម្មដ្ឋិតិញាណំ, បច្ឆា និព្ពានេ ញាណ’’ន្តិ (សំ. និ. ២.៧០) ឯវំ ធម្មដ្ឋិតិញាណន្តិ វុត្តា. ទសុត្តរសុត្តេ ‘‘បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិបធានិយង្គ’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.៣៥៩) ឯវំ បារិសុទ្ធិបទានិយង្គន្តិ វុត្តា. រថវិនីតេ ‘‘កិំ នុ ខោ, អាវុសោ, បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធត្ថំ ភគវតិ ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតី’’តិ (ម. និ. ១.២៥៧) ឯវំ បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធីតិ វុត្តា. សឡាយតនវិភង្គេ ‘‘អតម្មយតំ, ភិក្ខវេ, និស្សាយ អតម្មយតំ អាគម្ម យាយំ ឧបេក្ខា នានត្តា នានត្តសិតា, តំ អភិនិវជ្ជេត្វា យាយំ ឧបេក្ខា ឯកត្តា ឯកត្តសិតា, តំ និស្សាយ តំ អាគម្ម ឯវមេតិស្សា បហានំ ហោតិ, ឯវមេតិស្សា សមតិក្កមោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣១០) ឯវំ តម្មយតាបរិយាទានន្តិ វុត្តា. បដិសម្ភិទាមគ្គេ ‘‘យា ច មុញ្ចិតុកម្យតា, យា ច បដិសង្ខានុបស្សនា, យា ច សង្ខារុបេក្ខា, ឥមេ ធម្មា ឯកត្ថា ព្យញ្ជនមេវ នាន’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.៥៤) ឯវំ តីហិ នាមេហិ វុត្តា. បដ្ឋានេ ‘‘អនុលោមំ គោត្រភុស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ, អនុលោមំ វោទានស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤១៧) ឯវំ ទ្វីហិ នាមេហិ វុត្តា. ឥមស្មិំ បន អលគទ្ទសុត្តេ និព្ពិន្ទតីតិ និព្ពិទានាមេន អាគតា.

និព្ពិទា វិរជ្ជតីតិ ឯត្ថ វិរាគោតិ មគ្គោ វិរាគា វិមុច្ចតីតិ ឯត្ថ វិរាគេន មគ្គេន វិមុច្ចតីតិ ផលំ កថិតំ. វិមុត្តស្មិំ វិមុត្តមិតិ ញាណំ ហោតីតិ ឥធ បច្ចវេក្ខណា កថិតា.

ឯវំ វិមុត្តចិត្តំ មហាខីណាសវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តស្ស យថាភូតេហិ បញ្ចហិ ការណេហិ នាមំ គណ្ហន្តោ អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. អវិជ្ជាតិ វដ្ដមូលិកា អវិជ្ជា. អយញ្ហិ ទុរុក្ខិបនដ្ឋេន បលិឃោតិ វុច្ចតិ. តេនេស តស្ស ឧក្ខិត្តត្តា ឧក្ខិត្តបលិឃោតិ វុត្តោ. តាលាវត្ថុកតាតិ សីសច្ឆិន្នតាលោ វិយ កតា, សមូលំ វា តាលំ ឧទ្ធរិត្វា តាលស្ស វត្ថុ វិយ កតា, យថា តស្មិំ វត្ថុស្មិំ បុន សោ តាលោ ន បញ្ញាយតិ, ឯវំ បុន អបញ្ញត្តិភាវំ នីតាតិ អត្ថោ. បោនោព្ភវិកោតិ បុនព្ភវទាយកោ. ជាតិសំសារោតិអាទីសុ ជាយនវសេន ចេវ សំសរណវសេន ច ឯវំ លទ្ធនាមានំ បុនព្ភវខន្ធានំ បច្ចយោ កម្មាភិសង្ខារោ. សោ ហិ បុនប្បុនំ ឧប្បត្តិករណវសេន បរិក្ខិបិត្វា ឋិតត្តា បរិក្ខាតិ វុច្ចតិ, តេនេស តស្សា សំកិណ្ណត្តា វិកិណ្ណត្តា សំកិណ្ណបរិក្ខោតិ វុត្តោ. តណ្ហាតិ វដ្ដមូលិកា តណ្ហា. អយញ្ហិ គម្ភីរានុគតដ្ឋេន ឯសិកាតិ វុច្ចតិ. តេនេស តស្សា អព្ពូឡ្ហត្តា លុញ្ចិត្វា ឆឌ្ឌិតត្តា អព្ពូឡ្ហេសិកោតិ វុត្តោ. ឱរម្ភាគិយានីតិ ឱរំ ភជនកានិ កាមភវេ ឧបបត្តិបច្ចយានិ. ឯតានិ ហិ កវាដំ វិយ នគរទ្វារំ ចិត្តំ បិទហិត្វា ឋិតត្តា អគ្គឡាតិ វុច្ចន្តិ. តេនេស តេសំ និរាកតត្តា ភិន្នត្តា និរគ្គឡោតិ វុត្តោ. អរិយោតិ និក្កិលេសោ បរិសុទ្ធោ. បន្នទ្ធជោតិ បតិតមានទ្ធជោ. បន្នភារោតិ ខន្ធភារកិលេសភារអភិសង្ខារភារបញ្ចកាមគុណភារា បន្នា ឱរោហិតា អស្សាតិ បន្នភារោ. អបិច ឥធ មានភារស្សេវ ឱរោបិតត្តា បន្នភារោតិ អធិប្បេតោ. វិសំយុត្តោតិ ចតូហិ យោគេហិ សព្ពកិលេសេហិ ច វិសំយុត្តោ. ឥធ បន មានសំយោគេនេវ វិសំយុត្តត្តា វិសំយុត្តោតិ អធិប្បេតោ. អស្មិមានោតិ រូបេ អស្មីតិ មានោ, វេទនាយ… សញ្ញាយ… សង្ខារេសុ… វិញ្ញាណេ អស្មីតិ មានោ.

ឯត្តាវតា ភគវតា មគ្គេន កិលេសេ ខេបេត្វា និរោធសយនវរគតស្ស និព្ពានារម្មណំ ផលសមាបត្តិំ អប្បេត្វា វិហរតោ ខីណាសវស្ស កាលោ ទស្សិតោ. យថា ហិ ទ្វេ នគរានិ ឯកំ ចោរនគរំ, ឯកំ ខេមនគរំ. អថ ឯកស្ស មហាយោធស្ស ឯវំ ភវេយ្យ – ‘‘យាវិមំ ចោរនគរំ តិដ្ឋតិ, តាវ ខេមនគរំ ភយតោ ន មុច្ចតិ, ចោរនគរំ អនគរំ ករិស្សាមី’’តិ សន្នាហំ កត្វា ខគ្គំ គហេត្វា ចោរនគរំ ឧបសង្កមិត្វា នគរទ្វារេ ឧស្សាបិតេ ឯសិកត្ថម្ភេ ខគ្គេន ឆិន្ទិត្វា សទ្វារពាហកំ កវាដំ ឆិន្ទិត្វា បលិឃំ ឧក្ខិបិត្វា បាការំ ភិន្ទន្តោ បរិក្ខំ សំកិរិត្វា នគរសោភនត្ថាយ ឧស្សិតេ ធជេ បាតេត្វា នគរំ អគ្គិនា ឈាបេត្វា ខេមនគរំ បវិសិត្វា បាសាទំ អភិរុយ្ហ ញាតិគណបរិវុតោ សុរសភោជនំ ភុញ្ជេយ្យ, ឯវំ ចោរនគរំ វិយ សក្កាយោ, ខេមនគរំ វិយ និព្ពានំ, មហាយោធោ វិយ យោគាវចរោ. តស្សេវំ ហោតិ, ‘‘យាវ សក្កាយវដ្ដំ វត្តតិ, តាវ ទ្វត្តិំសកម្មការណអដ្ឋនវុតិរោគបញ្ចវីសតិមហាភយេហិ បរិមុច្ចនំ នត្ថី’’តិ. សោ មហាយោធោ វិយ សន្នាហំ សីលសន្នាហំ កត្វា, បញ្ញាខគ្គំ គហេត្វា ខគ្គេន ឯសិកត្ថម្ភេ វិយ អរហត្តមគ្គេន តណ្ហេសិកំ លុញ្ចិត្វា, សោ យោធោ សទ្វារពាហកំ នគរកវាដំ វិយ បញ្ចោរម្ភាគិយសំយោជនគ្គឡំ ឧគ្ឃាដេត្វា, សោ យោធោ បលិឃំ វិយ, អវិជ្ជាបលិឃំ ឧក្ខិបិត្វា, សោ យោធោ បាការំ ភិន្ទន្តោ បរិក្ខំ វិយ កម្មាភិសង្ខារំ ភិន្ទន្តោ ជាតិសំសារបរិក្ខំ សំកិរិត្វា, សោ យោធោ នគរសោភនត្ថាយ ឧស្សាបិតេ ធជេ វិយ មានទ្ធជេ បាតេត្វា សក្កាយនគរំ ឈាបេត្វា, សោ យោធោ ខេមនគរេ ឧបរិបាសាទេ សុរសភោជនំ វិយ កិលេសនិព្ពានំ នគរំ បវិសិត្វា អមតនិរោធារម្មណំ ផលសមាបត្តិសុខំ អនុភវមានោ កាលំ វីតិនាមេតិ.

២៤៦. ឥទានិ ឯវំ វិមុត្តចិត្តស្ស ខីណាសវស្ស បរេហិ អនធិគមនីយវិញ្ញាណតំ ទស្សេន្តោ ឯវំ វិមុត្តចិត្តំ ខោតិអាទិមាហ. តត្ថ អន្វេសន្តិ អន្វេសន្តា គវេសន្តា. ឥទំ និស្សិតន្តិ ឥទំ នាម និស្សិតំ. តថាគតស្សាតិ ឯត្ថ សត្តោបិ តថាគតោតិ អធិប្បេតោ, ឧត្តមបុគ្គលោ ខីណាសវោបិ. អននុវិជ្ជោតិ អសំវិជ្ជមានោ វា អវិន្ទេយ្យោ វា. តថាគតោតិ ហិ សត្តេ គហិតេ អសំវិជ្ជមានោតិ អត្ថោ វដ្ដតិ, ខីណាសវេ គហិតេ អវិន្ទេយ្យោតិ អត្ថោ វដ្ដតិ.

តត្ថ បុរិមនយេ អយមធិប្បាយោ – ភិក្ខវេ, អហំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ ធរមានកំយេវ ខីណាសវំ តថាគតោ សត្តោ បុគ្គលោតិ ន បញ្ញបេមិ. អប្បដិសន្ធិកំ បន បរិនិព្ពុតំ ខីណាសវំ សត្តោតិ វា បុគ្គលោតិ វា កិំ បញ្ញបេស្សាមិ? អននុវិជ្ជោ តថាគតោ. ន ហិ បរមត្ថតោ សត្តោ នាម កោចិ អត្ថិ, តស្ស អវិជ្ជមានស្ស ឥទំ និស្សិតំ វិញ្ញាណន្តិ អន្វេសន្តាបិ កិំ អធិគច្ឆិស្សន្តិ? កថំ បដិលភិស្សន្តីតិ អត្ថោ. ទុតិយនយេ អយមធិប្បាយោ – ភិក្ខវេ, អហំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ ធរមានកំយេវ ខីណាសវំ វិញ្ញាណវសេន ឥន្ទាទីហិ អវិន្ទិយំ វទាមិ. ន ហិ សឥន្ទា ទេវា សព្រហ្មកា សបជាបតិកា អន្វេសន្តាបិ ខីណាសវស្ស វិបស្សនាចិត្តំ វា មគ្គចិត្តំ វា ផលចិត្តំ វា, ឥទំ នាម អារម្មណំ និស្សាយ វត្តតីតិ ជានិតុំ សក្កោន្តិ. តេ អប្បដិសន្ធិកស្ស បរិនិព្ពុតស្ស កិំ ជានិស្សន្តីតិ?

អសតាតិ អសន្តេន. តុច្ឆាតិ តុច្ឆកេន. មុសាតិ មុសាវាទេន. អភូតេនាតិ យំ នត្ថិ, តេន. អព្ភាចិក្ខន្តីតិ អភិអាចិក្ខន្តិ, អភិភវិត្វា វទន្តិ. វេនយិកោតិ វិនយតិ វិនាសេតីតិ វិនយោ, សោ ឯវ វេនយិកោ, សត្តវិនាសកោតិ អធិប្បាយោ. យថា ចាហំ ន, ភិក្ខវេតិ, ភិក្ខវេ, យេន វាការេន អហំ ន សត្តវិនាសកោ. យថា ចាហំ ន វទាមីតិ យេន វា ការណេន អហំ សត្តវិនាសំ ន បញ្ញបេមិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថាហំ ន សត្តវិនាសកោ, យថា ច ន សត្តវិនាសំ បញ្ញបេមិ, តថា មំ តេ ភោន្តោ សមណព្រាហ្មណា ‘‘វេនយិកោ សមណោ គោតមោ’’តិ វទន្តា សត្តវិនាសកោ សមណោ គោតមោតិ ច, ‘‘សតោ សត្តស្ស ឧច្ឆេទំ វិនាសំ វិភវំ បញ្ញបេតី’’តិ វទន្តា សត្តវិនាសំ បញ្ញបេតីតិ ច អសតា តុច្ឆា មុសា អភូតេន អព្ភាចិក្ខន្តីតិ.

បុព្ពេ ចាតិ បុព្ពេ មហាពោធិមណ្ឌម្ហិយេវ ច. ឯតរហិ ចាតិ ឯតរហិ ធម្មទេសនាយញ្ច. ទុក្ខញ្ចេវ បញ្ញបេមិ, ទុក្ខស្ស ច និរោធន្តិ ធម្មចក្កំ អប្បវត្តេត្វា ពោធិមណ្ឌេ វិហរន្តោបិ ធម្មចក្កប្បវត្តនតោ បដ្ឋាយ ធម្មំ ទេសេន្តោបិ ចតុសច្ចមេវ បញ្ញបេមីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ហិ ទុក្ខគ្គហណេន តស្ស មូលភូតោ សមុទយោ, និរោធគ្គហណេន តំសម្បាបកោ មគ្គោ គហិតោវ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. តត្រ ចេតិ តស្មិំ ចតុសច្ចប្បកាសនេ. បរេតិ សច្ចានិ អាជានិតុំ បដិវិជ្ឈិតុំ អសមត្ថបុគ្គលា. អក្កោសន្តីតិ ទសហិ អក្កោសវត្ថូហិ អក្កោសន្តិ. បរិភាសន្តីតិ វាចាយ បរិភាសន្តិ. រោសេន្តិ វិហេសេន្តីតិ រោសេស្សាម វិហេសេស្សាមាតិ អធិប្បាយេន ឃដ្ដេន្តិ ទុក្ខាបេន្តិ. តត្រាតិ តេសុ អក្កោសាទីសុ, តេសុ វា បរបុគ្គលេសុ. អាឃាតោតិ កោបោ. អប្បច្ចយោតិ ទោមនស្សំ. អនភិរទ្ធីតិ អតុដ្ឋិ.

តត្រ ចេតិ ចតុសច្ចប្បកាសនេយេវ. បរេតិ ចតុសច្ចប្បកាសនំ អាជានិតុំ បដិវិជ្ឈិតុំ សមត្ថបុគ្គលា. អានន្ទោតិ អានន្ទបីតិ. ឧប្បិលាវិតត្តន្តិ ឧប្បិលាបនបីតិ. តត្រ ចេតិ ចតុសច្ចប្បកាសនម្ហិយេវ. តត្រាតិ សក្ការាទីសុ. យំ ខោ ឥទំ បុព្ពេ បរិញ្ញាតន្តិ ឥទំ ខន្ធបញ្ចកំ បុព្ពេ ពោធិមណ្ឌេ តីហិ បរិញ្ញាហិ បរិញ្ញាតំ. តត្ថមេតិ តស្មិំ ខន្ធបញ្ចកេ ឥមេ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? តត្រាបិ តថាគតស្ស ឥមេ សក្ការា មយិ ករីយន្តីតិ វា អហំ ឯតេ អនុភវាមីតិ វា ន ហោតិ. បុព្ពេ បរិញ្ញាតក្ខន្ធបញ្ចកំយេវ ឯតេ សក្ការេ អនុភោតីតិ ឯត្តកមេវ ហោតីតិ. តស្មាតិ យស្មា សច្ចានិ បដិវិជ្ឈិតុំ អសមត្ថា តថាគតម្បិ អក្កោសន្តិ, តស្មា. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

២៤៧. តស្មា តិហ, ភិក្ខវេ, យំ ន តុម្ហាកន្តិ យស្មា អត្តនិយេបិ ឆន្ទរាគប្បហានំ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ សំវត្តតិ, តស្មា យំ ន តុម្ហាកំ, តំ បជហថាតិ អត្ថោ. យថាបច្ចយំ វា ករេយ្យាតិ យថា យថា ឥច្ឆេយ្យ តថា តថា ករេយ្យ. ន ហិ នោ ឯតំ, ភន្តេ, អត្តា វាតិ, ភន្តេ, ឯតំ តិណកដ្ឋសាខាបលាសំ អម្ហាកំ នេវ អត្តា ន អម្ហាកំ រូបំ ន វិញ្ញាណន្តិ វទន្តិ. អត្តនិយំ វាតិ អម្ហាកំ ចីវរាទិបរិក្ខារោបិ ន ហោតីតិ អត្ថោ. ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, យំ ន តុម្ហាកំ តំ បជហថាតិ ភគវា, ខន្ធបញ្ចកំយេវ ន តុម្ហាកន្តិ ទស្សេត្វា បជហាបេតិ, តញ្ច ខោ ន ឧប្បាដេត្វា, លុញ្ចិត្វា វា. ឆន្ទរាគវិនយេន បនេតំ បជហាបេតិ.

២៤៨. ឯវំ ស្វាក្ខាតោតិ ឯត្ថ តិបរិវដ្ដតោ បដ្ឋាយ យាវ ឥមំ ឋានំ អាហរិតុម្បិ វដ្ដតិ, បដិលោមេន បេមមត្តកេន សគ្គបរាយណតោ បដ្ឋាយ យាវ ឥមំ ឋានំ អាហរិតុម្បិ វដ្ដតិ. ស្វាក្ខាតោតិ សុកថិតោ. សុកថិតត្តា ឯវ ឧត្តានោ វិវដោ បកាសិតោ. ឆិន្នបិលោតិកោតិ បិលោតិកា វុច្ចតិ ឆិន្នំ ភិន្នំ តត្ថ តត្ថ សិព្ពិតំ គណ្ឋិកតំ ជិណ្ណំ វត្ថំ, តំ យស្ស នត្ថិ, អដ្ឋហត្ថំ វា នវហត្ថំ វា អហតសាដកំ និវត្ថោ, សោ ឆិន្នបិលោតិកោ នាម. អយម្បិ ធម្មោ តាទិសោ, ន ហេត្ថ កោហញ្ញាទិវសេន ឆិន្នភិន្នសិព្ពិតគណ្ឋិកតភាវោ អត្ថិ. អបិច កចវរោ បិលោតិកោតិ វុច្ចតិ. ឥមស្មិញ្ច សាសនេ សមណកចវរំ នាម បតិដ្ឋាតុំ ន លភតិ. តេនេវាហ –

‘‘ការណ្ឌវំ និទ្ធមថ, កសម្ពុញ្ចាបកស្សថ;

តតោ បលាបេ វាហេថ, អស្សមណេ សមណមានិនេ.

និទ្ធមិត្វាន បាបិច្ឆេ, បាបអាចារគោចរេ;

សុទ្ធា សុទ្ធេហិ សំវាសំ, កប្បយវ្ហោ បតិស្សតា;

តតោ សមគ្គា និបកា, ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សថា’’តិ. (សុ. និ. ២៨៣-២៨៥);

ឥតិ សមណកចវរស្ស ឆិន្នត្តាបិ អយំ ធម្មោ ឆិន្នបិលោតិកោ នាម ហោតិ. វដ្ដំ តេសំ នត្ថិ បញ្ញាបនាយាតិ តេសំ វដ្ដំ អបញ្ញត្តិភាវំ គតំ និប្បញ្ញត្តិកំ ជាតំ. ឯវរូបោ មហាខីណាសវោ ឯវំ ស្វាក្ខាតេ សាសនេយេវ ឧប្បជ្ជតិ. យថា ច ខីណាសវោ, ឯវំ អនាគាមិអាទយោបិ.

តត្ថ ធម្មានុសារិនោ សទ្ធានុសារិនោតិ ឥមេ ទ្វេ សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋា ហោន្តិ. យថាហ – ‘‘កតមោ ច បុគ្គលោ ធម្មានុសារី? យស្ស បុគ្គលស្ស សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នស្ស បញ្ញិន្ទ្រិយំ អធិមត្តំ ហោតិ, បញ្ញាវាហិំ បញ្ញាបុព្ពង្គមំ អរិយមគ្គំ ភាវេតិ. អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ ធម្មានុសារី. សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នោ បុគ្គលោ ធម្មានុសារី, ផលេ ឋិតោ ទិដ្ឋិប្បត្តោ. កតមោ ច បុគ្គលោ សទ្ធានុសារី? យស្ស បុគ្គលស្ស សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នស្ស សទ្ធិន្ទ្រិយំ អធិមត្តំ ហោតិ, សទ្ធាវាហិំ សទ្ធាបុព្ពង្គមំ អរិយមគ្គំ ភាវេតិ. អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ សទ្ធានុសារី. សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នោ បុគ្គលោ សទ្ធានុសារី, ផលេ ឋិតោ សទ្ធាវិមុត្តោ’’តិ (បុ. ប. ៣០). យេសំ មយិ សទ្ធាមត្តំ បេមមត្តន្តិ ឥមិនា យេសំ អញ្ញោ អរិយធម្មោ នត្ថិ, តថាគតេ បន សទ្ធាមត្តំ បេមមត្តមេវ ហោតិ. តេ វិបស្សកបុគ្គលា អធិប្បេតា. វិបស្សកភិក្ខូនញ្ហិ ឯវំ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា និសិន្នានំ ទសពលេ ឯកា សទ្ធា ឯកំ បេមំ ឧប្បជ្ជតិ. តាយ សទ្ធាយ តេន បេមេន ហត្ថេ គហេត្វា សគ្គេ ឋបិតា វិយ ហោន្តិ, និយតគតិកា កិរ ឯតេ. បោរាណកត្ថេរា បន ឯវរូបំ ភិក្ខុំ ចូឡសោតាបន្នោតិ វទន្តិ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

អលគទ្ទូបមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. វម្មិកសុត្តវណ្ណនា

២៤៩. ឯវំ មេ សុតន្តិ វម្មិកសុត្តំ. តត្ថ អាយស្មាតិ បិយវចនមេតំ. កុមារកស្សបោតិ តស្ស នាមំ. កុមារកាលេ បព្ពជិតត្តា បន ភគវតា, ‘‘កស្សបំ បក្កោសថ, ឥទំ ផលំ វា ខាទនីយំ វា កស្សបស្ស ទេថា’’តិ វុត្តេ, កតរស្ស កស្សបស្សាតិ កុមារកស្សបស្សាតិ ឯវំ គហិតនាមត្តា តតោ បដ្ឋាយ វុឌ្ឍកាលេបិ ‘‘កុមារកស្សបោ’’ ត្វេវ វុច្ចតិ. អបិច រញ្ញា បោសាវនិកបុត្តត្តាបិ តំ ‘‘កុមារកស្សបោ’’តិ សញ្ជានិំសុ. អយំ បនស្ស បុព្ពយោគតោ បដ្ឋាយ អាវិភាវកថា –

ថេរោ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ សេដ្ឋិបុត្តោ អហោសិ. អថេកទិវសំ ភគវន្តំ ចិត្រកថិំ ឯកំ អត្តនោ សាវកំ ឋានន្តរេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ភគវតោ សត្តាហំ ទានំ ទត្វា, ‘‘អហម្បិ ភគវា អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស អយំ ថេរោ វិយ ចិត្រកថី សាវកោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ កត្វា បុញ្ញានិ ករោន្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ នាសក្ខិ.

តទា កិរ បរិនិព្ពុតស្ស ភគវតោ សាសនេ ឱសក្កន្តេ បញ្ច ភិក្ខូ និស្សេណិំ ពន្ធិត្វា បព្ពតំ អភិរុយ្ហ សមណធម្មំ អកំសុ. សង្ឃត្ថេរោ តតិយទិវសេ អរហត្តំ បត្តោ. អនុថេរោ ចតុត្ថទិវសេ អនាគាមី អហោសិ. ឥតរេ តយោ វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តា ទេវលោកេ និព្ពត្តិំសុ. តេសំ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សម្បត្តិំ អនុភោន្តានំ ឯកោ តក្កសិលាយំ រាជកុលេ និព្ពត្តិត្វា បុក្កុសាតិ នាម រាជា ហុត្វា ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិត្វា រាជគហំ គច្ឆន្តោ កុម្ភការសាលាយំ ភគវតោ ធម្មទេសនំ សុត្វា អនាគាមិផលំ បត្តោ. ឯកោ ឯកស្មិំ សមុទ្ទបដ្ដនេ កុលឃរេ និព្ពត្តិត្វា នាវំ អារុយ្ហ ភិន្ននាវោ ទារុចីរានិ និវាសេត្វា លាភសម្បត្តិំ បត្តោ, ‘‘អហំ អរហា’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា, ‘‘ន ត្វំ អរហា, គច្ឆ សត្ថារំ បញ្ហំ បុច្ឆា’’តិ អត្ថកាមាយ ទេវតាយ ចោទិតោ តថា កត្វា អរហត្តផលំ បត្តោ.

ឯកោ រាជគហេ ឯកិស្សា កុលទារិកាយ កុច្ឆិម្ហិ ឧប្បន្នោ. សា ច បឋមំ មាតាបិតរោ យាចិត្វា បព្ពជ្ជំ អលភមានា កុលឃរំ គតា គព្ភសណ្ឋិតម្បិ អជានន្តី សាមិកំ អារាធេត្វា តេន អនុញ្ញាតា ភិក្ខុនីសុ បព្ពជិតា. តស្សា គព្ភិនិនិមិត្តំ ទិស្វា ភិក្ខុនិយោ ទេវទត្តំ បុច្ឆិំសុ, សោ ‘‘អស្សមណី’’តិ អាហ. ទសពលំ បុច្ឆិំសុ, សត្ថា ឧបាលិត្ថេរំ បដិច្ឆាបេសិ. ថេរោ សាវត្ថិនគរវាសីនិ កុលានិ វិសាខញ្ច ឧបាសិកំ បក្កោសាបេត្វា សោធេន្តោ, – ‘‘បុរេ លទ្ធោ គព្ភោ, បព្ពជ្ជា អរោគា’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘សុវិនិច្ឆិតំ អធិករណ’’ន្តិ ថេរស្ស សាធុការំ អទាសិ. សា ភិក្ខុនី សុវណ្ណពិម្ពសទិសំ បុត្តំ វិជាយិ, តំ គហេត្វា រាជា បសេនទិ កោសលោ បោសាបេសិ. ‘‘កស្សបោ’’តិ ចស្ស នាមំ កត្វា អបរភាគេ អលង្ករិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ នេត្វា បព្ពាជេសិ. ឥតិ រញ្ញោ បោសាវនិកបុត្តត្តាបិ តំ ‘‘កុមារកស្សបោ’’តិ សញ្ជានិំសូតិ.

អន្ធវនេតិ ឯវំនាមកេ វនេ. តំ កិរ វនំ ទ្វិន្នំ ពុទ្ធានំ កាលេ អវិជហិតនាមំ អន្ធវនំត្វេវ បញ្ញាយតិ. តត្រាយំ បញ្ញត្តិវិភាវនា – អប្បាយុកពុទ្ធានញ្ហិ សរីរធាតុ ន ឯកគ្ឃនា ហោតិ. អធិដ្ឋានានុភាវេន វិប្បកិរិយតិ. តេនេវ អម្ហាកម្បិ ភគវា, – ‘‘អហំ ន ចិរដ្ឋិតិកោ, អប្បកេហិ សត្តេហិ អហំ ទិដ្ឋោ, យេហិ ន ទិដ្ឋោ, តេវ ពហុតរា, តេ មេ ធាតុយោ អាទាយ តត្ថ តត្ថ បូជេន្តា សគ្គបរាយណា ភវិស្សន្តី’’តិ បរិនិព្ពានកាលេ, ‘‘អត្តនោ សរីរំ វិប្បកិរិយតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ. ទីឃាយុកពុទ្ធានំ បន សុវណ្ណក្ខន្ធោ វិយ ឯកគ្ឃនំ ធាតុសរីរំ តិដ្ឋតិ.

កស្សបស្សាបិ ភគវតោ តថេវ អដ្ឋាសិ. តតោ មហាជនា សន្និបតិត្វា, ‘‘ធាតុយោ ឯកគ្ឃនា ន សក្កា វិយោជេតុំ, កិំ ករិស្សាមា’’តិ សម្មន្តយិត្វា ឯកគ្ឃនមេវ ចេតិយំ ករិស្សាម, កិត្តកំ បន ហោតុ តន្តិ អាហំសុ. ឯកេ សត្តយោជនិយន្តិ អាហំសុ. ឯតំ អតិមហន្តំ, អនាគតេ ជគ្គិតុំ ន សក្កា, ឆយោជនំ ហោតុ, បញ្ចយោជនំ… ចតុយោជនំ… តិយោជនំ… ទ្វិយោជនំ… ឯកយោជនំ ហោតូតិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា ឥដ្ឋកា កីទិសា ហោន្តូតិ ពាហិរន្តេ ឥដ្ឋកា រត្តសុវណ្ណមយា ឯកគ្ឃនា សតសហស្សគ្ឃនិកា ហោន្តុ, អព្ភន្តរិមន្តេ បញ្ញាសសហស្សគ្ឃនិកា. ហរិតាលមនោសិលាហិ មត្តិកាកិច្ចំ កយិរតុ, តេលេន ឧទកកិច្ចន្តិ និដ្ឋំ គន្ត្វា ចត្តារិ មុខានិ ចតុធា វិភជិំសុ. រាជា ឯកំ មុខំ គណ្ហិ, រាជបុត្តោ បថវិន្ទរកុមារោ ឯកំ, អមច្ចានំ ជេដ្ឋកោ ហុត្វា សេនាបតិ ឯកំ, ជនបទានំ ជេដ្ឋកោ ហុត្វា សេដ្ឋិ ឯកំ.

តត្ថ ធនសម្បន្នតាយ រាជាបិ សុវណ្ណំ នីហរាបេត្វា អត្តនា គហិតមុខេ កម្មំ អារភិ, ឧបរាជាបិ, សេនាបតិបិ. សេដ្ឋិនា គហិតមុខេ បន កម្មំ ឱលីយតិ. តតោ យសោរតោ នាម ឯកោ ឧបាសកោ តេបិដកោ ភាណកោ អនាគាមី អរិយសាវកោ, សោ កម្មំ ឱលីយតីតិ ញត្វា បញ្ច សកដសតានិ យោជាបេត្វា ជនបទំ គន្ត្វា ‘‘កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធោ វីសតិវស្សសហស្សានិ ឋត្វា បរិនិព្ពុតោ. តស្ស យោជនិកំ រតនចេតិយំ កយិរតិ, យោ យំ ទាតុំ ឧស្សហតិ សុវណ្ណំ វា ហិរញ្ញំ វា សត្តរតនំ វា ហរិតាលំ វា មនោសិលំ វា, សោ តំ ទេតូ’’តិ សមាទបេសិ. មនុស្សា អត្តនោ អត្តនោ ថាមេន ហិរញ្ញសុវណ្ណាទីនិ អទំសុ. អសក្កោន្តា តេលតណ្ឌុលាទីនិ ទេន្តិយេវ. ឧបាសកោ តេលតណ្ឌុលាទីនិ កម្មការានំ ភត្តវេតនត្ថំ បហិណាតិ, អវសេសេហិ សុវណ្ណំ ចេតាបេត្វា បហិណាតិ, ឯវំ សកលជម្ពុទីបំ អចរិ.

ចេតិយេ កម្មំ និដ្ឋិតន្តិ ចេតិយដ្ឋានតោ បណ្ណំ បហិណិំសុ – ‘‘និដ្ឋិតំ កម្មំ អាចរិយោ អាគន្ត្វា ចេតិយំ វន្ទតូ’’តិ. សោបិ បណ្ណំ បហិណិ – ‘‘មយា សកលជម្ពុទីបោ សមាទបិតោ, យំ អត្ថិ, តំ គហេត្វា កម្មំ និដ្ឋាបេន្តូ’’តិ. ទ្វេបិ បណ្ណានិ អន្តរាមគ្គេ សមាគមិំសុ. អាចរិយស្ស បណ្ណតោ បន ចេតិយដ្ឋានតោ បណ្ណំ បឋមតរំ អាចរិយស្ស ហត្ថំ អគមាសិ. សោ បណ្ណំ វាចេត្វា ចេតិយំ វន្ទិស្សាមីតិ ឯកកោវ និក្ខមិ. អន្តរាមគ្គេ អដវិយំ បញ្ច ចោរសតានិ ឧដ្ឋហិំសុ. តត្រេកច្ចេ តំ ទិស្វា ឥមិនា សកលជម្ពុទីបតោ ហិរញ្ញសុវណ្ណំ សម្បិណ្ឌិតំ, និធិកុម្ភី នោ បវដ្ដមានា អាគតាតិ អវសេសានំ អារោចេត្វា តំ អគ្គហេសុំ. កស្មា តាតា, មំ គណ្ហថាតិ? តយា សកលជម្ពុទីបតោ សព្ពំ ហិរញ្ញសុវណ្ណំ សម្បិណ្ឌិតំ, អម្ហាកម្បិ ថោកំ ថោកំ ទេហីតិ. កិំ តុម្ហេ ន ជានាថ, កស្សបោ ភគវា បរិនិព្ពុតោ, តស្ស យោជនិកំ រតនចេតិយំ កយិរតិ, តទត្ថាយ មយា សមាទបិតំ, នោ អត្តនោ អត្ថាយ. តំ តំ លទ្ធលទ្ធដ្ឋានតោ តត្ថេវ បេសិតំ, មយ្ហំ បន និវត្ថសាដកមត្តំ ឋបេត្វា អញ្ញំ វិត្តំ កាកណិកម្បិ នត្ថីតិ.

ឯកេ, ‘‘ឯវមេតំ វិស្សជេថ អាចរិយ’’ន្តិ អាហំសុ. ឯកេ, ‘‘អយំ រាជបូជិតោ អមច្ចបូជិតោ, អម្ហេសុ កញ្ចិទេវ នគរវីថិយំ ទិស្វា រាជរាជមហាមត្តាទីនំ អារោចេត្វា អនយវ្យសនំ បាបុណាបេយ្យា’’តិ អាហំសុ. ឧបាសកោ, ‘‘តាតា, នាហំ ឯវំ ករិស្សាមី’’តិ អាហ. តញ្ច ខោ តេសុ ការុញ្ញេន, ន អត្តនោ ជីវិតនិកន្តិយា. អថ តេសុ គហេតព្ពោ វិស្សជ្ជេតព្ពោតិ វិវទន្តេសុ គហេតព្ពោតិ លទ្ធិកា ឯវ ពហុតរា ហុត្វា ជីវិតា វោរោបយិំសុ.

តេសំ ពលវគុណេ អរិយសាវកេ អបរាធេន និព្ពុតទីបសិខា វិយ អក្ខីនិ អន្តរធាយិំសុ. តេ, ‘‘កហំ ភោ ចក្ខុ, កហំ ភោ ចក្ខូ’’តិ វិប្បលបន្តា ឯកច្ចេ ញាតកេហិ គេហំ នីតា. ឯកច្ចេ នោញាតកា អនាថាតិ តត្ថេវ អដវិយំ រុក្ខមូលេ បណ្ណសាលាយំ វសិំសុ. អដវិំ អាគតមនុស្សា ការុញ្ញេន តេសំ តណ្ឌុលំ វា បុដភត្តំ វា បរិព្ពយំ វា ទេន្តិ. ទារុបណ្ណាទីនំ អត្ថាយ គន្ត្វា អាគតា មនុស្សា កុហិំ គតត្ថាតិ វុត្តេ អន្ធវនំ គតម្ហាតិ វទន្តិ. ឯវំ ទ្វិន្នម្បិ ពុទ្ធានំ កាលេ តំ វនំ អន្ធវនំត្វេវ បញ្ញាយតិ. កស្សបពុទ្ធកាលេ បនេតំ ឆឌ្ឌិតជនបទេ អដវិ អហោសិ. អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ សាវត្ថិយា អវិទូរេ ជេតវនស្ស បិដ្ឋិភាគេ បវិវេកកាមានំ កុលបុត្តានំ វសនដ្ឋានំ បធានឃរំ អហោសិ, តត្ថ អាយស្មា កុមារកស្សបោ តេន សមយេន សេខបដិបទំ បូរយមានោ វិហរតិ. តេន វុត្តំ ‘‘អន្ធវនេ វិហរតី’’តិ.

អញ្ញតរា ទេវតាតិ នាមគោត្តវសេន អបាកដា ឯកា ទេវតាតិ អត្ថោ. ‘‘អភិជានាតិ នោ, ភន្តេ, ភគវា អហុញាតញ្ញតរស្ស មហេសក្ខស្ស សំខិត្តេន តណ្ហាសង្ខយវិមុត្តិំ ភាសិតា’’តិ (ម. និ. ១.៣៦៥) ឯត្ថ បន អភិញ្ញាតោ សក្កោបិ ទេវរាជា អញ្ញតរោតិ វុត្តោ. ទេវតាតិ ច ឥទំ ទេវានម្បិ ទេវធីតានម្បិ សាធារណវចនំ. ឥមស្មិំ បនត្ថេ ទេវោ អធិប្បេតោ. អភិក្កន្តាយ រត្តិយាតិ ឯត្ថ អភិក្កន្តសទ្ទោ ខយសុន្ទរាភិរូបអព្ភនុមោទនាទីសុ ទិស្សតិ. តត្ថ – ‘‘អភិក្កន្តា, ភន្តេ, រត្តិ, និក្ខន្តោ បឋមោ យាមោ, ចិរនិសិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ, ឧទ្ទិសតុ, ភន្តេ, ភគវា ភិក្ខូនំ បាតិមោក្ខ’’ន្តិ ឯវមាទីសុ (អ. និ. ៨.២០) ខយេ ទិស្សតិ. ‘‘អយំ ឥមេសំ ចតុន្នំ បុគ្គលានំ អភិក្កន្តតរោ ច បណីតតរោ ចា’’តិ (អ. និ. ៤.១០០) ឯវមាទីសុ សុន្ទរេ.

‘‘កោ មេ វន្ទតិ បាទានិ, ឥទ្ធិយា យសសា ជលំ;

អភិក្កន្តេន វណ្ណេន, សព្ពា ឱភាសយំ ទិសា’’តិ. (វិ. វ. ៨៥៧) –

ឯវមាទីសុ អភិរូបេ. ‘‘អភិក្កន្តំ, ភោ គោតមា’’តិ ឯវមាទីសុ (បារា. ១៥) អព្ភនុមោទនេ. ឥធ បន ខយេ. តេន អភិក្កន្តាយ រត្តិយាតិ បរិក្ខីណាយ រត្តិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថាយំ ទេវបុត្តោ មជ្ឈិមយាមសមនន្តរេ អាគតោតិ វេទិតព្ពោ. អភិក្កន្តវណ្ណាតិ ឥធ អភិក្កន្តសទ្ទោ អភិរូបេ. វណ្ណសទ្ទោ បន ឆវិ-ថុតិ-កុលវគ្គការណ-សណ្ឋានបមាណរូបាយតនាទីសុ ទិស្សតិ. តត្ថ, ‘‘សុវណ្ណវណ្ណោសិ ភគវា’’តិ ឯវមាទីសុ ឆវិយា. ‘‘កទា សញ្ញូឡ្ហា បន តេ គហបតិ សមណស្ស គោតមស្ស វណ្ណា’’តិ (ម. និ. ២.៧៧) ឯវមាទីសុ ថុតិយំ. ‘‘ចត្តារោមេ, ភោ គោតម, វណ្ណា’’តិ ឯវមាទីសុ (ទី. និ. ៣.១១៥) កុលវគ្គេ. ‘‘អថ កេន នុ វណ្ណេន, គន្ធថេនោតិ វុច្ចតី’’តិ ឯវមាទីសុ (សំ. និ. ១.២៣៤) ការណេ. ‘‘មហន្តំ ហត្ថិរាជវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វា’’តិ ឯវមាទីសុ (សំ. និ. ១.១៣៨) សណ្ឋានេ. ‘‘តយោ បត្តស្ស វណ្ណា’’តិ ឯវមាទីសុ (បារា. ៦០២) បមាណេ. ‘‘វណ្ណោ គន្ធោ រសោ ឱជា’’តិ ឯវមាទីសុ រូបាយតនេ. សោ ឥធ ឆវិយំ ទដ្ឋព្ពោ. តេន អភិក្កន្តវណ្ណាតិ អភិរូបឆវិឥដ្ឋវណ្ណា, មនាបវណ្ណាតិ វុត្តំ ហោតិ. ទេវតា ហិ មនុស្សលោកំ អាគច្ឆមានា បកតិវណ្ណំ បកតិឥទ្ធិំ បជហិត្វា ឱឡារិកំ អត្តភាវំ កត្វា អតិរេកវណ្ណំ អតិរេកឥទ្ធិំ មាបេត្វា នដសមជ្ជាទីនិ គច្ឆន្តា មនុស្សា វិយ អភិសង្ខតេន កាយេន អាគច្ឆន្តិ. អយម្បិ ទេវបុត្តោ តថេវ អាគតោ. តេន វុត្តំ ‘‘អភិក្កន្តវណ្ណា’’តិ.

កេវលកប្បន្តិ ឯត្ថ កេវលសទ្ទោ អនវសេស-យេភូយ្យ-អព្យាមិស្សានតិរេកទឡ្ហត្ថ-វិសំយោគាទិអនេកត្ថោ. តថា ហិស្ស, ‘‘កេវលបរិបុណ្ណំ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ (បារា. ១) ឯវមាទីសុ អនវសេសត្តមត្ថោ. ‘‘កេវលកប្បា ច អង្គមគធា បហូតំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ អាទាយ ឧបសង្កមិស្សន្តី’’តិ ឯវមាទីសុ យេភុយ្យតា. ‘‘កេវលស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្ស សមុទយោ ហោតី’’តិ (វិភ. ២២៥) ឯវមាទីសុ អព្យាមិស្សតា. ‘‘កេវលំ សទ្ធាមត្តកំ នូន អយមាយស្មា’’តិ (មហាវ. ២៤៤) ឯវមាទីសុ អនតិរេកតា. ‘‘អាយស្មតោ អនុរុទ្ធស្ស ពាហិយោ នាម សទ្ធិវិហារិកោ កេវលកប្បំ សង្ឃភេទាយ ឋិតោ’’តិ (អ. និ. ៤.២៤៣) ឯវមាទីសុ ទឡ្ហត្ថតា. ‘‘កេវលី វុសិតវា ឧត្តមបុរិសោតិ វុច្ចតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៥៧) ឯវមាទីសុ វិសំយោគោ. ឥធ បនស្ស អនវសេសត្តមត្ថោតិ អធិប្បេតោ.

កប្បសទ្ទោ បនាយំ អភិសទ្ទហន-វោហារ-កាល-បញ្ញត្តិ- ឆេទន-វិកប្ប-លេស-សមន្តភាវាទិ-អនេកត្ថោ. តថា ហិស្ស, ‘‘ឱកប្បនិយមេតំ ភោតោ គោតមស្ស, យថា តំ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្សា’’តិ (ម. និ. ១.៣៨៧) ឯវមាទីសុ អភិសទ្ទហនមត្ថោ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហិ សមណកប្បេហិ ផលំ បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៥០) ឯវមាទីសុ វោហារោ. ‘‘យេន សុទំ និច្ចកប្បំ វិហរាមី’’តិ ឯវមាទីសុ (ម. និ. ១.៣៨៧) កាលោ. ‘‘ឥច្ចាយស្មា កប្បោ’’តិ (សំ. និ. ៣.១២៤) ឯវមាទីសុ បញ្ញត្តិ. ‘‘អលង្កតា កប្បិតកេសមស្សូ’’តិ (សំ. និ. ៤.៣៦៥) ឯវមាទីសុ ឆេទនំ. ‘‘កប្បតិ ទ្វង្គុលកប្បោ’’តិ (ចូឡវ. ៤៤៦) ឯវមាទីសុ វិកប្បោ. ‘‘អត្ថិ កប្បោ និបជ្ជិតុ’’ន្តិ (អ. និ. ៨.៨០) ឯវមាទីសុ លេសោ. ‘‘កេវលកប្បំ វេឡុវនំ ឱភាសេត្វា’’តិ (សំ. និ. ១.៩៤) ឯវមាទីសុ សមន្តភាវោ. ឥធ បនស្ស សមន្តភាវោ អត្ថោ អធិប្បេតោ. តស្មា កេវលកប្បំ អន្ធវនន្តិ ឯត្ថ អនវសេសំ សមន្តតោ អន្ធវនន្តិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

ឱភាសេត្វាតិ វត្ថាលង្ការសរីរសមុដ្ឋិតាយ អាភាយ ផរិត្វា, ចន្ទិមា វិយ ច សូរិយោ វិយ ច ឯកោភាសំ ឯកបជ្ជោតំ ករិត្វាតិ អត្ថោ. ឯកមន្តំ អដ្ឋាសីតិ ឯកស្មិំ អន្តេ, ឯកស្មិំ ឱកាសេ អដ្ឋាសិ. ឯតទវោចាតិ ឯតំ ‘‘ភិក្ខុ ភិក្ខូ’’តិអាទិវចនមវោច. កស្មា បនាយំ អវន្ទិត្វា សមណវោហារេនេវ កថេតីតិ? សមណសញ្ញាសមុទាចារេនេវ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘អយំ អន្តរា កាមាវចរេ វសិ. អហំ បន អស្មិ តតោ កាលតោ បដ្ឋាយ ព្រហ្មចារី’’តិ សមណសញ្ញាវស្ស សមុទាចរតិ, តស្មា អវន្ទិត្វា សមណវោហារេនេវ កថេតិ. បុព្ពសហាយោ កិរេសោ ទេវបុត្តោ ថេរស្ស. កុតោ បដ្ឋាយាតិ? កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ. យោ ហិ បុព្ពយោគេ អាគតេសុ បញ្ចសុ សហាយេសុ អនុថេរោ ចតុត្ថទិវសេ អនាគាមី អហោសីតិ វុត្តោ, អយំ សោ. តទា កិរ តេសុ សង្ឃត្ថេរស្ស អរហត្តេនេវ សទ្ធិំ អភិញ្ញា អាគមិំសុ. សោ, ‘‘មយ្ហំ កិច្ចំ មត្ថកំ បត្ត’’ន្តិ វេហាសំ ឧប្បតិត្វា អនោតត្តទហេ មុខំ ធោវិត្វា ឧត្តរកុរុតោ បិណ្ឌបាតំ អាទាយ អាគន្ត្វា, ‘‘ឥមំ, អាវុសោ, បិណ្ឌបាតំ ភុញ្ជិត្វា អប្បមត្តា សមណធម្មំ ករោថា’’តិ អាហ. ឥតរេ អាហំសុ – ‘‘ន, អាវុសោ, អម្ហាកំ ឯវំ កតិកា អត្ថិ – ‘យោ បឋមំ វិសេសំ និព្ពត្តេត្វា បិណ្ឌបាតំ អាហរតិ, តេនាភតំ ភុញ្ជិត្វា សេសេហិ សមណធម្មោ កាតព្ពោ’តិ. តុម្ហេ អត្តនោ ឧបនិស្សយេន កិច្ចំ មត្ថកំ បាបយិត្ថ. មយម្បិ សចេ នោ ឧបនិស្សយោ ភវិស្សតិ, កិច្ចំ មត្ថកំ បាបេស្សាម. បបញ្ចោ ឯស អម្ហាកំ, គច្ឆថ តុម្ហេ’’តិ. សោ យថាផាសុកំ គន្ត្វា អាយុបរិយោសានេ បរិនិព្ពាយិ.

បុនទិវសេ អនុថេរោ អនាគាមិផលំ សច្ឆកាសិ, តស្ស អភិញ្ញាយោ អាគមិំសុ. សោបិ តថេវ បិណ្ឌបាតំ អាហរិត្វា តេហិ បដិក្ខិត្តោ យថាផាសុកំ គន្ត្វា អាយុបរិយោសានេ សុទ្ធាវាសេ និព្ពត្តិ. សោ សុទ្ធាវាសេ ឋត្វា តេ សហាយេ ឱលោកេន្តោ, ឯកោ តទាវ បរិនិព្ពុតោ, ឯកោ អធុនា ភគវតោ សន្តិកេ អរិយភូមិំ បត្តោ, ឯកោ លាភសក្ការំ និស្សាយ, ‘‘អហំ អរហា’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា សុប្បារកបដ្ដនេ វសតីតិ ទិស្វា តំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ន ត្វំ អរហា, ន អរហត្តមគ្គំ បដិបន្នោ, គច្ឆ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុណាហី’’តិ ឧយ្យោជេសិ. សោបិ អន្តរឃរេ ភគវន្តំ ឱវាទំ យាចិត្វា, ‘‘តស្មា តិហ តេ ពាហិយ ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋមត្តំ ហោតូ’’តិ (ឧទា. ១០) ភគវតា សំខិត្តេន ឱវទិតោ អរិយភូមិំ សម្បាបុណិ.

តតោ អញ្ញោ ឯកោ អត្ថិ, សោ កុហិន្តិ ឱលោកេន្តោ អន្ធវនេ សេក្ខបដិបទំ បូរយមានោ វិហរតីតិ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘សហាយកស្ស សន្តិកេ គមិស្សាមីតិ, គច្ឆន្តេន បន តុច្ឆហត្ថេន អគន្ត្វា កិញ្ចិ បណ្ណាការំ គហេត្វា គន្តុំ វដ្ដតិ, សហាយោ ខោ បន មេ និរាមិសោ បព្ពតមត្ថកេ វសន្តោ មយា អាកាសេ ឋត្វា ទិន្នំ បិណ្ឌបាតម្បិ អបរិភុញ្ជិត្វា សមណធម្មំ អកាសិ, ឥទានិ អាមិសបណ្ណាការំ កិំ គណ្ហិស្សតិ? ធម្មបណ្ណាការំ គហេត្វា គមិស្សាមី’’តិ ព្រហ្មលោកេ ឋិតោវ រតនាវឡិំ គន្ថេន្តោ វិយ បន្នរស បញ្ហេ វិភជិត្វា តំ ធម្មបណ្ណាការំ អាទាយ អាគន្ត្វា សហាយស្ស អវិទូរេ ឋត្វា អត្តនោ សមណសញ្ញាសមុទាចារវសេន តំ អនភិវាទេត្វាវ, ‘‘ភិក្ខុ ភិក្ខូ’’តិ អាលបិត្វា អយំ វម្មិកោតិអាទិមាហ. តត្ថ តុរិតាលបនវសេន ភិក្ខុ ភិក្ខូតិ អាមេឌិតំ វេទិតព្ពំ. យថា វា ឯកនេវ តិលកេន នលាដំ ន សោភតិ, តំ បរិវារេត្វា អញ្ញេសុបិ ទិន្នេសុ ផុល្លិតមណ្ឌិតំ វិយ សោភតិ, ឯវំ ឯកេនេវ បទេន វចនំ ន សោភតិ, បរិវារិកបទេន សទ្ធិំ ផុល្លិតមណ្ឌិតំ វិយ សោភតីតិ តំ បរិវារិកបទវសេន វចនំ ផុល្លិតមណ្ឌិតំ វិយ ករោន្តោបិ ឯវមាហ.

អយំ វម្មិកោតិ បុរតោ ឋិតោ វម្មិកោ នាម នត្ថិ, ទេសនាវសេន បន បុរតោ ឋិតំ ទស្សេន្តោ វិយ អយន្តិ អាហ. លង្គិន្តិ សត្ថំ អាទាយ ខណន្តោ បលិឃំ អទ្ទស. ឧក្ខិប លង្គិំ អភិក្ខណ សុមេធាតិ តាត, បណ្ឌិត, លង្គី នាម រត្តិំ ធូមាយតិ ទិវា បជ្ជលតិ. ឧក្ខិបេត បរំ បរតោ ខណាតិ. ឯវំ សព្ពបទេសុ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឧទ្ធុមាយិកន្តិ មណ្ឌូកំ. ចង្កវារន្តិ ខារបរិស្សាវនំ. កុម្មន្តិ កច្ឆបំ. អសិសូនន្តិ មំសច្ឆេទកំ អសិញ្ចេវ អធិកុដ្ដនញ្ច. មំសបេសិន្តិ និសទបោតប្បមាណំ អល្លមំសបិណ្ឌំ. នាគន្តិ សុមនបុប្ផកលាបសទិសំ មហាផណំ តិវិធសោវត្ថិកបរិក្ខិត្តំ អហិនាគំ អទ្ទស. មា នាគំ ឃដ្ដេសីតិ ទណ្ឌកកោដិយា វា វល្លិកោដិយា វា បំសុចុណ្ណំ វា បន ខិបមានោ មា នាគំ ឃដ្ដយិ. នមោ ករោហិ នាគស្សាតិ ឧបរិវាតតោ អបគម្ម សុទ្ធវត្ថំ និវាសេត្វា នាគស្ស នមក្ការំ ករោហិ. នាគេន អធិសយិតំ ធនំ នាម យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា ខាទតោ ន ខីយតិ, នាគោ តេ អធិសយិតំ ធនំ ទស្សតិ, តស្មា នមោ ករោហិ នាគស្សាតិ. ឥតោ វា បន សុត្វាតិ យថា ទុក្ខក្ខន្ធេ ឥតោតិ សាសនេ និស្សកំ, ន តថា ឥធ. ឥធ បន ទេវបុត្តេ និស្សក្កំ, តស្មា ឥតោ វា បនាតិ មម វា បន សន្តិកា សុត្វាតិ អយមេត្ថ អត្ថោ.

២៥១. ចាតុម្មហាភូតិកស្សាតិ ចតុមហាភូតមយស្ស. កាយស្សេតំ អធិវចនន្តិ សរីរស្ស នាមំ. យថេវ ហិ ពាហិរកោ វម្មិកោ, វមតីតិ វន្តកោតិ វន្តុស្សយោតិ វន្តសិនេហសម្ពន្ធោតិ ចតូហិ ការណេហិ វម្មិកោតិ វុច្ចតិ. សោ ហិ អហិមង្គុសឧន្ទូរឃរគោឡិកាទយោ នានប្បការេ បាណកេ វមតីតិ វម្មិកោ. ឧបចិកាហិ វន្តកោតិ វម្មិកោ. ឧបចិកាហិ វមិត្វា មុខតុណ្ឌកេន ឧក្ខិត្តបំសុចុណ្ណេន កដិប្បមាណេនបិ បោរិសប្បមាណេនបិ ឧស្សិតោតិ វម្មិកោ. ឧបចិកាហិ វន្តខេឡសិនេហេន អាពទ្ធតាយ សត្តសត្តាហំ ទេវេ វស្សន្តេបិ ន វិប្បកិរិយតិ, និទាឃេបិ តតោ បំសុមុដ្ឋិំ គហេត្វា តស្មិំ មុដ្ឋិនា បីឡិយមានេ សិនេហោ និក្ខមតិ, ឯវំ វន្តសិនេហេន សម្ពទ្ធោតិ វម្មិកោ. ឯវមយំ កាយោបិ, ‘‘អក្ខិម្ហា អក្ខិគូថកោ’’តិអាទិនា នយេន នានប្បការកំ អសុចិកលិមលំ វមតីតិ វម្មិកោ. ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធខីណាសវា ឥមស្មិំ អត្តភាវេ និកន្តិបរិយាទានេន អត្តភាវំ ឆឌ្ឌេត្វា គតាតិ អរិយេហិ វន្តកោតិបិ វម្មិកោ. យេហិ ចាយំ តីហិ អដ្ឋិសតេហិ ឧស្សិតោ ន្ហារុសម្ពទ្ធោ មំសាវលេបនោ អល្លចម្មបរិយោនទ្ធោ ឆវិរញ្ជិតោ សត្តេ វញ្ចេតិ, តំ សព្ពំ អរិយេហិ វន្តមេវាតិ វន្តុស្សយោតិបិ វម្មិកោ. ‘‘តណ្ហា ជនេតិ បុរិសំ, ចិត្តមស្ស វិធាវតី’’តិ (សំ. និ. ១.៥៥) ឯវំ តណ្ហាយ ជនិតត្តា អរិយេហិ វន្តេនេវ តណ្ហាសិនេហេន សម្ពទ្ធោ អយន្តិ វន្តសិនេហេន សម្ពទ្ធោតិបិ វម្មិកោ. យថា ច វម្មិកស្ស អន្តោ នានប្បការា បាណកា តត្ថេវ ជាយន្តិ, ឧច្ចារបស្សាវំ ករោន្តិ, គិលានា សយន្តិ, មតា បតន្តិ. ឥតិ សោ តេសំ សូតិឃរំ វច្ចកុដិ គិលានសាលា សុសានញ្ច ហោតិ. ឯវំ ខត្តិយមហាសាលាទីនម្បិ កាយោ អយំ គោបិតរក្ខិតោ មណ្ឌិតប្បសាធិតោ មហានុភាវានំ កាយោតិ អចិន្តេត្វា ឆវិនិស្សិតា បាណា ចម្មនិស្សិតា បាណា មំសនិស្សិតា បាណា ន្ហារុនិស្សិតា បាណា អដ្ឋិនិស្សិតា បាណា អដ្ឋិមិញ្ជនិស្សិតា បាណាតិ ឯវំ កុលគណនាយ អសីតិមត្តានិ កិមិកុលសហស្សានិ អន្តោកាយស្មិំយេវ ជាយន្តិ, ឧច្ចារបស្សាវំ ករោន្តិ, គេលញ្ញេន អាតុរិតានិ សយន្តិ, មតានិ បតន្តិ, ឥតិ អយម្បិ តេសំ បាណានំ សូតិឃរំ វច្ចកុដិ គិលានសាលា សុសានញ្ច ហោតីតិ ‘‘វម្មិកោ’’ ត្វេវ សង្ខំ គតោ. តេនាហ ភគវា – ‘‘វម្មិកោតិ ខោ, ភិក្ខុ, ឥមស្ស ចាតុមហាភូតិកស្ស កាយស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ.

មាតាបេត្តិកសម្ភវស្សាតិ មាតិតោ ច បិតិតោ ច និព្ពត្តេន មាតាបេត្តិកេន សុក្កសោណិតេន សម្ភូតស្ស. ឱទនកុម្មាសូបចយស្សាតិ ឱទនេន ចេវ កុម្មាសេន ច ឧបចិតស្ស វឌ្ឍិតស្ស. អនិច្ចុច្ឆាទនបរិមទ្ទនភេទនវិទ្ធំសនធម្មស្សាតិ ឯត្ថ អយំ កាយោ ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចធម្មោ. ទុគ្គន្ធវិឃាតត្ថាយ តនុវិលេបនេន ឧច្ឆាទនធម្មោ. អង្គបច្ចង្គាពាធវិនោទនត្ថាយ ខុទ្ទកសម្ពាហនេន បរិមទ្ទនធម្មោ. ទហរកាលេ វា ឩរូសុ សយាបេត្វា គព្ភវាសេន ទុស្សណ្ឋិតានំ តេសំ តេសំ អង្គានំ សណ្ឋានសម្បាទនត្ថំ អញ្ឆនបីឡនាទិវសេន បរិមទ្ទនធម្មោ. ឯវំ បរិហរតោបិ ច ភេទនវិទ្ធំសនធម្មោ ភិជ្ជតិ ចេវ វិកិរតិ ច, ឯវំ សភាវោតិ អត្ថោ. តត្ថ មាតាបេត្តិកសម្ភវឱទនកុម្មាសូបចយឧច្ឆាទនបរិមទ្ទនបទេហិ សមុទយោ កថិតោ, អនិច្ចភេទវិទ្ធំសនបទេហិ អត្ថង្គមោ. ឯវំ សត្តហិបិ បទេហិ ចាតុមហាភូតិកស្ស កាយស្ស ឧច្ចាវចភាវោ វឌ្ឍិបរិហានិ សមុទយត្ថង្គមោ កថិតោតិ វេទិតព្ពោ.

ទិវា កម្មន្តេតិ ទិវា កត្តព្ពកម្មន្តេ. ធូមាយនាតិ ឯត្ថ អយំ ធូមសទ្ទោ កោធេ តណ្ហាយ វិតក្កេ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ ធម្មទេសនាយ បកតិធូមេតិ ឥមេសុ អត្ថេសុ វត្តតិ. ‘‘កោធោ ធូមោ ភស្មនិមោសវជ្ជ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.១៦៥) ឯត្ថ ហិ កោធេ វត្តតិ. ‘‘ឥច្ឆាធូមាយិតា សត្តា’’តិ ឯត្ថ តណ្ហាយ. ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរោ ភិក្ខុ ភគវតោ អវិទូរេ ធូមាយន្តោ និសិន្នោ ហោតី’’តិ ឯត្ថ វិតក្កេ.

‘‘បង្កោ ច កាមា បលិបោ ច កាមា,

ភយញ្ច មេតំ តិមូលំ បវុត្តំ;

រជោ ច ធូមោ ច មយា បកាសិតា;

ហិត្វា តុវំ បព្ពជ ព្រហ្មទត្តា’’តិ. (ជា. ១.៦.១៤) –

ឯត្ថ បញ្ចកាមគុណេសុ. ‘‘ធូមំ កត្តា ហោតី’’តិ (ម. និ. ១.៣៤៩) ឯត្ថ ធម្មទេសនាយ. ‘‘ធជោ រថស្ស បញ្ញាណំ, ធូមោ បញ្ញាណមគ្គិនោ’’តិ (សំ. និ. ១.៧២) ឯត្ថ បកតិធូមេ. ឥធ បនាយំ វិតក្កេ អធិប្បេតោ. តេនាហ ‘‘អយំ រត្តិំ ធូមាយនា’’តិ.

តថាគតស្សេតំ អធិវចនន្តិ តថាគតោ ហិ សត្តន្នំ ធម្មានំ ពាហិតត្តា ព្រាហ្មណោ នាម. យថាហ – ‘‘សត្តន្នំ ខោ, ភិក្ខុ, ធម្មានំ ពាហិតត្តា ព្រាហ្មណោ. កតមេសំ សត្តន្នំ? រាគោ ពាហិតោ ហោតិ, ទោសោ… មោហោ… មានោ… សក្កាយទិដ្ឋិ… វិចិកិច្ឆា… សីលព្ពតបរាមាសោ ពាហិតោ ហោតិ. ឥមេសំ ភិក្ខុ សត្តន្នំ ធម្មានំ ពាហិតត្តា ព្រាហ្មណោ’’តិ (ចូឡនិ. មេត្តគូមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ២៨). សុមេធោតិ សុន្ទរបញ្ញោ. សេក្ខស្សាតិ ឯត្ថ សិក្ខតីតិ សេក្ខោ. យថាហ – ‘‘សិក្ខតីតិ ខោ, ភិក្ខុ, តស្មា សេក្ខោតិ វុច្ចតិ. កិញ្ច សិក្ខតិ? អធិសីលម្បិ សិក្ខតិ, អធិចិត្តម្បិ សិក្ខតិ, អធិបញ្ញម្បិ សិក្ខតី’’តិ (អ. និ. ៣.៨៦).

បញ្ញាយ អធិវចនន្តិ លោកិយលោកុត្តរាយ បញ្ញាយ ឯតំ អធិវចនំ, ន អាវុធសត្ថស្ស. វីរិយារម្ភស្សាតិ កាយិកចេតសិកវីរិយស្ស. តំ បញ្ញាគតិកមេវ ហោតិ. លោកិយាយ បញ្ញាយ លោកិយំ, លោកុត្តរាយ បញ្ញាយ លោកុត្តរំ. ឯត្ថ បនាយំ អត្ថទីបនា –

ឯកោ កិរ ជានបទោ ព្រាហ្មណោ បាតោវ មាណវកេហិ សទ្ធិំ គាមតោ និក្ខម្ម ទិវសំ អរញ្ញេ មន្តេ វាចេត្វា សាយំ គាមំ អាគច្ឆតិ. អន្តរាមគ្គេ ច ឯកោ វម្មិកោ អត្ថិ. សោ រត្តិំ ធូមាយតិ, ទិវា បជ្ជលតិ. ព្រាហ្មណោ អន្តេវាសិំ សុមេធំ មាណវំ អាហ – ‘‘តាត, អយំ វម្មិកោ រត្តិំ ធូមាយតិ, ទិវា បជ្ជលតិ, វិការមស្ស បស្សិស្សាម, ភិន្ទិត្វា នំ ចត្តារោ កោដ្ឋាសេ កត្វា ខិបាហី’’តិ. សោ សាធូតិ កុទាលំ គហេត្វា សមេហិ បាទេហិ បថវិយំ បតិដ្ឋាយ តថា អកាសិ. តត្រ អាចរិយព្រាហ្មណោ វិយ ភគវា. សុមេធមាណវកោ វិយ សេក្ខោ ភិក្ខុ. វម្មិកោ វិយ កាយោ. ‘‘តាត, អយំ វម្មិកោ រត្តិំ ធូមាយតិ, ទិវា បជ្ជលតិ, វិការមស្ស បស្សិស្សាម, ភិន្ទិត្វា នំ ចត្តារោ កោដ្ឋាសេ កត្វា ខិបាហី’’តិ ព្រាហ្មណេន វុត្តកាលោ វិយ, ‘‘ភិក្ខុ ចាតុមហាភូតិកំ កាយំ ចត្តារោ កោដ្ឋាសេ កត្វា បរិគ្គណ្ហាហី’’តិ ភគវតា វុត្តកាលោ. តស្ស សាធូតិ កុទាលំ គហេត្វា តថាករណំ វិយ សេក្ខស្ស ភិក្ខុនោ, ‘‘យោ វីសតិយា កោដ្ឋាសេសុ ថទ្ធភាវោ, អយំ បថវីធាតុ. យោ ទ្វាទសសុ កោដ្ឋាសេសុ អាពន្ធនភាវោ, អយំ អាបោធាតុ. យោ ចតូសុ កោដ្ឋាសេសុ បរិបាចនភាវោ, អយំ តេជោធាតុ. យោ ឆសុ កោដ្ឋាសេសុ វិត្ថម្ភនភាវោ, អយំ វាយោធាតូ’’តិ ឯវំ ចតុធាតុវវត្ថានវសេន កាយបរិគ្គហោ វេទិតព្ពោ.

លង្គីតិ ខោ, ភិក្ខូតិ កស្មា ភគវា អវិជ្ជំ លង្គីតិ កត្វា ទស្សេសីតិ? យថា ហិ នគរស្ស ទ្វារំ បិធាយ បលិឃេ យោជិតេ មហាជនស្ស គមនំ បច្ឆិជ្ជតិ, យេ នគរស្ស អន្តោ, តេ អន្តោយេវ ហោន្តិ. យេ ពហិ, តេ ពហិយេវ. ឯវមេវ យស្ស ញាណមុខេ អវិជ្ជាលង្គី បតតិ, តស្ស និព្ពានសម្បាបកំ ញាណគមនំ បច្ឆិជ្ជតិ, តស្មា អវិជ្ជំ លង្គីតិ កត្វា ទស្សេសិ. បជហ អវិជ្ជន្តិ ឯត្ថ កម្មដ្ឋានឧគ្គហបរិបុច្ឆាវសេន អវិជ្ជាបហានំ កថិតំ.

ឧទ្ធុមាយិកាតិ ខោ, ភិក្ខូតិ ឯត្ថ ឧទ្ធុមាយិកមណ្ឌូកោ នាម នោ មហន្តោ, នខបិដ្ឋិប្បមាណោ ហោតិ, បុរាណបណ្ណន្តរេ វា គច្ឆន្តរេ វា វល្លិអន្តរេ វា វសតិ. សោ ទណ្ឌកោដិយា វា វល្លិកោដិយា វា បំសុចុណ្ណកេន វា ឃដ្ដិតោ អាយមិត្វា មហន្តោ បរិមណ្ឌលោ ពេលុវបក្កប្បមាណោ ហុត្វា ចត្តារោ បាទេ អាកាសគតេ កត្វា បច្ឆិន្នគមនោ ហុត្វា អមិត្តវសំ យាតិ, កាកកុលលាទិភត្តមេវ ហោតិ. ឯវមេវ អយំ កោធោ បឋមំ ឧប្បជ្ជន្តោ ចិត្តាវិលមត្តកោវ ហោតិ. តស្មិំ ខណេ អនិគ្គហិតោ វឌ្ឍិត្វា មុខវិកុលនំ បាបេតិ. តទា អនិគ្គហិតោ ហនុសញ្ចោបនំ បាបេតិ. តទា អនិគ្គហិតោ ផរុសវាចានិច្ឆារណំ បាបេតិ. តទា អនិគ្គហិតោ ទិសាវិលោកនំ បាបេតិ. តទា អនិគ្គហិតោ អាកឌ្ឍនបរិកឌ្ឍនំ បាបេតិ. តទា អនិគ្គហិតោ បាណិនា លេឌ្ឌុទណ្ឌសត្ថបរាមសនំ បាបេតិ. តទា អនិគ្គហិតោ ទណ្ឌសត្ថាភិនិបាតំ បាបេតិ. តទា អនិគ្គហិតោ បរឃាតនម្បិ អត្តឃាតនម្បិ បាបេតិ. វុត្តម្បិ ហេតំ – ‘‘យតោ អយំ កោធោ បរំ ឃាតេត្វា អត្តានំ ឃាតេតិ, ឯត្តាវតាយំ កោធោ បរមុស្សទគតោ ហោតិ បរមវេបុល្លប្បត្តោ’’តិ. តត្ថ យថា ឧទ្ធុមាយិកាយ ចតូសុ បាទេសុ អាកាសគតេសុ គមនំ បច្ឆិជ្ជតិ, ឧទ្ធុមាយិកា អមិត្តវសំ គន្ត្វា កាកាទិភត្តំ ហោតិ, ឯវមេវ កោធសមង្គីបុគ្គលោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វឌ្ឍេតុំ ន សក្កោតិ, អមិត្តវសំ យាតិ, សព្ពេសំ មារានំ យថាកាមករណីយោ ហោតិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘ឧទ្ធុមាយិកាតិ ខោ, ភិក្ខុ, កោធូបាយាសស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ. តត្ថ ពលវប្បត្តោ កោធោវ កោធូបាយាសោ. បជហ កោធូបាយាសន្តិ ឯត្ថ បដិសង្ខានប្បហានំ កថិតំ.

ទ្វិធាបថោតិ ឯត្ថ, យថា បុរិសោ សធនោ សភោគោ កន្តារទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នោ ទ្វេធាបថំ បត្វា, ‘‘ឥមិនា នុ ខោ គន្តព្ពំ, ឥមិនា គន្តព្ព’’ន្តិ និច្ឆេតុំ អសក្កោន្តោ តត្ថេវ តិដ្ឋតិ, អថ នំ ចោរា ឧដ្ឋហិត្វា អនយព្យសនំ បាបេន្តិ, ឯវមេវ ខោ មូលកម្មដ្ឋានំ គហេត្វា និសិន្នោ ភិក្ខុ ពុទ្ធាទីសុ កង្ខាយ ឧប្បន្នាយ កម្មដ្ឋានំ វឌ្ឍេតុំ ន សក្កោតិ, អថ នំ កិលេសមារាទយោ សព្ពេ មារា អនយព្យសនំ បាបេន្តិ, ឥតិ វិចិកិច្ឆា ទ្វេធាបថសមា ហោតិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘ទ្វិធាបថោតិ ខោ, ភិក្ខុ, វិចិកិច្ឆាយេតំ អធិវចន’’ន្តិ. បជហ វិចិកិច្ឆន្តិ ឯត្ថ កម្មដ្ឋានឧគ្គហបរិបុច្ឆាវសេន វិចិកិច្ឆាបហានំ កថិតំ.

ចង្គវារន្តិ ឯត្ថ, យថា រជកេហិ ខារបរិស្សាវនម្ហិ ឧទកេ បក្ខិត្តេ ឯកោ ឧទកឃដោ ទ្វេបិ ទសបិ វីសតិបិ ឃដសតម្បិ បគ្ឃរតិយេវ, បសដមត្តម្បិ ឧទកំ ន តិដ្ឋតិ, ឯវមេវ នីវរណសមង្គិនោ បុគ្គលស្ស អព្ភន្តរេ កុសលធម្មោ ន តិដ្ឋតិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘ចង្គវារន្តិ ខោ, ភិក្ខុ, បញ្ចន្នេតំ នីវរណានំ អធិវចន’’ន្តិ. បជហ បញ្ចនីវរណេតិ ឯត្ថ វិក្ខម្ភនតទង្គវសេន នីវរណប្បហានំ កថិតំ.

កុម្មោតិ ឯត្ថ, យថា កច្ឆបស្ស ចត្តារោ បាទា សីសន្តិ បញ្ចេវ អង្គានិ ហោន្តិ, ឯវមេវ សព្ពេបិ សង្ខតា ធម្មា គយ្ហមានា បញ្ចេវ ខន្ធា ភវន្តិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘កុម្មោតិ ខោ, ភិក្ខុ, បញ្ចន្នេតំ ឧបាទានក្ខន្ធានំ អធិវចន’’ន្តិ. បជហ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេតិ ឯត្ថ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ ឆន្ទរាគប្បហានំ កថិតំ.

អសិសូនាតិ ឯត្ថ, យថា សូនាយ ឧបរិ មំសំ ឋបេត្វា អសិនា កោដ្ដេន្តិ, ឯវមិមេ សត្តា វត្ថុកាមត្ថាយ កិលេសកាមេហិ ឃាតយមានា វត្ថុកាមានំ ឧបរិ កត្វា កិលេសកាមេហិ កន្តិតា កោដ្ដិតា ច ហោន្តិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘អសិសូនាតិ ខោ, ភិក្ខុ, បញ្ចន្នេតំ កាមគុណានំ អធិវចន’’ន្តិ. បជហ បញ្ច កាមគុណេតិ ឯត្ថ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ ឆន្ទរាគប្បហានំ កថិតំ.

មំសបេសីតិ ខោ, ភិក្ខូតិ ឯត្ថ អយំ មំសបេសិ នាម ពហុជនបត្ថិតា ខត្តិយាទយោ មនុស្សាបិ នំ បត្ថេន្តិ កាកាទយោ តិរច្ឆានាបិ. ឥមេ ហិ សត្តា អវិជ្ជាយ សម្មត្តា នន្ទិរាគំ ឧបគម្ម វដ្ដំ វឌ្ឍេន្តិ. យថា វា មំសបេសិ ឋបិតឋបិតដ្ឋានេ លគ្គតិ, ឯវមិមេ សត្តា នន្ទិរាគពទ្ធា វដ្ដេ លគ្គន្តិ, ទុក្ខំ បត្វាបិ ន ឧក្កណ្ឋន្តិ, ឥតិ នន្ទិរាគោ មំសបេសិសទិសោ ហោតិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘មំសបេសីតិ ខោ, ភិក្ខុ, នន្ទិរាគស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ. បជហ នន្ទីរាគន្តិ ឯត្ថ ចតុត្ថមគ្គេន នន្ទីរាគប្បហានំ កថិតំ.

នាគោតិ ខោ, ភិក្ខុ, ខីណាសវស្សេតំ ភិក្ខុនោ អធិវចនន្តិ ឯត្ថ យេនត្ថេន ខីណាសវោ នាគោតិ វុច្ចតិ, សោ អនង្គណសុត្តេ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៦៣) បកាសិតោ ឯវ. នមោ ករោហិ នាគស្សាតិ ខីណាសវស្ស ពុទ្ធនាគស្ស, ‘‘ពុទ្ធោ សោ ភគវា ពោធាយ ធម្មំ ទេសេតិ, ទន្តោ សោ ភគវា ទមថាយ ធម្មំ ទេសេតិ, សន្តោ សោ ភគវា សមថាយ ធម្មំ ទេសេតិ, តិណ្ណោ សោ ភគវា តរណាយ ធម្មំ ទេសេតិ, បរិនិព្ពុតោ សោ ភគវា បរិនិព្ពានាយ ធម្មំ ទេសេតី’’តិ (ម. និ. ១.៣៦១) ឯវំ នមក្ការំ ករោហីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. ឥតិ ឥទំ សុត្តំ ថេរស្ស កម្មដ្ឋានំ អហោសិ. ថេរោបិ ឥទមេវ សុត្តំ កម្មដ្ឋានំ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បត្តោ. អយមេតស្ស អត្ថោតិ អយំ ឯតស្ស បញ្ហស្ស អត្ថោ. ឥតិ ភគវា រតនរាសិម្ហិ មណិកូដំ គណ្ហន្តោ វិយ យថានុសន្ធិនាវ ទេសនំ និដ្ឋបេសីតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

វម្មិកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. រថវិនីតសុត្តវណ្ណនា

២៥២. ឯវំ មេ សុតន្តិ រថវិនីតសុត្តំ. តត្ថ រាជគហេតិ ឯវំនាមកេ នគរេ, តញ្ហិ មន្ធាតុមហាគោវិន្ទាទីហិ បរិគ្គហិតត្តា រាជគហន្តិ វុច្ចតិ. អញ្ញេបេត្ថ បការេ វណ្ណយន្តិ. កិំ តេហិ? នាមមេតំ តស្ស នគរស្ស. តំ បនេតំ ពុទ្ធកាលេ ច ចក្កវត្តិកាលេ ច នគរំ ហោតិ, សេសកាលេ សុញ្ញំ ហោតិ យក្ខបរិគ្គហិតំ, តេសំ វសន្តវនំ ហុត្វា តិដ្ឋតិ. វេឡុវនេ កលន្ទកនិវាបេតិ វេឡុវនន្តិ តស្ស ឧយ្យានស្ស នាមំ, តំ កិរ វេឡូហិ បរិក្ខិត្តំ អហោសិ អដ្ឋារសហត្ថេន ច បាការេន, គោបុរដ្ដាលកយុត្តំ នីលោភាសំ មនោរមំ, តេន វេឡុវនន្តិ វុច្ចតិ. កលន្ទកានញ្ចេត្ថ និវាបំ អទំសុ, តេន កលន្ទកនិវាបោតិ វុច្ចតិ.

បុព្ពេ កិរ អញ្ញតរោ រាជា តត្ថ ឧយ្យានកីឡនត្ថំ អាគតោ សុរាមទេន មត្តោ ទិវាសេយ្យំ ឧបគតោ សុបិ. បរិជនោបិស្ស, ‘‘សុត្តោ រាជា’’តិ បុប្ផផលាទីហិ បលោភិយមានោ ឥតោ ចិតោ ច បក្កាមិ, អថ សុរាគន្ធេន អញ្ញតរស្មា សុសិររុក្ខា កណ្ហសប្បោ និក្ខមិត្វា រញ្ញាភិមុខោ អាគច្ឆតិ. តំ ទិស្វា រុក្ខទេវតា, ‘‘រញ្ញោ ជីវិតំ ទម្មី’’តិ កាឡកវេសេន អាគន្ត្វា កណ្ណមូលេ សទ្ទមកាសិ. រាជា បដិពុជ្ឈិ, កណ្ហសប្បោ និវត្តោ. សោ តំ ទិស្វា, ‘‘ឥមាយ មម ជីវិតំ ទិន្ន’’ន្តិ កាឡកានំ តត្ថ និវាបំ បដ្ឋបេសិ, អភយឃោសនញ្ច ឃោសាបេសិ. តស្មា តំ តតោ បភុតិ កលន្ទកនិវាបន្តិ សង្ខ្យំ គតំ. កលន្ទកាតិ កាឡកានំ នាមំ.

ជាតិភូមិកាតិ ជាតិភូមិវាសិនោ. តត្ថ ជាតិភូមីតិ ជាតដ្ឋានំ. តំ ខោ បនេតំ នេវ កោសលមហារាជាទីនំ ន ចង្កីព្រាហមណាទីនំ ន សក្កសុយាមសន្តុសិតាទីនំ ន អសីតិមហាសាវកាទីនំ ន អញ្ញេសំ សត្តានំ ជាតដ្ឋានំ ‘‘ជាតិភូមី’’តិ វុច្ចតិ. យស្ស បន ជាតទិវសេ ទសសហស្សិលោកធាតុ ឯកទ្ធជមាលាវិប្បកិណ្ណកុសុមវាសចុណ្ណគន្ធសុគន្ធា សព្ពបាលិផុល្លមិវ នន្ទនវនំ វិរោចមានា បទុមិនិបណ្ណេ ឧទកពិន្ទុ វិយ អកម្បិត្ថ, ជច្ចន្ធាទីនញ្ច រូបទស្សនាទីនិ អនេកានិ បាដិហារិយានិ បវត្តិំសុ, តស្ស សព្ពញ្ញុពោធិសត្តស្ស ជាតដ្ឋានសាកិយជនបទោ កបិលវត្ថាហារោ, សា ‘‘ជាតិភូមី’’តិ វុច្ចតិ.

ធម្មគរុភាវវណ្ណនា

វស្សំវុដ្ឋាតិ តេមាសំ វស្សំវុដ្ឋា បវារិតបវារណា ហុត្វា. ភគវា ឯតទវោចាតិ ‘‘កច្ចិ, ភិក្ខវេ, ខមនីយ’’ន្តិអាទីហិ វចនេហិ អាគន្តុកបដិសន្ថារំ កត្វា ឯតំ, ‘‘កោ នុ ខោ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិវចនមវោច. តេ កិរ ភិក្ខុ, – ‘‘កច្ចិ, ភិក្ខវេ, ខមនីយំ កច្ចិ យាបនីយំ, កច្ចិត្ថ អប្បកិលមថេន អទ្ធានំ អាគតា, ន ច បិណ្ឌកេន កិលមិត្ថ, កុតោ ច តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, អាគច្ឆថា’’តិ បដិសន្ថារវសេន បុច្ឆិតា – ‘‘ភគវា សាកិយជនបទេ កបិលវត្ថាហារតោ ជាតិភូមិតោ អាគច្ឆាមា’’តិ អាហំសុ. អថ ភគវា នេវ សុទ្ធោទនមហារាជស្ស, ន សក្កោទនស្ស, ន សុក្កោទនស្ស, ន ធោតោទនស្ស, ន អមិតោទនស្ស, ន អមិត្តាយ ទេវិយា, ន មហាបជាបតិយា, ន សកលស្ស សាកិយមណ្ឌលស្ស អារោគ្យំ បុច្ឆិ. អថ ខោ អត្តនា ច ទសកថាវត្ថុលាភិំ បរញ្ច តត្ថ សមាទបេតារំ បដិបត្តិសម្បន្នំ ភិក្ខុំ បុច្ឆន្តោ ឥទំ – ‘‘កោ នុ ខោ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិវចនំ អវោច.

កស្មា បន ភគវា សុទ្ធោទនាទីនំ អារោគ្យំ អបុច្ឆិត្វា ឯវរូបំ ភិក្ខុមេវ បុច្ឆតិ? បិយតាយ. ពុទ្ធានញ្ហិ បដិបន្នកា ភិក្ខូ ភិក្ខុនិយោ ឧបាសកា ឧបាសិកាយោ ច បិយា ហោន្តិ មនាបា. កិំ ការណា? ធម្មគរុតាយ. ធម្មគរុនោ ហិ តថាគតា, សោ ច នេសំ ធម្មគរុភាវោ, ‘‘ទុក្ខំ ខោ អគារវោ វិហរតិ, អប្បតិស្សោ’’តិ (អ. និ. ៤.២១) ឥមិនា អជបាលនិគ្រោធមូលេ ឧប្បន្នជ្ឈាសយេន វេទិតព្ពោ. ធម្មគរុតាយេវ ហិ ភគវា មហាកស្សបត្ថេរស្ស អភិនិក្ខមនទិវសេ បច្ចុគ្គមនំ ករោន្តោ តិគាវុតំ មគ្គំ អគមាសិ. អតិរេកតិយោជនសតំ មគ្គំ គន្ត្វា គង្គាតីរេ ធម្មំ ទេសេត្វា មហាកប្បិនំ សបរិសំ អរហត្តេ បតិដ្ឋបេសិ. ឯកស្មិំ បច្ឆាភត្តេ បញ្ចចត្តាលីសយោជនំ មគ្គំ គន្ត្វា កុម្ភការស្ស និវេសនេ តិយាមរត្តិំ ធម្មកថំ កត្វា បុក្កុសាតិកុលបុត្តំ អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋបេសិ. វីសយោជនសតំ គន្ត្វា វនវាសិសាមណេរស្ស អនុគ្គហំ អកាសិ. សដ្ឋិយោជនមគ្គំ គន្ត្វា ខទិរវនិយត្ថេរស្ស ធម្មំ ទេសេសិ. អនុរុទ្ធត្ថេរោ បាចីនវំសទាយេ និសិន្នោ មហាបុរិសវិតក្កំ វិតក្កេតីតិ ញត្វា តត្ថ អាកាសេន គន្ត្វា ថេរស្ស បុរតោ ឱរុយ្ហ សាធុការមទាសិ. កោដិកណ្ណសោណត្ថេរស្ស ឯកគន្ធកុដិយំ សេនាសនំ បញ្ញបាបេត្វា បច្ចូសកាលេ ធម្មទេសនំ អជ្ឈេសិត្វា សរភញ្ញបរិយោសានេ សាធុការមទាសិ. តិគាវុតំ មគ្គំ គន្ត្វា តិណ្ណំ កុលបុត្តានំ វសនដ្ឋានេ គោសិង្គសាលវនេ សាមគ្គិរសានិសំសំ កថេសិ. កស្សបោបិ ភគវា – ‘‘អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋិតោ អរិយសាវកោ អយ’’ន្តិ វិស្សាសំ ឧប្បាទេត្វា ឃដិការស្ស កុម្ភការស្ស និវេសនំ គន្ត្វា សហត្ថា អាមិសំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិ.

អម្ហាកំយេវ ភគវា ឧបកដ្ឋាយ វស្សូបនាយិកាយ ជេតវនតោ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ចារិកំ និក្ខមិ. កោសលមហារាជអនាថបិណ្ឌិកាទយោ និវត្តេតុំ នាសក្ខិំសុ. អនាថបិណ្ឌិកោ ឃរំ អាគន្ត្វា ទោមនស្សប្បត្តោ និសីទិ. អថ នំ បុណ្ណា នាម ទាសី ទោមនស្សប្បត្តោសិ សាមីតិ អាហ. ‘‘អាម ជេ, សត្ថារំ និវត្តេតុំ នាសក្ខិំ, អថ មេ ឥមំ តេមាសំ ធម្មំ វា សោតុំ, យថាធិប្បាយំ វា ទានំ ទាតុំ ន លភិស្សាមី’’តិ ចិន្តា ឧប្បន្នាតិ. អហម្បិ សាមិ សត្ថារំ និវត្តេស្សាមីតិ. សចេ និវត្តេតុំ សក្កោសិ, ភុជិស្សាយេវ ត្វន្តិ. សា គន្ត្វា ទសពលស្ស បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា ‘‘និវត្តថ ភគវា’’តិ អាហ. បុណ្ណេ ត្វំ បរបដិពទ្ធជីវិកា កិំ មេ ករិស្សសីតិ. ភគវា មយ្ហំ ទេយ្យធម្មោ នត្ថីតិ តុម្ហេបិ ជានាថ, តុម្ហាកំ និវត្តនបច្ចយា បនាហំ តីសុ សរណេសុ បញ្ចសុ សីលេសុ បតិដ្ឋហិស្សាមីតិ. ភគវា សាធុ សាធុ បុណ្ណេតិ សាធុការំ កត្វា និវត្តេត្វា ជេតវនមេវ បវិដ្ឋោ. អយំ កថា បាកដា អហោសិ. សេដ្ឋិ សុត្វា បុណ្ណាយ កិរ ភគវា និវត្តិតោតិ តំ ភុជិស្សំ កត្វា ធីតុដ្ឋានេ ឋបេសិ. សា បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា បព្ពជិ, បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ អារភិ. អថស្សា សត្ថា អារទ្ធវិបស្សកភាវំ ញត្វា ឥមំ ឱភាសគាថំ វិស្សជ្ជេសិ –

‘‘បុណ្ណេ បូរេសិ សទ្ធម្មំ, ចន្ទោ បន្នរសោ យថា;

បរិបុណ្ណាយ បញ្ញាយ, ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សសី’’តិ. (ថេរីគា. ៣);

គាថាបរិយោសានេ អរហត្តំ បត្វា អភិញ្ញាតា សាវិកា អហោសីតិ. ឯវំ ធម្មគរុនោ តថាគតា.

នន្ទកត្ថេរេ ឧបដ្ឋានសាលាយំ ធម្មំ ទេសេន្តេបិ ភគវា អនហាតោវ គន្ត្វា តិយាមរត្តិំ ឋិតកោវ ធម្មកថំ សុត្វា ទេសនាបរិយោសានេ សាធុការមទាសិ. ថេរោ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា, ‘‘កាយ វេលាយ, ភន្តេ, អាគតត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. តយា សុត្តន្តេ អារទ្ធមត្តេតិ. ទុក្ករំ ករិត្ថ, ភន្តេ, ពុទ្ធសុខុមាលា តុម្ហេតិ. សចេ ត្វំ, នន្ទ, កប្បំ ទេសេតុំ សក្កុណេយ្យាសិ, កប្បមត្តម្បាហំ ឋិតកោវ សុណេយ្យន្តិ ភគវា អវោច. ឯវំ ធម្មគរុនោ តថាគតា. តេសំ ធម្មគរុតាយ បដិបន្នកា បិយា ហោន្តិ, តស្មា បដិបន្នកេ បុច្ឆិ. បដិបន្នកោ ច នាម អត្តហិតាយ បដិបន្នោ នោ បរហិតាយ, បរហិតាយ បដិបន្នោ នោ អត្តហិតាយ, នោ អត្តហិតាយ ច បដិបន្នោ នោ បរហិតាយ ច, អត្តហិតាយ ច បដិបន្នោ បរហិតាយ ចាតិ ចតុព្ពិធោ ហោតិ.

តត្ថ យោ សយំ ទសន្នំ កថាវត្ថូនំ លាភី ហោតិ, បរំ តត្ថ ន ឱវទតិ ន អនុសាសតិ អាយស្មា ពាកុលោ វិយ. អយំ អត្តហិតាយ បដិបន្នោ នាម នោ បរហិតាយ បដិបន្នោ, ឯវរូបំ ភិក្ខុំ ភគវា ន បុច្ឆតិ. កស្មា? ន មយ្ហំ សាសនស្ស វឌ្ឍិបក្ខេ ឋិតោតិ.

យោ បន ទសន្នំ កថាវត្ថូនំ អលាភី, បរំ តេហិ ឱវទតិ តេន កតវត្តសាទិយនត្ថំ ឧបនន្ទោ សក្យបុត្តោ វិយ, អយំ បរហិតាយ បដិបន្នោ នាម នោ អត្តហិតាយ, ឯវរូបម្បិ ន បុច្ឆតិ. កស្មា? អស្ស តណ្ហា មហាបច្ឆិ វិយ អប្បហីនាតិ.

យោ អត្តនាបិ ទសន្នំ កថាវត្ថូនំ អលាភី, បរម្បិ តេហិ ន ឱវទតិ, លាឡុទាយី វិយ, អយំ នេវ អត្តហិតាយ បដិបន្នោ ន បរហិតាយ, ឯវរូបម្បិ ន បុច្ឆតិ. កស្មា? អស្ស អន្តោ កិលេសា ផរសុឆេជ្ជា វិយ មហន្តាតិ.

យោ បន សយំ ទសន្នំ កថាវត្ថូនំ លាភី, បរម្បិ តេហិ ឱវទតិ, អយំ អត្តហិតាយ ចេវ បរហិតាយ ច បដិបន្នោ នាម សារិបុត្តមោគ្គល្លានមហាកស្សបាទយោ អសីតិមហាថេរា វិយ, ឯវរូបំ ភិក្ខុំ បុច្ឆតិ. កស្មា? មយ្ហំ សាសនស្ស វុឌ្ឍិបក្ខេ ឋិតោតិ. ឥធាបិ ឯវរូបមេវ បុច្ឆន្តោ – ‘‘កោ នុ ខោ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ.

ឯវំ ភគវតា បុដ្ឋានំ បន តេសំ ភិក្ខូនំ ភគវា អត្តនោ ជាតិភូមិយំ ឧភយហិតាយ បដិបន្នំ ទសកថាវត្ថុលាភិំ ភិក្ខុំ បុច្ឆតិ, កោ នុ ខោ តត្ថ ឯវរូបោតិ ន អញ្ញមញ្ញំ ចិន្តនា វា សមន្តនា វា អហោសិ. កស្មា? អាយស្មា ហិ មន្តាណិបុត្តោ តស្មិំ ជនបទេ អាកាសមជ្ឈេ ឋិតោ ចន្ទោ វិយ សូរិយោ វិយ ច បាកដោ បញ្ញាតោ. តស្មា តេ ភិក្ខូ មេឃសទ្ទំ សុត្វា ឯកជ្ឈំ សន្និបតិតមោរឃដា វិយ ឃនសជ្ឈាយំ កាតុំ, អារទ្ធភិក្ខូ វិយ ច អត្តនោ អាចរិយំ បុណ្ណត្ថេរំ ភគវតោ អារោចេន្តា ថេរស្ស ច គុណំ ភាសិតុំ អប្បហោន្តេហិ មុខេហិ ឯកប្បហារេនេវ បុណ្ណោ នាម, ភន្តេ, អាយស្មាតិអាទិមាហំសុ. តត្ថ បុណ្ណោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ. មន្តាណិយា បន សោ បុត្តោ, តស្មា មន្តាណិបុត្តោតិ វុច្ចតិ. សម្ភាវិតោតិ គុណសម្ភាវនាយ សម្ភាវិតោ.

អប្បិច្ឆតាទិវណ្ណនា

អប្បិច្ឆោតិ ឥច្ឆាវិរហិតោ និឥច្ឆោ និត្តណ្ហោ. ឯត្ថ ហិ ព្យញ្ជនំ សាវសេសំ វិយ, អត្ថោ បន និរវសេសោ. ន ហិ តស្ស អន្តោ អណុមត្តាបិ បាបិកា ឥច្ឆា នាម អត្ថិ. ខីណាសវោ ហេស សព្ពសោ បហីនតណ្ហោ. អបិចេត្ថ អត្រិច្ឆតា បាបិច្ឆតា មហិច្ឆតា អប្បិច្ឆតាតិ អយំ ភេទោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ សកលាភេ អតិត្តស្ស បរលាភេ បត្ថនា អត្រិច្ឆតា នាម. តាយ សមន្នាគតស្ស ឯកភាជេន បក្កបូវោបិ អត្តនោ បត្តេ បតិតោ ន សុបក្កោ វិយ ខុទ្ទកោ វិយ ច ខាយតិ. ស្វេវ បរស្ស បត្តេ បក្ខិត្តោ សុបក្កោ វិយ មហន្តោ វិយ ច ខាយតិ. អសន្តគុណសម្ភាវនតា បន បដិគ្គហណេ ច អមត្តញ្ញុតា បាបិច្ឆតា នាម, សា, ‘‘ឥធេកច្ចោ អស្សទ្ធោ សមានោ សទ្ធោតិ មំ ជនោ ជានាតូ’’តិអាទិនា នយេន អភិធម្មេ អាគតាយេវ, តាយ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ កោហញ្ញេ បតិដ្ឋាតិ. សន្តគុណសម្ភាវនា បន បដិគ្គហណេ ច អមត្តញ្ញុតា មហិច្ឆតា នាម. សាបិ, ‘‘ឥធេកច្ចោ សទ្ធោ សមានោ សទ្ធោតិ មំ ជនោ ជានាតូតិ ឥច្ឆតិ, សីលវា សមានោ សីលវាតិ មំ ជនោ ជានាតូ’’តិ (វិភ. ៨៥១) ឥមិនា នយេន អាគតាយេវ, តាយ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ ទុស្សន្តប្បយោ ហោតិ, វិជាតមាតាបិស្ស ចិត្តំ គហេតុំ ន សក្កោតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘អគ្គិក្ខន្ធោ សមុទ្ទោ ច, មហិច្ឆោ ចាបិ បុគ្គលោ;

សកដេន បច្ចយំ ទេតុ, តយោបេតេ អតប្បយា’’តិ.

សន្តគុណនិគូហនតា បន បដិគ្គហណេ ច មត្តញ្ញុតា អប្បិច្ឆតា នាម, តាយ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ អត្តនិ វិជ្ជមានម្បិ គុណំ បដិច្ឆាទេតុកាមតាយ, ‘‘សទ្ធោ សមានោ សទ្ធោតិ មំ ជនោ ជានាតូតិ ន ឥច្ឆតិ. សីលវា, បវិវិត្តោ, ពហុស្សុតោ, អារទ្ធវីរិយោ, សមាធិសម្បន្នោ, បញ្ញវា, ខីណាសវោ សមានោ ខីណាសវោតិ មំ ជនោ ជានាតូ’’តិ ន ឥច្ឆតិ, សេយ្យថាបិ មជ្ឈន្តិកត្ថេរោ.

ថេរោ កិរ មហាខីណាសវោ អហោសិ, បត្តចីវរំ បនស្ស បាទមត្តមេវ អគ្ឃតិ, សោ អសោកស្ស ធម្មរញ្ញោ វិហារមហទិវសេ សង្ឃត្ថេរោ អហោសិ. អថស្ស អតិលូខភាវំ ទិស្វា មនុស្សា, ‘‘ភន្តេ, ថោកំ ពហិ ហោថា’’តិ អាហំសុ. ថេរោ, ‘‘មាទិសេ ខីណាសវេ រញ្ញោ សង្គហំ អករោន្តេ អញ្ញោ កោ ករិស្សតី’’តិ បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា សង្ឃត្ថេរស្ស ឧក្ខិត្តបិណ្ឌំ គណ្ហន្តោយេវ ឧម្មុជ្ជិ. ឯវំ ខីណាសវោ សមានោ, ‘‘ខីណាសវោតិ មំ ជនោ ជានាតូ’’តិ ន ឥច្ឆតិ. ឯវំ អប្បិច្ឆោ បន ភិក្ខុ អនុប្បន្នំ លាភំ ឧប្បាទេតិ, ឧប្បន្នំ លាភំ ថាវរំ ករោតិ, ទាយកានំ ចិត្តំ អារាធេតិ, យថា យថា ហិ សោ អត្តនោ អប្បិច្ឆតាយ អប្បំ គណ្ហាតិ, តថា តថា តស្ស វត្តេ បសន្នា មនុស្សា ពហូ ទេន្តិ.

អបរោបិ ចតុព្ពិធោ អប្បិច្ឆោ – បច្ចយអប្បិច្ឆោ ធុតង្គអប្បិច្ឆោ បរិយត្តិអប្បិច្ឆោ អធិគមអប្បិច្ឆោតិ. តត្ថ ចតូសុ បច្ចយេសុ អប្បិច្ឆោ បច្ចយអប្បិច្ឆោ នាម, សោ ទាយកស្ស វសំ ជានាតិ, ទេយ្យធម្មស្ស វសំ ជានាតិ, អត្តនោ ថាមំ ជានាតិ. យទិ ហិ ទេយ្យធម្មោ ពហុ ហោតិ, ទាយកោ អប្បំ ទាតុកាមោ, ទាយកស្ស វសេន អប្បំ គណ្ហាតិ. ទេយ្យធម្មោ អប្បោ, ទាយកោ ពហុំ ទាតុកាមោ, ទេយ្យធម្មស្ស វសេន អប្បំ គណ្ហាតិ. ទេយ្យធម្មោបិ ពហុ, ទាយកោបិ ពហុំ ទាតុកាមោ, អត្តនោ ថាមំ ញត្វា បមាណេនេវ គណ្ហាតិ.

ធុតង្គសមាទានស្ស អត្តនិ អត្ថិភាវំ នជានាបេតុកាមោ ធុតង្គអប្បិច្ឆោ នាម. តស្ស វិភាវនត្ថំ ឥមានិ វត្ថូនិ – សោសានិកមហាសុមនត្ថេរោ កិរ សដ្ឋិ វស្សានិ សុសានេ វសិ, អញ្ញោ ឯកភិក្ខុបិ ន អញ្ញាសិ, តេនេវាហ –

‘‘សុសានេ សដ្ឋិ វស្សានិ, អព្ពោកិណ្ណំ វសាមហំ;

ទុតិយោ មំ ន ជានេយ្យ, អហោ សោសានិកុត្តមោ’’តិ.

ចេតិយបព្ពតេ ទ្វេភាតិយត្ថេរា វសិំសុ. តេសុ កនិដ្ឋោ ឧបដ្ឋាកេន បេសិតា ឧច្ឆុខណ្ឌិកា គហេត្វា ជេដ្ឋស្ស សន្តិកំ អគមាសិ. បរិភោគំ, ភន្តេ, ករោថាតិ. ថេរស្ស ច ភត្តកិច្ចំ កត្វា មុខំ វិក្ខាលនកាលោ អហោសិ. សោ អលំ, អាវុសោតិ អាហ. កច្ចិ, ភន្តេ, ឯកាសនិកត្ថាតិ. អាហរាវុសោ, ឧច្ឆុខណ្ឌិកាតិ បញ្ញាស វស្សានិ ឯកាសនិកោ សមានោបិ ធុតង្គំ និគូហមានោ បរិភោគំ កត្វា មុខំ វិក្ខាលេត្វា បុន ធុតង្គំ អធិដ្ឋាយ គតោ.

យោ បន សាកេតកតិស្សត្ថេរោ វិយ ពហុស្សុតភាវំ ជានាបេតុំ ន ឥច្ឆតិ, អយំ បរិយត្តិអប្បិច្ឆោ នាម. ថេរោ កិរ ខណោ នត្ថីតិ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាសុ ឱកាសំ អករោន្តោ មរណក្ខយំ, ភន្តេ, លភិស្សថាតិ ចោទិតោ គណំ វិស្សជ្ជេត្វា កណិការវាលិកសមុទ្ទវិហារំ គតោ. តត្ថ អន្តោវស្សំ ថេរនវមជ្ឈិមានំ ឧបការោ ហុត្វា មហាបវារណាយ ឧបោសថទិវសេ ធម្មកថាយ ជនតំ ខោភេត្វា គតោ.

យោ បន សោតាបន្នាទីសុ អញ្ញតរោ ហុត្វា សោតាបន្នាទិភាវំ ជានាបេតុំ ន ឥច្ឆតិ, អយំ អធិគមអប្បិច្ឆោ នាម, តយោ កុលបុត្តា វិយ ឃដិការកុម្ភការោ វិយ ច.

អាយស្មា បន បុណ្ណោ អត្រិច្ឆតំ បាបិច្ឆតំ មហិច្ឆតញ្ច បហាយ សព្ពសោ ឥច្ឆាបដិបក្ខភូតាយ អលោភសង្ខាតាយ បរិសុទ្ធាយ អប្បិច្ឆតាយ សមន្នាគតត្តា អប្បិច្ឆោ នាម អហោសិ. ភិក្ខូនម្បិ, ‘‘អាវុសោ, អត្រិច្ឆតា បាបិច្ឆតា មហិច្ឆតាតិ ឥមេ ធម្មា បហាតព្ពា’’តិ តេសុ អាទីនវំ ទស្សេត្វា ឯវរូបំ អប្បិច្ឆតំ សមាទាយ វត្តិតព្ពន្តិ អប្បិច្ឆកថំ កថេសិ. តេន វុត្តំ ‘‘អត្តនា ច អប្បិច្ឆោ អប្បិច្ឆកថញ្ច ភិក្ខូនំ កត្តា’’តិ.

ទ្វាទសវិធសន្តោសវណ្ណនា

ឥទានិ អត្តនា ច សន្តុដ្ឋោតិអាទីសុ វិសេសត្ថមេវ ទីបយិស្សាម. យោជនា បន វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. សន្តុដ្ឋោតិ ឥតរីតរបច្ចយសន្តោសេន សមន្នាគតោ. សោ បនេស សន្តោសោ ទ្វាទសវិធោ ហោតិ. សេយ្យថិទំ, ចីវរេ យថាលាភសន្តោសោ យថាពលសន្តោសោ យថសារុប្បសន្តោសោតិ តិវិធោ, ឯវំ បិណ្ឌបាតាទីសុ. តស្សាយំ បភេទសំវណ្ណនា.

ឥធ ភិក្ខុ ចីវរំ លភតិ សុន្ទរំ វា អសុន្ទរំ វា. សោ តេនេវ យាបេតិ អញ្ញំ ន បត្ថេតិ, លភន្តោបិ ន គណ្ហាតិ, អយមស្ស ចីវរេ យថាលាភសន្តោសោ. អថ យោ បកតិទុព្ពលោ វា ហោតិ អាពាធជរាភិភូតោ វា, គរុចីវរំ បារុបន្តោ កិលមតិ, សោ សភាគេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ តំ បរិវត្តេត្វា លហុកេន យាបេន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស ចីវរេ យថាពលសន្តោសោ. អបរោ បណីតបច្ចយលាភី ហោតិ, សោ បដ្ដចីវរាទីនំ អញ្ញតរំ មហគ្ឃចីវរំ ពហូនិ វា បន ចីវរានិ លភិត្វា ឥទំ ថេរានំ ចិរបព្ពជិតានំ ឥទំ ពហុស្សុតានំ អនុរូបំ, ឥទំ គិលានានំ ឥទំ អប្បលាភានំ ហោតូតិ ទត្វា តេសំ បុរាណចីវរំ វា សង្ការកូដាទិតោ វា នន្តកានិ ឧច្ចិនិត្វា តេហិ សង្ឃាដិំ កត្វា ធារេន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស ចីវរេ យថាសារុប្បសន្តោសោ.

ឥធ បន ភិក្ខុ បិណ្ឌបាតំ លភតិ លូខំ វា បណីតំ វា, សោ តេនេវ យាបេតិ, អញ្ញំ ន បត្ថេតិ, លភន្តោបិ ន គណ្ហាតិ, អយមស្ស បិណ្ឌបាតេ យថាលាភសន្តោសោ. យោ បន អត្តនោ បកតិវិរុទ្ធំ វា ព្យាធិវិរុទ្ធំ វា បិណ្ឌបាតំ លភតិ, យេនស្ស បរិភុត្តេន អផាសុ ហោតិ, សោ សភាគស្ស ភិក្ខុនោ តំ ទត្វា តស្ស ហត្ថតោ សប្បាយភោជនំ ភុញ្ជិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស បិណ្ឌបាតេ យថាពលសន្តោសោ. អបរោ ពហុំ បណីតំ បិណ្ឌបាតំ លភតិ, សោ តំ ចីវរំ វិយ ចិរបព្ពជិតពហុស្សុតអប្បលាភិគិលានានំ ទត្វា តេសំ វា សេសកំ បិណ្ឌាយ វា ចរិត្វា មិស្សកាហារំ ភុញ្ជន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស បិណ្ឌបាតេ យថាសារុប្បសន្តោសោ.

ឥធ បន ភិក្ខុ សេនាសនំ លភតិ មនាបំ វា អមនាបំ វា, សោ តេន នេវ សោមនស្សំ ន បដិឃំ ឧប្បាទេតិ, អន្តមសោ តិណសន្ថារកេនាបិ យថាលទ្ធេនេវ តុស្សតិ, អយមស្ស សេនាសនេ យថាលាភសន្តោសោ. យោ បន អត្តនោ បកតិវិរុទ្ធំ វា ព្យាធិវិរុទ្ធំ វា សេនាសនំ លភតិ, យត្ថស្ស វសតោ អផាសុ ហោតិ, សោ តំ សភាគស្ស ភិក្ខុនោ ទត្វា តស្ស សន្តកេ សប្បាយសេនាសនេ វសន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស សេនាសនេ យថាពលសន្តោសោ. អបរោ មហាបុញ្ញោ លេណមណ្ឌបកូដាគារាទីនិ ពហូនិ បណីតសេនាសនានិ លភតិ, សោ តានិ ចីវរាទីនិ វិយ ចិរបព្ពជិតពហុស្សុតអប្បលាភិគិលានានំ ទត្វា យត្ថ កត្ថចិ វសន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស សេនាសនេ យថាសារុប្បសន្តោសោ. យោបិ, ‘‘ឧត្តមសេនាសនំ នាម បមាទដ្ឋានំ, តត្ថ និសិន្នស្ស ថិនមិទ្ធំ ឱក្កមតិ, និទ្ទាភិភូតស្ស បុន បដិពុជ្ឈតោ បាបវិតក្កា បាតុភវន្តី’’តិ បដិសញ្ចិក្ខិត្វា តាទិសំ សេនាសនំ បត្តម្បិ ន សម្បដិច្ឆតិ, សោ តំ បដិក្ខិបិត្វា អព្ភោកាសរុក្ខមូលាទីសុ វសន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយម្បិស្ស សេនាសនេ យថាសារុប្បសន្តោសោ.

ឥធ បន ភិក្ខុ ភេសជ្ជំ លភតិ លូខំ វា បណីតំ វា, សោ យំ លភតិ, តេនេវ សន្តុស្សតិ, អញ្ញំ ន បត្ថេតិ, លភន្តោបិ ន គណ្ហាតិ, អយមស្ស គិលានបច្ចយេ យថាលាភសន្តោសោ. យោ បន តេលេន អត្ថិកោ ផាណិតំ លភតិ, សោ តំ សភាគស្ស ភិក្ខុនោ ទត្វា តស្ស ហត្ថតោ តេលំ គហេត្វា អញ្ញទេវ វា បរិយេសិត្វា តេហិ ភេសជ្ជំ ករោន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស គិលានបច្ចយេ យថាពលសន្តោសោ. អបរោ មហាបុញ្ញោ ពហុំ តេលមធុផាណិតាទិបណីតភេសជ្ជំ លភតិ, សោ តំ ចីវរំ វិយ ចិរបព្ពជិតពហុស្សុតអប្បលាភិគិលានានំ ទត្វា តេសំ អាភតកេន យេន កេនចិ យាបេន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ. យោ បន ឯកស្មិំ ភាជនេ មុត្តហរីតកំ ឋបេត្វា ឯកស្មិំ ចតុមធុរំ, ‘‘គណ្ហ, ភន្តេ, យទិច្ឆសី’’តិ វុច្ចមានោ សចស្ស តេសុ អញ្ញតរេនបិ រោគោ វូបសម្មតិ, អថ មុត្តហរីតកំ នាម ពុទ្ធាទីហិ វណ្ណិតន្តិ ចតុមធុរំ បដិក្ខិបិត្វា មុត្តហរីតកេនេវ ភេសជ្ជំ ករោន្តោ បរមសន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស គិលានបច្ចយេ យថាសារុប្បសន្តោសោ.

ឥមេសំ បន បច្ចេកំ បច្ចយេសុ តិណ្ណំ តិណ្ណំ សន្តោសានំ យថាសារុប្បសន្តោសោវ អគ្គោ. អាយស្មា បុណ្ណោ ឯកេកស្មិំ បច្ចយេ ឥមេហិ តីហិ សន្តោសេហិ សន្តុដ្ឋោ អហោសិ. សន្តុដ្ឋិកថញ្ចាតិ ភិក្ខូនម្បិ ច ឥមំ សន្តុដ្ឋិកថំ កត្តាវ អហោសិ.

តិវិធបវិវេកវណ្ណនា

បវិវិត្តោតិ កាយបវិវេកោ ចិត្តបវិវេកោ ឧបធិបវិវេកោតិ ឥមេហិ តីហិ បវិវេកេហិ សមន្នាគតោ. តត្ថ ឯកោ គច្ឆតិ, ឯកោ តិដ្ឋតិ, ឯកោ និសីទតិ, ឯកោ សេយ្យំ កប្បេតិ, ឯកោ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសតិ, ឯកោ បដិក្កមតិ, ឯកោ ចង្កមមធិដ្ឋាតិ, ឯកោ ចរតិ, ឯកោ វិហរតីតិ អយំ កាយបវិវេកោ នាម. អដ្ឋ សមាបត្តិយោ បន ចិត្តបវិវេកោ នាម. និព្ពានំ ឧបធិបវិវេកោ នាម. វុត្តម្បិ ហេតំ – ‘‘កាយបវិវេកោ ច វិវេកដ្ឋកាយានំ នេក្ខម្មាភិរតានំ. ចិត្តបវិវេកោ ច បរិសុទ្ធចិត្តានំ បរមវោទានប្បត្តានំ. ឧបធិវិវេកោ ច និរុបធីនំ បុគ្គលានំ វិសង្ខារគតាន’’ន្តិ (មហានិ. ៥៧). បវិវេកកថន្តិ ភិក្ខូនម្បិ ច ឥមំ បវិវេកកថំ កត្តា.

បញ្ចវិធសំសគ្គវណ្ណនា

អសំសដ្ឋោតិ បញ្ចវិធេន សំសគ្គេន វិរហិតោ. សវនសំសគ្គោ ទស្សនសំសគ្គោ សមុល្លបនសំសគ្គោ សម្ភោគសំសគ្គោ កាយសំសគ្គោតិ បញ្ចវិធោ សំសគ្គោ. តេសុ ឥធ ភិក្ខុ សុណាតិ, ‘‘អសុកស្មិំ គាមេ វា និគមេ វា ឥត្ថី វា កុមារិកា វា អភិរូបា ទស្សនីយា បាសាទិកា បរមាយ វណ្ណបោក្ខរតាយ សមន្នាគតា’’តិ. សោ តំ សុត្វា សំសីទតិ វិសីទតិ ន សក្កោតិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ, សិក្ខាទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា ហីនាយាវត្តតីតិ ឯវំ បរេហិ វា កថីយមានំ រូបាទិសម្បត្តិំ អត្តនា វា ហសិតលបិតគីតសទ្ទំ សុណន្តស្ស សោតវិញ្ញាណវីថិវសេន ឧប្បន្នោ រាគោ សវនសំសគ្គោ នាម. សោ អនិត្ថិគន្ធបច្ចេកពោធិសត្តស្ស ច បញ្ចគ្គឡលេណវាសីតិស្សទហរស្ស ច វសេន វេទិតព្ពោ –

ទហរោ កិរ អាកាសេន គច្ឆន្តោ គិរិគាមវាសិកម្មារធីតាយ បញ្ចហិ កុមារីហិ សទ្ធិំ បទុមសរំ គន្ត្វា ន្ហត្វា បទុមានិ ច បិលន្ធិត្វា មធុរស្សរេន គាយន្តិយា សទ្ទំ សុត្វា កាមរាគេន វិទ្ធោ វិសេសា បរិហាយិត្វា អនយព្យសនំ បាបុណិ. ឥធ ភិក្ខុ ន ហេវ ខោ សុណាតិ, អបិច ខោ សាមំ បស្សតិ ឥត្ថិំ វា កុមារិំ វា អភិរូបំ ទស្សនីយំ បាសាទិកំ បរមាយ វណ្ណបោក្ខរតាយ សមន្នាគតំ. សោ តំ ទិស្វា សំសីទតិ វិសីទតិ ន សក្កោតិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ, សិក្ខាទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា ហីនាយាវត្តតីតិ ឯវំ វិសភាគរូបំ ឱលោកេន្តស្ស បន ចក្ខុវិញ្ញាណវីថិវសេន ឧប្បន្នរាគោ ទស្សនសំសគ្គោ នាម. សោ ឯវំ វេទិតព្ពោ –

ឯកោ កិរ ទហរោ កាលទីឃវាបិទ្វារវិហារំ ឧទ្ទេសត្ថាយ គតោ. អាចរិយោ តស្ស អន្តរាយំ ទិស្វា ឱកាសំ ន ករោតិ. សោ បុនប្បុន្នំ អនុពន្ធតិ. អាចរិយោ សចេ អន្តោគាមេ ន ចរិស្សសិ. ទស្សាមិ តេ ឧទ្ទេសន្តិ អាហ. សោ សាធូតិ សម្បដិច្ឆិត្វា ឧទ្ទេសេ និដ្ឋិតេ អាចរិយំ វន្ទិត្វា គច្ឆន្តោ អាចរិយោ មេ ឥមស្មិំ គាមេ ចរិតុំ ន ទេតិ, កិំ នុ ខោ ការណន្តិ ចីវរំ បារុបិត្វា គាមំ បាវិសិ, ឯកា កុលធីតា បីតកវត្ថំ និវាសេត្វា គេហេ ឋិតា ទហរំ ទិស្វា សញ្ជាតរាគា ឧឡុង្កេន យាគុំ អាហរិត្វា តស្ស បត្តេ បក្ខិបិត្វា និវត្តិត្វា មញ្ចកេ និបជ្ជិ. អថ នំ មាតាបិតរោ កិំ អម្មាតិ បុច្ឆិំសុ, ទ្វារេន គតំ ទហរំ លភមានា ជីវិស្សាមិ, អលភមានា មរិស្សាមីតិ. មាតាបិតរោ វេគេន គន្ត្វា គាមទ្វារេ ទហរំ បត្វា វន្ទិត្វា, ‘‘និវត្តថ, ភន្តេ, ភិក្ខំ គណ្ហាហី’’តិ អាហំសុ. ទហរោ អលំ គច្ឆាមីតិ. តេ, ‘‘ឥទំ នាម, ភន្តេ, ការណ’’ន្តិ យាចិត្វា – ‘‘អម្ហាកំ, ភន្តេ, គេហេ ឯត្តកំ នាម ធនំ អត្ថិ, ឯកាយេវ នោ ធីតា, ត្វំ នោ ជេដ្ឋបុត្តដ្ឋានេ ឋស្សសិ, សុខេន សក្កា ជីវិតុ’’ន្តិ អាហំសុ. ទហរោ, ‘‘ន មយ្ហំ ឥមិនា បលិពោធេន អត្ថោ’’តិ អនាទិយិត្វាវ បក្កន្តោ.

មាតាបិតរោ គន្ត្វា, ‘‘អម្ម, នាសក្ខិម្ហា ទហរំ និវត្តេតុំ, យំ អញ្ញំ សាមិកំ ឥច្ឆសិ, តំ លភិស្សសិ, ឧដ្ឋេហិ ខាទ ច បិវ ចា’’តិ អាហំសុ. សា អនិច្ឆន្តី សត្តាហំ និរាហារា ហុត្វា កាលមកាសិ. មាតាបិតរោ តស្សា សរីរកិច្ចំ កត្វា តំ បីតកវត្ថំ ធុរវិហារេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អទំសុ, ភិក្ខូ វត្ថំ ខណ្ឌាខណ្ឌំ កត្វា ភាជយិំសុ. ឯកោ មហល្លកោ អត្តនោ កោដ្ឋាសំ គហេត្វា កល្យាណីវិហារំ អាគតោ. សោបិ ទហរោ ចេតិយំ វន្ទិស្សាមីតិ តត្ថេវ គន្ត្វា ទិវាដ្ឋានេ និសីទិ. មហល្លកោ តំ វត្ថខណ្ឌំ គហេត្វា, ‘‘ឥមិនា មេ បរិស្សាវនំ វិចារេថា’’តិ ទហរំ អវោច. ទហរោ មហាថេរ ‘‘កុហិំ លទ្ធ’’ន្តិ អាហ. សោ សព្ពំ បវត្តិំ កថេសិ. សោ តំ សុត្វាវ, ‘‘ឯវរូបាយ នាម សទ្ធិំ សំវាសំ នាលត្ថ’’ន្តិ រាគគ្គិនា ទឌ្ឍោ តត្ថេវ កាលមកាសិ.

អញ្ញមញ្ញំ អាលាបសល្លាបវសេន ឧប្បន្នរាគោ បន សមុល្លបនសំសគ្គោ នាម. ភិក្ខុនោ ភិក្ខុនិយា សន្តកំ, ភិក្ខុនិយា វា ភិក្ខុស្ស សន្តកំ គហេត្វា បរិភោគករណវសេន ឧប្បន្នរាគោ សម្ភោគសំសគ្គោ នាម. សោ ឯវំ វេទិតព្ពោ – មរិចវដ្ដិវិហារមហេ កិរ ភិក្ខូនំ សតសហស្សំ ភិក្ខុនីនំ នវុតិសហស្សានិ ឯវ អហេសុំ. ឯកោ សាមណេរោ ឧណ្ហយាគុំ គហេត្វា គច្ឆន្តោ សកិំ ចីវរកណ្ណេ ឋបេសិ, សកិំ ភូមិយំ. ឯកា សាមណេរី ទិស្វា ឯត្ថ បត្តំ ឋបេត្វា យាហីតិ ថាលកំ អទាសិ. តេ អបរភាគេ ឯកស្មិំ ភយេ ឧប្បន្នេ បរសមុទ្ទំ អគមំសុ. តេសុ ភិក្ខុនី បុរេតរំ អគមាសិ. សា, ‘‘ឯកោ កិរ សីហឡភិក្ខុ អាគតោ’’តិ សុត្វា ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា និសិន្នា, – ‘‘ភន្តេ, មរិចវដ្ដិវិហារមហកាលេ តុម្ហេ កតិវស្សា’’តិ បុច្ឆិ. តទាហំ សត្តវស្សិកសាមណេរោ. ត្វំ បន កតិវស្សាតិ? អហំ សត្តវស្សិកសាមណេរីយេវ ឯកស្ស សាមណេរស្ស ឧណ្ហយាគុំ គហេត្វា គច្ឆន្តស្ស បត្តឋបនត្ថំ ថាលកមទាសិន្តិ. ថេរោ, ‘‘អហំ សោ’’តិ វត្វា ថាលកំ នីហរិត្វា ទស្សេសិ. តេ ឯត្តកេនេវ សំសគ្គេន ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តា ទ្វេបិ សដ្ឋិវស្សកាលេ វិព្ភមិំសុ.

ហត្ថគាហាទិវសេន បន ឧប្បន្នរាគោ កាយសំសគ្គោ នាម. តត្រិទំ វត្ថុ – មហាចេតិយង្គណេ កិរ ទហរភិក្ខូ សជ្ឈាយំ គណ្ហន្តិ. តេសំ បិដ្ឋិបស្សេ ទហរភិក្ខុនិយោ ធម្មំ សុណន្តិ. តត្រេកោ ទហរោ ហត្ថំ បសារេន្តោ ឯកិស្សា ទហរភិក្ខុនិយា កាយំ ឆុបិ. សា តំ ហត្ថំ គហេត្វា អត្តនោ ឧរស្មិំ ឋបេសិ, ឯត្តកេន សំសគ្គេន ទ្វេបិ វិព្ភមិត្វា គិហិភាវំ បត្តា.

គាហគាហកាទិវណ្ណនា

ឥមេសុ បន បញ្ចសុ សំសគ្គេសុ ភិក្ខុនោ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សវនទស្សនសមុល្លបនសម្ភោគកាយបរាមាសា និច្ចម្បិ ហោន្តិយេវ, ភិក្ខុនីហិ សទ្ធិំ ឋបេត្វា កាយសំសគ្គំ សេសា កាលេន កាលំ ហោន្តិ; តថា ឧបាសកឧបាសិកាហិ សទ្ធិំ សព្ពេបិ កាលេន កាលំ ហោន្តិ. តេសុ ហិ កិលេសុប្បត្តិតោ ចិត្តំ រក្ខិតព្ពំ. ឯកោ ហិ ភិក្ខុ គាហគាហកោ ហោតិ, ឯកោ គាហមុត្តកោ, ឯកោ មុត្តគាហកោ, ឯកោ មុត្តមុត្តកោ.

តត្ថ យំ ភិក្ខុំ មនុស្សាបិ អាមិសេន ឧបលាបេត្វា គហណវសេន ឧបសង្កមន្តិ, ភិក្ខុបិ បុប្ផផលាទីហិ ឧបលាបេត្វា គហណវសេន ឧបសង្កមតិ, អយំ គាហគាហកោ នាម. យំ បន មនុស្សា វុត្តនយេន ឧបសង្កមន្តិ, ភិក្ខុ ទក្ខិណេយ្យវសេន ឧបសង្កមតិ, អយំ គាហមុត្តកោ នាម. យស្ស មនុស្សា ទក្ខិណេយ្យវសេន ចត្តារោ បច្ចយេ ទេន្តិ, ភិក្ខុ បុប្ផផលាទីហិ ឧបលាបេត្វា គហណវសេន ឧបសង្កមតិ, អយំ មុត្តគាហកោ នាម. យស្ស មនុស្សាបិ ទក្ខិណេយ្យវសេន ចត្តារោ បច្ចយេ ទេន្តិ, ភិក្ខុបិ ចូឡបិណ្ឌបាតិយតិស្សត្ថេរោ វិយ ទក្ខិណេយ្យវសេន បរិភុញ្ជតិ, អយំ មុត្តមុត្តកោ នាម.

ថេរំ កិរ ឯកា ឧបាសិកា ទ្វាទស វស្សានិ ឧបដ្ឋហិ. ឯកទិវសំ តស្មិំ គាមេ អគ្គិ ឧដ្ឋហិត្វា គេហានិ ឈាបេសិ. អញ្ញេសំ កុលូបកភិក្ខូ អាគន្ត្វា – ‘‘កិំ ឧបាសិកេ, អបិ កិញ្ចិ ភណ្ឌកំ អរោគំ កាតុំ អសក្ខិត្ថា’’តិ បដិសន្ថារំ អកំសុ. មនុស្សា, ‘‘អម្ហាកំ មាតុ កុលូបកត្ថេរោ ភុញ្ជនវេលាយមេវ អាគមិស្សតី’’តិ អាហំសុ. ថេរោបិ បុនទិវសេ ភិក្ខាចារវេលំ សល្លក្ខេត្វាវ អាគតោ. ឧបាសិកា កោដ្ឋច្ឆាយាយ និសីទាបេត្វា ភិក្ខំ សម្បាទេត្វា អទាសិ. ថេរេ ភត្តកិច្ចំ កត្វា បក្កន្តេ មនុស្សា អាហំសុ – ‘‘អម្ហាកំ មាតុ កុលូបកត្ថេរោ ភុញ្ជនវេលាយមេវ អាគតោ’’តិ. ឧបាសិកា, ‘‘តុម្ហាកំ កុលូបកា តុម្ហាកំយេវ អនុច្ឆវិកា, មយ្ហំ ថេរោ មយ្ហេវ អនុច្ឆវិកោ’’តិ អាហ. អាយស្មា បន មន្តាណិបុត្តោ ឥមេហិ បញ្ចហិ សំសគ្គេហិ ចតូហិបិ បរិសាហិ សទ្ធិំ អសំសដ្ឋោ គាហមុត្តកោ ចេវ មុត្តមុត្តកោ ច អហោសិ. យថា ច សយំ អសំសដ្ឋោ, ឯវំ ភិក្ខូនម្បិ តំ អសំសគ្គកថំ កត្តា អហោសិ.

អារទ្ធវីរិយោតិ បគ្គហិតវីរិយោ, បរិបុណ្ណកាយិកចេតសិកវីរិយោតិ អត្ថោ. យោ ហិ ភិក្ខុ គមនេ ឧប្បន្នកិលេសំ ឋានំ បាបុណិតុំ ន ទេតិ, ឋានេ ឧប្បន្នកិលេសំ និសជ្ជំ, និសជ្ជាយ ឧប្បន្នកិលេសំ សយនំ បាបុណិតុំ ន ទេតិ, មន្តេន កណ្ហសប្បំ ឧប្បីឡេត្វា គណ្ហន្តោ វិយ, អមិត្តំ គីវាយ អក្កមន្តោ វិយ ច វិចរតិ, អយំ អារទ្ធវីរិយោ នាម. ថេរោ ច តាទិសោ អហោសិ. ភិក្ខូនម្បិ តថេវ វីរិយារម្ភកថំ កត្តា អហោសិ.

សីលសម្បន្នោតិអាទីសុ សីលន្តិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ. សមាធីតិ វិបស្សនាបាទកា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ. បញ្ញាតិ លោកិយលោកុត្តរញាណំ. វិមុត្តីតិ អរិយផលំ. វិមុត្តិញាណទស្សនន្តិ ឯកូនវីសតិវិធំ បច្ចវេក្ខណញាណំ. ថេរោ សយម្បិ សីលាទីហិ សម្បន្នោ អហោសិ ភិក្ខូនម្បិ សីលាទិកថំ កត្តា. ស្វាយំ ទសហិ កថាវត្ថូហិ ឱវទតីតិ ឱវាទកោ. យថា បន ឯកោ ឱវទតិយេវ, សុខុមំ អត្ថំ បរិវត្តេត្វា ជានាបេតុំ ន សក្កោតិ. ន ឯវំ ថេរោ. ថេរោ បន តានិ ទស កថាវត្ថូនិ វិញ្ញាបេតីតិ វិញ្ញាបកោ. ឯកោ វិញ្ញាបេតុំ សក្កោតិ, ការណំ ទស្សេតុំ ន សក្កោតិ. ថេរោ ការណម្បិ សន្ទស្សេតីតិ សន្ទស្សកោ. ឯកោ វិជ្ជមានំ ការណំ ទស្សេតិ, គាហេតុំ បន ន សក្កោតិ. ថេរោ គាហេតុម្បិ សក្កោតីតិ សមាទបកោ. ឯវំ សមាទបេត្វា បន តេសុ កថាវត្ថូសុ ឧស្សាហជននវសេន ភិក្ខូ សមុត្តេជេតីតិ សមុត្តេជកោ. ឧស្សាហជាតេ វណ្ណំ វត្វា សម្បហំសេតីតិ សម្បហំសកោ.

បញ្ចលាភវណ្ណនា

២៥៣. សុលទ្ធលាភាតិ អញ្ញេសម្បិ មនុស្សត្តភាវបព្ពជ្ជាទិគុណលាភា នាម ហោន្តិ. អាយស្មតោ បន បុណ្ណស្ស សុលទ្ធលាភា ឯតេ, យស្ស សត្ថុ សម្មុខា ឯវំ វណ្ណោ អព្ភុគ្គតោតិ អត្ថោ. អបិច អបណ្ឌិតេហិ វណ្ណកថនំ នាម ន តថា លាភោ, បណ្ឌិតេហិ វណ្ណកថនំ បន លាភោ. គិហី ហិ វា វណ្ណកថនំ ន តថា លាភោ, គិហី ហិ ‘‘វណ្ណំ កថេស្សាមី’’តិ, ‘‘អម្ហាកំ អយ្យោ សណ្ហោ សខិលោ សុខសម្ភាសោ, វិហារំ អាគតានំ យាគុភត្តផាណិតាទីហិ សង្គហំ ករោតី’’តិ កថេន្តោ អវណ្ណមេវ កថេតិ. ‘‘អវណ្ណំ កថេស្សាមី’’តិ ‘‘អយំ ថេរោ មន្ទមន្ទោ វិយ អពលពលោ វិយ ភាកុដិកភាកុដិកោ វិយ នត្ថិ ឥមិនា សទ្ធិំ វិស្សាសោ’’តិ កថេន្តោ វណ្ណមេវ កថេតិ. សព្រហ្មចារីហិបិ សត្ថុ បរម្មុខា វណ្ណកថនំ ន តថា លាភោ, សត្ថុ សម្មុខា បន អតិលាភោតិ ឥមម្បិ អត្ថវសំ បដិច្ច ‘‘សុលទ្ធលាភា’’តិ អាហ. អនុមស្ស អនុមស្សាតិ ទស កថាវត្ថូនិ អនុបវិសិត្វា អនុបវិសិត្វា. តញ្ច សត្ថា អព្ភនុមោទតីតិ តញ្ចស្ស វណ្ណំ ឯវមេតំ អប្បិច្ឆោ ច សោ ភិក្ខុ សន្តុដ្ឋោ ច សោ ភិក្ខូតិ អនុមោទតិ. ឥតិ វិញ្ញូហិ វណ្ណភាសនំ ឯកោ លាភោ, សព្រហ្មចារីហិ ឯកោ, សត្ថុ សម្មុខា ឯកោ, អនុមស្ស អនុមស្ស ឯកោ, សត្ថារា អព្ភនុមោទនំ ឯកោតិ ឥមេ បញ្ច លាភេ សន្ធាយ ‘‘សុលទ្ធលាភា’’តិ អាហ. កទាចីតិ កិស្មិញ្ចិទេវ កាលេ. ករហចីតិ តស្សេវ វេវចនំ. អប្បេវ នាម សិយា កោចិទេវ កថាសល្លាបោតិ អបិ នាម កោចិ កថាសមុទាចារោបិ ភវេយ្យ. ថេរេន កិរ អាយស្មា បុណ្ណោ នេវ ទិដ្ឋបុព្ពោ, នស្ស ធម្មកថា សុតបុព្ពា. ឥតិ សោ តស្ស ទស្សនម្បិ ធម្មកថម្បិ បត្ថយមានោ ឯវមាហ.

ចារិកាទិវណ្ណនា

២៥៤. យថាភិរន្តន្តិ យថាអជ្ឈាសយំ វិហរិត្វា. ពុទ្ធានញ្ហិ ឯកស្មិំ ឋានេ វសន្តានំ ឆាយូទកាទិវិបត្តិំ វា អប្ផាសុកសេនាសនំ វា, មនុស្សានំ អស្សទ្ធាទិភាវំ វា អាគម្ម អនភិរតិ នាម នត្ថិ. តេសំ សម្បត្តិយា ‘‘ឥធ ផាសុ វិហរាមា’’តិ អភិរមិត្វា ចិរវិហារោបិ នត្ថិ. យត្ថ បន តថាគតេ វិហរន្តេ សត្តា សរណេសុ វា បតិដ្ឋហន្តិ, សីលានិ វា សមាទិយន្តិ, បព្ពជន្តិ វា, តតោ សោតាបត្តិមគ្គាទីនំ វា បន តេសំ ឧបនិស្សយោ ហោតិ. តត្ថ ពុទ្ធា សត្តេ តាសុ សម្បត្តីសុ បតិដ្ឋាបនអជ្ឈាសយេន វសន្តិ; តាសំ អភាវេ បក្កមន្តិ. តេន វុត្តំ – ‘‘យថាអជ្ឈាសយំ វិហរិត្វា’’តិ. ចារិកំ ចរមានោតិ អទ្ធានគមនំ គច្ឆន្តោ. ចារិកា ច នាមេសា ភគវតោ ទុវិធា ហោតិ តុរិតចារិកា ច, អតុរិតចារិកា ច.

តត្ថ ទូរេបិ ពោធនេយ្យបុគ្គលំ ទិស្វា តស្ស ពោធនត្ថាយ សហសា គមនំ តុរិតចារិកា នាម. សា មហាកស្សបបច្ចុគ្គមនាទីសុ ទដ្ឋព្ពា. ភគវា ហិ មហាកស្សបំ បច្ចុគ្គច្ឆន្តោ មុហុត្តេន តិគាវុតំ មគ្គំ អគមាសិ, អាឡវកស្សត្ថាយ តិំសយោជនំ, តថា អង្គុលិមាលស្ស. បុក្កុសាតិស្ស បន បញ្ចចត្តាលីសយោជនំ, មហាកប្បិនស្ស វីសយោជនសតំ, ខទិរវនិយស្សត្ថាយ សត្ត យោជនសតានិ អគមាសិ; ធម្មសេនាបតិនោ សទ្ធិវិហារិកស្ស វនវាសីតិស្សសាមណេរស្ស តិគាវុតាធិកំ វីសយោជនសតំ.

ឯកទិវសំ កិរ ថេរោ, ‘‘តិស្សសាមណេរស្ស សន្តិកំ, ភន្តេ, គច្ឆាមី’’តិ អាហ. ភគវា, ‘‘អហម្បិ គមិស្សាមី’’តិ វត្វា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ អាមន្តេសិ – ‘‘អានន្ទ, វីសតិសហស្សានំ ឆឡភិញ្ញានំ អារោចេហិ – ‘ភគវា វនវាសីតិស្សសាមណេរស្ស សន្តិកំ គមិស្សតី’’’តិ. តតោ ទុតិយទិវសេ វីសតិសហស្សខីណាសវបរិវុតោ អាកាសេ ឧប្បតិត្វា វីសយោជនសតមត្ថកេ តស្ស គោចរគាមទ្វារេ ឱតរិត្វា ចីវរំ បារុបិ. កម្មន្តំ គច្ឆមានា មនុស្សា ទិស្វា, ‘‘សត្ថា, ភោ, អាគតោ, មា កម្មន្តំ អគមិត្ថា’’តិ វត្វា អាសនានិ បញ្ញបេត្វា យាគុំ ទត្វា បានវត្តំ ករោន្តា, ‘‘កុហិំ, ភន្តេ, ភគវា គច្ឆតី’’តិ ទហរភិក្ខូ បុច្ឆិំសុ. ឧបាសកា, ន ភគវា អញ្ញត្ថ គច្ឆតិ, ឥធេវ តិស្សសាមណេរស្ស ទស្សនត្ថាយ អាគតោតិ. តេ ‘‘អម្ហាកំ កិរ កុលូបកត្ថេរស្ស ទស្សនត្ថាយ សត្ថា អាគតោ, នោ វត នោ ថេរោ ឱរមត្តកោ’’តិ សោមនស្សជាតា អហេសុំ.

អថ ភគវតោ ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ សាមណេរោ គាមំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ‘‘ឧបាសកា មហា ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិ បុច្ឆិ. អថស្ស តេ, ‘‘សត្ថា, ភន្តេ, អាគតោ’’តិ អារោចេសុំ, សោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បិណ្ឌបាតេន អាបុច្ឆិ. សត្ថា តស្ស បត្តំ ហត្ថេន គហេត្វា, ‘‘អលំ, តិស្ស, និដ្ឋិតំ ភត្តកិច្ច’’ន្តិ អាហ. តតោ ឧបជ្ឈាយំ អាបុច្ឆិត្វា អត្តនោ បត្តាសនេ និសីទិត្វា ភត្តកិច្ចមកាសិ. អថស្ស ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ សត្ថា មង្គលំ វត្វា និក្ខមិត្វា គាមទ្វារេ ឋត្វា, ‘‘កតរោ តេ, តិស្ស, វសនដ្ឋានំ គមនមគ្គោ’’តិ អាហ. ‘‘អយំ ភគវា’’តិ. មគ្គំ ទេសយមានោ បុរតោ យាហិ តិស្សាតិ. ភគវា កិរ សទេវកស្ស លោកស្ស មគ្គទេសកោ សមានោបិ ‘‘សកលតិគាវុតេ មគ្គេ សាមណេរំ ទដ្ឋុំ លច្ឆាមី’’តិ តំ មគ្គទេសកមកាសិ.

សោ អត្តនោ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា ភគវតោ វត្តមកាសិ. អថ នំ ភគវា, ‘‘កតរោ តេ, តិស្ស, ចង្កមោ’’តិ បុច្ឆិត្វា តត្ថ គន្ត្វា សាមណេរស្ស និសីទនបាសាណេ និសីទិត្វា, ‘‘តិស្ស, ឥមស្មិំ ឋានេ សុខំ វសសី’’តិ បុច្ឆិ. សោ អាហ – ‘‘អាម, ភន្តេ, ឥមស្មិំ មេ ឋានេ វសន្តស្ស សីហព្យគ្ឃហត្ថិមិគមោរាទីនំ សទ្ទំ សុណតោ អរញ្ញសញ្ញា ឧប្បជ្ជតិ, តាយ សុខំ វសាមី’’តិ. អថ នំ ភគវា, ‘‘តិស្ស, ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតេហិ, ពុទ្ធទាយជ្ជំ តេ ទស្សាមី’’តិ វត្វា សន្និបតិតេ ភិក្ខុសង្ឃេ ឧបសម្បាទេត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ អគមាសីតិ. អយំ តុរិតចារិកា នាម.

យំ បន គាមនិគមបដិបាដិយា ទេវសិកំ យោជនឌ្ឍយោជនវសេន បិណ្ឌបាតចរិយាទីហិ លោកំ អនុគ្គណ្ហន្តស្ស គមនំ, អយំ អតុរិតចារិកា នាម. ឥមំ បន ចារិកំ ចរន្តោ ភគវា មហាមណ្ឌលំ មជ្ឈិមមណ្ឌលំ អន្តិមមណ្ឌលន្តិ ឥមេសំ តិណ្ណំ មណ្ឌលានំ អញ្ញតរស្មិំ ចរតិ. តត្ថ មហាមណ្ឌលំ នវយោជនសតិកំ, មជ្ឈិមមណ្ឌលំ ឆយោជនសតិកំ, អន្តិមមណ្ឌលំ តិយោជនសតិកំ. យទា មហាមណ្ឌលេ ចារិកំ ចរិតុកាមោ ហោតិ, មហាបវារណាយ បវារេត្វា បាដិបទទិវសេ មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ និក្ខមតិ. សមន្តា យោជនសតំ ឯកកោលាហលំ អហោសិ, បុរិមំ បុរិមំ អាគតា និមន្តេតុំ លភន្តិ; ឥតរេសុ ទ្វីសុ មណ្ឌលេសុ សក្ការោ មហាមណ្ឌលេ ឱសរតិ. តត្រ ភគវា តេសុ តេសុ គាមនិគមេសុ ឯកាហំ ទ្វីហំ វសន្តោ មហាជនំ អាមិសបដិគ្គហេន អនុគ្គណ្ហន្តោ ធម្មទានេន ចស្ស វិវដ្ដូបនិស្សិតំ កុសលំ វឌ្ឍេន្តោ នវហិ មាសេហិ ចារិកំ បរិយោសាបេតិ.

សចេ បន អន្តោវស្សេ ភិក្ខូនំ សមថវិបស្សនា តរុណា ហោតិ, មហាបវារណាយ អបវារេត្វា បវារណាសង្គហំ ទត្វា កត្តិកបុណ្ណមាយ បវារេត្វា មិគសិរស្ស បឋមទិវសេ មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ និក្ខមិត្វា មជ្ឈិមមណ្ឌលំ ឱសរតិ. អញ្ញេនបិ ការណេន មជ្ឈិមមណ្ឌលេ ចារិកំ ចរិតុកាមោ ចតុមាសំ វសិត្វាវ និក្ខមតិ. វុត្តនយេនេវ ឥតរេសុ ទ្វីសុ មណ្ឌលេសុ សក្ការោ មជ្ឈិមមណ្ឌលេ ឱសរតិ. ភគវា បុរិមនយេនេវ លោកំ អនុគ្គណ្ហន្តោ អដ្ឋហិ មាសេហិ ចារិកំ បរិយោសាបេតិ.

សចេ បន ចតុមាសំ វុដ្ឋវស្សស្សាបិ ភគវតោ វេនេយ្យសត្តា អបរិបក្កិន្ទ្រិយា ហោន្តិ, តេសំ ឥន្ទ្រិយបរិបាកំ អាគមយមានោ អបរម្បិ ឯកំ មាសំ វា ទ្វិតិចតុមាសំ វា តត្ថេវ វសិត្វា មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ និក្ខមតិ. វុត្តនយេនេវ ឥតរេសុ ទ្វីសុ មណ្ឌលេសុ សក្ការោ អន្តោមណ្ឌលេ ឱសរតិ. ភគវា បុរិមនយេនេវ លោកំ អនុគ្គណ្ហន្តោ សត្តហិ វា ឆហិ វា បញ្ចហិ វា ចតូហិ វា មាសេហិ ចារិកំ បរិយោសាបេតិ. ឥតិ ឥមេសុ តីសុ មណ្ឌលេសុ យត្ថ កត្ថចិ ចារិកំ ចរន្តោ ន ចីវរាទិហេតុ ចរតិ. អថ ខោ យេ ទុគ្គតា ពាលា ជិណ្ណា ព្យាធិតា, តេ កទា តថាគតំ អាគន្ត្វា បស្សិស្សន្តិ? មយិ បន ចារិកំ ចរន្តេ មហាជនោ តថាគតទស្សនំ លភិស្សតិ, តត្ថ កេចិ ចិត្តានិ បសាទេស្សន្តិ, កេចិ មាលាទីហិ បូជេស្សន្តិ, កេចិ កដច្ឆុភិក្ខំ ទស្សន្តិ, កេចិ មិច្ឆាទស្សនំ បហាយ សម្មាទិដ្ឋិកា ភវិស្សន្តិ, តំ តេសំ ភវិស្សតិ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយាតិ ឯវំ លោកានុកម្បាយ ចារិកំ ចរតិ.

អបិច ចតូហិ ការណេហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោ ចារិកំ ចរន្តិ – ជង្ឃាវិហារវសេន សរីរផាសុកត្ថាយ, អត្ថុប្បត្តិកាលំ អភិកង្ខនត្ថាយ, ភិខូនំ សិក្ខាបទំ បញ្ញាបនត្ថាយ, តត្ថ តត្ថ បរិបាកគតិន្ទ្រិយេ ពោធនេយ្យសត្តេ ពោធនត្ថាយាតិ. អបរេហិបិ ចតូហិ ការណេហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោ ចារិកំ ចរន្តិ – ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆិស្សន្តីតិ វា, ធម្មំ សរណំ គច្ឆិស្សន្តីតិ វា, សង្ឃំ សរណំ គច្ឆិស្សន្តីតិ វា, មហតា ធម្មវស្សេន ចតស្សោ បរិសា សន្តប្បេស្សាមីតិ វាតិ. អបរេហិ បញ្ចហិ ការណេហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោ ចារិកំ ចរន្តិ – បាណាតិបាតា វិរមិស្សន្តីតិ វា, អទិន្នាទានា… កាមេសុមិច្ឆាចារា… មុសាវាទា… សុរាមេរយមជ្ជបមាទដ្ឋានា វិរមិស្សន្តីតិ វាតិ. អបរេហិ អដ្ឋហិ ការណេហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោ ចារិកំ ចរន្តិ – បឋមជ្ឈានំ បដិលភិស្សន្តីតិ វា, ទុតិយំ…បេ… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិំ បដិលភិស្សន្តីតិ វាតិ. អបរេហិ អដ្ឋហិ ការណេហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោ ចារិកំ ចរន្តិ – សោតាបត្តិមគ្គំ អធិគមិស្សន្តីតិ វា, សោតាបត្តិផលំ…បេ… អរហត្តផលំ សច្ឆិករិស្សន្តីតិ វាតិ. អយំ អតុរិតចារិកា, សា ឥធ អធិប្បេតា. សា បនេសា ទុវិធា ហោតិ និពទ្ធចារិកា, អនិពទ្ធចារិកា ច. តត្ថ យំ ឯកស្សេវ ពោធនេយ្យសត្តស្ស អត្ថាយ គច្ឆតិ, អយំ និពទ្ធចារិកា នាម. យំ បន គាមនិគមនគរបដិបាដិវសេន ចរតិ, អយំ អនិពទ្ធចារិកា នាម. ឯសា ឥធ អធិប្បេតា.

សេនាសនំ សំសាមេត្វាតិ សេនាសនំ បដិសាមេត្វា. តំ បន បដិសាមេន្តោ ថេរោ ន ចូឡបត្តមហាបត្ត-ចូឡថាលកមហាថាលក-បដ្ដុណ្ណចីវរ-ទុកូលចីវរាទីនំ ភណ្ឌិកំ កត្វា សប្បិតេលាទីនំ វា បន ឃដេ បូរាបេត្វា គព្ភេ និទហិត្វា ទ្វារំ បិធាយ កុញ្ចិកមុទ្ទិកាទីនិ យោជាបេសិ. ‘‘សចេ ន ហោតិ ភិក្ខុ វា សាមណេរោ វា អារាមិកោ វា ឧបាសកោ វា, ចតូសុ បាសាណេសុ មញ្ចេ មញ្ចំ អារោបេត្វា បីឋេ បីឋំ អារោបេត្វា ចីវរវំសេ វា ចីវររជ្ជុយា វា ឧបរិ បុញ្ជំ កត្វា ទ្វារវាតបានំ ថកេត្វា បក្កមិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣៦១) វចនតោ បន នេវាសិកំ ភិក្ខុំ អាបុច្ឆនមត្តកេនេវ បដិសាមេសិ.

