📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស.

អង្គុត្តរនិកាយេ

ទុកនិបាត-អដ្ឋកថា

១. បឋមបណ្ណាសកំ

១. កម្មការណវគ្គោ

១. វជ្ជសុត្តវណ្ណនា

. ទុកនិបាតស្ស បឋមេ វជ្ជានីតិ ទោសា អបរាធា. ទិដ្ឋធម្មិកន្តិ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ ឧប្បន្នផលំ. សម្បរាយិកន្តិ សម្បរាយេ អនាគតេ អត្តភាវេ ឧប្បន្នផលំ. អាគុចារិន្តិ បាបការិំ អបរាធការកំ. រាជានោ គហេត្វា វិវិធា កម្មការណា ការេន្តេតិ ចោរំ គហេត្វា វិវិធា កម្មការណា រាជបុរិសា ករោន្តិ, រាជានោ បន តា ការេន្តិ នាម. តំ ចោរំ ឯវំ កម្មការណា ការិយមានំ ឯស បស្សតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘បស្សតិ ចោរំ អាគុចារិំ រាជានោ គហេត្វា វិវិធា កម្មការណា ការេន្តេ’’តិ. អទ្ធទណ្ឌកេហីតិ មុគ្គរេហិ, បហារសាធនត្ថំ វា ចតុហត្ថទណ្ឌំ ទ្វេធា ឆេត្វា គហិតទណ្ឌកេហិ. ពិលង្គថាលិកន្តិ កញ្ជិយឧក្ខលិកកម្មការណំ. តំ ករោន្តា សីសកដាហំ ឧប្បាដេត្វា តត្តំ អយោគុឡំ សណ្ឌាសេន គហេត្វា តត្ថ បក្ខិបន្តិ, តេន មត្ថលុង្គំ បក្កុថិត្វា ឧត្តរតិ. សង្ខមុណ្ឌិកន្តិ សង្ខមុណ្ឌកម្មការណំ. តំ ករោន្តា ឧត្តរោដ្ឋឧភតោកណ្ណចូឡិកគលវាដកបរិច្ឆេទេន ចម្មំ ឆិន្ទិត្វា សព្ពកេសេ ឯកតោ គណ្ឋិំ កត្វា ទណ្ឌកេន វេឋេត្វា ឧប្បាដេន្តិ, សហ កេសេហិ ចម្មំ ឧដ្ឋហតិ. តតោ សីសកដាហំ ថូលសក្ខរាហិ ឃំសិត្វា ធោវន្តា សង្ខវណ្ណំ ករោន្តិ. រាហុមុខន្តិ រាហុមុខកម្មការណំ. តំ ករោន្តា សង្កុនា មុខំ វិវរិត្វា អន្តោមុខេ ទីបំ ជាលេន្តិ, កណ្ណចូឡិកាហិ វា បដ្ឋាយ មុខំ និខាទនេន ខនន្តិ, លោហិតំ បគ្ឃរិត្វា មុខំ បូរេតិ.

ជោតិមាលិកន្តិ សកលសរីរំ តេលបិលោតិកាយ វេឋេត្វា អាលិម្បេន្តិ. ហត្ថបជ្ជោតិកន្តិ ហត្ថេ តេលបិលោតិកាយ វេឋេត្វា ទីបំ វិយ បជ្ជាលេន្តិ. ឯរកវត្តិកន្តិ ឯរកវត្តកម្មការណំ. តំ ករោន្តា ហេដ្ឋាគីវតោ បដ្ឋាយ ចម្មវដ្ដេ កន្តិត្វា គោប្ផកេ ឋបេន្តិ, អថ នំ យោត្តេហិ ពន្ធិត្វា កឌ្ឍន្តិ. សោ អត្តនោ ចម្មវដ្ដេ អក្កមិត្វា អក្កមិត្វា បតតិ. ចីរកវាសិកន្តិ ចីរកវាសិកកម្មការណំ. តំ ករោន្តា តថេវ ចម្មវដ្ដេ កន្តិត្វា កដិយំ ឋបេន្តិ, កដិតោ បដ្ឋាយ កន្តិត្វា គោប្ផកេសុ ឋបេន្តិ, ឧបរិមេហិ ហេដ្ឋិមសរីរំ ចីរកនិវាសននិវត្ថំ វិយ ហោតិ. ឯណេយ្យកន្តិ ឯណេយ្យកកម្មការណំ. តំ ករោន្តា ឧភោសុ កប្បរេសុ ច ឧភោសុ ជាណុកេសុ ច អយវលយានិ ទត្វា អយសូលានិ កោដ្ដេន្តិ. សោ ចតូហិ អយសូលេហិ ភូមិយំ បតិដ្ឋហតិ. អថ នំ បរិវារេត្វា អគ្គិំ ករោន្តិ. ‘‘ឯណេយ្យកោ ជោតិបរិគ្គហោ យថា’’តិ អាគតដ្ឋានេបិ ឥទមេវ វុត្តំ. តំ កាលេន កាលំ សូលានិ អបនេត្វា ចតូហិ អដ្ឋិកោដីហិយេវ ឋបេន្តិ. ឯវរូបា កម្មការណា នាម នត្ថិ.

ពឡិសមំសិកន្តិ ឧភតោមុខេហិ ពឡិសេហិ បហរិត្វា ចម្មមំសន្ហារូនិ ឧប្បាដេន្តិ. កហាបណិកន្តិ សកលសរីរំ តិណ្ហាហិ វាសីហិ កោដិតោ បដ្ឋាយ កហាបណមត្តំ, កហាបណមត្តំ បាតេន្តា កោដ្ដេន្តិ. ខារាបតច្ឆិកន្តិ សរីរំ តត្ថ តត្ថ អាវុធេហិ បហរិត្វា កោច្ឆេហិ ខារំ ឃំសន្តិ, ចម្មមំសន្ហារូនិ បគ្ឃរិត្វា អដ្ឋិកសង្ខលិកាវ តិដ្ឋតិ. បលិឃបរិវត្តិកន្តិ ឯកេន បស្សេន និបជ្ជាបេត្វា កណ្ណច្ឆិទ្ទេន អយសូលំ កោដ្ដេត្វា បថវិយា ឯកាពទ្ធំ ករោន្តិ. អថ នំ បាទេ គហេត្វា អាវិញ្ឆន្តិ. បលាលបីឋកន្តិ ឆេកោ ការណិកោ ឆវិចម្មំ អច្ឆិន្ទិត្វា និសទបោតេហិ អដ្ឋីនិ ភិន្ទិត្វា កេសេសុ គហេត្វា ឧក្ខិបតិ, មំសរាសិយេវ ហោតិ. អថ នំ កេសេហេវ បរិយោនន្ធិត្វា គណ្ហន្តិ, បលាលវដ្ដិំ វិយ កត្វា បុន វេឋេន្តិ. សុនខេហិបីតិ កតិបយានិ ទិវសានិ អាហារំ អទត្វា ឆាតកសុនខេហិ ខាទាបេន្តិ. តេ មុហុត្តេន អដ្ឋិកសង្ខលិកមេវ ករោន្តិ. សូលេ ឧត្តាសេន្តេតិ សូលេ អារោបេន្តេ.

ន បរេសំ បាភតំ វិលុម្បន្តោ ចរតីតិ បរេសំ សន្តកំ ភណ្ឌំ បរម្មុខំ អាភតំ អន្តមសោ អន្តរវីថិយំ បតិតំ សហស្សភណ្ឌិកម្បិ ទិស្វា ‘‘ឥមិនា ជីវិស្សាមី’’តិ វិលុម្បន្តោ ន វិចរតិ, កោ ឥមិនា អត្ថោតិ បិដ្ឋិបាទេន វា បវដ្ដេត្វា គច្ឆតិ.

បាបកោតិ លាមកោ. ទុក្ខោតិ អនិដ្ឋោ. កិញ្ច តន្តិ កិំ នាម តំ ការណំ ភវេយ្យ. យាហន្តិ យេន អហំ. កាយទុច្ចរិតន្តិ បាណាតិបាតាទិ តិវិធំ អកុសលំ កាយកម្មំ. កាយសុចរិតន្តិ តស្ស បដិបក្ខភូតំ តិវិធំ កុសលកម្មំ. វចីទុច្ចរិតន្តិ មុសាវាទាទិ ចតុព្ពិធំ អកុសលំ វចីកម្មំ. វចីសុចរិតន្តិ តស្ស បដិបក្ខភូតំ ចតុព្ពិធំ កុសលកម្មំ. មនោទុច្ចរិតន្តិ អភិជ្ឈាទិ តិវិធំ អកុសលកម្មំ. មនោសុចរិតន្តិ តស្ស បដិបក្ខភូតំ តិវិធំ កុសលកម្មំ. សុទ្ធំ អត្តានំ បរិហរតីតិ ឯត្ថ ទុវិធា សុទ្ធិ – បរិយាយតោ ច និប្បរិយាយតោ ច. សរណគមនេន ហិ បរិយាយេន សុទ្ធំ អត្តានំ បរិហរតិ នាម. តថា បញ្ចហិ សីលេហិ, ទសហិ សីលេហិ – ចតុបារិសុទ្ធិសីលេន, បឋមជ្ឈានេន…បេ… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនេន, សោតាបត្តិមគ្គេន, សោតាបត្តិផលេន…បេ… អរហត្តមគ្គេន បរិយាយេន សុទ្ធំ អត្តានំ បរិហរតិ នាម. អរហត្តផលេ បតិដ្ឋិតោ បន ខីណាសវោ ឆិន្នមូលកេ បញ្ចក្ខន្ធេ ន្ហាបេន្តោបិ ខាទាបេន្តោបិ ភុញ្ជាបេន្តោបិ និសីទាបេន្តោបិ និបជ្ជាបេន្តោបិ និប្បរិយាយេនេវ សុទ្ធំ និម្មលំ អត្តានំ បរិហរតិ បដិជគ្គតីតិ វេទិតព្ពោ.

តស្មាតិ យស្មា ឥមានិ ទ្វេ វជ្ជានេវ, នោ ន វជ្ជានិ, តស្មា. វជ្ជភីរុនោតិ វជ្ជភីរុកា. វជ្ជភយទស្សាវិនោតិ វជ្ជានិ ភយតោ ទស្សនសីលា. ឯតំ បាដិកង្ខន្តិ ឯតំ ឥច្ឆិតព្ពំ, ឯតំ អវស្សំភាវីតិ អត្ថោ. ន្តិ និបាតមត្តំ, ការណវចនំ វា យេន ការណេន បរិមុច្ចិស្សតិ សព្ពវជ្ជេហិ. កេន បន ការណេន បរិមុច្ចិស្សតីតិ? ចតុត្ថមគ្គេន ចេវ ចតុត្ថផលេន ច. មគ្គេន ហិ បរិមុច្ចតិ នាម, ផលំ បត្តោ បរិមុត្តោ នាម ហោតីតិ. កិំ បន ខីណាសវស្ស អកុសលំ ន វិបច្ចតីតិ? វិបច្ចតិ, តំ បន ខីណាសវភាវតោ បុព្ពេ កតំ. តញ្ច ខោ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ, សម្បរាយេ បនស្ស កម្មផលំ នាម នត្ថីតិ. បឋមំ.

២. បធានសុត្តវណ្ណនា

. ទុតិយេ បធានានីតិ វីរិយានិ. វីរិយញ្ហិ បទហិតព្ពតោ បធានភាវករណតោ វា បធានន្តិ វុច្ចតិ. ទុរភិសម្ភវានីតិ ទុស្សហានិ ទុប្បូរិយានិ, ទុក្ករានីតិ អត្ថោ. អគារំ អជ្ឈាវសតន្តិ អគារេ វសន្តានំ. ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារានុប្បទានត្ថំ បធានន្តិ ឯតេសំ ចីវរាទីនំ ចតុន្នំ បច្ចយានំ អនុប្បទានត្ថាយ បធានំ នាម ទុរភិសម្ភវន្តិ ទស្សេតិ. ចតុរតនិកម្បិ ហិ បិលោតិកំ, បសតតណ្ឌុលមត្តំ វា ភត្តំ, ចតុរតនិកំ វា បណ្ណសាលំ, តេលសប្បិនវនីតាទីសុ វា អប្បមត្តកម្បិ ភេសជ្ជំ បរេសំ ទេថាតិ វត្តុម្បិ នីហរិត្វា ទាតុម្បិ ទុក្ករំ ឧភតោព្យូឡ្ហសង្គាមប្បវេសនសទិសំ. តេនាហ ភគវា –

‘‘ទានញ្ច យុទ្ធញ្ច សមានមាហុ,

អប្បាបិ សន្តា ពហុកេ ជិនន្តិ;

អប្បម្បិ ចេ សទ្ទហានោ ទទាតិ,

តេនេវ សោ ហោតិ សុខី បរត្ថា’’តិ. (ជា. ១.៨.៧២; សំ. និ. ១.៣៣);

អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិតានន្តិ គេហតោ និក្ខមិត្វា អគារស្ស ឃរាវាសស្ស ហិតាវហេហិ កសិគោរក្ខាទីហិ វិរហិតំ អនគារិយំ បព្ពជ្ជំ ឧបគតានំ. សព្ពូបធិបដិនិស្សគ្គត្ថាយ បធានន្តិ សព្ពេសំ ខន្ធូបធិកិលេសូបធិអភិសង្ខារូបធិសង្ខាតានំ ឧបធីនំ បដិនិស្សគ្គសង្ខាតស្ស និព្ពានស្ស អត្ថាយ វិបស្សនាយ ចេវ មគ្គេន ច សហជាតវីរិយំ. តស្មាតិ យស្មា ឥមានិ ទ្វេ បធានានិ ទុរភិសម្ភវានិ, តស្មា. ទុតិយំ.

៣. តបនីយសុត្តវណ្ណនា

. តតិយេ តបនីយាតិ ឥធ ចេវ សម្បរាយេ ច តបន្តីតិ តបនីយា. តប្បតីតិ ចិត្តសន្តាបេន តប្បតិ អនុសោចតិ កាយទុច្ចរិតំ កត្វា នន្ទយក្ខោ វិយ នន្ទមាណវោ វិយ នន្ទគោឃាតកោ វិយ ទេវទត្តោ វិយ ទ្វេភាតិកា វិយ ច. តេ កិរ គាវំ វធិត្វា មំសំ ទ្វេ កោដ្ឋាសេ អកំសុ. តតោ កនិដ្ឋោ ជេដ្ឋកំ អាហ – ‘‘មយ្ហំ ទារកា ពហូ, ឥមានិ មេ អន្តានិ ទេហី’’តិ. អថ នំ សោ ‘‘សព្ពំ មំសំ ទ្វេធា វិភត្តំ, បុន កិំ មគ្គសី’’តិ បហរិត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេសិ. និវត្តិត្វា ច នំ ឱលោកេន្តោ មតំ ទិស្វា ‘‘ភារិយំ មេ កម្មំ កត’’ន្តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ. អថស្ស ពលវសោកោ ឧប្បជ្ជិ. សោ ឋិតដ្ឋានេបិ និសិន្នដ្ឋានេបិ តទេវ កម្មំ អាវជ្ជេតិ, ចិត្តស្សាទំ ន លភតិ. អសិតបីតខាយិតសាយិតម្បិស្ស សរីរេ ឱជំ ន ផរតិ, អដ្ឋិចម្មមត្តមេវ អហោសិ. អថ នំ ឯកោ ថេរោ ទិស្វា – ‘‘ឧបាសក, ត្វំ បហូតអន្នបានោ, អដ្ឋិចម្មមត្តមេវ តេ អវសិដ្ឋំ, អត្ថិ នុ ខោ តេ កិញ្ចិ តបនីយកម្ម’’ន្តិ? សោ ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ សព្ពំ អារោចេសិ. អថ នំ ថេរោ ‘‘ភារិយំ តេ ឧបាសក កម្មំ កតំ, អនបរាធដ្ឋានេ អបរទ្ធ’’ន្តិ អាហ. សោ តេនេវ កម្មេន កាលំ កត្វា និរយេ និព្ពត្តោ. វចីទុច្ចរិតេន សុប្បពុទ្ធសក្កកោកាលិកចិញ្ចមាណវិកាទយោ វិយ តប្បតិ. សេសមេត្ថ ចតុត្ថេ ច ឧត្តានត្ថមេវ. តតិយំ.

៥. ឧបញ្ញាតសុត្តវណ្ណនា

. បញ្ចមេ ទ្វិន្នាហន្តិ ទ្វិន្នំ អហំ. ឧបញ្ញាសិន្តិ ឧបគន្ត្វា គុណំ អញ្ញាសិំ, ជានិំ បដិវិជ្ឈិន្តិ អត្ថោ. ឥទានិ តេ ធម្មេ ទស្សេន្តោ យា ច អសន្តុដ្ឋិតាតិអាទិមាហ. ឥមញ្ហិ ធម្មទ្វយំ និស្សាយ សត្ថា សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ, តស្មា តស្សានុភាវំ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ. តត្ថ អសន្តុដ្ឋិតា កុសលេសុ ធម្មេសូតិ ឥមិនា ឥមំ ទីបេតិ – ‘‘អហំ ឈានមត្តកេន វា ឱភាសនិមិត្តមត្តកេន វា អសន្តុដ្ឋោ ហុត្វា អរហត្តមគ្គមេវ ឧប្បាទេសិំ. យាវ សោ ន ឧប្បជ្ជិ, ន តាវាហំ សន្តុដ្ឋោ អហោសិំ. បធានស្មិំ ច អនុក្កណ្ឋិតោ ហុត្វា អនោសក្កនាយ ឋត្វាយេវ បធានកិរិយំ អកាសិ’’ន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ យា ច អប្បដិវានិតាតិអាទិមាហ. តត្ថ អប្បដិវានិតាតិ អប្បដិក្កមនា អនោសក្កនា. អប្បដិវានី សុទាហំ, ភិក្ខវេ, បទហាមីតិ ឯត្ថ សុទន្តិ និបាតមត្តំ. អហំ, ភិក្ខវេ, អនោសក្កនាយំ ឋិតោ ពោធិសត្តកាលេ សព្ពញ្ញុតំ បត្ថេន្តោ បធានមកាសិន្តិ អយមេត្ថ អត្ថោ.

ឥទានិ យថា តេន តំ បធានំ កតំ, តំ ទស្សេន្តោ កាមំ តចោ ចាតិអាទិមាហ. តត្ថ បត្តព្ពន្តិ ឥមិនា បត្តព្ពំ គុណជាតំ ទស្សេតិ. បុរិសថាមេនាតិអាទិនា បុរិសស្ស ញាណថាមោ ញាណវីរិយំ ញាណបរក្កមោ ច កថិតោ. សណ្ឋានន្តិ ឋបនា អប្បវត្តនា ឱសក្កនា, បដិប្បស្សទ្ធីតិ អត្ថោ. ឯត្តាវតា តេន ចតុរង្គសមន្នាគតំ វីរិយាធិដ្ឋានំ នាម កថិតំ. ឯត្ថ ហិ កាមំ តចោ ចាតិ ឯកំ អង្គំ, ន្ហារុ ចាតិ ឯកំ, អដ្ឋិ ចាតិ ឯកំ, មំសលោហិតន្តិ ឯកំ, ឥមានិ ចត្តារិ អង្គានិ. បុរិសថាមេនាតិអាទីនិ អធិមត្តវីរិយាធិវចនានិ. ឥតិ បុរិមេហិ ចតូហិ អង្គេហិ សមន្នាគតេន ហុត្វា ឯវំ អធិដ្ឋិតំ វីរិយំ ចតុរង្គសមន្នាគតំ វីរិយាធិដ្ឋានំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ. ឯត្តាវតា តេន ពោធិបល្លង្កេ អត្តនោ អាគមនីយបដិបទា កថិតា.

ឥទានិ តាយ បដិបទាយ បដិលទ្ធគុណំ កថេតុំ តស្ស មយ្ហំ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ អប្បមាទាធិគតាតិ សតិអវិប្បវាសសង្ខាតេន អប្បមាទេន អធិគតា, ន សុត្តប្បមត្តេន លទ្ធា. សម្ពោធីតិ ចតុមគ្គញាណញ្ចេវ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណញ្ច. ន ហិ សក្កា ឯតំ សុត្តប្បមត្តេន អធិគន្តុន្តិ. តេនាហ – ‘‘អប្បមាទាធិគតា សម្ពោធី’’តិ. អនុត្តរោ យោគក្ខេមោតិ ន កេវលំ ពោធិយេវ, អរហត្តផលនិព្ពានសង្ខាតោ អនុត្តរោ យោគក្ខេមោបិ អប្បមាទាធិគតោវ.

ឥទានិ អត្តនា បដិលទ្ធគុណេសុ ភិក្ខុសង្ឃំ សមាទបេន្តោ តុម្ហេ ចេបិ ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ យស្សត្ថាយាតិ យស្ស អត្ថាយ, យំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរិតុកាមា ហុត្វាតិ អត្ថោ. តទនុត្តរន្តិ តំ អនុត្តរំ. ព្រហ្មចរិយបរិយោសានន្តិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស បរិយោសានភូតំ អរិយផលំ. អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វាតិ អភិញ្ញាយ ឧត្តមបញ្ញាយ បច្ចក្ខំ កត្វា. ឧបសម្បជ្ជ វិហរិស្សថាតិ បដិលភិត្វា បាបុណិត្វា វិហរិស្សថ. តស្មាតិ យស្មា អប្បដិវានបធានំ នាមេតំ ពហូបការំ ឧត្តមត្ថសាធកំ, តស្មា. បញ្ចមំ.

៦. សំយោជនសុត្តវណ្ណនា

. ឆដ្ឋេ សំយោជនិយេសុ ធម្មេសូតិ ទសន្នំ សំយោជនានំ បច្ចយភូតេសុ តេភូមកធម្មេសុ. អស្សាទានុបស្សិតាតិ អស្សាទតោ បស្សិតា បស្សនភាវោតិ អត្ថោ. និព្ពិទានុបស្សិតាតិ និព្ពិទាវសេន ឧក្កណ្ឋនវសេន បស្សនភាវោ. ជាតិយាតិ ខន្ធនិព្ពត្តិតោ. ជរាយាតិ ខន្ធបរិបាកតោ. មរណេនាតិ ខន្ធភេទតោ. សោកេហីតិ អន្តោនិជ្ឈាយនលក្ខណេហិ សោកេហិ. បរិទេវេហីតិ តន្និស្សិតលាលប្បិតលក្ខណេហិ បរិទេវេហិ. ទុក្ខេហីតិ កាយបដិបីឡនទុក្ខេហិ. ទោមនស្សេហីតិ មនោវិឃាតទោមនស្សេហិ. ឧបាយាសេហីតិ អធិមត្តាយាសលក្ខណឧបាយាសេហិ. ទុក្ខស្មាតិ សកលវដ្ដទុក្ខតោ. បជហតីតិ មគ្គេន បជហតិ. បហាយាតិ ឯត្ថ បន ផលក្ខណោ កថិតោ. ឥមស្មិំ សុត្តេ វដ្ដវិវដ្ដំ កថិតំ. ឆដ្ឋំ.

៧. កណ្ហសុត្តវណ្ណនា

. សត្តមេ កណ្ហាតិ ន កាឡវណ្ណតាយ កណ្ហា, កណ្ហតាយ បន ឧបនេន្តីតិ និប្ផត្តិកាឡតាយ កណ្ហា. សរសេនាបិ វា សព្ពាកុសលធម្មា កណ្ហា ឯវ. ន ហិ តេសំ ឧប្បត្តិយា ចិត្តំ បភស្សរំ ហោតិ. អហិរិកន្តិ អហិរិកភាវោ. អនោត្តប្បន្តិ អនោត្តាបិភាវោ. សត្តមំ.

៨. សុក្កសុត្តវណ្ណនា

. អដ្ឋមេ សុក្កាតិ ន វណ្ណសុក្កតាយ សុក្កា, សុក្កតាយ បន ឧបនេន្តីតិ និប្ផត្តិសុក្កតាយ សុក្កា. សរសេនាបិ វា សព្ពកុសលធម្មា សុក្កា ឯវ. តេសំ ហិ ឧប្បត្តិយា ចិត្តំ បភស្សរំ ហោតិ. ហិរី ច ឱត្តប្បញ្ចាតិ ឯត្ថ បាបតោ ជិគុច្ឆនលក្ខណា ហិរី, ភាយនលក្ខណំ ឱត្តប្បំ. យំ បនេត្ថ វិត្ថារតោ វត្តព្ពំ សិយា, តំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តមេវ. អដ្ឋមំ.

៩. ចរិយសុត្តវណ្ណនា

. នវមេ លោកំ បាលេន្តីតិ លោកំ សន្ធារេន្តិ ឋបេន្តិ រក្ខន្តិ. នយិធ បញ្ញាយេថ មាតាតិ ឥមស្មិំ លោកេ ជនិកា មាតា ‘‘អយំ មេ មាតា’’តិ គរុចិត្តីការវសេន ន បញ្ញាយេថ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. សម្ភេទន្តិ សង្ករំ មរិយាទភេទំ វា. យថា អជេឡកាតិអាទីសុ ឯតេ ហិ សត្តា ‘‘អយំ មេ មាតា’’តិ វា ‘‘មាតុច្ឆា’’តិ វា គរុចិត្តីការវសេន ន ជានន្តិ. យំ វត្ថុំ និស្សាយ ឧប្បន្នា, តត្ថេវ វិប្បដិបជ្ជន្តិ. តស្មា ឧបមំ អាហរន្តោ ‘‘យថា អជេឡកា’’តិអាទិមាហ. នវមំ.

១០. វស្សូបនាយិកសុត្តវណ្ណនា

១០. ទសមំ អដ្ឋុប្បត្តិយំ វុត្តំ. កតរអដ្ឋុប្បត្តិយំ? មនុស្សានំ ឧជ្ឈាយនេ. ភគវតា ហិ បឋមពោធិយំ វីសតិ វស្សានិ វស្សូបនាយិកា អប្បញ្ញត្តា អហោសិ. ភិក្ខូ អនិពទ្ធវាសា វស្សេបិ ឧតុវស្សេបិ យថាសុខំ វិចរិំសុ. តេ ទិស្វា មនុស្សា ‘‘កថញ្ហិ នាម សមណា សក្យបុត្តិយា ហេមន្តម្បិ គិម្ហម្បិ វស្សម្បិ ចារិកំ ចរិស្សន្តិ ហរិតានិ តិណានិ សម្មទ្ទន្តា ឯកិន្ទ្រិយំ ជីវំ វិហេឋេន្តា ពហូ ខុទ្ទកេ បាណេ សង្ឃាតំ អាបាទេន្តា. ឥមេ ហិ នាម អញ្ញតិត្ថិយា ទុរក្ខាតធម្មា វស្សាវាសំ អល្លីយិស្សន្តិ សំកសាយិស្សន្តិ, ឥមេ នាម សកុណា រុក្ខគ្គេសុ កុលាវកានិ កត្វា វស្សាវាសំ អល្លីយិស្សន្តិ សំកសាយិស្សន្តី’’តិអាទីនិ វត្វា ឧជ្ឈាយិំសុ. តមត្ថំ ភិក្ខូ ភគវតោ អារោចេសុំ. ភគវា តំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា ឥមំ សុត្តំ ទេសេន្តោ បឋមំ តាវ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វស្សំ ឧបគន្តុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៨៤) ឯត្តកមេវាហ. អថ ភិក្ខូនំ ‘‘កទា នុ ខោ វស្សំ ឧបគន្តព្ព’’ន្តិ ឧប្បន្នំ វិតក្កំ សុត្វា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វស្សានេ វស្សំ ឧបគន្តុ’’ន្តិ អាហ. អថ ខោ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ – ‘‘កតិ នុ ខោ វស្សូបនាយិកា’’តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. តំ សុត្វា សកលម្បិ ឥទំ សុត្តំ ទេសេន្តោ ទ្វេមា, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ វស្សូបនាយិកាតិ វស្សូបគមនានិ. បុរិមិកាតិ អបរជ្ជុគតាយ អាសាឡ្ហិយា ឧបគន្តព្ពា បុរិមកត្តិកបុណ្ណមិបរិយោសានា បឋមា តេមាសី. បច្ឆិមិកាតិ មាសគតាយ អាសាឡ្ហិយា ឧបគន្តព្ពា បច្ឆិមកត្តិកបរិយោសានា បច្ឆិមា តេមាសីតិ. ទសមំ.

កម្មការណវគ្គោ បឋមោ.

២. អធិករណវគ្គវណ្ណនា

១១. ទុតិយស្ស បឋមេ ពលានីតិ កេនដ្ឋេន ពលានិ. អកម្បិយដ្ឋេន ពលានិ នាម, តថា ទុរភិភវនដ្ឋេន អនជ្ឈោមទ្ទនដ្ឋេន ច. បដិសង្ខានពលន្តិ បច្ចវេក្ខណពលំ. ភាវនាពលន្តិ ព្រូហនពលំ វឌ្ឍនពលំ. សុទ្ធំ អត្តានន្តិ ឥទំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. តត្រាតិ តេសុ ទ្វីសុ ពលេសុ. យមិទន្តិ យំ ឥទំ. សេខានមេតំ ពលន្តិ សត្តន្នំ សេខានំ ញាណពលមេតំ. សេខញ្ហិ សោ, ភិក្ខវេ, ពលំ អាគម្មាតិ សត្តន្នំ សេខានំ ញាណពលំ អារព្ភ សន្ធាយ បដិច្ច. បជហតីតិ មគ្គេន បជហតិ. បហាយាតិ ឥមិនា បន ផលំ កថិតំ. យំ បាបន្តិ យំ បាបកំ លាមកំ. យស្មា បនេតានិ ទ្វេបិ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ, តស្មា ឯត្ថ ឯតទគ្គំ នាគតន្តិ វេទិតព្ពំ.

១២. ទុតិយេ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតីតិអាទីសុ អយំ ហេដ្ឋា អនាគតានំ បទានំ វសេន អត្ថវណ្ណនា – វិវេកនិស្សិតន្តិ វិវេកំ និស្សិតំ. វិវេកោតិ វិវិត្តតា. ស្វាយំ តទង្គវិវេកោ វិក្ខម្ភន-សមុច្ឆេទ-បដិប្បស្សទ្ធិ-និស្សរណវិវេកោតិ បញ្ចវិធោ. តស្មិំ បញ្ចវិធេ វិវេកេ. វិវេកនិស្សិតន្តិ តទង្គវិវេកនិស្សិតំ, សមុច្ឆេទវិវេកនិស្សិតំ, និស្សរណវិវេកនិស្សិតញ្ច សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតីតិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ. តថា ហិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គភាវនានុយុត្តោ យោគី វិបស្សនាក្ខណេ កិច្ចតោ តទង្គវិវេកនិស្សិតំ, អជ្ឈាសយតោ និស្សរណវិវេកនិស្សិតំ, មគ្គកាលេ បន កិច្ចតោ សមុច្ឆេទវិវេកនិស្សិតំ, អារម្មណតោ និស្សរណវិវេកនិស្សិតំ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតិ. បញ្ចវិធវិវេកនិស្សិតម្បីតិ ឯកេ. តេ ហិ ន កេវលំ ពលវវិបស្សនាមគ្គផលក្ខណេសុយេវ ពោជ្ឈង្គេ ឧទ្ធរន្តិ, វិបស្សនាបាទកកសិណជ្ឈានអានាបានាសុភព្រហ្មវិហារជ្ឈានេសុបិ ឧទ្ធរន្តិ, ន ច បដិសិទ្ធា អដ្ឋកថាចរិយេហិ. តស្មា តេសំ មតេន ឯតេសំ ឈានានំ បវត្តិក្ខណេ កិច្ចតោ ឯវ វិក្ខម្ភនវិវេកនិស្សិតំ. យថា ច ‘‘វិបស្សនាក្ខណេ អជ្ឈាសយតោ និស្សរណវិវេកនិស្សិត’’ន្តិ វុត្តំ, ឯវំ ‘‘បដិប្បស្សទ្ធិវិវេកនិស្សិតម្បិ ភាវេតី’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. ឯស នយោ វិរាគនិស្សិតន្តិអាទីសុ. វិវេកត្ថា ឯវ ហិ វិរាគាទយោ.

កេវលំ ហេត្ថ វោស្សគ្គោ ទុវិធោ បរិច្ចាគវោស្សគ្គោ ច បក្ខន្ទនវោស្សគ្គោ ចាតិ. តត្ថ បរិច្ចាគវោស្សគ្គោតិ វិបស្សនាក្ខណេ ច តទង្គវសេន, មគ្គក្ខណេ ច សមុច្ឆេទវសេន កិលេសប្បហានំ. បក្ខន្ទនវោស្សគ្គោតិ វិបស្សនាក្ខណេ តន្និន្នភាវេន, មគ្គក្ខណេ បន អារម្មណករណេន និព្ពានបក្ខន្ទនំ. តទុភយម្បិ ឥមស្មិំ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកេ អត្ថវណ្ណនានយេ វដ្ដតិ. តថា ហិ អយំ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ យថាវុត្តេន បការេន កិលេសេ បរិច្ចជតិ, និព្ពានញ្ច បក្ខន្ទតិ. វោស្សគ្គបរិណាមិន្តិ ឥមិនា បន សកលេន វចនេន វោស្សគ្គត្ថំ បរិណមន្តំ បរិណតញ្ច, បរិបច្ចន្តំ បរិបក្កញ្ចាតិ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ. អយញ្ហិ ពោជ្ឈង្គភាវនានុយុត្តោ ភិក្ខុ យថា សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ កិលេសបរិច្ចាគវោស្សគ្គត្ថំ និព្ពានបក្ខន្ទនវោស្សគ្គត្ថញ្ច បរិបច្ចតិ, យថា ច បរិបក្កោ ហោតិ, តថា នំ ភាវេតីតិ. ឯស នយោ សេសពោជ្ឈង្គេសុ.

ឥធ បន និព្ពានំយេវ សព្ពសង្ខតេហិ វិវិត្តត្តា វិវេកោ, សព្ពេសំ វិរាគភាវតោ វិរាគោ, និរោធភាវតោ និរោធោតិ វុត្តំ. មគ្គោ ឯវ ច វោស្សគ្គបរិណាមី, តស្មា សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតិ វិវេកំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តិយា វិវេកនិស្សិតំ, តថា វិរាគនិស្សិតំ និរោធនិស្សិតំ. តញ្ច ខោ អរិយមគ្គក្ខណុប្បត្តិយា កិលេសានំ សមុច្ឆេទតោ បរិច្ចាគភាវេន ច និព្ពានបក្ខន្ទនភាវេន ច បរិណតំ បរិបក្កន្តិ អយមេវ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯស នយោ សេសពោជ្ឈង្គេសុ. ឥតិ ឥមេ សត្ត ពោជ្ឈង្គា លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា កថិតា. ឥមេសុបិ ទ្វីសុ ពលេសុ ឯតទគ្គភាវោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

១៣. តតិយេ វិវិច្ចេវ កាមេហីតិអាទីនំ ចតុន្នំ ឈានានំ បាឡិអត្ថោ ច ភាវនានយោ ច សព្ពោ សព្ពាការេន វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៦៩-៧០) វិត្ថារិតោយេវ. ឥមានិ បន ចត្តារិ ឈានានិ ឯកោ ភិក្ខុ ចិត្តេកគ្គត្ថាយ ភាវេតិ, ឯកោ វិបស្សនាបាទកត្ថាយ, ឯកោ អភិញ្ញាបាទកត្ថាយ, ឯកោ និរោធបាទកត្ថាយ, ឯកោ ភវវិសេសត្ថាយ. ឥធ បន តានិបិ វិបស្សនាបាទកានិ អធិប្បេតានិ. អយំ ហិ ភិក្ខុ ឥមានិ ឈានានិ សមាបជ្ជិត្វា សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ សង្ខារេ សម្មសិត្វា ហេតុបច្ចយបរិគ្គហំ កត្វា សប្បច្ចយំ នាមរូបញ្ច វវត្ថបេត្វា ឥន្ទ្រិយពលពោជ្ឈង្គានិ សមោធានេត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ. ឯវមេតានិ ឈានានិ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកានេវ កថិតានិ. ឥមស្មិម្បិ ពលទ្វយេ ឯតទគ្គភាវោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

១៤. ចតុត្ថេ សំខិត្តេន ច វិត្ថារេន ចាតិ សំខិត្តធម្មទេសនា វិត្ថារធម្មទេសនា ចាតិ ទ្វេយេវ ធម្មទេសនាតិ ទស្សេតិ. តត្ថ មាតិកំ ឧទ្ទិសិត្វា កថិតា ទេសនា សំខិត្តទេសនា នាម. តមេវ មាតិកំ វិត្ថារតោ វិភជិត្វា កថិតា វិត្ថារទេសនា នាម. មាតិកំ វា ឋបេត្វាបិ អដ្ឋបេត្វាបិ វិត្ថារតោ វិភជិត្វា កថិតា វិត្ថារទេសនា នាម. តាសុ សំខិត្តទេសនា នាម មហាបញ្ញស្ស បុគ្គលស្ស វសេន កថិតា, វិត្ថារទេសនា នាម មន្ទបញ្ញស្ស. មហាបញ្ញស្ស ហិ វិត្ថារទេសនា អតិបបញ្ចោ វិយ ហោតិ. មន្ទបញ្ញស្ស សង្ខេបទេសនា សសកស្ស ឧប្បតនំ វិយ ហោតិ, នេវ អន្តំ ន កោដិំ បាបុណិតុំ សក្កោតិ. សង្ខេបទេសនា ច ឧគ្ឃដិតញ្ញុស្ស វសេន កថិតា, វិត្ថារទេសនា ឥតរេសំ តិណ្ណំ វសេន. សកលម្បិ ហិ តេបិដកំ សង្ខេបទេសនា វិត្ថារទេសនាតិ ឯត្ថេវ សង្ខំ គច្ឆតិ.

១៥. បញ្ចមេ យស្មិំ, ភិក្ខវេ, អធិករណេតិ វិវាទាធិករណំ, អនុវាទាធិករណំ, អាបត្តាធិករណំ, កិច្ចាធិករណន្តិ ឥមេសំ ចតុន្នំ អធិករណានំ យស្មិំ អធិករណេ. អាបន្នោ ច ភិក្ខូតិ អាបត្តិំ អាបន្នោ ភិក្ខុ ច. តស្មេតន្តិ តស្មិំ ឯតំ. ទីឃត្តាយាតិ ទីឃំ អទ្ធានំ តិដ្ឋនត្ថាយ. ខរត្តាយាតិ ទាស-កោណ្ឌ-ចណ្ឌាល-វេនាតិ ឯវំ ខរវាចាបវត្តនត្ថាយ. វាឡត្តាយាតិ បាណិ លេឌ្ឌុទណ្ឌាទីហិ បហរណវសេន កក្ខឡភាវត្ថាយ. ភិក្ខូ ច ន ផាសុំ វិហរិស្សន្តីតិ អញ្ញមញ្ញំ វិវាទាបន្នេ ភិក្ខុសង្ឃេ យេបិ ឧទ្ទេសំ វា បរិបុច្ឆំ វា គហេតុកាមា បធានំ វា អនុយុញ្ជិតុកាមា, តេ ផាសុំ ន វិហរិស្សន្តិ. ភិក្ខុសង្ឃស្មិំ ហិ ឧបោសថបវារណាយ ឋិតាយ ឧទ្ទេសាទីហិ អត្ថិកា ឧទ្ទេសាទីនិ គហេតុំ ន សក្កោន្តិ, វិបស្សកានំ ចិត្តុប្បាទោ ន ឯកគ្គោ ហោតិ, តតោ វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ ន សក្កោន្តិ. ឯវំ ភិក្ខូ ច ន ផាសុំ វិហរិស្សន្តិ. ន ទីឃត្តាយាតិអាទីសុ វុត្តបដិបក្ខនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតីតិ ឯវំ បច្ចវេក្ខតិ. អកុសលំ អាបន្នោតិ ឯត្ថ អកុសលន្តិ អាបត្តិ អធិប្បេតា, អាបត្តិំ អាបន្នោតិ អត្ថោ. កញ្ចិទេវ ទេសន្តិ ន សព្ពមេវ អាបត្តិំ, អាបត្តិយា បន កញ្ចិទេវ ទេសំ អញ្ញតរំ អាបត្តិន្តិ អត្ថោ. កាយេនាតិ ករជកាយេន. អនត្តមនោតិ អតុដ្ឋចិត្តោ. អនត្តមនវាចន្តិ អតុដ្ឋវាចំ. មមេវាតិ មំយេវ. តត្ថាតិ តស្មិំ អធិករណេ. អច្ចយោ អច្ចគមាតិ អបរាធោ អតិក្កមិត្វា មទ្ទិត្វា គតោ, អហមេវេត្ថ អបរាធិកោ. សុង្កទាយកំវ ភណ្ឌស្មិន្តិ យថា សុង្កដ្ឋានំ បរិហរិត្វា នីតេ ភណ្ឌស្មិំ សុង្កទាយកំ អបរាធោ អភិភវតិ, សោ ច តត្ថ អបរាធិកោ ហោតិ, ន រាជានោ ន រាជបុរិសាតិ អត្ថោ.

ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ ហិ រញ្ញា ឋបិតំ សុង្កដ្ឋានំ បរិហរិត្វា ភណ្ឌំ ហរតិ, តំ សហ ភណ្ឌសកដេន អានេត្វា រញ្ញោ ទស្សេន្តិ. តត្ថ នេវ សុង្កដ្ឋានស្ស ទោសោ អត្ថិ, ន រញ្ញោ ន រាជបុរិសានំ, បរិហរិត្វា គតស្សេវ បន ទោសោ, ឯវមេវំ យំ សោ ភិក្ខុ អាបត្តិំ អាបន្នោ, តត្ថ នេវ អាបត្តិយា ទោសោ, ន ចោទកស្ស. តីហិ បន ការណេហិ តស្សេវ ភិក្ខុនោ ទោសោ. តស្ស ហិ អាបត្តិំ អាបន្នភាវេនបិ ទោសោ, ចោទកេ អនត្តមនតាយបិ ទោសោ, អនត្តមនស្ស សតោ បរេសំ អារោចនេនបិ ទោសោ. ចោទកស្ស បន យំ សោ តំ អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តំ អទ្ទស, តត្ថ ទោសោ នត្ថិ. អនត្តមនតាយ ចោទនាយ បន ទោសោ. តម្បិ អមនសិករិត្វា អយំ ភិក្ខុ អត្តនោវ ទោសំ បច្ចវេក្ខន្តោ ‘‘ឥតិ មមេវ តត្ថ អច្ចយោ អច្ចគមា សុង្កទាយកំវ ភណ្ឌស្មិ’’ន្តិ ឯវំ បដិសញ្ចិក្ខតីតិ អត្ថោ. ទុតិយវារេ ចោទកស្ស អនត្តមនតា ច អនត្តមនតាយ ចោទិតភាវោ ចាតិ ទ្វេ ទោសា, តេសំ វសេន ‘‘អច្ចយោ អច្ចគមា’’តិ ឯត្ថ យោជនា កាតព្ពា. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវាតិ.

១៦. ឆដ្ឋេ អញ្ញតរោតិ ឯកោ អបាកដនាមោ ព្រាហ្មណោ. យេន ភគវា តេនុបសង្កមីតិ យេនាតិ ភុម្មត្ថេ ករណវចនំ. តស្មា យត្ថ ភគវា, តត្ថ ឧបសង្កមីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. យេន វា ការណេន ភគវា ទេវមនុស្សេហិ ឧបសង្កមិតព្ពោ, តេន ការណេន ឧបសង្កមីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. កេន ច ការណេន ភគវា ឧបសង្កមិតព្ពោ? នានប្បការគុណវិសេសាធិគមាធិប្បាយេន, សាទុផលូបភោគាធិប្បាយេន ទិជគណេហិ និច្ចផលិតមហារុក្ខោ វិយ. ឧបសង្កមីតិ គតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបសង្កមិត្វាតិ ឧបសង្កមនបរិយោសានទីបនំ. អថ វា ឯវំ គតោ តតោ អាសន្នតរំ ឋានំ ភគវតោ សមីបសង្ខាតំ គន្ត្វាតិបិ វុត្តំ ហោតិ.

ភគវតា សទ្ធិំ សម្មោទីតិ យថា ច ខមនីយាទីនិ បុច្ឆន្តោ ភគវា តេន, ឯវំ សោបិ ភគវតា សទ្ធិំ សមប្បវត្តមោទោ អហោសិ, សីតោទកំ វិយ ឧណ្ហោទកេន សម្មោទិតំ ឯកីភាវំ អគមាសិ. យាយ ច ‘‘កច្ចិ, ភោ គោតម, ខមនីយំ, កច្ចិ យាបនីយំ, កច្ចិ ភោតោ គោតមស្ស ច សាវកានញ្ច អប្បាពាធំ អប្បាតង្កំ លហុដ្ឋានំ ពលំ ផាសុវិហារោ’’តិអាទិកាយ កថាយ សម្មោទិ, តំ បីតិបាមោជ្ជសង្ខាតស្ស សម្មោទស្ស ជននតោ សម្មោទិតុំ យុត្តភាវតោ ច សម្មោទនីយំ, អត្ថព្យញ្ជនមធុរតាយ សុចិរម្បិ កាលំ សារេតុំ និរន្តរំ បវត្តេតុំ អរហរូបតោ សរិតព្ពភាវតោ ច សារណីយំ. សុយ្យមានសុខតោ វា សម្មោទនីយំ, អនុស្សរិយមានសុខតោ សារណីយំ, តថា ព្យញ្ជនបរិសុទ្ធតាយ សម្មោទនីយំ, អត្ថបរិសុទ្ធតាយ សារណីយន្តិ ឯវំ អនេកេហិ បរិយាយេហិ សម្មោទនីយំ សារណីយំ កថំ វីតិសារេត្វា បរិយោសាបេត្វា និដ្ឋបេត្វា យេនត្ថេន អាគតោ, តំ បុច្ឆិតុកាមោ ឯកមន្តំ និសីទិ.

ឯកមន្តន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ ‘‘វិសមំ ចន្ទិមសូរិយា បរិវត្តន្តី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៧០) វិយ. តស្មា យថា និសិន្នោ ឯកមន្តំ និសិន្នោ ហោតិ, តថា និសីទីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ភុម្មត្ថេ វា ឯតំ ឧបយោគវចនំ. និសីទីតិ ឧបាវិសិ. បណ្ឌិតា ហិ បុរិសា គរុដ្ឋានីយំ ឧបសង្កមិត្វា អាសនកុសលតាយ ឯកមន្តំ និសីទន្តិ. អយញ្ច នេសំ អញ្ញតរោ, តស្មា ឯកមន្តំ និសីទិ.

កថំ និសិន្នោ បន ឯកមន្តំ និសិន្នោ ហោតីតិ? ឆ និសជ្ជទោសេ វជ្ជេត្វា. សេយ្យថិទំ – អតិទូរំ, អច្ចាសន្នំ, ឧបរិវាតំ, ឧន្នតប្បទេសំ, អតិសម្មុខំ អតិបច្ឆាតិ. អតិទូរេ និសិន្នោ ហិ សចេ កថេតុកាមោ ហោតិ, ឧច្ចាសទ្ទេន កថេតព្ពំ ហោតិ. អច្ចាសន្នេ និសិន្នោ សង្ឃដ្ដនំ ករោតិ. ឧបរិវាតេ និសិន្នោ សរីរគន្ធេន ពាធតិ. ឧន្នតប្បទេសេ និសិន្នោ អគារវំ បកាសេតិ. អតិសម្មុខា និសិន្នោ សចេ ទដ្ឋុកាមោ ហោតិ, ចក្ខុនា ចក្ខុំ អាហច្ច ទដ្ឋព្ពំ ហោតិ. អតិបច្ឆា និសិន្នោ សចេ ទដ្ឋុកាមោ ហោតិ, គីវំ បសារេត្វា ទដ្ឋព្ពំ ហោតិ. តស្មា អយម្បិ ឯតេ ឆ និសជ្ជទោសេ វជ្ជេត្វា និសីទិ. តេន វុត្តំ ‘‘ឯកមន្តំ និសីទី’’តិ.

ឯតទវោចាតិ ទុវិធា ហិ បុច្ឆា – អគារិកបុច្ឆា, អនគារិកបុច្ឆា ច. តត្ថ ‘‘កិំ, ភន្តេ, កុសលំ, កិំ អកុសល’’ន្តិ (ម. និ. ៣.២៩៦) ឥមិនា នយេន អគារិកបុច្ឆា អាគតា. ‘‘ឥមេ នុ ខោ, ភន្តេ, បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា’’តិ (ម. និ. ៣.៨៦) ឥមិនា នយេន អនគារិកបុច្ឆា. អយំ បន អត្តនោ អនុរូបំ អគារិកបុច្ឆំ បុច្ឆន្តោ ឯតំ ‘‘កោ នុ ខោ, ភោ គោតម, ហេតុ កោ បច្ចយោ’’តិអាទិវចនំ អវោច. តត្ថ ហេតុ បច្ចយោតិ ឧភយម្បេតំ ការណវេវចនមេវ. អធម្មចរិយាវិសមចរិយាហេតូតិ អធម្មចរិយាសង្ខាតាយ វិសមចរិយាយ ហេតុ, តំការណា តប្បច្ចយាតិ អត្ថោ. តត្រាយំ បទត្ថោ – អធម្មស្ស ចរិយា អធម្មចរិយា, អធម្មការណន្តិ អត្ថោ. វិសមំ ចរិយា, វិសមស្ស វា កម្មស្ស ចរិយាតិ វិសមចរិយា. អធម្មចរិយា ច សា វិសមចរិយា ចាតិ អធម្មចរិយាវិសមចរិយា. ឯតេនុបាយេន សុក្កបក្ខេបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អត្ថតោ បនេត្ថ អធម្មចរិយាវិសមចរិយា នាម ទស អកុសលកម្មបថា, ធម្មចរិយាសមចរិយា នាម ទស កុសលកម្មបថាតិ វេទិតព្ពា.

អភិក្កន្តំ, ភោ គោតមាតិ ឯត្ថ អយំ អភិក្កន្តសទ្ទោ ខយសុន្ទរាភិរូបអព្ភនុមោទនេសុ ទិស្សតិ. ‘‘អភិក្កន្តា, ភន្តេ, រត្តិ, និក្ខន្តោ បឋមោ យាមោ, ចិរនិសិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិអាទីសុ (ឧទា. ៤៥; ចូឡវ. ៣៨៣; អ. និ. ៨.២០) ហិ ខយេ ទិស្សតិ. ‘‘អយំ ឥមេសំ ចតុន្នំ បុគ្គលានំ អភិក្កន្តតរោ ច បណីតតរោ ចា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.១០០) សុន្ទរេ.

‘‘កោ មេ វន្ទតិ បាទានិ, ឥទ្ធិយា យសសា ជលំ;

អភិក្កន្តេន វណ្ណេន, សព្ពា ឱភាសយំ ទិសា’’តិ. –

អាទីសុ (វិ. វ. ៨៥៧) អភិរូបេ. ‘‘អភិក្កន្តំ, ភន្តេ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៥០; បារា. ១៥) អព្ភនុមោទនេ. ឥធាបិ អព្ភនុមោទនេយេវ. យស្មា ច អព្ភនុមោទនេ, តស្មា សាធុ សាធុ, ភោ គោតមាតិ វុត្តំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

‘‘ភយេ កោធេ បសំសាយំ, តុរិតេ កោតូហលច្ឆរេ;

ហាសេ សោកេ បសាទេ ច, ករេ អាមេឌិតំ ពុធោ’’តិ. –

ឥមិនា ច លក្ខណេន ឥធ បសាទវសេន បសំសាវសេន ចាយំ ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. អថ វា អភិក្កន្តន្តិ អភិក្កន្តំ អតិឥដ្ឋំ អតិមនាបំ, អតិសុន្ទរន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

តត្ថ ឯកេន អភិក្កន្តសទ្ទេន ទេសនំ ថោមេតិ, ឯកេន អត្តនោ បសាទំ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – អភិក្កន្តំ, ភោ គោតម, យទិទំ ភោតោ គោតមស្ស ធម្មទេសនា, អភិក្កន្តំ យទិទំ ភោតោ គោតមស្ស ធម្មទេសនំ អាគម្ម មម បសាទោតិ. ភគវតោយេវ វា វចនំ ទ្វេ ទ្វេ អត្ថេ សន្ធាយ ថោមេតិ – ភោតោ គោតមស្ស វចនំ អភិក្កន្តំ ទោសនាសនតោ, អភិក្កន្តំ គុណាធិគមនតោ, តថា សទ្ធាជននតោ, បញ្ញាជននតោ, សាត្ថតោ, សព្យញ្ជនតោ, ឧត្តានបទតោ, គម្ភីរត្ថតោ, កណ្ណសុខតោ, ហទយង្គមតោ, អនត្តុក្កំសនតោ, អបរវម្ភនតោ, ករុណាសីតលតោ, បញ្ញាវទាតតោ, អាបាថរមណីយតោ, វិមទ្ទក្ខមតោ, សុយ្យមានសុខតោ, វីមំសិយមានហិតតោតិ ឯវមាទីហិ យោជេតព្ពំ.

តតោ បរម្បិ ចតូហិ ឧបមាហិ ទេសនំយេវ ថោមេតិ. តត្ថ និក្កុជ្ជិតន្តិ អធោមុខឋបិតំ, ហេដ្ឋាមុខជាតំ វា. ឧក្កុជ្ជេយ្យាតិ ឧបរិមុខំ ករេយ្យ. បដិច្ឆន្នន្តិ តិណបណ្ណាទិឆាទិតំ. វិវរេយ្យាតិ ឧគ្ឃាដេយ្យ. មូឡ្ហស្សាតិ ទិសាមូឡ្ហស្ស. មគ្គំ អាចិក្ខេយ្យាតិ ហត្ថេ គហេត្វា ‘‘ឯស មគ្គោ’’តិ វទេយ្យ. អន្ធការេតិ កាឡបក្ខចាតុទ្ទសីអឌ្ឍរត្តឃនវនសណ្ឌមេឃបដលេហិ ចតុរង្គេ តមេ. អយំ តាវ អនុត្តានបទត្ថោ.

អយំ បន អធិប្បាយយោជនា – យថា កោចិ និក្កុជ្ជិតំ ឧក្កុជ្ជេយ្យ, ឯវំ សទ្ធម្មវិមុខំ អសទ្ធម្មេ បតិតំ មំ អសទ្ធម្មា វុដ្ឋាបេន្តេន, យថា បដិច្ឆន្នំ វិវរេយ្យ, ឯវំ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនន្តរធានតោ បភុតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិគហនបដិច្ឆន្នំ សាសនំ វិវរន្តេន, យថា មូឡ្ហស្ស មគ្គំ អាចិក្ខេយ្យ, ឯវំ កុម្មគ្គមិច្ឆាមគ្គប្បដិបន្នស្ស មេ សគ្គមោក្ខមគ្គំ អាវិករោន្តេន, យថា អន្ធការេ តេលបជ្ជោតំ ធារេយ្យ, ឯវំ មោហន្ធការេ និមុគ្គស្ស មេ ពុទ្ធាទិរតនរូបានិ អបស្សតោ តប្បដិច្ឆាទកមោហន្ធការវិទ្ធំសកទេសនាបជ្ជោតធារណេន មយ្ហំ ភោតា គោតមេន ឯតេហិ បរិយាយេហិ បកាសិតត្តា អនេកបរិយាយេន ធម្មោ បកាសិតោតិ.

ឯវំ ទេសនំ ថោមេត្វា ឥមាយ ទេសនាយ រតនត្តយេ បសន្នចិត្តោ បសន្នាការំ ករោន្តោ ឯសាហន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ឯសាហន្តិ ឯសោ អហំ. ភវន្តំ គោតមំ សរណំ គច្ឆាមីតិ ភវំ មេ គោតមោ សរណំ បរាយណំ អឃស្ស តាតា ហិតស្ស ច វិធាតាតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន ភវន្តំ គោតមំ គច្ឆាមិ ភជាមិ សេវាមិ បយិរុបាសាមិ, ឯវំ វា ជានាមិ ពុជ្ឈាមីតិ. យេសញ្ហិ ធាតូនំ គតិ អត្ថោ, ពុទ្ធិបិ តេសំ អត្ថោ. តស្មា គច្ឆាមីតិ ឥមស្ស ជានាមិ ពុជ្ឈាមីតិ អយមត្ថោ វុត្តោ. ធម្មញ្ច ភិក្ខុសង្ឃញ្ចាតិ ឯត្ថ បន អធិគតមគ្គេ សច្ឆិកតនិរោធេ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ ច ចតូសុ អបាយេសុ អបតមានេ ធារេតីតិ ធម្មោ. សោ អត្ថតោ អរិយមគ្គោ ចេវ និព្ពានញ្ច. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, ធម្មា សង្ខតា, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិ (អ. និ. ៤.៣៤) វិត្ថារោ. ន កេវលញ្ច អរិយមគ្គោ ចេវ និព្ពានញ្ច, អបិច ខោ អរិយផលេហិ សទ្ធិំ បរិយត្តិធម្មោបិ. វុត្តញ្ហេតំ ឆត្តមាណវកវិមានេ –

‘‘រាគវិរាគមនេជមសោកំ, ធម្មមសង្ខតមប្បដិកូលំ;

មធុរមិមំ បគុណំ សុវិភត្តំ, ធម្មមិមំ សរណត្ថមុបេហី’’តិ. (វិ. វ. ៨៨៧);

ឯត្ថ រាគវិរោគោតិ មគ្គោ កថិតោ. អនោជមសោកន្តិ ផលំ. ធម្មមសង្ខតន្តិ និព្ពានំ. អប្បដិកូលំ មធុរមិមំ បគុណំ សុវិភត្តន្តិ បិដកត្តយេន វិភត្តា សព្ពធម្មក្ខន្ធាតិ. ទិដ្ឋិសីលសង្ឃាតេន សំហតោតិ សង្ឃោ. សោ អត្ថតោ អដ្ឋអរិយបុគ្គលសមូហោ. វុត្តញ្ហេតំ តស្មិយេវ វិមានេ –

‘‘យត្ថ ច ទិន្នមហប្ផលមាហុ, ចតូសុ សុចីសុ បុរិសយុគេសុ;

អដ្ឋ ច បុគ្គលធម្មទសា តេ, សង្ឃមិមំ សរណត្ថមុបេហី’’តិ. (វិ. វ. ៨៨៨);

ភិក្ខូនំ សង្ឃោ ភិក្ខុសង្ឃោ. ឯត្តាវតា ព្រាហ្មណោ តីណិ សរណគមនានិ បដិវេទេសិ.

ឥទានិ តេសុ សរណគមនេសុ កោសល្លត្ថំ សរណំ, សរណគមនំ, យោ ច សរណំ គច្ឆតិ, សរណគមនប្បភេទោ, សរណគមនផលំ, សំកិលេសោ, ភេទោតិ អយំ វិធិ វេទិតព្ពោ.

សេយ្យថិទំ – បទត្ថតោ តាវ ហិំសតីតិ សរណំ, សរណគតានំ តេនេវ សរណគមនេន ភយំ សន្តាសំ ទុក្ខំ ទុគ្គតិបរិកិលេសំ ហនតិ វិនាសេតីតិ អត្ថោ, រតនត្តយស្សេវេតំ អធិវចនំ. អថ វា ហិតេ បវត្តនេន អហិតា ច និវត្តនេន សត្តានំ ភយំ ហិំសតីតិ ពុទ្ធោ, ភវកន្តារា ឧត្តារណេន លោកស្ស អស្សាសទានេន ច ធម្មោ, អប្បកានម្បិ ការានំ វិបុលផលបដិលាភករណេន សង្ឃោ. តស្មា ឥមិនាបិ បរិយាយេន រតនត្តយំ សរណំ. តប្បសាទតគ្គរុតាហិ វិហតកិលេសោ តប្បរាយណតាការប្បវត្តោ ចិត្តុប្បាទោ សរណគមនំ. តំសមង្គីសត្តោ សរណំ គច្ឆតិ, វុត្តប្បការេន ចិត្តុប្បាទេន ‘‘ឯតានិ មេ តីណិ រតនានិ សរណំ, ឯតានិ បរាយណ’’ន្តិ ឯវំ ឧបេតីតិ អត្ថោ. ឯវំ តាវ សរណំ សរណគមនំ យោ ច សរណំ គច្ឆតិ ឥទំ តយំ វេទិតព្ពំ.

សរណគមនប្បភេទេ បន ទុវិធំ សរណគមនំ លោកុត្តរំ លោកិយញ្ចាតិ. តត្ថ លោកុត្តរំ ទិដ្ឋសច្ចានំ មគ្គក្ខណេ សរណគមនុបក្កិលេសសមុច្ឆេទេន អារម្មណតោ និព្ពានារម្មណំ ហុត្វា កិច្ចតោ សកលេបិ រតនត្តយេ ឥជ្ឈតិ. លោកិយំ បុថុជ្ជនានំ សរណគមនុបក្កិលេសវិក្ខម្ភនេន អារម្មណតោ ពុទ្ធាទិគុណារម្មណំ ហុត្វា ឥជ្ឈតិ. តំ អត្ថតោ ពុទ្ធាទីសុ វត្ថូសុ សទ្ធាបដិលាភោ, សទ្ធាមូលិកា ច សម្មាទិដ្ឋិ ទសសុ បុញ្ញកិរិយាវត្ថូសុ ទិដ្ឋិជុកម្មន្តិ វុច្ចតិ.

តយិទំ ចតុធា បវត្តតិ អត្តសន្និយ្យាតនេន តប្បរាយណតាយ សិស្សភាវូបគមនេន បណិបាតេនាតិ. តត្ថ អត្តសន្និយ្យាតនំ នាម ‘‘អជ្ជ អាទិំ កត្វា អហំ អត្តានំ ពុទ្ធស្ស និយ្យាតេមិ, ធម្មស្ស, សង្ឃស្សា’’តិ ឯវំ ពុទ្ធាទីនំ អត្តបរិច្ចជនំ. តប្បរាយណតា នាម ‘‘អជ្ជ អាទិំ កត្វា អហំ ពុទ្ធបរាយណោ, ធម្មបរាយណោ, សង្ឃបរាយណោ ឥតិ មំ ធារេថា’’តិ ឯវំ តប្បរាយណភាវោ. សិស្សភាវូបគមនំ នាម ‘‘អជ្ជ អាទិំ កត្វា អហំ ពុទ្ធស្ស អន្តេវាសិកោ, ធម្មស្ស, សង្ឃស្ស ឥតិ មំ ធារេថា’’តិ ឯវំ សិស្សភាវូបគមោ. បណិបាតោ នាម ‘‘អជ្ជ អាទិំ កត្វា អហំ អភិវាទន-បច្ចុដ្ឋាន-អញ្ជលិកម្ម-សាមីចិកម្មំ ពុទ្ធាទីនំយេវ តិណ្ណំ វត្ថូនំ ករោមិ ឥតិ មំ ធារេថា’’តិ ឯវំ ពុទ្ធាទីសុ បរមនិបច្ចការោ. ឥមេសញ្ហិ ចតុន្នម្បិ អាការានំ អញ្ញតរម្បិ ករោន្តេន គហិតំយេវ ហោតិ សរណគមនំ.

អបិច ‘‘ភគវតោ អត្តានំ បរិច្ចជាមិ, ធម្មស្ស, សង្ឃស្ស អត្តានំ បរិច្ចជាមិ, ជីវិតំ បរិច្ចជាមិ, បរិច្ចត្តោយេវ មេ អត្តា, បរិច្ចត្តំយេវ មេ ជីវិតំ, ជីវិតបរិយន្តិកំ ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆាមិ, ពុទ្ធោ មេ សរណំ លេណំ តាណ’’ន្តិ ឯវម្បិ អត្តសន្និយ្យាតនំ វេទិតព្ពំ. ‘‘សត្ថារញ្ច វតាហំ បស្សេយ្យំ, ភគវន្តមេវ បស្សេយ្យំ, សុគតញ្ច វតាហំ បស្សេយ្យំ, ភគវន្តមេវ បស្សេយ្យំ, សម្មាសម្ពុទ្ធញ្ច វតាហំ បស្សេយ្យំ, ភគវន្តមេវ បស្សេយ្យ’’ន្តិ (សំ. និ. ២.១៥៤) ឯវម្បិ មហាកស្សបស្ស សរណគមនេ វិយ សិស្សភាវូបគមនំ ទដ្ឋព្ពំ.

‘‘សោ អហំ វិចរិស្សាមិ, គាមា គាមំ បុរា បុរំ;

នមស្សមានោ សម្ពុទ្ធំ, ធម្មស្ស ច សុធម្មត’’ន្តិ. (សុ. និ. ១៩៤; សំ. និ. ១.២៤៦);

ឯវម្បិ អាឡវកាទីនំ សរណគមនំ វិយ តប្បរាយណតា វេទិតព្ពា. ‘‘អថ ខោ ព្រហ្មាយុ ព្រាហ្មណោ ឧដ្ឋាយាសនា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា ភគវតោ បាទេសុ សិរសា និបតិត្វា ភគវតោ បាទានិ មុខេន ច បរិចុម្ពតិ, បាណីហិ ច បរិសម្ពាហតិ, នាមញ្ច សាវេតិ – ‘ព្រហ្មាយុ អហំ, ភោ គោតម, ព្រាហ្មណោ; ព្រហ្មាយុ អហំ, ភោ គោតម, ព្រាហ្មណោ’’’តិ (ម. និ. ២.៣៩៤) ឯវម្បិ បណិបាតោ វេទិតព្ពោ.

សោ បនេស ញាតិភយាចរិយទក្ខិណេយ្យវសេន ចតុព្ពិធោ ហោតិ. តត្ថ ទក្ខិណេយ្យបណិបាតេន សរណគមនំ ហោតិ, ន ឥតរេហិ. សេដ្ឋវសេនេវ ហិ សរណំ គណ្ហាតិ, សេដ្ឋវសេន ច ភិជ្ជតិ. តស្មា យោ សាកិយោ វា កោលិយោ វា ‘‘ពុទ្ធោ អម្ហាកំ ញាតកោ’’តិ វន្ទតិ, អគ្គហិតមេវ ហោតិ សរណំ. យោ វា ‘‘សមណោ គោតមោ រាជបូជិតោ មហានុភាវោ អវន្ទិយមានោ អនត្ថម្បិ ករេយ្យា’’តិ ភយេន វន្ទតិ, អគ្គហិតមេវ ហោតិ សរណំ. យោ វា ពោធិសត្តកាលេ ភគវតោ សន្តិកេ កិញ្ចិ ឧគ្គហិតំ សរមានោ ពុទ្ធកាលេ វា –

‘‘ឯកេន ភោគេ ភុញ្ជេយ្យ, ទ្វីហិ កម្មំ បយោជយេ;

ចតុត្ថញ្ច និធាបេយ្យ, អាបទាសុ ភវិស្សតី’’តិ. (ទី. និ. ៣.២៦៥) –

ឯវរូបំ អនុសាសនិំ ឧគ្គហេត្វា ‘‘អាចរិយោ មេ’’តិ វន្ទតិ, អគ្គហិតមេវ ហោតិ សរណំ. យោ បន ‘‘អយំ លោកេ អគ្គទក្ខិណេយ្យោ’’តិ វន្ទតិ, តេនេវ គហិតំ ហោតិ សរណំ.

ឯវំ គហិតសរណស្ស ច ឧបាសកស្ស វា ឧបាសិកាយ វា អញ្ញតិត្ថិយេសុ បព្ពជិតម្បិ ញាតិំ ‘‘ញាតកោ មេ អយ’’ន្តិ វន្ទតោ សរណគមនំ ន ភិជ្ជតិ, បគេវ អបព្ពជិតំ. តថា រាជានំ ភយវសេន វន្ទតោ. សោ ហិ រដ្ឋបូជិតត្តា អវន្ទិយមានោ អនត្ថម្បិ ករេយ្យាតិ. តថា យំ កិញ្ចិ សិប្បំ សិក្ខាបកំ តិត្ថិយំ ‘‘អាចរិយោ មេ អយ’’ន្តិ វន្ទតោបិ ន ភិជ្ជតីតិ ឯវំ សរណគមនប្បភេទោ វេទិតព្ពោ.

ឯត្ថ ច លោកុត្តរស្ស សរណគមនស្ស ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ វិបាកផលំ, សព្ពទុក្ខក្ខយោ អានិសំសផលំ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘យោ ច ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច, សង្ឃញ្ច សរណំ គតោ;

ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ, សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតិ. (ធ. ប. ១៩០);

‘‘ទុក្ខំ ទុក្ខសមុប្បាទំ, ទុក្ខស្ស ច អតិក្កមំ;

អរិយញ្ចដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ, ទុក្ខូបសមគាមិនំ. (ធ. ប. ១៩១);

‘‘ឯតំ ខោ សរណំ ខេមំ, ឯតំ សរណមុត្តមំ;

ឯតំ សរណមាគម្ម, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ. (ធ. ប. ១៩២);

អបិច និច្ចតោ អនុបគមនាទិវសេនបេតស្ស អានិសំសផលំ វេទិតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ, យំ ទិដ្ឋិសម្បន្នោ បុគ្គលោ កញ្ចិ សង្ខារំ និច្ចតោ ឧបគច្ឆេយ្យ, សុខតោ ឧបគច្ឆេយ្យ, កញ្ចិ ធម្មំ អត្តតោ ឧបគច្ឆេយ្យ, មាតរំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ, បិតរំ, អរហន្តំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ, បទុដ្ឋចិត្តោ តថាគតស្ស លោហិតំ ឧប្បាទេយ្យ, សង្ឃំ ភិន្ទេយ្យ, អញ្ញំ សត្ថារំ ឧទ្ទិសេយ្យ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ (ម. និ. ៣.១២៨-១៣០; អ. និ. ១.២៧២-២៧៧).

លោកិយស្ស បន សរណគមនស្ស ភវសម្បទាបិ ភោគសម្បទាបិ ផលមេវ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘យេ កេចិ ពុទ្ធំ សរណំ គតាសេ,

ន តេ គមិស្សន្តិ អបាយភូមិំ;

បហាយ មានុសំ ទេហំ,

ទេវកាយំ បរិបូរេស្សន្តី’’តិ. (សំ. និ. ១.៣៧);

អបរម្បិ វុត្តំ –

‘‘អថ ខោ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ អសីតិយា ទេវតាសហស្សេហិ សទ្ធិំ យេនាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ តេនុបសង្កមិ…បេ… ឯកមន្តំ ឋិតំ ខោ សក្កំ ទេវានមិន្ទំ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ ឯតទវោច – ‘សាធុ ខោ, ទេវានមិន្ទ, ពុទ្ធសរណគមនំ ហោតិ. ពុទ្ធសរណគមនហេតុ ខោ ទេវានមិន្ទ ឯវមិធេកច្ចេ សត្តា កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជន្តិ. តេ អញ្ញេ ទេវេ ទសហិ ឋានេហិ អធិគណ្ហន្តិ ទិព្ពេន អាយុនា ទិព្ពេន វណ្ណេន សុខេន យសេន អាធិបតេយ្យេន ទិព្ពេហិ រូបេហិ សទ្ទេហិ គន្ធេហិ រសេហិ ផោដ្ឋព្ពេហី’’’តិ (សំ. និ. ៤.៣៤១).

ឯសេវ នយោ ធម្មេ សង្ឃេ ច. អបិច វេលាមសុត្តាទិវសេនាបិ (អ. និ. ៩.២០ អាទយោ) សរណគមនស្ស ផលវិសេសោ វេទិតព្ពោ. ឯវំ សរណគមនផលំ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ លោកិយសរណគមនំ តីសុ វត្ថូសុ អញ្ញាណសំសយមិច្ឆាញាណាទីហិ សំកិលិស្សតិ, ន មហាជុតិកំ ហោតិ ន មហាវិប្ផារំ. លោកុត្តរស្ស នត្ថិ សំកិលេសោ. លោកិយស្ស ច សរណគមនស្ស ទុវិធោ ភេទោ សាវជ្ជោ អនវជ្ជោ ច. តត្ថ សាវជ្ជោ អញ្ញសត្ថារាទីសុ អត្តសន្និយ្យាតនាទីហិ ហោតិ, សោ អនិដ្ឋផលោ. អនវជ្ជោ កាលកិរិយាយ, សោ អវិបាកត្តា អផលោ. លោកុត្តរស្ស បន នេវត្ថិ ភេទោ. ភវន្តរេបិ ហិ អរិយសាវកោ អញ្ញំ សត្ថារំ ន ឧទ្ទិសតីតិ ឯវំ សរណគមនស្ស សំកិលេសោភេទោ ច វេទិតព្ពោ.

ឧបាសកំ មំ ភវំ គោតមោ ធារេតូតិ មំ ភវំ គោតមោ ‘‘ឧបាសកោ អយ’’ន្តិ ឯវំ ធារេតុ, ជានាតូតិ អត្ថោ. ឧបាសកវិធិកោសល្លត្ថំ បនេត្ថ កោ ឧបាសកោ, កស្មា ឧបាសកោតិ វុច្ចតិ, កិមស្ស សីលំ, កោ អាជីវោ, កា វិបត្តិ, កា សម្បត្តីតិ ឥទំ បកិណ្ណកំ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ កោ ឧបាសកោតិ យោ កោចិ សរណគតោ គហដ្ឋោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘យតោ ខោ, មហានាម, ឧបាសកោ ពុទ្ធំ សរណំ គតោ ហោតិ, ធម្មំ សរណំ គតោ, សង្ឃំ សរណំ គតោ ហោតិ. ឯត្តាវតា ខោ, មហានាម, ឧបាសកោ ហោតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៣៣).

កស្មា ឧបាសកោតិ. រតនត្តយស្ស ឧបាសនតោ. សោ ហិ ពុទ្ធំ ឧបាសតីតិ ឧបាសកោ. ធម្មំ, សង្ឃំ ឧបាសតីតិ ឧបាសកោតិ.

កិមស្ស សីលន្តិ. បញ្ច វេរមណិយោ. យថាហ –

‘‘យតោ ខោ, មហានាម, ឧបាសកោ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតិ, អទិន្នាទានា, កាមេសុមិច្ឆាចារា, មុសាវាទា, សុរាមេរយមជ្ជប្បមាទដ្ឋានា បដិវិរតោ ហោតិ. ឯត្តាវតា ខោ, មហានាម, ឧបាសកោ សីលវា ហោតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៣៣).

កោ អាជីវោតិ. បញ្ច មិច្ឆាវណិជ្ជា បហាយ ធម្មេន សមេន ជីវិកកប្បនំ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘បញ្ចិមា, ភិក្ខវេ, វណិជ្ជា ឧបាសកេន អករណីយា. កតមា បញ្ច. សត្ថវណិជ្ជា, សត្តវណិជ្ជា, មំសវណិជ្ជា, មជ្ជវណិជ្ជា, វិសវណិជ្ជា. ឥមា ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ច វណិជ្ជា ឧបាសកេន អករណីយា’’តិ (អ. និ. ៥.១៧៧).

កា វិបត្តីតិ. យា តស្សេវ សីលស្ស ច អាជីវស្ស ច វិបត្តិ, អយមស្ស វិបត្តិ. អបិច យាយ ឯស ចណ្ឌាលោ ចេវ ហោតិ មលញ្ច បតិកុដ្ឋោ ច, សាបិ តស្ស វិបត្តីតិ វេទិតព្ពា. តេ ច អត្ថតោ អស្សទ្ធិយាទយោ បញ្ច ធម្មា ហោន្តិ. យថាហ –

‘‘បញ្ចហិ, ភិក្ខវេ, ធម្មេហិ សមន្នាគតោ ឧបាសកោ ឧបាសកចណ្ឌាលោ ច ហោតិ ឧបាសកមលញ្ច ឧបាសកបតិកុដ្ឋោ ច. កតមេហិ បញ្ចហិ? អស្សទ្ធោ ហោតិ, ទុស្សីលោ ហោតិ, កោតូហលមង្គលិកោ ហោតិ, មង្គលំ បច្ចេតិ នោ កម្មំ, ឥតោ ច ពហិទ្ធា ទក្ខិណេយ្យំ បរិយេសតិ, តត្ថ ច បុព្ពការំ ករោតី’’តិ (អ. និ. ៥.១៧៥).

កា សម្បត្តីតិ. យា ចស្ស សីលសម្បទា ច អាជីវសម្បទា ច, សា សម្បត្តិ. យេ ចស្ស រតនភាវាទិករា សទ្ធាទយោ បញ្ច ធម្មា. យថាហ –

‘‘បញ្ចហិ, ភិក្ខវេ, ធម្មេហិ សមន្នាគតោ ឧបាសកោ ឧបាសករតនញ្ច ហោតិ ឧបាសកបទុមញ្ច ឧបាសកបុណ្ឌរីកញ្ច. កតមេហិ បញ្ចហិ? សទ្ធោ ហោតិ, សីលវា ហោតិ, ន កោតូហលមង្គលិកោ ហោតិ, កម្មំ បច្ចេតិ នោ មង្គលំ, ន ឥតោ ពហិទ្ធា ទក្ខិណេយ្យំ គវេសតិ, ឥធ ច បុព្ពការំ ករោតី’’តិ (អ. និ. ៥.១៧៥).

អជ្ជតគ្គេតិ ឯត្ថ អយំ អគ្គសទ្ទោ អាទិកោដិកោដ្ឋាសសេដ្ឋេសុ ទិស្សតិ. ‘‘អជ្ជតគ្គេ សម្ម, ទោវារិក, អាវរាមិ ទ្វារំ និគណ្ឋានំ និគណ្ឋីន’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៧០) ហិ អាទិម្ហិ ទិស្សតិ. ‘‘តេនេវ អង្គុលគ្គេន តំ អង្គុលគ្គំ បរាមសេយ្យ (កថា. ៤៤១). ឧច្ឆគ្គំ វេឡគ្គ’’ន្តិអាទីសុ កោដិយំ. ‘‘អម្ពិលគ្គំ វា មធុរគ្គំ វា តិត្តកគ្គំ វា (សំ. និ. ៥.៣៧៤), អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វិហារគ្គេន វា បរិវេណគ្គេន វា ភាជេតុ’’ន្តិអាទីសុ (ចូឡវ. ៣១៨) កោដ្ឋាសេ. ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, សត្តា អបទា វា…បេ… តថាគតោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៣៤) សេដ្ឋេ. ឥធ បនាយំ អាទិម្ហិ ទដ្ឋព្ពោ. តស្មា អជ្ជតគ្គេតិ អជ្ជតំ អាទិំ កត្វាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អជ្ជតន្តិ អជ្ជភាវំ. អជ្ជទគ្គេតិ វា បាឋោ, ទការោ បទសន្ធិករោ, អជ្ជ អគ្គំ កត្វាតិ អត្ថោ.

បាណុបេតន្តិ បាណេហិ ឧបេតំ, យាវ មេ ជីវិតំ បវត្តតិ, តាវ ឧបេតំ, អនញ្ញសត្ថុកំ តីហិ សរណគមនេហិ សរណំ គតំ ឧបាសកំ កប្បិយការកំ មំ ភវំ គោតមោ ធារេតុ ជានាតុ. អហញ្ហិ សចេបិ មេ តិខិណេន អសិនា សីសំ ឆិន្ទេយ្យ, នេវ ពុទ្ធំ ‘‘ន ពុទ្ធោ’’តិ វា ធម្មំ ‘‘ន ធម្មោ’’តិ វា សង្ឃំ ‘‘ន សង្ឃោ’’តិ វា វទេយ្យន្តិ ឯវំ អត្តសន្និយ្យាតនេន សរណំ គន្ត្វា ចតូហិ ច បច្ចយេហិ បវារេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមីតិ.

១៧. សត្តមេ ជាណុស្សោណីតិ ជាណុស្សោណិឋានន្តរំ កិរ នាមេកំ ឋានន្តរំ, តំ យេន កុលេន លទ្ធំ, តំ ជាណុស្សោណិកុលន្តិ វុច្ចតិ. អយំ តស្មិំ កុលេ ជាតត្តា រញ្ញោ សន្តិកេ ច លទ្ធជាណុស្សោណិសក្ការត្តា ជាណុស្សោណីតិ វុច្ចតិ. តេនុបសង្កមីតិ ‘‘សមណោ កិរ គោតមោ បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ ពហុស្សុតោ’’តិ សុត្វា ‘‘សចេ សោ លិង្គវិភត្តិការកាទិភេទំ ជានិស្សតិ, អម្ហេហិ ញាតមេវ ជានិស្សតិ, អញ្ញាតំ កិំ ជានិស្សតិ. ញាតមេវ កថេស្សតិ, អញ្ញាតំ កិំ កថេស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា មានទ្ធជំ បគ្គយ្ហ សិង្គំ ឧក្ខិបិត្វា មហាបរិវារេហិ បរិវុតោ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ. កតត្តា ច, ព្រាហ្មណ, អកតត្តា ចាតិ សត្ថា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ ឥធ អាគច្ឆន្តោ ន ជានិតុកាមោ អត្ថគវេសី ហុត្វា អាគតោ, មានំ បន បគ្គយ្ហ សិង្គំ ឧក្ខិបិត្វា អាគតោ. កិំ នុ ខ្វស្ស យថា បញ្ហស្ស អត្ថំ ជានាតិ, ឯវំ កថិតេ វឌ្ឍិ ភវិស្សតិ, ឧទាហុ យថា ន ជានាតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘យថា ន ជានាតិ, ឯវំ កថិតេ វឌ្ឍិ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា ‘‘កតត្តា ច, ព្រាហ្មណ, អកតត្តា ចា’’តិ អាហ.

