📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

អង្គុត្តរនិកាយេ

ឯកកនិបាត-អដ្ឋកថា

គន្ថារម្ភកថា

‘‘ករុណាសីតលហទយំ, បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមំ;

សនរាមរលោកគរុំ, វន្ទេ សុគតំ គតិវិមុត្តំ.

‘‘ពុទ្ធោបិ ពុទ្ធភាវំ, ភាវេត្វា ចេវ សច្ឆិកត្វា ច;

យំ ឧបគតោ គតមលំ, វន្ទេ តមនុត្តរំ ធម្មំ.

‘‘សុគតស្ស ឱរសានំ, បុត្តានំ មារសេនមថនានំ;

អដ្ឋន្នម្បិ សមូហំ, សិរសា វន្ទេ អរិយសង្ឃំ.

‘‘ឥតិ មេ បសន្នមតិនោ, រតនត្តយវន្ទនាមយំ បុញ្ញំ;

យំ សុវិហតន្តរាយោ, ហុត្វា តស្សានុភាវេន.

‘‘ឯកកទុកាទិបដិមណ្ឌិតស្ស អង្គុត្តរាគមវរស្ស;

ធម្មកថិកបុង្គវានំ, វិចិត្តបដិភានជននស្ស.

‘‘អត្ថប្បកាសនត្ថំ, អដ្ឋកថា អាទិតោ វសិសតេហិ;

បញ្ចហិ យា សង្គីតា, អនុសង្គីតា ច បច្ឆាបិ.

‘‘សីហឡទីបំ បន អាភតាថ វសិនា មហាមហិន្ទេន;

ឋបិតា សីហឡភាសាយ, ទីបវាសីនមត្ថាយ.

‘‘អបនេត្វាន តតោហំ, សីហឡភាសំ មនោរមំ ភាសំ;

តន្តិនយានុច្ឆវិកំ, អារោបេន្តោ វិគតទោសំ.

‘‘សមយំ អវិលោមេន្តោ, ថេរានំ ថេរវំសទីបានំ;

សុនិបុណវិនិច្ឆយានំ, មហាវិហារេ និវាសីនំ.

‘‘ហិត្វា បុនប្បុនាគតមត្ថំ, អត្ថំ បកាសយិស្សាមិ;

សុជនស្ស ច តុដ្ឋត្ថំ, ចិរដ្ឋិតត្ថញ្ច ធម្មស្ស.

‘‘សាវត្ថិបភូតីនំ, នគរានំ វណ្ណនា កតា ហេដ្ឋា;

ទីឃស្ស មជ្ឈិមស្ស ច, យា មេ អត្ថំ វទន្តេន.

‘‘វិត្ថារវសេន សុទំ, វត្ថូនិ ច តត្ថ យានិ វុត្តានិ;

តេសម្បិ ន ឥធ ភិយ្យោ, វិត្ថារកថំ ករិស្សាមិ.

‘‘សុត្តានំ បន អត្ថា, ន វិនា វត្ថូហិ យេ បកាសន្តិ;

តេសំ បកាសនត្ថំ, វត្ថូនិបិ ទស្សយិស្សាមិ.

‘‘សីលកថា ធុតធម្មា, កម្មដ្ឋានានិ ចេវ សព្ពានិ;

ចរិយាវិធានសហិតោ, ឈានសមាបត្តិវិត្ថារោ.

‘‘សព្ពា ច អភិញ្ញាយោ, បញ្ញាសង្កលននិច្ឆយោ ចេវ;

ខន្ធាធាតាយតនិន្ទ្រិយានិ, អរិយានិ ចេវ ចត្តារិ.

‘‘សច្ចានិ បច្ចយាការទេសនា សុបរិសុទ្ធនិបុណនយា;

អវិមុត្តតន្តិមគ្គា, វិបស្សនាភាវនា ចេវ.

‘‘ឥតិ បន សព្ពំ យស្មា, វិសុទ្ធិមគ្គេ មយា សុបរិសុទ្ធំ;

វុត្តំ តស្មា ភិយ្យោ, ន តំ ឥធ វិចារយិស្សាមិ.

‘‘មជ្ឈេ វិសុទ្ធិមគ្គោ, ឯស ចតុន្នម្បិ អាគមានញ្ហិ;

ឋត្វា បកាសយិស្សតិ, តត្ថ យថាភាសិតមត្ថំ.

‘‘ឥច្ចេវ កតោ តស្មា, តម្បិ គហេត្វាន សទ្ធិមេតាយ;

អដ្ឋកថាយ វិជានថ, អង្គុត្តរនិស្សិតំ អត្ថ’’ន្តិ.

សំខេបកថា

១. រូបាទិវគ្គវណ្ណនា

តត្ថ អង្គុត្តរាគមោ នាម ឯកកនិបាតោ ទុកនិបាតោ តិកនិបាតោ ចតុក្កនិបាតោ បញ្ចកនិបាតោ ឆក្កនិបាតោ សត្តកនិបាតោ អដ្ឋកនិបាតោ នវកនិបាតោ ទសកនិបាតោ ឯកាទសកនិបាតោតិ ឯកាទស និបាតា ហោន្តិ. សុត្តតោ –

‘‘នវ សុត្តសហស្សានិ, បញ្ច សុត្តសតានិ ច;

សត្តបញ្ញាស សុត្តានិ, ហោន្តិ អង្គុត្តរាគមេ’’.

តស្ស និបាតេសុ ឯកកនិបាតោ អាទិ, សុត្តេសុ ចិត្តបរិយាទានសុត្តំ. តស្សាបិ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិកំ អាយស្មតា អានន្ទេន បឋមមហាសង្គីតិកាលេ វុត្តំ និទានមាទិ. សា បនេសា បឋមមហាសង្គីតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ អាទិម្ហិ វិត្ថារិតា, តស្មា សា តត្ថ វិត្ថារិតនយេនេវ វេទិតព្ពា.

និទានវណ្ណនា

១. យំ បនេតំ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិកំ និទានំ, តត្ថ ឯវន្តិ និបាតបទំ, មេតិអាទីនិ នាមបទានិ. សាវត្ថិយំ វិហរតីតិ ឯត្ថ វីតិ ឧបសគ្គបទំ, ហរតីតិ អាខ្យាតបទន្តិ ឥមិនា តាវ នយេន បទវិភាគោ វេទិតព្ពោ.

អត្ថតោ បន ឯវំសទ្ទោ តាវ ឧបមូបទេស-សម្បហំសន-គរហណវចន-សម្បដិគ្គហាការនិទស្សនាវធារណាទិ-អនេកត្ថប្បភេទោ. តថា ហេស ‘‘ឯវំ ជាតេន មច្ចេន, កត្តព្ពំ កុសលំ ពហុ’’ន្តិ ឯវមាទីសុ (ធ. ប. ៥៣) ឧបមាយំ អាគតោ. ‘‘ឯវំ តេ អភិក្កមិតព្ពំ, ឯវំ តេ បដិក្កមិតព្ព’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.១២២) ឧបទេសេ. ‘‘ឯវមេតំ ភគវា, ឯវមេតំ សុគតា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.៦៦) សម្បហំសនេ. ‘‘ឯវមេវំ បនាយំ វសលី យស្មិំ វា តស្មិំ វា តស្ស មុណ្ឌកស្ស សមណកស្ស វណ្ណំ ភាសតី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១៨៧) គរហណេ. ‘‘ឯវំ, ភន្តេតិ ខោ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ បច្ចស្សោសុ’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១) វចនសម្បដិគ្គហេ. ‘‘ឯវំ ព្យាខោ អហំ, ភន្តេ, ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៩៨) អាការេ. ‘‘ឯហិ ត្វំ, មាណវក, យេន សមណោ អានន្ទោ តេនុបសង្កម; ឧបសង្កមិត្វា មម វចនេន សមណំ អានន្ទំ អប្បាពាធំ អប្បាតង្កំ លហុដ្ឋានំ ពលំ ផាសុវិហារំ បុច្ឆ – ‘សុភោ មាណវោ តោទេយ្យបុត្តោ ភវន្តំ អានន្ទំ អប្បាពាធំ…បេ… ផាសុវិហារំ បុច្ឆតី’តិ, ឯវញ្ច វទេហិ ‘‘សាធុ កិរ ភវំ អានន្ទោ យេន សុភស្ស មាណវស្ស តោទេយ្យបុត្តស្ស និវេសនំ, តេនុបសង្កមតុ អនុកម្បំ ឧបាទាយា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៤៤៥) និទស្សនេ. ‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, កាលាមា, ឥមេ ធម្មា កុសលា វា អកុសលា វាតិ? អកុសលា, ភន្តេ. សាវជ្ជា វា អនវជ្ជា វាតិ? សាវជ្ជា, ភន្តេ. វិញ្ញុគរហិតា វា វិញ្ញុប្បសត្ថា វាតិ? វិញ្ញុគរហិតា, ភន្តេ. សមត្តា សមាទិន្នា អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តិ នោ វា, កថំ វោ ឯត្ថ ហោតីតិ? សមត្តា, ភន្តេ, សមាទិន្នា អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តិ, ឯវំ នោ ឯត្ថ ហោតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.៦៦) អវធារណេ. ស្វាយមិធ អាការនិទស្សនាវធារណេសុ ទដ្ឋព្ពោ.

តត្ថ អាការត្ថេន ឯវំសទ្ទេន ឯតមត្ថំ ទីបេតិ – នានានយនិបុណំ អនេកជ្ឈាសយសមុដ្ឋានំ អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នំ វិវិធបាដិហារិយំ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធគម្ភីរំ សព្ពសត្តានំ សកសកភាសានុរូបតោ សោតបថមាគច្ឆន្តំ តស្ស ភគវតោ វចនំ សព្ពប្បការេន កោ សមត្ថោ វិញ្ញាតុំ, សព្ពថាមេន បន សោតុកាមតំ ជនេត្វាបិ ឯវំ មេ សុតំ, មយាបិ ឯកេនាការេន សុតន្តិ.

និទស្សនត្ថេន ‘‘នាហំ សយម្ភូ, ន មយា ឥទំ សច្ឆិកត’’ន្តិ អត្តានំ បរិមោចេន្តោ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ, មយាបិ ឯវំ សុត’’ន្តិ ឥទានិ វត្តព្ពំ សកលំ សុត្តំ និទស្សេតិ.

អវធារណត្ថេន ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ពហុស្សុតានំ យទិទំ អានន្ទោ, សតិមន្តានំ, គតិមន្តានំ, ធិតិមន្តានំ, ឧបដ្ឋាកានំ យទិទំ អានន្ទោ’’តិ (អ. និ. ១.២១៩, ២២៣) ឯវំ ភគវតា, ‘‘អាយស្មា អានន្ទោ អត្ថកុសលោ ធម្មកុសលោ ព្យញ្ជនកុសលោ និរុត្តិកុសលោ បុព្ពាបរកុសលោ’’តិ (អ. និ. ៥.១៦៩) ឯវំ ធម្មសេនាបតិនា ច បសត្ថភាវានុរូបំ អត្តនោ ធារណពលំ ទស្សេន្តោ សត្តានំ សោតុកាមតំ ជនេតិ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ, តញ្ច ខោ អត្ថតោ វា ព្យញ្ជនតោ វា អនូនមនធិកំ, ឯវមេវ, ន អញ្ញថា ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ.

មេសទ្ទោ តីសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ. តថា ហិស្ស ‘‘គាថាភិគីតំ មេ អភោជនេយ្យ’’ន្តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨១; សំ. និ. ១.១៩៤) មយាតិ អត្ថោ. ‘‘សាធុ មេ, ភន្តេ, ភគវា សំខិត្តេន ធម្មំ ទេសេតូ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៤.៨៨) មយ្ហន្តិ អត្ថោ. ‘‘ធម្មទាយាទា មេ, ភិក្ខវេ, ភវថា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៩) មមាតិ អត្ថោ. ឥធ បន ‘‘មយា សុត’’ន្តិ ច, ‘‘មម សុត’’ន្តិ ច អត្ថទ្វយេ យុជ្ជតិ.

សុតន្តិ អយំ សុតសទ្ទោ សឧបសគ្គោ ច អនុបសគ្គោ ច គមន-វិស្សុត-កិលិន្នឧបចិតានុយោគ-សោតវិញ្ញេយ្យ-សោតទ្វារានុសារវិញ្ញាតាទិអនេកត្ថប្បភេទោ. តថា ហិស្ស – ‘‘សេនាយ បសុតោ’’តិអាទីសុ គច្ឆន្តោតិ អត្ថោ. ‘‘សុតធម្មស្ស បស្សតោ’’តិអាទីសុ (ឧទា. ១១) វិស្សុតធម្មស្សាតិ អត្ថោ. ‘‘អវស្សុតា អវស្សុតស្សា’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៦៥៧) កិលិន្នាកិលិន្នស្សាតិ អត្ថោ. ‘‘តុម្ហេហិ បុញ្ញំ បសុតំ អនប្បក’’ន្តិអាទីសុ (ខុ. បា. ៧-១២) ឧបចិតន្តិ អត្ថោ. ‘‘យេ ឈានប្បសុតា ធីរា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៨១) ឈានានុយុត្តាតិ អត្ថោ. ‘‘ទិដ្ឋំ សុតំ មុត’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៤១) សោតវិញ្ញេយ្យន្តិ អត្ថោ. ‘‘សុតធរោ សុតសន្និចយោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៣៩) សោតទ្វារានុសារវិញ្ញាតធរោតិ អត្ថោ. ឥធ បនស្ស សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារិតន្តិ វា ឧបធារណន្តិ វាតិ អត្ថោ. មេ-សទ្ទស្ស ហិ មយាតិ អត្ថេ សតិ ‘‘ឯវំ មយា សុតំ សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារិត’’ន្តិ យុជ្ជតិ. មមាតិ អត្ថេ សតិ ‘‘ឯវំ មម សុតំ សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារណ’’ន្តិ យុជ្ជតិ.

ឯវមេតេសុ តីសុ បទេសុ ឯវន្តិ សោតវិញ្ញាណាទិវិញ្ញាណកិច្ចនិទស្សនំ. មេតិ វុត្តវិញ្ញាណសមង្គិបុគ្គលនិទស្សនំ. សុតន្តិ អស្សវនភាវបដិក្ខេបតោ អនូនាធិកាវិបរីតគ្គហណនិទស្សនំ. តថា ឯវន្តិ តស្សា សោតទ្វារានុសារេន បវត្តាយ វិញ្ញាណវីថិយា នានប្បការេន អារម្មណេ បវត្តភាវប្បកាសនំ. មេតិ អត្តប្បកាសនំ. សុតន្តិ ធម្មប្បកាសនំ. អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបោ – ‘‘នានប្បការេន អារម្មណេ បវត្តាយ វិញ្ញាណវីថិយា មយា ន អញ្ញំ កតំ, ឥទំ បន កតំ, អយំ ធម្មោ សុតោ’’តិ.

តថា ឯវន្តិ និទ្ទិសិតព្ពប្បកាសនំ. មេតិ បុគ្គលប្បកាសនំ. សុតន្តិ បុគ្គលកិច្ចប្បកាសនំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យំ សុត្តំ និទ្ទិសិស្សាមិ, តំ មយា ឯវំ សុតន្តិ.

តថា ឯវន្តិ យស្ស ចិត្តសន្តានស្ស នានាការប្បវត្តិយា នានត្ថព្យញ្ជនគ្គហណំ ហោតិ, តស្ស នានាការនិទ្ទេសោ. ឯវន្តិ ហិ អយំ អាការបញ្ញត្តិ. មេតិ កត្តុនិទ្ទេសោ. សុតន្តិ វិសយនិទ្ទេសោ. ឯត្តាវតា នានាការប្បវត្តេន ចិត្តសន្តានេន តំសមង្គិនោ កត្តុ វិសយេ គហណសន្និដ្ឋានំ កតំ ហោតិ.

អថ វា ឯវន្តិ បុគ្គលកិច្ចនិទ្ទេសោ. សុតន្តិ វិញ្ញាណកិច្ចនិទ្ទេសោ. មេតិ ឧភយកិច្ចយុត្តបុគ្គលនិទ្ទេសោ. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ – មយា សវនកិច្ចវិញ្ញាណសមង្គិនា បុគ្គលេន វិញ្ញាណវសេន លទ្ធសវនកិច្ចវោហារេន សុតន្តិ.

តត្ថ ឯវន្តិ ច មេតិ ច សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ. កិញ្ហេត្ថ តំ បរមត្ថតោ អត្ថិ, យំ ឯវន្តិ វា មេតិ វា និទ្ទេសំ លភេថ. សុតន្តិ វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ. យញ្ហិ តំ ឯត្ថ សោតេន ឧបលទ្ធំ, តំ បរមត្ថតោ វិជ្ជមានន្តិ. តថា ឯវន្តិ ច មេតិ ច តំ តំ ឧបាទាយ វត្តព្ពតោ ឧបាទាបញ្ញត្តិ. សុតន្តិ ទិដ្ឋាទីនិ ឧបនិធាយ វត្តព្ពតោ ឧបនិធាបញ្ញត្តិ.

ឯត្ថ ច ឯវន្តិ វចនេន អសម្មោហំ ទីបេតិ. ន ហិ សម្មូឡ្ហោ នានប្បការបដិវេធសមត្ថោ ហោតិ. សុតន្តិ វចនេន សុតស្ស អសម្មោសំ ទីបេតិ. យស្ស ហិ សុតំ សម្មុដ្ឋំ ហោតិ, ន សោ កាលន្តរេន មយា សុតន្តិ បដិជានាតិ. ឥច្ចស្ស អសម្មោហេន បញ្ញាសិទ្ធិ, អសម្មោសេន បន សតិសិទ្ធិ. តត្ថ បញ្ញាបុព្ពង្គមាយ សតិយា ព្យញ្ជនាវធារណសមត្ថតា, សតិបុព្ពង្គមាយ បញ្ញាយ អត្ថបដិវេធសមត្ថតា. តទុភយសមត្ថតាយោគេន អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នស្ស ធម្មកោសស្ស អនុបាលនសមត្ថតោ ធម្មភណ្ឌាគារិកត្តសិទ្ធិ.

អបរោ នយោ – ឯវន្តិ វចនេន យោនិសោ មនសិការំ ទីបេតិ, អយោនិសោ មនសិករោតោ ហិ នានប្បការបដិវេធាភាវតោ. សុតន្តិ វចនេន អវិក្ខេបំ ទីបេតិ, វិក្ខិត្តចិត្តស្ស សវនាភាវតោ. តថា ហិ វិក្ខិត្តចិត្តោ បុគ្គលោ សព្ពសម្បត្តិយា វុច្ចមានោបិ ‘‘ន មយា សុតំ, បុន ភណថា’’តិ ភណតិ. យោនិសោ មនសិការេន ចេត្ថ អត្តសម្មាបណិធិំ បុព្ពេ ច កតបុញ្ញតំ សាធេតិ សម្មា អប្បណិហិតត្តស្ស បុព្ពេ អកតបុញ្ញស្ស វា តទភាវតោ. តថា អវិក្ខេបេន សទ្ធម្មស្សវនំ សប្បុរិសូបនិស្សយញ្ច សាធេតិ. ន ហិ វិក្ខិត្តចិត្តោ សោតុំ សក្កោតិ, ន ច សប្បុរិសេ អនុបស្សយមានស្ស សវនំ អត្ថីតិ.

អបរោ នយោ – យស្មា ‘‘ឯវន្តិ យស្ស ចិត្តសន្តានស្ស នានាការប្បវត្តិយា នានត្ថព្យញ្ជនគ្គហណំ ហោតិ, តស្ស នានាការនិទ្ទេសោ’’តិ វុត្តំ. សោ ច ឯវំ ភទ្ទកោ អាការោ ន សម្មា អប្បណិហិតត្តនោ បុព្ពេ អកតបុញ្ញស្ស វា ហោតិ, តស្មា ឯវន្តិ ឥមិនា ភទ្ទកេនាការេន បច្ឆិមចក្កទ្វយសម្បត្តិមត្តនោ ទីបេតិ. សុតន្តិ សវនយោគេន បុរិមចក្កទ្វយសម្បត្តិំ. ន ហិ អប្បតិរូបទេសេ វសតោ សប្បុរិសូបនិស្សយវិរហិតស្ស វា សវនំ អត្ថិ. ឥច្ចស្ស បច្ឆិមចក្កទ្វយសិទ្ធិយា អាសយសុទ្ធិ សិទ្ធា ហោតិ, បុរិមចក្កទ្វយសិទ្ធិយា បយោគសុទ្ធិ. តាយ ច អាសយសុទ្ធិយា អធិគមព្យត្តិសិទ្ធិ, បយោគសុទ្ធិយា អាគមព្យត្តិសិទ្ធិ. ឥតិ បយោគាសយសុទ្ធស្ស អាគមាធិគមសម្បន្នស្ស វចនំ អរុណុគ្គំ វិយ សូរិយស្ស ឧទយតោ, យោនិសោ មនសិការោ វិយ ច កុសលកម្មស្ស, អរហតិ ភគវតោ វចនស្ស បុព្ពង្គមំ ភវិតុន្តិ ឋានេ និទានំ ឋបេន្តោ ឯវំ មេ សុតន្តិអាទិមាហ.

អបរោ នយោ – ឯវន្តិ ឥមិនា នានប្បការបដិវេធទីបកេន វចនេន អត្តនោ អត្ថបដិភានបដិសម្ភិទាសម្បត្តិសព្ភាវំ ទីបេតិ. សុតន្តិ ឥមិនា សោតព្ពភេទបដិវេធទីបកេន វចនេន ធម្មនិរុត្តិបដិសម្ភិទាសម្បត្តិសព្ភាវំ. ឯវន្តិ ច ឥទំ យោនិសោ មនសិការទីបកវចនំ ភាសមានោ ‘‘ឯតេ មយា ធម្មា មនសា អនុបេក្ខិតា ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធា’’តិ ទីបេតិ. សុតន្តិ ឥទំ សវនយោគទីបកវចនំ ភាសមានោ ‘‘ពហូ មយា ធម្មា សុតា ធាតា វចសា បរិចិតា’’តិ ទីបេតិ. តទុភយេនបិ អត្ថព្យញ្ជនបារិបូរិំ ទីបេន្តោ សវនេ អាទរំ ជនេតិ. អត្ថព្យញ្ជនបរិបុណ្ណំ ហិ ធម្មំ អាទរេន អស្សុណន្តោ មហតា ហិតា បរិពាហិរោ ហោតីតិ អាទរំ ជនេត្វា សក្កច្ចំ ធម្មោ សោតព្ពោតិ.

ឯវំ មេ សុតន្តិ ឥមិនា បន សកលេន វចនេន អាយស្មា អានន្ទោ តថាគតប្បវេទិតំ ធម្មំ អត្តនោ អទហន្តោ អសប្បុរិសភូមិំ អតិក្កមតិ, សាវកត្តំ បដិជានន្តោ សប្បុរិសភូមិំ ឱក្កមតិ. តថា អសទ្ធម្មា ចិត្តំ វុដ្ឋាបេតិ, សទ្ធម្មេ ចិត្តំ បតិដ្ឋាបេតិ. ‘‘កេវលំ សុតមេវេតំ មយា, តស្សេវ បន ភគវតោ វចន’’ន្តិ ទីបេន្តោ អត្តានំ បរិមោចេតិ, សត្ថារំ អបទិសតិ, ជិនវចនំ អប្បេតិ, ធម្មនេត្តិំ បតិដ្ឋាបេតិ.

អបិច ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ អត្តនា ឧប្បាទិតភាវំ អប្បដិជានន្តោ បុរិមវចនំ វិវរន្តោ ‘‘សម្មុខា បដិគ្គហិតមិទំ មយា តស្ស ភគវតោ ចតុវេសារជ្ជវិសារទស្ស ទសពលធរស្ស អាសភដ្ឋានដ្ឋាយិនោ សីហនាទនាទិនោ សព្ពសត្តុត្តមស្ស ធម្មិស្សរស្ស ធម្មរាជស្ស ធម្មាធិបតិនោ ធម្មទីបស្ស ធម្មសរណស្ស សទ្ធម្មវរចក្កវត្តិនោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស វចនំ, ន ឯត្ថ អត្ថេ វា ធម្មេ វា បទេ វា ព្យញ្ជនេ វា កង្ខា វា វិមតិ វា កត្តព្ពា’’តិ សព្ពទេវមនុស្សានំ ឥមស្មិំ ធម្មេ អស្សទ្ធិយំ វិនាសេតិ, សទ្ធាសម្បទំ ឧប្បាទេតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘វិនាសយតិ អស្សទ្ធំ, សទ្ធំ វឌ្ឍេតិ សាសនេ;

ឯវំ មេ សុតមិច្ចេវំ, វទំ គោតមសាវកោ’’តិ.

ឯកន្តិ គណនបរិច្ឆេទនិទ្ទេសោ. សមយន្តិ បរិច្ឆិន្ននិទ្ទេសោ. ឯកំ សមយន្តិ អនិយមិតបរិទីបនំ. តត្ថ សមយសទ្ទោ –

‘‘សមវាយេ ខណេ កាលេ, សមូហេ ហេតុទិដ្ឋិសុ;

បដិលាភេ បហានេ ច, បដិវេធេ ច ទិស្សតិ’’.

តថា ហិស្ស ‘‘អប្បេវ នាម ស្វេបិ ឧបសង្កមេយ្យាម កាលញ្ច សមយញ្ច ឧបាទាយា’’តិ ឯវមាទីសុ (ទី. និ. ១.៤៤៧) សមវាយោ អត្ថោ. ‘‘ឯកោវ ខោ, ភិក្ខវេ, ខណោ ច សមយោ ច ព្រហ្មចរិយវាសាយា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.២៩) ខណោ. ‘‘ឧណ្ហសមយោ បរិឡាហសមយោ’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៣៥៨) កាលោ. ‘‘មហាសមយោ បវនស្មិ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៣២) សមូហោ. ‘‘សមយោបិ ខោ តេ ភទ្ទាលិ អប្បដិវិទ្ធោ អហោសិ, ភគវា ខោ សាវត្ថិយំ វិហរតិ, ភគវាបិ មំ ជានិស្សតិ ‘ភទ្ទាលិ នាម ភិក្ខុ សត្ថុ សាសនេ សិក្ខាយ អបរិបូរការី’តិ, អយម្បិ ខោ តេ, ភទ្ទាលិ, សមយោ អប្បដិវិទ្ធោ អហោសី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១៣៥) ហេតុ. ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ឧគ្គាហមានោ បរិព្ពាជកោ សមណមុណ្ឌិកាបុត្តោ សមយប្បវាទកេ តិន្ទុកាចីរេ ឯកសាលកេ មល្លិកាយ អារាមេ បដិវសតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.២៦០) ទិដ្ឋិ.

‘‘ទិដ្ឋេ ធម្មេ ច យោ អត្ថោ, យោ ចត្ថោ សម្បរាយិកោ;

អត្ថាភិសមយា ធីរោ, បណ្ឌិតោតិ បវុច្ចតី’’តិ. –

អាទីសុ (សំ. និ. ១.១២៩) បដិលាភោ. ‘‘សម្មា មានាភិសមយា អន្តមកាសិ ទុក្ខស្សា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៨) បហានំ. ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ សង្ខតដ្ឋោ សន្តាបដ្ឋោ វិបរិណាមដ្ឋោ អភិសមយដ្ឋោ’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ២.៨) បដិវេធោ. ឥធ បនស្ស កាលោ អត្ថោ. តេន សំវច្ឆរ-ឧតុ-មាស-អឌ្ឍមាស-រត្តិ-ទិវ-បុព្ពណ្ហ-មជ្ឈន្ហិក-សាយន្ហ-បឋម-មជ្ឈិម- បច្ឆិមយាម-មុហុត្តាទីសុ កាលប្បភេទភូតេសុ សមយេសុ ឯកំ សមយន្តិ ទីបេតិ.

តត្ថ កិញ្ចាបិ ឯតេសុ សំវច្ឆរាទីសុ យំ យំ សុត្តំ យម្ហិ យម្ហិ សំវច្ឆរេ ឧតុម្ហិ មាសេ បក្ខេ រត្តិភាគេ ទិវសភាគេ វា វុត្តំ, សព្ពំ តំ ថេរស្ស សុវិទិតំ សុវវត្ថាបិតំ បញ្ញាយ. យស្មា បន ‘‘ឯវំ មេ សុតំ អសុកសំវច្ឆរេ អសុកឧតុម្ហិ អសុកមាសេ អសុកបក្ខេ អសុករត្តិភាគេ អសុកទិវសភាគេ វា’’តិ ឯវំ វុត្តេ ន សក្កា សុខេន ធារេតុំ វា ឧទ្ទិសិតុំ វា ឧទ្ទិសាបេតុំ វា, ពហុ ច វត្តព្ពំ ហោតិ, តស្មា ឯកេនេវ បទេន តមត្ថំ សមោធានេត្វា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ អាហ.

យេ វា ឥមេ គព្ភោក្កន្តិសមយោ ជាតិសមយោ សំវេគសមយោ អភិនិក្ខមនសមយោ ទុក្ករការិកសមយោ មារវិជយសមយោ អភិសម្ពោធិសមយោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារសមយោ ទេសនាសមយោ បរិនិព្ពានសមយោតិ ឯវមាទយោ ភគវតោ ទេវមនុស្សេសុ អតិវិយ សុប្បកាសា អនេកកាលប្បភេទា ឯវ សមយា, តេសុ សមយេសុ ទេសនាសមយសង្ខាតំ ឯកំ សមយន្តិ ទីបេតិ. យោ ចាយំ ញាណករុណាកិច្ចសមយេសុ ករុណាកិច្ចសមយោ, អត្តហិតបរហិត-បដិបត្តិសមយេសុ បរហិត-បដិបត្តិសមយោ, សន្និបតិតានំ ករណីយទ្វយសមយេសុ ធម្មិកថាសមយោ, ទេសនាបដិបត្តិសមយេសុ ទេសនាសមយោ, តេសុបិ សមយេសុ អញ្ញតរំ សន្ធាយ ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ អាហ.

កស្មា បនេត្ថ យថា អភិធម្មេ ‘‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរ’’ន្តិ ច, ឥតោ អញ្ញេសុ ច សុត្តបទេសុ ‘‘យស្មិំ សមយេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហី’’តិ ច ភុម្មវចនេន និទ្ទេសោ កតោ, វិនយេ ច ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា’’តិ ករណវចនេន និទ្ទេសោ កតោ, តថា អកត្វា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ ឧបយោគវចនេន និទ្ទេសោ កតោតិ. តត្ថ តថា, ឥធ ច អញ្ញថា អត្ថសម្ភវតោ. តត្ថ ហិ អភិធម្មេ ឥតោ អញ្ញេសុ សុត្តបទេសុ ច អធិករណត្ថោ ភាវេនភាវលក្ខណត្ថោ ច សម្ភវតិ. អធិករណំ ហិ កាលត្ថោ សមូហត្ថោ ច សមយោ, តត្ថ វុត្តានំ ផស្សាទិធម្មានំ ខណសមវាយហេតុសង្ខាតស្ស ច សមយស្ស ភាវេន តេសំ ភាវោ លក្ខីយតិ, តស្មា តទត្ថជោតនត្ថំ តត្ថ ភុម្មវចនេន និទ្ទេសោ កតោ.

វិនយេ ច ហេតុអត្ថោ ករណត្ថោ ច សម្ភវតិ. យោ ហិ សោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិសមយោ សារិបុត្តាទីហិបិ ទុព្ពិញ្ញេយ្យោ, តេន សមយេន ហេតុភូតេន ករណភូតេន ច សិក្ខាបទានិ បញ្ញាបយន្តោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុញ្ច អបេក្ខមានោ ភគវា តត្ថ តត្ថ វិហាសិ. តស្មា តទត្ថជោតនត្ថំ តត្ថ ករណវចនេន និទ្ទេសោ កតោ.

ឥធ បន អញ្ញស្មិញ្ច ឯវំជាតិកេ អច្ចន្តសំយោគត្ថោ សម្ភវតិ. យញ្ហិ សមយំ ភគវា ឥមំ អញ្ញំ វា សុត្តន្តំ ទេសេសិ, អច្ចន្តមេវ តំ សមយំ ករុណាវិហារេន វិហាសិ. តស្មា តទត្ថជោតនត្ថំ ឥធ ឧបយោគវចននិទ្ទេសោ កតោតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘តំ តំ អត្ថមបេក្ខិត្វា, ភុម្មេន ករណេន ច;

អញ្ញត្រ សមយោ វុត្តោ, ឧបយោគេន សោ ឥធា’’តិ.

បោរាណា បន វណ្ណយន្តិ – ‘‘តស្មិំ សមយេ’’តិ វា ‘‘តេន សមយេនា’’តិ វា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ វា អភិលាបមត្តភេទោ ឯស, សព្ពត្ថ ភុម្មមេវត្ថោតិ. តស្មា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ វុត្តេបិ ‘‘ឯកស្មិំ សមយេ’’តិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ភគវាតិ គរុ. គរុញ្ហិ លោកេ ‘‘ភគវា’’តិ វទន្តិ. អយញ្ច សព្ពគុណវិសិដ្ឋតាយ សព្ពសត្តានំ គរុ, តស្មា ‘‘ភគវា’’តិ វេទិតព្ពោ. បោរាណេហិបិ វុត្តំ –

‘‘ភគវាតិ វចនំ សេដ្ឋំ, ភគវាតិ វចនមុត្តមំ;

គរុ គារវយុត្តោ សោ, ភគវា តេន វុច្ចតី’’តិ.

អបិច –

‘‘ភាគ្យវា ភគ្គវា យុត្តោ, ភគេហិ ច វិភត្តវា;

ភត្តវា វន្តគមនោ, ភវេសុ ភគវា តតោ’’តិ. –

ឥមិស្សាបិ គាថាយ វសេនស្ស បទស្ស វិត្ថារតោ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. សោ ច វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១៤២, ១៤៤) ពុទ្ធានុស្សតិនិទ្ទេសេ វុត្តោយេវ.

ឯត្តាវតា ចេត្ថ ឯវំ មេ សុតន្តិ វចនេន យថាសុតំ ធម្មំ ទស្សេន្តោ ភគវតោ ធម្មសរីរំ បច្ចក្ខំ ករោតិ. តេន ‘‘ន ឥទំ អតិក្កន្តសត្ថុកំ បាវចនំ, អយំ វោ សត្ថា’’តិ សត្ថុ អទស្សនេន ឧក្កណ្ឋិតំ ជនំ សមស្សាសេតិ. ឯកំ សមយំ ភគវាតិ វចនេន តស្មិំ សមយេ ភគវតោ អវិជ្ជមានភាវំ ទស្សេន្តោ រូបកាយបរិនិព្ពានំ សាធេតិ. តេន ‘‘ឯវំវិធស្ស នាម អរិយធម្មស្ស ទេសកោ ទសពលធរោ វជិរសង្ឃាតសមានកាយោ សោបិ ភគវា បរិនិព្ពុតោ, កេន អញ្ញេន ជីវិតេ អាសា ជនេតព្ពា’’តិ ជីវិតមទមត្តំ ជនំ សំវេជេតិ, សទ្ធម្មេ ចស្ស ឧស្សាហំ ជនេតិ. ឯវន្តិ ច ភណន្តោ ទេសនាសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ. មេ សុតន្តិ សាវកសម្បត្តិំ. ឯកំ សមយន្តិ កាលសម្បត្តិំ. ភគវាតិ ទេសកសម្បត្តិំ.

សាវត្ថិយន្តិ ឯវំនាមកេ នគរេ. សមីបត្ថេ ចេតំ ភុម្មវចនំ. វិហរតីតិ អវិសេសេន ឥរិយាបថទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារេសុ អញ្ញតរវិហារសមង្គិបរិទីបនមេតំ. ឥធ បន ឋានគមននិសជ្ជាសយនប្បភេទេសុ ឥរិយាបថេសុ អញ្ញតរឥរិយាបថសមាយោគបរិទីបនំ, តេន ឋិតោបិ គច្ឆន្តោបិ និសិន្នោបិ សយានោបិ ភគវា វិហរតិច្ចេវ វេទិតព្ពោ. សោ ហិ ឯកំ ឥរិយាបថពាធនំ អញ្ញេន ឥរិយាបថេន វិច្ឆិន្ទិត្វា អបរិបតន្តំ អត្តភាវំ ហរតិ បវត្តេតិ, តស្មា ‘‘វិហរតី’’តិ វុច្ចតិ.

ជេតវនេតិ ជេតស្ស រាជកុមារស្ស វនេ. តញ្ហិ តេន រោបិតំ សំវឌ្ឍិតំ បរិបាលិតំ, សោ ចស្ស សាមី អហោសិ, តស្មា ជេតវនន្តិ សង្ខំ គតំ, តស្មិំ ជេតវនេ. អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេតិ អនាថបិណ្ឌិកេន គហបតិនា ចតុបញ្ញាសហិរញ្ញកោដិបរិច្ចាគេន ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស និយ្យាតិតត្តា អនាថបិណ្ឌិកស្សាតិ សង្ខំ គតេ អារាមេ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន បបញ្ចសូទនិយា មជ្ឈិមដ្ឋកថាយ សព្ពាសវសុត្តវណ្ណនាយំ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤ អាទយោ) វុត្តោ.

តត្ថ សិយា – យទិ តាវ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ, ‘‘ជេតវនេ’’តិ ន វត្តព្ពំ. អថ តត្ថ វិហរតិ, ‘‘សាវត្ថិយ’’ន្តិ ន វត្តព្ពំ. ន ហិ សក្កា ឧភយត្ថ ឯកំ សមយំ វិហរិតុន្តិ. ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ. ននុ អវោចុម្ហ ‘‘សមីបត្ថេ ភុម្មវចន’’ន្តិ. តស្មា យថា គង្គាយមុនាទីនំ សមីបេ គោយូថានិ ចរន្តានិ ‘‘គង្គាយ ចរន្តិ, យមុនាយ ចរន្តី’’តិ វុច្ចន្តិ, ឯវមិធាបិ យទិទំ សាវត្ថិយា សមីបេ ជេតវនំ, តត្ថ វិហរន្តោ វុច្ចតិ ‘‘សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ’’តិ. គោចរគាមនិទស្សនត្ថំ ហិស្ស សាវត្ថិវចនំ, បព្ពជិតានុរូបនិវាសនដ្ឋាននិទស្សនត្ថំ សេសវចនំ.

តត្ថ សាវត្ថិវចនេន អាយស្មា អានន្ទោ ភគវតោ គហដ្ឋានុគ្គហករណំ ទស្សេតិ, ជេតវនាទិកិត្តនេន បព្ពជិតានុគ្គហករណំ. តថា បុរិមេន បច្ចយគ្គហណតោ អត្តកិលមថានុយោគវិវជ្ជនំ, បច្ឆិមេន វត្ថុកាមប្បហានតោ កាមសុខល្លិកានុយោគវិវជ្ជនូបាយទស្សនំ. បុរិមេន ច ធម្មទេសនាភិយោគំ, បច្ឆិមេន វិវេកាធិមុត្តិំ. បុរិមេន ករុណាយ ឧបគមនំ, បច្ឆិមេន បញ្ញាយ អបគមនំ. បុរិមេន សត្តានំ ហិតសុខនិប្ផាទនាធិមុត្តិតំ, បច្ឆិមេន បរហិតសុខករណេ និរុបលេបតំ. បុរិមេន ធម្មិកសុខាបរិច្ចាគនិមិត្តផាសុវិហារំ, បច្ឆិមេន ឧត្តរិមនុស្សធម្មានុយោគនិមិត្តំ. បុរិមេន មនុស្សានំ ឧបការពហុលតំ, បច្ឆិមេន ទេវតានំ. បុរិមេន លោកេ ជាតស្ស លោកេ សំវឌ្ឍភាវំ, បច្ឆិមេន លោកេន អនុបលិត្តតំ. បុរិមេន ‘‘ឯកបុគ្គលោ, ភិក្ខវេ, លោកេ ឧប្បជ្ជមានោ ឧប្បជ្ជតិ ពហុជនហិតាយ ពហុជនសុខាយ លោកានុកម្បាយ អត្ថាយ ហិតាយ សុខាយ ទេវមនុស្សានំ. កតមោ ឯកបុគ្គលោ? តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ (អ. និ. ១.១៧០) វចនតោ យទត្ថំ ភគវា ឧប្បន្នោ, តទត្ថបរិនិប្ផាទនំ, បច្ឆិមេន យត្ថ ឧប្បន្នោ, តទនុរូបវិហារំ. ភគវា ហិ បឋមំ លុម្ពិនិវនេ, ទុតិយំ ពោធិមណ្ឌេតិ លោកិយលោកុត្តរាយ ឧប្បត្តិយា វនេយេវ ឧប្បន្នោ. តេនស្ស វនេយេវ វិហារំ ទស្សេតីតិ ឯវមាទិនា នយេនេត្ថ អត្ថយោជនា វេទិតព្ពា.

តត្រាតិ ទេសកាលបរិទីបនំ. តញ្ហិ យំ សមយំ វិហរតិ, តត្រ សមយេ. យស្មិញ្ច អារាមេ វិហរតិ, តត្រ អារាមេតិ ទីបេតិ. ភាសិតព្ពយុត្តេ វា ទេសកាលេ ទីបេតិ. ន ហិ ភគវា អយុត្តេ ទេសេ វា កាលេ វា ធម្មំ ភាសតិ. ‘‘អកាលោ ខោ តាវ, ពាហិយា’’តិអាទិ (ឧទា. ១០) ចេត្ថ សាធកំ. ខោតិ បទបូរណមត្តេ អវធារណេ អាទិកាលត្ថេ វា និបាតោ. ភគវាតិ លោកគរុទីបនំ. ភិក្ខូតិ កថាសវនយុត្តបុគ្គលវចនំ. អបិ ចេត្ថ ‘‘ភិក្ខកោតិ ភិក្ខុ, ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតោតិ ភិក្ខូ’’តិអាទិនា (បារា. ៤៥; វិភ. ៥១១) នយេន វចនត្ថោ វេទិតព្ពោ. អាមន្តេសីតិ អាលបិ អភាសិ សម្ពោធេសីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. អញ្ញត្រ បន ញាបនេបិ ហោតិ. យថាហ – ‘‘អាមន្តយាមិ វោ, ភិក្ខវេ, បដិវេទយាមិ វោ, ភិក្ខវេ’’តិ. បក្កោសនេបិ. យថាហ – ‘‘ឯហិ ត្វំ, ភិក្ខុ, មម វចនេន សារិបុត្តំ អាមន្តេហី’’តិ (អ. និ. ៩.១១; សំ. និ. ២.៣២).

ភិក្ខវោតិ អាមន្តនាការបរិទីបនំ. តញ្ច ភិក្ខនសីលតាទិគុណយោគសិទ្ធត្តា វុត្តំ. ភិក្ខនសីលតាគុណយុត្តោបិ ហិ ភិក្ខុ, ភិក្ខនធម្មតាគុណយុត្តោបិ ភិក្ខុ, ភិក្ខនេ សាធុការិតាគុណយុត្តោបីតិ សទ្ទវិទូ មញ្ញន្តិ. តេន ច នេសំ ភិក្ខនសីលតាទិគុណយោគសិទ្ធេន វចនេន ហីនាធិកជនសេវិតំ វុត្តិំ បកាសេន្តោ ឧទ្ធតទីនភាវនិគ្គហំ ករោតិ. ភិក្ខវោតិ ឥមិនា ករុណាវិប្ផារសោម្មហទយនយននិបាតបុព្ពង្គមេន វចនេន តេ អត្តនោ មុខាភិមុខេ ករោតិ. តេនេវ ច កថេតុកម្យតាទីបកេន វចនេន តេសំ សោតុកម្យតំ ជនេតិ. តេនេវ ច សម្ពោធនត្ថេន សាធុកំ សវនមនសិការេបិ តេ និយោជេតិ. សាធុកំ សវនមនសិការាយត្តា ហិ សាសនសម្បត្តិ.

អបរេសុបិ ទេវមនុស្សេសុ វិជ្ជមានេសុ កស្មា ភិក្ខូយេវ អាមន្តេសីតិ ចេ? ជេដ្ឋសេដ្ឋាសន្នសទាសន្និហិតភាវតោ. សព្ពបរិសសាធារណា ហិ ភគវតោ ធម្មទេសនា. បរិសាយ ច ជេដ្ឋា ភិក្ខូ បឋមុប្បន្នត្តា, សេដ្ឋា អនគារិយភាវំ អាទិំ កត្វា សត្ថុចរិយានុវិធាយកត្តា សកលសាសនបដិគ្គាហកត្តា ច. អាសន្នា តេ តត្ថ និសិន្នេសុ សត្ថុសន្តិកត្តា. សទាសន្និហិតា សត្ថុសន្តិកាវចរត្តាតិ. អបិច តេ ធម្មទេសនាយ ភាជនំ យថានុសិដ្ឋំ បដិបត្តិសព្ភាវតោតិបិ តេ ឯវ អាមន្តេសិ.

កិមត្ថំ បន ភគវា ធម្មំ ទេសេន្តោ បឋមំ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ, ន ធម្មមេវ ទេសេសីតិ? សតិជននត្ថំ. ភិក្ខូ ហិ អញ្ញំ ចិន្តេន្តាបិ វិក្ខិត្តចិត្តាបិ ធម្មំ បច្ចវេក្ខន្តាបិ កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តាបិ និសិន្នា ហោន្តិ, តេ អនាមន្តេត្វា ធម្មេ ទេសិយមានេ ‘‘អយំ ទេសនា កិំនិទានា កិំបច្ចយា កតមាយ អដ្ឋុប្បត្តិយា ទេសិតា’’តិ សល្លក្ខេតុំ អសក្កោន្តា ទុគ្គហិតំ វា គណ្ហេយ្យុំ, ន វា គណ្ហេយ្យុំ. តេន នេសំ សតិជននត្ថំ ភគវា បឋមំ អាមន្តេត្វា បច្ឆា ធម្មំ ទេសេតិ.

ភទន្តេតិ គារវវចនមេតំ, សត្ថុ បដិវចនទានំ វា. អបិ ចេត្ថ ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ វទមានោ ភគវា តេ ភិក្ខូ អាលបតិ. ‘‘ភទន្តេ’’តិ វទមានា តេ ភគវន្តំ បច្ចាលបន្តិ. តថា ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ ភគវា អាទិម្ហិ ភាសតិ, ‘‘ភទន្តេ’’តិ តេ បច្ចាភាសន្តិ. ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ បដិវចនំ ទាបេតិ, ‘‘ភទន្តេ’’តិ បដិវចនំ ទេន្តិ. តេ ភិក្ខូតិ យេ ភគវា អាមន្តេសិ, តេ. ភគវតោ បច្ចស្សោសុន្តិ ភគវតោ អាមន្តនំ បដិអស្សោសុំ, អភិមុខា ហុត្វា សុណិំសុ សម្បដិច្ឆិំសុ បដិគ្គហេសុន្តិ អត្ថោ. ភគវា ឯតទវោចាតិ ភគវា ឯតំ ឥទានិ វត្តព្ពំ សកលំ សុត្តំ អវោច. ឯត្តាវតា ច យំ អាយស្មតា អានន្ទេន ឥមស្ស សុត្តស្ស សុខាវគាហណត្ថំ កាលទេសទេសកបរិសាបទេសបដិមណ្ឌិតំ និទានំ ភាសិតំ, តស្ស អត្ថវណ្ណនា សមត្តាតិ.

រូបាទិវណ្ណនា

ឥទានិ នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯករូបម្បិ សមនុបស្សាមីតិអាទិនា នយេន ភគវតា និក្ខិត្តស្ស សុត្តស្ស វណ្ណនាយ ឱកាសោ អនុប្បត្តោ, សា បនេសា សុត្តវណ្ណនា យស្មា សុត្តនិក្ខេបំ វិចារេត្វាវ វុច្ចមានា បាកដា ហោតិ, តស្មា សុត្តនិក្ខេបវិចារណា តាវ វេទិតព្ពា. ចត្តារោ ហិ សុត្តនិក្ខេបា អត្តជ្ឈាសយោ បរជ្ឈាសយោ បុច្ឆាវសិកោ អដ្ឋុប្បត្តិកោតិ. តត្ថ យានិ សុត្តានិ ភគវា បរេហិ អនជ្ឈិដ្ឋោ កេវលំ អត្តនោ អជ្ឈាសយេនេវ កថេសិ, សេយ្យថិទំ – អាកង្ខេយ្យសុត្តំ វត្ថសុត្តន្តិ ឯវមាទីនិ, តេសំ អត្តជ្ឈាសយោ និក្ខេបោ. យានិ បន ‘‘បរិបក្កា ខោ រាហុលស្ស វិមុត្តិបរិបាចនីយា ធម្មា, យំនូនាហំ រាហុលំ ឧត្តរិ អាសវានំ ខយេ វិនេយ្យ’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.១២១; ម. និ. ៣.៤១៦) ឯវំ បរេសំ អជ្ឈាសយំ ខន្តិំ មនំ អភិនីហារំ ពុជ្ឈនភាវញ្ច ឱលោកេត្វា បរជ្ឈាសយវសេន កថិតានិ, សេយ្យថិទំ – រាហុលោវាទសុត្តំ ធម្មចក្កប្បវត្តនន្តិ ឯវមាទីនិ, តេសំ បរជ្ឈាសយោ និក្ខេបោ. ភគវន្តំ បន ឧបសង្កមិត្វា តេ តេ ទេវមនុស្សា តថា តថា បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ. ឯវំ បុដ្ឋេន ភគវតា យានិ កថិតានិ ទេវតាសំយុត្តពោជ្ឈង្គសំយុត្តាទីនិ, តេសំ បុច្ឆាវសិកោ និក្ខេបោ. យានិ បន ឧប្បន្នំ ការណំ បដិច្ច កថិតានិ ធម្មទាយាទសុត្តបុត្តមំសូបមាទីនិ, តេសំ អដ្ឋុប្បត្តិកោ និក្ខេបោ. ឯវមិមេសុ ចតូសុ និក្ខេបេសុ ឥមស្ស សុត្តស្ស បរជ្ឈាសយោ និក្ខេបោ. បរជ្ឈាសយវសេន ហេតំ និក្ខិត្តំ. កេសំ អជ្ឈាសយេនាតិ? រូបគរុកានំ បុរិសានំ.

តត្ថ នាហំ, ភិក្ខវេតិអាទីសុ នការោ បដិសេធត្ថោ. អហន្តិ អត្តានំ និទ្ទិសតិ. ភិក្ខវេតិ ភិក្ខូ អាលបតិ. អញ្ញន្តិ ឥទានិ វត្តព្ពា ឥត្ថិរូបតោ អញ្ញំ. ឯករូបម្បីតិ ឯកម្បិ រូបំ. សមនុបស្សាមីតិ ទ្វេ សមនុបស្សនា ញាណសមនុបស្សនា ច ទិដ្ឋិសមនុបស្សនា ច. តត្ថ ‘‘អនិច្ចតោ សមនុបស្សតិ, នោ និច្ចតោ’’តិ (បដិ. ម. ៣.៣៥) អយំ ញាណសមនុបស្សនា នាម. ‘‘រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតី’’តិអាទិកា (បដិ. ម. ១.១៣០) បន ទិដ្ឋិសមនុបស្សនា នាម. តាសុ ឥធ ញាណសមនុបស្សនា អធិប្បេតា. ឥមស្ស បន បទស្ស នការេន សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. ឥទំ ហិ វុត្តំ ហោតិ – អហំ, ភិក្ខវេ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ឱលោកេន្តោបិ អញ្ញំ ឯករូបម្បិ ន សមនុបស្សាមីតិ. យំ ឯវំ បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតីតិ យំ រូបំ រូបគរុកស្ស បុរិសស្ស ចតុភូមកកុសលចិត្តំ បរិយាទិយិត្វា គណ្ហិត្វា ខេបេត្វា តិដ្ឋតិ. ‘‘សព្ពំ ហត្ថិកាយំ បរិយាទិយិត្វា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១២៦) ហិ គហណំ បរិយាទានំ នាម. ‘‘អនិច្ចសញ្ញា, ភិក្ខវេ, ភាវិតា ពហុលីកតា សព្ពំ កាមរាគំ បរិយាទិយតី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៣.១០២) ខេបនំ. ឥធ ឧភយម្បិ វដ្ដតិ. តត្ថ ឥទំ រូបំ ចតុភូមកកុសលចិត្តំ គណ្ហន្តំ ន នីលុប្បលកលាបំ បុរិសោ វិយ ហត្ថេន គណ្ហាតិ, នាបិ ខេបយមានំ អគ្គិ វិយ ឧទ្ធនេ ឧទកំ សន្តាបេត្វា ខេបេតិ. ឧប្បត្តិញ្ចស្ស និវារយមានមេវ ចតុភូមកម្បិ កុសលចិត្តំ គណ្ហាតិ ចេវ ខេបេតិ ចាតិ វេទិតព្ពំ. តេន វុត្តំ – ‘‘បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតី’’តិ.

យថយិទន្តិ យថា ឥទំ. ឥត្ថិរូបន្តិ ឥត្ថិយា រូបំ. តត្ថ ‘‘កិញ្ច, ភិក្ខវេ, រូបំ វទេថ? រុប្បតីតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តស្មា រូបន្តិ វុច្ចតិ. កេន រុប្បតិ? សីតេនបិ រុប្បតិ ឧណ្ហេនបិ រុប្បតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៧៩) សុត្តានុសារេន រូបស្ស វចនត្ថោ ចេវ សាមញ្ញលក្ខណញ្ច វេទិតព្ពំ. អយំ បន រូបសទ្ទោ ខន្ធភវនិមិត្តបច្ចយសរីរវណ្ណសណ្ឋានាទីសុ អនេកេសុ អត្ថេសុ វត្តតិ. អយញ្ហិ ‘‘យំ កិញ្ចិ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្ន’’ន្តិ (វិភ. ២; មហាវ. ២២) ឯត្ថ រូបក្ខន្ធេ វត្តតិ. ‘‘រូបូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតី’’តិ (ធ. ស. ១៦១; វិភ. ៦២៤) ឯត្ថ រូបភវេ. ‘‘អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតី’’តិ (ធ. ស. ២០៤-២៣២ អាទយោ) ឯត្ថ កសិណនិមិត្តេ. ‘‘សរូបា, ភិក្ខវេ, ឧប្បជ្ជន្តិ បាបកា អកុសលា ធម្មា នោ អរូបា’’តិ (អ. និ. ២.៨៣) ឯត្ថ បច្ចយេ. ‘‘អាកាសោ បរិវារិតោ រូបន្តេវ សង្ខំ គច្ឆតី’’តិ (ម. និ. ១.៣០៦) ឯត្ថ សរីរេ. ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណ’’ន្តិ (ម. និ. ១.៤០០; ៣.៤២១) ឯត្ថ វណ្ណេ. ‘‘រូបប្បមាណោ រូបប្បសន្នោ’’តិ (អ. និ. ៤.៦៥) ឯត្ថ សណ្ឋានេ. អាទិសទ្ទេន ‘‘បិយរូបំ សាតរូបំ, អរសរូបោ’’តិអាទីនិបិ សង្គណ្ហិតព្ពានិ. ឥធ បនេស ឥត្ថិយា ចតុសមុដ្ឋានេ រូបាយតនសង្ខាតេ វណ្ណេ វត្តតិ. អបិច យោ កោចិ ឥត្ថិយា និវត្ថនិវាសនស្ស វា អលង្ការស្ស វា គន្ធវណ្ណកាទីនំ វា បិឡន្ធនមាលាទីនំ វាតិ កាយប្បដិពទ្ធោ ច វណ្ណោ បុរិសស្ស ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស អារម្មណំ ហុត្វា ឧបកប្បតិ, សព្ពមេតំ ឥត្ថិរូបន្តេវ វេទិតព្ពំ. ឥត្ថិរូបំ, ភិក្ខវេ, បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតីតិ ឥទំ បុរិមស្សេវ ទឡ្ហីករណត្ថំ វុត្តំ. បុរិមំ វា ‘‘យថយិទំ, ភិក្ខវេ, ឥត្ថិរូប’’ន្តិ ឯវំ ឱបម្មវសេន វុត្តំ, ឥទំ បរិយាទានានុភាវទស្សនវសេន.

តត្រិទំ ឥត្ថិរូបស្ស បរិយាទានានុភាវេ វត្ថុ – មហាទាឋិកនាគរាជា កិរ ចេតិយគិរិម្ហិ អម្ពត្ថលេ មហាថូបំ ការាបេត្វា គិរិភណ្ឌបូជំ នាម កត្វា កាលេន កាលំ ឱរោធគណបរិវុតោ ចេតិយគិរិំ គន្ត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទេតិ. ពហូនំ សន្និបាតដ្ឋានេ នាម ន សព្ពេសំ សតិ សូបដ្ឋិតា ហោតិ, រញ្ញោ ច ទមិឡទេវី នាម មហេសី បឋមវយេ ឋិតា ទស្សនីយា បាសាទិកា. អថេកោ ចិត្តត្ថេរោ នាម វុឌ្ឍបព្ពជិតោ អសំវរនិយាមេន ឱលោកេន្តោ តស្សា រូបារម្មណេ និមិត្តំ គហេត្វា ឧម្មាទប្បត្តោ វិយ ឋិតនិសិន្នដ្ឋានេសុ ‘‘ហន្ទ ទមិឡទេវី, ហន្ទ ទមិឡទេវី’’តិ វទន្តោ វិចរតិ. តតោ បដ្ឋាយ ចស្ស ទហរសាមណេរា ឧម្មត្តកចិត្តត្ថេរោត្វេវ នាមំ កត្វា វោហរិំសុ. អថ សា ទេវី នចិរស្សេវ កាលមកាសិ. ភិក្ខុសង្ឃេ សិវថិកទស្សនំ គន្ត្វា អាគតេ ទហរសាមណេរា តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឯវមាហំសុ – ‘‘ភន្តេ ចិត្តត្ថេរ, យស្សត្ថាយ ត្វំ វិលបសិ, មយំ តស្សា ទេវិយា សិវថិកទស្សនំ គន្ត្វា អាគតា’’តិ. ឯវំ វុត្តេបិ អស្សទ្ទហន្តោ ‘‘យស្សា វា តស្សា វា តុម្ហេ សិវថិកទស្សនត្ថាយ គតា, មុខំ តុម្ហាកំ ធូមណ្ណ’’ន្តិ. ឧម្មត្តកវចនមេវ អវោច. ឯវំ ឧម្មត្តកចិត្តត្ថេរស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ អដ្ឋាសិ ឥទំ ឥត្ថិរូបំ.

អបរម្បិ វត្ថុ – សទ្ធាតិស្សមហារាជា កិរ ឯកទិវសំ ឱរោធគណបរិវុតោ វិហារំ អាគតោ. ឯកោ ទហរោ លោហបាសាទទ្វារកោដ្ឋកេ ឋត្វា អសំវរេ ឋិតោ ឯកំ ឥត្ថិំ ឱលោកេសិ. សាបិ គមនំ បច្ឆិន្ទិត្វា តំ ឱលោកេសិ. ឧភោបិ អព្ភន្តរេ ឧដ្ឋិតេន រាគគ្គិនា ឌយ្ហិត្វា កាលមកំសុ. ឯវំ ឥត្ថិរូបំ ទហរស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតិ.

អបរម្បិ វត្ថុ – កល្យាណិយមហាវិហារតោ កិរេកោ ទហរោ ឧទ្ទេសត្ថាយ កាឡទីឃវាបិគាមទ្វារវិហារំ គន្ត្វា និដ្ឋិតុទ្ទេសកិច្ចោ អត្ថកាមានំ វចនំ អគ្គហេត្វា ‘‘គតដ្ឋានេ ទហរសាមណេរេហិ បុដ្ឋេន គាមស្ស និវិដ្ឋាការោ កថេតព្ពោ ភវិស្សតី’’តិ គាមេ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ វិសភាគារម្មណេ និមិត្តំ គហេត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានំ គតោ តាយ និវត្ថវត្ថំ សញ្ជានិត្វា ‘‘កហំ, ភន្តេ, ឥទំ លទ្ធ’’ន្តិ បុច្ឆន្តោ តស្សា មតភាវំ ញត្វា ‘‘ឯវរូបា នាម ឥត្ថី មំ និស្សាយ មតា’’តិ ចិន្តេន្តោ អន្តោឧដ្ឋិតេន រាគគ្គិនា ឌយ្ហិត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបុណិ. ឯវម្បិ ឥទំ ឥត្ថិរូបំ បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតីតិ វេទិតព្ពំ.

២. ទុតិយាទីនិ សទ្ទគរុកាទីនំ អាសយវសេន វុត្តានិ. តេសុ ឥត្ថិសទ្ទោតិ ឥត្ថិយា ចិត្តសមុដ្ឋានោ កថិតគីតវាទិតសទ្ទោ. អបិច ឥត្ថិយា និវត្ថនិវាសនស្សាបិ អលង្កតាលង្ការស្សាបិ ឥត្ថិបយោគនិប្ផាទិតោ វីណាសង្ខបណវាទិសទ្ទោបិ ឥត្ថិសទ្ទោត្វេវ វេទិតព្ពោ. សព្ពោបិ ហេសោ បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតិ.

តត្ថ សុវណ្ណកក្កដកសុវណ្ណមោរទហរភិក្ខុអាទីនំ វត្ថូនិ វេទិតព្ពានិ. បព្ពតន្តរំ កិរ និស្សាយ មហន្តំ ហត្ថិនាគកុលំ វសតិ. អវិទូរដ្ឋានេ ចស្ស មហាបរិភោគសរោ អត្ថិ, តស្មិំ កាយូបបន្នោ សុវណ្ណកក្កដកោ អត្ថិ. សោ តំ សរំ ឱតិណ្ណោតិណ្ណេ សណ្ឌាសេន វិយ អឡេហិ បាទេ គហេត្វា អត្តនោ វសំ នេត្វា មារេតិ. តស្ស ឱតារាបេក្ខា ហត្ថិនាគា ឯកំ មហាហត្ថិំ ជេដ្ឋកំ កត្វា វិចរន្តិ. សោ ឯកទិវសំ តំ ហត្ថិនាគំ គណ្ហិ. ថាមសតិសម្បន្នោ ហត្ថិនាគោ ចិន្តេសិ – ‘‘សចាហំ ភីតរវំ រវិស្សាមិ, សព្ពេ យថារុចិយា អកីឡិត្វា បលាយិស្សន្តី’’តិ និច្ចលោវ អដ្ឋាសិ. អថ សព្ពេសំ ឧត្តិណ្ណភាវំ ញត្វា តេន គហិតភាវំ អត្តនោ ភរិយំ ជានាបេតុំ វិរវិត្វា ឯវមាហ –

‘‘សិង្គីមិគោ អាយតចក្ខុនេត្តោ,

អដ្ឋិត្តចោ វារិសយោ អលោមោ;

តេនាភិភូតោ កបណំ រុទាមិ,

មា ហេវ មំ បាណសមំ ជហេយ្យា’’តិ. (ជា. ១.៣.៤៩);

សា តំ សុត្វា សាមិកស្ស គហិតភាវំ ញត្វា តំ តម្ហា ភយា មោចេតុំ ហត្ថិនា ច កុឡីរេន ច សទ្ធិំ សល្លបន្តី ឯវមាហ –

‘‘អយ្យ ន តំ ជហិស្សាមិ, កុញ្ជរំ សដ្ឋិហាយនំ;

បថព្យា ចាតុរន្តាយ, សុប្បិយោ ហោសិ មេ តុវំ.

‘‘យេ កុឡីរា សមុទ្ទស្មិំ, គង្គាយ យមុនាយ ច;

តេសំ ត្វំ វារិជោ សេដ្ឋោ, មុញ្ច រោទន្តិយា បតិ’’ន្តិ. (ជា. ១.៣.៥០-៥១);

កុឡីរោ សហ ឥត្ថិសទ្ទស្សវនេន គហណំ សិថិលមកាសិ. អថ ហត្ថិនាគោ ‘‘អយមេវេតស្ស ឱកាសោ’’តិ ឯកំ បាទំ គហិតាការេនេវ ឋបេត្វា ទុតិយំ ឧក្ខិបិត្វា តំ បិដ្ឋិកបាលេ អក្កមិត្វា វិចុណ្ណិកំ កត្វា ថោកំ អាកឌ្ឍិត្វា តីរេ ខិបិ. អថ នំ សព្ពហត្ថិនោ សន្និបតិត្វា ‘‘អម្ហាកំ វេរី’’តិ វិចុណ្ណយិំសុ. ឯវំ តាវ ឥត្ថិសទ្ទោ សុវណ្ណកក្កដកស្ស ចិត្តំ បរិយាទិយិត្វា តិដ្ឋតិ.

សុវណ្ណមោរោបិ ហិមវន្តំ អនុបវិសិត្វា មហន្តំ បព្ពតគហនំ និស្សាយ វសន្តោ និច្ចកាលំ សូរិយស្ស ឧទយកាលេ សូរិយមណ្ឌលំ ឧល្លោកេត្វា អត្តនោ រក្ខំ ករោន្តោ ឯវំ វទតិ –

‘‘ឧទេតយំ ចក្ខុមា ឯករាជា,

ហរិស្សវណ្ណោ បថវិប្បភាសោ;

តំ តំ នមស្សាមិ ហរិស្សវណ្ណំ បថវិប្បភាសំ,

តយាជ្ជ គុត្តា វិហរេមុ ទិវសំ.

‘‘យេ ព្រាហ្មណា វេទគូ សព្ពធម្មេ,

តេ មេ នមោ តេ ច មំ បាលយន្តុ;

នមត្ថុ ពុទ្ធានំ នមត្ថុ ពោធិយា,

នមោ វិមុត្តានំ នមោ វិមុត្តិយា;

ឥមំ សោ បរិត្តំ កត្វា,

មោរោ ចរតិ ឯសនា’’តិ. (ជា. ១.២.១៧);

សោ ទិវសំ គោចរំ គហេត្វា សាយន្ហសមយេ វសនដ្ឋានំ បវិសន្តោ អត្ថង្គតំ សូរិយមណ្ឌលំ ឱលោកេត្វាបិ ឥមំ គាថំ វទតិ –

‘‘អបេតយំ ចក្ខុមា ឯករាជា,

ហរិស្សវណ្ណោ បថវិប្បភាសោ;

តំ តំ នមស្សាមិ ហរិស្សវណ្ណំ បថវិប្បភាសំ,

តយាជ្ជ គុត្តា វិហរេមុ រត្តិំ.

‘‘យេ ព្រាហ្មណា វេទគូ សព្ពធម្មេ,

តេ មេ នមោ តេ ច មំ បាលយន្តុ;

នមត្ថុ ពុទ្ធានំ នមត្ថុ ពោធិយា,

នមោ វិមុត្តានំ នមោ វិមុត្តិយា;

ឥមំ សោ បរិត្តំ កត្វា,

មោរោ វាសមកប្បយី’’តិ. (ជា. ១.២.១៨);

ឥមិនា និយាមេន សត្ត វស្សសតានិ វីតិនាមេត្វា ឯកទិវសំ បរិត្តកម្មតោ បុរេតរមេវ មោរកុក្កុដិកាយ សទ្ទំ សុត្វា បរិត្តកម្មំ អសរិត្វា រញ្ញា បេសិតស្ស លុទ្ទកស្ស វសំ ឧបគតោ. ឯវំ ឥត្ថិសទ្ទោ សុវណ្ណមោរស្ស ចិត្តំ បរិយាទិយិត្វា តិដ្ឋតីតិ. ឆាតបព្ពតវាសី ទហរោ បន សុធាមុណ្ឌកវាសី ទហរោ ច ឥត្ថិសទ្ទំ សុត្វា អនយព្យសនំ បត្តាតិ.

៣. តតិយេ ឥត្ថិគន្ធោតិ ឥត្ថិយា ចតុសមុដ្ឋានិកំ គន្ធាយតនំ. ស្វាយំ ឥត្ថិយា សរីរគន្ធោ ទុគ្គន្ធោ ហោតិ, កាយារុឡ្ហោ បន អាគន្តុកអនុលេបនាទិគន្ធោ ឥធ អធិប្បេតោ. ឯកច្ចា ហិ ឥត្ថី អស្សគន្ធិនី ហោតិ, ឯកច្ចា មេណ្ឌកគន្ធិនី, ឯកច្ចា សេទគន្ធិនី, ឯកច្ចា សោណិតគន្ធិនី. ឯកច្ចោ អន្ធពាលោ ឯវរូបាយបិ ឥត្ថិយា រជ្ជតេវ. ចក្កវត្តិនោ បន ឥត្ថិរតនស្ស កាយតោ ចន្ទនគន្ធោ វាយតិ, មុខតោ ច ឧប្បលគន្ធោ. អយំ ន សព្ពាសំ ហោតិ, អាគន្តុកអនុលេបនាទិគន្ធោវ ឥធ អធិប្បេតោ. តិរច្ឆានគតា បន ហត្ថិអស្សគោណាទយោ តិរច្ឆានគតានំ សជាតិឥត្ថីនំ ឧតុគន្ធេន យោជនទ្វិយោជនតិយោជនចតុយោជនម្បិ គច្ឆន្តិ. ឥត្ថិកាយេ គន្ធោ វា ហោតុ ឥត្ថិយា និវត្ថនិវាសនអនុលិត្តាលេបនបិឡន្ធមាលាទិគន្ធោ វា, សព្ពោបិ ឥត្ថិគន្ធោត្វេវ វេទិតព្ពោ.

៤. ចតុត្ថេ ឥត្ថិរសោតិ ឥត្ថិយា ចតុសមុដ្ឋានិកំ រសាយតនំ. តិបិដកចូឡនាគចូឡាភយត្ថេរា បន ‘‘ស្វាយំ ឥត្ថិយា កិំការបដិស្សាវិតាទិវសេន សវនរសោ ចេវ បរិភោគរសោ ច, អយំ ឥត្ថិរសោ’’តិ វទន្តិ. កិំ តេន? យោ បនាយំ ឥត្ថិយា ឱដ្ឋមំសសម្មក្ខនខេឡាទិរសោបិ, សាមិកស្ស ទិន្នយាគុភត្តាទីនំ រសោបិ, សព្ពោ សោ ឥត្ថិរសោត្វេវ វេទិតព្ពោ. អនេកេ ហិ សត្តា អត្តនោ មាតុគាមេន យំកិញ្ចិ សហត្ថា ទិន្នមេវ មធុរន្តិ គហេត្វា អនយព្យសនំ បត្តាតិ.

៥. បញ្ចមេ ឥត្ថិផោដ្ឋព្ពោតិ ឥត្ថិយា កាយសម្ផស្សោ, ឥត្ថិសរីរារុឡ្ហានំ វត្ថាលង្ការមាលាទីនម្បិ ផស្សោ ឥត្ថិផោដ្ឋព្ពោត្វេវ វេទិតព្ពោ. សព្ពោបេស បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទិយតិ មហាចេតិយង្គណេ គណសជ្ឈាយំ គណ្ហន្តស្ស ទហរភិក្ខុនោ វិសភាគារម្មណផស្សោ វិយាតិ.

ឥតិ សត្ថា សត្តានំ អាសយានុសយវសេន រូបាទីសុ ឯកេកំ គហេត្វា អញ្ញំ ឦទិសំ ន បស្សាមីតិ អាហ. យថា ហិ រូបគរុកស្ស បុរិសស្ស ឥត្ថិរូបំ ចិត្តុប្បាទំ គមេតិ បលិពុន្ធតិ ពជ្ឈាបេតិ ពទ្ធាបេតិ មោហេតិ សំមោហេតិ, ន តថា សេសា សទ្ទាទយោ. យថា ច សទ្ទាទិគរុកានំ សទ្ទាទយោ, ន តថា រូបាទីនិ អារម្មណានិ. ឯកច្ចស្ស ច រូបាទីសុ ឯកមេវារម្មណំ ចិត្តំ បរិយាទិយតិ, ឯកច្ចស្ស ទ្វេបិ តីណិបិ ចត្តារិបិ បញ្ចបិ. ឥតិ ឥមេ បញ្ច សុត្តន្តា បញ្ចគរុកវសេន កថិតា, ន បញ្ចគរុកជាតកវសេន. បញ្ចគរុកជាតកំ បន សក្ខិភាវត្ថាយ អាហរិត្វា កថេតព្ពំ. តត្រ ហិ អមនុស្សេហិ កន្តារមជ្ឈេ កតាយ អាបណាទិវិចារណាយ មហាបុរិសស្ស បញ្ចសុ សហាយេសុ រូបគរុកោ រូបារម្មណេ ពជ្ឈិត្វា អនយព្យសនំ បត្តោ, សទ្ទាទិគរុកា សទ្ទារម្មណាទីសុ. ឥតិ តំ សក្ខិភាវត្ថាយ អាហរិត្វា កថេតព្ពំ. ឥមេ បន បញ្ច សុត្តន្តា បញ្ចគរុកវសេនេវ កថិតា.

៦. យស្មា ច ន កេវលំ បុរិសាយេវ បញ្ចគរុកា ហោន្តិ, ឥត្ថិយោបិ ហោន្តិយេវ, តស្មា តាសម្បិ វសេន បុន បញ្ច សុត្តន្តេ កថេសិ. តេសម្បិ អត្ថោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. វត្ថូសុបិ បឋមសុត្តេ លោហបាសាទទ្វារេ ឋិតំ ទហរំ ឱលោកេត្វា មតាយ រាជោរោធាយ វត្ថុ វេទិតព្ពំ. តំ ហេដ្ឋា វិត្ថារិតមេវ.

៧. ទុតិយសុត្តេ ពារាណសិយំ រូបូបជីវិនោ មាតុគាមស្ស វត្ថុ វេទិតព្ពំ. គុត្តិលវីណាវាទកោ កិរេកិស្សា ឥត្ថិយា សហស្សំ បហិណិ, សា តំ ឧប្បណ្ឌេត្វា គណ្ហិតុំ ន ឥច្ឆិ. សោ ‘‘ករិស្សាមេត្ថ កត្តព្ព’’ន្តិ សាយន្ហកាលសមនន្តរេ អលង្កតបដិយត្តោ តស្សា គេហស្ស អភិមុខដ្ឋានេ អញ្ញស្មិំ គេហទ្វារេ និសិន្នោ វីណាយ តន្តិយោ សមេ គុណេ បតិដ្ឋាបេត្វា តន្តិស្សរេន គីតស្សរំ អនតិក្កមន្តោ គាយិ. សា ឥត្ថី តស្ស គីតសទ្ទំ សុត្វា ទ្វារន្តិ សញ្ញាយ ‘‘វិវដវាតបានេន តស្ស សន្តិកំ គមិស្សាមី’’តិ អាកាសេយេវ ជីវិតក្ខយំ បត្តា.

៨. តតិយសុត្តេ ចក្កវត្តិរញ្ញោ កាយតោ ចន្ទនគន្ធោ វាយតិ, មុខតោ ច ឧប្បលគន្ធោតិ ឥទំ អាហរិតព្ពំ. ឥទំ ចេត្ថ វត្ថុ វេទិតព្ពំ. សាវត្ថិយំ កិរេកិស្សា កុដុម្ពិកធីតាយ សាមិកោ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា, ‘‘ន សក្កា មយា អយំ ធម្មោ គិហិភូតេន បូរេតុ’’ន្តិ អញ្ញតរស្ស បិណ្ឌបាតិកត្ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិ. អថស្ស ភរិយំ ‘‘អស្សាមិកា អយ’’ន្តិ ញត្វា រាជា បសេនទិកោសលោ អន្តេបុរំ អាហរាបេត្វា ឯកទិវសំ ឯកំ នីលុប្បលកលាបំ អាទាយ អន្តេបុរំ បវិដ្ឋោ ឯកេកិស្សា ឯកេកំ នីលុប្បលំ ទាបេសិ. បុប្ផេសុ ភាជិយមានេសុ តស្សា ឥត្ថិយា ទ្វេ ហត្ថំ បត្តានិ. សា បហដ្ឋាការំ ទស្សេត្វា ឧបសិង្ឃិត្វា បរោទិ. រាជា តស្សា ឧភយាការំ ទិស្វា តំ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ. សា អត្តនោ បហដ្ឋការណញ្ច រោទនការណញ្ច កថេសិ. យាវតតិយំ កថិតេបិ រាជា អស្សទ្ទហន្តោ បុនទិវសេ សកលរាជនិវេសនេ សព្ពមាលាវិលេបនាទិសុគន្ធគន្ធំ ហរាបេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ តំ ឥត្ថិំ ‘‘កតរោ តេ ថេរោ’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘អយ’’ន្តិ វុត្តេ ញត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេហិ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃោ គច្ឆតុ, អម្ហាកំ អសុកត្ថេរោ អនុមោទនំ ករិស្សតី’’តិ អាហ. សត្ថា តំ ភិក្ខុំ ឋបេត្វា វិហារំ គតោ. ថេរេ អនុមោទនំ វត្តុំ អារទ្ធមត្តេ សកលំ រាជនិវេសនំ គន្ធបូរំ វិយ ជាតំ. រាជា ‘‘សច្ចមេវេសា អាហា’’តិ បសីទិត្វា បុនទិវសេ សត្ថារំ តំ ការណំ បុច្ឆិ. សត្ថា ‘‘អយំ អតីតេ ធម្មកថំ សុណន្តោ ‘សាធុ សាធូ’តិ សាធុការំ បវត្តេន្តោ សក្កច្ចំ អស្សោសិ, តម្មូលកោ តេន មហារាជ អយមានិសំសោ លទ្ធោ’’តិ អាចិក្ខិ.

‘‘សទ្ធម្មទេសនាកាលេ, សាធុ សាធូតិ ភាសតោ;

មុខតោ ជាយតេ គន្ធោ, ឧប្បលំវ យថោទកេ’’តិ.

សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ. ឥមស្មិំ វគ្គេ វដ្ដមេវ កថិតំ.

រូបាទិវគ្គវណ្ណនា.

២. នីវរណប្បហានវគ្គវណ្ណនា

១១. ទុតិយស្ស បឋមេ ឯកធម្មម្បីតិ ឯត្ថ ‘‘តស្មិំ ខោ បន សមយេ ធម្មា ហោន្តី’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១២១) វិយ និស្សត្តដ្ឋេន ធម្មោ វេទិតព្ពោ. តស្មា ឯកធម្មម្បីតិ និស្សត្តំ ឯកសភាវម្បីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. អនុប្បន្នោវាតិ ឯត្ថ បន ‘‘ភូតានំ វា សត្តានំ ឋិតិយា សម្ភវេសីនំ វា អនុគ្គហាយ (ម. និ. ១.៤០២; សំ. និ. ២.១១) យាវតា, ភិក្ខវេ, សត្តា អបទា វា ទ្វិបទា វា’’តិ (អ. និ. ៤.៣៤; ឥតិវុ. ៩០) ឯវមាទីសុ វិយ សមុច្ចយត្ថោ វាសទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ, ន វិកប្បត្ថោ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – យេន ធម្មេន អនុប្បន្នោ ច កាមច្ឆន្ទោ ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នោ ច កាមច្ឆន្ទោ ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយ សំវត្តតិ, តមហំ យថា សុភនិមិត្តំ, ឯវំ អញ្ញំ ន បស្សាមីតិ. តត្ថ អនុប្បន្នោតិ អជាតោ អសញ្ជាតោ អបាតុភូតោ អសមុទាគតោ. កាមច្ឆន្ទោតិ ‘‘យោ កាមេសុ កាមច្ឆន្ទោ កាមរាគោ កាមនន្ទី កាមតណ្ហា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១១៥៦) នយេន វិត្ថារិតំ កាមច្ឆន្ទនីវរណំ. ឧប្បជ្ជតីតិ និព្ពត្តតិ បាតុភវតិ. សោ បនេស អសមុទាចារវសេន វា អននុភូតារម្មណវសេន វា អនុប្បន្នោ ឧប្បជ្ជតីតិ វេទិតព្ពោ. អញ្ញថា ហិ អនមតគ្គេ សំសារេ អនុប្បន្នោ នាម នត្ថិ.

តត្ថ ឯកច្ចស្ស វត្តវសេន កិលេសោ ន សមុទាចរតិ, ឯកច្ចស្ស គន្ថធុតង្គសមាធិ- វិបស្សនានវកម្មាទីនំ អញ្ញតរវសេន. កថំ? ឯកច្ចោ ហិ វត្តសម្បន្នោ ហោតិ, តស្ស ទ្វេអសីតិ ខុទ្ទកវត្តានិ ចុទ្ទស មហាវត្តានិ ចេតិយង្គណពោធិយង្គណបានីយមាឡកឧបោសថាគារអាគន្តុកគមិកវត្តានិ ច ករោន្តស្សេវ កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ. អបរភាគេ បនស្ស វត្តំ វិស្សជ្ជេត្វា ភិន្នវត្តស្ស ចរតោ អយោនិសោមនសិការញ្ចេវ សតិវោស្សគ្គញ្ច អាគម្ម ឧប្បជ្ជតិ. ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នោ ឧប្បជ្ជតិ នាម.

ឯកច្ចោ គន្ថយុត្តោ ហោតិ, ឯកម្បិ និកាយំ គណ្ហាតិ ទ្វេបិ តយោបិ ចត្តារោបិ បញ្ចបិ. តស្ស តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ អត្ថវសេន បាឡិវសេន អនុសន្ធិវសេន បុព្ពាបរវសេន គណ្ហន្តស្ស សជ្ឈាយន្តស្ស វាចេន្តស្ស ទេសេន្តស្ស បកាសេន្តស្ស កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ. អបរភាគេ បនស្ស គន្ថកម្មំ បហាយ កុសីតស្ស ចរតោ អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ អាគម្ម ឧប្បជ្ជតិ. ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នោ ឧប្បជ្ជតិ នាម.

ឯកច្ចោ បន ធុតង្គធរោ ហោតិ, តេរស ធុតង្គគុណេ សមាទាយ វត្តតិ. តស្ស បន ធុតង្គគុណេ បរិហរន្តស្ស កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ. អបរភាគេ បនស្ស ធុតង្គានិ វិស្សជ្ជេត្វា ពាហុល្លាយ អាវត្តស្ស ចរតោ អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ អាគម្ម ឧប្បជ្ជតិ. ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នោ ឧប្បជ្ជតិ នាម.

ឯកច្ចោ អដ្ឋសុ សមាបត្តីសុ ចិណ្ណវសី ហោតិ, តស្ស បឋមជ្ឈានាទីសុ អាវជ្ជនវសិអាទីនំ វសេន វិហរន្តស្ស កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ. អបរភាគេ បនស្ស បរិហីនជ្ឈានស្ស វា វិស្សដ្ឋជ្ឈានស្ស វា ភស្សាទីសុ អនុយុត្តស្ស វិហរតោ អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ អាគម្ម ឧប្បជ្ជតិ. ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នោ ឧប្បជ្ជតិ នាម.

ឯកច្ចោ បន វិបស្សកោ ហោតិ, សត្តសុ វា អនុបស្សនាសុ អដ្ឋារសសុ វា មហាវិបស្សនាសុ កម្មំ ករោន្តោ វិហរតិ. តស្សេវំ វិហរតោ កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ. អបរភាគេ បនស្ស វិបស្សនាកម្មំ បហាយ កាយទឡ្ហីពហុលស្ស វិហរតោ អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ អាគម្ម ឧប្បជ្ជតិ. ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នោ ឧប្បជ្ជតិ នាម.

ឯកច្ចោ នវកម្មិកោ ហោតិ, ឧបោសថាគារភោជនសាលាទីនិ ការេតិ. តស្ស តេសំ ឧបករណានិ ចិន្តេន្តស្ស កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ. អបរភាគេ បនស្ស នវកម្មេ និដ្ឋិតេ វា វិស្សដ្ឋេ វា អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ អាគម្ម ឧប្បជ្ជតិ. ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នោ ឧប្បជ្ជតិ នាម.

ឯកច្ចោ បន ព្រហ្មលោកា អាគតោ សុទ្ធសត្តោ ហោតិ, តស្ស អនាសេវនតាយ កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ. អបរភាគេ បនស្ស លទ្ធាសេវនស្ស អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ អាគម្ម ឧប្បជ្ជតិ. ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នោ ឧប្បជ្ជតិ នាម. ឯវំ តាវ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នស្ស ឧប្បន្នតា វេទិតព្ពា.

កថំ អននុភូតារម្មណវសេន? ឥធេកច្ចោ អននុភូតបុព្ពំ មនាបិយំ រូបាទិអារម្មណំ លភតិ, តស្ស តត្ថ អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ អាគម្ម រាគោ ឧប្បជ្ជតិ. ឯវំ អននុភូតារម្មណវសេន អនុប្បន្នោ ឧប្បជ្ជតិ នាម.

ឧប្បន្នោតិ ជាតោ សញ្ជាតោ និព្ពត្តោ អភិនិព្ពត្តោ បាតុភូតោ. ភិយ្យោភាវាយាតិ បុនប្បុនភាវាយ. វេបុល្លាយាតិ វិបុលភាវាយ រាសិភាវាយ. តត្ថ សកិំ ឧប្បន្នោ កាមច្ឆន្ទោ ន និរុជ្ឈិស្សតិ, សកិំ និរុទ្ធោ វា ស្វេវ បុន ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ អដ្ឋានមេតំ. ឯកស្មិំ បន និរុទ្ធេ តស្មិំ វា អារម្មណេ អញ្ញស្មិំ វា អារម្មណេ អបរាបរំ ឧប្បជ្ជមានោ ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយ សំវត្តតិ នាម.

សុភនិមិត្តន្តិ រាគដ្ឋានិយំ អារម្មណំ. ‘‘សនិមិត្តា, ភិក្ខវេ, ឧប្បជ្ជន្តិ បាបកា អកុសលា ធម្មា, នោ អនិមិត្តា’’តិ ឯត្ថ និមិត្តន្តិ បច្ចយស្ស នាមំ. ‘‘អធិចិត្តមនុយុត្តេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា បញ្ច និមិត្តានិ កាលេន កាលំ មនសិកាតព្ពានី’’តិ (ម. និ. ១.២១៦) ឯត្ថ ការណស្ស. ‘‘សោ តំ និមិត្តំ អាសេវតិ ភាវេតី’’តិ (អ. និ. ៩.៣៥) ឯត្ថ សមាធិស្ស. ‘‘យំ និមិត្តំ អាគម្ម យំ និមិត្តំ មនសិករោតោ អនន្តរា អាសវានំ ខយោ ហោតី’’តិ (អ. និ. ៦.២៧) ឯត្ថ វិបស្សនាយ. ឥធ បន រាគដ្ឋានិយោ ឥដ្ឋារម្មណធម្មោ ‘‘សុភនិមិត្ត’’ន្តិ អធិប្បេតោ. អយោនិសោមនសិករោតោតិ. ‘‘តត្ថ កតមោ អយោនិសោមនសិការោ? អនិច្ចេ និច្ចន្តិ, ទុក្ខេ សុខន្តិ, អនត្តនិ អត្តាតិ, អសុភេ សុភន្តិ, អយោនិសោមនសិការោ ឧប្បថមនសិការោ, សច្ចវិប្បដិកូលេន វា ចិត្តស្ស អាវជ្ជនា អន្វាវជ្ជនា អាភោគោ សមន្នាហារោ មនសិការោ. អយំ វុច្ចតិ អយោនិសោមនសិការោ’’តិ (វិភ. ៩៣៦) ឥមស្ស មនសិការស្ស វសេន អនុបាយេន មនសិករោន្តស្សាតិ.

១២. ទុតិយេ ព្យាបាទោតិ ភត្តព្យាបត្តិ វិយ ចិត្តស្ស ព្យាបជ្ជនំ បកតិវិជហនភាវោ. ‘‘តត្ថ កតមំ ព្យាបាទនីវរណំ? អនត្ថំ មេ អចរីតិ អាឃាតោ ជាយតី’’តិ (ធ. ស. ១១៦០) ឯវំ វិត្ថារិតស្ស ព្យាបាទនីវរណស្សេតំ អធិវចនំ. បដិឃនិមិត្តន្តិ អនិដ្ឋំ និមិត្តំ. បដិឃស្សបិ បដិឃារម្មណស្សបិ ឯតំ អធិវចនំ. វុត្តម្បិ ចេតំ អដ្ឋកថាយំ – ‘‘បដិឃម្បិ បដិឃនិមិត្តំ, បដិឃារម្មណោបិ ធម្មោ បដិឃនិមិត្ត’’ន្តិ. សេសមេត្ថ កាមច្ឆន្ទេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ឥតោ បរេសុបិ. តត្ថ តត្ថ ហិ វិសេសមត្តមេវ វក្ខាមាតិ.

១៣. តតិយេ ថិនមិទ្ធន្តិ ថិនញ្ចេវ មិទ្ធញ្ច. តេសុ ចិត្តស្ស អកម្មញ្ញតា ថិនំ, អាលសិយភាវស្សេតំ អធិវចនំ. តិណ្ណំ ខន្ធានំ អកម្មញ្ញតា មិទ្ធំ, កបិមិទ្ធស្ស បចលាយិកភាវស្សេតំ អធិវចនំ. ឧភិន្នម្បិ ‘‘តត្ថ កតមំ ថិនំ? យា ចិត្តស្ស អកល្យតា អកម្មញ្ញតា ឱលីយនា សល្លីយនា. តត្ថ កតមំ មិទ្ធំ? យា កាយស្ស អកល្យតា អកម្មញ្ញតា ឱនាហោ បរិយោនាហោ’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១១៦២-១១៦៣) នយេន វិត្ថារោ វេទិតព្ពោ. អរតីតិអាទីនិ វិភង្គេ វិភត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘តត្ថ កតមា អរតិ? បន្តេសុ វា សេនាសនេសុ អញ្ញតរញ្ញតរេសុ វា អធិកុសលេសុ ធម្មេសុ អរតិ អរតិតា អនភិរតិ អនភិរមនា ឧក្កណ្ឋិតា បរិតស្សិតា, អយំ វុច្ចតិ អរតិ. តត្ថ កតមា តន្ទី? យា តន្ទី តន្ទិយនា តន្ទិមនតា អាលស្សំ អាលស្សាយនា អាលស្សាយិតត្តំ, អយំ វុច្ចតិ តន្ទី. តត្ថ កតមា វិជម្ភិតា? យា កាយស្ស ជម្ភនា វិជម្ភនា អានមនា វិនមនា សន្នមនា បណមនា ព្យាធិយកំ, អយំ វុច្ចតិ វិជម្ភិតា. តត្ថ កតមោ ភត្តសម្មទោ? យា ភុត្តាវិស្ស ភត្តមុច្ឆា ភត្តកិលមថោ ភត្តបរិឡាហោ កាយទុដ្ឋុល្លំ, អយំ វុច្ចតិ ភត្តសម្មទោ. តត្ថ កតមំ ចេតសោ ច លីនត្តំ? យា ចិត្តស្ស អកល្យតា អកម្មញ្ញតា ឱលីយនា សល្លីយនា លីនំ លីយនា លីយិតត្តំ ថិនំ ថិយនា ថិយិតត្តំ ចិត្តស្ស, ឥទំ វុច្ចតិ ចេតសោ ច លីនត្ត’’ន្តិ (វិភ. ៨៥៦, ៨៥៧, ៨៥៩, ៨៦០).

ឯត្ថ ច បុរិមា ចត្តារោ ធម្មា ថិនមិទ្ធនីវរណស្ស សហជាតវសេនាបិ ឧបនិស្សយវសេនាបិ បច្ចយា ហោន្តិ, ចេតសោ ច លីនត្តំ អត្តនោវ អត្តនា សហជាតំ ន ហោតិ, ឧបនិស្សយកោដិយា បន ហោតីតិ.

១៤. ចតុត្ថេ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចន្តិ ឧទ្ធច្ចញ្ចេវ កុក្កុច្ចញ្ច. តត្ថ ឧទ្ធច្ចំ នាម ចិត្តស្ស ឧទ្ធតាការោ. កុក្កុច្ចំ នាម អកតកល្យាណស្ស កតបាបស្ស តប្បច្ចយា វិប្បដិសារោ. ចេតសោ អវូបសមោតិ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្សេវេតំ នាមំ. អវូបសន្តចិត្តស្សាតិ ឈានេន វា វិបស្សនាយ វា អវូបសមិតចិត្តស្ស. អយំ បន អវូបសមោ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្ស ឧបនិស្សយកោដិយា បច្ចយោ ហោតីតិ.

១៥. បញ្ចមេ វិចិកិច្ឆាតិ ‘‘សត្ថរិ កង្ខតី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១១៦៧) នយេន វិត្ថារិតំ វិចិកិច្ឆានីវរណំ. អយោនិសោមនសិការោ វុត្តលក្ខណោយេវាតិ.

១៦. ឆដ្ឋេ អនុប្បន្នោ វា កាមច្ឆន្ទោ នុប្បជ្ជតីតិ អសមុទាចារវសេន វា អននុភូតារម្មណវសេន វាតិ ទ្វីហេវ ការណេហិ អនុប្បន្នោ ន ឧប្បជ្ជតិ, តថា វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ, បុន ហេតុំ វា បច្ចយំ វា ន លភតិ. ឥធាបិ វត្តាទីនំយេវ វសេន អសមុទាចារោ វេទិតព្ពោ. ឯកច្ចស្ស ហិ វុត្តនយេនេវ វត្តេ យុត្តស្ស វត្តំ ករោន្តស្សេវ កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ, វត្តវសេន វិក្ខម្ភិតោ ហោតិ. សោ តំ តថាវិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិវដ្ដេត្វា អរហត្តំ គណ្ហាតិ មិលក្ខតិស្សត្ថេរោ វិយ.

សោ កិរាយស្មា រោហណជនបទេ គាមេណ្ឌវាលមហាវិហារស្ស ភិក្ខាចារេ នេសាទកុលេ និព្ពត្តោ. វយំ អាគម្ម កតឃរាវាសោ ‘‘បុត្តទារំ បោសេស្សាមី’’តិ អទូហលសតំ សណ្ឋបេត្វា បាសសតំ យោជេត្វា សូលសតំ រោបេត្វា ពហុំ បាបំ អាយូហន្តោ ឯកទិវសំ គេហតោ អគ្គិញ្ច លោណញ្ច គហេត្វា អរញ្ញំ គតោ. បាសេ ពទ្ធមិគំ វធិត្វា អង្គារបក្កមំសំ ខាទិត្វា បិបាសិតោ ហុត្វា គាមេណ្ឌវាលមហាវិហារំ បវិដ្ឋោ បានីយមាឡកេ ទសមត្តេសុ បានីយឃដេសុ បិបាសាវិនោទនមត្តម្បិ បានីយំ អលភន្តោ, ‘‘កិំ នាមេតំ ឯត្តកានំ ភិក្ខូនំ វសនដ្ឋានេ បិបាសាយ អាគតានំ បិបាសាវិនោទនមត្តំ បានីយំ នត្ថី’’តិ ឧជ្ឈាយិតុំ អារទ្ធោ. ចូឡបិណ្ឌបាតិកតិស្សត្ថេរោ តស្ស កថំ សុត្វា តស្ស សន្តិកំ គច្ឆន្តោ បានីយមាឡកេ ទសមត្តេ បានីយឃដេ បូរេ ទិស្វា ‘‘ជីវមានបេតកសត្តោ អយំ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘ឧបាសក, សចេ បិបាសិតោសិ, បិវ បានីយ’’ន្តិ វត្វា កុដំ ឧក្ខិបិត្វា តស្ស ហត្ថេសុ អាសិញ្ចិ. តស្ស កម្មំ បដិច្ច បីតបីតំ បានីយំ តត្តកបាលេ បក្ខិត្តមិវ នស្សតិ, សកលេបិ ឃដេ បិវតោ បិបាសា ន បច្ឆិជ្ជិ. អថ នំ ថេរោ អាហ – ‘‘យាវ ទារុណញ្ច តេ, ឧបាសក, កម្មំ កតំ, ឥទានេវ បេតោ ជាតោ, វិបាកោ កីទិសោ ភវិស្សតី’’តិ?

សោ តស្ស កថំ សុត្វា លទ្ធសំវេគោ ថេរំ វន្ទិត្វា តានិ អទូហលាទីនិ វិសង្ខរិត្វា វេគេន ឃរំ គន្ត្វា បុត្តទារំ ឱលោកេត្វា សត្ថានិ ភិន្ទិត្វា ទីបកមិគបក្ខិនោ អរញ្ញេ វិស្សជ្ជេត្វា ថេរំ បច្ចុបសង្កមិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. ទុក្ករា, អាវុសោ, បព្ពជ្ជា, កថំ ត្វំ បព្ពជិស្សសីតិ? ភន្តេ, ឯវរូបំ បច្ចក្ខការណំ ទិស្វា កថំ ន បព្ពជិស្សាមីតិ? ថេរោ តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ ទត្វា បព្ពាជេសិ. សោ វត្តារភិតោ ហុត្វា ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហន្តោ ឯកទិវសំ ទេវទូតសុត្តេ ‘‘តមេនំ, ភិក្ខវេ, និរយបាលា បុន មហានិរយេ បក្ខិបន្តី’’តិ (ម. និ. ៣.២៧០; អ. និ. ៣.៣៦) ឥមំ ឋានំ សុត្វា ‘‘ឯត្តកំ ទុក្ខរាសិំ អនុភវិតសត្តំ បុន មហានិរយេ បក្ខិបន្តិ, អហោ ភារិយោ, ភន្តេ, មហានិរយោ’’តិ អាហ. អាមាវុសោ, ភារិយោតិ. សក្កា, ភន្តេ, បស្សិតុន្តិ? ‘‘ន សក្កា បស្សិតុំ, ទិដ្ឋសទិសំ កាតុំ ឯកំ ការណំ ទស្សេស្សាមី’’តិ សាមណេរេ សមាទបេត្វា បាសាណបិដ្ឋេ អល្លទារុរាសិំ ការេហីតិ. សោ តថា ការេសិ. ថេរោ យថានិសិន្នោវ ឥទ្ធិយា អភិសង្ខរិត្វា មហានិរយតោ ខជ្ជោបនកមត្តំ អគ្គិបបដិកំ នីហរិត្វា បស្សន្តស្សេវ តស្ស ថេរស្ស ទារុរាសិម្ហិ បក្ខិបិ. តស្ស តត្ថ និបាតោ ច ទារុរាសិនោ ឈាយិត្វា ឆារិកភាវូបគមនញ្ច អបច្ឆា អបុរិមំ អហោសិ.

សោ តំ ទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមស្មិំ សាសនេ កតិ ធុរានិ នាមា’’តិ បុច្ឆិ. អាវុសោ, វិបស្សនាធុរំ, គន្ថធុរន្តិ. ‘‘ភន្តេ, គន្ថោ នាម បដិពលស្ស ភារោ, មយ្ហំ បន ទុក្ខូបនិសា សទ្ធា, វិបស្សនាធុរំ បូរេស្សាមិ កម្មដ្ឋានំ មេ ទេថា’’តិ វន្ទិត្វា និសីទិ. ថេរោ ‘‘វត្តសម្បន្នោ ភិក្ខូ’’តិ វត្តសីសេ ឋត្វា តស្ស កម្មដ្ឋានំ កថេសិ. សោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វិបស្សនាយ ច កម្មំ ករោតិ, វត្តញ្ច បូរេតិ. ឯកទិវសំ ចិត្តលបព្ពតមហាវិហារេ វត្តំ ករោតិ, ឯកទិវសំ គាមេណ្ឌវាលមហាវិហារេ, ឯកទិវសំ គោចរគាមមហាវិហារេ. ថិនមិទ្ធេ ឱក្កន្តមត្តេ វត្តបរិហានិភយេន បលាលវរណកំ តេមេត្វា សីសេ ឋបេត្វា បាទេ ឧទកេ ឱតារេត្វា និសីទតិ. សោ ឯកទិវសំ ចិត្តលបព្ពតមហាវិហារេ ទ្វេ យាមេ វត្តំ កត្វា ពលវបច្ចូសកាលេ និទ្ទាយ ឱក្កមិតុំ អារទ្ធាយ អល្លបលាលំ សីសេ ឋបេត្វា និសិន្នោ បាចីនបព្ពតបស្សេ សាមណេរស្ស អរុណវតិយសុត្តន្តំ សជ្ឈាយន្តស្ស –

‘‘អារម្ភថ និក្កមថ, យុញ្ជថ ពុទ្ធសាសនេ;

ធុនាថ មច្ចុនោ សេនំ, នឡាគារំវ កុញ្ជរោ.

‘‘យោ ឥមស្មិំ ធម្មវិនយេ, អប្បមត្តោ វិហស្សតិ;

បហាយ ជាតិសំសារំ, ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សតី’’តិ. (សំ. និ. ១.១៨៥) –

ឥទំ ឋានំ សុត្វា ‘‘មាទិសស្ស អារទ្ធវីរិយស្ស ភិក្ខុនោ សម្មាសម្ពុទ្ធេន ឥទំ កថិតំ ភវិស្សតី’’តិ បីតិំ ឧប្បាទេត្វា ឈានំ និព្ពត្តេត្វា តទេវ បាទកំ កត្វា អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋាយ អបរាបរំ វាយមន្តោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. បរិនិព្ពានកាលេ ច តទេវ ការណំ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ –

‘‘អល្លំ បលាលបុញ្ជាហំ, សីសេនាទាយ ចង្កមិំ;

បត្តោស្មិ តតិយំ ឋានំ, ឯត្ថ មេ នត្ថិ សំសយោ’’តិ.

ឯវរូបស្ស វត្តវសេន វិក្ខម្ភិតកិលេសោ តថា វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ.