យេន សាវត្ថិ តេន ចារិកំ បក្កាមីតិ សត្ថុ ទស្សនកាមោ ហុត្វា យេន ទិសាភាគេន សាវត្ថិ តេន បក្កាមិ. បក្កមន្តោ ច ន សុទ្ធោទនមហារាជស្ស អារោចាបេត្វា សប្បិតេលមធុផាណិតាទីនិ គាហាបេត្វា បក្កន្តោ. យូថំ បហាយ និក្ខន្តោ បន មត្តហត្ថី វិយ, អសហាយកិច្ចោ សីហោ វិយ, បត្តចីវរមត្តំ អាទាយ ឯកកោវ បក្កាមិ. កស្មា បនេស បញ្ចសតេហិ អត្តនោ អន្តេវាសិកេហិ សទ្ធិំ រាជគហំ អគន្ត្វា ឥទានិ និក្ខន្តោតិ? រាជគហំ កបិលវត្ថុតោ ទូរំ សដ្ឋិយោជនានិ, សាវត្ថិ បន បញ្ចទស. សត្ថា រាជគហតោ បញ្ចចត្តាលីសយោជនំ អាគន្ត្វា សាវត្ថិយំ វិហរតិ, ឥទានិ អាសន្នោ ជាតោតិ សុត្វា និក្ខមីតិ អការណមេតំ. ពុទ្ធានំ សន្តិកំ គច្ឆន្តោ ហិ ឯស យោជនសហស្សម្បិ គច្ឆេយ្យ, តទា បន កាយវិវេកោ ន សក្កា លទ្ធុន្តិ. ពហូហិ សទ្ធិំ គមនកាលេ ហិ ឯកស្មិំ គច្ឆាមាតិ វទន្តេ ឯកោ ឥធេវ វសាមាតិ វទតិ. ឯកស្មិំ វសាមាតិ វទន្តេ ឯកោ គច្ឆាមាតិ វទតិ. តស្មា ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេ សមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសីទិតុំ វា ផាសុកសេនាសនេ កាយវិវេកំ លទ្ធុំ វា ន សក្កា ហោតិ, ឯកកស្ស បន តំ សព្ពំ សុលភំ ហោតីតិ តទា អគន្ត្វា ឥទានិ បក្កាមិ.

ចារិកំ ចរមានោតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ អយំ ចារិកា នាម មហាជនសង្គហត្ថំ ពុទ្ធានំយេវ លព្ភតិ, ពុទ្ធេ ឧបាទាយ បន រុឡ្ហីសទ្ទេន សាវកានម្បិ វុច្ចតិ កិលញ្ជាទីហិ កតំ ពីជនម្បិ តាលវណ្ដំ វិយ. យេន ភគវាតិ សាវត្ថិយា អវិទូរេ ឯកស្មិំ គាមកេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា កតភត្តកិច្ចោ ជេតវនំ បវិសិត្វា សារិបុត្តត្ថេរស្ស វា មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស វា វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា បាទេ ធោវិត្វា មក្ខេត្វា បានីយំ វា បានកំ វា បិវិត្វា ថោកំ វិស្សមិត្វា សត្ថារំ បស្សិស្សាមីតិ ចិត្តម្បិ អនុប្បាទេត្វា ឧជុកំ គន្ធកុដិបរិវេណមេវ អគមាសិ. ថេរស្ស ហិ សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមស្ស អញ្ញេន ភិក្ខុនា កិច្ចំ នត្ថិ. តស្មា រាហុលំ វា អានន្ទំ វា គហេត្វា ឱកាសំ ការេត្វា សត្ថារំ បស្សិស្សាមីតិ ឯវម្បិ ចិត្តំ ន ឧប្បាទេសិ.

ថេរោ ហិ សយមេវ ពុទ្ធសាសនេ វល្លភោ រញ្ញោ សង្គាមវិជយមហាយោធោ វិយ. យថា ហិ តាទិសស្ស យោធស្ស រាជានំ ទដ្ឋុកាមស្ស អញ្ញំ សេវិត្វា ទស្សនកម្មំ នាម នត្ថិ; វល្លភតាយ សយមេវ បស្សតិ. ឯវំ ថេរោបិ ពុទ្ធសាសនេ វល្លភោ, តស្ស អញ្ញំ សេវិត្វា សត្ថុទស្សនកិច្ចំ នត្ថីតិ បាទេ ធោវិត្វា បាទបុញ្ឆនម្ហិ បុញ្ឆិត្វា យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ. ភគវាបិ ‘‘បច្ចូសកាលេយេវ មន្តាណិបុត្តោ អាគមិស្សតី’’តិ អទ្ទស. តស្មា គន្ធកុដិំ បវិសិត្វា សូចិឃដិកំ អទត្វាវ ទរថំ បដិប្បស្សម្ភេត្វា ឧដ្ឋាយ និសីទិ. ថេរោ កវាដំ បណាមេត្វា គន្ធកុដិំ បវិសិត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. ធម្មិយា កថាយាតិ ភគវា ធម្មិំ កថំ កថេន្តោ ចូឡគោសិង្គសុត្តេ (ម. និ. ១.៣២៥ អាទយោ) តិណ្ណំ កុលបុត្តានំ សាមគ្គិរសានិសំសំ កថេសិ; សេក្ខសុត្តេ (ម. និ. ២.២២ អាទយោ) អាវសថានិសំសំ, ឃដិការសុត្តេ (ម. និ. ២.២៨២ អាទយោ) សតិបដិលាភិកំ បុព្ពេនិវាសប្បដិសំយុត្តកថំ; រដ្ឋបាលសុត្តេ (ម. និ. ២.៣០៤) ចត្តារោ ធម្មុទ្ទេសេ, សេលសុត្តេ (ម. និ. ២.៣៩៦ អាទយោ) បានកានិសំសកថំ, ឧបក្កិលេសសុត្តេ (ម. និ. ៣.២៣៦ អាទយោ) ភគុត្ថេរស្ស ធម្មកថំ កថេន្តោ ឯកីភាវេ អានិសំសំ កថេសិ. ឥមស្មិំ បន រថវិនីតេ អាយស្មតោ បុណ្ណស្ស កថេន្តោ ទសកថាវត្ថុនិស្សយំ អនន្តនយំ នាម ទស្សេសិ បុណ្ណ, អយម្បិ អប្បិច្ឆកថាយេវ សន្តោសកថាយេវាតិ. បដិសម្ភិទាបត្តស្ស សាវកស្ស វេលន្តេ ឋត្វា មហាសមុទ្ទេ ហត្ថប្បសារណំ វិយ អហោសិ.

យេន អន្ធវនន្តិ តទា កិរ បច្ឆាភត្តេ ជេតវនំ អាកិណ្ណំ ហោតិ, ពហូ ខត្តិយព្រាហ្មណាទយោ ជេតវនំ ឱសរន្តិ; រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស ខន្ធាវារដ្ឋានំ វិយ ហោតិ, ន សក្កា បវិវេកំ លភិតុំ. អន្ធវនំ បន បធានឃរសទិសំ បវិវិត្តំ, តស្មា យេនន្ធវនំ តេនុបសង្កមិ. កស្មា បន មហាថេរេ ន អទ្ទស? ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘សាយន្ហសមយេ អាគន្ត្វា មហាថេរេ ទិស្វា បុន ទសពលំ បស្សិស្សាមិ, ឯវំ មហាថេរានំ ឯកំ ឧបដ្ឋានំ ភវិស្សតិ, សត្ថុ ទ្វេ ភវិស្សន្តិ, តតោ សត្ថារំ វន្ទិត្វា មម វសនដ្ឋានមេវ គមិស្សាមី’’តិ.

សត្តវិសុទ្ធិបញ្ហវណ្ណនា

២៥៦. អភិណ្ហំ កិត្តយមានោ អហោសីតិ បុនប្បុនំ វណ្ណំ កិត្តយមានោ វិហាសិ. ថេរោ កិរ តតោ បដ្ឋាយ ទិវសេ ទិវសេ សង្ឃមជ្ឈេ ‘‘បុណ្ណោ កិរ នាម មន្តាណិបុត្តោ ចតូហិ បរិសាហិ សទ្ធិំ អសំសដ្ឋោ, សោ ទសពលស្ស ទស្សនត្ថាយ អាគមិស្សតិ; កច្ចិ នុ ខោ មំ អទិស្វាវ គមិស្សតី’’តិ ថេរនវមជ្ឈិមានំ សតិករណត្ថំ អាយស្មតោ បុណ្ណស្ស គុណំ ភាសតិ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘មហល្លកភិក្ខូ នាម ន សព្ពកាលំ អន្តោវិហារេ ហោន្តិ; គុណកថាយ បនស្ស កថិតាយ យោ ច នំ ភិក្ខុំ បស្សិស្សតិ; សោ អាគន្ត្វា អារោចេស្សតី’’តិ. អថាយំ ថេរស្សេវ សទ្ធិវិហារិកោ តំ អាយស្មន្តំ មន្តាណិបុត្តំ បត្តចីវរមាទាយ គន្ធកុដិំ បវិសន្តំ អទ្ទស. កថំ បន នំ ឯស អញ្ញាសីតិ? បុណ្ណ, បុណ្ណាតិ វត្វា កថេន្តស្ស ភគវតោ ធម្មកថាយ អញ្ញាសិ – ‘‘អយំ សោ ថេរោ, យស្ស មេ ឧបជ្ឈាយោ អភិណ្ហំ កិត្តយមានោ ហោតី’’តិ. ឥតិ សោ អាគន្ត្វា ថេរស្ស អារោចេសិ. និសីទនំ អាទាយាតិ និសីទនំ នាម សទសំ វុច្ចតិ អវាយិមំ. ថេរោ បន ចម្មខណ្ឌំ គហេត្វា អគមាសិ. បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោតិ បច្ឆតោ បច្ឆតោ. សីសានុលោកីតិ យោ ឧន្នតដ្ឋានេ បិដ្ឋិំ បស្សន្តោ និន្នដ្ឋានេ សីសំ បស្សន្តោ គច្ឆតិ, អយម្បិ សីសានុលោកីតិ វុច្ចតិ. តាទិសោ ហុត្វា អនុពន្ធិ. ថេរោ ហិ កិញ្ចាបិ សំយតបទសទ្ទតាយ អច្ចាសន្នោ ហុត្វា គច្ឆន្តោបិ បទសទ្ទេន ន ពាធតិ, ‘‘នាយំ សម្មោទនកាលោ’’តិ ញត្វា បន ន អច្ចាសន្នោ, អន្ធវនំ នាម មហន្តំ, ឯកស្មិំ ឋានេ និលីនំ អបស្សន្តេន, អាវុសោ បុណ្ណ, បុណ្ណាតិ អផាសុកសទ្ទោ កាតព្ពោ ហោតីតិ និសិន្នដ្ឋានជាននត្ថំ នាតិទូរេ ហុត្វា សីសានុលោកី អគមាសិ. ទិវាវិហារំ និសីទីតិ ទិវាវិហារត្ថាយ និសីទិ.

តត្ថ អាយស្មាបិ បុណ្ណោ ឧទិច្ចព្រាហ្មណជច្ចោ, សារិបុត្តត្ថេរោបិ. បុណ្ណត្ថេរោបិ សុវណ្ណវណ្ណោ, សារិបុត្តត្ថេរោបិ. បុណ្ណត្ថេរោបិ អរហត្តផលសមាបត្តិសមាបន្នោ, សារិបុត្តត្ថេរោបិ. បុណ្ណត្ថេរោបិ កប្បសតសហស្សំ អភិនីហារសម្បន្នោ, សារិបុត្តត្ថេរោបិ កប្បសតសហស្សាធិកំ ឯកមសង្ខ្យេយ្យំ. បុណ្ណត្ថេរោបិ បដិសម្ភិទាបត្តោ មហាខីណាសវោ, សារិបុត្តត្ថេរោបិ. ឥតិ ឯកំ កនកគុហំ បវិដ្ឋា ទ្វេ សីហា វិយ, ឯកំ វិជម្ភនភូមិំ ឱតិណ្ណា ទ្វេ ព្យគ្ឃា វិយ, ឯកំ សុបុប្ផិតសាលវនំ បវិដ្ឋា ទ្វេ ឆទ្ទន្តនាគរាជានោ វិយ, ឯកំ សិម្ពលិវនំ បវិដ្ឋា ទ្វេ សុបណ្ណរាជានោ វិយ, ឯកំ នរវាហនយានំ អភិរុឡ្ហា ទ្វេ វេស្សវណា វិយ, ឯកំ បណ្ឌុកម្ពលសិលំ អភិនិសិន្នា ទ្វេ សក្កា វិយ, ឯកវិមានព្ភន្តរគតា ទ្វេ ហារិតមហាព្រហ្មានោ វិយ ច តេ ទ្វេបិ ព្រាហ្មណជច្ចា ទ្វេបិ សុវណ្ណវណ្ណា ទ្វេបិ សមាបត្តិលាភិនោ ទ្វេបិ អភិនីហារសម្បន្នា ទ្វេបិ បដិសម្ភិទាបត្តា មហាខីណាសវា ឯកំ វនសណ្ឌំ អនុបវិដ្ឋា តំ វនដ្ឋានំ សោភយិំសុ.

ភគវតិ នោ, អាវុសោ, ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតីតិ, អាវុសោ, កិំ អម្ហាកំ ភគវតោ សន្តិកេ អាយស្មតា ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតីតិ? ឥទំ អាយស្មា សារិបុត្តោ តស្ស ភគវតិ ព្រហ្មចរិយវាសំ ជានន្តោបិ កថាសមុដ្ឋាបនត្ថំ បុច្ឆិ. បុរិមកថាយ ហិ អប្បតិដ្ឋិតាយ បច្ឆិមកថា ន ជាយតិ, តស្មា ឯវំ បុច្ឆិ. ថេរោ អនុជានន្តោ ‘‘ឯវមាវុសោ’’តិ អាហ. អថស្ស បញ្ហវិស្សជ្ជនំ សោតុកាមោ អាយស្មា សារិបុត្តោ ‘‘កិំ នុ ខោ អាវុសោ សីលវិសុទ្ធត្ថំ ភគវតិ ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតី’’តិ បដិបាដិយា សត្ត វិសុទ្ធិយោ បុច្ឆិ. តាសំ វិត្ថារកថា វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តា. អាយស្មា បន បុណ្ណោ យស្មា ចតុបារិសុទ្ធិសីលាទីសុ ឋិតស្សាបិ ព្រហ្មចរិយវាសោ មត្ថកំ ន បាបុណាតិ, តស្មា, ‘‘នោ ហិទំ, អាវុសោ’’តិ សព្ពំ បដិក្ខិបិ.

កិមត្ថំ ចរហាវុសោតិ យទិ សីលវិសុទ្ធិអាទីនំ អត្ថាយ ព្រហ្មចរិយំ ន វុស្សតិ, អថ កិមត្ថំ វុស្សតីតិ បុច្ឆិ. អនុបាទាបរិនិព្ពានត្ថំ ខោ, អាវុសោតិ ឯត្ថ អនុបាទាបរិនិព្ពានំ នាម អប្បច្ចយបរិនិព្ពានំ. ទ្វេធា ឧបាទានានិ គហណូបាទានញ្ច បច្ចយូបាទានញ្ច. គហណូបាទានំ នាម កាមុបាទានាទិកំ ចតុព្ពិធំ, បច្ចយូបាទានំ នាម អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ ឯវំ វុត្តបច្ចយា. តត្ថ គហណូបាទានវាទិនោ អាចរិយា អនុបាទាបរិនិព្ពានន្តិ ចតូសុ ឧបាទានេសុ អញ្ញតរេនាបិ កញ្ចិ ធម្មំ អគ្គហេត្វា បវត្តំ អរហត្តផលំ អនុបាទាបរិនិព្ពានន្តិ កថេន្តិ. តញ្ហិ ន ច ឧបាទានសម្បយុត្តំ ហុត្វា កញ្ចិ ធម្មំ ឧបាទិយតិ, កិលេសានញ្ច បរិនិព្ពុតន្តេ ជាតត្តា បរិនិព្ពានន្តិ វុច្ចតិ. បច្ចយូបាទានវាទិនោ បន អនុបាទាបរិនិព្ពានន្តិ អប្បច្ចយបរិនិព្ពានំ. បច្ចយវសេន អនុប្បន្នំ អសង្ខតំ អមតធាតុមេវ អនុបាទាបរិនិព្ពានន្តិ កថេន្តិ. អយំ អន្តោ, អយំ កោដិ, អយំ និដ្ឋា. អប្បច្ចយបរិនិព្ពានំ បត្តស្ស ហិ ព្រហ្មចរិយវាសោ មត្ថកំ បត្តោ នាម ហោតិ, តស្មា ថេរោ ‘‘អនុបាទាបរិនិព្ពានត្ថ’’ន្តិ អាហ. អថ នំ អនុយុញ្ជន្តោ អាយស្មា សារិបុត្តោ ‘‘កិំ នុ ខោ, អាវុសោ, សីលវិសុទ្ធិ អនុបាទាបរិនិព្ពាន’’ន្តិ បុន បុច្ឆំ អារភិ.

២៥៨. ថេរោបិ សព្ពបរិវត្តេសុ តថេវ បដិក្ខិបិត្វា បរិយោសានេ ទោសំ ទស្សេន្តោ សីលវិសុទ្ធិំ ចេ, អាវុសោតិអាទិមាហ. តត្ថ បញ្ញបេយ្យាតិ យទិ បញ្ញបេយ្យ. សឧបាទានំយេវ សមានំ អនុបាទាបរិនិព្ពានំ បញ្ញបេយ្យាតិ សង្គហណធម្មមេវ និគ្គហណធម្មំ សប្បច្ចយធម្មមេវ អប្បច្ចយធម្មំ សង្ខតធម្មមេវ អសង្ខតធម្មន្តិ បញ្ញបេយ្យាតិ អត្ថោ. ញាណទស្សនវិសុទ្ធិយំ បន សប្បច្ចយធម្មមេវ អប្បច្ចយធម្មំ សង្ខតធម្មមេវ អសង្ខតធម្មន្តិ បញ្ញបេយ្យាតិ អយមេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ. បុថុជ្ជនោ ហិ, អាវុសោតិ ឯត្ថ វដ្ដានុគតោ លោកិយពាលបុថុជ្ជនោ ទដ្ឋព្ពោ. សោ ហិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលមត្តស្សាបិ អភាវតោ សព្ពសោ អញ្ញត្រ ឥមេហិ ធម្មេហិ. តេន ហីតិ យេន ការណេន ឯកច្ចេ បណ្ឌិតា ឧបមាយ អត្ថំ ជានន្តិ, តេន ការណេន ឧបមំ តេ ករិស្សាមីតិ អត្ថោ.

សត្តរថវិនីតវណ្ណនា

២៥៩. សត្ត រថវិនីតានីតិ វិនីតអស្សាជានិយយុត្តេ សត្ត រថេ. យាវទេវ, ចិត្តវិសុទ្ធត្ថាតិ, អាវុសោ, អយំ សីលវិសុទ្ធិ នាម, យាវទេវ, ចិត្តវិសុទ្ធត្ថា. ចិត្តវិសុទ្ធត្ថាតិ និស្សក្កវចនមេតំ. អយំ បនេត្ថ អត្ថោ, យាវទេវ, ចិត្តវិសុទ្ធិសង្ខាតា អត្ថា, តាវ អយំ សីលវិសុទ្ធិ នាម ឥច្ឆិតព្ពា. យា បន អយំ ចិត្តវិសុទ្ធិ, ឯសា សីលវិសុទ្ធិយា អត្ថោ, អយំ កោដិ, ឥទំ បរិយោសានំ, ចិត្តវិសុទ្ធិយំ ឋិតស្ស ហិ សីលវិសុទ្ធិកិច្ចំ កតំ នាម ហោតីតិ. ឯស នយោ សព្ពបទេសុ.

ឥទំ បនេត្ថ ឱបម្មសំសន្ទនំ – រាជា បសេនទិ កោសលោ វិយ ហិ ជរាមរណភីរុកោ យោគាវចរោ ទដ្ឋព្ពោ. សាវត្ថិនគរំ វិយ សក្កាយនគរំ, សាកេតនគរំ វិយ និព្ពាននគរំ, រញ្ញោ សាកេតេ វឌ្ឍិអាវហស្ស សីឃំ គន្ត្វា បាបុណិតព្ពស្ស អច្ចាយិកស្ស កិច្ចស្ស ឧប្បាទកាលោ វិយ យោគិនោ អនភិសមេតានំ ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ អភិសមយកិច្ចស្ស ឧប្បាទកាលោ. សត្ត រថវិនីតានិ វិយ សត្ត វិសុទ្ធិយោ, បឋមំ រថវិនីតំ អារុឡ្ហកាលោ វិយ សីលវិសុទ្ធិយំ ឋិតកាលោ, បឋមរថវិនីតាទីហិ ទុតិយាទីនិ អារុឡ្ហកាលោ វិយ សីលវិសុទ្ធិអាទីហិ ចិត្តវិសុទ្ធិអាទីសុ ឋិតកាលោ. សត្តមេន រថវិនីតេន សាកេតេ អន្តេបុរទ្វារេ ឱរុយ្ហ ឧបរិបាសាទេ ញាតិមិត្តគណបរិវុតស្ស សុរសភោជនបរិភោគកាលោ វិយ យោគិនោ ញាណទស្សនវិសុទ្ធិយា សព្ពកិលេសេ ខេបេត្វា ធម្មវរបាសាទំ អារុយ្ហ បរោបណ្ណាសកុសលធម្មបរិវារស្ស និព្ពានារម្មណំ ផលសមាបត្តិំ អប្បេត្វា និរោធសយនេ និសិន្នស្ស លោកុត្តរសុខានុភវនកាលោ ទដ្ឋព្ពោ.

ឥតិ អាយស្មន្តំ បុណ្ណំ ទសកថាវត្ថុលាភិំ ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរោ សត្ត វិសុទ្ធិយោ បុច្ឆិ. អាយស្មា បុណ្ណោ ទស កថាវត្ថូនិ វិស្សជ្ជេសិ. ឯវំ បុច្ឆន្តោ បន ធម្មសេនាបតិ កិំ ជានិត្វា បុច្ឆិ, ឧទាហុ អជានិត្វា? តិត្ថកុសលោ វា បន ហុត្វា វិសយស្មិំ បុច្ឆិ, ឧទាហុ អតិត្ថកុសលោ ហុត្វា អវិសយស្មិំ? បុណ្ណត្ថេរោបិ ច កិំ ជានិត្វា វិស្សជ្ជេសិ, ឧទាហុ អជានិត្វា? តិត្ថកុសលោ វា បន ហុត្វា វិសយស្មិំ វិស្សជ្ជេសិ, ឧទាហុ អតិត្ថកុសលោ ហុត្វា អវិសយេតិ? ជានិត្វា តិត្ថកុសលោ ហុត្វា វិសយេ បុច្ឆីតិ ហិ វទមានោ ធម្មសេនាបតិំយេវ វទេយ្យ. ជានិត្វា តិត្ថកុសលោ ហុត្វា វិសយេ វិស្សជ្ជេសីតិ វទមានោ បុណ្ណត្ថេរំយេវ វទេយ្យ. យញ្ហិ វិសុទ្ធីសុ សំខិត្តំ, តំ កថាវត្ថូសុ វិត្ថិណ្ណំ. យំ កថាវត្ថូសុ សំខិត្តំ, តំ វិសុទ្ធីសុ វិត្ថិណ្ណំ. តទមិនា នយេន វេទិតព្ពំ.

វិសុទ្ធីសុ ហិ ឯកា សីលវិសុទ្ធិ ចត្តារិ កថាវត្ថូនិ ហុត្វា អាគតា អប្បិច្ឆកថា សន្តុដ្ឋិកថា អសំសគ្គកថា, សីលកថាតិ. ឯកា ចិត្តវិសុទ្ធិ តីណិ កថាវត្ថូនិ ហុត្វា អាគតា – បវិវេកកថា, វីរិយារម្ភកថា, សមាធិកថាតិ, ឯវំ តាវ យំ វិសុទ្ធីសុ សំខិត្តំ, តំ កថាវត្ថូសុ វិត្ថិណ្ណំ. កថាវត្ថូសុ បន ឯកា បញ្ញាកថា បញ្ច វិសុទ្ធិយោ ហុត្វា អាគតា – ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ, កង្ខាវិតរណវិសុទ្ធិ, មគ្គាមគ្គញាណទស្សនវិសុទ្ធិ, បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិ, ញាណទស្សនវិសុទ្ធីតិ, ឯវំ យំ កថាវត្ថូសុ សំខិត្តំ, តំ វិសុទ្ធីសុ វិត្ថិណ្ណំ. តស្មា សារិបុត្តត្ថេរោ សត្ត វិសុទ្ធិយោ បុច្ឆន្តោ ន អញ្ញំ បុច្ឆិ, ទស កថាវត្ថូនិយេវ បុច្ឆិ. បុណ្ណត្ថេរោបិ សត្ត វិសុទ្ធិយោ វិស្សជ្ជេន្តោ ន អញ្ញំ វិស្សជ្ជេសិ, ទស កថាវត្ថូនិយេវ វិស្សជ្ជេសីតិ. ឥតិ ឧភោបេតេ ជានិត្វា តិត្ថកុសលា ហុត្វា វិសយេវ បញ្ហំ បុច្ឆិំសុ ចេវ វិស្សជ្ជេសុំ ចាតិ វេទិតព្ពោ.

២៦០. កោ នាមោ អាយស្មាតិ ន ថេរោ តស្ស នាមំ ន ជានាតិ. ជានន្តោយេវ បន សម្មោទិតុំ លភិស្សាមីតិ បុច្ឆិ. កថញ្ច បនាយស្មន្តន្តិ ឥទំ បន ថេរោ សម្មោទមានោ អាហ. មន្តាណិបុត្តោតិ មន្តាណិយា ព្រាហ្មណិយា បុត្តោ. យថា តន្តិ ឯត្ថ តន្តិ និបាតមត្តំ, យថា សុតវតា សាវកេន ព្យាកាតព្ពា, ឯវមេវ ព្យាកតាតិ អយមេត្ថ សង្ខេបត្ថោ. អនុមស្ស អនុមស្សាតិ ទស កថាវត្ថូនិ ឱគាហេត្វា អនុបវិសិត្វា. ចេលណ្ឌុបកេនាតិ ឯត្ថ ចេលំ វុច្ចតិ វត្ថំ, អណ្ឌុបកំ ចុម្ពដកំ. វត្ថចុម្ពដកំ សីសេ កត្វា អាយស្មន្តំ តត្ថ និសីទាបេត្វា បរិហរន្តាបិ សព្រហ្មចារី ទស្សនាយ លភេយ្យុំ, ឯវំ លទ្ធទស្សនម្បិ តេសំ លាភាយេវាតិ អដ្ឋានបរិកប្បេន អភិណ្ហទស្សនស្ស ឧបាយំ ទស្សេសិ. ឯវំ អបរិហរន្តេន ហិ បញ្ហំ វា បុច្ឆិតុកាមេន ធម្មំ វា សោតុកាមេន ‘‘ថេរោ កត្ថ ឋិតោ កត្ថ និសិន្នោ’’តិ បរិយេសន្តេន ចរិតព្ពំ ហោតិ. ឯវំ បរិហរន្តា បន ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេយេវ សីសតោ ឱរោបេត្វា មហារហេ អាសនេ និសីទាបេត្វា សក្កា ហោន្តិ បញ្ហំ វា បុច្ឆិតុំ ធម្មំ វា សោតុំ. ឥតិ អដ្ឋានបរិកប្បេន អភិណ្ហទស្សនស្ស ឧបាយំ ទស្សេសិ.

សារិបុត្តោតិ ច បន មន្តិ សារិយា ព្រាហ្មណិយា បុត្តោតិ ច បន ឯវំ មំ សព្រហ្មចារី ជានន្តិ. សត្ថុកប្បេនាតិ សត្ថុសទិសេន. ឥតិ ឯកបទេនេវ អាយស្មា បុណ្ណោ សារិបុត្តត្ថេរំ ចន្ទមណ្ឌលំ អាហច្ច ឋបេន្តោ វិយ ឧក្ខិបិ. ថេរស្ស ហិ ឥមស្មិំ ឋានេ ឯកន្តធម្មកថិកភាវោ បាកដោ អហោសិ. អមច្ចញ្ហិ បុរោហិតំ មហន្តោតិ វទមានោ រាជសទិសោតិ វទេយ្យ, គោណំ ហត្ថិប្បមាណោតិ, វាបិំ សមុទ្ទប្បមាណោតិ, អាលោកំ ចន្ទិមសូរិយាលោកប្បមាណោតិ, ឥតោ បរំ ឯតេសំ មហន្តភាវកថា នាម នត្ថិ. សាវកម្បិ មហាតិ វទន្តោ សត្ថុបដិភាគោតិ វទេយ្យ, ឥតោ បរំ តស្ស មហន្តភាវកថា នាម នត្ថិ. ឥច្ចាយស្មា បុណ្ណោ ឯកបទេនេវ ថេរំ ចន្ទមណ្ឌលំ អាហច្ច ឋបេន្តោ វិយ ឧក្ខិបិ.

ឯត្តកម្បិ នោ នប្បដិភាសេយ្យាតិ បដិសម្ភិទាបត្តស្ស អប្បដិភានំ នាម នត្ថិ. យា បនាយំ ឧបមា អាហដា, តំ ន អាហរេយ្យាម, អត្ថមេវ កថេយ្យាម. ឧបមា ហិ អជានន្តានំ អាហរីយតីតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ. អដ្ឋកថាយំ បន ឥទម្បិ បដិក្ខិបិត្វា ឧបមា នាម ពុទ្ធានម្បិ សន្តិកេ អាហរីយតិ, ថេរំ បនេស អបចាយមានោ ឯវមាហាតិ.

អនុមស្ស អនុមស្ស បុច្ឆិតាតិ ទស កថាវត្ថូនិ ឱគាហេត្វា ឱគាហេត្វា បុច្ឆិតា. កិំ បន បញ្ហស្ស បុច្ឆនំ ភារិយំ, ឧទាហុ វិស្សជ្ជនន្តិ? ឧគ្គហេត្វា បុច្ឆនំ នោ ភារិយំ, វិស្សជ្ជនំ បន ភារិយំ. សហេតុកំ វា សការណំ កត្វា បុច្ឆនម្បិ វិស្សជ្ជនម្បិ ភារិយមេវ. សមនុមោទិំសូតិ សមចិត្តា ហុត្វា អនុមោទិំសុ. ឥតិ យថានុសន្ធិនាវ ទេសនា និដ្ឋិតាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

រថវិនីតសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. និវាបសុត្តវណ្ណនា

២៦១. ឯវំ មេ សុតន្តិ និវាបសុត្តំ. តត្ថ នេវាបិកោតិ យោ មិគានំ គហណត្ថាយ អរញ្ញេ តិណពីជានិ វបតិ ‘‘ឥទំ តិណំ ខាទិតុំ អាគតេ មិគេ សុខំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ. និវាបន្តិ វប្បំ. និវុត្តន្តិ វបិតំ. មិគជាតាតិ មិគឃដា. អនុបខជ្ជាតិ អនុបវិសិត្វា. មុច្ឆិតាតិ តណ្ហាមុច្ឆនាយ មុច្ឆិតា, តណ្ហាយ ហទយំ បវិសិត្វា មុច្ឆនាការំ បាបិតាតិ អត្ថោ. មទំ អាបជ្ជិស្សន្តីតិ មានមទំ អាបជ្ជិស្សន្តិ. បមាទន្តិ វិស្សដ្ឋសតិភាវំ. យថាកាមករណីយា ភវិស្សន្តីតិ យថា ឥច្ឆិស្សាម, តថា កាតព្ពា ភវិស្សន្តិ. ឥមស្មិំ និវាបេតិ ឥមស្មិំ និវាបដ្ឋានេ. ឯកំ កិរ និវាបតិណំ នាម អត្ថិ និទាឃភទ្ទកំ, តំ យថា យថា និទាឃោ ហោតិ, តថា តថា នីវារវនំ វិយ មេឃមាលា វិយ ច ឯកគ្ឃនំ ហោតិ, តំ លុទ្ទកា ឯកស្មិំ ឧទកផាសុកដ្ឋានេ កសិត្វា វបិត្វា វតិំ កត្វា ទ្វារំ យោជេត្វា រក្ខន្តិ. អថ យទា មហានិទាឃេ សព្ពតិណានិ សុក្ខានិ ហោន្តិ, ជិវ្ហាតេមនមត្តម្បិ ឧទកំ ទុល្លភំ ហោតិ, តទា មិគជាតា សុក្ខតិណានិ ចេវ បុរាណបណ្ណានិ ច ខាទន្តា កម្បមានា វិយ វិចរន្តា និវាបតិណស្ស គន្ធំ ឃាយិត្វា វធពន្ធនាទីនិ អគណយិត្វា វតិំ អជ្ឈោត្ថរន្តា បវិសន្តិ. តេសញ្ហិ និវាបតិណំ អតិវិយ បិយំ ហោតិ មនាបំ. នេវាបិកោ តេ ទិស្វា ទ្វេ តីណិ ទិវសានិ បមត្តោ វិយ ហោតិ, ទ្វារំ វិវរិត្វា តិដ្ឋតិ. អន្តោនិវាបដ្ឋានេ តហិំ តហិំ ឧទកអាវាដកាបិ ហោន្តិ, មិគា វិវដទ្វារេន បវិសិត្វា ខាទិតមត្តកំ បិវិតមត្តកមេវ កត្វា បក្កមន្តិ, បុនទិវសេ កិញ្ចិ ន ករោន្តីតិ កណ្ណេ ចាលយមានា ខាទិត្វា បិវិត្វា អតរមានា គច្ឆន្តិ, បុនទិវសេ កោចិ កិញ្ចិ កត្តា នត្ថីតិ យាវទត្ថំ ខាទិត្វា បិវិត្វា មណ្ឌលគុម្ពំ បវិសិត្វា និបជ្ជន្តិ. លុទ្ទកា តេសំ បមត្តភាវំ ជានិត្វា ទ្វារំ បិធាយ សម្បរិវារេត្វា កោដិតោ បដ្ឋាយ កោដ្ដេត្វា គច្ឆន្តិ, ឯវំ តេ តស្មិំ និវាបេ នេវាបិកស្ស យថាកាមករណីយា ភវន្តិ.

២៦២. តត្រ, ភិក្ខវេតិ, ភិក្ខវេ, តេសុ មិគជាតេសុ. បឋមា មិគជាតាតិ, មិគជាតា បឋមទុតិយា នាម នត្ថិ. ភគវា បន អាគតបដិបាដិវសេន កប្បេត្វា បឋមា, ទុតិយា, តតិយា, ចតុត្ថាតិ នាមំ អារោបេត្វា ទស្សេសិ. ឥទ្ធានុភាវាតិ យថាកាមំ កត្តព្ពភាវតោ; វសីភាវោយេវ ហិ ឯត្ថ ឥទ្ធីតិ ច អានុភាវោតិ ច អធិប្បេតោ.

២៦៣. ភយភោគាតិ ភយេន ភោគតោ. ពលវីរិយន្តិ អបរាបរំ សញ្ចរណវាយោធាតុ, សា បរិហាយីតិ អត្ថោ.

២៦៤. ឧបនិស្សាយ អាសយំ កប្បេយ្យាមាតិ អន្តោ និបជ្ជិត្វា ខាទន្តានម្បិ ភយមេវ, ពាហិរតោ អាគន្ត្វា ខាទន្តានម្បិ ភយមេវ, មយំ បន អមុំ និវាបដ្ឋានំ និស្សាយ ឯកមន្តេ អាសយំ កប្បេយ្យាមាតិ ចិន្តយិំសុ. ឧបនិស្សាយ អាសយំ កប្បយិំសូតិ លុទ្ទកា នាម ន សព្ពកាលំ អប្បមត្តា ហោន្តិ. មយំ តត្ថ តត្ថ មណ្ឌលគុម្ពេសុ ចេវ វតិបាទេសុ ច និបជ្ជិត្វា ឯតេសុ មុខធោវនត្ថំ វា អាហារកិច្ចករណត្ថំ វា បក្កន្តេសុ និវាបវត្ថុំ បវិសិត្វា ខាទិតមត្តំ កត្វា អម្ហាកំ វសនដ្ឋានំ បវិសិស្សាមាតិ និវាបវត្ថុំ ឧបនិស្សាយ គហនេសុ គុម្ពវតិបាទាទីសុ អាសយំ កប្បយិំសុ. ភុញ្ជិំសូតិ វុត្តនយេន លុទ្ទកានំ បមាទកាលំ ញត្វា សីឃំ សីឃំ បវិសិត្វា ភុញ្ជិំសុ. កេតពិនោតិ សិក្ខិតកេរាដិកា. ឥទ្ធិមន្តាតិ ឥទ្ធិមន្តោ វិយ. បរជនាតិ យក្ខា. ឥមេ ន មិគជាតាតិ. អាគតិំ វា គតិំ វាតិ ឥមិនា នាម ឋានេន អាគច្ឆន្តិ, អមុត្រ គច្ឆន្តីតិ ឥទំ នេសំ ន ជានាម. ទណ្ឌវាករាហីតិ ទណ្ឌវាករជាលេហិ. សមន្តា សប្បទេសំ អនុបរិវារេសុន្តិ អតិមាយាវិនោ ឯតេ, ន ទូរំ គមិស្សន្តិ, សន្តិកេយេវ និបន្នា ភវិស្សន្តីតិ និវាបក្ខេត្តស្ស សមន្តា សប្បទេសំ មហន្តំ ឱកាសំ អនុបរិវារេសុំ. អទ្ទសំសូតិ ឯវំ បរិវារេត្វា វាករជាលំ សមន្តតោ ចាលេត្វា ឱលោកេន្តា អទ្ទសំសុ. យត្ថ តេតិ យស្មិំ ឋានេ តេ គាហំ អគមំសុ, តំ ឋានំ អទ្ទសំសូតិ អត្ថោ.

២៦៥. យំនូន មយំ យត្ថ អគតីតិ តេ កិរ ឯវំ ចិន្តយិំសុ – ‘‘អន្តោ និបជ្ជិត្វា អន្តោ ខាទន្តានម្បិ ភយមេវ, ពាហិរតោ អាគន្ត្វា ខាទន្តានម្បិ សន្តិកេ វសិត្វា ខាទន្តានម្បិ ភយមេវ, តេបិ ហិ វាករជាលេន បរិក្ខិបិត្វា គហិតាយេវា’’តិ, តេន តេសំ ឯតទហោសិ – ‘‘យំនូន មយំ យត្ថ នេវាបិកស្ស ច នេវាបិកបរិសាយ ច អគតិ អវិសយោ, តត្ថ តត្ថ សេយ្យំ កប្បេយ្យាមា’’តិ. អញ្ញេ ឃដ្ដេស្សន្តីតិ តតោ តតោ ទូរតរវាសិនោ អញ្ញេ ឃដ្ដេស្សន្តិ. តេ ឃដ្ដិតា អញ្ញេតិ តេបិ ឃដ្ដិតា អញ្ញេ តតោ ទូរតរវាសិនោ ឃដ្ដេស្សន្តិ. ឯវំ ឥមំ និវាបំ និវុត្តំ សព្ពសោ មិគជាតា បរិមុច្ចិស្សន្តីតិ ឯវំ ឥមំ អម្ហេហិ និវុត្តំ និវាបំ សព្ពេ មិគឃដា មិគសង្ឃា វិស្សជ្ជេស្សន្តិ បរិច្ចជិស្សន្តិ. អជ្ឈុបេក្ខេយ្យាមាតិ តេសំ គហណេ អព្យាវដា ភវេយ្យាមាតិ; យថា តថា អាគច្ឆន្តេសុ ហិ តរុណបោតកោ វា មហល្លកោ វា ទុព្ពលោ វា យូថបរិហីនោ វា សក្កា ហោន្តិ លទ្ធុំ, អនាគច្ឆន្តេសុ កិញ្ចិ នត្ថិ. អជ្ឈុបេក្ខិំសុ ខោ, ភិក្ខវេតិ ឯវំ ចិន្តេត្វា អព្យាវដាវ អហេសុំ.

២៦៧. អមុំ និវាបំ និវុត្តំ មារស្ស អមូនិ ច លោកាមិសានីតិ ឯត្ថ និវាបោតិ វា លោកាមិសានីតិ វា វដ្ដាមិសភូតានំ បញ្ចន្នំ កាមគុណានមេតំ អធិវចនំ. មារោ ន ច ពីជានិ វិយ កាមគុណេ វបេន្តោ អាហិណ្ឌតិ, កាមគុណគិទ្ធានំ បន ឧបរិ វសំ វត្តេតិ, តស្មា កាមគុណា មារស្ស និវាបា នាម ហោន្តិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អមុំ និវាបំ និវុត្តំ មារស្សា’’តិ. ន បរិមុច្ចិំសុ មារស្ស ឥទ្ធានុភាវាតិ មារស្ស វសំ គតា អហេសុំ, យថាកាមករណីយា. អយំ សបុត្តភរិយបព្ពជ្ជាយ អាគតឧបមា.

២៦៨. ចេតោវិមុត្តិ បរិហាយីតិ ឯត្ថ ចេតោវិមុត្តិ នាម អរញ្ញេ វសិស្សាមាតិ ឧប្បន្នអជ្ឈាសយោ; សោ បរិហាយីតិ អត្ថោ. តថូបមេ អហំ ឥមេ ទុតិយេតិ អយំ ព្រាហ្មណធម្មិកបព្ពជ្ជាយ ឧបមា. ព្រាហ្មណា ហិ អដ្ឋចត្តាលីសវស្សានិ កោមារព្រហ្មចរិយំ ចរិត្វា វដ្ដុបច្ឆេទភយេន បវេណិំ ឃដយិស្សាមាតិ ធនំ បរិយេសិត្វា ភរិយំ គហេត្វា អគារមជ្ឈេ វសន្តា ឯកស្មិំ បុត្តេ ជាតេ ‘‘អម្ហាកំ បុត្តោ ជាតោ វដ្ដំ ន ឧច្ឆិន្នំ បវេណិ ឃដិតា’’តិ បុន និក្ខមិត្វា បព្ពជន្តិ វា តមេវ វា ស’កលត្តវាសំ វសន្តិ.

២៦៩. ឯវញ្ហិ តេ, ភិក្ខវេ, តតិយាបិ សមណព្រាហ្មណា ន បរិមុច្ចិំសូតិ បុរិមា វិយ តេបិ មារស្ស ឥទ្ធានុភាវា ន មុច្ចិំសុ; យថាកាមករណីយាវ អហេសុំ. កិំ បន តេ អកំសូតិ? គាមនិគមរាជធានិយោ ឱសរិត្វា តេសុ តេសុ អារាមឧយ្យានដ្ឋានេសុ អស្សមំ មាបេត្វា និវសន្តា កុលទារកេ ហត្ថិអស្សរថសិប្បាទីនិ នានប្បការានិ សិប្បានិ សិក្ខាបេសុំ. ឥតិ តេ វាករជាលេន តតិយា មិគជាតា វិយ មារស្ស បាបិមតោ ទិដ្ឋិជាលេន បរិក្ខិបិត្វា យថាកាមករណីយា អហេសុំ.

២៧០. តថូបមេ អហំ ឥមេ ចតុត្ថេតិ អយំ ឥមស្ស សាសនស្ស ឧបមា អាហដា.

២៧១. អន្ធមកាសិ មារន្តិ ន មារស្ស អក្ខីនិ ភិន្ទិ. វិបស្សនាបាទកជ្ឈានំ សមាបន្នស្ស បន ភិក្ខុនោ ឥមំ នាម អារម្មណំ និស្សាយ ចិត្តំ វត្តតីតិ មារោ បស្សិតុំ ន សក្កោតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អន្ធមកាសិ មារ’’ន្តិ. អបទំ វធិត្វា មារចក្ខុន្តិ តេនេវ បរិយាយេន យថា មារស្ស ចក្ខុ អបទំ ហោតិ និប្បទំ, អប្បតិដ្ឋំ, និរារម្មណំ, ឯវំ វធិត្វាតិ អត្ថោ. អទស្សនំ គតោ បាបិមតោតិ តេនេវ បរិយាយេន មារស្ស បាបិមតោ អទស្សនំ គតោ. ន ហិ សោ អត្តនោ មំសចក្ខុនា តស្ស វិបស្សនាបាទកជ្ឈានំ សមាបន្នស្ស ភិក្ខុនោ ញាណសរីរំ ទដ្ឋុំ សក្កោតិ. បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តីតិ មគ្គបញ្ញាយ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ ទិស្វា ចត្តារោ អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តិ. តិណ្ណោ លោកេ វិសត្តិកន្តិ លោកេ សត្តវិសត្តភាវេន វិសត្តិកាតិ ឯវំ សង្ខំ គតំ. អថ វា ‘‘វិសត្តិកាតិ កេនដ្ឋេន វិសត្តិកា? វិសតាតិ វិសត្តិកា វិសដាតិ វិសត្តិកា, វិបុលាតិ វិសត្តិកា, វិសាលាតិ វិសត្តិកា, វិសមាតិ វិសត្តិកា, វិសក្កតីតិ វិសត្តិកា, វិសំ ហរតីតិ វិសត្តិកា, វិសំវាទិកាតិ វិសត្តិកា, វិសមូលាតិ វិសត្តិកា, វិសផលាតិ វិសត្តិកា, វិសបរិភោគាតិ វិសត្តិកា, វិសាលា វា បន សា តណ្ហា រូបេ សទ្ទេ គន្ធេ រសេ ផោដ្ឋព្ពេ’’តិ (មហានិ. ៣; ចូឡនិ. មេត្តគូមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ២២, ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២៤) វិសត្តិកា. ឯវំ វិសត្តិកាតិ សង្ខំ គតំ តណ្ហំ តិណ្ណោ និត្តិណ្ណោ ឧត្តិណ្ណោ. តេន វុច្ចតិ – ‘‘តិណ្ណោ លោកេ វិសត្តិក’’ន្តិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

និវាបសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. បាសរាសិសុត្តវណ្ណនា

២៧២. ឯវំ មេ សុតន្តិ បាសរាសិសុត្តំ. តត្ថ សាធុ មយំ, អាវុសោតិ អាយាចន្តា ភណន្តិ. ឯតេ កិរ បញ្ចសតា ភិក្ខូ ជនបទវាសិនោ ‘‘ទសពលំ បស្សិស្សាមា’’តិ សាវត្ថិំ អនុប្បត្តា. សត្ថុទស្សនំ បន ឯតេហិ លទ្ធំ, ធម្មិំ កថំ ន តាវ សុណន្តិ. តេ សត្ថុគារវេន ‘‘អម្ហាកំ, ភន្តេ, ធម្មកថំ កថេថា’’តិ វត្តុំ ន សក្កោន្តិ. ពុទ្ធា ហិ គរូ ហោន្តិ, ឯកចារិកោ សីហោ មិគរាជា វិយ, បភិន្នកុញ្ជរោ វិយ, ផណកតអាសីវិសោ វិយ, មហាអគ្គិក្ខន្ធោ វិយ ច ទុរាសទា វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘អាសីវិសោ យថា ឃោរោ, មិគរាជាវ កេសរី;

នាគោវ កុញ្ជរោ ទន្តី, ឯវំ ពុទ្ធា ទុរាសទា’’តិ.

ឯវំ ទុរាសទំ សត្ថារំ តេ ភិក្ខូ សយំ យាចិតុំ អសក្កោន្តា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ យាចមានា ‘‘សាធុ មយំ, អាវុសោ’’តិ អាហំសុ.

អប្បេវ នាមាតិ អបិ នាម លភេយ្យាថ. កស្មា បន ថេរោ តេ ភិក្ខូ ‘‘រម្មកស្ស ព្រាហ្មណស្ស អស្សមំ ឧបសង្កមេយ្យាថា’’តិ អាហ? បាកដកិរិយតាយ. ទសពលស្ស ហិ កិរិយា ថេរស្ស បាកដា ហោតិ; ជានាតិ ថេរោ, ‘‘អជ្ជ សត្ថា ជេតវនេ វសិត្វា បុព្ពារាមេ ទិវាវិហារំ ករិស្សតិ; អជ្ជ បុព្ពារាមេ វសិត្វា ជេតវនេ ទិវាវិហារំ ករិស្សតិ; អជ្ជ ឯកកោវ បិណ្ឌាយ បវិសិស្សតិ; អជ្ជ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ឥមស្មិំ កាលេ ជនបទចារិកំ និក្ខមិស្សតី’’តិ. កិំ បនស្ស ឯវំ ជាននត្ថំ ចេតោបរិយញាណំ អត្ថីតិ? នត្ថិ. អនុមានពុទ្ធិយា បន កតកិរិយាយ នយគ្គាហេន ជានាតិ. យញ្ហិ ទិវសំ ភគវា ជេតវនេ វសិត្វា បុព្ពារាមេ ទិវាវិហារំ កាតុកាមោ ហោតិ, តទា សេនាសនបរិក្ខារភណ្ឌានំ បដិសាមនាការំ ទស្សេតិ, ថេរោ សម្មជ្ជនិសង្ការឆឌ្ឌនកាទីនិ បដិសាមេតិ. បុព្ពារាមេ វសិត្វា ជេតវនំ ទិវាវិហារាយ អាគមនកាលេបិ ឯសេវ នយោ.

យទា បន ឯកកោ បិណ្ឌាយ បវិសិតុកាមោ ហោតិ, តទា បាតោវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា គន្ធកុដិំ បវិសិត្វា ទ្វារំ បិធាយ ផលសមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសីទតិ. ថេរោ ‘‘អជ្ជ ភគវា ពោធនេយ្យពន្ធវំ ទិស្វា និសិន្នោ’’តិ តាយ សញ្ញាយ ញត្វា ‘‘អជ្ជ, អាវុសោ, ភគវា ឯកកោ បវិសិតុកាមោ, តុម្ហេ ភិក្ខាចារសជ្ជា ហោថា’’តិ ភិក្ខូនំ សញ្ញំ ទេតិ. យទា បន ភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ បវិសិតុកាមោ ហោតិ, តទា គន្ធកុដិទ្វារំ ឧបឌ្ឍបិទហិតំ កត្វា ផលសមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសីទតិ, ថេរោ តាយ សញ្ញាយ ញត្វា បត្តចីវរគ្គហណត្ថាយ ភិក្ខូនំ សញ្ញំ ទេតិ. យទា ជនបទចារិកំ និក្ខមិតុកាមោ ហោតិ, តទា ឯកំ ទ្វេ អាលោបេ អតិរេកំ ភុញ្ជតិ, សព្ពកាលំ ចង្កមនញ្ចារុយ្ហ អបរាបរំ ចង្កមតិ, ថេរោ តាយ សញ្ញាយ ញត្វា ‘‘ភគវា, អាវុសោ, ជនបទចារិកំ ចរិតុកាមោ, តុម្ហាកំ កត្តព្ពំ ករោថា’’តិ ភិក្ខូនំ សញ្ញំ ទេតិ.

ភគវា បឋមពោធិយំ វីសតិ វស្សានិ អនិពទ្ធវាសោ អហោសិ, បច្ឆា បញ្ចវីសតិ វស្សានិ អព្ពោកិណ្ណំ សាវត្ថិំយេវ ឧបនិស្សាយ វសន្តោ ឯកទិវសេ ទ្វេ ឋានានិ បរិភុញ្ជតិ. ជេតវនេ រត្តិំ វសិត្វា បុនទិវសេ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ទក្ខិណទ្វារេន សាវត្ថិំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា បាចីនទ្វារេន និក្ខមិត្វា បុព្ពារាមេ ទិវាវិហារំ ករោតិ. បុព្ពារាមេ រត្តិំ វសិត្វា បុនទិវសេ បាចីនទ្វារេន សាវត្ថិំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា ទក្ខិណទ្វារេន និក្ខមិត្វា ជេតវនេ ទិវាវិហារំ ករោតិ. កស្មា? ទ្វិន្នំ កុលានំ អនុកម្បាយ. មនុស្សត្តភាវេ ឋិតេន ហិ អនាថបិណ្ឌិកេន វិយ អញ្ញេន កេនចិ, មាតុគាមត្តភាវេ ឋិតាយ ច វិសាខាយ វិយ អញ្ញាយ ឥត្ថិយា តថាគតំ ឧទ្ទិស្ស ធនបរិច្ចាគោ កតោ នាម នត្ថិ, តស្មា ភគវា តេសំ អនុកម្បាយ ឯកទិវសេ ឥមានិ ទ្វេ ឋានានិ បរិភុញ្ជតិ. តស្មិំ បន ទិវសេ ជេតវនេ វសិ, តស្មា ថេរោ – ‘‘អជ្ជ ភគវា សាវត្ថិយំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា សាយន្ហកាលេ គត្តានិ បរិសិញ្ចនត្ថាយ បុព្ពកោដ្ឋកំ គមិស្សតិ; អថាហំ គត្តានិ បរិសិញ្ចិត្វា ឋិតំ ភគវន្តំ យាចិត្វា រម្មកស្ស ព្រាហ្មណស្ស អស្សមំ គហេត្វា គមិស្សាមិ. ឯវមិមេ ភិក្ខូ ភគវតោ សម្មុខា លភិស្សន្តិ ធម្មកថំ សវនាយា’’តិ ចិន្តេត្វា តេ ភិក្ខូ ឯវមាហ.

មិគារមាតុបាសាទោតិ វិសាខាយ បាសាទោ. សា ហិ មិគារេន សេដ្ឋិនា មាតុដ្ឋានេ ឋបិតត្តា មិគារមាតាតិ វុច្ចតិ. បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោតិ តស្មិំ កិរ បាសាទេ ទ្វិន្នំ មហាសាវកានំ សិរិគព្ភានំ មជ្ឈេ ភគវតោ សិរិគព្ភោ អហោសិ. ថេរោ ទ្វារំ វិវរិត្វា អន្តោគព្ភំ សម្មជ្ជិត្វា មាលាកចវរំ នីហរិត្វា មញ្ចបីឋំ បញ្ញបេត្វា សត្ថុ សញ្ញំ អទាសិ. សត្ថា សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា ទក្ខិណេន បស្សេន សតោ សម្បជានោ សីហសេយ្យំ ឧបគម្ម ទរថំ បដិប្បស្សម្ភេត្វា ឧដ្ឋាយ ផលសមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសីទិត្វា សាយន្ហសមយេ តតោ វុដ្ឋាសិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោ’’តិ.

បរិសិញ្ចិតុន្តិ យោ ហិ ចុណ្ណមត្តិកាទីហិ គត្តានិ ឧព្ពដ្ដេន្តោ មល្លកមុដ្ឋាទីហិ វា ឃំសន្តោ ន្ហាយតិ, សោ ន្ហាយតីតិ វុច្ចតិ. យោ តថា អកត្វា បកតិយាវ ន្ហាយតិ, សោ បរិសិញ្ចតីតិ វុច្ចតិ. ភគវតោបិ សរីរេ តថា ហរិតព្ពំ រជោជល្លំ នាម ន ឧបលិម្បតិ, ឧតុគ្គហណត្ថំ បន ភគវា កេវលំ ឧទកំ ឱតរតិ. តេនាហ – ‘‘គត្តានិ បរិសិញ្ចិតុ’’ន្តិ. បុព្ពកោដ្ឋកោតិ បាចីនកោដ្ឋកោ.

សាវត្ថិយំ កិរ វិហារោ កទាចិ មហា ហោតិ កទាចិ ខុទ្ទកោ. តថា ហិ សោ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ យោជនិកោ អហោសិ, សិខិស្ស តិគាវុតោ, វេស្សភុស្ស អឌ្ឍយោជនិកោ, កកុសន្ធស្ស គាវុតប្បមាណោ, កោណាគមនស្ស អឌ្ឍគាវុតប្បមាណោ, កស្សបស្ស វីសតិឧសភប្បមាណោ, អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ អដ្ឋករីសប្បមាណោ ជាតោ. តម្បិ នគរំ តស្ស វិហារស្ស កទាចិ បាចីនតោ ហោតិ, កទាចិ ទក្ខិណតោ, កទាចិ បច្ឆិមតោ, កទាចិ ឧត្តរតោ. ជេតវនេ គន្ធកុដិយំ បន ចតុន្នំ មញ្ចបាទានំ បតិដ្ឋិតដ្ឋានំ អចលមេវ.

ចត្តារិ ហិ អចលចេតិយដ្ឋានានិ នាម មហាពោធិបល្លង្កដ្ឋានំ ឥសិបតនេ ធម្មចក្កប្បវត្តនដ្ឋានំ សង្កស្សនគរទ្វារេ ទេវោរោហណកាលេ សោបានស្ស បតិដ្ឋដ្ឋានំ មញ្ចបាទដ្ឋានន្តិ. អយំ បន បុព្ពកោដ្ឋកោ កស្សបទសពលស្ស វីសតិឧសភវិហារកាលេ បាចីនទ្វារេ កោដ្ឋកោ អហោសិ. សោ ឥទានិបិ បុព្ពកោដ្ឋកោត្វេវ បញ្ញាយតិ. កស្សបទសពលស្ស កាលេ អចិរវតី នគរំ បរិក្ខិបិត្វា សន្ទមានា បុព្ពកោដ្ឋកំ បត្វា ឧទកេន ភិន្ទិត្វា មហន្តំ ឧទករហទំ មាបេសិ សមតិត្ថំ អនុបុព្ពគម្ភីរំ. តត្ថ ឯកំ រញ្ញោ ន្ហានតិត្ថំ, ឯកំ នាគរានំ, ឯកំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស, ឯកំ ពុទ្ធានន្តិ ឯវំ បាដិយេក្កានិ ន្ហានតិត្ថានិ ហោន្តិ រមណីយានិ វិប្បកិណ្ណរជតបដ្ដសទិសវាលិកានិ. ឥតិ ភគវា អាយស្មតា អានន្ទេន សទ្ធិំ យេន អយំ ឯវរូបោ បុព្ពកោដ្ឋកោ តេនុបសង្កមិ គត្តានិ បរិសិញ្ចិតុំ. អថាយស្មា អានន្ទោ ឧទកសាដិកំ ឧបនេសិ. ភគវា រត្តទុបដ្ដំ អបនេត្វា ឧទកសាដិកំ និវាសេសិ. ថេរោ ទុបដ្ដេន សទ្ធិំ មហាចីវរំ អត្តនោ ហត្ថគតមកាសិ. ភគវា ឧទកំ ឱតរិ. សហោតរណេនេវស្ស ឧទកេ មច្ឆកច្ឆបា សព្ពេ សុវណ្ណវណ្ណា អហេសុំ. យន្តនាលិកាហិ សុវណ្ណរសធារានិសិញ្ចមានកាលោ វិយ សុវណ្ណបដបសារណកាលោ វិយ ច អហោសិ. អថ ភគវតោ ន្ហានវត្តំ ទស្សេត្វា ន្ហត្វា បច្ចុត្តិណ្ណស្ស ថេរោ រត្តទុបដ្ដំ ឧបនេសិ. ភគវា តំ និវាសេត្វា វិជ្ជុលតាសទិសំ កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា មហាចីវរំ អន្តន្តេន សំហរិត្វា បទុមគព្ភសទិសំ កត្វា ឧបនីតំ ទ្វីសុ កណ្ណេសុ គហេត្វា អដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘បុព្ពកោដ្ឋកេ គត្តានិ បរិសិញ្ចិត្វា បច្ចុត្តរិត្វា ឯកចីវរោ អដ្ឋាសី’’តិ.

ឯវំ ឋិតស្ស បន ភគវតោ សរីរំ វិកសិតកមលុប្បលសរំ សព្ពបាលិផុល្លំ បារិច្ឆត្តកំ តារាមរីចិវិកសិតំ ច គគនតលំ សិរិយា អវហសមានំ វិយ វិរោចិត្ថ. ព្យាមប្បភាបរិក្ខេបវិលាសិនី ចស្ស ទ្វត្តិំសវរលក្ខណមាលា គន្ថេត្វា ឋបិតា ទ្វត្តិំសចន្ទមាលា វិយ, ទ្វត្តិំសសូរិយមាលា វិយ, បដិបាដិយា ឋបិតា ទ្វត្តិំសចក្កវត្តិ ទ្វត្តិំសទេវរាជា ទ្វត្តិំសមហាព្រហ្មានោ វិយ ច អតិវិយ វិរោចិត្ថ, វណ្ណភូមិនាមេសា. ឯវរូបេសុ ឋានេសុ ពុទ្ធានំ សរីរវណ្ណំ វា គុណវណ្ណំ វា ចុណ្ណិយបទេហិ វា គាថាហិ វា អត្ថញ្ច ឧបមាយោ ច ការណានិ ច អាហរិត្វា បដិពលេន ធម្មកថិកេន បូរេត្វា កថេតុំ វដ្ដតីតិ ឯវរូបេសុ ឋានេសុ ធម្មកថិកស្ស ថាមោ វេទិតព្ពោ.

២៧៣. គត្តានិ បុព្ពាបយមានោតិ បកតិភាវំ គមយមានោ និរុទកានិ កុរុមានោ, សុក្ខាបយមានោតិ អត្ថោ. សោទកេន គត្តេន ចីវរំ បារុបន្តស្ស ហិ ចីវរេ កណ្ណិកា ឧដ្ឋហន្តិ, បរិក្ខារភណ្ឌំ ទុស្សតិ. ពុទ្ធានំ បន សរីរេ រជោជល្លំ ន ឧបលិម្បតិ; បទុមបត្តេ បក្ខិត្តឧទកពិន្ទុ វិយ ឧទកំ វិនិវត្តេត្វា គច្ឆតិ, ឯវំ សន្តេបិ សិក្ខាគារវតាយ ភគវា, ‘‘បព្ពជិតវត្តំ នាមេត’’ន្តិ មហាចីវរំ ឧភោសុ កណ្ណេសុ គហេត្វា បុរតោ កាយំ បដិច្ឆាទេត្វា អដ្ឋាសិ. តស្មិំ ខណេ ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘ភគវា មហាចីវរំ បារុបិត្វា មិគារមាតុបាសាទំ អារព្ភ គមនាភិហារតោ បដ្ឋាយ ទុន្និវត្តិយោ ភវិស្សតិ; ពុទ្ធានញ្ហិ អធិប្បាយកោបនំ នាម ឯកចារិកសីហស្ស គហណត្ថំ ហត្ថប្បសារណំ វិយ; បភិន្នវរវារណស្ស សោណ្ឌាយ បរាមសនំ វិយ; ឧគ្គតេជស្ស អាសីវិសស្ស គីវាយ គហណំ វិយ ច ភារិយំ ហោតិ. ឥធេវ រម្មកស្ស ព្រាហ្មណស្ស អស្សមស្ស វណ្ណំ កថេត្វា តត្ថ គមនត្ថាយ ភគវន្តំ យាចិស្សាមី’’តិ. សោ តថា អកាសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ…បេ… អនុកម្បំ ឧបាទាយា’’តិ.

តត្ថ អនុកម្បំ ឧបាទាយាតិ ភគវតោ សម្មុខា ធម្មិំ កថំ សោស្សាមាតិ តំ អស្សមំ គតានំ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ អនុកម្បំ បដិច្ច, តេសុ ការុញ្ញំ កត្វាតិ អត្ថោ. ធម្មិយា កថាយាតិ ទសសុ បារមិតាសុ អញ្ញតរាយ បារមិយា ចេវ មហាភិនិក្ខមនស្ស ច វណ្ណំ កថយមានា សន្និសិន្នា ហោន្តិ. អាគមយមានោតិ ឱលោកយមានោ. អហំ ពុទ្ធោតិ សហសា អប្បវិសិត្វា យាវ សា កថា និដ្ឋាតិ, តាវ អដ្ឋាសីតិ អត្ថោ. អគ្គឡំ អាកោដេសីតិ អគ្គនខេន កវាដេ សញ្ញំ អទាសិ. វិវរិំសូតិ សោតំ ឱទហិត្វាវ និសិន្នត្តា តង្ខណំយេវ អាគន្ត្វា វិវរិំសុ.

បញ្ញត្តេ អាសនេតិ ពុទ្ធកាលេ កិរ យត្ថ យត្ថ ឯកោបិ ភិក្ខុ វិហរតិ, សព្ពត្ថ ពុទ្ធាសនំ បញ្ញត្តមេវ ហោតិ. កស្មា? ភគវា កិរ អត្តនោ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ផាសុកដ្ឋានេ វិហរន្តេ មនសិ ករោតិ ‘‘អសុកោ មយ្ហំ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា គតោ, សក្ខិស្សតិ នុ ខោ វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ នោ វា’’តិ. អថ នំ បស្សតិ កម្មដ្ឋានំ វិស្សជ្ជេត្វា អកុសលវិតក្កេ វិតក្កយមានំ, តតោ ‘‘កថញ្ហិ នាម មាទិសស្ស សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វិហរន្តំ ឥមំ កុលបុត្តំ អកុសលវិតក្កា អភិភវិត្វា អនមតគ្គេ វដ្ដទុក្ខេ សំសារេស្សន្តី’’តិ តស្ស អនុគ្គហត្ថំ តត្ថេវ អត្តានំ ទស្សេត្វា តំ កុលបុត្តំ ឱវទិត្វា អាកាសំ ឧប្បតិត្វា បុន អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ គច្ឆតិ. អថេវំ ឱវទិយមានា តេ ភិក្ខូ ចិន្តយិំសុ – ‘‘សត្ថា អម្ហាកំ មនំ ជានិត្វា អាគន្ត្វា អម្ហាកំ សមីបេ ឋិតំយេវ អត្តានំ ទស្សេតិ; តស្មិំ ខណេ, ‘ភន្តេ, ឥធ និសីទថ, ឥធ និសីទថា’តិ អាសនបរិយេសនំ នាម ភារោ’’តិ. តេ អាសនំ បញ្ញបេត្វាវ វិហរន្តិ. យស្ស បីឋំ អត្ថិ, សោ តំ បញ្ញបេតិ. យស្ស នត្ថិ, សោ មញ្ចំ វា ផលកំ វា កដ្ឋំ វា បាសាណំ វា វាលិកបុញ្ជំ វា បញ្ញបេតិ. តំ អលភមានា បុរាណបណ្ណានិបិ សង្កឌ្ឍិត្វា តត្ថ បំសុកូលំ បត្ថរិត្វា ឋបេន្តិ. ឥធ បន បកតិបញ្ញត្តមេវ អាសនំ អហោសិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘បញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទី’’តិ.

កាយ នុត្ថាតិ កតមាយ នុ កថាយ សន្និសិន្នា ភវថាតិ អត្ថោ. ‘‘កាយ នេត្ថា’’តិបិ បាឡិ, តស្សា កតមាយ នុ ឯត្ថាតិ អត្ថោ. ‘‘កាយ នោត្ថា’’តិបិ បាឡិ, តស្សាបិ បុរិមោយេវ អត្ថោ. អន្តរា កថាតិ កម្មដ្ឋានមនសិការឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីនំ អន្តរា អញ្ញា ឯកា កថា. វិប្បកតាតិ មម អាគមនបច្ចយា អបរិនិដ្ឋិតា សិខំ អប្បត្តា. អថ ភគវា អនុប្បត្តោតិ អថ ឯតស្មិំ កាលេ ភគវា អាគតោ. ធម្មី វា កថាតិ ទសកថាវត្ថុនិស្សិតា វា ធម្មី កថា. អរិយោ វា តុណ្ហីភាវោតិ ឯត្ថ បន ទុតិយជ្ឈានម្បិ អរិយោ តុណ្ហីភាវោ មូលកម្មដ្ឋានម្បិ. តស្មា តំ ឈានំ អប្បេត្វា និសិន្នោបិ, មូលកម្មដ្ឋានំ គហេត្វា និសិន្នោបិ ភិក្ខុ អរិយេន តុណ្ហីភាវេន និសិន្នោតិ វេទិតព្ពោ.

២៧៤. ទ្វេមា, ភិក្ខវេ, បរិយេសនាតិ កោ អនុសន្ធិ? តេ ភិក្ខូ សម្មុខា ធម្មិំ កថំ សោស្សាមាតិ ថេរស្ស ភារំ អកំសុ, ថេរោ តេសំ អស្សមគមនមកាសិ. តេ តត្ថ និសីទិត្វា អតិរច្ឆានកថិកា ហុត្វា ធម្មិយា កថាយ និសីទិំសុ. អថ ភគវា ‘‘អយំ តុម្ហាកំ បរិយេសនា អរិយបរិយេសនា នាមា’’តិ ទស្សេតុំ ឥមំ ទេសនំ អារភិ. តត្ថ កតមា ច, ភិក្ខវេ, អនរិយបរិយេសនាតិ ឯត្ថ យថា មគ្គកុសលោ បុរិសោ បឋមំ វជ្ជេតព្ពំ អបាយមគ្គំ ទស្សេន្តោ ‘‘វាមំ មុញ្ចិត្វា ទក្ខិណំ គណ្ហា’’តិ វទតិ. ឯវំ ភគវា ទេសនាកុសលតាយ បឋមំ វជ្ជេតព្ពំ អនរិយបរិយេសនំ អាចិក្ខិត្វា បច្ឆា ឥតរំ អាចិក្ខិស្សាមីតិ ឧទ្ទេសានុក្កមំ ភិន្ទិត្វា ឯវមាហ. ជាតិធម្មោតិ ជាយនសភាវោ. ជរាធម្មោតិ ជីរណសភាវោ. ព្យាធិធម្មោតិ ព្យាធិសភាវោ. មរណធម្មោតិ មរណសភាវោ. សោកធម្មោតិ សោចនកសភាវោ. សំកិលេសធម្មោតិ សំកិលិស្សនសភាវោ.

បុត្តភរិយន្តិ បុត្តា ច ភរិយា ច. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. ជាតរូបរជតន្តិ ឯត្ថ បន ជាតរូបន្តិ សុវណ្ណំ. រជតន្តិ យំកិញ្ចិ វោហារូបគំ លោហមាសកាទិ. ជាតិធម្មា ហេតេ, ភិក្ខវេ, ឧបធយោតិ ឯតេ បញ្ចកាមគុណូបធយោ នាម ហោន្តិ, តេ សព្ពេបិ ជាតិធម្មាតិ ទស្សេតិ. ព្យាធិធម្មវារាទីសុ ជាតរូបរជតំ ន គហិតំ, ន ហេតស្ស សីសរោគាទយោ ព្យាធយោ នាម ហោន្តិ, ន សត្តានំ វិយ ចុតិសង្ខាតំ មរណំ, ន សោកោ ឧប្បជ្ជតិ. អយាទីហិ បន សំកិលេសេហិ សំកិលិស្សតីតិ សំកិលេសធម្មវារេ គហិតំ. តថា ឧតុសមុដ្ឋានត្តា ជាតិធម្មវារេ. មលំ គហេត្វា ជីរណតោ ជរាធម្មវារេ ច.

២៧៥. អយំ , ភិក្ខវេ, អរិយា បរិយេសនាតិ, ភិក្ខវេ, អយំ និទ្ទោសតាយបិ អរិយេហិ បរិយេសិតព្ពតាយបិ អរិយបរិយេសនាតិ វេទិតព្ពា.

២៧៦. អហម្បិ សុទំ, ភិក្ខវេតិ កស្មា អារភិ? មូលតោ បដ្ឋាយ មហាភិនិក្ខមនំ ទស្សេតុំ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘ភិក្ខវេ, អហម្បិ បុព្ពេ អនរិយបរិយេសនំ បរិយេសិំ. ស្វាហំ តំ បហាយ អរិយបរិយេសនំ បរិយេសិត្វា សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ. បញ្ចវគ្គិយាបិ អនរិយបរិយេសនំ បរិយេសិំសុ. តេ តំ បហាយ អរិយបរិយេសនំ បរិយេសិត្វា ខីណាសវភូមិំ បត្តា. តុម្ហេបិ មម ចេវ បញ្ចវគ្គិយានញ្ច មគ្គំ អារុឡ្ហា. អរិយបរិយេសនា តុម្ហាកំ បរិយេសនា’’តិ មូលតោ បដ្ឋាយ អត្តនោ មហាភិនិក្ខមនំ ទស្សេតុំ ឥមំ ទេសនំ អារភិ.

២៧៧. តត្ថ ទហរោវ សមានោតិ តរុណោវ សមានោ. សុសុកាឡកេសោតិ សុដ្ឋុ កាឡកេសោ, អញ្ជនវណ្ណកេសោវ ហុត្វាតិ អត្ថោ. ភទ្រេនាតិ ភទ្ទកេន. បឋមេន វយសាតិ តិណ្ណំ វយានំ បឋមវយេន. អកាមកានន្តិ អនិច្ឆមានានំ, អនាទរត្ថេ សាមិវចនំ. អស្សូនិ មុខេ ឯតេសន្តិ អស្សុមុខា; តេសំ អស្សុមុខានំ, អស្សុកិលិន្នមុខានន្តិ អត្ថោ. រុទន្តានន្តិ កន្ទិត្វា រោទមានានំ. កិំ កុសលគវេសីតិ កិំ កុសលន្តិ គវេសមានោ. អនុត្តរំ សន្តិវរបទន្តិ ឧត្តមំ សន្តិសង្ខាតំ វរបទំ, និព្ពានំ បរិយេសមានោតិ អត្ថោ. យេន អាឡារោ កាលាមោតិ ឯត្ថ អាឡារោតិ តស្ស នាមំ, ទីឃបិង្គលោ កិរេសោ. តេនស្ស អាឡារោតិ នាមំ អហោសិ. កាលាមោតិ គោត្តំ. វិហរតាយស្មាតិ វិហរតុ អាយស្មា. យត្ថ វិញ្ញូ បុរិសោតិ យស្មិំ ធម្មេ បណ្ឌិតោ បុរិសោ. សកំ អាចរិយកន្តិ អត្តនោ អាចរិយសមយំ. ឧបសម្បជ្ជ វិហរេយ្យាតិ បដិលភិត្វា វិហរេយ្យ. ឯត្តាវតា តេន ឱកាសោ កតោ ហោតិ. តំ ធម្មន្តិ តំ តេសំ សមយំ តន្តិំ. បរិយាបុណិន្តិ សុត្វាវ ឧគ្គណ្ហិំ.

ឱដ្ឋបហតមត្តេនាតិ តេន វុត្តស្ស បដិគ្គហណត្ថំ ឱដ្ឋបហរណមត្តេន; អបរាបរំ កត្វា ឱដ្ឋសញ្ចរណមត្តកេនាតិ អត្ថោ. លបិតលាបនមត្តេនាតិ តេន លបិតស្ស បដិលាបនមត្តកេន. ញាណវាទន្តិ ជានាមីតិ វាទំ. ថេរវាទន្តិ ថិរភាវវាទំ, ថេរោ អហមេត្ថាតិ ឯតំ វចនំ. អហញ្ចេវ អញ្ញេ ចាតិ ន កេវលំ អហំ, អញ្ញេបិ ពហូ ឯវំ វទន្តិ. កេវលំ សទ្ធាមត្តកេនាតិ បញ្ញាយ អសច្ឆិកត្វា សុទ្ធេន សទ្ធាមត្តកេនេវ. ពោធិសត្តោ កិរ វាចាយ ធម្មំ ឧគ្គណ្ហន្តោយេវ, ‘‘ន កាលាមស្ស វាចាយ បរិយត្តិមត្តមេវ អស្មិំ ធម្មេ, អទ្ធា ឯស សត្តន្នំ សមាបត្តីនំ លាភី’’តិ អញ្ញាសិ, តេនស្ស ឯតទហោសិ.

អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ បវេទេសីតិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនបរិយោសានា សត្ត សមាបត្តិយោ មំ ជានាបេសិ. សទ្ធាតិ ឥមាសំ សត្តន្នំ សមាបត្តីនំ និព្ពត្តនត្ថាយ សទ្ធា. វីរិយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. បទហេយ្យន្តិ បយោគំ ករេយ្យំ. នចិរស្សេវ តំ ធម្មំ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហាសិន្តិ ពោធិសត្តោ កិរ វីរិយំ បគ្គហេត្វា កតិបាហញ្ញេវ សត្ត សុវណ្ណនិស្សេណិយោ បសារេន្តោ វិយ សត្ត សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេសិ; តស្មា ឯវមាហ.

លាភា នោ, អាវុសោតិ អនុសូយកោ កិរេស កាលាមោ. តស្មា ‘‘អយំ អធុនាគតោ, កិន្តិ កត្វា ឥមំ ធម្មំ និព្ពត្តេសី’’តិ ឧសូយំ អកត្វា បសន្នោ បសាទំ បវេទេន្តោ ឯវមាហ. ឧភោវ សន្តា ឥមំ គណំ បរិហរាមាតិ ‘‘មហា អយំ គណោ, ទ្វេបិ ជនា បរិហរាមា’’តិ វត្វា គណស្ស សញ្ញំ អទាសិ, ‘‘អហម្បិ សត្តន្នំ សមាបត្តីនំ លាភី, មហាបុរិសោបិ សត្តន្នមេវ, ឯត្តកា ជនា មហាបុរិសស្ស សន្តិកេ បរិកម្មំ ឧគ្គណ្ហថ, ឯត្តកា មយ្ហ’’ន្តិ មជ្ឈេ ភិន្ទិត្វា អទាសិ. ឧឡារាយាតិ ឧត្តមាយ. បូជាយាតិ កាលាមស្ស កិរ ឧបដ្ឋាកា ឥត្ថិយោបិ បុរិសាបិ គន្ធមាលាទីនិ គហេត្វា អាគច្ឆន្តិ. កាលាមោ – ‘‘គច្ឆថ, មហាបុរិសំ បូជេថា’’តិ វទតិ. តេ តំ បូជេត្វា យំ អវសិដ្ឋំ ហោតិ, តេន កាលាមំ បូជេន្តិ. មហគ្ឃានិ មញ្ចបីឋានិ អាហរន្តិ; តានិបិ មហាបុរិសស្ស ទាបេត្វា យទិ អវសិដ្ឋំ ហោតិ, អត្តនា គណ្ហាតិ. គតគតដ្ឋានេ វរសេនាសនំ ពោធិសត្តស្ស ជគ្គាបេត្វា សេសកំ អត្តនា គណ្ហាតិ. ឯវំ ឧឡារាយ បូជាយ បូជេសិ. នាយំ ធម្មោ និព្ពិទាយាតិអាទីសុ អយំ សត្តសមាបត្តិធម្មោ នេវ វដ្ដេ និព្ពិន្ទនត្ថាយ, ន វិរជ្ជនត្ថាយ, ន រាគាទិនិរោធត្ថាយ, ន ឧបសមត្ថាយ, ន អភិញ្ញេយ្យធម្មំ អភិជាននត្ថាយ, ន ចតុមគ្គសម្ពោធាយ, ន និព្ពានសច្ឆិកិរិយាយ សំវត្តតីតិ អត្ថោ.

យាវទេវ អាកិញ្ចញ្ញាយតនូបបត្តិយាតិ យាវ សដ្ឋិកប្បសហស្សាយុបរិមាណេ អាកិញ្ចញ្ញាយតនភវេ ឧបបត្តិ, តាវទេវ សំវត្តតិ, ន តតោ ឧទ្ធំ. ឯវមយំ បុនរាវត្តនធម្មោយេវ; យញ្ច ឋានំ បាបេតិ, តំ ជាតិជរាមរណេហិ អបរិមុត្តមេវ មច្ចុបាសបរិក្ខិត្តមេវាតិ. តតោ បដ្ឋាយ ច បន មហាសត្តោ យថា នាម ឆាតជ្ឈត្តបុរិសោ មនុញ្ញភោជនំ លភិត្វា សម្បិយាយមានោបិ ភុញ្ជិត្វា បិត្តវសេន វា សេម្ហវសេន វា មក្ខិកាវសេន វា ឆឌ្ឌេត្វា បុន ឯកំ បិណ្ឌម្បិ ភុញ្ជិស្សាមីតិ មនំ ន ឧប្បាទេតិ; ឯវមេវ ឥមា សត្ត សមាបត្តិយោ មហន្តេន ឧស្សាហេន និព្ពត្តេត្វាបិ, តាសុ ឥមំ បុនរាវត្តិកាទិភេទំ អាទីនវំ ទិស្វា, បុន ឥមំ ធម្មំ អាវជ្ជិស្សាមិ វា សមាបជ្ជិស្សាមិ វា អធិដ្ឋហិស្សាមិ វា វុដ្ឋហិស្សាមិ វា បច្ចវេក្ខិស្សាមិ វាតិ ចិត្តមេវ ន ឧប្បាទេសិ. អនលង្ករិត្វាតិ អលំ ឥមិនា, អលំ ឥមិនាតិ បុនប្បុនំ អលង្ករិត្វា. និព្ពិជ្ជាតិ និព្ពិន្ទិត្វា. អបក្កមិន្តិ អគមាសិំ.

២៧៨. ន ខោ រាមោ ឥមំ ធម្មន្តិ ឥធាបិ ពោធិសត្តោ តំ ធម្មំ ឧគ្គណ្ហន្តោយេវ អញ្ញាសិ – ‘‘នាយំ អដ្ឋសមាបត្តិធម្មោ ឧទកស្ស វាចាយ ឧគ្គហិតមត្តោវ, អទ្ធា បនេស អដ្ឋសមាបត្តិលាភី’’តិ. តេនស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘ន ខោ រាមោ…បេ… ជានំ បស្សំ វិហាសី’’តិ. សេសមេត្ថ បុរិមវារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

២៧៩. យេន ឧរុវេលា សេនានិគមោតិ ឯត្ថ ឧរុវេលាតិ មហាវេលា, មហាវាលិករាសីតិ អត្ថោ. អថ វា ឧរូតិ វាលិកា វុច្ចតិ; វេលាតិ មរិយាទា, វេលាតិក្កមនហេតុ អាហដា ឧរុ ឧរុវេលាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អតីតេ កិរ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ ទសសហស្សា កុលបុត្តា តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា តស្មិំ បទេសេ វិហរន្តា ឯកទិវសំ សន្និបតិត្វា កតិកវត្តំ អកំសុ – ‘‘កាយកម្មវចីកម្មានិ នាម បរេសម្បិ បាកដានិ ហោន្តិ, មនោកម្មំ បន អបាកដំ. តស្មា យោ កាមវិតក្កំ វា ព្យាបាទវិតក្កំ វា វិហិំសាវិតក្កំ វា វិតក្កេតិ, តស្ស អញ្ញោ ចោទកោ នាម នត្ថិ; សោ អត្តនាវ អត្តានំ ចោទេត្វា បត្តបុដេន វាលិកំ អាហរិត្វា ឥមស្មិំ ឋានេ អាកិរតុ, ឥទមស្ស ទណ្ឌកម្ម’’ន្តិ. តតោ បដ្ឋាយ យោ តាទិសំ វិតក្កំ វិតក្កេតិ, សោ តត្ថ បត្តបុដេន វាលិកំ អាកិរតិ, ឯវំ តត្ថ អនុក្កមេន មហាវាលិករាសិ ជាតោ. តតោ តំ បច្ឆិមា ជនតា បរិក្ខិបិត្វា ចេតិយដ្ឋានមកាសិ; តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘ឧរុវេលាតិ មហាវេលា, មហាវាលិករាសីតិ អត្ថោ’’តិ. តមេវ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘អថ វា ឧរូតិ វាលិកា វុច្ចតិ, វេលាតិ មរិយាទា. វេលាតិក្កមនហេតុ អាហដា ឧរុ ឧរុវេលាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ.

សេនានិគមោតិ សេនាយ និគមោ. បឋមកប្បិកានំ កិរ តស្មិំ ឋានេ សេនានិវេសោ អហោសិ; តស្មា សោ បទេសោ សេនានិគមោតិ វុច្ចតិ. ‘‘សេនានិ-គាមោ’’តិបិ បាឋោ. សេនានី នាម សុជាតាយ បិតា, តស្ស គាមោតិ អត្ថោ. តទវសរិន្តិ តត្ថ ឱសរិំ. រមណីយំ ភូមិភាគន្តិ សុបុប្ផិតនានប្បការជលជថលជបុប្ផវិចិត្តំ មនោរម្មំ ភូមិភាគំ. បាសាទិកញ្ច វនសណ្ឌន្តិ មោរបិញ្ឆកលាបសទិសំ បសាទជននវនសណ្ឌញ្ច អទ្ទសំ. នទិញ្ច សន្ទន្តិន្តិ សន្ទមានញ្ច មណិក្ខន្ធសទិសំ វិមលនីលសីតលសលិលំ នេរញ្ជរំ នទិំ អទ្ទសំ. សេតកន្តិ បរិសុទ្ធំ និក្កទ្ទមំ. សុបតិត្ថន្តិ អនុបុព្ពគម្ភីរេហិ សុន្ទរេហិ តិត្ថេហិ ឧបេតំ. រមណីយន្តិ រជតបដ្ដសទិសំ វិប្បកិណ្ណវាលិកំ បហូតមច្ឆកច្ឆបំ អភិរាមទស្សនំ. សមន្តា ច គោចរគាមន្តិ តស្ស បទេសស្ស សមន្តា អវិទូរេ គមនាគមនសម្បន្នំ សម្បត្តបព្ពជិតានំ សុលភបិណ្ឌំ គោចរគាមញ្ច អទ្ទសំ. អលំ វតាតិ សមត្ថំ វត. តត្ថេវ និសីទិន្តិ ពោធិបល្លង្កេ និសជ្ជំ សន្ធាយាហ. ឧបរិសុត្តស្មិញ្ហិ តត្ថេវាតិ ទុក្ករការិកដ្ឋានំ អធិប្បេតំ, ឥធ បន ពោធិបល្លង្កោ. តេនាហ – ‘‘តត្ថេវ និសីទិ’’ន្តិ. អលមិទំ បធានាយាតិ ឥទំ ឋានំ បធានត្ថាយ សមត្ថន្តិ ឯវំ ចិន្តេត្វា និសីទិន្តិ អត្ថោ.

២៨០. អជ្ឈគមន្តិ អធិគច្ឆិំ បដិលភិំ. ញាណញ្ច បន មេ ទស្សនន្តិ សព្ពធម្មទស្សនសមត្ថញ្ច មេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ឧទបាទិ. អកុប្បា មេ វិមុត្តីតិ មយ្ហំ អរហត្តផលវិមុត្តិ អកុប្បតាយ ច អកុប្បារម្មណតាយ ច អកុប្បា, សា ហិ រាគាទីហិ ន កុប្បតីតិ អកុប្បតាយបិ អកុប្បា, អកុប្បំ និព្ពានមស្សារម្មណន្តិបិ អកុប្បា. អយមន្តិមា ជាតីតិ អយំ សព្ពបច្ឆិមា ជាតិ. នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោតិ ឥទានិ មេ បុន បដិសន្ធិ នាម នត្ថីតិ ឯវំ បច្ចវេក្ខណញាណម្បិ មេ ឧប្បន្នន្តិ ទស្សេតិ.

២៨១. អធិគតោតិ បដិវិទ្ធោ. ធម្មោតិ ចតុសច្ចធម្មោ. គម្ភីរោតិ ឧត្តានភាវបដិក្ខេបវចនមេតំ. ទុទ្ទសោតិ គម្ភីរត្តាវ ទុទ្ទសោ ទុក្ខេន ទដ្ឋព្ពោ, ន សក្កា សុខេន ទដ្ឋុំ. ទុទ្ទសត្តាវ ទុរនុពោធោ, ទុក្ខេន អវពុជ្ឈិតព្ពោ, ន សក្កា សុខេន អវពុជ្ឈិតុំ. សន្តោតិ និព្ពុតោ. បណីតោតិ អតប្បកោ. ឥទំ ទ្វយំ លោកុត្តរមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. អតក្កាវចរោតិ តក្កេន អវចរិតព្ពោ ឱគាហិតព្ពោ ន ហោតិ, ញាណេនេវ អវចរិតព្ពោ. និបុណោតិ សណ្ហោ. បណ្ឌិតវេទនីយោតិ សម្មាបដិបទំ បដិបន្នេហិ បណ្ឌិតេហិ វេទិតព្ពោ. អាលយរាមាតិ សត្តា បញ្ចសុ កាមគុណេសុ អល្លីយន្តិ. តស្មា តេ អាលយាតិ វុច្ចន្តិ. អដ្ឋសតតណ្ហាវិចរិតានិ អាលយន្តិ, តស្មា អាលយាតិ វុច្ចន្តិ. តេហិ អាលយេហិ រមន្តីតិ អាលយរាមា. អាលយេសុ រតាតិ អាលយរតា. អាលយេសុ សុដ្ឋុ មុទិតាតិ អាលយសម្មុទិតា. យថេវ ហិ សុសជ្ជិតំ បុប្ផផលភរិតរុក្ខាទិសម្បន្នំ ឧយ្យានំ បវិដ្ឋោ រាជា តាយ តាយ សម្បត្តិយា រមតិ, សម្មុទិតោ អាមោទិតបមោទិតោ ហោតិ, ន ឧក្កណ្ឋតិ, សាយម្បិ និក្ខមិតុំ ន ឥច្ឆតិ; ឯវមិមេហិបិ កាមាលយតណ្ហាលយេហិ សត្តា រមន្តិ, សំសារវដ្ដេ សម្មុទិតា អនុក្កណ្ឋិតា វសន្តិ. តេន នេសំ ភគវា ទុវិធម្បិ អាលយំ ឧយ្យានភូមិំ វិយ ទស្សេន្តោ ‘‘អាលយរាមា’’តិអាទិមាហ.

យទិទន្តិ និបាតោ, តស្ស ឋានំ សន្ធាយ ‘‘យំ ឥទ’’ន្តិ, បដិច្ចសមុប្បាទំ សន្ធាយ ‘‘យោ អយ’’ន្តិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បាទោតិ ឥមេសំ បច្ចយា ឥទប្បច្ចយា; ឥទប្បច្ចយា ឯវ ឥទប្បច្ចយតា; ឥទប្បច្ចយតា ច សា បដិច្ចសមុប្បាទោ ចាតិ ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បាទោ. សង្ខារាទិបច្ចយានមេតំ អធិវចនំ. សព្ពសង្ខារសមថោតិអាទិ សព្ពំ និព្ពានមេវ. យស្មា ហិ តំ អាគម្ម សព្ពសង្ខារវិប្ផន្ទិតានិ សម្មន្តិ វូបសម្មន្តិ, តស្មា សព្ពសង្ខារសមថោតិ វុច្ចតិ. យស្មា ច តំ អាគម្ម សព្ពេ ឧបធយោ បដិនិស្សដ្ឋា ហោន្តិ, សព្ពា តណ្ហា ខីយន្តិ, សព្ពេ កិលេសរាគា វិរជ្ជន្តិ, សព្ពំ ទុក្ខំ និរុជ្ឈតិ; តស្មា សព្ពូបធិបដិនិស្សគ្គោ តណ្ហាក្ខយោ វិរាគោ និរោធោតិ វុច្ចតិ. សា បនេសា តណ្ហា ភវេន ភវំ, ផលេន វា សទ្ធិំ កម្មំ វិនតិ សំសិព្ពតីតិ កត្វា វានន្តិ វុច្ចតិ, តតោ និក្ខន្តំ វានតោតិ និព្ពានំ. សោ មមស្ស កិលមថោតិ យា អជានន្តានំ ទេសនា នាម, សោ មម កិលមថោ អស្ស, សា មម វិហេសា អស្សាតិ អត្ថោ. កាយកិលមថោ ចេវ កាយវិហេសា ច អស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. ចិត្តេ បន ឧភយម្បេតំ ពុទ្ធានំ នត្ថិ. អបិស្សូតិ អនុព្រូហនត្ថេ និបាតោ, សោ ‘‘ន កេវលំ ឯតទហោសិ, ឥមាបិ គាថា បដិភំសូ’’តិ ទីបេតិ. មន្តិ មម. អនច្ឆរិយាតិ អនុអច្ឆរិយា. បដិភំសូតិ បដិភានសង្ខាតស្ស ញាណស្ស គោចរា អហេសុំ; បរិវិតក្កយិតព្ពតំ បាបុណិំសុ.

កិច្ឆេនាតិ ទុក្ខេន, ន ទុក្ខាយ បដិបទាយ. ពុទ្ធានញ្ហិ ចត្តារោបិ មគ្គា សុខប្បដិបទាវ ហោន្តិ. បារមីបូរណកាលេ បន សរាគសទោសសមោហស្សេវ សតោ អាគតាគតានំ យាចកានំ, អលង្កតប្បដិយត្តំ សីសំ កន្តិត្វា, គលលោហិតំ នីហរិត្វា, សុអញ្ជិតានិ អក្ខីនិ ឧប្បាដេត្វា, កុលវំសប្បទីបំ បុត្តំ មនាបចារិនិំ ភរិយន្តិ ឯវមាទីនិ ទេន្តស្ស, អញ្ញានិ ច ខន្តិវាទិសទិសេសុ អត្តភាវេសុ ឆេជ្ជភេជ្ជាទីនិ បាបុណន្តស្ស អាគមនិយបដិបទំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. ហលន្តិ ឯត្ថ ហ-ការោ និបាតមត្តោ, អលន្តិ អត្ថោ. បកាសិតុន្តិ ទេសិតុំ, ឯវំ កិច្ឆេន អធិគតស្ស ធម្មស្ស អលំ ទេសិតុំ, បរិយត្តំ ទេសិតុំ, កោ អត្ថោ ទេសិតេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. រាគទោសបរេតេហីតិ រាគទោសបរិផុដ្ឋេហិ រាគទោសានុគតេហិ វា.

បដិសោតគាមិន្តិ និច្ចាទីនំ បដិសោតំ អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តា អសុភន្តិ ឯវំ គតំ ចតុសច្ចធម្មំ. រាគរត្តាតិ កាមរាគេន ភវរាគេន ទិដ្ឋិរាគេន ច រត្តា. ន ទក្ខន្តីតិ អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តា អសុភន្តិ ឥមិនា សភាវេន ន បស្សិស្សន្តិ, តេ អបស្សន្តេ កោ សក្ខិស្សតិ ឯវំ គាហាបេតុំ. តមោខន្ធេន អាវុដាតិ អវិជ្ជារាសិនា អជ្ឈោត្ថតា.

២៨២. អប្បោស្សុក្កតាយាតិ និរុស្សុក្កភាវេន, អទេសេតុកាមតាយាតិ អត្ថោ. កស្មា បនស្ស ឯវំ ចិត្តំ នមិ, ននុ ឯស មុត្តោ មោចេស្សាមិ, តិណ្ណោ តារេស្សាមិ.

‘‘កិំ មេ អញ្ញាតវេសេន, ធម្មំ សច្ឆិកតេនិធ;

សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, តារយិស្សំ សទេវក’’ន្តិ. (ពុ. វំ. ២.៥៦) –

បត្ថនំ កត្វា បារមិយោ បូរេត្វា សព្ពញ្ញុតំ បត្តោតិ. សច្ចមេតំ, តទេវំ បច្ចវេក្ខណានុភាវេន បនស្ស ឯវំ ចិត្តំ នមិ. តស្ស ហិ សព្ពញ្ញុតំ បត្វា សត្តានំ កិលេសគហនតំ, ធម្មស្ស ច គម្ភីរតំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស សត្តានំ កិលេសគហនតា ច ធម្មគម្ភីរតា ច សព្ពាការេន បាកដា ជាតា. អថស្ស ‘‘ឥមេ សត្តា កញ្ជិកបុណ្ណា លាពុ វិយ, តក្កភរិតា ចាដិ វិយ, វសាតេលបីតបិលោតិកា វិយ, អញ្ជនមក្ខិតហត្ថោ វិយ ច កិលេសភរិតា អតិសំកិលិដ្ឋា រាគរត្តា ទោសទុដ្ឋា មោហមូឡ្ហា, តេ កិំ នាម បដិវិជ្ឈិស្សន្តី’’តិ ចិន្តយតោ កិលេសគហនបច្ចវេក្ខណានុភាវេនាបិ ឯវំ ចិត្តំ នមិ.

‘‘អយញ្ច ធម្មោ បថវីសន្ធារកឧទកក្ខន្ធោ វិយ គម្ភីរោ, បព្ពតេន បដិច្ឆាទេត្វា ឋបិតោ សាសបោ វិយ ទុទ្ទសោ, សតធា ភិន្នស្ស វាលស្ស កោដិយា កោដិបដិបាទនំ វិយ ទុរនុពោធោ. ននុ មយា ហិ ឥមំ ធម្មំ បដិវិជ្ឈិតុំ វាយមន្តេន អទិន្នំ ទានំ នាម នត្ថិ, អរក្ខិតំ សីលំ នាម នត្ថិ, អបរិបូរិតា កាចិ បារមី នាម នត្ថិ? តស្ស មេ និរុស្សាហំ វិយ មារពលំ វិធមន្តស្សាបិ បថវី ន កម្បិត្ថ, បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តស្សាបិ ន កម្បិត្ថ, មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ សោធេន្តស្សាបិ ន កម្បិត្ថ, បច្ឆិមយាមេ បន បដិច្ចសមុប្បាទំ បដិវិជ្ឈន្តស្សេវ មេ ទសសហស្សិលោកធាតុ កម្បិត្ថ. ឥតិ មាទិសេនាបិ តិក្ខញាណេន កិច្ឆេនេវាយំ ធម្មោ បដិវិទ្ធោ, តំ លោកិយមហាជនា កថំ បដិវិជ្ឈិស្សន្តី’’តិ ធម្មគម្ភីរតាបច្ចវេក្ខណានុភាវេនាបិ ឯវំ ចិត្តំ នមីតិ វេទិតព្ពំ.

អបិច ព្រហ្មុនា យាចិតេ ទេសេតុកាមតាយបិស្ស ឯវំ ចិត្តំ នមិ. ជានាតិ ហិ ភគវា – ‘‘មម អប្បោស្សុក្កតាយ ចិត្តេ នមមានេ មំ មហាព្រហ្មា ធម្មទេសនំ យាចិស្សតិ, ឥមេ ច សត្តា ព្រហ្មគរុកា, តេ ‘សត្ថា កិរ ធម្មំ ន ទេសេតុកាមោ អហោសិ, អថ នំ មហាព្រហ្មា យាចិត្វា ទេសាបេសិ, សន្តោ វត, ភោ, ធម្មោ បណីតោ វត, ភោ, ធម្មោ’តិ មញ្ញមានា សុស្សូសិស្សន្តី’’តិ. ឥទម្បិស្ស ការណំ បដិច្ច អប្បោស្សុក្កតាយ ចិត្តំ នមិ, នោ ធម្មទេសនាយាតិ វេទិតព្ពំ.

សហម្បតិស្សាតិ សោ កិរ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ សហកោ នាម ថេរោ បឋមជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា បឋមជ្ឈានភូមិយំ កប្បាយុកព្រហ្មា ហុត្វា និព្ពត្តោ. តត្រ នំ សហម្បតិព្រហ្មាតិ បដិសញ្ជានន្តិ, តំ សន្ធាយាហ – ‘‘ព្រហ្មុនោ សហម្បតិស្សា’’តិ. នស្សតិ វត, ភោតិ សោ កិរ ឥមំ សទ្ទំ តថា និច្ឆារេសិ, យថា ទសសហស្សិលោកធាតុព្រហ្មានោ សុត្វា សព្ពេ សន្និបតិំសុ. យត្រ ហិ នាមាតិ យស្មិំ នាម លោកេ. បុរតោ បាតុរហោសីតិ តេហិ ទសហិ ព្រហ្មសហស្សេហិ សទ្ធិំ បាតុរហោសិ. អប្បរជក្ខជាតិកាតិ បញ្ញាមយេ អក្ខិម្ហិ អប្បំ បរិត្តំ រាគទោសមោហរជំ ឯតេសំ, ឯវំសភាវាតិ អប្បរជក្ខជាតិកា. អស្សវនតាតិ អស្សវនតាយ. ភវិស្សន្តីតិ បុរិមពុទ្ធេសុ ទសបុញ្ញកិរិយវសេន កតាធិការា បរិបាកគតបទុមានិ វិយ សូរិយរស្មិសម្ផស្សំ, ធម្មទេសនំយេវ អាកង្ខមានា ចតុប្បទិកគាថាវសានេ អរិយភូមិំ ឱក្កមនារហា ន ឯកោ, ន ទ្វេ, អនេកសតសហស្សា ធម្មស្ស អញ្ញាតារោ ភវិស្សន្តីតិ ទស្សេតិ.

បាតុរហោសីតិ បាតុភវិ. សមលេហិ ចិន្តិតោតិ សមលេហិ ឆហិ សត្ថារេហិ ចិន្តិតោ. តេ ហិ បុរេតរំ ឧប្បជ្ជិត្វា សកលជម្ពុទីបេ កណ្ដកេ បត្ថរមានា វិយ, វិសំ សិញ្ចមានា វិយ ច សមលំ មិច្ឆាទិដ្ឋិធម្មំ ទេសយិំសុ. អបាបុរេតន្តិ វិវរ ឯតំ. អមតស្ស ទ្វារន្តិ អមតស្ស និព្ពានស្ស ទ្វារភូតំ អរិយមគ្គំ. សុណន្តុ ធម្មំ វិមលេនានុពុទ្ធន្តិ ឥមេ សត្តា រាគាទិមលានំ អភាវតោ វិមលេន សម្មាសម្ពុទ្ធេន អនុពុទ្ធំ ចតុសច្ចធម្មំ សុណន្តុ តាវ ភគវាតិ យាចតិ.

សេលេ យថា បព្ពតមុទ្ធនិដ្ឋិតោតិ សេលមយេ ឯកគ្ឃនេ បព្ពតមុទ្ធនិ យថា ឋិតោវ. ន ហិ តស្ស ឋិតស្ស ទស្សនត្ថំ គីវុក្ខិបនបសារណាទិកិច្ចំ អត្ថិ. តថូបមន្តិ តប្បដិភាគំ សេលបព្ពតូបមំ. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – យថា សេលបព្ពតមុទ្ធនិ ឋិតោវ ចក្ខុមា បុរិសោ សមន្តតោ ជនតំ បស្សេយ្យ, តថា ត្វម្បិ, សុមេធ, សុន្ទរបញ្ញ-សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សមន្តចក្ខុ ភគវា ធម្មមយំ បាសាទមារុយ្ហ សយំ អបេតសោកោ សោកាវតិណ្ណំ ជាតិជរាភិភូតំ ជនតំ អវេក្ខស្សុ ឧបធារយ ឧបបរិក្ខ. អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ – យថា ហិ បព្ពតបាទេ សមន្តា មហន្តំ ខេត្តំ កត្វា តត្ថ កេទារបាឡីសុ កុដិកាយោ កត្វា រត្តិំ អគ្គិំ ជាលេយ្យុំ. ចតុរង្គសមន្នាគតញ្ច អន្ធការំ អស្ស, អថ តស្ស បព្ពតស្ស មត្ថកេ ឋត្វា ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស ភូមិំ ឱលោកយតោ នេវ ខេត្តំ, ន កេទារបាឡិយោ, ន កុដិយោ, ន តត្ថ សយិតមនុស្សា បញ្ញាយេយ្យុំ. កុដិកាសុ បន អគ្គិជាលាមត្តកមេវ បញ្ញាយេយ្យ. ឯវំ ធម្មបាសាទំ អារុយ្ហ សត្តនិកាយំ ឱលោកយតោ តថាគតស្ស, យេ តេ អកតកល្យាណា សត្តា, តេ ឯកវិហារេ ទក្ខិណជាណុបស្សេ និសិន្នាបិ ពុទ្ធចក្ខុស្ស អាបាថំ នាគច្ឆន្តិ, រត្តិំ ខិត្តា សរា វិយ ហោន្តិ. យេ បន កតកល្យាណា វេនេយ្យបុគ្គលា, តេ ឯវស្ស ទូរេបិ ឋិតា អាបាថំ អាគច្ឆន្តិ, សោ អគ្គិ វិយ ហិមវន្តបព្ពតោ វិយ ច. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘ទូរេ សន្តោ បកាសេន្តិ, ហិមវន្តោវ បព្ពតោ;

អសន្តេត្ថ ន ទិស្សន្តិ, រត្តិំ ខិត្តា យថា សរា’’តិ. (ធ. ប. ៣០៤);

ឧដ្ឋេហីតិ ភគវតោ ធម្មទេសនត្ថំ ចារិកចរណំ យាចន្តោ ភណតិ. វីរាតិអាទីសុ ភគវា វីរិយវន្តតាយ វីរោ. ទេវបុត្តមច្ចុកិលេសមារានំ វិជិតត្តា វិជិតសង្គាមោ. ជាតិកន្តារាទិនិត្ថរណត្ថាយ វេនេយ្យសត្ថវាហនសមត្ថតាយ សត្ថវាហោ. កាមច្ឆន្ទឥណស្ស អភាវតោ អណណោតិ វេទិតព្ពោ.

២៨៣. អជ្ឈេសនន្តិ យាចនំ. ពុទ្ធចក្ខុនាតិ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណេន ច អាសយានុសយញាណេន ច. ឥមេសញ្ហិ ទ្វិន្នំ ញាណានំ ពុទ្ធចក្ខូតិ នាមំ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស សមន្តចក្ខូតិ, តិណ្ណំ មគ្គញាណានំ ធម្មចក្ខូតិ. អប្បរជក្ខេតិអាទីសុ យេសំ វុត្តនយេនេវ បញ្ញាចក្ខុម្ហិ រាគាទិរជំ អប្បំ, តេ អប្បរជក្ខា. យេសំ តំ មហន្តំ, តេ មហារជក្ខា. យេសំ សទ្ធាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ តិក្ខានិ, តេ តិក្ខិន្ទ្រិយា. យេសំ តានិ មុទូនិ, តេ មុទិន្ទ្រិយា. យេសំ តេយេវ សទ្ធាទយោ អាការា សុន្ទរា, តេ ស្វាការា. យេ កថិតការណំ សល្លក្ខេន្តិ, សុខេន សក្កា ហោន្តិ វិញ្ញាបេតុំ, តេ សុវិញ្ញាបយា. យេ បរលោកញ្ចេវ វជ្ជញ្ច ភយតោ បស្សន្តិ, តេ បរលោកវជ្ជភយទស្សាវិនោ នាម.

អយំ បនេត្ថ បាឡិ – ‘‘សទ្ធោ បុគ្គលោ អប្បរជក្ខោ, អស្សទ្ធោ បុគ្គលោ មហារជក្ខោ. អារទ្ធវីរិយោ…, កុសិតោ…, ឧបដ្ឋិតស្សតិ…, មុដ្ឋស្សតិ…, សមាហិតោ…, អសមាហិតោ…, បញ្ញវា…, ទុប្បញ្ញោ បុគ្គលោ មហារជក្ខោ. តថា សទ្ធោ បុគ្គលោ តិក្ខិន្ទ្រិយោ…បេ… បញ្ញវា បុគ្គលោ បរលោកវជ្ជភយទស្សាវី, ទុប្បញ្ញោ បុគ្គលោ ន បរលោកវជ្ជភយទស្សាវី. លោកោតិ ខន្ធលោកោ, អាយតនលោកោ, ធាតុលោកោ, សម្បត្តិភវលោកោ, សម្បត្តិសម្ភវលោកោ, វិបត្តិភវលោកោ, វិបត្តិសម្ភវលោកោ, ឯកោ លោកោ សព្ពេ សត្តា អាហារដ្ឋិតិកា. ទ្វេ លោកា – នាមញ្ច រូបញ្ច. តយោ លោកា – តិស្សោ វេទនា. ចត្តារោ លោកា – ចត្តារោ អាហារា. បញ្ច លោកា – បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា. ឆ លោកា – ឆ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានិ. សត្ត លោកា – សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ. អដ្ឋ លោកា – អដ្ឋ លោកធម្មា. នវ លោកា – នវ សត្តាវាសា. ទស លោកា – ទសាយតនានិ. ទ្វាទស លោកា – ទ្វាទសាយតនានិ. អដ្ឋារស លោកា – អដ្ឋារស្ស ធាតុយោ. វជ្ជន្តិ សព្ពេ កិលេសា វជ្ជា, សព្ពេ ទុច្ចរិតា វជ្ជា, សព្ពេ អភិសង្ខារា វជ្ជា, សព្ពេ ភវគាមិកម្មា វជ្ជា. ឥតិ ឥមស្មិញ្ច លោកេ ឥមស្មិញ្ច វជ្ជេ តិព្ពា ភយសញ្ញា បច្ចុបដ្ឋិតា ហោតិ, សេយ្យថាបិ ឧក្ខិត្តាសិកេ វធកេ. ឥមេហិ បញ្ញាសាយ អាការេហិ ឥមានិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ ជានាតិ បស្សតិ អញ្ញាសិ បដិវិជ្ឈិ. ឥទំ តថាគតស្ស ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តេ ញាណ’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.១១២).

ឧប្បលិនិយន្តិ ឧប្បលវនេ. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. អន្តោនិមុគ្គបោសីនីតិ យានិ អន្តោ និមុគ្គានេវ បោសិយន្តិ. ឧទកំ អច្ចុគ្គម្ម ឋិតានីតិ ឧទកំ អតិក្កមិត្វា ឋិតានិ. តត្ថ យានិ អច្ចុគ្គម្ម ឋិតានិ, តានិ សូរិយរស្មិសម្ផស្សំ អាគមយមានានិ ឋិតានិ អជ្ជ បុប្ផនកានិ. យានិ សមោទកំ ឋិតានិ, តានិ ស្វេ បុប្ផនកានិ. យានិ ឧទកានុគ្គតានិ អន្តោនិមុគ្គបោសីនិ, តានិ តតិយទិវសេ បុប្ផនកានិ. ឧទកា បន អនុគ្គតានិ អញ្ញានិបិ សរោគឧប្បលាទីនិ នាម អត្ថិ, យានិ នេវ បុប្ផិស្សន្តិ, មច្ឆកច្ឆបភក្ខានេវ ភវិស្សន្តិ. តានិ បាឡិំ នារុឡ្ហានិ. អាហរិត្វា បន ទីបេតព្ពានីតិ ទីបិតានិ.

យថេវ ហិ តានិ ចតុព្ពិធានិ បុប្ផានិ, ឯវមេវ ឧគ្ឃដិតញ្ញូ វិបញ្ចិតញ្ញូ នេយ្យោ បទបរមោតិ ចត្តារោ បុគ្គលា. តត្ថ ‘‘យស្ស បុគ្គលស្ស សហ ឧទាហដវេលាយ ធម្មាភិសមយោ ហោតិ, អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ ឧគ្ឃដិតញ្ញូ. យស្ស បុគ្គលស្ស សំខិត្តេន ភាសិតស្ស វិត្ថារេន អត្ថេ វិភជិយមានេ ធម្មាភិសមយោ ហោតិ, អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ វិបញ្ចិតញ្ញូ. យស្ស បុគ្គលស្ស ឧទ្ទេសតោ បរិបុច្ឆតោ យោនិសោ មនសិករោតោ កល្យាណមិត្តេ សេវតោ ភជតោ បយិរុបាសតោ អនុបុព្ពេន ធម្មាភិសមយោ ហោតិ, អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ នេយ្យោ. យស្ស បុគ្គលស្ស ពហុម្បិ សុណតោ ពហុម្បិ ភណតោ ពហុម្បិ ធារយតោ ពហុម្បិ វាចយតោ ន តាយ ជាតិយា ធម្មាភិសមយោ ហោតិ, អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ បទបរមោ’’ (បុ. ប. ១៥១). តត្ថ ភគវា ឧប្បលវនាទិសទិសំ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ឱលោកេន្តោ ‘‘អជ្ជ បុប្ផនកានិ វិយ ឧគ្ឃដិតញ្ញូ, ស្វេ បុប្ផនកានិ វិយ វិបញ្ចិតញ្ញូ, តតិយទិវសេ បុប្ផនកានិ វិយ នេយ្យោ, មច្ឆកច្ឆបភក្ខានិ បុប្ផានិ វិយ បទបរមោ’’តិ អទ្ទស. បស្សន្តោ ច ‘‘ឯត្តកា អប្បរជក្ខា, ឯត្តកា មហារជក្ខា, តត្រាបិ ឯត្តកា ឧគ្ឃដិតញ្ញូ’’តិ ឯវំ សព្ពាការតោវ អទ្ទស.

តត្ថ តិណ្ណំ បុគ្គលានំ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ ភគវតោ ធម្មទេសនា អត្ថំ សាធេតិ. បទបរមានំ អនាគតេ វាសនត្ថាយ ហោតិ. អថ ភគវា ឥមេសំ ចតុន្នំ បុគ្គលានំ អត្ថាវហំ ធម្មទេសនំ វិទិត្វា ទេសេតុកម្យតំ ឧប្បាទេត្វា បុន សព្ពេបិ តីសុ ភវេសុ សត្តេ ភព្ពាភព្ពវសេន ទ្វេ កោដ្ឋាសេ អកាសិ. យេ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘កតមេ តេ សត្តា អភព្ពា, យេ តេ សត្តា កម្មាវរណេន សមន្នាគតា កិលេសាវរណេន សមន្នាគតា វិបាកាវរណេន សមន្នាគតា អស្សទ្ធា អច្ឆន្ទិកា ទុប្បញ្ញា អភព្ពា និយាមំ ឱក្កមិតុំ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្តំ, ឥមេ តេ សត្តា អភព្ពា. កតមេ តេ សត្តា ភព្ពា? យេ តេ សត្តា ន កម្មាវរណេន…បេ… ឥមេ តេ សត្តា ភព្ពា’’តិ (វិភ. ៨២៧; បដិ. ម. ១.១១៥). តត្ថ សព្ពេបិ អភព្ពបុគ្គលេ បហាយ ភព្ពបុគ្គលេយេវ ញាណេន បរិគ្គហេត្វា ‘‘ឯត្តកា រាគចរិតា, ឯត្តកា ទោសមោហចរិតា វិតក្កសទ្ធាពុទ្ធិចរិតា’’តិ ឆ កោដ្ឋាសេ អកាសិ; ឯវំ កត្វា ធម្មំ ទេសិស្សាមីតិ ចិន្តេសិ.

បច្ចភាសិន្តិ បតិអភាសិំ. អបារុតាតិ វិវដា. អមតស្ស ទ្វារាតិ អរិយមគ្គោ. សោ ហិ អមតសង្ខាតស្ស និព្ពានស្ស ទ្វារំ, សោ មយា វិវរិត្វា ឋបិតោតិ ទស្សេតិ. បមុញ្ចន្តុ សទ្ធន្តិ សព្ពេ អត្តនោ សទ្ធំ បមុញ្ចន្តុ, វិស្សជ្ជេន្តុ. បច្ឆិមបទទ្វយេ អយមត្ថោ, អហញ្ហិ អត្តនោ បគុណំ សុប្បវត្តិតម្បិ ឥមំ បណីតំ ឧត្តមំ ធម្មំ កាយវាចាកិលមថសញ្ញី ហុត្វា ន ភាសិំ. ឥទានិ បន សព្ពោ ជនោ សទ្ធាភាជនំ ឧបនេតុ, បូរេស្សាមិ នេសំ សង្កប្បន្តិ.

២៨៤. តស្ស មយ្ហំ, ភិក្ខវេ, ឯតទហោសីតិ ឯតំ អហោសិ – កស្ស នុ ខោ អហំ បឋមំ ធម្មំ ទេសេយ្យន្តិ អយំ ធម្មទេសនាបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ ឧទបាទីតិ អត្ថោ. កទា បនេស ឧទបាទីតិ? ពុទ្ធភូតស្ស អដ្ឋមេ សត្តាហេ.

តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – ពោធិសត្តោ កិរ មហាភិនិក្ខមនទិវសេ វិវដំ ឥត្ថាគារំ ទិស្វា សំវិគ្គហទយោ, ‘‘កណ្ឌកំ អាហរា’’តិ ឆន្នំ អាមន្តេត្វា ឆន្នសហាយោ អស្សរាជបិដ្ឋិគតោ នគរតោ និក្ខមិត្វា កណ្ឌកនិវត្តនចេតិយដ្ឋានំ នាម ទស្សេត្វា តីណិ រជ្ជានិ អតិក្កម្ម អនោមានទីតីរេ បព្ពជិត្វា អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរមានោ រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បណ្ឌវបព្ពតេ និសិន្នោ មគធិស្សរេន រញ្ញា នាមគោត្តំ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥមំ រជ្ជំ សម្បដិច្ឆាហី’’តិ វុត្តោ, ‘‘អលំ មហារាជ, ន មយ្ហំ រជ្ជេន អត្ថោ, អហំ រជ្ជំ បហាយ លោកហិតត្ថាយ បធានំ អនុយុញ្ជិត្វា លោកេ វិវដច្ឆទោ ភវិស្សាមីតិ និក្ខន្តោ’’តិ វត្វា, ‘‘តេន ហិ ពុទ្ធោ ហុត្វា បឋមំ មយ្ហំ វិជិតំ ឱសរេយ្យាសី’’តិ បដិញ្ញំ គហិតោ កាលាមញ្ច ឧទកញ្ច ឧបសង្កមិត្វា តេសំ ធម្មទេសនាយ សារំ អវិន្ទន្តោ តតោ បក្កមិត្វា ឧរុវេឡាយ ឆព្ពស្សានិ ទុក្ករការិកំ ករោន្តោបិ អមតំ បដិវិជ្ឈិតុំ អសក្កោន្តោ ឱឡារិកាហារបដិសេវនេន កាយំ សន្តប្បេសិ.

តទា ច ឧរុវេលគាមេ សុជាតា នាម កុដុម្ពិយធីតា ឯកស្មិំ និគ្រោធរុក្ខេ បត្ថនមកាសិ – ‘‘សចាហំ សមានជាតិកំ កុលឃរំ គន្ត្វា បឋមគព្ភេ បុត្តំ លភិស្សាមិ, ពលិកម្មំ ករិស្សាមី’’តិ. តស្សា សា បត្ថនា សមិជ្ឈិ. សា វិសាខបុណ្ណមទិវសេ បាតោវ ពលិកម្មំ ករិស្សាមីតិ រត្តិយា បច្ចូសសមយេ ឯវ បាយសំ បដិយាទេសិ. តស្មិំ បាយសេ បច្ចមានេ មហន្តមហន្តា បុប្ផុឡា ឧដ្ឋហិត្វា ទក្ខិណាវដ្ដា ហុត្វា សញ្ចរន្តិ. ឯកផុសិតម្បិ ពហិ ន គច្ឆតិ. មហាព្រហ្មា ឆត្តំ ធារេសិ. ចត្តារោ លោកបាលា ខគ្គហត្ថា អារក្ខំ គណ្ហិំសុ. សក្កោ អលាតានិ សមានេន្តោ អគ្គិំ ជាលេសិ. ទេវតា ចតូសុ ទីបេសុ ឱជំ សំហរិត្វា តត្ថ បក្ខិបិំសុ. ពោធិសត្តោ ភិក្ខាចារកាលំ អាគមយមានោ បាតោវ គន្ត្វា រុក្ខមូលេ និសីទិ. រុក្ខមូលេ សោធនត្ថាយ គតា ធាតី អាគន្ត្វា សុជាតាយ អារោចេសិ – ‘‘ទេវតា រុក្ខមូលេ និសិន្នា’’តិ. សុជាតា, សព្ពំ បសាធនំ បសាធេត្វា សតសហស្សគ្ឃនិកេ សុវណ្ណថាលេ បាយសំ វឌ្ឍេត្វា អបរាយ សុវណ្ណបាតិយា បិទហិត្វា ឧក្ខិបិត្វា គតា មហាបុរិសំ ទិស្វា សហេវ បាតិយា ហត្ថេ ឋបេត្វា វន្ទិត្វា ‘‘យថា មយ្ហំ មនោរថោ និប្ផន្នោ, ឯវំ តុម្ហាកម្បិ និប្ផជ្ជតូ’’តិ វត្វា បក្កាមិ.

ពោធិសត្តោ នេរញ្ជរាយ តីរំ គន្ត្វា សុវណ្ណថាលំ តីរេ ឋបេត្វា ន្ហត្វា បច្ចុត្តរិត្វា ឯកូនបណ្ណាសបិណ្ឌេ ករោន្តោ បាយសំ បរិភុញ្ជិត្វា ‘‘សចាហំ អជ្ជ ពុទ្ធោ ភវាមិ, ថាលំ បដិសោតំ គច្ឆតូ’’តិ ខិបិ. ថាលំ បដិសោតំ គន្ត្វា ថោកំ ឋត្វា កាលនាគរាជស្ស ភវនំ បវិសិត្វា តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ ថាលានិ ឧក្ខិបិត្វា អដ្ឋាសិ.

មហាសត្តោ វនសណ្ឌេ ទិវាវិហារំ កត្វា សាយន្ហសមយេ សោត្តិយេន ទិន្នា អដ្ឋ តិណមុដ្ឋិយោ គហេត្វា ពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ ទក្ខិណទិសាភាគេ អដ្ឋាសិ. សោ បទេសោ បទុមិនិបត្តេ ឧទកពិន្ទុ វិយ អកម្បិត្ថ. មហាសត្តោ, ‘‘អយំ មម គុណំ ធារេតុំ ន សក្កោតី’’តិ បច្ឆិមទិសាភាគំ អគមាសិ, សោបិ តថេវ អកម្បិត្ថ. ឧត្តរទិសាភាគំ អគមាសិ, សោបិ តថេវ អកម្បិត្ថ. បុរត្ថិមទិសាភាគំ អគមាសិ, តត្ថ បល្លង្កប្បមាណំ ឋានំ សុនិខាតឥន្ទខិលោ វិយ និច្ចលមហោសិ. មហាសត្តោ ‘‘ឥទំ ឋានំ សព្ពពុទ្ធានំ កិលេសភញ្ជនវិទ្ធំសនដ្ឋាន’’ន្តិ តានិ តិណានិ អគ្គេ គហេត្វា ចាលេសិ. តានិ ចិត្តការេន តូលិកគ្គេន បរិច្ឆិន្នានិ វិយ អហេសុំ. ពោធិសត្តោ, ‘‘ពោធិំ អប្បត្វា ឥមំ បល្លង្កំ ន ភិន្ទិស្សាមី’’តិ ចតុរង្គវីរិយំ អធិដ្ឋហិត្វា បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសីទិ.

តង្ខណញ្ញេវ មារោ ពាហុសហស្សំ មាបេត្វា ទិយឌ្ឍយោជនសតិកំ គិរិមេខលំ នាម ហត្ថិំ អារុយ្ហ នវយោជនំ មារពលំ គហេត្វា អទ្ធក្ខិកេន ឱលោកយមានោ បព្ពតោ វិយ អជ្ឈោត្ថរន្តោ ឧបសង្កមិ. មហាសត្តោ, ‘‘មយ្ហំ ទស បារមិយោ បូរេន្តស្ស អញ្ញោ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ទេវោ វា មារោ វា ព្រហ្មា វា សក្ខិ នត្ថិ, វេស្សន្តរត្តភាវេ បន មយ្ហំ សត្តសុ វារេសុ មហាបថវី សក្ខិ អហោសិ; ឥទានិបិ មេ អយមេវ អចេតនា កដ្ឋកលិង្គរូបមា មហាបថវី សក្ខី’’តិ ហត្ថំ បសារេតិ. មហាបថវី តាវទេវ អយទណ្ឌេន បហតំ កំសថាលំ វិយ រវសតំ រវសហស្សំ មុញ្ចមានា វិរវិត្វា បរិវត្តមានា មារពលំ ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ មុញ្ចនមកាសិ. មហាសត្តោ សូរិយេ ធរមានេយេវ មារពលំ វិធមិត្វា បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសញាណំ, មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធេត្វា បច្ឆិមយាមេ បដិច្ចសមុប្បាទេ ញាណំ ឱតារេត្វា វដ្ដវិវដ្ដំ សម្មសិត្វា អរុណោទយេ ពុទ្ធោ ហុត្វា, ‘‘មយា អនេកកប្បកោដិសតសហស្សំ អទ្ធានំ ឥមស្ស បល្លង្កស្ស អត្ថាយ វាយាមោ កតោ’’តិ សត្តាហំ ឯកបល្លង្កេន និសីទិ. អថេកច្ចានំ ទេវតានំ, ‘‘កិំ នុ ខោ អញ្ញេបិ ពុទ្ធត្តករា ធម្មា អត្ថី’’តិ កង្ខា ឧទបាទិ.

អថ ភគវា អដ្ឋមេ ទិវសេ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ទេវតានំ កង្ខំ ញត្វា កង្ខាវិធមនត្ថំ អាកាសេ ឧប្បតិត្វា យមកបាដិហារិយំ ទស្សេត្វា តាសំ កង្ខំ វិធមិត្វា បល្លង្កតោ ឦសកំ បាចីននិស្សិតេ ឧត្តរទិសាភាគេ ឋត្វា ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច បូរិតានំ បារមីនំ ផលាធិគមដ្ឋានំ បល្លង្កញ្ចេវ ពោធិរុក្ខញ្ច អនិមិសេហិ អក្ខីហិ ឱលោកយមានោ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ, តំ ឋានំ អនិមិសចេតិយំ នាម ជាតំ.

អថ បល្លង្កស្ស ច ឋិតដ្ឋានស្ស ច អន្តរា បុរត្ថិមបច្ឆិមតោ អាយតេ រតនចង្កមេ ចង្កមន្តោ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ, តំ ឋានំ រតនចង្កមចេតិយំ នាម ជាតំ. តតោ បច្ឆិមទិសាភាគេ ទេវតា រតនឃរំ មាបយិំសុ, តត្ថ បល្លង្កេន និសីទិត្វា អភិធម្មបិដកំ វិសេសតោ ចេត្ថ អនន្តនយសមន្តបដ្ឋានំ វិចិនន្តោ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ, តំ ឋានំ រតនឃរចេតិយំ នាម ជាតំ. ឯវំ ពោធិសមីបេយេវ ចត្តារិ សត្តាហានិ វីតិនាមេត្វា បញ្ចមេ សត្តាហេ ពោធិរុក្ខមូលា យេន អជបាលនិគ្រោធោ តេនុបសង្កមិ, តត្រាបិ ធម្មំ វិចិនន្តោយេវ វិមុត្តិសុខញ្ច បដិសំវេទេន្តោ និសីទិ, ធម្មំ វិចិនន្តោ ចេត្ថ ឯវំ អភិធម្មេ នយមគ្គំ សម្មសិ – បឋមំ ធម្មសង្គណីបករណំ នាម, តតោ វិភង្គបករណំ, ធាតុកថាបករណំ, បុគ្គលបញ្ញត្តិបករណំ, កថាវត្ថុ នាម បករណំ, យមកំ នាម បករណំ, តតោ មហាបករណំ បដ្ឋានំ នាមាតិ.

តត្ថស្ស សណ្ហសុខុមបដ្ឋានម្ហិ ចិត្តេ ឱតិណ្ណេ បីតិ ឧប្បជ្ជិ; បីតិយា ឧប្បន្នាយ លោហិតំ បសីទិ, លោហិតេ បសន្នេ ឆវិ បសីទិ. ឆវិយា បសន្នាយ បុរត្ថិមកាយតោ កូដាគារាទិប្បមាណា រស្មិយោ ឧដ្ឋហិត្វា អាកាសេ បក្ខន្ទឆទ្ទន្តនាគកុលំ វិយ បាចីនទិសាយ អនន្តានិ ចក្កវាឡានិ បក្ខន្ទា, បច្ឆិមកាយតោ ឧដ្ឋហិត្វា បច្ឆិមទិសាយ, ទក្ខិណំសកូដតោ ឧដ្ឋហិត្វា ទក្ខិណទិសាយ, វាមំសកូដតោ ឧដ្ឋហិត្វា ឧត្តរទិសាយ អនន្តានិ ចក្កវាឡានិ បក្ខន្ទា, បាទតលេហិ បវាឡង្កុរវណ្ណា រស្មិយោ និក្ខមិត្វា មហាបថវិំ វិនិវិជ្ឈិត្វា ឧទកំ ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា វាតក្ខន្ធំ បទាលេត្វា អជដាកាសំ បក្ខន្ទា, សីសតោ សម្បរិវត្តិយមានំ មណិទាមំ វិយ នីលវណ្ណា រស្មិវដ្ដិ ឧដ្ឋហិត្វា ឆ ទេវលោកេ វិនិវិជ្ឈិត្វា នវ ព្រហ្មលោកេ វេហប្ផលេ បញ្ច សុទ្ធាវាសេ ច វិនិវិជ្ឈិត្វា ចត្តារោ អារុប្បេ អតិក្កម្ម អជដាកាសំ បក្ខន្ទា. តស្មិំ ទិវសេ អបរិមាណេសុ ចក្កវាឡេសុ អបរិមាណា សត្តា សព្ពេ សុវណ្ណវណ្ណាវ អហេសុំ. តំ ទិវសញ្ច បន ភគវតោ សរីរា និក្ខន្តា យាវជ្ជទិវសាបិ តា រស្មិយោ អនន្តា លោកធាតុយោ គច្ឆន្តិយេវ.

ឯវំ ភគវា អជបាលនិគ្រោធេ សត្តាហំ វីតិនាមេត្វា តតោ អបរំ សត្តាហំ មុចលិន្ទេ និសីទិ, និសិន្នមត្តស្សេវ ចស្ស សកលំ ចក្កវាឡគព្ភំ បូរេន្តោ មហាអកាលមេឃោ ឧទបាទិ. ឯវរូបោ កិរ មហាមេឃោ ទ្វីសុយេវ កាលេសុ វស្សតិ ចក្កវត្តិម្ហិ វា ឧប្បន្នេ ពុទ្ធេ វា. ឥធ ពុទ្ធកាលេ ឧទបាទិ. តស្មិំ បន ឧប្បន្នេ មុចលិន្ទោ នាគរាជា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ មេឃោ សត្ថរិ មយ្ហំ ភវនំ បវិដ្ឋមត្តេវ ឧប្បន្នោ, វាសាគារមស្ស លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ សត្តរតនមយំ បាសាទំ និម្មិនិតុំ សក្កោន្តោបិ ឯវំ កតេ មយ្ហំ មហប្ផលំ ន ភវិស្សតិ, ទសពលស្ស កាយវេយ្យាវច្ចំ ករិស្សាមីតិ មហន្តំ អត្តភាវំ កត្វា សត្ថារំ សត្តក្ខត្តុំ ភោគេហិ បរិក្ខិបិត្វា ឧបរិ ផណំ ធារេសិ. បរិក្ខេបស្ស អន្តោ ឱកាសោ ហេដ្ឋា លោហបាសាទប្បមាណោ អហោសិ. ឥច្ឆិតិច្ឆិតេន ឥរិយាបថេន សត្ថា វិហរិស្សតីតិ នាគរាជស្ស អជ្ឈាសយោ អហោសិ. តស្មា ឯវំ មហន្តំ ឱកាសំ បរិក្ខិបិ. មជ្ឈេ រតនបល្លង្កោ បញ្ញត្តោ ហោតិ, ឧបរិ សុវណ្ណតារកវិចិត្តំ សមោសរិតគន្ធទាមកុសុមទាមចេលវិតានំ អហោសិ. ចតូសុ កោណេសុ គន្ធតេលេន ទីបា ជលិតា, ចតូសុ ទិសាសុ វិវរិត្វា ចន្ទនករណ្ឌកា ឋបិតា. ឯវំ ភគវា តំ សត្តាហំ តត្ថ វីតិនាមេត្វា តតោ អបរំ សត្តាហំ រាជាយតនេ និសីទិ.

អដ្ឋមេ សត្តាហេ សក្កេន ទេវានមិន្ទេន អាភតំ ទន្តកដ្ឋញ្ច ឱសធហរីតកញ្ច ខាទិត្វា មុខំ ធោវិត្វា ចតូហិ លោកបាលេហិ ឧបនីតេ បច្ចគ្ឃេ សេលមយេ បត្តេ តបុស្សភល្លិកានំ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា បុន បច្ចាគន្ត្វា អជបាលនិគ្រោធេ និសិន្នស្ស សព្ពពុទ្ធានំ អាចិណ្ណោ អយំ វិតក្កោ ឧទបាទិ.

តត្ថ បណ្ឌិតោតិ បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតោ. វិយត្តោតិ វេយ្យត្តិយេន សមន្នាគតោ. មេធាវីតិ ឋានុប្បត្តិយា បញ្ញាយ សមន្នាគតោ. អប្បរជក្ខជាតិកោតិ សមាបត្តិយា វិក្ខម្ភិតត្តា និក្កិលេសជាតិកោ វិសុទ្ធសត្តោ. អាជានិស្សតីតិ សល្លក្ខេស្សតិ បដិវិជ្ឈិស្សតិ. ញាណញ្ច បន មេតិ មយ្ហម្បិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជិ. ភគវា កិរ ទេវតាយ កថិតេនេវ និដ្ឋំ អគន្ត្វា សយម្បិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ឱលោកេន្តោ ឥតោ សត្តមទិវសមត្ថកេ កាលំ កត្វា អាកិញ្ចញ្ញាយតនេ និព្ពត្តោតិ អទ្ទស. តំ សន្ធាយាហ – ‘‘ញាណញ្ច បន មេ ទស្សនំ ឧទបាទី’’តិ. មហាជានិយោតិ សត្តទិវសព្ភន្តរេ បត្តព្ពមគ្គផលតោ បរិហីនត្តា មហតី ជានិ អស្សាតិ មហាជានិយោ. អក្ខណេ និព្ពត្តត្តា គន្ត្វា ទេសិយមានំ ធម្មម្បិស្ស សោតុំ សោតប្បសាទោ នត្ថិ, ឥធ ធម្មទេសនដ្ឋានំ អាគមនបាទាបិ នត្ថិ, ឯវំ មហាជានិយោ ជាតោតិ ទស្សេតិ. អភិទោសកាលង្កតោតិ អឌ្ឍរត្តេ កាលង្កតោ. ញាណញ្ច បន មេតិ មយ្ហម្បិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ឧទបាទិ. ឥធាបិ កិរ ភគវា ទេវតាយ វចនេន សន្និដ្ឋានំ អកត្វា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ឱលោកេន្តោ ‘‘ហិយ្យោ អឌ្ឍរត្តេ កាលង្កត្វា ឧទកោ រាមបុត្តោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនេ និព្ពត្តោ’’តិ អទ្ទស. តស្មា ឯវមាហ. សេសំ បុរិមនយសទិសមេវ. ពហុការាតិ ពហូបការា. បធានបហិតត្តំ ឧបដ្ឋហិំសូតិ បធានត្ថាយ បេសិតត្តភាវំ វសនដ្ឋានេ បរិវេណសម្មជ្ជនេន បត្តចីវរំ គហេត្វា អនុពន្ធនេន មុខោទកទន្តកដ្ឋទានាទិនា ច ឧបដ្ឋហិំសុ. កេ បន តេ បញ្ចវគ្គិយា នាម? យេតេ –

រាមោ ធជោ លក្ខណោ ជោតិមន្តិ,

យញ្ញោ សុភោជោ សុយាមោ សុទត្តោ;

ឯតេ តទា អដ្ឋ អហេសុំ ព្រាហ្មណា,

ឆឡង្គវា មន្តំ វិយាករិំសូតិ.

ពោធិសត្តស្ស ជាតកាលេ សុបិនបដិគ្គាហកា ចេវ លក្ខណបដិគ្គាហកា ច អដ្ឋ ព្រាហ្មណា. តេសុ តយោ ទ្វេធា ព្យាករិំសុ – ‘‘ឥមេហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតោ អគារំ អជ្ឈាវសមានោ រាជា ហោតិ ចក្កវត្តី, បព្ពជមានោ ពុទ្ធោ’’តិ. បញ្ច ព្រាហ្មណា ឯកំសព្យាករណា អហេសុំ – ‘‘ឥមេហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតោ អគារេ ន តិដ្ឋតិ, ពុទ្ធោវ ហោតី’’តិ. តេសុ បុរិមា តយោ យថាមន្តបទំ គតា, ឥមេ បន បញ្ច មន្តបទំ អតិក្កន្តា. តេ អត្តនា លទ្ធំ បុណ្ណបត្តំ ញាតកានំ វិស្សជ្ជេត្វា ‘‘អយំ មហាបុរិសោ អគារំ ន អជ្ឈាវសិស្សតិ, ឯកន្តេន ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ និព្ពិតក្កា ពោធិសត្តំ ឧទ្ទិស្ស សមណបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតា. តេសំ បុត្តាតិបិ វទន្តិ. តំ អដ្ឋកថាយ បដិក្ខិត្តំ.

ឯតេ កិរ ទហរកាលេយេវ ពហូ មន្តេ ជានិំសុ, តស្មា តេ ព្រាហ្មណា អាចរិយដ្ឋានេ ឋបយិំសុ. តេ បច្ឆា អម្ហេហិ បុត្តទារជដំ ឆឌ្ឌេត្វា ន សក្កា ភវិស្សតិ បព្ពជិតុន្តិ ទហរកាលេយេវ បព្ពជិត្វា រមណីយានិ សេនាសនានិ បរិភុញ្ជន្តា វិចរិំសុ. កាលេន កាលំ បន ‘‘កិំ, ភោ, មហាបុរិសោ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខន្តោ’’តិ បុច្ឆន្តិ. មនុស្សា, ‘‘កុហិំ តុម្ហេ មហាបុរិសំ បស្សិស្សថ, តីសុ បាសាទេសុ តិវិធនាដកមជ្ឈេ ទេវោ វិយ សម្បត្តិំ អនុភោតី’’តិ វទន្តិ. តេ សុត្វា, ‘‘ន តាវ មហាបុរិសស្ស ញាណំ បរិបាកំ គច្ឆតី’’តិ អប្បោស្សុក្កា វិហរិំសុយេវ. កស្មា បនេត្ថ ភគវា, ‘‘ពហុការា ខោ ឥមេ បញ្ចវគ្គិយា’’តិ អាហ? កិំ ឧបការកានំយេវ ឯស ធម្មំ ទេសេតិ, អនុបការកានំ ន ទេសេតីតិ? នោ ន ទេសេតិ. បរិចយវសេន ហេស អាឡារញ្ចេវ កាលាមំ ឧទកញ្ច រាមបុត្តំ ឱលោកេសិ. ឯតស្មិំ បន ពុទ្ធក្ខេត្តេ ឋបេត្វា អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញំ បឋមំ ធម្មំ សច្ឆិកាតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ. កស្មា? តថាវិធឧបនិស្សយត្តា.

បុព្ពេ កិរ បុញ្ញករណកាលេ ទ្វេ ភាតរោ អហេសុំ. តេ ឯកតោវ សស្សំ អកំសុ. តត្ថ ជេដ្ឋកស្ស ‘‘ឯកស្មិំ សស្សេ នវវារេ អគ្គសស្សទានំ មយា ទាតព្ព’’ន្តិ អហោសិ. សោ វប្បកាលេ ពីជគ្គំ នាម ទត្វា គព្ភកាលេ កនិដ្ឋេន សទ្ធិំ មន្តេសិ – ‘‘គព្ភកាលេ គព្ភំ ផាលេត្វា ទស្សាមា’’តិ. កនិដ្ឋោ ‘‘តរុណសស្សំ នាសេតុកាមោសី’’តិ អាហ. ជេដ្ឋោ កនិដ្ឋស្ស អននុវត្តនភាវំ ញត្វា ខេត្តំ វិភជិត្វា អត្តនោ កោដ្ឋាសតោ គព្ភំ ផាលេត្វា ខីរំ នីហរិត្វា សប្បិផាណិតេហិ យោជេត្វា អទាសិ, បុថុកកាលេ បុថុកំ ការេត្វា អទាសិ, លាយនេ លាយនគ្គំ វេណិករណេ វេណគ្គំ កលាបាទីសុ កលាបគ្គំ ខឡគ្គំ ភណ្ឌគ្គំ កោដ្ឋគ្គន្តិ ឯវំ ឯកសស្សេ នវវារេ អគ្គទានំ អទាសិ. កនិដ្ឋោ បនស្ស ឧទ្ធរិត្វា អទាសិ, តេសុ ជេដ្ឋោ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ ជាតោ, កនិដ្ឋោ សុភទ្ទបរិព្ពាជកោ. ឥតិ ឯកស្មិំ សស្សេ នវន្នំ អគ្គទានានំ ទិន្នត្តា ឋបេត្វា ថេរំ អញ្ញោ បឋមំ ធម្មំ សច្ឆិកាតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ. ‘‘ពហុការា ខោ ឥមេ បញ្ចវគ្គិយា’’តិ ឥទំ បន ឧបការានុស្សរណមត្តកេនេវ វុត្តំ.

ឥសិបតនេ មិគទាយេតិ តស្មិំ កិរ បទេសេ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ បច្ចេកសម្ពុទ្ធា គន្ធមាទនបព្ពតេ សត្តាហំ និរោធសមាបត្តិយា វីតិនាមេត្វា និរោធា វុដ្ឋាយ នាគលតាទន្តកដ្ឋំ ខាទិត្វា អនោតត្តទហេ មុខំ ធោវិត្វា បត្តចីវរមាទាយ អាកាសេន អាគន្ត្វា និបតន្តិ. តត្ថ ចីវរំ បារុបិត្វា នគរេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា កតភត្តកិច្ចា គមនកាលេបិ តតោយេវ ឧប្បតិត្វា គច្ឆន្តិ. ឥតិ ឥសយោ ឯត្ថ និបតន្តិ ឧប្បតន្តិ ចាតិ តំ ឋានំ ឥសិបតនន្តិ សង្ខំ គតំ. មិគានំ បន អភយត្ថាយ ទិន្នត្តា មិគទាយោតិ វុច្ចតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ឥសិបតនេ មិគទាយេ’’តិ.

២៨៥. អន្តរា ច គយំ អន្តរា ច ពោធិន្តិ គយាយ ច ពោធិស្ស ច វិវរេ តិគាវុតន្តរេ ឋានេ. ពោធិមណ្ឌតោ ហិ គយា តីណិ គាវុតានិ. ពារាណសី អដ្ឋារស យោជនានិ. ឧបកោ ពោធិមណ្ឌស្ស ច គយាយ ច អន្តរេ ភគវន្តំ អទ្ទស. អន្តរាសទ្ទេន បន យុត្តត្តា ឧបយោគវចនំ កតំ. ឦទិសេសុ ច ឋានេសុ អក្ខរចិន្តកា ‘‘អន្តរា គាមញ្ច នទិញ្ច យាតី’’តិ ឯវំ ឯកមេវ អន្តរាសទ្ទំ បយុជ្ជន្តិ. សោ ទុតិយបទេនបិ យោជេតព្ពោ ហោតិ. អយោជិយមានេ ឧបយោគវចនំ ន បាបុណាតិ. ឥធ បន យោជេត្វា ឯវ វុត្តោតិ. អទ្ធានមគ្គបដិបន្នន្តិ អទ្ធានសង្ខាតំ មគ្គំ បដិបន្នំ, ទីឃមគ្គបដិបន្នន្តិ អត្ថោ. អទ្ធានមគ្គគមនសមយស្ស ហិ វិភង្គេ ‘‘អទ្ធយោជនំ គច្ឆិស្សាមីតិ ភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិអាទិវចនតោ (បាចិ. ២១៨) អទ្ធយោជនម្បិ អទ្ធានមគ្គោ ហោតិ. ពោធិមណ្ឌតោ បន គយា តិគាវុតំ.

សព្ពាភិភូតិ សព្ពំ តេភូមកធម្មំ អភិភវិត្វា ឋិតោ. សព្ពវិទូតិ សព្ពំ ចតុភូមកធម្មំ អវេទិំ អញ្ញាសិំ. សព្ពេសុ ធម្មេសុ អនុបលិត្តោតិ សព្ពេសុ តេភូមកធម្មេសុ កិលេសលេបនេន អនុបលិត្តោ. សព្ពំ ជហោតិ សព្ពំ តេភូមកធម្មំ ជហិត្វា ឋិតោ. តណ្ហាក្ខយេ វិមុត្តោតិ តណ្ហាក្ខយេ និព្ពានេ អារម្មណតោ វិមុត្តោ. សយំ អភិញ្ញាយាតិ សព្ពំ ចតុភូមកធម្មំ អត្តនាវ ជានិត្វា. កមុទ្ទិសេយ្យន្តិ កំ អញ្ញំ ‘‘អយំ មេ អាចរិយោ’’តិ ឧទ្ទិសេយ្យំ.

ន មេ អាចរិយោ អត្ថីតិ លោកុត្តរធម្មេ មយ្ហំ អាចរិយោ នាម នត្ថិ. នត្ថិ មេ បដិបុគ្គលោតិ មយ្ហំ បដិភាគបុគ្គលោ នាម នត្ថិ. សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ សហេតុនា នយេន ចត្តារិ សច្ចានិ សយំ ពុទ្ធោ. សីតិភូតោតិ សព្ពកិលេសគ្គិនិព្ពាបនេន សីតិភូតោ. កិលេសានំយេវ និព្ពុតត្តា និព្ពុតោ. កាសិនំ បុរន្តិ កាសិរដ្ឋេ នគរំ. អាហញ្ឆំ អមតទុន្ទុភិន្តិ ធម្មចក្កបដិលាភាយ អមតភេរិំ បហរិស្សាមីតិ គច្ឆាមិ. អរហសិ អនន្តជិនោតិ អនន្តជិនោតិ ភវិតុំ យុត្តោ. ហុបេយ្យ បាវុសោតិ, អាវុសោ, ឯវម្បិ នាម ភវេយ្យ. បក្កាមីតិ វង្កហារជនបទំ នាម អគមាសិ.

តត្ថេកំ មិគលុទ្ទកគាមកំ និស្សាយ វាសំ កប្បេសិ. ជេដ្ឋកលុទ្ទកោ តំ ឧបដ្ឋាសិ. តស្មិញ្ច ជនបទេ ចណ្ឌា មក្ខិកា ហោន្តិ. អថ នំ ឯកាយ ចាដិយា វសាបេសុំ, មិគលុទ្ទកោ ទូរេ មិគវំ គច្ឆន្តោ ‘‘អម្ហាកំ អរហន្តេ មា បមជ្ជី’’តិ ឆាវំ នាម ធីតរំ អាណាបេត្វា អគមាសិ សទ្ធិំ បុត្តភាតុកេហិ. សា ចស្ស ធីតា ទស្សនីយា ហោតិ កោដ្ឋាសសម្បន្នា. ទុតិយទិវសេ ឧបកោ ឃរំ អាគតោ តំ ទារិកំ សព្ពំ ឧបចារំ កត្វា បរិវិសិតុំ ឧបគតំ ទិស្វា រាគេន អភិភូតោ ភុញ្ជិតុម្បិ អសក្កោន្តោ ភាជនេន ភត្តំ អាទាយ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា ភត្តំ ឯកមន្តេ និក្ខិបិត្វា សចេ ឆាវំ លភាមិ, ជីវាមិ, នោ ចេ, មរាមីតិ និរាហារោ សយិ. សត្តមេ ទិវសេ មាគវិកោ អាគន្ត្វា ធីតរំ ឧបកស្ស បវត្តិំ បុច្ឆិ. សា ‘‘ឯកទិវសមេវ អាគន្ត្វា បុន នាគតបុព្ពោ’’តិ អាហ. មាគវិកោ អាគតវេសេនេវ នំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិស្សាមីតិ តំខណំយេវ គន្ត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, អប្ផាសុក’’ន្តិ បាទេ បរាមសន្តោ បុច្ឆិ. ឧបកោ និត្ថុនន្តោ បរិវត្តតិយេវ. សោ ‘‘វទថ ភន្តេ, យំ មយា សក្កា កាតុំ, តំ សព្ពំ ករិស្សាមី’’តិ អាហ. ឧបកោ, ‘‘សចេ ឆាវំ លភាមិ, ជីវាមិ, នោ ចេ, ឥធេវ មរណំ សេយ្យោ’’តិ អាហ. ជានាសិ បន, ភន្តេ, កិញ្ចិ សិប្បន្តិ. ន ជានាមីតិ. ន, ភន្តេ, កិញ្ចិ សិប្បំ អជានន្តេន សក្កា ឃរាវាសំ អធិដ្ឋាតុន្តិ.