ព្រាហ្មណោ តំ សុត្វា ‘‘សមណោ គោតមោ កតត្តាបិ អកតត្តាបិ និរយេ និព្ពត្តិំ វទតិ, ឥទំ ឧភយការណេនាបិ ឯកដ្ឋានេ និព្ពត្តិយា កថិតត្តា ទុជ្ជានំ មហន្ធការំ, នត្ថិ មយ្ហំ ឯត្ថ បតិដ្ឋា. សចេ បនាហំ ឯត្តកេនេវ តុណ្ហី ភវេយ្យំ, ព្រាហ្មណានំ មជ្ឈេ កថនកាលេបិ មំ ឯវំ វទេយ្យុំ – ‘ត្វំ សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកំ មានំ បគ្គយ្ហ សិង្គំ ឧក្ខិបិត្វា គតោសិ, ឯកវចនេនេវ តុណ្ហី ហុត្វា កិញ្ចិ វត្តុំ នាសក្ខិ, ឥមស្មិំ ឋានេ កស្មា កថេសី’តិ. តស្មា បរាជិតោបិ អបរាជិតសទិសោ ហុត្វា បុន សគ្គគមនបញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា កោ នុ ខោ, ភោ គោតមាតិ ឥមំ ទុតិយបញ្ហំ អារភិ.

ឯវម្បិ តស្ស អហោសិ – ‘‘ឧបរិបញ្ហេន ហេដ្ឋាបញ្ហំ ជានិស្សាមិ, ហេដ្ឋាបញ្ហេន ឧបរិបញ្ហ’’ន្តិ. តស្មាបិ ឥមំ បញ្ហំ បុច្ឆិ. សត្ថា បុរិមនយេនេវ ចិន្តេត្វា យថា ន ជានាតិ, ឯវមេវ កថេន្តោ បុនបិ ‘‘កតត្តា ច, ព្រាហ្មណ, អកតត្តា ចា’’តិ អាហ. ព្រាហ្មណោ តស្មិម្បិ បតិដ្ឋាតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘អលំ, ភោ, ន ឦទិសស្ស បុរិសស្ស សន្តិកំ អាគតេន អជានិត្វា គន្តុំ វដ្ដតិ, សកវាទំ បហាយ សមណំ គោតមំ អនុវត្តិត្វា មយ្ហំ អត្ថំ គវេសិស្សាមិ, បរលោកមគ្គំ សោធេស្សាមី’’តិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា សត្ថារំ អាយាចន្តោ ន ខោ អហន្តិអាទិមាហ. អថស្ស និហតមានតំ ញត្វា សត្ថា ឧបរិ ទេសនំ វឌ្ឍេន្តោ តេន ហិ, ព្រាហ្មណាតិអាទិមាហ. តត្ថ តេន ហីតិ ការណនិទ្ទេសោ. យស្មា សំខិត្តេន ភាសិតស្ស អត្ថំ អជានន្តោ វិត្ថារទេសនំ យាចសិ, តស្មាតិ អត្ថោ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

១៨. អដ្ឋមេ អាយស្មាតិ បិយវចនមេតំ. អានន្ទោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ. ឯកំសេនាតិ ឯកន្តេន. អនុវិច្ចាតិ អនុបវិសិត្វា. វិញ្ញូតិ បណ្ឌិតា. គរហន្តីតិ និន្ទន្តិ, អវណ្ណំ ភាសន្តិ. សេសមេត្ថ នវមេ ច សព្ពំ ឧត្តានត្ថមេវ.

២០. ទសមេ ទុន្និក្ខិត្តញ្ច បទព្យញ្ជនន្តិ ឧប្បដិបាដិយា គហិតបាឡិបទមេវ ហិ អត្ថស្ស ព្យញ្ជនត្តា ព្យញ្ជនន្តិ វុច្ចតិ. ឧភយមេតំ បាឡិយាវ នាមំ. អត្ថោ ច ទុន្នីតោតិ បរិវត្តេត្វា ឧប្បដិបាដិយា គហិតា អដ្ឋកថា. ទុន្និក្ខិត្តស្ស, ភិក្ខវេ, បទព្យញ្ជនស្ស អត្ថោបិ ទុន្នយោ ហោតីតិ បរិវត្តេត្វា ឧប្បដិបាដិយា គហិតាយ បាឡិយា អដ្ឋកថា នាម ទុន្នយា ទុន្នីហារា ទុក្កថា នាម ហោតិ. ឯកាទសមេ វុត្តបដិបក្ខនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ.

អធិករណវគ្គោ ទុតិយោ.

៣. ពាលវគ្គវណ្ណនា

២២. តតិយស្ស បឋមេ អច្ចយំ អច្ចយតោ ន បស្សតីតិ ‘‘អបរជ្ឈិត្វា អបរទ្ធំ មយា’’តិ អត្តនោ អបរាធំ ន បស្សតិ, អបរទ្ធំ មយាតិ វត្វា ទណ្ឌកម្មំ អាហរិត្វា ន ខមាបេតីតិ អត្ថោ. អច្ចយំ ទេសេន្តស្សាតិ ឯវំ វត្វា ទណ្ឌកម្មំ អាហរិត្វា ខមាបេន្តស្ស. យថាធម្មំ នប្បដិគ្គណ្ហាតីតិ ‘‘បុន ឯវំ ន ករិស្សាមិ, ខមថ មេ’’តិ វុច្ចមានោ អច្ចយំ ឥមំ យថាធម្មំ យថាសភាវំ ន បដិគ្គណ្ហាតិ. ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ បុន ឯវរូបំ មា អកាសិ, ខមាមិ តុយ្ហ’’ន្តិ ន វទតិ. សុក្កបក្ខោ វុត្តបដិបក្ខនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

២៣. ទុតិយេ អព្ភាចិក្ខន្តីតិ អភិភវិត្វា អាចិក្ខន្តិ, អភូតេន វទន្តិ. ទោសន្តរោតិ អន្តរេ បតិតទោសោ. ឯវរូបោ ហិ ‘‘នត្ថិ សមណស្ស គោតមស្ស ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ’’តិអាទីនិ វទន្តោ សុនក្ខត្តោ វិយ តថាគតំ អព្ភាចិក្ខតិ. សទ្ធោ វា ទុគ្គហិតេនាតិ យោ ហិ ញាណវិរហិតាយ សទ្ធាយ អតិសទ្ធោ ហោតិ មុទ្ធប្បសន្នោ, សោបិ ‘‘ពុទ្ធោ នាម សព្ពលោកុត្តរោ, សព្ពេ តស្ស កេសាទយោ ពាត្តិំស កោដ្ឋាសា លោកុត្តរាយេវា’’តិអាទិនា នយេន ទុគ្គហិតំ គណ្ហិត្វា តថាគតំ អព្ភាចិក្ខតិ. តតិយំ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

២៥. ចតុត្ថេ នេយ្យត្ថំ សុត្តន្តន្តិ យស្ស អត្ថោ នេតព្ពោ, តំ នេតព្ពត្ថំ សុត្តន្តំ. នីតត្ថោ សុត្តន្តោតិ ទីបេតីតិ កថិតត្ថោ អយំ សុត្តន្តោតិ វទតិ. តត្ថ ‘‘ឯកបុគ្គលោ, ភិក្ខវេ, ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, បុគ្គលា, តយោមេ, ភិក្ខវេ, បុគ្គលា, ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, បុគ្គលា’’តិ ឯវរូបោ សុត្តន្តោ នេយ្យត្ថោ នាម. ឯត្ថ ហិ កិញ្ចាបិ សម្មាសម្ពុទ្ធេន ‘‘ឯកបុគ្គលោ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិ វុត្តំ, បរមត្ថតោ បន បុគ្គលោ នាម នត្ថីតិ ឯវមស្ស អត្ថោ នេតព្ពោវ ហោតិ. អយំ បន អត្តនោ ពាលតាយ នីតត្ថោ អយំ សុត្តន្តោតិ ទីបេតិ. បរមត្ថតោ ហិ បុគ្គលេ អសតិ ន តថាគតោ ‘‘ឯកបុគ្គលោ, ភិក្ខវេ’’តិអាទីនិ វទេយ្យ. យស្មា បន តេន វុត្តំ, តស្មា បរមត្ថតោ អត្ថិ បុគ្គលោតិ គណ្ហន្តោ តំ នេយ្យត្ថំ សុត្តន្តំ នីតត្ថោ សុត្តន្តោតិ ទីបេតិ. នីតត្ថន្តិ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តាតិ ឯវំ កថិតត្ថំ. ឯត្ថ ហិ អនិច្ចមេវ ទុក្ខមេវ អនត្តាយេវាតិ អត្ថោ. អយំ បន អត្តនោ ពាលតាយ ‘‘នេយ្យត្ថោ អយំ សុត្តន្តោ, អត្ថមស្ស អាហរិស្សាមី’’តិ ‘‘និច្ចំ នាម អត្ថិ, សុខំ នាម អត្ថិ, អត្តា នាម អត្ថី’’តិ គណ្ហន្តោ នីតត្ថំ សុត្តន្តំ នេយ្យត្ថោ សុត្តន្តោតិ ទីបេតិ នាម. បញ្ចមំ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

២៧. ឆដ្ឋេ បដិច្ឆន្នកម្មន្តស្សាតិ បាបកម្មស្ស. បាបំ ហិ បដិច្ឆាទេត្វា ករោន្តិ. នោ ចេបិ បដិច្ឆាទេត្វា ករោន្តិ, បាបកម្មំ បដិច្ឆន្នមេវាតិ វុច្ចតិ. និរយោតិ សហោកាសកា ខន្ធា. តិរច្ឆានយោនិយំ ខន្ធាវ លព្ភន្តិ. សត្តមដ្ឋមានិ ឧត្តានត្ថានេវ.

៣០. នវមេ បដិគ្គាហាតិ បដិគ្គាហកា, ទុស្សីលំ បុគ្គលំ ទ្វេ ឋានានិ បដិគ្គណ្ហន្តីតិ អត្ថោ.

៣១. ទសមេ អត្ថវសេតិ ការណានិ. អរញ្ញវនបត្ថានីតិ អរញ្ញានិ ច វនបត្ថានិ ច. តត្ថ កិញ្ចាបិ អភិធម្មេ និប្បរិយាយេន ‘‘និក្ខមិត្វា ពហិ ឥន្ទខីលា, សព្ពមេតំ អរញ្ញ’’ន្តិ (វិភ. ៥២៩) វុត្តំ, តថាបិ យំ តំ ‘‘បញ្ចធនុសតិកំ បច្ឆិម’’ន្តិ (បារា. ៦៥៤) អារញ្ញកង្គនិប្ផាទកំ សេនាសនំ វុត្តំ, តទេវ អធិប្បេតន្តិ វេទិតព្ពំ. វនបត្ថន្តិ គាមន្តំ អតិក្កមិត្វា មនុស្សានំ អនុបចារដ្ឋានំ, យត្ថ ន កសីយតិ ន វបីយតិ. បន្តានីតិ បរិយន្តានិ អតិទូរានិ, ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារន្តិ លោកិយលោកុត្តរំ ផាសុវិហារំ. បច្ឆិមញ្ច ជនតំ អនុកម្បមានោតិ បច្ឆិមេ មម សាវកេ អនុកម្បន្តោ.

៣២. ឯកាទសមេ វិជ្ជាភាគិយាតិ វិជ្ជាកោដ្ឋាសិកា. សមថោតិ ចិត្តេកគ្គតា. វិបស្សនាតិ សង្ខារបរិគ្គាហកញាណំ. កមត្ថមនុភោតីតិ កតមំ អត្ថំ អារាធេតិ សម្បាទេតិ បរិបូរេតិ. ចិត្តំ ភាវីយតីតិ មគ្គចិត្តំ ភាវីយតិ ព្រូហីយតិ វឌ្ឍីយតិ. យោ រាគោ, សោ បហីយតីតិ យោ រជ្ជនកវសេន រាគោ, សោ បហីយតិ. រាគោ ហិ មគ្គចិត្តស្ស បច្ចនីកោ, មគ្គចិត្តំ រាគស្ស ច. រាគក្ខណេ មគ្គចិត្តំ នត្ថិ, មគ្គចិត្តក្ខណេ រាគោ នត្ថិ. យទា បន រាគោ ឧប្បជ្ជតិ, តទា មគ្គចិត្តស្ស ឧប្បត្តិំ និវារេតិ, បទំ បច្ឆិន្ទតិ. យទា បន មគ្គចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តទា រាគំ សមូលកំ ឧព្ពដ្ដេត្វា សមុគ្ឃាតេន្តមេវ ឧប្បជ្ជតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘រាគោ បហីយតី’’តិ.

វិបស្សនា, ភិក្ខវេ, ភាវិតាតិ វិបស្សនាញាណំ ព្រូហិតំ វឌ្ឍិតំ. បញ្ញា ភាវីយតីតិ មគ្គបញ្ញា ភាវីយតិ ព្រូហីយតិ វឌ្ឍីយតិ. យា អវិជ្ជា, សា បហីយតីតិ អដ្ឋសុ ឋានេសុ វដ្ដមូលិកា មហាអវិជ្ជា បហីយតិ. អវិជ្ជា ហិ មគ្គបញ្ញាយ បច្ចនីកា, មគ្គបញ្ញា អវិជ្ជាយ. អវិជ្ជាក្ខណេ មគ្គបញ្ញា នត្ថិ, មគ្គបញ្ញាក្ខណេ អវិជ្ជា នត្ថិ. យទា បន អវិជ្ជា ឧប្បជ្ជតិ, តទា មគ្គបញ្ញាយ ឧប្បត្តិំ និវារេតិ, បទំ បច្ឆិន្ទតិ. យទា មគ្គបញ្ញា ឧប្បជ្ជតិ, តទា អវិជ្ជំ សមូលិកំ ឧព្ពដ្ដេត្វា សមុគ្ឃាតយមានាវ ឧប្បជ្ជតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អវិជ្ជា បហីយតី’’តិ. ឥតិ មគ្គចិត្តំ មគ្គបញ្ញាតិ ទ្វេបិ សហជាតធម្មាវ កថិតា.

រាគុបក្កិលិដ្ឋំ វា, ភិក្ខវេ, ចិត្តំ ន វិមុច្ចតីតិ រាគេន ឧបក្កិលិដ្ឋត្តា មគ្គចិត្តំ ន វិមុច្ចតីតិ ទស្សេតិ. អវិជ្ជុបក្កិលិដ្ឋា វា បញ្ញា ន ភាវីយតីតិ អវិជ្ជាយ ឧបក្កិលិដ្ឋត្តា មគ្គបញ្ញា ន ភាវីយតីតិ ទស្សេតិ. ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេតិ ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ. រាគវិរាគា ចេតោវិមុត្តីតិ រាគស្ស ខយវិរាគេន ចេតោវិមុត្តិ នាម ហោតិ. ផលសមាធិស្សេតំ នាមំ. អវិជ្ជាវិរាគា បញ្ញាវិមុត្តីតិ អវិជ្ជាយ ខយវិរាគេន បញ្ញាវិមុត្តិ នាម ហោតិ. ឥមស្មិំ សុត្តេ នានាក្ខណិកា សមាធិវិបស្សនា កថិតាតិ.

ពាលវគ្គោ តតិយោ.

៤. សមចិត្តវគ្គវណ្ណនា

៣៣. ចតុត្ថស្ស បឋមេ អសប្បុរិសភូមីតិ អសប្បុរិសានំ បតិដ្ឋានដ្ឋានំ. សប្បុរិសភូមិយម្បិ ឯសេវ នយោ. អកតញ្ញូតិ កតំ ន ជានាតិ. អកតវេទីតិ កតំ បាកដំ កត្វា ន ជានាតិ. ឧបញ្ញាតន្តិ វណ្ណិតំ ថោមិតំ បសត្ថំ. យទិទន្តិ យា អយំ. អកតញ្ញុតា អកតវេទិតាតិ បរេន កតស្ស ឧបការស្ស អជាននញ្ចេវ បាកដំ កត្វា អជាននញ្ច. កេវលាតិ សកលា. សុក្កបក្ខេបិ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

៣៤. ទុតិយេ មាតុ ច បិតុ ចាតិ ជនកមាតុ ច ជនកបិតុ ច. ឯកេន, ភិក្ខវេ, អំសេន មាតរំ បរិហរេយ្យាតិ ឯកស្មិំ អំសកូដេ ឋបេត្វា មាតរំ បដិជគ្គេយ្យ. ឯកេន អំសេន បិតរំ បរិហរេយ្យាតិ ឯកស្មិំ អំសកូដេ ឋបេត្វា បិតរំ បដិជគ្គេយ្យ. វស្សសតាយុកោ វស្សសតជីវីតិ វស្សសតាយុកកាលេ ជាតោ សកលំ វស្សសតំ ជីវន្តោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សចេ បុត្តោ នាម ‘‘មាតាបិតូនំ បដិករិស្សាមី’’តិ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ ទក្ខិណេ អំសកូដេ មាតរំ, វាមេ បិតរំ ឋបេត្វា វស្សសតាយុកោ សកលម្បិ វស្សសតំ ជីវមានោ បរិហរេយ្យ. សោ ច នេសំ ឧច្ឆាទនបរិមទ្ទនន្ហាបនសម្ពាហនេនាតិ សោ ច បុត្តោ នេសំ មាតាបិតូនំ អំសកូដេសុ ឋិតានំយេវ ទុគ្គន្ធបដិវិនោទនត្ថំ សុគន្ធករណេន ឧច្ឆាទនេន, បរិស្សមវិនោទនត្ថំ ហត្ថបរិមទ្ទនេន, សីតុណ្ហកាលេ ច ឧណ្ហោទកសីតោទកន្ហាបនេន, ហត្ថបាទាទីនំ អាកឌ្ឍនបរិកឌ្ឍនសង្ខាតេន សម្ពាហនេន ឧបដ្ឋានំ ករេយ្យ. តេ ច តត្ថេវាតិ តេ ច មាតាបិតរោ តត្ថេវ តស្ស អំសកូដេសុ និសិន្នាវ មុត្តករីសំ ចជេយ្យុំ. នត្វេវ , ភិក្ខវេតិ, ភិក្ខវេ, ឯវម្បិ នត្វេវ មាតាបិតូនំ កតំ វា ហោតិ បដិកតំ វា.

ឥស្សរាធិបច្ចេ រជ្ជេតិ ចក្កវត្តិរជ្ជំ សន្ធាយេវមាហ. អាបាទកាតិ វឌ្ឍកា អនុបាលកា. បុត្តា ហិ មាតាបិតូហិ វឌ្ឍិតា ចេវ អនុបាលិតា ច. បោសកាតិ ហត្ថបាទេ វឌ្ឍេត្វា ហទយលោហិតំ បាយេត្វា បោសកា. បុត្តា ហិ មាតាបិតូហិ បុដ្ឋា ភតា អន្នបានាទីហិ បដិជគ្គិតា. ឥមស្ស លោកស្ស ទស្សេតារោតិ សចេ ហិ មាតាបិតរោ ជាតទិវសេយេវ បុត្តំ បាទេ គហេត្វា អរញ្ញេ វា នទិយំ វា បបាតេ វា ខិបេយ្យុំ, ឥមស្មិំ លោកេ ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណំ ន បស្សេយ្យ. ឯវំ អកត្វា អាបាទិតត្តា បោសិតត្តា ឯស ឥមស្មិំ លោកេ ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណំ មាតាបិតរោ និស្សាយ បស្សតីតិ ត្យាស្ស ឥមស្ស លោកស្ស ទស្សេតារោ នាម ហោន្តិ. សមាទបេតីតិ គណ្ហាបេតិ. ឥមស្មិំ សុត្តេ សទ្ធាសីលចាគបញ្ញា លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា កថិតា. ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរសទិសោវ ភិក្ខុ តេសុ បតិដ្ឋាបេតិ នាមាតិ វេទិតព្ពោ.

៣៥. តតិយេ តេនុបសង្កមីតិ សោ ហិ ព្រាហ្មណោ ‘‘សមណោ កិរ គោតមោ កថិតំ វិស្សជ្ជេតិ, បុច្ឆាយស្ស វិរជ្ឈនំ នាម នត្ថិ. អហមស្ស វិរជ្ឈនបញ្ហំ អភិសង្ខរិស្សាមី’’តិ បណីតភោជនំ ភុញ្ជិត្វា គព្ភទ្វារំ បិទហិត្វា និសិន្នោ ចិន្តេតុំ អារភិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ ឧច្ចាសទ្ទមហាសទ្ទោ វត្តតិ, ចិត្តំ ន ឯកគ្គំ ហោតិ, ភូមិឃរំ ការេស្សាមី’’តិ ភូមិឃរំ ការេត្វា តត្ថ បវិសិត្វា – ‘‘ឯវំ បុដ្ឋោ ឯវំ កថេស្សតិ, ឯវំ បុដ្ឋោ ឯវំ កថេស្សតី’’តិ ឯកំ គណ្ហិត្វា ឯកំ វិស្សជ្ជេន្តោ សកលទិវសំ កិញ្ចិ បស្សិតុំ នាសក្ខិ. តស្ស ឥមិនាវ នីហារេន ចត្តារោ មាសា វីតិវត្តា. សោ ចតុន្នំ មាសានំ អច្ចយេន ឧភតោកោដិកំ បញ្ហំ នាម អទ្ទស. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘អហំ សមណំ គោតមំ ឧបសង្កមិត្វា ‘កិំវាទី ភវ’ន្តិ បុច្ឆិស្សាមិ. សចេ ‘កិរិយវាទិម្ហី’តិ វក្ខតិ, ‘សព្ពាកុសលានំ នាម តុម្ហេ កិរិយំ វទេថា’តិ នំ និគ្គណ្ហិស្សាមិ. សចេ ‘អកិរិយវាទិម្ហី’តិ វក្ខតិ, ‘កុសលធម្មានំ នាម តុម្ហេ អកិរិយំ វទេថា’តិ នំ និគ្គណ្ហិស្សាមិ. ឥទញ្ហិ ឧភតោកោដិកំ បញ្ហំ បុដ្ឋោ នេវ ឧគ្គិលិតុំ សក្ខិស្សតិ ន និគ្គិលិតុំ. ឯវំ មម ជយោ ភវិស្សតិ, សមណស្ស គោតមស្ស បរាជយោ’’តិ ឧដ្ឋាយ អប្ផោដេត្វា ភូមិឃរា និក្ខម្ម ‘‘ឯវរូបំ បញ្ហំ បុច្ឆន្តេន ន ឯកកេន គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ នគរេ ឃោសនំ ការេត្វា សកលនាគរេហិ បរិវុតោ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ. កិំវាទីតិ កិំលទ្ធិកោ. កិមក្ខាយីតិ កិំ នាម សាវកានំ បដិបទំ អក្ខាយីតិ បុច្ឆិ. អថស្ស ភគវា ចតូហិ មាសេហិ បញ្ហំ អភិសង្ខរិត្វា ‘‘ទិដ្ឋោ មេ សមណស្ស គោតមស្ស បរាជយបញ្ហោ’’តិ មានំ បគ្គយ្ហ អាគតភាវំ ញត្វា ឯកបទេនេវ តំ បញ្ហំ ភិន្ទន្តោ កិរិយវាទី ចាហំ, ព្រាហ្មណាតិអាទិមាហ. អថ ព្រាហ្មណោ អត្តនោ មានំ អបនេត្វា ភគវន្តំ អាយាចន្តោ យថាកថំ បនាតិអាទិមាហ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

៣៦. ចតុត្ថេ ទក្ខិណេយ្យាតិ ទក្ខិណា វុច្ចតិ ទានំ, តស្ស បដិគ្គហណយុត្តា កតិ បុគ្គលាតិ បុច្ឆតិ. សេខោតិ ឥមិនា សត្ត សេក្ខេ ទស្សេតិ. ឯត្ថ ច សីលវន្តបុថុជ្ជនោបិ សោតាបន្នេនេវ សង្គហិតោ. អាហុនេយ្យា យជមានានំ ហោន្តីតិ ទានំ ទទន្តានំ អាហុនស្ស អរហា ទានបដិគ្គាហកា នាម ហោន្តីតិ អត្ថោ. ខេត្តន្តិ វត្ថុ បតិដ្ឋា, បុញ្ញស្ស វិរុហនដ្ឋានន្តិ អត្ថោ.

៣៧. បញ្ចមេ បុព្ពារាមេតិ សាវត្ថិតោ បុរត្ថិមទិសាភាគេ អារាមេ. មិគារមាតុបាសាទេតិ វិសាខាយ ឧបាសិកាយ បាសាទេ. សា ហិ មិគារសេដ្ឋិនា មាតុដ្ឋានេ ឋបិតត្តាបិ, សព្ពជេដ្ឋកស្ស បុត្តស្ស អយ្យកសេដ្ឋិនោវ សមាននាមកត្តាបិ មិគារមាតាតិ វុច្ចតិ. តាយ ការិតោ សហស្សគព្ភោ បាសាទោ មិគារមាតុបាសាទោ នាម. ថេរោ តស្មិំ វិហរតិ. តត្រ ខោ អាយស្មា សារិបុត្តោតិ តស្មិំ បាសាទេ វិហរន្តោ ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរោ.

ភិក្ខូ អាមន្តេសីតិ កស្មិំ កាលេ អាមន្តេសិ? កានិចិ ហិ សុត្តានិ បុរេភត្តេ ភាសិតានិ អត្ថិ, កានិចិ បច្ឆាភត្តេ, កានិចិ បុរិមយាមេ, កានិចិ មជ្ឈិមយាមេ, កានិចិ បច្ឆិមយាមេ. ឥទំ បន សមចិត្តបដិបទាសុត្តំ បច្ឆាភត្តេ ភាសិតំ. តស្មា សាយន្ហសមយេ អាមន្តេសិ.

ន កេវលំ ចេតំ ថេរេនេវ ភាសិតំ, តថាគតេនាបិ ភាសិតំ. កត្ថ និសីទិត្វាតិ? វិសាខាយ រតនបាសាទេ និសីទិត្វា. តថាគតោ ហិ បឋមពោធិយំ វីសតិ វស្សានិ អនិពទ្ធវាសោ ហុត្វា យត្ថ យត្ថ ផាសុកំ ហោតិ, តត្ថ តត្ថេវ គន្ត្វា វសិ. បឋមំ អន្តោវស្សញ្ហិ ឥសិបតនេ ធម្មចក្កំ បវត្តេត្វា អដ្ឋារស មហាព្រហ្មកោដិយោ អមតបានំ បាយេត្វា ពារាណសិំ ឧបនិស្សាយ ឥសិបតនេ វសិ. ទុតិយំ អន្តោវស្សំ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វេឡុវនេ, តតិយចតុត្ថានិបិ តត្ថេវ, បញ្ចមំ អន្តោវស្សំ វេសាលិំ ឧបនិស្សាយ មហាវនេ កូដាគារសាលាយំ, ឆដ្ឋំ អន្តោវស្សំ មកុលបព្ពតេ, សត្តមំ តាវតិំសភវនេ, អដ្ឋមំ ភគ្គេ សុសុមារគិរំ និស្សាយ ភេសកឡាវនេ, នវមំ កោសម្ពិយំ, ទសមំ បាលិលេយ្យកេ វនសណ្ឌេ, ឯកាទសមំ នាលាយំ ព្រាហ្មណគាមេ, ទ្វាទសមំ វេរញ្ជាយំ, តេរសមំ ចាលិយបព្ពតេ, ចុទ្ទសមំ ជេតវនេ, បញ្ចទសមំ កបិលវត្ថុស្មិំ, សោឡសមំ អាឡវកំ ទមេត្វា ចតុរាសីតិបាណសហស្សានិ អមតបានំ បាយេត្វា អាឡវិយំ, សត្តរសមំ រាជគហេយេវ, អដ្ឋារសមំ ចាលិយបព្ពតេយេវ, តថា ឯកូនវីសតិមំ, វីសតិមំ បន អន្តោវស្សំ រាជគហំយេវ ឧបនិស្សាយ វសិ. ឯវំ វីសតិ វស្សានិ អនិពទ្ធវាសោ ហុត្វា យត្ថ យត្ថ ផាសុកំ ហោតិ, តត្ថ តត្ថេវ វសិ.

តតោ បដ្ឋាយ បន ទ្វេ សេនាសនានិ ធុវបរិភោគានិ អកាសិ. កតរានិ ទ្វេ? ជេតវនញ្ច បុព្ពារាមញ្ច. កស្មា? ទ្វិន្នំ កុលានំ គុណមហន្តតាយ. អនាថបិណ្ឌិកស្ស ហិ វិសាខាយ ច គុណំ សន្ធាយ គុណំ បដិច្ច សត្ថា តានិ សេនាសនានិ ធុវបរិភោគេន បរិភុញ្ជិ. ឧតុវស្សំ ចារិកំ ចរិត្វាបិ ហិ អន្តោវស្សេ ទ្វីសុយេវ សេនាសនេសុ វសតិ. ឯវំ វសន្តោ បន ជេតវនេ រត្តិំ វសិត្វា បុនទិវសេ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ទក្ខិណទ្វារេន សាវត្ថិំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា បាចីនទ្វារេន និក្ខមិត្វា បុព្ពារាមេ ទិវាវិហារំ ករោតិ. បុព្ពារាមេ រត្តិំ វសិត្វា បុនទិវសេ បាចីនទ្វារេន សាវត្ថិំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា ទក្ខិណទ្វារេន និក្ខមិត្វា ជេតវនេ ទិវាវិហារំ ករោតិ. តស្មិំ បន ទិវសេ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ជេតវនេយេវ វសិ. យត្ថ កត្ថចិ វសន្តស្ស ចស្ស បញ្ចវិធកិច្ចំ អវិជហិតមេវ ហោតិ. តំ ហេដ្ឋា វិត្ថារិតមេវ. តេសុ កិច្ចេសុ បច្ឆិមយាមកិច្ចកាលេ ភគវា លោកំ ឱលោកេន្តោ សាវត្ថិវាសីនញ្ច សមន្តា ច សាវត្ថិយា គាវុតអឌ្ឍយោជនយោជនបរមេ ឋានេ អបរិមាណានំ សត្តានំ អភិសមយភាវំ អទ្ទស.

តតោ ‘‘កស្មិំ នុ ខោ កាលេ អភិសមយោ ភវិស្សតី’’តិ ឱលោកេន្តោ ‘‘សាយន្ហសមយេ’’តិ ទិស្វា ‘‘មយិ នុ ខោ កថេន្តេ អភិសមយោ ភវិស្សតិ, សាវកេ កថេន្តេ ភវិស្សតី’’តិ ‘‘សារិបុត្តត្ថេរេ កថេន្តេ ភវិស្សតី’’តិ អទ្ទស. តតោ ‘‘កត្ថ និសីទិត្វា កថេន្តេ ភវិស្សតី’’តិ ឱលោកេន្តោ ‘‘វិសាខាយ រតនបាសាទេ និសីទិត្វា’’តិ ទិស្វា ‘‘ពុទ្ធានំ នាម តយោ សាវកសន្និបាតា ហោន្តិ, អគ្គសាវកានំ ឯកោ. តេសុ អជ្ជ ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរស្ស សាវកសន្និបាតោ ភវិស្សតី’’តិ អទ្ទស. ទិស្វា បាតោវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា និវត្ថនិវាសនោ សុគតចីវរំ បារុបិត្វា សេលមយបត្តំ អាទាយ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ទក្ខិណទ្វារេន នគរំ បវិសិត្វា បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស សុលភបិណ្ឌបាតំ កត្វា វាតប្បហតា វិយ នាវា បដិនិវត្តិត្វា ទក្ខិណទ្វារេន និក្ខមិត្វា ពហិទ្វារេ អដ្ឋាសិ. តតោ អសីតិ មហាសាវកា ភិក្ខុនិបរិសា ឧបាសកបរិសា ឧបាសិកាបរិសាតិ ចតស្សោ បរិសា សត្ថារំ បរិវារយិំសុ.

សត្ថា សារិបុត្តត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘សារិបុត្ត, តយា បុព្ពារាមំ គន្តុំ វដ្ដតិ, តវ ច បរិសំ គហេត្វា គច្ឆាហី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ថេរោ អត្តនោ បរិវារេហិ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ បរិវុតោ បុព្ពារាមំ អគមាសិ. ឯតេនេវ និយាមេន អសីតិ មហាសាវកេ បុព្ពារាមមេវ បេសេត្វា សយំ ឯកេន អានន្ទត្ថេរេនេវ សទ្ធិំ ជេតវនំ អគមាសិ. អានន្ទត្ថេរោបិ វិហារេ សត្ថុ វត្តំ កត្វា វន្ទិត្វា ‘‘បុព្ពារាមំ គច្ឆាមិ, ភន្តេ’’តិ អាហ. ឯវំ ករោហិ អានន្ទាតិ. សត្ថារំ វន្ទិត្វា តត្ថេវ អគមាសិ. សត្ថា ឯកកោវ ជេតវនេ ឱហីនោ.

តំ ទិវសញ្ហិ ចតស្សោ បរិសា ថេរស្សេវ ធម្មកថំ សោតុកាមា អហេសុំ. កោសលមហារាជាបិ ពលកាយេន បរិវុតោ បុព្ពារាមមេវ គតោ. តថា បញ្ចសតឧបាសកបរិវារោ អនាថបិណ្ឌិកោ. វិសាខា បន មហាឧបាសិកា ទ្វីហិ ជង្ឃសហស្សេហិ បរិវុតោ អគមាសិ. សត្តបណ្ណាសាយ កុលសតសហស្សានំ វសនដ្ឋានេ សាវត្ថិនគរេ គេហបាលកទារកេ ឋបេត្វា សេសជនោ គន្ធចុណ្ណមាលាទីនិ គហេត្វា បុព្ពារាមមេវ អគមាសិ. ចតូសុ ទ្វារគាមេសុ គាវុតអឌ្ឍយោជនយោជនបរមដ្ឋានេ សព្ពេយេវ មនុស្សា គន្ធចុណ្ណមាលាទិហត្ថា បុព្ពារាមមេវ អគមំសុ. សកលវិហារោ មិស្សកបុប្ផេហិ អភិកិណ្ណោ វិយ អហោសិ.

ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរោបិ ខោ វិហារំ គន្ត្វា វិហារបរិវេណេ អង្គណដ្ឋានេ អដ្ឋាសិ. ភិក្ខូ ថេរស្ស អាសនំ បញ្ញាបយិំសុ. ថេរោ តត្ថ និសីទិត្វា ឧបដ្ឋាកត្ថេរេន វត្តេ កតេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឱវាទំ កត្វា គន្ធកុដិំ បវិសិត្វា សមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសីទិ. សោ បរិច្ឆិន្នកាលវសេន សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ អចិរវតិំ គន្ត្វា រជោជល្លំ បវាហេត្វា បដិប្បស្សទ្ធទរថោ ឱតិណ្ណតិត្ថេនេវ ឧត្តរិត្វា និវត្ថនិវាសនោ សង្ឃាដិំ បារុបិត្វា អដ្ឋាសិ. ភិក្ខុសង្ឃោបិ សម្មុខសម្មុខដ្ឋានេន ឱតរិត្វា សរីរេ រជោជល្លំ បវាហេត្វា បច្ចុត្តរិត្វា ថេរំ បរិវារយិំសុ. អន្តោវិហារេបិ ថេរស្ស ធម្មាសនំ បញ្ញាបយិំសុ. ចតស្សោបិ បរិសា អត្តនោ អត្តនោ ឱកាសំ ញត្វា មគ្គំ ឋបេត្វា និសីទិំសុ. សារិបុត្តត្ថេរោបិ បញ្ចភិក្ខុសតបរិវារោ ធម្មសភំ អាគន្ត្វា សីហមត្ថកប្បតិដ្ឋិតេ សមុស្សិតសេតច្ឆត្តេ រតនបល្លង្កេ ចិត្តពីជនិំ គហេត្វា បុរត្ថាភិមុខោ និសីទិ. និសីទិត្វា បរិសំ ឱលោកេត្វា – ‘‘មហតី វតាយំ បរិសា, ឥមិស្សា ន អប្បមត្តិកា បរិត្តកធម្មទេសនា អនុច្ឆវិកា, កតរធម្មទេសនា នុ ខោ អនុច្ឆវិកា ភវិស្សតី’’តិ តីណិ បិដកានិ អាវជ្ជមានោ ឥមំ សំយោជនបរិយាយ ធម្មទេសនំ អទ្ទស.

ឯវំ ទេសនំ សល្លក្ខេត្វា តំ ទេសេតុកាមោ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ អាវុសោ, ភិក្ខវេតិ. អាវុសោតិ ហិ អវត្វា, ភិក្ខវេតិ វចនំ ពុទ្ធាលាបោ នាម ហោតិ, អយំ បនាយស្មា ‘‘ទសពលេន សមានំ អាលបនំ ន ករិស្សាមី’’តិ សត្ថុ គារវវសេន សាវកាលាបំ ករោន្តោ, ‘‘អាវុសោ ភិក្ខវេ’’តិ អាហ. ឯតទវោចាតិ ឯតំ ‘‘អជ្ឈត្តសំយោជនញ្ច, អាវុសោ, បុគ្គលំ ទេសេស្សាមិ ពហិទ្ធាសំយោជនញ្ចា’’តិ ធម្មទេសនាបទំ អវោច.

តស្មិំ បន រតនបាសាទេ អធិវត្ថោ ឯកោ សោតាបន្នោ ទេវបុត្តោ អត្ថិ, សោ ពុទ្ធេហិ វា សាវកេហិ វា ទេសនាយ អារទ្ធមត្តាយយេវ ជានាតិ – ‘‘អយំ ទេសនា ឧត្តានិកា ភវិស្សតិ, អយំ គម្ភីរា. អយំ ឈាននិស្សិតា ភវិស្សតិ, អយំ វិបស្សនានិស្សិតា. អយំ មគ្គនិស្សិតា អយំ ផលនិស្សិតា, អយំ និព្ពាននិស្សិតា’’តិ. សោ តស្មិម្បិ ទិវសេ ថេរេន ទេសនាយ អារទ្ធមត្តាយ ឯវំ អញ្ញាសិ – ‘‘យេន នីហារេន មយ្ហំ អយ្យេន ធម្មសេនាបតិនា សារិបុត្តត្ថេរេន ទេសនា អារទ្ធា, អយំ ទេសនា វិបស្សនាគាឡ្ហា ភវិស្សតិ, ឆហិ មុខេហិ វិបស្សនំ កថេស្សតិ. ទេសនាបរិយោសានេ កោដិសតសហស្សទេវតា អរហត្តំ បាបុណិស្សន្តិ, សោតាបន្នាទីនំ បន ទេវមនុស្សានំ បរិច្ឆេទោ ន ភវិស្សតិ. ទេសនាយ អនុច្ឆវិកំ កត្វា មយ្ហំ អយ្យស្ស សាធុការំ ទស្សាមី’’តិ ទេវានុភាវេន មហន្តំ សទ្ទំ កត្វា – ‘‘សាធុ សាធុ អយ្យា’’តិ អាហ.

ទេវរាជេន សាធុការេ ទិន្នេ បរិវារកបាសាទសហស្សេ អធិវត្ថា ទេវតា សព្ពាវ សាធុការំ អទំសុ. តាសំ សាធុការសទ្ទេន សព្ពា បុព្ពារាមេ វសនទេវតា, តាសំ សទ្ទេន គាវុតមត្តេ ទេវតា, តតោ អឌ្ឍយោជនេ យោជនេតិ ឯតេនុបាយេន ឯកចក្កវាឡេ, ទ្វីសុ ចក្កវាឡេសុ, តីសុ ចក្កវាឡេសូតិ ទសសហស្សចក្កវាឡេសុ ទេវតា សាធុការមទំសុ. តាសំ សាធុការសទ្ទេន បថវិដ្ឋកនាគា ច អាកាសដ្ឋកទេវតា ច. តតោ អព្ភវលាហកា, ឧណ្ហវលាហកា, សីតវលាហកា, វស្សវលាហកា, ចាតុមហារាជិកា ចត្តារោ មហារាជានោ, តាវតិំសា ទេវតា, សក្កោ ទេវរាជា, យាមា ទេវតា, សុយាមោ ទេវរាជា, តុសិតា ទេវតា, សន្តុសិតោ ទេវរាជា, និម្មានរតី ទេវតា, សុនិម្មិតោ ទេវរាជា, វសវត្តី ទេវតា, វសវត្តី ទេវរាជា, ព្រហ្មបារិសជ្ជា, ព្រហ្មបុរោហិតា, មហាព្រហ្មានោ, បរិត្តាភា, អប្បមាណាភា, អាភស្សរា, បរិត្តសុភា, អប្បមាណសុភា, សុភកិណ្ហា, វេហប្ផលា, អវិហា, អតប្បា, សុទស្សា, សុទស្សី, អកនិដ្ឋា ទេវតាតិ អសញ្ញេ ច អរូបាវចរសត្តេ ច ឋបេត្វា សោតាយតនបវត្តិដ្ឋានេ សព្ពា ទេវតា សាធុការមទំសុ.

តតោ ខីណាសវមហាព្រហ្មានោ – ‘‘មហា វតាយំ សាធុការសទ្ទោ, បថវិតលតោ បដ្ឋាយ យាវ អកនិដ្ឋលោកំ អាគតោ, កិមត្ថំ នុ ខោ ឯសោ’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរោ បុព្ពារាមេ វិសាខាយ រតនបាសាទេ និសីទិត្វា សំយោជនបរិយាយធម្មទេសនមារភិ, អម្ហេហិបិ តត្ថ កាយសក្ខីហិ ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា តត្ថ អគមំសុ. បុព្ពារាមោ ទេវតាហិ បរិបុណ្ណោ, សមន្តា បុព្ពារាមស្ស គាវុតំ អឌ្ឍយោជនំ, យោជនន្តិ សកលចក្កវាឡំ ហេដ្ឋា បថវិតលេន តិរិយំ ចក្កវាឡបរិយន្តេន បរិច្ឆិន្នំ ទសហិ ចក្កវាឡសហស្សេហិ សន្និបតិតាហិ ទេវតាហិ និរន្តរមហោសិ, អារគ្គនិតុទនមត្តេ ឋានេ ឧបរិមកោដិយា សដ្ឋិ ទេវតា សុខុមត្តភាវេ មាបេត្វា អដ្ឋំសុ.

អថាយស្មា សារិបុត្តោ ‘‘មហន្តំ វតិទំ ហលាហលំ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ អាវជ្ជេន្តោ ទសសហស្សចក្កវាឡេ ឋិតានំ ទេវតានំ ឯកចក្កវាឡេ សន្និបតិតភាវំ អទ្ទស. អថ យស្មា ពុទ្ធានំ អធិដ្ឋានកិច្ចំ នត្ថិ, បរិសបរិមាណេនេវ បស្សន្តិ ចេវ សទ្ទញ្ច សាវេន្តិ. សាវកានំ បន អធិដ្ឋានំ វដ្ដតិ. តស្មា ថេរោ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ មហគ្គតចិត្តេន អធិដ្ឋាសិ – ‘‘ចក្កវាឡបរិយន្តា បរិសា សព្ពាបិ មំ បស្សតុ, ធម្មញ្ច មេ ទេសេន្តស្ស សទ្ទំ សុណាតូ’’តិ. អធិដ្ឋិតកាលតោ បដ្ឋាយ ទក្ខិណជាណុបស្សេ ច ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយញ្ច និសីទិត្វា ‘‘ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរោ នាម កីទិសោ ទីឃោ រស្សោ សាមោ ឱទាតោ’’តិ វត្តព្ពការណំ នាហោសិ, សព្ពេសម្បិ សព្ពទិសាសុ និសិន្នានំ អភិមុខេយេវ បញ្ញាយិត្ថ, នភមជ្ឈេ ឋិតចន្ទោ វិយ អហោសិ. ធម្មំ ទេសេន្តស្សាបិស្ស ទក្ខិណជាណុបស្សេ ច ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយញ្ច និសិន្នា សព្ពេ ឯកកំសេនេវ សទ្ទំ សុណិំសុ.

ឯវំ អធិដ្ឋហិត្វា ថេរោ អជ្ឈត្តសំយោជនញ្ច, អាវុសោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ អារភិ. តត្ថ អជ្ឈត្តន្តិ កាមភវោ. ពហិទ្ធាតិ រូបារូបភវោ. កិញ្ចាបិ ហិ សត្តា កាមភវេ អប្បំ កាលំ វសន្តិ កប្បស្ស ចតុត្ថមេវ កោដ្ឋាសំ, ឥតរេសុ តីសុ កោដ្ឋាសេសុ កាមភវោ សុញ្ញោ ហោតិ តុច្ឆោ, រូបភវេ ពហុំ កាលំ វសន្តិ, តថាបិ តេសំ យស្មា កាមភវេ ចុតិបដិសន្ធិយោ ពហុកា ហោន្តិ, អប្បកា រូបារូបភវេសុ. យត្ថ ច ចុតិបដិសន្ធិយោ ពហុកា, តត្ថ អាលយោបិ បត្ថនាបិ អភិលាសោបិ ពហុ ហោតិ. យត្ថ អប្បា, តត្ថ អប្បោ. តស្មា កាមភវោ អជ្ឈត្តំ នាម ជាតំ, រូបារូបភវា ពហិទ្ធា នាម. ឥតិ អជ្ឈត្តសង្ខាតេ កាមភវេ ឆន្ទរាគោ អជ្ឈត្តសំយោជនំ នាម, ពហិទ្ធាសង្ខាតេសុ រូបារូបភវេសុ ឆន្ទរាគោ ពហិទ្ធាសំយោជនំ នាម. ឱរម្ភាគិយានិ វា បញ្ច សំយោជនានិ អជ្ឈត្តសំយោជនំ នាម, ឧទ្ធម្ភាគិយានិ បញ្ច ពហិទ្ធាសំយោជនំ នាម. តត្រាយំ វចនត្ថោ – ឱរំ វុច្ចតិ កាមធាតុ, តត្ថ ឧបបត្តិនិប្ផាទនតោ តំ ឱរំ ភជន្តីតិ ឱរម្ភាគិយានិ. ឧទ្ធំ វុច្ចតិ រូបារូបធាតុ, តត្ថ ឧបបត្តិនិប្ផាទនតោ តំ ឧទ្ធំ ភជន្តីតិ ឧទ្ធម្ភាគិយានិ.

ឯវំ វុត្តប្បភេទេន អជ្ឈត្តសំយោជនេន សំយុត្តោ បុគ្គលោ អជ្ឈត្តសំយោជនោ, ពហិទ្ធាសំយោជនេន សំយុត្តោ បុគ្គលោ ពហិទ្ធាសំយោជនោ. ឧភយម្បិ ចេតំ ន លោកិយស្ស វដ្ដនិស្សិតមហាជនស្ស នាមំ. យេសំ បន ភវោ ទ្វេធា បរិច្ឆិន្នោ, តេសំ សោតាបន្នសកទាគាមិអនាគាមីនំ អរិយសាវកានំ ឯតំ នាមំ. យថា ហិ មហាអរញ្ញេ ខទិរវនសាលវនាទីនិ ថម្ភោ តុលាសង្ឃាដោតិ នាមំ ន លភន្តិ, ខទិរវនំ សាលវនន្តិ នាមមេវ លភន្តិ. យទា បន តតោ រុក្ខា តិណ្ហាយ កុឋារិយា ឆិន្ទិត្វា ថម្ភាទិសណ្ឋានេន តច្ឆិតា ហោន្តិ, តទា ថម្ភោ តុលាសង្ឃាដោតិ នាមំ លភន្តិ. ឯវមេវំ អបរិច្ឆិន្នភវោ ពហលកិលេសោ បុថុជ្ជនោ ឯតំ នាមំ ន លភតិ, ភវំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា កិលេសេ តនុកេ កត្វា ឋិតា សោតាបន្នាទយោវ លភន្តិ.

ឥមស្ស ច បនត្ថស្ស វិភាវនត្ថំ ឥទំ វច្ឆកសាលោបមំ វេទិតព្ពំ. វច្ឆកសាលំ ហិ កត្វា អន្តោ ខាណុកេ កោដ្ដេត្វា វច្ឆកេ យោត្តេហិ ពន្ធិត្វា តេសុ ឧបនិពន្ធន្តិ, យោត្តេសុ អប្បហោន្តេសុ កណ្ណេសុបិ គហេត្វា តត្ថ វច្ឆកេ បវេសេន្តិ, អន្តោសាលាយ ឱកាសេ អប្បហោន្តេ ពហិ ខាណុកេ កោដ្ដេត្វាបិ ឯវមេវ ករោន្តិ. តត្ថ កោចិ អន្តោពទ្ធោ វច្ឆកោ ពហិនិបន្នោ ហោតិ, កោចិ ពហិពទ្ធោ អន្តោនិបន្នោ, កោចិ អន្តោពទ្ធោ អន្តោវ និបន្នោ, កោចិ ពហិពទ្ធោ ពហិយេវ និបន្នោ. កោចិ អន្តោបិ អពទ្ធោវ ចរតិ, ពហិបិ អពទ្ធោវ. តត្ថ អន្តោពទ្ធស្ស ពហិនិបន្នស្ស ពន្ធនំ ទីឃំ ហោតិ. សោ ហិ ឧណ្ហាទិបីឡិតោ និក្ខមិត្វា ពហិ វច្ឆកានំ អព្ភន្តរេ និបជ្ជតិ. ពហិពទ្ធេ អន្តោនិបន្នេបិ ឯសេវ នយោ. យោ បន អន្តោពទ្ធោ អន្តោនិបន្នោ, តស្ស ពន្ធនំ រស្សំ ហោតិ. ពហិពទ្ធេ ពហិនិបន្នេបិ ឯសេវ នយោ. ឧភោបិ ហិ តេ ទិវសម្បិ ខាណុកំ អនុបរិគន្ត្វា តត្ថេវ សយន្តិ. យោ បន អន្តោ អពទ្ធោ តត្ថេវ វច្ឆកានំ អន្តរេ វិចរតិ. អយំ សីលវា វច្ឆកោ កណ្ណេ គហេត្វា វច្ឆកានំ អន្តរេ វិស្សដ្ឋោ ទិវសម្បិ អញ្ញត្ថ អគន្ត្វា តត្ថេវ ចរតិ. ពហិ អពទ្ធេ តត្ថេវ វិចរន្តេបិ ឯសេវ នយោ.

តត្ថ វច្ឆកសាលា វិយ តយោ ភវា វេទិតព្ពា. វច្ឆកសាលាយំ ខាណុកា វិយ អវិជ្ជាខាណុកោ. វច្ឆកពន្ធនយោត្តំ វិយ ទស សំយោជនានិ. វច្ឆកា វិយ តីសុ ភវេសុ និព្ពត្តសត្តា. អន្តោពទ្ធោ ពហិសយិតវច្ឆកោ វិយ រូបារូបភវេសុ សោតាបន្នសកទាគាមិនោ. តេ ហិ កិញ្ចាបិ តត្ថេវ វសន្តិ, សំយោជនំ បន តេសំ កាមាវចរូបនិពទ្ធមេវ. កេនដ្ឋេន? អប្បហីនដ្ឋេន. រូបារូបភវេសុ បុថុជ្ជនោបិ ឯតេហេវ សង្គហិតោ. សោបិ ហិ កិញ្ចាបិ តត្ថ វសតិ, សំយោជនំ បនស្ស កាមាវចរូបនិពទ្ធមេវ. ពហិពទ្ធោ អន្តោសយិតវច្ឆកោ វិយ កាមាវចរេ អនាគាមី. សោ ហិ កិញ្ចាបិ កាមាវចរេ វសតិ, សំយោជនំ បនស្ស រូបារូបភវូបនិពទ្ធមេវ. អន្តោពទ្ធោ អន្តោនិបន្នោ វិយ កាមាវចរេ សោតាបន្នសកទាគាមិនោ. តេ ហិ សយម្បិ កាមាវចរេ វសន្តិ, សំយោជនម្បិ តេសំ កាមាវចរូបនិពទ្ធមេវ. ពហិពទ្ធោ ពហិនិបន្នោ វិយ រូបារូបភវេសុ អនាគាមី. សោ ហិ សយម្បិ តត្ថ វសតិ, សំយោជនម្បិស្ស រូបារូបភវូបនិពទ្ធមេវ. អន្តោអពទ្ធោ អន្តោវិចរណវច្ឆកោ វិយ កាមាវចរេ ខីណាសវោ. ពហិអពទ្ធោ ពហិវិចរណវច្ឆកោ វិយ រូបារូបភវេ ខីណាសវោ. សំយោជនេសុ បន សក្កាយទិដ្ឋិ វិចិកិច្ឆា សីលព្ពតបរាមាសោតិ ឥមានិ តីណិ គច្ឆន្តំ និវារេន្តិ, គតំ បដិអានេន្តិ. កាមច្ឆន្ទោ ព្យាបាទោតិ ឥមានិ បន ទ្វេ សំយោជនានិ សមាបត្តិយា វា អវិក្ខម្ភេត្វា មគ្គេន វា អសមុច្ឆិន្ទិត្វា រូបារូបភវេ និព្ពត្តិតុំ ន សក្កោតិ.

កតមោ ចាវុសោតិ ឥទំ ថេរោ យថា នាម បុរិសោ ទ្វេ រតនបេឡា បស្សេ ឋបេត្វា សម្បត្តបរិសាយ ទ្វេ ហត្ថេ បូរេត្វា សត្តវិធំ រតនំ ភាជេត្វា ទទេយ្យ, ឯវំ បឋមំ រតនបេឡំ ទត្វា ទុតិយម្បិ តថេវ ទទេយ្យ. ឯវមេវំ ‘‘អជ្ឈត្តសំយោជនញ្ច, អាវុសោ, បុគ្គលំ ទេសេស្សាមិ ពហិទ្ធាសំយោជនញ្ចា’’តិ ឥមានិ ទ្វេ បទានិ មាតិកាវសេន ឋបេត្វា ឥទានិ អដ្ឋវិធាយ បរិសាយ ភាជេត្វា ទស្សេតុំ វិត្ថារកថំ អារភិ.

តត្ថ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. សីលវា ហោតីតិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលេហិ សីលសម្បន្នោ ហោតិ. ឥតិ ថេរោ ឯត្តាវតា ច កិរ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ ឧទ្ទិសិត្វា ‘‘បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ’’តិ ឥមិនា តត្ថ ជេដ្ឋកសីលំ វិត្ថារេត្វា ទស្សេសីតិ ទីបវិហារវាសី សុម្មត្ថេរោ អាហ. អន្តេវាសិកោ បនស្ស តិបិដកចូឡនាគត្ថេរោ អាហ – ‘‘ឧភយត្ថាបិ បាតិមោក្ខសំវរោវ វុត្តោ. បាតិមោក្ខសំវរោយេវ ហិ សីលំ, ឥតរានិ បន តីណិ សីលន្តិ វុត្តដ្ឋានំ នាម អត្ថី’’តិ អននុជានន្តោ ឧត្តរិ អាហ – ឥន្ទ្រិយសំវរោ នាម ឆទ្វាររក្ខាមត្តកមេវ, អាជីវបារិសុទ្ធិ ធម្មេន សមេន បច្ចយុប្បត្តិមត្តកំ, បច្ចយសន្និស្សិតំ បដិលទ្ធបច្ចយេ ‘‘ឥទមត្ថ’’ន្តិ បច្ចវេក្ខិត្វា បរិភុញ្ជនមត្តកំ, និប្បរិយាយេន បន បាតិមោក្ខសំវរោវ សីលំ. យស្ស សោ ភិន្នោ, អយំ ឆិន្នសីសោ វិយ បុរិសោ ហត្ថបាទេ សេសានិ រក្ខិស្សតីតិ ន វត្តព្ពោ. យស្ស បន សោ អរោគោ, អយំ អច្ឆិន្នសីសោ វិយ បុរិសោ ជីវិតំ សេសានិ បុន បាកតិកានិ កត្វា រក្ខិតុំ សក្កោតិ. តស្មា សីលវាតិ ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរំ ឧទ្ទិសិត្វា តំ វិត្ថារេន្តោ ‘‘បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ’’តិអាទិមាហាតិ.

តត្ថ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោតិ បាតិមោក្ខសំវរេន សមន្នាគតោ. អាចារគោចរសម្បន្នោតិ អាចារេន ច គោចរេន ច សម្បន្នោ. អណុមត្តេសូតិ អប្បមត្តកេសុ. វជ្ជេសូតិ អកុសលធម្មេសុ. ភយទស្សាវីតិ ភយទស្សី. សមាទាយាតិ សម្មា អាទិយិត្វា. សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសូតិ តំ តំ សិក្ខាបទំ សមាទិយិត្វា សិក្ខតិ. អបិច សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសូតិ យំកិញ្ចិ សិក្ខាបទេសុ សិក្ខាកោដ្ឋាសេសុ សិក្ខិតព្ពំ កាយិកំ វា វាចសិកំ វា, តំ សព្ពំ សម្មា អាទាយ សិក្ខតិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បន សព្ពានេតានិ បាតិមោក្ខសំវរាទីនិ បទានិ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១៤ អាទយោ) វុត្តានិ, ចតុបារិសុទ្ធិសីលញ្ច សព្ពាការេន វិភជិត្វា ទស្សិតំ. អញ្ញតរំ ទេវនិកាយន្តិ ឆសុ កាមាវចរទេវឃដាសុ អញ្ញតរំ ទេវឃដំ. អាគាមី ហោតីតិ ហេដ្ឋា អាគាមី ហោតិ. អាគន្តា ឥត្ថត្តន្តិ ឥត្ថត្តំ មានុសកបញ្ចក្ខន្ធភាវមេវ អាគន្តា ហោតិ. តត្រូបបត្តិកោ វា ឧបរូបបត្តិកោ វា ន ហោតិ, បុន ហេដ្ឋាគាមីយេវ ហោតីតិ ទស្សេតិ. ឥមិនា អង្គេន សុក្ខវិបស្សកស្ស ធាតុកម្មដ្ឋានិកភិក្ខុនោ ហេដ្ឋិមំ មគ្គទ្វយញ្ចេវ ផលទ្វយញ្ច កថិតំ.

អញ្ញតរំ សន្តំ ចេតោវិមុត្តិន្តិ អដ្ឋសុ សមាបត្តីសុ អញ្ញតរំ ចតុត្ថជ្ឈានសមាបត្តិំ. សា ហិ បច្ចនីកកិលេសានំ សន្តត្តា សន្តា, តេហេវ ច កិលេសេហិ ចេតសោ វិមុត្តត្តា ចេតោវិមុត្តីតិ វុច្ចតិ. អញ្ញតរំ ទេវនិកាយន្តិ បញ្ចសុ សុទ្ធាវាសទេវនិកាយេសុ អញ្ញតរំ. អនាគន្តា ឥត្ថត្តន្តិ បុន ឥមំ បញ្ចក្ខន្ធភាវំ អនាគន្តា, ហេដ្ឋូបបត្តិកោ ន ហោតិ, ឧបរូបបត្តិកោ វា ហោតិ តត្ថេវ វា បរិនិព្ពាយីតិ ទស្សេតិ. ឥមិនា អង្គេន សមាធិកម្មិកស្ស ភិក្ខុនោ តយោ មគ្គា តីណិ ច ផលានិ កថិតានិ.

កាមានំយេវ និព្ពិទាយាតិ ទុវិធានម្បិ កាមានំ និព្ពិន្ទនត្ថាយ ឧក្កណ្ឋនត្ថាយ. វិរាគាយាតិ វិរជ្ជនត្ថាយ. និរោធាយាតិ អប្បវត្តិករណត្ថាយ. បដិបន្នោ ហោតីតិ បដិបត្តិំ បដិបន្នោ ហោតិ. ឯត្តាវតា សោតាបន្នស្ស ច សកទាគាមិនោ ច បញ្ចកាមគុណិករាគក្ខយត្ថាយ អនាគាមិមគ្គវិបស្សនា កថិតា ហោតិ. ភវានំយេវាតិ តិណ្ណំ ភវានំ. ឥមិនា អនាគាមិនោ ភវរាគក្ខយត្ថាយ អរហត្តមគ្គវិបស្សនា កថិតា ហោតិ. តណ្ហាក្ខយាយ បដិបន្នោ ហោតីតិ ឥមិនាបិ សោតាបន្នសកទាគាមីនំយេវ បញ្ចកាមគុណិកតណ្ហាក្ខយករណត្ថំ អនាគាមិមគ្គវិបស្សនា កថិតា. សោ លោភក្ខយាយាតិ ឥមិនាបិ អនាគាមិនោ ភវលោភក្ខយត្ថាយ អរហត្តមគ្គវិបស្សនាវ កថិតា. អញ្ញតរំ ទេវនិកាយន្តិ សុទ្ធាវាសេស្វេវ អញ្ញតរំ ទេវនិកាយំ. អនាគន្តា ឥត្ថត្តន្តិ ឥមំ ខន្ធបញ្ចកភាវំ អនាគន្តា, ហេដ្ឋូបបត្តិកោ ន ហោតិ, ឧបរូបបត្តិកោ វា ហោតិ, តត្ថេវ វា បរិនិព្ពាយតិ.

ឥតិ បឋមេន អង្គេន សុក្ខវិបស្សកស្ស ធាតុកម្មដ្ឋានិកភិក្ខុនោ ហេដ្ឋិមានិ ទ្វេ មគ្គផលានិ កថិតានិ, ទុតិយេន សមាធិកម្មិកស្ស តីណិ មគ្គផលានិ, ‘‘សោ កាមាន’’ន្តិ ឥមិនា សោតាបន្នសកទាគាមីនំ បញ្ចកាមគុណិករាគក្ខយាយ ឧបរិ អនាគាមិមគ្គវិបស្សនា, ‘‘សោ ភវានំយេវា’’តិ ឥមិនា អនាគាមិស្ស ឧបរិ អរហត្តមគ្គវិបស្សនា, ‘‘សោ តណ្ហាក្ខយាយា’’តិ ឥមិនា សោតាបន្នសកទាគាមីនំ បញ្ចកាមគុណិកតណ្ហាក្ខយាយ ឧបរិ អនាគាមិមគ្គវិបស្សនា, ‘‘សោ លោភក្ខយាយា’’តិ ឥមិនា អនាគាមិនោ ភវលោភក្ខយាយ ឧបរិ អរហត្តមគ្គវិបស្សនា កថិតាតិ ឯវំ ឆហិ មុខេហិ វិបស្សនំ កថេត្វា ទេសនំ យថានុសន្ធិំ បាបេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ កោដិសតសហស្សទេវតា អរហត្តំ បាបុណិំសុ, សោតាបន្នាទីនំ បរិច្ឆេទោវ នាហោសិ. យថា ច ឥមស្មិំ សមាគមេ, ឯវំ មហាសមយសុត្តេ មង្គលសុត្តេ ច ចូឡរាហុលោវាទសុត្តេ ច កោដិសតសហស្សទេវតា អរហត្តំ បាបុណិំសុ, សោតាបន្នាទីនំ ទេវមនុស្សានំ បរិច្ឆេទោ នាហោសិ.

សមចិត្តា ទេវតាតិ ចិត្តស្ស សុខុមភាវសមតាយ សមចិត្តា. សព្ពាបិ ហិ តា អត្តនោ អត្តភាវេ សុខុមេ ចិត្តសរិក្ខកេ កត្វា មាបេសុំ. តេន សមចិត្តា នាម ជាតា. អបរេនបិ ការណេន សមចិត្តា – ‘‘ថេរេន សមាបត្តិ តាវ កថិតា, សមាបត្តិថាមោ បន ន កថិតោ. មយំ ទសពលំ បក្កោសិត្វា សមាបត្តិយា ថាមំ កថាបេស្សាមា’’តិ សព្ពាបិ ឯកចិត្តា អហេសុន្តិបិ សមចិត្តា. អបរម្បិ ការណំ – ‘‘ថេរេន ឯកេន បរិយាយេន សមាបត្តិបិ សមាបត្តិថាមោបិ កថិតោ, កោ នុ ខោ ឥមំ សមាគមំ សម្បត្តោ, កោ ន សម្បត្តោ’’តិ ឱលោកយមានា តថាគតស្ស អសម្បត្តភាវំ ទិស្វា ‘‘មយំ តថាគតំ បក្កោសិត្វា បរិសំ បរិបុណ្ណំ ករិស្សាមា’’តិ សព្ពាបិ ឯកចិត្តា អហេសុន្តិបិ សមចិត្តា. អបរម្បិ ការណំ – អនាគតេ កោចិទេវ ភិក្ខុ វា ភិក្ខុនី វា ទេវោ វា មនុស្សោ វា ‘‘អយំ ទេសនា សាវកភាសិតា’’តិ អគារវំ ករេយ្យ, សម្មាសម្ពុទ្ធំ បក្កោសិត្វា ឥមំ ទេសនំ សព្ពញ្ញុភាសិតំ ករិស្សាម. ឯវំ អនាគតេ គរុភាវនីយា ភវិស្សតីតិ សព្ពាវ ឯកចិត្តា អហេសុន្តិបិ សមចិត្តា. អបរម្បិ ការណំ – សព្ពាបិ ហិ តា ឯកសមាបត្តិលាភិនិយោ វា អហេសុំ ឯការម្មណលាភិនិយោ វាតិ ឯវម្បិ សមចិត្តា.

ហដ្ឋាតិ តុដ្ឋបហដ្ឋា អាមោទិតា បមោទិតា. សាធូតិ អាយាចនត្ថេ និបាតោ. អនុកម្បំ ឧបាទាយាតិ ន ថេរស្ស អនុកម្បំ ការុញ្ញំ អនុទ្ទយំ បដិច្ច, ន ច ឥមស្មិំ ឋានេ ថេរស្ស អនុកម្បិតព្ពកិច្ចំ អត្ថិ. យស្មិំ ហិ ទិវសេ ថេរោ សូករខតលេណទ្វារេ ភាគិនេយ្យស្ស ទីឃនខបរិព្ពាជកស្ស វេទនាកម្មដ្ឋានេ (ម. និ. ២.២០៦) កថិយមានេ តាលវណ្ដំ គហេត្វា សត្ថារំ ពីជមានោ ឋិតោ បរស្ស វឌ្ឍិតភោជនំ ភុញ្ជិត្វា ខុទំ វិនោទេន្តោ វិយ បរស្ស សជ្ជិតបសាធនំ សីសេ បដិមុញ្ចន្តោ វិយ ច សាវកបារមិញាណស្ស និប្បទេសតោ មត្ថកំ បត្តោ, តស្មិំយេវ ទិវសេ ភគវតា អនុកម្បិតោ នាម. អវសេសានំ បន តំ ឋានំ សម្បត្តានំ ទេវមនុស្សានំ អនុកម្បំ ឧបាទាយ គច្ឆតុ ភគវាតិ ភគវន្តំ យាចិំសុ.

ពលវា បុរិសោតិ ទុព្ពលោ ហិ ខិប្បំ សមិញ្ជនបសារណំ កាតុំ ន សក្កោតិ, ពលវាវ សក្កោតិ. តេនេតំ វុត្តំ. សម្មុខេ បាតុរហោសីតិ សម្មុខដ្ឋានេ បុរតោយេវ បាកដោ អហោសិ. ភគវា ឯតទវោចាតិ ឯតំ ‘‘ឥធ សារិបុត្តា’’តិអាទិនា នយេន អត្តនោ អាគមនការណំ អវោច. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘សចេ កោចិ ពាលោ អកតញ្ញូ ភិក្ខុ វា ភិក្ខុនី វា ឧបាសកោ វា ឧបាសិកា វា ឯវំ ចិន្តេយ្យ – ‘សារិបុត្តត្ថេរោ មហន្តំ បរិសំ អលត្ថ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឯត្តកំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ ឧសូយាយ បរិសំ ឧដ្ឋាបេតុំ អាគតោ’តិ. សោ ឥមំ មយិ មនោបទោសំ កត្វា អបាយេ និព្ពត្តេយ្យា’’តិ. អថត្តនោ អាគមនការណំ កថេន្តោ ឯតំ ‘‘ឥធ សារិបុត្តា’’តិអាទិវចនំ អវោច.

ឯវំ អត្តនោ អាគមនការណំ កថេត្វា ឥទានិ សមាបត្តិយា ថាមំ កថេតុំ តា ខោ បន, សារិបុត្ត, ទេវតា ទសបិ ហុត្វាតិអាទិមាហ. តត្ថ យសវសេន វា អត្ថំ អាហរិតុំ វដ្ដតិ សមាបត្តិវសេន វា. យសវសេន តាវ មហេសក្ខា ទេវតា ទស ទស ឯកដ្ឋានេ អដ្ឋំសុ, តាហិ អប្បេសក្ខតរា វីសតិ វីសតិ ឯកដ្ឋានេ អដ្ឋំសុ, តាហិ អប្បេសក្ខតរា…បេ… សដ្ឋិ សដ្ឋិ ឯកដ្ឋានេ អដ្ឋំសុ. សមាបត្តិវសេន បន យាហិ បណីតា សមាបត្តិ ភាវិតា, តា សដ្ឋិ សដ្ឋិ ឯកដ្ឋានេ អដ្ឋំសុ. យាហិ តតោ ហីនតរា, តា បញ្ញាស បញ្ញាស…បេ… យាហិ តតោ ហីនតរា សមាបត្តិ ភាវិតា…បេ… តា ទស ទស ឯកដ្ឋានេ អដ្ឋំសុ. យាហិ វា ហីនា ភាវិតា, តា ទស ទស ឯកដ្ឋានេ អដ្ឋំសុ. យាហិ តតោ បណីតតរា ភាវិតា, តា វីសតិ វីសតិ. យាហិ តតោ បណីតតរា…បេ… តា សដ្ឋិ សដ្ឋិ ឯកដ្ឋានេ អដ្ឋំសុ.

អារគ្គកោដិនិតុទនមត្តេតិ អារគ្គកោដិយា បតនមត្តេ ឱកាសេ. ច អញ្ញមញ្ញំ ព្យាពាធេន្តីតិ ឯវំ សម្ពាធេ ឋានេ តិដ្ឋន្តិយោបិ អញ្ញមញ្ញំ ន ព្យាពាធេន្តិ ន ឃដ្ដេន្តិ, អសម្បីឡា អសម្ពាធាវ អហេសុំ. ‘‘តវ ហត្ថោ មំ ពាធតិ, តវ បាទោ មំ ពាធតិ, ត្វំ មំ មទ្ទន្តី ឋិតា’’តិ វត្តព្ពការណំ នាហោសិ. តត្ថ នូនាតិ តស្មិំ ភវេ នូន. តថាចិត្តំ ភាវិតន្តិ តេនាការេន ចិត្តំ ភាវិតំ. យេន តា ទេវតាតិ យេន តថាភាវិតេន ចិត្តេន តា ទេវតា ទសបិ ហុត្វា…បេ… តិដ្ឋន្តិ, ន ច អញ្ញមញ្ញំ ព្យាពាធេន្តីតិ. ឥធេវ ខោតិ សាសនេ វា មនុស្សលោកេ វា ភុម្មំ, ឥមស្មិំយេវ សាសនេ ឥមស្មិំយេវ មនុស្សលោកេតិ អត្ថោ. តាសញ្ហិ ទេវតានំ ឥមស្មិំយេវ មនុស្សលោកេ ឥមស្មិំយេវ ច សាសនេ តំ ចិត្តំ ភាវិតំ, យេន តា សន្តេ រូបភវេ និព្ពត្តា, តតោ ច បន អាគន្ត្វា ឯវំ សុខុមេ អត្តភាវេ មាបេត្វា ឋិតា. តត្ថ កិញ្ចាបិ កស្សបទសពលស្ស សាសនេ តីណិ មគ្គផលានិ និព្ពត្តេត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តទេវតាបិ អត្ថិ, សព្ពពុទ្ធានំ បន ឯកាវ អនុសាសនី ឯកំ សាសនន្តិ កត្វា ‘‘ឥធេវ ខោ, សារិបុត្តា’’តិ អញ្ញពុទ្ធានំ សាសនម្បិ ឥមមេវ សាសនំ ករោន្តោ អាហ. ឯត្តាវតា តថាគតេន សមាបត្តិយា ថាមោ កថិតោ.

ឥទានិ សារិបុត្តត្ថេរំ អារព្ភ តន្តិវសេន អនុសាសនិំ កថេន្តោ តស្មាតិហ, សារិបុត្តាតិ អាហ. តត្ថ តស្មាតិ យស្មា តា ទេវតា ឥធេវ សន្តំ សមាបត្តិំ និព្ពត្តេត្វា សន្តេ ភវេ និព្ពត្តា, តស្មា. សន្តិន្ទ្រិយាតិ បញ្ចន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ សន្តតាយ និព្ពុតតាយ បណីតតាយ សន្តិន្ទ្រិយា. សន្តមានសាតិ មានសស្ស សន្តតាយ និព្ពុតតាយ បណីតតាយ សន្តមានសា. សន្តំយេវ ឧបហារំ ឧបហរិស្សាមាតិ កាយចិត្តូបហារំ សន្តំ និព្ពុតំ បណីតំយេវ ឧបហរិស្សាម. សព្រហ្មចារីសូតិ សមានំ ឯកុទ្ទេសតាទិំ ព្រហ្មំ ចរន្តេសុ សហធម្មិកេសុ. ឯវញ្ហិ វោ, សារិបុត្ត, សិក្ខិតព្ពន្តិ ឥមិនា ឯត្តកេន វារេន ភគវា ទេសនំ សព្ពញ្ញុភាសិតំ អកាសិ. អនស្សុន្តិ នដ្ឋា វិនដ្ឋា. យេ ឥមំ ធម្មបរិយាយំ នាស្សោសុន្តិ យេ អត្តនោ បាបិកំ តុច្ឆំ និរត្ថកំ ទិដ្ឋិំ និស្សាយ ឥមំ ឯវរូបំ ធម្មទេសនំ សោតុំ ន លភិំសូតិ យថានុសន្ធិនា ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ.

៣៨. ឆដ្ឋេ វរណាយំ វិហរតីតិ វរណា នាម ឯកំ នគរំ, តំ ឧបនិស្សាយ វិហរតិ. កាមរាគាភិនិវេសវិនិពន្ធបលិគេធបរិយុដ្ឋានជ្ឈោសានហេតូតិ កាមរាគាភិនិវេសហេតុ, កាមរាគវិនិពន្ធហេតុ, កាមរាគបលិគេធហេតុ, កាមរាគបរិយុដ្ឋានហេតុ, កាមរាគអជ្ឈោសានហេតូតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យ្វាយំ បញ្ច កាមគុណេ និស្សាយ ឧប្បជ្ជតិ កាមរាគោ, តស្សាភិនិវេសាទិហេតុ. កាមរាគេន អភិនិវិដ្ឋត្តា វិនិពទ្ធត្តា តស្មិំយេវ ច កាមរាគេ មហាបង្កេ វិយ បលិគេធត្តា អនុបវិដ្ឋត្តា តេនេវ ច កាមរាគេន បរិយុដ្ឋិតត្តា គហិតត្តា កាមរាគេនេវ ច អជ្ឈោសិតត្តា គិលិត្វា បរិនិដ្ឋបេត្វា គហិតត្តាតិ. ទិដ្ឋិរាគាទិបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. ទិដ្ឋិរាគោតិ បនេត្ថ ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនករាគោ វេទិតព្ពោ. បុរត្ថិមេសុ ជនបទេសូតិ ថេរស្ស វសនដ្ឋានតោ សាវត្ថិជនបទោ បុរត្ថិមទិសាភាគេ ហោតិ, ថេរោ ច និសីទន្តោបិ តតោមុខោវ និសិន្នោ, តស្មា ឯវមាហ. ឧទានំ ឧទានេសីតិ ឧទាហារំ ឧទាហរិ. យថា ហិ យំ តេលំ មានំ គហេតុំ ន សក្កោតិ, វិស្សន្ទិត្វា គច្ឆតិ, តំ អវសេសកោតិ វុច្ចតិ. យញ្ច ជលំ តឡាកំ គហេតុំ ន សក្កោតិ, អជ្ឈោត្ថរិត្វា គច្ឆតិ, តំ ឱឃោតិ វុច្ចតិ, ឯវមេវំ យំ បីតិវចនំ ហទយំ គហេតុំ ន សក្កោតិ, អធិកំ ហុត្វា អន្តោ អសណ្ឋហិត្វា ពហិ និក្ខមតិ, តំ ឧទានន្តិ វុច្ចតិ, ឯវរូបំ បីតិមយវចនំ និច្ឆារេសីតិ អត្ថោ.

៣៩. សត្តមេ គុន្ទាវនេតិ ឯវំ នាមកេ វនេ. ឧបសង្កមីតិ ‘‘មហាកច្ចានត្ថេរោ កិរ នាម អត្តនោ បិតុមត្តម្បិ អយ្យកមត្តម្បិ ទិស្វា នេវ អភិវាទេតិ ន បច្ចុដ្ឋេតិ ន អាសនេន និមន្តេតី’’តិ សុត្វា ‘‘ន សក្កា ឯត្តកេន និដ្ឋំ គន្តុំ, ឧបសង្កមិត្វា នំ បរិគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ ភុត្តបាតរាសោ យេនាយស្មា មហាកច្ចានោ តេនុបសង្កមិ. ជិណ្ណេតិ ជរាជិណ្ណេ. វុទ្ធេតិ វយោវុទ្ធេ. មហល្លកេតិ ជាតិមហល្លកេ. អទ្ធគតេតិ ទីឃកាលទ្ធានំ អតិក្កន្តេ. វយោអនុប្បត្តេតិ បច្ឆិមវយំ អនុប្បត្តេ. តយិទំ, ភោ កច្ចាន, តថេវាតិ, ភោ កច្ចាន, យំ តំ អម្ហេហិ កេវលំ សុតមេវ, តំ ឥមិនា ទិដ្ឋេន សមេតិ. តស្មា តំ តថេវ, ន អញ្ញថា. ន ហិ ភវំ កច្ចានោ ព្រាហ្មណេតិ ឥទំ អត្តានំ សន្ធាយ វទតិ. អយំ កិរស្ស អធិប្បាយោ – អម្ហេ ឯវំ មហល្លកេ ទិស្វា ភោតោ កច្ចានស្ស អភិវាទនមត្តម្បិ បច្ចុដ្ឋានមត្តម្បិ អាសនេន និមន្តនមត្តម្បិ នត្ថីតិ. ន សម្បន្នមេវាតិ ន យុត្តមេវ ន អនុច្ឆវិកមេវ.