ឯកច្ចស្ស វុត្តនយេនេវ គន្ថេ យុត្តស្ស គន្ថំ ឧគ្គណ្ហន្តស្ស សជ្ឈាយន្តស្ស វាចេន្តស្ស ទេសេន្តស្ស បកាសេន្តស្ស ច កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ, គន្ថវសេន វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ. សោ តំ តថា វិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិវដ្ដេត្វា អរហត្តំ គណ្ហាតិ មលិយទេវត្ថេរោ វិយ. សោ កិរាយស្មា តិវស្សភិក្ខុកាលេ កល្លគាមកេ មណ្ឌលារាមមហាវិហារេ ឧទ្ទេសញ្ច គណ្ហាតិ, វិបស្សនាយ ច កម្មំ ករោតិ. តស្សេកទិវសំ កល្លគាមេ ភិក្ខាយ ចរតោ ឯកា ឧបាសិកា យាគុឧឡុង្កំ ទត្វា បុត្តសិនេហំ ឧប្បាទេត្វា ថេរំ អន្តោនិវេសនេ និសីទាបេត្វា បណីតភោជនំ ភោជេត្វា ‘‘កតរគាមវាសិកោសិ តាតា’’តិ បុច្ឆិ. មណ្ឌលារាមមហាវិហារេ គន្ថកម្មំ ករោមិ, ឧបាសិកេតិ. តេន ហិ តាត យាវ គន្ថកម្មំ ករោសិ, ឥធេវ និពទ្ធំ ភិក្ខំ គណ្ហាសីតិ. សោ តំ អធិវាសេត្វា តត្ថ និពទ្ធំ ភិក្ខំ គណ្ហាតិ, ភត្តកិច្ចាវសានេ អនុមោទនំ ករោន្តោ ‘‘សុខំ ហោតុ, ទុក្ខា មុច្ចតូ’’តិ បទទ្វយមេវ កថេត្វា គច្ឆតិ. អន្តោវស្សេ តេមាសំ តស្សាយេវ សង្គហំ ករោន្តោ បិណ្ឌាបចិតិំ កត្វា មហាបវារណាយ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. នេវាសិកមហាថេរោ អាហ – ‘‘អាវុសោ មហាទេវ, អជ្ជ វិហារេ មហាជនោ សន្និបតិស្សតិ, តស្ស ធម្មទានំ ទទេយ្យាសី’’តិ. ថេរោ អធិវាសេសិ.

ទហរសាមណេរា ឧបាសិកាយ សញ្ញំ អទំសុ – ‘‘អជ្ជ តេ បុត្តោ ធម្មំ កថេស្សតិ, វិហារំ គន្ត្វា សុណេយ្យាសី’’តិ. តាតា, ន សព្ពេវ ធម្មកថំ ជានន្តិ, មម បុត្តោ ឯត្តកំ កាលំ មយ្ហំ កថេន្តោ ‘‘សុខំ ហោតុ, ទុក្ខា មុច្ចតូ’’តិ បទទ្វយមេវ កថេសិ, មា កេឡិំ ករោថាតិ. មា, ត្វំ ឧបាសិកេ, ជាននំ វា អជាននំ វា ឧបដ្ឋហស្សុ, វិហារំ គន្ត្វា ធម្មមេវ សុណាហីតិ. ឧបាសិកា គន្ធមាលាទីនិ គហេត្វា គន្ត្វា បូជេត្វា បរិសន្តេ ធម្មំ សុណមានា និសីទិ. ទិវាធម្មកថិកោ ច សរភាណកោ ច អត្តនោ បមាណំ ញត្វា ឧដ្ឋហិំសុ. តតោ មលិយទេវត្ថេរោ ធម្មាសនេ និសីទិត្វា ចិត្តពីជនិំ គហេត្វា អនុបុព្ពិំ កថំ វត្វា – ‘‘មយា មហាឧបាសិកាយ តយោ មាសេ ទ្វីហេវ បទេហិ អនុមោទនា កតា, អជ្ជ សព្ពរត្តិំ តីហិ បិដកេហិ សម្មសិត្វា តស្សេវ បទទ្វយស្ស អត្ថំ កថេស្សាមី’’តិ ធម្មទេសនំ អារភិត្វា សព្ពរត្តិំ កថេសិ. អរុណុគ្គមនេ ទេសនាបរិយោសានេ មហាឧបាសិកា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ.

អបរោបិ តស្មិំយេវ មហាវិហារេ តិស្សភូតិត្ថេរោ នាម វិនយំ គណ្ហន្តោ ភិក្ខាចារវេលាយំ អន្តោគាមំ បវិដ្ឋោ វិសភាគារម្មណំ ឱលោកេសិ. តស្ស លោភោ ឧប្បជ្ជិ, សោ បតិដ្ឋិតបាទំ អចាលេត្វា អត្តនោ បត្តេ យាគុំ ឧបដ្ឋាកទហរស្ស បត្តេ អាកិរិត្វា ‘‘អយំ វិតក្កោ វឌ្ឍមានោ មំ ចតូសុ អបាយេសុ សំសីទាបេស្សតី’’តិ តតោវ និវត្តិត្វា អាចរិយស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ ឋិតោ អាហ – ‘‘ឯកោ មេ ព្យាធិ ឧប្បន្នោ, អហំ ឯតំ តិកិច្ឆិតុំ សក្កោន្តោ អាគមិស្សាមិ, ឥតរថា នាគមិស្សាមិ. តុម្ហេ ទិវា ឧទ្ទេសញ្ច សាយំ ឧទ្ទេសញ្ច មំ ឱលោកេត្វា ឋបេថ, បច្ចូសកាលេ ឧទ្ទេសំ បន មា ឋបយិត្ថា’’តិ ឯវំ វត្វា មលយវាសិមហាសង្ឃរក្ខិតត្ថេរស្ស សន្តិកំ អគមាសិ. ថេរោ អត្តនោ បណ្ណសាលាយ បរិភណ្ឌំ ករោន្តោ តំ អនោលោកេត្វាវ ‘‘បដិសាមេហិ, អាវុសោ, តវ បត្តចីវរ’’ន្តិ អាហ. ភន្តេ, ឯកោ មេ ព្យាធិ អត្ថិ, សចេ តុម្ហេ តំ តិកិច្ឆិតុំ សក្កោថ, បដិសាមេស្សាមីតិ. អាវុសោ, ឧប្បន្នំ រោគំ តិកិច្ឆិតុំ សមត្ថស្ស សន្តិកំ អាគតោសិ, បដិសាមេហីតិ. សុព្ពចោ ភិក្ខុ ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ អជានិត្វា ឯវំ ន វក្ខតី’’តិ បត្តចីវរំ ឋបេត្វា ថេរស្ស វត្តំ ទស្សេត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ.

ថេរោ ‘‘រាគចរិតោ អយ’’ន្តិ ញត្វា អសុភកម្មដ្ឋានំ កថេសិ. សោ ឧដ្ឋាយ បត្តចីវរំ អំសេ លគ្គេត្វា ថេរំ បុនប្បុនំ វន្ទិ. កិំ, អាវុសោ, មហាភូតិ អតិរេកនិបច្ចការំ ទស្សេសីតិ? ភន្តេ, សចេ អត្តនោ កិច្ចំ កាតុំ សក្ខិស្សាមិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ, ឥទំ មេ បច្ឆិមទស្សនន្តិ! គច្ឆាវុសោ, មហាភូតិ តាទិសស្ស យុត្តយោគស្ស កុលបុត្តស្ស ន ឈានំ វា វិបស្សនា វា មគ្គោ វា ផលំ វា ទុល្លភន្តិ. សោ ថេរស្ស កថំ សុត្វា និបច្ចការំ ទស្សេត្វា អាគមនកាលេ វវត្ថាបិតំ ឆន្នំ សេបណ្ណិគច្ឆមូលំ គន្ត្វា បល្លង្កេន និសិន្នោ អសុភកម្មដ្ឋានំ បាទកំ កត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តេ បតិដ្ឋាយ បច្ចូសកាលេ ឧទ្ទេសំ សម្បាបុណិ. ឯវរូបានំ គន្ថវសេន វិក្ខម្ភិតា កិលេសា តថា វិក្ខម្ភិតាវ ហោន្តិ.

ឯកច្ចស្ស បន វុត្តនយេនេវ ធុតង្គានិ បរិហរតោ កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ, ធុតង្គវសេន វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ. សោ តំ តថា វិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិវដ្ដេត្វា អរហត្តំ គណ្ហាតិ គាមន្តបព្ភារវាសី មហាសីវត្ថេរោ វិយ. ថេរោ កិរ មហាគាមេ តិស្សមហាវិហារេ វសន្តោ តេបិដកំ អត្ថវសេន ច បាឡិវសេន ច អដ្ឋារស មហាគណេ វាចេតិ. ថេរស្ស ឱវាទេ ឋត្វា សដ្ឋិសហស្ស ភិក្ខូ អរហត្តំ បាបុណិំសុ. តេសុ ឯកោ ភិក្ខុ អត្តនា បដិវិទ្ធធម្មំ អារព្ភ ឧប្បន្នសោមនស្សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឥទំ សុខំ អម្ហាកំ អាចរិយស្សា’’តិ. សោ អាវជ្ជេន្តោ ថេរស្ស បុថុជ្ជនភាវំ ញត្វា ‘‘ឯកេនុបាយេន ថេរស្ស សំវេគំ ឧប្បាទេស្សាមី’’តិ អត្តនោ វសនដ្ឋានតោ ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា វត្តំ ទស្សេត្វា និសីទិ. អថ នំ ថេរោ ‘‘កិំ អាគតោសិ, អាវុសោ, បិណ្ឌបាតិកា’’តិ អាហ. ‘‘សចេ មេ ឱកាសំ ករិស្សថ, ឯកំ ធម្មបទំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ អាគតោស្មិ, ភន្តេតិ. ពហូ, អាវុសោ, គណ្ហន្តិ, តុយ្ហំ ឱកាសោ ន ភវិស្សតីតិ. សោ សព្ពេសុ រត្តិទិវសភាគេសុ ឱកាសំ អលភន្តោ, ‘‘ភន្តេ, ឯវំ ឱកាសេ អសតិ មរណស្ស កថំ ឱកាសំ លភិស្សថា’’តិ អាហ. តទា ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘នាយំ ឧទ្ទេសត្ថាយ អាគតោ, មយ្ហំ បនេស សំវេគជននត្ថាយ អាគតោ’’តិ. សោបិ ថេរោ ‘‘ភិក្ខុនា នាម, ភន្តេ, មាទិសេន ភវិតព្ព’’ន្តិ វត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា មណិវណ្ណេ អាកាសេ ឧប្បតិត្វា អគមាសិ.

ថេរោ តស្ស គតកាលតោ បដ្ឋាយ ជាតសំវេគោ ទិវា ឧទ្ទេសញ្ច សាយំ ឧទ្ទេសញ្ច វាចេត្វា បត្តចីវរំ ហត្ថបាសេ ឋបេត្វា បច្ចូសកាលេ ឧទ្ទេសំ គហេត្វា ឱតរន្តេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ បត្តចីវរមាទាយ ឱតិណ្ណោ តេរស ធុតគុណេ បរិបុណ្ណេ អធិដ្ឋាយ គាមន្តបព្ភារសេនាសនំ គន្ត្វា បព្ភារំ បដិជគ្គិត្វា មញ្ចបីឋំ ឧស្សាបេត្វា ‘‘អរហត្តំ អបត្វា មញ្ចេ បិដ្ឋិំ ន បសារេស្សាមី’’តិ មានសំ ពន្ធិត្វា ចង្កមំ ឱតរិ. តស្ស ‘‘អជ្ជ អរហត្តំ គណ្ហិស្សាមិ អជ្ជ អរហត្តំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ឃដេន្តស្សេវ បវារណា សម្បត្តា. សោ បវារណាយ ឧបកដ្ឋាយ ‘‘បុថុជ្ជនភាវំ បហាយ វិសុទ្ធិបវារណំ បវារេស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោ អតិវិយ កិលមតិ. សោ តាយ បវារណាយ មគ្គំ វា ផលំ វា ឧប្បាទេតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘មាទិសោបិ នាម អារទ្ធវិបស្សកោ ន លភតិ, យាវ ទុល្លភញ្ច វតិទំ អរហត្ត’’ន្តិ វត្វា តេនេវ និយាមេន ឋានចង្កមពហុលោ ហុត្វា តិំស វស្សានិ សមណធម្មំ កត្វា មហាបវារណាយ មជ្ឈេ ឋិតំ បុណ្ណចន្ទំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ចន្ទមណ្ឌលំ វិសុទ្ធំ, ឧទាហុ មយ្ហំ សីល’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ ‘‘ចន្ទមណ្ឌលេ សសលក្ខណំ បញ្ញាយតិ, មយ្ហំ បន ឧបសម្បទតោ បដ្ឋាយ យាវជ្ជទិវសា សីលស្មិំ កាឡកំ វា តិលកោ វា នត្ថី’’តិ អាវជ្ជេត្វា សញ្ជាតបីតិសោមនស្សោ បរិបក្កញាណត្តា បីតិំ វិក្ខម្ភេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. ឯវរូបស្ស ធុតង្គវសេន វិក្ខម្ភិតោ កិលេសោ តថា វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ.

ឯកច្ចស្ស វុត្តនយេនេវ បឋមជ្ឈានាទិសមាបជ្ជនពហុលតាយ កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ, សមាបត្តិវសេន វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ. សោ តំ តថា វិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិវដ្ដេត្វា អរហត្តំ គណ្ហាតិ មហាតិស្សត្ថេរោ វិយ. ថេរោ កិរ អវស្សិកកាលតោ បដ្ឋាយ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី. សោ សមាបត្តិវិក្ខម្ភិតានំ កិលេសានំ អសមុទាចារេន ឧគ្គហបរិបុច្ឆាវសេនេវ អរិយមគ្គសាមន្តំ កថេតិ, សដ្ឋិវស្សកាលេបិ អត្តនោ បុថុជ្ជនភាវំ ន ជានាតិ. អថេកទិវសំ មហាគាមេ តិស្សមហាវិហារតោ ភិក្ខុសង្ឃោ តលង្គរវាសិធម្មទិន្នត្ថេរស្ស សាសនំ បេសេសិ ‘‘ថេរោ អាគន្ត្វា អម្ហាកំ ធម្មកថំ កថេតូ’’តិ. ថេរោ អធិវាសេត្វា ‘‘មម សន្តិកេ មហល្លកតរោ ភិក្ខុ នត្ថិ, មហាតិស្សត្ថេរោ ខោ បន មេ កម្មដ្ឋានាចរិយោ, តំ សង្ឃត្ថេរំ កត្វា គមិស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ថេរស្ស វិហារំ គន្ត្វា ទិវាដ្ឋានេ ថេរស្ស វត្តំ ទស្សេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ.

ថេរោ អាហ – ‘‘កិំ, ធម្មទិន្ន, ចិរស្សំ អាគតោសី’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, តិស្សមហាវិហារតោ មេ ភិក្ខុសង្ឃោ សាសនំ បេសេសិ, អហំ ឯកកោ ន គមិស្សាមិ, តុម្ហេហិ បន សទ្ធិំ គន្តុកាមោ ហុត្វា អាគតោម្ហី’’តិ សារណីយកថំ កថេន្តោវ បបញ្ចេត្វា ‘‘កទា, ភន្តេ, តុម្ហេហិ អយំ ធម្មោ អធិគតោ’’តិ បុច្ឆិ. សដ្ឋិមត្តានិ, អាវុសោ ធម្មទិន្ន, វស្សានិ ហោន្តីតិ. សមាបត្តិំ បន, ភន្តេ, វឡញ្ជេថាតិ. អាម, អាវុសោតិ. ឯកំ បោក្ខរណិំ មាបេតុំ សក្កុណេយ្យាថ, ភន្តេតិ? ‘‘ន, អាវុសោ, ឯតំ ភារិយ’’ន្តិ វត្វា សម្មុខដ្ឋានេ បោក្ខរណិំ មាបេសិ. ‘‘ឯត្ថ, ភន្តេ, ឯកំ បទុមគច្ឆំ មាបេថា’’តិ ច វុត្តោ តម្បិ មាបេសិ. ឥទានេត្ថ មហន្តំ បុប្ផំ ទស្សេថាតិ. ថេរោ តម្បិ ទស្សេសិ. ឯត្ថ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកំ ឥត្ថិរូបំ ទស្សេថាតិ. ថេរោ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកំ ឥត្ថិរូបំ ទស្សេសិ. តតោ នំ អាហ – ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, បុនប្បុនំ សុភតោ មនសិ ករោថា’’តិ. ថេរោ អត្តនាវ មាបិតំ ឥត្ថិរូបំ ឱលោកេន្តោ លោភំ ឧប្បាទេសិ. តទា អត្តនោ បុថុជ្ជនភាវំ ញត្វា ‘‘អវស្សយោ មេ សប្បុរិស ហោហី’’តិ អន្តេវាសិកស្ស សន្តិកេ ឧក្កុដិកំ និសីទិ. ‘‘ឯតទត្ថមេវាហំ, ភន្តេ, អាគតោ’’តិ ថេរស្ស អសុភវសេន សល្លហុកំ កត្វា កម្មដ្ឋានំ កថេត្វា ថេរស្ស ឱកាសំ កាតុំ ពហិ និក្ខន្តោ. សុបរិមទ្ទិតសង្ខារោ ថេរោ តស្មិំ ទិវាដ្ឋានតោ និក្ខន្តមត្តេយេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. អថ នំ សង្ឃត្ថេរំ កត្វា ធម្មទិន្នត្ថេរោ តិស្សមហាវិហារំ គន្ត្វា សង្ឃស្ស ធម្មកថំ កថេសិ. ឯវរូបស្ស សមាបត្តិវសេន វិក្ខម្ភិតោ កិលេសោ តថា វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ.

ឯកច្ចស្ស បន វុត្តនយេនេវ វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តស្ស កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ, វិបស្សនាវសេន វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ. សោ តំ តថា វិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិវដ្ដេត្វា អរហត្តំ គណ្ហាតិ, ពុទ្ធកាលេ សដ្ឋិមត្តា អារទ្ធវិបស្សកា ភិក្ខូ វិយ. តេ កិរ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វិវិត្តំ អរញ្ញំ បវិសិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តា កិលេសានំ អសមុទាចារវសេន ‘‘បដិវិទ្ធមគ្គផលា មយ’’ន្តិ សញ្ញាយ មគ្គផលត្ថាយ វាយាមំ អកត្វា ‘‘អម្ហេហិ បដិវិទ្ធធម្មំ ទសពលស្ស អារោចេស្សាមា’’តិ សត្ថុ សន្តិកំ អាគច្ឆន្តិ.

សត្ថា តេសំ បុរេ អាគមនតោវ អានន្ទត្ថេរំ អាហ – ‘‘អានន្ទ, បធានកម្មិកា ភិក្ខូ អជ្ជ មំ បស្សិតុំ អាគមិស្សន្តិ, តេសំ មម ទស្សនាយ ឱកាសំ អកត្វា ‘អាមកសុសានំ គន្ត្វា អល្លអសុភភាវនំ ករោថា’តិ បហិណេយ្យាសី’’តិ. ថេរោ តេសំ អាគតានំ សត្ថារា កថិតសាសនំ អារោចេសិ. តេ ‘‘តថាគតោ អជានិត្វា ន កថេស្សតិ, អទ្ធា ឯត្ថ ការណំ ភវិស្សតី’’តិ អាមកសុសានំ គន្ត្វា អល្លអសុភំ ឱលោកេន្តា លោភំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘ឥទំ នូន សម្មាសម្ពុទ្ធេន ទិដ្ឋំ ភវិស្សតី’’តិ ជាតសំវេគា លទ្ធមគ្គំ កម្មដ្ឋានំ អាទិតោ បដ្ឋាយ អារភិំសុ. សត្ថា តេសំ វិបស្សនាយ អារទ្ធភាវំ ញត្វា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ ឥមំ ឱភាសគាថមាហ –

‘‘យានិមានិ អបត្តានិ, អលាពូនេវ សារទេ;

កាបោតកានិ អដ្ឋីនិ, តានិ ទិស្វាន កា រតី’’តិ. (ធ. ប. ១៤៩);

គាថាបរិយោសានេ អរហត្តផលេ បតិដ្ឋហិំសុ. ឯវរូបានំ វិបស្សនាវសេន វិក្ខម្ភិតា កិលេសា តថា វិក្ខម្ភិតាវ ហោន្តិ.

ឯកច្ចស្ស វុត្តនយេនេវ នវកម្មំ ករោន្តស្ស កិលេសោ ឱកាសំ ន លភតិ, នវកម្មវសេន វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ. សោ តំ តថា វិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិវដ្ដេត្វា អរហត្តំ គណ្ហាតិ ចិត្តលបព្ពតេ តិស្សត្ថេរោ វិយ. តស្ស កិរ អដ្ឋវស្សិកកាលេ អនភិរតិ ឧប្បជ្ជិ, សោ តំ វិនោទេតុំ អសក្កោន្តោ អត្តនោ ចីវរំ ធោវិត្វា រជិត្វា បត្តំ បចិត្វា កេសេ ឱហារេត្វា ឧបជ្ឈាយំ វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ. អថ នំ ថេរោ អាហ – ‘‘កិំ, អាវុសោ មហាតិស្ស, អតុដ្ឋស្ស វិយ តេ អាការោ’’តិ? អាម, ភន្តេ, អនភិរតិ មេ ឧប្បន្នា, តំ វិនោទេតុំ ន សក្កោមីតិ. ថេរោ តស្សាសយំ ឱលោកេន្តោ អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយំ ទិស្វា អនុកម្បាវសេន អាហ – ‘‘អាវុសោ តិស្ស, មយំ មហល្លកា, ឯកំ នោ វសនដ្ឋានំ ករោហី’’តិ. ទុតិយកថំ អកថិតបុព្ពោ ភិក្ខុ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ សម្បដិច្ឆិ.

អថ នំ ថេរោ អាហ – ‘‘អាវុសោ, នវកម្មំ ករោន្តោ ឧទ្ទេសមគ្គញ្ច មា វិស្សជ្ជិ, កម្មដ្ឋានញ្ច មនសិ ករោហិ, កាលេន ច កាលំ កសិណបរិកម្មំ ករោហី’’តិ. ‘‘ឯវំ ករិស្សាមិ, ភន្តេ’’តិ ថេរំ វន្ទិត្វា តថារូបំ សប្បាយដ្ឋានំ ឱលោកេត្វា ‘‘ឯត្ថ កាតុំ សក្កា’’តិ ទារូហិ បូរេត្វា ឈាបេត្វា សោធេត្វា ឥដ្ឋកាហិ បរិក្ខិបិត្វា ទ្វារវាតបានាទីនិ យោជេត្វា សទ្ធិំ ចង្កមនភូមិភិត្តិបរិកម្មាទីហិ លេណំ និដ្ឋាបេត្វា មញ្ចបីឋំ សន្ថរិត្វា ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, និដ្ឋិតំ លេណេ បរិកម្មំ, វសថា’’តិ អាហ. អាវុសោ, ទុក្ខេន តយា ឯតំ កម្មំ កតំ, អជ្ជ ឯកទិវសំ ត្វញ្ញេវេត្ថ វសាហីតិ. សោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ វន្ទិត្វា បាទេ ធោវិត្វា លេណំ បវិសិត្វា បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសិន្នោ អត្តនា កតកម្មំ អាវជ្ជិ. តស្ស ‘‘មនាបំ មយា ឧបជ្ឈាយស្ស កាយវេយ្យាវច្ចំ កត’’ន្តិ ចិន្តេន្តស្ស អព្ភន្តរេ បីតិ ឧប្បន្នា. សោ តំ វិក្ខម្ភេត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អគ្គផលំ អរហត្តំ បាបុណិ. ឯវរូបស្ស នវកម្មវសេន វិក្ខម្ភិតោ កិលេសោ តថា វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ.

ឯកច្ចោ បន ព្រហ្មលោកតោ អាគតោ សុទ្ធសត្តោ ហោតិ. តស្ស អនាសេវនតាយ កិលេសោ ន សមុទាចរតិ, ភវវសេន វិក្ខម្ភិតោ ហោតិ. សោ តំ តថា វិក្ខម្ភិតមេវ កត្វា វិវដ្ដេត្វា អរហត្តំ គណ្ហាតិ អាយស្មា មហាកស្សបោ វិយ. សោ ហិ អាយស្មា អគារមជ្ឈេបិ កាមេ អបរិភុញ្ជិត្វា មហាសម្បត្តិំ បហាយ បព្ពជិត្វា និក្ខន្តោ អន្តរាមគ្គេ បច្ចុគ្គមនត្ថាយ អាគតំ សត្ថារំ ទិស្វា វន្ទិត្វា តីហិ ឱវាទេហិ ឧបសម្បទំ លភិត្វា អដ្ឋមេ អរុណេ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. ឯវរូបស្ស ភវវសេន វិក្ខម្ភិតោ កិលេសោ តថា វិក្ខម្ភិតោវ ហោតិ.

យោ បន អននុភូតបុព្ពំ រូបាទិអារម្មណំ លភិត្វា តត្ថេវ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា វិវដ្ដេត្វា អរហត្តំ គណ្ហាតិ, ឯវរូបស្ស អននុភូតារម្មណវសេន កាមច្ឆន្ទោ អនុប្បន្នោវ នុប្បជ្ជតិ នាម.

ឧប្បន្នោ វា កាមច្ឆន្ទោ បហីយតីតិ ឯត្ថ ឧប្បន្នោតិ ជាតោ ភូតោ សមុទាគតោ. បហីយតីតិ តទង្គប្បហានំ, វិក្ខម្ភនប្បហានំ, សមុច្ឆេទប្បហានំ, បដិបស្សទ្ធិប្បហានំ, និស្សរណប្បហានន្តិ ឥមេហិ បញ្ចហិ បហានេហិ បហីយតិ, ន បុន ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ. តត្ថ វិបស្សនាយ កិលេសា តទង្គវសេន បហីយន្តីតិ វិបស្សនា តទង្គប្បហានន្តិ វេទិតព្ពា. សមាបត្តិ បន កិលេសេ វិក្ខម្ភេតីតិ សា វិក្ខម្ភនប្បហានន្តិ វេទិតព្ពា. មគ្គោ សមុច្ឆិន្ទន្តោ ឧប្បជ្ជតិ, ផលំ បដិប្បស្សម្ភយមានំ, និព្ពានំ សព្ពកិលេសេហិ និស្សដន្តិ ឥមានិ តីណិ សមុច្ឆេទបដិបស្សទ្ធិនិស្សរណប្បហានានីតិ វុច្ចន្តិ. ឥមេហិ លោកិយលោកុត្តរេហិ បញ្ចហិ បហានេហិ បហីយតីតិ អត្ថោ.

អសុភនិមិត្តន្តិ ទសសុ អសុភេសុ ឧប្បន្នំ សារម្មណំ បឋមជ្ឈានំ. តេនាហុ បោរាណា – ‘‘អសុភម្បិ អសុភនិមិត្តំ, អសុភារម្មណា ធម្មាបិ អសុភនិមិត្ត’’ន្តិ. យោនិសោមនសិករោតោតិ. ‘‘តត្ថ កតមោ យោនិសោមនសិការោ? អនិច្ចេ អនិច្ច’’ន្តិអាទិនា នយេន វុត្តស្ស ឧបាយមនសិការស្ស វសេន មនសិករោតោ. អនុប្បន្នោ ចេវ កាមច្ឆន្ទោ នុប្បជ្ជតីតិ អសមុទាគតោ ន សមុទាគច្ឆតិ. ឧប្បន្នោ ច កាមច្ឆន្ទោ បហីយតីតិ សមុទាគតោ ច កាមច្ឆន្ទោ បញ្ចវិធេន បហានេន បហីយតិ.

អបិច ឆ ធម្មា កាមច្ឆន្ទស្ស បហានាយ សំវត្តន្តិ – អសុភនិមិត្តស្ស ឧគ្គហោ, អសុភភាវនានុយោគោ, ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារតា, ភោជនេ មត្តញ្ញុតា, កល្យាណមិត្តតា សប្បាយកថាតិ. ទសវិធញ្ហិ អសុភនិមិត្តំ ឧគ្គណ្ហន្តស្សាបិ កាមច្ឆន្ទោ បហីយតិ, ភាវេន្តស្សាបិ, ឥន្ទ្រិយេសុ បិហិតទ្វារស្សាបិ, ចតុន្នំ បញ្ចន្នំ អាលោបានំ ឱកាសេ សតិ ឧទកំ បិវិត្វា យាបនសីលតាយ ភោជនេ មត្តញ្ញុនោបិ. តេនេតំ វុត្តំ –

‘‘ចត្តារោ បញ្ច អាលោបេ, អភុត្វា ឧទកំ បិវេ;

អលំ ផាសុវិហារាយ, បហិតត្តស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ. (ថេរគា. ៩៨៣);

អសុភកម្មិកតិស្សត្ថេរសទិសេ អសុភភាវនារតេ កល្យាណមិត្តេ សេវន្តស្សាបិ កាមច្ឆន្ទោ បហីយតិ, ឋាននិសជ្ជាទីសុ ទសអសុភនិស្សិតសប្បាយកថាយបិ បហីយតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឆ ធម្មា កាមច្ឆន្ទស្ស បហានាយ សំវត្តន្តី’’តិ.

១៧. សត្តមេ មេត្តា ចេតោវិមុត្តីតិ សព្ពសត្តេសុ ហិតផរណកា មេត្តា. យស្មា បន តំសម្បយុត្តចិត្តំ នីវរណាទីហិ បច្ចនីកធម្មេហិ វិមុច្ចតិ, តស្មា សា ‘‘ចេតោវិមុត្តី’’តិ វុច្ចតិ. វិសេសតោ វា សព្ពព្យាបាទបរិយុដ្ឋានេន វិមុត្តត្តា សា ចេតោវិមុត្តីតិ វេទិតព្ពា. តត្ថ ‘‘មេត្តា’’តិ ឯត្តាវតា បុព្ពភាគោបិ វដ្ដតិ, ‘‘ចេតោវិមុត្តី’’តិ វុត្តត្តា បន ឥធ តិកចតុក្កជ្ឈានវសេន អប្បនាវ អធិប្បេតា. យោនិសោមនសិករោតោតិ តំ មេត្តំ ចេតោវិមុត្តិំ វុត្តលក្ខណេន ឧបាយមនសិការេន មនសិករោន្តស្ស.

អបិច ឆ ធម្មា ព្យាបាទស្ស បហានាយ សំវត្តន្តិ – មេត្តានិមិត្តស្ស ឧគ្គហោ, មេត្តាភាវនានុយោគោ, កម្មស្សកតាបច្ចវេក្ខណា, បដិសង្ខានពហុលតា, កល្យាណមិត្តតា, សប្បាយកថាតិ. ឱទិស្សកអនោទិស្សកទិសាផរណានញ្ហិ អញ្ញតរវសេន មេត្តំ ឧគ្គណ្ហន្តស្សាបិ ព្យាបាទោ បហីយតិ, ឱធិសោ អនោធិសោ ទិសាផរណវសេន មេត្តំ ភាវេន្តស្សាបិ. ‘‘ត្វំ ឯតស្ស កុទ្ធោ កិំ ករិស្សសិ, កិមស្ស សីលាទីនិ នាសេតុំ សក្ខិស្សសិ, ននុ ត្វំ អត្តនោ កម្មេន អាគន្ត្វា អត្តនោ កម្មេនេវ គមិស្សសិ? បរស្ស កុជ្ឈនំ នាម វីតច្ចិតង្គារតត្តអយសលាកគូថាទីនិ គហេត្វា បរំ បហរិតុកាមតាសទិសំ ហោតិ. ឯសោបិ តវ កុទ្ធោ កិំ ករិស្សតិ, កិំ តេ សីលាទីនិ នាសេតុំ សក្ខិស្សតិ? ឯស អត្តនោ កម្មេន អាគន្ត្វា អត្តនោ កម្មេនេវ គមិស្សតិ, អប្បដិច្ឆិតបហេណកំ វិយ បដិវាតំ ខិត្តរជោមុដ្ឋិ វិយ ច ឯតស្សេវេស កោធោ មត្ថកេ បតិស្សតី’’តិ ឯវំ អត្តនោ ច បរស្ស ច កម្មស្សកតំ បច្ចវេក្ខតោបិ, ឧភយកម្មស្សកតំ បច្ចវេក្ខិត្វា បដិសង្ខានេ ឋិតស្សាបិ, អស្សគុត្តត្ថេរសទិសេ មេត្តាភាវនារតេ កល្យាណមិត្តេ សេវន្តស្សាបិ ព្យាបាទោ បហីយតិ, ឋាននិសជ្ជាទីសុ មេត្តានិស្សិតសប្បាយកថាយបិ បហីយតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឆ ធម្មា ព្យាបាទស្ស បហានាយ សំវត្តន្តី’’តិ. សេសមិធ ឥតោ បរេសុ ច វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ, វិសេសមត្តមេវ បន វក្ខាមាតិ.

១៨. អដ្ឋមេ អារម្ភធាតូអាទីសុ អារម្ភធាតុ នាម បឋមារម្ភវីរិយំ. និក្កមធាតុ នាម កោសជ្ជតោ និក្ខន្តត្តា តតោ ពលវតរំ. បរក្កមធាតុ នាម បរំ បរំ ឋានំ អក្កមនតោ តតោបិ ពលវតរំ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អារម្ភោ ចេតសោ កាមានំ បនូទនាយ, និក្កមោ ចេតសោ បលិឃុគ្ឃាដនាយ, បរក្កមោ ចេតសោ ពន្ធនច្ឆេទនាយា’’តិ វត្វា ‘‘តីហិ បេតេហិ អធិមត្តវីរិយមេវ កថិត’’ន្តិ វុត្តំ.

អារទ្ធវីរិយស្សាតិ បរិបុណ្ណវីរិយស្ស ចេវ បគ្គហិតវីរិយស្ស ច. តត្ថ ចតុទោសាបគតំ វីរិយំ អារទ្ធន្តិ វេទិតព្ពំ. ន ច អតិលីនំ ហោតិ, ន ច អតិបគ្គហិតំ, ន ច អជ្ឈត្តំ សំខិត្តំ, ន ច ពហិទ្ធា វិក្ខិត្តំ. តទេតំ ទុវិធំ ហោតិ – កាយិកំ, ចេតសិកញ្ច. តត្ថ ‘‘ឥធ ភិក្ខុ ទិវសំ ចង្កមេន និសជ្ជាយ អាវរណីយេហិ ធម្មេហិ ចិត្តំ បរិសោធេតី’’តិ (វិភ. ៥១៩) ឯវំ រត្តិទិវសស្ស បញ្ច កោដ្ឋាសេ កាយេន ឃដេន្តស្ស វាយមន្តស្ស កាយិកវីរិយំ វេទិតព្ពំ. ‘‘ន តាវាហំ ឥតោ លេណា និក្ខមិស្សាមិ, យាវ មេ ន អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ វិមុច្ចតី’’តិ ឯវំ ឱកាសបរិច្ឆេទេន វា, ‘‘ន តាវាហំ ឥមំ បល្លង្កំ ភិន្ទិស្សាមី’’តិ ឯវំ និសជ្ជាទិបរិច្ឆេទេន វា មានសំ ពន្ធិត្វា ឃដេន្តស្ស វាយមន្តស្ស ចេតសិកវីរិយំ វេទិតព្ពំ. តទុភយម្បិ ឥធ វដ្ដតិ. ទុវិធេនាបិ ហិ ឥមិនា វីរិយេន អារទ្ធវីរិយស្ស អនុប្បន្នញ្ចេវ ថិនមិទ្ធំ នុប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នញ្ច ថិនមិទ្ធំ បហីយតិ មិលក្ខតិស្សត្ថេរស្ស វិយ, គាមន្តបព្ភារវាសិមហាសីវត្ថេរស្ស វិយ, បីតិមល្លកត្ថេរស្ស វិយ, កុដុម្ពិយបុត្តតិស្សត្ថេរស្ស វិយ ច. ឯតេសុ ហិ បុរិមា តយោ អញ្ញេ ច ឯវរូបា កាយិកវីរិយេន អារទ្ធវីរិយា, កុដុម្ពិយបុត្តតិស្សត្ថេរោ អញ្ញេ ច ឯវរូបា ចេតសិកវីរិយេន អារទ្ធវីរិយា, ឧច្ចាវាលុកវាសី មហានាគត្ថេរោ បន ទ្វីហិបិ វីរិយេហិ អារទ្ធវីរិយោវ. ថេរោ កិរ ឯកំ សត្តាហំ ចង្កមតិ, ឯកំ តិដ្ឋតិ, ឯកំ និសីទតិ, ឯកំ និបជ្ជតិ. មហាថេរស្ស ឯកឥរិយាបថោបិ អសប្បាយោ នាម នត្ថិ, ចតុត្ថេ សត្តាហេ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ.

អបិច ឆ ធម្មា ថិនមិទ្ធស្ស បហានាយ សំវត្តន្តិ – អតិភោជនេ និមិត្តគ្គាហោ, ឥរិយាបថសម្បរិវត្តនតា, អាលោកសញ្ញាមនសិការោ, អព្ភោកាសវាសោ, កល្យាណមិត្តតា, សប្បាយកថាតិ. អាហរហត្ថក-ភុត្តវមិតក-តត្រវដ្ដក-អលំសាដក-កាកមាសក-ព្រាហ្មណាទយោ វិយ ភោជនំ ភុញ្ជិត្វា រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានេ និសិន្នស្ស ហិ សមណធម្មំ ករោតោ ថិនមិទ្ធំ មហាហត្ថី វិយ ឱត្ថរន្តំ អាគច្ឆតិ, ចតុបញ្ចអាលោបឱកាសំ បន ឋបេត្វា បានីយំ បិវិត្វា យាបនសីលស្ស ភិក្ខុនោ តំ ន ហោតីតិ ឯវំ អតិភោជនេ និមិត្តំ គណ្ហន្តស្សាបិ ថិនមិទ្ធំ បហីយតិ. យស្មិំ ឥរិយាបថេ ថិនមិទ្ធំ ឱក្កមតិ, តតោ អញ្ញំ បរិវត្តេន្តស្សាបិ, រត្តិំ ចន្ទាលោកទីបាលោកឧក្កាលោកេ ទិវា សូរិយាលោកំ មនសិករោន្តស្សាបិ, អព្ភោកាសេ វសន្តស្សាបិ, មហាកស្សបត្ថេរសទិសេ បហីនថិនមិទ្ធេ កល្យាណមិត្តេ សេវន្តស្សាបិ ថិនមិទ្ធំ បហីយតិ, ឋាននិសជ្ជាទីសុ ធុតង្គនិស្សិតសប្បាយកថាយបិ បហីយតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឆ ធម្មា ថិនមិទ្ធស្ស បហានាយ សំវត្តន្តី’’តិ.

១៩. នវមេ វូបសន្តចិត្តស្សាតិ ឈានេន វា វិបស្សនាយ វា វូបសមិតចិត្តស្ស.

អបិច ឆ ធម្មា ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្ស បហានាយ សំវត្តន្តិ – ពហុស្សុតតា, បរិបុច្ឆកតា, វិនយេ បកតញ្ញុតា, វុទ្ធសេវិតា, កល្យាណមិត្តតា, សប្បាយកថាតិ. ពាហុសច្ចេនាបិ ហិ ឯកំ វា ទ្វេ វា តយោ វា ចត្តារោ វា បញ្ច វា និកាយេ បាឡិវសេន ច អត្ថវសេន ច ឧគ្គណ្ហន្តស្សាបិ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ បហីយតិ, កប្បិយាកប្បិយបរិបុច្ឆាពហុលស្សាបិ, វិនយបញ្ញត្តិយំ ចិណ្ណវសីភាវតាយ បកតញ្ញុនោបិ, វុឌ្ឍេ មហល្លកត្ថេរេ ឧបសង្កមន្តស្សាបិ, ឧបាលិត្ថេរសទិសេ វិនយធរេ កល្យាណមិត្តេ សេវន្តស្សាបិ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ បហីយតិ, ឋាននិសជ្ជាទីសុ កប្បិយាកប្បិយនិស្សិតសប្បាយកថាយបិ បហីយតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឆ ធម្មា ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្ស បហានាយ សំវត្តន្តី’’តិ.

២០. ទសមេ យោនិសោ, ភិក្ខវេ, មនសិករោតោតិ វុត្តនយេនេវ ឧបាយតោ មនសិករោន្តស្ស.

អបិច ឆ ធម្មា វិចិកិច្ឆាយ បហានាយ សំវត្តន្តិ – ពហុស្សុតតា, បរិបុច្ឆកតា, វិនយេ បកតញ្ញុតា, អធិមោក្ខពហុលតា, កល្យាណមិត្តតា, សប្បាយកថាតិ. ពហុសច្ចេនាបិ ហិ ឯកំ វា…បេ… បញ្ច វា និកាយេ បាឡិវសេន ច អត្ថវសេន ច ឧគ្គណ្ហន្តស្សាបិ វិចិកិច្ឆា បហីយតិ, តីណិ រតនានិ អារព្ភ បរិបុច្ឆាពហុលស្សាបិ, វិនយេ ចិណ្ណវសីភាវស្សាបិ, តីសុ រតនេសុ ឱកប្បនិយសទ្ធាសង្ខាតអធិមោក្ខពហុលស្សាបិ, សទ្ធាធិមុត្តេ វក្កលិត្ថេរសទិសេ កល្យាណមិត្តេ សេវន្តស្សាបិ វិចិកិច្ឆា បហីយតិ, ឋាននិសជ្ជាទីសុ តិណ្ណំ រតនានំ គុណនិស្សិតសប្បាយកថាយបិ បហីយតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឆ ធម្មា វិចិកិច្ឆាយ បហានាយ សំវត្តន្តី’’តិ. ឥមស្មិំ នីវរណប្បហានវគ្គេ វដ្ដវិវដ្ដំ កថិតន្តិ.

នីវរណប្បហានវគ្គវណ្ណនា.

៣. អកម្មនិយវគ្គវណ្ណនា

២១-២២. តតិយស្ស បឋមេ អភាវិតន្តិ អវឌ្ឍិតំ ភាវនាវសេន អប្បវត្តិតំ. អកម្មនិយំ ហោតីតិ កម្មក្ខមំ កម្មយោគ្គំ ន ហោតិ. ទុតិយេ វុត្តវិបរិយាយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ ច បឋមេ ចិត្តន្តិ វដ្ដវសេន ឧប្បន្នចិត្តំ, ទុតិយេ វិវដ្ដវសេន ឧប្បន្នចិត្តំ. តត្ថ ច វដ្ដំ វដ្ដបាទំ, វិវដ្ដំ វិវដ្ដបាទន្តិ អយំ បភេទោ វេទិតព្ពោ. វដ្ដំ នាម តេភូមកវដ្ដំ, វដ្ដបាទំ នាម វដ្ដបដិលាភាយ កម្មំ, វិវដ្ដំ នាម នវ លោកុត្តរធម្មា, វិវដ្ដបាទំ នាម វិវដ្ដបដិលាភាយ កម្មំ. ឥតិ ឥមេសុ សុត្តេសុ វដ្ដវិវដ្ដមេវ កថិតន្តិ.

២៣-២៤. តតិយេ វដ្ដវសេនេវ ឧប្បន្នចិត្តំ វេទិតព្ពំ. មហតោ អនត្ថាយ សំវត្តតីតិ ទេវមនុស្សសម្បត្តិយោ មារព្រហ្មឥស្សរិយានិ ច ទទមានម្បិ បុនប្បុនំ ជាតិជរាព្យាធិមរណសោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសេ ខន្ធធាតុអាយតនបដិច្ចសមុប្បាទវដ្ដានិ ច ទទមានំ កេវលំ ទុក្ខក្ខន្ធមេវ ទេតីតិ មហតោ អនត្ថាយ សំវត្តតិ នាមាតិ. ចតុត្ថេ ចិត្តន្តិ វិវដ្ដវសេនេវ ឧប្បន្នចិត្តំ.

២៥-២៦. បញ្ចមឆដ្ឋេសុ អភាវិតំ អបាតុភូតន្តិ អយំ វិសេសោ. តត្រាមយធិប្បាយោ – វដ្ដវសេន ឧប្បន្នចិត្តំ នាម ឧប្បន្នម្បិ អភាវិតំ អបាតុភូតមេវ ហោតិ. កស្មា? លោកុត្តរបាទកជ្ឈានវិបស្សនាមគ្គផលនិព្ពានេសុ បក្ខន្ទិតុំ អសមត្ថត្តា. វិវដ្ដវសេន ឧប្បន្នំ បន ភាវិតំ បាតុភូតំ នាម ហោតិ. កស្មា? តេសុ ធម្មេសុ បក្ខន្ទិតុំ សមត្ថត្តា. កុរុន្ទកវាសី ផុស្សមិត្តត្ថេរោ បនាហ – ‘‘មគ្គចិត្តមេវ, អាវុសោ, ភាវិតំ បាតុភូតំ នាម ហោតី’’តិ.

២៧-២៨. សត្តមដ្ឋមេសុ អពហុលីកតន្តិ បុនប្បុនំ អកតំ. ឥមានិបិ ទ្វេ វដ្ដវិវដ្ដវសេន ឧប្បន្នចិត្តានេវ វេទិតព្ពានីតិ.

២៩. នវមេ ‘‘ជាតិបិ ទុក្ខា’’តិអាទិនា នយេន វុត្តំ ទុក្ខំ អធិវហតិ អាហរតីតិ ទុក្ខាធិវហំ. ទុក្ខាធិវាហន្តិបិ បាឋោ. តស្សត្ថោ – លោកុត្តរបាទកជ្ឈានាទិ អរិយធម្មាភិមុខំ ទុក្ខេន អធិវាហីយតិ បេសីយតីតិ ទុក្ខាធិវាហំ. ឥទម្បិ វដ្ដវសេន ឧប្បន្នចិត្តមេវ. តញ្ហិ វុត្តប្បការា ទេវមនុស្សាទិសម្បត្តិយោ ទទមានម្បិ ជាតិអាទីនំ អធិវហនតោ ទុក្ខាធិវហំ, អរិយធម្មាធិគមាយ ទុប្បេសនតោ ទុក្ខាធិវាហញ្ច នាម ហោតីតិ.

៣០. ទសមេ វិវដ្ដវសេន ឧប្បន្នចិត្តមេវ ចិត្តំ. តញ្ហិ មានុសកសុខតោ ទិព្ពសុខំ, ទិព្ពសុខតោ ឈានសុខំ, ឈានសុខតោ វិបស្សនាសុខំ, វិបស្សនាសុខតោ មគ្គសុខំ, មគ្គសុខតោ ផលសុខំ, ផលសុខតោ និព្ពានសុខំ អធិវហតិ អាហរតីតិ សុខាធិវហំ នាម ហោតិ, សុខាធិវាហំ វា. តញ្ហិ លោកុត្តរបាទកជ្ឈានាទិអរិយធម្មាភិមុខំ សុបេសយំ វិស្សដ្ឋឥន្ទវជិរសទិសំ ហោតីតិ សុខាធិវាហន្តិបិ វុច្ចតិ. ឥមស្មិម្បិ វគ្គេ វដ្ដវិវដ្ដមេវ កថិតន្តិ.

អកម្មនិយវគ្គវណ្ណនា.

៤. អទន្តវគ្គវណ្ណនា

៣១. ចតុត្ថស្ស បឋមេ អទន្តន្តិ សវិសេវនំ អទន្តហត្ថិអស្សាទិសទិសំ. ចិត្តន្តិ វដ្ដវសេន ឧប្បន្នចិត្តមេវ.

៣២. ទុតិយេ ទន្តន្តិ និព្ពិសេវនំ ទន្តហត្ថិអស្សាទិសទិសំ. ឥមស្មិម្បិ សុត្តទ្វយេ វដ្ដវិវដ្ដវសេន ឧប្បន្នចិត្តមេវ កថិតំ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ឥតោ បរេសុបីតិ.

៣៣. តតិយេ អគុត្តន្តិ អគោបិតំ សតិសំវររហិតំ អគុត្តហត្ថិអស្សាទិសទិសំ.

៣៤. ចតុត្ថេ គុត្តន្តិ គោបិតំ អវិស្សដ្ឋសតិសំវរំ គុត្តហត្ថិអស្សាទិសទិសំ.

៣៥-៣៦. បញ្ចមឆដ្ឋានិ អរក្ខិតំ រក្ខិតន្តិ បទវសេន ពុជ្ឈនកានំ អជ្ឈាសយេន វុត្តានិ. អត្ថោ បនេត្ថ បុរិមសទិសោយេវ.

៣៧-៣៨. សត្តមដ្ឋមេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឧបមា បនេត្ថ អសំវុតឃរទ្វារាទិវសេន វេទិតព្ពា.

៣៩-៤០. នវមទសមានិ ចតូហិបិ បទេហិ យោជេត្វា វុត្តានិ. ឥមស្មិម្បិ វគ្គេ វដ្ដវិវដ្ដមេវ កថិតន្តិ.

អទន្តវគ្គវណ្ណនា.

៥. បណិហិតអច្ឆវគ្គវណ្ណនា

៤១. បញ្ចមស្ស បឋមេ សេយ្យថាបីតិ ឱបម្មត្ថេ និបាតោ. តត្រ ភគវា កត្ថចិ អត្ថេន ឧបមំ បរិវារេត្វា ទស្សេតិ វត្ថសុត្តេ (ម. និ. ១.៧០ អាទយោ) វិយ, បារិច្ឆត្តកោបម- (អ. និ. ៧.៦៩) អគ្គិក្ខន្ធោបមាទិសុត្តេសុ (អ. និ. ៧.៧២) វិយ ច, កត្ថចិ ឧបមាយ អត្ថំ បរិវារេត្វា ទស្សេតិ លោណម្ពិលសុត្តេ (អ. និ. ៣.១០១) វិយ, សុវណ្ណការសុត្តសូរិយោបមាទិសុត្តេសុ (អ. និ. ៧.៦៦) វិយ ច. ឥមស្មិំ បន សាលិសូកោបមេ ឧបមាយ អត្ថំ បរិវារេត្វា ទស្សេន្តោ សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ សាលិសូកន្តិ សាលិផលស្ស សូកំ. យវសូកេបិ ឯសេវ នយោ. វា-សទ្ទោ វិកប្បត្ថោ. មិច្ឆាបណិហិតន្តិ មិច្ឆាឋបិតំ. យថា វិជ្ឈិតុំ សក្កោតិ, ន ឯវំ ឧទ្ធគ្គំ កត្វា ឋបិតន្តិ អត្ថោ. ភេច្ឆតីតិ ភិន្ទិស្សតិ, ឆវិំ ឆិន្ទិស្សតីតិ អត្ថោ. មិច្ឆាបណិហិតេន ចិត្តេនាតិ មិច្ឆាឋបិតេន ចិត្តេន. វដ្ដវសេន ឧប្បន្នចិត្តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. អវិជ្ជន្តិ អដ្ឋសុ ឋានេសុ អញ្ញាណភូតំ ឃនពហលំ មហាអវិជ្ជំ. វិជ្ជំ ឧប្បាទេស្សតីតិ ឯត្ថ វិជ្ជន្តិ អរហត្តមគ្គញាណំ. និព្ពានន្តិ តណ្ហាវានតោ និក្ខន្តភាវេន ឯវំ វុត្តំ អមតំ. សច្ឆិករិស្សតីតិ បច្ចក្ខំ ករិស្សតិ.

៤២. ទុតិយេ សម្មាបណិហិតន្តិ យថា ភិន្ទិតុំ សក្កោតិ, ឯវំ ឧទ្ធគ្គំ កត្វា សុដ្ឋុ ឋបិតំ. អក្កន្តន្តិ ឯត្ថ បាទេនេវ អក្កន្តំ នាម ហោតិ, ហត្ថេន ឧប្បីឡិតំ. រុឡ្ហិសទ្ទវសេន បន អក្កន្តន្តេវ វុត្តំ. អយញ្ហេត្ថ អរិយវោហារោ. កស្មា បន អញ្ញេ សេបណ្ណិកណ្ដកមទនកណ្ដកាទយោ មហន្តេ អគ្គហេត្វា សុខុមំ ទុព្ពលំ សាលិសូកយវសូកមេវ គហិតន្តិ? អប្បមត្តកស្សាបិ កុសលកម្មស្ស វិវដ្ដាយ សមត្ថភាវទស្សនត្ថំ. យថា ហិ សុខុមំ ទុព្ពលំ សាលិសូកំ វា យវសូកំ វា ហោតុ, មហន្តមហន្តា សេបណ្ណិកណ្ដកមទនកណ្ដកាទយោ វា, ឯតេសុ យំកិញ្ចិ មិច្ឆា ឋបិតំ ហត្ថំ វា បាទំ វា ភិន្ទិតុំ លោហិតំ វា ឧប្បាទេតុំ ន សក្កោតិ, សម្មា ឋបិតំ បន សក្កោតិ, ឯវមេវ អប្បមត្តកំ តិណមុដ្ឋិ មត្តទានកុសលំ វា ហោតុ, មហន្តំ វេលាមទានាទិកុសលំ វា, សចេ វដ្ដសម្បត្តិំ បត្ថេត្វា វដ្ដសន្និស្សិតវសេន មិច្ឆា ឋបិតំ ហោតិ, វដ្ដមេវ អាហរិតុំ សក្កោតិ, នោ វិវដ្ដំ. ‘‘ឥទំ មេ ទានំ អាសវក្ខយាវហំ ហោតូ’’តិ ឯវំ បន វិវដ្ដំ បត្ថេន្តេន វិវដ្ដវសេន សម្មា ឋបិតំ អរហត្តម្បិ បច្ចេកពោធិញាណម្បិ សព្ពញ្ញុតញាណម្បិ ទាតុំ សក្កោតិយេវ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘បដិសម្ភិទា វិមោក្ខា ច, យា ច សាវកបារមី;

បច្ចេកពោធិ ពុទ្ធភូមិ, សព្ពមេតេន លព្ភតី’’តិ. (ខុ. បា. ៨.១៥);

ឥមស្មិំ សុត្តទ្វយេ ច វដ្ដវិវដ្ដំ កថិតំ.

៤៣. តតិយេ បទុដ្ឋចិត្តន្តិ ទោសេន បទុដ្ឋចិត្តំ. ចេតសា ចេតោបរិច្ចាតិ អត្តនោ ចិត្តេន តស្ស ចិត្តំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា. យថាភតំ និក្ខិត្តោតិ យថា អាហរិត្វា ឋបិតោ. ឯវំ និរយេតិ ឯវំ និរយេ ឋិតោយេវាតិ វត្តព្ពោ. អបាយន្តិអាទិ សព្ពំ និរយវេវចនមេវ. និរយោ ហិ អយសង្ខាតា សុខា អបេតោតិ អបាយោ, ទុក្ខស្ស គតិ បដិសរណន្តិ ទុគ្គតិ, ទុក្កដការិនោ ឯត្ថ វិវសា និបតន្តីតិ វិនិបាតោ, និរស្សាទត្ថេន និរយោ.

៤៤. ចតុត្ថេ បសន្នន្តិ សទ្ធាបសាទេន បសន្នំ. សុគតិន្តិ សុខស្ស គតិំ. សគ្គំ លោកន្តិ រូបាទិសម្បត្តីហិ សុដ្ឋុ អគ្គំ លោកំ.

៤៥. បញ្ចមេ ឧទករហទោតិ ឧទកទហោ. អាវិលោតិ អវិប្បសន្នោ. លុឡិតោតិ អបរិសណ្ឋិតោ. កលលីភូតោតិ កទ្ទមីភូតោ. សិប្បិសម្ពុកន្តិអាទីសុ សិប្បិយោ ច សម្ពុកា ច សិប្បិសម្ពុកំ. សក្ខរា ច កឋលានិ ច សក្ខរកឋលំ. មច្ឆានំ គុម្ពំ ឃដាតិ មច្ឆគុម្ពំ. ចរន្តម្បិ តិដ្ឋន្តម្បីតិ ឯត្ថ សក្ខរកឋលំ តិដ្ឋតិយេវ, ឥតរានិ ចរន្តិបិ តិដ្ឋន្តិបិ. យថា បន អន្តរន្តរា ឋិតាសុបិ និសិន្នាសុបិ និបជ្ជមានាសុបិ ‘‘ឯតា គាវិយោ ចរន្តី’’តិ ចរន្តិយោ ឧបាទាយ ឥតរាបិ ‘‘ចរន្តី’’តិ វុច្ចន្តិ, ឯវំ តិដ្ឋន្តមេវ សក្ខរកឋលំ ឧបាទាយ ឥតរម្បិ ទ្វយំ ‘‘តិដ្ឋន្ត’’ន្តិ វុត្តំ, ឥតរំ ទ្វយំ ចរន្តំ ឧបាទាយ សក្ខរកឋលម្បិ ‘‘ចរន្ត’’ន្តិ វុត្តំ.

អាវិលេនាតិ បញ្ចហិ នីវរណេហិ បរិយោនទ្ធេន. អត្តត្ថំ វាតិអាទីសុ អត្តនោ ទិដ្ឋធម្មិកោ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកោ អត្ថោ អត្តត្ថោ នាម. អត្តនោវ សម្បរាយេ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកោ អត្ថោ បរត្ថោ នាម ហោតិ. សោ ហិ បរត្ថ អត្ថោតិ បរត្ថោ. តទុភយំ ឧភយត្ថោ នាម. អបិច អត្តនោ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកោបិ លោកិយលោកុត្តរោ អត្ថោ អត្តត្ថោ នាម, បរស្ស តាទិសោវ អត្ថោ បរត្ថោ នាម, តទុភយម្បិ ឧភយត្ថោ នាម. ឧត្តរិំ វា មនុស្សធម្មាតិ ទសកុសលកម្មបថសង្ខាតា មនុស្សធម្មា ឧត្តរិំ. អយញ្ហិ ទសវិធោ ធម្មោ វិនាបិ អញ្ញំ សមាទាបកំ សត្ថន្តរកប្បាវសានេ ជាតសំវេគេហិ មនុស្សេហិ សយមេវ សមាទិន្នត្តា មនុស្សធម្មោតិ វុច្ចតិ, តតោ ឧត្តរិំ បន ឈានវិបស្សនាមគ្គផលានិ វេទិតព្ពានិ. អលមរិយញាណទស្សនវិសេសន្តិ អរិយានំ យុត្តំ, អរិយភាវំ វា កាតុំ សមត្ថំ ញាណទស្សនសង្ខាតំ វិសេសំ. ញាណមេវ ហិ ជាននដ្ឋេន ញាណំ, ទស្សនដ្ឋេន ទស្សនន្តិ វេទិតព្ពំ, ទិព្ពចក្ខុញាណវិបស្សនាញាណមគ្គញាណផលញាណបច្ចវេក្ខណញាណានមេតំ អធិវចនំ.

៤៦. ឆដ្ឋេ អច្ឆោតិ អពហលោ, បសន្នោតិបិ វដ្ដតិ. វិប្បសន្នោតិ សុដ្ឋុ បសន្នោ. អនាវិលោតិ ន អាវិលោ, បរិសុទ្ធោតិ អត្ថោ, ផេណបុព្ពុឡសង្ខសេវាលបណកវិរហិតោតិ វុត្តំ ហោតិ. អនាវិលេនាតិ បញ្ចនីវរណវិមុត្តេន. សេសំ ចតុត្ថេ វុត្តនយមេវ. ឥមស្មិម្បិ សុត្តទ្វយេ វដ្ដវិវដ្ដមេវ កថិតំ.

៤៧. សត្តមេ រុក្ខជាតានន្តិ បច្ចត្តេ សាមិវចនំ, រុក្ខជាតានីតិ អត្ថោ. រុក្ខានមេតំ អធិវចនំ. យទិទន្តិ និបាតមត្តំ. មុទុតាយាតិ មុទុភាវេន. កោចិ ហិ រុក្ខោ វណ្ណេន អគ្គោ ហោតិ, កោចិ គន្ធេន, កោចិ រសេន, កោចិ ថទ្ធតាយ. ផន្ទនោ បន មុទុតាយ ចេវ កម្មញ្ញតាយ ច អគ្គោ សេដ្ឋោតិ ទស្សេតិ. ចិត្តំ, ភិក្ខវេ, ភាវិតំ ពហុលីកតន្តិ ឯត្ថ សមថវិបស្សនាវសេន ភាវិតញ្ចេវ បុនប្បុនកតញ្ច ចិត្តំ អធិប្បេតំ. កុរុន្ទកវាសិ ផុស្សមិត្តត្ថេរោ បនាហ – ‘‘ឯកន្តំ មុទុ ចេវ កម្មនិយញ្ច ចិត្តំ នាម អភិញ្ញាបាទកចតុត្ថជ្ឈានចិត្តមេវ, អាវុសោ’’តិ.

៤៨. អដ្ឋមេ ឯវំ លហុបរិវត្តន្តិ ឯវំ លហុំ ឧប្បជ្ជិត្វា លហុំ និរុជ្ឈនកំ. យាវញ្ចាតិ អធិមត្តបមាណត្ថេ និបាតោ, អតិវិយ ន សុករាតិ អត្ថោ. ឥទន្តិ និបាតមត្តំ. ចិត្តន្តិ ឯកច្ចេ តាវ អាចរិយា ‘‘ភវង្គចិត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, តំ បន បដិក្ខិបិត្វា ‘‘ឥធ ចិត្តន្តិ យំកិញ្ចិ អន្តមសោ ចក្ខុវិញ្ញាណម្បិ អធិប្បេតមេវា’’តិ វុត្តំ. ឥមស្មិំ បនត្ថេ មិលិន្ទរាជា ធម្មកថិកំ នាគសេនត្ថេរំ បុច្ឆិ, ‘‘ភន្តេ នាគសេន, ឯកស្មិំ អច្ឆរាក្ខណេ បវត្តិតចិត្តសង្ខារា សចេ រូបិនោ អស្សុ, កីវ មហារាសិ ភវេយ្យា’’តិ? ‘‘វាហសតានំ ខោ, មហារាជ, វីហីនំ អឌ្ឍចូឡញ្ច វាហា វីហិសត្តម្ពណានិ ទ្វេ ច តុម្ពា ឯកច្ឆរាក្ខណេ បវត្តិតស្ស ចិត្តស្ស សង្ខម្បិ ន ឧបេន្តិ, កលម្បិ ន ឧបេន្តិ, កលភាគម្បិ ន ឧបេន្តី’’តិ (មិ. ប. ៤.១.២). អថ កស្មា សម្មាសម្ពុទ្ធេន ‘‘ឧបមាបិ ន សុករា’’តិ វុត្តំ? យថេវ ហិ ឧបមំ បដិក្ខិបិត្វាបិ កប្បទីឃភាវស្ស យោជនិកបព្ពតេន យោជនិកសាសបបុណ្ណនគរេន, និរយទុក្ខស្ស សត្តិសតាហតោបមេន, សគ្គសុខស្ស ច ចក្កវត្តិសម្បត្តិយា ឧបមា កតា, ឯវមិធាបិ កាតព្ពាតិ? តត្ថ ‘‘សក្កា បន, ភន្តេ, ឧបមា កាតុ’’ន្តិ ឯវំ បុច្ឆាវសេន ឧបមា កតា, ឥមស្មិំ សុត្តេ បុច្ឆាយ អភាវេន ន កតា. ឥទញ្ហិ សុត្តំ ធម្មទេសនាបរិយោសានេ វុត្តំ. ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ ចិត្តរាសិ នាម កថិតោតិ.

៤៩. នវមេ បភស្សរន្តិ បណ្ឌរំ បរិសុទ្ធំ. ចិត្តន្តិ ភវង្គចិត្តំ. កិំ បន ចិត្តស្ស វណ្ណោ នាម អត្ថីតិ? នត្ថិ. នីលាទីនញ្ហិ អញ្ញតរវណ្ណំ វា ហោតុ អវណ្ណំ វា យំកិញ្ចិ បរិសុទ្ធតាយ ‘‘បភស្សរ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឥទម្បិ និរុបក្កិលេសតាយ បរិសុទ្ធន្តិ បភស្សរំ. តញ្ច ខោតិ តំ ភវង្គចិត្តំ. អាគន្តុកេហីតិ អសហជាតេហិ បច្ឆា ជវនក្ខណេ ឧប្បជ្ជនកេហិ. ឧបក្កិលេសេហីតិ រាគាទីហិ ឧបក្កិលិដ្ឋត្តា ឧបក្កិលិដ្ឋំ នាមាតិ វុច្ចតិ. កថំ? យថា ហិ សីលវន្តា អាចារសម្បន្នា មាតាបិតរោ វា អាចរិយុបជ្ឈាយា វា ទុស្សីលានំ ទុរាចារានំ អវត្តសម្បន្នានំ បុត្តានញ្ចេវ អន្តេវាសិកសទ្ធិវិហារិកានញ្ច វសេន ‘‘អត្តនោ បុត្តេ វា អន្តេវាសិកសទ្ធិវិហារិកេ វា ន តជ្ជេន្តិ ន សិក្ខាបេន្តិ ន ឱវទន្តិ នានុសាសន្តី’’តិ អវណ្ណំ អកិត្តិំ លភន្តិ, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ. អាចារសម្បន្នា មាតាបិតរោ វិយ ច អាចរិយុបជ្ឈាយា វិយ ច ភវង្គចិត្តំ ទដ្ឋព្ពំ, បុត្តាទីនំ វសេន តេសំ អកិត្តិលាភោ វិយ ជវនក្ខណេ រជ្ជនទុស្សនមុយ្ហនសភាវានំ លោភសហគតាទីនំ ចិត្តានំ វសេន ឧប្បន្នេហិ អាគន្តុកេហិ ឧបក្កិលេសេហិ បកតិបរិសុទ្ធម្បិ ភវង្គចិត្តំ ឧបក្កិលិដ្ឋំ នាម ហោតីតិ.

៥០. ទសមេបិ ភវង្គចិត្តមេវ ចិត្តំ. វិប្បមុត្តន្តិ ជវនក្ខណេ អរជ្ជមានំ អទុស្សមានំ អមុយ្ហមានំ តិហេតុកញាណសម្បយុត្តាទិកុសលវសេន ឧប្បជ្ជមានំ អាគន្តុកេហិ ឧបក្កិលេសេហិ វិប្បមុត្តំ នាម ហោតិ. ឥធាបិ យថា សីលវន្តានំ អាចារសម្បន្នានំ បុត្តាទីនំ វសេន មាតាទយោ ‘‘សោភនា ឯតេយេវ អត្តនោ បុត្តកាទយោ សិក្ខាបេន្តិ ឱវទន្តិ អនុសាសន្តី’’តិ វណ្ណកិត្តិលាភិនោ ហោន្តិ, ឯវំ ជវនក្ខណេ ឧប្បន្នកុសលចិត្តវសេន ឥទំ ភវង្គចិត្តំ អាគន្តុកេហិ ឧបក្កិលេសេហិ វិប្បមុត្តន្តិ វុច្ចតីតិ.

បណិហិតអច្ឆវគ្គវណ្ណនា.

៦. អច្ឆរាសង្ឃាតវគ្គវណ្ណនា

៥១. ឆដ្ឋស្ស បឋមេ តំ អស្សុតវា បុថុជ្ជនោតិ តំ ភវង្គចិត្តំ សុតវិរហិតោ បុថុជ្ជនោ. តត្ថ អាគមាធិគមាភាវា ញេយ្យោ អស្សុតវា ឥតិ. យោ ហិ ឥទំ សុត្តំ អាទិតោ បដ្ឋាយ អត្ថវសេន ឧបបរិក្ខន្តោ ‘‘ឥទំ ភវង្គចិត្តំ នាម បកតិបរិសុទ្ធម្បិ ជវនក្ខណេ ឧប្បន្នេហិ លោភាទីហិ ឧបក្កិលេសេហិ ឧបក្កិលិដ្ឋ’’ន្តិ នេវ អាគមវសេន ន អធិគមវសេន ជានាតិ, យស្ស ច ខន្ធធាតុអាយតនបច្ចយាការសតិបដ្ឋានាទីសុ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាវិនិច្ឆយវិរហិតត្តា យថាភូតញាណបដិវេធសាធកោ នេវ អាគមោ, បដិបត្តិយា អធិគន្តព្ពស្ស អនធិគតត្តា ន អធិគមោ អត្ថិ. សោ អាគមាធិគមាភាវា ញេយ្យោ អស្សុតវា ឥតិ. ស្វាយំ –

‘‘បុថូនំ ជននាទីហិ, ការណេហិ បុថុជ្ជនោ;

បុថុជ្ជនន្តោគធត្តា, បុថុវាយំ ជនោ ឥតិ’’.

សោ ហិ បុថូនំ នានប្បការានំ កិលេសាទីនំ ជននាទីហិ ការណេហិ បុថុជ្ជនោ. យថាហ –

‘‘បុថុ កិលេសេ ជនេន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ អវិហតសក្កាយទិដ្ឋិកាតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ សត្ថារានំ មុខុល្លោកិកាតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ សព្ពគតីហិ អវុដ្ឋិតាតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាភិសង្ខារេ អភិសង្ខរោន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាឱឃេហិ វុយ្ហន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាសន្តាបេហិ សន្តប្បន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាបរិឡាហេហិ បរិឌយ្ហន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ រត្តា គិទ្ធា គធិតា មុច្ឆិតា អជ្ឈោបន្នា លគ្គា លគ្គិតា បលិពុទ្ធាតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ បញ្ចហិ នីវរណេហិ អាវុតា និវុតា ឱវុតា បិហិតា បដិច្ឆន្នា បដិកុជ្ជិតាតិ បុថុជ្ជនា’’តិ (មហានិ. ៥១, ៩៤).

បុថូនំ វា គណនបថមតីតានំ អរិយធម្មបរម្មុខានំ នីចធម្មសមាចារានំ ជនានំ អន្តោគធត្តាបិ បុថុជ្ជនោ, បុថុ វា អយំ វិសុំយេវ សង្ខំ គតោ, វិសំសដ្ឋោ សីលសុតាទិគុណយុត្តេហិ អរិយេហិ ជនោតិ បុថុជ្ជនោ. ឯវមេតេហិ ‘‘អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ’’តិ ទ្វីហិ បទេហិ យេ តេ –

‘‘ទុវេ បុថុជ្ជនា វុត្តា, ពុទ្ធេនាទិច្ចពន្ធុនា;

អន្ធោ បុថុជ្ជនោ ឯកោ, កល្យាណេកោ បុថុជ្ជនោ’’តិ. –

ទ្វេ បុថុជ្ជនា វុត្តា, តេសុ អន្ធបុថុជ្ជនោ វុត្តោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ.

យថាភូតំ នប្បជានាតីតិ ‘‘ឥទញ្ច ភវង្គចិត្តំ ឯវំ អាគន្តុកេហិ ឧបក្កិលេសេហិ ឧបក្កិលិដ្ឋំ នាម ហោតិ, ឯវំ វិប្បមុត្តំ នាមា’’តិ យថាសភាវតោ ន ជានាតិ. តស្មាតិ យស្មា ន ជានាតិ, តស្មា. ចិត្តភាវនា នត្ថីតិ ចិត្តដ្ឋិតិ ចិត្តបរិគ្គហោ នត្ថិ, នត្ថិភាវេនេវ ‘‘នត្ថី’’តិ វទាមីតិ ទស្សេតិ.

៥២. ទុតិយេ សុតវាតិ សុតសម្បន្នោ. វិត្ថារតោ បនេត្ថ អស្សុតវាតិ បទស្ស បដិបក្ខវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អរិយសាវកោតិ អត្ថិ អរិយោ ន សាវកោ, សេយ្យថាបិ ពុទ្ធា ចេវ បច្ចេកពុទ្ធា ច; អត្ថិ សាវកោ ន អរិយោ, សេយ្យថាបិ គិហី អនាគតផលោ; អត្ថិ នេវ អរិយោ ន សាវកោ សេយ្យថាបិ បុថុតិត្ថិយា. អត្ថិ អរិយោចេវ សាវកោ ច, សេយ្យថាបិ សមណា សក្យបុត្តិយា អាគតផលា វិញ្ញាតសាសនា. ឥធ បន គិហី វា ហោតុ បព្ពជិតោ វា, យោ កោចិ សុតវាតិ ឯត្ថ វុត្តស្ស អត្ថស្ស វសេន សុតសម្បន្នោ, អយំ អរិយសាវកោតិ វេទិតព្ពោ. យថាភូតំ បជានាតីតិ ‘‘ឯវមិទំ ភវង្គចិត្តំ អាគន្តុកេហិ ឧបក្កិលេសេហិ វិប្បមុត្តំ ហោតិ, ឯវំ ឧបក្កិលិដ្ឋ’’ន្តិ យថាសភាវតោ ជានាតិ. ចិត្តភាវនា អត្ថីតិ ចិត្តដ្ឋិតិ ចិត្តបរិគ្គហោ អត្ថិ, អត្ថិភាវេនេវ ‘‘អត្ថី’’តិ វទាមីតិ ទស្សេតិ. ឥមស្មិំ សុត្តេ ពលវវិបស្សនា កថិតា. កេចិ តរុណវិបស្សនាតិ វទន្តិ.

៥៣. តតិយំ អដ្ឋុប្បត្តិយំ កថិតំ. កតរាយំ បន អដ្ឋុប្បត្តិយំ? អគ្គិក្ខន្ធោបមសុត្តន្តអដ្ឋុប្បត្តិយំ. ភគវា កិរ ឯកស្មិំ សមយេ សាវត្ថិំ ឧបនិស្សាយ ជេតវនមហាវិហារេ បដិវសតិ. ពុទ្ធានញ្ច យត្ថ កត្ថចិ បដិវសន្តានំ បញ្ចវិធំ កិច្ចំ អវិជហិតមេវ ហោតិ. បញ្ច ហិ ពុទ្ធកិច្ចានិ – បុរេភត្តកិច្ចំ, បច្ឆាភត្តកិច្ចំ, បុរិមយាមកិច្ចំ, មជ្ឈិមយាមកិច្ចំ, បច្ឆិមយាមកិច្ចន្តិ.

តត្រិទំ បុរេភត្តកិច្ចំ – ភគវា ហិ បាតោវ វុដ្ឋាយ ឧបដ្ឋាកានុគ្គហត្ថំ សរីរផាសុកត្ថញ្ច មុខធោវនាទិសរីរបរិកម្មំ កត្វា យាវ ភិក្ខាចារវេលា តាវ វិវិត្តាសនេ វីតិនាមេត្វា ភិក្ខាចារវេលាយ និវាសេត្វា កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា ចីវរំ បារុបិត្វា បត្តមាទាយ កទាចិ ឯកកោវ, កទាចិ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ គាមំ វា និគមំ វា បិណ្ឌាយ បវិសតិ កទាចិ បកតិយា, កទាចិ អនេកេហិ បាដិហារិយេហិ វត្តមានេហិ. សេយ្យថិទំ – បិណ្ឌាយ បវិសតោ លោកនាថស្ស បុរតោ បុរតោ គន្ត្វា មុទុគតវាតា បថវិំ សោធេន្តិ, វលាហកា ឧទកផុសិតានិ មុញ្ចន្តា មគ្គេ រេណុំ វូបសមេត្វា ឧបរិ វិតានំ ហុត្វា តិដ្ឋន្តិ, អបរេ វាតា បុប្ផានិ ឧបសំហរិត្វា មគ្គេ ឱកិរន្តិ, ឧន្នតា ភូមិប្បទេសា ឱនមន្តិ, ឱនតា ឧន្នមន្តិ, បាទនិក្ខេបសមយេ សមាវ ភូមិ ហោតិ, សុខសម្ផស្សានិ បទុមបុប្ផានិ វា បាទេ សម្បដិច្ឆន្តិ. ឥន្ទខីលស្ស អន្តោ ឋបិតមត្តេ ទក្ខិណបាទេ សរីរតោ ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ និក្ខមិត្វា សុវណ្ណរសបិញ្ជរានិ វិយ ចិត្របដបរិក្ខិត្តានិ វិយ ច បាសាទកូដាគារាទីនិ អលង្ករោន្តិយោ ឥតោ ចិតោ ច ធាវន្តិ, ហត្ថិអស្សវិហង្គាទយោ សកសកដ្ឋានេសុ ឋិតាយេវ មធុរេនាការេន សទ្ទំ ករោន្តិ, តថា ភេរិវីណាទីនិ តូរិយានិ មនុស្សានញ្ច កាយូបគានិ អាភរណានិ. តេន សញ្ញាណេន មនុស្សា ជានន្តិ ‘‘អជ្ជ ភគវា ឥធ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ’’តិ. តេ សុនិវត្ថា សុបារុតា គន្ធបុប្ផាទីនិ អាទាយ ឃរា និក្ខមិត្វា អន្តរវីថិំ បដិបជ្ជិត្វា ភគវន្តំ គន្ធបុប្ផាទីហិ សក្កច្ចំ បូជេត្វា វន្ទិត្វា ‘‘អម្ហាកំ, ភន្តេ, ទស ភិក្ខូ, អម្ហាកំ វីសតិ, បញ្ញាសំ…បេ… សតំ ទេថា’’តិ យាចិត្វា ភគវតោបិ បត្តំ គហេត្វា អាសនំ បញ្ញាបេត្វា សក្កច្ចំ បិណ្ឌបាតេន បដិមានេន្តិ. ភគវា កតភត្តកិច្ចោ តេសំ ឧបនិស្សយចិត្តសន្តានានិ ឱលោកេត្វា តថា ធម្មំ ទេសេតិ, យថា កេចិ សរណគមនេសុ បតិដ្ឋហន្តិ, កេចិ បញ្ចសុ សីលេសុ, កេចិ សោតាបត្តិសកទាគាមិអនាគាមិផលានំ អញ្ញតរស្មិំ, កេចិ បព្ពជិត្វា អគ្គផលេ អរហត្តេតិ. ឯវំ មហាជនំ អនុគ្គហេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ គច្ឆតិ. តត្ថ គន្ត្វា គន្ធមណ្ឌលមាឡេ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទតិ ភិក្ខូនំ ភត្តកិច្ចបរិយោសានំ អាគមយមានោ. តតោ ភិក្ខូនំ ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ ឧបដ្ឋាកោ ភគវតោ និវេទេតិ. អថ ភគវា គន្ធកុដិំ បវិសតិ. ឥទំ តាវ បុរេភត្តកិច្ចំ.

អថ ភគវា ឯវំ កតបុរេភត្តកិច្ចោ គន្ធកុដិយា ឧបដ្ឋានេ និសីទិត្វា បាទេ បក្ខាលេត្វា បាទបីឋេ ឋត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ ឱវទតិ – ‘‘ភិក្ខវេ, អប្បមាទេន សម្បាទេថ, ទុល្លភោ ពុទ្ធុប្បាទោ លោកស្មិំ, ទុល្លភោ មនុស្សត្តបដិលាភោ, ទុល្លភា ខណសម្បត្តិ, ទុល្លភា បព្ពជ្ជា, ទុល្លភំ សទ្ធម្មស្សវន’’ន្តិ. តត្ថ កេចិ ភគវន្តំ កម្មដ្ឋានំ បុច្ឆន្តិ. ភគវា តេសំ ចរិយានុរូបំ កម្មដ្ឋានំ ទេតិ. តតោ សព្ពេបិ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា អត្តនោ អត្តនោ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានានិ គច្ឆន្តិ. កេចិ អរញ្ញំ, កេចិ រុក្ខមូលំ, កេចិ បព្ពតាទីនំ អញ្ញតរំ, កេចិ ចាតុមហារាជិកភវនំ…បេ… កេចិ វសវត្តិភវនន្តិ. តតោ ភគវា គន្ធកុដិំ បវិសិត្វា សចេ អាកង្ខតិ, ទក្ខិណេន បស្សេន សតោ សម្បជានោ មុហុត្តំ សីហសេយ្យំ កប្បេតិ. អថ សមស្សាសិតកាយោ ឧដ្ឋហិត្វា ទុតិយភាគេ លោកំ វោលោកេតិ. តតិយភាគេ យំ គាមំ វា និគមំ វា ឧបនិស្សាយ វិហរតិ, តត្ថ មហាជនោ បុរេភត្តំ ទានំ ទត្វា បច្ឆាភត្តំ សុនិវត្ថោ សុបារុតោ គន្ធបុប្ផាទីនិ អាទាយ វិហារេ សន្និបតតិ. តតោ ភគវា សម្បត្តបរិសាយ អនុរូបេន បាដិហារិយេន គន្ត្វា ធម្មសភាយំ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសជ្ជ ធម្មំ ទេសេតិ កាលយុត្តំ សមយយុត្តំ, អថ កាលំ វិទិត្វា បរិសំ ឧយ្យោជេតិ, មនុស្សា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា បក្កមន្តិ. ឥទំ បច្ឆាភត្តកិច្ចំ.

សោ ឯវំ និដ្ឋិតបច្ឆាភត្តកិច្ចោ សចេ គត្តានិ ឱសិញ្ចិតុកាមោ ហោតិ, ពុទ្ធាសនា ឧដ្ឋាយ ន្ហានកោដ្ឋកំ បវិសិត្វា ឧបដ្ឋាកេន បដិយាទិតឧទកេន គត្តានិ ឧតុំ គណ្ហាបេតិ. ឧបដ្ឋាកោបិ ពុទ្ធាសនំ អានេត្វា គន្ធកុដិបរិវេណេ បញ្ញបេតិ. ភគវា សុរត្តទុបដ្ដំ និវាសេត្វា កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា ឧត្តរាសង្គំ ឯកំសំ កត្វា តត្ថ អាគន្ត្វា និសីទតិ ឯកកោវ មុហុត្តំ បដិសល្លីនោ, អថ ភិក្ខូ តតោ តតោ អាគម្ម ភគវតោ ឧបដ្ឋានំ អាគច្ឆន្តិ. តត្ថ ឯកច្ចេ បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ, ឯកច្ចេ កម្មដ្ឋានំ, ឯកច្ចេ ធម្មស្សវនំ យាចន្តិ. ភគវា តេសំ អធិប្បាយំ សម្បាទេន្តោ បុរិមយាមំ វិតិនាមេតិ. ឥទំ បុរិមយាមកិច្ចំ.

បុរិមយាមកិច្ចបរិយោសានេ បន ភិក្ខូសុ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា បក្កន្តេសុ សកលទសសហស្សិលោកធាតុទេវតាយោ ឱកាសំ លភមានា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ យថាភិសង្ខតំ អន្តមសោ ចតុរក្ខរម្បិ. ភគវា តាសំ ទេវតានំ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តោ មជ្ឈិមយាមំ វីតិនាមេតិ. ឥទំ មជ្ឈិមយាមកិច្ចំ.

បច្ឆិមយាមំ បន តយោ កោដ្ឋាសេ កត្វា បុរេភត្តតោ បដ្ឋាយ និសជ្ជាបីឡិតស្ស សរីរស្ស កិលាសុភាវមោចនត្ថំ ឯកំ កោដ្ឋាសំ ចង្កមេន វីតិនាមេតិ, ទុតិយកោដ្ឋាសេ គន្ធកុដិំ បវិសិត្វា ទក្ខិណេន បស្សេន សតោ សម្បជានោ សីហសេយ្យំ កប្បេតិ. តតិយកោដ្ឋាសេ បច្ចុដ្ឋាយ និសីទិត្វា បុរិមពុទ្ធានំ សន្តិកេ ទានសីលាទិវសេន កតាធិការបុគ្គលទស្សនត្ថំ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេតិ. ឥទំ បច្ឆិមយាមកិច្ចំ.

តម្បិ ទិវសំ ភគវា ឥមស្មិំយេវ កិច្ចេ ឋិតោ លោកំ ឱលោកេន្តោ ឥទំ អទ្ទស – មយា កោសលរដ្ឋេ ចារិកំ ចរន្តេន អគ្គិក្ខន្ធេន ឧបមេត្វា ឯកស្មិំ សុត្តេ ទេសិតេ សដ្ឋិ ភិក្ខូ អរហត្តំ បាបុណិស្សន្តិ, សដ្ឋិមត្តានំ ឧណ្ហំ លោហិតំ មុខតោ ឧគ្គច្ឆិស្សតិ, សដ្ឋិមត្តា គិហិភាវំ គមិស្សន្តិ. តត្ថ យេ អរហត្តំ បាបុណិស្សន្តិ, តេ យំកិញ្ចិ ធម្មទេសនំ សុត្វា បាបុណិស្សន្តេវ. ឥតរេសំ បន ភិក្ខូនំ សង្គហត្ថាយ ចារិកំ ចរិតុកាមោ ហុត្វា, ‘‘អានន្ទ, ភិក្ខូនំ អារោចេហី’’តិ អាហ.

ថេរោ អនុបរិវេណំ គន្ត្វា, ‘‘អាវុសោ, សត្ថា មហាជនស្ស សង្គហត្ថាយ ចារិកំ ចរិតុកាមោ, គន្តុកាមា អាគច្ឆថា’’តិ អាហ. ភិក្ខូ មហាលាភំ លភិត្វា វិយ តុដ្ឋមានសា ‘‘លភិស្សាម វត មហាជនស្ស ធម្មំ ទេសេន្តស្ស ភគវតោ សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ ឱលោកេតុំ មធុរញ្ច ធម្មកថំ សោតុ’’ន្តិ បរុឡ្ហកេសា កេសេ ឱហារេត្វា មលគ្គហិតបត្តា បត្តេ បចិត្វា កិលិដ្ឋចីវរា ចីវរានិ ធោវិត្វា គមនសជ្ជា អហេសុំ. សត្ថា អបរិច្ឆិន្នេន ភិក្ខុសង្ឃេន បរិវុតោ កោសលរដ្ឋំ ចារិកាយ និក្ខន្តោ គាមនិគមបដិបាដិយា ឯកទិវសំ គាវុតអឌ្ឍយោជនតិគាវុតយោជនបរមំ ចារិកំ ចរន្តោ ឯកស្មិំ បទេសេ មហន្តំ សុសិររុក្ខំ អគ្គិនា សម្បជ្ជលិតំ ទិស្វា ‘‘ឥមមេវ វត្ថុំ កត្វា សត្តហិ អង្គេហិ បដិមណ្ឌេត្វា ធម្មទេសនំ កថេស្សាមី’’តិ គមនំ បច្ឆិន្ទិត្វា អញ្ញតរំ រុក្ខមូលំ ឧបសង្កមិត្វា និសជ្ជាការំ ទស្សេសិ. អានន្ទត្ថេរោ សត្ថុ អធិប្បាយំ ញត្វា ‘‘អទ្ធា ការណំ ភវិស្សតិ, ន អការណេន តថាគតា គមនំ បច្ឆិន្ទិត្វា និសីទន្តី’’តិ ចតុគ្គុណំ សង្ឃាដិំ បញ្ញាបេសិ. សត្ថា និសីទិត្វា ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា ‘‘បស្សថ នោ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, អមុំ មហន្តំ អគ្គិក្ខន្ធ’’ន្តិ អគ្គិក្ខន្ធោបមសុត្តន្តំ (អ. និ. ៧.៧២) ទេសេតិ.

ឥមស្មិញ្ច បន វេយ្យាករណេ ភញ្ញមានេ សដ្ឋិមត្តានំ ភិក្ខូនំ ឧណ្ហំ លោហិតំ មុខតោ ឧគ្គញ្ឆិ, សដ្ឋិមត្តា ភិក្ខូ សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តិំសុ, សដ្ឋិមត្តានំ ភិក្ខូនំ អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តានិ វិមុច្ចិំសុ. តញ្ហិ វេយ្យាករណំ សុត្វា សដ្ឋិមត្តានំ ភិក្ខូនំ នាមកាយោ សន្តត្តោ, នាមកាយេ សន្តត្តេ ករជកាយោ សន្តត្តោ, ករជកាយេ សន្តត្តេ និធានគតំ ឧណ្ហំ លោហិតំ មុខតោ ឧគ្គញ្ឆិ. សដ្ឋិមត្តា ភិក្ខូ ‘‘ទុក្ករំ វត ពុទ្ធសាសនេ យាវជីវំ បរិបុណ្ណំ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ ចរិតុ’’ន្តិ សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តា, សដ្ឋិមត្តា ភិក្ខូ សត្ថុ ទេសនាភិមុខំ ញាណំ បេសេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្តា.

តត្ថ យេសំ ឧណ្ហំ លោហិតំ មុខតោ ឧគ្គញ្ឆិ, តេ បារាជិកំ អាបជ្ជិំសុ. យេ គិហិភាវំ បត្តា, តេ ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ មទ្ទន្តា វិចរិំសុ. យេ អរហត្តំ បត្តា, តេ បរិសុទ្ធសីលាវ អហេសុំ. សត្ថុ ធម្មទេសនា ឥមេសំ តិណ្ណម្បិ សផលាវ ជាតាតិ. អរហត្តំ បត្តានំ តាវ សផលា ហោតុ, ឥតរេសំ កថំ សផលា ជាតាតិ? តេបិ ហិ សចេ ឥមំ ធម្មទេសនំ ន សុណេយ្យុំ, បមត្តាវ ហុត្វា ឋានំ ជហិតុំ ន សក្កុណេយ្យុំ. តតោ នេសំ តំ បាបំ វឌ្ឍមានំ អបាយេសុយេវ សំសីទាបេយ្យ. ឥមំ បន ទេសនំ សុត្វា ជាតសំវេគា ឋានំ ជហិត្វា សាមណេរភូមិយំ ឋិតា ទស សីលានិ បូរេត្វា យោនិសោ មនសិការេ យុត្តប្បយុត្តា កេចិ សោតាបន្នា កេចិ សកទាគាមិនោ កេចិ អនាគាមិនោ អហេសុំ, កេចិ ទេវលោកេ និព្ពត្តិំសុ, ឯវំ បារាជិកាបន្នានម្បិ សផលា អហោសិ. ឥតរេ បន សចេ ឥមំ ធម្មទេសនំ ន សុណេយ្យុំ, គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ អនុបុព្ពេន សង្ឃាទិសេសម្បិ បារាជិកម្បិ បាបុណិត្វា អបាយេសុយេវ ឧប្បជ្ជិត្វា មហាទុក្ខំ អនុភវេយ្យុំ. ឥមំ បន ទេសនំ សុត្វា ‘‘អហោ សល្លេខិតំ ពុទ្ធសាសនំ, ន សក្កា អម្ហេហិ យាវជីវំ ឥមំ បដិបត្តិំ បូរេតុំ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ឧបាសកធម្មំ បូរេត្វា ទុក្ខា មុច្ចិស្សាមា’’តិ គិហិភាវំ ឧបគមិំសុ. តេ តីសុ សរណេសុ បតិដ្ឋាយ បញ្ច សីលានិ រក្ខិត្វា ឧបាសកធម្មំ បូរេត្វា កេចិ សោតាបន្នា កេចិ សកទាគាមិនោ កេចិ អនាគាមិនោ ជាតា, កេចិ ទេវលោកេ និព្ពត្តាតិ. ឯវំ តេសម្បិ សផលាវ អហោសិ.

ឥមំ បន សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា ទេវសង្ឃា យេហិបិ សុតា, យេហិបិ ន សុតា, សព្ពេសំយេវ អារោចេន្តា វិចរិំសុ. ភិក្ខូ សុត្វា សុត្វា ‘‘ទុក្ករំ, ភោ, ពុទ្ធានំ សាសនេ យាវជីវំ បរិបុណ្ណំ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ ចរិតុ’’ន្តិ ឯកក្ខណេនេវ ទសបិ ភិក្ខូ វីសតិបិ សដ្ឋិបិ សតម្បិ សហស្សម្បិ ភិក្ខូ គិហី ហោន្តិ. សត្ថា យថារុចិយា ចារិកំ ចរិត្វា បុន ជេតវនមេវ អាគន្ត្វា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘ភិក្ខវេ, តថាគតោ ចារិកំ ចរមានោ ចិរំ អាកិណ្ណោ វិហាសិ, ឥច្ឆាមហំ, ភិក្ខវេ, អឌ្ឍមាសំ បដិសល្លីយិតុំ, នាម្ហិ កេនចិ ឧបសង្កមិតព្ពោ អញ្ញត្រ ឯកេន បិណ្ឌបាតនីហារកេនា’’តិ. អឌ្ឍមាសំ ឯកីភាវេន វីតិនាមេត្វា បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោ អានន្ទត្ថេរេន សទ្ធិំ វិហារចារិកំ ចរមានោ ឱលោកិតោលោកិតដ្ឋានេ តនុភូតំ ភិក្ខុសង្ឃំ ទិស្វា ជានន្តោយេវ ថេរំ បុច្ឆិ – ‘‘អានន្ទ, អញ្ញស្មិំ កាលេ តថាគតេ ចារិកំ ចរិត្វា ជេតវនំ អាគតេ សកលវិហារោ កាសាវបជ្ជោតោ ឥសិវាតប្បដិវាតោ ហោតិ, ឥទានិ បន តនុភូតោ ភិក្ខុសង្ឃោ ទិស្សតិ, យេភុយ្យេន ច ឧប្បណ្ឌុបណ្ឌុកជាតា ភិក្ខូ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ? ឯតរហិ ភគវា តុម្ហាកំ អគ្គិក្ខន្ធោបមធម្មទេសនំ កថិតកាលតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខូ សំវេគប្បត្តា ហុត្វា ‘‘មយំ ឯតំ ធម្មំ សព្ពប្បការេន បរិបូរេតុំ ន សក្ខិស្សាម, អសម្មាវត្តន្តានញ្ច ជនស្ស សទ្ធាទេយ្យំ បរិភុញ្ជិតុំ អយុត្ត’’ន្តិ គិហិភាវំ សង្កមន្តីតិ.

តស្មិំ ខណេ ភគវតោ ធម្មសំវេគោ ឧប្បជ្ជិ. តតោ ថេរំ អាហ – ‘‘មយិ បដិសល្លានេ វីតិនាមេន្តេ ន កោចិ មម បុត្តានំ ឯកំ អស្សាសដ្ឋានំ កថេសិ. សាគរស្ស ហិ ឱតរណតិត្ថានិ វិយ ពហូនិ ឥមស្មិំ សាសនេ អស្សាសការណានិ. គច្ឆានន្ទ, គន្ធកុដិបរិវេណេ ពុទ្ធាសនំ បញ្ញាបេត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតេហី’’តិ. ថេរោ តថា អកាសិ. សត្ថា ពុទ្ធាសនវរគតោ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, មេត្តាយ សព្ពបុព្ពភាគោ នាម នេវ អប្បនា, ន ឧបចារោ, សត្តានំ ហិតផរណមត្តមេវា’’តិ វត្វា ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា ឥមំ ចូឡច្ឆរាសង្ឃាតសុត្តំ ទេសេសិ.

តត្ថ អច្ឆរាសង្ឃាតមត្តន្តិ អច្ឆរាបហរណមត្តំ, ទ្វេ អង្គុលិយោ បហរិត្វា សទ្ទករណមត្តន្តិ អត្ថោ. មេត្តាចិត្តន្តិ សព្ពសត្តានំ ហិតផរណចិត្តំ. អាសេវតីតិ កថំ អាសេវតិ? អាវជ្ជេន្តោ អាសេវតិ, ជានន្តោ អាសេវតិ, បស្សន្តោ អាសេវតិ, បច្ចវេក្ខន្តោ អាសេវតិ, ចិត្តំ អធិដ្ឋហន្តោ អាសេវតិ, សទ្ធាយ អធិមុច្ចន្តោ អាសេវតិ, វីរិយំ បគ្គណ្ហន្តោ អាសេវតិ, សតិំ ឧបដ្ឋាបេន្តោ អាសេវតិ, ចិត្តំ សមាទហន្តោ អាសេវតិ, បញ្ញាយ បជានន្តោ អាសេវតិ, អភិញ្ញេយ្យំ អភិជានន្តោ អាសេវតិ, បរិញ្ញេយ្យំ បរិជានន្តោ អាសេវតិ, បហាតព្ពំ បជហន្តោ អាសេវតិ, ភាវេតព្ពំ ភាវេន្តោ អាសេវតិ, សច្ឆិកាតព្ពំ សច្ឆិករោន្តោ អាសេវតីតិ (បដិ. ម. ២.២). ឥធ បន មេត្តាបុព្ពភាគេន ហិតផរណប្បវត្តនមត្តេនេវ អាសេវតីតិ វេទិតព្ពោ.

អរិត្តជ្ឈានោតិ អតុច្ឆជ្ឈានោ អបរិច្ចត្តជ្ឈានោ វា. វិហរតីតិ ឥរិយតិ បវត្តតិ បាលេតិ យបេតិ យាបេតិ ចរតិ វិហរតិ. តេន វុច្ចតិ វិហរតីតិ. ឥមិនា បទេន មេត្តំ អាសេវន្តស្ស ភិក្ខុនោ ឥរិយាបថវិហារោ កថិតោ. សត្ថុសាសនករោតិ សត្ថុ អនុសាសនិករោ. ឱវាទបតិករោតិ ឱវាទការកោ. ឯត្ថ ច សកិំវចនំ ឱវាទោ, បុនប្បុនវចនំ អនុសាសនី. សម្មុខាវចនម្បិ ឱវាទោ, បេសេត្វា បរម្មុខាវចនំ, អនុសាសនី. ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ វចនំ ឱវាទោ, ឱតិណ្ណេ វា អនោតិណ្ណេ វា វត្ថុស្មិំ តន្តិឋបនវសេន វចនំ អនុសាសនី. ឯវំ វិសេសោ វេទិតព្ពោ. បរមត្ថតោ បន ឱវាទោតិ វា អនុសាសនីតិ វា ឯសេ ឯកេ ឯកដ្ឋេ សមេ សមភាគេ តជ្ជាតេ តញ្ញេវាតិ. ឯត្ថ ច ‘‘អច្ឆរាសង្ឃាតមត្តម្បិ ចេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ មេត្តាចិត្តំ អាសេវតី’’តិ ឥទមេវ សត្ថុសាសនញ្ចេវ ឱវាទោ ច, តស្ស ករណតោ ឯស សាសនករោ ឱវាទបតិករោតិ វេទិតព្ពោ.

អមោឃន្តិ អតុច្ឆំ. រដ្ឋបិណ្ឌន្តិ ញាតិបរិវដ្ដំ បហាយ រដ្ឋំ និស្សាយ បព្ពជិតេន បរេសំ គេហតោ បដិលទ្ធត្តា បិណ្ឌបាតោ រដ្ឋបិណ្ឌោ នាម វុច្ចតិ. បរិភុញ្ជតីតិ ចត្តារោ បរិភោគា ថេយ្យបរិភោគោ ឥណបរិភោគោ ទាយជ្ជបរិភោគោ សាមិបរិភោគោតិ. តត្ថ ទុស្សីលស្ស បរិភោគោ ថេយ្យបរិភោគោ នាម. សីលវតោ អបច្ចវេក្ខិតបរិភោគោ ឥណបរិភោគោ នាម. សត្តន្នំ សេក្ខានំ បរិភោគោ ទាយជ្ជបរិភោគា នាម. ខីណាសវស្ស បរិភោគោ សាមិបរិភោគោ នាម. តត្ថ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ អយំ រដ្ឋបិណ្ឌបរិភោគោ ទ្វីហិ ការណេហិ អមោឃោ ហោតិ. អច្ឆរាសង្ឃាតមត្តម្បិ មេត្តាចិត្តំ អាសេវន្តោ ភិក្ខុ រដ្ឋបិណ្ឌស្ស សាមិកោ ហុត្វា, អណណោ ហុត្វា, ទាយាទោ ហុត្វា បរិភុញ្ជតីតិបិស្ស អមោឃោ រដ្ឋបិណ្ឌបរិភោគោ. អច្ឆរាសង្ឃាតមត្តម្បិ មេត្តំ អាសេវន្តស្ស ភិក្ខុនោ ទិន្នទានំ មហដ្ឋិយំ ហោតិ មហប្ផលំ មហានិសំសំ មហាជុតិកំ មហាវិប្ផារន្តិបិស្ស អមោឃោ រដ្ឋបិណ្ឌបរិភោគោ. កោ បន វាទោ យេ នំ ពហុលីករោន្តីតិ យេ បន ឥមំ មេត្តាចិត្តំ ពហុលំ អាសេវន្តិ ភាវេន្តិ បុនប្បុនំ ករោន្តិ, តេ អមោឃំ រដ្ឋបិណ្ឌំ បរិភុញ្ជន្តីតិ ឯត្ថ វត្តព្ពមេវ កិំ? ឯវរូបា ហិ ភិក្ខូ រដ្ឋបិណ្ឌស្ស សាមិនោ អណណា ទាយាទា ហុត្វា បរិភុញ្ជន្តីតិ.

៥៤-៥៥. ចតុត្ថេ ភាវេតីតិ ឧប្បាទេតិ វឌ្ឍេតិ. បញ្ចមេ មនសិ ករោតីតិ មនស្មិំ ករោតិ. សេសំ ឥមេសុ ទ្វីសុបិ តតិយេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. យោ ហិ អាសេវតិ, អយមេវ ភាវេតិ, អយំ មនសិ ករោតិ. យេន ចិត្តេន អាសេវតិ, តេនេវ ភាវេតិ, តេន មនសិ ករោតិ. សម្មាសម្ពុទ្ធោ បន យាយ ធម្មធាតុយា សុប្បដិវិទ្ធត្តា ទេសនាវិលាសប្បត្តោ នាម ហោតិ, តស្សា សុប្បដិវិទ្ធត្តា អត្តនោ ទេសនាវិលាសំ ធម្មិស្សរិយតំ បដិសម្ភិទាបភេទកុសលតំ អប្បដិហតសព្ពញ្ញុតញ្ញាណញ្ច និស្សាយ ឯកក្ខណេ ឧប្បន្នំ ឯកចិត្តមេវ តីហិ កោដ្ឋាសេហិ វិភជិត្វា ទស្សេសីតិ.