សោ អាហ – ‘‘នាហំ កិញ្ចិ សិប្បំ ជានាមិ, អបិច តុម្ហាកំ មំសហារកោ ភវិស្សាមិ, មំសញ្ច វិក្កីណិស្សាមី’’តិ. មាគវិកោ, ‘‘អម្ហាកម្បិ ឯតទេវ រុច្ចតី’’តិ ឧត្តរសាដកំ ទត្វា ឃរំ អានេត្វា ធីតរំ អទាសិ. តេសំ សំវាសមន្វាយ បុត្តោ វិជាយិ. សុភទ្ទោតិស្ស នាមំ អកំសុ. ឆាវា តស្ស រោទនកាលេ ‘‘មំសហារកស្ស បុត្ត, មិគលុទ្ទកស្ស បុត្ត មា រោទី’’តិអាទីនិ វទមានា បុត្តតោសនគីតេន ឧបកំ ឧប្បណ្ឌេសិ. ភទ្ទេ ត្វំ មំ អនាថោតិ មញ្ញសិ. អត្ថិ មេ អនន្តជិនោ នាម សហាយោ. តស្សាហំ សន្តិកេ គមិស្សាមីតិ អាហ. ឆាវា ឯវមយំ អដ្ដីយតីតិ ញត្វា បុនប្បុនំ កថេតិ. សោ ឯកទិវសំ អនារោចេត្វាវ មជ្ឈិមទេសាភិមុខោ បក្កាមិ.

ភគវា ច តេន សមយេន សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ មហាវិហារេ. អថ ខោ ភគវា បដិកច្ចេវ ភិក្ខូ អាណាបេសិ – ‘‘យោ, ភិក្ខវេ, ‘អនន្តជិនោ’តិ បុច្ឆមានោ អាគច្ឆតិ, តស្ស មំ ទស្សេយ្យាថា’’តិ. ឧបកោបិ ខោ ‘‘កុហិំ អនន្តជិនោ វសតី’’តិ បុច្ឆន្តោ អនុបុព្ពេន សាវត្ថិំ អាគន្ត្វា វិហារមជ្ឈេ ឋត្វា កុហិំ អនន្តជិនោតិ បុច្ឆិ. តំ ភិក្ខូ ភគវតោ សន្តិកំ នយិំសុ. សោ ភគវន្តំ ទិស្វា – ‘‘សញ្ជានាថ មំ ភគវា’’តិ អាហ. អាម, ឧបក, សញ្ជានាមិ, កុហិំ បន ត្វំ វសិត្ថាតិ. វង្កហារជនបទេ, ភន្តេតិ. ឧបក, មហល្លកោសិ ជាតោ បព្ពជិតុំ សក្ខិស្សសីតិ. បព្ពជិស្សាមិ, ភន្តេតិ. ភគវា បព្ពាជេត្វា តស្ស កម្មដ្ឋានំ អទាសិ. សោ កម្មដ្ឋានេ កម្មំ ករោន្តោ អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋាយ កាលំ កត្វា អវិហេសុ និព្ពត្តោ. និព្ពត្តក្ខណេយេវ អរហត្តំ បាបុណីតិ. អវិហេសុ និព្ពត្តមត្តា ហិ សត្ត ជនា អរហត្តំ បាបុណិំសុ, តេសំ សោ អញ្ញតរោ.

វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘អវិហំ ឧបបន្នាសេ, វិមុត្តា សត្ត ភិក្ខវោ;

រាគទោសបរិក្ខីណា, តិណ្ណា លោកេ វិសត្តិកំ.

ឧបកោ បលគណ្ឌោ ច, បុក្កុសាតិ ច តេ តយោ;

ភទ្ទិយោ ខណ្ឌទេវោ ច, ពហុរគ្គិ ច សង្គិយោ;

តេ ហិត្វា មានុសំ ទេហំ, ទិព្ពយោគំ ឧបជ្ឈគុ’’ន្តិ. (សំ. និ. ១.១០៥);

២៨៦. សណ្ឋបេសុន្តិ កតិកំ អកំសុ. ពាហុល្លិកោតិ ចីវរពាហុល្លាទីនំ អត្ថាយ បដិបន្នោ. បធានវិព្ភន្តោតិ បធានតោ វិព្ភន្តោ ភដ្ឋោ បរិហីនោ. អាវត្តោ ពាហុល្លាយាតិ ចីវរាទីនំ ពហុលភាវត្ថាយ អាវត្តោ. អបិច ខោ អាសនំ ឋបេតព្ពន្តិ អបិច ខោ បនស្ស ឧច្ចកុលេ និព្ពត្តស្ស អាសនមត្តំ ឋបេតព្ពន្តិ វទិំសុ. នាសក្ខិំសូតិ ពុទ្ធានុភាវេន ពុទ្ធតេជសា អភិភូតា អត្តនោ កតិកាយ ឋាតុំ នាសក្ខិំសុ. នាមេន ច អាវុសោវាទេន ច សមុទាចរន្តីតិ គោតមាតិ, អាវុសោតិ ច វទន្តិ. អាវុសោ គោតម, មយំ ឧរុវេលាយំ បធានកាលេ តុយ្ហំ បត្តចីវរំ គហេត្វា វិចរិម្ហា, មុខោទកំ ទន្តកដ្ឋំ អទម្ហា, វុត្ថបរិវេណំ សម្មជ្ជិម្ហា, បច្ឆា កោ តេ វត្តប្បដិបត្តិមកាសិ, កច្ចិ អម្ហេសុ បក្កន្តេសុ ន ចិន្តយិត្ថាតិ ឯវរូបិំ កថំ កថេន្តីតិ អត្ថោ. ឥរិយាយាតិ ទុក្ករឥរិយាយ. បដិបទាយាតិ ទុក្ករបដិបត្តិយា. ទុក្ករការិកាយាតិ បសតបសត-មុគ្គយូសាទិអាហរករណាទិនា ទុក្ករករណេន. អភិជានាថ មេ នោតិ អភិជានាថ នុ មម. ឯវរូបំ បភាវិតមេតន្តិ ឯតំ ឯវរូបំ វាក្យភេទន្តិ អត្ថោ. អបិ នុ អហំ ឧរុវេលាយ បធានេ តុម្ហាកំ សង្គណ្ហនត្ថំ អនុក្កណ្ឋនត្ថំ រត្តិំ វា ទិវា វា អាគន្ត្វា, – ‘‘អាវុសោ, មា វិតក្កយិត្ថ, មយ្ហំ ឱភាសោ វា និមិត្តំ វា បញ្ញាយតី’’តិ ឯវរូបំ កញ្ចិ វចនភេទំ អកាសិន្តិ អធិប្បាយោ. តេ ឯកបទេនេវ សតិំ លភិត្វា ឧប្បន្នគារវា, ‘‘ហន្ទ អទ្ធា ឯស ពុទ្ធោ ជាតោ’’តិ សទ្ទហិត្វា នោ ហេតំ, ភន្តេតិ អាហំសុ. អសក្ខិំ ខោ អហំ, ភិក្ខវេ, បញ្ចវគ្គិយេ ភិក្ខូ សញ្ញាបេតុន្តិ អហំ, ភិក្ខវេ, បញ្ចវគ្គិយេ ភិក្ខូ ពុទ្ធោ អហន្តិ ជានាបេតុំ អសក្ខិំ. តទា បន ភគវា ឧបោសថទិវសេយេវ អាគច្ឆិ. អត្តនោ ពុទ្ធភាវំ ជានាបេត្វា កោណ្ឌញ្ញត្ថេរំ កាយសក្ខិំ កត្វា ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តំ កថេសិ. សុត្តបរិយោសានេ ថេរោ អដ្ឋារសហិ ព្រហ្មកោដីហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ. សូរិយេ ធរមានេយេវ ទេសនា និដ្ឋាសិ. ភគវា តត្ថេវ វស្សំ ឧបគច្ឆិ.

ទ្វេបិ សុទំ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូ ឱវទាមីតិអាទិ បាដិបទទិវសតោ បដ្ឋាយ បិណ្ឌបាតត្ថាយបិ គាមំ អប្បវិសនទីបនត្ថំ វុត្តំ. តេសញ្ហិ ភិក្ខូនំ កម្មដ្ឋានេសុ ឧប្បន្នមលវិសោធនត្ថំ ភគវា អន្តោវិហារេយេវ អហោសិ. ឧប្បន្នេ ឧប្បន្នេ កម្មដ្ឋានមលេ តេបិ ភិក្ខូ ភគវតោ សន្តិកំ គន្ត្វា បុច្ឆន្តិ. ភគវាបិ តេសំ និសិន្នដ្ឋានំ គន្ត្វា មលំ វិនោទេតិ. អថ នេសំ ភគវតា ឯវំ នីហដភត្តេន ឱវទិយមានានំ វប្បត្ថេរោ បាដិបទទិវសេ សោតាបន្នោ អហោសិ. ភទ្ទិយត្ថេរោ ទុតិយាយំ, មហានាមត្ថេរោ តតិយាយំ, អស្សជិត្ថេរោ ចតុត្ថិយំ. បក្ខស្ស បន បញ្ចមិយំ សព្ពេវ តេ ឯកតោ សន្និបាតេត្វា អនត្តលក្ខណសុត្តំ កថេសិ, សុត្តបរិយោសានេ សព្ពេបិ អរហត្តផលេ បតិដ្ឋហិំសុ. តេនាហ – ‘‘អថ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចវគ្គិយា ភិក្ខូ មយា ឯវំ ឱវទិយមានា…បេ… អនុត្តរំ យោគក្ខេមំ និព្ពានំ អជ្ឈគមំសុ…បេ… នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ. ឯត្តកំ កថាមគ្គំ ភគវា យំ បុព្ពេ អវច – ‘‘តុម្ហេបិ មមញ្ចេវ បញ្ចវគ្គិយានញ្ច មគ្គំ អារុឡ្ហា, អរិយបរិយេសនា តុម្ហាកំ បរិយេសនា’’តិ ឥមំ ឯកមេវ អនុសន្ធិំ ទស្សេន្តោ អាហរិ.

២៨៧. ឥទានិ យស្មា ន អគារិយានំយេវ បញ្ចកាមគុណបរិយេសនា ហោតិ, អនគារិយានម្បិ ចត្តារោ បច្ចយេ អប្បច្ចវេក្ខិត្វា បរិភុញ្ជន្តានំ បញ្ចកាមគុណវសេន អនរិយបរិយេសនា ហោតិ, តស្មា តំ ទស្សេតុំ បញ្ចិមេ, ភិក្ខវេ, កាមគុណាតិអាទិមាហ. តត្ថ នវរត្តេសុ បត្តចីវរាទីសុ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យា រូបាតិអាទយោ ចត្តារោ កាមគុណា លព្ភន្តិ. រសោ បនេត្ថ បរិភោគរសោ ហោតិ. មនុញ្ញេ បិណ្ឌបាតេ ភេសជ្ជេ ច បញ្ចបិ លព្ភន្តិ. សេនាសនម្ហិ ចីវរេ វិយ ចត្តារោ. រសោ បន ឯត្ថាបិ បរិភោគរសោវ. យេ ហិ កេចិ, ភិក្ខវេតិ កស្មា អារភិ? ឯវំ បញ្ច កាមគុណេ ទស្សេត្វា ឥទានិ យេ ឯវំ វទេយ្យុំ, ‘‘បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ អនរិយបរិយេសនា នាម កុតោ, អរិយបរិយេសនាវ បព្ពជិតាន’’ន្តិ, តេសំ បដិសេធនត្ថាយ ‘‘បព្ពជិតានម្បិ ចតូសុ បច្ចយេសុ អប្បច្ចវេក្ខណបរិភោគោ អនរិយបរិយេសនា ឯវា’’តិ ទស្សេតុំ ឥមំ ទេសនំ អារភិ. តត្ថ គធិតាតិ តណ្ហាគេធេន គធិតា. មុច្ឆិតាតិ តណ្ហាមុច្ឆាយ មុច្ឆិតា. អជ្ឈោបន្នាតិ តណ្ហាយ អជ្ឈោគាឡ្ហា. អនាទីនវទស្សាវិនោតិ អាទីនវំ អបស្សន្តា. អនិស្សរណបញ្ញាតិ និស្សរណំ វុច្ចតិ បច្ចវេក្ខណញាណំ. តេ តេន វិរហិតា.

ឥទានិ តស្សត្ថស្ស សាធកំ ឧបមំ ទស្សេន្តោ សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្រេវំ ឱបម្មសំសន្ទនំ វេទិតព្ពំ – អារញ្ញកមគោ វិយ ហិ សមណព្រាហ្មណា, លុទ្ទកេន អរញ្ញេ ឋបិតបាសោ វិយ ចត្តារោ បច្ចយា, តស្ស លុទ្ទស្ស បាសរាសិំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា សយនកាលោ វិយ តេសំ ចត្តារោ បច្ចយេ អប្បច្ចវេក្ខិត្វា បរិភោគកាលោ. លុទ្ទកេ អាគច្ឆន្តេ មគស្ស យេន កាមំ អគមនកាលោ វិយ សមណព្រាហ្មណានំ មារស្ស យថាកាមករណីយកាលោ, មារវសំ ឧបគតភាវោតិ អត្ថោ. មគស្ស បន អពទ្ធស្ស បាសរាសិំ អធិសយិតកាលោ វិយ សមណព្រាហ្មណានំ ចតូសុ បច្ចយេសុ បច្ចវេក្ខណបរិភោគោ, លុទ្ទកេ អាគច្ឆន្តេ មគស្ស យេន កាមំ គមនំ វិយ សមណព្រាហ្មណានំ មារវសំ អនុបគមនំ វេទិតព្ពំ. វិស្សត្ថោតិ និព្ភយោ និរាសង្កោ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

បាសរាសិសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អរិយបរិយេសនាតិបិ ឯតស្សេវ នាមំ.

៧. ចូឡហត្ថិបទោបមសុត្តវណ្ណនា

២៨៨. ឯវំ មេ សុតន្តិ ចូឡហត្ថិបទោបមសុត្តំ. តត្ថ សព្ពសេតេន វឡវាភិរថេនាតិ, ‘‘សេតា សុទំ អស្សា យុត្តា ហោន្តិ សេតាលង្ការា. សេតោ រថោ សេតាលង្ការោ សេតបរិវារោ, សេតា រស្មិយោ, សេតា បតោទលដ្ឋិ, សេតំ ឆត្តំ, សេតំ ឧណ្ហីសំ, សេតានិ វត្ថានិ, សេតា ឧបាហនា, សេតាយ សុទំ វាលពីជនិយា ពីជិយតី’’តិ (សំ. និ. ៥.៤) ឯវំ វុត្តេន សកលសេតេន ចតូហិ វឡវាហិ យុត្តរថេន.

រថោ ច នាមេសោ ទុវិធោ ហោតិ – យោធរថោ, អលង្ការរថោតិ. តត្ថ យោធរថោ ចតុរស្សសណ្ឋានោ ហោតិ នាតិមហា, ទ្វិន្នំ តិណ្ណំ វា ជនានំ គហណសមត្ថោ. អលង្ការរថោ មហា ហោតិ, ទីឃតោ ទីឃោ, បុថុលតោ បុថុលោ. តត្ថ ឆត្តគ្គាហកោ វាលពីជនិគ្គាហកោ តាលវណ្ដគ្គាហកោតិ ឯវំ អដ្ឋ វា ទស វា សុខេន ឋាតុំ វា និសីទិតុំ វា និបជ្ជិតុំ វា សក្កោន្តិ, អយម្បិ អលង្ការរថោយេវ. សោ សព្ពោ សចក្កបញ្ជរកុព្ពរោ រជតបរិក្ខិត្តោ អហោសិ. វឡវា បកតិយា សេតវណ្ណាវ. បសាធនម្បិ តាទិសំ រជតមយំ អហោសិ. រស្មិយោបិ រជតបនាឡិ សុបរិក្ខិត្តា. បតោទលដ្ឋិបិ រជតបរិក្ខិត្តា. ព្រាហ្មណោបិ សេតវត្ថំ និវាសេត្វា សេតំយេវ ឧត្តរាសង្គមកាសិ, សេតវិលេបនំ វិលិម្បិ, សេតមាលំ បិលន្ធិ, ទសសុ អង្គុលីសុ អង្គុលិមុទ្ទិកា, កណ្ណេសុ កុណ្ឌលានីតិ ឯវមាទិអលង្ការោបិស្ស រជតមយោវ អហោសិ. បរិវារព្រាហ្មណាបិស្ស ទសសហស្សមត្តា តថេវ សេតវត្ថវិលេបនមាលាលង្ការា អហេសុំ. តេន វុត្តំ ‘‘សព្ពសេតេន វឡវាភិរថេនា’’តិ.

សាវត្ថិយា និយ្យាតីតិ សោ កិរ ឆន្នំ ឆន្នំ មាសានំ ឯកវារំ នគរំ បទក្ខិណំ ករោតិ. ឥតោ ឯត្តកេហិ ទិវសេហិ នគរំ បទក្ខិណំ ករិស្សតីតិ បុរេតរមេវ ឃោសនា ករីយតិ; តំ សុត្វា យេ នគរតោ ន បក្កន្តា, តេ ន បក្កមន្តិ. យេ បក្កន្តា, តេបិ, ‘‘បុញ្ញវតោ សិរិសម្បត្តិំ បស្សិស្សាមា’’តិ អាគច្ឆន្តិ. យំ ទិវសំ ព្រាហ្មណោ នគរំ អនុវិចរតិ, តទា បាតោវ នគរវីថិយោ សម្មជ្ជិត្វា វាលិកំ ឱកិរិត្វា លាជបញ្ចមេហិ បុប្ផេហិ អភិប្បកិរិត្វា បុណ្ណឃដេ ឋបេត្វា កទលិយោ ច ធជេ ច ឧស្សាបេត្វា សកលនគរំ ធូបិតវាសិតំ ករោន្តិ. ព្រាហ្មណោ បាតោវ សីសំ ន្ហាយិត្វា បុរេភត្តំ ភុញ្ជិត្វា វុត្តនយេនេវ សេតវត្ថាទីហិ អត្តានំ អលង្ករិត្វា បាសាទា ឱរុយ្ហ រថំ អភិរុហតិ. អថ នំ តេ ព្រាហ្មណា សព្ពសេតវត្ថវិលេបនមាលាលង្ការា សេតច្ឆត្តានិ គហេត្វា បរិវារេន្តិ; តតោ មហាជនស្ស សន្និបាតនត្ថំ បឋមំយេវ តរុណទារកានំ ផលាផលានិ វិកិរិត្វា តទនន្តរំ មាសករូបានិ; តទនន្តរំ កហាបណេ វិកិរន្តិ; មហាជនា សន្និបតន្តិ. ឧក្កុដ្ឋិយោ ចេវ ចេលុក្ខេបា ច បវត្តន្តិ. អថ ព្រាហ្មណោ មង្គលិកសោវត្ថិកាទីសុ មង្គលានិ ចេវ សុវត្ថិយោ ច ករោន្តេសុ មហាសម្បត្តិយា នគរំ អនុវិចរតិ. បុញ្ញវន្តា មនុស្សា ឯកភូមកាទិបាសាទេ អារុយ្ហ សុកបត្តសទិសានិ វាតបានកវាដានិ វិវរិត្វា ឱលោកេន្តិ. ព្រាហ្មណោបិ អត្តនោ យសសិរិសម្បត្តិយា នគរំ អជ្ឈោត្ថរន្តោ វិយ ទក្ខិណទ្វារាភិមុខោ ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘សាវត្ថិយា និយ្យាតី’’តិ.

ទិវា ទិវស្សាតិ ទិវសស្ស ទិវា, មជ្ឈន្ហកាលេតិ អត្ថោ. បិលោតិកំ បរិព្ពាជកន្តិ បិលោតិកាតិ ឯវំ ឥត្ថិលិង្គវោហារវសេន លទ្ធនាមំ បរិព្ពាជកំ. សោ កិរ បរិព្ពាជកោ ទហរោ បឋមវយេ ឋិតោ សុវណ្ណវណ្ណោ ពុទ្ធុបដ្ឋាកោ, បាតោវ តថាគតស្ស ចេវ មហាថេរានញ្ច ឧបដ្ឋានំ កត្វា តិទណ្ឌកុណ្ឌិកាទិបរិក្ខារំ អាទាយ ជេតវនា និក្ខមិត្វា នគរាភិមុខោ បាយាសិ. តំ ឯស ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ អទ្ទស. ឯតទវោចាតិ អនុក្កមេន សន្តិកំ អាគតំ សញ្ជានិត្វា ឯតំ, ‘‘ហន្ទ កុតោ នុ ភវំ វច្ឆាយនោ អាគច្ឆតី’’តិ គោត្តំ កិត្តេន្តោ វចនំ អវោច. បណ្ឌិតោ មញ្ញេតិ ភវំ វច្ឆាយនោ សមណំ គោតមំ បណ្ឌិតោតិ មញ្ញតិ, ឧទាហុ នោតិ អយមេត្ថ អត្ថោ.

កោ ចាហំ, ភោតិ, ភោ, សមណស្ស គោតមស្ស បញ្ញាវេយ្យត្តិយំ ជាននេ អហំ កោ នាម? កោ ច សមណស្ស គោតមស្ស បញ្ញាវេយ្យត្តិយំ ជានិស្សាមីតិ កុតោ ចាហំ សមណស្ស គោតមស្ស បញ្ញាវេយ្យត្តិយំ ជានិស្សាមិ, កេន ការណេន ជានិស្សាមីតិ? ឯវំ សព្ពថាបិ អត្តនោ អជាននភាវំ ទីបេតិ. សោបិ នូនស្ស តាទិសោវាតិ យោ សមណស្ស គោតមស្ស បញ្ញាវេយ្យត្តិយំ ជានេយ្យ, សោបិ នូន ទស បារមិយោ បូរេត្វា សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ តាទិសោ ពុទ្ធោយេវ ភវេយ្យ. សិនេរុំ វា ហិមវន្តំ វា បថវិំ វា អាកាសំ វា បមេតុកាមេន តប្បមាណោវ ទណ្ឌោ វា រជ្ជុ វា លទ្ធុំ វដ្ដតិ. សមណស្ស គោតមស្ស បញ្ញំ ជានន្តេនបិ តស្ស ញាណសទិសមេវ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ លទ្ធុំ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. អាទរវសេន បនេត្ថ អាមេឌិតំ កតំ. ឧឡារាយាតិ ឧត្តរាយ សេដ្ឋាយ. កោ ចាហំ, ភោតិ, ភោ, អហំ សមណស្ស គោតមស្ស បសំសនេ កោ នាម? កោ ច សមណំ គោតមំ បសំសិស្សាមីតិ កេន ការណេន បសំសិស្សាមិ? បសត្ថបសត្ថោតិ សព្ពគុណានំ ឧត្តរិតរេហិ សព្ពលោកបសត្ថេហិ អត្តនោ គុណេហេវ បសត្ថោ, ន តស្ស អញ្ញេហិ បសំសនកិច្ចំ អត្ថិ. យថា ហិ ចម្បកបុប្ផំ វា នីលុប្បលំ វា បទុមំ វា លោហិតចន្ទនំ វា អត្តនោ វណ្ណគន្ធសិរិយាវ បាសាទិកញ្ចេវ សុគន្ធញ្ច, ន តស្ស អាគន្តុកេហិ វណ្ណគន្ធេហិ ថោមនកិច្ចំ អត្ថិ. យថា ច មណិរតនំ វា ចន្ទមណ្ឌលំ វា អត្តនោ អាលោកេនេវ ឱភាសតិ, ន តស្ស អញ្ញេន ឱភាសនកិច្ចំ អត្ថិ. ឯវំ សមណោ គោតមោ សព្ពលោកបសត្ថេហិ អត្តនោ គុណេហេវ បសត្ថោ ថោមិតោ សព្ពលោកស្ស សេដ្ឋតំ បាបិតោ, ន តស្ស អញ្ញេន បសំសនកិច្ចំ អត្ថិ. បសត្ថេហិ វា បសត្ថោតិបិ បសត្ថបសត្ថោ.

កេ បសត្ថា នាម? រាជា បសេនទិ កោសលោ កាសិកោសលវាសិកេហិ បសត្ថោ, ពិម្ពិសារោ អង្គមគធវាសីហិ. វេសាលិកា លិច្ឆវី វជ្ជិរដ្ឋវាសីហិ បសត្ថា. បាវេយ្យកា មល្លា, កោសិនារកា មល្លា, អញ្ញេបិ តេ តេ ខត្តិយា តេហិ តេហិ ជានបទេហិ បសត្ថា. ចង្កីអាទយោ ព្រាហ្មណា ព្រាហ្មណគណេហិ, អនាថបិណ្ឌិកាទយោ ឧបាសកា អនេកសតេហិ ឧបាសកគណេហិ, វិសាខាទយោ ឧបាសិកា អនេកសតាហិ ឧបាសិកាហិ, សកុលុទាយិអាទយោ បរិព្ពាជកា អនេកេហិ បរិព្ពាជកសតេហិ, ឧប្បលវណ្ណាថេរិអាទិកា មហាសាវិកា អនេកេហិ ភិក្ខុនិសតេហិ, សារិបុត្តត្ថេរាទយោ មហាសាវកា អនេកសតេហិ ភិក្ខូហិ, សក្កាទយោ ទេវា អនេកសហស្សេហិ ទេវេហិ, មហាព្រហ្មាទយោ ព្រហ្មានោ អនេកសហស្សេហិ ព្រហ្មេហិ បសត្ថា. តេ សព្ពេបិ ទសពលំ ថោមេន្តិ វណ្ណេន្តិ, បសំសន្តីតិ ភគវា ‘‘បសត្ថបសត្ថោ’’តិ វុច្ចតិ.

អត្ថវសន្តិ អត្ថានិសំសំ. អថស្ស បរិព្ពាជកោ អត្តនោ បសាទការណំ អាចិក្ខន្តោ សេយ្យថាបិ, ភោ, កុសលោ នាគវនិកោតិអាទិមាហ. តត្ថ នាគវនិកោតិ នាគវនវាសិកោ អនុគ្គហិតសិប្បោ បុរិសោ. បរតោ បន ឧគ្គហិតសិប្បោ បុរិសោ នាគវនិកោតិ អាគតោ. ចត្តារិ បទានីតិ ចត្តារិ ញាណបទានិ ញាណវលញ្ជានិ, ញាណេន អក្កន្តដ្ឋានានីតិ អត្ថោ.

២៨៩. ខត្តិយបណ្ឌិតេតិអាទីសុ បណ្ឌិតេតិ បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតេ. និបុណេតិ សណ្ហេ សុខុមពុទ្ធិនោ, សុខុមអត្ថន្តរបដិវិជ្ឈនសមត្ថេ. កតបរប្បវាទេតិ វិញ្ញាតបរប្បវាទេ ចេវ បរេហិ សទ្ធិំ កតវាទបរិចយេ ច. វាលវេធិរូបេតិ វាលវេធិធនុគ្គហសទិសេ. តេ ភិន្ទន្តា មញ្ញេ ចរន្តីតិ វាលវេធិ វិយ វាលំ សុខុមានិបិ បរេសំ ទិដ្ឋិគតានិ អត្តនោ បញ្ញាគតេន ភិន្ទន្តា វិយ ចរន្តីតិ អត្ថោ. បញ្ហំ អភិសង្ខរោន្តីតិ ទុបទម្បិ តិបទម្បិ ចតុប្បទម្បិ បញ្ហំ ករោន្តិ. វាទំ អារោបេស្សាមាតិ ទោសំ អារោបេស្សាម. ន ចេវ សមណំ គោតមំ បញ្ហំ បុច្ឆន្តីតិ; កស្មា ន បុច្ឆន្តិ? ភគវា កិរ បរិសមជ្ឈេ ធម្មំ ទេសេន្តោ បរិសាយ អជ្ឈាសយំ ឱលោកេតិ, តតោ បស្សតិ – ‘‘ឥមេ ខត្តិយបណ្ឌិតា គុឡ្ហំ រហស្សំ បញ្ហំ ឱវដ្ដិកសារំ កត្វា អាគតា’’តិ. សោ តេហិ អបុដ្ឋោយេវ ឯវរូបេ បញ្ហេ បុច្ឆាយ ឯត្តកា ទោសា, វិស្សជ្ជនេ ឯត្តកា, អត្ថេ បទេ អក្ខរេ ឯត្តកាតិ ឥមេ បញ្ហេ បុច្ឆន្តោ ឯវំ បុច្ឆេយ្យ, វិស្សជ្ជេន្តោ ឯវំ វិស្សជ្ជេយ្យាតិ, ឥតិ ឱវដ្ដិកសារំ កត្វា អានីតេ បញ្ហេ ធម្មកថាយ អន្តរេ បក្ខិបិត្វា វិទ្ធំសេតិ. ខត្តិយបណ្ឌិតា ‘‘សេយ្យោ វត នោ, យេ មយំ ឥមេ បញ្ហេ ន បុច្ឆិម្ហា, សចេ ហិ មយំ បុច្ឆេយ្យាម, អប្បតិដ្ឋេវ នោ កត្វា សមណោ គោតមោ ខិបេយ្យា’’តិ អត្តមនា ភវន្តិ.

អបិច ពុទ្ធា នាម ធម្មំ ទេសេន្តា បរិសំ មេត្តាយ ផរន្តិ, មេត្តាផរណេន ទសពលេ មហាជនស្ស ចិត្តំ បសីទតិ, ពុទ្ធា ច នាម រូបគ្គប្បត្តា ហោន្តិ ទស្សនសម្បន្នា មធុរស្សរា មុទុជិវ្ហា សុផុសិតទន្តាវរណា អមតេន ហទយំ សិញ្ចន្តា វិយ ធម្មំ កថេន្តិ. តត្រ នេសំ មេត្តាផរណេន បសន្នចិត្តានំ ឯវំ ហោតិ – ‘‘ឯវរូបំ អទ្វេជ្ឈកថំ អមោឃកថំ និយ្យានិកកថំ កថេន្តេន ភគវតា សទ្ធិំ ន សក្ខិស្សាម បច្ចនីកគ្គាហំ គណ្ហិតុ’’ន្តិ អត្តនោ បសន្នភាវេនេវ ន បុច្ឆន្តិ.

អញ្ញទត្ថូតិ ឯកំសេន. សាវកា សម្បជ្ជន្តីតិ សរណគមនវសេន សាវកា ហោន្តិ. តទនុត្តរន្តិ តំ អនុត្តរំ. ព្រហ្មចរិយបរិយោសានន្តិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស បរិយោសានភូតំ អរហត្តផលំ, តទត្ថាយ ហិ តេ បព្ពជន្តិ. មនំ វត, ភោ, អនស្សាមាតិ, ភោ, សចេ មយំ ន ឧបសង្កមេយ្យាម, ឥមិនា ថោកេន អនុបសង្កមនមត្តេន អបយិរុបាសនមត្តេនេវ នដ្ឋា ភវេយ្យាម. ឧបសង្កមនមត្តកេន បនម្ហា ន នដ្ឋាតិ អត្ថោ. ទុតិយបទំ បុរិមស្សេវ វេវចនំ. អស្សមណាវ សមានាតិអាទីសុ បាបានំ អសមិតត្តា អស្សមណាវ. អពាហិតត្តា ច បន អព្រាហ្មណាវ. កិលេសារីនំ អហតត្តា អនរហន្តោយេវ សមានាតិ អត្ថោ.

២៩០. ឧទានំ ឧទានេសីតិ ឧទាហារំ ឧទាហរិ. យថា ហិ យំ តេលំ មានំ គហេតុំ ន សក្កោតិ, វិស្សន្ទិត្វា គច្ឆតិ, តំ អវសេកោតិ វុច្ចតិ, យញ្ច ជលំ តឡាកំ គហេតុំ ន សក្កោតិ, អជ្ឈោត្ថរិត្វា គច្ឆតិ, តំ ឱឃោតិ វុច្ចតិ. ឯវមេវ យំ បីតិមយំ វចនំ ហទយំ គហេតុំ ន សក្កោតិ, អធិកំ ហុត្វា អន្តោ អសណ្ឋហិត្វា ពហិ និក្ខមតិ, តំ ឧទានន្តិ វុច្ចតិ. ឯវរូបំ បីតិមយំ វចនំ និច្ឆារេសីតិ អត្ថោ. ហត្ថិបទោបមោតិ ហត្ថិបទំ ឧបមា អស្ស ធម្មស្សាតិ ហត្ថិបទោបមោ. សោ ន ឯត្តាវតា វិត្ថារេន បរិបូរោ ហោតីតិ ទស្សេតិ. នាគវនិកោតិ ឧគ្គហិតហត្ថិសិប្បោ ហត្ថិវនចារិកោ. អថ កស្មា ឥធ កុសលោតិ ន វុត្តោតិ? បរតោ ‘‘យោ ហោតិ កុសលោ’’តិ វិភាគទស្សនតោ. យោ ហិ កោចិ បវិសតិ, យោ បន កុសលោ ហោតិ, សោ នេវ តាវ និដ្ឋំ គច្ឆតិ. តស្មា ឥធ កុសលោតិ អវត្វា បរតោ វុត្តោ.

២៩១. វាមនិកាតិ រស្សា អាយាមតោបិ ន ទីឃា មហាកុច្ឆិហត្ថិនិយោ. ឧច្ចា ច និសេវិតន្តិ សត្តដ្ឋរតនុព្ពេធេ វដរុក្ខាទីនំ ខន្ធប្បទេសេ ឃំសិតដ្ឋានំ. ឧច្ចា កាឡារិកាតិ ឧច្ចា ច យដ្ឋិសទិសបាទា ហុត្វា, កាឡារិកា ច ទន្តានំ កឡារតាយ. តាសំ កិរ ឯកោ ទន្តោ ឧន្នតោ ហោតិ, ឯកោ ឱនតោ. ឧភោបិ ច វិរឡា ហោន្តិ, ន អាសន្នា. ឧច្ចា ច ទន្តេហិ អារញ្ជិតានីតិ សត្តដ្ឋរតនុព្ពេធេ វដរុក្ខាទីនំ ខន្ធប្បទេសេ ផរសុនា បហតដ្ឋានំ វិយ ទាដ្ឋាហិ ឆិន្នដ្ឋានំ. ឧច្ចា កណេរុកា នាមាតិ ឧច្ចា ច យដ្ឋិសទិសទីឃបាទា ហុត្វា, កណេរុកា ច ទន្តានំ កណេរុតាយ, តា កិរ មកុឡទាឋា ហោន្តិ. តស្មា កណេរុកាតិ វុច្ចន្តិ. សោ និដ្ឋំ គច្ឆតីតិ សោ នាគវនិកោ យស្ស វតាហំ នាគស្ស អនុបទំ អាគតោ, អយមេវ សោ, ន អញ្ញោ. យញ្ហិ អហំ បឋមំ បទំ ទិស្វា វាមនិកានំ បទំ ឥទំ ភវិស្សតីតិ និដ្ឋំ ន គតោ, យម្បិ តតោ ឱរភាគេ ទិស្វា កាឡារិកានំ ភវិស្សតិ, កណេរុកានំ ភវិស្សតីតិ និដ្ឋំ ន គតោ, សព្ពំ តំ ឥមស្សេវ មហាហត្ថិនោ បទន្តិ មហាហត្ថិំ ទិស្វាវ និដ្ឋំ គច្ឆតិ.

ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – នាគវនំ វិយ ហិ អាទិតោ បដ្ឋាយ យាវ នីវរណប្បហានា ធម្មទេសនា វេទិតព្ពា. កុសលោ នាគវនិកោ វិយ យោគាវចរោ; មហានាគោ វិយ សម្មាសម្ពុទ្ធោ; មហន្តំ ហត្ថិបទំ វិយ ឈានាភិញ្ញា. នាគវនិកស្ស តត្ថ តត្ថ ហត្ថិបទំ ទិស្វាបិ វាមនិកានំ បទំ ភវិស្សតិ, កាឡារិកានំ កណេរុកានំ បទំ ភវិស្សតីតិ អនិដ្ឋង្គតភាវោ វិយ យោគិនោ, ឥមា ឈានាភិញ្ញា នាម ពាហិរកបរិព្ពាជកានម្បិ សន្តីតិ អនិដ្ឋង្គតភាវោ. នាគវនិកស្ស, តត្ថ តត្ថ មយា ទិដ្ឋំ បទំ ឥមស្សេវ មហាហត្ថិនោ, ន អញ្ញស្សាតិ មហាហត្ថិំ ទិស្វា និដ្ឋង្គមនំ វិយ អរិយសាវកស្ស អរហត្តំ បត្វាវ និដ្ឋង្គមនំ. ឥទញ្ច បន ឱបម្មសំសន្ទនំ មត្ថកេ ឋត្វាបិ កាតុំ វដ្ដតិ. ឥមស្មិម្បិ ឋានេ វដ្ដតិយេវ. អនុក្កមាគតំ បន បាឡិបទំ គហេត្វា ឥធេវ កតំ. តត្ថ ឥធាតិ ទេសាបទេសេ និបាតោ. ស្វាយំ កត្ថចិ លោកំ ឧបាទាយ វុច្ចតិ. យថាហ – ‘‘ឥធ តថាគតោ លោកេ ឧប្បជ្ជតី’’តិ (ទី. និ. ១.២៧៩). កត្ថចិ សាសនំ. យថាហ – ‘‘ឥធេវ, ភិក្ខវេ, សមណោ, ឥធ ទុតិយោ សមណោ’’តិ (អ. និ. ៤.២៤១). កត្ថចិ ឱកាសំ. យថាហ –

‘‘ឥធេវ តិដ្ឋមានស្ស, ទេវភូតស្ស មេ សតោ;

បុនរាយុ ច មេ លទ្ធោ, ឯវំ ជានាហិ មារិសា’’តិ. (ទី. និ. ២.៣៦៩; ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៩០);

កត្ថចិ បទបូរណមត្តមេវ. យថាហ – ‘‘ឥធាហំ, ភិក្ខវេ, ភុត្តាវី អស្សំ បវារិតោ’’តិ (ម. និ. ១.៣០). ឥធ បន លោកំ ឧបាទាយ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘ព្រាហ្មណ ឥមស្មិំ លោកេ តថាគតោ ឧប្បជ្ជតិ អរហំ…បេ… ពុទ្ធោ ភគវា’’តិ.

តត្ថ តថាគតសទ្ទោ មូលបរិយាយេ, អរហន្តិអាទយោ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតា. លោកេ ឧប្បជ្ជតីតិ ឯត្ថ បន លោកោតិ ឱកាសលោកោ សត្តលោកោ សង្ខារលោកោតិ តិវិធោ. ឥធ បន សត្តលោកោ អធិប្បេតោ. សត្តលោកេ ឧប្បជ្ជមានោបិ ច តថាគតោ ន ទេវលោកេ, ន ព្រហ្មលោកេ, មនុស្សលោកេយេវ ឧប្បជ្ជតិ. មនុស្សលោកេបិ ន អញ្ញស្មិំ ចក្កវាឡេ, ឥមស្មិំយេវ ចក្កវាឡេ. តត្រាបិ ន សព្ពដ្ឋានេសុ, ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ គជង្គលំ នាម និគមោ. តស្សាបរេន មហាសាលោ, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. បុរត្ថិមទក្ខិណាយ ទិសាយ សល្លវតី នាម នទី, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. ទក្ខិណាយ ទិសាយ សេតកណ្ណិកំ នាម និគមោ, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. បច្ឆិមាយ ទិសាយ ថូណំ នាម ព្រាហ្មណគាមោ, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. ឧត្តរាយ ទិសាយ ឧសិរទ្ធជោ នាម បព្ពតោ, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ’’តិ (មហាវ. ២៥៩) ឯវំ បរិច្ឆិន្នេ អាយាមតោ តិយោជនសតេ វិត្ថារតោ អឌ្ឍតេយ្យយោជនសតេ បរិក្ខេបតោ នវយោជនសតេ មជ្ឈិមបទេសេ ឧប្បជ្ជតិ. ន កេវលញ្ច តថាគតោវ, បច្ចេកពុទ្ធា អគ្គសាវកា អសីតិ មហាថេរា ពុទ្ធមាតា ពុទ្ធបិតា ចក្កវត្តី រាជា អញ្ញេ ច សារប្បត្តា ព្រាហ្មណគហបតិកា ឯត្ថេវ ឧប្បជ្ជន្តិ. តត្ថ តថាគតោ សុជាតាយ ទិន្នមធុបាយសភោជនតោ បដ្ឋាយ យាវ អរហត្តមគ្គោ, តាវ ឧប្បជ្ជតិ នាម. អរហត្តផលេ ឧប្បន្នោ នាម. មហាភិនិក្ខមនតោ វា យាវ អរហត្តមគ្គោ. តុសិតភវនតោ វា យាវ អរហត្តមគ្គោ. ទីបង្ករបាទមូលតោ វា យាវ អរហត្តមគ្គោ, តាវ ឧប្បជ្ជតិ នាម. អរហត្តផលេ ឧប្បន្នោ នាម. ឥធ សព្ពបឋមំ ឧប្បន្នភាវំ សន្ធាយ ឧប្បជ្ជតីតិ វុត្តំ, តថាគតោ លោកេ ឧប្បន្នោ ហោតីតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ.

សោ ឥមំ លោកន្តិ សោ ភគវា ឥមំ លោកំ, ឥទានិ វត្តព្ពំ និទស្សេតិ. សទេវកន្តិ សហ ទេវេហិ សទេវកំ. ឯវំ សហ មារេន សមារកំ. សហ ព្រហ្មុនា សព្រហ្មកំ. សហ សមណព្រាហ្មណេហិ សស្សមណព្រាហ្មណិំ. បជាតត្តា បជា, តំ បជំ. សហ ទេវមនុស្សេហិ សទេវមនុស្សំ. តត្ថ សទេវកវចនេន បញ្ចកាមាវចរទេវគ្គហណំ វេទិតព្ពំ. សមារកវចនេន ឆដ្ឋកាមាវចរទេវគ្គហណំ. សព្រហ្មកវចនេន ព្រហ្មកាយិកាទិព្រហ្មគ្គហណំ. សស្សមណព្រាហ្មណិវចនេន សាសនស្ស បច្ចត្ថិបច្ចាមិត្តសមណព្រាហ្មណគ្គហណំ សមិតបាបពាហិតបាបសមណព្រាហ្មណគ្គហណញ្ច. បជាវចនេន សត្តលោកគ្គហណំ. សទេវមនុស្សវចនេន សម្មុតិទេវអវសេសមនុស្សគ្គហណំ. ឯវមេត្ថ តីហិ បទេហិ ឱកាសលោកេន សទ្ធិំ សត្តលោកោ, ទ្វីហិ បជាវសេន សត្តលោកោវ គហិតោតិ វេទិតព្ពោ.

អបរោ នយោ – សទេវកគ្គហណេន អរូបាវចរទេវលោកោ គហិតោ. សមារកគ្គហណេន ឆកាមាវចរទេវលោកោ. សព្រហ្មកគ្គហណេន រូបី ព្រហ្មលោកោ. សស្សមណព្រាហ្មណាទិគ្គហណេន ចតុបរិសវសេន សម្មុតិទេវេហិ វា សហ មនុស្សលោកោ អវសេសសព្ពសត្តលោកោ វា.

អបិចេត្ថ សទេវកវចនេន ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទតោ សព្ពស្ស លោកស្ស សច្ឆិកតភាវមាហ. តតោ យេសំ អហោសិ – ‘‘មារោ មហានុភាវោ ឆកាមាវចរិស្សរោ វសវត្តី. កិំ សោបិ ឯតេន សច្ឆិកតោ’’តិ? តេសំ វិមតិំ វិធមន្តោ សមារកន្តិ អាហ. យេសំ បន អហោសិ – ‘‘ព្រហ្មា មហានុភាវោ, ឯកង្គុលិយា ឯកស្មិំ ចក្កវាឡសហស្សេ អាលោកំ ផរតិ, ទ្វីហិ…បេ… ទសហិ អង្គុលីហិ ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ អាលោកំ ផរតិ, អនុត្តរញ្ច ឈានសមាបត្តិសុខំ បដិសំវេទេតិ. កិំ សោបិ សច្ឆិកតោ’’តិ? តេសំ វិមតិំ វិធមន្តោ សព្រហ្មកន្តិ អាហ. តតោ យេ ចិន្តេសុំ – ‘‘បុថូ សមណព្រាហ្មណា សាសនស្ស បច្ចត្ថិកា, កិំ តេបិ សច្ឆិកតា’’តិ? តេសំ វិមតិំ វិធមន្តោ សស្សមណព្រាហ្មណិំ បជន្តិ អាហ. ឯវំ ឧក្កដ្ឋុក្កដ្ឋានំ សច្ឆិកតភាវំ បកាសេត្វា អថ សម្មុតិទេវេ អវសេសមនុស្សេ ច ឧបាទាយ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន សេសសត្តលោកស្ស សច្ឆិកតភាវំ បកាសេន្តោ សទេវមនុស្សន្តិ អាហ. អយមេត្ថ ភាវានុក្កមោ. បោរាណា បនាហុ – សទេវកន្តិ ទេវតាហិ សទ្ធិំ អវសេសលោកំ. សមារកន្តិ មារេន សទ្ធិំ អវសេសលោកំ. សព្រហ្មកន្តិ ព្រហ្មេហិ សទ្ធិំ អវសេសលោកំ. ឯវំ សព្ពេបិ តិភវូបគេ សត្តេ តីហាការេហិ តីសុ បទេសុ បក្ខិបេត្វា បុន ទ្វីហិ បទេហិ បរិយាទិយន្តោ ‘‘សស្សមណព្រាហ្មណិំ បជំ សទេវមនុស្ស’’ន្តិ អាហ. ឯវំ បញ្ចហិ បទេហិ តេន តេនាការេន តេធាតុកមេវ បរិយាទិន្នន្តិ.

សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា បវេទេតីតិ សយន្តិ សាមំ អបរនេយ្យោ ហុត្វា. អភិញ្ញាតិ អភិញ្ញាយ, អធិកេន ញាណេន ញត្វាតិ អត្ថោ. សច្ឆិកត្វាតិ បច្ចក្ខំ កត្វា. ឯតេន អនុមានាទិបដិក្ខេបោ កតោ ហោតិ. បវេទេតីតិ ពោធេតិ វិញ្ញាបេតិ បកាសេតិ. សោ ធម្មំ ទេសេតិ អាទិកល្យាណំ…បេ… បរិយោសានកល្យាណន្តិ សោ ភគវា សត្តេសុ ការុញ្ញតំ បដិច្ច ហិត្វាបិ អនុត្តរំ វិវេកសុខំ ធម្មំ ទេសេតិ. តញ្ច ខោ អប្បំ វា ពហុំ វា ទេសេន្តោ អាទិកល្យាណាទិប្បការមេវ ទេសេតិ. អាទិម្ហិបិ កល្យាណំ ភទ្ទកំ អនវជ្ជមេវ កត្វា ទេសេតិ. មជ្ឈេបិ… បរិយោសានេបិ កល្យាណំ ភទ្ទកំ អនវជ្ជមេវ កត្វា ទេសេតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

តត្ថ អត្ថិ ទេសនាយ អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ, អត្ថិ សាសនស្ស. ទេសនាយ តាវ ចតុប្បទិកាយបិ គាថាយ បឋមបាទោ អាទិ នាម, តតោ ទ្វេ មជ្ឈំ នាម, អន្តេ ឯកោ បរិយោសានំ នាម. ឯកានុសន្ធិកស្ស សុត្តស្ស និទានមាទិ, ឥទមវោចាតិ បរិយោសានំ, ឧភិន្នំ អន្តរា មជ្ឈំ. អនេកានុសន្ធិកស្ស សុត្តស្ស បឋមានុសន្ធិ អាទិ, អន្តេ អនុសន្ធិ បរិយោសានំ, មជ្ឈេ ឯកោ វា ទ្វេ វា ពហូ វា មជ្ឈមេវ. សាសនស្ស បន សីលសមាធិវិបស្សនា អាទិ នាម. វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘កោ ចាទិ កុសលានំ ធម្មានំ, សីលញ្ច សុវិសុទ្ធំ, ទិដ្ឋិ ច ឧជុកា’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៦៩). ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, មជ្ឈិមា បដិបទា តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធា’’តិ ឯវំ វុត្តោ បន អរិយមគ្គោ មជ្ឈំ នាម, ផលញ្ចេវ និព្ពានញ្ច បរិយោសានំ នាម. ‘‘ឯតទត្ថមិទំ, ព្រាហ្មណ, ព្រហ្មចរិយមេតំ សារំ, ឯតំ បរិយោសាន’’ន្តិ (ម. និ. ១.៣២៤) ហិ ឯត្ថ ផលំ បរិយោសានន្តិ វុត្តំ. ‘‘និព្ពានោគធញ្ហិ, អាវុសោ វិសាខ, ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតិ និព្ពានបរាយណំ និព្ពានបរិយោសាន’’ន្តិ (ម. និ. ១.៤៦៦) ឯត្ថ និព្ពានំ បរិយោសានន្តិ វុត្តំ. ឥធ ទេសនាយ អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ អធិប្បេតំ. ភគវា ហិ ធម្មំ ទេសេន្តោ អាទិម្ហិ សីលំ ទស្សេត្វា មជ្ឈេ មគ្គំ បរិយោសានេ និព្ពានំ ទស្សេតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘សោ ធម្មំ ទេសេតិ អាទិកល្យាណំ មជ្ឈេកល្យាណំ បរិយោសានកល្យាណ’’ន្តិ. តស្មា អញ្ញោបិ ធម្មកថិកោ ធម្មំ កថេន្តោ –

‘‘អាទិម្ហិ សីលំ ទស្សេយ្យ, មជ្ឈេ មគ្គំ វិភាវយេ;

បរិយោសានម្ហិ និព្ពានំ, ឯសា កថិកសណ្ឋិតី’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៩០);

សាត្ថំ សព្យញ្ជនន្តិ យស្ស ហិ យាគុភត្តឥត្ថិបុរិសាទិវណ្ណនា និស្សិតា ទេសនា ហោតិ, ន សោ សាត្ថំ ទេសេតិ. ភគវា បន តថារូបំ ទេសនំ បហាយ ចតុសតិបដ្ឋានាទិនិស្សិតំ ទេសនំ ទេសេតិ. តស្មា ‘‘សាត្ថំ ទេសេតី’’តិ វុច្ចតិ. យស្ស បន ទេសនា ឯកព្យញ្ជនាទិយុត្តា វា សព្ពនិរោដ្ឋព្យញ្ជនា វា សព្ពវិស្សដ្ឋសព្ពនិគ្គហីតព្យញ្ជនា វា, តស្ស ទមិឡកិរាសវរាទិមិលក្ខូនំ ភាសា វិយ ព្យញ្ជនបារិបូរិយា អភាវតោ អព្យញ្ជនា នាម ទេសនា ហោតិ. ភគវា បន –

‘‘សិថិលំ ធនិតញ្ច ទីឃរស្សំ, គរុកំ លហុកញ្ច និគ្គហីតំ;

សម្ពន្ធំ វវត្ថិតំ វិមុត្តំ, ទសធា ព្យញ្ជនពុទ្ធិយា បភេទោ’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៩០) –

ឯវំ វុត្តំ ទសវិធំ ព្យញ្ជនំ អមក្ខេត្វា បរិបុណ្ណព្យញ្ជនមេវ កត្វា ធម្មំ ទេសេតិ. តស្មា ‘‘សព្យញ្ជនំ ធម្មំ ទេសេតី’’តិ វុច្ចតិ.

កេវលបរិបុណ្ណន្តិ ឯត្ថ កេវលន្តិ សកលាធិវចនំ. បរិបុណ្ណន្តិ អនូនាធិកវចនំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘សកលបរិបុណ្ណមេវ ទេសេតិ, ឯកទេសនាបិ អបរិបុណ្ណា នត្ថី’’តិ. បរិសុទ្ធន្តិ និរុបក្កិលេសំ. យោ ហិ ឥទំ ធម្មទេសនំ និស្សាយ លាភំ វា សក្ការំ វា លភិស្សាមីតិ ទេសេតិ, តស្ស អបរិសុទ្ធា ទេសនា ហោតិ. ភគវា បន លោកាមិសនិរបេក្ខោ ហិតផរណេន មេត្តាភាវនាយ មុទុហទយោ ឧល្លុម្បនសភាវសណ្ឋិតេន ចិត្តេន ទេសេតិ. តស្មា ‘‘បរិសុទ្ធំ ធម្មំ ទេសេតី’’តិ វុច្ចតិ. ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតីតិ ឯត្ថ ព្រហ្មចរិយន្តិ សិក្ខត្តយសង្គហំ សកលសាសនំ. តស្មា ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតីតិ សោ ធម្មំ ទេសេតិ អាទិកល្យាណំ…បេ… បរិសុទ្ធំ, ឯវំ ទេសេន្តោ ច សិក្ខត្តយសង្គហិតំ សកលសាសនំ ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ព្រហ្មចរិយន្តិ សេដ្ឋដ្ឋេន ព្រហ្មភូតំ ចរិយំ. ព្រហ្មភូតានំ វា ពុទ្ធាទីនំ ចរិយន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

តំ ធម្មន្តិ តំ វុត្តប្បការសម្បទំ ធម្មំ. សុណាតិ គហបតិ វាតិ កស្មា បឋមំ គហបតិំ និទ្ទិសតីតិ? និហតមានត្តា ឧស្សន្នត្តា ច. យេភុយ្យេន ហិ ខត្តិយកុលតោ បព្ពជិតា ជាតិំ និស្សាយ មានំ ករោន្តិ. ព្រាហ្មណកុលា បព្ពជិតា មន្តេ និស្សាយ មានំ ករោន្តិ. ហីនជច្ចកុលា បព្ពជិតា អត្តនោ វិជាតិតាយ បតិដ្ឋាតុំ ន សក្កោន្តិ. គហបតិទារកា បន កច្ឆេហិ សេទំ មុញ្ចន្តេហិ បិដ្ឋិយា លោណំ បុប្ផមានាយ ភូមិំ កសិត្វា និហតមានទប្បា ហោន្តិ. តេ បព្ពជិត្វា មានំ វា ទប្បំ វា អកត្វា យថាពលំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គហេត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តា សក្កោន្តិ អរហត្តេ បតិដ្ឋាតុំ. ឥតរេហិ ច កុលេហិ និក្ខមិត្វា បព្ពជិតា នាម ន ពហុកា, គហបតិកាវ ពហុកា, ឥតិ និហតមានត្តា ឧស្សន្នត្តា ច បឋមំ គហបតិំ និទ្ទិសតីតិ.

អញ្ញតរស្មិំ វាតិ ឥតរេសំ វា កុលានំ អញ្ញតរស្មិំ. បច្ចាជាតោតិ បតិជាតោ. តថាគតេ សទ្ធំ បដិលភតីតិ បរិសុទ្ធំ ធម្មំ សុត្វា ធម្មស្សាមិម្ហិ តថាគតេ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ វត ភគវា’’តិ សទ្ធំ បដិលភតិ. ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតីតិ ឯវំ បច្ចវេក្ខតិ. សម្ពាធោ ឃរាវាសោតិ សចេបិ សដ្ឋិហត្ថេ ឃរេ យោជនសតន្តរេបិ វា ទ្វេ ជាយម្បតិកា វសន្តិ, តថាបិ នេសំ សកិញ្ចនសបលិពោធដ្ឋេន ឃរាវាសោ សម្ពាធោយេវ. រជោបថោតិ រាគរជាទីនំ ឧដ្ឋានដ្ឋានន្តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. អាគមនបថោតិបិ វដ្ដតិ. អលគ្គនដ្ឋេន អព្ភោកាសោ វិយាតិ អព្ភោកាសោ. បព្ពជិតោ ហិ កូដាគាររតនបាសាទទេវវិមានាទីសុ បិហិតទ្វារវាតបានេសុ បដិច្ឆន្នេសុ វសន្តោបិ នេវ លគ្គតិ ន សជ្ជតិ ន ពជ្ឈតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អព្ភោកាសោ បព្ពជ្ជា’’តិ. អបិច សម្ពាធោ ឃរាវាសោ កុសលកិរិយាយ ឱកាសាភាវតោ. រជោបថោ អសំវុតសង្ការដ្ឋានំ វិយ រជានំ កិលេសរជានំ សន្និបាតដ្ឋានតោ. អព្ភោកាសោ បព្ពជ្ជា កុសលកិរិយាយ យថាសុខំ ឱកាសសព្ភាវតោ.

នយិទំ សុករំ…បេ… បព្ពជេយ្យន្តិ ឯត្ថ អយំ សង្ខេបកថា – យទេតំ សិក្ខត្តយព្រហ្មចរិយំ ឯកម្បិ ទិវសំ អខណ្ឌំ កត្វា ចរិមកចិត្តំ បាបេតព្ពតាយ ឯកន្តបរិបុណ្ណំ. ឯកទិវសម្បិ ច កិលេសមលេន អមលិនំ កត្វា ចរិមកចិត្តំ បាបេតព្ពតាយ ឯកន្តបរិសុទ្ធំ, សង្ខលិខិតំ លិខិតសង្ខសទិសំ ធោតសង្ខសប្បដិភាគំ ចរិតព្ពំ, ឥទំ ន សុករំ អគារំ អជ្ឈាវសតា អគារមជ្ឈេ វសន្តេន ឯកន្តបរិបុណ្ណំ…បេ… ចរិតុំ. យំនូនាហំ កេសេ ច មស្សុញ្ច ឱហារេត្វា កាសាយរសបីតតាយ កាសាយានិ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តានំ អនុច្ឆវិកានិ វត្ថានិ អច្ឆាទេត្វា បរិទហិត្វា អគារស្មា និក្ខមិត្វា អនគារិយំ បព្ពជេយ្យន្តិ. ឯត្ថ ច យស្មា អគារស្ស ហិតំ កសិវាណិជ្ជាទិកម្មំ អគារិយន្តិ វុច្ចតិ, តញ្ច បព្ពជ្ជាយ នត្ថិ. តស្មា បព្ពជ្ជា អនគារិយាតិ ញាតព្ពា, តំ អនគារិយំ. បព្ពជេយ្យន្តិ បដិបជ្ជេយ្យំ. អប្បំ វាតិ សហស្សតោ ហេដ្ឋា ភោគក្ខន្ធោ អប្បោ នាម ហោតិ, សហស្សតោ បដ្ឋាយ មហា. អាពន្ធនដ្ឋេន ញាតិ ឯវ បរិវដ្ដោ ញាតិបរិវដ្ដោ. សោ វីសតិយា ហេដ្ឋា អប្បោ ហោតិ, វីសតិយា បដ្ឋាយ មហា.

២៩២. ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោតិ យា ភិក្ខូនំ អធិសីលសង្ខាតា សិក្ខា, តញ្ច, យត្ថ ចេតេ សហ ជីវន្តិ ឯកជីវិកា សភាគវុត្តិនោ ហោន្តិ, តំ ភគវតា បញ្ញត្តសិក្ខាបទសង្ខាតំ សាជីវញ្ច តត្ថ សិក្ខនភាវេន សមាបន្នោតិ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ. សមាបន្នោតិ សិក្ខំ បរិបូរេន្តោ, សាជីវញ្ច អវីតិក្កមន្តោ ហុត្វា តទុភយំ ឧបគតោតិ អត្ថោ. បាណាតិបាតំ បហាយាតិអាទីសុ បាណាតិបាតាទិកថា ហេដ្ឋា វិត្ថារិតា ឯវ. បហាយាតិ ឥមំ បាណាតិបាតចេតនាសង្ខាតំ ទុស្សីល្យំ បជហិត្វា. បដិវិរតោ ហោតីតិ បហីនកាលតោ បដ្ឋាយ តតោ ទុស្សីល្យតោ ឱរតោ វិរតោវ ហោតិ. និហិតទណ្ឌោ និហិតសត្ថោតិ បរូបឃាតត្ថាយ ទណ្ឌំ វា សត្ថំ វា អាទាយ អវត្តនតោ និក្ខិត្តទណ្ឌោ ចេវ និក្ខិត្តសត្ថោ ចាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច ឋបេត្វា ទណ្ឌំ សព្ពម្បិ អវសេសំ ឧបករណំ សត្តានំ វិហិំសនភាវតោ សត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ. យំ បន ភិក្ខូ កត្តរទណ្ឌំ វា ទន្តកដ្ឋវាសិំ វា បិប្ផលកំ វា គហេត្វា វិចរន្តិ, ន តំ បរូបឃាតត្ថាយ. តស្មា និហិតទណ្ឌោ និហិតសត្ថោត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ. លជ្ជីតិ បាបជិគុច្ឆនលក្ខណាយ លជ្ជាយ សមន្នាគតោ. ទយាបន្នោតិ ទយំ មេត្តចិត្តតំ អាបន្នោ. សព្ពបាណភូតហិតានុកម្បីតិ សព្ពេ បាណភូតេ ហិតេន អនុកម្បកោ. តាយ ទយាបន្នតាយ សព្ពេសំ បាណភូតានំ ហិតចិត្តកោតិ អត្ថោ. វិហរតីតិ ឥរិយតិ បាលេតិ.

ទិន្នមេវ អាទិយតីតិ ទិន្នាទាយី. ចិត្តេនបិ ទិន្នមេវ បដិកង្ខតីតិ ទិន្នបាដិកង្ខី. ថេនេតីតិ ថេនោ. ន ថេនេន អថេនេន. អថេនត្តាយេវ សុចិភូតេន. អត្តនាតិ អត្តភាវេន, អថេនំ សុចិភូតំ អត្តភាវំ កត្វា វិហរតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

អព្រហ្មចរិយន្តិ អសេដ្ឋចរិយំ. ព្រហ្មំ សេដ្ឋំ អាចារំ ចរតីតិ ព្រហ្មចារី. អារាចារីតិ អព្រហ្មចរិយតោ ទូរចារី. មេថុនាតិ រាគបរិយុដ្ឋានវសេន សទិសត្តា មេថុនកាតិ លទ្ធវោហារេហិ បដិសេវិតព្ពតោ មេថុនាតិ សង្ខំ គតា អសទ្ធម្មា. គាមធម្មាតិ គាមវាសីនំ ធម្មា.

សច្ចំ វទតីតិ សច្ចវាទី. សច្ចេន សច្ចំ សន្ទហតិ ឃដេតីតិ សច្ចសន្ធោ, ន អន្តរន្តរា មុសា វទតីតិ អត្ថោ. យោ ហិ បុរិសោ កទាចិ មុសា វទតិ, កទាចិ សច្ចំ, តស្ស មុសាវាទេន អន្តរិតត្តា សច្ចំ សច្ចេន ន ឃដីយតិ. តស្មា ន សោ សច្ចសន្ធោ, អយំ បន ន តាទិសោ, ជីវិតហេតុបិ មុសាវាទំ អវត្វា សច្ចេន សច្ចំ សន្ទហតិយេវាតិ សច្ចសន្ធោ. ថេតោតិ ថិរោ, ថិរកថោតិ អត្ថោ. ឯកោ ហិ បុគ្គលោ ហលិទ្ទិរាគោ វិយ, ថុសរាសិម្ហិ និខាតខាណុ វិយ, អស្សបិដ្ឋេ ឋបិតកុម្ភណ្ឌមិវ ច ន ថិរកថោ ហោតិ. ឯកោ បាសាណលេខា វិយ ឥន្ទខិលោ វិយ ច ថិរកថោ ហោតិ; អសិនា សីសេ ឆិជ្ជន្តេបិ ទ្វេ កថា ន កថេតិ; អយំ វុច្ចតិ ថេតោ. បច្ចយិកោតិ បត្តិយាយិតព្ពកោ, សទ្ធាយិកោតិ អត្ថោ. ឯកច្ចោ ហិ បុគ្គលោ ន បច្ចយិកោ ហោតិ, ‘‘ឥទំ កេន វុត្តំ, អសុកេនា’’តិ វុត្តេ ‘‘មា តស្ស វចនំ សទ្ទហថា’’តិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ. ឯកោ បច្ចយិកោ ហោតិ, ‘‘ឥទំ កេន វុត្តំ, អសុកេនា’’តិ វុត្តេ, ‘‘យទិ តេន វុត្តំ, ឥទមេវ បមាណំ, ឥទានិ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ នត្ថិ, ឯវមេវ ឥទ’’ន្តិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ, អយំ វុច្ចតិ បច្ចយិកោ. អវិសំវាទកោ លោកស្សាតិ តាយ សច្ចវាទិតាយ លោកំ ន វិសំវាទេតីតិ អត្ថោ.

ឥមេសំ ភេទាយាតិ យេសំ ឥតោ សុត្វាតិ វុត្តានំ សន្តិកេ សុតំ, តេសំ ភេទាយ. ភិន្នានំ វា សន្ធាតាតិ ទ្វិន្នម្បិ មិត្តានំ វា សមានុបជ្ឈាយកាទីនំ វា កេនចិទេវ ការណេន ភិន្នានំ ឯកមេកំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘តុម្ហាកំ ឦទិសេ កុលេ ជាតានំ ឯវំ ពហុស្សុតានំ ឥទំ ន យុត្ត’’ន្តិអាទីនិ វត្វា សន្ធានំ កត្តា. អនុប្បទាតាតិ សន្ធានានុប្បទាតា, ទ្វេ ជនេ សមគ្គេ ទិស្វា, ‘‘តុម្ហាកំ ឯវរូបេ កុលេ ជាតានំ ឯវរូបេហិ គុណេហិ សមន្នាគតានំ អនុច្ឆវិកមេត’’ន្តិអាទីនិ វត្វា ទឡ្ហីកម្មំ កត្តាតិ អត្ថោ. សមគ្គោ អារាមោ អស្សាតិ សមគ្គារាមោ. យត្ថ សមគ្គា នត្ថិ, តត្ថ វសិតុម្បិ ន ឥច្ឆតីតិ អត្ថោ. ‘‘សមគ្គរាមោ’’តិបិ បាឡិ, អយមេវេត្ថ អត្ថោ. សមគ្គរតោតិ សមគ្គេសុ រតោ, តេ បហាយ អញ្ញត្រ គន្តុម្បិ ន ឥច្ឆតីតិ អត្ថោ. សមគ្គេ ទិស្វាបិ សុត្វាបិ នន្ទតីតិ សមគ្គនន្ទី. សមគ្គករណិំ វាចំ ភាសិតាតិ យា វាចា សត្តេ សមគ្គេយេវ ករោតិ, តំ សាមគ្គិគុណបរិទីបកមេវ វាចំ ភាសតិ, ន ឥតរន្តិ.

នេលាតិ ឯលំ វុច្ចតិ ទោសោ, នាស្សា ឯលន្តិ នេលា, និទ្ទោសាតិ អត្ថោ. ‘‘នេលង្គោ សេតបច្ឆាទោ’’តិ ឯត្ថ វុត្តនេលំ វិយ. កណ្ណសុខាតិ ព្យញ្ជនមធុរតាយ កណ្ណានំ សុខា, សូចិវិជ្ឈនំ វិយ កណ្ណសូលំ ន ជនេតិ. អត្ថមធុរតាយ សកលសរីរេ កោបំ អជនេត្វា បេមំ ជនេតីតិ បេមនីយា. ហទយំ គច្ឆតិ, អបដិហញ្ញមានា សុខេន ចិត្តំ បវិសតីតិ ហទយង្គមា. គុណបរិបុណ្ណតាយ បុរេ ភវាតិ បោរី, បុរេ សំវទ្ធនារី វិយ សុកុមារាតិបិ បោរី, បុរស្ស ឯសាតិបិ បោរី, នគរវាសីនំ កថាតិ អត្ថោ. នគរវាសិនោ ហិ យុត្តកថា ហោន្តិ, បិតិមត្តំ បិតាតិ, មាតិមត្តំ មាតាតិ, ភាតិមត្តំ ភាតាតិ វទន្តិ. ឯវរូបី កថា ពហុនោ ជនស្ស កន្តា ហោតីតិ ពហុជនកន្តា. កន្តភាវេនេវ ពហុនោ ជនស្ស មនាបា ចិត្តវុទ្ធិករាតិ ពហុជនមនាបា.

កាលេន វទតីតិ កាលវាទី, វត្តព្ពយុត្តកាលំ សល្លក្ខេត្វា វទតីតិ អត្ថោ. ភូតំ តច្ឆំ សភាវមេវ វទតីតិ ភូតវាទី. ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកត្ថសន្និស្សិតមេវ កត្វា វទតីតិ អត្ថវាទី. នវលោកុត្តរធម្មសន្និស្សិតំ កត្វា វទតីតិ ធម្មវាទី. សំវរវិនយបហានវិនយសន្និស្សិតំ កត្វា វទតីតិ វិនយវាទី. និធានំ វុច្ចតិ ឋបនោកាសោ, និធានមស្សា អត្ថីតិ និធានវតី, ហទយេ និធាតព្ព យុត្តវាចំ ភាសិតាតិ អត្ថោ. កាលេនាតិ ឯវរូបិំ ភាសមានោបិ ច ‘‘អហំ និធានវតិំ វាចំ ភាសិស្សាមី’’តិ ន អកាលេន ភាសតិ, យុត្តកាលំ បន អវេក្ខិត្វា ភាសតីតិ អត្ថោ. សាបទេសន្តិ សឧបមំ, សការណន្តិ អត្ថោ. បរិយន្តវតិន្តិ បរិច្ឆេទំ ទស្សេត្វា យថាស្សា បរិច្ឆេទោ បញ្ញាយតិ, ឯវំ ភាសតីតិ អត្ថោ. អត្ថសំហិតន្តិ អនេកេហិបិ នយេហិ វិភជន្តេន បរិយាទាតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ អត្ថសម្បន្នំ, យំ វា សោ អត្ថវាទី អត្ថំ វទតិ, តេន អត្ថេន សំហិតត្តា អត្ថសំហិតំ វាចំ ភាសតិ, ន អញ្ញំ និក្ខិបិត្វា អញ្ញំ ភាសតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

២៩៣. ពីជគាមភូតគាមសមារម្ភាតិ មូលពីជំ ខន្ធពីជំ ផឡុពីជំ អគ្គពីជំ ពីជពីជន្តិ បញ្ចវិធស្ស ពីជគាមស្ស ចេវ យស្ស កស្សចិ នីលតិណរុក្ខាទិកស្ស ភូតគាមស្ស ច សមារម្ភា, ឆេទនភេទនបចនាទិភាវេន វិកោបនា បដិវិរតោតិ អត្ថោ. ឯកភត្តិកោតិ បាតរាសភត្តំ សាយមាសភត្តន្តិ ទ្វេ ភត្តានិ. តេសុ បាតរាសភត្តំ អន្តោមជ្ឈន្ហិកេន បរិច្ឆិន្នំ, ឥតរំ មជ្ឈន្ហិកតោ ឧទ្ធំ អន្តោអរុណេន. តស្មា អន្តោមជ្ឈន្ហិកេ ទសក្ខត្តុំ ភុញ្ជមានោបិ ឯកភត្តិកោវ ហោតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ឯកភត្តិកោ’’តិ. រត្តិយា ភោជនំ រត្តិ, តតោ ឧបរតោតិ រត្តូបរតោ. អតិក្កន្តេ មជ្ឈន្ហិកេ យាវ សូរិយត្ថំគមនា ភោជនំ វិកាលភោជនំ នាម. តតោ វិរតត្តា វិរតោ វិកាលភោជនា. សាសនស្ស អននុលោមត្តា វិសូកំ បដាណីភូតំ ទស្សនន្តិ វិសូកទស្សនំ. អត្តនា នច្ចននច្ចាបនាទិវសេន នច្ចា ច គីតា ច វាទិតា ច, អន្តមសោ មយូរនច្ចនាទិវសេនាបិ បវត្តានំ នច្ចាទីនំ វិសូកភូតា ទស្សនា ចាតិ នច្ចគីតវាទិតវិសូកទស្សនា. នច្ចាទីនិ ហិ អត្តនា បយោជេតុំ វា បរេហិ បយោជាបេតុំ វា បយុត្តានិ បស្សិតុំ វា នេវ ភិក្ខូនំ ន ភិក្ខុនីនំ វដ្ដន្តិ. មាលាទីសុ មាលាតិ យំកិញ្ចិ បុប្ផំ. គន្ធន្តិ យំកិញ្ចិ គន្ធជាតំ. វិលេបនន្តិ ឆវិរាគករណំ. តត្ថ បិឡន្ធន្តោ ធារេតិ នាម. ឩនដ្ឋានំ បូរេន្តោ មណ្ឌេតិ នាម. គន្ធវសេន ឆវិរាគវសេន ច សាទិយន្តោ វិភូសេតិ នាម. ឋានំ វុច្ចតិ ការណំ. តស្មា យាយ ទុស្សីល្យចេតនាយ តានិ មាលាធារណាទីនិ មហាជនោ ករោតិ, តតោ បដិវិរតោតិ អត្ថោ.

ឧច្ចាសយនំ វុច្ចតិ បមាណាតិក្កន្តំ. មហាសយនំ អកប្បិយត្ថរណំ. តតោ បដិវិរតោតិ អត្ថោ. ជាតរូបន្តិ សុវណ្ណំ. រជតន្តិ កហាបណោ លោហមាសកោ ជតុមាសកោ ទារុមាសកោតិ យេ វោហារំ គច្ឆន្តិ, តស្ស ឧភយស្សបិ បដិគ្គហណា បដិវិរតោ, នេវ នំ ឧគ្គណ្ហាតិ, ន ឧគ្គណ្ហាបេតិ, ន ឧបនិក្ខិត្តំ សាទិយតីតិ អត្ថោ. អាមកធញ្ញបដិគ្គហណាតិ សាលិវីហិយវគោធូមកង្គុវរកកុទ្រូសកសង្ខាតស្ស សត្តវិធស្សាបិ អាមកធញ្ញស្ស បដិគ្គហណា. ន កេវលញ្ច ឯតេសំ បដិគ្គហណមេវ, អាមសនម្បិ ភិក្ខូនំ ន វដ្ដតិយេវ. អាមកមំសបដិគ្គហណាតិ ឯត្ថ អញ្ញត្រ ឱទិស្ស អនុញ្ញាតា អាមកមំសមច្ឆានំ បដិគ្គហណមេវ ភិក្ខូនំ ន វដ្ដតិ, នោ អាមសនំ.

ឥត្ថិកុមារិកបដិគ្គហណាតិ ឯត្ថ ឥត្ថីតិ បុរិសន្តរគតា, ឥតរា កុមារិកា នាម. តាសំ បដិគ្គហណម្បិ អាមសនម្បិ អកប្បិយមេវ. ទាសិទាសបដិគ្គហណាតិ ឯត្ថ ទាសិទាសវសេនេវ តេសំ បដិគ្គហណំ ន វដ្ដតិ, ‘‘កប្បិយការកំ ទម្មិ, អារាមិកំ ទម្មី’’តិ ឯវំ វុត្តេ បន វដ្ដតិ. អជេឡកាទីសុ ខេត្តវត្ថុបរិយោសានេសុ កប្បិយាកប្បិយនយោ វិនយវសេន ឧបបរិក្ខិតព្ពោ. តត្ថ ខេត្តំ នាម យស្មិំ បុព្ពណ្ណំ រុហតិ. វត្ថុ នាម យស្មិំ អបរណ្ណំ រុហតិ. យត្ថ វា ឧភយម្បិ រុហតិ, តំ ខេត្តំ. តទត្ថាយ អកតភូមិភាគោ វត្ថុ. ខេត្តវត្ថុសីសេន ចេត្ថ វាបិតឡាកាទីនិបិ សង្គហិតានេវ. ទូតេយ្យំ វុច្ចតិ ទូតកម្មំ, គិហីនំ បណ្ណំ វា សាសនំ វា គហេត្វា តត្ថ តត្ថ គមនំ. បហិណគមនំ វុច្ចតិ ឃរា ឃរំ បេសិតស្ស ខុទ្ទកគមនំ. អនុយោគោ នាម តទុភយករណំ, តស្មា ទូតេយ្យបហិណគមនានំ អនុយោគាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

កយវិក្កយាតិ កយា ច វិក្កយា ច. តុលាកូដាទីសុ កូដន្តិ វញ្ចនំ. តត្ថ តុលាកូដំ តាវ រូបកូដំ អង្គកូដំ គហណកូដំ បដិច្ឆន្នកូដន្តិ ចតុព្ពិធំ ហោតិ. តត្ថ រូបកូដំ នាម ទ្វេ តុលា សរូបា កត្វា គណ្ហន្តោ មហតិយា គណ្ហាតិ, ទទន្តោ ខុទ្ទិកាយ ទេតិ. អង្គកូដំ នាម គណ្ហន្តោ បច្ឆាភាគេ ហត្ថេន តុលំ អក្កមតិ, ទទន្តោ បុព្ពភាគេ. គហណកូដំ នាម គណ្ហន្តោ មូលេ រជ្ជុំ គណ្ហាតិ, ទទន្តោ អគ្គេ. បដិច្ឆន្នកូដំ នាម តុលំ សុសិរំ កត្វា អន្តោ អយចុណ្ណំ បក្ខិបិត្វា គណ្ហន្តោ តំ បច្ឆាភាគេ ករោតិ, ទទន្តោ អគ្គភាគេ. កំសោ វុច្ចតិ សុវណ្ណបាតិ, តាយ វញ្ចនំ កំសកូដំ. កថំ? ឯកំ សុវណ្ណបាតិំ កត្វា អញ្ញា ទ្វេ តិស្សោ លោហបាតិយោ សុវណ្ណវណ្ណា ករោតិ, តតោ ជនបទំ គន្ត្វា កិញ្ចិទេវ អទ្ធកុលំ បវិសិត្វា, ‘‘សុវណ្ណភាជនានិ កិណថា’’តិ វត្វា អគ្ឃេ បុច្ឆិតេ សមគ្ឃតរំ ទាតុកាមា ហោន្តិ. តតោ តេហិ ‘‘កថំ ឥមេសំ សុវណ្ណភាវោ ជានិតព្ពោ’’តិ វុត្តេ – ‘‘វីមំសិត្វា គណ្ហថា’’តិ សុវណ្ណបាតិំ បាសាណេ ឃំសិត្វា សព្ពា បាតិយោ ទត្វា គច្ឆតិ.

មានកូដំ នាម ហទយភេទសិខាភេទរជ្ជុភេទវសេន តិវិធំ ហោតិ. តត្ថ ហទយភេទោ សប្បិតេលាទិមិននកាលេ លព្ភតិ. តានិ ហិ គណ្ហន្តោ ហេដ្ឋា ឆិទ្ទេន មានេន, ‘‘សណិកំ អាសិញ្ចា’’តិ វត្វា អន្តោភាជនេ ពហុំ បគ្ឃរាបេត្វា គណ្ហាតិ; ទទន្តោ ឆិទ្ទំ បិធាយ សីឃំ បូរេត្វា ទេតិ. សិខាភេទោ តិលតណ្ឌុលាទិមិននកាលេ លព្ភតិ. តានិ ហិ គណ្ហន្តោ សណិកំ សិខំ ឧស្សាបេត្វា គណ្ហាតិ, ទទន្តោ វេគេន បូរេត្វា សិខំ ឆិន្ទន្តោ ទេតិ. រជ្ជុភេទោ ខេត្តវត្ថុមិននកាលេ លព្ភតិ. លញ្ជំ អលភន្តា ហិ ខេត្តំ អមហន្តម្បិ មហន្តំ កត្វា មិនន្តិ.

ឧក្កោដនាទីសុ ឧក្កោដនន្តិ សាមិកេ អស្សាមិកេ កាតុំ លញ្ជគ្គហណំ. វញ្ចនន្តិ តេហិ តេហិ ឧបាយេហិ បរេសំ វញ្ចនំ. តត្រិទមេកំ វត្ថុ – ឯកោ កិរ លុទ្ទកោ មិគញ្ច មិគបោតកញ្ច គហេត្វា អាគច្ឆតិ. តមេកោ ធុត្តោ, ‘‘កិំ, ភោ, មិគោ អគ្ឃតិ, កិំ មិគបោតកោ’’តិ អាហ. ‘‘មិគោ ទ្វេ កហាបណេ មិគបោតកោ ឯក’’ន្តិ ច វុត្តេ កហាបណំ ទត្វា មិគបោតកំ គហេត្វា ថោកំ គន្ត្វា និវត្តោ, ‘‘ន មេ, ភោ, មិគបោតកេន អត្ថោ, មិគំ មេ ទេហី’’តិ អាហ. តេន ហិ ‘‘ទ្វេ កហាបណេ ទេហី’’តិ. សោ អាហ – ‘‘ននុ តេ, ភោ, មយា បឋមំ ឯកោ កហាបណោ ទិន្នោ’’តិ. អាម ទិន្នោតិ. ‘‘ឥមម្បិ មិគបោតកំ គណ្ហ, ឯវំ សោ ច កហាបណោ អយញ្ច កហាបណគ្ឃនកោ មិគបោតកោតិ ទ្វេ កហាបណា ភវិស្សន្តី’’តិ. សោ ការណំ វទតីតិ សល្លក្ខេត្វា មិគបោតកំ គហេត្វា មិគំ អទាសីតិ.

និកតីតិ យោគវសេន វា មាយាវសេន វា អបាមង្គំ បាមង្គន្តិ, អមណិំ មណិន្តិ, អសុវណ្ណំ សុវណ្ណន្តិ កត្វា បដិរូបកេន វញ្ចនំ. សាចិយោគោតិ កុដិលយោគោ, ឯតេសំយេវ ឧក្កោដនាទីនមេតំ នាមំ, តស្មា ឧក្កោដនសាចិយោគោ វញ្ចនសាចិយោគោ និកតិសាចិយោគោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. កេចិ អញ្ញំ ទស្សេត្វា អញ្ញស្ស បរិវត្តនំ សាចិយោគោតិ វទន្តិ. តំ បន វញ្ចនេនេវ សង្គហិតំ. ឆេទនាទីសុ ឆេទនន្តិ ហត្ថច្ឆេទនាទិ. វធោតិ មារណំ. ពន្ធោតិ រជ្ជុពន្ធនាទីហិ ពន្ធនំ. វិបរាមោសោតិ ហិមវិបរាមោសោ គុម្ពវិបរាមោសោតិ ទុវិធោ. យំ ហិមបាតសមយេ ហិមេន បដិច្ឆន្នា ហុត្វា មគ្គបដិបន្នំ ជនំ មុសន្តិ, អយំ ហិមវិបរាមោសោ. យំ គុម្ពាទីហិ បដិច្ឆន្នា មុសន្តិ, អយំ គុម្ពវិបរាមោសោ. អាលោបោ វុច្ចតិ គាមនិគមាទីនំ វិលោបករណំ. សហសាការោតិ សាហសិកកិរិយា, គេហំ បវិសិត្វា មនុស្សានំ ឧរេ សត្ថំ ឋបេត្វា ឥច្ឆិតភណ្ឌគ្គហណំ. ឯវមេតស្មា ឆេទន…បេ… សហសាការា បដិវិរតោ ហោតិ.

២៩៤. សោ សន្តុដ្ឋោ ហោតីតិ ស្វាយំ ភិក្ខុ ហេដ្ឋា វុត្តេន ចតូសុ បច្ចយេសុ ទ្វាទសវិធេន ឥតរីតរបច្ចយសន្តោសេន សមន្នាគតោ ហោតិ. ឥមិនា បន ទ្វាទសវិធេន ឥតរីតរបច្ចយសន្តោសេន សមន្នាគតស្ស ភិក្ខុនោ អដ្ឋ បរិក្ខារា វដ្ដន្តិ តីណិ ចីវរានិ បត្តោ ទន្តកដ្ឋច្ឆេទនវាសិ ឯកា សូចិ កាយពន្ធនំ បរិស្សាវនន្តិ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘តិចីវរញ្ច បត្តោ ច, វាសិ សូចិ ច ពន្ធនំ;

បរិស្សាវនេន អដ្ឋេតេ, យុត្តយោគស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ.

តេ សព្ពេបិ កាយបរិហារិកាបិ ហោន្តិ កុច្ឆិបរិហារិកាបិ. កថំ? តិចីវរំ តាវ និវាសេត្វា បារុបិត្វា ច វិចរណកាលេ កាយំ បរិហរតិ បោសេតីតិ កាយបរិហារិកំ ហោតិ, ចីវរកណ្ណេន ឧទកំ បរិស្សាវេត្វា បិវនកាលេ ខាទិតព្ពផលាផលគ្គហណកាលេ ច កុច្ឆិំ បរិហរតិ បោសេតីតិ កុច្ឆិបរិហារិកំ ហោតិ. បត្តោបិ តេន ឧទកំ ឧទ្ធរិត្វា នហានកាលេ កុដិបរិភណ្ឌករណកាលេ ច កាយបរិហារិកោ ហោតិ, អាហារំ គហេត្វា ភុញ្ជនកាលេ កុច្ឆិបរិហារិកោ ហោតិ. វាសិបិ តាយ ទន្តកដ្ឋច្ឆេទនកាលេ មញ្ចបីឋានំ អង្គបាទចីវរកុដិទណ្ឌកសជ្ជនកាលេ ច កាយបរិហារិកា ហោតិ, ឧច្ឆុច្ឆេទននាឡិកេរាទិតច្ឆនកាលេ កុច្ឆិបរិហារិកា. សូចិបិ ចីវរសិព្ពនកាលេ កាយបរិហារិកា ហោតិ, បូវំ វា ផលំ វា វិជ្ឈិត្វា ខាទនកាលេ កុច្ឆិបរិហារិកា. កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា វិចរណកាលេ កាយបរិហារិកំ, ឧច្ឆុអាទីនិ ពន្ធិត្វា គហណកាលេ កុច្ឆិបរិហារិកំ. បរិស្សាវនំ តេន ឧទកំ បរិស្សាវេត្វា នហានកាលេ, សេនាសនបរិភណ្ឌករណកាលេ ច កាយបរិហារិកំ, បានីយបរិស្សាវនកាលេ តេនេវ តិលតណ្ឌុលបុថុកាទីនិ គហេត្វា ខាទនកាលេ ច កុច្ឆិបរិហារិកំ. អយំ តាវ អដ្ឋបរិក្ខារិកស្ស បរិក្ខារមត្តា.

នវបរិក្ខារិកស្ស បន សេយ្យំ បវិសន្តស្ស តត្រដ្ឋកបច្ចត្ថរណំ វា កុញ្ចិកា វា វដ្ដតិ. ទសបរិក្ខារិកស្ស និសីទនំ វា ចម្មខណ្ឌំ វា វដ្ដតិ. ឯកាទសបរិក្ខារិកស្ស កត្តរយដ្ឋិ វា តេលនាឡិកា វា វដ្ដតិ. ទ្វាទសបរិក្ខារិកស្ស ឆត្តំ វា ឧបាហនា វា វដ្ដតិ. ឯតេសុ ច អដ្ឋបរិក្ខារិកោវ សន្តុដ្ឋោ, ឥតរេ អសន្តុដ្ឋា, មហិច្ឆា មហាភារាតិ ន វត្តព្ពា. ឯតេបិ ហិ អប្បិច្ឆាវ សន្តុដ្ឋាវ សុភរាវ សល្លហុកវុត្តិនោវ. ភគវា បន នយិមំ សុត្តំ តេសំ វសេន កថេសិ, អដ្ឋបរិក្ខារិកស្ស វសេន កថេសិ. សោ ហិ ខុទ្ទកវាសិញ្ច សូចិញ្ច បរិស្សាវនេ បក្ខិបិត្វា បត្តស្ស អន្តោ ឋបេត្វា បត្តំ អំសកូដេ លគ្គេត្វា តិចីវរំ កាយបដិពទ្ធំ កត្វា យេនិច្ឆកំ សុខំ បក្កមតិ. បដិនិវត្តេត្វា គហេតព្ពំ នាមស្ស ន ហោតិ, ឥតិ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ សល្លហុកវុត្តិតំ ទស្សេន្តោ ភគវា, សន្តុដ្ឋោ ហោតិ កាយបរិហារិកេន ចីវរេនាតិអាទិមាហ.

តត្ថ កាយបរិហារិកេនាតិ កាយបរិហរណមត្តកេន. កុច្ឆិបរិហារិកេនាតិ កុច្ឆិបរិហរណមត្តកេន. សមាទាយេវ បក្កមតីតិ តំ អដ្ឋបរិក្ខារមត្តកំ សព្ពំ គហេត្វា កាយបដិពទ្ធំ កត្វាវ គច្ឆតិ, ‘‘មម វិហារោ បរិវេណំ ឧបដ្ឋាកោ’’តិស្ស សង្គោ វា ពទ្ធោ វា ន ហោតិ, សោ ជិយា មុត្តោ សរោ វិយ, យូថា អបក្កន្តោ មត្តហត្ថី វិយ ឥច្ឆិតិច្ឆិតំ សេនាសនំ វនសណ្ឌំ រុក្ខមូលំ វនបព្ភារំ បរិភុញ្ជន្តោ ឯកោវ តិដ្ឋតិ, ឯកោវ និសីទតិ, សព្ពិរិយាបថេសុ ឯកោវ អទុតិយោ.

‘‘ចាតុទ្ទិសោ អប្បដិឃោ ច ហោតិ,

សន្តុស្សមានោ ឥតរីតរេន;

បរិស្សយានំ សហិតា អឆម្ភី,

ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ. (សុ. និ. ៤២);

ឯវំ វណ្ណិតំ ខគ្គវិសាណកប្បតំ អាបជ្ជតិ.

ឥទានិ តមត្ថំ ឧបមាយ សាធេន្តោ សេយ្យថាបីតិអាទិមាហ. តត្ថ បក្ខី សកុណោតិ បក្ខយុត្តោ សកុណោ. ឌេតីតិ ឧប្បតតិ. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – សកុណា នាម ‘‘អសុកស្មិំ បទេសេ រុក្ខោ បរិបក្កផលោ’’តិ ញត្វា នានាទិសាហិ អាគន្ត្វា នខបក្ខតុណ្ឌាទីហិ តស្ស ផលានិ វិជ្ឈន្តា វិធុនន្តា ខាទន្តិ. ‘‘ឥទំ អជ្ជតនាយ ឥទំ ស្វាតនាយ ភវិស្សតី’’តិ នេសំ ន ហោតិ. ផលេ បន ខីណេ នេវ រុក្ខស្ស អារក្ខំ ឋបេន្តិ, ន តត្ថ បត្តំ វា នខំ វា តុណ្ឌំ វា ឋបេន្តិ, អថ ខោ តស្មិំ រុក្ខេ អនបេក្ខោ ហុត្វា យោ យំ ទិសាភាគំ ឥច្ឆតិ, សោ តេន សបត្តភារោវ – ឧប្បតិត្វា គច្ឆតិ. ឯវមេវ អយំ ភិក្ខុ និស្សង្គោ និរបេក្ខោយេវ បក្កមតិ. តេន វុត្តំ ‘‘សមាទាយេវ បក្កមតី’’តិ. អរិយេនាតិ និទ្ទោសេន. អជ្ឈត្តន្តិ សកេ អត្តភាវេ. អនវជ្ជសុខន្តិ និទ្ទោសសុខំ.

២៩៥. សោ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វាតិ សោ ឥមិនា អរិយេន សីលក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ចក្ខុវិញ្ញាណេន រូបំ បស្សិត្វាតិ អត្ថោ. សេសបទេសុ យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តំ. អព្យាសេកសុខន្តិ កិលេសេហិ អនវសិត្តសុខំ, អវិកិណ្ណសុខន្តិបិ វុត្តំ. ឥន្ទ្រិយសំវរសុខញ្ហិ ទិដ្ឋាទីសុ ទិដ្ឋមត្តាទិវសេន បវត្តតាយ អវិកិណ្ណំ ហោតិ. សោ អភិក្កន្តេ បដិក្កន្តេតិ សោ មនច្ឆដ្ឋានំ ឥន្ទ្រិយានំ សំវរេន សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ឥមេសុ អភិក្កន្តបដិក្កន្តាទីសុ សត្តសុ ឋានេសុ សតិសម្បជញ្ញវសេន សម្បជានការី ហោតិ. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ សតិបដ្ឋានេ វុត្តមេវ.

២៩៦. សោ ឥមិនា ចាតិអាទិនា កិំ ទស្សេតិ? អរញ្ញវាសស្ស បច្ចយសម្បត្តិំ ទស្សេតិ. យស្ស ហិ ឥមេ ចត្តារោ បច្ចយា នត្ថិ, តស្ស អរញ្ញវាសោ ន ឥជ្ឈតិ, តិរច្ឆានគតេហិ វា វនចរកេហិ វា សទ្ធិំ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ, អរញ្ញេ អធិវត្ថា ទេវតា, ‘‘កិំ ឯវរូបស្ស បាបភិក្ខុនោ អរញ្ញវាសេនា’’តិ ភេរវសទ្ទំ សាវេន្តិ, ហត្ថេហិ សីសំ បហរិត្វា បលាយនាការំ ករោន្តិ. ‘‘អសុកោ ភិក្ខុ អរញ្ញំ បវិសិត្វា ឥទញ្ចិទញ្ច បាបកម្មំ អកាសី’’តិ អយសោ បត្ថរតិ. យស្ស បនេតេ ចត្តារោ បច្ចយា អត្ថិ, តស្ស អរញ្ញវាសោ ឥជ្ឈតិ, សោ ហិ អត្តនោ សីលំ បច្ចវេក្ខន្តោ កិញ្ចិ កាឡកំ វា តិលកំ វា អបស្សន្តោ បីតិំ ឧប្បាទេត្វា តំ ខយតោ វយតោ សម្មសន្តោ អរិយភូមិំ ឱក្កមតិ, អរញ្ញេ អធិវត្ថា ទេវតា អត្តមនា វណ្ណំ ភាសន្តិ, ឥតិស្ស ឧទកេ បក្ខិត្តតេលពិន្ទុ វិយ យសោ វិត្ថារិកោ ហោតិ.

តត្ថ វិវិត្តន្តិ សុញ្ញំ អប្បសទ្ទំ, អប្បនិគ្ឃោសន្តិ អត្ថោ. ឯតទេវ ហិ សន្ធាយ វិភង្គេ, ‘‘វិវិត្តន្តិ សន្តិកេ ចេបិ សេនាសនំ ហោតិ, តញ្ច អនាកិណ្ណំ គហដ្ឋេហិ បព្ពជិតេហិ, តេន តំ វិវិត្ត’’ន្តិ (វិភ. ៥២៦) វុត្តំ. សេតិ ចេវ អាសតិ ច ឯត្ថាតិ សេនាសនំ, មញ្ចបីឋាទីនមេតំ អធិវចនំ. តេនាហ – ‘‘សេនាសនន្តិ មញ្ចោបិ សេនាសនំ, បីឋម្បិ ភិសិបិ ពិម្ពោហនម្បិ, វិហារោបិ អឌ្ឍយោគោបិ, បាសាទោបិ, ហម្មិយម្បិ, គុហាបិ, អដ្ដោបិ, មាឡោបិ, លេណម្បិ, វេឡុគុម្ពោបិ, រុក្ខមូលម្បិ, មណ្ឌបោបិ សេនាសនំ, យត្ថ វា បន ភិក្ខូ បដិក្កមន្តិ, សព្ពមេតំ សេនាសន’’ន្តិ. អបិច ‘‘វិហារោ អឌ្ឍយោគោ បាសាទោ ហម្មិយំ គុហា’’តិ ឥទំ វិហារសេនាសនំ នាម. ‘‘មញ្ចោ បីឋំ, ភិសិ ពិម្ពោហន’’ន្តិ ឥទំ មញ្ចបីឋសេនាសនំ នាម. ‘‘ចិមិលិកា, ចម្មខណ្ឌោ, តិណសន្ថារោ, បណ្ណសន្ថារោ’’តិ ឥទំ សន្ថតសេនាសនំ នាម. ‘‘យត្ថ វា បន ភិក្ខូ បដិក្កមន្តី’’តិ ឥទំ ឱកាសសេនាសនំ នាមាតិ ឯវំ ចតុព្ពិធំ សេនាសនំ ហោតិ, តំ សព្ពម្បិ សេនាសនគ្គហណេន គហិតមេវ. ឥមស្ស បន សកុណសទិសស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស ភិក្ខុនោ អនុច្ឆវិកំ ទស្សេន្តោ អរញ្ញំ រុក្ខមូលន្តិអាទិមាហ.

តត្ថ អរញ្ញន្តិ ‘‘និក្ខមិត្វា ពហិ ឥន្ទខីលា, សព្ពមេតំ អរញ្ញ’’ន្តិ ឥទំ ភិក្ខុនីនំ វសេន អាគតំ អរញ្ញំ. ‘‘អារញ្ញកំ នាម សេនាសនំ បញ្ចធនុសតិកំ បច្ឆិម’’ន្តិ (បារា. ៦៥៤) ឥទំ បន ឥមស្ស ភិក្ខុនោ អនុរូបំ, តស្ស លក្ខណំ វិសុទ្ធិមគ្គេ ធុតង្គនិទ្ទេសេ វុត្តំ. រុក្ខមូលន្តិ យំកិញ្ចិ សន្ទច្ឆាយំ វិវិត្តំ រក្ខមូលំ. បព្ពតន្តិ សេលំ. តត្ថ ហិ ឧទកសោណ្ឌីសុ ឧទកកិច្ចំ កត្វា សីតាយ រុក្ខច្ឆាយាយ និសិន្នស្ស នានាទិសាសុ ខាយមានាសុ សីតេន វាតេន វីជិយមានស្ស ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ. កន្ទរន្តិ កំ វុច្ចតិ ឧទកំ, តេន ទារិតំ, ឧទកេន ភិន្នំ បព្ពតប្បទេសំ, យំ នទីតុម្ពន្តិបិ នទីកុញ្ជន្តិបិ វទន្តិ. តត្ថ ហិ រជតបដ្ដសទិសា វាលិកា ហោន្តិ, មត្ថកេ មណិវិតានំ វិយ វនគហនំ, មណិក្ខន្ធសទិសំ ឧទកំ សន្ទតិ. ឯវរូបំ កន្ទរំ ឱរុយ្ហ បានីយំ បិវិត្វា គត្តានិ សីតានិ កត្វា វាលិកំ ឧស្សាបេត្វា បំសុកូលចីវរំ បញ្ញាបេត្វា និសិន្នស្ស សមណធម្មំ ករោតោ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ. គិរិគុហន្តិ ទ្វិន្នំ បព្ពតានំ អន្តរា, ឯកស្មិំយេវ វា ឧមង្គសទិសំ មហាវិវរំ. សុសានលក្ខណំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តំ. វនបត្ថន្តិ អតិក្កមិត្វា មនុស្សានំ ឧបចារដ្ឋានំ, យត្ថ ន កសន្តិ ន វបន្តិ. តេនេវាហ – ‘‘វនបត្ថន្តិ ទូរានមេតំ សេនាសនានំ អធិវចន’’ន្តិអាទិ (វិភ. ៥៣១). អព្ភោកាសន្តិ អច្ឆន្នំ, អាកង្ខមានោ បនេត្ថ ចីវរកុដិំ កត្វា វសតិ. បលាលបុញ្ជន្តិ បលាលរាសិំ. មហាបលាលបុញ្ជតោ ហិ បលាលំ និក្កឌ្ឍិត្វា បព្ភារលេណសទិសេ អាលយេ ករោន្តិ, គច្ឆគុម្ពាទីនម្បិ ឧបរិ បលាលំ បក្ខិបិត្វា ហេដ្ឋា និសិន្នា សមណធម្មំ ករោន្តិ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ.

បច្ឆាភត្តន្តិ ភត្តស្ស បច្ឆតោ. បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោតិ បិណ្ឌបាតបរិយេសនតោ បដិក្កន្តោ. បល្លង្កន្តិ សមន្តតោ ឩរុពទ្ធាសនំ. អាភុជិត្វាតិ ពន្ធិត្វា. ឧជុំ កាយំ បណិធាយាតិ ឧបរិមំ សរីរំ ឧជុកំ ឋបេត្វា អដ្ឋារស បិដ្ឋិកណ្ដកេ កោដិយា កោដិំ បដិបាទេត្វា. ឯវញ្ហិ និសិន្នស្ស ចម្មមំសនហារូនិ ន បណមន្តិ. អថស្ស យា តេសំ បណមនបច្ចយា ខណេ ខណេ វេទនា ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, តា ន ឧប្បជ្ជន្តិ. តាសុ អនុប្បជ្ជមានាសុ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ, កម្មដ្ឋានំ ន បរិបតតិ, វុទ្ធិំ ផាតិំ ឧបគច្ឆតិ. បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វាតិ កម្មដ្ឋានាភិមុខំ សតិំ ឋបយិត្វា, មុខសមីបេ វា កត្វាតិ អត្ថោ. តេនេវ វិភង្គេ វុត្តំ – ‘‘អយំ សតិ ឧបដ្ឋិតា ហោតិ សូបដ្ឋិតា នាសិកគ្គេ វា មុខនិមិត្តេ វា, តេន វុច្ចតិ បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា’’តិ (វិភ. ៥៣៧). អថ វា ‘‘បរីតិ បរិគ្គហដ្ឋោ, មុខន្តិ និយ្យានត្ថោ, សតីតិ ឧបដ្ឋានត្ថោ, តេន វុច្ចតិ បរិមុខំ សតិ’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.១៦៤) ឯវំ បដិសម្ភិទាយំ វុត្តនយេនបេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. តត្រាយំ សង្ខេបោ ‘‘បរិគ្គហិតនិយ្យានសតិំ កត្វា’’តិ.

អភិជ្ឈំ លោកេតិ ឯត្ថ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា លោកោ, តស្មា បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ រាគំ បហាយ កាមច្ឆន្ទំ វិក្ខម្ភេត្វាតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. វិគតាភិជ្ឈេនាតិ វិក្ខម្ភនវសេន បហីនត្តា វិគតាភិជ្ឈេន, ន ចក្ខុវិញ្ញាណសទិសេនាតិ អត្ថោ. អភិជ្ឈាយ ចិត្តំ បរិសោធេតីតិ អភិជ្ឈាតោ ចិត្តំ បរិមោចេតិ. យថា នំ សា មុញ្ចតិ ចេវ, មុញ្ចិត្វា ច ន បុន គណ្ហាតិ, ឯវំ ករោតីតិ អត្ថោ. ព្យាបាទបទោសំ បហាយាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ព្យាបជ្ជតិ ឥមិនា ចិត្តំ បូតិកម្មាសាទយោ វិយ បុរិមបកតិំ បជហតីតិ ព្យាបាទោ. វិការាបត្តិយា បទុស្សតិ, បរំ វា បទូសេតិ វិនាសេតីតិ បទោសោ. ឧភយមេតំ កោធស្សេវាធិវចនំ. ថិនំ ចិត្តគេលញ្ញំ. មិទ្ធំ ចេតសិកគេលញ្ញំ. ថិនញ្ច មិទ្ធញ្ច ថិនមិទ្ធំ. អាលោកសញ្ញីតិ រត្តិម្បិ ទិវា ទិដ្ឋអាលោកសញ្ជាននសមត្ថតាយ វិគតនីវរណាយ បរិសុទ្ធាយ សញ្ញាយ សមន្នាគតោ. សតោ សម្បជានោតិ សតិយា ច ញាណេន ច សមន្នាគតោ. ឥទំ ឧភយំ អាលោកសញ្ញាយ ឧបការត្តា វុត្តំ. ឧទ្ធច្ចញ្ច កុក្កុច្ចញ្ច ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ. តិណ្ណវិចិកិច្ឆោតិ វិចិកិច្ឆំ តរិត្វា អតិក្កមិត្វា ឋិតោ. ‘‘កថមិទំ កថមិទ’’ន្តិ ឯវំ នប្បវត្តតីតិ អកថំកថី. កុសលេសុ ធម្មេសូតិ អនវជ្ជេសុ ធម្មេសុ. ‘‘ឥមេ នុ ខោ កុសលា, កថមិមេ កុសលា’’តិ ឯវំ ន វិចិកិច្ឆតិ ន កង្ខតីតិ អត្ថោ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, ឥមេសុ បន នីវរណេសុ វចនត្ថលក្ខណាទិភេទតោ យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តំ.

២៩៧. បញ្ញាយ ទុព្ពលីករណេតិ ឥមេ បញ្ច នីវរណា ឧប្បជ្ជមានា អនុប្បន្នាយ លោកិយលោកុត្តរាយ បញ្ញាយ ឧប្បជ្ជិតុំ ន ទេន្តិ, ឧប្បន្នា អបិ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ បញ្ច វា អភិញ្ញា ឧច្ឆិន្ទិត្វា បាតេន្តិ; តស្មា ‘‘បញ្ញាយ ទុព្ពលីករណា’’តិ វុច្ចន្តិ. តថាគតបទំ ឥតិបីតិ ឥទម្បិ តថាគតស្ស ញាណបទំ ញាណវឡញ្ជំ ញាណេន អក្កន្តដ្ឋានន្តិ វុច្ចតិ. តថាគតនិសេវិតន្តិ តថាគតស្ស ញាណផាសុកាយ និឃំសិតដ្ឋានំ. តថាគតារញ្ជិតន្តិ តថាគតស្ស ញាណទាឋាយ អារញ្ជិតដ្ឋានំ.

២៩៩. យថាភូតំ បជានាតីតិ យថាសភាវំ បជានាតិ. នត្វេវ តាវ អរិយសាវកោ និដ្ឋំ គតោ ហោតីតិ ឥមា ឈានាភិញ្ញា ពាហិរកេហិបិ សាធារណាតិ ន តាវ និដ្ឋំ គតោ ហោតិ. មគ្គក្ខណេបិ អបរិយោសិតកិច្ចតាយ ន តាវ និដ្ឋំ គតោ ហោតិ. អបិច ខោ និដ្ឋំ គច្ឆតីតិ អបិច ខោ បន មគ្គក្ខណេ មហាហត្ថិំ បស្សន្តោ នាគវនិកោ វិយ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ភគវាតិ ឥមិនា អាការេន តីសុ រតនេសុ និដ្ឋំ គច្ឆតិ. និដ្ឋំ គតោ ហោតីតិ ឯវំ មគ្គក្ខណេ និដ្ឋំ គច្ឆន្តោ អរហត្តផលក្ខណេ បរិយោសិតសព្ពកិច្ចតាយ សព្ពាការេន តីសុ រតនេសុ និដ្ឋំ គតោ ហោតិ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

ចូឡហត្ថិបទោបមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. មហាហត្ថិបទោបមសុត្តវណ្ណនា

៣០០. ឯវំ មេ សុតន្តិ មហាហត្ថិបទោបមសុត្តំ. តត្ថ ជង្គលានន្តិ បថវីតលចារីនំ. បាណានន្តិ សបាទកបាណានំ. បទជាតានីតិ បទានិ. សមោធានំ គច្ឆន្តីតិ ឱធានំ បក្ខេបំ គច្ឆន្តិ. អគ្គមក្ខាយតីតិ សេដ្ឋំ អក្ខាយតិ. យទិទំ មហន្តត្តេនាតិ មហន្តភាវេន អគ្គំ អក្ខាយតិ, ន គុណវសេនាតិ អត្ថោ. យេ កេចិ កុសលា ធម្មាតិ យេ កេចិ លោកិយា វា លោកុត្តរា វា កុសលា ធម្មា. សង្គហំ គច្ឆន្តីតិ ឯត្ថ ចតុព្ពិធោ សង្គហោ – សជាតិសង្គហោ, សញ្ជាតិសង្គហោ, កិរិយសង្គហោ, គណនសង្គហោតិ. តត្ថ ‘‘សព្ពេ ខត្តិយា អាគច្ឆន្តុ សព្ពេ ព្រាហ្មណា’’តិ ឯវំ សមានជាតិវសេន សង្គហោ សជាតិសង្គហោ នាម. ‘‘សព្ពេ កោសលកា សព្ពេ មាគធកា’’តិ ឯវំ សញ្ជាតិទេសវសេន សង្គហោ សញ្ជាតិសង្គហោ នាម. ‘‘សព្ពេ រថិកា សព្ពេ ធនុគ្គហា’’តិ ឯវំ កិរិយវសេន សង្គហោ កិរិយសង្គហោ នាម. ‘‘ចក្ខាយតនំ កតមក្ខន្ធគណនំ គច្ឆតីតិ? ចក្ខាយតនំ រូបក្ខន្ធគណនំ គច្ឆតិ. ហញ្ចិ ចក្ខាយតនំ រូបក្ខន្ធគណនំ គច្ឆតិ, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ចក្ខាយតនំ រូបក្ខន្ធេន សង្គហិត’’ន្តិ (កថា. ៤៧១), អយំ គណនសង្គហោ នាម. ឥមស្មិម្បិ ឋានេ អយមេវ អធិប្បេតោ.

ននុ ច ‘‘ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ កតិ កុសលា កតិ អកុសលា កតិ អព្យាកតាតិ បញ្ហស្ស វិស្សជ្ជនេ សមុទយសច្ចំ អកុសលំ, មគ្គសច្ចំ កុសលំ, និរោធសច្ចំ អព្យាកតំ, ទុក្ខសច្ចំ សិយា កុសលំ, សិយា អកុសលំ, សិយា អព្យាកត’’ន្តិ (វិភ. ២១៦-២១៧) អាគតត្តា ចតុភូមកម្បិ កុសលំ ទិយឌ្ឍមេវ សច្ចំ ភជតិ. អថ កស្មា មហាថេរោ ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ គណនំ គច្ឆតីតិ អាហាតិ? សច្ចានំ អន្តោគធត្តា. យថា ហិ ‘‘សាធិកមិទំ, ភិក្ខវេ, ទិយឌ្ឍសិក្ខាបទសតំ អន្វទ្ធមាសំ ឧទ្ទេសំ អាគច្ឆតិ, យត្ថ អត្តកាមា កុលបុត្តា សិក្ខន្តិ. តិស្សោ ឥមា, ភិក្ខវេ, សិក្ខា អធិសីលសិក្ខា អធិចិត្តសិក្ខា អធិបញ្ញាសិក្ខា’’តិ (អ. និ. ៣.៨៨) ឯត្ថ សាធិកមិទំ ទិយឌ្ឍសិក្ខាបទសតំ ឯកា អធិសីលសិក្ខាវ ហោតិ, តំ សិក្ខន្តោបិ តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខតីតិ ទស្សិតោ, សិក្ខានំ អន្តោគធត្តា. យថា ច ឯកស្ស ហត្ថិបទស្ស ចតូសុ កោដ្ឋាសេសុ ឯកស្មិំ កោដ្ឋាសេ ឱតិណ្ណានិបិ ទ្វីសុ តីសុ ចតូសុ កោដ្ឋាសេសុ ឱតិណ្ណានិបិ សិង្គាលសសមិគាទីនំ បាទានិ ហត្ថិបទេ សមោធានំ គតានេវ ហោន្តិ. ហត្ថិបទតោ អមុច្ចិត្វា តស្សេវ អន្តោគធត្តា. ឯវមេវ ឯកស្មិម្បិ ទ្វីសុបិ តីសុបិ ចតូសុបិ សច្ចេសុ គណនំ គតា ធម្មា ចតូសុ សច្ចេសុ គណនំ គតាវ ហោន្តិ; សច្ចានំ អន្តោគធត្តាតិ ទិយឌ្ឍសច្ចគណនំ គតេបិ កុសលធម្មេ ‘‘សព្ពេ តេ ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ សង្គហំ គច្ឆន្តី’’តិ អាហ. ‘‘ទុក្ខេ អរិយសច្ចេ’’តិអាទីសុ ឧទ្ទេសបទេសុ ចេវ ជាតិបិ ទុក្ខាតិអាទីសុ និទ្ទេសបទេសុ ច យំ វត្តព្ពំ, តំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តមេវ. កេវលំ បនេត្ថ ទេសនានុក្កមោវ វេទិតព្ពោ.

៣០១. យថា ហិ ឆេកោ វិលីវការោ សុជាតំ វេឡុំ លភិត្វា ចតុធា ឆេត្វា តតោ តយោ កោដ្ឋាសេ ឋបេត្វា ឯកំ គណ្ហិត្វា បញ្ចធា ភិន្ទេយ្យ, តតោបិ ចត្តារោ ឋបេត្វា ឯកំ គណ្ហិត្វា ផាលេន្តោ បញ្ច បេសិយោ ករេយ្យ, តតោ ចតស្សោ ឋបេត្វា ឯកំ គណ្ហិត្វា កុច្ឆិភាគំ បិដ្ឋិភាគន្តិ ទ្វិធា ផាលេត្វា បិដ្ឋិភាគំ ឋបេត្វា កុច្ឆិភាគំ អាទាយ តតោ សមុគ្គពីជនិតាលវណ្ដាទិនានប្បការំ វេឡុវិកតិំ ករេយ្យ, សោ បិដ្ឋិភាគញ្ច ឥតរា ច ចតស្សោ បេសិយោ ឥតរេ ច ចត្តារោ កោដ្ឋាសេ ឥតរេ ច តយោ កោដ្ឋាសេ កម្មាយ ន ឧបនេស្សតីតិ ន វត្តព្ពោ. ឯកប្បហារេន បន ឧបនេតុំ ន សក្កា, អនុបុព្ពេន ឧបនេស្សតិ. ឯវមេវ អយំ មហាថេរោបិ វិលីវការោ សុជាតំ វេឡុំ លភិត្វា ចត្តារោ កោដ្ឋាសេ វិយ, ឥមំ មហន្តំ សុត្តន្តំ អារភិត្វា ចតុអរិយសច្ចវសេន មាតិកំ ឋបេសិ. វិលីវការស្ស តយោ កោដ្ឋាសេ ឋបេត្វា ឯកំ គហេត្វា តស្ស បញ្ចធា ករណំ វិយ ថេរស្ស តីណិ អរិយសច្ចានិ ឋបេត្វា ឯកំ ទុក្ខសច្ចំ គហេត្វា ភាជេន្តស្ស ខន្ធវសេន បញ្ចធា ករណំ. តតោ យថា សោ វិលីវការោ ចត្តារោ កោដ្ឋាសេ ឋបេត្វា ឯកំ ភាគំ គហេត្វា បញ្ចធា ផាលេសិ, ឯវំ ថេរោ ចត្តារោ អរូបក្ខន្ធេ ឋបេត្វា រូបក្ខន្ធំ វិភជន្តោ ចត្តារិ ច មហាភូតានិ ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទាយ រូបន្តិ បញ្ចធា អកាសិ. តតោ យថា សោ វិលីវការោ ចតស្សោ បេសិយោ ឋបេត្វា ឯកំ គហេត្វា កុច្ឆិភាគំ បិដ្ឋិភាគន្តិ ទ្វិធា ផាលេសិ, ឯវំ ថេរោ ឧបាទាយ រូបញ្ច តិស្សោ ច ធាតុយោ ឋបេត្វា ឯកំ បថវីធាតុំ វិភជន្តោ អជ្ឈត្តិកពាហិរវសេន ទ្វិធា ទស្សេសិ. យថា សោ វិលីវការោ បិដ្ឋិភាគំ ឋបេត្វា កុច្ឆិភាគំ អាទាយ នានប្បការំ វិលីវវិកតិំ អកាសិ, ឯវំ ថេរោ ពាហិរំ បថវីធាតុំ ឋបេត្វា អជ្ឈត្តិកំ បថវីធាតុំ វីសតិយា អាការេហិ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ កតមា ចាវុសោ, អជ្ឈត្តិកា បថវីធាតូតិអាទិមាហ.

យថា បន វិលីវការោ បិដ្ឋិភាគញ្ច ឥតរា ច ចត្តស្សោ បេសិយោ ឥតរេ ច ចត្តារោ កោដ្ឋាសេ ឥតរេ ច តយោ កោដ្ឋាសេ អនុបុព្ពេន កម្មាយ ឧបនេស្សតិ, ន ហិ សក្កា ឯកប្បហារេន ឧបនេតុំ, ឯវំ ថេរោបិ ពាហិរញ្ច បថវីធាតុំ ឥតរា ច តិស្សោ ធាតុយោ ឧបាទារូបញ្ច ឥតរេ ច ចត្តារោ អរូបិនោ ខន្ធេ ឥតរានិ ច តីណិ អរិយសច្ចានិ អនុបុព្ពេន វិភជិត្វា ទស្សេស្សតិ, ន ហិ សក្កា ឯកប្បហារេន ទស្សេតុំ. អបិច រាជបុត្តូបមាយបិ អយំ កមោ វិភាវេតព្ពោ –

ឯកោ កិរ មហារាជា, តស្ស បរោសហស្សំ បុត្តា. សោ តេសំ បិឡន្ធនបរិក្ខារំ ចតូសុ បេឡាសុ ឋបេត្វា ជេដ្ឋបុត្តស្ស អប្បេសិ – ‘‘ឥទំ តេ, តាត, ភាតិកានំ បិឡន្ធនភណ្ឌំ តថារូបេ ឆណេ សម្បត្តេ បិឡន្ធនំ នោ ទេហីតិ យាចន្តានំ ទទេយ្យាសី’’តិ. សោ ‘‘សាធុ ទេវា’’តិ សារគព្ភេ បដិសាមេសិ, តថារូបេ ឆណទិវសេ រាជបុត្តា រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘បិឡន្ធនំ នោ, តាត, ទេថ, នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមា’’តិ អាហំសុ. តាតា, ជេដ្ឋភាតិកស្ស វោ ហត្ថេ មយា បិឡន្ធនំ ឋបិតំ, តំ អាហរាបេត្វា បិឡន្ធថាតិ. តេ សាធូតិ បដិស្សុណិត្វា តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘តុម្ហាកំ កិរ នោ ហត្ថេ បិឡន្ធនភណ្ឌំ, តំ ទេថា’’តិ អាហំសុ. សោ ឯវំ ករិស្សាមីតិ គព្ភំ វិវរិត្វា, ចតស្សោ បេឡាយោ នីហរិត្វា តិស្សោ ឋបេត្វា ឯកំ វិវរិត្វា, តតោ បញ្ច សមុគ្គេ នីហរិត្វា ចត្តារោ ឋបេត្វា ឯកំ វិវរិត្វា, តតោ បញ្ចសុ ករណ្ឌេសុ នីហរិតេសុ ចត្តារោ ឋបេត្វា ឯកំ វិវរិត្វា បិធានំ បស្សេ ឋបេត្វា តតោ ហត្ថូបគបាទូបគាទីនិ នានប្បការានិ បិឡន្ធនានិ នីហរិត្វា អទាសិ. សោ កិញ្ចាបិ ឥតរេហិ ចតូហិ ករណ្ឌេហិ ឥតរេហិ ចតូហិ សមុគ្គេហិ ឥតរាហិ តីហិ បេឡាហិ ន តាវ ភាជេត្វា ទេតិ, អនុបុព្ពេន បន ទស្សតិ, ន ហិ សក្កា ឯកប្បហារេន ទាតុំ.

តត្ថ មហារាជា វិយ ភគវា ទដ្ឋព្ពោ. វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘រាជាហមស្មិ សេលាតិ ភគវា, ធម្មរាជា អនុត្តរោ’’តិ (សុ. និ. ៥៥៩). ជេដ្ឋបុត្តោ វិយ សារិបុត្តត្ថេរោ, វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘យំ ខោ តំ, ភិក្ខវេ, សម្មា វទមានោ វទេយ្យ, ‘ភគវតោ បុត្តោ ឱរសោ មុខតោ ជាតោ ធម្មជោ ធម្មនិម្មិតោ ធម្មទាយាទោ, នោ អាមិសទាយាទោ’តិ សារិបុត្តមេវ តំ សម្មា វទមានោ វទេយ្យ, ភគវតោ បុត្តោ…បេ… នោ អាមិសទាយាទោ’’តិ (ម. និ. ៣.៩៧). បរោសហស្សរាជបុត្តា វិយ ភិក្ខុសង្ឃោ ទដ្ឋព្ពោ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘បរោសហស្សំ ភិក្ខូនំ, សុគតំ បយិរុបាសតិ;

ទេសេន្តំ វិរជំ ធម្មំ, និព្ពានំ អកុតោភយ’’ន្តិ. (សំ. និ. ១.២១៦);

រញ្ញោ តេសំ បុត្តានំ បិឡន្ធនំ ចតូសុ បេឡាសុ បក្ខិបិត្វា ជេដ្ឋបុត្តស្ស ហត្ថេ ឋបិតកាលោ វិយ ភគវតោ ធម្មសេនាបតិស្ស ហត្ថេ ចតុសច្ចប្បកាសនាយ ឋបិតកាលោ, តេនេវាហ – ‘‘សារិបុត្តោ, ភិក្ខវេ, បហោតិ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ វិត្ថារេន អាចិក្ខិតុំ ទេសេតុំ បញ្ញាបេតុំ បដ្ឋបេតុំ វិវរិតុំ វិភជិតុំ ឧត្តានីកាតុ’’ន្តិ (ម. និ. ៣.៣៧១). តថារូបេ ខណេ តេសំ រាជបុត្តានំ តំ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា បិឡន្ធនំ យាចនកាលោ វិយ ភិក្ខុសង្ឃស្ស វស្សូបនាយិកសមយេ អាគន្ត្វា ធម្មទេសនាយ យាចិតកាលោ. ឧបកដ្ឋាយ កិរ វស្សូបនាយិកាយ ឥទំ សុត្តំ ទេសិតំ. រញ្ញោ, ‘‘តាតា, ជេដ្ឋភាតិកស្ស វោ ហត្ថេ មយា បិឡន្ធនំ ឋបិតំ តំ អាហរាបេត្វា បិឡន្ធថា’’តិ វុត្តកាលោ វិយ សម្ពុទ្ធេនាបិ, ‘‘សេវេថ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តមោគ្គល្លានេ, ភជថ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តមោគ្គល្លានេ. បណ្ឌិតា ភិក្ខូ អនុគ្គាហកា សព្រហ្មចារីន’’ន្តិ ឯវំ ធម្មសេនាបតិនោ សន្តិកេ ភិក្ខូនំ បេសិតកាលោ.

រាជបុត្តេហិ រញ្ញោ កថំ សុត្វា ជេដ្ឋភាតិកស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បិឡន្ធនំ យាចិតកាលោ វិយ ភិក្ខូហិ សត្ថុកថំ សុត្វា ធម្មសេនាបតិំ ឧបសង្កម្ម ធម្មទេសនំ អាយាចិតកាលោ. ជេដ្ឋភាតិកស្ស គព្ភំ វិវរិត្វា ចតស្សោ បេឡាយោ នីហរិត្វា ឋបនំ វិយ ធម្មសេនាបតិស្ស ឥមំ សុត្តន្តំ អារភិត្វា ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ វសេន មាតិកាយ ឋបនំ. តិស្សោ បេឡាយោ ឋបេត្វា ឯកំ វិវរិត្វា តតោ បញ្ចសមុគ្គនីហរណំ វិយ តីណិ អរិយសច្ចានិ ឋបេត្វា ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ វិភជន្តស្ស បញ្ចក្ខន្ធទស្សនំ. ចត្តារោ សមុគ្គេ ឋបេត្វា ឯកំ វិវរិត្វា តតោ បញ្ចករណ្ឌនីហរណំ វិយ ចត្តារោ អរូបក្ខន្ធេ ឋបេត្វា ឯកំ រូបក្ខន្ធំ វិភជន្តស្ស ចតុមហាភូតឧបាទារូបវសេន បញ្ចកោដ្ឋាសទស្សនំ.

៣០២. ចត្តារោ ករណ្ឌេ ឋបេត្វា ឯកំ វិវរិត្វា បិធានំ បស្សេ ឋបេត្វា ហត្ថូបគបាទូបគាទិបិឡន្ធនទានំ វិយ តីណិ មហាភូតានិ ឧបាទារូបញ្ច ឋបេត្វា ឯកំ បថវីធាតុំ វិភជន្តស្ស ពាហិរំ តាវ បិធានំ វិយ ឋបេត្វា អជ្ឈត្តិកាយ បថវីធាតុយា នានាសភាវតោ វីសតិយា អាការេហិ ទស្សនត្ថំ ‘‘កតមា ចាវុសោ អជ្ឈត្តិកា បថវីធាតូ’’តិអាទិវចនំ.

តស្ស បន រាជបុត្តស្ស តេហិ ចតូហិ ករណ្ឌេហិ ចតូហិ សមុគ្គេហិ តីហិ ច បេឡាហិ បច្ឆា អនុបុព្ពេន នីហរិត្វា បិឡន្ធនទានំ វិយ ថេរស្សាបិ ឥតរេសញ្ច តិណ្ណំ មហាភូតានំ ឧបាទារូបានញ្ច ចតុន្នំ អរូបក្ខន្ធានញ្ច តិណ្ណំ អរិយសច្ចានញ្ច បច្ឆា អនុបុព្ពេន ភាជេត្វា ទស្សនំ វេទិតព្ពំ. យំ បនេតំ ‘‘កតមា ចាវុសោ, អជ្ឈត្តិកា បថវីធាតូ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តន្តិ ឧភយម្បេតំ និយកាធិវចនមេវ. កក្ខឡន្តិ ថទ្ធំ. ខរិគតន្តិ ផរុសំ. ឧបាទិន្នន្តិ ន កម្មសមុដ្ឋានមេវ, អវិសេសេន បន សរីរដ្ឋកស្សេតំ គហណំ. សរីរដ្ឋកញ្ហិ ឧបាទិន្នំ វា ហោតុ, អនុបាទិន្នំ វា, អាទិន្នគហិតបរាមដ្ឋវសេន សព្ពំ ឧបាទិន្នមេវ នាម. សេយ្យថិទំ – កេសា លោមា…បេ… ឧទរិយំ ករីសន្តិ ឥទំ ធាតុកម្មដ្ឋានិកស្ស កុលបុត្តស្ស អជ្ឈត្តិកបថវីធាតុវសេន តាវ កម្មដ្ឋានំ វិភត្តំ. ឯត្ថ បន មនសិការំ អារភិត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ គហេតុកាមេន យំ កាតព្ពំ, តំ សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតមេវ. មត្ថលុង្គំ បន ន ឥធ បាឡិអារុឡ្ហំ. តម្បិ អាហរិត្វា, វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តនយេនេវ វណ្ណសណ្ឋានាទិវសេន វវត្ថបេត្វា, ‘‘អយម្បិ អចេតនា អព្យាកតា សុញ្ញា ថទ្ធា បថវីធាតុ ឯវា’’តិ មនសិ កាតព្ពំ. យំ វា បនញ្ញម្បីតិ ឥទំ ឥតរេសុ តីសុ កោដ្ឋាសេសុ អនុគតាយ បថវីធាតុយា គហណត្ថំ វុត្តំ. យា ចេវ ខោ បន អជ្ឈត្តិកា បថវីធាតូតិ យា ច អយំ វុត្តប្បការា អជ្ឈត្តិកា បថវីធាតុ. យា ច ពាហិរាតិ យា ច វិភង្គេ, ‘‘អយោ លោហំ តិបុ សីស’’ន្តិអាទិនា (វិភ. ១៧៣) នយេន អាគតា ពាហិរា បថវីធាតុ.

ឯត្តាវតា ថេរេន អជ្ឈត្តិកា បថវីធាតុ នានាសភាវតោ វីសតិយា អាការេហិ វិត្ថារេន ទស្សិតា, ពាហិរា សង្ខេបេន. កស្មា? យស្មិញ្ហិ ឋានេ សត្តានំ អាលយោ និកន្តិ បត្ថនា បរិយុដ្ឋានំ គហណំ បរាមាសោ ពលវា ហោតិ, តត្ថ តេសំ អាលយាទីនំ ឧទ្ធរណត្ថំ ពុទ្ធា វា ពុទ្ធសាវកា វា វិត្ថារកថំ កថេន្តិ. យត្ថ បន ន ពលវា, តត្ថ កត្តព្ពកិច្ចាភាវតោ សង្ខេបេន កថេន្តិ. យថា ហិ កស្សកោ ខេត្តំ កសមានោ យត្ថ មូលសន្តានកានំ ពលវតាយ នង្គលំ លគ្គតិ, តត្ថ គោណេ ឋបេត្វា បំសុំ វិយូហិត្វា មូលសន្តានកានិ ឆេត្វា ឆេត្វា ឧទ្ធរន្តោ ពហុំ វាយាមំ ករោតិ. យត្ថ តានិ នត្ថិ, តត្ថ ពលវំ បយោគំ កត្វា គោណេ បិដ្ឋិយំ បហរមានោ កសតិយេវ, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ.

បថវីធាតុរេវេសាតិ ទុវិធាបេសា ថទ្ធដ្ឋេន កក្ខឡដ្ឋេន ផរុសដ្ឋេន ឯកលក្ខណា បថវីធាតុយេវ, អាវុសោតិ អជ្ឈត្តិកំ ពាហិរាយ សទ្ធិំ យោជេត្វា ទស្សេតិ. យស្មា ពាហិរាយ បថវីធាតុយា អចេតនាភាវោ បាកដោ, ន អជ្ឈត្តិកាយ, តស្មា សា ពាហិរាយ សទ្ធិំ ឯកសទិសា អចេតនាយេវាតិ គណ្ហន្តស្ស សុខបរិគ្គហោ ហោតិ. យថា កិំ? យថា ទន្តេន គោណេន សទ្ធិំ យោជិតោ អទន្តោ កតិបាហមេវ វិសូកាយតិ វិប្ផន្ទតិ, អថ ន ចិរស្សេវ ទមថំ ឧបេតិ. ឯវំ អជ្ឈត្តិកាបិ ពាហិរាយ សទ្ធិំ ឯកសទិសាតិ គណ្ហន្តស្ស កតិបាហមេវ អចេតនាភាវោ ន ឧបដ្ឋាតិ, អថ ន ចិរេនេវស្សា អចេតនាភាវោ បាកដោ ហោតិ. តំ នេតំ មមាតិ តំ ឧភយម្បិ ន ឯតំ មម, ន ឯសោហមស្មិ, ន ឯសោ មេ អត្តាតិ ឯវំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ ទដ្ឋព្ពំ. យថាភូតន្តិ យថាសភាវំ, តញ្ហិ អនិច្ចាទិសភាវំ, តស្មា អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តាតិ ឯវំ ទដ្ឋព្ពន្តិ អត្ថោ.

ហោតិ ខោ សោ, អាវុសោតិ កស្មា អារភិ? ពាហិរអាបោធាតុវសេន ពាហិរាយ បថវីធាតុយា វិនាសំ ទស្សេត្វា តតោ វិសេសតរេន ឧបាទិន្នាយ សរីរដ្ឋកបថវីធាតុយា វិនាសទស្សនត្ថំ. បកុប្បតីតិ អាបោសំវដ្ដវសេន វឌ្ឍមានា កុប្បតិ. អន្តរហិតា តស្មិំ សមយេ ពាហិរា បថវីធាតុ ហោតីតិ តស្មិំ សមយេ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេ ខារោទកេន វិលីយមានា ឧទកានុគតា ហុត្វា សព្ពា បព្ពតាទិវសេន សណ្ឋិតា បថវីធាតុ អន្តរហិតា ហោតិ. វិលីយិត្វា ឧទកមេវ ហោតិ. តាវ មហល្លិកាយាតិ តាវ មហន្តាយ.

ទុវេ សតសហស្សានិ, ចត្តារិ នហុតានិ ច;

ឯត្តកំ ពហលត្តេន, សង្ខាតាយំ វសុន្ធរាតិ. –

ឯវំ ពហលត្តេនេវ មហន្តាយ, វិត្ថារតោ បន កោដិសតសហស្សចក្កវាឡប្បមាណាយ. អនិច្ចតាតិ ហុត្វា អភាវតា. ខយធម្មតាតិ ខយំ គមនសភាវតា. វយធម្មតាតិ វយំ គមនសភាវតា. វិបរិណាមធម្មតាតិ បកតិវិជហនសភាវតា, ឥតិ សព្ពេហិបិ ឥមេហិ បទេហិ អនិច្ចលក្ខណមេវ វុត្តំ. យំ បន អនិច្ចំ, តំ ទុក្ខំ. យំ ទុក្ខំ, តំ អនត្តាតិ តីណិបិ លក្ខណានិ អាគតានេវ ហោន្តិ. មត្តដ្ឋកស្សាតិ បរិត្តដ្ឋិតិកស្ស, តត្ថ ទ្វីហាការេហិ ឥមស្ស កាយស្ស បរិត្តដ្ឋិតិតា វេទិតព្ពា ឋិតិបរិត្តតាយ ច សរសបរិត្តតាយ ច. អយញ្ហិ អតីតេ ចិត្តក្ខណេ ជីវិត្ថ, ន ជីវតិ, ន ជីវិស្សតិ. អនាគតេ ចិត្តក្ខណេ ជីវិស្សតិ, ន ជីវតិ, ន ជីវិត្ថ. បច្ចុប្បន្នេ ចិត្តក្ខណេ ជីវតិ, ន ជីវិត្ថ, ន ជីវិស្សតីតិ វុច្ចតិ.

‘‘ជីវិតំ អត្តភាវោ ច, សុខទុក្ខា ច កេវលា;

ឯកចិត្តសមាយុត្តា, លហុ សោ វត្តតេ ខណោ’’តិ. –

ឥទំ ឯតស្សេវ បរិត្តដ្ឋិតិទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឯវំ ឋិតិបរិត្តតាយ បរិត្តដ្ឋិតិតា វេទិតព្ពា.

អស្សាសបស្សាសូបនិពទ្ធាទិភាវេន បនស្ស សរសបរិត្តតា វេទិតព្ពា. សត្តានញ្ហិ អស្សាសូបនិពទ្ធំ ជីវិតំ, បស្សាសូបនិពទ្ធំ ជីវិតំ, អស្សាសបស្សាសូបនិពទ្ធំ ជីវិតំ, មហាភូតូបនិពទ្ធំ ជីវិតំ, កពឡីការាហារូបនិពទ្ធំ ជីវិតំ, វិញ្ញាណូបនិពទ្ធំ ជីវិតន្តិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតំ.

តណ្ហុបាទិន្នស្សាតិ តណ្ហាយ អាទិន្នគហិតបរាមដ្ឋស្ស អហន្តិ វា មមន្តិ វា អស្មីតិ វា. អថ ខ្វាស្ស នោតេវេត្ថ ហោតីតិ អថ ខោ អស្ស ភិក្ខុនោ ឯវំ តីណិ លក្ខណានិ អារោបេត្វា បស្សន្តស្ស ឯត្ថ អជ្ឈត្តិកាយ បថវីធាតុយា អហន្តិ វាតិអាទិ តិវិធោ តណ្ហាមានទិដ្ឋិគ្គាហោ នោតេវ ហោតិ, ន ហោតិយេវាតិ អត្ថោ. យថា ច អាបោធាតុវសេន, ឯវំ តេជោធាតុវាយោធាតុវសេនបិ ពាហិរាយ បថវីធាតុយា អន្តរធានំ ហោតិ. ឥធ បន ឯកំយេវ អាគតំ. ឥតរានិបិ អត្ថតោ វេទិតព្ពានិ.

តញ្ចេ, អាវុសោតិ ឥធ តស្ស ធាតុកម្មដ្ឋានិកស្ស ភិក្ខុនោ សោតទ្វារេ បរិគ្គហំ បដ្ឋបេន្តោ ពលំ ទស្សេតិ. អក្កោសន្តីតិ ទសហិ អក្កោសវត្ថូហិ អក្កោសន្តិ. បរិភាសន្តីតិ តយា ឥទញ្ចិទញ្ច កតំ, ឯវញ្ច ឯវញ្ច តំ ករិស្សាមាតិ វាចាយ បរិភាសន្តិ. រោសេន្តីតិ ឃដ្ដេន្តិ. វិហេសេន្តីតិ ទុក្ខាបេន្តិ, សព្ពំ វាចាយ ឃដ្ដនមេវ វុត្តំ. សោ ឯវន្តិ សោ ធាតុកម្មដ្ឋានិកោ ឯវំ សម្បជានាតិ. ឧប្បន្នា ខោ មេ អយន្តិ សម្បតិវត្តមានុប្បន្នភាវេន ច សមុទាចារុប្បន្នភាវេន ច ឧប្បន្នា. សោតសម្ផស្សជាតិ ឧបនិស្សយវសេន សោតសម្ផស្សតោ ជាតា សោតទ្វារជវនវេទនា, ផស្សោ អនិច្ចោតិ សោតសម្ផស្សោ ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចោតិ បស្សតិ. វេទនាទយោបិ សោតសម្ផស្សសម្បយុត្តាវ វេទិតព្ពា. ធាតារម្មណមេវាតិ ធាតុសង្ខាតមេវ អារម្មណំ. បក្ខន្ទតីតិ ឱតរតិ. បសីទតីតិ តស្មិំ អារម្មណេ បសីទតិ, ភុម្មវចនមេវ វា ឯតំ. ព្យញ្ជនសន្ធិវសេន ‘‘ធាតារម្មណមេវា’’តិ វុត្តំ, ធាតារម្មណេយេវាតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. អធិមុច្ចតីតិ ធាតុវសេន ឯវន្តិ អធិមោក្ខំ លភតិ, ន រជ្ជតិ, ន ទុស្សតិ. អយញ្ហិ សោតទ្វារម្ហិ អារម្មណេ អាបាថគតេ មូលបរិញ្ញាអាគន្តុកតាវកាលិកវសេន បរិគ្គហំ ករោតិ, តស្ស វិត្ថារកថា សតិបដ្ឋានេ សតិសម្បជញ្ញបព្ពេ វុត្តា. សា បន តត្ថ ចក្ខុទ្វារវសេន វុត្តា, ឥធ សោតទ្វារវសេន វេទិតព្ពា.

ឯវំ កតបរិគ្គហស្ស ហិ ធាតុកម្មដ្ឋានិកស្ស ពលវវិបស្សកស្ស សចេបិ ចក្ខុទ្វារាទីសុ អារម្មណេ អាបាថគតេ អយោនិសោ អាវជ្ជនំ ឧប្បជ្ជតិ, វោដ្ឋព្ពនំ បត្វា ឯកំ ទ្វេ វារេ អាសេវនំ លភិត្វា ចិត្តំ ភវង្គមេវ ឱតរតិ, ន រាគាទិវសេន ឧប្បជ្ជតិ, អយំ កោដិប្បត្តោ តិក្ខវិបស្សកោ. អបរស្ស រាគាទិវសេន ឯកំ វារំ ជវនំ ជវតិ, ជវនបរិយោសានេ បន រាគាទិវសេន ឯវំ មេ ជវនំ ជវិតន្តិ អាវជ្ជតោ អារម្មណំ បរិគ្គហិតមេវ ហោតិ, បុន វារំ តថា ន ជវតិ. អបរស្ស ឯកវារំ ឯវំ អាវជ្ជតោ បុន ទុតិយវារំ រាគាទិវសេន ជវនំ ជវតិយេវ, ទុតិយវារាវសានេ បន ឯវំ មេ ជវនំ ជវិតន្តិ អាវជ្ជតោ អារម្មណំ បរិគ្គហិតមេវ ហោតិ, តតិយវារេ តថា ន ឧប្បជ្ជតិ. ឯត្ថ បន បឋមោ អតិតិក្ខោ, តតិយោ អតិមន្ទោ, ទុតិយស្ស បន វសេន ឥមស្មិំ សុត្តេ, លដុកិកោបមេ, ឥន្ទ្រិយភាវនេ ច អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឯវំ សោតទ្វារេ បរិគ្គហិតវសេន ធាតុកម្មដ្ឋានិកស្ស ពលំ ទស្សេត្វា ឥទានិ កាយទ្វារេ ទីបេន្តោ តញ្ចេ, អាវុសោតិអាទិមាហ. អនិដ្ឋារម្មណញ្ហិ បត្វា ទ្វីសុ វារេសុ កិលមតិ សោតទ្វារេ ច កាយទ្វារេ ច. តស្មា យថា នាម ខេត្តស្សាមី បុរិសោ កុទាលំ គហេត្វា ខេត្តំ អនុសញ្ចរន្តោ យត្ថ វា តត្ថ វា មត្តិកបិណ្ឌំ អទត្វា ទុព្ពលដ្ឋានេសុយេវ កុទាលេន ភូមិំ ភិន្ទិត្វា សតិណមត្តិកបិណ្ឌំ ទេតិ. ឯវមេវ មហាថេរោ អនាគតេ សិក្ខាកាមា បធានកម្មិកា កុលបុត្តា ឥមេសុ ទ្វារេសុ សំវរំ បដ្ឋបេត្វា ខិប្បមេវ ជាតិជរាមរណស្ស អន្តំ ករិស្សន្តីតិ ឥមេសុយេវ ទ្វីសុ ទ្វារេសុ គាឡ្ហំ កត្វា សំវរំ ទេសេន្តោ ឥមំ ទេសនំ អារភិ.

តត្ថ សមុទាចរន្តីតិ ឧបក្កមន្តិ. បាណិសម្ផស្សេនាតិ បាណិប្បហារេន, ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. តថាភូតោតិ តថាសភាវោ. យថាភូតស្មិន្តិ យថាសភាវេ. កមន្តីតិ បវត្តន្តិ. ឯវំ ពុទ្ធំ អនុស្សរតោតិអាទីសុ ឥតិបិ សោ ភគវាតិអាទិនា នយេន អនុស្សរន្តោបិ ពុទ្ធំ អនុស្សរតិ, វុត្តំ ខោ បនេតំ ភគវតាតិ អនុស្សរន្តោបិ អនុស្សរតិយេវ. ស្វាក្ខាតោ ភគវតា ធម្មោតិអាទិនា នយេន អនុស្សរន្តោបិ ធម្មំ អនុស្សរតិ, កកចូបមោវាទំ អនុស្សរន្តោបិ អនុស្សរតិយេវ. សុប្បដិបន្នោតិអាទិនា នយេន អនុស្សរន្តោបិ សង្ឃំ អនុស្សរតិ, កកចោកន្តនំ អធិវាសយមានស្ស ភិក្ខុនោ គុណំ អនុស្សរមានោបិ អនុស្សរតិយេវ.

ឧបេក្ខា កុសលនិស្សិតា ន សណ្ឋាតីតិ ឥធ វិបស្សនុបេក្ខា អធិប្បេតា. ឧបេក្ខា កុសលនិស្សិតា សណ្ឋាតីតិ ឥធ ឆឡង្គុបេក្ខា, សា បនេសា កិញ្ចាបិ ខីណាសវស្ស ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ អារម្មណេសុ អរជ្ជនាទិវសេន បវត្តតិ, អយំ បន ភិក្ខុ វីរិយពលេន ភាវនាសិទ្ធិយា អត្តនោ វិបស្សនំ ខីណាសវស្ស ឆឡង្គុបេក្ខាឋានេ ឋបេតីតិ វិបស្សនាវ ឆឡង្គុបេក្ខា នាម ជាតា.

៣០៣. អាបោធាតុនិទ្ទេសេ អាបោគតន្តិ សព្ពអាបេសុ គតំ អល្លយូសភាវលក្ខណំ. បិត្តំ សេម្ហន្តិអាទីសុ បន យំ វត្តព្ពំ, តំ សព្ពំ សទ្ធិំ ភាវនានយេន វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តំ. បកុប្បតីតិ ឱឃវសេន វឌ្ឍតិ, សមុទ្ទតោ វា ឧទកំ ឧត្តរតិ, អយមស្ស បាកតិកោ បកោបោ, អាបោសំវដ្ដកាលេ បន កោដិសតសហស្សចក្កវាឡំ ឧទកបូរមេវ ហោតិ. ឱគច្ឆន្តីតិ ហេដ្ឋា គច្ឆន្តិ, ឧទ្ធនេ អារោបិតឧទកំ វិយ ខយំ វិនាសំ បាបុណន្តិ. សេសំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

៣០៤. តេជោធាតុនិទ្ទេសេ តេជោគតន្តិ សព្ពតេជេសុ គតំ ឧណ្ហត្តលក្ខណំ. តេជោ ឯវ វា តេជោភាវំ គតន្តិ តេជោគតំ. បុរិមេ អាបោគតេបិ បច្ឆិមេ វាយោគតេបិ ឯសេវ នយោ. យេន ចាតិ យេន តេជោគតេន. តស្មិំ កុប្បិតេ អយំ កាយោ សន្តប្បតិ, ឯកាហិកជរាទិភាវេន ឧសុមជាតោ ហោតិ. យេន ច ជីរីយតីតិ យេន អយំ កាយោ ជីរតិ, ឥន្ទ្រិយវេកល្លត្តំ ពលបរិក្ខយំ វលិបលិតាទិភាវញ្ច បាបុណាតិ. យេន ច បរិឌយ្ហតីតិ យេន កុប្បិតេន អយំ កាយោ ទយ្ហតិ, សោ ច បុគ្គលោ ទយ្ហាមិ ទយ្ហាមីតិ កន្ទន្តោ សតធោតសប្បិគោសីតចន្ទនាទិលេបញ្ច តាលវណ្ដវាតញ្ច បច្ចាសីសតិ. យេន ច អសិតបីតខាយិតសាយិតំ សម្មា បរិណាមំ គច្ឆតីតិ យេន តំ អសិតំ វា ឱទនាទិ, បីតំ វា បានកាទិ, ខាយិតំ វា បិដ្ឋខជ្ជកាទិ, សាយិតំ វា អម្ពបក្កមធុផាណិតាទិ សម្មា បរិបាកំ គច្ឆតិ, រសាទិភាវេន វិវេកំ គច្ឆតីតិ អត្ថោ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារតោ បន យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ សព្ពំ សទ្ធិំ ភាវនានយេន វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តំ.

ហរិតន្តន្តិ ហរិតមេវ. អល្លតិណាទិំ អាគម្ម និព្ពាយតីតិ អត្ថោ. បន្ថន្តន្តិ មហាមគ្គមេវ. សេលន្តន្តិ បព្ពតំ. ឧទកន្តន្តិ ឧទកំ. រមណីយំ វា ភូមិភាគន្តិ តិណគុម្ពាទិរហិតំ, វិវិត្តំ អព្ភោកាសំ ភូមិភាគំ. អនាហារាតិ និរាហារា និរុបាទានា, អយម្បិ បកតិយាវ តេជោវិការោ វុត្តោ, តេជោសំវដ្ដកាលេ បន កោដិសតសហស្សចក្កវាឡំ ឈាបេត្វា ឆារិកាមត្តម្បិ ន តិដ្ឋតិ. ន្ហារុទទ្ទុលេនាតិ ចម្មនិល្លេខនេន. អគ្គិំ គវេសន្តីតិ ឯវរូបំ សុខុមំ ឧបាទានំ គហេត្វា អគ្គិំ បរិយេសន្តិ, យំ អប្បមត្តកម្បិ ឧសុមំ លភិត្វា បជ្ជលតិ, សេសមិធាបិ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

៣០៥. វាយោធាតុនិទ្ទេសេ ឧទ្ធង្គមា វាតាតិ ឧគ្គារហិក្ការាទិបវត្តកា ឧទ្ធំ អារោហនវាតា. អធោគមា វាតាតិ ឧច្ចារបស្សាវាទិនីហរណកា អធោ ឱរោហនវាតា. កុច្ឆិសយា វាតាតិ អន្តានំ ពហិវាតា. កោដ្ឋាសយា វាតាតិ អន្តានំ អន្តោវាតា. អង្គមង្គានុសារិនោតិ ធមនីជាលានុសារេន សកលសរីរេ អង្គមង្គានិ អនុសដា សមិញ្ជនបសារណាទិនិព្ពត្តកវាតា. អស្សាសោតិ អន្តោបវិសននាសិកវាតោ. បស្សាសោតិ ពហិនិក្ខមននាសិកវាតោ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារតោ បន យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ សព្ពំ សទ្ធិំ ភាវនានយេន វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តំ.