ថេរោ ព្រាហ្មណស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ នេវ វុទ្ធេ ជានាតិ ន ទហរេ, អាចិក្ខិស្សាមិស្ស វុទ្ធេ ច ទហរេ ចា’’តិ ទេសនំ វឌ្ឍេន្តោ អត្ថិ ព្រាហ្មណាតិអាទិមាហ. តត្ថ ជានតាតិ សព្ពំ នេយ្យំ ជានន្តេន. បស្សតាតិ តទេវ ហត្ថេ ឋបិតំ អាមលកំ វិយ បស្សន្តេន. វុទ្ធភូមីតិ យេន ការណេន វុទ្ធោ នាម ហោតិ, តំ ការណំ. ទហរភូមីតិ យេន ការណេន ទហរោ នាម ហោតិ, តំ ការណំ. អាសីតិកោតិ អសីតិវស្សវយោ. នាវុតិកោតិ នវុតិវស្សវយោ. កាមេ បរិភុញ្ជតីតិ វត្ថុកាមេ កិលេសកាមេតិ ទុវិធេបិ កាមេ កមនវសេន បរិភុញ្ជតិ. កាមមជ្ឈាវសតីតិ ទុវិធេបិ កាមេ ឃរេ ឃរស្សាមិកោ វិយ វសតិ អធិវសតិ. កាមបរិយេសនាយ ឧស្សុកោតិ ទុវិធានម្បិ កាមានំ បរិយេសនត្ថំ ឧស្សុក្កមាបន្នោ. ពាលោ ន ថេរោត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតីតិ សោ ន ថេរោ ពាលោ មន្ទោត្វេវ គណនំ គច្ឆតិ. វុត្តំ ហេតំ –

‘‘ន តេន ថេរោ សោ ហោតិ, យេនស្ស បលិតំ សិរោ;

បរិបក្កោ វយោ តស្ស, មោឃជិណ្ណោតិ វុច្ចតី’’តិ. (ធ. ប. ២៦០);

ទហរោតិ តរុណោ. យុវាតិ យោព្ពនេន សមន្នាគតោ. សុសុកាឡកេសោតិ សុដ្ឋុ កាឡកេសោ. ភទ្រេន យោព្ពនេន សមន្នាគតោតិ យេន យោព្ពនេន សមន្នាគតោ យុវា, តំ យោព្ពនំ ភទ្រំ លទ្ធកន្តិ ទស្សេតិ. បឋមេន វយសាតិ បឋមវយោ នាម តេត្តិំស វស្សានិ, តេន សមន្នាគតោតិ អត្ថោ. បណ្ឌិតោ ថេរោត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតីតិ សោ ឯវរូបោ បុគ្គលោ បណ្ឌិតោតិ ច ថេរោតិ ច គណនំ គច្ឆតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘យម្ហិ សច្ចញ្ច ធម្មោ ច, អហិំសា សំយមោ ទមោ;

ស វេ វន្តមលោ ធីរោ, ថេរោ ឥតិ បវុច្ចតី’’តិ. (ធ. ប. ២៦១);

៤០. អដ្ឋមេ ចោរា ពលវន្តោ ហោន្តីតិ បក្ខសម្បន្នា, បរិវារសម្បន្នា, ធនសម្បន្នា, និវាសដ្ឋានសម្បន្នា, វាហនសម្បន្នា ច ហោន្តិ. រាជានោ តស្មិំ សមយេ ទុព្ពលា ហោន្តីតិ តស្មិំ សមយេ រាជានោ តាសំ សម្បត្តីនំ អភាវេន ទុព្ពលា ហោន្តិ. អតិយាតុន្តិ ពហិទ្ធា ជនបទចារិកំ ចរិត្វា ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេ អន្តោនគរំ បវិសិតុំ. និយ្យាតុន្តិ ‘‘ចោរា ជនបទំ វិលុម្បន្តិ មទ្ទន្តិ, តេ និសេធេស្សាមា’’តិ បឋមយាមេ វា មជ្ឈិមយាមេ វា បច្ឆិមយាមេ វា និក្ខមិតុំ ផាសុកំ ន ហោតិ. តតោ ឧដ្ឋាយ ចោរា មនុស្សេ បោថេត្វា អច្ឆិន្ទិត្វា គច្ឆន្តិ. បច្ចន្តិមេ វា ជនបទេ អនុសញ្ញាតុន្តិ គាមំ វាសករណត្ថាយ សេតុំ អត្ថរណត្ថាយ បោក្ខរណិំ ខណាបនត្ថាយ សាលាទីនំ ករណត្ថាយ បច្ចន្តិមេ ជនបទេ អនុសញ្ញាតុម្បិ ន សុខំ ហោតិ. ព្រាហ្មណគហបតិកានន្តិ អន្តោនគរវាសីនំ ព្រាហ្មណគហបតិកានំ. ពាហិរានិ វា កម្មន្តានីតិ ពហិគាមេ អារាមេ ខេត្តកម្មន្តានិ. បាបភិក្ខូ ពលវន្តោ ហោន្តីតិ បក្ខុត្តរា យសុត្តរា បុញ្ញវន្តោ ពហុកេហិ ឧបដ្ឋាកេហិ ច ឧបដ្ឋាកីហិ ច សមន្នាគតា រាជរាជមហាមត្តសន្និស្សិតា. បេសលា ភិក្ខូ តស្មិំ សមយេ ទុព្ពលា ហោន្តីតិ តស្មិំ សមយេ បិយសីលា ភិក្ខូ តាសំ សម្បត្តីនំ អភាវេន ទុព្ពលា ហោន្តិ. តុណ្ហីភូតា តុណ្ហីភូតាវ សង្ឃមជ្ឈេ សង្កសាយន្តីតិ និស្សទ្ទា ហុត្វា សង្ឃមជ្ឈេ និសិន្នា កិញ្ចិ ឯកវចនម្បិ មុខំ ឧក្ខិបិត្វា កថេតុំ អសក្កោន្តា បជ្ឈាយន្តា វិយ និសីទន្តិ. តយិទន្តិ តទេតំ ការណំ. សុក្កបក្ខោ វុត្តវិបល្លាសេន វេទិតព្ពោ.

៤១. នវមេ មិច្ឆាបដិបត្តាធិករណហេតូតិ មិច្ឆាបដិបត្តិយា ការណហេតុ បដិបជ្ជនហេតូតិ អត្ថោ. ញាយំ ធម្មំ កុសលន្តិ សហវិបស្សនកំ មគ្គំ. ឯវរូបោ ហិ សហវិបស្សនកំ មគ្គំ អារាធេតុំ សម្បាទេតុំ បូរេតុំ ន សក្កោតិ. សុក្កបក្ខោ វុត្តវិបល្លាសេន វេទិតព្ពោ. ឥមស្មិំ សុត្តេ សហ វិបស្សនាយ មគ្គោ កថិតោ.

៤២. ទសមេ ទុគ្គហិតេហីតិ ឧប្បដិបាដិយា គហិតេហិ. ព្យញ្ជនប្បតិរូបកេហីតិ ព្យញ្ជនសោ បតិរូបកេហិ អក្ខរចិត្រតាយ លទ្ធកេហិ. អត្ថញ្ច ធម្មញ្ច បដិពាហន្តីតិ សុគ្គហិតសុត្តន្តានំ អត្ថញ្ច បាឡិញ្ច បដិពាហន្តិ, អត្តនោ ទុគ្គហិតសុត្តន្តានំយេវ អត្ថញ្ច បាឡិញ្ច ឧត្តរិតរំ កត្វា ទស្សេន្តិ. សុក្កបក្ខោ វុត្តវិបល្លាសេន វេទិតព្ពោ. ឥមស្មិំ សុត្តេ សាសនស្ស វុទ្ធិ ច បរិហានិ ច កថិតាតិ.

សមចិត្តវគ្គោ ចតុត្ថោ.

៥. បរិសវគ្គវណ្ណនា

៤៣. បញ្ចមស្ស បឋមេ ឧត្តានាតិ បាកដា អប្បដិច្ឆន្នា. គម្ភីរាតិ គុឡ្ហា បដិច្ឆន្នា. ឧទ្ធតាតិ ឧទ្ធច្ចេន សមន្នាគតា. ឧន្នឡាតិ ឧគ្គតនឡា, ឧដ្ឋិតតុច្ឆមានាតិ វុត្តំ ហោតិ. ចបលាតិ បត្តចីវរមណ្ឌនាទិនា ចាបល្លេន យុត្តា. មុខរាតិ មុខខរា ខរវចនា. វិកិណ្ណវាចាតិ អសំយតវចនា ទិវសម្បិ និរត្ថកវចនបលាបិនោ. មុដ្ឋស្សតីតិ វិស្សដ្ឋសតិនោ. អសម្បជានាតិ និប្បញ្ញា. អសមាហិតាតិ ចិត្តេកគ្គតាមត្តស្សាបិ អលាភិនោ. បាកតិន្ទ្រិយាតិ បកតិយា ឋិតេហិ វិវដេហិ អរក្ខិតេហិ ឥន្ទ្រិយេហិ សមន្នាគតា. សុក្កបក្ខោ វុត្តវិបល្លាសេន វេទិតព្ពោ.

៤៤. ទុតិយេ ភណ្ឌនជាតាតិ ភណ្ឌនំ វុច្ចតិ កលហស្ស បុព្ពភាគោ, តំ តេសំ ជាតន្តិ ភណ្ឌនជាតា. តថា ‘‘មយំ តុម្ហេ ទណ្ឌាបេស្សាម ពន្ធាបេស្សាមា’’តិអាទិវចនប្បវត្តិយា សញ្ជាតកលហា. អយំ តាវ គិហីសុ នយោ. បព្ពជិតា បន អាបត្តិវីតិក្កមវាចំ វទន្តា កលហជាតា នាម. វិវាទាបន្នាតិ វិរុទ្ធវាទំ អាបន្នា. មុខសត្តីហិ វិតុទន្តាតិ គុណានំ ឆិន្ទនដ្ឋេន ទុព្ភាសិតា វាចា មុខសត្តិយោតិ វុច្ចន្តិ, តាហិ វិតុទន្តា វិជ្ឈន្តា. សមគ្គាតិ ឯកកម្មំ ឯកុទ្ទេសោ សមសិក្ខតាតិ ឯតេសំ ករណេន សមគ្គតាយ សហិតា. បិយចក្ខូហីតិ មេត្តាចក្ខូហិ.

៤៥. តតិយេ អគ្គវតីតិ ឧត្តមបុគ្គលវតី, អគ្គាយ វា ឧត្តមាយ បដិបត្តិយា សមន្នាគតា. តតោ វិបរីតា អនគ្គវតី. ពាហុលិកាតិ ចីវរាទិពាហុល្លាយ បដិបន្នា. សាសនំ សិថិលំ គណ្ហន្តីតិ សាថលិកា. ឱក្កមនេ បុព្ពង្គមាតិ ឯត្ថ ឱក្កមនំ វុច្ចតិ អវគមនដ្ឋេន បញ្ច នីវរណានិ, តេន បញ្ចនីវរណបូរណេ បុព្ពង្គមាតិ វុត្តំ ហោតិ. បវិវេកេតិ ឧបធិវិវេកេ និព្ពានេ. និក្ខិត្តធុរាតិ តិវិធេបិ វិវេកេ ឱរោបិតធុរា. ន វីរិយំ អារភន្តីតិ ទុវិធម្បិ វីរិយំ ន ករោន្តិ. អប្បត្តស្ស បត្តិយាតិ បុព្ពេ អប្បត្តស្ស ឈានវិបស្សនាមគ្គផលវិសេសស្ស បត្តិអត្ថាយ. ឥតរំ បទទ្វយំ តស្សេវ វេវចនំ. បច្ឆិមា ជនតាតិ សទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកជនោ. ទិដ្ឋានុគតិំ អាបជ្ជតីតិ អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ កតំ អនុករោន្តោ ទិដ្ឋស្ស តេសំ អាចារស្ស អនុគតិំ អាបជ្ជតិ នាម. សេសំ វុត្តបដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពំ.

៤៦. ចតុត្ថេ អរិយាតិ អរិយសាវកបរិសា. អនរិយាតិ បុថុជ្ជនបរិសា. ‘‘ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិ យថាភូតំ នប្បជានន្តីតិ ឋបេត្វា តណ្ហំ តេភូមកា បញ្ចក្ខន្ធា ទុក្ខសច្ចំ នាម, ឯត្តកមេវ ទុក្ខំ, ឥតោ ឧទ្ធំ ទុក្ខំ នត្ថីតិ យថាសភាវតោ នប្បជានន្តិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. សេសបទេសុ បន តស្ស ទុក្ខស្ស សមុដ្ឋាបិកា បុរិមតណ្ហា សមុទយោ នាម, តស្សាយេវ តណ្ហាយ, ទ្វិន្នម្បិ វា តេសំ សច្ចានំ អច្ចន្តក្ខយោ អសមុប្បត្តិ ទុក្ខនិរោធោ នាម, អដ្ឋង្គិកោ អរិយមគ្គោ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា នាមាតិ ឯវំ ឥមស្មិំ សុត្តេ ចតូហិ សច្ចេហិ ចត្តារោ មគ្គា ច ចត្តារិ ច ផលានិ កថិតានិ.

៤៧. បញ្ចមេ បរិសាកសដោតិ កសដបរិសា កចវរបរិសា បលាបបរិសាតិ អត្ថោ. បរិសាមណ្ឌោតិ បសន្នបរិសា សារបរិសាតិ អត្ថោ. ឆន្ទាគតិំ គច្ឆន្តីតិ ឆន្ទេន អគតិំ គច្ឆន្តិ, អកត្តព្ពំ ករោន្តីតិ អត្ថោ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥមានិ បន ចត្តារិ អគតិគមនានិ ភណ្ឌភាជនីយេ ច វិនិច្ឆយដ្ឋានេ ច លព្ភន្តិ. តត្ថ ភណ្ឌភាជនីយេ តាវ អត្តនោ ភារភូតានំ ភិក្ខូនំ អមនាបេ ភណ្ឌកេ បត្តេ តំ បរិវត្តេត្វា មនាបំ ទេន្តោ ឆន្ទាគតិំ គច្ឆតិ នាម. អត្តនោ បន អភារភូតានំ មនាបេ ភណ្ឌកេ បត្តេ តំ បរិវត្តេត្វា អមនាបំ ទេន្តោ ទោសាគតិំ គច្ឆតិ នាម. ភណ្ឌកភាជនីយវត្ថុញ្ច ឋិតិកញ្ច អជានន្តោ មោហាគតិំ គច្ឆតិ នាម. មុខរានំ វា រាជាទិនិស្សិតានំ វា ‘‘ឥមេ មេ អមនាបេ ភណ្ឌកេ ទិន្នេ អនត្ថម្បិ ករេយ្យុ’’ន្តិ ភយេន បរិវត្តេត្វា មនាបំ ទេន្តោ ភយាគតិំ គច្ឆតិ នាម. យោ បន ឯវំ ន គច្ឆតិ, សព្ពេសំ តុលាភូតោ បមាណភូតោ មជ្ឈត្តោ ហុត្វា យំ យស្ស បាបុណាតិ, តញ្ញេវ តស្ស ទេតិ, អយំ ចតុព្ពិធម្បិ អគតិគមនំ ន គច្ឆតិ នាម. វិនិច្ឆយដ្ឋានេ បន អត្តនោ ភារភូតស្ស គរុកាបត្តិំ លហុកាបត្តីតិ កត្វា កថេន្តោ ឆន្ទាគតិំ គច្ឆតិ នាម. ឥតរស្ស លហុកាបត្តិំ គរុកាបត្តីតិ កត្វា កថេន្តោ ទោសាគតិំ គច្ឆតិ នាម. អាបត្តិវុដ្ឋានំ បន សមុច្ចយក្ខន្ធកញ្ច អជានន្តោ មោហាគតិំ គច្ឆតិ នាម. មុខរស្ស វា រាជបូជិតស្ស វា ‘‘អយំ មេ គរុកំ កត្វា អាបត្តិំ កថេន្តស្ស អនត្ថម្បិ ករេយ្យា’’តិ គរុកមេវ លហុកាតិ កត្វា កថេន្តោ ភយាគតិំ គច្ឆតិ នាម. យោ បន សព្ពេសំ យថាភូតមេវ កថេតិ, អយំ ចតុព្ពិធម្បិ អគតិគមនំ ន គច្ឆតិ នាម.

៤៨. ឆដ្ឋេ ឱក្កាចិតវិនីតាតិ ទុព្ពិនីតា. នោ បដិបុច្ឆាវិនីតាតិ ន បុច្ឆិត្វា វិនីតា. គម្ភីរាតិ បាឡិវសេន គម្ភីរា សល្លសុត្តសទិសា. គម្ភីរត្ថាតិ អត្ថវសេន គម្ភីរា មហាវេទល្លសុត្តសទិសា. លោកុត្តរាតិ លោកុត្តរអត្ថទីបកា. សុញ្ញតាបដិសំយុត្តាតិ សត្តសុញ្ញំ ធម្មមត្តមេវ បកាសកា អសង្ខតសំយុត្តសទិសា. ន អញ្ញា ចិត្តំ ឧបដ្ឋបេន្តីតិ វិជាននត្ថាយ ចិត្តំ ន ឧបដ្ឋបេន្តិ, និទ្ទាយន្តិ វា អញ្ញវិហិតា វា ហោន្តិ. ឧគ្គហេតព្ពំ បរិយាបុណិតព្ពន្តិ ឧគ្គហេតព្ពេ ច បរិយាបុណិតព្ពេ ច. កវិតាតិ កវីហិ កតា. ឥតរំ តស្សេវ វេវចនំ. ចិត្តក្ខរាតិ វិចិត្រអក្ខរា. ឥតរំ តស្សេវ វេវចនំ. ពាហិរកាតិ សាសនតោ ពហិភូតា. សាវកភាសិតាតិ តេសំ តេសំ សាវកេហិ ភាសិតា. សុស្សូសន្តីតិ អក្ខរចិត្តតាយ ចេវ សរសម្បត្តិយា ច អត្តមនា ហុត្វា សុណន្តិ. ន ចេវ អញ្ញមញ្ញំ បដិបុច្ឆន្តីតិ អញ្ញមញ្ញំ អត្ថំ វា អនុសន្ធិំ វា បុព្ពាបរំ វា ន បុច្ឆន្តិ. ន ច បដិវិចរន្តីតិ បុច្ឆនត្ថាយ ចារិកំ ន វិចរន្តិ. ឥទំ កថន្តិ ឥទំ ព្យញ្ជនំ កថំ រោបេតព្ពំ កិន្តិ រោបេតព្ពំ? ឥមស្ស កោ អត្ថោតិ ឥមស្ស ភាសិតស្ស កោ អត្ថោ, កា អនុសន្ធិ, កិំ បុព្ពាបរំ? អវិវដន្តិ បដិច្ឆន្នំ. ន វិវរន្តីតិ ន ឧគ្ឃាដេន្តិ. អនុត្តានីកតន្តិ អបាកដំ កតំ. ន ឧត្តានិំ ករោន្តីតិ បាកដំ ន ករោន្តិ. កង្ខាឋានិយេសូតិ កង្ខាយ ការណភូតេសុ. សុក្កបក្ខោ វុត្តវិបល្លាសេន វេទិតព្ពោ.

៤៩. សត្តមេ អាមិសគរូតិ ចតុបច្ចយគរុកា លោកុត្តរធម្មំ លាមកតោ គហេត្វា ឋិតបរិសា. សទ្ធម្មគរូតិ នវ លោកុត្តរធម្មេ គរុកេ កត្វា ចត្តារោ បច្ចយេ លាមកតោ គហេត្វា ឋិតបរិសា. ឧភតោភាគវិមុត្តោតិ ទ្វីហិ ភាគេហិ វិមុត្តោ. បញ្ញាវិមុត្តោតិ បញ្ញាយ វិមុត្តោ សុក្ខវិបស្សកខីណាសវោ. កាយសក្ខីតិ កាយេន ឈានផស្សំ ផុសិត្វា បច្ឆា និរោធំ និព្ពានំ សច្ឆិកត្វា ឋិតោ. ទិដ្ឋិប្បត្តោតិ ទិដ្ឋន្តំ បត្តោ. ឥមេ ទ្វេបិ ឆសុ ឋានេសុ លព្ភន្តិ. សទ្ធាវិមុត្តោតិ សទ្ទហន្តោ វិមុត្តោ. អយម្បិ ឆសុ ឋានេសុ លព្ភតិ. ធម្មំ អនុស្សរតីតិ ធម្មានុសារី. សទ្ធំ អនុស្សរតីតិ សទ្ធានុសារី. ឥមេ ទ្វេបិ បឋមមគ្គសមង្គិនោ. កល្យាណធម្មោតិ សុន្ទរធម្មោ. ទុស្សីលោ បាបធម្មោតិ និស្សីលោ លាមកធម្មោ. ឥមំ កស្មា គណ្ហន្តិ? សព្ពេសុ ហិ ឯកសទិសេសុ ជាតេសុ សីលវន្តេសុ ពលវគារវំ ន ហោតិ, ឯកច្ចេសុ បន ទុស្សីលេសុ សតិ សីលវន្តានំ ឧបរិ ពលវគារវំ ហោតីតិ មញ្ញន្តា គណ្ហន្តិ. តេ តេន លាភំ លភន្តីតិ តេ ភិក្ខូ ឯកច្ចានំ វណ្ណំ ឯកច្ចានំ អវណ្ណំ កថេត្វា ចត្តារោ បច្ចយេ លភន្តិ. គថិតាតិ តណ្ហាយ គន្ថិតា. មុច្ឆិតាតិ តណ្ហាវសេនេវ មុច្ឆិតា. អជ្ឈោបន្នាតិ អជ្ឈោសាយ គិលិត្វា បរិនិដ្ឋបេត្វា ឋិតា. អនាទីនវទស្សាវិនោតិ អបច្ចវេក្ខិតបរិភោគេ អាទីនវំ អបស្សន្តា. អនិស្សរណបញ្ញាតិ ចតូសុ បច្ចយេសុ ឆន្ទរាគអបកឌ្ឍនាយ និស្សរណបញ្ញាយ វិរហិតា ឥទមត្ថំ ឯតន្តិ អជានន្តា. បរិភុញ្ជន្តីតិ សច្ឆន្ទរាគា ហុត្វា បរិភុញ្ជន្តិ.

សុក្កបក្ខេ ឧភតោភាគវិមុត្តោតិអាទីសុ អយំ សត្តន្នម្បិ អរិយបុគ្គលានំ សង្ខេបបកាសនា – ឯកោ ភិក្ខុ បញ្ញាធុរេន អភិនិវិដ្ឋោ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា សោតាបត្តិមគ្គំ បាបុណាតិ. សោ តស្មិំ ខណេ ធម្មានុសារី នាម ហោតិ, សោតាបត្តិផលាទីសុ ឆសុ ឋានេសុ កាយសក្ខិ នាម, អរហត្តផលក្ខណេ ឧភតោភាគវិមុត្តោ នាម. សមាបត្តីហិ វិក្ខម្ភនវិមុត្តិយា មគ្គេន សមុច្ឆេទវិមុត្តិយាតិ ទ្វិក្ខត្តុំ វា ទ្វីហិ វា ភាគេហិ វិមុត្តោតិ អត្ថោ. អបរោ បញ្ញាធុរេន អភិនិវិដ្ឋោ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តោ សុក្ខវិបស្សកោវ ហុត្វា សោតាបត្តិមគ្គំ បាបុណាតិ. សោ តស្មិំ ខណេ ធម្មានុសារី នាម ហោតិ, សោតាបត្តិផលាទីសុ ឆសុ ឋានេសុ ទិដ្ឋិប្បត្តោ នាម, អរហត្តផលក្ខណេ បញ្ញាវិមុត្តោ នាម. អបរោ សទ្ធាធុរេន អភិនិវិដ្ឋោ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា សោតាបត្តិមគ្គំ បាបុណាតិ. សោ តស្មិំ ខណេ សទ្ធានុសារី នាម ហោតិ, សោតាបត្តិផលាទីសុ ឆសុ ឋានេសុ កាយសក្ខិ នាម, អរហត្តផលក្ខណេ ឧភតោភាគវិមុត្តោ នាម. អបរោ សទ្ធាធុរេន អភិនិវិដ្ឋោ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តោ សុក្ខវិបស្សកោវ ហុត្វា សោតាបត្តិមគ្គំ បាបុណាតិ. សោ តស្មិំ ខណេ សទ្ធានុសារី នាម ហោតិ, សោតាបត្តិផលាទីសុ ឆសុ ឋានេសុ សទ្ធាវិមុត្តោ នាម, អរហត្តផលក្ខណេ បញ្ញាវិមុត្តោ នាម.

៥០. អដ្ឋមេ វិសមាតិ សបក្ខលនដ្ឋេន វិសមា. សមាតិ និបក្ខលនដ្ឋេន សមា. អធម្មកម្មានីតិ ឧទ្ធម្មានិ កម្មានិ. អវិនយកម្មានីតិ ឧព្ពិនយានិ កម្មានិ.

៥១. នវមេ អធម្មិកាតិ និទ្ធម្មា. ធម្មិកាតិ ធម្មយុត្តា.

៥២. ទសមេ អធិករណន្តិ វិវាទាធិករណាទិចតុព្ពិធំ អធិករណំ. អាទិយន្តីតិ គណ្ហន្តិ. សញ្ញាបេន្តីតិ ជានាបេន្តិ. ន ច សញ្ញត្តិំ ឧបគច្ឆន្តីតិ សញ្ញាបនត្ថំ ន សន្និបតន្តិ. ន ច និជ្ឈាបេន្តីតិ ន បេក្ខាបេន្តិ. ន ច និជ្ឈត្តិំ ឧបគច្ឆន្តីតិ អញ្ញមញ្ញំ និជ្ឈាបនត្ថាយ ន សន្និបតន្តិ. អសញ្ញត្តិពលាតិ អសញ្ញត្តិយេវ ពលំ ឯតេសន្តិ អសញ្ញត្តិពលា. អប្បដិនិស្សគ្គមន្តិនោតិ យេសំ ហិ ឯវំ ហោតិ – ‘‘សចេ អម្ហេហិ គហិតំ អធិករណំ ធម្មិកំ ភវិស្សតិ, គណ្ហិស្សាម. សចេ អធម្មិកំ, វិស្សជ្ជេស្សាមា’’តិ, តេ បដិនិស្សគ្គមន្តិនោ នាម ហោន្តិ. ឥមេ បន ន តថា មន្តេន្តីតិ អប្បដិនិស្សគ្គមន្តិនោ. ថាមសា បរាមាសា អភិនិវិស្សាតិ ទិដ្ឋិថាមេន ច ទិដ្ឋិបរាមាសេន ច អភិនិវិសិត្វា. ឥទមេវ សច្ចន្តិ ឥទំ អម្ហាកំ វចនមេវ សច្ចំ. មោឃមញ្ញន្តិ អវសេសានំ វចនំ មោឃំ តុច្ឆំ. សុក្កបក្ខោ ឧត្តានត្ថោយេវាតិ.

បរិសវគ្គោ បញ្ចមោ.

បឋមបណ្ណាសកំ និដ្ឋិតំ.

២. ទុតិយបណ្ណាសកំ

(៦) ១. បុគ្គលវគ្គវណ្ណនា

៥៣. ទុតិយបណ្ណាសកស្ស បឋមេ ចក្កវត្តិនា សទ្ធិំ គហិតត្តា ‘‘លោកានុកម្បាយា’’តិ ន វុត្តំ. ឯត្ថ ច ចក្កវត្តិនោ ឧប្បត្តិយា ទ្វេ សម្បត្តិយោ លភន្តិ, ពុទ្ធានំ ឧប្បត្តិយា តិស្សោបិ.

៥៤. ទុតិយេ អច្ឆរិយមនុស្សាតិ អាចិណ្ណមនុស្សា អព្ភុតមនុស្សា.

៥៥. តតិយេ ពហុនោ ជនស្ស អនុតប្បា ហោតីតិ មហាជនស្ស អនុតាបការី ហោតិ. តត្ថ ចក្កវត្តិនោ កាលកិរិយា ឯកចក្កវាឡេ ទេវមនុស្សានំ អនុតាបំ ករោតិ, តថាគតស្ស កាលកិរិយា ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ.

៥៦. ចតុត្ថេ ថូបារហាតិ ថូបស្ស យុត្តា អនុច្ឆវិកា. ចក្កវត្តិនោ ហិ ចេតិយំ បដិជគ្គិត្វា ទ្វេ សម្បត្តិយោ លភន្តិ, ពុទ្ធានំ ចេតិយំ បដិជគ្គិត្វា តិស្សោបិ.

៥៧. បញ្ចមេ ពុទ្ធាតិ អត្តនោ អានុភាវេន ចត្តារិ សច្ចានិ ពុទ្ធា.

៥៨. ឆដ្ឋេ ផលន្តិយាតិ សទ្ទំ ករោន្តិយា. ន សន្តសន្តីតិ ន ភាយន្តិ. តត្ថ ខីណាសវោ អត្តនោ សក្កាយទិដ្ឋិយា បហីនត្តា ន ភាយតិ, ហត្ថាជានីយោ សក្កាយទិដ្ឋិយា ពលវត្តាតិ. សត្តមដ្ឋមេសុបិ ឯសេវ នយោ.

៦១. នវមេ កិំបុរិសាតិ កិន្នរា. មានុសិំ វាចំ ន ភាសន្តីតិ មនុស្សកថំ ន កថេន្តិ. ធម្មាសោកស្ស កិរ ឯកំ កិន្នរំ អានេត្វា ទស្សេសុំ. សោ ‘‘កថាបេថ ន’’ន្តិ អាហ. កិន្នរោ កថេតុំ ន ឥច្ឆតិ. ឯកោ បុរិសោ ‘‘អហមេតំ កថាបេស្សាមី’’តិ ហេដ្ឋាបាសាទំ ឱតារេត្វា ទ្វេ ខាណុកេ កោដ្ដេត្វា ឧក្ខលិំ អារោបេសិ. សា ឧភតោបស្សេហិ បតតិ. តំ ទិស្វា កិន្នរោ ‘‘កិំ អញ្ញំ ឯកំ ខាណុកំ កោដ្ដេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ ឯត្តកមេវ អាហ. បុន អបរភាគេ ទ្វេ កិន្នរេ អានេត្វា ទស្សេសុំ. រាជា ‘‘កថាបេថ នេ’’តិ អាហ. តេ កថេតុំ ន ឥច្ឆិំសុ. ឯកោ បុរិសោ ‘‘អហមេតេ កថាបេស្សាមី’’តិ តេ គហេត្វា អន្តរាបណំ អគមាសិ. តត្ថេកោ អម្ពបក្កញ្ច មច្ឆេ ច អទ្ទស, ឯកោ កពិដ្ឋផលញ្ច អម្ពិលិកាផលញ្ច. តត្ថ បុរិមោ ‘‘មហាវិសំ មនុស្សា ខាទន្តិ, កថំ តេ កិលាសិនោ ន ហោន្តី’’តិ អាហ. ឥតរោ ‘‘កថំ ឥមេ ឯតំ និស្សាយ កុដ្ឋិនោ ន ហោន្តី’’តិ អាហ. ឯវំ មានុសិំ វាចំ កថេតុំ សក្កោន្តាបិ ទ្វេ អត្ថេ សម្បស្សមានា ន កថេន្តីតិ.

៦២. ទសមេ អប្បដិវានោតិ អនុកណ្ឋិតោ អបច្ចោសក្កិតោ.

៦៣. ឯកាទសមេ អសន្តសន្និវាសន្តិ អសប្បុរិសានំ សន្និវាសំ. ន វទេយ្យាតិ ឱវាទេន វា អនុសាសនិយា វា ន វទេយ្យ, មា វទតូតិ អត្ថោ. ថេរម្បាហំ ន វទេយ្យន្តិ អហម្បិ ថេរំ ភិក្ខុំ ឱវាទានុសាសនិវសេន ន វទេយ្យំ. អហិតានុកម្បីតិ អហិតំ ឥច្ឆមានោ. នោ ហិតានុកម្បីតិ ហិតំ អនិច្ឆមានោ. នោតិ នំ វទេយ្យន្តិ ‘‘អហំ តវ វចនំ ន ករិស្ស’’ន្តិ នំ វទេយ្យំ. វិហេឋេយ្យន្តិ វចនស្ស អករណេន វិហេឋេយ្យំ. បស្សម្បិស្ស នប្បដិករេយ្យន្តិ បស្សន្តោបិ ជានន្តោបិ អហំ តស្ស វចនំ ន ករេយ្យំ. ឥមិនា ឧបាយេន សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. សុក្កបក្ខេ បន សាធូតិ នំ វទេយ្យន្តិ ‘‘សាធុ ភទ្ទកំ សុកថិតំ តយា’’តិ តស្ស កថំ អភិនន្ទន្តោ នំ វទេយ្យន្តិ អត្ថោ.

៦៤. ទ្វាទសមេ ឧភតោ វចីសំសារោតិ ទ្វីសុបិ បក្ខេសុ អញ្ញមញ្ញំ អក្កោសនបច្ចក្កោសនវសេន សំសរមានា វាចា វចីសំសារោ. ទិដ្ឋិបឡាសោតិ ទិដ្ឋិំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនកោ យុគគ្គាហលក្ខណោ បឡាសោ ទិដ្ឋិបឡាសោ នាម. ចេតសោ អាឃាតោតិ កោបោ. សោ ហិ ចិត្តំ អាឃាតេន្តោ ឧប្បជ្ជតិ. អប្បច្ចយោតិ អតុដ្ឋាការោ, ទោមនស្សន្តិ អត្ថោ. អនភិរទ្ធីតិ កោបោយេវ. សោ ហិ អនភិរាធនវសេន អនភិរទ្ធីតិ វុច្ចតិ. អជ្ឈត្តំ អវូបសន្តំ ហោតីតិ សព្ពម្បេតំ និយកជ្ឈត្តសង្ខាតេ អត្តនោ ចិត្តេ ច សទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកសង្ខាតាយ អត្តនោ បរិសាយ ច អវូបសន្តំ ហោតិ. តស្មេតន្តិ តស្មិំ ឯតំ. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

បុគ្គលវគ្គោ បឋមោ.

(៧) ២. សុខវគ្គវណ្ណនា

៦៥. ទុតិយស្ស បឋមេ គិហិសុខន្តិ គិហីនំ សព្ពកាមនិប្ផត្តិមូលកំ សុខំ. បព្ពជិតសុខន្តិ បព្ពជិតានំ បព្ពជ្ជាមូលកំ សុខំ.

៦៦. ទុតិយេ កាមសុខន្តិ កាមេ អារព្ភ ឧប្បជ្ជនកសុខំ. នេក្ខម្មសុខន្តិ នេក្ខម្មំ វុច្ចតិ បព្ពជ្ជា, តំ អារព្ភ ឧប្បជ្ជនកសុខំ.

៦៧. តតិយេ ឧបធិសុខន្តិ តេភូមកសុខំ. និរុបធិសុខន្តិ លោកុត្តរសុខំ.

៦៨. ចតុត្ថេ សាសវសុខន្តិ អាសវានំ បច្ចយភូតំ វដ្ដសុខំ. អនាសវសុខន្តិ តេសំ អបច្ចយភូតំ វិវដ្ដសុខំ.

៦៩. បញ្ចមេ សាមិសន្តិ សំកិលេសំ វដ្ដគាមិសុខំ. និរាមិសន្តិ និក្កិលេសំ វិវដ្ដគាមិសុខំ.

៧០. ឆដ្ឋេ អរិយសុខន្តិ អបុថុជ្ជនសុខំ. អនរិយសុខន្តិ បុថុជ្ជនសុខំ.

៧១. សត្តមេ កាយិកន្តិ កាយវិញ្ញាណសហជាតំ. ចេតសិកន្តិ មនោទ្វារិកសុខំ. តំ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកំ កថិតំ.

៧២. អដ្ឋមេ សប្បីតិកន្តិ បឋមទុតិយជ្ឈានសុខំ. និប្បីតិកន្តិ តតិយចតុត្ថជ្ឈានសុខំ. តត្ថ លោកិយសប្បីតិកតោ លោកិយនិប្បីតិកំ, លោកុត្តរសប្បីតិកតោ ច លោកុត្តរនិប្បីតិកំ អគ្គន្តិ ឯវំ ភុម្មន្តរំ អភិន្ទិត្វា អគ្គភាវោ វេទិតព្ពោ.

៧៣. នវមេ សាតសុខន្តិ តីសុ ឈានេសុ សុខំ. ឧបេក្ខាសុខន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានសុខំ.

៧៤. ទសមេ សមាធិសុខន្តិ អប្បនំ វា ឧបចារំ វា បត្តសុខំ. អសមាធិសុខន្តិ តទុភយំ អប្បត្តសុខំ.

៧៥. ឯកាទសមេ សប្បីតិការម្មណន្តិ សប្បីតិកំ ឈានទ្វយំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស ឧប្បន្នសុខំ. និប្បីតិការម្មណេបិ ឯសេវ នយោ. ទ្វាទសមេបិ ឥមិនាវ ឧបាយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

៧៧. តេរសមេ រូបារម្មណន្តិ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានារម្មណំ, យំកិញ្ចិ រូបំ អារព្ភ ឧប្បជ្ជនកំ វា. អរូបារម្មណន្តិ អរូបាវចរជ្ឈានារម្មណំ, យំកិញ្ចិ អរូបំ អារព្ភ ឧប្បជ្ជនកំ វាតិ.

សុខវគ្គោ ទុតិយោ.

(៨) ៣. សនិមិត្តវគ្គវណ្ណនា

៧៨-៧៩. តតិយស្ស បឋមេ សនិមិត្តាតិ សការណា. ទុតិយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. និទានំ ហេតុ សង្ខារោ បច្ចយោ រូបន្តិ សព្ពានិបិ ហិ ឯតានិ ការណវេវចនានេវ.

៨៤. សត្តមេ សវេទនាតិ បច្ចយភូតាយ សម្បយុត្តវេទនាយ សតិយេវ ឧប្បជ្ជន្តិ, នាសតីតិ អត្ថោ. អដ្ឋមនវមេសុបិ ឯសេវ នយោ.

៨៧. ទសមេ សង្ខតារម្មណាតិ បច្ចយនិព្ពត្តំ សង្ខតធម្មំ អារម្មណំ កត្វាវ ឧប្បជ្ជន្តិ. នោ អសង្ខតារម្មណាតិ អសង្ខតំ បន និព្ពានំ អារព្ភ ន ឧប្បជ្ជន្តិ. ន ហោន្តីតិ មគ្គក្ខណេ ន ហោន្តិ នាម, ផលេ បត្តេ នាហេសុន្តិ. ឯវមេតេសុ ទសសុបិ ឋានេសុ យាវ អរហត្តា ទេសនា ទេសិតាតិ.

សនិមិត្តវគ្គោ តតិយោ.

(៩) ៤. ធម្មវគ្គវណ្ណនា

៨៨. ចតុត្ថស្ស បឋមេ ចេតោវិមុត្តីតិ ផលសមាធិ. បញ្ញាវិមុត្តីតិ ផលបញ្ញា.

៨៩. ទុតិយេ បគ្គាហោតិ វីរិយំ. អវិក្ខេបោតិ ចិត្តេកគ្គតា.

៩០. តតិយេ នាមន្តិ ចត្តារោ អរូបក្ខន្ធា. រូបន្តិ រូបក្ខន្ធោ. ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ ធម្មកោដ្ឋាសបរិច្ឆេទញាណំ នាម កថិតំ.

៩១. ចតុត្ថេ វិជ្ជាតិ ផលញាណំ. វិមុត្តីតិ តំសម្បយុត្តា សេសធម្មា.

៩២. បញ្ចមេ ភវទិដ្ឋីតិ សស្សតទិដ្ឋិ. វិភវទិដ្ឋីតិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ. ឆដ្ឋសត្តមានិ ឧត្តានត្ថានេវ.

៩៥. អដ្ឋមេ ទោវចស្សតាតិ ទុព្ពចភាវោ. បាបមិត្តតាតិ បាបមិត្តសេវនភាវោ. នវមំ វុត្តវិបរិយាយេន វេទិតព្ពំ.

៩៧. ទសមេ ធាតុកុសលតាតិ អដ្ឋារស ធាតុយោ ធាតូតិ ជាននំ. មនសិការកុសលតាតិ តាសំយេវ ធាតូនំ អនិច្ចាទិវសេន លក្ខណត្តយំ អារោបេត្វា ជាននំ.

៩៨. ឯកាទសមេ អាបត្តិកុសលតាតិ បញ្ចន្នញ្ច សត្តន្នញ្ច អាបត្តិក្ខន្ធានំ ជាននំ. អាបត្តិវុដ្ឋានកុសលតាតិ ទេសនាយ វា កម្មវាចាយ វា អាបត្តីហិ វុដ្ឋានជាននន្តិ.

ធម្មវគ្គោ ចតុត្ថោ.

(១០) ៥. ពាលវគ្គវណ្ណនា

៩៩. បញ្ចមស្ស បឋមេ អនាគតំ ភារំ វហតីតិ ‘‘សម្មជ្ជនី បទីបោ ច, ឧទកំ អាសនេន ច, ឆន្ទបារិសុទ្ធិឧតុក្ខានំ, ភិក្ខុគណនា ច ឱវាទោ, បាតិមោក្ខំ ថេរភារោតិ វុច្ចតី’’តិ ឥមំ ទសវិធំ ថេរភារំ នវកោ ហុត្វា ថេរេន អនជ្ឈិដ្ឋោ ករោន្តោ អនាគតំ ភារំ វហតិ នាម. អាគតំ ភារំ ន វហតីតិ ថេរោ សមានោ តមេវ ទសវិធំ ភារំ អត្តនា វា អករោន្តោ បរំ វា អសមាទបេន្តោ អាគតំ ភារំ ន វហតិ នាម. ទុតិយសុត្តេបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

១០១. តតិយេ អកប្បិយេ កប្បិយសញ្ញីតិ អកប្បិយេ សីហមំសាទិម្ហិ ‘‘កប្បិយំ ឥទ’’ន្តិ ឯវំសញ្ញី. កប្បិយេ អកប្បិយសញ្ញីតិ កុម្ភីលមំសពិឡារមំសាទិម្ហិ កប្បិយេ ‘‘អកប្បិយំ ឥទ’’ន្តិ ឯវំសញ្ញី. ចតុត្ថំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

១០៣. បញ្ចមេ អនាបត្តិយា អាបត្តិសញ្ញីតិ អាបុច្ឆិត្វា ភណ្ឌកំ ធោវន្តស្ស, បត្តំ បចន្តស្ស, កេសេ ឆិន្ទន្តស្ស, គាមំ បវិសន្តស្សាតិអាទីសុ អនាបត្តិ, តត្ថ ‘‘អាបត្តិ អយ’’ន្តិ ឯវំសញ្ញី. អាបត្តិយា អនាបត្តិសញ្ញីតិ តេសញ្ញេវ វត្ថូនំ អនាបុច្ឆាករណេ អាបត្តិ, តត្ថ ‘‘អនាបត្តី’’តិ ឯវំសញ្ញី. ឆដ្ឋេបិ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. សត្តមាទីនិ ឧត្តានត្ថានេវ.

១០៩. ឯកាទសមេ អាសវាតិ កិលេសា. ន កុក្កុច្ចាយិតព្ពន្តិ សង្ឃភោគស្ស អបដ្ឋបនំ អវិចារណំ ន កុក្កុច្ចាយិតព្ពំ នាម, តំ កុក្កុច្ចាយតិ. កុក្កុច្ចាយិតព្ពន្តិ តស្សេវ បដ្ឋបនំ វិចារណំ, តំ ន កុក្កុច្ចាយតិ. ទ្វាទសមាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានីតិ.

ពាលវគ្គោ បញ្ចមោ.

ទុតិយបណ្ណាសកំ និដ្ឋិតំ.

៣. តតិយបណ្ណាសកំ

(១១) ១. អាសាទុប្បជហវគ្គវណ្ណនា

១១៩. តតិយស្ស បណ្ណាសកស្ស បឋមេ អាសាតិ តណ្ហា. ទុប្បជហាតិ ទុច្ចជា ទុន្នីហរា. លាភាសាយ ទុប្បជហភាវេន សត្តា ទសបិ វស្សានិ វីសតិបិ សដ្ឋិបិ វស្សានិ ‘‘អជ្ជ លភិស្សាម, ស្វេ លភិស្សាមា’’តិ រាជានំ ឧបដ្ឋហន្តិ, កសិកម្មាទីនិ ករោន្តិ, ឧភតោព្យូឡ្ហំ សង្គាមំ បក្ខន្ទន្តិ, អជបថសង្កុបថាទយោ បដិបជ្ជន្តិ, នាវាយ មហាសមុទ្ទំ បវិសន្តិ. ជីវិតាសាយ ទុប្បជហត្តា សម្បត្តេ មរណកាលេបិ វស្សសតជីវិំ អត្តានំ មញ្ញន្តិ. សោ កម្មកម្មនិមិត្តាទីនិ បស្សន្តោបិ ‘‘ទានំ ទេហិ បូជំ, ករោហី’’តិ អនុកម្បកេហិ វុច្ចមានោ ‘‘នាហំ មរិស្សាមិ, ជីវិស្សាមិ’’ច្ចេវ អាសាយ កស្សចិ វចនំ ន គណ្ហាតិ.

១២០. ទុតិយេ បុព្ពការីតិ បឋមំ ឧបការស្ស ការកោ. កតញ្ញូកតវេទីតិ តេន កតំ ញត្វា បច្ឆា ការកោ. តេសុ បុព្ពការី ‘‘ឥណំ ទេមី’’តិ សញ្ញំ ករោតិ, បច្ឆា ការកោ ‘‘ឥណំ ជីរាបេមី’’តិ សញ្ញំ ករោតិ.

១២១. តតិយេ តិត្តោ ច តប្បេតា ចាតិ បច្ចេកពុទ្ធោ ច តថាគតសាវកោ ច ខីណាសវោ តិត្តោ នាម, តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ តិត្តោ ច តប្បេតា ច.

១២២. ចតុត្ថេ ទុត្តប្បយាតិ ទាយកេន ទុត្តប្បយា តប្បេតុំ ន សុករា. និក្ខិបតីតិ និទហតិ ន បរិភុញ្ជតិ. វិស្សជ្ជេតីតិ បរេសំ ទេតិ.

១២៣. បញ្ចមេ ន វិស្សជ្ជេតីតិ សព្ពំយេវ បរេសំ ន ទេតិ, អត្តនោ បន យាបនមត្តំ គហេត្វា អវសេសំ ទេតិ.

១២៤. ឆដ្ឋេ សុភនិមិត្តន្តិ ឥដ្ឋារម្មណំ.

១២៥. សត្តមេ បដិឃនិមិត្តន្តិ អនិដ្ឋនិមិត្តំ.

១២៦. អដ្ឋមេ បរតោ ច ឃោសោតិ បរស្ស សន្តិកា អស្សទ្ធម្មសវនំ.

១២៧. នវមេ បរតោ ច ឃោសោតិ បរស្ស សន្តិកា សទ្ធម្មសវនំ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

អាសាទុប្បជហវគ្គោ បឋមោ.

(១២) ២. អាយាចនវគ្គវណ្ណនា

១៣១. ទុតិយស្ស បឋមេ ឯវំ សម្មា អាយាចមានោ អាយាចេយ្យាតិ សទ្ធោ ភិក្ខុ ឧដ្ឋហិត្វា ‘‘យាទិសោ សារិបុត្តត្ថេរោ បញ្ញាយ, អហម្បិ តាទិសោ ហោមិ. យាទិសោ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ ឥទ្ធិយា, អហម្បិ តាទិសោ ហោមី’’តិ ឯវំ អាយាចន្តោ បិហេន្តោ បត្ថេន្តោ យំ អត្ថិ, តស្សេវ បត្ថិតត្តា សម្មា បត្ថេយ្យ នាម. ឥតោ ឧត្តរិ បត្ថេន្តោ មិច្ឆា បត្ថេយ្យ. ឯវរូបា ហិ បត្ថនា យំ នត្ថិ, តស្ស បត្ថិតត្តា មិច្ឆាបត្ថនា នាម ហោតិ. កិំ ការណា? ឯសា, ភិក្ខវេ, តុលា ឯតំ បមាណន្តិ យថា ហិ សុវណ្ណំ វា ហិរញ្ញំ វា តុលេន្តស្ស តុលា ឥច្ឆិតព្ពា, ធញ្ញំ មិនន្តស្ស មានន្តិ តុលនេ តុលា, មិននេ ច មានំ បមាណំ ហោតិ, ឯវមេវ មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ឯសា តុលា ឯតំ បមាណំ យទិទំ សារិបុត្តមោគ្គល្លានា. តេ គហេត្វា ‘‘អហម្បិ ញាណេន វា ឥទ្ធិយា វា ឯតម្បមាណោ ហោមី’’តិ អត្តានំ តុលេតុំ វា បមាណេតុំ វា សក្កា, ន ឥតោ អញ្ញថា.

១៣២. ទុតិយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥទំ បនេត្ថ វិសេសមត្តំ – ខេមា ច ភិក្ខុនី ឧប្បលវណ្ណា ចាតិ ឯតាសុ ហិ ខេមា បញ្ញាយ អគ្គា, ឧប្បលវណ្ណា ឥទ្ធិយា. តស្មា ‘‘បញ្ញាយ វា ឥទ្ធិយា វា ឯតាទិសី ហោមី’’តិ សម្មា អាយាចមានា អាយាចេយ្យ. តថា ចិត្តោ គហបតិ បញ្ញាយ អគ្គោ, ហត្ថកោ រាជកុមារោ មហិទ្ធិកតាយ. តស្មា ‘‘បញ្ញាយ វា ឥទ្ធិយា វា ឯទិសោ ហោមី’’តិ សម្មា អាយាចមានោ អាយាចេយ្យ. ខុជ្ជុត្តរាបិ មហាបញ្ញតាយ អគ្គា, នន្ទមាតា មហិទ្ធិកតាយ. តស្មា ‘‘បញ្ញាយ វា ឥទ្ធិយា វា ឯតាទិសី ហោមី’’តិ សម្មា អាយាចមានា អាយាចេយ្យ.

១៣៥. បញ្ចមេ ខតន្តិ គុណានំ ខតត្តា ខតំ. ឧបហតន្តិ គុណានំ ឧបហតត្តា ឧបហតំ, ឆិន្នគុណំ នដ្ឋគុណន្តិ អត្ថោ. អត្តានំ បរិហរតីតិ និគ្គុណំ អត្តានំ ជគ្គតិ គោបាយតិ. សាវជ្ជោតិ សទោសោ. សានុវជ្ជោតិ សឧបវាទោ. បសវតីតិ បដិលភតិ. អននុវិច្ចាតិ អជានិត្វា អវិនិច្ឆិនិត្វា. អបរិយោគាហេត្វាតិ អននុបវិសិត្វា. អវណ្ណារហស្សាតិ អវណ្ណយុត្តស្ស មិច្ឆាបដិបន្នស្ស តិត្ថិយស្ស វា តិត្ថិយសាវកស្ស វា. វណ្ណំ ភាសតីតិ ‘‘សុប្បដិបន្នោ ឯស សម្មាបដិបន្នោ’’តិ គុណំ កថេតិ. វណ្ណារហស្សាតិ ពុទ្ធាទីសុ អញ្ញតរស្ស សម្មាបដិបន្នស្ស. អវណ្ណំ ភាសតីតិ ‘‘ទុប្បដិបន្នោ ឯស មិច្ឆាបដិបន្នោ’’តិ អគុណំ កថេតិ. អវណ្ណារហស្ស អវណ្ណំ ភាសតីតិ ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ ទុប្បដិបន្នានំ មិច្ឆាបដិបន្នានំ តិត្ថិយានំ តិត្ថិយសាវកានំ ‘‘ឥតិបិ ទុប្បដិបន្នា ឥតិបិ មិច្ឆាបដិបន្នា’’តិ អវណ្ណំ ភាសតិ. វណ្ណារហស្ស វណ្ណំ ភាសតីតិ សុប្បដិបន្នានំ សម្មាបដិបន្នានំ ពុទ្ធានំ ពុទ្ធសាវកានំ ‘‘ឥតិបិ សុប្បដិបន្នា ឥតិបិ សម្មាបដិបន្នា’’តិ វណ្ណំ ភាសតិ.

១៣៦. ឆដ្ឋេ អប្បសាទនីយេ ឋានេតិ អប្បសាទការណេ. បសាទំ ឧបទំសេតីតិ ទុប្បដិបទាយ មិច្ឆាបដិបទាយ ‘‘អយំ សុប្បដិបទា សម្មាបដិបទា’’តិ បសាទំ ជនេតិ. បសាទនីយេ ឋានេ អប្បសាទន្តិ សុប្បដិបទាយ សម្មាបដិបទាយ ‘‘អយំ ទុប្បដិបទា មិច្ឆាបដិបទា’’តិ អប្បសាទំ ជនេតីតិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវ.

១៣៧. សត្តមេ ទ្វីសូតិ ទ្វីសុ ឱកាសេសុ ទ្វីសុ ការណេសុ. មិច្ឆាបដិបជ្ជមានោតិ មិច្ឆាបដិបត្តិំ បដិបជ្ជមានោ. មាតរិ ច បិតរិ ចាតិ មិត្តវិន្ទកោ វិយ មាតរិ, អជាតសត្តុ វិយ បិតរិ. សុក្កបក្ខោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

១៣៨. អដ្ឋមេ តថាគតេ ច តថាគតសាវកេ ចាតិ ទេវទត្តោ វិយ តថាគតេ, កោកាលិកោ វិយ ច តថាគតសាវកេ. សុក្កបក្ខេ អានន្ទត្ថេរោ វិយ តថាគតេ, នន្ទគោបាលកសេដ្ឋិបុត្តោ វិយ ច តថាគតសាវកេ.

១៣៩. នវមេ សចិត្តវោទានន្តិ សកចិត្តស្ស វោទានំ, អដ្ឋន្នំ សមាបត្តីនំ ឯតំ នាមំ. ន ច កិញ្ចិ លោកេ ឧបាទិយតីតិ លោកេ ច រូបាទីសុ ធម្មេសុ កិញ្ចិ ឯកំ ធម្មម្បិ ន គណ្ហាតិ ន បរាមសតិ. ឯវមេត្ថ អនុបាទានំ នាម ទុតិយោ ធម្មោ ហោតិ. ទសមេកាទសមានិ ឧត្តានត្ថានេវាតិ.

អាយាចនវគ្គោ ទុតិយោ.

(១៣) ៣. ទានវគ្គវណ្ណនា

១៤២. តតិយស្ស បឋមេ ទានានីតិ ទិយ្យនកវសេន ទានានិ, ទេយ្យធម្មស្សេតំ នាមំ. សវត្ថុកា វា ចេតនា ទានំ, សម្បត្តិបរិច្ចាគស្សេតំ នាមំ. អាមិសទានន្តិ ចត្តារោ បច្ចយា ទិយ្យនកវសេន អាមិសទានំ នាម. ធម្មទានន្តិ ឥធេកច្ចោ អមតបត្តិបដិបទំ កថេត្វា ទេតិ, ឥទំ ធម្មទានំ នាម.

១៤៣. ទុតិយេ ចត្តារោ បច្ចយា យជនកវសេន យាគោ នាម ធម្មោបិ យជនកវសេន យាគោតិ វេទិតព្ពោ.

១៤៤. តតិយេ អាមិសស្ស ចជនំ អាមិសចាគោ, ធម្មស្ស ចជនំ ធម្មចាគោ. ចតុត្ថេ ឧបសគ្គមត្តំ វិសេសោ.

១៤៦. បញ្ចមេ ចតុន្នំ បច្ចយានំ ភុញ្ជនំ អាមិសភោគោ, ធម្មស្ស ភុញ្ជនំ ធម្មភោគោ. ឆដ្ឋេ ឧបសគ្គមត្តំ វិសេសោ.

១៤៨. សត្តមេ ចតុន្នំ បច្ចយានំ សំវិភជនំ អាមិសសំវិភាគោ, ធម្មស្ស សំវិភជនំ ធម្មសំវិភាគោ.

១៤៩. អដ្ឋមេ ចតូហិ បច្ចយេហិ សង្គហោ អាមិសសង្គហោ, ធម្មេន សង្គហោ ធម្មសង្គហោ.

១៥០. នវមេ ចតូហិ បច្ចយេហិ អនុគ្គណ្ហនំ អាមិសានុគ្គហោ, ធម្មេន អនុគ្គណ្ហនំ ធម្មានុគ្គហោ.

១៥១. ទសមេ ចតូហិ បច្ចយេហិ អនុកម្បនំ អាមិសានុកម្បា, ធម្មេន អនុកម្បនំ ធម្មានុកម្បាតិ.

ទានវគ្គោ តតិយោ.

(១៤) ៤. សន្ថារវគ្គវណ្ណនា

១៥២. ចតុត្ថស្ស បឋមេ ចតូហិ បច្ចយេហិ អត្តនោ ច បរស្ស ច អន្តរបដិច្ឆាទនវសេន សន្ថរណំ អាមិសសន្ថារោ, ធម្មេន សន្ថរណំ ធម្មសន្ថារោ. ទុតិយេ ឧបសគ្គមត្តំ វិសេសោ.

១៥៤. តតិយេ វុត្តប្បការស្ស អាមិសស្ស ឯសនា អាមិសេសនា, ធម្មស្ស ឯសនា ធម្មេសនា. ចតុត្ថេ ឧបសគ្គមត្តមេវ វិសេសោ.

១៥៦. បញ្ចមេ មត្ថកប្បត្តា អាមិសបរិយេសនា អាមិសបរិយេដ្ឋិ, មត្ថកប្បត្តាវ ធម្មបរិយេសនា ធម្មបរិយេដ្ឋីតិ វុត្តា.

១៥៧. ឆដ្ឋេ អាមិសេន បូជនំ អាមិសបូជា, ធម្មេន បូជនំ ធម្មបូជា.

១៥៨. សត្តមេ អាតិថេយ្យានីតិ អាគន្តុកទានានិ. អតិថេយ្យានីតិបិ បាឋោ.

១៥៩. អដ្ឋមេ អាមិសំ ឥជ្ឈនកសមិជ្ឈនកវសេន អាមិសិទ្ធិ, ធម្មោបិ ឥជ្ឈនកសមិជ្ឈនកវសេន ធម្មិទ្ធិ.

១៦០. នវមេ អាមិសេន វឌ្ឍនំ អាមិសវុទ្ធិ, ធម្មេន វឌ្ឍនំ ធម្មវុទ្ធិ.

១៦១. ទសមេ រតិករណដ្ឋេន អាមិសំ អាមិសរតនំ, ធម្មោ ធម្មរតនំ.

១៦២. ឯកាទសមេ អាមិសស្ស ចិននំ វឌ្ឍនំ អាមិសសន្និចយោ, ធម្មស្ស ចិននំ វឌ្ឍនំ ធម្មសន្និចយោ.

១៦៣. ទ្វាទសមេ អាមិសស្ស វិបុលភាវោ អាមិសវេបុល្លំ, ធម្មស្ស វិបុលភាវោ ធម្មវេបុល្លន្តិ.

សន្ថារវគ្គោ ចតុត្ថោ.

(១៥) ៥. សមាបត្តិវគ្គវណ្ណនា

១៦៤. បញ្ចមស្ស បឋមេ សមាបត្តិកុសលតាតិ អាហារសប្បាយំ ឧតុសប្បាយំ បរិគ្គណ្ហិត្វា សមាបត្តិសមាបជ្ជនេ ឆេកតា. សមាបត្តិវុដ្ឋានកុសលតាតិ យថាបរិច្ឆេទេន គតេ កាលេ វិយត្តោ ហុត្វា ឧដ្ឋហន្តោ វុដ្ឋានកុសលោ នាម ហោតិ, ឯវំ កុសលតា.

១៦៥. ទុតិយេ អជ្ជវន្តិ ឧជុភាវោ. មទ្ទវន្តិ មុទុភាវោ.

១៦៦. តតិយេ ខន្តីតិ អធិវាសនខន្តិ. សោរច្ចន្តិ សុសីល្យភាវេន សុរតភាវោ.

១៦៧. ចតុត្ថេ សាខល្យន្តិ សណ្ហវាចាវសេន សម្មោទមានភាវោ. បដិសន្ថារោតិ អាមិសេន វា ធម្មេន វា បដិសន្ថរណំ.

១៦៨. បញ្ចមេ អវិហិំសាតិ ករុណាបុព្ពភាគោ. សោចេយ្យន្តិ សីលវសេន សុចិភាវោ. ឆដ្ឋសត្តមានិ ឧត្តានត្ថានេវ.

១៧១. អដ្ឋមេ បដិសង្ខានពលន្តិ បច្ចវេក្ខណពលំ.

១៧២. នវមេ មុដ្ឋស្សច្ចេ អកម្បនេន សតិយេវ សតិពលំ. ឧទ្ធច្ចេ អកម្បនេន សមាធិយេវ សមាធិពលំ.

១៧៣. ទសមេ សមថោតិ ចិត្តេកគ្គតា. វិបស្សនាតិ សង្ខារបរិគ្គាហកញ្ញាណំ.

១៧៤. ឯកាទសមេ សីលវិបត្តីតិ ទុស្សីល្យំ. ទិដ្ឋិវិបត្តីតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ.

១៧៥. ទ្វាទសមេ សីលសម្បទាតិ បរិបុណ្ណសីលតា. ទិដ្ឋិសម្បទាតិ សម្មាទិដ្ឋិកភាវោ. តេន កម្មស្សកតសម្មាទិដ្ឋិ, ឈានសម្មាទិដ្ឋិ, វិបស្សនាសម្មាទិដ្ឋិ, មគ្គសម្មាទិដ្ឋិ, ផលសម្មាទិដ្ឋីតិ សព្ពាបិ បញ្ចវិធា សម្មាទិដ្ឋិ សង្គហិតា ហោតិ.

១៧៦. តេរសមេ សីលវិសុទ្ធីតិ វិសុទ្ធិសម្បាបកំ សីលំ. ទិដ្ឋិវិសុទ្ធីតិ វិសុទ្ធិសម្បាបិកា ចតុមគ្គសម្មាទិដ្ឋិ, បញ្ចវិធាបិ វា សម្មាទិដ្ឋិ.

១៧៧. ចុទ្ទសមេ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធីតិ វិសុទ្ធិសម្បាបិកា សម្មាទិដ្ឋិយេវ. យថាទិដ្ឋិស្ស ច បធានន្តិ ហេដ្ឋិមមគ្គសម្បយុត្តំ វីរិយំ. តញ្ហិ តស្សា ទិដ្ឋិយា អនុរូបត្តា ‘‘យថាទិដ្ឋិស្ស ច បធាន’’ន្តិ វុត្តំ.

១៧៨. បន្នរសមេ អសន្តុដ្ឋិតា ច កុសលេសុ ធម្មេសូតិ អញ្ញត្រ អរហត្តមគ្គា កុសលេសុ ធម្មេសុ អសន្តុដ្ឋិភាវោ.

១៧៩. សោឡសមេ មុដ្ឋស្សច្ចន្តិ មុដ្ឋស្សតិភាវោ. អសម្បជញ្ញន្តិ អញ្ញាណភាវោ.

១៨០. សត្តរសមេ អបិលាបនលក្ខណា សតិ. សម្មា បជាននលក្ខណំ សម្បជញ្ញន្តិ.

សមាបត្តិវគ្គោ បញ្ចមោ. តតិយបណ្ណាសកំ និដ្ឋិតំ.

១. កោធបេយ្យាលំ

១៨១. ឥតោ បរេសុ កុជ្ឈនលក្ខណោ កោធោ. ឧបនន្ធនលក្ខណោ ឧបនាហោ. សុកតករណមក្ខនលក្ខណោ មក្ខោ. យុគគ្គាហលក្ខណោ បលាសោ. ឧសូយនលក្ខណា ឥស្សា. បញ្ចមច្ឆេរភាវោ មច្ឆរិយំ. តំ សព្ពម្បិ មច្ឆរាយនលក្ខណំ. កតបដិច្ឆាទនលក្ខណា មាយា. កេរាដិកលក្ខណំ សាឋេយ្យំ. អលជ្ជនាការោ អហិរិកំ. ឧបវាទតោ អភាយនាការោ អនោត្តប្បំ. អក្កោធាទយោ តេសំ បដិបក្ខវសេន វេទិតព្ពា.

១៨៥. សេក្ខស្ស ភិក្ខុនោតិ សត្តវិធស្សាបិ សេក្ខស្ស ឧបរិឧបរិគុណេហិ បរិហានាយ សំវត្តន្តិ, បុថុជ្ជនស្ស បន បឋមតរំយេវ បរិហានាយ សំវត្តន្តីតិ វេទិតព្ពា. អបរិហានាយាតិ ឧបរិឧបរិគុណេហិ អបរិហានត្ថាយ.

១៨៧. យថាភតំ និក្ខិត្តោតិ យថា អានេត្វា និក្ខិត្តោ, ឯវំ និរយេ បតិដ្ឋិតោ វាតិ វេទិតព្ពោ.

១៩០. ឯកច្ចោតិ យស្សេតេ កោធាទយោ អត្ថិ, សោ ឯកច្ចោ នាម.

កោធបេយ្យាលំ និដ្ឋិតំ.

២. អកុសលបេយ្យាលំ

១៩១-២០០. សាវជ្ជាតិ សទោសា. អនវជ្ជាតិ និទ្ទោសា. ទុក្ខុទ្រយាតិ ទុក្ខវឌ្ឍិកា. សុខុទ្រិយាតិ សុខវឌ្ឍិកា. សព្យាពជ្ឈាតិ សទុក្ខា. អព្យាពជ្ឈាតិ និទ្ទុក្ខា. ឯត្តាវតា វដ្ដវិវដ្ដមេវ កថិតំ.

អកុសលបេយ្យាលំ និដ្ឋិតំ.

៣. វិនយបេយ្យាលំ

២០១. ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, អត្ថវសេ បដិច្ចាតិ, ភិក្ខវេ, ទ្វេ អត្ថេ និស្សាយ ទ្វេ ការណានិ សន្ធាយ. សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តន្តិ សិក្ខាកោដ្ឋាសោ ឋបិតោ. សង្ឃសុដ្ឋុតាយាតិ សង្ឃស្ស សុដ្ឋុភាវាយ, ‘‘សុដ្ឋុ, ភន្តេ’’តិ វត្វា សម្បដិច្ឆនត្ថាយាតិ អត្ថោ. សង្ឃផាសុតាយាតិ សង្ឃស្ស ផាសុវិហារត្ថាយ. ទុម្មង្កូនន្តិ ទុស្សីលានំ. បេសលានន្តិ បីយសីលានំ. ទិដ្ឋធម្មិកានំ អាសវានន្តិ ទិដ្ឋធម្មេ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ វីតិក្កមបច្ចយា បដិលទ្ធព្ពានំ វធពន្ធនាទិទុក្ខធម្មសង្ខាតានំ អាសវានំ. សំវរាយាតិ បិទហនត្ថាយ. សម្បរាយិកានន្តិ តថារូបានំយេវ អបាយទុក្ខសង្ខាតានំ សម្បរាយេ ឧប្បជ្ជនកអាសវានំ. បដិឃាតាយាតិ បដិសេធនត្ថាយ. វេរានន្តិ អកុសលវេរានម្បិ បុគ្គលវេរានម្បិ. វជ្ជានន្តិ ទោសានំ. តេ ឯវ វា ទុក្ខធម្មា វជ្ជនីយត្តា ឥធ វជ្ជាតិ អធិប្បេតា. ភយានន្តិ ចិត្តុត្រាសភយានម្បិ ភយហេតូនំ តេសំយេវ ទុក្ខធម្មានម្បិ. អកុសលានន្តិ អក្ខមដ្ឋេន អកុសលសង្ខាតានំ ទុក្ខធម្មានំ. គិហីនំ អនុកម្បាយាតិ គិហីសុ ឧជ្ឈាយន្តេសុ បញ្ញត្តសិក្ខាបទំ គិហីនំ អនុកម្បាយ បញ្ញត្តំ នាម. បាបិច្ឆានំ បក្ខុបច្ឆេទាយាតិ បាបិច្ឆា បក្ខំ និស្សាយ សង្ឃំ ភិន្ទេយ្យុន្តិ តេសំ បក្ខុបច្ឆេទនត្ថាយ. អប្បសន្នានំ បសាទាយាតិ បុព្ពេ អប្បសន្នានម្បិ បណ្ឌិតមនុស្សានំ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិសម្បទំ ទិស្វា បសាទុប្បត្តិអត្ថាយ. បសន្នានំ ភិយ្យោភាវាយាតិ បសន្នានំ ឧបរូបរិបសាទភាវាយ. សទ្ធម្មដ្ឋិតិយាតិ សទ្ធម្មស្ស ចិរដ្ឋិតត្ថំ. វិនយានុគ្គហាយាតិ បញ្ចវិធស្សាបិ វិនយស្ស អនុគ្គណ្ហនត្ថាយ.

២០២-២៣០. បាតិមោក្ខំ បញ្ញត្តន្តិ ភិក្ខុបាតិមោក្ខំ ភិក្ខុនិបាតិមោក្ខន្តិ ទុវិធំ បាតិមោក្ខំ បញ្ញត្តំ. បាតិមោក្ខុទ្ទេសោតិ ភិក្ខូនំ បញ្ច, ភិក្ខុនីនំ ចត្តារោតិ នវ បាតិមោក្ខុទ្ទេសា បញ្ញត្តា. បាតិមោក្ខដ្ឋបនន្តិ ឧបោសថដ្ឋបនំ. បវារណា បញ្ញត្តាតិ ចាតុទ្ទសិកា បន្នរសិកាតិ ទ្វេ បវារណា បញ្ញត្តា. បវារណដ្ឋបនំ បញ្ញត្តន្តិ សាបត្តិកស្ស ភិក្ខុនោ បវារណា ឧត្តិយា វត្តមានាយ បវារណដ្ឋបនំ បញ្ញត្តំ. តជ្ជនីយកម្មាទីសុ ភិក្ខូ វាចាសត្តីហិ វិតុទន្តានំ បណ្ឌុកលោហិតកានំ ភិក្ខូនំ តជ្ជនីយកម្មំ (ចូឡវ. ១ អាទយោ) បញ្ញត្តំ. ពាលស្ស អព្យត្តស្ស សេយ្យសកស្ស ភិក្ខុនោ និយស្សកម្មំ បញ្ញត្តំ. កុលទូសកេ អស្សជិបុនព្ពសុកេ ភិក្ខូ អារព្ភ បព្ពាជនីយកម្មំ (ចូឡវ. ២១ អាទយោ) បញ្ញត្តំ. គិហីនំ អក្កោសកស្ស សុធម្មត្ថេរស្ស បដិសារណីយកម្មំ (ចូឡវ. ៣៣ អាទយោ) បញ្ញត្តំ. អាបត្តិយា អទស្សនាទីសុ ឧក្ខេបនីយកម្មំ បញ្ញត្តំ. គរុកាបត្តិំ អាបន្នស្ស បដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយា បរិវាសទានំ បញ្ញត្តំ. បរិវាសេ អន្តរាបត្តិំ អាបន្នស្ស មូលាយ បដិកស្សនំ បញ្ញត្តំ. បដិច្ឆន្នាយបិ អប្បដិច្ឆន្នាយបិ អាបត្តិយា មានត្តទានំ បញ្ញត្តំ. ចិណ្ណមានត្តស្ស អព្ភានំ បញ្ញត្តំ. សម្មា វត្តន្តស្ស ឱសារណីយំ បញ្ញត្តំ. អសម្មាវត្តនាទីសុ និស្សារណីយំ បញ្ញត្តំ.

ឯហិភិក្ខូបសម្បទា សរណគមនូបសម្បទា ឱវាទូបសម្បទា បញ្ហាព្យាករណូបសម្បទា ញត្តិចតុត្ថកម្មូបសម្បទា គរុធម្មូបសម្បទា ឧភតោសង្ឃេ ឧបសម្បទា ទូតេន ឧបសម្បទាតិ អដ្ឋវិធា ឧបសម្បទា បញ្ញត្តា. ញត្តិកម្មំ នវ ឋានានិ គច្ឆតីតិ ឯវំ នវដ្ឋានិកំ ញត្តិកម្មំ បញ្ញត្តំ. ញត្តិទុតិយកម្មំ សត្ត ឋានានិ គច្ឆតីតិ ឯវំ សត្តដ្ឋានិកមេវ ញត្តិទុតិយកម្មំ បញ្ញត្តំ. ញត្តិចតុត្ថកម្មំ សត្ត ឋានានិ គច្ឆតីតិ ឯវំ សត្តដ្ឋានិកមេវ ញត្តិចតុត្ថកម្មំ បញ្ញត្តំ. បឋមបារាជិកាទីនំ បឋមបញ្ញត្តិ អបញ្ញត្តេ បញ្ញត្តំ. តេសំយេវ អនុបញ្ញត្តិ បញ្ញត្តេ អនុបញ្ញត្តំ. ធម្មសម្មុខតា វិនយសម្មុខតា សង្ឃសម្មុខតា បុគ្គលសម្មុខតាតិ ឥមស្ស ចតុព្ពិធស្ស សម្មុខីភាវស្ស វសេន សម្មុខាវិនយោ បញ្ញត្តោ. សតិវេបុល្លប្បត្តស្ស ខីណាសវស្ស អចោទនត្ថាយ សតិវិនយោ បញ្ញត្តោ. ឧម្មត្តកស្ស ភិក្ខុនោ អមូឡ្ហវិនយោ បញ្ញត្តោ. អប្បដិញ្ញាយ ចុទិតកស្ស អាបត្តិយា អតរណត្ថំ បដិញ្ញាតករណំ បញ្ញត្តំ. ពហុតរានំ ធម្មវាទីនំ លទ្ធិំ គហេត្វា អធិករណវូបសមនត្ថំ. យេភុយ្យសិកា បញ្ញត្តា. បាបុស្សន្នស្ស បុគ្គលស្ស និគ្គណ្ហនត្ថំ តស្សបាបិយសិកា បញ្ញត្តា. ភណ្ឌនាទិវសេន ពហុំ អស្សាមណកំ កត្វា អាបត្តិំ អាបន្នានំ ភិក្ខូនំ ឋបេត្វា ថុល្លវជ្ជំ ឋបេត្វា គិហិបដិសំយុត្តញ្ច អវសេសាបត្តីនំ វូបសមនត្ថាយ តិណវត្ថារកោ បញ្ញត្តោ.

វិនយបេយ្យាលំ និដ្ឋិតំ.

៤. រាគបេយ្យាលំ

២៣១. រាគស្ស, ភិក្ខវេ, អភិញ្ញាយាតិ បញ្ចកាមគុណិករាគស្ស អភិជាននត្ថំ បច្ចក្ខករណត្ថំ. បរិញ្ញាយាតិ បរិជាននត្ថំ. បរិក្ខយាយាតិ បរិក្ខយគមនត្ថំ. បហានាយាតិ បជហនត្ថំ. ខយាយ វយាយាតិ ខយវយគមនត្ថំ. វិរាគាយាតិ វិរជ្ជនត្ថំ. និរោធាយាតិ និរុជ្ឈនត្ថំ. ចាគាយាតិ ចជនត្ថំ. បដិនិស្សគ្គាយាតិ បដិនិស្សជ្ជនត្ថំ.

២៣២-២៤៦. ថម្ភស្សាតិ កោធមានវសេន ថទ្ធភាវស្ស. សារព្ភស្សាតិ ការណុត្តរិយលក្ខណស្ស សារព្ភស្ស. មានស្សាតិ នវវិធមានស្ស. អតិមានស្សាតិ អតិក្កមិត្វា មញ្ញនមានស្ស. មទស្សាតិ មជ្ជនាការមទស្ស. បមាទស្សាតិ សតិវិប្បវាសស្ស, បញ្ចសុ កាមគុណេសុ ចិត្តវោស្សគ្គស្ស. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

រាគបេយ្យាលំ និដ្ឋិតំ.

មនោរថបូរណិយា អង្គុត្តរនិកាយ-អដ្ឋកថាយ

ទុកនិបាតស្ស សំវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស.

អង្គុត្តរនិកាយេ

តិកនិបាត-អដ្ឋកថា

១. បឋមបណ្ណាសកំ

១. ពាលវគ្គោ

១. ភយសុត្តវណ្ណនា

. តិកនិបាតស្ស បឋមេ ភយានីតិអាទីសុ ភយន្តិ ចិត្តុត្រាសោ. ឧបទ្ទវោតិ អនេកគ្គតាការោ. ឧបសគ្គោតិ ឧបសដ្ឋាការោ តត្ថ តត្ថ លគ្គនាការោ.

តេសំ ឯវំ នានត្តំ វេទិតព្ពំ – បព្ពតវិសមនិស្សិតា ចោរា ជនបទវាសីនំ បេសេន្តិ – ‘‘មយំ អសុកទិវសេ នាម តុម្ហាកំ គាមំ បហរិស្សាមា’’តិ. តេ តំ បវត្តិំ សុតកាលតោ បដ្ឋាយ ភយំ សន្តាសំ អាបជ្ជន្តិ. អយំ ចិត្តុត្រាសោ នាម. ‘‘យថា នោ តេ ចោរា កុបិតា អនត្ថម្បិ អាវហេយ្យុ’’ន្តិ ហត្ថសារំ គហេត្វា ទ្វិបទចតុប្បទេហិ សទ្ធិំ អរញ្ញំ បវិសិត្វា តត្ថ តត្ថ ភូមិយំ និបជ្ជន្តិ ឌំសមកសាទីហិ ខជ្ជមានា, គុម្ពន្តរានិ បវិសន្តា ខាណុកណ្ដកេ មទ្ទន្តិ. តេសំ ឯវំ វិចរន្តានំ វិក្ខិត្តភាវោ អនេកគ្គតាការោ នាម. តតោ ចោរេសុ យថាវុត្តេ ទិវសេ អនាគច្ឆន្តេសុ ‘‘តុច្ឆកសាសនំ ភវិស្សតិ, គាមំ បវិសិស្សាមា’’តិ សបរិក្ខារា គាមំ បវិសន្តិ. អថ តេសំ បវិដ្ឋភាវំ ញត្វា គាមំ បរិវារេត្វា ទ្វារេ អគ្គិំ ទត្វា មនុស្សេ ឃាតេត្វា ចោរា សព្ពំ វិភវំ វិលុម្បិត្វា គច្ឆន្តិ. តេសុ ឃាតិតាវសេសា អគ្គិំ និព្ពាបេត្វា កោដ្ឋកច្ឆាយាភិត្តិច្ឆាយាទីសុ តត្ថ តត្ថ លគ្គិត្វា និសីទន្តិ នដ្ឋំ អនុសោចមានា. អយំ ឧបសដ្ឋាការោ លគ្គនាការោ នាម.

នឡាគារាតិ នឡេហិ ឆន្នបដិច្ឆន្នអគារា. សេសសម្ភារា បនេត្ថ រុក្ខមយា ហោន្តិ. តិណាគារេបិ ឯសេវ នយោ. កូដាគារានីតិ កូដសង្គហិតានិ អគារានិ. ឧល្លិត្តាវលិត្តានីតិ អន្តោ ច ពហិ ច លិត្តានិ. និវាតានីតិ និវារិតវាតប្បវេសានិ. ផុសិតគ្គឡានីតិ ឆេកេហិ វឌ្ឍកីហិ កតត្តា បិដ្ឋសង្ឃាដម្ហិ សុដ្ឋុ ផុសិតកវាដានិ. បិហិតវាតបានានីតិ យុត្តវាតបានានិ. ឥមិនា បទទ្វយេន កវាដវាតបានានំ និច្ចបិហិតតំ អកថេត្វា សម្បត្តិយេវ កថិតា. ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេ បន តានិ បិធីយន្តិ ច វិវរីយន្តិ ច.

ពាលតោ ឧប្បជ្ជន្តីតិ ពាលមេវ និស្សាយ ឧប្បជ្ជន្តិ. ពាលោ ហិ អបណ្ឌិតបុរិសោ រជ្ជំ វា ឱបរជ្ជំ វា អញ្ញំ វា បន មហន្តំ ឋានំ បត្ថេន្តោ កតិបយេ អត្តនា សទិសេ វិធវបុត្តេ មហាធុត្តេ គហេត្វា ‘‘ឯថ អហំ តុម្ហេ ឥស្សរេ ករិស្សាមី’’តិ បព្ពតគហនាទីនិ និស្សាយ អន្តមន្តេ គាមេ បហរន្តោ ទាមរិកភាវំ ជានាបេត្វា អនុបុព្ពេន និគមេបិ ជនបទេបិ បហរតិ. មនុស្សា គេហានិ ឆឌ្ឌេត្វា ខេមដ្ឋានំ បត្ថយមានា បក្កមន្តិ. តេ និស្សាយ វសន្តា ភិក្ខូបិ ភិក្ខុនិយោបិ អត្តនោ អត្តនោ វសនដ្ឋានានិ បហាយ បក្កមន្តិ. គតគតដ្ឋានេ ភិក្ខាបិ សេនាសនម្បិ ទុល្លភំ ហោតិ. ឯវំ ចតុន្នម្បិ បរិសានំ ភយំ អាគតមេវ ហោតិ. បព្ពជ្ជិតេសុបិ ទ្វេ ពាលា ភិក្ខូ អញ្ញមញ្ញំ វិវាទំ បដ្ឋបេត្វា ចោទនំ អារភន្តិ. ឥតិ កោសម្ពិវាសិកានំ វិយ មហាកលហោ ឧប្បជ្ជតិ. ចតុន្នំ បរិសានំ ភយំ អាគតមេវ ហោតីតិ ឯវំ យានិ កានិចិ ភយានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, សព្ពានិ តានិ ពាលតោ ឧប្បជ្ជន្តីតិ យថានុសន្ធិនា ទេសនំ និដ្ឋបេសិ.

២. លក្ខណសុត្តវណ្ណនា

. ទុតិយេ កាយទ្វារាទិបវត្តំ កម្មំ លក្ខណំ សញ្ជាននការណំ អស្សាតិ កម្មលក្ខណោ. អបទានសោភនី បញ្ញាតិ យា បញ្ញា នាម អបទានេន សោភតិ, ពាលា ច បណ្ឌិតា ច អត្តនោ អត្តនោ ចរិតេនេវ បាកដា ហោន្តីតិ អត្ថោ. ពាលេន ហិ គតមគ្គោ រុក្ខគច្ឆគាមនិគមាទីនិ ឈាបេត្វា គច្ឆន្តស្ស ឥន្ទគ្គិនោ គតមគ្គោ វិយ ហោតិ, ឈាមដ្ឋានមត្តមេវ អង្គារមសិឆារិកាសមាកុលំ បញ្ញាយតិ. បណ្ឌិតេន គតមគ្គោ កុសោព្ភាទយោ បូរេត្វា វិវិធសស្សសម្បទំ អាវហមានេន ចតុទីបិកមេឃេន គតមគ្គោ វិយ ហោតិ. យថា តេន គតមគ្គេ ឧទកបូរានិ ចេវ វិវិធសស្សផលាផលានិ ច តានិ តានិ ឋានានិ បញ្ញាយន្តិ, ឯវំ បណ្ឌិតេន គតមគ្គេ សម្បត្តិយោវ បញ្ញាយន្តិ នោ វិបត្តិយោតិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.