៥៦. ឆដ្ឋេ យេ កេចីតិ អនិយាមិតវចនំ. អកុសលាតិ តេសំ និយាមិតវចនំ. ឯត្តាវតា សព្ពាកុសលា អសេសតោ បរិយាទិន្នា ហោន្តិ. អកុសលភាគិយា អកុសលបក្ខិកាតិ អកុសលានមេវេតំ នាមំ. អកុសលាយេវ ហិ ឯកច្ចេ អកុសលំ សហជាតវសេន, ឯកច្ចេ ឧបនិស្សយវសេន ភជន្តិ ចេវ, តេសញ្ច បក្ខា ភវន្តីតិ ‘‘អកុសលភាគិយា អកុសលបក្ខិកា’’តិ វុច្ចន្តិ. សព្ពេតេ មនោបុព្ពង្គមាតិ មនោ បុព្ពំ បឋមតរំ គច្ឆតិ ឯតេសន្តិ មនោបុព្ពង្គមា. ឯតេ ហិ កិញ្ចាបិ មនេន សទ្ធិំ ឯកុប្បាទា ឯកវត្ថុកា ឯកនិរោធា ឯការម្មណា ច ហោន្តិ. យស្មា បន តេសំ មនោ ឧប្បាទកោ ការកោ ជនកោ សមុដ្ឋាបកោ និព្ពត្តកោ, តស្មា មនោបុព្ពង្គមា នាម ហោន្តិ.

បឋមំ ឧប្បជ្ជតីតិ យថា នាម ‘‘រាជា និក្ខន្តោ’’តិ វុត្តេ ‘‘រាជាយេវ និក្ខន្តោ, សេសា រាជសេនា និក្ខន្តា អនិក្ខន្តា’’តិ បុច្ឆិតព្ពការណំ នត្ថិ, សព្ពា និក្ខន្តាតេវ បញ្ញាយន្តិ, ឯវមេវ មនោ ឧប្បន្នោតិ វុត្តកាលតោ បដ្ឋាយ អវសេសា សហជាតសំសដ្ឋសម្បយុត្តា ឧប្បន្នា ន ឧប្បន្នាតិ បុច្ឆិតព្ពការណំ នត្ថិ, សព្ពេ តេ ឧប្បន្នា ត្វេវ បញ្ញាយន្តិ. ឯតមត្ថវសំ បដិច្ច តេហិ សំសដ្ឋសម្បយុត្តោ ឯកុប្បាទេកនិរោធោបិ សមានោ មនោ តេសំ ធម្មានំ បឋមំ ឧប្បជ្ជតីតិ វុត្តោ. អន្វទេវាតិ អនុទេវ, សហេវ ឯកតោយេវាតិ អត្ថោ. ព្យញ្ជនច្ឆាយំ បន គហេត្វា បឋមំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, បច្ឆា ចេតសិកាតិ ន គហេតព្ពំ. អត្ថោ ហិ បដិសរណំ, ន ព្យញ្ជនំ. ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា’’តិ គាថាយបិ ឯសេវ នយោ.

៥៧. សត្តមេ កុសលាតិ ចតុភូមកាបិ កុសលា ធម្មា កថិតា. សេសំ ឆដ្ឋេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

៥៨. អដ្ឋមេ យថយិទំ, ភិក្ខវេ, បមាទោតិ ឯត្ថ, ភិក្ខវេតិ អាលបនំ, យថា អយំ បមាទោតិ អត្ថោ. បមាទោតិ បមជ្ជនាការោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘តត្ថ កតមោ បមាទោ? កាយទុច្ចរិតេ វា វចីទុច្ចរិតេ វា មនោទុច្ចរិតេ វា បញ្ចសុ វា កាមគុណេសុ ចិត្តស្ស វោស្សគ្គោ វោស្សគ្គានុប្បទានំ កុសលានំ វា ធម្មានំ ភាវនាយ អសក្កច្ចកិរិយតា អសាតច្ចកិរិយតា អនដ្ឋិតកិរិយតា ឱលីនវុត្តិតា និក្ខិត្តឆន្ទតា និក្ខិត្តធុរតា អនធិដ្ឋានំ អននុយោគោ អនាសេវនា អភាវនា អពហុលីកម្មំ. យោ ឯវរូបោ បមាទោ បមជ្ជនា បមជ្ជិតត្តំ, អយំ វុច្ចតិ បមាទោ’’តិ (វិភ. ៨៤៦).

ឧប្បន្នា ច កុសលា ធម្មា បរិហាយន្តីតិ ឥទំ ឈានវិបស្សនានំ វសេន វុត្តំ. មគ្គផលានំ បន សកិំ ឧប្បន្នានំ បុន បរិហានំ នាម នត្ថិ.

៥៩. នវមេ អប្បមាទោ បមាទស្ស បដិបក្ខវសេន វិត្ថារតោ វេទិតព្ពោ.

៦០. ទសមេ កោសជ្ជន្តិ កុសីតភាវោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

អច្ឆរាសង្ឃាតវគ្គវណ្ណនា.

៧. វីរិយារម្ភាទិវគ្គវណ្ណនា

៦១. សត្តមស្ស បឋមេ វីរិយារម្ភោតិ ចតុកិច្ចស្ស សម្មប្បធានវីរិយស្ស អារម្ភោ, អារទ្ធបគ្គហិតបរិបុណ្ណវីរិយតាតិ អត្ថោ.

៦២. ទុតិយេ មហិច្ឆតាតិ មហាលោភោ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ –

‘‘តត្ថ កតមា មហិច្ឆតា? ឥតរីតរចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារេហិ បញ្ចហិ វា កាមគុណេហិ អសន្តុដ្ឋស្ស ភិយ្យោកម្យតា, យា ឯវរូបា ឥច្ឆា ឥច្ឆាគតា មហិច្ឆតា រាគោ សារាគោ ចិត្តស្ស សារាគោ. អយំ វុច្ចតិ មហិច្ឆតា’’តិ (វិភ. ៨៥០).

៦៣. តតិយេ អប្បិច្ឆតាតិ អលោភោ. អប្បិច្ឆស្សាតិ អនិច្ឆស្ស. ឯត្ថ ហិ ព្យញ្ជនំ សាវសេសំ វិយ, អត្ថោ បន និរវសេសោ. ន ហិ អប្បមត្តិកាយ ឥច្ឆាយ អត្ថិភាវេន សោ អប្បិច្ឆោតិ វុត្តោ, ឥច្ឆាយ បន អភាវេន បុនប្បុនំ អាសេវិតស្ស អលោភស្សេវ ភាវេន អប្បិច្ឆោតិ វុត្តោ.

អបិចេត្ថ អត្រិច្ឆតា, បាបិច្ឆតា, មហិច្ឆតា អប្បិច្ឆតាតិ អយំ ភេទោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ សកលាភេ អតិត្តស្ស បរលាភេ បត្ថនា អត្រិច្ឆតា នាម, យាយ សមន្នាគតស្ស ឯកភាជនេ បក្កបូវេបិ អត្តនោ បត្តេ បតិតេ ន សុបក្កោ វិយ ខុទ្ទកោ ច វិយ ខាយតិ, ស្វេវ បន បរស្ស បត្តេ បក្ខិត្តោ សុបក្កោ វិយ មហន្តោ វិយ ច ខាយតិ. អសន្តគុណសម្ភាវនតា បន បដិគ្គហណេ ច អមត្តញ្ញុតា បាបិច្ឆតា នាម, សា ‘‘ឥធេកច្ចោ អស្សទ្ធោ សមានោ សទ្ធោតិ មំ ជនោ ជានាតូ’’តិអាទិនា នយេន អភិធម្មេ អាគតាយេវ, តាយ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ កោហញ្ញេ បតិដ្ឋាតិ. សន្តគុណសម្ភាវនតា បន បដិគ្គហណេ ច អមត្តញ្ញុតា មហិច្ឆតា នាម, សាបិ ‘‘ឥធេកច្ចោ សទ្ធោ សមានោ សទ្ធោតិ មំ ជនោ ជានាតូតិ ឥច្ឆតិ, សីលវា សមានោ សីលវាតិ មំ ជនោ ជានាតូ’’តិ ឥមិនា នយេន អាគតាយេវ. តាយ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ ទុស្សន្តប្បយោ ហោតិ, វិជាតមាតាបិស្ស ចិត្តំ គហេតុំ ន សក្កោតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘អគ្គិក្ខន្ធោ សមុទ្ទោ ច, មហិច្ឆោ ចាបិ បុគ្គលោ;

សកដេន បច្ចយេ ទេន្តុ, តយោបេតេ អតប្បយា’’តិ.

សន្តគុណនិគូហនតា បន បដិគ្គហណេ ច មត្តញ្ញុតា អប្បិច្ឆតា នាម, តាយ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ អត្តនិ វិជ្ជមានម្បិ គុណំ បដិច្ឆាទេតុកាមតាយ សទ្ធោ សមានោ ‘‘សទ្ធោតិ មំ ជនោ ជានាតូ’’តិ ន ឥច្ឆតិ. សីលវា, បវិវិត្តោ, ពហុស្សុតោ, អារទ្ធវីរិយោ, សមាធិសម្បន្នោ, បញ្ញវា, ខីណាសវោ សមានោ ‘‘ខីណាសវោតិ មំ ជនោ ជានាតូ’’តិ ន ឥច្ឆតិ សេយ្យថាបិ មជ្ឈន្តិកត្ថេរោ.

ថេរោ កិរ មហាខីណាសវោ អហោសិ, បត្តចីវរំ បនស្ស បាទមត្តមេវ អគ្ឃតិ. សោ អសោកស្ស ធម្មរញ្ញោ វិហារមហទិវសេ សង្ឃត្ថេរោ អហោសិ. អថស្ស អតិលូខភាវំ ទិស្វា មនុស្សា, ‘‘ភន្តេ, ថោកំ ពហិ ហោថា’’តិ អាហំសុ. ថេរោ ‘‘មាទិសេ ខីណាសវេ រញ្ញោ សង្គហំ អករោន្តេ អញ្ញោ កោ ករិស្សតី’’តិ បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា សង្ឃត្ថេរស្ស ឧក្ខិត្តបិណ្ឌំ គណ្ហន្តោយេវ ឧម្មុជ្ជិ. ឯវំ ខីណាសវោ សមានោ ‘‘ខីណាសវោតិ មំ ជនោ ជានាតូ’’តិ ន ឥច្ឆតិ. ឯវំ អប្បិច្ឆោ ច បន ភិក្ខុ អនុប្បន្នំ លាភំ ឧប្បាទេតិ, ឧប្បន្នំ ថាវរំ ករោតិ, ទាយកានំ ចិត្តំ អារាធេតិ. យថា យថា ហិ សោ អត្តនោ អប្បិច្ឆតាយ អប្បំ គណ្ហាតិ, តថា តថា តស្ស វត្តេ បសន្នា មនុស្សា ពហូ ទេន្តិ.

អបរោបិ ចតុព្ពិធោ អប្បិច្ឆោ – បច្ចយអប្បិច្ឆោ, ធុតង្គអប្បិច្ឆោ, បរិយត្តិអប្បិច្ឆោ, អធិគមអប្បិច្ឆោតិ. តត្ថ ចតូសុ បច្ចយេសុ អប្បិច្ឆោ បច្ចយអប្បិច្ឆោ នាម. សោ ទាយកស្ស វសំ ជានាតិ, ទេយ្យធម្មស្ស វសំ ជានាតិ, អត្តនោ ថាមំ ជានាតិ. យទិ ហិ ទេយ្យធម្មោ ពហុ ហោតិ, ទាយកោ អប្បមត្តកំ ទាតុកាមោ, ទាយកស្ស វសេន អប្បំ គណ្ហាតិ. ទេយ្យធម្មោ អប្បោ, ទាយកោ ពហុំ ទាតុកាមោ, ទេយ្យធម្មស្ស វសេន អប្បំ គណ្ហាតិ. ទេយ្យធម្មោបិ ពហុ, ទាយកោបិ ពហុំ ទាតុកាមោ, អត្តនោ ថាមំ ញត្វា បមាណេនេវ គណ្ហាតិ.

ធុតង្គសមាទានស្ស អត្តនិ អត្ថិភាវំ នជានាបេតុកាមោ ធុតង្គអប្បិច្ឆោ នាម. តស្ស វិភាវនត្ថំ ឥមានិ វត្ថូនិ – សោសានិកមហាកុមារត្ថេរោ កិរ សដ្ឋិ វស្សានិ សុសានេ វសិ, អញ្ញោ ឯកភិក្ខុបិ ន អញ្ញាសិ. តេនេវាហ –

‘‘សុសានេ សដ្ឋិ វស្សានិ, អព្ពោកិណ្ណំ វសាមហំ;

ទុតិយោ មំ ន ជានេយ្យ, អហោ សោសានិកុត្តមោ’’តិ.

ចេតិយបព្ពតេ ទ្វេ ភាតិកត្ថេរា វសិំសុ. កនិដ្ឋោ ឧបដ្ឋាកេន បេសិតំ ឧច្ឆុខណ្ឌិកំ គហេត្វា ជេដ្ឋស្ស សន្តិកំ អគមាសិ ‘‘បរិភោគំ, ភន្តេ, ករោថា’’តិ. ថេរស្ស ច ភត្តកិច្ចំ កត្វា មុខវិក្ខាលនកាលោ អហោសិ. សោ ‘‘អលំ, អាវុសោ’’តិ អាហ. កច្ចិ, ភន្តេ, ឯកាសនិកត្ថាតិ? អាហរាវុសោ, ឧច្ឆុខណ្ឌិកន្តិ បញ្ញាស វស្សានិ ឯកាសនិកោ សមានោបិ ធុតង្គំ និគូហមានោ បរិភោគំ កត្វា មុខំ វិក្ខាលេត្វា បុន ធុតង្គំ អធិដ្ឋាយ គតោ.

យោ បន សាកេតតិស្សត្ថេរោ វិយ ពហុស្សុតភាវំ ជានាបេតុំ ន ឥច្ឆតិ, អយំ បរិយត្តិអប្បិច្ឆោ នាម. ថេរោ កិរ ‘‘ខណោ នត្ថីតិ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាសុ ឱកាសំ អករោន្តោ កទា មរណក្ខណំ, ភន្តេ, លភិស្សថា’’តិ ចោទិតោ គណំ វិស្សជ្ជេត្វា កណិការវាលិកសមុទ្ទវិហារំ គតោ. តត្ថ អន្តោវស្សំ ថេរនវមជ្ឈិមានំ ឧបការោ ហុត្វា មហាបវារណាយ ឧបោសថទិវសេ ធម្មកថាយ ជនបទំ ខោភេត្វា គតោ.

យោ បន សោតាបន្នាទីសុ អញ្ញតរោ ហុត្វា សោតាបន្នាទិភាវំ ជានាបេតុំ ន ឥច្ឆតិ, អយំ អធិគមប្បិច្ឆោ នាម តយោ កុលបុត្តា (ម. និ. ១.៣២៥) វិយ ឃដីការកុម្ភការោ (ម. និ. ២.២៨២ អាទយោ) វិយ ច. ឥមស្មិំ បនត្ថេ លទ្ធាសេវនេន ពលវអលោភេន សមន្នាគតោ សេក្ខោបិ បុថុជ្ជនោបិ អប្បិច្ឆោតិ វេទិតព្ពោ.

៦៤. ចតុត្ថេ អសន្តុដ្ឋិតាតិ អសន្តុដ្ឋេ បុគ្គលេ សេវន្តស្ស ភជន្តស្ស បយិរុបាសន្តស្ស ឧប្បន្នោ អសន្តោសសង្ខាតោ លោភោ.

៦៥. បញ្ចមេ សន្តុដ្ឋិតាតិ សន្តុដ្ឋេ បុគ្គលេ សេវន្តស្ស ភជន្តស្ស បយិរុបាសន្តស្ស ឧប្បន្នោ អលោភសង្ខាតោ សន្តោសោ. សន្តុដ្ឋស្សាតិ ឥតរីតរបច្ចយសន្តោសេន សមន្នាគតស្ស. សោ បនេស សន្តោសោ ទ្វាទសវិធោ ហោតិ. សេយ្យថិទំ – ចីវរេ យថាលាភសន្តោសោ, យថាពលសន្តោសោ, យថាសារុប្បសន្តោសោតិ តិវិធោ. ឯវំ បិណ្ឌបាតាទីសុ.

តស្សាយំ បភេទសំវណ្ណនា – ឥធ ភិក្ខុ ចីវរំ លភតិ សុន្ទរំ វា អសុន្ទរំ វា. សោ តេនេវ យាបេតិ អញ្ញំ ន បត្ថេតិ, លភន្តោបិ ន គណ្ហាតិ. អយមស្ស ចីវរេ យថាលាភសន្តោសោ. អថ បន បកតិទុព្ពលោ វា ហោតិ អាពាធជរាភិភូតោ វា, គរុំ ចីវរំ បារុបន្តោ កិលមតិ. សោ សភាគេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ តំ បរិវត្តេត្វា លហុកេន យាបេន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ. អយមស្ស ចីវរេ យថាពលសន្តោសោ. អបរោ បណីតបច្ចយលាភី ហោតិ. សោ បដ្ដចីវរាទីនំ អញ្ញតរំ មហគ្ឃចីវរំ ពហូនិ វា បន ចីវរានិ លភិត្វា ‘‘ឥទំ ថេរានំ ចិរបព្ពជិតានំ, ឥទំ ពហុស្សុតានំ អនុរូបំ, ឥទំ គិលានានំ, ឥទំ អប្បលាភានំ ហោតូ’’តិ ទត្វា តេសំ បុរាណចីវរំ វា សង្ការកូដាទិតោ វា នន្តកានិ ឧច្ចិនិត្វា តេហិ សង្ឃាដិំ កត្វា ធារេន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ. អយមស្ស ចីវរេ យថាសារុប្បសន្តោសោ.

ឥធ បន ភិក្ខុ បិណ្ឌបាតំ លភតិ លូខំ វា បណីតំ វា, សោ តេនេវ យាបេតិ, អញ្ញំ ន បត្ថេតិ, លភន្តោបិ ន គណ្ហាតិ. អយមស្ស បិណ្ឌបាតេ យថាលាភសន្តោសោ. យោ បន អត្តនោ បកតិវិរុទ្ធំ វា ព្យាធិវិរុទ្ធំ វា បិណ្ឌបាតំ លភតិ, យេនស្ស បរិភុត្តេន អផាសុ ហោតិ, សោ សភាគស្ស ភិក្ខុនោ តំ ទត្វា តស្ស ហត្ថតោ សប្បាយភោជនំ ភុញ្ជិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ. អយមស្ស បិណ្ឌបាតេ យថាពលសន្តោសោ. អបរោ ពហុំ បណីតំ បិណ្ឌបាតំ លភតិ. សោ តំ ចីវរំ វិយ ថេរចិរបព្ពជិតពហុស្សុតអប្បលាភគិលានានំ ទត្វា តេសំ វា សេសកំ បិណ្ឌាយ វា ចរិត្វា មិស្សកាហារំ ភុញ្ជន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ. អយមស្ស បិណ្ឌបាតេ យថាសារុប្បសន្តោសោ.

ឥធ បន ភិក្ខុ សេនាសនំ លភតិ មនាបំ វា អមនាបំ វា, សោ តេន នេវ សោមនស្សំ ន ទោមនស្សំ ឧប្បាទេតិ, អន្តមសោ តិណសន្ថារកេនាបិ យថាលទ្ធេនេវ តុស្សតិ. អយមស្ស សេនាសនេ យថាលាភសន្តោសោ. យោ បន អត្តនោ បកតិវិរុទ្ធំ វា ព្យាធិវិរុទ្ធំ វា សេនាសនំ លភតិ, យត្ថស្ស វសតោ អផាសុ ហោតិ, សោ តំ សភាគស្ស ភិក្ខុនោ ទត្វា តស្ស សន្តកេ សប្បាយសេនាសនេ វសន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ. អយមស្ស សេនាសនេ យថាពលសន្តោសោ.

អបរោ មហាបុញ្ញោ លេណមណ្ឌបកូដាគារាទីនិ ពហូនិ បណីតសេនាសនានិ លភតិ. សោ តានិ ចីវរាទីនិ វិយ ថេរចិរបព្ពជិតពហុស្សុតអប្បលាភគិលានានំ ទត្វា យត្ថ កត្ថចិ វសន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ. អយមស្ស សេនាសនេ យថាសារុប្បសន្តោសោ. យោបិ ‘‘ឧត្តមសេនាសនំ នាម បមាទដ្ឋានំ, តត្ថ និសិន្នស្ស ថិនមិទ្ធំ ឱក្កមតិ, និទ្ទាភិភូតស្ស បុន បដិពុជ្ឈតោ បាបវិតក្កា បាតុភវន្តី’’តិ បដិសញ្ចិក្ខិត្វា តាទិសំ សេនាសនំ បត្តម្បិ ន សម្បដិច្ឆតិ, សោ តំ បដិក្ខិបិត្វា អព្ភោកាសរុក្ខមូលាទីសុ វសន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ. អយម្បិស្ស សេនាសនេ យថាសារុប្បសន្តោសោ.

ឥធ បន ភិក្ខុ ភេសជ្ជំ លភតិ លូខំ វា បណីតំ វា, សោ យំ លភតិ, តេនេវ តុស្សតិ, អញ្ញំ ន បត្ថេតិ, លភន្តោបិ ន គណ្ហាតិ. អយមស្ស គិលានបច្ចយេ យថាលាភសន្តោសោ. យោ បន តេលេន អត្ថិកោ ផាណិតំ លភតិ, សោ តំ សភាគស្ស ភិក្ខុនោ ទត្វា តស្ស ហត្ថតោ តេលំ គហេត្វា អញ្ញទេវ វា បរិយេសិត្វា ភេសជ្ជំ ករោន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ. អយមស្ស គិលានបច្ចយេ យថាពលសន្តោសោ.

អបរោ មហាបុញ្ញោ ពហុំ តេលមធុផាណិតាទិបណីតភេសជ្ជំ លភតិ. សោ តំ ចីវរំ វិយ ថេរចិរបព្ពជិតពហុស្សុតអប្បលាភគិលានានំ ទត្វា តេសំ អាភតេន យេន កេនចិ យាបេន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ. យោ បន ឯកស្មិំ ភាជនេ មុត្តហរីតកំ ឋបេត្វា ឯកស្មិំ ចតុមធុរំ – ‘‘គណ្ហថ, ភន្តេ, យទិច្ឆក’’ន្តិ វុច្ចមានោ ‘‘សចស្ស តេសុ អញ្ញតរេនបិ រោគោ វូបសម្មតិ, អថ មុត្តហរីតកំ នាម ពុទ្ធាទីហិ វណ្ណិត’’ន្តិ ចតុមធុរំ បដិក្ខិបិត្វា មុត្តហរីតកេន ភេសជ្ជំ ករោន្តោបិ បរមសន្តុដ្ឋោវ ហោតិ. អយមស្ស គិលានបច្ចយេ យថាសារុប្បសន្តោសោ. ឥមេសំ បន បច្ចេកបច្ចយេសុ តិណ្ណំ តិណ្ណំ សន្តោសានំ យថាសារុប្បសន្តោសោវ អគ្គោ.

៦៦-៦៧. ឆដ្ឋសត្តមេសុ អយោនិសោមនសិការយោនិសោមនសិការា ហេដ្ឋា វុត្តលក្ខណាវ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

៦៨. អដ្ឋមេ អសម្បជញ្ញន្តិ អសម្បជានភាវោ, មោហស្សេតំ អធិវចនំ. អសម្បជានស្សាតិ អជានន្តស្ស សម្មុឡ្ហស្ស.

៦៩. នវមេ សម្បជញ្ញន្តិ សម្បជានភាវោ, បញ្ញាយេតំ នាមំ. សម្បជានស្សាតិ សម្បជានន្តស្ស.

៧០. ទសមេ បាបមិត្តតាតិ យស្ស បាបា លាមកា មិត្តា, សោ បាបមិត្តោ. បាបមិត្តស្ស ភាវោ បាបមិត្តតា, តេនាការេន បវត្តានំ ចតុន្នំ ខន្ធានមេវេតំ នាមំ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘តត្ថ កតមា បាបមិត្តតា? យេ តេ បុគ្គលា អស្សទ្ធា ទុស្សីលា អប្បស្សុតា មច្ឆរិនោ ទុប្បញ្ញា. យា តេសំ សេវនា និសេវនា សំសេវនា ភជនា សម្ភជនា ភត្តិ សម្ភត្តិ សម្បវង្កតា. អយំ វុច្ចតិ បាបមិត្តតា’’តិ (វិភ. ៩០១).

វីរិយារម្ភាទិវគ្គវណ្ណនា.

៨. កល្យាណមិត្តតាទិវគ្គវណ្ណនា

៧១. អដ្ឋមស្ស បឋមេ កល្យាណមិត្តតាតិ កល្យាណា មិត្តា អស្សាតិ កល្យាណមិត្តោ, តស្ស ភាវោ កល្យាណមិត្តតា. សេសំ វុត្តបដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពំ.

៧២-៧៣. ទុតិយេ អនុយោគោតិ យោគោ បយោគោ. អននុយោគោតិ អយោគោ អប្បយោគោ. អនុយោគាតិ អនុយោគេន. អននុយោគាតិ អននុយោគេន. កុសលានំ ធម្មានន្តិ ចតុភូមកកុសលធម្មានំ. តតិយំ ឧត្តានត្ថមេវ.

៧៤. ចតុត្ថេ ពោជ្ឈង្គាតិ ពុជ្ឈនកសត្តស្ស អង្គភូតា សត្ត ធម្មា. យាយ វា ធម្មសាមគ្គិយា សោ ពុជ្ឈតិ, សម្មោហនិទ្ទាតោ វា វុដ្ឋាតិ, ចតុសច្ចធម្មំ វា សច្ឆិករោតិ. តស្សា ពោធិយា អង្គភូតាតិបិ ពោជ្ឈង្គា. ‘‘ពោជ្ឈង្គាតិ កេនដ្ឋេន ពោជ្ឈង្គា? ពុជ្ឈន្តីតិ ពោជ្ឈង្គា, អនុពុជ្ឈន្តីតិ ពោជ្ឈង្គា, បដិពុជ្ឈន្តីតិ ពោជ្ឈង្គា, សម្ពុជ្ឈន្តីតិ ពោជ្ឈង្គា, ពោធាយ សំវត្តន្តីតិ ពោជ្ឈង្គា’’តិ (បដិ. ម. ២.១៧). ឯវំ បនេតំ បទំ វិភត្តមេវ.

៧៥. បញ្ចមេ ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តីតិ ឥមិនា បទេន ពោជ្ឈង្គានំ យាថាវសរសភូមិ នាម កថិតា. សា បនេសា ចតុព្ពិធា ហោតិ – វិបស្សនា, វិបស្សនាបាទកជ្ឈានំ, មគ្គោ, ផលន្តិ. តត្ថ វិបស្សនាយ ឧប្បជ្ជនកាលេ ពោជ្ឈង្គា កាមាវចរា ហោន្តិ, វិបស្សនាបាទកជ្ឈានម្ហិ ឧប្បជ្ជនកាលេ រូបាវចរអរូបាវចរា, មគ្គផលេសុ ឧប្បជ្ជនកាលេ លោកុត្តរា. ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ ពោជ្ឈង្គា ចតុភូមកា កថិតា.

៧៦. ឆដ្ឋស្ស អដ្ឋុប្បត្តិកោ និក្ខេបោ. អដ្ឋុប្បត្តិយំ ហេតំ និក្ខិត្តំ, សម្ពហុលា កិរ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ សន្និសិន្នា. តេសំ អន្តរេ ពន្ធុលមល្លសេនាបតិំ អារព្ភ អយំ កថា ឧទបាទិ, ‘‘អាវុសោ, អសុកំ នាម កុលំ បុព្ពេ ពហុញាតិកំ អហោសិ ពហុបក្ខំ, ឥទានិ អប្បញាតិកំ អប្បបក្ខំ ជាត’’ន្តិ. អថ ភគវា តេសំ ចិត្តាចារំ ញត្វា ‘‘មយិ គតេ មហតី ទេសនា ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា គន្ធកុដិតោ និក្ខម្ម ធម្មសភាយំ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ អាហ. ភគវា អញ្ញា គាមនិគមាទិកថា នត្ថិ, អសុកំ នាម កុលំ បុព្ពេ ពហុញាតិកំ អហោសិ ពហុបក្ខំ, ឥទានិ អប្បញាតិកំ អប្បបក្ខំ ជាតន្តិ វទន្តា និសិន្នម្ហាតិ. សត្ថា ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា អប្បមត្តិកា ឯសា, ភិក្ខវេ, បរិហានីតិ ឥទំ សុត្តំ អារភិ.

តត្ថ អប្បមត្តិកាតិ បរិត្តា បរិត្តប្បមាណា. ឯតាយ ហិ បរិហានិយា សគ្គតោ វា មគ្គតោ វា បរិហានិ នាម នត្ថិ, ទិដ្ឋធម្មិកបរិហានិមត្តមេវ ឯតន្តិ អាហ. ឯតំ បតិកិដ្ឋន្តិ ឯតំ បច្ឆិមំ ឯតំ លាមកំ. យទិទំ បញ្ញាបរិហានីតិ យា ឯសា មម សាសនេ កម្មស្សកតបញ្ញាយ ឈានបញ្ញាយ វិបស្សនាបញ្ញាយ មគ្គបញ្ញាយ ផលបញ្ញាយ ច បរិហានិ, ឯសា បច្ឆិមា, ឯសា លាមកា, ឯសា ឆឌ្ឌនីយាតិ អត្ថោ.

៧៧. សត្តមម្បិ អដ្ឋុប្បត្តិយមេវ កថិតំ. ធម្មសភាយំ កិរ និសិន្នេសុ ភិក្ខូសុ ឯកច្ចេ ឯវំ អាហំសុ – ‘‘អសុកំ នាម កុលំ បុព្ពេ អប្បញាតិកំ អប្បបក្ខំ អហោសិ, ឥទានិ តំ ពហុញាតិកំ ពហុបក្ខំ ជាត’’ន្តិ. កំ សន្ធាយ ឯវមាហំសូតិ? វិសាខំ ឧបាសិកំ វេសាលិកេ ច លិច្ឆវី. សត្ថា តេសំ ចិត្តាចារំ ញត្វា បុរិមនយេនេវ អាគន្ត្វា ធម្មាសនេ និសិន្នោ ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិ. តេ យថាភូតំ កថយិំសុ. សត្ថា ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា ឥមំ សុត្តំ អារភិ. តត្ថ អប្បមត្តិកាតិ តំ សម្បត្តិំ និស្សាយ សគ្គំ វា មគ្គំ វា សម្បត្តានំ អភាវតោ បរិត្តា. យទិទំ បញ្ញាវុទ្ធីតិ កម្មស្សកតបញ្ញាទីនំ វុទ្ធិ. តស្មាតិ យស្មា ញាតីនំ វុទ្ធិ នាម ទិដ្ឋធម្មិកមត្តា អប្បា បរិត្តា, សា សគ្គំ វា មគ្គំ វា បាបេតុំ អសមត្ថា, តស្មា. បញ្ញាវុទ្ធិយាតិ កម្មស្សកតាទិបញ្ញាយ វុទ្ធិយា.

៧៨. អដ្ឋមម្បិ អដ្ឋុប្បត្តិយមេវ កថិតំ. សម្ពហុលា កិរ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ សន្និសិន្នា មហាធនសេដ្ឋិបុត្តំ អារព្ភ ‘‘អសុកំ នាម កុលំ បុព្ពេ មហាភោគំ មហាហិរញ្ញសុវណ្ណំ អហោសិ, តំ ឥទានិ អប្បភោគំ ជាត’’ន្តិ កថយិំសុ. សត្ថា បុរិមនយេនេវ អាគន្ត្វា តេសំ វចនំ សុត្វា ឥមំ សុត្តំ អារភិ.

៧៩. នវមម្បិ អដ្ឋុប្បត្តិយមេវ វុត្តំ. ធម្មសភាយំ កិរ សន្និសិន្នា ភិក្ខូ កាកវលិយសេដ្ឋិញ្ច បុណ្ណសេដ្ឋិញ្ច អារព្ភ ‘‘អសុកំ នាម កុលំ បុព្ពេ អប្បភោគំ អហោសិ, តំ ឥទានិ មហាភោគំ ជាត’’ន្តិ កថយិំសុ. សត្ថា បុរិមនយេនេវ អាគន្ត្វា តេសំ វចនំ សុត្វា ឥមំ សុត្តំ អារភិ. សេសំ ឥមេសុ ទ្វីសុបិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

៨០. ទសមម្បិ អដ្ឋុប្បត្តិយំ វុត្តំ. ធម្មសភាយំ កិរ ភិក្ខូ កោសលមហារាជានំ អារព្ភ ‘‘អសុកំ នាម កុលំ បុព្ពេ មហាយសំ មហាបរិវារំ អហោសិ, ឥទានិ អប្បយសំ អប្បបរិវារំ ជាត’’ន្តិ កថយិំសុ. ភគវា បុរិមនយេនេវ អាគន្ត្វា តេសំ វចនំ សុត្វា ឥមំ ធម្មទេសនំ អារភិ. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

កល្យាណមិត្តតាទិវគ្គវណ្ណនា.

៩. បមាទាទិវគ្គវណ្ណនា

៨១. នវមស្សាបិ បឋមំ អដ្ឋុប្បត្តិយមេវ កថិតំ. សម្ពហុលា កិរ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ និសិន្នា កុម្ភឃោសកំ អារព្ភ ‘‘អសុកំ នាម កុលំ បុព្ពេ អប្បយសំ អប្បបរិវារំ អហោសិ, ឥទានិ មហាយសំ មហាបរិវារំ ជាត’’ន្តិ កថយិំសុ. សត្ថា បុរិមនយេនេវ អាគន្ត្វា តេសំ វចនំ សុត្វា ឥមំ សុត្តំ អារភិ. តស្សត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

៨២. ទុតិយាទីសុ មហតោ អនត្ថាយាតិ មហន្តស្ស អនត្ថស្ស អត្ថាយ. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវាតិ.

បមាទាទិវគ្គវណ្ណនា.

១០. ទុតិយបមាទាទិវគ្គវណ្ណនា

៩៨. ទសមេ អជ្ឈត្តិកន្តិ និយកជ្ឈត្តវសេន អជ្ឈត្តិកំ. អង្គន្តិ ការណំ. ឥតិ ករិត្វាតិ ឯវំ កត្វា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ភិក្ខវេ, អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តំ អត្តនោ សន្តានេ សមុដ្ឋិតំ ការណន្តិ កត្វា ន អញ្ញំ ឯកំ ការណម្បិ សមនុបស្សាមីតិ.

១១០-១១៤. ពាហិរន្តិ អជ្ឈត្តសន្តានតោ ពហិ ភវំ. សទ្ធម្មស្សាតិ សុទ្ធម្មស្ស, សាសនស្សាតិ អត្ថោ. សម្មោសាយាតិ វិនាសាយ. អន្តរធានាយាតិ អបញ្ញាណត្ថាយ.

១១៥. ឋិតិយាតិ ចិរដ្ឋិតត្ថំ. អសម្មោសាយ អនន្តរធានាយាតិ វុត្តបដិបក្ខនយេនេវ វេទិតព្ពំ. សេសមេត្ថ ចតុក្កោដិកេ វុត្តនយមេវ.

១៣០. ឥតោ បរេសុ អធម្មំ ធម្មោតិ ទីបេន្តីតិអាទីសុ សុត្តន្តបរិយាយេន តាវ ទស កុសលកម្មបថា ធម្មោ, ទស អកុសលកម្មបថា អធម្មោ. តថា ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា ចត្តារោ សម្មប្បធានា ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា បញ្ចិន្ទ្រិយានិ បញ្ច ពលានិ សត្ត ពោជ្ឈង្គា អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោតិ សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មា ធម្មោ នាម; តយោ សតិបដ្ឋានា តយោ សម្មប្បធានា តយោ ឥទ្ធិបាទា ឆ ឥន្ទ្រិយានិ ឆ ពលានិ អដ្ឋ ពោជ្ឈង្គា នវង្គិកោ មគ្គោតិ ច ចត្តារោ ឧបាទានា បញ្ច នីវរណានិ សត្ត អនុសយា អដ្ឋ មិច្ឆត្តានិ ច អយំ អធម្មោ.

តត្ថ យំកិញ្ចិ ឯកំ អធម្មកោដ្ឋាសំ គហេត្វា ‘‘ឥមំ អធម្មំ ធម្មោតិ ករិស្សាម, ឯវំ អម្ហាកំ អាចរិយកុលំ និយ្យានិកំ ភវិស្សតិ, មយំ ច លោកេ បាកដា ភវិស្សាមា’’តិ តំ អធម្មំ ‘‘ធម្មោ អយ’’ន្តិ កថយន្តា អធម្មំ ធម្មោតិ ទីបេន្តិ នាម. តថេវ ធម្មកោដ្ឋាសេសុ ឯកំ គហេត្វា ‘‘អយំ អធម្មោ’’តិ កថេន្តា ធម្មំ អធម្មោតិ ទីបេន្តិ នាម. វិនយបរិយាយេន បន ភូតេន វត្ថុនា ចោទេត្វា សារេត្វា យថាបដិញ្ញាយ កត្តព្ពំ កម្មំ ធម្មោ នាម, អភូតេន វត្ថុនា អចោទេត្វា អសារេត្វា អបដិញ្ញាយ កត្តព្ពំ កម្មំ អធម្មោ នាម.

សុត្តន្តបរិយាយេន រាគវិនយោ ទោសវិនយោ មោហវិនយោ សំវរោ បហានំ បដិសង្ខាតិ អយំ វិនយោ នាម, រាគាទីនំ អវិនយោ អសំវរោ អប្បហានំ អបដិសង្ខាតិ អយំ អវិនយោ នាម. វិនយបរិយាយេន វត្ថុសម្បត្តិ, ញត្តិសម្បត្តិ, អនុស្សាវនសម្បត្តិ, សីមាសម្បត្តិ, បរិសសម្បត្តីតិ អយំ វិនយោ នាម. វត្ថុវិបត្តិ, ញត្តិវិបត្តិ, អនុស្សាវនវិបត្តិ, សីមាវិបត្តិ បរិសវិបត្តីតិ អយំ អវិនយោ នាម.

សុត្តន្តបរិយាយេន ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា ចត្តារោ សម្មប្បធានា…បេ… អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោតិ ឥទំ ភាសិតំ លបិតំ តថាគតេន; តយោ សតិបដ្ឋានា តយោ សម្មប្បធានា តយោ ឥទ្ធិបាទា ឆ ឥន្ទ្រិយានិ ឆ ពលានិ អដ្ឋ ពោជ្ឈង្គា នវង្គិកោ មគ្គោតិ ឥទំ អភាសិតំ អលបិតំ តថាគតេន. វិនយបរិយាយេន ចត្តារោ បារាជិកា តេរស សង្ឃាទិសេសា ទ្វេ អនិយតា តិំស និស្សគ្គិយា បាចិត្តិយាតិ ឥទំ ភាសិតំ លបិតំ តថាគតេន; តយោ បារាជិកា ចុទ្ទស សង្ឃាទិសេសា តយោ អនិយតា ឯកតិំស និស្សគ្គិយា បាចិត្តិយាតិ ឥទំ អភាសិតំ អលបិតំ តថាគតេន.

សុត្តន្តបរិយាយេន ទេវសិកំ ផលសមាបត្តិសមាបជ្ជនំ មហាករុណាសមាបត្តិសមាបជ្ជនំ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកវោលោកនំ អដ្ឋុប្បត្តិវសេន សុត្តន្តទេសនា ជាតកកថាតិ ឥទំ អាចិណ្ណំ, ន ទេវសិកំ ផលសមាបត្តិសមាបជ្ជនំ…បេ… ន ជាតកកថាតិ ឥទំ អនាចិណ្ណំ. វិនយបរិយាយេន និមន្តិតស្ស វស្សាវាសំ វសិត្វា អបលោកេត្វា ចារិកាបក្កមនំ បវារេត្វា ចារិកាបក្កមនំ, អាគន្តុកេហិ សទ្ធិំ បឋមំ បដិសន្ថារករណន្តិ ឥទំ អាចិណ្ណំ, តស្សេវ អាចិណ្ណស្ស អករណំ អនាចិណ្ណំ នាម.

សុត្តន្តបរិយាយេន ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា…បេ… អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោតិ ឥទំ បញ្ញត្តំ នាម; តយោ សតិបដ្ឋានា…បេ… នវង្គិកោ មគ្គោតិ ឥទំ អបញ្ញត្តំ នាម. វិនយបរិយាយេន ចត្តារោ បារាជិកា…បេ… តិំសនិស្សគ្គិយា បាចិត្តិយាតិ ឥទំ បញ្ញត្តំ នាម; តយោ បារាជិកា…បេ… ឯកតិំស និស្សគ្គិយា បាចិត្តិយាតិ ឥទំ អបញ្ញត្តំ នាម.

យំ បនេតំ សព្ពសុត្តានំ បរិយោសានេ តេចិមំ សទ្ធម្មំ អន្តរធាបេន្តីតិ វុត្តំ, តត្ថ បញ្ច អន្តរធានានិ នាម អធិគមអន្តរធានំ, បដិបត្តិអន្តរធានំ, បរិយត្តិអន្តរធានំ, លិង្គអន្តរធានំ, ធាតុអន្តរធានន្តិ. តត្ថ អធិគមោតិ ចត្តារោ មគ្គា, ចត្តារិ ផលានិ, ចតស្សោ បដិសម្ភិទា, តិស្សោ វិជ្ជា, ឆ អភិញ្ញាតិ. សោ បរិហាយមានោ បដិសម្ភិទាតោ បដ្ឋាយ បរិហាយតិ. ពុទ្ធានំ ហិ បរិនិព្ពានតោ វស្សសហស្សមេវ បដិសម្ភិទា និព្ពត្តេតុំ សក្កោន្តិ, តតោ បរំ ឆ អភិញ្ញា, តតោ តាបិ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តា តិស្សោ វិជ្ជា និព្ពត្តេន្តិ. គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ តាបិ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តា សុក្ខវិបស្សកា ហោន្តិ. ឯតេនេវ ឧបាយេន អនាគាមិនោ សកទាគាមិនោ សោតាបន្នាតិ. តេសុ ធរន្តេសុ អធិគមោ អនន្តរហិតោ នាម ន ហោតិ. បច្ឆិមកស្ស បន សោតាបន្នស្ស ជីវិតក្ខយេន អធិគមោ អន្តរហិតោ នាម ហោតិ. ឥទំ អធិគមអន្តរធានំ នាម.

បដិបត្តិអន្តរធានំ នាម ឈានវិបស្សនាមគ្គផលានិ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តា ចតុបារិសុទ្ធិសីលមត្តំ រក្ខន្តិ. គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ ‘‘សីលំ បរិបុណ្ណំ កត្វា រក្ខាម, បធានញ្ច អនុយុញ្ជាម, ន ច មគ្គំ វា ផលំ វា សច្ឆិកាតុំ សក្កោម, នត្ថិ ឥទានិ អរិយធម្មបដិវេធោ’’តិ វោសានំ អាបជ្ជិត្វា កោសជ្ជពហុលា អញ្ញមញ្ញំ ន ចោទេន្តិ ន សារេន្តិ អកុក្កុច្ចកា ហោន្តិ, តតោ បដ្ឋាយ ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ មទ្ទន្តិ. គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ បាចិត្តិយថុល្លច្ចយានិ អាបជ្ជន្តិ, តតោ គរុកាបត្តិំ. បារាជិកមត្តមេវ តិដ្ឋតិ. ចត្តារិ បារាជិកានិ រក្ខន្តានំ ភិក្ខូនំ សតេបិ សហស្សេបិ ធរមានេ បដិបត្តិ អនន្តរហិតា នាម ន ហោតិ. បច្ឆិមកស្ស បន ភិក្ខុនោ សីលភេទេន វា ជីវិតក្ខយេន វា អន្តរហិតា ហោតីតិ ឥទំ បដិបត្តិអន្តរធានំ នាម.

បរិយត្តីតិ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ សាដ្ឋកថា បាឡិ. យាវ សា តិដ្ឋតិ, តាវ បរិយត្តិ បរិបុណ្ណា នាម ហោតិ. គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ រាជយុវរាជានោ អធម្មិកា ហោន្តិ, តេសុ អធម្មិកេសុ រាជាមច្ចាទយោ អធម្មិកា ហោន្តិ, តតោ រដ្ឋជនបទវាសិនោតិ. ឯតេសំ អធម្មិកតាយ ទេវោ ន សម្មា វស្សតិ, តតោ សស្សានិ ន សម្បជ្ជន្តិ. តេសុ អសម្បជ្ជន្តេសុ បច្ចយទាយកា ភិក្ខុសង្ឃស្ស បច្ចយេ ទាតុំ ន សក្កោន្តិ, ភិក្ខូ បច្ចយេហិ កិលមន្តា អន្តេវាសិកេ សង្គហេតុំ ន សក្កោន្តិ. គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ បរិយត្តិ បរិហាយតិ, អត្ថវសេន ធារេតុំ ន សក្កោន្តិ, បាឡិវសេនេវ ធារេន្តិ. តតោ គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ បាឡិម្បិ សកលំ ធារេតុំ ន សក្កោន្តិ, បឋមំ អភិធម្មបិដកំ បរិហាយតិ. បរិហាយមានំ មត្ថកតោ បដ្ឋាយ បរិហាយតិ. បឋមមេវ ហិ បដ្ឋានមហាបករណំ បរិហាយតិ, តស្មិំ បរិហីនេ យមកំ, កថាវត្ថុ, បុគ្គលបញ្ញត្តិ, ធាតុកថា, វិភង្គោ, ធម្មសង្គហោតិ.

ឯវំ អភិធម្មបិដកេ បរិហីនេ មត្ថកតោ បដ្ឋាយ សុត្តន្តបិដកំ បរិហាយតិ. បឋមញ្ហិ អង្គុត្តរនិកាយោ បរិហាយតិ, តស្មិម្បិ បឋមំ ឯកាទសកនិបាតោ, តតោ ទសកនិបាតោ…បេ… តតោ ឯកកនិបាតោតិ. ឯវំ អង្គុត្តរេ បរិហីនេ មត្ថកតោ បដ្ឋាយ សំយុត្តនិកាយោ បរិហាយតិ. បឋមំ ហិ មហាវគ្គោ បរិហាយតិ, តតោ សឡាយតនវគ្គោ, ខន្ធវគ្គោ, និទានវគ្គោ, សគាថាវគ្គោតិ. ឯវំ សំយុត្តនិកាយេ បរិហីនេ មត្ថកតោ បដ្ឋាយ មជ្ឈិមនិកាយោ បរិហាយតិ. បឋមំ ហិ ឧបរិបណ្ណាសកោ បរិហាយតិ, តតោ មជ្ឈិមបណ្ណាសកោ, តតោ មូលបណ្ណាសកោតិ. ឯវំ មជ្ឈិមនិកាយេ បរិហីនេ មត្ថកតោ បដ្ឋាយ ទីឃនិកាយោ បរិហាយតិ. បឋមញ្ហិ បាថិកវគ្គោ បរិហាយតិ, តតោ មហាវគ្គោ, តតោ សីលក្ខន្ធវគ្គោតិ. ឯវំ ទីឃនិកាយេ បរិហីនេ សុត្តន្តបិដកំ បរិហីនំ នាម ហោតិ. វិនយបិដកេន សទ្ធិំ ជាតកមេវ ធារេន្តិ. វិនយបិដកំ លជ្ជិនោវ ធារេន្តិ, លាភកាមា បន ‘‘សុត្តន្តេ កថិតេបិ សល្លក្ខេន្តា នត្ថី’’តិ ជាតកមេវ ធារេន្តិ. គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ ជាតកម្បិ ធារេតុំ ន សក្កោន្តិ. អថ តេសំ បឋមំ វេស្សន្តរជាតកំ បរិហាយតិ, តតោ បដិលោមក្កមេន បុណ្ណកជាតកំ, មហានារទជាតកន្តិ បរិយោសានេ អបណ្ណកជាតកំ បរិហាយតិ. ឯវំ ជាតកេ បរិហីនេ វិនយបិដកមេវ ធារេន្តិ.

គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ វិនយបិដកម្បិ មត្ថកតោ បដ្ឋាយ បរិហាយតិ. បឋមញ្ហិ បរិវារោ បរិហាយតិ, តតោ ខន្ធកោ, ភិក្ខុនីវិភង្គោ, មហាវិភង្គោតិ អនុក្កមេន ឧបោសថក្ខន្ធកមត្តមេវ ធារេន្តិ. តទាបិ បរិយត្តិ អន្តរហិតា ន ហោតិ. យាវ បន មនុស្សេសុ ចាតុប្បទិកគាថាបិ បវត្តតិ, តាវ បរិយត្តិ អនន្តរហិតាវ ហោតិ. យទា សទ្ធោ បសន្នោ រាជា ហត្ថិក្ខន្ធេ សុវណ្ណចង្កោដកម្ហិ សហស្សត្ថវិកំ ឋបាបេត្វា ‘‘ពុទ្ធេហិ កថិតំ ចាតុប្បទិកគាថំ ជានន្តោ ឥមំ សហស្សំ គណ្ហតូ’’តិ នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា គណ្ហនកំ អលភិត្វា ‘‘ឯកវារំ ចរាបិតេ នាម សុណន្តាបិ ហោន្តិ អស្សុណន្តាបី’’តិ យាវតតិយំ ចរាបេត្វា គណ្ហនកំ អលភិត្វា រាជបុរិសា តំ សហស្សត្ថវិកំ បុន រាជកុលំ បវេសេន្តិ, តទា បរិយត្តិ អន្តរហិតា នាម ហោតិ. ឥទំ បរិយត្តិអន្តរធានំ នាម.

គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ ចីវរគ្គហណំ បត្តគ្គហណំ សម្មិញ្ជនបសារណំ អាលោកិតវិលោកិតំ ន បាសាទិកំ ហោតិ. និគណ្ឋសមណា វិយ អលាពុបត្តំ ភិក្ខូ បត្តំ អគ្គពាហាយ បក្ខិបិត្វា អាទាយ វិចរន្តិ, ឯត្តាវតាបិ លិង្គំ អនន្តរហិតមេវ ហោតិ. គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ បន កាលេ អគ្គពាហតោ ឱតារេត្វា ហត្ថេន វា សិក្កាយ វា ឱលម្ពិត្វា វិចរន្តិ, ចីវរម្បិ រជនសារុប្បំ អកត្វា ឱដ្ឋដ្ឋិវណ្ណំ កត្វា វិចរន្តិ. គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ រជនម្បិ ន ហោតិ ទសច្ឆិន្ទនម្បិ ឱវដ្ដិកវិជ្ឈនម្បិ, កប្បមត្តំ កត្វា វឡញ្ជេន្តិ. បុន ឱវដ្ដិកំ វិជ្ឈិត្វា កប្បំ ន ករោន្តិ. តតោ ឧភយម្បិ អកត្វា ទសា ឆេត្វា បរិព្ពាជកា វិយ ចរន្តិ. គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ ‘‘កោ ឥមិនា អម្ហាកំ អត្ថោ’’តិ ខុទ្ទកំ កាសាវខណ្ឌំ ហត្ថេ វា គីវាយ វា ពន្ធន្តិ, កេសេសុ វា អល្លីយាបេន្តិ, ទារភរណំ វា ករោន្តា កសិត្វា វបិត្វា ជីវិកំ កប្បេត្វា វិចរន្តិ. តទា ទក្ខិណំ ទេន្តា សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ឯតេសំ ទេន្តិ. ឥទំ សន្ធាយ ភគវតា វុត្តំ – ‘‘ភវិស្សន្តិ ខោ, បនានន្ទ, អនាគតមទ្ធានំ គោត្រភុនោ កាសាវកណ្ឋា ទុស្សីលា បាបធម្មា, តេសុ ទុស្សីលេសុ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទានំ ទស្សន្តិ, តទាបាហំ, អានន្ទ, សង្ឃគតំ ទក្ខិណំ អសង្ខេយ្យំ អប្បមេយ្យំ វទាមី’’តិ (ម. និ. ៣.៣៨០). តតោ គច្ឆន្តេ កាលេ នានាវិធានិ កម្មានិ ករោន្តា ‘‘បបញ្ចោ ឯស, កិំ ឥមិនា អម្ហាក’’ន្តិ កាសាវខណ្ឌំ ឆិន្ទិត្វា អរញ្ញេ ខិបន្តិ. ឯតស្មិំ កាលេ លិង្គំ អន្តរហិតំ នាម ហោតិ. កស្សបទសពលស្ស កិរ កាលតោ បដ្ឋាយ យោនកានំ សេតវត្ថំ បារុបិត្វា ចរណំ ចារិត្តំ ជាតន្តិ. ឥទំ លិង្គអន្តរធានំ នាម.

ធាតុអន្តរធានំ បន ឯវំ វេទិតព្ពំ – តីណិ បរិនិព្ពានានិ, កិលេសបរិនិព្ពានំ – ខន្ធបរិនិព្ពានំ, ធាតុបរិនិព្ពានន្តិ. តត្ថ កិលេសបរិនិព្ពានំ ពោធិបល្លង្កេ អហោសិ, ខន្ធបរិនិព្ពានំ កុសិនារាយំ, ធាតុបរិនិព្ពានំ អនាគតេ ភវិស្សតិ. កថំ? តតោ តត្ថ តត្ថ សក្ការសម្មានំ អលភមានា ធាតុយោ ពុទ្ធានំ អធិដ្ឋានពលេន សក្ការសម្មានលភនកដ្ឋានំ គច្ឆន្តិ. គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ សព្ពដ្ឋានេសុ សក្ការសម្មានោ ន ហោតិ. សាសនស្ស ហិ ឱសក្កនកាលេ ឥមស្មិំ តម្ពបណ្ណិទីបេ សព្ពា ធាតុយោ សន្និបតិត្វា មហាចេតិយំ, តតោ នាគទីបេ រាជាយតនចេតិយំ, តតោ ពោធិបល្លង្កំ គមិស្សន្តិ. នាគភវនតោបិ ទេវលោកតោបិ ព្រហ្មលោកតោបិ ធាតុយោ មហាពោធិបល្លង្កមេវ គមិស្សន្តិ. សាសបមត្តាបិ ធាតុ អន្តរា ន នស្សិស្សតិ. សព្ពា ធាតុយោ មហាពោធិមណ្ឌេ សន្និបតិត្វា ពុទ្ធរូបំ គហេត្វា ពោធិមណ្ឌេ បល្លង្កេន និសិន្នពុទ្ធសរីរសិរិំ ទស្សេន្តិ. ទ្វត្តិំស មហាបុរិសលក្ខណានិ អសីតិ អនុព្យញ្ជនានិ ព្យាមប្បភាតិ សព្ពំ បរិបុណ្ណមេវ ហោតិ. តតោ យមកបាដិហារិយទិវសេ វិយ បាដិហារិយំ កត្វា ទស្សេន្តិ. តទា មនុស្សភូតសត្តោ នាម តត្ថ គតោ នត្ថិ, ទសសហស្សចក្កវាឡេ បន ទេវតា សព្ពាវ សន្និបតិត្វា ‘‘អជ្ជ ទសពលោ បរិនិព្ពាយតិ, ឥតោទានិ បដ្ឋាយ អន្ធការំ ភវិស្សតី’’តិ បរិទេវន្តិ. អថ ធាតុសរីរតោ តេជោ សមុដ្ឋាយ តំ សរីរំ អបណ្ណត្តិកភាវំ គមេតិ. ធាតុសរីរតោ សមុដ្ឋិតា ជាលា យាវ ព្រហ្មលោកា ឧគ្គច្ឆិស្សតិ, សាសបមត្តាយ សេសាយបិ ធាតុយា សតិ ឯកជាលាវ ភវិស្សតិ. ធាតូសុ បរិយាទានំ គតាសុ បច្ឆិជ្ជិស្សតិ. ឯវំ មហន្តំ អានុភាវំ ទស្សេត្វា ធាតុយោ អន្តរធាយន្តិ. តទា សន្និបតិតា ទេវសង្ឃា ពុទ្ធានំ បរិនិព្ពុតទិវសេ វិយ ទិព្ពគន្ធមាលាតូរិយាទីហិ សក្ការំ កត្វា តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា វន្ទិត្វា ‘‘អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកំ ពុទ្ធំ បស្សិតុំ លភិស្សាម ភគវា’’តិ វត្វា សកសកដ្ឋានមេវ គច្ឆន្តិ. ឥទំ ធាតុអន្តរធានំ នាម.

ឥមស្ស បញ្ចវិធស្ស អន្តរធានស្ស បរិយត្តិអន្តរធានមេវ មូលំ. បរិយត្តិយា ហិ អន្តរហិតាយ បដិបត្តិ អន្តរធាយតិ, បរិយត្តិយា ឋិតាយ បដិបត្តិ បតិដ្ឋាតិ. តេនេវ ឥមស្មិំ ទីបេ ចណ្ឌាលតិស្សមហាភយេ សក្កោ ទេវរាជា មហាឧឡុម្បំ មាបេត្វា ភិក្ខូនំ អារោចាបេសិ ‘‘មហន្តំ ភយំ ភវិស្សតិ, ន សម្មា ទេវោ វស្សិស្សតិ, ភិក្ខូ បច្ចយេហិ កិលមន្តា បរិយត្តិំ សន្ធារេតុំ ន សក្ខិស្សន្តិ, បរតីរំ គន្ត្វា អយ្យេហិ ជីវិតំ រក្ខិតុំ វដ្ដតិ. ឥមំ មហាឧឡុម្បំ អារុយ្ហ គច្ឆថ, ភន្តេ. យេសំ ឯត្ថ និសជ្ជដ្ឋានំ នប្បហោតិ, តេ កដ្ឋខណ្ឌេបិ ឧរំ ឋបេត្វា គច្ឆន្តុ, សព្ពេសម្បិ ភយំ ន ភវិស្សតី’’តិ. តទា សមុទ្ទតីរំ បត្វា សដ្ឋិ ភិក្ខូ កតិកំ កត្វា ‘‘អម្ហាកំ ឯត្ថ គមនកិច្ចំ នត្ថិ, មយំ ឥធេវ ហុត្វា តេបិដកំ រក្ខិស្សាមា’’តិ តតោ និវត្តិត្វា ទក្ខិណមលយជនបទំ គន្ត្វា កន្ទមូលបណ្ណេហិ ជីវិកំ កប្បេន្តា វសិំសុ. កាយេ វហន្តេ និសីទិត្វា សជ្ឈាយំ ករោន្តិ, អវហន្តេ វាលិកំ ឧស្សារេត្វា បរិវារេត្វា សីសានិ ឯកដ្ឋានេ កត្វា បរិយត្តិំ សម្មសន្តិ. ឥមិនា និយាមេន ទ្វាទស សំវច្ឆរានិ សាដ្ឋកថំ តេបិដកំ បរិបុណ្ណំ កត្វា ធារយិំសុ.

ភយេ វូបសន្តេ សត្តសតា ភិក្ខូ អត្តនោ គតដ្ឋានេ សាដ្ឋកថេ តេបិដកេ ឯកក្ខរម្បិ ឯកព្យញ្ជនម្បិ អនាសេត្វា ឥមមេវ ទីបមាគម្ម កល្លគាមជនបទេ មណ្ឌលារាមវិហារំ បវិសិំសុ. ថេរានំ អាគមនប្បវត្តិំ សុត្វា ឥមស្មិំ ទីបេ ឱហីនា សដ្ឋិ ភិក្ខូ ‘‘ថេរេ បស្សិស្សាមា’’តិ គន្ត្វា ថេរេហិ សទ្ធិំ តេបិដកំ សោធេន្តា ឯកក្ខរម្បិ ឯកព្យញ្ជនម្បិ អសមេន្តំ នាម ន បស្សិំសុ. តស្មិំ ឋានេ ថេរានំ អយំ កថា ឧទបាទិ ‘‘បរិយត្តិ នុ ខោ សាសនស្ស មូលំ, ឧទាហុ បដិបត្តី’’តិ. បំសុកូលិកត្ថេរា ‘‘បដិបត្តិមូល’’ន្តិ អាហំសុ, ធម្មកថិកា ‘‘បរិយត្តី’’តិ. អថ នេ ថេរា ‘‘តុម្ហាកំ ទ្វិន្នម្បិ ជនានំ វចនមត្តេនេវ ន ករោម, ជិនភាសិតំ សុត្តំ អាហរថា’’តិ អាហំសុ. សុត្តំ អាហរិតុំ ន ភារោតិ ‘‘ឥមេ ច, សុភទ្ទ, ភិក្ខូ សម្មា វិហរេយ្យុំ, អសុញ្ញោ លោកោ អរហន្តេហិ អស្សាតិ (ទី. និ. ២.២១៤). បដិបត្តិមូលកំ, មហារាជ, សត្ថុសាសនំ បដិបត្តិសារកំ. បដិបត្តិយា ធរន្តាយ តិដ្ឋតី’’តិ (មិ. ប. ៤.១.៧) សុត្តំ អាហរិំសុ. ឥមំ សុត្តំ សុត្វា ធម្មកថិកា អត្តនោ វាទឋបនត្ថាយ ឥមំ សុត្តំ អាហរិំសុ –

‘‘យាវ តិដ្ឋន្តិ សុត្តន្តា, វិនយោ យាវ ទិប្បតិ;

តាវ ទក្ខន្តិ អាលោកំ, សូរិយេ អព្ភុដ្ឋិតេ យថា.

‘‘សុត្តន្តេសុ អសន្តេសុ, បមុដ្ឋេ វិនយម្ហិ ច;

តមោ ភវិស្សតិ លោកេ, សូរិយេ អត្ថង្គតេ យថា.

‘‘សុត្តន្តេ រក្ខិតេ សន្តេ, បដិបត្តិ ហោតិ រក្ខិតា;

បដិបត្តិយំ ឋិតោ ធីរោ, យោគក្ខេមា ន ធំសតី’’តិ.

ឥមស្មិំ សុត្តេ អាហដេ បំសុកូលិកត្ថេរា តុណ្ហី អហេសុំ, ធម្មកថិកត្ថេរានំយេវ វចនំ បុរតោ អហោសិ. យថា ហិ គវសតស្ស វា គវសហស្សស្ស វា អន្តរេ បវេណិបាលិកាយ ធេនុយា អសតិ សោ វំសោ សា បវេណិ ន ឃដីយតិ, ឯវមេវំ អារទ្ធវិបស្សកានំ ភិក្ខូនំ សតេបិ សហស្សេបិ សំវិជ្ជមានេ បរិយត្តិយា អសតិ អរិយមគ្គបដិវេធោ នាម ន ហោតិ. យថា ច និធិកុម្ភិយា ជាននត្ថាយ បាសាណបិដ្ឋេ អក្ខរេសុ ឋបិតេសុ យាវ អក្ខរានិ ធរន្តិ, តាវ និធិកុម្ភិ នដ្ឋា នាម ន ហោតិ. ឯវមេវំ បរិយត្តិយា ធរមានាយ សាសនំ អន្តរហិតំ នាម ន ហោតីតិ.

ទុតិយបមាទាទិវគ្គវណ្ណនា.

១១. អធម្មវគ្គវណ្ណនា

១៤០. ឯកាទសមេ វគ្គេ អធម្មំ អធម្មោតិអាទីនិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវាតិ.

អធម្មវគ្គវណ្ណនា.

១២. អនាបត្តិវគ្គវណ្ណនា

១៥០. ទ្វាទសមេ បន អនាបត្តិំ អាបត្តីតិអាទីសុ ‘‘អនាបត្តិ អជានន្តស្ស អថេយ្យចិត្តស្ស នមរណាធិប្បាយស្ស អនុល្លបនាធិប្បាយស្ស នមោចនាធិប្បាយស្សា’’តិ តត្ថ តត្ថ វុត្តា អនាបត្តិ អនាបត្តិ នាម, ‘‘ជានន្តស្ស ថេយ្យចិត្តស្សា’’តិអាទិនា នយេន វុត្តា អាបត្តិ អាបត្តិ នាម, បញ្ចាបត្តិក្ខន្ធា លហុកាបត្តិ នាម, ទ្វេ អាបត្តិក្ខន្ធា គរុកាបត្តិ នាម. ទ្វេ អាបត្តិក្ខន្ធា ទុដ្ឋុល្លាបត្តិ នាម, បញ្ចាបត្តិក្ខន្ធា អទុដ្ឋុល្លាបត្តិ នាម. ឆ អាបត្តិក្ខន្ធា សាវសេសាបត្តិ នាម, ឯកោ បារាជិកាបត្តិក្ខន្ធោ អនវសេសាបត្តិ នាម. សប្បដិកម្មាបត្តិ នាម សាវសេសាបត្តិយេវ, អប្បដិកម្មាបត្តិ នាម អនវសេសាបត្តិយេវ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ.

អនាបត្តិវគ្គវណ្ណនា.

១៣. ឯកបុគ្គលវគ្គវណ្ណនា

១៧០. ឯកបុគ្គលវគ្គស្ស បឋមេ ឯកបុគ្គលោតិ ឯកោ បុគ្គលោ. ឯត្ថ ឯកោតិ ទុតិយាទិបដិក្ខេបត្ថោ គណនបរិច្ឆេទោ. បុគ្គលោតិ សម្មុតិកថា, ន បរមត្ថកថា. ពុទ្ធស្ស ហិ ភគវតោ ទុវិធា ទេសនា – សម្មុតិទេសនា, បរមត្ថទេសនា ចាតិ. តត្ថ ‘‘បុគ្គលោ សត្តោ ឥត្ថី បុរិសោ ខត្តិយោ ព្រាហ្មណោ ទេវោ មារោ’’តិ ឯវរូបា សម្មុតិទេសនា, ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា ខន្ធា ធាតូ អាយតនានិ សតិបដ្ឋានា’’តិ ឯវរូបា បរមត្ថទេសនា. តត្ថ ភគវា យេ សម្មុតិវសេន ទេសនំ សុត្វា អត្ថំ បដិវិជ្ឈិត្វា មោហំ បហាយ វិសេសំ អធិគន្តុំ សមត្ថា, តេសំ សម្មុតិទេសនំ ទេសេតិ. យេ បន បរមត្ថវសេន ទេសនំ សុត្វា អត្ថំ បដិវិជ្ឈិត្វា មោហំ បហាយ វិសេសមធិគន្តុំ សមត្ថា, តេសំ បរមត្ថទេសនំ ទេសេតិ.

តត្រាយំ ឧបមា – យថា ហិ ទេសភាសាកុសលោ តិណ្ណំ វេទានំ អត្ថសំវណ្ណនកោ អាចរិយោ យេ ទមិឡភាសាយ វុត្តេ អត្ថំ ជានន្តិ, តេសំ ទមិឡភាសាយ អាចិក្ខតិ. យេ អន្ធភាសាទីសុ អញ្ញតរាយ ភាសាយ, តេសំ តាយ តាយ ភាសាយ. ឯវំ តេ មាណវកា ឆេកំ ព្យត្តំ អាចរិយមាគម្ម ខិប្បមេវ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហន្តិ. តត្ថ អាចរិយោ វិយ ពុទ្ធោ ភគវា, តយោ វេទា វិយ កថេតព្ពភាវេ ឋិតានិ តីណិ បិដកានិ, ទេសភាសាកោសល្លមិវ សម្មុតិបរមត្ថកោសល្លំ, នានាទេសភាសា មាណវកា វិយ សម្មុតិបរមត្ថវសេន បដិវិជ្ឈនសមត្ថា វេនេយ្យសត្តា, អាចរិយស្ស ទមិឡភាសាទិអាចិក្ខនំ វិយ ភគវតោ សម្មុតិបរមត្ថវសេន ទេសនា វេទិតព្ពា. អាហ ចេត្ថ –

‘‘ទុវេ សច្ចានិ អក្ខាសិ, សម្ពុទ្ធោ វទតំ វរោ;

សម្មុតិំ បរមត្ថញ្ច, តតិយំ នុបលព្ភតិ.

‘‘សង្កេតវចនំ សច្ចំ, លោកសម្មុតិការណា;

បរមត្ថវចនំ សច្ចំ, ធម្មានំ ភូតការណា.

‘‘តស្មា វោហារកុសលស្ស, លោកនាថស្ស សត្ថុនោ;

សម្មុតិំ វោហរន្តស្ស, មុសាវាទោ ន ជាយតី’’តិ.

អបិច អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា បុគ្គលកថំ កថេតិ – ហិរោត្តប្បទីបនត្ថំ, កម្មស្សកតាទីបនត្ថំ, បច្ចត្តបុរិសការទីបនត្ថំ, អានន្តរិយទីបនត្ថំ, ព្រហ្មវិហារទីបនត្ថំ, បុព្ពេនិវាសទីបនត្ថំ, ទក្ខិណាវិសុទ្ធិទីបនត្ថំ, លោកសម្មុតិយា អប្បហានត្ថញ្ចាតិ. ‘‘ខន្ធធាតុអាយតនានិ ហិរិយន្តិ ឱត្តប្បន្តី’’តិ ហិ វុត្តេ មហាជនោ ន ជានាតិ, សម្មោហមាបជ្ជតិ, បដិសត្តុ ហោតិ ‘‘កិមិទំ ខន្ធធាតុអាយតនានិ ហិរិយន្តិ ឱត្តប្បន្តិ នាមា’’តិ? ‘‘ឥត្ថី ហិរិយតិ ឱត្តប្បតិ, បុរិសោ ខត្តិយោ ព្រាហ្មណោ ទេវោ មារោ’’តិ វុត្តេ បន ជានាតិ, ន សម្មោហមាបជ្ជតិ, ន បដិសត្តុ ហោតិ. តស្មា ភគវា ហិរោត្តប្បទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ.

‘‘ខន្ធា កម្មស្សកា, ធាតុយោ អាយតនានី’’តិ វុត្តេបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា ភគវា កម្មស្សកតាទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ.

‘‘វេឡុវនាទយោ មហាវិហារា ខន្ធេហិ ការាបិតា, ធាតូហិ អាយតនេហី’’តិ វុត្តេបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា ភគវា បច្ចត្តបុរិសការទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ.

‘‘ខន្ធា មាតរំ ជីវិតា វោរោបេន្តិ, បិតរំ, អរហន្តំ, រុហិរុប្បាទកម្មំ, សង្ឃភេទកម្មំ ករោន្តិ, ធាតុយោ អាយតនានី’’តិ វុត្តេបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា ភគវា អានន្តរិយទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ.

‘‘ខន្ធា មេត្តាយន្តិ, ធាតុយោ អាយតនានី’’តិ វុត្តេបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា ភគវា ព្រហ្មវិហារទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ.

‘‘ខន្ធា បុព្ពេនិវាសមនុស្សរន្តិ, ធាតុយោ អាយតនានី’’តិ វុត្តេបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា ភគវា បុព្ពេនិវាសទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ.

‘‘ខន្ធា ទានំ បដិគ្គណ្ហន្តិ, ធាតុយោ អាយតនានី’’តិ វុត្តេបិ មហាជនោ ន ជានាតិ, សម្មោហំ អាបជ្ជតិ, បដិសត្តុ ហោតិ ‘‘កិមិទំ ខន្ធធាតុអាយតនានិ បដិគ្គណ្ហន្តិ នាមា’’តិ? ‘‘បុគ្គលា បដិគ្គណ្ហន្តិ សីលវន្តោ កល្យាណធម្មោ’’តិ វុត្តេ បន ជានាតិ, ន សម្មោហំ អាបជ្ជតិ, ន បដិសត្តុ ហោតិ. តស្មា ភគវា ទក្ខិណាវិសុទ្ធិទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ.

លោកសម្មុតិញ្ច ពុទ្ធា ភគវន្តោ នប្បជហន្តិ, លោកសមញ្ញាយ លោកនិរុត្តិយា លោកាភិលាបេ ឋិតាយេវ ធម្មំ ទេសេន្តិ. តស្មា ភគវា លោកសម្មុតិយា អប្បហានត្ថម្បិ បុគ្គលកថំ កថេតិ.

ឥតិ ឯកោ ច សោ បុគ្គលោ ចាតិ ឯកបុគ្គលោ. កេនដ្ឋេន ឯកបុគ្គលោ? អសទិសដ្ឋេន គុណវិសិដ្ឋដ្ឋេន អសមសមដ្ឋេនាតិ. សោ ហិ ទសន្នំ បារមីនំ បដិបាដិយា អាវជ្ជនំ អាទិំ កត្វា ពោធិសម្ភារគុណេហិ ចេវ ពុទ្ធគុណេហិ ច សេសមហាជនេន អសទិសោតិ អសទិសដ្ឋេនបិ ឯកបុគ្គលោ. យេ ចស្ស តេ គុណា, តេ សេសសត្តានំ គុណេហិ វិសិដ្ឋាតិ គុណវិសិដ្ឋដ្ឋេនបិ ឯកបុគ្គលោ. បុរិមកា សម្មាសម្ពុទ្ធា សព្ពសត្តេហិ អសមា, តេហិ សទ្ធិំ អយមេវ ឯកោ រូបកាយគុណេហិ ចេវ នាមកាយគុណេហិ ច សមោតិ អសមសមដ្ឋេនបិ ឯកបុគ្គលោ.

លោកេតិ តយោ លោកា – សត្តលោកោ, ឱកាសលោកោ, សង្ខារលោកោតិ. តេសំ វិត្ថារកថា វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១៣៥-១៣៦) វុត្តា. តេសុ ឥធ សត្តលោកោ អធិប្បេតោ. សត្តលោកេ ឧប្បជ្ជមានោបិ ចេស ន ទេវលោកេ, ន ព្រហ្មលោកេ, មនុស្សលោកេយេវ ឧប្បជ្ជតិ. មនុស្សលោកេបិ ន អញ្ញស្មិំ ចក្កវាឡេ, ឥមស្មិំយេវ ចក្កវាឡេ ឧប្បជ្ជតិ. តត្រាបិ ន សព្ពដ្ឋានេសុ.

‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ គជង្គលំ នាម និគមោ, តស្ស បរេន មហាសាលា, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. បុរត្ថិមទក្ខិណាយ ទិសាយ សល្លវតី នាម នទី, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. ទក្ខិណាយ ទិសាយ សេតកណ្ណិកំ នាម និគមោ, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. បច្ឆិមាយ ទិសាយ ថូណំ នាម ព្រាហ្មណគាមោ, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. ឧត្តរាយ ទិសាយ ឧសីរទ្ធជោ នាម បព្ពតោ, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ’’តិ (មហាវ. ២៥៩) ឯវំ បរិច្ឆិន្នេ អាយាមតោ តិយោជនសតេ វិត្ថារតោ អឌ្ឍតេយ្យយោជនសតេ បរិក្ខេបតោ នវយោជនសតេ មជ្ឈិមទេសេ ឧប្បជ្ជតិ. ន កេវលញ្ច តថាគតោវ, បច្ចេកពុទ្ធា អគ្គសាវកា អសីតិ មហាថេរា ពុទ្ធមាតា ពុទ្ធបិតា ចក្កវត្តី រាជា អញ្ញេ ច សារប្បត្តា ព្រាហ្មណគហបតិកា ឯត្ថេវ ឧប្បជ្ជន្តិ.

ឧប្បជ្ជមានោ ឧប្បជ្ជតីតិ ឥទំ បន ឧភយម្បិ វិប្បកតវចនមេវ. ឧប្បជ្ជមានោ ពហុជនហិតាយ ឧប្បជ្ជតិ, ន អញ្ញេន ការណេនាតិ ឯវំ បនេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯវរូបញ្ចេត្ថ លក្ខណំ ន សក្កា ឯតំ អញ្ញេន សទ្ទលក្ខណេន បដិពាហិតុំ.

អបិច ឧប្បជ្ជមានោ នាម, ឧប្បជ្ជតិ នាម, ឧប្បន្នោ នាមាតិ អយមេត្ថ ភេទោ វេទិតព្ពោ. ឯស ហិ ទីបង្ករបាទមូលតោ បដ្ឋាយ លទ្ធព្យាករណោ ពុទ្ធការកេ ធម្មេ បរិយេសន្តោ ទស បារមិយោ ទិស្វា ‘‘ឥមេ ធម្មា មយា បូរេតព្ពា’’តិ កតសន្និដ្ឋានោ ទានបារមិំ បូរេន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. សីលបារមី…បេ… ឧបេក្ខាបារមីតិ ឥមា ទស បារមិយោ បូរេន្តោបិ, ទស ឧបបារមិយោ បូរេន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. ទស បរមត្ថបារមិយោ បូរេន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោវ នាម. បញ្ច មហាបរិច្ចាគេ បរិច្ចជន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. អត្តត្ថចរិយំ ញាតត្ថចរិយំ លោកត្ថចរិយំ បូរយមានោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ ពុទ្ធការកេ ធម្មេ មត្ថកំ បាបេន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. វេស្សន្តរត្តភាវំ បហាយ តុសិតបុរេ បដិសន្ធិំ គហេត្វា សដ្ឋិវស្សសតសហស្សាធិកា សត្តបណ្ណាសវស្សកោដិយោ តិដ្ឋន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. ទេវតាហិ យាចិតោ បញ្ចមហាវិលោកិតំ វិលោកេត្វា មហាមាយាទេវិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តោបិ, អនូនាធិកេ ទស មាសេ គព្ភវាសំ វសន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. ឯកូនតិំស វស្សានិ អគារមជ្ឈេ តិដ្ឋន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. កាមេសុ អាទីនវំ នេក្ខម្មេ ច អានិសំសំ ទិស្វា រាហុលភទ្ទស្ស ជាតទិវសេ ឆន្នសហាយោ កណ្ឌកំ វាហនវរំ អារុយ្ហ និក្ខមន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោវ នាម. តីណិ រជ្ជានិ អតិក្កមន្តោបិ អនោមានទីតីរេ បព្ពជន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. ឆព្ពស្សានិ មហាបធានំ ករោន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. បរិបក្កគតេ ញាណេ ឱឡារិកាហារំ អាហរន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោវ នាម. សាយន្ហសមយេ វិសាខបុណ្ណមាយ មហាពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ មារពលំ វិធមេត្វា បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរិត្វា មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ បរិសោធេត្វា បច្ឆិមយាមសមនន្តរេ ទ្វាទសង្គំ បដិច្ចសមុប្បាទំ អនុលោមបដិលោមតោ សម្មសិត្វា សោតាបត្តិមគ្គំ បដិវិជ្ឈន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោវ នាម. សោតាបត្តិផលក្ខណេបិ សកទាគាមិមគ្គក្ខណេបិ សកទាគាមិផលក្ខណេបិ អនាគាមិមគ្គក្ខណេបិ អនាគាមិផលក្ខណេបិ ឧប្បជ្ជមានោវ នាម. អរហត្តមគ្គក្ខណេ បន ឧប្បជ្ជតិ នាម. អរហត្តផលក្ខណេ ឧប្បន្នោ នាម. ពុទ្ធានំ ហិ សាវកានំ វិយ ន បដិបាដិយា ឥទ្ធិវិធញាណាទីនិ ឧប្បជ្ជន្តិ, សហេវ បន អរហត្តមគ្គេន សកលោបិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទិ គុណរាសិ អាគតោវ នាម ហោតិ. តស្មា តេ និប្ផត្តសព្ពកិច្ចត្តា អរហត្តផលក្ខណេ ឧប្បន្នា នាម ហោន្តិ. ឥមស្មិម្បិ សុត្តេ អរហត្តផលក្ខណំយេវ សន្ធាយ ‘‘ឧប្បជ្ជតី’’តិ វេទិតព្ពោ, ឧប្បន្នោ ហោតីតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ.

ពហុជនហិតាយាតិ មហាជនស្ស ហិតត្ថាយ ឧប្បជ្ជតិ. ពហុជនសុខាយាតិ មហាជនស្ស សុខត្ថាយ ឧប្បជ្ជតិ. លោកានុកម្បាយាតិ សត្តលោកស្ស អនុកម្បំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ. កតរសត្តលោកស្សាតិ? យោ តថាគតស្ស ធម្មទេសនំ សុត្វា អមតបានំ បិវិត្វា ធម្មំ បដិវិជ្ឈិ, តស្ស. ភគវតា ហិ មហាពោធិមណ្ឌេ សត្តសត្តាហំ វីតិនាមេត្វា ពោធិមណ្ឌា ឥសិបតនំ អាគម្ម ‘‘ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, អន្តា បព្ពជិតេន ន សេវិតព្ពា’’តិ ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តេ (មហាវ. ១៣; សំ. និ. ៥.១០៨១) ទេសិតេ អាយស្មតា អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរេន សទ្ធិំ អដ្ឋារសកោដិសង្ខា ព្រហ្មានោ អមតបានំ បិវិំសុ, ឯតស្ស សត្តលោកស្ស អនុកម្បាយ ឧប្បន្នោ. បញ្ចមទិវសេ អនត្តលក្ខណសុត្តន្តបរិយោសានេ (មហាវ. ២០; សំ. និ. ៣.៥៩) បញ្ចវគ្គិយា ថេរា អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ, ឯតស្សបិ សត្តលោកស្ស អនុកម្បាយ ឧប្បន្នោ. តតោ យសទារកប្បមុខេ បញ្ចបណ្ណាស បុរិសេ អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ, តតោ កប្បាសិកវនសណ្ឌេ តិំស ភទ្ទវគ្គិយេ តយោ មគ្គេ ច តីណិ ផលានិ ច សម្បាបេសិ, ឯតស្សបិ សត្តលោកស្ស អនុកម្បាយ ឧប្បន្នោ. គយាសីសេ អាទិត្តបរិយាយសុត្តបរិយោសានេ (មហាវ. ៥៤) ជដិលសហស្សំ អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ, តាលដ្ឋិវនេ ពិម្ពិសារប្បមុខា ឯកាទស នហុតា ព្រាហ្មណគហបតិកា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ, ឯកំ នហុតំ សរណេសុ បតិដ្ឋិតំ. តិរោកុដ្ដអនុមោទនាវសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សេហិ អមតបានំ បីតំ. សុមនមាលាការសមាគមេ ចតុរាសីតិយា ច. ធនបាលកសមាគមេ ទសហិ បាណសហស្សេហិ, ខទិរង្គារជាតកសមាគមេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សេហិ, ជម្ពុកអាជីវកសមាគមេ ចតុរាសីតិយា ច. អានន្ទសេដ្ឋិសមាគមេ ចតុរាសីតិយា ច បាណសហស្សេហិ អមតបានំ បីតំ. បាសាណកចេតិយេ បារាយនសុត្តន្តកថាទិវសេ ចុទ្ទស កោដិយោ អមតបានំ បិវិំសុ. យមកបាដិហារិយទិវសេ វីសតិ បាណកោដិយោ, តាវតិំសភវនេ បណ្ឌុកម្ពលសិលាយ និសីទិត្វា មាតរំ កាយសក្ខិំ កត្វា សត្តប្បករណំ អភិធម្មំ ទេសេន្តស្ស អសីតិ បាណកោដិយោ, ទេវោរោហនេ តិំស បាណកោដិយោ, សក្កបញ្ហសុត្តន្តេ អសីតិ ទេវតាសហស្សានិ អមតបានំ បិវិំសុ. មហាសមយសុត្តន្តេ មង្គលសុត្តន្តេ ចូឡរាហុលោវាទេ សមចិត្តបដិបទាយាតិ ឥមេសុ ចតូសុ ឋានេសុ អភិសមយំ បត្តសត្តានំ បរិច្ឆេទោ នត្ថិ. ឯតស្សបិ សត្តលោកស្ស អនុកម្បាយ ឧប្បន្នោតិ. យាវជ្ជទិវសា ឥតោ បរំ អនាគតេ ច សាសនំ និស្សាយ សគ្គមោក្ខមគ្គេ បតិដ្ឋហន្តានំ វសេនាបិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ទេវមនុស្សានន្តិ ន កេវលំ ទេវមនុស្សានំយេវ, អវសេសានំ នាគសុបណ្ណាទីនម្បិ អត្ថាយ ហិតាយ សុខាយេវ ឧប្បន្នោ. សហេតុកបដិសន្ធិកេ បន មគ្គផលសច្ឆិកិរិយាយ ភព្ពេ បុគ្គលេ ទស្សេតុំ ឯតំ វុត្តំ. តស្មា ឯតេសម្បិ អត្ថាយ ហិតាយ សុខាយេវ ឧប្បន្នោតិ វេទិតព្ពោ.

កតមោ ឯកបុគ្គលោតិ អយំ បុច្ឆា. បុច្ឆា ច នាមេសា បញ្ចវិធា ហោតិ – អទិដ្ឋជោតនា បុច្ឆា, ទិដ្ឋសំសន្ទនា បុច្ឆា, វិមតិច្ឆេទនា បុច្ឆា, អនុមតិបុច្ឆា, កថេតុកម្យតាបុច្ឆាតិ.

តាសំ ឥទំ នានត្តំ – កតមា អទិដ្ឋជោតនា បុច្ឆា? បកតិយា លក្ខណំ អញ្ញាតំ ហោតិ អទិដ្ឋំ អតុលិតំ អតីរិតំ អវិភូតំ អភាវិតំ. តស្ស ញាណាយ ទស្សនាយ តុលនាយ តីរណាយ វិភូតត្ថាយ វិភាវនត្ថាយ បញ្ហំ បុច្ឆតិ, អយំ អទិដ្ឋជោតនា បុច្ឆា.

កតមា ទិដ្ឋសំសន្ទនា បុច្ឆា? បកតិយា លក្ខណំ ញាតំ ហោតិ ទិដ្ឋំ តុលិតំ តីរិតំ វិភូតំ វិភាវិតំ. សោ អញ្ញេហិ បណ្ឌិតេហិ សទ្ធិំ សំសន្ទនត្ថាយ បញ្ហំ បុច្ឆតិ, អយំ ទិដ្ឋសំសន្ទនា បុច្ឆា.

កតមា វិមតិច្ឆេទនា បុច្ឆា? បកតិយា សំសយបក្ខន្តោ ហោតិ វិមតិបក្ខន្តោ ទ្វេឡ្ហកជាតោ ‘‘ឯវំ នុ ខោ, ន នុ ខោ, កិំ នុ ខោ, កថំ នុ ខោ’’តិ. សោ វិមតិច្ឆេទនត្ថាយ បញ្ហំ បុច្ឆតិ, អយំ វិមតិច្ឆេទនា បុច្ឆា.

កតមា អនុមតិបុច្ឆា? ភគវា ហិ ភិក្ខូនំ អនុមតិយា បញ្ហំ បុច្ឆតិ – ‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, ភិក្ខវេ, រូបំ និច្ចំ វា អនិច្ចំ វា’’តិ? ‘‘អនិច្ចំ, ភន្តេ’’. ‘‘យំ បនានិច្ចំ, ទុក្ខំ វា តំ សុខំ វា’’តិ? ‘‘ទុក្ខំ, ភន្តេ’’. ‘‘យំ បនានិច្ចំ ទុក្ខំ វិបរិណាមធម្មំ, កល្លំ នុ ខោ តំ សមនុបស្សិតុំ ឯតំ មម, ឯសោហមស្មិ, ឯសោ មេ អត្តា’’តិ? ‘‘នោ ហេតំ, ភន្តេ’’តិ, អយំ អនុមតិបុច្ឆា.

កតមា កថេតុកម្យតាបុច្ឆា? ភគវា ភិក្ខូនំ កថេតុកម្យតាយ បញ្ហំ បុច្ឆតិ – ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, សតិបដ្ឋានា. កតមេ ចត្តារោ’’តិ? អយំ កថេតុកម្យតាបុច្ឆាតិ.

តត្ថ ពុទ្ធានំ បុរិមា តិស្សោ បុច្ឆា នត្ថិ. កស្មា? ពុទ្ធានំ ហិ តីសុ អទ្ធាសុ កិញ្ចិ សង្ខតំ អទ្ធាវិមុត្តំ វា អសង្ខតំ អទិដ្ឋំ អជានិតំ អតុលិតំ អតីរិតំ អវិភូតំ អវិភាវិតំ នាម នត្ថិ, តស្មា តេសំ អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា នត្ថិ. យំ បន ភគវតា អត្តនោ ញាណេន បដិវិទ្ធំ, តស្ស អញ្ញេន សមណេន វា ព្រាហ្មណេន វា ទេវេន វា មារេន វា ព្រហ្មុនា វា សទ្ធិំ សំសន្ទនកិច្ចំ នត្ថិ. តេនស្ស ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា នត្ថិ. យស្មា បនេស អកថំកថី តិណ្ណវិចិកិច្ឆោ សព្ពធម្មេសុ វិហតសំសយោ, តេនស្ស វិមតិច្ឆេទនាបុច្ឆា នត្ថិ. ឥតរា បន ទ្វេ បុច្ឆា ភគវតោ អត្ថិ, តាសុ អយំ កថេតុកម្យតាបុច្ឆាតិ វេទិតព្ពា.

ឥទានិ តាយ បុច្ឆាយ បុដ្ឋំ ឯកបុគ្គលំ វិភាវេន្តោ តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ អាហ. តត្ថ តថាគតោតិ អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា តថាគតោ – តថា អាគតោតិ តថាគតោ, តថា គតោតិ តថាគតោ, តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ, តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ, តថទស្សិតាយ តថាគតោ, តថវាទិតាយ តថាគតោ, តថាការិតាយ តថាគតោ, អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោតិ.

កថំ ភគវា តថា អាគតោតិ តថាគតោ? យថា សព្ពលោកហិតាយ ឧស្សុក្កមាបន្នា បុរិមកា សម្មាសម្ពុទ្ធា អាគតា, យថា វិបស្សី ភគវា អាគតោ, យថា សិខី ភគវា, យថា វេស្សភូ ភគវា, យថា កកុសន្ធោ ភគវា, យថា កោណាគមនោ ភគវា, យថា កស្សបោ ភគវា អាគតោតិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យេន អភិនីហារេន ឯតេ ភគវន្តោ អាគតា, តេនេវ អម្ហាកម្បិ ភគវា អាគតោ. អថ វា យថា វិបស្សី ភគវា…បេ… យថា កស្សបោ ភគវា ទានបារមិំ បូរេត្វា, សីលនេក្ខម្មបញ្ញាវីរិយខន្តិសច្ចាធិដ្ឋានមេត្តាឧបេក្ខាបារមិំ បូរេត្វា ឥមា ទស បារមិយោ, ទស ឧបបារមិយោ, ទស បរមត្ថបារមិយោតិ សមតិំស បារមិយោ បូរេត្វា, អង្គបរិច្ចាគំ នយនធនរជ្ជបុត្តទារបរិច្ចាគន្តិ ឥមេ បញ្ច មហាបរិច្ចាគេ បរិច្ចជិត្វា, បុព្ពយោគបុព្ពចរិយធម្មក្ខានញាតត្ថចរិយាទយោ បូរេត្វា ពុទ្ធិចរិយាយ កោដិំ បត្វា អាគតោ, តថា អម្ហាកម្បិ ភគវា អាគតោ. យថា ច វិបស្សី ភគវា …បេ… កស្សបោ ភគវា ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ ចត្តារោ សម្មប្បធានេ ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទេ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ បញ្ច ពលានិ សត្ត ពោជ្ឈង្គេ អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ភាវេត្វា ព្រូហេត្វា អាគតោ, តថា អម្ហាកម្បិ ភគវា អាគតោតិ តថាគតោ.

‘‘យថេវ លោកម្ហិ វិបស្សិអាទយោ,

សព្ពញ្ញុភាវំ មុនយោ ឥធាគតា;

តថា អយំ សក្យមុនីបិ អាគតោ,

តថាគតោ វុច្ចតិ តេន ចក្ខុមា’’តិ.

ឯវំ តថា អាគតោតិ តថាគតោ.

កថំ តថា គតោតិ តថាគតោ? យថា សម្បតិជាតោ វិបស្សី ភគវា គតោ…បេ… កស្សបោ ភគវា គតោ. កថញ្ច សោ គតោតិ? សោ ហិ សម្បតិជាតោវ សមេហិ បាទេហិ បថវិយំ បតិដ្ឋាយ ឧត្តរាភិមុខោ សត្តបទវីតិហារេន គតោ. យថាហ – ‘‘សម្បតិជាតោ, អានន្ទ, ពោធិសត្តោ សមេហិ បាទេហិ បថវិយំ បតិដ្ឋហិត្វា ឧត្តរាភិមុខោ សត្តបទវីតិហារេន គច្ឆតិ សេតម្ហិ ឆត្តេ អនុធារិយមានេ, សព្ពា ច ទិសា អនុវិលោកេតិ, អាសភិញ្ច វាចំ ភាសតិ ‘អគ្គោហមស្មិ លោកស្ស, ជេដ្ឋោហមស្មិ លោកស្ស, សេដ្ឋោហមស្មិ លោកស្ស, អយមន្តិមា ជាតិ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’’តិ (ម. និ. ៣.២០៧). តញ្ចស្ស គមនំ តថំ អហោសិ អវិតថំ អនេកេសំ វិសេសាធិគមានំ បុព្ពនិមិត្តភាវេន. យញ្ហិ សោ សម្បតិជាតោវ សមេហិ បាទេហិ បតិដ្ឋហិ, ឥទមស្ស ចតុរិទ្ធិបាទបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, ឧត្តរាភិមុខភាវោ បន សព្ពលោកុត្តរភាវស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, សត្តបទវីតិហារោ សត្តពោជ្ឈង្គរតនបដិលាភស្ស, ‘‘សុវណ្ណទណ្ឌា វីតិបតន្តិ ចាមរា’’តិ (សុ. និ. ៦៩៣) ឯត្ថ វុត្តចាមរុក្ខេបោ បន សព្ពតិត្ថិយនិម្មថនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, សេតច្ឆត្តធារណំ អរហត្តផលវិមុត្តិវរវិមលសេតច្ឆត្តបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, សព្ពទិសានុវិលោកនំ សព្ពញ្ញុតានាវរណញាណបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, អាសភិវាចាភាសនំ អប្បដិវត្តិយវរធម្មចក្កប្បវត្តនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. តថា អយំ ភគវាបិ គតោ. តញ្ចស្ស គមនំ កថំ អហោសិ អវិតថំ តេសំយេវ វិសេសាធិគមានំ បុព្ពនិមិត្តភាវេន. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘មុហុត្តជាតោវ គវម្បតី យថា,

សមេហិ បាទេហិ ផុសី វសុន្ធរំ;

សោ វិក្កមី សត្ត បទានិ គោតមោ,

សេតញ្ច ឆត្តំ អនុធារយុំ មរូ.

‘‘គន្ត្វាន សោ សត្ត បទានិ គោតមោ,

ទិសា វិលោកេសិ សមា សមន្តតោ;

អដ្ឋង្គុបេតំ គិរមព្ភុទីរយិ,

សីហោ យថា បព្ពតមុទ្ធនិដ្ឋិតោ’’តិ.

ឯវំ តថា គតោតិ តថាគតោ.

អថ វា យថា វិបស្សី ភគវា…បេ… យថា កស្សបោ ភគវា, អយម្បិ ភគវា តថេវ នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទំ បហាយ គតោ, អព្យាបាទេន ព្យាបាទំ, អាលោកសញ្ញាយ ថិនមិទ្ធំ, អវិក្ខេបេន ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ, ធម្មវវត្ថានេន វិចិកិច្ឆំ បហាយ គតោ, ញាណេន អវិជ្ជំ បទាលេត្វា គតោ, បាមោជ្ជេន អរតិំ វិនោទេត្វា, បឋមជ្ឈានេន នីវរណកវាដំ ឧគ្ឃាដេត្វា, ទុតិយជ្ឈានេន វិតក្កវិចារំ វូបសមេត្វា, តតិយជ្ឈានេន បីតិំ វិរាជេត្វា, ចតុត្ថជ្ឈានេន សុខទុក្ខំ បហាយ, អាកាសានញ្ចាយតនសមាបត្តិយា រូបសញ្ញាបដិឃសញ្ញានានត្តសញ្ញាយោ សមតិក្កមិត្វា, វិញ្ញាណញ្ចាយតនសមាបត្តិយា អាកាសានញ្ចាយតនសញ្ញំ, អាកិញ្ចញ្ញាយតនសមាបត្តិយា វិញ្ញាណញ្ចាយតនសញ្ញំ, នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិយា អាកិញ្ចញ្ញាយតនសញ្ញំ សមតិក្កមិត្វា គតោ.

អនិច្ចានុបស្សនាយ និច្ចសញ្ញំ បហាយ, ទុក្ខានុបស្សនាយ សុខសញ្ញំ, អនត្តានុបស្សនាយ អត្តសញ្ញំ, និព្ពិទានុបស្សនាយ នន្ទិំ, វិរាគានុបស្សនាយ រាគំ, និរោធានុបស្សនាយ សមុទយំ, បដិនិស្សគ្គានុបស្សនាយ អាទានំ, ខយានុបស្សនាយ ឃនសញ្ញំ, វយានុបស្សនាយ អាយូហនំ, វិបរិណាមានុបស្សនាយ ធុវសញ្ញំ, អនិមិត្តានុបស្សនាយ និមិត្តសញ្ញំ, អប្បណិហិតានុបស្សនាយ បណិធិំ, សុញ្ញតានុបស្សនាយ អភិនិវេសំ, អធិបញ្ញាធម្មវិបស្សនាយ សារាទានាភិនិវេសំ, យថាភូតញាណទស្សនេន សម្មោហាភិនិវេសំ, អាទីនវានុបស្សនាយ អាលយាភិនិវេសំ, បដិសង្ខានុបស្សនាយ អប្បដិសង្ខំ, វិវដ្ដានុបស្សនាយ សំយោគាភិនិវេសំ, សោតាបត្តិមគ្គេន ទិដ្ឋេកដ្ឋេ កិលេសេ ភញ្ជិត្វា, សកទាគាមិមគ្គេន ឱឡារិកេ កិលេសេ បហាយ, អនាគាមិមគ្គេន អណុសហគតេ កិលេសេ សមុគ្ឃាតេត្វា, អរហត្តមគ្គេន សព្ពកិលេសេ សមុច្ឆិន្ទិត្វា គតោ. ឯវម្បិ តថា គតោតិ តថាគតោ.

កថំ តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ? បថវីធាតុយា កក្ខឡត្តលក្ខណំ តថំ អវិតថំ, អាបោធាតុយា បគ្ឃរណលក្ខណំ, តេជោធាតុយា ឧណ្ហត្តលក្ខណំ, វាយោធាតុយា វិត្ថម្ភនលក្ខណំ, អាកាសធាតុយា អសម្ផុដ្ឋលក្ខណំ, វិញ្ញាណធាតុយា វិជាននលក្ខណំ.

រូបស្ស រុប្បនលក្ខណំ, វេទនាយ វេទយិតលក្ខណំ, សញ្ញាយ សញ្ជាននលក្ខណំ, សង្ខារានំ អភិសង្ខរណលក្ខណំ, វិញ្ញាណស្ស វិជាននលក្ខណំ.

វិតក្កស្ស អភិនិរោបនលក្ខណំ, វិចារស្ស អនុមជ្ជនលក្ខណំ, បីតិយា ផរណលក្ខណំ, សុខស្ស សាតលក្ខណំ, ចិត្តេកគ្គតាយ អវិក្ខេបលក្ខណំ, ផស្សស្ស ផុសនលក្ខណំ.

សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អធិមោក្ខលក្ខណំ, វីរិយិន្ទ្រិយស្ស បគ្គហលក្ខណំ, សតិន្ទ្រិយស្ស ឧបដ្ឋានលក្ខណំ, សមាធិន្ទ្រិយស្ស អវិក្ខេបលក្ខណំ, បញ្ញិន្ទ្រិយស្ស បជាននលក្ខណំ.

សទ្ធាពលស្ស អស្សទ្ធិយេ អកម្បិយលក្ខណំ, វីរិយពលស្ស កោសជ្ជេ, សតិពលស្ស មុដ្ឋស្សច្ចេ, សមាធិពលស្ស ឧទ្ធច្ចេ, បញ្ញាពលស្ស អវិជ្ជាយ អកម្បិយលក្ខណំ.

សតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧបដ្ឋានលក្ខណំ, ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស បវិចយលក្ខណំ, វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស បគ្គហលក្ខណំ, បីតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ផរណលក្ខណំ, បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស វូបសមលក្ខណំ, សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស អវិក្ខេបលក្ខណំ, ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្ស បដិសង្ខានលក្ខណំ.

សម្មាទិដ្ឋិយា ទស្សនលក្ខណំ, សម្មាសង្កប្បស្ស អភិនិរោបនលក្ខណំ, សម្មាវាចាយ បរិគ្គហលក្ខណំ, សម្មាកម្មន្តស្ស សមុដ្ឋានលក្ខណំ, សម្មាអាជីវស្ស វោទានលក្ខណំ, សម្មាវាយាមស្ស បគ្គហលក្ខណំ, សម្មាសតិយា ឧបដ្ឋានលក្ខណំ, សម្មាសមាធិស្ស អវិក្ខេបលក្ខណំ.

អវិជ្ជាយ អញ្ញាណលក្ខណំ, សង្ខារានំ ចេតនាលក្ខណំ, វិញ្ញាណស្ស វិជាននលក្ខណំ, នាមស្ស នមនលក្ខណំ, រូបស្ស រុប្បនលក្ខណំ, សឡាយតនស្ស អាយតនលក្ខណំ, ផស្សស្ស ផុសនលក្ខណំ, វេទនាយ វេទយិតលក្ខណំ, តណ្ហាយ ហេតុលក្ខណំ, ឧបាទានស្ស គហណលក្ខណំ, ភវស្ស អាយូហនលក្ខណំ, ជាតិយា និព្ពត្តិលក្ខណំ, ជរាយ ជីរណលក្ខណំ, មរណស្ស ចុតិលក្ខណំ.