គាមម្បិ វហតីតិ សកលគាមម្បិ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ កុរុមានា អាទាយ គច្ឆតិ, និគមាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥធ វាយោសំវដ្ដកាលេ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡវិទ្ធំសនវសេន វាយោធាតុវិការោ ទស្សិតោ. វិធូបនេនាតិ អគ្គិពីជនកេន. ឱស្សវនេតិ ឆទនគ្គេ, តេន ហិ ឧទកំ សវតិ, តស្មា តំ ‘‘ឱស្សវន’’ន្តិ វុច្ចតិ. សេសមិធាបិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

៣០៦. សេយ្យថាបិ, អាវុសោតិ ឥធ កិំ ទស្សេតិ? ហេដ្ឋា កថិតានំ មហាភូតានំ និស្សត្តភាវំ. កដ្ឋន្តិ ទព្ពសម្ភារំ. វល្លិន្តិ អាពន្ធនវល្លិំ. តិណន្តិ ឆទនតិណំ. មត្តិកន្តិ អនុលេបមត្តិកំ. អាកាសោ បរិវារិតោតិ ឯតានិ កដ្ឋាទីនិ អន្តោ ច ពហិ ច បរិវារេត្វា អាកាសោ ឋិតោតិ អត្ថោ. អគារំត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតីតិ អគារន្តិ បណ្ណត្តិមត្តំ ហោតិ. កដ្ឋាទីសុ បន វិសុំ វិសុំ រាសិកតេសុ កដ្ឋរាសិវល្លិរាសីត្វេវ វុច្ចតិ. ឯវមេវ ខោតិ ឯវមេវ អដ្ឋិអាទីនិ អន្តោ ច ពហិ ច បរិវារេត្វា ឋិតោ អាកាសោ, តានេវ អដ្ឋិអាទីនិ បដិច្ច រូបំត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ, សរីរន្តិ វោហារំ គច្ឆតិ. យថា កដ្ឋាទីនិ បដិច្ច គេហន្តិ សង្ខំ គតំ អគារំ ខត្តិយគេហំ ព្រាហ្មណគេហន្តិ វុច្ចតិ, ឯវមិទម្បិ ខត្តិយសរីរំ ព្រាហ្មណសរីរន្តិ វុច្ចតិ, ន ហេត្ថ កោចិ សត្តោ វា ជីវោ វា វិជ្ជតិ.

អជ្ឈត្តិកញ្ចេវ, អាវុសោ, ចក្ខូតិ ឥទំ កស្មា អារទ្ធំ? ហេដ្ឋា ឧបាទារូបំ ចត្តារោ ច អរូបិនោ ខន្ធា តីណិ ច អរិយសច្ចានិ ន កថិតានិ, ឥទានិ តានិ កថេតុំ អយំ ទេសនា អារទ្ធាតិ. តត្ថ ចក្ខុំ អបរិភិន្នន្តិ ចក្ខុបសាទេ និរុទ្ធេបិ ឧបហតេបិ បិត្តសេម្ហលោហិតេហិ បលិពុទ្ធេបិ ចក្ខុ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ភវិតុំ ន សក្កោតិ, បរិភិន្នមេវ ហោតិ, ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស បន បច្ចយោ ភវិតុំ សមត្ថំ អបរិភិន្នំ នាម. ពាហិរា ច រូបាតិ ពាហិរា ចតុសមុដ្ឋានិករូបា. តជ្ជោ សមន្នាហារោតិ តំ ចក្ខុញ្ច រូបេ ច បដិច្ច ភវង្គំ អាវដ្ដេត្វា ឧប្បជ្ជនមនសិការោ, ភវង្គាវដ្ដនសមត្ថំ ចក្ខុទ្វារេ កិរិយមនោធាតុចិត្តន្តិ អត្ថោ. តំ រូបានំ អនាបាថគតត្តាបិ អញ្ញាវិហិតស្សបិ ន ហោតិ, តជ្ជស្សាតិ តទនុរូបស្ស. វិញ្ញាណភាគស្សាតិ វិញ្ញាណកោដ្ឋាសស្ស.

យំ តថាភូតស្សាតិអាទីសុ ទ្វារវសេន ចត្តារិ សច្ចានិ ទស្សេតិ. តត្ថ តថាភូតស្សាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណេន សហភូតស្ស, ចក្ខុវិញ្ញាណសមង្គិនោតិ អត្ថោ. រូបន្តិ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស ន រូបជនកត្តា ចក្ខុវិញ្ញាណក្ខណេ តិសមុដ្ឋានរូបំ, តទនន្តរចិត្តក្ខណេ ចតុសមុដ្ឋានម្បិ លព្ភតិ. សង្គហំ គច្ឆតីតិ គណនំ គច្ឆតិ. វេទនាទយោ ចក្ខុវិញ្ញាណសម្បយុត្តាវ. វិញ្ញាណម្បិ ចក្ខុវិញ្ញាណមេវ. ឯត្ថ ច សង្ខារាតិ ចេតនាវ វុត្តា. សង្គហោតិ ឯកតោ សង្គហោ. សន្និបាតោតិ សមាគមោ. សមវាយោតិ រាសិ. យោ បដិច្ចសមុប្បាទំ បស្សតីតិ យោ បច្ចយេ បស្សតិ. សោ ធម្មំ បស្សតីតិ សោ បដិច្ចសមុប្បន្នធម្មេ បស្សតិ, ឆន្ទោតិអាទិ សព្ពំ តណ្ហាវេវចនមេវ, តណ្ហា ហិ ឆន្ទករណវសេន ឆន្ទោ. អាលយករណវសេន អាលយោ. អនុនយករណវសេន អនុនយោ. អជ្ឈោគាហិត្វា គិលិត្វា គហនវសេន អជ្ឈោសានន្តិ វុច្ចតិ. ឆន្ទរាគវិនយោ ឆន្ទរាគប្បហានន្តិ និព្ពានស្សេវ វេវចនំ, ឥតិ តីណិ សច្ចានិ បាឡិយំ អាគតានេវ មគ្គសច្ចំ អាហរិត្វា គហេតព្ពំ, យា ឥមេសុ តីសុ ឋានេសុ ទិដ្ឋិ សង្កប្បោ វាចា កម្មន្តោ អាជីវោ វាយាមោ សតិ សមាធិ ភាវនាបដិវេធោ, អយំ មគ្គោតិ. ពហុកតំ ហោតីតិ ឯត្តាវតាបិ ពហុំ ភគវតោ សាសនំ កតំ ហោតិ, អជ្ឈត្តិកញ្ចេវ, អាវុសោ, សោតន្តិអាទិវារេសុបិ ឯសេវ នយោ.

មនោទ្វារេ បន អជ្ឈត្តិកោ មនោ នាម ភវង្គចិត្តំ. តំ និរុទ្ធម្បិ អាវជ្ជនចិត្តស្ស បច្ចយោ ភវិតុំ អសមត្ថំ មន្ទថាមគតមេវ បវត្តមានម្បិ បរិភិន្នំ នាម ហោតិ. អាវជ្ជនស្ស បន បច្ចយោ ភវិតុំ សមត្ថំ អបរិភិន្នំ នាម. ពាហិរា ច ធម្មាតិ ធម្មារម្មណំ. នេវ តាវ តជ្ជស្សាតិ ឥទំ ភវង្គសមយេនេវ កថិតំ. ទុតិយវារោ បគុណជ្ឈានបច្ចវេក្ខណេន វា, បគុណកម្មដ្ឋានមនសិការេន វា, បគុណពុទ្ធវចនសជ្ឈាយករណាទិនា វា, អញ្ញវិហិតកំ សន្ធាយ វុត្តោ. ឥមស្មិំ វារេ រូបន្តិ ចតុសមុដ្ឋានម្បិ លព្ភតិ. មនោវិញ្ញាណញ្ហិ រូបំ សមុដ្ឋាបេតិ, វេទនាទយោ មនោវិញ្ញាណសម្បយុត្តា, វិញ្ញាណំ មនោវិញ្ញាណមេវ. សង្ខារា បនេត្ថ ផស្សចេតនាវសេនេវ គហិតា. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឥតិ មហាថេរោ ហេដ្ឋា ឯកទេសមេវ សម្មសន្តោ អាគន្ត្វា ឥមស្មិំ ឋានេ ឋត្វា ហេដ្ឋា បរិហីនទេសនំ សព្ពំ តំតំទ្វារវសេន ភាជេត្វា ទស្សេន្តោ យថានុសន្ធិនាវ សុត្តន្តំ និដ្ឋបេសីតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

មហាហត្ថិបទោបមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. មហាសារោបមសុត្តវណ្ណនា

៣០៧. ឯវំ មេ សុតន្តិ មហាសារោបមសុត្តំ. តត្ថ អចិរបក្កន្តេតិ សង្ឃំ ភិន្ទិត្វា រុហិរុប្បាទកម្មំ កត្វា នចិរបក្កន្តេ សលិង្គេនេវ បាដិយេក្កេ ជាតេ.

ឥធ, ភិក្ខវេ, ឯកច្ចោ កុលបុត្តោតិ កិញ្ចាបិ អសុកកុលបុត្តោតិ ន និយាមិតោ, ទេវទត្តំយេវ បន សន្ធាយ ឥទំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. សោ ហិ អសម្ភិន្នាយ មហាសម្មតបវេណិយា ឱក្កាកវំសេ ជាតត្តា ជាតិកុលបុត្តោ. ឱតិណ្ណោតិ យស្ស ជាតិ អន្តោ អនុបវិដ្ឋា, សោ ជាតិយា ឱតិណ្ណោ នាម. ជរាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. លាភសក្ការាទីសុបិ លាភោតិ ចត្តារោ បច្ចយា. សក្ការោតិ តេសំយេវ សុកតភាវោ. សិលោកោតិ វណ្ណភណនំ. អភិនិព្ពត្តេតីតិ ឧប្បាទេតិ. អបញ្ញាតាតិ ទ្វិន្នំ ជនានំ ឋិតដ្ឋានេ ន បញ្ញាយន្តិ, ឃាសច្ឆាទនមត្តម្បិ ន លភន្តិ. អប្បេសក្ខាតិ អប្បបរិវារា, បុរតោ វា បច្ឆតោ វា គច្ឆន្តំ ន លភន្តិ.

សារេន សារករណីយន្តិ រុក្ខសារេន កត្តព្ពំ អក្ខចក្កយុគនង្គលាទិកំ យំកិញ្ចិ. សាខាបលាសំ អគ្គហេសិ ព្រហ្មចរិយស្សាតិ មគ្គផលសារស្ស សាសនព្រហ្មចរិយស្ស ចត្តារោ បច្ចយា សាខាបលាសំ នាម, តំ អគ្គហេសិ. តេន ច វោសានំ អាបាទីតិ តេនេវ ច អលមេត្តាវតា សារោ មេ បត្តោតិ វោសានំ អាបន្នោ.

៣១០. ញាណទស្សនំ អារាធេតីតិ ទេវទត្តោ បញ្ចាភិញ្ញោ, ទិព្ពចក្ខុ ច បញ្ចន្នំ អភិញ្ញានំ មត្ថកេ ឋិតំ, តំ ឥមស្មិំ សុត្តេ ‘‘ញាណទស្សន’’ន្តិ វុត្តំ. អជានំ អបស្សំ វិហរន្តីតិ កិញ្ចិ សុខុមំ រូបំ អជានន្តា អន្តមសោ បំសុបិសាចកម្បិ អបស្សន្តា វិហរន្តិ.

៣១១. អសមយវិមោក្ខំ អារាធេតីតិ, ‘‘កតមោ អសមយវិមោក្ខោ? ចត្តារោ ច អរិយមគ្គា ចត្តារិ ច សាមញ្ញផលានិ, និព្ពានញ្ច, អយំ អសមយវិមោក្ខោ’’តិ (បដិ. ម. ១.២១៣) ឯវំ វុត្តេ នវលោកុត្តរធម្មេ អារាធេតិ សម្បាទេតិ បដិលភតិ. លោកិយសមាបត្តិយោ ហិ អប្បិតប្បិតក្ខណេយេវ បច្ចនីកធម្មេហិ វិមុច្ចន្តិ, តស្មា, ‘‘កតមោ សមយវិមោក្ខោ? ចត្តារិ ច ឈានានិ ចតស្សោ ច អរូបាវចរសមាបត្តិយោ, អយំ សមយវិមោក្ខោ’’តិ ឯវំ សមយវិមោក្ខោតិ វុត្តា. លោកុត្តរធម្មា បន កាលេន កាលំ វិមុច្ចន្តិ, សកិំ វិមុត្តានិ ហិ មគ្គផលានិ វិមុត្តានេវ ហោន្តិ. និព្ពានំ សព្ពកិលេសេហិ អច្ចន្តំ វិមុត្តមេវាតិ ឥមេ នវ ធម្មា អសមយវិមោក្ខោតិ វុត្តា.

អកុប្បា ចេតោវិមុត្តីតិ អរហត្តផលវិមុត្តិ. អយមត្ថោ ឯតស្សាតិ ឯតទត្ថំ, អរហត្តផលត្ថមិទំ ព្រហ្មចរិយំ. អយំ ឯតស្ស អត្ថោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតំ សារន្តិ ឯតំ អរហត្តផលំ ព្រហ្មចរិយស្ស សារំ. ឯតំ បរិយោសានន្តិ ឯតំ អរហត្តផលំ ព្រហ្មចរិយស្ស បរិយោសានំ, ឯសា កោដិ, ន ឥតោ បរំ បត្តព្ពំ អត្ថីតិ យថានុសន្ធិនាវ ទេសនំ និដ្ឋបេសីតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

មហាសារោបមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. ចូឡសារោបមសុត្តវណ្ណនា

៣១២. ឯវំ មេ សុតន្តិ ចូឡសារោបមសុត្តំ. តត្ថ បិង្គលកោច្ឆោតិ សោ ព្រាហ្មណោ បិង្គលធាតុកោ. កោច្ឆោតិ បនស្ស នាមំ, តស្មា ‘‘បិង្គលកោច្ឆោ’’តិ វុច្ចតិ. សង្ឃិនោតិអាទីសុ បព្ពជិតសមូហសង្ខាតោ សង្ឃោ ឯតេសំ អត្ថីតិ សង្ឃិនោ. ស្វេវ គណោ ឯតេសំ អត្ថីតិ គណិនោ. អាចារសិក្ខាបនវសេន តស្ស គណស្ស អាចរិយាតិ គណាចរិយា. ញាតាតិ បញ្ញាតា បាកដា. ‘‘អប្បិច្ឆា សន្តុដ្ឋា, អប្បិច្ឆតាយ វត្ថម្បិ ន និវាសេន្តី’’តិអាទិនា នយេន សមុគ្គតោ យសោ ឯតេសំ អត្ថីតិ យសស្សិនោ. តិត្ថករាតិ លទ្ធិករា. សាធុសម្មតាតិ ឥមេ សាធុ សុន្ទរា សប្បុរិសាតិ ឯវំ សម្មតា. ពហុជនស្សាតិ អស្សុតវតោ អន្ធពាលបុថុជ្ជនស្ស. ឥទានិ តេ ទស្សេន្តោ សេយ្យថិទំ បូរណោតិអាទិមាហ. តត្ថ បូរណោតិ តស្ស សត្ថុបដិញ្ញស្ស នាមំ. កស្សបោតិ គោត្តំ. សោ កិរ អញ្ញតរស្ស កុលស្ស ឯកូនទាសសតំ បូរយមានោ ជាតោ, តេនស្ស ‘‘បូរណោ’’តិ នាមំ អកំសុ. មង្គលទាសត្តា ចស្ស ‘‘ទុក្កដ’’ន្តិ វត្តា នត្ថិ, អកតំ វា ន កតន្តិ. ‘‘សោ កិមហមេត្ថ វសាមី’’តិ បលាយិ. អថស្ស ចោរា វត្ថានិ អច្ឆិន្ទិំសុ. សោ បណ្ណេន វា តិណេន វា បដិច្ឆាទេតុម្បិ អជានន្តោ ជាតរូបេនេវ ឯកំ គាមំ បាវិសិ. មនុស្សា តំ ទិស្វា, ‘‘អយំ សមណោ អរហា អប្បិច្ឆោ, នត្ថិ ឥមិនា សទិសោ’’តិ បូវភត្តាទីនិ គហេត្វា ឧបសង្កមន្តិ. សោ ‘‘មយ្ហំ សាដកំ អនិវត្ថភាវេន ឥទំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ តតោ បដ្ឋាយ សាដកំ លភិត្វាបិ ន និវាសេសិ, តទេវ បព្ពជ្ជំ អគ្គហេសិ. តស្ស សន្តិកេ អញ្ញេបិ បញ្ចសតា មនុស្សា បព្ពជិំសុ, តំ សន្ធាយាហ ‘‘បូរណោ កស្សបោ’’តិ.

មក្ខលីតិ តស្ស នាមំ. គោសាលាយ ជាតត្តា គោសាលោតិ ទុតិយំ នាមំ. តំ កិរ សកទ្ទមាយ ភូមិយា តេលឃដំ គហេត្វា គច្ឆន្តំ, ‘‘តាត, មា ខលី’’តិ សាមិកោ អាហ. សោ បមាទេន ខលិត្វា បតិត្វា សាមិកស្ស ភយេន បលាយិតុំ អារទ្ធោ. សាមិកោ ឧបធាវិត្វា សាដកកណ្ណេ អគ្គហេសិ. សោបិ សាដកំ ឆឌ្ឌេត្វា អចេលកោ ហុត្វា បលាយិ, សេសំ បូរណសទិសមេវ.

អជិតោតិ តស្ស នាមំ. កេសកម្ពលំ ធារេតីតិ កេសកម្ពលោ. ឥតិ នាមទ្វយំ សំសន្ទិត្វា ‘‘អជិតោ កេសកម្ពលោ’’តិ វុច្ចតិ. តត្ថ កេសកម្ពលោ នាម មនុស្សកេសេហិ កតកម្ពលោ, តតោ បដិកិដ្ឋតរំ វត្ថំ នាម នត្ថិ. យថាហ – ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, យានិ កានិចិ តន្តាវុតានំ វត្ថានំ, កេសកម្ពលោ តេសំ បដិកិដ្ឋោ អក្ខាយតិ, កេសកម្ពលោ, ភិក្ខវេ, សីតេ សីតោ ឧណ្ហេ ឧណ្ហោ ទុព្ពណ្ណោ ទុគ្គន្ធោ ទុក្ខសម្ផស្សោ’’តិ (អ. និ. ៣.១៣៨).

បកុធោតិ តស្ស នាមំ. កច្ចាយនោតិ គោត្តំ. ឥតិ នាមគោត្តំ សំសន្ទិត្វា, ‘‘បកុធោ កច្ចាយនោ’’តិ វុច្ចតិ. សីតុទកបដិក្ខិត្តកោ ឯស, វច្ចំ កត្វាបិ ឧទកកិច្ចំ ន ករោតិ, ឧណ្ហោទកំ វា កញ្ជិយំ វា លភិត្វា ករោតិ, នទិំ វា មគ្គោទកំ វា អតិក្កម្ម, ‘‘សីលំ មេ ភិន្ន’’ន្តិ វាលិកថូបំ កត្វា សីលំ អធិដ្ឋាយ គច្ឆតិ, ឯវរូបោ និស្សិរិកលទ្ធិកោ ឯស.

សញ្ជយោតិ តស្ស នាមំ. ពេលដ្ឋស្ស បុត្តោតិ ពេលដ្ឋបុត្តោ. អម្ហាកំ គណ្ឋនកិលេសោ បលិពុជ្ឈនកិលេសោ នត្ថិ, កិលេសគណ្ឋរហិតា មយន្តិ ឯវំ វាទិតាយ លទ្ធនាមវសេន និគណ្ឋោ. នាដស្ស បុត្តោតិ នាដបុត្តោ. អព្ភញ្ញំសូតិ យថា តេសំ បដិញ្ញា, តថេវ ជានិំសុ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សចេ នេសំ សា បដិញ្ញា និយ្យានិកា សព្ពេ អព្ភញ្ញំសុ. នោ ចេ, ន អព្ភញ្ញំសុ. តស្មា កិំ តេសំ បដិញ្ញា និយ្យានិកា ន និយ្យានិកាតិ, អយមេតស្ស បញ្ហស្ស អត្ថោ. អថ ភគវា នេសំ អនិយ្យានិកភាវកថនេន អត្ថាភាវតោ អលន្តិ បដិក្ខិបិត្វា ឧបមាយ អត្ថំ បវេទេន្តោ ធម្មមេវ ទេសេតុំ, ធម្មំ, តេ ព្រាហ្មណ, ទេសេស្សាមីតិ អាហ.

៣២០. តត្ថ សច្ឆិកិរិយាយាតិ សច្ឆិករណត្ថំ. ន ឆន្ទំ ជនេតីតិ កត្តុកម្យតាឆន្ទំ ន ជនយតិ. ន វាយមតីតិ វាយាមំ បរក្កមំ ន ករោតិ. ឱលីនវុត្តិកោ ច ហោតីតិ លីនជ្ឈាសយោ ហោតិ. សាថលិកោតិ សិថិលគ្គាហី, សាសនំ សិថិលំ កត្វា គណ្ហាតិ, ទឡ្ហំ ន គណ្ហាតិ.

៣២៣. ឥធ, ព្រាហ្មណ ភិក្ខុ, វិវិច្ចេវ កាមេហីតិ កថំ ឥមេ បឋមជ្ឈានាទិធម្មា ញាណទស្សនេន ឧត្តរិតរា ជាតាតិ? និរោធបាទកត្តា. ហេដ្ឋា បឋមជ្ឈានាទិធម្មា ហិ វិបស្សនាបាទកា, ឥធ និរោធបាទកា, តស្មា ឧត្តរិតរា ជាតាតិ វេទិតព្ពា. ឥតិ ភគវា ឥទម្បិ សុត្តំ យថានុសន្ធិនាវ និដ្ឋបេសិ. ទេសនាវសានេ ព្រាហ្មណោ សរណេសុ បតិដ្ឋិតោតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

ចូឡសារោបមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

តតិយវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. មហាយមកវគ្គោ

១. ចូឡគោសិង្គសុត្តវណ្ណនា

៣២៥. ឯវំ មេ សុតន្តិ ចូឡគោសិង្គសុត្តំ. តត្ថ នាតិកេ វិហរតីតិ នាតិកា នាម ឯកំ តឡាកំ និស្សាយ ទ្វិន្នំ ចូឡបិតិមហាបិតិបុត្តានំ ទ្វេ គាមា, តេសុ ឯកស្មិំ គាមេ. គិញ្ជកាវសថេតិ ឥដ្ឋកាមយេ អាវសថេ. ឯកស្មិំ កិរ សមយេ ភគវា មហាជនសង្គហំ ករោន្តោ វជ្ជិរដ្ឋេ ចារិកំ ចរមានោ នាតិកំ អនុប្បត្តោ. នាតិកវាសិនោ មនុស្សា ភគវតោ មហាទានំ ទត្វា ធម្មកថំ សុត្វា បសន្នហទយា, ‘‘សត្ថុ វសនដ្ឋានំ ករិស្សាមា’’តិ មន្តេត្វា ឥដ្ឋកាហេវ ភិត្តិសោបានត្ថម្ភេ វាឡរូបាទីនិ ទស្សេន្តោ បាសាទំ កត្វា សុធាយ លិម្បិត្វា មាលាកម្មលតាកម្មាទីនិ និដ្ឋាបេត្វា ភុម្មត្ថរណមញ្ចបីឋាទីនិ បញ្ញបេត្វា សត្ថុ និយ្យាតេសុំ. អបរាបរំ បនេត្ថ មនុស្សា ភិក្ខុសង្ឃស្ស រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានមណ្ឌបចង្កមាទីនិ ការយិំសុ. ឥតិ សោ វិហារោ មហា អហោសិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘គិញ្ជកាវសថេ’’តិ.

គោសិង្គសាលវនទាយេតិ តត្ថ ឯកស្ស ជេដ្ឋករុក្ខស្ស ខន្ធតោ គោសិង្គសណ្ឋានំ ហុត្វា វិដបំ ឧដ្ឋហិ, តំ រុក្ខំ ឧបាទាយ សព្ពម្បិ តំ វនំ គោសិង្គសាលវនន្តិ សង្ខំ គតំ. ទាយោតិ អវិសេសេន អរញ្ញស្សេតំ នាមំ. តស្មា គោសិង្គសាលវនទាយេតិ គោសិង្គសាលវនអរញ្ញេតិ អត្ថោ. វិហរន្តីតិ សាមគ្គិរសំ អនុភវមានា វិហរន្តិ. ឥមេសញ្ហិ កុលបុត្តានំ ឧបរិបណ្ណាសកេ បុថុជ្ជនកាលោ កថិតោ, ឥធ ខីណាសវកាលោ. តទា ហិ តេ លទ្ធស្សាទា លទ្ធបតិដ្ឋា អធិគតបដិសម្ភិទា ខីណាសវា ហុត្វា សាមគ្គិរសំ អនុភវមានា តត្ថ វិហរិំសុ. តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ.

យេន គោសិង្គសាលវនទាយោ តេនុបសង្កមីតិ ធម្មសេនាបតិមហាមោគ្គល្លានត្ថេរេសុ វា អសីតិមហាសាវកេសុ វា, អន្តមសោ ធម្មភណ្ឌាគារិកអានន្ទត្ថេរម្បិ កញ្ចិ អនាមន្តេត្វា សយមេវ បត្តចីវរំ អាទាយ អនីកា និស្សដោ ហត្ថី វិយ, យូថា និស្សដោ កាឡសីហោ វិយ, វាតច្ឆិន្នោ វលាហកោ វិយ ឯកកោវ ឧបសង្កមិ. កស្មា បនេត្ថ ភគវា សយំ អគមាសីតិ? តយោ កុលបុត្តា សាមគ្គិរសំ អនុភវន្តា វិហរន្តិ, តេសំ បគ្គណ្ហនតោ, បច្ឆិមជនតំ អនុកម្បនតោ ធម្មគរុភាវតោ ច. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘អហំ ឥមេ កុលបុត្តេ បគ្គណ្ហិត្វា ឧក្កំសិត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា ធម្មំ នេសំ ទេសេស្សាមី’’តិ. ឯវំ តាវ បគ្គណ្ហនតោ អគមាសិ. អបរម្បិស្ស អហោសិ – ‘‘អនាគតេ កុលបុត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធោ សមគ្គវាសំ វសន្តានំ សន្តិកំ សយំ គន្ត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា ធម្មំ កថេត្វា តយោ កុលបុត្តេ បគ្គណ្ហិ, កោ នាម សមគ្គវាសំ ន វសេយ្យាតិ សមគ្គវាសំ វសិតព្ពំ មញ្ញមានា ខិប្បមេវ ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សន្តី’’តិ. ឯវំ បច្ឆិមជនតំ អនុកម្បនតោបិ អគមាសិ. ពុទ្ធា ច នាម ធម្មគរុនោ ហោន្តិ, សោ ច នេសំ ធម្មគរុភាវោ រថវិនីតេ អាវិកតោវ. ឥតិ ឥមស្មា ធម្មគរុភាវតោបិ ធម្មំ បគ្គណ្ហិស្សាមីតិ អគមាសិ.

ទាយបាលោតិ អរញ្ញបាលោ. សោ តំ អរញ្ញំ យថា ឥច្ឆិតិច្ឆិតប្បទេសេន មនុស្សា បវិសិត្វា តត្ថ បុប្ផំ វា ផលំ វា និយ្យាសំ វា ទព្ពសម្ភារំ វា ន ហរន្តិ, ឯវំ វតិយា បរិក្ខិត្តស្ស តស្ស អរញ្ញស្ស យោជិតេ ទ្វារេ និសីទិត្វា តំ អរញ្ញំ រក្ខតិ, បាលេតិ. តស្មា ‘‘ទាយបាលោ’’តិ វុត្តោ. អត្តកាមរូបាតិ អត្តនោ ហិតំ កាមយមានសភាវា ហុត្វា វិហរន្តិ. យោ ហិ ឥមស្មិំ សាសនេ បព្ពជិត្វាបិ វេជ្ជកម្មទូតកម្មបហិណគមនាទីនំ វសេន ឯកវីសតិអនេសនាហិ ជីវិកំ កប្បេតិ, អយំ ន អត្តកាមរូបោ នាម. យោ បន ឥមស្មិំ សាសនេ បព្ពជិត្វា ឯកវីសតិអនេសនំ បហាយ ចតុបារិសុទ្ធិសីលេ បតិដ្ឋាយ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា សប្បាយធុតង្គំ អធិដ្ឋាយ អដ្ឋតិំសាយ អារម្មណេសុ ចិត្តរុចិយំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា គាមន្តំ បហាយ អរញ្ញំ បវិសិត្វា សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ កុរុមានោ វិហរតិ, អយំ អត្តកាមោ នាម. តេបិ តយោ កុលបុត្តា ឯវរូបា អហេសុំ. តេន វុត្តំ – ‘‘អត្តកាមរូបា វិហរន្តី’’តិ.

មា តេសំ អផាសុមកាសីតិ តេសំ មា អផាសុកំ អកាសីតិ ភគវន្តំ វារេសិ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘ឥមេ កុលបុត្តា សមគ្គា វិហរន្តិ, ឯកច្ចស្ស ច គតដ្ឋានេ ភណ្ឌនកលហវិវាទា វត្តន្តិ, តិខិណសិង្គោ ចណ្ឌគោណោ វិយ ឱវិជ្ឈន្តោ វិចរតិ, អថេកមគ្គេន ទ្វិន្នំ គមនំ ន ហោតិ, កទាចិ អយម្បិ ឯវំ ករោន្តោ ឥមេសំ កុលបុត្តានំ សមគ្គវាសំ ភិន្ទេយ្យ. បាសាទិកោ ច បនេស សុវណ្ណវណ្ណោ សុរសគិទ្ធោ មញ្ញេ, គតកាលតោ បដ្ឋាយ បណីតទាយកានំ អត្តនោ ឧបដ្ឋាកានញ្ច វណ្ណកថនាទីហិ ឥមេសំ កុលបុត្តានំ អប្បមាទវិហារំ ភិន្ទេយ្យ. វសនដ្ឋានានិ ចាបិ ឯតេសំ កុលបុត្តានំ និពទ្ធានិ បរិច្ឆិន្នានិ តិស្សោ ច បណ្ណសាលា តយោ ចង្កមា តីណិ ទិវាដ្ឋានានិ តីណិ មញ្ចបីឋានិ. អយំ បន សមណោ មហាកាយោ វុឌ្ឍតរោ មញ្ញេ ភវិស្សតិ. សោ អកាលេ ឥមេ កុលបុត្តេ សេនាសនា វុដ្ឋាបេស្សតិ. ឯវំ សព្ពថាបិ ឯតេសំ អផាសុ ភវិស្សតី’’តិ. តំ អនិច្ឆន្តោ, ‘‘មា តេសំ អផាសុកមកាសី’’តិ ភគវន្តំ វារេសិ.

កិំ បនេស ជានន្តោ វារេសិ, អជានន្តោតិ? អជានន្តោ. កិញ្ចាបិ ហិ តថាគតស្ស បដិសន្ធិគ្គហណតោ បដ្ឋាយ ទសសហស្សចក្កវាឡកម្បនាទីនិ បាដិហារិយានិ បវត្តិំសុ, អរញ្ញវាសិនោ បន ទុព្ពលមនុស្សា សកម្មប្បសុតា តានិ សល្លក្ខេតុំ ន សក្កោន្តិ. សម្មាសម្ពុទ្ធោ ច នាម យទា អនេកភិក្ខុសហស្សបរិវារោ ព្យាមប្បភាយ អសីតិអនុព្យញ្ជនេហិ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណសិរិយា ច ពុទ្ធានុភាវំ ទស្សេន្តោ វិចរតិ, តទា កោ ឯសោតិ អបុច្ឆិត្វាវ ជានិតព្ពោ ហោតិ. តទា បន ភគវា សព្ពម្បិ តំ ពុទ្ធានុភាវំ ចីវរគព្ភេន បដិច្ឆាទេត្វា វលាហកគព្ភេន បដិច្ឆន្នោ បុណ្ណចន្ទោ វិយ សយមេវ បត្តចីវរមាទាយ អញ្ញាតកវេសេន អគមាសិ. ឥតិ នំ អជានន្តោវ ទាយបាលោ និវារេសិ.

ឯតទវោចាតិ ថេរោ កិរ មា សមណាតិ ទាយបាលស្ស កថំ សុត្វាវ ចិន្តេសិ – ‘‘មយំ តយោ ជនា ឥធ វិហរាម, អញ្ញេ បព្ពជិតា នាម នត្ថិ, អយញ្ច ទាយបាលោ បព្ពជិតេន វិយ សទ្ធិំ កថេតិ, កោ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ ទិវាដ្ឋានតោ វុដ្ឋាយ ទ្វារេ ឋត្វា មគ្គំ ឱលោកេន្តោ ភគវន្តំ អទ្ទស. ភគវាបិ ថេរស្ស សហ ទស្សនេនេវ សរីរោភាសំ មុញ្ចិ, អសីតិអនុព្យញ្ជនវិរាជិតា ព្យាមប្បភា បសារិតសុវណ្ណបដោ វិយ វិរោចិត្ថ. ថេរោ, ‘‘អយំ ទាយបាលោ ផណកតំ អាសិវិសំ គីវាយ គហេតុំ ហត្ថំ បសារេន្តោ វិយ លោកេ អគ្គបុគ្គលេន សទ្ធិំ កថេន្តោវ ន ជានាតិ, អញ្ញតរភិក្ខុនា វិយ សទ្ធិំ កថេតី’’តិ និវារេន្តោ ឯតំ, ‘‘មា, អាវុសោ ទាយបាលា’’តិអាទិវចនំ អវោច.

តេនុបសង្កមីតិ កស្មា ភគវតោ បច្ចុគ្គមនំ អកត្វា ឧបសង្កមិ? ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘មយំ តយោ ជនា សមគ្គវាសំ វសាម, សចាហំ ឯកកោវ បច្ចុគ្គមនំ ករិស្សាមិ, សមគ្គវាសោ នាម ន ភវិស្សតី’’តិ បិយមិត្តេ គហេត្វាវ បច្ចុគ្គមនំ ករិស្សាមិ. យថា ច ភគវា មយ្ហំ បិយោ, ឯវំ សហាយានម្បិ មេ បិយោតិ, តេហិ សទ្ធិំ បច្ចុគ្គមនំ កាតុកាមោ សយំ អកត្វាវ ឧបសង្កមិ. កេចិ បន តេសំ ថេរានំ បណ្ណសាលទ្វារេ ចង្កមនកោដិយា ភគវតោ អាគមនមគ្គោ ហោតិ, តស្មា ថេរោ តេសំ សញ្ញំ ទទមានោវ គតោតិ. អភិក្កមថាតិ ឥតោ អាគច្ឆថ. បាទេ បក្ខាលេសីតិ វិកសិតបទុមសន្និភេហិ ជាលហត្ថេហិ មណិវណ្ណំ ឧទកំ គហេត្វា សុវណ្ណវណ្ណេសុ បិដ្ឋិបាទេសុ ឧទកមភិសិញ្ចិត្វា បាទេន បាទំ ឃំសន្តោ បក្ខាលេសិ. ពុទ្ធានំ កាយេ រជោជល្លំ នាម ន ឧបលិម្បតិ, កស្មា បក្ខាលេសីតិ? សរីរស្ស ឧតុគ្គហណត្ថំ, តេសញ្ច ចិត្តសម្បហំសនត្ថំ. អម្ហេហិ អភិហដេន ឧទកេន ភគវា បាទេ បក្ខាលេសិ, បរិភោគំ អកាសីតិ តេសំ ភិក្ខូនំ ពលវសោមនស្សវសេន ចិត្តំ បីណិតំ ហោតិ, តស្មា បក្ខាលេសិ. អាយស្មន្តំ អនុរុទ្ធំ ភគវា ឯតទវោចាតិ សោ កិរ តេសំ វុឌ្ឍតរោ.

៣២៦. តស្ស សង្គហេ កតេ សេសានំ កតោវ ហោតីតិ ថេរញ្ញេវ ឯតំ កច្ចិ វោ អនុរុទ្ធាតិអាទិវចនំ អវោច. តត្ថ កច្ចីតិ បុច្ឆនត្ថេ និបាតោ. វោតិ សាមិវចនំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កច្ចិ អនុរុទ្ធា តុម្ហាកំ ខមនីយំ, ឥរិយាបថោ វោ ខមតិ? កច្ចិ យាបនីយំ, កច្ចិ វោ ជីវិតំ យាបេតិ ឃដិយតិ? កច្ចិ បិណ្ឌកេន ន កិលមថ, កច្ចិ តុម្ហាកំ សុលភបិណ្ឌំ, សម្បត្តេ វោ ទិស្វា មនុស្សា ឧឡុង្កយាគុំ វា កដច្ឆុភិក្ខំ វា ទាតព្ពំ មញ្ញន្តីតិ ភិក្ខាចារវត្តំ បុច្ឆតិ. កស្មា? បច្ចយេន អកិលមន្តេន ហិ សក្កា សមណធម្មោ កាតុំ, វត្តមេវ វា ឯតំ បព្ពជិតានំ. អថ តេន បដិវចនេ ទិន្នេ, ‘‘អនុរុទ្ធា, តុម្ហេ រាជបព្ពជិតា មហាបុញ្ញា, មនុស្សា តុម្ហាកំ អរញ្ញេ វសន្តានំ អទត្វា កស្ស អញ្ញស្ស ទាតព្ពំ មញ្ញិស្សន្តិ, តុម្ហេ បន ឯតំ ភុញ្ជិត្វា កិំ នុ ខោ មិគបោតកា វិយ អញ្ញមញ្ញំ សង្ឃដ្ដេន្តា វិហរថ, ឧទាហុ សាមគ្គិភាវោ វោ អត្ថី’’តិ សាមគ្គិរសំ បុច្ឆន្តោ, កច្ចិ បន វោ, អនុរុទ្ធា, សមគ្គាតិអាទិមាហ.

តត្ថ ខីរោទកីភូតាតិ យថា ខីរញ្ច ឧទកញ្ច អញ្ញមញ្ញំ សំសន្ទតិ, វិសុំ ន ហោតិ, ឯកត្តំ វិយ ឧបេតិ, កច្ចិ ឯវំ សាមគ្គិវសេន ឯកត្តូបគតចិត្តុប្បាទា វិហរថាតិ បុច្ឆតិ. បិយចក្ខូហីតិ មេត្តចិត្តំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា ឱលោកនចក្ខូនិ បិយចក្ខូនិ នាម. កច្ចិ តថារូបេហិ ចក្ខូហិ អញ្ញមញ្ញំ សម្បស្សន្តា វិហរថាតិ បុច្ឆតិ. តគ្ឃាតិ ឯកំសត្ថេ និបាតោ. ឯកំសេន មយំ, ភន្តេតិ វុត្តំ ហោតិ. យថា កថំ បនាតិ ឯត្ថ យថាតិ និបាតមត្តំ. កថន្តិ ការណបុច្ឆា. កថំ បន តុម្ហេ ឯវំ វិហរថ, កេន ការណេន វិហរថ, តំ មេ ការណំ ព្រូថាតិ វុត្តំ ហោតិ. មេត្តំ កាយកម្មន្តិ មេត្តចិត្តវសេន បវត្តំ កាយកម្មំ. អាវិ ចេវ រហោ ចាតិ សម្មុខា ចេវ បរម្មុខា ច. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ.

តត្ថ សម្មុខា កាយវចីកម្មានិ សហវាសេ លព្ភន្តិ, ឥតរានិ វិប្បវាសេ. មនោកម្មំ សព្ពត្ថ លព្ភតិ. យញ្ហិ សហវសន្តេសុ ឯកេន មញ្ចបីឋំ វា ទារុភណ្ឌំ វា មត្តិកាភណ្ឌំ វា ពហិ ទុន្និក្ខិត្តំ ហោតិ, តំ ទិស្វា កេនិទំ វឡញ្ជិតន្តិ អវញ្ញំ អកត្វា អត្តនា ទុន្និក្ខិត្តំ វិយ គហេត្វា បដិសាមេន្តស្ស បដិជគ្គិតព្ពយុត្តំ វា បន ឋានំ បដិជគ្គន្តស្ស សម្មុខា មេត្តំ កាយកម្មំ នាម ហោតិ. ឯកស្មិំ បក្កន្តេ តេន ទុន្និក្ខិត្តំ សេនាសនបរិក្ខារំ តថេវ និក្ខិបន្តស្ស បដិជគ្គិតព្ពយុត្តដ្ឋានំ វា បន បដិជគ្គន្តស្ស បរម្មុខា មេត្តំ កាយកម្មំ នាម ហោតិ. សហវសន្តស្ស បន តេហិ សទ្ធិំ មធុរំ សម្មោទនីយំ កថំ បដិសន្ថារកថំ សារណីយកថំ ធម្មីកថំ សរភញ្ញំ សាកច្ឆំ បញ្ហបុច្ឆនំ បញ្ហវិស្សជ្ជនន្តិ ឯវមាទិករណេ សម្មុខា មេត្តំ វចីកម្មំ នាម ហោតិ. ថេរេសុ បន បក្កន្តេសុ មយ្ហំ បិយសហាយោ នន្ទិយត្ថេរោ កិមិលត្ថេរោ ឯវំ សីលសម្បន្នោ, ឯវំ អាចារសម្បន្នោតិអាទិគុណកថនំ បរម្មុខា មេត្តំ វចីកម្មំ នាម ហោតិ. មយ្ហំ បិយមិត្តោ នន្ទិយត្ថេរោ កិមិលត្ថេរោ អវេរោ ហោតុ, អព្យាបជ្ជោ សុខី ហោតូតិ ឯវំ សមន្នាហរតោ បន សម្មុខាបិ បរម្មុខាបិ មេត្តំ មនោកម្មំ ហោតិយេវ.

នានា ហិ ខោ នោ, ភន្តេ, កាយាតិ កាយញ្ហិ បិដ្ឋំ វិយ មត្តិកា វិយ ច ឱមទ្ទិត្វា ឯកតោ កាតុំ ន សក្កា. ឯកញ្ច បន មញ្ញេ ចិត្តន្តិ ចិត្តំ បន នោ ហិតដ្ឋេន និរន្តរដ្ឋេន អវិគ្គហដ្ឋេន សមគ្គដ្ឋេន ឯកមេវាតិ ទស្សេតិ. កថំ បនេតំ សកំ ចិត្តំ និក្ខិបិត្វា ឥតរេសំ ចិត្តវសេន វត្តិំសូតិ? ឯកស្ស បត្តេ មលំ ឧដ្ឋហតិ, ឯកស្ស ចីវរំ កិលិដ្ឋំ ហោតិ, ឯកស្ស បរិភណ្ឌកម្មំ ហោតិ. តត្ថ យស្ស បត្តេ មលំ ឧដ្ឋិតំ, តេន មមាវុសោ, បត្តេ មលំ ឧដ្ឋិតំ បចិតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តេ ឥតរេ មយ្ហំ ចីវរំ កិលិដ្ឋំ ធោវិតព្ពំ, មយ្ហំ បរិភណ្ឌំ កាតព្ពន្តិ អវត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា ទារូនិ អាហរិត្វា ឆិន្ទិត្វា បត្តកដាហេ បរិភណ្ឌំ កត្វា តតោ បរំ ចីវរំ វា ធោវន្តិ, បរិភណ្ឌំ វា ករោន្តិ. មមាវុសោ, ចីវរំ កិលិដ្ឋំ ធោវិតុំ វដ្ដតិ, មម បណ្ណសាលា ឧក្លាបា បរិភណ្ឌំ កាតុំ វដ្ដតីតិ បឋមតរំ អារោចិតេបិ ឯសេវ នយោ.

៣២៧. សាធុ សាធុ, អនុរុទ្ធាតិ ភគវា ហេដ្ឋា ន ច មយំ, ភន្តេ, បិណ្ឌកេន កិលមិម្ហាតិ វុត្តេ ន សាធុការមទាសិ. កស្មា? អយញ្ហិ កពឡីការោ អាហារោ នាម ឥមេសំ សត្តានំ អបាយលោកេបិ ទេវមនុស្សលោកេបិ អាចិណ្ណសមាចិណ្ណោវ. អយំ បន លោកសន្និវាសោ យេភុយ្យេន វិវាទបក្ខន្ទោ, អបាយលោកេ ទេវមនុស្សលោកេបិ ឥមេ សត្តា បដិវិរុទ្ធា ឯវ, ឯតេសំ សាមគ្គិកាលោ ទុល្លភោ, កទាចិទេវ ហោតីតិ សមគ្គវាសស្ស ទុល្លភត្តា ឥធ ភគវា សាធុការមទាសិ. ឥទានិ តេសំ អប្បមាទលក្ខណំ បុច្ឆន្តោ កច្ចិ បន វោ, អនុរុទ្ធាតិអាទិមាហ. តត្ថ វោតិ និបាតមត្តំ បច្ចត្តវចនំ វា, កច្ចិ តុម្ហេតិ អត្ថោ. អម្ហាកន្តិ អម្ហេសុ តីសុ ជនេសុ. បិណ្ឌាយ បដិក្កមតីតិ គាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បច្ចាគច្ឆតិ. អវក្ការបាតិន្តិ អតិរេកបិណ្ឌបាតំ អបនេត្វា ឋបនត្ថាយ ឯកំ សមុគ្គបាតិំ ធោវិត្វា ឋបេតិ.

យោ បច្ឆាតិ តេ កិរ ថេរា ន ឯកតោវ ភិក្ខាចារំ បវិសន្តិ, ផលសមាបត្តិរតា ហេតេ. បាតោវ សរីរប្បដិជគ្គនំ កត្វា វត្តប្បដិបត្តិំ បូរេត្វា សេនាសនំ បវិសិត្វា កាលបរិច្ឆេទំ កត្វា ផលសមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសីទន្តិ. តេសុ យោ បឋមតរំ និសិន្នោ អត្តនោ កាលបរិច្ឆេទវសេន បឋមតរំ ឧដ្ឋាតិ; សោ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បដិនិវត្តោ ភត្តកិច្ចដ្ឋានំ អាគន្ត្វា ជានាតិ – ‘‘ទ្វេ ភិក្ខូ បច្ឆា, អហំ បឋមតរំ អាគតោ’’តិ. អថ បត្តំ បិទហិត្វា អាសនបញ្ញាបនាទីនិ កត្វា យទិ បត្តេ បដិវិសមត្តមេវ ហោតិ, និសីទិត្វា ភុញ្ជតិ. យទិ អតិរេកំ ហោតិ, អវក្ការបាតិយំ បក្ខិបិត្វា បាតិំ បិធាយ ភុញ្ជតិ. កតភត្តកិច្ចោ បត្តំ ធោវិត្វា វោទកំ កត្វា ថវិកាយ ឱសាបេត្វា បត្តចីវរំ គហេត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានំ បវិសតិ. ទុតិយោបិ អាគន្ត្វាវ ជានាតិ – ‘‘ឯកោ បឋមំ អាគតោ, ឯកោ បច្ឆតោ’’តិ. សោ សចេ បត្តេ ភត្តំ បមាណមេវ ហោតិ, ភុញ្ជតិ. សចេ មន្ទំ, អវក្ការបាតិតោ គហេត្វា ភុញ្ជតិ. សចេ អតិរេកំ ហោតិ, អវក្ការបាតិយំ បក្ខិបិត្វា បមាណមេវ ភុញ្ជិត្វា បុរិមត្ថេរោ វិយ វសនដ្ឋានំ បវិសតិ. តតិយោបិ អាគន្ត្វាវ ជានាតិ – ‘‘ទ្វេ បឋមំ អាគតា, អហំ បច្ឆតោ’’តិ. សោបិ ទុតិយត្ថេរោ វិយ ភុញ្ជិត្វា កតភត្តកិច្ចោ បត្តំ ធោវិត្វា វោទកំ កត្វា ថវិកាយ ឱសាបេត្វា អាសនានិ ឧក្ខិបិត្វា បដិសាមេតិ; បានីយឃដេ វា បរិភោជនីយឃដេ វា អវសេសំ ឧទកំ ឆឌ្ឌេត្វា ឃដេ និកុជ្ជិត្វា អវក្ការបាតិយំ សចេ អវសេសភត្តំ ហោតិ, តំ វុត្តនយេន ជហិត្វា បាតិំ ធោវិត្វា បដិសាមេតិ; ភត្តគ្គំ សម្មជ្ជតិ. តតោ កចវរំ ឆឌ្ឌេត្វា សម្មជ្ជនិំ ឧក្ខិបិត្វា ឧបចិកាហិ មុត្តដ្ឋានេ ឋបេត្វា បត្តចីវរមាទាយ វសនដ្ឋានំ បវិសតិ. ឥទំ ថេរានំ ពហិវិហារេ អរញ្ញេ ភត្តកិច្ចករណដ្ឋានេ ភោជនសាលាយំ វត្តំ. ឥទំ សន្ធាយ, ‘‘យោ បច្ឆា’’តិអាទិ វុត្តំ.

យោ បស្សតីតិអាទិ បន នេសំ អន្តោវិហារេ វត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ វច្ចឃដន្តិ អាចមនកុម្ភិំ. រិត្តន្តិ រិត្តកំ. តុច្ឆន្តិ តស្សេវ វេវចនំ. អវិសយ្ហន្តិ ឧក្ខិបិតុំ អសក្កុណេយ្យំ, អតិភារិយំ. ហត្ថវិការេនាតិ ហត្ថសញ្ញាយ. តេ កិរ បានីយឃដាទីសុ យំកិញ្ចិ តុច្ឆកំ គហេត្វា បោក្ខរណិំ គន្ត្វា អន្តោ ច ពហិ ច ធោវិត្វា ឧទកំ បរិស្សាវេត្វា តីរេ ឋបេត្វា អញ្ញំ ភិក្ខុំ ហត្ថវិការេន អាមន្តេន្តិ, ឱទិស្ស វា អនោទិស្ស វា សទ្ទំ ន ករោន្តិ. កស្មា ឱទិស្ស សទ្ទំ ន ករោន្តិ? តំ ភិក្ខុំ សទ្ទោ ពាធេយ្យាតិ. កស្មា អនោទិស្ស សទ្ទំ ន ករោន្តិ? អនោទិស្ស សទ្ទេ ទិន្នេ, ‘‘អហំ បុរេ, អហំ បុរេ’’តិ ទ្វេបិ និក្ខមេយ្យុំ, តតោ ទ្វីហិ កត្តព្ពកម្មេ តតិយស្ស កម្មច្ឆេទោ ភវេយ្យ. សំយតបទសទ្ទោ បន ហុត្វា អបរស្ស ភិក្ខុនោ ទិវាដ្ឋានសន្តិកំ គន្ត្វា តេន ទិដ្ឋភាវំ ញត្វា ហត្ថសញ្ញំ ករោតិ, តាយ សញ្ញាយ ឥតរោ អាគច្ឆតិ, តតោ ទ្វេ ជនា ហត្ថេន ហត្ថំ សំសិព្ពន្តា ទ្វីសុ ហត្ថេសុ ឋបេត្វា ឧបដ្ឋបេន្តិ. តំ សន្ធាយាហ – ‘‘ហត្ថវិការេន ទុតិយំ អាមន្តេត្វា ហត្ថវិលង្ឃកេន ឧបដ្ឋបេមា’’តិ.

បញ្ចាហិកំ ខោ បនាតិ ចាតុទ្ទសេ បន្នរសេ អដ្ឋមិយន្តិ ឥទំ តាវ បកតិធម្មស្សវនមេវ, តំ អខណ្ឌំ កត្វា បញ្ចមេ បញ្ចមេ ទិវសេ ទ្វេ ថេរា នាតិវិកាលេ ន្ហាយិត្វា អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ គច្ឆន្តិ. តត្ថ តយោបិ និសីទិត្វា តិណ្ណំ បិដកានំ អញ្ញតរស្មិំ អញ្ញមញ្ញំ បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ, អញ្ញមញ្ញំ វិស្សជ្ជេន្តិ, តេសំ ឯវំ ករោន្តានំយេវ អរុណំ ឧគ្គច្ឆតិ. តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. ឯត្តាវតា ថេរេន ភគវតា អប្បមាទលក្ខណំ បុច្ឆិតេន បមាទដ្ឋានេសុយេវ អប្បមាទលក្ខណំ វិស្សជ្ជិតំ ហោតិ. អញ្ញេសញ្ហិ ភិក្ខូនំ ភិក្ខាចារំ បវិសនកាលោ, និក្ខមនកាលោ, និវាសនបរិវត្តនំ, ចីវរបារុបនំ, អន្តោគាមេ បិណ្ឌាយ ចរណំ ធម្មកថនំ, អនុមោទនំ, គាមតោ និក្ខមិត្វា ភត្តកិច្ចករណំ, បត្តធោវនំ, បត្តឱសាបនំ, បត្តចីវរបដិសាមនន្តិ បបញ្ចករណដ្ឋានានិ ឯតានិ. តស្មា ថេរោ អម្ហាកំ ឯត្តកំ ឋានំ មុញ្ចិត្វា បមាទកាលោ នាម នត្ថីតិ ទស្សេន្តោ បមាទដ្ឋានេសុយេវ អប្បមាទលក្ខណំ វិស្សជ្ជេសិ.

៣២៨. អថស្ស ភគវា សាធុការំ ទត្វា បឋមជ្ឈានំ បុច្ឆន្តោ បុន អត្ថិ បន វោតិអាទិមាហ. តត្ថ ឧត្តរិ មនុស្សធម្មាតិ មនុស្សធម្មតោ ឧត្តរិ. អលមរិយញាណទស្សនវិសេសោតិ អរិយភាវករណសមត្ថោ ញាណវិសេសោ. កិញ្ហិ នោ សិយា, ភន្តេតិ កស្មា, ភន្តេ, នាធិគតោ ភវិស្សតិ, អធិគតោយេវាតិ. យាវ ទេវាតិ យាវ ឯវ.

៣២៩. ឯវំ បឋមជ្ឈានាធិគមេ ព្យាកតេ ទុតិយជ្ឈានាទីនិ បុច្ឆន្តោ ឯតស្ស បន វោតិអាទិមាហ. តត្ថ សមតិក្កមាយាតិ សមតិក្កមត្ថាយ. បដិប្បស្សទ្ធិយាតិ បដិប្បស្សទ្ធត្ថាយ. សេសំ សព្ពត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. បច្ឆិមបញ្ហេ បន លោកុត្តរញាណទស្សនវសេន អធិគតំ និរោធសមាបត្តិំ បុច្ឆន្តោ អលមរិយញាណទស្សនវិសេសោតិ អាហ. ថេរោបិ បុច្ឆានុរូបេនេវ ព្យាកាសិ. តត្ថ យស្មា វេទយិតសុខតោ អវេទយិតសុខំ សន្តតរំ បណីតតរំ ហោតិ, តស្មា អញ្ញំ ផាសុវិហារំ ឧត្តរិតរំ វា បណីតតរំ វា ន សមនុបស្សាមាតិ អាហ.

៣៣០. ធម្មិយា កថាយាតិ សាមគ្គិរសានិសំសប្បដិសំយុត្តាយ ធម្មិយា កថាយ. សព្ពេបិ តេ ចតូសុ សច្ចេសុ បរិនិដ្ឋិតកិច្ចា, តេន តេសំ បដិវេធត្ថាយ កិញ្ចិ កថេតព្ពំ នត្ថិ. សាមគ្គិរសេន បន អយញ្ច អយញ្ច អានិសំសោតិ សាមគ្គិរសានិសំសមេវ នេសំ ភគវា កថេសិ. ភគវន្តំ អនុសំយាយិត្វាតិ អនុគន្ត្វា. តេ កិរ ភគវតោ បត្តចីវរំ គហេត្វា ថោកំ អគមំសុ, អថ ភគវា វិហារស្ស បរិវេណបរិយន្តំ គតកាលេ, ‘‘អាហរថ មេ បត្តចីវរំ, តុម្ហេ ឥធេវ តិដ្ឋថា’’តិ បក្កាមិ. តតោ បដិនិវត្តិត្វាតិ តតោ ឋិតដ្ឋានតោ និវត្តិត្វា. កិំ នុ ខោ មយំ អាយស្មតោតិ ភគវន្តំ និស្សាយ បព្ពជ្ជាទីនិ អធិគន្ត្វាបិ អត្តនោ គុណកថាយ អដ្ដិយមានា អធិគមប្បិច្ឆតាយ អាហំសុ. ឥមាសញ្ច ឥមាសញ្ចាតិ បឋមជ្ឈានាទីនំ លោកិយលោកុត្តរានំ. ចេតសា ចេតោ បរិច្ច វិទិតោតិ អជ្ជ មេ អាយស្មន្តោ លោកិយសមាបត្តិយា វីតិនាមេសុំ, អជ្ជ លោកុត្តរាយាតិ ឯវំ ចិត្តេន ចិត្តំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា វិទិតំ. ទេវតាបិ មេតិ, ភន្តេ អនុរុទ្ធ, អជ្ជ អយ្យោ នន្ទិយត្ថេរោ, អជ្ជ អយ្យោ កិមិលត្ថេរោ ឥមាយ ច ឥមាយ ច សមាបត្តិយា វីតិនាមេសីតិ ឯវមារោចេសុន្តិ អត្ថោ. បញ្ហាភិបុដ្ឋេនាតិ តម្បិ មយា សយំ វិទិតន្តិ វា ទេវតាហិ អារោចិតន្តិ វា ឯត្តកេនេវ មុខំ មេ សជ្ជន្តិ កថំ សមុដ្ឋាបេត្វា អបុដ្ឋេនេវ មេ ន កថិតំ. ភគវតា បន បញ្ហាភិបុដ្ឋេន បញ្ហំ អភិបុច្ឆិតេន សតា ព្យាកតំ, តត្រ មេ កិំ ន រោចថាតិ អាហ.

៣៣១. ទីឃោតិ ‘‘មណិ មាណិវរោ ទីឃោ, អថោ សេរីសកោ សហា’’តិ (ទី. និ. ៣.២៩៣) ឯវំ អាគតោ អដ្ឋវីសតិយា យក្ខសេនាបតីនំ អព្ភន្តរោ ឯកោ ទេវរាជា. បរជនោតិ តស្សេវ យក្ខស្ស នាមំ. យេន ភគវា តេនុបសង្កមីតិ សោ កិរ វេស្សវណេន បេសិតោ ឯតំ ឋានំ គច្ឆន្តោ ភគវន្តំ សយំ បត្តចីវរំ គហេត្វា គិញ្ជកាវសថតោ គោសិង្គសាលវនស្ស អន្តរេ ទិស្វា ភគវា អត្តនា បត្តចីវរំ គហេត្វា គោសិង្គសាលវនេ តិណ្ណំ កុលបុត្តានំ សន្តិកំ គច្ឆតិ. អជ្ជ មហតី ធម្មទេសនា ភវិស្សតិ. មយាបិ តស្សា ទេសនាយ ភាគិនា ភវិតព្ពន្តិ អទិស្សមានេន កាយេន សត្ថុ បទានុបទិកោ គន្ត្វា អវិទូរេ ឋត្វា ធម្មំ សុត្វា សត្ថរិ គច្ឆន្តេបិ ន គតោ, – ‘‘ឥមេ ថេរា កិំ ករិស្សន្តី’’តិ ទស្សនត្ថំ បន តត្ថេវ ឋិតោ. អថ តេ ទ្វេ ថេរេ អនុរុទ្ធត្ថេរំ បលិវេឋេន្តេ ទិស្វា, – ‘‘ឥមេ ថេរា ភគវន្តំ និស្សាយ បព្ពជ្ជាទយោ សព្ពគុណេ អធិគន្ត្វាបិ ភគវតោវ មច្ឆរាយន្តិ, ន សហន្តិ, អតិវិយ និលីយន្តិ បដិច្ឆាទេន្តិ, ន ទានិ តេសំ បដិច្ឆាទេតុំ ទស្សាមិ, បថវិតោ យាវ ព្រហ្មលោកា ឯតេសំ គុណេ បកាសេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ.

លាភា វត, ភន្តេតិ យេ, ភន្តេ, វជ្ជិរដ្ឋវាសិនោ ភគវន្តញ្ច ឥមេ ច តយោ កុលបុត្តេ បស្សិតុំ លភន្តិ, វន្ទិតុំ លភន្តិ, ទេយ្យធម្មំ ទាតុំ លភន្តិ, ធម្មំ សោតុំ លភន្តិ, តេសំ លាភា, ភន្តេ, វជ្ជីនន្តិ អត្ថោ. សទ្ទំ សុត្វាតិ សោ កិរ អត្តនោ យក្ខានុភាវេន មហន្តំ សទ្ទំ កត្វា សកលំ វជ្ជិរដ្ឋំ អជ្ឈោត្ថរន្តោ តំ វាចំ និច្ឆារេសិ. តេន ចស្ស តេសុ រុក្ខបព្ពតាទីសុ អធិវត្ថា ភុម្មា ទេវតា សទ្ទំ អស្សោសុំ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘សទ្ទំ សុត្វា’’តិ. អនុស្សាវេសុន្តិ មហន្តំ សទ្ទំ សុត្វា សាវេសុំ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. យាវ ព្រហ្មលោកាតិ យាវ អកនិដ្ឋព្រហ្មលោកា. តញ្ចេបិ កុលន្តិ, ‘‘អម្ហាកំ កុលតោ និក្ខមិត្វា ឥមេ កុលបុត្តា បព្ពជិតា ឯវំ សីលវន្តោ គុណវន្តោ អាចារសម្បន្នា កល្យាណធម្មា’’តិ ឯវំ តញ្ចេបិ កុលំ ឯតេ តយោ កុលបុត្តេ បសន្នចិត្តំ អនុស្សរេយ្យាតិ ឯវំ សព្ពត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឥតិ ភគវា យថានុសន្ធិនាវ ទេសនំ និដ្ឋបេសីតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

ចូឡគោសិង្គសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. មហាគោសិង្គសុត្តវណ្ណនា

៣៣២. ឯវំ មេ សុតន្តិ មហាគោសិង្គសុត្តំ. តត្ថ គោសិង្គសាលវនទាយេតិ ឥទំ វសនដ្ឋានទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អញ្ញេសុ ហិ សុត្តេសុ, ‘‘សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ’’តិ ឯវំ បឋមំ គោចរគាមំ ទស្សេត្វា បច្ឆា វសនដ្ឋានំ ទស្សេតិ. ឥមស្មិំ បន មហាគោសិង្គសុត្តេ ភគវតោ គោចរគាមោ អនិពន្ធោ, កោចិទេវ គោចរគាមោ ភវិស្សតិ. តស្មា វសនដ្ឋានមេវ បរិទីបិតំ. អរញ្ញនិទានកំ នាមេតំ សុត្តន្តិ. សម្ពហុលេហីតិ ពហុកេហិ. អភិញ្ញាតេហិ អភិញ្ញាតេហីតិ សព្ពត្ថ វិស្សុតេហិ បាកដេហិ. ថេរេហិ សាវកេហិ សទ្ធិន្តិ បាតិមោក្ខសំវរាទីហិ ថិរការកេហេវ ធម្មេហិ សមន្នាគតត្តា ថេរេហិ, សវនន្តេ ជាតត្តា សាវកេហិ សទ្ធិំ ឯកតោ. ឥទានិ តេ ថេរេ សរូបតោ ទស្សេន្តោ, អាយស្មតា ច សារិបុត្តេនាតិអាទិមាហ. តត្ថាយស្មា សារិបុត្តោ អត្តនោ សីលាទីហិ គុណេហិ ពុទ្ធសាសនេ អភិញ្ញាតោ. ចក្ខុមន្តានំ គគនមជ្ឈេ ឋិតោ សូរិយោ វិយ ចន្ទោ វិយ, សមុទ្ទតីរេ ឋិតានំ សាគរោ វិយ ច បាកដោ បញ្ញាតោ. ន កេវលញ្ចស្ស ឥមស្មិំ សុត្តេ អាគតគុណវសេនេវ មហន្តតា វេទិតព្ពា, ឥតោ អញ្ញេសំ ធម្មទាយាទសុត្តំ អនង្គណសុត្តំ សម្មាទិដ្ឋិសុត្តំ សីហនាទសុត្តំ រថវិនីតំ មហាហត្ថិបទោបមំ មហាវេទល្លំ ចាតុមសុត្តំ ទីឃនខំ អនុបទសុត្តំ សេវិតព្ពាសេវិតព្ពសុត្តំ សច្ចវិភង្គសុត្តំ បិណ្ឌបាតបារិសុទ្ធិ សម្បសាទនីយំ សង្គីតិសុត្តំ ទសុត្តរសុត្តំ បវារណាសុត្តំ (សំ. និ. ១.២១៥ អាទយោ) សុសិមសុត្តំ ថេរបញ្ហសុត្តំ មហានិទ្ទេសោ បដិសម្ភិទាមគ្គោ ថេរសីហនាទសុត្តំ អភិនិក្ខមនំ ឯតទគ្គន្តិ ឥមេសម្បិ សុត្តានំ វសេន ថេរស្ស មហន្តតា វេទិតព្ពា. ឯតទគ្គស្មិញ្ហិ, ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ មហាបញ្ញានំ យទិទំ សារិបុត្តោ’’តិ (អ. និ. ១.១៨៨-១៨៩) វុត្តំ.

មហាមោគ្គល្លានោបិ សីលាទិគុណេហិ ចេវ ឥមស្មិំ សុត្តេ អាគតគុណេហិ ច ថេរោ វិយ អភិញ្ញាតោ បាកដោ មហា. អបិចស្ស អនុមានសុត្តំ, ចូឡតណ្ហាសង្ខយសុត្តំ មារតជ្ជនិយសុត្តំ បាសាទកម្បនំ សកលំ ឥទ្ធិបាទសំយុត្តំ នន្ទោបនន្ទទមនំ យមកបាដិហារិយកាលេ ទេវលោកគមនំ វិមានវត្ថុ បេតវត្ថុ ថេរស្ស អភិនិក្ខមនំ ឯតទគ្គន្តិ ឥមេសម្បិ វសេន មហន្តភាវោ វេទិតព្ពោ. ឯតទគ្គស្មិញ្ហិ, ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ឥទ្ធិមន្តានំ យទិទំ មហាមោគ្គល្លានោ’’តិ (អ. និ. ១.១៩០) វុត្តំ.

មហាកស្សបោបិ សីលាទិគុណេហិ ចេវ ឥមស្មិំ សុត្តេ អាគតគុណេហិ ច ថេរោ វិយ អភិញ្ញាតោ បាកដោ មហា. អបិចស្ស ចីវរបរិវត្តនសុត្តំ ជិណ្ណចីវរសុត្តំ (សំ. និ. ២.១៥៤ អាទយោ) ចន្ទោបមំ សកលំ កស្សបសំយុត្តំ មហាអរិយវំសសុត្តំ ថេរស្ស អភិនិក្ខមនំ ឯតទគ្គន្តិ ឥមេសម្បិ វសេន មហន្តភាវោ វេទិតព្ពោ. ឯតទគ្គស្មិញ្ហិ, ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ធុតវាទានំ យទិទំ មហាកស្សបោ’’តិ (អ. និ. ១.១៩១) វុត្តំ.

អនុរុទ្ធត្ថេរោបិ សីលាទិគុណេហិ ចេវ ឥមស្មិំ សុត្តេ អាគតគុណេហិ ច ថេរោ វិយ អភិញ្ញាតោ បាកដោ មហា. អបិចស្ស ចូឡគោសិង្គសុត្តំ នឡកបានសុត្តំ អនុត្តរិយសុត្តំ ឧបក្កិលេសសុត្តំ អនុរុទ្ធសំយុត្តំ មហាបុរិសវិតក្កសុត្តំ ថេរស្ស អភិនិក្ខមនំ ឯតទគ្គន្តិ ឥមេសម្បិ វសេន មហន្តភាវោ វេទិតព្ពោ. ឯតទគ្គស្មិញ្ហិ, ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ទិព្ពចក្ខុកានំ យទិទំ អនុរុទ្ធោ’’តិ (អ. និ. ១.១៩២) វុត្តំ.

អាយស្មតា ច រេវតេនាតិ ឯត្ថ បន ទ្វេ រេវតា ខទិរវនិយរេវតោ ច កង្ខារេវតោ ច. តត្ថ ខទិរវនិយរេវតោ ធម្មសេនាបតិត្ថេរស្ស កនិដ្ឋភាតិកោ, ន សោ ឥធ អធិប្បេតោ. ‘‘អកប្បិយោ គុឡោ, អកប្បិយា មុគ្គា’’តិ (មហាវ. ២៧២) ឯវំ កង្ខាពហុលោ បន ថេរោ ឥធ រេវតោតិ អធិប្បេតោ. សោបិ សីលាទិគុណេហិ ចេវ ឥមស្មិំ សុត្តេ អាគតគុណេហិ ច ថេរោ វិយ អភិញ្ញាតោ បាកដោ មហា. អបិចស្ស អភិនិក្ខមនេនបិ ឯតទគ្គេនបិ មហន្តភាវោ វេទិតព្ពោ. ឯតទគ្គស្មិញ្ហិ, ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ឈាយីនំ យទិទំ កង្ខារេវតោ’’តិ (អ. និ. ១.២០៤) វុត្តំ.

អានន្ទត្ថេរោបិ សីលាទិគុណេហិ ចេវ ឥមស្មិំ សុត្តេ អាគតគុណេហិ ច ថេរោ វិយ អភិញ្ញាតោ បាកដោ មហា. អបិចស្ស សេក្ខសុត្តំ ពាហិតិកសុត្តំ អានេញ្ជសប្បាយំ គោបកមោគ្គល្លានំ ពហុធាតុកំ ចូឡសុញ្ញតំ មហាសុញ្ញតំ អច្ឆរិយព្ភុតសុត្តំ ភទ្ទេករត្តំ មហានិទានំ មហាបរិនិព្ពានំ សុភសុត្តំ ចូឡនិយលោកធាតុសុត្តំ អភិនិក្ខមនំ ឯតទគ្គន្តិ ឥមេសម្បិ វសេន មហន្តភាវោ វេទិតព្ពោ. ឯតទគ្គស្មិញ្ហិ, ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ពហុស្សុតានំ យទិទំ អានន្ទោ’’តិ (អ. និ. ១.២១៩-២២៣) វុត្តំ.

អញ្ញេហិ ច អភិញ្ញាតេហិ អភិញ្ញាតេហីតិ ន កេវលញ្ច ឯតេហេវ, អញ្ញេហិ ច មហាគុណតាយ បាកដេហិ អភិញ្ញាតេហិ ពហូហិ ថេរេហិ សាវកេហិ សទ្ធិំ ភគវា គោសិង្គសាលវនទាយេ វិហរតីតិ អត្ថោ. អាយស្មា ហិ សារិបុត្តោ សយំ មហាបញ្ញោ អញ្ញេបិ ពហូ មហាបញ្ញេ ភិក្ខូ គហេត្វា តទា ទសពលំ បរិវារេត្វា វិហាសិ. អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ សយំ ឥទ្ធិមា, អាយស្មា មហាកស្សបោ សយំ ធុតវាទោ, អាយស្មា អនុរុទ្ធោ សយំ ទិព្ពចក្ខុកោ, អាយស្មា រេវតោ សយំ ឈានាភិរតោ, អាយស្មា អានន្ទោ សយំ ពហុស្សុតោ អញ្ញេបិ ពហូ ពហុស្សុតេ ភិក្ខូ គហេត្វា តទា ទសពលំ បរិវារេត្វា វិហាសិ, ឯវំ តទា ឯតេ ច អញ្ញេ ច អភិញ្ញាតា មហាថេរា តិំសសហស្សមត្តា ភិក្ខូ ទសពលំ បរិវារេត្វា វិហរិំសូតិ វេទិតព្ពា.

បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោតិ ផលសមាបត្តិវិវេកតោ វុដ្ឋិតោ. យេនាយស្មា មហាកស្សបោ តេនុបសង្កមីតិ ថេរោ កិរ បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោ បច្ឆិមលោកធាតុំ ឱលោកេន្តោ វនន្តេ កីឡន្តស្ស មត្តខត្តិយស្ស កណ្ណតោ បតមានំ កុណ្ឌលំ វិយ, សំហរិត្វា សមុគ្គេ បក្ខិបមានំ រត្តកម្ពលំ វិយ, មណិនាគទន្តតោ បតមានំ សតសហស្សគ្ឃនិកំ សុវណ្ណបាតិំ វិយ ច អត្ថំ គច្ឆមានំ បរិបុណ្ណបណ្ណាសយោជនំ សូរិយមណ្ឌលំ អទ្ទស. តទនន្តរំ បាចីនលោកធាតុំ ឱលោកេន្តោ នេមិយំ គហេត្វា បរិវត្តយមានំ រជតចក្កំ វិយ, រជតកូដតោ និក្ខមន្តំ ខីរធារាមណ្ឌំ វិយ, សបក្ខេ បប្ផោដេត្វា គគនតលេ បក្ខន្ទមានំ សេតហំសំ វិយ ច មេឃវណ្ណាយ សមុទ្ទកុច្ឆិតោ ឧគ្គន្ត្វា បាចីនចក្កវាឡបព្ពតមត្ថកេ សសលក្ខណប្បដិមណ្ឌិតំ ឯកូនបណ្ណាសយោជនំ ចន្ទមណ្ឌលំ អទ្ទស. តតោ សាលវនំ ឱលោកេសិ. តស្មិញ្ហិ សមយេ សាលរុក្ខា មូលតោ បដ្ឋាយ យាវ អគ្គា សព្ពបាលិផុល្លា ទុកូលបារុតា វិយ, មុត្តាកលាបវិនទ្ធា វិយ ច វិរោចិំសុ. ភូមិតលំ បុប្ផសន្ថរបូជាយ បដិមណ្ឌិតំ វិយ, តត្ថ តត្ថ និបតន្តេន បុប្ផរេណុនា លាខារសេន សិញ្ចមានំ វិយ ច អហោសិ. ភមរមធុករគណា កុសុមរេណុមទមត្តា ឧបគាយមានា វិយ វនន្តរេសុ វិចរន្តិ. តទា ច ឧបោសថទិវសោវ ហោតិ. អថ ថេរោ, ‘‘កាយ នុ ខោ អជ្ជ រតិយា វីតិនាមេស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ, អរិយសាវកា ច នាម បិយធម្មស្សវនា ហោន្តិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អជ្ជ មយ្ហំ ជេដ្ឋភាតិកស្ស ធម្មសេនាបតិត្ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ធម្មរតិយា វីតិនាមេស្សាមី’’តិ. គច្ឆន្តោ បន ឯកកោវ អគន្ត្វា ‘‘មយ្ហំ បិយសហាយំ មហាកស្សបត្ថេរំ គហេត្វា គមិស្សាមី’’តិ និសិន្នដ្ឋានតោ វុដ្ឋាយ ចម្មខណ្ឌំ បប្ផោដេត្វា យេនាយស្មា មហាកស្សបោ តេនុបសង្កមិ.

ឯវមាវុសោតិ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោតិ ថេរោបិ យស្មា បិយធម្មស្សវនោវ អរិយសាវកោ, តស្មា តស្ស វចនំ សុត្វា គច្ឆាវុសោ, ត្វំ, មយ្ហំ សីសំ វា រុជ្ជតិ បិដ្ឋិ វាតិ កិញ្ចិ លេសាបទេសំ អកត្វា តុដ្ឋហទយោវ, ‘‘ឯវមាវុសោ’’តិអាទិមាហ. បដិស្សុត្វា ច និសិន្នដ្ឋានតោ វុដ្ឋាយ ចម្មខណ្ឌំ បប្ផោដេត្វា មហាមោគ្គល្លានំ អនុពន្ធិ. តស្មិំ សមយេ ទ្វេ មហាថេរា បដិបាដិយា ឋិតានិ ទ្វេ ចន្ទមណ្ឌលានិ វិយ, ទ្វេ សូរិយមណ្ឌលានិ វិយ, ទ្វេ ឆទ្ទន្តនាគរាជានោ វិយ, ទ្វេ សីហា វិយ, ទ្វេ ព្យគ្ឃា វិយ ច វិរោចិំសុ. អនុរុទ្ធត្ថេរោបិ តស្មិំ សមយេ ទិវាដ្ឋានេ និសិន្នោ ទ្វេ មហាថេរេ សារិបុត្តត្ថេរស្ស សន្តិកំ គច្ឆន្តេ ទិស្វា បច្ឆិមលោកធាតុំ ឱលោកេន្តោ សូរិយំ វនន្តំ បវិសន្តំ វិយ, បាចីនលោកធាតុំ ឱលោកេន្តោ ចន្ទំ វនន្តតោ ឧគ្គច្ឆន្តំ វិយ, សាលវនំ ឱលោកេន្តោ សព្ពបាលិផុល្លមេវ សាលវនញ្ច ទិស្វា អជ្ជ ឧបោសថទិវសោ, ឥមេ ច មេ ជេដ្ឋភាតិកា ធម្មសេនាបតិស្ស សន្តិកំ គច្ឆន្តិ, មហន្តេន ធម្មស្សវនេន ភវិតព្ពំ, អហម្បិ ធម្មស្សវនស្ស ភាគី ភវិស្សាមីតិ និសិន្នដ្ឋានតោ វុដ្ឋាយ ចម្មខណ្ឌំ បប្ផោដេត្វា មហាថេរានំ បទានុបទិកោ ហុត្វា និក្ខមិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ អាយស្មា ច មហាមោគ្គល្លានោ អាយស្មា ច មហាកស្សបោ អាយស្មា ច អនុរុទ្ធោ យេនាយស្មា សារិបុត្តោ តេនុបសង្កមិំសូ’’តិ. ឧបសង្កមិំសូតិ. បដិបាដិយា ឋិតា តយោ ចន្ទា វិយ, សូរិយា វិយ, សីហា វិយ ច វិរោចមានា ឧបសង្កមិំសុ.

៣៣៣. ឯវំ ឧបសង្កមន្តេ បន តេ មហាថេរេ អាយស្មា អានន្ទោ អត្តនោ ទិវាដ្ឋានេ និសិន្នោយេវ ទិស្វា, ‘‘អជ្ជ មហន្តំ ធម្មស្សវនំ ភវិស្សតិ, មយាបិ តស្ស ភាគិនា ភវិតព្ពំ, ន ខោ បន ឯកកោវ គមិស្សាមិ, មយ្ហំ បិយសហាយម្បិ រេវតត្ថេរំ គហេត្វា គមិស្សាមី’’តិ សព្ពំ មហាមោគ្គល្លានស្ស មហាកស្សបស្ស អនុរុទ្ធស្ស ឧបសង្កមនេ វុត្តនយេនេវ វិត្ថារតោ វេទិតព្ពំ. ឥតិ តេ ទ្វេ ជនា បដិបាដិយា ឋិតា ទ្វេ ចន្ទា វិយ, សូរិយា វិយ, សីហា វិយ ច វិរោចមានា ឧបសង្កមិំសុ. តេន វុត្តំ – ‘‘អទ្ទសា ខោ អាយស្មា សារិបុត្តោ’’តិអាទិ. ទិស្វាន អាយស្មន្តំ អានន្ទំ ឯតទវោចាតិ ទូរតោវ ទិស្វា អនុក្កមេន កថាឧបចារំ សម្បត្តមេតំ, ‘‘ឯតុ ខោ អាយស្មា’’តិអាទិវចនំ អវោច. រមណីយំ, អាវុសោតិ ឯត្ថ ទុវិធំ រាមណេយ្យកំ វនរាមណេយ្យកំ បុគ្គលរាមណេយ្យកញ្ច. តត្ថ វនំ នាម នាគសលឡសាលចម្បកាទីហិ សញ្ឆន្នំ ហោតិ ពហលច្ឆាយំ បុប្ផផលូបគំ វិវិធរុក្ខំ ឧទកសម្បន្នំ គាមតោ និស្សដំ, ឥទំ វនរាមណេយ្យកំ នាម. យំ សន្ធាយ វុត្តំ –

‘‘រមណីយានិ អរញ្ញានិ, យត្ថ ន រមតី ជនោ;

វីតរាគា រមិស្សន្តិ, ន តេ កាមគវេសិនោ’’តិ. (ធ. ប. ៩៩);

វនំ បន សចេបិ ឧជ្ជង្គលេ ហោតិ និរុទកំ វិរលច្ឆាយំ កណ្ដកសមាកិណ្ណំ, ពុទ្ធាទយោបេត្ថ អរិយា វិហរន្តិ, ឥទំ បុគ្គលរាមណេយ្យកំ នាម. យំ សន្ធាយ វុត្តំ –

‘‘គាមេ វា យទិ វារញ្ញេ, និន្នេ វា យទិ វា ថលេ;

យត្ថ អរហន្តោ វិហរន្តិ, តំ ភូមិរាមណេយ្យក’’ន្តិ. (ធ. ប. ៩៨);

ឥធ បន តំ ទុវិធម្បិ លព្ភតិ. តទា ហិ គោសិង្គសាលវនំ សព្ពបាលិផុល្លំ ហោតិ កុសុមគន្ធសុគន្ធំ, សទេវកេ ចេត្ថ លោកេ អគ្គបុគ្គលោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ តិំសសហស្សមត្តេហិ អភិញ្ញាតភិក្ខូហិ សទ្ធិំ វិហរតិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘រមណីយំ, អាវុសោ អានន្ទ, គោសិង្គសាលវន’’ន្តិ.

ទោសិនាតិ ទោសាបគតា, អព្ភំ មហិកា ធូមោ រជោ រាហូតិ ឥមេហិ បញ្ចហិ ឧបក្កិលេសេហិ វិរហិតាតិ វុត្តំ ហោតិ. សព្ពបាលិផុល្លាតិ សព្ពត្ថ បាលិផុល្លា, មូលតោ បដ្ឋាយ យាវ អគ្គា អបុប្ផិតដ្ឋានំ នាម នត្ថិ. ទិព្ពា មញ្ញេ គន្ធា សម្បវន្តីតិ ទិព្ពា មន្ទារបុប្ផកោវិឡារបារិច្ឆត្តកចន្ទនចុណ្ណគន្ធា វិយ សមន្តា បវាយន្តិ, សក្កសុយាសន្តុសិតនិម្មានរតិបរនិម្មិតមហាព្រហ្មានំ ឱតិណ្ណដ្ឋានំ វិយ វាយន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

កថំរូបេន, អាវុសោ អានន្ទាតិ អានន្ទត្ថេរោ តេសំ បញ្ចន្នំ ថេរានំ សង្ឃនវកោវ. កស្មា ថេរោ តំយេវ បឋមំ បុច្ឆតីតិ? មមាយិតត្តា. តេ ហិ ទ្វេ ថេរា អញ្ញមញ្ញំ មមាយិំសុ. សារិបុត្តត្ថេរោ, ‘‘មយា កត្តព្ពំ សត្ថុ ឧបដ្ឋានំ ករោតី’’តិ អានន្ទត្ថេរំ មមាយិ. អានន្ទត្ថេរោ ភគវតោ សាវកានំ អគ្គោតិ សារិបុត្តត្ថេរំ មមាយិ, កុលទារកេ បព្ពាជេត្វា សារិបុត្តត្ថេរស្ស សន្តិកេ ឧបជ្ឈំ គណ្ហាបេសិ. សារិបុត្តត្ថេរោបិ តថេវ អកាសិ. ឯវំ ឯកមេកេន អត្តនោ បត្តចីវរំ ទត្វា បព្ពាជេត្វា ឧបជ្ឈំ គណ្ហាបិតានិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ អហេសុំ. អាយស្មា អានន្ទោ បណីតានិ ចីវរាទីនិបិ លភិត្វា ថេរស្សេវ ទេតិ.

ឯកោ កិរ ព្រាហ្មណោ ចិន្តេសិ – ‘‘ពុទ្ធរតនស្ស ច សង្ឃរតនស្ស ច បូជា បញ្ញាយតិ, កថំ នុ ខោ ធម្មរតនំ បូជិតំ នាម ហោតី’’តិ? សោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ឯតមត្ថំ បុច្ឆិ. ភគវា អាហ – ‘‘សចេសិ, ព្រាហ្មណ, ធម្មរតនំ បូជិតុកាមោ, ឯកំ ពហុស្សុតំ បូជេហី’’តិ ពហុស្សុតំ, ភន្តេ, អាចិក្ខថាតិ ភិក្ខុសង្ឃំ បុច្ឆតិ. សោ ភិក្ខុសង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា ពហុស្សុតំ, ភន្តេ, អាចិក្ខថាតិ អាហ. អានន្ទត្ថេរោ ព្រាហ្មណាតិ. ព្រាហ្មណោ ថេរំ សហស្សគ្ឃនិកេន ចីវរេន បូជេសិ. ថេរោ តំ គហេត្វា ភគវតោ សន្តិកំ អគមាសិ. ភគវា ‘‘កុតោ, អានន្ទ, លទ្ធ’’ន្តិ អាហ. ឯកេន, ភន្តេ, ព្រាហ្មណេន ទិន្នំ, ឥទំ បនាហំ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស ទាតុកាមោតិ. ទេហិ, អានន្ទាតិ. ចារិកំ បក្កន្តោ, ភន្តេតិ. អាគតកាលេ ទេហីតិ. សិក្ខាបទំ, ភន្តេ, បញ្ញត្តន្តិ. កទា បន សារិបុត្តោ អាគមិស្សតីតិ? ទសាហមត្តេន, ភន្តេតិ. ‘‘អនុជានាមិ, អានន្ទ, ទសាហបរមំ អតិរេកចីវរំ និក្ខិបិតុ’’ន្តិ (បារា. ៤៦១; មហាវ. ៣៤៧) សិក្ខាបទំ បញ្ញបេសិ. សារិបុត្តត្ថេរោបិ តថេវ យំកិញ្ចិ មនាបំ លភតិ, តំ អានន្ទត្ថេរស្ស ទេតិ. ឯវំ តេ ថេរា អញ្ញមញ្ញំ មមាយិំសុ, ឥតិ មមាយិតត្តា បឋមំ បុច្ឆិ.

អបិច អនុមតិបុច្ឆា នាមេសា ខុទ្ទកតោ បដ្ឋាយ បុច្ឆិតព្ពា ហោតិ. តស្មា ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ បឋមំ អានន្ទំ បុច្ឆិស្សាមិ, អានន្ទោ អត្តនោ បដិភានំ ព្យាករិស្សតិ. តតោ រេវតំ, អនុរុទ្ធំ, មហាកស្សបំ, មហាមោគ្គល្លានំ បុច្ឆិស្សាមិ. មហាមោគ្គល្លានោ អត្តនោ បដិភានំ ព្យាករិស្សតិ. តតោ បញ្ចបិ ថេរា មំ បុច្ឆិស្សន្តិ, អហម្បិ អត្តនោ បដិភានំ ព្យាករិស្សាមី’’តិ. ឯត្តាវតាបិ អយំ ធម្មទេសនា សិខាប្បត្តា វេបុល្លប្បត្តា ន ភវិស្សតិ, អថ មយំ សព្ពេបិ ទសពលំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិស្សាម, សត្ថា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ព្យាករិស្សតិ. ឯត្តាវតា អយំ ធម្មទេសនា សិខាប្បត្តា វេបុល្លប្បត្តា ភវិស្សតិ. យថា ហិ ជនបទម្ហិ ឧប្បន្នោ អដ្ដោ គាមភោជកំ បាបុណាតិ, តស្មិំ និច្ឆិតុំ អសក្កោន្តេ ជនបទភោជកំ បាបុណាតិ, តស្មិំ អសក្កោន្តេ មហាវិនិច្ឆយអមច្ចំ, តស្មិំ អសក្កោន្តេ សេនាបតិំ, តស្មិំ អសក្កោន្តេ ឧបរាជំ, តស្មិំ វិនិច្ឆិតុំ អសក្កោន្តេ រាជានំ បាបុណាតិ, រញ្ញា វិនិច្ឆិតកាលតោ បដ្ឋាយ អដ្ដោ អបរាបរំ ន សញ្ចរតិ, រាជវចនេនេវ ឆិជ្ជតិ. ឯវមេវំ អហញ្ហិ បឋមំ អានន្ទំ បុច្ឆិស្សាមិ…បេ… អថ មយំ សព្ពេបិ ទសពលំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិស្សាម, សត្ថា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ព្យាករិស្សតិ. ឯត្តាវតា អយំ ធម្មទេសនា សិខាប្បត្តា វេបុល្លប្បត្តា ភវិស្សតិ. ឯវំ អនុមតិបុច្ឆំ បុច្ឆន្តោ ថេរោ បឋមំ អានន្ទត្ថេរំ បុច្ឆិ.

ពហុស្សុតោ ហោតីតិ ពហុ អស្ស សុតំ ហោតិ, នវង្គំ សត្ថុសាសនំ បាឡិអនុសន្ធិបុព្ពាបរវសេន ឧគ្គហិតំ ហោតីតិ អត្ថោ. សុតធរោតិ សុតស្ស អាធារភូតោ. យស្ស ហិ ឥតោ គហិតំ ឥតោ បលាយតិ, ឆិទ្ទឃដេ ឧទកំ វិយ ន តិដ្ឋតិ, បរិសមជ្ឈេ ឯកំ សុត្តំ វា ជាតកំ វា កថេតុំ វា វាចេតុំ វា ន សក្កោតិ, អយំ ន សុតធរោ នាម. យស្ស បន ឧគ្គហិតំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គហិតកាលសទិសមេវ ហោតិ, ទសបិ វីសតិបិ វស្សានិ សជ្ឈាយំ អករោន្តស្ស ន នស្សតិ, អយំ សុតធរោ នាម. សុតសន្និចយោតិ សុតស្ស សន្និចយភូតោ. យថា ហិ សុតំ ហទយមញ្ជូសាយ សន្និចិតំ សិលាយំ លេខា វិយ, សុវណ្ណឃដេ បក្ខិត្តសីហវសា វិយ ច អជ្ឈោសាយ តិដ្ឋតិ, អយំ សុតសន្និចយោ នាម. ធាតាតិ ឋិតា បគុណា. ឯកច្ចស្ស ហិ ឧគ្គហិតំ ពុទ្ធវចនំ ធាតំ បគុណំ និច្ចលិតំ ន ហោតិ, អសុកសុត្តំ វា ជាតកំ វា កថេហីតិ វុត្តេ សជ្ឈាយិត្វា សំសន្ទិត្វា សមនុគ្គាហិត្វា ជានិស្សាមីតិ វទតិ. ឯកច្ចស្ស ធាតំ បគុណំ ភវង្គសោតសទិសំ ហោតិ, អសុកសុត្តំ វា ជាតកំ វា កថេហីតិ វុត្តេ ឧទ្ធរិត្វា តមេវ កថេតិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ធាតា’’តិ.

វចសា បរិចិតាតិ សុត្តទសក-វគ្គទសក-បណ្ណាសទសកានំ វសេន វាចាយ សជ្ឈាយិតា. មនសានុបេក្ខិតាតិ ចិត្តេន អនុបេក្ខិតា, យស្ស វាចាយ សជ្ឈាយិតំ ពុទ្ធវចនំ មនសា ចិន្តេន្តស្ស តត្ថ តត្ថ បាកដំ ហោតិ. មហាទីបំ ជាលេត្វា ឋិតស្ស រូបគតំ វិយ បញ្ញាយតិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘វចសា បរិចិតា មនសានុបេក្ខិតា’’តិ. ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធាតិ អត្ថតោ ច ការណតោ ច បញ្ញាយ សុប្បដិវិទ្ធា. បរិមណ្ឌលេហិ បទព្យញ្ជនេហីតិ ឯត្ថ បទមេវ អត្ថស្ស ព្យញ្ជនតោ បទព្យញ្ជនំ, តំ អក្ខរបារិបូរិំ កត្វា ទសវិធព្យញ្ជនពុទ្ធិយោ អបរិហាបេត្វា វុត្តំ បរិមណ្ឌលំ នាម ហោតិ, ឯវរូបេហិ បទព្យញ្ជនេហីតិ អត្ថោ. អបិច យោ ភិក្ខុ បរិសតិ ធម្មំ ទេសេន្តោ សុត្តំ វា ជាតកំ វា និក្ខបិត្វា អញ្ញំ ឧបារម្ភករំ សុត្តំ អាហរតិ, តស្ស ឧបមំ កថេតិ, តទត្ថំ ឱហារេតិ, ឯវមិទំ គហេត្វា ឯត្ថ ខិបន្តោ ឯកបស្សេនេវ បរិហរន្តោ កាលំ ញត្វា វុដ្ឋហតិ. និក្ខិត្តសុត្តំ បន និក្ខត្តមត្តមេវ ហោតិ, តស្ស កថា អបរិមណ្ឌលា នាម ហោតិ. យោ បន សុត្តំ វា ជាតកំ វា និក្ខិបិត្វា ពហិ ឯកបទម្បិ អគន្ត្វា បាឡិយា អនុសន្ធិញ្ច បុព្ពាបរញ្ច អមក្ខេន្តោ អាចរិយេហិ ទិន្ននយេ ឋត្វា តុលិកាយ បរិច្ឆិន្ទន្តោ វិយ, គម្ភីរមាតិកាយ ឧទកំ បេសេន្តោ វិយ, បទំ កោដ្ដេន្តោ សិន្ធវាជានីយោ វិយ គច្ឆតិ, តស្ស កថា បរិមណ្ឌលា នាម ហោតិ. ឯវរូបិំ កថំ សន្ធាយ – ‘‘បរិមណ្ឌលេហិ បទព្យញ្ជនេហី’’តិ វុត្តំ.

អនុប្បពន្ធេហីតិ ឯត្ថ យោ ភិក្ខុ ធម្មំ កថេន្តោ សុត្តំ វា ជាតកំ វា អារភិត្វា អារទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ តុរិតតុរិតោ អរណិំ មន្ថេន្តោ វិយ, ឧណ្ហខាទនីយំ ខាទន្តោ វិយ, បាឡិយា អនុសន្ធិបុព្ពាបរេសុ គហិតំ គហិតមេវ អគ្គហិតំ អគ្គហិតមេវ ច កត្វា បុរាណបណ្ណន្តរេសុ ចរមានំ គោធំ ឧដ្ឋបេន្តោ វិយ តត្ថ តត្ថ បហរន្តោ ឱសាបេន្តោ ឱហាយ គច្ឆតិ. យោបិ ធម្មំ កថេន្តោ កាលេន សីឃំ កាលេន ទន្ធំ កាលេន មហាសទ្ទំ កាលេន ខុទ្ទកសទ្ទំ ករោតិ. យថា បេតគ្គិ កាលេន ជលតិ, កាលេន និព្ពាយតិ, ឯវមេវ ឥធ បេតគ្គិធម្មកថិកោ នាម ហោតិ, បរិសាយ ឧដ្ឋាតុកាមាយ បុនប្បុនំ អារភតិ. យោបិ កថេន្តោ តត្ថ តត្ថ វិត្ថាយតិ, និត្ថុនន្តោ កន្ទន្តោ វិយ កថេតិ, ឥមេសំ សព្ពេសម្បិ កថា អប្បពន្ធា នាម ហោតិ. យោ បន សុត្តំ អារភិត្វា អាចរិយេហិ ទិន្ននយេ ឋិតោ អច្ឆិន្នធារំ កត្វា នទីសោតំ វិយ បវត្តេតិ, អាកាសគង្គតោ ភស្សមានំ ឧទកំ វិយ និរន្តរំ កថំ បវត្តេតិ, តស្ស កថា អនុប្បពន្ធា ហោតិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អនុប្បពន្ធេហី’’តិ. អនុសយសមុគ្ឃាតាយាតិ សត្តន្នំ អនុសយានំ សមុគ្ឃាតត្ថាយ. ឯវរូបេនាតិ ឯវរូបេន ពហុស្សុតេន ភិក្ខុនា តថារូបេនេវ ភិក្ខុសតេន ភិក្ខុសហស្សេន វា សង្ឃាដិកណ្ណេន វា សង្ឃាដិកណ្ណំ, បល្លង្កេន វា បល្លង្កំ អាហច្ច និសិន្នេន គោសិង្គសាលវនំ សោភេយ្យ. ឥមិនា នយេន សព្ពវារេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

៣៣៤. បដិសល្លានំ អស្ស អារាមោតិ បដិសល្លានារាមោ. បដិសល្លានេ រតោតិ បដិសល្លានរតោ.

៣៣៥. សហស្សំ លោកានន្តិ សហស្សំ លោកធាតូនំ. ឯត្តកញ្ហិ ថេរស្ស ធុវសេវនំ អាវជ្ជនបដិពទ្ធំ, អាកង្ខមានោ បន ថេរោ អនេកានិបិ ចក្កវាឡសហស្សានិ វោលោកេតិយេវ. ឧបរិបាសាទវរគតោតិ សត្តភូមកស្ស វា នវភូមកស្ស វា បាសាទវរស្ស ឧបរិ គតោ. សហស្សំ នេមិមណ្ឌលានំ វោលោកេយ្យាតិ បាសាទបរិវេណេ នាភិយា បតិដ្ឋិតានំ នេមិវដ្ដិយា នេមិវដ្ដិំ អាហច្ច ឋិតានំ នេមិមណ្ឌលានំ សហស្សំ វាតបានំ វិវរិត្វា ឱលោកេយ្យ, តស្ស នាភិយោបិ បាកដា ហោន្តិ, អរាបិ អរន្តរានិបិ នេមិយោបិ. ឯវមេវ ខោ, អាវុសោតិ, អាវុសោ, ឯវំ អយម្បិ ទិព្ពចក្ខុកោ ភិក្ខុ ទិព្ពេន ចក្ខុនា អតិក្កន្តមានុសកេន សហស្សំ លោកានំ វោលោកេតិ. តស្ស បាសាទេ ឋិតបុរិសស្ស ចក្កនាភិយោ វិយ ចក្កវាឡសហស្សេ សិនេរុសហស្សំ បាកដំ ហោតិ. អរា វិយ ទីបា បាកដា ហោន្តិ. អរន្តរានិ វិយ ទីបដ្ឋិតមនុស្សា បាកដា ហោន្តិ. នេមិយោ វិយ ចក្កវាឡបព្ពតា បាកដា ហោន្តិ.

៣៣៦. អារញ្ញិកោតិ សមាទិណ្ណអរញ្ញធុតង្គោ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ.

៣៣៧. នោ ច សំសាទេន្តីតិ ន ឱសាទេន្តិ. សហេតុកញ្ហិ សការណំ កត្វា បញ្ហំ បុច្ឆិតុំ វិស្សជ្ជិតុម្បិ អសក្កោន្តោ សំសាទេតិ នាម. ឯវំ ន ករោន្តីតិ អត្ថោ. បវត្តិនី ហោតីតិ នទីសោតោទកំ វិយ បវត្តតិ.

៣៣៨. យាយ វិហារសមាបត្តិយាតិ យាយ លោកិយាយ វិហារសមាបត្តិយា, យាយ លោកុត្តរាយ វិហារសមាបត្តិយា.

៣៣៩. សាធុ សាធុ សារិបុត្តាតិ អយំ សាធុការោ អានន្ទត្ថេរស្ស ទិន្នោ. សារិបុត្តត្ថេរេន បន សទ្ធិំ ភគវា អាលបតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. យថា តំ អានន្ទោវាតិ យថា អានន្ទោវ សម្មា ព្យាករណមានោ ព្យាករេយ្យ, ឯវំ ព្យាកតំ អានន្ទេន អត្តនោ អនុច្ឆវិកមេវ, អជ្ឈាសយានុរូបមេវ ព្យាកតន្តិ អត្ថោ. អានន្ទត្ថេរោ ហិ អត្តនាបិ ពហុស្សុតោ, អជ្ឈាសយោបិស្ស ឯវំ ហោតិ – ‘‘អហោ វត សាសនេ សព្រហ្មចារី ពហុស្សុតា ភវេយ្យុ’’ន្តិ. កស្មា? ពហុស្សុតស្ស ហិ កប្បិយាកប្បិយំ សាវជ្ជានវជ្ជំ, គរុកលហុកំ សតេកិច្ឆាតេកិច្ឆំ បាកដំ ហោតិ. ពហុស្សុតោ ឧគ្គហិតពុទ្ធវចនំ អាវជ្ជិត្វា ឥមស្មិំ ឋានេ សីលំ កថិតំ, ឥមស្មិំ សមាធិ, ឥមស្មិំ វិបស្សនា, ឥមស្មិំ មគ្គផលនិព្ពានានីតិ សីលស្ស អាគតដ្ឋានេ សីលំ បូរេត្វា, សមាធិស្ស អាគតដ្ឋានេ សមាធិំ បូរេត្វា វិបស្សនាយ អាគតដ្ឋានេ វិបស្សនាគព្ភំ គណ្ហាបេត្វា មគ្គំ ភាវេត្វា ផលំ សច្ឆិករោតិ. តស្មា ថេរស្ស ឯវំ អជ្ឈាសយោ ហោតិ – ‘‘អហោ វត សព្រហ្មចារី ឯកំ វា ទ្វេ វា តយោ វា ចត្តារោ វា បញ្ច វា និកាយេ ឧគ្គហេត្វា អាវជ្ជន្តា សីលាទីនំ អាគតដ្ឋានេសុ សីលាទីនិ បរិបូរេត្វា អនុក្កមេន មគ្គផលនិព្ពានានិ សច្ឆិករេយ្យុ’’ន្តិ. សេសវារេសុបិ ឯសេវ នយោ.

៣៤០. អាយស្មា ហិ រេវតោ ឈានជ្ឈាសយោ ឈានាភិរតោ, តស្មាស្ស ឯវំ ហោតិ – ‘‘អហោ វត សព្រហ្មចារី ឯកិកា និសីទិត្វា កសិណបរិកម្មំ កត្វា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា ឈានបទដ្ឋានំ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា លោកុត្តរធម្មំ សច្ឆិករេយ្យុ’’ន្តិ. តស្មា ឯវំ ព្យាកាសិ.

៣៤១. អាយស្មា អនុរុទ្ធោ ទិព្ពចក្ខុកោ, តស្ស ឯវំ ហោតិ – ‘‘អហោ វត សព្រហ្មចារី អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា ទិព្ពេន ចក្ខុនា អនេកេសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ ចវមានេ ច ឧបបជ្ជមានេ ច សត្តេ ទិស្វា វដ្ដភយេន ចិត្តំ សំវេជេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា លោកុត្តរធម្មំ សច្ឆិករេយ្យុ’’ន្តិ. តស្មា ឯវំ ព្យាកាសិ.

៣៤២. អាយស្មា មហាកស្សបោ ធុតវាទោ, តស្ស ឯវំ ហោតិ – ‘‘អហោ វត សព្រហ្មចារី ធុតវាទា ហុត្វា ធុតង្គានុភាវេន បច្ចយតណ្ហំ មិលាបេត្វា អបរេបិ នានប្បការេ កិលេសេ ធុនិត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា លោកុត្តរធម្មំ សច្ឆិករេយ្យុ’’ន្តិ. តស្មា ឯវំ ព្យាកាសិ.

៣៤៣. អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ សមាធិបារមិយា មត្ថកំ បត្តោ, សុខុមំ បន ចិត្តន្តរំ ខន្ធន្តរំ ធាត្វន្តរំ អាយតនន្តរំ ឈានោក្កន្តិកំ អារម្មណោក្កន្តិកំ អង្គវវត្ថានំ អារម្មណវវត្ថានំ អង្គសង្កន្តិ អារម្មណសង្កន្តិ ឯកតោវឌ្ឍនំ ឧភតោវឌ្ឍនន្តិ អាភិធម្មិកធម្មកថិកស្សេវ បាកដំ. អនាភិធម្មិកោ ហិ ធម្មំ កថេន្តោ – ‘‘អយំ សកវាទោ អយំ បរវាទោ’’តិ ន ជានាតិ. សកវាទំ ទីបេស្សាមីតិ បរវាទំ ទីបេតិ, បរវាទំ ទីបេស្សាមីតិ សកវាទំ ទីបេតិ, ធម្មន្តរំ វិសំវាទេតិ. អាភិធម្មិកោ សកវាទំ សកវាទនិយាមេនេវ, បរវាទំ បរវាទនិយាមេនេវ ទីបេតិ, ធម្មន្តរំ ន វិសំវាទេតិ. តស្មា ថេរស្ស ឯវំ ហោតិ – ‘‘អហោ វត សព្រហ្មចារី អាភិធម្មិកា ហុត្វា សុខុមេសុ ឋានេសុ ញាណំ ឱតារេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា លោកុត្តរធម្មំ សច្ឆិករេយ្យុ’’ន្តិ. តស្មា ឯវំ ព្យាកាសិ.

៣៤៤. អាយស្មា សារិបុត្តោ បញ្ញាបារមិយា មត្ថកំ បត្តោ, បញ្ញវាយេវ ច ចិត្តំ អត្តនោ វសេ វត្តេតុំ សក្កោតិ, ន ទុប្បញ្ញោ. ទុប្បញ្ញោ ហិ ឧប្បន្នស្ស ចិត្តស្ស វសេ វត្តេត្វា ឥតោ ចិតោ ច វិប្ផន្ទិត្វាបិ កតិបាហេនេវ គិហិភាវំ បត្វា អនយព្យសនំ បាបុណាតិ. តស្មា ថេរស្ស ឯវំ ហោតិ – ‘‘អហោ វត សព្រហ្មចារី អចិត្តវសិកា ហុត្វា ចិត្តំ អត្តនោ វសេ វត្តេត្វា សព្ពានស្ស វិសេវិតវិប្ផន្ទិតានិ ភញ្ជិត្វា ឦសកម្បិ ពហិ និក្ខមិតុំ អទេន្តា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា លោកុត្តរធម្មំ សច្ឆិករេយ្យុ’’ន្តិ. តស្មា ឯវំ ព្យាកាសិ.

៣៤៥. សព្ពេសំ វោ, សារិបុត្ត, សុភាសិតំ បរិយាយេនាតិ សារិបុត្ត, យស្មា សង្ឃារាមស្ស នាម ពហុស្សុតភិក្ខូហិបិ សោភនការណំ អត្ថិ, ឈានាភិរតេហិបិ, ទិព្ពចក្ខុកេហិបិ, ធុតវាទេហិបិ, អាភិធម្មិកេហិបិ, អចិត្តវសិកេហិបិ សោភនការណំ អត្ថិ. តស្មា សព្ពេសំ វោ សុភាសិតំ បរិយាយេន, តេន តេន ការណេន សុភាសិតមេវ, នោ ទុព្ភាសិតំ. អបិច មមបិ សុណាថាតិ អបិច មមបិ វចនំ សុណាថ. ន តាវាហំ ឥមំ បល្លង្កំ ភិន្ទិស្សាមីតិ ន តាវ អហំ ឥមំ ចតុរង្គវីរិយំ អធិដ្ឋាយ អាភុជិតំ បល្លង្កំ ភិន្ទិស្សាមិ, ន មោចេស្សាមីតិ អត្ថោ. ឥទំ កិរ ភគវា បរិបាកគតេ ញាណេ រជ្ជសិរិំ បហាយ កតាភិនិក្ខមនោ អនុបុព្ពេន ពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ ចតុរង្គវីរិយំ អធិដ្ឋាយ អបរាជិតបល្លង្កំ អាភុជិត្វា ទឡ្ហសមាទានោ ហុត្វា និសិន្នោ តិណ្ណំ មារានំ មត្ថកំ ភិន្ទិត្វា បច្ចូសសមយេ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ឧន្នាទេន្តោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈិ, តំ អត្តនោ មហាពោធិបល្លង្កំ សន្ធាយ ឯវមាហ. អបិច បច្ឆិមំ ជនតំ អនុកម្បមានោបិ បដិបត្តិសារំ បុថុជ្ជនកល្យាណកំ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ. បស្សតិ ហិ ភគវា – ‘‘អនាគតេ ឯវំ អជ្ឈាសយា កុលបុត្តា ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខិស្សន្តិ, ‘ភគវា មហាគោសិង្គសុត្តំ កថេន្តោ ឥធ, សារិបុត្ត, ភិក្ខុ បច្ឆាភត្តំ…បេ… ឯវរូបេន ខោ, សារិបុត្ត, ភិក្ខុនា គោសិង្គសាលវនំ សោភេយ្យាតិ អាហ, មយំ ភគវតោ អជ្ឈាសយំ គណ្ហិស្សាមា’តិ បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តា ចតុរង្គវីរិយំ អធិដ្ឋាយ ទឡ្ហសមាទានា ហុត្វា ‘អរហត្តំ អប្បត្វា ឥមំ បល្លង្កំ ន ភិន្ទិស្សាមា’តិ សមណធម្មំ កាតព្ពំ មញ្ញិស្សន្តិ, តេ ឯវំ បដិបន្នា កតិបាហេនេវ ជាតិជរាមរណស្ស អន្តំ ករិស្សន្តី’’តិ, ឥមំ បច្ឆិមំ ជនតំ អនុកម្បមានោ បដិបត្តិសារំ បុថុជ្ជនកល្យាណកំ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ. ឯវរូបេន ខោ, សារិបុត្ត, ភិក្ខុនា គោសិង្គសាលវនំ សោភេយ្យាតិ, សារិបុត្ត, ឯវរូបេន ភិក្ខុនា និប្បរិយាយេនេវ គោសិង្គសាលវនំ សោភេយ្យាតិ យថានុសន្ធិនាវ ទេសនំ និដ្ឋបេសីតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

មហាគោសិង្គសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. មហាគោបាលកសុត្តវណ្ណនា

៣៤៦. ឯវំ មេ សុតន្តិ មហាគោបាលកសុត្តំ. តត្ថ តិស្សោ កថា ឯកនាឡិកា, ចតុរស្សា, និសិន្នវត្តិកាតិ. តត្ថ បាឡិំ វត្វា ឯកេកបទស្ស អត្ថកថនំ ឯកនាឡិកា នាម. អបណ្ឌិតំ គោបាលកំ ទស្សេត្វា, អបណ្ឌិតំ ភិក្ខុំ ទស្សេត្វា, បណ្ឌិតំ គោបាលកំ ទស្សេត្វា, បណ្ឌិតំ ភិក្ខុំ ទស្សេត្វាតិ ចតុក្កំ ពន្ធិត្វា កថនំ ចតុរស្សា នាម. អបណ្ឌិតំ គោបាលកំ ទស្សេត្វា បរិយោសានគមនំ, អបណ្ឌិតំ ភិក្ខុំ ទស្សេត្វា បរិយោសានគមនំ, បណ្ឌិតំ គោបាលកំ ទស្សេត្វា បរិយោសានគមនំ, បណ្ឌិតំ ភិក្ខុំ ទស្សេត្វា បរិយោសានគមនន្តិ អយំ និសិន្នវត្តិកា នាម. អយំ ឥធ សព្ពាចរិយានំ អាចិណ្ណា.

ឯកាទសហិ, ភិក្ខវេ, អង្គេហីតិ ឯកាទសហិ អគុណកោដ្ឋាសេហិ. គោគណន្តិ គោមណ្ឌលំ. បរិហរិតុន្តិ បរិគ្គហេត្វា វិចរិតុំ. ផាតិំ កាតុន្តិ វឌ្ឍិំ អាបាទេតុំ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ លោកេ. ន រូបញ្ញូ ហោតីតិ គណនតោ វា វណ្ណតោ វា រូបំ ន ជានាតិ. គណនតោ ន ជានាតិ នាម អត្តនោ គុន្នំ សតំ វា សហស្សំ វាតិ សង្ខ្យំ ន ជានាតិ. សោ គាវីសុ ហដាសុ វា បលាតាសុ វា គោគណំ គណេត្វា, អជ្ជ ឯត្តិកា ន ទិស្សន្តីតិ ទ្វេ តីណិ គាមន្តរានិ វា អដវិំ វា វិចរន្តោ ន បរិយេសតិ, អញ្ញេសំ គាវីសុ អត្តនោ គោគណំ បវិដ្ឋាសុបិ គោគណំ គណេត្វា, ‘‘ឥមា ឯត្តិកា គាវោ ន អម្ហាក’’ន្តិ យដ្ឋិយា បោថេត្វា ន នីហរតិ, តស្ស នដ្ឋា គាវិយោ នដ្ឋាវ ហោន្តិ. បរគាវិយោ គហេត្វា វិចរន្តំ គោសាមិកា ទិស្វា, ‘‘អយំ ឯត្តកំ កាលំ អម្ហាកំ ធេនុំ គណ្ហាតី’’តិ តជ្ជេត្វា អត្តនោ គាវិយោ គហេត្វា គច្ឆន្តិ. តស្ស គោគណោបិ បរិហាយតិ, បញ្ចគោរសបរិភោគតោបិ បរិពាហិរោ ហោតិ. វណ្ណតោ ន ជានាតិ នាម – ‘‘ឯត្តិកា គាវោ សេតា, ឯត្តិកា រត្តា, ឯត្តិកា កាឡា, ឯត្តិកា កពរា ឯត្តិកា នីលា’’តិ ន ជានាតិ, សោ គាវីសុ ហដាសុ វា…បេ… បញ្ចគោរសបរិភោគតោបិ បរិពាហិរោ ហោតិ.

ន លក្ខណកុសលោ ហោតីតិ គាវីនំ សរីរេ កតំ ធនុសត្តិសូលាទិភេទំ លក្ខណំ ន ជានាតិ, សោ គាវីសុ ហដាសុ វា បលាតាសុ វា អជ្ជ អសុកលក្ខណា ច អសុកលក្ខណា ច គាវោ ន ទិស្សន្តិ…បេ… បញ្ចគោរសបរិភោគតោបិ បរិពាហិរោ ហោតិ.

ន អាសាដិកំ ហារេតាតិ គុន្នំ ខាណុកណ្ដកាទីហិ បហដដ្ឋានេសុ វណោ ហោតិ. តត្ថ នីលមក្ខិកា អណ្ឌកានិ បាតេន្តិ, តេសំ អាសាដិកាតិ នាម. តានិ ទណ្ឌេន អបនេត្វា ភេសជ្ជំ ទាតព្ពំ ហោតិ. ពាលោ គោបាលកោ តថា ន ករោតិ, តេន វុត្តំ – ‘‘ន អាសាដិកំ ហារេតា ហោតី’’តិ. តស្ស គុន្នំ វណា វឌ្ឍន្តិ, គម្ភីរា ហោន្តិ, បាណកា កុច្ឆិំ បវិសន្តិ, គាវោ គេលញ្ញាភិភូតា នេវ យាវទត្ថំ តិណានិ ខាទិតុំ, ន បានីយំ បាតុំ សក្កោន្តិ. តត្ថ គុន្នំ ខីរំ ឆិជ្ជតិ, គោណានំ ជវោ ហាយតិ, ឧភយេសំ ជីវិតន្តរាយោ ហោតិ. ឯវមស្ស គោគណោបិ បរិហាយតិ, បញ្ចគោរសតោបិ បរិពាហិរោ ហោតិ.

ន វណំ បដិច្ឆាទេតា ហោតីតិ គុន្នំ វុត្តនយេនេវ សញ្ជាតោ វណោ ភេសជ្ជំ ទត្វា វាកេន វា ចីរកេន វា ពន្ធិត្វា បដិច្ឆាទេតព្ពោ ហោតិ. ពាលោ គោបាលកោ តថា ន ករោតិ, អថស្ស គុន្នំ វណេហិ យូសា បគ្ឃរន្តិ, តា អញ្ញមញ្ញំ និឃំសេន្តិ, តេន អញ្ញេសម្បិ វណា ជាយន្តិ. ឯវំ គាវោ គេលញ្ញាភិភូតា នេវ យាវទត្ថំ តិណានិ ខាទិតុំ…បេ… បរិពាហិរោ ហោតិ.

ន ធូមំ កត្តា ហោតីតិ អន្តោវស្សេ ឌំសមកសាទីនំ ឧស្សន្នកាលេ គោគណេ វជំ បវិដ្ឋេ តត្ថ តត្ថ ធូមោ កាតព្ពោ ហោតិ, អបណ្ឌិតោ គោបាលកោ តំ ន ករោតិ. គោគណោ សព្ពរត្តិំ ឌំសាទីហិ ឧបទ្ទុតោ និទ្ទំ អលភិត្វា បុនទិវសេ អរញ្ញេ តត្ថ តត្ថ រុក្ខមូលាទីសុ និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយតិ, នេវ យាវទត្ថំ តិណានិ ខាទិតុំ…បេ… បញ្ចគោរសបរិភោគតោបិ បរិពាហិរោ ហោតិ.

ន តិត្ថំ ជានាតីតិ តិត្ថំ សមន្តិ វា វិសមន្តិ វា សគាហន្តិ វា និគ្គាហន្តិ វា ន ជានាតិ, សោ អតិត្ថេន គាវិយោ ឱតារេតិ. តាសំ វិសមតិត្ថេ បាសាណាទីនិ អក្កមន្តីនំ បាទា ភិជ្ជន្តិ, សគាហំ គម្ភីរំ តិត្ថំ ឱតិណ្ណា កុម្ភីលាទយោ គាហា គណ្ហន្តិ. អជ្ជ ឯត្តិកា គាវោ នដ្ឋា, អជ្ជ ឯត្តិកាតិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ. ឯវមស្ស គោគណោបិ បរិហាយតិ, បញ្ចគោរសតោបិ បរិពាហិរោ ហោតិ.

ន បីតំ ជានាតីតិ បីតម្បិ អបីតម្បិ ន ជានាតិ. គោបាលកេន ហិ ‘‘ឥមាយ គាវិយា បីតំ, ឥមាយ ន បីតំ, ឥមាយ បានីយតិត្ថេ ឱកាសោ លទ្ធោ, ឥមាយ ន លទ្ធោ’’តិ ឯវំ បីតាបីតំ ជានិតព្ពំ ហោតិ. អយំ បន ទិវសភាគំ អរញ្ញេ គោគណំ រក្ខិត្វា បានីយំ បាយេស្សាមីតិ នទិំ វា តឡាកំ វា គហេត្វា គច្ឆតិ. តត្ថ មហាឧសភា ច អនុឧសភា ច ពលវគាវិយោ ច ទុព្ពលានិ ចេវ មហល្លកានិ ច គោរូបានិ សិង្គេហិ វា ផាសុកាហិ វា បហរិត្វា អត្តនោ ឱកាសំ កត្វា ឩរុប្បមាណំ ឧទកំ បវិសិត្វា យថាកាមំ បិវន្តិ. អវសេសា ឱកាសំ អលភមានា តីរេ ឋត្វា កលលមិស្សកំ ឧទកំ បិវន្តិ, អបីតា ឯវ វា ហោន្តិ. អថ នេ គោបាលកោ បិដ្ឋិយំ បហរិត្វា បុន អរញ្ញំ បវេសេតិ, តត្ថ អបីតគាវិយោ បិបាសាយ សុក្ខមានា យាវទត្ថំ តិណានិ ខាទិតុំ ន សក្កោន្តិ, តត្ថ គុន្នំ ខីរំ ឆិជ្ជតិ, គោណានំ ជវោ ហាយតិ…បេ… បរិពាហិរោ ហោតិ.

ន វីថិំ ជានាតីតិ ‘‘អយំ មគ្គោ សមោ ខេមោ, អយំ វិសមោ សាសង្កោ សប្បដិភយោ’’តិ ន ជានាតិ. សោ សមំ ខេមំ មគ្គំ វជ្ជេត្វា គោគណំ ឥតរំ មគ្គំ បដិបាទេតិ, តត្ថ គាវោ សីហព្យគ្ឃាទីនំ គន្ធេន ចោរបរិស្សយេន វា អភិភូតា ភន្តមិគសប្បដិភាគា គីវំ ឧក្ខិបិត្វា តិដ្ឋន្តិ, នេវ យាវទត្ថំ តិណានិ ខាទន្តិ, ន បានីយំ បិវន្តិ, តត្ថ គុន្នំ ខីរំ ឆិជ្ជតិ…បេ… បរិពាហិរោ ហោតិ.

ន គោចរកុសលោ ហោតីតិ គោបាលកេន ហិ គោចរកុសលេន ភវិតព្ពំ, បញ្ចាហិកវារោ វា សត្តាហិកវារោ វា ជានិតព្ពោ, ឯកទិសាយ គោគណំ ចារេត្វា បុនទិវសេ តត្ថ ន ចារេតព្ពោ. មហតា ហិ គោគណេន ចិណ្ណដ្ឋានំ ភេរិតលំ វិយ សុទ្ធំ ហោតិ និត្តិណំ, ឧទកម្បិ អាលុឡីយតិ. តស្មា បញ្ចមេ វា សត្តមេ វា ទិវសេ បុន តត្ថ ចារេតុំ វដ្ដតិ, ឯត្តកេន ហិ តិណម្បិ បដិវិរុហតិ, ឧទកម្បិ បសីទតិ. អយំ បន ឥមំ បញ្ចាហិកវារំ វា សត្តាហិកវារំ វា ន ជានាតិ, ទិវសេ ទិវសេ រក្ខិតដ្ឋានេយេវ រក្ខតិ. អថស្ស គោគណោ ហរិតតិណំ ន លភតិ, សុក្ខតិណំ ខាទន្តោ កលលមិស្សកំ ឧទកំ បិវតិ, តត្ថ គុន្នំ ខីរំ ឆិជ្ជតិ…បេ… បរិពាហិរោ ហោតិ.

អនវសេសទោហី ច ហោតីតិ បណ្ឌិតគោបាលកេន យាវ វច្ឆកស្ស មំសលោហិតំ សណ្ឋាតិ, តាវ ឯកំ ទ្វេ ថនេ ឋបេត្វា សាវសេសទោហិនា ភវិតព្ពំ. អយំ វច្ឆកស្ស កិញ្ចិ អនវសេសេត្វា ទុហតិ, ខីរបកោ វច្ឆោ ខីរបិបាសាយ សុក្ខតិ, សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តោ កម្បមានោ មាតុ បុរតោ បតិត្វា កាលង្ករោតិ. មាតា បុត្តកំ ទិស្វា, ‘‘មយ្ហំ បុត្តកោ អត្តនោ មាតុខីរំ បាតុម្បិ ន លភតី’’តិ បុត្តសោកេន ន យាវទត្ថំ តិណានិ ខាទិតុំ, ន បានីយំ បាតុំ សក្កោតិ, ថនេសុ ខីរំ ឆិជ្ជតិ. ឯវមស្ស គោគណោបិ បរិហាយតិ, បញ្ចគោរសតោបិ បរិពាហិរោ ហោតិ.

គុន្នំ បិតុដ្ឋានំ ករោន្តីតិ គោបិតរោ. គាវោ បរិណយន្តិ យថារុចិំ គហេត្វា គច្ឆន្តីតិ គោបរិណាយកា. ន អតិរេកបូជាយាតិ បណ្ឌិតោ ហិ គោបាលកោ ឯវរូបេ ឧសភេ អតិរេកបូជាយ បូជេតិ, បណីតំ គោភត្តំ ទេតិ, គន្ធបញ្ចង្គុលិកេហិ មណ្ឌេតិ, មាលំ បិលន្ធេតិ, សិង្គេ សុវណ្ណរជតកោសកេ ច ធារេតិ, រត្តិំ ទីបំ ជាលេត្វា ចេលវិតានស្ស ហេដ្ឋា សយាបេតិ. អយំ បន តតោ ឯកសក្ការម្បិ ន ករោតិ, ឧសភា អតិរេកបូជំ អលភមានា គោគណំ ន រក្ខន្តិ, បរិស្សយំ ន វារេន្តិ. ឯវមស្ស គោគណោ បរិហាយតិ, បញ្ចគោរសតោ បរិពាហិរោ ហោតិ.

៣៤៧. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. ន រូបញ្ញូ ហោតីតិ, ‘‘ចត្តារិ មហាភូតានិ ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទាយរូប’’ន្តិ ឯវំ វុត្តរូបំ ទ្វីហាការេហិ ន ជានាតិ គណនតោ វា សមុដ្ឋានតោ វា. គណនតោ ន ជានាតិ នាម, ‘‘ចក្ខាយតនំ, សោត-ឃាន-ជិវ្ហា-កាយាយតនំ, រូប-សទ្ទ-គន្ធ-រស-ផោដ្ឋព្ពាយតនំ, ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, បុរិសិន្ទ្រិយំ, ជីវិតិន្ទ្រិយំ, កាយវិញ្ញត្តិ, វចីវិញ្ញត្តិ, អាកាសធាតុ, អាបោធាតុ, រូបស្ស លហុតា, មុទុតា, កម្មញ្ញតា, ឧបចយោ, សន្តតិ, ជរតា, រូបស្ស អនិច្ចតា, កពឡីការោ អាហារោ’’តិ ឯវំ បាឡិយំ អាគតា បញ្ចវីសតិ រូបកោដ្ឋាសាតិ ន ជានាតិ. សេយ្យថាបិ សោ គោបាលកោ គណនតោ គុន្នំ រូបំ ន ជានាតិ, តថូបមោ អយំ ភិក្ខុ. សោ គណនតោ រូបំ អជានន្តោ រូបំ បរិគ្គហេត្វា អរូបំ វវត្ថបេត្វា រូបារូបំ បរិគ្គហេត្វា បច្ចយំ សល្លក្ខេត្វា លក្ខណំ អារោបេត្វា កម្មដ្ឋានំ មត្ថកំ បាបេតុំ ន សក្កោតិ. សោ យថា តស្ស គោបាលកស្ស គោគណោ ន វឌ្ឍតិ, ឯវំ ឥមស្មិំ សាសនេ សីលសមាធិវិបស្សនាមគ្គផលនិព្ពានេហិ ន វឌ្ឍតិ, យថា ច សោ គោបាលកោ បញ្ចហិ គោរសេហិ បរិពាហិរោ ហោតិ, ឯវំ អសេក្ខេន សីលក្ខន្ធេន, អសេក្ខេន សមាធិ, បញ្ញា, វិមុត្តិ, វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធេនាតិ បញ្ចហិ ធម្មក្ខន្ធេហិ បរិពាហិរោ ហោតិ.

សមុដ្ឋានតោ ន ជានាតិ នាម, ‘‘ឯត្តកំ រូបំ ឯកសមុដ្ឋានំ, ឯត្តកំ ទ្វិសមុដ្ឋានំ, ឯត្តកំ តិសមុដ្ឋានំ, ឯត្តកំ ចតុសមុដ្ឋានំ, ឯត្តកំ ន កុតោចិសមុដ្ឋាតី’’តិ ន ជានាតិ. សេយ្យថាបិ សោ គោបាលកោ វណ្ណតោ គុន្នំ រូបំ ន ជានាតិ, តថូបមោ អយំ ភិក្ខុ. សោ សមុដ្ឋានតោ រូបំ អជានន្តោ រូបំ បរិគ្គហេត្វា អរូបំ វវត្ថបេត្វា…បេ… បរិពាហិរោ ហោតិ.

ន លក្ខណកុសលោ ហោតីតិ កម្មលក្ខណោ ពាលោ, កម្មលក្ខណោ បណ្ឌិតោតិ ឯវំ វុត្តំ កុសលាកុសលំ កម្មំ បណ្ឌិតពាលលក្ខណន្តិ ន ជានាតិ. សោ ឯវំ អជានន្តោ ពាលេ វជ្ជេត្វា បណ្ឌិតេ ន សេវតិ, ពាលេ វជ្ជេត្វា បណ្ឌិតេ អសេវន្តោ កប្បិយាកប្បិយំ កុសលាកុសលំ សាវជ្ជានវជ្ជំ គរុកលហុកំ សតេកិច្ឆអតេកិច្ឆំ ការណាការណំ ន ជានាតិ; តំ អជានន្តោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វឌ្ឍេតុំ ន សក្កោតិ. សោ យថា តស្ស គោបាលកស្ស គោគណោ ន វឌ្ឍតិ, ឯវំ ឥមស្មិំ សាសនេ យថាវុត្តេហិ សីលាទីហិ ន វឌ្ឍតិ, គោបាលកោ វិយ ច បញ្ចហិ គោរសេហិ បញ្ចហិ ធម្មក្ខន្ធេហិ បរិពាហិរោ ហោតិ.

ន អាសាដិកំ ហារេតា ហោតីតិ ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កន្តិ ឯវំ វុត្តេ កាមវិតក្កាទិកេ ន វិនោទេតិ, សោ ឥមំ អកុសលវិតក្កំ អាសាដិកំ អហារេត្វា វិតក្កវសិកោ ហុត្វា វិចរន្តោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វឌ្ឍេតុំ ន សក្កោតិ, សោ យថា តស្ស គោបាលកស្ស…បេ… បរិពាហិរោ ហោតិ.

ន វណំ បដិច្ឆាទេតា ហោតីតិ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា និមិត្តគ្គាហី ហោតីតិអាទិនា នយេន សព្ពារម្មណេសុ និមិត្តំ គណ្ហន្តោ យថា សោ គោបាលកោ វណំ ន បដិច្ឆាទេតិ, ឯវំ សំវរំ ន សម្បាទេតិ. សោ វិវដទ្វារោ វិចរន្តោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វឌ្ឍេតុំ ន សក្កោតិ…បេ… បរិពាហិរោ ហោតិ.

ន ធូមំ កត្តា ហោតីតិ សោ គោបាលកោ ធូមំ វិយ ធម្មទេសនាធូមំ ន ករោតិ, ធម្មកថំ វា សរភញ្ញំ វា ឧបនិសិន្នកថំ វា អនុមោទនំ វា ន ករោតិ. តតោ នំ មនុស្សា ពហុស្សុតោ គុណវាតិ ន ជានន្តិ, តេ គុណាគុណំ អជានន្តា ចតូហិ បច្ចយេហិ សង្គហំ ន ករោន្តិ. សោ បច្ចយេហិ កិលមមានោ ពុទ្ធវចនំ សជ្ឈាយំ កាតុំ វត្តបដិបត្តិំ បូរេតុំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វឌ្ឍេតុំ ន សក្កោតិ…បេ… បរិពាហិរោ ហោតិ.

ន តិត្ថំ ជានាតីតិ តិត្ថភូតេ ពហុស្សុតភិក្ខូ ន ឧបសង្កមតិ, ឧបសង្កមន្តោ, ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, ព្យញ្ជនំ កថំ រោបេតព្ពំ, ឥមស្ស ភាសិតស្ស កោ អត្ថោ, ឥមស្មិំ ឋានេ បាឡិ កិំ វទេតិ, ឥមស្មិំ ឋានេ អត្ថោ កិំ ទីបេតី’’តិ ឯវំ ន បរិបុច្ឆតិ ន បរិបញ្ហតិ, ន ជានាបេតីតិ អត្ថោ. តស្ស តេ ឯវំ អបរិបុច្ឆតោ អវិវដញ្ចេវ ន វិវរន្តិ, ភាជេត្វា ន ទស្សេន្តិ, អនុត្តានីកតញ្ច ន ឧត្តានីករោន្តិ, អបាកដំ ន បាកដំ ករោន្តិ. អនេកវិហិតេសុ ច កង្ខាឋានិយេសុ ធម្មេសូតិ អនេកវិធាសុ កង្ខាសុ ឯកំ កង្ខម្បិ ន បដិវិនោទេន្តិ. កង្ខា ឯវ ហិ កង្ខាឋានិយា ធម្មា នាម. តត្ថ ឯកំ កង្ខម្បិ ន នីហរន្តីតិ អត្ថោ. សោ ឯវំ ពហុស្សុតតិត្ថំ អនុបសង្កមិត្វា សកង្ខោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វឌ្ឍេតុំ ន សក្កោតិ. យថា ច សោ គោបាលកោ តិត្ថំ ន ជានាតិ, ឯវំ អយម្បិ ភិក្ខុ ធម្មតិត្ថំ ន ជានាតិ, អជានន្តោ អវិសយេ បញ្ហំ បុច្ឆតិ, អភិធម្មិកំ ឧបសង្កមិត្វា កប្បិយាកប្បិយំ បុច្ឆតិ, វិនយធរំ ឧបសង្កមិត្វា រូបារូបបរិច្ឆេទំ បុច្ឆតិ. តេ អវិសយេ បុដ្ឋា កថេតុំ ន សក្កោន្តិ, សោ អត្តនា សកង្ខោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វឌ្ឍេតុំ ន សក្កោតិ…បេ… បរិពាហិរោ ហោតិ.

ន បីតំ ជានាតីតិ យថា សោ គោបាលកោ បីតាបីតំ ន ជានាតិ, ឯវំ ធម្មូបសញ្ហិតំ បាមោជ្ជំ ន ជានាតិ ន លភតិ, សវនមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុំ និស្សាយ អានិសំសំ ន វិន្ទតិ, ធម្មស្សវនគ្គំ គន្ត្វា សក្កច្ចំ ន សុណាតិ, និសិន្នោ និទ្ទាយតិ, កថំ កថេតិ, អញ្ញវិហិតកោ ហោតិ, សោ សក្កច្ចំ ធម្មំ អសុណន្តោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វឌ្ឍេតុំ ន សក្កោតិ…បេ… បរិពាហិរោ ហោតិ.

ន វីថិំ ជានាតីតិ សោ គោបាលកោ មគ្គាមគ្គំ វិយ, – ‘‘អយំ លោកិយោ អយំ លោកុត្តរោ’’តិ អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ យថាភូតំ ន បជានាតិ. អជានន្តោ លោកិយមគ្គេ អភិនិវិសិត្វា លោកុត្តរំ និព្ពត្តេតុំ ន សក្កោតិ…បេ… បរិពាហិរោ ហោតិ.

ន គោចរកុសលោ ហោតីតិ សោ គោបាលកោ បញ្ចាហិកវារេ សត្តាហិកវារេ វិយ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ, ‘‘ឥមេ លោកិយា ឥមេ លោកុត្តរា’’តិ យថាភូតំ ន បជានាតិ. អជានន្តោ សុខុមដ្ឋានេសុ អត្តនោ ញាណំ ចរាបេត្វា លោកិយសតិបដ្ឋានេ អភិនិវិសិត្វា លោកុត្តរំ និព្ពត្តេតុំ ន សក្កោតិ…បេ… បរិពាហិរោ ហោតិ.

អនវសេសទោហី ច ហោតីតិ បដិគ្គហណេ មត្តំ អជានន្តោ អនវសេសំ ទុហតិ. និទ្ទេសវារេ បនស្ស អភិហដ្ឋុំ បវារេន្តីតិ អភិហរិត្វា បវារេន្តិ. ឯត្ថ ទ្វេ អភិហារា វាចាភិហារោ ច បច្ចយាភិហារោ ច. វាចាភិហារោ នាម មនុស្សា ភិក្ខុស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘វទេយ្យាថ, ភន្តេ, យេនត្ថោ’’តិ បវារេន្តិ. បច្ចយាភិហារោ នាម វត្ថាទីនិ វា តេលផាណិតាទីនិ វា គហេត្វា ភិក្ខុស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘គណ្ហថ, ភន្តេ, យាវតកេន អត្ថោ’’តិ វទន្តិ. តត្រ ភិក្ខុ មត្តំ ន ជានាតីតិ ភិក្ខុ តេសុ បច្ចយេសុ បមាណំ ន ជានាតិ, – ‘‘ទាយកស្ស វសោ វេទិតព្ពោ, ទេយ្យធម្មស្ស វសោ វេទិតព្ពោ, អត្តនោ ថាមោ វេទិតព្ពោ’’តិ រថវិនីតេ វុត្តនយេន បមាណយុត្តំ អគ្គហេត្វា យំ អាហរន្តិ, តំ សព្ពំ គណ្ហាតីតិ អត្ថោ. មនុស្សា វិប្បដិសារិនោ ន បុន អភិហរិត្វា បវារេន្តិ. សោ បច្ចយេហិ កិលមន្តោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វឌ្ឍេតុំ ន សក្កោតិ…បេ… បរិពាហិរោ ហោតិ.

តេ ន អតិរេកបូជាយ បូជេតា ហោតីតិ សោ គោបាលកោ មហាឧសភេ វិយ តេ ថេរេ ភិក្ខូ ឥមាយ អាវិ ចេវ រហោ ច មេត្តាយ កាយកម្មាទិកាយ អតិរេកបូជាយ ន បូជេតិ. តតោ ថេរា, – ‘‘ឥមេ អម្ហេសុ គរុចិត្តីការំ ន ករោន្តី’’តិ នវកេ ភិក្ខូ ទ្វីហិ សង្គហេហិ ន សង្គណ្ហន្តិ, ន អាមិសសង្គហេន ចីវរេន វា បត្តេន វា បត្តបរិយាបន្នេន វា វសនដ្ឋានេន វា. កិលមន្តេ មិលាយន្តេបិ នប្បដិជគ្គន្តិ. បាឡិំ វា អដ្ឋកថំ វា ធម្មកថាពន្ធំ វា គុយ្ហគន្ថំ វា ន សិក្ខាបេន្តិ. នវកា ថេរានំ សន្តិកា សព្ពសោ ឥមេ ទ្វេ សង្គហេ អលភមានា ឥមស្មិំ សាសនេ បតិដ្ឋាតុំ ន សក្កោន្តិ. យថា តស្ស គោបាលកស្ស គោគណោ ន វឌ្ឍតិ, ឯវំ សីលាទីនិ ន វឌ្ឍន្តិ. យថា ច សោ គោបាលកោ បញ្ចហិ គោរសេហិ បរិពាហិរោ ហោតិ, ឯវំ បញ្ចហិ ធម្មក្ខន្ធេហិ បរិពាហិរា ហោន្តិ. សុក្កបក្ខោ កណ្ហបក្ខេ វុត្តវិបល្លាសវសេន យោជេត្វា វេទិតព្ពោតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

មហាគោបាលកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ចូឡគោបាលកសុត្តវណ្ណនា

៣៥០. ឯវំ មេ សុតន្តិ ចូឡគោបាលកសុត្តំ. តត្ថ ឧក្កចេលាយន្តិ ឯវំនាមកេ នគរេ. តស្មិំ កិរ មាបិយមានេ រត្តិំ គង្គាសោតតោ មច្ឆោ ថលំ បត្តោ. មនុស្សា ចេលានិ តេលបាតិយំ តេមេត្វា ឧក្កា កត្វា មច្ឆំ គណ្ហិំសុ. នគរេ និដ្ឋិតេ តស្ស នាមំ ករោន្តេ អម្ហេហិ នគរដ្ឋានស្ស គហិតទិវសេ ចេលុក្កាហិ មច្ឆោ គហិតោតិ ឧក្កចេលា-ត្វេវស្ស នាមំ អកំសុ. ភិក្ខូ អាមន្តេសីតិ យស្មិំ ឋានេ និសិន្នស្ស សព្ពា គង្គា បាកដា ហុត្វា បញ្ញាយតិ, តាទិសេ វាលិកុស្សទេ គង្គាតិត្ថេ សាយន្ហសមយេ មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ និសីទិត្វា មហាគង្គំ បរិបុណ្ណំ សន្ទមានំ ឱលោកេន្តោ, – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឥមំ គង្គំ និស្សាយ កោចិ បុព្ពេ វឌ្ឍិបរិហានិំ បត្តោ’’តិ អាវជ្ជិត្វា, បុព្ពេ ឯកំ ពាលគោបាលកំ និស្សាយ អនេកសតសហស្សា គោគណា ឥមិស្សា គង្គាយ អាវដ្ដេ បតិត្វា សមុទ្ទមេវ បវិដ្ឋា, អបរំ បន បណ្ឌិតគោបាលកំ និស្សាយ អនេកសតសហស្សគោគណស្ស សោត្ថិ ជាតា វឌ្ឍិ ជាតា អារោគ្យំ ជាតន្តិ អទ្ទស. ទិស្វា ឥមំ ការណំ និស្សាយ ភិក្ខូនំ ធម្មំ ទេសេស្សាមីតិ ចិន្តេត្វា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ.

មាគធកោតិ មគធរដ្ឋវាសី. ទុប្បញ្ញជាតិកោតិ និប្បញ្ញសភាវោ ទន្ធោ មហាជឡោ. អសមវេក្ខិត្វាតិ អសល្លក្ខេត្វា អនុបធារេត្វា. បតារេសីតិ តារេតុំ អារភិ. ឧត្តរំ តីរំ សុវិទេហានន្តិ គង្គាយ ឱរិមេ តីរេ មគធរដ្ឋំ, បារិមេ តីរេ វិទេហរដ្ឋំ, គាវោ មគធរដ្ឋតោ វិទេហរដ្ឋំ នេត្វា រក្ខិស្សាមីតិ ឧត្តរំ តីរំ បតារេសិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘ឧត្តរំ តីរំ សុវិទេហាន’’ន្តិ. អាមណ្ឌលិកំ ករិត្វាតិ មណ្ឌលិកំ កត្វា. អនយព្យសនំ អាបជ្ជិំសូតិ អវឌ្ឍិំ វិនាសំ បាបុណិំសុ, មហាសមុទ្ទមេវ បវិសិំសុ. តេន ហិ គោបាលកេន គាវោ ឱតារេន្តេន គង្គាយ ឱរិមតីរេ សមតិត្ថញ្ច វិសមតិត្ថញ្ច ឱលោកេតព្ពំ អស្ស, មជ្ឈេ គង្គាយ គុន្នំ វិស្សមដ្ឋានត្ថំ ទ្វេ តីណិ វាលិកត្ថលានិ សល្លក្ខេតព្ពានិ អស្សុ. តថា បារិមតីរេ តីណិ ចត្តារិ តិត្ថានិ, ឥមស្មា តិត្ថា ភដ្ឋា ឥមំ តិត្ថំ គណ្ហិស្សន្តិ, ឥមស្មា ភដ្ឋា ឥមន្តិ. អយំ បន ពាលគោបាលកោ ឱរិមតីរេ គុន្នំ ឱតរណតិត្ថំ សមំ វា វិសមំ វា អនោលោកេត្វាវ មជ្ឈេ គង្គាយ គុន្នំ វិស្សមដ្ឋានត្ថំ ទ្វេ តីណិ វាលិកត្ថលានិបិ អសល្លក្ខេត្វាវ បរតីរេ ចត្តារិ បញ្ច ឧត្តរណតិត្ថានិ អសមវេក្ខិត្វាវ អតិត្ថេនេវ គាវោ ឱតារេសិ. អថស្ស មហាឧសភោ ជវនសម្បន្នតាយ ចេវ ថាមសម្បន្នតាយ ច តិរិយំ គង្គាយ សោតំ ឆេត្វា បារិមំ តីរំ បត្វា ឆិន្នតដញ្ចេវ កណ្ដកគុម្ពគហនញ្ច ទិស្វា, ‘‘ទុព្ពិនិវិដ្ឋមេត’’ន្តិ ញត្វា ធុរគ្គ-បតិដ្ឋានោកាសម្បិ អលភិត្វា បដិនិវត្តិ. គាវោ មហាឧសភោ និវត្តោ មយម្បិ និវត្តិស្សាមាតិ និវត្តា. មហតោ គោគណស្ស និវត្តដ្ឋានេ ឧទកំ ឆិជ្ជិត្វា មជ្ឈេ គង្គាយ អាវដ្ដំ ឧដ្ឋបេសិ. គោគណោ អាវដ្ដំ បវិសិត្វា សមុទ្ទមេវ បត្តោ. ឯកោបិ គោណោ អរោគោ នាម នាហោសិ. តេនាហ – ‘‘តត្ថេវ អនយព្យសនំ អាបជ្ជិំសូ’’តិ.

អកុសលា ឥមស្ស លោកស្សាតិ ឥធ លោកេ ខន្ធធាតាយតនេសុ អកុសលា អឆេកា, បរលោកេបិ ឯសេវ នយោ. មារធេយ្យំ វុច្ចតិ តេភូមកធម្មា. អមារធេយ្យំ នវ លោកុត្តរធម្មា. មច្ចុធេយ្យម្បិ តេភូមកធម្មាវ. អមច្ចុធេយ្យំ នវ លោកុត្តរធម្មា. តត្ថ អកុសលា អឆេកា. វចនត្ថតោ បន មារស្ស ធេយ្យំ មារធេយ្យំ. ធេយ្យន្តិ ឋានំ វត្ថុ និវាសោ គោចរោ. មច្ចុធេយ្យេបិ ឯសេវ នយោ. តេសន្តិ តេសំ ឯវរូបានំ សមណព្រាហ្មណានំ, ឥមិនា ឆ សត្ថារោ ទស្សិតាតិ វេទិតព្ពា.

៣៥១. ឯវំ កណ្ហបក្ខំ និដ្ឋបេត្វា សុក្កបក្ខំ ទស្សេន្តោ ភូតបុព្ពំ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ ពលវគាវោតិ ទន្តគោណេ ចេវ ធេនុយោ ច. ទម្មគាវោតិ ទមេតព្ពគោណេ ចេវ អវិជាតគាវោ ច. វច្ឆតរេតិ វច្ឆភាវំ តរិត្វា ឋិតេ ពលវវច្ឆេ. វច្ឆកេតិ ធេនុបកេ តរុណវច្ឆកេ. កិសាពលកេតិ អប្បមំសលោហិតេ មន្ទថាមេ. តាវទេវ ជាតកោតិ តំទិវសេ ជាតកោ. មាតុគោរវកេន វុយ្ហមានោតិ មាតា បុរតោ បុរតោ ហុំហុន្តិ គោរវំ កត្វា សញ្ញំ ទទមានា ឧរេន ឧទកំ ឆិន្ទមានា គច្ឆតិ, វច្ឆកោ តាយ គោរវសញ្ញាយ ធេនុយា វា ឧរេន ឆិន្នោទកេន គច្ឆមានោ ‘‘មាតុគោរវកេន វុយ្ហមានោ’’តិ វុច្ចតិ.

៣៥២. មារស្ស សោតំ ឆេត្វាតិ អរហត្តមគ្គេន មារស្ស តណ្ហាសោតំ ឆេត្វា. បារំ គតាតិ មហាឧសភា នទីបារំ វិយ សំសារបារំ និព្ពានំ គតា. បារំ អគមំសូតិ មហាឧសភានំ បារង្គតក្ខណេ គង្គាយ សោតស្ស តយោ កោដ្ឋាសេ អតិក្កម្ម ឋិតា មហាឧសភេ បារំ បត្តេ ទិស្វា តេសំ គតមគ្គំ បដិបជ្ជិត្វា បារំ អគមំសុ. បារំ គមិស្សន្តីតិ ចតុមគ្គវជ្ឈានំ កិលេសានំ តយោ កោដ្ឋាសេ ខេបេត្វា ឋិតា ឥទានិ អរហត្តមគ្គេន អវសេសំ តណ្ហាសោតំ ឆេត្វា ពលវគាវោ វិយ នទីបារំ សំសារបារំ និព្ពានំ គមិស្សន្តីតិ. ឥមិនា នយេន សព្ពវារេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ធម្មានុសារិនោ, សទ្ធានុសារិនោតិ ឥមេ ទ្វេ បឋមមគ្គសមង្គិនោ.

ជានតាតិ សព្ពធម្មេ ជានន្តេន ពុទ្ធេន. សុប្បកាសិតោតិ សុកថិតោ. វិវដន្តិ វិវរិតំ. អមតទ្វារន្តិ អរិយមគ្គោ. និព្ពានបត្តិយាតិ តទត្ថាយ វិវដំ. វិនឡីកតន្តិ វិគតមាននឡំ កតំ. ខេមំ បត្ថេថាតិ កត្តុកម្យតាឆន្ទេន អរហត្តំ បត្ថេថ, កត្តុកាមា និព្ពត្តេតុកាមា ហោថាតិ អត្ថោ. ‘‘បត្ត’ត្ថា’’តិបិ បាឋោ. ឯវរូបំ សត្ថារំ លភិត្វា តុម្ហេ បត្តាយេវ នាមាតិ អត្ថោ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវ. ភគវា បន យថានុសន្ធិនាវ ទេសនំ និដ្ឋបេសីតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

ចូឡគោបាលកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ចូឡសច្ចកសុត្តវណ្ណនា

៣៥៣. ឯវំ មេ សុតន្តិ ចូឡសច្ចកសុត្តំ. តត្ថ មហាវនេ កូដាគារសាលាយន្តិ មហាវនំ នាម សយំជាតំ អរោបិមំ សបរិច្ឆេទំ មហន្តំ វនំ. កបិលវត្ថុសាមន្តា បន មហាវនំ ហិមវន្តេន សហ ឯកាពទ្ធំ អបរិច្ឆេទំ ហុត្វា មហាសមុទ្ទំ អាហច្ច ឋិតំ. ឥទំ តាទិសំ ន ហោតិ. សបរិច្ឆេទំ មហន្តំ វនន្តិ មហាវនំ. កូដាគារសាលា បន មហាវនំ និស្សាយ កតេ អារាមេ កូដាគារំ អន្តោកត្វា ហំសវដ្ដកច្ឆន្នេន កតា សព្ពាការសម្បន្នា ពុទ្ធស្ស ភគវតោ គន្ធកុដិ វេទិតព្ពា.