៣. ចិន្តីសុត្តវណ្ណនា

. តតិយេ ពាលលក្ខណានីតិ ‘‘ពាលោ អយ’’ន្តិ ឯតេហិ លក្ខីយតិ ញាយតីតិ ពាលលក្ខណានិ. តានេវស្ស សញ្ជាននការណានីតិ ពាលនិមិត្តានិ. ពាលាបទានានីតិ ពាលស្ស អបទានានិ. ទុច្ចិន្តិតចិន្តីតិ ចិន្តយន្តោ អភិជ្ឈាព្យាបាទមិច្ឆាទស្សនវសេន ទុច្ចិន្តិតមេវ ចិន្តេតិ. ទុព្ភាសិតភាសីតិ ភាសមានោបិ មុសាវាទាទិភេទំ ទុព្ភាសិតមេវ ភាសតិ. ទុក្កដកម្មការីតិ ករោន្តោបិ បាណាតិបាតាទិវសេន ទុក្កដកម្មមេវ ករោតិ. បណ្ឌិតលក្ខណានីតិអាទិ វុត្តានុសារេនេវ វេទិតព្ពំ. សុចិន្តិតចិន្តីតិអាទីនិ ចេត្ថ មនោសុចរិតាទីនំ វសេន យោជេតព្ពានិ.

៤. អច្ចយសុត្តវណ្ណនា

. ចតុត្ថេ អច្ចយំ អច្ចយតោ ន បស្សតីតិ អត្តនោ អបរាធំ អបរាធតោ ន បស្សតិ. អច្ចយតោ ទិស្វា យថាធម្មំ នប្បដិករោតីតិ ‘‘អបរទ្ធំ មយា’’តិ ញត្វាបិ យោ ធម្មោ, តំ ន ករោតិ, ទណ្ឌកម្មំ អាហរិត្វា អច្ចយំ ន ទេសេតិ នក្ខមាបេតិ. អច្ចយំ ទេសេន្តស្ស យថាធម្មំ នប្បដិគ្គណ្ហាតីតិ បរស្ស ‘‘វិរទ្ធំ មយា’’តិ ញត្វា ទណ្ឌកម្មំ អាហរិត្វា ខមាបេន្តស្ស នក្ខមតិ. សុក្កបក្ខោ វុត្តបដិបក្ខតោ វេទិតព្ពោ.

៥. អយោនិសោសុត្តវណ្ណនា

. បញ្ចមេ អយោនិសោ បញ្ហំ កត្តា ហោតីតិ ‘‘កតិ នុ ខោ, ឧទាយិ, អនុស្សតិដ្ឋានានី’’តិ វុត្តេ ‘‘បុព្ពេនិវាសោ អនុស្សតិដ្ឋានំ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា លាឡុទាយិត្ថេរោ វិយ អនុបាយចិន្តាយ អបញ្ហមេវ បញ្ហន្តិ កត្តា ហោតិ. អយោនិសោ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេតា ហោតីតិ ឯវំ ចិន្តិតំ បន បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តោបិ ‘‘ឥធ, ភន្តេ, ភិក្ខុ អនេកវិហិតំ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតិ. សេយ្យថិទំ, ឯកម្បិ ជាតិ’’ន្តិអាទិនា នយេន សោយេវ ថេរោ វិយ អយោនិសោ វិស្សជ្ជេតា ហោតិ, អបញ្ហមេវ បញ្ហន្តិ កថេតិ. បរិមណ្ឌលេហិ បទព្យញ្ជនេហីតិ ឯត្ថ បទមេវ អត្ថស្ស ព្យញ្ជនតោ បទព្យញ្ជនំ. តំ អក្ខរបារិបូរិំ កត្វា ទសវិធំ ព្យញ្ជនពុទ្ធិំ អបរិហាបេត្វា វុត្តំ បរិមណ្ឌលំ នាម ហោតិ, ឯវរូបេហិ បទព្យញ្ជនេហីតិ អត្ថោ. សិលិដ្ឋេហីតិ បទសិលិដ្ឋតាយ សិលិដ្ឋេហិ. ឧបគតេហីតិ អត្ថញ្ច ការណញ្ច ឧបគតេហិ. នាព្ភនុមោទិតាតិ ឯវំ យោនិសោ សព្ពំ ការណសម្បន្នំ កត្វាបិ វិស្សជ្ជិតំ បរស្ស បញ្ហំ នាភិនុមោទតិ នាភិនន្ទតិ សារិបុត្តត្ថេរស្ស បញ្ហំ លាឡុទាយិត្ថេរោ វិយ. យថាហ –

‘‘អដ្ឋានំ ខោ ឯតំ, អាវុសោ សារិបុត្ត, អនវកាសោ, យំ សោ អតិក្កម្មេវ កពឡីការាហារភក្ខានំ ទេវានំ សហព្យតំ អញ្ញតរំ មនោមយំ កាយំ ឧបបន្នោ សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ សមាបជ្ជេយ្យាបិ វុដ្ឋហេយ្យាបិ, នត្ថេតំ ឋាន’’ន្តិ (អ. និ. ៥.១៦៦).

យោនិសោ បញ្ហំ កត្តាតិអាទីសុ អានន្ទត្ថេរោ វិយ យោនិសោវ បញ្ហំ ចិន្តេត្វា យោនិសោ វិស្សជ្ជិតា ហោតិ. ថេរោ ហិ ‘‘កតិ នុ ខោ, អានន្ទ, អនុស្សតិដ្ឋានានី’’តិ បុច្ឆិតោ ‘‘អយំ បញ្ហោ ភវិស្សតី’’តិ យោនិសោ ចិន្តេត្វា យោនិសោ វិស្សជ្ជេន្តោ អាហ – ‘‘ឥធ, ភន្តេ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ… ចតុត្ថជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. ឥទំ, ភន្តេ, អនុស្សតិដ្ឋានំ ឯវំភាវិតំ ឯវំពហុលីកតំ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារាយ សំវត្តតី’’តិ. អព្ភនុមោទិតា ហោតីតិ តថាគតោ វិយ យោនិសោ អព្ភនុមោទិតា ហោតិ. តថាគតោ ហិ អានន្ទត្ថេរេន បញ្ហេ វិស្សជ្ជិតេ ‘‘សាធុ សាធុ, អានន្ទ, តេន ហិ ត្វំ, អានន្ទ, ឥមម្បិ ឆដ្ឋំ អនុស្សតិដ្ឋានំ ធារេហិ. ឥធានន្ទ, ភិក្ខុ សតោវ អភិក្កមតិ សតោវ បដិក្កមតី’’តិអាទិមាហ. ឆដ្ឋាទីនិ ឧត្តានត្ថានេវ.

៩. ខតសុត្តវណ្ណនា

. នវមេ សុក្កបក្ខោ បុព្ពភាគេ ទសហិបិ កុសលកម្មបថេហិ បរិច្ឆិន្នោ, ឧបរិ យាវ អរហត្តមគ្គា លព្ភតិ. ពហុញ្ច បុញ្ញំ បសវតីតិ ឯត្ថ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកបុញ្ញំ កថិតំ.

១០. មលសុត្តវណ្ណនា

១០. ទសមេ ទុស្សីលភាវោ ទុស្សីល្យំ, ទុស្សីល្យមេវ មលំ ទុស្សីល្យមលំ. កេនដ្ឋេន មលន្តិ? អនុទហនដ្ឋេន ទុគ្គន្ធដ្ឋេន កិលិដ្ឋករណដ្ឋេន ច. តញ្ហិ និរយាទីសុ អបាយេសុ អនុទហតីតិ អនុទហនដ្ឋេនបិ មលំ. តេន សមន្នាគតោ បុគ្គលោ មាតាបិតូនម្បិ សន្តិកេ ភិក្ខុសង្ឃស្សាបិ អន្តរេ ពោធិចេតិយដ្ឋានេសុបិ ជិគុច្ឆនីយោ ហោតិ, សព្ពទិសាសុ ចស្ស ‘‘ឯវរូបំ កិរ តេន បាបកម្មំ កត’’ន្តិ អវណ្ណគន្ធោ វាយតីតិ ទុគ្គន្ធដ្ឋេនបិ មលំ. តេន ច សមន្នាគតោ បុគ្គលោ គតគតដ្ឋានេ ឧបតាបញ្ចេវ លភតិ, កាយកម្មាទីនិ ចស្ស អសុចីនិ ហោន្តិ អបភស្សរានីតិ កិលិដ្ឋករណដ្ឋេនបិ មលំ. អបិច តំ ទេវមនុស្សសម្បត្តិយោ ចេវ និព្ពានសម្បត្តិញ្ច មិលាបេតីតិ មិលាបនដ្ឋេនបិ មលន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥស្សាមលមច្ឆេរមលេសុបិ ឯសេវ នយោ.

ពាលវគ្គោ បឋមោ.

២. រថការវគ្គោ

១. ញាតសុត្តវណ្ណនា

១១. ទុតិយស្ស បឋមេ ញាតោតិ បញ្ញាតោ បាកដោ. អននុលោមិកេតិ សាសនស្ស ន អនុលោមេតីតិ អននុលោមិកំ, តស្មិំ អននុលោមិកេ. កាយកម្មេតិ បាណាតិបាតាទិម្ហិ កាយទុច្ចរិតេ. ឱឡារិកំ វា ឯតំ, ន ឯវរូបេ សមាទបេតុំ សក្កោតិ. ទិសា នមស្សិតុំ វដ្ដតិ, ភូតពលិំ កាតុំ វដ្ដតីតិ ឯវរូបេ សមាទបេតិ គណ្ហាបេតិ. វចីកម្មេបិ មុសាវាទាទីនិ ឱឡារិកានិ, អត្តនោ សន្តកំ បរស្ស អទាតុកាមេន ‘‘នត្ថី’’តិ អយំ វញ្ចនមុសាវាទោ នាម វត្តុំ វដ្ដតីតិ ឯវរូបេ សមាទបេតិ. មនោកម្មេបិ អភិជ្ឈាទយោ ឱឡារិកា, កម្មដ្ឋានំ វិសំវាទេត្វា កថេន្តោ បន អននុលោមិកេសុ ធម្មេសុ សមាទបេតិ នាម ទក្ខិណវិហារវាសិត្ថេរោ វិយ. តំ កិរ ថេរំ ឯកោ ឧបដ្ឋាកោ អមច្ចបុត្តោ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘មេត្តាយន្តេន បឋមំ កីទិសេ បុគ្គលេ មេត្តាយិតព្ព’’ន្តិ បុច្ឆិ. ថេរោ សភាគវិសភាគំ អនាចិក្ខិត្វា ‘‘បិយបុគ្គលេ’’តិ អាហ. តស្ស ច ភរិយា បិយា ហោតិ មនាបា, សោ តំ អារព្ភ មេត្តាយន្តោ ឧម្មាទំ បាបុណិ. កថំ បនេស ពហុជនអហិតាយ បដិបន្នោ ហោតីតិ? ឯវរូបស្ស ហិ សទ្ធិវិហារិកាទយោ ចេវ ឧបដ្ឋាកាទយោ ច តេសំ អារក្ខទេវតា អាទិំ កត្វា តាសំ តាសំ មិត្តភូតា យាវ ព្រហ្មលោកា សេសទេវតា ច ‘‘អយំ ភិក្ខុ ន អជានិត្វា ករិស្សតី’’តិ តេន កតមេវ ករោន្តិ, ឯវមេស ពហុជនអហិតាយ បដិបន្នោ ហោតិ.

សុក្កបក្ខេ បាណាតិបាតា វេរមណិអាទីនំយេវ វសេន កាយកម្មវចីកម្មានិ វេទិតព្ពានិ. កម្មដ្ឋានំ បន អវិសំវាទេត្វា កថេន្តោ អនុលោមិកេសុ ធម្មេសុ សមាទបេតិ នាម កោឡិតវិហារវាសី ចតុនិកាយិកតិស្សត្ថេរោ វិយ. តស្ស កិរ ជេដ្ឋភាតា នន្ទាភយត្ថេរោ នាម បោតលិយវិហារេ វសន្តោ ឯកស្មិំ រោគេ សមុដ្ឋិតេ កនិដ្ឋំ បក្កោសាបេត្វា អាហ – ‘‘អាវុសោ, មយ្ហំ សល្លហុកំ កត្វា ឯកំ កម្មដ្ឋានំ កថេហី’’តិ. កិំ, ភន្តេ, អញ្ញេន កម្មដ្ឋានេន, កពឡីការាហារំ បរិគ្គណ្ហិតុំ វដ្ដតីតិ? កិមត្ថិកោ ឯស, អាវុសោតិ? ភន្តេ, កពឡីការាហារោ ឧបាទារូបំ, ឯកស្មិញ្ច ឧបាទារូបេ ទិដ្ឋេ តេវីសតិ ឧបាទារូបានិ បាកដានិ ហោន្តីតិ. សោ ‘‘វដ្ដិស្សតិ, អាវុសោ, ឯត្តក’’ន្តិ តំ ឧយ្យោជេត្វា កពឡីការាហារំ បរិគ្គណ្ហិត្វា ឧបាទារូបំ សល្លក្ខេត្វា វិវដ្ដេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. អថ នំ ថេរំ ពហិវិហារា អនិក្ខន្តមេវ បក្កោសិត្វា, ‘‘អាវុសោ, មហាអវស្សយោសិ មយ្ហំ ជាតោ’’តិ កនិដ្ឋត្ថេរស្ស អត្តនា បដិលទ្ធគុណំ អារោចេសិ. ពហុជនហិតាយាតិ ឯតស្សបិ ហិ សទ្ធិវិហារិកាទយោ ‘‘អយំ ន អជានិត្វា ករិស្សតី’’តិ តេន កតមេវ ករោន្តីតិ ពហុជនហិតាយ បដិបន្នោ នាម ហោតីតិ.

២. សារណីយសុត្តវណ្ណនា

១២. ទុតិយេ ខត្តិយស្សាតិ ជាតិយា ខត្តិយស្ស. មុទ្ធាវសិត្តស្សាតិ រាជាភិសេកេន មុទ្ធនិ អភិសិត្តស្ស. សារណីយានិ ភវន្តីតិ សរិតព្ពានិ អសម្មុស្សនីយានិ ហោន្តិ. ជាតោតិ និព្ពត្តោ. យាវជីវំ សារណីយន្តិ ទហរកាលេ ជានិតុម្បិ ន សក្កា, អបរភាគេ បន មាតាបិតុអាទីហិ ញាតកេហិ វា ទាសាទីហិ វា ‘‘ត្វំ អសុកជនបទេ អសុកនគរេ អសុកទិវសេ អសុកនក្ខត្តេ ជាតោ’’តិ អាចិក្ខិតេ សុត្វា តតោ បដ្ឋាយ យាវជីវំ សរតិ ន សម្មុស្សតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘យាវជីវំ សារណីយំ ហោតី’’តិ.

ឥទំ, ភិក្ខវេ, ទុតិយន្តិ អភិសេកដ្ឋានំ នាម រញ្ញោ ពលវតុដ្ឋិករំ ហោតិ, តេនស្ស តំ យាវជីវំ សារណីយំ. សង្គាមវិជយដ្ឋានេបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ បន សង្គាមន្តិ យុទ្ធំ. អភិវិជិនិត្វាតិ ជិនិត្វា សត្តុមទ្ទនំ កត្វា. តមេវ សង្គាមសីសន្តិ តមេវ សង្គាមដ្ឋានំ. អជ្ឈាវសតីតិ អភិភវិត្វា អាវសតិ.

ឥទានិ យស្មា សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស រញ្ញោ ជាតិដ្ឋានាទីហិ កត្តព្ពកិច្ចំ នត្ថិ, ឥមស្មិំ បន សាសនេ តប្បដិភាគេ តយោ បុគ្គលេ ទស្សេតុំ ឥទំ ការណំ អាភតំ, តស្មា តេ ទស្សេន្តោ ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ អនគារិយំ បព្ពជិតោ ហោតីតិ ឯត្ថ ចតុបារិសុទ្ធិសីលម្បិ បព្ពជ្ជានិស្សិតមេវាតិ វេទិតព្ពំ. សារណីយំ ហោតីតិ ‘‘អហំ អសុករដ្ឋេ អសុកជនបទេ អសុកវិហារេ អសុកមាឡកេ អសុកទិវាដ្ឋានេ អសុកចង្កមេ អសុករុក្ខមូលេ បព្ពជិតោ’’តិ ឯវំ យាវជីវំ សរិតព្ពមេវ ហោតិ ន សម្មុស្សិតព្ពំ.

ឥទំ ទុក្ខន្តិ ឯត្តកំ ទុក្ខំ, ន ឥតោ ឧទ្ធំ ទុក្ខំ អត្ថិ. អយំ ទុក្ខសមុទយោតិ ឯត្តកោ ទុក្ខសមុទយោ, ន ឥតោ ឧទ្ធំ ទុក្ខសមុទយោ អត្ថីតិ. សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. ឯវមេត្ថ ចតូហិ សច្ចេហិ សោតាបត្តិមគ្គោ កថិតោ. កសិណបរិកម្មវិបស្សនាញាណានិ បន មគ្គសន្និស្សិតានេវ ហោន្តិ. សារណីយំ ហោតីតិ ‘‘អហំ អសុករដ្ឋេ…បេ… អសុករុក្ខមូលេ សោតាបន្នោ ជាតោ’’តិ យាវជីវំ សារណីយំ ហោតិ អសម្មុស្សនីយំ.

អាសវានំ ខយាតិ អាសវានំ ខយេន. ចេតោវិមុត្តិន្តិ ផលសមាធិំ. បញ្ញាវិមុត្តិន្តិ ផលបញ្ញំ. សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វាតិ អត្តនាវ អភិវិសិដ្ឋាយ បញ្ញាយ បច្ចក្ខំ កត្វា. ឧបសម្បជ្ជ វិហរតីតិ បដិលភិត្វា វិហរតិ. សារណីយន្តិ ‘‘មយា អសុករដ្ឋេ…បេ… អសុករុក្ខមូលេ អរហត្តំ បត្ត’’ន្តិ អត្តនោ អរហត្តបត្តិដ្ឋានំ នាម យាវជីវំ សារណីយំ ហោតិ អសម្មុស្សនីយន្តិ យថានុសន្ធិនាវ ទេសនំ និដ្ឋបេសិ.

៣. អាសំសសុត្តវណ្ណនា

១៣. តតិយេ សន្តោតិ អត្ថិ ឧបលព្ភន្តិ. សំវិជ្ជមានាតិ តស្សេវ វេវចនំ. លោកស្មិន្តិ សត្តលោកេ. និរាសោតិ អនាសោ អបត្ថនោ. អាសំសោតិ អាសំសមានោ បត្ថយមានោ. វិគតាសោតិ អបគតាសោ. ចណ្ឌាលកុលេតិ ចណ្ឌាលានំ កុលេ. វេនកុលេតិ វិលីវការកុលេ. នេសាទកុលេតិ មិគលុទ្ទកានំ កុលេ. រថការកុលេតិ ចម្មការកុលេ. បុក្កុសកុលេតិ បុប្ផច្ឆឌ្ឌកកុលេ.

ឯត្តាវតា កុលវិបត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យស្មា នីចកុលេ ជាតោបិ ឯកច្ចោ អឌ្ឍោ ហោតិ មហទ្ធនោ, អយំ បន ន តាទិសោ, តស្មាស្ស ភោគវិបត្តិំ ទស្សេតុំ ទលិទ្ទេតិអាទិមាហ. តត្ថ ទលិទ្ទេតិ ទាលិទ្ទិយេន សមន្នាគតេ. អប្បន្នបានភោជនេតិ បរិត្តកអន្នបានភោជនេ. កសិរវុត្តិកេតិ ទុក្ខជីវិកេ, យត្ថ វាយាមេន បយោគេន ជីវិតវុត្តិំ សាធេន្តិ, តថារូបេតិ អត្ថោ. យត្ថ កសិរេន ឃាសច្ឆាទោ លព្ភតីតិ យស្មិំ កុលេ ទុក្ខេន យាគុភត្តឃាសោ ច កោបីនមត្តំ អច្ឆាទនញ្ច លព្ភតិ.

ឥទានិ យស្មា ឯកច្ចោ នីចកុលេ ជាតោបិ ឧបធិសម្បន្នោ ហោតិ អត្តភាវសមិទ្ធិយំ ឋិតោ, អយញ្ច ន តាទិសោ, តស្មាស្ស សរីរវិបត្តិម្បិ ទស្សេតុំ សោ ច ហោតិ ទុព្ពណ្ណោតិអាទិមាហ. តត្ថ ទុព្ពណ្ណោតិ បំសុបិសាចកោ វិយ ឈាមខាណុវណ្ណោ. ទុទ្ទសិកោតិ វិជាតមាតុយាបិ អមនាបទស្សនោ. ឱកោដិមកោតិ លកុណ្ឌកោ. កាណោតិ ឯកក្ខិកាណោ វា ឧភយក្ខិកាណោ វា. កុណីតិ ឯកហត្ថកុណី វា ឧភយហត្ថកុណី វា. ខញ្ជោតិ ឯកបាទខញ្ជោ វា ឧភយបាទខញ្ជោ វា. បក្ខហតោតិ ហតបក្ខោ បីឋសប្បី. បទីបេយ្យស្សាតិ វដ្ដិតេលកបល្លកាទិនោ បទីបឧបករណស្ស. តស្ស ន ឯវំ ហោតីតិ. កស្មា ន ហោតិ? នីចកុលេ ជាតត្តា.

ជេដ្ឋោតិ អញ្ញស្មិំ ជេដ្ឋេ សតិ កនិដ្ឋោ អាសំ ន ករោតិ, តស្មា ជេដ្ឋោតិ អាហ. អាភិសេកោតិ ជេដ្ឋោបិ ន អភិសេការហោ អាសំ ន ករោតិ, តស្មា អាភិសេកោតិ អាហ. អនភិសិត្តោតិ អភិសេការហោបិ កាណកុណិអាទិទោសរហិតោ សកិំ អភិសិត្តោ បុន អភិសេកេ អាសំ ន ករោតិ, តស្មា អនភិសិត្តោតិ អាហ. អចលប្បត្តោតិ ជេដ្ឋោបិ អាភិសេកោ អនភិសិត្តោ មន្ទោ ឧត្តានសេយ្យកោ, សោបិ អភិសេកេ អាសំ ន ករោតិ. សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោ បន បញ្ញាយមានមស្សុភេទោ អចលប្បត្តោ នាម ហោតិ, មហន្តម្បិ រជ្ជំ វិចារេតុំ សមត្ថោ, តស្មា ‘‘អចលប្បត្តោ’’តិ អាហ. តស្ស ឯវំ ហោតីតិ កស្មា ហោតិ? មហាជាតិតាយ.

ទុស្សីលោតិ និស្សីលោ. បាបធម្មោតិ លាមកធម្មោ. អសុចីតិ អសុចីហិ កាយកម្មាទីហិ សមន្នាគតោ. សង្កស្សរសមាចារោតិ សង្កាហិ សរិតព្ពសមាចារោ, កិញ្ចិទេវ អសារុប្បំ ទិស្វា ‘‘ឥទំ ឥមិនា កតំ ភវិស្សតី’’តិ ឯវំ បរេសំ អាសង្កនីយសមាចារោ, អត្តនាយេវ វា សង្កាហិ សរិតព្ពសមាចារោ, សាសង្កសមាចារោតិ អត្ថោ. តស្ស ហិ ទិវាដ្ឋានាទីសុ សន្និបតិត្វា កិញ្ចិទេវ មន្តយន្តេ ភិក្ខូ ទិស្វា ‘‘ឥមេ ឯកតោ ហុត្វា មន្តេន្តិ, កច្ចិ នុ ខោ មយា កតកម្មំ ជានិត្វា មន្តេន្តី’’តិ ឯវំ សាសង្កសមាចារោ ហោតិ. បដិច្ឆន្នកម្មន្តោតិ បដិច្ឆាទេតព្ពយុត្តកេន បាបកម្មេន សមន្នាគតោ. អស្សមណោ សមណបដិញ្ញោតិ អស្សមណោ ហុត្វាវ សមណបតិរូបកតាយ ‘‘សមណោ អហ’’ន្តិ ឯវំ បដិញ្ញោ. អព្រហ្មចារី ព្រហ្មចារិបដិញ្ញោតិ អញ្ញេ ព្រហ្មចារិនោ សុនិវត្ថេ សុបារុតេ សុម្ភកបត្តធរេ គាមនិគមរាជធានីសុ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ជីវិកំ កប្បេន្តេ ទិស្វា សយម្បិ តាទិសេន អាការេន តថា បដិបជ្ជនតោ ‘‘អហំ ព្រហ្មចារី’’តិ បដិញ្ញំ ទេន្តោ វិយ ហោតិ. ‘‘អហំ ភិក្ខូ’’តិ វត្វា ឧបោសថគ្គាទីនិ បវិសន្តោ បន ព្រហ្មចារិបដិញ្ញោ ហោតិយេវ, តថា សង្ឃិកំ លាភំ គណ្ហន្តោ. អន្តោបូតីតិ បូតិនា កម្មេន អន្តោ អនុបវិដ្ឋោ. អវស្សុតោតិ រាគាទីហិ តិន្តោ. កសម្ពុជាតោតិ សញ្ជាតរាគាទិកចវរោ. តស្ស ន ឯវំ ហោតីតិ. កស្មា ន ហោតិ? លោកុត្តរធម្មឧបនិស្សយស្ស នត្ថិតាយ. តស្ស ឯវំ ហោតីតិ. កស្មា ហោតិ? មហាសីលស្មិំ បរិបូរការិតាយ.

៤. ចក្កវត្តិសុត្តវណ្ណនា

១៤. ចតុត្ថេ ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ ជនំ រញ្ជេតីតិ រាជា. ចក្កំ វត្តេតីតិ ចក្កវត្តី. វត្តិតំ វា អនេន ចក្កន្តិ ចក្កវត្តី. ធម្មោ អស្ស អត្ថីតិ ធម្មិកោ. ធម្មេនេវ ទសវិធេន ចក្កវត្តិវត្តេន រាជា ជាតោតិ ធម្មរាជា. សោបិ ន អរាជកន្តិ សោបិ អញ្ញំ និស្សយរាជានំ អលភិត្វា ចក្កំ នាម វត្តេតុំ ន សក្កោតីតិ អត្ថោ. ឥតិ សត្ថា ទេសនំ បដ្ឋបេត្វា យថានុសន្ធិំ អបាបេត្វាវ តុណ្ហី អហោសិ. កស្មា? អនុសន្ធិកុសលា ឧដ្ឋហិត្វា អនុសន្ធិំ បុច្ឆិស្សន្តិ, ពហូ ហិ ឥមស្មិំ ឋានេ តថារូបា ភិក្ខូ, អថាហំ តេហិ បុដ្ឋោ ទេសនំ វឌ្ឍេស្សាមីតិ. អថេកោ អនុសន្ធិកុសលោ ភិក្ខុ ភគវន្តំ បុច្ឆន្តោ កោ បន, ភន្តេតិអាទិមាហ. ភគវាបិស្ស ព្យាករោន្តោ ធម្មោ ភិក្ខូតិអាទិមាហ.

តត្ថ ធម្មោតិ ទសកុសលកម្មបថធម្មោ. ធម្មន្តិ តមេវ វុត្តប្បការំ ធម្មំ. និស្សាយាតិ តទធិដ្ឋានេន ចេតសា តមេវ និស្សយំ កត្វា. ធម្មំ សក្ករោន្តោតិ យថា កតោ សោ ធម្មោ សុដ្ឋុ កតោ ហោតិ, ឯវមេតំ ករោន្តោ. ធម្មំ គរុំ ករោន្តោតិ តស្មិំ គារវុប្បត្តិយា តំ គរុករោន្តោ. ធម្មំ អបចាយមានោតិ តស្សេវ ធម្មស្ស អញ្ជលិករណាទីហិ នីចវុត្តិតំ ករោន្តោ. ធម្មទ្ធជោ ធម្មកេតូតិ តំ ធម្មំ ធជមិវ បុរក្ខត្វា កេតុមិវ ឧក្ខិបិត្វា បវត្តិយា ធម្មទ្ធជោ ធម្មកេតុ ច ហុត្វាតិ អត្ថោ. ធម្មាធិបតេយ្យោតិ ធម្មាធិបតិភូតាគតភាវេន ធម្មវសេនេវ ច សព្ពកិរិយានំ ករណេន ធម្មាធិបតេយ្យោ ហុត្វា. ធម្មិកំ រក្ខាវរណគុត្តិំ សំវិទហតីតិ ធម្មោ អស្សា អត្ថីតិ ធម្មិកា, រក្ខា ច អាវរណញ្ច គុត្តិ ច រក្ខាវរណគុត្តិ. តត្ថ ‘‘បរំ រក្ខន្តោ អត្តានំ រក្ខតី’’តិ វចនតោ ខន្តិអាទយោ រក្ខា. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, បរំ រក្ខន្តោ អត្តានំ រក្ខតិ. ខន្តិយា អវិហិំសាយ មេត្តចិត្តតាយ អនុទ្ទយាយា’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៨៥). និវាសនបារុបនគេហាទីនិ អាវរណំ. ចោរាទិឧបទ្ទវនិវារណត្ថំ គោបាយនា គុត្តិ. តំ សព្ពម្បិ សុដ្ឋុ វិទហតិ បវត្តេតិ ឋបេតីតិ អត្ថោ.

ឥទានិ យត្ថ សា សំវិទហិតព្ពា, តំ ទស្សេន្តោ អន្តោជនស្មិន្តិអាទិមាហ. តត្រាយំ សង្ខេបត្ថោ – អន្តោជនសង្ខាតំ បុត្តទារំ សីលសំវរេ បតិដ្ឋាបេន្តោ វត្ថគន្ធមាលាទីនិ ចស្ស ទទមានោ សព្ពោបទ្ទវេ ចស្ស និវារយមានោ ធម្មិកំ រក្ខាវរណគុត្តិំ សំវិទហតិ នាម. ខត្តិយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អយំ បន វិសេសោ – អភិសិត្តខត្តិយា ភទ្រអស្សាជានីយាទិរតនសម្បទានេនបិ ឧបគណ្ហិតព្ពា, អនុយន្តា ខត្តិយា តេសំ អនុរូបយានវាហនសម្បទានេនបិ បរិតោសេតព្ពា, ពលកាយោ កាលំ អនតិក្កមេត្វា ភត្តវេតនសម្បទានេនបិ អនុគ្គហេតព្ពោ, ព្រាហ្មណា អន្នបានវត្ថាទិនា ទេយ្យធម្មេន, គហបតិកា ភត្តពីជនង្គលពលិពទ្ទាទិសម្បទានេន, តថា និគមវាសិនោ នេគមា ជនបទវាសិនោ ច ជានបទា. សមិតបាបពាហិតបាបា បន សមណព្រាហ្មណា សមណបរិក្ខារសម្បទានេន សក្កាតព្ពា, មិគបក្ខិនោ អភយទានេន សមស្សាសេតព្ពា.

ធម្មេនេវ ចក្កំ វត្តេតីតិ ទសកុសលកម្មបថធម្មេនេវ ចក្កំ បវត្តេតិ. តំ ហោតិ ចក្កំ អប្បដិវត្តិយន្តិ តំ តេន ឯវំ បវត្តិតំ អាណាចក្កំ អប្បដិវត្តិយំ ហោតិ. កេនចិ មនុស្សភូតេនាតិ ទេវតា នាម អត្តនា ឥច្ឆិតិច្ឆិតមេវ ករោន្តិ, តស្មា តា អគ្គណ្ហិត្វា ‘‘មនុស្សភូតេនា’’តិ វុត្តំ. បច្ចត្ថិកេនាតិ បដិអត្ថិកេន, បដិសត្តុនាតិ អត្ថោ. ធម្មិកោតិ ចក្កវត្តី ទសកុសលកម្មបថវសេន ធម្មិកោ, តថាគតោ បន នវលោកុត្តរធម្មវសេន. ធម្មរាជាតិ នវហិ លោកុត្តរធម្មេហិ មហាជនំ រញ្ជេតីតិ ធម្មរាជា. ធម្មំយេវាតិ នវលោកុត្តរធម្មមេវ និស្សាយ តមេវ សក្ករោន្តោ តំ គរុករោន្តោ តំ អបចាយមានោ. សោវស្ស ធម្មោ អព្ភុគ្គតដ្ឋេន ធជោតិ ធម្មទ្ធជោ. សោវស្ស កេតូតិ ធម្មកេតុ. តមេវ អធិបតិំ ជេដ្ឋកំ កត្វា វិហរតីតិ ធម្មាធិបតេយ្យោ. ធម្មិកំ រក្ខាវរណគុត្តិន្តិ លោកិយលោកុត្តរធម្មទាយិករក្ខញ្ច អាវរណញ្ច គុត្តិញ្ច. សំវិទហតីតិ ឋបេតិ បញ្ញបេតិ. ឯវរូបន្តិ តិវិធំ កាយទុច្ចរិតំ ន សេវិតព្ពំ, សុចរិតំ សេវិតព្ពន្តិ ឯវំ សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. សំវិទហិត្វាតិ ឋបេត្វា កថេត្វា. ធម្មេនេវ អនុត្តរំ ធម្មចក្កំ បវត្តេតីតិ នវលោកុត្តរធម្មេនេវ អសទិសំ ធម្មចក្កំ បវត្តេតិ. តំ ហោតិ ចក្កំ អប្បដិវត្តិយន្តិ តំ ឯវំ បវត្តិតំ ធម្មចក្កំ ឯតេសុ សមណាទីសុ ឯកេនបិ បដិវត្តេតុំ បដិពាហិតុំ ន សក្កា. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ.

៥. សចេតនសុត្តវណ្ណនា

១៥. បញ្ចមេ ឥសិបតនេតិ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសង្ខាតានំ ឥសីនំ ធម្មចក្កប្បវត្តនត្ថាយ ចេវ ឧបោសថករណត្ថាយ ច អាគន្ត្វា បតនេ, សន្និបាតដ្ឋានេតិ អត្ថោ. បទនេតិបិ បាឋោ, អយមេវ អត្ថោ. មិគទាយេតិ មិគានំ អភយត្ថាយ ទិន្នេ. ឆហិ មាសេហិ ឆារត្តូនេហីតិ សោ កិរ រញ្ញា អាណត្តទិវសេយេវ សព្ពូបករណានិ សជ្ជេត្វា អន្តេវាសិកេហិ សទ្ធិំ អរញ្ញំ បវិសិត្វា គាមទ្វារគាមមជ្ឈទេវកុលសុសានាទីសុ ឋិតរុក្ខេ ចេវ ឈាមបតិតសុក្ខរុក្ខេ ច វិវជ្ជេត្វា សម្បន្នបទេសេ ឋិតេ សព្ពទោសវិវជ្ជិតេ នាភិអរនេមីនំ អនុរូបេ រុក្ខេ គហេត្វា តំ ចក្កំ អកាសិ. តស្ស រុក្ខេ វិចិនិត្វា គណ្ហន្តស្ស ចេវ ករោន្តស្ស ច ឯត្តកោ កាលោ វីតិវត្តោ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឆហិ មាសេហិ ឆារត្តូនេហី’’តិ. នានាករណន្តិ នានត្តំ. នេសន្តិ ន ឯសំ. អត្ថេសន្តិ អត្ថិ ឯសំ. អភិសង្ខារស្ស គតីតិ បយោគស្ស គមនំ. ចិង្គុលាយិត្វាតិ បរិព្ភមិត្វា. អក្ខាហតំ មញ្ញេតិ អក្ខេ បវេសេត្វា ឋបិតមិវ.

សទោសាតិ សគណ្ឌា ឧណ្ណតោណតដ្ឋានយុត្តា. សកសាវាតិ បូតិសារេន ចេវ ផេគ្គុនា ច យុត្តា. កាយវង្កាតិអាទីនិ កាយទុច្ចរិតាទីនំ នាមានិ. ឯវំ បបតិតាតិ ឯវំ គុណបតនេន បតិតា. ឯវំ បតិដ្ឋិតាតិ ឯវំ គុណេហិ បតិដ្ឋិតា. តត្ថ លោកិយមហាជនា បបតិតា នាម, សោតាបន្នាទយោ បតិដ្ឋិតា នាម. តេសុបិ បុរិមា តយោ កិលេសានំ សមុទាចារក្ខណេ បបតិតា នាម, ខីណាសវា បន ឯកន្តេនេវ បតិដ្ឋិតា នាម. តស្មាតិ យស្មា អប្បហីនកាយវង្កាទយោ បបតន្តិ, បហីនកាយវង្កាទយោ បតិដ្ឋហន្តិ, តស្មា. កាយវង្កាទីនំ បន ឯវំ បហានំ វេទិតព្ពំ – បាណាតិបាតោ អទិន្នាទានំ មិច្ឆាចារោ មុសាវាទោ បិសុណាវាចា មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ ឥមេ តាវ ឆ សោតាបត្តិមគ្គេន បហីយន្តិ, ផរុសាវាចា ព្យាបាទោតិ ទ្វេ អនាគាមិមគ្គេន, អភិជ្ឈា សម្ផប្បលាបោតិ ទ្វេ អរហត្តមគ្គេនាតិ.

៦. អបណ្ណកសុត្តវណ្ណនា

១៦. ឆដ្ឋេ អបណ្ណកបដិបទន្តិ អវិរទ្ធបដិបទំ ឯកំសបដិបទំ និយ្យានិកបដិបទំ ការណបដិបទំ សារបដិបទំ មណ្ឌបដិបទំ អបច្ចនីកបដិបទំ អនុលោមបដិបទំ ធម្មានុធម្មបដិបទំ បដិបន្នោ ហោតិ, ន តក្កគ្គាហេន វា នយគ្គាហេន វា. ឯវំ គហេត្វា បដិបន្នោ ហិ ភិក្ខុ វា ភិក្ខុនី វា ឧបាសកោ វា ឧបាសិកា វា មនុស្សទេវនិព្ពានសម្បត្តីហិ ហាយតិ បរិហាយតិ, អបណ្ណកបដិបទំ បដិបន្នោ បន តាហិ សម្បត្តីហិ ន បរិហាយតិ. អតីតេ កន្តារទ្ធានមគ្គំ បដិបន្នេសុ ទ្វីសុ សត្ថវាហេសុ យក្ខស្ស វចនំ គហេត្វា ពាលសត្ថវាហោ សទ្ធិំ សត្ថេន អនយព្យសនំ បត្តោ, យក្ខស្ស វចនំ អគ្គហេត្វា ‘‘ឧទកទិដ្ឋដ្ឋានេ ឧទកំ ឆឌ្ឌេស្សាមា’’តិ សត្ថកេ សញ្ញាបេត្វា មគ្គំ បដិបន្នោ បណ្ឌិតសត្ថវាហោ វិយ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ –

‘‘អបណ្ណកំ ឋានមេកេ, ទុតិយំ អាហុ តក្កិកា;

ឯតទញ្ញាយ មេធាវី, តំ គណ្ហេ យទបណ្ណក’’ន្តិ. (ជា. ១.១.១);

យោនិ ចស្ស អារទ្ធា ហោតីតិ ឯត្ថ យោនីតិ ខន្ធកោដ្ឋាសស្សបិ ការណស្សបិ បស្សាវមគ្គស្សបិ នាមំ. ‘‘ចតស្សោ ខោ ឥមា, សារិបុត្ត, យោនិយោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៥២) ហិ ខន្ធកោដ្ឋាសោ យោនិ នាម. ‘‘យោនិ ហេសា ភូមិជ ផលស្ស អធិគមាយា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.២២៦) ការណំ. ‘‘ន ចាហំ ព្រាហ្មណំ ព្រូមិ, យោនិជំ មត្តិសម្ភវ’’ន្តិ (ម. និ. ២.៤៥៧; ធ. ប. ៣៩៦) ច ‘‘តមេនំ កម្មជវាតា និវត្តិត្វា ឧទ្ធំបាទំ អធោសិរំ សម្បរិវត្តេត្វា មាតុ យោនិមុខេ សម្បដិបាទេន្តី’’តិ ច អាទីសុ បស្សាវមគ្គោ. ឥធ បន ការណំ អធិប្បេតំ. អារទ្ធាតិ បគ្គហិតា បរិបុណ្ណា.

អាសវានំ ខយាយាតិ ឯត្ថ អាសវន្តីតិ អាសវា, ចក្ខុតោបិ…បេ… មនតោបិ សន្ទន្តិ បវត្តន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ធម្មតោ យាវ គោត្រភុ, ឱកាសតោ យាវ ភវគ្គា សវន្តីតិ វា អាសវា, ឯតេ ធម្មេ ឯតញ្ច ឱកាសំ អន្តោករិត្វា បវត្តន្តីតិ អត្ថោ. អន្តោករណត្ថោ ហិ អយំ អាការោ. ចិរបារិវាសិយដ្ឋេន មទិរាទយោ អាសវា, អាសវា វិយាតិបិ អាសវា. លោកស្មិម្បិ ហិ ចិរបារិវាសិកា មទិរាទយោ អាសវាតិ វុច្ចន្តិ, យទិ ច ចិរបារិវាសិយដ្ឋេន អាសវា, ឯតេយេវ ភវិតុមរហន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘បុរិមា, ភិក្ខវេ, កោដិ ន បញ្ញាយតិ អវិជ្ជាយ, ឥតោ បុព្ពេ អវិជ្ជា នាហោសី’’តិអាទិ (អ. និ. ១០.៦១). អាយតំ វា សំសារទុក្ខំ សវន្តិ បសវន្តីតិបិ អាសវា. បុរិមានិ ចេត្ថ និព្ពចនានិ យត្ថ កិលេសា អាសវាតិ អាគច្ឆន្តិ, តត្ថ យុជ្ជន្តិ, បច្ឆិមំ កម្មេបិ. ន កេវលញ្ច កម្មកិលេសាយេវ អាសវា, អបិច ខោ នានប្បការា ឧបទ្ទវាបិ. សុត្តេសុ ហិ ‘‘នាហំ, ចុន្ទ, ទិដ្ឋធម្មិកានំយេវ អាសវានំ សំវរាយ ធម្មំ ទេសេមី’’តិ (ទី. និ. ៣.១៨២) ឯត្ថ វិវាទមូលភូតា កិលេសា អាសវាតិ អាគតា.

‘‘យេន ទេវូបបត្យស្ស, គន្ធព្ពោ វា វិហង្គមោ;

យក្ខត្តំ យេន គច្ឆេយ្យំ, មនុស្សត្តញ្ច អព្ពជេ;

តេ មយ្ហំ អាសវា ខីណា, វិទ្ធស្តា វិនឡីកតា’’តិ. (អ. និ. ៤.៣៦) –

ឯត្ថ តេភូមកំ ច កម្មំ អវសេសា ច អកុសលា ធម្មា. ‘‘ទិដ្ឋធម្មិកានំ អាសវានំ សំវរាយ សម្បរាយិកានំ អាសវានំ បដិឃាតាយា’’តិ (បារា. ៣៩; អ. និ. ២.២០២-២៣០) ឯត្ថ បរូបវាទវិប្បដិសារវធពន្ធាទយោ ចេវ អបាយទុក្ខភូតា ច នានប្បការា ឧបទ្ទវា.

តេ បនេតេ អាសវា យត្ថ យថា អាគតា, តត្ថ តថា វេទិតព្ពា. ឯតេ ហិ វិនយេ តាវ ‘‘ទិដ្ឋធម្មិកានំ អាសវានំ សំវរាយ, សម្បរាយិកានំ អាសវានំ បដិឃាតាយា’’តិ (បារា. ៣៩; អ. និ. ២.២០២-២៣០) ទ្វេធា អាគតា. សឡាយតនេ ‘‘តយោ មេ, អាវុសោ, អាសវា កាមាសវោ ភវាសវោ អវិជ្ជាសវោ’’តិ (សំ. និ. ៤.៣២១) តិធា អាគតា. អញ្ញេសុ ច សុត្តន្តេសុ (ចូឡនិ. ជតុកណ្ណិមាណវបុច្ឆានិទ្ទេសោ ៦៩; បដិ. ម. ១.១០៧) អភិធម្មេ (ធ. ស. ១១០២-១១០៦; វិភ. ៩៣៧) ច តេយេវ ទិដ្ឋាសវេន សហ ចតុធា អាគតា. និព្ពេធិកបរិយាយេន ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, អាសវា និរយគាមិនិយា, អត្ថិ អាសវា តិរច្ឆានយោនិគាមិនិយា, អត្ថិ អាសវា បេត្តិវិសយគាមិនិយា, អត្ថិ អាសវា មនុស្សលោកគាមិនិយា, អត្ថិ អាសវា ទេវលោកគាមិនិយា’’តិ (អ. និ. ៦.៦៣) បញ្ចធា អាគតា. កម្មមេវ ចេត្ថ អាសវាតិ វុត្តំ. ឆក្កនិបាតេ ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, អាសវា សំវរាបហាតព្ពា’’តិអាទិនា (អ. និ. ៦.៥៨) នយេន ឆធា អាគតា. សព្ពាសវបរិយាយេ (ម. និ. ១.១៤ អាទយោ) តេយេវ ទស្សនេន បហាតព្ពេហិ សទ្ធិំ សត្តធា អាគតា. ឥធ បន អភិធម្មនយេន ចត្តារោ អាសវា អធិប្បេតាតិ វេទិតព្ពា.

ខយាយាតិ ឯត្ថ បន អាសវានំ សរសភេទោបិ ខីណាការោបិ មគ្គផលនិព្ពានានិបិ ‘‘អាសវក្ខយោ’’តិ វុច្ចតិ. ‘‘យោ អាសវានំ ខយោ វយោ ភេទោ បរិភេទោ អនិច្ចតា អន្តរធាន’’ន្តិ ឯត្ថ ហិ អាសវានំ សរសភេទោ ‘‘អាសវក្ខយោ’’តិ វុត្តោ. ‘‘ជានតោ អហំ, ភិក្ខវេ, បស្សតោ អាសវានំ ខយំ វទាមី’’តិ (ម. និ. ១.១៥; សំ. និ. ២.២៣; ឥតិវុ. ១០២) ឯត្ថ អាសវប្បហានំ អាសវានំ អច្ចន្តក្ខយោ អសមុប្បាទោ ខីណាការោ នត្ថិភាវោ ‘‘អាសវក្ខយោ’’តិ វុត្តោ.

‘‘សេខស្ស សិក្ខមានស្ស, ឧជុមគ្គានុសារិនោ;

ខយស្មិំ បឋមំ ញាណំ, តតោ អញ្ញា អនន្តរា’’តិ. (ឥតិវុ. ៦២) –

ឯត្ថ មគ្គោ ‘‘អាសវក្ខយោ’’តិ វុត្តោ. ‘‘អាសវានំ ខយា សមណោ ហោតី’’តិ (ម. និ. ១.៤៣៨) ឯត្ថ ផលំ.

‘‘បរវជ្ជានុបស្សិស្ស, និច្ចំ ឧជ្ឈានសញ្ញិនោ;

អាសវា តស្ស វឌ្ឍន្តិ, អារា សោ អាសវក្ខយា’’តិ. (ធ. ប. ២៥៣) –

ឯត្ថ និព្ពានំ. ឥមស្មិំ បន សុត្តេ ផលំ សន្ធាយ ‘‘អាសវានំ ខយាយា’’តិ អាហ, អរហត្តផលត្ថាយាតិ អត្ថោ.

ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារោតិ មនច្ឆដ្ឋេសុ ឥន្ទ្រិយេសុ បិហិតទ្វារោ. ភោជនេ មត្តញ្ញូតិ ភោជនស្មិំ បមាណញ្ញូ, បដិគ្គហណបរិភោគបច្ចវេក្ខណមត្តំ ជានាតិ បជានាតីតិ អត្ថោ. ជាគរិយំ អនុយុត្តោតិ រត្តិន្ទិវំ ឆ កោដ្ឋាសេ កត្វា បញ្ចសុ កោដ្ឋាសេសុ ជាគរណភាវំ អនុយុត្តោ, ជាគរណេយេវ យុត្តប្បយុត្តោតិ អត្ថោ.

ឯវំ មាតិកំ ឋបេត្វា ឥទានិ តមេវ ឋបិតបដិបាដិយា វិភជន្តោ កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូតិអាទិមាហ. តត្ថ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វាតិអាទីនំ អត្ថោ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១៥) វិត្ថារិតោ, តថា បដិសង្ខា យោនិសោ អាហារំ អាហារេតិ នេវ ទវាយាតិអាទីនំ (វិសុទ្ធិ. ១.១៨). អាវរណីយេហិ ធម្មេហីតិ បញ្ចហិ នីវរណេហិ ធម្មេហិ. នីវរណានិ ហិ ចិត្តំ អាវរិត្វា តិដ្ឋន្តិ, តស្មា អាវរណីយា ធម្មាតិ វុច្ចន្តិ. សីហសេយ្យំ កប្បេតីតិ សីហោ វិយ សេយ្យំ កប្បេតិ. បាទេ បាទំ អច្ចាធាយាតិ វាមបាទំ ទក្ខិណបាទេ អតិអាធាយ. សមំ ឋបិតេ ហិ បាទេ ជាណុកេន ជាណុកំ គោប្ផកេន ច គោប្ផកំ ឃដីយតិ, តតោ វេទនា ឧដ្ឋហន្តិ. តស្មា តស្ស ទោសស្ស បរិវជ្ជនត្ថំ ថោកំ អតិក្កមិត្វា ឯស បាទំ ឋបេតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘បាទេ បាទំ អច្ចាធាយា’’តិ.

សតោ សម្បជានោតិ សតិយា ចេវ សម្បជញ្ញេន ច សមន្នាគតោ. កថំ បនេស និទ្ទាយន្តោ សតោ សម្បជានោ នាម ហោតីតិ? បុរិមប្បវត្តិវសេន. អយំ ហិ ចង្កមេ ចង្កមន្តោ និទ្ទាយ ឱក្កមនភាវំ ញត្វា បវត្តមានំ កម្មដ្ឋានំ ឋបេត្វា មញ្ចេ វា ផលកេ វា និបន្នោ និទ្ទំ ឧបគន្ត្វា បុន បពុជ្ឈមានោ កម្មដ្ឋានំ ឋិតដ្ឋានេ គណ្ហន្តោយេវ បពុជ្ឈតិ. តស្មា និទ្ទាយន្តោបិ សតោ សម្បជានោ នាម ហោតិ. អយំ តាវ មូលកម្មដ្ឋានេ នយោវ. បរិគ្គហកម្មដ្ឋានវសេនាបិ បនេស សតោ សម្បជានោ នាម ហោតិ. កថំ? អយំ ហិ ចង្កមន្តោ និទ្ទាយ ឱក្កមនភាវំ ញត្វា បាសាណផលកេ វា មញ្ចេ វា ទក្ខិណេន បស្សេន និបជ្ជិត្វា បច្ចវេក្ខតិ – ‘‘អចេតនោ កាយោ អចេតនេ មញ្ចេ បតិដ្ឋិតោ, អចេតនោ មញ្ចោ អចេតនាយ បថវិយា, អចេតនា បថវី អចេតនេ ឧទកេ, អចេតនំ ឧទកំ អចេតនេ វាតេ, អចេតនោ វាតោ អចេតនេ អាកាសេ បតិដ្ឋិតោ. តត្ថ អាកាសម្បិ ‘អហំ វាតំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិត’ន្តិ ន ជានាតិ, វាតោបិ ‘អហំ អាកាសេ បតិដ្ឋិតោ’តិ ន ជានាតិ. តថា វាតោ ន ជានាតិ. ‘អហំ ឧទកំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិតោ’តិ…បេ… មញ្ចោ ន ជានាតិ, ‘អហំ កាយំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិតោ’តិ, កាយោ ន ជានាតិ ‘អហំ មញ្ចេ បតិដ្ឋិតោ’តិ. ន ហិ តេសំ អញ្ញមញ្ញំ អាភោគោ វា សមន្នាហារោ វា មនសិការោ វា ចេតនា វា បត្ថនា វា អត្ថី’’តិ. តស្ស ឯវំ បច្ចវេក្ខតោ តំ បច្ចវេក្ខណចិត្តំ ភវង្គេ ឱតរតិ. ឯវំ និទ្ទាយន្តោបិ សតោ សម្បជានោ នាម ហោតីតិ.

ឧដ្ឋានសញ្ញំ មនសិករិត្វាតិ ‘‘ឯត្តកំ ឋានំ គតេ ចន្ទេ វា តារកាយ វា ឧដ្ឋហិស្សាមី’’តិ ឧដ្ឋានកាលបរិច្ឆេទិកំ សញ្ញំ មនសិករិត្វា, ចិត្តេ ឋបេត្វាតិ អត្ថោ. ឯវំ ករិត្វា សយិតោ ហិ យថាបរិច្ឆិន្នេយេវ កាលេ ឧដ្ឋហតិ.

៧. អត្តព្យាពាធសុត្តវណ្ណនា

១៧. សត្តមេ អត្តព្យាពាធាយាតិ អត្តទុក្ខាយ. បរព្យាពាធាយាតិ បរទុក្ខាយ. កាយសុចរិតន្តិអាទីនិ បុព្ពភាគេ ទសកុសលកម្មបថវសេន អាគតានិ, ឧបរិ បន យាវ អរហត្តា អវារិតានេវ.

៨. ទេវលោកសុត្តវណ្ណនា

១៨. អដ្ឋមេ អដ្ដីយេយ្យាថាតិ អដ្ដា បីឡិតា ភវេយ្យាថ. ហរាយេយ្យាថាតិ លជ្ជេយ្យាថ. ជិគុច្ឆេយ្យាថាតិ គូថេ វិយ តស្មិំ វចនេ សញ្ជាតជិគុច្ឆា ភវេយ្យាថ. ឥតិ កិរាតិ ឯត្ថ ឥតីតិ បទសន្ធិព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតា, កិរាតិ អនុស្សវត្ថេ និបាតោ. ទិព្ពេន កិរ អាយុនា អដ្ដីយថាតិ ឯវមស្ស សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. បគេវ ខោ បនាតិ បឋមតរំយេវ.

៩. បឋមបាបណិកសុត្តវណ្ណនា

១៩. នវមេ បាបណិកោតិ អាបណិកោ, អាបណំ ឧគ្ឃាដេត្វា ភណ្ឌវិក្កាយកស្ស វាណិជស្សេតំ អធិវចនំ. អភព្ពោតិ អភាជនភូតោ. សក្កច្ចំ កម្មន្តំ អធិដ្ឋាតីតិ យថា អធិដ្ឋិតំ សុអធិដ្ឋិតំ ហោតិ, ឯវំ សយំ អត្តបច្ចក្ខំ ករោន្តោ នាធិដ្ឋាតិ. តត្ថ បច្ចូសកាលេ បទសទ្ទេន ឧដ្ឋាយ ទីបំ ជាលេត្វា ភណ្ឌំ បសារេត្វា អនិសីទន្តោ បុព្ពណ្ហសមយំ ន សក្កច្ចំ កម្មន្តំ អធិដ្ឋាតិ នាម. អយំ ហិ យំ ចោរា រត្តិំ ភណ្ឌំ ហរិត្វា ‘‘ឥទំ អម្ហាកំ ហត្ថតោ វិស្សជ្ជេស្សាមា’’តិ អាបណំ គន្ត្វា អប្បេន អគ្ឃេន ទេន្តិ, យម្បិ ពហុវេរិនោ មនុស្សា រត្តិំ នគរេ វសិត្វា បាតោវ អាបណំ គន្ត្វា ភណ្ឌំ គណ្ហន្តិ, យំ វា បន ជនបទំ គន្តុកាមា មនុស្សា បាតោវ អាបណំ គន្ត្វា ភណ្ឌំ កិណន្តិ, តប្បច្ចយស្ស លាភស្ស អស្សាមិកោ ហោតិ.

អញ្ញេសំ ភោជនវេលាយ បន ភុញ្ជិតុំ អាគន្ត្វា បាតោវ ភណ្ឌំ បដិសាមេត្វា ឃរំ គន្ត្វា ភុញ្ជិត្វា និទ្ទាយិត្វា សាយំ បុន អាបណំ អាគច្ឆន្តោ មជ្ឈន្ហិកសមយំ ន សក្កច្ចំ កម្មន្តំ អធិដ្ឋាតិ នាម. សោ ហិ យំ ចោរា បាតោវ វិស្សជ្ជេតុំ ន សម្បាបុណិំសុ, ទិវាកាលេ បន បរេសំ អសញ្ចារក្ខណេ អាបណំ គន្ត្វា អប្បគ្ឃេន ទេន្តិ, យញ្ច ភោជនវេលាយ បុញ្ញវន្តោ ឥស្សរា ‘‘អាបណតោ ឥទញ្ចិទញ្ច លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ បហិណិត្វា អាហរាបេន្តិ, តប្បច្ចយស្ស លាភស្ស អស្សាមិកោ ហោតិ.

យាវ យាមភេរិនិក្ខមនា បន អន្តោអាបណេ ទីបំ ជាលាបេត្វា អនិសីទន្តោ សាយន្ហសមយំ ន សក្កច្ចំ កម្មន្តំ អធិដ្ឋាតិ នាម. សោ ហិ យំ ចោរា បាតោបិ ទិវាបិ វិស្សជ្ជេតុំ ន សម្បាបុណិំសុ, សាយំ បន អាបណំ គន្ត្វា អប្បគ្ឃេន ទេន្តិ, តប្បច្ចយស្ស លាភស្ស អស្សាមិកោ ហោតិ.

ន សក្កច្ចំ សមាធិនិមិត្តំ អធិដ្ឋាតីតិ សក្កច្ចកិរិយាយ សមាធិំ ន សមាបជ្ជតិ. ឯត្ថ ច បាតោវ ចេតិយង្គណពោធិយង្គណេសុ វត្តំ កត្វា សេនាសនំ បវិសិត្វា យាវ ភិក្ខាចារវេលា, តាវ សមាបត្តិំ អប្បេត្វា អនិសីទន្តោ បុព្ពណ្ហសមយំ ន សក្កច្ចំ សមាធិនិមិត្តំ អធិដ្ឋាតិ នាម. បច្ឆាភត្តំ បន បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានំ បវិសិត្វា យាវ សាយន្ហសមយា សមាបត្តិំ អប្បេត្វា អនិសីទន្តោ មជ្ឈន្ហិកសមយំ ន សក្កច្ចំ សមាធិនិមិត្តំ អធិដ្ឋាតិ នាម. សាយំ បន ចេតិយំ វន្ទិត្វា ថេរូបដ្ឋានំ កត្វា សេនាសនំ បវិសិត្វា បឋមយាមំ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា អនិសីទន្តោ សាយន្ហសមយំ ន សក្កច្ចំ សមាធិនិមិត្តំ អធិដ្ឋាតិ នាម. សុក្កបក្ខោ វុត្តបដិបក្ខនយេនេវ វេទិតព្ពោ. អបិចេត្ថ ‘‘សមាបត្តិំ អប្បេត្វា’’តិ វុត្តដ្ឋានេ សមាបត្តិយា អសតិ វិបស្សនាបិ វដ្ដតិ, សមាធិនិមិត្តន្តិ ច សមាធិអារម្មណម្បិ វដ្ដតិយេវ. វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘សមាធិបិ សមាធិនិមិត្តំ, សមាធារម្មណម្បិ សមាធិនិមិត្ត’’ន្តិ.

១០. ទុតិយបាបណិកសុត្តវណ្ណនា

២០. ទសមេ ចក្ខុមាតិ បញ្ញាចក្ខុនា ចក្ខុមា ហោតិ. វិធុរោតិ វិសិដ្ឋធុរោ ឧត្តមធុរោ ញាណសម្បយុត្តេន វីរិយេន សមន្នាគតោ. និស្សយសម្បន្នោតិ អវស្សយសម្បន្នោ បតិដ្ឋានសម្បន្នោ. បណិយន្តិ វិក្កាយិកភណ្ឌំ. ឯត្តកំ មូលំ ភវិស្សតិ ឯត្តកោ ឧទយោតិ តស្មិំ ‘‘ឯវំ កីតំ ឯវំ វិក្កាយមាន’’ន្តិ វុត្តបណិយេ យេន កយេន តំ កីតំ, តំ កយសង្ខាតំ មូលំ ឯត្តកំ ភវិស្សតិ. យោ ច តស្មិំ វិក្កយមានេ វិក្កយោ, តស្មិំ វិក្កយេ ឯត្តកោ ឧទយោ ភវិស្សតិ, ឯត្តិកា វឌ្ឍីតិ អត្ថោ.

កុសលោ ហោតិ បណិយំ កេតុញ្ច វិក្កេតុញ្ចាតិ សុលភដ្ឋានំ គន្ត្វា កិណន្តោ ទុល្លភដ្ឋានំ គន្ត្វា វិក្កិណន្តោ ច ឯត្ថ កុសលោ នាម ហោតិ, ទសគុណម្បិ វីសតិគុណម្បិ លាភំ លភតិ.

អឌ្ឍាតិ ឥស្សរា ពហុនា និក្ខិត្តធនេន សមន្នាគតា. មហទ្ធនាតិ វឡញ្ជនកវសេន មហទ្ធនា. មហាភោគាតិ ឧបភោគបរិភោគភណ្ឌេន មហាភោគា. បដិពលោតិ កាយពលេន ចេវ ញាណពលេន ច សមន្នាគតត្តា សមត្ថោ. អម្ហាកញ្ច កាលេន កាលំ អនុប្បទាតុន្តិ អម្ហាកញ្ច គហិតធនមូលិកំ វឌ្ឍិំ កាលេន កាលំ អនុប្បទាតុំ. និបតន្តីតិ និមន្តេន្តិ. និបាតេន្តីតិបិ បាឋោ, អយមេវ អត្ថោ.

កុសលានំ ធម្មានំ ឧបសម្បទាយាតិ កុសលធម្មានំ សម្បាទនត្ថាយ បដិលាភត្ថាយ. ថាមវាតិ ញាណថាមេន សមន្នាគតោ. ទឡ្ហបរក្កមោតិ ថិរេន ញាណបរក្កមេន សមន្នាគតោ. អនិក្ខិត្តធុរោតិ ‘‘អគ្គមគ្គំ អបាបុណិត្វា ឥមំ វីរិយធុរំ ន ឋបេស្សាមី’’តិ ឯវំ អដ្ឋបិតធុរោ.

ពហុស្សុតាតិ ឯកនិកាយាទិវសេន ពហុ ពុទ្ធវចនំ សុតំ ឯតេសន្តិ ពហុស្សុតា. អាគតាគមាតិ ឯកោ និកាយោ ឯកោ អាគមោ នាម, ទ្វេ និកាយា ទ្វេ អាគមា នាម, បញ្ច និកាយា បញ្ច អាគមា នាម, ឯតេសុ អាគមេសុ យេសំ ឯកោបិ អាគមោ អាគតោ បគុណោ បវត្តិតោ, តេ អាគតាគមា នាម. ធម្មធរាតិ សុត្តន្តបិដកធរា. វិនយធរាតិ វិនយបិដកធរា. មាតិកាធរាតិ ទ្វេមាតិកាធរា. បរិបុច្ឆតីតិ អត្ថានត្ថំ ការណាការណំ បុច្ឆតិ. បរិបញ្ហតីតិ ‘‘ឥមំ នាម បុច្ឆិស្សាមី’’តិ អញ្ញាតិ តុលេតិ បរិគ្គណ្ហាតិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.

ឥមស្មិំ បន សុត្តេ បឋមំ បញ្ញា អាគតា, បច្ឆា វីរិយញ្ច កល្យាណមិត្តសេវនា ច. តត្ថ បឋមំ អរហត្តំ បត្វា បច្ឆា វីរិយំ កត្វា កល្យាណមិត្តា សេវិតព្ពាតិ ន ឯវំ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, ទេសនាយ នាម ហេដ្ឋិមេន វា បរិច្ឆេទោ ហោតិ ឧបរិមេន វា ទ្វីហិបិ វា កោដីហិ. ឥធ បន ឧបរិមេន បរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ. តស្មា កថេន្តេន បឋមំ កល្យាណមិត្តឧបនិស្សយំ ទស្សេត្វា មជ្ឈេ វីរិយំ ទស្សេត្វា បច្ឆា អរហត្តំ កថេតព្ពន្តិ.

រថការវគ្គោ ទុតិយោ.

៣. បុគ្គលវគ្គោ

១. សមិទ្ធសុត្តវណ្ណនា

២១. តតិយស្ស បឋមេ ឈានផស្សំ បឋមំ ផុសតិ, បច្ឆា និរោធំ និព្ពានំ សច្ឆិករោតីតិ កាយសក្ខិ. ទិដ្ឋន្តំ បត្តោតិ ទិដ្ឋិប្បត្តោ. សទ្ទហន្តោ វិមុត្តោតិ សទ្ធាវិមុត្តោ. ខមតីតិ រុច្ចតិ. អភិក្កន្តតរោតិ អតិសុន្ទរតរោ. បណីតតរោតិ អតិបណីតតរោ. សទ្ធិន្ទ្រិយំ អធិមត្តំ ហោតីតិ សមិទ្ធត្ថេរស្ស កិរ អរហត្តមគ្គក្ខណេ សទ្ធិន្ទ្រិយំ ធុរំ អហោសិ, សេសានិ ចត្តារិ សហជាតិន្ទ្រិយានិ តស្សេវ បរិវារានិ អហេសុំ. ឥតិ ថេរោ អត្តនា បដិវិទ្ធមគ្គំ កថេន្តោ ឯវមាហ. មហាកោដ្ឋិកត្ថេរស្ស បន អរហត្តមគ្គក្ខណេ សមាធិន្ទ្រិយំ ធុរំ អហោសិ, សេសានិ ចត្តារិ ឥន្ទ្រិយានិ តស្សេវ បរិវារានិ អហេសុំ. តស្មា សោបិ សមាធិន្ទ្រិយំ អធិមត្តន្តិ កថេន្តោ អត្តនា បដិវិទ្ធមគ្គមេវ កថេសិ. សារិបុត្តត្ថេរស្ស បន អរហត្តមគ្គក្ខណេ បញ្ញិន្ទ្រិយំ ធុរំ អហោសិ. សេសានិ ចត្តារិ ឥន្ទ្រិយានិ តស្សេវ បរិវារានិ អហេសុំ. តស្មា សោបិ បញ្ញិន្ទ្រិយំ អធិមត្តន្តិ កថេន្តោ អត្តនា បដិវិទ្ធមគ្គមេវ កថេសិ.

ខ្វេត្ថាតិ ន ខោ ឯត្ថ. ឯកំសេន ព្យាកាតុន្តិ ឯកន្តេន ព្យាករិតុំ. អរហត្តាយ បដិបន្នោតិ អរហត្តមគ្គសមង្គិំ ទស្សេតិ. ឯវមេតស្មិំ សុត្តេ តីហិបិ ថេរេហិ អត្តនា បដិវិទ្ធមគ្គោវ កថិតោ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ បន ភុម្មន្តរេនេវ កថេសិ.

២. គិលានសុត្តវណ្ណនា

២២. ទុតិយេ សប្បាយានីតិ ហិតានិ វុទ្ធិករានិ. បតិរូបន្តិ អនុច្ឆវិកំ. នេវ វុដ្ឋាតិ តម្ហា អាពាធាតិ ឥមិនា អតេកិច្ឆេន វាតាបមារាទិនា រោគេន សមន្នាគតោ និដ្ឋាបត្តគិលានោ កថិតោ. វុដ្ឋាតិ តម្ហា អាពាធាតិ ឥមិនា ខិបិតកកច្ឆុតិណបុប្ផកជរាទិភេទោ អប្បមត្តអាពាធោ កថិតោ. លភន្តោ សប្បាយានិ ភោជនានិ នោ អលភន្តោតិ ឥមិនា បន យេសំ បដិជគ្គនេន ផាសុកំ ហោតិ, សព្ពេបិ តេ អាពាធា កថិតា. ឯត្ថ ច បតិរូបោ ឧបដ្ឋាកោ នាម គិលានុបដ្ឋាកអង្គេហិ សមន្នាគតោ បណ្ឌិតោ ទក្ខោ អនលសោ វេទិតព្ពោ. គិលានុបដ្ឋាកោ អនុញ្ញាតោតិ ភិក្ខុសង្ឃេន ទាតព្ពោតិ អនុញ្ញាតោ. តស្មិញ្ហិ គិលានេ អត្តនោ ធម្មតាយ យាបេតុំ អសក្កោន្តេ ភិក្ខុសង្ឃេន តស្ស ភិក្ខុនោ ឯកោ ភិក្ខុ ច សាមណេរោ ច ‘‘ឥមំ បដិជគ្គថា’’តិ អបលោកេត្វា ទាតព្ពា. យាវ បន តេ តំ បដិជគ្គន្តិ, តាវ គិលានស្ស ច តេសញ្ច ទ្វិន្នំ យេនត្ថោ, សព្ពំ ភិក្ខុសង្ឃស្សេវ ភារោ.

អញ្ញេបិ គិលានា ឧបដ្ឋាតព្ពាតិ ឥតរេបិ ទ្វេ គិលានា ឧបដ្ឋាបេតព្ពា. កិំ ការណា? យោបិ ហិ និដ្ឋបត្តគិលានោ, សោ អនុបដ្ឋិយមានោ ‘‘សចេ មំ បដិជគ្គេយ្យុំ, ផាសុកំ មេ ភវេយ្យ. ន ខោ បន មំ បដិជគ្គន្តី’’តិ មនោបទោសំ កត្វា អបាយេ និព្ពត្តេយ្យ. បដិជគ្គិយមានស្ស បនស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃេន យំ កាតព្ពំ, តំ កតំ. មយ្ហំ បន កម្មវិបាកោ ឦទិសោ’’តិ. សោ ភិក្ខុសង្ឃេ មេត្តំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា សគ្គេ និព្ពត្តិស្សតិ. យោ បន អប្បមត្តកេន ព្យាធិនា សមន្នាគតោ លភន្តោបិ អលភន្តោបិ វុដ្ឋាតិយេវ, តស្ស វិនាបិ ភេសជ្ជេន វូបសមនព្យាធិ ភេសជ្ជេ កតេ ខិប្បតរំ វូបសម្មតិ. សោ តតោ ពុទ្ធវចនំ វា ឧគ្គណ្ហិតុំ សក្ខិស្សតិ, សមណធម្មំ វា កាតុំ សក្ខិស្សតិ. ឥមិនា ការណេន ‘‘អញ្ញេបិ គិលានា ឧបដ្ឋាតព្ពា’’តិ វុត្តំ.

នេវ ឱក្កមតីតិ នេវ បវិសតិ. និយាមំ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្តន្តិ កុសលេសុ ធម្មេសុ មគ្គនិយាមសង្ខាតំ សម្មត្តំ. ឥមិនា បទបរមោ បុគ្គលោ កថិតោ. ទុតិយវារេន ឧគ្ឃដិតញ្ញូ គហិតោ សាសនេ នាលកត្ថេរសទិសោ ពុទ្ធន្តរេ ឯកវារំ បច្ចេកពុទ្ធានំ សន្តិកេ ឱវាទំ លភិត្វា បដិវិទ្ធបច្ចេកពោធិញាណោ ច. តតិយវារេន វិបញ្ចិតញ្ញូ បុគ្គលោ កថិតោ, នេយ្យោ បន តន្និស្សិតោវ ហោតិ.

ធម្មទេសនា អនុញ្ញាតាតិ មាសស្ស អដ្ឋ វារេ ធម្មកថា អនុញ្ញាតា. អញ្ញេសម្បិ ធម្មោ ទេសេតព្ពោតិ ឥតរេសម្បិ ធម្មោ កថេតព្ពោ. កិំ ការណា? បទបរមស្ស ហិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ ធម្មំ បដិវិជ្ឈិតុំ អសក្កោន្តស្សាបិ អនាគតេ បច្ចយោ ភវិស្សតិ. យោ បន តថាគតស្ស រូបទស្សនំ លភន្តោបិ អលភន្តោបិ ធម្មវិនយញ្ច សវនាយ លភន្តោបិ អលភន្តោបិ ធម្មំ អភិសមេតិ, សោ អលភន្តោ តាវ អភិសមេតិ. លភន្តោ បន ខិប្បមេវ អភិសមេស្សតីតិ ឥមិនា ការណេន តេសំ ធម្មោ ទេសេតព្ពោ. តតិយស្ស បន បុនប្បុនំ ទេសេតព្ពោវ.

៣. សង្ខារសុត្តវណ្ណនា

២៣. តតិយេ សព្យាពជ្ឈន្តិ សទុក្ខំ. កាយសង្ខារន្តិ កាយទ្វារេ ចេតនារាសិំ. អភិសង្ខរោតីតិ អាយូហតិ រាសិំ ករោតិ បិណ្ឌំ ករោតិ. វចីមនោទ្វារេសុបិ ឯសេវ នយោ. សព្យាពជ្ឈំ លោកន្តិ សទុក្ខំ លោកំ. សព្យាពជ្ឈា ផស្សា ផុសន្តីតិ សទុក្ខា វិបាកផស្សា ផុសន្តិ. សព្យាពជ្ឈំ វេទនំ វេទិយតីតិ សទុក្ខំ វិបាកវេទនំ វេទិយតិ, សាពាធំ និរស្សាទន្តិ អត្ថោ. សេយ្យថាបិ សត្តា នេរយិកាតិ យថា និរយេ និព្ពត្តសត្តា ឯកន្តទុក្ខំ វេទនំ វេទិយន្តិ, ឯវំ វេទិយតីតិ អត្ថោ. កិំ បន តត្ថ ឧបេក្ខាវេទនា នត្ថីតិ? អត្ថិ, ទុក្ខវេទនាយ បន ពលវភាវេន សា អព្ពោហារិកដ្ឋានេ ឋិតា. ឥតិ និរយោវ និរយស្ស ឧបមំ កត្វា អាហដោ. តត្រ បដិភាគឧបមា នាម កិរ ឯសា.

សេយ្យថាបិ ទេវា សុភកិណ្ហាតិ ឥធាបិ ទេវលោកោវ ទេវលោកស្ស ឧបមំ កត្វា អាហដោ. យស្មា បន ហេដ្ឋិមេសុ ព្រហ្មលោកេសុ សប្បីតិកជ្ឈានវិបាកោ វត្តតិ, សុភកិណ្ហេសុ និប្បីតិកោ ឯកន្តសុខោវ, តស្មា តេ អគ្គហេត្វា សុភកិណ្ហាវ កថិតា. ឥតិ អយម្បិ តត្រ បដិភាគឧបមា នាមាតិ វេទិតព្ពា.

វោកិណ្ណសុខទុក្ខន្តិ វោមិស្សកសុខទុក្ខំ. សេយ្យថាបិ មនុស្សាតិ មនុស្សានំ ហិ កាលេន សុខំ ហោតិ, កាលេន ទុក្ខំ. ឯកច្ចេ ច ទេវាតិ កាមាវចរទេវា. តេសម្បិ កាលេន សុខំ ហោតិ, កាលេន ទុក្ខំ. តេសំ ហិ ហីនតរានំ មហេសក្ខតរា ទេវតា ទិស្វា អាសនា វុដ្ឋាតព្ពំ ហោតិ, មគ្គា ឧក្កមិតព្ពំ, បារុតវត្ថំ អបនេតព្ពំ, អញ្ជលិកម្មំ កាតព្ពន្តិ តំ សព្ពម្បិ ទុក្ខំ នាម ហោតិ. ឯកច្ចេ ច វិនិបាតិកាតិ វេមានិកបេតា. តេ ហិ កាលេន សម្បត្តិំ អនុភវន្តិ កាលេន កម្មន្តិ វោកិណ្ណសុខទុក្ខាវ ហោន្តិ. ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ តីណិ សុចរិតានិ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកានិ កថិតានីតិ វេទិតព្ពានិ.

៤. ពហុការសុត្តវណ្ណនា

២៤. ចតុត្ថេ តយោមេ, ភិក្ខវេ, បុគ្គលាតិ តយោ អាចរិយបុគ្គលា. បុគ្គលស្ស ពហុការាតិ អន្តេវាសិកបុគ្គលស្ស ពហូបការា. ពុទ្ធន្តិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធំ. សរណំ គតោ ហោតីតិ អវស្សយំ គតោ ហោតិ. ធម្មន្តិ សតន្តិកំ នវលោកុត្តរធម្មំ. សង្ឃន្តិ អដ្ឋអរិយបុគ្គលសមូហំ. ឥទញ្ច បន សរណគមនំ អគ្គហិតសរណបុព្ពស្ស អកតាភិនិវេសស្ស វសេន វុត្តំ. ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ សរណទាយកោ សោតាបត្តិមគ្គសម្បាបកោ អរហត្តមគ្គសម្បាបកោតិ តយោ អាចរិយា ពហុការាតិ អាគតា, បព្ពជ្ជាទាយកោ ពុទ្ធវចនទាយកោ កម្មវាចាចរិយោ សកទាគាមិមគ្គសម្បាបកោ អនាគាមិមគ្គសម្បាបកោតិ ឥមេ អាចរិយា ន អាគតា, កិំ ឯតេ ន ពហុការាតិ? នោ, ន ពហុការា. អយំ បន ទេសនា ទុវិធេន បរិច្ឆិន្នា. តស្មា សព្ពេបេតេ ពហុការា. តេសុ សរណគមនស្មិំយេវ អកតាភិនិវេសោ វដ្ដតិ, ចតុបារិសុទ្ធិសីលកសិណបរិកម្មវិបស្សនាញាណានិ បន បឋមមគ្គសន្និស្សិតានិ ហោន្តិ, ឧបរិ ទ្វេ មគ្គា ច ផលានិ ច អរហត្តមគ្គសន្និស្សិតានីតិ វេទិតព្ពានិ.

ឥមិនា បុគ្គលេនាតិ ឥមិនា អន្តេវាសិកបុគ្គលេន. ន សុប្បតិការំ វទាមីតិ បតិការំ កាតុំ ន សុករន្តិ វទាមិ. អភិវាទនាទីសុ អនេកសតវារំ អនេកសហស្សវារម្បិ ហិ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន និបតិត្វា វន្ទន្តោ អាសនា វុដ្ឋាយ បច្ចុគ្គច្ឆន្តោ ទិដ្ឋទិដ្ឋក្ខណេ អញ្ជលិំ បគ្គណ្ហន្តោ អនុច្ឆវិកំ សាមីចិកម្មំ ករោន្តោ ទិវសេ ទិវសេ ចីវរសតំ ចីវរសហស្សំ បិណ្ឌបាតសតំ បិណ្ឌបាតសហស្សំ ទទមានោ ចក្កវាឡបរិយន្តេន សព្ពរតនមយំ អាវាសំ ករោន្តោ សប្បិនវនីតាទិនានប្បការំ ភេសជ្ជំ អនុប្បទជ្ជមានោ នេវ សក្កោតិ អាចរិយេន កតស្ស បតិការំ នាម កាតុន្តិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

៥. វជិរូបមសុត្តវណ្ណនា

២៥. បញ្ចមេ អរុកូបមចិត្តោតិ បុរាណវណសទិសចិត្តោ. វិជ្ជូបមចិត្តោតិ ឥត្តរកាលោភាសនេន វិជ្ជុសទិសចិត្តោ. វជិរូបមចិត្តោតិ កិលេសានំ មូលឃាតករណសមត្ថតាយ វជិរេន សទិសចិត្តោ. អភិសជ្ជតីតិ លគ្គតិ. កុប្បតីតិ កោបវសេន កុប្បតិ. ព្យាបជ្ជតីតិ បកតិភាវំ បជហតិ, បូតិកោ ហោតិ. បតិត្ថីយតីតិ ថិនភាវំ ថទ្ធភាវំ អាបជ្ជតិ. កោបន្តិ ទុព្ពលកោធំ. ទោសន្តិ ទុស្សនវសេន តតោ ពលវតរំ. អប្បច្ចយន្តិ អតុដ្ឋាការំ ទោមនស្សំ. ទុដ្ឋារុកោតិ បុរាណវណោ. កដ្ឋេនាតិ ទណ្ឌកកោដិយា. កឋលេនាតិ កបាលេន. អាសវំ ទេតីតិ អបរាបរំ សវតិ. បុរាណវណោ ហិ អត្តនោ ធម្មតាយេវ បុព្ពំ លោហិតំ យូសន្តិ ឥមានិ តីណិ សវតិ, ឃដ្ដិតោ បន តានិ អធិកតរំ សវតិ.

ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – ទុដ្ឋារុកោ វិយ ហិ កោធនបុគ្គលោ, តស្ស អត្តនោ ធម្មតាយ សវនំ វិយ កោធនស្សបិ អត្តនោ ធម្មតាយ ឧទ្ធុមាតស្ស វិយ ចណ្ឌិកតស្ស ចរណំ, កដ្ឋេន វា កឋលាយ វា ឃដ្ដនំ វិយ អប្បមត្តំ វចនំ, ភិយ្យោសោមត្តាយ សវនំ វិយ ‘‘មាទិសំ នាម ឯស ឯវំ វទតី’’តិ ភិយ្យោសោមត្តាយ ឧទ្ធុមាយនភាវោ ទដ្ឋព្ពោ.