ធាតូនំ សុញ្ញតាលក្ខណំ, អាយតនានំ អាយតនលក្ខណំ, សតិបដ្ឋានានំ ឧបដ្ឋានលក្ខណំ, សម្មប្បធានានំ បទហនលក្ខណំ, ឥទ្ធិបាទានំ ឥជ្ឈនលក្ខណំ, ឥន្ទ្រិយានំ អធិបតិលក្ខណំ, ពលានំ អកម្បិយលក្ខណំ, ពោជ្ឈង្គានំ និយ្យានលក្ខណំ, មគ្គស្ស ហេតុលក្ខណំ.

សច្ចានំ តថលក្ខណំ, សមថស្ស អវិក្ខេបលក្ខណំ, វិបស្សនាយ អនុបស្សនាលក្ខណំ, សមថវិបស្សនានំ ឯករសលក្ខណំ, យុគនទ្ធានំ អនតិវត្តនលក្ខណំ.

សីលវិសុទ្ធិយា សំវរណលក្ខណំ, ចិត្តវិសុទ្ធិយា អវិក្ខេបលក្ខណំ, ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិយា ទស្សនលក្ខណំ.

ខយេ ញាណស្ស សមុច្ឆេទលក្ខណំ, អនុប្បាទេ ញាណស្ស បស្សទ្ធិលក្ខណំ.

ឆន្ទស្ស មូលលក្ខណំ, មនសិការស្ស សមុដ្ឋានលក្ខណំ, ផស្សស្ស សមោធានលក្ខណំ, វេទនាយ សមោសរណលក្ខណំ, សមាធិស្ស បមុខលក្ខណំ, សតិយា អាធិបតេយ្យលក្ខណំ, បញ្ញាយ តតុត្តរិយលក្ខណំ, វិមុត្តិយា សារលក្ខណំ, អមតោគធស្ស និព្ពានស្ស បរិយោសានលក្ខណំ តថំ អវិតថំ. ឯវំ តថលក្ខណំ ញាណគតិយា អាគតោ អវិរជ្ឈិត្វា បត្តោ អនុប្បត្តោតិ តថាគតោ. ឯវំ តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ.

កថំ តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ? តថធម្មា នាម ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ. យថាហ – ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ. កតមានិ ចត្តារិ? ‘ឥទំ ទុក្ខ’ន្តិ, ភិក្ខវេ, តថមេតំ អវិតថមេតំ អនញ្ញថមេត’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១០៩០) វិត្ថារោ. តានិ ច ភគវា អភិសម្ពុទ្ធោ, តស្មា តថានំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា តថាគតោតិ វុច្ចតិ. អភិសម្ពោធត្ថោ ហិ ឯត្ថ គតសទ្ទោ.

អបិច ជរាមរណស្ស ជាតិបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ តថោ អវិតថោ អនញ្ញថោ…បេ… សង្ខារានំ អវិជ្ជាបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ តថោ អវិតថោ អនញ្ញថោ. តថា អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ បច្ចយដ្ឋោ, សង្ខារានំ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយដ្ឋោ…បេ… ជាតិយា ជរាមរណស្ស បច្ចយដ្ឋោ តថោ អវិតថោ អនញ្ញថោ. តំ សព្ពំ ភគវា អភិសម្ពុទ្ធោ. តស្មាបិ តថានំ ធម្មានំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា តថាគតោតិ វុច្ចតិ. ឯវំ តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ.

កថំ តថទស្សិតាយ តថាគតោ? ភគវា យំ សទេវកេ លោកេ…បេ… សទេវមនុស្សាយ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ចក្ខុទ្វារេ អាបាថំ អាគច្ឆន្តំ រូបារម្មណំ នាម អត្ថិ, តំ សព្ពាការតោ ជានាតិ បស្សតិ. ឯវំ ជានតា បស្សតា ច តេន តំ ឥដ្ឋានិដ្ឋាទិវសេន វា ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតេសុ លព្ភមានកបទវសេន វា ‘‘កតមំ តំ រូបំ រូបាយតនំ? យំ រូបំ ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ វណ្ណនិភា សនិទស្សនំ សប្បដិឃំ នីលំ បីតក’’ន្តិអាទិនា (ធ. ស. ៦១៦) នយេន អនេកេហិ នាមេហិ តេរសហិ វារេហិ ទ្វេបញ្ញាសាយ នយេហិ វិភជ្ជមានំ តថមេវ ហោតិ, វិតថំ នត្ថិ. ឯស នយោ សោតទ្វារាទីសុបិ អាបាថមាគច្ឆន្តេសុ សទ្ទាទីសុ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា – ‘‘យំ, ភិក្ខវេ, សទេវកស្ស លោកស្ស…បេ… សទេវមនុស្សាយ ទិដ្ឋំ សុតំ មុតំ វិញ្ញាតំ បត្តំ បរិយេសិតំ អនុវិចរិតំ មនសា, តមហំ ជានាមិ, តមហំ អព្ភញ្ញាសិំ, តំ តថាគតស្ស វិទិតំ, តំ តថាគតោ ន ឧបដ្ឋាសី’’តិ (អ. និ. ៤.២៤). ឯវំ តថទស្សិតាយ តថាគតោ. តត្ថ តថទស្សីអត្ថេ តថាគតោតិ បទសម្ភវោ វេទិតព្ពោ.

កថំ តថវាទិតាយ តថាគតោ? យំ រត្តិំ ភគវា ពោធិមណ្ឌេ អបរាជិតបល្លង្កេ និសិន្នោ តិណ្ណំ មារានំ មត្ថកំ មទ្ទិត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ, យញ្ច រត្តិំ យមកសាលានំ អន្តរេ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ, ឯត្ថន្តរេ បញ្ចចត្តាលីសវស្សបរិមាណេ កាលេ បឋមពោធិយាបិ មជ្ឈិមពោធិយាបិ បច្ឆិមពោធិយាបិ យំ ភគវតា ភាសិតំ សុត្តំ គេយ្យំ…បេ… វេទល្លំ, សព្ពំ តំ អត្ថតោ ច ព្យញ្ជនតោ ច អនុបវជ្ជំ អនូនំ អនធិកំ សព្ពាការបរិបុណ្ណំ រាគមទនិម្មទនំ ទោសមោហមទនិម្មទនំ, នត្ថិ តត្ថ វាលគ្គមត្តម្បិ អវក្ខលិតំ, សព្ពំ តំ ឯកមុទ្ទិកាយ លញ្ឆិតំ វិយ ឯកនាឡិកាយ មិតំ វិយ ឯកតុលាយ តុលិតំ វិយ ច តថមេវ ហោតិ អវិតថំ. តេនាហ – ‘‘យញ្ច, ចុន្ទ, រត្តិំ តថាគតោ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈតិ, យញ្ច រត្តិំ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយតិ, យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ភាសតិ លបតិ និទ្ទិសតិ, សព្ពំ តំ តថេវ ហោតិ នោ អញ្ញថា. តស្មា តថាគតោតិ វុច្ចតី’’តិ (ទី. និ. ៣.១៨៨). គទត្ថោ ហិ ឯត្ថ គតសទ្ទោ. ឯវំ តថវាទិតាយ តថាគតោ.

អបិច អាគទនំ អាគទោ, វចនន្តិ អត្ថោ. តថោ អវិបរីតោ អាគទោ អស្សាតិ ទការស្ស តការំ កត្វា តថាគតោតិ ឯវម្បេតស្មិំ អត្ថេ បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា.

កថំ តថាការិតាយ តថាគតោ? ភគវតោ ហិ វាចាយ កាយោ អនុលោមេតិ កាយស្សបិ វាចា, តស្មា យថាវាទី តថាការី យថាការី តថាវាទី ច ហោតិ. ឯវំ ភូតស្ស ចស្ស យថា វាចា, កាយោបិ តថា គតោ, បវត្តោតិ អត្ថោ. យថា ច កាយោ, វាចាបិ តថា គតាតិ តថាគតោ. តេនេវាហ – ‘‘យថាវាទី, ភិក្ខវេ, តថាគតោ តថាការី, យថាការី តថាវាទី. ឥតិ យថាវាទី តថាការី, យថាការី តថាវាទី. តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣). ឯវំ តថាការិតាយ តថាគតោ.

កថំ អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ? ឧបរិ ភវគ្គំ ហេដ្ឋា អវីចិំ បរិយន្តំ កត្វា តិរិយំ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ សព្ពសត្តេ អភិភវតិ សីលេនបិ សមាធិនាបិ បញ្ញាយបិ វិមុត្តិយាបិ, ន តស្ស តុលា វា បមាណំ វា អត្ថិ, អតុលោ អប្បមេយ្យោ អនុត្តរោ រាជរាជោ ទេវទេវោ សក្កានមតិសក្កោ ព្រហ្មានមតិព្រហ្មា. តេនាហ – ‘‘សទេវកេ លោកេ, ភិក្ខវេ…បេ… សទេវមនុស្សាយ តថាគតោ អភិភូ អនភិភូតោ អញ្ញទត្ថុ ទសោ វសវត្តី. តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣).

តត្រេវំ បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា – អគទោ វិយ អគទោ. កោ បនេស? ទេសនាវិលាសោ ចេវ បុញ្ញុស្សយោ ច. តេន ហេស មហានុភាវោ ភិសក្កោ ទិព្ពាគទេន សប្បេ វិយ សព្ពបរប្បវាទិនោ សទេវកញ្ច លោកំ អភិភវតិ. ឥតិ សព្ពលោកាភិភវនេ តថោ អវិបរីតោ ទេសនាវិលាសោ ចេវ បុញ្ញុស្សយោ ច អគទោ អស្សាតិ ទការស្ស តការំ កត្វា តថាគតោតិ វេទិតព្ពោ. ឯវំ អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ.

អបិច តថាយ គតោតិបិ តថាគតោ, តថំ គតោតិបិ តថាគតោ, គតោតិ អវគតោ អតីតោ បត្តោ បដិបន្នោតិ អត្ថោ. តត្ថ សកលលោកំ តីរណបរិញ្ញាយ តថាយ គតោ អវគតោតិ តថាគតោ. លោកសមុទយំ បហានបរិញ្ញាយ តថាយ គតោ អតីតោតិ តថាគតោ, លោកនិរោធំ សច្ឆិកិរិយាយ តថាយ គតោ បត្តោតិ តថាគតោ, លោកនិរោធគាមិនិំ បដិបទំ តថាយ គតោ បដិបន្នោតិ តថាគតោ. តេន យំ វុត្តំ ភគវតា –

‘‘លោកោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ, លោកស្មា តថាគតោ វិសំយុត្តោ. លោកសមុទយោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ, លោកសមុទយោ តថាគតស្ស បហីនោ. លោកនិរោធោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ, លោកនិរោធោ តថាគតស្ស សច្ឆិកតោ. លោកនិរោធគាមិនី បដិបទា, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធា, លោកនិរោធគាមិនី បដិបទា តថាគតស្ស ភាវិតា. យំ, ភិក្ខវេ, សទេវកស្ស លោកស្ស…បេ… សព្ពំ តំ តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធំ. តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣).

តស្សបិ ឯវំ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥទម្បិ ច តថាគតស្ស តថាគតភាវទីបនេ មុខមត្តមេវ. សព្ពាការេន បន តថាគតោវ តថាគតស្ស តថាគតភាវំ វណ្ណេយ្យ.

អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ បទទ្វយេ បន អារកត្តា, អរីនំ អរានញ្ច ហតត្តា, បច្ចយាទីនំ អរហត្តា, បាបករណេ រហាភាវាតិ ឥមេហិ តាវ ការណេហិ អរហន្តិ វេទិតព្ពោ. សម្មា សាមញ្ច សព្ពធម្មានំ ពុទ្ធត្តា បន សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បនេតំ បទទ្វយំ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១២៣ អាទយោ) ពុទ្ធានុស្សតិវណ្ណនាយំ បកាសិតន្តិ.

១៧១. ទុតិយេ បាតុភាវោតិ ឧប្បត្តិ និប្ផត្តិ. ទុល្លភោ លោកស្មិន្តិ ឥមស្មិំ សត្តលោកេ ទុល្លភោ សុទុល្លភោ បរមទុល្លភោ. កស្មា ទុល្លភោតិ? ឯកវារំ ទានបារមិំ បូរេត្វា ពុទ្ធេន ភវិតុំ ន សក្កា, ទ្វេ វារេ ទស វារេ វីសតិ វារេ បញ្ញាស វារេ វារសតំ វារសហស្សំ វារសតសហស្សំ វារកោដិសតសហស្សម្បិ ទានបារមិំ បូរេត្វា ពុទ្ធេន ភវិតុំ ន សក្កា, តថា ឯកទិវសំ ទ្វេ ទិវសេ ទស ទិវសេ វីសតិ ទិវសេ បញ្ញាស ទិវសេ ទិវសសតំ ទិវសសហស្សំ ទិវសសតសហស្សំ ទិវសកោដិសតសហស្សំ. ឯកមាសំ ទ្វេ មាសេ…បេ… មាសកោដិសតសហស្សំ. ឯកសំវច្ឆរំ ទ្វេ សំវច្ឆរេ…បេ… សំវច្ឆរកោដិសតសហស្សំ. ឯកកប្បំ ទ្វេ កប្បេ…បេ… កប្បកោដិសតសហស្សំ. កប្បានំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ តីណិ អសង្ខ្យេយ្យានិ ទានបារមិំ បូរេត្វា ពុទ្ធេន ភវិតុំ ន សក្កា. សីលបារមីនេក្ខម្មបារមី…បេ… ឧបេក្ខាបារមីសុបិ ឯសេវ នយោ. បច្ឆិមកោដិយា បន កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ ទស បារមិយោ បូរេត្វា ពុទ្ធេន ភវិតុំ សក្កាតិ ឥមិនា ការណេន ទុល្លភោ.

១៧២. តតិយេ អច្ឆរិយមនុស្សោតិ អច្ឆរិយោ មនុស្សោ. អច្ឆរិយោតិ អន្ធស្ស បព្ពតារោហណំ វិយ និច្ចំ ន ហោតីតិ អត្ថោ. អយំ តាវ សទ្ទនយោ. អយំ បន អដ្ឋកថានយោ – អច្ឆរាយោគ្គោតិ អច្ឆរិយោ, អច្ឆរំ បហរិត្វា បស្សិតព្ពោតិ អត្ថោ. អបិច ‘‘តថាគតស្ស, ភិក្ខវេ, អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បាតុភាវា ចត្តារោ អច្ឆរិយា អព្ភុតា ធម្មា បាតុភវន្តី’’តិ (អ. និ. ៤.១២៧) ឯវមាទីហិ អនេកេហិ អច្ឆរិយព្ភុតធម្មេហិ សមន្នាគតត្តាបិ អច្ឆរិយមនុស្សោ. អាចិណ្ណមនុស្សោតិបិ អច្ឆរិយមនុស្សោ.

អភិនីហារស្ស ហិ សម្បាទកេ អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វា ឯកពុទ្ធស្ស សម្មុខេ មហាពោធិមណ្ឌេ មានសំ ពន្ធិត្វា និសជ្ជនំ នាម ន អញ្ញស្ស កស្សចិ អាចិណ្ណំ, សព្ពញ្ញុពោធិសត្តស្សេវ អាចិណ្ណំ. តថា ពុទ្ធានំ សន្តិកេ ព្យាករណំ លភិត្វា អនិវត្តកេន ហុត្វា វីរិយាធិដ្ឋានំ អធិដ្ឋាយ ពុទ្ធការកធម្មានំ បូរណម្បិ ន អញ្ញស្ស កស្សចិ អាចិណ្ណំ, សព្ពញ្ញុពោធិសត្តស្សេវ អាចិណ្ណំ. តថា បារមិយោ គព្ភំ គណ្ហាបេត្វា វេស្សន្តរត្តភាវសទិសេ អត្តភាវេ ឋត្វា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតានំ ហត្ថីនំ សត្តសតានិ អស្សានំ សត្តសតានីតិ ឯវំ សត្តសតកមហាទានំ ទត្វា ជាលិកុមារសទិសំ បុត្តំ, កណ្ហាជិនាសទិសំ ធីតរំ, មទ្ទីទេវិសទិសំ ភរិយញ្ច ទានមុខេ និយ្យាតេត្វា យាវតាយុកំ ឋត្វា ទុតិយេ អត្តភាវេ តុសិតភវនេ បដិសន្ធិគ្គហណម្បិ ន អញ្ញស្ស កស្សចិ អាចិណ្ណំ, សព្ពញ្ញុពោធិសត្តស្សេវ អាចិណ្ណំ. តុសិតបុរេ យាវតាយុកំ ឋត្វា ទេវតានំ អាយាចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា បញ្ចមហាវិលោកនំ វិលោកេត្វា សតស្ស សម្បជានស្ស តុសិតបុរា ចវិត្វា មហាភោគកុលេ បដិសន្ធិគ្គហណម្បិ ន អញ្ញស្ស កស្សចិ អាចិណ្ណំ, សព្ពញ្ញុពោធិសត្តស្សេវ អាចិណ្ណំ. តថា បដិសន្ធិគ្គហណទិវសេ ទសសហស្សិលោកធាតុកម្បនម្បិ, សតស្ស សម្បជានស្ស មាតុកុច្ឆិយំ និវាសោបិ, សតស្ស សម្បជានស្ស មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមនទិវសេ ទសសហស្សិលោកធាតុកម្បនម្បិ, សម្បតិជាតស្ស សត្តបទវីតិហារគមនម្បិ, ទិព្ពសេតច្ឆត្ត. ធារណម្បិ, ទិព្ពវាឡពីជនុក្ខេបោបិ, សព្ពទិសាសុ សីហវិលោកនំ វិលោកេត្វា អត្តនា បដិសមំ កញ្ចិ សត្តំ អទិស្វា ‘‘អគ្គោហមស្មិ លោកស្សា’’តិ ឯវំ សីហនាទនទនម្បិ, បរិបាកគតេ ញាណេ មហាសម្បត្តិំ បហាយ មហាភិនិក្ខមនម្បិ, មហាពោធិមណ្ឌេ បល្លង្កេន និសិន្នស្ស មារវិជយំ អាទិំ កត្វា បុព្ពេនិវាសានុស្សតិទិព្ពចក្ខុវិសោធនានិ កត្វា បច្ចូសសមយេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណគុណរាសិបដិវិទ្ធក្ខណេ ទសសហស្សិលោកធាតុកម្បនម្បិ, បឋមធម្មទេសនាយ អនុត្តរំ តិបរិវដ្ដំ ធម្មចក្កប្បវត្តនម្បីតិ ឯវមាទិ សព្ពំ ន អញ្ញស្ស កស្សចិ អាចិណ្ណំ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធស្សេវ អាចិណ្ណំ. ឯវំ អាចិណ្ណមនុស្សោតិបិ អច្ឆរិយមនុស្សោ.

១៧៣. ចតុត្ថេ កាលកិរិយាតិ ឯកស្មិំ កាលេ បាកដា កិរិយាតិ កាលកិរិយា. តថាគតោ ហិ បញ្ចចត្តាលីស វស្សានិ ឋត្វា តីណិ បិដកានិ បញ្ច និកាយេ នវង្គំ សត្ថុសាសនំ ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានិ បកាសេត្វា មហាជនំ និព្ពាននិន្នំ និព្ពានបោណំ កត្វា យមកសាលានមន្តរេ និបន្នោ ភិក្ខុសង្ឃំ អាមន្តេត្វា អប្បមាទេន ឱវទិត្វា សតោ សម្បជានោ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ. អយមស្ស កិរិយា យាវជ្ជតនា បាកដាតិ ឯកស្មិំ កាលេ បាកដា កិរិយាតិ កាលកិរិយា. អនុតប្បា ហោតីតិ អនុតាបករា ហោតិ. តត្ថ ចក្កវត្តិរញ្ញោ កាលកិរិយា ឯកចក្កវាឡេ ទេវមនុស្សានំ អនុតាបករា ហោតិ. ពុទ្ធានំ កាលកិរិយា ទសសហស្សចក្កវាឡេសុ ទេវមនុស្សានំ អនុតាបករា ហោតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ពហុនោ ជនស្ស អនុតប្បា ហោតី’’តិ.

១៧៤. បញ្ចមេ អទុតិយោតិ ទុតិយស្ស ពុទ្ធស្ស អភាវា អទុតិយោ. ចត្តារោ ហិ ពុទ្ធា សុតពុទ្ធោ, ចតុសច្ចពុទ្ធោ, បច្ចេកពុទ្ធោ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធោតិ. តត្ថ ពហុស្សុតោ ភិក្ខុ សុតពុទ្ធោ នាម. ខីណាសវោ ចតុសច្ចពុទ្ធោ នាម. កប្បសតសហស្សាធិកានិ ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ បារមិយោ បូរេត្វា សាមំ បដិវិទ្ធបច្ចេកពោធិញាណោ បច្ចេកពុទ្ធោ នាម. កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ វា អដ្ឋ វា សោឡស វា អសង្ខ្យេយ្យានិ បារមិយោ បូរេត្វា តិណ្ណំ មារានំ មត្ថកំ មទ្ទិត្វា បដិវិទ្ធសព្ពញ្ញុតញ្ញាណោ សព្ពញ្ញុពុទ្ធោ នាម. ឥមេសុ ចតូសុ ពុទ្ធេសុ សព្ពញ្ញុពុទ្ធោវ អទុតិយោ នាម. ន ហិ តេន សទ្ធិំ អញ្ញោ សព្ពញ្ញុពុទ្ធោ នាម ឧប្បជ្ជតិ.

អសហាយោតិ អត្តភាវេន វា បដិវិទ្ធធម្មេហិ វា សទិសោ សហាយោ នាម អស្ស នត្ថីតិ អសហាយោ. ‘‘លទ្ធសហាយោ ខោ បន សោ ភគវា សេខានញ្ចេវ បដិបទាន’’ន្តិ ឥមិនា បន បរិយាយេន សេខាសេខា ពុទ្ធានំ សហាយា នាម ហោន្តិ. អប្បដិមោតិ បដិមា វុច្ចតិ អត្តភាវោ, តស្ស អត្តភាវសទិសា អញ្ញា បដិមា នត្ថីតិ អប្បដិមោ. យាបិ ច មនុស្សា សុវណ្ណរជតាទិមយា បដិមា ករោន្តិ, តាសុ វាលគ្គមត្តម្បិ ឱកាសំ តថាគតស្ស អត្តភាវសទិសំ កាតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថីតិ សព្ពថាបិ អប្បដិមោ.

អប្បដិសមោតិ អត្តភាវេនេវស្ស បដិសមោ នាម កោចិ នត្ថីតិ អប្បដិសមោ. អប្បដិភាគោតិ យេ តថាគតេន ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិអាទិនា នយេន ធម្មា ទេសិតា, តេសុ ‘‘ន ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា, តយោ វា បញ្ច វា’’តិអាទិនា នយេន បដិភាគំ កាតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថីតិ អប្បដិភាគោ. អប្បដិបុគ្គលោតិ អញ្ញោ កោចិ ‘‘អហំ ពុទ្ធោ’’តិ ឯវំ បដិញ្ញំ កាតុំ សមត្ថោ បុគ្គលោ នត្ថីតិ អប្បដិបុគ្គលោ. អសមោតិ អប្បដិបុគ្គលត្តាវ សព្ពសត្តេហិ អសមោ. អសមសមោតិ អសមា វុច្ចន្តិ អតីតានាគតា សព្ពញ្ញុពុទ្ធា, តេហិ អសមេហិ សមោតិ អសមសមោ.

ទ្វិបទានំ អគ្គោតិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អបទានំ ទ្វិបទានំ ចតុប្បទានំ ពហុប្បទានំ រូបីនំ អរូបីនំ សញ្ញីនំ អសញ្ញីនំ នេវសញ្ញីនាសញ្ញីនំ សត្តានំ អគ្គោវ. កស្មា ឥធ ទ្វិបទានំ អគ្គោតិ វុត្តោ? សេដ្ឋតរវសេន. ឥមស្មិញ្ហិ លោកេ សេដ្ឋោ នាម ឧប្បជ្ជមានោ អបទចតុប្បទពហុប្បទេសុ ន ឧប្បជ្ជតិ, ទ្វិបទេសុយេវ ឧប្បជ្ជតិ. កតរទ្វិបទ្វេសូតិ? មនុស្សេសុ ចេវ ទេវេសុ ច. មនុស្សេសុ ឧប្បជ្ជមានោ តិសហស្សិមហាសហស្សិលោកធាតុំ វសេ វត្តេតុំ សមត្ថោ ពុទ្ធោ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ. ទេវេសុ ឧប្បជ្ជមានោ ទសសហស្សិលោកធាតុំ វសវត្តី មហាព្រហ្មា ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ. សោ តស្ស កប្បិយការកោ វា អារាមិកោ វា សម្បជ្ជតិ. ឥតិ តតោបិ សេដ្ឋតរវសេនេស ទ្វិបទានំ អគ្គោតិ វុត្តោ.

១៧៥-១៨៦. ឆដ្ឋាទីសុ ឯកបុគ្គលស្ស, ភិក្ខវេ, បាតុភាវា មហតោ ចក្ខុស្ស បាតុភាវោ ហោតីតិ, ភិក្ខវេ, ឯកបុគ្គលស្ស តថាគតស្ស អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បាតុភាវេន មហន្តស្ស ចក្ខុស្ស បាតុភាវោ ហោតិ. តស្មិំ បុគ្គលេ បាតុភូតេ តំ បាតុភូតមេវ ហោតិ, ន វិនា តស្ស បាតុភាវេន បាតុភវតិ. បាតុភាវោតិ ឧប្បត្តិ និប្ផត្តិ. កតមស្ស ចក្ខុស្សាតិ? បញ្ញាចក្ខុស្ស. កីវរូបស្សាតិ? សារិបុត្តត្ថេរស្ស វិបស្សនាបញ្ញាសទិសស្ស មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស សមាធិបញ្ញាសទិសស្សាតិ. អាលោកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឧភិន្នំ អគ្គសាវកានំ បញ្ញាអាលោកសទិសោយេវ ហិ ឯត្ថ អាលោកោ, បញ្ញាឱភាសសទិសោយេវ ឱភាសោ អធិប្បេតោ. ‘‘មហតោ ចក្ខុស្ស, មហតោ អាលោកស្ស, មហតោ ឱភាសស្សា’’តិ ឥមានិ ច បន តីណិបិ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកានិ កថិតានីតិ វេទិតព្ពានិ.

ឆន្នំ អនុត្តរិយានន្តិ ឧត្តរិតរវិរហិតានំ ឆន្នំ ឧត្តមធម្មានំ. តត្ថ ទស្សនានុត្តរិយំ, សវនានុត្តរិយំ, លាភានុត្តរិយំ, សិក្ខានុត្តរិយំ, បារិចរិយានុត្តរិយំ, អនុស្សតានុត្តរិយន្តិ ឥមានិ ឆ អនុត្តរិយានិ. ឥមេសំ បាតុភាវោ ហោតីតិ អត្ថោ. អាយស្មា ហិ អានន្ទត្ថេរោ សាយំបាតំ តថាគតំ ចក្ខុវិញ្ញាណេន ទដ្ឋុំ លភតិ, ឥទំ ទស្សនានុត្តរិយំ. អញ្ញោបិ សោតាបន្នោ វា សកទាគាមី វា អនាគាមី វា អានន្ទត្ថេរោ វិយ តថាគតំ ទស្សនាយ លភតិ, ឥទម្បិ ទស្សនានុត្តរិយំ. អបរោ បន បុថុជ្ជនកល្យាណកោ អានន្ទត្ថេរោ វិយ ទសពលំ ទស្សនាយ លភិត្វា តំ ទស្សនំ វឌ្ឍេត្វា សោតាបត្តិមគ្គំ បាបេតិ. ឥទំ ទស្សនមេវ នាម, មូលទស្សនំ បន ទស្សនានុត្តរិយំ នាម.

អានន្ទត្ថេរោយេវ ច អភិក្ខណំ ទសពលស្ស វចនំ សោតវិញ្ញាណេន សោតុំ លភតិ, ឥទំ សវនានុត្តរិយំ. អញ្ញេបិ សោតាបន្នាទយោ អានន្ទត្ថេរោ វិយ តថាគតស្ស វចនំ សវនាយ លភន្តិ, ឥទម្បិ សវនានុត្តរិយំ. អបរោ បន បុថុជ្ជនកល្យាណកោ អានន្ទត្ថេរោ វិយ តថាគតស្ស វចនំ សោតុំ លភិត្វា តំ សវនំ វឌ្ឍេត្វា សោតាបត្តិមគ្គំ បាបេតិ. ឥទំ សវនមេវ នាម, មូលសវនំ បន សវនានុត្តរិយំ នាម.

អានន្ទត្ថេរោយេវ ច ទសពលេ សទ្ធំ បដិលភតិ, ឥទំ លាភានុត្តរិយំ. អញ្ញេបិ សោតាបន្នាទយោ អានន្ទត្ថេរោ វិយ ទសពលេ សទ្ធាបដិលាភំ លភន្តិ, ឥទម្បិ លាភានុត្តរិយំ. អបរោ បន បុថុជ្ជនកល្យាណកោ អានន្ទត្ថេរោ វិយ ទសពលេ សទ្ធាបដិលាភំ លភិត្វា តំ លាភំ វឌ្ឍេត្វា សោតាបត្តិមគ្គំ បាបេតិ, អយំ លាភោយេវ នាម, មូលលាភោ បន លាភានុត្តរិយំ នាម.

អានន្ទត្ថេរោយេវ ច ទសពលស្ស សាសនេ តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខតិ, ឥទំ សិក្ខានុត្តរិយំ. អញ្ញេបិ សោតាបន្នាទយោ អានន្ទត្ថេរោ វិយ ទសពលស្ស សាសនេ តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខន្តិ, ឥទម្បិ សិក្ខានុត្តរិយំ. អបរោ បន បុថុជ្ជនកល្យាណកោ អានន្ទត្ថេរោ វិយ ទសពលស្ស សាសនេ តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខិត្វា តា សិក្ខា វឌ្ឍេត្វា សោតាបត្តិមគ្គំ បាបេតិ. អយំ សិក្ខាយេវ នាម, មូលសិក្ខា បន សិក្ខានុត្តរិយំ នាម.

អានន្ទត្ថេរោយេវ ច អភិណ្ហំ ទសពលំ បរិចរតិ, ឥទំ បារិចរិយានុត្តរិយំ. អញ្ញេបិ សោតាបន្នាទយោ អានន្ទត្ថេរោ វិយ អភិណ្ហំ ទសពលំ បរិចរន្តិ, ឥទម្បិ បារិចរិយានុត្តរិយំ. អបរោ បន បុថុជ្ជនកល្យាណកោ អានន្ទត្ថេរោ វិយ ទសពលំ បរិចរិត្វា តំ បារិចរិយំ វឌ្ឍេត្វា សោតាបត្តិមគ្គំ បាបេតិ, អយំ បារិចរិយាយេវ នាម, មូលបារិចរិយា បន បារិចរិយានុត្តរិយំ នាម.

អានន្ទត្ថេរោយេវ ច ទសពលស្ស លោកិយលោកុត្តរេ គុណេ អនុស្សរតិ, ឥទំ អនុស្សតានុត្តរិយំ. អញ្ញេបិ សោតាបន្នាទយោ អានន្ទត្ថេរោ វិយ ទសពលស្ស លោកិយលោកុត្តរេ គុណេ អនុស្សរន្តិ, ឥទម្បិ អនុស្សតានុត្តរិយំ. អបរោ បន បុថុជ្ជនកល្យាណកោ អានន្ទត្ថេរោ វិយ ទសពលស្ស លោកិយលោកុត្តរេ គុណេ អនុស្សរិត្វា តំ អនុស្សតិំ វឌ្ឍេត្វា សោតាបត្តិមគ្គំ បាបេតិ, អយំ អនុស្សតិយេវ នាម, មូលានុស្សតិ បន អនុស្សតានុត្តរិយំ នាម. ឥមានិ ឆ អនុត្តរិយានិ, ឥមេសំ បាតុភាវោ ហោតិ. ឥមានិ ច បន ឆ អនុត្តរិយានិ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកានិ កថិតានីតិ វេទិតព្ពានិ.

ចតុន្នំ បដិសម្ភិទានំ សច្ឆិកិរិយា ហោតីតិ ចតស្សោ ហិ បដិសម្ភិទាយោ អត្ថបដិសម្ភិទា, ធម្មបដិសម្ភិទា, និរុត្តិបដិសម្ភិទា, បដិភានបដិសម្ភិទាតិ. តត្ថ អត្ថេសុ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ធម្មេសុ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, អត្ថធម្មនិរុត្តាភិលាបេ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា, ញាណេសុ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បនេតាសំ អភិធម្មេ (វិភ. ៧១៨ អាទយោ) អាគតោយេវ. ឥមាសំ ចតស្សន្នំ បដិសម្ភិទានំ ពុទ្ធុប្បាទេ បច្ចក្ខកិរិយា ហោតិ, ន វិនា ពុទ្ធុប្បាទា. ឯតាសំ សច្ឆិកិរិយាតិ អត្ថោ. ឥមាបិ លោកិយលោកុត្តរាវ កថិតាតិ វេទិតព្ពា.

អនេកធាតុបដិវេធោតិ ‘‘ចក្ខុធាតុ រូបធាតូ’’តិអាទីនំ អដ្ឋារសន្នំ ធាតូនំ ពុទ្ធុប្បាទេយេវ បដិវេធោ ហោតិ, ន វិនា ពុទ្ធុប្បាទេនាតិ អត្ថោ. នានាធាតុបដិវេធោតិ ឯត្ថ ឥមាវ អដ្ឋារស ធាតុយោ នានាសភាវតោ នានាធាតុយោតិ វេទិតព្ពា. យោ បនេតាសំ ‘‘នានាសភាវា ឯតា’’តិ ឯវំ នានាករណតោ បដិវេធោ, អយំ នានាធាតុបដិវេធោ នាម. វិជ្ជាវិមុត្តិផលសច្ឆិកិរិយាតិ ឯត្ថ វិជ្ជាតិ ផលេ ញាណំ, វិមុត្តីតិ តទវសេសា ផលសម្បយុត្តា ធម្មា. សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាតិ សោតោតិ បឋមមគ្គោ, តេន សោតេន បត្តព្ពំ ផលន្តិ សោតាបត្តិផលំ. សកទាគាមិផលាទីនិ បាកដានេវ.

១៨៧. អនុត្តរន្តិ និរុត្តរំ. ធម្មចក្កន្តិ សេដ្ឋចក្កំ. ចក្កសទ្ទោ ហេស –

‘‘ចតុព្ភិ អដ្ឋជ្ឈគមា, អដ្ឋាហិបិ ច សោឡស;

សោឡសាហិ ច ពាត្តិំស, អត្រិច្ឆំ ចក្កមាសទោ;

ឥច្ឆាហតស្ស បោសស្ស, ចក្កំ ភមតិ មត្ថកេ’’តិ. (ជា. ១.១.១០៤; ១.៥.១០៣) –

ឯត្ថ ឧរចក្កេ អាគតោ. ‘‘ចក្កសមារុឡ្ហា ជានបទា បរិយាយន្តី’’តិ (អ. និ. ៣.៦៣; ៥.៥៤) ឯត្ថ ឥរិយាបថចក្កេ. ‘‘អថ ខោ សោ, ភិក្ខវេ, រថការោ យំ តំ ចក្កំ ឆហិ មាសេហិ និដ្ឋិតំ, តំ បវត្តេសី’’តិ (អ. និ. ៣.១៥) ឯត្ថ ទារុចក្កេ. ‘‘អទ្ទសា ខោ ទោណោ ព្រាហ្មណោ ភគវតោ បាទេសុ ចក្កានិ សហស្សារានី’’តិ (អ. និ. ៤.៣៦) ឯត្ថ លក្ខណចក្កេ. ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, ចក្កានិ, យេហិ សមន្នាគតានំ ទេវមនុស្សានំ ចតុចក្កំ វត្តតី’’តិ (អ. និ. ៤.៣១) ឯត្ថ សម្បត្តិចក្កេ. ‘‘ទិព្ពំ ចក្ករតនំ បាតុភវតី’’តិ (ទី. និ. ២.២៤៣; ម. និ. ៣.២៥៦) ឯត្ថ រតនចក្កេ. ឥធ បន ធម្មចក្កេ អាគតោ.

បវត្តិតន្តិ ឯត្ថ ធម្មចក្កំ អភិនីហរតិ នាម, អភិនីហដំ នាម, ឧប្បាទេតិ នាម, ឧប្បាទិតំ នាម, បវត្តេតិ នាម, បវត្តិតំ នាមាតិ អយំ បភេទោ វេទិតព្ពោ. កុតោ បដ្ឋាយ ធម្មចក្កំ អភិនីហរតិ នាមាតិ? យទា សុមេធព្រាហ្មណោ ហុត្វា កាមេសុ អាទីនវំ នេក្ខម្មេ ច អានិសំសំ ទិស្វា សត្តសតកមហាទានំ ទត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា បញ្ច អភិញ្ញា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេតិ, តតោ បដ្ឋាយ ធម្មចក្កំ អភិនីហរតិ នាម.

កុតោ បដ្ឋាយ អភិនីហដំ នាមាតិ? យទា អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វា ទីបង្ករបាទមូលេ មហាពោធិមណ្ឌត្ថាយ មានសំ ពន្ធិត្វា ‘‘ព្យាករណំ អលទ្ធា ន វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ វីរិយាធិដ្ឋានំ អធិដ្ឋាយ និបន្នោ ទសពលស្ស សន្តិកា ព្យាករណំ លភិ, តតោ បដ្ឋាយ ធម្មចក្កំ អភិនីហដំ នាម.

កុតោ បដ្ឋាយ ឧប្បាទេតិ នាមាតិ? តតោ បដ្ឋាយ ទានបារមិំ បូរេន្តោបិ ធម្មចក្កំ ឧប្បាទេតិ នាម. សីលបារមិំ បូរេន្តោបិ…បេ… ឧបេក្ខាបារមិំ បូរេន្តោបិ ធម្មចក្កំ ឧប្បាទេតិ នាម. ទស បារមិយោ ទស ឧបបារមិយោ ទស បរមត្ថបារមិយោ បូរេន្តោបិ, បញ្ច មហាបរិច្ចាគេ បរិច្ចជន្តោបិ, ញាតត្ថចរិយំ បូរេន្តោបិ ធម្មចក្កំ ឧប្បាទេតិ នាម. វេស្សន្តរត្តភាវេ ឋត្វា សត្តសតកមហាទានំ ទត្វា បុត្តទារំ ទានមុខេ និយ្យាតេត្វា បារមិកូដំ គហេត្វា តុសិតបុរេ និព្ពត្តិត្វា តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា ទេវតាហិ អាយាចិតោ បដិញ្ញំ ទត្វា បញ្ចមហាវិលោកនំ វិលោកេន្តោបិ ធម្មចក្កំ ឧប្បាទេតិយេវ នាម. មាតុកុច្ឆិយំ បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តោបិ, បដិសន្ធិក្ខណេ ទសសហស្សចក្កវាឡំ កម្បេន្តោបិ, មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខន្តទិវសេ តថេវ លោកំ កម្បេន្តោបិ, សម្បតិជាតោ សត្ត បទានិ គន្ត្វា ‘‘អគ្គោមហស្មី’’តិ សីហនាទំ នទន្តោបិ, ឯកូនតិំស សំវច្ឆរានិ អគារមជ្ឈេ វសន្តោបិ, មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមន្តោបិ, អនោមានទីតីរេ បព្ពជន្តោបិ, មហាបធានេ ឆព្ពស្សានិ វីរិយំ ករោន្តោបិ, សុជាតាយ ទិន្នំ មធុបាយាសំ ភុញ្ជិត្វា សុវណ្ណបាតិំ នទិយា បវាហេត្វា សាយន្ហសមយេ ពោធិមណ្ឌវរគតោ បុរត្ថិមំ លោកធាតុំ ឱលោកេន្តោ និសីទិត្វា សូរិយេ ធរមានេយេវ មារពលំ វិធមេត្វា បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តោបិ, មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធេន្តោបិ, បច្ចូសកាលសមនន្តរេ បច្ចយាការំ សម្មសិត្វា សោតាបត្តិមគ្គំ បដិវិជ្ឈន្តោបិ, សោតាបត្តិផលំ សច្ឆិករោន្តោបិ, សកទាគាមិមគ្គំ សកទាគាមិផលំ អនាគាមិមគ្គំ អនាគាមិផលំ សច្ឆិករោន្តោបិ, អរហត្តមគ្គំ បដិវិជ្ឈន្តោបិ ធម្មចក្កំ ឧប្បាទេតិយេវ នាម.

អរហត្តផលក្ខណេ បន តេន ធម្មចក្កំ ឧប្បាទិតំ នាម. ពុទ្ធានញ្ហិ សកលលោកិយលោកុត្តរគុណរាសិ អរហត្តផលេនេវ សទ្ធិំ ឥជ្ឈតិ. តស្មា តេន តស្មិំ ខណេ ធម្មចក្កំ ឧប្បាទិតំ នាម ហោតិ.

កទា បវត្តេតិ នាម? ពោធិមណ្ឌេ សត្តសត្តាហំ វីតិនាមេត្វា ឥសិបតនេ មិគទាយេ អញ្ញាកោណ្ឌញ្ញត្ថេរំ កាយសក្ខិំ កត្វា ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តន្តំ ទេសេន្តោ ធម្មចក្កំ បវត្តេតិ នាម.

យទា បន អញ្ញាកោណ្ឌញ្ញត្ថេរេន ទសពលស្ស ទេសនាញាណានុភាវនិព្ពត្តំ សវនំ លភិត្វា សព្ពបឋមំ ធម្មោ អធិគតោ, តតោ បដ្ឋាយ ធម្មចក្កំ បវត្តិតំ នាម ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. ធម្មចក្កន្តិ ចេតំ ទេសនាញាណស្សបិ នាមំ បដិវេធញាណស្សបិ. តេសុ ទេសនាញាណំ លោកិយំ, បដិវេធញាណំ លោកុត្តរំ. កស្ស ទេសនាបដិវេធញាណន្តិ? ន អញ្ញស្ស កស្សចិ, សម្មាសម្ពុទ្ធស្សេវ ទេសនាញាណញ្ច បដិវេធញាណញ្ចាតិ វេទិតព្ពំ.

សម្មទេវាតិ ហេតុនា នយេន ការណេនេវ. អនុប្បវត្តេតីតិ យថា បុរតោ គច្ឆន្តស្ស បច្ឆតោ គច្ឆន្តោ តំ អនុគច្ឆតិ នាម, ឯវំ បឋមតរំ សត្ថារា បវត្តិតំ ថេរោ អនុប្បវត្តេតិ នាម. កថំ? សត្ថា ហិ ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, សតិបដ្ឋានា. កតមេ ចត្តារោ’’តិ កថេន្តោ ធម្មចក្កំ បវត្តេតិ នាម, ធម្មសេនាបតិ សារិបុត្តត្ថេរោបិ ‘‘ចត្តារោមេ, អាវុសោ, សតិបដ្ឋានា’’តិ កថេន្តោ ធម្មចក្កំ អនុប្បវត្តេតិ នាម. សម្មប្បធានាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ន កេវលញ្ច ពោធិបក្ខិយធម្មេសុ, ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, អរិយសច្ចានិ. ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, អរិយវំសា’’តិអាទីសុបិ អយំ នយោ នេតព្ពោវ. ឯវំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ធម្មចក្កំ បវត្តេតិ នាម, ថេរោ ទសពលេន បវត្តិតំ ធម្មចក្កំ អនុប្បវត្តេតិ នាម.

ឯវំ ធម្មចក្កំ អនុប្បវត្តេន្តេន បន ថេរេន ធម្មោ ទេសិតោបិ បកាសិតោបិ សត្ថារាវ ទេសិតោ បកាសិតោ ហោតិ. យោ ហិ កោចិ ភិក្ខុ វា ភិក្ខុនី វា ឧបាសកោ វា ឧបាសិកា វា ទេវោ វា សក្កោ វា មារោ វា ព្រហ្មា វា ធម្មំ ទេសេតុ បកាសេតុ, សព្ពោ សោ សត្ថារា ទេសិតោ បកាសិតោវ នាម ហោតិ, សេសជនោ បន លេខហារកបក្ខេ ឋិតោវ នាម ហោតិ. កថំ? យថា ហិ រញ្ញា ទិន្នំ បណ្ណំ វាចេត្វា យំ យំ កម្មំ ករោន្តិ, តំ តំ កម្មំ យេន កេនចិ កតម្បិ ការិតម្បិ រញ្ញា ការិតន្តេវ វុច្ចតិ. មហារាជា វិយ ហិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ. រាជបណ្ណំ វិយ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ. បណ្ណទានំ វិយ តេបិដកេ នយមុខទានំ បណ្ណំ វាចេត្វា តំតំកម្មានំ ករណំ វិយ ចតុន្នំ បរិសានំ អត្តនោ ពលេន ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា បរេសំ ទេសនា បកាសនា. តត្ថ យថា បណ្ណំ វាចេត្វា យេន កេនចិ កតម្បិ ការិតម្បិ តំ កម្មំ រញ្ញា ការិតមេវ ហោតិ, ឯវមេវ យេន កេនចិ ទេសិតោបិ បកាសិតោបិ ធម្មោ សត្ថារា ទេសិតោ បកាសិតោវ នាម ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

ឯកបុគ្គលវគ្គវណ្ណនា.

១៤. ឯតទគ្គវគ្គោ

(១៤) ១. បឋមឯតទគ្គវគ្គោ

ឯតទគ្គបទវណ្ណនា

១៨៨. ឯតទគ្គេសុ បឋមវគ្គស្ស បឋមេ ឯតទគ្គន្តិ ឯតំ អគ្គំ. ឯត្ថ ច អយំ អគ្គសទ្ទោ អាទិកោដិកោដ្ឋាសសេដ្ឋេសុ ទិស្សតិ. ‘‘អជ្ជតគ្គេ, សម្ម ទោវារិក, អាវរាមិ ទ្វារំ និគណ្ឋានំ និគណ្ឋីន’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៧០) ហិ អាទិម្ហិ ទិស្សតិ. ‘‘តេនេវ អង្គុលគ្គេន តំ អង្គុលគ្គំ បរាមសេយ្យ (កថា. ៤៤១), ឧច្ឆគ្គំ វេឡគ្គ’’ន្តិអាទីសុ កោដិយំ. ‘‘អម្ពិលគ្គំ វា មធុរគ្គំ វា តិត្តកគ្គំ វា (សំ. និ. ៥.៣៧៤), អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វិហារគ្គេន វា បរិវេណគ្គេន វា ភាជេតុ’’ន្តិអាទីសុ (ចូឡវ. ៣១៨) កោដ្ឋាសេ. ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, សត្តា អបទា វា…បេ… តថាគតោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៣៤; ឥតិវុ. ៩០) សេដ្ឋេ. ស្វាយមិធ កោដិយម្បិ វដ្ដតិ សេដ្ឋេបិ. តេ ហិ ថេរា អត្តនោ អត្តនោ ឋានេ កោដិភូតាតិបិ អគ្គា, សេដ្ឋភូតាតិបិ. តស្មា ឯតទគ្គន្តិ ឯសា កោដិ ឯសោ សេដ្ឋោតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. ឯសេវ នយោ សព្ពសុត្តេសុ.

អយញ្ច ឯតទគ្គសន្និក្ខេបោ នាម ចតូហិ ការណេហិ លព្ភតិ អដ្ឋុប្បត្តិតោ អាគមនតោ ចិណ្ណវសិតោ គុណាតិរេកតោតិ. តត្ថ កោចិ ថេរោ ឯកេន ការណេន ឯតទគ្គដ្ឋានំ លភតិ, កោចិ ទ្វីហិ, កោចិ តីហិ, កោចិ សព្ពេហេវ ចតូហិបិ អាយស្មា សារិបុត្តត្ថេរោ វិយ. សោ ហិ អដ្ឋុប្បត្តិតោបិ មហាបញ្ញតាយ ឯតទគ្គដ្ឋានំ លភិ អាគមនាទីហិបិ. កថំ? ឯកស្មិំ ហិ សមយេ សត្ថា ជេតវនមហាវិហារេ វិហរន្តោ កណ្ឌម្ពរុក្ខមូលេ តិត្ថិយមទ្ទនំ យមកបាដិហារិយំ ទស្សេត្វា ‘‘កហំ នុ ខោ បុរិមពុទ្ធា យមកបាដិហារិយំ កត្វា វស្សំ ឧបគច្ឆន្តី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘តាវតិំសភវនេ’’តិ ញត្វា ទ្វេ បទន្តរានិ ទស្សេត្វា តតិយេន បទេន តាវតិំសភវនេ បច្ចុដ្ឋាសិ. សក្កោ ទេវរាជា ភគវន្តំ ទិស្វា បណ្ឌុកម្ពលសិលាតោ ឧដ្ឋាយ សទ្ធិំ ទេវគណេន បច្ចុគ្គមនំ អគមាសិ. ទេវា ចិន្តយិំសុ – ‘‘សក្កោ ទេវរាជា ទេវគណបរិវុតោ សដ្ឋិយោជនាយាមាយ បណ្ឌុកម្ពលសិលាយ និសីទិត្វា សម្បត្តិំ អនុភវតិ, ពុទ្ធានំ នាម និសិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ ន សក្កា អញ្ញេន ឯត្ថ ហត្ថម្បិ ឋបេតុ’’ន្តិ. សត្ថាបិ តត្ថ និសិន្នោ តេសំ ចិត្តាចារំ ញត្វា មហាបំសុកូលិកោ វិយ មុណ្ឌបីឋកំ សព្ពមេវ បណ្ឌុកម្ពលសិលំ អវត្ថរិត្វា និសីទិ. ឯវំ និសីទន្តោ បន អត្តនោ វា សរីរំ មហន្តំ កត្វា មាបេសិ, បណ្ឌុកម្ពលសិលំ វា ខុទ្ទកំ អកាសីតិ ន សល្លក្ខេតព្ពំ. អចិន្តេយ្យោ ហិ ពុទ្ធវិសយោ. ឯវំ និសិន្នោ បន មាតរំ កាយសក្ខិំ កត្វា ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតានំ ‘‘កុសលា ធម្មា អកុសលា ធម្មា អព្យាកតា ធម្មា’’តិ អភិធម្មបិដកំ ទេសេសិ.

បាដិហារិយដ្ឋានេបិ សព្ពាបិ ទ្វាទសយោជនិកា បរិសា អនុរុទ្ធត្ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កហំ, ភន្តេ, ទសពលោ គតោ’’តិ បុច្ឆិ. តាវតិំសភវនេ បណ្ឌុកម្ពលសិលាយំ វស្សំ ឧបគន្ត្វា អភិធម្មកថំ ទេសេតុំ គតោតិ. ភន្តេ, ន មយំ សត្ថារំ អទិស្វា គមិស្សាម. កទា សត្ថា អាគមិស្សតីតិ សត្ថុ អាគមនកាលំ ជានាថាតិ? មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស ភារំ ករោថ, សោ ពុទ្ធានំ សន្តិកំ គន្ត្វា សាសនំ អាហរិស្សតីតិ. កិំ បន ថេរស្ស តត្ថ គន្តុំ ពលំ នត្ថីតិ? អត្ថិ, វិសេសវន្តានំ បន វិសេសំ បស្សន្តូតិ ឯវមាហ. មហាជនោ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា សត្ថុ សាសនំ គហេត្វា អាគមនត្ថាយ យាចិ. ថេរោ បស្សន្តេយេវ មហាជនេ បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា អន្តោសិនេរុនា គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, មហាជនោ តុម្ហាកំ ទស្សនកាមោ, អាគមនទិវសំ វោ ជានិតុំ ឥច្ឆតី’’តិ. តេន ហិ ‘‘ឥតោ តេមាសច្ចយេន សង្កស្សនគរទ្វារេ បស្សថា’’តិស្ស វទេហីតិ. ថេរោ ភគវតោ សាសនំ អាហរិត្វា មហាជនស្ស កថេសិ. មហាជនោ តត្ថេវ តេមាសំ ខន្ធាវារំ ពន្ធិត្វា វសិ. ចូឡអនាថបិណ្ឌិកោ ទ្វាទសយោជនាយ បរិសាយ តេមាសំ យាគុភត្តំ អាទាសិ.

សត្ថាបិ សត្តប្បករណានិ ទេសេត្វា មនុស្សលោកំ អាគមនត្ថាយ អាកប្បំ ទស្សេសិ. សក្កោ ទេវរាជា វិស្សកម្មំ អាមន្តេត្វា តថាគតស្ស ឱតរណត្ថាយ សោបានំ មាបេតុំ អាណាបេសិ. សោ ឯកតោ សោវណ្ណមយំ ឯកតោ រជតមយំ សោបានំ មាបេត្វា មជ្ឈេ មណិមយំ មាបេសិ. សត្ថា មណិមយេ សោបានេ ឋត្វា ‘‘មហាជនោ មំ បស្សតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ. អត្តនោ អានុភាវេនេវ ‘‘មហាជនោ អវីចិមហានិរយំ បស្សតូ’’តិបិ អធិដ្ឋាសិ. និរយទស្សនេន ចស្ស ឧប្បន្នសំវេគតំ ញត្វា ទេវលោកំ ទស្សេសិ. អថស្ស ឱតរន្តស្ស មហាព្រហ្មា ឆត្តំ ធារេសិ, សក្កោ ទេវរាជា បត្តំ គណ្ហិ, សុយាមោ ទេវរាជា ទិព្ពំ វាឡពីជនិំ ពីជិ, បញ្ចសិខោ គន្ធព្ពទេវបុត្តោ ពេលុវបណ្ឌុវីណំ សមបញ្ញាសាយ មុច្ឆនាហិ មុច្ឆិត្វា វាទេន្តោ បុរតោ ឱតរិ. ពុទ្ធានំ បថវិយំ បតិដ្ឋិតកាលេ ‘‘អហំ បឋមំ វន្ទិស្សាមិ, អហំ បឋមំ វន្ទិស្សាមី’’តិ មហាជនោ អដ្ឋាសិ. សហ មហាបថវីអក្កមនេន បន ភគវតោ នេវ មហាជនោ ន អសីតិមហាសាវកា បឋមកវន្ទនំ សម្បាបុណិំសុ, ធម្មសេនាបតិ សារិបុត្តត្ថេរោយេវ បន សម្បាបុណិ.

អថ សត្ថា ទ្វាទសយោជនាយ បរិសាយ អន្តរេ ‘‘ថេរស្ស បញ្ញានុភាវំ ជានន្តូ’’តិ បុថុជ្ជនបញ្ចកំ បញ្ហំ អារភិ. បឋមំ លោកិយមហាជនោ សល្លក្ខេស្សតីតិ បុថុជ្ជនបញ្ហំ បុច្ឆិ. យេ យេ សល្លក្ខិំសុ, តេ តេ កថយិំសុ. ទុតិយំ បុថុជ្ជនវិសយំ អតិក្កមិត្វា សោតាបត្តិមគ្គេ បញ្ហំ បុច្ឆិ. បុថុជ្ជនា តុណ្ហី អហេសុំ, សោតាបន្នាវ កថយិំសុ. តតោ សោតាបន្នានំ វិសយំ អតិក្កមិត្វា សកទាគាមិមគ្គេ បញ្ហំ បុច្ឆិ. សោតាបន្នា តុណ្ហី អហេសុំ, សកទាគាមិនោវ កថយិំសុ. តេសម្បិ វិសយំ អតិក្កមិត្វា អនាគាមិមគ្គេ បញ្ហំ បុច្ឆិ. សកទាគាមិនោ តុណ្ហី អហេសុំ, អនាគាមិនោវ កថយិំសុ. តេសម្បិ វិសយំ អតិក្កមិត្វា អរហត្តមគ្គេ បញ្ហំ បុច្ឆិ. អនាគាមិនោ តុណ្ហី អហេសុំ, អរហន្តាវ កថយិំសុ. តតោ ហេដ្ឋិមកោដិតោ បដ្ឋាយ អភិញ្ញាតេ អភិញ្ញាតេ សាវកេ បុច្ឆិ, តេ អត្តនោ អត្តនោ បដិសម្ភិទាវិសយេ ឋត្វា កថយិំសុ. អថ មហាមោគ្គល្លានំ បុច្ឆិ, សេសសាវកា តុណ្ហី អហេសុំ, ថេរោវ កថេសិ. តស្សាបិ វិសយំ អតិក្កមិត្វា សារិបុត្តត្ថេរស្ស វិសយេ បញ្ហំ បុច្ឆិ. មហាមោគ្គល្លានោ តុណ្ហី អហោសិ, សារិបុត្តត្ថេរោវ កថេសិ. ថេរស្សាបិ វិសយំ អតិក្កមិត្វា ពុទ្ធវិសយេ បញ្ហំ បុច្ឆិ. ធម្មសេនាបតិ អាវជ្ជេន្តោបិ បស្សិតុំ ន សក្កោតិ, បុរត្ថិមបច្ឆិមុត្តរទក្ខិណា ចតស្សោ ទិសា ចតស្សោ អនុទិសាតិ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ បញ្ហុប្បត្តិដ្ឋានំ សល្លក្ខេតុំ នាសក្ខិ.

សត្ថា ថេរស្ស កិលមនភាវំ ជានិត្វា ‘‘សារិបុត្តោ កិលមតិ, នយមុខមស្ស ទស្សេស្សាមី’’តិ ‘‘អាគមេហិ ត្វំ, សារិបុត្តា’’តិ វត្វា ‘‘នាយំ តុយ្ហំ វិសយោ បញ្ហោ, ពុទ្ធានំ ឯស វិសយោ សព្ពញ្ញូនំ យសស្សីន’’ន្តិ ពុទ្ធវិសយភាវំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘ភូតមិទន្តិ, សារិបុត្ត, សមនុបស្សសី’’តិ អាហ. ថេរោ ‘‘ចតុមហាភូតិកកាយបរិគ្គហំ មេ ភគវា អាចិក្ខតី’’តិ ញត្វា ‘‘អញ្ញាតំ ភគវា, អញ្ញាតំ សុគតា’’តិ អាហ. ឯតស្មិំ ឋានេ អយំ កថា ឧទបាទិ – មហាបញ្ញោ វត, ភោ, សារិបុត្តត្ថេរោ, យត្រ ហិ នាម សព្ពេហិ អនញ្ញាតំ បញ្ហំ កថេសិ, ពុទ្ធេហិ ច ទិន្ននយេ ឋត្វា ពុទ្ធវិសយេ បញ្ហំ កថេសិ, ឥតិ ថេរស្ស បញ្ញានុភាវោ យត្តកំ ឋានំ ពុទ្ធានំ កិត្តិសទ្ទេន ឱត្ថដំ, សព្ពំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា គតោតិ ឯវំ តាវ ថេរោ អដ្ឋុប្បត្តិតោ មហាបញ្ញតាយ ឯតទគ្គដ្ឋានំ លភិ.

កថំ អាគមនតោ? ឥមិស្សាយេវ ហិ អដ្ឋុប្បត្តិយា សត្ថា អាហ – សារិបុត្តោ ន ឥទានេវ បញ្ញវា, អតីតេ បញ្ច ជាតិសតានិ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វាបិ មហាបញ្ញោវ អហោសិ –

‘‘យោ បព្ពជី ជាតិសតានិ បញ្ច,

បហាយ កាមានិ មនោរមានិ;

តំ វីតរាគំ សុសមាហិតិន្ទ្រិយំ,

បរិនិព្ពុតំ វន្ទថ សារិបុត្ត’’ន្តិ.

ឯវំ បព្ពជ្ជំ ឧបព្រូហយមានោ ឯកស្មិំ សមយេ ពារាណសិយំ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តោ. តយោ វេទេ ឧគ្គណ្ហិត្វា តត្ថ សារំ អបស្សន្តោ ‘‘បព្ពជិត្វា ឯកំ មោក្ខធម្មំ គវេសិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ. តស្មិំ កាលេ ពោធិសត្តោបិ កាសិរដ្ឋេ ឧទិច្ចព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តោ វុទ្ធិមន្វាយ ឧគ្គហិតសិប្បោ កាមេសុ អាទីនវំ នេក្ខម្មេ ច អានិសំសំ ទិស្វា ឃរាវាសំ បហាយ ហិមវន្តំ បវិសិត្វា កសិណបរិកម្មំ កត្វា បញ្ច អភិញ្ញា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា វនមូលផលាហារោ ហិមវន្តប្បទេសេ វសតិ. សោបិ មាណវោ និក្ខមិត្វា តស្សេវ សន្តិកេ បព្ពជិ. បរិវារោ មហា អហោសិ បញ្ចសតមត្តា ឥសយោ.

អថស្ស សោ ជេដ្ឋន្តេវាសិកោ ឯកទេសំ បរិសំ គហេត្វា លោណម្ពិលសេវនត្ថំ មនុស្សបថំ អគមាសិ. តស្មិំ សមយេ ពោធិសត្តោ តស្មិំយេវ ហិមវន្តប្បទេសេ កាលំ អកាសិ. កាលកិរិយសមយេវ នំ អន្តេវាសិកា សន្និបតិត្វា បុច្ឆិំសុ – ‘‘អត្ថិ តុម្ហេហិ កោចិ វិសេសោ អធិគតោ’’តិ. ពោធិសត្តោ ‘‘នត្ថិ កិញ្ចី’’តិ វត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ អាភស្សរព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តោ. សោ កិញ្ចាបិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនស្ស លាភី, ពោធិសត្តានំ បន អរូបាវចរេ បដិសន្ធិ នាម ន ហោតិ. កស្មា? អភព្ពដ្ឋានត្តា. ឥតិ សោ អរូបសមាបត្តិលាភី សមានោបិ រូបាវចរេ និព្ពត្តិ. អន្តេវាសិកាបិស្ស ‘‘អាចរិយោ ‘នត្ថិ កិញ្ចី’តិ អាហ, មោឃា តស្ស កាលកិរិយា’’តិ ន កិញ្ចិ សក្ការសម្មានំ អកំសុ. អថ សោ ជេដ្ឋន្តេវាសិកោ អតិក្កន្តេ វស្សាវាសេ អាគន្ត្វា ‘‘កហំ អាចរិយោ’’តិ បុច្ឆិ. កាលំ កតោតិ. អបិ នុ អាចរិយេន លទ្ធគុណំ បុច្ឆិត្ថាតិ? អាម បុច្ឆិម្ហាតិ. កិំ វទេតីតិ? នត្ថិ កិញ្ចីតិ. មយម្បិ ‘‘អាចរិយេន លទ្ធគុណោ នាម នត្ថី’’តិ នាស្ស សក្ការសម្មានំ ករិម្ហាតិ. តុម្ហេ ភាសិតស្ស អត្ថំ ន ជានិត្ថ, អាចរិយោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនស្ស លាភីតិ.

អថ តេ ជេដ្ឋន្តេវាសិកស្ស កថំ ន សទ្ទហិំសុ. សោ បុនប្បុនំ កថេន្តោបិ សទ្ទហាបេតុំ នាសក្ខិ. អថ ពោធិសត្តោ អាវជ្ជមានោ ‘‘អន្ធពាលោ មហាជនោ មយ្ហំ ជេដ្ឋន្តេវាសិកស្ស កថំ ន គណ្ហាតិ, ឥមំ ការណំ បាកដំ ករិស្សាមី’’តិ ព្រហ្មលោកតោ ឱតរិត្វា អស្សមបទមត្ថកេ ឋិតោ អាកាសគតោវ ជេដ្ឋន្តេវាសិកស្ស បញ្ញានុភាវំ វណ្ណេត្វា ឥមំ គាថំ អភាសិ –

‘‘បរោសហស្សម្បិ សមាគតានំ,

កន្ទេយ្យុំ តេ វស្សសតំ អបញ្ញា;

ឯកោវ សេយ្យោ បុរិសោ សបញ្ញោ,

យោ ភាសិតស្ស វិជានាតិ អត្ថ’’ន្តិ. (ជា. ១.១.១០១);

ឯវំ ឥសិគណំ សញ្ញាបេត្វា ពោធិសត្តោ ព្រហ្មលោកមេវ គតោ. សេសឥសិគណោបិ អបរិហីនជ្ឈានោ ហុត្វា កាលំ កត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណោ ជាតោ. តត្ថ ពោធិសត្តោ សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ, ជេដ្ឋន្តេវាសិកោ សារិបុត្តត្ថេរោ ជាតោ, សេសា ឥសយោ ពុទ្ធបរិសា ជាតាតិ ឯវំ អតីតេបិ សារិបុត្តោ មហាបញ្ញោវ សំខិត្តេន ភាសិតស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ ជានិតុំ សមត្ថោតិ វេទិតព្ពោ.

ឥទមេវ ច បុថុជ្ជនបញ្ចកំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា –

‘‘បរោសតញ្ចេបិ សមាគតានំ,

ឈាយេយ្យុំ តេ វស្សសតំ អបញ្ញា;

ឯកោវ សេយ្យោ បុរិសោ សបញ្ញោ,

សោ ភាសិតស្ស វិជានាតិ អត្ថ’’ន្តិ. (ជា. ១.១.១០១) –

ឥមម្បិ ជាតកំ កថេសិ. តស្ស បុរិមជាតកេ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

អបរម្បិ ឥទមេវ បុថុជ្ជនបញ្ចកំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា –

‘‘យេ សញ្ញិនោ តេបិ ទុគ្គតា, យេបិ អសញ្ញិនោ តេបិ ទុគ្គតា;

ឯតំ ឧភយំ វិវជ្ជយ, តំ សមាបត្តិសុខំ អនង្គណ’’ន្តិ. (ជា. ១.១.១៣៤) –

ឥមំ អនង្គណជាតកំ កថេសិ. ឯត្ថ ច អាចរិយោ កាលំ ករោន្តោ អន្តេវាសិកេហិ បុច្ឆិតោ ‘‘នេវសញ្ញី នាសញ្ញី’’តិ អាហ. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

អបរម្បិ ឥទមេវ បុថុជ្ជនបញ្ចកំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា –

‘‘ចន្ទាភំ សូរិយាភញ្ច, យោធ បញ្ញាយ គាធតិ;

អវិតក្កេន ឈានេន, ហោតិ អាភស្សរូបគោ’’តិ. (ជា. ១.១.១៣៥) –

ឥទំ ចន្ទាភជាតកំ កថេសិ. ឯត្ថាបិ អាចរិយោ កាលំ ករោន្តោ អន្តេវាសិកេហិ បុច្ឆិតោ ‘‘ឱទាតកសិណំ ចន្ទាភំ នាម, បីតកសិណំ សូរិយាភំ នាមាតិ តំ ឧភយំ យោ បញ្ញាយ គាធតិ បវិសតិ បក្ខន្ទតិ, សោ អវិតក្កេន ទុតិយជ្ឈានេន អាភស្សរូបគោ ហោតិ, តាទិសោ អហ’’ន្តិ សន្ធាយ – ‘‘ចន្ទាភំ សូរិយាភ’’ន្តិ អាហ. សេសំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

ឥទមេវ ច បុថុជ្ជនបញ្ចកំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា –

‘‘អាសីសេថេវ បុរិសោ, ន និព្ពិន្ទេយ្យ បណ្ឌិតោ;

បស្សាមិ វោហំ អត្តានំ, យថា ឥច្ឆិំ តថា អហុ.

‘‘អាសីសេថេវ បុរិសោ, ន និព្ពិន្ទេយ្យ បណ្ឌិតោ;

បស្សាមិ វោហំ អត្តានំ, ឧទកា ថលមុព្ភតំ.

‘‘វាយមេថេវ បុរិសោ, ន និព្ពិន្ទេយ្យ បណ្ឌិតោ;

បស្សាមិ វោហំ អត្តានំ, យថា ឥច្ឆិំ តថា អហុ.

‘‘វាយមេថេវ បុរិសោ, ន និព្ពិន្ទេយ្យ បណ្ឌិតោ;

បស្សាមិ វោហំ អត្តានំ, ឧទកា ថលមុព្ភតំ.

‘‘ទុក្ខូបនីតោបិ នរោ សបញ្ញោ,

អាសំ ន ឆិន្ទេយ្យ សុខាគមាយ;

ពហូ ហិ ផស្សា អហិតា ហិតា ច,

អវិតក្កិតា មច្ចមុបព្ពជន្តិ.

‘‘អចិន្តិតម្បិ ភវតិ, ចិន្តិតម្បិ វិនស្សតិ;

ន ហិ ចិន្តាមយា ភោគា, ឥត្ថិយា បុរិសស្ស វា.

‘‘សរភំ គិរិទុគ្គស្មិំ, យំ ត្វំ អនុសរី បុរេ;

អលីនចិត្តស្ស តុវំ, វិក្កន្តមនុជីវសិ.

‘‘យោ តំ វិទុគ្គា នរកា សមុទ្ធរិ,

សិលាយ យោគ្គំ សរភោ ករិត្វា;

ទុក្ខូបនីតំ មច្ចុមុខា បមោចយិ,

អលីនចិត្តំ ត មិគំ វទេសិ.

‘‘កិំ ត្វំ នុ តត្ថេវ តទា អហោសិ,

ឧទាហុ តេ កោចិ នំ ឯតទក្ខា;

វិវដ្ដច្ឆទ្ទោ នុសិ សព្ពទស្សី,

ញាណំ នុ តេ ព្រាហ្មណ ភិំសរូបំ.

‘‘ន ចេវហំ តត្ថ តទា អហោសិំ,

ន ចាបិ មេ កោចិ នំ ឯតទក្ខា;

គាថាបទានញ្ច សុភាសិតានំ,

អត្ថំ តទានេន្តិ ជនិន្ទ ធីរា’’តិ. (ជា. ១.១៣.១៣៤-១៤៣) –

ឥមំ តេរសនិបាតេ សរភជាតកញ្ច កថេសិ. ឥមានិ បន បញ្ចបិ ជាតកានិ អតីតេបិ សំខិត្តេន ភាសិតស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ មយ្ហំ បុត្តោ ជានាតីតិ សត្ថារា ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរស្ស បញ្ញានុភាវប្បកាសនត្ថមេវ កថិតានីតិ ឯវំ អាគមនតោបិ ថេរោ មហាបញ្ញតាយ ឯតទគ្គដ្ឋានំ លភិ.

កថំ ចិណ្ណវសិតោតិ? ចិណ្ណំ កិរេតំ ថេរស្ស ចតុបរិសមជ្ឈេ ធម្មំ កថេន្តោ ចត្តារិ សច្ចានិ អមុញ្ចិត្វា កថេតីតិ ឯវំ ចិណ្ណវសិតោបិ ថេរោ មហាបញ្ញតាយ ឯតទគ្គដ្ឋានំ លភិ.

កថំ គុណាតិរេកតោតិ? ឋបេត្វា ហិ ទសពលំ អញ្ញោ កោចិ ឯកសាវកោបិ មហាបញ្ញតាយ ធម្មសេនាបតិនា សទិសោ នាម នត្ថីតិ ឯវំ គុណាតិរេកតោបិ ថេរោ មហាបញ្ញតាយ ឯតទគ្គដ្ឋានំ លភិ.

យថា ច សារិបុត្តត្ថេរោ, ឯវំ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោបិ សព្ពេហេវ ចតូហិបិ ឥមេហិ ការណេហិ ឯតទគ្គដ្ឋានំ លភិ. កថំ? ថេរោ ហិ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ នន្ទោបនន្ទសទិសម្បិ នាគរាជានំ ទមេសីតិ ឯវំ តាវ អដ្ឋុប្បត្តិតោ លភិ. ន បនេស ឥទានេវ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ, អតីតេ បញ្ច ជាតិសតានិ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតោបិ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ អហោសីតិ.

‘‘យោ បព្ពជី ជាតិសតានិ បញ្ច,

បហាយ កាមានិ មនោរមានិ;

តំ វីតរាគំ សុសមាហិតិន្ទ្រិយំ,

បរិនិព្ពុតំ វន្ទថ មោគ្គល្លាន’’ន្តិ. –

ឯវំ អាគមនតោបិ លភិ. ចិណ្ណំ ចេតំ ថេរស្ស និរយំ គន្ត្វា អត្តនោ ឥទ្ធិពលេន និរយសត្តានំ អស្សាសជននត្ថំ សីតំ អធិដ្ឋាយ ចក្កមត្តំ បទុមំ មាបេត្វា បទុមកណ្ណិកាយំ និសីទិត្វា ធម្មកថំ កថេតិ, ទេវលោកំ គន្ត្វា ទេវសង្ឃំ កម្មគតិំ ជានាបេត្វា សច្ចកថំ កថេតីតិ ឯវំ ចិណ្ណវសិតោ លភិ. ឋបេត្វា ច សម្មាសម្ពុទ្ធំ អញ្ញោ សាវកោ មហាមោគ្គល្លានោ វិយ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ នត្ថីតិ ឯវំ គុណាតិរេកតោ លភិ.

យថា ចេស, ឯវំ មហាកស្សបត្ថេរោបិ សព្ពេហេវិមេហិ ការណេហិ ឯតទគ្គដ្ឋានំ លភិ. កថំ? សម្មាសម្ពុទ្ធោ ហិ ថេរស្ស តិគាវុតំ មគ្គំ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា តីហិ ឱវាទេហិ ឧបសម្បាទេត្វា ចីវរំ បរិវត្តេត្វា អទាសិ. តស្មិំ សមយេ មហាបថវី ឧទកបរិយន្តំ កត្វា កម្បិ, មហាជនស្ស អព្ភន្តរេ ថេរស្ស កិត្តិសទ្ទោ អជ្ឈោត្ថរិត្វា គតោ. ឯវំ អដ្ឋុប្បត្តិតោ លភិ. ន ចេស ឥទានេវ ធុតធរោ, អតីតេ បញ្ច ជាតិសតានិ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតោបិ ធុតធរោវ អហោសិ.

‘‘យោ បព្ពជី ជាតិសតានិ បញ្ច,

បហាយ កាមានិ មនោរមានិ;

តំ វីតរាគំ សុសមាហិតិន្ទ្រិយំ,

បរិនិព្ពុតំ វន្ទថ មហាកស្សប’’ន្តិ. –

ឯវំ អាគមនតោបិ លភិ. ចិណ្ណំ ចេតំ ថេរស្ស ចតុបរិសមជ្ឈគតោ ធម្មំ កថេន្តោ ទស កថាវត្ថូនិ អវិជហិត្វាវ កថេតីតិ ឯវំ ចិណ្ណវសិតោ លភិ. ឋបេត្វា ច សម្មាសម្ពុទ្ធំ អញ្ញោ សាវកោ តេរសហិ ធុតគុណេហិ មហាកស្សបសទិសោ នត្ថីតិ ឯវំ គុណាតិរេកតោ លភិ. ឥមិនាវ និយាមេន តេសំ តេសំ ថេរានំ យថាលាភតោ គុណេ កិត្តេតុំ វដ្ដតិ.

គុណវសេនេវ ហិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ យថា នាម រាជា ចក្កវត្តី ចក្ករតនានុភាវេន ចក្កវាឡគព្ភេ រជ្ជសិរិំ បត្វា ‘‘បត្តព្ពំ មេ បត្តំ, កិំ មេ ឥទានិ មហាជនេន ឱលោកិតេនា’’តិ ន អប្បោស្សុក្កោ ហុត្វា រជ្ជសិរិំយេវ អនុភោតិ, កាលេន បន កាលំ វិនិច្ឆយដ្ឋានេ និសីទិត្វា និគ្គហេតព្ពេ និគ្គណ្ហាតិ, បគ្គហេតព្ពេ បគ្គណ្ហាតិ, ឋានន្តរេសុ ច ឋបេតព្ពយុត្តកេ ឋានន្តរេសុ ឋបេតិ, ឯវមេវំ មហាពោធិមណ្ឌេ អធិគតស្ស សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស អានុភាវេន អនុប្បត្តធម្មរជ្ជោ ធម្មរាជាបិ ‘‘កិំ មេ ឥទានិ លោកេន ឱលោកិតេន, អនុត្តរំ ផលសមាបត្តិសុខំ អនុភវិស្សាមី’’តិ អប្បោស្សុក្កតំ អនាបជ្ជិត្វា ចតុបរិសមជ្ឈេ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសិន្នោ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ ព្រហ្មស្សរំ និច្ឆារេត្វា ធម្មំ ទេសយមានោ និគ្គហេតព្ពយុត្តេ កណ្ហធម្មេ បុគ្គលេ សិនេរុបាទេ បក្ខិបន្តោ វិយ អបាយភយសន្តជ្ជនេន និគ្គហេត្វា បគ្គហេតព្ពយុត្តេ កល្យាណធម្មេ បុគ្គលេ ឧក្ខិបិត្វា ភវគ្គេ និសីទាបេន្តោ វិយ បគ្គណ្ហិត្វា ឋានន្តរេសុ ឋបេតព្ពយុត្តកេ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរាទយោ សាវកេ យាថាវសរសគុណវសេនេវ ឋានន្តរេសុ ឋបេន្តោ ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ រត្តញ្ញូនំ, យទិទំ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញោតិអាទិមាហ.

អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរវត្ថុ

តត្ថ ឯតទគ្គន្តិ បទំ វុត្តត្ថមេវ. រត្តញ្ញូនន្តិ រត្តិយោ ជានន្តានំ. ឋបេត្វា ហិ សម្មាសម្ពុទ្ធំ អញ្ញោ សាវកោ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរតោ បឋមតរំ បព្ពជិតោ នាម នត្ថីតិ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ ថេរោ ចិរកាលំ រត្តិយោ ជានាតីតិ រត្តញ្ញូ. សព្ពបឋមំ ធម្មស្ស បដិវិទ្ធត្តា យទា តេន ធម្មោ បដិវិទ្ធោ, ចិរកាលតោ បដ្ឋាយ តំ រត្តិំ ជានាតីតិបិ រត្តញ្ញូ. អបិច ខីណាសវានំ រត្តិទិវសបរិច្ឆេទោ បាកដោវ ហោតិ, អយញ្ច បឋមខីណាសវោតិ ឯវម្បិ រត្តញ្ញូនំ សាវកានំ អយមេវ អគ្គោ បុរិមកោដិភូតោ សេដ្ឋោ. តេន វុត្តំ – ‘‘រត្តញ្ញូនំ យទិទំ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញោ’’តិ.

ឯត្ថ ច យទិទន្តិ និបាតោ, តស្ស ថេរំ អវេក្ខិត្វា យោ ឯសោតិ, អគ្គសទ្ទំ អវេក្ខិត្វា យំ ឯតន្តិ អត្ថោ. អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញោតិ ញាតកោណ្ឌញ្ញោ បដិវិទ្ធកោណ្ឌញ្ញោ. តេនេវាហ – ‘‘អញ្ញាសិ វត, ភោ, កោណ្ឌញ្ញោ, អញ្ញាសិ វត, ភោ, កោណ្ឌញ្ញោតិ. ឥតិ ហិទំ អាយស្មតោ កោណ្ឌញ្ញស្ស អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញោ ត្វេវ នាមំ អហោសី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៧).

អយំ បន ថេរោ កតរពុទ្ធកាលេ បុព្ពបត្ថនំ អភិនីហារំ អកាសិ, កទា បព្ពជិតោ, កទានេន បឋមំ ធម្មោ អធិគតោ, កទា ឋានន្តរេ ឋបិតោតិ ឥមិនា នយេន សព្ពេសុបិ ឯតទគ្គេសុ បញ្ហកម្មំ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ ឥមស្ស តាវ ថេរស្ស បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – ឥតោ កប្បសតសហស្សមត្ថកេ បទុមុត្តរោ នាម ពុទ្ធោ លោកេ ឧទបាទិ, តស្ស បដិវិទ្ធសព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស មហាពោធិបល្លង្កតោ ឧដ្ឋហន្តស្ស មហាបថវិយំ ឋបេតុំ បាទេ ឧក្ខិត្តមត្តេ បាទសម្បដិច្ឆនត្ថំ មហន្តំ បទុមបុប្ផំ ឧគ្គញ្ឆិ, តស្ស ធុរបត្តានិ នវុតិហត្ថានិ ហោន្តិ, កេសរំ តិំសហត្ថំ, កណ្ណិកា ទ្វាទសហត្ថា, បាទេន បតិដ្ឋិតដ្ឋានំ ឯកាទសហត្ថំ. តស្ស បន ភគវតោ សរីរំ អដ្ឋបណ្ណាសហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ. តស្ស បទុមកណ្ណិកាយ ទក្ខិណបាទេ បតិដ្ឋហន្តេ មហាតុម្ពមត្តា រេណុ ឧគ្គន្ត្វា សរីរំ ឱកិរមានា ឱតរិ, វាមបាទស្ស ឋបនកាលេបិ តថារូបំយេវ បទុមំ ឧគ្គន្ត្វា បាទំ សម្បដិច្ឆិ. តតោបិ ឧគ្គន្ត្វា វុត្តប្បមាណាវ រេណុ សរីរំ ឱកិរិ. តំ បន រេណុំ អភិភវមានា តស្ស ភគវតោ សរីរប្បភា និក្ខមិត្វា យន្តនាឡិកាយ វិស្សដ្ឋសុវណ្ណរសធារា វិយ សមន្តា ទ្វាទសយោជនដ្ឋានំ ឯកោភាសំ អកាសិ. តតិយបាទុទ្ធរណកាលេ បថមុគ្គតំ បទុមំ អន្តរធាយិ, បាទសម្បដិច្ឆនត្ថំ អញ្ញំ នវំ បទុមំ ឧគ្គញ្ឆិ. ឥមិនាវ និយាមេន យត្ថ យត្ថ គន្តុកាមោ ហោតិ, តត្ថ តត្ថាបិ មហាបទុមំ ឧគ្គច្ឆតិ. តេនេវស្ស ‘‘បទុមុត្តរសម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ នាមំ អហោសិ.

ឯវំ សោ ភគវា លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា ភិក្ខុសតសហស្សបរិវារោ មហាជនស្ស សង្គហត្ថាយ គាមនិគមរាជធានីសុ ភិក្ខាយ ចរន្តោ ហំសវតីនគរំ សម្បាបុណិ. តស្ស អាគតភាវំ សុត្វា បិតា មហារាជា បច្ចុគ្គមនំ អកាសិ. សត្ថា តស្ស ធម្មកថំ កថេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ កេចិ សោតាបន្នា កេចិ សកទាគាមី កេចិ អនាគាមី កេចិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ. រាជា ស្វាតនាយ ទសពលំ និមន្តេត្វា បុនទិវសេ កាលំ អារោចាបេត្វា ភិក្ខុសតសហស្សបរិវារស្ស ភគវតោ សកនិវេសនេ មហាទានំ អទាសិ. សត្ថា ភត្តានុមោទនំ កត្វា វិហារមេវ គតោ. តេនេវ និយាមេន បុនទិវសេ នាគរា, បុនទិវសេ រាជាតិ ទីឃមទ្ធានំ ទានំ អទំសុ.

តស្មិំ កាលេ អយំ ថេរោ ហំសវតីនគរេ គហបតិមហាសាលកុលេ និព្ពត្តោ. ឯកទិវសំ ពុទ្ធានំ ធម្មទេសនាកាលេ ហំសវតីនគរវាសិនោ គន្ធមាលាទិហត្ថេ យេន ពុទ្ធោ, យេន ធម្មោ, យេន សង្ឃោ, តន្និន្នេ តប្បោណេ តប្បព្ភារេ គច្ឆន្តេ ទិស្វា តេន មហាជនេន សទ្ធិំ ធម្មទេសនដ្ឋានំ អគមាសិ. តស្មិញ្ច សមយេ បទុមុត្តរោ ភគវា អត្តនោ សាសនេ បឋមំ បដិវិទ្ធធម្មំ ឯកំ ភិក្ខុំ ឯតទគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ. សោ កុលបុត្តោ តំ ការណំ សុត្វា ‘‘មហា វតាយំ ភិក្ខុ, ឋបេត្វា កិរ ពុទ្ធំ អញ្ញោ ឥមិនា បឋមតរំ បដិវិទ្ធធម្មោ នាម នត្ថិ. អហោ វតាហម្បិ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ បឋមំ ធម្មំ បដិវិជ្ឈនសមត្ថោ ភវេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ទេសនាបរិយោសានេ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ស្វេ មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ និមន្តេសិ. សត្ថា អធិវាសេសិ.

សោ ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា សកនិវេសនំ គន្ត្វា សព្ពរត្តិំ ពុទ្ធានំ និសជ្ជនដ្ឋានំ គន្ធទាមមាលាទាមាទីហិ អលង្ករិត្វា បណីតំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ បដិយាទាបេត្វា តស្សា រត្តិយា អច្ចយេន សកនិវេសនេ ភិក្ខុសតសហស្សបរិវារស្ស ភគវតោ វិចិត្រយាគុខជ្ជកបរិវារំ នានារសសូបព្យញ្ជនំ គន្ធសាលិភោជនំ ទត្វា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ តិចីវរបហោនកេ វង្គបដ្ដេ តថាគតស្ស បាទមូលេ ឋបេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘នាហំ បរិត្តកស្ស ឋានស្សត្ថាយ ចរាមិ, មហន្តំ ឋានំ បត្ថេន្តោ ចរាមិ, ន ខោ បន សក្កា ឯកមេវ ទិវសំ ទានំ ទត្វា តំ ឋានន្តរំ បត្ថេតុ’’ន្តិ ‘‘អនុបដិបាដិយា សត្ត ទិវសានិ មហាទានំ ទត្វា បត្ថេស្សាមី’’តិ. សោ តេនេវ និយាមេន សត្ត ទិវសានិ មហាទានំ ទត្វា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ ទុស្សកោដ្ឋាគារំ វិវរាបេត្វា ឧត្តមសុខុមវត្ថំ ពុទ្ធានំ បាទមូលេ ឋបេត្វា ភិក្ខុសតសហស្សំ តិចីវរេន អច្ឆាទេត្វា តថាគតំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, យោ តុម្ហេហិ ឥតោ សត្តទិវសមត្ថកេ ភិក្ខុ ឯតទគ្គេ ឋបិតោ, អហម្បិ សោ ភិក្ខុ វិយ អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកពុទ្ធស្ស សាសនេ បព្ពជិត្វា បឋមំ ធម្មំ បដិវិជ្ឈិតុំ សមត្ថោ ភវេយ្យ’’ន្តិ វត្វា សត្ថុ បាទមូលេ សីសំ កត្វា និបជ្ជិ.

សត្ថា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘ឥមិនា កុលបុត្តេន មហាអធិការោ កតោ, សមិជ្ឈិស្សតិ នុ ខោ ឯតស្ស អយំ បត្ថនា នោ’’តិ អនាគតំសញាណំ បេសេត្វា អាវជ្ជេន្តោ ‘‘សមិជ្ឈិស្សតី’’តិ បស្សិ. ពុទ្ធានញ្ហិ អតីតំ វា អនាគតំ វា បច្ចុប្បន្នំ វា អារព្ភ អាវជ្ជេន្តានំ អាវរណំ នាម នត្ថិ, អនេកកប្បកោដិសតសហស្សន្តរម្បិ ច អតីតំ វា អនាគតំ វា ចក្កវាឡសហស្សន្តរម្បិ ច បច្ចុប្បន្នំ វា អាវជ្ជនបដិពទ្ធមេវ មនសិការបដិពទ្ធមេវ ហោតិ. ឯវំ អប្បដិវត្តិយេន ញាណេន សោ ភគវា ឥទំ អទ្ទស – ‘‘អនាគតេ សតសហស្សកប្បបរិយោសានេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តទា ឥមស្ស បត្ថនា សមិជ្ឈិស្សតី’’តិ. អថ នំ ឯវមាហ – ‘‘អម្ភោ, កុលបុត្ត, អនាគតេ សតសហស្សកប្បបរិយោសានេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, ត្វំ តស្ស បឋមកធម្មទេសនាយ តេបរិវដ្ដធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តន្តបរិយោសានេ អដ្ឋារសហិ ព្រហ្មកោដីហិ សទ្ធិំ សហស្សនយសម្បន្នេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិស្សសី’’តិ.

ឥតិ សត្ថា តំ កុលបុត្តំ ព្យាករិត្វា ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានិ ទេសេត្វា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ. តស្ស បរិនិព្ពុតស្ស សរីរំ សុវណ្ណក្ខន្ធោ វិយ ឯកគ្ឃនំ អហោសិ, សរីរចេតិយំ បនស្សុព្ពេធេន សត្តយោជនិកំ អកំសុ. ឥដ្ឋកា សុវណ្ណមយា អហេសុំ, ហរិតាលមនោសិលាយ មត្តិកាកិច្ចំ, តេលេន ឧទកកិច្ចំ សាធយិំសុ. ពុទ្ធានំ ធរមានកាលេ សរីរប្បភា ទ្វាទសយោជនិកំ ផរិ, បរិនិព្ពុតានំ បន តេសំ រស្មិ និក្ខមិត្វា សមន្តា យោជនសតំ អវត្ថរិ.

អយំ សេដ្ឋិ ពុទ្ធានំ សរីរចេតិយំ បរិវារេត្វា សហស្សរតនគ្ឃិយានិ ការេសិ. ចេតិយបតិដ្ឋាបនទិវសេ អន្តោចេតិយេ រតនឃរំ ការេសិ. សោ វស្សសតសហស្សំ មហន្តំ ទានាទិមយំ កល្យាណកម្មំ កត្វា តតោ ចុតោ ទេវបុរេ និព្ពត្តិ. តស្ស ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សំសរន្តស្សេវ នវនវុតិ កប្បសហស្សានិ នវ កប្បសតានិ នវ ច កប្បា សមតិក្កន្តា. ឯត្តកស្ស កាលស្ស អច្ចយេន ឥតោ ឯកនវុតិកប្បមត្ថកេ អយំ កុលបុត្តោ ពន្ធុមតីនគរស្ស ទ្វារសមីបេ គាមេ កុដុម្ពិយគេហេ និព្ពត្តោ. តស្ស មហាកាលោតិ នាមំ អហោសិ, កនិដ្ឋភាតា បនស្ស ចូឡកាលោ នាម.

តស្មិំ សមយេ វិបស្សី ពោធិសត្តោ តុសិតបុរា ចវិត្វា ពន្ធុមតីនគរេ ពន្ធុមស្ស រញ្ញោ អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិស្មិំ និព្ពត្តោ. អនុក្កមេន សព្ពញ្ញុតំ បត្វា ធម្មទេសនត្ថាយ មហាព្រហ្មុនា អាយាចិតោ ‘‘កស្ស នុ ខោ បឋមំ ធម្មំ ទេសេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អត្តនោ កនិដ្ឋំ ខណ្ឌំ នាម រាជកុមារំ តិស្សញ្ច បុរោហិតបុត្តំ ‘‘បឋមំ ធម្មំ បដិវិជ្ឈិតុំ សមត្ថា’’តិ ទិស្វា ‘‘តេសញ្ច ធម្មំ ទេសេស្សាមិ, បិតុ ច សង្គហំ ករិស្សាមី’’តិ ពោធិមណ្ឌតោ អាកាសេនេវ អាគន្ត្វា ខេមេ មិគទាយេ ឱតិណ្ណោ តេ បក្កោសាបេត្វា ធម្មំ ទេសេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ តេ ទ្វេបិ ជនា ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សេហិ សទ្ធិំ អរហត្តផលេ បតិដ្ឋហិំសុ.

អថាបរេបិ ពោធិសត្តកាលេ អនុបព្ពជិតា ចតុរាសីតិសហស្សា កុលបុត្តា តំ បវត្តិំ សុត្វា សត្ថុ សន្តិកំ អាគន្ត្វា ធម្មទេសនំ សុត្វា អរហត្តផលេ បតិដ្ឋហិំសុ. សត្ថា តំ តត្ថេវ ខណ្ឌត្ថេរំ អគ្គសាវកដ្ឋានេ, តិស្សត្ថេរំ ទុតិយសាវកដ្ឋានេ ឋបេសិ. រាជាបិ តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘បុត្តំ បស្សិស្សាមី’’តិ ឧយ្យានំ គន្ត្វា ធម្មទេសនំ សុត្វា តីសុ សរណេសុ បតិដ្ឋាយ សត្ថារំ ស្វាតនាយ និមន្តេត្វា អភិវាទេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមិ.

សោ បាសាទវរគតោ និសីទិត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ ជេដ្ឋបុត្តោ និក្ខមិត្វា ពុទ្ធោ ជាតោ, ទុតិយបុត្តោ មេ អគ្គសាវកោ, បុរោហិតបុត្តោ ទុតិយសាវកោ. ឥមេ ច អវសេសភិក្ខូ គិហិកាលេបិ មយ្ហំ បុត្តមេវ បរិវារេត្វា វិចរិំសុ, ឥមេ បុព្ពេបិ ទានិបិ មយ្ហមេវ ភារា, អហមេវ តេ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហិស្សាមិ, អញ្ញេសំ ឱកាសំ ន ទស្សាមី’’តិ. វិហារទ្វារកោដ្ឋកតោ បដ្ឋាយ យាវ រាជគេហទ្វារា ឧភោសុ បស្សេសុ ខទិរបាការំ ការេត្វា វត្ថេហិ បដិច្ឆាទាបេត្វា ឧបរិ សុវណ្ណតារកវិចិត្តំ សមោលម្ពិតតាលក្ខន្ធមត្តវិវិធបុប្ផទាមវិតានំ ការេត្វា ហេដ្ឋាភូមិំ វិចិត្តត្ថរណេហិ សន្ថរាបេត្វា អន្តោ ឧភោសុ បស្សេសុ មាលាគច្ឆកេសុ បុណ្ណឃដេ សកលមគ្គវាសត្ថាយ ច គន្ធន្តរេសុ បុប្ផានិ បុប្ផន្តរេសុ គន្ធេ ច ឋបាបេត្វា ភគវតោ កាលំ អារោចាបេសិ. ភគវា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ អន្តោសាណិយាវ រាជគេហំ គន្ត្វា ភត្តកិច្ចំ កត្វា វិហារំ បច្ចាគច្ឆតិ. អញ្ញោ កោចិ ទដ្ឋុម្បិ ន លភតិ, កុតោ បន ភិក្ខំ វា ទាតុំ បូជំ វា កាតុំ.

នាគរា ចិន្តេសុំ – ‘‘អជ្ជ សត្ថុ លោកេ ឧប្បន្នស្ស សត្តមាសាធិកានិ សត្ត សំវច្ឆរានិ, មយញ្ច ទដ្ឋុម្បិ ន លភាម, បគេវ ភិក្ខំ វា ទាតុំ បូជំ វា កាតុំ ធម្មំ វា សោតុំ. រាជា ‘មយ្ហំ ឯវ ពុទ្ធោ, មយ្ហំ ធម្មោ, មយ្ហំ សង្ឃោ’តិ មមាយិត្វា សយមេវ ឧបដ្ឋហតិ. សត្ថា ច ឧប្បជ្ជមានោ សទេវកស្ស លោកស្ស អត្ថាយ ឧប្បន្នោ, ន រញ្ញោយេវ អត្ថាយ. ន ហិ រញ្ញោយេវ និរយោ ឧណ្ហោ, អញ្ញេសំ នីលុប្បលវនសទិសោ. តស្មា រាជានំ ឯវំ វទាម ‘សចេ នោ សត្ថារំ ទេតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ ទេតិ, រញ្ញា សទ្ធិំ យុជ្ឈិត្វា សង្ឃំ គហេត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ ករោម. ន សក្កា ខោ បន សុទ្ធនាគរេហេវ ឯវំ កាតុំ, ឯកំ ជេដ្ឋកបុរិសម្បិ គណ្ហាមា’’’តិ សេនាបតិំ ឧបសង្កមិត្វា តស្ស តមត្ថំ អារោចេត្វា ‘‘សាមិ កិំ អម្ហាកំ បក្ខោ ហោហិសិ, ឧទាហុ រញ្ញោ’’តិ អាហំសុ. សោ អាហ – ‘‘តុម្ហាកំ បក្ខោ ហោមិ, អបិច ខោ បន បឋមទិវសោ មយ្ហំ ទាតព្ពោ’’តិ. តេ សម្បដិច្ឆិំសុ.

សោ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘នាគរា, ទេវ, តុម្ហាកំ កុបិតា’’តិ អាហ. កិមត្ថំ តាតាតិ? សត្ថារំ កិរ តុម្ហេវ ឧបដ្ឋហថ, អម្ហេ ន លភាមាតិ. សចេ ឥទានិបិ លភន្តិ, ន កុប្បន្តិ. អលភន្តា តុម្ហេហិ សទ្ធិំ យុជ្ឈិតុកាមា, ទេវាតិ. យុជ្ឈាមិ, តាត, ន ភិក្ខុសង្ឃំ ទេមីតិ. ទេវ, តុម្ហាកំ ទាសា តុម្ហេហិ សទ្ធិំ យុជ្ឈាមាតិ វទន្តិ, តុម្ហេ កំ គណ្ហិត្វា យុជ្ឈិស្សថាតិ? ននុ ត្វំ សេនាបតីតិ? នាគរេហិ វិនា អសមត្ថោ អហំ, ទេវាតិ. តតោ រាជា ‘‘ពលវន្តោ នាគរា, សេនាបតិបិ តេសំយេវ បក្ខោ’’តិ ញត្វា ‘‘អញ្ញានិ សត្តមាសាធិកានិ សត្ត សំវច្ឆរានិ មយ្ហំ ភិក្ខុសង្ឃំ ទេន្តូ’’តិ អាហ. នាគរា ន សម្បដិច្ឆិំសុ. រាជា ‘‘ឆព្ពស្សានិ បញ្ចវស្សានី’’តិ ឯវំ ហាបេត្វា អញ្ញេ សត្ត ទិវសេ យាចិ. នាគរា ‘‘អតិកក្ខឡំ ទានិ រញ្ញា សទ្ធិំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ អនុជានិំសុ. រាជា សត្តមាសាធិកានំ សត្តន្នំ សំវច្ឆរានំ សជ្ជិតំ ទានមុខំ សត្តន្នមេវ ទិវសានំ សជ្ជេត្វា ឆ ទិវសេ កេសញ្ចិ អបស្សន្តានំយេវ ទានំ ទត្វា សត្តមេ ទិវសេ នាគរេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សក្ខិស្សថ, តាតា, ឯវរូបំ ទានំ ទាតុ’’ន្តិ អាហ. តេបិ ‘‘ននុ អម្ហេយេវ និស្សាយេតំ ទេវស្ស ឧប្បន្ន’’ន្តិ វត្វា ‘‘សក្ខិស្សាមា’’តិ អាហំសុ. រាជា បិដ្ឋិហត្ថេន អស្សូនិ បុញ្ឆមានោ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អដ្ឋសដ្ឋិភិក្ខុសតសហស្សំ អញ្ញស្សុ ភារំ អកត្វា យាវជីវំ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហិស្សាមីតិ ចិន្តេសិំ, នាគរានំ ទានិ មេ អនុញ្ញាតំ, នាគរា ហិ ‘មយំ ទានំ ទាតុំ ន លភាមា’តិ ភគវា កុប្បន្តិ. ស្វេវ បដ្ឋាយ តេសំ អនុគ្គហំ ករោថា’’តិ អាហ.

អថ ទុតិយទិវសេ សេនាបតិ មហាទានំ អទាសិ. តតោ នាគរា រញ្ញា កតសក្ការតោ ឧត្តរិតរំ សក្ការសម្មានំ កត្វា ទានំ អទំសុ. ឯតេនេវ និយាមេន សកលនគរស្ស បដិបាដិយា គតាយ ទ្វារគាមវាសិនោ សក្ការសម្មានំ សជ្ជយិំសុ. មហាកាលកុដុម្ពិកោ ចូឡកាលំ អាហ – ‘‘ទសពលស្ស សក្ការសម្មានំ ស្វេវ អម្ហាកំ បាបុណាតិ, កិំ សក្ការំ ករិស្សាមា’’តិ? ត្វមេវ ភាតិក ជានាហីតិ. សចេ មយ្ហំ រុចិយា ករោសិ, អម្ហាកំ សោឡសករីសមត្តេសុ ខេត្តេសុ គហិតគព្ភា សាលិយោ អត្ថិ. សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា អាទាយ ពុទ្ធានំ អនុច្ឆវិកំ បចាបេមាតិ. ឯវំ កយិរមានេ កស្សចិ ឧបការោ ន ហោតិ, តស្មា នេតំ មយ្ហំ រុច្ចតីតិ. សចេ ត្វំ ឯវំ ន ករោសិ, អហំ មយ្ហំ សន្តកំ មមាយិតុំ លភាមីតិ សោឡសករីសមត្តំ ខេត្តំ មជ្ឈេ ភិន្ទិត្វា អដ្ឋករីសដ្ឋានេ សីមំ ឋបេត្វា សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា អាទាយ អសម្ភិន្នេ ខីរេ បចាបេត្វា ចតុមធុរំ បក្ខិបិត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស អទាសិ. កុដុម្ពិកស្ស ខោ គព្ភំ ផាលេត្វា គហិតគហិតដ្ឋានំ បុន បូរតិ. បុថុកកាលេ បុថុកគ្គំ នាម អទាសិ, គាមវាសីហិ សទ្ធិំ អគ្គសស្សំ នាម អទាសិ, លាយនេ លាយនគ្គំ, វេណិករណេ វេណគ្គំ, កលាបាទីសុ កលាបគ្គំ ខលគ្គំ ខលភណ្ឌគ្គំ កោដ្ឋគ្គន្តិ. ឯវំ សោ ឯកសស្សេវ នវ វារេ អគ្គទានំ អទាសិ. តម្បិ សស្សំ អតិរេកំ ឧដ្ឋានសម្បន្នំ អហោសិ.