សច្ចកោ និគណ្ឋបុត្តោតិ បុព្ពេ កិរ ឯកោ និគណ្ឋោ ច និគណ្ឋី ច បញ្ច បញ្ច វាទសតានិ ឧគ្គហេត្វា, វាទំ អារោបេស្សាមាតិ ជម្ពុទីបេ វិចរន្តា វេសាលិយំ សមាគតា. លិច្ឆវិរាជានោ ទិស្វា, – ‘‘ត្វំ កោ, ត្វំ កា’’តិ បុច្ឆិំសុ. និគណ្ឋោ – ‘‘អហំ វាទំ អារោបេស្សាមីតិ ជម្ពុទីបេ វិចរាមី’’តិ អាហ. និគណ្ឋីបិ តថា អាហ. លិច្ឆវិនោ, ‘‘ឥធេវ អញ្ញមញ្ញំ វាទំ អារោបេថា’’តិ អាហំសុ. និគណ្ឋី អត្តនា ឧគ្គហិតានិ បញ្ចវាទសតានិ បុច្ឆិ, និគណ្ឋោ កថេសិ. និគណ្ឋេន បុច្ឆិតេបិ និគណ្ឋី កថេសិយេវ. ឯកស្សបិ ន ជយោ, ន បរាជយោ, ឧភោ សមសមាវ អហេសុំ. លិច្ឆវិនោ, – ‘‘តុម្ហេ ឧភោបិ សមសមា អាហិណ្ឌិត្វា កិំ ករិស្សថ, ឥធេវ វសថា’’តិ គេហំ ទត្វា ពលិំ បដ្ឋបេសុំ. តេសំ សំវាសមន្វាយ ចតស្សោ ធីតរោ ជាតា, – ឯកា សច្ចា នាម, ឯកា លោលា នាម, ឯកា បដាចារា នាម, ឯកា អាចារវតី នាម. តាបិ បណ្ឌិតាវ អហេសុំ, មាតាបិតូហិ ឧគ្គហិតានិ បញ្ច បញ្ច វាទសតានិ ឧគ្គហេសុំ. តា វយបត្តា មាតាបិតរោ អវោចុំ – ‘‘អម្ហាកំ អម្មា កុលេ ទារិកា នាម ហិរញ្ញសុវណ្ណាទីនិ ទត្វា កុលឃរំ បេសិតបុព្ពា នាម នត្ថិ. យោ បន អគារិកោ តាសំ វាទំ មទ្ទិតុំ សក្កោតិ, តស្ស បាទបរិចារិកា ហោន្តិ. យោ បព្ពជិតោ តាសំ មទ្ទិតុំ សក្កោតិ, តស្ស សន្តិកេ បព្ពជន្តិ. តុម្ហេ កិំ ករិស្សថា’’តិ? មយម្បិ ឯវមេវ ករិស្សាមាតិ. ចតស្សោបិ បរិព្ពាជិកវេសំ គហេត្វា, ‘‘អយំ ជម្ពុទីបោ នាម ជម្ពុយា បញ្ញាយតី’’តិ ជម្ពុសាខំ គហេត្វា ចារិកំ បក្កមិំសុ. យំ គាមំ បាបុណន្តិ, តស្ស ទ្វារេ បំសុបុញ្ជេ វា វាលិកបុញ្ជេ វា ជម្ពុធជំ ឋបេត្វា, – ‘‘យោ វាទំ អារោបេតុំ សក្កោតិ, សោ ឥមំ មទ្ទតូ’’តិ វត្វា គាមំ បវិសន្តិ. ឯវំ គាមេន គាមំ វិចរន្តិយោ សាវត្ថិំ បាបុណិត្វា តថេវ គាមទ្វារេ ជម្ពុធជំ ឋបេត្វា សម្បត្តមនុស្សានំ អារោចេត្វា អន្តោនគរំ បវិដ្ឋា.

តេន សមយេន ភគវា សាវត្ថិំ និស្សាយ ជេតវនេ វិហរតិ. អថាយស្មា សារិបុត្តោ គិលានេ បុច្ឆន្តោ អជគ្គិតដ្ឋានំ ជគ្គន្តោ អត្តនោ កិច្ចមហន្តតាយ អញ្ញេហិ ភិក្ខូហិ ទិវាតរំ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តោ គាមទ្វារេ ជម្ពុធជំ ទិស្វា, – ‘‘កិមិទ’’ន្តិ ទារកេ បុច្ឆិ. តេ តមត្ថំ អារោចេសុំ. តេន ហិ មទ្ទថាតិ. ន សក្កោម, ភន្តេ, ភាយាមាតិ. ‘‘កុមារា មា ភាយថ, ‘កេន អម្ហាកំ ជម្ពុធជោ មទ្ទាបិតោ’តិ វុត្តេ, ពុទ្ធសាវកេន សារិបុត្តត្ថេរេន មទ្ទាបិតោ, វាទំ អារោបេតុកាមា ជេតវនេ ថេរស្ស សន្តិកំ គច្ឆថាតិ វទេយ្យាថា’’តិ អាហ. តេ ថេរស្ស វចនំ សុត្វា ជម្ពុធជំ មទ្ទិត្វា ឆឌ្ឌេសុំ. ថេរោ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា វិហារំ គតោ. បរិព្ពាជិកាបិ គាមតោ និក្ខមិត្វា, ‘‘អម្ហាកំ ធជោ កេន មទ្ទាបិតោ’’តិ បុច្ឆិំសុ. ទារកា តមត្ថំ អារោចេសុំ. បរិព្ពាជិកា បុន គាមំ បវិសិត្វា ឯកេកំ វីថិំ គហេត្វា, – ‘‘ពុទ្ធសាវកោ កិរ សារិបុត្តោ នាម អម្ហេហិ សទ្ធិំ វាទំ ករិស្សតិ, សោតុកាមា និក្ខមថា’’តិ អារោចេសុំ. មហាជនោ និក្ខមិ, តេន សទ្ធិំ បរិព្ពាជិកា ជេតវនំ អគមិំសុ.

ថេរោ – ‘‘អម្ហាកំ វសនដ្ឋានេ មាតុគាមស្ស អាគមនំ នាម អផាសុក’’ន្តិ វិហារមជ្ឈេ និសីទិ. បរិព្ពាជិកាយោ គន្ត្វា ថេរំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘តុម្ហេហិ អម្ហាកំ ធជោ មទ្ទាបិតោ’’តិ? អាម, មយា មទ្ទាបិតោតិ. មយំ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ វាទំ ករិស្សាមាតិ. សាធុ ករោថ, កស្ស បុច្ឆា កស្ស វិស្សជ្ជនំ ហោតូតិ? បុច្ឆា នាម អម្ហាកំ បត្តា, តុម្ហេ បន មាតុគាមា នាម បឋមំ បុច្ឆថាតិ អាហ. តា ចតស្សោបិ ចតូសុ ទិសាសុ ឋត្វា មាតាបិតូនំ សន្តិកេ ឧគ្គហិតំ វាទសហស្សំ បុច្ឆិំសុ. ថេរោ ខគ្គេន កុមុទនាឡំ ឆិន្ទន្តោ វិយ បុច្ឆិតំ បុច្ឆិតំ និជ្ជដំ និគ្គណ្ឋិំ កត្វា កថេសិ, កថេត្វា បុន បុច្ឆថាតិ អាហ. ឯត្តកមេវ, ភន្តេ, មយំ ជានាមាតិ. ថេរោ អាហ – ‘‘តុម្ហេហិ វាទសហស្សំ បុច្ឆិតំ មយា កថិតំ, អហំ បន ឯកំ យេវ បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមិ, តំ តុម្ហេ កថេថា’’តិ. តា ថេរស្ស វិសយំ ទិស្វា, ‘‘បុច្ឆថ, ភន្តេ, ព្យាករិស្សាមា’’តិ វត្តុំ នាសក្ខិំសុ. ‘‘វទ, ភន្តេ, ជានមានា ព្យាករិស្សាមា’’តិ បុន អាហំសុ.

ថេរោ អយំ បន កុលបុត្តេ បព្ពាជេត្វា បឋមំ សិក្ខាបេតព្ពបញ្ហោតិ វត្វា, – ‘‘ឯកំ នាម កិ’’ន្តិ បុច្ឆិ. តា នេវ អន្តំ, ន កោដិំ អទ្ទសំសុ. ថេរោ កថេថាតិ អាហ. ន បស្សាម, ភន្តេតិ. តុម្ហេហិ វាទសហស្សំ បុច្ឆិតំ មយា កថិតំ, មយ្ហំ តុម្ហេ ឯកំ បញ្ហម្បិ កថេតុំ ន សក្កោថ, ឯវំ សន្តេ កស្ស ជយោ កស្ស បរាជយោតិ? តុម្ហាកំ, ភន្តេ, ជយោ, អម្ហាកំ បរាជយោតិ. ឥទានិ កិំ ករិស្សថាតិ? តា មាតាបិតូហិ វុត្តវចនំ អារោចេត្វា, ‘‘តុម្ហាកំ សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមា’’តិ អាហំសុ. តុម្ហេ មាតុគាមា នាម អម្ហាកំ សន្តិកេ បព្ពជិតុំ ន វដ្ដតិ, អម្ហាកំ បន សាសនំ គហេត្វា ភិក្ខុនិឧបស្សយំ គន្ត្វា បព្ពជថាតិ. តា សាធូតិ ថេរស្ស សាសនំ គហេត្វា ភិក្ខុនិសង្ឃស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បព្ពជិំសុ. បព្ពជិតា ច បន អប្បមត្តា អាតាបិនិយោ ហុត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិំសុ.

អយំ សច្ចកោ តាសំ ចតុន្នម្បិ កនិដ្ឋភាតិកោ. តាហិ ចតូហិបិ ឧត្តរិតរបញ្ញោ, មាតាបិតូនម្បិ សន្តិកា វាទសហស្សំ, តតោ ពហុតរញ្ច ពាហិរសមយំ ឧគ្គហេត្វា កត្ថចិ អគន្ត្វា រាជទារកេ សិប្បំ សិក្ខាបេន្តោ តត្ថេវ វេសាលិយំ វសតិ, បញ្ញាយ អតិបូរិតត្តា កុច្ឆិ មេ ភិជ្ជេយ្យាតិ ភីតោ អយបដ្ដេន កុច្ឆិំ បរិក្ខិបិត្វា ចរតិ, ឥមំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘សច្ចកោ និគណ្ឋបុត្តោ’’តិ.

ភស្សប្បវាទកោតិ ភស្សំ វុច្ចតិ កថាមគ្គោ, តំ បវទតិ កថេតីតិ ភស្សប្បវាទកោ. បណ្ឌិតវាទោតិ អហំ បណ្ឌិតោតិ ឯវំ វាទោ. សាធុសម្មតោ ពហុជនស្សាតិ យំ យំ នក្ខត្តចារេន អាទិសតិ, តំ តំ យេភុយ្យេន តថេវ ហោតិ, តស្មា អយំ សាធុលទ្ធិកោ ភទ្ទកោតិ ឯវំ សម្មតោ មហាជនស្ស. វាទេន វាទំ សមារទ្ធោតិ កថាមគ្គេន ទោសំ អារោបិតោ. អាយស្មា អស្សជីតិ សារិបុត្តត្ថេរស្ស អាចរិយោ អស្សជិត្ថេរោ. ជង្ឃាវិហារំ អនុចង្កមមានោតិ តតោ តតោ លិច្ឆវិរាជគេហតោ តំ តំ គេហំ គមនត្ថាយ អនុចង្កមមានោ. យេនាយស្មា អស្សជិ តេនុបសង្កមីតិ កស្មា ឧបសង្កមិ? សមយជាននត្ថំ.

ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘អហំ ‘សមណស្ស គោតមស្ស វាទំ អារោបេស្សាមី’តិ អាហិណ្ឌាមិ, ‘សមយំ បនស្ស ន ជានាមី’តិ ន អារោបេសិំ. បរស្ស ហិ សមយំ ញត្វា អារោបិតោ វាទោ ស្វារោបិតោ នាម ហោតិ. អយំ បន សមណស្ស គោតមស្ស សាវកោ បញ្ញាយតិ អស្សជិត្ថេរោ; សោ អត្តនោ សត្ថុ សមយេ កោវិទោ, ឯតាហំ បុច្ឆិត្វា កថំ បតិដ្ឋាបេត្វា សមណស្ស គោតមស្ស វាទំ អារោបេស្សាមី’’តិ. តស្មា ឧបសង្កមិ. វិនេតីតិ កថំ វិនេតិ, កថំ សិក្ខាបេតីតិ បុច្ឆតិ. ថេរោ បន យស្មា ទុក្ខន្តិ វុត្តេ ឧបារម្ភស្ស ឱកាសោ ហោតិ, មគ្គផលានិបិ បរិយាយេន ទុក្ខន្តិ អាគតានិ, អយញ្ច ទុក្ខន្តិ វុត្តេ ថេរំ បុច្ឆេយ្យ – ‘‘ភោ អស្សជិ, កិមត្ថំ តុម្ហេ បព្ពជិតា’’តិ. តតោ ‘‘មគ្គផលត្ថាយា’’តិ វុត្តេ, – ‘‘នយិទំ, ភោ អស្សជិ, តុម្ហាកំ សាសនំ នាម, មហាអាឃាតនំ នាមេតំ, និរយុស្សទោ នាមេស, នត្ថិ តុម្ហាកំ សុខាសា, ឧដ្ឋាយុដ្ឋាយ ទុក្ខមេវ ជិរាបេន្តា អាហិណ្ឌថា’’តិ ទោសំ អារោបេយ្យ, តស្មា បរវាទិស្ស បរិយាយកថំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. យថា ឯស អប្បតិដ្ឋោ ហោតិ, ឯវមស្ស និប្បរិយាយកថំ កថេស្សាមីតិ ចិន្តេត្វា, ‘‘រូបំ, ភិក្ខវេ, អនិច្ច’’ន្តិ ឥមំ អនិច្ចានត្តវសេនេវ កថំ កថេតិ. ទុស្សុតន្តិ សោតុំ អយុត្តំ.

៣៥៤. សន្ថាគារេតិ រាជកុលានំ អត្ថានុសាសនសន្ថាគារសាលាយំ. យេន តេ លិច្ឆវី តេនុបសង្កមីតិ ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘អហំ បុព្ពេ សមយំ អជាននភាវេន សមណស្ស គោតមស្ស វាទំ ន អារោបេសិំ, ឥទានិ បនស្ស មហាសាវកេន កថិតំ សមយំ ជានាមិ, ឥមេ ច មម អន្តេវាសិកា បញ្ចសតា លិច្ឆវី សន្និបតិតា. ឯតេហិ សទ្ធិំ គន្ត្វា សមណស្ស គោតមស្ស វាទំ អារោបេស្សាមី’’តិ តស្មា ឧបសង្កមិ. ញាតញ្ញតរេនាតិ ញាតេសុ អភិញ្ញាតេសុ បញ្ចវគ្គិយត្ថេរេសុ អញ្ញតរេន. បតិដ្ឋិតន្តិ យថា តេន បតិដ្ឋិតំ. សចេ ឯវំ បតិដ្ឋិស្សតិ, អថ បន អញ្ញទេវ វក្ខតិ, តត្រ មយា កិំ សក្កា កាតុន្តិ ឥទានេវ បិដ្ឋិំ បរិវត្តេន្តោ អាហ. អាកឌ្ឍេយ្យាតិ អត្តនោ អភិមុខំ កឌ្ឍេយ្យ. បរិកឌ្ឍេយ្យាតិ បុរតោ បដិបណាមេយ្យ. សម្បរិកឌ្ឍេយ្យាតិ កាលេន អាកឌ្ឍេយ្យ, កាលេន បរិកឌ្ឍេយ្យ. សោណ្ឌិកាកិលញ្ជន្តិ សុរាឃរេ បិដ្ឋកិលញ្ជំ. សោណ្ឌិកាធុត្តោតិ សុរាធុត្តោ. វាលំ កណ្ណេ គហេត្វាតិ សុរាបរិស្សាវនត្ថវិកំ ធោវិតុកាមោ កសដនិធុននត្ថំ ឧភោសុ កណ្ណេសុ គហេត្វា. ឱធុនេយ្យាតិ អធោមុខំ កត្វា ធុនេយ្យ. និទ្ធុនេយ្យាតិ ឧទ្ធំមុខំ កត្វា ធុនេយ្យ. និប្ផោដេយ្យាតិ បុនប្បុនំ បប្ផោដេយ្យ. សាណធោវិកំ នាមាតិ ឯត្ថ មនុស្សា សាណសាដកករណត្ថំ សាណវាកេ គហេត្វា មុដ្ឋិំ មុដ្ឋិំ ពន្ធិត្វា ឧទកេ បក្ខិបន្តិ. តេ តតិយទិវសេ សុដ្ឋុ កិលិន្នា ហោន្តិ. អថ មនុស្សា អម្ពិលយាគុសុរាទីនិ អាទាយ តត្ថ គន្ត្វា សាណមុដ្ឋិំ គហេត្វា, ទក្ខិណតោ វាមតោ សម្មុខា ចាតិ តីសុ ផលកេសុ សកិំ ទក្ខិណផលកេ, សកិំ វាមផលកេ, សកិំ សម្មុខផលកេ បហរន្តា អម្ពិលយាគុសុរាទីនិ ភុញ្ជន្តា បិវន្តា ខាទន្តា ធោវន្តិ. មហន្តា កីឡា ហោតិ. រញ្ញោ នាគោ តំ កីឡំ ទិស្វា គម្ភីរំ ឧទកំ អនុបវិសិត្វា សោណ្ឌាយ ឧទកំ គហេត្វា សកិំ កុម្ភេ សកិំ បិដ្ឋិយំ សកិំ ឧភោសុ បស្សេសុ សកិំ អន្តរសត្ថិយំ បក្ខិបន្តោ កីឡិត្ថ. តទុបាទាយ តំ កីឡិតជាតំ សាណធោវិកំ នាម វុច្ចតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘សាណធោវិកំ នាម កីឡិតជាតំ កីឡតី’’តិ. កិំ សោ ភវមានោ សច្ចកោ និគណ្ឋបុត្តោ, យោ ភគវតោ វាទំ អារោបេស្សតីតិ យោ សច្ចកោ និគណ្ឋបុត្តោ ភគវតោ វាទំ អារោបេស្សតិ, សោ កិំ ភវមានោ កិំ យក្ខោ ភវមានោ ឧទាហុ ឥន្ទោ, ឧទាហុ ព្រហ្មា ភវមានោ ភគវតោ វាទំ អារោបេស្សតិ? ន ហិ សក្កា បកតិមនុស្សេន ភគវតោ វាទំ អារោបេតុន្តិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ.

៣៥៥. តេន ខោ បន សមយេនាតិ យស្មិំ សមយេ សច្ចកោ អារាមំ បាវិសិ, តស្មិំ. កិស្មិំ បន សមយេ បាវិសីតិ? មហាមជ្ឈន្ហិកសមយេ. កស្មា បន តស្មិំ សមយេ ចង្កមន្តីតិ? បណីតភោជនបច្ចយស្ស ថិនមិទ្ធស្ស វិនោទនត្ថំ. ទិវាបធានិកា វា តេ. តាទិសានញ្ហិ បច្ឆាភត្តំ ចង្កមិត្វា ន្ហត្វា សរីរំ ឧតុំ គណ្ហាបេត្វា និសជ្ជ សមណធម្មំ ករោន្តានំ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ. យេន តេ ភិក្ខូតិ សោ កិរ កុហិំ សមណោ គោតមោតិ បរិវេណតោ បរិវេណំ គន្ត្វា បុច្ឆិត្វា បវិសិស្សាមីតិ វិលោកេន្តោ អរញ្ញេ ហត្ថី វិយ ចង្កមេ ចង្កមមានេ បំសុកូលិកភិក្ខូ ទិស្វា តេសំ សន្តិកំ អគមាសិ. តំ សន្ធាយ, ‘‘យេន តេ ភិក្ខូ’’តិអាទិ វុត្តំ. កហំ នុ ខោ, ភោតិ កតរស្មិំ អាវាសេ វា មណ្ឌបេ វាតិ អត្ថោ. ឯស, អគ្គិវេស្សន, ភគវាតិ តទា កិរ ភគវា បច្ចូសកាលេ មហាករុណា សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា ទសសហស្សចក្កវាឡេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណជាលំ បត្ថរិត្វា ពោធនេយ្យសត្តំ ឱលោកេន្តោ អទ្ទស – ‘‘ស្វេ សច្ចកោ និគណ្ឋបុត្តោ មហតិំ លិច្ឆវិបរិសំ គហេត្វា មម វាទំ អារោបេតុកាមោ អាគមិស្សតី’’តិ. តស្មា បាតោវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ វេសាលិយំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ មហាបរិសាយ និសីទិតុំ សុខដ្ឋានេ និសីទិស្សាមីតិ គន្ធកុដិំ អបវិសិត្វា មហាវនេ អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ ទិវាវិហារំ និសីទិ. តេ ភិក្ខូ ភគវតោ វត្តំ ទស្សេត្វា អាគតា, សច្ចកេន បុដ្ឋា ទូរេ និសិន្នំ ភគវន្តំ ទស្សេន្តា, ‘‘ឯស អគ្គិវេស្សន ភគវា’’តិ អាហំសុ.

មហតិយា លិច្ឆវិបរិសាយ សទ្ធិន្តិ ហេដ្ឋា បញ្ចមត្តេហិ លិច្ឆវិសតេហិ បរិវុតោតិ វុត្តំ. តេ ឯតស្ស អន្តេវាសិកាយេវ, អន្តោវេសាលិយំ បន សច្ចកោ បញ្ចមត្តានិ លិច្ឆវិរាជសតានិ គហេត្វា, ‘‘វាទត្ថិកោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមន្តោ’’តិ សុត្វា ទ្វិន្នំ បណ្ឌិតានំ កថាសល្លាបំ សោស្សាមាតិ យេភុយ្យេន មនុស្សា និក្ខន្តា, ឯវំ សា បរិសា មហតី អបរិច្ឆិន្នគណនា អហោសិ. តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. អញ្ជលិំ បណាមេត្វាតិ ឯតេ ឧភតោបក្ខិកា, តេ ឯវំ ចិន្តេសុំ – ‘‘សចេ នោ មិច្ឆាទិដ្ឋិកា ចោទេស្សន្តិ, ‘កស្មា តុម្ហេ សមណំ គោតមំ វន្ទិត្ថា’តិ, តេសំ, ‘កិំ អញ្ជលិមត្តករណេនបិ វន្ទិតំ ហោតី’តិ វក្ខាម. សចេ នោ សម្មាទិដ្ឋិកា ចោទេស្សន្តិ, ‘កស្មា ភគវន្តំ ន វន្ទិត្ថា’តិ, ‘កិំ សីសេន ភូមិំ បហរន្តេនេវ វន្ទិតំ ហោតិ, ននុ អញ្ជលិកម្មម្បិ វន្ទនា ឯវា’តិ វក្ខាមា’’តិ. នាម គោត្តន្តិ, ភោ គោតម, អហំ អសុកស្ស បុត្តោ ទត្តោ នាម មិត្តោ នាម ឥធ អាគតោតិ វទន្តា នាមំ សាវេន្តិ នាម. ភោ គោតម, អហំ វាសិដ្ឋោ នាម កច្ចានោ នាម ឥធ អាគតោតិ វទន្តា គោត្តំ សាវេន្តិ នាម. ឯតេ កិរ ទលិទ្ទា ជិណ្ណកុលបុត្តា បរិសមជ្ឈេ នាមគោត្តវសេន បាកដា ភវិស្សាមាតិ ឯវំ អកំសុ. យេ បន តុណ្ហីភូតា និសីទិំសុ, តេ កេរាដិកា ចេវ អន្ធពាលា ច. តត្ថ កេរាដិកា, ‘‘ឯកំ ទ្វេ កថាសល្លាបេ ករោន្តោ វិស្សាសិកោ ហោតិ, អថ វិស្សាសេ សតិ ឯកំ ទ្វេ ភិក្ខា អទាតុំ ន យុត្ត’’ន្តិ តតោ អត្តានំ មោចេន្តា តុណ្ហី និសីទន្តិ. អន្ធពាលា អញ្ញាណតាយេវ អវក្ខិត្តមត្តិកាបិណ្ឌោ វិយ យត្ថ កត្ថចិ តុណ្ហីភូតា និសីទន្តិ.

៣៥៦. កិញ្ចិទេវ ទេសន្តិ កញ្ចិ ឱកាសំ កិញ្ចិ ការណំ, អថស្ស ភគវា បញ្ហបុច្ឆនេ ឧស្សាហំ ជនេន្តោ អាហ – បុច្ឆ, អគ្គិវេស្សន, យទាកង្ខសីតិ. តស្សត្ថោ – ‘‘បុច្ឆ យទិ អាកង្ខសិ, ន មេ បញ្ហវិស្សជ្ជនេ ភារោ អត្ថិ’’. អថ វា ‘‘បុច្ឆ យំ អាកង្ខសិ, សព្ពំ តេ វិស្សជ្ជេស្សាមី’’តិ សព្ពញ្ញុបវារណំ បវារេសិ អសាធារណំ បច្ចេកពុទ្ធអគ្គសាវមហាសាវកេហិ. តេ ហិ យទាកង្ខសីតិ ន វទន្តិ, សុត្វា វេទិស្សាមាតិ វទន្តិ. ពុទ្ធា បន ‘‘បុច្ឆាវុសោ, យទាកង្ខសី’’តិ (សំ. និ. ១.២៣៧) វា, ‘‘បុច្ឆ, មហារាជ, យទាកង្ខសី’’តិ (ទី. និ. ១.១៦២) វា,

‘‘បុច្ឆ វាសវ មំ បញ្ហំ, យំ កិញ្ចិ មនសិច្ឆសិ;

តស្ស តស្សេវ បញ្ហស្ស, អហំ អន្តំ ករោមិ តេ’’ ឥតិ. (ទី. និ. ២.៣៥៦) វា,

‘‘តេន ហិ ត្វំ, ភិក្ខុ, សកេ អាសនេ និសីទិត្វា បុច្ឆ យទាកង្ខសី’’តិ (ម. និ. ៣.៨៥) វា,

‘‘ពាវរិស្ស ច តុយ្ហំ វា, សព្ពេសំ សព្ពសំសយំ;

កតាវកាសា បុច្ឆវ្ហោ, យំ កិញ្ចិ មនសិច្ឆថា’’តិ. (សុ. និ. ១០៣៦) វា,

‘‘បុច្ឆ មំ សភិយ បញ្ហំ, យំ កិញ្ចិ មនសិច្ឆសិ;

តស្ស តស្សេវ បញ្ហស្ស, អហំ អន្តំ ករោមិ តេ’’ ឥតិ. (សុ. និ. ៥១៧) វា –

តេសំ តេសំ យក្ខនរិន្ទទេវសមណព្រាហ្មណបរិព្ពាជកានំ សព្ពញ្ញុបវារណំ បវារេន្តិ. អនច្ឆរិយញ្ចេតំ, យំ ភគវា ពុទ្ធភូមិំ បត្វា ឯតំ បវារណំ បវារេយ្យ. យោ ពោធិសត្តភូមិយំ បទេសញាណេបិ ឋិតោ

‘‘កោណ្ឌញ្ញ បញ្ហានិ វិយាករោហិ,

យាចន្តិ តំ ឥសយោ សាធុរូបា;

កោណ្ឌញ្ញ ឯសោ មនុជេសុ ធម្មោ,

យំ វុទ្ធមាគច្ឆតិ ឯស ភារោ’’តិ. (ជា. ២.១៧.៦០) –

ឯវំ សក្កាទីនំ អត្ថាយ ឥសីហិ យាចិតោ

‘‘កតាវកាសា បុច្ឆន្តុ ភោន្តោ,

យំ កិញ្ចិ បញ្ហំ មនសាភិបត្ថិតំ;

អហញ្ហិ តំ តំ វោ វិយាករិស្សំ,

ញត្វា សយំ លោកមិមំ បរញ្ចា’’តិ. (ជា. ២.១៧.៦១);

ឯវំ សរភង្គកាលេ, សម្ភវជាតកេ ច សកលជម្ពុទីបំ តិក្ខត្តុំ វិចរិត្វា បញ្ហានំ អន្តករំ អទិស្វា សុចិរតេន ព្រាហ្មណេន បញ្ហំ បុដ្ឋោ ឱកាសេ ការិតេ, ជាតិយា សត្តវស្សោ រថិកាយំ បំសុំ កីឡន្តោ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា អន្តរវីថិយំ និសិន្នោវ –

‘‘តគ្ឃ តេ អហមក្ខិស្សំ, យថាបិ កុសលោ តថា;

រាជា ច ខោ តំ ជានាតិ, យទិ កាហតិ វា ន វា’’តិ. (ជា. ១.១៦.១៧២) –

សព្ពញ្ញុបវារណំ បវារេសិ.

ឯវំ ភគវតា សព្ពញ្ញុបវារណាយ បវារិតាយ អត្តមនោ បញ្ហំ បុច្ឆន្តោ, ‘‘កថំ បន, ភោ គោតមា’’តិអាទិមាហ.

អថស្ស ភគវា, ‘‘បស្សថ, ភោ, អញ្ញំ សាវកេន កថិតំ, អញ្ញំ សត្ថា កថេតិ, ននុ មយា បដិកច្ចេវ វុត្តំ, ‘សចេ តថា បតិដ្ឋិស្សតិ, យថាស្ស សាវកេន បតិដ្ឋិតំ, ឯវាហំ វាទំ អារោបេស្សាមី’តិ. អយំ បន អញ្ញមេវ កថេតិ, តត្ថ កិំ មយា សក្កា កាតុ’’ន្តិ ឯវំ និគណ្ឋស្ស វចនោកាសោ មា ហោតូតិ ហេដ្ឋា អស្សជិត្ថេរេន កថិតនិយាមេនេវ កថេន្តោ, ឯវំ ខោ អហំ, អគ្គិវេស្សនាតិអាទិមាហ. ឧបមា មំ, ភោ គោតម, បដិភាតីតិ, ភោ គោតម, មយ្ហំ ឯកា ឧបមា ឧបដ្ឋាតិ, អាហរាមិ តំ ឧបមន្តិ វទតិ. បដិភាតុ តំ, អគ្គិវេស្សនាតិ ឧបដ្ឋាតុ តេ, អគ្គិវេស្សន, អាហរ តំ ឧបមំ វិសត្ថោតិ ភគវា អវោច. ពលករណីយាតិ ពាហុពលេន កត្តព្ពា កសិវាណិជ្ជាទិកា កម្មន្តា. រូបត្តាយំ បុរិសបុគ្គលោតិ រូបំ អត្តា អស្សាតិ រូបត្តា, រូបំ អត្តាតិ គហេត្វា ឋិតបុគ្គលំ ទីបេតិ. រូបេ បតិដ្ឋាយាតិ តស្មិំ អត្តាតិ គហិតរូបេ បតិដ្ឋហិត្វា. បុញ្ញំ វា អបុញ្ញំ វា បសវតីតិ កុសលំ វា អកុសលំ វា បដិលភតិ. វេទនត្តាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥមិនា កិំ ទីបេតិ? ឥមេ បញ្ចក្ខន្ធា ឥមេសំ សត្តានំ បថវី វិយ បតិដ្ឋា, តេ ឥមេសុ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ បតិដ្ឋាយ កុសលាកុសលកម្មំ នាម អាយូហន្តិ. តុម្ហេ ឯវរូបំ វិជ្ជមានមេវ អត្តានំ បដិសេធេន្តោ បញ្ចក្ខន្ធា អនត្តាតិ ទីបេថាតិ អតិវិយ សការណំ កត្វា ឧបមំ អាហរិ. ឥមិនា ច និគណ្ឋេន អាហដឱបម្មំ និយតមេវ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធតោ អញ្ញោ តស្ស កថំ ឆិន្ទិត្វា វាទេ ទោសំ ទាតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ. ទុវិធា ហិ បុគ្គលា ពុទ្ធវេនេយ្យា ច សាវកវេនេយ្យា ច. សាវកវេនេយ្យេ សាវកាបិ វិនេន្តិ ពុទ្ធាបិ. ពុទ្ធវេនេយ្យេ បន សាវកា វិនេតុំ ន សក្កោន្តិ, ពុទ្ធាវ វិនេន្តិ. អយម្បិ និគណ្ឋោ ពុទ្ធវេនេយ្យោ, តស្មា ឯតស្ស វាទំ ឆិន្ទិត្វា អញ្ញោ ទោសំ ទាតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ. តេនស្ស ភគវា សយមេវ វាទេ ទោសទស្សនត្ថំ ននុ ត្វំ, អគ្គិវេស្សនាតិអាទិមាហ.

អថ និគណ្ឋោ ចិន្តេសិ – ‘‘អតិវិយ សមណោ គោតមោ មម វាទំ បតិដ្ឋបេតិ, សចេ ឧបរិ កោចិ ទោសោ ភវិស្សតិ, មមំ ឯកកំយេវ និគ្គណ្ហិស្សតិ. ហន្ទាហំ ឥមំ វាទំ មហាជនស្សាបិ មត្ថកេ បក្ខិបាមី’’តិ, តស្មា ឯវមាហ – អហម្បិ, ភោ គោតម, ឯវំ វទាមិ រូបំ មេ អត្តា…បេ… វិញ្ញាណំ មេ អត្តាតិ, អយញ្ច មហតី ជនតាតិ. ភគវា បន និគណ្ឋតោ សតគុណេនបិ សហស្សគុណេនបិ សតសហស្សគុណេនបិ វាទីវរតរោ, តស្មា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ និគណ្ឋោ អត្តានំ មោចេត្វា មហាជនស្ស មត្ថកេ វាទំ បក្ខិបតិ, នាស្ស អត្តានំ មោចេតុំ ទស្សាមិ, មហាជនតោ និវត្តេត្វា ឯកកំយេវ នំ និគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ. អថ នំ កិញ្ហិ តេ, អគ្គិវេស្សនាតិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – នាយំ ជនតា មម វាទំ អារោបេតុំ អាគតា, ត្វំយេវ សកលំ វេសាលិំ សំវដ្ដិត្វា មម វាទំ អារោបេតុំ អាគតោ, តស្មា ត្វំ សកមេវ វាទំ និវេឋេហិ, មា មហាជនស្ស មត្ថកេ បក្ខិបសីតិ. សោ បដិជានន្តោ អហញ្ហិ, ភោ គោតមាតិអាទិមាហ.

៣៥៧. ឥតិ ភគវា និគណ្ឋស្ស វាទំ បតិដ្ឋបេត្វា, តេន ហិ, អគ្គិវេស្សនាតិ បុច្ឆំ អារភិ. តត្ថ តេន ហីតិ ការណត្ថេ និបាតោ. យស្មា ត្វំ បញ្ចក្ខន្ធេ អត្តតោ បដិជានាសិ, តស្មាតិ អត្ថោ. សកស្មិំ វិជិតេតិ អត្តនោ រដ្ឋេ. ឃាតេតាយំ វា ឃាតេតុន្តិ ឃាតារហំ ឃាតេតព្ពយុត្តកំ ឃាតេតុំ. ជាបេតាយំ វា ជាបេតុន្តិ ធនជានិរហំ ជាបេតព្ពយុត្តំ ជាបេតុំ ជិណ្ណធនំ កាតុំ. បព្ពាជេតាយំ វា បព្ពាជេតុន្តិ សករដ្ឋតោ បព្ពាជនារហំ បព្ពាជេតុំ, នីហរិតុំ. វត្តិតុញ្ច អរហតីតិ វត្តតិ ចេវ វត្តិតុញ្ច អរហតិ. វត្តិតុំ យុត្តោតិ ទីបេតិ. ឥតិ និគណ្ឋោ អត្តនោ វាទភេទនត្ថំ អាហដការណមេវ អត្តនោ មារណត្ថាយ អាវុធំ តិខិណំ ករោន្តោ វិយ វិសេសេត្វា ទីបេតិ, យថា តំ ពាលោ. ឯវំ មេ រូបំ ហោតូតិ មម រូបំ ឯវំវិធំ ហោតុ, បាសាទិកំ អភិរូបំ អលង្កតប្បដិយត្តំ សុវណ្ណតោរណំ វិយ សុសជ្ជិតចិត្តបដោ វិយ ច មនាបទស្សនន្តិ. ឯវំ មេ រូបំ មា អហោសីតិ មម រូបំ ឯវំវិធំ មា ហោតុ, ទុព្ពណ្ណំ ទុស្សណ្ឋិតំ វលិតបលិតំ តិលកសមាកិណ្ណន្តិ.

តុណ្ហី អហោសីតិ និគណ្ឋោ ឥមស្មិំ ឋានេ វិរទ្ធភាវំ ញត្វា, ‘‘សមណោ គោតមោ មម វាទំ ភិន្ទនត្ថាយ ការណំ អាហរិ, អហំ ពាលតាយ តមេវ វិសេសេត្វា ទីបេសិំ, ឥទានិ នដ្ឋោម្ហិ, សចេ វត្តតីតិ វក្ខាមិ, ឥមេ រាជានោ ឧដ្ឋហិត្វា, ‘អគ្គិវេស្សន, ត្វំ មម រូបេ វសោ វត្តតីតិ វទសិ, យទិ តេ រូបេ វសោ វត្តតិ, កស្មា ត្វំ យថា ឥមេ លិច្ឆវិរាជានោ តាវតិំសទេវសទិសេហិ អត្តភាវេហិ វិរោចន្តិ អភិរូបា បាសាទិកា, ឯវំ ន វិរោចសី’តិ. សចេ ន វត្តតីតិ វក្ខាមិ, សមណោ គោតមោ ឧដ្ឋហិត្វា, ‘អគ្គិវេស្សន, ត្វំ បុព្ពេ វត្តតិ មេ រូបស្មិំ វសោតិ វត្វា ឥទានិ បដិក្ខិបសី’តិ វាទំ អារោបេស្សតិ. ឥតិ វត្តតីតិ វុត្តេបិ ឯកោ ទោសោ, ន វត្តតីតិ វុត្តេបិ ឯកោ ទោសោ’’តិ តុណ្ហី អហោសិ. ទុតិយម្បិ ភគវា បុច្ឆិ, ទុតិយម្បិ តុណ្ហី អហោសិ. យស្មា បន យាវតតិយំ ភគវតា បុច្ឆិតេ អព្យាករោន្តស្ស សត្តធា មុទ្ធា ផលតិ, ពុទ្ធា ច នាម សត្តានំយេវ អត្ថាយ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ បារមីនំ បូរិតត្តា សត្តេសុ ពលវអនុទ្ទយា ហោន្តិ. តស្មា យាវតតិយំ អបុច្ឆិត្វា អថ ខោ ភគវា សច្ចកំ និគណ្ឋបុត្តំ ឯតទវោច – ឯតំ ‘‘ព្យាករោហី ទានី’’តិអាទិវចនំ អវោច.

តត្ថ សហធម្មិកន្តិ សហេតុកំ សការណំ. វជិរំ បាណិម្ហិ អស្សាតិ វជិរបាណិ. យក្ខោតិ ន យោ វា សោ វា យក្ខោ, សក្កោ ទេវរាជាតិ វេទិតព្ពោ. អាទិត្តន្តិ អគ្គិវណ្ណំ. សម្បជ្ជលិតន្តិ សុដ្ឋុ បជ្ជលិតំ. សជោតិភូតន្តិ សមន្តតោ ជោតិភូតំ, ឯកគ្គិជាលភូតន្តិ អត្ថោ. ឋិតោ ហោតីតិ មហន្តំ សីសំ, កន្ទលមកុលសទិសា ទាឋា, ភយានកានិ អក្ខិនាសាទីនីតិ ឯវំ វិរូបរូបំ មាបេត្វា ឋិតោ. កស្មា បនេស អាគតោតិ? ទិដ្ឋិវិស្សជ្ជាបនត្ថំ. អបិច, ‘‘អហញ្ចេវ ខោ បន ធម្មំ ទេសេយ្យំ, បរេ ច មេ ន អាជានេយ្យុ’’ន្តិ ឯវំ ធម្មទេសនាយ អប្បោស្សុក្កភាវំ អាបន្នេ ភគវតិ សក្កោ មហាព្រហ្មុនា សទ្ធិំ អាគន្ត្វា, ‘‘ភគវា ធម្មំ ទេសេថ, តុម្ហាកំ អាណាយ អវត្តមានេ មយំ វត្តាបេស្សាម, តុម្ហាកំ ធម្មចក្កំ ហោតុ, អម្ហាកំ អាណាចក្ក’’ន្តិ បដិញ្ញមកាសិ. តស្មា ‘‘អជ្ជ សច្ចកំ តាសេត្វា បញ្ហំ វិស្សជ្ជាបេស្សាមី’’តិ អាគតោ.

ភគវា ចេវ បស្សតិ, សច្ចកោ ច និគណ្ឋបុត្តោតិ យទិ ហិ តំ អញ្ញេបិ បស្សេយ្យុំ. តំ ការណំ អគរុ អស្ស, ‘‘សមណោ គោតមោ សច្ចកំ អត្តនោ វាទេ អនោតរន្តំ ញត្វា យក្ខំ អាវាហេត្វា ទស្សេសិ, តតោ សច្ចកោ ភយេន កថេសី’’តិ វទេយ្យុំ. តស្មា ភគវា ចេវ បស្សតិ សច្ចកោ ច. តស្ស តំ ទិស្វាវ សកលសរីរតោ សេទា មុច្ចិំសុ, អន្តោកុច្ឆិ វិបរិវត្តមានា មហារវំ រវិ. សោ ‘‘អញ្ញេបិ នុ ខោ បស្សន្តី’’តិ ឱលោកេន្តោ កស្សចិ លោមហំសមត្តម្បិ ន អទ្ទស. តតោ – ‘‘ឥទំ ភយំ មមេវ ឧប្បន្នំ. សចាហំ យក្ខោតិ វក្ខាមិ, ‘កិំ តុយ្ហមេវ អក្ខីនិ អត្ថិ, ត្វមេវ យក្ខំ បស្សសិ, បឋមំ យក្ខំ អទិស្វា សមណេន គោតមេន វាទសង្ឃាដេ ខិត្តោវ យក្ខំ បស្សសី’តិ វទេយ្យុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘ន ទានិ មេ ឥធ អញ្ញំ បដិសរណំ អត្ថិ, អញ្ញត្រ សមណា គោតមា’’តិ មញ្ញមានោ, អថ ខោ សច្ចកោ និគណ្ឋបុត្តោ…បេ… ភគវន្តំ ឯតទវោច. តាណំ គវេសីតិ តាណន្តិ គវេសមានោ. លេណំ គវេសីតិ លេណន្តិ គវេសមានោ. សរណំ គវេសីតិ សរណន្តិ គវេសមានោ. ឯត្ថ ច តាយតិ រក្ខតីតិ តាណំ. និលីយន្តិ ឯត្ថាតិ លេណំ. សរតីតិ សរណំ, ភយំ ហិំសតិ វិទ្ធំសេតីតិ អត្ថោ.

៣៥៨. មនសិ ករិត្វាតិ មនម្ហិ កត្វា បច្ចវេក្ខិត្វា ឧបធារេត្វា. ឯវំ មេ វេទនា ហោតូតិ កុសលាវ ហោតុ, សុខាវ ហោតុ. ឯវំ មេ សញ្ញា ហោតូតិ កុសលាវ ហោតុ, សុខាវ ហោតុ, សោមនស្សសម្បយុត្តាវ ហោតូតិ. សង្ខារវិញ្ញាណេសុបិ ឯសេវ នយោ. មា អហោសីតិ ឯត្ថ បន វុត្តវិបរិយាយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. កល្លំ នូតិ យុត្តំ នុ. សមនុបស្សិតុន្តិ ‘‘ឯតំ មម ឯសោហមស្មិ ឯសោ មេ អត្តា’’តិ ឯវំ តណ្ហាមានទិដ្ឋិវសេន បស្សិតុំ. នោ ហិទំ, ភោ គោតមាតិ ន យុត្តមេតំ, ភោ គោតម. ឥតិ ភគវា យថា នាម ឆេកោ អហិតុណ្ឌិកោ សប្បទដ្ឋវិសំ តេនេវ សប្បេន បុន ឌំសាបេត្វា ឧព្ពាហេយ្យ, ឯវំ តស្សំយេវ បរិសតិ សច្ចកំ និគណ្ឋបុត្តំ តេនេវ មុខេន បញ្ចក្ខន្ធា អនិច្ចា ទុក្ខា អនត្តាតិ វទាបេសិ. ទុក្ខំ អល្លីនោតិ ឥមំ បញ្ចក្ខន្ធទុក្ខំ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ អល្លីនោ. ឧបគតោ អជ្ឈោសិតោតិបិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេនេវ វេទិតព្ពោ. ទុក្ខំ ឯតំ មមាតិអាទីសុ បញ្ចក្ខន្ធទុក្ខំ តណ្ហាមានទិដ្ឋិវសេន សមនុបស្សតីតិ អត្ថោ. បរិជានេយ្យាតិ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តាតិ តីរណបរិញ្ញាយ បរិតោ ជានេយ្យ. បរិក្ខេបេត្វាតិ ខយំ វយំ អនុប្បាទំ ឧបនេត្វា.

៣៥៩. នវន្តិ តរុណំ. អកុក្កុកជាតន្តិ បុប្ផគ្គហណកាលេ អន្តោ អង្គុដ្ឋប្បមាណោ ឯកោ ឃនទណ្ឌកោ និព្ពត្តតិ, តេន វិរហិតន្តិ អត្ថោ. រិត្តោតិ សុញ្ញោ អន្តោសារវិរហិតោ. រិត្តត្តាវ តុច្ឆោ. អបរទ្ធោតិ បរាជិតោ. ភាសិតា ខោ បន តេតិ ឥទំ ភគវា តស្ស មុខរភាវំ បកាសេត្វា និគ្គណ្ហន្តោ អាហ. សោ កិរ បុព្ពេ បូរណាទយោ ឆ សត្ថារោ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆតិ. តេ វិស្សជ្ជេតុំ ន សក្កោន្តិ. អថ នេសំ បរិសមជ្ឈេ មហន្តំ វិប្បការំ អារោបេត្វា ឧដ្ឋាយ ជយំ បវេទេន្តោ គច្ឆតិ. សោ សម្មាសម្ពុទ្ធម្បិ តថេវ វិហេឋេស្សាមីតិ សញ្ញាយ ឧបសង្កមិត្វា –

‘‘អម្ភោ កោ នាម យំ រុក្ខោ, សិន្នបត្តោ សកណ្ដកោ;

យត្ថ ឯកប្បហារេន, ឧត្តមង្គំ វិភិជ្ជិត’’ន្តិ.

អយំ ខទិរំ អាហច្ច អសារករុក្ខបរិចិតោ មុទុតុណ្ឌសកុណោ វិយ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសារំ អាហច្ច ញាណតុណ្ឌភេទំ បត្តោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស ថទ្ធភាវំ អញ្ញាសិ. តទស្ស បរិសមជ្ឈេ បកាសេន្តោ ភាសិតា ខោ បន តេតិអាទិមាហ. នត្ថិ ឯតរហីតិ ឧបាទិន្នកសរីរេ សេទោ នាម នត្ថីតិ ន វត្តព្ពំ, ឯតរហិ បន នត្ថីតិ វទតិ. សុវណ្ណវណ្ណំ កាយំ វិវរីតិ ន សព្ពំ កាយំ វិវរិ. ពុទ្ធា នាម គណ្ឋិកំ បដិមុញ្ចិត្វា បដិច្ឆន្នសរីរា បរិសតិ ធម្មំ ទេសេន្តិ. អថ ភគវា គលវាដកសម្មុខដ្ឋានេ ចីវរំ គហេត្វា ចតុរង្គុលមត្តំ ឱតារេសិ. ឱតារិតមត្តេ បន តស្មិំ សុវណ្ណវណ្ណា រស្មិយោ បុញ្ជបុញ្ជា ហុត្វា សុវណ្ណឃដតោ រត្តសុវណ្ណរសធារា វិយ, រត្តវណ្ណវលាហកតោ វិជ្ជុលតា វិយ ច និក្ខមិត្វា សុវណ្ណមុរជសទិសំ មហាខន្ធំ ឧត្តមសិរំ បទក្ខិណំ កុរុមានា អាកាសេ បក្ខន្ទិំសុ. កស្មា បន ភគវា ឯវមកាសីតិ? មហាជនស្ស កង្ខាវិនោទនត្ថំ. មហាជនោ ហិ សមណោ គោតមោ មយ្ហំ សេទោ នត្ថីតិ វទតិ, សច្ចកស្ស តាវ និគណ្ឋបុត្តស្ស យន្តារុឡ្ហស្ស វិយ សេទា បគ្ឃរន្តិ. សមណោ បន គោតមោ ឃនទុបដ្ដចីវរំ បារុបិត្វា និសិន្នោ, អន្តោ សេទស្ស អត្ថិតា វា នត្ថិតា វា កថំ សក្កា ញាតុន្តិ កង្ខំ ករេយ្យ, តស្ស កង្ខាវិនោទនត្ថំ ឯវមកាសិ. មង្កុភូតោតិ និត្តេជភូតោ. បត្តក្ខន្ធោតិ បតិតក្ខន្ធោ. អប្បដិភានោតិ ឧត្តរិ អប្បស្សន្តោ. និសីទីតិ បាទង្គុដ្ឋកេន ភូមិំ កសមានោ និសីទិ.

៣៦០. ទុម្មុខោតិ ន វិរូបមុខោ, អភិរូបោ ហិ សោ បាសាទិកោ. នាមំ បនស្ស ឯតំ. អភព្ពោ តំ បោក្ខរណិំ បុន ឱតរិតុន្តិ សព្ពេសំ អឡានំ ភគ្គត្តា បច្ឆិន្នគមនោ ឱតរិតុំ អភព្ពោ, តត្ថេវ កាកកុលលាទីនំ ភត្តំ ហោតីតិ ទស្សេតិ. វិសូកាយិកានីតិ ទិដ្ឋិវិសូកានិ. វិសេវិតានីតិ ទិដ្ឋិសញ្ចរិតានិ. វិប្ផន្ទិតានីតិ ទិដ្ឋិវិប្ផន្ទិតានិ. យទិទំ វាទាធិប្បាយោតិ ឯត្ថ យទិទន្តិ និបាតមត្តំ; វាទាធិប្បាយោ ហុត្វា វាទំ អារោបេស្សាមីតិ អជ្ឈាសយេន ឧបសង្កមិតុំ អភព្ពោ; ធម្មស្សវនាយ បន ឧបសង្កមេយ្យាតិ ទស្សេតិ. ទុម្មុខំ លិច្ឆវិបុត្តំ ឯតទវោចាតិ កស្មា អវោច? ទុម្មុខស្ស កិរស្ស ឧបមាហរណកាលេ សេស លិច្ឆវិកុមារាបិ ចិន្តេសុំ – ‘‘ឥមិនា និគណ្ឋេន អម្ហាកំ សិប្បុគ្គហណដ្ឋានេ ចិរំ អវមានោ កតោ, អយំ ទានិ អមិត្តស្ស បិដ្ឋិំ បស្សិតុំ កាលោ. មយម្បិ ឯកេកំ ឧបមំ អាហរិត្វា បាណិប្បហារេន បតិតំ មុគ្គរេន បោថេន្តោ វិយ តថា នំ ករិស្សាម, យថា ន បុន បរិសមជ្ឈេ សីសំ ឧក្ខិបិតុំ សក្ខិស្សតី’’តិ, តេ ឱបម្មានិ ករិត្វា ទុម្មុខស្ស កថាបរិយោសានំ អាគមយមានា និសីទិំសុ. សច្ចកោ តេសំ អធិប្បាយំ ញត្វា, ឥមេ សព្ពេវ គីវំ ឧក្ខិបិត្វា ឱដ្ឋេហិ ចលមានេហិ ឋិតា; សចេ បច្ចេកា ឧបមា ហរិតុំ លភិស្សន្តិ, បុន មយា បរិសមជ្ឈេ សីសំ ឧក្ខិបិតុំ ន សក្កា ភវិស្សតិ, ហន្ទាហំ ទុម្មុខំ អបសាទេត្វា យថា អញ្ញស្ស ឱកាសោ ន ហោតិ, ឯវំ កថាវារំ បច្ឆិន្ទិត្វា សមណំ គោតមំ បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមីតិ តស្មា ឯតទវោច. តត្ថ អាគមេហីតិ តិដ្ឋ, មា បុន ភណាហីតិ អត្ថោ.

៣៦១. តិដ្ឋតេសា, ភោ គោតមាតិ, ភោ គោតម, ឯសា អម្ហាកញ្ចេវ អញ្ញេសញ្ច បុថុសមណព្រាហ្មណានំ វាចា តិដ្ឋតុ. វិលាបំ វិលបិតំ មញ្ញេតិ ឯតញ្ហិ វចនំ វិលបិតំ វិយ ហោតិ, វិប្បលបិតមត្តំ ហោតីតិ អត្ថោ. អថ វា តិដ្ឋតេសាតិ ឯត្ថ កថាតិ អាហរិត្វា វត្តព្ពា. វាចាវិលាបំ វិលបិតំ មញ្ញេតិ ឯត្ថ បនិទំ វាចានិច្ឆារណំ វិលបិតមត្តំ មញ្ញេ ហោតីតិ អត្ថោ.

ឥទានិ បញ្ហំ បុច្ឆន្តោ កិត្តាវតាតិអាទិមាហ. តត្ថ វេសារជ្ជបត្តោតិ ញាណបត្តោ. អបរប្បច្ចយោតិ អបរប្បត្តិយោ. អថស្ស ភគវា បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តោ ឥធ, អគ្គិវេស្សនាតិអាទិមាហ, តំ ឧត្តានត្ថមេវ. យស្មា បនេត្ថ បស្សតីតិ វុត្តត្តា សេក្ខភូមិ ទស្សិតា. តស្មា ឧត្តរិ អសេក្ខភូមិំ បុច្ឆន្តោ ទុតិយំ បញ្ហំ បុច្ឆិ, តម្បិស្ស ភគវា ព្យាកាសិ. តត្ថ ទស្សនានុត្តរិយេនាតិអាទីសុ ទស្សនានុត្តរិយន្តិ លោកិយលោកុត្តរា បញ្ញា. បដិបទានុត្តរិយន្តិ លោកិយលោកុត្តរា បដិបទា. វិមុត្តានុត្តរិយន្តិ លោកិយលោកុត្តរា វិមុត្តិ. សុទ្ធលោកុត្តរមេវ វា គហេត្វា ទស្សនានុត្តរិយន្តិ អរហត្តមគ្គសម្មាទិដ្ឋិ. បដិបទានុត្តរិយន្តិ សេសានិ មគ្គង្គានិ. វិមុត្តានុត្តរិយន្តិ អគ្គផលវិមុត្តិ. ខីណាសវស្ស វា និព្ពានទស្សនំ ទស្សនានុត្តរិយំ នាម. មគ្គង្គានិ បដិបទានុត្តរិយំ. អគ្គផលំ វិមុត្តានុត្តរិយន្តិ វេទិតព្ពំ. ពុទ្ធោ សោ ភគវាតិ សោ ភគវា សយម្បិ ចត្តារិ សច្ចានិ ពុទ្ធោ. ពោធាយាតិ បរេសម្បិ ចតុសច្ចពោធាយ ធម្មំ ទេសេតិ. ទន្តោតិអាទីសុ ទន្តោតិ និព្ពិសេវនោ. ទមថាយាតិ និព្ពិសេវនត្ថាយ. សន្តោតិ សព្ពកិលេសវូបសមេន សន្តោ. សមថាយាតិ កិលេសវូបសមាយ. តិណ្ណោតិ ចតុរោឃតិណ្ណោ. តរណាយាតិ ចតុរោឃតរណាយ. បរិនិព្ពុតោតិ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពុតោ. បរិនិព្ពានាយាតិ កិលេសបរិនិព្ពានត្ថាយ.

៣៦២. ធំសីតិ គុណធំសកា. បគព្ពាតិ វាចាបាគព្ពិយេន សមន្នាគតា. អាសាទេតព្ពន្តិ ឃដ្ដេតព្ពំ. អាសជ្ជាតិ ឃដ្ដេត្វា. នត្វេវ ភវន្តំ គោតមន្តិ ភវន្តំ គោតមំ អាសជ្ជ កស្សចិ អត្តនោ វាទំ អនុបហតំ សកលំ អាទាយ បក្កមិតុំ ថាមោ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. ន ហិ ភគវា ហត្ថិអាទយោ វិយ កស្សចិ ជីវិតន្តរាយំ ករោតិ. អយំ បន និគណ្ឋោ ឥមា តិស្សោ ឧបមា ន ភគវតោ ឧក្កំសនត្ថំ អាហរិ, អត្តុក្កំសនត្ថមេវ អាហរិ. យថា ហិ រាជា កញ្ចិ បច្ចត្ថិកំ ឃាតេត្វា ឯវំ នាម សូរោ ឯវំ ថាមសម្បន្នោ បុរិសោ ភវិស្សតីតិ បច្ចត្ថិកំ ថោមេន្តោបិ អត្តានមេវ ថោមេតិ. ឯវមេវ សោបិ សិយា ហិ, ភោ គោតម, ហត្ថិំ បភិន្នន្តិអាទីហិ ភគវន្តំ ឧក្កំសេន្តោបិ មយមេវ សូរា មយំ បណ្ឌិតា មយំ ពហុស្សុតាយេវ ឯវំ បភិន្នហត្ថិំ វិយ, ជលិតអគ្គិក្ខន្ធំ វិយ, ផណកតអាសីវិសំ វិយ ច វាទត្ថិកា សម្មាសម្ពុទ្ធំ ឧបសង្កមិម្ហាតិ អត្តានំយេវ ឧក្កំសេតិ. ឯវំ អត្តានំ ឧក្កំសេត្វា ភគវន្តំ និមន្តយមានោ អធិវាសេតុ មេតិអាទិមាហ. តត្ថ អធិវាសេតូតិ សម្បដិច្ឆតុ. ស្វាតនាយាតិ យំ មេ តុម្ហេសុ ការំ ករោតោ ស្វេ ភវិស្សតិ បុញ្ញញ្ច បីតិបាមោជ្ជញ្ច, តទត្ថាយ. អធិវាសេសិ ភគវា តុណ្ហីភាវេនាតិ ភគវា កាយង្គំ វា វាចង្គំ វា អចោបេត្វា អព្ភន្តរេយេវ ខន្តិំ ធារេន្តោ តុណ្ហីភាវេន អធិវាសេសិ. សច្ចកស្ស អនុគ្គហករណត្ថំ មនសាវ សម្បដិច្ឆីតិ វុត្តំ ហោតិ.

៣៦៣. យមស្ស បតិរូបំ មញ្ញេយ្យាថាតិ តេ កិរ លិច្ឆវី តស្ស បញ្ចថាលិបាកសតានិ និច្ចភត្តំ អាហរន្តិ. តទេវ សន្ធាយ ឯស ស្វេ តុម្ហេ យំ អស្ស សមណស្ស គោតមស្ស បតិរូបំ កប្បិយន្តិ មញ្ញេយ្យាថ, តំ អាហរេយ្យាថ; សមណស្ស ហិ គោតមស្ស តុម្ហេ បរិចារកា កប្បិយាកប្បិយំ យុត្តាយុត្តំ ជានាថាតិ វទតិ. ភត្តាភិហារំ អភិហរិំសូតិ អភិហរិតព្ពំ ភត្តំ អភិហរិំសុ. បណីតេនាតិ ឧត្តមេន. សហត្ថាតិ សហត្ថេន. សន្តប្បេត្វាតិ សុដ្ឋុ តប្បេត្វា, បរិបុណ្ណំ សុហិតំ យាវទត្ថំ កត្វា. សម្បវារេត្វាតិ សុដ្ឋុ បវារេត្វា, អលំ អលន្តិ ហត្ថសញ្ញាយ បដិក្ខិបាបេត្វា. ភុត្តាវិន្តិ ភុត្តវន្តំ. ឱនីតបត្តបាណិន្តិ បត្តតោ ឱនីតបាណិំ, អបនីតហត្ថន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ឱនិត្តបត្តបាណិ’’ន្តិបិ បាឋោ, តស្សត្ថោ, ឱនិត្តំ នានាភូតំ បត្តំ បាណិតោ អស្សាតិ ឱនិត្តបត្តបាណី. តំ ឱនិត្តបត្តបាណិំ, ហត្ថេ ច បត្តញ្ច ធោវិត្វា ឯកមន្តេ បត្តំ និក្ខិបិត្វា និសិន្នន្តិ អត្ថោ. ឯកមន្តំ និសីទីតិ ភគវន្តំ ឯវំភូតំ ញត្វា ឯកស្មិំ ឱកាសេ និសីទីតិ អត្ថោ. បុញ្ញញ្ចាតិ យំ ឥមស្មិំ ទានេ បុញ្ញំ, អាយតិំ វិបាកក្ខន្ធាតិ អត្ថោ. បុញ្ញមហីតិ វិបាកក្ខន្ធានំយេវ បរិវារោ. តំ ទាយកានំ សុខាយ ហោតូតិ តំ ឥមេសំ លិច្ឆវីនំ សុខត្ថាយ ហោតុ. ឥទំ កិរ សោ អហំ បព្ពជិតោ នាម, បព្ពជិតេន ច ន យុត្តំ អត្តនោ ទានំ និយ្យាតេតុន្តិ តេសំ និយ្យាតេន្តោ ឯវមាហ. អថ ភគវា យស្មា លិច្ឆវីហិ សច្ចកស្ស ទិន្នំ, ន ភគវតោ. សច្ចកេន បន ភគវតោ ទិន្នំ, តស្មា តមត្ថំ ទីបេន្តោ យំ ខោ, អគ្គិវេស្សនាតិអាទិមាហ. ឥតិ ភគវា និគណ្ឋស្ស មតេន វិនាយេវ អត្តនោ ទិន្នំ ទក្ខិណំ និគណ្ឋស្ស និយ្យាតេសិ, សា ចស្ស អនាគតេ វាសនា ភវិស្សតីតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

ចូឡសច្ចកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. មហាសច្ចកសុត្តវណ្ណនា

៣៦៤. ឯវំ មេ សុតន្តិ មហាសច្ចកសុត្តំ. តត្ថ ឯកំ សមយន្តិ ច តេន ខោ បន សមយេនាតិ ច បុព្ពណ្ហសមយន្តិ ច តីហិ បទេហិ ឯកោវ សមយោ វុត្តោ. ភិក្ខូនញ្ហិ វត្តបដិបត្តិំ កត្វា មុខំ ធោវិត្វា បត្តចីវរមាទាយ ចេតិយំ វន្ទិត្វា កតរំ គាមំ បវិសិស្សាមាតិ វិតក្កមាឡកេ ឋិតកាលោ នាម ហោតិ. ភគវា ឯវរូបេ សមយេ រត្តទុបដ្ដំ និវាសេត្វា កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា បំសុកូលចីវរំ ឯកំសំ បារុបិត្វា គន្ធកុដិតោ និក្ខម្ម ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ គន្ធកុដិបមុខេ អដ្ឋាសិ. តំ សន្ធាយ, – ‘‘ឯកំ សមយន្តិ ច តេន ខោ បន សមយេនាតិ ច បុព្ពណ្ហសមយ’’ន្តិ ច វុត្តំ. បវិសិតុកាមោតិ បិណ្ឌាយ បវិសិស្សាមីតិ ឯវំ កតសន្និដ្ឋានោ. តេនុបសង្កមីតិ កស្មា ឧបសង្កមីតិ? វាទារោបនជ្ឈាសយេន. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘បុព្ពេបាហំ អបណ្ឌិតតាយ សកលំ វេសាលិបរិសំ គហេត្វា សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បរិសមជ្ឈេ មង្កុ ជាតោ. ឥទានិ តថា អកត្វា ឯកកោវ គន្ត្វា វាទំ អារោបេស្សាមិ. យទិ សមណំ គោតមំ បរាជេតុំ សក្ខិស្សាមិ, អត្តនោ លទ្ធិំ ទីបេត្វា ជយំ ករិស្សាមិ. យទិ សមណស្ស គោតមស្ស ជយោ ភវិស្សតិ, អន្ធការេ នច្ចំ វិយ ន កោចិ ជានិស្សតី’’តិ និទ្ទាបញ្ហំ នាម គហេត្វា ឥមិនា វាទជ្ឈាសយេន ឧបសង្កមិ.

អនុកម្បំ ឧបាទាយាតិ សច្ចកស្ស និគណ្ឋបុត្តស្ស អនុកម្បំ បដិច្ច. ថេរស្ស កិរស្ស ឯវំ អហោសិ – ‘‘ភគវតិ មុហុត្តំ និសិន្នេ ពុទ្ធទស្សនំ ធម្មស្សវនញ្ច លភិស្សតិ. តទស្ស ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ សំវត្តិស្សតី’’តិ. តស្មា ភគវន្តំ យាចិត្វា បំសុកូលចីវរំ ចតុគ្គុណំ បញ្ញបេត្វា និសីទតុ ភគវាតិ អាហ. ‘‘ការណំ អានន្ទោ វទតី’’តិ សល្លក្ខេត្វា និសីទិ ភគវា បញ្ញត្តេ អាសនេ. ភគវន្តំ ឯតទវោចាតិ យំ បន បញ្ហំ ឱវដ្ដិកសារំ កត្វា អាទាយ អាគតោ តំ ឋបេត្វា បស្សេន តាវ បរិហរន្តោ ឯតំ សន្តិ, ភោ គោតមាតិអាទិវចនំ អវោច.

៣៦៥. ផុសន្តិ ហិ តេ, ភោ គោតមាតិ តេ សមណព្រាហ្មណា សរីរេ ឧប្បន្នំ សារីរិកំ ទុក្ខំ វេទនំ ផុសន្តិ លភន្តិ, អនុភវន្តីតិ អត្ថោ. ឩរុក្ខម្ភោតិ ខម្ភកតឩរុភាវោ, ឩរុថទ្ធតាតិ អត្ថោ. វិម្ហយត្ថវសេន បនេត្ថ ភវិស្សតីតិ អនាគតវចនំ កតំ. កាយន្វយំ ហោតីតិ កាយានុគតំ ហោតិ កាយស្ស វសវត្តិ. កាយភាវនាតិ បន វិបស្សនា វុច្ចតិ, តាយ ចិត្តវិក្ខេបំ បាបុណន្តោ នាម នត្ថិ, ឥតិ និគណ្ឋោ អសន្តំ អភូតំ យំ នត្ថិ, តទេវាហ. ចិត្តភាវនាតិបិ សមថោ វុច្ចតិ, សមាធិយុត្តស្ស ច បុគ្គលស្ស ឩរុក្ខម្ភាទយោ នាម នត្ថិ, ឥតិ និគណ្ឋោ ឥទំ អភូតមេវ អាហ. អដ្ឋកថាយំ បន វុត្តំ – ‘‘យថេវ ‘ភូតបុព្ពន្តិ វត្វា ឩរុក្ខម្ភោបិ នាម ភវិស្សតី’តិអាទីនិ វទតោ អនាគតរូបំ ន សមេតិ, តថា អត្ថោបិ ន សមេតិ, អសន្តំ អភូតំ យំ នត្ថិ, តំ កថេតី’’តិ.

នោ កាយភាវនន្តិ បញ្ចាតបតប្បនាទិំ អត្តកិលមថានុយោគំ សន្ធាយាហ. អយញ្ហិ តេសំ កាយភាវនា នាម. កិំ បន សោ ទិស្វា ឯវមាហ? សោ កិរ ទិវាទិវស្ស វិហារំ អាគច្ឆតិ, តស្មិំ ខោ បន សមយេ ភិក្ខូ បត្តចីវរំ បដិសាមេត្វា អត្តនោ អត្តនោ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានេសុ បដិសល្លានំ ឧបគច្ឆន្តិ. សោ តេ បដិសល្លីនេ ទិស្វា ចិត្តភាវនាមត្តំ ឯតេ អនុយុញ្ជន្តិ, កាយភាវនា បនេតេសំ នត្ថីតិ មញ្ញមានោ ឯវមាហ.

៣៦៦. អថ នំ ភគវា អនុយុញ្ជន្តោ កិន្តិ បន តេ, អគ្គិវេស្សន, កាយភាវនា សុតាតិ អាហ. សោ តំ វិត្ថារេន្តោ សេយ្យថិទំ, នន្ទោ វច្ឆោតិអាទិមាហ. តត្ថ នន្ទោតិ តស្ស នាមំ. វច្ឆោតិ គោត្តំ. កិសោតិ នាមំ. សំកិច្ចោតិ គោត្តំ. មក្ខលិគោសាលោ ហេដ្ឋា អាគតោវ. ឯតេតិ ឯតេ តយោ ជនា, តេ កិរ កិលិដ្ឋតបានំ មត្ថកបត្តា អហេសុំ. ឧឡារានិ ឧឡារានីតិ បណីតានិ បណីតានិ. គាហេន្តិ នាមាតិ ពលំ គណ្ហាបេន្តិ នាម. ព្រូហេន្តីតិ វឌ្ឍេន្តិ. មេទេន្តីតិ ជាតមេទំ ករោន្តិ. បុរិមំ បហាយាតិ បុរិមំ ទុក្ករការំ បហាយ. បច្ឆា ឧបចិនន្តីតិ បច្ឆា ឧឡារខាទនីយាទីហិ សន្តប្បេន្តិ, វឌ្ឍេន្តិ. អាចយាបចយោ ហោតីតិ វឌ្ឍិ ច អវឌ្ឍិ ច ហោតិ, ឥតិ ឥមស្ស កាយស្ស កាលេន វឌ្ឍិ, កាលេន បរិហានីតិ វឌ្ឍិបរិហានិមត្តមេវ បញ្ញាយតិ, កាយភាវនា បន ន បញ្ញាយតីតិ ទីបេត្វា ចិត្តភាវនំ បុច្ឆន្តោ, ‘‘កិន្តិ បន តេ, អគ្គិវេស្សន, ចិត្តភាវនា សុតា’’តិ អាហ. ន សម្បាយាសីតិ សម្បាទេត្វា កថេតុំ នាសក្ខិ, យថា តំ ពាលបុថុជ្ជនោ.

៣៦៧. កុតោ បន ត្វន្តិ យោ ត្វំ ឯវំ ឱឡារិកំ ទុព្ពលំ កាយភាវនំ ន ជានាសិ? សោ ត្វំ កុតោ សណ្ហំ សុខុមំ ចិត្តភាវនំ ជានិស្សសីតិ. ឥមស្មិំ បន ឋានេ ចោទនាលយត្ថេរោ, ‘‘អពុទ្ធវចនំ នាមេតំ បទ’’ន្តិ ពីជនិំ ឋបេត្វា បក្កមិតុំ អារភិ. អថ នំ មហាសីវត្ថេរោ អាហ – ‘‘ទិស្សតិ, ភិក្ខវេ, ឥមស្ស ចាតុមហាភូតិកស្ស កាយស្ស អាចយោបិ អបចយោបិ អាទានម្បិ និក្ខេបនម្បី’’តិ (សំ. និ. ២.៦២). តំ សុត្វា សល្លក្ខេសិ – ‘‘ឱឡារិកំ កាយំ បរិគ្គណ្ហន្តស្ស ឧប្បន្នវិបស្សនា ឱឡារិកាតិ វត្តុំ វដ្ដតី’’តិ.

៣៦៨. សុខសារាគីតិ សុខសារាគេន សមន្នាគតោ. សុខាយ វេទនាយ និរោធា ឧប្បជ្ជតិ ទុក្ខា វេទនាតិ ន អនន្តរាវ ឧប្បជ្ជតិ, សុខទុក្ខានញ្ហិ អនន្តរបច្ចយតា បដ្ឋានេ (បដ្ឋា. ១.២.៤៥-៤៦) បដិសិទ្ធា. យស្មា បន សុខេ អនិរុទ្ធេ ទុក្ខំ នុប្បជ្ជតិ, តស្មា ឥធ ឯវំ វុត្តំ. បរិយាទាយ តិដ្ឋតីតិ ខេបេត្វា គណ្ហិត្វា តិដ្ឋតិ. ឧភតោបក្ខន្តិ សុខំ ឯកំ បក្ខំ ទុក្ខំ ឯកំ បក្ខន្តិ ឯវំ ឧភតោបក្ខំ ហុត្វា.

៣៦៩. ឧប្បន្នាបិ សុខា វេទនា ចិត្តំ ន បរិយាទាយ តិដ្ឋតិ, ភាវិតត្តា កាយស្ស. ឧប្បន្នាបិ ទុក្ខា វេទនា ចិត្តំ ន បរិយាទាយ តិដ្ឋតិ, ភាវិតត្តា ចិត្តស្សាតិ ឯត្ថ កាយភាវនា វិបស្សនា, ចិត្តភាវនា សមាធិ. វិបស្សនា ច សុខស្ស បច្ចនីកា, ទុក្ខស្ស អាសន្នា. សមាធិ ទុក្ខស្ស បច្ចនីកោ, សុខស្ស អាសន្នោ. កថំ? វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា និសិន្នស្ស ហិ អទ្ធានេ គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ តត្ថ តត្ថ អគ្គិឧដ្ឋានំ វិយ ហោតិ, កច្ឆេហិ សេទា មុច្ចន្តិ, មត្ថកតោ ឧសុមវដ្ដិឧដ្ឋានំ វិយ ហោតីតិ ចិត្តំ ហញ្ញតិ វិហញ្ញតិ វិប្ផន្ទតិ. ឯវំ តាវ វិបស្សនា សុខស្ស បច្ចនីកា, ទុក្ខស្ស អាសន្នា. ឧប្បន្នេ បន កាយិកេ វា ចេតសិកេ វា ទុក្ខេ តំ ទុក្ខំ វិក្ខម្ភេត្វា សមាបត្តិំ សមាបន្នស្ស សមាបត្តិក្ខណេ ទុក្ខំ ទូរាបគតំ ហោតិ, អនប្បកំ សុខំ ឱក្កមតិ. ឯវំ សមាធិ ទុក្ខស្ស បច្ចនីកោ, សុខស្ស អាសន្នោ. យថា វិបស្សនា សុខស្ស បច្ចនីកា, ទុក្ខស្ស អាសន្នា, ន តថា សមាធិ. យថា សមាធិ ទុក្ខស្ស បច្ចនីកោ, សុខស្ស អាសន្នោ, ន ច តថា វិបស្សនាតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឧប្បន្នាបិ សុខា វេទនា ចិត្តំ ន បរិយាទាយ តិដ្ឋតិ, ភាវិតត្តា កាយស្ស. ឧប្បន្នាបិ ទុក្ខា វេទនា ចិត្តំ ន បរិយាទាយ តិដ្ឋតិ, ភាវិតត្តា ចិត្តស្សា’’តិ.

៣៧០. អាសជ្ជ ឧបនីយាតិ គុណេ ឃដ្ដេត្វា ចេវ ឧបនេត្វា ច. តំ វត មេតិ តំ វត មម ចិត្តំ.

៣៧១. កិញ្ហិ នោ សិយា, អគ្គិវេស្សនាតិ, អគ្គិវេស្សន, កិំ ន ភវិស្សតិ, ភវិស្សតេវ, មា ឯវំ សញ្ញី ហោហិ, ឧប្បជ្ជិយេវ មេ សុខាបិ ទុក្ខាបិ វេទនា, ឧប្បន្នាយ បនស្សា អហំ ចិត្តំ បរិយាទាយ ឋាតុំ ន ទេមិ. ឥទានិស្ស តមត្ថំ បកាសេតុំ ឧបរិ បសាទាវហំ ធម្មទេសនំ ទេសេតុកាមោ មូលតោ បដ្ឋាយ មហាភិនិក្ខមនំ អារភិ. តត្ថ ឥធ មេ, អគ្គិវេស្សន, បុព្ពេវ សម្ពោធា…បេ… តត្ថេវ និសីទិំ, អលមិទំ បធានាយាតិ ឥទំ សព្ពំ ហេដ្ឋា បាសរាសិសុត្តេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អយំ បន វិសេសោ, តត្ថ ពោធិបល្លង្កេ និសជ្ជា, ឥធ ទុក្ករការិកា.

៣៧៤. អល្លកដ្ឋន្តិ អល្លំ ឧទុម្ពរកដ្ឋំ. សស្នេហន្តិ សខីរំ. កាមេហីតិ វត្ថុកាមេហិ. អវូបកដ្ឋាតិ អនបគតា. កាមច្ឆន្ទោតិអាទីសុ កិលេសកាមោវ ឆន្ទករណវសេន ឆន្ទោ. សិនេហករណវសេន ស្នេហោ. មុច្ឆាករណវសេន មុច្ឆា. បិបាសាករណវសេន បិបាសា. អនុទហនវសេន បរិឡាហោតិ វេទិតព្ពោ. ឱបក្កមិកាតិ ឧបក្កមនិព្ពត្តា. ញាណាយ ទស្សនាយ អនុត្តរាយ សម្ពោធាយាតិ សព្ពំ លោកុត្តរមគ្គវេវចនមេវ.

ឥទំ បនេត្ថ ឱបម្មសំសន្ទនំ – អល្លំ សខីរំ ឧទុម្ពរកដ្ឋំ វិយ ហិ កិលេសកាមេន វត្ថុកាមតោ អនិស្សដបុគ្គលា. ឧទកេ បក្ខិត្តភាវោ វិយ កិលេសកាមេន តិន្តតា; មន្ថនេនាបិ អគ្គិនោ អនភិនិព្ពត្តនំ វិយ កិលេសកាមេន វត្ថុកាមតោ អនិស្សដានំ ឱបក្កមិកាហិ វេទនាហិ លោកុត្តរមគ្គស្ស អនធិគមោ. អមន្ថនេនាបិ អគ្គិនោ អនភិនិព្ពត្តនំ វិយ តេសំ បុគ្គលានំ វិនាបិ ឱបក្កមិកាហិ វេទនាហិ លោកុត្តរមគ្គស្ស អនធិគមោ. ទុតិយឧបមាបិ ឥមិនាវ នយេន វេទិតព្ពា. អយំ បន វិសេសោ, បុរិមា សបុត្តភរិយបព្ពជ្ជាយ ឧបមា; បច្ឆិមា ព្រាហ្មណធម្មិកបព្ពជ្ជាយ.

៣៧៦. តតិយឧបមាយ កោឡាបន្តិ ឆិន្នសិនេហំ និរាបំ. ថលេ និក្ខិត្តន្តិ បព្ពតថលេ វា ភូមិថលេ វា និក្ខិត្តំ. ឯត្ថាបិ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – សុក្ខកោឡាបកដ្ឋំ វិយ ហិ កិលេសកាមេន វត្ថុកាមតោ និស្សដបុគ្គលា, អារកា ឧទកា ថលេ និក្ខិត្តភាវោ វិយ កិលេសកាមេន អតិន្តតា. មន្ថនេនាបិ អគ្គិនោ អភិនិព្ពត្តនំ វិយ កិលេសកាមេន វត្ថុកាមតោ និស្សដានំ អព្ភោកាសិកនេសជ្ជិកាទិវសេន ឱបក្កមិកាហិបិ វេទនាហិ លោកុត្តរមគ្គស្ស អធិគមោ. អញ្ញស្ស រុក្ខស្ស សុក្ខសាខាយ សទ្ធិំ ឃំសនមត្តេនេវ អគ្គិនោ អភិនិព្ពត្តនំ វិយ វិនាបិ ឱបក្កមិកាហិ វេទនាហិ សុខាយេវ បដិបទាយ លោកុត្តរមគ្គស្ស អធិគមោតិ. អយំ ឧបមា ភគវតា អត្តនោ អត្ថាយ អាហដា.

៣៧៧. ឥទានិ អត្តនោ ទុក្ករការិកំ ទស្សេន្តោ, តស្ស មយ្ហន្តិអាទិមាហ. កិំ បន ភគវា ទុក្ករំ អកត្វា ពុទ្ធោ ភវិតុំ ន សមត្ថោតិ? កត្វាបិ អកត្វាបិ សមត្ថោវ. អថ កស្មា អកាសីតិ? សទេវកស្ស លោកស្ស អត្តនោ បរក្កមំ ទស្សេស្សាមិ. សោ ច មំ វីរិយនិម្មថនគុណោ ហាសេស្សតីតិ. បាសាទេ និសិន្នោយេវ ហិ បវេណិអាគតំ រជ្ជំ លភិត្វាបិ ខត្តិយោ ន តថាបមុទិតោ ហោតិ, យថា ពលកាយំ គហេត្វា សង្គាមេ ទ្វេ តយោ សម្បហារេ ទត្វា អមិត្តមថនំ កត្វា បត្តរជ្ជោ. ឯវំ បត្តរជ្ជស្ស ហិ រជ្ជសិរិំ អនុភវន្តស្ស បរិសំ ឱលោកេត្វា អត្តនោ បរក្កមំ អនុស្សរិត្វា, ‘‘អសុកដ្ឋានេ អសុកកម្មំ កត្វា អសុកញ្ច អសុកញ្ច អមិត្តំ ឯវំ វិជ្ឈិត្វា ឯវំ បហរិត្វា ឥមំ រជ្ជសិរិំ បត្តោស្មី’’តិ ចិន្តយតោ ពលវសោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ. ឯវមេវំ ភគវាបិ សទេវកស្ស លោកស្ស បរក្កមំ ទស្សេស្សាមិ, សោ ហិ មំ បរក្កមោ អតិវិយ ហាសេស្សតិ, សោមនស្សំ ឧប្បាទេស្សតីតិ ទុក្ករមកាសិ.

អបិច បច្ឆិមំ ជនតំ អនុកម្បមានោបិ អកាសិយេវ, បច្ឆិមា ហិ ជនតា សម្មាសម្ពុទ្ធោ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ បារមិយោ បូរេត្វាបិ បធានំ បទហិត្វាវ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បត្តោ, កិមង្គំ បន មយន្តិ បធានវីរិយំ កត្តព្ពំ មញ្ញិស្សតិ; ឯវំ សន្តេ ខិប្បមេវ ជាតិជរាមរណស្ស អន្តំ ករិស្សតីតិ បច្ឆិមំ ជនតំ អនុកម្បមានោ អកាសិយេវ.

ទន្តេភិទន្តមាធាយាតិ ហេដ្ឋាទន្តេ ឧបរិទន្តំ ឋបេត្វា. ចេតសា ចិត្តន្តិ កុសលចិត្តេន អកុសលចិត្តំ. អភិនិគ្គណ្ហេយ្យន្តិ និគ្គណ្ហេយ្យំ. អភិនិប្បីឡេយ្យន្តិ និប្បីឡេយ្យំ. អភិសន្តាបេយ្យន្តិ តាបេត្វា វីរិយនិម្មថនំ ករេយ្យំ. សារទ្ធោតិ សទរថោ. បធានាភិតុន្នស្សាតិ បធានេន អភិតុន្នស្ស, វិទ្ធស្ស សតោតិ អត្ថោ.

៣៧៨. អប្បាណកន្តិ និរស្សាសកំ. កម្មារគគ្គរិយាតិ កម្មារស្ស គគ្គរនាឡិយា. សីសវេទនា ហោន្តីតិ កុតោចិ និក្ខមិតុំ អលភមានេហិ វាតេហិ សមុដ្ឋាបិតា ពលវតិយោ សីសវេទនា ហោន្តិ. សីសវេឋំ ទទេយ្យាតិ សីសវេឋនំ ទទេយ្យ. ទេវតាតិ ពោធិសត្តស្ស ចង្កមនកោដិយំ បណ្ណសាលបរិវេណសាមន្តា ច អធិវត្ថា ទេវតា.

តទា កិរ ពោធិសត្តស្ស អធិមត្តេ កាយទាហេ ឧប្បន្នេ មុច្ឆា ឧទបាទិ. សោ ចង្កមេវ និសិន្នោ ហុត្វា បបតិ. តំ ទិស្វា ទេវតា ឯវមាហំសុ – ‘‘វិហារោត្វេវ សោ អរហតោ’’តិ, ‘‘អរហន្តោ នាម ឯវរូបា ហោន្តិ មតកសទិសា’’តិ លទ្ធិយា វទន្តិ. តត្ថ យា ទេវតា ‘‘កាលង្កតោ’’តិ អាហំសុ, តា គន្ត្វា សុទ្ធោទនមហារាជស្ស អារោចេសុំ – ‘‘តុម្ហាកំ បុត្តោ កាលង្កតោ’’តិ. មម បុត្តោ ពុទ្ធោ ហុត្វា កាលង្កតោ, នោ អហុត្វាតិ? ពុទ្ធោ ភវិតុំ នាសក្ខិ, បធានភូមិយំយេវ បតិត្វា កាលង្កតោតិ. នាហំ សទ្ទហាមិ, មម បុត្តស្ស ពោធិំ អបត្វា កាលង្កិរិយា នាម នត្ថីតិ.

អបរភាគេ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ធម្មចក្កំ បវត្តេត្វា អនុបុព្ពេន រាជគហំ គន្ត្វា កបិលវត្ថុំ អនុប្បត្តស្ស សុទ្ធោទនមហារាជា បត្តំ គហេត្វា បាសាទំ អារោបេត្វា យាគុខជ្ជកំ ទត្វា អន្តរាភត្តសមយេ ឯតមត្ថំ អារោចេសិ – តុម្ហាកំ ភគវា បធានករណកាលេ ទេវតា អាគន្ត្វា, ‘‘បុត្តោ តេ, មហារាជ, កាលង្កតោ’’តិ អាហំសូតិ. កិំ សទ្ទហសិ មហារាជាតិ? ន ភគវា សទ្ទហិន្តិ. ឥទានិ, មហារាជ, សុបិនប្បដិគ្គហណតោ បដ្ឋាយ អច្ឆរិយានិ បស្សន្តោ កិំ សទ្ទហិស្សសិ? អហម្បិ ពុទ្ធោ ជាតោ, ត្វម្បិ ពុទ្ធបិតា ជាតោ, បុព្ពេ បន មយ្ហំ អបរិបក្កេ ញាណេ ពោធិចរិយំ ចរន្តស្ស ធម្មបាលកុមារកាលេបិ សិប្បំ ឧគ្គហេតុំ គតស្ស, ‘‘តុម្ហាកំ បុត្តោ ធម្មបាលកុមារោ កាលង្កតោ, ឥទមស្ស អដ្ឋី’’តិ ឯឡកដ្ឋិំ អាហរិត្វា ទស្សេសុំ, តទាបិ តុម្ហេ, ‘‘មម បុត្តស្ស អន្តរាមរណំ នាម នត្ថិ, នាហំ សទ្ទហាមី’’តិ អវោចុត្ថ, មហារាជាតិ ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា ភគវា មហាធម្មបាលជាតកំ កថេសិ.

៣៧៩. មា ខោ ត្វំ មារិសាតិ សម្បិយាយមានា អាហំសុ. ទេវតានំ កិរាយំ បិយមនាបវោហារោ, យទិទំ មារិសាតិ. អជជ្ជិតន្តិ អភោជនំ. ហលន្តិ វទាមីតិ អលន្តិ វទាមិ, អលំ ឥមិនា ឯវំ មា ករិត្ថ, យាបេស្សាមហន្តិ ឯវំ បដិសេធេមីតិ អត្ថោ.

៣៨០-១. មង្គុរច្ឆវីតិ មង្គុរមច្ឆច្ឆវិ. ឯតាវ បរមន្តិ តាសម្បិ វេទនានមេតំយេវ បរមំ, ឧត្តមំ បមាណំ. បិតុ សក្កស្ស កម្មន្តេ…បេ… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរិតាតិ រញ្ញោ កិរ វប្បមង្គលទិវសោ នាម ហោតិ, តទា អនេកប្បការំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ បដិយាទេន្តិ. នគរវីថិយោ សោធាបេត្វា បុណ្ណឃដេ ឋបាបេត្វា ធជបដាកាទយោ ឧស្សាបេត្វា សកលនគរំ ទេវវិមានំ វិយ អលង្ករោន្តិ. សព្ពេ ទាសកម្មករាទយោ អហតវត្ថនិវត្ថា គន្ធមាលាទិបដិមណ្ឌិតា រាជកុលេ សន្និបតន្តិ. រញ្ញោ កម្មន្តេ នង្គលសតសហស្សំ យោជីយតិ. តស្មិំ បន ទិវសេ ឯកេន ឩនំ អដ្ឋសតំ យោជេន្តិ. សព្ពនង្គលានិ សទ្ធិំ ពលិពទ្ទរស្មិយោត្តេហិ ជាណុស្សោណិស្ស រថោ វិយ រជតបរិក្ខិត្តានិ ហោន្តិ. រញ្ញោ អាលម្ពននង្គលំ រត្តសុវណ្ណបរិក្ខិត្តំ ហោតិ. ពលិពទ្ទានំ សិង្គានិបិ រស្មិបតោទាបិ សុវណ្ណបរិក្ខិត្តា ហោន្តិ. រាជា មហាបរិវារេន និក្ខមន្តោ បុត្តំ គហេត្វា អគមាសិ.

កម្មន្តដ្ឋានេ ឯកោ ជម្ពុរុក្ខោ ពហលបត្តបលាសោ សន្ទច្ឆាយោ អហោសិ. តស្ស ហេដ្ឋា កុមារស្ស សយនំ បញ្ញបេត្វា ឧបរិ សុវណ្ណតារកខចិតំ វិតានំ ពន្ធាបេត្វា សាណិបាការេន បរិក្ខិបាបេត្វា អារក្ខំ ឋបេត្វា រាជា សព្ពាលង្ការំ អលង្ករិត្វា អមច្ចគណបរិវុតោ នង្គលករណដ្ឋានំ អគមាសិ. តត្ថ រាជា សុវណ្ណនង្គលំ គណ្ហាតិ. អមច្ចា ឯកេនូនអដ្ឋសតរជតនង្គលានិ គហេត្វា ឥតោ ចិតោ ច កសន្តិ. រាជា បន ឱរតោ បារំ គច្ឆតិ, បារតោ វា ឱរំ គច្ឆតិ. ឯតស្មិំ ឋានេ មហាសម្បត្តិ ហោតិ, ពោធិសត្តំ បរិវារេត្វា និសិន្នា ធាតិយោ រញ្ញោ សម្បត្តិំ បស្សិស្សាមាតិ អន្តោសាណិតោ ពហិ និក្ខន្តា. ពោធិសត្តោ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ កញ្ចិ អទិស្វា វេគេន ឧដ្ឋាយ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា អានាបានេ បរិគ្គហេត្វា បឋមជ្ឈានំ និព្ពត្តេសិ. ធាតិយោ ខជ្ជភោជ្ជន្តរេ វិចរមានា ថោកំ ចិរាយិំសុ, សេសរុក្ខានំ ឆាយា និវត្តា, តស្ស បន រុក្ខស្ស បរិមណ្ឌលា ហុត្វា អដ្ឋាសិ. ធាតិយោ អយ្យបុត្តោ ឯកកោតិ វេគេន សាណិំ ឧក្ខិបិត្វា អន្តោ បវិសមានា ពោធិសត្តំ សយនេ បល្លង្កេន និសិន្នំ តញ្ច បាដិហារិយំ ទិស្វា គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចយិំសុ – ‘‘កុមារោ ទេវ, ឯវំ និសិន្នោ អញ្ញេសំ រុក្ខានំ ឆាយា និវត្តា, ជម្ពុរុក្ខស្ស បរិមណ្ឌលា ឋិតា’’តិ. រាជា វេគេនាគន្ត្វា បាដិហារិយំ ទិស្វា, ‘‘ឥទំ តេ, តាត, ទុតិយំ វន្ទន’’ន្តិ បុត្តំ វន្ទិ. ឥទមេតំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘បិតុ សក្កស្ស កម្មន្តេ…បេ… បឋមជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរិតា’’តិ. សិយា នុ ខោ ឯសោ មគ្គោ ពោធាយាតិ ភវេយ្យ នុ ខោ ឯតំ អានាបានស្សតិបឋមជ្ឈានំ ពុជ្ឈនត្ថាយ មគ្គោតិ. សតានុសារិវិញ្ញាណន្តិ នយិទំ ពោធាយ មគ្គោ ភវិស្សតិ, អានាបានស្សតិបឋមជ្ឈានំ បន ភវិស្សតីតិ ឯវំ ឯកំ ទ្វេ វារេ ឧប្បន្នសតិយា អនន្តរំ ឧប្បន្នវិញ្ញាណំ សតានុសារិវិញ្ញាណំ នាម. យំ តំ សុខន្តិ យំ តំ អានាបានស្សតិបឋមជ្ឈានសុខំ.

៣៨២. បច្ចុបដ្ឋិតា ហោន្តីតិ បណ្ណសាលបរិវេណសម្មជ្ជនាទិវត្តករណេន ឧបដ្ឋិតា ហោន្តិ. ពាហុល្លិកោតិ បច្ចយពាហុល្លិកោ. អាវត្តោ ពាហុល្លាយាតិ រសគិទ្ធោ ហុត្វា បណីតបិណ្ឌបាតាទីនំ អត្ថាយ អាវត្តោ. និព្ពិជ្ជ បក្កមិំសូតិ ឧក្កណ្ឋិត្វា ធម្មនិយាមេនេវ បក្កន្តា ពោធិសត្តស្ស សម្ពោធិំ បត្តកាលេ កាយវិវេកស្ស ឱកាសទានត្ថំ ធម្មតាយ គតា. គច្ឆន្តា ច អញ្ញដ្ឋានំ អគន្ត្វា ពារាណសិមេវ អគមំសុ. ពោធិសត្តោ តេសុ គតេសុ អទ្ធមាសំ កាយវិវេកំ លភិត្វា ពោធិមណ្ឌេ អបរាជិតបល្លង្កេ និសីទិត្វា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈិ.

៣៨៣. វិវិច្ចេវ កាមេហីតិអាទិ ភយភេរវេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

៣៨៧. អភិជានាមិ ខោ បនាហន្តិ អយំ បាដិយេក្កោ អនុសន្ធិ. និគណ្ឋោ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ សមណំ គោតមំ ឯកំ បញ្ហំ បុច្ឆិំ. សមណោ គោតមោ ‘អបរាបិ មំ, អគ្គិវេស្សន, អបរាបិ មំ, អគ្គិវេស្សនា’តិ បរិយោសានំ អទស្សេន្តោ កថេតិយេវ. កុបិតោ នុ ខោ’’តិ? អថ ភគវា, អគ្គិវេស្សន, តថាគតេ អនេកសតាយ បរិសាយ ធម្មំ ទេសេន្តេ កុបិតោ សមណោ គោតមោតិ ឯកោបិ វត្តា នត្ថិ, បរេសំ ពោធនត្ថាយ បដិវិជ្ឈនត្ថាយ ឯវ តថាគតោ ធម្មំ ទេសេតីតិ ទស្សេន្តោ ឥមំ ធម្មទេសនំ អារភិ. តត្ថ អារព្ភាតិ សន្ធាយ. យាវទេវាតិ បយោជនវិធិ បរិច្ឆេទនិយមនំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បរេសំ វិញ្ញាបនមេវ តថាគតស្ស ធម្មទេសនាយ បយោជនំ, តស្មា ន ឯកស្សេវ ទេសេតិ, យត្តកា វិញ្ញាតារោ អត្ថិ, សព្ពេសំ ទេសេតីតិ. តស្មិំយេវ បុរិមស្មិន្តិ ឥមិនា កិំ ទស្សេតីតិ? សច្ចកោ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘សមណោ គោតមោ អភិរូបោ បាសាទិកោ សុផុសិតំ ទន្តាវរណំ, ជិវ្ហា មុទុកា, មធុរំ វាក្ករណំ, បរិសំ រញ្ជេន្តោ មញ្ញេ វិចរតិ, អន្តោ បនស្ស ចិត្តេកគ្គតា នត្ថី’’តិ. អថ ភគវា, អគ្គិវេស្សន, ន តថាគតោ បរិសំ រញ្ជេន្តោ វិចរតិ, ចក្កវាឡបរិយន្តាយបិ បរិសាយ តថាគតោ ធម្មំ ទេសេតិ, អសល្លីនោ អនុបលិត្តោ ឯត្តកំ ឯកវិហារី, សុញ្ញតផលសមាបត្តិំ អនុយុត្តោតិ ទស្សេតុំ ឯវមាហ.

អជ្ឈត្តមេវាតិ គោចរជ្ឈត្តមេវ. សន្និសាទេមីតិ សន្និសីទាបេមិ, តថាគតោ ហិ យស្មិំ ខណេ បរិសា សាធុការំ ទេតិ, តស្មិំ ខណេ បុព្ពាភោគេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ, សាធុការសទ្ទស្ស និគ្ឃោសេ អវិច្ឆិន្នេយេវ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ឋិតដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ធម្មំ ទេសេតិ, ពុទ្ធានញ្ហិ ភវង្គបរិវាសោ លហុកោ ហោតីតិ អស្សាសវារេ បស្សាសវារេ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជន្តិ. យេន សុទំ និច្ចកប្បន្តិ យេន សុញ្ញេន ផលសមាធិនា និច្ចកាលំ វិហរាមិ, តស្មិំ សមាធិនិមិត្តេ ចិត្តំ សណ្ឋបេមិ សមាទហាមីតិ ទស្សេតិ.

ឱកប្បនិយមេតន្តិ សទ្ទហនិយមេតំ. ឯវំ ភគវតោ ឯកគ្គចិត្តតំ សម្បដិច្ឆិត្វា ឥទានិ អត្តនោ ឱវដ្ដិកសារំ កត្វា អានីតបញ្ហំ បុច្ឆន្តោ អភិជានាតិ ខោ បន ភវំ គោតមោ ទិវា សុបិតាតិ អាហ. យថា ហិ សុនខោ នាម អសម្ភិន្នខីរបក្កបាយសំ សប្បិនា យោជេត្វា ឧទរបូរំ ភោជិតោបិ គូថំ ទិស្វា អខាទិត្វា គន្តុំ ន សក្កា, អខាទមានោ ឃាយិត្វាបិ គច្ឆតិ, អឃាយិត្វាវ គតស្ស កិរស្ស សីសំ រុជ្ជតិ; ឯវមេវំ ឥមស្សបិ សត្ថា អសម្ភិន្នខីរបក្កបាយសសទិសំ អភិនិក្ខមនតោ បដ្ឋាយ យាវ អាសវក្ខយា បសាទនីយំ ធម្មទេសនំ ទេសេតិ. ឯតស្ស បន ឯវរូបំ ធម្មទេសនំ សុត្វា សត្ថរិ បសាទមត្តម្បិ ន ឧប្បន្នំ, តស្មា ឱវដ្ដិកសារំ កត្វា អានីតបញ្ហំ អបុច្ឆិត្វា គន្តុំ អសក្កោន្តោ ឯវមាហ. តត្ថ យស្មា ថិនមិទ្ធំ សព្ពខីណាសវានំ អរហត្តមគ្គេនេវ បហីយតិ, កាយទរថោ បន ឧបាទិន្នកេបិ ហោតិ អនុបាទិន្នកេបិ. តថា ហិ កមលុប្បលាទីនិ ឯកស្មិំ កាលេ វិកសន្តិ, ឯកស្មិំ មកុលានិ ហោន្តិ, សាយំ កេសញ្ចិ រុក្ខានម្បិ បត្តានិ បតិលីយន្តិ, បាតោ វិប្ផារិកានិ ហោន្តិ. ឯវំ ឧបាទិន្នកស្ស កាយស្ស ទរថោយេវ ទរថវសេន ភវង្គសោតញ្ច ឥធ និទ្ទាតិ អធិប្បេតំ, តំ ខីណាសវានម្បិ ហោតិ. តំ សន្ធាយ, ‘‘អភិជានាមហ’’ន្តិអាទិមាហ. សម្មោហវិហារស្មិំ វទន្តីតិ សម្មោហវិហារោតិ វទន្តិ.

៣៨៩. អាសជ្ជ អាសជ្ជាតិ ឃដ្ដេត្វា ឃដ្ដេត្វា. ឧបនីតេហីតិ ឧបនេត្វា កថិតេហិ. វចនប្បថេហីតិ វចនេហិ. អភិនន្ទិត្វា អនុមោទិត្វាតិ អលន្តិ ចិត្តេន សម្បដិច្ឆន្តោ អភិនន្ទិត្វា វាចាយបិ បសំសន្តោ អនុមោទិត្វា. ភគវតា ឥមស្ស និគណ្ឋស្ស ទ្វេ សុត្តានិ កថិតានិ. បុរិមសុត្តំ ឯកោ ភាណវារោ, ឥទំ ទិយឌ្ឍោ, ឥតិ អឌ្ឍតិយេ ភាណវារេ សុត្វាបិ អយំ និគណ្ឋោ នេវ អភិសមយំ បត្តោ, ន បព្ពជិតោ, ន សរណេសុ បតិដ្ឋិតោ. កស្មា ឯតស្ស ភគវា ធម្មំ ទេសេសីតិ? អនាគតេ វាសនត្ថាយ. បស្សតិ ហិ ភគវា, ‘‘ឥមស្ស ឥទានិ ឧបនិស្សយោ នត្ថិ, មយ្ហំ បន បរិនិព្ពានតោ សមធិកានំ ទ្វិន្នំ វស្សសតានំ អច្ចយេន តម្ពបណ្ណិទីបេ សាសនំ បតិដ្ឋហិស្សតិ. តត្រាយំ កុលឃរេ និព្ពត្តិត្វា សម្បត្តេ កាលេ បព្ពជិត្វា តីណិ បិដកានិ ឧគ្គហេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា កាឡពុទ្ធរក្ខិតោ នាម មហាខីណាសវោ ភវិស្សតី’’តិ. ឥទំ ទិស្វា អនាគតេ វាសនត្ថាយ ធម្មំ ទេសេសិ.

សោបិ តត្ថេវ តម្ពបណ្ណិទីបម្ហិ សាសនេ បតិដ្ឋិតេ ទេវលោកតោ ចវិត្វា ទក្ខិណគិរិវិហារស្ស ភិក្ខាចារគាមេ ឯកស្មិំ អមច្ចកុលេ និព្ពត្តោ បព្ពជ្ជាសមត្ថយោព្ពនេ បព្ពជិត្វា តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គហេត្វា គណំ បរិហរន្តោ មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ឧបជ្ឈាយំ បស្សិតុំ អគមាសិ. អថស្ស ឧបជ្ឈាយោ សទ្ធិវិហារិកំ ចោទេស្សាមីតិ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គហេត្វា អាគតេន តេន សទ្ធិំ មុខំ ទត្វា កថាមត្តម្បិ ន អកាសិ. សោ បច្ចូសសមយេ វុដ្ឋាយ ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, – ‘‘តុម្ហេ, ភន្តេ, មយិ គន្ថកម្មំ កត្វា តុម្ហាកំ សន្តិកំ អាគតេ មុខំ ទត្វា កថាមត្តម្បិ ន ករិត្ថ, កោ មយ្ហំ ទោសោ’’តិ បុច្ឆិ. ថេរោ អាហ – ‘‘ត្វំ, អាវុសោ, ពុទ្ធរក្ខិត ឯត្តកេនេវ ‘បព្ពជ្ជាកិច្ចំ មេ មត្ថកំ បត្ត’ន្តិ សញ្ញំ ករោសី’’តិ. កិំ ករោមិ, ភន្តេតិ? គណំ វិនោទេត្វា ត្វំ បបញ្ចំ ឆិន្ទិត្វា ចេតិយបព្ពតវិហារំ គន្ត្វា សមណធម្មំ ករោហីតិ. សោ ឧបជ្ឈាយស្ស ឱវាទេ ឋត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា បុញ្ញវា រាជបូជិតោ ហុត្វា មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ ចេតិយបព្ពតវិហារេ វសិ.

តស្មិញ្ហិ កាលេ តិស្សមហារាជា ឧបោសថកម្មំ ករោន្តោ ចេតិយបព្ពតេ រាជលេណេ វសតិ. សោ ថេរស្ស ឧបដ្ឋាកភិក្ខុនោ សញ្ញំ អទាសិ – ‘‘យទា មយ្ហំ អយ្យោ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេតិ, ធម្មំ វា កថេតិ, តទា មេ សញ្ញំ ទទេយ្យាថា’’តិ. ថេរោបិ ឯកស្មិំ ធម្មស្សវនទិវសេ ភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ កណ្ដកចេតិយង្គណំ អារុយ្ហ ចេតិយំ វន្ទិត្វា កាឡតិម្ពរុរុក្ខមូលេ អដ្ឋាសិ. អថ នំ ឯកោ បិណ្ឌបាតិកត្ថេរោ កាឡការាមសុត្តន្តេ បញ្ហំ បុច្ឆិ. ថេរោ ននុ, អាវុសោ, អជ្ជ ធម្មស្សវនទិវសោតិ អាហ. អាម, ភន្តេ, ធម្មស្សវនទិវសោតិ. តេន ហិ បីឋកំ អានេថ, ឥធេវ និសិន្នា ធម្មស្សវនំ ករិស្សាមាតិ. អថស្ស រុក្ខមូលេ អាសនំ បញ្ញបេត្វា អទំសុ. ថេរោ បុព្ពគាថា វត្វា កាឡការាមសុត្តំ អារភិ. សោបិស្ស ឧបដ្ឋាកទហរោ រញ្ញោ សញ្ញំ ទាបេសិ. រាជា បុព្ពគាថាសុ អនិដ្ឋិតាសុយេវ បាបុណិ. បត្វា ច អញ្ញាតកវេសេនេវ បរិសន្តេ ឋត្វា តិយាមរត្តិំ ឋិតកោវ ធម្មំ សុត្វា ថេរស្ស, ឥទមវោច ភគវាតិ វចនកាលេ សាធុការំ អទាសិ. ថេរោ ញត្វា, កទា អាគតោសិ, មហារាជាតិ បុច្ឆិ. បុព្ពគាថា ឱសារណកាលេយេវ, ភន្តេតិ. ទុក្ករំ តេ មហារាជ, កតន្តិ. នយិទំ, ភន្តេ, ទុក្ករំ, យទិ បន មេ អយ្យស្ស ធម្មកថំ អារទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ ឯកបទេបិ អញ្ញវិហិតភាវោ អហោសិ, តម្ពបណ្ណិទីបស្ស បតោទយដ្ឋិនិតុទនមត្តេបិ ឋានេ សាមិភាវោ នាម មេ មា ហោតូតិ សបថមកាសិ.

តស្មិំ បន សុត្តេ ពុទ្ធគុណា បរិទីបិតា, តស្មា រាជា បុច្ឆិ – ‘‘ឯត្តកាវ, ភន្តេ, ពុទ្ធគុណា, ឧទាហុ អញ្ញេបិ អត្ថី’’តិ. មយា កថិតតោ, មហារាជ, អកថិតមេវ ពហុ អប្បមាណន្តិ. ឧបមំ, ភន្តេ, ករោថាតិ. យថា, មហារាជ, ករីសសហស្សមត្តេ សាលិក្ខេត្តេ ឯកសាលិសីសតោ អវសេសសាលីយេវ ពហូ, ឯវំ មយា កថិតគុណា អប្បា, អវសេសា ពហូតិ. អបរម្បិ, ភន្តេ, ឧបមំ ករោថាតិ. យថា, មហារាជ, មហាគង្គាយ ឱឃបុណ្ណាយ សូចិបាសំ សម្មុខំ ករេយ្យ, សូចិបាសេន គតឧទកំ អប្បំ, សេសំ ពហុ, ឯវមេវ មយា កថិតគុណា អប្បា, អវសេសា ពហូតិ. អបរម្បិ, ភន្តេ, ឧបមំ ករោថាតិ. ឥធ, មហារាជ, ចាតកសកុណា នាម អាកាសេ កីឡន្តា វិចរន្តិ. ខុទ្ទកា សា សកុណជាតិ, កិំ នុ ខោ តស្ស សកុណស្ស អាកាសេ បក្ខបសារណដ្ឋានំ ពហុ, អវសេសោ អាកាសោ អប្បោតិ? កិំ, ភន្តេ, វទថ, អប្បោ តស្ស បក្ខបសារណោកាសោ, អវសេសោវ ពហូតិ. ឯវមេវ, មហារាជ, អប្បកា មយា ពុទ្ធគុណា កថិតា, អវសេសា ពហូ អនន្តា អប្បមេយ្យាតិ. សុកថិតំ, ភន្តេ, អនន្តា ពុទ្ធគុណា អនន្តេនេវ អាកាសេន ឧបមិតា. បសន្នា មយំ អយ្យស្ស, អនុច្ឆវិកំ បន កាតុំ ន សក្កោម. អយំ មេ ទុគ្គតបណ្ណាការោ ឥមស្មិំ តម្ពបណ្ណិទីបេ ឥមំ តិយោជនសតិកំ រជ្ជំ អយ្យស្ស ទេមាតិ. តុម្ហេហិ, មហារាជ, អត្តនោ បសន្នាការោ កតោ, មយំ បន អម្ហាកំ ទិន្នំ រជ្ជំ តុម្ហាកំយេវ ទេម, ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេហិ មហារាជាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

មហាសច្ចកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. ចូឡតណ្ហាសង្ខយសុត្តវណ្ណនា

៣៩០. ឯវំ មេ សុតន្តិ ចូឡតណ្ហាសង្ខយសុត្តំ. តត្ថ បុព្ពារាមេ មិគារមាតុបាសាទេតិ បុព្ពារាមសង្ខាតេ វិហារេ មិគារមាតុយា បាសាទេ. តត្រាយំ អនុបុព្ពីកថាអតីតេ សតសហស្សកប្បមត្ថកេ ឯកា ឧបាសិកា បទុមុត្តរំ ភគវន្តំ និមន្តេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សតសហស្សំ ទានំ ទត្វា ភគវតោ បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា, ‘‘អនាគតេ តុម្ហាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស អគ្គុបដ្ឋាយិកា ហោមី’’តិ បត្ថនមកាសិ. សា កប្បសតសហស្សំ ទេវេសុ ចេវ មនុស្សេសុ ច សំសរិត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ ភទ្ទិយនគរេ មេណ្ឌកសេដ្ឋិបុត្តស្ស ធនញ្ជយស្ស សេដ្ឋិនោ គហេ សុមនទេវិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. ជាតកាលេ ចស្សា វិសាខាតិ នាមំ អកំសុ. សា យទា ភគវា ភទ្ទិយនគរំ អគមាសិ, តទា បញ្ចហិ ទារិកាសតេហិ សទ្ធិំ ភគវតោ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា បឋមទស្សនម្ហិយេវ សោតាបន្នា អហោសិ. អបរភាគេ សាវត្ថិយំ មិគារសេដ្ឋិបុត្តស្ស បុណ្ណវឌ្ឍនកុមារស្ស គេហំ គតា, តត្ថ នំ មិគារសេដ្ឋិ មាតិដ្ឋានេ ឋបេសិ, តស្មា មិគារមាតាតិ វុច្ចតិ.

បតិកុលំ គច្ឆន្តិយា ចស្សា បិតា មហាលតាបិឡន្ធនំ នាម ការាបេសិ. តស្មិំ បិឡន្ធនេ ចតស្សោ វជិរនាឡិយោ ឧបយោគំ អគមំសុ, មុត្តានំ ឯកាទស នាឡិយោ, បវាឡានំ ទ្វាវីសតិ នាឡិយោ, មណីនំ តេត្តិំស នាឡិយោ, ឥតិ ឯតេហិ ច អញ្ញេហិ ច សត្តវណ្ណេហិ រតនេហិ និដ្ឋានំ អគមាសិ. តំ សីសេ បដិមុក្កំ យាវ បាទបិដ្ឋិយា ភស្សតិ, បញ្ចន្នំ ហត្ថីនំ ពលំ ធារយមានាវ នំ ឥត្ថី ធារេតុំ សក្កោតិ. សា អបរភាគេ ទសពលស្ស អគ្គុបដ្ឋាយិកា ហុត្វា តំ បសាធនំ វិស្សជ្ជេត្វា នវហិ កោដីហិ ភគវតោ វិហារំ ការយមានា ករីសមត្តេ ភូមិភាគេ បាសាទំ ការេសិ. តស្ស ឧបរិភូមិយំ បញ្ច គព្ភសតានិ ហោន្តិ, ហេដ្ឋាភូមិយំ បញ្ចាតិ គព្ភសហស្សប្បដិមណ្ឌិតោ អហោសិ. សា ‘‘សុទ្ធបាសាទោវ ន សោភតី’’តិ តំ បរិវារេត្វា បញ្ច ទ្វិកូដគេហសតានិ, បញ្ច ចូឡបាសាទសតានិ, បញ្ច ទីឃសាលសតានិ ច ការាបេសិ. វិហារមហោ ចតូហិ មាសេហិ និដ្ឋានំ អគមាសិ.

មាតុគាមត្តភាវេ ឋិតាយ វិសាខាយ វិយ អញ្ញិស្សា ពុទ្ធសាសនេ ធនបរិច្ចាគោ នាម នត្ថិ, បុរិសត្តភាវេ ឋិតស្ស ច អនាថបិណ្ឌិកស្ស វិយ អញ្ញស្ស ពុទ្ធសាសនេ ធនបរិច្ចាគោ នាម នត្ថិ. សោ ហិ ចតុបញ្ញាសកោដិយោ វិស្សជ្ជេត្វា សាវត្ថិយា ទក្ខិណភាគេ អនុរាធបុរស្ស មហាវិហារសទិសេ ឋានេ ជេតវនមហាវិហារំ នាម ការេសិ. វិសាខា, សាវត្ថិយា បាចីនភាគេ ឧត្តមទេវីវិហារសទិសេ ឋានេ បុព្ពារាមំ នាម ការេសិ. ភគវា ឥមេសំ ទ្វិន្នំ កុលានំ អនុកម្បាយ សាវត្ថិំ និស្សាយ វិហរន្តោ ឥមេសុ ទ្វីសុ វិហារេសុ និពទ្ធវាសំ វសិ. ឯកំ អន្តោវស្សំ ជេតវនេ វសតិ, ឯកំ បុព្ពារាមេ, ឯតស្មិំ បន សមយេ ភគវា បុព្ពារាមេ វិហរតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘បុព្ពារាមេ មិគារមាតុបាសាទេ’’តិ.

កិត្តាវតា នុ ខោ, ភន្តេតិ កិត្តកេន នុ ខោ, ភន្តេ. សំខិត្តេន តណ្ហាសង្ខយវិមុត្តោ ហោតីតិ តណ្ហាសង្ខយេ និព្ពានេ តំ អារម្មណំ កត្វា វិមុត្តចិត្តតាយ តណ្ហាសង្ខយវិមុត្តោ នាម សំខិត្តេន កិត្តាវតា ហោតិ? យាយ បដិបត្តិយា តណ្ហាសង្ខយវិមុត្តោ ហោតិ, តំ មេ ខីណាសវស្ស ភិក្ខុនោ បុព្ពភាគប្បដិបទំ សំខិត្តេន ទេសេថាតិ បុច្ឆតិ. អច្ចន្តនិដ្ឋោតិ ខយវយសង្ខាតំ អន្តំ អតីតាតិ អច្ចន្តា. អច្ចន្តា និដ្ឋា អស្សាតិ អច្ចន្តនិដ្ឋោ, ឯកន្តនិដ្ឋោ សតតនិដ្ឋោតិ អត្ថោ. អច្ចន្តំ យោគក្ខេមីតិ អច្ចន្តយោគក្ខេមី, និច្ចយោគក្ខេមីតិ អត្ថោ. អច្ចន្តំ ព្រហ្មចារីតិ អច្ចន្តព្រហ្មចារី, និច្ចព្រហ្មចារីតិ អត្ថោ. អច្ចន្តំ បរិយោសានមស្សាតិ បុរិមនយេនេវ អច្ចន្តបរិយោសានោ. សេដ្ឋោ ទេវមនុស្សានន្តិ ទេវានញ្ច មនុស្សានញ្ច សេដ្ឋោ ឧត្តមោ. ឯវរូបោ ភិក្ខុ កិត្តាវតា ហោតិ, ខិប្បមេតស្ស សង្ខេបេនេវ បដិបត្តិំ កថេថាតិ ភគវន្តំ យាចតិ. កស្មា បនេស ឯវំ វេគាយតីតិ? កីឡំ អនុភវិតុកាមតាយ.

អយំ កិរ ឧយ្យានកីឡំ អាណាបេត្វា ចតូហិ មហារាជូហិ ចតូសុ ទិសាសុ អារក្ខំ គាហាបេត្វា ទ្វីសុ ទេវលោកេសុ ទេវសង្ឃេន បរិវុតោ អឌ្ឍតិយាហិ នាដកកោដីហិ សទ្ធិំ ឯរាវណំ អារុយ្ហ ឧយ្យានទ្វារេ ឋិតោ ឥមំ បញ្ហំ សល្លក្ខេសិ – ‘‘កិត្តកេន នុ ខោ តណ្ហាសង្ខយវិមុត្តស្ស ខីណាសវស្ស សង្ខេបតោ អាគមនិយបុព្ពភាគបដិបទា ហោតី’’តិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អយំ បញ្ហោ អតិវិយ សស្សិរិកោ, សចាហំ ឥមំ បញ្ហំ អនុគ្គណ្ហិត្វាវ ឧយ្យានំ បវិសិស្សាមិ, ឆទ្វារិកេហិ អារម្មណេហិ និម្មថិតោ ន បុន ឥមំ បញ្ហំ សល្លក្ខេស្សាមិ, តិដ្ឋតុ តាវ ឧយ្យានកីឡា, សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ឥមំ បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា ឧគ្គហិតបញ្ហោ ឧយ្យានេ កីឡិស្សាមី’’តិ ហត្ថិក្ខន្ធេ អន្តរហិតោ ភគវតោ សន្តិកេ បាតុរហោសិ. តេបិ ចត្តារោ មហារាជានោ អារក្ខំ គហេត្វា ឋិតដ្ឋានេយេវ ឋិតា, បរិចារិកទេវសង្ឃាបិ នាដកានិបិ ឯរាវណោបិ នាគរាជា តត្ថេវ ឧយ្យានទ្វារេ អដ្ឋាសិ, ឯវមេស កីឡំ អនុភវិតុកាមតាយ វេគាយន្តោ ឯវមាហ.

សព្ពេ ធម្មា នាលំ អភិនិវេសាយាតិ ឯត្ថ សព្ពេ ធម្មា នាម បញ្ចក្ខន្ធា ទ្វាទសាយតនានិ អដ្ឋារស ធាតុយោ. តេ សព្ពេបិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន អភិនិវេសាយ នាលំ ន បរិយត្តា ន សមត្ថា ន យុត្តា, កស្មា? គហិតាការេន អតិដ្ឋនតោ. តេ ហិ និច្ចាតិ គហិតាបិ អនិច្ចាវ សម្បជ្ជន្តិ, សុខាតិ គហិតាបិ ទុក្ខាវ សម្បជ្ជន្តិ, អត្តាតិ គហិតាបិ អនត្តាវ សម្បជ្ជន្តិ, តស្មា នាលំ អភិនិវេសាយ. អភិជានាតីតិ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តាតិ ញាតបរិញ្ញាយ អភិជានាតិ. បរិជានាតីតិ តថេវ តីរណបរិញ្ញាយ បរិជានាតិ. យំកិញ្ចិ វេទនន្តិ អន្តមសោ បញ្ចវិញ្ញាណសម្បយុត្តម្បិ យំកិញ្ចិ អប្បមត្តកម្បិ វេទនំ អនុភវតិ. ឥមិនា ភគវា សក្កស្ស ទេវានមិន្ទស្ស វេទនាវសេន និព្ពត្តេត្វា អរូបបរិគ្គហំ ទស្សេតិ. សចេ បន វេទនាកម្មដ្ឋានំ ហេដ្ឋា ន កថិតំ ភវេយ្យ, ឥមស្មិំ ឋានេ កថេតព្ពំ សិយា. ហេដ្ឋា បន កថិតំ, តស្មា សតិបដ្ឋានេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អនិច្ចានុបស្សីតិ ឯត្ថ អនិច្ចំ វេទិតព្ពំ, អនិច្ចានុបស្សនា វេទិតព្ពា, អនិច្ចានុបស្សី វេទិតព្ពោ. តត្ថ អនិច្ចន្តិ បញ្ចក្ខន្ធា, តេ ហិ ឧប្បាទវយដ្ឋេន អនិច្ចា. អនិច្ចានុបស្សនាតិ បញ្ចក្ខន្ធានំ ខយតោ វយតោ ទស្សនញាណំ. អនិច្ចានុបស្សីតិ តេន ញាណេន សមន្នាគតោ បុគ្គលោ. តស្មា ‘‘អនិច្ចានុបស្សី វិហរតី’’តិ អនិច្ចតោ អនុបស្សន្តោ វិហរតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ.

វិរាគានុបស្សីតិ ឯត្ថ ទ្វេ វិរាគា ខយវិរាគោ ច អច្ចន្តវិរាគោ ច. តត្ថ សង្ខារានំ ខយវយតោ អនុបស្សនាបិ, អច្ចន្តវិរាគំ និព្ពានំ វិរាគតោ ទស្សនមគ្គញាណម្បិ វិរាគានុបស្សនា. តទុភយសមាង្គីបុគ្គលោ វិរាគានុបស្សី នាម, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘វិរាគានុបស្សី’’តិ, វិរាគតោ អនុបស្សន្តោតិ អត្ថោ. និរោធានុបស្សិម្ហិបិ ឯសេវ នយោ, និរោធោបិ ហិ ខយនិរោធោ ច អច្ចន្តនិរោធោ ចាតិ ទុវិធោយេវ. បដិនិស្សគ្គានុបស្សីតិ ឯត្ថ បដិនិស្សគ្គោ វុច្ចតិ វោស្សគ្គោ, សោ ច បរិច្ចាគវោស្សគ្គោ បក្ខន្ទនវោស្សគ្គោតិ ទុវិធោ ហោតិ. តត្ថ បរិច្ចាគវោស្សគ្គោតិ វិបស្សនា, សា ហិ តទង្គវសេន កិលេសេ ច ខន្ធេ ច វោស្សជ្ជតិ. បក្ខន្ទនវោស្សគ្គោតិ មគ្គោ, សោ ហិ និព្ពានំ អារម្មណំ អារម្មណតោ បក្ខន្ទតិ. ទ្វីហិបិ វា ការណេហិ វោស្សគ្គោយេវ, សមុច្ឆេទវសេន ខន្ធានំ កិលេសានញ្ច វោស្សជ្ជនតោ, និព្ពានញ្ច បក្ខន្ទនតោ. តស្មា កិលេសេ ច ខន្ធេ ច បរិច្ចជតីតិ បរិច្ចាគវោស្សគ្គោ, និរោធេ និព្ពានធាតុយា ចិត្តំ បក្ខន្ទតីតិ បក្ខន្ទនវោស្សគ្គោតិ ឧភយម្បេតំ មគ្គេ សមេតិ. តទុភយសមង្គីបុគ្គលោ ឥមាយ បដិនិស្សគ្គានុបស្សនាយ សមន្នាគតត្តា បដិនិស្សគ្គានុបស្សី នាម ហោតិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘បដិនិស្សគ្គានុបស្សី’’តិ. ន កិញ្ចិ លោកេ ឧបាទិយតីតិ កិញ្ចិ ឯកម្បិ សង្ខារគតំ តណ្ហាវសេន ន ឧបាទិយតិ ន គណ្ហាតិ ន បរាមសតិ. អនុបាទិយំ ន បរិតស្សតីតិ អគ្គណ្ហន្តោ តណ្ហាបរិតស្សនាយ ន បរិតស្សតិ. បច្ចត្តញ្ញេវ បរិនិព្ពាយតីតិ សយមេវ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយតិ. ខីណា ជាតីតិអាទិនា បនស្ស បច្ចវេក្ខណាវ ទស្សិតា. ឥតិ ភគវា សក្កស្ស ទេវានមិន្ទស្ស សំខិត្តេន ខីណាសវស្ស បុព្ពភាគប្បដិបទំ បុច្ឆិតោ សល្លហុកំ កត្វា សំខិត្តេនេវ ខិប្បំ កថេសិ.

៣៩១. អវិទូរេ និសិន្នោ ហោតីតិ អនន្តរេ កូដាគារេ និសិន្នោ ហោតិ. អភិសមេច្ចាតិ ញាណេន អភិសមាគន្ត្វា, ជានិត្វាតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កិំ នុ ខោ ឯស ជានិត្វា អនុមោទិ, ឧទាហុ អជានិត្វា វាតិ. កស្មា បនស្ស ឯវមហោសីតិ? ថេរោ កិរ ន ភគវតោ បញ្ហវិស្សជ្ជនសទ្ទំ អស្សោសិ, សក្កស្ស បន ទេវរញ្ញោ, ‘‘ឯវមេតំ ភគវា ឯវមេតំ សុគតា’’តិ អនុមោទនសទ្ទំ អស្សោសិ. សក្កោ កិរ ទេវរាជា មហតា សទ្ទេន អនុមោទិ. អថ កស្មា ន ភគវតោ សទ្ទំ អស្សោសីតិ? យថាបរិសវិញ្ញាបកត្តា. ពុទ្ធានញ្ហិ ធម្មំ កថេន្តានំ ឯកាពទ្ធាយ ចក្កវាឡបរិយន្តាយបិ បរិសាយ សទ្ទោ សុយ្យតិ, បរិយន្តំ បន មុញ្ចិត្វា អង្គុលិមត្តម្បិ ពហិទ្ធា ន និច្ឆរតិ. កស្មា? ឯវរូបា មធុរកថា មា និរត្ថកា អគមាសីតិ. តទា ភគវា មិគារមាតុបាសាទេ សត្តរតនមយេ កូដាគារេ សិរិគព្ភម្ហិ និសិន្នោ ហោតិ, តស្ស ទក្ខិណបស្សេ សារិបុត្តត្ថេរស្ស វសនកូដាគារំ, វាមបស្សេ មហាមោគ្គល្លានស្ស, អន្តរេ ឆិទ្ទវិវរោកាសោ នត្ថិ, តស្មា ថេរោ ន ភគវតោ សទ្ទំ អស្សោសិ, សក្កស្សេវ អស្សោសីតិ.

បញ្ចហិ តូរិយសតេហីតិ បញ្ចង្គិកានំ តូរិយានំ បញ្ចហិ សតេហិ. បញ្ចង្គិកំ តូរិយំ នាម អាតតំ វិតតំ អាតតវិតតំ សុសិរំ ឃនន្តិ ឥមេហិ បញ្ចហិ អង្គេហិ សមន្នាគតំ. តត្ថ អាតតំ នាម ចម្មបរិយោនទ្ធេសុ ភេរិអាទីសុ ឯកតលតូរិយំ. វិតតំ នាម ឧភយតលំ. អាតតវិតតំ នាម តន្តិពទ្ធបណវាទិ. សុសិរំ វំសាទិ. ឃនំ សម្មាទិ. សមប្បិតោតិ ឧបគតោ. សមង្គីភូតោតិ តស្សេវ វេវចនំ. បរិចារេតីតិ តំ សម្បត្តិំ អនុភវន្តោ តតោ តតោ ឥន្ទ្រិយានិ ចារេតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បរិវារេត្វា វជ្ជមានេហិ បញ្ចហិ តូរិយសតេហិ សមន្នាគតោ ហុត្វា ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវតី. បដិបណាមេត្វាតិ អបនេត្វា, និស្សទ្ទានិ ការាបេត្វាតិ អត្ថោ. យថេវ ហិ ឥទានិ សទ្ធា រាជានោ គរុភាវនិយំ ភិក្ខុំ ទិស្វា – ‘‘អសុកោ នាម អយ្យោ អាគច្ឆតិ, មា, តាតា, គាយថ, មា វាទេថ, មា នច្ចថា’’តិ នាដកានិ បដិវិនេន្តិ, សក្កោបិ ថេរំ ទិស្វា ឯវមកាសិ. ចិរស្សំ ខោ, មារិស មោគ្គល្លាន, ឥមំ បរិយាយមកាសីតិ ឯវរូបំ លោកេ បកតិយា បិយសមុទាហារវចនំ ហោតិ, លោកិយា ហិ ចិរស្សំ អាគតម្បិ អនាគតបុព្ពម្បិ មនាបជាតិយំ អាគតំ ទិស្វា, – ‘‘កុតោ ភវំ អាគតោ, ចិរស្សំ ភវំ អាគតោ, កថំ តេ ឥធាគមនមគ្គោ ញាតោ មគ្គមូឡ្ហោសី’’តិអាទីនិ វទន្តិ. អយំ បន អាគតបុព្ពត្តាយេវ ឯវមាហ. ថេរោ ហិ កាលេន កាលំ ទេវចារិកំ គច្ឆតិយេវ. តត្ថ បរិយាយមកាសីតិ វារមកាសិ. យទិទំ ឥធាគមនាយាតិ យោ អយំ ឥធាគមនាយ វារោ, តំ, ភន្តេ, ចិរស្សមកាសីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទមាសនំ បញ្ញត្តន្តិ យោជនិកំ មណិបល្លង្កំ បញ្ញបាបេត្វា ឯវមាហ.

៣៩២. ពហុកិច្ចា ពហុករណីយាតិ ឯត្ថ យេសំ ពហូនិ កិច្ចានិ, តេ ពហុកិច្ចា. ពហុករណីយាតិ តស្សេវ វេវចនំ. អប្បេវ សកេន ករណីយេនាតិ សករណីយមេវ អប្បំ មន្ទំ, ន ពហុ, ទេវានំ ករណីយំ បន ពហុ, បថវិតោ បដ្ឋាយ ហិ កប្បរុក្ខមាតុគាមាទីនំ អត្ថាយ អដ្ដា សក្កស្ស សន្តិកេ ឆិជ្ជន្តិ, តស្មា និយមេន្តោ អាហ – អបិច ទេវានំយេវ តាវតិំសានំ ករណីយេនាតិ. ទេវានញ្ហិ ធីតា ច បុត្តា ច អង្កេ និព្ពត្តន្តិ, បាទបរិចារិកា ឥត្ថិយោ សយនេ និព្ពត្តន្តិ, តាសំ មណ្ឌនបសាធនការិកា ទេវធីតា សយនំ បរិវារេត្វា និព្ពត្តន្តិ, វេយ្យាវច្ចករា អន្តោវិមានេ និព្ពត្តន្តិ, ឯតេសំ អត្ថាយ អដ្ដករណំ នត្ថិ. យេ បន សីមន្តរេ និព្ពត្តន្តិ, តេ ‘‘មម សន្តកា តវ សន្តកា’’តិ និច្ឆេតុំ អសក្កោន្តា អដ្ដំ ករោន្តិ, សក្កំ ទេវរាជានំ បុច្ឆន្តិ, សោ យស្ស វិមានំ អាសន្នតរំ, តស្ស សន្តកោតិ វទតិ. សចេ ទ្វេបិ សមដ្ឋានេ ហោន្តិ, យស្ស វិមានំ ឱលោកេន្តោ ឋិតោ, តស្ស សន្តកោតិ វទតិ. សចេ ឯកម្បិ ន ឱលោកេតិ, តំ ឧភិន្នំ កលហុបច្ឆេទនត្ថំ អត្តនោ សន្តកំ ករោតិ. តំ សន្ធាយ, ‘‘ទេវានំយេវ តាវតិំសានំ ករណីយេនា’’តិ អាហ. អបិចស្ស ឯវរូបំ កីឡាកិច្ចម្បិ ករណីយមេវ.

យំ នោ ខិប្បមេវ អន្តរធាយតីតិ យំ អម្ហាកំ សីឃមេវ អន្ធការេ រូបគតំ វិយ ន ទិស្សតិ. ឥមិនា – ‘‘អហំ, ភន្តេ, តំ បញ្ហវិស្សជ្ជនំ ន សល្លក្ខេមី’’តិ ទីបេតិ. ថេរោ – ‘‘កស្មា នុ ខោ អយំ យក្ខោ អសល្លក្ខណភាវំ ទីបេតិ, បស្សេន បរិហរតី’’តិ អាវជ្ជន្តោ – ‘‘ទេវា នាម មហាមូឡ្ហា ហោន្តិ. ឆទ្វារិកេហិ អារម្មណេហិ និម្មថីយមានា អត្តនោ ភុត្តាភុត្តភាវម្បិ បីតាបីតភាវម្បិ ន ជានន្តិ, ឥធ កតមេត្ថ បមុស្សន្តី’’តិ អញ្ញាសិ. កេចិ បនាហុ – ‘‘ថេរោ ឯតស្ស គរុ ភាវនិយោ, តស្មា ‘ឥទានេវ លោកេ អគ្គបុគ្គលស្ស សន្តិកេ បញ្ហំ ឧគ្គហេត្វា អាគតោ, ឥទានេវ នាដកានំ អន្តរំ បវិដ្ឋោតិ ឯវំ មំ ថេរោ តជ្ជេយ្យា’តិ ភយេន ឯវមាហា’’តិ. ឯតំ បន កោហញ្ញំ នាម ហោតិ, ន អរិយសាវកស្ស ឯវរូបំ កោហញ្ញំ នាម ហោតិ, តស្មា មូឡ្ហភាវេនេវ ន សល្លក្ខេសីតិ វេទិតព្ពំ. ឧបរិ កស្មា សល្លក្ខេសីតិ? ថេរោ តស្ស សោមនស្សសំវេគំ ជនយិត្វា តមំ នីហរិ, តស្មា សល្លក្ខេសីតិ.

ឥទានិ សក្កោ បុព្ពេ អត្តនោ ឯវំ ភូតការណំ ថេរស្ស អារោចេតុំ ភូតបុព្ពន្តិអាទិមាហ. តត្ថ សមុបព្យូឡ្ហោតិ សន្និបតិតោ រាសិភូតោ. អសុរា បរាជិនិំសូតិ អសុរា បរាជយំ បាបុណិំសុ. កទា បនេតេ បរាជិតាតិ? សក្កស្ស និព្ពត្តកាលេ. សក្កោ កិរ អនន្តរេ អត្តភាវេ មគធរដ្ឋេ មចលគាមេ មឃោ នាម មាណវោ អហោសិ, បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ, ពោធិសត្តចរិយា វិយស្ស ចរិយា អហោសិ. សោ តេត្តិំស បុរិសេ គហេត្វា កល្យាណមកាសិ. ឯកទិវសំ អត្តនោវ បញ្ញាយ ឧបបរិក្ខិត្វា គាមមជ្ឈេ មហាជនស្ស សន្និបតិតដ្ឋានេ កចវរំ ឧភយតោ អបព្ពហិត្វា តំ ឋានំ អតិរមណីយមកាសិ, បុន តត្ថេវ មណ្ឌបំ ការេសិ, បុន គច្ឆន្តេ កាលេ សាលំ ការេសិ. គាមតោ ច និក្ខមិត្វា គាវុតម្បិ អឌ្ឍយោជនម្បិ តិគាវុតម្បិ យោជនម្បិ វិចរិត្វា តេហិ សហាយេហិ សទ្ធិំ វិសមំ សមំ អកាសិ. តេ សព្ពេបិ ឯកច្ឆន្ទា តត្ថ តត្ថ សេតុយុត្តដ្ឋានេសុ សេតុំ, មណ្ឌបសាលាបោក្ខរណីមាលាគច្ឆរោបនាទីនំ យុត្តដ្ឋានេសុ មណ្ឌបាទីនិ ករោន្តា ពហុំ បុញ្ញមកំសុ. មឃោ សត្ត វតបទានិ បូរេត្វា កាយស្ស ភេទា សទ្ធិំ សហាយេហិ តាវតិំសភវនេ និព្ពត្តិ.

តស្មិំ កាលេ អសុរគណា តាវតិំសទេវលោកេ បដិវសន្តិ. សព្ពេ តេ ទេវានំ សមានាយុកា សមានវណ្ណា ច ហោន្តិ, តេ សក្កំ សបរិសំ ទិស្វា អធុនា និព្ពត្តា នវកទេវបុត្តា អាគតាតិ មហាបានំ សជ្ជយិំសុ. សក្កោ ទេវបុត្តានំ សញ្ញំ អទាសិ – ‘‘អម្ហេហិ កុសលំ ករោន្តេហិ ន បរេហិ សទ្ធិំ សាធារណំ កតំ, តុម្ហេ គណ្ឌបានំ មា បិវិត្ថ បីតមត្តមេវ ករោថា’’តិ. តេ តថា អកំសុ. ពាលអសុរា គណ្ឌបានំ បិវិត្វា មត្តា និទ្ទំ ឱក្កមិំសុ. សក្កោ ទេវានំ សញ្ញំ ទត្វា តេ បាទេសុ គាហាបេត្វា សិនេរុបាទេ ខិបាបេសិ, សិនេរុស្ស ហេដ្ឋិមតលេ អសុរភវនំ នាម អត្ថិ, តាវតិំសទេវលោកប្បមាណមេវ. តត្ថ អសុរា វសន្តិ. តេសម្បិ ចិត្តបាដលិ នាម រុក្ខោ អត្ថិ. តេ តស្ស បុប្ផនកាលេ ជានន្តិ – ‘‘នាយំ តាវតិំសា, សក្កេន វញ្ចិតា មយ’’ន្តិ. តេ គណ្ហថ នន្តិ វត្វា សិនេរុំ បរិហរមានា ទេវេ វុដ្ឋេ វម្មិកបាទតោ វម្មិកមក្ខិកា វិយ អភិរុហិំសុ. តត្ថ កាលេន ទេវា ជិនន្តិ, កាលេន អសុរា. យទា ទេវានំ ជយោ ហោតិ, អសុរេ យាវ សមុទ្ទបិដ្ឋា អនុពន្ធន្តិ. យទា អសុរានំ ជយោ ហោតិ, ទេវេ យាវ វេទិកបាទា អនុពន្ធន្តិ. តស្មិំ បន សង្គាមេ ទេវានំ ជយោ អហោសិ, ទេវា អសុរេ យាវ សមុទ្ទបិដ្ឋា អនុពន្ធិំសុ. សក្កោ អសុរេ បលាបេត្វា បញ្ចសុ ឋានេសុ អារក្ខំ ឋបេសិ. ឯវំ អារក្ខំ ទត្វា វេទិកបាទេ វជិរហត្ថា ឥន្ទបដិមាយោ ឋបេសិ. អសុរា កាលេន កាលំ ឧដ្ឋហិត្វា តា បដិមាយោ ទិស្វា, ‘‘សក្កោ អប្បមត្តោ តិដ្ឋតី’’តិ តតោវ និវត្តន្តិ. តតោ បដិនិវត្តិត្វាតិ វិជិតដ្ឋានតោ និវត្តិត្វា. បរិចារិកាយោតិ មាលាគន្ធាទិកម្មការិកាយោ.

៣៩៣. វេស្សវណោ ច មហារាជាតិ សោ កិរ សក្កស្ស វល្លភោ, ពលវវិស្សាសិកោ, តស្មា សក្កេន សទ្ធិំ អគមាសិ. បុរក្ខត្វាតិ បុរតោ កត្វា. បវិសិំសូតិ បវិសិត្វា បន ឧបឌ្ឍបិហិតានិ ទ្វារានិ កត្វា ឱលោកយមានា អដ្ឋំសុ. ឥទម្បិ, មារិស មោគ្គល្លាន, បស្ស វេជយន្តស្ស បាសាទស្ស រាមណេយ្យកន្តិ, មារិស មោគ្គល្លាន, ឥទម្បិ វេជយន្តស្ស បាសាទស្ស រាមណេយ្យកំ បស្ស, សុវណ្ណត្ថម្ភេ បស្ស, រជតត្ថម្ភេ មណិត្ថម្ភេ បវាឡត្ថម្ភេ លោហិតង្គត្ថម្ភេ មសារគល្លត្ថម្ភេ មុត្តត្ថម្ភេ សត្តរតនត្ថម្ភេ, តេសំយេវ សុវណ្ណាទិមយេ ឃដកេ វាឡរូបកានិ ច បស្សាតិ ឯវំ ថម្ភបន្តិយោ អាទិំ កត្វា រាមណេយ្យកំ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ. យថា តំ បុព្ពេកតបុញ្ញស្សាតិ យថា បុព្ពេ កតបុញ្ញស្ស ឧបភោគដ្ឋានេន សោភិតព្ពំ, ឯវមេវំ សោភតីតិ អត្ថោ. អតិពាឡ្ហំ ខោ អយំ យក្ខោ បមត្តោ វិហរតីតិ អត្តនោ បាសាទេ នាដកបរិវារេន សម្បត្តិយា វសេន អតិវិយ មត្តោ.

ឥទ្ធាភិសង្ខារំ អភិសង្ខាសីតិ ឥទ្ធិមកាសិ. អាបោកសិណំ សមាបជ្ជិត្វា បាសាទបតិដ្ឋិតោកាសំ ឧទកំ ហោតូតិ ឥទ្ធិំ អធិដ្ឋាយ បាសាទកណ្ណិកេ បាទង្គុដ្ឋកេន បហរិ. សោ បាសាទោ យថា នាម ឧទកបិដ្ឋេ ឋបិតបត្តំ មុខវដ្ដិយំ អង្គុលិយា បហដំ អបរាបរំ កម្បតិ ចលតិ ន សន្តិដ្ឋតិ. ឯវមេវំ សំកម្បិ សម្បកម្បិ សម្បវេធិ, ថម្ភបិដ្ឋសង្ឃាដកណ្ណិកគោបានសិអាទីនិ ករករាតិ សទ្ទំ មុញ្ចន្តានិ បតិតុំ វិយ អារទ្ធានិ. តេន វុត្តំ – ‘‘សង្កម្បេសិ សម្បកម្បេសិ សម្បវេធេសី’’តិ. អច្ឆរិយព្ភុតចិត្តជាតាតិ អហោ អច្ឆរិយំ, អហោ អព្ភុតន្តិ ឯវំ សញ្ជាតអច្ឆរិយអព្ភុតា ចេវ សញ្ជាតតុដ្ឋិនោ ច អហេសុំ ឧប្បន្នពលវសោមនស្សា. សំវិគ្គន្តិ ឧព្ពិគ្គំ. លោមហដ្ឋជាតន្តិ ជាតលោមហំសំ, កញ្ចនភិត្តិយំ ឋបិតមណិនាគទន្តេហិ វិយ ឧទ្ធគ្គេហិ លោមេហិ អាកិណ្ណសរីរន្តិ អត្ថោ. លោមហំសោ ច នាមេស សោមនស្សេនបិ ហោតិ ទោមនស្សេនបិ, ឥធ បន សោមនស្សេន ជាតោ. ថេរោ ហិ សក្កស្ស សោមនស្សវេគេន សំវេជេតុំ តំ បាដិហារិយមកាសិ. តស្មា សោមនស្សវេគេន សំវិគ្គលោមហដ្ឋំ វិទិត្វាតិ អត្ថោ.

៣៩៤. ឥធាហំ, មារិសាតិ ឥទានិស្ស យស្មា ថេរេន សោមនស្សសំវេគំ ជនយិត្វា តមំ វិនោទិតំ, តស្មា សល្លក្ខេត្វា ឯវមាហ. ឯសោ នុ តេ, មារិស, សោ ភគវា សត្ថាតិ, មារិស, ត្វំ កុហិំ គតោសីតិ វុត្តេ មយ្ហំ សត្ថុ សន្តិកន្តិ វទេសិ, ឥមស្មិំ ទេវលោកេ ឯកបាទកេន វិយ តិដ្ឋសិ, យំ ត្វំ ឯវំ វទេសិ, ឯសោ នុ តេ, មារិស, សោ ភគវា សត្ថាតិ បុច្ឆិំសុ. សព្រហ្មចារី មេ ឯសោតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ ថេរោ អនគារិយោ អភិនីហារសម្បន្នោ អគ្គសាវកោ, សក្កោ អគារិយោ, មគ្គព្រហ្មចរិយវសេន បនេតេ សព្រហ្មចារិនោ ហោន្តិ, តស្មា ឯវមាហ. អហោ នូន តេ សោ ភគវា សត្ថាតិ សព្រហ្មចារី តាវ តេ ឯវំមហិទ្ធិកោ, សោ បន តេ ភគវា សត្ថា អហោ នូន មហិទ្ធិកោតិ សត្ថុ ឥទ្ធិបាដិហារិយទស្សនេ ជាតាភិលាបា ហុត្វា ឯវមាហំសុ.

៣៩៥. ញាតញ្ញតរស្សាតិ បញ្ញាតញ្ញតរស្ស, សក្កោ ហិ បញ្ញាតានំ អញ្ញតរោ. សេសំ សព្ពត្ថ បាកដមេវ, ទេសនំ បន ភគវា យថានុសន្ធិនាវ និដ្ឋាបេសីតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

ចូឡតណ្ហាសង្ខយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. មហាតណ្ហាសង្ខយសុត្តវណ្ណនា

៣៩៦. ឯវំ មេ សុតន្តិ មហាតណ្ហាសង្ខយសុត្តំ. តត្ថ ទិដ្ឋិគតន្តិ អលគទ្ទូបមសុត្តេ លទ្ធិមត្តំ ទិដ្ឋិគតន្តិ វុត្តំ, ឥធ សស្សតទិដ្ឋិ. សោ ច ភិក្ខុ ពហុស្សុតោ, អយំ អប្បស្សុតោ, ជាតកភាណកោ ភគវន្តំ ជាតកំ កថេត្វា, ‘‘អហំ, ភិក្ខវេ, តេន សមយេន វេស្សន្តរោ អហោសិំ, មហោសធោ, វិធុរបណ្ឌិតោ, សេនកបណ្ឌិតោ, មហាជនកោ រាជា អហោសិ’’ន្តិ សមោធានេន្តំ សុណាតិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘ឥមេ រូបវេទនាសញ្ញាសង្ខារា តត្ថ តត្ថេវ និរុជ្ឈន្តិ, វិញ្ញាណំ បន ឥធលោកតោ បរលោកំ, បរលោកតោ ឥមំ លោកំ សន្ធាវតិ សំសរតី’’តិ សស្សតទស្សនំ ឧប្បន្នំ. តេនាហ – ‘‘តទេវិទំ វិញ្ញាណំ សន្ធាវតិ សំសរតិ អនញ្ញ’’ន្តិ.

សម្មាសម្ពុទ្ធេន បន, ‘‘វិញ្ញាណំ បច្ចយសម្ភវំ, សតិ បច្ចយេ ឧប្បជ្ជតិ, វិនា បច្ចយំ នត្ថិ វិញ្ញាណស្ស សម្ភវោ’’តិ វុត្តំ. តស្មា អយំ ភិក្ខុ ពុទ្ធេន អកថិតំ កថេតិ, ជិនចក្កេ បហារំ ទេតិ, វេសារជ្ជញាណំ បដិពាហតិ, សោតុកាមំ ជនំ វិសំវាទេតិ, អរិយបថេ តិរិយំ និបតិត្វា មហាជនស្ស អហិតាយ ទុក្ខាយ បដិបន្នោ. យថា នាម រញ្ញោ រជ្ជេ មហាចោរោ ឧប្បជ្ជមានោ មហាជនស្ស អហិតាយ ទុក្ខាយ ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ ជិនសាសនេ ចោរោ ហុត្វា មហាជនស្ស អហិតាយ ទុក្ខាយ ឧប្បន្នោតិ វេទិតព្ពោ. សម្ពហុលា ភិក្ខូតិ ជនបទវាសិនោ បិណ្ឌបាតិកភិក្ខូ. តេនុបសង្កមិំសូតិ អយំ បរិសំ លភិត្វា សាសនម្បិ អន្តរធាបេយ្យ, យាវ បក្ខំ ន លភតិ, តាវទេវ នំ ទិដ្ឋិគតា វិវេចេមាតិ សុតសុតដ្ឋានតោយេវ អដ្ឋត្វា អនិសីទិត្វា ឧបសង្កមិំសុ.

៣៩៨. កតមំ តំ សាតិ វិញ្ញាណន្តិ សាតិ យំ ត្វំ វិញ្ញាណំ សន្ធាយ វទេសិ, កតមំ តំ វិញ្ញាណន្តិ? យ្វាយំ, ភន្តេ, វទោ វេទេយ្យោ តត្រ តត្រ កល្យាណបាបកានំ កម្មានំ វិបាកំ បដិសំវេទេតីតិ, ភន្តេ, យោ អយំ វទតិ វេទយតិ, យោ ចាយំ តហិំ តហិំ កុសលាកុសលកម្មានំ វិបាកំ បច្ចនុភោតិ. ឥទំ, ភន្តេ, វិញ្ញាណំ, យមហំ សន្ធាយ វទេមីតិ. កស្ស នុ ខោ នាមាតិ កស្ស ខត្តិយស្ស វា ព្រាហ្មណស្ស វា វេស្សសុទ្ទគហដ្ឋបព្ពជិតទេវមនុស្សានំ វា អញ្ញតរស្ស.