រត្តន្ធការតិមិសាយន្តិ រត្តិំ ចក្ខុវិញ្ញាណុប្បត្តិនិវារណេន អន្ធភាវករណេ ពហលតមេ. វិជ្ជន្តរិកាយាតិ វិជ្ជុប្បត្តិក្ខណេ. ឥធាបិ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – ចក្ខុមា បុរិសោ វិយ ហិ យោគាវចរោ ទដ្ឋព្ពោ, អន្ធការំ វិយ សោតាបត្តិមគ្គវជ្ឈា កិលេសា, វិជ្ជុសញ្ចរណំ វិយ សោតាបត្តិមគ្គញាណស្ស ឧប្បត្តិកាលោ, វិជ្ជន្តរិកាយ ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស សមន្តា រូបទស្សនំ វិយ សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ និព្ពានទស្សនំ, បុន អន្ធការាវត្ថរណំ វិយ សកទាគាមិមគ្គវជ្ឈា កិលេសា, បុន វិជ្ជុសញ្ចរណំ វិយ សកទាគាមិមគ្គញាណស្ស ឧប្បាទោ, វិជ្ជន្តរិកាយ ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស សមន្តា រូបទស្សនំ វិយ សកទាគាមិមគ្គក្ខណេ និព្ពានទស្សនំ, បុន អន្ធការាវត្ថរណំ វិយ អនាគាមិមគ្គវជ្ឈា កិលេសា, បុន វិជ្ជុសញ្ចរណំ វិយ អនាគាមិមគ្គញាណស្ស ឧប្បាទោ, វិជ្ជន្តរិកាយ ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស សមន្តា រូបទស្សនំ វិយ អនាគាមិមគ្គក្ខណេ និព្ពានទស្សនំ វេទិតព្ពំ.

វជិរូបមចិត្តតាយបិ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – វជិរំ វិយ ហិ អរហត្តមគ្គញាណំ ទដ្ឋព្ពំ, មណិគណ្ឋិបាសាណគណ្ឋិ វិយ អរហត្តមគ្គវជ្ឈា កិលេសា, វជិរស្ស មណិគណ្ឋិម្បិ វា បាសាណគណ្ឋិម្បិ វា វិនិវិជ្ឈិត្វា អគមនភាវស្ស នត្ថិតា វិយ អរហត្តមគ្គញាណេន អច្ឆេជ្ជានំ កិលេសានំ នត្ថិភាវោ, វជិរេន និព្ពិទ្ធវេធស្ស បុន អបតិបូរណំ វិយ អរហត្តមគ្គេន ឆិន្នានំ កិលេសានំ បុន អនុប្បាទោ ទដ្ឋព្ពោតិ.

៦. សេវិតព្ពសុត្តវណ្ណនា

២៦. ឆដ្ឋេ សេវិតព្ពោតិ ឧបសង្កមិតព្ពោ. ភជិតព្ពោតិ អល្លីយិតព្ពោ. បយិរុបាសិតព្ពោតិ សន្តិកេ និសីទនវសេន បុនប្បុនំ ឧបាសិតព្ពោ. សក្កត្វា គរុំ កត្វាតិ សក្ការញ្ចេវ គរុការញ្ច កត្វា. ហីនោ ហោតិ សីលេនាតិអាទីសុ ឧបាទាយុបាទាយ ហីនតា វេទិតព្ពា. តត្ថ យោ ហិ បញ្ច សីលានិ រក្ខតិ, សោ ទស សីលានិ រក្ខន្តេន ន សេវិតព្ពោ. យោ ទស សីលានិ រក្ខតិ, សោ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ រក្ខន្តេន ន សេវិតព្ពោ. អញ្ញត្រ អនុទ្ទយា អញ្ញត្រ អនុកម្បាតិ ឋបេត្វា អនុទ្ទយញ្ច អនុកម្បញ្ច. អត្តនោ អត្ថាយេវ ហិ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ន សេវិតព្ពោ, អនុទ្ទយានុកម្បាវសេន បន តំ ឧបសង្កមិតុំ វដ្ដតិ.

សីលសាមញ្ញគតានំ សតន្តិ សីលេន សមានភាវំ គតានំ សន្តានំ. សីលកថា ច នោ ភវិស្សតីតិ ឯវំ សមានសីលានំ អម្ហាកំ សីលមេវ អារព្ភ កថា ភវិស្សតិ. សា ច នោ បវត្តិនី ភវិស្សតីតិ សា ច អម្ហាកំ កថា ទិវសម្បិ កថេន្តានំ បវត្តិស្សតិ ន បដិហញ្ញិស្សតិ. សា ច នោ ផាសុ ភវិស្សតីតិ សា ច ទិវសម្បិ បវត្តមានា សីលកថា អម្ហាកំ ផាសុវិហារោ សុខវិហារោ ភវិស្សតិ. សមាធិបញ្ញាកថាសុបិ ឯសេវ នយោ.

សីលក្ខន្ធន្តិ សីលរាសិំ. តត្ថ តត្ថ បញ្ញាយ អនុគ្គហេស្សាមីតិ ឯត្ថ សីលស្ស អសប្បាយេ អនុបការធម្មេ វជ្ជេត្វា សប្បាយេ ឧបការធម្មេ សេវន្តោ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ សីលក្ខន្ធំ បញ្ញាយ អនុគ្គណ្ហាតិ នាម. សមាធិបញ្ញាក្ខន្ធេសុបិ ឯសេវ នយោ. និហីយតីតិ អត្តនោ ហីនតរំ បុគ្គលំ សេវន្តោ ខារបរិស្សាវនេ អាសិត្តឧទកំ វិយ សតតំ សមិតំ ហាយតិ បរិហាយតិ. តុល្យសេវីតិ អត្តនា សមានសេវី. សេដ្ឋមុបនមន្តិ សេដ្ឋំ បុគ្គលំ ឱណមន្តោ. ឧទេតិ ខិប្បន្តិ ខិប្បមេវ វឌ្ឍតិ. តស្មា អត្តនោ ឧត្តរិំ ភជេថាតិ យស្មា សេដ្ឋំ បុគ្គលំ ឧបនមន្តោ ឧទេតិ ខិប្បំ, តស្មា អត្តនោ ឧត្តរិតរំ វិសិដ្ឋតរំ ភជេថ.

៧. ជិគុច្ឆិតព្ពសុត្តវណ្ណនា

២៧. សត្តមេ ជិគុច្ឆិតព្ពោតិ គូថំ វិយ ជិគុច្ឆិតព្ពោ. អថ ខោ នន្តិ អថ ខោ អស្ស. កិត្តិសទ្ទោតិ កថាសទ្ទោ. ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ គូថកូបោ វិយ ទុស្សីល្យំ ទដ្ឋព្ពំ. គូថកូបេ បតិត្វា ឋិតោ ធម្មនិអហិ វិយ ទុស្សីលបុគ្គលោ. គូថកូបតោ ឧទ្ធរិយមានេន តេន អហិនា បុរិសស្ស សរីរំ អារុឡ្ហេនាបិ អទដ្ឋភាវោ វិយ ទុស្សីលំ សេវមានស្សាបិ តស្ស កិរិយាយ អករណភាវោ. សរីរំ គូថេន មក្ខេត្វា អហិនា គតកាលោ វិយ ទុស្សីលំ សេវមានស្ស បាបកិត្តិសទ្ទអព្ភុគ្គមនកាលោ វេទិតព្ពោ.

តិន្ទុកាលាតន្តិ តិន្ទុករុក្ខអលាតំ. ភិយ្យោសោមត្តាយ ចិច្ចិដាយតីតិ តំ ហិ ឈាយមានំ បកតិយាបិ បបដិកាយោ មុញ្ចន្តំ ចិច្ចិដាតិ ‘‘ចិដិចិដា’’តិ សទ្ទំ ករោតិ, ឃដ្ដិតំ បន អធិមត្តំ ករោតីតិ អត្ថោ. ឯវមេវ ខោតិ ឯវមេវំ កោធនោ អត្តនោ ធម្មតាយបិ ឧទ្ធតោ ចណ្ឌិកតោ ហុត្វា ចរតិ, អប្បមត្តកំ បន វចនំ សុតកាលេ ‘‘មាទិសំ នាម ឯវំ វទតិ ឯវំ វទតី’’តិ អតិរេកតរំ ឧទ្ធតោ ចណ្ឌិកតោ ហុត្វា ចរតិ. គូថកូបោតិ គូថបុណ្ណកូបោ, គូថរាសិយេវ វា. ឱបម្មសំសន្ទនំ បនេត្ថ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ. តស្មា ឯវរូបោ បុគ្គលោ អជ្ឈុបេក្ខិតព្ពោ ន សេវិតព្ពោតិ យស្មា កោធនោ អតិសេវិយមានោ អតិឧបសង្កមិយមានោបិ កុជ្ឈតិយេវ, ‘‘កិំ ឥមិនា’’តិ បដិក្កមន្តេបិ កុជ្ឈតិយេវ. តស្មា បលាលគ្គិ វិយ អជ្ឈុបេក្ខិតព្ពោ ន សេវិតព្ពោ ន ភជិតព្ពោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យោ ហិ បលាលគ្គិំ អតិឧបសង្កមិត្វា តប្បតិ, តស្ស សរីរំ ឈាយតិ. យោ អតិបដិក្កមិត្វា តប្បតិ, តស្ស សីតំ ន វូបសម្មតិ. អនុបសង្កមិត្វា អបដិក្កមិត្វា បន មជ្ឈត្តភាវេន តប្បន្តស្ស សីតំ វូបសម្មតិ, តស្មា បលាលគ្គិ វិយ កោធនោ បុគ្គលោ មជ្ឈត្តភាវេន អជ្ឈុបេក្ខិតព្ពោ, ន សេវិតព្ពោ ន ភជិតព្ពោ ន បយិរុបាសិតព្ពោ.

កល្យាណមិត្តោតិ សុចិមិត្តោ. កល្យាណសហាយោតិ សុចិសហាយោ. សហាយា នាម សហគាមិនោ សទ្ធិំចរា. កល្យាណសម្បវង្កោតិ កល្យាណេសុ សុចិបុគ្គលេសុ សម្បវង្កោ, តន្និន្នតប្បោណតប្បព្ភារមានសោតិ អត្ថោ.

៨. គូថភាណីសុត្តវណ្ណនា

២៨. អដ្ឋមេ គូថភាណីតិ យោ គូថំ វិយ ទុគ្គន្ធកថំ កថេតិ. បុប្ផភាណីតិ យោ បុប្ផានិ វិយ សុគន្ធកថំ កថេតិ. មធុភាណីតិ យោ មធុ វិយ មធុរកថំ កថេតិ. សភគ្គតោតិ សភាយ ឋិតោ. បរិសគ្គតោតិ គាមបរិសាយ ឋិតោ. ញាតិមជ្ឈគតោតិ ញាតីនំ មជ្ឈេ ឋិតោ. បូគមជ្ឈគតោតិ សេណីនំ មជ្ឈេ ឋិតោ. រាជកុលមជ្ឈគតោតិ រាជកុលស្ស មជ្ឈេ មហាវិនិច្ឆយេ ឋិតោ. អភិនីតោតិ បុច្ឆនត្ថាយានីតោ. សក្ខិបុដ្ឋោតិ សក្ខិំ កត្វា បុច្ឆិតោ. ឯហម្ភោ បុរិសាតិ អាលបនមេតំ. អត្តហេតុ វា បរហេតុ វាតិ អត្តនោ វា បរស្ស វា ហត្ថបាទាទិហេតុ វា ធនហេតុ វា. អាមិសកិញ្ចិក្ខហេតុ វាតិ ឯត្ថ អាមិសន្តិ លញ្ជោ អធិប្បេតោ. កិញ្ចិក្ខន្តិ យំ វា តំ វា អប្បមត្តកំ អន្តមសោ តិត្តិរិយវដ្ដកសប្បិបិណ្ឌនវនីតបិណ្ឌាទិមត្តកស្ស លញ្ជស្ស ហេតូតិ អត្ថោ. សម្បជានមុសា ភាសិតា ហោតីតិ ជានន្តោយេវ មុសាវាទំ កត្តា ហោតិ.

នេលាតិ ឯលំ វុច្ចតិ ទោសោ, នាស្ស ឯលន្តិ នេលា, និទ្ទោសាតិ អត្ថោ. ‘‘នេលង្គោ សេតបច្ឆាទោ’’តិ (ឧទា. ៦៥) ឯត្ថ វុត្តសីលំ វិយ. កណ្ណសុខាតិ ព្យញ្ជនមធុរតាយ កណ្ណានំ សុខា, សូចិវិជ្ឈនំ វិយ កណ្ណសូលំ ន ជនេតិ. អត្ថមធុរតាយ សកលសរីរេ កោបំ អជនេត្វា បេមំ ជនេតីតិ បេមនីយា. ហទយំ គច្ឆតិ អប្បដិហញ្ញមានា សុខេន ចិត្តំ បវិសតីតិ ហទយង្គមា. គុណបរិបុណ្ណតាយ បុរេ ភវាតិ បោរី. បុរេ សំវឌ្ឍនារី វិយ សុកុមារាតិបិ បោរី. បុរស្ស ឯសាតិបិ បោរី. បុរស្ស ឯសាតិ នគរវាសីនំ កថាតិ អត្ថោ. នគរវាសិនោ ហិ យុត្តកថា ហោន្តិ, បិតិមត្តំ បិតាតិ, មាតិមត្តំ មាតាតិ, ភាតិមត្តំ ភាតាតិ វទន្តិ. ឯវរូបី កថា ពហុនោ ជនស្ស កន្តា ហោតីតិ ពហុជនកន្តា. កន្តភាវេនេវ ពហុនោ ជនស្ស មនាបា ចិត្តវុទ្ធិករាតិ ពហុជនមនាបា.

៩. អន្ធសុត្តវណ្ណនា

២៩. នវមេ ចក្ខុ ន ហោតីតិ បញ្ញាចក្ខុ ន ហោតិ. ផាតិំ ករេយ្យាតិ ផីតំ វឌ្ឍិតំ ករេយ្យ. សាវជ្ជានវជ្ជេតិ សទោសនិទ្ទោសេ. ហីនប្បណីតេតិ អធមុត្តមេ. កណ្ហសុក្កសប្បដិភាគេតិ កណ្ហសុក្កាយេវ អញ្ញមញ្ញំ បដិពាហនតោ បដិបក្ខវសេន សប្បដិភាគាតិ វុច្ចន្តិ. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ – កុសលេ ធម្មេ ‘‘កុសលា ធម្មា’’តិ ជានេយ្យ, អកុសលេ ធម្មេ ‘‘អកុសលា ធម្មា’’តិ ជានេយ្យ. សាវជ្ជាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. កណ្ហសុក្កសប្បដិភាគេសុ បន កណ្ហធម្មេ ‘‘សុក្កសប្បដិភាគា’’តិ ជានេយ្យ, សុក្កធម្មេ ‘‘កណ្ហសប្បដិភាគា’’តិ យេន បញ្ញាចក្ខុនា ជានេយ្យ, តថារូបម្បិស្ស ចក្ខុ ន ហោតីតិ. ឥមិនា នយេន សេសវារេសុបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ន ចេវ ភោគា តថារូបាតិ តថាជាតិកា ភោគាបិស្ស ន ហោន្តិ. ន ច បុញ្ញានិ កុព្ពតីតិ បុញ្ញានិ ច ន ករោតិ. ឯត្តាវតា ភោគុប្បាទនចក្ខុនោ ច បុញ្ញករណចក្ខុនោ ច អភាវោ វុត្តោ. ឧភយត្ថ កលិគ្គាហោតិ ឥធលោកេ ច បរលោកេ ចាតិ ឧភយស្មិម្បិ អបរទ្ធគ្គាហោ, បរាជយគ្គាហោ ហោតីតិ អត្ថោ. អថ វា ឧភយត្ថ កលិគ្គាហោតិ ឧភយេសម្បិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកានំ អត្ថានំ កលិគ្គាហោ, បរាជយគ្គាហោតិ អត្ថោ. ធម្មាធម្មេនាតិ ទសកុសលកម្មបថធម្មេនបិ ទសអកុសលកម្មបថអធម្មេនបិ. សឋោតិ កេរាដិកោ. ភោគានិ បរិយេសតីតិ ភោគេ គវេសតិ. ថេយ្យេន កូដកម្មេន, មុសាវាទេន ចូភយន្តិ ថេយ្យាទីសុ ឧភយេន បរិយេសតីតិ អត្ថោ. កថំ? ថេយ្យេន កូដកម្មេន ច បរិយេសតិ, ថេយ្យេន មុសាវាទេន ច បរិយេសតិ, កូដកម្មេន មុសាវាទេន ច បរិយេសតិ. សង្ឃាតុន្តិ សង្ឃរិតុំ. ធម្មលទ្ធេហីតិ ទសកុសលកម្មបថធម្មំ អកោបេត្វា លទ្ធេហិ. ឧដ្ឋានាធិគតន្តិ វីរិយេន អធិគតំ. អព្យគ្ឃមានសោតិ និព្ពិចិកិច្ឆចិត្តោ. ភទ្ទកំ ឋានន្តិ សេដ្ឋំ ទេវដ្ឋានំ. ន សោចតីតិ យស្មិំ ឋានេ អន្តោសោកេន ន សោចតិ.

១០. អវកុជ្ជសុត្តវណ្ណនា

៣០. ទសមេ អវកុជ្ជបញ្ញោតិ អធោមុខបញ្ញោ. ឧច្ឆង្គបញ្ញោតិ ឧច្ឆង្គសទិសបញ្ញោ. បុថុបញ្ញោតិ វិត្ថារិកបញ្ញោ. អាទិកល្យាណន្តិអាទីសុ អាទីតិ បុព្ពបដ្ឋបនា. មជ្ឈន្តិ កថាវេមជ្ឈំ. បរិយោសានន្តិ សន្និដ្ឋានំ. ឥតិស្ស តេ ធម្មំ កថេន្តា បុព្ពបដ្ឋបនេបិ កល្យាណំ ភទ្ទកំ អនវជ្ជមេវ កត្វា កថេន្តិ, វេមជ្ឈេបិ បរិយោសានេបិ. ឯត្ថ ច អត្ថិ ទេសនាយ អាទិមជ្ឈបរិយោសានានិ, អត្ថិ សាសនស្ស. តត្ថ ទេសនាយ តាវ ចតុប្បទិកគាថាយ បឋមបទំ អាទិ, ទ្វេ បទានិ មជ្ឈំ, អវសានបទំ បរិយោសានំ. ឯកានុសន្ធិកស្ស សុត្តស្ស និទានំ អាទិ, អនុសន្ធិ មជ្ឈំ, ឥទមវោចាតិ អប្បនា បរិយោសានំ. អនេកានុសន្ធិកស្ស បឋមោ អនុសន្ធិ អាទិ, តតោ បរំ ឯកោ វា អនេកេ វា មជ្ឈំ, បច្ឆិមោ បរិយោសានំ. អយំ តាវ ទេសនាយ នយោ. សាសនស្ស បន សីលំ អាទិ, សមាធិ មជ្ឈំ, វិបស្សនា បរិយោសានំ. សមាធិ វា អាទិ, វិបស្សនា មជ្ឈំ, មគ្គោ បរិយោសានំ. វិបស្សនា វា អាទិ, មគ្គោ មជ្ឈំ, ផលំ បរិយោសានំ. មគ្គោ វា អាទិ, ផលំ មជ្ឈំ, និព្ពានំ បរិយោសានំ. ទ្វេ ទ្វេ វា កយិរមានេ សីលសមាធយោ អាទិ, វិបស្សនាមគ្គា មជ្ឈំ, ផលនិព្ពានានិ បរិយោសានំ.

សាត្ថន្តិ សាត្ថកំ កត្វា ទេសេន្តិ. សព្យញ្ជនន្តិ អក្ខរបារិបូរិំ កត្វា ទេសេន្តិ. កេវលបរិបុណ្ណន្តិ សកលបរិបុណ្ណំ អនូនំ កត្វា ទេសេន្តិ. បរិសុទ្ធន្តិ បរិសុទ្ធំ និជ្ជដំ និគ្គណ្ឋិំ កត្វា ទេសេន្តិ. ព្រហ្មចរិយំ បកាសេន្តីតិ ឯវំ ទេសេន្តា ច សេដ្ឋចរិយភូតំ សិក្ខត្តយសង្គហិតំ អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ បកាសេន្តិ. នេវ អាទិំ មនសិ ករោតីតិ នេវ បុព្ពបដ្ឋបនំ មនសិ ករោតិ.

កុម្ភោតិ ឃដោ. និកុជ្ជោតិ អធោមុខោ ឋបិតោ. ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ កុម្ភោ និកុជ្ជោ វិយ អវកុជ្ជបញ្ញោ បុគ្គលោ ទដ្ឋព្ពោ, ឧទកាសិញ្ចនកាលោ វិយ ធម្មទេសនាយ លទ្ធកាលោ, ឧទកស្ស វិវដ្ដនកាលោ វិយ តស្មិំ អាសនេ និសិន្នស្ស ឧគ្គហេតុំ អសមត្ថកាលោ, ឧទកស្ស អសណ្ឋានកាលោ វិយ វុដ្ឋហិត្វា អសល្លក្ខណកាលោ វេទិតព្ពោ.

អាកិណ្ណានីតិ បក្ខិត្តានិ. សតិសម្មោសាយ បកិរេយ្យាតិ មុដ្ឋស្សតិតាយ វិកិរេយ្យ. ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ឧច្ឆង្គោ វិយ ឧច្ឆង្គបញ្ញោ បុគ្គលោ ទដ្ឋព្ពោ, នានាខជ្ជកានិ វិយ នានប្បការំ ពុទ្ធវចនំ, ឧច្ឆង្គេ នានាខជ្ជកានិ ខាទន្តស្ស និសិន្នកាលោ វិយ តស្មិំ អាសនេ និសិន្នស្ស ឧគ្គណ្ហនកាលោ, វុដ្ឋហន្តស្ស សតិសម្មោសា បកិរណកាលោ វិយ តស្មា អាសនា វុដ្ឋាយ គច្ឆន្តស្ស អសល្លក្ខណកាលោ វេទិតព្ពោ.

ឧក្កុជ្ជោតិ ឧបរិមុខោ ឋបិតោ. សណ្ឋាតីតិ បតិដ្ឋហតិ. ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ឧបរិមុខោ ឋបិតោ កុម្ភោ វិយ បុថុបញ្ញោ បុគ្គលោ ទដ្ឋព្ពោ, ឧទកស្ស អាសិត្តកាលោ វិយ ទេសនាយ លទ្ធកាលោ, ឧទកស្ស សណ្ឋានកាលោ វិយ តត្ថ និសិន្នស្ស ឧគ្គណ្ហនកាលោ, នោ វិវដ្ដនកាលោ វិយ វុដ្ឋាយ គច្ឆន្តស្ស សល្លក្ខណកាលោ វេទិតព្ពោ.

ទុម្មេធោតិ និប្បញ្ញោ. អវិចក្ខណោតិ សំវិទហនបញ្ញាយ រហិតោ. គន្តាតិ គមនសីលោ. សេយ្យោ ឯតេន វុច្ចតីតិ ឯតស្មា បុគ្គលា ឧត្តរិតរោតិ វុច្ចតិ. ធម្មានុធម្មប្បដិបន្នោតិ នវលោកុត្តរធម្មស្ស អនុធម្មំ សហ សីលេន បុព្ពភាគបដិបទំ បដិបន្នោ. ទុក្ខស្សាតិ វដ្ដទុក្ខស្ស. អន្តករោ សិយាតិ កោដិករោ បរិច្ឆេទករោ បរិវដុមករោ ភវេយ្យាតិ.

បុគ្គលវគ្គោ តតិយោ.

៤. ទេវទូតវគ្គោ

១. សព្រហ្មកសុត្តវណ្ណនា

៣១. ចតុត្ថស្ស បឋមេ អជ្ឈាគារេតិ សកេ ឃរេ. បូជិតា ហោន្តីតិ យំ ឃរេ អត្ថិ, តេន បដិជគ្គិតា គោបិតា ហោន្តិ. ឥតិ មាតាបិតុបូជកានិ កុលានិ មាតាបិតូហិ សព្រហ្មកានីតិ បកាសេត្វា ឥទានិ នេសំ សបុព្ពាចរិយកាទិភាវំ បកាសេន្តោ សបុព្ពាចរិយកានីតិអាទិមាហ. តត្ថ ព្រហ្មាតិអាទីនិ តេសំ ព្រហ្មាទិភាវសាធនត្ថំ វុត្តានិ. ពហុការាតិ បុត្តានំ ពហូបការា. អាបាទកាតិ ជីវិតស្ស អាបាទកា. បុត្តកានំ ហិ មាតាបិតូហិ ជីវិតំ អាបាទិតំ បាលិតំ ឃដិតំ អនុប្បពន្ធេន បវត្តិតំ. បោសកាតិ ហត្ថបាទេ វឌ្ឍេត្វា ហទយលោហិតំ បាយេត្វា បោសេតារោ. ឥមស្ស លោកស្ស ទស្សេតារោតិ បុត្តានំ ហិ ឥមស្មិំ លោកេ ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណស្ស ទស្សនំ នាម មាតាបិតរោ និស្សាយ ជាតន្តិ ឥមស្ស លោកស្ស ទស្សេតារោ នាម.

ព្រហ្មាតិ មាតាបិតរោតិ សេដ្ឋាធិវចនំ. យថា ព្រហ្មុនោ ចតស្សោ ភាវនា អវិជហិតា ហោន្តិ មេត្តា ករុណា មុទិតា ឧបេក្ខាតិ, ឯវមេវ មាតាបិតូនំ បុត្តកេសុ ចតស្សោ ភាវនា អវិជហិតា ហោន្តិ. តា តស្មិំ តស្មិំ កាលេ វេទិតព្ពា – កុច្ឆិគតស្មិំ ហិ ទារកេ ‘‘កទា នុ ខោ បុត្តកំ អរោគំ បរិបុណ្ណង្គបច្ចង្គំ បស្សិស្សាមា’’តិ មាតាបិតូនំ មេត្តចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យទា បនេស មន្ទោ ឧត្តានសេយ្យកោ ឩកាហិ វា មង្កុលាទីហិ បាណកេហិ ទដ្ឋោ ទុក្ខសេយ្យាយ វា បន បីឡិតោ បរោទតិ វិរវតិ, តទាស្ស សទ្ទំ សុត្វា មាតាបិតូនំ ការុញ្ញំ ឧប្បជ្ជតិ, អាធាវិត្វា វិធាវិត្វា កីឡនកាលេ បន លោភនីយវយស្មិំ វា ឋិតកាលេ ទារកំ ឱលោកេត្វា មាតាបិតូនំ ចិត្តំ សប្បិមណ្ឌេ បក្ខិត្តសតវិហតកប្បាសបិចុបដលំ វិយ មុទុកំ ហោតិ អាមោទិតំ បមោទិតំ, តទា តេសំ មុទិតា លព្ភតិ. យទា បនេស បុត្តោ ទារាភរណំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា បាដិយេក្កំ អគារំ អជ្ឈាវសតិ, តទា មាតាបិតូនំ ‘‘សក្កោតិ ទានិ នោ បុត្តកោ អត្តនោ ធម្មតាយ យាបេតុ’’ន្តិ មជ្ឈត្តភាវោ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មិំ កាលេ ឧបេក្ខា លព្ភតីតិ ឥមិនា ការណេន ‘‘ព្រហ្មាតិ មាតាបិតរោ’’តិ វុត្តំ.

បុព្ពាចរិយាតិ វុច្ចរេតិ មាតាបិតរោ ហិ ជាតកាលតោ បដ្ឋាយ ‘‘ឯវំ និសីទ, ឯវំ តិដ្ឋ, ឯវំ គច្ឆ, ឯវំ សយ, ឯវំ ខាទ, ឯវំ ភុញ្ជ, អយំ តេ, តាតាតិ វត្តព្ពោ, អយំ ភាតិកាតិ, អយំ ភគិនីតិ, ឥទំ នាម កាតុំ វដ្ដតិ, ឥទំ ន វដ្ដតិ, អសុកំ នាម ឧបសង្កមិតុំ វដ្ដតិ, អសុកំ ន វដ្ដតី’’តិ គាហាបេន្តិ សិក្ខាបេន្តិ. អថាបរភាគេ អញ្ញេ អាចរិយា ហត្ថិសិប្បអស្សសិប្បរថសិប្បធនុសិប្បថរុសិប្បមុទ្ទាគណនាទីនិ សិក្ខាបេន្តិ. អញ្ញោ សរណានិ ទេតិ, អញ្ញោ សីលេសុ បតិដ្ឋាបេតិ, អញ្ញោ បព្ពាជេតិ, អញ្ញោ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហាបេតិ, អញ្ញោ ឧបសម្បាទេតិ, អញ្ញោ សោតាបត្តិមគ្គាទីនិ បាបេតិ. ឥតិ សព្ពេបិ តេ បច្ឆាចរិយា នាម ហោន្តិ, មាតាបិតរោ បន សព្ពបឋមា, តេនាហ – ‘‘បុព្ពាចរិយាតិ វុច្ចរេ’’តិ. តត្ថ វុច្ចរេតិ វុច្ចន្តិ កថិយន្តិ. អាហុនេយ្យា ច បុត្តានន្តិ បុត្តានំ អាហុតំ បាហុតំ អភិសង្ខតំ អន្នបានាទិំ អរហន្តិ, អនុច្ឆវិកា តំ បដិគ្គហេតុំ. តស្មា ‘‘អាហុនេយ្យា ច បុត្តាន’’ន្តិ វុត្តំ. បជាយ អនុកម្បកាតិ បរេសំ បាណេ អច្ឆិន្ទិត្វាបិ អត្តនោ បជំ បដិជគ្គន្តិ គោបាយន្តិ. តស្មា ‘‘បជាយ អនុកម្បកា’’តិ វុត្តំ.

នមស្សេយ្យាតិ នមោ ករេយ្យ. សក្ករេយ្យាតិ សក្ការេន បដិមានេយ្យ. ឥទានិ តំ សក្ការំ ទស្សេន្តោ ‘‘អន្នេនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អន្នេនាតិ យាគុភត្តខាទនីយេន. បានេនាតិ អដ្ឋវិធបានេន. វត្ថេនាតិ និវាសនបារុបនកេន វត្ថេន. សយនេនាតិ មញ្ចបីឋានុប្បទានេន. ឧច្ឆាទនេនាតិ ទុគ្គន្ធំ បដិវិនោទេត្វា សុគន្ធករណុច្ឆាទនេន. ន្ហាបនេនាតិ សីតេ ឧណ្ហោទកេន, ឧណ្ហេ សីតោទកេន គត្តានិ បរិសិញ្ចិត្វា ន្ហាបនេន. បាទានំ ធោវនេនាតិ ឧណ្ហោទកសីតោទកេហិ បាទធោវនេន ចេវ តេលមក្ខនេន ច. បេច្ចាតិ បរលោកំ គន្ត្វា. សគ្គេ បមោទតីតិ ឥធ តាវ មាតាបិតូសុ បារិចរិយំ ទិស្វា បារិចរិយការណា តំ បណ្ឌិតមនុស្សា ឥធេវ បសំសន្តិ, បរលោកំ បន គន្ត្វា សគ្គេ ឋិតោ សោ មាតាបិតុឧបដ្ឋាកោ ទិព្ពសម្បត្តីហិ អាមោទតិ បមោទតីតិ.

២. អានន្ទសុត្តវណ្ណនា

៣២. ទុតិយេ តថារូបោតិ តថាជាតិកោ. សមាធិបដិលាភោតិ ចិត្តេកគ្គតាលាភោ. ឥមស្មិំ ច សវិញ្ញាណកេតិ ឯត្ថ អត្តនោ ច បរស្ស ចាតិ ឧភយេសម្បិ កាយោ សវិញ្ញាណកដ្ឋេន ឯកតោ កត្វា ឥមស្មិន្តិ វុត្តោ. អហង្ការមមង្ការមានានុសយាតិ អហង្ការទិដ្ឋិ ច មមង្ការតណ្ហា ច មានានុសយោ ចាតិ អត្តនោ ច បរស្ស ច កិលេសា. នាស្សូតិ ន ភវេយ្យុំ. ពហិទ្ធា ច សព្ពនិមិត្តេសូតិ រូបនិមិត្តំ, សទ្ទនិមិត្តំ, គន្ធនិមិត្តំ, រសនិមិត្តំ, ផោដ្ឋព្ពនិមិត្តំ, សស្សតាទិនិមិត្តំ, បុគ្គលនិមិត្តំ ធម្មនិមិត្តន្តិ ឯវរូបេសុ ច ពហិទ្ធា សព្ពនិមិត្តេសុ. ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិន្តិ ផលសមាធិញ្ចេវ ផលញាណញ្ច. សិយាតិ ភវេយ្យ.

ឥធានន្ទ, ភិក្ខុនោតិ, អានន្ទ, ឥមស្មិំ សាសនេ ភិក្ខុនោ. ឯតំ សន្តំ ឯតំ បណីតន្តិ និព្ពានំ ទស្សេន្តោ អាហ. និព្ពានំ ហិ កិលេសានំ សន្តតាយ សន្តំ នាម, និព្ពានំ សន្តន្តិ សមាបត្តិំ អប្បេត្វាវ ទិវសម្បិ និសិន្នស្ស ចិត្តុប្បាទោ សន្តន្តេវ បវត្តតីតិបិ សន្តំ. បណីតន្តិ សមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសិន្នស្សាបិ ចិត្តុប្បាទោ បណីតន្តេវ បវត្តតីតិ និព្ពានំ បណីតំ នាម. សព្ពសង្ខារសមថោតិអាទីនិបិ តស្សេវ វេវចនានិ. ‘‘សព្ពសង្ខារសមថោ’’តិ សមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសិន្នស្ស ហិ ទិវសភាគម្បិ ចិត្តុប្បាទោ សព្ពសង្ខារសមថោតេវ បវត្តតិ…បេ… តថា តីសុ ភវេសុ វានសង្ខាតាយ តណ្ហាយ អភាវេន និព្ពានន្តិ លទ្ធនាមេ តស្មិំ សមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសិន្នស្ស ចិត្តុប្បាទោ និព្ពានំ និព្ពានន្តេវ បវត្តតីតិ សព្ពសង្ខារសមថោតិអាទីនិ នាមានិ លភតិ. ឥមស្មិំ បន អដ្ឋវិធេ អាភោគសមន្នាហារេ ឥមស្មិំ ឋានេ ឯកោបិ លព្ភតិ, ទ្វេបិ សព្ពេបិ លព្ភន្តេវ.

សង្ខាយាតិ ញាណេន ជានិត្វា. បរោបរានីតិ បរានិ ច ឱបរានិ ច. បរអត្តភាវសកអត្តភាវានិ ហិ បរានិ ច ឱបរានិ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. យស្សាតិ យស្ស អរហតោ. ឥញ្ជិតន្តិ រាគិញ្ជិតំ ទោសមោហមានទិដ្ឋិកិលេសទុច្ចរិតិញ្ជិតន្តិ ឥមានិ សត្ត ឥញ្ជិតានិ ចលិតានិ ផន្ទិតានិ. នត្ថិ កុហិញ្ចីតិ កត្ថចិ ឯការម្មណេបិ នត្ថិ. សន្តោតិ បច្ចនីកកិលេសានំ សន្តតាយ សន្តោ. វិធូមោតិ កាយទុច្ចរិតាទិធូមវិរហិតោ. អនីឃោតិ រាគាទិឦឃវិរហិតោ. និរាសោតិ និត្តណ្ហោ. អតារីតិ តិណ្ណោ ឧត្តិណ្ណោ សមតិក្កន្តោ. សោតិ សោ អរហំ ខីណាសវោ. ជាតិជរន្តិ ឯត្ថ ជាតិជរាគហណេនេវ ព្យាធិមរណម្បិ គហិតមេវាតិ វេទិតព្ពំ. ឥតិ សុត្តន្តេបិ គាថាយបិ អរហត្តផលសមាបត្តិយេវ កថិតាតិ.

៣. សារិបុត្តសុត្តវណ្ណនា

៣៣. តតិយេ សំខិត្តេនាតិ មាតិកាឋបនេន. វិត្ថារេនាតិ ឋបិតមាតិកាវិភជនេន. សំខិត្តវិត្ថារេនាតិ កាលេ សំខិត្តេន កាលេ វិត្ថារេន. អញ្ញាតារោ ច ទុល្លភាតិ បដិវិជ្ឈនកបុគ្គលា បន ទុល្លភា. ឥទំ ភគវា ‘‘សារិបុត្តត្ថេរស្ស ញាណំ ឃដ្ដេមី’’តិ អធិប្បាយេន កថេសិ. តំ សុត្វា ថេរោ កិញ្ចាបិ ‘‘អហំ, ភន្តេ, អាជានិស្សាមី’’តិ ន វទតិ, អធិប្បាយេន បន ‘‘វិស្សត្ថា តុម្ហេ, ភន្តេ, ទេសេថ, អហំ តុម្ហេហិ ទេសិតំ ធម្មំ នយសតេន នយសហស្សេន បដិវិជ្ឈិស្សាមិ, មមេស ភារោ ហោតូ’’តិ សត្ថារំ ទេសនាយ ឧស្សាហេន្តោ ឯតស្ស ភគវា កាលោតិអាទិមាហ.

អថស្ស សត្ថា តស្មាតិហាតិ ទេសនំ អារភិ. តត្ថ ឥមស្មិញ្ច សវិញ្ញាណកេតិអាទិ វុត្តនយមេវ. អច្ឆេច្ឆិ តណ្ហន្តិ មគ្គញាណសត្ថេន តណ្ហំ ឆិន្ទិ. វិវត្តយិ សំយោជនន្តិ ទសវិធម្បិ សំយោជនំ សមូលកំ ឧព្ពត្តេត្វា ឆឌ្ឌេសិ. សម្មា មានាភិសមយា អន្តមកាសិ ទុក្ខស្សាតិ សម្មា ឧបាយេន សម្មា បដិបត្តិយា នវវិធស្ស មានស្ស បហានាភិសមយេន វដ្ដទុក្ខស្ស អន្តមកាសិ. ឥទញ្ច បន មេតំ, សារិបុត្ត, សន្ធាយ ភាសិតន្តិ, សារិបុត្ត, មយា បារាយនេ ឧទយបញ្ហេ ឥទំ ផលសមាបត្តិមេវ សន្ធាយ ឯតំ ភាសិតំ.

ឥទានិ យំ តំ ភគវតា ភាសិតំ, តំ ទស្សេន្តោ បហានំ កាមសញ្ញានន្តិអាទិ អារទ្ធំ. ឧទយបញ្ហេ ច ឯតំ បទំ ‘‘បហានំ កាមច្ឆន្ទាន’’ន្តិ (សុ. និ. ១១១២; ចូឡនិ. ឧទយមាណវបុច្ឆានិទ្ទេសោ ៧៥) អាគតំ, ឥធ បន អង្គុត្តរភាណកេហិ ‘‘កាមសញ្ញាន’’ន្តិ អារោបិតំ. តត្ថ ព្យញ្ជនមេវ នានំ, អត្ថោ បន ឯកោយេវ. កាមសញ្ញានន្តិ កាមេ អារព្ភ ឧប្បន្នសញ្ញានំ, អដ្ឋហិ វា លោភសហគតចិត្តេហិ សហជាតសញ្ញានំ. ទោមនស្សាន ចូភយន្តិ ឯតាសញ្ច កាមសញ្ញានំ ចេតសិកទោមនស្សានញ្ចាតិ ឧភិន្នម្បិ បហានំ បដិប្បស្សទ្ធិបហានសង្ខាតំ អរហត្តផលំ អញ្ញាវិមោក្ខំ បព្រូមីតិ អត្ថោ. និទ្ទេសេ បន ‘‘កាមច្ឆន្ទស្ស ច ទោមនស្សស្ស ច ឧភិន្នំ បហានំ វូបសមំ បដិនិស្សគ្គំ បដិប្បស្សទ្ធិំ អមតំ និព្ពាន’’ន្តិ (ចូឡនិ. ឧទយមាណវបុច្ឆានិទ្ទេសោ ៧៥) វុត្តំ, តំ អត្ថុទ្ធារវសេន វុត្តំ. បហានន្តិ ហិ ខីណាការសង្ខាតោ វូបសមោបិ វុច្ចតិ, កិលេសេ បដិនិស្សជ្ជន្តោ មគ្គោបិ, កិលេសបដិប្បស្សទ្ធិសង្ខាតំ ផលម្បិ, យំ អាគម្ម កិលេសា បហីយន្តិ, តំ អមតំ និព្ពានម្បិ. តស្មា តត្ថ តានិ បទានិ អាគតានិ. ‘‘អញ្ញាវិមោក្ខំ បព្រូមី’’តិ វចនតោ បន អរហត្តផលមេវ អធិប្បេតំ. ថិនស្ស ច បនូទនន្តិបិ ថិនស្ស ច បនូទនន្តេ ឧប្បន្នត្តា អរហត្តផលមេវ អធិប្បេតំ. កុក្កុច្ចានំ និវារណន្តិ កុក្កុច្ចនិវារណស្ស មគ្គស្ស អនន្តរំ ឧប្បន្នត្តា ផលមេវ អធិប្បេតំ.

ឧបេក្ខាសតិសំសុទ្ធន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានិកេ ផលេ ឧប្បន្នាយ ឧបេក្ខាយ ច សតិយា ច សំសុទ្ធំ. ធម្មតក្កបុរេជវន្តិ ធម្មតក្កោ វុច្ចតិ សម្មាសង្កប្បោ, សោ អាទិតោ ហោតិ, បុរតោ ហោតិ, បុព្ពង្គមោ ហោតិ អញ្ញាវិមោក្ខស្សាតិ ធម្មតក្កបុរេជវោ. តំ ធម្មតក្កបុរេជវំ. អញ្ញាវិមោក្ខន្តិ អញ្ញិន្ទ្រិយបរិយោសានេ ឧប្បន្នំ វិមោក្ខំ, អញ្ញាយ វា វិមោក្ខំ អញ្ញាវិមោក្ខំ, បញ្ញាវិមុត្តន្តិ អត្ថោ. អវិជ្ជាយ បភេទនន្តិ អវិជ្ជាយ បភេទនន្តេ ឧប្បន្នត្តា, អវិជ្ជាយ បភេទនសង្ខាតំ វា និព្ពានំ អារព្ភ ឧប្បន្នត្តា ឯវំលទ្ធនាមំ អរហត្តផលមេវ. ឥតិ សព្ពេហិបិ ឥមេហិ បហានន្តិអាទីហិ បទេហិ អរហត្តផលមេវ បកាសិតន្តិ វេទិតព្ពំ.

៤. និទានសុត្តវណ្ណនា

៣៤. ចតុត្ថេ និទានានីតិ ការណានិ. កម្មានន្តិ វដ្ដគាមិកម្មានំ. លោភោ និទានំ កម្មានំ សមុទយាយាតិ លុព្ភនបលុព្ភនសភាវោ លោភោ វដ្ដគាមិកម្មានំ សមុទយាយ បិណ្ឌករណត្ថាយ និទានំ ការណំ បច្ចយោតិ អត្ថោ. ទោសោតិ ទុស្សនបទុស្សនសភាវោ ទោសោ. មោហោតិ មុយ្ហនបមុយ្ហនសភាវោ មោហោ.

លោភបកតន្តិ លោភេន បកតំ, លោភាភិភូតេន លុទ្ធេន ហុត្វា កតកម្មន្តិ អត្ថោ. លោភតោ ជាតន្តិ លោភជំ. លោភោ និទានមស្សាតិ លោភនិទានំ. លោភោ សមុទយោ អស្សាតិ លោភសមុទយំ. សមុទយោតិ បច្ចយោ, លោភបច្ចយន្តិ អត្ថោ. យត្ថស្ស អត្តភាវោ និព្ពត្តតីតិ យស្មិំ ឋានេ អស្ស លោភជកម្មវតោ បុគ្គលស្ស អត្តភាវោ និព្ពត្តតិ, ខន្ធា បាតុភវន្តិ. តត្ថ តំ កម្មំ វិបច្ចតីតិ តេសុ ខន្ធេសុ តំ កម្មំ វិបច្ចតិ. ទិដ្ឋេ វា ធម្មេតិអាទិ យស្មា តំ កម្មំ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ វា ហោតិ ឧបបជ្ជវេទនីយំ វា អបរបរិយាយវេទនីយំ វា, តស្មា តំ បភេទំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. សេសទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ.

អខណ្ឌានីតិ អភិន្នានិ. អបូតីនីតិ បូតិភាវេន អពីជត្តំ អប្បត្តានិ. អវាតាតបហតានីតិ ន វាតេន ន ច អាតបេន ហតានិ. សារាទានីតិ គហិតសារានិ សារវន្តានិ ន និស្សារានិ. សុខសយិតានីតិ សន្និចយភាវេន សុខំ សយិតានិ. សុខេត្តេតិ មណ្ឌខេត្តេ. សុបរិកម្មកតាយ ភូមិយាតិ នង្គលកសនេន ចេវ អដ្ឋទន្តកេន ច សុដ្ឋុ បរិកម្មកតាយ ខេត្តភូមិយា. និក្ខិត្តានីតិ ឋបិតានិ រោបិតានិ. អនុប្បវេច្ឆេយ្យាតិ អនុប្បវេសេយ្យ. វុទ្ធិន្តិអាទីសុ ឧទ្ធគ្គមនេន វុទ្ធិំ, ហេដ្ឋា មូលប្បតិដ្ឋានេន វិរូឡ្ហិំ, សមន្តា វិត្ថារិកភាវេន វេបុល្លំ.

យំ បនេត្ថ ទិដ្ឋេ វា ធម្មេតិអាទិ វុត្តំ, តត្ថ អសម្មោហត្ថំ ឥមស្មិំ ឋានេ កម្មវិភត្តិ នាម កថេតព្ពា. សុត្តន្តិកបរិយាយេន ហិ ឯកាទស កម្មានិ វិភត្តានិ. សេយ្យថិទំ – ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ ឧបបជ្ជវេទនីយំ អបរបរិយាយវេទនីយំ, យគ្គរុកំ យព្ពហុលំ យទាសន្នំ កដត្តា វា បន កម្មំ, ជនកំ ឧបត្ថម្ភកំ ឧបបីឡកំ ឧបឃាតកន្តិ. តត្ថ ឯកជវនវីថិយំ សត្តសុ ចិត្តេសុ កុសលា វា អកុសលា វា បឋមជវនចេតនា ទិដ្ឋធម្មវេទនីយកម្មំ នាម. តំ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ វិបាកំ ទេតិ កាកវឡិយបុណ្ណសេដ្ឋីនំ វិយ កុសលំ, នន្ទយក្ខនន្ទមាណវកនន្ទគោឃាតកកោកាលិយសុប្បពុទ្ធទេវទត្តចិញ្ចមាណវិកានំ វិយ ច អកុសលំ. តថា អសក្កោន្តំ បន អហោសិកម្មំ នាម ហោតិ, អវិបាកំ សម្បជ្ជតិ. តំ មិគលុទ្ទកោបមាយ សាធេតព្ពំ. យថា ហិ មិគលុទ្ទកេន មិគំ ទិស្វា ធនុំ អាកឌ្ឍិត្វា ខិត្តោ សរោ សចេ ន វិរជ្ឈតិ, តំ មិគំ តត្ថេវ បាតេតិ, អថ នំ មិគលុទ្ទកោ និច្ចម្មំ កត្វា ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ឆេត្វា មំសំ អាទាយ បុត្តទារំ តោសេន្តោ គច្ឆតិ. សចេ បន វិរជ្ឈតិ, មិគោ បលាយិត្វា បុន តំ ទិសំ ន ឱលោកេតិ. ឯវំ សម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ. សរស្ស អវិរជ្ឈិត្វា មិគវិជ្ឈនំ វិយ ហិ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយស្ស កម្មស្ស វិបាកវារបដិលាភោ, អវិជ្ឈនំ វិយ អវិបាកភាវាយ សម្បជ្ជនន្តិ.

អត្ថសាធិកា បន សត្តមជវនចេតនា ឧបបជ្ជវេទនីយកម្មំ នាម. តំ អនន្តរេ អត្តភាវេ វិបាកំ ទេតិ. តំ បនេតំ កុសលបក្ខេ អដ្ឋសមាបត្តិវសេន, អកុសលបក្ខេ បញ្ចានន្តរិយកម្មវសេន វេទិតព្ពំ. តត្ថ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី ឯកាយ សមាបត្តិយា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តតិ. បញ្ចន្នម្បិ អានន្តរិយានំ កត្តា ឯកេន កម្មេន និរយេ និព្ពត្តតិ, សេសសមាបត្តិយោ ច កម្មានិ ច អហោសិកម្មភាវំយេវ អាបជ្ជន្តិ, អវិបាកានិ ហោន្តិ. អយម្បិ អត្ថោ បុរិមឧបមាយយេវ ទីបេតព្ពោ.

ឧភិន្នំ អន្តរេ បន បញ្ចជវនចេតនា អបរបរិយាយវេទនីយកម្មំ នាម. តំ អនាគតេ យទា ឱកាសំ លភតិ, តទា វិបាកំ ទេតិ. សតិ សំសារប្បវត្តិយា អហោសិកម្មំ នាម ន ហោតិ. តំ សព្ពំ សុនខលុទ្ទកេន ទីបេតព្ពំ. យថា ហិ សុនខលុទ្ទកេន មិគំ ទិស្វា សុនខោ វិស្សជ្ជិតោ មិគំ អនុពន្ធិត្វា យស្មិំ ឋានេ បាបុណាតិ, តស្មិំ យេវ ឌំសតិ; ឯវមេវំ ឥទំ កម្មំ យស្មិំ ឋានេ ឱកាសំ លភតិ, តស្មិំយេវ វិបាកំ ទេតិ, តេន មុត្តោ សត្តោ នាម នត្ថិ.

កុសលាកុសលេសុ បន គរុកាគរុកេសុ យំ គរុកំ ហោតិ, តំ យគ្គរុកំ នាម. តទេតំ កុសលបក្ខេ មហគ្គតកម្មំ, អកុសលបក្ខេ បញ្ចានន្តរិយកម្មំ វេទិតព្ពំ. តស្មិំ សតិ សេសានិ កុសលានិ វា អកុសលានិ វា វិបច្ចិតុំ ន សក្កោន្តិ, តទេវ ទុវិធម្បិ បដិសន្ធិំ ទេតិ. យថា ហិ សាសបប្បមាណាបិ សក្ខរា វា អយគុឡិកា វា ឧទករហទេ បក្ខិត្តា ឧទកបិដ្ឋេ ឧប្លវិតុំ ន សក្កោតិ, ហេដ្ឋាវ បវិសតិ; ឯវមេវ កុសលេបិ អកុសលេបិ យំ គរុកំ, តទេវ គណ្ហិត្វា គច្ឆតិ.

កុសលាកុសលេសុ បន យំ ពហុលំ ហោតិ, តំ យព្ពហុលំ នាម. តំ ទីឃរត្តំ លទ្ធាសេវនវសេន វេទិតព្ពំ. យំ វា ពលវកុសលកម្មេសុ សោមនស្សករំ, អកុសលកម្មេសុ សន្តាបករំ, ឯតំ យព្ពហុលំ នាម. តទេតំ យថា នាម ទ្វីសុ មល្លេសុ យុទ្ធភូមិំ ឱតិណ្ណេសុ យោ ពលវា, សោ ឥតរំ បាតេត្វា គច្ឆតិ; ឯវមេវ ឥតរំ ទុព្ពលកម្មំ អវត្ថរិត្វា យំ អាសេវនវសេន វា ពហុលំ, អាសន្នវសេន វា ពលវំ, តំ វិបាកំ ទេតិ, ទុដ្ឋគាមណិអភយរញ្ញោ កម្មំ វិយ.

សោ កិរ ចូឡង្គណិយយុទ្ធេ បរាជិតោ វឡវំ អារុយ្ហ បលាយិ. តស្ស ចូឡុបដ្ឋាកោ តិស្សាមច្ចោ នាម ឯកកោវ បច្ឆតោ អហោសិ. សោ ឯកំ អដវិំ បវិសិត្វា និសិន្នោ ជិឃច្ឆាយ ពាធយមានាយ – ‘‘ភាតិក តិស្ស, អតិវិយ នោ ជិឃច្ឆា ពាធតិ, កិំ ករិស្សាមា’’តិ អាហ. អត្ថិ, ទេវ, មយា សាដកន្តរេ ឋបេត្វា ឯកំ សុវណ្ណសរកភត្តំ អាភតន្តិ. តេន ហិ អាហរាតិ. សោ នីហរិត្វា រញ្ញោ បុរតោ ឋបេសិ. រាជា ទិស្វា, ‘‘តាត, ចត្តារោ កោដ្ឋាសេ ករោហី’’តិ អាហ. មយំ តយោ ជនា, កស្មា ទេវោ ចត្តារោ កោដ្ឋាសេ ការយតីតិ? ភាតិក តិស្ស, យតោ បដ្ឋាយ អហំ អត្តានំ សរាមិ, ន មេ អយ្យានំ អទត្វា អាហារោ បរិភុត្តបុព្ពោ អត្ថិ, ស្វាហំ អជ្ជបិ អទត្វា ន បរិភុញ្ជិស្សាមីតិ. សោ ចត្តារោ កោដ្ឋាសេ អកាសិ. រាជា ‘‘កាលំ ឃោសេហី’’តិ អាហ. ឆឌ្ឌិតារញ្ញេ កុតោ, អយ្យេ, លភិស្សាម ទេវាតិ. ‘‘នាយំ តវ ភារោ. សចេ មម សទ្ធា អត្ថិ, អយ្យេ, លភិស្សាម, វិស្សត្ថោ កាលំ ឃោសេហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘កាលោ, ភន្តេ, កាលោ, ភន្តេ’’តិ តិក្ខត្តុំ ឃោសេសិ.

អថស្ស ពោធិមាតុមហាតិស្សត្ថេរោ តំ សទ្ទំ ទិព្ពាយ សោតធាតុយា សុត្វា ‘កត្ថាយំ សទ្ទោ’តិ តំ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘អជ្ជ ទុដ្ឋគាមណិអភយមហារាជា យុទ្ធបរាជិតោ អដវិំ បវិសិត្វា និសិន្នោ ឯកំ សរកភត្តំ ចត្តារោ កោដ្ឋាសេ ការេត្វា ‘ឯកកោវ ន បរិភុញ្ជិស្សាមី’តិ កាលំ ឃោសាបេសី’’តិ ញត្វា ‘‘អជ្ជ មយា រញ្ញោ សង្គហំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ មនោគតិយា អាគន្ត្វា រញ្ញោ បុរតោ អដ្ឋាសិ. រាជា ទិស្វា បសន្នចិត្តោ ‘‘បស្ស, ភាតិក, តិស្សា’’តិ វត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា ‘‘បត្តំ, ភន្តេ, ទេថា’’តិ អាហ. ថេរោ បត្តំ នីហរិ. រាជា អត្តនោ កោដ្ឋាសេន សទ្ធិំ ថេរស្ស កោដ្ឋាសំ បត្តេ បក្ខិបិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អាហារបរិស្សយោ នាម មា កទាចិ ហោតូ’’តិ វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ. តិស្សាមច្ចោបិ ‘‘មម អយ្យបុត្តេ បស្សន្តេ ភុញ្ជិតុំ ន សក្ខិស្សាមី’’តិ អត្តនោ កោដ្ឋាសំ ថេរស្សេវ បត្តេ អាកិរិ. វឡវាបិ ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហម្បិ កោដ្ឋាសំ ថេរស្សេវ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ. រាជា វឡវំ ឱលោកេត្វា ‘‘អយម្បិ អត្តនោ កោដ្ឋាសំ ថេរស្សេវ បត្តេ បក្ខិបនំ បច្ចាសីសតី’’តិ ញត្វា តម្បិ តត្ថេវ បក្ខិបិត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា ឧយ្យោជេសិ. ថេរោ តំ ភត្តំ អាទាយ គន្ត្វា អាទិតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អាលោបសង្ខេបេន អទាសិ.

រាជាបិ ចិន្តេសិ – ‘‘អតិវិយម្ហា ជិឃច្ឆិតា, សាធុ វតស្ស សចេ អតិរេកភត្តសិត្ថានិ បហិណេយ្យា’’តិ. ថេរោ រញ្ញោ ចិត្តំ ញត្វា អតិរេកភត្តំ ឯតេសំ យាបនមត្តំ កត្វា បត្តំ អាកាសេ ខិបិ, បត្តោ អាគន្ត្វា រញ្ញោ ហត្ថេ បតិដ្ឋាសិ. ភត្តំ តិណ្ណម្បិ ជនានំ យាវទត្ថំ អហោសិ. អថ រាជា បត្តំ ធោវិត្វា ‘‘តុច្ឆបត្តំ ន បេសិស្សាមី’’តិ ឧត្តរិសាដកំ មោចេត្វា ឧទកំ បុញ្ឆិត្វា សាដកំ បត្តេ ឋបេត្វា ‘‘បត្តោ គន្ត្វា មម អយ្យស្ស ហត្ថេ បតិដ្ឋាតូ’’តិ អាកាសេ ខិបិ. បត្តោ គន្ត្វា ថេរស្ស ហត្ថេ បតិដ្ឋាសិ.

អបរភាគេ រញ្ញោ តថាគតស្ស សរីរធាតូនំ អដ្ឋមភាគំ បតិដ្ឋាបេត្វា វីសរតនសតិកំ មហាចេតិយំ ការេន្តស្ស អបរិនិដ្ឋិតេយេវ ចេតិយេ កាលកិរិយាសមយោ អនុប្បត្តោ. អថស្ស មហាចេតិយស្ស ទក្ខិណបស្សេ និបន្នស្ស បញ្ចនិកាយវសេន ភិក្ខុសង្ឃេ សជ្ឈាយំ ករោន្តេ ឆហិ ទេវលោកេហិ ឆ រថា អាគន្ត្វា បុរតោ អាកាសេ អដ្ឋំសុ. រាជា ‘‘បុញ្ញបោត្ថកំ អាហរថា’’តិ អាទិតោ បដ្ឋាយ បុញ្ញបោត្ថកំ វាចាបេសិ. អថ នំ កិញ្ចិ កម្មំ ន បរិតោសេសិ. សោ ‘‘បរតោ វាចេថា’’តិ អាហ. បោត្ថកវាចកោ ‘‘ចូឡង្គណិយយុទ្ធេ បរាជិតេន តេ ទេវ អដវិំ បវិសិត្វា និសិន្នេន ឯកំ សរកភត្តំ ចត្តារោ កោដ្ឋាសេ ការេត្វា ពោធិមាតុមហាតិស្សត្ថេរស្ស ភិក្ខា ទិន្នា’’តិ អាហ. រាជា ‘‘ឋបេហី’’តិ វត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ បុច្ឆិ, ‘‘ភន្តេ, កតរោ ទេវលោកោ រមណីយោ’’តិ? សព្ពពោធិសត្តានំ វសនដ្ឋានំ តុសិតភវនំ មហារាជាតិ. រាជា កាលំ កត្វា តុសិតភវនតោ អាគតរថេវ បតិដ្ឋាយ តុសិតភវនំ អគមាសិ. ឥទំ ពលវកម្មស្ស វិបាកទានេ វត្ថុ.

យំ បន កុសលាកុសលេសុ អាសន្នមរណេ អនុស្សរិតុំ សក្កោតិ, តំ យទាសន្នំ នាម. តទេតំ យថា នាម គោគណបរិបុណ្ណស្ស វជស្ស ទ្វារេ វិវដេ បរភាគេ ទម្មគវពលវគវេសុ សន្តេសុបិ យោ វជទ្វារស្ស អាសន្នោ ហោតិ អន្តមសោ ទុព្ពលជរគ្គវោបិ, សោ ឯវ បឋមតរំ និក្ខមតិ, ឯវមេវ អញ្ញេសុ កុសលាកុសលេសុ សន្តេសុបិ មរណកាលស្ស អាសន្នត្តា វិបាកំ ទេតិ.

តត្រិមានិ វត្ថូនិ – មធុអង្គណគាមេ កិរ ឯកោ ទមិឡទោវារិកោ បាតោវ ពឡិសំ អាទាយ គន្ត្វា មច្ឆេ វធិត្វា តយោ កោដ្ឋាសេ កត្វា ឯកេន តណ្ឌុលំ គណ្ហាតិ, ឯកេន ទធិំ, ឯកំ បចតិ. ឥមិនា នីហារេន បញ្ញាស វស្សានិ បាណាតិបាតកម្មំ កត្វា អបរភាគេ មហល្លកោ អនុដ្ឋានសេយ្យំ ឧបគច្ឆតិ. តស្មិំ ខណេ គិរិវិហារវាសី ចូឡបិណ្ឌបាតិកតិស្សត្ថេរោ ‘‘មា អយំ សត្តោ មយិ បស្សន្តេ នស្សតូ’’តិ គន្ត្វា តស្ស គេហទ្វារេ អដ្ឋាសិ. អថស្ស ភរិយា, ‘‘សាមិ, ថេរោ អាគតោ’’តិ អារោចេសិ. អហំ បញ្ញាស វស្សានិ ថេរស្ស សន្តិកំ ន គតបុព្ពោ, កតរេន មេ គុណេន ថេរោ អាគមិស្សតិ, គច្ឆាតិ នំ វទថាតិ. សា ‘‘អតិច្ឆថ, ភន្តេ’’តិ អាហ. ថេរោ ‘‘ឧបាសកស្ស កា សរីរប្បវត្តី’’តិ បុច្ឆិ. ទុព្ពលោ, ភន្តេតិ. ថេរោ ឃរំ បវិសិត្វា សតិំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘សីលំ គណ្ហិស្សសី’’តិ អាហ. អាម, ភន្តេ, ទេថាតិ. ថេរោ តីណិ សរណានិ ទត្វា បញ្ច សីលានិ ទាតុំ អារភិ. តស្ស បញ្ច សីលានីតិ វចនកាលេយេវ ជិវ្ហា បបតិ. ថេរោ ‘‘វដ្ដិស្សតិ ឯត្តក’’ន្តិ និក្ខមិត្វា គតោ. សោបិ កាលំ កត្វា ចាតុមហារាជិកភវនេ និព្ពត្តិ. និព្ពត្តក្ខណេយេវ ច ‘‘កិំ នុ ខោ កម្មំ កត្វា មយា ឥទំ លទ្ធ’’ន្តិ អាវជ្ជេន្តោ ថេរំ និស្សាយ លទ្ធភាវំ ញត្វា ទេវលោកតោ អាគន្ត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. ‘‘កោ ឯសោ’’តិ ច វុត្តេ ‘‘អហំ, ភន្តេ, ទមិឡទោវារិកោ’’តិ អាហ. កុហិំ និព្ពត្តោសីតិ? ចាតុមហារាជិកេសុ, ភន្តេ, សចេ មេ អយ្យោ បញ្ច សីលានិ អទស្ស, ឧបរិ ទេវលោកេ និព្ពត្តោ អស្សំ. អហំ កិំ ករិស្សាមិ, ត្វំ គណ្ហិតុំ នាសក្ខិ, បុត្តកាតិ. សោ ថេរំ វន្ទិត្វា ទេវលោកមេវ គតោ. ឥទំ តាវ កុសលកម្មេ វត្ថុ.

អន្តរគង្គាយ បន មហាវាចកាលឧបាសកោ នាម អហោសិ. សោ តិំស វស្សានិ សោតាបត្តិមគ្គត្ថាយ ទ្វត្តិំសាការំ សជ្ឈាយិត្វា ‘‘អហំ ឯវំ ទ្វត្តិំសាការំ សជ្ឈាយន្តោ ឱភាសមត្តម្បិ និព្ពត្តេតុំ នាសក្ខិំ, ពុទ្ធសាសនំ អនិយ្យានិកំ ភវិស្សតី’’តិ ទិដ្ឋិវិបល្លាសំ បត្វា កាលកិរិយំ កត្វា មហាគង្គាយ នវឧសភិកោ សុសុមារបេតោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. ឯកំ សមយំ កច្ឆកតិត្ថេន សដ្ឋិ បាសាណត្ថម្ភសកដានិ អគមំសុ. សោ សព្ពេបិ តេ គោណេ ច បាសាណេ ច ខាទិ. ឥទំ អកុសលកម្មេ វត្ថុ.

ឯតេហិ បន តីហិ មុត្តំ អញ្ញាណវសេន កតំ កដត្តា វា បន កម្មំ នាម. តំ យថា នាម ឧម្មត្តកេន ខិត្តទណ្ឌំ យត្ថ វា តត្ថ វា គច្ឆតិ, ឯវមេវ តេសំ អភាវេ យត្ថ កត្ថចិ វិបាកំ ទេតិ.

ជនកំ នាម ឯកំ បដិសន្ធិំ ជនេត្វា បវត្តិំ ន ជនេតិ, បវត្តេ អញ្ញំ កម្មំ វិបាកំ និព្ពត្តេតិ. យថា ហិ មាតា ជនេតិយេវ, ធាតិយេវ បន ជគ្គតិ; ឯវមេវំ មាតា វិយ បដិសន្ធិនិព្ពត្តកំ ជនកកម្មំ, ធាតិ វិយ បវត្តេ សម្បត្តកម្មំ. ឧបត្ថម្ភកំ នាម កុសលេបិ លព្ភតិ អកុសលេបិ. ឯកច្ចោ ហិ កុសលំ កត្វា សុគតិភវេ និព្ពត្តតិ. សោ តត្ថ ឋិតោ បុនប្បុនំ កុសលំ កត្វា តំ កម្មំ ឧបត្ថម្ភេត្វា អនេកានិ វស្សសតសហស្សានិ សុគតិភវស្មិំយេវ វិចរតិ. ឯកច្ចោ អកុសលំ កត្វា ទុគ្គតិភវេ និព្ពត្តតិ. សោ តត្ថ ឋិតោ បុនប្បុនំ អកុសលំ កត្វា តំ កម្មំ ឧបត្ថម្ភេត្វា ពហូនិ វស្សសតសហស្សានិ ទុគ្គតិភវស្មិំយេវ វិចរតិ.

អបរោ នយោ – ជនកំ នាម កុសលម្បិ ហោតិ អកុសលម្បិ. តំ បដិសន្ធិយម្បិ បវត្តេបិ រូបារូបវិបាកក្ខន្ធេ ជនេតិ. ឧបត្ថម្ភកំ បន វិបាកំ ជនេតុំ ន សក្កោតិ, អញ្ញេន កម្មេន ទិន្នាយ បដិសន្ធិយា ជនិតេ វិបាកេ ឧប្បជ្ជនកសុខទុក្ខំ ឧបត្ថម្ភេតិ, អទ្ធានំ បវត្តេតិ. ឧបបីឡកំ នាម អញ្ញេន កម្មេន ទិន្នាយ បដិសន្ធិយា ជនិតេ វិបាកេ ឧប្បជ្ជនកសុខទុក្ខំ បីឡេតិ ពាធេតិ, អទ្ធានំ បវត្តិតុំ ន ទេតិ. តត្រាយំ នយោ – កុសលកម្មេ វិបច្ចមានេ អកុសលកម្មំ ឧបបីឡកំ ហុត្វា តស្ស វិបច្ចិតុំ ន ទេតិ. អកុសលកម្មេ វិបច្ចមានេ កុសលកម្មំ ឧបបីឡកំ ហុត្វា តស្ស វិបច្ចិតុំ ន ទេតិ. យថា វឌ្ឍមានកំ រុក្ខំ វា គច្ឆំ វា លតំ វា កោចិទេវ ទណ្ឌេន វា សត្ថេន វា ភិន្ទេយ្យ វា ឆិន្ទេយ្យ វា, អថ សោ រុក្ខោ វា គច្ឆោ វា លតា វា វឌ្ឍិតុំ ន សក្កុណេយ្យ; ឯវមេវំ កុសលំ វិបច្ចមានំ អកុសលេន ឧបបីឡិតំ, អកុសលំ វា បន វិបច្ចមានំ កុសលេន ឧបបីឡិតំ វិបច្ចិតុំ ន សក្កោតិ. តត្ថ សុនក្ខត្តស្ស អកុសលកម្មំ កុសលំ ឧបបីឡេសិ, ចោរឃាតកស្ស កុសលកម្មំ អកុសលំ ឧបបីឡេសិ.

រាជគហេ កិរ វាតកាឡកោ បញ្ញាស វស្សានិ ចោរឃាតកម្មំ អកាសិ. អថ នំ រញ្ញោ អារោចេសុំ – ‘‘ទេវ, វាតកាឡកោ មហល្លកោ ចោរេ ឃាតេតុំ ន សក្កោតី’’តិ. ‘‘អបនេថ នំ តស្មា ឋានន្តរាតិ. អមច្ចា នំ អបនេត្វា អញ្ញំ តស្មិំ ឋានេ ឋបយិំសុ. វាតកាឡកោបិ យាវ តំ កម្មំ អកាសិ, តាវ អហតវត្ថានិ វា អច្ឆាទិតុំ សុរភិបុប្ផានិ វា បិឡន្ធិតុំ បាយាសំ វា ភុញ្ជិតុំ ឧច្ឆាទនន្ហាបនំ វា បច្ចនុភោតុំ នាលត្ថ. សោ ‘‘ទីឃរត្តំ មេ កិលិដ្ឋវេសេន ចរិត’’ន្តិ ‘‘បាយាសំ មេ បចាហី’’តិ ភរិយំ អាណាបេត្វា ន្ហានីយសម្ភារានិ គាហាបេត្វា ន្ហានតិត្ថំ គន្ត្វា សីសំ ន្ហត្វា អហតវត្ថានិ អច្ឆាទេត្វា គន្ធេ វិលិម្បិត្វា បុប្ផានិ បិឡន្ធិត្វា ឃរំ អាគច្ឆន្តោ សារិបុត្តត្ថេរំ ទិស្វា ‘‘សំកិលិដ្ឋកម្មតោ ចម្ហិ អបគតោ, អយ្យោ ច មេ ទិដ្ឋោ’’តិ តុដ្ឋមានសោ ថេរំ ឃរំ នេត្វា នវសប្បិសក្ករចុណ្ណាភិសង្ខតេន បាយាសេន បរិវិសិ. ថេរោ តស្ស អនុមោទនមកាសិ. សោ អនុមោទនំ សុត្វា អនុលោមិកខន្តិំ បដិលភិត្វា ថេរំ អនុគន្ត្វា និវត្តមានោ អន្តរាមគ្គេ តរុណវច្ឆាយ គាវិយា មទ្ទិត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបិតោ គន្ត្វា តាវតិំសភវនេ និព្ពត្តិ. ភិក្ខូ តថាគតំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘ភន្តេ, ចោរឃាតកោ អជ្ជេវ កិលិដ្ឋកម្មតោ អបនីតោ, អជ្ជេវ កាលង្កតោ, កហំ នុ ខោ និព្ពត្តោ’’តិ? តាវតិំសភវនេ, ភិក្ខវេតិ. ភន្តេ, ចោរឃាតកោ ទីឃរត្តំ បុរិសេ ឃាតេសិ, តុម្ហេ ច ឯវំ វទេថ, នត្ថិ នុ ខោ បាបកម្មស្ស ផលន្តិ. មា, ភិក្ខវេ, ឯវំ អវចុត្ថ, ពលវកល្យាណមិត្តូបនិស្សយំ លភិត្វា ធម្មសេនាបតិស្ស បិណ្ឌបាតំ ទត្វា អនុមោទនំ សុត្វា អនុលោមិកខន្តិំ បដិលភិត្វា សោ តត្ថ និព្ពត្តោតិ.

‘‘សុភាសិតំ សុណិត្វាន, នាគរិយោ ចោរឃាតកោ;

អនុលោមខន្តិំ លទ្ធាន, មោទតី តិទិវំ គតោ’’តិ.

ឧបឃាតកំ បន សយំ កុសលម្បិ អកុសលម្បិ សមានំ អញ្ញំ ទុព្ពលកម្មំ ឃាតេត្វា តស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា អត្តនោ វិបាកស្ស ឱកាសំ ករោតិ. ឯវំ បន កម្មេន កតេ ឱកាសេ តំ វិបាកំ ឧប្បន្នំ នាម វុច្ចតិ. ឧបច្ឆេទកន្តិបិ ឯតស្សេវ នាមំ. តត្រាយំ នយោ – កុសលកម្មស្ស វិបច្ចនកាលេ ឯកំ អកុសលកម្មំ ឧដ្ឋាយ តំ កម្មំ ឆិន្ទិត្វា បាតេតិ. អកុសលកម្មស្សបិ វិបច្ចនកាលេ ឯកំ កុសលកម្មំ ឧដ្ឋាយ តំ កម្មំ ឆិន្ទិត្វា បាតេតិ. ឥទំ ឧបច្ឆេទកំ នាម. តត្ថ អជាតសត្តុនោ កម្មំ កុសលច្ឆេទកំ អហោសិ, អង្គុលិមាលត្ថេរស្ស អកុសលច្ឆេទកន្តិ. ឯវំ សុត្តន្តិកបរិយាយេន ឯកាទស កម្មានិ វិភត្តានិ.

អភិធម្មបរិយាយេន បន សោឡស កម្មានិ វិភត្តានិ, សេយ្យថិទំ – ‘‘អត្ថេកច្ចានិ បាបកានិ កម្មសមាទានានិ គតិសម្បត្តិបដិពាឡ្ហានិ ន វិបច្ចន្តិ, អត្ថេកច្ចានិ បាបកានិ កម្មសមាទានានិ ឧបធិសម្បត្តិបដិពាឡ្ហានិ ន វិបច្ចន្តិ, អត្ថេកច្ចានិ បាបកានិ កម្មសមាទានានិ កាលសម្បត្តិបដិពាឡ្ហានិ ន វិបច្ចន្តិ, អត្ថេកច្ចានិ បាបកានិ កម្មសមាទានានិ បយោគសម្បត្តិបដិពាឡ្ហានិ ន វិបច្ចន្តិ. អត្ថេកច្ចានិ បាបកានិ កម្មសមាទានានិ គតិវិបត្តិំ អាគម្ម វិបច្ចន្តិ, ឧបធិវិបត្តិំ, កាលវិបត្តិំ, បយោគវិបត្តិំ អាគម្ម វិបច្ចន្តិ. អត្ថេកច្ចានិ កល្យាណានិ កម្មសមាទានានិ គតិវិបត្តិបដិពាឡ្ហានិ ន វិបច្ចន្តិ, ឧបធិវិបត្តិ, កាលវិបត្តិ, បយោគវិបត្តិបដិពាឡ្ហានិ ន វិបច្ចន្តិ. អត្ថេកច្ចានិ កល្យាណានិ កម្មសមាទានានិ គតិសម្បត្តិំ អាគម្ម វិបច្ចន្តិ, ឧបធិសម្បត្តិំ, កាលសម្បត្តិំ, បយោគសម្បត្តិំ អាគម្ម វិបច្ចន្តី’’តិ (វិភ. ៨១០).

តត្ថ បាបកានីតិ លាមកានិ. កម្មសមាទានានីតិ កម្មគ្គហណានិ. គហិតសមាទិន្នានំ កម្មានមេតំ អធិវចនំ. គតិសម្បត្តិបដិពាឡ្ហានិ ន វិបច្ចន្តីតិអាទីសុ អនិដ្ឋារម្មណានុភវនារហេ កម្មេ វិជ្ជមានេយេវ សុគតិភវេ និព្ពត្តស្ស តំ កម្មំ គតិសម្បត្តិបដិពាឡ្ហំ ន វិបច្ចតិ នាម. គតិសម្បត្តិយា បតិពាហិតំ ហុត្វា ន វិបច្ចតីតិ អត្ថោ. យោ បន បាបកម្មេន ទាសិយា វា កម្មការិយា វា កុច្ឆិយំ និព្ពត្តិត្វា ឧបធិសម្បន្នោ ហោតិ, អត្តភាវសមិទ្ធិយំ តិដ្ឋតិ. អថស្ស សាមិកា តស្ស រូបសម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘នាយំ កិលិដ្ឋកម្មស្សានុច្ឆវិកោ’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា អត្តនោ ជាតបុត្តំ វិយ ភណ្ឌាគារិកាទិដ្ឋានេសុ ឋបេត្វា សម្បត្តិំ យោជេត្វា បរិហរន្តិ. ឯវរូបស្ស កម្មំ ឧបធិសម្បត្តិបដិពាឡ្ហំ ន វិបច្ចតិ នាម. យោ បន បឋមកប្បិកកាលសទិសេ សុលភសម្បន្នរសភោជនេ សុភិក្ខកាលេ និព្ពត្តតិ, តស្ស វិជ្ជមានម្បិ បាបកម្មំ កាលសម្បត្តិបដិពាឡ្ហំ ន វិបច្ចតិ នាម. យោ បន សម្មាបយោគំ និស្សាយ ជីវតិ, ឧបសង្កមិតព្ពយុត្តកាលេ ឧបសង្កមតិ, បដិក្កមិតព្ពយុត្តកាលេ បដិក្កមតិ, បលាយិតព្ពយុត្តកាលេ បលាយតិ. លញ្ជទានយុត្តកាលេ លញ្ជំ ទេតិ, ចោរិកយុត្តកាលេ ចោរិកំ ករោតិ, ឯវរូបស្ស បាបកម្មំ បយោគសម្បត្តិបដិពាឡ្ហំ ន វិបច្ចតិ នាម.

ទុគ្គតិភវេ និព្ពត្តស្ស បន បាបកម្មំ គតិវិបត្តិំ អាគម្ម វិបច្ចតិ នាម. យោ បន ទាសិយា វា កម្មការិយា វា កុច្ឆិស្មិំ និព្ពត្តោ ទុព្ពណ្ណោ ហោតិ ទុស្សណ្ឋានោ, ‘‘យក្ខោ នុ ខោ មនុស្សោ នុ ខោ’’តិ វិមតិំ ឧប្បាទេតិ. សោ សចេ បុរិសោ ហោតិ, អថ នំ ‘‘នាយំ អញ្ញស្ស កម្មស្ស អនុច្ឆវិកោ’’តិ ហត្ថិំ វា រក្ខាបេន្តិ អស្សំ វា គោណេ វា, តិណកដ្ឋាទីនិ វា អាហរាបេន្តិ, ខេឡសរកំ វា គណ្ហាបេន្តិ. សចេ ឥត្ថី ហោតិ, អថ នំ ហត្ថិអស្សាទីនំ ភត្តមាសាទីនិ វា បចាបេន្តិ, កចវរំ វា ឆឌ្ឌាបេន្តិ, អញ្ញំ វា បន ជិគុច្ឆនីយកម្មំ ការេន្តិ. ឯវរូបស្ស បាបកម្មំ ឧបធិវិបត្តិំ អាគម្ម វិបច្ចតិ នាម. យោ បន ទុព្ភិក្ខកាលេ វា បរិហីនសម្បត្តិកាលេ វា អន្តរកប្បេ វា និព្ពត្តតិ, តស្ស បាបកម្មំ កាលវិបត្តិំ អាគម្ម វិបច្ចតិ នាម. យោ បន បយោគំ សម្បាទេតុំ ន ជានាតិ, ឧបសង្កមិតព្ពយុត្តកាលេ ឧបសង្កមិតុំ ន ជានាតិ…បេ… ចោរិកយុត្តកាលេ ចោរិកំ កាតុំ ន ជានាតិ, តស្ស បាបកម្មំ បយោគវិបត្តិំ អាគម្ម វិបច្ចតិ នាម.

យោ បន ឥដ្ឋារម្មណានុភវនារហេ កម្មេ វិជ្ជមានេយេវ គន្ត្វា ទុគ្គតិភវេ និព្ពត្តតិ, តស្ស តំ កម្មំ គតិវិបត្តិបដិពាឡ្ហំ ន វិបច្ចតិ នាម. យោ បន បុញ្ញានុភាវេន រាជរាជមហាមត្តាទីនំ គេហេ និព្ពត្តិត្វា កាណោ វា ហោតិ កុណី វា ខញ្ជោ វា បក្ខហតោ វា, តស្ស ឱបរជ្ជសេនាបតិភណ្ឌាគារិកដ្ឋានាទីនិ ន អនុច្ឆវិកានីតិ ន ទេន្តិ. ឥច្ចស្ស តំ បុញ្ញំ ឧបធិវិបត្តិបដិពាឡ្ហំ ន វិបច្ចតិ នាម. យោ បន ទុព្ភិក្ខកាលេ វា បរិហីនសម្បត្តិកាលេ វា អន្តរកប្បេ វា មនុស្សេសុ និព្ពត្តតិ, តស្ស តំ កល្យាណកម្មំ កាលវិបត្តិបដិពាឡ្ហំ ន វិបច្ចតិ នាម. យោ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ បយោគំ សម្បាទេតុំ ន ជានាតិ, តស្ស កល្យាណកម្មំ បយោគវិបត្តិបដិពាឡ្ហំ ន វិបច្ចតិ នាម.

កល្យាណកម្មេន បន សុគតិភវេ និព្ពត្តស្ស តំ កម្មំ គតិសម្បត្តិំ អាគម្ម វិបច្ចតិ នាម. រាជរាជមហាមត្តាទីនំ កុលេ និព្ពត្តិត្វា ឧបធិសម្បត្តិំ បត្តស្ស អត្តភាវសមិទ្ធិយំ ឋិតស្ស ទេវនគរេ សមុស្សិតរតនតោរណសទិសំ អត្តភាវំ ទិស្វា ‘‘ឥមស្ស ឱបរជ្ជសេនាបតិភណ្ឌាគារិកដ្ឋានាទីនិ អនុច្ឆវិកានី’’តិ ទហរស្សេវ សតោ តានិ ឋានន្តរានិ ទេន្តិ, ឯវរូបស្ស កល្យាណកម្មំ ឧបធិសម្បត្តិំ អាគម្ម វិបច្ចតិ នាម. យោ បឋមកប្បិកេសុ វា សុលភន្នបានកាលេ វា និព្ពត្តតិ, តស្ស កល្យាណកម្មំ កាលសម្បត្តិំ អាគម្ម វិបច្ចតិ នាម. យោ វុត្តនយេនេវ បយោគំ សម្បាទេតុំ ជានាតិ, តស្ស កម្មំ បយោគសម្បត្តិំ អាគម្ម វិបច្ចតិ នាម. ឯវំ អភិធម្មបរិយាយេន សោឡស កម្មានិ វិភត្តានិ.