យាវ ពុទ្ធា ធរតិ, យាវ ច សង្ឃោ ធរតិ, ឯតេនេវ និយាមេន កល្យាណកម្មំ កត្វា តតោ ចុតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ទេវេសុ ចេវ មនុស្សេសុ ច សំសរន្តោ ឯកនវុតិកប្បេ សម្បត្តិំ អនុភវិត្វា អម្ហាកំ សត្ថុ លោកេ ឧប្បន្នកាលេ កបិលវត្ថុនគរស្ស អវិទូរេ ទោណវត្ថុព្រាហ្មណគាមេ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ. តស្ស នាមគ្គហណទិវសេ កោណ្ឌញ្ញមាណវោតិ នាមំ អកំសុ. សោ វុឌ្ឍិមន្វាយ តយោ វេទេ ឧគ្គហេត្វា លក្ខណមន្តានំ បារំ អគមាសិ. តេន សមយេន អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ តុសិតបុរា ចវិត្វា កបិលវត្ថុបុរេ និព្ពត្តិ. តស្ស នាមគ្គហណទិវសេ អដ្ឋុត្តរំ ព្រាហ្មណសតំ អហតវត្ថេហិ អច្ឆាទេត្វា អប្បោទកំ មធុបាយាសំ បាយេត្វា តេសំ អន្តរេ អដ្ឋ ជនេ ឧច្ចិនិត្វា មហាតលេ និសីទាបេត្វា អលង្កតបដិយត្តំ ពោធិសត្តំ ទុកូលចុម្ពដកេ និបជ្ជាបេត្វា លក្ខណបរិគ្គហណត្ថំ តេសំ សន្តិកំ អានយិំសុ. ធុរាសនេ និសិន្នព្រាហ្មណោ មហាបុរិសស្ស សរីរសម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា ទ្វេ អង្គុលិយោ ឧក្ខិបិ. ឯវំ បដិបាដិយា សត្ត ជនា ឧក្ខិបិំសុ. តេសំ បន សព្ពនវកោ កោណ្ឌញ្ញមាណវោ, សោ ពោធិសត្តស្ស លក្ខណវរនិប្ផត្តិំ ឱលោកេត្វា ‘‘អគារមជ្ឈេ ឋានការណំ នត្ថិ, ឯកន្តេនេស វិវដ្ដច្ឆទោ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ឯកមេវ អង្គុលិំ ឧក្ខិបិ. ឥតរេ បន សត្ត ជនា ‘‘សចេ អគារំ អជ្ឈាវសិស្សតិ, រាជា ភវិស្សតិ ចក្កវត្តី. សចេ បព្ពជិស្សតិ, ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ទ្វេ គតិយោ ទិស្វា ទ្វេ អង្គុលិយោ ឧក្ខិបិំសុ. អយំ បន កោណ្ឌញ្ញោ កតាធិការោ បច្ឆិមភវិកសត្តោ បញ្ញាយ ឥតរេ សត្ត ជនេ អភិភវិត្វា ‘‘ឥមេហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតស្ស អគារមជ្ឈេ ឋានករណំ នាម នត្ថិ, និស្សំសយំ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ឯកមេវ គតិំ អទ្ទស, តស្មា ឯកំ អង្គុលិំ ឧក្ខិបិ. តតោ ព្រាហ្មណា អត្តនោ ឃរានិ គន្ត្វា បុត្តេ អាមន្តយិំសុ – ‘‘តាតា, អម្ហេ មហល្លកា, សុទ្ធោទនមហារាជស្ស បុត្តំ សព្ពញ្ញុតប្បត្តំ មយំ សម្ភាវេយ្យាម វា នោ វា. តុម្ហេ តស្មិំ កុមារេ សព្ពញ្ញុតំ បត្តេ តស្ស សាសនេ បព្ពជេយ្យាថា’’តិ.

សុទ្ធោទនមហារាជាបិ ពោធិសត្តស្ស ធាតិយោ អាទិំ កត្វា បរិហារំ ឧបដ្ឋបេន្តោ ពោធិសត្តំ វុទ្ធិំ អាបាទេសិ. មហាសត្តោបិ វុទ្ធិប្បត្តោ ទេវោ វិយ សម្បត្តិំ អនុភវិត្វា បរិបក្កេ ញាណេ កាមេសុ អាទីនវំ នេក្ខម្មេ ច អានិសំសំ ទិស្វា រាហុលកុមារស្ស ជាតទិវសេ ឆន្នសហាយោ កណ្ឌកំ អារុយ្ហ ទេវតាហិ វិវដេន ទ្វារេន មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា តេនេវ រត្តិភាគេន តីណិ រជ្ជានិ អតិក្កមិត្វា អនោមានទីតីរេ បព្ពជិត្វា ឃដិការមហាព្រហ្មុនា អាភតេ អរហទ្ធជេ គហិតមត្តេយេវ វស្សសដ្ឋិកត្ថេរោ វិយ បាសាទិកេន ឥរិយាបថេន រាជគហំ បត្វា តត្ថ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បណ្ឌវបព្ពតច្ឆាយាយ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា រញ្ញា មាគធេន រជ្ជសិរិយា និមន្តិយមានោបិ តំ បដិក្ខិបិត្វា អនុក្កមេន ឧរុវេលំ គន្ត្វា ‘‘រមណីយោ វត អយំ ភូមិភាគោ, អលំ វតិទំ កុលបុត្តស្ស បធានត្ថិកស្ស បធានាយា’’តិ បធានាភិមុខំ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា តត្ថ វាសំ ឧបគតោ.

តេន សមយេន ឥតរេ សត្ត ព្រាហ្មណា យថាកម្មំ គតា, សព្ពទហរោ បន លក្ខណបរិគ្គាហកោ កោណ្ឌញ្ញមាណវោ អរោគោ. សោ ‘‘មហាបុរិសោ បព្ពជិតោ’’តិ សុត្វា តេសំ ព្រាហ្មណានំ បុត្តេ ឧបសង្កមិត្វា ឯវមាហ – ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារោ កិរ បព្ពជិតោ. សោ ហិ និស្សំសយំ ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ. សចេ តុម្ហាកំ បិតរោ អរោគា អស្សុ, អជ្ជ និក្ខមិត្វា បព្ពជេយ្យុំ. សចេ តុម្ហេបិ ឥច្ឆថ, ឯថ មយំ តំ មហាបុរិសមនុបព្ពជិស្សាមា’’តិ. តេ សព្ពេ ឯកច្ឆន្ទា ភវិតុំ នាសក្ខិំសុ. តយោ ជនា ន បព្ពជិំសុ, កោណ្ឌញ្ញព្រាហ្មណំ ជេដ្ឋកំ កត្វា ឥតរេ ចត្តារោ បព្ពជិំសុ. ឥមេ បញ្ច បព្ពជិត្វា គាមនិគមរាជធានីសុ ភិក្ខាយ ចរន្តា ពោធិសត្តស្ស សន្តិកំ អគមិំសុ. តេ ឆព្ពស្សានិ ពោធិសត្តេ មហាបធានំ បទហន្តេ ‘‘ឥទានិ ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ ឥទានិ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ មហាសត្តំ ឧបដ្ឋហមានា សន្តិកាវចរាវស្ស អហេសុំ. យទា បន ពោធិសត្តោ ឯកតិលតណ្ឌុលាទីហិ វីតិនាមេន្តោបិ ទុក្ករការិកាយ អរិយធម្មបដិវេធស្ស អភាវំ ញត្វា ឱឡារិកំ អាហារំ អាហរិ, តទា តេ បក្កមិត្វា ឥសិបតនំ អគមំសុ.

អថ ពោធិសត្តោ ឱឡារិកាហារបរិភោគេន ឆវិមំសលោហិតបារិបូរិំ កត្វា វិសាខបុណ្ណមទិវសេ សុជាតាយ ទិន្នំ វរភោជនំ ភុញ្ជិត្វា សុវណ្ណបាតិំ នទិយា បដិសោតំ ខិបិត្វា ‘‘អជ្ជ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ កតសន្និដ្ឋានោ សាយន្ហសមយេ កាលេន នាគរាជេន អនេកេហិ ថុតិសតេហិ អភិត្ថវិយមានោ មហាពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ អចលដ្ឋានេ បាចីនលោកធាតុអភិមុខោ បល្លង្កេន និសីទិត្វា ចតុរង្គសមន្នាគតំ វីរិយំ អធិដ្ឋាយ សូរិយេ ធរមានេយេវ មារពលំ វិធមិត្វា បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរិត្វា មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធេត្វា បច្ចូសកាលសមនន្តរេ បដិច្ចសមុប្បាទេ ញាណំ ឱតារេត្វា អនុលោមបដិលោមំ បច្ចយាការវដ្ដំ សម្មសន្តោ សព្ពពុទ្ធេហិ បដិវិទ្ធំ អសាធារណំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈិត្វា និព្ពានារម្មណាយ ផលសមាបត្តិយា តត្ថេវ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ.

ឯតេនេវ ឧបាយេន សត្តសត្តាហំ ពោធិមណ្ឌេ វិហរិត្វា រាជាយតនមូលេ មធុបិណ្ឌិកភោជនំ បរិភុញ្ជិត្វា បុន អជបាលនិគ្រោធមូលំ អាគន្ត្វា តត្ថ និសិន្នោ ធម្មគម្ភីរតំ បច្ចវេក្ខិត្វា អប្បោស្សុក្កតាយ ចិត្តេ នមន្តេ មហាព្រហ្មុនា យាចិតោ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ តិក្ខិន្ទ្រិយាទិភេទេ សត្តេ ទិស្វា មហាព្រហ្មុនោ ធម្មទេសនាយ បដិញ្ញំ ទត្វា ‘‘កស្ស នុ ខោ អហំ បឋមំ ធម្មំ ទេសេស្សាមី’’តិ អាឡារុទកានំ កាលកតភាវំ ញត្វា បុន ចិន្តេន្តោ ‘‘ពហូបការា ខោ បន មេ បញ្ចវគ្គិយា ភិក្ខូ, យេ មំ បធានបហិតត្តំ ឧបដ្ឋហិំសុ. យំនូនាហំ បញ្ចវគ្គិយានំ ភិក្ខូនំ បឋមំ ធម្មំ ទេសេយ្យ’’ន្តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ. ឥទំ បន សព្ពមេវ ពុទ្ធានំ បរិវិតក្កមត្តមេវ, ឋបេត្វា បន កោណ្ឌញ្ញព្រាហ្មណំ អញ្ញោ កោចិ បឋមំ ធម្មំ បដិវិជ្ឈិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ. សោបិ ឯតទត្ថមេវ កប្បសតសហស្សំ អធិការកម្មំ អកាសិ, ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស នវ វារេ អគ្គសស្សទានំ អទាសិ.

អថ សត្ថា បត្តចីវរមាទាយ អនុបុព្ពេន ឥសិបតនំ គន្ត្វា យេន បញ្ចវគ្គិយា ភិក្ខូ, តេនុបសង្កមិ. តេ តថាគតំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វាវ អត្តនោ កតិកាយ សណ្ឋាតុំ នាសក្ខិំសុ. ឯកោ បត្តចីវរំ បដិគ្គហេសិ, ឯកោ អាសនំ បញ្ញាបេសិ, ឯកោ បាទោទកំ បច្ចុបដ្ឋាបេសិ, ឯកោ បាទេ ធោវិ, ឯកោ តាលវណ្ដំ គហេត្វា ពីជមានោ ឋិតោ. ឯវំ តេសុ វត្តំ ទស្សេត្វា សន្តិកេ និសិន្នេសុ កោណ្ឌញ្ញត្ថេរំ កាយសក្ខិំ កត្វា សត្ថា អនុត្តរំ តេបរិវដ្ដំ ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តន្តំ អារភិ. មនុស្សបរិសា បញ្ច ជនាវ អហេសុំ, ទេវបរិសា អបរិច្ឆិន្នា. ទេសនាបរិយោសានេ កោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ អដ្ឋារសហិ មហាព្រហ្មកោដីហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតោ. អថ សត្ថា ‘‘មយា ទុក្ករសតាភតំ ធម្មំ បឋមមេវ អញ្ញាសីតិ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញោ នាម អយ’’ន្តិ ថេរំ អាលបន្តោ ‘‘អញ្ញាសិ វត, ភោ, កោណ្ឌញ្ញោ, អញ្ញាសិ វត, ភោ, កោណ្ឌញ្ញោ’’តិ អាហ. តស្ស តទេវ នាមំ ជាតំ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឥតិ ហិទំ អាយស្មតោ កោណ្ឌញ្ញស្ស អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញោត្វេវ នាមំ អហោសី’’តិ.

ឥតិ ថេរោ អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាយំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតោ, បាដិបទទិវសេ ភទ្ទិយត្ថេរោ, ទុតិយបក្ខទិវសេ វប្បត្ថេរោ, តតិយបក្ខទិវសេ មហានាមត្ថេរោ, បក្ខស្ស ចតុត្ថិយំ អស្សជិត្ថេរោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតោ. បញ្ចមិយា បន បក្ខស្ស អនត្តលក្ខណសុត្តន្តទេសនាបរិយោសានេ សព្ពេបិ អរហត្តេ បតិដ្ឋិតា.

តេន ខោ បន សមយេន ឆ លោកេ អរហន្តោ ហោន្តិ. តតោ បដ្ឋាយ សត្ថា យសទារកប្បមុខេ បញ្ចបញ្ញាស បុរិសេ, កប្បាសិយវនសណ្ឌេ តិំសមត្តេ ភទ្ទវគ្គិយេ, គយាសីសេ បិដ្ឋិបាសាណេ សហស្សមត្តេ បុរាណជដិលេតិ ឯវំ មហាជនំ អរិយភូមិំ ឱតារេត្វា ពិម្ពិសារប្បមុខានិ ឯកាទសនហុតានិ សោតាបត្តិផលេ, ឯកំ នហុតំ សរណត្តយេ បតិដ្ឋាបេត្វា ជម្ពុទីបតលេ សាសនំ បុប្ផិតផលិតំ កត្វា សកលជម្ពុទីបមណ្ឌលំ កាសាវបជ្ជោតំ ឥសិវាតបដិវាតំ ករោន្តោ ឯកស្មិំ សមយេ ជេតវនមហាវិហារំ បត្វា តត្ថ វសន្តោ ភិក្ខុសង្ឃមជ្ឈេ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនគតោ ធម្មំ ទេសេន្តោ ‘‘បឋមំ ធម្មំ បដិវិទ្ធភិក្ខូនំ អន្តរេ មម បុត្តោ កោណ្ឌញ្ញោ អគ្គោ’’តិ ទស្សេតុំ ឯតទគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ.

ថេរោបិ ទ្វេ អគ្គសាវកេ អត្តនោ និបច្ចការំ ករោន្តេ ទិស្វា ពុទ្ធានំ សន្តិកា អបក្កមិតុកាមោ ហុត្វា ‘‘បុណ្ណមាណវោ បព្ពជិត្វា សាសនេ អគ្គធម្មកថិកោ ភវិស្សតី’’តិ ទិស្វា ទោណវត្ថុព្រាហ្មណគាមំ គន្ត្វា អត្តនោ ភាគិនេយ្យំ បុណ្ណមាណវំ បព្ពាជេត្វា ‘‘អយំ ពុទ្ធានំ សន្តិកេ វសិស្សតី’’តិ តស្ស ពុទ្ធានំ អន្តេវាសិកភាវំ កត្វា សយំ ទសពលំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ភគវា មយ្ហំ គាមន្តសេនាសនំ អសប្បាយំ, អាកិណ្ណោ វិហរិតុំ ន សក្កោមិ, ឆទ្ទន្តទហំ គន្ត្វា វសិស្សាមី’’តិ ភគវន្តំ អនុជានាបេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឆទ្ទន្តទហំ គន្ត្វា ឆទ្ទន្តហត្ថិកុលំ និស្សាយ ទ្វាទស វស្សានិ វីតិនាមេត្វា តត្ថេវ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ.

សារិបុត្ត-មោគ្គល្លានត្ថេរវត្ថុ

១៨៩-១៩០. ទុតិយតតិយេសុ មហាបញ្ញានន្តិ មហតិយា បញ្ញាយ សមន្នាគតានំ. ឥទ្ធិមន្តានន្តិ ឥទ្ធិយា សម្បន្នានំ. សារិបុត្តោ មោគ្គល្លានោតិ តេសំ ថេរានំ នាមំ.

ឥមេសម្បិ បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – ឥតោ សតសហស្សកប្បាធិកេ អសង្ខ្យេយ្យកប្បមត្ថកេ សារិបុត្តោ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ, នាមេន សរទមាណវោ នាម អហោសិ. មោគ្គល្លានោ គហបតិមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ, នាមេន សិរិវឌ្ឍនកុដុម្ពិយោ នាម អហោសិ. តេ ឧភោបិ សហបំសុកីឡិតាវ សហាយកា អហេសុំ. សរទមាណវោ បិតុ អច្ចយេន កុលសន្តកំ មហាធនំ បដិបជ្ជិត្វា ឯកទិវសំ រហោគតោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ឥធលោកត្តភាវមេវ ជានាមិ, នោ បរលោកត្តភាវំ, ជាតសត្តានញ្ច មរណំ នាម ធុវំ, មយា ឯកំ បព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា មោក្ខធម្មគវេសនំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ សហាយកំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘សម្ម សិរិវឌ្ឍន, អហំ បព្ពជិត្វា មោក្ខធម្មំ គវេសិស្សាមិ, ត្វំ មយា សទ្ធិំ បព្ពជិតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ. ន សក្ខិស្សាមិ, សម្ម, ត្វំយេវ បព្ពជាហីតិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘បរលោកំ គច្ឆន្តា សហាយេ វា ញាតិមិត្តេ វា គហេត្វា គតា នាម នត្ថិ, អត្តនា កតំ អត្តនោវ ហោតី’’តិ. តតោ រតនកោដ្ឋាគារំ វិវរាបេត្វា កបណទ្ធិកវណិព្ពកយាចកានំ មហាទានំ ទត្វា បព្ពតបាទំ បវិសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ. តស្ស ឯកោ ទ្វេ តយោតិ ឯវំ អនុបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតា ចតុសត្តតិសហស្សមត្តា ជដិលា អហេសុំ. សោ បញ្ចាភិញ្ញា អដ្ឋ ច សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា តេសម្បិ ជដិលានំ កសិណបរិកម្មំ អាចិក្ខិ. តេបិ សព្ពេ បញ្ច អភិញ្ញា អដ្ឋ ច សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេសុំ.

តេន សមយេន អនោមទស្សី នាម ពុទ្ធោ លោកេ ឧទបាទិ. នគរំ ចន្ទវតី នាម អហោសិ, បិតា យសវន្តោ នាម ខត្តិយោ, មាតា យសោធរា នាម ទេវី, ពោធិ អជ្ជុនរុក្ខោ, និសភត្ថេរោ ច អនោមត្ថេរោ ចាតិ ទ្វេ អគ្គសាវកា, វរុណត្ថេរោ នាម ឧបដ្ឋាកោ, សុន្ទរា ច សុមនា ចាតិ ទ្វេ អគ្គសាវិកា, អាយុ វស្សសតសហស្សំ អហោសិ, សរីរំ អដ្ឋបញ្ញាសហត្ថុព្ពេធំ, សរីរប្បភា ទ្វាទសយោជនំ ផរិ, ភិក្ខុសតសហស្សបរិវារោ អហោសិ.

អថេកទិវសំ បច្ចូសកាលេ មហាករុណាសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ លោកំ វោលោកេន្តោ សរទតាបសំ ទិស្វា ‘‘អជ្ជ មយ្ហំ សរទតាបសស្ស សន្តិកំ គតបច្ចយេន ធម្មទេសនា ច មហតី ភវិស្សតិ, សោ ច អគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថេស្សតិ, តស្ស សហាយកោ សិរិវឌ្ឍនកុដុម្ពិយោ ទុតិយសាវកដ្ឋានំ, ទេសនាបរិយោសានេ ចស្ស បរិវារា ចតុសត្តតិសហស្សជដិលា អរហត្តំ បាបុណិស្សន្តិ, មយា តត្ថ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ អត្តនោ បត្តចីវរមាទាយ អញ្ញំ កញ្ចិ អនាមន្តេត្វា សីហោ វិយ ឯកចរោ ហុត្វា សរទតាបសស្ស អន្តេវាសិកេសុ ផលាផលត្ថាយ គតេសុ ‘‘ពុទ្ធភាវំ មេ ជានាតូ’’តិ តស្ស បស្សន្តស្សេវ សរទតាបសស្ស អាកាសតោ ឱតរិត្វា បថវិយំ បតិដ្ឋាសិ. សរទតាបសោ ពុទ្ធានុភាវំ ចេវ សរីរសម្បត្តិំ ចស្ស ទិស្វា លក្ខណមន្តេ សម្មសិត្វា ‘‘ឥមេហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតោ នាម អគារមជ្ឈេ វសន្តោ រាជា ហោតិ ចក្កវត្តី, បព្ពជ្ជន្តោ លោកេ វិវដ្ដច្ឆទោ សព្ពញ្ញុ ពុទ្ធោ ហោតិ, អយំ បុរិសោ និស្សំសយំ ពុទ្ធោ’’តិ ជានិត្វា បច្ចុគ្គមនំ កត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា អាសនំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ. និសីទិ ភគវា បញ្ញត្តាសនេ. សរទតាបសោបិ អត្តនោ អនុច្ឆវិកំ អាសនំ គហេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ.

តស្មិំ សមយេ ចតុសត្តតិសហស្សជដិលា បណីតបណីតានិ ឱជវន្តានិ ផលាផលានិ គហេត្វា អាចរិយស្ស សន្តិកំ សម្បត្តា ពុទ្ធានញ្ចេវ អាចរិយស្ស ច និសិន្នាសនំ ឱលោកេត្វា អាហំសុ – ‘‘អាចរិយ, មយំ ‘ឥមស្មិំ លោកេ តុម្ហេហិ មហន្តតរោ នត្ថី’តិ វិចរាម, អយំ បន បុរិសោ តុម្ហេហិ មហន្តតរោ មញ្ញេ’’តិ. តាតា, កិំ វទថ? សាសបេន សទ្ធិំ អដ្ឋសដ្ឋិយោជនសតសហស្សុព្ពេធំ សិនេរុំ សមំ កាតុំ ឥច្ឆថ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធេន សទ្ធិំ មយ្ហំ ឧបមំ មា ករិត្ថ បុត្តកាតិ. អថ តេ តាបសា ‘‘សចេ អយំ ឥត្តរសត្តោ អភវិស្ស, ន អម្ហាកំ អាចរិយោ ឯវរូបំ ឧបមំ អាហរេយ្យ, យាវ មហា វតាយំ បុរិសោ’’តិ សព្ពេវ បាទេសុ និបតិត្វា សិរសា វន្ទិំសុ.

អថ នេ អាចរិយោ អាហ – ‘‘តាតា, អម្ហាកំ ពុទ្ធានំ អនុច្ឆវិកោ ទេយ្យធម្មោ នត្ថិ, សត្ថា ច ភិក្ខាចារវេលាយ ឥធាគតោ, មយំ យថាពលំ ទេយ្យធម្មំ ទស្សាម. តុម្ហេ យំ យំ បណីតំ ផលាផលំ, តំ តំ អាហរថា’’តិ. អាហរាបេត្វា ហត្ថេ ធោវិត្វា សយំ តថាគតស្ស បត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ. សត្ថារា ច ផលាផលេ បដិគ្គហិតមត្តេ ទេវតា ទិព្ពោជំ បក្ខិបិំសុ. តាបសោ ឧទកម្បិ សយមេវ បរិស្សាវេត្វា អទាសិ. តតោ ភត្តកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា ហត្ថំ ធោវិត្វា និសិន្នេ សត្ថរិ សព្ពេ អន្តេវាសិកេ បក្កោសិត្វា សត្ថុ សន្តិកេ សារណីយំ កថំ កថេន្តោ និសីទិ. សត្ថា ‘‘ទ្វេ អគ្គសាវកា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ អាគច្ឆន្តូ’’តិ ចិន្តេសិ. តេ សត្ថុ ចិត្តំ ញត្វា សតសហស្សខីណាសវបរិវារា អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋំសុ.

តតោ សរទតាបសោ អន្តេវាសិកេ អាមន្តេសិ – ‘‘តាតា, ពុទ្ធានំ និសិន្នាសនម្បិ នីចំ, សមណសតសហស្សានម្បិ អាសនំ នត្ថិ, តុម្ហេហិ អជ្ជ ឧឡារំ ពុទ្ធសក្ការំ កាតុំ វដ្ដតិ, បព្ពតបាទតោ វណ្ណគន្ធសម្បន្នានិ បុប្ផានិ អាហរថា’’តិ. កថនកាលោ បបញ្ចោ វិយ ហោតិ, ឥទ្ធិមន្តានំ បន វិសយោ អចិន្តេយ្យោតិ មុហុត្តមត្តេនេវ តេ តាបសា វណ្ណគន្ធសម្បន្នានិ បុប្ផានិ អាហរិត្វា ពុទ្ធានំ យោជនប្បមាណំ បុប្ផាសនំ បញ្ញាបេសុំ, ឧភិន្នំ អគ្គសាវកានំ តិគាវុតំ, សេសភិក្ខូនំ អឌ្ឍយោជនិកាទិភេទំ, សង្ឃនវកស្ស ឧសភមត្តំ អហោសិ. ឯវំ បញ្ញត្តេសុ អាសនេសុ សរទតាបសោ តថាគតស្ស បុរតោ អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឋិតោ, ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ ទីឃរត្តំ ហិតសុខត្ថាយ ឥមំ បុប្ផាសនំ អភិរុហថា’’តិ អាហ.

‘‘នានាបុប្ផញ្ច គន្ធញ្ច, សម្បាទេត្វាន ឯកតោ;

បុប្ផាសនំ បញ្ញាបេត្វា, ឥទំ វចនមព្រវិំ.

‘‘ឥទំ តេ អាសនំ វីរ, បញ្ញត្តំ តវនុច្ឆវិំ;

មម ចិត្តំ បសាទេន្តោ, និសីទ បុប្ផមាសនេ.

‘‘សត្តរត្តិទិវំ ពុទ្ធោ, និសីទិ បុប្ផមាសនេ;

មម ចិត្តំ បសាទេត្វា, ហាសយិត្វា សទេវកេ’’តិ.

ឯវំ និសិន្នេ សត្ថរិ ទ្វេ អគ្គសាវកា ច សេសភិក្ខូ ច អត្តនោ អត្តនោ បត្តាសនេសុ និសីទិំសុ. សរទតាបសោ មហន្តំ បុប្ផច្ឆត្តំ គហេត្វា តថាគតស្ស មត្ថកេ ធារយន្តោ អដ្ឋាសិ. សត្ថា ‘‘ជដិលានំ អយំ សក្ការោ មហប្ផលោ ហោតូ’’តិ និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិ. សត្ថុ សមាបន្នភាវំ ញត្វា ទ្វេ អគ្គសាវកាបិ សេសភិក្ខូបិ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិំសុ. តថាគតេ សត្តាហំ និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា និសិន្នេ អន្តេវាសិកា ភិក្ខាចារកាលេ សម្បត្តេ វនមូលផលាផលំ បរិភុញ្ជិត្វា សេសកាលេ ពុទ្ធានំ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ តិដ្ឋន្តិ. សរទតាបសោ បន ភិក្ខាចារម្បិ អគន្ត្វា បុប្ផច្ឆត្តំ គហិតនិយាមេនេវ សត្តាហំ បីតិសុខេន វីតិនាមេសិ.

សត្ថា និរោធតោ វុដ្ឋាយ ទក្ខិណបស្សេ និសិន្នំ អគ្គសាវកំ និសភត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘និសភ សក្ការការកានំ តាបសានំ បុប្ផាសនានុមោទនំ ករោហី’’តិ. ថេរោ ចក្កវត្តិរញ្ញោ សន្តិកា បដិលទ្ធមហាលាភោ មហាយោធោ វិយ តុដ្ឋមានសោ សាវកបារមិញាណេ ឋត្វា បុប្ផាសនានុមោទនំ អារភិ. តស្ស ទេសនាវសានេ ទុតិយសាវកំ អាមន្តេសិ – ‘‘ត្វម្បិ ធម្មំ ទេសេហី’’តិ. អនោមត្ថេរោ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ សម្មសិត្វា ធម្មំ កថេសិ. ទ្វិន្នំ សាវកានំ ទេសនាយ ឯកស្សបិ អភិសមយោ នាហោសិ. អថ សត្ថា អបរិមាណេ ពុទ្ធវិសយេ ឋត្វា ធម្មទេសនំ អារភិ. ទេសនាបរិយោសានេ ឋបេត្វា សរទតាបសំ សព្ពេបិ ចតុសត្តតិសហស្សជដិលា អរហត្តំ បាបុណិំសុ. សត្ថា ‘‘ឯថ ភិក្ខវោ’’តិ ហត្ថំ បសារេសិ. តេសំ តាវទេវ កេសមស្សុ អន្តរធាយិ, អដ្ឋ បរិក្ខារា កាយេ បដិមុក្កាវ អហេសុំ.

សរទតាបសោ កស្មា អរហត្តំ ន បត្តោតិ? វិក្ខិត្តចិត្តត្តា. តស្ស កិរ ពុទ្ធានំ ទុតិយាសនេ និសីទិត្វា សាវកបារមិញាណេ ឋត្វា ធម្មំ ទេសយតោ អគ្គសាវកស្ស ទេសនំ សោតុំ អារទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ ‘‘អហោ វតាហម្បិ អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ ឥមិនាវ សាវកេន លទ្ធធុរំ លភេយ្យ’’ន្តិ ចិត្តំ ឧទបាទិ. សោ តេន បរិវិតក្កេន មគ្គផលបដិវេធំ កាតុំ នាសក្ខិ. តថាគតំ បន វន្ទិត្វា សម្មុខេ ឋត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ អនន្តរាសនេ និសិន្នោ ភិក្ខុ តុម្ហាកំ សាសនេ កោ នាម ហោតី’’តិ? មយា បវត្តិតំ ធម្មចក្កំ អនុប្បវត្តេតា សាវកបារមិញាណស្ស កោដិប្បត្តោ សោឡស បញ្ញា បដិវិជ្ឈិត្វា ឋិតោ មយ្ហំ សាសនេ អគ្គសាវកោ និសភត្ថេរោ នាម ឯសោតិ. ‘‘ភន្តេ, យ្វាយំ មយា សត្តាហំ បុប្ផច្ឆត្តំ ធារេន្តេន សក្ការោ កតោ, អហំ ឥមស្ស ផលេន អញ្ញំ សក្កត្តំ វា ព្រហ្មត្តំ វា ន បត្ថេមិ, អនាគតេ បន អយំ និសភត្ថេរោ វិយ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស អគ្គសាវកោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ.

សត្ថា ‘‘សមិជ្ឈិស្សតិ នុ ខោ ឥមស្ស បុរិសស្ស បត្ថនា’’តិ អនាគតំសញាណំ បេសេត្វា ឱលោកេន្តោ កប្បសតសហស្សាធិកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា សមិជ្ឈនភាវំ អទ្ទស. ទិស្វា សរទតាបសំ អាហ – ‘‘ន តេ អយំ បត្ថនា មោឃា ភវិស្សតិ, អនាគតេ បន កប្បសតសហស្សាធិកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា គោតមោ នាម ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. តស្ស មាតា មហាមាយា នាម ទេវី ភវិស្សតិ, បិតា សុទ្ធោទនោ នាម រាជា, បុត្តោ រាហុលោ នាម, ឧបដ្ឋាកោ អានន្ទោ នាម, ទុតិយសាវកោ មោគ្គល្លានោ នាម, ត្វំ បន តស្ស អគ្គសាវកោ ធម្មសេនាបតិ សារិបុត្តោ នាម ភវិស្សសី’’តិ. ឯវំ តាបសំ ព្យាករិត្វា ធម្មកថំ កថេត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ អាកាសំ បក្ខន្ទិ.

សរទតាបសោបិ អន្តេវាសិកត្ថេរានំ សន្តិកំ គន្ត្វា សហាយកស្ស សិរិវឌ្ឍនកុដុម្ពិកស្ស សាសនំ បេសេសិ – ‘‘ភន្តេ, មម សហាយកស្ស វទេថ ‘សហាយកេន តេ សរទតាបសេន អនោមទស្សិពុទ្ធស្ស បាទមូលេ អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកស្ស គោតមពុទ្ធស្ស សាសនេ អគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថិតំ, ត្វំ ទុតិយសាវកដ្ឋានំ បត្ថេហី’’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា ថេរេហិ បុរេតរមេវ ឯកបស្សេន គន្ត្វា សិរិវឌ្ឍស្ស និវេសនទ្វារេ អដ្ឋាសិ.

សិរិវឌ្ឍនោ ‘‘ចិរស្សំ វត មេ អយ្យោ អាគតោ’’តិ អាសនេ និសីទាបេត្វា អត្តនា នីចាសនេ និសិន្នោ ‘‘អន្តេវាសិកបរិសា បន វោ, ភន្តេ, ន បញ្ញាយតី’’តិ បុច្ឆិ. អាម សម្ម, អម្ហាកំ អស្សមំ អនោមទស្សី នាម ពុទ្ធោ អាគតោ, មយំ តស្ស អត្តនោ ពលេន សក្ការំ អករិម្ហ. សត្ថា សព្ពេសំ ធម្មំ ទេសេសិ, ទេសនាបរិយោសានេ ឋបេត្វា មំ សេសា អរហត្តំ បត្វា បព្ពជិំសូតិ. តុម្ហេ កស្មា ន បព្ពជិតាតិ? អហំ សត្ថុ អគ្គសាវកំ និសភត្ថេរំ ទិស្វា អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកស្ស គោតមស្ស នាម ពុទ្ធស្ស សាសនេ អគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថេសិំ, ត្វម្បិ តស្ស សាសនេ ទុតិយសាវកដ្ឋានំ បត្ថេហីតិ. មយ្ហំ ពុទ្ធេហិ សទ្ធិំ បរិចយោ នត្ថិ, ភន្តេតិ. ពុទ្ធេហិ សទ្ធិំ កថនំ មយ្ហំ ភារោ ហោតុ, ត្វំ មហន្តំ អធិការំ សជ្ជេហីតិ.

សិរិវឌ្ឍនោ សរទតាបសស្ស វចនំ សុត្វា អត្តនោ និវេសនទ្វារេ រាជមានេន អដ្ឋករីសមត្តំ ឋានំ សមតលំ ការេត្វា វាលុកំ ឱកិរាបេត្វា លាជបញ្ចមានិ បុប្ផានិ វិកិរិត្វា នីលុប្បលច្ឆទនំ មណ្ឌបំ ការេត្វា ពុទ្ធាសនំ បញ្ញាបេត្វា សេសភិក្ខូនម្បិ អាសនានិ បដិយាទាបេត្វា មហន្តំ សក្ការសម្មានំ សជ្ជេត្វា ពុទ្ធានំ និមន្តនត្ថាយ សរទតាបសស្ស សញ្ញំ អទាសិ. តាបសោ តស្ស វចនំ សុត្វា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ គហេត្វា តស្ស និវេសនំ អគមាសិ. សិរិវឌ្ឍនោ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា តថាគតស្ស ហត្ថតោ បត្តំ គហេត្វា មណ្ឌបំ បវេសេត្វា បញ្ញត្តាសនេសុ និសិន្នស្ស ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទក្ខិណោទកំ ទត្វា បណីតេន ភោជនេន បរិវិសិត្វា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ មហារហេហិ វត្ថេហិ អច្ឆាទេត្វា, ‘‘ភន្តេ, នាយំ អារម្ភោ អប្បមត្តកដ្ឋានត្ថាយ, ឥមិនាវ និយាមេន សត្តាហំ អនុកម្បំ ករោថា’’តិ អាហ. សត្ថា អធិវាសេសិ. សោ តេនេវ និយាមេន សត្តាហំ មហាទានំ បវត្តេត្វា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឋិតោ អាហ – ‘‘ភន្តេ, មម សហាយោ សរទតាបសោ យស្ស សត្ថុ អគ្គសាវកោ ហោមីតិ បត្ថេសិ, អហម្បិ តស្សេវ ទុតិយសាវកោ ភវាមី’’តិ.

សត្ថា អនាគតំ ឱលោកេត្វា តស្ស បត្ថនាយ សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ព្យាកាសិ – ‘‘ត្វំ ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា គោតមពុទ្ធស្ស ទុតិយសាវកោ ភវិស្សសី’’តិ. ពុទ្ធានំ ព្យាករណំ សុត្វា សិរិវឌ្ឍនោ ហដ្ឋបហដ្ឋោ អហោសិ. សត្ថាបិ ភត្តានុមោទនំ កត្វា សបរិវារោ វិហារមេវ គតោ. សិរិវឌ្ឍនោ តតោ បដ្ឋាយ យាវជីវំ កល្យាណកម្មំ កត្វា ទុតិយត្តវារេ កាមាវចរទេវលោកេ និព្ពត្តោ. សរទតាបសោ ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារេ ភាវេត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តោ.

តតោ បដ្ឋាយ ឥមេសំ ឧភិន្នម្បិ អន្តរាកម្មំ ន កថិតំ. អម្ហាកំ បន ពុទ្ធស្ស និព្ពត្តិតោ បុរេតរមេវ សរទតាបសោ រាជគហនគរស្ស អវិទូរេ ឧបតិស្សគាមេ សារិព្រាហ្មណិយា កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តំទិវសមេវ ចស្ស សហាយោបិ រាជគហស្សេវ អវិទូរេ កោលិតគាមេ មោគ្គល្លិព្រាហ្មណិយា កុច្ឆិយំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តានិ កិរ ទ្វេបិ កុលានិ យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា អាពទ្ធបដិពទ្ធសហាយកានេវ. តេសំ ទ្វិន្នម្បិ ឯកទិវសមេវ គព្ភបរិហារំ អទំសុ. ទសមាសច្ចយេន ជាតានម្បិ តេសំ ឆសដ្ឋិ ធាតិយោ ឧបដ្ឋហិំសុ. នាមគ្គហណទិវសេ សារិព្រាហ្មណិយា បុត្តស្ស ឧបតិស្សគាមេ ជេដ្ឋកុលស្ស បុត្តត្តា ឧបតិស្សោតិ នាមំ អកំសុ, ឥតរស្ស កោលិតគាមេ ជេដ្ឋកុលស្ស បុត្តត្តា កោលិតោតិ នាមំ អកំសុ. តេ ឧភោបិ វុទ្ធិមន្វាយ សព្ពសិប្បានំ បារំ អគមំសុ.

ឧបតិស្សមាណវស្ស កីឡនត្ថាយ នទិំ វា ឧយ្យានំ វា បព្ពតំ វា គមនកាលេ បញ្ច សុវណ្ណសិវិកាសតានិ បរិវារា ហោន្តិ, កោលិតមាណវស្ស បញ្ច អាជញ្ញរថសតានិ. ទ្វេបិ ជនា បញ្ចបញ្ចមាណវកសតបរិវារា ហោន្តិ. រាជគហេ ច អនុសំវច្ឆរំ គិរគ្គសមជ្ជំ នាម ហោតិ, តេសំ ទ្វិន្នម្បិ ឯកដ្ឋានេយេវ មញ្ចំ ពន្ធន្តិ. ទ្វេបិ ជនា ឯកតោវ និសីទិត្វា សមជ្ជំ បស្សន្តា ហសិតព្ពដ្ឋានេ ហសន្តិ, សំវេគដ្ឋានេ សំវិជ្ជន្តិ, ទាយំ ទាតុំ យុត្តដ្ឋានេ ទាយំ ទេន្តិ. តេសំ ឥមិនាវ និយាមេន ឯកទិវសំ សមជ្ជំ បស្សន្តានំ បរិបាកគតត្តា ញាណស្ស បុរិមទិវសេសុ វិយ ហសិតព្ពដ្ឋានេ ហាសោ វា សំវេគដ្ឋានេ សំវេជនំ វា ទាយំ ទាតុំ យុត្តដ្ឋានេ ទាយទានំ វា នាហោសិ. ទ្វេបិ បន ជនា ឯវំ ចិន្តយិំសុ – ‘‘កិំ ឯត្ថ ឱលោកេតព្ពំ អត្ថិ, សព្ពេបិមេ អប្បត្តេ វស្សសតេ អបណ្ណត្តិកភាវំ គមិស្សន្តិ. អម្ហេហិ បន ឯកំ មោក្ខធម្មំ គវេសិតុំ វដ្ដតី’’តិ អារម្មណំ គហេត្វា និសីទិំសុ.

តតោ កោលិតោ ឧបតិស្សំ អាហ – ‘‘សម្ម ឧបតិស្ស, ន ត្វំ អញ្ញសុ ទិវសេសុ វិយ ហដ្ឋបហដ្ឋោ, អនត្តមនធាតុកោសិ, កិំ តេ សល្លក្ខិត’’ន្តិ? សម្ម កោលិត, ‘‘ឯតេសំ ឱលោកនេ សារោ នត្ថិ, និរត្ថកមេតំ, អត្តនោ មោក្ខធម្មំ គវេសិតុំ វដ្ដតី’’តិ ឥទំ ចិន្តយន្តោ និសិន្នោម្ហីតិ, ត្វំ បន កស្មា អនត្តមនោសីតិ? សោបិ តថេវ អាហ. អថស្ស អត្តនា សទ្ធិំ ឯកជ្ឈាសយតំ ញត្វា ឧបតិស្សោ តំ ឯវមាហ – ‘‘អម្ហាកំ ឧភិន្នម្បិ សុចិន្តិតំ, មោក្ខធម្មំ គវេសន្តេហិ បន ឯកា បព្ពជ្ជា លទ្ធុំ វដ្ដតិ, កស្ស សន្តិកេ បព្ពជាមា’’តិ.

តេន ខោ បន សមយេន សញ្ចយោ បរិព្ពាជកោ រាជគហេ បដិវសតិ មហតិយា បរិព្ពាជកបរិសាយ សទ្ធិំ. តេ ‘‘តស្ស សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមា’’តិ បញ្ចហិ មាណវកសតេហិ សទ្ធិំ សញ្ចយស្ស សន្តិកេ បព្ពជិំសុ. តេសំ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ សញ្ចយោ អតិរេកលាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ អហោសិ. តេ កតិបាហេនេវ សព្ពំ សញ្ចយស្ស សមយំ បរិគ្គណ្ហិត្វា, ‘‘អាចរិយ, តុម្ហាកំ ជាននសមយោ ឯត្តកោវ, ឧទាហុ ឧត្តរិបិ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិំសុ. សញ្ចយោ ‘‘ឯត្តកោវ, សព្ពំ តុម្ហេហិ ញាត’’ន្តិ អាហ. តេ តស្ស កថំ សុត្វា ចិន្តយិំសុ – ‘‘ឯវំ សតិ ឥមស្ស សន្តិកេ ព្រហ្មចរិយវាសោ និរត្ថកោ, មយំ មោក្ខធម្មំ គវេសិតុំ និក្ខន្តា, សោ ឥមស្ស សន្តិកេ ឧប្បាទេតុំ ន សក្កា. មហា ខោ បន ជម្ពុទីបោ, គាមនិគមរាជធានិយោ ចរន្តា មយំ អវស្សំ មោក្ខធម្មទេសកំ ឯកំ អាចរិយំ លភិស្សាមា’’តិ. តេ តតោ បដ្ឋាយ យត្ថ យត្ថ បណ្ឌិតា សមណព្រាហ្មណា អត្ថីតិ សុណន្តិ, តត្ថ តត្ថ គន្ត្វា បញ្ហសាកច្ឆំ ករោន្តិ. តេហិ បុដ្ឋំ បញ្ហំ អញ្ញេ កថេតុំ សមត្ថា នត្ថិ, តេ បន តេសំ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តិ. ឯវំ សកលជម្ពុទីបំ បរិគ្គណ្ហិត្វា និវត្តិត្វា សកដ្ឋានមេវ អាគន្ត្វា, ‘‘សម្ម កោលិត, យោ បឋមំ អមតំ អធិគច្ឆតិ, សោ អារោចេតូ’’តិ កតិកំ អកំសុ.

តេន សមយេន អម្ហាកំ សត្ថា បឋមាភិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ អនុបុព្ពេន រាជគហំ សម្បត្តោ ហោតិ. អថ ‘‘ឯកសដ្ឋិ អរហន្តោ លោកេ ឧប្បន្នា ហោន្តី’’តិ វុត្តកាលេ ‘‘ចរថ, ភិក្ខវេ, ចារិកំ ពហុជនហិតាយា’’តិ រតនត្តយគុណប្បកាសនត្ថំ ឧយ្យោជិតានំ ភិក្ខូនំ អន្តរេ បញ្ចវគ្គិយព្ភន្តរោ អស្សជិត្ថេរោ បដិនិវត្តិត្វា រាជគហមេវ អាគតោ. បុនទិវសេ បាតោវ បត្តចីវរំ អាទាយ រាជគហំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ.

តស្មិំ សមយេ ឧបតិស្សបរិព្ពាជកោ បាតោវ ភត្តកិច្ចំ កត្វា បរិព្ពាជការាមំ គច្ឆន្តោ ថេរំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មយា ឯវរូបោ បព្ពជិតោ នាម ន ទិដ្ឋបុព្ពោ. យេ វត លោកេ អរហន្តោ វា អរហត្តមគ្គំ វា សមាបន្នា, អយំ តេសំ ភិក្ខូនំ អញ្ញតរោ, យំនូនាហំ ឥមំ ភិក្ខុំ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆេយ្យំ – ‘កំសិ ត្វំ, អាវុសោ ឧទ្ទិស្ស, បព្ពជិតោ, កោ វា តេ សត្ថា, កស្ស វា ត្វំ ធម្មំ រោចេសី’’’តិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អកាលោ ខោ ឥមំ ភិក្ខុំ បញ្ហំ បុច្ឆិតុំ, អន្តរឃរំ បវិដ្ឋោ បិណ្ឌាយ ចរតិ, យំនូនាហំ ឥមំ ភិក្ខុំ បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោ អនុពន្ធេយ្យំ អត្ថិកេហិ ឧបញ្ញាតំ មគ្គ’’ន្តិ. សោ ថេរំ លទ្ធបិណ្ឌបាតំ អញ្ញតរំ ឱកាសំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា និសីទិតុកាមតញ្ចស្ស ញត្វា អត្តនោ បរិព្ពាជកបីឋកំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ. ភត្តកិច្ចបរិយោសានេបិស្ស អត្តនោ កុណ្ឌិកាយ ឧទកំ អទាសិ.

ឯវំ អាចរិយវត្តំ កត្វា កតភត្តកិច្ចេន ថេរេន សទ្ធិំ មធុរបដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘វិប្បសន្នានិ ខោ តេ, អាវុសោ, ឥន្ទ្រិយានិ, បរិសុទ្ធោ ឆវិវណ្ណោ បរិយោទាតោ, កំសិ ត្វំ, អាវុសោ ឧទ្ទិស្ស, បព្ពជិតោ, កោ វា តេ សត្ថា, កស្ស វា ត្វំ ធម្មំ រោចេសី’’តិ បុច្ឆិ. ថេរោ ‘‘អត្ថាវុសោ, មហាសមណោ សក្យបុត្តោ សក្យកុលា បព្ពជិតោ, តាហំ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតោ, សោ ច មេ ភគវា សត្ថា, តស្សេវាហំ ភគវតោ ធម្មំ រោចេមី’’តិ អាហ. អថ នំ ‘‘កិំវាទី បនាយស្មតោ សត្ថា, កិមក្ខាយី’’តិ បុច្ឆិ. ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ បរិព្ពាជកា នាម សាសនស្ស បដិបក្ខភូតា, ឥមស្ស សាសនស្ស គម្ភីរតំ ទស្សេស្សាមី’’តិ. អត្តនោ នវកភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘អហំ ខោ, អាវុសោ, នវោ អចិរបព្ពជិតោ, អធុនាគតោ ឥមំ ធម្មវិនយំ, ន តាវាហំ សក្កោមិ វិត្ថារេន ធម្មំ ទេសេតុ’’ន្តិ. បរិព្ពាជកោ ‘‘អហំ ឧបតិស្សោ នាម, ត្វំ យថាសត្តិយា អប្បំ វា ពហុំ វា វទ, ឯតំ នយសតេន នយសហស្សេន បដិវិជ្ឈិតុំ មយ្ហំ ភារោ’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ –

‘‘អប្បំ វា ពហុំ វា ភាសស្សុ, អត្ថំយេវ មេ ព្រូហិ;

អត្ថេនេវ មេ អត្ថោ, កិំ កាហសិ ព្យញ្ជនំ ពហុ’’ន្តិ. (មហាវ. ៦០);

ឯវំ វុត្តេ ថេរោ ‘‘យេ ធម្មា ហេតុប្បភវា’’តិ (មហាវ. ៦០; អប. ថេរ. ១.១.២៨៦) គាថំ អាហ. បរិព្ពាជកោ បឋមបទទ្វយមេវ សុត្វា សហស្សនយសម្បន្នេ សោតាបត្តិមគ្គេ បតិដ្ឋហិ. ឥតរំ បទទ្វយំ សោតាបន្នកាលេ និដ្ឋាសិ.

សោ សោតាបន្នោ ហុត្វា ឧបរិវិសេសេ អប្បវត្តន្តេ ‘‘ភវិស្សតិ ឯត្ថ ការណ’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា ថេរំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, មា ឧបរិ ធម្មទេសនំ វឌ្ឍយិត្ថ, ឯត្តកមេវ ហោតុ, កហំ អម្ហាកំ សត្ថា វសតី’’តិ? វេឡុវនេ បរិព្ពាជកាតិ. ភន្តេ, តុម្ហេ បុរតោ យាថ, មយ្ហំ ឯកោ សហាយកោ អត្ថិ. អម្ហេហិ ច អញ្ញមញ្ញំ កតិកា កតា ‘‘យោ បឋមំ អមតំ អធិគច្ឆតិ, សោ អារោចេតូ’’តិ. អហំ តំ បដិញ្ញំ មោចេត្វា សហាយកំ គហេត្វា តុម្ហាកំ គតមគ្គេនេវ សត្ថុ សន្តិកំ អាគមិស្សាមីតិ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន ថេរស្ស បាទេសុ និបតិត្វា តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា ថេរំ ឧយ្យោជេត្វា បរិព្ពាជការាមាភិមុខោ អគមាសិ.

កោលិតបរិព្ពាជកោ តំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘អជ្ជ មយ្ហំ សហាយកស្ស មុខវណ្ណោ ន អញ្ញេសុ ទិវសេសុ វិយ, អទ្ធា តេន អមតំ អធិគតំ ភវិស្សតី’’តិ អមតាធិគមំ បុច្ឆិ. សោបិស្ស ‘‘អាម អាវុសោ, អមតំ អធិគត’’ន្តិ បដិជានិត្វា តមេវ គាថំ អភាសិ. គាថាបរិយោសានេ កោលិតោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិត្វា អាហ – ‘‘កហំ កិរ, សម្ម, សត្ថា វសតី’’តិ? ‘‘វេឡុវនេ កិរ, សម្ម, វសតី’’តិ ឯវំ នោ អាចរិយេន អស្សជិត្ថេរេន កថិតន្តិ. តេន ហិ សម្ម អាយាម, សត្ថារំ បស្សិស្សាមាតិ. សារិបុត្តត្ថេរោ ច នាមេស សទាបិ អាចរិយបូជកោវ, តស្មា សហាយំ កោលិតមាណវំ ឯវមាហ – ‘‘សម្ម, អម្ហេហិ អធិគតំ អមតំ អម្ហាកំ អាចរិយស្ស សញ្ចយបរិព្ពាជកស្សាបិ កថេស្សាម. ពុជ្ឈមានោ បដិវិជ្ឈិស្សតិ, អប្បដិវិជ្ឈន្តោ អម្ហាកំ សទ្ទហិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គមិស្សតិ, ពុទ្ធានំ ទេសនំ សុត្វា មគ្គផលបដិវេធំ ករិស្សតី’’តិ.

តតោ ទ្វេបិ ជនា សញ្ចយស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘អាចរិយ, ត្វំ កិំ ករោសិ, ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ, ស្វាក្ខាតោ ធម្មោ, សុប្បដិបន្នោ សង្ឃោ. អាយាម, ទសពលំ បស្សិស្សាមា’’តិ. សោ ‘‘កិំ វទេថ, តាតា’’តិ តេបិ វារេត្វា លាភគ្គយសគ្គប្បត្តិមេវ តេសំ ទីបេសិ. តេ ‘‘អម្ហាកំ ឯវរូបោ អន្តេវាសិកវាសោ និច្ចមេវ ហោតុ, តុម្ហាកំ បន គមនំ វា អគមនំ វា ជានាថា’’តិ អាហំសុ. សញ្ចយោ ‘‘ឥមេ ឯត្តកំ ជានន្តា មម វចនំ ន ករិស្សន្តី’’តិ ញត្វា ‘‘គច្ឆថ តុម្ហេ, តាតា, អហំ មហល្លកកាលេ អន្តេវាសិកវាសំ វសិតុំ ន សក្កោមី’’តិ អាហ. តេ អនេកេហិបិ ការណេហិ តំ ពោធេតុំ អសក្កោន្តា អត្តនោ ឱវាទេ វត្តមានំ ជនំ អាទាយ វេឡុវនំ អគមំសុ. អថ តេសំ បញ្ចសុ អន្តេវាសិកសតេសុ អឌ្ឍតេយ្យសតា និវត្តិំសុ, អឌ្ឍតេយ្យសតា តេហិ សទ្ធិំ អគមំសុ.

សត្ថា ចតុបរិសមជ្ឈេ ធម្មំ ទេសេន្តោ តេ ទូរតោវ ទិស្វា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘ឯតេ, ភិក្ខវេ, ទ្វេ សហាយា អាគច្ឆន្តិ កោលិតោ ច ឧបតិស្សោ ច, ឯតំ មេ សាវកយុគំ ភវិស្សតិ អគ្គំ ភទ្ទយុគ’’ន្តិ. អថ តេសំ បរិសាយ ចរិយវសេន ធម្មទេសនំ វឌ្ឍេសិ. ឋបេត្វា ទ្វេ អគ្គសាវកេ សព្ពេបិ តេ អឌ្ឍតេយ្យសតា បរិព្ពាជកា អរហត្តំ បាបុណិំសុ. សត្ថា ‘‘ឯថ ភិក្ខវោ’’តិ ហត្ថំ បសារេសិ. សព្ពេសំ កេសមស្សុ អន្តរធាយិ, ឥទ្ធិមយំ បត្តចីវរំ កាយប្បដិពទ្ធំ អហោសិ. ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានម្បិ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរំ អាគតំ, ឧបរិមគ្គត្តយកិច្ចំ បន ន និដ្ឋាសិ. កស្មា? សាវកបារមិញាណស្ស មហន្តតាយ.

អថាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ បព្ពជិតទិវសតោ សត្តមេ ទិវសេ មគធរដ្ឋេ កល្លវាលគាមកំ ឧបនិស្សាយ សមណធម្មំ ករោន្តោ ថិនមិទ្ធេ ឱក្កន្តេ សត្ថារា សំវេជិតោ ថិនមិទ្ធំ វិនោទេត្វា តថាគតេន ទិន្នំ ធាតុកម្មដ្ឋានំ សុណន្តោវ ឧបរិមគ្គត្តយកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា សាវកបារមិញាណស្ស មត្ថកំ បត្តោ. សារិបុត្តត្ថេរោបិ បព្ពជិតទិវសតោ អទ្ធមាសំ អតិក្កមិត្វា សត្ថារា សទ្ធិំ តមេវ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ សូករខតលេណេ វិហរន្តោ អត្តនោ ភាគិនេយ្យស្ស ទីឃនខបរិព្ពាជកស្ស វេទនាបរិគ្គហសុត្តន្តេ (ម. និ. ២.២០៥-២០៦) ទេសិយមានេ សុត្តានុសារេន ញាណំ បេសេត្វា បរស្ស វឌ្ឍិតភត្តំ ភុញ្ជន្តោ វិយ សាវកបារមិញាណស្ស មត្ថកំ បត្តោ. ភាគិនេយ្យោ បនស្ស ទេសនាបរិយោសានេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតោ. ឥតិ ទ្វិន្នម្បិ មហាសាវកានំ តថាគតេ រាជគហេ វិហរន្តេយេវ សាវកបារមិញាណកិច្ចំ មត្ថកំ បត្តំ. អបរភាគេ បន សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ‘‘មហាបញ្ញានំ យទិទំ សារិបុត្តោ, ឥទ្ធិមន្តានំ យទិទំ មហាមោគ្គល្លានោ’’តិ ទ្វេបិ មហាសាវកេ ឋានន្តរេ ឋបេសីតិ.

មហាកស្សបត្ថេរវត្ថុ

១៩១. ចតុត្ថេ ធុតវាទានន្តិ ឯត្ថ ធុតោ វេទិតព្ពោ, ធុតវាទោ វេទិតព្ពោ, ធុតធម្មា វេទិតព្ពា, ធុតង្គានិ វេទិតព្ពានិ. តត្ថ ធុតោតិ ធុតកិលេសោ វា បុគ្គលោ កិលេសធុននោ វា ធម្មោ.

ធុតវាទោតិ ឯត្ថ បន អត្ថិ ធុតោ ន ធុតវាទោ, អត្ថិ ន ធុតោ ធុតវាទោ, អត្ថិ នេវ ធុតោ ន ធុតវាទោ, អត្ថិ ធុតោ ចេវ ធុតវាទោ ច. តត្ថ យោ ធុតង្គេន អត្តនោ កិលេសេ ធុនិ, បរំ បន ធុតង្គេន ន ឱវទតិ នានុសាសតិ ពាកុលត្ថេរោ វិយ, អយំ ធុតោ ន ធុតវាទោ. យថាហ – ‘‘តយិទំ អាយស្មា ពាកុលោ ធុតោ ន ធុតវាទោ’’តិ. យោ បន ធុតង្គេន អត្តនោ កិលេសេ ន ធុនិ, កេវលំ អញ្ញេ ធុតង្គេន ឱវទតិ អនុសាសតិ ឧបនន្ទត្ថេរោ វិយ, អយំ ន ធុតោ ធុតវាទោ. យថាហ – ‘‘តយិទំ អាយស្មា ឧបនន្ទោ ន ធុតោ ធុតវាទោ’’តិ. យោ បន ឧភយវិបន្នោ លាឡុទាយី វិយ, អយំ នេវ ធុតោ ន ធុតវាទោ. យថាហ – ‘‘តយិទំ អាយស្មា លាឡុទាយី នេវ ធុតោ ន ធុតវាទោ’’តិ. យោ បន ឧភយសម្បន្នោ អាយស្មា មហាកស្សបត្ថេរោ វិយ, អយំ ធុតោ ចេវ ធុតវាទោ ច. យថាហ – ‘‘តយិទំ អាយស្មា មហាកស្សបោ ធុតោ ចេវ ធុតវាទោ ចា’’តិ.

ធុតធម្មា វេទិតព្ពាតិ អប្បិច្ឆតា សន្តុដ្ឋិតា សល្លេខតា បវិវេកតា ឥទមដ្ឋិកតាតិ ឥមេ ធុតង្គចេតនាយ បរិវារា បញ្ច ធម្មា ‘‘អប្បិច្ឆំយេវ និស្សាយា’’តិអាទិវចនតោ (អ. និ. ៥.១៨១; បរិ. ៣២៥) ធុតធម្មា នាម. តត្ថ អប្បិច្ឆតា ច សន្តុដ្ឋិតា ច អលោភោ, សល្លេខតា ច បវិវេកតា ច ទ្វីសុ ធម្មេសុ អនុបតន្តិ អលោភេ ចេវ អមោហេ ច, ឥទមដ្ឋិតា ញាណមេវ. តត្ថ អលោភេន បដិក្ខេបវត្ថូសុ លោភំ, អមោហេន តេស្វេវ អាទីនវប្បដិច្ឆាទកំ មោហំ ធុនាតិ. អលោភេន ច អនុញ្ញាតានំ បដិសេវនមុខេន បវត្តំ កាមសុខល្លិកានុយោគំ, អមោហេន ធុតង្គេសុ អតិសល្លេខមុខេន បវត្តំ អត្តកិលមថានុយោគំ ធុនាតិ. តស្មា ឥមេ ធម្មា ធុតធម្មាតិ វេទិតព្ពា.

ធុតង្គានិ វេទិតព្ពានីតិ តេរស ធុតង្គានិ វេទិតព្ពានិ បំសុកូលិកង្គំ…បេ… នេសជ្ជិកង្គន្តិ.

ធុតវាទានំ យទិទំ មហាកស្សបោតិ យត្តកា ធុតវាទំ វទន្តិ, តេសំ សព្ពេសម្បិ អន្តរេ អយំ មហាកស្សបត្ថេរោ អគ្គោតិ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ. មហាកស្សបោតិ ឧរុវេឡកស្សបោ នទីកស្សបោ គយាកស្សបោ កុមារកស្សបោតិ ឥមេ ខុទ្ទានុខុទ្ទកេ ថេរេ ឧបាទាយ អយំ មហា, តស្មា មហាកស្សបោតិ វុត្តោ.

ឥមស្សាបិ បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – អតីតេ កិរ កប្បសតសហស្សមត្ថកេ បទុមុត្តរោ នាម សត្ថា លោកេ ឧទបាទិ, តស្មិំ ហំសវតីនគរំ ឧបនិស្សាយ ខេមេ មិគទាយេ វិហរន្តេ វេទេហោ នាម កុដុម្ពិកោ អសីតិកោដិធនវិភវោ បាតោវ សុភោជនំ ភុញ្ជិត្វា ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ គន្ធបុប្ផាទីនិ គហេត្វា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ បូជេត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. តស្មិញ្ច ខណេ សត្ថា មហានិសភត្ថេរំ នាម តតិយសាវកំ ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ធុតវាទានំ, យទិទំ និសភោ’’តិ ឯតទគ្គេ ឋបេសិ. ឧបាសកោ តំ សុត្វា បសន្នោ ធម្មកថាវសានេ មហាជនេ ឧដ្ឋាយ គតេ សត្ថារំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ស្វេ មយ្ហំ ភិក្ខំ អធិវាសេថា’’តិ អាហ. មហា ខោ, ឧបាសក, ភិក្ខុសង្ឃោតិ. កិត្តកោ ភគវាតិ? អដ្ឋសដ្ឋិភិក្ខុសតសហស្សន្តិ. ភន្តេ, ឯកំ សាមណេរម្បិ វិហារេ អសេសេត្វា ភិក្ខំ អធិវាសេថាតិ. អធិវាសេសិ ភគវា តុណ្ហីភាវេន. ឧបាសកោ សត្ថុ អធិវាសនំ វិទិត្វា គេហំ គន្ត្វា មហាទានំ សជ្ជេត្វា បុនទិវសេ សត្ថុ កាលំ អារោចាបេសិ. សត្ថា បត្តចីវរមាទាយ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ឧបាសកស្ស ឃរំ គន្ត្វា បញ្ញត្តេ អាសនេ និសិន្នោ ទក្ខិណោទកាវសានេ យាគុអាទីនិ សម្បដិច្ឆន្តោ ភត្តវិស្សគ្គំ អកាសិ. ឧបាសកោបិ សត្ថុ សន្តិកេ និសីទិ.

តស្មិំ អន្តរេ មហានិសភត្ថេរោ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ តមេវ វីថិ បដិបជ្ជិ. ឧបាសកោ ទិស្វា ឧដ្ឋាយ គន្ត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា ‘‘បត្តំ, ភន្តេ, ទេថា’’តិ អាហ. ថេរោ បត្តំ អទាសិ. ‘‘ភន្តេ, ឥធេវ បវិសថ, សត្ថាបិ គេហេ និសិន្នោ’’តិ. ន វដ្ដិស្សតិ ឧបាសកាតិ. ឧបាសកោ ថេរស្ស បត្តំ គហេត្វា បិណ្ឌបាតស្ស បូរេត្វា នីហរិត្វា អទាសិ. តតោ ថេរំ អនុគន្ត្វា និវត្តោ សត្ថុ សន្តិកេ និសីទិត្វា ឯវមាហ – ‘‘ភន្តេ, មហានិសភត្ថេរោ ‘សត្ថា គេហេ និសិន្នោ’តិ វុត្តេបិ បវិសិតុំ ន ឥច្ឆិ, អត្ថិ នុ ខោ ឯតស្ស តុម្ហាកំ គុណេហិ អតិរេកោ គុណោ’’តិ. ពុទ្ធានញ្ច វណ្ណមច្ឆេរំ នាម នត្ថិ. អថ សត្ថា ឯវមាហ – ‘‘ឧបាសក, មយំ ភិក្ខំ អាគមយមានា គេហេ និសីទាម, សោ ភិក្ខុ ន ឯវំ និសីទិត្វា ភិក្ខំ ឧទិក្ខតិ. មយំ គាមន្តសេនាសនេ វសាម, សោ អរញ្ញស្មិំយេវ វសតិ. មយំ ឆន្នេ វសាម, សោ អព្ភោកាសម្ហិយេវ វសតិ. ឥតិ តស្ស អយញ្ច អយញ្ច គុណោ’’តិ មហាសមុទ្ទំ បូរយមានោ វិយ កថេសិ. ឧបាសកោ បកតិយាបិ ជលមានទីបោ តេលេន អាសិត្តោ វិយ សុដ្ឋុតរំ បសន្នោ ហុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘កិំ មយ្ហំ អញ្ញាយ សម្បត្តិយា, អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ ធុតវាទានំ អគ្គភាវត្ថាយ បត្ថនំ ករិស្សាមី’’តិ?

សោ បុនបិ សត្ថារំ និមន្តេត្វា តេនេវ និយាមេន សត្ត ទិវសានិ មហាទានំ ទត្វា សត្តមេ ទិវសេ ពុទ្ធប្បមុខស្ស មហាភិក្ខុសង្ឃស្ស តិចីវរានិ ទត្វា សត្ថុ បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា ឯវមាហ – ‘‘យំ មេ, ភន្តេ, សត្ត ទិវសានិ ទានំ ទេន្តស្ស មេត្តំ កាយកម្មំ មេត្តំ វចីកម្មំ មេត្តំ មនោកម្មំ បច្ចុបដ្ឋិតំ, ឥមិនាហំ ន អញ្ញំ ទេវសម្បត្តិំ វា សក្កមារព្រហ្មសម្បត្តិំ វា បត្ថេមិ, ឥទំ បន មេ កម្មំ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ ឯតស្ស មហានិសភត្ថេរេន បត្តឋានន្តរំ បាបុណនត្ថាយ តេរសធុតង្គធរានំ អគ្គភាវស្ស សច្ចការោ ហោតូ’’តិ. សត្ថា ‘‘មហន្តំ ឋានំ ឥមិនា បត្ថិតំ, សមិជ្ឈិស្សតិ នុ ខោ, នោ’’តិ ឱលោកេន្តោ សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា អាហ – ‘‘មនាបំ តេ ឋានំ បត្ថិតំ, អនាគតេ សតសហស្សកប្បាវសានេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស ត្វំ តតិយសាវកោ មហាកស្សបត្ថេរោ នាម ភវិស្សសី’’តិ. តំ សុត្វា ឧបាសកោ ‘‘ពុទ្ធានំ ទ្វេ កថា នាម នត្ថី’’តិ បុនទិវសេ បត្តព្ពំ វិយ តំ សម្បត្តិំ អមញ្ញិត្ថ. សោ យាវតាយុកំ នានប្បការំ ទានំ ទត្វា សីលំ រក្ខិត្វា នានប្បការំ កល្យាណកម្មំ កត្វា តត្ថ កាលំ កតោ សគ្គេ និព្ពត្តិ.

តតោ បដ្ឋាយ ទេវមនុស្សេសុ សម្បត្តិំ អនុភវន្តោ ឥតោ ឯកនវុតិកប្បេ វិបស្សិសម្មាសម្ពុទ្ធេ ពន្ធុមតិំ និស្សាយ ខេមេ មិគទាយេ វិហរន្តេ ទេវលោកា ចវិត្វា អញ្ញតរស្មិំ បរិជិណ្ណេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិ. តស្មិញ្ច កាលេ វិបស្សី ភគវា សត្តមេ សត្តមេ សំវច្ឆរេ ធម្មំ កថេតិ, មហន្តំ កោលាហលំ អហោសិ. សកលជម្ពុទីបេ ទេវតា ‘‘សត្ថា ធម្មំ កថេស្សតី’’តិ អារោចេន្តិ. ព្រាហ្មណោ តំ សាសនំ អស្សោសិ. តស្ស ច និវាសនសាដកោ ឯកោវ ហោតិ, តថា ព្រាហ្មណិយា. បារុបនំ បន ទ្វិន្នម្បិ ឯកមេវ. សកលនគរេ ឯកសាដកព្រាហ្មណោតិ បញ្ញាយតិ. ព្រាហ្មណានំ កេនចិទេវ កិច្ចេន សន្និបាតេ សតិ ព្រាហ្មណិំ គេហេ ឋបេត្វា សយំ គច្ឆតិ. ព្រាហ្មណីនំ សន្និបាតេ សតិ សយំ គេហេ តិដ្ឋតិ, ព្រាហ្មណី តំ វត្ថំ បារុបិត្វា គច្ឆតិ. តស្មិំ បន ទិវសេ ព្រាហ្មណោ ព្រាហ្មណិំ អាហ – ‘‘ភោតិ, កិំ រត្តិំ ធម្មស្សវនំ សុណិស្សសិ, ទិវា’’តិ. ‘‘មយំ មាតុគាមជាតិកា នាម រត្តិំ សោតុំ ន សក្កោម, ទិវា សោស្សាមី’’តិ ព្រាហ្មណំ គេហេ ឋបេត្វា តំ វត្ថំ បារុបិត្វា ឧបាសិកាហិ សទ្ធិំ ទិវា គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តេ និសិន្នា ធម្មំ សុត្វា ឧបាសិកាហិយេវ សទ្ធិំ អាគមាសិ. អថ ព្រាហ្មណោ ព្រាហ្មណិំ គេហេ ឋបេត្វា តំ វត្ថំ បារុបិត្វា វិហារំ គតោ.

តស្មិញ្ច សមយេ សត្ថា បរិសមជ្ឈេ អលង្កតធម្មាសនេ និសិន្នោ ចិត្តពីជនិំ អាទាយ អាកាសគង្គំ ឱតារេន្តោ វិយ សិនេរុំ មត្ថំ កត្វា សាគរំ និម្មថេន្តោ វិយ ធម្មកថំ កថេសិ. ព្រាហ្មណស្ស បរិសន្តេ និសិន្នស្ស ធម្មំ សុណន្តស្ស បឋមយាមស្មិំយេវ សកលសរីរំ បូរយមានា បញ្ចវណ្ណា បីតិ ឧប្បជ្ជិ. សោ បារុតវត្ថំ សង្ឃរិត្វា ‘‘ទសពលស្ស ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. អត្ថស្ស អាទីនវសហស្សំ ទស្សយមានំ មច្ឆេរំ ឧប្បជ្ជិ. សោ ‘‘ព្រាហ្មណិយា ច មយ្ហញ្ច ឯកមេវ វត្ថំ, អញ្ញំ កិញ្ចិ បារុបនំ នត្ថិ, អបារុបិត្វា ច នាម ពហិ ចរិតុំ ន សក្កា’’តិ សព្ពថាបិ អទាតុកាមោ អហោសិ. អថស្ស និក្ខន្តេ បឋមយាមេ មជ្ឈិមយាមេបិ តថេវ បីតិ ឧប្បជ្ជិ. សោ តថេវ ចិន្តេត្វា តថេវ អទាតុកាមោ អហោសិ. អថស្ស មជ្ឈិមយាមេ និក្ខន្តេ បច្ឆិមយាមេបិ តថេវ បីតិ ឧប្បជ្ជិ. សោ ‘‘តរណំ វា ហោតុ មរណំ វា, បច្ឆាបិ ជានិស្សាមី’’តិ វត្ថំ សង្ឃរិត្វា សត្ថុ បាទមូលេ ឋបេសិ. តតោ វាមហត្ថំ អាភុជិត្វា ទក្ខិណេន ហត្ថេន តិក្ខត្តុំ អប្ផោដេត្វា ‘‘ជិតំ មេ, ជិតំ មេ’’តិ តយោ វារេ នទិ.

តស្មិញ្ច សមយេ ពន្ធុមរាជា ធម្មាសនស្ស បច្ឆតោ អន្តោសាណិយំ និសិន្នោ ធម្មំ សុណាតិ. រញ្ញោ ច នាម ‘‘ជិតំ មេ’’តិ សទ្ទោ អមនាបោ ហោតិ. សោ បុរិសំ បេសេសិ – ‘‘គច្ឆ ឯតំ បុច្ឆ កិំ វទសី’’តិ. សោ តេន គន្ត្វា បុច្ឆិតោ អាហ – ‘‘អវសេសា ហត្ថិយានាទីនិ អារុយ្ហ អសិចម្មាទីនិ គហេត្វា បរសេនំ ជិនន្តិ, ន តំ ជិតំ អច្ឆរិយំ, អហំ បន បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តស្ស ទុដ្ឋគោណស្ស មុគ្គរេន សីសំ ភិន្ទិត្វា តំ បលាបេន្តោ វិយ មច្ឆេរចិត្តំ មទ្ទិត្វា បារុតវត្ថំ ទសពលស្ស អទាសិំ, តំ មេ មច្ឆរិយំ ជិត’’ន្តិ អាហ. សោ បុរិសោ អាគន្ត្វា តំ បវត្តិំ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា អាហ – ‘‘អម្ហេ ភណេ ទសពលស្ស អនុរូបំ ន ជានិម្ហ, ព្រាហ្មណោ ជានី’’តិ វត្ថយុគំ បេសេសិ. តំ ទិស្វា ព្រាហ្មណោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ មយ្ហំ តុណ្ហី និសិន្នស្ស បឋមំ កិញ្ចិ អទត្វា សត្ថុ គុណេ កថេន្តស្ស អទាសិ, សត្ថុ គុណេ បដិច្ច ឧប្បន្នេន មយ្ហំ កោ អត្ថោ’’តិ? តម្បិ វត្ថយុគំ ទសពលស្សេវ អទាសិ. រាជាបិ ‘‘កិំ ព្រាហ្មណេន កត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘តម្បិ តេន វត្ថយុគំ តថាគតស្សេវ ទិន្ន’’ន្តិ សុត្វា អញ្ញានិបិ ទ្វេ វត្ថយុគានិ បេសេសិ. សោ តានិបិ អទាសិ. រាជា អញ្ញានិបិ ចត្តារីតិ ឯវំ យាវ ទ្វត្តិំសវត្ថយុគានិ បេសេសិ. អថ ព្រាហ្មណោ ‘‘ឥទំ វឌ្ឍេត្វា គហណំ វិយ ហោតី’’តិ អត្តនោ អត្ថាយ ឯកំ, ព្រាហ្មណិយា ឯកន្តិ ទ្វេ វត្ថយុគានិ គហេត្វា តិំស យុគានិ តថាគតស្សេវ អទាសិ. តតោ បដ្ឋាយ ចស្ស សត្ថុ វិស្សាសិកោ ជាតោ.

អថ នំ រាជា ឯកទិវសំ សីតសមយេ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តំ ទិស្វា សតសហស្សគ្ឃនកំ អត្តនោ បារុតរត្តកម្ពលំ ទត្វា អាហ – ‘‘ឥតោ បត្ថាយ ឥមំ បារុបិត្វា ធម្មំ សុណាហី’’តិ. សោ ‘‘កិំ មេ ឥមិនា កម្ពលេន ឥមស្មិំ បូតិកាយេ ឧបនីតេនា’’តិ ចិន្តេត្វា អន្តោគន្ធកុដិយំ តថាគតស្ស មញ្ចស្ស ឧបរិ វិតានំ កត្វា អគមាសិ. អថេកទិវសំ រាជា បាតោវ វិហារំ គន្ត្វា អន្តោគន្ធកុដិយំ សត្ថុ សន្តិកេ និសីទិ. តស្មិញ្ច សមយេ ឆព្ពណ្ណា ពុទ្ធរស្មិយោ កម្ពលេ បដិហញ្ញន្តិ, កម្ពលោ អតិវិយ វិរោចតិ. រាជា ឱលោកេន្តោ សញ្ជានិត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ ឯស កម្ពលោ, អម្ហេហិ ឯកសាដកព្រាហ្មណស្ស ទិន្នោ’’តិ. តុម្ហេហិ, មហារាជ, ព្រាហ្មណោ បូជិតោ, ព្រាហ្មណេន មយំ បូជិតាតិ. រាជា ‘‘ព្រាហ្មណោ យុត្តំ អញ្ញាសិ, ន មយ’’ន្តិ បសីទិត្វា យំ មនុស្សានំ ឧបការភូតំ, តំ សព្ពំ អដ្ឋដ្ឋកំ កត្វា សព្ពអដ្ឋកំ នាម ទានំ ទត្វា បុរោហិតដ្ឋានេ ឋបេសិ. សោបិ ‘‘អដ្ឋដ្ឋកំ នាម ចតុសដ្ឋិ ហោតី’’តិ ចតុសដ្ឋិ សលាកាភត្តានិ ឧបនិពន្ធាបេត្វា យាវជីវំ ទានំ ទត្វា សីលំ រក្ខិត្វា តតោ ចុតោ សគ្គេ និព្ពត្តិ.

បុន តតោ ចុតោ ឥមស្មិំ កប្បេ កោណាគមនស្ស ច ភគវតោ កស្សបទសពលស្ស ចាតិ ទ្វិន្នំ ពុទ្ធានំ អន្តរេ ពារាណសិយំ កុដុម្ពិយឃរេ និព្ពត្តោ. សោ វុទ្ធិមន្វាយ ឃរាវាសំ វសន្តោ ឯកទិវសំ អរញ្ញេ ជង្ឃវិហារំ ចរតិ, តស្មិំ ច សមយេ បច្ចេកពុទ្ធោ នទីតីរេ ចីវរកម្មំ ករោន្តោ អនុវាតេ អប្បហោន្តេ សង្ឃរិត្វា ឋបេតុំ អារទ្ធោ. សោ ទិស្វា ‘‘កស្មា, ភន្តេ, សង្ឃរិត្វា ឋបេថា’’តិ អាហ. អនុវាតោ នប្បហោតីតិ. ‘‘ឥមិនា, ភន្តេ, ករោថា’’តិ សាដកំ ទត្វា ‘‘និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ មេ កេនចិ បរិហានិ មា ហោតូ’’តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ.

អថ ឃរេបិស្ស ភគិនិយា សទ្ធិំ ភរិយាយ កលហំ ករោន្តិយា បច្ចេកពុទ្ធោ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. អថស្ស ភគិនី បច្ចេកពុទ្ធស្ស បិណ្ឌបាតំ ទត្វា តស្ស ភរិយំ សន្ធាយ, ‘‘ឯវរូបំ ពាលំ យោជនសតេន បរិវជ្ជេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ. សា គេហទ្វារេ ឋិតា សុត្វា ‘‘ឥមាយ ទិន្នំ ភត្តំ មា ឯស ភុញ្ជតូ’’តិ បត្តំ គហេត្វា បិណ្ឌបាតំ ឆឌ្ឌេត្វា កលលស្ស បូរេត្វា អទាសិ. ឥតរា ទិស្វា ‘‘ពាលេ មំ តាវ អក្កោស វា បហរ វា, ឯវរូបស្ស បន ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ បូរិតបារមិស្ស បត្តតោ ភត្តំ ឆឌ្ឌេត្វា កលលំ ទាតុំ ន យុត្ត’’ន្តិ អាហ. អថស្ស ភរិយាយ បដិសង្ខានំ ឧប្បជ្ជិ. សា ‘‘តិដ្ឋថ, ភន្តេ’’តិ កលលំ ឆឌ្ឌេត្វា បត្តំ ធោវិត្វា គន្ធចុណ្ណេន ឧព្ពដ្ដេត្វា ចតុមធុរស្ស បូរេត្វា ឧបរិ អាសិត្តេន បទុមគព្ភវណ្ណេន សប្បិនា វិជ្ជោតមានំ បច្ចេកពុទ្ធស្ស ហត្ថេ ឋបេត្វា ‘‘យថា អយំ បិណ្ឌបាតោ ឱភាសជាតោ, ឯវំ ឱភាសជាតំ មេ សរីរំ ហោតូ’’តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ. បច្ចេកពុទ្ធោ អនុមោទិត្វា អាកាសំ បក្ខន្ទិ. តេបិ ទ្វេ ជាយម្បតិកា យាវតាយុកំ កុសលំ កត្វា សគ្គេ និព្ពត្តិត្វា បុន តតោ ចវិត្វា ឧបាសកោ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ ពារាណសិយំ អសីតិកោដិវិភវស្ស សេដ្ឋិនោ បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, ឥតរាបិ តាទិសស្សេវ សេដ្ឋិនោ ធីតា ហុត្វា និព្ពត្តិ.

តស្ស វុទ្ធិប្បត្តស្ស តមេវ សេដ្ឋិធីតរំ អានយិំសុ. តស្សា បុព្ពេ អទិន្នវិបាកស្ស តស្ស កម្មស្ស អានុភាវេន បតិកូលំ បវិដ្ឋមត្តាយ ឧម្មារព្ភន្តរេ សកលសរីរំ ឧគ្ឃាដិតវច្ចកុដិ វិយ ទុគ្គន្ធំ ជាតំ. សេដ្ឋិកុមារោ ‘‘កស្សាយំ គន្ធោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សេដ្ឋិកញ្ញាយា’’តិ សុត្វា ‘‘នីហរថា’’តិ អាភតនិយាមេនេវ កុលឃរំ បេសេសិ. សា ឯតេនេវ នីហារេន សត្តសុ ឋានេសុ បដិនិវត្តិតា.

តេន ច សមយេន កស្សបទសពលោ បរិនិព្ពាយិ, តស្ស ឃនកោដ្ដិមាហិ សតសហស្សគ្ឃនិកាហិ រត្តសុវណ្ណឥដ្ឋកាហិ យោជនុព្ពេធំ ចេតិយំ អារភិំសុ. តស្មិំ ចេតិយេ ករិយមានេ សា សេដ្ឋិធីតា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ សត្តសុ ឋានេសុ បដិនិវត្តិតា, កិំ មេ ជីវិតេនា’’តិ អត្តនោ សរីរាភរណភណ្ឌកំ ភញ្ជាបេត្វា សុវណ្ណឥដ្ឋកំ ការេសិ រតនាយតំ វិទត្ថិវិត្ថិន្នំ ចតុរង្គុលុព្ពេធំ. តតោ ហរិតាលមនោសិលាបិណ្ឌំ គហេត្វា អដ្ឋ ឧប្បលហត្ថកេ អាទាយ ចេតិយករណដ្ឋានំ គតា. តស្មិញ្ច ខណេ ឯកា ឥដ្ឋកាបន្តិ បរិក្ខិបិត្វា អាគច្ឆមានា ឃដនិដ្ឋកាយ ឩនា ហោតិ. សេដ្ឋិធីតា វឌ្ឍកិំ អាហ – ‘‘ឥមំ ឥដ្ឋកំ ឯត្ថ ឋបេថា’’តិ. អម្ម, ភទ្ទកេ កាលេ អាគតាសិ, សយមេវ ឋបេហីតិ. សា អារុយ្ហ តេលេន ហរិតាលមនោសិលំ យោជេត្វា តេន ពន្ធនេន ឥដ្ឋកំ បតិដ្ឋបេត្វា ឧបរិ អដ្ឋហិ ឧប្បលហត្ថកេហិ បូជំ កត្វា វន្ទិត្វា ‘‘និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ មេ កាយតោ ចន្ទនគន្ធោ វាយតុ, មុខតោ ឧប្បលគន្ធោ’’តិ បត្ថនំ កត្វា ចេតិយំ វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា អគមាសិ.

អថ តស្មិំយេវ ខណេ យស្ស សេដ្ឋិបុត្តស្ស បឋមំ គេហំ នីតា, តស្ស តំ អារព្ភ សតិ ឧទបាទិ. នគរេបិ នក្ខត្តំ សង្ឃុដ្ឋំ ហោតិ. សោ ឧបដ្ឋាកេ អាហ – ‘‘តទា ឥធ អានីតា សេដ្ឋិធីតា អត្ថិ, កហំ សា’’តិ? កុលគេហេ សាមីតិ. អានេថ នំ, នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមាតិ. តេ គន្ត្វា តំ វន្ទិត្វា ឋិតា ‘‘កិំ, តាតា, អាគតត្ថា’’តិ តាយ បុដ្ឋា តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិំសុ. តាតា, មយា អាភរណភណ្ឌេន ចេតិយំ បូជិតំ, អាភរណំ មេ នត្ថីតិ. តេ គន្ត្វា សេដ្ឋិបុត្តស្ស អារោចេសុំ. អានេថ នំ, បិឡន្ធនំ លភិស្សាមាតិ. តេ អានយិំសុ. តស្សា សហ ឃរប្បវេសនេន សកលគេហំ ចន្ទនគន្ធញ្ចេវ នីលុប្បលគន្ធញ្ច វាយិ.

សេដ្ឋិបុត្តោ តំ បុច្ឆិ ‘‘បឋមំ តវ សរីរតោ ទុគ្គន្ធោ វាយិ, ឥទានិ បន តេ សរីរតោ ចន្ទនគន្ធោ, មុខតោ ឧប្បលគន្ធោ វាយតិ, កិំ ឯត’’ន្តិ? សា អាទិតោ បដ្ឋាយ អត្តនា កតកម្មំ អារោចេសិ. សេដ្ឋិបុត្តោ ‘‘និយ្យានិកំ វត ពុទ្ធសាសន’’ន្តិ បសីទិត្វា យោជនិកំ សុវណ្ណចេតិយំ កម្ពលកញ្ចុកេន បរិក្ខិបិត្វា តត្ថ តត្ថ រថចក្កប្បមាណេហិ សុវណ្ណបទុមេហិ អលង្ករិ. តេសំ ទ្វាទសហត្ថា ឱលម្ពកា ហោន្តិ. សោ តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា សគ្គេ និព្ពត្តិត្វា តតោ ចុតោ ពារាណសិតោ យោជនមត្តេ ឋានេ អញ្ញតរស្មិំ អមច្ចកុលេ និព្ពត្តិ. សេដ្ឋិកញ្ញាបិ ទេវលោកតោ ចវិត្វា រាជកុលេ ជេដ្ឋធីតា ហុត្វា និព្ពត្តិ.

តេសុ វយបត្តេសុ កុមារស្ស វសនគាមេ នក្ខត្តំ សង្ឃុដ្ឋំ. សោ មាតរំ អាហ – ‘‘សាដកំ មេ, អម្ម, ទេហិ, នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមី’’តិ. សា ធោតវត្ថំ នីហរិត្វា អទាសិ. អម្ម, ថូលំ ឥទំ, អញ្ញំ ទេហីតិ. អញ្ញំ នីហរិត្វា អទាសិ, តម្បិ បដិក្ខិបិ. អញ្ញំ នីហរិត្វា អទាសិ, តម្បិ បដិក្ខិបិ. អថ នំ មាតា អាហ – ‘‘តាត, យាទិសេ គេហេ មយំ ជាតា, នត្ថិ នោ ឥតោ សុខុមតរស្ស បដិលាភាយ បុញ្ញ’’ន្តិ. តេន ហិ លភនដ្ឋានំ គច្ឆាមិ, អម្មាតិ. បុត្ត អហំ អជ្ជេវ តុយ្ហំ ពារាណសិនគរេ រជ្ជបដិលាភំ ឥច្ឆាមីតិ. សោ មាតរំ វន្ទិត្វា អាហ – ‘‘គច្ឆាមិ, អម្មា’’តិ. គច្ឆ, តាតាតិ. ឯវំ កិរស្សា ចិត្តំ អហោសិ – ‘‘កហំ គមិស្សតិ, ឥធ វា ឯត្ថ វា គេហេ និសីទិស្សតី’’តិ? សោ បន បុញ្ញនិយាមេន និក្ខមិត្វា ពារាណសិំ គន្ត្វា ឧយ្យានេ មង្គលសិលាបដ្ដេ សសីសំ បារុបិត្វា និបជ្ជិ. សោ ច ពារាណសិរញ្ញោ កាលកតស្ស សត្តមោ ទិវសោ ហោតិ.

អមច្ចា រញ្ញោ សរីរកិច្ចំ កត្វា រាជង្គណេ និសីទិត្វា មន្តយិំសុ – ‘‘រញ្ញោ ឯកា ធីតាវ អត្ថិ, បុត្តោ នត្ថិ, អរាជកំ រជ្ជំ ន វដ្ដតិ, កោ រាជា ហោតី’’តិ មន្តេត្វា ‘‘ត្វំ ហោហិ, ត្វំ ហោហី’’តិ អាហំសុ. បុរោហិតោ អាហ – ‘‘ពហុំ ឱលោកេតុំ ន វដ្ដតិ, ផុស្សរថំ វិស្សជ្ជេមា’’តិ. តេ កុមុទវណ្ណេ ចត្តារោ សិន្ធវេ យោជេត្វា បញ្ចវិធំ រាជកកុធភណ្ឌំ សេតច្ឆត្តញ្ច រថស្មិំយេវ ឋបេត្វា រថំ វិស្សជ្ជេត្វា បច្ឆតោ តូរិយានិ បគ្គណ្ហាបេសុំ. រថោ បាចីនទ្វារេន និក្ខមិត្វា ឧយ្យានាភិមុខោ អហោសិ. ‘‘បរិចយេន ឧយ្យានាភិមុខោ គច្ឆតិ, និវត្តេមា’’តិ កេចិ អាហំសុ. បុរោហិតោ ‘‘មា និវត្តយិត្ថា’’តិ អាហ. រថោ កុមារំ បទក្ខិណំ កត្វា អារោហនសជ្ជោ ហុត្វា អដ្ឋាសិ. បុរោហិតោ បារុបនកណ្ណំ អបនេត្វា បាទតលានិ ឱលោកេន្តោ ‘‘តិដ្ឋតុ អយំ ទីបោ, ទ្វិសហស្សទីបបរិវារេសុ ចតូសុ ទីបេសុ ឯសោ រជ្ជំ ការេតុំ យុត្តោ’’តិ វត្វា ‘‘បុនបិ តូរិយានិ បគ្គណ្ហថ, បុនបិ តូរិយានិ បគ្គណ្ហថា’’តិ តិក្ខត្តុំ តូរិយានិ បគ្គណ្ហាបេសិ.

អថ កុមារោ មុខំ វិវរិត្វា ឱលោកេត្វា ‘‘កេន កម្មេន អាគតត្ថា’’តិ អាហ. ទេវ តុម្ហាកំ រជ្ជំ បាបុណាតីតិ. រាជា កហន្តិ? ទេវត្តំ គតោ សាមីតិ. កតិ ទិវសា អតិក្កន្តាតិ? អជ្ជ សត្តមោ ទិវសោតិ. បុត្តោ វា ធីតា វា នត្ថីតិ? ធីតា អត្ថិ ទេវ, បុត្តោ នត្ថីតិ. ករិស្សាមិ រជ្ជន្តិ. តេ តាវទេវ អភិសេកមណ្ឌបំ ការេត្វា រាជធីតរំ សព្ពាលង្ការេហិ អលង្ករិត្វា ឧយ្យានំ អានេត្វា កុមារស្ស អភិសេកំ អកំសុ.

អថស្ស កតាភិសេកស្ស សហស្សគ្ឃនកំ វត្ថំ ឧបហរិំសុ. សោ ‘‘កិមិទំ, តាតា’’តិ អាហ. និវាសនវត្ថំ ទេវាតិ. ននុ, តាតា, ថូលំ, អញ្ញំ សុខុមតរំ នត្ថីតិ? មនុស្សានំ បរិភោគវត្ថេសុ ឥតោ សុខុមតរំ នត្ថិ ទេវាតិ. តុម្ហាកំ រាជា ឯវរូបំ និវាសេសីតិ? អាម, ទេវាតិ. ន មញ្ញេ បុញ្ញវា តុម្ហាកំ រាជា, សុវណ្ណភិង្គារំ អាហរថ, លភិស្សាម វត្ថន្តិ. តេ សុវណ្ណភិង្គារំ អាហរិំសុ. សោ ឧដ្ឋាយ ហត្ថេ ធោវិត្វា មុខំ វិក្ខាលេត្វា ហត្ថេន ឧទកំ អាទាយ បុរត្ថិមាយ ទិសាយ អព្ភុក្កិរិ, តាវទេវ ឃនបថវិំ ភិន្ទិត្វា អដ្ឋ កប្បរុក្ខា ឧដ្ឋហិំសុ. បុន ឧទកំ គហេត្វា ទក្ខិណំ បច្ឆិមំ ឧត្តរន្តិ ឯវំ ចតស្សោបិ ទិសា អព្ភុក្កិរិ, សព្ពទិសាសុ អដ្ឋដ្ឋ កត្វា ទ្វត្តិំស កប្បរុក្ខា ឧដ្ឋហិំសុ. សោ ឯកំ ទិព្ពទុស្សំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា ‘‘នន្ទរញ្ញោ វិជិតេ សុត្តកន្តិកា ឥត្ថិយោ មា សុត្តំ កន្តិំសូតិ ឯវំ ភេរិំ ចរាបេថា’’តិ វត្វា ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា អលង្កតបដិយត្តោ ហត្ថិក្ខន្ធវរគតោ នគរំ បវិសិត្វា បាសាទំ អារុយ្ហ មហាសម្បត្តិំ អនុភវិ.

ឯវំ កាលេ គច្ឆន្តេ ឯកទិវសំ ទេវី រញ្ញោ មហាសម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘អហោ តបស្សី’’តិ ការុញ្ញាការំ ទស្សេសិ. ‘‘កិមិទំ ទេវី’’តិ ច បុដ្ឋា ‘‘អតិមហតី តេ ទេវ សម្បត្តិ, អតីតេ ពុទ្ធានំ សទ្ទហិត្វា កល្យាណំ អកត្ថ, ឥទានិ អនាគតស្ស បច្ចយំ កុសលំ ន ករោថា’’តិ អាហ. កស្ស ទស្សាមិ, សីលវន្តោ នត្ថីតិ. ‘‘អសុញ្ញោ, ទេវ, ជម្ពុទីបោ អរហន្តេហិ, តុម្ហេ ទានមេវ សជ្ជេថ, អហំ អរហន្តេ លច្ឆាមី’’តិ អាហ. រាជា បុនទិវសេ បាចីនទ្វារេ ទានំ សជ្ជាបេសិ. ទេវី បាតោវ ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ ឧបរិបាសាទេ បុរត្ថាភិមុខា ឧរេន និបជ្ជិត្វា ‘‘សចេ ឯតិស្សា ទិសាយ អរហន្តោ អត្ថិ, ស្វេ អាគន្ត្វា អម្ហាកំ ភិក្ខំ គណ្ហន្តូ’’តិ អាហ. តស្សំ ទិសាយំ អរហន្តោ នាហេសុំ, តំ សក្ការំ កបណយាចកានំ អទំសុ.

បុនទិវសេ ទក្ខិណទ្វារេ ទានំ សជ្ជេត្វា តថេវ អកាសិ, បុនទិវសេ បច្ឆិមទ្វារេ. ឧត្តរទ្វារេ សជ្ជនទិវសេ បន ទេវិយា តថេវ និមន្តិតេ ហិមវន្តេ វសន្តានំ បទុមវតិយា បុត្តានំ បញ្ចសតានំ បច្ចេកពុទ្ធានំ ជេដ្ឋកោ មហាបទុមបច្ចេកពុទ្ធោ ភាតិកេ អាមន្តេសិ – ‘‘មារិសា, នន្ទរាជា តុម្ហេ និមន្តេតិ, អធិវាសេថ តស្សា’’តិ. តេ អធិវាសេត្វា បុនទិវសេ អនោតត្តទហេ មុខំ ធោវិត្វា អាកាសេន អាគន្ត្វា ឧត្តរទ្វារេ ឱតរិំសុ. មនុស្សា គន្ត្វា ‘‘បញ្ចសតា, ទេវ, បច្ចេកពុទ្ធា អាគតា’’តិ រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា សទ្ធិំ ទេវិយា គន្ត្វា វន្ទិត្វា បត្តំ គហេត្វា បច្ចេកពុទ្ធេ បាសាទំ អារោបេត្វា តត្រ តេសំ ទានំ ទត្វា ភត្តកិច្ចាវសានេ រាជា សង្ឃត្ថេរស្ស, ទេវី សង្ឃនវកស្ស បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា, ‘‘អយ្យា, បច្ចយេហិ ន កិលមិស្សន្តិ, មយំ បុញ្ញេន ន ហាយិស្សាម, អម្ហាកំ យាវជីវំ ឥធ និវាសាយ បដិញ្ញំ ទេថា’’តិ. បដិញ្ញំ ការេត្វា ឧយ្យានេ បញ្ច បណ្ណសាលាសតានិ បញ្ច ចង្កមនសតានីតិ សព្ពាការេន និវាសដ្ឋានំ សម្បាទេត្វា តត្ថ វសាបេសុំ.

ឯវំ កាលេ គច្ឆន្តេ រញ្ញោ បច្ចន្តោ កុបិតោ. សោ ‘‘អហំ បច្ចន្តំ វូបសមេតុំ គច្ឆាមិ, ត្វំ បច្ចេកពុទ្ធេសុ មា បមជ្ជី’’តិ ទេវិំ ឱវទិត្វា គតោ. តស្មិំ អនាគតេយេវ បច្ចេកពុទ្ធានំ អាយុសង្ខារា ខីណា. មហាបទុមបច្ចេកពុទ្ធោ តិយាមរត្តិំ ឈានកីឡំ កីឡិត្វា អរុណុគ្គមនេ អាលម្ពនផលកំ អាលម្ពិត្វា ឋិតកោវ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ. ឯតេនុបាយេន សេសាបីតិ សព្ពេវ បរិនិព្ពុតា. បុនទិវសេ ទេវី បច្ចេកពុទ្ធានំ និសីទនដ្ឋានំ ហរិតុបលិត្តំ ការេត្វា បុប្ផានិ វិកិរិត្វា ធូមំ ទត្វា តេសំ អាគមនំ ឱលោកេន្តី និសិន្នា; អាគមនំ អបស្សន្តី បុរិសំ បេសេសិ ‘‘គច្ឆ, តាត, ជានាហិ, កិំ អយ្យានំ កិញ្ចិ អផាសុក’’ន្តិ. សោ គន្ត្វា មហាបទុមស្ស បណ្ណសាលាទ្វារំ វិវរិត្វា តត្ថ អបស្សន្តោ ចង្កមនំ គន្ត្វា អាលម្ពនផលកំ និស្សាយ ឋិតំ ទិស្វា វន្ទិត្វា ‘‘កាលោ, ភន្តេ’’តិ អាហ. បរិនិព្ពុតសរីរំ កិំ កថេស្សតិ? សោ ‘‘និទ្ទាយតិ មញ្ញេ’’តិ គន្ត្វា បិដ្ឋិបាទេ ហត្ថេន បរាមសិត្វា បាទានំ សីតលតាយ ចេវ ថទ្ធតាយ ច បរិនិព្ពុតភាវំ ញត្វា ទុតិយស្ស សន្តិកំ អគមាសិ, ឯវំ តតិយស្សាតិ សព្ពេសំ បរិនិព្ពុតភាវំ ញត្វា រាជកុលំ គតោ. ‘‘កហំ, តាត, បច្ចេកពុទ្ធា’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘បរិនិព្ពុតា ទេវី’’តិ អាហ. ទេវី កន្ទន្តី រោទន្តី និក្ខមិត្វា នាគរេហិ សទ្ធិំ តត្ថ គន្ត្វា សាធុកីឡិតំ ការេត្វា បច្ចេកពុទ្ធានំ សរីរកិច្ចំ កត្វា ធាតុយោ គហេត្វា ចេតិយំ បតិដ្ឋាបេសិ.

រាជា បច្ចន្តំ វូបសមេត្វា អាគតោ បច្ចុគ្គមនំ អាគតំ ទេវិំ បុច្ឆិ – ‘‘កិំ, ភទ្ទេ, បច្ចេកពុទ្ធេសុ នប្បមជ្ជិ, និរោគា អយ្យា’’តិ? បរិនិព្ពុតា ទេវាតិ. រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘ឯវរូបានម្បិ បណ្ឌិតានំ មរណំ ឧប្បជ្ជតិ, អម្ហាកំ កុតោ មោក្ខោ’’តិ? សោ នគរំ អគន្ត្វា ឧយ្យានមេវ បវិសិត្វា ជេដ្ឋបុត្តំ បក្កោសាបេត្វា តស្ស រជ្ជំ បដិយាទេត្វា សយំ សមណកបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ. ទេវីបិ ‘‘ឥមស្មិំ បព្ពជិតេ អហំ កិំ ករិស្សាមី’’តិ តត្ថេវ ឧយ្យានេ បព្ពជិតា. ទ្វេបិ ឈានំ ភាវេត្វា តតោ ចុតា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិំសុ.