៣៩៩. អថ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសីតិ កស្មា អាមន្តេសិ? សាតិស្ស កិរ ឯវំ អហោសិ – ‘‘សត្ថា មំ ‘មោឃបុរិសោ’តិ វទតិ, ន ច មោឃបុរិសោតិ វុត្តមត្តេនេវ មគ្គផលានំ ឧបនិស្សយោ ន ហោតិ. ឧបសេនម្បិ ហិ វង្គន្តបុត្តំ, ‘អតិលហុំ ខោ ត្វំ មោឃបុរិស ពាហុល្លាយ អាវត្តោ’តិ (មហាវ. ៧៥) ភគវា មោឃបុរិសវាទេន ឱវទិ. ថេរោ អបរភាគេ ឃដេន្តោ វាយមន្តោ ឆ អភិញ្ញា សច្ឆាកាសិ. អហម្បិ តថារូបំ វីរិយំ បគ្គណ្ហិត្វា មគ្គផលានិ និព្ពត្តេស្សាមី’’តិ. អថស្ស ភគវា ឆិន្នបច្ចយោ អយំ សាសនេ អវិរុឡ្ហធម្មោតិ ទស្សេន្តោ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ. ឧស្មីកតោតិអាទិ ហេដ្ឋា វុត្តាធិប្បាយមេវ. អថ ខោ ភគវាតិ អយម្បិ បាដិយេក្កោ អនុសន្ធិ. សាតិស្ស កិរ ឯតទហោសិ – ‘‘ភគវា មយ្ហំ មគ្គផលានំ ឧបនិស្សយោ នត្ថីតិ វទតិ, កិំ សក្កា ឧបនិស្សយេ អសតិ កាតុំ? ន ហិ តថាគតា សឧបនិស្សយស្សេវ ធម្មំ ទេសេន្តិ, យស្ស កស្សចិ ទេសេន្តិយេវ. អហំ ពុទ្ធស្ស សន្តិកា សុគតោវាទំ លភិត្វា សគ្គសម្បត្តូបគំ កុសលំ ករិស្សាមី’’តិ. អថស្ស ភគវា, ‘‘នាហំ, មោឃបុរិស, តុយ្ហំ ឱវាទំ វា អនុសាសនិំ វា ទេមី’’តិ សុគតោវាទំ បដិប្បស្សម្ភេន្តោ ឥមំ ទេសនំ អារភិ. តស្សត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. ឥទានិ បរិសាយ លទ្ធិំ សោធេន្តោ, ‘‘ឥធាហំ ភិក្ខូ បដិបុច្ឆិស្សាមី’’តិអាទិមាហ. តំ សព្ពម្បិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

៤០០. ឥទានិ វិញ្ញាណស្ស សប្បច្ចយភាវំ ទស្សេតុំ យំ យទេវ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ មនញ្ច បដិច្ច ធម្មេ ចាតិ សហាវជ្ជនេន ភវង្គមនញ្ច តេភូមកធម្មេ ច បដិច្ច. កដ្ឋញ្ច បដិច្ចាតិអាទិ ឱបម្មនិទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តេន កិំ ទីបេតិ? ទ្វារសង្កន្តិយា អភាវំ. យថា ហិ កដ្ឋំ បដិច្ច ជលមានោ អគ្គិ ឧបាទានបច្ចយេ សតិយេវ ជលតិ, តស្មិំ អសតិ បច្ចយវេកល្លេន តត្ថេវ វូបសម្មតិ, ន សកលិកាទីនិ សង្កមិត្វា សកលិកគ្គីតិអាទិសង្ខ្យំ គច្ឆតិ, ឯវមេវ ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បន្នំ វិញ្ញាណំ តស្មិំ ទ្វារេ ចក្ខុរូបអាលោកមនសិការសង្ខាតេ បច្ចយម្ហិ សតិយេវ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មិំ អសតិ បច្ចយវេកល្លេន តត្ថេវ និរុជ្ឈតិ, ន សោតាទីនិ សង្កមិត្វា សោតវិញ្ញាណន្តិអាទិសង្ខ្យំ គច្ឆតិ. ឯស នយោ សព្ពវារេសុ. ឥតិ ភគវា នាហំ វិញ្ញាណប្បវត្តេ ទ្វារសង្កន្តិមត្តម្បិ វទាមិ, អយំ បន សាតិ មោឃបុរិសោ ភវសង្កន្តិំ វទតីតិ សាតិំ និគ្គហេសិ.

៤០១. ឯវំ វិញ្ញាណស្ស សប្បច្ចយភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បន បញ្ចន្នម្បិ ខន្ធានំ សប្បច្ចយភាវំ ទស្សេន្តោ, ភូតមិទន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ភូតមិទន្តិ ឥទំ ខន្ធបញ្ចកំ ជាតំ ភូតំ និព្ពត្តំ, តុម្ហេបិ តំ ភូតមិទន្តិ, ភិក្ខវេ, បស្សថាតិ. តទាហារសម្ភវន្តិ តំ បនេតំ ខន្ធបញ្ចកំ អាហារសម្ភវំ បច្ចយសម្ភវំ, សតិ បច្ចយេ ឧប្បជ្ជតិ ឯវំ បស្សថាតិ បុច្ឆតិ. តទាហារនិរោធាតិ តស្ស បច្ចយស្ស និរោធា. ភូតមិទំ នោស្សូតិ ភូតំ នុ ខោ ឥទំ, ន នុ ខោ ភូតន្តិ. តទាហារសម្ភវំ នោស្សូតិ តំ ភូតំ ខន្ធបញ្ចកំ បច្ចយសម្ភវំ នុ ខោ, ន នុ ខោតិ. តទាហារនិរោធាតិ តស្ស បច្ចយស្ស និរោធា. និរោធធម្មំ នោស្សូតិ តំ ធម្មំ និរោធធម្មំ នុ ខោ, ន នុ ខោតិ. សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតោតិ ឥទំ ខន្ធបញ្ចកំ ជាតំ ភូតំ និព្ពត្តន្តិ យាថាវសរសលក្ខណតោ វិបស្សនាបញ្ញាយ សម្មា បស្សន្តស្ស. បញ្ញាយ សុទិដ្ឋន្តិ វុត្តនយេនេវ វិបស្សនាបញ្ញាយ សុដ្ឋុ ទិដ្ឋំ. ឯវំ យេ យេ តំ បុច្ឆំ សល្លក្ខេសុំ, តេសំ តេសំ បដិញ្ញំ គណ្ហន្តោ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ សប្បច្ចយភាវំ ទស្សេតិ.

ឥទានិ យាយ បញ្ញាយ តេហិ តំ សប្បច្ចយំ សនិរោធំ ខន្ធបញ្ចកំ សុទិដ្ឋំ, តត្ថ និត្តណ្ហភាវំ បុច្ឆន្តោ ឥមំ ចេ តុម្ហេតិអាទិមាហ. តត្ថ ទិដ្ឋិន្តិ វិបស្សនាសម្មាទិដ្ឋិំ. សភាវទស្សនេន បរិសុទ្ធំ. បច្ចយទស្សនេន បរិយោទាតំ. អល្លីយេថាតិ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ អល្លីយិត្វា វិហរេយ្យាថ. កេលាយេថាតិ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ កីឡមានា វិហរេយ្យាថ. ធនាយេថាតិ ធនំ វិយ ឥច្ឆន្តា គេធំ អាបជ្ជេយ្យាថ. មមាយេថាតិ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ មមត្តំ ឧប្បាទេយ្យាថ. និត្ថរណត្ថាយ នោ គហណត្ថាយាតិ យោ សោ មយា ចតុរោឃនិត្ថរណត្ថាយ កុល្លូបមោ ធម្មោ ទេសិតោ, នោ និកន្តិវសេន គហណត្ថាយ. អបិ នុ តំ តុម្ហេ អាជានេយ្យាថាតិ. វិបរិយាយេន សុក្កបក្ខោ វេទិតព្ពោ.

៤០២. ឥទានិ តេសំ ខន្ធានំ បច្ចយំ ទស្សេន្តោ, ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, អាហារាតិអាទិមាហ, តម្បិ វុត្តត្ថមេវ. យថា បន ឯកោ ឥមំ ជានាសីតិ វុត្តោ, ‘‘ន កេវលំ ឥមំ, មាតរម្បិស្ស ជានាមិ, មាតុ មាតរម្បី’’តិ ឯវំ បវេណិវសេន ជានន្តោ សុដ្ឋុ ជានាតិ នាម. ឯវមេវំ ភគវា ន កេវលំ ខន្ធមត្តមេវ ជានាតិ, ខន្ធានំ បច្ចយម្បិ តេសម្បិ បច្ចយានំ បច្ចយន្តិ ឯវំ សព្ពបច្ចយបរម្បរំ ជានាតិ. សោ តំ, ពុទ្ធពលំ ទីបេន្តោ ឥទានិ បច្ចយបរម្បរំ ទស្សេតុំ, ឥមេ ច, ភិក្ខវេ, ចត្តារោ អាហារាតិអាទិមាហ. តំ វុត្តត្ថមេវ. ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា…បេ… ទុក្ខក្ខន្ធស្ស សមុទយោ ហោតីតិ ឯត្ថ បន បដិច្ចសមុប្បាទកថា វិត្ថារេតព្ពា ភវេយ្យ, សា វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតាវ.

៤០៤. ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតីតិ ឥមស្មិំ អវិជ្ជាទិកេ បច្ចយេ សតិ ឥទំ សង្ខារាទិកំ ផលំ ហោតិ. ឥមស្សុប្បាទា ឥទំ ឧប្បជ្ជតីតិ ឥមស្ស អវិជ្ជាទិកស្ស បច្ចយស្ស ឧប្បាទា ឥទំ សង្ខារាទិកំ ផលំ ឧប្បជ្ជតិ, តេនេវាហ – ‘‘យទិទំ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា…បេ… សមុទយោ ហោតី’’តិ. ឯវំ វដ្ដំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិវដ្ដំ ទស្សេន្តោ, អវិជ្ជាយ ត្វេវ អសេសវិរាគនិរោធាតិអាទិមាហ. តត្ថ អវិជ្ជាយ ត្វេវាតិ អវិជ្ជាយ ឯវ តុ. អសេសវិរាគនិរោធាតិ វិរាគសង្ខាតេន មគ្គេន អសេសនិរោធា អនុប្បាទនិរោធា. សង្ខារនិរោធោតិ សង្ខារានំ អនុប្បាទនិរោធោ ហោតិ, ឯវំ និរុទ្ធានំ បន សង្ខារានំ និរោធា វិញ្ញាណនិរោធោ ហោតិ, វិញ្ញាណាទីនញ្ច និរោធា នាមរូបាទីនិ និរុទ្ធានិយេវ ហោន្តីតិ ទស្សេតុំ សង្ខារនិរោធា វិញ្ញាណនិរោធោតិអាទិំ វត្វា ឯវមេតស្ស កេវលស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្ស និរោធោ ហោតីតិ វុត្តំ. តត្ថ កេវលស្សាតិ សកលស្ស, សុទ្ធស្ស វា, សត្តវិរហិតស្សាតិ អត្ថោ. ទុក្ខក្ខន្ធស្សាតិ ទុក្ខរាសិស្ស. និរោធោ ហោតីតិ អនុប្បាទោ ហោតិ.

៤០៦. ឥមស្មិំ អសតីតិអាទិ វុត្តបដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពំ.

៤០៧. ឯវំ វដ្ដវិវដ្ដំ កថេត្វា ឥទានិ ឥមំ ទ្វាទសង្គបច្ចយវដ្ដំ សហ វិបស្សនាយ មគ្គេន ជានន្តស្ស យា បដិធាវនា បហីយតិ, តស្សា អភាវំ បុច្ឆន្តោ អបិ នុ តុម្ហេ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ ឯវំ ជានន្តាតិ ឯវំ សហវិបស្សនាយ មគ្គេន ជានន្តា. ឯវំ បស្សន្តាតិ តស្សេវ វេវចនំ. បុព្ពន្តន្តិ បុរិមកោដ្ឋាសំ, អតីតខន្ធធាតុអាយតនានីតិ អត្ថោ. បដិធាវេយ្យាថាតិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន បដិធាវេយ្យាថ. សេសំ សព្ពាសវសុត្តេ វិត្ថារិតមេវ.

ឥទានិ នេសំ តត្ថ និច្ចលភាវំ បុច្ឆន្តោ, អបិ នុ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, ឯវំ ជានន្តា ឯវំ បស្សន្តា ឯវំ វទេយ្យាថ, សត្ថា នោ គរូតិអាទិមាហ. តត្ថ គរូតិ ភារិកោ អកាមា អនុវត្តិតព្ពោ. សមណោតិ ពុទ្ធសមណោ. អញ្ញំ សត្ថារំ ឧទ្ទិសេយ្យាថាតិ អយំ សត្ថា អម្ហាកំ កិច្ចំ សាធេតុំ ន សក្កោតីតិ អបិ នុ ឯវំសញ្ញិនោ ហុត្វា អញ្ញំ ពាហិរកំ សត្ថារំ ឧទ្ទិសេយ្យាថ. បុថុសមណព្រាហ្មណានន្តិ ឯវំសញ្ញិនោ ហុត្វា បុថូនំ តិត្ថិយសមណានំ ចេវ ព្រាហ្មណានញ្ច. វតកោតូហលមង្គលានីតិ វតសមាទានានិ ច ទិដ្ឋិកុតូហលានិ ច ទិដ្ឋសុតមុតមង្គលានិ ច. តានិ សារតោ បច្ចាគច្ឆេយ្យាថាតិ ឯតានិ សារន្តិ ឯវំសញ្ញិនោ ហុត្វា បដិអាគច្ឆេយ្យាថ. ឯវំ និស្សដ្ឋានិ ច បុន គណ្ហេយ្យាថាតិ អត្ថោ. សាមំ ញាតន្តិ សយំ ញាណេន ញាតំ. សាមំ ទិដ្ឋន្តិ សយំ បញ្ញាចក្ខុនា ទិដ្ឋំ. សាមំ វិទិតន្តិ សយំ វិភាវិតំ បាកដំ កតំ. ឧបនីតា ខោ មេ តុម្ហេតិ មយា, ភិក្ខវេ, តុម្ហេ ឥមិនា សន្ទិដ្ឋិកាទិសភាវេន ធម្មេន និព្ពានំ ឧបនីតា, បាបិតាតិ អត្ថោ. សន្ទិដ្ឋិកោតិអាទីនមត្ថោ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតោ. ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តន្តិ ឯតំ វចនមិទំ តុម្ហេហិ សាមំ ញាតាទិភាវំ បដិច្ច វុត្តំ.

៤០៨. តិណ្ណំ ខោ បន, ភិក្ខវេតិ កស្មា អារភិ? ននុ ហេដ្ឋា វដ្ដវិវដ្ដវសេន ទេសនា មត្ថកំ បាបិតាតិ? អាម បាបិតា. អយំ បន បាដិឯក្កោ អនុសន្ធិ, ‘‘អយញ្ហិ លោកសន្និវាសោ បដិសន្ធិសម្មូឡ្ហោ, តស្ស សម្មោហដ្ឋានំ វិទ្ធំសេត្វា បាកដំ ករិស្សាមី’’តិ ឥមំ ទេសនំ អារភិ. អបិច វដ្ដមូលំ អវិជ្ជា, វិវដ្ដមូលំ ពុទ្ធុប្បាទោ, ឥតិ វដ្ដមូលំ អវិជ្ជំ វិវដ្ដមូលញ្ច ពុទ្ធុប្បាទំ ទស្សេត្វាបិ, ‘‘បុន ឯកវារំ វដ្ដវិវដ្ដវសេន ទេសនំ មត្ថកំ បាបេស្សាមី’’តិ ឥមំ ទេសនំ អារភិ. តត្ថ សន្និបាតាតិ សមោធានេន បិណ្ឌភាវេន. គព្ភស្សាតិ គព្ភេ និព្ពត្តនកសត្តស្ស. អវក្កន្តិ ហោតីតិ និព្ពត្តិ ហោតិ. កត្ថចិ ហិ គព្ភោតិ មាតុកុច្ឆិ វុត្តោ. យថាហ –

‘‘យមេករត្តិំ បឋមំ, គព្ភេ វសតិ មាណវោ;

អព្ភុដ្ឋិតោវ សោ យាតិ, ស គច្ឆំ ន និវត្តតី’’តិ. (ជា. ១.១៥.៣៦៣);

កត្ថចិ គព្ភេ និព្ពត្តនសត្តោ. យថាហ – ‘‘យថា ខោ, បនានន្ទ, អញ្ញា ឥត្ថិកា នវ វា ទស វា មាសេ គព្ភំ កុច្ឆិនា បរិហរិត្វា វិជាយន្តី’’តិ (ម. និ. ៣.២០៥). ឥធ សត្តោ អធិប្បេតោ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘គព្ភស្ស អវក្កន្តិ ហោតី’’តិ.

ឥធាតិ ឥមស្មិំ សត្តលោកេ. មាតា ច ឧតុនី ហោតីតិ ឥទំ ឧតុសមយំ សន្ធាយ វុត្តំ. មាតុគាមស្ស កិរ យស្មិំ ឱកាសេ ទារកោ និព្ពត្តតិ, តត្ថ មហតី លោហិតបីឡកា សណ្ឋហិត្វា ភិជ្ជិត្វា បគ្ឃរតិ, វត្ថុ សុទ្ធំ ហោតិ, សុទ្ធេ វត្ថុម្ហិ មាតាបិតូសុ ឯកវារំ សន្និបតិតេសុ យាវ សត្ត ទិវសានិ ខេត្តមេវ ហោតិ. តស្មិំ សមយេ ហត្ថគ្គាហវេណិគ្គាហាទិនា អង្គបរាមសនេនបិ ទារកោ និព្ពត្តតិយេវ. គន្ធព្ពោតិ តត្រូបគសត្តោ. បច្ចុបដ្ឋិតោ ហោតីតិ ន មាតាបិតូនំ សន្និបាតំ ឱលោកយមានោ សមីបេ ឋិតោ បច្ចុបដ្ឋិតោ នាម ហោតិ. កម្មយន្តយន្តិតោ បន ឯកោ សត្តោ តស្មិំ ឱកាសេ និព្ពត្តនកោ ហោតីតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ. សំសយេនាតិ ‘‘អរោគោ នុ ខោ ភវិស្សាមិ អហំ វា, បុត្តោ វា មេ’’តិ ឯវំ មហន្តេន ជីវិតសំសយេន. លោហិតញ្ហេតំ, ភិក្ខវេតិ តទា កិរ មាតុលោហិតំ តំ ឋានំ សម្បត្តំ បុត្តសិនេហេន បណ្ឌរំ ហោតិ. តស្មា ឯវមាហ. វង្កកន្តិ គាមទារកានំ កីឡនកំ ខុទ្ទកនង្គលំ. ឃដិកា វុច្ចតិ ទីឃទណ្ឌេន រស្សទណ្ឌកំ បហរណកីឡា. មោក្ខចិកន្តិ សម្បរិវត្តកកីឡា, អាកាសេ វា ទណ្ឌកំ គហេត្វា ភូមិយំ វា សីសំ ឋបេត្វា ហេដ្ឋុបរិយភាវេន បរិវត្តនកីឡនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ចិង្គុលកំ វុច្ចតិ តាលបណ្ណាទីហិ កតំ វាតប្បហារេន បរិព្ភមនចក្កំ. បត្តាឡ្ហកំ វុច្ចតិ បណ្ណនាឡិកា, តាយ វាលិកាទីនិ មិនន្តា កីឡន្តិ. រថកន្តិ ខុទ្ទករថំ. ធនុកម្បិ ខុទ្ទកធនុមេវ.

៤០៩. សារជ្ជតីតិ រាគំ ឧប្បាទេតិ. ព្យាបជ្ជតីតិ ព្យាបាទំ ឧប្បាទេតិ. អនុបដ្ឋិតកាយសតីតិ កាយេ សតិ កាយសតិ, តំ អនុបដ្ឋបេត្វាតិ អត្ថោ. បរិត្តចេតសោតិ អកុសលចិត្តោ. យត្ថស្ស តេ បាបកាតិ យស្សំ ផលសមាបត្តិយំ ឯតេ និរុជ្ឈន្តិ, តំ ន ជានាតិ នាធិគច្ឆតីតិ អត្ថោ. អនុរោធវិរោធន្តិ រាគញ្ចេវ ទោសញ្ច. អភិនន្ទតីតិ តណ្ហាវសេន អភិនន្ទតិ, តណ្ហាវសេនេវ អហោ សុខន្តិអាទីនិ វទន្តោ អភិវទតិ. អជ្ឈោសាយ តិដ្ឋតីតិ តណ្ហាអជ្ឈោសានគហណេន គិលិត្វា បរិនិដ្ឋបេត្វា គណ្ហាតិ. សុខំ វា អទុក្ខមសុខំ វា អភិនន្ទតុ, ទុក្ខំ កថំ អភិនន្ទតីតិ? ‘‘អហំ ទុក្ខិតោ មម ទុក្ខ’’ន្តិ គណ្ហន្តោ អភិនន្ទតិ នាម. ឧប្បជ្ជតិ នន្ទីតិ តណ្ហា ឧប្បជ្ជតិ. តទុបាទានន្តិ សាវ តណ្ហា គហណដ្ឋេន ឧបាទានំ នាម. តស្ស ឧបាទានបច្ចយា ភវោ…បេ… សមុទយោ ហោតីតិ, ឥទញ្ហិ ភគវតា បុន ឯកវារំ ទ្វិសន្ធិ តិសង្ខេបំ បច្ចយាការវដ្ដំ ទស្សិតំ.

៤១០-៤. ឥទានិ វិវដ្ដំ ទស្សេតុំ ឥធ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ លោកេ ឧប្បជ្ជតីតិអាទិមាហ. តត្ថ អប្បមាណចេតសោតិ អប្បមាណំ លោកុត្តរំ ចេតោ អស្សាតិ អប្បមាណចេតសោ, មគ្គចិត្តសមង្គីតិ អត្ថោ. ឥមំ ខោ មេ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, សំខិត្តេន តណ្ហាសង្ខយវិមុត្តិំ ធារេថាតិ, ភិក្ខវេ, ឥមំ សំខិត្តេន ទេសិតំ មយ្ហំ, តណ្ហាសង្ខយវិមុត្តិទេសនំ តុម្ហេ និច្ចកាលំ ធារេយ្យាថ មា បមជ្ជេយ្យាថ. ទេសនា ហិ ឯត្ថ វិមុត្តិបដិលាភហេតុតោ វិមុត្តីតិ វុត្តា. មហាតណ្ហាជាលតណ្ហាសង្ឃាដបដិមុក្កន្តិ តណ្ហាវ សំសិព្ពិតដ្ឋេន មហាតណ្ហាជាលំ, សង្ឃដិតដ្ឋេន សង្ឃាដន្តិ វុច្ចតិ; ឥតិ ឥមស្មិំ មហាតណ្ហាជាលេ តណ្ហាសង្ឃាដេ ច ឥមំ សាតិំ ភិក្ខុំ កេវដ្ដបុត្តំ បដិមុក្កំ ធារេថ. អនុបវិដ្ឋោ អន្តោគធោតិ នំ ធារេថាតិ អត្ថោ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

មហាតណ្ហាសង្ខយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. មហាអស្សបុរសុត្តវណ្ណនា

៤១៥. ឯវំ មេ សុតន្តិ មហាអស្សបុរសុត្តំ. តត្ថ អង្គេសូតិ អង្គា នាម ជានបទិនោ រាជកុមារា, តេសំ និវាសោ ឯកោបិ ជនបទោ រុឡ្ហីសទ្ទេន ‘‘អង្គា’’តិ វុច្ចតិ, តស្មិំ អង្គេសុ ជនបទេ. អស្សបុរំ នាម អង្គានំ និគមោតិ អស្សបុរន្តិ នគរនាមេន លទ្ធវោហារោ អង្គានំ ជនបទស្ស ឯកោ និគមោ, តំ គោចរគាមំ កត្វា វិហរតីតិ អត្ថោ. ភគវា ឯតទវោចាតិ ឯតំ ‘‘សមណា សមណាតិ វោ, ភិក្ខវេ, ជនោ សញ្ជានាតី’’តិអាទិវចនមវោច.

កស្មា បន ឯវំ អវោចាតិ. តស្មិំ កិរ និគមេ មនុស្សា សទ្ធា បសន្នា ពុទ្ធមាមកា ធម្មមាមកា សង្ឃមាមកា, តទហុបព្ពជិតសាមណេរម្បិ វស្សសតិកត្ថេរសទិសំ កត្វា បសំសន្តិ; បុព្ពណ្ហសមយំ ភិក្ខុសង្ឃំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តំ ទិស្វា ពីជនង្គលាទីនិ គហេត្វា ខេត្តំ គច្ឆន្តាបិ, ផរសុអាទីនិ គហេត្វា អរញ្ញំ បវិសន្តាបិ តានិ ឧបករណានិ និក្ខិបិត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស និសីទនដ្ឋានំ អាសនសាលំ វា មណ្ឌបំ វា រុក្ខមូលំ វា សម្មជ្ជិត្វា អាសនានិ បញ្ញបេត្វា អរជបានីយំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ និសីទាបេត្វា យាគុខជ្ជកាទីនិ ទត្វា កតភត្តកិច្ចំ ភិក្ខុសង្ឃំ ឧយ្យោជេត្វា តតោ តានិ ឧបករណានិ អាទាយ ខេត្តំ វា អរញ្ញំ វា គន្ត្វា អត្តនោ កម្មានិ ករោន្តិ, កម្មន្តដ្ឋានេបិ នេសំ អញ្ញា កថា នាម នត្ថិ. ចត្តារោ មគ្គដ្ឋា ចត្តារោ ផលដ្ឋាតិ អដ្ឋ បុគ្គលា អរិយសង្ឃោ នាម; តេ ‘‘ឯវរូបេន សីលេន, ឯវរូបេន អាចារេន, ឯវរូបាយ បដិបត្តិយា សមន្នាគតា លជ្ជិនោ បេសលា ឧឡារគុណា’’តិ ភិក្ខុសង្ឃស្សេវ វណ្ណំ កថេន្តិ. កម្មន្តដ្ឋានតោ អាគន្ត្វា ភុត្តសាយមាសា ឃរទ្វារេ និសិន្នាបិ, សយនិឃរំ បវិសិត្វា និសិន្នាបិ ភិក្ខុសង្ឃស្សេវ វណ្ណំ កថេន្តិ. ភគវា តេសំ មនុស្សានំ និបច្ចការំ ទិស្វា ភិក្ខុសង្ឃំ បិណ្ឌបាតាបចាយនេ និយោជេត្វា ឯតទវោច.

យេ ធម្មា សមណករណា ច ព្រាហ្មណករណា ចាតិ យេ ធម្មា សមាទាយ បរិបូរិតា សមិតបាបសមណញ្ច ពាហិតបាបព្រាហ្មណញ្ច ករោន្តីតិ អត្ថោ. ‘‘តីណិមានិ, ភិក្ខវេ, សមណស្ស សមណិយានិ សមណករណីយានិ. កតមានិ តីណិ? អធិសីលសិក្ខាសមាទានំ, អធិចិត្តសិក្ខាសមាទានំ, អធិបញ្ញាសិក្ខាសមាទាន’’ន្តិ (អ. និ. ៣.៨២) ឯត្ថ បន សមណេន កត្តព្ពធម្មា វុត្តា. តេបិ ច សមណករណា ហោន្តិយេវ. ឥធ បន ហិរោត្តប្បាទិវសេន ទេសនា វិត្ថារិតា. ឯវំ នោ អយំ អម្ហាកន្តិ ឯត្ថ នោតិ និបាតមត្តំ. ឯវំ អយំ អម្ហាកន្តិ អត្ថោ. មហប្ផលា មហានិសំសាតិ ឧភយម្បិ អត្ថតោ ឯកមេវ. អវញ្ឈាតិ អមោឃា. សផលាតិ អយំ តស្សេវ អត្ថោ. យស្សា ហិ ផលំ នត្ថិ, សា វញ្ឈា នាម ហោតិ. សឧទ្រយាតិ សវឌ្ឍិ, ឥទំ សផលតាយ វេវចនំ. ឯវញ្ហិ វោ, ភិក្ខវេ, សិក្ខិតព្ពន្តិ, ភិក្ខវេ, ឯវំ តុម្ហេហិ សិក្ខិតព្ពំ. ឥតិ ភគវា ឥមិនា ឯត្តកេន ឋានេន ហិរោត្តប្បាទីនំ ធម្មានំ វណ្ណំ កថេសិ. កស្មា? វចនបថបច្ឆិន្ទនត្ថំ. សចេ ហិ កោចិ អចិរបព្ពជិតោ ពាលភិក្ខុ ឯវំ វទេយ្យ – ‘‘ភគវា ហិរោត្តប្បាទិធម្មេ សមាទាយ វត្តថាតិ វទតិ, កោ នុ ខោ តេសំ សមាទាយ វត្តនេ អានិសំសោ’’តិ? តស្ស វចនបថបច្ឆិន្ទនត្ថំ. អយញ្ច អានិសំសោ, ឥមេ ហិ ធម្មា សមាទាយ បរិបូរិតា សមិតបាបសមណំ នាម ពាហិតបាបព្រាហ្មណំ នាម ករោន្តិ, ចតុបច្ចយលាភំ ឧប្បាទេន្តិ, បច្ចយទាយកានំ មហប្ផលតំ សម្បាទេន្តិ, បព្ពជ្ជំ អវញ្ឈំ សផលំ សឧទ្រយំ ករោន្តីតិ វណ្ណំ អភាសិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារតោ បន វណ្ណកថា សតិបដ្ឋានេ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៧៣; ម. និ. អដ្ឋ. ២.៣៧៣) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា.

៤១៦. ហិរោត្តប្បេនាតិ ‘‘យំ ហិរីយតិ ហិរីយិតព្ពេន, ឱត្តប្បតិ ឱត្តប្បិតព្ពេនា’’តិ (ធ. ស. ១៣៣១) ឯវំ វិត្ថារិតាយ ហិរិយា ចេវ ឱត្តប្បេន ច. អបិចេត្ថ អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានា ហិរី, ពហិទ្ធាសមុដ្ឋានំ ឱត្តប្បំ. អត្តាធិបតេយ្យា ហិរី, លោកាធិបតេយ្យំ ឱត្តប្បំ. លជ្ជាសភាវសណ្ឋិតា ហិរី, ភយសភាវសណ្ឋិតំ ឱត្តប្បំ, វិត្ថារកថា បនេត្ថ សព្ពាការេន វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តា. អបិច ឥមេ ទ្វេ ធម្មា លោកំ បាលនតោ លោកបាលធម្មា នាមាតិ កថិតា. យថាហ – ‘‘ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, សុក្កា ធម្មា លោកំ បាលេន្តិ. កតមេ ទ្វេ? ហិរី ច ឱត្តប្បញ្ច. ឥមេ ខោ, ភិក្ខវេ, ទ្វេ សុក្កា ធម្មា លោកំ បាលេន្តិ. ឥមេ ច ខោ, ភិក្ខវេ, ទ្វេ សុក្កា ធម្មា លោកំ ន បាលេយ្យុំ, នយិធ បញ្ញាយេថ, ‘មាតា’តិ វា, ‘មាតុច្ឆា’តិ វា, ‘មាតុលានី’តិ វា, ‘អាចរិយភរិយា’តិ វា, ‘គរូនំ ទារា’តិ វា, សម្ភេទំ លោកោ អគមិស្ស, យថា អជេឡកា កុក្កុដសូករា សោណសិង្គាលា’’តិ (អ. និ. ២.៩). ឥមេយេវ ជាតកេ ‘‘ទេវធម្មា’’តិ កថិតា. យថាហ –

‘‘ហិរិឱត្តប្បសម្បន្នា, សុក្កធម្មសមាហិតា;

សន្តោ សប្បុរិសា លោកេ, ទេវធម្មាតិ វុច្ចរេ’’តិ. (ជា. ១.១.៦);

មហាចុន្ទត្ថេរស្ស បន កិលេសសល្លេខនបដិបទាតិ កត្វា ទស្សិតា. យថាហ – ‘‘បរេ អហិរិកា ភវិស្សន្តិ, មយមេត្ថ ហិរិមនា ភវិស្សាមាតិ សល្លេខោ ករណីយោ. បរេ អនោត្តាបី ភវិស្សន្តិ, មយមេត្ថ ឱត្តាបី ភវិស្សាមាតិ សល្លេខោ ករណីយោ’’តិ (ម. និ. ១.៨៣). ឥមេវ មហាកស្សបត្ថេរស្ស ឱវាទូបសម្បទាតិ កត្វា ទស្សិតា. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘តស្មា តិហ តេ, កស្សប, ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ, តិព្ពំ មេ ហិរោត្តប្បំ បច្ចុបដ្ឋិតំ ភវិស្សតិ ថេរេសុ នវេសុ មជ្ឈិមេសូតិ. ឯវញ្ហិ តេ, កស្សប, សិក្ខិតព្ព’’ន្តិ (សំ. និ. ២.១៥៤). ឥធ បនេតេ សមណធម្មា នាមាតិ ទស្សិតា.

យស្មា បន ឯត្តាវតា សាមញ្ញត្ថោ មត្ថកំ បត្តោ នាម ហោតិ, តស្មា អបរេបិ សមណករណធម្មេ ទស្សេតុំ សិយា ខោ បន, ភិក្ខវេ, តុម្ហាកន្តិអាទិមាហ. តត្ថ សាមញ្ញត្ថោតិ សំយុត្តកេ តាវ, ‘‘កតមញ្ច, ភិក្ខវេ, សាមញ្ញំ? អយមេវ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ. សេយ្យថិទំ, សម្មាទិដ្ឋិ…បេ… សម្មាសមាធិ, ឥទំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, សាមញ្ញំ. កតមោ ច, ភិក្ខវេ, សាមញ្ញត្ថោ? យោ, ភិក្ខវេ, រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោ មោហក្ខយោ, អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, សាមញ្ញត្ថោ’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៦) មគ្គោ ‘‘សាមញ្ញ’’ន្តិ, ផលនិព្ពានានិ ‘‘សាមញ្ញត្ថោ’’តិ វុត្តានិ. ឥមស្មិំ បន ឋានេ មគ្គម្បិ ផលម្បិ ឯកតោ កត្វា សាមញ្ញត្ថោ កថិតោតិ វេទិតព្ពោ. អារោចយាមីតិ កថេមិ. បដិវេទយាមីតិ ជានាបេមិ.

៤១៧. បរិសុទ្ធោ នោ កាយសមាចារោតិ ឯត្ថ កាយសមាចារោ បរិសុទ្ធោ អបរិសុទ្ធោតិ ទុវិធោ. យោ ហិ ភិក្ខុ បាណំ ហនតិ អទិន្នំ អាទិយតិ, កាមេសុ មិច្ឆា ចរតិ, តស្ស កាយសមាចារោ អបរិសុទ្ធោ នាម, អយំ បន កម្មបថវសេនេវ វារិតោ. យោ បន បាណិនា វា លេឌ្ឌុនា វា ទណ្ឌេន វា សត្ថេន វា បរំ បោថេតិ វិហេឋេតិ, តស្ស កាយសមាចារោ អបរិសុទ្ធោ នាម, អយម្បិ សិក្ខាបទពទ្ធេនេវ បដិក្ខិត្តោ. ឥមស្មិំ សុត្តេ ឧភយម្បេតំ អកថេត្វា បរមសល្លេខោ នាម កថិតោ. យោ ហិ ភិក្ខុ បានីយឃដេ វា បានីយំ បិវន្តានំ, បត្តេ វា ភត្តំ ភុញ្ជន្តានំ កាកានំ និវារណវសេន ហត្ថំ វា ទណ្ឌំ វា លេឌ្ឌុំ វា ឧគ្គិរតិ, តស្ស កាយសមាចារោ អបរិសុទ្ធោ. វិបរីតោ បរិសុទ្ធោ នាម. ឧត្តានោតិ ឧគ្គតោ បាកដោ. វិវដោតិ អនាវដោ អសញ្ឆន្នោ. ឧភយេនាបិ បរិសុទ្ធតំយេវ ទីបេតិ. ន ច ឆិទ្ទវាតិ សទា ឯកសទិសោ អន្តរន្តរេ ឆិទ្ទរហិតោ. សំវុតោតិ កិលេសានំ ទ្វារ បិទហនេន បិទហិតោ, ន វជ្ជបដិច្ឆាទនត្ថាយ.

៤១៨. វចីសមាចារេបិ យោ ភិក្ខុ មុសា វទតិ, បិសុណំ កថេតិ, ផរុសំ ភាសតិ, សម្ផំ បលបតិ, តស្ស វចីសមាចារោ អបរិសុទ្ធោ នាម. អយំ បន កម្មបថវសេន វារិតោ. យោ បន គហបតិកាតិ វា ទាសាតិ វា បេស្សាតិ វា អាទីហិ ខុំសេន្តោ វទតិ, តស្ស វចីសមាចារោ អបរិសុទ្ធោ នាម. អយំ បន សិក្ខាបទពទ្ធេនេវ បដិក្ខិត្តោ. ឥមស្មិំ សុត្តេ ឧភយម្បេតំ អកថេត្វា បរមសល្លេខោ នាម កថិតោ. យោ ហិ ភិក្ខុ ទហរេន វា សាមណេរេន វា, ‘‘កច្ចិ, ភន្តេ, អម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយំ បស្សថា’’តិ វុត្តេ, សម្ពហុលា, អាវុសោ, ភិក្ខុភិក្ខុនិយោ ឯកស្មិំ បទេសេ វិចទិំសុ, ឧបជ្ឈាយោ តេ វិក្កាយិកសាកភណ្ឌិកំ ឧក្ខិបិត្វា គតោ ភវិស្សតី’’តិអាទិនា នយេន ហសាធិប្បាយោបិ ឯវរូបំ កថំ កថេតិ, តស្ស វចីសមាចារោ អបរិសុទ្ធោ. វិបរីតោ បរិសុទ្ធោ នាម.

៤១៩. មនោសមាចារេ យោ ភិក្ខុ អភិជ្ឈាលុ ព្យាបន្នចិត្តោ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ ហោតិ, តស្ស មនោសមាចារោ អបរិសុទ្ធោ នាម. អយំ បន កម្មបថវសេនេវ វារិតោ. យោ បន ឧបនិក្ខិត្តំ ជាតរូបរជតំ សាទិយតិ, តស្ស មនោសមាចារោ អបរិសុទ្ធោ នាម. អយម្បិ សិក្ខាបទពទ្ធេនេវ បដិក្ខិត្តោ. ឥមស្មិំ សុត្តេ ឧភយម្បេតំ អកថេត្វា បរមសល្លេខោ នាម កថិតោ. យោ បន ភិក្ខុ កាមវិតក្កំ វា ព្យាបាទវិតក្កំ វា វិហិំសាវិតក្កំ វា វិតក្កេតិ, តស្ស មនោសមាចារោ អបរិសុទ្ធោ. វិបរីតោ បរិសុទ្ធោ នាម.

៤២០. អាជីវស្មិំ យោ ភិក្ខុ អាជីវហេតុ វេជ្ជកម្មំ បហិណគមនំ គណ្ឌផាលនំ ករោតិ, អរុមក្ខនំ ទេតិ, តេលំ បចតីតិ ឯកវីសតិអនេសនាវសេន ជីវិកំ កប្បេតិ. យោ វា បន វិញ្ញាបេត្វា ភុញ្ជតិ, តស្ស អាជីវោ អបរិសុទ្ធោ នាម. អយំ បន សិក្ខាបទពទ្ធេនេវ បដិក្ខិត្តោ. ឥមស្មិំ សុត្តេ ឧភយម្បេតំ អកថេត្វា បរមសល្លេខោ នាម កថិតោ. យោ ហិ ភិក្ខុ សប្បិនវនីតតេលមធុផាណិតាទីនិ លភិត្វា, ‘‘ស្វេ វា បុនទិវសេ វា ភវិស្សតី’’តិ សន្និធិការកំ បរិភុញ្ជតិ, យោ វា បន និម្ពង្កុរាទីនិ ទិស្វា សាមណេរេ វទតិ – ‘‘អំង្កុរេ ខាទថា’’តិ, សាមណេរា ថេរោ ខាទិតុកាមោតិ កប្បិយំ កត្វា ទេន្តិ, ទហរេ បន សាមណេរេ វា បានីយំ បិវថ, អាវុសោតិ វទតិ, តេ ថេរោ បានីយំ បិវិតុកាមោតិ បានីយសង្ខំ ធោវិត្វា ទេន្តិ, តម្បិ បរិភុញ្ជន្តស្ស អាជីវោ អបរិសុទ្ធោ នាម ហោតិ. វិបរីតោ បរិសុទ្ធោ នាម.

៤២២. មត្តញ្ញូតិ បរិយេសនបដិគ្គហណបរិភោគេសុ មត្តញ្ញូ, យុត្តញ្ញូ, បមាណញ្ញូ.

៤២៣. ជាគរិយមនុយុត្តាតិ រត្តិន្ទិវំ ឆ កោដ្ឋាសេ កត្វា ឯកស្មិំ កោដ្ឋាសេ និទ្ទាយ ឱកាសំ ទត្វា បញ្ច កោដ្ឋាសេ ជាគរិយម្ហិ យុត្តា បយុត្តា. សីហសេយ្យន្តិ ឯត្ថ កាមភោគិសេយ្យា, បេតសេយ្យា, សីហសេយ្យា, តថាគតសេយ្យាតិ ចតស្សោ សេយ្យា. តត្ថ ‘‘យេភុយ្យេន, ភិក្ខវេ, កាមភោគី សត្តា វាមេន បស្សេន សេន្តី’’តិ (អ. និ. ៤.២៤៦) អយំ កាមភោគិសេយ្យា, តេសុ ហិ យេភុយ្យេន ទក្ខិណបស្សេន សយានោ នាម នត្ថិ.

‘‘យេភុយ្យេន, ភិក្ខវេ, បេតា ឧត្តានា សេន្តី’’តិ (អ. និ. ៤.២៤៦) អយំ បេតសេយ្យា, បេតា ហិ អប្បមំសលោហិតត្តា អដ្ឋិសង្ឃាតជដិតា ឯកេន បស្សេន សយិតុំ ន សក្កោន្តិ, ឧត្តានាវ សេន្តិ.

‘‘យេភុយ្យេន, ភិក្ខវេ, សីហោ មិគរាជា នង្គុដ្ឋំ អន្តរសត្ថិម្ហិ អនុបក្ខិបិត្វា ទក្ខិណេន បស្សេន សេតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៤៦) អយំ សីហសេយ្យា. តេជុស្សទត្តា ហិ សីហោ មិគរាជា ទ្វេ បុរិមបាទេ ឯកស្មិំ ឋានេ បច្ឆិមបាទេ ឯកស្មិំ ឋបេត្វា នង្គុដ្ឋំ អន្តរសត្ថិម្ហិ បក្ខិបិត្វា បុរិមបាទបច្ឆិមបាទនង្គុដ្ឋានំ ឋិតោកាសំ សល្លក្ខេត្វា ទ្វិន្នំ បុរិមបាទានំ មត្ថកេ សីសំ ឋបេត្វា សយតិ. ទិវសម្បិ សយិត្វា បពុជ្ឈមានោ ន ឧត្រាសន្តោ បពុជ្ឈតិ. សីសំ បន ឧក្ខិបិត្វា បុរិមបាទានំ ឋិតោកាសំ សល្លក្ខេតិ. សចេ កិញ្ចិ ឋានំ វិជហិត្វា ឋិតំ ហោតិ, ‘‘នយិទំ តុយ្ហំ ជាតិយា, ន សូរភាវស្ស ច អនុរូប’’ន្តិ អនត្តមនោ ហុត្វា តត្ថេវ សយតិ, ន គោចរាយ បក្កមតិ. អវិជហិត្វា ឋិតេ បន ‘‘តុយ្ហំ ជាតិយា សូរភាវស្ស ច អនុរូបមិទ’’ន្តិ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ឧដ្ឋាយ សីហវិជម្ភិតំ វិជម្ភិត្វា កេសរភារំ វិធុនិត្វា តិក្ខត្តុំ សីហនាទំ នទិត្វា គោចរាយ បក្កមតិ. ចតុត្ថជ្ឈានសេយ្យា បន តថាគតសេយ្យាតិ វុច្ចតិ. តាសុ ឥធ សីហសេយ្យា អាគតា. អយញ្ហិ តេជុស្សទឥរិយាបថត្តា ឧត្តមសេយ្យា នាម. បាទេ បាទន្តិ ទក្ខិណបាទេ វាមបាទំ. អច្ចាធាយាតិ អតិអាធាយ ឦសកំ អតិក្កម្ម ឋបេត្វា, គោប្ផកេន ហិ គោប្ផកេ, ជាណុនា វា ជាណុម្ហិ សង្ឃដ្ដិយមានេ អភិណ្ហំ វេទនា ឧប្បជ្ជតិ, ចិត្តំ ឯកគ្គំ ន ហោតិ, សេយ្យា អផាសុកា ហោតិ. យថា បន ន សង្ឃដ្ដេតិ, ឯវំ អតិក្កម្ម ឋបិតេ វេទនា នុប្បជ្ជតិ, ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ, សេយ្យា ផាសុកា ហោតិ, តស្មា ឯវមាហ.

៤២៥. អភិជ្ឈំ លោកេតិអាទិ ចូឡហត្ថិបទេ វិត្ថារិតំ.

៤២៦. យា បនាយំ សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេតិ ឧបមា វុត្តា. តត្ថ ឥណំ អាទាយាតិ វឌ្ឍិយា ធនំ គហេត្វា. ព្យន្តី ករេយ្យាតិ វិគតន្តានិ ករេយ្យ. យថា តេសំ កាកណិកមត្តោបិ បរិយន្តោ នាម នាវសិស្សតិ, ឯវំ ករេយ្យ, សព្ពសោ បដិនិយ្យាតេយ្យាតិ អត្ថោ. តតោនិទានន្តិ អាណណ្យនិទានំ. សោ ហិ អណណោម្ហីតិ អាវជ្ជន្តោ ពលវបាមោជ្ជំ លភតិ, ពលវសោមនស្សមធិគច្ឆតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘លភេថ បាមោជ្ជំ, អធិគច្ឆេយ្យ សោមនស្ស’’ន្តិ.

វិសភាគវេទនុប្បត្តិយា កកចេនេវ ចតុឥរិយាបថំ ឆិន្ទន្តោ អាពាធតីតិ អាពាធោ, ស្វាស្ស អត្ថីតិ អាពាធិកោ. តំសមុដ្ឋានេន ទុក្ខេន ទុក្ខិតោ. អធិមត្តគិលានោតិ ពាឡ្ហគិលានោ. នច្ឆាទេយ្យាតិ អធិមត្តព្យាធិបរេតតាយ ន រុច្ចេយ្យ. ពលមត្តាតិ ពលមេវ, ពលញ្ចស្ស កាយេ ន ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. តតោនិទានន្តិ អារោគ្យនិទានំ, តស្ស ហិ អរោគោម្ហីតិ អាវជ្ជយតោ តទុភយំ ហោតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘លភេថ បាមោជ្ជំ, អធិគច្ឆេយ្យ សោមនស្ស’’ន្តិ. ន ចស្ស កិញ្ចិ ភោគានំ វយោតិ កាកណិកមត្តម្បិ ភោគានំ វយោ ន ភវេយ្យ. តតោនិទានន្តិ ពន្ធនាមោក្ខនិទានំ, សេសំ វុត្តនយេនេវ សព្ពបទេសុ យោជេតព្ពំ. អនត្តាធីនោតិ ន អត្តនិ អធីនោ, អត្តនោ រុចិយា កិញ្ចិ កាតុំ ន លភតិ. បរាធីនោតិ បរេសុ អធីនោ, បរស្សេវ រុចិយា បវត្តតិ. ន យេន កាមំ គមោតិ យេន ទិសាភាគេនស្ស កាមោ ហោតិ. ឥច្ឆា ឧប្បជ្ជតិ គមនាយ, តេន គន្តុំ ន លភតិ. ទាសព្យាតិ ទាសភាវា. ភុជិស្សោតិ អត្តនោ សន្តកោ. តតោនិទានន្តិ ភុជិស្សនិទានំ. កន្តារទ្ធានមគ្គន្តិ កន្តារំ អទ្ធានមគ្គំ, និរុទកំ ទីឃមគ្គន្តិ អត្ថោ. តតោនិទានន្តិ ខេមន្តភូមិនិទានំ.

ឥមេ បញ្ច នីវរណេ អប្បហីនេតិ ឯត្ថ ភគវា អប្បហីនំ កាមច្ឆន្ទនីវរណំ ឥណសទិសំ, សេសានិ រោគាទិសទិសានិ កត្វា ទស្សេតិ. តត្រាយំ សទិសតា – យោ ហិ បរេសំ ឥណំ គហេត្វា វិនាសេតិ. សោ តេហិ ឥណំ ទេហីតិ វុច្ចមានោបិ ផរុសំ វុច្ចមានោបិ ពជ្ឈមានោបិ បហរិយមានោបិ កិញ្ចិ បដិពាហិតុំ ន សក្កោតិ, សព្ពំ តិតិក្ខតិ, តិតិក្ខការណញ្ហិស្ស តំ ឥណំ ហោតិ. ឯវមេវំ យោ យម្ហិ កាមច្ឆន្ទេន រជ្ជតិ, តណ្ហាគណេន តំ វត្ថុំ គណ្ហាតិ, សោ តេន ផរុសំ វុច្ចមានោបិ ពជ្ឈមានោបិ បហរិយមានោបិ សព្ពំ តិតិក្ខតិ. តិតិក្ខការណញ្ហិស្ស សោ កាមច្ឆន្ទោ ហោតិ ឃរសាមិកេហិ វធីយមានានំ ឥត្ថីនំ វិយាតិ. ឯវំ ឥណំ វិយ កាមច្ឆន្ទោ ទដ្ឋព្ពោ.

យថា បន បិត្តរោគាតុរោ មធុសក្ករាទីសុបិ ទិន្នេសុ បិត្តរោគាតុរតាយ តេសំ រសំ ន វិន្ទតិ, តិត្តកំ តិត្តកន្តិ ឧគ្គិរតិយេវ. ឯវមេវំ ព្យាបន្នចិត្តោ ហិតកាមេហិ អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ អប្បមត្តកម្បិ ឱវទីយមានោ ឱវាទំ ន គណ្ហាតិ, ‘‘អតិ វិយ មេ តុម្ហេ ឧបទ្ទវេថា’’តិអាទីនិ វត្វា វិព្ភមតិ. បិត្តរោគាតុរតាយ សោ បុរិសោ មធុសក្ករាទិរសំ វិយ, កោធាតុរតាយ ឈានសុខាទិភេទំ សាសនរសំ ន វិន្ទតីតិ. ឯវំ រោគោ វិយ ព្យាបាទោ ទដ្ឋព្ពោ.

យថា បន នក្ខត្តទិវសេ ពន្ធនាគារេ ពទ្ធោ បុរិសោ នក្ខត្តស្ស នេវ អាទិំ, ន មជ្ឈំ, ន បរិយោសានំ បស្សតិ. សោ ទុតិយទិវសេ មុត្តោ, ‘‘អហោ ហិយ្យោ នក្ខត្តំ មនាបំ, អហោ នច្ចំ, អហោ គីត’’ន្តិអាទីនិ សុត្វាបិ បដិវចនំ ន ទេតិ. កិំ ការណា? នក្ខត្តស្ស អននុភូតត្តា. ឯវមេវំ ថិនមិទ្ធាភិភូតោ ភិក្ខុ វិចិត្តនយេបិ ធម្មស្សវនេ បវត្តមានេ នេវ តស្ស អាទិំ, ន មជ្ឈំ, ន បរិយោសានំ ជានាតិ. សោ ឧដ្ឋិតេ ធម្មស្សវនេ, ‘‘អហោ ធម្មស្សវនំ, អហោ ការណំ, អហោ ឧបមា’’តិ ធម្មស្សវនស្ស វណ្ណំ ភណមានានំ សុត្វាបិ បដិវចនំ ន ទេតិ. កិំ ការណា? ថិនមិទ្ធវសេន ធម្មកថាយ អននុភូតត្តាតិ. ឯវំ ពន្ធនាគារំ វិយ ថិនមិទ្ធំ ទដ្ឋព្ពំ.

យថា បន នក្ខត្តំ កីឡន្តោបិ ទាសោ, ‘‘ឥទំ នាម អច្ចាយិកំ ករណីយំ អត្ថិ, សីឃំ, តត្ថ គច្ឆ, នោ ចេ គច្ឆសិ, ហត្ថបាទំ វា តេ ឆិន្ទាមិ កណ្ណនាសំ វា’’តិ វុត្តោ សីឃំ គច្ឆតិយេវ, នក្ខត្តស្ស អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ អនុភវិតុំ ន លភតិ. កស្មា? បរាធីនតាយ. ឯវមេវំ វិនយេ អប្បកតញ្ញុនា វិវេកត្ថាយ អរញ្ញំ បវិដ្ឋេនាបិ កិស្មិញ្ចិទេវ អន្តមសោ កប្បិយមំសេបិ អកប្បិយមំសសញ្ញាយ ឧប្បន្នាយ វិវេកំ បហាយ សីលវិសោធនត្ថំ វិនយធរស្ស សន្តិកេ គន្តព្ពំ ហោតិ. វិវេកសុខំ អនុភវិតុំ ន លភតិ. កស្មា? ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចាភិភូតតាយាតិ, ឯវំ ទាសព្យំ វិយ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ ទដ្ដព្ពំ.

យថា បន កន្តារទ្ធានមគ្គបដិបន្នោ បុរិសោ ចោរេហិ មនុស្សានំ វិលុត្តោកាសំ បហតោកាសញ្ច ទិស្វា ទណ្ឌកសទ្ទេនបិ សកុណសទ្ទេនបិ ចោរា អាគតាតិ ឧស្សង្កិតបរិសង្កិតោ ហោតិ, គច្ឆតិបិ, តិដ្ឋតិបិ, និវត្តតិបិ, គតដ្ឋានតោ អាគតដ្ឋានមេវ ពហុតរំ ហោតិ. សោ កិច្ឆេន កសិរេន ខេមន្តភូមិំ បាបុណាតិ វា, ន វា បាបុណាតិ. ឯវមេវំ យស្ស អដ្ឋសុ ឋានេសុ វិចិកិច្ឆា ឧប្បន្នា ហោតិ. សោ ‘‘ពុទ្ធោ នុ ខោ, ន នុ ខោ ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា នយេន វិចិកិច្ឆន្តោ អធិមុច្ចិត្វា សទ្ធាយ គណ្ហិតុំ ន សក្កោតិ. អសក្កោន្តោ មគ្គំ វា ផលំ វា ន បាបុណាតីតិ យថា កន្តារទ្ធានមគ្គេ ‘‘ចោរា អត្ថិ នត្ថី’’តិ បុនប្បុនំ អាសប្បនបរិសប្បនំ អបរិយោគាហនំ ឆម្ភិតត្ត ចិត្តស្ស ឧប្បាទេន្តោ ខេមន្តបត្តិយា អន្តរាយំ ករោតិ, ឯវំ វិចិកិច្ឆាបិ ‘‘ពុទ្ធោ នុ ខោ ន ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា នយេន បុនប្បុនំ អាសប្បនបរិសប្បនំ អបរិយោគាហនំ ឆម្ភិតត្តំ ចិត្តស្ស ឧប្បាទយមានា អរិយភូមិប្បត្តិយា អន្តរាយំ ករោតីតិ កន្តារទ្ធានមគ្គោ វិយ ទដ្ឋព្ពា.

ឥទានិ សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, អាណណ្យន្តិ ឯត្ថ ភគវា បហីនកាមច្ឆន្ទនីវរណំ អាណណ្យសទិសំ, សេសានិ អារោគ្យាទិសទិសានិ កត្វា ទស្សេតិ. តត្រាយំ សទិសតា – យថា ហិ បុរិសោ ឥណំ អាទាយ កម្មន្តេ បយោជេត្វា សមិទ្ធកម្មន្តោ, ‘‘ឥទំ ឥណំ នាម បលិពោធមូល’’ន្តិ ចិន្តេត្វា សវឌ្ឍិកំ ឥណំ និយ្យាតេត្វា បណ្ណំ ផាលាបេយ្យ. អថស្ស តតោ បដ្ឋាយ នេវ កោចិ ទូតំ បេសេតិ, ន បណ្ណំ, សោ ឥណសាមិកេ ទិស្វាបិ សចេ ឥច្ឆតិ, អាសនា ឧដ្ឋហតិ, នោ ចេ, ន ឧដ្ឋហតិ. កស្មា? តេហិ សទ្ធិំ និល្លេបតាយ អលគ្គតាយ. ឯវមេវ ភិក្ខុ, ‘‘អយំ កាមច្ឆន្ទោ នាម បលិពោធមូល’’ន្តិ សតិបដ្ឋានេ វុត្តនយេនេវ ឆ ធម្មេ ភាវេត្វា កាមច្ឆន្ទនីវរណំ បជហតិ. តស្សេវំ បហីនកាមច្ឆន្ទស្ស យថា ឥណមុត្តស្ស បុរិសស្ស ឥណសាមិកេ ទិស្វា នេវ ភយំ ន ឆម្ភិតត្តំ ហោតិ. ឯវមេវ បរវត្ថុម្ហិ នេវ សង្គោ ន ពន្ធោ ហោតិ. ទិព្ពានិបិ រូបានិ បស្សតោ កិលេសោ ន សមុទាចរតិ. តស្មា ភគវា អាណណ្យមិវ កាមច្ឆន្ទប្បហានមាហ.

យថា បន សោ បិត្តរោគាតុរោ បុរិសោ ភេសជ្ជកិរិយាយ តំ រោគំ វូបសមេត្វា តតោ បដ្ឋាយ មធុសក្ករាទីនំ រសំ វិន្ទតិ. ឯវមេវំ ភិក្ខុ, ‘‘អយំ ព្យាបាទោ នាម អនត្ថការកោ’’តិ ឆ ធម្មេ ភាវេត្វា ព្យាបាទនីវរណំ បជហតិ. សោ ឯវំ បហីនព្យាបាទោ យថា បិត្តរោគវិមុត្តោ បុរិសោ មធុសក្ករាទីនិ មធុរានិ សម្បិយាយមានោ បដិសេវតិ. ឯវមេវំ អាចារបណ្ណត្តិអាទីនិ សិក្ខាបិយមានោ សិរសា សម្បដិច្ឆិត្វា សម្បិយាយមានោ សិក្ខតិ. តស្មា ភគវា អារោគ្យមិវ ព្យាបាទប្បហានមាហ.

យថា សោ នក្ខត្តទិវសេ ពន្ធនាគារំ បវេសិតោ បុរិសោ អបរស្មិំ នក្ខត្តទិវសេ, ‘‘បុព្ពេបិ អហំ បមាទទោសេន ពទ្ធោ តំ នក្ខត្តំ នានុភវាមិ, ឥទានិ អប្បមត្តោ ភវិស្សាមី’’តិ យថាស្ស បច្ចត្ថិកា ឱកាសំ ន លភន្តិ. ឯវំ អប្បមត្តោ ហុត្វា នក្ខត្តំ អនុភវិត្វា – ‘‘អហោ នក្ខត្តំ អហោ នក្ខត្ត’’ន្តិ ឧទានំ ឧទានេសិ. ឯវមេវ ភិក្ខុ, ‘‘ឥទំ ថិនមិទ្ធំ នាម មហាអនត្ថករ’’ន្តិ ឆ ធម្មេ ភាវេត្វា ថិនមិទ្ធនីវរណំ បជហតិ. សោ ឯវំ បហីនថិនមិទ្ធោ យថា ពន្ធនា មុត្តោ បុរិសោ សត្តាហម្បិ នក្ខត្តស្ស អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ អនុភវតិ. ឯវមេវំ ភិក្ខុ ធម្មនក្ខត្តស្ស អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ អនុភវន្តោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណាតិ. តស្មា ភគវា ពន្ធនា មោក្ខមិវ ថិនមិទ្ធប្បហានមាហ.

យថា បន ទាសោ កញ្ចិទេវ មិត្តំ ឧបនិស្សាយ សាមិកានំ ធនំ ទត្វា អត្តានំ ភុជិស្សំ កត្វា តតោ បដ្ឋាយ យំ ឥច្ឆតិ, តំ ករេយ្យ. ឯវមេវ ភិក្ខុ, ‘‘ឥទំ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ នាម មហាអនត្ថករ’’ន្តិ ឆ ធម្មេ ភាវេត្វា ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ បជហតិ. សោ ឯវំ បហីនុទ្ធច្ចកុក្កុច្ចោ យថា ភុជិស្សោ បុរិសោ យំ ឥច្ឆតិ, តំ ករោតិ. ន តំ កោចិ ពលក្ការេន តតោ និវត្តេតិ. ឯវមេវំ ភិក្ខុ យថាសុខំ នេក្ខម្មបដិបទំ បដិបជ្ជតិ, ន នំ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ ពលក្ការេន តតោ និវត្តេតិ. តស្មា ភគវា ភុជិស្សំ វិយ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចប្បហានមាហ.

យថា ពលវា បុរិសោ ហត្ថសារំ គហេត្វា សជ្ជាវុធោ សបរិវារោ កន្តារំ បដិបជ្ជេយ្យ. តំ ចោរា ទូរតោវ ទិស្វា បលាយេយ្យុំ. សោ សោត្ថិនា តំ កន្តារំ និត្ថរិត្វា ខេមន្តំ បត្តោ ហដ្ឋតុដ្ឋោ អស្ស. ឯវមេវំ ភិក្ខុ, ‘‘អយំ វិចិកិច្ឆា នាម អនត្ថការិកា’’តិ ឆ ធម្មេ ភាវេត្វា វិចិកិច្ឆំ បជហតិ. សោ ឯវំ បហីនវិចិកិច្ឆោ យថា ពលវា សជ្ជាវុធោ សបរិវារោ បុរិសោ និព្ភយោ ចោរេ តិណំ វិយ អគណេត្វា សោត្ថិនា និក្ខមិត្វា ខេមន្តភូមិំ បាបុណាតិ. ឯវមេវំ ទុច្ចរិតកន្តារំ និត្ថរិត្វា បរមខេមន្តភូមិំ អមតំ និព្ពានំ បាបុណាតិ. តស្មា ភគវា ខេមន្តភូមិំ វិយ វិចិកិច្ឆាបហានមាហ.

៤២៧. ឥមមេវ កាយន្តិ ឥមំ ករជកាយំ. អភិសន្ទេតីតិ តេមេតិ ស្នេហេតិ, សព្ពត្ថ បវត្តបីតិសុខំ ករោតិ. បរិសន្ទេតីតិ សមន្តតោ សន្ទេតិ. បរិបូរេតីតិ វាយុនា ភស្តំ វិយ បូរេតិ. បរិប្ផរតីតិ សមន្តតោ ផុសតិ. សព្ពាវតោ កាយស្សាតិ អស្ស ភិក្ខុនោ សព្ពកោដ្ឋាសវតោ កាយស្ស. កិញ្ចិ ឧបាទិន្នកសន្តតិបវត្តិដ្ឋានេ ឆវិមំសលោហិតានុគតំ អណុមត្តម្បិ ឋានំ បឋមជ្ឈានសុខេន អផុដ្ឋំ នាម ន ហោតិ. ទក្ខោតិ ឆេកោ បដិពលោ ន្ហានីយចុណ្ណានិ កាតុញ្ចេវ យោជេតុញ្ច សន្នេតុញ្ច. កំសថាលេតិ យេន កេនចិ លោហេន កតភាជនេ. មត្តិកភាជនំ បន ថិរំ ន ហោតិ, សន្នេន្តស្ស ភិជ្ជតិ, តស្មា តំ ន ទស្សេតិ. បរិប្ផោសកំ បរិប្ផោសកន្តិ សិញ្ចិត្វា សិញ្ចិត្វា. សន្នេយ្យាតិ វាមហត្ថេន កំសថាលំ គហេត្វា ទក្ខិណេន ហត្ថេន បមាណយុត្តំ ឧទកំ សិញ្ចិត្វា សិញ្ចិត្វា បរិមទ្ទន្តោ បិណ្ឌំ ករេយ្យ. ស្នេហានុគតាតិ ឧទកសិនេហេន អនុគតា. ស្នេហបរេតាតិ ឧទកសិនេហេន បរិគតា. សន្តរពាហិរាតិ សទ្ធិំ អន្តោបទេសេន ចេវ ពហិបទេសេន ច, សព្ពត្ថកមេវ ឧទកសិនេហេន ផុដាតិ អត្ថោ. ន ច បគ្ឃរិណីតិ ន ពិន្ទុ ពិន្ទុ ឧទកំ បគ្ឃរតិ, សក្កា ហោតិ ហត្ថេនបិ ទ្វីហិបិ តីហិបិ អង្គុលីហិ គហេតុំ ឱវដ្ដិកម្បិ កាតុន្តិ អត្ថោ.

៤២៨. ទុតិយជ្ឈានសុខឧបមាយំ ឧព្ភិតោទកោតិ ឧព្ភិន្នឧទកោ, ន ហេដ្ឋា ឧព្ភិជ្ជិត្វា ឧគ្គច្ឆនឧទកោ, អន្តោយេវ បន ឧព្ភិជ្ជនឧទកោតិ អត្ថោ. អាយមុខន្តិ អាគមនមគ្គោ. ទេវោតិ មេឃោ. កាលេនកាលន្តិ កាលេ កាលេ, អន្វទ្ធមាសំ វា អនុទសាហំ វាតិ អត្ថោ. ធារន្តិ វុដ្ឋិំ. នានុប្បវេច្ឆេយ្យាតិ ន បវេសេយ្យ, ន វស្សេយ្យាតិ អត្ថោ. សីតា វារិធារា ឧព្ភិជ្ជិត្វាតិ សីតំ វារិ តំ ឧទករហទំ បូរយមានំ ឧព្ភិជ្ជិត្វា. ហេដ្ឋា ឧគ្គច្ឆនឧទកញ្ហិ ឧគ្គន្ត្វា ឧគ្គន្ត្វា ភិជ្ជន្តំ ឧទកំ ខោភេតិ. ចតូហិ ទិសាហិ បវិសនឧទកំ បុរាណបណ្ណតិណកដ្ឋទណ្ឌកាទីហិ ឧទកំ ខោភេតិ. វុដ្ឋិឧទកំ ធារានិបាតបុប្ផុឡកេហិ ឧទកំ ខោភេតិ. សន្និសិន្នមេវ បន ហុត្វា ឥទ្ធិនិម្មិតមិវ ឧប្បជ្ជមានំ ឧទកំ ឥមំ បទេសំ ផរតិ, ឥមំ បទេសំ ន ផរតីតិ នត្ថិ. តេន អផុដោកាសោ នាម ន ហោតីតិ. តត្ថ រហទោ វិយ ករជកាយោ, ឧទកំ វិយ ទុតិយជ្ឈានសុខំ. សេសំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

៤២៩. តតិយជ្ឈានសុខឧបមាយំ ឧប្បលានិ ឯត្ថ សន្តីតិ ឧប្បលិនី. សេសបទទ្វយេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ ច សេតរត្តនីលេសុ យំកិញ្ចិ ឧប្បលំ ឧប្បលមេវ, ឩនកសតបត្តំ បុណ្ឌរីកំ, សតបត្តំ បទុមំ. បត្តនិយមំ វា វិនាបិ សេតំ បទុមំ, រត្តំ បុណ្ឌរីកន្តិ អយមេត្ថ វិនិច្ឆយោ. ឧទកានុគ្គតានីតិ ឧទកតោ ន ឧគ្គតានិ. អន្តោនិមុគ្គបោសីនីតិ ឧទកតលស្ស អន្តោ និមុគ្គានិយេវ ហុត្វា បោសីនិ, វឌ្ឍីនីតិ អត្ថោ. សេសំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

៤៣០. ចតុត្ថជ្ឈានសុខឧបមាយំ បរិសុទ្ធេន ចេតសា បរិយោទាតេនាតិ ឯត្ថ និរុបក្កិលេសដ្ឋេន បរិសុទ្ធំ. បភស្សរដ្ឋេន បរិយោទាតំ វេទិតព្ពំ. ឱទាតេន វត្ថេនាតិ ឥទំ ឧតុផរណត្ថំ វុត្តំ. កិលិដ្ឋវត្ថេន ហិ ឧតុផរណំ ន ហោតិ, តង្ខណធោតបរិសុទ្ធេន ឧតុផរណំ ពលវំ ហោតិ. ឥមិស្សា ហិ ឧបមាយ វត្ថំ វិយ ករជកាយោ. ឧតុផរណំ វិយ ចតុត្ថជ្ឈានសុខំ. តស្មា យថា សុន្ហាតស្ស បុរិសស្ស បរិសុទ្ធំ វត្ថំ សសីសំ បារុបិត្វា និសិន្នស្ស សរីរតោ ឧតុ សព្ពមេវ វត្ថំ ផរតិ, ន កោចិ វត្ថស្ស អផុដោកាសោ ហោតិ. ឯវំ ចតុត្ថជ្ឈានសុខេន ភិក្ខុនោ ករជកាយស្ស ន កោចិ ឱកាសោ អផុដោ ហោតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ចតុត្ថជ្ឈានចិត្តមេវ វា វត្ថំ វិយ, តំសមុដ្ឋានរូបំ ឧតុផរណំ វិយ. យថា ហិ កត្ថចិ ឱទាតវត្ថេ កាយំ អប្ផុសន្តេបិ តំសមុដ្ឋានេន ឧតុនា សព្ពត្ថកមេវ កាយោ ផុដ្ឋោ ហោតិ. ឯវំ ចតុត្ថជ្ឈានសមុដ្ឋិតេន សុខុមរូបេន សព្ពត្ថកមេវ ភិក្ខុនោ ករជកាយោ ផុដោ ហោតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

៤៣១. បុព្ពេនិវាសញាណឧបមាយំ តំទិវសំ កតកិរិយា បាកដា ហោតីតិ តំទិវសំ គតគាមត្តយមេវ គហិតំ. តត្ថ គាមត្តយំ គតបុរិសោ វិយ បុព្ពេនិវាសញាណលាភី ទដ្ឋព្ពោ. តយោ គាមា វិយ តយោ ភវា ទដ្ឋព្ពា. តស្ស បុរិសស្ស តីសុ គាមេសុ តំទិវសំ កតកិរិយាយ អាវិភាវោ វិយ បុព្ពេនិវាសាយ ចិត្តំ អភិនីហរិត្វា និសិន្នស្ស ភិក្ខុនោ តីសុ ភវេសុ កតកិរិយាយ អាវិភាវោ ទដ្ឋព្ពោ.

៤៣២. ទិព្ពចក្ខុឧបមាយំ ទ្វេ អគារាតិ ទ្វេ ឃរា. សទ្វារាតិ សម្មុខទ្វារា. អនុចង្កមន្តេតិ អបរាបរំ សញ្ចរន្តេ. អនុវិចរន្តេតិ ឥតោ ចិតោ ច វិចរន្តេ, ឥតោ បន គេហា និក្ខមិត្វា ឯតំ គេហំ, ឯតស្មា វា និក្ខមិត្វា ឥមំ គេហំ បវិសនវសេនបិ ទដ្ឋព្ពា. តត្ថ ទ្វេ អគារា សទ្វារា វិយ ចុតិបដិសន្ធិយោ, ចក្ខុមា បុរិសោ វិយ ទិព្ពចក្ខុញាណលាភី, ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស ទ្វិន្នំ គេហានំ អន្តរេ ឋត្វា បស្សតោ ទ្វេ អគារេ បវិសនកនិក្ខមនកបុរិសានំ បាកដកាលោ វិយ ទិព្ពចក្ខុលាភិនោ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា ឱលោកេន្តស្ស ចវនកឧបបជ្ជនកសត្តានំ បាកដកាលោ. កិំ បន តេ ញាណស្ស បាកដា, បុគ្គលស្សាតិ? ញាណស្ស. តស្ស បាកដត្តា បន បុគ្គលស្ស បាកដាយេវាតិ.

៤៣៣. អាសវក្ខយញាណឧបមាយំ បព្ពតសង្ខេបេតិ បព្ពតមត្ថកេ. អនាវិលោតិ និក្កទ្ទមោ. សិប្បិយោ ច សម្ពុកា ច សិប្បិសម្ពុកំ. សក្ខរា ច កថលា ច សក្ខរកថលំ. មច្ឆានំ គុម្ពា ឃដាតិ មច្ឆគុម្ពំ. តិដ្ឋន្តម្បិ ចរន្តម្បីតិ ឯត្ថ សក្ខរកថលំ តិដ្ឋតិយេវ, ឥតរានិ ចរន្តិបិ តិដ្ឋន្តិបិ. យថា បន អន្តរន្តរា ឋិតាសុបិ និសិន្នាសុបិ វិជ្ជមានាសុបិ, ‘‘ឯតា គាវោ ចរន្តី’’តិ ចរន្តិយោ ឧបាទាយ ឥតរាបិ ចរន្តីតិ វុច្ចន្តិ. ឯវំ តិដ្ឋន្តមេវ សក្ខរកថលំ ឧបាទាយ ឥតរម្បិ ទ្វយំ តិដ្ឋន្តន្តិ វុត្តំ. ឥតរញ្ច ទ្វយំ ចរន្តំ ឧបាទាយ សក្ខរកថលម្បិ ចរន្តន្តិ វុត្តំ. តត្ថ ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស តីរេ ឋត្វា បស្សតោ សិប្បិសម្ពុកាទីនំ វិភូតកាលោ វិយ អាសវានំ ខយាយ ចិត្តំ នីហរិត្វា និសិន្នស្ស ភិក្ខុនោ ចតុន្នំ សច្ចានំ វិភូតកាលោ ទដ្ឋព្ពោ.

៤៣៤. ឥទានិ សត្តហាការេហិ សលិង្គតោ សគុណតោ ខីណាសវស្ស នាមំ គណ្ហន្តោ, អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សមណោ ឥតិបីតិអាទិមាហ. តត្ថ ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សមណោ ហោតីតិអាទីសុ, ភិក្ខវេ, ឯវំ ភិក្ខុ សមិតបាបត្តា សមណោ ហោតិ. ពាហិតបាបត្តា ព្រាហ្មណោ ហោតិ. ន្ហាតកិលេសត្តា ន្ហាតកោ ហោតិ, ធោតកិលេសត្តាតិ អត្ថោ. ចតុមគ្គញាណសង្ខាតេហិ វេទេហិ អកុសលធម្មានំ គតត្តា វេទគូ ហោតិ, វិទិតត្តាតិ អត្ថោ. តេនេវ វិទិតាស្ស ហោន្តីតិអាទិមាហ. កិលេសានំ សុតត្តា សោត្តិយោ ហោតិ, និស្សុតត្តា អបហតត្តាតិ អត្ថោ. កិលេសានំ អារកត្តា អរិយោ ហោតិ, ហតត្តាតិ អត្ថោ. តេហិ អារកត្តា អរហំ ហោតិ, ទូរីភូតត្តាតិ អត្ថោ. សេសំ សពត្ថ បាកដមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

មហាអស្សបុរសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. ចូឡអស្សបុរសុត្តវណ្ណនា

៤៣៥. ឯវំ មេ សុតន្តិ ចូឡអស្សបុរសុត្តំ. តស្ស ទេសនាការណំ បុរិមសទិសមេវ. សមណសាមីចិប្បដិបទាតិ សមណានំ អនុច្ឆវិកា សមណានំ អនុលោមប្បដិបទា.

៤៣៦. សមណមលានន្តិអាទីសុ ឯតេ ធម្មា ឧប្បជ្ជមានា សមណេ មលិនេ ករោន្តិ មលគ្គហិតេ, តស្មា ‘‘សមណមលា’’តិ វុច្ចន្តិ. ឯតេហិ សមណា ទុស្សន្តិ, បទុស្សន្តិ, តស្មា សមណទោសាតិ វុច្ចន្តិ. ឯតេ ឧប្បជ្ជិត្វា សមណេ កសដេ និរោជេ ករោន្តិ មិលាបេន្តិ, តស្មា សមណកសដាតិ វុច្ចន្តិ. អាបាយិកានំ ឋានានន្តិ អបាយេ និព្ពត្តាបកានំ ការណានំ. ទុគ្គតិវេទនិយានន្តិ ទុគ្គតិយំ វិបាកវេទនាយ បច្ចយានំ. មតជំ នាមាតិ មនុស្សា តិខិណំ អយំ អយេន សុឃំសិត្វា តំ អយចុណ្ណំ មំសេន សទ្ធិំ មទ្ទិត្វា កោញ្ចសកុណេ ខាទាបេន្តិ. តេ ឧច្ចារំ កាតុំ អសក្កោន្តា មរន្តិ. នោ ចេ មរន្តិ, បហរិត្វា មារេន្តិ. អថ តេសំ កុច្ឆិំ ផាលេត្វា នំ ឧទកេន ធោវិត្វា ចុណ្ណំ គហេត្វា មំសេន សទ្ធិំ មទ្ទិត្វា បុន ខាទាបេន្តីតិ ឯវំ សត្ត វារេ ខាទាបេត្វា គហិតេន អយចុណ្ណេន អាវុធំ ករោន្តិ. សុសិក្ខិតា ច នំ អយការា ពហុហត្ថកម្មមូលំ លភិត្វា ករោន្តិ. តំ មតសកុណតោ ជាតត្តា ‘‘មតជ’’ន្តិ វុច្ចតិ, អតិតិខិណំ ហោតិ. បីតនិសិតន្តិ ឧទកបីតញ្ចេវ សិលាយ ច សុនិឃំសិតំ. សង្ឃាដិយាតិ កោសិយា. សម្បារុតន្តិ បរិយោនទ្ធំ. សម្បលិវេឋិតន្តិ សមន្តតោ វេឋិតំ.

៤៣៧. រជោជល្លិកស្សាតិ រជោជល្លធារិនោ. ឧទកោរោហកស្សាតិ ទិវសស្ស តិក្ខត្តុំ ឧទកំ ឱរោហន្តស្ស. រុក្ខមូលិកស្សាតិ រុក្ខមូលវាសិនោ. អព្ភោកាសិកស្សាតិ អព្ភោកាសវាសិនោ. ឧព្ភដ្ឋកស្សាតិ ឧទ្ធំ ឋិតកស្ស. បរិយាយភត្តិកស្សាតិ មាសវារេន វា អឌ្ឍមាសវារេន វា ភុញ្ជន្តស្ស. សព្ពមេតំ ពាហិរសមយេនេវ កថិតំ. ឥមស្មិញ្ហិ សាសនេ ចីវរធរោ ភិក្ខុ សង្ឃាដិកោតិ ន វុច្ចតិ. រជោជល្លធារណាទិវតានិ ឥមស្មិំ សាសនេ នត្ថិយេវ. ពុទ្ធវចនស្ស ពុទ្ធវចនមេវ នាមំ, ន មន្តាតិ. រុក្ខមូលិកោ, អព្ភោកាសិកោតិ ឯត្តកំយេវ បន លព្ភតិ. តម្បិ ពាហិរសមយេនេវ កថិតំ. ជាតមេវ នន្តិ តំទិវសេ ជាតមត្តំយេវ នំ. សង្ឃាដិកំ ករេយ្យុន្តិ សង្ឃាដិកំ វត្ថំ និវាសេត្វា ច បារុបិត្វា ច សង្ឃាដិកំ ករេយ្យុំ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

៤៣៨. វិសុទ្ធមត្តានំ សមនុបស្សតីតិ អត្តានំ វិសុជ្ឈន្តំ បស្សតិ. វិសុទ្ធោតិ បន ន តាវ វត្តព្ពោ. បាមោជ្ជំ ជាយតីតិ តុដ្ឋាការោ ជាយតិ. បមុទិតស្ស បីតីតិ តុដ្ឋស្ស សកលសរីរំ ខោភយមានា បីតិ ជាយតិ. បីតិមនស្ស កាយោតិ បីតិសម្បយុត្តស្ស បុគ្គលស្ស នាមកាយោ. បស្សម្ភតីតិ វិគតទរថោ ហោតិ. សុខំ វេទេតីតិ កាយិកម្បិ ចេតសិកម្បិ សុខំ វេទិយតិ. ចិត្តំ សមាធិយតីតិ ឥមិនា នេក្ខម្មសុខេន សុខិតស្ស ចិត្តំ សមាធិយតិ, អប្បនាបត្តំ វិយ ហោតិ. សោ មេត្តាសហគតេន ចេតសាតិ ហេដ្ឋា កិលេសវសេន អារទ្ធា ទេសនា បព្ពតេ វុដ្ឋវុដ្ឋិ វិយ នទិំ យថានុសន្ធិនា ព្រហ្មវិហារភាវនំ ឱតិណ្ណា. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តមេវ. សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, បោក្ខរណីតិ មហាសីហនាទសុត្តេ មគ្គោ បោក្ខរណិយា ឧបមិតោ, ឥធ សាសនំ ឧបមិតន្តិ វេទិតព្ពំ. អាសវានំ ខយា សមណោ ហោតីតិ សព្ពកិលេសានំ សមិតត្តា បរមត្ថសមណោ ហោតីតិ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

ចូឡអស្សបុរសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចតុត្ថវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ចូឡយមកវគ្គោ

១. សាលេយ្យកសុត្តវណ្ណនា

៤៣៩. ឯវំ មេ សុតន្តិ សាលេយ្យកសុត្តំ. តត្ថ កោសលេសូតិ កោសលា នាម ជានបទិនោ រាជកុមារា. តេសំ និវាសោ ឯកោបិ ជនបទោ រុឡ្ហីសទ្ទេន កោសលាតិ វុច្ចតិ, តស្មិំ កោសលេសុ ជនបទេ. បោរាណា បនាហុ – យស្មា បុព្ពេ មហាបនាទំ រាជកុមារំ នានានាដកានិ ទិស្វា សិតមត្តម្បិ អករោន្តំ សុត្វា រាជា អាហ – ‘‘យោ មម បុត្តំ ហសាបេតិ, សព្ពាលង្ការេន នំ អលង្ករោមី’’តិ. តតោ នង្គលានិបិ ឆឌ្ឌេត្វា មហាជនកាយេ សន្និបតិតេ មនុស្សា សាតិរេកានិ សត្តវស្សានិ នានាកីឡិកាយោ ទស្សេត្វា នំ ហសាបេតុំ នាសក្ខិំសុ. តតោ សក្កោ ទេវនដំ បេសេសិ. សោ ទិព្ពនាដកំ ទស្សេត្វា ហសាបេសិ. អថ តេ មនុស្សា អត្តនោ អត្តនោ វសនោកាសាភិមុខា បក្កមិំសុ. តេ បដិបថេ មិត្តសុហជ្ជាទយោ ទិស្វា បដិសន្ថារំ ករោន្តា, ‘‘កច្ចិ, ភោ, កុសលំ, កច្ចិ, ភោ, កុសល’’ន្តិ អាហំសុ. តស្មា តំ ‘‘កុសលំ កុសល’’ន្តិ វចនំ ឧបាទាយ សោ បទេសោ កោសលាតិ វុច្ចតីតិ.

ចារិកំ ចរមានោតិ អតុរិតចារិកំ ចរមានោ. មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិន្តិ សតំ វា សហស្សំ វា សតសហស្សំ វាតិ ឯវំ អបរិច្ឆិន្នេន មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ. ព្រាហ្មណគាមោតិ ព្រាហ្មណានំ សមោសរណគាមោបិ ព្រាហ្មណគាមោតិ វុច្ចតិ ព្រាហ្មណានំ ភោគគាមោបិ. ឥធ សមោសរណគាមោ អធិប្បេតោ. តទវសរីតិ តំ អវសរិ, សម្បត្តោតិ អត្ថោ. វិហារោ បនេត្ថ អនិយាមិតោ; តស្មា តស្ស អវិទូរេ ពុទ្ធានំ អនុច្ឆវិកោ ឯកោ វនសណ្ឌោ ភវិស្សតិ, សត្ថា តំ វនសណ្ឌំ គតោតិ វេទិតព្ពោ. អស្សោសុន្តិ សុណិំសុ ឧបលភិំសុ. សោតទ្វារសម្បត្តវចននិគ្ឃោសានុសារេន ជានិំសុ. ខោតិ អវធារណត្ថេ បទបូរណមត្តេ វា និបាតោ. តត្ថ អវធារណត្ថេន អស្សោសុំយេវ, ន នេសំ កោចិ សវនន្តរាយោ អហោសីតិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ. បទបូរណេន ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាមត្តមេវ.

ឥទានិ យមត្ថំ អស្សោសុំ, តំ បកាសេតុំ សមណោ ខលុ, ភោ, គោតមោតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សមិតបាបត្តា សមណោតិ វេទិតព្ពោ. ខលូតិ អនុស្សវនត្ថេ និបាតោ. ភោតិ តេសំ អញ្ញមញ្ញំ អាលបនមត្តំ. គោតមោតិ ភគវតោ គោត្តវសេន បរិទីបនំ. តស្មា សមណោ ខលុ, ភោ, គោតមោតិ ឯត្ថ សមណោ កិរ, ភោ, គោតមគោត្តោតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. សក្យបុត្តោតិ ឥទំ បន ភគវតោ ឧច្ចាកុលបរិទីបនំ. សក្យកុលា បព្ពជិតោតិ សទ្ធាបព្ពជិតភាវទីបនំ. កេនចិ បារិជុញ្ញេន អនភិភូតោ អបរិក្ខីណំយេវ តំ កុលំ បហាយ សទ្ធាបព្ពជិតោតិ វុត្តំ ហោតិ. តតោ បរំ វុត្តត្ថមេវ. តំ ខោ បនាតិ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថេ ឧបយោគវចនំ, តស្ស ខោ បន ភោតោ គោតមស្សាតិ អត្ថោ. កល្យាណោតិ កល្យាណគុណសមន្នាគតោ, សេដ្ឋោតិ វុត្តំ ហោតិ. កិត្តិសទ្ទោតិ កិត្តិយេវ, ថុតិឃោសោ វា. អព្ភុគ្គតោតិ សទេវកំ លោកំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា ឧគ្គតោ. កិន្តិ? ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា…បេ… ពុទ្ធោ ភគវា’’តិ.

តត្រាយំ បទសម្ពន្ធោ – សោ ភគវា ឥតិបិ អរហំ, ឥតិបិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ…បេ… ឥតិបិ ភគវាតិ. ឥមិនា ច ឥមិនា ច ការណេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ អារកត្តា, អរីនំ អរានញ្ច ហតត្តា, បច្ចយាទីនំ អរហត្តា, បាបករណេ រហាភាវាតិ ឥមេហិ តាវ ការណេហិ សោ ភគវា អរហន្តិ វេទិតព្ពោតិអាទិនា នយេន មាតិកំ និក្ខិបិត្វា សព្ពានេវ ឯតានិ បទានិ វិសុទ្ធិមគ្គេ ពុទ្ធានុស្សតិនិទ្ទេសេ វិត្ថារិតានីតិ តតោ តេសំ វិត្ថារោ គហេតព្ពោ.

សាធុ ខោ បនាតិ សុន្ទរំ ខោ បន; អត្ថាវហំ សុខាវហន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តថារូបានំ អរហតន្តិ យថារូបោ សោ ភវំ គោតមោ, ឯវរូបានំ អនេកេហិបិ កប្បកោដិសតសហស្សេហិ ទុល្លភទស្សនានំ ព្យាមប្បភាបរិក្ខិត្តេហិ អសីតិអនុព្យញ្ជនរតនបដិមណ្ឌិតេហិ ទ្វត្តិំស្មហាបុរិសលក្ខណវរេហិ សមាកិណ្ណមនោរមសរីរានំ អតប្បកទស្សនានំ អតិមធុរធម្មនិគ្ឃោសានំ, យថាភូតគុណាធិគមេន លោកេ អរហន្តោតិ លទ្ធសទ្ទានំ អរហតំ. ទស្សនំ ហោតីតិ បសាទសោម្មានិ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា ទស្សនមត្តម្បិ សាធុ ហោតិ. សចេ បន អដ្ឋង្គសមន្នាគតេន ព្រហ្មស្សរេន ធម្មំ ទេសេន្តស្ស ឯកំ បទម្បិ សោតុំ លភិស្សាម, សាធុតរំយេវ ភវិស្សតីតិ ឯវំ អជ្ឈាសយំ កត្វា.

យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសូតិ សព្ពកិច្ចានិ បហាយ តុដ្ឋមានសា អាគមំសុ. ឯតទវោចុន្តិ ទុវិធា ហិ បុច្ឆា អគារិកបុច្ឆា អនគារិកបុច្ឆា ច. តត្ថ ‘‘កិំ, ភន្តេ, កុសលំ, កិំ អកុសល’’ន្តិ ឥមិនា នយេន អគារិកបុច្ឆា អាគតា. ‘‘ឥមេ ខោ, ភន្តេ, បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា’’តិ ឥមិនា នយេន អនគារិកបុច្ឆា. ឥមេ បន អត្តនោ អនុរូបំ អគារិកបុច្ឆំ បុច្ឆន្តា ឯតំ, ‘‘កោ នុ ខោ, ភោ គោតម, ហេតុ កោ បច្ចយោ’’តិអាទិវចនំ អវោចុំ. តេសំ ភគវា យថា ន សក្កោន្តិ សល្លក្ខេតុំ, ឯវំ សំខិត្តេនេវ តាវ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តោ, អធម្មចរិយាវិសមចរិយាហេតុ ខោ គហបតយោតិអាទិមាហ. កស្មា បន ភគវា យថា ន សល្លក្ខេន្តិ, ឯវំ វិស្សជ្ជេសីតិ? បណ្ឌិតមានិកា ហិ តេ; អាទិតោវ មាតិកំ អដ្ឋបេត្វា យថា សល្លក្ខេន្តិ, ឯវំ អត្ថេ វិត្ថារិតេ, ទេសនំ ឧត្តានិកាតិ មញ្ញន្តា អវជានន្តិ, មយម្បិ កថេន្តា ឯវមេវ កថេយ្យាមាតិ វត្តារោ ភវន្តិ. តេន នេសំ ភគវា យថា ន សក្កោន្តិ សល្លក្ខេតុំ, ឯវំ សំខិត្តេនេវ តាវ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេសិ. តតោ សល្លក្ខេតុំ អសក្កោន្តេហិ វិត្ថារទេសនំ យាចិតោ វិត្ថារេន ទេសេតុំ, តេន ហិ គហបតយោតិអាទិមាហ. តត្ថ តេន ហីតិ ការណត្ថេ និបាតោ. យស្មា មំ តុម្ហេ យាចថ, តស្មាតិ អត្ថោ.

៤៤០. តិវិធន្តិ តីហិ កោដ្ឋាសេហិ. កាយេនាតិ កាយទ្វារេន. អធម្មចរិយាវិសមចរិយាតិ អធម្មចរិយសង្ខាតា វិសមចរិយា. អយំ បនេត្ថ បទត្ថោ, អធម្មស្ស ចរិយា អធម្មចរិយា, អធម្មករណន្តិ អត្ថោ. វិសមា ចរិយា, វិសមស្ស វា កម្មស្ស ចរិយាតិ វិសមចរិយា. អធម្មចរិយា ច សា វិសមចរិយា ចាតិ អធម្មចរិយាវិសមចរិយា. ឯតេនុបាយេន សព្ពេសុ កណ្ហសុក្កបទេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. លុទ្ទោតិ កក្ខឡោ. ទារុណោតិ សាហសិកោ. លោហិតបាណីតិ បរំ ជីវិតា វោរោបេន្តស្ស បាណី លោហិតេន លិប្បន្តិ. សចេបិ ន លិប្បន្តិ, តថាវិធោ លោហិតបាណីត្វេវ វុច្ចតិ. ហតប្បហតេ និវិដ្ឋោតិ ហតេ ច បរស្ស បហារទានេ, បហតេ ច បរមារណេ និវិដ្ឋោ. អទយាបន្នោតិ និក្ករុណតំ អាបន្នោ.

យំ តំ បរស្សាតិ យំ តំ បរស្ស សន្តកំ. បរវិត្តូបករណន្តិ តស្សេវ បរស្ស វិត្តូបករណំ តុដ្ឋិជននំ បរិក្ខារភណ្ឌកំ. គាមគតំ វាតិ អន្តោគាមេ វា ឋបិតំ. អរញ្ញគតំ វាតិ អរញ្ញេ រុក្ខគ្គបព្ពតមត្ថកាទីសុ វា ឋបិតំ. អទិន្នន្តិ តេហិ បរេហិ កាយេន វា វាចាយ វា អទិន្នំ. ថេយ្យសង្ខាតន្តិ ឯត្ថ ថេនោតិ ចោរោ. ថេនស្ស ភាវោ ថេយ្យំ, អវហរណចិត្តស្សេតំ អធិវចនំ. សង្ខា សង្ខាតន្តិ អត្ថតោ ឯកំ, កោដ្ឋាសស្សេតំ អធិវចនំ, ‘‘សញ្ញានិទានា ហិ បបញ្ចសង្ខា’’តិអាទីសុ វិយ. ថេយ្យញ្ច តំ សង្ខាតញ្ចាតិ ថេយ្យសង្ខាតំ, ថេយ្យចិត្តសង្ខាតោ ឯកោ ចិត្តកោដ្ឋាសោតិ អត្ថោ. ករណត្ថេ ចេតំ បច្ចត្តវចនំ, តស្មា ថេយ្យសង្ខាតេនាតិ អត្ថតោ ទដ្ឋព្ពំ.

មាតុរក្ខិតាតិអាទីសុ យំ បិតរិ នដ្ឋេ វា មតេ វា ឃាសច្ឆាទនាទីហិ បដិជគ្គមានា, វយបត្តំ កុលឃរេ ទស្សាមីតិ មាតា រក្ខតិ, អយំ មាតុរក្ខិតា នាម. ឯតេនុបាយេន បិតុរក្ខិតាទយោបិ វេទិតព្ពា. សភាគកុលានិ បន កុច្ឆិគតេសុបិ គព្ភេសុ កតិកំ ករោន្តិ – ‘‘សចេ មយ្ហំ បុត្តោ ហោតិ, តុយ្ហំ ធីតា, អញ្ញត្ថ គន្តុំ ន លភិស្សតិ, មយ្ហំ បុត្តស្សេវ ហោតូ’’តិ. ឯវំ គព្ភេបិ បរិគ្គហិតា សស្សាមិកា នាម. ‘‘យោ ឥត្ថន្នាមំ ឥត្ថិំ គច្ឆតិ, តស្ស ឯត្តកោ ទណ្ឌោ’’តិ ឯវំ គាមំ វា គេហំ វា វីថិំ វា ឧទ្ទិស្ស ឋបិតទណ្ឌា, បន សបរិទណ្ឌា នាម. អន្តមសោ មាលាគុណបរិក្ខិត្តាបីតិ យា សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន, ‘‘ឯសា មេ ភរិយា ភវិស្សតី’’តិ សញ្ញាយ តស្សា ឧបរិ កេនចិ មាលាគុណំ ខិបន្តេន មាលាគុណមត្តេនាបិ បរិក្ខិត្តា ហោតិ. តថារូបាសុ ចារិត្តំ អាបជ្ជិតា ហោតីតិ ឯវរូបាសុ ឥត្ថីសុ សម្មាទិដ្ឋិសុត្តេ វុត្តមិច្ឆាចារលក្ខណវសេន វីតិក្កមំ កត្តា ហោតិ.

សភាគតោតិ សភាយំ ឋិតោ. បរិសាគតោតិ បរិសាយំ ឋិតោ. ញាតិមជ្ឈគតោតិ ទាយាទានំ មជ្ឈេ ឋិតោ. បូគមជ្ឈគតោតិ សេនីនំ មជ្ឈេ ឋិតោ. រាជកុលមជ្ឈគតោតិ រាជកុលស្ស មជ្ឈេ មហាវិនិច្ឆយេ ឋិតោ. អភិនីតោតិ បុច្ឆនត្ថាយ នីតោ. សក្ខិបុដ្ឋោតិ សក្ខិំ កត្វា បុច្ឆិតោ. ឯហម្ភោ បុរិសាតិ អាលបនមេតំ. អត្តហេតុ វា បរហេតុ វាតិ អត្តនោ វា បរស្ស វា ហត្ថបាទាទិហេតុ វា ធនហេតុ វា. អាមិសកិញ្ចិក្ខហេតុ វាតិ ឯត្ថ អាមិសន្តិ លាភោ អធិប្បេតោ. កិញ្ចិក្ខន្តិ យំ វា តំ វា អប្បមត្តកំ. អន្តមសោ តិត្តិរវដ្ដកសប្បិបិណ្ឌនវនីតបិណ្ឌាទិមត្តកស្សបិ លញ្ជស្ស ហេតូតិ អត្ថោ. សម្បជានមុសា ភាសិតា ហោតីតិ ជានន្តោយេវ មុសាវាទំ កត្តា ហោតិ.

ឥមេសំ ភេទាយាតិ យេសំ ឥតោតិ វុត្តានំ សន្តិកេ សុតំ ហោតិ, តេសំ ភេទាយ. អមូសំ ភេទាយាតិ យេសំ អមុត្រាតិ វុត្តានំ សន្តិកេ សុតំ ហោតិ, តេសំ ភេទាយ. ឥតិ សមគ្គានំ វា ភេទកាតិ ឯវំ សមគ្គានំ វា ទ្វិន្នំ សហាយកានំ ភេទំ កត្តា. ភិន្នានំ វា អនុប្បទាតាតិ សុដ្ឋុ កតំ តយា, តំ បជហន្តេន កតិបាហេនេវ តេ មហន្តំ អនត្ថំ ករេយ្យាតិ ឯវំ ភិន្នានំ បុន អសំសន្ទនាយ អនុប្បទាតា ឧបត្ថម្ភេតា ការណំ ទស្សេតាតិ អត្ថោ. វគ្គោ អារាមោ អភិរតិដ្ឋានមស្សាតិ វគ្គារាមោ. វគ្គរតោតិ វគ្គេសុ រតោ. វគ្គេ ទិស្វា វា សុត្វា វា នន្ទតីតិ វគ្គនន្ទី. វគ្គករណិំ វាចន្តិ យា វាចា សមគ្គេបិ សត្តេ វគ្គេ ករោតិ ភិន្ទតិ, តំ កលហការណំ វាចំ ភាសិតា ហោតិ.

អណ្ឌកាតិ យថា សទោសេ រុក្ខេ អណ្ឌកានិ ឧដ្ឋហន្តិ, ឯវំ សទោសតាយ ខុំសនាវម្ភនាទិវចនេហិ អណ្ឌកា ជាតា. កក្កសាតិ បូតិកា. យថា នាម បូតិករុក្ខោ កក្កសោ ហោតិ បគ្ឃរិតចុណ្ណោ, ឯវំ កក្កសា ហោតិ, សោតំ ឃំសមានា វិយ បវិសតិ. តេន វុត្តំ ‘‘កក្កសា’’តិ. បរកដុកាតិ បរេសំ កដុកា អមនាបា ទោសជននី. បរាភិសជ្ជនីតិ កុដិលកណ្ដកសាខា វិយ មម្មេសុ វិជ្ឈិត្វា បរេសំ អភិសជ្ជនី គន្តុកាមានម្បិ គន្តុំ អទត្វា លគ្គនការី. កោធសាមន្តាតិ កោធស្ស អាសន្នា. អសមាធិសំវត្តនិកាតិ អប្បនាសមាធិស្ស វា ឧបចារសមាធិស្ស វា អសំវត្តនិកា. ឥតិ សព្ពានេវ តានិ សទោសវាចាយ វេវចនានិ.

អកាលវាទីតិ អកាលេន វត្តា. អភូតវាទីតិ យំ នត្ថិ, តស្ស វត្តា. អនត្ថវាទីតិ អការណនិស្សិតំ វត្តា. អធម្មវាទីតិ អសភាវំ វត្តា. អវិនយវាទីតិ អសំវរវិនយបដិសំយុត្តស្ស វត្តា. អនិធានវតិ វាចន្តិ ហទយមញ្ជូសាយំ និធេតុំ អយុត្តំ វាចំ ភាសិតា ហោតិ. អកាលេនាតិ វត្តព្ពកាលស្ស បុព្ពេ វា បច្ឆា វា អយុត្តកាលេ វត្តា ហោតិ. អនបទេសន្តិ សុត្តាបទេសវិរហិតំ. អបរិយន្តវតិន្តិ អបរិច្ឆេទំ, សុត្តំ វា ជាតកំ វា និក្ខិបិត្វា តស្ស ឧបលព្ភំ វា ឧបមំ វា វត្ថុំ វា អាហរិត្វា ពាហិរកថំយេវ កថេតិ. និក្ខិត្តំ និក្ខិត្តមេវ ហោតិ. ‘‘សុត្តំ នុ ខោ កថេតិ ជាតកំ នុ ខោ, នស្ស អន្តំ វា កោដិំ វា បស្សាមា’’តិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ. យថា វដរុក្ខសាខានំ គតគតដ្ឋានេ បារោហា ឱតរន្តិ, ឱតិណ្ណោតិណ្ណដ្ឋានេ សម្បជ្ជិត្វា បុន វឌ្ឍន្តិយេវ. ឯវំ អឌ្ឍយោជនម្បិ យោជនម្បិ គច្ឆន្តិយេវ, គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ បន មូលរុក្ខោ វិនស្សតិ, បវេណិជាតកាវ តិដ្ឋន្តិ. ឯវមយម្បិ និគ្រោធធម្មកថិកោ នាម ហោតិ; និក្ខិត្តំ និក្ខិត្តមត្តមេវ កត្វា បស្សេនេវ បរិហរន្តោ គច្ឆតិ. យោ បន ពហុម្បិ ភណន្តោ ឯតទត្ថមិទំ វុត្តន្តិ អាហរិត្វា ជានាបេតុំ សក្កោតិ, តស្ស កថេតុំ វដ្ដតិ. អនត្ថសំហិតន្តិ ន អត្ថនិស្សិតំ.

អភិជ្ឈាតា ហោតីតិ អភិជ្ឈាយ ឱលោកេតា ហោតិ. អហោ វតាតិ បត្ថនត្ថេ និបាតោ. អភិជ្ឈាយ ឱលោកិតមត្តកេន ចេត្ថ កម្មបថភេទោ ន ហោតិ. យទា បន, ‘‘អហោ វតិទំ មម សន្តកំ អស្ស, អហមេត្ថ វសំ វត្តេយ្យ’’ន្តិ អត្តនោ បរិណាមេតិ, តទា កម្មបថភេទោ ហោតិ, អយមិធ អធិប្បេតោ.

ព្យាបន្នចិត្តោតិ វិបន្នចិត្តោ បូតិភូតចិត្តោ. បទុដ្ឋមនសង្កប្បោតិ ទោសេន ទុដ្ឋចិត្តសង្កប្បោ. ហញ្ញន្តូតិ ឃាតិយន្តូ. វជ្ឈន្តូតិ វធំ បាបុណន្តុ. មា វា អហេសុន្តិ កិញ្ចិបិ មា អហេសុំ. ឥធាបិ កោបមត្តកេន កម្មបថភេទោ ន ហោតិ. ហញ្ញន្តូតិអាទិចិន្តនេនេវ ហោតិ, តស្មា ឯវំ វុត្តំ.

មិច្ឆាទិដ្ឋិកោតិ អកុសលទស្សនោ. វិបរីតទស្សនោតិ វិបល្លត្ថទស្សនោ. នត្ថិ ទិន្នន្តិ ទិន្នស្ស ផលាភាវំ សន្ធាយ វទតិ. យិដ្ឋំ វុច្ចតិ មហាយាគោ. ហុតន្តិ បហេណកសក្ការោ អធិប្បេតោ, តម្បិ ឧភយំ ផលាភាវមេវ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. សុកតទុក្កដានន្តិ សុកតទុក្កដានំ, កុសលាកុសលានន្តិ អត្ថោ. ផលំ វិបាកោតិ យំ ផលន្តិ វា វិបាកោតិ វា វុច្ចតិ, តំ នត្ថីតិ វទតិ. នត្ថិ អយំ លោកោតិ បរលោកេ ឋិតស្ស អយំ លោកោ នត្ថិ. នត្ថិ បរោ លោកោតិ ឥធ លោកេ ឋិតស្សបិ បរលោកោ នត្ថិ, សព្ពេ តត្ថ តត្ថេវ ឧច្ឆិជ្ជន្តីតិ ទស្សេតិ. នត្ថិ មាតា នត្ថិ បិតាតិ តេសុ សម្មាបដិបត្តិមិច្ឆាបដិបត្តីនំ ផលាភាវវសេន វទតិ. នត្ថិ សត្តា ឱបបាតិកាតិ ចវិត្វា ឧបបជ្ជនកសត្តា នាម នត្ថីតិ វទតិ. សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា បវេទេន្តីតិ យេ ឥមញ្ច លោកំ បរញ្ច លោកំ អភិវិសិដ្ឋាយ បញ្ញាយ សយំ បច្ចក្ខំ កត្វា បវេទេន្តិ, តេ នត្ថីតិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធានំ អភាវំ ទីបេតិ, ឯត្តាវតា ទសវត្ថុកា មិច្ឆាទិដ្ឋិ កថិតា ហោតិ.

៤៤១. បាណាតិបាតំ បហាយាតិអាទយោ សត្ត កម្មបថា ចូឡហត្ថិបទេ វិត្ថារិតា. អនភិជ្ឈាទយោ ឧត្តានត្ថាយេវ.

៤៤២. សហព្យតំ ឧបបជ្ជេយ្យន្តិ សហភាវំ ឧបគច្ឆេយ្យំ. ព្រហ្មកាយិកានំ ទេវានន្តិ បឋមជ្ឈានភូមិទេវានំ. អាភានំ ទេវានន្តិ អាភា នាម វិសុំ នត្ថិ, បរិត្តាភអប្បមាណាភអាភស្សរានមេតំ អធិវចនំ. បរិត្តាភានន្តិអាទិ បន ឯកតោ អគ្គហេត្វា តេសំយេវ ភេទតោ គហណំ. បរិត្តសុភានន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥតិ ភគវា អាសវក្ខយំ ទស្សេត្វា អរហត្តនិកូដេន ទេសនំ និដ្ឋបេសិ.

ឥធ ឋត្វា បន ទេវលោកា សមានេតព្ពា. តិស្សន្នំ តាវ ឈានភូមីនំ វសេន នវ ព្រហ្មលោកា, បញ្ច សុទ្ធាវាសា ចតូហិ អារូបេហិ សទ្ធិំ នវាតិ អដ្ឋារស, វេហប្ផលេហិ សទ្ធិំ ឯកូនវីសតិ, តេ អសញ្ញំ បក្ខិបិត្វា វីសតិ ព្រហ្មលោកា ហោន្តិ, ឯវំ ឆហិ កាមាវចរេហិ សទ្ធិំ ឆព្ពីសតិ ទេវលោកា នាម. តេសំ សព្ពេសម្បិ ភគវតា ទសកុសលកម្មបថេហិ និព្ពត្តិ ទស្សិតា.

តត្ថ ឆសុ តាវ កាមាវចរេសុ តិណ្ណំ សុចរិតានំ វិបាកេនេវ និព្ពត្តិ ហោតិ. ឧបរិទេវលោកានំ បន ឥមេ កម្មបថា ឧបនិស្សយវសេន កថិតា. ទស កុសលកម្មបថា ហិ សីលំ, សីលវតោ ច កសិណបរិកម្មំ ឥជ្ឈតីតិ. សីលេ បតិដ្ឋាយ កសិណបរិកម្មំ កត្វា បឋមជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា បឋមជ្ឈានភូមិយំ និព្ពត្តតិ; ទុតិយាទីនិ ភាវេត្វា ទុតិយជ្ឈានភូមិអាទីសុ និព្ពត្តតិ; រូបាវចរជ្ឈានំ បាទកំ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋិតោ បញ្ចសុ សុទ្ធាវាសេសុ និព្ពត្តតិ; រូបាវចរជ្ឈានំ បាទកំ កត្វា អរូបាវចរសមាបត្តិំ និព្ពត្តេត្វា ចតូសុ អរូបេសុ និព្ពត្តតិ; រូបារូបជ្ឈានំ បាទកំ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ. អសញ្ញភវោ បន ពាហិរកានំ តាបសបរិព្ពាជកានំ អាចិណ្ណោតិ ឥធ ន និទ្ទិដ្ឋោ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

សាលេយ្យកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. វេរញ្ជកសុត្តវណ្ណនា

៤៤៤. ឯវំ មេ សុតន្តិ វេរញ្ជកសុត្តំ. តត្ថ វេរញ្ជកាតិ វេរញ្ជវាសិនោ. កេនចិទេវ ករណីយេនាតិ កេនចិទេវ អនិយមិតកិច្ចេន. សេសំ សព្ពំ បុរិមសុត្តេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. កេវលញ្ហិ ឥធ អធម្មចារី វិសមចារីតិ ឯវំ បុគ្គលាធិដ្ឋានា ទេសនា កតា. បុរិមសុត្តេ ធម្មាធិដ្ឋានាតិ អយំ វិសេសោ. សេសំ តាទិសមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

វេរញ្ជកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. មហាវេទល្លសុត្តវណ្ណនា

៤៤៩. ឯវំ មេ សុតន្តិ មហាវេទល្លសុត្តំ. តត្ថ អាយស្មាតិ សគារវសប្បតិស្សវចនមេតំ. មហាកោដ្ឋិកោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ. បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោតិ ផលសមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតោ. ទុប្បញ្ញោ ទុប្បញ្ញោតិ ឯត្ថ បញ្ញាយ ទុដ្ឋំ នាម នត្ថិ, អប្បញ្ញោ និប្បញ្ញោតិ អត្ថោ. កិត្តាវតា នុ ខោតិ ការណបរិច្ឆេទបុច្ឆា, កិត្តកេន នុ ខោ ឯវំ វុច្ចតីតិ អត្ថោ. បុច្ឆា ច នាមេសា អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា, ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា, វិមតិច្ឆេទនាបុច្ឆា, អនុមតិបុច្ឆា, កថេតុកម្យតាបុច្ឆាតិ បញ្ចវិធា ហោតិ. តាសមិទំ នានាករណំ –

កតមា អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា? បកតិយា លក្ខណំ អញ្ញាតំ ហោតិ អទិដ្ឋំ អតុលិតំ អតីរិតំ អវិភូតំ អវិភាវិតំ, តស្ស ញាណាយ ទស្សនាយ តុលនាយ តីរណាយ វិភូតាយ វិភាវនត្ថាយ បញ្ហំ បុច្ឆតិ. អយំ អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា.

កតមា ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា? បកតិយា លក្ខណំ ញាតំ ហោតិ ទិដ្ឋំ តុលិតំ តីរិតំ វិភូតំ វិភាវិតំ, អញ្ញេហិ បណ្ឌិតេហិ សទ្ធិំ សំសន្ទនត្ថាយ បញ្ហំ បុច្ឆតិ. អយំ ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា.

កតមា វិមតិច្ឆេទនាបុច្ឆា? បកតិយា សំសយបក្ខន្ទោ ហោតិ វិមតិបក្ខន្ទោ, ទ្វេឡ្ហកជាតោ, ‘‘ឯវំ នុ ខោ, ន នុ ខោ, កិំ នុ ខោ, កថំ នុ ខោ’’តិ, សោ វិមតិច្ឆេទនត្ថាយ បញ្ហំ បុច្ឆតិ. អយំ វិមតិច្ឆេទនាបុច្ឆា (មហានិ. ១៥០; ចូឡនិ. បុណ្ណកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ១២).

‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, ភិក្ខវេ, រូបំ និច្ចំ វា អនិច្ចំ វាតិ? អនិច្ចំ, ភន្តេ’’តិ (មហាវ. ២១) ឯវរូបា អនុមតិំ គហេត្វា ធម្មទេសនាកាលេ បុច្ឆា អនុមតិបុច្ឆា នាម.

‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, សតិបដ្ឋានា, កតមេ ចត្តារោ’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៩០) ឯវរូបា ភិក្ខុសង្ឃំ សយមេវ បុច្ឆិត្វា សយមេវ វិស្សជ្ជេតុកាមស្ស បុច្ឆា កថេតុកម្យតាបុច្ឆា នាម. តាសុ ឥធ ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា អធិប្បេតា.

ថេរោ ហិ អត្តនោ ទិវាដ្ឋានេ និសីទិត្វា សយមេវ បញ្ហំ សមុដ្ឋបេត្វា សយំ វិនិច្ឆិនន្តោ ឥទំ សុត្តំ អាទិតោ បដ្ឋាយ មត្ថកំ បាបេសិ. ឯកច្ចោ ហិ បញ្ហំ សមុដ្ឋាបេតុំយេវ សក្កោតិ ន និច្ឆេតុំ; ឯកច្ចោ និច្ឆេតុំ សក្កោតិ ន សមុដ្ឋាបេតុំ; ឯកច្ចោ ឧភយម្បិ ន សក្កោតិ; ឯកច្ចោ ឧភយម្បិ សក្កោតិ. តេសុ ថេរោ ឧភយម្បិ សក្កោតិយេវ. កស្មា? មហាបញ្ញតាយ. មហាបញ្ញំ និស្សាយ ហិ ឥមស្មិំ សាសនេ សារិបុត្តត្ថេរោ, មហាកច្ចានត្ថេរោ, បុណ្ណត្ថេរោ, កុមារកស្សបត្ថេរោ, អានន្ទត្ថេរោ, អយមេវ អាយស្មាតិ សម្ពហុលា ថេរា វិសេសដ្ឋានំ អធិគតា. ន ហិ សក្កា យាយ វា តាយ វា អប្បមត្តិកាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា សាវកបារមីញាណស្ស មត្ថកំ បាបុណិតុំ, មហាបញ្ញេន បន សក្កាតិ មហាបញ្ញតាយ សារិបុត្តត្ថេរោ តំ ឋានំ អធិគតោ. បញ្ញាយ ហិ ថេរេន សទិសោ នត្ថិ. តេនេវ នំ ភគវា ឯតទគ្គេ ឋបេសិ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ មហាបញ្ញានំ យទិទំ សារិបុត្តោ’’តិ (អ. និ. ១.១៨៩).

តថា ន សក្កា យាយ វា តាយ វា អប្បមត្តិកាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ភគវតា សំខិត្តេន ភាសិតស្ស សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សទ្ធិំ សំសន្ទិត្វា សមានេត្វា វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជេតុំ, មហាបញ្ញេន បន សក្កាតិ មហាបញ្ញតាយ មហាកច្ចានត្ថេរោ តត្ថ បដិពលោ ជាតោ, តេនេវ នំ ភគវា ឯតទគ្គេ ឋបេសិ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ សំខិត្តេន ភាសិតស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជន្តានំ យទិទំ មហាកច្ចានោ’’តិ (អ. និ. ១.១៩៧).

តថា ន សក្កា យាយ វា តាយ វា អប្បមត្តិកាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ធម្មកថំ កថេន្តេន ទស កថាវត្ថូនិ អាហរិត្វា សត្ត វិសុទ្ធិយោ វិភជន្តេន ធម្មកថំ កថេតុំ, មហាបញ្ញេន បន សក្កាតិ មហាបញ្ញតាយ បុណ្ណត្ថេរោ ចតុបរិសមជ្ឈេ អលង្កតធម្មាសនេ ចិត្តពីជនិំ គហេត្វា និសិន្នោ លីឡាយន្តោ បុណ្ណចន្ទោ វិយ ធម្មំ កថេសិ. តេនេវ នំ ភគវា ឯតទគ្គេ ឋបេសិ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ធម្មកថិកានំ យទិទំ បុណ្ណោ មន្តាណិបុត្តោ’’តិ (អ. និ. ១.១៩៦).

តថា យាយ វា តាយ វា អប្បមត្តិកាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ធម្មំ កថេន្តោ ឥតោ វា ឯត្តោ វា អនុក្កមិត្វា យដ្ឋិកោដិំ គហេត្វា អន្ធោ វិយ, ឯកបទិកំ ទណ្ឌកសេតុំ អារុឡ្ហោ វិយ ច គច្ឆតិ. មហាបញ្ញោ បន ចតុប្បទិកំ គាថំ និក្ខិបិត្វា ឧបមា ច ការណានិ ច អាហរិត្វា តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ គហេត្វា ហេដ្ឋុបរិយំ ករោន្តោ កថេសិ. មហាបញ្ញតាយ បន កុមារកស្សបត្ថេរោ ចតុប្បទិកំ គាថំ និក្ខិបិត្វា ឧបមា ច ការណានិ ច អាហរិត្វា តេហិ សទ្ធិំ យោជេន្តោ ជាតស្សរេ បញ្ចវណ្ណានិ កុសុមានិ ផុល្លាបេន្តោ វិយ សិនេរុមត្ថកេ វដ្ដិសហស្សំ តេលបទីបំ ជាលេន្តោ វិយ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ ហេដ្ឋុបរិយំ ករោន្តោ កថេសិ. តេនេវ នំ ភគវា ឯតទគ្គេ ឋបេសិ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ចិត្តកថិកានំ យទិទំ កុមារកស្សបោ’’តិ (អ. និ. ១.២១៧).

តថា យាយ វា តាយ វា អប្បមត្តិកាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ចតូហិ មាសេហិ ចតុប្បទិកម្បិ គាថំ គហេតុំ ន សក្កោតិ. មហាបញ្ញោ បន ឯកបទេ ឋត្វា បទសតម្បិ បទសហស្សម្បិ គណ្ហាតិ. អានន្ទត្ថេរោ បន មហាបញ្ញតាយ ឯកបទុទ្ធារេ ឋត្វា សកិំយេវ សុត្វា បុន អបុច្ឆន្តោ សដ្ឋិ បទសហស្សានិ បន្នរស គាថាសហស្សានិ វល្លិយា បុប្ផានិ អាកឌ្ឍិត្វា គណ្ហន្តោ វិយ ឯកប្បហារេនេវ គណ្ហាតិ. គហិតគហិតំ បាសាណេ ខតលេខា វិយ, សុវណ្ណឃដេ បក្ខិត្តសីហវសា វិយ ច គហិតាការេនេវ តិដ្ឋតិ. តេនេវ នំ ភគវា ឯតទគ្គេ ឋបេសិ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ គតិមន្តានំ យទិទំ អានន្ទោ, សតិមន្តានំ, ធិតិមន្តានំ, ពហុស្សុតានំ, ឧបដ្ឋាកានំ យទិទំ អានន្ទោ’’តិ (អ. និ. ១.២១៩-២២៣).

ន ហិ សក្កា យាយ វា តាយ វា អប្បមត្តិកាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ចតុបដិសម្ភិទាបភេទស្ស មត្ថកំ បាបុណិតុំ. មហាបញ្ញេន បន សក្កាតិ មហាបញ្ញតាយ មហាកោដ្ឋិតត្ថេរោ អធិគមបរិបុច្ឆាសវនបុព្ពយោគានំ វសេន អនន្តនយុស្សទំ បដិសម្ភិទាបភេទំ បត្តោ. តេនេវ នំ ភគវា ឯតទគ្គេ ឋបេសិ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ បដិសម្ភិទាបត្តានំ យទិទំ មហាកោដ្ឋិតោ’’តិ (អ. និ. ១.២១៨).

ឥតិ ថេរោ មហាបញ្ញតាយ បញ្ហំ សមុដ្ឋាបេតុម្បិ និច្ឆេតុម្បីតិ ឧភយម្បិ សក្កោតិ. សោ ទិវាដ្ឋានេ និសីទិត្វា សយមេវ សព្ពបញ្ហេ សមុដ្ឋបេត្វា សយំ វិនិច្ឆិនន្តោ ឥទំ សុត្តំ អាទិតោ បដ្ឋាយ មត្ថកំ បាបេត្វា, ‘‘សោភនា វត អយំ ធម្មទេសនា, ជេដ្ឋភាតិកេន នំ ធម្មសេនាបតិនា សទ្ធិំ សំសន្ទិស្សាមិ, តតោ អយំ ទ្វិន្នម្បិ អម្ហាកំ ឯកមតិយា ឯកជ្ឈាសយេន ច ឋបិតា អតិគរុកា ភវិស្សតិ បាសាណច្ឆត្តសទិសា, ចតុរោឃនិត្ថរណត្ថិកានំ តិត្ថេ ឋបិតនាវា វិយ, មគ្គគមនត្ថិកានំ សហស្សយុត្តអាជញ្ញរថោ វិយ ពហុបការា ភវិស្សតី’’តិ ទិដ្ឋសំសន្ទនត្ថំ បញ្ហំ បុច្ឆិ. តេន វុត្តំ – ‘‘តាសុ ឥធ ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា អធិប្បេតា’’តិ.

នប្បជានាតីតិ ឯត្ថ យស្មា នប្បជានាតិ, តស្មា ទុប្បញ្ញោតិ វុច្ចតីតិ អយមត្ថោ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. ឥទំ ទុក្ខន្តិ នប្បជានាតីតិ ឥទំ ទុក្ខំ, ឯត្តកំ ទុក្ខំ, ឥតោ ឧទ្ធំ នត្ថីតិ ទុក្ខសច្ចំ យាថាវសរសលក្ខណតោ ន បជានាតិ. អយំ ទុក្ខសមុទយោតិ ឥតោ ទុក្ខំ សមុទេតីតិ បវត្តិទុក្ខបភាវិកា តណ្ហា សមុទយសច្ចន្តិ យាថាវសរសលក្ខណតោ ន បជានាតិ. អយំ ទុក្ខនិរោធោតិ ឥទំ ទុក្ខំ អយំ ទុក្ខសមុទយោ ច ឥទំ នាម ឋានំ បត្វា និរុជ្ឈតីតិ ឧភិន្នំ អប្បវត្តិ និព្ពានំ និរោធសច្ចន្តិ យាថាវសរសលក្ខណតោ ន បជានាតិ. អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ អយំ បដិបទា ទុក្ខនិរោធំ គច្ឆតីតិ មគ្គសច្ចំ យាថាវសរសលក្ខណតោ ន បជានាតីតិ. អនន្តរវារេបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. សង្ខេបតោ បនេត្ថ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានិកោ បុគ្គលោ កថិតោតិ វេទិតព្ពោ.

អយញ្ហិ អាចរិយសន្តិកេ ចត្តារិ សច្ចានិ សវនតោ ឧគ្គណ្ហាតិ. ឋបេត្វា តណ្ហំ តេភូមកា ធម្មា ទុក្ខសច្ចំ, តណ្ហា សមុទយសច្ចំ, ឧភិន្នំ អប្បវត្តិ និព្ពានំ និរោធសច្ចំ, ទុក្ខសច្ចំ បរិជានន្តោ សមុទយសច្ចំ បជហន្តោ និរោធបាបនោ មគ្គោ មគ្គសច្ចន្តិ ឯវំ ឧគ្គហេត្វា អភិនិវិសតិ. តត្ថ បុរិមានិ ទ្វេ សច្ចានិ វដ្ដំ, បច្ឆិមានិ វិវដ្ដំ, វដ្ដេ អភិនិវេសោ ហោតិ, នោ វិវដ្ដេ, តស្មា អយំ អភិនិវិសមានោ ទុក្ខសច្ចេ អភិនិវិសតិ.

ទុក្ខសច្ចំ នាម រូបាទយោ បញ្ចក្ខន្ធាតិ វវត្ថបេត្វា ធាតុកម្មដ្ឋានវសេន ឱតរិត្វា, ‘‘ចត្តារិ មហាភូតានិ ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទាយ រូបំ រូប’’ន្តិ វវត្ថបេតិ. តទារម្មណា វេទនា សញ្ញា សង្ខារា វិញ្ញាណំ នាមន្តិ ឯវំ យមកតាលក្ខន្ធំ ភិន្ទន្តោ វិយ ‘‘ទ្វេវ ឥមេ ធម្មា នាមរូប’’ន្តិ វវត្ថបេតិ. តំ បនេតំ ន អហេតុកំ សហេតុកំ សប្បច្ចយំ, កោ ចស្ស បច្ចយោ អវិជ្ជាទយោ ធម្មាតិ ឯវំ បច្ចយេ ចេវ បច្ចយុប្បន្នធម្មេ ច វវត្ថបេត្វា ‘‘សព្ពេបិ ធម្មា ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចា’’តិ អនិច្ចលក្ខណំ អារោបេតិ, តតោ ឧទយវយប្បដិបីឡនាការេន ទុក្ខា, អវសវត្តនាការេន អនត្តាតិ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា វិបស្សនាបដិបាដិយា សម្មសន្តោ លោកុត្តរមគ្គំ បាបុណាតិ.

មគ្គក្ខណេ ចត្តារិ សច្ចានិ ឯកបដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ, ឯកាភិសមយេន អភិសមេតិ. ទុក្ខំ បរិញ្ញាបដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ. សមុទយំ បហានបដិវេធេន, និរោធំ សច្ឆិកិរិយាបដិវេធេន, មគ្គំ ភាវនាបដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ. ទុក្ខំ បរិញ្ញាភិសមយេន អភិសមេតិ, សមុទយំ បហានាភិសមយេន, និរោធំ សច្ឆិកិរិយាភិសមយេន, មគ្គំ ភាវនាភិសមយេន អភិសមេតិ. សោ តីណិ សច្ចានិ កិច្ចតោ បដិវិជ្ឈតិ, និរោធំ អារម្មណតោ. តស្មិញ្ចស្ស ខណេ អហំ ទុក្ខំ បរិជានាមិ, សមុទយំ បជហាមិ, និរោធំ សច្ឆិករោមិ, មគ្គំ ភាវេមីតិ អាភោគសមន្នាហារមនសិការបច្ចវេក្ខណា នត្ថិ. ឯតស្ស បន បរិគ្គណ្ហន្តស្សេវ មគ្គោ តីសុ សច្ចេសុ បរិញ្ញាទិកិច្ចំ សាធេន្តោវ និរោធំ អារម្មណតោ បដិវិជ្ឈតីតិ.

តស្មា បញ្ញវាតិ វុច្ចតីតិ ឯត្ថ ហេដ្ឋិមកោដិយា សោតាបន្នោ, ឧបរិមកោដិយា ខីណាសវោ បញ្ញវាតិ និទ្ទិដ្ឋោ. យោ បន តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ បាឡិតោ ច អត្ថតោ ច អនុសន្ធិតោ ច បុព្ពាបរតោ ច ឧគ្គហេត្វា ហេដ្ឋុបរិយំ ករោន្តោ វិចរតិ, អនិច្ចទុក្ខានត្តវសេន បរិគ្គហមត្តម្បិ នត្ថិ, អយំ បញ្ញវា នាម, ទុប្បញ្ញោ នាមាតិ? វិញ្ញាណចរិតោ នាមេស, បញ្ញវាតិ ន វត្តព្ពោ. អថ យោ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា វិបស្សនាបដិបាដិយា សម្មសន្តោ អជ្ជ អជ្ជេវ អរហត្តន្តិ ចរតិ, អយំ បញ្ញវា នាម, ទុប្បញ្ញោ នាមាតិ? ភជាបិយមានោ បញ្ញវាបក្ខំ ភជតិ. សុត្តេ បន បដិវេធោវ កថិតោ.

វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណន្តិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? យេន វិញ្ញាណេន សង្ខារេ សម្មសិត្វា ឯស បញ្ញវា នាម ជាតោ, តស្ស អាគមនវិបស្សនា វិញ្ញាណំ កម្មការកចិត្តំ បុច្ឆាមីតិ បុច្ឆតិ. សុខន្តិបិ វិជានាតីតិ សុខវេទនម្បិ វិជានាតិ. ឧបរិបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. ឥមិនា ថេរោ ‘‘សុខំ វេទនំ វេទយមានោ សុខំ វេទនំ វេទយាមីតិ បជានាតី’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.១១៣; ទី. និ. ២.៣៨០) នយេន អាគតវេទនាវសេន អរូបកម្មដ្ឋានំ កថេសិ. តស្សត្ថោ សតិបដ្ឋានេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

សំសដ្ឋាតិ ឯកុប្បាទាទិលក្ខណេន សំយោគដ្ឋេន សំសដ្ឋា, ឧទាហុ វិសំសដ្ឋាតិ បុច្ឆតិ. ឯត្ថ ច ថេរោ មគ្គបញ្ញញ្ច វិបស្សនាវិញ្ញាណញ្ចាតិ ឥមេ ទ្វេ លោកិយលោកុត្តរធម្មេ មិស្សេត្វា ភូមន្តរំ ភិន្ទិត្វា សមយំ អជានន្តោ វិយ បុច្ឆតីតិ ន វេទិតព្ពោ. មគ្គបញ្ញាយ បន មគ្គវិញ្ញាណេន, វិបស្សនាបញ្ញាយ ច វិបស្សនាវិញ្ញាណេនេវ សទ្ធិំ សំសដ្ឋភាវំ បុច្ឆតីតិ វេទិតព្ពោ. ថេរោបិស្ស តមេវត្ថំ វិស្សជ្ជេន្តោ ឥមេ ធម្មា សំសដ្ឋាតិអាទិមាហ. តត្ថ ន ច លព្ភា ឥមេសំ ធម្មានន្តិ ឥមេសំ លោកិយមគ្គក្ខណេបិ លោកុត្តរមគ្គក្ខណេបិ ឯកតោ ឧប្បន្នានំ ទ្វិន្នំ ធម្មានំ. វិនិព្ភុជិត្វា វិនិព្ភុជិត្វាតិ វិសុំ វិសុំ កត្វា វិនិវដ្ដេត្វា, អារម្មណតោ វា វត្ថុតោ វា ឧប្បាទតោ វា និរោធតោ វា នានាករណំ ទស្សេតុំ ន សក្កាតិ អត្ថោ. តេសំ តេសំ បន ធម្មានំ វិសយោ នាម អត្ថិ. លោកិយធម្មំ បត្វា ហិ ចិត្តំ ជេដ្ឋកំ ហោតិ បុព្ពង្គមំ, លោកុត្តរំ បត្វា បញ្ញា.

សម្មាសម្ពុទ្ធោបិ ហិ លោកិយធម្មំ បុច្ឆន្តោ, ‘‘ភិក្ខុ, ត្វំ កតមំ បញ្ញំ អធិគតោ, កិំ បឋមមគ្គបញ្ញំ, ឧទាហុ ទុតិយ តតិយ ចតុត្ថ មគ្គបញ្ញ’’ន្តិ ន ឯវំ បុច្ឆតិ. កិំ ផស្សោ ត្វំ, ភិក្ខុ, កិំ វេទនោ, កិំ សញ្ញោ, កិំ ចេតនោតិ ន ច បុច្ឆតិ, ចិត្តវសេន បន, ‘‘កិញ្ចិត្តោ ត្វំ, ភិក្ខូ’’តិ (បារា. ១៣៥) បុច្ឆតិ. កុសលាកុសលំ បញ្ញបេន្តោបិ ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា’’តិ (ធ. ប. ១, ២) ច, ‘‘កតមេ ធម្មា កុសលា? យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិ (ធ. ស. ១) ច ឯវំ ចិត្តវសេនេវ បញ្ញាបេតិ. លោកុត្តរំ បុច្ឆន្តោ បន កិំ ផស្សោ ត្វំ ភិក្ខុ, កិំ វេទនោ, កិំ សញ្ញោ, កិំ ចេតនោតិ ន បុច្ឆតិ. កតមា តេ, ភិក្ខុ, បញ្ញា អធិគតា, កិំ បឋមមគ្គបញ្ញា, ឧទាហុ ទុតិយតតិយចតុត្ថមគ្គបញ្ញាតិ ឯវំ បញ្ញាវសេនេវ បុច្ឆតិ.

ឥន្ទ្រិយសំយុត្តេបិ ‘‘បញ្ចិមានិ, ភិក្ខវេ, ឥន្ទ្រិយានិ. កតមានិ បញ្ច? សទ្ធិន្ទ្រិយំ វីរិយិន្ទ្រិយំ សតិន្ទ្រិយំ សមាធិន្ទ្រិយំ បញ្ញិន្ទ្រិយំ. កត្ថ ច, ភិក្ខវេ, សទ្ធិន្ទ្រិយំ ទដ្ឋព្ពំ? ចតូសុ សោតាបត្តិយង្គេសុ ឯត្ថ សទ្ធិន្ទ្រិយំ ទដ្ឋព្ពំ. កត្ថ ច, ភិក្ខវេ, វីរិយិន្ទ្រិយំ ទដ្ឋព្ពំ? ចតូសុ សម្មប្បធានេសុ ឯត្ថ វីរិយិន្ទ្រិយំ ទដ្ឋព្ពំ. កត្ថ ច, ភិក្ខវេ, សតិន្ទ្រិយំ ទដ្ឋព្ពំ? ចតូសុ សតិបដ្ឋានេសុ ឯត្ថ សតិន្ទ្រិយំ ទដ្ឋព្ពំ. កត្ថ ច, ភិក្ខវេ, សមាធិន្ទ្រិយំ ទដ្ឋព្ពំ? ចតូសុ ឈានេសុ ឯត្ថ សមាធិន្ទ្រិយំ ទដ្ឋព្ពំ. កត្ថ ច, ភិក្ខវេ, បញ្ញិន្ទ្រិយំ ទដ្ឋព្ពំ? ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ ឯត្ថ បញ្ញិន្ទ្រិយំ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.៤៧៨). ឯវំ សវិសយស្មិំយេវ លោកិយលោកុត្តរា ធម្មា កថិតា.

យថា ហិ ចត្តារោ សេដ្ឋិបុត្តា រាជាតិ រាជបញ្ចមេសុ សហាយេសុ នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមាតិ វីថិំ ឱតិណ្ណេសុ ឯកស្ស សេដ្ឋិបុត្តស្ស គេហំ គតកាលេ ឥតរេ ចត្តារោ តុណ្ហី និសីទន្តិ, គេហសាមិកោវ, ‘‘ឥមេសំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ ទេថ, គន្ធមាលាលង្ការាទីនិ ទេថា’’តិ គេហេ វិចារេតិ. ទុតិយស្ស តតិយស្ស ចតុត្ថស្ស គេហំ គតកាលេ ឥតរេ ចត្តារោ តុណ្ហី និសីទន្តិ, គេហសាមិកោវ, ‘‘ឥមេសំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ ទេថ, គន្ធមាលាលង្ការាទីនិ ទេថា’’តិ គេហេ វិចារេតិ. អថ សព្ពបច្ឆា រញ្ញោ គេហំ គតកាលេ កិញ្ចាបិ រាជា សព្ពត្ថ ឥស្សរោវ, ឥមស្មិំ បន កាលេ អត្តនោ គេហេយេវ, ‘‘ឥមេសំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ ទេថ, គន្ធមាលាលង្ការាទីនិ ទេថា’’តិ វិចារេតិ. ឯវមេវំ ខោ សទ្ធាបញ្ចមកេសុ ឥន្ទ្រិយេសុ តេសុ សហាយេសុ ឯកតោ វីថិំ ឱតរន្តេសុ វិយ ឯការម្មណេ ឧប្បជ្ជមានេសុបិ យថា បឋមស្ស គេហេ ឥតរេ ចត្តារោ តុណ្ហី និសីទន្តិ, គេហសាមិកោវ វិចារេតិ, ឯវំ សោតាបត្តិយង្គានិ បត្វា អធិមោក្ខលក្ខណំ សទ្ធិន្ទ្រិយមេវ ជេដ្ឋកំ ហោតិ បុព្ពង្គមំ, សេសានិ តទន្វយានិ ហោន្តិ. យថា ទុតិយស្ស គេហេ ឥតរេ ចត្តារោ តុណ្ហី និសីទន្តិ, គេហសាមិកោវ វិចារេតិ, ឯវំ សម្មប្បធានានិ បត្វា បគ្គហណលក្ខណំ វីរិយិន្ទ្រិយមេវ ជេដ្ឋកំ ហោតិ បុព្ពង្គមំ, សេសានិ តទន្វយានិ ហោន្តិ. យថា តតិយស្ស គេហេ ឥតរេ ចត្តារោ តុណ្ហី និសីទន្តិ, គេហសាមិកោវ វិចារេតិ, ឯវំ សតិបដ្ឋានានិ បត្វា ឧបដ្ឋានលក្ខណំ សតិន្ទ្រិយមេវ ជេដ្ឋកំ ហោតិ បុព្ពង្គមំ, សេសានិ តទន្វយានិ ហោន្តិ. យថា ចតុត្ថស្ស គេហេ ឥតរេ ចត្តារោ តុណ្ហី និសីទន្តិ, គេហសាមិកោវ វិចារេតិ, ឯវំ ឈានវិមោក្ខេ បត្វា អវិក្ខេបលក្ខណំ សមាធិន្ទ្រិយមេវ ជេដ្ឋកំ ហោតិ បុព្ពង្គមំ, សេសានិ តទន្វយានិ ហោន្តិ. សព្ពបច្ឆា រញ្ញោ គេហំ គតកាលេ បន យថា ឥតរេ ចត្តារោ តុណ្ហី និសីទន្តិ, រាជាវ គេហេ វិចារេតិ, ឯវមេវ អរិយសច្ចានិ បត្វា បជាននលក្ខណំ បញ្ញិន្ទ្រិយមេវ ជេដ្ឋកំ ហោតិ បុព្ពង្គមំ, សេសានិ តទន្វយានិ ហោន្តិ.

ឥតិ បដិសម្ភិទាបត្តានំ អគ្គេ ឋបិតោ មហាកោដ្ឋិតត្ថេរោ លោកិយធម្មំ បុច្ឆន្តោ ចិត្តំ ជេដ្ឋកំ ចិត្តំ បុព្ពង្គមំ កត្វា បុច្ឆិ; លោកុត្តរធម្មំ បុច្ឆន្តោ បញ្ញំ ជេដ្ឋកំ បញ្ញំ បុព្ពង្គមំ កត្វា បុច្ឆិ. ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរោបិ តថេវ វិស្សជ្ជេសីតិ.

យំ ហាវុសោ, បជានាតីតិ យំ ចតុសច្ចធម្មមិទំ ទុក្ខន្តិអាទិនា នយេន មគ្គបញ្ញា បជានាតិ. តំ វិជានាតីតិ មគ្គវិញ្ញាណម្បិ តថេវ តំ វិជានាតិ. យំ វិជានាតីតិ យំ សង្ខារគតំ អនិច្ចន្តិអាទិនា នយេន វិបស្សនាវិញ្ញាណំ វិជានាតិ. តំ បជានាតីតិ វិបស្សនាបញ្ញាបិ តថេវ តំ បជានាតិ. តស្មា ឥមេ ធម្មាតិ តេន ការណេន ឥមេ ធម្មា. សំសដ្ឋាតិ ឯកុប្បាទឯកនិរោធឯកវត្ថុកឯការម្មណតាយ សំសដ្ឋា.

បញ្ញា ភាវេតព្ពាតិ ឥទំ មគ្គបញ្ញំ សន្ធាយ វុត្តំ. តំសម្បយុត្តំ បន វិញ្ញាណំ តាយ សទ្ធិំ ភាវេតព្ពមេវ ហោតិ. វិញ្ញាណំ បរិញ្ញេយ្យន្តិ ឥទំ វិបស្សនាវិញ្ញាណំ សន្ធាយ វុត្តំ. តំសម្បយុត្តា បន បញ្ញា តេន សទ្ធិំ បរិជានិតព្ពាវ ហោតិ.

៤៥០. វេទនា វេទនាតិ ឥទំ កស្មា បុច្ឆតិ? វេទនាលក្ខណំ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ. ឯវំ សន្តេបិ តេភូមិកសម្មសនចារវេទនាវ អធិប្បេតាតិ សល្លក្ខេតព្ពា. សុខម្បិ វេទេតីតិ សុខំ អារម្មណំ វេទេតិ អនុភវតិ. បរតោ បទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘រូបញ្ច ហិទំ, មហាលិ, ឯកន្តទុក្ខំ អភវិស្ស, ទុក្ខានុបតិតំ ទុក្ខាវក្កន្តំ អនវក្កន្តំ សុខេន, នយិទំ សត្តា រូបស្មិំ សារជ្ជេយ្យុំ. យស្មា ច ខោ, មហាលិ, រូបំ សុខំ សុខានុបតិតំ សុខាវក្កន្តំ អនវក្កន្តំ ទុក្ខេន, តស្មា សត្តា រូបស្មិំ សារជ្ជន្តិ, សារាគា សំយុជ្ជន្តិ, សំយោគា សំកិលិស្សន្តិ. វេទនា ច ហិទំ… សញ្ញា… សង្ខារា… វិញ្ញាណញ្ច ហិទំ, មហាលិ, ឯកន្តទុក្ខំ អភវិស្ស…បេ… សំកិលិស្សន្តី’’តិ (សំ. និ. ៣.៧០) ឥមិនា ហិ មហាលិសុត្តបរិយាយេន ឥធ អារម្មណំ សុខំ ទុក្ខំ អទុក្ខមសុខន្តិ កថិតំ. អបិច បុរិមំ សុខំ វេទនំ អារម្មណំ កត្វា អបរា សុខា វេទនា វេទេតិ; បុរិមំ ទុក្ខំ វេទនំ អារម្មណំ កត្វា អបរា ទុក្ខា វេទនា វេទេតិ; បុរិមំ អទុក្ខមសុខំ វេទនំ អារម្មណំ កត្វា អបរា អទុក្ខមសុខា វេទនា វេទេតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. វេទនាយេវ ហិ វេទេតិ, ន អញ្ញោ កោចិ វេទិតា នាម អត្ថីតិ វុត្តមេតំ.

សញ្ញា សញ្ញាតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? សព្ពសញ្ញាយ លក្ខណំ. កិំ សព្ពត្ថកសញ្ញាយាតិ? សព្ពសញ្ញាយ លក្ខណន្តិបិ សព្ពត្ថកសញ្ញាយ លក្ខណន្តិបិ ឯកមេវេតំ, ឯវំ សន្តេបិ តេភូមិកសម្មសនចារសញ្ញាវ អធិប្បេតាតិ សល្លក្ខេតព្ពា. នីលកម្បិ សញ្ជានាតីតិ នីលបុប្ផេ វា វត្ថេ វា បរិកម្មំ កត្វា ឧបចារំ វា អប្បនំ វា បាបេន្តោ សញ្ជានាតិ. ឥមស្មិញ្ហិ អត្ថេ បរិកម្មសញ្ញាបិ ឧបចារសញ្ញាបិ អប្បនាសញ្ញាបិ វដ្ដតិ. នីលេ នីលន្តិ ឧប្បជ្ជនកសញ្ញាបិ វដ្ដតិយេវ. បីតកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

យា ចាវុសោ, វេទនាតិ ឯត្ថ វេទនា, សញ្ញា, វិញ្ញាណន្តិ ឥមានិ តីណិ គហេត្វា បញ្ញា កស្មា ន គហិតាតិ? អសព្ពសង្គាហិកត្តា. បញ្ញាយ ហិ គហិតាយ បញ្ញាយ សម្បយុត្តាវ វេទនាទយោ លព្ភន្តិ, នោ វិប្បយុត្តា. តំ បន អគ្គហេត្វា ឥមេសុ គហិតេសុ បញ្ញាយ សម្បយុត្តា ច វិប្បយុត្តា ច អន្តមសោ ទ្វេ បញ្ចវិញ្ញាណធម្មាបិ លព្ភន្តិ. យថា ហិ តយោ បុរិសា សុត្តំ សុត្តន្តិ វទេយ្យុំ, ចតុត្ថោ រតនាវុតសុត្តន្តិ. តេសុ បុរិមា តយោ តក្កគតម្បិ បដ្ដិវដ្ដកាទិគតម្បិ យំកិញ្ចិ ពហុំ សុត្តំ លភន្តិ អន្តមសោ មក្កដកសុត្តម្បិ. រតនាវុតសុត្តំ បរិយេសន្តោ មន្ទំ លភតិ, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ. ហេដ្ឋតោ វា បញ្ញា វិញ្ញាណេន សទ្ធិំ សម្បយោគំ លភាបិតា វិស្សដ្ឋត្តាវ ឥធ ន គហិតាតិ វទន្តិ. យំ ហាវុសោ, វេទេតីតិ យំ អារម្មណំ វេទនា វេទេតិ, សញ្ញាបិ តទេវ សញ្ជានាតិ. យំ សញ្ជានាតីតិ យំ អារម្មណំ សញ្ញា សញ្ជានាតិ, វិញ្ញាណម្បិ តទេវ វិជានាតីតិ អត្ថោ.

ឥទានិ សញ្ជានាតិ វិជានាតិ បជានាតីតិ ឯត្ថ វិសេសោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ ឧបសគ្គមត្តមេវ វិសេសោ. ជានាតីតិ បទំ បន អវិសេសោ. តស្សាបិ ជាននត្ថេ វិសេសោ វេទិតព្ពោ. សញ្ញា ហិ នីលាទិវសេន អារម្មណំ សញ្ជាននមត្តមេវ, អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តាតិ លក្ខណបដិវេធំ បាបេតុំ ន សក្កោតិ. វិញ្ញាណំ នីលាទិវសេន អារម្មណញ្ចេវ សញ្ជានាតិ, អនិច្ចាទិលក្ខណបដិវេធញ្ច បាបេតិ, ឧស្សក្កិត្វា បន មគ្គបាតុភាវំ បាបេតុំ ន សក្កោតិ. បញ្ញា នីលាទិវសេន អារម្មណម្បិ សញ្ជានាតិ, អនិច្ចាទិវសេន លក្ខណបដិវេធម្បិ បាបេតិ, ឧស្សក្កិត្វា មគ្គបាតុភាវំ បាបេតុម្បិ សក្កោតិ.

យថា ហិ ហេរញ្ញិកផលកេ កហាបណរាសិម្ហិ កតេ អជាតពុទ្ធិ ទារកោ គាមិកបុរិសោ មហាហេរញ្ញិកោតិ តីសុ ជនេសុ ឱលោកេត្វា ឋិតេសុ អជាតពុទ្ធិ ទារកោ កហាបណានំ ចិត្តវិចិត្តចតុរស្សមណ្ឌលភាវមេវ ជានាតិ, ឥទំ មនុស្សានំ ឧបភោគបរិភោគំ រតនសម្មតន្តិ ន ជានាតិ. គាមិកបុរិសោ ចិត្តាទិភាវញ្ចេវ ជានាតិ, មនុស្សានំ ឧបភោគបរិភោគរតនសម្មតភាវញ្ច. ‘‘អយំ កូដោ អយំ ឆេកោ អយំ ករតោ អយំ សណ្ហោ’’តិ បន ន ជានាតិ. មហាហេរញ្ញិកោ ចិត្តាទិភាវម្បិ រតនសម្មតភាវម្បិ កូដាទិភាវម្បិ ជានាតិ, ជានន្តោ ច បន នំ រូបំ ទិស្វាបិ ជានាតិ, អាកោដិតស្ស សទ្ទំ សុត្វាបិ, គន្ធំ ឃាយិត្វាបិ, រសំ សាយិត្វាបិ, ហត្ថេន គរុកលហុកភាវំ ឧបធារេត្វាបិ អសុកគាមេ កតោតិបិ ជានាតិ, អសុកនិគមេ អសុកនគរេ អសុកបព្ពតច្ឆាយាយ អសុកនទីតីរេ កតោតិបិ, អសុកាចរិយេន កតោតិបិ ជានាតិ. ឯវមេវំ សញ្ញា អជាតពុទ្ធិទារកស្ស កហាបណទស្សនំ វិយ នីលាទិវសេន អារម្មណមត្តមេវ សញ្ជានាតិ. វិញ្ញាណំ គាមិកបុរិសស្ស កហាបណទស្សនំ វិយ នីលាទិវសេន អារម្មណម្បិ សញ្ជានាតិ, អនិច្ចាទិវសេន លក្ខណបដិវេធម្បិ បាបេតិ. បញ្ញា មហាហេរញ្ញិកស្ស កហាបណទស្សនំ វិយ នីលាទិវសេន អារម្មណម្បិ សញ្ជានាតិ, អនិច្ចាទិវសេន លក្ខណបដិវេធម្បិ បាបេតិ, ឧស្សក្កិត្វា មគ្គបាតុភាវម្បិ បាបេតិ. សោ បន នេសំ វិសេសោ ទុប្បដិវិជ្ឈោ.