អបរានិបិ បដិសម្ភិទាមគ្គបរិយាយេន ទ្វាទស កម្មានិ វិភត្តានិ. សេយ្យថិទំ – ‘‘អហោសិ កម្មំ អហោសិ កម្មវិបាកោ, អហោសិ កម្មំ នាហោសិ កម្មវិបាកោ, អហោសិ កម្មំ អត្ថិ កម្មវិបាកោ, អហោសិ កម្មំ នត្ថិ កម្មវិបាកោ, អហោសិ កម្មំ ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោ, អហោសិ កម្មំ ន ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោ, អត្ថិ កម្មំ អត្ថិ កម្មវិបាកោ, អត្ថិ កម្មំ នត្ថិ កម្មវិបាកោ, អត្ថិ កម្មំ ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោ, អត្ថិ កម្មំ ន ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោ, ភវិស្សតិ កម្មំ ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោ, ភវិស្សតិ កម្មំ ន ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោ’’តិ (បដិ. ម. ១.២៣៤).

តត្ថ យំ កម្មំ អតីតេ អាយូហិតំ អតីតេយេវ វិបាកវារំ លភិ, បដិសន្ធិជនកំ បដិសន្ធិំ ជនេសិ, រូបជនកំ រូបំ, តំ អហោសិ កម្មំ អហោសិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. យំ បន វិបាកវារំ ន លភិ, បដិសន្ធិជនកំ បដិសន្ធិំ រូបជនកំ វា រូបំ ជនេតុំ នាសក្ខិ, តំ អហោសិ កម្មំ នាហោសិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. យំ បន អតីតេ អាយូហិតំ ឯតរហិ លទ្ធវិបាកវារំ បដិសន្ធិជនកំ បដិសន្ធិំ ជនេត្វា រូបជនកំ រូបំ ជនេត្វា ឋិតំ, តំ អហោសិ កម្មំ អត្ថិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. យំ អលទ្ធវិបាកវារំ បដិសន្ធិជនកំ វា បដិសន្ធិំ រូបជនកំ វា រូបំ ជនេតុំ នាសក្ខិ, តំ អហោសិ កម្មំ នត្ថិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. យំ បន អតីតេ អាយូហិតំ អនាគតេ វិបាកវារំ លភិស្សតិ, បដិសន្ធិជនកំ បដិសន្ធិំ រូបជនកំ រូបំ ជនេតុំ សក្ខិស្សតិ, តំ អហោសិ កម្មំ ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. យំ អនាគតេ វិបាកវារំ ន លភិស្សតិ, បដិសន្ធិជនកំ បដិសន្ធិំ រូបជនកំ វា រូបំ ជនេតុំ ន សក្ខិស្សតិ, តំ អហោសិ កម្មំ ន ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ.

យំ បន ឯតរហិ អាយូហិតំ ឯតរហិយេវ វិបាកវារំ លភតិ, តំ អត្ថិ កម្មំ អត្ថិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. យំ បន ឯតរហិ វិបាកវារំ ន លភតិ, តំ អត្ថិ កម្មំ នត្ថិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. យំ បន ឯតរហិ អាយូហិតំ អនាគតេ វិបាកវារំ លភិស្សតិ, បដិសន្ធិជនកំ បដិសន្ធិំ រូបជនកំ រូបំ ជនេតុំ សក្ខិស្សតិ, តំ អត្ថិ កម្មំ ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. យំ បន វិបាកវារំ ន លភិស្សតិ, បដិសន្ធិជនកំ បដិសន្ធិំ រូបជនកំ វា រូបំ ជនេតុំ សក្ខិស្សតិ, តំ អត្ថិ កម្មំ ន ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ.

យំ បនានាគតេ អាយូហិស្សតិ, អនាគតេយេវ វិបាកវារំ លភិស្សតិ, បដិសន្ធិជនកំ បដិសន្ធិំ រូបជនកំ វា រូបំ ជនេស្សតិ, តំ ភវិស្សតិ កម្មំ ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. យំ បន វិបាកវារំ ន លភិស្សតិ, បដិសន្ធិជនកំ បដិសន្ធិំ រូបជនកំ វា រូបំ ជនេតុំ ន សក្ខិស្សតិ, តំ ភវិស្សតិ កម្មំ ន ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. ឯវំ បដិសម្ភិទាមគ្គបរិយាយេន ទ្វាទស កម្មានិ វិភត្តានិ.

ឥតិ ឥមានិ ចេវ ទ្វាទស អភិធម្មបរិយាយេន វិភត្តានិ ច សោឡស កម្មានិ អត្តនោ ឋានា ឱសក្កិត្វា សុត្តន្តិកបរិយាយេន វុត្តានិ ឯកាទស កម្មានិយេវ ភវន្តិ. តានិបិ តតោ ឱសក្កិត្វា តីណិយេវ កម្មានិ ហោន្តិ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ, ឧបបជ្ជវេទនីយំ, អបរបរិយាយវេទនីយន្តិ. តេសំ សង្កមនំ នត្ថិ, យថាឋានេយេវ តិដ្ឋន្តិ. យទិ ហិ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ កម្មំ ឧបបជ្ជវេទនីយំ វា អបរបរិយាយវេទនីយំ វា ភវេយ្យ, ‘‘ទិដ្ឋេ វា ធម្មេ’’តិ សត្ថា ន វទេយ្យ. សចេបិ ឧបបជ្ជវេទនីយំ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ វា អបរបរិយាយវេទនីយំ វា ភវេយ្យ, ‘‘ឧបបជ្ជ វា’’តិ សត្ថា ន វទេយ្យ. អថាបិ អបរបរិយាយវេទនីយំ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ វា ឧបបជ្ជវេទនីយំ វា ភវេយ្យ, ‘‘អបរេ វា បរិយាយេ’’តិ សត្ថា ន វទេយ្យ.

សុក្កបក្ខេបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ បន លោភេ វិគតេតិ លោភេ អបគតេ និរុទ្ធេ. តាលវត្ថុកតន្តិ តាលវត្ថុ វិយ កតំ, មត្ថកច្ឆិន្នតាលោ វិយ បុន អវិរុឡ្ហិសភាវំ កតន្តិ អត្ថោ. អនភាវំ កតន្តិ អនុអភាវំ កតំ, យថា បុន នុប្បជ្ជតិ, ឯវំ កតន្តិ អត្ថោ. ឯវស្សូតិ ឯវំ ភវេយ្យុំ. ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ពីជានិ វិយ កុសលាកុសលំ កម្មំ ទដ្ឋព្ពំ, តានិ អគ្គិនា ឌហនបុរិសោ វិយ យោគាវចរោ, អគ្គិ វិយ មគ្គញាណំ, អគ្គិំ ទត្វា ពីជានំ ឌហនកាលោ វិយ មគ្គញាណេន កិលេសានំ ទឌ្ឍកាលោ, មសិកតកាលោ វិយ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ឆិន្នមូលកេ កត្វា ឋបិតកាលោ, មហាវាតេ ឱបុនិត្វា នទិយា វា បវាហេត្វា អប្បវត្តិកតកាលោ វិយ ឧបាទិន្នកសន្តានស្ស និរោធេន ឆិន្នមូលកានំ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ អប្បដិសន្ធិកភាវេន និរុជ្ឈិត្វា បុន ភវស្មិំ បដិសន្ធិំ អគ្គហិតកាលោ វេទិតព្ពោ.

មោហជញ្ចាបវិទ្ទសូតិ មោហជញ្ចាបិ អវិទ្ទសុ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យំ សោ អវិទូ អន្ធពាលោ លោភជញ្ច ទោសជញ្ច មោហជញ្ចាតិ កម្មំ ករោតិ, ឯវំ ករោន្តេន យំ តេន បកតំ កម្មំ អប្បំ វា យទិ វា ពហុំ. ឥធេវ តំ វេទនិយន្តិ តំ កម្មំ តេន ពាលេន ឥធ សកេ អត្តភាវេយេវ វេទនីយំ, តស្សេវ តំ អត្តភាវេ វិបច្ចតីតិ អត្ថោ. វត្ថុំ អញ្ញំ ន វិជ្ជតីតិ តស្ស កម្មស្ស វិបច្ចនត្ថាយ អញ្ញំ វត្ថុ នត្ថិ. ន ហិ អញ្ញេន កតំ កម្មំ អញ្ញស្ស អត្តភាវេ វិបច្ចតិ. តស្មា លោភញ្ច ទោសញ្ច, មោហជញ្ចាបិ វិទ្ទសូតិ តស្មា យោ វិទូ មេធាវី បណ្ឌិតោ តំ លោភជាទិភេទំ កម្មំ ន ករោតិ, សោ វិជ្ជំ ឧប្បាទយំ ភិក្ខុ, សព្ពា ទុគ្គតិយោ ជហេ, អរហត្តមគ្គវិជ្ជំ ឧប្បាទេត្វា តំ វា បន វិជ្ជំ ឧប្បាទេន្តោ សព្ពា ទុគ្គតិយោ ជហតិ. ទេសនាសីសមេវេតំ, សុគតិយោបិ បន សោ ខីណាសវោ ជហតិយេវ. យម្បិ ចេតំ ‘‘តស្មា លោភញ្ច ទោសញ្ចា’’តិ វុត្តំ, ឯត្ថាបិ លោភទោសសីសេន លោភជញ្ច ទោសជញ្ច កម្មមេវ និទ្ទិដ្ឋន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ សុត្តន្តេសុបិ គាថាយបិ វដ្ដវិវដ្ដមេវ កថិតន្តិ.

៥. ហត្ថកសុត្តវណ្ណនា

៣៥. បញ្ចមេ អាឡវិយន្តិ អាឡវិរដ្ឋេ. គោមគ្គេតិ គុន្នំ គមនមគ្គេ. បណ្ណសន្ថរេតិ សយំ បតិតបណ្ណសន្ថរេ. អថាតិ ឯវំ គុន្នំ គមនមគ្គំ ឧជុំ មហាបថំ និស្សាយ សិំសបាវនេ សយំ បតិតបណ្ណានិ សង្កឌ្ឍិត្វា កតសន្ថរេ សុគតមហាចីវរំ បត្ថរិត្វា បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសិន្នេ តថាគតេ. ហត្ថកោ អាឡវកោតិ ហត្ថតោ ហត្ថំ គតត្តា ឯវំលទ្ធនាមោ អាឡវកោ រាជបុត្តោ. ឯតទវោចាតិ ឯតំ ‘‘កច្ចិ, ភន្តេ, ភគវា’’តិអាទិវចនំ អវោច. កស្មា បន សម្មាសម្ពុទ្ធោ តំ ឋានំ គន្ត្វា និសិន្នោ, កស្មា រាជកុមារោ តត្ថ គតោតិ? សម្មាសម្ពុទ្ធោ តាវ អដ្ឋុប្បត្តិកាយ ធម្មទេសនាយ សមុដ្ឋានំ ទិស្វា តត្ថ និសិន្នោ, រាជកុមារោបិ បាតោវ ឧដ្ឋាយ បញ្ចហិ ឧបាសកសតេហិ បរិវុតោ ពុទ្ធុបដ្ឋានំ គច្ឆន្តោ មហាមគ្គា ឱក្កម្ម គោបថំ គហេត្វា ‘‘ពុទ្ធានំ បូជនត្ថាយ មិស្សកមាលំ ឱចិនិស្សាមី’’តិ គច្ឆន្តោ សត្ថារំ ទិស្វា ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ, ឯវំ សោ តត្ថ គតោតិ. សុខមសយិត្ថាតិ សុខំ សយិត្ថ.

អន្តរដ្ឋកោតិ មាឃផគ្គុណានំ អន្តរេ អដ្ឋទិវសបរិមាណោ កាលោ. មាឃស្ស ហិ អវសានេ ចត្តារោ ទិវសា, ផគ្គុណស្ស អាទិម្ហិ ចត្តារោតិ អយំ ‘‘អន្តរដ្ឋកោ’’តិ វុច្ចតិ. ហិមបាតសមយោតិ ហិមស្ស បតនសមយោ. ខរាតិ ផរុសា កក្ខឡា វា. គោកណ្ដកហតាតិ នវវុដ្ឋេ ទេវេ គាវីនំ អក្កន្តក្កន្តដ្ឋានេ ខុរន្តរេហិ កទ្ទមោ ឧគ្គន្ត្វា តិដ្ឋតិ, សោ វាតាតបេន សុក្ខោ កកចទន្តសទិសោ ហោតិ ទុក្ខសម្ផស្សោ. តំ សន្ធាយាហ – ‘‘គោកណ្ដកហតា ភូមី’’តិ. គុន្នំ ខុរន្តរេហិ ឆិន្នាតិបិ អត្ថោ. វេរម្ភោ វាតោ វាយតីតិ ចតូហិ ទិសាហិ វាយន្តោ វាតោ វាយតិ. ឯកាយ ទិសាយ វា ទ្វីហិ វា ទិសាហិ តីហិ វា ទិសាហិ វាយន្តោ វាតោ វេរម្ភោតិ ន វុច្ចតិ.

តេន ហិ រាជកុមារាតិ ឥទំ សត្ថា ‘‘អយំ រាជកុមារោ លោកស្មិំ នេវ សុខវាសិនោ, ន ទុក្ខវាសិនោ ជានាតិ, ជានាបេស្សាមិ ន’’ន្តិ ឧបរិ ទេសនំ វឌ្ឍេន្តោ អាហ. តត្ថ យថា តេ ខមេយ្យាតិ យថា តុយ្ហំ រុច្ចេយ្យ. ឥធស្សាតិ ឥមស្មិំ លោកេ អស្ស. គោនកត្ថតោតិ ចតុរង្គុលាធិកលោមេន កាឡកោជវេន អត្ថតោ. បដិកត្ថតោតិ ឧណ្ណាមយេន សេតត្ថរណេន អត្ថតោ. បដលិកត្ថតោតិ ឃនបុប្ផេន ឧណ្ណាមយអត្ថរណេន អត្ថតោ. កទលិមិគបវរបច្ចត្ថរណោតិ កទលិមិគចម្មមយេន ឧត្តមបច្ចត្ថរណេន អត្ថតោ. តំ កិរ បច្ចត្ថរណំ សេតវត្ថស្ស ឧបរិ កទលិមិគចម្មំ អត្ថរិត្វា សិព្ពិត្វា ករោន្តិ. សឧត្តរច្ឆទោតិ សហ ឧត្តរច្ឆទេន, ឧបរិ ពទ្ធេន រត្តវិតានេន សទ្ធិន្តិ អត្ថោ. ឧភតោលោហិតកូបធានោតិ សីសូបធានញ្ច បាទូបធានញ្ចាតិ បល្លង្កស្ស ឧភតោ ឋបិតលោហិតកូបធានោ. បជាបតិយោតិ ភរិយាយោ. មនាបេន បច្ចុបដ្ឋិតា អស្សូតិ មនាបេន ឧបដ្ឋានវិធានេន បច្ចុបដ្ឋិតា ភវេយ្យុំ.

កាយិកាតិ បញ្ចទ្វារកាយំ ខោភយមានា. ចេតសិកាតិ មនោទ្វារំ ខោភយមានា. សោ រាគោ តថាគតស្ស បហីនោតិ តថារូបោ រាគោ តថាគតស្ស បហីនោតិ អត្ថោ. យោ បន តស្ស រាគោ, ន សោ តថាគតស្ស បហីនោ នាម. ទោសមោហេសុបិ ឯសេវ នយោ.

ព្រាហ្មណោតិ ពាហិតបាបោ ខីណាសវព្រាហ្មណោ. បរិនិព្ពុតោតិ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពុតោ. ន លិម្បតិ កាមេសូតិ វត្ថុកាមេសុ ច កិលេសកាមេសុ ច តណ្ហាទិដ្ឋិលេបេហិ ន លិម្បតិ. សីតិភូតោតិ អព្ភន្តរេ តាបនកិលេសានំ អភាវេន សីតិភូតោ. និរូបធីតិ កិលេសូបធីនំ អភាវេន និរូបធិ. សព្ពា អាសត្តិយោ ឆេត្វាតិ អាសត្តិយោ វុច្ចន្តិ តណ្ហាយោ, តា សព្ពាបិ រូបាទីសុ អារម្មណេសុ អាសត្តវិសត្តា អាសត្តិយោ ឆិន្ទិត្វា. វិនេយ្យ ហទយេ ទរន្តិ ហទយនិស្សិតំ ទរថំ វិនយិត្វា វូបសមេត្វា. សន្តិំ បប្បុយ្យ ចេតសោតិ ចិត្តស្ស កិលេសនិព្ពានំ បាបុណិត្វា. ករណវចនំ វា ឯតំ ‘‘សព្ពចេតសោ សមន្នាហរិត្វា’’តិអាទីសុ វិយ, ចេតសា និព្ពានំ បាបុណិត្វាតិ អត្ថោ.

៦. ទេវទូតសុត្តវណ្ណនា

៣៦. ឆដ្ឋេ ទេវទូតានីតិ ទេវទូតា. អយំ បនេត្ថ វចនត្ថោ – ទេវោតិ មច្ចុ, តស្ស ទូតាតិ ទេវទូតា. ជិណ្ណព្យាធិមតា ហិ សំវេគជននដ្ឋេន ‘‘ឥទានិ តេ មច្ចុសមីបំ គន្តព្ព’’ន្តិ ចោទេន្តិ វិយ, តស្មា ទេវទូតាតិ វុច្ចន្តិ. ទេវា វិយ ទូតាតិបិ ទេវទូតា. យថា ហិ អលង្កតបដិយត្តាយ ទេវតាយ អាកាសេ ឋត្វា ‘‘ត្វំ អសុកទិវសេ មរិស្សសី’’តិ វុត្តេ តស្សា វចនំ សទ្ធាតព្ពំ ហោតិ; ឯវមេវំ ជិណ្ណព្យាធិមតាបិ ទិស្សមានា ‘‘ត្វម្បិ ឯវំធម្មោ’’តិ ចោទេន្តិ វិយ, តេសញ្ច តំ វចនំ អនញ្ញថាភាវិតាយ ទេវតាយ ព្យាករណសទិសមេវ ហោតីតិ ទេវា វិយ ទូតាតិ ទេវទូតា. វិសុទ្ធិទេវានំ ទូតាតិបិ ទេវទូតា. សព្ពពោធិសត្តា ហិ ជិណ្ណព្យាធិមតបព្ពជិតេ ទិស្វាវ សំវេគំ អាបជ្ជិត្វា និក្ខម្ម បព្ពជិំសុ. ឯវំ វិសុទ្ធិទេវានំ ទូតាតិបិ ទេវទូតា. ឥធ បន លិង្គវិបល្លាសេន ‘‘ទេវទូតានី’’តិ វុត្តំ.

កាយេន ទុច្ចរិតន្តិអាទិ កស្មា អារទ្ធំ? ទេវទូតានុយុញ្ជនដ្ឋានុបក្កមកម្មទស្សនត្ថំ. ឥមិនា ហិ កម្មេន អយំ សត្តោ និរយេ និព្ពត្តតិ, អថ នំ តត្ថ យមោ រាជា ទេវទូតេ សមនុយុញ្ជតិ. តត្ថ កាយេន ទុច្ចរិតំ ចរតីតិ កាយទ្វារេន តិវិធំ ទុច្ចរិតំ ចរតិ. វាចាយាតិ វចីទ្វារេន ចតុព្ពិធំ ទុច្ចរិតំ ចរតិ. មនសាតិ មនោទ្វារេន តិវិធំ ទុច្ចរិតំ ចរតិ.

តមេនំ, ភិក្ខវេ, និរយបាលាតិ ឯត្ថ ឯកច្ចេ ថេរា ‘‘និរយបាលា នាម នត្ថិ, យន្តរូបំ វិយ កម្មមេវ ការណំ ការេតី’’តិ វទន្តិ. តំ ‘‘អត្ថិ និរយេ និរយបាលាតិ, អាមន្តា. អត្ថិ ច ការណិកា’’តិអាទិនា នយេន អភិធម្មេ (កថា. ៨៦៦) បដិសេធិតមេវ. យថា ហិ មនុស្សលោកេ កម្មការណការកា អត្ថិ, ឯវមេវ និរយេ និរយបាលា អត្ថីតិ. យមស្ស រញ្ញោតិ យមរាជា នាម វេមានិកបេតរាជា. ឯកស្មិំ កាលេ ទិព្ពវិមានេ ទិព្ពកប្បរុក្ខទិព្ពឧយ្យានទិព្ពនាដកាទិសព្ពសម្បត្តិំ អនុភវតិ, ឯកស្មិំ កាលេ កម្មវិបាកំ, ធម្មិកោ រាជា, ន ចេស ឯកោវ ហោតិ, ចតូសុ បន ទ្វារេសុ ចត្តារោ ជនា ហោន្តិ. អមត្តេយ្យោតិ មាតុ ហិតោ មត្តេយ្យោ, មាតរិ សម្មា បដិបន្នោតិ អត្ថោ. ន មត្តេយ្យោតិ អមត្តេយ្យោ, មាតរិ មិច្ឆា បដិបន្នោតិ អត្ថោ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. អព្រហ្មញ្ញោតិ ឯត្ថ ច ខីណាសវា ព្រាហ្មណា នាម, តេសុ មិច្ឆា បដិបន្នោ អព្រហ្មញ្ញោ នាម.

សមនុយុញ្ជតីតិ អនុយោគវត្តំ អារោបេន្តោ បុច្ឆតិ, លទ្ធិំ បតិដ្ឋាបេន្តោ បន សមនុគ្គាហតិ នាម, ការណំ បុច្ឆន្តោ សមនុភាសតិ នាម. នាទ្ទសន្តិ អត្តនោ សន្តិកេ បហិតស្ស កស្សចិ ទេវទូតស្ស អភាវំ សន្ធាយ ឯវំ វទតិ.

អថ នំ យមោ ‘‘នាយំ ភាសិតស្ស អត្ថំ សល្លក្ខេតី’’តិ ញត្វា អត្ថំ សល្លក្ខាបេតុកាមោ អម្ភោតិអាទិមាហ. តត្ថ ជិណ្ណន្តិ ជរាជិណ្ណំ. គោបានសិវង្កន្តិ គោបានសី វិយ វង្កំ. ភោគ្គន្តិ ភគ្គំ. ឥមិនាបិស្ស វង្កភាវមេវ ទីបេតិ. ទណ្ឌបរាយណន្តិ ទណ្ឌបដិសរណំ ទណ្ឌទុតិយំ. បវេធមានន្តិ កម្បមានំ. អាតុរន្តិ ជរាតុរំ. ខណ្ឌទន្តន្តិ ជរានុភាវេន ខណ្ឌិតទន្តំ. បលិតកេសន្តិ បណ្ឌរកេសំ. វិលូនន្តិ លុញ្ចិត្វា គហិតកេសំ វិយ ខល្លាដំ. ខលិតសិរន្តិ មហាខល្លាដសីសំ. វលិតន្តិ សញ្ជាតវលិំ. តិលកាហតគត្តន្តិ សេតតិលកកាឡតិលកេហិ វិកិណ្ណសរីរំ. ជរាធម្មោតិ ជរាសភាវោ, អបរិមុត្តោ ជរាយ, ជរា នាម មយ្ហំ អព្ភន្តរេយេវ បវត្តតីតិ. បរតោ ព្យាធិធម្មោ មរណធម្មោតិ បទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ.

បឋមំ ទេវទូតំ សមនុយុញ្ជិត្វាតិ ឯត្ថ ជរាជិណ្ណសត្តោ អត្ថតោ ឯវំ វទតិ នាម – ‘‘បស្សថ, ភោ, អហម្បិ តុម្ហេ វិយ តរុណោ អហោសិំ ឩរុពលី ពាហុពលី ជវសម្បន្នោ, តស្ស មេ តា ពលជវសម្បត្តិយោ អន្តរហិតា, វិជ្ជមានាបិ មេ ហត្ថបាទា ហត្ថបាទកិច្ចំ ន ករោន្តិ, ជរាយម្ហិ អបរិមុត្តតាយ ឯទិសោ ជាតោ. ន ខោ បនាហមេវ, តុម្ហេបិ ជរាយ អបរិមុត្តាវ. យថេវ ហិ មយ្ហំ, ឯវំ តុម្ហាកម្បិ ជរា អាគមិស្សតិ. ឥតិ តស្សា បុរេ អាគមនាវ កល្យាណំ ករោថា’’តិ. តេនេវេស ទេវទូតោ នាម ជាតោ. អាពាធិកន្តិ ពាធិកំ. ទុក្ខិតន្តិ ទុក្ខប្បត្តំ. ពាឡ្ហគិលានន្តិ អធិមត្តគិលានំ.

ទុតិយំ ទេវទូតន្តិ ឯត្ថបិ គិលានសត្តោ អត្ថតោ ឯវំ វទតិ នាម – ‘‘បស្សថ, ភោ, អហម្បិ តុម្ហេ វិយ និរោគោ អហោសិំ, សោម្ហិ ឯតរហិ ព្យាធិនា អភិហតោ, សកេ មុត្តករីសេ បលិបន្នោ, ឧដ្ឋាតុម្បិ ន សក្កោមិ. វិជ្ជមានាបិ មេ ហត្ថបាទា ហត្ថបាទកិច្ចំ ន ករោន្តិ, ព្យាធិតោម្ហិ អបរិមុត្តតាយ ឯទិសោ ជាតោ. ន ខោ បនាហមេវ, តុម្ហេបិ ព្យាធិតោ អបរិមុត្តាវ. យថេវ ហិ មយ្ហំ, ឯវំ តុម្ហាកម្បិ ព្យាធិ អាគមិស្សតិ. ឥតិ តស្ស បុរេ អាគមនាវ កល្យាណំ ករោថា’’តិ. តេនេវេស ទេវទូតោ នាម ជាតោ.

ឯកាហមតន្តិអាទីសុ ឯកាហំ មតស្ស អស្សាតិ ឯកាហមតោ, តំ ឯកាហមតំ. បរតោ បទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. ភស្តា វិយ វាយុនា ឧទ្ធំ ជីវិតបរិយាទានា យថាក្កមំ សមុគ្គតេន សូនភាវេន ឧទ្ធុមាតត្តា ឧទ្ធុមាតកំ. វិនីលោ វុច្ចតិ វិបរិភិន្នវណ្ណោ, វិនីលោវ វិនីលកោ, តំ វិនីលកំ. បដិកូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិនីលន្តិ វិនីលកំ. វិបុព្ពកន្តិ វិស្សន្ទមានបុព្ពកំ, បរិភិន្នដ្ឋានេ ហិ បគ្ឃរិតេន បុព្ពេន បលិមក្ខិតន្តិ អត្ថោ.

តតិយំ ទេវទូតន្តិ ឯត្ថ មតកសត្តោ អត្ថតោ ឯវំ វទតិ នាម – ‘‘បស្សថ, ភោ, មំ អាមកសុសានេ ឆឌ្ឌិតំ ឧទ្ធុមាតកាទិភាវប្បត្តំ, មរណតោម្ហិ អបរិមុត្តតាយ ឯទិសោ ជាតោ. ន ខោ បនាហមេវ, តុម្ហេបិ មរណតោ អបរិមុត្តា. យថេវ ហិ មយ្ហំ, ឯវំ តុម្ហាកម្បិ មរណំ អាគមិស្សតិ. ឥតិ តស្ស បុរេ អាគមនាវ កល្យាណំ ករោថា’’តិ. តេនេវស្ស ទេវទូតោ នាម ជាតោ.

ឥមំ បន ទេវទូតានុយោគំ កោ លភតិ, កោ ន លភតិ? យេន តាវ ពហុំ បាបំ កតំ, សោ គន្ត្វា និរយេ និព្ពត្តតិយេវ. យេន បន បរិត្តំ បាបំ កតំ, សោ លភតិ. យថា ហិ សភណ្ឌំ ចោរំ គហេត្វា កត្តព្ពមេវ ករោន្តិ ន វិនិច្ឆិនន្តិ. អនុវិជ្ជិត្វា គហិតំ បន វិនិច្ឆយដ្ឋានំ នយន្តិ, សោ វិនិច្ឆយំ លភតិ. ឯវំសម្បទមេតំ. បរិត្តបាបកម្មា ហិ អត្តនោ ធម្មតាយបិ សរន្តិ, សារីយមានាបិ សរន្តិ.

តត្ថ ទីឃជយន្តទមិឡោ នាម អត្តនោ ធម្មតាយ សរិ. សោ កិរ ទមិឡោ សុមនគិរិមហាវិហារេ អាកាសចេតិយំ រត្តបដេន បូជេសិ, អថ និរយេ ឧស្សទសាមន្តេ និព្ពត្តោ អគ្គិជាលសទ្ទំ សុត្វាវ អត្តនា បូជិតបដំ អនុស្សរិ, សោ គន្ត្វា សគ្គេ និព្ពត្តោ. អបរោបិ បុត្តស្ស ទហរភិក្ខុនោ ខលិសាដកំ ទេន្តោ បាទមូលេ ឋបេសិ, មរណកាលម្ហិ បដបដាតិ សទ្ទេ និមិត្តំ គណ្ហិ, សោបិ ឧស្សទសាមន្តេ និព្ពត្តោ ជាលសទ្ទេន តំ សាដកំ អនុស្សរិត្វា សគ្គេ និព្ពត្តោ. ឯវំ តាវ អត្តនោ ធម្មតាយ កុសលំ កម្មំ សរិត្វា សគ្គេ និព្ពត្តតីតិ.

អត្តនោ ធម្មតាយ អសរន្តេ បន តយោ ទេវទូតេ បុច្ឆតិ. តត្ថ កោចិ បឋមេន ទេវទូតេន សរតិ, កោចិ ទុតិយតតិយេហិ, កោចិ តីហិបិ នស្សរតិ. តំ យមោ រាជា ទិស្វា សយំ សារេតិ. ឯកោ កិរ អមច្ចោ សុមនបុប្ផកុម្ភេន មហាចេតិយំ បូជេត្វា យមស្ស បត្តិំ អទាសិ, តំ អកុសលកម្មេន និរយេ និព្ពត្តំ យមស្ស សន្តិកំ នយិំសុ. តស្មិំ តីហិបិ ទេវទូតេហិ កុសលំ អសរន្តេ យមោ សយំ ឱលោកេន្តោ ទិស្វា – ‘‘ននុ ត្វំ មហាចេតិយំ សុមនបុប្ផកុម្ភេន បូជេត្វា មយ្ហំ បត្តិំ អទាសី’’តិ សារេសិ, សោ តស្មិំ កាលេ សរិត្វា ទេវលោកំ គតោ. យមោ បន សយំ ឱលោកេត្វាបិ អបស្សន្តោ – ‘‘មហាទុក្ខំ នាម អនុភវិស្សតិ អយំ សត្តោ’’តិ តុណ្ហី អហោសិ.

តត្តំ អយោខិលន្តិ តិគាវុតំ អត្តភាវំ សម្បជ្ជលិតាយ លោហបថវិយា ឧត្តានកំ និបជ្ជាបេត្វា ទក្ខិណហត្ថេ តាលប្បមាណំ អយសូលំ បវេសេន្តិ, តថា វាមហត្ថាទីសុ. យថា ច តំ ឧត្តានកំ និបជ្ជាបេត្វា, ឯវំ ឧរេនបិ វាមបស្សេនបិ ទក្ខិណបស្សេនបិ និបជ្ជាបេត្វា តេ តំ កម្មការណំ ករោន្តិយេវ. សំវេសេត្វាតិ ជលិតាយ លោហបថវិយា តិគាវុតំ អត្តភាវំ និបជ្ជាបេត្វា. កុឋារីហីតិ មហតីហិ គេហស្ស ឯកបក្ខច្ឆទនមត្តាហិ កុឋារីហិ តច្ឆន្តិ, លោហិតំ នទី ហុត្វា សន្ទតិ, លោហបថវិតោ ជាលា ឧដ្ឋហិត្វា តច្ឆិតដ្ឋានំ គណ្ហាតិ, មហាទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ. តច្ឆន្តា បន សុត្តាហតំ ករិត្វា ទារុំ វិយ អដ្ឋំសម្បិ ឆឡំសម្បិ ករោន្តិ. វាសីហីតិ មហាសុប្បប្បមាណាហិ វាសីហិ. រថេ យោជេត្វាតិ សទ្ធិំ យុគយោត្តបក្ខរថចក្កកុព្ពរបាជនេហិ សព្ពតោ បជ្ជលិតេ រថេ យោជេត្វា. មហន្តន្តិ មហាកូដាគារប្បមាណំ. អារោបេន្តីតិ សម្បជ្ជលិតេហិ អយមុគ្គរេហិ បោថេន្តា អារោបេន្តិ. សកិម្បិ ឧទ្ធន្តិ សុបក្កុថិតាយ ឧក្ខលិយា បក្ខិត្តតណ្ឌុលា វិយ ឧទ្ធមធោតិរិយញ្ច គច្ឆតិ. មហានិរយេតិ អវីចិមហានិរយម្ហិ.

ភាគសោ មិតោតិ ភាគេ ឋបេត្វា វិភត្តោ. បរិយន្តោតិ បរិក្ខិត្តោ. អយសាតិ ឧបរិ អយបដ្ដេន ឆាទិតោ. សមន្តា យោជនសតំ, ផរិត្វា តិដ្ឋតីតិ ឯវំ ផរិត្វា តិដ្ឋតិ, យថា តំ សមន្តា យោជនសតេ ឋត្វា ឱលោកេន្តស្ស អក្ខីនិ យមកគោឡកា វិយ និក្ខមន្តិ.

ហីនកាយូបគាតិ ហីនំ កាយំ ឧបគតា ហុត្វា. ឧបាទានេតិ តណ្ហាទិដ្ឋិគ្គហណេ. ជាតិមរណសម្ភវេតិ ជាតិយា ច មរណស្ស ច ការណភូតេ. អនុបាទាតិ ចតូហិ ឧបាទានេហិ អនុបាទិយិត្វា. ជាតិមរណសង្ខយេតិ ជាតិមរណសង្ខយសង្ខាតេ និព្ពានេ វិមុច្ចន្តិ. ទិដ្ឋធម្មាភិនិព្ពុតាតិ ទិដ្ឋធម្មេ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ សព្ពកិលេសនិព្ពានេន និព្ពុតា. សព្ពទុក្ខំ ឧបច្ចគុន្តិ សកលវដ្ដទុក្ខំ អតិក្កន្តា.

៧. ចតុមហារាជសុត្តវណ្ណនា

៣៧. សត្តមេ អមច្ចា បារិសជ្ជាតិ បរិចារិកទេវតា. ឥមំ លោកំ អនុវិចរន្តីតិ អដ្ឋមីទិវសេ កិរ សក្កោ ទេវរាជា ចត្តារោ មហារាជានោ អាណាបេតិ – ‘‘តាតា, អជ្ជ អដ្ឋមីទិវសេ មនុស្សលោកំ អនុវិចរិត្វា បុញ្ញានិ ករោន្តានំ នាមគោត្តំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អាគច្ឆថា’’តិ. តេ គន្ត្វា អត្តនោ បរិចារកេ បេសេន្តិ – ‘‘គច្ឆថ, តាតា, មនុស្សលោកំ វិចរិត្វា បុញ្ញការកានំ នាមគោត្តានិ សុវណ្ណបដ្ដេ លិខិត្វា អានេថា’’តិ. តេ តថា ករោន្តិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឥមំ លោកំ អនុវិចរន្តី’’តិ. កច្ចិ ពហូតិអាទិ តេសំ ឧបបរិក្ខាការទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឯវំ ឧបបរិក្ខន្តា ហិ តេ អនុវិចរន្តិ. តត្ថ ឧបោសថំ ឧបវសន្តីតិ មាសស្ស អដ្ឋវារេ ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋហន្តិ. បដិជាគរោន្តីតិ បដិជាគរឧបោសថកម្មំ នាម ករោន្តិ. តំ ករោន្តា ឯកស្មិំ អទ្ធមាសេ ចតុន្នំ ឧបោសថទិវសានំ បច្ចុគ្គមនានុគ្គមនវសេន ករោន្តិ. បញ្ចមីឧបោសថំ បច្ចុគ្គច្ឆន្តា ចតុត្ថិយំ ឧបោសថិកា ហោន្តិ, អនុគច្ឆន្តា ឆដ្ឋិយំ. អដ្ឋមីឧបោសថំ បច្ចុគ្គច្ឆន្តា សត្តមិយំ, អនុគច្ឆន្តា នវមិយំ. ចាតុទ្ទសិំ បច្ចុគ្គច្ឆន្តា តេរសិយំ, បន្នរសីឧបោសថំ អនុគច្ឆន្តា បាដិបទេ ឧបោសថិកា ហោន្តិ. បុញ្ញានិ ករោន្តីតិ សរណគមននិច្ចសីលបុប្ផបូជាធម្មស្សវនបទីបសហស្សអារោបនវិហារករណាទីនិ នានប្បការានិ បុញ្ញានិ ករោន្តិ. តេ ឯវំ អនុវិចរិត្វា បុញ្ញកម្មការកានំ នាមគោត្តានិ សោវណ្ណមយេ បដ្ដេ លិខិត្វា អាហរិត្វា ចតុន្នំ មហារាជានំ ទេន្តិ. បុត្តា ឥមំ លោកំ អនុវិចរន្តីតិ ចតូហិ មហារាជេហិ បុរិមនយេនេវ បហិតត្តា អនុវិចរន្តិ. តទហូតិ តំទិវសំ. ឧបោសថេតិ ឧបោសថទិវសេ.

សចេ, ភិក្ខវេ, អប្បកា ហោន្តីតិ ចតុន្នំ មហារាជានំ អមច្ចា បារិសជ្ជា តា តា គាមនិគមរាជធានិយោ ឧបសង្កមន្តិ, តតោ តំ ឧបនិស្សាយ អធិវត្ថា ទេវតា ‘‘មហារាជានំ អមច្ចា អាគតា’’តិ បណ្ណាការំ គហេត្វា តេសំ សន្តិកំ គច្ឆន្តិ. តេ បណ្ណាការំ គហេត្វា ‘‘កច្ចិ នុ ខោ មារិសា ពហូ មនុស្សា មត្តេយ្យា’’តិ វុត្តនយេន មនុស្សានំ បុញ្ញបដិបត្តិំ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, មារិស, ឥមស្មិំ គាមេ អសុកោ ច អសុកោ ច បុញ្ញានិ ករោន្តី’’តិ វុត្តេ តេសំ នាមគោត្តំ លិខិត្វា អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តិ. អថ ចាតុទ្ទសិយំ ចតុន្នំ មហារាជានំ បុត្តាបិ តមេវ សុវណ្ណបដ្ដំ គហេត្វា តេនេវ នយេន អនុវិចរន្តា នាមគោត្តានិ លិខន្តិ. តទហុបោសថេ បន្នរសេ ចត្តារោបិ មហារាជានោ តេនេវ នយេន តស្មិំយេវ សុវណ្ណបដ្ដេ នាមគោត្តានិ លិខន្តិ. តេ សុវណ្ណបដ្ដបរិមាណេនេវ – ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ មនុស្សា អប្បកា, ឥមស្មិំ កាលេ ពហុកា’’តិ ជានន្តិ. តំ សន្ធាយ ‘‘សចេ, ភិក្ខវេ, អប្បកា ហោន្តិ មនុស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. ទេវានំ តាវតិំសានន្តិ បឋមំ អភិនិព្ពត្តេ តេត្តិំស ទេវបុត្តេ ឧបាទាយ ឯវំលទ្ធនាមានំ. តេសំ បន ឧប្បត្តិកថា ទីឃនិកាយេ សក្កបញ្ហសុត្តវណ្ណនាយ វិត្ថារិតា. តេនាតិ តេន អារោចនេន, តេន វា បុញ្ញការកានំ អប្បកភាវេន. ទិព្ពា វត, ភោ, កាយា បរិហាយិស្សន្តីតិ នវនវានំ ទេវបុត្តានំ អបាតុភាវេន ទេវកាយា បរិហាយិស្សន្តិ, រមណីយំ ទសយោជនសហស្សំ ទេវនគរំ សុញ្ញំ ភវិស្សតិ. បរិបូរិស្សន្តិ អសុរកាយាតិ ចត្តារោ អបាយា បរិបូរិស្សន្តិ. ឥមិនា ‘‘មយំ បរិបុណ្ណេ ទេវនគរេ ទេវសង្ឃមជ្ឈេ នក្ខត្តំ កីឡិតុំ ន លភិស្សាមា’’តិ អនត្តមនា ហោន្តិ. សុក្កបក្ខេបិ ឥមិនាវ ឧបាយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ភូតបុព្ពំ, ភិក្ខវេ, សក្កោ ទេវានមិន្ទោតិ អត្តនោ សក្កទេវរាជកាលំ សន្ធាយ កថេតិ. ឯកស្ស វា សក្កស្ស អជ្ឈាសយំ គហេត្វា កថេតីតិ វុត្តំ. អនុនយមានោតិ អនុពោធយមានោ. តាយំ វេលាយន្តិ តស្មិំ កាលេ.

បាដិហារិយបក្ខញ្ចាតិ ឯត្ថ បាដិហារិយបក្ខោ នាម អន្តោវស្សេ តេមាសំ និពទ្ធុបោសថោ, តំ អសក្កោន្តស្ស ទ្វិន្នំ បវារណានំ អន្តរេ ឯកមាសំ និពទ្ធុបោសថោ, តម្បិ អសក្កោន្តស្ស បឋមបវារណតោ បដ្ឋាយ ឯកោ អទ្ធមាសោ បាដិហារិយបក្ខោយេវ នាម. អដ្ឋង្គសុសមាគតន្តិ អដ្ឋហិ គុណង្គេហិ សមន្នាគតំ. យោបិស្ស មាទិសោ នរោតិ យោបិ សត្តោ មាទិសោ ភវេយ្យ. សក្កោបិ កិរ វុត្តប្បការស្ស ឧបោសថកម្មស្ស គុណំ ជានិត្វា ទ្វេ ទេវលោកសម្បត្តិយោ បហាយ មាសស្ស អដ្ឋ វារេ ឧបោសថំ ឧបវសតិ. តស្មា ឯវមាហ. អបរោ នយោ – យោបិស្ស មាទិសោ នរោតិ យោបិ សត្តោ មាទិសោ អស្ស, មយា បត្តំ សម្បត្តិំ បាបុណិតុំ ឥច្ឆេយ្យាតិ អត្ថោ. សក្កា ហិ ឯវរូបេន ឧបោសថកម្មេន សក្កសម្បត្តិំ បាបុណិតុន្តិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ.

វុសិតវាតិ វុត្ថវាសោ. កតករណីយោតិ ចតូហិ មគ្គេហិ កត្តព្ពកិច្ចំ កត្វា ឋិតោ. ឱហិតភារោតិ ខន្ធភារកិលេសភារអភិសង្ខារភារេ ឱតារេត្វា ឋិតោ. អនុប្បត្តសទត្ថោតិ សទត្ថោ វុច្ចតិ អរហត្តំ, តំ អនុប្បត្តោ. បរិក្ខីណភវសំយោជនោតិ យេន សំយោជនេន ពទ្ធោ ភវេសុ អាកឌ្ឍីយតិ, តស្ស ខីណត្តា បរិក្ខីណភវសំយោជនោ. សម្មទញ្ញា វិមុត្តោតិ ហេតុនា នយេន ការណេន ជានិត្វា វិមុត្តោ. កល្លំ វចនាយាតិ យុត្តំ វត្តុំ.

យោបិស្ស មាទិសោ នរោតិ យោបិ មាទិសោ ខីណាសវោ អស្ស, សោបិ ឯវរូបំ ឧបោសថំ ឧបវសេយ្យាតិ ឧបោសថកម្មស្ស គុណំ ជានន្តោ ឯវំ វទេយ្យ. អបរោ នយោ យោបិស្ស មាទិសោ នរោតិ យោបិ សត្តោ មាទិសោ អស្ស, មយា បត្តំ សម្បត្តិំ បាបុណិតុំ ឥច្ឆេយ្យាតិ អត្ថោ. សក្កា ហិ ឯវរូបេន ឧបោសថកម្មេន ខីណាសវសម្បត្តិំ បាបុណិតុន្តិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ. អដ្ឋមំ ឧត្តានត្ថមេវ.

៩. សុខុមាលសុត្តវណ្ណនា

៣៩. នវមេ សុខុមាលោតិ និទ្ទុក្ខោ. បរមសុខុមាលោតិ បរមនិទ្ទុក្ខោ. អច្ចន្តសុខុមាលោតិ សតតនិទ្ទុក្ខោ. ឥមំ ភគវា កបិលបុរេ និព្ពត្តកាលតោ បដ្ឋាយ និទ្ទុក្ខភាវំ គហេត្វា អាហ, ចរិយកាលេ បន តេន អនុភូតទុក្ខស្ស អន្តោ នត្ថីតិ. ឯកត្ថាតិ ឯកិស្សា បោក្ខរណិយា. ឧប្បលំ វប្បតីតិ ឧប្បលំ រោបេតិ. សា នីលុប្បលវនសញ្ឆន្នា ហោតិ. បទុមន្តិ បណ្ឌរបទុមំ. បុណ្ឌរីកន្តិ រត្តបទុមំ. ឯវំ ឥតរាបិ ទ្វេ បទុមបុណ្ឌរីកវនេហិ សញ្ឆន្នា ហោន្តិ. ពោធិសត្តស្ស កិរ សត្តដ្ឋវស្សិកកាលេ រាជា អមច្ចេ បុច្ឆិ – ‘‘តរុណទារកា កតរកីឡិកំ បិយាយន្តី’’តិ? ឧទកកីឡិកំ ទេវាតិ. តតោ រាជា កុទ្ទាលកម្មការកេ សន្និបាតេត្វា បោក្ខរណិដ្ឋានានិ គណ្ហាបេសិ. អថ សក្កោ ទេវរាជា អាវជ្ជេន្តោ តំ បវត្តិំ ញត្វា – ‘‘ន យុត្តោ មហាសត្តស្ស មានុសកបរិភោគោ, ទិព្ពបរិភោគោ យុត្តោ’’តិ វិស្សកម្មំ អាមន្តេត្វា – ‘‘គច្ឆ, តាត, មហាសត្តស្ស កីឡាភូមិយំ បោក្ខរណិយោ មាបេហី’’តិ អាហ. កីទិសា ហោន្តុ, ទេវាតិ? អបគតកលលកទ្ទមា ហោន្តុ វិប្បកិណ្ណមណិមុត្តបវាឡិកា សត្តរតនមយបាការបរិក្ខិត្តា បវាឡមយឧណ្ហីសេហិ មណិមយសោបានពាហុកេហិ សុវណ្ណរជតមណិមយផលកេហិ សោបានេហិ សមន្នាគតា. សុវណ្ណរជតមណិបវាឡមយា ចេត្ថ នាវា ហោន្តុ, សុវណ្ណនាវាយ រជតបល្លង្កោ ហោតុ, រជតនាវាយ សុវណ្ណបល្លង្កោ, មណិនាវាយ បវាឡបល្លង្កោ, បវាឡនាវាយ មណិបល្លង្កោ, សុវណ្ណរជតមណិបវាឡមយាវ ឧទកសេចននាឡិកា ហោន្តុ, បញ្ចវណ្ណេហិ ច បទុមេហិ សញ្ឆន្នា ហោន្តូតិ. ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ វិស្សកម្មទេវបុត្តោ សក្កស្ស បដិស្សុត្វា រត្តិភាគេ ឱតរិត្វា រញ្ញោ គាហាបិតបោក្ខរណិដ្ឋានេសុយេវ តេនេវ និយាមេន បោក្ខរណិយោ មាបេសិ.

ននុ ចេតា អបគតកលលកទ្ទមា, កថមេត្ថ បទុមានិ បុប្ផិំសូតិ? សោ កិរ តាសុ បោក្ខរណីសុ តត្ថ តត្ថ សុវណ្ណរជតមណិបវាឡមយា ខុទ្ទកនាវាយោ មាបេត្វា ‘‘ឯតា កលលកទ្ទមបូរិតា ច ហោន្តុ, បញ្ចវណ្ណានិ ចេត្ថ បទុមានិ បុប្ផន្តូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ. ឯវំ បញ្ចវណ្ណានិ បទុមានិ បុប្ផិំសុ, រេណុវដ្ដិយោ ឧគ្គន្ត្វា ឧទកបិដ្ឋំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា វិចរន្តិ. បញ្ចវិធា ភមរគណា ឧបកូជន្តា វិចរន្តិ. ឯវំ តា មាបេត្វា វិស្សកម្មោ ទេវបុរមេវ គតោ. តតោ វិភាតាយ រត្តិយា មហាជនោ ទិស្វា ‘‘មហាបុរិស្សស្ស មាបិតា ភវិស្សន្តី’’តិ គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា មហាជនបរិវារោ គន្ត្វា បោក្ខរណិយោ ទិស្វា ‘‘មម បុត្តស្ស បុញ្ញិទ្ធិយា ទេវតាហិ មាបិតា ភវិស្សន្តី’’តិ អត្តមនោ អហោសិ. តតោ បដ្ឋាយ មហាបុរិសោ ឧទកកីឡិកំ អគមាសិ.

យាវទេវ មមត្ថាយាតិ ឯត្ថ យាវទេវាតិ បយោជនាវធិនិយាមវចនំ, យាវ មមេវ អត្ថាយ, នត្ថេត្ថ អញ្ញំ ការណន្តិ អត្ថោ. ន ខោ បនស្សាហន្តិ ន ខោ បនស្ស អហំ. អកាសិកំ ចន្ទនន្តិ អសណ្ហំ ចន្ទនំ. កាសិកំ, ភិក្ខវេ, សុ មេ តំ វេឋនន្តិ, ភិក្ខវេ, វេឋនម្បិ មេ កាសិកំ ហោតិ. ឯត្ថ ហិ សុឥតិ ច ន្តិ ច និបាតមត្តំ, មេតិ សាមិវចនំ. វេឋនម្បិ មេ សណ្ហមេវ ហោតីតិ ទស្សេតិ. កាសិកា កញ្ចុកាតិ បារុបនកញ្ចុកោបិ សណ្ហកញ្ចុកោវ. សេតច្ឆត្តំ ធារីយតីតិ មានុសកសេតច្ឆត្តម្បិ ទិព្ពសេតច្ឆត្តម្បិ ឧបរិធារិតមេវ ហោតិ. មា នំ ផុសិ សីតំ វាតិ មា ឯតំ ពោធិសត្តំ សីតំ វា ឧណ្ហាទីសុ វា អញ្ញតរំ ផុសតូតិ អត្ថោ.

តយោ បាសាទា អហេសុន្តិ ពោធិសត្តេ កិរ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកេ ជាតេ សុទ្ធោទនមហារាជា ‘‘បុត្តស្ស វសនកបាសាទេ ការេស្សាមី’’តិ វឌ្ឍកិនោ សន្និបាតាបេត្វា ភទ្ទកេន នក្ខត្តមុហុត្តេន នវភូមិកតបរិកម្មំ ការេត្វា តយោ បាសាទេ ការាបេសិ. តេ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. ហេមន្តិកោតិអាទីសុ យត្ថ សុខំ ហេមន្តេ វសិតុំ, អយំ ហេមន្តិកោ. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. អយំ បនេត្ថ វចនត្ថោ – ហេមន្តេ វាសោ ហេមន្តំ, ហេមន្តំ អរហតីតិ ហេមន្តិកោ. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ.

តត្ថ ហេមន្តិកោ បាសាទោ នវភូមកោ អហោសិ, ភូមិយោ បនស្ស ឧណ្ហឧតុគ្គាហាបនត្ថាយ នីចា អហេសុំ. តត្ថ ទ្វារវាតបានានិ សុផុសិតកវាដានិ អហេសុំ និព្ពិវរានិ. ចិត្តកម្មម្បិ ករោន្តា តត្ថ តត្ថ បជ្ជលិតេ អគ្គិក្ខន្ធេយេវ អកំសុ. ភូមត្ថរណំ បនេត្ថ កម្ពលមយំ, តថា សាណិវិតាននិវាសនបារុបនវេឋនានិ. វាតបានានិ ឧណ្ហគ្គាហាបនត្ថំ ទិវា វិវដានិ រត្តិំ បិហិតានិ ហោន្តិ.

គិម្ហិកោ បន បញ្ចភូមកោ អហោសិ. សីតឧតុគ្គាហាបនត្ថំ បនេត្ថ ភូមិយោ ឧច្ចា អសម្ពាធា អហេសុំ. ទ្វារវាតបានានិ នាតិផុសិតានិ សវិវរានិ សជាលានិ អហេសុំ. ចិត្តកម្មេ ឧប្បលានិ បទុមានិ បុណ្ឌរីកានិយេវ អកំសុ. ភូមត្ថរណំ បនេត្ថ ទុកូលមយំ, តថា សាណិវិតាននិវាសនបារុបនវេឋនានិ. វាតបានសមីបេសុ ចេត្ថ នវ ចាដិយោ ឋបេត្វា ឧទកស្ស បូរេត្វា នីលុប្បលាទីហិ សញ្ឆាទេន្តិ. តេសុ តេសុ បទេសេសុ ឧទកយន្តានិ ករោន្តិ, យេហិ ទេវេ វស្សន្តេ វិយ ឧទកធារា និក្ខមន្តិ. អន្តោបាសាទេ តត្ថ តត្ថ កលលបូរា ទោណិយោ ឋបេត្វា បញ្ចវណ្ណានិ បទុមានិ រោបយិំសុ. បាសាទមត្ថកេ សុក្ខមហិំសចម្មំ ពន្ធិត្វា យន្តំ បរិវត្តេត្វា យាវ ឆទនបិដ្ឋិយា បាសាណេ អារោបេត្វា តស្មិំ វិស្សជ្ជេន្តិ. តេសំ ចម្មេ បវដ្ដន្តានំ សទ្ទោ មេឃគជ្ជិតំ វិយ ហោតិ. ទ្វារវាតបានានិ បនេត្ថ ទិវា បិហិតានិ ហោន្តិ រត្តិំ វិវដានិ.

វស្សិកោ សត្តភូមកោ អហោសិ. ភូមិយោ បនេត្ថ ទ្វិន្នម្បិ ឧតូនំ គាហាបនត្ថាយ នាតិឧច្ចា នាតិនីចា អកំសុ. ឯកច្ចានិ ទ្វារវាតបានានិ សុផុសិតានិ, ឯកច្ចានិ សវិវរានិ. តត្ថ ចិត្តកម្មម្បិ កេសុចិ ឋានេសុ បជ្ជលិតអគ្គិក្ខន្ធវសេន, កេសុចិ ជាតស្សរវសេន កតំ. ភូមត្ថរណាទីនិ បនេត្ថ កម្ពលទុកូលវសេន ឧភយមិស្សកានិ. ឯកច្ចេ ទ្វារវាតបានា រត្តិំ វិវដា ទិវា បិហិតា, ឯកច្ចេ ទិវា វិវដា រត្តិំ បិហិតា. តយោបិ បាសាទា ឧព្ពេធេន សមប្បមាណា. ភូមិកាសុ បន នានត្តំ អហោសិ.

ឯវំ និដ្ឋិតេសុ បាសាទេសុ រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘បុត្តោ មេ វយប្បត្តោ, ឆត្តមស្ស ឧស្សាបេត្វា រជ្ជសិរិំ បស្សិស្សាមី’’តិ. សោ សាកិយានំ បណ្ណានិ បហិណិ – ‘‘បុត្តោ មេ វយប្បត្តោ, រជ្ជេ នំ បតិដ្ឋាបេស្សាមិ, សព្ពេ អត្តនោ អត្តនោ គេហេសុ វយប្បត្តា, ទារិកា ឥមំ គេហំ បេសេន្តូ’’តិ. តេ សាសនំ សុត្វា – ‘‘កុមារោ កេវលំ ទស្សនក្ខមោ រូបសម្បន្នោ, ន កិញ្ចិ សិប្បំ ជានាតិ, ទារភរណំ កាតុំ ន សក្ខិស្សតិ, ន មយំ ធីតរោ ទស្សាមា’’តិ អាហំសុ. រាជា តំ បវត្តិំ សុត្វា បុត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា អារោចេសិ. ពោធិសត្តោ ‘‘កិំ សិប្បំ ទស្សេតុំ វដ្ដតិ, តាតា’’តិ អាហ. សហស្សថាមធនុំ អារោបេតុំ វដ្ដតិ, តាតាតិ. តេន ហិ អាហរាបេថាតិ. រាជា អាហរាបេត្វា អទាសិ. ធនុំ បុរិសសហស្សំ អារោបេតិ, បុរិសសហស្សំ ឱរោបេតិ. មហាបុរិសោ ធនុំ អាហរាបេត្វា បល្លង្កេ និសិន្នោវ ជិយំ បាទង្គុដ្ឋកេ វេឋេត្វា កឌ្ឍន្តោ បាទង្គុដ្ឋកេនេវ ធនុំ អារោបេត្វា វាមេន ហត្ថេន ទណ្ឌេ គហេត្វា ទក្ខិណេន ហត្ថេន កឌ្ឍិត្វា ជិយំ បោថេសិ. សកលនគរំ ឧប្បតនាការប្បត្តំ អហោសិ. ‘‘កិំ សទ្ទោ ឯសោ’’តិ ច វុត្តេ ‘‘ទេវោ គជ្ជតី’’តិ អាហំសុ. អថញ្ញេ ‘‘តុម្ហេ ន ជានាថ, ន ទេវោ គជ្ជតិ, អង្គីរសស្ស កុមារស្ស សហស្សថាមធនុំ អារោបេត្វា ជិយំ បោថេន្តស្ស ជិយប្បហារសទ្ទោ ឯសោ’’តិ អាហំសុ. សាកិយា តាវតកេនេវ អារទ្ធចិត្តា អហេសុំ.

មហាបុរិសោ ‘‘អញ្ញំ កិំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ អាហ. អដ្ឋង្គុលមត្តពហលំ អយោបដ្ដំ កណ្ឌេន វិនិវិជ្ឈិតុំ វដ្ដតីតិ. តំ វិនិវិជ្ឈិត្វា ‘‘អញ្ញំ កិំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ អាហ. ចតុរង្គុលពហលំ អសនផលកំ វិនិវិជ្ឈិតុំ វដ្ដតីតិ. តំ វិនិវិជ្ឈិត្វា ‘‘អញ្ញំ កិំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ អាហ. វិទត្ថិពហលំ ឧទុម្ពរផលកំ វិនិវិជ្ឈិតុំ វដ្ដតីតិ. តំ វិនិវិជ្ឈិត្វា ‘‘អញ្ញំ កិំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. យន្តេ ពទ្ធំ ផលកសតំ វិនិវិជ្ឈិតុំ វដ្ដតីតិ. តំ វិនិវិជ្ឈិត្វា ‘‘អញ្ញំ កិំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ អាហ. សដ្ឋិបដលំ សុក្ខមហិំសចម្មំ វិនិវិជ្ឈិតុំ វដ្ដតីតិ. តម្បិ វិនិវិជ្ឈិត្វា ‘‘អញ្ញំ កិំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ អាហ. តតោ វាលិកសកដាទីនិ អាចិក្ខិំសុ. មហាសត្តោ វាលិកសកដម្បិ បលាលសកដម្បិ វិនិវិជ្ឈិត្វា ឧទកេ ឯកុសភប្បមាណំ កណ្ឌំ បេសេសិ, ថលេ អដ្ឋឧសភប្បមាណំ. អថ នំ ‘‘ឥទានិ វាតិង្គណសញ្ញាយ វាលំ វិជ្ឈិតុំ វដ្ដតី’’តិ អាហំសុ. តេន ហិ ពន្ធាបេថាតិ. សទ្ទន្តរេ ពជ្ឈតុ, តាតាតិ. បុរតោ គច្ឆន្តុ, គាវុតន្តរេ ពន្ធន្តូតិ. បុរតោ គច្ឆន្តុ, អទ្ធយោជនេ ពន្ធន្តូតិ. បុរតោ គច្ឆន្តុ យោជនេ ពន្ធន្តូតិ. ពន្ធាបេថ, តាតាតិ យោជនមត្ថកេ វាតិង្គណសញ្ញាយ វាលំ ពន្ធាបេត្វា រត្តន្ធការេ មេឃបដលច្ឆន្នាសុ ទិសាសុ កណ្ឌំ ខិបិ, តំ គន្ត្វា យោជនមត្ថកេ វាលំ ផាលេត្វា បថវិំ បាវិសិ. ន កេវលញ្ច ឯត្តកមេវ, តំ ទិវសំ បន មហាសត្តោ លោកេ វត្តមានសិប្បំ សព្ពមេវ សន្ទស្សេសិ. សក្យរាជានោ អត្តនោ អត្តនោ ធីតរោ អលង្ករិត្វា បេសយិំសុ, ចត្តាលីសសហស្សនាដកិត្ថិយោ អហេសុំ. មហាបុរិសោ តីសុ បាសាទេសុ ទេវោ មញ្ញេ បរិចារេន្តោ មហាសម្បត្តិំ អនុភវតិ.

និប្បុរិសេហីតិ បុរិសវិរហិតេហិ. ន កេវលំ ចេត្ថ តូរិយានេវ និប្បុរិសានិ, សព្ពដ្ឋានានិបិ និប្បុរិសានេវ. ទោវារិកាបិ ឥត្ថិយោវ, ន្ហាបនាទិបរិកម្មករាបិ ឥត្ថិយោវ. រាជា កិរ ‘‘តថារូបំ ឥស្សរិយសុខសម្បត្តិំ អនុភវមានស្ស បុរិសំ ទិស្វា បរិសង្កា ឧប្បជ្ជតិ, សា មេ បុត្តស្ស មា អហោសី’’តិ សព្ពកិច្ចេសុ ឥត្ថិយោវ ឋបេសិ. បរិចារយមានោតិ មោទមានោ. ន ហេដ្ឋាបាសាទំ ឱរោហាមីតិ បាសាទតោ ហេដ្ឋា ន ឱតរាមិ. ឥតិ មំ ចត្តារោ មាសេ អញ្ញោ សិខាពទ្ធោ បុរិសោ នាម បស្សិតុំ នាលត្ថ. យថាតិ យេន និយាមេន. ទាសកម្មករបោរិសស្សាតិ ទាសានញ្ចេវ ទេវសិកភត្តវេតនាភតានំ កម្មករានញ្ច និស្សាយ ជីវមានបុរិសានញ្ច. កណាជកន្តិ សកុណ្ឌកភត្តំ. ពិលង្គទុតិយន្តិ កញ្ជិកទុតិយំ.

ឯវរូបាយ ឥទ្ធិយាតិ ឯវំជាតិកាយ បុញ្ញិទ្ធិយា សមន្នាគតស្ស. ឯវរូបេន ច សុខុមាលេនាតិ ឯវំជាតិកេន ច និទ្ទុក្ខភាវេន. សោខុមាលេនាតិបិ បាឋោ. ឯវំ តថាគតោ ឯត្តកេន ឋានេន អត្តនោ សិរិសម្បត្តិំ កថេសិ. កថេន្តោ ច ន ឧប្បិលាវិតភាវត្ថំ កថេសិ, ‘‘ឯវរូបាយបិ បន សម្បត្តិយា ឋិតោ បមាទំ អកត្វា អប្បមត្តោវ អហោសិ’’ន្តិ អប្បមាទលក្ខណស្សេវ ទីបនត្ថំ កថេសិ. តេនេវ អស្សុតវា ខោ បុថុជ្ជនោតិអាទិមាហ. តត្ថ បរន្តិ បរបុគ្គលំ. ជិណ្ណន្តិ ជរាជិណ្ណំ. អដ្ដីយតីតិ អដ្ដោ បីឡិតោ ហោតិ. ហរាយតីតិ ហិរិំ ករោតិ លជ្ជតិ. ជិគុច្ឆតីតិ អសុចិំ វិយ ទិស្វា ជិគុច្ឆំ ឧប្បាទេតិ. អត្តានំយេវ អតិសិត្វាតិ ជរាធម្មម្បិ សមានំ អត្តានំ អតិក្កមិត្វា អដ្ដីយតិ ហរាយតីតិ អត្ថោ. ជរាធម្មោតិ ជរាសភាវោ. ជរំ អនតីតោតិ ជរំ អនតិក្កន្តោ, អន្តោ ជរាយ វត្តាមិ. ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតោតិ ឯវំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស. យោព្ពនមទោតិ យោព្ពនំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនកោ មានមទោ. សព្ពសោ បហីយីតិ សព្ពាការេន បហីនោ. មគ្គេន បហីនសទិសោ កត្វា ទស្សិតោ. ន បនេស មគ្គេន បហីនោ, បដិសង្ខានេន បហីនោវ កថិតោតិ វេទិតព្ពោ. ពោធិសត្តស្ស ហិ ទេវតា ជរាបត្តំ ទស្សេសុំ. តតោ បដ្ឋាយ យាវ អរហត្តា អន្តរា មហាសត្តស្ស យោព្ពនមទោ នាម ន ឧប្បជ្ជតិ. សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ បន អារោគ្យមទោតិ អហំ និរោគោតិ អារោគ្យំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនកោ មានមទោ. ជីវិតមទោតិ អហំ ចិរំ ជីវីតិ តំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនកោ មានមទោ. សិក្ខំ បច្ចក្ខាយាតិ សិក្ខំ បដិក្ខិបិត្វា. ហីនាយាវត្តតីតិ ហីនាយ លាមកាយ គិហិភាវាយ អាវត្តតិ.

យថាធម្មាតិ ព្យាធិអាទីហិ យថាសភាវា. តថាសន្តាតិ យថា សន្តា ឯវ អវិបរីតព្យាធិអាទិសភាវាវ ហុត្វាតិ អត្ថោ. ជិគុច្ឆន្តីតិ បរបុគ្គលំ ជិគុច្ឆន្តិ. មម ឯវំ វិហារិនោតិ មយ្ហំ ឯវំ ជិគុច្ឆាវិហារេន វិហរន្តស្ស ឯវំ ជិគុច្ឆនំ នប្បតិរូបំ ភវេយ្យ នានុច្ឆវិកំ. សោហំ ឯវំ វិហរន្តោតិ សោ អហំ ឯវំ បរំ ជិគុច្ឆមានោ វិហរន្តោ, ឯវំ វា ឥមិនា បដិសង្ខានវិហារេន វិហរន្តោ. ញត្វា ធម្មំ និរូបធិន្តិ សព្ពូបធិវិរហិតំ និព្ពានធម្មំ ញត្វា. សព្ពេ មទេ អភិភោស្មីតិ សព្ពេ តយោបិ មទេ អភិភវិំ សមតិក្កមិំ. នេក្ខម្មេ ទដ្ឋុ ខេមតន្តិ និព្ពានេ ខេមភាវំ ទិស្វា. នេក្ខម្មំ ទដ្ឋុ ខេមតោតិបិ បាឋោ, និព្ពានំ ខេមតោ ទិស្វាតិ អត្ថោ. តស្ស មេ អហុ ឧស្សាហោតិ តស្ស មយ្ហំ តំ នេក្ខម្មសង្ខាតំ និព្ពានំ អភិបស្សន្តស្ស ឧស្សាហោ អហុ, វាយាមោ អហោសីតិ អត្ថោ. នាហំ ភព្ពោ ឯតរហិ, កាមានិ បដិសេវិតុន្តិ អហំ ទានិ ទុវិធេបិ កាមេ បដិសេវិតុំ អភព្ពោ. អនិវត្តិ ភវិស្សាមីតិ បព្ពជ្ជតោ ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណតោ ច ន និវត្តិស្សាមិ, អនិវត្តកោ ភវិស្សាមិ. ព្រហ្មចរិយបរាយណោតិ មគ្គព្រហ្មចរិយបរាយណោ ជាតោស្មីតិ អត្ថោ. ឥតិ ឥមាហិ គាថាហិ មហាពោធិបល្លង្កេ អត្តនោ អាគមនីយវីរិយំ កថេសិ.

១០. អាធិបតេយ្យសុត្តវណ្ណនា

៤០. ទសមេ អាធិបតេយ្យានីតិ ជេដ្ឋកការណតោ និព្ពត្តានិ. អត្តាធិបតេយ្យន្តិអាទីសុ អត្តានំ ជេដ្ឋកំ កត្វា និព្ពត្តិតំ គុណជាតំ អត្តាធិបតេយ្យំ. លោកំ ជេដ្ឋកំ កត្វា និព្ពត្តិតំ លោកាធិបតេយ្យំ. នវវិធំ លោកុត្តរធម្មំ ជេដ្ឋកំ កត្វា និព្ពត្តិតំ ធម្មាធិបតេយ្យំ. ន ឥតិ ភវាភវហេតូតិ ឥតិ ភវោ, ឥតិ ភវោតិ ឯវំ អាយតិំ, ន តស្ស តស្ស សម្បត្តិភវស្ស ហេតុ. ឱតិណ្ណោតិ អនុបវិដ្ឋោ. យស្ស ហិ ជាតិ អន្តោបវិដ្ឋា, សោ ជាតិយា ឱតិណ្ណោ នាម. ជរាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. កេវលស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្សាតិ សកលស្ស វដ្ដទុក្ខរាសិស្ស. អន្តកិរិយា បញ្ញាយេថាតិ អន្តករណំ បរិច្ឆេទបរិវដុមករណំ បញ្ញាយេយ្យ. ឱហាយាតិ បហាយ. បាបិដ្ឋតរេតិ លាមកតរេ. អារទ្ធន្តិ បគ្គហិតំ បរិបុណ្ណំ, អារទ្ធត្តាវ អសល្លីនំ. ឧបដ្ឋិតាតិ ចតុសតិបដ្ឋានវសេន ឧបដ្ឋិតា. ឧបដ្ឋិតត្តាវ អសម្មុដ្ឋា. បស្សទ្ធោ កាយោតិ នាមកាយោ ច ករជកាយោ ច បស្សទ្ធោ វូបសន្តទរថោ. បស្សទ្ធត្តាវ អសារទ្ធោ. សមាហិតំ ចិត្តន្តិ អារម្មណេ ចិត្តំ សម្មា អាហិតំ សុដ្ឋុ ឋបិតំ. សម្មា អាហិតត្តាវ ឯកគ្គំ. អធិបតិំ ករិត្វាតិ ជេដ្ឋកំ កត្វា. សុទ្ធំ អត្តានំ បរិហរតីតិ សុទ្ធំ និម្មលំ កត្វា អត្តានំ បរិហរតិ បដិជគ្គតិ, គោបាយតីតិ អត្ថោ. អយញ្ច យាវ អរហត្តមគ្គា បរិយាយេន សុទ្ធមត្តានំ បរិហរតិ នាម, ផលប្បត្តោវ បន និប្បរិយាយេន សុទ្ធមត្តានំ បរិហរតិ.

ស្វាក្ខាតោតិអាទីនិ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១៤៧) វិត្ថារិតានិ. ជានំ បស្សំ វិហរន្តីតិ តំ ធម្មំ ជានន្តា បស្សន្តា វិហរន្តិ. ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, តីណិ អាធិបតេយ្យានីតិ ឯត្តាវតា តីណិ អាធិបតេយ្យានិ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកានិ កថិតានិ.

បកុព្ពតោតិ ករោន្តស្ស. អត្តា តេ បុរិស ជានាតិ, សច្ចំ វា យទិ វា មុសាតិ យំ ត្វំ ករោសិ, តំ យទិ វា យថាសភាវំ យទិ វា នោ យថាសភាវន្តិ តវ អត្តាវ ជានាតិ. ឥមិនា ច ការណេន វេទិតព្ពំ ‘‘បាបកម្មំ ករោន្តស្ស លោកេ បដិច្ឆន្នដ្ឋានំ នាម នត្ថី’’តិ. កល្យាណន្តិ សុន្ទរំ. អតិមញ្ញសីតិ អតិក្កមិត្វា មញ្ញសិ. អត្តានំ បរិគូហសីតិ យថា មេ អត្តាបិ ន ជានាតិ, ឯវំ នំ បរិគូហាមីតិ វាយមសិ. អត្តាធិបតេយ្យកោតិ អត្តជេដ្ឋកោ. លោកាធិបោតិ លោកជេដ្ឋកោ. និបកោតិ បញ្ញវា. ឈាយីតិ ឈាយន្តោ. ធម្មាធិបោតិ ធម្មជេដ្ឋកោ. សច្ចបរក្កមោតិ ថិរបរក្កមោ ភូតបរក្កមោ. បសយ្ហ មារន្តិ មារំ បសហិត្វា. អភិភុយ្យ អន្តកន្តិ ឥទំ តស្សេវ វេវចនំ. យោ ច ផុសី ជាតិក្ខយំ បធានវាតិ យោ ឈាយី បធានវា មារំ អភិភវិត្វា ជាតិក្ខយំ អរហត្តំ ផុសិ. សោ តាទិសោតិ សោ តថាវិធោ តថាសណ្ឋិតោ. លោកវិទូតិ តយោ លោកេ វិទិតេ បាកដេ កត្វា ឋិតោ. សុមេធោតិ សុបញ្ញោ. សព្ពេសុ ធម្មេសុ អតម្មយោ មុនីតិ សព្ពេ តេភូមកធម្មេ តណ្ហាសង្ខាតាយ តម្មយតាយ អភាវេន អតម្មយោ ខីណាសវមុនិ កទាចិ កត្ថចិ ន ហីយតិ ន បរិហីយតីតិ វុត្តំ ហោតីតិ.

ទេវទូតវគ្គោ ចតុត្ថោ.

៥. ចូឡវគ្គោ

១. សម្មុខីភាវសុត្តវណ្ណនា

៤១. បញ្ចមស្ស បឋមេ សម្មុខីភាវាតិ សម្មុខីភាវេន, វិជ្ជមានតាយាតិ អត្ថោ. បសវតីតិ បដិលភតិ. សទ្ធាយ សម្មុខីភាវាតិ យទិ ហិ សទ្ធា ន ភវេយ្យ, ទេយ្យធម្មោ ន ភវេយ្យ, ទក្ខិណេយ្យសង្ខាតា បដិគ្គាហកបុគ្គលា ន ភវេយ្យុំ, កថំ បុញ្ញកម្មំ ករេយ្យ. តេសំ បន សម្មុខីភាវេន សក្កា កាតុន្តិ តស្មា ‘‘សទ្ធាយ សម្មុខីភាវា’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថ ច ទ្វេ ធម្មា សុលភា ទេយ្យធម្មា ចេវ ទក្ខិណេយ្យា ច, សទ្ធា បន ទុល្លភា. បុថុជ្ជនស្ស ហិ សទ្ធា អថាវរា បទវារេន នានា ហោតិ, តេនេវ មហាមោគ្គល្លានសទិសោបិ អគ្គសាវកោ បាដិភោគោ ភវិតុំ អសក្កោន្តោ អាហ – ‘‘ទ្វិន្នំ ខោ តេ អហំ, អាវុសោ, ធម្មានំ បាដិភោគោ ភោគានញ្ច ជីវិតស្ស ច, សទ្ធាយ បន ត្វំយេវ បាដិភោគោ’’តិ (ឧទា. ១៨).

២. តិឋានសុត្តវណ្ណនា

៤២. ទុតិយេ វិគតមលមច្ឆេរេនាតិ វិគតមច្ឆរិយមលេន. មុត្តចាគោតិ វិស្សដ្ឋចាគោ. បយតបាណីតិ ធោតហត្ថោ. អស្សទ្ធោ ហិ សតក្ខត្តុំ ហត្ថេ ធោវិត្វាបិ មលិនហត្ថោវ ហោតិ, សទ្ធោ បន ទានាភិរតត្តា មលិនហត្ថោបិ ធោតហត្ថោវ. វោស្សគ្គរតោតិ វោស្សគ្គសង្ខាតេ ទានេ រតោ. យាចយោគោតិ យាចិតុំ យុត្តោ, យាចកេហិ វា យោគោ អស្សាតិបិ យាចយោគោ. ទានសំវិភាគរតោតិ ទានំ ទទន្តោ សំវិភាគញ្ច ករោន្តោ ទានសំវិភាគរតោ នាម ហោតិ.

ទស្សនកាមោ សីលវតន្តិ ទសបិ យោជនានិ វីសម្បិ តិំសម្បិ យោជនសតម្បិ គន្ត្វា សីលសម្បន្នេ ទដ្ឋុកាមោ ហោតិ បាដលិបុត្តកព្រាហ្មណោ វិយ សទ្ធាតិស្សមហារាជា វិយ ច. បាដលិបុត្តស្ស កិរ នគរទ្វារេ សាលាយ និសិន្នា ទ្វេ ព្រាហ្មណា កាឡវល្លិមណ្ឌបវាសិមហានាគត្ថេរស្ស គុណកថំ សុត្វា ‘‘អម្ហេហិ តំ ភិក្ខុំ ទដ្ឋុំ វដ្ដតី’’តិ ទ្វេបិ ជនា និក្ខមិំសុ. ឯកោ អន្តរាមគ្គេ កាលមកាសិ. ឯកោ សមុទ្ទតីរំ បត្វា នាវាយ មហាតិត្ថបដ្ដនេ ឱរុយ្ហ អនុរាធបុរំ អាគន្ត្វា ‘‘កាឡវល្លិមណ្ឌបោ កុហិ’’ន្តិ បុច្ឆិ. រោហណជនបទេតិ. សោ អនុបុព្ពេន ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ បត្វា ចូឡនគរគាមេ ធុរឃរេ និវាសំ គហេត្វា ថេរស្ស អាហារំ សម្បាទេត្វា បាតោវ វុដ្ឋាយ ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ បុច្ឆិត្វា គន្ត្វា ជនបរិយន្តេ ឋិតោ ថេរំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា សកិំ តត្ថេវ ឋិតោ វន្ទិត្វា បុន ឧបសង្កមិត្វា គោប្ផកេសុ ទឡ្ហំ គហេត្វា វន្ទន្តោ ‘‘ឧច្ចា, ភន្តេ, តុម្ហេ’’តិ អាហ. ថេរោ ច នាតិឧច្ចោ នាតិរស្សោ បមាណយុត្តោវ, តេន នំ បុន អាហ – ‘‘នាតិឧច្ចា តុម្ហេ, តុម្ហាកំ បន គុណា មេចកវណ្ណស្ស សមុទ្ទស្ស មត្ថកេន គន្ត្វា សកលជម្ពុទីបតលំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា គតា, អហម្បិ បាដលិបុត្តនគរទ្វារេ និសិន្នោ តុម្ហាកំ គុណកថំ អស្សោសិ’’ន្តិ. សោ ថេរស្ស ភិក្ខាហារំ ទត្វា អត្តនោ តិចីវរំ បដិយាទេត្វា ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា តស្សោវាទេ បតិដ្ឋាយ កតិបាហេនេវ អរហត្តំ បាបុណិ.

សទ្ធាតិស្សមហារាជាបិ, ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ វន្ទិតព្ពយុត្តកំ ឯកំ អយ្យំ អាចិក្ខថា’’តិ បុច្ឆិ. ភិក្ខូ ‘‘មង្គលវាសី កុដ្ដតិស្សត្ថេរោ’’តិ អាហំសុ. រាជា មហាបរិវារេន បញ្ចយោជនមគ្គំ អគមាសិ. ថេរោ ‘‘កិំ សទ្ទោ ឯសោ, អាវុសោ’’តិ ភិក្ខុសង្ឃំ បុច្ឆិ. ‘‘រាជា, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទស្សនត្ថាយ អាគតោ’’តិ. ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘កិំ មយ្ហំ មហល្លកកាលេ រាជគេហេ កម្ម’’ន្តិ ទិវាដ្ឋានេ មញ្ចេ និបជ្ជិត្វា ភូមិយំ លេខំ លិខន្តោ អច្ឆិ. រាជា ‘‘កហំ ថេរោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ទិវាដ្ឋានេ’’តិ សុត្វា តត្ថ គច្ឆន្តោ ថេរំ ភូមិយំ លេខំ លិខន្តំ ទិស្វា ‘‘ខីណាសវស្ស នាម ហត្ថកុក្កុច្ចំ នត្ថិ, នាយំ ខីណាសវោ’’តិ អវន្ទិត្វាវ និវត្តិ. ភិក្ខុសង្ឃោ ថេរំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, ឯវំវិធស្ស សទ្ធស្ស បសន្នស្ស រញ្ញោ កស្មា វិប្បដិសារំ ករិត្ថា’’តិ. ‘‘អាវុសោ, រញ្ញោ បសាទរក្ខនំ ន តុម្ហាកំ ភារោ, មហល្លកត្ថេរស្ស ភារោ’’តិ វត្វា អបរភាគេ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយន្តោ ភិក្ខុសង្ឃំ អាហ – ‘‘មយ្ហំ កូដាគារម្ហិ អញ្ញម្បិ បល្លង្កំ អត្ថរថា’’តិ. តស្មិំ អត្ថតេ ថេរោ – ‘‘ឥទំ កូដាគារំ អន្តរេ អប្បតិដ្ឋហិត្វា រញ្ញា ទិដ្ឋកាលេយេវ ភូមិយំ បតិដ្ឋាតូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា បរិនិព្ពាយិ. កូដាគារំ បញ្ចយោជនមគ្គំ អាកាសេន អគមាសិ. បញ្ចយោជនមគ្គេ ធជំ ធារេតុំ សមត្ថា រុក្ខា ធជបគ្គហិតាវ អហេសុំ. គច្ឆាបិ គុម្ពាបិ សព្ពេ កូដាគារាភិមុខា ហុត្វា អដ្ឋំសុ.