តេសុ តត្ថេវ វសន្តេសុ អម្ហាកំ សត្ថា លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ អនុបុព្ពេន រាជគហំ បាវិសិ. សត្ថរិ តត្ថ វសន្តេ អយំ បិប្បលិមាណវោ មគធរដ្ឋេ មហាតិត្ថព្រាហ្មណគាមេ កបិលព្រាហ្មណស្ស អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តោ, អយំ ភទ្ទា កាបិលានី មទ្ទរដ្ឋេ សាគលនគរេ កោសិយគោត្តព្រាហ្មណស្ស អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តា. តេសំ អនុក្កមេន វឌ្ឍមានានំ បិប្បលិមាណវស្ស វីសតិមេ វស្សេ ភទ្ទាយ សោឡសមេ វស្សេ សម្បត្តេ មាតាបិតរោ បុត្តំ ឱលោកេត្វា, ‘‘តាត, ត្វំ វយបត្តោ, កុលវំសោ នាម បតិដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ អតិវិយ និប្បីឡយិំសុ. មាណវោ អាហ – ‘‘មយ្ហំ សោតបថេ ឯវរូបំ កថំ មា កថេថ, អហំ យាវ តុម្ហេ ធរថ, តាវ បដិជគ្គិស្សាមិ, តុម្ហាកំ អច្ចយេន និក្ខមិត្វា បព្ពជិស្សាមី’’តិ. តេ កតិបាហំ អតិក្កមិត្វា បុន កថយិំសុ, សោបិ តថេវ បដិក្ខិបិ. បុនបិ កថយិំសុ, បុនបិ បដិក្ខិបិ. តតោ បដ្ឋាយ មាតា និរន្តរំ កថេសិយេវ.

មាណវោ ‘‘មម មាតរំ សញ្ញាបេស្សាមី’’តិ រត្តសុវណ្ណស្ស និក្ខសហស្សំ ទត្វា សុវណ្ណការេហិ ឯកំ ឥត្ថិរូបំ ការាបេត្វា តស្ស មជ្ជនឃដ្ដនាទិកម្មបរិយោសានេ តំ រត្តវត្ថំ និវាសាបេត្វា វណ្ណសម្បន្នេហិ បុប្ផេហិ ចេវ នានាអលង្ការេហិ ច អលង្ការាបេត្វា មាតរំ បក្កោសាបេត្វា អាហ – ‘‘អម្ម, ឯវរូបំ អារម្មណំ លភន្តោ គេហេ វសិស្សាមិ, អលភន្តោ ន វសិស្សាមី’’តិ. បណ្ឌិតា ព្រាហ្មណី ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ បុត្តោ បុញ្ញវា ទិន្នទានោ កតាភិនីហារោ, បុញ្ញំ ករោន្តោ ន ឯកកោវ អកាសិ, អទ្ធា ឯតេន សហ កតបុញ្ញា សុវណ្ណរូបកបដិភាគាវ ភវិស្សតី’’តិ អដ្ឋ ព្រាហ្មណេ បក្កោសាបេត្វា សព្ពកាមេហិ សន្តប្បេត្វា សុវណ្ណរូបកំ រថំ អារោបេត្វា ‘‘គច្ឆថ, តាតា, យត្ថ អម្ហាកំ ជាតិគោត្តភោគេហិ សមានកុលេ ឯវរូបំ ទារិកំ បស្សថ, ឥមមេវ សុវណ្ណរូបកំ បណ្ណាការំ កត្វា ទេថា’’តិ ឧយ្យោជេសិ.

តេ ‘‘អម្ហាកំ នាម ឯតំ កម្ម’’ន្តិ និក្ខមិត្វា ‘‘កត្ថ គមិស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘មទ្ទរដ្ឋំ នាម ឥត្ថាករោ, មទ្ទរដ្ឋំ គមិស្សាមា’’តិ មទ្ទរដ្ឋេ សាគលនគរំ អគមំសុ. តត្ថ តំ សុវណ្ណរូបកំ ន្ហានតិត្ថេ ឋបេត្វា ឯកមន្តេ និសីទិំសុ. អថ ភទ្ទាយ ធាតី ភទ្ទំ ន្ហាបេត្វា អលង្ករិត្វា សិរិគព្ភេ និសីទាបេត្វា ន្ហាយិតុំ អាគច្ឆន្តី តំ រូបកំ ទិស្វា ‘‘អយ្យធីតា មេ ឥធាគតា’’តិ សញ្ញាយ សន្តជ្ជេត្វា ‘‘ទុព្ពិនីតេ កិំ ត្វំ ឥធាគតា’’តិ តលសត្តិកំ ឧគ្គិរិត្វា ‘‘គច្ឆ សីឃ’’ន្តិ គណ្ឌបស្សេ បហរិ. ហត្ថោ បាសាណេ បដិហតោ វិយ កម្បិត្ថ. សា បដិក្កមិត្វា ‘‘ឯវំ ថទ្ធំ នាម មហាគីវំ ទិស្វា ‘អយ្យធីតា មេ’តិ សញ្ញំ ឧប្បាទេសិំ, អយ្យធីតាយ ហិ មេ និវាសនបដិគ្គាហិកាយបិ អយុត្តា’’តិ អាហ. អថ នំ តេ មនុស្សា បរិវារេត្វា ‘‘ឯវរូបា តេ សាមិធីតា’’តិ បុច្ឆិំសុ. កិំ ឯសា, ឥមាយ សតគុណេន សហស្សគុណេន មយ្ហំ អយ្យាធីតា អភិរូបតរា, ទ្វាទសហត្ថេ គព្ភេ និសិន្នាយ បទីបកិច្ចំ នត្ថិ, សរីរោភាសេនេវ តមំ វិធមតីតិ. ‘‘តេន ហិ អាគច្ឆា’’តិ ខុជ្ជំ គហេត្វា សុវណ្ណរូបកំ រថំ អារោបេត្វា កោសិយគោត្តស្ស ព្រាហ្មណស្ស ឃរទ្វារេ ឋត្វា អាគមនំ និវេទយិំសុ.

ព្រាហ្មណោ បដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘កុតោ អាគតត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. មគធរដ្ឋេ មហាតិត្ថគាមេ កបិលព្រាហ្មណស្ស ឃរតោតិ. កិំ ការណា អាគតាតិ? ឥមិនា នាម ការណេនាតិ. ‘‘កល្យាណំ, តាតា, សមជាតិគោត្តវិភវោ អម្ហាកំ ព្រាហ្មណោ, ទស្សាមិ ទារិក’’ន្តិ បណ្ណាការំ គណ្ហិ. តេ កបិលព្រាហ្មណស្ស សាសនំ បហិណិំសុ ‘‘លទ្ធា ទារិកា, កត្តព្ពំ ករោថា’’តិ. តំ សាសនំ សុត្វា បិប្បលិមាណវស្ស អារោចយិំសុ ‘‘លទ្ធា កិរ ទារិកា’’តិ. មាណវោ ‘‘អហំ ‘ន លភិស្សន្តី’តិ ចិន្តេសិំ, ‘ឥមេ លទ្ធាតិ វទន្តិ’, អនត្ថិកោ ហុត្វា បណ្ណំ បេសេស្សាមី’’តិ រហោគតោ បណ្ណំ លិខិ ‘‘ភទ្ទា អត្តនោ ជាតិគោត្តភោគានុរូបំ ឃរាវាសំ លភតុ, អហំ និក្ខមិត្វា បព្ពជិស្សាមិ, មា បច្ឆា វិប្បដិសារិនី អហោសី’’តិ. ភទ្ទាបិ ‘‘អសុកស្ស កិរ មំ ទាតុកាមោ’’តិ សុត្វា រហោគតា បណ្ណំ លិខិ ‘‘អយ្យបុត្តោ អត្តនោ ជាតិគោត្តភោគានុរូបំ ឃរាវាសំ លភតុ, អហំ និក្ខមិត្វា បព្ពជិស្សាមិ, មា បច្ឆា វិប្បដិសារី អហោសី’’តិ. ទ្វេ បណ្ណានិ អន្តរាមគ្គេ សមាគច្ឆិំសុ. ឥទំ កស្ស បណ្ណន្តិ? បិប្បលិមាណវេន ភទ្ទាយ បហិតន្តិ. ឥទំ កស្សាតិ? ភទ្ទាយ បិប្បលិមាណវស្ស បហិតន្តិ ច វុត្តេ ទ្វេបិ វាចេត្វា ‘‘បស្សថ ទារកានំ កម្ម’’ន្តិ ផាលេត្វា អរញ្ញេ ឆឌ្ឌេត្វា សមានបណ្ណំ លិខិត្វា ឥតោ ច ឯត្តោ ច បេសេសុំ. ឥតិ តេសំ អនិច្ឆមានានំយេវ សមាគមោ អហោសិ.

តំទិវសមេវ មាណវោ ឯកំ បុប្ផទាមំ គហេត្វា ឋបេសិ. ភទ្ទាបិ, តានិ សយនមជ្ឈេ ឋបេសិ. ភុត្តសាយមាសា ឧភោបិ ‘‘សយនំ អភិរុហិស្សាមា’’តិ សមាគន្ត្វា មាណវោ ទក្ខិណបស្សេន សយនំ អភិរុហិ. ភទ្ទា វាមបស្សេន អភិរុហិត្វា អាហ – ‘‘យស្ស បស្សេ បុប្ផានិ មិលាយន្តិ, តស្ស រាគចិត្តំ ឧប្បន្នន្តិ វិជានិស្សាម, ឥមំ បុប្ផទាមំ ន អល្លីយិតព្ព’’ន្តិ. តេ បន អញ្ញមញ្ញំ សរីរសម្ផស្សភយេន តិយាមរត្តិំ និទ្ទំ អនោក្កមន្តាវ វីតិនាមេន្តិ, ទិវា បន ហាសមត្តម្បិ នាហោសិ. តេ លោកាមិសេន អសំសដ្ឋា យាវ មាតាបិតរោ ធរន្តិ, តាវ កុដុម្ពំ អវិចារេត្វា តេសុ កាលង្កតេសុ វិចារយិំសុ. មហតី មាណវស្ស សម្បត្តិ សត្តាសីតិកោដិធនំ, ឯកទិវសំ សរីរំ ឧព្ពដ្ដេត្វា ឆឌ្ឌេតព្ពំ សុវណ្ណចុណ្ណមេវ មគធនាឡិយា ទ្វាទសនាឡិមត្តំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ. យន្តពទ្ធានិ សដ្ឋិ មហាតឡាកានិ, កម្មន្តោ ទ្វាទសយោជនិកោ, អនុរាធបុរប្បមាណា ចុទ្ទស គាមា, ចុទ្ទស ហត្ថានីកា, ចុទ្ទស អស្សានីកា, ចុទ្ទស រថានីកា.

សោ ឯកទិវសំ អលង្កតអស្សំ អារុយ្ហ មហាជនបរិវុតោ កម្មន្តំ គន្ត្វា ខេត្តកោដិយំ ឋិតោ នង្គលេហិ ភិន្នដ្ឋានតោ កាកាទយោ សកុណេ គណ្ឌុប្បាទាទិបាណកេ ឧទ្ធរិត្វា ខាទន្តេ ទិស្វា, ‘‘តាតា, ឥមេ កិំ ខាទន្តី’’តិ បុច្ឆិ. គណ្ឌុប្បាទេ, អយ្យាតិ. ឯតេហិ កតំ បាបំ កស្ស ហោតីតិ? តុម្ហាកំ, អយ្យាតិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ ឯតេហិ កតំ បាបំ មយ្ហំ ហោតិ, កិំ មេ ករិស្សតិ សត្តាសីតិកោដិធនំ, កិំ ទ្វាទសយោជនិកោ កម្មន្តោ, កិំ សដ្ឋិយន្តពទ្ធានិ តឡាកានិ, កិំ ចុទ្ទស គាមា? សព្ពមេតំ ភទ្ទាយ កាបិលានិយា និយ្យាតេត្វា និក្ខម្ម បព្ពជិស្សាមី’’តិ.

ភទ្ទាបិ កាបិលានី តស្មិំ ខណេ អន្តរវត្ថុម្ហិ តយោ តិលកុម្ភេ បត្ថរាបេត្វា ធាតីហិ បរិវុតា និសិន្នា កាកេ តិលបាណកេ ខាទន្តេ ទិស្វា, ‘‘អម្មា, កិំ ឥមេ ខាទន្តី’’តិ បុច្ឆិ. បាណកេ, អយ្យេតិ. អកុសលំ កស្ស ហោតីតិ? តុម្ហាកំ, អយ្យេតិ. សា ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ ចតុហត្ថវត្ថំ នាឡិកោទនមត្តញ្ច លទ្ធុំ វដ្ដតិ, យទិ បនេតំ ឯត្តកេន ជនេន កតំ អកុសលំ មយ្ហំ ហោតិ, អទ្ធា ភវសហស្សេនបិ វដ្ដតោ សីសំ ឧក្ខិបិតុំ ន សក្កា, អយ្យបុត្តេ អាគតមត្តេយេវ សព្ពំ តស្ស និយ្យាតេត្វា និក្ខម្ម បព្ពជិស្សាមី’’តិ.

មាណវោ អាគន្ត្វា ន្ហាយិត្វា បាសាទំ អារុយ្ហ មហារហេ បល្លង្កេ និសីទិ. អថស្ស ចក្កវត្តិនោ អនុច្ឆវិកំ ភោជនំ សជ្ជយិំសុ. ទ្វេបិ ភុញ្ជិត្វា បរិជនេ និក្ខន្តេ រហោគតា ផាសុកដ្ឋានេ និសីទិំសុ. តតោ មាណវោ ភទ្ទំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ ឥមំ ឃរំ អាគច្ឆន្តី កិត្តកំ ធនំ អាហរី’’តិ? បញ្ចបណ្ណាស សកដសហស្សានិ, អយ្យាតិ. ឯតំ សព្ពំ, យា ច ឥមស្មិំ ឃរេ សត្តាសីតិ កោដិយោ យន្តពទ្ធា សដ្ឋិតឡាកាទិភេទា សម្បត្តិ អត្ថិ, សព្ពំ តុយ្ហំយេវ និយ្យាតេមីតិ. តុម្ហេ បន កហំ គច្ឆថ, អយ្យាតិ? អហំ បព្ពជិស្សាមីតិ. អយ្យ, អហម្បិ តុម្ហាកំយេវ អាគមនំ ឱលោកយមានា និសិន្នា, អហម្បិ បព្ពជិស្សាមីតិ. តេសំ អាទិត្តបណ្ណកុដិ វិយ តយោ ភវា ឧបដ្ឋហិំសុ. តេ អន្តរាបណតោ កសាវរសបីតានិ វត្ថានិ មត្តិកាបត្តេ ច អាហរាបេត្វា អញ្ញមញ្ញំ កេសេ ឱហារាបេត្វា ‘‘យេ លោកេ អរហន្តោ, តេ ឧទ្ទិស្ស អម្ហាកំ បព្ពជ្ជា’’តិ វត្វា ថវិកាយ បត្តេ ឱសារេត្វា អំសេ លគ្គេត្វា បាសាទតោ ឱតរិំសុ. គេហេ ទាសេសុ វា កម្មការេសុ វា ន កោចិ សញ្ជានិ.

អថ នេ ព្រាហ្មណគាមតោ និក្ខម្ម ទាសគាមទ្វារេន គច្ឆន្តេ អាកប្បកុត្តវសេន ទាសគាមវាសិនោ សញ្ជានិំសុ. តេ រោទន្តា បាទេសុ និបតិត្វា ‘‘កិំ អម្ហេ អនាថេ ករោថ, អយ្យា’’តិ អាហំសុ. ‘‘មយំ ភណេ អាទិត្តបណ្ណសាលា វិយ តយោ ភវាតិ បព្ពជិម្ហា, សចេ តុម្ហេសុ ឯកេកំ ភុជិស្សំ ករោម, វស្សសតម្បិ នប្បហោតិ. តុម្ហេវ តុម្ហាកំ សីសំ ធោវិត្វា ភុជិស្សា ហុត្វា ជីវថា’’តិ វត្វា តេសំ រោទន្តានំយេវ បក្កមិំសុ. ថេរោ បុរតោ គច្ឆន្តោ និវត្តិត្វា ឱលោកេន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ភទ្ទា កាបិលានី សកលជម្ពុទីបគ្ឃនិកា ឥត្ថី មយ្ហំ បច្ឆតោ អាគច្ឆតិ. ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតិ, យំ កោចិទេវ ឯវំ ចិន្តេយ្យ ‘ឥមេ បព្ពជិត្វាបិ វិនា ភវិតុំ ន សក្កោន្តិ, អននុច្ឆវិកំ ករោន្តី’តិ. កោចិ វា បន អម្ហេសុ មនំ បទូសេត្វា អបាយបូរកោ ភវេយ្យ. ឥមំ បហាយ មយា គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ.

សោ បុរតោ គច្ឆន្តោ ទ្វេធាបថំ ទិស្វា តស្ស មត្ថកេ អដ្ឋាសិ. ភទ្ទាបិ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ. អថ នំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ តាទិសិំ ឥត្ថិំ មម បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តិំ ទិស្វា ‘ឥមេ បព្ពជិត្វាបិ វិនា ភវិតុំ ន សក្កោន្តី’តិ ចិន្តេត្វា អម្ហេសុ បទុដ្ឋចិត្តោ មហាជនោ អបាយបូរកោ ភវេយ្យ. ឥមស្មិំ ទ្វេធាបថេ ត្វំ ឯកំ គណ្ហ, អហំ ឯកេន គមិស្សាមី’’តិ. ‘‘អាម, អយ្យ, បព្ពជិតានំ មាតុគាមោ នាម មលំ, ‘បព្ពជិត្វាបិ វិនា ន ភវន្តី’តិ អម្ហាកំ ទោសំ ទស្សន្តិ, តុម្ហេ ឯកំ មគ្គំ គណ្ហថ, អហំ ឯកំ គណ្ហិត្វា វិនា ភវិស្សាមា’’តិ តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា ចតូសុ ឋានេសុ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា ទសនខសមោធានសមុជ្ជលំ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ‘‘សតសហស្សកប្បប្បមាណេ អទ្ធានេ កតោ មិត្តសន្ថវោ អជ្ជ ភិជ្ជតី’’តិ វត្វា ‘‘តុម្ហេ ទក្ខិណជាតិកា នាម, តុម្ហាកំ ទក្ខិណមគ្គោ វដ្ដតិ. មយំ មាតុគាមា នាម វាមជាតិកា, អម្ហាកំ វាមមគ្គោ វដ្ដតី’’តិ វន្ទិត្វា មគ្គំ បដិបន្នា. តេសំ ទ្វេធាភូតកាលេ អយំ មហាបថវី ‘‘អហំ ចក្កវាឡគិរិសិនេរុបព្ពតេ ធារេតុំ សក្កោន្តីបិ តុម្ហាកំ គុណេ ធារេតុំ ន សក្កោមី’’តិ វទន្តី វិយ វិរវមានា អកម្បិ, អាកាសេ អសនិសទ្ទោ វិយ បវត្តិ, ចក្កវាឡបព្ពតោ ឧន្នទិ.

សម្មាសម្ពុទ្ធោ វេឡុវនមហាវិហារេ គន្ធកុដិយំ និសិន្នោ បថវីកម្បនសទ្ទំ សុត្វា ‘‘កស្ស នុ ខោ បថវី កម្បតី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘បិប្បលិមាណវោ ច ភទ្ទា ច កាបិលានី មំ ឧទ្ទិស្ស អប្បមេយ្យំ សម្បត្តិំ បហាយ បព្ពជិតា, តេសំ វិយោគដ្ឋានេ ឧភិន្នម្បិ គុណពលេន អយំ បថវីកម្បោ ជាតោ, មយាបិ ឯតេសំ សង្គហំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ គន្ធកុដិតោ និក្ខម្ម សយមេវ បត្តចីវរមាទាយ អសីតិមហាថេរេសុ កញ្ចិ អនាមន្តេត្វា តិគាវុតំ មគ្គំ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា រាជគហស្ស ច នាលន្ទាយ ច អន្តរេ ពហុបុត្តកនិគ្រោធរុក្ខមូលេ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសីទិ. និសីទន្តោ បន អញ្ញតរបំសុកូលិកោ វិយ អនិសីទិត្វា ពុទ្ធវេសំ គហេត្វា អសីតិហត្ថា ឃនពុទ្ធរស្មិយោ វិស្សជ្ជេន្តោ និសីទិ. ឥតិ តស្មិំ ខណេ បណ្ណច្ឆត្តសកដចក្កកូដាគារាទិប្បមាណា ពុទ្ធរស្មិយោ ឥតោ ចិតោ ច វិប្ផន្ទន្តិយោ វិធាវន្តិយោ ចន្ទសហស្ស-សូរិយសហស្ស-ឧគ្គមនកាលោ វិយ កុរុមានា តំ វនន្តំ ឯកោភាសំ អកំសុ. ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណសិរិយា សមុជ្ជលតារាគណំ វិយ គគនំ, សុបុប្ផិតកមលកុវលយំ វិយ សលិលំ វនន្តំ វិរោចិត្ថ. និគ្រោធរុក្ខស្ស ខន្ធោ នាម សេតោ ហោតិ, បត្តានិ នាម នីលានិ, បក្កានិ រត្តានិ. តស្មិំ បន ទិវសេ សតសាខោ និគ្រោធោ សុវណ្ណវណ្ណោវ អហោសិ.

មហាកស្សបត្ថេរោ ‘‘អយំ មយ្ហំ សត្ថា ភវិស្សតិ, ឥមាហំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតោ’’តិ ទិដ្ឋដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ឱណតោណតោ គន្ត្វា តីសុ ឋានេសុ វន្ទិត្វា ‘‘សត្ថា មេ, ភន្តេ ភគវា, សាវកោហមស្មិ, សត្ថា មេ, ភន្តេ ភគវា, សាវកោហមស្មី’’តិ អាហ. អថ នំ ភគវា អវោច – ‘‘កស្សប, សចេ ត្វំ ឥមំ និបច្ចការំ មហាបថវិយា ករេយ្យាសិ, សាបិ ធារេតុំ ន សក្កុណេយ្យ. តថាគតស្ស ឯវំ គុណមហន្តតំ ជានតា តយា កតោ និបច្ចការោ មយ្ហំ លោមម្បិ ចាលេតុំ ន សក្កោតិ. និសីទ, កស្សប, ទាយជ្ជំ តេ ទស្សាមី’’តិ. អថស្ស ភគវា តីហិ ឱវាទេហិ ឧបសម្បទំ អទាសិ. ទត្វា ពហុបុត្តកនិគ្រោធមូលតោ និក្ខមិត្វា ថេរំ បច្ឆាសមណំ កត្វា មគ្គំ បដិបជ្ជិ. សត្ថុ សរីរំ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណវិចិត្តំ, មហាកស្សបស្ស សត្តមហាបុរិសលក្ខណបដិមណ្ឌិតំ. សោ កញ្ចនមហានាវាយ បច្ឆាពន្ធោ វិយ សត្ថុ បទានុបទិកំ អនុគញ្ឆិ. សត្ថា ថោកំ មគ្គំ គន្ត្វា មគ្គា ឱក្កម្ម អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និសជ្ជាការំ ទស្សេសិ, ថេរោ ‘‘និសីទិតុកាមោ សត្ថា’’តិ ញត្វា អត្តនោ បារុបនបិលោតិកសង្ឃាដិំ ចតុគ្គុណំ កត្វា បញ្ញាបេសិ.

សត្ថា តស្មិំ និសីទិត្វា ហត្ថេន ចីវរំ បរាមសិត្វា ‘‘មុទុកា ខោ ត្យាយំ, កស្សប, បិលោតិកសង្ឃាដី’’តិ អាហ. ថេរោ ‘‘សត្ថា មេ សង្ឃាដិយា មុទុកភាវំ កថេតិ, បារុបិតុកាមោ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា ‘‘បារុបតុ, ភន្តេ, ភគវា សង្ឃាដិ’’ន្តិ អាហ. កិំ ត្វំ បារុបិស្សសិ កស្សបាតិ? តុម្ហាកំ និវាសនំ លភន្តោ បារុបិស្សាមិ, ភន្តេតិ. ‘‘កិំ បន ត្វំ, កស្សប, ឥមំ បរិភោគជិណ្ណំ បំសុកូលំ ធារេតុំ សក្ខិស្សសិ? មយា ហិ ឥមស្ស បំសុកូលស្ស គហិតទិវសេ ឧទកបរិយន្តំ កត្វា មហាបថវី កម្បិ, ឥមំ ពុទ្ធានំ បរិភោគជិណ្ណំ ចីវរំ នាម ន សក្កា បរិត្តគុណេន ធារេតុំ, បដិពលេនេវិទំ បដិបត្តិបូរណសមត្ថេន ជាតិបំសុកូលិកេន គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ថេរេន សទ្ធិំ ចីវរំ បរិវត្តេសិ.

ឯវំ បន ចីវរបរិវត្តំ កត្វា ថេរេន បារុតចីវរំ ភគវា បារុបិ, សត្ថុ ចីវរំ ថេរោ បារុបិ. តស្មិំ សមយេ អចេតនាបិ អយំ មហាបថវី ‘‘ទុក្ករំ, ភន្តេ, អកត្ថ, អត្តនា បារុតចីវរំ សាវកស្ស ទិន្នបុព្ពំ នាម នត្ថិ, អហំ តុម្ហាកំ គុណំ ធារេតុំ ន សក្កោមី’’តិ វទន្តី វិយ ឧទកបរិយន្តំ កត្វា កម្បិ. ថេរោបិ ‘‘លទ្ធំ ទានិ មយា ពុទ្ធានំ បរិភោគចីវរំ, កិំ មេ ឥទានិ ឧត្តរិ កត្តព្ពំ អត្ថី’’តិ ឧន្នតិំ អកត្វា ពុទ្ធានំ សន្តិកេយេវ តេរស ធុតគុណេ សមាទាយ សត្តទិវសមត្តំ បុថុជ្ជនោ ហុត្វា អដ្ឋមេ អរុណេ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. សត្ថាបិ ‘‘កស្សបោ, ភិក្ខវេ, ចន្ទូបមោ កុលានិ ឧបសង្កមតិ, អបកស្សេវ កាយំ អបកស្ស ចិត្តំ និច្ចនវកោ កុលេសុ អប្បគព្ភោ’’តិ (សំ. និ. ២.១៤៦) ឯវមាទីហិ សុត្តេហិ ថេរំ ថោមេត្វា អបរភាគេ ឯតទេវ កស្សបសំយុត្តំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា ‘‘មម សាសនេ ធុតវាទានំ ភិក្ខូនំ មហាកស្សបោ អគ្គោ’’តិ ថេរំ ឋានន្តរេ ឋបេសីតិ.

អនុរុទ្ធត្ថេរវត្ថុ

១៩២. បញ្ចមេ ទិព្ពចក្ខុកានំ យទិទំ អនុរុទ្ធោតិ ទិព្ពចក្ខុកភិក្ខូនំ អនុរុទ្ធត្ថេរោ អគ្គោតិ វទតិ. តស្ស ចិណ្ណវសិតាយ អគ្គភាវោ វេទិតព្ពោ. ថេរោ កិរ ភោជនបបញ្ចមត្តំ ឋបេត្វា សេសកាលំ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា ទិព្ពចក្ខុនា សត្តេ ឱលោកេន្តោវ វិហរតិ. ឥតិ អហោរត្តំ ចិណ្ណវសិតាយ ឯស ទិព្ពចក្ខុកានំ អគ្គោ នាម ជាតោ. អបិច កប្បសតសហស្សំ បត្ថិតភាវេនបេស ទិព្ពចក្ខុកានំ អគ្គោវ ជាតោ.

តត្រស្ស បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – អយម្បិ ហិ កុលបុត្តោ បទុមុត្តរស្សេវ ភគវតោ កាលេ បច្ឆាភត្តំ ធម្មស្សវនត្ថំ វិហារំ គច្ឆន្តេន មហាជនេន សទ្ធិំ អគមាសិ. អយំ ហិ តទា អញ្ញតរោ អបាកដនាមោ ឥស្សរកុដុម្ពិកោ អហោសិ. សោ ទសពលំ វន្ទិត្វា បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ ធម្មកថំ សុណាតិ. សត្ថា ទេសនំ យថានុសន្ធិកំ ឃដេត្វា ឯកំ ទិព្ពចក្ខុកំ ភិក្ខុំ ឯតទគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ.

តតោ កុដុម្ពិកស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘មហា វតាយំ ភិក្ខុ, យំ ឯវំ សត្ថា សយំ ទិព្ពចក្ខុកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ. អហោ វតាហម្បិ អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកពុទ្ធស្ស សាសនេ ទិព្ពចក្ខុកានំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា បរិសន្តរេន គន្ត្វា ស្វាតនាយ ភគវន្តំ ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ និមន្តេត្វា បុនទិវសេ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា ‘‘មហន្តំ ឋានន្តរំ មយា បត្ថិត’’ន្តិ តេនេវ និយាមេន អជ្ជតនាយ ស្វាតនាយាតិ និមន្តេត្វា សត្ត ទិវសានិ មហាទានំ បវត្តេត្វា សបរិវារស្ស ភគវតោ ឧត្តមវត្ថានិ ទត្វា ‘‘ភគវា នាហំ ឥមំ សក្ការំ ទិព្ពសម្បត្តិយា ន មនុស្សសម្បត្តិយា អត្ថាយ ករោមិ. យំ បន តុម្ហេ ឥតោ សត្តទិវសមត្ថកេ ភិក្ខុំ ទិព្ពចក្ខុកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបយិត្ថ, អហម្បិ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ សោ ភិក្ខុ វិយ ទិព្ពចក្ខុកានំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ កត្វា បាទមូលេ និបជ្ជិ. សត្ថា អនាគតំ ឱលោកេត្វា តស្ស បត្ថនាយ សមិជ្ឈនភាវំ ញត្វា ឯវមាហ – ‘‘អម្ភោ បុរិស, អនាគតេ កប្បសតសហស្សបរិយោសានេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស សាសនេ ត្វំ ទិព្ពចក្ខុកានំ អគ្គោ អនុរុទ្ធោ នាម ភវិស្សសី’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា ភត្តានុមោទនំ កត្វា វិហារមេវ អគមាសិ.

កុដុម្ពិកោបិ យាវ ពុទ្ធោ ធរតិ, តាវ អវិជហិតមេវ កល្យាណកម្មំ កត្វា បរិនិព្ពុតេ សត្ថរិ និដ្ឋិតេ សត្តយោជនិកេ សុវណ្ណចេតិយេ ភិក្ខុសង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, កិំ ទិព្ពចក្ខុស្ស បរិកម្ម’’ន្តិ បុច្ឆិ. បទីបទានំ នាម ទាតុំ វដ្ដតិ ឧបាសកាតិ. សាធុ, ភន្តេ, ករិស្សាមីតិ សហស្សទីបានំយេវ តាវ ទីបរុក្ខានំ សហស្សំ ការេសិ, តទនន្តរំ តតោ បរិត្តតរេ, តទនន្តរំ តតោ បរិយត្តតរេតិ អនេកសហស្សេ ទីបរុក្ខេ ការេសិ. សេសបទីបា បន អបរិមាណា អហេសុំ.

ឯវំ យាវជីវំ កល្យាណកម្មំ កត្វា ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សំសរន្តោ កប្បសតសហស្សំ អតិក្កមិត្វា កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធស្ស កាលេ ពារាណសិយំ កុដុម្ពិយគេហេ និព្ពត្តិត្វា បរិនិព្ពុតេ សត្ថរិ និដ្ឋិតេ យោជនិកេ ចេតិយេ ពហុ កំសបាតិយោ ការាបេត្វា សប្បិមណ្ឌស្ស បូរេត្វា មជ្ឈេ ឯកេកំ គុឡបិណ្ឌំ ឋបេត្វា ឧជ្ជាលេត្វា មុខវដ្ដិយា មុខវដ្ដិំ ផុសាបេន្តោ ចេតិយំ បរិក្ខិបាបេត្វា អត្តនោ សព្ពមហន្តំ កំសបាតិំ ការេត្វា សប្បិមណ្ឌស្ស បូរេត្វា តស្សា មុខវដ្ដិយំ សមន្តតោ វដ្ដិសហស្សំ ជាលាបេត្វា មជ្ឈដ្ឋានេ ថូបិកំ បិលោតិកាយ វេឋេត្វា ជាលាបេត្វា កំសបាតិំ សីសេនាទាយ សព្ពរត្តិំ យោជនិកំ ចេតិយំ អនុបរិយាយិ. ឯវំ តេនាបិ អត្តភាវេន យាវជីវំ កល្យាណកម្មំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តោ.

បុន អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ តស្មិំយេវ នគរេ ទុគ្គតកុលស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិត្វា សុមនសេដ្ឋិំ នាម និស្សាយ វសិ, អន្នភារោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ បន សុមនសេដ្ឋិ ទេវសិកំ កបណទ្ធិកវណិព្ពកយាចកានំ គេហទ្វារេ មហាទានំ ទេតិ. អថេកទិវសំ ឧបរិដ្ឋោ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ គន្ធមាទនបព្ពតេ និរោធសមាបត្តិំ សមាបន្នោ. តតោ វុដ្ឋាយ ‘‘អជ្ជ កស្ស អនុគ្គហំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វីមំសិ. បច្ចេកពុទ្ធា ច នាម ទុគ្គតានុកម្បកា ហោន្តិ. សោ ‘‘អជ្ជ មយា អន្នភារស្ស អនុគ្គហំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ឥទានិ អន្នភារោ អដវិតោ អត្តនោ គេហំ អាគមិស្សតី’’តិ ញត្វា បត្តចីវរមាទាយ គន្ធមាទនបព្ពតា វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា គាមទ្វារេ អន្នភារស្ស សម្មុខេ បច្ចុដ្ឋាសិ.

អន្នភារោ បច្ចេកពុទ្ធំ តុច្ឆបត្តហត្ថំ ទិស្វា បច្ចេកពុទ្ធំ អភិវាទេត្វា ‘‘អបិ, ភន្តេ, ភិក្ខំ លភិត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. លភិស្សាម មហាបុញ្ញាតិ. ‘‘ភន្តេ, ថោកំ ឥធេវ ហោថា’’តិ វេគេន គន្ត្វា អត្តនោ គេហេ មាតុគាមំ បុច្ឆិ – ‘‘ភទ្ទេ, មយ្ហំ ឋបិតំ ភាគភត្តំ អត្ថិ, នត្ថី’’តិ? អត្ថិ សាមីតិ. សោ តតោវ គន្ត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស ហត្ថតោ បត្តមាទាយ អាគន្ត្វា ‘‘ភទ្ទេ, មយំ បុរិមភវេ កល្យាណកម្មស្ស អកតត្តា ភត្តំ បច្ចាសីសមានា វិហរាម, អម្ហាកំ ទាតុកាមតាយ សតិ ទេយ្យធម្មោ ន ហោតិ, ទេយ្យធម្មេ សតិ បដិគ្គាហកំ ន លភាម, អជ្ជ មេ ឧបរិដ្ឋបច្ចេកពុទ្ធោ ទិដ្ឋោ, ភាគភត្តញ្ច អត្ថិ, មយ្ហំ ភាគភត្តំ ឥមស្មិំ បត្តេ បក្ខិបាហី’’តិ.

ព្យត្តា ឥត្ថី ‘‘យតោ មយ្ហំ សាមិកោ ភាគភត្តំ ទេតិ, មយាបិ ឥមស្មិំ ទានេ ភាគិនិយា ភវិតព្ព’’ន្តិ អត្តនោ ភាគភត្តម្បិ ឧបរិដ្ឋស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស បត្តេ បតិដ្ឋបេត្វា អទាសិ. អន្នភារោ បត្តំ អាហរិត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស ហត្ថេ ឋបេត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឯវរូបា ទុជ្ជីវិតា មុច្ចាមា’’តិ អាហ. ឯវំ ហោតុ, មហាបុញ្ញាតិ. សោ អត្តនោ ឧត្តរសាដកំ ឯកស្មិំ បទេសេ អត្ថរិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥធ និសីទិត្វា បរិភុញ្ជថា’’តិ អាហ. បច្ចេកពុទ្ធោ តត្ថ និសីទិត្វា នវវិធំ បាដិកូល្យំ បច្ចវេក្ខន្តោ បរិភុញ្ជិ. បរិភុត្តកាលេ អន្នភារោ បត្តធោវនឧទកំ អទាសិ. បច្ចេកពុទ្ធោ និដ្ឋិតភត្តកិច្ចោ –

‘‘ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, សព្ពមេវ សមិជ្ឈតុ;

សព្ពេ បូរេន្តុ សង្កប្បា, ចន្ទោ បន្នរសោ យថា’’តិ. –

អនុមោទនំ កត្វា មគ្គំ បដិបជ្ជិ. សុមនសេដ្ឋិស្ស ឆត្តេ អធិវត្ថា ទេវតា ‘‘អហោ ទានំ បរមទានំ ឧបរិដ្ឋេ សុប្បតិដ្ឋិត’’ន្តិ តិក្ខត្តុំ វត្វា សាធុការំ អទាសិ. សុមនសេដ្ឋិ ‘‘កិំ ត្វំ មំ ឯត្តកំ កាលំ ទានំ ទទមានំ ន បស្សសី’’តិ អាហ. នាហំ តវ ទានេ សាធុការំ ទេមិ, អន្នភារេន ឧបរិដ្ឋបច្ចេកពុទ្ធស្ស ទិន្នបិណ្ឌបាតេ បសីទិត្វា សាធុការំ ទេមីតិ.

សុមនសេដ្ឋិ ចិន្តេសិ – ‘‘អច្ឆរិយំ វតិទំ, អហំ ឯត្តកំ កាលំ ទានំ ទេន្តោ ទេវតំ សាធុការំ ទាបេតុំ នាសក្ខិំ. អយំ អន្នភារោ មំ និស្សាយ វសន្តោ អនុរូបស្ស បដិគ្គាហកបុគ្គលស្ស លទ្ធត្តា ឯកបិណ្ឌបាតទានេនេវ សាធុការំ ទាបេសិ, ឯតស្ស អនុច្ឆវិកំ ទត្វា ឯតំ បិណ្ឌបាតំ មម សន្តកំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ អន្នភារំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘អជ្ជ តយា កស្សចិ កិញ្ចិ ទានំ ទិន្ន’’ន្តិ បុច្ឆិ. អាម, អយ្យ, ឧបរិដ្ឋបច្ចេកពុទ្ធស្ស មេ អត្តនោ ភាគភត្តំ ទិន្នន្តិ. ហន្ទ, ភោ, កហាបណំ គណ្ហិត្វា ឯតំ បិណ្ឌបាតំ មយ្ហំ ទេហីតិ. ន ទេមិ អយ្យាតិ. សោ យាវ សហស្សំ វឌ្ឍេសិ, អន្នភារោ ‘‘សហស្សេនាបិ ន ទេមី’’តិ អាហ. ហោតុ, ភោ, យទិ បិណ្ឌបាតំ ន ទេសិ, សហស្សំ គណ្ហិត្វា បត្តិំ មេ ទេហីតិ. ‘‘ឯតម្បិ ទាតុំ យុត្តំ វា អយុត្តំ វា ន ជានាមិ, អយ្យំ បន ឧបរិដ្ឋបច្ចេកពុទ្ធំ បុច្ឆិត្វា សចេ ទាតុំ យុត្តំ ភវិស្សតិ, ទស្សាមី’’តិ គន្ត្វា បច្ចេកពុទ្ធំ សម្បាបុណិត្វា, ‘‘ភន្តេ, សុមនសេដ្ឋិ មយ្ហំ សហស្សំ ទត្វា តុម្ហាកំ ទិន្នបិណ្ឌបាតេ បត្តិំ យាចតិ, ទម្មិ វា ន ទម្មិ វា’’តិ. ឧបមំ តេ បណ្ឌិត ករិស្សាមិ. សេយ្យថាបិ កុលសតិកេ គាមេ ឯកស្មិំយេវ ឃរេ ទីបំ ជាលេយ្យ, សេសា អត្តនោ អត្តនោ តេលេន វដ្ដិំ តេមេត្វា ជាលាបេត្វា គណ្ហេយ្យុំ, បុរិមទីបស្ស បភា អត្ថិ, នត្ថីតិ. អតិរេកតរា, ភន្តេ, បភា ហោតីតិ. ឯវមេវ បណ្ឌិត ឧឡុង្កយាគុ វា ហោតុ កដច្ឆុភិក្ខា វា, អត្តនោ បិណ្ឌបាតេ បរេសំ បត្តិំ ទេន្តស្ស សតស្ស វា ទេតុ សហស្សស្ស វា, យត្តកានំ ទេតិ, តត្តកានំ បុញ្ញំ វឌ្ឍតិ. ត្វំ ទេន្តោ ឯកមេវ បិណ្ឌបាតំ អទាសិ, សុមនសេដ្ឋិស្ស បន បត្តិយា ទិន្នាយ ទ្វេ បិណ្ឌបាតា ហោន្តិ ឯកោ តវ, ឯកោ ច តស្សាតិ.

សោ បច្ចេកពុទ្ធំ អភិវាទេត្វា សុមនសេដ្ឋិស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘បិណ្ឌបាតេ បត្តិំ គណ្ហ សាមី’’តិ អាហ. ហន្ទ, កហាបណសហស្សំ គណ្ហាតិ. នាហំ បិណ្ឌបាតំ វិក្កិណាមិ, សទ្ធាយ បន តុម្ហាកំ បត្តិំ ទេមីតិ. តាត, ត្វំ មយ្ហំ សទ្ធាយ បត្តិំ ទេសិ, អហំ បន តុយ្ហំ គុណំ បូជេន្តោ សហស្សំ ទេមិ, គណ្ហ, តាតាតិ. សោ ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ សហស្សំ គណ្ហិ. តាត, តុយ្ហំ សហស្សំ លទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ សហត្ថា កម្មករណកិច្ចំ នត្ថិ, វីថិយំ ឃរំ មាបេត្វា វស. យេន តុយ្ហំ អត្ថោ, តំ មំ អាហរាបេត្វា គណ្ហាហីតិ. និរោធសមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតបច្ចេកពុទ្ធស្ស ទិន្នបិណ្ឌបាតោ នាម តំទិវសមេវ វិបាកំ ទេតិ. តស្មា សុមនសេដ្ឋិ អញ្ញំ ទិវសំ អន្នភារំ គហេត្វា រាជកុលំ អគច្ឆន្តោបិ តំទិវសំ គហេត្វាវ គតោ.

អន្នភារស្ស បុញ្ញំ អាគម្ម រាជា សេដ្ឋិំ អនោលោកេត្វា អន្នភារមេវ ឱលោកេសិ. កិំ, ទេវ, ឥមំ បុរិសំ អតិវិយ ឱលោកេសីតិ? អញ្ញំ ទិវសំ អទិដ្ឋបុព្ពត្តា ឱលោកេមីតិ. ឱលោកេតព្ពយុត្តកោ ឯស ទេវាតិ. កោ បនស្ស ឱលោកេតព្ពយុត្តកោ គុណោតិ? អជ្ជ អត្តនោ ភាគភត្តំ សយំ អភុញ្ជិត្វា ឧបរិដ្ឋបច្ចេកពុទ្ធស្ស ទិន្នត្តា មម ហត្ថតោ សហស្សំ លភិ ទេវាតិ. កោនាមោ ឯសោតិ? អន្នភារោ នាម ទេវាតិ. ‘‘តវ ហត្ថតោ លទ្ធត្តា មមបិ ហត្ថតោ លទ្ធុំ អរហតិ, អហម្បិស្ស បូជំ ករិស្សាមី’’តិ វត្វា សហស្សំ អទាសិ. ឯតស្ស វសនគេហំ ជានាថ ភណេតិ? សាធុ ទេវាតិ ឯកំ គេហដ្ឋានំ សោធេន្តា កុទ្ទាលេន អាហតាហតដ្ឋានេ និធិកុម្ភិយោ គីវាយ គីវំ អាហច្ច ឋិតា ទិស្វា រញ្ញោ អារោចយិំសុ. រាជា ‘‘តេន ហិ គន្ត្វា ខនថា’’តិ អាហ. តេសំ ខនន្តានំ ខនន្តានំ ហេដ្ឋា គច្ឆន្តិ. បុន គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចយិំសុ. រាជា ‘‘អន្នភារស្ស វចនេន ខនថា’’តិ អាហ. តេ គន្ត្វា ‘‘អន្នភារស្សេវ វចន’’ន្តិ ខនិំសុ. កុទ្ទាលេន អាហតាហតដ្ឋានេ អហិច្ឆត្តកមកុឡានិ វិយ កុម្ភិយោ ឧដ្ឋហិំសុ. តេ ធនំ អាហរិត្វា រញ្ញោ សន្តិកេ រាសិំ អកំសុ. រាជា អមច្ចេ សន្និបាតេត្វា ‘‘ឥមស្មិំ នគរេ កស្ស អញ្ញស្ស ឯត្តកំ ធនំ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. នត្ថិ កស្សចិ ទេវាតិ. តេន ហិ អយំ អន្នភារោ ឥមស្មិំ នគរេ ធនសេដ្ឋិ នាម ហោតូតិ. តំទិវសមេវ សេដ្ឋិច្ឆត្តំ លភិ.

សោ តតោ បដ្ឋាយ យាវជីវំ កល្យាណកម្មំ កត្វា តតោ ចុតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តោ. ទីឃរត្តំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា អម្ហាកំ សត្ថុ ឧប្បជ្ជនកាលេ កបិលវត្ថុនគរេ អមិត្តោទនសក្កស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. នាមគ្គហណទិវសេ បនស្ស អនុរុទ្ធោតិ នាមំ អកំសុ. មហានាមសក្កស្ស កនិដ្ឋភាតា សត្ថុ ចូឡបិតុបុត្តោ បរមសុខុមាលោ មហាបុញ្ញោ អហោសិ. សុវណ្ណបាតិយំយេវស្ស ភត្តំ ឧប្បជ្ជិ. អថស្ស មាតា ឯកទិវសំ ‘‘មម បុត្តំ នត្ថីតិ បទំ ជានាបេស្សាមី’’តិ ឯកំ សុវណ្ណបាតិំ អញ្ញាយ សុវណ្ណបាតិយា បិទហិត្វា តុច្ឆកំយេវ បេសេសិ. អន្តរាមគ្គេ ទេវតា ទិព្ពបូវេហិ បូរេសុំ. ឯវំ មហាបុញ្ញោ អហោសិ. តិណ្ណំ ឧតូនំ អនុច្ឆវិកេសុ តីសុ បាសាទេសុ អលង្កតនាដកិត្ថីហិ បរិវុតោ ទេវោ វិយ សម្បត្តិំ អនុភវិ.

អម្ហាកម្បិ ពោធិសត្តោ តស្មិំ សមយេ តុសិតបុរា ចវិត្វា សុទ្ធោទនមហារាជស្ស អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គហេត្វា អនុក្កមេន វុទ្ធិប្បត្តោ ឯកូនតិំស វស្សានិ អគារមជ្ឈេ វសិត្វា មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា អនុក្កមេន បដិវិទ្ធសព្ពញ្ញុតញ្ញាណោ ពោធិមណ្ឌេ សត្តសត្តាហំ វីតិនាមេត្វា ឥសិបតនេ មិគទាយេ ធម្មចក្កប្បត្តនំ បវត្តេត្វា លោកានុគ្គហំ ករោន្តោ រាជគហំ អាគម្ម ‘‘បុត្តោ មេ រាជគហំ អាគតោ’’តិ សុត្វា ‘‘គច្ឆថ ភណេ មម បុត្តំ អានេថា’’តិ បិតរា បហិតេ សហស្សសហស្សបរិវារេ ទស អមច្ចេ ឯហិភិក្ខុបព្ពជ្ជាយ បព្ពាជេត្វា កាឡុទាយិត្ថេរេន ចារិកាគមនំ អាយាចិតោ រាជគហតោ វីសតិសហស្សភិក្ខុបរិវារោ និក្ខមិត្វា កបិលវត្ថុបុរំ គន្ត្វា ញាតិសមាគមេ អនេកេហិ ឥទ្ធិបាដិហារិយេហិ សប្បាដិហារិយំ វិចិត្រធម្មទេសនំ កត្វា មហាជនំ អមតបានំ បាយេត្វា ទុតិយទិវសេ បត្តចីវរមាទាយ នគរទ្វារេ ឋត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ កុលនគរំ អាគតានំ សព្ពញ្ញុពុទ្ធានំ អាចិណ្ណ’’ន្តិ អាវជ្ជមានោ ‘‘សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរណំ អាចិណ្ណ’’ន្តិ ញត្វា សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ‘‘បុត្តោ មេ បិណ្ឌាយ ចរតី’’តិ សុត្វា អាគតស្ស រញ្ញោ ធម្មំ កថេត្វា តេន សកនិវេសនំ បវេសេត្វា កតសក្ការសម្មានោ តត្ថ កាតព្ពំ ញាតិជនានុគ្គហំ កត្វា រាហុលកុមារំ បព្ពាជេត្វា នចិរស្សេវ កបិលវត្ថុបុរតោ មល្លរដ្ឋេ ចារិកំ ចរមានោ អនុបិយអម្ពវនំ អគមាសិ.

តស្មិំ សមយេ សុទ្ធោទនមហារាជា សាកិយជនំ សន្និបាតេត្វា អាហ – ‘‘សចេ មម បុត្តោ អគារំ អជ្ឈាវសិស្ស, រាជា អភវិស្ស ចក្កវត្តី សត្តរតនសមន្នាគតោ. នត្តាបិ មេ រាហុលកុមារោ ខត្តិយគណេន សទ្ធិំ តំ បរិវារេត្វា អចរិស្ស, តុម្ហេបិ ឯតមត្ថំ ជានាថ. ឥទានិ បន មេ បុត្តោ ពុទ្ធោ ជាតោ, ខត្តិយាវស្ស បរិវារា ហោន្តុ. តុម្ហេ ឯកេកកុលតោ ឯកេកំ ទារកំ ទេថា’’តិ. ឯវំ វុត្តេ ឯកប្បហារេនេវ សហស្សខត្តិយកុមារា បព្ពជិំសុ. តស្មិំ សមយេ មហានាមោ កុដុម្ពសាមិកោ ហោតិ. សោ អនុរុទ្ធសក្កំ ឧបសង្កមិត្វា ឯតទវោច – ‘‘ឯតរហិ, តាត អនុរុទ្ធ, អភិញ្ញាតា អភិញ្ញាតា សក្យកុមារា ភគវន្តំ បព្ពជិតំ អនុបព្ពជន្តិ, អម្ហាកំ កុលេ នត្ថិ កោចិ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិតោ. តេន ហិ ត្វំ វា បព្ពជ, អហំ វា បព្ពជិស្សាមី’’តិ. សោ តស្ស វចនំ សុត្វា ឃរាវាសេ រុចិំ អកត្វា អត្តសត្តមោ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិតោ. តស្ស បព្ពជ្ជានុក្កមោ សង្ឃភេទកក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៣០ អាទយោ) អាគតោវ.

ឯវំ អនុបិយអម្ពវនំ គន្ត្វា បព្ពជិតេសុ បន តេសុ តស្មិំយេវ អន្តោវស្សេ ភទ្ទិយត្ថេរោ អរហត្តំ បាបុណិ. អនុរុទ្ធត្ថេរោ ទិព្ពចក្ខុំ និព្ពត្តេសិ, ទេវទត្តោ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេសិ, អានន្ទត្ថេរោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ, ភគុត្ថេរោ ច កិមិលត្ថេរោ ច បច្ឆា អរហត្តំ បាបុណិំសុ. តេសំ បន សព្ពេសម្បិ ថេរានំ អត្តនោ អត្តនោ អាគតដ្ឋានេ បុព្ពបត្ថនាភិនីហារោ អាគមិស្សតិ. អយំ បន អនុរុទ្ធត្ថេរោ ធម្មសេនាបតិស្ស សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ចេតិយរដ្ឋេ បាចីនវំសមិគទាយំ គន្ត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោ សត្ត មហាបុរិសវិតក្កេ វិតក្កេសិ, អដ្ឋមេ កិលមតិ. សត្ថា ‘‘អនុរុទ្ធោ អដ្ឋមេ មហាបុរិសវិតក្កេ កិលមតី’’តិ ញត្វា ‘‘តស្ស សង្កប្បំ បូរេស្សាមី’’តិ តត្ថ គន្ត្វា បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសិន្នោ អដ្ឋមំ មហាបុរិសវិតក្កំ បូរេត្វា ចតុបច្ចយសន្តោសភាវនារាមបដិមណ្ឌិតំ មហាអរិយវំសបដិបទំ (អ. និ. ៨.៣០) កថេត្វា អាកាសេ ឧប្បតិត្វា ភេសកលាវនមេវ គតោ.

ថេរោ តថាគតេ គតមត្តេយេវ តេវិជ្ជោ មហាខីណាសវោ ហុត្វា ‘‘សត្ថា មយ្ហំ មនំ ជានិត្វា អាគន្ត្វា អដ្ឋមំ មហាបុរិសវិតក្កំ បូរេត្វា អទាសិ. សោ ច មេ មនោរថោ មត្ថកំ បត្តោ’’តិ ពុទ្ធានំ ធម្មទេសនំ អត្តនោ ច បដិវិទ្ធធម្មំ អារព្ភ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘មម សង្កប្បមញ្ញាយ, សត្ថា លោកេ អនុត្តរោ;

មនោមយេន កាយេន, ឥទ្ធិយា ឧបសង្កមិ.

‘‘យថា មេ អហុ សង្កប្បោ, តតោ ឧត្តរិ ទេសយិ;

និប្បបញ្ចរតោ ពុទ្ធោ, និប្បបញ្ចមទេសយិ.

‘‘តស្សាហំ ធម្មមញ្ញាយ, វិហាសិំ សាសនេ រតោ;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តោ, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ. (ថេរគា. ៩០១-៩០៣);

អថ នំ អបរភាគេ សត្ថា ជេតវនមហាវិហារេ វិហរន្តោ ‘‘មម សាសនេ ទិព្ពចក្ខុកានំ អនុរុទ្ធោ អគ្គោ’’តិ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ.

ភទ្ទិយត្ថេរវត្ថុ

១៩៣. ឆដ្ឋេ ឧច្ចាកុលិកានន្តិ ឧច្ចេ កុលេ ជាតានំ. ភទ្ទិយោតិ អនុរុទ្ធត្ថេរេន សទ្ធិំ និក្ខមន្តោ សក្យរាជា. កាឡិគោធាយ បុត្តោតិ កាឡវណ្ណា សា ទេវី, គោធាតិ បនស្សា នាមំ. តស្មា កាឡិគោធាតិ វុច្ចតិ, តស្សា បុត្តោតិ អត្ថោ. កស្មា បនាយំ ឧច្ចាកុលិកានំ អគ្គោតិ វុត្តោ, កិំ តតោ ឧច្ចាកុលិកតរា នត្ថីតិ? អាម នត្ថិ. តស្ស ហិ មាតា សាកិយានីនំ អន្តរេ វយេន សព្ពជេដ្ឋិកា, សោយេវ ច សាកិយកុលេ សម្បត្តំ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិតោ. តស្មា ឧច្ចាកុលិកានំ អគ្គោតិ វុត្តោ. អបិច បុព្ពបត្ថនានុភាវេន ចេស អនុបដិបាដិយា បញ្ច ជាតិសតានិ រាជកុលេ និព្ពត្តិត្វា រជ្ជំ ការេសិយេវ. ឥមិនាបិ ការណេន ឧច្ចាកុលិកានំ អគ្គោតិ វុត្តោ.

បញ្ហកម្មេ បនស្ស អយមនុបុព្ពិកថា – អយម្បិ ហិ អតីតេ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ មហាភោគកុលេ និព្ពត្តោ វុត្តនយេនេវ ធម្មស្សវនត្ថាយ គតោ. តំទិវសំ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ ឧច្ចាកុលិកានំ ភិក្ខូនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ‘‘មយាបិ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ ឧច្ចាកុលិកានំ ភិក្ខូនំ អគ្គេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ តថាគតំ និមន្តេត្វា សត្ត ទិវសានិ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា, ‘‘ភន្តេ, អហំ ឥមស្ស ទានស្ស ផលេន នាញ្ញំ សម្បត្តិំ អាកង្ខាមិ, អនាគតេ បន ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ ឧច្ចាកុលិកានំ ភិក្ខូនំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថយិត្វា បាទមូលេ និបជ្ជិ.

សត្ថា អនាគតំ ឱលោកេន្តោ សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ‘‘សមិជ្ឈិស្សតិ តេ ឥទំ កម្មំ, ឥតោ កប្បសតសហស្សាវសានេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, ត្វំ តស្ស សាសនេ ឧច្ចាកុលិកានំ ភិក្ខូនំ អគ្គោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាករិត្វា ភត្តានុមោទនំ កត្វា វិហារំ អគមាសិ. សោបិ តំ ព្យាករណំ លភិត្វា ឧច្ចាកុលិកសំវត្តនិកកម្មំ បុច្ឆិត្វា ធម្មាសនានិ ការេត្វា តេសុ បច្ចត្ថរណានិ សន្ថរាបេត្វា ធម្មពីជនិយោ ធម្មកថិកវដ្ដំ ឧបោសថាគារេ បទីបតេលទានន្តិ ឯវំ យាវជីវំ ពហុវិធំ កល្យាណកម្មំ កត្វា តត្ថ កាលកតោ ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សំសរន្តោ កស្សបទសពលស្ស ច អម្ហាកញ្ច ភគវតោ អន្តរេ ពារាណសិយំ កុដុម្ពិយឃរេ និព្ពត្តោ.

តេន ច សមយេន សម្ពហុលា បច្ចេកពុទ្ធា គន្ធមាទនបព្ពតា អាគម្ម ពារាណសិយំ គង្គាយ តីរេ ផាសុកដ្ឋានេ និសីទិត្វា បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជន្តិ. សោ កុដុម្ពិយោ តេសំ និពទ្ធមេវ តស្មិំ ឋានេ ភត្តវិស្សគ្គករណំ ញត្វា អដ្ឋ បាសាណផលកានិ អត្ថរិត្វា យាវជីវំ បច្ចេកពុទ្ធេ ឧបដ្ឋហិ. អថេកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កបិលវត្ថុនគរេ ខត្តិយកុលេ និព្ពត្តិ. នាមគ្គហណទិវសេ ចស្ស ភទ្ទិយកុមារោតិ នាមំ អកំសុ. សោ វយំ អាគម្ម ហេដ្ឋា អនុរុទ្ធសុត្តេ វុត្តនយេនេវ ឆន្នំ ខត្តិយានំ អព្ភន្តរោ ហុត្វា សត្ថរិ អនុបិយអម្ពវនេ វិហរន្តេ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. អថ សត្ថា អបរភាគេ ជេតវនមហាវិហារេ វិហរន្តោ ‘‘មម សាសនេ ឧច្ចាកុលិកានំ កាឡិគោធាយ បុត្តោ ភទ្ទិយត្ថេរោ អគ្គោ’’តិ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ.

លកុណ្ឌកភទ្ទិយត្ថេរវត្ថុ

១៩៤. សត្តមេ មញ្ជុស្សរានន្តិ មធុរស្សរានំ. លកុណ្ឌកភទ្ទិយោតិ ឧព្ពេធេន រស្សោ, នាមេន ភទ្ទិយោ. តស្សាបិ បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – អយម្បិ ហិ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ ហំសវតីនគរេ មហាភោគកុលេ និព្ពត្តោ វុត្តនយេនេវ ធម្មស្សវនត្ថាយ វិហារំ គតោ. តស្មិំ សមយេ សត្ថារំ ឯកំ មញ្ជុស្សរំ ភិក្ខុំ ឯតទគ្គេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ‘‘អហោ វតាហម្បិ អនាគតេ អយំ ភិក្ខុ វិយ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ មញ្ជុស្សរានំ ភិក្ខូនំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា សត្ថារំ និមន្តេត្វា សត្ត ទិវសានិ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា, ‘‘ភន្តេ, អហំ ឥមស្ស ទានស្ស ផលេន ន អញ្ញំ សម្បត្តិំ អាកង្ខាមិ, អនាគតេ បន ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ មញ្ជុស្សរានំ ភិក្ខូនំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថយិត្វា សត្ថុបាទមូលេ និបជ្ជិ. សត្ថា អនាគតំ ឱលោកេន្តោ សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ‘‘សមិជ្ឈិស្សតិ តេ ឥទំ កម្មំ, ឥតោ កប្បសតសហស្សាវសានេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, ត្វំ តស្ស សាសនេ មញ្ជុស្សរានំ ភិក្ខូនំ អគ្គោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាករិត្វា វិហារំ អគមាសិ.

សោបិ តំ ព្យាករណំ លភិត្វា យាវជីវំ កល្យាណកម្មំ កត្វា តតោ កាលកតោ ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សំសរន្តោ វិបស្សីសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ ចិត្តបត្តកោកិលោ នាម ហុត្វា ខេមេ មិគទាយេ វសន្តោ ឯកទិវសំ ហិមវន្តំ គន្ត្វា មធុរំ អម្ពផលំ តុណ្ឌេន គហេត្វា អាគច្ឆន្តោ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតំ សត្ថារំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ អញ្ញេសុ ទិវសេសុ រិត្តកោ តថាគតំ បស្សាមិ, អជ្ជ បន មេ ឥមំ អម្ពបក្កំ បុត្តកានំ អត្ថាយ អាគតំ. តេសំ អញ្ញម្បិ អាហរិត្វា ទស្សាមិ, ឥមំ បន ទសពលស្ស ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ ឱតរិត្វា អាកាសេ ចរតិ. សត្ថា តស្ស ចិត្តំ ញត្វា អសោកត្ថេរំ នាម ឧបដ្ឋាកំ ឱលោកេសិ. សោ បត្តំ នីហរិត្វា សត្ថុ ហត្ថេ ឋបេសិ. សោ កោកិលោ ទសពលស្ស បត្តេ អម្ពបក្កំ បតិដ្ឋាបេសិ. សត្ថា តត្ថេវ និសីទិត្វា តំ បរិភុញ្ជិ. កោកិលោ បសន្នចិត្តោ បុនប្បុនំ ទសពលស្ស គុណេ អាវជ្ជេត្វា ទសពលំ វន្ទិត្វា អត្តនោ កុលាវកំ គន្ត្វា សត្តាហំ បីតិសុខេន វីតិនាមេសិ. ឯត្តកំ តស្មិំ អត្តភាវេ កល្យាណកម្មំ, ឥមិនាស្ស កម្មេន សរោ មធុរោ អហោសិ.

កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ បន ចេតិយេ អារទ្ធេ ‘‘កិំបមាណំ ករោម? សត្តយោជនប្បមាណំ. អតិមហន្តំ ឯតំ, ឆយោជនំ ករោម. ឥទម្បិ អតិមហន្តំ, បញ្ចយោជនំ ករោម, ចតុយោជនំ, តិយោជនំ, ទ្វិយោជន’’ន្តិ វុត្តេ អយំ តទា ជេដ្ឋវឌ្ឍកី ហុត្វា ‘‘ឯថ, ភោ, អនាគតេ សុខបដិជគ្គិយំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា រជ្ជុំ អាទាយ បរិក្ខិបន្តោ គាវុតមត្តកេ ឋត្វា ‘‘ឯកេកំ មុខំ គាវុតំ គាវុតំ ហោតុ, ចេតិយំ យោជនាវដ្ដំ យោជនុព្ពេធំ ភវិស្សតី’’តិ អាហ. តេ តស្ស វចនេ អដ្ឋំសុ. ឥតិ អប្បមាណស្ស ពុទ្ធស្ស បមាណំ អកាសីតិ. តេន កម្មេន និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ អញ្ញេហិ ហីនតរប្បមាណោ អហោសិ. សោ អម្ហាកំ សត្ថុ កាលេ សាវត្ថិយំ មហាភោគកុលេ និព្ពត្តិ. ‘‘ភទ្ទិយោ’’តិស្ស នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ សត្ថរិ ជេតវនមហាវិហារេ បដិវសន្តេ វិហារំ គន្ត្វា ធម្មទេសនំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ អរហត្តំ បាបុណិ. អថ នំ សត្ថា អបរភាគេ អរិយវរគណមជ្ឈេ និសិន្នោ មញ្ជុស្សរានំ ភិក្ខូនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ.

បិណ្ឌោលភារទ្វាជត្ថេរវត្ថុ

១៩៥. អដ្ឋមេ សីហនាទិកានន្តិ សីហនាទំ នទន្តានំ. បិណ្ឌោលភារទ្វាជោតិ សោ កិរ អរហត្តំ បត្តទិវសេ អវាបុរណំ អាទាយ វិហារេន វិហារំ បរិវេណេន បរិវេណំ គន្ត្វា ‘‘យស្ស មគ្គេ វា ផលេ វា កង្ខា អត្ថិ, សោ មំ បុច្ឆតូ’’តិ សីហនាទំ នទន្តោ វិចរិ. ពុទ្ធានម្បិ បុរតោ ឋត្វា ‘‘ឥមស្មិំ, ភន្តេ, សាសនេ កតព្ពកិច្ចំ មយ្ហំ មត្ថកំ បត្ត’’ន្តិ សីហនាទំ នទិ. តស្មា សីហនាទិកានំ អគ្គោ នាម ជាតោ.

បញ្ហកម្មេ បនស្ស អយមនុបុព្ពិកថា – អយំ កិរ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ បព្ពតបាទេ សីហយោនិយំ និព្ពត្តោ. សត្ថា បច្ចូសសមយេ លោកំ វោលោកេន្តោ តស្ស ហេតុសម្បត្តិំ ទិស្វា ហំសវតិយំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បច្ឆាភត្តំ សីហេ គោចរាយ បក្កន្តេ តស្ស វសនគុហំ បវិសិត្វា អាកាសេ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និរោធំ សមាបជ្ជិត្វា និសីទិ. សីហោ គោចរំ លភិត្វា និវត្តោ គុហាទ្វារេ ឋិតោ អន្តោគុហាយំ ទសពលំ និសិន្នំ ទិស្វា ‘‘មម វសនដ្ឋានំ អាគន្ត្វា អញ្ញោ សត្តោ និសីទិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, មហន្តោ វតាយំ បុរិសោ, យោ អន្តោគុហាយំ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសិន្នោ. សរីរប្បភាបិស្ស សមន្តា ផរិត្វា គតា, មយា ឯវរូបំ អច្ឆរិយំ នទិដ្ឋបុព្ពំ. អយំ បុរិសោ ឥមស្មិំ លោកេ បូជនេយ្យានំ អគ្គោ ភវិស្សតិ, មយាបិស្ស យថាសត្តិ យថាពលំ សក្ការំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ជលជថលជានិ នានាកុសុមានិ អាហរិត្វា ភូមិតោ យាវ និសិន្នបល្លង្កដ្ឋានា បុប្ផាសនំ សន្ថរិត្វា សព្ពរត្តិំ សម្មុខដ្ឋានេ តថាគតំ នមស្សមានោ អដ្ឋាសិ. បុនទិវសេ បុរាណបុប្ផានិ អបនេត្វា នវបុប្ផេហិ អាសនំ សន្ថរិ.

ឯតេនេវ និយាមេន សត្ត ទិវសានិ បុប្ផាសនំ បញ្ញាបេត្វា ពលវបីតិសោមនស្សំ និព្ពត្តេត្វា គុហាទ្វារេ អារក្ខំ គណ្ហិ. សត្តមេ ទិវសេ សត្ថា និរោធតោ វុដ្ឋាយ គុហាទ្វារេ អដ្ឋាសិ. សីហោបិ មិគរាជា តថាគតំ តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា ចតូសុ ឋានេសុ វន្ទិត្វា បដិក្កមិត្វា អដ្ឋាសិ. សត្ថា ‘‘វដ្ដិស្សតិ ឯត្តកោ ឧបនិស្សយោ ឯតស្សា’’តិ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា វិហារមេវ គតោ.

សោបិ សីហោ ពុទ្ធវិយោគេន ទុក្ខិតោ កាលំ កត្វា ហំសវតីនគរេ មហាសាលកុលេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិត្វា វយប្បត្តោ ឯកទិវសំ នគរវាសីហិ សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា ធម្មទេសនំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ សីហនាទិកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា វុត្តនយេនេវ សត្តាហំ មហាទានំ បវត្តេត្វា តំ ឋានន្តរំ បត្ថេត្វា សត្ថារា សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ព្យាកតោ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា តត្ថ កាលកតោ ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហនគរេ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ. នាមេន ភារទ្វាជោ នាម អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ តយោ វេទេ ឧគ្គហេត្វា បញ្ច មាណវសតានិ មន្តេ វាចេន្តោ វិចរតិ. សោ អត្តនោ ជេដ្ឋកភាវេន និមន្តនដ្ឋានេសុ សព្ពេសំ ភិក្ខំ សយមេវ សម្បដិច្ឆិ. ឯសោ កិរ ឦសកំ លោលធាតុកោ អហោសិ. សោ តេហិ មាណវេហិ សទ្ធិំ ‘‘កុហិំ យាគុ កុហិំ ភត្ត’’ន្តិ យាគុភត្តខជ្ជកានេវ បរិយេសមានោ ចរតិ. សោ គតគតដ្ឋានេ បិណ្ឌមេវ បដិមានេន្តោ ចរតីតិ បិណ្ឌោលភារទ្វាជោតេវ បញ្ញាយិ.

សោ ឯកទិវសំ សត្ថរិ រាជគហមនុប្បត្តេ ធម្មកថំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ អរហត្តំ បាបុណិ. អរហត្តំ បត្តវេលាយមេវ អវាបុរណំ អាទាយ វិហារេន វិហារំ បរិវេណេន បរិវេណំ គន្ត្វា ‘‘យស្ស មគ្គេ វា ផលេ វា កង្ខា អត្ថិ, សោ មំ បុច្ឆតូ’’តិ សីហនាទំ នទន្តោ វិចរិ. សោ ឯកទិវសំ រាជគហសេដ្ឋិនា វេឡុបរម្បរាយ ឧស្សាបេត្វា អាកាសេ លគ្គិតំ ជយសុមនវណ្ណំ ចន្ទនសារបត្តំ ឥទ្ធិយា អាទាយ សាធុការំ ទទន្តេន មហាជនេន បរិវុតោ វិហារំ អាគន្ត្វា តថាគតស្ស ហត្ថេ ឋបេសិ. សត្ថា ជានន្តោវ បដិបុច្ឆិ – ‘‘កុតោ តេ, ភារទ្វាជ, អយំ បត្តោ លទ្ធោ’’តិ? សោ លទ្ធការណំ កថេសិ. សត្ថា ‘‘ត្វំ ឯវរូបំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ មហាជនស្ស ទស្សេសិ, អកត្តព្ពំ តយា កត’’ន្តិ អនេកបរិយាយេន វិគរហិត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, គិហីនំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ទស្សេតព្ពំ, យោ ទស្សេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៥២) សិក្ខាបទំ បញ្ញាបេសិ.

អថ ភិក្ខុសង្ឃមជ្ឈេ កថា ឧទបាទិ – ‘‘សីហនាទិយត្ថេរោ អរហត្តំ បត្តទិវសេ ភិក្ខុសង្ឃមជ្ឈេ ‘យស្ស មគ្គេ វា ផលេ វា កង្ខា អត្ថិ, សោ មំ បុច្ឆតូ’តិ កថេសិ. ពុទ្ធានម្បិ សម្មុខេ អត្តនោ អរហត្តប្បត្តិំ កថេសិ, អញ្ញេ សាវកា តុណ្ហី អហេសុំ. អត្តនោ សីហនាទិយភាវេនេវ មហាជនស្ស បសាទំ ជនេត្វា វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ចន្ទនសារបត្តញ្ច គណ្ហី’’តិ. តេ ភិក្ខូ ឥមេ តយោបិ គុណេ ឯកតោ កត្វា សត្ថុ កថយិំសុ. ពុទ្ធា ច នាម គរហិតព្ពយុត្តកំ គរហន្តិ, បសំសិតព្ពយុត្តកំ បសំសន្តីតិ ឥមស្មិំ ឋានេ ថេរស្ស បសំសិតព្ពយុត្តមេវ អង្គំ គហេត្វា ‘‘តិណ្ណំ ខោ បន, ភិក្ខវេ, ឥន្ទ្រិយានំ ភាវិតត្តា ពហុលីកតត្តា ភារទ្វាជោ ភិក្ខុ អញ្ញំ ព្យាកាសិ – ‘ខីណា ជាតិ, វុសិតំ ព្រហ្មចរិយំ, កតំ ករណីយំ, នាបរំ ឥត្ថត្តាយាតិ បជានាមី’តិ. កតមេសំ តិណ្ណំ? សតិន្ទ្រិយស្ស, សមាធិន្ទ្រិយស្ស, បញ្ញិន្ទ្រិយស្ស. ឥមេសំ ខោ, ភិក្ខវេ, តិណ្ណំ ឥន្ទ្រិយានំ ភាវិតត្តា ពហុលីកតត្តា ភារទ្វាជោ ភិក្ខុ អញ្ញំ ព្យាកាសិ – ‘ខីណា ជាតិ, វុសិតំ ព្រហ្មចរិយំ, កតំ ករណីយំ, នាបរំ ឥត្ថត្តាយាតិ បជានាមី’’’តិ (សំ. និ. ៥.៥១៩) ថេរំ បសំសិត្វា សីហនាទិកានំ ភិក្ខូនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ.

មន្តាណិបុត្តបុណ្ណត្ថេរវត្ថុ

១៩៦. នវមេ បុណ្ណោ មន្តាណិបុត្តោតិ នាមេន បុណ្ណោ, មន្តាណិព្រាហ្មណិយា បន សោ បុត្តោតិ មន្តាណិបុត្តោ. តស្ស បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – អយំ កិរ បទុមុត្តរទសពលស្ស ឧប្បត្តិតោ បុរេតរមេវ ហំសវតីនគរេ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ. តស្ស នាមគ្គហណទិវសេ គោតមោតិ នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ តយោ វេទេ ឧគ្គណ្ហិត្វា សព្ពសិប្បេសុ កោវិទោ ហុត្វា បញ្ចមាណវកសតបរិវារោ វិចរន្តោ តយោបិ វេទេ ឱលោកេត្វា មោក្ខធម្មំ អទិស្វា ‘‘ឥទំ វេទត្តយំ នាម កទលិក្ខន្ធោ វិយ ពហិ មដ្ឋំ អន្តោ និស្សារំ, ឥមំ គហេត្វា វិចរណំ ថុសកោដ្ដនសទិសំ ហោតិ. កិំ មេ ឥមិនា’’តិ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ព្រហ្មវិហារេ និព្ពត្តេត្វា ‘‘អបរិហីនជ្ឈានោ ព្រហ្មលោកោកូបបន្នោ ភវិស្សាមី’’តិ បញ្ចហិ មាណវកសតេហិ សទ្ធិំ បព្ពតបាទំ គន្ត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ. តស្ស បរិវារានិ អដ្ឋារស្ស ជដិលសហស្សានិ អហេសុំ. សោ បញ្ច អភិញ្ញា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា តេសម្បិ កសិណបរិកម្មំ អាចិក្ខិ. តេ តស្ស ឱវាទេ ឋត្វា សព្ពេបិ បញ្ច អភិញ្ញា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេសុំ.

អទ្ធានេ អតិក្កន្តេ តស្ស គោតមតាបសស្ស មហល្លកកាលេ បទុមុត្តរទសពលោ បឋមាភិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ ភិក្ខុសតសហស្សបរិវារោ ហំសវតីនគរំ ឧបនិស្សាយ វិហាសិ. សោ ឯកទិវសំ បច្ចូសសមយេ លោកំ ឱលោកេន្តោ គោតមតាបសស្ស បរិសាយ អរហត្តូបនិស្សយំ គោតមតាបសស្ស ច ‘‘អហំ អនាគតេ ឧប្បជ្ជមានកពុទ្ធស្ស សាសនេ ធម្មកថិកភិក្ខូនំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនភាវញ្ច ទិស្វា បាតោវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា អត្តនោ បត្តចីវរំ សយមេវ គហេត្វា អញ្ញាតកវេសេន គោតមតាបសស្ស អន្តេវាសិកេសុ វនមូលផលាផលត្ថាយ គតេសុ គន្ត្វា គោតមស្ស បណ្ណសាលាទ្វារេ អដ្ឋាសិ. គោតមោ ពុទ្ធានំ ឧប្បន្នភាវំ អជានន្តោបិ ទូរតោវ ទសពលំ ទិស្វា ‘‘អយំ បុរិសោ លោកតោ មុត្តោ ហុត្វា បញ្ញាយតិ, យថា អស្ស សរីរនិប្ផត្តិ យេហិ ច លក្ខណេហិ សមន្នាគតោ អគារមជ្ឈេ វា តិដ្ឋន្តោ ចក្កវត្តី រាជា ហោតិ, បព្ពជន្តោ វា វិវដ្ដច្ឆទោ សព្ពញ្ញុពុទ្ធោ ហោតី’’តិ ញត្វា បឋមទស្សនេនេវ ទសពលំ អភិវាទេត្វា ‘‘ឥតោ ឯថ ភគវា’’តិ ពុទ្ធាសនំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ. តថាគតោ តាបសស្ស ធម្មំ ទេសយមានោ និសីទិ.

តស្មិំ សមយេ តេ ជដិលា ‘‘បណីតបណីតំ វនមូលផលាផលំ អាចរិយស្ស ទត្វា សេសកំ បរិភុញ្ជិស្សាមា’’តិ អាគច្ឆន្តា ទសពលំ ឧច្ចាសនេ, អាចរិយំ បន នីចាសនេ និសិន្នំ ទិស្វា ‘‘បស្សថ, មយំ ‘ឥមស្មិំ លោកេ អម្ហាកំ អាចរិយេន ឧត្តរិតរោ នត្ថី’តិ វិចរាម. ឥទានិ បន នោ អាចរិយំ នីចាសនេ និសីទាបេត្វា ឧច្ចាសនេ និសិន្នកោ ឯកោ បញ្ញាយតិ, មហន្តោ វតាយំ បុរិសោ ភវិស្សតី’’តិ បិដកានិ គហេត្វា អាគច្ឆន្តិ. គោតមតាបសោ ‘‘ឥមេ មំ ទសពលស្ស សន្តិកេ វន្ទេយ្យុ’’ន្តិ ភីតោ ទូរតោ អាហ – ‘‘តាតា, មា មំ វន្ទិត្ថ, សទេវកេ លោកេ អគ្គបុគ្គលោ សព្ពេសំ វន្ទនារហោ បុរិសោ ឥធ និសិន្នោ, ឯតំ វន្ទថា’’តិ. តាបសា ‘‘ន អជានិត្វា អាចរិយោ កថេស្សតី’’តិ សព្ពេវ តថាគតស្ស បាទេ វន្ទិំសុ. ‘‘តាតា, អម្ហាកំ អញ្ញំ ទសពលស្ស ទាតព្ពយុត្តកំ ភោជនំ នត្ថិ, ឥមំ វនមូលផលាផលំ ទស្សាមា’’តិ បណីតបណីតំ ពុទ្ធានំ បត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ. សត្ថា វនមូលផលាផលំ បរិភុញ្ជិ. តទនន្តរំ តាបសោបិ សទ្ធិំ អន្តេវាសិកេហិ បរិភុញ្ជិ. សត្ថា ភត្តកិច្ចំ កត្វា ‘‘ទ្វេ អគ្គសាវកា ភិក្ខុសតសហស្សំ គហេត្វា អាគច្ឆន្តូ’’តិ ចិន្តេសិ. តស្មិំ ខណេ អគ្គសាវកោ មហាទេវលត្ថេរោ ‘‘កហំ នុ ខោ សត្ថា គតោ’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘សត្ថា អម្ហាកំ អាគមនំ បច្ចាសីសតី’’តិ ភិក្ខុសតសហស្សំ គហេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា នមស្សមានោ អដ្ឋាសិ.

គោតមោ អន្តេវាសិកេ អាហ – ‘‘តាតា, អម្ហាកំ អញ្ញោ សក្ការោ នត្ថិ, ភិក្ខុសង្ឃោ ទុក្ខេន ឋិតោ. ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស បុប្ផាសនំ បញ្ញាបេស្សាម, ជលជថលជបុប្ផានិ អាហរថា’’តិ. តេ តាវទេវ បព្ពតបាទតោ វណ្ណគន្ធសម្បន្នានិ បុប្ផានិ ឥទ្ធិយា អាហរិត្វា សារិបុត្តត្ថេរស្ស វត្ថុម្ហិ វុត្តនយេនេវ អាសនានិ បញ្ញាបយិំសុ. និរោធសមាបត្តិសមាបជ្ជនម្បិ ឆត្តធារណម្បិ សព្ពំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

សត្ថា សត្តមេ ទិវសេ និរោធតោ វុដ្ឋាយ បរិវារេត្វា ឋិតេ តាបសេ ទិស្វា ធម្មកថិកភាវេ ឯតទគ្គប្បត្តំ សាវកំ អាមន្តេសិ – ‘‘ឥមិនា ភិក្ខុ ឥសិគណេន មហាសក្ការោ កតោ, ឯតេសំ បុប្ផាសនានុមោទនំ ករោហី’’តិ. សោ សត្ថុ វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា តីណិ បិដកានិ សម្មសិត្វា អនុមោទនំ អកាសិ. តស្ស ទេសនាបរិយោសានេ សត្ថា សយំ ព្រហ្មឃោសំ និច្ឆារេត្វា ធម្មំ ទេសេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ ឋបេត្វា គោតមតាបសំ សេសា អដ្ឋារស សហស្សជដិលា អរហត្តំ បាបុណិំសុ.

គោតមោ បន តេនត្តភាវេន បដិវេធំ កាតុំ អសក្កោន្តោ ភគវន្តំ អាហ – ‘‘ភគវា យេន ភិក្ខុនា បឋមំ ធម្មោ ទេសិតោ, កោ នាម អយំ តុម្ហាកំ សាសនេ’’តិ? អយំ គោតម មយ្ហំ សាសនេ ធម្មកថិកានំ អគ្គោតិ. ‘‘អហម្បិ, ភន្តេ, ឥមស្ស សត្ត ទិវសានិ កតស្ស អធិការស្ស ផលេន អយំ ភិក្ខុ វិយ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ ធម្មកថិកានំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ កត្វា បាទមូលេ និបជ្ជិ.

សត្ថា អនាគតំ ឱលោកេត្វា អនន្តរាយេនស្ស បត្ថនាយ សមិជ្ឈនភាវំ ញត្វា ‘‘អនាគតេ កប្បសតសហស្សាវសានេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, ត្វំ តស្ស សាសនេ ធម្មកថិកានំ អគ្គោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាករិត្វា តេ អរហត្តប្បត្តេ តាបសេ ‘‘ឯថ ភិក្ខវោ’’តិ អាហ. សព្ពេ អន្តរហិតកេសមស្សូ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា វស្សសដ្ឋិកត្ថេរសទិសា អហេសុំ. សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃមាទាយ វិហារំ គតោ.

គោតមោបិ យាវជីវំ តថាគតំ បរិចរិត្វា យថាពលំ កល្យាណកម្មំ កត្វា កប្បសតសហស្សំ ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សំសរិត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ កបិលវត្ថុនគរស្ស អវិទូរេ ទោណវត្ថុព្រាហ្មណគាមេ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ. តស្ស នាមគ្គហណទិវសេ បុណ្ណមាណវោតិ នាមំ អកំសុ. សត្ថរិ អភិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កេ អនុបុព្ពេន អាគន្ត្វា រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តេ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ កបិលវត្ថុំ គន្ត្វា អត្តនោ ភាគិនេយ្យំ បុណ្ណមាណវំ បព្ពាជេត្វា បុនទិវសេ ទសពលស្ស សន្តិកំ អាគន្ត្វា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា អាបុច្ឆិត្វា និវាសត្ថាយ ឆទ្ទន្តទហំ គតោ. បុណ្ណោបិ មន្តាណិបុត្តោ មាតុលេន អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរេន សទ្ធិំ ទសពលស្ស សន្តិកំ អគន្ត្វា ‘‘មយ្ហំ បព្ពជិតកិច្ចំ មត្ថកំ បាបេត្វាវ ទសពលស្ស សន្តិកំ គមិស្សាមី’’តិ កបិលវត្ថុស្មិំយេវ ឱហីនោ យោនិសោមនសិការេ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តស្ស សន្តិកេ បព្ពជិតកុលបុត្តាបិ បញ្ចសតា អហេសុំ. ថេរោ សយំ ទសកថាវត្ថុលាភិតាយ តេបិ ទសហិ កថាវត្ថូហិ ឱវទតិ. តេ តស្ស ឱវាទេ ឋត្វា សព្ពេវ អរហត្តំ បត្តា.

តេ អត្តនោ បព្ពជិតកិច្ចំ មត្ថកំ បត្តំ ញត្វា ឧបជ្ឈាយំ ឧបសង្កមិត្វា អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ កិច្ចំ មត្ថកំ បត្តំ, ទសន្នញ្ច មហាកថាវត្ថូនំ លាភិនោ, សមយោ នោ ទសពលំ បស្សិតុ’’ន្តិ. ថេរោ តេសំ កថំ សុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មម ទសកថាវត្ថុលាភិតំ សត្ថា ជានាតិ, អហំ ធម្មំ ទេសេន្តោ ទស កថាវត្ថូនិ អមុញ្ចន្តោវ ទេសេមិ. មយិ គច្ឆន្តេ សព្ពេបិមេ ភិក្ខូ បរិវារេត្វា គច្ឆិស្សន្តិ, ឯវំ គណសង្គណិកាយ គន្ត្វា បន អយុត្តំ មយ្ហំ ទសពលំ បស្សិតុំ, ឥមេ តាវ គន្ត្វា បស្សន្តូ’’តិ តេ ភិក្ខូ អាហ – ‘‘អាវុសោ, តុម្ហេ បុរតោ គន្ត្វា តថាគតំ បស្សថ, មម វចនេន ទសពលស្ស បាទេ វន្ទថ, អហម្បិ តុម្ហាកំ គតមគ្គេន គមិស្សាមី’’តិ.

តេ ថេរា សព្ពេបិ ទសពលស្ស ជាតិភូមិរដ្ឋវាសិនោ សព្ពេ ខីណាសវា សព្ពេ ទសកថាវត្ថុលាភិនោ អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស ឱវាទំ អភិន្ទិត្វា អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរន្តា សដ្ឋិយោជនមគ្គំ អតិក្កម្ម រាជគហេ វេឡុវនមហាវិហារំ គន្ត្វា ទសពលស្ស បាទេ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. អាចិណ្ណំ ខោ បនេតំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ អាគន្តុកេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បដិសម្មោទិតុន្តិ ភគវា តេហិ សទ្ធិំ ‘‘កច្ចិ, ភិក្ខវេ, ខមនីយ’’ន្តិអាទិនា នយេន មធុរបដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘កុតោ ច តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, អាគច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិ. តេហិ ‘‘ជាតិភូមិតោ’’តិ វុត្តេ ‘‘កោ នុ ខោ, ភិក្ខវេ, ជាតិភូមិយំ ជាតិភូមកានំ ភិក្ខូនំ សព្រហ្មចារីហិ ឯវំ សម្ភាវិតោ អត្តនា ច អប្បិច្ឆោ អប្បិច្ឆកថញ្ច ភិក្ខូនំ កត្តា’’តិ ទសកថាវត្ថុលាភិំ ភិក្ខុំ បុច្ឆិ. តេបិ ‘‘បុណ្ណោ នាម, ភន្តេ, អាយស្មា មន្តាណិបុត្តោ’’តិ អារោចយិំសុ. តំ កថំ សុត្វា អាយស្មា សារិបុត្តោ ថេរស្ស ទស្សនកាមោ អហោសិ.

អថ សត្ថា រាជគហតោ សាវត្ថិំ អគមាសិ. បុណ្ណត្ថេរោ ទសពលស្ស តត្ថ អាគតភាវំ សុត្វា ‘‘សត្ថារំ បស្សិស្សាមី’’តិ គន្ត្វា អន្តោគន្ធកុដិយំយេវ តថាគតំ សម្បាបុណិ. សត្ថា តស្ស ធម្មំ ទេសេសិ. ថេរោ ធម្មំ សុត្វា ទសពលំ វន្ទិត្វា បដិសល្លានត្ថាយ អន្ធវនំ គន្ត្វា អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ ទិវាវិហារំ និសីទិ. សារិបុត្តត្ថេរោបិ តស្ស គមនំ សុត្វា សីសានុលោកិកោ គន្ត្វា ឱកាសំ សល្លក្ខេត្វា តំ រុក្ខមូលំ ឧបសង្កមិត្វា ថេរេន សទ្ធិំ សម្មោទិត្វា សត្តវិសុទ្ធិក្កមំ បុច្ឆិ. ថេរោបិស្ស បុច្ឆិតំ បុច្ឆិតំ ព្យាកាសិ. តេ អញ្ញមញ្ញស្ស សុភាសិតំ សមនុមោទិំសុ. អថ សត្ថា អបរភាគេ ភិក្ខុសង្ឃមជ្ឈេ និសិន្នោ ថេរំ ធម្មកថិកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

មហាកច្ចានត្ថេរវត្ថុ

១៩៧. ទសមេ សំខិត្តេន ភាសិតស្សាតិ សំខិត្តេន កថិតធម្មស្ស. វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជន្តានន្តិ តំ ទេសនំ វិត្ថារេត្វា អត្ថំ វិភជមានានំ. អញ្ញេ កិរ តថាគតស្ស សង្ខេបវចនំ អត្ថវសេន វា បូរេតុំ សក្កោន្តិ ព្យញ្ជនវសេន វា, អយំ បន ថេរោ ឧភយវសេនបិ សក្កោតិ. តស្មា អគ្គោតិ វុត្តោ. បុព្ពបត្ថនាបិ ចស្ស ឯវរូបាវ.

អយំ បនស្ស បញ្ហកម្មេ អនុបុព្ពិកថា – អយំ កិរ បទុមុត្តរសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ គហបតិមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិត្វា វុទ្ធិប្បត្តោ ឯកទិវសំ វុត្តនយេនេវ វិហារំ គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ អត្តនា សំខិត្តេន ភាសិតស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជន្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ឯកំ ភិក្ខុំ ទិស្វា ‘‘មហន្តោ វតាយំ ភិក្ខុ, យំ សត្ថា ឯវំ វណ្ណេតិ, មយាបិ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ ឯវរូបេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ សត្ថារំ និមន្តេត្វា វុត្តនយេនេវ សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា, ‘‘ភន្តេ, អហំ ឥមស្ស សក្ការស្ស ផលេន ន អញ្ញំ សម្បត្តិំ បត្ថេមិ, អនាគតេ បន ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ ឥតោ សត្តទិវសមត្ថកេ តុម្ហេហិ ឋានន្តរេ ឋបិតភិក្ខុ វិយ អហម្បិ តំ ឋានន្តរំ លភេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ កត្វា បាទមូលេ និបជ្ជិ. សត្ថា អនាគតំ ឱលោកេន្តោ ‘‘សមិជ្ឈិស្សតិ ឥមស្ស កុលបុត្តស្ស បត្ថនា’’តិ ទិស្វា ‘‘អម្ភោ, កុលបុត្ត, អនាគតេ កប្បសតសហស្សាវសានេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, ត្វំ តស្ស សាសនេ សំខិត្តេន ភាសិតស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជន្តានំ អគ្គោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាករិត្វា អនុមោទនំ កត្វា បក្កាមិ.

សោបិ កុលបុត្តោ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា កប្បសតសហស្សំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា កស្សបពុទ្ធកាលេ ពារាណសិយំ កុលគេហេ បដិសន្ធិំ គហេត្វា សត្ថរិ បរិនិព្ពុតេ សុវណ្ណចេតិយករណដ្ឋានំ គន្ត្វា សតសហស្សគ្ឃនិកាយ សុវណ្ណិដ្ឋកាយ បូជំ កត្វា ‘‘ភគវា មយ្ហំ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ សរីរំ សុវណ្ណវណ្ណំ ហោតូ’’តិ បត្ថនំ អកាសិ. តតោ យាវជីវំ កុសលកម្មំ កត្វា ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា អម្ហាកំ ទសពលស្ស ឧប្បត្តិកាលេ ឧជ្ជេនិនគរេ បុរោហិតស្ស គេហេ និព្ពត្តិ. តស្ស នាមគ្គហណទិវសេ ‘‘មយ្ហំ បុត្តោ សុវណ្ណវណ្ណសរីរោ អត្តនាវ អត្តនោ នាមំ គហេត្វា អាគតោ’’តិ កញ្ចនមាណវោតេវស្ស នាមំ អកំសុ. សោ វុទ្ធិមន្វាយ តយោ វេទេ ឧគ្គណ្ហិត្វា បិតុ អច្ចយេន បុរោហិតដ្ឋានំ លភិ. សោ គោត្តវសេន កច្ចានោ នាម ជាតោ.

ចណ្ឌបជ្ជោតរាជា អមច្ចេ សន្និបាតេត្វា អាហ – ‘‘ពុទ្ធោ លោកេ និព្ពត្តោ, តំ អានេតុំ សមត្ថា គន្ត្វា អានេថ តាតា’’តិ. ទេវ, អញ្ញោ ទសពលំ អានេតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, អាចរិយោ កច្ចានព្រាហ្មណោវ សមត្ថោ, តំ បហិណថាតិ. រាជា តំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘តាត, ទសពលស្ស សន្តិកំ គច្ឆាហី’’តិ អាហ. គន្ត្វា បព្ពជិតុំ លភន្តោ គមិស្សាមិ, មហារាជាតិ. យំកិញ្ចិ កត្វា តថាគតំ អានេហិ, តាតាតិ. សោ ‘‘ពុទ្ធានំ សន្តិកំ គច្ឆន្តស្ស មហាបរិសាយ កម្មំ នត្ថី’’តិ អត្តដ្ឋមោ អគមាសិ. អថស្ស សត្ថា ធម្មំ ទេសេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ សទ្ធិំ សត្តហិ ជនេហិ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. សត្ថា ‘‘ឯថ ភិក្ខវោ’’តិ ហត្ថំ បសារេសិ. តំខណំយេវ សព្ពេវ អន្តរហិតកេសមស្សូ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា វស្សសដ្ឋិកត្ថេរា វិយ ជាតា.

ថេរោ អត្តនោ កិច្ចេ មត្ថកំ បត្តេ តុណ្ហីភាវេន អនិសីទិត្វា កាឡុទាយិត្ថេរោ វិយ សត្ថុ ឧជ្ជេនិគមនត្ថាយ គមនវណ្ណំ កថេសិ. សត្ថា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘កច្ចានោ អត្តនោ ជាតិភូមិយំ មម គមនំ បច្ចាសីសតី’’តិ អញ្ញាសិ. ពុទ្ធា ច នាម ឯកំ ការណំ បដិច្ច គន្តុំ អយុត្តដ្ឋានំ ន គច្ឆន្តិ. តស្មា ថេរំ អាហ – ‘‘ត្វំយេវ ភិក្ខុ គច្ឆ, តយិ គតេបិ រាជា បសីទិស្សតី’’តិ. ថេរោ ‘‘ពុទ្ធានំ ទ្វេ កថា នាម នត្ថី’’តិ តថាគតំ វន្ទិត្វា អត្តនា សទ្ធិំ អាគតេហិ សត្តហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ឧជ្ជេនិំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ តេលបនាឡិ នាម និគមោ, តត្ថ បិណ្ឌាយ ចរិ. តស្មិំ ច និគមេ ទ្វេ សេដ្ឋិធីតរោ. តាសុ ឯកា បរិជិណ្ណកុលេ និព្ពត្តា ទុគ្គតា មាតាបិតូនំ អច្ចយេន ធាតិំ និស្សាយ ជីវតិ. អត្តភាវោ បនស្សា សមិទ្ធោ, កេសា អញ្ញាហិ អតិវិយ ទីឃា. តស្មិំយេវ និគមេ អញ្ញា ឥស្សរសេដ្ឋិកុលស្ស ធីតា និក្កេសិកា. សា តតោ បុព្ពេ តស្សា សមីបំ បេសេត្វា ‘‘សតំ វា សហស្សំ វា ទស្សាមី’’តិ វត្វាបិ កេសេ អាហរាបេតុំ នាសក្ខិ.

តស្មិំ បន ទិវសេ សា សេដ្ឋិធីតា មហាកច្ចានត្ថេរំ សត្តហិ ភិក្ខូហិ បរិវុតំ តុច្ឆបត្តំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ សុវណ្ណវណ្ណោ ឯកោ ព្រហ្មពន្ធុភិក្ខុ យថាធោតេនេវ បត្តេន អាគច្ឆតិ, មយ្ហញ្ច អញ្ញំ ធនំ នត្ថិ. អសុកសេដ្ឋិធីតា បន ឥមេសំ កេសានំ អត្ថាយ បេសេសិ. ឥទានិ ឥតោ លទ្ធឧប្បាទេន សក្កា ថេរស្ស ទេយ្យធម្មំ ទាតុ’’ន្តិ ធាតិំ បេសេត្វា ថេរេ និមន្តេត្វា អន្តោគេហេ និសីទាបេសិ. ថេរានំ និសិន្នកាលេ គព្ភំ បវិសិត្វា ធាតិយា អត្តនោ កេសេ កប្បាបេត្វា, ‘‘អម្ម, ឥមេ កេសេ អសុកាយ នាម សេដ្ឋិធីតាយ ទត្វា យំ សា ទេតិ, តំ អាហរ, អយ្យានំ បិណ្ឌបាតំ ទស្សាមា’’តិ. ធាតិ បិដ្ឋិហត្ថេន អស្សូនិ បុញ្ឆិត្វា ឯកេន ហត្ថេន ហទយមំសំ សន្ធារេត្វា ថេរានំ សន្តិកេ បដិច្ឆាទេត្វា តេ កេសេ អាទាយ តស្សា សេដ្ឋិធីតាយ សន្តិកំ គតា.

បណិយំ នាម សារវន្តម្បិ សយំ ឧបនីតំ គារវំ ន ជនេតិ, តស្មា សា សេដ្ឋិធីតា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ បុព្ពេ ពហុនាបិ ធនេន ឥមេ កេសេ អាហរាបេតុំ នាសក្ខិំ, ឥទានិ បន ឆិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ ន យថាមូលមេវ លភិស្សតី’’តិ. ធាតិំ អាហ – ‘‘អហំ បុព្ពេ តវ សាមិនិំ ពហុនាបិ ធនេន កេសេ អាហរាបេតុំ នាសក្ខិំ, យត្ថ កត្ថចិ វិនិបាតា បន និជ្ជីវកេសា នាម អដ្ឋ កហាបណេ អគ្ឃន្តី’’តិ អដ្ឋេវ កហាបណេ អទាសិ. ធាតិ កហាបណេ អាហរិត្វា សេដ្ឋិធីតាយ អទាសិ. សេដ្ឋិធីតា ឯកេកំ បិណ្ឌបាតំ ឯកេកកហាបណគ្ឃនកំ កត្វា ថេរានំ ទាបេសិ. ថេរោ អាវជ្ជិត្វា សេដ្ឋិធីតាយ ឧបនិស្សយំ ទិស្វា ‘‘កហំ សេដ្ឋិធីតា’’តិ បុច្ឆិ. គព្ភេ, អយ្យាតិ. បក្កោសថ នន្តិ. សា ច ថេរេសុ គារវេន ឯកវចនេនេវ អាគន្ត្វា ថេរេ វន្ទិត្វា ពលវសទ្ធំ ឧប្បាទេសិ. សុខេត្តេ បតិដ្ឋិតបិណ្ឌបាតោ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ វិបាកំ ទេតីតិ សហ ថេរានំ វន្ទនេន កេសា បកតិភាវេយេវ អដ្ឋំសុ. ថេរាបិ តំ បិណ្ឌបាតំ គហេត្វា បស្សន្តិយាយេវ សេដ្ឋិធីតាយ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា កញ្ចនវនុយ្យានេ ឱតរិំសុ.

ឧយ្យានបាលោ ថេរំ ទិស្វា រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ទេវ, មេ អយ្យោ បុរោហិតោ កច្ចានោ បព្ពជិត្វា ឧយ្យានមាគតោ’’តិ អាហ. រាជា ចណ្ឌបជ្ជោតោ ឧយ្យានំ គន្ត្វា កតភត្តកិច្ចំ ថេរំ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ ‘‘កហំ, ភន្តេ, ភគវា’’តិ បុច្ឆិ. សត្ថា សយំ អនាគន្ត្វា មំ បេសេសិ មហារាជាតិ. កហំ, ភន្តេ, អជ្ជ ភិក្ខំ អលត្ថាតិ? ថេរោ រញ្ញោ បុច្ឆាសភាគេន សព្ពំ សេដ្ឋិធីតាយ កតំ ទុក្ករំ អារោចេសិ. រាជា ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ បដិយាទេត្វា ថេរំ និមន្តេត្វា និវេសនំ គន្ត្វា សេដ្ឋិធីតរំ អាណាបេត្វា អគ្គមហេសិដ្ឋានេ ឋបេសិ. ឥមិស្សា ឥត្ថិយា ទិដ្ឋធម្មិកោវ យសបដិលាភោ អហោសិ.