តេនាហ អាយស្មា នាគសេនោ – ‘‘ទុក្ករំ, មហារាជ, ភគវតា កតន្តិ. កិំ, ភន្តេ, នាគសេន ភគវតា ទុក្ករំ កតន្តិ? ទុក្ករំ, មហារាជ, ភគវតា កតំ, ឥមេសំ អរូបីនំ ចិត្តចេតសិកានំ ធម្មានំ ឯការម្មណេ បវត្តមានានំ វវត្ថានំ អក្ខាតំ, អយំ ផស្សោ, អយំ វេទនា, អយំ សញ្ញា, អយំ ចេតនា, ឥទំ ចិត្ត’’ន្តិ (មិ. ប. ២.៧.១៦). យថា ហិ តិលតេលំ, សាសបតេលំ, មធុកតេលំ, ឯរណ្ឌកតេលំ, វសាតេលន្តិ ឥមានិ បញ្ច តេលានិ ឯកចាដិយំ បក្ខិបិត្វា ទិវសំ យមកមន្ថេហិ មន្ថេត្វា តតោ ឥទំ តិលតេលំ, ឥទំ សាសបតេលន្តិ ឯកេកស្ស បាដិយេក្កំ ឧទ្ធរណំ នាម ទុក្ករំ, ឥទំ តតោ ទុក្ករតរំ. ភគវា បន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស សុប្បដិវិទ្ធត្តា ធម្មិស្សរោ ធម្មរាជា ឥមេសំ អរូបីនំ ធម្មានំ ឯការម្មណេ បវត្តមានានំ វវត្ថានំ អក្ខាសិ. បញ្ចន្នំ មហានទីនំ សមុទ្ទំ បវិដ្ឋដ្ឋានេ, ‘‘ឥទំ គង្គាយ ឧទកំ, ឥទំ យមុនាយា’’តិ ឯវំ បាដិយេក្កំ ឧទកឧទ្ធរណេនាបិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

៤៥១. និស្សដ្ឋេនាតិ និស្សដេន បរិច្ចត្តេន វា. តត្ថ និស្សដេនាតិ អត្ថេ សតិ បញ្ចហិ ឥន្ទ្រិយេហីតិ និស្សក្កវចនំ. បរិច្ចត្តេនាតិ អត្ថេ សតិ ករណវចនំ វេទិតព្ពំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បញ្ចហិ ឥន្ទ្រិយេហិ និស្សរិត្វា មនោទ្វារេ បវត្តេន បញ្ចហិ វា ឥន្ទ្រិយេហិ តស្ស វត្ថុភាវំ អនុបគមនតាយ បរិច្ចត្តេនាតិ. បរិសុទ្ធេនាតិ និរុបក្កិលេសេន. មនោវិញ្ញាណេនាតិ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានចិត្តេន. កិំ នេយ្យន្តិ កិំ ជានិតព្ពំ. ‘‘យំកិញ្ចិ នេយ្យំ នាម អត្ថិ ធម្ម’’ន្តិអាទីសុ (មហានិ. ៦៩) ហិ ជានិតព្ពំ នេយ្យន្តិ វុត្តំ. អាកាសានញ្ចាយតនំ នេយ្យន្តិ កថំ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានចិត្តេន អរូបាវចរសមាបត្តិ នេយ្យាតិ? រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានេ ឋិតេន អរូបាវចរសមាបត្តិំ និព្ពត្តេតុំ សក្កា ហោតិ. ឯត្ថ ឋិតស្ស ហិ សា ឥជ្ឈតិ. តស្មា ‘‘អាកាសានញ្ចាយតនំ នេយ្យ’’ន្តិអាទិមាហ. អថ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ កស្មា ន វុត្តន្តិ? បាដិយេក្កំ អភិនិវេសាភាវតោ. តត្ថ ហិ កលាបតោ នយតោ សម្មសនំ លព្ភតិ, ធម្មសេនាបតិសទិសស្សាបិ ហិ ភិក្ខុនោ បាដិយេក្កំ អភិនិវេសោ ន ជាយតិ. តស្មា ថេរោបិ, ‘‘ឯវំ កិរមេ ធម្មា អហុត្វា សម្ភោន្តិ, ហុត្វា បដិវេន្តី’’តិ (ម. និ. ៣.៩៤) កលាបតោ នយតោ សម្មសិត្វា វិស្សជ្ជេសីតិ. ភគវា បន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស ហត្ថគតត្តា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិយម្បិ បរោបញ្ញាស ធម្មេ បាដិយេក្កំ អំគុទ្ធារេនេវ ឧទ្ធរិត្វា, ‘‘យាវតា សញ្ញាសមាបត្តិយោ, តាវតា អញ្ញាបដិវេធោ’’តិ អាហ.

បញ្ញាចក្ខុនា បជានាតីតិ ទស្សនបរិណាយកដ្ឋេន ចក្ខុភូតាយ បញ្ញាយ បជានាតិ. តត្ថ ទ្វេ បញ្ញា សមាធិបញ្ញា វិបស្សនាបញ្ញា ច. សមាធិបញ្ញាយ កិច្ចតោ អសម្មោហតោ ច បជានាតិ. វិបស្សនាបញ្ញាយ លក្ខណបដិវេធេន អារម្មណតោ ជាននំ កថិតំ. កិមត្ថិយាតិ កោ ឯតិស្សា អត្ថោ. អភិញ្ញត្ថាតិអាទីសុ អភិញ្ញេយ្យេ ធម្មេ អភិជានាតីតិ អភិញ្ញត្ថា. បរិញ្ញេយ្យេ ធម្មេ បរិជានាតីតិ បរិញ្ញត្ថា. បហាតព្ពេ ធម្មេ បជហតីតិ បហានត្ថា. សា បនេសា លោកិយាបិ អភិញ្ញត្ថា ច បរិញ្ញត្ថា ច វិក្ខម្ភនតោ បហានត្ថា. លោកុត្តរាបិ អភិញ្ញត្ថា ច បរិញ្ញត្ថា ច សមុច្ឆេទតោ បហានត្ថា. តត្ថ លោកិយា កិច្ចតោ អសម្មោហតោ ច បជានាតិ, លោកុត្តរា អសម្មោហតោ.

៤៥២. សម្មាទិដ្ឋិយា ឧប្បាទាយាតិ វិបស្សនាសម្មាទិដ្ឋិយា ច មគ្គសម្មាទិដ្ឋិយា ច. បរតោ ច ឃោសោតិ សប្បាយធម្មស្សវនំ. យោនិសោ ច មនសិការោតិ អត្តនោ ឧបាយមនសិការោ. តត្ថ សាវកេសុ អបិ ធម្មសេនាបតិនោ ទ្វេ បច្ចយា លទ្ធុំ វដ្ដន្តិយេវ. ថេរោ ហិ កប្បសតសហស្សាធិកំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ បារមិយោ បូរេត្វាបិ អត្តនោ ធម្មតាយ អណុមត្តម្បិ កិលេសំ បជហិតុំ នាសក្ខិ. ‘‘យេ ធម្មា ហេតុប្បភវា’’តិ (មហាវ. ៦០) អស្សជិត្ថេរតោ ឥមំ គាថំ សុត្វាវស្ស បដិវេធោ ជាតោ. បច្ចេកពុទ្ធានំ បន សព្ពញ្ញុពុទ្ធានញ្ច បរតោឃោសកម្មំ នត្ថិ, យោនិសោមនសិការស្មិំយេវ ឋត្វា បច្ចេកពោធិញ្ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណញ្ច និព្ពត្តេន្តិ.

អនុគ្គហិតាតិ លទ្ធូបការា. សម្មាទិដ្ឋីតិ អរហត្តមគ្គសម្មាទិដ្ឋិ. ផលក្ខណេ និព្ពត្តា ចេតោវិមុត្តិ ផលំ អស្សាតិ ចេតោវិមុត្តិផលា. តទេវ ចេតោវិមុត្តិសង្ខាតំ ផលំ អានិសំសោ អស្សាតិ ចេតោវិមុត្តិផលានិសំសា. ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ ច ចតុត្ថផលបញ្ញា បញ្ញាវិមុត្តិ នាម, អវសេសា ធម្មា ចេតោវិមុត្តីតិ វេទិតព្ពា. សីលានុគ្គហិតាតិអាទីសុ សីលន្តិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ. សុតន្តិ សប្បាយធម្មស្សវនំ. សាកច្ឆាតិ កម្មដ្ឋានេ ខលនបក្ខលនច្ឆេទនកថា. សមថោតិ វិបស្សនាបាទិកា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ. វិបស្សនាតិ សត្តវិធា អនុបស្សនា. ចតុបារិសុទ្ធិសីលញ្ហិ បូរេន្តស្ស, សប្បាយធម្មស្សវនំ សុណន្តស្ស, កម្មដ្ឋានេ ខលនបក្ខលនំ ឆិន្ទន្តស្ស, វិបស្សនាបាទិកាសុ អដ្ឋសមាបត្តីសុ កម្មំ ករោន្តស្ស, សត្តវិធំ អនុបស្សនំ ភាវេន្តស្ស អរហត្តមគ្គោ ឧប្បជ្ជិត្វា ផលំ ទេតិ.

យថា ហិ មធុរំ អម្ពបក្កំ បរិភុញ្ជិតុកាមោ អម្ពបោតកស្ស សមន្តា ឧទកកោដ្ឋកំ ថិរំ កត្វា ពន្ធតិ. ឃដំ គហេត្វា កាលេន កាលំ ឧទកំ អាសិញ្ចតិ. ឧទកស្ស អនិក្ខមនត្ថំ មរិយាទំ ថិរំ ករោតិ. យា ហោតិ សមីបេ វល្លិ វា សុក្ខទណ្ឌកោ វា កិបិល្លិកបុដោ វា មក្កដកជាលំ វា, តំ អបនេតិ. ខណិត្តិំ គហេត្វា កាលេន កាលំ មូលានិ បរិខណតិ. ឯវមស្ស អប្បមត្តស្ស ឥមានិ បញ្ច ការណានិ ករោតោ សោ អម្ពោ វឌ្ឍិត្វា ផលំ ទេតិ. ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ. រុក្ខស្ស សមន្តតោ កោដ្ឋកពន្ធនំ វិយ ហិ សីលំ ទដ្ឋព្ពំ, កាលេន កាលំ ឧទកសិញ្ចនំ វិយ ធម្មស្សវនំ, មរិយាទាយ ថិរភាវករណំ វិយ សមថោ, សមីបេ វល្លិអាទីនំ ហរណំ វិយ កម្មដ្ឋានេ ខលនបក្ខលនច្ឆេទនំ, កាលេន កាលំ ខណិត្តិំ គហេត្វា មូលខណនំ វិយ សត្តន្នំ អនុបស្សនានំ ភាវនា. តេហិ បញ្ចហិ ការណេហិ អនុគ្គហិតស្ស អម្ពរុក្ខស្ស មធុរផលទានកាលោ វិយ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ ឥមេហិ បញ្ចហិ ធម្មេហិ អនុគ្គហិតាយ សម្មាទិដ្ឋិយា អរហត្តផលទានំ វេទិតព្ពំ.

៤៥៣. កតិ បនាវុសោ, ភវាតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? មូលមេវ គតោ អនុសន្ធិ, ទុប្បញ្ញោ យេហិ ភវេហិ ន ឧដ្ឋាតិ, តេ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ. តត្ថ កាមភវោតិ កាមភវូបគំ កម្មំ កម្មាភិនិព្ពត្តា ឧបាទិន្នក្ខន្ធាបីតិ ឧភយមេកតោ កត្វា កាមភវោតិ អាហ. រូបារូបភវេសុបិ ឯសេវ នយោ. អាយតិន្តិ អនាគតេ. បុនព្ភវស្ស អភិនិព្ពត្តីតិ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិ. ឥធ វដ្ដំ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ. តត្រាតត្រាភិនន្ទនាតិ រូបាភិនន្ទនា សទ្ទាភិនន្ទនាតិ ឯវំ តហិំ តហិំ អភិនន្ទនា, ករណវចនេ ចេតំ បច្ចត្តំ. តត្រតត្រាភិនន្ទនាយ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ. ឯត្តាវតា ហិ គមនំ ហោតិ, អាគមនំ ហោតិ, គមនាគមនំ ហោតិ, វដ្ដំ វត្តតីតិ វដ្ដំ មត្ថកំ បាបេត្វា ទស្សេសិ. ឥទានិ វិវដ្ដំ បុច្ឆន្តោ ‘‘កថំ បនាវុសោ’’តិអាទិមាហ. តស្ស វិស្សជ្ជនេ អវិជ្ជាវិរាគាតិ អវិជ្ជាយ ខយនិរោធេន. វិជ្ជុប្បាទាតិ អរហត្តមគ្គវិជ្ជាយ ឧប្បាទេន. កិំ អវិជ្ជា បុព្ពេ និរុទ្ធា, អថ វិជ្ជា បុព្ពេ ឧប្បន្នាតិ? ឧភយមេតំ ន វត្តព្ពំ. បទីបុជ្ជលនេន អន្ធការវិគមោ វិយ វិជ្ជុប្បាទេន អវិជ្ជា និរុទ្ធាវ ហោតិ. តណ្ហានិរោធាតិ តណ្ហាយ ខយនិរោធេន. បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិ ន ហោតីតិ ឯវំ អាយតិំ បុនព្ភវស្ស អភិនិព្ពត្តិ ន ហោតិ, គមនំ អាគមនំ គមនាគមនំ ឧបច្ឆិជ្ជតិ, វដ្ដំ ន វត្តតីតិ វិវដ្ដំ មត្ថកំ បាបេត្វា ទស្សេសិ.

៤៥៤. កតមំ បនាវុសោតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? ឧភតោភាគវិមុត្តោ ភិក្ខុ កាលេន កាលំ និរោធំ សមាបជ្ជតិ. តស្ស និរោធបាទកំ បឋមជ្ឈានំ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ. បឋមំ ឈានន្តិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? និរោធំ សមាបជ្ជនកេន ភិក្ខុនា អង្គវវត្ថានំ កោដ្ឋាសបរិច្ឆេទោ នាម ជានិតព្ពោ, ឥទំ ឈានំ បញ្ចង្គិកំ ចតុរង្គិកំ តិវង្គិកំ ទុវង្គិកន្តិ អង្គវវត្ថានំ កោដ្ឋាសបរិច្ឆេទំ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ. វិតក្កោតិអាទីសុ បន អភិនិរោបនលក្ខណោ វិតក្កោ, អនុមជ្ជនលក្ខណោ វិចារោ, ផរណលក្ខណា បីតិ, សាតលក្ខណំ សុខំ, អវិក្ខេបលក្ខណា ចិត្តេកគ្គតាតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា វត្តន្តិ. កតង្គវិប្បហីនន្តិ ឥធ បន កិំ បុច្ឆតិ? និរោធំ សមាបជ្ជនកេន ភិក្ខុនា ឧបការានុបការានិ អង្គានិ ជានិតព្ពានិ, តានិ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ, វិស្សជ្ជនំ បនេត្ថ បាកដមេវ. ឥតិ ហេដ្ឋា និរោធបាទកំ បឋមជ្ឈានំ គហិតំ, ឧបរិ តស្ស អនន្តរបច្ចយំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិំ បុច្ឆិស្សតិ. អន្តរា បន ឆ សមាបត្តិយោ សំខិត្តា, នយំ វា ទស្សេត្វា វិស្សដ្ឋាតិ វេទិតព្ពា.

៤៥៥. ឥទានិ វិញ្ញាណនិស្សយេ បញ្ច បសាទេ បុច្ឆន្តោ បញ្ចិមានិ, អាវុសោតិអាទិមាហ. តត្ថ គោចរវិសយន្តិ គោចរភូតំ វិសយំ. អញ្ញមញ្ញស្សាតិ ចក្ខុ សោតស្ស សោតំ វា ចក្ខុស្សាតិ ឯវំ ឯកេកស្ស គោចរវិសយំ ន បច្ចនុភោតិ. សចេ ហិ នីលាទិភេទំ រូបារម្មណំ សមោធានេត្វា សោតិន្ទ្រិយស្ស ឧបនេយ្យ, ‘‘ឥង្ឃ តាវ នំ វវត្ថបេហិ វិភាវេហិ, កិំ នាមេតំ អារម្មណ’’ន្តិ. ចក្ខុវិញ្ញាណញ្ហិ វិនាបិ មុខេន អត្តនោ ធម្មតាយ ឯវំ វទេយ្យ – ‘‘អរេ អន្ធពាល, វស្សសតម្បិ វស្សសហស្សម្បិ បរិធាវមានោ អញ្ញត្រ មយា កុហិំ ឯតស្ស ជាននកំ លភិស្សសិ, អាហរ នំ ចក្ខុបសាទេ ឧបនេហិ, អហមេតំ អារម្មណំ ជានិស្សាមិ, យទិ វា នីលំ យទិ វា បីតកំ, ន ហិ ឯសោ អញ្ញស្ស វិសយោ, មយ្ហេវេសោ វិសយោ’’តិ. សេសទ្វារេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯវមេតានិ អញ្ញមញ្ញស្ស គោចរំ វិសយំ ន បច្ចនុភោន្តិ នាម. កិំ បដិសរណន្តិ ឯតេសំ កិំ បដិសរណំ, កិំ ឯតានិ បដិសរន្តីតិ បុច្ឆតិ. មនោ បដិសរណន្តិ ជវនមនោ បដិសរណំ. មនោ ច នេសន្តិ មនោទ្វារិកជវនមនោ វា បញ្ចទ្វារិកជវនមនោ វា ឯតេសំ គោចរវិសយំ រជ្ជនាទិវសេន អនុភោតិ. ចក្ខុវិញ្ញាណញ្ហិ រូបទស្សនមត្តមេវ, ឯត្ថ រជ្ជនំ វា ទុស្សនំ វា មុយ្ហនំ វា នត្ថិ. ឯតស្មិំ បន ទ្វារេ ជវនំ រជ្ជតិ វា ទុស្សតិ វា មុយ្ហតិ វា. សោតវិញ្ញាណាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

តត្រាយំ ឧបមា – បញ្ច កិរ ទុព្ពលភោជកា រាជានំ សេវិត្វា កិច្ឆេន កសិរេន ឯកស្មិំ បញ្ចកុលិកេ គាមេ បរិត្តកំ អាយំ លភិំសុ. តេសំ តត្ថ មច្ឆភាគោ មំសភាគោ យុត្តិកហាបណោ វា, ពន្ធកហាបណោ វា, មាបហារកហាបណោ វា, អដ្ឋកហាបណោ វា, សោឡសកហាបណោ វា, ពាត្តិំសកហាបណោ វា, ចតុសដ្ឋិកហាបណោ វា, ទណ្ឌោតិ ឯត្តកមត្តមេវ បាបុណាតិ. សតវត្ថុកំ បញ្ចសតវត្ថុកំ សហស្សវត្ថុកំ មហាពលិំ រាជាវ គណ្ហាតិ. តត្ថ បញ្ចកុលិកគាមោ វិយ បញ្ច បសាទា ទដ្ឋព្ពា; បញ្ច ទុព្ពលភោជកា វិយ បញ្ច វិញ្ញាណានិ; រាជា វិយ ជវនំ; ទុព្ពលភោជកានំ បរិត្តកំ អាយបាបុណនំ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ រូបទស្សនាទិមត្តំ. រជ្ជនាទីនិ បន ឯតេសុ នត្ថិ. រញ្ញោ មហាពលិគ្គហណំ វិយ តេសុ ទ្វារេសុ ជវនស្ស រជ្ជនាទីនិ វេទិតព្ពានិ.

៤៥៦. បញ្ចិមានិ, អាវុសោតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? អន្តោនិរោធស្មិំ បញ្ច បសាទេ. កិរិយមយបវត្តស្មិញ្ហិ វត្តមានេ អរូបធម្មា បសាទានំ ពលវបច្ចយា ហោន្តិ. យោ បន តំ បវត្តំ និរោធេត្វា និរោធសមាបត្តិំ សមាបន្នោ, តស្ស អន្តោនិរោធេ បញ្ច បសាទា កិំ បដិច្ច តិដ្ឋន្តីតិ ឥទំ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ. អាយុំ បដិច្ចាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយំ បដិច្ច តិដ្ឋន្តិ. ឧស្មំ បដិច្ចាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយំ កម្មជតេជំ បដិច្ច តិដ្ឋតិ. យស្មា បន កម្មជតេជោបិ ជីវិតិន្ទ្រិយេន វិនា ន តិដ្ឋតិ, តស្មា ‘‘ឧស្មា អាយុំ បដិច្ច តិដ្ឋតី’’តិ អាហ. ឈាយតោតិ ជលតោ. អច្ចិំ បដិច្ចាតិ ជាលសិខំ បដិច្ច. អាភា បញ្ញាយតីតិ អាលោកោ នាម បញ្ញាយតិ. អាភំ បដិច្ច អច្ចីតិ តំ អាលោកំ បដិច្ច ជាលសិខា បញ្ញាយតិ.

ឯវមេវ ខោ, អាវុសោ, អាយុ ឧស្មំ បដិច្ច តិដ្ឋតីតិ ឯត្ថ ជាលសិខា វិយ កម្មជតេជោ. អាលោកោ វិយ ជីវិតិន្ទ្រិយំ. ជាលសិខា ហិ ឧប្បជ្ជមានា អាលោកំ គហេត្វាវ ឧប្បជ្ជតិ. សា តេន អត្តនា ជនិតអាលោកេនេវ សយម្បិ អណុ ថូលា ទីឃា រស្សាតិ បាកដា ហោតិ. តត្ថ ជាលបវត្តិយា ជនិតអាលោកេន តស្សាយេវ ជាលបវត្តិយា បាកដភាវោ វិយ ឧស្មំ បដិច្ច និព្ពត្តេន កម្មជមហាភូតសម្ភវេន ជីវិតិន្ទ្រិយេន ឧស្មាយ អនុបាលនំ. ជីវិតិន្ទ្រិយញ្ហិ ទសបិ វស្សានិ…បេ… វស្សសតម្បិ កម្មជតេជបវត្តំ បាលេតិ. ឥតិ មហាភូតានិ ឧបាទារូបានំ និស្សយបច្ចយាទិវសេន បច្ចយានិ ហោន្តីតិ អាយុ ឧស្មំ បដិច្ច តិដ្ឋតិ. ជីវិតិន្ទ្រិយំ មហាភូតានិ បាលេតីតិ ឧស្មា អាយុំ បដិច្ច តិដ្ឋតីតិ វេទិតព្ពា.

៤៥៧. អាយុសង្ខារាតិ អាយុមេវ. វេទនិយា ធម្មាតិ វេទនា ធម្មាវ. វុដ្ឋានំ បញ្ញាយតីតិ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋានំ បញ្ញាយតិ. យោ ហិ ភិក្ខុ អរូបបវត្តេ ឧក្កណ្ឋិត្វា សញ្ញញ្ច វេទនញ្ច និរោធេត្វា និរោធំ សមាបន្នោ, តស្ស យថាបរិច្ឆិន្នកាលវសេន រូបជីវិតិន្ទ្រិយបច្ចយា អរូបធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ. ឯវំ បន រូបារូបបវត្តំ បវត្តតិ. យថា កិំ? យថា ឯកោ បុរិសោ ជាលាបវត្តេ ឧក្ខណ្ឋិតោ ឧទកេន បហរិត្វា ជាលំ អប្បវត្តំ កត្វា ឆារិកាយ អង្គារេ បិធាយ តុណ្ហី និសីទតិ. យទា បនស្ស បុន ជាលាយ អត្ថោ ហោតិ, ឆារិកំ អបនេត្វា អង្គារេ បរិវត្តេត្វា ឧបាទានំ ទត្វា មុខវាតំ វា តាលវណ្ដវាតំ វា ទទាតិ. អថ ជាលាបវត្តំ បុន បវត្តតិ. ឯវមេវ ជាលាបវត្តំ វិយ អរូបធម្មា. បុរិសស្ស ជាលាបវត្តេ ឧក្កណ្ឋិត្វា ឧទកប្បហារេន ជាលំ អប្បវត្តំ កត្វា ឆារិកាយ អង្គារេ បិធាយ តុណ្ហីភូតស្ស និសជ្ជា វិយ ភិក្ខុនោ អរូបបវត្តេ ឧក្កណ្ឋិត្វា សញ្ញញ្ច វេទនញ្ច និរោធេត្វា និរោធសមាបជ្ជនំ. ឆារិកាយ បិហិតអង្គារា វិយ រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ. បុរិសស្ស បុន ជាលាយ អត្ថេ សតិ ឆារិកាបនយនាទីនិ វិយ ភិក្ខុនោ យថាបរិច្ឆិន្នកាលាបគមនំ. អគ្គិជាលាយ បវត្តិ វិយ បុន អរូបធម្មេសុ ឧប្បន្នេសុ រូបារូបបវត្តិ វេទិតព្ពា.

អាយុ ឧស្មា ច វិញ្ញាណន្តិ រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ, កម្មជតេជោធាតុ, ចិត្តន្តិ ឥមេ តយោ ធម្មា យទា ឥមំ រូបកាយំ ជហន្តិ, អថាយំ អចេតនំ កដ្ឋំ វិយ បថវិយំ ឆឌ្ឌិតោ សេតីតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ចេតំ –

‘‘អាយុ ឧស្មា ច វិញ្ញាណំ, យទា កាយំ ជហន្តិមំ;

អបវិទ្ធោ តទា សេតិ, បរភត្តំ អចេតន’’ន្តិ. (សំ. និ. ៣.៩៥);

កាយសង្ខារាតិ អស្សាសបស្សាសា. វចីសង្ខារាតិ វិតក្កវិចារា. ចិត្តសង្ខារាតិ សញ្ញាវេទនា. អាយូតិ រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ. បរិភិន្នានីតិ ឧបហតានិ, វិនដ្ឋានីតិ អត្ថោ. តត្ថ កេចិ ‘‘និរោធសមាបន្នស្ស ចិត្តសង្ខារាវ និរុទ្ធា’’តិ វចនតោ ចិត្តំ អនិរុទ្ធំ ហោតិ, តស្មា សចិត្តកា អយំ សមាបត្តីតិ វទន្តិ. តេ វត្តព្ពា – ‘‘វចីសង្ខារាបិស្ស និរុទ្ធា’’តិ វចនតោ វាចា អនិរុទ្ធា ហោតិ, តស្មា និរោធំ សមាបន្នេន ធម្មម្បិ កថេន្តេន សជ្ឈាយម្បិ ករោន្តេន និសីទិតព្ពំ សិយា. ‘‘យោ ចាយំ មតោ កាលង្កតោ, តស្សាបិ ចិត្តសង្ខារា និរុទ្ធា’’តិ វចនតោ ចិត្តំ អនិរុទ្ធំ ភវេយ្យ, តស្មា កាលង្កតេ មាតាបិតរោ វា អរហន្តេ វា ឈាបយន្តេន អនន្តរិយកម្មំ កតំ ភវេយ្យ. ឥតិ ព្យញ្ជនេ អភិនិវេសំ អកត្វា អាចរិយានំ នយេ ឋត្វា អត្ថោ ឧបបរិក្ខិតព្ពោ. អត្ថោ ហិ បដិសរណំ, ន ព្យញ្ជនំ.

ឥន្ទ្រិយានិ វិប្បសន្នានីតិ កិរិយមយបវត្តស្មិញ្ហិ វត្តមានេ ពហិទ្ធា អារម្មណេសុ បសាទេ ឃដ្ដេន្តេសុ ឥន្ទ្រិយានិ កិលមន្តានិ ឧបហតានិ មក្ខិតានិ វិយ ហោន្តិ, វាតាទីហិ ឧដ្ឋិតេន រជេន ចតុមហាបថេ ឋបិតអាទាសោ វិយ. យថា បន ថវិកាយំ បក្ខិបិត្វា មញ្ជូសាទីសុ ឋបិតោ អាទាសោ អន្តោយេវ វិរោចតិ, ឯវំ និរោធំ សមាបន្នស្ស ភិក្ខុនោ អន្តោនិរោធេ បញ្ច បសាទា អតិវិរោចន្តិ. តេន វុត្តំ ‘‘ឥន្ទ្រិយានិ វិប្បសន្នានី’’តិ.

៤៥៨. កតិ បនាវុសោ, បច្ចយាតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? និរោធស្ស អនន្តរបច្ចយំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ. វិស្សជ្ជនេ បនស្ស សុខស្ស ច បហានាតិ ចត្តារោ អបគមនបច្ចយា កថិតា. អនិមិត្តាយាតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? និរោធតោ វុដ្ឋានកផលសមាបត្តិំ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ. អវសេសសមាបត្តិវុដ្ឋានញ្ហិ ភវង្គេន ហោតិ, និរោធា វុដ្ឋានំ បន វិបស្សនានិស្សន្ទាយ ផលសមាបត្តិយាតិ តមេវ បុច្ឆតិ. សព្ពនិមិត្តានន្តិ រូបាទីនំ សព្ពារម្មណានំ. អនិមិត្តាយ ច ធាតុយា មនសិការោតិ សព្ពនិមិត្តាបគតាយ និព្ពានធាតុយា មនសិការោ. ផលសមាបត្តិសហជាតំ មនសិការំ សន្ធាយាហ. ឥតិ ហេដ្ឋា និរោធបាទកំ បឋមជ្ឈានំ គហិតំ, និរោធស្ស អនន្តរបច្ចយំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ គហិតំ, ឥធ និរោធតោ វុដ្ឋានកផលសមាបត្តិ គហិតាតិ.

ឥមស្មិំ ឋានេ និរោធកថា កថេតព្ពា ហោតិ. សា, ‘‘ទ្វីហិ ពលេហិ សមន្នាគតត្តា តយោ ច សង្ខារានំ បដិប្បស្សទ្ធិយា សោឡសហិ ញាណចរិយាហិ នវហិ សមាធិចរិយាហិ វសីភាវតាបញ្ញា និរោធសមាបត្តិយា ញាណ’’ន្តិ ឯវំ បដិសម្ភិទាមគ្គេ (បដិ. ម. ១.៨៣) អាគតា. វិសុទ្ធិមគ្គេ បនស្សា សព្ពាការេន វិនិច្ឆយកថា កថិតា.

ឥទានិ វលញ្ជនសមាបត្តិំ បុច្ឆន្តោ កតិ បនាវុសោ, បច្ចយាតិអាទិមាហ. និរោធតោ ហិ វុដ្ឋានកផលសមាបត្តិយា ឋិតិ នាម ន ហោតិ, ឯកំ ទ្វេ ចិត្តវារមេវ បវត្តិត្វា ភវង្គំ ឱតរតិ. អយញ្ហិ ភិក្ខុ សត្ត ទិវសេ អរូបបវត្តំ និរោធេត្វា និសិន្នោ និរោធវុដ្ឋានកផលសមាបត្តិយំ ន ចិរំ តិដ្ឋតិ. វលញ្ជនសមាបត្តិយំ បន អទ្ធានបរិច្ឆេទោវ បមាណំ. តស្មា សា ឋិតិ នាម ហោតិ. តេនាហ – ‘‘អនិមិត្តាយ ចេតោវិមុត្តិយា ឋិតិយា’’តិ. តស្សា ចិរដ្ឋិតត្ថំ កតិ បច្ចយាតិ អត្ថោ. វិស្សជ្ជនេ បនស្សា បុព្ពេ ច អភិសង្ខារោតិ អទ្ធានបរិច្ឆេទោ វុត្តោ. វុដ្ឋានាយាតិ ឥធ ភវង្គវុដ្ឋានំ បុច្ឆតិ. វិស្សជ្ជនេបិស្សា សព្ពនិមិត្តានញ្ច មនសិការោតិ រូបាទិនិមិត្តវសេន ភវង្គសហជាតមនសិការោ វុត្តោ.

៤៥៩. យា ចាយំ, អាវុសោតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? ឥធ អញ្ញំ អភិនវំ នាម នត្ថិ. ហេដ្ឋា កថិតធម្មេយេវ ឯកតោ សមោធានេត្វា បុច្ឆាមីតិ បុច្ឆតិ. កត្ថ បន តេ កថិតា? ‘‘នីលម្បិ សញ្ជានាតិ បីតកម្បិ, លោហិតកម្បិ, ឱទាតកម្បិ សញ្ជានាតី’’តិ (ម. និ. ១.៤៥០) ឯតស្មិញ្ហិ ឋានេ អប្បមាណា ចេតោវិមុត្តិ កថិតា. ‘‘នត្ថិ កិញ្ចីតិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនន្តិ នេយ្យ’’ន្តិ (ម. និ. ១.៤៥១) ឯត្ថ អាកិញ្ចញ្ញំ. ‘‘បញ្ញាចក្ខុនា បជានាតី’’តិ (ម. និ. ១.៤៥១) ឯត្ថ សុញ្ញតា. ‘‘កតិ បនាវុសោ, បច្ចយា អនិមិត្តាយ ចេតោវិមុត្តិយា ឋិតិយា វុដ្ឋានាយា’’តិ ឯត្ថ អនិមិត្តា. ឯវំ ហេដ្ឋា កថិតាវ ឥមស្មិំ ឋានេ ឯកតោ សមោធានេត្វា បុច្ឆតិ. តំ បន បដិក្ខិបិត្វា ឯតា តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ និទ្ទិដ្ឋាវាតិ វត្វា អញ្ញេ ចត្តារោ ធម្មា ឯកនាមកា អត្ថិ. ឯកោ ធម្មោ ចតុនាមកោ អត្ថិ, ឯតំ បាកដំ កត្វា កថាបេតុំ ឥធ បុច្ឆតីតិ អដ្ឋកថាយំ សន្និដ្ឋានំ កតំ. តស្សា វិស្សជ្ជនេ អយំ វុច្ចតាវុសោ, អប្បមាណា ចេតោវិមុត្តីតិ អយំ ផរណអប្បមាណតាយ អប្បមាណា នាម. អយញ្ហិ អប្បមាណេ វា សត្តេ ផរតិ, ឯកស្មិម្បិ វា សត្តេ អសេសេត្វា ផរតិ.

អយំ វុច្ចតាវុសោ, អាកិញ្ចញ្ញាតិ អារម្មណកិញ្ចនស្ស អភាវតោ អាកិញ្ចញ្ញា. អត្តេន វាតិ អត្ត ភាវបោសបុគ្គលាទិសង្ខាតេន អត្តេន សុញ្ញំ. អត្តនិយេន វាតិ ចីវរាទិបរិក្ខារសង្ខាតេន អត្តនិយេន សុញ្ញំ. អនិមិត្តាតិ រាគនិមិត្តាទីនំ អភាវេនេវ អនិមិត្តា, អរហត្តផលសមាបត្តិំ សន្ធាយាហ. នានត្ថា ចេវ នានាព្យញ្ជនា ចាតិ ព្យញ្ជនម្បិ នេសំ នានា អត្ថោបិ. តត្ថ ព្យញ្ជនស្ស នានតា បាកដាវ. អត្ថោ បន, អប្បមាណា ចេតោវិមុត្តិ ភូមន្តរតោ មហគ្គតា ឯវ ហោតិ រូបាវចរា; អារម្មណតោ សត្ត បញ្ញត្តិអារម្មណា. អាកិញ្ចញ្ញា ភុម្មន្តរតោ មហគ្គតា អរូបាវចរា; អារម្មណតោ ន វត្តព្ពារម្មណា. សុញ្ញតា ភុម្មន្តរតោ កាមាវចរា; អារម្មណតោ សង្ខារារម្មណា. វិបស្សនា ហិ ឯត្ថ សុញ្ញតាតិ អធិប្បេតា. អនិមិត្តា ភុម្មន្តរតោ លោកុត្តរា; អារម្មណតោ និព្ពនារម្មណា.

រាគោ ខោ, អាវុសោ, បមាណករណោតិអាទីសុ យថា បព្ពតបាទេ បូតិបណ្ណរសឧទកំ នាម ហោតិ កាឡវណ្ណំ; ឱលោកេន្តានំ ព្យាមសតគម្ភីរំ វិយ ខាយតិ. យដ្ឋិំ វា រជ្ជុំ វា គហេត្វា មិនន្តស្ស បិដ្ឋិបាទោត្ថរណមត្តម្បិ ន ហោតិ. ឯវមេវំ យាវ រាគាទយោ នុប្បជ្ជន្តិ, តាវ បុគ្គលំ សញ្ជានិតុំ ន សក្កា ហោន្តិ, សោតាបន្នោ វិយ, សកទាគាមី វិយ, អនាគាមី វិយ ច ខាយតិ. យទា បនស្ស រាគាទយោ ឧប្បជ្ជន្តិ, តទា រត្តោ ទុដ្ឋោ មូឡ្ហោតិ បញ្ញាយតិ. ឥតិ ឯតេ ‘‘ឯត្តកោ អយ’’ន្តិ បុគ្គលស្ស បមាណំ ទស្សេន្តោ វិយ ឧប្បជ្ជន្តីតិ បមាណករណា នាម វុត្តា. យាវតា ខោ, អាវុសោ, អប្បមាណា ចេតោវិមុត្តិយោតិ យត្តកា អប្បមាណា ចេតោវិមុត្តិយោ. កិត្តកា បន តា? ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារា, ចត្តារោ មគ្គា, ចត្តារិ ច ផលានីតិ ទ្វាទស. តត្ថ ព្រហ្មវិហារា ផរណអប្បមាណតាយ អប្បមាណា. សេសា បមាណករណានំ កិលេសានំ អភាវេន អប្បមាណា. និព្ពានម្បិ អប្បមាណមេវ, ចេតោវិមុត្តិ បន ន ហោតិ, តស្មា ន គហិតំ. អកុប្បាតិ អរហត្តផលចេតោវិមុត្តិ; សា ហិ តាសំ សព្ពជេដ្ឋិកា, តស្មា អគ្គមក្ខាយតីតិ វុត្តា. រាគោ ខោ, អាវុសោ, កិញ្ចនោតិ រាគោ ឧប្បជ្ជិត្វា បុគ្គលំ កិញ្ចតិ មទ្ទតិ បលិពុន្ធតិ. តស្មា កិញ្ចនោតិ វុត្តោ. មនុស្សា កិរ គោណេហិ ខលំ មទ្ទាបេន្តោ កិញ្ចេហិ កបិល, កិញ្ចេហិ កាឡកាតិ វទន្តិ. ឯវំ មទ្ទនត្ថោ កិញ្ចនត្ថោតិ វេទិតព្ពោ. ទោសមោហេសុបិ ឯសេវ នយោ. អាកិញ្ចញ្ញា ចេតោវិមុត្តិយោ នាម នវ ធម្មា អាកិញ្ចញ្ញាយតនញ្ច មគ្គផលានិ ច. តត្ថ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ កិញ្ចនំ អារម្មណំ អស្ស នត្ថីតិ អាកិញ្ចញ្ញំ. មគ្គផលានិ កិញ្ចនានំ មទ្ទនានំ បលិពុន្ធនកិលេសានំ នត្ថិតាយ អាកិញ្ចញ្ញានិ. និព្ពានម្បិ អាកិញ្ចញ្ញំ, ចេតោវិមុត្តិ បន ន ហោតិ, តស្មា ន គហិតំ.

រាគោ ខោ, អាវុសោ, និមិត្តករណោតិអាទីសុ យថា នាម ទ្វិន្នំ កុលានំ សទិសា ទ្វេ វច្ឆកា ហោន្តិ. យាវ តេសំ លក្ខណំ ន កតំ ហោតិ, តាវ ‘‘អយំ អសុកកុលស្ស វច្ឆកោ, អយំ អសុកកុលស្សា’’តិ ន សក្កា ហោន្តិ ជានិតុំ. យទា បន តេសំ សត្តិសូលាទីសុ អញ្ញតរំ លក្ខណំ កតំ ហោតិ, តទា សក្កា ហោន្តិ ជានិតុំ. ឯវមេវ យាវ បុគ្គលស្ស រាគោ នុប្បជ្ជតិ, តាវ ន សក្កា ហោតិ ជានិតុំ អរិយោ វា បុថុជ្ជនោ វាតិ. រាគោ បនស្ស ឧប្បជ្ជមានោវ សរាគោ នាម អយំ បុគ្គលោតិ សញ្ជានននិមិត្តំ ករោន្តោ វិយ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា ‘‘និមិត្តករណោ’’តិ វុត្តោ. ទោសមោហេសុបិ ឯសេវ នយោ.

អនិមិត្តា ចេតោវិមុត្តិ នាម តេរស ធម្មា – វិបស្សនា, ចត្តារោ អារុប្បា, ចត្តារោ មគ្គា, ចត្តារិ ច ផលានីតិ. តត្ថ វិបស្សនា និច្ចនិមិត្តំ សុខនិមិត្តំ អត្តនិមិត្តំ ឧគ្ឃាដេតីតិ អនិមិត្តា នាម. ចត្តារោ អារុប្បា រូបនិមិត្តស្ស អភាវេន អនិមិត្តា នាម. មគ្គផលានិ និមិត្តករណានំ កិលេសានំ អភាវេន អនិមិត្តានិ. និព្ពានម្បិ អនិមិត្តមេវ, តំ បន ចេតោវិមុត្តិ ន ហោតិ, តស្មា ន គហិតំ. អថ កស្មា សុញ្ញតា ចេតោវិមុត្តិ ន គហិតាតិ? សា, ‘‘សុញ្ញា រាគេនា’’តិអាទិវចនតោ សព្ពត្ថ អនុបវិដ្ឋាវ, តស្មា វិសុំ ន គហិតា. ឯកត្ថាតិ អារម្មណវសេន ឯកត្ថា. អប្បមាណំ អាកិញ្ចញ្ញំ សុញ្ញតំ អនិមិត្តន្តិ ហិ សព្ពានេតានិ និព្ពានស្សេវ នាមានិ. ឥតិ ឥមិនា បរិយាយេន ឯកត្ថា. អញ្ញស្មិំ បន ឋានេ អប្បមាណា ហោន្តិ, អញ្ញស្មិំ អាកិញ្ចញ្ញា អញ្ញស្មិំ សុញ្ញតា អញ្ញស្មិំ អនិមិត្តាតិ ឥមិនា បរិយាយេន នានាព្យញ្ជនា. ឥតិ ថេរោ យថានុសន្ធិនាវ ទេសនំ និដ្ឋបេសីតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

មហាវេទល្លសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ចូឡវេទល្លសុត្តវណ្ណនា

៤៦០. ឯវំ មេ សុតន្តិ ចូឡវេទល្លសុត្តំ. តត្ថ វិសាខោ ឧបាសកោតិ វិសាខោតិ ឯវំនាមកោ ឧបាសកោ. យេន ធម្មទិន្នាតិ យេន ធម្មទិន្នា នាម ភិក្ខុនី តេនុបសង្កមិ. កោ បនាយំ វិសាខោ? កា ធម្មទិន្នា? កស្មា ឧបសង្កមីតិ? វិសាខោ នាម ធម្មទិន្នាយ គិហិកាលេ ឃរសាមិកោ. សោ យទា ភគវា សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈិត្វា បវត្តវរធម្មចក្កោ យសាទយោ កុលបុត្តេ វិនេត្វា ឧរុវេលំ បត្វា តត្ថ ជដិលសហស្សំ វិនេត្វា បុរាណជដិលេហិ ខីណាសវភិក្ខូហិ សទ្ធិំ រាជគហំ គន្ត្វា ពុទ្ធទស្សនត្ថំ ទ្វាទសនហុតាយ បរិសាយ សទ្ធិំ អាគតស្ស ពិម្ពិសារមហារាជស្ស ធម្មំ ទេសេសិ. តទា រញ្ញា សទ្ធិំ អាគតេសុ ទ្វាទសនហុតេសុ ឯកំ នហុតំ ឧបាសកត្តំ បដិវេទេសិ, ឯកាទស នហុតានិ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ សទ្ធិំ រញ្ញា ពិម្ពិសារេន. អយំ ឧបាសកោ តេសំ អញ្ញតរោ, តេហិ សទ្ធិំ បឋមទស្សនេវ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ, បុន ឯកទិវសំ ធម្មំ សុត្វា សកទាគាមិផលំ បត្វា, តតោ អបរភាគេបិ ឯកទិវសំ ធម្មំ សុត្វា អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋិតោ. សោ អនាគាមី ហុត្វា គេហំ អាគច្ឆន្តោ យថា អញ្ញេសុ ទិវសេសុ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ សិតំ កុរុមានោ អាគច្ឆតិ, ឯវំ អនាគន្ត្វា សន្តិន្ទ្រិយោ សន្តមានសោ ហុត្វា អគមាសិ.

ធម្មទិន្នា សីហបញ្ជរំ ឧគ្ឃាដេត្វា វីថិំ ឱលោកយមានា តស្ស អាគមនាការំ ទិស្វា, ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តស្ស បច្ចុគ្គមនំ កុរុមានា សោបានសីសេ ឋត្វា ឱលម្ពនត្ថំ ហត្ថំ បសារេសិ. ឧបាសកោ អត្តនោ ហត្ថំ សមិញ្ជេសិ. សា ‘‘បាតរាសភោជនកាលេ ជានិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. ឧបាសកោ បុព្ពេ តាយ សទ្ធិំ ឯកតោ ភុញ្ជតិ. តំ ទិវសំ បន តំ អនបលោកេត្វា យោគាវចរភិក្ខុ វិយ ឯកកោវ ភុញ្ជិ. សា, ‘‘សាយន្ហកាលេ ជានិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. ឧបាសកោ តំទិវសំ សិរិគព្ភំ ន បាវិសិ, អញ្ញំ គព្ភំ បដិជគ្គាបេត្វា កប្បិយមញ្ចកំ បញ្ញបាបេត្វា និបជ្ជិ. ឧបាសិកា, ‘‘កិំ នុ ខ្វស្ស ពហិទ្ធា បត្ថនា អត្ថិ, ឧទាហុ កេនចិទេវ បរិភេទកេន ភិន្នោ, ឧទាហុ មយ្ហេវ កោចិ ទោសោ អត្ថី’’តិ ពលវទោមនស្សា ហុត្វា, ‘‘ឯកំ ទ្វេ ទិវសេ វសិតកាលេ សក្កា ញាតុ’’ន្តិ តស្ស ឧបដ្ឋានំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ.

ឧបាសកោ, ‘‘កិំ ធម្មទិន្នេ អកាលេ អាគតាសី’’តិ បុច្ឆិ. អាម អយ្យបុត្ត, អាគតាម្ហិ, ន ត្វំ យថា បុរាណោ, កិំ នុ តេ ពហិទ្ធា បត្ថនា អត្ថីតិ? នត្ថិ ធម្មទិន្នេតិ. អញ្ញោ កោចិ បរិភេទកោ អត្ថីតិ? អយម្បិ នត្ថីតិ. ឯវំ សន្តេ មយ្ហេវ កោចិ ទោសោ ភវិស្សតីតិ. តុយ្ហម្បិ ទោសោ នត្ថីតិ. អថ កស្មា មយា សទ្ធិំ យថា បកតិយា អាលាបសល្លាបមត្តម្បិ ន ករោថាតិ? សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ លោកុត្តរធម្មោ នាម គរុ ភារិយោ ន បកាសេតតព្ពោ, សចេ ខោ បនាហំ ន កថេស្សាមិ, អយំ ហទយំ ផាលេត្វា ឯត្ថេវ កាលំ ករេយ្យា’’តិ តស្សានុគ្គហត្ថាយ កថេសិ – ‘‘ធម្មទិន្នេ អហំ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា លោកុត្តរធម្មំ នាម អធិគតោ, តំ អធិគតស្ស ឯវរូបា លោកិយកិរិយា ន វដ្ដតិ. យទិ ត្វំ ឥច្ឆសិ, តវ ចត្តាលីស កោដិយោ មម ចត្តាលីស កោដិយោតិ អសីតិកោដិធនំ អត្ថិ, ឯត្ថ ឥស្សរា ហុត្វា មម មាតិដ្ឋានេ វា ភគិនិដ្ឋានេ វា ឋត្វា វស. តយា ទិន្នេន ភត្តបិណ្ឌមត្តកេន អហំ យាបេស្សាមិ. អថេវំ ន ករោសិ, ឥមេ ភោគេ គហេត្វា កុលគេហំ គច្ឆ, អថាបិ តេ ពហិទ្ធា បត្ថនា នត្ថិ, អហំ តំ ភគិនិដ្ឋានេ វា ធិតុដ្ឋានេ វា ឋបេត្វា បោសេស្សាមី’’តិ.

សា ចិន្តេសិ – ‘‘បកតិបុរិសោ ឯវំ វត្តា នាម នត្ថិ. អទ្ធា ឯតេន លោកុត្តរវរធម្មោ បដិវិទ្ធោ. សោ បន ធម្មោ កិំ បុរិសេហេវ បដិពុជ្ឈិតព្ពោ, ឧទាហុ មាតុគាមោបិ បដិវិជ្ឈិតុំ សក្កោតី’’តិ វិសាខំ ឯតទវោច – ‘‘កិំ នុ ខោ ឯសោ ធម្មោ បុរិសេហេវ លភិតព្ពោ, មាតុគាមេនបិ សក្កា លទ្ធុ’’ន្តិ? កិំ វទេសិ ធម្មទិន្នេ, យេ បដិបន្នកា, តេ ឯតស្ស ទាយាទា, យស្ស យស្ស ឧបនិស្សយោ អត្ថិ, សោ សោ ឯតំ បដិលភតីតិ. ឯវំ សន្តេ មយ្ហំ បព្ពជ្ជំ អនុជានាថាតិ. សាធុ ភទ្ទេ, អហម្បិ តំ ឯតស្មិំយេវ មគ្គេ យោជេតុកាមោ, មនំ បន តេ អជានមានោ ន កថេមីតិ តាវទេវ ពិម្ពិសារស្ស រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ.

រាជា, ‘‘កិំ, គហបតិ, អកាលេ អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិ. ធម្មទិន្នា, ‘‘មហារាជ, បព្ពជិស្សាមី’’តិ វទតីតិ. កិំ បនស្ស លទ្ធុំ វដ្ដតីតិ? អញ្ញំ កិញ្ចិ នត្ថិ, សោវណ្ណសិវិកំ ទេវ, លទ្ធុំ វដ្ដតិ នគរញ្ច បដិជគ្គាបេតុន្តិ. រាជា សោវណ្ណសិវិកំ ទត្វា នគរំ បដិជគ្គាបេសិ. វិសាខោ ធម្មទិន្នំ គន្ធោទកេន នហាបេត្វា សព្ពាលង្ការេហិ អលង្ការាបេត្វា សោវណ្ណសិវិកាយ និសីទាបេត្វា ញាតិគណេន បរិវារាបេត្វា គន្ធបុប្ផាទីហិ បូជយមានោ នគរវាសនំ ករោន្តោ វិយ ភិក្ខុនិឧបស្សយំ គន្ត្វា, ‘‘ធម្មទិន្នំ បព្ពាជេថាយ្យេ’’តិ អាហ. ភិក្ខុនិយោ ‘‘ឯកំ វា ទ្វេ វា ទោសេ សហិតុំ វដ្ដតិ គហបតី’’តិ អាហំសុ. នត្ថយ្យេ កោចិ ទោសោ, សទ្ធាយ បព្ពជតីតិ. អថេកា ព្យត្តា ថេរី តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិត្វា កេសេ ឱហារេត្វា បព្ពាជេសិ. វិសាខោ, ‘‘អភិរមយ្យេ, ស្វាក្ខាតោ ធម្មោ’’តិ វន្ទិត្វា បក្កាមិ.

តស្សា បព្ពជិតទិវសតោ បដ្ឋាយ លាភសក្ការោ ឧប្បជ្ជិ. តេនេវ បលិពុទ្ធា សមណធម្មំ កាតុំ ឱកាសំ ន លភតិ. អថាចរិយ-ឧបជ្ឈាយថេរិយោ គហេត្វា ជនបទំ គន្ត្វា អដ្ឋតិំសាយ អារម្មណេសុ ចិត្តរុចិតំ កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា សមណធម្មំ កាតុំ អារទ្ធា, អភិនីហារសម្បន្នត្តា បន នាតិចិរំ កិលមិត្ថ.

ឥតោ បដ្ឋាយ ហិ សតសហស្សកប្បមត្ថកេ បទុមុត្តរោ នាម សត្ថា លោកេ ឧទបាទិ. តទា ឯសា ឯកស្មិំ កុលេ ទាសី ហុត្វា អត្តនោ កេសេ វិក្កិណិត្វា សុជាតត្ថេរស្ស នាម អគ្គសាវកស្ស ទានំ ទត្វា បត្ថនមកាសិ. សា តាយ បត្ថនាភិនីហារសម្បត្តិយា នាតិចិរំ កិលមិត្ថ, កតិបាហេនេវ អរហត្តំ បត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ យេនត្ថេន សាសនេ បព្ពជិតា, សោ មត្ថកំ បត្តោ, កិំ មេ ជនបទវាសេន, មយ្ហំ ញាតកាបិ បុញ្ញានិ ករិស្សន្តិ, ភិក្ខុនិសង្ឃោបិ បច្ចយេហិ ន កិលមិស្សតិ, រាជគហំ គច្ឆាមី’’តិ ភិក្ខុនិសង្ឃំ គហេត្វា រាជគហមេវ អគមាសិ. វិសាខោ, ‘‘ធម្មទិន្នា កិរ អាគតា’’តិ សុត្វា, ‘‘បព្ពជិត្វា នចិរស្សេវ ជនបទំ គតា, គន្ត្វាបិ នចិរស្សេវ បច្ចាគតា, កិំ នុ ខោ ភវិស្សតិ, គន្ត្វា ជានិស្សាមី’’តិ ទុតិយគមនេន ភិក្ខុនិឧបស្សយំ អគមាសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ វិសាខោ ឧបាសកោ យេន ធម្មទិន្នា ភិក្ខុនី តេនុបសង្កមី’’តិ.

ឯតទវោចាតិ ឯតំ សក្កាយោតិអាទិវចនំ អវោច. កស្មា អវោចាតិ? ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘អភិរមសិ នាភិរមសិ, អយ្យេ’’តិ ឯវំ បុច្ឆនំ នាម ន បណ្ឌិតកិច្ចំ, បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេ ឧបនេត្វា បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមិ, បញ្ហព្យាករណេន តស្សា អភិរតិំ វា អនភិរតិំ វា ជានិស្សាមីតិ, តស្មា អវោច. តំ សុត្វាវ ធម្មទិន្នា អហំ, អាវុសោ វិសាខ, អចិរបព្ពជិតា សកាយំ វា បរកាយំ វា កុតោ ជានិស្សាមីតិ វា, អញ្ញត្ថេរិយោ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆាតិ វា អវត្វា ឧបនិក្ខិត្តំ សម្បដិច្ឆមានា វិយ, ឯកបាសកគណ្ឋិំ មោចេន្តី វិយ គហនដ្ឋានេ ហត្ថិមគ្គំ នីហរមានា វិយ ខគ្គមុខេន សមុគ្គំ វិវរមានា វិយ ច បដិសម្ភិទាវិសយេ ឋត្វា បញ្ហំ វិស្សជ្ជមានា, បញ្ច ខោ ឥមេ, អាវុសោ វិសាខ, ឧបាទានក្ខន្ធាតិអាទិមាហ. តត្ថ បញ្ចាតិ គណនបរិច្ឆេទោ. ឧបាទានក្ខន្ធាតិ ឧបាទានានំ បច្ចយភូតា ខន្ធាតិ ឯវមាទិនា នយេនេត្ថ ឧបាទានក្ខន្ធកថា វិត្ថារេត្វា កថេតព្ពា. សា បនេសា វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតា ឯវាតិ តត្ថ វិត្តារិតនយេនេវ វេទិតព្ពា. សក្កាយសមុទយាទីសុបិ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា តត្ថ តត្ថ វុត្តមេវ.

ឥទំ បន ចតុសច្ចព្យាករណំ សុត្វា វិសាខោ ថេរិយា អភិរតភាវំ អញ្ញាសិ. យោ ហិ ពុទ្ធសាសនេ ឧក្កណ្ឋិតោ ហោតិ អនភិរតោ, សោ ឯវំ បុច្ឆិតបុច្ឆិតបញ្ហំ សណ្ឌាសេន ឯកេកំ បលិតំ គណ្ហន្តោ វិយ, សិនេរុបាទតោ វាលុកំ ឧទ្ធរន្តោ វិយ វិស្សជ្ជេតុំ ន សក្កោតិ. យស្មា បន ឥមានិ ចត្តារិ សច្ចានិ លោកេ ចន្ទិមសូរិយា វិយ ពុទ្ធសាសនេ បាកដានិ, បរិសមជ្ឈេ គតោ ហិ ភគវាបិ មហាថេរាបិ សច្ចានេវ បកាសេន្តិ; ភិក្ខុសង្ឃោបិ បព្ពជិតទិវសតោ បដ្ឋាយ កុលបុត្តេ ចត្តារិ នាម កិំ, ចត្តារិ អរិយសច្ចានីតិ បញ្ហំ ឧគ្គណ្ហាបេតិ. អយញ្ច ធម្មទិន្នា ឧបាយកោសល្លេ ឋិតា បណ្ឌិតា ព្យត្តា នយំ គហេត្វា សុតេនបិ កថេតុំ សមត្ថា, តស្មា ‘‘ន សក្កា ឯតិស្សា ឯត្តាវតា សច្ចានំ បដិវិទ្ធភាវោ ញាតុំ, សច្ចវិនិព្ភោគបញ្ហព្យាករណេន សក្កា ញាតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ហេដ្ឋា កថិតានិ ទ្វេ សច្ចានិ បដិនិវត្តេត្វា គុឡ្ហំ កត្វា គណ្ឋិបញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆន្តោ តញ្ញេវ នុ ខោ, អយ្យេតិអាទិមាហ.

តស្ស វិស្សជ្ជនេ ន ខោ, អាវុសោ វិសាខ, តញ្ញេវ ឧបាទានន្តិ ឧបាទានស្ស សង្ខារក្ខន្ធេកទេសភាវតោ ន តំយេវ ឧបាទានំ តេ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា, នាបិ អញ្ញត្រ បញ្ចហិ ឧបាទានក្ខន្ធេហិ ឧបាទានំ. យទិ ហិ តញ្ញេវ សិយា, រូបាទិសភាវម្បិ ឧបាទានំ សិយា. យទិ អញ្ញត្រ សិយា, បរសមយេ ចិត្តវិប្បយុត្តោ អនុសយោ វិយ បណ្ណត្តិ វិយ និព្ពានំ វិយ ច ខន្ធវិនិមុត្តំ វា សិយា, ឆដ្ឋោ វា ខន្ធោ បញ្ញបេតព្ពោ ភវេយ្យ, តស្មា ឯវំ ព្យាកាសិ. តស្សា ព្យាករណំ សុត្វា ‘‘អធិគតបតិដ្ឋា អយ’’ន្តិ វិសាខោ និដ្ឋមគមាសិ. ន ហិ សក្កា អខីណាសវេន អសម្ពទ្ធេន អវិត្ថាយន្តេន បទីបសហស្សំ ជាលេន្តេន វិយ ឯវរូបោ គុឡ្ហោ បដិច្ឆន្នោ តិលក្ខណាហតោ គម្ភីរោ បញ្ហោ វិស្សជ្ជេតុំ. និដ្ឋំ គន្ត្វា បន, ‘‘អយំ ធម្មទិន្នា សាសនេ លទ្ធបតិដ្ឋា អធិគតបដិសម្ភិទា វេសារជ្ជប្បត្តា ភវមត្ថកេ ឋិតា មហាខីណាសវា, សមត្ថា មយ្ហំ បុច្ឆិតបញ្ហំ កថេតុំ, ឥទានិ បន នំ ឱវត្តិកសារំ បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តំ បុច្ឆន្តោ, កថំ បនាយ្យេតិអាទិមាហ.

៤៦១. តស្ស វិស្សជ្ជនេ អស្សុតវាតិអាទិ មូលបរិយាយេ វិត្ថារិតមេវ. រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតីតិ, ‘‘ឥធេកច្ចោ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ. យំ រូបំ សោ អហំ, យោ អហំ តំ រូបន្តិ រូបញ្ច អត្តញ្ច អទ្វយំ សមនុបស្សតិ. សេយ្យថាបិ នាម តេលប្បទីបស្ស ឈាយតោ យា អច្ចិ សោ វណ្ណោ, យោ វណ្ណោ សា អច្ចីតិ អច្ចិញ្ច វណ្ណញ្ច អទ្វយំ សមនុបស្សតិ. ឯវមេវ ឥធេកច្ចោ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ…បេ… អទ្វយំ សមនុបស្សតី’’តិ (បដិ. ម. ១.១៣១) ឯវំ រូបំ អត្តាតិ ទិដ្ឋិបស្សនាយ បស្សតិ. រូបវន្តំ វា អត្តានន្តិ អរូបំ អត្តាតិ គហេត្វា ឆាយាវន្តំ រុក្ខំ វិយ តំ អត្តានំ រូបវន្តំ សមនុបស្សតិ. អត្តនិ វា រូបន្តិ អរូបមេវ អត្តាតិ គហេត្វា បុប្ផស្មិំ គន្ធំ វិយ អត្តនិ រូបំ សមនុបស្សតិ. រូបស្មិំ វា អត្តានន្តិ អរូបមេវ អត្តាតិ គហេត្វា ករណ្ឌាយ មណិំ វិយ អត្តានំ រូបស្មិំ សមនុបស្សតិ. វេទនំ អត្តតោតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

តត្ថ, រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតីតិ សុទ្ធរូបមេវ អត្តាតិ កថិតំ. រូបវន្តំ វា អត្តានំ, អត្តនិ វា រូបំ, រូបស្មិំ វា អត្តានំ. វេទនំ អត្តតោ… សញ្ញំ… សង្ខារេ… វិញ្ញាណំ អត្តតោ សមនុបស្សតីតិ ឥមេសុ សត្តសុ ឋានេសុ អរូបំ អត្តាតិ កថិតំ. វេទនាវន្តំ វា អត្តានំ, អត្តនិ វា វេទនំ, វេទនាយ វា អត្តានន្តិ ឯវំ ចតូសុ ខន្ធេសុ តិណ្ណំ តិណ្ណំ វសេន ទ្វាទសសុ ឋានេសុ រូបារូបមិស្សកោ អត្តា កថិតោ. តត្ថ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ… វេទនំ… សញ្ញំ… សង្ខារេ… វិញ្ញាណំ អត្តតោ សមនុបស្សតីតិ ឥមេសុ បញ្ចសុ ឋានេសុ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ កថិតា, អវសេសេសុ សស្សតទិដ្ឋីតិ. ឯវមេត្ថ បន្នរស ភវទិដ្ឋិយោ, បញ្ច វិភវទិដ្ឋិយោ ហោន្តិ. ន រូបំ អត្តតោតិ ឯត្ថ រូបំ អត្តាតិ ន សមនុបស្សតិ. អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តាតិ បន សមនុបស្សតិ. ន រូបវន្តំ អត្តានំ…បេ… ន វិញ្ញាណស្មិំ អត្តានន្តិ ឥមេ បញ្ចក្ខន្ធេ កេនចិ បរិយាយេន អត្តតោ ន សមនុបស្សតិ, សព្ពាការេន បន អនិច្ចា ទុក្ខា អនត្តាតិ សមនុបស្សតិ.

ឯត្តាវតា ថេរិយា, ‘‘ឯវំ ខោ, អាវុសោ វិសាខ, សក្កាយទិដ្ឋិ ហោតី’’តិ ឯវំ បុរិមបញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តិយា ឯត្តកេន គមនំ ហោតិ, អាគមនំ ហោតិ, គមនាគមនំ ហោតិ, វដ្ដំ វត្តតីតិ វដ្ដំ មត្ថកំ បាបេត្វា ទស្សិតំ. ឯវំ ខោ, អាវុសោ វិសាខ, សក្កាយទិដ្ឋិ ន ហោតីតិ បច្ឆិមំ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តិយា ឯត្តកេន គមនំ ន ហោតិ, អាគមនំ ន ហោតិ, គមនាគមនំ ន ហោតិ, វដ្ដំ នាម ន វត្តតីតិ វិវដ្ដំ មត្ថកំ បាបេត្វា ទស្សិតំ.

៤៦២. កតមោ បនាយ្យេ, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោតិ អយំ បញ្ហោ ថេរិយា បដិបុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជេតព្ពោ ភវេយ្យ – ‘‘ឧបាសក, តយា ហេដ្ឋា មគ្គោ បុច្ឆិតោ, ឥធ កស្មា មគ្គមេវ បុច្ឆសី’’តិ. សា បន អត្តនោ ព្យត្តតាយ បណ្ឌិច្ចេន តស្ស អធិប្បាយំ សល្លក្ខេសិ – ‘‘ឥមិនា ឧបាសកេន ហេដ្ឋា បដិបត្តិវសេន មគ្គោ បុច្ឆិតោ ភវិស្សតិ, ឥធ បន តំ សង្ខតាសង្ខតលោកិយលោកុត្តរសង្គហិតាសង្គហិតវសេន បុច្ឆិតុកាមោ ភវិស្សតី’’តិ. តស្មា អប្បដិបុច្ឆិត្វាវ យំ យំ បុច្ឆិ, តំ តំ វិស្សជ្ជេសិ. តត្ថ សង្ខតោតិ ចេតិតោ កប្បិតោ បកប្បិតោ អាយូហិតោ កតោ និព្ពត្តិតោ សមាបជ្ជន្តេន សមាបជ្ជិតព្ពោ. តីហិ ច ខោ, អាវុសោ វិសាខ, ខន្ធេហិ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ សង្គហិតោតិ ឯត្ថ យស្មា មគ្គោ សប្បទេសោ, តយោ ខន្ធា និប្បទេសា, តស្មា អយំ សប្បទេសត្តា នគរំ វិយ រជ្ជេន និប្បទេសេហិ តីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិតោ. តត្ថ សម្មាវាចាទយោ តយោ សីលមេវ, តស្មា តេ សជាតិតោ សីលក្ខន្ធេន សង្គហិតាតិ. កិញ្ចាបិ ហិ បាឡិយំ សីលក្ខន្ធេតិ ភុម្មេន វិយ និទ្ទេសោ កតោ, អត្ថោ បន ករណវសេន វេទិតព្ពោ. សម្មាវាយាមាទីសុ បន តីសុ សមាធិ អត្តនោ ធម្មតាយ អារម្មណេ ឯកគ្គភាវេន អប្បេតុំ ន សក្កោតិ. វីរិយេ បន បគ្គហកិច្ចំ សាធេន្តេ សតិយា ច អបិលាបនកិច្ចំ សាធេន្តិយា លទ្ធូបការោ ហុត្វា សក្កោតិ.

តត្រាយំ ឧបមា – យថា ហិ ‘‘នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមា’’តិ ឧយ្យានំ បវិដ្ឋេសុ តីសុ សហាយេសុ ឯកោ សុបុប្ផិតំ ចម្បករុក្ខំ ទិស្វា ហត្ថំ ឧក្ខិបិត្វាបិ គហេតុំ ន សក្កុណេយ្យ. អថស្ស ទុតិយោ ឱនមិត្វា បិដ្ឋិំ ទទេយ្យ, សោ តស្ស បិដ្ឋិយំ ឋត្វាបិ កម្បមានោ គហេតុំ ន សក្កុណេយ្យ. អថស្ស ឥតរោ អំសកូដំ ឧបនាមេយ្យ, សោ ឯកស្ស បិដ្ឋិយំ ឋត្វា ឯកស្ស អំសកូដំ ឱលុព្ភ យថារុចិ បុប្ផានិ ឱចិនិត្វា បិឡន្ធិត្វា នក្ខត្តំ កីឡេយ្យ. ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ. ឯកតោ ឧយ្យានំ បវិដ្ឋា តយោ សហាយកា វិយ ហិ ឯកតោ ជាតា សម្មាវាយាមាទយោ តយោ ធម្មា. សុបុប្ផិតចម្បកោ វិយ អារម្មណំ. ហត្ថំ ឧក្ខិបិត្វាបិ គហេតុំ អសក្កោន្តោ វិយ អត្តនោ ធម្មតាយ អារម្មណេ ឯកគ្គភាវេន អប្បេតុំ អសក្កោន្តោ សមាធិ. បិដ្ឋិំ ទត្វា ឱនតសហាយោ វិយ វាយាមោ. អំសកូដំ ទត្វា ឋិតសហាយោ វិយ សតិ. យថា តេសុ ឯកស្ស បិដ្ឋិយំ ឋត្វា ឯកស្ស អំសកូដំ ឱលុព្ភ ឥតរោ យថារុចិ បុប្ផំ គហេតុំ សក្កោតិ, ឯវមេវំ វីរិយេ បគ្គហកិច្ចំ សាធេន្តេ, សតិយា ច អបិលាបនកិច្ចំ សាធេន្តិយា លទ្ធុបការោ សមាធិ សក្កោតិ អារម្មណេ ឯកគ្គភាវេន អប្បេតុំ. តស្មា សមាធិយេវេត្ថ សជាតិតោ សមាធិក្ខន្ធេន សង្គហិតោ. វាយាមសតិយោ បន កិរិយតោ សង្គហិតា ហោន្តិ.

សម្មាទិដ្ឋិសម្មាសង្កប្បេសុបិ បញ្ញា អត្តនោ ធម្មតាយ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តាតិ អារម្មណំ និច្ឆេតុំ ន សក្កោតិ, វិតក្កេ បន អាកោដេត្វា អាកោដេត្វា ទេន្តេ សក្កោតិ. កថំ? យថា ហិ ហេរញ្ញិកោ កហាបណំ ហត្ថេ ឋបេត្វា សព្ពភាគេសុ ឱលោកេតុកាមោ សមានោបិ ន ចក្ខុទលេនេវ បរិវត្តេតុំ សក្កោតិ, អង្គុលិបព្ពេហិ បន បរិវត្តេត្វា ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេតុំ សក្កោតិ. ឯវមេវ ន បញ្ញា អត្តនោ ធម្មតាយ អនិច្ចាទិវសេន អារម្មណំ និច្ឆេតុំ សក្កោតិ, អភិនិរោបនលក្ខណេន បន អាហននបរិយាហននរសេន វិតក្កេន អាកោដេន្តេន វិយ បរិវត្តេន្តេន វិយ ច អាទាយា ទិន្នមេវ វិនិច្ឆេតុំ សក្កោតិ. តស្មា ឥធាបិ សម្មាទិដ្ឋិយេវ សជាតិតោ បញ្ញាក្ខន្ធេន សង្គហិតា. សម្មាសង្កប្បោ បន កិរិយតោ សង្គហិតោ ហោតិ. ឥតិ ឥមេហិ តីហិ ខន្ធេហិ មគ្គោ សង្គហំ គច្ឆតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘តីហិ ច ខោ, អាវុសោ វិសាខ, ខន្ធេហិ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ សង្គហិតោ’’តិ.

ឥទានិ ឯកចិត្តក្ខណិកំ មគ្គសមាធិំ សនិមិត្តំ សបរិក្ខារំ បុច្ឆន្តោ, កតមោ បនាយ្យេតិអាទិមាហ. តស្ស វិស្សជ្ជនេ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា មគ្គក្ខណេ ចតុកិច្ចសាធនវសេន ឧប្បន្នា សតិ, សា សមាធិស្ស បច្ចយត្ថេន និមិត្តំ. ចត្តារោ សម្មប្បធានា ចតុកិច្ចសាធនវសេនេវ ឧប្បន្នំ វីរិយំ, តំ បរិវារដ្ឋេន បរិក្ខារោ ហោតិ. តេសំយេវ ធម្មានន្តិ តេសំ មគ្គសម្បយុត្តធម្មានំ. អាសេវនាតិអាទីសុ ឯកចិត្តក្ខណិកាយេវ អាសេវនាទយោ វុត្តាតិ.

វិតណ្ឌវាទី បន, ‘‘ឯកចិត្តក្ខណិកោ នាម មគ្គោ នត្ថិ, ‘ឯវំ ភាវេយ្យ សត្ត វស្សានី’តិ ហិ វចនតោ សត្តបិ វស្សានិ មគ្គភាវនា ហោតិ, កិលេសា បន លហុ ឆិជ្ជន្តា សត្តហិ ញាណេហិ ឆិជ្ជន្តី’’តិ វទតិ. សោ ‘‘សុត្តំ អាហរា’’តិ វត្តព្ពោ. អទ្ធា អញ្ញំ អបស្សន្តោ, ‘‘យា តេសំយេវ ធម្មានំ អាសេវនា ភាវនា ពហុលីកម្ម’’ន្តិ ឥទមេវ សុត្តំ អាហរិត្វា, ‘‘អញ្ញេន ចិត្តេន អាសេវតិ, អញ្ញេន ភាវេតិ, អញ្ញេន ពហុលីករោតី’’តិ វក្ខតិ. តតោ វត្តព្ពោ – ‘‘កិំ បនិទំ, សុត្តំ នេយ្យត្ថំ នីតត្ថ’’ន្តិ. តតោ វក្ខតិ – ‘‘នីតត្ថំ យថា សុត្តំ តថេវ អត្ថោ’’តិ. តស្ស ឥទំ ឧត្តរំ – ឯវំ សន្តេ ឯកំ ចិត្តំ អាសេវមានំ ឧប្បន្នំ, អបរម្បិ អាសេវមានំ, អបរម្បិ អាសេវមានន្តិ ឯវំ ទិវសម្បិ អាសេវនាវ ភវិស្សតិ, កុតោ ភាវនា, កុតោ ពហុលីកម្មំ? ឯកំ វា ភាវយមានំ ឧប្បន្នំ អបរម្បិ ភាវយមានំ អបរម្បិ ភាវយមានន្តិ ឯវំ ទិវសម្បិ ភាវនាវ ភវិស្សតិ, កុតោ អាសេវនា កុតោ ពហុលីកម្មំ? ឯកំ វា ពហុលីករោន្តំ ឧប្បន្នំ, អបរម្បិ ពហុលីករោន្តំ, អបរម្បិ ពហុលីករោន្តន្តិ ឯវំ ទិវសម្បិ ពហុលីកម្មមេវ ភវិស្សតិ កុតោ អាសេវនា, កុតោ ភាវនាតិ.

អថ វា ឯវំ វទេយ្យ – ‘‘ឯកេន ចិត្តេន អាសេវតិ, ទ្វីហិ ភាវេតិ, តីហិ ពហុលីករោតិ. ទ្វីហិ វា អាសេវតិ, តីហិ ភាវេតិ, ឯកេន ពហុលីករោតិ. តីហិ វា អាសេវតិ, ឯកេន ភាវេតិ, ទ្វីហិ ពហុលីករោតី’’តិ. សោ វត្តព្ពោ – ‘‘មា សុត្តំ មេ លទ្ធន្តិ យំ វា តំ វា អវច. បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តេន នាម អាចរិយស្ស សន្តិកេ វសិត្វា ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អត្ថរសំ វិទិត្វា វត្តព្ពំ ហោតិ. ឯកចិត្តក្ខណិកាវ អយំ អាសេវនា, ឯកចិត្តក្ខណិកា ភាវនា, ឯកចិត្តក្ខណិកំ ពហុលីកម្មំ. ខយគាមិលោកុត្តរមគ្គោ ពហុលចិត្តក្ខណិកោ នាម នត្ថិ, ‘ឯកចិត្តក្ខណិកោយេវា’តិ សញ្ញាបេតព្ពោ. សចេ សញ្ជានាតិ, សញ្ជានាតុ, នោ ចេ សញ្ជានាតិ, គច្ឆ បាតោវ វិហារំ បវិសិត្វា យាគុំ បិវាហី’’តិ ឧយ្យោជេតព្ពោ.

៤៦៣. កតិ បនាយ្យេ សង្ខារាតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? យេ សង្ខារេ និរោធេត្វា និរោធំ សមាបជ្ជតិ, តេ បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆតិ. តេនេវស្ស អធិប្បាយំ ញត្វា ថេរី, បុញ្ញាភិសង្ខារាទីសុ អនេកេសុ សង្ខារេសុ វិជ្ជមានេសុបិ, កាយសង្ខារាទយោវ អាចិក្ខន្តី, តយោមេ, អាវុសោតិអាទិមាហ. តត្ថ កាយបដិពទ្ធត្តា កាយេន សង្ខរីយតិ ករីយតិ និព្ពត្តីយតីតិ កាយសង្ខារោ. វាចំ សង្ខរោតិ ករោតិ និព្ពត្តេតីតិ វចីសង្ខារោ. ចិត្តបដិពទ្ធត្តា ចិត្តេន សង្ខរីយតិ ករីយតិ និព្ពត្តីយតីតិ ចិត្តសង្ខារោ. កតមោ បនាយ្យេតិ ឥធ កិំ បុច្ឆតិ? ឥមេ សង្ខារា អញ្ញមញ្ញមិស្សា អាលុឡិតា អវិភូតា ទុទ្ទីបនា. តថា ហិ, កាយទ្វារេ អាទានគហណមុញ្ចនចោបនានិ បាបេត្វា ឧប្បន្នា អដ្ឋ កាមាវចរកុសលចេតនា ទ្វាទស អកុសលចេតនាតិ ឯវំ កុសលាកុសលា វីសតិ ចេតនាបិ អស្សាសបស្សាសាបិ កាយសង្ខារាត្វេវ វុច្ចន្តិ. វចីទ្វារេ ហនុសំចោបនំ វចីភេទំ បាបេត្វា ឧប្បន្នា វុត្តប្បការាវ វីសតិ ចេតនាបិ វិតក្កវិចារាបិ វចីសង្ខារោត្វេវ វុច្ចន្តិ. កាយវចីទ្វារេសុ ចោបនំ អបត្តា រហោ និសិន្នស្ស ចិន្តយតោ ឧប្បន្នា កុសលាកុសលា ឯកូនតិំស ចេតនាបិ សញ្ញា ច វេទនា ចាតិ ឥមេ ទ្វេ ធម្មាបិ ចិត្តសង្ខារោត្វេវ វុច្ចន្តិ. ឯវំ ឥមេ សង្ខារា អញ្ញមញ្ញមិស្សា អាលុឡិតា អវិភូតា ទុទ្ទីបនា. តេ បាកដេ វិភូតេ កត្វា កថាបេស្សាមីតិ បុច្ឆតិ.

កស្មា បនាយ្យេតិ ឥធ កាយសង្ខារាទិនាមស្ស បទត្ថំ បុច្ឆតិ. តស្ស វិស្សជ្ជនេ កាយប្បដិពទ្ធាតិ កាយនិស្សិតា, កាយេ សតិ ហោន្តិ, អសតិ ន ហោន្តិ. ចិត្តប្បដិពទ្ធាតិ ចិត្តនិស្សិតា, ចិត្តេ សតិ ហោន្តិ, អសតិ ន ហោន្តិ.

៤៦៤. ឥទានិ កិំ នុ ខោ ឯសា សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ វលញ្ជេតិ, ន វលញ្ជេតិ. ចិណ្ណវសី វា តត្ថ នោ ចិណ្ណវសីតិ ជាននត្ថំ បុច្ឆន្តោ, កថំ បនាយ្យេ, សញ្ញាវេទយិតនិរោធសមាបត្តិ ហោតីតិអាទិមាហ. តស្ស វិស្សជ្ជនេ សមាបជ្ជិស្សន្តិ វា សមាបជ្ជាមីតិ វា បទទ្វយេន នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិកាលោ កថិតោ. សមាបន្នោតិ បទេន អន្តោនិរោធោ. តថា បុរិមេហិ ទ្វីហិ បទេហិ សចិត្តកកាលោ កថិតោ, បច្ឆិមេន អចិត្តកកាលោ. បុព្ពេវ តថា ចិត្តំ ភាវិតំ ហោតីតិ និរោធសមាបត្តិតោ បុព្ពេ អទ្ធានបរិច្ឆេទកាលេយេវ, ឯត្តកំ កាលំ អចិត្តកោ ភវិស្សាមីតិ អទ្ធានបរិច្ឆេទចិត្តំ ភាវិតំ ហោតិ. យំ តំ តថត្តាយ ឧបនេតីតិ យំ ឯវំ ភាវិតំ ចិត្តំ, តំ បុគ្គលំ តថត្តាយ អចិត្តកភាវាយ ឧបនេតិ.

បឋមំ និរុជ្ឈតិ វចីសង្ខារោតិ សេសសង្ខារេហិ បឋមំ ទុតិយជ្ឈានេយេវ និរុជ្ឈតិ. តតោ កាយសង្ខារោតិ តតោ បរំ កាយសង្ខារោ ចតុត្ថជ្ឈានេ និរុជ្ឈតិ. តតោ ចិត្តសង្ខារោតិ តតោ បរំ ចិត្តសង្ខារោ អន្តោនិរោធេ និរុជ្ឈតិ. វុដ្ឋហិស្សន្តិ វា វុដ្ឋហាមីតិ វា បទទ្វយេន អន្តោនិរោធកាលោ កថិតោ. វុដ្ឋិតោតិ បទេន ផលសមាបត្តិកាលោ. តថា បុរិមេហិ ទ្វីហិ បទេហិ អចិត្តកកាលោ កថិតោ, បច្ឆិមេន សចិត្តកកាលោ. បុព្ពេវ តថា ចិត្តំ ភាវិតំ ហោតីតិ និរោធសមាបត្តិតោ បុព្ពេ អទ្ធានបរិច្ឆេទកាលេយេវ ឯត្តកំ កាលំ អចិត្តកោ ហុត្វា តតោ បរំ សចិត្តកោ ភវិស្សាមីតិ អទ្ធានបរិច្ឆេទចិត្តំ ភាវិតំ ហោតិ. យំ តំ តថត្តាយ ឧបនេតីតិ យំ ឯវំ ភាវិតំ ចិត្តំ, តំ បុគ្គលំ តថត្តាយ សចិត្តកភាវាយ ឧបនេតិ. ឥតិ ហេដ្ឋា និរោធសមាបជ្ជនកាលោ គហិតោ, ឥធ និរោធតោ វុដ្ឋានកាលោ.

ឥទានិ និរោធកថំ កថេតុំ វារោតិ និរោធកថា កថេតព្ពា សិយា, សា បនេសា, ‘‘ទ្វីហិ ពលេហិ សមន្នាគតត្តា តយោ ច សង្ខារានំ បដិប្បស្សទ្ធិយា សោឡសហិ ញាណចរិយាហិ នវហិ សមាធិចរិយាហិ វសីភាវតាបញ្ញា និរោធសមាបត្តិយា ញាណ’’ន្តិ មាតិកំ ឋបេត្វា សព្ពាការេន វិសុទ្ធិមគ្គេ កថិតា. តស្មា តត្ថ កថិតនយេនេវ គហេតព្ពា. កោ បនាយំ និរោធោ នាម? ចតុន្នំ ខន្ធានំ បដិសង្ខា អប្បវត្តិ. អថ កិមត្ថមេតំ សមាបជ្ជន្តីតិ. សង្ខារានំ បវត្តេ ឧក្កណ្ឋិតា សត្តាហំ អចិត្តកា ហុត្វា សុខំ វិហរិស្សាម, ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានំ នាមេតំ, យទិទំ និរោធោតិ ឯតទត្ថំ សមាបជ្ជន្តិ.

បឋមំ ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តសង្ខារោតិ និរោធា វុដ្ឋហន្តស្ស ហិ ផលសមាបត្តិចិត្តំ បឋមំ ឧប្បជ្ជតិ. តំសម្បយុត្តំ សញ្ញញ្ច វេទនញ្ច សន្ធាយ, ‘‘បឋមំ ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តសង្ខារោ’’តិ អាហ. តតោ កាយសង្ខារោតិ តតោ បរំ ភវង្គសមយេ កាយសង្ខារោ ឧប្បជ្ជតិ. កិំ បន ផលសមាបត្តិ អស្សាសបស្សាសេ ន សមុដ្ឋាបេតីតិ? សមុដ្ឋាបេតិ. ឥមស្ស បន ចតុត្ថជ្ឈានិកា ផលសមាបត្តិ, សា ន សមុដ្ឋាបេតិ. កិំ វា ឯតេន ផលសមាបត្តិ បឋមជ្ឈានិកា វា ហោតុ, ទុតិយតតិយចតុត្ថជ្ឈានិកា វា, សន្តាយ សមាបត្តិយា វុដ្ឋិតស្ស ភិក្ខុនោ អស្សាសបស្សាសា អព្ពោហារិកា ហោន្តិ. តេសំ អព្ពោហារិកភាវោ សញ្ជីវត្ថេរវត្ថុនា វេទិតព្ពោ. សញ្ជីវត្ថេរស្ស ហិ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ កិំសុកបុប្ផសទិសេ វីតច្ចិតង្គារេ មទ្ទមានស្ស គច្ឆតោ ចីវរេ អំសុមត្តម្បិ ន ឈាយិ, ឧសុមាការមត្តម្បិ នាហោសិ, សមាបត្តិផលំ នាមេតន្តិ វទន្តិ. ឯវមេវំ សន្តាយ សមាបត្តិយា វុដ្ឋិតស្ស ភិក្ខុនោ អស្សាសបស្សាសា អព្ពោហារិកា ហោន្តីតិ ភវង្គសមយេនេវេតំ កថិតន្តិ វេទិតព្ពំ.

តតោ វចីសង្ខារោតិ តតោ បរំ កិរិយមយបវត្តវឡញ្ជនកាលេ វចីសង្ខារោ ឧប្បជ្ជតិ. កិំ ភវង្គំ វិតក្កវិចារេ ន សមុដ្ឋាបេតីតិ? សមុដ្ឋាបេតិ. តំសមុដ្ឋានា បន វិតក្កវិចារា វាចំ អភិសង្ខាតុំ ន សក្កោន្តីតិ កិរិយមយបវត្តវឡញ្ជនកាលេនេវតំ កថិតំ. សុញ្ញតោ ផស្សោតិអាទយោ សគុណេនាបិ អារម្មណេនាបិ កថេតព្ពា. សគុណេន តាវ សុញ្ញតា នាម ផលសមាបត្តិ, តាយ សហជាតំ ផស្សំ សន្ធាយ សុញ្ញតោ ផស្សោតិ វុត្តំ. អនិមិត្តាបណិហិតេសុបិឯសេវ នយោ. អារម្មណេន បន និព្ពានំ រាគាទីហិ សុញ្ញត្តា សុញ្ញំ នាម, រាគនិមិត្តាទីនំ អភាវា អនិមិត្តំ, រាគទោសមោហប្បណិធីនំ អភាវា អប្បណិហិតំ. សុញ្ញតំ និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា ឧប្បន្នផលសមាបត្តិយំ ផស្សោ សុញ្ញតោ នាម. អនិមិត្តាបណិហិតេសុបិ ឯសេវ នយោ.

អបរា អាគមនិយកថា នាម ហោតិ, សុញ្ញតា, អនិមិត្តា, អប្បណិហិតាតិ ហិ វិបស្សនាបិ វុច្ចតិ. តត្ថ យោ ភិក្ខុ សង្ខារេ អនិច្ចតោ បរិគ្គហេត្វា អនិច្ចតោ ទិស្វា អនិច្ចតោ វុដ្ឋាតិ, តស្ស វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនា អនិមិត្តា នាម ហោតិ. យោ ទុក្ខតោ បរិគ្គហេត្វា ទុក្ខតោ ទិស្វា ទុក្ខតោ វុដ្ឋាតិ, តស្ស អប្បណិហិតា នាម. យោ អនត្តតោ បរិគ្គហេត្វា អនត្តតោ ទិស្វា អនត្តតោ វុដ្ឋាតិ, តស្ស សុញ្ញតា នាម. តត្ថ អនិមិត្តវិបស្សនាយ មគ្គោ អនិមិត្តោ នាម, អនិមិត្តមគ្គស្ស ផលំ អនិមិត្តំ នាម. អនិមិត្តផលសមាបត្តិសហជាតេ ផស្សេ ផុសន្តេ អនិមិត្តោ ផស្សោ ផុសតីតិ វុច្ចតិ. អប្បណិហិតសុញ្ញតេសុបិ ឯសេវ នយោ. អាគមនិយេន កថិតេ បន សុញ្ញតោ វា ផស្សោ អនិមិត្តោ វា ផស្សោ អប្បណិហិតោ វា ផស្សោតិ វិកប្បោ អាបជ្ជេយ្យ, តស្មា សគុណេន ចេវ អារម្មណេន ច កថេតព្ពំ. ឯវញ្ហិ តយោ ផស្សា ផុសន្តីតិ សមេតិ.

វិវេកនិន្នន្តិអាទីសុ និព្ពានំ វិវេកោ នាម, តស្មិំ វិវេកេ និន្នំ ឱនតន្តិ វិវេកនិន្នំ. អញ្ញតោ អាគន្ត្វា យេន វិវេកោ, តេន វង្កំ វិយ ហុត្វា ឋិតន្តិ វិវេកបោណំ. យេន វិវេកោ, តេន បតមានំ វិយ ឋិតន្តិ វិវេកបព្ភារំ.

៤៦៥. ឥទានិ យា វេទនា និរោធេត្វា និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ, តា បុច្ឆិស្សាមីតិ បុច្ឆន្តោ កតិ បនាយ្យេ, វេទនាតិ អាហ. កាយិកំ វាតិអាទីសុ បញ្ចទ្វារិកំ សុខំ កាយិកំ នាម, មនោទ្វារិកំ ចេតសិកំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ សុខន្តិ សភាវនិទ្ទេសោ. សាតន្តិ តស្សេវ មធុរភាវទីបកំ វេវចនំ. វេទយិតន្តិ វេទយិតភាវទីបកំ, សព្ពវេទនានំ សាធារណវចនំ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឋិតិសុខា វិបរិណាមទុក្ខាតិអាទីសុ សុខាយ វេទនាយ អត្ថិភាវោ សុខំ, នត្ថិភាវោ ទុក្ខំ. ទុក្ខាយ វេទនាយ អត្ថិភាវោ ទុក្ខំ, នត្ថិភាវោ សុខំ. អទុក្ខមសុខាយ វេទនាយ ជាននភាវោ សុខំ, អជាននភាវោ ទុក្ខន្តិ អត្ថោ.

កិំ អនុសយោ អនុសេតីតិ កតមោ អនុសយោ អនុសេតិ. អប្បហីនដ្ឋេន សយិតោ វិយ ហោតីតិ អនុសយបុច្ឆំ បុច្ឆតិ. ន ខោ, អាវុសោ វិសាខ, សព្ពាយ សុខាយ វេទនាយ រាគានុសយោ អនុសេតីតិ ន សព្ពាយ សុខាយ វេទនាយ រាគានុសយោ អនុសេតិ. ន សព្ពាយ សុខាយ វេទនាយ សោ អប្បហីនោ, ន សព្ពំ សុខំ វេទនំ អារព្ភ ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. កិំ បហាតព្ពន្តិ អយំ បហានបុច្ឆា នាម.

រាគំ តេន បជហតីតិ ឯត្ថ ឯកេនេវ ព្យាករណេន ទ្វេ បុច្ឆា វិស្សជ្ជេសិ. ឥធ ភិក្ខុ រាគានុសយំ វិក្ខម្ភេត្វា បឋមជ្ឈានំ សមាបជ្ជតិ, ឈានវិក្ខម្ភិតំ រាគានុសយំ តថា វិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អនាគាមិមគ្គេន សមុគ្ឃាតេតិ. សោ អនាគាមិមគ្គេន បហីនោបិ តថា វិក្ខម្ភិតត្តាវ បឋមជ្ឈានេ នានុសេតិ នាម. តេនាហ – ‘‘ន តត្ថ រាគានុសយោ អនុសេតី’’តិ. តទាយតនន្តិ តំ អាយតនំ, បរមស្សាសភាវេន បតិដ្ឋានភូតំ អរហត្តន្តិ អត្ថោ. ឥតិ អនុត្តរេសូតិ ឯវំ អនុត្តរា វិមោក្ខាតិ លទ្ធនាមេ អរហត្តេ. បិហំ ឧបដ្ឋាបយតោតិ បត្ថនំ បដ្ឋបេន្តស្ស. ឧប្បជ្ជតិ បិហាបច្ចយា ទោមនស្សន្តិ បត្ថនាយ បដ្ឋបនមូលកំ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ. តំ បនេតំ ន បត្ថនាយ បដ្ឋបនមូលកំ ឧប្បជ្ជតិ, បត្ថេត្វា អលភន្តស្ស បន អលាភមូលកំ ឧប្បជ្ជមានំ, ‘‘ឧប្បជ្ជតិ បិហាបច្ចយា’’តិ វុត្តំ. តត្ថ កិញ្ចាបិ ទោមនស្សំ នាម ឯកន្តេន អកុសលំ, ឥទំ បន សេវិតព្ពំ ទោមនស្សំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. យោគិនោ ហិ តេមាសិកំ ឆមាសិកំ វា នវមាសិកំ វា បដិបទំ គណ្ហន្តិ. តេសុ យោ តំ តំ បដិបទំ គហេត្វា អន្តោកាលបរិច្ឆេទេយេវ អរហត្តំ បាបុណិស្សាមីតិ ឃដេន្តោ វាយមន្តោ ន សក្កោតិ យថាបរិច្ឆិន្នកាលេន បាបុណិតុំ, តស្ស ពលវទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ, អាឡិន្ទិកវាសិមហាផុស្សទេវត្ថេរស្ស វិយ អស្សុធារា បវត្តន្តិ. ថេរោ កិរ ឯកូនវីសតិវស្សានិ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេសិ. តស្ស, ‘‘ឥមស្មិំ វារេ អរហត្តំ គណ្ហិស្សាមិ, ឥមស្មិំ វារេ វិសុទ្ធិបវារណំ បវារេស្សាមី’’តិ មានសំ ពន្ធិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តស្សេវ ឯកូនវីសតិវស្សានិ អតិក្កន្តានិ. បវារណាទិវសេ អាគតេ ថេរស្ស អស្សុបាតេន មុត្តទិវសោ នាម នាហោសិ. វីសតិមេ បន វស្សេ អរហត្តំ បាណុណិ.

បដិឃំ តេន បជហតីតិ ឯត្ថ ទោមនស្សេនេវ បដិឃំ បជហតិ. ន ហិ បដិឃេនេវ បដិឃប្បហានំ, ទោមនស្សេន វា ទោមនស្សប្បហានំ នាម អត្ថិ. អយំ បន ភិក្ខុ តេមាសិកាទីសុ អញ្ញតរំ បដិបទំ គហេត្វា ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ – ‘‘បស្ស ភិក្ខុ, កិំ តុយ្ហំ សីលេន ហីនដ្ឋានំ អត្ថិ, ឧទាហុ វីរិយេន, ឧទាហុ បញ្ញាយ, ននុ តេ សីលំ សុបរិសុទ្ធំ វីរិយំ សុបគ្គហិតំ បញ្ញា សូរា ហុត្វា វហតី’’តិ. សោ ឯវំ បដិសញ្ចិក្ខិត្វា, ‘‘ន ទានិ បុន ឥមស្ស ទោមនស្សស្ស ឧប្បជ្ជិតុំ ទស្សាមី’’តិ វីរិយំ ទឡ្ហំ កត្វា អន្តោតេមាសេ វា អន្តោឆមាសេ វា អន្តោនវមាសេ វា អនាគាមិមគ្គេន តំ សមុគ្ឃាតេតិ. ឥមិនា បរិយាយេន បដិឃេនេវ បដិឃំ, ទោមនស្សេនេវ ទោមនស្សំ បជហតិ នាម.

ន តត្ថ បដិឃានុសយោ អនុសេតីតិ តត្ថ ឯវរូបេ ទោមនស្សេ បដិឃានុសយោ នានុសេតិ. ន តំ អារព្ភ ឧប្បជ្ជតិ, បហីនោវ តត្ថ បដិឃានុសយោតិ អត្ថោ. អវិជ្ជំ តេន បជហតីតិ ឥធ ភិក្ខុ អវិជ្ជានុសយំ វិក្ខម្ភេត្វា ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជតិ, ឈានវិក្ខម្ភិតំ អវិជ្ជានុសយំ តថា វិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តមគ្គេន សមុគ្ឃាតេតិ. សោ អរហត្តមគ្គេន បហីនោបិ តថា វិក្ខម្ភិតត្តាវ ចតុត្ថជ្ឈានេ នានុសេតិ នាម. តេនាហ – ‘‘ន តត្ថ អវិជ្ជានុសយោ អនុសេតី’’តិ.

៤៦៦. ឥទានិ បដិភាគបុច្ឆំ បុច្ឆន្តោ សុខាយ បនាយ្យេតិអាទិមាហ. តស្ស វិស្សជ្ជនេ យស្មា សុខស្ស ទុក្ខំ, ទុក្ខស្ស ច សុខំ បច្ចនីកំ, តស្មា ទ្វីសុ វេទនាសុ វិសភាគបដិភាគោ កថិតោ. ឧបេក្ខា បន អន្ធការា អវិភូតា ទុទ្ទីបនា, អវិជ្ជាបិ តាទិសាវាតិ តេនេត្ថ សភាគបដិភាគោ កថិតោ. យត្តកេសុ បន ឋានេសុ អវិជ្ជា តមំ ករោតិ, តត្តកេសុ វិជ្ជា តមំ វិនោទេតីតិ វិសភាគបដិភាគោ កថិតោ. អវិជ្ជាយ ខោ, អាវុសោតិ ឯត្ថ ឧភោបេតេ ធម្មា អនាសវា លោកុត្តរាតិ សភាគបដិភាគោវ កថិតោ. វិមុត្តិយា ខោ, អាវុសោតិ ឯត្ថ អនាសវដ្ឋេន លោកុត្តរដ្ឋេន អព្យាកតដ្ឋេន ច សភាគបដិភាគោវ កថិតោ. អច្ចយាសីតិ ឯត្ថ បញ្ហំ អតិក្កមិត្វា គតោសីតិ អត្ថោ. នាសក្ខិ បញ្ហានំ បរិយន្តំ គហេតុន្តិ បញ្ហានំ បរិច្ឆេទបមាណំ គហេតុំ នាសក្ខិ, អប្បដិភាគធម្មស្ស បដិភាគំ បុច្ឆិ. និព្ពានំ នាមេតំ អប្បដិភាគំ, ន សក្កា នីលំ វា បីតកំ វាតិ កេនចិ ធម្មេន សទ្ធិំ បដិភាគំ កត្វា ទស្សេតុំ. តញ្ច ត្វំ ឥមិនា អធិប្បាយេន បុច្ឆសីតិ អត្ថោ.

ឯត្តាវតា ចាយំ ឧបាសកោ យថា នាម សត្តមេ ឃរេ សលាកភត្តំ លភិត្វា គតោ ភិក្ខុ សត្ត ឃរានិ អតិក្កម្ម អដ្ឋមស្ស ទ្វារេ ឋិតោ សព្ពានិបិ សត្ត គេហានិ វិរទ្ធោវ ន អញ្ញាសិ, ឯវមេវំ អប្បដិភាគធម្មស្ស បដិភាគំ បុច្ឆន្តោ សព្ពាសុបិ សត្តសុ សប្បដិភាគបុច្ឆាសុ វិរទ្ធោវ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. និព្ពានោគធន្តិ និព្ពានព្ភន្តរំ និព្ពានំ អនុបវិដ្ឋំ. និព្ពានបរាយនន្តិ និព្ពានំ បរំ អយនមស្ស បរា គតិ, ន តតោ បរំ គច្ឆតីតិ អត្ថោ. និព្ពានំ បរិយោសានំ អវសានំ អស្សាតិ និព្ពានបរិយោសានំ.

៤៦៧. បណ្ឌិតាតិ បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតា, ធាតុកុសលា អាយតនកុសលា បដិច្ចសមុប្បាទកុសលា ឋានាដ្ឋានកុសលាតិ អត្ថោ. មហាបញ្ញាតិ មហន្តេ អត្ថេ មហន្តេ ធម្មេ មហន្តា និរុត្តិយោ មហន្តានិ បដិភានានិ បរិគ្គណ្ហនសមត្ថាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតា. យថា តំ ធម្មទិន្នាយាតិ យថា ធម្មទិន្នាយ ភិក្ខុនិយា ព្យាកតំ, អហម្បិ តំ ឯវមេវំ ព្យាករេយ្យន្តិ. ឯត្តាវតា ច បន អយំ សុត្តន្តោ ជិនភាសិតោ នាម ជាតោ, ន សាវកភាសិតោ. យថា ហិ រាជយុត្តេហិ លិខិតំ បណ្ណំ យាវ រាជមុទ្ទិកាយ ន លញ្ឆិតំ ហោតិ, ន តាវ រាជបណ្ណន្តិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ; លញ្ឆិតមត្តំ បន រាជបណ្ណំ នាម ហោតិ, តថា, ‘‘អហម្បិ តំ ឯវមេវ ព្យាករេយ្យ’’ន្តិ ឥមាយ ជិនវចនមុទ្ទិកាយ លញ្ឆិតត្តា អយំ សុត្តន្តោ អាហច្ចវចនេន ជិនភាសិតោ នាម ជាតោ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

ចូឡវេទល្លសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ចូឡធម្មសមាទានសុត្តវណ្ណនា

៤៦៨. ឯវំ មេ សុតន្តិ ចូឡធម្មសមាទានសុត្តំ. តត្ថ ធម្មសមាទានានីតិ ធម្មោតិ គហិតគហណានិ. បច្ចុប្បន្នសុខន្តិ បច្ចុប្បន្នេ សុខំ, អាយូហនក្ខណេ សុខំ សុករំ សុខេន សក្កា បូរេតុំ. អាយតិំ ទុក្ខវិបាកន្តិ អនាគតេ វិបាកកាលេ ទុក្ខវិបាកំ. ឥមិនា ឧបាយេន សព្ពបទេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

៤៦៩. នត្ថិ កាមេសុ ទោសោតិ វត្ថុកាមេសុបិ កិលេសកាមេសុបិ ទោសោ នត្ថិ. បាតព្យតំ អាបជ្ជន្តីតិ តេ វត្ថុកាមេសុ កិលេសកាមេន បាតព្យតំ បិវិតព្ពតំ, យថារុចិ បរិភុញ្ជិតព្ពតំ អាបជ្ជន្តីតិ អត្ថោ. មោឡិពទ្ធាហីតិ មោឡិំ កត្វា ពទ្ធកេសាហិ. បរិព្ពាជិកាហីតិ តាបសបរិព្ពាជិកាហិ. ឯវមាហំសូតិ ឯវំ វទន្តិ. បរិញ្ញំ បញ្ញបេន្តីតិ បហានំ សមតិក្កមំ បញ្ញបេន្តិ. មាលុវាសិបាដិកាតិ ទីឃសណ្ឋានំ មាលុវាបក្កំ. ផលេយ្យាតិ អាតបេន សុស្សិត្វា ភិជ្ជេយ្យ. សាលមូលេតិ សាលរុក្ខស្ស សមីបេ. សន្តាសំ អាបជ្ជេយ្យាតិ កស្មា អាបជ្ជតិ? ភវនវិនាសភយា. រុក្ខមូលេ បតិតមាលុវាពីជតោ ហិ លតា ឧប្បជ្ជិត្វា រុក្ខំ អភិរុហតិ. សា មហាបត្តា ចេវ ហោតិ ពហុបត្តា ច, កោវិឡារបត្តសទិសេហិ បត្តេហិ សមន្នាគតា. អថ តំ រុក្ខំ មូលតោ បដ្ឋាយ វិនន្ធមានា សព្ពវិដបានិ សញ្ឆាទេត្វា មហន្តំ ភារំ ជនេត្វា តិដ្ឋតិ. សា វាតេ វា វាយន្តេ ទេវេ វា វស្សន្តេ ឱឃនំ ជនេត្វា តស្ស រុក្ខស្ស សព្ពសាខាបសាខំ ភញ្ជតិ, ភូមិយំ និបាតេតិ. តតោ តស្មិំ រុក្ខេ បតិដ្ឋិតវិមានំ ភិជ្ជតិ នស្សតិ. ឥតិ សា ភវនវិនាសភយា សន្តាសំ អាបជ្ជតិ.

អារាមទេវតាតិ តត្ថ តត្ថ បុប្ផារាមផលារាមេសុ អធិវត្ថា ទេវតា. វនទេវតាតិ អន្ធវនសុភគវនាទីសុ វនេសុ អធិវត្ថា ទេវតា. រុក្ខទេវតាតិ អភិលក្ខិតេសុ នឡេរុបុចិមន្ទាទីសុ រុក្ខេសុ អធិវត្ថា ទេវតា. ឱសធិតិណវនប្បតីសូតិ ហរីតកីអាមលកីអាទីសុ ឱសធីសុ តាលនាឡិកេរាទីសុ តិណេសុ វនជេដ្ឋកេសុ ច វនប្បតិរុក្ខេសុ អធិវត្ថា ទេវតា. វនកម្មិកាតិ វនេ កសនលាយនទារុអាហរណគោរក្ខាទីសុ កេនចិទេវ កម្មេន វា វិចរកមនុស្សា. ឧទ្ធរេយ្យុន្តិ ខាទេយ្យុំ. វិលម្ពិនីតិ វាតេន បហតបហតដ្ឋានេសុ កេឡិំ ករោន្តី វិយ វិលម្ពន្តី. សុខោ ឥមិស្សាតិ ឯវរូបាយ មាលុវាលតាយ សម្ផស្សោបិ សុខោ, ទស្សនម្បិ សុខំ. អយំ មេ ទារកានំ អាបានមណ្ឌលំ ភវិស្សតិ, កីឡាភូមិ ភវិស្សតិ, ទុតិយំ មេ វិមានំ បដិលទ្ធន្តិ លតាយ ទស្សនេបិ សម្ផស្សេបិ សោមនស្សជាតា ឯវមាហ.

វិដភិំ ករេយ្យាតិ សាខានំ ឧបរិ ឆត្តាការេន តិដ្ឋេយ្យ. ឱឃនំ ជនេយ្យាតិ ហេដ្ឋា ឃនំ ជនេយ្យ. ឧបរិ អារុយ្ហ សកលំ រុក្ខំ បលិវេឋេត្វា បុន ហេដ្ឋា ភស្សមានា ភូមិំ គណ្ហេយ្យាតិ អត្ថោ. បទាលេយ្យាតិ ឯវំ ឱឃនំ កត្វា បុន តតោ បដ្ឋាយ យាវ មូលា ឱតិណ្ណសាខាហិ អភិរុហមានា សព្ពសាខា បលិវេឋេន្តី មត្ថកំ បត្វា តេនេវ និយាមេន បុន ឱរោហិត្វា ច អភិរុហិត្វា ច សកលរុក្ខំ សំសិព្ពិត្វា អជ្ឈោត្ថរន្តី សព្ពសាខា ហេដ្ឋា កត្វា សយំ ឧបរិ ឋត្វា វាតេ វា វាយន្តេ ទេវេ វា វស្សន្តេ បទាលេយ្យ. ភិន្ទេយ្យាតិ អត្ថោ. ខាណុមត្តមេវ តិដ្ឋេយ្យ, តត្ថ យំ សាខដ្ឋកវិមានំ ហោតិ, តំ សាខាសុ ភិជ្ជមានាសុ តត្ថ តត្ថេវ ភិជ្ជិត្វា សព្ពសាខាសុ ភិន្នាសុ សព្ពំ ភិជ្ជតិ. រុក្ខដ្ឋកវិមានំ បន យាវ រុក្ខស្ស មូលមត្តម្បិ តិដ្ឋតិ, តាវ ន នស្សតិ. ឥទំ បន វិមានំ សាខដ្ឋកំ, តស្មា សព្ពសាខាសុ សំភិជ្ជមានាសុ ភិជ្ជិត្ថ. ទេវតា បុត្តកេ គហេត្វា ខាណុកេ ឋិតា បរិទេវិតុំ អារទ្ធា.

៤៧១. តិព្ពរាគជាតិកោតិ ពហលរាគសភាវោ. រាគជំ ទុក្ខំ ទោមនស្សំ បដិសំវេទេតីតិ តិព្ពរាគជាតិកត្តា ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋេ អារម្មណេ និមិត្តំ គណ្ហាតិ. អថស្ស អាចរិយុបជ្ឈាយា ទណ្ឌកម្មំ អាណាបេន្តិ. សោ អភិក្ខណំ ទណ្ឌកម្មំ ករោន្តោ ទុក្ខំ ទោមនស្សំ បដិសំវេទេតិ, នត្វេវ វីតិក្កមំ ករោតិ. តិព្ពទោសជាតិកោតិ អប្បមត្តិកេនេវ កុប្បតិ, ទហរសាមណេរេហិ សទ្ធិំ ហត្ថបរាមាសាទីនិ ករោន្តោវ កថេតិ. សោបិ ទណ្ឌកម្មបច្ចយា ទុក្ខំ ទោមនស្សំ បដិសំវេទេតិ. មោហជាតិកោ បន ឥធ កតំ វា កតតោ អកតំ វា អកតតោ ន សល្លក្ខេតិ, តានិ តានិ កិច្ចានិ វិរាធេតិ. សោបិ ទណ្ឌកម្មបច្ចយា ទុក្ខំ ទោមនស្សំ បដិសំវេទេតិ.

៤៧២. ន តិព្ពរាគជាតិកោតិអាទីនិ វុត្តបដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពានិ. កស្មា បនេត្ថ កោចិ តិព្ពរាគាទិជាតិកោ ហោតិ, កោចិ ន តិព្ពរាគាទិជាតិកោ? កម្មនិយាមេន. យស្ស ហិ កម្មាយូហនក្ខណេ លោភោ ពលវា ហោតិ, អលោភោ មន្ទោ, អទោសាមោហា ពលវន្តោ, ទោសមោហា មន្ទា, តស្ស មន្ទោ អលោភោ លោភំ បរិយាទាតុំ ន សក្កោតិ, អទោសាមោហា បន ពលវន្តោ ទោសមោហេ បរិយាទាតុំ សក្កោន្តិ. តស្មា សោ តេន កម្មេន ទិន្នបដិសន្ធិវសេន និព្ពត្តោ លុទ្ធោ ហោតិ, សុខសីលោ អក្កោធនោ បញ្ញវា វជិរូបមញាណោ.

យស្ស បន កម្មាយូហនក្ខណេ លោភទោសា ពលវន្តោ ហោន្តិ, អលោភាទោសា មន្ទា, អមោហោ ពលវា, មោហោ មន្ទោ, សោ បុរិមនយេនេវ លុទ្ធោ ចេវ ហោតិ ទុដ្ឋោ ច, បញ្ញវា បន ហោតិ វជិរូបមញាណោ ទត្តាភយត្ថេរោ វិយ.

យស្ស បន កម្មាយូហនក្ខណេ លោភាទោសមោហា ពលវន្តោ ហោន្តិ, ឥតរេ មន្ទា, សោ បុរិមនយេនេវ លុទ្ធោ ចេវ ហោតិ ទន្ធោ ច, សុខសីលកោ បន ហោតិ អក្កោធនោ.

តថា យស្ស កម្មាយូហនក្ខណេ តយោបិ លោភទោសមោហា ពលវន្តោ ហោន្តិ, អលោភាទយោ មន្ទា, សោ បុរិមនយេនេវ លុទ្ធោ ចេវ ហោតិ ទុដ្ឋោ ច មូឡ្ហោ ច.

យស្ស បន កម្មាយូហនក្ខណេ អលោភទោសមោហា ពលវន្តោ ហោន្តិ, ឥតរេ មន្ទា, សោ បុរិមនយេនេវ អប្បកិលេសោ ហោតិ, ទិព្ពារម្មណម្បិ ទិស្វា និច្ចលោ, ទុដ្ឋោ បន ហោតិ ទន្ធបញ្ញោ ច.

យស្ស បន កម្មាយូហនក្ខណេ អលោភាទោសមោហា ពលវន្តោ ហោន្តិ, ឥតរេ មន្ទា, សោ បុរិមនយេនេវ អលុទ្ធោ ចេវ ហោតិ សុខសីលកោ ច, មូឡ្ហោ បន ហោតិ.

តថា យស្ស កម្មាយូហនក្ខណេ អលោភទោសាមោហា ពលវន្តោ ហោន្តិ, ឥតរេ មន្ទា, សោ បុរិមនយេនេវ អលុទ្ធោ ចេវ ហោតិ បញ្ញវា ច, ទុដ្ឋោ បន ហោតិ កោធនោ.

យស្ស បន កម្មាយូហនក្ខណេ តយោបិ អលោភាទយោ ពលវន្តោ ហោន្តិ, លោភាទយោ មន្ទា, សោ មហាសង្ឃរក្ខិតត្ថេរោ វិយ អលុទ្ធោ អទុដ្ឋោ បញ្ញវា ច ហោតិ.

សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

ចូឡធម្មសមាទានសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. មហាធម្មសមាទានសុត្តវណ្ណនា

៤៧៣. ឯវំ មេ សុត្តន្តិ មហាធម្មសមាទានសុត្តំ. តត្ថ ឯវំកាមាតិ ឯវំឥច្ឆា. ឯវំឆន្ទាតិ ឯវំអជ្ឈាសយា. ឯវំអធិប្បាយាតិ ឯវំលទ្ធិកា. តត្រាតិ តស្មិំ អនិដ្ឋវឌ្ឍនេ ចេវ ឥដ្ឋបរិហានេ ច. ភគវំមូលកាតិ ភគវា មូលំ ឯតេសន្តិ ភគវំមូលកា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឥមេ, ភន្តេ, អម្ហាកំ ធម្មា បុព្ពេ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធេន ឧប្បាទិតា, តស្មិំ បរិនិព្ពុតេ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ អញ្ញោ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឥមេ ធម្មេ ឧប្បាទេតុំ សមត្ថោ នាម នាហោសិ, ភគវតា បន នោ ឥមេ ធម្មា ឧប្បាទិតា. ភគវន្តញ្ហិ និស្សាយ មយំ ឥមេ ធម្មេ អាជានាម បដិវិជ្ឈាមាតិ ឯវំ ភគវំមូលកា នោ, ភន្តេ, ធម្មាតិ. ភគវំនេត្តិកាតិ ភគវា ហិ ធម្មានំ នេតា វិនេតា អនុនេតាតិ. យថាសភាវតោ បាដិយេក្កំ បាដិយេក្កំ នាមំ គហេត្វា ទស្សិតា ធម្មា ភគវំនេត្តិកា នាម ហោន្តិ. ភគវំបដិសរណាតិ ចតុភូមកា ធម្មា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស អាបាថំ អាគច្ឆមានា ភគវតិ បដិសរន្តិ នាមាតិ ភគវំបដិសរណា. បដិសរន្តីតិ ឱសរន្តិ សមោសរន្តិ. អបិច មហាពោធិមណ្ឌេ និសិន្នស្ស ភគវតោ បដិវេធវសេន ផស្សោ អាគច្ឆតិ, អហំ ភគវា កិន្នាមោតិ? ត្វំ ផុសនដ្ឋេន ផស្សោ នាម. វេទនា, សញ្ញា, សង្ខារា, វិញ្ញាណំ អាគច្ឆតិ. អហំ ភគវា កិន្នាមន្តិ? ត្វំ វិជាននដ្ឋេន វិញ្ញាណំ នាមាតិ ឯវំ ចតុភូមកធម្មានំ យថាសភាវតោ បាដិយេក្កំ បាដិយេក្កំ នាមំ គណ្ហន្តោ ភគវា ធម្មេ បដិសរតីតិបិ ភគវំបដិសរណា. ភគវន្តញ្ញេវ បដិភាតូតិ ភគវតោយេវ ឯតស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ ឧបដ្ឋាតុ, តុម្ហេយេវ នោ កថេត្វា ទេថាតិ អត្ថោ.

៤៧៤. សេវិតព្ពេតិ និស្សយិតព្ពេ. ភជិតព្ពេតិ ឧបគន្តព្ពេ. យថា តំ អវិទ្ទសុនោតិ យថា អវិទុនោ ពាលស្ស អន្ធបុថុជ្ជនស្ស. យថា តំ វិទ្ទសុនោតិ យថា វិទុនោ មេធាវិនោ បណ្ឌិតស្ស.

៤៧៥. អត្ថិ, ភិក្ខវេ, ធម្មសមាទានន្តិ បុរិមសុត្តេ ឧប្បដិបាដិអាការេន មាតិកា ឋបិតា, ឥធ បន យថាធម្មរសេនេវ សត្ថា មាតិកំ ឋបេសិ. តត្ថ ធម្មសមាទានន្តិ បាណាតិបាតាទីនំ ធម្មានំ គហណំ.

៤៧៦. អវិជ្ជាគតោតិ អវិជ្ជាយ សមន្នាគតោ.

៤៧៧. វិជ្ជាគតោតិ វិជ្ជាយ សមន្នាគតោ បញ្ញវា.

៤៧៨. សហាបិ ទុក្ខេនាតិ ឯត្ថ មិច្ឆាចារោ អភិជ្ឈា មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ ឥមេ តាវ តយោ បុព្ពចេតនាយ ច អបរចេតនាយ ចាតិ ទ្វិន្នំ ចេតនានំ វសេន ទុក្ខវេទនា ហោន្តិ. សន្និដ្ឋាបកចេតនា បន សុខសម្បយុត្តា វា ឧបេក្ខាសម្បយុត្តា វា ហោតិ. សេសា បាណាតិបាតាទយោ សត្ត តិស្សន្នម្បិ ចេតនានំ វសេន ទុក្ខវេទនា ហោន្តិ. ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘សហាបិ ទុក្ខេន សហាបិ ទោមនស្សេនា’’តិ. ទោមនស្សមេវ ចេត្ថ ទុក្ខន្តិ វេទិតព្ពំ. បរិយេដ្ឋិំ វា អាបជ្ជន្តស្ស បុព្ពភាគបរភាគេសុ កាយិកំ ទុក្ខម្បិ វដ្ដតិយេវ.

៤៧៩. សហាបិ សុខេនាតិ ឯត្ថ បាណាតិបាតោ ផរុសវាចា ព្យាបាទោតិ ឥមេ តាវ តយោ បុព្ពចេតនាយ ច អបរចេតនាយ ចាតិ ទ្វិន្នំ ចេតនានំ វសេន សុខវេទនា ហោន្តិ. សន្និដ្ឋាបកចេតនា បន ទុក្ខសម្បយុត្តាវ ហោតិ. សេសា សត្ត តិស្សន្នម្បិ ចេតនានំ វសេន សុខវេទនា ហោន្តិយេវ. សហាបិ សោមនស្សេនាតិ សោមនស្សមេវ ចេត្ថ សុខន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥដ្ឋផោដ្ឋព្ពសមង្គិនោ វា បុព្ពភាគបរភាគេសុ កាយិកំ សុខម្បិ វដ្ដតិយេវ.

៤៨០. តតិយធម្មសមាទានេ ឥធេកច្ចោ មច្ឆពន្ធោ វា ហោតិ, មាគវិកោ វា, បាណុបឃាតំយេវ និស្សាយ ជីវិកំ កប្បេតិ. តស្ស គរុដ្ឋានិយោ ភិក្ខុ អកាមកស្សេវ បាណាតិបាតេ អាទីនវំ, បាណាតិបាតវិរតិយា ច អានិសំសំ កថេត្វា សិក្ខាបទំ ទេតិ. សោ គណ្ហន្តោបិ ទុក្ខិតោ ទោមនស្សិតោវ ហុត្វា គណ្ហាតិ. អបរភាគេ កតិបាហំ វីតិនាមេត្វា រក្ខិតុំ អសក្កោន្តោបិ ទុក្ខិតោវ ហោតិ, តស្ស បុព្ពាបរចេតនា ទុក្ខសហគតាវ ហោន្តិ. សន្និដ្ឋាបកចេតនា បន សុខសហគតា វា ឧបេក្ខាសហគតា វាតិ ឯវំ សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥតិ បុព្ពភាគបរភាគចេតនាវ សន្ធាយ ឥទំ វុត្តំ – ‘‘សហាបិ ទុក្ខេន សហាបិ ទោមនស្សេនា’’តិ. ទោមនស្សមេវ ចេត្ថ ទុក្ខន្តិ វេទិតព្ពំ.

៤៨១. ចតុត្ថធម្មសមាទានេ ទសសុបិ បទេសុ តិស្សោបិ បុព្ពភាគាបរភាគសន្និដ្ឋាបកចេតនា សុខសម្បយុត្តា ហោន្តិយេវ, តំ សន្ធាយ ឥទំ វុត្តំ – ‘‘សហាបិ សុខេន សហាបិ សោមនស្សេនា’’តិ. សោមនស្សមេវ ចេត្ថ សុខន្តិ វេទិតព្ពំ.

៤៨២. តិត្តកាលាពូតិ តិត្តករសអលាពុ. វិសេន សំសដ្ឋោតិ ហលាហលវិសេន សម្បយុត្តោ មិស្សិតោ លុឡិតោ. នច្ឆាទេស្សតីតិ ន រុច្ចិស្សតិ ន តុដ្ឋិំ ករិស្សតិ. និគច្ឆសីតិ គមិស្សសិ. អប្បដិសង្ខាយ បិវេយ្យាតិ តំ អប្បច្ចវេក្ខិត្វា បិវេយ្យ.

៤៨៣. អាបានីយកំសោតិ អាបានីយស្ស មធុរបានកស្ស ភរិតកំសោ. វណ្ណសម្បន្នោតិ បានកវណ្ណាទីហិ សម្បន្នវណ្ណោ, កំសេ បក្ខិត្តបានកវសេន បានកកំសោបិ ឯវំ វុត្តោ. ឆាទេស្សតីតិ តញ្ហិ ហលាហលវិសំ យត្ថ យត្ថ បក្ខិត្តំ ហោតិ, តស្ស តស្សេវ រសំ ទេតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ឆាទេស្សតី’’តិ.

៤៨៤. បូតិមុត្តន្តិ មុត្តមេវ. យថា ហិ មនុស្សភាវោ សុវណ្ណវណ្ណោ បូតិកាយោត្វេវ, តទហុជាតាបិ គលោចិលតា បូតិលតាត្វេវ វុច្ចតិ. ឯវំ តង្ខណំ គហិតំ តរុណម្បិ មុត្តំ បូតិមុត្តមេវ. នានាភេសជ្ជេហីតិ ហរីតកាមលកាទីហិ នានោសធេហិ. សុខី អស្សាតិ អរោគោ សុវណ្ណវណ្ណោ សុខី ភវេយ្យ.

៤៨៥. ទធិ ច មធុ ចាតិ សុបរិសុទ្ធំ ទធិ ច សុមធុរំ មធុ ច. ឯកជ្ឈំ សំសដ្ឋន្តិ ឯកតោ កត្វា មិស្សិតំ អាលុឡិតំ. តស្ស តន្តិ តស្ស តំ ចតុមធុរភេសជ្ជំ បិវតោ រុច្ចេយ្យ. ឥទញ្ច យំ ភគន្ទរសំសដ្ឋំ លោហិតំ បក្ខន្ទតិ, ន តស្ស ភេសជ្ជំ, អាហារំ ថម្ភេត្វា មគ្គំ អវលញ្ជំ ករោតិ. យំ បន បិត្តសំសដ្ឋំ លោហិតំ, តស្សេតំ ភេសជ្ជំ សីតលកិរិយាយ បរិយត្តភូតំ.

៤៨៦. វិទ្ធេតិ ឧព្ពិទ្ធេ. មេឃវិគមេន ទូរីភូតេតិ អត្ថោ. វិគតវលាហកេតិ អបគតមេឃេ, ទេវេតិ អាកាសេ. អាកាសគតំ តមគតន្តិ អាកាសគតំ តមំ. បុថុសមណព្រាហ្មណបរប្បវាទេតិ បុថូនំ សមណព្រាហ្មណសង្ខាតានំ បរេសំ វាទេ. អភិវិហច្ចាតិ អភិហន្ត្វា. ភាសតេ ច តបតេ ច វិរោចតេ ចាតិ សរទកាលេ មជ្ឈន្ហិកសមយេ អាទិច្ចោវ ឱភាសំ មុញ្ចតិ តបតិ វិជ្ជោតតីតិ.

ឥទំ បន សុត្តំ ទេវតានំ អតិវិយ បិយំ មនាបំ. តត្រិទំ វត្ថុ – ទក្ខិណទិសាយំ កិរ ហត្ថិភោគជនបទេ សង្គរវិហារោ នាម អត្ថិ. តស្ស ភោជនសាលទ្វារេ សង្គររុក្ខេ អធិវត្ថា ទេវតា រត្តិភាគេ ឯកស្ស ទហរស្ស សរភញ្ញវសេន ឥទំ សុត្តំ ឱសារេន្តស្ស សុត្វា សាធុការំ អទាសិ. ទហរោ កិំ ឯសោតិ អាហ. អហំ, ភន្តេ, ឥមស្មិំ រុក្ខេ អធិវត្ថា ទេវតាតិ. កស្មិំ ទេវតេ បសន្នាសិ, កិំ សទ្ទេ, ឧទាហុ សុត្តេតិ? សទ្ទោ នាម, ភន្តេ, យស្ស កស្សចិ ហោតិយេវ, សុត្តេ បសន្នាម្ហិ. សត្ថារា ជេតវនេ និសីទិត្វា កថិតទិវសេ ច អជ្ជ ច ឯកព្យញ្ជនេបិ នានំ នត្ថីតិ. អស្សោសិ ត្វំ ទេវតេ សត្ថារា កថិតទិវសេតិ? អាម, ភន្តេ. កត្ថ ឋិតា អស្សោសីតិ? ជេតវនំ, ភន្តេ, គតាម្ហិ, មហេសក្ខាសុ បន ទេវតាសុ អាគច្ឆន្តីសុ តត្ថ ឱកាសំ អលភិត្វា ឥធេវ ឋត្វា អស្សោសិន្តិ. ឯត្ថ ឋិតាយ សក្កា សុត្ថុ សទ្ទោ សោតុន្តិ? ត្វំ បន, ភន្តេ, មយ្ហំ សទ្ទំ សុណសីតិ? អាម ទេវតេតិ. ទក្ខិណកណ្ណបស្សេ និសីទិត្វា កថនកាលោ វិយ, ភន្តេ, ហោតីតិ. កិំ បន ទេវតេ សត្ថុ រូបំ បស្សសីតិ? សត្ថា មមេវ ឱលោកេតីតិ មញ្ញមានា សណ្ឋាតុំ ន សក្កោមិ, ភន្តេតិ. វិសេសំ បន និព្ពត្តេតុំ អសក្ខិត្ថ ទេវតេតិ. ទេវតា តត្ថេវ អន្តរធាយិ. តំ ទិវសំ កិរេស ទេវបុត្តោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតោ. ឯវមិទំ សុត្តំ ទេវតានំ បិយំ មនាបំ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

មហាធម្មសមាទានសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. វីមំសកសុត្តវណ្ណនា

៤៨៧. ឯវំ មេ សុតន្តិ វីមំសកសុត្តំ. តត្ថ វីមំសកេនាតិ តយោ វីមំសកា – អត្ថវីមំសកោ សង្ខារវីមំសកោ សត្ថុវីមំសកោតិ. តេសុ, ‘‘បណ្ឌិតា ហាវុសោ, មនុស្សា វីមំសកា’’តិ (សំ. និ. ៣.២) ឯត្ថ អត្ថវីមំសកោ អាគតោ. ‘‘យតោ ខោ, អានន្ទ, ភិក្ខុ ធាតុកុសលោ ច ហោតិ, អាយតនកុសលោ ច ហោតិ, បដិច្ចសមុប្បាទកុសលោ ច ហោតិ, ឋានាដ្ឋានកុសលោ ច ហោតិ, ឯត្តាវតា ខោ, អានន្ទ, បណ្ឌិតោ ភិក្ខុ វីមំសកោតិ អលំ វចនាយា’’តិ (ម. និ. ៣.១២៤) ឯត្ថ សង្ខារវីមំសកោ អាគតោ. ឥមស្មិំ បន សុត្តេ សត្ថុវីមំសកោ អធិប្បេតោ. ចេតោបរិយាយន្តិ ចិត្តវារំ ចិត្តបរិច្ឆេទំ. សមន្នេសនាតិ ឯសនា បរិយេសនា ឧបបរិក្ខា. ឥតិ វិញ្ញាណាយាតិ ឯវំ វិជាននត្ថាយ.

៤៨៨. ទ្វីសុ ធម្មេសុ តថាគតោ សមន្នេសិតព្ពោតិ ឥធ កល្យាណមិត្តូបនិស្សយំ ទស្សេតិ. មហា ហិ ឯស កល្យាណមិត្តូបនិស្សយោ នាម. តស្ស មហន្តភាវោ ឯវំ វេទិតព្ពោ – ឯកស្មិំ ហិ សមយេ អាយស្មា អានន្ទោ ឧបឌ្ឍំ អត្តនោ អានុភាវេន ហោតិ, ឧបឌ្ឍំ កល្យាណមិត្តានុភាវេនាតិ ចិន្តេត្វា អត្តនោ ធម្មតាយ និច្ឆេតុំ អសក្កោន្តោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ, – ‘‘ឧបឌ្ឍមិទំ, ភន្តេ, ព្រហ្មចរិយស្ស, យទិទំ កល្យាណមិត្តតា កល្យាណសហាយតា កល្យាណសម្បវង្កតា’’តិ. ភគវា អាហ – ‘‘មា ហេវំ, អានន្ទ, មា ហេវំ, អានន្ទ, សកលមេវិទំ, អានន្ទ, ព្រហ្មចរិយំ យទិទំ កល្យាណមិត្តតា កល្យាណសហាយតា, កល្យាណសម្បវង្កតា. កល្យាណមិត្តស្សេតំ, អានន្ទ, ភិក្ខុនោ បាដិកង្ខំ កល្យាណសហាយស្ស កល្យាណសម្បវង្កស្ស, អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ភាវេស្សតិ, អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ពហុលីករិស្សតិ. កថញ្ចានន្ទ, ភិក្ខុ កល្យាណមិត្តោ…បេ… អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ភាវេតិ, អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ពហុលីករោតិ. ឥធានន្ទ, ភិក្ខុ សម្មាទិដ្ឋិំ ភាវេតិ…បេ… សម្មាសមាធិំ ភាវេតិ វិវេកនិស្សិតំ ឯវំ ខោ, អានន្ទ, ភិក្ខុ កល្យាណមិត្តោ…បេ… ពហុលីករោតិ, តទមិនាបេតំ, អានន្ទ, បរិយាយេន វេទិតព្ពំ. យថា សកលមេវិទំ ព្រហ្មចរិយំ យទិទំ កល្យាណមិត្តតា កល្យាណសហាយតា កល្យាណសម្បវង្កតា. មមញ្ហិ, អានន្ទ, កល្យាណមិត្តំ អាគម្ម ជាតិធម្មា សត្តា ជាតិយា បរិមុច្ចន្តិ. ជរាធម្មា…បេ… សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសធម្មា សត្តា សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសេហិ បរិមុច្ចន្តី’’តិ (សំ. និ. ៥.២).

ភិក្ខូនំ ពាហិរង្គសម្បត្តិំ កថេន្តោបិ អាហ – ‘‘ពាហិរំ, ភិក្ខវេ, អង្គន្តិ ករិត្វា នាញ្ញំ ឯកង្គម្បិ សមនុបស្សាមិ, យំ ឯវំ មហតោ អត្ថាយ សំវត្តតិ, យថយិទំ, ភិក្ខវេ, កល្យាណមិត្តតា. កល្យាណមិត្តតា, ភិក្ខវេ, មហតោ អត្ថាយ សំវត្តតី’’តិ (អ. និ. ១.១១៣). មហាចុន្ទស្ស កិលេសសល្លេខបដិបទំ កថេន្តោបិ, ‘‘បរេ បាបមិត្តា ភវិស្សន្តិ, មយមេត្ថ កល្យាណមិត្តា ភវិស្សាមាតិ សល្លេខោ ករណីយោ’’តិ (ម. និ. ១.៨៣) អាហ. មេឃិយត្ថេរស្ស វិមុត្តិបរិបាចនិយធម្មេ កថេន្តោបិ, ‘‘អបរិបក្កាយ, មេឃិយ, ចេតោវិមុត្តិយា បញ្ច ធម្មា បរិបាកាយ សំវត្តន្តិ. កតមេ បញ្ច? ឥធ, មេឃិយ, ភិក្ខុ កល្យាណមិត្តោ ហោតិ’’តិ (ឧទា. ៣១) កល្យាណមិត្តូបនិស្សយមេវ វិសេសេសិ. បិយបុត្តស្ស រាហុលត្ថេរស្ស អភិណ្ហោវាទំ ទេន្តោបិ –

‘‘មិត្តេ ភជស្សុ កល្យាណេ, បន្តញ្ច សយនាសនំ;

វិវិត្តំ អប្បនិគ្ឃោសំ, មត្តញ្ញូ ហោហិ ភោជនេ.

ចីវរេ បិណ្ឌបាតេ ច, បច្ចយេ សយនាសនេ;

ឯតេសុ តណ្ហំ មាកាសិ, មា លោកំ បុនរាគមី’’តិ. (សុ. និ. ៣៤០, ៣៤១) –

កល្យាណមិត្តូបនិស្សយមេវ សព្ពបឋមំ កថេសិ. ឯវំ មហា ឯស កល្យាណមិត្តូបនិស្សយោ នាម. ឥធាបិ តំ ទស្សេន្តោ ភគវា ទ្វីសុ ធម្មេសុ តថាគតោ សមន្នេសិតព្ពោតិ ទេសនំ អារភិ. បណ្ឌិតោ ភិក្ខុ ទ្វីសុ ធម្មេសុ តថាគតំ ឯសតុ គវេសតូតិ អត្ថោ. ឯតេន ភគវា អយំ មហាជច្ចោតិ វា, លក្ខណសម្បន្នោតិ វា, អភិរូបោ ទស្សនីយោតិ វា, អភិញ្ញាតោ អភិលក្ខិតោតិ វា, ឥមំ និស្សាយាហំ ចីវរាទយោ បច្ចយេ លភិស្សាមីតិ វា, ឯវំ ចិន្តេត្វា មំ និស្សាយ វសនកិច្ចំ នត្ថិ. យោ បន ឯវំ សល្លក្ខេតិ, ‘‘បហោតិ មេ ឯស សត្ថា ហុត្វា សត្ថុកិច្ចំ សាធេតុ’’ន្តិ, សោ មំ ភជតូតិ សីហនាទំ នទតិ. ពុទ្ធសីហនាទោ កិរ នាមេស សុត្តន្តោតិ.

ឥទានិ តេ ទ្វេ ធម្មេ ទស្សេន្តោ ចក្ខុសោតវិញ្ញេយ្យេសូតិ អាហ. តត្ថ សត្ថុ កាយិកោ សមាចារោ វីមំសកស្ស ចក្ខុវិញ្ញេយ្យោ ធម្មោ នាម. វាចសិកោ សមាចារោ សោតវិញ្ញេយ្យោ ធម្មោ នាម. ឥទានិ តេសុ សមន្នេសិតព្ពាការំ ទស្សេន្តោ យេ សំកិលិដ្ឋាតិអាទិមាហ. តត្ថ សំកិលិដ្ឋាតិ កិលេសសម្បយុត្តា. តេ ច ន ចក្ខុសោតវិញ្ញេយ្យា. យថា បន ឧទកេ ចលន្តេ វា បុប្ផុឡកេ វា មុញ្ចន្តេ អន្តោ មច្ឆោ អត្ថីតិ វិញ្ញាយតិ, ឯវំ បាណាតិបាតាទីនិ វា ករោន្តស្ស, មុសាវាទាទីនិ វា ភណន្តស្ស កាយវចីសមាចារេ ទិស្វា ច សុត្វា ច តំសមុដ្ឋាបកចិត្តំ សំកិលិដ្ឋន្តិ វិញ្ញាយតិ. តស្មា ឯវមាហ. សំកិលិដ្ឋចិត្តស្ស ហិ កាយវចីសមាចារាបិ សំកិលិដ្ឋាយេវ នាម. ន តេ តថាគតស្ស សំវិជ្ជន្តីតិ ន តេ តថាគតស្ស អត្ថិ. ន ឧបលព្ភន្តីតិ ឯវំ ជានាតីតិ អត្ថោ. នត្ថិតាយេវ ហិ តេ ន ឧបលព្ភន្តិ ន បដិច្ឆន្នតាយ. តថា ហិ ភគវា ឯកទិវសំ ឥមេសុ ធម្មេសុ ភិក្ខុសង្ឃំ បវារេន្តោ អាហ – ‘‘ហន្ទ ទានិ, ភិក្ខវេ, បវារេមិ វោ, ន ច មេ កិញ្ចិ គរហថ កាយិកំ វា វាចសិកំ វា’’តិ. ឯវំ វុត្តេ អាយស្មា សារិបុត្តោ ឧដ្ឋាយាសនា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា យេន ភគវា តេនញ្ជលិំ បណាមេត្វា ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘ន ខោ មយំ, ភន្តេ, ភគវតោ កិញ្ចិ គរហាម កាយិកំ វា វាចសិកំ វា. ភគវា ហិ, ភន្តេ, អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា, អសញ្ជាតស្ស មគ្គស្ស សញ្ជានេតា, អនក្ខាតស្ស មគ្គស្ស អក្ខាតា, មគ្គញ្ញូ មគ្គវិទូ មគ្គកោវិទោ. មគ្គានុគា ច, ភន្តេ, ឯតរហិ សាវកា វិហរន្តិ បច្ឆាសមន្នាគតា’’តិ (សំ. និ. ១.២១៥). ឯវំ បរិសុទ្ធា តថាគតស្ស កាយវចីសមាចារា. ឧត្តរោបិ សុទំ មាណវោ តថាគតស្ស កាយវចីទ្វារេ អនារាធនីយំ កិញ្ចិ បស្សិស្សាមីតិ សត្ត មាសេ អនុពន្ធិត្វា លិក្ខាមត្តម្បិ ន អទ្ទស. មនុស្សភូតោ វា ឯស ពុទ្ធភូតស្ស កាយវចីទ្វារេ កិំ អនារាធនីយំ បស្សិស្សតិ? មារោបិ ទេវបុត្តោ ពោធិសត្តស្ស សតោ មហាភិនិក្ខមនតោ បដ្ឋាយ ឆព្ពស្សានិ គវេសមានោ កិញ្ចិ អនារាធនីយំ នាទ្ទស, អន្តមសោ ចេតោបរិវិតក្កមត្តម្បិ. មារោ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘សចស្ស វិតក្កិតមត្តម្បិ អកុសលំ បស្សិស្សាមិ, តត្ថេវ នំ មុទ្ធនិ បហរិត្វា បក្កមិស្សាមី’’តិ. សោ ឆព្ពស្សានិ អទិស្វា ពុទ្ធភូតម្បិ ឯកំ វស្សំ អនុពន្ធិត្វា កិញ្ចិ វជ្ជំ អបស្សន្តោ គមនសមយេ វន្ទិត្វា –

‘‘មហាវីរ មហាបុញ្ញំ, ឥទ្ធិយា យសសា ជលំ;

សព្ពវេរភយាតីតំ, បាទេ វន្ទាមិ គោតម’’ន្តិ. (សំ. និ. ១.១៥៩) –

គាថំ វត្វា គតោ.

វីតិមិស្សាតិ កាលេ កណ្ហា, កាលេ សុក្កាតិ ឯវំ វោមិស្សកា. វោទាតាតិ បរិសុទ្ធា និក្កិលេសា. សំវិជ្ជន្តីតិ វោទាតា ធម្មា អត្ថិ ឧបលព្ភន្តិ. តថាគតស្ស ហិ បរិសុទ្ធា កាយសមាចារាទយោ. តេនាហ – ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, តថាគតស្ស អរក្ខេយ្យានិ. កតមានិ ចត្តារិ? បរិសុទ្ធកាយសមាចារោ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ, នត្ថិ តថាគតស្ស កាយទុច្ចរិតំ, យំ តថាគតោ រក្ខេយ្យ, ‘មា មេ ឥទំ បរោ អញ្ញាសី’តិ. បរិសុទ្ធវចីសមាចារោ… បរិសុទ្ធមនោសមាចារោ… បរិសុទ្ធាជីវោ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ, នត្ថិ តថាគតស្ស មិច្ឆាជីវោ, យំ តថាគតោ រក្ខេយ្យ, មា មេ ឥទំ បរោ អញ្ញាសី’’តិ (អ. និ. ៧.៥៨).

ឥមំ កុសលំ ធម្មន្តិ ឥមំ អនវជ្ជំ អាជីវដ្ឋមកសីលំ. ‘‘អយមាយស្មា សត្ថា កិំ នុ ខោ ទីឃរត្តំ សមាបន្នោ អតិចិរកាលតោ បដ្ឋាយ ឥមិនា សមន្នាគតោ, ឧទាហុ ឥត្តរសមាបន្នោ ហិយ្យោ វា បរេ វា បរសុវេ វា ទិវសេ សមាបន្នោ’’តិ ឯវំ គវេសតូតិ អត្ថោ. ឯកច្ចេន ហិ ឯកស្មិំ ឋានេ វសន្តេន ពហុ មិច្ឆាជីវកម្មំ កតំ, តំ តត្ថ កាលាតិក្កមេ បញ្ញាយតិ, បាកដំ ហោតិ. សោ អញ្ញតរំ បច្ចន្តគាមំ វា សមុទ្ទតីរំ វា គន្ត្វា បណ្ណសាលំ ការេត្វា អារញ្ញកោ វិយ ហុត្វា វិហរតិ. មនុស្សា សម្ភាវនំ ឧប្បាទេត្វា តស្ស បណីតេ បច្ចយេ ទេន្តិ. ជនបទវាសិនោ ភិក្ខូ តស្ស បរិហារំ ទិស្វា, ‘‘អតិទប្បិតោ វតាយំ អាយស្មា, កោ នុ ខោ ឯសោ’’តិ បរិគ្គណ្ហន្តា, ‘‘អសុកដ្ឋានេ អសុកំ នាម មិច្ឆាជីវំ កត្វា បក្កន្តភិក្ខូ’’តិ ញត្វា ន សក្កា ឥមិនា សទ្ធិំ ឧបោសថោ វា បវារណា វា កាតុន្តិ សន្និបតិត្វា ធម្មេន សមេន ឧក្ខេបនីយាទីសុ អញ្ញតរំ កម្មំ ករោន្តិ. ឯវរូបាយ បដិច្ឆន្នបដិបត្តិយា អត្ថិភាវំ វា នត្ថិភាវំ វា វីមំសាបេតុំ ឯវមាហ.

ឯវំ ជានាតីតិ ទីឃរត្តំ សមាបន្នោ, ន ឥត្តរសមាបន្នោតិ ជានាតិ. អនច្ឆរិយំ ចេតំ. យំ តថាគតស្ស ឯតរហិ សព្ពញ្ញុតំ បត្តស្ស ទីឃរត្តំ អាជីវដ្ឋមកសីលំ បរិសុទ្ធំ ភវេយ្យ. យស្ស ពោធិសត្តកាលេបិ ឯវំ អហោសិ.

អតីតេ កិរ គន្ធាររាជា ច វេទេហរាជា ច ទ្វេបិ សហាយកា ហុត្វា កាមេសុ អាទីនវំ ទិស្វា រជ្ជានិ បុត្តានំ និយ្យាតេត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ឯកស្មិំ អរញ្ញគាមកេ បិណ្ឌាយ ចរន្តិ. បច្ចន្តោ នាម ទុល្លភលោណោ ហោតិ. តតោ អលោណំ យាគុំ លភិត្វា ឯកិស្សាយ សាលាយ និសីទិត្វា បិវន្តិ. អន្តរន្តរេ មនុស្សា លោណចុណ្ណំ អាហរិត្វា ទេន្តិ. ឯកទិវសំ ឯកោ វេទេហិសិស្ស បណ្ណេ បក្ខិបិត្វា លោណចុណ្ណំ អទាសិ. វេទេហិសិ គហេត្វា ឧបឌ្ឍំ គន្ធារិសិស្ស-សន្តិកេ ឋបេត្វា ឧបឌ្ឍំ អត្តនោ សន្តិកេ ឋបេសិ. តតោ ថោកំ បរិភុត្តាវសេសំ ទិស្វា, ‘‘មា ឥទំ នស្សី’’តិ បណ្ណេន វេឋេត្វា តិណគហនេ ឋបេសិ. បុន ឯកស្មិំ ទិវសេ យាគុបានកាលេ សតិំ កត្វា ឱលោកេន្តោ តំ ទិស្វា គន្ធារិសិំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ឥតោ ថោកំ គណ្ហថ អាចរិយា’’តិ អាហ. កុតោ តេ លទ្ធំ វេទេហិសីតិ? តស្មិំ ទិវសេ បរិភុត្តាវសេសំ ‘‘មា នស្សី’’តិ មយា ឋបិតន្តិ. គន្ធារិសិ គហេតុំ ន ឥច្ឆតិ, អលោណកំយេវ យាគុំ បិវិត្វា វេទេហំ ឥសិំ អវោច –

‘‘ហិត្វា គាមសហស្សានិ, បរិបុណ្ណានិ សោឡស;

កោដ្ឋាគារានិ ផីតានិ, សន្និធិំ ទានិ កុព្ពសី’’តិ. (ជា. ១.៧.៧៦);

វេទេហិសិ អវោច – ‘‘តុម្ហេ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិតា, ឥទានិ កស្មា លោណចុណ្ណមត្តសន្និធិការណា បព្ពជ្ជាយ អនុច្ឆវិកំ ន ករោថា’’តិ? កិំ មយា កតំ វេទេហិសីតិ? អថ នំ អាហ –

‘‘ហិត្វា គន្ធារវិសយំ, បហូតធនធារិយំ;

បសាសនតោ និក្ខន្តោ, ឥធ ទានិ បសាសសី’’តិ. (ជា. ១.៧.៧៧);

គន្ធារោ អាហ –

‘‘ធម្មំ ភណាមិ វេទេហ, អធម្មោ មេ ន រុច្ចតិ;

ធម្មំ មេ ភណមានស្ស, ន បាបមុបលិម្បតី’’តិ. (ជា. ១.៧.៧៨);

វេទេហោ អាហ –

‘‘យេន កេនចិ វណ្ណេន, បរោ លភតិ រុប្បនំ;

មហត្ថិយម្បិ ចេ វាចំ, ន តំ ភាសេយ្យ បណ្ឌិតោ’’តិ. (ជា. ១.៧.៧៩);

គន្ធារោ អាហ –

‘‘កាមំ រុប្បតុ វា មា វា, ភុសំវ វិកិរីយតុ;

ធម្មំ មេ ភណមានស្ស, ន បាបមុបលិម្បតី’’តិ. (ជា. ១.៧.៨០);

តតោ វេទេហិសិ យស្ស សកាបិ ពុទ្ធិ នត្ថិ, អាចរិយសន្តិកេ វិនយំ ន សិក្ខតិ, សោ អន្ធមហិំសោ វិយ វនេ ចរតីតិ ចិន្តេត្វា អាហ –

‘‘នោ ចេ អស្ស សកា ពុទ្ធិ, វិនយោ វា សុសិក្ខិតោ;

វនេ អន្ធមហិំសោវ, ចរេយ្យ ពហុកោ ជនោ.

យស្មា ច បនិធេកច្ចេ, អាចេរម្ហិ សុសិក្ខិតា;

តស្មា វិនីតវិនយា, ចរន្តិ សុសមាហិតា’’តិ. (ជា. ១.៧.៨១-៨២);

ឯវញ្ច បន វត្វា វេទេហិសិ អជានិត្វា មយា កតន្តិ គន្ធារិសិំ ខមាបេសិ. តេ ឧភោបិ តបំ ចរិត្វា ព្រហ្មលោកំ អគមំសុ. ឯវំ តថាគតស្ស ពោធិសត្តកាលេបិ ទីឃរត្តំ អាជីវដ្ឋមកសីលំ បរិសុទ្ធំ អហោសិ.