រញ្ញោបិ បណ្ណំ បហិណិំសុ ‘‘ថេរោ បរិនិព្ពុតោ, កូដាគារំ អាកាសេន អាគច្ឆតី’’តិ. រាជា ន សទ្ទហិ. កូដាគារំ អាកាសេន គន្ត្វា ថូបារាមំ បទក្ខិណំ កត្វា សិលាចេតិយដ្ឋានំ អគមាសិ. ចេតិយំ សហ វត្ថុនា ឧប្បតិត្វា កូដាគារមត្ថកេ អដ្ឋាសិ, សាធុការសហស្សានិ បវត្តិំសុ. តស្មិំ ខណេ មហាព្យគ្ឃត្ថេរោ នាម លោហបាសាទេ សត្តមកូដាគារេ និសិន្នោ ភិក្ខូនំ វិនយកម្មំ ករោន្តោ តំ សទ្ទំ សុត្វា ‘‘កិំ សទ្ទោ ឯសោ’’តិ បដិបុច្ឆិ. ភន្តេ, មង្គលវាសី កុដ្ដតិស្សត្ថេរោ បរិនិព្ពុតោ, កូដាគារំ បញ្ចយោជនមគ្គំ អាកាសេន អាគតំ, តត្ថ សោ សាធុការសទ្ទោតិ. អាវុសោ, បុញ្ញវន្តេ និស្សាយ សក្ការំ លភិស្សាមាតិ អន្តេវាសិកេ ខមាបេត្វា អាកាសេនេវ អាគន្ត្វា តំ កូដាគារំ បវិសិត្វា ទុតិយមញ្ចេ និសីទិត្វា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ. រាជា គន្ធបុប្ផចុណ្ណានិ អាទាយ គន្ត្វា អាកាសេ ឋិតំ កូដាគារំ ទិស្វា កូដាគារំ បូជេសិ. តស្មិំ ខណេ កូដាគារំ ឱតរិត្វា បថវិយំ បតិដ្ឋិតំ. រាជា មហាសក្ការេន សរីរកិច្ចំ ការេត្វា ធាតុយោ គហេត្វា ចេតិយំ អកាសិ. ឯវរូបា សីលវន្តានំ ទស្សនកាមា នាម ហោន្តិ.

សទ្ធម្មំ សោតុមិច្ឆតីតិ តថាគតប្បវេទិតំ សទ្ធម្មំ សោតុកាមោ ហោតិ បិណ្ឌបាតិកត្ថេរាទយោ វិយ. គង្គាវនវាលិអង្គណម្ហិ កិរ តិំស ភិក្ខូ វស្សំ ឧបគតា អន្វទ្ធមាសំ ឧបោសថទិវសេ ចតុបច្ចយសន្តោសភាវនារាមមហាអរិយវំសញ្ច (អ. និ. ៤.២៨) កថេន្តិ. ឯកោ បិណ្ឌបាតិកត្ថេរោ បច្ឆាភាគេន អាគន្ត្វា បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ និសីទិ. អថ នំ ឯកោ គោនសោ ជង្ឃបិណ្ឌិមំសំ សណ្ឌាសេន គណ្ហន្តោ វិយ ឌំសិ. ថេរោ ឱលោកេន្តោ គោនសំ ទិស្វា ‘‘អជ្ជ ធម្មស្សវនន្តរាយំ ន ករិស្សាមី’’តិ គោនសំ គហេត្វា ថវិកាយ បក្ខិបិត្វា ថវិកាមុខំ ពន្ធិត្វា អវិទូរេ ឋានេ ឋបេត្វា ធម្មំ សុណន្តោវ និសីទិ. អរុណុគ្គមនញ្ច វិសំ វិក្ខម្ភេត្វា ថេរស្ស តិណ្ណំ ផលានំ បាបុណនញ្ច វិសស្ស ទដ្ឋដ្ឋានេនេវ ឱតរិត្វា បថវិបវិសនញ្ច ធម្មកថិកត្ថេរស្ស ធម្មកថានិដ្ឋាបនញ្ច ឯកក្ខណេយេវ អហោសិ. តតោ ថេរោ អាហ – ‘‘អាវុសោ ឯកោ មេ ចោរោ គហិតោ’’តិ ថវិកំ មុញ្ចិត្វា គោនសំ វិស្សជ្ជេសិ. ភិក្ខូ ទិស្វា ‘‘កាយ វេលាយ ទដ្ឋត្ថ, ភន្តេ’’តិ បុច្ឆិំសុ. ហិយ្យោ សាយន្ហសមយេ, អាវុសោតិ. កស្មា, ភន្តេ, ឯវំ ភារិយំ កម្មំ ករិត្ថាតិ. អាវុសោ, សចាហំ ទីឃជាតិកេន ទដ្ឋោតិ វទេយ្យំ, នយិមំ ឯត្តកំ អានិសំសំ លភេយ្យន្តិ. ឥទំ តាវ បិណ្ឌបាតិកត្ថេរស្ស វត្ថុ.

ទីឃវាបិយម្បិ ‘‘មហាជាតកភាណកត្ថេរោ គាថាសហស្សំ មហាវេស្សន្តរំ កថេស្សតី’’តិ តិស្សមហាគាមេ តិស្សមហាវិហារវាសី ឯកោ ទហរោ សុត្វា តតោ និក្ខមិត្វា ឯកាហេនេវ នវយោជនមគ្គំ អាគតោ. តស្មិំយេវ ខណេ ថេរោ ធម្មកថំ អារភិ. ទហរោ ទូរមគ្គាគមនេន សញ្ជាតកាយទរថត្តា បដ្ឋានគាថាយ សទ្ធិំ អវសានគាថំយេវ វវត្ថបេសិ. តតោ ថេរស្ស ‘‘ឥទមវោចា’’តិ វត្វា ឧដ្ឋាយ គមនកាលេ ‘‘មយ្ហំ អាគមនកម្មំ មោឃំ ជាត’’ន្តិ រោទមានោ អដ្ឋាសិ. ឯកោ មនុស្សោ តំ កថំ សុត្វា គន្ត្វា ថេរស្ស អារោចេសិ, ‘‘ភន្តេ, ‘តុម្ហាកំ ធម្មកថំ សោស្សាមី’តិ ឯកោ ទហរភិក្ខុ តិស្សមហាវិហារា អាគតោ, សោ ‘កាយទរថភាវេន មេ អាគមនំ មោឃំ ជាត’ន្តិ រោទមានោ ឋិតោ’’តិ. គច្ឆថ សញ្ញាបេថ នំ ‘‘បុន ស្វេ កថេស្សាមា’’តិ. សោ បុនទិវសេ ថេរស្ស ធម្មកថំ សុត្វា សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ.

អបរាបិ ឧល្លកោលិកណ្ណិវាសិកា ឯកា ឥត្ថី បុត្តកំ បាយមានា ‘‘ទីឃភាណកមហាអភយត្ថេរោ នាម អរិយវំសបដិបទំ កថេតី’’តិ សុត្វា បញ្ចយោជនមគ្គំ គន្ត្វា ទិវាកថិកត្ថេរស្ស និសិន្នកាលេយេវ វិហារំ បវិសិត្វា ភូមិយំ បុត្តំ និបជ្ជាបេត្វា ទិវាកថិកត្ថេរស្ស ឋិតកាវ ធម្មំ អស្សោសិ. សរភាណកេ ថេរេ ឧដ្ឋិតេ ទីឃភាណកមហាអភយត្ថេរោ ចតុបច្ចយសន្តោសភាវនារាមមហាអរិយវំសំ អារភិ. សា ឋិតកាវ បគ្គណ្ហាតិ. ថេរោ តយោ ឯវ បច្ចយេ កថេត្វា ឧដ្ឋានាការំ អកាសិ. សា ឧបាសិកា អាហ – ‘‘អយ្យោ, ‘អរិយវំសំ កថេស្សាមី’តិ សិនិទ្ធភោជនំ ភុញ្ជិត្វា មធុរបានកំ បិវិត្វា យដ្ឋិមធុកតេលាទីហិ ភេសជ្ជំ កត្វា កថេតុំ យុត្តដ្ឋានេយេវ ឧដ្ឋហតី’’តិ. ថេរោ ‘‘សាធុ, ភគិនី’’តិ វត្វា ឧបរិ ភាវនារាមំ បដ្ឋបេសិ. អរុណុគ្គមនញ្ច ថេរស្ស ‘‘ឥទមវោចា’’តិ វចនញ្ច ឧបាសិកាយ សោតាបត្តិផលុប្បត្តិ ច ឯកក្ខណេយេវ អហោសិ.

អបរាបិ កឡម្បរវាសិកា ឥត្ថី អង្កេន បុត្តំ អាទាយ ‘‘ធម្មំ សោស្សាមី’’តិ ចិត្តលបព្ពតំ គន្ត្វា ឯកំ រុក្ខំ និស្សាយ ទារកំ និបជ្ជាបេត្វា សយំ ឋិតកាវ ធម្មំ សុណាតិ. រត្តិភាគសមនន្តរេ ឯកោ ទីឃជាតិកោ តស្សា បស្សន្តិយាយេវ សមីបេ និបន្នទារកំ ចតូហិ ទាឋាហិ ឌំសិត្វា អគមាសិ. សា ចិន្តេសិ – ‘‘សចាហំ ‘បុត្តោ មេ សប្បេន ទដ្ឋោ’តិ វក្ខាមិ, ធម្មស្ស អន្តរាយោ ភវិស្សតិ. អនេកក្ខត្តុំ ខោ បន មេ អយំ សំសារវដ្ដេ វដ្ដន្តិយា បុត្តោ អហោសិ, ធម្មមេវ ចរិស្សាមី’’តិ តិយាមរត្តិំ ឋិតកាវ ធម្មំ បគ្គណ្ហិត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ អរុណេ ឧគ្គតេ សច្ចកិរិយាយ បុត្តស្ស វិសំ និម្មថេត្វា បុត្តំ គហេត្វា គតា. ឯវរូបា បុគ្គលា ធម្មំ សោតុកាមា នាម ហោន្តិ.

៣. អត្ថវសសុត្តវណ្ណនា

៤៣. តតិយេ តយោ, ភិក្ខវេ, អត្ថវសេ សម្បស្សមានេនាតិ តយោ អត្ថេ តីណិ ការណានិ បស្សន្តេន. អលមេវាតិ យុត្តមេវ. យោ ធម្មំ ទេសេតីតិ យោ បុគ្គលោ ចតុសច្ចធម្មំ បកាសេតិ. អត្ថប្បដិសំវេទីតិ អដ្ឋកថំ ញាណេន បដិសំវេទី. ធម្មប្បដិសំវេទីតិ បាឡិធម្មំ បដិសំវេទី.

៤. កថាបវត្តិសុត្តវណ្ណនា

៤៤. ចតុត្ថេ ឋានេហីតិ ការណេហិ. បវត្តិនីតិ អប្បដិហតា និយ្យានិកា.

៥. បណ្ឌិតសុត្តវណ្ណនា

៤៥. បញ្ចមេ បណ្ឌិតបញ្ញត្តានីតិ បណ្ឌិតេហិ បញ្ញត្តានិ កថិតានិ បសត្ថានិ. សប្បុរិសបញ្ញត្តានីតិ សប្បុរិសេហិ មហាបុរិសេហិ បញ្ញត្តានិ កថិតានិ បសត្ថានិ. អហិំសាតិ ករុណា ចេវ ករុណាបុព្ពភាគោ ច. សំយមោតិ សីលសំយមោ. ទមោតិ ឥន្ទ្រិយសំវរោ, ឧបោសថវសេន វា អត្តទមនំ, បុណ្ណោវាទេ (ម. និ. ៣.៣៩៥ អាទយោ; សំ. និ. ៤.៨៨ អាទយោ) ទមោតិ វុត្តា ខន្តិបិ អាឡវកេ (សំ. និ. ១.២៤៦; សុ. និ. ១៨៣ អាទយោ) វុត្តា បញ្ញាបិ ឥមស្មិំ សុត្តេ វដ្ដតិយេវ. មាតាបិតុ ឧបដ្ឋានន្តិ មាតាបិតូនំ រក្ខនំ គោបនំ បដិជគ្គនំ. សន្តានន្តិ អញ្ញត្ថ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធអរិយសាវកា សន្តោ នាម, ឥធ បន មាតាបិតុឧបដ្ឋាកា អធិប្បេតា. តស្មា ឧត្តមដ្ឋេន សន្តានំ, សេដ្ឋចរិយដ្ឋេន ព្រហ្មចារីនំ. ឥទំ មាតាបិតុឧបដ្ឋានំ សព្ភិ ឧបញ្ញាតន្តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. សតំ ឯតានិ ឋានានីតិ សន្តានំ ឧត្តមបុរិសានំ ឯតានិ ឋានានិ ការណានិ. អរិយោ ទស្សនសម្បន្នោតិ ឥធ ឥមេសំយេវ តិណ្ណំ ឋានានំ ការណេន អរិយោ ចេវ ទស្សនសម្បន្នោ ច វេទិតព្ពោ, ន ពុទ្ធាទយោ ន សោតាបន្នា. អថ វា សតំ ឯតានិ ឋានានីតិ មាតុបដ្ឋានំ បិតុបដ្ឋានន្តិ ឯតានិ ឋានានិ សន្តានំ ឧត្តមបុរិសានំ ការណានីតិ ឯវំ មាតាបិតុឧបដ្ឋាកវសេន ឥមិស្សា គាថាយ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. មាតាបិតុឧបដ្ឋាកោយេវ ហិ ឥធ ‘‘អរិយោ ទស្សនសម្បន្នោ’’តិ វុត្តោ. ស លោកំ ភជតេ សិវន្តិ សោ ខេមំ ទេវលោកំ គច្ឆតីតិ.

៦. សីលវន្តសុត្តវណ្ណនា

៤៦. ឆដ្ឋេ តីហិ ឋានេហីតិ តីហិ ការណេហិ. កាយេនាតិអាទីសុ ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តេ ទិស្វា បច្ចុគ្គមនំ ករោន្តា គច្ឆន្តេ អនុគច្ឆន្តា អាសនសាលាយ សម្មជ្ជនឧបលេបនាទីនិ ករោន្តា អាសនានិ បញ្ញាបេន្តា បានីយំ បច្ចុបដ្ឋាបេន្តា កាយេន បុញ្ញំ បសវន្តិ នាម. ភិក្ខុសង្ឃំ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ទិស្វា ‘‘យាគុំ ទេថ, ភត្តំ ទេថ, សប្បិនវនីតាទីនិ ទេថ, គន្ធបុប្ផាទីហិ បូជេថ, ឧបោសថំ ឧបវសថ, ធម្មំ សុណាថ, ចេតិយំ វន្ទថា’’តិអាទីនិ វទន្តា វាចាយ បុញ្ញំ បសវន្តិ នាម. ភិក្ខូ បិណ្ឌាយ ចរន្តេ ទិស្វា ‘‘លភន្តូ’’តិ ចិន្តេន្តា មនសា បុញ្ញំ បសវន្តិ នាម. បសវន្តីតិ បដិលភន្តិ. បុញ្ញំ បនេត្ថ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកំ កថិតំ.

៧. សង្ខតលក្ខណសុត្តវណ្ណនា

៤៧. សត្តមេ សង្ខតស្សាតិ បច្ចយេហិ សមាគន្ត្វា កតស្ស. សង្ខតលក្ខណានីតិ សង្ខតំ ឯតន្តិ សញ្ជាននការណានិ និមិត្តានិ. ឧប្បាទោតិ ជាតិ. វយោតិ ភេទោ. ឋិតស្ស អញ្ញថត្តំ នាម ជរា. តត្ថ សង្ខតន្តិ តេភូមកា ធម្មា. មគ្គផលានិ បន អសម្មសនូបគត្តា ឥធ ន កថីយន្តិ. ឧប្បាទាទយោ សង្ខតលក្ខណា នាម. តេសុ ឧប្បាទក្ខណេ ឧប្បាទោ, ឋានក្ខណេ ជរា, ភេទក្ខណេ វយោ. លក្ខណំ ន សង្ខតំ, សង្ខតំ ន លក្ខណំ, លក្ខណេន បន សង្ខតំ បរិច្ឆិន្នំ. យថា ហត្ថិអស្សគោមហិំសាទីនំ សត្តិសូលាទីនិ សញ្ជាននលក្ខណានិ ន ហត្ថិអាទយោ, នបិ ហត្ថិអាទយោ លក្ខណានេវ, លក្ខណេហិ បន តេ ‘‘អសុកស្ស ហត្ថី, អសុកស្ស អស្សោ, អសុកហត្ថី, អសុកអស្សោ’’តិ វា បញ្ញាយន្តិ, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ.

៨. អសង្ខតលក្ខណសុត្តវណ្ណនា

៤៨. អដ្ឋមេ អសង្ខតស្សាតិ បច្ចយេហិ សមាគន្ត្វា អកតស្ស. អសង្ខតលក្ខណានីតិ អសង្ខតំ ឯតន្តិ សញ្ជាននការណានិ និមិត្តានិ. ន ឧប្បាទោ បញ្ញាយតីតិអាទីហិ ឧប្បាទជរាភង្គានំ អភាវោ វុត្តោ. ឧប្បាទាទីនញ្ហិ អភាវេន អសង្ខតន្តិ បញ្ញាយតិ.

៩. បព្ពតរាជសុត្តវណ្ណនា

៤៩. នវមេ មហាសាលាតិ មហារុក្ខា. កុលបតិន្តិ កុលជេដ្ឋកំ. សេលោតិ សិលាមយោ. អរញ្ញស្មិន្តិ អគាមកដ្ឋានេ. ព្រហ្មាតិ មហន្តោ. វនេតិ អដវិយំ. វនប្បតីតិ វនជេដ្ឋកា. ឥធ ធម្មំ ចរិត្វាន, មគ្គំ សុគតិគាមិនន្តិ សុគតិគាមិកមគ្គសង្ខាតំ ធម្មំ ចរិត្វា.

១០. អាតប្បករណីយសុត្តវណ្ណនា

៥០. ទសមេ អាតប្បំ ករណីយន្តិ វីរិយំ កាតុំ យុត្តំ. អនុប្បាទាយាតិ អនុប្បាទត្ថាយ, អនុប្បាទំ សាធេស្សាមីតិ ឥមិនា ការណេន កត្តព្ពន្តិ អត្ថោ. បរតោបិ ឯសេវ នយោ. សារីរិកានន្តិ សរីរសម្ភវានំ. ទុក្ខានន្តិ ទុក្ខមានំ. តិព្ពានន្តិ ពហលានំ, តាបនវសេន វា តិព្ពានំ. ខរានន្តិ ផរុសានំ. កដុកានន្តិ តិខិណានំ. អសាតានន្តិ អមធុរានំ. អមនាបានន្តិ មនំ វឌ្ឍេតុំ អសមត្ថានំ. បាណហរានន្តិ ជីវិតហរានំ. អធិវាសនាយាតិ អធិវាសនត្ថាយ សហនត្ថាយ ខមនត្ថាយ.

ឯត្តកេ ឋានេ សត្ថា អាណាបេត្វា អាណត្តិំ បវត្តេត្វា ឥទានិ សមាទបេន្តោ យតោ ខោ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ យតោតិ យទា. អាតាបីតិ វីរិយវា. និបកោតិ សប្បញ្ញោ. សតោតិ សតិយា សមន្នាគតោ. ទុក្ខស្ស អន្តកិរិយាយាតិ វដ្ដទុក្ខស្ស បរិច្ឆេទបរិវដុមកិរិយាយ. ឥមេ ច បន អាតាបាទយោ តយោបិ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា កថិតា.

១១. មហាចោរសុត្តវណ្ណនា

៥១. ឯកាទសមេ មហាចោរោតិ មហន្តោ ពលវចោរោ. សន្ធិន្តិ ឃរសន្ធិំ. និល្លោបន្តិ មហាវិលោបំ. ឯកាគារិកន្តិ ឯកមេវ គេហំ បរិវារេត្វា វិលុម្បនំ. បរិបន្ថេបិ តិដ្ឋតីតិ បន្ថទូហនកម្មំ ករោតិ. នទីវិទុគ្គន្តិ នទីនំ ទុគ្គមដ្ឋានំ អន្តរទីបកំ, យត្ថ សក្កា ហោតិ ទ្វីហិបិ តីហិបិ ជង្ឃសហស្សេហិ សទ្ធិំ និលីយិតុំ. បព្ពតវិសមន្តិ បព្ពតានំ វិសមដ្ឋានំ បព្ពតន្តរំ, យត្ថ សក្កា ហោតិ សត្តហិ វា អដ្ឋហិ វា ជង្ឃសហស្សេហិ សទ្ធិំ និលីយិតុំ. តិណគហនន្តិ តិណេន វឌ្ឍិត្វា សញ្ឆន្នំ ទ្វត្តិយោជនដ្ឋានំ. រោធន្តិ ឃនំ អញ្ញមញ្ញំ សំសដ្ឋសាខំ ឯកាពទ្ធំ មហាវនសណ្ឌំ. បរិយោធាយ អត្ថំ ភណិស្សន្តីតិ បរិយោទហិត្វា តំ តំ ការណំ បក្ខិបិត្វា អត្ថំ កថយិស្សន្តិ. ត្យាស្សាតិ តេ អស្ស. បរិយោធាយ អត្ថំ ភណន្តីតិ កិស្មិញ្ចិ កិញ្ចិ វត្តុំ អារទ្ធេយេវ ‘‘មា ឯវំ អវចុត្ថ, មយំ ឯតំ កុលបរម្បរាយ ជានាម, ន ឯស ឯវរូបំ ករិស្សតី’’តិ តំ តំ ការណំ បក្ខិបិត្វា មហន្តម្បិ ទោសំ ហរន្តា អត្ថំ ភណន្តិ. អថ វា បរិយោធាយាតិ បដិច្ឆាទេត្វាតិបិ អត្ថោ. តេ ហិ តស្សបិ ទោសំ បដិច្ឆាទេត្វា អត្ថំ ភណន្តិ. ខតំ ឧបហតន្តិ គុណខននេន ខតំ, គុណុបឃាតេន ឧបហតំ. វិសមេន កាយកម្មេនាតិ សម្បក្ខលនដ្ឋេន វិសមេន កាយទ្វារិកកម្មេន. វចីមនោកម្មេសុបិ ឯសេវ នយោ. អន្តគ្គាហិកាយាតិ ទសវត្ថុកាយ អន្តំ គហេត្វា ឋិតទិដ្ឋិយា. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

ចូឡវគ្គោ បញ្ចមោ.

បឋមបណ្ណាសកំ និដ្ឋិតំ.

២. ទុតិយបណ្ណាសកំ

(៦) ១. ព្រាហ្មណវគ្គោ

១. បឋមទ្វេព្រាហ្មណសុត្តវណ្ណនា

៥២. ព្រាហ្មណវគ្គស្ស បឋមេ ជិណ្ណាតិ ជរាជិណ្ណា. វុទ្ធាតិ វយោវុទ្ធា. មហល្លកាតិ ជាតិមហល្លកា. អទ្ធគតាតិ តយោ អទ្ធេ អតិក្កន្តា. វយោអនុប្បត្តាតិ តតិយំ វយំ អនុប្បត្តា. យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសូតិ បុត្តទារេ អត្តនោ វចនំ អករោន្តេ ទិស្វា ‘‘សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា និយ្យានិកមគ្គំ គវេសិស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា ឧបសង្កមិំសុ. មយមស្សុ, ភោ គោតម, ព្រាហ្មណាតិ; ភោ គោតម, មយំ ព្រាហ្មណា ន ខត្តិយា នាមច្ចា ន គហបតិកាតិ ព្រាហ្មណភាវំ ជានាបេត្វា ជិណ្ណាតិអាទិមាហំសុ. អកតភីរុត្តាណាតិ អកតភយបរិត្តាណា. អវស្សយភូតំ បតិដ្ឋាកម្មំ អម្ហេហិ ន កតន្តិ ទស្សេន្តិ. តគ្ឃាតិ ឯកំសត្ថេ និបាតោ, សម្បដិច្ឆនត្ថេ វា. ឯកន្តេន តុម្ហេ ឯវរូបា, អហម្បិ ខោ ឯតំ សម្បដិច្ឆាមីតិ ច ទស្សេតិ. ឧបនីយតីតិ ឧបសំហរីយតិ. អយំ ហិ ជាតិយា ជរំ ឧបនីយតិ, ជរាយ ព្យាធិំ, ព្យាធិនា មរណំ, មរណេន បុន ជាតិំ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឧបនីយតី’’តិ.

ឥទានិ យស្មា តេ ព្រាហ្មណា មហល្លកត្តា បព្ពជិត្វាបិ វត្តំ បូរេតុំ ន សក្ខិស្សន្តិ, តស្មា នេ បញ្ចសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាបេន្តោ ភគវា យោធ កាយេន សំយមោតិអាទិមាហ. តត្ថ កាយេន សំយមោតិ កាយទ្វារេន សំវរោ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. តំ តស្ស បេតស្សាតិ តំ បុញ្ញំ តស្ស បរលោកំ គតស្ស តាយនដ្ឋេន តាណំ, និលីយនដ្ឋេន លេណំ, បតិដ្ឋានដ្ឋេន ទីបោ, អវស្សយនដ្ឋេន សរណំ, ឧត្តមគតិវសេន បរាយណញ្ច ហោតីតិ ទស្សេតិ. គាថា ឧត្តានត្ថាយេវ. ឯវំ តេ ព្រាហ្មណា តថាគតេន បញ្ចសុ សីលេសុ សមាទបិតា យាវជីវំ បញ្ច សីលានិ រក្ខិត្វា សគ្គេ និព្ពត្តិំសុ.

២. ទុតិយទ្វេព្រាហ្មណសុត្តវណ្ណនា

៥៣. ទុតិយេ ភាជនន្តិ យំកិញ្ចិ ភណ្ឌកំ. សេសំ បឋមេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

៣. អញ្ញតរព្រាហ្មណសុត្តវណ្ណនា

៥៤. តតិយេ សម្មោទនីយន្តិ សម្មោទជននិំ. សារណីយន្តិ សរិតព្ពយុត្តកំ. វីតិសារេត្វាតិ បរិយោសាបេត្វា. កិត្តាវតាតិ កិត្តកេន. សន្ទិដ្ឋិកោ ធម្មោ ហោតីតិ សាមំ បស្សិតព្ពោ ហោតិ. អកាលិកោតិ ន កាលន្តរេ ផលទាយកោ. ឯហិបស្សិកោតិ ‘‘ឯហិ បស្សា’’តិ ឯវំ ទស្សេតុំ សក្កាតិ អាគមនីយបដិបទំ បុច្ឆតិ. ឱបនេយ្យិកោតិ អត្តនោ ចិត្តំ ឧបនេតព្ពោ. បច្ចត្តំ វេទិតព្ពោតិ សាមំយេវ ជានិតព្ពោ. វិញ្ញូហីតិ បណ្ឌិតេហិ. បរិយាទិន្នចិត្តោតិ អាទិន្នគហិតបរាមដ្ឋចិត្តោ ហុត្វា. ចេតេតីតិ ចិន្តេតិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវ. ឥមស្មិំ បន សុត្តេ ព្រាហ្មណេន លោកុត្តរមគ្គោ បុច្ឆិតោ, សត្ថារាបិ សោយេវ កថិតោ. សោ ហិ សាមំ បស្សិតព្ពត្តា សន្ទិដ្ឋិកោ នាមាតិ.

៤. បរិព្ពាជកសុត្តវណ្ណនា

៥៥. ចតុត្ថេ ព្រាហ្មណបរិព្ពាជកោតិ ព្រាហ្មណជាតិកោ បរិព្ពាជកោ, ន ខត្តិយាទិជាតិកោ. អត្តត្ថម្បីតិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកំ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកំ អត្តនោ អត្ថំ.

៥. និព្ពុតសុត្តវណ្ណនា

៥៦. បញ្ចមេ អកាលិកន្តិ ន កាលន្តរេ បត្តព្ពំ. ឱបនេយ្យិកន្តិ បដិបត្តិយា ឧបគន្តព្ពំ.

៦. បលោកសុត្តវណ្ណនា

៥៧. ឆដ្ឋេ អាចរិយបាចរិយានន្តិ អាចរិយានញ្ចេវ អាចរិយាចរិយានញ្ច. អវីចិ មញ្ញេ ផុដោ អហោសីតិ យថា អវីចិ មហានិរយោ និរន្តរផុដោ នេរយិកសត្តេហិ បរិបុណ្ណោ, មនុស្សេហិ ឯវំ បរិបុណ្ណោ ហោតិ. កុក្កុដសំបាតិកាតិ ឯកគាមស្ស ឆទនបិដ្ឋិតោ ឧប្បតិត្វា ឥតរគាមស្ស ឆទនបិដ្ឋេ បតនសង្ខាតោ កុក្កុដសំបាតោ ឯតាសុ អត្ថីតិ កុក្កុដសំបាតិកា. កុក្កុដសំបាទិកាតិបិ បាឋោ, គាមន្តរតោ គាមន្តរំ កុក្កុដានំ បទសា គមនសង្ខាតោ កុក្កុដសំបាទោ ឯតាសុ អត្ថីតិ អត្ថោ. ឧភយម្បេតំ ឃននិវាសតំយេវ ទីបេតិ. អធម្មរាគរត្តាតិ រាគោ នាម ឯកន្តេនេវ អធម្មោ, អត្តនោ បរិក្ខារេសុ បន ឧប្បជ្ជមានោ ន អធម្មរាគោតិ អធិប្បេតោ, បរបរិក្ខារេសុ ឧប្បជ្ជមានោវ អធម្មរាគោតិ. វិសមលោភាភិភូតាតិ លោភស្ស សមកាលោ នាម នត្ថិ, ឯកន្តំ វិសមោវ ឯស. អត្តនា បរិគ្គហិតវត្ថុម្ហិ បន ឧប្បជ្ជមានោ សមលោភោ នាម, បរបរិគ្គហិតវត្ថុម្ហិ ឧប្បជ្ជមានោវ វិសមោតិ អធិប្បេតោ. មិច្ឆាធម្មបរេតាតិ អវត្ថុបដិសេវនសង្ខាតេន មិច្ឆាធម្មេន សមន្នាគតា. ទេវោ ន សម្មា ធារំ អនុប្បវេច្ឆតីតិ វស្សិតព្ពយុត្តេ កាលេ វស្សំ ន វស្សតិ. ទុព្ភិក្ខន្តិ ទុល្លភភិក្ខំ. ទុស្សស្សន្តិ វិវិធសស្សានំ អសម្បជ្ជនេន ទុស្សស្សំ. សេតដ្ឋិកន្តិ សស្សេ សម្បជ្ជមានេ បាណកា បតន្តិ, តេហិ ទដ្ឋត្តា និក្ខន្តនិក្ខន្តានិ សាលិសីសានិ សេតវណ្ណានិ ហោន្តិ និស្សារានិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘សេតដ្ឋិក’’ន្តិ. សលាកាវុត្តន្តិ វបិតំ វបិតំ សស្សំ សលាកាមត្តមេវ សម្បជ្ជតិ, ផលំ ន ទេតីតិ អត្ថោ. យក្ខាតិ យក្ខាធិបតិនោ. វាឡេ អមនុស្សេ ឱស្សជ្ជន្តីតិ ចណ្ឌយក្ខេ មនុស្សបថេ វិស្សជ្ជេន្តិ, តេ លទ្ធោកាសា មហាជនំ ជីវិតក្ខយំ បាបេន្តិ.

៧. វច្ឆគោត្តសុត្តវណ្ណនា

៥៨. សត្តមេ មហប្ផលន្តិ មហាវិបាកំ. ធម្មស្ស ចានុធម្មំ ព្យាករោន្តីតិ ឯត្ថ ធម្មោ នាម កថិតកថា, អនុធម្មោ នាម កថិតស្ស បដិកថនំ. សហធម្មិកោតិ សការណោ សហេតុកោ. វាទានុបាតោតិ វាទស្ស អនុបាតោ, អនុបតនំ បវត្តីតិ អត្ថោ. គារយ្ហំ ឋានន្តិ គរហិតព្ពយុត្តំ ការណំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ភោតា គោតមេន វុត្តា សការណា វាទប្បវត្តិ កិញ្ចិបិ គារយ្ហំ ការណំ ន អាគច្ឆតីតិ. អថ វា តេហិ បរេហិ វុត្តា សការណា វាទប្បវត្តិ កិញ្ចិ គារយ្ហំ ការណំ ន អាគច្ឆតីតិ បុច្ឆតិ.

អន្តរាយករោ ហោតីតិ អន្តរាយំ វិនាសំ កិច្ឆលាភកំ វិលោមកំ ករោតិ. បារិបន្ថិកោតិ បន្ថទូហនចោរោ. ខតោ ច ហោតីតិ គុណខននេន ខតោ ហោតិ. ឧបហតោតិ គុណុបឃាតេនេវ ឧបហតោ.

ចន្ទនិកាយាតិ អសុចិកលលកូបេ. ឱលិគល្លេតិ និទ្ធមនកលលេ. សោ ចាតិ សោ សីលវាតិ វុត្តខីណាសវោ. សីលក្ខន្ធេនាតិ សីលរាសិនា. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ ច វិមុត្តិញាណទស្សនំ វុច្ចតិ បច្ចវេក្ខណញាណំ, តំ អសេក្ខស្ស បវត្តត្តា អសេក្ខន្តិ វុត្តំ. ឥតរានិ សិក្ខាបរិយោសានប្បត្តតាយ សយម្បិ អសេក្ខានេវ. តានិ ច បន លោកុត្តរានិ, បច្ចវេក្ខណញាណំ លោកិយំ.

រោហិណីសូតិ រត្តវណ្ណាសុ. សរូបាសូតិ អត្តនោ វច្ឆកេហិ សមានរូបាសុ. បារេវតាសូតិ កបោតវណ្ណាសុ. ទន្តោតិ និព្ពិសេវនោ. បុង្គវោតិ ឧសភោ. ធោរយ្ហោតិ ធុរវាហោ. កល្យាណជវនិក្កមោតិ កល្យាណេន ឧជុនា ជវេន គន្តា. នាស្ស វណ្ណំ បរិក្ខរេតិ អស្ស គោណស្ស សរីរវណ្ណំ ន ឧបបរិក្ខន្តិ, ធុរវហនកម្មមេវ បន ឧបបរិក្ខន្តិ. យស្មិំ កស្មិញ្ចិ ជាតិយេតិ យត្ថ កត្ថចិ កុលជាតេ. យាសុ កាសុចិ ឯតាសូតិ ឯតាសុ ខត្តិយាទិប្បភេទាសុ យាសុ កាសុចិ ជាតីសុ.

ព្រហ្មចរិយស្ស កេវលីតិ ព្រហ្មចរិយស្ស កេវលេន សមន្នាគតោ, បរិបុណ្ណភាវេន យុត្តោតិ អត្ថោ. ខីណាសវោ ហិ សកលព្រហ្មចារី នាម ហោតិ. តេនេតំ វុត្តំ. បន្នភារោតិ ឱរោបិតភារោ, ខន្ធភារំ កិលេសភារំ កាមគុណភារញ្ច ឱរោបេត្វា ឋិតោតិ អត្ថោ. កតកិច្ចោតិ ចតូហិ មគ្គេហិ កិច្ចំ កត្វា ឋិតោ. បារគូ សព្ពធម្មានន្តិ សព្ពធម្មា វុច្ចន្តិ បញ្ចក្ខន្ធា ទ្វាទសាយតនានិ អដ្ឋារស ធាតុយោ, តេសំ សព្ពធម្មានំ អភិញ្ញាបារំ, បរិញ្ញាបារំ, បហានបារំ, ភាវនាបារំ, សច្ឆិកិរិយាបារំ, សមាបត្តិបារញ្ចាតិ ឆព្ពិធំ បារំ គតត្តា បារគូ. អនុបាទាយាតិ អគ្គហេត្វា. និព្ពុតោតិ កិលេសសន្តាបរហិតោ. វិរជេតិ រាគទោសមោហរជរហិតេ.

អវិជានន្តាតិ ខេត្តំ អជានន្តា. ទុម្មេធាតិ និប្បញ្ញា. អស្សុតាវិនោតិ ខេត្តវិនិច្ឆយសវនេន រហិតា. ពហិទ្ធាតិ ឥមម្ហា សាសនា ពហិទ្ធា. ន ហិ សន្តេ ឧបាសរេតិ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធខីណាសវេ ឧត្តមបុរិសេ ន ឧបសង្កមន្តិ. ធីរសម្មតេតិ បណ្ឌិតេហិ សម្មតេ សម្ភាវិតេ. មូលជាតា បតិដ្ឋិតាតិ ឥមិនា សោតាបន្នស្ស សទ្ធំ ទស្សេតិ. កុលេ វា ឥធ ជាយរេតិ ឥធ វា មនុស្សលោកេ ខត្តិយព្រាហ្មណវេស្សកុលេ ជាយន្តិ. អយមេវ ហិ តិវិធា កុលសម្បត្តិ នាម. អនុបុព្ពេន និព្ពានំ, អធិគច្ឆន្តីតិ សីលសមាធិបញ្ញាតិ ឥមេ គុណេ បូរេត្វា អនុក្កមេន និព្ពានំ អធិគច្ឆន្តីតិ.

៨. តិកណ្ណសុត្តវណ្ណនា

៥៩. អដ្ឋមេ តិកណ្ណោតិ តស្ស នាមំ. ឧបសង្កមីតិ ‘‘សមណោ កិរ គោតមោ បណ្ឌិតោ, គច្ឆិស្សាមិ តស្ស សន្តិក’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ភុត្តបាតរាសោ មហាជនបរិវុតោ ឧបសង្កមិ. ភគវតោ សម្មុខាតិ ទសពលស្ស បុរតោ និសីទិត្វា. វណ្ណំ ភាសតីតិ កស្មា ភាសតិ? សោ កិរ ឥតោ បុព្ពេ តថាគតស្ស សន្តិកំ អគតបុព្ពោ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘ពុទ្ធា នាម ទុរាសទា, មយិ បឋមតរំ អកថេន្តេ កថេយ្យ វា ន វា. សចេ ន កថេស្សតិ, អថ មំ សមាគមដ្ឋានេ កថេន្តំ ឯវំ វក្ខន្តិ ‘ត្វំ ឥធ កស្មា កថេសិ, យេន តេ សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វចនមត្តម្បិ ន លទ្ធ’ន្តិ. តស្មា ‘ឯវំ មេ អយំ គរហា មុច្ចិស្សតី’’’តិ មញ្ញមានោ ភាសតិ. កិញ្ចាបិ ព្រាហ្មណានំ វណ្ណំ ភាសតិ, តថាគតស្ស បន ញាណំ ឃដ្ដេស្សាមីតិ អធិប្បាយេនេវ ភាសតិ. ឯវម្បិ តេវិជ្ជា ព្រាហ្មណាតិ តេវិជ្ជកព្រាហ្មណា ឯវំបណ្ឌិតា ឯវំធីរា ឯវំព្យត្តា ឯវំពហុស្សុតា ឯវំវាទិនោ, ឯវំសម្មតាតិ អត្ថោ. ឥតិបីតិ ឥមិនា តេសំ បណ្ឌិតាទិអាការបរិច្ឆេទំ ទស្សេតិ. ឯត្តកេន ការណេន បណ្ឌិតា…បេ… ឯត្តកេន ការណេន សម្មតាតិ អយញ្ហិ ឯត្ថ អត្ថោ.

យថា កថំ បន ព្រាហ្មណាតិ ឯត្ថ យថាតិ ការណវចនំ, កថំ បនាតិ បុច្ឆាវចនំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កថំ បន, ព្រាហ្មណ, ព្រាហ្មណា តេវិជ្ជំ បញ្ញាបេន្តិ. យថា ឯវំ សក្កា ហោតិ ជានិតុំ, តំ ការណំ វទេហីតិ. តំ សុត្វា ព្រាហ្មណោ ‘‘ជាននដ្ឋានេយេវ មំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ បុច្ឆិ, នោ អជាននដ្ឋានេ’’តិ អត្តមនោ ហុត្វា ឥធ, ភោ គោតមាតិអាទិមាហ. តត្ថ ឧភតោតិ ទ្វីហិបិ បក្ខេហិ. មាតិតោ ច បិតិតោ ចាតិ យស្ស មាតា ព្រាហ្មណី, មាតុ មាតា ព្រាហ្មណី, តស្សាបិ មាតា ព្រាហ្មណី. បិតា ព្រាហ្មណោ, បិតុ បិតា ព្រាហ្មណោ, តស្សាបិ បិតា ព្រាហ្មណោ, សោ ឧភតោ សុជាតោ មាតិតោ ច បិតិតោ ច. សំសុទ្ធគហណិកោតិ យស្ស សំសុទ្ធា មាតុ គហណី, កុច្ឆីតិ អត្ថោ. ‘‘សមវេបាកិនិយា គហណិយា’’តិ បន ឯត្ថ កម្មជតេជោធាតុ គហណីតិ វុច្ចតិ.

យាវ សត្តមា បិតាមហយុគាតិ ឯត្ថ បិតុ បិតា បិតាមហោ, បិតាមហស្ស យុគំ បិតាមហយុគំ. យុគន្តិ អាយុប្បមាណំ វុច្ចតិ. អភិលាបមត្តមេវ ចេតំ, អត្ថតោ បន បិតាមហោយេវ បិតាមហយុគំ. តតោ ឧទ្ធំ សព្ពេបិ បុព្ពបុរិសា បិតាមហគ្គហណេនេវ គហិតា. ឯវំ យាវ សត្តមោ បុរិសោ, តាវ សំសុទ្ធគហណិកោ, អថ វា អក្ខិត្តោ អនុបក្កុដ្ឋោ ជាតិវាទេនាតិ ទស្សេតិ. អក្ខិត្តោតិ ‘‘អបនេថ ឯតំ, កិំ ឥមិនា’’តិ ឯវំ អក្ខិត្តោ អនវក្ខិត្តោ. អនុបក្កុដ្ឋោតិ ន ឧបក្កុដ្ឋោ, ន អក្កោសំ វា និន្ទំ វា បត្តបុព្ពោ. កេន ការណេនាតិ? ជាតិវាទេន. ‘‘ឥតិបិ ហីនជាតិកោ ឯសោ’’តិ ឯវរូបេន វចនេនាតិ អត្ថោ.

អជ្ឈាយកោតិ ឥទំ ‘‘ន ទានិមេ ឈាយន្តិ, ន ទានិមេ ឈាយន្តីតិ ខោ, វាសេដ្ឋ, អជ្ឈាយកា អជ្ឈាយកាតេវ តតិយំ អក្ខរំ ឧបនិព្ពត្ត’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.១៣២) ឯវំ បឋមកប្បិកកាលេ ឈានវិរហិតានំ ព្រាហ្មណានំ គរហវចនំ ឧប្បន្នំ. ឥទានិ បន តំ អជ្ឈាយតីតិ អជ្ឈាយកោ, មន្តេ បរិវត្តេតីតិ ឥមិនា អត្ថេន បសំសាវចនំ កត្វា វោហរន្តិ. មន្តេ ធារេតីតិ មន្តធរោ.

តិណ្ណំ វេទានន្តិ ឥរុព្ពេទយជុព្ពេទសាមព្ពេទានំ. ឱដ្ឋបហតករណវសេន បារំ គតោតិ បារគូ. សហ និឃណ្ឌុនា ច កេដុភេន ច សនិឃណ្ឌុកេដុភានំ. និឃណ្ឌូតិ នាមនិឃណ្ឌុរុក្ខាទីនំ វេវចនបកាសកសត្ថំ. កេដុភន្តិ កិរិយាកប្បវិកប្បោ កវីនំ ឧបការាយ សត្ថំ. សហ អក្ខរប្បភេទេន សាក្ខរប្បភេទានំ. អក្ខរប្បភេទោតិ សិក្ខា ច និរុត្តិ ច. ឥតិហាសបញ្ចមានន្តិ អាថព្ពណវេទំ ចតុត្ថំ កត្វា ឥតិហ អាស, ឥតិហ អាសាតិ ឦទិសវចនបដិសំយុត្តោ បុរាណកថាសង្ខាតោ ខត្តវិជ្ជាសង្ខាតោ វា ឥតិហាសោ បញ្ចមោ ឯតេសន្តិ ឥតិហាសបញ្ចមា. តេសំ ឥតិហាសបញ្ចមានំ វេទានំ.

បទំ តទវសេសញ្ច ព្យាករណំ អធីយតិ វេទេតិ ចាតិ បទកោ វេយ្យាករណោ. លោកាយតំ វុច្ចតិ វិតណ្ឌវាទសត្ថំ. មហាបុរិសលក្ខណន្តិ មហាបុរិសានំ ពុទ្ធាទីនំ លក្ខណទីបកំ ទ្វាទសសហស្សគន្ថបមាណំ សត្ថំ, យត្ថ សោឡសសហស្សគាថាបទបរិមាណា ពុទ្ធមន្តា នាម អហេសុំ, យេសំ វសេន ‘‘ឥមិនា លក្ខណេន សមន្នាគតា ពុទ្ធា នាម ហោន្តិ, ឥមិនា បច្ចេកពុទ្ធា, ទ្វេ អគ្គសាវកា, អសីតិ មហាសាវកា, ពុទ្ធមាតា, ពុទ្ធបិតា, អគ្គុបដ្ឋាកា, អគ្គុបដ្ឋាយិកា, រាជា ចក្កវត្តី’’តិ អយំ វិសេសោ ញាយតិ. អនវយោតិ ឥមេសុ លោកាយតមហាបុរិសលក្ខណេសុ អនូនោ បរិបូរការី, អវយោ ន ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. អវយោ នាម យោ តានិ អត្ថតោ ច គន្ថតោ ច សន្ធារេតុំ ន សក្កោតិ. អថ វា អនវយោតិ អនុ អវយោ, សន្ធិវសេន ឧការលោបោ. អនុ អវយោ បរិបុណ្ណសិប្បោតិ អត្ថោ.

តេន ហីតិ ឥទំ ភគវា នំ អាយាចន្តំ ទិស្វា ‘‘ឥទានិស្ស បញ្ហំ កថេតុំ កាលោ’’តិ ញត្វា អាហ. តស្សត្ថោ – យស្មា មំ អាយាចសិ, តស្មា សុណាហីតិ. វិវិច្ចេវ កាមេហីតិអាទិ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៧០) វិត្ថារិតមេវ. ឥធ បនេតំ តិស្សន្នំ វិជ្ជានំ បុព្ពភាគបដិបត្តិទស្សនត្ថំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ ទ្វិន្នំ វិជ្ជានំ អនុបទវណ្ណនា ចេវ ភាវនានយោ ច វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៤០២ អាទយោ) វិត្ថារិតោវ.

បឋមា វិជ្ជាតិ បឋមំ ឧប្បន្នាតិ បឋមា, វិទិតករណដ្ឋេន វិជ្ជា. កិំ វិទិតំ ករោតិ? បុព្ពេនិវាសំ. អវិជ្ជាតិ តស្សេវ បុព្ពេនិវាសស្ស អវិទិតករណដ្ឋេន តប្បដិច្ឆាទកោ មោហោ វុច្ចតិ. តមោតិ ស្វេវ មោហោ បដិច្ឆាទកដ្ឋេន តមោតិ វុច្ចតិ. អាលោកោតិ សាយេវ វិជ្ជា ឱភាសករណដ្ឋេន អាលោកោតិ វុច្ចតិ. ឯត្ថ ច វិជ្ជា អធិគតាតិ អយំ អត្ថោ. សេសំ បសំសាវចនំ. យោជនា បនេត្ថ អយមស្ស វិជ្ជា អធិគតា, អថស្ស អធិគតវិជ្ជស្ស អវិជ្ជា វិហតា វិនដ្ឋាតិ អត្ថោ. កស្មា? យស្មា វិជ្ជា ឧប្បន្នា. ឥតរស្មិម្បិ បទទ្វយេ ឯសេវ នយោ. យថា តន្តិ ឯត្ថ យថាតិ ឱបម្មំ, ន្តិ និបាតមត្តំ. សតិយា អវិប្បវាសេន អប្បមត្តស្ស. វីរិយាតាបេន អាតាបិនោ. កាយេ ច ជីវិតេ ច អនបេក្ខតាយ បហិតត្តស្ស. បេសិតត្តស្សាតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា អប្បមត្តស្ស អាតាបិនោ បហិតត្តស្ស វិហរតោ អវិជ្ជា វិហញ្ញេយ្យ, វិជ្ជា ឧប្បជ្ជេយ្យ. តមោ វិហញ្ញេយ្យ, អាលោកោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, ឯវមេវ តស្ស អវិជ្ជា វិហតា, វិជ្ជា ឧប្បន្នា. តមោ វិហតោ, អាលោកោ ឧប្បន្នោ. ឯតស្ស តេន បធានានុយោគស្ស អនុរូបមេវ ផលំ លទ្ធន្តិ.

ចុតូបបាតកថាយំ វិជ្ជាតិ ទិព្ពចក្ខុញាណវិជ្ជា. អវិជ្ជាតិ សត្តានំ ចុតិបដិសន្ធិប្បដិច្ឆាទិកា អវិជ្ជា. សេសំ វុត្តនយមេវ.

តតិយវិជ្ជាយ សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេតិ វិបស្សនាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានចិត្តំ វេទិតព្ពំ. អាសវានំ ខយញាណាយាតិ អរហត្តមគ្គញាណត្ថាយ. អរហត្តមគ្គោ ហិ អាសវវិនាសនតោ អាសវានំ ខយោតិ វុច្ចតិ, តត្រ ចេតំ ញាណំ តត្ថ បរិយាបន្នត្តាតិ. ចិត្តំ អភិនិន្នាមេតីតិ វិបស្សនាចិត្តំ អភិនីហរតិ. សោ ឥទំ ទុក្ខន្តិ ឯវមាទីសុ ឯត្តកំ ទុក្ខំ, ន ឥតោ ភិយ្យោតិ សព្ពម្បិ ទុក្ខសច្ចំ សរសលក្ខណប្បដិវេធេន យថាភូតំ បជានាតិ បដិវិជ្ឈតិ, តស្ស ច ទុក្ខស្ស និព្ពត្តិកំ តណ្ហំ ‘‘អយំ ទុក្ខសមុទយោ’’តិ, តទុភយម្បិ យំ ឋានំ បត្វា និរុជ្ឈតិ, តំ តេសំ អបវត្តិំ និព្ពានំ ‘‘អយំ ទុក្ខនិរោធោ’’តិ. តស្ស ច សម្បាបកំ អរិយមគ្គំ ‘‘អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា’’តិ សរសលក្ខណប្បដិវេធេន យថាភូតំ បជានាតិ បដិវិជ្ឈតីតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឯវំ សរូបតោ សច្ចានិ ទស្សេត្វា ឥទានិ កិលេសវសេន បរិយាយតោ ទស្សេន្តោ ឥមេ អាសវាតិអាទិមាហ. តស្ស ឯវំ ជានតោ ឯវំ បស្សតោតិ តស្ស ភិក្ខុនោ ឯវំ ជានន្តស្ស ឯវំ បស្សន្តស្ស. សហ វិបស្សនាយ កោដិប្បត្តំ មគ្គំ កថេសិ. កាមាសវាតិ កាមាសវតោ. វិមុច្ចតីតិ ឥមិនា មគ្គក្ខណំ ទស្សេតិ. មគ្គក្ខណេ ហិ ចិត្តំ វិមុច្ចតិ, ផលក្ខណេ វិមុត្តំ ហោតិ. វិមុត្តស្មិំ វិមុត្តមិតិ ញាណន្តិ ឥមិនា បច្ចវេក្ខណញាណំ ទស្សេតិ. ខីណា ជាតីតិអាទីហិ តស្ស ភូមិំ. តេន ហិ ញាណេន សោ បច្ចវេក្ខន្តោ ខីណា ជាតីតិអាទីនិ បជានាតិ. កតមា បនស្ស ជាតិ ខីណា, កថញ្ច នំ បជានាតីតិ? ន តាវស្ស អតីតា ជាតិ ខីណា បុព្ពេវ ខីណត្តា, ន អនាគតា, អនាគតេ វាយាមាភាវតោ, ន បច្ចុប្បន្នា, វិជ្ជមានត្តា. យា បន មគ្គស្ស អភាវិតត្តា ឧប្បជ្ជេយ្យ ឯកចតុបញ្ចវោការភវេសុ ឯកចតុបញ្ចក្ខន្ធប្បភេទា ជាតិ, សា មគ្គស្ស ភាវិតត្តា អនុប្បាទធម្មតំ អាបជ្ជនេន ខីណា. តំ សោ មគ្គភាវនាយ បហីនកិលេសេ បច្ចវេក្ខិត្វា កិលេសាភាវេ វិជ្ជមានម្បិ កម្មំ អាយតិអប្បដិសន្ធិកំ ហោតីតិ ជានន្តោ បជានាតិ.

វុសិតន្តិ វុត្ថំ បរិវុត្ថំ, កតំ ចរិតំ និដ្ឋិតន្តិ អត្ថោ. ព្រហ្មចរិយន្តិ មគ្គព្រហ្មចរិយំ. បុថុជ្ជនកល្យាណកេន ហិ សទ្ធិំ សត្ត សេក្ខា ព្រហ្មចរិយវាសំ វសន្តិ នាម, ខីណាសវោ វុត្ថវាសោ. តស្មា សោ អត្តនោ ព្រហ្មចរិយវាសំ បច្ចវេក្ខន្តោ ‘‘វុសិតំ ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ បជានាតិ. កតំ ករណីយន្តិ ចតូសុ សច្ចេសុ ចតូហិ មគ្គេហិ បរិញ្ញាបហានសច្ឆិកិរិយាភាវនាភិសមយវសេន សោឡសវិធម្បិ កិច្ចំ និដ្ឋាបិតន្តិ អត្ថោ. បុថុជ្ជនកល្យាណកាទយោ ហិ តំ កិច្ចំ ករោន្តិ, ខីណាសវោ កតករណីយោ. តស្មា សោ អត្តនោ ករណីយំ បច្ចវេក្ខន្តោ ‘‘កតំ ករណីយ’’ន្តិ បជានាតិ. នាបរំ ឥត្ថត្តាយាតិ បុន ឥត្ថភាវាយ, ឯវំ សោឡសវិធកិច្ចភាវាយ កិលេសក្ខយាយ វា មគ្គភាវនាកិច្ចំ មេ នត្ថីតិ បជានាតិ. អថ វា ឥត្ថត្តាយាតិ ឥត្ថភាវតោ, ឥមស្មា ឯវំ បការា ឥទានិ វត្តមានក្ខន្ធសន្តានា អបរំ ខន្ធសន្តានំ មយ្ហំ នត្ថិ, ឥមេ បន បញ្ចក្ខន្ធា បរិញ្ញាតា តិដ្ឋន្តិ ឆិន្នមូលកា រុក្ខា វិយ. តេ ចរិមកវិញ្ញាណនិរោធេន អនុបាទានោ វិយ ជាតវេទោ និព្ពាយិស្សន្តីតិ បជានាតិ. ឥធ វិជ្ជាតិ អរហត្តមគ្គញាណវិជ្ជា. អវិជ្ជាតិ ចតុសច្ចប្បដិច្ឆាទិកា អវិជ្ជា. សេសំ វុត្តនយមេវ.

អនុច្ចាវចសីលស្សាតិ យស្ស សីលំ កាលេន ហាយតិ, កាលេន វឌ្ឍតិ, សោ ឧច្ចាវចសីលោ នាម ហោតិ. ខីណាសវស្ស បន សីលំ ឯកន្តវឌ្ឍិតមេវ. តស្មា សោ អនុច្ចាវចសីលោ នាម ហោតិ. វសីភូតន្តិ វសិប្បត្តំ. សុសមាហិតន្តិ សុដ្ឋុ សមាហិតំ, អារម្មណម្ហិ សុដ្ឋបិតំ. ធីរន្តិ ធិតិសម្បន្នំ. មច្ចុហាយិនន្តិ មច្ចុំ ជហិត្វា ឋិតំ. សព្ពប្បហាយិនន្តិ សព្ពេ បាបធម្មេ បជហិត្វា ឋិតំ. ពុទ្ធន្តិ ចតុសច្ចពុទ្ធំ. អន្តិមទេហិនន្តិ សព្ពបច្ឆិមសរីរធារិនំ. តំ នមស្សន្តិ គោតមន្តិ តំ គោតមគោត្តំ ពុទ្ធសាវកា នមស្សន្តិ. អថ វា គោតមពុទ្ធស្ស សាវកោបិ គោតមោ, តំ គោតមំ ទេវមនុស្សា នមស្សន្តីតិ អត្ថោ.

បុព្ពេនិវាសន្តិ បុព្ពេនិវុត្ថក្ខន្ធបរម្បរំ. យោវេតីតិ យោ អវេតិ អវគច្ឆតិ. យោវេទីតិបិ បាឋោ. យោ អវេទិ, វិទិតំ បាកដំ កត្វា ឋិតោតិ អត្ថោ. សគ្គាបាយញ្ច បស្សតីតិ ឆ កាមាវចរេ នវ ព្រហ្មលោកេ ចត្តារោ ច អបាយេ បស្សតិ. ជាតិក្ខយំ បត្តោតិ អរហត្តំ បត្តោ. អភិញ្ញាវោសិតោតិ ជានិត្វា កិច្ចវោសានេន វោសិតោ. មុនីតិ មោនេយ្យេន សមន្នាគតោ ខីណាសវមុនិ. ឯតាហីតិ ហេដ្ឋា និទ្ទិដ្ឋាហិ បុព្ពេនិវាសញាណាទីហិ. នាញ្ញំ លបិតលាបនន្តិ យោ បនញ្ញោ តេវិជ្ជោតិ អញ្ញេហិ លបិតវចនមត្តមេវ លបតិ, តមហំ តេវិជ្ជោតិ ន វទាមិ, អត្តបច្ចក្ខតោ ញត្វា បរស្សបិ តិស្សោ វិជ្ជា កថេន្តមេវាហំ តេវិជ្ជោតិ វទាមីតិ អត្ថោ. កលន្តិ កោដ្ឋាសំ. នាគ្ឃតីតិ ន បាបុណាតិ. ឥទានិ ព្រាហ្មណោ ភគវតោ កថាយ បសន្នោ បសន្នាការំ ករោន្តោ អភិក្កន្តន្តិអាទិមាហ.

៩. ជាណុស្សោណិសុត្តវណ្ណនា

៦០. នវមេ យស្សស្សូតិ យស្ស ភវេយ្យុំ. យញ្ញោតិអាទីសុ យជិតព្ពោតិ យញ្ញោ, ទេយ្យធម្មស្សេតំ នាមំ. សទ្ធន្តិ មតកភត្តំ. ថាលិបាកោតិ វរបុរិសានំ ទាតព្ពយុត្តំ ភត្តំ. ទេយ្យធម្មន្តិ វុត្តាវសេសំ យំកិញ្ចិ ទេយ្យធម្មំ នាម. តេវិជ្ជេសុ ព្រាហ្មណេសុ ទានំ ទទេយ្យាតិ សព្ពមេតំ ទានំ តេវិជ្ជេសុ ទទេយ្យ, តេវិជ្ជា ព្រាហ្មណាវ បដិគ្គហេតុំ យុត្តាតិ ទស្សេតិ. សេសមេត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវាតិ.

១០. សង្គារវសុត្តវណ្ណនា

៦១. ទសមេ សង្គារវោតិ ឯវំនាមកោ រាជគហនគរេ ជិណ្ណបដិសង្ខរណការកោ អាយុត្តកព្រាហ្មណោ. ឧបសង្កមីតិ ភុត្តបាតរាសោ ហុត្វា មហាជនបរិវុតោ ឧបសង្កមិ. មយមស្សូតិ ឯត្ថ អស្សូតិ និបាតមត្តំ, មយំ, ភោ គោតម, ព្រាហ្មណា នាមាតិ ឥទមេវ អត្ថបទំ. យញ្ញំ យជាមាតិ ពាហិរសមយេ សព្ពចតុក្កេន សព្ពដ្ឋកេន សព្ពសោឡសកេន សព្ពទ្វត្តិំសាយ សព្ពចតុសដ្ឋិយា សព្ពសតេន សព្ពបញ្ចសតេនាតិ ច ឯវំ បាណឃាតបដិសំយុត្តោ យញ្ញោ នាម ហោតិ. តំ សន្ធាយេវមាហ. អនេកសារីរិកន្តិ អនេកសរីរសម្ភវំ. យទិទន្តិ យា ឯសា. យញ្ញាធិករណន្តិ យជនការណា ចេវ យាជនការណា ចាតិ អត្ថោ. ឯកស្មិញ្ហិ ពហូនំ ទទន្តេបិ ទាបេន្តេបិ ពហូសុបិ ពហូនំ ទេន្តេសុបិ ទាបេន្តេសុបិ បុញ្ញបដិបទា អនេកសារីរិកា នាម ហោតិ. តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. តុយ្ហញ្ច តុយ្ហញ្ច យជាមីតិ វទន្តស្សាបិ ត្វញ្ច ត្វញ្ច យជាហីតិ អាណាបេន្តស្សាបិ ច អនេកសារីរិកាវ ហោតិ. តម្បិ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. យស្ស វា តស្ស វាតិ យស្មា វា តស្មា វា. ឯកមត្តានំ ទមេតីតិ អត្តនោ ឥន្ទ្រិយទមនវសេន ឯកំ អត្តានមេវ ទមេតិ. ឯកមត្តានំ សមេតីតិ អត្តនោ រាគាទិសមនវសេន ឯកំ អត្តានមេវ សមេតិ. បរិនិព្ពាបេតីតិ រាគាទិបរិនិព្ពានេនេវ បរិនិព្ពាបេតិ. ឯវមស្សាយន្តិ ឯវំ សន្តេបិ អយំ.

ឯវមិទំ ព្រាហ្មណស្ស កថំ សុត្វា សត្ថា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ បសុឃាតកសំយុត្តំ មហាយញ្ញំ អនេកសារីរិកំ បុញ្ញបដិបទំ វទេតិ, បព្ពជ្ជាមូលកំ បន បុញ្ញុប្បត្តិបដិបទំ ឯកសារីរិកន្តិ វទេតិ. នេវាយំ ឯកសារីរិកំ ជានាតិ, ន អនេកសារីរិកំ, ហន្ទស្ស ឯកសារីរិកញ្ច អនេកសារីរិកញ្ច បដិបទំ ទេសេស្សាមី’’តិ ឧបរិ ទេសនំ វឌ្ឍេន្តោ តេន ហិ ព្រាហ្មណាតិអាទិមាហ. តត្ថ យថា តេ ខមេយ្យាតិ យថា តុយ្ហំ រុច្ចេយ្យ. ឥធ តថាគតោ លោកេ ឧប្បជ្ជតីតិអាទិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតមេវ. ឯថាយំ មគ្គោតិ ឯថ តុម្ហេ, អហមនុសាសាមិ, អយំ មគ្គោ. អយំ បដិបទាតិ តស្សេវ វេវចនំ. យថា បដិបន្នោតិ យេន មគ្គេន បដិបន្នោ. អនុត្តរំ ព្រហ្មចរិយោគធន្តិ អរហត្តមគ្គសង្ខាតស្ស ព្រហ្មចរិយស្ស អនុត្តរំ ឱគធំ ឧត្តមបតិដ្ឋាភូតំ និព្ពានំ. ឥច្ចាយន្តិ ឥតិ អយំ.

អប្បដ្ឋតរាតិ យត្ថ ពហូហិ វេយ្យាវច្ចករេហិ វា ឧបករណេហិ វា អត្ថោ នត្ថិ. អប្បសមារម្ភតរាតិ យត្ថ ពហូនំ កម្មច្ឆេទវសេន បីឡាសង្ខាតោ សមារម្ភោ នត្ថិ. សេយ្យថាបិ ភវំ គោតមោ, ភវំ ចានន្ទោ, ឯតេ មេ បុជ្ជាតិ យថា ភវំ គោតមោ, ភវញ្ចានន្ទោ, ឯវរូបា មម បូជិតា, តុម្ហេយេវ ទ្វេ ជនា មយ្ហំ បុជ្ជា ច បាសំសា ចាតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយេតំ វទតិ. តស្ស កិរ ឯវំ អហោសិ – ‘‘អានន្ទត្ថេរោ មំយេវ ឥមំ បញ្ហំ កថាបេតុកាមោ, អត្តនោ ខោ បន វណ្ណេ វុត្តេ បទុស្សនកោ នាម នត្ថី’’តិ. តស្មា បញ្ហំ អកថេតុកាមោ វណ្ណភណនេន វិក្ខេបំ ករោន្តោ ឯវមាហ.

ខោ ត្យាហន្តិ ន ខោ តេ អហំ. ថេរោបិ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ បញ្ហំ អកថេតុកាមោ បរិវត្តតិ, ឥមំ បញ្ហំ ឯតំយេវ កថាបេស្សាមី’’តិ. តស្មា នំ ឯវមាហ.

សហធម្មិកន្តិ សការណំ. សំសាទេតីតិ សំសីទាបេតិ. នោ វិស្សជ្ជេតីតិ ន កថេតិ. យំនូនាហំ បរិមោចេយ្យន្តិ យំនូនាហំ ឧភោបេតេ វិហេសតោ បរិមោចេយ្យំ. ព្រាហ្មណោ ហិ អានន្ទេន បុច្ឆិតំ បញ្ហំ អកថេន្តោ វិហេសេតិ, អានន្ទោបិ ព្រាហ្មណំ អកថេន្តំ កថាបេន្តោ. ឥតិ ឧភោបេតេ វិហេសតោ មោចេស្សាមីតិ ចិន្តេត្វា ឯវមាហ. កា ន្វជ្ជាតិ កា នុ អជ្ជ. អន្តរាកថា ឧទបាទីតិ អញ្ញិស្សា កថាយ អន្តរន្តរេ កតរា កថា ឧប្បជ្ជីតិ បុច្ឆតិ. តទា កិរ រាជន្តេបុរេ តីណិ បាដិហារិយានិ អារព្ភ កថា ឧទបាទិ, តំ បុច្ឆាមីតិ សត្ថា ឯវមាហ. អថ ព្រាហ្មណោ ‘‘ឥទានិ វត្តុំ សក្ខិស្សាមី’’តិ រាជន្តេបុរេ ឧប្បន្នំ កថំ អារោចេន្តោ អយំ ខ្វជ្ជ, ភោ គោតមាតិអាទិមាហ. តត្ថ អយំ ខ្វជ្ជាតិ អយំ ខោ អជ្ជ. បុព្ពេ សុទន្តិ ឯត្ថ សុទន្តិ និបាតមត្តំ. ឧត្តរិ មនុស្សធម្មាតិ ទសកុសលកម្មបថសង្ខាតា មនុស្សធម្មា ឧត្តរិំ. ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ទស្សេសុន្តិ ភិក្ខាចារំ គច្ឆន្តា អាកាសេនេវ គមិំសុ ចេវ អាគមិំសុ ចាតិ ឯវំ បុព្ពេ បវត្តំ អាកាសគមនំ សន្ធាយេវមាហ. ឯតរហិ បន ពហុតរា ច ភិក្ខូតិ ឥទំ សោ ព្រាហ្មណោ ‘‘បុព្ពេ ភិក្ខូ ‘ចត្តារោ បច្ចយេ ឧប្បាទេស្សាមា’តិ មញ្ញេ ឯវមកំសុ, ឥទានិ បច្ចយានំ ឧប្បន្នភាវំ ញត្វា សោប្បេន ចេវ បមាទេន ច វីតិនាមេន្តី’’តិ លទ្ធិយា ឯវមាហ.

បាដិហារិយានីតិ បច្ចនីកបដិហរណវសេន បាដិហារិយានិ. ឥទ្ធិបាដិហារិយន្តិ ឥជ្ឈនវសេន ឥទ្ធិ, បដិហរណវសេន បាដិហារិយំ, ឥទ្ធិយេវ បាដិហារិយំ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. អនេកវិហិតំ ឥទ្ធិវិធន្តិអាទីនំ អត្ថោ ចេវ ភាវនានយោ ច វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៦៥) វិត្ថារិតោវ.

និមិត្តេន អាទិសតីតិ អាគតនិមិត្តេន វា គតនិមិត្តេន វា ឋិតនិមិត្តេន វា ‘‘ឥទំ នាម ភវិស្សតី’’តិ កថេតិ. តត្រិទំ វត្ថុ – ឯកោ កិរ រាជា តិស្សោ មុត្តា គហេត្វា បុរោហិតំ បុច្ឆិ ‘‘កិំ មេ, អាចរិយ, ហត្ថេ’’តិ. សោ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេសិ, តេន ច សមយេន ឯកា សរពូ ‘‘មក្ខិកំ គហេស្សាមី’’តិ បក្ខន្តា, គហណកាលេ មក្ខិកា បលាតា. សោ មក្ខិកាយ មុត្តត្តា ‘‘មុត្តា មហារាជា’’តិ អាហ. មុត្តា តាវ ហោន្តុ, កតិ មុត្តាតិ. សោ បុន និមិត្តំ ឱលោកេសិ. អថាវិទូរេ កុក្កុដោ តិក្ខត្តុំ សទ្ទំ និច្ឆារេសិ. ព្រាហ្មណោ ‘‘តិស្សោ មហារាជា’’តិ អាហ. ឯវំ ឯកច្ចោ អាគតនិមិត្តេន កថេតិ. ឯតេនុបាយេន គតឋិតនិមិត្តេហិបិ កថនំ វេទិតព្ពំ. ឯវម្បិ តេ មនោតិ ឯវំ តវ មនោ សោមនស្សិតោ វា ទោមនស្សិតោ វា កាមវិតក្កាទិសំយុត្តោ វាតិ. ទុតិយំ តស្សេវ វេវចនំ. ឥតិបិ តេ ចិត្តន្តិ ឥតិបិ តវ ចិត្តំ, ឥមញ្ច ឥមញ្ច អត្ថំ ចិន្តយមានំ បវត្តតីតិ អត្ថោ. ពហុំ ចេបិ អាទិសតីតិ ពហុំ ចេបិ កថេតិ. តថេវ តំ ហោតីតិ យថា កថិតំ, តថេវ ហោតិ.

អមនុស្សានន្តិ យក្ខបិសាចាទីនំ. ទេវតានន្តិ ចាតុមហារាជិកាទីនំ. សទ្ទំ សុត្វាតិ អញ្ញស្ស ចិត្តំ ញត្វា កថេន្តានំ សុត្វា. វិតក្កវិប្ផារសទ្ទន្តិ វិតក្កវិប្ផារវសេន ឧប្បន្នំ វិប្បលបន្តានំ សុត្តប្បមត្តាទីនំ សទ្ទំ. សុត្វាតិ តំ សុត្វា. យំ វិតក្កយតោ តស្ស សោ សទ្ទោ ឧប្បន្នោ, តស្ស វសេន ‘‘ឯវម្បិ តេ មនោ’’តិអាទិសតិ.

តត្រិមានិ វត្ថូនិ – ឯកោ កិរ មនុស្សោ ‘‘អដ្ដំ ករិស្សាមី’’តិ គាមា នគរំ គច្ឆន្តោ និក្ខន្តដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ‘‘វិនិច្ឆយសភាយំ រញ្ញោ ច រាជមហាមត្តានញ្ច ឥទំ កថេស្សាមិ ឥទំ កថេស្សាមី’’តិ វិតក្កេន្តោ រាជកុលំ គតោ វិយ រញ្ញោ បុរតោ ឋិតោ វិយ អដ្ដការកេន សទ្ធិំ កថេន្តោ វិយ ច អហោសិ, តស្ស តំ វិតក្កវិប្ផារវសេន និច្ឆរន្តំ សទ្ទំ សុត្វា ឯកោ បុរិសោ ‘‘កេនដ្ឋេន គច្ឆសី’’តិ អាហ. អដ្ដកម្មេនាតិ. គច្ឆ, ជយោ តេ ភវិស្សតីតិ. សោ គន្ត្វា អដ្ដំ កត្វា ជយមេវ បាបុណិ.

អបរោបិ ថេរោ មោឡិយគាមេ បិណ្ឌាយ ចរិ. អថ នំ និក្ខមន្តំ ឯកា ទារិកា អញ្ញវិហិតា ន អទ្ទស. សោ គាមទ្វារេ ឋត្វា និវត្តិត្វា ឱលោកេត្វា តំ ទិស្វា វិតក្កេន្តោ អគមាសិ. គច្ឆន្តោយេវ ច ‘‘កិំ នុ ខោ កុរុមានា ទារិកា ន អទ្ទសា’’តិ វចីភេទំ អកាសិ. បស្សេ ឋិតោ ឯកោ បុរិសោ សុត្វា ‘‘តុម្ហេ, ភន្តេ, មោឡិយគាមេ ចរិត្ថា’’តិ អាហ.

មនោសង្ខារា បណិហិតាតិ ចិត្តសង្ខារា សុដ្ឋបិតា. វិតក្កេស្សតីតិ វិតក្កយិស្សតិ បវត្តយិស្សតីតិ បជានាតិ. បជានន្តោ ច អាគមនេន ជានាតិ, បុព្ពភាគេន ជានាតិ, អន្តោសមាបត្តិយំ ចិត្តំ អបលោកេត្វា ជានាតិ. អាគមនេន ជានាតិ នាម កសិណបរិកម្មកាលេយេវ ‘‘យេនាការេនេស កសិណភាវនំ អារទ្ធោ បឋមជ្ឈានំ វា…បេ… ចតុត្ថជ្ឈានំ វា អដ្ឋ វា សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេស្សតី’’តិ ជានាតិ. បុព្ពភាគេន ជានាតិ នាម បឋមវិបស្សនាយ អារទ្ធាយយេវ ជានាតិ, ‘‘យេនាការេន ឯស វិបស្សនំ អារទ្ធោ សោតាបត្តិមគ្គំ វា និព្ពត្តេស្សតិ…បេ… អរហត្តមគ្គំ វា និព្ពត្តេស្សតី’’តិ ជានាតិ. អន្តោសមាបត្តិយំ ចិត្តំ ឱលោកេត្វា ជានាតិ នាម – ‘‘យេនាការេន ឥមស្ស មនោសង្ខារា សុដ្ឋបិតា, ឥមស្ស នាម ចិត្តស្ស អនន្តរា ឥមំ នាម វិតក្កំ វិតក្កេស្សតិ, ឥតោ វុដ្ឋិតស្ស ឯតស្ស ហានភាគិយោ វា សមាធិ ភវិស្សតិ ឋិតិភាគិយោ វា វិសេសភាគិយោ វា និព្ពេធភាគិយោ វា, អភិញ្ញាយោ វា និព្ពត្តេស្សតី’’តិ ជានាតិ. តត្ថ បុថុជ្ជនោ ចេតោបរិយញាណលាភី បុថុជ្ជនានំយេវ ចិត្តំ ជានាតិ, ន អរិយានំ. អរិយេសុបិ ហេដ្ឋិមោ ឧបរិមស្ស ចិត្តំ ន ជានាតិ, ឧបរិមោ បន ហេដ្ឋិមស្ស ជានាតិ. ឯតេសុ ច សោតាបន្នោ សោតាបត្តិផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ…បេ… អរហា អរហត្តផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ. ឧបរិមោ ហេដ្ឋិមំ ន សមាបជ្ជតិ. តេសញ្ហិ ហេដ្ឋិមា ហេដ្ឋិមា សមាបត្តិ តត្រវត្តិយេវ ហោតិ. តថេវ តំ ហោតីតិ ឯតំ ឯកំសេន តថេវ ហោតិ. ចេតោបរិយញាណវសេន ញាតញ្ហិ អញ្ញថាភាវិ នាម នត្ថិ.

ឯវំ វិតក្កេថាតិ ឯវំ នេក្ខម្មវិតក្កាទយោ បវត្តេន្តា វិតក្កេថ. មា ឯវំ វិតក្កយិត្ថាតិ ឯវំ កាមវិតក្កាទយោ បវត្តេន្តា មា វិតក្កយិត្ថ. ឯវំ មនសិ ករោថាតិ ឯវំ អនិច្ចសញ្ញមេវ, ទុក្ខសញ្ញាទីសុ វា អញ្ញតរំ មនសិ ករោថ. មា ឯវន្តិ និច្ចន្តិអាទិនា នយេន មា មនសា ករិត្ថ. ឥទន្តិ ឥទំ បញ្ចកាមគុណរាគំ បជហថ. ឥទញ្ច ឧបសម្បជ្ជាតិ ឥទំ ចតុមគ្គផលប្បភេទំ លោកុត្តរធម្មមេវ ឧបសម្បជ្ជ បាបុណិត្វា និប្ផាទេត្វា វិហរថ.

មាយាសហធម្មរូបំ វិយ ខាយតីតិ មាយាយ សមានការណជាតិកំ វិយ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ. មាយាការោបិ ហិ ឧទកំ គហេត្វា តេលំ ករោតិ, តេលំ គហេត្វា ឧទកន្តិ ឯវំ អនេករូបំ មាយំ ទស្សេតិ. ឥទម្បិ បាដិហារិយំ តថារូបមេវាតិ. ឥទម្បិ មេ, ភោ គោតម, បាដិហារិយំ មាយាសហធម្មរូបំ វិយ ខាយតីតិ ចិន្តាមណិកវិជ្ជាសរិក្ខកតំ សន្ធាយ ឯវំ អាហ. ចិន្តាមណិកវិជ្ជំ ជានន្តាបិ ហិ អាគច្ឆន្តមេវ ទិស្វា ‘‘អយំ ឥទំ នាម វិតក្កេន្តោ អាគច្ឆតី’’តិ ជានន្តិ. តថា ‘‘ឥទំ នាម វិតក្កេន្តោ ឋិតោ, ឥទំ នាម វិតក្កេន្តោ និសិន្នោ, ឥទំ នាម វិតក្កេន្តោ និបន្នោ’’តិ ជានន្តិ.

អភិក្កន្តតរន្តិ សុន្ទរតរំ. បណីតតរន្តិ ឧត្តមតរំ. ភវញ្ហិ គោតមោ អវិតក្កំ អវិចារន្តិ ឥធ ព្រាហ្មណោ អវសេសំ អាទេសនាបាដិហារិយំ ពាហិរកន្តិ ន គណ្ហិ. ឥទញ្ច បន សព្ពំ សោ ព្រាហ្មណោ តថាគតស្ស វណ្ណំ កថេន្តោយេវ អាហ. អទ្ធា ខោ ត្យាយន្តិ ឯកំសេនេវ តយា អយំ. អាសជ្ជ ឧបនីយ វាចា ភាសិតាតិ មម គុណេ ឃដ្ដេត្វា មមេវ គុណានំ សន្តិកំ ឧបនីតា វាចា ភាសិតា. អបិច ត្យាហំ ព្យាករិស្សាមីតិ អបិច តេ អហមេវ កថេស្សាមីតិ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

ព្រាហ្មណវគ្គោ បឋមោ.

(៧) ២. មហាវគ្គោ

១. តិត្ថាយតនសុត្តវណ្ណនា

៦២. ទុតិយស្ស បឋមេ តិត្ថាយតនានីតិ តិត្ថភូតានិ អាយតនានិ, តិត្ថិយានំ វា អាយតនានិ. តត្ថ តិត្ថំ ជានិតព្ពំ, តិត្ថករា ជានិតព្ពា, តិត្ថិយា ជានិតព្ពា, តិត្ថិយសាវកា ជានិតព្ពា. តិត្ថំ នាម ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ. តិត្ថិករា នាម តាសំ ទិដ្ឋីនំ ឧប្បាទកា. តិត្ថិយា នាម យេសំ តា ទិដ្ឋិយោ រុច្ចន្តិ ខមន្តិ. តិត្ថិយសាវកា នាម តេសំ បច្ចយទាយកា. អាយតនន្តិ ‘‘កម្ពោជោ អស្សានំ អាយតនំ, គុន្នំ ទក្ខិណាបថោ អាយតន’’ន្តិ ឯត្ថ សញ្ជាតិដ្ឋានំ អាយតនំ នាម.