តតោ បដ្ឋាយ រាជា ថេរស្ស មហាសក្ការំ ករោតិ. ថេរស្ស ធម្មកថាយ បសីទិត្វា មហាជនោ ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិ. តតោ បដ្ឋាយ សកលនគរំ ឯកកាសាវបជ្ជោតំ ឥសិវាតបដិវាតំ អហោសិ. សាបិ ទេវី គព្ភំ លភិត្វា ទសមាសច្ចយេន បុត្តំ វិជាយិ. តស្ស នាមគ្គហណទិវសេ គោបាលកុមារោតិ មាតាមហសេដ្ឋិនោ នាមំ អកំសុ. សា បុត្តស្ស នាមវសេន គោបាលមាតា នាម ទេវី ជាតា. សា ទេវី ថេរេ អតិវិយ បសីទិត្វា រាជានំ សម្បដិច្ឆាបេត្វា កញ្ចនវនុយ្យានេ ថេរស្ស វិហារំ ការេសិ. ថេរោ ឧជ្ជេនិនគរំ បសាទេត្វា បុន សត្ថុ សន្តិកំ គតោ. អថ សត្ថា អបរភាគេ ជេតវនេ វិហរន្តោ មធុបិណ្ឌិកសុត្តំ (ម. និ. ១.១៩៩ អាទយោ) កច្ចានបេយ្យាលំ (ម. និ. ៣.២៧៩ អាទយោ) បារាយនសុត្តន្តិ ឥមេ តយោ សុត្តន្តេ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា ថេរំ សំខិត្តេន ភាសិតស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជន្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

បឋមវគ្គវណ្ណនា.

១៤. ឯតទគ្គវគ្គោ

(១៤) ២. ទុតិយឯតទគ្គវគ្គោ

ចូឡបន្ថកត្ថេរវត្ថុ

១៩៨-២០០. ទុតិយស្ស បឋមេ មនោមយន្តិ មនេន និព្ពត្តិតំ. ‘‘មនោមយេន កាយេន, ឥទ្ធិយា ឧបសង្កមី’’តិ (ថេរគា. ៩០១) វុត្តដ្ឋានស្មិញ្ហិ មនេន កតកាយោ មនោមយកាយោ នាម ជាតោ. ‘‘អញ្ញតរំ មនោមយំ កាយំ ឧបបជ្ជតី’’តិ (ចូឡវ. ៣៣៣) វុត្តដ្ឋានេ មនេន និព្ពត្តិតកាយោ មនោមយកាយោ នាម ជាតោ. អយមិធ អធិប្បេតោ. តត្ថ អញ្ញេ ភិក្ខូ មនោមយំ កាយំ និព្ពត្តេន្តា តយោ វា ចត្តារោ វា និព្ពត្តេន្តិ, ន ពហុកេ. ឯកសទិសេយេវ ច កត្វា និព្ពត្តេន្តិ ឯកវិធមេវ កម្មំ កុរុមានេ. ចូឡបន្ថកត្ថេរោ បន ឯកាវជ្ជនេន សមណសហស្សំ មាបេសិ. ទ្វេបិ ច ជនេ ន ឯកសទិសេ អកាសិ ន ឯកវិធំ កម្មំ កុរុមានេ. តស្មា មនោមយំ កាយំ អភិនិម្មិនន្តានំ អគ្គោ នាម ជាតោ.

ចេតោវិវដ្ដកុសលានម្បិ ចូឡបន្ថកោវ អគ្គោ, សញ្ញាវិវដ្ដកុសលានំ បន មហាបន្ថកត្ថេរោ អគ្គោតិ វុត្តោ. តត្ថ ចូឡបន្ថកត្ថេរោ ចតុន្នំ រូបាវចរជ្ឈានានំ លាភិតាយ ‘‘ចេតោវិវដ្ដកុសលោ’’តិ វុត្តោ, មហាបន្ថកត្ថេរោ ចតុន្នំ អរូបាវចរជ្ឈានានំ លាភិតាយ ‘‘សញ្ញាវិវដ្ដកុសលោ’’តិ វុត្តោ. ចូឡបន្ថកោ ច សមាធិកុសលតាយ ចេតោវិវដ្ដកុសលោ នាម, មហាបន្ថកោ វិបស្សនាកុសលតាយ សញ្ញាវិវដ្ដកុសលោ នាម. ឯកោ ចេត្ថ សមាធិលក្ខណេ ឆេកោ, ឯកោ វិបស្សនាលក្ខណេ. តថា ឯកោ សមាធិគាឡ្ហោ, ឯកោ វិបស្សនាគាឡ្ហោ. ឯកោ ចេត្ថ អង្គសំខិត្តេ ឆេកោ, ឯកោ អារម្មណសំខិត្តេ. តថា ឯកោ អង្គវវត្ថានេ ឆេកោ, ឯកោ អារម្មណវវត្ថានេតិ ឯវមេត្ថ យោជនា កាតព្ពា.

អបិច ចូឡបន្ថកត្ថេរោ រូបាវចរជ្ឈានលាភី ហុត្វា ឈានង្គេហិ វុដ្ឋាយ អរហត្តំ បត្តោតិ ចេតោវិវដ្ដកុសលោ, មហាបន្ថកោ អរូបាវចរជ្ឈានលាភី ហុត្វា ឈានង្គេហិ វុដ្ឋាយ អរហត្តំ បត្តោតិ សញ្ញាវិវដ្ដកុសលោ. ឧភោបិ បន្ថេ ជាតត្តា បន្ថកា នាម ជាតា. តេសំ បឋមជាតោ មហាបន្ថកោ នាម, បច្ឆាជាតោ ចូឡបន្ថកោ នាម.

ឥមេសំ បន ឧភិន្នម្បិ បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – អតីតេ កិរ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ ហំសវតីនគរវាសិនោ ទ្វេ ភាតិកា កុដុម្ពិកា សទ្ធា បសន្នា និពទ្ធំ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ធម្មំ សុណន្តិ. តេសុ ឯកទិវសំ កនិដ្ឋោ សត្ថារំ ទ្វីហង្គេហិ សមន្នាគតំ ឯកំ ភិក្ខុំ ‘‘មម សាសនេ មនោមយំ កាយំ អភិនិម្មិនន្តានំ ចេតោវិវដ្ដកុសលានញ្ច អយំ ភិក្ខុ អគ្គោ’’តិ ឯតទគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មហា វតាយំ ភិក្ខុ ឯកោ ហុត្វា ទ្វេ អង្គានិ បរិបូរេត្វា ចរតិ, មយាបិ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ អង្គទ្វយបូរកេន ហុត្វា វិចរិតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ បុរិមនយេនេវ សត្ថារំ និមន្តេត្វា សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា ឯវមាហ – ‘‘យំ, ភន្តេ, ភិក្ខុំ តុម្ហេ ឥតោ សត្តទិវសមត្ថកេ មនោមយង្គេន ច ចេតោវិវដ្ដកុសលង្គេន ច ‘អយំ មម សាសនេ អគ្គោ’តិ ឯតទគ្គេ ឋបយិត្ថ, អហម្បិ ឥមស្ស អធិការកម្មស្ស ផលេន សោ ភិក្ខុ វិយ អង្គទ្វយបូរកោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ.

សត្ថា អនាគតំ ឱលោកេត្វា អនន្តរាយេនស្ស បត្ថនាយ សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ‘‘អនាគតេ កប្បសតសហស្សាវសានេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, សោ តំ ឥមស្មិំ ឋានទ្វយេ ឋបេស្សតី’’តិ ព្យាករិត្វា អនុមោទនំ កត្វា បក្កាមិ. ភាតាបិស្ស ឯកទិវសំ សត្ថារំ សញ្ញាវិវដ្ដកុសលំ ភិក្ខុំ ឯតទគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា តថេវ អធិការំ កត្វា បត្ថនំ អកាសិ, សត្ថាបិ តំ ព្យាកាសិ.

តេ ឧភោបិ ជនា សត្ថរិ ធរមានេ កុសលកម្មំ ករិត្វា សត្ថុ បរិនិព្ពុតកាលេ សរីរចេតិយេ សុវណ្ណបូជំ កត្វា តតោ ចុតា ទេវលោកេ និព្ពត្តា. តេសំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តានំយេវ កប្បសតសហស្សំ អតិក្កន្តំ. តត្ថ មហាបន្ថកស្ស អន្តរា កតកល្យាណកម្មំ ន កថិយតិ, ចូឡបន្ថកោ បន កស្សបភគវតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា វីសតិ វស្សសហស្សានិ ឱទាតកសិណកម្មំ កត្វា ទេវបុរេ និព្ពត្តិ. អថ អម្ហាកំ សត្ថា អភិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វេឡុវនមហាវិហារេ បដិវសតិ.

ឥមស្មិំ ឋានេ ឋត្វា ឥមេសំ ទ្វិន្នំ និព្ពត្តិំ កថេតុំ វដ្ដតិ. រាជគហេ កិរ ធនសេដ្ឋិកុលស្ស ធីតា អត្តនោ ទាសេនេវ សទ្ធិំ សន្ថវំ កត្វា ‘‘អញ្ញេបិ មេ ឥមំ កម្មំ ជានេយ្យុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ឯវមាហ – ‘‘អម្ហេហិ ឥមស្មិំ ឋានេ វសិតុំ ន សក្កា, សចេ មេ មាតាបិតរោ ឥមំ ទោសំ ជានិស្សន្តិ, ខណ្ឌាខណ្ឌំ ករិស្សន្តិ, វិទេសំ គន្ត្វា វសិស្សាមា’’តិ ហត្ថសារំ គហេត្វា អគ្គទ្វារេន និក្ខមិត្វា ‘‘យត្ថ វា តត្ថ វា អញ្ញេហិ អជាននដ្ឋានំ គន្ត្វា វសិស្សាមា’’តិ ឧភោបិ អគមំសុ.

តេសំ ឯកស្មិំ ឋានេ វសន្តានំ សំវាសមន្វាយ តស្សា កុច្ឆិយំ គព្ភោ បតិដ្ឋាសិ. សា គព្ភស្ស បរិបាកំ អាគម្ម សាមិកេន សទ្ធិំ មន្តេសិ – ‘‘គព្ភោ មេ បរិបាកំ គតោ, ញាតិមិត្តាទិវិរហិតេ ឋានេ គព្ភវុដ្ឋានំ នាម ឧភិន្នម្បិ អម្ហាកំ ទុក្ខមេវ, កុលគេហមេវ គច្ឆាមា’’តិ. សោ ‘‘អជ្ជ គច្ឆាម, ស្វេ គច្ឆាមា’’តិ ទិវសេ អតិក្កមាបេសិ. សា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ពាលោ អត្តនោ ទោសមហន្តាយ គន្តុំ ន ឧស្សហតិ, មាតាបិតរោ ច នាម ឯកន្តហិតា, អយំ គច្ឆតុ វា មា វា, មយា គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ. តស្មិំ គេហា និក្ខន្តេ សា គេហេ បរិក្ខារំ បដិសាមេត្វា អត្តនោ កុលឃរំ គតភាវំ អនន្តរគេហវាសីនំ អារោចេត្វា មគ្គំ បដិបជ្ជិ.

អថ សោ បុរិសោ ឃរំ អាគតោ តំ អទិស្វា បដិវិស្សកេ បុច្ឆិត្វា ‘‘កុលឃរំ គតា’’តិ សុត្វា វេគេន អនុពន្ធិត្វា អន្តរាមគ្គេ សម្បាបុណិ. តស្សាបិ តត្ថេវ គព្ភវុដ្ឋានំ អហោសិ. សោ ‘‘កិំ ឥទំ ភទ្ទេ’’តិ បុច្ឆិ. សាមិ ឯកោ បុត្តោ ជាតោតិ. ឥទានិ កិំ ករិស្សាមាតិ? យស្ស អត្ថាយ មយំ កុលឃរំ គច្ឆាម, តំ កម្មំ អន្តរាវ និប្ផន្នំ, តត្ថ គន្ត្វា កិំ ករិស្សាម, និវត្តាមាតិ ទ្វេបិ ឯកចិត្តា ហុត្វា និវត្តិំសុ. តស្ស ទារកស្ស ច បន្ថេ ជាតត្តា បន្ថកោតិ នាមំ អកំសុ. តស្សា នចិរស្សេវ អបរោបិ គព្ភោ បតិដ្ឋហិ. សព្ពំ បុរិមនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ. តស្សបិ ទារកស្ស បន្ថេ ជាតត្តា បឋមជាតស្ស មហាបន្ថកោតិ នាមំ កត្វា បច្ឆាជាតស្ស ចូឡបន្ថកោតិ នាមំ អកំសុ.

តេ ទ្វេបិ ទារកេ គហេត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ គតា. តេសំ តត្ថ វសន្តានំ អយំ មហាបន្ថកទារកោ អញ្ញេ ទារកជនេ ‘‘ចូឡបិតា មហាបិតា អយ្យកោ អយ្យិកា’’តិ វទន្តេ សុត្វា មាតរំ បដិបុច្ឆិ – ‘‘អម្ម, អញ្ញេ ទារកា កថេន្តិ ‘អយ្យកោ អយ្យិកា’តិ, កិំ អម្ហាកំ ញាតកា នត្ថី’’តិ? អាម, តាត, តុម្ហាកំ ឯត្ថ ញាតកា នត្ថិ, រាជគហនគរេ បន វោ ធនសេដ្ឋិ នាម អយ្យកោ, តត្ថ តុម្ហាកំ ពហូ ញាតកាតិ. កស្មា តត្ថ ន គច្ឆថ អម្មាតិ? សា អត្តនោ អគមនការណំ បុត្តស្ស អកថេត្វា បុត្តេសុ បុនប្បុនំ កថេន្តេសុ សាមិកមាហ – ‘‘ឥមេ ទារកា អតិវិយ មំ កិលមេន្តិ, កិំ នោ មាតាបិតរោ ទិស្វា មំសំ ខាទិស្សន្តិ, ឯហិ ទារកានំ អយ្យកកុលំ ទស្សេមា’’តិ. អហំ សម្មុខា ភវិតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, តំ បន នយិស្សាមីតិ. ‘‘សាធុ សាមិ, យេន កេនចិ ឧបាយេន ទារកានំ អយ្យកកុលមេវ ទដ្ឋុំ វដ្ដតី’’តិ ទ្វេបិ ជនា ទារកេ អាទាយ អនុបុព្ពេន រាជគហំ បត្វា នគរទ្វារេ ឯកិស្សា សាលាយ និវាសំ កត្វា ទារកមាតា ទ្វេ ទារកេ គហេត្វា អាគតភាវំ មាតាបិតូនំ អារោចាបេសិ.

តេ តំ សាសនំ សុត្វា សំសារេ សំសរន្តានំ ន បុត្តោ ន ធីតា នាម នត្ថិ, តេ អម្ហាកំ មហាបរាធិកា, ន សក្កា តេហិ អម្ហាកំ ចក្ខុបថេ ឋាតុំ. ឯត្តកំ បន ធនំ គហេត្វា ទ្វេបិ ជនា ផាសុកដ្ឋានំ គន្ត្វា ជីវន្តុ, ទារកេ បន ឥធ បេសេន្តូតិ. សេដ្ឋិធីតា មាតាបិតូហិ បេសិតំ ធនំ គហេត្វា ទារកេ អាគតទូតានំ ហត្ថេយេវ ទត្វា បេសេសិ. ទារកា អយ្យកកុលេ វឌ្ឍន្តិ. តេសុ ចូឡបន្ថកោ អតិទហរោ, មហាបន្ថកោ បន អយ្យកេន សទ្ធិំ ទសពលស្ស ធម្មកថំ សោតុំ គច្ឆតិ. តស្ស និច្ចំ សត្ថុ សម្មុខេ ធម្មំ សុណន្តស្ស បព្ពជ្ជាយ ចិត្តំ នមិ. សោ អយ្យកំ អាហ – ‘‘សចេ តុម្ហេ អនុជានេយ្យាថ, អហំ បព្ពជ្ជេយ្យ’’ន្តិ. ‘‘កិំ វទេសិ, តាត, មយ្ហំ សកលលោកស្សបិ បព្ពជ្ជតោ តវេវ បព្ពជ្ជា ភទ្ទិកា. សចេ សក្កោសិ, បព្ពជ, តាតា’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គតោ. សត្ថា ‘‘កិំ, មហាសេដ្ឋិ, ទារកោ តេ លទ្ធោ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, អយំ ទារកោ មយ្ហំ នត្តា, តុម្ហាកំ សន្តិកេ បព្ពជាមីតិ វទតី’’តិ អាហ.

សត្ថា អញ្ញតរំ បិណ្ឌចារិកំ ‘‘ឥមំ ទារកំ បព្ពាជេហី’’តិ អាណាបេសិ. ថេរោ តស្ស តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិត្វា បព្ពាជេសិ. សោ ពហុំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា បរិបុណ្ណវស្សោ ឧបសម្បទំ លភិ. ឧបសម្បន្នោ ហុត្វា យោនិសោមនសិការេ កម្មំ ករោន្តោ ចតុន្នំ អរូបាវចរជ្ឈានានំ លាភី ហុត្វា ឈានង្គេហិ វុដ្ឋាយ អរហត្តំ បាបុណិ. ឥតិ សោ សញ្ញាវិវដ្ដកុសលានំ អគ្គោ ជាតោ. សោ ឈានសុខេន ផលសុខេន វីតិនាមេន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘សក្កា នុ ខោ ឥមំ សុខំ ចូឡបន្ថកស្ស ទាតុ’’ន្តិ. តតោ អយ្យកសេដ្ឋិស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘មហាសេដ្ឋិ សចេ តុម្ហេ សម្បដិច្ឆថ, អហំ ចូឡបន្ថកំ បព្ពាជេយ្យ’’ន្តិ អាហ. បព្ពាជេថ, ភន្តេតិ. ថេរោ ចូឡបន្ថកទារកំ បព្ពាជេត្វា ទសសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាបេសិ. ចូឡបន្ថកសាមណេរោ ភាតិកស្ស សន្តិកេ.

‘‘បទុមំ យថា កោកនទំ សុគន្ធំ,

បាតោ សិយា ផុល្លមវីតគន្ធំ;

អង្គីរសំ បស្ស វិរោចមានំ,

តបន្តមាទិច្ចមិវន្តលិក្ខេ’’តិ. (សំ. និ. ១.១២៣; អ. និ. ៥.១៩៥) –

ឥមំ គាថំ គណ្ហាតិ. គហិតគហិតបទំ ឧបរូបរិបទំ គណ្ហន្តស្ស នស្សតិ. តស្ស ឥមំ គាថំ គហេតុំ វាយមន្តស្សេវ ចត្តារោ មាសា អតិក្កន្តា. អថ នំ មហាបន្ថកោ អាហ – ‘‘ចូឡបន្ថក, ត្វំ ឥមស្មិំ សាសនេ អភព្ពោ, ចតូហិ មាសេហិ ឯកគាថម្បិ គហេតុំ ន សក្កោសិ, បព្ពជិតកិច្ចំ បន ត្វំ កថំ មត្ថកំ បាបេស្សសិ, និក្ខម ឥតោ’’តិ. សោ ថេរេន បណាមិតោ វិហារបច្ចន្តេ រោទមានោ អដ្ឋាសិ.

តេន សមយេន សត្ថា រាជគហំ ឧបនិស្សាយ ជីវកម្ពវនេ វិហរតិ. តស្មិំ សមយេ ជីវកោ បុរិសំ បេសេសិ ‘‘បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ សត្ថារំ និមន្តេហី’’តិ. តេន ខោ បន សមយេន មហាបន្ថកោ ភត្តុទ្ទេសកោ ហោតិ. សោ ‘‘បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ ភិក្ខំ សម្បដិច្ឆថ, ភន្តេ’’តិ វុត្តោ ‘‘ចូឡបន្ថកំ ឋបេត្វា សេសានំ សម្បដិច្ឆាមី’’តិ អាហ. ចូឡបន្ថកោ តំ កថំ សុត្វា ភិយ្យោសោមត្តាយ ទោមនស្សប្បត្តោ អហោសិ. សត្ថា ចូឡបន្ថកស្ស ខេទំ ទិស្វា ‘‘ចូឡបន្ថកោ មយិ គតេ ពុជ្ឈិស្សតី’’តិ គន្ត្វា អវិទូរេ ឋានេ អត្តានំ ទស្សេត្វា ‘‘កិំ ត្វំ, បន្ថក, រោទសី’’តិ អាហ. ភាតា មំ, ភន្តេ, បណាមេតីតិ. បន្ថក, តុយ្ហំ ភាតិកស្ស បរបុគ្គលានំ អាសយានុសយញាណំ នត្ថិ, ត្វំ ពុទ្ធវេនេយ្យបុគ្គលោ នាមាតិ ឥទ្ធិយា អភិសង្ខរិត្វា សុទ្ធំ ចោឡខណ្ឌំ អទាសិ ‘‘ឥមំ គហេត្វា ‘រជោហរណំ រជោហរណ’ន្តិ វត្វា ភាវេហិ បន្ថកា’’តិ.

សោ សត្ថារា ទិន្នំ ចោឡខណ្ឌំ ‘‘រជោហរណំ រជោហរណ’’ន្តិ ហត្ថេន បរិមជ្ជន្តោ និសីទិ. តស្ស បរិមជ្ជន្តស្ស លោមានិ កិលិដ្ឋធាតុកានិ ជាតានិ. បុន បរិមជ្ជន្តស្ស ឧក្ខលិបរិបុញ្ឆនសទិសំ ជាតំ. សោ ញាណបរិបាកំ អាគម្ម តត្ថ ខយវយំ បដ្ឋបេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥទំ ចោឡខណ្ឌំ បកតិយា បណ្ឌរំ បរិសុទ្ធំ, ឧបាទិន្នកសរីរំ និស្សាយ កិលិដ្ឋំ ជាតំ, ឥទំ ចិត្តម្បិ ឯវំគតិកមេវា’’តិ. សមាធិំ ភាវេត្វា ចត្តារិ រូបាវចរជ្ឈានានិ បាទកានិ កត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. សោ មនោមយជ្ឈានលាភី ហុត្វា ឯកោ ហុត្វា ពហុធា, ពហុធា ហុត្វា ឯកោ ភវិតុំ សមត្ថោ អហោសិ. អរហត្តមគ្គេនេវ ចស្ស តេបិដកញ្ច ឆ អភិញ្ញា ច អាគមិំសុ.

បុនទិវសេ សត្ថា ឯកូនេហិ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ គន្ត្វា ជីវកស្ស និវេសនេ និសីទិ. ចូឡបន្ថកោ បន អត្តនោ ភិក្ខាយ អសម្បដិច្ឆិតត្តាយេវ ន គតោ. ជីវកោ យាគុំ ទាតុំ អារភិ, សត្ថា ហត្ថេន បត្តំ បិទហិ. កស្មា, ភន្តេ, ន គណ្ហថាតិ? វិហារេ ឯកោ ភិក្ខុ អត្ថិ ជីវកាតិ. សោ បុរិសំ បហិណិ ‘‘គច្ឆ, ភណេ, វិហារេ និសិន្នំ អយ្យំ គហេត្វា ឯហី’’តិ. ចូឡបន្ថកត្ថេរោបិ តស្ស បុរិសស្ស បុរេ អាគមនាយេវ ភិក្ខុសហស្សំ និម្មិនិត្វា ឯកម្បិ ឯកេន អសទិសំ, ឯកស្សបិ ច ចីវរវិចារណាទិសមណកម្មំ អញ្ញេន អសទិសំ អកាសិ. សោ បុរិសោ វិហារេ ភិក្ខូនំ ពហុភាវំ ទិស្វា គន្ត្វា ជីវកស្ស កថេសិ – ‘‘ភន្តេ, ឥមស្មិំ វិហារេ ភិក្ខុសង្ឃោ ពហុតរោ, តតោ បក្កោសិតព្ពំ ភទន្តំ ន ជានាមី’’តិ. ជីវកោ សត្ថារំ បដិបុច្ឆិ – ‘‘កោនាមោ, ភន្តេ, វិហារេ និសិន្នភិក្ខូ’’តិ? ចូឡបន្ថកោ នាម ជីវកាតិ. គច្ឆ ភោ ‘‘ចូឡបន្ថកោ នាម កតរោ’’តិ បុច្ឆិត្វា អានេហីតិ. សោ វិហារំ គន្ត្វា ‘‘ចូឡបន្ថកោ នាម, ភន្តេ, កតរោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អហំ ចូឡបន្ថកោ អហំ ចូឡបន្ថកោ’’តិ ភិក្ខុសហស្សម្បិ កថេសិ. សោ បុនាគន្ត្វា ជីវកស្ស កថេសិ ‘‘សហស្សមត្តា ភិក្ខូ សព្ពេបិ ‘អហំ ចូឡបន្ថកោ អហំ ចូឡបន្ថកោ’តិ កថេន្តិ, អហំ ‘អសុកោ នាម បក្កោសិតព្ពោ’តិ ន ជានាមី’’តិ. ជីវកោបិ បដិវិទ្ធសច្ចតាយ ‘‘ឥទ្ធិមា ភិក្ខូ’’តិ នយតោ ញត្វា ‘‘បឋមំ កថនភិក្ខុមេវ ‘តុម្ហេ សត្ថា បក្កោសតី’តិ វត្វា ចីវរកណ្ណេ គណ្ហ តាតា’’តិ អាហ. សោ វិហារំ គន្ត្វា តថា អកាសិ, តាវទេវ សហស្សមត្តា ភិក្ខូ អន្តរធាយិំសុ. សោ ថេរំ គហេត្វា អគមាសិ. សត្ថា តស្មិំ ខណេ យាគុំ គណ្ហិ.

ទសពលេ ភត្តកិច្ចំ កត្វា វិហារំ គតេ ធម្មសភាយំ កថា ឧទបាទិ ‘‘យាវ មហន្តា វត ពុទ្ធា នាម ចត្តារោ មាសេ ឯកគាថំ គណ្ហិតុំ អសក្កោន្តំ ភិក្ខុំ ឯវំមហិទ្ធិកំ អកំសូ’’តិ. សត្ថា តេសំ ភិក្ខូនំ ចិត្តាចារំ ញត្វា គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសជ្ជ ‘‘កិំ វទេថ, ភិក្ខវេ’’តិ បុច្ឆិ. ន ភគវា អញ្ញំ កិញ្ចិ កថេម, ចូឡបន្ថកេន តុម្ហាកំ សន្តិកា មហាលាភោ លទ្ធោតិ តុម្ហាកំយេវ គុណំ កថេមាតិ. អនច្ឆរិយំ, ភិក្ខវេ, ឥទានិ មយ្ហំ ឱវាទំ កត្វា លោកុត្តរទាយជ្ជលាភោ, អយំ អតីតេបិ អបរិបក្កញាណេ ឋិតស្ស មយ្ហំ ឱវាទំ កត្វា លោកិយទាយជ្ជំ លភីតិ. ភិក្ខូ ‘‘កទា, ភន្តេ’’តិ អាយាចិំសុ. សត្ថា តេសំ ភិក្ខូនំ អតីតំ អាហរិត្វា ទស្សេសិ.

ភិក្ខវេ, អតីតេ ពារាណសីនគរេ ព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ. តស្មិំ សមយេ ចូឡកសេដ្ឋិ នាម បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ សព្ពនិមិត្តានិ ជានាតិ. សោ ឯកទិវសំ រាជូបដ្ឋានំ គច្ឆន្តោ អន្តរវីថិយំ មតមូសិកំ ទិស្វា តស្មិំ ខណេ នក្ខត្តំ សមានេត្វា ឥទមាហ – ‘‘សក្កា ចក្ខុមតា កុលបុត្តេន ឥមំ ឧន្ទូរំ គហេត្វា ទារភរណញ្ច កាតុំ កម្មន្តេ ច បយោជេតុ’’ន្តិ. អញ្ញតរោ ទុគ្គតកុលបុត្តោ តំ សេដ្ឋិស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘នាយំ អជានិត្វា កថេស្សតី’’តិ មូសិកំ គហេត្វា ឯកស្មិំ អាបណេ ពិឡារស្សត្ថាយ ទត្វា កាកណិកំ លភិ. តាយ កាកណិកាយ ផាណិតំ កិណិត្វា ឯកេន កុដេន បានីយំ គណ្ហិត្វា អរញ្ញតោ អាគច្ឆន្តេ មាលាការេ ទិស្វា ថោកំ ថោកំ ផាណិតខណ្ឌំ ទត្វា ឧឡុង្កេន បានីយំ អទាសិ. តេ តស្ស ឯកេកំ បុប្ផមុដ្ឋិំ អទំសុ. សោ តេន បុប្ផមូលេន បុនទិវសេបិ ផាណិតញ្ច បានីយឃដញ្ច គហេត្វា បុប្ផារាមមេវ គតោ. តស្ស តំទិវសំ មាលាការា អឌ្ឍឱចិតកេ បុប្ផគច្ឆេ ទត្វា អគមំសុ. សោ នចិរស្សេវ ឥមិនា ឧបាយេន អដ្ឋ កហាបណេ លភិ.

បុន ឯកស្មិំ វាតវុដ្ឋិទិវសេ ឆឌ្ឌិតឧយ្យានំ គន្ត្វា បតិតទារូនំ រាសិំ កត្វា និសិន្នោ រាជកុម្ភការស្ស សន្តិកា សោឡស កហាបណេ លភិ. សោ ចតុវីសតិយា កហាបណេសុ ជាតេសុ ‘‘អត្ថិ អយំ ឧបាយោ មយ្ហ’’ន្តិ នគរទ្វារតោ អវិទូរេ ឋានេ ឯកំ បានីយចាដិំ ឋបេត្វា បញ្ចសតេ តិណហារកេ បានីយេន ឧបដ្ឋហិ. តេ អាហំសុ – ‘‘ត្វំ, សម្ម, អម្ហាកំ ពហុបការោ, កិំ តេ ករោមា’’តិ? សោបិ ‘‘មយ្ហំ កិច្ចេ ឧប្បន្នេ ករិស្សថា’’តិ វត្វា ឥតោ ចិតោ ច វិចរន្តោ ថលបថកម្មិកេន ច ជលបថកម្មិកេន ច សទ្ធិំ មិត្តសន្ថវំ អកាសិ. តស្ស ថលបថកម្មិកោ ‘‘ស្វេ ឥមំ នគរំ អស្សវាណិជកោ បញ្ច អស្សសតានិ គហេត្វា អាគមិស្សតី’’តិ អាចិក្ខិ. សោ តស្ស វចនំ សុត្វា តិណហារកានំ សញ្ញំ ទត្វា ឯកេកំ តិណកលាបំ ទិគុណំ កត្វា អាហរាបេសិ. អថ សោ អស្សានំ នគរំ បវិដ្ឋវេលាយ តិណកលាបសហស្សំ អន្តរទ្វារេ រាសិំ កត្វា និសីទិ. អស្សវាណិជោ សកលនគរេ អស្សានំ ចារិំ អលភិត្វា តស្ស សហស្សំ ទត្វា តំ តិណំ គណ្ហិ.

តតោ កតិបាហច្ចយេនស្ស សមុទ្ទកម្មិកសហាយកោ អារោចេសិ ‘‘បដ្ដនំ មហានាវា អាគតា’’តិ. សោ ‘‘អត្ថិ អយំ ឧបាយោ’’តិ អដ្ឋហិ កហាបណេហិ សព្ពបរិវារសម្បន្នំ តាវកាលិកំ រថំ គហេត្វា នាវាបដ្ដនំ គន្ត្វា ឯកំ អង្គុលិមុទ្ទិកំ នាវិកស្ស សច្ចការំ ទត្វា អវិទូរេ ឋានេ សាណិំ បរិក្ខិបាបេត្វា តត្ថ និសិន្នោ បុរិសេ អាណាបេសិ ‘‘ពាហិរកេសុ វាណិជេសុ អាគតេសុ តតិយេន បដិហារេន អារោចេថា’’តិ. ‘‘នាវា អាគតា’’តិ សុត្វា ពារាណសិតោ សតមត្តា វាណិជា ‘‘ភណ្ឌំ គណ្ហាមា’’តិ អាគមំសុ. ភណ្ឌំ តុម្ហេ ន លភិស្សថ, អសុកដ្ឋានេ នាម មហាវាណិជេន សច្ចការោ ទិន្នោតិ. តេ តេសំ សុត្វា តស្ស សន្តិកំ អាគតា, បាទមូលិកបុរិសា បុរិមសញ្ញាវសេន តតិយេន បាដិហារេន តេសំ អាគតភាវំ អារោចេសុំ. តេ សតមត្តាបិ វាណិជា ឯកេកំ សហស្សំ ទត្វា តេន សទ្ធិំ នាវាយ បត្តិកា ហុត្វា បុន ឯកេកំ សហស្សំ ទត្វា បត្តិំ វិស្សជ្ជាបេត្វា ភណ្ឌំ អត្តនោ សន្តកំ អកំសុ. សោ បុរិសោ ទ្វេ សតសហស្សានិ គហេត្វា ពារាណសិំ អាគន្ត្វា ‘‘កតញ្ញុនា ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ ឯកំ សតសហស្សំ គហេត្វា ចូឡសេដ្ឋិស្ស សន្តិកំ គតោ.

អថ តំ ចូឡសេដ្ឋិ ‘‘កិំ តេ, តាត, កត្វា ឥទំ ធនំ លទ្ធ’’ន្តិ បុច្ឆិ. សោ ‘‘តុម្ហេហិ កថិតឧបាយេ ឋត្វា ចតុមាសព្ភន្តរេយេវ លទ្ធ’’ន្តិ អាហ. សេដ្ឋិ តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘ឥទានិ ឯវរូបំ ទារកំ បរសន្តកំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វយប្បត្តំ ធីតរំ ទត្វា សកលកុដុម្ពស្ស សាមិកំ អកាសិ. សោបិ កុលបុត្តោ សេដ្ឋិនោ អច្ចយេន តស្មិំ នគរេ សេដ្ឋិដ្ឋានំ គហេត្វា យាវតាយុកំ ឋត្វា យថាកម្មំ គតោ. សត្ថា ទ្វេ វត្ថូនិ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា អភិសម្ពុទ្ធកាលេ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អប្បកេនបិ មេធាវី, បាភតេន វិចក្ខណោ;

សមុដ្ឋាបេតិ អត្តានំ, អណុំ អគ្គិំវ សន្ធម’’ន្តិ. (ជា. ១.១.៤);

ឥតិ សត្ថា ធម្មសភាយំ សន្និសិន្នានំ ឥមំ ការណំ ទស្សេសិ. អយំ ទ្វិន្នម្បិ មហាសាវកានំ បុព្ពបត្ថនតោ បដ្ឋាយ អនុបុព្ពិកថា. អបរភាគេ បន សត្ថា អរិយគណបរិវុតោ ធម្មាសនេ និសិន្នោ មនោមយំ កាយំ អភិនិម្មិនន្តានំ ចេតោវិវដ្ដកុសលានញ្ច ចូឡបន្ថកត្ថេរំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ, សញ្ញាវិវដ្ដកុសលានំ មហាបន្ថកន្តិ.

សុភូតិត្ថេរវត្ថុ

២០១. តតិយេ អរណវិហារីនន្តិ និក្កិលេសវិហារីនំ. រណន្តិ ហិ រាគាទយោ កិលេសា វុច្ចន្តិ, តេសំ អភាវេន និក្កិលេសវិហារោ អរណវិហារោ នាម. សោ យេសំ អត្ថិ, តេ អរណវិហារិនោ. តេសំ អរណវិហារីនំ សុភូតិត្ថេរោ អគ្គោតិ. កិញ្ចាបិ ហិ អញ្ញេបិ ខីណាសវា អរណវិហារិនោវ, ថេរេន បន ធម្មទេសនាយ ឯតំ នាមំ លទ្ធំ. អញ្ញេ ហិ ភិក្ខូ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឧទ្ទិស្សកំ កត្វា វណ្ណំ វា អវណ្ណំ វា កថេន្តិ, ថេរោ បន ធម្មំ ទេសេន្តោ សត្ថារា ទេសិតនិយាមតោ អនោក្កមិត្វា ទេសេតិ, តស្មា អរណវិហារីនំ អគ្គោ នាម ជាតោ.

២០២. ចតុត្ថេ ទក្ខិណេយ្យានន្តិ ទក្ខិណារហានំ. តត្ថ កិញ្ចាបិ អញ្ញេបិ ខីណាសវា អគ្គទក្ខិណេយ្យា, ថេរោ បន បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ឃរេ ឃរេ មេត្តាឈានំ សមាបជ្ជិត្វា សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ភិក្ខំ គណ្ហាតិ ‘‘ឯវំ ភិក្ខាទាយកានំ មហប្ផលំ ភវិស្សតី’’តិ. តស្មា ទក្ខិណេយ្យានំ អគ្គោតិ វុត្តោ. អត្តភាវោ បនស្ស សុសមិទ្ធោ, អលង្កតតោរណំ វិយ ចិត្តបដោ វិយ ច អតិវិយ វិរោចតិ. តស្មា សុភូតីតិ វុច្ចតិ.

តស្ស បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – អយំ កិរ បទុមុត្តរេ ភគវតិ អនុប្បន្នេយេវ ហំសវតីនគរេ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ, នន្ទមាណវោតិស្ស នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ តយោ វេទេ ឧគ្គណ្ហិត្វា តត្ថ សារំ អបស្សន្តោ អត្តនោ បរិវារេហិ ចតុចត្តាលីសាយ មាណវកសហស្សេហិ សទ្ធិំ បព្ពតបាទេ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា បញ្ច អភិញ្ញា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេសិ, អន្តេវាសិកេបិ ឈានលាភិនោ អកាសិ.

តស្មិំ សមយេ បទុមុត្តរោ ភគវា លោកេ និព្ពត្តិត្វា ហំសវតីនគរំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តោ ឯកទិវសំ បច្ចូសសមយេ លោកំ ឱលោកេន្តោ នន្ទតាបសស្ស អន្តេវាសិកានំ ជដិលានំ អរហត្តូបនិស្សយំ នន្ទតាបសស្ស ច ទ្វីហង្គេហិ សមន្នាគតស្ស សាវកស្ស ឋានន្តរបត្ថនំ ទិស្វា បាតោវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា បុព្ពណ្ហសមយំ បត្តចីវរមាទាយ សារិបុត្តត្ថេរស្ស វត្ថុម្ហិ វុត្តនយេនេវ នន្ទតាបសស្ស អស្សមំ អគមាសិ. តត្ថ ផលាផលទានញ្ច បុប្ផាសនបញ្ញាបនញ្ច និរោធសមាបត្តិសមាបជ្ជនញ្ច វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

សត្ថា បន និរោធា វុដ្ឋិតោ អរណវិហារិអង្គេន ច ទក្ខិណេយ្យង្គេន ចាតិ ទ្វីហង្គេហិ សមន្នាគតំ ឯកំ សាវកំ ‘‘ឥសិគណស្ស បុប្ផាសនានុមោទនំ ករោហី’’តិ អាណាបេសិ. សោ អត្តនោ វិសយេ ឋត្វា តេបិដកំ សម្មសិត្វា អនុមោទនំ អកាសិ. តស្ស ទេសនាវសានេ សត្ថា សយំ ធម្មំ ទេសេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ សព្ពេ ចតុចត្តាលីសសហស្សាបិ តាបសា អរហត្តំ បាបុណិំសុ. នន្ទតាបសោ បន អនុមោទកស្ស ភិក្ខុនោ និមិត្តំ គណ្ហិត្វា សត្ថុ ទេសនានុសារេន ញាណំ បេសេតុំ នាសក្ខិ. សត្ថា ‘‘ឯថ, ភិក្ខវោ’’តិ សេសភិក្ខូនំ ហត្ថំ បសារេសិ. សព្ពេបិ អន្តរហិតកេសមស្សូ ឥទ្ធិមយបរិក្ខារា វស្សសដ្ឋិកត្ថេរា វិយ អហេសុំ.

នន្ទតាបសោ តថាគតំ វន្ទិត្វា សម្មុខេ ឋិតោ អាហ – ‘‘ភន្តេ, យេន ភិក្ខុនា ឥសិគណស្ស បុប្ផាសនានុមោទនា កតា, កោ នាមោយំ តុម្ហាកំ សាសនេ’’តិ? អរណវិហារិអង្គេន ច ទក្ខិណេយ្យង្គេន ច ឯតទគ្គំ បត្តោ ឯសោតិ. ‘‘ភន្តេ, អហម្បិ ឥមិនា សត្តាហកតេន អធិការកម្មេន អញ្ញំ សម្បត្តិំ ន បត្ថេមិ, អនាគតេ បនាហំ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ អយំ ថេរោ វិយ ទ្វីហង្គេហិ សមន្នាគតោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. សត្ថា អនន្តរាយំ ទិស្វា ព្យាករិត្វា បក្កាមិ. នន្ទតាបសោបិ កាលេន កាលំ ទសពលស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តោ. ឥទមស្ស កល្យាណកម្មំ. អន្តរា បន កម្មំ ន កថិយតិ.

សោ កប្បសតសហស្សំ អតិក្កមិត្វា សាវត្ថិយំ សុមនសេដ្ឋិស្ស គេហេ និព្ពត្តិ, សុភូតីតិស្ស នាមំ អកំសុ. អបរភាគេ អម្ហាកំ សត្ថា លោកេ និព្ពត្តោ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វិហរតិ. តទា អនាថបិណ្ឌិកោ សេដ្ឋិ សាវត្ថិយំ ឧដ្ឋានកភណ្ឌំ គហេត្វា អត្តនោ សហាយកស្ស រាជគហសេដ្ឋិនោ ឃរំ គតោ សត្ថុ ឧប្បន្នភាវំ ញត្វា សត្ថារំ សីតវនេ វិហរន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បឋមទស្សនេនេវ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ សត្ថារំ សាវត្ថិំ អាគមនត្ថាយ យាចិត្វា បញ្ចចត្តាលីសយោជនេ មគ្គេ យោជនេ យោជនេ សតសហស្សបរិច្ចាគេន វិហារេ បតិដ្ឋាបេត្វា សាវត្ថិយំ រាជមានេន អដ្ឋករីសប្បមាណំ ជេតរាជកុមារស្ស ឧយ្យានភូមិំ កោដិសន្ថារេន កិណិត្វា តត្ថ ភគវតោ វិហារំ ការេត្វា អទាសិ. វិហារមហទិវសេ អយំ សុភូតិកុដិម្ពិកោ អនាថបិណ្ឌិកសេដ្ឋិនា សទ្ធិំ គន្ត្វា ធម្មំ សុណន្តោ សទ្ធំ បដិលភិត្វា បព្ពជិ. សោ ឧបសម្បន្នោ ទ្វេ មាតិកា បគុណំ កត្វា កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា អរញ្ញេ សមណធម្មំ ករោន្តោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា មេត្តាឈានំ បាទកំ កត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. ធម្មំ ទេសេន្តោ វុត្តនយេនេវ ធម្មំ កថេតិ, បិណ្ឌាយ ចរន្តោ វុត្តនយេនេវ មេត្តាឈានតោ វុដ្ឋាយ ភិក្ខំ គណ្ហាតិ. អថ នំ សត្ថា ឥមំ ការណទ្វយំ បដិច្ច អរណវិហារីនញ្ច ទក្ខិណេយ្យានញ្ច ភិក្ខូនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

ខទិរវនិយរេវតត្ថេរវត្ថុ

២០៣. បញ្ចមេ អារញ្ញកានន្តិ អរញ្ញវាសីនំ. រេវតោ ខទិរវនិយោតិ ធម្មសេនាបតិត្ថេរស្ស កនិដ្ឋភាតិកោ. សោ យថា អញ្ញេ ថេរា អរញ្ញេ វសមានា វនសភាគំ ឧទកសភាគំ ភិក្ខាចារសភាគញ្ច សល្លក្ខេត្វា អរញ្ញេ វសន្តិ, ន ឯវំ វសិ. ឯតានិ បន សភាគានិ អនាទិយិត្វា ឧជ្ជង្គលសក្ខរបាសាណវិសមេ ខទិរវនេ បដិវសតិ. តស្មា អារញ្ញកានំ អគ្គោតិ វុត្តោ.

តស្ស បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – អយំ កិរ អតីតេ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ ហំសវតីនគរេ និព្ពត្តោ មហាគង្គាយ បយាគបតិដ្ឋានតិត្ថេ នាវាកម្មំ ករោន្តោ បដិវសតិ. តស្មិំ សមយេ សត្ថា សតសហស្សភិក្ខុបរិវារោ ចារិកំ ចរន្តោ បយាគបតិដ្ឋានតិត្ថំ សម្បាបុណិ. សោ ទសពលំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ កាលេន កាលំ ពុទ្ធទស្សនំ នាម នត្ថិ, អយំ មេ កល្យាណកម្មាយូហនក្ខណោ’’តិ នាវាសង្ឃាដំ ពន្ធាបេត្វា ឧបរិ ចេលវិតានំ ការេត្វា គន្ធមាលាទាមានិ ឱសារេត្វា ហេដ្ឋា វរបោត្ថកំ ចិត្តត្ថរណំ អត្ថរាបេត្វា សបរិវារំ សត្ថារំ បរតីរំ តារេសិ.

តស្មិំ សមយេ សត្ថា ឯកំ អារញ្ញកំ ភិក្ខុំ ឯតទគ្គេ ឋបេសិ. សោ នាវិកោ តំ ទិស្វា ‘‘មយាបិ ឯវមេវំ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ អារញ្ញកានំ អគ្គេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ សត្ថារំ និមន្តេត្វា សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា សត្ថុ បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេហិ ឯតទគ្គេ ឋបិតោ សោ ភិក្ខុ វិយ អហម្បិ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ អារញ្ញកានំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. សត្ថា អនន្តរាយំ ទិស្វា ‘‘អនាគតេ គោតមពុទ្ធស្ស សាសនេ ត្វំ អារញ្ញកានំ អគ្គោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាករិត្វា បក្កាមិ. អន្តរា បន អញ្ញំ កម្មំ ន កថិយតិ.

សោ យាវជីវំ កល្យាណកម្មំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ មគធក្ខេត្តេ នាលកព្រាហ្មណគាមេ សារីព្រាហ្មណិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គហេត្វា តិណ្ណំ ភាតិកានំ តិស្សន្នញ្ច ភគិនីនំ សព្ពកនិដ្ឋោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, រេវតោតិស្ស នាមំ អកំសុ. អថស្ស មាតាបិតរោ ចិន្តេសុំ – ‘‘វឌ្ឍិតវឌ្ឍិតេ ទារកេ សមណា សក្យបុត្តិយា នេត្វា បព្ពាជេន្តិ, អម្ហាកំ បុត្តំ រេវតំ ទហរមេវ ឃរពន្ធនេន ពន្ធិស្សាមា’’តិ សមានកុលតោ ទារិកំ អានេត្វា រេវតស្ស អយ្យិកំ វន្ទាបេត្វា, ‘‘អម្ម, តវ អយ្យិកាយ មហល្លកតរា ហោហី’’តិ អាហំសុ. រេវតោ តេសំ កថំ សុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ទារិកា ទហរា បឋមវយេ ឋិតា, ឥមិស្សា កិរ ឯវំវិធំ រូបំ មម អយ្យិកាយ រូបសទិសំ ភវិស្សតិ, បុច្ឆិស្សាមិ តាវ នេសំ អធិប្បាយ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា អាហ – ‘‘តុម្ហេ កិំ កថេថា’’តិ? តាត, ‘‘អយំ ទារិកា អយ្យិកា វិយ តេ ជរំ បាបុណាតូ’’តិ វទាមាតិ. សោ ‘‘ឥមិស្សា រូបំ ឯវំវិធំ ភវិស្សតី’’តិ បុច្ឆិ. តាត, កិំ វទេសិ, មហាបុញ្ញា ឯវំវិធា ហោន្តីតិ.

សោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥទំ កិរ រូបំ ឥមិនា និយាមេន វលិត្តចំ ភវិស្សតិ បលិតកេសំ ខណ្ឌទន្តំ, អហំ ឯវរូបេ រូបេ រជ្ជិត្វា កិំ ករិស្សាមិ, មម ភាតិកានំ គតមគ្គមេវ គមិស្សាមី’’តិ កីឡន្តោ វិយ ហុត្វា សមវយេ តរុណទារកេ អាហ – ‘‘ឯថ, ភោ, វិធាវនិកំ ករិស្សាមា’’តិ និក្ខមិ. តាត, មង្គលទិវសេ មា ពហិ គច្ឆាតិ. សោ ទារកេហិ សទ្ធិំ កីឡន្តោ វិយ អត្តនោ ធាវនវារេ សម្បត្តេ ថោកំ គន្ត្វា បបញ្ចេត្វា អាគច្ឆតិ. បុន ទុតិយវារេ សម្បត្តេ តតោ តុរិតំ វិយ គន្ត្វា អាគតោ, តតិយវារេ សម្បត្តេ ‘‘អយំ មេ កាលោ’’តិ ញត្វា សម្មុខដ្ឋានេនេវ បលាយិត្វា បំសុកូលិកភិក្ខូនំ និវាសដ្ឋានំ អរញ្ញំ គន្ត្វា ថេរេ អភិវាទេត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. សប្បុរិស មយំ តំ ន ជានាម ‘‘កស្សាសិ បុត្តោ’’តិ, ត្វញ្ច អលង្កតនិយាមេនេវ អាគតោ, កោ តំ បព្ពាជេតុំ ឧស្សហិស្សតីតិ. សោ ឧភោ ពាហា បគ្គយ្ហ ‘‘វិលុម្បន្តិ មំ វិលុម្បន្តិ ម’’ន្តិ មហារវំ វិរវិ. ឥតោ ចិតោ ច ភិក្ខូ សន្និបតិត្វា ‘‘សប្បុរិស, ឥមស្មិំ ឋានេ តវ វត្ថំ វា បិឡន្ធនំ វា កោចិ គណ្ហន្តោ នាម នត្ថិ, ត្វញ្ច ‘វិលុម្បន្តី’តិ វទសិ, កិំ សន្ធាយ វទសី’’តិ? ភន្តេ, នាហំ វត្ថាលង្ការំ សន្ធាយ វទាមិ, តិស្សន្នំ បន មេ សម្បត្តីនំ វិលោបោ វត្តតិ, តំ សន្ធាយ វទាមិ. មំ តាវ តុម្ហេ មា បព្ពាជយិត្ថ, ភាតរំ បន មេ ជានាថាតិ. កោនាមោ បន តេ ភាតាតិ? គិហិកាលេ ឧបតិស្សោ នាម, ឥទានិ បន សារិបុត្តោ នាម ជាតោតិ វទន្តីតិ. ‘‘អាវុសោ, ឯវំ សន្តេ អយំ កុលបុត្តោ អម្ហាកំ កនិដ្ឋភាតិកោ នាម ហោតិ, ជេដ្ឋភាតិកោ នោ ធម្មសេនាបតិ បុរេតរំយេវ អាហ – ‘អម្ហាកំ ញាតកា សព្ពេវ មិច្ឆាទិដ្ឋិកា, យោ កោចិ អម្ហាកំ ញាតីតិ អាគច្ឆតិ, តំ យេន តេនុបាយេន បព្ពាជេយ្យថា’តិ. អយំ បន ថេរស្ស អជ្ឈត្តភាតិកោ, បព្ពាជេថ ន’’ន្តិ វត្វា តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិត្វា បព្ពាជយិំសុ. អថ នំ បរិបុណ្ណវស្សំ ឧបសម្បាទេត្វា កម្មដ្ឋានេ យោជយិំសុ.

ថេរោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អាចរិយុបជ្ឈាយានំ អវិទូរេ ឋានេ វុត្តប្បការំ ខទិរវនំ បវិសិត្វា សមណធម្មំ ករោតិ. តស្ស ‘‘អរហត្តំ អប្បត្វា ទសពលំ វា ភាតិកត្ថេរំ វា ន បស្សិស្សាមី’’តិ វាយមន្តស្សេវ តយោ មាសា អតិក្កន្តា, សុខុមាលកុលបុត្តស្ស លូខភោជនំ ភុញ្ជន្តស្ស ចិត្តំ វលីតំ នាម ហោតិ, កម្មដ្ឋានំ វិមោក្ខំ ន គតំ. សោ តេមាសច្ចយេន បវារេត្វា វុត្ថវស្សោ ហុត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ សមណធម្មំ ករោតិ. តស្ស សមណធម្មំ ករោន្តស្ស ចិត្តំ ឯកគ្គំ អហោសិ, សោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ.

អថាយស្មា សារិបុត្តោ សត្ថារំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ កិរ កនិដ្ឋភាតា រេវតោ បព្ពជិតោ, សោ អភិរមេយ្យ វា ន វា, គន្ត្វា នំ បស្សិស្សាមី’’តិ. ភគវា រេវតស្ស អារទ្ធវិបស្សកភាវំ ញត្វា ទ្វេ វារេ បដិក្ខិបិត្វា តតិយវារេ យាចិតោ អរហត្តំ បត្តភាវំ ញត្វា, ‘‘សារិបុត្ត, អហម្បិ គមិស្សាមិ, ភិក្ខូនំ អារោចេហី’’តិ. ថេរោ ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតេត្វា, ‘‘អាវុសោ, សត្ថា ចារិកំ ចរិតុកាមោ, គន្តុកាមា អាគច្ឆន្តូ’’តិ សព្ពេសំយេវ អារោចេសិ. ទសពលស្ស ចារិកត្ថាយ គមនកាលេ ឱហីនកភិក្ខូ នាម អប្បកា ហោន្តិ, ‘‘សត្ថុ សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ បស្សិស្សាម, មធុរធម្មកថំ វា សុណិស្សាមា’’តិ យេភុយ្យេន គន្តុកាមាវ ពហុកា ហោន្តិ. ឥតិ សត្ថា មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ ‘‘រេវតំ បស្សិស្សាមី’’តិ និក្ខន្តោ.

អថេកស្មិំ បទេសេ អានន្ទត្ថេរោ ទ្វេធាបថំ បត្វា ភគវន្តំ បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, ឥមស្មិំ ឋានេ ទ្វេ មគ្គា, កតរមគ្គេន សង្ឃោ គច្ឆតូ’’តិ. កតរមគ្គោ, អានន្ទ, ឧជុកោតិ? ភន្តេ, ឧជុមគ្គោ តិំសយោជនោ អមនុស្សបថោ, បរិហារមគ្គោ បន សដ្ឋិយោជនិកោ ខេមោ សុភិក្ខោតិ. អានន្ទ, សីវលិ អម្ហេហិ សទ្ធិំ អាគតោតិ? អាម, ភន្តេ, អាគតោតិ. តេន ហិ សង្ឃោ ឧជុមគ្គមេវ គណ្ហតុ, សីវលិស្ស បុញ្ញំ វីមំសិស្សាមាតិ. សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ សីវលិត្ថេរស្ស បុញ្ញវីមំសនត្ថំ អដវិមគ្គំ អភិរុហិ. មគ្គំ អភិរុហនដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ទេវសង្ឃោ យោជនេ យោជនេ ឋានេ នគរំ មាបេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស វសនត្ថាយ វិហារេ បដិយាទេសិ. ទេវបុត្តា រញ្ញា បេសិតកម្មការា វិយ ហុត្វា យាគុខជ្ជកាទីនិ គហេត្វា ‘‘កហំ អយ្យោ សីវលិ, កហំ អយ្យោ សីវលី’’តិ បុច្ឆន្តា គច្ឆន្តិ. ថេរោ តំ សក្ការសម្មានំ គណ្ហាបេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គច្ឆតិ. សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ បរិភុញ្ជិ.

ឥមិនាវ និយាមេន សត្ថា សក្ការសម្មានំ អនុភវន្តោ ទេវសិកំ យោជនបរមំ គន្ត្វា តិំសយោជនិកំ កន្តារំ អតិក្កម្ម ខទិរវនិយត្ថេរស្ស សភាគដ្ឋានំ បត្តោ. ថេរោ សត្ថុ អាគមនំ ញត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានេ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស បហោនកវិហារេ ទសពលស្ស គន្ធកុដិំ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានាទីនិ ច ឥទ្ធិយា មាបេត្វា តថាគតស្ស បច្ចុគ្គមនំ គតោ. សត្ថា អលង្កតបដិយត្តេន មគ្គេន វិហារំ បាវិសិ. អថ តថាគតេ គន្ធកុដិំ បវិដ្ឋេ ភិក្ខូ វស្សគ្គេន បត្តសេនាសនានិ បវិសិំសុ. ទេវតា ‘‘អកាលោ អាហារស្សា’’តិ អដ្ឋវិធំ បានកំ អាហរិំសុ. សត្ថា សង្ឃេន សទ្ធិំ បានកំ បិវិ. ឥមិនាវ និយាមេន តថាគតស្ស សក្ការសម្មានំ អនុភវន្តស្សេវ អទ្ធមាសោ អតិក្កន្តោ.

អថេកច្ចេ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខូ ឯកស្មិំ ឋានេ និសីទិត្វា កថំ ឧប្បាទយិំសុ ‘‘សត្ថា ទសពលោ ‘មយ្ហំ អគ្គសាវកស្ស កនិដ្ឋភាតា’តិ វត្វា ឯវរូបំ នវកម្មិកភិក្ខុំ បស្សិតុំ អាគតោ, ឥមស្ស វិហារស្ស សន្តិកេ ជេតវនមហាវិហារោ វា វេឡុវនវិហារាទយោ វា កិំ ករិស្សន្តិ. អយម្បិ ភិក្ខុ ឯវរូបស្ស នវកម្មស្ស ការកោ, កិំ នាម សមណធម្មំ ករិស្សតី’’តិ? អថ សត្ថា ចិន្តេសិ – ‘‘មយិ ចិរំ វសន្តេ ឥទំ ឋានំ អាកិណ្ណំ ភវិស្សតិ, អារញ្ញកា ភិក្ខូ នាម បវិវេកត្ថិកា ហោន្តិ, រេវតស្ស អផាសុវិហារោ ភវិស្សតី’’តិ តតោ រេវតស្ស ទិវាដ្ឋានំ គតោ. ថេរោ ឯកកោវ ចង្កមនកោដិយំ អាលម្ពនផលកំ និស្សាយ បាសាណផលកេ និសិន្នោ សត្ថារំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា បច្ចុគ្គន្ត្វា វន្ទិ.

អថ នំ សត្ថា បុច្ឆិ – ‘‘រេវត, ឥមំ វាឡមិគដ្ឋានំ, ចណ្ឌានំ ហត្ថិអស្សាទីនំ សទ្ទំ សុត្វា កិន្តិ ករោសី’’តិ? តេសំ មេ, ភន្តេ, សទ្ទំ សុណតោ អរញ្ញរតិ នាម ឧប្បជ្ជតីតិ. សត្ថា តស្មិំ ឋានេ រេវតត្ថេរស្ស បញ្ចហិ គាថាសតេហិ អរញ្ញេ និវាសានិសំសំ នាម កថេត្វា បុនទិវសេ អវិទូរេ ឋានេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា រេវតត្ថេរំ និវត្តេត្វា យេហិ ភិក្ខូហិ ថេរស្ស អវណ្ណោ កថិតោ, តេសំ កត្តរយដ្ឋិឧបាហនាតេលនាឡិឆត្តានំ បមុស្សនភាវំ អកាសិ. តេ អត្តនោ បរិក្ខារត្ថាយ និវត្តា អាគតមគ្គេនេវ គច្ឆន្តាបិ តំ ឋានំ សល្លក្ខេតុំ ន សក្កោន្តិ. បឋមំ ហិ តេ អលង្កតបដិយត្តេន មគ្គេន គន្ត្វា តំទិវសំ បន វិសមមគ្គេន គច្ឆន្តា តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ ឧក្កុដិកំ និសីទន្តិ, ជាណុកេន គច្ឆន្តិ. តេ គុម្ពេ ច គច្ឆេ ច កណ្ដកេ ច មទ្ទន្តា អត្តនោ វសិតសភាគដ្ឋានំ គន្ត្វា តស្មិំ តស្មិំ ខទិរខាណុកេ អត្តនោ ឆត្តំ សញ្ជានន្តិ, ឧបាហនំ កត្តរយដ្ឋិំ តេលនាឡិំ សញ្ជានន្តិ. តេ តស្មិំ សមយេ ‘‘ឥទ្ធិមា អយំ ភិក្ខូ’’តិ ញត្វា អត្តនោ បរិក្ខារេ អាទាយ ‘‘ទសពលស្ស បដិយត្តសក្ការោ នាម ឯវរូបោ ហោតី’’តិ វទន្តា អាគមំសុ.

បុរតោ គតភិក្ខូ, វិសាខា ឧបាសិកា, អត្តនោ គេហេ និសិន្នកាលេ បុច្ឆតិ – ‘‘មនាបំ នុ ខោ, ភន្តេ, រេវតត្ថេរស្ស វសនដ្ឋាន’’ន្តិ? មនាបំ ឧបាសិកេ នន្ទនវនចិត្តលតាទិបដិភាគំ តំ សេនាសនន្តិ. អថ នេសំ សព្ពបច្ឆតោ អាគតភិក្ខូ បុច្ឆិ – ‘‘មនាបំ, អយ្យា, រេវតត្ថេរស្ស វសនដ្ឋាន’’ន្តិ. មា បុច្ឆ ឧបាសិកេ, កថេតុំ អយុត្តដ្ឋានមេតំ, ឧជ្ជង្គលំ សក្ខរបាសាណវិសមំ ខទិរវនំ ឯតំ, តត្ថ សោ ភិក្ខុ វិហរតីតិ. វិសាខា, បុរិមានញ្ច បច្ឆិមានញ្ច ភិក្ខូនំ កថំ សុត្វា ‘‘កេសំ នុ ខោ កថា សច្ចា’’តិ បច្ឆាភត្តេ គន្ធមាលំ អាទាយ ទសពលស្ស ឧបដ្ឋានំ គន្ត្វា, វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នា សត្ថារំ បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, រេវតត្ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ ឯកច្ចេ, អយ្យា, វណ្ណេន្តិ, ឯកច្ចេ និន្ទន្តិ, កិំ នាមេតំ, ភន្តេ’’តិ? វិសាខេ រមណីយំ វា ហោតុ មា វា, យស្មិំ ឋានេ អរិយានំ ចិត្តំ រមតិ, តទេវ ឋានំ រមណីយំ នាមាតិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘គាមេ វា យទិ វារញ្ញេ, និន្នេ វា យទិ វា ថលេ;

យត្ថ អរហន្តោ វិហរន្តិ, តំ ភូមិរាមណេយ្យក’’ន្តិ. (ធ. ប. ៩៨; សំ. និ. ១.២៦១);

អថ សត្ថា អបរភាគេ ជេតវនមហាវិហារេ អរិយគណមជ្ឈេ និសិន្នោ ថេរំ អារញ្ញកានំ ភិក្ខូនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

កង្ខារេវតត្ថេរវត្ថុ

២០៤. ឆដ្ឋេ ឈាយីនន្តិ ឈានលាភីនំ ឈានាភិរតានំ. សោ កិរ ថេរោ យា ឈានសមាបត្តិយោ ទសពលោ សមាបជ្ជតិ, តតោ អប្បតរំ ឋបេត្វា ពហុតរា សមាបជ្ជតិ. តស្មា ឈាយីនំ អគ្គោ នាម ជាតោ. កង្ខាយនភាវេន កង្ខារេវតោតិ វុច្ចតិ. កង្ខា នាម កុក្កុច្ចំ, កុក្កុច្ចកោតិ អត្ថោ. កិំ បន អញ្ញេ កុក្កុច្ចកា នត្ថីតិ? អត្ថិ, អយំ បន ថេរោ កប្បិយេបិ កុក្កុច្ចំ ឧប្បាទេសិ. តេនស្ស កុក្កុច្ចកតា អតិបាកដា ជាតាតិ កង្ខារេវតោត្វេវ សង្ខំ គតោ.

តស្ស បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – អយំ កិរ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ បុរិមនយេនេវ មហាជនេន សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ ឈានាភិរតានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ‘‘មយាបិ អនាគតេ ឯវរូបេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ ទេសនាវសានេ សត្ថារំ និមន្តេត្វា បុរិមនយេនេវ សត្តាហំ មហាសក្ការំ កត្វា ភគវន្តំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, អហំ ឥមិនា អធិការកម្មេន ន អញ្ញំ សម្បត្តិំ បត្ថេមិ, យថា បន សោ តុម្ហេហិ ឥតោ សត្តទិវសមត្ថកេ ភិក្ខុ ឈាយីនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបិតោ, ឯវំ អហម្បិ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ ឈាយីនំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. សត្ថា អនាគតំ ឱលោកេត្វា សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ‘‘អនាគតេ កប្បសតសហស្សាវសានេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស សាសនេ ត្វំ ឈាយីនំ អគ្គោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាករិត្វា បក្កាមិ.

សោ យាវជីវំ កល្យាណកម្មំ កត្វា កប្បសតសហស្សំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ សាវត្ថិនគរេ មហាភោគកុលេ និព្ពត្តោ បច្ឆាភត្តំ ធម្មស្សវនត្ថំ គច្ឆន្តេន មហាជនេន សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ ទសពលស្ស ធម្មកថំ សុត្វា សទ្ធំ បដិលភិត្វា បព្ពជិតោ ឧបសម្បទំ លភិត្វា កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា ឈានបរិកម្មំ ករោន្តោ ឈានលាភី ហុត្វា ឈានមេវ បាទកំ កត្វា អរហត្តផលំ បាបុណិ. សោ ទសពលេន សមាបជ្ជិតព្ពសមាបត្តីនំ អប្បតរា ឋបេត្វា ពហុតរា សមាបជ្ជន្តោ អហោរត្តំ ឈានេសុ ចិណ្ណវសី អហោសិ. អថ នំ អបរភាគេ សត្ថា ឥមំ គុណំ គហេត្វា ឈាយីនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ. ‘‘អកប្បិយោ, អាវុសោ គុឡោ, អកប្បិយា មុគ្គា’’តិ (មហាវ. ២៧២) ឯវំ បន កប្បិយេស្វេវ វត្ថូសុ កុក្កុច្ចស្ស ឧប្បាទិតតាយ កុក្កុច្ចសង្ខាតាយ កង្ខាយ ភាវេន កង្ខារេវតោតិ សង្ខំ គតោតិ.

សោណកោឡិវិសត្ថេរវត្ថុ

២០៥. សត្តមេ អារទ្ធវីរិយានន្តិ បគ្គហិតវីរិយានំ បរិបុណ្ណវីរិយានំ. សោណោ កោឡិវិសោតិ សោណោតិ តស្ស នាមំ, កោឡិវិសោតិ គោត្តំ. កោដិវេស្សោតិ វា អត្ថោ, ឥស្សរិយេន កោដិប្បត្តស្ស វេស្សកុលស្ស ទារកោតិ អធិប្បាយោ. យស្មា បន អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ វីរិយំ នាម វឌ្ឍេតព្ពំ ហោតិ, ថេរស្ស បន ហាបេតព្ពមេវ អហោសិ. តស្មា ឯស អារទ្ធវីរិយានំ អគ្គោ នាម ជាតោ.

តស្ស បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – អយំ កិរ អតីតេ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តិ, សិរិវឌ្ឍកុមារោតិស្ស នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ បុរិមនយេនេវ វិហារំ គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ អារទ្ធវីរិយានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ‘‘មយាបិ អនាគតេ ឯវរូបេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ ទេសនាបរិយោសានេ ទសពលំ និមន្តេត្វា សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា វុត្តនយេនេវ បត្ថនំ អកាសិ. សត្ថា តស្ស បត្ថនាយ សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា បុរិមនយេនេវ ព្យាករិត្វា វិហារំ គតោ.

សោបិ សិរិវឌ្ឍសេដ្ឋិ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កប្បសតសហស្សំ អតិក្កមិត្វា ឥមស្មិំ កប្បេ បរិនិព្ពុតេ កស្សបទសពលេ អនុប្បន្នេ អម្ហាកំ ភគវតិ ពារាណសិយំ កុលគេហេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. សោ អត្តនោ សហាយកេហិ សទ្ធិំ គង្គាយំ កីឡតិ. តស្មិំ សមយេ ឯកោ ជិណ្ណចីវរិកោ បច្ចេកពុទ្ធោ ‘‘ពារាណសិំ ឧបនិស្សាយ គង្គាតីរេ បណ្ណសាលំ កត្វា វស្សំ ឧបគច្ឆិស្សាមី’’តិ ឧទកេន សមុបព្យូឡ្ហេ ទណ្ឌកេ ច វល្លិយោ ច សំកឌ្ឍតិ. អយំ កុមារោ សហាយកេហិ សទ្ធិំ គន្ត្វា អភិវាទេត្វា ឋិតោ, ‘‘ភន្តេ, កិំ ករោថា’’តិ បុច្ឆិ. កុមារ ឧបកដ្ឋេ អន្តោវស្សេ បព្ពជិតានំ វសនដ្ឋានំ នាម លទ្ធុំ វដ្ដតីតិ. ‘‘ភន្តេ, អជ្ជេវ ឯកទិវសំ អយ្យោ យថា តថា អាគមេតុ, អហំ ស្វេ អយ្យស្ស វសនដ្ឋានំ ករិស្សាមី’’តិ អាហ. បច្ចេកពុទ្ធោ ‘‘តស្សេវ កុមារស្ស សង្គហំ ករិស្សាមី’’តិ អាគតត្តា អធិវាសេសិ. សោ តស្ស អធិវាសនំ វិទិត្វា គតោ បុនទិវសេ សក្ការសម្មានំ សជ្ជេត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស អាគមនំ ឱលោកេន្តោ អដ្ឋាសិ. បច្ចេកពុទ្ធោបិ ‘‘កហំ នុ ខោ អជ្ជ ភិក្ខាចារំ លភិស្សាមី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ញត្វា តស្សេវ គេហទ្វារំ អគមាសិ.

កុមារោ បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វា សម្បិយាយមានោ បត្តំ អាទាយ ភិក្ខំ ទត្វា ‘‘ឥមំ អន្តោវស្សំ មយ្ហំ គេហទ្វារមេវ អាគច្ឆថ, ភន្តេ’’តិ បដិញ្ញំ គហេត្វា បច្ចេកពុទ្ធេ ភត្តកិច្ចំ កត្វា បក្កន្តេ អត្តនោ សហាយកេហិ សទ្ធិំ គន្ត្វា ឯកទិវសេនេវ បច្ចេកពុទ្ធស្ស វសនបណ្ណសាលញ្ច ចង្កមនញ្ច រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានានិ ច ការាបេត្វា អទាសិ. តស្សេវ បណ្ណសាលំ បវិសនវេលាយ ហរិតូបលិត្តាយ ភូមិយា ‘‘បាទេសុ កលលំ មា លគ្គី’’តិ អត្តនោ បារុបនំ សតសហស្សគ្ឃនកំ រត្តកម្ពលំ ភូមត្ថរណំ សន្ថរិត្វា កម្ពលស្ស វណ្ណេន សទ្ធិំ បច្ចេកពុទ្ធស្ស សរីរប្បភំ ឯកសទិសំ ទិស្វា អតិវិយ បសន្នោ ហុត្វា អាហ – ‘‘យថា តុម្ហេហិ អក្កន្តកាលតោ បដ្ឋាយ ឥមស្ស កម្ពលស្ស អតិវិយ បភា វិរោចតិ, ឯវមេវ មយ្ហម្បិ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ ហត្ថបាទានំ វណ្ណោ ពន្ធុជីវកបុប្ផវណ្ណោ ហោតុ, សតក្ខត្តុំ វិហតកប្បាសបដលផស្សសទិសោវ ផស្សោ ហោតូ’’តិ. សោ តេមាសំ បច្ចេកពុទ្ធំ ឧបដ្ឋហិត្វា បវារិតកាលេ តិចីវរំ អទាសិ. បច្ចេកពុទ្ធោ បរិបុណ្ណបត្តចីវរោ គន្ធមាទនមេវ គតោ.

សោបិ កុលបុត្តោ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ កាឡចម្បានគរេ ឧបសេដ្ឋិស្ស ឃរេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តស្ស បដិសន្ធិគ្គហណកាលតោ បដ្ឋាយ សេដ្ឋិកុលំ អនេកានិ បណ្ណាការសហស្សានិ អាគច្ឆន្តិ. ជាតទិវសេ ច សកលនគរំ ឯកសក្ការសម្មានំ អហោសិ. អថស្ស នាមគ្គហណទិវសេ មាតាបិតរោ ‘‘អម្ហាកំ បុត្តោ អត្តនោ នាមំ គណ្ហិត្វាវ អាគតោ, រត្តសុវណ្ណរសបរិសិត្តា វិយស្ស សរីរច្ឆវី’’តិ សោណកុមារោត្វេវស្ស នាមំ អកំសុ.

អថស្ស សដ្ឋិ ធាតិយោ ឧបនេត្វា ទេវកុមារំ វិយ នំ សុខេន វឌ្ឍេសុំ. តស្ស ឯវរូបំ អាហារវិធានំ អហោសិ – សដ្ឋិករីសមត្តំ ឋានំ កសិត្វា តិវិធេន ឧទកេន បោសេន្តិ. កេទារេ បវិសន្តីសុ ឧទកមាតិកាសុ ខីរោទកស្ស ច គន្ធោទកស្ស ច អនេកានិ ចាដិសហស្សានិ អាសិញ្ចន្តិ. សាលិសីសានំ ខីរគ្គហណកាលេ សុកាទីនំ បាណានំ ឧច្ឆិដ្ឋករណនិវារណត្ថំ វីហិគព្ភានំ សុខុមាលភាវត្ថញ្ច បរិយន្តបរិក្ខេបេ ច អន្តរន្តរា ច ថម្ភេ និខនិត្វា ឧបរិ ទណ្ឌកេ ទត្វា កិលញ្ជេហិ ឆាទេត្វា សមន្តា សាណិយា បរិក្ខិបិត្វា សព្ពបរិយន្តេ អារក្ខំ គណ្ហន្តិ. សស្សេ និប្ផន្នេ កោដ្ឋេ ចតុជាតិគន្ធេហិ បរិភណ្ឌំ កត្វា ឧបរិ ឧត្តមគន្ធេហិ បរិភាវេន្តិ. អនេកសហស្សបុរិសា ខេត្តំ ឱរុយ្ហ សាលិសីសានិ វណ្ដេសុ ឆិន្ទិត្វា មុដ្ឋិមុដ្ឋិយោ កត្វា រជ្ជុកេហិ ពន្ធិត្វា សុក្ខាបេន្តិ. តតោ កោដ្ឋកស្ស ហេដ្ឋិមតលេ គន្ធេ សន្ថរិត្វា ឧបរិ សាលិសីសានិ សន្ថរន្តិ. ឯវំ ឯកន្តរិកំ កត្វា សន្ថរន្តា កោដ្ឋកំ បូរេត្វា ទ្វារំ បិទហន្តិ, តិវស្សសម្បត្តកាលេ កោដ្ឋកំ វិវរន្តិ. វិវដកាលេ សកលនគរំ សុគន្ធគន្ធិកំ ហោតិ. សាលិម្ហិ បហតេ ធុត្តា ថុសេ កិណិត្វា គណ្ហន្តិ, កុណ្ឌកំ បន ចូឡុបដ្ឋាកា លភន្តិ. មុសលឃដ្ដិតកេ សាលិតណ្ឌុលេ វិចិនិត្វា គណ្ហន្តិ. តេ សុវណ្ណហីរកបច្ឆិយំ បក្ខិបិត្វា សតកាលំ បរិស្សាវេត្វា គហិតេ បក្កុថិតជាតិរសេ ឯកវារំ បក្ខិបិត្វា ឧទ្ធរន្តិ, បមុខដ្ឋានំ សុមនបុប្ផសទិសំ ហោតិ. តំ ភោជនំ សុវណ្ណសរកេ បក្ខិបិត្វា បក្កុថិតអប្បោទកមធុបាយាសបូរិតស្ស រជតថាលស្ស ឧបរិ កត្វា អាទាយ គន្ត្វា សេដ្ឋិបុត្តស្ស បុរតោ ឋបេន្តិ.

សោ អត្តនោ យាបនមត្តំ ភុញ្ជិត្វា គន្ធវាសិតេន ឧទកេន មុខំ វិក្ខាលេត្វា ហត្ថបាទេ ធោវតិ. អថស្ស ធោតហត្ថបាទស្ស នានប្បការំ មុខវាសំ ឧបនេន្តិ. តស្ស អក្កមនដ្ឋានេ វរបោត្ថកចិត្តត្ថរណំ អត្ថរន្តិ. ហត្ថបាទតលានិស្ស ពន្ធុជីវកបុប្ផវណ្ណានិ ហោន្តិ, សតកាលវិហតកប្បាសស្ស វិយ ផស្សោ, បាទតលេសុ មណិកុណ្ឌលាវត្តវណ្ណានិ លោមានិ ជាយិំសុ. សោ កស្សចិទេវ កុជ្ឈិត្វា ‘‘អាជានាហិ ភូមិំ អក្កមិស្សាមី’’តិ វទតិ. តស្ស វយប្បត្តស្ស តិណ្ណំ ឧតូនំ អនុច្ឆវិកេ តយោ បាសាទេ ការេត្វា នាដកានិ ច ឧបដ្ឋាបេសុំ. សោ មហាសម្បត្តិំ អនុភវន្តោ ទេវោ មញ្ញេ បដិវសតិ.

អថ អម្ហាកំ សត្ថរិ សព្ពញ្ញុតំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កេ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តេ បាទលោមទស្សនត្ថំ រញ្ញា មាគធេន បក្កោសាបេត្វា អសីតិយា គាមិយសហស្សេហិ សទ្ធិំ សត្ថុ សន្តិកំ បហិតោ ធម្មទេសនំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ សត្ថារំ បព្ពជ្ជំ យាចិ. អថ នំ ភគវា ‘‘អនុញ្ញាតោសិ មាតាបិតូហី’’តិ បុច្ឆិត្វា អននុញ្ញាតភាវំ សុត្វា ‘‘ន ខោ, សោណ, តថាគតា មាតាបិតូហិ អននុញ្ញាតំ បុត្តំ បព្ពាជេន្តី’’តិ បដិក្ខិបិ. សោ ‘‘សាធុ ភគវា’’តិ តថាគតស្ស វចនំ សិរសា សម្បដិច្ឆិត្វា មាតាបិតូនំ សន្តិកំ គន្ត្វា អនុជានាបេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ អាគម្ម អញ្ញតរស្ស ភិក្ខុនោ សន្តិកេ បព្ពជិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បនស្ស បព្ពជ្ជាវិធានំ បាឡិយំ (មហាវ. ២៤៣) អាគតមេវ.

តស្ស បព្ពជ្ជញ្ច ឧបសម្បទញ្ច លភិត្វា រាជគហេ វិហរន្តស្ស សម្ពហុលា ញាតិសាលោហិតា ច សន្ទិដ្ឋសម្ភត្តា ច សក្ការសម្មានំ អាហរន្តិ, រូបនិប្ផត្តិយា វណ្ណំ កថេន្តិ, អញ្ញេបិ ជនា បស្សិតុំ អាគច្ឆន្តិ. ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘មម សន្តិកំ ពហូ ជនា អាគច្ឆន្តិ, កម្មដ្ឋានេ វា វិបស្សនាយ វា កម្មំ កាតុំ កថំ សក្ខិស្សាមិ, យំនូនាហំ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា សីតវនសុសានំ គន្ត្វា សមណធម្មំ ករេយ្យំ. តត្រ ហិ សុសានន្តិ ជិគុច្ឆិត្វា ពហូ ជនា នាគមិស្សន្តិ, ឯវំសន្តេ មម កិច្ចំ មត្ថកំ បាបុណិស្សតី’’តិ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា សីតវនំ គន្ត្វា សមណធម្មំ កាតុំ អារភិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ សរីរំ បរមសុខុមាលំ, ន ខោ បន សក្កា សុខេនេវ សុខំ បាបុណិតុំ, កាយំ កិលមេត្វាបិ សមណធម្មំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. តតោ ឋានចង្កមមេវ អធិដ្ឋាយ បធានមកាសិ. តស្ស សុខុមាលានំ បាទតលានំ អន្តន្តេហិ ផោដា ឧដ្ឋាយ ភិជ្ជិំសុ, ចង្កមោ ឯកលោហិតោវ អហោសិ. បាទេសុ អវហន្តេសុ ជណ្ណុកេហិបិ ហត្ថេហិបិ វាយមិត្វា ចង្កមតិ. ឯវំ វីរិយំ ទឡ្ហំ ករោន្តោបិ ឱភាសមត្តម្បិ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ អញ្ញោបិ អារទ្ធវីរិយោ ភវេយ្យ, មាទិសោវ ភវេយ្យ. អហំ ខោ បន ឯវំ វាយមន្តោបិ មគ្គំ វា ផលំ វា ឧប្បាទេតុំ ន សក្កោមិ, អទ្ធា នេវាហំ ឧគ្ឃដិតញ្ញូ, ន វិបញ្ចិតញ្ញូ, ន នេយ្យោ, បទបរមេន មយា ភវិតព្ពំ. កិំ មេ បព្ពជ្ជាយ, ហីនាយាវត្តិត្វា ភោគេ ច ភុញ្ជិស្សាមិ បុញ្ញានិ ច ករិស្សាមី’’តិ.

តស្មិំ សមយេ សត្ថា ថេរស្ស វិតក្កំ ញត្វា សាយន្ហសមយេ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ តត្ថ គន្ត្វា លោហិតេន ផុដ្ឋំ ចង្កមំ ទិស្វា ថេរំ វីណោវាទេន (មហាវ. ២៤៣) ឱវទិត្វា វីរិយសមថយោជនត្ថាយ តស្ស កម្មដ្ឋានំ កថេត្វា គិជ្ឈកូដមេវ គតោ. សោណត្ថេរោបិ ទសពលស្ស សម្មុខា ឱវាទំ លភិត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ. អថ សត្ថា អបរភាគេ ជេតវនេ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ធម្មំ ទេសេន្តោ ថេរំ អារទ្ធវីរិយានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

សោណកុដិកណ្ណត្ថេរវត្ថុ

២០៦. អដ្ឋមេ កល្យាណវាក្ករណានន្តិ វាក្ករណំ វុច្ចតិ វចនកិរិយា, មធុរវចនានន្តិ អត្ថោ. អយញ្ហិ ថេរោ ទសពលេន សទ្ធិំ ឯកគន្ធកុដិយា តថាគតស្ស មធុរេន សរេន ធម្មកថំ កថេសិ. អថស្ស សត្ថា សាធុការំ អទាសិ. តស្មា សោ កល្យាណវាក្ករណានំ អគ្គោ នាម ជាតោ. សោណោតិ តស្ស នាមំ, កោដិអគ្ឃនកំ បន កណ្ណបិឡន្ធនំ ធារេសិ. តស្មា កុដិកណ្ណោតិ វុច្ចតិ, កោដិកណ្ណោតិ អត្ថោ.

តស្ស បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – អយម្បិ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ បុរិមនយេនេវ មហាជនេន សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ ឋត្វា សត្ថុ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ កល្យាណវាក្ករណានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ‘‘មយាបិ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ កល្យាណវាក្ករណានំ អគ្គេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ទសពលំ និមន្តេត្វា សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា, ‘‘ភន្តេ, យំ ភិក្ខុំ តុម្ហេ ឥតោ សត្តទិវសមត្ថកេ កល្យាណវាក្ករណានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបយិត្ថ, អហម្បិ ឥមស្ស អធិការកម្មស្ស ផលេន អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ តថារូបោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. សត្ថា តស្ស អនន្តរាយំ ទិស្វា ‘‘អនាគតេ គោតមពុទ្ធស្ស សាសនេ កល្យាណវាក្ករណានំ អគ្គោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាករិត្វា បក្កាមិ.

សោបិ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា កប្បសតសហស្សំ ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សំសរន្តោ អម្ហាកំ ទសពលស្ស ឧប្បត្តិតោ បុរេតរមេវ ទេវលោកា ចវិត្វា កាឡិយា នាម កុររឃរិកាយ ឧបាសិកាយ កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. សា បរិបក្កេ គព្ភេ រាជគហនគរេ អត្តនោ កុលនិវេសនំ អាគតា.

តស្មិំ សមយេ អម្ហាកំ សត្ថា សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ ឥសិបតនេ ធម្មចក្កំ បវត្តេសិ. ធម្មចក្កប្បវត្តនេ ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតា សន្និបតិំសុ. តត្ថ ឯកោ អដ្ឋវីសតិយា យក្ខសេនាបតីនំ អព្ភន្តរេ សាតាគិរោ នាម យក្ខោ ទសពលស្ស ធម្មកថំ សុត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ ចិន្តេសិ – ‘‘កិំ នុ ខោ អយំ ឯវំ មធុរធម្មកថា មម សហាយេន ហេមវតេន សុតា ន សុតា’’តិ? សោ ទេវសង្ឃស្ស អន្តរេ ឱលោកេន្តោ តំ អបស្សិត្វា ‘‘អទ្ធា មម សហាយោ តិណ្ណំ រតនានំ ឧប្បន្នភាវំ ន ជានាតិ, គច្ឆាមិ ទសពលស្ស ចេវ វណ្ណំ កថេស្សាមិ, បដិវិទ្ធធម្មញ្ច អារោចេស្សាមី’’តិ អត្តនោ បរិសាយ សទ្ធិំ រាជគហមត្ថកេន តស្ស សន្តិកំ បាយាសិ.

ហេមវតោបិ តិយោជនសហស្សំ ហិមវន្តំ អកាលបុប្ផិតំ ទិស្វា ‘‘មម សហាយេន សាតាគិរេន សទ្ធិំ ហិមវន្តកីឡិតំ កីឡិស្សាមី’’តិ អត្តនោ បរិសាយ សទ្ធិំ រាជគហមត្ថកេនេវ បាយាសិ. តេសំ ទ្វិន្នម្បិ អគ្គពលកាយា កុលឃរិកាយ កាឡិឧបាសិកាយ និវេសនមត្ថកេ សមាគន្ត្វា ‘‘តុម្ហេ កស្ស បរិសា, មយំ សាតាគិរស្ស. តុម្ហេ កស្ស បរិសា, មយំ ហេមវតស្សា’’តិ អាហំសុ. តេ ហដ្ឋតុដ្ឋាវ គន្ត្វា តេសំ យក្ខសេនាបតីនំ អារោចយិំសុ. តេបិ តំខណញ្ញេវ ឧបាសិកាយ និវេសនមត្ថកេ សមាគច្ឆិំសុ. សាតាគិរោ ហេមវតំ អាហ – ‘‘កហំ, សម្ម, គច្ឆសី’’តិ? តវ សន្តិកំ សម្មាតិ. កិំការណាតិ? ហិមវន្តំ បុប្ផិតំ ទិស្វា តយា សទ្ធិំ តត្ថ កីឡិស្សាមីតិ. ត្វំ បន, សម្ម, កហំ គច្ឆសីតិ? តវ សន្តិកំ, សម្មាតិ. កិំការណាតិ? ត្វំ ហិមវន្តស្ស កេន បុប្ផិតភាវំ ជានាសីតិ? ន ជានាមិ, សម្មាតិ. សុទ្ធោទនមហារាជស្ស បុត្តោ សិទ្ធត្ថកុមារោ ទសសហស្សិលោកធាតុំ កម្បេត្វា បដិវិទ្ធសព្ពញ្ញុតញ្ញាណោ ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតានំ មជ្ឈេ អនុត្តរំ ធម្មចក្កំ បវត្តេសិ. តស្ស បវត្តិតភាវំ ន ជានាសីតិ? ន ជានាមិ, សម្មាតិ. ត្វំ ឯត្តកមេវ ឋានំ បុប្ផិតន្តិ អញ្ញាសិ, តស្ស បន បុរិសស្ស សក្ការត្ថាយ សកលទសសហស្សចក្កវាឡំ ឯកមាលាគុឡសទិសំ អជ្ជ ជាតំ សម្មាតិ. មាលា តាវ បុប្ផន្តុ, តយា សោ សត្ថា អក្ខីនិ បូរេត្វា ទិដ្ឋោតិ. អាម, សម្ម, សត្ថា ច មេ ទិដ្ឋោ, ធម្មោ ច សុតោ, អមតញ្ច បីតំ. អហំ ‘‘ឯតំ អមតធម្មំ តម្បិ ជានាបេស្សាមី’’តិ តវ សន្តិកំ អាគតោស្មិ, សម្មាតិ. តេសំ អញ្ញមញ្ញំ កថេន្តានំយេវ ឧបាសិកា សិរិសយនតោ ឧដ្ឋាយ និសិន្នា តំ កថាសល្លាបំ សុត្វា សទ្ទេ និមិត្តំ គណ្ហិ. ‘‘អយំ សទ្ទោ ឧទ្ធំ, ន ហេដ្ឋា, អមនុស្សភាសិតោ, នោ មនុស្សភាសិតោ’’តិ សល្លក្ខេត្វា ឱហិតសោតា បគ្គហិតមានសា ហុត្វា និសីទិ. តតោ –

‘‘អជ្ជ បន្នរសោ ឧបោសថោ (ឥតិ សាតាគិរោ យក្ខោ),

ទិព្ពា រត្តិ ឧបដ្ឋិតា;

អនោមនាមំ សត្ថារំ,

ហន្ទ បស្សាម គោតម’’ន្តិ. (សុ. និ. ១៥៣) –

ឯវំ សាតាគិរេន វុត្តេ –

‘‘កច្ចិ មនោ សុបណិហិតោ (ឥតិ ហេមវតោ យក្ខោ),

សព្ពភូតេសុ តាទិនោ;

កច្ចិ ឥដ្ឋេ អនិដ្ឋេ ច,

សង្កប្បស្ស វសីកតា’’តិ. (សុ. និ. ១៥៤);

ឯវំ ហេមវតោ សត្ថុ កាយសមាចារញ្ច អាជីវញ្ច មនោសមាចារញ្ច បុច្ឆិ. បុច្ឆិតំ បុច្ឆិតំ សាតាគិរោ វិស្សជ្ជេសិ. ឯវំ សត្ថុ សរីរវណ្ណគុណវណ្ណកថនវសេន ហេមវតសុត្តន្តេ និដ្ឋិតេ ហេមវតោ សហាយកស្ស ធម្មទេសនានុសារេន ញាណំ បេសេត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ.

អថ, កាឡី ឧបាសិកា, បរស្ស ធម្មេ ទេសីយមានេ តថាគតំ អទិដ្ឋបុព្ពាវ ហុត្វា អនុស្សវប្បសាទំ ឧប្បាទេត្វា បរស្ស វឌ្ឍិតំ ភោជនំ ភុញ្ជមានា វិយ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ. សា សព្ពមាតុគាមានំ អន្តរេ បឋមកសោតាបន្នា សព្ពជេដ្ឋិកា អហោសិ. តស្សា សហ សោតាបត្តិភាវេន តមេវ រត្តិំ គព្ភវុដ្ឋានំ ជាតំ, បដិលទ្ធទារកស្ស នាមគ្គហណទិវសេ សោណោតិ នាមំ អកាសិ. សា យថារុចិយា កុលគេហេ វសិត្វា កុលឃរមេវ អគមាសិ.

តស្មិំ សមយេ មហាកច្ចានត្ថេរោ តំ នគរំ ឧបនិស្សាយ ឧបវត្តេ បព្ពតេ បដិវសតិ. ឧបាសិកា ថេរំ ឧបដ្ឋាតិ. ថេរោ និពទ្ធំ តស្សា និវេសនំ គច្ឆតិ. សោណទារកោបិ និពទ្ធំ ថេរស្ស សន្តិកេ វិចរន្តោ វិស្សាសិកោ អហោសិ. សោ អបរេន សមយេន ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិ. ថេរោ តំ ឧបសម្បាទេតុកាមោ តីណិ វស្សានិ គណំ បរិយេសិត្វា ឧបសម្បាទេសិ. សោ ឧបសម្បន្នោ កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បត្វា ថេរស្សេវ សន្តិកេ សុត្តនិបាតំ ឧគ្គណ្ហិត្វា វុត្ថវស្សោ បវារេត្វា សត្ថារំ បស្សិតុកាមោ ហុត្វា ឧបជ្ឈាយំ អាបុច្ឆិ. ថេរោ អាហ – ‘‘សោណ, តយិ គតេ សត្ថា តំ ឯកគន្ធកុដិយំ វសាបេត្វា ធម្មំ អជ្ឈេសិស្សតិ, ត្វំ ធម្មំ កថេស្សសិ. សត្ថា តវ ធម្មកថាយ បសីទិត្វា តុយ្ហំ វរំ ទស្សតិ. ត្វំ វរំ គណ្ហន្តោ ឥមញ្ច ឥមញ្ច គណ្ហាហិ, មម វចនេន ទសពលស្ស បាទេ វន្ទាហី’’តិ. សោ ឧបជ្ឈាយេន អនុញ្ញាតោ មាតុឧបាសិកាយ គេហំ គន្ត្វា អារោចេសិ. សាបិ ‘‘សាធុ, តាត, ត្វំ ទសពលំ បស្សិតុំ គច្ឆន្តោ ឥមំ កម្ពលំ អាហរិត្វា សត្ថុ វសនគន្ធកុដិយា ភូមត្ថរណំ កត្វា អត្ថរាហី’’តិ កម្ពលំ អទាសិ. សោណត្ថេរោ តំ អាទាយ សេនាសនំ សំសាមេត្វា អនុបុព្ពេន សត្ថុ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា ទសពលស្ស ពុទ្ធាសនេ និសិន្នវេលាយមេវ ឧបសង្កមិត្វា អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. សត្ថា តេន សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា អានន្ទត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘អានន្ទ, ឥមស្ស ភិក្ខុស្ស សេនាសនំ ជានាហី’’តិ. ថេរោ សត្ថុ អធិប្បាយំ ញត្វា អន្តោគន្ធកុដិយំយេវ ភូមត្ថរណំ ឧស្សារេន្តោ វិយ អត្ថរិ.

អថ ខោ ភគវា ពហុទេវរត្តិំ អជ្ឈោកាសេ វីតិនាមេត្វា វិហារំ បាវិសិ, អាយស្មាបិ ខោ សោណោ ពហុទេវរត្តិំ អជ្ឈោកាសេ វីតិនាមេត្វា វិហារំ បាវិសិ. សត្ថា បច្ឆិមយាមេ សីហសេយ្យំ កប្បេត្វា បច្ចូសសមយេ វុដ្ឋាយ និសីទិត្វា ‘‘ឯត្តកេន កាលេន សោណស្ស កាយទរថោ បដិប្បស្សទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា អាយស្មន្តំ សោណំ អជ្ឈេសិ – ‘‘បដិភាតុ តំ ភិក្ខុ ធម្មោ ភាសិតុ’’ន្តិ. សោណត្ថេរោ មធុរស្សរេន ឯកព្យញ្ជនម្បិ អវិនាសេន្តោ អដ្ឋកវគ្គិយានិ សុត្តានិ (សុ. និ. ៧៧២ អាទយោ) អភាសិ. កថាបរិយោសានេ ភគវា សាធុការំ ទត្វា ‘‘សុគ្គហិតោ តេ ភិក្ខុ ធម្មោ, មយា ទេសិតកាលេ ច អជ្ជ ច ឯកសទិសាវ ទេសនា, កិញ្ចិ ឩនំ វា អធិកំ វា នត្ថី’’តិ បសន្នភាវំ បកាសេសិ. សោណត្ថេរោបិ ‘‘អយំ ឱកាសោ’’តិ សល្លក្ខេត្វា ឧបជ្ឈាយស្ស វចនេន ទសពលំ វន្ទិត្វា វិនយធរបញ្ចមេន គណេន ឧបសម្បទំ អាទិំ កត្វា សព្ពេ វរេ យាចិ, សត្ថា អទាសិ. បុន ថេរោ មាតុឧបាសិកាយ វចនេន វន្ទិត្វា ‘‘អយំ, ភន្តេ, ឧបាសិកាយ តុម្ហាកំ វសនគន្ធកុដិយំ ភូមត្ថរណត្ថំ កម្ពលោ បហិតោ’’តិ កម្ពលំ ទត្វា ឧដ្ឋាយាសនា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បន ថេរស្ស បព្ពជ្ជំ អាទិំ កត្វា សព្ពំ សុត្តេ អាគតមេវ.

ឥតិ ថេរោ សត្ថុ សន្តិកា អដ្ឋ វរេ លភិត្វា ឧបជ្ឈាយស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា សព្ពំ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. បុនទិវសេ មាតុឧបាសិកាយ និវេសនទ្វារំ គន្ត្វា ភិក្ខាយ អដ្ឋាសិ. ឧបាសិកា ‘‘បុត្តោ កិរ មេ ទ្វារេ ឋិតោ’’តិ សុត្វា វេគេន អាគន្ត្វា អភិវាទេត្វា ហត្ថតោ បត្តំ គហេត្វា អន្តោនិវេសនេ និសីទាបេត្វា ភោជនំ អទាសិ. អថ នំ ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ អាហ – ‘‘ទិដ្ឋោ តេ, តាត, ទសពលោ’’តិ? អាម ឧបាសិកេតិ. វន្ទិតោ តេ មម វចនេនាតិ? អាម វន្ទិតោ, សោបិ ច មេ កម្ពលោ តថាគតស្ស វសនដ្ឋានេ ភូមត្ថរណំ កត្វា អត្ថតោតិ. កិំ, តាត, តយា កិរ សត្ថុ ធម្មកថា កថិតា, សត្ថារា ច តេ សាធុការោ ទិន្នោតិ? តយា កថំ ញាតំ ឧបាសិកេតិ? តាត, មយ្ហំ គេហេ អធិវត្ថា ទេវតា ទសពលេន តុយ្ហំ សាធុការំ ទិន្នទិវសេ ‘‘សកលទសសហស្សចក្កវាឡេ ទេវតា សាធុការំ អទំសូ’’តិ អាហ – តាត, តយា កថិតធម្មកថំ ពុទ្ធានំ កថិតនិយាមេនេវ មយ្ហម្បិ កថេតុំ បច្ចាសីសាមីតិ. ថេរោ មាតុ កថំ សម្បដិច្ឆិ. សា តស្ស អធិវាសនំ វិទិត្វា ទ្វារេ មណ្ឌបំ ការេត្វា ទសពលស្ស កថិតនិយាមេនេវ អត្តនោ ធម្មកថំ កថាបេសីតិ វត្ថុ ឯត្ថ សមុដ្ឋិតំ. សត្ថា អបរភាគេ អរិយគណមជ្ឈេ និសិន្នោ ថេរំ កល្យាណវាក្ករណានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

សីវលិត្ថេរវត្ថុ

២០៧. នវមេ លាភីនំ យទិទំ សីវលីតិ ឋបេត្វា តថាគតំ លាភីនំ ភិក្ខូនំ សីវលិត្ថេរោ អគ្គោតិ ទស្សេតិ. តស្ស បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – អយម្បិ អតីតេ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ វុត្តនយេនេវ វិហារំ គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ លាភីនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ‘‘មយាបិ អនាគតេ ឯវរូបេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ ទសពលំ និមន្តេត្វា បុរិមនយេនេវ សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា ‘‘ភគវា អហម្បិ ឥមិនា អធិការកម្មេន អញ្ញំ សម្បត្តិំ ន បត្ថេមិ, អនាគតេ បន ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ អហម្បិ តុម្ហេហិ សោ ឯតទគ្គេ ឋបិតភិក្ខុ វិយ លាភីនំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. សត្ថា អនន្តរាយំ ទិស្វា ‘‘អយំ តេ បត្ថនា អនាគតេ គោតមស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ សមិជ្ឈិស្សតី’’តិ ព្យាករិត្វា បក្កាមិ.

សោបិ កុលបុត្តោ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ វិបស្សីពុទ្ធកាលេ ពន្ធុមតីនគរតោ អវិទូរេ ឯកស្មិំ គាមេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តស្មិំ សមយេ ពន្ធុមតីនគរវាសិនោ រញ្ញា សទ្ធិំ សាកច្ឆិត្វា សាកច្ឆិត្វា ទសពលស្ស ទានំ ទេន្តិ. តេ ឯកទិវសំ សព្ពេវ ឯកតោ ហុត្វា ទានំ ទេន្តា ‘‘កិំ នុ ខោ អម្ហាកំ ទានមុខេ នត្ថី’’តិ មធុញ្ច គុឡទធិញ្ច ន អទ្ទសំសុ. តេ ‘‘យតោ កុតោចិ អាហរិស្សាមា’’តិ ជនបទតោ នគរំ បវិសនមគ្គេ បុរិសំ ឋបេសុំ. តទា ឯស កុលបុត្តោ អត្តនោ គាមតោ គុឡទធិវារកំ គហេត្វា ‘‘កិញ្ចិទេវ អាហរិស្សាមី’’តិ នគរំ គច្ឆន្តោ មុខំ ធោវិត្វា ‘‘ធោតហត្ថបាទោ បវិសិស្សាមី’’តិ ផាសុកដ្ឋានំ ឱលោកេន្តោ នង្គលសីសមត្តំ និម្មក្ខិកំ ទណ្ឌកមធុំ ទិស្វា ‘‘បុញ្ញេន មេ ឥទំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ គហេត្វា នគរំ បវិសតិ. នាគរេហិ ឋបិតបុរិសោ តំ ទិស្វា, ‘‘ភោ បុរិស, កស្សិមំ អាហរសី’’តិ បុច្ឆិ. ន កស្សចិ សាមិ, វិក្កិណិតុំ បន មេ ឥទំ អានីតន្តិ. តេន ហិ, ភោ បុរិស, ឥមំ កហាបណំ គហេត្វា ឯតំ មធុញ្ច គុឡទធិញ្ច ទេហីតិ.

សោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥទំ ន ពហុមូលំ, អយញ្ច ឯកប្បហារេនេវ ពហុំ ទេតិ, វីមំសិតុំ វដ្ដតី’’តិ. តតោ នំ ‘‘នាហំ ឯកកហាបណេន ទេមី’’តិ អាហ. យទិ ឯវំ, ទ្វេ គហេត្វា ទេហីតិ. ទ្វីហិបិ ន ទេមីតិ. ឯតេនុបាយេន វឌ្ឍន្តំ វឌ្ឍន្តំ សហស្សំ បាបុណិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អតិអញ្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ, ហោតុ តាវ, ឥមស្ស កត្តព្ពកិច្ចំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ. អថ នំ អាហ – ‘‘ឥទំ ន ពហុអគ្ឃនកំ, ត្វញ្ច ពហុំ ទេសិ, កេន កម្មេន ឥទំ គណ្ហាសី’’តិ? ឥធ, ភោ, នគរវាសិនោ រញ្ញា សទ្ធិំ បដិវិរុជ្ឈិត្វា វិបស្សីទសពលស្ស ទានំ ទេន្តា ឥទំ ទ្វយំ ទានមុខេ អបស្សន្តា បរិយេសន្តិ. សចេ ឥទំ ទ្វយំ ន លភិស្សន្តិ, នាគរានំ បរាជយោ ភវិស្សតិ. តស្មា សហស្សំ ទត្វា គណ្ហាមីតិ. កិំ បនេតំ នាគរានមេវ វដ្ដតិ, ន អញ្ញេសំ ទាតុំ វដ្ដតីតិ? យស្ស កស្សចិ ទាតុំ អវារិតមេតន្តិ. អត្ថិ បន តេ កោចិ នាគរានំ ទានេ ឯកទិវសំ សហស្សំ ទាតាតិ? នត្ថិ សម្មាតិ. ឥមេសំ បន ទ្វិន្នំ សហស្សគ្ឃនកភាវំ ជានាសីតិ? អាម ជានាមីតិ. តេន ហិ គច្ឆ, នាគរានំ អាចិក្ខ – ‘‘ឯកោ បុរិសោ ឥមានិ ទ្វេ មូលេន ន ទេតិ, សហត្ថេនេវ ទាតុកាមោ, តុម្ហេ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ ការណា និរុស្សុក្កា ហោថា’’តិ. ត្វំ បន មេ ឥមស្មិំ ទានមុខេ ជេដ្ឋកភាវស្ស កាយសក្ខី ហោហីតិ.

សោ គាមវាសី បរិព្ពយត្ថំ គហិតមាសកេន បញ្ចកដុកំ គហេត្វា ចុណ្ណំ កត្វា ទធិតោ កញ្ជិយំ វាហេត្វា តត្ថ មធុបដលំ បីឡេត្វា បញ្ចកដុកចុណ្ណេន យោជេត្វា ឯកស្មិំ បទុមិនិបត្តេ បក្ខិបិត្វា តំ សំវិទហិត្វា អាទាយ ទសពលស្ស អវិទូរេ ឋានេ និសីទិ. មហាជនេន អាហរិយមានស្ស សក្ការស្ស អន្តរេ អត្តនោ បត្តវារំ ឱលោកយមានោ ឱកាសំ ញត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ភគវា អយំ មយ្ហំ ទុគ្គតបណ្ណាការោ, ឥមំ មេ អនុកម្បំ បដិច្ច គណ្ហថា’’តិ. សត្ថា តស្ស អនុកម្បំ បដិច្ច ចតុមហារាជទត្តិយេន សេលមយេន បត្តេន តំ បដិគ្គហេត្វា យថា អដ្ឋសដ្ឋិភិក្ខុសតសហស្សស្ស ទិយ្យមានំ ន ខីយតិ, ឯវំ អធិដ្ឋាសិ. សោបិ កុលបុត្តោ និដ្ឋិតភត្តកិច្ចំ ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ ឋិតោ អាហ – ‘‘ទិដ្ឋោ មេ ភគវា អជ្ជ ពន្ធុមតីនគរវាសិកេហិ តុម្ហាកំ សក្ការោ អាហរិយមានោ, អហម្បិ ឥមស្ស កម្មស្ស និស្សន្ទេន និព្ពត្តនិព្ពត្តភវេ លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ ភវេយ្យ’’ន្តិ. សត្ថា ‘‘ឯវំ ហោតុ កុលបុត្តា’’តិ វត្វា តស្ស ច នគរវាសីនញ្ច ភត្តានុមោទនំ កត្វា បក្កាមិ.

សោបិ កុលបុត្តោ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សុប្បវាសាយ រាជធីតាយ កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. បដិសន្ធិគ្គហណតោ បដ្ឋាយ សាយំ បាតញ្ច បណ្ណាការសតានិ បាបុណន្តិ, សុប្បវាសា សម្បត្តិំ គច្ឆតិ. អថ នំ បុញ្ញវីមំសនត្ថំ ហត្ថេន ពីជបច្ឆិំ ផុសាបេន្តិ, ឯកេកពីជតោ សលាកសតម្បិ សលាកសហស្សម្បិ និគច្ឆតិ. ឯកករីសខេត្តតោ បញ្ញាសម្បិ សដ្ឋិបិ សកដានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. កោដ្ឋបូរណកាលេបិ កោដ្ឋទ្វារំ ហត្ថេន ផុសាបេន្តិ, រាជធីតាយ បុញ្ញេន គណ្ហន្តានំ គហិតគហិតដ្ឋានំ បុន បូរតិ. បរិបុណ្ណភត្តកុម្ភិតោបិ ‘‘រាជធីតាយ បុញ្ញ’’ន្តិ វត្វា យស្ស កស្សចិ ទេន្តានំ យាវ ន ឧក្កឌ្ឍន្តិ, ន តាវ ភត្តំ ខីយតិ. ទារកេ កុច្ឆិគតេយេវ សត្ត វស្សានិ អតិក្កមិំសុ.

គព្ភេ បន បរិបក្កេ សត្តាហំ មហាទុក្ខំ អនុភោសិ. សា សាមិកំ អាមន្តេត្វា ‘‘បុរេ មរណា ជីវមានាវ ទានំ ទស្សាមី’’តិ សត្ថុ សន្តិកំ បេសេសិ – ‘‘គច្ឆ ឥមំ បវត្តិំ សត្ថុ អារោចេត្វា សត្ថារំ និមន្តេហិ, យញ្ច សត្ថា វទេតិ, តំ សាធុកំ ឧបលក្ខេត្វា អាគន្ត្វា មយ្ហំ កថេហី’’តិ. សោ គន្ត្វា តស្សា សាសនំ ភគវតោ អារោចេសិ. សត្ថា ‘‘សុខិនី ហោតុ សុប្បវាសា កោលិយធីតា, សុខិនី អរោគា អរោគំ បុត្តំ វិជាយតូ’’តិ អាហ. រាជា តំ សុត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា អន្តោគាមាភិមុខោ បាយាសិ. តស្ស បុរេ អាគមនាយេវ សុប្បវាសាយ កុច្ឆិតោ ធមករណា ឧទកំ វិយ គព្ភោ និក្ខមិ, បរិវារេត្វា និសិន្នជនោ អស្សុមុខោវ ហសិតុំ អារទ្ធោ. ហដ្ឋតុដ្ឋោ មហាជនោ រញ្ញោ បុត្តសាសនំ អារោចេតុំ អគមាសិ.

រាជា តេសំ ឥង្គិតំ ទិស្វាវ ‘‘ទសពលេន កថិតកថា និប្ផន្នា មញ្ញេ’’តិ ចិន្តេសិ. សោ អាគន្ត្វា សត្ថុ សាសនំ រាជធីតាយ អារោចេសិ. រាជធីតា ‘‘តយា និមន្តិតំ ជីវិតភត្តមេវ មង្គលភត្តំ ភវិស្សតិ, គច្ឆ សត្តាហំ ទសពលំ និមន្តេហី’’តិ. រាជា តថា អកាសិ. សត្តាហំ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ បវត្តយិំសុ. ទារកោ សព្ពេសំ ញាតីនំ សន្តត្តចិត្តំ និព្ពាបេន្តោ ជាតោតិ សីវលិទារកោត្វេវស្ស នាមំ អកំសុ. សោ សត្ត វស្សានិ គព្ភេ វសិតត្តា ជាតកាលតោ បដ្ឋាយ សព្ពកម្មក្ខមោ អហោសិ. ធម្មសេនាបតិ សារិបុត្តោ សត្តមេ ទិវសេ តេន សទ្ធិំ កថាសល្លាបំ អកាសិ. សត្ថាបិ ធម្មបទេ គាថំ អភាសិ –

‘‘យោមំ បលិបថំ ទុគ្គំ, សំសារំ មោហមច្ចគា;

តិណ្ណោ បារង្គតោ ឈាយី, អនេជោ អកថំកថី;

អនុបាទាយ និព្ពុតោ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ. (ធ. ប. ៤១៤);

អថ នំ ថេរោ ឯវមាហ – ‘‘កិំ បន តយា ឯវរូបំ ទុក្ខរាសិំ អនុភវិត្វា បព្ពជិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ? លភមានោ បព្ពជេយ្យំ, ភន្តេតិ. សុប្បវាសា តំ ទារកំ ថេរេន សទ្ធិំ កថេន្តំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ មេ បុត្តោ ធម្មសេនាបតិនា សទ្ធិំ កថេតី’’តិ ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘មយ្ហំ បុត្តោ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ កិំ កថេតិ, ភទន្តេ’’តិ? អត្តនា អនុភូតំ គព្ភវាសទុក្ខំ កថេត្វា តុម្ហេហិ អនុញ្ញាតោ បព្ពជិស្សាមីតិ វទតីតិ. សាធុ, ភន្តេ, បព្ពាជេថ នន្តិ. ថេរោ តំ វិហារំ នេត្វា តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ ទត្វា បព្ពាជេន្តោ, ‘‘សីវលិ, ន តុយ្ហំ អញ្ញេន ឱវាទេន កម្មំ អត្ថិ, តយា សត្ត វស្សានិ អនុភូតទុក្ខមេវ បច្ចវេក្ខាហី’’តិ. ភន្តេ, បព្ពាជនមេវ តុម្ហាកំ ភារោ, យំ បន មយា កាតុំ សក្កា, តមហំ ជានិស្សាមីតិ. សោ បឋមកេសវដ្ដិយា ឱហារិតក្ខណេយេវ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ, ទុតិយាយ ឱហារិតក្ខណេ សកទាគាមិផលេ, តតិយាយ អនាគាមិផលេ. សព្ពេសំយេវ បន កេសានំ ឱរោបនញ្ច អរហត្តសច្ឆិកិរិយា ច អបច្ឆា អបុរិមា អហោសិ. តស្ស បព្ពជិតទិវសតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ចត្តារោ បច្ចយា យទិច្ឆកំ ឧប្បជ្ជន្តិ. ឯវំ ឯត្ថ វត្ថុ សមុដ្ឋិតំ.

អបរភាគេ សត្ថា សាវត្ថិំ អគមាសិ. ថេរោ សត្ថារំ អភិវាទេត្វា, ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ បុញ្ញំ វីមំសិស្សាមិ, បញ្ច មេ ភិក្ខុសតានិ ទេថា’’តិ អាហ. គណ្ហ, សីវលីតិ. សោ បញ្ចសតេ ភិក្ខូ គហេត្វា ហិមវន្តាភិមុខំ គច្ឆន្តោ អដវិមគ្គំ គច្ឆតិ. តស្ស បឋមំ ទិដ្ឋា និគ្រោធេ អធិវត្ថា ទេវតា សត្ត ទិវសានិ ទានំ អទាសិ. ឥតិ សោ –

‘‘និគ្រោធំ បឋមំ បស្សិ, ទុតិយំ បណ្ឌវបព្ពតំ;

តតិយំ អចិរវតិយំ, ចតុត្ថំ វរសាគរំ.

‘‘បញ្ចមំ ហិមវន្តំ សោ, ឆដ្ឋំ ឆទ្ទន្តុបាគមិ;

សត្តមំ គន្ធមាទនំ, អដ្ឋមំ អថ រេវត’’ន្តិ.

សព្ពដ្ឋានេសុ សត្ត សត្ត ទិវសានេវ ទានំ អទំសុ. គន្ធមាទនបព្ពតេ បន នាគទត្តទេវរាជា នាម សត្តទិវសេសុ ឯកទិវសំ ខីរបិណ្ឌបាតំ អទាសិ, ឯកទិវសំ សប្បិបិណ្ឌបាតំ អទាសិ. ភិក្ខុសង្ឃោ អាហ – ‘‘អាវុសោ, ឥមស្ស ទេវរញ្ញោ នេវ ធេនុយោ ទុយ្ហមានា បញ្ញាយន្តិ, ន ទធិនិម្មថនំ, កុតោ តេ, ទេវរាជ, ឥមំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ? ‘‘ភន្តេ, កស្សបទសពលស្ស កាលេ ខីរសលាកភត្តទានស្សេតំ ផល’’ន្តិ ទេវរាជា អាហ. អបរភាគេ សត្ថា ខទិរវនិយរេវតស្ស បច្ចុគ្គមនំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា ថេរំ អត្តនោ សាសនេ លាភគ្គយសគ្គប្បត្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

វក្កលិត្ថេរវត្ថុ

២០៨. ទសមេ សទ្ធាធិមុត្តានន្តិ សទ្ធាយ អធិមុត្តានំ, ពលវសទ្ធានំ ភិក្ខូនំ វក្កលិត្ថេរោ អគ្គោតិ ទស្សេតិ. អញ្ញេសំ ហិ សទ្ធា វឌ្ឍេតព្ពា ហោតិ, ថេរស្ស បន ហាបេតព្ពា ជាតា. តស្មា សោ សទ្ធាធិមុត្តានំ អគ្គោតិ វុត្តោ. វក្កលីតិ បនស្ស នាមំ.

តស្ស បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – អយម្បិ ហិ អតីតេ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ វុត្តនយេនេវ វិហារំ គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ សទ្ធាធិមុត្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ‘‘មយាបិ អនាគតេ ឯវរូបេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តនយេនេវ សត្ថារំ និមន្តេត្វា សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា ទសពលំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អហម្បិ ឥមិនា អធិការកម្មេន តុម្ហេហិ សទ្ធាធិមុត្តានំ ឯតទគ្គេ ឋបិតភិក្ខុ វិយ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ សទ្ធាធិមុត្តានំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. សត្ថា តស្ស អនន្តរាយំ ទិស្វា ព្យាករិត្វា បក្កាមិ.

សោបិ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ អម្ហាកំ សត្ថុកាលេ សាវត្ថិយំ ព្រាហ្មណកុលេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ, វក្កលីតិស្ស នាមំ អកំសុ. សោ វុទ្ធិប្បត្តោ តយោ វេទេ ឧគ្គណ្ហិត្វា ទសពលំ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតំ សាវត្ថិយំ ចរន្តំ ទិស្វា សត្ថុ សរីរសម្បត្តិំ ឱលោកេន្តោ សរីរសម្បត្តិទស្សនេន អតិត្តោ ទសពលេន សទ្ធិំយេវ វិចរតិ. វិហារំ គច្ឆន្តេន សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា សរីរនិប្ផត្តិំ ឱលោកេន្តោវ តិដ្ឋតិ. ធម្មសភាយំ និសីទិត្វា ធម្មំ កថេន្តស្ស សម្មុខដ្ឋានេ ឋិតោ ធម្មំ សុណាតិ. សោ សទ្ធំ បដិលភិត្វា ‘‘អគារមជ្ឈេ វសន្តោ និពទ្ធំ ទសពលស្ស ទស្សនំ ន លភិស្សាមី’’តិ បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិ.

តតោ បដ្ឋាយ ឋបេត្វា អាហារករណវេលំ អវសេសកាលេ យត្ថ ឋិតេន សក្កា ទសពលំ បស្សិតុំ, តត្ថ ឋិតោ យោនិសោមនសិការំ បហាយ ទសពលំ ឱលោកេន្តោវ វិហរតិ. សត្ថា តស្ស ញាណបរិបាកំ អាគមេន្តោ ទីឃម្បិ អទ្ធានំ តស្មិំ រូបទស្សនវសេនេវ វិចរន្តេ កិញ្ចិ អវត្វា ‘‘ឥទានិស្ស ញាណំ បរិបាកគតំ, សក្កា ឯតំ ពោធេតុ’’ន្តិ ញត្វា ឯវមាហ – ‘‘កិំ តេ, វក្កលិ, ឥមិនា បូតិកាយេន ទិដ្ឋេន, យោ ខោ, វក្កលិ, ធម្មំ បស្សតិ, សោ មំ បស្សតិ. យោ មំ បស្សតិ, សោ ធម្មំ បស្សតិ. ធម្មញ្ហិ, វក្កលិ, បស្សន្តោ មំ បស្សតិ, មំ បស្សន្តោ ធម្មំ បស្សតី’’តិ.

សត្ថរិ ឯវំ ឱវទន្តេបិ ថេរោ ទសពលស្ស ទស្សនំ បហាយ នេវ អញ្ញត្ថ គន្តុំ សក្កោតិ. តតោ សត្ថា ‘‘នាយំ ភិក្ខុ សំវេគំ អលភិត្វា ពុជ្ឈិស្សតី’’តិ ឧបកដ្ឋាយ វស្សូបនាយិកាយ រាជគហំ គន្ត្វា វស្សូបនាយិកទិវសេ ‘‘អបេហិ, វក្កលី’’តិ ថេរំ បណាមេតិ. ពុទ្ធា ច នាម អាទេយ្យវចនា ហោន្តិ, តស្មា ថេរោ សត្ថារំ បដិប្ផរិត្វា ឋាតុំ អសក្កោន្តោ តេមាសំ ទសពលស្ស សម្មុខេ អាគន្តុំ អវិសហន្តោ ‘‘កិំ ទានិ សក្កា កាតុំ, តថាគតេនម្ហិ បណាមិតោ, សម្មុខីភាវំ ន លភាមិ, កិំ មយ្ហំ ជីវិតេនា’’តិ គិជ្ឈកូដបព្ពតេ បបាតដ្ឋានំ អភិរុហិ. សត្ថា តស្ស កិលមនភាវំ ញត្វា ‘‘អយំ ភិក្ខុ មម សន្តិកា អស្សាសំ អលភន្តោ មគ្គផលានំ ឧបនិស្សយំ នាសេយ្យា’’តិ អត្តានំ ទស្សេតុំ ឱភាសំ វិស្សជ្ជេសិ. អថស្ស សត្ថុ ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ ឯវ មហន្តំ សោកសល្លំ បហីនំ. សត្ថា សុក្ខតឡាកេ ឱឃំ អាហរន្តោ វិយ វក្កលិត្ថេរស្ស ពលវបីតិសោមនស្សំ ឧប្បាទេតុំ ធម្មបទេ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បាមោជ្ជពហុលោ ភិក្ខុ, បសន្នោ ពុទ្ធសាសនេ;

អធិគច្ឆេ បទំ សន្តំ, សង្ខារូបសមំ សុខ’’ន្តិ. (ធ. ប. ៣៨១);

វក្កលិត្ថេរស្ស ច ‘‘ឯហិ, វក្កលី’’តិ ហត្ថំ បសារេសិ. ថេរោ ‘‘ទសពលោ មេ ទិដ្ឋោ, ឯហីតិ អវ្ហាយនម្បិ លទ្ធ’’ន្តិ ពលវបីតិំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘កុតោ គច្ឆាមី’’តិ អត្តនោ គមនភាវំ អជានិត្វាវ ទសពលស្ស សម្មុខេ អាកាសេ បក្ខន្ទិត្វា បឋមបាទេន បព្ពតេ ឋិតោយេវ សត្ថារា វុត្តគាថំ អាវជ្ជេន្តោ អាកាសេយេវ បីតិំ វិក្ខម្ភេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា តថាគតំ វន្ទមានោវ ឱតរិ. អបរភាគេ សត្ថា អរិយគណមជ្ឈេ និសិន្នោ ថេរំ សទ្ធាធិមុត្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

ទុតិយវគ្គវណ្ណនា.

១៤. ឯតទគ្គវគ្គោ

(១៤) ៣. តតិយឯតទគ្គវគ្គោ

២០៩. តតិយវគ្គស្ស បឋមេ សិក្ខាកាមានន្តិ តិស្សោ សិក្ខា កាមយមានានំ សម្បិយាយិត្វា សិក្ខន្តានន្តិ អត្ថោ. រាហុលោតិ អត្តនោ បុត្តំ រាហុលត្ថេរំ ទស្សេតិ. ថេរោ កិរ បព្ពជិតទិវសតោ បដ្ឋាយ បាតោវ ឧដ្ឋហន្តោ ហត្ថបូរំ វាលិកំ ឧក្ខិបិត្វា ‘‘អហោ វតាហំ អជ្ជ ទសពលស្ស ចេវ អាចរិយុបជ្ឈាយានញ្ច សន្តិកា ឯត្តកំ ឱវាទញ្ចេវ អនុសាសនិញ្ច លភេយ្យ’’ន្តិ បត្ថេតិ. តស្មា សិក្ខាកាមានំ អគ្គោ នាម ជាតោតិ.

២១០. ទុតិយេ សទ្ធាបព្ពជិតានន្តិ សទ្ធាយ បព្ពជិតានំ. រដ្ឋបាលោតិ រដ្ឋំ បាលេតុំ សមត្ថោ, ភិន្នំ វា រដ្ឋំ សន្ធារេតុំ សមត្ថេ កុលេ ជាតោតិបិ រដ្ឋបាលោតិ សង្ខំ គតោ. សោ ហិ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ ចុទ្ទសភត្តច្ឆេទេ កត្វា មាតាបិតរោ បព្ពជ្ជំ អនុជានាបេត្វា បព្ពជិតោ. តស្មា សទ្ធាបព្ពជិតានំ អគ្គោ នាម ជាតោ.

រាហុល-រដ្ឋបាលត្ថេរវត្ថុ

ឥមេសំ បន ឧភិន្នម្បិ ថេរានំ បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – ឯតេ កិរ ទ្វេបិ អតីតេ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ ហំសវតីនគរេ គហបតិមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិំសុ. តេសំ ទហរកាលេ នាមំ វា គោត្តំ វា ន កថិយតិ. វយប្បត្តា បន ឃរាវាសេ បតិដ្ឋាយ អត្តនោ អត្តនោ បិតុ អច្ចយេន ឧភោបិ អត្តនោ អត្តនោ រតនកោដ្ឋាគារកម្មិកេ បក្កោសាបេត្វា អបរិមាណំ ធនំ ទិស្វា – ‘‘ឥមំ ឯត្តកំ ធនរាសិំ អយ្យកបយ្យកាទយោ អត្តនា សទ្ធិំ គហេត្វា គន្តុំ នាសក្ខិំសុ, អម្ហេហិ ទានិ យេន កេនចិ ឧបាយេន ឥមំ ធនំ គហេត្វា គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ តេ ឧភោបិ ជនា ចតូសុ ឋានេសុ កបណទ្ធិកាទីនំ មហាទានំ ទាតុំ អារទ្ធា. ឯកោ អត្តនោ ទានគ្គេ អាគតាគតជនំ បុច្ឆិត្វា យាគុខជ្ជកាទីសុ យស្ស យំ បដិភាតិ, តស្ស តំ អទាសិ, តស្ស តេនេវ ការណេន អាគតបាកោតិ នាមំ ជាតំ. ឥតរោ អបុច្ឆិត្វាវ គហិតគហិតភាជនំ បូរេត្វា បូរេត្វា ទេតិ, តស្សបិ តេនេវ ការណេន អនគ្គបាកោតិ នាមំ ជាតំ, អប្បមាណបាកោតិ អត្ថោ.

តេ ឧភោបិ ឯកទិវសំ បាតោវ មុខធោវនត្ថំ ពហិគាមំ អគមំសុ. តស្មិំ សមយេ ហិមវន្តតោ ទ្វេ មហិទ្ធិកា តាបសា ភិក្ខាចារត្ថាយ អាកាសេន អាគន្ត្វា តេសំ សហាយកានំ អវិទូរេ ឱតរិត្វា ‘‘មា នោ ឯតេ បស្សិំសូ’’តិ ឯកបស្សេ អដ្ឋំសុ. តេ ឧភោបិ ជនា តេសំ លាពុភាជនាទិបរិក្ខារំ សំវិធាយ អន្តោគាមំ សន្ធាយ ភិក្ខាយ គតានំ សន្តិកំ អាគម្ម វន្ទិំសុ. អថ នេ តាបសា ‘‘កាយ វេលាយ អាគតត្ថ មហាបុញ្ញា’’តិ អាហំសុ. តេ ‘‘អធុនាវ, ភន្តេ’’តិ វត្វា តេសំ ហត្ថតោ លាពុភាជនំ គហេត្វា អត្តនោ អត្តនោ គេហំ នេត្វា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ និពទ្ធំ ភិក្ខាគហណត្ថំ បដិញ្ញំ គណ្ហិំសុ.

តេសុ ឯកោ តាបសោ សបរិឡាហកាយធាតុកោ ហោតិ. សោ អត្តនោ អានុភាវេន មហាសមុទ្ទឧទកំ ទ្វេធា កត្វា បថវិន្ធរនាគរាជស្ស ភវនំ គន្ត្វា ទិវាវិហារំ និសីទតិ. សោ ឧតុសប្បាយំ គហេត្វា បច្ចាគន្ត្វា អត្តនោ ឧបដ្ឋាកស្ស គេហេ ភត្តានុមោទនំ ករោន្តោ ‘‘បថវិន្ធរនាគភវនំ វិយ ហោតូ’’តិ វទតិ. អថ នំ ឯកទិវសំ ឧបដ្ឋាកោ បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ អនុមោទនំ ករោន្តា ‘បថវិន្ធរនាគភវនំ វិយ ហោតូ’តិ វទថ, មយមស្ស អត្ថំ ន ជានាម, កិំ វុត្តំ ហោតិ ឥទំ, ភន្តេ’’តិ? អាម, កុដុម្ពិយ អហំ ‘‘តុម្ហាកំ សម្បត្តិ បថវិន្ធរនាគរាជសម្បត្តិសទិសា ហោតូ’’តិ វទាមីតិ. កុដុម្ពិកោ តតោ បដ្ឋាយ បថវិន្ធរនាគរាជភវនេ ចិត្តំ ឋបេសិ.

ឥតរោ តាបសោ តាវតិំសភវនំ គន្ត្វា សុញ្ញេ សេរិសកវិមានេ ទិវាវិហារំ ករោតិ. សោ អាគច្ឆន្តោ គច្ឆន្តោ ច សក្កស្ស ទេវរាជស្ស សម្បត្តិំ ទិស្វា អត្តនោ ឧបដ្ឋាកស្ស អនុមោទនំ ករោន្តោ ‘‘សក្កវិមានំ វិយ ហោតូ’’តិ វទតិ. អថ នំ សោបិ កុដុម្ពិយោ ឥតរោ សហាយកោ តំ តាបសំ វិយ បុច្ឆិ. សោ តស្ស វចនំ សុត្វា សក្កភវនេ ចិត្តំ ឋបេសិ. តេ ឧភោបិ បត្ថិតដ្ឋានេសុយេវ និព្ពត្តា.

បថវិន្ធរភវនេ និព្ពត្តោ បថវិន្ធរនាគរាជា នាម ជាតោ. សោ និព្ពត្តក្ខណេ អត្តនោ អត្តភាវំ ទិស្វា ‘‘អមនាបស្ស វត មេ ឋានស្ស កុលុបកតាបសោ វណ្ណំ កថេសិ, ឧរេន បរិសក្កិត្វា វិចរណដ្ឋានមេតំ, នូន សោ អញ្ញំ ឋានំ ន ជានាតី’’តិ វិប្បដិសារី អហោសិ. អថស្ស តំខណេយេវ អលង្កតបដិយត្តានិ នាគនាដកានិ សព្ពទិសាសុ តូរិយានិ បគ្គណ្ហិំសុ. សោ តស្មិំយេវ ខណេ តំ អត្តភាវំ វិជហិត្វា មាណវកវណ្ណី អហោសិ. អន្វទ្ធមាសញ្ច ចត្តារោ មហារាជានោ សក្កស្ស ឧបដ្ឋានំ គច្ឆន្តិ. តស្មា សោបិ វិរូបក្ខេន នាគរញ្ញា សទ្ធិំ សក្កស្ស ឧបដ្ឋានំ គតោ. សក្កោ តំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា សញ្ជានិ. អថ នំ សមីបេ អាគន្ត្វា ឋិតកាលេ ‘‘កហំ និព្ពត្តោសិ សម្មា’’តិ បុច្ឆិ. មា កថេសិ, មហារាជ, ឧរេន បរិសក្កនដ្ឋានេ និព្ពត្តោម្ហិ, តុម្ហេ បន កល្យាណមិត្តំ លភិត្ថាតិ. សម្ម, ត្វំ ‘‘អដ្ឋានេ និព្ពត្តោម្ហី’’តិ មា វិតក្កយិ, បទុមុត្តរទសពលោ លោកេ និព្ពត្តោ, តស្ស អធិការកម្មំ កត្វា ឥមំយេវ ឋានំ បត្ថេហិ, ឧភោ សុខំ វសិស្សាមាតិ. សោ ‘‘ឯវំ, ទេវ, ករិស្សាមី’’តិ គន្ត្វា បទុមុត្តរទសពលំ និមន្តេត្វា អត្តនោ នាគភវនេ នាគបរិសាយ សទ្ធិំ សព្ពរត្តិំ សក្ការសម្មានំ សជ្ជេសិ.

សត្ថា បុនទិវសេ ឧដ្ឋិតេ អរុណេ អត្តនោ ឧបដ្ឋាកំ សុមនត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘សុមន, អជ្ជ តថាគតោ ទូរំ ភិក្ខាចារំ គមិស្សតិ, មា បុថុជ្ជនភិក្ខូ អាគច្ឆន្តុ, តេបិដកា បដិសម្ភិទាប្បត្តា ឆឡភិញ្ញាវ អាគច្ឆន្តូ’’តិ. ថេរោ សត្ថុ វចនំ សុត្វា សព្ពេសំ អារោចេសិ. សត្ថារា សទ្ធិំ សតសហស្សា ភិក្ខូ អាកាសំ បក្ខន្ទិំសុ. បថវិន្ធរោ នាគបរិសាយ សទ្ធិំ ទសពលស្ស បច្ចុគ្គមនំ អាគតោ សត្ថារំ បរិវារេត្វា សមុទ្ទមត្ថកេ មណិវណ្ណា ឩមិយោ មទ្ទមានំ ភិក្ខុសង្ឃំ ឱលោកេត្វា អាទិតោ សត្ថារំ, បរិយោសានេ សង្ឃនវកំ តថាគតស្ស បុត្តំ ឧបរេវតសាមណេរំ នាម ឱលោកេន្តោ ‘‘អនច្ឆរិយោ សេសសាវកានំ ឯវរូបោ ឥទ្ធានុភាវោ, ឥមស្ស បន តរុណពាលទារកស្ស ឯវរូបោ ឥទ្ធានុភាវោ អតិវិយ អច្ឆរិយោ’’តិ បីតិបាមោជ្ជំ ឧប្បាទេសិ.

អថស្ស ភវនេ ទសពលេ និសិន្នេ សេសភិក្ខូសុ កោដិតោ បដ្ឋាយ និសីទន្តេសុ សត្ថុ សម្មុខដ្ឋានេយេវ ឧបរេវតសាមណេរស្ស អាសនំ បាបុណិ. នាគរាជា យាគុំ ទេន្តោបិ ខជ្ជកំ ទេន្តោបិ សកិំ ទសពលំ ឱលោកេតិ, សកិំ ឧបរេវតសាមណេរំ. តស្ស កិរ សរីរេ សត្ថុ សរីរេ វិយ ទ្វត្តិំស មហាបុរិសលក្ខណានិ បញ្ញាយន្តិ. តតោ នាគរាជា ‘‘អយំ សាមណេរោ ពុទ្ធានំ សទិសោ បញ្ញាយតិ, កិំ នុ ខោ ហោតី’’តិ អវិទូរេ និសិន្នំ អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ បុច្ឆិ – ‘‘អយំ, ភន្តេ, សាមណេរោ ទសពលស្ស កិំ ហោតី’’តិ? បុត្តោ, មហារាជាតិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘មហា វតាយំ ភិក្ខុ, ឯវរូបស្ស សោភគ្គប្បត្តស្ស តថាគតស្ស បុត្តភាវំ លភិ. សរីរម្បិស្ស ឯកទេសេន ពុទ្ធានំ សរីរសទិសំ បញ្ញាយតិ, មយាបិ អនាគតេ ឯវរូបេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា, ‘‘ភន្តេ, អហំ ឥមស្ស អធិការកម្មស្សានុភាវេន អយំ ឧបរេវតោ វិយ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស បុត្តោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. សត្ថា អនន្តរាយំ ទិស្វា ‘‘អនាគតេ គោតមពុទ្ធស្ស បុត្តោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាករិត្វា បក្កាមិ.

បថវិន្ធរោបិ បុន អទ្ធមាសេ សម្បត្តេ វិរូបក្ខេន សទ្ធិំ សក្កស្ស ឧបដ្ឋានំ គតោ. អថ នំ សមីបេ ឋិតំ សក្កោ បុច្ឆិ – ‘‘បត្ថិតោ តេ, សម្ម, អយំ ទេវលោកោ’’តិ? ន បត្ថិតោ មហារាជាតិ. កិំ ទោសំ អទ្ទសាតិ? ទោសោ នត្ថិ, មហារាជ, អហំ បន ទសពលស្ស បុត្តំ ឧបរេវតសាមណេរំ បស្សិំ. តស្ស មេ ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ អញ្ញត្ថ ចិត្តំ ន នមិ, ស្វាហំ ‘‘អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស ឯវរូបោ បុត្តោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិំ. ត្វម្បិ, មហារាជ, ឯកំ បត្ថនំ ករោហិ, តេ មយំ និព្ពត្តដ្ឋានេ ន វិនា ភវិស្សាមាតិ. សក្កោ តស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា ឯកំ មហានុភាវំ ភិក្ខុំ ទិស្វា ‘‘កតរកុលា នុ ខោ និក្ខមិត្វា អយំ កុលបុត្តោ បព្ពជិតោ’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘អយំ ភិន្នំ រដ្ឋំ សន្ធារេតុំ សមត្ថស្ស កុលស្ស បុត្តោ ហុត្វា ចុទ្ទស ភត្តច្ឆេទេ កត្វា មាតាបិតរោ បព្ពជ្ជំ អនុជានាបេត្វា បព្ពជិតោ’’តិ អញ្ញាសិ. ញត្វា ច បន អជានន្តោ វិយ ទសពលំ បុច្ឆិត្វា សត្តាហំ មហាសក្ការំ កត្វា, ‘‘ភន្តេ, អហំ ឥមស្ស កល្យាណកម្មស្ស និស្សន្ទេន តុម្ហាកំ សាសនេ អយំ កុលបុត្តោ វិយ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ សទ្ធាបព្ពជិតានំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. សត្ថា អនន្តរាយំ ទិស្វា ‘‘ត្វំ, មហារាជ, អនាគតេ គោតមស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ សទ្ធាបព្ពជិតានំ អគ្គោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាករិត្វា បក្កាមិ. សក្កោបិ អត្តនោ ទេវបុរមេវ គតោ.

តេ ឧភោបិ និព្ពត្តដ្ឋានតោ ចវិត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តា អនេកសហស្សកប្បេ អតិក្កមិំសុ. ឥតោ បន ទ្វានវុតិកប្បមត្ថកេ ផុស្សោ នាម ពុទ្ធោ លោកេ ឧទបាទិ. តស្ស បិតា មហិន្ទោ នាម រាជា អហោសិ, វេមាតិកា តយោ កនិដ្ឋភាតរោ. រាជា ទិវសេ ទិវសេ ‘‘មយ្ហំយេវ ពុទ្ធោ មយ្ហំ ធម្មោ មយ្ហំ សង្ឃោ’’តិ មមាយន្តោ សយមេវ ទសពលំ និពទ្ធំ ភោជនំ ភោជេតិ.

អថស្ស ឯកទិវសំ បច្ចន្តោ កុបិតោ. សោ បុត្តេ អាមន្តេសិ – ‘‘តាតា, បច្ចន្តោ កុបិតោ, តុម្ហេហិ វា មយា វា គន្តព្ពំ. យទិ អហំ គច្ឆាមិ, តុម្ហេហិ ឥមិនា និយាមេន ទសពលោ បរិចរិតព្ពោ’’តិ. តេ តយោបិ ឯកប្បហារេនេវ អាហំសុ – ‘‘តាត, តុម្ហាកំ គមនកិច្ចំ នត្ថិ, មយំ ចោរេ វិធមិស្សាមា’’តិ បិតរំ វន្ទិត្វា បច្ចន្តំ គន្ត្វា ចោរេ វិធមិត្វា វិជិតសង្គាមា ហុត្វា និវត្តិំសុ. តេ អន្តរាមគ្គេ បាទមូលិកេហិ សទ្ធិំ មន្តយិំសុ – ‘‘តាតា, អម្ហាកំ គតក្ខណេយេវ បិតា វរំ ទស្សតិ, កតរំ វរំ គណ្ហាមា’’តិ? អយ្យា, តុម្ហាកំ បិតុ អច្ចយេន ទុល្លភំ នាម នត្ថិ, តុម្ហាកំ បន ជេដ្ឋភាតិកំ ផុស្សពុទ្ធំ បដិជគ្គនវរំ គណ្ហថា’’តិ អាហំសុ. តេ ‘‘កល្យាណំ តុម្ហេហិ វុត្ត’’ន្តិ សព្ពេបិ ឯកចិត្តា ហុត្វា គន្ត្វា បិតរំ អទ្ទសំសុ. តទា បិតា តេសំ បសីទិត្វា វរំ អទាសិ. តេ ‘‘តេមាសំ តថាគតំ បដិជគ្គិស្សាមា’’តិ វរំ យាចិំសុ. រាជា ‘‘អយំ ទាតុំ ន សក្កា, អញ្ញំ វរំ គណ្ហថា’’តិ អាហ. តាត, អម្ហាកំ អញ្ញេន វរេន កិច្ចំ នត្ថិ, សចេ តុម្ហេ ទាតុកាមា, ឯតំយេវ នោ វរំ ទេថាតិ. រាជា តេសុ បុនប្បុនំ កថេន្តេសុ អត្តនា បដិញ្ញាតត្តា ‘‘ន សក្កា ន ទាតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា អាហ – ‘‘តាតា, អហំ តុម្ហាកំ វរំ ទេមិ, អបិច ខោ បន ពុទ្ធា នាម ទុរាសទា ហោន្តិ សីហា វិយ ឯកចរា, ទសពលំ បដិជគ្គន្តា អប្បមត្តា ភវេយ្យាថា’’តិ.

តេ ចិន្តយិំសុ – ‘‘អម្ហេហិ តថាគតំ បដិជគ្គន្តេហិ អនុច្ឆវិកំ កត្វា បដិជគ្គិតុំ វដ្ដតី’’តិ សព្ពេបិ ឯកចិត្តា ហុត្វា ទសសីលានិ សមាទាយ និរាមគន្ធា ហុត្វា សត្ថុ ទានគ្គបរិវហនកេ តយោ បុរិសេ ឋបយិំសុ. តេសុ ឯកោ ធនធញ្ញុប្បាទកោ អហោសិ, ឯកោ មាបកោ, ឯកោ ទានសំវិធាយកោ. តេសុ ធនធញ្ញុប្បាទកោ បច្ចុប្បន្នេ ពិម្ពិសារោ មហារាជា ជាតោ, មាបកោ វិសាខោ ឧបាសកោ, ទានសំវិធាយកោ រដ្ឋបាលត្ថេរោតិ. សោ តត្ថ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវបុរេ និព្ពត្តោ. អយំ បន រាហុលត្ថេរោ នាម កស្សបទសពលស្ស កាលេ កិកិស្ស កាសិរញ្ញោ ជេដ្ឋបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, បថវិន្ធរកុមារោតិស្ស នាមំ អកំសុ. តស្ស សត្ត ភគិនិយោ អហេសុំ. តា ទសពលស្ស សត្ត បរិវេណានិ ការយិំសុ. បថវិន្ធរោ ឱបរជ្ជំ លភិ. សោ តា ភគិនិយោ អាហ – ‘‘តុម្ហេហិ ការិតបរិវេណេសុ មយ្ហម្បិ ឯកំ ទេថា’’តិ. ភាតិក, តុម្ហេ ឧបរាជដ្ឋានេ ឋិតា, តុម្ហេហិ នាម អម្ហាកំ ទាតព្ពំ, តុម្ហេ អញ្ញំ បរិវេណំ ករោថាតិ. សោ តាសំ វចនំ សុត្វា បញ្ច វិហារសតានិ ការេសិ. បញ្ច បរិវេណសតានីតិបិ វទន្តិ. សោ តត្ថ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវបុរេ និព្ពត្តិ. ឥមស្មិំ បន ពុទ្ធុប្បាទេ បថវិន្ធរកុមារោ អម្ហាកំ ពោធិសត្តស្ស អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ, តស្ស សហាយកោ កុរុរដ្ឋេ ថុល្លកោដ្ឋិតនិគមេ រដ្ឋបាលសេដ្ឋិគេហេ និព្ពត្តិ.

អថ អម្ហាកំ ទសពលោ អភិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ អនុបុព្ពេន កបិលវត្ថុំ អាគន្ត្វា រាហុលកុមារំ បព្ពាជេសិ. តស្ស បព្ពជ្ជាវិធានំ បាឡិយំ (មហាវ. ១០៥) អាគតមេវ. ឯវំ បព្ពជិតស្ស បនស្ស សត្ថា អភិណ្ហឱវាទវសេន រាហុលោវាទសុត្តំ អភាសិ. រាហុលោបិ បាតោវ វុដ្ឋាយ ហត្ថេន វាលុកំ ឧក្ខិបិត្វា ‘‘ទសពលស្ស ចេវ អាចរិយុបជ្ឈាយានញ្ច សន្តិកា អជ្ជ ឯត្តកំ ឱវាទំ លភេយ្យ’’ន្តិ វទតិ. ភិក្ខុសង្ឃមជ្ឈេ កថា ឧទបាទិ ‘‘ឱវាទក្ខមោ វត រាហុលសាមណេរោ បិតុ អនុច្ឆវិកោ បុត្តោ’’តិ. សត្ថា ភិក្ខូនំ ចិត្តាចារំ ញត្វា ‘‘មយិ គតេ ឯកា ធម្មទេសនា ច វឌ្ឍិស្សតិ, រាហុលស្ស ច គុណោ បាកដោ ភវិស្សតី’’តិ គន្ត្វា ធម្មសភាយំ ពុទ្ធាសានេ និសិន្នោ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ. រាហុលសាមណេរស្ស ឱវាទក្ខមភាវំ កថេម ភគវាតិ. សត្ថា ឥមស្មិំ ឋានេ ឋត្វា រាហុលស្ស គុណទីបនត្ថំ មិគជាតកំ អាហរិត្វា កថេសិ –

‘‘មិគំ តិបល្លត្ថមនេកមាយំ,

អដ្ឋក្ខុរំ អឌ្ឍរត្តា បបាយិំ;

ឯកេន សោតេន ឆមា’ស្សសន្តោ,

ឆហិ កលាហិតិភោតិ ភាគិនេយ្យោ’’តិ. (ជា. ១.១.១៦);

អថស្ស សត្តវស្សិកសាមណេរកាលេ ‘‘មា ហេវ ខោ រាហុលោ ទហរភាវេន កីឡនត្ថាយបិ សម្បជានមុសា ភាសេយ្យា’’តិ អម្ពលដ្ឋិយរាហុលោវាទំ (ម. និ. ២.១០៧ អាទយោ) ទេសេសិ. អដ្ឋារសវស្សិកសាមណេរកាលេ តថាគតស្ស បច្ឆតោ បិណ្ឌាយ បវិសន្តស្ស សត្ថុ ចេវ អត្តនោ ច រូបសម្បត្តិំ ទិស្វា គេហសិតំ វិតក្កំ វិតក្កេន្តស្ស ‘‘យំកិញ្ចិ, រាហុល, រូប’’ន្តិអាទិនា នយេន មហារាហុលោវាទសុត្តន្តំ (ម. និ. ២.១១៣) កថេសិ. សំយុត្តកេ (សំ. និ. ៤.១២១) បន រាហុលោវាទោបិ អង្គុត្តរេ (អ. និ. ៤.១៧៧) រាហុលោវាទោបិ ថេរស្ស វិបស្សនាចារោយេវ. អថស្ស សត្ថា ញាណបរិបាកំ ញត្វា អវស្សិកភិក្ខុកាលេ អន្ធវនេ និសិន្នោ ចូឡរាហុលោវាទំ (ម. និ. ៣.៤១៦ អាទយោ) កថេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ រាហុលត្ថេរោ កោដិសតសហស្សទេវតាហិ សទ្ធិំ អរហត្តំ បាបុណិ, សោតាបន្នសកទាគាមិអនាគាមិទេវតានំ គណនា នត្ថិ. អថ សត្ថា អបរភាគេ អរិយសង្ឃមជ្ឈេ និសិន្នោ ថេរំ ឥមស្មិំ សាសនេ សិក្ខាកាមានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ.

សត្ថរិ បន កុរុរដ្ឋេ ចារិកាយ និក្ខមិត្វា ថុល្លកោដ្ឋិតំ អនុប្បត្តេ រដ្ឋបាលោ កុលបុត្តោ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ មាតាបិតរោ អនុជានាបេត្វា ទសពលំ ឧបសង្កមិត្វា សត្ថុ អាណត្តិយា អញ្ញតរស្ស ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិ. តស្ស បព្ពជិតទិវសតោ បដ្ឋាយ សេដ្ឋិគហបតិ ភិក្ខូ អត្តនោ និវេសនទ្វារេន គច្ឆន្តេ ទិស្វា ‘‘កិំ តុម្ហាកំ ឥមស្មិំ គេហេ កម្មំ, ឯកោវ បុត្តកោ អហោសិ, តំ គណ្ហិត្វា គតត្ថ, ឥទានិ កិំ ករិស្សថា’’តិ អក្កោសតិ បរិភាសតិ. សត្ថា អទ្ធមាសំ ថុល្លកោដ្ឋិតេ វសិត្វា បុន សាវត្ថិមេវ អគមាសិ. តត្ថាយស្មា រដ្ឋបាលោ យោនិសោ មនសិករោន្តោ កម្មំ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. សោ សត្ថារំ អនុជានាបេត្វា មាតាបិតរោ ទស្សនត្ថំ ថុល្លកោដ្ឋិតំ គន្ត្វា តត្ថ សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ បិតុ និវេសនេ អាភិទោសិកំ កុម្មាសំ លភិត្វា តំ អមតំ វិយ បរិភុញ្ជន្តោ បិតរា និមន្តិតោ អធិវាសេត្វា ទុតិយទិវសេ បិតុ និវេសនេ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា អលង្កតបដិយត្តេ ឥត្ថិជនេ អសុភសញ្ញំ ឧប្បាទេត្វា ឋិតកោវ ធម្មំ ទេសេត្វា ជិយា មុត្តោ វិយ នារាចោ អាកាសំ ឧប្បតិត្វា កោរព្យរញ្ញោ មិគចីរំ គន្ត្វា មង្គលសិលាបដ្ដេ និសិន្នោ ទស្សនត្ថាយ អាគតស្ស រញ្ញោ ចតុបារិជុញ្ញបដិមណ្ឌិតំ ធម្មំ (ម. និ. ២.៣០៤) ទេសេត្វា អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរមានោ បុន សត្ថុ សន្តិកំយេវ អាគតោ. ឯវមេតំ វត្ថុ សមុដ្ឋិតំ. អថ សត្ថា អបរភាគេ អរិយគណមជ្ឈេ និសិន្នោ ថេរំ ឥមស្មិំ សាសនេ សទ្ធាបព្ពជិតានំ កុលបុត្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

កុណ្ឌធានត្ថេរវត្ថុ

២១១. តតិយេ បឋមំ សលាកំ គណ្ហន្តានន្តិ សព្ពបឋមំ សលាកគាហកានំ ភិក្ខូនំ កុណ្ឌធានត្ថេរោ អគ្គោតិ ទស្សេតិ. សោ កិរ ថេរោ មហាសុភទ្ទាយ និមន្តិតទិវសេ តថាគតេ ឧគ្គនគរំ គច្ឆន្តេ ‘‘អជ្ជ សត្ថា ទូរំ ភិក្ខាចារំ គមិស្សតិ, បុថុជ្ជនា សលាកំ មា គណ្ហន្តុ, បញ្ចសតា ខីណាសវាវ គណ្ហន្តូ’’តិ វុត្តេ បឋមមេវ សីហនាទំ នទិត្វា សលាកំ គណ្ហិ. ចូឡសុភទ្ទាយ និមន្តិតទិវសេ តថាគតេ សាកេតំ គច្ឆន្តេបិ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ អន្តរេ បឋមមេវ សលាកំ គណ្ហិ, សុនាបរន្តជនបទំ គច្ឆន្តេបិ. ឥមេហិ ការណេហិ ថេរោ បឋមំ សលាកំ គណ្ហន្តានំ អគ្គោ នាម ជាតោ. កុណ្ឌធានោតិ បនស្ស នាមំ.

តស្ស បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – អយំ កិរ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ ហំសវតីនគរេ កុលគេហេ និព្ពត្តោ វុត្តនយេនេវ វិហារំ គន្ត្វា ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ បឋមំ សលាកំ គណ្ហន្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ពុទ្ធានំ អធិការកម្មំ កត្វា តំ ឋានន្តរំ បត្ថេត្វា សត្ថារា អនន្តរាយំ ទិស្វា ព្យាកតោ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សំសរន្តោ កស្សបពុទ្ធកាលេ ភូមដ្ឋកទេវតា ហុត្វា និព្ពត្តិ. ទីឃាយុកពុទ្ធានញ្ច នាម ន អន្វទ្ធមាសិកោ ឧបោសថោ ហោតិ. វិបស្សីទសពលស្ស ហិ ឆព្ពស្សន្តរេ ឆព្ពស្សន្តរេ ឧបោសថោ អហោសិ, កស្សបទសពលោ បន ឆដ្ឋេ ឆដ្ឋេ មាសេ បាតិមោក្ខំ ឱសារេសិ. តស្ស បាតិមោក្ខំ ឱសារណកាលេ ទិសាវាសិកា ទ្វេ សហាយកា ភិក្ខូ ‘‘ឧបោសថំ ករិស្សាមា’’តិ គច្ឆន្តិ. អយំ ភុម្មទេវតា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេសំ ទ្វិន្នំ ភិក្ខូនំ មេត្តិ អតិវិយ ទឡ្ហា, កិំ នុ ខោ ភេទកេ សតិ ភិជ្ជេយ្យ, ន ភិជ្ជេយ្យា’’តិ? តេសំ ឱកាសំ ឱលោកយមានា តេសំ អវិទូរេនេវ គច្ឆតិ.

អថេកោ ថេរោ ឯកស្ស ហត្ថេ បត្តចីវរំ ទត្វា សរីរវឡញ្ជនត្ថំ ឧទកផាសុកដ្ឋានំ គន្ត្វា ធោតហត្ថបាទោ ហុត្វា គុម្ពសភាគតោ និក្ខមតិ. ភុម្មទេវតា តស្ស ថេរស្ស បច្ឆតោ បច្ឆតោ ឧត្តមរូបា ឥត្ថី ហុត្វា កេសេ វិធុនិត្វា សំវិធាយ ពន្ធន្តី វិយ បិដ្ឋិតោ បំសុំ បុញ្ឆមានា វិយ សាដកំ សំវិធាយ និវាសយមានា វិយ ច ហុត្វា ថេរស្ស បទានុបទិកា ហុត្វា គុម្ពតោ និក្ខន្តា. ឯកមន្តេ ឋិតោ សហាយកត្ថេរោ ឥមំ ការណំ ទិស្វា ទោមនស្សជាតោ ‘‘នដ្ឋោ ទានិ មេ ឥមិនា ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ទីឃរត្តានុគតោ សិនេហោ. សចាហំ ឯវំវិធភាវំ ជានេយ្យំ, ឯត្តកំ អទ្ធានំ ឥមិនា សទ្ធិំ វិស្សាសំ ន ករេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា អាគច្ឆន្តស្សេវស្ស ‘‘ហន្ទាវុសោ, តុយ្ហំ បត្តចីវរំ, តាទិសេន បាបេន សហាយេន សទ្ធិំ ឯកមគ្គំ ន គច្ឆាមី’’តិ អាហ. តំ កថំ សុត្វា តស្ស លជ្ជិភិក្ខុនោ ហទយំ តិខិណសត្តិំ គហេត្វា វិទ្ធំ វិយ អហោសិ. តតោ នំ អាហ – ‘‘អាវុសោ, កិំ នាមេតំ វទសិ, អហំ ឯត្តកំ កាលំ ទុក្កដមត្តម្បិ អាបត្តិំ ន ជានាមិ. ត្វំ បន មំ អជ្ជ ‘បាបោ’តិ វទសិ, កិំ តេ ទិដ្ឋ’’ន្តិ? កិំ អញ្ញេន ទិដ្ឋេន, កិំ ត្វំ ឯវំវិធេន អលង្កតបដិយត្តេន មាតុគាមេន សទ្ធិំ ឯកដ្ឋានេ ហុត្វា និក្ខន្តោតិ? នត្ថេតំ, អាវុសោ, មយ្ហំ, នាហំ ឯវរូបំ មាតុគាមំ បស្សាមីតិ. តស្ស យាវតតិយំ កថេន្តស្សាបិ ឥតរោ ថេរោ កថំ អសទ្ទហិត្វា អត្តនា ទិដ្ឋការណំយេវ អត្ថំ គហេត្វា តេន សទ្ធិំ ឯកមគ្គេន អគន្ត្វា អញ្ញេន មគ្គេន សត្ថុ សន្តិកំ គតោ. ឥតរោបិ អញ្ញេន មគ្គេន សត្ថុ សន្តិកំយេវ គតោ.

តតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឧបោសថាគារំ បវិសនវេលាយ សោ ភិក្ខុ តំ ភិក្ខុំ ឧបោសថគ្គេ សញ្ជានិត្វា ‘‘ឥមស្មិំ ឧបោសថគ្គេ ឯវរូបោ នាម បាបភិក្ខុ អត្ថិ, នាហំ តេន សទ្ធិំ ឧបោសថំ ករិស្សាមី’’តិ និក្ខមិត្វា ពហិ អដ្ឋាសិ. ភុម្មទេវតា ‘‘ភារិយំ មយា កម្មំ កត’’ន្តិ មហល្លកឧបាសកវណ្ណេន តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កស្មា, ភន្តេ, អយ្យោ ឥមស្មិំ ឋានេ ឋិតោ’’តិ អាហ. ឧបាសក, ឥមំ ឧបោសថគ្គំ ឯកោ បាបភិក្ខុ បវិដ្ឋោ, អហំ តេន សទ្ធិំ ឧបោសថំ ន ករោមីតិ វត្វា និក្ខមិត្វា ពហិ ឋិតោម្ហីតិ. ភន្តេ, មា ឯវំ គណ្ហថ, បរិសុទ្ធសីលោ ឯស ភិក្ខុ. តុម្ហេហិ ទិដ្ឋមាតុគាមោ នាម អហំ, មយា តុម្ហាកំ វីមំសនត្ថាយ ‘‘ទឡ្ហា នុ ខោ ឥមេសំ ថេរានំ មេត្តិ, នោ ទឡ្ហា’’តិ លជ្ជិអលជ្ជិភាវំ ឱលោកេន្តេន តំ កម្មំ កតន្តិ. កោ បន ត្វំ សប្បុរិសាតិ? អហំ ឯកា ភុម្មទេវតា, ភន្តេតិ. ទេវបុត្តោ កថេន្តោវ ទិព្ពានុភាវេន ឋត្វា ថេរស្ស បាទេសុ បតិត្វា ‘‘មយ្ហំ, ភន្តេ, ខមថ, ឯតំ ទោសំ ថេរោ ន ជានាតិ, ឧបោសថំ ករោថា’’តិ ថេរំ យាចិត្វា ឧបោសថគ្គំ បវេសេសិ. សោ ថេរោ ឧបោសថំ តាវ ឯកដ្ឋានេ អកាសិ, មិត្តសន្ថវវសេន ន បុន តេន សទ្ធិំ ឯកដ្ឋានេ អហោសីតិ. ឥមស្ស ថេរស្ស កម្មំ ន កថិយតិ, ចុទិតកត្ថេរោ បន អបរាបរំ វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ អរហត្តំ បាបុណិ.

ភុម្មទេវតា តស្ស កម្មស្ស និស្សន្ទេន ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ អបាយតោ ន មុច្ចិត្ថ. សចេ បន កាលេន កាលំ មនុស្សត្តំ អាគច្ឆតិ, អញ្ញេន យេន កេនចិ កតោ ទោសោ តស្សេវ ឧបរិ បតតិ. សោ អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ សាវត្ថិយំ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិ, ធានមាណវោតិស្ស នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ តយោ វេទេ ឧគ្គណ្ហិត្វា មហល្លកកាលេ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិ, តស្ស ឧបសម្បន្នទិវសតោ បដ្ឋាយ ឯកា អលង្កតបដិយត្តា ឥត្ថី តស្មិំ គាមំ បវិសន្តេ សទ្ធិំយេវ គាមំ បវិសតិ, និក្ខមន្តេ និក្ខមតិ. វិហារំ បវិសន្តេបិ បវិសតិ, តិដ្ឋន្តេបិ តិដ្ឋតីតិ ឯវំ និច្ចានុពន្ធា បញ្ញាយតិ. ថេរោ តំ ន បស្សតិ, តស្ស បន បុរិមស្ស កម្មស្ស និស្សន្ទេន សា អញ្ញេសំ ឧបដ្ឋាតិ.

គាមេ យាគុភិក្ខំ ទទមានា ឥត្ថិយោ, ‘‘ភន្តេ, អយំ ឯកោ យាគុឧឡុង្កោ តុម្ហាកំ, ឯកោ ឥមិស្សា អម្ហាកំ សហាយិកាយា’’តិ បរិហាសំ ករោន្តិ. ថេរស្ស មហតី វិហេសា ហោតិ. វិហារំ គតម្បិ នំ សាមណេរា ចេវ ទហរភិក្ខូ ច បរិវារេត្វា ‘‘ធានោ កោណ្ឌោ ជាតោ’’តិ បរិហាសំ ករោន្តិ. អថស្ស តេនេវ ការណេន កុណ្ឌធានត្ថេរោតិ នាមំ ជាតំ. សោ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ តេហិ កយិរមានំ កេឡិំ សហិតុំ អសក្កោន្តោ ឧម្មាទំ គហេត្វា ‘‘តុម្ហេ កោណ្ឌា, តុម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយា កោណ្ឌា, អាចរិយា កោណ្ឌា’’តិ វទតិ. អថ នំ សត្ថុ អារោចេសុំ – ‘‘កុណ្ឌធានោ ទហរសាមណេរេហិ សទ្ធិំ ឯវំ ផរុសវាចំ វទតី’’តិ. សត្ថា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ ភិក្ខូ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ ភគវា’’តិ វុត្តេ ‘‘កស្មា ឯវំ វទេសី’’តិ អាហ. ភន្តេ, និពទ្ធំ វិហេសំ អសហន្តោ ឯវំ កថេមីតិ. ‘‘ត្វំ បុព្ពេ កតកម្មំ យាវជ្ជទិវសា ជីរាបេតុំ ន សក្កោសិ, បុន ឯវរូបំ ផរុសំ មា វទ ភិក្ខូ’’តិ វត្វា អាហ –

‘‘មាវោច ផរុសំ កញ្ចិ, វុត្តា បដិវទេយ្យុ តំ;

ទុក្ខា ហិ សារម្ភកថា, បដិទណ្ឌា ផុសេយ្យុ តំ.

‘‘សចេ នេរេសិ អត្តានំ, កំសោ ឧបហតោ យថា;

ឯស បត្តោសិ និព្ពានំ, សារម្ភោ តេ ន វិជ្ជតី’’តិ. (ធ. ប. ១៣៣-១៣៤);

ឥមញ្ច បន តស្ស ថេរស្ស មាតុគាមេន សទ្ធិំ វិចរណភាវំ កោសលរញ្ញោបិ កថយិំសុ. រាជា ‘‘គច្ឆថ, ភណេ, វីមំសថា’’តិ បេសេត្វា សយម្បិ មន្ទេនេវ បរិវារេន សទ្ធិំ ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា ឯកមន្តេ ឱលោកេន្តោ អដ្ឋាសិ. តស្មិំ ខណេ ថេរោ សូចិកម្មំ ករោន្តោ និសិន្នោ ហោតិ, សាបិស្ស ឥត្ថី អវិទូរេ ឋានេ ឋិតា វិយ បញ្ញាយតិ.

រាជា តំ ទិស្វា ‘‘អត្ថិទំ ការណ’’ន្តិ តស្សា ឋិតដ្ឋានំ អគមាសិ. សា តស្មិំ អាគច្ឆន្តេ ថេរស្ស វសនបណ្ណសាលំ បវិដ្ឋា វិយ អហោសិ. រាជាបិ តាយ សទ្ធិំយេវ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា សព្ពត្ថ ឱលោកេន្តោ អទិស្វា ‘‘នាយំ មាតុគាមោ, ថេរស្ស ឯកោ កម្មវិបាកោ’’តិ សញ្ញំ កត្វា បឋមំ ថេរស្ស សមីបេន គច្ឆន្តោបិ ថេរំ អវន្ទិត្វា តស្ស ការណស្ស អភូតភាវំ ញត្វា អាគម្ម ថេរំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ ‘‘កច្ចិ, ភន្តេ, បិណ្ឌកេន ន កិលមថា’’តិ បុច្ឆិ. ថេរោ ‘‘វដ្ដតិ មហារាជា’’តិ អាហ. ‘‘ជានាមិ, ភន្តេ, អយ្យស្ស កថំ, ឯវរូបេន ច បរិក្កិលេសេន សទ្ធិំ ចរន្តានំ តុម្ហាកំ កេ នាម បសីទិស្សន្តិ, ឥតោ បដ្ឋាយ វោ កត្ថចិ គមនកិច្ចំ នត្ថិ, អហំ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហិស្សាមិ, តុម្ហេ យោនិសោមនសិការេ មា បមជ្ជិត្ថា’’តិ និពទ្ធំ ភិក្ខំ បដ្ឋបេសិ. ថេរោ រាជានំ ឧបត្ថម្ភកំ លភិត្វា ភោជនសប្បាយេន ឯកគ្គចិត្តោ ហុត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តតោ បដ្ឋាយ សា ឥត្ថី អន្តរធាយិ.

មហាសុភទ្ទា ឧគ្គនគរេ មិច្ឆាទិដ្ឋិកុលេ វសមានា ‘‘សត្ថា មំ អនុកម្បតូ’’តិ ឧបោសថំ អធិដ្ឋាយ និរាមគន្ធា ហុត្វា ឧបរិបាសាទតលេ ឋិតា ‘‘ឥមានិ បុប្ផានិ អន្តរេ អដ្ឋត្វា ទសពលស្ស មត្ថកេ វិតានំ ហុត្វា តិដ្ឋន្តុ, ទសពលោ ឥមាយ សញ្ញាយ ស្វេ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហតូ’’តិ សច្ចកិរិយំ កត្វា អដ្ឋ សុមនបុប្ផមុដ្ឋិយោ វិស្សជ្ជេសិ. បុប្ផានិ គន្ត្វា ធម្មទេសនាវេលាយ សត្ថុ មត្ថកេ វិតានំ ហុត្វា អដ្ឋំសុ. សត្ថា តំ សុមនបុប្ផវិតានំ ទិស្វា ចិត្តេនេវ សុភទ្ទាយ ភិក្ខំ អធិវាសេត្វា បុនទិវសេ អរុណេ ឧដ្ឋិតេ អានន្ទត្ថេរំ អាហ – ‘‘អានន្ទ, មយំ អជ្ជ ទូរំ ភិក្ខាចារំ គមិស្សាម, បុថុជ្ជនានំ អទត្វា អរិយានំយេវ សលាកំ ទេហី’’តិ. ថេរោ ភិក្ខូនំ អារោចេសិ – ‘‘អាវុសោ, សត្ថា អជ្ជ ទូរំ ភិក្ខាចារំ គមិស្សតិ, បុថុជ្ជនា មា គណ្ហន្តុ, អរិយាវ សលាកំ គណ្ហន្តូ’’តិ. កុណ្ឌធានត្ថេរោ ‘‘អាហរាវុសោ, សលាក’’ន្តិ បឋមំយេវ ហត្ថំ បសារេសិ. អានន្ទា ‘‘សត្ថា តាទិសានំ ភិក្ខូនំ សលាកំ ន ទាបេតិ, អរិយានំយេវ ទាបេតី’’តិ វិតក្កំ ឧប្បាទេត្វា គន្ត្វា សត្ថុ អារោចេសិ. សត្ថា ‘‘អាហរាបេន្តស្ស សលាកំ ទេហី’’តិ អាហ. ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ កុណ្ឌធានស្ស សលាកា ទាតុំ ន យុត្តា អស្ស, អថ សត្ថា បដិពាហេយ្យ, ភវិស្សតិ ឯកំ ការណ’’ន្តិ. ‘‘កុណ្ឌធានស្ស សលាកំ ទស្សាមី’’តិ គមនំ អភិនីហរិ. កុណ្ឌធានត្ថេរោ តស្ស បុរេ អាគមនាវ អភិញ្ញាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា ឥទ្ធិយា អាកាសេ ឋត្វា ‘‘អាហរាវុសោ អានន្ទ, សត្ថា មំ ជានាតិ, មាទិសំ ភិក្ខុំ បឋមំ សលាកំ គណ្ហន្តំ ន សត្ថា វារេតី’’តិ ហត្ថំ បសារេត្វា សលាកំ គណ្ហិ. សត្ថា តំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា ថេរំ ឥមស្មិំ សាសនេ បឋមំ សលាកំ គណ្ហន្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

វង្គីសត្ថេរវត្ថុ

២១២. ចតុត្ថេ បដិភានវន្តានន្តិ សម្បន្នបដិភានានំ វង្គីសត្ថេរោ អគ្គោតិ ទស្សេតិ. អយំ កិរ ថេរោ ទសពលស្ស សន្តិកំ ឧបសង្កមន្តោ ចក្ខុបថតោ បដ្ឋាយ ចន្ទេន សទ្ធិំ ឧបមេត្វា, សូរិយេន, អាកាសេន, មហាសមុទ្ទេន, ហត្ថិនាគេន, សីហេន មិគរញ្ញា សទ្ធិំ ឧបមេត្វាបិ អនេកេហិ បទសតេហិ បទសហស្សេហិ សត្ថុ វណ្ណំ វទន្តោយេវ ឧបសង្កមតិ. តស្មា បដិភានវន្តានំ អគ្គោ នាម ជាតោ.

តស្ស បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – អយម្បិ កិរ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ ហំសវតីនគរេ មហាភោគកុលេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិត្វា បុរិមនយេនេវ វិហារំ គន្ត្វា ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ បដិភានវន្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា សត្ថុ អធិការកម្មំ កត្វា ‘‘អហម្បិ អនាគតេ បដិភានវន្តានំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ កត្វា សត្ថារា ព្យាកតោ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិ. វង្គីសមាណវោតិស្ស នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ តយោ វេទេ ឧគ្គណ្ហន្តោ អាចរិយំ អារាធេត្វា ឆវសីសមន្តំ នាម សិក្ខិត្វា ឆវសីសំ នខេន អាកោដេត្វា ‘‘អយំ សត្តោ អសុកយោនិយំ នាម និព្ពត្តោ’’តិ ជានាតិ.

ព្រាហ្មណា ‘‘អយំ អម្ហាកំ ជីវិកមគ្គោ’’តិ ញត្វា វង្គីសមាណវំ បដិច្ឆន្នយានេ និសីទាបេត្វា គាមនិគមរាជធានិយោ ចរន្តា នគរទ្វារេ វា និគមទ្វារេ វា ឋបេត្វា មហាជនស្ស រាសិភូតភាវំ ញត្វា ‘‘យោ វង្គីសំ បស្សតិ, សោ ធនំ វា លភតិ, យសំ វា លភតិ, សគ្គំ វា គច្ឆតី’’តិ វទន្តិ. តេសំ កថំ សុត្វា ពហូ ជនា លញ្ជំ ទត្វា បស្សិតុកាមា ហោន្តិ. រាជរាជមហាមត្តា តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កោ អាចរិយស្ស ជានវិសេសោ’’តិ បុច្ឆន្តិ. តុម្ហេ ន ជានាថ, សកលជម្ពុទីបេ អម្ហាកំ អាចរិយសទិសោ អញ្ញោ បណ្ឌិតោ នាម នត្ថិ, តិវស្សមត្ថកេ មតកានំ សីសំ អាហរាបេត្វា នខេន អាកោដេត្វា ‘‘អយំ សត្តោ អសុកយោនិយំ និព្ពត្តោ’’តិ ជានាតិ. វង្គីសោបិ មហាជនស្ស កង្ខឆេទនត្ថំ តេ តេ ជនេ អាវាហេត្វា អត្តនោ អត្តនោ គតិំ កថាបេតិ. តំ និស្សាយ មហាជនស្ស ហត្ថតោ សតម្បិ សហស្សម្បិ លភតិ.

ព្រាហ្មណា វង្គីសមាណវំ អាទាយ យថារុចិំ វិចរិត្វា បុន សាវត្ថិំ អាគមំសុ. វង្គីសោ ជេតវនមហាវិហារស្ស អវិទូរដ្ឋានេ ឋិតោ ចិន្តេសិ – ‘‘សមណោ គោតមោ បណ្ឌិតោតិ វទន្តិ, ន ខោ បន សព្ពកាលំ មយា ឥមេសំយេវ វចនំ ករោន្តេន ចរិតុំ វដ្ដតិ, បណ្ឌិតានម្បិ សន្តិកំ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ ព្រាហ្មណេ អាហ – ‘‘តុម្ហេ គច្ឆថ, អហំ ន ពហុកេហិ សទ្ធិំ គន្ត្វា សមណំ គោតមំ បស្សិស្សាមី’’តិ. តេ អាហំសុ – ‘‘វង្គីស, មា តេ រុច្ចិ សមណំ គោតមំ បស្សិតុំ. យោ ហិ នំ បស្សតិ, តំ សោ មាយាយ អាវដ្ដេតី’’តិ. វង្គីសោ តេសំ កថំ អនាទិយិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា មធុរបដិសន្ថារំ កត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ.

អថ នំ សត្ថា បុច្ឆិ – ‘‘វង្គីស, កិញ្ចិ សិប្បំ ជានាសី’’តិ. អាម, ភោ គោតម, ឆវសីសមន្តំ នាមេកំ ជានាមីតិ. កិំ សោ មន្តោ ករោតីតិ? តិវស្សមត្ថកេ មតានម្បិ តំ មន្តំ ជប្បិត្វា សីសំ នខេន អាកោដេត្វា និព្ពត្តដ្ឋានំ ជានាមីតិ. សត្ថា តស្ស ឯកំ និរយេ ឧប្បន្នស្ស សីសំ ទស្សេសិ, ឯកំ មនុស្សេសុ ឧប្បន្នស្ស, ឯកំ ទេវេសុ, ឯកំ បរិនិព្ពុតស្ស សីសំ ទស្សេសិ. សោ បឋមំ សីសំ អាកោដេត្វា, ‘‘ភោ គោតម, អយំ សត្តោ និរយំ គតោ’’តិ អាហ. សាធុ សាធុ, វង្គីស, សុទិដ្ឋំ តយា, អយំ សត្តោ កហំ គតោតិ បុច្ឆិ. មនុស្សលោកំ, ភោ គោតមាតិ. អយំ សត្តោ កហំ គតោតិ? ទេវលោកំ, ភោ គោតមាតិ តិណ្ណម្បិ គតដ្ឋានំ កថេសិ. បរិនិព្ពុតស្ស បន សីសំ នខេន អាកោដេន្តោ នេវ អន្តំ ន កោដិំ បស្សតិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ន សក្កោសិ ត្វំ, វង្គីសា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘បស្សថ, ភោ គោតម, ឧបបរិក្ខាមិ តាវា’’តិ បុនប្បុនំ បរិវត្តេតិ. ពាហិរកមន្តេន ខីណាសវស្ស គតិំ កថំ ជានិស្សតិ, អថស្ស មត្ថកតោ សេទោ មុច្ចិ. សោ លជ្ជិត្វា តុណ្ហីភូតោ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កិលមសិ, វង្គីសា’’តិ អាហ. អាម, ភោ គោតម, ឥមស្ស សត្តស្ស គតដ្ឋានំ ជានិតុំ ន សក្កោមិ. សចេ តុម្ហេ ជានាថ, កថេថាតិ. ‘‘វង្គីស, អហំ ឯតម្បិ ជានាមិ ឥតោ ឧត្តរិតរម្បី’’តិ វត្វា ធម្មបទេ ឥមា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

‘‘ចុតិំ យោ វេទិ សត្តានំ, ឧបបត្តិំ ច សព្ពសោ;

អសត្តំ សុគតំ ពុទ្ធំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណំ.

‘‘យស្ស គតិំ ន ជានន្តិ, ទេវា គន្ធព្ពមានុសា;

ខីណាសវំ អរហន្តំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ. (ធ. ប. ៤១៩-៤២០);

តតោ វង្គីសោ អាហ – ‘‘ភោ គោតម, វិជ្ជាយ វិជ្ជំ ទេន្តស្ស នាម បរិហានិ នត្ថិ, អហំ អត្តនា ជាននកំ មន្តំ តុម្ហាកំ ទស្សាមិ, តុម្ហេ ឯតំ មន្តំ មយ្ហំ ទេថា’’តិ. វង្គីស, ន មយំ មន្តេន មន្តំ ទេម, ឯវមេវ ទេមាតិ. ‘‘សាធុ, ភោ គោតម, ទេថ មេ មន្ត’’ន្តិ អបចិតិំ ទស្សេត្វា ហត្ថកច្ឆបកំ កត្វា និសីទិ. កិំ, វង្គីស, តុម្ហាកំ សមយេ មហគ្ឃមន្តំ វា កិញ្ចិ វា គណ្ហន្តានំ បរិវាសោ នាម ន ហោតីតិ? ហោតិ, ភោ គោតមាតិ. អម្ហាកំ បន មន្តោ និប្បរិវាសោតិ សញ្ញំ ករោសីតិ? ព្រាហ្មណា នាម មន្តេហិ អតិត្តា ហោន្តិ, តស្មា សោ ភគវន្តំ អាហ – ‘‘ភោ គោតម, តុម្ហេហិ កថិតនិយាមំ ករិស្សាមី’’តិ. ភគវា អាហ – ‘‘វង្គីស, មយំ ឥមំ មន្តំ ទេន្តា អម្ហេហិ សមានលិង្គស្ស ទេមា’’តិ. វង្គីសោ ‘‘យំកិញ្ចិ កត្វា មយា ឥមំ មន្តំ គណ្ហិត្វា គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ ព្រាហ្មណេ អាហ. តុម្ហេ មយិ បព្ពជន្តេ មា ចិន្តយិត្ថ, អហំ ឥមំ មន្តំ គណ្ហិត្វា សកលជម្ពុទីបេ ជេដ្ឋកោ ភវិស្សាមិ. ឯវំ សន្តេ តុម្ហាកម្បិ ភទ្ទកំ ភវិស្សតី’’តិ មន្តត្ថាយ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិ. សត្ថា ‘‘មន្តបរិវាសំ តាវ វសាហី’’តិ ទ្វត្តិំសាការំ អាចិក្ខិ. បញ្ញវា សត្តោ ទ្វត្តិំសាការំ សជ្ឈាយន្តោវ តត្ថ ខយវយំ បដ្ឋបេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ.

តស្មិំ អរហត្តំ បត្តេ ព្រាហ្មណា ‘‘កា នុ ខោ វង្គីសស្ស បវត្តិ, បស្សិស្សាម ន’’ន្តិ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កិំ, ភោ វង្គីស, សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកេ សិប្បំ សិក្ខិត’’ន្តិ បុច្ឆិំសុ. អាម, សិក្ខិតន្តិ. តេន ហិ ឯហិ គមិស្សាមាតិ. គច្ឆថ តុម្ហេ, តុម្ហេហិ សទ្ធិំ គន្តព្ពកិច្ចំ មយ្ហំ និដ្ឋិតន្តិ. បឋមមេវ អម្ហេហិ តុយ្ហំ កថិតំ ‘‘សមណោ គោតមោ អត្តានំ បស្សិតុំ អាគតេ មាយាយ អាវដ្ដេតី’’តិ. ត្វំ ហិ ឥទានិ សមណស្ស គោតមស្ស វសំ អាបន្នោ, កិំ មយំ តវ សន្តិកេ ករិស្សាមាតិ អាគតមគ្គេនេវ បក្កមិំសុ. វង្គីសត្ថេរោបិ យំ យំ វេលំ ទសពលំ បស្សិតុំ គច្ឆតិ, ឯកំ ថុតិំ ករោន្តោវ គច្ឆតិ. តេន តំ សត្ថា សង្ឃមជ្ឈេ និសិន្នោ បដិភានវន្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

ឧបសេនវង្គន្តបុត្តត្ថេរវត្ថុ

២១៣. បញ្ចមេ សមន្តបាសាទិកានន្តិ សព្ពបាសាទិកានំ. ឧបសេនោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ. វង្គន្តព្រាហ្មណស្ស បន សោ បុត្តោ, តស្មា វង្គន្តបុត្តោតិ វុច្ចតិ. អយំ បន ថេរោ ន កេវលំ អត្តនាវ បាសាទិកោ, បរិសាបិស្ស បាសាទិកា, ឥតិ បរិសំ និស្សាយ លទ្ធនាមវសេន សមន្តបាសាទិកានំ អគ្គោ នាម ជាតោ.

បញ្ហកម្មេ បនស្ស អយមនុបុព្ពិកថា – អយម្បិ ហិ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ ហំសវតីនគរេ កុលគេហេ និព្ពត្តោ វយំ អាគម្ម បុរិមនយេនេវ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ធម្មំ សុណមានោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ សមន្តបាសាទិកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា សត្ថុ អធិការកម្មំ កត្វា តំ ឋានន្តរំ បត្ថេត្វា យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ នាលកព្រាហ្មណគាមេ សារិព្រាហ្មណិយា កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ, ឧបសេនទារកោតិស្ស នាមំ អកំសុ.

សោ វយប្បត្តោ តយោ វេទេ ឧគ្គណ្ហិត្វា ទសពលស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិ. សោ ឧបសម្បទាយ ឯកវស្សិកោ ហុត្វា ‘‘អរិយគព្ភំ វឌ្ឍេមី’’តិ ឯកំ កុលបុត្តំ អត្តនោ សន្តិកេ បព្ពាជេត្វា ឧបសម្បាទេសិ. សោ បវារេត្វា សទ្ធិវិហារិកស្ស ឯកវស្សិកកាលេ អត្តនា ទុវស្សោ ‘‘ទសពលោ មំ បស្សិត្វា តុសិស្សតី’’តិ សទ្ធិវិហារិកំ អាទាយ ទសពលំ បស្សិតុំ អាគតោ. សត្ថា តំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តេ និសិន្នំ បុច្ឆិ – ‘‘កតិវស្សោសិ ត្វំ ភិក្ខូ’’តិ? ទុវស្សោ អហំ ភគវាតិ. អយំ បន ភិក្ខុ កតិវស្សោតិ? ឯកវស្សោ ភគវាតិ. កិន្តាយំ ភិក្ខុ ហោតីតិ? សទ្ធិវិហារិកោ មេ ភគវាតិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘អតិលហុំ ខោ ត្វំ, មោឃបុរិស, ពាហុល្លាយ អាវត្តោ’’តិ វត្វា អនេកបរិយាយេន វិគរហិ. ថេរោ សត្ថុ សន្តិកា គរហំ លភិត្វា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ‘‘ឥមិនាវ បុណ្ណចន្ទសស្សិរិកេន មុខេន សត្ថារំ បរិសមេវ និស្សាយ សាធុការំ ទាបេស្សាមី’’តិ តំទិវសេយេវ ឯកំ ឋានំ គន្ត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ កត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ.

តតោ យស្មា ថេរោ មហាកុលតោ និក្ខមិត្វា បព្ពជិតោ បថវិឃុដ្ឋធម្មកថិកោវ, តស្មា តស្ស ធម្មកថាយ ចេវ បសីទិត្វា មិត្តាមច្ចញាតិកុលេហិ ច និក្ខមិត្វា ពហូ កុលទារកា ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជន្តិ. ‘‘អហំ អារញ្ញកោ, តុម្ហេបិ អារញ្ញកា ភវិតុំ សក្កោន្តា បព្ពជថា’’តិ តេរស ធុតង្គានិ អាចិក្ខិត្វា ‘‘សក្ខិស្សាម, ភន្តេ’’តិ វទន្តេ បព្ពាជេតិ. តេ អត្តនោ ពលេន តំ តំ ធុតង្គំ អធិដ្ឋហន្តិ. ថេរោ អត្តនោ ទសវស្សកាលេ វិនយំ បគុណំ កត្វា សព្ពេវ ឧបសម្បាទេសិ. ឯវំ ឧបសម្បន្នា ចស្ស បញ្ចសតមត្តា ភិក្ខូ បរិវារា អហេសុំ.

តស្មិំ សមយេ សត្ថា ជេតវនមហាវិហារេ វសន្តោ ‘‘ឥច្ឆាមហំ, ភិក្ខវេ, អទ្ធមាសំ បដិសល្លីយិតុ’’ន្តិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារោចេត្វា ឯកវិហារី ហោតិ. ភិក្ខុសង្ឃោបិ ‘‘យោ ភគវន្តំ ទស្សនាយ ឧបសង្កមតិ, សោ បាចិត្តិយំ ទេសាបេតព្ពោ’’តិ កតិកំ អកាសិ. តទា ឧបសេនត្ថេរោ ‘‘ភគវន្តំ បស្សិស្សាមី’’តិ អត្តនោ បរិសាយ សទ្ធិំ ជេតវនំ គន្ត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. សត្ថា កថាសមុដ្ឋាបនត្ថំ អញ្ញតរំ ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកំ អាមន្តេសិ – ‘‘មនាបានិ តេ ភិក្ខុ បំសុកូលានី’’តិ. ‘‘ន ខោ មេ, ភន្តេ, មនាបានិ បំសុកូលានី’’តិ វត្វា ឧបជ្ឈាយេ គារវេន បំសុកូលិកភាវំ អារោចេសិ. ឥមស្មិំ ឋានេ សត្ថា ‘‘សាធុ សាធុ, ឧបសេនា’’តិ ថេរស្ស សាធុការំ ទត្វា អនេកបរិយាយេន គុណកថំ កថេសិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បន ឥទំ វត្ថុ បាឡិយំ (បារា. ៥៦៥) អាគតមេវ. អថ សត្ថា អបរភាគេ អរិយគណមជ្ឈេ និសិន្នោ ឥមស្មិំ សាសនេ ថេរំ សមន្តបាសាទិកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

ទព្ពត្ថេរវត្ថុ

២១៤. ឆដ្ឋេ សេនាសនបញ្ញាបកានន្តិ សេនាសនំ បញ្ញាបេន្តានំ. ថេរស្ស កិរ សេនាសនបញ្ញាបនកាលេ អដ្ឋារសសុ មហាវិហារេសុ អសម្មដ្ឋំ បរិវេណំ វា អបដិជគ្គិតំ សេនាសនំ វា អសោធិតំ មញ្ចបីឋំ វា អនុបដ្ឋិតំ បានីយបរិភោជនីយំ វា នាហោសិ. តស្មា សេនាសនបញ្ញាបកានំ អគ្គោ នាម ជាតោ. ទព្ពោតិស្ស នាមំ. មល្លរាជកុលេ បន ឧប្បន្នត្តា មល្លបុត្តោ នាម ជាតោ.

តស្ស បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – អយញ្ហិ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ ហំសវតីនគរេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ វុត្តនយេនេវ វិហារំ គន្ត្វា ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ សេនាសនបញ្ញាបកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា អធិការកម្មំ កត្វា តំ ឋានន្តរំ បត្ថេត្វា សត្ថារា ព្យាកតោ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា កស្សបទសពលស្ស សាសនស្ស ឱសក្កនកាលេ បព្ពជិ, តទា តេន សទ្ធិំ អបរេ ឆ ជនាតិ សត្ត ភិក្ខូ ឯកចិត្តា ហុត្វា អញ្ញេ សាសនេ អគារវំ ករោន្តេ ទិស្វា ‘‘ឥធ កិំ ករោម, ឯកមន្តេ សមណធម្មំ កត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សាមា’’តិ និស្សេណិំ ពន្ធិត្វា ឧច្ចបព្ពតសិខរំ អភិរុហិត្វា ‘‘អត្តនោ ចិត្តពលំ ជានន្តា និស្សេណិំ បាតេន្តុ, ជីវិតេ សាលយា ឱតរន្តុ, មា បច្ឆានុតាបិនោ អហុវត្ថា’’តិ វត្វា សព្ពេ ឯកចិត្តា ហុត្វា និស្សេណិំ បាតេត្វា ‘‘អប្បមត្តា ហោថ, អាវុសោ’’តិ អញ្ញមញ្ញំ ឱវទិត្វា ចិត្តរុចិយេសុ ឋានេសុ និសីទិត្វា សមណធម្មំ កាតុំ អារភិំសុ.

តត្រេកោ ថេរោ បញ្ចមេ ទិវសេ អរហត្តំ បត្វា ‘‘មម កិច្ចំ និប្ផន្នំ, អហំ ឥមស្មិំ ឋានេ កិំ ករិស្សាមី’’តិ ឥទ្ធិយា ឧត្តរកុរុតោ បិណ្ឌបាតំ អាហរិត្វា, ‘‘អាវុសោ, ឥមំ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជថ, ភិក្ខាចារកិច្ចំ មមាយត្តំ ហោតុ, តុម្ហេ អត្តនោ កម្មំ ករោថា’’តិ អាហ. កិំ នុ ខោ មយំ, អាវុសោ, និស្សេណិំ បាតេន្តា ឯវំ អវោចុម្ហា ‘‘យោ បឋមំ ធម្មំ សច្ឆិករោតិ, សោ ភិក្ខំ អាហរតុ, តេន អាភតំ សេសា បរិភុញ្ជិត្វា សមណធម្មំ ករិស្សន្តី’’តិ. នត្ថិ, អាវុសោតិ. តុម្ហេ អត្តនោ បុព្ពហេតុនា លភិត្ថ, មយម្បិ សក្កោន្តា វដ្ដស្សន្តំ ករិស្សាម, គច្ឆថ តុម្ហេតិ. ថេរោ តេ សញ្ញាបេតុំ អសក្កោន្តោ ផាសុកដ្ឋានេ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា គតោ. អបរោ ថេរោ សត្តមេ ទិវសេ អនាគាមិផលំ បត្វា តតោ ចុតោ សុទ្ធាវាសព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តោ.

ឥតរេបិ ថេរា តតោ ចុតា ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ តេសុ តេសុ កុលេសុ និព្ពត្តា. ឯកោ គន្ធាររដ្ឋេ តក្កសិលនគរេ រាជគេហេ និព្ពត្តោ, ឯកោ បព្ពតេយ្យរដ្ឋេ បរិព្ពាជិកាយ កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តោ, ឯកោ ពាហិយរដ្ឋេ កុដុម្ពិកគេហេ និព្ពត្តោ, ឯកោ រាជគហេ កុដុម្ពិកគេហេ និព្ពត្តោ. អយំ បន ទព្ពត្ថេរោ មល្លរដ្ឋេ អនុបិយនគរេ ឯកស្ស មល្លរញ្ញោ គេហេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តស្ស មាតា ឧបវិជញ្ញកាលេ កាលមកាសិ, មតសរីរំ សុសានំ នេត្វា ទារុចិតកំ អារោបេត្វា អគ្គិំ អទំសុ. តស្សា អគ្គិវេគសន្តត្តំ ឧទរបដលំ ទ្វេធា អហោសិ. ទារកោ អត្តនោ បុញ្ញពលេន ឧប្បតិត្វា ឯកស្មិំ ទព្ពត្ថម្ភេ និបតិ. តំ ទារកំ គហេត្វា អយ្យិកាយ អទំសុ. សា តស្ស នាមំ គណ្ហន្តី ទព្ពត្ថម្ភេ និបតិត្វា លទ្ធជីវិតត្តា ទព្ពោតិស្ស នាមំ អកាសិ.

តស្ស សត្តវស្សិកកាលេ សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ មល្លរដ្ឋេ ចារិកំ ចរមានោ អនុបិយនិគមំ បត្វា អនុបិយម្ពវនេ វិហរតិ. ទព្ពកុមារោ សត្ថារំ ទិស្វា ទស្សនេនេវ បសីទិត្វា បព្ពជិតុកាមោ ហុត្វា ‘‘អហំ ទសពលស្ស សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមី’’តិ អយ្យិកំ អាបុច្ឆិ. សា ‘‘សាធុ, តាតា’’តិ ទព្ពកុមារំ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមំ កុមារំ បព្ពាជេថា’’តិ អាហ. សត្ថា អញ្ញតរស្ស ភិក្ខុនោ សញ្ញំ អទាសិ ‘‘ភិក្ខុ ឥមំ ទារកំ បព្ពាជេហី’’តិ. សោ ថេរោ សត្ថុ វចនំ សុត្វា ទព្ពកុមារំ បព្ពាជេន្តោ តចបញ្ចកំ កម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិ. បុព្ពហេតុសម្បន្នោ កតាភិនីហារោ សត្តោ បឋមកេសវដ្ដិយា ឱរោបិយមានាយ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ, ទុតិយកេសវដ្ដិយា ឱរោបិយមានាយ សកទាគាមិផលេ, តតិយាយ អនាគាមិផលេ. សព្ពកេសានំ បន ឱរោបនញ្ច អរហត្តផលសច្ឆិកិរិយា ច អបច្ឆា អបុរេ អហោសិ.

សត្ថា មល្លរដ្ឋេ យថាភិរន្តំ វិហរិត្វា រាជគហំ គន្ត្វា វេឡុវនេ វាសំ កប្បេសិ. តត្រាយស្មា ទព្ពោ មល្លបុត្តោ រហោគតោ អត្តនោ កិច្ចនិប្ផត្តិំ ឱលោកេត្វា សង្ឃស្ស វេយ្យាវច្ចករណេ កាយំ យោជេតុកាមោ ចិន្តេសិ – ‘‘យំនូនាហំ សង្ឃស្ស សេនាសនញ្ច បញ្ញាបេយ្យំ, ភត្តានិ ច ឧទ្ទិសេយ្យ’’ន្តិ. សោ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា អត្តនោ បរិវិតក្កំ អារោចេសិ. សត្ថា តស្ស សាធុការំ ទត្វា សេនាសនបញ្ញាបកត្តញ្ច ភត្តុទ្ទេសកត្តញ្ច សម្បដិច្ឆិ. អថ នំ ‘‘អយំ ទព្ពោ ទហរោវ សមានោ មហន្តដ្ឋានេ ឋិតោ’’តិ សត្តវស្សិកកាលេយេវ ឧបសម្បាទេសិ. ថេរោ ឧបសម្បន្នកាលតោយេវ បដ្ឋាយ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តានំ សព្ពភិក្ខូនំ សេនាសនានិ ច បញ្ញាបេតិ, ភិក្ខញ្ច សម្បដិច្ឆិត្វា ឧទ្ទិសតិ. តស្ស សេនាសនបញ្ញាបកភាវោ សព្ពទិសាសុ បាកដោ អហោសិ – ‘‘ទព្ពោ កិរ មល្លបុត្តោ សភាគសភាគានំ ភិក្ខូនំ ឯកដ្ឋានេ សេនាសនានិ បញ្ញាបេតិ, ទូរេបិ សេនាសនំ បញ្ញាបេតិយេវ. គន្តុំ អសក្កោន្តេ ឥទ្ធិយា នេតីតិ.

អថ នំ ភិក្ខូ កាលេបិ វិកាលេបិ ‘‘អម្ហាកំ, អាវុសោ, ជីវកម្ពវនេ សេនាសនំ បញ្ញាបេហិ, អម្ហាកំ មទ្ទកុច្ឆិស្មិំ មិគទាយេ’’តិ ឯវំ សេនាសនំ ឧទ្ទិសាបេត្វា តស្ស ឥទ្ធិំ បស្សន្តា គច្ឆន្តិ. សោបិ ឥទ្ធិយា មនោមយេ កាយេ អភិសង្ខរិត្វា ឯកេកស្ស ថេរស្ស ឯកេកំ អត្តនា សទិសំ ភិក្ខុំ និម្មិនិត្វា អង្គុលិយា ជលមានាយ បុរតោ បុរតោ គន្ត្វា ‘‘អយំ មញ្ចោ, ឥទំ បីឋ’’ន្តិអាទីនិ វត្វា សេនាសនំ បញ្ញាបេត្វា បុន អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ អាគច្ឆតិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បនិទំ វត្ថុ បាឡិយំ អាគតមេវ. សត្ថា ឥទមេវ ការណំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា អបរភាគេ អរិយគណមជ្ឈេ និសិន្នោ ថេរំ សេនាសនបញ្ញាបកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

បិលិន្ទវច្ឆត្ថេរវត្ថុ

២១៥. សត្តមេ ទេវតានំ បិយមនាបានន្តិ ទេវតានំ បិយានញ្ចេវ មនាបានញ្ច បិលិន្ទវច្ឆត្ថេរោ អគ្គោតិ ទស្សេតិ. សោ កិរ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ ចក្កវត្តី រាជា ហុត្វា មហាជនំ បញ្ចសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា សគ្គបរាយណំ អកាសិ. យេភុយ្យេន កិរ ឆសុ កាមសគ្គេសុ និព្ពត្តទេវតា តស្សេវ ឱវាទំ លភិត្វា និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ អត្តនោ សម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា ‘‘កំ នុ ខោ និស្សាយ ឥមំ សគ្គសម្បត្តិំ លភិម្ហា’’តិ អាវជ្ជមានា ឥមំ ថេរំ ទិស្វា ‘‘ថេរំ និស្សាយ អម្ហេហិ សម្បតិ លទ្ធា’’តិ សាយំបាតំ ថេរំ នមស្សន្តិ. តស្មា សោ ទេវតានំ បិយមនាបានំ អគ្គោ នាម ជាតោ. បិលិន្ទោតិ បនស្ស គោត្តំ, វច្ឆោតិ នាមំ. តទុភយំ សំសន្ទេត្វា បិលិន្ទវច្ឆោតិ វុច្ចតិ.

តស្ស បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – អយំ កិរ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ ហំសវតីនគរេ មហាភោគកុលេ និព្ពត្តោ បុរិមនយេនេវ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ ទេវតានំ បិយមនាបដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា តំ ឋានន្តរំ បត្ថេត្វា យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិ. បិលិន្ទវច្ឆោតិស្ស នាមំ អកំសុ. សោ អបរេន សមយេន សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា ឧបសម្បន្នោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. សោ គិហីហិបិ ភិក្ខូហិបិ សទ្ធិំ កថេន្តោ ‘‘ឯហិ, វសល, គច្ឆ, វសល, អាហរ, វសល, គណ្ហ, វសលា’’តិ វសលវាទេនេវ សមុទាចរតិ. តំ កថំ អាហរិត្វា តថាគតំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘ភគវា អរិយា នាម ផរុសវាចា ន ហោន្តី’’តិ. ភិក្ខវេ, អរិយានំ បរវម្ភនវសេន ផរុសវាចា នាម នត្ថិ, អបិច ខោ បន ភវន្តរេ អាចិណ្ណវសេន ភវេយ្យាតិ. ភន្តេ, បិលិន្ទវច្ឆត្ថេរោ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ គិហីហិបិ ភិក្ខូហិបិ សទ្ធិំ កថេន្តោ, ‘‘វសល, វសលា’’តិ កថេតិ, កិមេត្ថ ការណំ ភគវាតិ. ភិក្ខវេ, ន មយ្ហំ បុត្តស្ស ឯតំ ឥទានេវ អាចិណ្ណំ, អតីតេ បនេស បញ្ច ជាតិសតានិ វសលវាទិព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិ. ឥច្ចេស ភវាចិណ្ណេនេវ កថេសិ, ន ផរុសវសេន. អរិយានញ្ហិ វោហារោ ផរុសោបិ សមានោ ចេតនាយ អផរុសភាវេន បរិសុទ្ធោវ, អប្បមត្តកម្បេត្ថ បាបំ ន ឧបលព្ភតីតិ វត្វា ធម្មបទេ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អកក្កសំ វិញ្ញាបនិំ, គិរំ សច្ចមុទីរយេ;

យាយ នាភិសជេ កញ្ចិ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

អថេកទិវសំ ថេរោ រាជគហំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តោ ឯកំ បុរិសំ បិប្បលីនំ ភាជនំ បូរេត្វា អាទាយ អន្តោនគរំ បវិសន្តំ ទិស្វា ‘‘កិំ តេ, វសល, ភាជនេ’’តិ អាហ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ សមណោ មយា សទ្ធិំ បាតោវ ផរុសកថំ កថេសិ, ឥមស្ស អនុច្ឆវិកមេវ វត្តុំ វដ្ដតី’’តិ ‘‘មូសិកវច្ចំ មេ, ភន្តេ, ភាជនេ’’តិ អាហ. ឯវំ ភវិស្សតិ, វសលាតិ. តស្ស ថេរស្ស ទស្សនំ វិជហន្តស្ស សព្ពំ មូសិកវច្ចមេវ អហោសិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមា បិប្បលិយោ មូសិកវច្ចសទិសា បញ្ញាយន្តិ, សភាវោ នុ ខោ នោ’’តិ វីមំសន្តោ ហត្ថេន ឧប្បីឡេសិ. អថស្ស ឧន្ទូរវច្ចភាវំ ញត្វា ពលវទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជិ. សោ ‘‘ឥមាយេវ នុ ខោ ឯវរូបា, ឧទាហុ សកដេបី’’តិ គន្ត្វា ឱលោកេន្តោ សព្ពាបិ បិប្បលិយោ តាទិសាវ ទិស្វា ហទយំ ហត្ថេន សន្ធារេត្វា ‘‘ឥទំ ន អញ្ញស្ស កម្មំ, មយា បាតោវ ទិដ្ឋភិក្ខុស្សេតំ កម្មំ, អទ្ធា ឯកំ ឧបាយំ ភវិស្សតិ, តស្ស គតដ្ឋានំ អនុវិចិនិត្វា ឯតំ ការណំ ជានិស្សាមី’’តិ ថេរស្ស គតមគ្គំ បុច្ឆិត្វា បាយាសិ.

អថេកោ បុរិសោ តំ អតិវិយ ចណ្ឌិកតំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា, ‘‘ភោ បុរិស, ត្វំ អតិវិយ ចណ្ឌិកតោវ គច្ឆសិ, កេន កម្មេន គច្ឆសី’’តិ បុច្ឆិ. សោ តស្ស តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. សោ តស្ស កថំ សុត្វា ឯវមាហ – ‘‘ភោ, មា ចិន្តយិ, មយ្ហំ អយ្យោ បិលិន្ទវច្ឆោ ភវិស្សតិ, ត្វំ ឯតទេវ ភាជនំ បូរេត្វា អាទាយ គន្ត្វា ថេរស្ស បុរតោ តិដ្ឋ. ‘កិំ នាមេតំ, វសលា’តិ វុត្តកាលេ ច ‘បិប្បលិយោ, ភន្តេ’តិ វទ, ថេរោ ‘ឯវំ ភវិស្សតិ, វសលា’តិ វក្ខតិ. បុន សព្ពាបិ បិប្បលិយោ ភវិស្សន្តី’’តិ. សោ តថា អកាសិ. សព្ពា បិប្បលិយោ បដិបាកតិកា អហេសុំ. ឥទមេត្តកំ វត្ថុ. អបរភាគេ បន សត្ថា ទេវតានំ បិយមនាបការណមេវ វត្ថុំ កត្វា ថេរំ ទេវតានំ បិយមនាបានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

ពាហិយទារុចីរិយត្ថេរវត្ថុ

២១៦. អដ្ឋមេ ខិប្បាភិញ្ញានន្តិ ខិប្បំ អធិគតអភិញ្ញានំ ទារុចីរិយត្ថេរោ អគ្គោតិ ទស្សេតិ. អយញ្ហិ ថេរោ សំខិត្តធម្មទេសនាបរិយោសានេ អរហត្តំ បាបុណិ, មគ្គផលានំ បរិកម្មកិច្ចំ នាហោសិ. តស្មា ខិប្បាភិញ្ញានំ អគ្គោ នាម ជាតោ. ពាហិយរដ្ឋេ បន ជាតត្តា ពាហិយោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ អបរភាគេ ទារុចីរំ និវាសេសិ. តស្មា ទារុចីរិយោ នាម ជាតោ.

តស្ស បញ្ហកម្មេ អយមនុបុព្ពិកថា – អយម្បិ ហិ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ ហំសវតីនគរេ កុលគេហេ និព្ពត្តោ ទសពលស្ស ធម្មទេសនំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ ខិប្បាភិញ្ញានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា អធិការកម្មំ កត្វា តំ ឋានន្តរំ បត្ថេត្វា យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កស្សបទសពលស្ស សាសនស្ស ឱសក្កនកាលេ ហេដ្ឋា វុត្តេហិ