ឧត្តជ្ឈាបន្នោ អយមាយស្មា ភិក្ខុ យសបត្តោតិ អយមាយស្មា អម្ហាកំ សត្ថា ភិក្ខុ ញត្តំ បញ្ញាតភាវំ បាកដភាវំ អជ្ឈាបន្នោ នុ ខោ, សយញ្ច បរិវារសម្បត្តិំ បត្តោ នុ ខោ នោតិ. តេន ចស្ស បញ្ញាតជ្ឈាបន្នភាវេន យសសន្និស្សិតភាវេន ច កិំ ឯកច្ចេ អាទីនវា សន្ទិស្សន្តិ ឧទាហុ នោតិ ឯវំ សមន្នេសន្តូតិ ទស្សេតិ. ន តាវ, ភិក្ខវេតិ, ភិក្ខវេ, យាវ ភិក្ខុ ន រាជរាជមហាមត្តាទីសុ អភិញ្ញាតភាវំ វា បរិវារសម្បត្តិំ វា អាបន្នោ ហោតិ, តាវ ឯកច្ចេ មានាតិមានាទយោ អាទីនវា ន សំវិជ្ជន្តិ ឧបសន្តូបសន្តោ វិយ សោតាបន្នោ វិយ សកទាគាមី វិយ ច វិហរតិ. អរិយោ នុ ខោ បុថុជ្ជនោ នុ ខោតិបិ ញាតុំ ន សក្កា ហោតិ.

យតោ ច ខោ, ភិក្ខវេតិ យទា បន ឥធេកច្ចោ ភិក្ខុ ញាតោ ហោតិ បរិវារសម្បន្នោ វា, តទា តិណ្ហេន សិង្គេន គោគណំ វិជ្ឈន្តោ ទុដ្ឋគោណោ វិយ, មិគសង្ឃំ អភិមទ្ទមានោ ទីបិ វិយ ច អញ្ញេ ភិក្ខូ តត្ថ តត្ថ វិជ្ឈន្តោ អគារវោ អសភាគវុត្តិ អគ្គបាទេន ភូមិំ ផុសន្តោ វិយ ចរតិ. ឯកច្ចោ បន កុលបុត្តោ យថា យថា ញាតោ ហោតិ យសស្សី, តថា តថា ផលភារភរិតោ វិយ សាលិ សុដ្ឋុតរំ ឱនមតិ, រាជរាជមហាមត្តាទីសុ ឧបសង្កមន្តេសុ អកិញ្ចនភាវំ បច្ចវេក្ខិត្វា សមណសញ្ញំ ឧបដ្ឋបេត្វា ឆិន្នវិសាណឧសភោ វិយ, ចណ្ឌាលទារកោ វិយ ច សោរតោ និវាតោ នីចចិត្តោ ហុត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស ចេវ សទេវកស្ស ច លោកស្ស, ហិតាយ សុខាយ បដិបជ្ជតិ. ឯវរូបំ បដិបត្តិំ សន្ធាយ ‘‘នាស្ស ឥធេកច្ចេ អាទីនវា’’តិ អាហ.

តថាគតោ បន អដ្ឋសុ លោកធម្មេសុ តាទី, សោ ហិ លាភេបិ តាទី, អលាភេបិ តាទី, យសេបិ តាទី, អយសេបិ តាទី, បសំសាយបិ តាទី, និន្ទាយបិ តាទី, សុខេបិ តាទី, ទុក្ខេបិ តាទី, តស្មា សព្ពាការេន នាស្ស ឥធេកច្ចេ អាទីនវា សំវិជ្ជន្តិ. អភយូបរតោតិ អភយោ ហុត្វា ឧបរតោ, អច្ចន្តូបរតោ សតតូបរតោតិ អត្ថោ. ន វា ភយេន ឧបរតោតិបិ អភយូបរតោ. ចត្តារិ ហិ ភយានិ កិលេសភយំ វដ្ដភយំ ទុគ្គតិភយំ ឧបវាទភយន្តិ. បុថុជ្ជនោ ចតូហិបិ ភយេហិ ភាយតិ. សេក្ខា តីហិ, តេសញ្ហិ ទុគ្គតិភយំ បហីនំ, ឥតិ សត្ត សេក្ខា ភយូបរតា, ខីណាសវោ អភយូបរតោ នាម, តស្ស ហិ ឯកម្បិ ភយំ នត្ថិ. កិំ បរវាទភយំ នត្ថីតិ? នត្ថិ. បរានុទ្ទយំ បន បដិច្ច, ‘‘មាទិសំ ខីណាសវំ បដិច្ច សត្តា មា នស្សន្តូ’’តិ ឧបវាទំ រក្ខតិ. មូលុប្បលវាបិវិហារវាសី យសត្ថេរោ វិយ.

ថេរោ កិរ មូលុប្បលវាបិគាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. អថស្ស ឧបដ្ឋាកកុលទ្វារំ បត្តស្ស បត្តំ គហេត្វា ថណ្ឌិលបីឋកំ និស្សាយ អាសនំ បញ្ញបេសុំ. អមច្ចធីតាបិ តំយេវ បីឋកំ និស្សាយ បរតោភាគេ នីចតរំ អាសនំ បញ្ញាបេត្វា និសីទិ. ឯកោ នេវាសិកោ ភិក្ខុ បច្ឆា បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ ទ្វារេ ឋត្វាវ ឱលោកេន្តោ ថេរោ អមច្ចធីតរា សទ្ធិំ ឯកមញ្ចេ និសិន្នោតិ សល្លក្ខេត្វា, ‘‘អយំ បំសុកូលិកោ វិហារេវ ឧបសន្តូបសន្តោ វិយ វិហរតិ, អន្តោគាមេ បន ឧបដ្ឋាយិកាហិ សទ្ធិំ ឯកមញ្ចេ និសីទតី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘កិំ នុ ខោ មយា ទុទ្ទិដ្ឋ’’ន្តិ បុនប្បុនំ ឱលោកេត្វា តថាសញ្ញីវ ហុត្វា បក្កាមិ. ថេរោបិ ភត្តកិច្ចំ កត្វា វិហារំ គន្ត្វា វសនដ្ឋានំ បវិសិត្វា ទ្វារំ បិធាយ និសីទិ. នេវាសិកោបិ កតភត្តកិច្ចោ វិហារំ គន្ត្វា, ‘‘តំ បំសុកូលិកំ និគ្គណ្ហិត្វា វិហារា និក្កឌ្ឍិស្សាមី’’តិ អសញ្ញតនីហារេន ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា បរិភោគឃដតោ ឧលុង្កេន ឧទកំ គហេត្វា មហាសទ្ទំ ករោន្តោ បាទេ ធោវិ. ថេរោ, ‘‘កោ នុ ខោ អយំ អសញ្ញតចារិកោ’’តិ អាវជ្ជន្តោ សព្ពំ ញត្វា, ‘‘អយំ មយិ មនំ បទោសេត្វា អបាយូបគោ មា អហោសី’’តិ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា កណ្ណិកាមណ្ឌលសមីបេ បល្លង្កេន និសីទិ. នេវាសិកោ ទុដ្ឋាការេន ឃដិកំ ឧក្ខិបិត្វា ទ្វារំ វិវរិត្វា អន្តោ បវិដ្ឋោ ថេរំ អបស្សន្តោ, ‘‘ហេដ្ឋាមញ្ចំ បវិដ្ឋោ ភវិស្សតី’’តិ ឱលោកេត្វា តត្ថាបិ អបស្សន្តោ និក្ខមិតុំ អារភិ. ថេរោ ឧក្កាសិ. ឥតរោ ឧទ្ធំ ឱលោកេន្តោ ទិស្វា អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ ឯវមាហ – ‘‘បតិរូបំ តេ, អាវុសោ, បំសុកូលិក ឯវំ អានុភាវសម្បន្នស្ស ឧបដ្ឋាយិកាយ សទ្ធិំ ឯកមញ្ចេ និសីទិតុ’’ន្តិ. បព្ពជិតា នាម, ភន្តេ, មាតុគាមេន សទ្ធិំ ន ឯកមញ្ចេ និសីទន្តិ, តុម្ហេហិ បន ទុទ្ទិដ្ឋមេតន្តិ. ឯវំ ខីណាសវា បរានុទ្ទយាយ ឧបវាទំ រក្ខន្តិ.

ខយា រាគស្សាតិ រាគស្ស ខយេនេវ. វីតរាគត្តា កាមេ ន បដិសេវតិ, ន បដិសង្ខាយ វារេត្វាតិ. តញ្ចេតិ ឯវំ តថាគតស្ស កិលេសប្បហានំ ញត្វា តត្ថ តត្ថ ឋិតនិសិន្នកាលាទីសុបិ ចតុបរិសមជ្ឈេ អលង្កតធម្មាសនេ និសីទិត្វាបិ ឥតិបិ សត្ថា វីតរាគោ វីតទោសោ វីតមោហោ វន្តកិលេសោ បហីនមលោ អព្ភា មុត្តបុណ្ណចន្ទោ វិយ សុបរិសុទ្ធោតិ ឯវំ តថាគតស្ស កិលេសប្បហានេ វណ្ណំ កថយមានំ តំ វីមំសកំ ភិក្ខុំ បរេ ឯវំ បុច្ឆេយ្យុំ ចេតិ អត្ថោ.

អាការាតិ ការណានិ. អន្វយាតិ អនុពុទ្ធិយោ. សង្ឃេ វា វិហរន្តោតិ អប្បេកទា អបរិច្ឆិន្នគណនស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មជ្ឈេ វិហរន្តោ. ឯកោ វា វិហរន្តោតិ ឥច្ឆាមហំ, ភិក្ខវេ, អឌ្ឍមាសំ បដិសល្លីយិតុន្តិ, តេមាសំ បដិសល្លីយិតុន្តិ ឯវំ បដិសល្លានេ ចេវ បាលិលេយ្យកវនសណ្ឌេ ច ឯកកោ វិហរន្តោ. សុគតាតិ សុដ្ឋុគតា សុប្បដិបន្នា ការកា យុត្តបយុត្តា. ឯវរូបាបិ ហិ ឯកច្ចេ ភិក្ខូ អត្ថិ. ទុគ្គតាតិ ទុដ្ឋុគតា ទុប្បដិបន្នា កាយទឡ្ហិពហុលា វិស្សដ្ឋកម្មដ្ឋានា. ឯវរូបាបិ ឯកច្ចេ អត្ថិ. គណមនុសាសន្តីតិ គណពន្ធនេន ពទ្ធា គណារាមា គណពហុលិកា ហុត្វា គណំ បរិហរន្តិ. ឯវរូបាបិ ឯកច្ចេ អត្ថិ. តេសំ បដិបក្ខភូតា គណតោ និស្សដា វិសំសដ្ឋា វិប្បមុត្តវិហារិនោបិ អត្ថិ.

អាមិសេសុ សន្ទិស្សន្តីតិ អាមិសគិទ្ធា អាមិសចក្ខុកា ចតុបច្ចយអាមិសត្ថមេវ អាហិណ្ឌមានា អាមិសេសុ សន្ទិស្សមានកភិក្ខូបិ អត្ថិ. អាមិសេន អនុបលិត្តា ចតូហិ បច្ចយេហិ វិនិវត្តមានសា អព្ភា មុត្តចន្ទសទិសា ហុត្វា វិហរមានាបិ អត្ថិ. នាយមាយស្មា តំ តេន អវជានាតីតិ អយំ អាយស្មា សត្ថា តាយ តាយ បដិបត្តិយា តំ តំ បុគ្គលំ នាវជានាតិ, អយំ បដិបន្នោ ការកោ, អយំ គណតោ និស្សដោ វិសំសដ្ឋោ. អយំ អាមិសេន អនុបលិត្តោ បច្ចយេហិ វិនិវត្តមានសោ អព្ភា មុត្តោ ចន្ទិមា វិយាតិ ឯវមស្ស គេហសិតវសេន ឧស្សាទនាបិ នត្ថិ. អយំ ទុប្បដិបន្នោ អការកោ កាយទឡ្ហិពហុលោ វិស្សដ្ឋកម្មដ្ឋានោ, អយំ គណពន្ធនពទ្ធោ, អយំ អាមិសគិទ្ធោ លោលោ អាមិសចក្ខុកោតិ ឯវមស្ស គេហសិតវសេន អបសាទនាបិ នត្ថីតិ អត្ថោ. ឥមិនា កិំ កថិតំ ហោតិ? តថាគតស្ស សត្តេសុ តាទិភាវោ កថិតោ ហោតិ. អយញ្ហិ –

‘‘វធកស្ស ទេវទត្តស្ស, ចោរស្សង្គុលិមាលិនោ;

ធនបាលេ រាហុលេ ច, សព្ពេសំ សមកោ មុនី’’តិ. (មិ. ប. ៦.៦.៥);

៤៨៩. តត្រ, ភិក្ខវេតិ តេសុ ទ្វីសុ វីមំសកេសុ. យោ, ‘‘កេ បនាយស្មតោ អាការា’’តិ បុច្ឆាយំ អាគតោ គណ្ឋិវីមំសកោ ច, យោ ‘‘អភយូបរតោ អយមាយស្មា’’តិ អាគតោ មូលវីមំសកោ ច. តេសុ មូលវីមំសកេន តថាគតោវ ឧត្តរិ បដិបុច្ឆិតព្ពោ. សោ ហិ បុព្ពេ បរស្សេវ កថាយ និដ្ឋង្គតោ. បរោ ច នាម ជានិត្វាបិ កថេយ្យ អជានិត្វាបិ. ឯវមស្ស កថា ភូតាបិ ហោតិ អភូតាបិ, តស្មា បរស្សេវ កថាយ និដ្ឋំ អគន្ត្វា តតោ ឧត្តរិ តថាគតោវ បដិបុច្ឆិតព្ពោតិ អត្ថោ.

ព្យាករមានោតិ ឯត្ថ យស្មា តថាគតស្ស មិច្ឆាព្យាករណំ នាម នត្ថិ, តស្មា សម្មា មិច្ឆាតិ អវត្វា ព្យាករមានោត្វេវ វុត្តំ. ឯតំ បថោហមស្មិ ឯតំ គោចរោតិ ឯស មយ្ហំ បថោ ឯស គោចរោតិ អត្ថោ. ‘‘ឯតាបាថោ’’តិបិ បាឋោ, តស្សត្ថោ មយ្ហំ អាជីវដ្ឋមកសីលំ បរិសុទ្ធំ, ស្វាហំ តស្ស បរិសុទ្ធភាវេន វីមំសកស្ស ភិក្ខុនោ ញាណមុខេ ឯតាបាថោ, ឯវំ អាបាថំ គច្ឆាមីតិ វុត្តំ ហោតិ. នោ ច តេន តម្មយោតិ តេនបិ ចាហំ បរិសុទ្ធេន សីលេន ន តម្មយោ, ន សតណ្ហោ, បរិសុទ្ធសីលត្តាវ និត្តណ្ហោហមស្មីតិ ទីបេតិ.

ឧត្តរុត្តរិំ បណីតបណីតន្តិ ឧត្តរុត្តរិំ ចេវ បណីតតរញ្ច កត្វា ទេសេតិ. កណ្ហសុក្កសប្បដិភាគន្តិ កណ្ហំ ចេវ សុក្កញ្ច, តញ្ច ខោ សប្បដិភាគំ សវិបក្ខំ កត្វា, កណ្ហំ បដិពាហិត្វា សុក្កន្តិ សុក្កំ បដិពាហិត្វា កណ្ហន្តិ ឯវំ សប្បដិភាគំ កត្វា កណ្ហសុក្កំ ទេសេតិ. កណ្ហំ ទេសេន្តោបិ សឧស្សាហំ សវិបាកំ ទេសេតិ, សុក្កំ ទេសេន្តោបិ សឧស្សាហំ សវិបាកំ ទេសេតិ. អភិញ្ញាយ ឥធេកច្ចំ ធម្មំ ធម្មេសុ និដ្ឋំ គច្ឆតីតិ តស្មិំ ទេសិតេ ធម្មេ ឯកច្ចំ បដិវេធធម្មំ អភិញ្ញាយ តេន បដិវេធធម្មេន ទេសនាធម្មេ និដ្ឋំ គច្ឆតិ. សត្ថរិ បសីទតីតិ ឯវំ ធម្មេ និដ្ឋំ គន្ត្វា ភិយ្យោសោមត្តាយ សម្មាសម្ពុទ្ធោ សោ ភគវាតិ សត្ថរិ បសីទតិ. តេន បន ភគវតា យោ ធម្មោ អក្ខាតោ, សោបិ ស្វាក្ខាតោ ភគវតា ធម្មោ និយ្យានិកត្តា. យ្វាស្ស តំ ធម្មំ បដិបន្នោ សង្ឃោ, សោបិ សុប្បដិបន្នោ វង្កាទិទោសរហិតំ បដិបទំ បដិបន្នត្តាតិ ឯវំ ធម្មេ សង្ឃេបិ បសីទតិ. តញ្ចេតិ តំ ឯវំ បសន្នំ តត្ថ តត្ថ តិណ្ណំ រតនានំ វណ្ណំ កថេន្តំ ភិក្ខុំ.

៤៩០. ឥមេហិ អាការេហីតិ ឥមេហិ សត្ថុវីមំសនការណេហិ. ឥមេហិ បទេហីតិ ឥមេហិ អក្ខរសម្បិណ្ឌនបទេហិ. ឥមេហិ ព្យញ្ជនេហីតិ ឥមេហិ ឥធ វុត្តេហិ អក្ខរេហិ. សទ្ធា និវិដ្ឋាតិ ឱកប្បនា បតិដ្ឋិតា. មូលជាតាតិ សោតាបត្តិមគ្គវសេន សញ្ជាតមូលា. សោតាបត្តិមគ្គោ ហិ សទ្ធាយ មូលំ នាម. អាការវតីតិ ការណំ បរិយេសិត្វា គហិតត្តា សការណា. ទស្សនមូលិកាតិ សោតាបត្តិមគ្គមូលិកា. សោ ហិ ទស្សនន្តិ វុច្ចតិ. ទឡ្ហាតិ ថិរា. អសំហារិយាតិ ហរិតុំ ន សក្កា. សមណេន វាតិ សមិតបាបសមណេន វា. ព្រាហ្មណេន វាតិ ពាហិតបាបព្រាហ្មណេន វា. ទេវេន វាតិ ឧបបត្តិទេវេន វា. មារេន វាតិ វសវត្តិមារេន វា, សោតាបន្នស្ស ហិ វសវត្តិមារេនាបិ សទ្ធា អសំហារិយា ហោតិ សូរម្ពដ្ឋស្ស វិយ.

សោ កិរ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា សោតាបន្នោ ហុត្វា គេហំ អាគតោ. អថ មារោ ទ្វត្តិំសវរលក្ខណប្បដិមណ្ឌិតំ ពុទ្ធរូបំ មាបេត្វា តស្ស ឃរទ្វារេ ឋត្វា – ‘‘សត្ថា អាគតោ’’តិ សាសនំ បហិណិ. សូរោ ចិន្តេសិ, ‘‘អហំ ឥទានេវ សត្ថុ សន្តិកា ធម្មំ សុត្វា អាគតោ, កិំ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ ឧបសង្កមិត្វា សត្ថុសញ្ញាយ វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ. មារោ អាហ – ‘‘យំ តេ មយា, សូរម្ពដ្ឋ, រូបំ អនិច្ចំ…បេ… វិញ្ញាណំ អនិច្ចន្តិ កថិតំ, តំ អនុបធារេត្វាវ សហសា មយា ឯវំ វុត្តំ. តស្មា ត្វំ រូបំ និច្ចំ…បេ… វិញ្ញាណំ និច្ចន្តិ គណ្ហាហី’’តិ. សូរោ ចិន្តេសិ – ‘‘អដ្ឋានមេតំ, យំ ពុទ្ធា អនុបធារេត្វា អបច្ចក្ខំ កត្វា កិញ្ចិ កថេយ្យុំ, អទ្ធា អយំ មយ្ហំ វិពាធនត្ថំ មារោ អាគតោ’’តិ. តតោ នំ ត្វំ មារោតិ អាហ. សោ មុសាវាទំ កាតុំ នាសក្ខិ, អាម មារោស្មីតិ បដិជានិ. កស្មា អាគតោសីតិ វុត្តេ តវ សទ្ធាចាលនត្ថន្តិ អាហ. កណ្ហ បាបិម, ត្វំ តាវ ឯកកោ តិដ្ឋ, តាទិសានំ មារានំ សតម្បិ សហស្សម្បិ មម សទ្ធំ ចាលេតុំ អសមត្ថំ, មគ្គេន អាគតា សទ្ធា នាម សិលាបថវិយំ បតិដ្ឋិតសិនេរុ វិយ អចលា ហោតិ, កិំ ត្វំ ឯត្ថាតិ អច្ឆរំ បហរិ. សោ ឋាតុំ អសក្កោន្តោ តត្ថេវន្តរធាយិ. ព្រហ្មុនា វាតិ ព្រហ្មកាយិកាទីសុ អញ្ញតរព្រហ្មុនា វា. កេនចិ វា លោកស្មិន្តិ ឯតេ សមណាទយោ ឋបេត្វា អញ្ញេនបិ កេនចិ វា លោកស្មិំ ហរិតុំ ន សក្កា. ធម្មសមន្នេសនាតិ សភាវសមន្នេសនា. ធម្មតាសុសមន្និដ្ឋោតិ ធម្មតាយ សុសមន្និដ្ឋោ, សភាវេនេវ សុដ្ឋុ សមន្នេសិតោ ហោតីតិ អត្ថោ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

វីមំសកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. កោសម្ពិយសុត្តវណ្ណនា

៤៩១. ឯវំ មេ សុតន្តិ កោសម្ពិយសុត្តំ. តត្ថ កោសម្ពិយន្តិ ឯវំនាមកេ នគរេ. តស្ស កិរ នគរស្ស អារាមបោក្ខរណីអាទីសុ តេសុ តេសុ ឋានេសុ កោសម្ពរុក្ខាវ ឧស្សន្នា អហេសុំ, តស្មា កោសម្ពីតិ សង្ខំ អគមាសិ. កុសម្ពស្ស នាម ឥសិនោ អស្សមតោ អវិទូរេ មាបិតត្តាតិបិ ឯកេ. ឃោសិតារាមេតិ ឃោសិតសេដ្ឋិនា ការិតេ អារាមេ.

បុព្ពេ កិរ អទ្ទិលរដ្ឋំ នាម អហោសិ. តតោ កោតូហលកោ នាម ទលិទ្ទោ ឆាតកភយេន សបុត្តទារោ កេទារបរិច្ឆិន្នំ សុភិក្ខំ រដ្ឋំ គច្ឆន្តោ បុត្តំ វហិតុំ អសក្កោន្តោ ឆឌ្ឌេត្វា អគមាសិ. មាតា និវត្តិត្វា តំ គហេត្វា គតា. តេ ឯកំ គោបាលកគាមកំ បវិសិំសុ, គោបាលកានញ្ច តទា បហតបាយសោ បដិយត្តោ ហោតិ, តតោ បាយសំ លភិត្វា ភុញ្ជិំសុ. អថ សោ បុរិសោ បហូតបាយសំ ភុញ្ជិត្វា ជិរាបេតុំ អសក្កោន្តោ រត្តិភាគេ កាលំ កត្វា តត្ថេវ សុនខិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គហេត្វា កុក្កុរោ ជាតោ. សោ គោបាលកស្ស បិយោ អហោសិ មនាបោ, គោបាលកោ ច បច្ចេកពុទ្ធំ ឧបដ្ឋាសិ. បច្ចេកពុទ្ធោបិ ភត្តកិច្ចាវសានេ កុក្កុរស្ស ឯកំ បិណ្ឌំ ទេតិ. សោ បច្ចេកពុទ្ធេ សិនេហំ ឧប្បាទេត្វា គោបាលកេន សទ្ធិំ បណ្ណសាលម្បិ គច្ឆតិ.

សោ គោបាលកេ អសន្និហិតេ ភត្តវេលាយ សយមេវ គន្ត្វា កាលារោចនត្ថំ បណ្ណសាលទ្វារេ ភុស្សតិ, អន្តរាមគ្គេបិ ចណ្ឌមិគេ ទិស្វា ភុស្សិត្វា បលាបេតិ. សោ បច្ចេកពុទ្ធេ មុទុកេន ចិត្តេន កាលំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តិ. តត្រស្ស ឃោសកទេវបុត្តោត្វេវ នាមំ អហោសិ. សោ ទេវលោកតោ ចវិត្វា កោសម្ពិយំ ឯកស្មិំ កុលឃរេ និព្ពត្តិ. តំ អបុត្តកោ សេដ្ឋិ តស្ស មាតាបិតូនំ ធនំ ទត្វា បុត្តំ កត្វា អគ្គហេសិ. អថ សោ អត្តនោ បុត្តេ ជាតេ សត្តក្ខត្តុំ មារាបេតុំ ឧបក្កមិ. សោ បុញ្ញវន្តតាយ សត្តសុបិ ឋានេសុ មរណំ អប្បត្វា អវសានេ ឯកាយ សេដ្ឋិធីតាយ វេយ្យត្តិយេន លទ្ធជីវិកោ អបរភាគេ បិតុអច្ចយេន សេដ្ឋិដ្ឋានំ បត្វា ឃោសិតសេដ្ឋិ នាម ជាតោ. អញ្ញេបិ កោសម្ពិយំ កុក្កុដសេដ្ឋិ បាវារិកសេដ្ឋីតិ ទ្វេ សេដ្ឋិនោ សន្តិ. ឥមេហិ សទ្ធិំ តយោ អហេសុំ.

តេន ច សមយេន តេសំ សហាយកានំ សេដ្ឋីនំ កុលូបកា បញ្ចសតា ឥសយោ បព្ពតបាទេ វសិំសុ. តេ កាលេន កាលំ លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ មនុស្សបថំ អាគច្ឆន្តិ. អថេកស្មិំ វារេ គិម្ហសមយេ មនុស្សបថំ អាគច្ឆន្តា និរុទកមហាកន្តារំ អតិក្កមិត្វា កន្តារបរិយោសានេ មហន្តំ និគ្រោធរុក្ខំ ទិស្វា ចិន្តេសុំ – ‘‘យាទិសោ អយំ រុក្ខោ, អទ្ធា ឯត្ថ មហេសក្ខាយ ទេវតាយ ភវិតព្ពំ, សាធុ វតស្ស, សចេ នោ បានីយំ វា ភោជនីយំ វា ទទេយ្យា’’តិ. ទេវតា ឥសីនំ អជ្ឈាសយំ វិទិត្វា ឥមេសំ សង្គហំ ករិស្សាមីតិ អត្តនោ អានុភាវេន វិដបន្តរតោ នង្គលសីសមត្តំ ឧទកធារំ បវត្តេសិ. ឥសិគណោ រជតក្ខន្ធសទិសំ ឧទកវដ្ដិំ ទិស្វា អត្តនោ ភាជនេហិ ឧទកំ គហេត្វា បរិភោគំ កត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ទេវតាយ អម្ហាកំ បរិភោគឧទកំ ទិន្នំ, ឥទំ បន អគាមកំ មហាអរញ្ញំ, សាធុ វតស្ស, សចេ នោ អាហារម្បិ ទទេយ្យា’’តិ. ទេវតា ឥសីនំ ឧបសំកប្បនវសេន ទិព្ពានិ យាគុខជ្ជកាទីនិ ទត្វា សន្តប្បេសិ. ឥសយោ ចិន្តយិំសុ – ‘‘ទេវតាយ អម្ហាកំ បរិភោគឧទកម្បិ ភោជនម្បិ សព្ពំ ទិន្នំ, សាធុ វតស្ស, សចេ នោ អត្តានំ ទស្សេយ្យា’’តិ.

ទេវតា តេសំ អជ្ឈាសយំ វិទិត្វា ឧបឌ្ឍកាយំ ទស្សេសិ. តេ អាហំសុ – ‘‘ទេវតេ, មហតី តេ សម្បត្តិ, កិំ កម្មំ កត្វា ឥមំ សម្បត្តិំ អធិគតាសី’’តិ? ភន្តេ, នាតិមហន្តំ បរិត្តកំ កម្មំ កត្វាតិ. ឧបឌ្ឍឧបោសថកម្មំ និស្សាយ ហិ ទេវតាយ សា សម្បត្តិ លទ្ធា.

អនាថបិណ្ឌិកស្ស កិរ គេហេ អយំ ទេវបុត្តោ កម្មការោ អហោសិ. សេដ្ឋិស្ស ហិ គេហេ ឧបោសថទិវសេសុ អន្តមសោ ទាសកម្មការេ ឧបាទាយ សព្ពោ ជនោ ឧបោសថិកោ ហោតិ. ឯកទិវសំ អយំ កម្មការោ ឯកកោវ បាតោ ឧដ្ឋាយ កម្មន្តំ គតោ. មហាសេដ្ឋិ និវាបំ លភនមនុស្សេ សល្លក្ខេន្តោ ឯតស្សេវេកស្ស អរញ្ញំ គតភាវំ ញត្វា អស្ស សាយមាសត្ថាយ និវាបំ អទាសិ. ភត្តការិកា ទាសី ឯកស្សេវ ភត្តំ បចិត្វា អរញ្ញតោ អាគតស្ស ភត្តំ វឌ្ឍេត្វា អទាសិ, កម្មការោ អាហ – ‘‘អញ្ញេសុ ទិវសេសុ ឥមស្មិំ កាលេ គេហំ ឯកសទ្ទំ អហោសិ, អជ្ជ អតិវិយ សន្និសិន្នំ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ? តស្ស សា អាចិក្ខិ – ‘‘អជ្ជ ឥមស្មិំ គេហេ សព្ពេ មនុស្សា ឧបោសថិកា, មហាសេដ្ឋិ តុយ្ហេវេកស្ស និវាបំ អទាសី’’តិ. ឯវំ អម្មាតិ? អាម សាមីតិ. ឥមស្មិំ កាលេ ឧបោសថំ សមាទិន្នស្ស ឧបោសថកម្មំ ហោតិ ន ហោតីតិ មហាសេដ្ឋិំ បុច្ឆ អម្មាតិ? តាយ គន្ត្វា បុច្ឆិតោ មហាសេដ្ឋិ អាហ – ‘‘សកលឧបោសថកម្មំ ន ហោតិ, ឧបឌ្ឍកម្មំ បន ហោតិ, ឧបោសថិកោ ហោតូ’’តិ. កម្មការោ ភត្តំ អភុញ្ជិត្វា មុខំ វិក្ខាលេត្វា ឧបោសថិកោ ហុត្វា វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា និបជ្ជិ. តស្ស អាហារបរិក្ខីណកាយស្ស រត្តិំ វាតោ កុប្បិ. សោ បច្ចូសសមយេ កាលំ កត្វា ឧបឌ្ឍឧបោសថកម្មនិស្សន្ទេន មហាវដ្ដនិអដវិយំ និគ្រោធរុក្ខេ ទេវបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. សោ តំ បវត្តិំ ឥសីនំ អារោចេសិ.

ឥសយោ តុម្ហេហិ មយំ ពុទ្ធោ, ធម្មោ, សង្ឃោតិ អសុតបុព្ពំ សាវិតា, ឧប្បន្នោ នុ ខោ លោកេ ពុទ្ធោតិ? អាម, ភន្តេ, ឧប្បន្នោតិ. ឥទានិ កុហិំ វសតីតិ? សាវត្ថិំ និស្សាយ ជេតវនេ, ភន្តេតិ. ឥសយោ តិដ្ឋថ តាវ តុម្ហេ មយំ សត្ថារំ បស្សិស្សាមាតិ ហដ្ឋតុដ្ឋា និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន កោសម្ពិនគរំ សម្បាបុណិំសុ. មហាសេដ្ឋិនោ, ‘‘ឥសយោ អាគតា’’តិ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា, ‘‘ស្វេ អម្ហាកំ ភិក្ខំ គណ្ហថ, ភន្តេ’’តិ និមន្តេត្វា បុនទិវសេ ឥសិគណស្ស មហាទានំ អទំសុ. ឥសយោ ភុញ្ជិត្វាវ គច្ឆាមាតិ អាបុច្ឆិំសុ. តុម្ហេ, ភន្តេ, អញ្ញស្មិំ កាលេ ឯកម្បិ មាសំ ទ្វេបិ តយោបិ ចត្តារោបិ មាសេ វសិត្វា គច្ឆថ. ឥមស្មិំ បន វារេ ហិយ្យោ អាគន្ត្វា អជ្ជេវ គច្ឆាមាតិ វទថ, កិមិទន្តិ? អាម គហបតយោ ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ, ន ខោ បន សក្កា ជីវិតន្តរាយោ វិទិតុំ, តេន មយំ តុរិតា គច្ឆាមាតិ. តេន ហិ, ភន្តេ, មយម្បិ គច្ឆាម, អម្ហេហិ សទ្ធិំយេវ គច្ឆថាតិ. តុម្ហេ អគារិយា នាម មហាជដា, តិដ្ឋថ តុម្ហេ, មយំ បុរេតរំ គមិស្សាមាតិ និក្ខមិត្វា ឯកស្មិំ ឋានេ ទ្វេបិ ទិវសានិ អវសិត្វា តុរិតគមនេនេវ សាវត្ថិំ បត្វា ជេតវនវិហារេ សត្ថុ សន្តិកមេវ អគមំសុ. សត្ថុ មធុរធម្មកថំ សុត្វា សព្ពេវ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិំសុ.

តេបិ តយោ សេដ្ឋិនោ បញ្ចហិ បញ្ចហិ សកដសតេហិ សប្បិមធុផាណិតាទីនិ ចេវ បដ្ដុន្នទុកូលាទីនិ ច អាទាយ កោសម្ពិតោ និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន សាវត្ថិំ បត្វា ជេតវនសាមន្តេ ខន្ធាវារំ ពន្ធិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. សត្ថា តិណ្ណម្បិ សហាយកានំ មធុរធម្មកថំ កថេសិ. តេ ពលវសោមនស្សជាតា សត្ថារំ និមន្តេត្វា បុនទិវសេ មហាទានំ អទំសុ. បុន និមន្តេត្វា បុនទិវសេតិ ឯវំ អឌ្ឍមាសំ ទានំ ទត្វា, ‘‘អម្ហាកំ ជនបទំ អាគមនាយ បដិញ្ញំ ទេថា’’តិ បាទមូលេ និបជ្ជិំសុ. ភគវា, ‘‘សុញ្ញាគារេ ខោ គហបតយោ តថាគតា អភិរមន្តី’’តិ អាហ. ឯត្តាវតា បដិញ្ញា ទិន្នា នាម ហោតីតិ គហបតយោ សល្លក្ខេត្វា ទិន្នា នោ ភគវតា បដិញ្ញាតិ ទសពលំ វន្ទិត្វា និក្ខមិត្វា អន្តរាមគ្គេ យោជនេ យោជនេ ឋានេ វិហារំ ការេត្វា អនុបុព្ពេន កោសម្ពិំ បត្វា, ‘‘លោកេ ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ’’តិ កថយិំសុ. តយោបិ ជនា អត្តនោ អត្តនោ អារាមេ មហន្តំ ធនបរិច្ចាគំ កត្វា ភគវតោ វសនត្ថាយ វិហារេ ការាបយិំសុ. តត្ថ កុក្កុដសេដ្ឋិនា ការិតោ កុក្កុដារាមោ នាម អហោសិ. បាវារិកសេដ្ឋិនា អម្ពវនេ ការិតោ បាវារិកម្ពវនោ នាម អហោសិ. ឃោសិតេន ការិតោ ឃោសិតារាមោ នាម អហោសិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘ឃោសិតសេដ្ឋិនា ការិតេ អារាមេ’’តិ.

ភណ្ឌនជាតាតិអាទីសុ កលហស្ស បុព្ពភាគោ ភណ្ឌនំ នាម, តំ ជាតំ ឯតេសន្តិ ភណ្ឌនជាតា. ហត្ថបរាមាសាទិវសេន មត្ថកំ បត្តោ កលហោ ជាតោ ឯតេសន្តិ កលហជាតា. វិរុទ្ធភូតំ វាទន្តិ វិវាទំ, តំ អាបន្នាតិ វិវាទាបន្នា. មុខសត្តីហីតិ វាចាសត្តីហិ. វិតុទន្តាតិ វិជ្ឈន្តា. តេ ន ចេវ អញ្ញមញ្ញំ សញ្ញាបេន្តិ ន ច សញ្ញត្តិំ ឧបេន្តីតិ តេ អត្ថញ្ច ការណញ្ច ទស្សេត្វា នេវ អញ្ញមញ្ញំ ជានាបេន្តិ. សចេបិ សញ្ញាបេតុំ អារភន្តិ, តថាបិ សញ្ញត្តិំ ន ឧបេន្តិ, ជានិតុំ ន ឥច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. និជ្ឈត្តិយាបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ ច និជ្ឈត្តីតិ សញ្ញត្តិវេវចនមេវេតំ. កស្មា បនេតេ ភណ្ឌនជាតា អហេសុន្តិ? អប្បមត្តកេន ការណេន.

ទ្វេ កិរ ភិក្ខូ ឯកស្មិំ អាវាសេ វសន្តិ វិនយធរោ ច សុត្តន្តិកោ ច. តេសុ សុត្តន្តិកោ ភិក្ខុ ឯកទិវសំ វច្ចកុដិំ បវិដ្ឋោ អាចមនឧទកាវសេសំ ភាជនេ ឋបេត្វាវ និក្ខមិ. វិនយធរោ បច្ឆា បវិដ្ឋោ តំ ឧទកំ ទិស្វា និក្ខមិត្វា តំ ភិក្ខុំ បុច្ឆិ, អាវុសោ, តយា ឥទំ ឧទកំ ឋបិតន្តិ? អាម, អាវុសោតិ. ត្វមេត្ថ អាបត្តិភាវំ ន ជានាសីតិ? អាម ន ជានាមីតិ. ហោតិ, អាវុសោ, ឯត្ថ អាបត្តីតិ. សចេ ហោតិ ទេសេស្សាមីតិ. សចេ បន តេ, អាវុសោ, អសញ្ចិច្ច អសតិយា កតំ, នត្ថិ តេ អាបត្តីតិ. សោ តស្សា អាបត្តិយា អនាបត្តិទិដ្ឋិ អហោសិ.

វិនយធរោ អត្តនោ និស្សិតកានំ, ‘‘អយំ សុត្តន្តិកោ អាបត្តិំ អាបជ្ជមានោបិ ន ជានាតី’’តិ អារោចេសិ. តេ តស្ស និស្សិតកេ ទិស្វា – ‘‘តុម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វាបិ អាបត្តិភាវំ ន ជានាតី’’តិ អាហំសុ. តេ គន្ត្វា អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស អារោចេសុំ. សោ ឯវមាហ – ‘‘អយំ វិនយធរោ បុព្ពេ ‘អនាបត្តី’តិ វត្វា ឥទានិ ‘អាបត្តី’តិ វទតិ, មុសាវាទី ឯសោ’’តិ. តេ គន្ត្វា, ‘‘តុម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ មុសាវាទី’’តិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញំ កលហំ វឌ្ឍយិំសុ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ.

ភគវន្តំ ឯតទវោចាតិ ឯតំ, ‘‘ឥធ, ភន្តេ, កោសម្ពិយំ ភិក្ខូ ភណ្ឌនជាតា’’តិអាទិវចនំ អវោច. តញ្ច ខោ នេវ បិយកម្យតាយ ន ភេទាធិប្បាយេន, អថ ខោ អត្ថកាមតាយ ហិតកាមតាយ. សាមគ្គិការកោ កិរេស ភិក្ខុ, តស្មាស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘យថា ឥមេ ភិក្ខូ វិវាទំ អារទ្ធា, ន សក្កា មយា, នាបិ អញ្ញេន ភិក្ខុនា សមគ្គា កាតុំ, អប្បេវ នាម សទេវកេ លោកេ អប្បដិបុគ្គលោ ភគវា សយំ វា គន្ត្វា, អត្តនោ វា សន្តិកំ បក្កោសាបេត្វា ឯតេសំ ភិក្ខូនំ ខន្តិមេត្តាបដិសំយុត្តំ សារណីយធម្មទេសនំ កថេត្វា សាមគ្គិំ ករេយ្យា’’តិ អត្ថកាមតាយ ហិតកាមតាយ គន្ត្វា អវោច.

៤៩២. ឆយិមេ, ភិក្ខវេ, ធម្មា សារណីយាតិ ហេដ្ឋា កលហភណ្ឌនវសេន ទេសនា អារទ្ធា. ឥមស្មិំ ឋានេ ឆ សារណីយា ធម្មា អាគតាតិ ឯវមិទំ កោសម្ពិយសុត្តំ យថានុសន្ធិនាវ គតំ ហោតិ. តត្ថ សារណីយាតិ សរិតព្ពយុត្តា អទ្ធានេ អតិក្កន្តេបិ ន បមុស្សិតព្ពា. យោ តេ ធម្មេ បូរេតិ, តំ សព្រហ្មចារីនំ បិយំ ករោន្តីតិ បិយករណា. គរុំ ករោន្តីតិ គរុករណា. សង្គហាយាតិ សង្គហណត្ថាយ. អវិវាទាយាតិ អវិវាទនត្ថាយ. សាមគ្គិយាតិ សមគ្គភាវត្ថាយ. ឯកីភាវាយាតិ ឯកីភាវត្ថាយ និន្នានាករណាយ. សំវត្តន្តីតិ ភវន្តិ. មេត្តំ កាយកម្មន្តិ មេត្តចិត្តេន កត្តព្ពំ កាយកម្មំ. វចីកម្មមនោកម្មេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥមានិ ភិក្ខូនំ វសេន អាគតានិ, គិហីសុបិ លព្ភន្តិយេវ. ភិក្ខូនញ្ហិ មេត្តចិត្តេន អាភិសមាចារិកធម្មបូរណំ មេត្តំ កាយកម្មំ នាម. គិហីនំ ចេតិយវន្ទនត្ថាយ ពោធិវន្ទនត្ថាយ សង្ឃនិមន្តនត្ថាយ គមនំ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋេ ភិក្ខូ ទិស្វា បច្ចុគ្គមនំ បត្តបដិគ្គហណំ អាសនបញ្ញាបនំ អនុគមនន្តិ ឯវមាទិកំ មេត្តំ កាយកម្មំ នាម.

ភិក្ខូនំ មេត្តចិត្តេន អាចារបញ្ញត្តិសិក្ខាបទំ, កម្មដ្ឋានកថនំ ធម្មទេសនា តេបិដកម្បិ ពុទ្ធវចនំ មេត្តំ វចីកម្មំ នាម. គិហីនញ្ច, ‘‘ចេតិយវន្ទនត្ថាយ គច្ឆាម, ពោធិវន្ទនត្ថាយ គច្ឆាម, ធម្មស្សវនំ ករិស្សាម, បទីបមាលាបុប្ផបូជំ ករិស្សាម, តីណិ សុចរិតានិ សមាទាយ វត្តិស្សាម, សលាកភត្តាទីនិ ទស្សាម, វស្សាវាសិកំ ទស្សាម, អជ្ជ សង្ឃស្ស ចត្តារោ បច្ចយេ ទស្សាម, សង្ឃំ និមន្តេត្វា ខាទនីយាទីនិ សំវិទហថ, អាសនានិ បញ្ញាបេថ, បានីយំ ឧបដ្ឋបេថ, សង្ឃំ បច្ចុគ្គន្ត្វា អានេថ, បញ្ញត្តាសនេ និសីទាបេត្វា ឆន្ទជាតា ឧស្សាហជាតា វេយ្យាវច្ចំ ករោថា’’តិអាទិកថនកាលេ មេត្តំ វចីកម្មំ នាម.

ភិក្ខូនំ បាតោវ ឧដ្ឋាយ សរីរបដិជគ្គនំ ចេតិយង្គណវត្តាទីនិ ច កត្វា វិវិត្តាសនេ និសីទិត្វា, ‘‘ឥមស្មិំ វិហារេ ភិក្ខូ សុខី ហោន្តុ, អវេរា អព្យាបជ្ឈា’’តិ ចិន្តនំ មេត្តំ មនោកម្មំ នាម. គិហីនំ ‘‘អយ្យា សុខី ហោន្តុ, អវេរា អព្យាបជ្ឈា’’តិ ចិន្តនំ មេត្តំ មនោកម្មំ នាម.

អាវិ ចេវ រហោ ចាតិ សម្មុខា ច បរម្មុខា ច. តត្ថ នវកានំ ចីវរកម្មាទីសុ សហាយភាវូបគមនំ សម្មុខា មេត្តំ កាយកម្មំ នាម. ថេរានំ បន បាទធោវនវន្ទនពីជនទានាទិភេទម្បិ សព្ពំ សាមីចិកម្មំ សម្មុខា មេត្តំ កាយកម្មំ នាម. ឧភយេហិបិ ទុន្និក្ខិត្តានំ ទារុភណ្ឌាទីនំ តេសុ អវមញ្ញំ អកត្វា អត្តនា ទុន្និក្ខិត្តានំ វិយ បដិសាមនំ បរម្មុខា មេត្តំ កាយកម្មំ នាម. ទេវត្ថេរោ តិស្សត្ថេរោតិ ឯវំ បគ្គយ្ហ វចនំ សម្មុខា មេត្តំ វចីកម្មំ នាម. វិហារេ អសន្តំ បន បរិបុច្ឆន្តស្ស, កុហិំ អម្ហាកំ ទេវត្ថេរោ, អម្ហាកំ តិស្សត្ថេរោ កទា នុ ខោ អាគមិស្សតីតិ ឯវំ មមាយនវចនំ បរម្មុខា មេត្តំ វចីកម្មំ នាម. មេត្តាសិនេហសិនិទ្ធានិ បន នយនានិ ឧម្មីលេត្វា សុប្បសន្នេន មុខេន ឱលោកនំ សម្មុខា មេត្តំ មនោកម្មំ នាម. ទេវត្ថេរោ, តិស្សត្ថេរោ អរោគោ ហោតុ អប្បាពាធោតិ សមន្នាហរណំ បរម្មុខា មេត្តំ មនោកម្មំ នាម.

លាភាតិ ចីវរាទយោ លទ្ធបច្ចយា. ធម្មិកាតិ កុហនាទិភេទំ មិច្ឆាជីវំ វជ្ជេត្វា ធម្មេន សមេន ភិក្ខាចរិយវត្តេន ឧប្បន្នា. អន្តមសោ បត្តបរិយាបន្នមត្តម្បីតិ បច្ឆិមកោដិយា បត្តេ បរិយាបន្នំ បត្តស្ស អន្តោគតំ ទ្វត្តិកដច្ឆុភិក្ខាមត្តម្បិ. អប្បដិវិភត្តភោគីតិ ឯត្ថ ទ្វេ បដិវិភត្តានិ នាម អាមិសបដិវិភត្តំ បុគ្គលបដិវិភត្តញ្ច. តត្ថ, ‘‘ឯត្តកំ ទស្សាមិ, ឯត្តកំ ន ទស្សាមី’’តិ ឯវំ ចិត្តេន វិភជនំ អាមិសបដិវិភត្តំ នាម. ‘‘អសុកស្ស ទស្សាមិ, អសុកស្ស ន ទស្សាមី’’តិ ឯវំ ចិត្តេន វិភជនំ បន បុគ្គលបដិវិភត្តំ នាម. តទុភយម្បិ អកត្វា យោ អប្បដិវិភត្តំ ភុញ្ជតិ, អយំ អប្បដិវិភត្តភោគី នាម.

សីលវន្តេហិ សព្រហ្មចារីហិ សាធារណភោគីតិ ឯត្ថ សាធារណភោគិនោ ឥទំ លក្ខណំ, យំ យំ បណីតំ លព្ភតិ, តំ តំ នេវ លាភេន លាភំ ជិគីសនាមុខេន គិហីនំ ទេតិ, ន អត្តនា បរិភុញ្ជតិ; បដិគ្គណ្ហន្តោវ សង្ឃេន សាធារណំ ហោតូតិ គហេត្វា គណ្ឌិំ បហរិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ សង្ឃសន្តកំ វិយ បស្សតិ. ឥទំ បន សារណីយធម្មំ កោ បូរេតិ, កោ ន បូរេតីតិ? ទុស្សីលោ តាវ ន បូរេតិ. ន ហិ តស្ស សន្តកំ សីលវន្តា គណ្ហន្តិ. បរិសុទ្ធសីលោ បន វត្តំ អខណ្ឌេន្តោ បូរេតិ.

តត្រិទំ វត្តំ – យោ ហិ ឱទិស្សកំ កត្វា មាតុ វា បិតុ វា អាចរិយុបជ្ឈាយាទីនំ វា ទេតិ, សោ ទាតព្ពំ ទេតិ, សារណីយធម្មោ បនស្ស ន ហោតិ, បលិពោធជគ្គនំ នាម ហោតិ. សារណីយធម្មោ ហិ មុត្តបលិពោធស្សេវ វដ្ដតិ, តេន បន ឱទិស្សកំ ទេន្តេន គិលានគិលានុបដ្ឋាកអាគន្តុកគមិកានញ្ចេវ នវបព្ពជិតស្ស ច សង្ឃាដិបត្តគ្គហណំ អជានន្តស្ស ទាតព្ពំ. ឯតេសំ ទត្វា អវសេសំ ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ថោកំ ថោកំ អទត្វា យោ យត្តកំ គណ្ហាតិ, តស្ស តត្តកំ ទាតព្ពំ. អវសិដ្ឋេ អសតិ បុន បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ យំ យំ បណីតំ, តំ តំ ទត្វា សេសំ បរិភុញ្ជិតព្ពំ, ‘‘សីលវន្តេហី’’តិ វចនតោ ទុស្សីលស្ស អទាតុម្បិ វដ្ដតិ.

អយំ បន សារណីយធម្មោ សុសិក្ខិតាយ បរិសាយ សុបូរោ ហោតិ, នោ អសិក្ខិតាយ បរិសាយ. សុសិក្ខិតាយ ហិ បរិសាយ យោ អញ្ញតោ លភតិ, សោ ន គណ្ហាតិ, អញ្ញតោ អលភន្តោបិ បមាណយុត្តមេវ គណ្ហាតិ, ន អតិរេកំ. អយញ្ច បន សារណីយធម្មោ ឯវំ បុនប្បុនំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា លទ្ធំ លទ្ធំ ទេន្តស្សាបិ ទ្វាទសហិ វស្សេហិ បូរតិ, ន តតោ ឱរំ. សចេ ហិ ទ្វាទសមេបិ វស្សេ សារណីយធម្មបូរកោ បិណ្ឌបាតបូរំ បត្តំ អាសនសាលាយំ ឋបេត្វា នហាយិតុំ គច្ឆតិ, សង្ឃត្ថេរោ ច កស្សេសោ បត្តោតិ? សារណីយធម្មបូរកស្សាតិ វុត្តេ – ‘‘អាហរថ ន’’ន្តិ សព្ពំ បិណ្ឌបាតំ វិចារេត្វា ភុញ្ជិត្វា ច រិត្តបត្តំ ឋបេតិ. អថ សោ ភិក្ខុ រិត្តបត្តំ ទិស្វា, ‘‘មយ្ហំ អសេសេត្វាវ បរិភុញ្ជិំសូ’’តិ ទោមនស្សំ ឧប្បាទេតិ, សារណីយធម្មោ ភិជ្ជតិ, បុន ទ្វាទស វស្សានិ បូរេតព្ពោ ហោតិ, តិត្ថិយបរិវាសសទិសោ ហេស. សកិំ ខណ្ឌេ ជាតេ បុន បូរេតព្ពោវ. យោ បន, ‘‘លាភា វត មេ, សុលទ្ធំ វត មេ, យស្ស មេ បត្តគតំ អនាបុច្ឆាវ សព្រហ្មចារី បរិភុញ្ជន្តី’’តិ សោមនស្សំ ជនេតិ, តស្ស បុណ្ណោ នាម ហោតិ.

ឯវំ បូរិតសារណីយធម្មស្ស បន នេវ ឥស្សា, ន មច្ឆរិយំ ហោតិ, សោ មនុស្សានំ បិយោ ហោតិ, សុលភបច្ចយោ; បត្តគតមស្ស ទីយមានម្បិ ន ខីយតិ, ភាជនីយភណ្ឌដ្ឋានេ អគ្គភណ្ឌំ លភតិ, ភយេ វា ឆាតកេ វា សម្បត្តេ ទេវតា ឧស្សុក្កំ អាបជ្ជន្តិ.

តត្រិមានិ វត្ថូនិ – លេណគិរិវាសី តិស្សត្ថេរោ កិរ មហាគិរិគាមំ ឧបនិស្សាយ វសតិ. បញ្ញាស មហាថេរា នាគទីបំ ចេតិយវន្ទនត្ថាយ គច្ឆន្តា គិរិគាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា កិញ្ចិ អលទ្ធា និក្ខមិំសុ. ថេរោ បវិសន្តោ តេ ទិស្វា បុច្ឆិ – ‘‘លទ្ធំ, ភន្តេ’’តិ? វិចរិម្ហា, អាវុសោតិ. សោ អលទ្ធភាវំ ញត្វា អាហ – ‘‘យាវាហំ, ភន្តេ, អាគច្ឆាមិ, តាវ ឥធេវ ហោថា’’តិ. មយំ, អាវុសោ, បញ្ញាស ជនា បត្តតេមនមត្តម្បិ ន លភិម្ហាតិ. នេវាសិកា នាម, ភន្តេ, បដិពលា ហោន្តិ, អលភន្តាបិ ភិក្ខាចារមគ្គសភាវំ ជានន្តីតិ. ថេរា អាគមិំសុ. ថេរោ គាមំ បាវិសិ. ធុរគេហេយេវ មហាឧបាសិកា ខីរភត្តំ សជ្ជេត្វា ថេរំ ឱលោកយមានា ឋិតា ថេរស្ស ទ្វារំ សម្បត្តស្សេវ បត្តំ បូរេត្វា អទាសិ. សោ តំ អាទាយ ថេរានំ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘គណ្ហថ, ភន្តេ’’តិ សង្ឃត្ថេរមាហ. ថេរោ, ‘‘អម្ហេហិ ឯត្តកេហិ កិញ្ចិ ន លទ្ធំ, អយំ សីឃមេវ គហេត្វា អាគតោ, កិំ នុ ខោ’’តិ សេសានំ មុខំ ឱលោកេសិ. ថេរោ ឱលោកនាការេនេវ ញត្វា – ‘‘ធម្មេន សមេន លទ្ធបិណ្ឌបាតោ, និក្កុក្កុច្ចា គណ្ហថ ភន្តេ’’តិអាទិតោ បដ្ឋាយ សព្ពេសំ យាវទត្ថំ ទត្វា អត្តនាបិ យាវទត្ថំ ភុញ្ជិ.

អថ នំ ភត្តកិច្ចាវសានេ ថេរា បុច្ឆិំសុ – ‘‘កទា, អាវុសោ, លោកុត្តរធម្មំ បដិវិជ្ឈី’’តិ? នត្ថិ មេ, ភន្តេ, លោកុត្តរធម្មោតិ. ឈានលាភីសិ, អាវុសោតិ? ឯតម្បិ មេ, ភន្តេ, នត្ថីតិ. ននុ, អាវុសោ, បាដិហារិយន្តិ? សារណីយធម្មោ មេ, ភន្តេ, បូរិតោ, តស្ស មេ ធម្មស្ស បូរិតកាលតោ បដ្ឋាយ សចេបិ ភិក្ខុសតសហស្សំ ហោតិ, បត្តគតំ ន ខីយតីតិ. សាធុ សាធុ, សប្បុរិស, អនុច្ឆវិកមិទំ តុយ្ហន្តិ. ឥទំ តាវ បត្តគតំ ន ខីយតីតិ ឯត្ថ វត្ថុ.

អយមេវ បន ថេរោ ចេតិយបព្ពតេ គិរិភណ្ឌមហាបូជាយ ទានដ្ឋានំ គន្ត្វា, ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ កិំ វរភណ្ឌ’’ន្តិ បុច្ឆតិ. ទ្វេ សាដកា, ភន្តេតិ. ឯតេ មយ្ហំ បាបុណិស្សន្តីតិ. តំ សុត្វា អមច្ចោ រញ្ញោ អារោចេសិ – ‘‘ឯកោ ទហរោ ឯវំ វទតី’’តិ. ‘‘ទហរស្សេវំ ចិត្តំ, មហាថេរានំ បន សុខុមសាដកា វដ្ដន្តី’’តិ វត្វា, ‘‘មហាថេរានំ ទស្សាមី’’តិ ឋបេសិ. តស្ស ភិក្ខុសង្ឃេ បដិបាដិយា ឋិតេ ទេន្តស្ស មត្ថកេ ឋបិតាបិ តេ សាដកា ហត្ថំ នារោហន្តិ, អញ្ញេវ អារោហន្តិ. ទហរស្ស ទានកាលេ បន ហត្ថំ អារុឡ្ហា. សោ តស្ស ហត្ថេ ឋបេត្វា អមច្ចស្ស មុខំ ឱលោកេត្វា ទហរំ និសីទាបេត្វា ទានំ ទត្វា សង្ឃំ វិស្សជ្ជេត្វា ទហរស្ស សន្តិកេ និសីទិត្វា, ‘‘កទា, ភន្តេ, ឥមំ ធម្មំ បដិវិជ្ឈិត្ថា’’តិ អាហ. សោ បរិយាយេនបិ អសន្តំ អវទន្តោ, ‘‘នត្ថិ មយ្ហំ, មហារាជ, លោកុត្តរធម្មោ’’តិ អាហ. ននុ, ភន្តេ, បុព្ពេវ អវចុត្ថាតិ? អាម, មហារាជ, សារណីយធម្មបូរកោ អហំ, តស្ស មេ ធម្មស្ស បូរិតកាលតោ បដ្ឋាយ ភាជនីយភណ្ឌដ្ឋានេ អគ្គភណ្ឌំ បាបុណាតីតិ. សាធុ សាធុ, ភន្តេ, អនុច្ឆវិកមិទំ តុម្ហាកន្តិ វន្ទិត្វា បក្កាមិ. ឥទំ ភាជនីយភណ្ឌដ្ឋានេ អគ្គភណ្ឌំ បាបុណាតីតិ ឯត្ថ វត្ថុ.

ព្រាហ្មណតិស្សភយេ បន ភាតរគាមវាសិនោ នាគត្ថេរិយា អនារោចេត្វាវ បលាយិំសុ. ថេរី បច្ចូសកាលេ, ‘‘អតិវិយ អប្បនិគ្ឃោសោ គាមោ, ឧបធារេថ តាវា’’តិ ទហរភិក្ខុនិយោ អាហ. តា គន្ត្វា សព្ពេសំ គតភាវំ ញត្វា អាគម្ម ថេរិយា អារោចេសុំ. សា សុត្វា, ‘‘មា តុម្ហេ តេសំ គតភាវំ ចិន្តយិត្ថ, អត្តនោ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាយោនិសោមនសិការេសុយេវ យោគំ ករោថា’’តិ វត្វា ភិក្ខាចារវេលាយ បារុបិត្វា អត្តទ្វាទសមា គាមទ្វារេ និគ្រោធរុក្ខមូលេ អដ្ឋាសិ. រុក្ខេ អធិវត្ថា ទេវតា ទ្វាទសន្នម្បិ ភិក្ខុនីនំ បិណ្ឌបាតំ ទត្វា, ‘‘អយ្យេ, អញ្ញត្ថ មា គច្ឆថ, និច្ចំ ឥធេវ ឯថា’’តិ អាហ. ថេរិយា បន កនិដ្ឋភាតា នាគត្ថេរោ នាម អត្ថិ. សោ, ‘‘មហន្តំ ភយំ, ន សក្កា ឥធ យាបេតុំ, បរតីរំ គមិស្សាមាតិ អត្តទ្វាទសមោវ អត្តនោ វសនដ្ឋានា និក្ខន្តោ ថេរិំ ទិស្វា គមិស្សាមី’’តិ ភាតរគាមំ អាគតោ. ថេរី, ‘‘ថេរា អាគតា’’តិ សុត្វា តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា, កិំ អយ្យាតិ បុច្ឆិ. សោ តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិ. សា, ‘‘អជ្ជ ឯកទិវសំ វិហារេយេវ វសិត្វា ស្វេវ គមិស្សថា’’តិ អាហ. ថេរា វិហារំ អគមំសុ.

ថេរី បុនទិវសេ រុក្ខមូលេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ឥមំ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជថា’’តិ អាហ. ថេរោ, ‘‘វដ្ដិស្សតិ ថេរី’’តិ វត្វា តុណ្ហី អដ្ឋាសិ. ធម្មិកោ តាតា បិណ្ឌបាតោ កុក្កុច្ចំ អកត្វា បរិភុញ្ជថាតិ. វដ្ដិស្សតិ ថេរីតិ. សា បត្តំ គហេត្វា អាកាសេ ខិបិ, បត្តោ អាកាសេ អដ្ឋាសិ. ថេរោ, ‘‘សត្តតាលមត្តេ ឋិតម្បិ ភិក្ខុនីភត្តមេវ, ថេរីតិ វត្វា ភយំ នាម សព្ពកាលំ ន ហោតិ, ភយេ វូបសន្តេ អរិយវំសំ កថយមានោ, ‘ភោ បិណ្ឌបាតិក ភិក្ខុនីភត្តំ ភុញ្ជិត្វា វីតិនាមយិត្ថា’តិ ចិត្តេន អនុវទិយមានោ សន្ថម្ភេតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, អប្បមត្តា ហោថ ថេរិយោ’’តិ មគ្គំ អារុហិ.

រុក្ខទេវតាបិ, ‘‘សចេ ថេរោ ថេរិយា ហត្ថតោ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិស្សតិ, ន នំ និវត្តេស្សាមិ, សចេ បន ន បរិភុញ្ជិស្សតិ, និវត្តេស្សាមី’’តិ ចិន្តយមានា ឋត្វា ថេរស្ស គមនំ ទិស្វា រុក្ខា ឱរុយ្ហ បត្តំ, ភន្តេ, ទេថាតិ បត្តំ គហេត្វា ថេរំ រុក្ខមូលំយេវ អានេត្វា អាសនំ បញ្ញាបេត្វា បិណ្ឌបាតំ ទត្វា កតភត្តកិច្ចំ បដិញ្ញំ ការេត្វា ទ្វាទស ភិក្ខុនិយោ, ទ្វាទស ច ភិក្ខូ សត្ត វស្សានិ ឧបដ្ឋហិ. ឥទំ ទេវតា ឧស្សុក្កំ អាបជ្ជន្តីតិ ឯត្ថ វត្ថុ, តត្រ ហិ ថេរី សារណីយធម្មបូរិកា អហោសិ.

អខណ្ឌានីតិអាទីសុ យស្ស សត្តសុ អាបត្តិក្ខន្ធេសុ អាទិម្ហិ វា អន្តេ វា សិក្ខាបទំ ភិន្នំ ហោតិ, តស្ស សីលំ បរិយន្តេ ឆិន្នសាដកោ វិយ ខណ្ឌំ នាម. យស្ស បន វេមជ្ឈេ ភិន្នំ, តស្ស មជ្ឈេ ឆិទ្ទសាដកោ វិយ ឆិទ្ទំ នាម ហោតិ. យស្ស បន បដិបាដិយា ទ្វេ តីណិ ភិន្នានិ, តស្ស បិដ្ឋិយំ វា កុច្ឆិយំ វា ឧដ្ឋិតេន វិសភាគវណ្ណេន កាឡរត្តាទីនំ អញ្ញតរវណ្ណា គាវី វិយ សពលំ នាម ហោតិ. យស្ស បន អន្តរន្តរា ភិន្នានិ, តស្ស អន្តរន្តរា វិសភាគពិន្ទុចិត្រា គាវី វិយ កម្មាសំ នាម ហោតិ. យស្ស បន សព្ពេន សព្ពំ អភិន្នានិ, តស្ស តានិ សីលានិ អខណ្ឌានិ អច្ឆិទ្ទានិ អសពលានិ អកម្មាសានិ នាម ហោន្តិ. តានិ បនេតានិ តណ្ហាទាសព្យតោ មោចេត្វា ភុជិស្សភាវករណតោ ភុជិស្សានិ. ពុទ្ធាទីហិ វិញ្ញូហិ បសត្ថត្តា វិញ្ញុប្បសត្ថានិ. តណ្ហាទិដ្ឋីហិ អបរាមដ្ឋត្តា, ‘‘ឥទំ នាម ត្វំ អាបន្នបុព្ពោ’’តិ កេនចិ បរាមដ្ឋុំ អសក្កុណេយ្យត្តា ច អបរាមដ្ឋានិ. ឧបចារសមាធិំ វា អប្បនាសមាធិំ វា សំវត្តយន្តីតិ សមាធិសំវត្តនិកានីតិ វុច្ចន្តិ. សីលសាមញ្ញគតោ វិហរតីតិ តេសុ តេសុ ទិសាភាគេសុ វិហរន្តេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សមានភាវូបគតសីលោ វិហរតិ. សោតាបន្នាទីនញ្ហិ សីលំ សមុទ្ទន្តរេបិ ទេវលោកេបិ វសន្តានំ អញ្ញេសំ សោតាបន្នាទីនំ សីលេន សមានមេវ ហោតិ, នត្ថិ មគ្គសីលេ នានត្តំ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ.

យាយំ ទិដ្ឋីតិ មគ្គសម្បយុត្តា សម្មាទិដ្ឋិ. អរិយាតិ និទ្ទោសា. និយ្យាតីតិ និយ្យានិកា. តក្ករស្សាតិ យោ តថាការី ហោតិ. ទុក្ខក្ខយាយាតិ សព្ពទុក្ខក្ខយត្ថំ. ទិដ្ឋិសាមញ្ញគតោតិ សមានទិដ្ឋិភាវំ ឧបគតោ ហុត្វា វិហរតិ. អគ្គន្តិ ជេដ្ឋកំ. សព្ពគោបានសិយោ សង្គណ្ហាតីតិ សង្គាហិកំ. សព្ពគោបានសីនំ សង្ឃាដំ ករោតីតិ សង្ឃាដនិកំ. សង្ឃាដនិយន្តិ អត្ថោ. យទិទំ កូដន្តិ យមេតំ កូដាគារកណ្ណិកាសង្ខាតំ កូដំ នាម. បញ្ចភូមិកាទិបាសាទា ហិ កូដពទ្ធាវ តិដ្ឋន្តិ. យស្មិំ បតិតេ មត្តិកំ អាទិំ កត្វា សព្ពេ បតន្តិ. តស្មា ឯវមាហ. ឯវមេវ ខោតិ យថា កូដំ កូដាគារស្ស, ឯវំ ឥមេសម្បិ សារណីយធម្មានំ យា អយំ អរិយា ទិដ្ឋិ, សា អគ្គា ច សង្គាហិកា ច សង្ឃាដនិយា ចាតិ ទដ្ឋព្ពា.

៤៩៣. កថញ្ច, ភិក្ខវេ, យាយំ ទិដ្ឋីតិ ឯត្ថ, ភិក្ខវេ, យាយំ សោតាបត្តិមគ្គទិដ្ឋិ អរិយា និយ្យានិកា និយ្យាតិ តក្ករស្ស សម្មា ទុក្ខក្ខយាយាតិ វុត្តា, សា កថំ កេន ការណេន និយ្យាតីតិ អត្ថោ. បរិយុដ្ឋិតចិត្តោវ ហោតីតិ ឯត្តាវតាបិ បរិយុដ្ឋិតចិត្តោយេវ នាម ហោតីតិ អត្ថោ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. សុប្បណិហិតំ មេ មានសន្តិ មយ្ហំ ចិត្តំ សុដ្ឋុ ឋបិតំ. សច្ចានំ ពោធាយាតិ ចតុន្នំ សច្ចានំ ពោធត្ថាយ. អរិយន្តិអាទីសុ តំ ញាណំ យស្មា អរិយានំ ហោតិ, ន បុថុជ្ជនានំ, តស្មា អរិយន្តិ វុត្តំ. យេសំ បន លោកុត្តរធម្មោបិ អត្ថិ, តេសំយេវ ហោតិ, ន អញ្ញេសំ, តស្មា លោកុត្តរន្តិ វុត្តំ. បុថុជ្ជនានំ បន អភាវតោ អសាធារណំ បុថុជ្ជនេហីតិ វុត្តំ. ឯស នយោ សព្ពវារេសុ.

៤៩៤. លភាមិ បច្ចត្តំ សមថន្តិ អត្តនោ ចិត្តេ សមថំ លភាមីតិ អត្ថោ. និព្ពុតិយម្បិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ ច សមថោតិ ឯកគ្គតា. និព្ពុតីតិ កិលេសវូបសមោ.

៤៩៥. តថារូបាយ ទិដ្ឋិយាតិ ឯវរូបាយ សោតាបត្តិមគ្គទិដ្ឋិយា.

៤៩៦. ធម្មតាយាតិ សភាវេន. ធម្មតា ឯសាតិ សភាវោ ឯស. វុដ្ឋានំ បញ្ញាយតីតិ សង្ឃកម្មវសេន វា ទេសនាយ វា វុដ្ឋានំ ទិស្សតិ. អរិយសាវកោ ហិ អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តោ គរុកាបត្តីសុ កុដិការសទិសំ, លហុកាបត្តីសុ សហសេយ្យាទិសទិសំ អចិត្តកាបត្តិំយេវ អាបជ្ជតិ, តម្បិ អសញ្ចិច្ច, នោ សញ្ចិច្ច, អាបន្នំ ន បដិច្ឆាទេតិ. តស្មា អថ ខោ នំ ខិប្បមេវាតិអាទិមាហ. ទហរោតិ តរុណោ. កុមារោតិ ន មហល្លកោ. មន្ទោតិ ចក្ខុសោតាទីនំ មន្ទតាយ មន្ទោ. ឧត្តានសេយ្យកោតិ អតិទហរតាយ ឧត្តានសេយ្យកោ, ទក្ខិណេន វា វាមេន វា បស្សេន សយិតុំ ន សក្កោតីតិ អត្ថោ. អង្គារំ អក្កមិត្វាតិ ឥតោ ចិតោ ច បសារិតេន ហត្ថេន វា បាទេន វា ផុសិត្វា. ឯវំ ផុសន្តានំ បន មនុស្សានំ ន សីឃំ ហត្ថោ ឈាយតិ, តថា ហិ ឯកច្ចេ ហត្ថេន អង្គារំ គហេត្វា បរិវត្តមានា ទូរម្បិ គច្ឆន្តិ. ទហរស្ស បន ហត្ថបាទា សុខុមាលា ហោន្តិ, សោ ផុដ្ឋមត្តេនេវ ទយ្ហមានោ ចិរីតិ សទ្ទំ ករោន្តោ ខិប្បំ បដិសំហរតិ, តស្មា ឥធ ទហរោវ ទស្សិតោ. មហល្លកោ ច ទយ្ហន្តោបិ អធិវាសេតិ, អយំ បន អធិវាសេតុំ ន សក្កោតិ. តស្មាបិ ទហរោវ ទស្សិតោ. ទេសេតីតិ អាបត្តិបដិគ្គាហកេ សភាគបុគ្គលេ សតិ ឯកំ ទិវសំ វា រត្តិំ វា អនធិវាសេត្វា រត្តិំ ចតុរង្គេបិ តមេ សភាគភិក្ខុនោ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា ទេសេតិយេវ.

៤៩៧. ឧច្ចាវចានីតិ ឧច្ចនីចានិ. កិំ ករណីយានីតិ កិំ ករោមីតិ ឯវំ វត្វា កត្តព្ពកម្មានិ. តត្ថ ឧច្ចកម្មំ នាម ចីវរស្ស ករណំ រជនំ ចេតិយេ សុធាកម្មំ ឧបោសថាគារចេតិយឃរពោធិឃរេសុ កត្តព្ពកម្មន្តិ ឯវមាទិ. អវចកម្មំ នាម បាទធោវនមក្ខនាទិខុទ្ទកកម្មំ, អថ វា ចេតិយេ សុធាកម្មាទិ ឧច្ចកម្មំ នាម. តត្ថេវ កសាវបចនឧទកានយនកុច្ឆករណ និយ្យាសពន្ធនាទិ អវចកម្មំ នាម. ឧស្សុក្កំ អាបន្នោ ហោតីតិ ឧស្សុក្កភាវំ កត្តព្ពតំ បដិបន្នោ ហោតិ. តិព្ពាបេក្ខោ ហោតីតិ ពហលបត្ថនោ ហោតិ. ថម្ពញ្ច អាលុម្បតីតិ តិណញ្ច អាលុម្បមានា ខាទតិ. វច្ឆកញ្ច អបចិនាតីតិ វច្ឆកញ្ច អបលោកេតិ. តរុណវច្ឆា ហិ គាវី អរញ្ញេ ឯកតោ អាគតំ វច្ឆកំ ឯកស្មិំ ឋានេ និបន្នំ បហាយ ទូរំ ន គច្ឆតិ, វច្ឆកស្ស អាសន្នដ្ឋានេ ចរមានា តិណំ អាលុម្បិត្វា គីវំ ឧក្ខិបិត្វា ឯកន្តំ វច្ឆកមេវ ច វិលោកេតិ, ឯវមេវ សោតាបន្នោ ឧច្ចាវចានិ កិំ ករណីយានិ ករោន្តោ តន្និន្នោ ហោតិ, អសិថិលបូរកោ តិព្ពច្ឆន្ទោ ពហលបត្ថនោ ហុត្វាវ ករោតិ.

តត្រិទំ វត្ថុ – មហាចេតិយេ កិរ សុធាកម្មេ ករិយមានេ ឯកោ អរិយសាវកោ ឯកេន ហត្ថេន សុធាភាជនំ, ឯកេន កុច្ឆំ គហេត្វា សុធាកម្មំ ករិស្សាមីតិ ចេតិយង្គណំ អារុឡ្ហោ. ឯកោ កាយទឡ្ហិពហុលោ ភិក្ខុ គន្ត្វា ថេរស្ស សន្តិកេ អដ្ឋាសិ. ថេរោ អញ្ញស្មិំ សតិ បបញ្ចោ ហោតីតិ តស្មា ឋានា អញ្ញំ ឋានំ គតោ. សោបិ ភិក្ខុ តត្ថេវ អគមាសិ. ថេរោ បុន អញ្ញំ ឋានន្តិ ឯវំ កតិបយដ្ឋានេ អាគតំ, – ‘‘សប្បុរិស មហន្តំ ចេតិយង្គណំ កិំ អញ្ញស្មិំ ឋានេ ឱកាសំ ន លភថា’’តិ អាហ. ន ឥតរោ បក្កាមីតិ.

៤៩៨. ពលតាយ សមន្នាគតោតិ ពលេន សមន្នាគតោ. អដ្ឋិំ កត្វាតិ អត្ថិកភាវំ កត្វា, អត្ថិកោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. មនសិកត្វាតិ មនស្មិំ ករិត្វា. សព្ពចេតសា សមន្នាហរិត្វាតិ អប្បមត្តកម្បិ វិក្ខេបំ អករោន្តោ សកលចិត្តេន សមន្នាហរិត្វា. ឱហិតសោតោតិ ឋបិតសោតោ. អរិយសាវកា ហិ បិយធម្មស្សវនា ហោន្តិ, ធម្មស្សវនគ្គំ គន្ត្វា និទ្ទាយមានា វា យេន កេនចិ សទ្ធិំ សល្លបមានា វា វិក្ខិត្តចិត្តា វា ន និសីទន្តិ, អថ ខោ អមតំ បរិភុញ្ជន្តា វិយ អតិត្តាវ ហោន្តិ ធម្មស្សវនេ, អថ អរុណំ ឧគ្គច្ឆតិ. តស្មា ឯវមាហ.

៥០០. ធម្មតា សុសមន្និដ្ឋា ហោតីតិ សភាវោ សុដ្ឋុ សមន្នេសិតោ ហោតិ. សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយាតិ ករណវចនំ, សោតាបត្តិផលសច្ឆិកតញាណេនាតិ អត្ថោ. ឯវំ សត្តង្គសមន្នាគតោតិ ឯវំ ឥមេហិ សត្តហិ មហាបច្ចវេក្ខណញាណេហិ សមន្នាគតោ. អយំ តាវ អាចរិយានំ សមានកថា. លោកុត្តរមគ្គោ ហិ ពហុចិត្តក្ខណិកោ នាម នត្ថិ.

វិតណ្ឌវាទី បន ឯកចិត្តក្ខណិកោ នាម មគ្គោ នត្ថិ, ‘‘ឯវំ ភាវេយ្យ សត្ត វស្សានី’’តិ ហិ វចនតោ សត្តបិ វស្សានិ មគ្គភាវនា ហោន្តិ. កិលេសា បន លហុ ឆិជ្ជន្តា សត្តហិ ញាណេហិ ឆិជ្ជន្តីតិ វទតិ. សោ សុត្តំ អាហរាតិ វត្តព្ពោ, អទ្ធា អញ្ញំ សុត្តំ អបស្សន្តោ, ‘‘ឥទមស្ស បឋមំ ញាណំ អធិគតំ ហោតិ, ឥទមស្ស ទុតិយំ ញាណំ…បេ… ឥទមស្ស សត្តមំ ញាណំ អធិគតំ ហោតី’’តិ ឥមមេវ អាហរិត្វា ទស្សេស្សតិ. តតោ វត្តព្ពោ កិំ បនិទំ សុត្តំ នេយ្យត្ថំ នីតត្ថន្តិ. តតោ វក្ខតិ – ‘‘នីតត្ថត្ថំ, យថាសុត្តំ តថេវ អត្ថោ’’តិ. សោ វត្តព្ពោ – ‘‘ធម្មតា សុសមន្និដ្ឋា ហោតិ សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយាតិ ឯត្ថ កោ អត្ថោ’’តិ? អទ្ធា សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយត្ថោតិ វក្ខតិ. តតោ បុច្ឆិតព្ពោ, ‘‘មគ្គសមង្គី ផលំ សច្ឆិករោតិ, ផលសមង្គី’’តិ. ជានន្តោ, ‘‘ផលសមង្គី សច្ឆិករោតី’’តិ វក្ខតិ. តតោ វត្តព្ពោ, – ‘‘ឯវំ សត្តង្គសមន្នាគតោ ខោ, ភិក្ខវេ, អរិយសាវកោ សោតាបត្តិផលសមន្នាគតោ ហោតីតិ ឥធ មគ្គំ អភាវេត្វា មណ្ឌូកោ វិយ ឧប្បតិត្វា អរិយសាវកោ ផលមេវ គណ្ហិស្សតិ. មា សុត្តំ មេ លទ្ធន្តិ យំ វា តំ វា អវច. បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តេន នាម អាចរិយសន្តិកេ វសិត្វា ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អត្ថរសំ វិទិត្វា វត្តព្ពំ ហោតី’’តិ. ‘‘ឥមានិ សត្ត ញាណានិ អរិយសាវកស្ស បច្ចវេក្ខណញាណានេវ, លោកុត្តរមគ្គោ ពហុចិត្តក្ខណិកោ នាម នត្ថិ, ឯកចិត្តក្ខណិកោយេវា’’តិ សញ្ញាបេតព្ពោ. សចេ សញ្ជានាតិ សញ្ជានាតុ. នោ ចេ សញ្ជានាតិ, ‘‘គច្ឆ បាតោវ វិហារំ បវិសិត្វា យាគុំ បិវាហី’’តិ ឧយ្យោជេតព្ពោ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

កោសម្ពិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. ព្រហ្មនិមន្តនិកសុត្តវណ្ណនា

៥០១. ឯវំ មេ សុតន្តិ ព្រហ្មនិមន្តនិកសុត្តំ. តត្ថ បាបកំ ទិដ្ឋិគតន្តិ លាមកា សស្សតទិដ្ឋិ. ឥទំ និច្ចន្តិ ឥទំ សហ កាយេន ព្រហ្មដ្ឋានំ អនិច្ចំ ‘‘និច្ច’’ន្តិ វទតិ. ធុវាទីនិ តស្សេវ វេវចនានិ. តត្ថ ធុវន្តិ ថិរំ. សស្សតន្តិ សទា វិជ្ជមានំ. កេវលន្តិ អខណ្ឌំ សកលំ. អចវនធម្មន្តិ អចវនសភាវំ. ឥទញ្ហិ ន ជាយតីតិអាទីសុ ឥមស្មិំ ឋានេ កោចិ ជាយនកោ វា ជីយនកោ វា មីយនកោ វា ចវនកោ វា ឧបបជ្ជនកោ វា នត្ថីតិ សន្ធាយ វទតិ. ឥតោ ច បនញ្ញន្តិ ឥតោ សហ កាយកា ព្រហ្មដ្ឋានា ឧត្តរិ អញ្ញំ និស្សរណំ នាម នត្ថីតិ ឯវមស្ស ថាមគតា សស្សតទិដ្ឋិ ឧប្បន្នា ហោតិ. ឯវំវាទី បន សោ ឧបរិ តិស្សោ ឈានភូមិយោ ចត្តារោ មគ្គា ចត្តារិ ផលានិ និព្ពានន្តិ សព្ពំ បដិពាហតិ. អវិជ្ជាគតោតិ អវិជ្ជាយ គតោ សមន្នាគតោ អញ្ញាណី អន្ធីភូតោ. យត្រ ហិ នាមាតិ យោ នាម.

៥០២. អថ ខោ, ភិក្ខវេ, មារោ បាបិមាតិ មារោ កថំ ភគវន្តំ អទ្ទស? សោ កិរ អត្តនោ ភវនេ និសីទិត្វា កាលេន កាលំ សត្ថារំ អាវជ្ជេតិ – ‘‘អជ្ជ សមណោ គោតមោ កតរស្មិំ គាមេ វា និគមេ វា វសតី’’តិ. ឥមស្មិំ បន កាលេ អាវជ្ជន្តោ, ‘‘ឧក្កដ្ឋំ និស្សាយ សុភគវនេ វិហរតី’’តិ ញត្វា, ‘‘កត្ថ នុ ខោ គតោ’’តិ ឱលោកេន្តោ ព្រហ្មលោកំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា, ‘‘សមណោ គោតមោ ព្រហ្មលោកំ គច្ឆតិ, យាវ តត្ថ ធម្មកថំ កថេត្វា ព្រហ្មគណំ មម វិសយា នាតិក្កមេតិ, តាវ គន្ត្វា ធម្មទេសនាយំ វិឆន្ទំ ករិស្សាមី’’តិ សត្ថុ បទានុបទិកោ គន្ត្វា ព្រហ្មគណស្ស អន្តរេ អទិស្សមានេន កាយេន អដ្ឋាសិ. សោ, ‘‘សត្ថារា ពកព្រហ្មា អបសាទិតោ’’តិ ញត្វា ព្រហ្មុនោ ឧបត្ថម្ភោ ហុត្វា អដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ, ភិក្ខវេ, មារោ បាបិមា’’តិ.

ព្រហ្មបារិសជ្ជំ អន្វាវិសិត្វាតិ ឯកស្ស ព្រហ្មបារិសជ្ជស្ស សរីរំ បវិសិត្វា. មហាព្រហ្មានំ បន ព្រហ្មបុរោហិតានំ វា អន្វាវិសិតុំ ន សក្កោតិ. មេតមាសទោតិ មា ឯតំ អបសាទយិត្ថ. អភិភូតិ អភិភវិត្វា ឋិតោ ជេដ្ឋកោ. អនភិភូតោតិ អញ្ញេហិ អនភិភូតោ. អញ្ញទត្ថូតិ ឯកំសវចនេ និបាតោ. ទស្សនវសេន ទសោ, សព្ពំ បស្សតីតិ ទីបេតិ. វសវត្តីតិ សព្ពជនំ វសេ វត្តេតិ. ឥស្សរោតិ លោកេ ឥស្សរោ. កត្តា និម្មាតាតិ លោកស្ស កត្តា ច និម្មាតា ច, បថវីហិមវន្តសិនេរុចក្កវាឡមហាសមុទ្ទចន្ទិមសូរិយា ច ឥមិនា និម្មិតាតិ ទីបេតិ.

សេដ្ឋោ សជិតាតិ អយំ លោកស្ស ឧត្តមោ ច សជិតា ច. ‘‘ត្វំ ខត្តិយោ នាម ហោហិ, ត្វំ ព្រាហ្មណោ នាម, វេស្សោ នាម, សុទ្ទោ នាម, គហដ្ឋោ នាម, បព្ពជិតោ នាម, អន្តមសោ ឱដ្ឋោ ហោហិ, គោណោ ហោហី’’តិ ឯវំ សត្តានំ វិសជ្ជេតា អយន្តិ ទស្សេតិ. វសី បិតា ភូតភព្យានន្តិ អយំ ចិណ្ណវសិតាយ វសី, អយំ បិតា ភូតានញ្ច ភព្យានញ្ចាតិ វទតិ. តត្ថ អណ្ឌជជលាពុជា សត្តា អន្តោអណ្ឌកោសេ ចេវ អន្តោវត្ថិម្ហិ ច ភព្យា នាម, ពហិ និក្ខន្តកាលតោ បដ្ឋាយ ភូតា. សំសេទជា បឋមចិត្តក្ខណេ ភព្យា, ទុតិយតោ បដ្ឋាយ ភូតា. ឱបបាតិកា បឋមឥរិយាបថេ ភព្យា, ទុតិយតោ បដ្ឋាយ ភូតាតិ វេទិតព្ពា. តេ សព្ពេបិ ឯតស្ស បុត្តាតិ សញ្ញាយ, ‘‘បិតា ភូតភព្យាន’’ន្តិ អាហ.

បថវីគរហកាតិ យថា ត្វំ ឯតរហិ, ‘‘អនិច្ចា ទុក្ខា អនត្តា’’តិ បថវិំ គរហសិ ជិគុច្ឆសិ, ឯវំ តេបិ បថវីគរហកា អហេសុំ, ន កេវលំ ត្វំយេវាតិ ទីបេតិ. អាបគរហកាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ហីនេ កាយេ បតិដ្ឋិតាតិ ចតូសុ អបាយេសុ និព្ពត្តា. បថវីបសំសកាតិ យថា ត្វំ គរហសិ, ឯវំ អគរហិត្វា, ‘‘និច្ចា ធុវា សស្សតា អច្ឆេជ្ជា អភេជ្ជា អក្ខយា’’តិ ឯវំ បថវីបសំសកា បថវិយា វណ្ណវាទិនោ អហេសុន្តិ វទតិ. បថវាភិនន្ទិនោតិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន បថវិយា អភិនន្ទិនោ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. បណីតេ កាយេ បតិដ្ឋិតាតិ ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តា. តំ តាហន្តិ តេន ការណេន តំ អហំ. ឥង្ឃាតិ ចោទនត្ថេ និបាតោ. ឧបាតិវត្តិត្ថោតិ អតិក្កមិត្ថ. ‘‘ឧបាតិវត្តិតោ’’តិបិ បាឋោ, អយមេវត្ថោ. ទណ្ឌេន បដិប្បណាមេយ្យាតិ ចតុហត្ថេន មុគ្គរទណ្ឌេន បោថេត្វា បលាបេយ្យ. នរកបបាតេតិ សតបោរិសេ មហាសោព្ភេ. វិរាធេយ្យាតិ ហត្ថេន គហណយុត្តេ វា បាទេន បតិដ្ឋានយុត្តេ វា ឋានេ គហណបតិដ្ឋានានិ កាតុំ ន សក្កុណេយ្យ. ននុ ត្វំ ភិក្ខុ បស្សសីតិ ភិក្ខុ ននុ ត្វំ ឥមំ ព្រហ្មបរិសំ សន្និបតិតំ ឱភាសមានំ វិរោចមានំ ជោតយមានំ បស្សសីតិ ព្រហ្មុនោ ឱវាទេ ឋិតានំ ឥទ្ធានុភាវំ ទស្សេតិ. ឥតិ ខោ មំ, ភិក្ខវេ, មារោ បាបិមា ព្រហ្មបរិសំ ឧបនេសីតិ, ភិក្ខវេ, មារោ បាបិមា ននុ ត្វំ ភិក្ខុ បស្សសិ ព្រហ្មបរិសំ យសេន ច សិរិយា ច ឱភាសមានំ វិរោចមានំ ជោតយមានំ, យទិ ត្វម្បិ មហាព្រហ្មុនោ វចនំ អនតិក្កមិត្វា យទេវ តេ ព្រហ្មា វទតិ, តំ ករេយ្យាសិ, ត្វម្បិ ឯវមេវំ យសេន ច សិរិយា ច វិរោចេយ្យាសីតិ ឯវំ វទន្តោ មំ ព្រហ្មបរិសំ ឧបនេសិ ឧបសំហរិ. មា ត្វំ មញ្ញិត្ថោតិ មា ត្វំ មញ្ញិ. មារោ ត្វមសិ បាបិមាតិ បាបិម ត្វំ មហាជនស្ស មារណតោ មារោ នាម, បាបកំ លាមកំ មហាជនស្ស អយសំ ករណតោ បាបិមា នាមាតិ ជានាមិ.

៥០៣. កសិណំ អាយុន្តិ សកលំ អាយុំ. តេ ខោ ឯវំ ជានេយ្យុន្តិ តេ ឯវំ មហន្តេន តបោកម្មេន សមន្នាគតា, ត្វំ បន បុរិមទិវសេ ជាតោ, កិំ ជានិស្សសិ, យស្ស តេ អជ្ជាបិ មុខេ ខីរគន្ធោ វាយតីតិ ឃដ្ដេន្តោ វទតិ. បថវិំ អជ្ឈោសិស្សសីតិ បថវិំ អជ្ឈោសាយ គិលិត្វា បរិនិដ្ឋបេត្វា តណ្ហាមានទិដ្ឋីហិ គណ្ហិស្សសិ. ឱបសាយិកោ មេ ភវិស្សសីតិ មយ្ហំ សមីបសយោ ភវិស្សសិ, មំ គច្ឆន្តំ អនុគច្ឆិស្សសិ, ឋិតំ ឧបតិដ្ឋិស្សសិ, និសិន្នំ ឧបនិសីទិស្សសិ, និបន្នំ ឧបនិបជ្ជិស្សសីតិ អត្ថោ. វត្ថុសាយិកោតិ មម វត្ថុស្មិំ សយនកោ. យថាកាមករណីយោ ពាហិតេយ្យោតិ មយា អត្តនោ រុចិយា យំ ឥច្ឆាមិ, តំ កត្តព្ពោ, ពាហិត្វា ច បន ជជ្ឈរិកាគុម្ពតោបិ នីចតរោ លកុណ្ឌដកតរោ កាតព្ពោ ភវិស្សសីតិ អត្ថោ.

ឥមិនា ឯស ភគវន្តំ ឧបលាបេតិ វា អបសាទេតិ វា. ឧបលាបេតិ នាម សចេ ខោ ត្វំ, ភិក្ខុ, តណ្ហាទីហិ បថវិំ អជ្ឈោសិស្សសិ, ឱបសាយិកោ មេ ភវិស្សសិ, មយិ គច្ឆន្តេ គមិស្សសិ, តិដ្ឋន្តេ ឋស្សសិ, និសិន្នេ និសីទិស្សសិ, និបន្នេ និបជ្ជិស្សសិ, អហំ តំ សេសជនំ បដិពាហិត្វា វិស្សាសិកំ អព្ភន្តរិកំ ករិស្សាមីតិ ឯវំ តាវ ឧបលាបេតិ នាម. សេសបទេហិ បន អបសាទេតិ នាម. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – សចេ ត្វំ បថវិំ អជ្ឈោសិស្សសិ, វត្ថុសាយិកោ មេ ភវិស្សសិ, មម គមនាទីនិ អាគមេត្វា គមិស្សសិ វា ឋស្សសិ វា និសីទិស្សសិ វា និបជ្ជិស្សសិ វា, មម វត្ថុស្មិំ មយ្ហំ អារក្ខំ គណ្ហិស្សសិ, អហំ បន តំ យថាកាមំ ករិស្សាមិ ពាហិត្វា ច ជជ្ឈរិកាគុម្ពតោបិ លកុណ្ឌកតរន្តិ ឯវំ អបសាទេតិ នាម. អយំ បន ព្រហ្មា មាននិស្សិតោ, តស្មា ឥធ អបសាទនាវ អធិប្បេតា. អាបាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

អបិច តេ អហំ ព្រហ្មេតិ ឥទានិ ភគវា, ‘‘អយំ ព្រហ្មា មាននិស្សិតោ ‘អហំ ជានាមី’តិ មញ្ញតិ, អត្តនោ យសេន សម្មត្តោ សរីរំ ផុសិតុម្បិ សមត្ថំ កិញ្ចិ ន បស្សតិ, ថោកំ និគ្គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ឥមំ ទេសនំ អារភិ. តត្ថ គតិញ្ច បជានាមីតិ និប្ផត្តិញ្ច បជានាមិ. ជុតិញ្ចាតិ អានុភាវញ្ច បជានាមិ. ឯវំ មហេសក្ខោតិ ឯវំ មហាយសោ មហាបរិវារោ.

យាវតា ចន្ទិមសូរិយា បរិហរន្តីតិ យត្តកេ ឋានេ ចន្ទិមសូរិយា វិចរន្តិ. ទិសា ភន្តិ វិរោចនាតិ ទិសាសុ វិរោចមានា ឱភាសន្តិ, ទិសា វា តេហិ វិរោចមានា ឱភាសន្តិ. តាវ សហស្សធា លោកោតិ តត្តកេន បមាណេន សហស្សធា លោកោ, ឥមិនា ចក្កវាឡេន សទ្ធិំ ចក្កវាឡសហស្សន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ តេ វត្តតេ វសោតិ ឯត្ថ ចក្កវាឡសហស្សេ តុយ្ហំ វសោ វត្តតិ. បរោបរញ្ច ជានាសីតិ ឯត្ថ ចក្កវាឡសហស្សេ បរោបរេ ឧច្ចនីចេ ហីនប្បណីតេ សត្តេ ជានាសិ. អថោ រាគវិរាគិនន្តិ ន កេវលំ, ‘‘អយំ ឥទ្ធោ អយំ បកតិមនុស្សោ’’តិ បរោបរំ, ‘‘អយំ បន សរាគោ អយំ វីតរាគោ’’តិ ឯវំ រាគវិរាគិនម្បិ ជនំ ជានាសិ. ឥត្ថំភាវញ្ញថាភាវន្តិ ឥត្ថំភាវោតិ ឥទំ ចក្កវាឡំ. អញ្ញថាភាវោតិ ឥតោ សេសំ ឯកូនសហស្សំ. សត្តានំ អាគតិំ គតិន្តិ ឯត្ថ ចក្កវាឡសហស្សេ បដិសន្ធិវសេន សត្តានំ អាគតិំ, ចុតិវសេន គតិំ ច ជានាសិ. តុយ្ហំ បន អតិមហន្តោហមស្មីតិ សញ្ញា ហោតិ, សហស្សិព្រហ្មា នាម ត្វំ, អញ្ញេសំ បន តយា ឧត្តរិ ទ្វិសហស្សានំ តិសហស្សានំ ចតុសហស្សានំ បញ្ចសហស្សានំ ទសសហស្សានំ សតសហស្សានញ្ច ព្រហ្មានំ បមាណំ នត្ថិ, ចតុហត្ថាយ បិលោតិកាយ បដប្បមាណំ កាតុំ វាយមន្តោ វិយ មហន្តោស្មីតិ សញ្ញំ ករោសីតិ និគ្គណ្ហាតិ.

៥០៤. ឥធូបបន្នោតិ ឥធ បឋមជ្ឈានភូមិយំ ឧបបន្នោ. តេន តំ ត្វំ ន ជានាសីតិ តេន ការណេន តំ កាយំ ត្វំ ន ជានាសិ. នេវ តេ សមសមោតិ ជានិតព្ពដ្ឋានំ បត្វាបិ តយា សមសមោ ន ហោមិ. អភិញ្ញាយាតិ អញ្ញាយ. កុតោ នីចេយ្យន្តិ តយា នីចតរភាវោ បន មយ្ហំ កុតោ.

ហេដ្ឋូបបត្តិកោ កិរេស ព្រហ្មា អនុប្បន្នេ ពុទ្ធុប្បាទេ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា កសិណបរិកម្មំ កត្វា សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ កាលំ កត្វា ចតុត្ថជ្ឈានភូមិយំ វេហប្ផលព្រហ្មលោកេ បញ្ចកប្បសតិកំ អាយុំ គហេត្វា និព្ពត្តិ. តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា ហេដ្ដូបបត្តិកំ កត្វា តតិយជ្ឈានំ បណីតំ ភាវេត្វា សុភកិណ្ហព្រហ្មលោកេ ចតុសដ្ឋិកប្បំ អាយុំ គហេត្វា និព្ពត្តិ. តត្ថ ទុតិយជ្ឈានំ ភាវេត្វា អាភស្សរេសុ អដ្ឋកប្បំ អាយុំ គហេត្វា និព្ពត្តិ. តត្ថ បឋមជ្ឈានំ ភាវេត្វា បឋមជ្ឈានភូមិយំ កប្បាយុកោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, សោ បឋមកាលេ អត្តនា កតកម្មញ្ច និព្ពត្តដ្ឋានញ្ច អញ្ញាសិ, កាលេ បន គច្ឆន្តេ ឧភយំ បមុស្សិត្វា សស្សតទិដ្ឋិំ ឧប្បាទេសិ. តេន នំ ភគវា, ‘‘តេន តំ ត្វំ ន ជានាសិ…បេ… កុតោ នីចេយ្យ’’ន្តិ អាហ.

អថ ព្រហ្មា ចិន្តេសិ – ‘‘សមណោ គោតមោ មយ្ហំ អាយុញ្ច និព្ពត្តដ្ឋានញ្ច បុព្ពេកតកម្មញ្ច ជានាតិ, ហន្ទ នំ បុព្ពេ កតកម្មំ បុច្ឆាមី’’តិ សត្ថារំ អត្តនោ បុព្ពេកតកម្មំ បុច្ឆិ. សត្ថា កថេសិ.

បុព្ពេ កិរេស កុលឃរេ និព្ពត្តិត្វា កាមេសុ អាទីនវំ ទិស្វា, ‘‘ជាតិជរាព្យាធិមរណស្ស អន្តំ ករិស្សាមី’’តិ និក្ខម្ម ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានលាភី ហុត្វា គង្គាតីរេ បណ្ណសាលំ ការេត្វា ឈានរតិយា វីតិនាមេតិ. តទា ច កាលេន កាលំ សត្ថវាហា បញ្ចហិ សកដសតេហិ មរុកន្តារំ បដិបជ្ជន្តិ. មរុកន្តារេ បន ទិវា ន សក្កា គន្តុំ, រត្តិំ គមនំ ហោតិ. អថ បុរិមសកដស្ស អគ្គយុគេ យុត្តពលិពទ្ទា គច្ឆន្តា និវត្តិត្វា អាគតមគ្គាភិមុខាវ អហេសុំ. ឥតរសកដានិ តថេវ និវត្តិត្វា អរុណេ ឧគ្គតេ និវត្តិតភាវំ ជានិំសុ. តេសញ្ច តទា កន្តារំ អតិក្កមនទិវសោ អហោសិ. សព្ពំ ទារុទកំ បរិក្ខីណំ, តស្មា, ‘‘នត្ថិ ទានិ អម្ហាកំ ជីវិត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា គោណេ ចក្កេសុ ពន្ធិត្វា មនុស្សា សកដបច្ឆាយាយំ បវិសិត្វា និបជ្ជិំសុ. តាបសោបិ កាលស្សេវ បណ្ណសាលតោ និក្ខមិត្វា បណ្ណសាលទ្វារេ និសិន្នោ គង្គំ ឱលោកយមានោ អទ្ទស គង្គំ មហតា ឧទកោឃេន វុយ្ហមានំ បវត្តិតមណិក្ខន្ធំ វិយ អាគច្ឆន្តិំ. ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឥមស្មិំ លោកេ ឯវរូបស្ស មធុរោទកស្ស អលាភេន កិលិស្សមានា សត្តា’’តិ. សោ ឯវំ អាវជ្ជន្តោ មរុកន្តារេ តំ សត្ថំ ទិស្វា, ‘‘ឥមេ សត្តា មា នស្សន្តូ’’តិ, ‘‘ឥតោ មហា ឧទកក្ខន្ធោ ឆិជ្ជិត្វា មរុកន្តារេ សត្ថាភិមុខោ គច្ឆតូ’’តិ អភិញ្ញាចិត្តេន អធិដ្ឋាសិ. សហចិត្តុប្បាទេន មាតិការុឡ្ហំ វិយ ឧទកំ តត្ថ អគមាសិ. មនុស្សា ឧទកសទ្ទេន វុដ្ឋាយ ឧទកំ ទិស្វា ហត្ថតុដ្ឋា ន្ហាយិត្វា បិវិត្វា គោណេបិ បាយេត្វា សោត្ថិនា ឥច្ឆិតដ្ឋានំ អគមំសុ. សត្ថា តំ ព្រហ្មុនោ បុព្ពកម្មំ ទស្សេន្តោ –

‘‘យំ ត្វំ អបាយេសិ ពហូ មនុស្សេ,

បិបាសិតេ ឃម្មនិ សម្បរេតេ;

តំ តេ បុរាណំ វតសីលវត្តំ,

សុត្តប្បពុទ្ធោវ អនុស្សរាមី’’តិ. (ជា. ១.៧.៧១) –

ឥមំ គាថមាហ.

អបរស្មិំ សមយេ តាបសោ គង្គាតីរេ បណ្ណសាលំ មាបេត្វា អារញ្ញកំ គាមំ និស្សាយ វសតិ. តេន ច សមយេន ចោរា តំ គាមំ បហរិត្វា ហត្ថសារំ គហេត្វា គាវិយោ ច ករមរេ ច គហេត្វា គច្ឆន្តិ. គាវោបិ សុនខាបិ មនុស្សាបិ មហាវិរវំ វិរវន្តិ. តាបសោ តំ សទ្ទំ សុត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ អាវជ្ជន្តោ, ‘‘មនុស្សានំ ភយំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ ញត្វា, ‘‘មយិ បស្សន្តេ ឥមេ សត្តា មា នស្សន្តូ’’តិ អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អភិញ្ញាចិត្តេន ចោរានំ បដិបថេ ចតុរង្គិនិសេនំ មាបេសិ កម្មសជ្ជំ អាគច្ឆន្តិំ. ចោរា ទិស្វា, ‘‘រាជា’’តិ តេ មញ្ញមានា វិលោបំ ឆឌ្ឌេត្វា បក្កមិំសុ. តាបសោ ‘‘យំ យស្ស សន្តកំ, តំ តស្សេវ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ, តំ តថេវ អហោសិ. មហាជនោ សោត្ថិភាវំ បាបុណិ. សត្ថា ឥទម្បិ តស្ស បុព្ពកម្មំ ទស្សេន្តោ –

‘‘យំ ឯណិកូលស្មិំ ជនំ គហីតំ,

អមោចយី គយ្ហក នីយមានំ;

តំ តេ បុរាណំ វតសីលវត្តំ,

សុត្តប្បពុទ្ធោវ អនុស្សរាមី’’តិ. (ជា. ១.៧.៧២) –

ឥមំ គាថមាហ. ឯត្ថ ឯណិកូលស្មិន្តិ គង្គាតីរេ.

បុន ឯកស្មិំ សមយេ ឧបរិគង្គាវាសិកំ កុលំ ហេដ្ឋាគង្គាវាសិកេន កុលេន សទ្ធិំ មិត្តសន្ថវំ កត្វា នាវាសង្ឃាដំ ពន្ធិត្វា ពហុំ ខាទនីយភោជនីយញ្ចេវ គន្ធមាលាទីនិ ច អារោបេត្វា គង្គាសោតេន អាគច្ឆតិ. មនុស្សា ខាទមានា ភុញ្ជមានា នច្ចន្តា គាយន្តា ទេវវិមានេន គច្ឆន្តា វិយ ពលវសោមនស្សា អហេសុំ. គង្គេយ្យកោ នាគោ ទិស្វា កុបិតោ, ‘‘ឥមេ មយិ សញ្ញម្បិ ន ករោន្តិ, ឥទានិ នេ សមុទ្ទមេវ បាបេស្សាមី’’តិ មហន្តំ អត្តភាវំ មាបេត្វា ឧទកំ ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា ឧដ្ឋាយ ផណំ កត្វា សុស្សូការំ ករោន្តោ អដ្ឋាសិ. មហាជនោ ទិស្វា ភីតោ វិស្សរមកាសិ. តាបសោ បណ្ណសាលាយ និសិន្នោ សុត្វា, ‘‘ឥមេ គាយន្តា នច្ចន្តា សោមនស្សជាតា អាគច្ឆន្តិ, ឥទានិ បន ភយរវំ រវិំសុ, កិំ នុ ខោ’’តិ អាវជ្ជន្តោ នាគរាជំ ទិស្វា, ‘‘មយិ បស្សន្តេ ឥមេ សត្តា មា នស្សន្តូ’’តិ អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា អត្តភាវំ វិជហិត្វា សុបណ្ណវណ្ណំ មាបេត្វា នាគរាជស្ស ទស្សេសិ. នាគរាជា ភីតោ ផណំ សំហរិត្វា ឧទកំ បវិដ្ឋោ. មហាជនោ សោត្ថិភាវំ បាបុណិ. សត្ថា ឥទម្បិ តស្ស បុព្ពកម្មំ ទស្សេន្តោ –

‘‘គង្គាយ សោតស្មិំ គហីតនាវំ,

លុទ្ទេន នាគេន មនុស្សកប្បា;

អមោចយិត្ថ ពលសា បសយ្ហ,

តំ តេ បុរាណំ វតសីលវត្តំ;

សុត្តប្បពុទ្ធោវ អនុស្សរាមី’’តិ. (ជា. ១.៧.៧៣) –

ឥមំ គាថមាហ.

អបរស្មិំ សមយេ ឯស ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា កេសវោ នាម តាបសោ អហោសិ. តេន សមយេន អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ កប្បោ នាម មាណវោ កេសវស្ស ពទ្ធចរោ អន្តេវាសិកោ ហុត្វា អាចរិយស្ស កិំការបដិស្សាវី មនាបចារី ពុទ្ធិសម្បន្នោ អត្ថចរោ អហោសិ. កេសវោ តំ វិនា វត្តិតុំ នាសក្ខិ, តំ និស្សាយេវ ជីវិកំ កប្បេសិ. សត្ថា ឥទម្បិ តស្ស បុព្ពកម្មំ ទស្សេន្តោ –

‘‘កប្បោ ច តេ ពទ្ធចរោ អហោសិ,

សម្ពុទ្ធិមន្តំ វតិនំ អមញ្ញិ;

តំ តេ បុរាណំ វតសីលវត្តំ,

សុត្តប្បពុទ្ធោវ អនុស្សរាមី’’តិ. (ជា. ១.៧.៧៤) –

ឥមំ គាថមាហ.

ឯវំ ព្រហ្មុនោ នានត្តភាវេសុ កតកម្មំ សត្ថា បកាសេសិ. សត្ថរិ កថេន្តេយេវ ព្រហ្មា សល្លក្ខេសិ, ទីបសហស្សេ ឧជ្ជលិតេ រូបានិ វិយ សព្ពកម្មានិស្ស បាកដានិ អហេសុំ. សោ បសន្នចិត្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អទ្ធា បជានាសិ មមេតមាយុំ,

អញ្ញម្បិ ជានាសិ តថា ហិ ពុទ្ធោ;

តថា ហិ តាយំ ជលិតានុភាវោ,

ឱភាសយំ តិដ្ឋតិ ព្រហ្មលោក’’ន្តិ. (ជា. ១.៧.៧៥);

អថស្ស ភគវា ឧត្តរិ អសមសមតំ បកាសេន្តោ បថវិំ ខោ អហំ ព្រហ្មេតិអាទិមាហ. តត្ថ បថវិយា បថវត្តេន អននុភូតន្តិ បថវិយា បថវិសភាវេន អននុភូតំ អប្បត្តំ. កិំ បន តន្តិ? និព្ពានំ. តញ្ហិ សព្ពស្មា សង្ខតា និស្សដត្តា បថវិសភាវេន អប្បត្តំ នាម. តទភិញ្ញាយាតិ តំ និព្ពានំ ជានិត្វា សច្ឆិកត្វា. បថវិំ នាបហោសិន្តិ បថវិំ តណ្ហាទិដ្ឋិមានគាហេហិ ន គណ្ហិំ. អាបាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. វិត្ថារោ បន មូលបរិយាយេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

សចេ ខោ តេ, មារិស, សព្ពស្ស សព្ពត្តេនាតិ ឥទមេវ ព្រហ្មា អត្តនោ វាទិតាយ សព្ពន្តិ អក្ខរំ និទ្ទិសិត្វា អក្ខរេ ទោសំ គណ្ហន្តោ អាហ. សត្ថា បន សក្កាយំ សន្ធាយ ‘‘សព្ព’’ន្តិ វទតិ, ព្រហ្មា សព្ពសព្ពំ សន្ធាយ. ត្វំ ‘‘សព្ព’’ន្តិ វទសិ, ‘‘សព្ពស្ស សព្ពត្តេន អននុភូត’’ន្តិ វទសិ, យទិ សព្ពំ អននុភូតំ នត្ថិ, អថស្ស អននុភូតំ អត្ថិ. មា ហេវ តេ រិត្តកមេវ អហោសិ តុច្ឆកមេវ អហោសីតិ តុយ្ហំ វចនំ រិត្តកំ មា ហោតុ, តុច្ឆកំ មា ហោតូតិ សត្ថារំ មុសាវាទេន និគ្គណ្ហាតិ.

សត្ថា បន ឯតស្មា ព្រហ្មុនា សតគុណេន សហស្សគុណេន សតសហស្សគុណេន វាទីតរោ, តស្មា អហំ សព្ពញ្ច វក្ខាមិ, អននុភូតញ្ច វក្ខាមិ, សុណាហិ មេតិ តស្ស វាទមទ្ទនត្ថំ ការណំ អាហរន្តោ វិញ្ញាណន្តិអាទិមាហ. តត្ថ វិញ្ញាណន្តិ វិជានិតព្ពំ. អនិទស្សនន្តិ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស អាបាថំ អនុបគមនតោ អនិទស្សនំ នាម, បទទ្វយេនបិ និព្ពានមេវ វុត្តំ. អនន្តន្តិ តយិទំ ឧប្បាទវយអន្តរហិតត្តា អនន្តំ នាម. វុត្តម្បិ ហេតំ –

‘‘អន្តវន្តានិ ភូតានិ, អសម្ភូតំ អនន្តកំ;

ភូតេ អន្តានិ ទិស្សន្តិ, ភូតេ អន្តា បកាសិតា’’តិ.

សព្ពតោបភន្តិ សព្ពសោ បភាសម្បន្នំ. និព្ពានតោ ហិ អញ្ញោ ធម្មោ សបភតរោ វា ជោតិវន្តតរោ វា បរិសុទ្ធតរោ វា បណ្ឌរតរោ វា នត្ថិ. សព្ពតោ វា តថា បភូតមេវ, ន កត្ថចិ នត្ថីតិ សព្ពតោបភំ. បុរត្ថិមទិសាទីសុ ហិ អសុកទិសាយ នាម និព្ពានំ នត្ថីតិ ន វត្តព្ពំ. អថ វា បភន្តិ តិត្ថស្ស នាមំ, សព្ពតោ បភមស្សាតិ សព្ពតោបភំ. និព្ពានស្ស កិរ យថា មហាសមុទ្ទស្ស យតោ យតោ ឱតរិតុកាមា ហោន្តិ, តំ តទេវ តិត្ថំ, អតិត្ថំ នាម នត្ថិ. ឯវមេវំ អដ្ឋតិំសាយ កម្មដ្ឋានេសុ យេន យេន មុខេន និព្ពានំ ឱតរិតុកាមា ហោន្តិ, តំ តទេវ តិត្ថំ. និព្ពានស្ស អតិត្ថំ នាម កម្មដ្ឋានំ នត្ថិ. តេន វុត្តំ សព្ពតោបភន្តិ. តំ បថវិយា បថវត្តេនាតិ តំ និព្ពានំ បថវិយា បថវីសភាវេន តតោ បរេសំ អាបាទីនំ អាបាទិសភាវេន ច អននុភូតំ. ឥតិ យំ តុម្ហាទិសានំ វិសយភូតំ សព្ពតេភូមកធម្មជាតំ តស្ស សព្ពត្តេន តំ វិញ្ញាណំ អនិទស្សនំ អនន្តំ សព្ពតោបតំ អននុភូតន្តិ វាទំ បតិដ្ឋបេសិ.

តតោ ព្រហ្មា គហិតគហិតំ សត្ថារា វិស្សជ្ជាបិតោ កិញ្ចិ គហេតព្ពំ អទិស្វា លឡិតកំ កាតុកាមោ ហន្ទ ចរហិ តេ, មារិស, អន្តរធាយាមីតិ អាហ. តត្ថ អន្តរធាយាមីតិ អទិស្សមានកបាដិហារិយំ ករោមីតិ អាហ. សចេ វិសហសីតិ យទិ សក្កោសិ មយ្ហំ អន្តរធាយិតុំ, អន្តរធាយសិ, បាដិហារិយំ ករោហីតិ. នេវស្សុ មេ សក្កោតិ អន្តរធាយិតុន្តិ មយ្ហំ អន្តរធាយិតុំ នេវ សក្កោតិ. កិំ បនេស កាតុកាមោ អហោសីតិ? មូលបដិសន្ធិំ គន្តុកាមោ អហោសិ. ព្រហ្មានញ្ហិ មូលបដិសន្ធិកអត្តភាវោ សុខុមោ, អញ្ញេសំ អនាបាថោ, អភិសង្ខតកាយេនេវ តិដ្ឋន្តិ. សត្ថា តស្ស មូលបដិសន្ធិំ គន្តុំ ន អទាសិ. មូលបដិសន្ធិំ វា អគន្ត្វាបិ យេន តមេន អត្តានំ អន្តរធាបេត្វា អទិស្សមានកោ ភវេយ្យ, សត្ថា តំ តមំ វិនោទេសិ, តស្មា អន្តរធាយិតុំ នាសក្ខិ. សោ អសក្កោន្តោ វិមានេ និលីយតិ, កប្បរុក្ខេ និលីយតិ, ឧក្កុដិកោ និសីទតិ. ព្រហ្មគណោ កេឡិមកាសិ – ‘‘ឯស ខោ ពកោ ព្រហ្មា វិមានេ និលីយតិ, កប្បរុក្ខេ និលីយតិ, ឧក្កុដិកោ និសីទតិ, ព្រហ្មេ ត្វំ អន្តរហិតោម្ហី’’តិ សញ្ញំ ឧប្បាទេសិ នាមាតិ. សោ ព្រហ្មគណេន ឧប្បណ្ឌិតោ មង្កុ អហោសិ.

ឯវំ វុត្តេ អហំ, ភិក្ខវេតិ, ភិក្ខវេ, ឯតេន ព្រហ្មុនា, ‘‘ហន្ទ ចរហិ តេ, មារិស, អន្តរធាយាមី’’តិ ឯវំ វុត្តេ តំ អន្តរធាយិតុំ អសក្កោន្តំ ទិស្វា អហំ ឯតទវោចំ. ឥមំ គាថមភាសិន្តិ កស្មា ភគវា គាថមភាសីតិ? សមណស្ស គោតមស្ស ឥមស្មិំ ឋានេ អត្ថិភាវោ វា នត្ថិភាវោ វា កថំ សក្កា ជានិតុន្តិ ឯវំ ព្រហ្មគណស្ស វចនោកាសោ មា ហោតូតិ អន្តរហិតោវ គាថមភាសិ.

តត្ថ ភវេវាហំ ភយំ ទិស្វាតិ អហំ ភវេ ភយំ ទិស្វាយេវ. ភវញ្ច វិភវេសិនន្តិ ឥមញ្ច កាមភវាទិតិវិធម្បិ សត្តភវំ វិភវេសិនំ វិភវំ គវេសមានំ បរិយេសមានម្បិ បុនប្បុនំ ភវេយេវ ទិស្វា. ភវំ នាភិវទិន្តិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន កិញ្ចិ ភវំ ន អភិវទិំ, ន គវេសិន្តិ អត្ថោ. នន្ទិញ្ច ន ឧបាទិយិន្តិ ភវតណ្ហំ ន ឧបគញ្ឆិំ, ន អគ្គហេសិន្តិ អត្ថោ. ឥតិ ចត្តារិ សច្ចានិ បកាសេន្តោ សត្ថា ធម្មំ ទេសេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ ទេសនានុសារេន វិបស្សនាគព្ភំ គាហាបេត្វា ទសមត្តានិ ព្រហ្មសហស្សានិ មគ្គផលាមតបានំ បិវិំសុ.

អច្ឆរិយព្ភុតចិត្តជាតាតិ អច្ឆរិយជាតា អព្ភុតជាតា តុដ្ឋិជាតា ច អហេសុំ. សមូលំ ភវំ ឧទព្ពហីតិ ពោធិមណ្ឌេ អត្តនោ តាយ តាយ ទេសនាយ អញ្ញេសម្បិ ពហូនំ ទេវមនុស្សានំ សមូលកំ ភវំ ឧទព្ពហិ, ឧទ្ធរិ ឧប្បាដេសីតិ អត្ថោ.

៥០៥. តស្មិំ បន សមយេ មារោ បាបិមា កោធាភិភូតោ ហុត្វា, ‘‘មយិ វិចរន្តេយេវ សមណេន គោតមេន ធម្មកថំ កថេត្វា ទសមត្តានិ ព្រហ្មសហស្សានិ មម វសំ អតិវត្តិតានី’’តិ កោធាភិភូតតាយ អញ្ញតរស្ស ព្រហ្មបារិសជ្ជស្ស សរីរេ អធិមុច្ចិ, តំ ទស្សេតុំ អថ ខោ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ សចេ ត្វំ ឯវំ អនុពុទ្ធោតិ សចេ ត្វំ ឯវំ អត្តនាវ ចត្តារិ សច្ចានិ អនុពុទ្ធោ. មា សាវកេ ឧបនេសីតិ គិហិសាវកេ វា បព្ពជិតសាវកេ វា តំ ធម្មំ មា ឧបនយសិ. ហីនេ កាយេ បតិដ្ឋិតាតិ ចតូសុ អបាយេសុ បតិដ្ឋិតា. បណីតេ កាយេ បតិដ្ឋិតាតិ ព្រហ្មលោកេ បតិដ្ឋិតា. ឥទំ កេ សន្ធាយ វទតិ? ពាហិរបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតេ តាបសបរិព្ពាជកេ. អនុប្បន្នេ ហិ ពុទ្ធុប្បាទេ កុលបុត្តា តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា កស្សចិ កិញ្ចិ អវិចារេត្វា ឯកចរា ហុត្វា សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា ព្រហ្មលោកេ ឧប្បជ្ជិំសុ, តេ សន្ធាយ ឯវមាហ. អនក្ខាតំ កុសលញ្ហិ មារិសាតិ បរេសំ អនក្ខាតំ អនោវទនំ ធម្មកថាយ អកថនំ កុសលំ ឯតំ សេយ្យោ. មា បរំ ឱវទាហីតិ កាលេន មនុស្សលោកំ, កាលេន ទេវលោកំ, កាលេន ព្រហ្មលោកំ, កាលេន នាគលោកំ អាហិណ្ឌន្តោ មា វិចរិ, ឯកស្មិំ ឋានេ និសិន្នោ ឈានមគ្គផលសុខេន វីតិនាមេហីតិ. អនាលបនតាយាតិ អនុល្លបនតាយ. ព្រហ្មុនោ ច អភិនិមន្តនតាយាតិ ពកព្រហ្មុនោ ច ឥទញ្ហិ, មារិស, និច្ចន្តិអាទិនា នយេន សហ កាយកេន ព្រហ្មដ្ឋានេន និមន្តនវចនេន. តស្មាតិ តេន ការណេន. ឥមស្ស វេយ្យាករណស្ស ព្រហ្មនិមន្តនិកំត្វេវ អធិវចនំ សង្ខា សមញ្ញា បញ្ញត្តិ ជាតា. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

ព្រហ្មនិមន្តនិកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. មារតជ្ជនីយសុត្តវណ្ណនា

៥០៦. ឯវំ មេ សុតន្តិ មារតជ្ជនីយសុត្តំ. តត្ថ កោដ្ឋមនុបវិដ្ឋោតិ កុច្ឆិំ បវិសិត្វា អន្តានំ អន្តោ អនុបវិដ្ឋោ, បក្កាសយដ្ឋានេ និសិន្នោ. គរុគរោ វិយាតិ គរុកគរុកោ វិយ ថទ្ធោ បាសាណបុញ្ជសទិសោ. មាសាចិតំ មញ្ញេតិ មាសភត្តំ ភុត្តស្ស កុច្ឆិ វិយ មាសបូរិតបសិព្ពកោ វិយ តិន្តមាសោ វិយ ចាតិ អត្ថោ. វិហារំ បវិសិត្វាតិ សចេ អាហារទោសេន ឯស គរុភាវោ, អព្ភោកាសេ ចង្កមិតុំ ន សប្បាយន្តិ ចង្កមា ឱរោហិត្វា បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា បកតិបញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទិ. បច្ចត្តំ យោនិសោ មនសាកាសីតិ, ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ អាវជ្ជមានោ អត្តនោយេវ ឧបាយេន មនសិ អកាសិ. សចេ បន ថេរោ អត្តនោ សីលំ អាវជ្ជេត្វា, ‘‘យំ ហិយ្យោ វា បរេ វា បរសុវេ វា បរិភុត្តំ អវិបក្កមត្ថិ, អញ្ញោ វា កោចិ វិសភាគទោសោ, សព្ពំ ជីរតុ ផាសុកំ ហោតូ’’តិ ហត្ថេន កុច្ឆិំ បរាមសិស្ស, មារោ បាបិមា វិលីយិត្វា អគមិស្ស. ថេរោ បន តថា អកត្វា យោនិសោ មនសិ អកាសិ. មា តថាគតំ វិហេសេសីតិ យថា ហិ បុត្តេសុ វិហេសិតេសុ មាតាបិតរោ វិហេសិតាវ ហោន្តិ, សទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកេសុ វិហេសិតេសុ អាចរិយុបជ្ឈាយា វិហេសិតាវ, ជនបទេ វិហេសិតេ រាជា វិហេសិតោវ ហោតិ, ឯវំ តថាគតសាវកេ វិហេសិតេ តថាគតោ វិហេសិតោវ ហោតិ. តេនាហ – ‘‘មា តថាគតំ វិហេសេសី’’តិ.

បច្ចគ្គឡេ អដ្ឋាសីតិ បតិអគ្គឡេវ អដ្ឋាសិ. អគ្គឡំ វុច្ចតិ កវាដំ, មុខេន ឧគ្គន្ត្វា បណ្ណសាលតោ និក្ខមិត្វា ពហិបណ្ណសាលាយ កវាដំ និស្សាយ អដ្ឋាសីតិ អត្ថោ.

៥០៧. ភូតបុព្ពាហំ បាបិមាតិ កស្មា ឥទំ ទេសនំ អារភិ? ថេរោ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘អាកាសដ្ឋកទេវតានំ តាវ មនុស្សគន្ធោ យោជនសតេ ឋិតានំ អាពាធំ ករោតិ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘យោជនសតំ ខោ រាជញ្ញ មនុស្សគន្ធោ ទេវេ ឧព្ពាធតី’តិ (ទី. និ. ២.៤១៥). អយំ បន មារោ នាគរិកោ បរិចោក្ខោ មហេសក្ខោ អានុភាវសម្បន្នោ ទេវរាជា សមានោ មម កុច្ឆិយំ បវិសិត្វា អន្តានំ អន្តោ បក្កាសយោកាសេ និសិន្នោ អតិវិយ បទុដ្ឋោ ភវិស្សតិ. ឯវរូបំ នាម ជេគុច្ឆំ បដិកូលំ ឱកាសំ បវិសិត្វា និសីទិតុំ សក្កោន្តស្ស កិមញ្ញំ អករណីយំ ភវិស្សតិ, កិំ អញ្ញំ លជ្ជិស្សតិ, ត្វំ មម ញាតិកោតិ បន វុត្តេ មុទុភាវំ អនាបជ្ជមានោ នាម នត្ថិ, ហន្ទស្ស ញាតិកោដិំ បដិវិជ្ឈិត្វា មុទុកេនេវ នំ ឧបាយេន វិស្សជ្ជេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឥមំ ទេសនមារភិ.

សោ មេ ត្វំ ភាគិនេយ្យោ ហោសីតិ សោ ត្វំ តស្មិំ កាលេ មយ្ហំ ភាគិនេយ្យោ ហោសិ. ឥទំ បវេណិវសេន វុត្តំ. ទេវលោកស្មិំ បន មារស្ស បិតុ វំសោ បិតាមហស្ស វំសោ រជ្ជំ ករោន្តោ នាម នត្ថិ, បុញ្ញវសេន ទេវលោកេ ទេវរាជា ហុត្វា និព្ពត្តោ, យាវតាយុកំ ឋត្វា ចវតិ. អញ្ញោ ឯកោ អត្តនា កតេន កម្មេន តស្មិំ ឋានេ អធិបតិ ហុត្វា និព្ពត្តតិ. ឥតិ អយំ មារោបិ តទា តតោ ចវិត្វា បុន កុសលំ កត្វា ឥមស្មិំ កាលេ តស្មិំ អធិបតិដ្ឋានេ និព្ពត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

វិធុរោតិ វិគតធុរោ, អញ្ញេហិ សទ្ធិំ អសទិសោតិ អត្ថោ. អប្បកសិរេនាតិ អប្បទុក្ខេន. បសុបាលកាតិ អជេឡកបាលកា. បថាវិនោតិ មគ្គបដិបន្នា. កាយេ ឧបចិនិត្វាតិ សមន្តតោ ចិតកំ ពន្ធិត្វា. អគ្គិំ ទត្វា បក្កមិំសូតិ ឯត្តកេន សរីរំ បរិយាទានំ គមិស្សតីតិ ចិតកស្ស បមាណំ សល្លក្ខេត្វា ចតូសុ ទិសាសុ អគ្គិំ ទត្វា បក្កមិំសុ. ចិតកោ បទីបសិខា វិយ បជ្ជលិ, ថេរស្ស ឧទកលេណំ បវិសិត្វា និសិន្នកាលោ វិយ អហោសិ. ចីវរានិ បប្ផោដេត្វាតិ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ វិគតធូមេ កិំសុកវណ្ណេ អង្គារេ មទ្ទមានោ ចីវរានិ វិធុនិត្វា. សរីរេ បនស្ស ឧសុមមត្តម្បិ នាហោសិ, ចីវរេសុ អំសុមត្តម្បិ នជ្ឈាយិ, សមាបត្តិផលំ នាមេតំ.

៥០៨. អក្កោសថាតិ ទសហិ អក្កោសវត្ថូហិ អក្កោសថ. បរិភាសថាតិ វាចាយ បរិភាសថ. រោសេថាតិ ឃដ្ដេថ. វិហេសេថាតិ ទុក្ខាបេថ. សព្ពមេតំ វាចាយ ឃដ្ដនស្សេវ អធិវចនំ. យថា តំ ទូសី មារោតិ យថា ឯតេសំ ទូសី មារោ. លភេថ ឱតារន្តិ លភេថ ឆិទ្ទំ, កិលេសុប្បត្តិយា អារម្មណំ បច្ចយំ លភេយ្យាតិ អត្ថោ. មុណ្ឌកាតិអាទីសុ មុណ្ឌេ មុណ្ឌាតិ សមណេ ច សមណាតិ វត្តុំ វដ្ដេយ្យ, ឥមេ បន ហីឡេន្តា មុណ្ឌកា សមណកាតិ អាហំសុ. ឥព្ភាតិ គហបតិកា. កិណ្ហាតិ កណ្ហា, កាឡកាតិ អត្ថោ. ពន្ធុបាទាបច្ចាតិ ឯត្ថ ពន្ធូតិ ព្រហ្មា អធិប្បេតោ. តញ្ហិ ព្រាហ្មណា បិតាមហោតិ វោហរន្តិ. បាទានំ អបច្ចា បាទាបច្ចា, ព្រហ្មុនោ បិដ្ឋិបាទតោ ជាតាតិ អធិប្បាយោ. តេសំ កិរ អយំ លទ្ធិ – ‘‘ព្រាហ្មណា ព្រហ្មុនោ មុខតោ និក្ខន្តា, ខត្តិយា ឧរតោ, វេស្សា នាភិតោ, សុទ្ទា ជាណុតោ, សមណា បិដ្ឋិបាទតោ’’តិ.

ឈាយិនោស្មា ឈាយិនោស្មាតិ ឈាយិនោ មយំ ឈាយិនោ មយន្តិ. មធុរកជាតាតិ អាលសិយជាតា. ឈាយន្តីតិ ចិន្តយន្តិ. បជ្ឈាយន្តីតិអាទីនិ ឧបសគ្គវសេន វឌ្ឍិតានិ. មូសិកំ មគ្គយមានោតិ សាយំ គោចរត្ថាយ សុសិររុក្ខតោ និក្ខន្តំ រុក្ខសាខាយ មូសិកំ បរិយេសន្តោ. សោ កិរ ឧបសន្តូបសន្តោ វិយ និច្ចលោវ តិដ្ឋតិ, សម្បត្តកាលេ មូសិកំ សហសា គណ្ហាតិ. កោត្ថូតិ សិង្គាលោ, សោណោតិបិ វទន្តិ. សន្ធិសមលសង្កដិរេតិ សន្ធិម្ហិ ច សមលេ ច សង្កដិរេ ច. តត្ថ សន្ធិ នាម ឃរសន្ធិ. សមលោ នាម គូថនិទ្ធមនបនាឡិ. សង្កដិរំ នាម សង្ការដ្ឋានំ. វហច្ឆិន្នោតិ កន្តារតោ និក្ខន្តោ ឆិន្នវហោ. សន្ធិសមលសង្កដិរេតិ សន្ធិម្ហិ វា សមលេ វា សង្កដិរេ វា. សោបិ ហិ ពទ្ធគត្តោ វិយ និច្ចលោ ឈាយតិ.

និរយំ ឧបបជ្ជន្តីតិ សចេ មារោ មនុស្សានំ សរីរេ អធិមុច្ចិត្វា ឯវំ ករេយ្យ, មនុស្សានំ អកុសលំ ន ភវេយ្យ, មារស្សេវ ភវេយ្យ. សរីរេ បន អនធិមុច្ចិត្វា វិសភាគវត្ថុំ វិប្បដិសារារម្មណំ ទស្សេតិ, តទា កិរ សោ ភិក្ខូ ខិប្បំ គហេត្វា មច្ឆេ អជ្ឈោត្ថរន្តេ វិយ, ជាលំ គហេត្វា មច្ឆេ គណ្ហន្តេ វិយ, លេបយដ្ឋិំ ឱឌ្ឌេត្វា សកុណេ ពន្ធន្តេ វិយ, សុនខេហិ សទ្ធិំ អរញ្ញេ មិគវំ ចរន្តេ វិយ, មាតុគាមេ គហេត្វា អាបានភូមិយំ និសិន្នេ វិយ, នច្ចន្តេ វិយ, គាយន្តេ វិយ, ភិក្ខុនីនំ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានេសុ វិសភាគមនុស្សេ និសិន្នេ វិយ, ឋិតេ វិយ ច កត្វា ទស្សេសិ. មនុស្សា អរញ្ញគតាបិ វនគតាបិ វិហារគតាបិ វិប្បដិសារារម្មណំ បស្សិត្វា អាគន្ត្វា អញ្ញេសំ កថេន្តិ – ‘‘សមណា ឯវរូបំ អស្សមណកំ អននុច្ឆវិកំ ករោន្តិ, ឯតេសំ ទិន្នេ កុតោ កុសលំ, មា ឯតេសំ កិញ្ចិ អទត្ថា’’តិ. ឯវំ តេ មនុស្សា ទិដ្ឋទិដ្ឋដ្ឋានេ សីលវន្តេ អក្កោសន្តា អបុញ្ញំ បសវិត្វា អបាយបូរកា អហេសុំ. តេន វុត្តំ ‘‘និរយំ ឧបបជ្ជន្តី’’តិ.

៥០៩. អន្វាវិដ្ឋាតិ អាវដ្ដិតា. ផរិត្វា វិហរិំសូតិ ន កេវលំ ផរិត្វា វិហរិំសុ. កកុសន្ធស្ស បន ភគវតោ ឱវាទេ ឋត្វា ឥមេ ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារេ និព្ពត្តេត្វា ឈានបទដ្ឋានំ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ.

៥១០. អាគតិំ វា គតិំ វាតិ បដិសន្ធិវសេន អាគមនដ្ឋានំ វា, ចុតិវសេន គមនដ្ឋានំ វា ន ជានាមិ. សិយា ចិត្តស្ស អញ្ញថត្តន្តិ សោមនស្សវសេន អញ្ញថត្តំ ភវេយ្យ. សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជន្តីតិ ឥធាបិ បុរិមនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. យថា ហិ បុព្ពេ វិប្បដិសារករំ អារម្មណំ ទស្សេតិ, ឯវមិធាបិ បសាទករំ. សោ កិរ តទា មនុស្សានំ ទស្សនដ្ឋានេ ភិក្ខូ អាកាសេ គច្ឆន្តេ វិយ, ឋិតេ វិយ បល្លង្កេន និសិន្នេ វិយ, អាកាសេ សូចិកម្មំ ករោន្តេ វិយ, បោត្ថកំ វាចេន្តេ វិយ, អាកាសេ ចីវរំ បសារេត្វា កាយំ ឧតុំ គណ្ហាបេន្តេ វិយ, នវបព្ពជិតេ អាកាសេន ចរន្តេ វិយ, តរុណសាមណេរេ អាកាសេ ឋត្វា បុប្ផានិ ឱចិនន្តេ វិយ កត្វា ទស្សេសិ. មនុស្សា អរញ្ញគតាបិ វនគតាបិ វិហារគតាបិ បព្ពជិតានំ តំ បដិបត្តិំ ទិស្វា អាគន្ត្វា អញ្ញេសំ កថេន្តិ – ‘‘ភិក្ខូសុ អន្តមសោ សាមណេរាបិ ឯវំមហិទ្ធិកោ មហានុភាវា, ឯតេសំ ទិន្នំ មហប្ផលំ នាម ហោតិ, ឯតេសំ ទេថ សក្ករោថា’’តិ. តតោ មនុស្សា ភិក្ខុសង្ឃំ ចតូហិ បច្ចយេហិ សក្ករោន្តា ពហុំ បុញ្ញំ កត្វា សគ្គបថបូរកា អហេសុំ. តេន វុត្តំ ‘‘សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជន្តី’’តិ.

៥១១. ឯថ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, អសុភានុបស្សិនោ កាយេ វិហរថាតិ ភគវា សកលជម្ពុទីបំ អាហិណ្ឌន្តោ អន្តមសោ ទ្វិន្នម្បិ តិណ្ណម្បិ ភិក្ខូនំ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា –

‘‘អសុភសញ្ញាបរិចិតេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ ចេតសា ពហុលំ វិហរតោ មេថុនធម្មសមាបត្តិយា ចិត្តំ បតិលីយតិ បតិកុដតិ បតិវត្តតិ ន សម្បសារិយតិ, ឧបេក្ខា វា បាដិកុល្យតា វា សណ្ឋាតិ.

អាហារេ បដិកូលសញ្ញាបរិចិតេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ ចេតសា ពហុលំ វិហរតោ រសតណ្ហាយ ចិត្តំ បតិលីយតិ បតិកុដតិ បតិវត្តតិ ន សម្បសារិយតិ, ឧបេក្ខា វា បាដិកុល្យតា វា សណ្ឋាតិ.

សព្ពលោកេ អនភិរតិសញ្ញាបរិចិតេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ ចេតសា ពហុលំ វិហរតោ លោកចិត្រេសុ ចិត្តំ បតិលីយតិ បតិកុដតិ បតិវត្តតិ ន សម្បសារិយតិ, ឧបេក្ខា វា បាដិកុល្យតា វា សណ្ឋាតិ.

អនិច្ចសញ្ញាបរិចិតេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ ចេតសា ពហុលំ វិហរតោ លាភសក្ការសិលោកេ ចិត្តំ បតិលីយតិ បតិកុដតិ បតិវត្តតិ ន សម្បសារិយតិ, ឧបេក្ខា វា បាដិកុល្យតា វា សណ្ឋាតី’’តិ (អ. និ. ៧.៤៩) ឯវំ អានិសំសំ ទស្សេត្វា –

ឯថ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, អសុភានុបស្សី កាយេ វិហរថ, អាហារេ បដិកូលសញ្ញិនោ សព្ពលោកេ អនភិរតិសញ្ញិនោ សព្ពសង្ខារេសុ អនិច្ចានុបស្សិនោតិ. ឥមានិ ចត្តារិ កម្មដ្ឋានានិ កថេសិ. តេបិ ភិក្ខូ ឥមេសុ ចតូសុ កម្មដ្ឋានេសុ កម្មំ ករោន្តា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា សព្ពាសវេ ខេបេត្វា អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ, ឥមានិបិ ចត្តារិ កម្មដ្ឋានានិ រាគសន្តានិ ទោសមោហសន្តានិ រាគបដិឃាតានិ ទោសមោហបដិឃាតានិ ចាតិ.

៥១២. សក្ខរំ គហេត្វាតិ អន្តោមុដ្ឋិយំ តិដ្ឋនបមាណំ បាសាណំ គហេត្វា. អយញ្ហិ ព្រាហ្មណគហបតិកេហិ ភិក្ខូ អក្កោសាបេត្វាបិ, ព្រាហ្មណគហបតិកានំ វសេន ភិក្ខុសង្ឃស្ស លាភសក្ការំ ឧប្បាទាបេត្វាបិ, ឱតារំ អលភន្តោ ឥទានិ សហត្ថា ឧបក្កមិតុកាមោ អញ្ញតរស្ស កុមារស្ស សរីរេ អធិមុច្ចិត្វា ឯវរូបំ បាសាណំ អគ្គហេសិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘សក្ខរំ គហេត្វា’’តិ.

សីសំ វោ ភិន្ទីតិ សីសំ ភិន្ទិ, មហាចម្មំ ឆិជ្ជិត្វា មំសំ ទ្វេធា អហោសិ. សក្ខរា បនស្ស សីសកដាហំ អភិន្ទិត្វា អដ្ឋិំ អាហច្ចេវ និវត្តា. នាគាបលោកិតំ អបលោកេសីតិ បហារសទ្ទំ សុត្វា យថា នាម ហត្ថិនាគោ ឥតោ វា ឯត្តោ វា អបលោកេតុកាមោ គីវំ អបរិវត្តេត្វា សកលសរីរេនេវ និវត្តិត្វា អបលោកេតិ. ឯវំ សកលសរីរេនេវ និវត្តិត្វា អបលោកេសិ. យថា ហិ មហាជនស្ស អដ្ឋីនិ កោដិយា កោដិំ អាហច្ច ឋិតានិ, បច្ចេកពុទ្ធានំ អង្កុសលគ្គានិ, ន ឯវំ ពុទ្ធានំ. ពុទ្ធានំ បន សង្ខលិកានិ វិយ ឯកាពទ្ធានិ ហុត្វា ឋិតានិ, តស្មា បច្ឆតោ អបលោកនកាលេ ន សក្កា ហោតិ គីវំ បរិវត្តេតុំ. យថា បន ហត្ថិនាគោ បច្ឆាភាគំ អបលោកេតុកាមោ សកលសរីរេនេវ បរិវត្តតិ, ឯវំ បរិវត្តិតព្ពំ ហោតិ. តស្មា ភគវា យន្តេន បរិវត្តិតា សុវណ្ណបដិមា វិយ សកលសរីរេនេវ និវត្តិត្វា អបលោកេសិ, អបលោកេត្វា ឋិតោ បន, ‘‘ន វាយំ ទូសី មារោ មត្តមញ្ញាសី’’តិ អាហ. តស្សត្ថោ, អយំ ទូសី មារោ បាបំ ករោន្តោ នេវ បមាណំ អញ្ញាសិ, បមាណាតិក្កន្តមកាសីតិ.

សហាបលោកនាយាតិ កកុសន្ធស្ស ភគវតោ អបលោកនេនេវ សហ តង្ខណញ្ញេវ. តម្ហា ច ឋានា ចវីតិ តម្ហា ច ទេវដ្ឋានា ចុតោ, មហានិរយំ ឧបបន្នោតិ អត្ថោ. ចវមានោ ហិ ន យត្ថ កត្ថចិ ឋិតោ ចវតិ, តស្មា វសវត្តិទេវលោកំ អាគន្ត្វា ចុតោ, ‘‘សហាបលោកនាយា’’តិ ច វចនតោ ន ភគវតោ អបលោកិតត្តា ចុតោតិ វេទិតព្ពោ, ចុតិកាលទស្សនមត្តមេវ ហេតំ. ឧឡារេ បន មហាសាវកេ វិរទ្ធត្តា កុទារិយា បហដំ វិយស្ស អាយុ តត្ថេវ ឆិជ្ជិត្វា គតន្តិ វេទិតព្ពំ. តយោ នាមធេយ្យា ហោន្តីតិ តីណិ នាមានិ ហោន្តិ. ឆផស្សាយតនិកោតិ ឆសុ ផស្សាយតនេសុ បាដិយេក្កាយ វេទនាយ បច្ចយោ.

សង្កុសមាហតោតិ អយសូលេហិ សមាហតោ. បច្ចត្តវេទនិយោតិ សយមេវ វេទនាជនកោ. សង្កុនា សង្កុ ហទយេ សមាគច្ឆេយ្យាតិ អយសូលេន សទ្ធិំ អយសូលំ ហទយមជ្ឈេ សមាគច្ឆេយ្យ. តស្មិំ កិរ និរយេ ឧបបន្នានំ តិគាវុតោ អត្តភាវោ ហោតិ, ថេរស្សាបិ តាទិសោ អហោសិ. អថស្ស ហិ និរយបាលា តាលក្ខន្ធបមាណានិ អយសូលានិ អាទិត្តានិ សម្បជ្ជលិតានិ សជោតិភូតានិ សយមេវ គហេត្វា បុនប្បុនំ និវត្តមានា, – ‘‘ឥមិនា តេ ឋានេន ចិន្តេត្វា បាបំ កត’’ន្តិ បូវទោណិយំ បូវំ កោដ្ដេន្តោ វិយ ហទយមជ្ឈំ កោដ្ដេត្វា, បណ្ណាស ជនា បាទាភិមុខា បណ្ណាស ជនា សីសាភិមុខា កោដ្ដេត្វា គច្ឆន្តិ, ឯវំ គច្ឆន្តា បញ្ចហិ វស្សសតេហិ ឧភោ អន្តេ បត្វា បុន និវត្តមានា បញ្ចហិ វស្សសតេហិ ហទយមជ្ឈំ អាគច្ឆន្តិ. តំ សន្ធាយ ឯវំ វុត្តំ.

វុដ្ឋានិមន្តិ វិបាកវុដ្ឋានវេទនំ. សា កិរ មហានិរយេ វេទនាតោ ទុក្ខតរា ហោតិ, យថា ហិ សិនេហបានសត្តាហតោ បរិហារសត្តាហំ ទុក្ខតរំ, ឯវំ មហានិរយទុក្ខតោ ឧស្សទេ វិបាកវុដ្ឋានវេទនា ទុក្ខតរាតិ វទន្តិ. សេយ្យថាបិ មច្ឆស្សាតិ បុរិសសីសញ្ហិ វដ្ដំ ហោតិ, សូលេន បហរន្តស្ស បហារោ ឋានំ ន លភតិ បរិគលតិ, មច្ឆសីសំ អាយតំ បុថុលំ, បហារោ ឋានំ លភតិ, អវិរជ្ឈិត្វា កម្មការណា សុករា ហោតិ, តស្មា ឯវរូបំ សីសំ ហោតិ.

៥១៣. វិធុរំ សាវកមាសជ្ជាតិ វិធុរំ សាវកំ ឃដ្ដយិត្វា. បច្ចត្តវេទនាតិ សយមេវ បាដិយេក្កវេទនាជនកា. ឦទិសោ និរយោ អាសីតិ ឥមស្មិំ ឋានេ និរយោ ទេវទូតសុត្តេន ទីបេតព្ពោ. កណ្ហ-ទុក្ខំ និគច្ឆសីតិ កាឡក-មារ, ទុក្ខំ វិន្ទិស្សសិ. មជ្ឈេ សរស្សាតិ មហាសមុទ្ទស្ស មជ្ឈេ ឧទកំ វត្ថុំ កត្វា និព្ពត្តវិមានានិ កប្បដ្ឋិតិកានិ ហោន្តិ, តេសំ វេឡុរិយស្ស វិយ វណ្ណោ ហោតិ, បព្ពតមត្ថកេ ជលិតនឡគ្គិក្ខន្ធោ វិយ ច នេសំ អច្ចិយោ ជោតន្តិ, បភស្សរា បភាសម្បន្នា ហោន្តិ, តេសុ វិមានេសុ នីលភេទាទិវសេន នានត្តវណ្ណា អច្ឆរា នច្ចន្តិ. យោ ឯតមភិជានាតីតិ យោ ឯតំ វិមានវត្ថុំ ជានាតីតិ អត្ថោ. ឯវមេត្ថ វិមានបេតវត្ថុកេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. បាទង្គុដ្ឋេន កម្បយីតិ ឥទំ បាសាទកម្បនសុត្តេន ទីបេតព្ពំ. យោ វេជយន្តំ បាសាទន្តិ ឥទំ ចូឡតណ្ហាសង្ខយវិមុត្តិសុត្តេន ទីបេតព្ពំ. សក្កំ សោ បរិបុច្ឆតីតិ ឥទម្បិ តេនេវ ទីបេតព្ពំ. សុធម្មាយាភិតោ សភន្តិ សុធម្មសភាយ សមីបេ, អយំ បន ព្រហ្មលោកេ សុធម្មសភាវ, ន តាវតិំសភវនេ. សុធម្មសភាវិរហិតោ ហិ ទេវលោកោ នាម នត្ថិ.

ព្រហ្មលោកេ បភស្សរន្តិ ព្រហ្មលោកេ មហាមោគ្គល្លានមហាកស្សបាទីហិ សាវកេហិ សទ្ធិំ តស្ស តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា និសិន្នស្ស ភគវតោ ឱភាសំ. ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ ភគវា ព្រហ្មលោកេ សុធម្មាយ ទេវសភាយ សន្និបតិត្វា, – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ កោចិ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឯវំមហិទ្ធិកោ. យោ ឥធ អាគន្តុំ សក្កុណេយ្យា’’តិ ចិន្តេន្តស្សេវ ព្រហ្មគណស្ស ចិត្តមញ្ញាយ តត្ថ គន្ត្វា ព្រហ្មគណស្ស មត្ថកេ និសិន្នោ តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា មហាមោគ្គល្លានាទីនំ អាគមនំ ចិន្តេសិ. តេបិ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា បច្ចេកំ ទិសាសុ និសីទិំសុ, សកលព្រហ្មលោកោ ឯកោភាសោ អហោសិ. សត្ថា ចតុសច្ចប្បកាសនំ ធម្មំ ទេសេសិ, ទេសនាបរិយោសានេ អនេកានិ ព្រហ្មសហស្សានិ មគ្គផលេសុ បតិដ្ឋហិំសុ. តំ សន្ធាយិមា គាថា វុត្តា, សោ បនាយមត្ថោ អញ្ញតរព្រហ្មសុត្តេន ទីបេតព្ពោ.

វិមោក្ខេន អផស្សយីតិ ឈានវិមោក្ខេន ផុសិ. វនន្តិ ជម្ពុទីបំ. បុព្ពវិទេហានន្តិ បុព្ពវិទេហានញ្ច ទីបំ. យេ ច ភូមិសយា នរាតិ ភូមិសយា នរា នាម អបរគោយានកា ច ឧត្តរកុរុកា ច. តេបិ សព្ពេ ផុសីតិ វុត្តំ ហោតិ. អយំ បន អត្ថោ នន្ទោបនន្ទទមនេន ទីបេតព្ពោ. វត្ថុ វិសុទ្ធិមគ្គេ ឥទ្ធិកថាយ វិត្ថារិតំ. អបុញ្ញំ បសវីតិ អបុញ្ញំ បដិលភិ. អាសំ មា អកាសិ ភិក្ខូសូតិ ភិក្ខូ វិហេសេមីតិ ឯតំ អាសំ មា អកាសិ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ.

បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយ

មារតជ្ជនីយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បញ្ចមវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

មូលបណ្ណាសដ្ឋកថា និដ្ឋិតា.