‘‘មនោរមេ អាយតនេ, សេវន្តិ នំ វិហង្គមា;

ឆាយំ ឆាយត្ថិនោ យន្តិ, ផលត្ថំ ផលភោជិនោ’’តិ. (អ. និ. ៥.៣៨) –

ឯត្ថ សមោសរណដ្ឋានំ. ‘‘បញ្ចិមានិ, ភិក្ខវេ, វិមុត្តាយតនានី’’តិ (អ. និ. ៥.២៦) ឯត្ថ ការណំ. តំ ឥធ សព្ពម្បិ លព្ភតិ. សព្ពេបិ ហិ ទិដ្ឋិគតិកា សញ្ជាយមានា ឥមេសុយេវ តីសុ ឋានេសុ សញ្ជាយន្តិ, សមោសរណមានាបិ ឯតេសុយេវ តីសុ ឋានេសុ សមោសរន្តិ សន្និបតន្តិ, ទិដ្ឋិគតិកភាវេ ច នេសំ ឯតានេវ តីណិ ការណានីតិ តិត្ថភូតានិ សញ្ជាតិអាទិនា អត្ថេន អាយតនានីតិបិ តិត្ថាយតនានិ. តេនេវត្ថេន តិត្ថិយានំ អាយតនានីតិបិ តិត្ថាយតនានិ. សមនុយុញ្ជិយមានានីតិ កា នាមេតា ទិដ្ឋិយោតិ ឯវំ បុច្ឆិយមានានិ. សមនុគាហិយមានានីតិ កិំការណា ឯតា ទិដ្ឋិយោ ឧប្បន្នាតិ ឯវំ សម្មា អនុគ្គាហិយមានានិ. សមនុភាសិយមានានីតិ បដិនិស្សជ្ជេថ ឯតានិ បាបកានិ ទិដ្ឋិគតានីតិ ឯវំ សម្មា អនុសាសិយមានានិ. អបិច តីណិបិ ឯតានិ អនុយោគបុច្ឆាវេវចនានេវ. តេន វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ – ‘‘សមនុយុញ្ជតីតិ វា សមនុគ្គាហតីតិ វា សមនុភាសតីតិ វា ឯសេសេ ឯកដ្ឋេ សមេ សមភាគេ តជ្ជាតេ តញ្ញេវា’’តិ.

បរម្បិ គន្ត្វាតិ អាចរិយបរម្បរា លទ្ធិបរម្បរា អត្តភាវបរម្បរាតិ ឯតេសុ យំកិញ្ចិ បរម្បរំ គន្ត្វាបិ. អកិរិយាយ សណ្ឋហន្តីតិ អកិរិយមត្តេ សំតិដ្ឋន្តិ. ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ បុព្ពេកតវាទី, អម្ហាកំ បាចរិយោ បុព្ពេកតវាទី, អម្ហាកំ អាចរិយបាចរិយោ បុព្ពេកតវាទី. អម្ហាកំ អាចរិយោ ឥស្សរនិម្មានវាទី, អម្ហាកំ បាចរិយោ ឥស្សរនិម្មានវាទី, អម្ហាកំ អាចរិយបាចរិយោ ឥស្សរនិម្មានវាទី. អម្ហាកំ អាចរិយោ អហេតុអបច្ចយវាទី, អម្ហាកំ បាចរិយោ អហេតុអបច្ចយវាទី, អម្ហាកំ អាចរិយបាចរិយោ អហេតុអបច្ចយវាទី’’តិ ឯវំ គច្ឆន្តានិ ហិ ឯតានិ អាចរិយបរម្បរំ គច្ឆន្តិ នាម. ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ បុព្ពេកតលទ្ធិកោ, អម្ហាកំ បាចរិយោ…បេ… អម្ហាកំ អាចរិយបាចរិយោ អហេតុអបច្ចយលទ្ធិកោ’’តិ ឯវំ គច្ឆន្តានិ លទ្ធិបរម្បរំ គច្ឆន្តិ នាម. ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយស្ស អត្តភាវោ បុព្ពេកតហេតុ, អម្ហាកំ បាចរិយស្ស…បេ… អម្ហាកំ អាចរិយបាចរិយស្ស អត្តភាវោ អហេតុ អបច្ចយោ’’តិ ឯវំ គច្ឆន្តានិ អត្តភាវបរម្បរំ គច្ឆន្តិ នាម. ឯវំ បន សុវិទូរម្បិ គច្ឆន្តានិ អកិរិយមត្តេយេវ សណ្ឋហន្តិ, ឯកោបិ ឯតេសំ ទិដ្ឋិគតិកានំ កត្តា វា ការេតា វា ន បញ្ញាយតិ.

បុរិសបុគ្គលោតិ សត្តោ. កាមញ្ច បុរិសោតិបិ វុត្តេ បុគ្គលោតិបិ វុត្តេ សត្តោយេវ វុត្តោ ហោតិ, អយំ បន សម្មុតិកថា នាម យោ យថា ជានាតិ, តស្ស តថា វុច្ចតិ. បដិសំវេទេតីតិ អត្តនោ សន្តានេ ឧប្បន្នំ ជានាតិ បដិសំវិទិតំ ករោតិ, អនុភវតិ វា. បុព្ពេកតហេតូតិ បុព្ពេកតការណា, បុព្ពេកតកម្មបច្ចយេនេវ បដិសំវេទេតីតិ អត្ថោ. ឥមិនា កម្មវេទនញ្ច កិរិយវេទនញ្ច បដិក្ខិបិត្វា ឯកំ វិបាកវេទនមេវ សម្បដិច្ឆន្តិ. យេ វា ឥមេ បិត្តសមុដ្ឋានា អាពាធា សេម្ហសមុដ្ឋានា វាតសមុដ្ឋានា សន្និបាតិកា ឧតុបរិណាមជា វិសមបរិហារជា ឱបក្កមិកា អាពាធា កម្មវិបាកជា អាពាធាតិ អដ្ឋ រោគា វុត្តា, តេសុ សត្ត បដិក្ខិបិត្វា ឯកំ វិបាកវេទនំយេវ សម្បដិច្ឆន្តិ. យេបិមេ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ ឧបបជ្ជវេទនីយំ អបរបរិយាយវេទនីយន្តិ តយោ កម្មរាសយោ វុត្តា, តេសុបិ ទ្វេ បដិពាហិត្វា ឯកំ អបរបរិយាយកម្មំយេវ សម្បដិច្ឆន្តិ. យេបិមេ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយោ វិបាកោ ឧបបជ្ជវេទនីយោ អបរបរិយាយវេទនីយោតិ តយោ វិបាករាសយោ វុត្តា, តេសុបិ ទ្វេ បដិពាហិត្វា ឯកំ អបរបរិយាយវិបាកមេវ សម្បដិច្ឆន្តិ. យេបិមេ កុសលចេតនា អកុសលចេតនា វិបាកចេតនា កិរិយចេតនាតិ ចត្តារោ ចេតនារាសយោ វុត្តា, តេសុបិ តយោ បដិពាហិត្វា ឯកំ វិបាកចេតនំយេវ សម្បដិច្ឆន្តិ.

ឥស្សរនិម្មានហេតូតិ ឥស្សរនិម្មានការណា, ឥស្សរេន និម្មិតត្តា បដិសំវេទេតីតិ អត្ថោ. អយំ ហិ តេសំ អធិប្បាយោ – ឥមា តិស្សោ វេទនា បច្ចុប្បន្នេ អត្តនា កតមូលកេន វា អាណត្តិមូលកេន វា បុព្ពេកតេន វា អហេតុអបច្ចយា វា បដិសំវេទិតុំ នាម ន សក្កា, ឥស្សរនិម្មានការណាយេវ បន ឥមា បដិសំវេទេតីតិ. ឯវំវាទិនោ បនេតេ ហេដ្ឋា វុត្តេសុ អដ្ឋសុ រោគេសុ ឯកម្បិ អសម្បដិច្ឆិត្វា សព្ពេ បដិពាហន្តិ, ហេដ្ឋា វុត្តេសុ ច តីសុ កម្មរាសីសុ តីសុ វិបាករាសីសុ ចតូសុ ចេតនារាសីសុ ឯកម្បិ អសម្បដិច្ឆិត្វា សព្ពេបិ បដិពាហន្តិ.

អហេតុអបច្ចយាតិ ហេតុញ្ច បច្ចយញ្ច វិនា, អការណេនេវ បដិសំវេទេតីតិ អត្ថោ. អយញ្ហិ នេសំ អធិប្បាយោ – ឥមា តិស្សោ វេទនា បច្ចុប្បន្នេ អត្តនា កតមូលកេន វា អាណត្តិមូលកេន វា បុព្ពេកតេន វា ឥស្សរនិម្មានហេតុនា វា បដិសំវេទិតុំ នាម ន សក្កា, អហេតុអបច្ចយាយេវ បន ឥមា បដិសំវេទេតីតិ. ឯវំវាទិនោ បនេតេ ហេដ្ឋា វុត្តេសុ រោគាទីសុ ឯកម្បិ អសម្បដិច្ឆិត្វា សព្ពំ បដិពាហន្តិ.

ឯវំ សត្ថា មាតិកំ និក្ខិបិត្វា ឥទានិ តំ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ តត្រ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ ឯវំ វទាមីតិ លទ្ធិបតិដ្ឋាបនត្ថំ ឯវំ វទាមីតិ ទស្សេតិ. លទ្ធិញ្ហិ អប្បតិដ្ឋាបេត្វា និគ្គយ្ហមានា លទ្ធិតោ លទ្ធិំ សង្កមន្តិ, ភោ គោតម, ន មយំ បុព្ពេកតវាទំ វទាមាតិអាទីនិ វទន្តិ. លទ្ធិយា បន បតិដ្ឋាបិតាយ សង្កមិតុំ អលភន្តា សុនិគ្គហិតា ហោន្តិ, ឥតិ នេសំ លទ្ធិបតិដ្ឋាបនត្ថំ ឯវំ វទាមីតិ អាហ. តេនហាយស្មន្តោតិ តេន ហិ អាយស្មន្តោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ – យទិ ឯតំ សច្ចំ, ឯវំ សន្តេ តេន តុម្ហាកំ វាទេន. បាណាតិបាតិនោ ភវិស្សន្តិ បុព្ពេកតហេតូតិ យេ កេចិ លោកេ បាណំ អតិបាតេន្តិ, សព្ពេ តេ បុព្ពេកតហេតុ បាណាតិបាតិនោ ភវិស្សន្តិ. កិំការណា? ន ហិ បាណាតិបាតកម្មំ អត្តនា កតមូលកេន ន អាណត្តិមូលកេន ន ឥស្សរនិម្មានហេតុនា ន អហេតុអបច្ចយា សក្កា បដិសំវេទេតុំ, បុព្ពេកតហេតុយេវ បដិសំវេទេតីតិ អយំ វោ លទ្ធិ. យថា ច បាណាតិបាតិនោ, ឯវំ បាណាតិបាតា វិរមន្តាបិ បុព្ពេកតហេតុយេវ វិរមិស្សន្តីតិ. ឥតិ ភគវា តេសំយេវ លទ្ធិំ គហេត្វា តេសំ និគ្គហំ អារោបេតិ. ឥមិនា នយេន អទិន្នាទាយិនោតិអាទីសុបិ យោជនា វេទិតព្ពា.

សារតោ បច្ចាគច្ឆតន្តិ សារភាវេន គណ្ហន្តានំ. ឆន្ទោតិ កត្តុកម្យតាឆន្ទោ. ឥទំ វា ករណីយំ ឥទំ វា អករណីយន្តិ ឯត្ថ អយំ អធិប្បាយោ – ឥទំ វា ករណីយន្តិ កត្តព្ពស្ស ករណត្ថាយ, ឥទំ វា អករណីយន្តិ អកត្តព្ពស្ស អករណត្ថាយ កត្តុកម្យតា វា បច្ចត្តបុរិសការោ វា ន ហោតិ. ឆន្ទវាយាមេសុ វា អសន្តេសុ ‘‘ឥទំ កត្តព្ព’’ន្តិបិ ‘‘ឥទំ ន កត្តព្ព’’ន្តិបិ ន ហោតិ. ឥតិ ករណីយាករណីយេ ខោ បន សច្ចតោ ថេតតោ អនុបលព្ភិយមានេតិ ឯវំ កត្តព្ពេ ច អកត្តព្ពេ ច ភូតតោ ថិរតោ អបញ្ញាយមានេ អលព្ភមានេ. យទិ ហិ កត្តព្ពំ កាតុំ អកត្តព្ពតោ ច វិរមិតុំ លភេយ្យ, ករណីយាករណីយំ សច្ចតោ ថេតតោ ឧបលព្ភេយ្យ. យស្មា បន ឧភយម្បិ តំ ឯស នុបលព្ភតិ, តស្មា តំ សច្ចតោ ថេតតោ ន ឧបលព្ភតិ, ឯវំ តស្មិំ ច អនុបលព្ភិយមានេតិ អត្ថោ. មុដ្ឋស្សតីនន្តិ នដ្ឋស្សតីនំ វិស្សដ្ឋស្សតីនំ. អនារក្ខានំ វិហរតន្តិ ឆសុ ទ្វារេសុ និរារក្ខានំ វិហរន្តានំ. ន ហោតិ បច្ចត្តំ សហធម្មិកោ សមណវាទោតិ ឯវំ ភូតានំ តុម្ហាកំ វា អញ្ញេសំ វា មយំ សមណាតិ បច្ចត្តំ សការណោ សមណវាទោ ន ហោតិ ន ឥជ្ឈតិ. សមណាបិ ហិ បុព្ពេកតការណាយេវ ហោន្តិ, អស្សមណាបិ បុព្ពេកតការណាយេវាតិ. សហធម្មិកោតិ សការណោ. និគ្គហោ ហោតីតិ មម និគ្គហោ ហោតិ, តេ បន និគ្គហិតា ហោន្តីតិ.

ឯវំ បុព្ពេកតវាទិនោ និគ្គហេត្វា ឥទានិ ឥស្សរនិម្មានវាទិនោ និគ្គហេតុំ តត្រ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ បុព្ពេកតវាទេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ, តថា អហេតុកវាទេបិ.

ឯវំ ឥមេសំ តិត្ថាយតនានំ បរម្បិ គន្ត្វា អកិរិយាយ សណ្ឋហនភាវេន តុច្ឆភាវំ អនិយ្យានិកភាវំ, អសារភាវេន ថុសកោដ្ដនសទិសតំ អាបជ្ជនភាវេន អគ្គិសញ្ញាយ ធមមានខជ្ជុបនកសរិក្ខតំ តំទិដ្ឋិកានំ បុរិមស្សបិ មជ្ឈិមស្សបិ បច្ឆិមស្សបិ អត្ថទស្សនតាយ អភាវេន អន្ធវេណូបមតំ សទ្ទមត្តេនេវ តានិ គហេត្វា សារទិដ្ឋិកានំ បថវិយំ បតិតស្ស ពេលុវបក្កស្ស ទទ្ទភាយិតសទ្ទំ សុត្វា ‘‘បថវី សំវដ្ដមានា អាគច្ឆតី’’តិ សញ្ញាយ បលាយន្តេន សសកេន សរិក្ខភាវញ្ច ទស្សេត្វា ឥទានិ អត្តនា ទេសិតស្ស ធម្មស្ស សារភាវញ្ចេវ និយ្យានិកភាវញ្ច ទស្សេតុំ អយំ ខោ បន, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ អនិគ្គហិតោតិ អញ្ញេហិ អនិគ្គហិតោ និគ្គហេតុំ អសក្កុណេយ្យោ. អសំកិលិដ្ឋោតិ និក្កិលេសោ បរិសុទ្ធោ, ‘‘សំកិលិដ្ឋំ នំ ករិស្សាមា’’តិ បវត្តេហិបិ តថា កាតុំ អសក្កុណេយ្យោ. អនុបវជ្ជោតិ ឧបវាទវិនិមុត្តោ. អប្បដិកុដ្ឋោតិ ‘‘កិំ ឥមិនា ហរថ ន’’ន្តិ ឯវំ អប្បដិពាហិតោ, អនុបក្កុដ្ឋោ វា. វិញ្ញូហីតិ បណ្ឌិតេហិ. អបណ្ឌិតានញ្ហិ អជានិត្វា កថេន្តានំ វចនំ អប្បមាណំ. តស្មា វិញ្ញូហីតិ អាហ.

ឥទានិ តស្ស ធម្មស្ស ទស្សនត្ថំ ‘‘កតមោ ច, ភិក្ខវេ’’តិ បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមា ឆ ធាតុយោ’’តិអាទិនា នយេន មាតិកំ និក្ខិបិត្វា យថាបដិបាដិយា វិភជិត្វា ទស្សេន្តោ បុន ឥមា ឆ ធាតុយោតិអាទិមាហ. តត្ថ ធាតុយោតិ សភាវា. និជ្ជីវនិស្សត្តភាវប្បកាសកោ ហិ សភាវដ្ឋោ ធាត្វដ្ឋោ នាម. ផស្សាយតនានីតិ វិបាកផស្សានំ អាករដ្ឋេន អាយតនានិ. មនោបវិចារាតិ វិតក្កវិចារបាទេហិ អដ្ឋារសសុ ឋានេសុ មនស្ស ឧបវិចារា.

បថវីធាតូតិ បតិដ្ឋាធាតុ. អាបោធាតូតិ អាពន្ធនធាតុ. តេជោធាតូតិ បរិបាចនធាតុ. វាយោធាតូតិ វិត្ថម្ភនធាតុ. អាកាសធាតូតិ អសម្ផុដ្ឋធាតុ. វិញ្ញាណធាតូតិ វិជាននធាតុ. ឯវមិទំ ធាតុកម្មដ្ឋានំ អាគតំ. តំ ខោ បនេតំ សង្ខេបតោ អាគតដ្ឋានេ សង្ខេបតោបិ វិត្ថារតោបិ កថេតុំ វដ្ដតិ. វិត្ថារតោ អាគតដ្ឋានេ សង្ខេបតោ កថេតុំ ន វដ្ដតិ, វិត្ថារតោវ វដ្ដតិ. ឥមស្មិំ បន តិត្ថាយតនសុត្តេ ឥទំ សង្ខេបតោ ឆធាតុវសេន កម្មដ្ឋានំ អាគតំ. តំ ឧភយថាបិ កថេតុំ វដ្ដតិ.

សង្ខេបតោ ឆធាតុវសេន កម្មដ្ឋានំ បរិគ្គណ្ហន្តោបិ ឯវំ បរិគ្គណ្ហាតិ – បថវីធាតុ អាបោធាតុ តេជោធាតុ វាយោធាតូតិ ឥមានិ ចត្តារិ មហាភូតានិ, អាកាសធាតុ ឧបាទារូបំ. ឯកស្មិំ ច ឧបាទារូបេ ទិដ្ឋេ សេសានិ តេវីសតិ ទិដ្ឋានេវាតិ សល្លក្ខេតព្ពានិ. វិញ្ញាណធាតូតិ ចិត្តំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ ហោតិ, តេន សហជាតា វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធោ, ផស្សោ ច ចេតនា ច សង្ខារក្ខន្ធោតិ ឥមេ ចត្តារោ អរូបក្ខន្ធា នាម. ចត្តារិ បន មហាភូតានិ ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទារូបំ រូបក្ខន្ធោ នាម. តត្ថ ចត្តារោ អរូបក្ខន្ធា នាមំ, រូបក្ខន្ធោ រូបន្តិ នាមញ្ច រូបញ្ចាតិ ទ្វេយេវ ធម្មា ហោន្តិ, តតោ ឧទ្ធំ សត្តោ វា ជីវោ វា នត្ថីតិ ឯវំ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ សង្ខេបតោ ឆធាតុវសេន អរហត្តសម្បាបកំ កម្មដ្ឋានំ វេទិតព្ពំ.

វិត្ថារតោ បរិគ្គណ្ហន្តោ បន ចត្តារិ មហាភូតានិ បរិគ្គណ្ហិត្វា អាកាសធាតុបរិគ្គហានុសារេន តេវីសតិ ឧបាទារូបានិ បរិគ្គណ្ហាតិ. អថ នេសំ បច្ចយំ ឧបបរិក្ខន្តោ បុន ចត្តារេវ មហាភូតានិ ទិស្វា តេសុ បថវីធាតុ វីសតិកោដ្ឋាសា, អាបោធាតុ ទ្វាទស, តេជោធាតុ ចត្តារោ, វាយោធាតុ ឆកោដ្ឋាសាតិ កោដ្ឋាសវសេន សមោធានេត្វា ទ្វាចត្តាលីស មហាភូតានិ ច វវត្ថបេត្វា តេសុ តេវីសតិ ឧបាទារូបានិ បក្ខិបិត្វា បញ្ចសដ្ឋិ រូបានិ វវត្ថបេតិ. តានិ ច វត្ថុរូបេន សទ្ធិំ ឆសដ្ឋិ ហោន្តីតិ ឆសដ្ឋិ រូបានិ បស្សតិ. វិញ្ញាណធាតុ បន លោកិយចិត្តវសេន ឯកាសីតិ ចិត្តានិ. តានិ សព្ពានិបិ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ នាម ហោតិ. តេហិ សហជាតា វេទនាទយោបិ តត្តកាយេវាតិ ឯកាសីតិ វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, ឯកាសីតិ សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធោ, ឯកាសីតិ ចេតនា សង្ខារក្ខន្ធោតិ ឥមេ ចត្តារោ អរូបក្ខន្ធា តេភូមកវសេន គយ្ហមានា ចតុវីសាធិកានិ តីណិ ធម្មសតានិ ហោន្តីតិ ឥតិ ឥមេ ច អរូបធម្មា ឆសដ្ឋិ ច រូបធម្មាតិ សព្ពេបិ សមោធានេត្វា នាមញ្ច រូបញ្ចាតិ ទ្វេវ ធម្មា ហោន្តិ, តតោ ឧទ្ធំ សត្តោ វា ជីវោ វា នត្ថីតិ នាមរូបវសេន បញ្ចក្ខន្ធេ វវត្ថបេត្វា តេសំ បច្ចយំ បរិយេសន្តោ អវិជ្ជាបច្ចយា តណ្ហាបច្ចយា កម្មបច្ចយា អាហារបច្ចយាតិ ឯវំ បច្ចយំ ទិស្វា ‘‘អតីតេបិ ឥមេហិ បច្ចយេហិ ឥទំ វដ្ដំ បវត្តិត្ថ, អនាគតេបិ ឯតេហិ បច្ចយេហិ បវត្តិស្សតិ, ឯតរហិបិ ឯតេហិយេវ បវត្តតី’’តិ តីសុ កាលេសុ កង្ខំ វិតរិត្វា អនុក្កមេន បដិបជ្ជមានោ អរហត្តំ បាបុណាតិ. ឯវំ វិត្ថារតោបិ ឆធាតុវសេន អរហត្តសម្បាបកំ កម្មដ្ឋានំ វេទិតព្ពំ.

ចក្ខុ ផស្សាយតនន្តិ សុវណ្ណាទីនំ សុវណ្ណាទិអាករោ វិយ ទ្វេ ចក្ខុវិញ្ញាណានិ ទ្វេ សម្បដិច្ឆនានិ តីណិ សន្តីរណានីតិ ឥមេហិ សត្តហិ វិញ្ញាណេហិ សហជាតានំ សត្តន្នំ ផស្សានំ សមុដ្ឋានដ្ឋេន អាករោតិ អាយតនំ. សោតំ ផស្សាយតនន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. មនោ ផស្សាយតនន្តិ ឯត្ថ បន ទ្វាវីសតិ វិបាកផស្សា យោជេតព្ពា. ឥតិ ហិទំ ឆផស្សាយតនានំ វសេន កម្មដ្ឋានំ អាគតំ. តំ សង្ខេបតោបិ វិត្ថារតោបិ កថេតព្ពំ. សង្ខេបតោ តាវ – ឯត្ថ ហិ បុរិមានិ បញ្ច អាយតនានិ ឧបាទារូបំ, តេសុ ទិដ្ឋេសុ អវសេសំ ឧបាទារូបំ ទិដ្ឋមេវ ហោតិ. ឆដ្ឋំ អាយតនំ ចិត្តំ, តំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ ហោតិ, តេន សហជាតា វេទនាទយោ សេសា តយោ អរូបក្ខន្ធាតិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ សង្ខេបតោ ច វិត្ថារតោ ច អរហត្តសម្បាបកំ កម្មដ្ឋានំ វេទិតព្ពំ.

ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណេន រូបំ បស្សិត្វា. សោមនស្សដ្ឋានិយន្តិ សោមនស្សស្ស ការណភូតំ. ឧបវិចរតីតិ តត្ថ មនំ ចារេន្តោ ឧបវិចរតិ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ ច ឥដ្ឋំ វា ហោតុ អនិដ្ឋំ វា, យំ រូបំ ទិស្វា សោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ សោមនស្សដ្ឋានិយំ នាម. យំ ទិស្វា ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ ទោមនស្សដ្ឋានិយំ នាម. យំ ទិស្វា ឧបេក្ខា ឧប្បជ្ជតិ, តំ ឧបេក្ខាដ្ឋានិយំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ. សទ្ទាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥតិ ឥទំ សង្ខេបតោ កម្មដ្ឋានំ អាគតំ. តំ ខោ បនេតំ សង្ខេបតោ អាគតដ្ឋានេ សង្ខេបតោបិ វិត្ថារតោបិ កថេតុំ វដ្ដតិ. វិត្ថារតោ អាគតដ្ឋានេ សង្ខេបតោ កថេតុំ ន វដ្ដតិ. ឥមស្មិំ បន តិត្ថាយតនសុត្តេ ឥទំ សង្ខេបតោ អដ្ឋារសមនោបវិចារវសេន កម្មដ្ឋានំ អាគតំ. តំ សង្ខេបតោបិ វិត្ថារតោបិ កថេតុំ វដ្ដតិ.

តត្ថ សង្ខេបតោ តាវ – ចក្ខុ សោតំ ឃានំ ជិវ្ហា កាយោ, រូបំ សទ្ទោ គន្ធោ រសោតិ ឥមានិ នវ ឧបាទារូបានិ, តេសុ ទិដ្ឋេសុ សេសំ ឧបាទារូបំ ទិដ្ឋមេវ ហោតិ. ផោដ្ឋព្ពំ តីណិ មហាភូតានិ, តេហិ ទិដ្ឋេហិ ចតុត្ថំ ទិដ្ឋមេវ ហោតិ. មនោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, តេន សហជាតា វេទនាទយោ តយោ អរូបក្ខន្ធាតិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ សង្ខេបតោ ច វិត្ថារតោ ច អរហត្តសម្បាបកំ កម្មដ្ឋានំ វេទិតព្ពំ.

អរិយសច្ចានីតិ អរិយភាវករានិ, អរិយបដិវិទ្ធានិ វា សច្ចានិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បនេតំ បទំ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៥២៩) បកាសិតំ. ឆន្នំ, ភិក្ខវេ, ធាតូនន្តិ ឥទំ កិមត្ថំ អារទ្ធំ? សុខាវពោធនត្ថំ. យស្ស ហិ តថាគតោ ទ្វាទសបទំ បច្ចយាវដ្ដំ កថេតុកាមោ ហោតិ, តស្ស គព្ភាវក្កន្តិ វដ្ដំ ទស្សេតិ. គព្ភាវក្កន្តិ វដ្ដស្មិំ ហិ ទស្សិតេ កថេតុម្បិ សុខំ ហោតិ បរំ អវពោធេ ឧតុម្បីតិ សុខាវពោធនត្ថំ ឥទមារទ្ធន្តិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ ឆន្នំ ធាតូនន្តិ ហេដ្ឋា វុត្តានំយេវ បថវីធាតុអាទីនំ. ឧបាទាយាតិ បដិច្ច. ឯតេន បច្ចយមត្តំ ទស្សេតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘ឆធាតុបច្ចយា គព្ភស្សាវក្កន្តិ ហោតី’’តិ. កស្ស ឆន្នំ ធាតូនំ បច្ចយេន, កិំ មាតុ, ឧទាហុ បិតូតិ? ន មាតុ ន បិតុ, បដិសន្ធិគ្គណ្ហនកសត្តស្សេវ បន ឆន្នំ ធាតូនំ បច្ចយេន គព្ភស្សាវក្កន្តិ នាម ហោតិ. គព្ភោ ច នាមេស និរយគព្ភោ តិរច្ឆានយោនិគព្ភោ បេត្តិវិសយគព្ភោ មនុស្សគព្ភោ ទេវគព្ភោតិ នានប្បការោ ហោតិ. ឥមស្មិំ បន ឋានេ មនុស្សគព្ភោ អធិប្បេតោ. អវក្កន្តិ ហោតីតិ ឱក្កន្តិ និព្ពត្តិ បាតុភាវោ ហោតិ, កថំ ហោតីតិ? តិណ្ណំ សន្និបាតេន. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘តិណ្ណំ ខោ បន, ភិក្ខវេ, សន្និបាតា គព្ភស្សាវក្កន្តិ ហោតិ. កតមេសំ តិណ្ណំ? ឥធ មាតាបិតរោ ច សន្និបតិតា ហោន្តិ, មាតា ច ន ឧតុនី ហោតិ, គន្ធព្ពោ ច ន បច្ចុបដ្ឋិតោ ហោតិ. នេវ តាវ គព្ភស្សាវក្កន្តិ ហោតិ. ឥធ មាតាបិតរោ ច សន្និបតិតា ហោន្តិ, មាតា ច ឧតុនី ហោតិ, គន្ធព្ពោ ច ន បច្ចុបដ្ឋិតោ ហោតិ, នេវ តាវ គព្ភស្សាវក្កន្តិ ហោតិ. យតោ ច ខោ, ភិក្ខវេ, មាតាបិតរោ ច សន្និបតិតា ហោន្តិ, មាតា ច ឧតុនី ហោតិ, គន្ធព្ពោ ច បច្ចុបដ្ឋិតោ ហោតិ. ឯវំ តិណ្ណំ សន្និបាតា គព្ភស្សាវក្កន្តិ ហោតី’’តិ (ម. និ. ១.៤០៨).

ឱក្កន្តិយា សតិ នាមរូបន្តិ ‘‘វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ វុត្តដ្ឋានេ វត្ថុទសកំ កាយទសកំ ភាវទសកំ តយោ អរូបិនោ ខន្ធាតិ តេត្តិំស ធម្មា គហិតា, ឥមស្មិំ បន ‘‘ឱក្កន្តិយា សតិ នាមរូប’’ន្តិ វុត្តដ្ឋានេ វិញ្ញាណក្ខន្ធម្បិ បក្ខិបិត្វា គព្ភសេយ្យកានំ បដិសន្ធិក្ខណេ ចតុត្តិំស ធម្មា គហិតាតិ វេទិតព្ពា. នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនន្តិអាទីហិ យថេវ ឱក្កន្តិយា សតិ នាមរូបបាតុភាវោ ទស្សិតោ, ឯវំ នាមរូបេ សតិ សឡាយតនបាតុភាវោ, សឡាយតនេ សតិ ផស្សបាតុភាវោ, ផស្សេ សតិ វេទនាបាតុភាវោ ទស្សិតោ.

វេទិយមានស្សាតិ ឯត្ថ វេទនំ អនុភវន្តោបិ វេទិយមានោតិ វុច្ចតិ ជានន្តោបិ. ‘‘វេទិយាមហំ, ភន្តេ, វេទិយតីតិ មំ សង្ឃោ ធារេតូ’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) ឯត្ថ ហិ អនុភវន្តោ វេទិយមានោ នាម, ‘‘សុខំ វេទនំ វេទិយមានោ សុខំ វេទនំ វេទិយាមីតិ បជានាតី’’តិ (ម. និ. ១.១១៣; ទី. និ. ២.៣៨០; វិភ. ៣៦៣) ឯត្ថ ជានន្តោ. ឥធាបិ ជានន្តោវ អធិប្បេតោ. ឥទំ ទុក្ខន្តិ បញ្ញបេមីតិ ឯវំ ជានន្តស្ស សត្តស្ស ‘‘ឥទំ ទុក្ខំ ឯត្តកំ ទុក្ខំ, នត្ថិ ឥតោ ឧទ្ធំ ទុក្ខ’’ន្តិ បញ្ញបេមិ ពោធេមិ ជានាបេមិ. អយំ ទុក្ខសមុទយោតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

តត្ថ ទុក្ខាទីសុ អយំ សន្និដ្ឋានកថា – ឋបេត្វា ហិ តណ្ហំ តេភូមកា បញ្ចក្ខន្ធា ទុក្ខំ នាម, តស្សេវ បភាវិកា បុព្ពតណ្ហា ទុក្ខសមុទយោ នាម, តេសំ ទ្វិន្នម្បិ សច្ចានំ អនុប្បត្តិនិរោធោ ទុក្ខនិរោធោ នាម, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា នាម. ឥតិ ភគវា ឱក្កន្តិយា សតិ នាមរូបន្តិ កថេន្តោបិ វេទិយមានស្ស ជានមានស្សេវ កថេសិ, នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនន្តិ កថេន្តោបិ, សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោតិ កថេន្តោបិ, ផស្សបច្ចយា វេទនាតិ កថេន្តោបិ, វេទិយមានស្ស ខោ បនាហំ, ភិក្ខវេ, ឥទំ ទុក្ខន្តិ បញ្ញបេមីតិ កថេន្តោបិ, អយំ ទុក្ខសមុទយោតិ, អយំ ទុក្ខនិរោធោតិ, អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ បញ្ញបេមីតិ កថេន្តោបិ វេទិយមានស្ស ជានមានស្សេវ កថេសិ.

ឥទានិ តានិ បដិបាដិយា ឋបិតានិ សច្ចានិ វិត្ថារេន្តោ កតមញ្ច, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តំ សព្ពំ សព្ពាការេន វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៥៣៧) វិត្ថារិតមេវ. តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អយំ បន វិសេសោ – តត្ថ ‘‘ទុក្ខសមុទយំ អរិយសច្ចំ យាយំ តណ្ហា បោនោព្ភវិកា’’តិ (ម. និ. ១.១៣៣; ទី. និ. ២.៤០០; វិភ. ២០៣) ឥមាយ តន្តិយា អាគតំ, ឥធ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ បច្ចយាការវសេន. តត្ថ ច ទុក្ខនិរោធំ អរិយសច្ចំ ‘‘យោ តស្សាយេវ តណ្ហាយ អសេសវិរាគនិរោធោ’’តិ (ម. និ. ១.១៣៤; ទី. និ. ២.៤០១; វិភ. ២០៤) ឥមាយ តន្តិយា អាគតំ, ឥធ ‘‘អវិជ្ជាយត្វេវ អសេសវិរាគនិរោធា’’តិ បច្ចយាការនិរោធវសេន.

តត្ថ អសេសវិរាគនិរោធាតិ អសេសវិរាគេន ច អសេសនិរោធេន ច. ឧភយម្បេតំ អញ្ញមញ្ញវេវចនមេវ. សង្ខារនិរោធោតិ សង្ខារានំ អនុប្បត្តិនិរោធោ ហោតិ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥមេហិ បន បទេហិ យំ អាគម្ម អវិជ្ជាទយោ និរុជ្ឈន្តិ, អត្ថតោ តំ និព្ពានំ ទីបិតំ ហោតិ. និព្ពានញ្ហិ អវិជ្ជានិរោធោតិបិ សង្ខារនិរោធោតិបិ ឯវំ តេសំ តេសំ ធម្មានំ និរោធនាមេន កថីយតិ. កេវលស្សាតិ សកលស្ស. ទុក្ខក្ខន្ធស្សាតិ វដ្ដទុក្ខរាសិស្ស. និរោធោ ហោតីតិ អប្បវត្តិ ហោតិ. តត្ថ យស្មា អវិជ្ជាទីនំ និរោធោ នាម ខីណាការោបិ វុច្ចតិ អរហត្តម្បិ និព្ពានម្បិ, តស្មា ឥធ ខីណាការទស្សនវសេន ទ្វាទសសុ ឋានេសុ អរហត្តំ, ទ្វាទសសុយេវ និព្ពានំ កថិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥទំ វុច្ចតីតិ ឯត្ថ និព្ពានមេវ សន្ធាយ ឥទន្តិ វុត្តំ. អដ្ឋង្គិកោតិ ន អដ្ឋហិ អង្គេហិ វិនិមុត្តោ អញ្ញោ មគ្គោ នាម អត្ថិ. យថា បន បញ្ចង្គិកំ តូរិយន្តិ វុត្តេ បញ្ចង្គមត្តមេវ តូរិយន្តិ វុត្តំ ហោតិ, ឯវមិធាបិ អដ្ឋង្គិកមត្តមេវ មគ្គោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. អនិគ្គហិតោតិ ន និគ្គហិតោ. និគ្គណ្ហន្តោ ហិ ហាបេត្វា វា ទស្សេតិ វឌ្ឍេត្វា វា តំ បរិវត្តេត្វា វា. តត្ថ យស្មា ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ ‘‘ន ឥមានិ ចត្តារិ, ទ្វេ វា តីណិ វា’’តិ ឯវំ ហាបេត្វាបិ ‘‘បញ្ច វា ឆ វា’’តិ ឯវំ វឌ្ឍេត្វាបិ ‘‘ន ឥមានិ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ, អញ្ញានេវ ចត្តារិ អរិយសច្ចានី’’តិ ទស្សេតុំ ន សក្កា. តស្មា អយំ ធម្មោ អនិគ្គហិតោ នាម. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ.

២. ភយសុត្តវណ្ណនា

៦៣. ទុតិយេ អមាតាបុត្តិកានីតិ មាតា ច បុត្តោ ច មាតាបុត្តំ, បរិត្តាតុំ សមត្ថភាវេន នត្ថិ ឯត្ថ មាតាបុត្តន្តិ អមាតាបុត្តិកានិ. ន្តិ យស្មិំ សមយេ. តត្ថ មាតាបិ បុត្តំ នប្បដិលភតីតិ តស្មិំ អគ្គិភយេ ឧប្បន្នេ មាតាបិ បុត្តំ បស្សិតុំ ន លភតិ, បុត្តោបិ មាតរំ បស្សិតុំ ន លភតីតិ អត្ថោ. ភយំ ហោតីតិ ចិត្តុត្រាសភយំ ហោតិ. អដវិសង្កោបោតិ អដវិយា សង្កោបោ. អដវីតិ ចេត្ថ អដវិវាសិនោ ចោរា វេទិតព្ពា. យទា ហិ តេ អដវិតោ ជនបទំ ឱតរិត្វា គាមនិគមរាជធានិយោ បហរិត្វា វិលុម្បន្តិ, តទា អដវិសង្កោបោ នាម ហោតិ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. ចក្កសមារូឡ្ហាតិ ឯត្ថ ឥរិយាបថចក្កម្បិ វដ្ដតិ យានចក្កម្បិ. ភយស្មិំ ហិ សម្បត្តេ យេសំ យានកានិ អត្ថិ, តេ អត្តនោ បរិក្ខារភណ្ឌំ តេសុ អារោបេត្វា បលាយន្តិ. យេសំ នត្ថិ, តេ កាជេន វា អាទាយ សីសេន វា ឧក្ខិបិត្វា បលាយន្តិយេវ. តេ ចក្កសមារូឡ្ហា នាម ហោន្តិ. បរិយាយន្តីតិ ឥតោ ចិតោ ច គច្ឆន្តិ. កទាចីតិ កិស្មិញ្ចិទេវ កាលេ. ករហចីតិ តស្សេវ វេវចនំ. មាតាបិ បុត្តំ បដិលភតីតិ អាគច្ឆន្តំ វា គច្ឆន្តំ វា ឯកស្មិំ ឋានេ និលីនំ វា បស្សិតុំ លភតិ. ឧទកវាហកោតិ នទីបូរោ. មាតាបិ បុត្តំ បដិលភតីតិ កុល្លេ វា ឧឡុម្បេ វា មត្តិកាភាជនេ វា ទារុក្ខណ្ឌេ វា លគ្គំ វុយ្ហមានំ បស្សិតុំ បដិលភតិ, សោត្ថិនា វា បុន ឧត្តរិត្វា គាមេ វា អរញ្ញេ វា ឋិតំ បស្សិតុំ លភតីតិ.

ឯវំ បរិយាយតោ អមាតាបុត្តិកានិ ភយានិ ទស្សេត្វា ឥទានិ និប្បរិយាយេន ទស្សេន្តោ តីណិមានីតិអាទិមាហ. តត្ថ ជរាភយន្តិ ជរំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជនកភយំ. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘ជរំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ ភយំ ភយានកំ ឆម្ភិតត្តំ លោមហំសោ ចេតសោ ឧត្រាសោ. ព្យាធិំ បដិច្ច, មរណំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ ភយំ ភយានកំ ឆម្ភិតត្តំ លោមហំសោ ចេតសោ ឧត្រាសោ’’តិ (វិភ. ៩២១). សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ.

៣. វេនាគបុរសុត្តវណ្ណនា

៦៤. តតិយេ កោសលេសូតិ ឯវំនាមកេ ជនបទេ. ចារិកំ ចរមានោតិ អទ្ធានគមនំ គច្ឆន្តោ. ចារិកា ច នាមេសា ភគវតោ ទុវិធា ហោតិ តុរិតចារិកា ច អតុរិតចារិកា ចាតិ. តត្ថ ទូរេបិ ពោធនេយ្យបុគ្គលំ ទិស្វា តស្ស ពោធនត្ថាយ សហសា គមនំ តុរិតចារិកា នាម. សា មហាកស្សបបច្ចុគ្គមនាទីសុ ទដ្ឋព្ពា. យំ បន គាមនិគមបដិបាដិយា ទេវសិកំ យោជនអទ្ធយោជនវសេន បិណ្ឌបាតចរិយាទីហិ លោកំ អនុគ្គណ្ហន្តស្ស គមនំ, អយំ អតុរិតចារិកា នាម. ឥមំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ – ‘‘ចារិកំ ចរមានោ’’តិ. វិត្ថារេន បន ចារិកាកថា សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ អម្ពដ្ឋសុត្តវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២៥៤) វុត្តា. ព្រាហ្មណគាមោតិ ព្រាហ្មណានំ សមោសរណគាមោបិ ព្រាហ្មណគាមោតិ វុច្ចតិ, ព្រាហ្មណានំ ភោគគាមោបិ. ឥធ សមោសរណគាមោ ព្រាហ្មណវសនគាមោតិ អធិប្បេតោ. តទវសរីតិ តត្ថ អវសរិ, សម្បត្តោតិ អត្ថោ. វិហារោ បនេត្ថ អនិយាមិតោ. តស្មា តស្ស អវិទូរេ ពុទ្ធានំ អនុច្ឆវិកោ ឯកោ វនសណ្ឌោ អត្ថិ, សត្ថា តំ វនសណ្ឌំ គតោតិ វេទិតព្ពោ.

អស្សោសុន្តិ សុណិំសុ ឧបលភិំសុ, សោតទ្វារសម្បត្តវចននិគ្ឃោសានុសារេន ជានិំសុ. ខោតិ អវធារណត្ថេ, បទបូរណមត្តេ វា និបាតោ. តត្ថ អវធារណត្ថេន ‘‘អស្សោសុំ ឯវ, ន តេសំ កោចិ សវនន្តរាយោ អហោសី’’តិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ. បទបូរណេន ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាមត្តមេវ.

ឥទានិ យមត្ថំ អស្សោសុំ, តំ បកាសេតុំ សមណោ ខលុ, ភោ, គោតមោតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សមិតបាបត្តា សមណោតិ វេទិតព្ពោ. ខលូតិ អនុស្សវត្ថេ និបាតោ. ភោតិ តេសំ អញ្ញមញ្ញំ អាលបនមត្តំ. គោតមោតិ ភគវតោ គោត្តវសេន បរិទីបនំ, តស្មា ‘‘សមណោ ខលុ, ភោ, គោតមោ’’តិ ឯត្ថ សមណោ កិរ, ភោ, គោតមគោត្តោតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. សក្យបុត្តោតិ ឥទំ បន ភគវតោ ឧច្ចាកុលបរិទីបនំ. សក្យកុលា បព្ពជិតោតិ សទ្ធាបព្ពជិតភាវបរិទីបនំ, កេនចិ បារិជុញ្ញេន អនភិភូតោ អបរិក្ខីណំយេវ តំ កុលំ បហាយ សទ្ធាយ បព្ពជិតោតិ វុត្តំ ហោតិ. តំ ខោ បនាតិ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថេ ឧបយោគវចនំ, តស្ស ខោ បន ភោតោ គោតមស្សាតិ អត្ថោ. កល្យាណោតិ កល្យាណគុណសមន្នាគតោ, សេដ្ឋោតិ វុត្តំ ហោតិ. កិត្តិសទ្ទោតិ កិត្តិយេវ, ថុតិឃោសោ វា. អព្ភុគ្គតោតិ សទេវកំ លោកំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា ឧគ្គតោ. កិន្តិ? ឥតិបិ សោ ភគវា…បេ… ពុទ្ធោ ភគវាតិ. តត្រាយំ បទសម្ពន្ធោ – សោ ភគវា ឥតិបិ អរហំ, ឥតិបិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ…បេ… ឥតិបិ ភគវាតិ. ឥមិនា ច ឥមិនា ច ការណេនាតិ វុត្តំ ហោតិ.

តត្ថ ‘‘អារកត្តា, អរីនំ អរានញ្ច ហតត្តា, បច្ចយាទីនំ អរហត្តា, បាបករណេ រហាភាវាតិ ឥមេហិ ការណេហិ សោ ភគវា អរហន្តិ វេទិតព្ពោ’’តិអាទិនា នយេន មាតិកំ និក្ខិបិត្វា សព្ពានេវ ឯតានិ បទានិ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១២៥-១២៧) ពុទ្ធានុស្សតិនិទ្ទេសេ វិត្ថារិតានីតិ តតោ នេសំ វិត្ថារោ គហេតព្ពោ.

សោ ឥមំ លោកន្តិ សោ ភវំ គោតមោ ឥមំ លោកំ, ឥទានិ វត្តព្ពំ និទស្សេតិ. សទេវកន្តិ សហ ទេវេហិ សទេវកំ. ឯវំ សហ មារេន សមារកំ. សហ ព្រហ្មុនា សព្រហ្មកំ. សហ សមណព្រាហ្មណេហិ សស្សមណព្រាហ្មណិំ. បជាតត្តា បជា, តំ បជំ. សហ ទេវមនុស្សេហិ សទេវមនុស្សំ. តត្ថ សទេវកវចនេន បញ្ចកាមាវចរទេវគ្គហណំ វេទិតព្ពំ, សមារកវចនេន ឆដ្ឋកាមាវចរទេវគ្គហណំ, សព្រហ្មកវចនេន ព្រហ្មកាយិកាទិព្រហ្មគ្គហណំ, សស្សមណព្រាហ្មណិវចនេន សាសនស្ស បច្ចត្ថិកបច្ចាមិត្តសមណព្រាហ្មណគ្គហណំ, សមិតបាបពាហិតបាបសមណព្រាហ្មណគ្គហណញ្ច, បជាវចនេន សត្តលោកគ្គហណំ, សទេវមនុស្សវចនេន សម្មុតិទេវអវសេសមនុស្សគ្គហណំ. ឯវមេត្ថ តីហិ បទេហិ ឱកាសលោកេន សទ្ធិំ សត្តលោកោ, ទ្វីហិ បជាវសេន សត្តលោកោវ គហិតោតិ វេទិតព្ពោ.

អបរោ នយោ – សទេវកគ្គហណេន អរូបាវចរលោកោ គហិតោ, សមារកគ្គហណេន ឆកាមាវចរទេវលោកោ, សព្រហ្មកគ្គហណេន រូបីព្រហ្មលោកោ, សស្សមណព្រាហ្មណាទិគ្គហណេន ចតុបរិសវសេន, សម្មុតិទេវេហិ វា សហ មនុស្សលោកោ, អវសេសសព្ពសត្តលោកោ វា. បោរាណា បនាហុ – សទេវកន្តិ ទេវតាហិ សទ្ធិំ អវសេសលោកំ. សមារកន្តិ មារេន សទ្ធិំ អវសេសលោកំ. សព្រហ្មកន្តិ ព្រហ្មេហិ សទ្ធិំ អវសេសលោកំ. ឯវំ សព្ពេបិ តិភវូបគេ សត្តេ តីហាការេហិ តីសុ បទេសុ បក្ខិបិត្វា បុន ទ្វីហិ បទេហិ បរិយាទាតុំ សស្សមណព្រាហ្មណិំ បជំ សទេវមនុស្សន្តិ វុត្តំ. ឯវំ បញ្ចហិ បទេហិ តេន តេនាការេន តេធាតុកមេវ បរិយាទិន្នន្តិ.

សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា បវេទេតីតិ សយន្តិ សាមំ, អបរនេយ្យោ ហុត្វា. អភិញ្ញាតិ អភិញ្ញាយ, អធិកេន ញាណេន ញត្វាតិ អត្ថោ. សច្ឆិកត្វាតិ បច្ចក្ខំ កត្វា, ឯតេន អនុមានាទិបដិក្ខេបោ កតោ. បវេទេតីតិ ពោធេតិ ញាបេតិ បកាសេតិ.

សោ ធម្មំ ទេសេតិ អាទិកល្យាណំ…បេ… បរិយោសានកល្យាណន្តិ សោ ភគវា សត្តេសុ ការុញ្ញតំ បដិច្ច ហិត្វាបិ អនុត្តរំ វិវេកសុខំ ធម្មំ ទេសេតិ. តញ្ច ខោ អប្បំ វា ពហុំ វា ទេសេន្តោ អាទិកល្យាណាទិប្បការមេវ ទេសេតិ, អាទិម្ហិបិ កល្យាណំ ភទ្ទកំ អនវជ្ជមេវ កត្វា ទេសេតិ, មជ្ឈេបិ, បរិយោសានេបិ កល្យាណំ ភទ្ទកំ អនវជ្ជមេវ កត្វា ទេសេតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

តត្ថ អត្ថិ ទេសនាយ អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ, អត្ថិ សាសនស្ស. ទេសនាយ តាវ ចតុប្បទិកាយបិ គាថាយ បឋមបាទោ អាទិ នាម, តតោ ទ្វេ មជ្ឈំ នាម, អន្តេ ឯកោ បរិយោសានំ នាម. ឯកានុសន្ធិកស្ស សុត្តស្ស និទានំ អាទិ, ឥទមវោចាតិ បរិយោសានំ, ឧភិន្នំ អន្តរា មជ្ឈំ. អនេកានុសន្ធិកស្ស សុត្តស្ស បឋមានុសន្ធិ អាទិ, អន្តេ អនុសន្ធិ បរិយោសានំ, មជ្ឈេ ឯកោ វា ទ្វេ វា ពហូ វា មជ្ឈមេវ.

សាសនស្ស សីលសមាធិវិបស្សនា អាទិ នាម. វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘កោ ចាទិ កុសលានំ ធម្មានំ, សីលញ្ច សុវិសុទ្ធំ ទិដ្ឋិ ច ឧជុកា’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៦៩). ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, មជ្ឈិមា បដិបទា តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធា’’តិ ឯវំ វុត្តោ បន អរិយមគ្គោ មជ្ឈំ នាម. ផលញ្ចេវ និព្ពានញ្ច បរិយោសានំ នាម. ‘‘តស្មាតិហ ត្វំ, ព្រាហ្មណ, ព្រហ្មចរិយំ ឯតំបារំ ឯតំបរិយោសាន’’ន្តិ ឯត្ថ ផលំ បរិយោសនន្តិ វុត្តំ. ‘‘និព្ពានោគធញ្ហិ, អាវុសោ វិសាខ, ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតិ និព្ពានបរាយណំ និព្ពានបរិយោសាន’’ន្តិ (ម. និ. ១.៤៦៦) ឯត្ថ និព្ពានំ បរិយោសានន្តិ វុត្តំ. ឥធ បន ទេសនាយ អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ អធិប្បេតំ. ភគវា ហិ ធម្មំ ទេសេន្តោ អាទិម្ហិ សីលំ ទស្សេត្វា មជ្ឈេ មគ្គំ បរិយោសានេ និព្ពានំ ទស្សេតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘សោ ធម្មំ ទេសេតិ អាទិកល្យាណំ មជ្ឈេកល្យាណំ បរិយោសានកល្យាណ’’ន្តិ. តស្មា អញ្ញោបិ ធម្មកថិកោ ធម្មំ កថេន្តោ –

‘‘អាទិម្ហិ សីលំ ទស្សេយ្យ, មជ្ឈេ មគ្គំ វិភាវយេ;

បរិយោសានម្ហិ និព្ពានំ, ឯសា កថិកសណ្ឋិតី’’តិ.

សាត្ថំ សព្យញ្ជនន្តិ យស្ស ហិ យាគុភត្តឥត្ថិបុរិសាទិវណ្ណនានិស្សិតា ទេសនា ហោតិ, ន សោ សាត្ថំ ទេសេតិ. ភគវា បន តថារូបំ ទេសនំ បហាយ ចតុសតិបដ្ឋានាទិនិស្សិតំ ទេសនំ ទេសេតិ. តស្មា ‘‘សាត្ថំ ទេសេតី’’តិ វុច្ចតិ. យស្ស បន ទេសនា ឯកព្យញ្ជនាទិយុត្តា វា សព្ពនិរោដ្ឋព្យញ្ជនា វា សព្ពវិស្សដ្ឋព្យញ្ជនា វា សព្ពនិគ្គហិតព្យញ្ជនា វា, តស្ស ទមិឡកិរាតយវនាទិមិលក្ខានំ ភាសា វិយ ព្យញ្ជនបារិបូរិយា អភាវតោ អព្យញ្ជនា នាម ទេសនា ហោតិ. ភគវា បន –

‘‘សិថិលំ ធនិតញ្ច ទីឃរស្សំ, លហុកំ គរុកញ្ច និគ្គហីតំ;

សម្ពន្ធំ វវត្ថិតំ វិមុត្តំ, ទសធា ព្យញ្ជនពុទ្ធិយា បភេទោ’’តិ. –

ឯវំ វុត្តំ ទសវិធំ ព្យញ្ជនំ អមក្ខេត្វា បរិបុណ្ណព្យញ្ជនមេវ កត្វា ធម្មំ ទេសេតិ. តស្មា ‘‘សព្យញ្ជនំ កត្វា ទេសេតី’’តិ វុច្ចតិ. កេវលបរិបុណ្ណន្តិ ឯត្ថ កេវលន្តិ សកលាធិវចនំ. បរិបុណ្ណន្តិ អនូនាធិកវចនំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សកលបរិបុណ្ណមេវ ទេសេតិ, ឯកទេសនាបិ អបរិបុណ្ណា នត្ថីតិ. បរិសុទ្ធន្តិ និរុបក្កិលេសំ. យោ ហិ ‘‘ឥមំ ធម្មទេសនំ និស្សាយ លាភំ វា សក្ការំ វា លភិស្សាមី’’តិ ទេសេតិ, តស្ស អបរិសុទ្ធា ទេសនា នាម ហោតិ. ភគវា បន លោកាមិសនិរបេក្ខោ ហិតផរណេនេវ មេត្តាភាវនាយ មុទុហទយោ ឧល្លុម្បនសភាវសណ្ឋិតេន ចិត្តេន ទេសេតិ. តស្មា បរិសុទ្ធំ ទេសេតីតិ វុច្ចតិ. ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតីតិ ឯត្ថ ព្រហ្មចរិយន្តិ សិក្ខត្តយសង្គហិតំ សកលំ សាសនំ. តស្មា ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតីតិ សោ ធម្មំ ទេសេតិ អាទិកល្យាណំ…បេ… បរិសុទ្ធំ, ឯវំ ទេសេន្តោ ច សិក្ខត្តយសង្គហិតំ សកលសាសនព្រហ្មចរិយំ បកាសេតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ព្រហ្មចរិយន្តិ សេដ្ឋដ្ឋេន ព្រហ្មភូតំ ចរិយំ, ព្រហ្មភូតានំ វា ពុទ្ធាទីនំ ចរិយន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

សាធុ ខោ បនាតិ សុន្ទរំ ខោ បន, អត្ថាវហំ សុខាវហន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តថារូបានំ អរហតន្តិ យថារូបោ សោ ភវំ គោតមោ, ឯវរូបានំ អនេកេហិបិ កប្បកោដិសតសហស្សេហិ ទុល្លភទស្សនានំ ព្យាមប្បភាបរិក្ខិត្តេហិ អសីតិអនុព្យញ្ជនបដិមណ្ឌិតេហិ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណវរេហិ សមាកិណ្ណមនោរមសរីរានំ អនប្បកទស្សនានំ អតិមធុរធម្មនិគ្ឃោសានំ យថាភូតគុណាធិគមេន លោកេ អរហន្តោតិ លទ្ធសទ្ទានំ អរហតំ. ទស្សនំ ហោតីតិ បសាទសោម្មានិ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា ទស្សនមត្តម្បិ សាធុ ហោតិ. សចេ បន អដ្ឋង្គសមន្នាគតេន ព្រហ្មស្សរេន ធម្មំ ទេសេន្តស្ស ឯកបទម្បិ សោតុំ លភិស្សាម, សាធុតរំយេវ ភវិស្សតីតិ ឯវំ អជ្ឈាសយំ កត្វា. យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសូតិ សព្ពកិច្ចានិ បហាយ តុដ្ឋមានសា អគមំសុ. អញ្ជលិំ បណាមេត្វាតិ ឯតេ ឧភតោបក្ខិកា, តេ ឯវំ ចិន្តេសុំ – ‘‘សចេ នោ មិច្ឆាទិដ្ឋិកា ចោទេស្សន្តិ ‘កស្មា តុម្ហេ សមណំ គោតមំ វន្ទិត្ថា’តិ, តេសំ ‘កិំ អញ្ជលិករណមត្តេនាបិ វន្ទិតំ ហោតី’តិ វក្ខាម. សចេ នោ សម្មាទិដ្ឋិកា ចោទេស្សន្តិ ‘កស្មា ភគវន្តំ ន វន្ទិត្ថា’តិ, ‘កិំ សីសេន ភូមិំ បហរន្តេនេវ វន្ទិតំ ហោតិ. ននុ អញ្ជលិកម្មម្បិ វន្ទនា ឯវា’តិ វក្ខាមា’’តិ.

នាមគោត្តន្តិ, ‘‘ភោ គោតម, អហំ អសុកស្ស បុត្តោ ទត្តោ នាម មិត្តោ នាម ឥធាគតោ’’តិ វទន្តា នាមំ សាវេន្តិ នាម. ‘‘ភោ គោតម, អហំ វាសេដ្ឋោ នាម កច្ចានោ នាម ឥធាគតោ’’តិ វទន្តា គោត្តំ សាវេន្តិ នាម. ឯតេ កិរ ទលិទ្ទា ជិណ្ណកុលបុត្តា ‘‘បរិសមជ្ឈេ នាមគោត្តវសេន បាកដា ភវិស្សាមា’’តិ ឯវំ អកំសុ. យេ បន តុណ្ហីភូតា និសីទិំសុ, តេ កេរាដិកា ចេវ អន្ធពាលា ច. តត្ថ កេរាដិកា ‘‘ឯកំ ទ្វេ កថាសល្លាបេ ករោន្តេ វិស្សាសិកោ ហោតិ, អថ វិស្សាសេ សតិ ឯកំ ទ្វេ ភិក្ខា អទាតុំ ន យុត្ត’’ន្តិ តតោ អត្តានំ មោចេន្តា តុណ្ហីភូតា និសីទន្តិ. អន្ធពាលា អញ្ញាណតាយេវ អវក្ខិត្តមត្តិកាបិណ្ឌា វិយ យត្ថ កត្ថចិ តុណ្ហីភូតា និសីទន្តិ.

វេនាគបុរិកោតិ វេនាគបុរវាសី. ឯតទវោចាតិ បាទន្តតោ បដ្ឋាយ យាវ កេសគ្គា តថាគតស្ស សរីរំ ឱលោកេន្តោ អសីតិអនុព្យញ្ជនសមុជ្ជលេហិ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណេហិ បដិមណ្ឌិតំ សរីរា និក្ខមិត្វា សមន្តតោ អសីតិហត្ថប្បទេសំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា ឋិតាហិ ឆព្ពណ្ណាហិ ឃនពុទ្ធរំសីហិ សម្បរិវារិតំ តថាគតស្ស សរីរំ ទិស្វា សញ្ជាតវិម្ហយោ វណ្ណំ ភណន្តោ ឯតំ ‘‘អច្ឆរិយំ, ភោ គោតមា’’តិអាទិវចនំ អវោច.

តត្ថ យាវញ្ចិទន្តិ អធិមត្តប្បមាណបរិច្ឆេទវចនមេតំ. តស្ស វិប្បសន្នបទេន សទ្ធិំ សម្ពន្ធោ. យាវញ្ច វិប្បសន្នានិ អធិមត្តវិប្បសន្នានីតិ អត្ថោ. ឥន្ទ្រិយានីតិ ចក្ខាទីនិ ឆ ឥន្ទ្រិយានិ. តស្ស ហិ បញ្ចន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ បតិដ្ឋិតោកាសស្ស វិប្បសន្នតំ ទិស្វា តេសំ វិប្បសន្នតា បាកដា អហោសិ. យស្មា បន សា មនេ វិប្បសន្នេយេវ ហោតិ, អវិប្បសន្នចិត្តានញ្ហិ ឥន្ទ្រិយប្បសាទោ នាម នត្ថិ, តស្មាស្ស មនិន្ទ្រិយប្បសាទោបិ បាកដោ អហោសិ. តំ ឯស វិប្បសន្នតំ គហេត្វា ‘‘វិប្បសន្នានិ ឥន្ទ្រិយានី’’តិ អាហ. បរិសុទ្ធោតិ និម្មលោ. បរិយោទាតោតិ បភស្សរោ. សារទំ ពទរបណ្ឌុន្តិ សរទកាលេ ជាតំ នាតិសុបរិបក្កំ ពទរំ. តញ្ហិ បរិសុទ្ធញ្ចេវ ហោតិ បរិយោទាតញ្ច. តាលបក្កន្តិ សុបរិបក្កតាលផលំ. សម្បតិ ពន្ធនា បមុត្តន្តិ តំខណញ្ញេវ ពន្ធនា បមុត្តំ. តស្ស ហិ ពន្ធនមូលំ អបនេត្វា បរមុខំ កត្វា ផលកេ ឋបិតស្ស ចតុរង្គុលមត្តំ ឋានំ ឱលោកេន្តានំ បរិសុទ្ធំ បរិយោទាតំ ហុត្វា ខាយតិ. តំ សន្ធាយេវមាហ. នេក្ខំ ជម្ពោនទន្តិ សុរត្តវណ្ណស្ស ជម្ពោនទសុវណ្ណស្ស ឃដិកា. ទក្ខកម្មារបុត្តសុបរិកម្មកតន្តិ ទក្ខេន សុវណ្ណការបុត្តេន សុដ្ឋុ កតបរិកម្មំ. ឧក្កាមុខេ សុកុសលសម្បហដ្ឋន្តិ សុវណ្ណការឧទ្ធនេ បចិត្វា សុកុសលេន សុវណ្ណការេន ឃដ្ដនបរិមជ្ជនហំសនេន សុដ្ឋុ បហដ្ឋំ សុបរិមទ្ទិតន្តិ អត្ថោ. បណ្ឌុកម្ពលេ និក្ខិត្តន្តិ អគ្គិនា បចិត្វា ទីបិទាឋាយ ឃំសិត្វា គេរុកបរិកម្មំ កត្វា រត្តកម្ពលេ ឋបិតំ. ភាសតេតិ សញ្ជាតឱភាសតាយ ភាសតេ. តបតេតិ អន្ធការវិទ្ធំសនតាយ តបតេ. វិរោចតីតិ វិជ្ជោតមានំ ហុត្វា វិរោចតិ, សោភតីតិ អត្ថោ.

ឧច្ចាសយនមហាសយនានីតិ ឯត្ថ អតិក្កន្តប្បមាណំ ឧច្ចាសយនំ នាម, អាយតវិត្ថតំ អកប្បិយភណ្ឌំ មហាសយនំ នាម. ឥទានិ តានិ ទស្សេន្តោ សេយ្យថិទំ, អាសន្ទីតិអាទិមាហ. តត្ថ អាសន្ទីតិ អតិក្កន្តប្បមាណំ អាសនំ. បល្លង្កោតិ បាទេសុ វាឡរូបានិ ឋបេត្វា កតោ. គោនកោតិ ទីឃលោមកោ មហាកោជវោ. ចតុរង្គុលាធិកានិ កិរ តស្ស លោមានិ. ចិត្តកោតិ វានចិត្តំ ឧណ្ណាមយត្ថរណំ. បដិកាតិ ឧណ្ណាមយោ សេតត្ថរកោ. បដលិកាតិ ឃនបុប្ផោ ឧណ្ណាមយត្ថរកោ, យោ អាមលកបដ្ដោតិបិ វុច្ចតិ. តូលិកាតិ តិណ្ណំ តូលានំ អញ្ញតរបុណ្ណា តូលិកា. វិកតិកាតិ សីហព្យគ្ឃាទិរូបវិចិត្រោ ឧណ្ណាមយត្ថរកោ. ឧទ្ទលោមីតិ ឧភតោទសំ ឧណ្ណាមយត្ថរណំ. កេចិ ឯកតោ ឧគ្គតបុប្ផន្តិ វទន្តិ. ឯកន្តលោមីតិ ឯកតោទសំ ឧណ្ណាមយត្ថរណំ. កេចិ ឧភតោ ឧគ្គតបុប្ផន្តិ វទន្តិ. កដ្ដិស្សន្តិ រតនបរិសិព្ពិតំ កោសេយ្យកដ្ដិស្សមយំ បច្ចត្ថរណំ. កោសេយ្យន្តិ រតនបរិសិព្ពិតមេវ កោសិយសុត្តមយំ បច្ចត្ថរណំ. កុត្តកន្តិ សោឡសន្នំ នាដកិត្ថីនំ ឋត្វា នច្ចនយោគ្គំ ឧណ្ណាមយត្ថរណំ. ហត្ថត្ថរាទយោ ហត្ថិបិដ្ឋាទីសុ អត្ថរណកអត្ថរកា ចេវ ហត្ថិរូបាទីនិ ទស្សេត្វា កតអត្ថរកា ច. អជិនប្បវេណីតិ អជិនចម្មេហិ មញ្ចប្បមាណេន សិព្ពិត្វា កតប្បវេណី. សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថមេវ.

និកាមលាភីតិ អតិកាមលាភី ឥច្ឆិតិច្ឆិតលាភី. អកិច្ឆលាភីតិ អទុក្ខលាភី. អកសិរលាភីតិ វិបុលលាភី មហន្តលាភី, ឧឡារុឡារានេវ លភតិ មញ្ញេតិ សន្ធាយ វទតិ. អយំ កិរ ព្រាហ្មណោ សយនគរុកោ, សោ ភគវតោ វិប្បសន្និន្ទ្រិយាទិតំ ទិស្វា ‘‘អទ្ធា ឯស ឯវរូបេសុ ឧច្ចាសយនមហាសយនេសុ និសីទតិ ចេវ និបជ្ជតិ ច. តេនស្ស វិប្បសន្នានិ ឥន្ទ្រិយានិ, បរិសុទ្ធោ ឆវិវណ្ណោ បរិយោទាតោ’’តិ មញ្ញមានោ ឥមំ សេនាសនវណ្ណំ កថេសិ.

លទ្ធា ច បន ន កប្បន្តីតិ ឯត្ថ កិញ្ចិ កិញ្ចិ កប្បតិ. សុទ្ធកោសេយ្យញ្ហិ មញ្ចេបិ អត្ថរិតុំ វដ្ដតិ, គោនកាទយោ ច ភូមត្ថរណបរិភោគេន, អាសន្ទិយា បាទេ ឆិន្ទិត្វា, បល្លង្កស្ស វាឡេ ភិន្ទិត្វា, តូលិកំ វិជដេត្វា ‘‘ពិម្ពោហនញ្ច កាតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៩៧) វចនតោ ឥមានិបិ ឯកេន វិធានេន កប្បន្តិ. អកប្បិយំ បន ឧបាទាយ សព្ពានេវ ន កប្បន្តីតិ វុត្តានិ.

វនន្តញ្ញេវ បវិសាមីតិ អរញ្ញំយេវ បវិសាមិ. យទេវាតិ យានិយេវ. បល្លង្កំ អាភុជិត្វាតិ សមន្តតោ ឩរុពទ្ធាសនំ ពន្ធិត្វា. ឧជុំ កាយំ បណិធាយាតិ អដ្ឋារស បិដ្ឋិកណ្ដកេ កោដិយា កោដិំ បដិបាទេន្តោ ឧជុំ កាយំ ឋបេត្វា. បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វាតិ កម្មដ្ឋានាភិមុខំ សតិំ ឋបេត្វា, បរិគ្គហិតនិយ្យានំ វា កត្វាតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘បរីតិ បរិគ្គហដ្ឋោ. មុខន្តិ និយ្យានដ្ឋោ. សតីតិ ឧបដ្ឋានដ្ឋោ. តេន វុច្ចតិ បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា’’តិ (បដិ. ម. ១.១៦៤). ឧបសម្បជ្ជ វិហរាមីតិ បដិលភិត្វា បច្ចក្ខំ កត្វា វិហរាមិ. ឯវំភូតោតិ ឯវំ បឋមជ្ឈានាទីសុ អញ្ញតរសមង្គី ហុត្វា. ទិព្ពោ មេ ឯសោ តស្មិំ សមយេ ចង្កមោ ហោតីតិ ចត្តារិ ហិ រូបជ្ឈានានិ សមាបជ្ជិត្វា ចង្កមន្តស្ស ចង្កមោ ទិព្ពចង្កមោ នាម ហោតិ, សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ចង្កមន្តស្សាបិ ចង្កមោ ទិព្ពចង្កមោយេវ. ឋានាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តថា ឥតរេសុ ទ្វីសុ វិហារេសុ.

សោ ឯវំ បជានាមិ ‘‘រាគោ មេ បហីនោ’’តិ មហាពោធិបល្លង្កេ អរហត្តមគ្គេន បហីនរាគមេវ ទស្សេន្តោ ‘‘សោ ឯវំ បជានាមិ រាគោ មេ បហីនោ’’តិ អាហ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥមិនា បន កិំ កថិតំ ហោតីតិ? បច្ចវេក្ខណា កថិតា, បច្ចវេក្ខណាយ ផលសមាបត្តិ កថិតា. ផលសមាបត្តិញ្ហិ សមាបន្នស្សបិ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតស្សាបិ ចង្កមាទយោ អរិយចង្កមាទយោ ហោន្តិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

៤. សរភសុត្តវណ្ណនា

៦៥. ចតុត្ថេ រាជគហេតិ ឯវំនាមកេ នគរេ. គិជ្ឈកូដេ បព្ពតេតិ គិជ្ឈសទិសានិស្ស កូដានិ, គិជ្ឈា វា តស្ស កូដេសុ វសន្តីតិ គិជ្ឈកូដោ, តស្មិំ គិជ្ឈកូដេ បព្ពតេ. ឯតេនស្ស រាជគហំ គោចរគាមំ កត្វា វិហរន្តស្ស វសនដ្ឋានំ ទស្សិតំ. គិជ្ឈកូដស្មិញ្ហិ តថាគតំ ឧទ្ទិស្ស វិហារោ ការិតោ, គិជ្ឈកូដវិហារោត្វេវស្ស នាមំ. តត្ថាយំ តស្មិំ សមយេ វិហរតីតិ. សរភោ នាម បរិព្ពាជកោ អចិរបក្កន្តោ ហោតីតិ សរភោតិ ឯវំនាមកោ បរិព្ពាជកោ ឥមស្មិំ សាសនេ បព្ពជិត្វា នចិរស្សេវ បក្កន្តោ ហោតិ, អធុនា វិព្ភន្តោតិ អត្ថោ. សម្មាសម្ពុទ្ធេ ហិ លោកេ ឧប្បន្នេ តិត្ថិយា នដ្ឋលាភសក្ការា អហេសុំ, តិណ្ណំ រតនានំ មហាលាភសក្ការោ ឧប្បជ្ជិ. យថាហ –

‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភគវា សក្កតោ ហោតិ គរុកតោ មានិតោ បូជិតោ អបចិតោ លាភី ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារានំ. អញ្ញតិត្ថិយា បន បរិព្ពាជកា អសក្កតា ហោន្តិ អគរុកតា អមានិតា អបូជិតា ន លាភិនោ ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារាន’’ន្តិ (ឧទា.១៤; សំ.និ.១.២.៧០).

តេ ឯវំ បរិហីនលាភសក្ការា បញ្ចសតមត្តា ឯកស្មិំ បរិព្ពាជការាមេ សន្និបតិត្វា សម្មន្តយិំសុ – ‘‘ភោ, មយំ សមណស្ស គោតមស្ស ឧប្បន្នកាលតោ បដ្ឋាយ ហតលាភសក្ការា ជាតា, សមណស្ស គោតមស្ស សាវកានញ្ចស្ស ឯកំ អវណ្ណំ ឧបធារេថ, អវណ្ណំ បត្ថរិត្វា ឯតស្ស សាសនំ គរហិត្វា អម្ហាកំ លាភសក្ការំ ឧប្បាទេស្សាមា’’តិ. តេ វជ្ជំ ឱលោកេន្តា – ‘‘តីសុ ទ្វារេសុ អាជីវេ ចាតិ ចតូសុបិ ឋានេសុ សមណស្ស គោតមស្ស វជ្ជំ បស្សិតុំ ន សក្កា, ឥមានិ ចត្តារិ ឋានានិ មុញ្ចិត្វា អញ្ញត្ថ ឱលោកេថា’’តិ អាហំសុ. អថ នេសំ អន្តរេ ឯកោ ឯវមាហ – ‘‘អហំ អញ្ញំ ន បស្សាមិ, ឥមេ អន្វឌ្ឍមាសំ សន្និបតិត្វា ទ្វារវាតបានានិ បិធាយ សាមណេរានម្បិ បវេសនំ ន ទេន្តិ. ជីវិតសទិសាបិ ឧបដ្ឋាកា ទដ្ឋុំ ន លភន្តិ, អាវដ្ដនិមាយំ ឱសារេត្វា ឱសារេត្វា ជនំ អាវដ្ដេត្វា អាវដ្ដេត្វា ខាទន្តិ. សចេ តំ មយំ អាហរិតុំ សក្ខិស្សាម, ឯវំ នោ លាភសក្ការឧឡារោ ភវិស្សតី’’តិ. អបរោបិ ឯវមេវ វទន្តោ ឧដ្ឋាសិ. សព្ពេ ឯកវាទា អហេសុំ. តតោ អាហំសុ – ‘‘យោ តំ អាហរិតុំ សក្ខិស្សតិ, តំ មយំ អម្ហាកំ សមយេ ជេដ្ឋកំ ករិស្សាមា’’តិ.

តតោ កោដិតោ បដ្ឋាយ ‘‘ត្វំ សក្ខិស្សសិ, ត្វំ សក្ខិស្សសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អហំ ន សក្ខិស្សាមិ, អហំ ន សក្ខិស្សាមី’’តិ ពហូហិ វុត្តេ សរភំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘ត្វំ សក្ខិស្សសិ អាចរិយា’’តិ. សោ អាហ – ‘‘អគរុ ឯតំ អាហរិតុំ, សចេ តុម្ហេ អត្តនោ កថាយ ឋត្វា មំ ជេដ្ឋកំ ករិស្សថា’’តិ. អគរុ ឯតមាចរិយ អាហរ, ត្វំ កតោយេវាសិ អម្ហេហិ ជេដ្ឋកោតិ. សោ អាហ – ‘‘តំ អាហរន្តេន ថេនេត្វា វា វិលុម្បិត្វា វា អាហរិតុំ ន សក្កា, សមណស្ស បន គោតមស្ស សាវកសទិសេន ហុត្វា តស្ស សាវកេ វន្ទិត្វា វត្តបដិវត្តំ កត្វា តេសំ បត្តេ ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា អាហរិតុំ សក្កា. រុច្ចតិ វោ ឯតស្ស ឯត្តកស្ស កិរិយា’’តិ. យំកិញ្ចិ កត្វា អាហរិត្វា ច នោ ទេហីតិ. តេន ហិ មំ ទិស្វា អបស្សន្តា វិយ ភវេយ្យាថាតិ បរិព្ពាជកានំ សញ្ញំ ទត្វា ទុតិយទិវសេ បាតោវ ឧដ្ឋាយ គិជ្ឈកូដមហាវិហារំ គន្ត្វា ទិដ្ឋទិដ្ឋានំ ភិក្ខូនំ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន បាទេ វន្ទិ. ភិក្ខូ អាហំសុ – ‘‘អញ្ញេ បរិព្ពាជកា ចណ្ឌា ផរុសា, អយំ បន សទ្ធោ ភវិស្សតិ បសន្នោ’’តិ. ភន្តេ, តុម្ហេ ញត្វា យុត្តដ្ឋានស្មិំយេវ បព្ពជិតា, មយំ បន អនុបធារេត្វា អតិត្ថេនេវ បក្ខន្តា អនិយ្យានិកមគ្គេ វិចរាមាតិ. សោ ឯវំ វត្វា ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋេ ភិក្ខូ បុនប្បុនំ វន្ទតិ, ន្ហានោទកាទីនិ បដិយាទេតិ, ទន្តកដ្ឋំ កប្បិយំ ករោតិ, បាទេ ធោវតិ មក្ខេតិ, អតិរេកភត្តំ លភិត្វា ភុញ្ជតិ.

តំ ឥមិនា នីហារេន វសន្តំ ឯកោ មហាថេរោ ទិស្វា, ‘‘បរិព្ពាជក, ត្វំ សទ្ធោ បសន្នោ, កិំ ន បព្ពជសី’’តិ. កោ មំ, ភន្តេ, បព្ពាជេស្សតិ. មយញ្ហិ ចិរកាលំ ភទន្តានំ បច្ចត្ថិកា ហុត្វា វិចរិម្ហាតិ. ថេរោ ‘‘សចេ ត្វំ បព្ពជិតុកាមោ, អហំ តំ បព្ពាជេស្សាមី’’តិ វត្វា បព្ពាជេសិ. សោ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ និរន្តរំ វត្តបដិវត្តមកាសិ. អថ នំ ថេរោ វត្តេ បសីទិត្វា នចិរស្សេវ ឧបសម្បាទេសិ. សោ ឧបោសថទិវសេ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ឧបោសថគ្គំ បវិសិត្វា ភិក្ខូ មហន្តេន ឧស្សាហេន បាតិមោក្ខំ បគ្គណ្ហន្តេ ទិស្វា ‘‘ឥមិនា នីហារេន ឱសារេត្វា ឱសារេត្វា លោកំ ខាទន្តិ, កតិបាហេន ហរិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. សោ បរិវេណំ គន្ត្វា ឧបជ្ឈាយំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, កោ នាមោ អយំ ធម្មោ’’តិ បុច្ឆិ. បាតិមោក្ខោ នាម, អាវុសោតិ. ឧត្តមធម្មោ ឯស, ភន្តេ, ភវិស្សតីតិ. អាម, អាវុសោ, សកលសាសនធារណី អយំ សិក្ខាតិ. ភន្តេ, សចេ ឯស សិក្ខាធម្មោ ឧត្តមោ, ឥមមេវ បឋមំ គណ្ហាមីតិ. គណ្ហាវុសោតិ ថេរោ សម្បដិច្ឆិ. សោ គណ្ហន្តោ បរិព្ពាជកេ បស្សិត្វា ‘‘កីទិសំ អាចរិយា’’តិ បុច្ឆិតោ, ‘‘អាវុសោ, មា ចិន្តយិត្ថ, កតិបាហេន អាហរិស្សាមី’’តិ វត្វា នចិរស្សេវ ឧគ្គណ្ហិត្វា ឧបជ្ឈាយំ អាហ – ‘‘ឯត្តកមេវ, ភន្តេ, ឧទាហុ អញ្ញម្បិ អត្ថី’’តិ. ឯត្តកមេវ, អាវុសោតិ.

សោ បុនទិវសេ យថានិវត្ថបារុតោវ គហិតនីហារេនេវ បត្តំ គហេត្វា គិជ្ឈកូដា និក្ខម្ម បរិព្ពាជការាមំ អគមាសិ. បរិព្ពាជកា ទិស្វា ‘‘កីទិសំ, អាចរិយ, នាសក្ខិត្ថ មញ្ញេ អាវដ្ដនិមាយំ អាហរិតុ’’ន្តិ តំ បរិវារយិំសុ. មា ចិន្តយិត្ថ, អាវុសោ, អាហដា មេ អាវដ្ដនិមាយា, ឥតោ បដ្ឋាយ អម្ហាកំ លាភសក្ការោ មហា ភវិស្សតិ. តុម្ហេ អញ្ញមញ្ញំ សមគ្គា ហោថ, មា វិវាទំ អកត្ថាតិ. សចេ តេ, អាចរិយ, សុគ្គហិតា, អម្ហេបិ នំ វាចេហីតិ. សោ អាទិតោ បដ្ឋាយ បាតិមោក្ខំ ឱសារេសិ. អថ តេ សព្ពេបិ – ‘‘ឯថ, ភោ, នគរេ វិចរន្តា សមណស្ស គោតមស្ស អវណ្ណំ កថេស្សាមា’’តិ អនុគ្ឃាដិតេសុយេវ នគរទ្វារេសុ ទ្វារសមីបំ គន្ត្វា វិវដេន ទ្វារេន សព្ពបឋមំ បវិសិំសុ. ឯវំ សលិង្គេនេវ អបក្កន្តំ តំ បរិព្ពាជកំ សន្ធាយ – ‘‘សរភោ នាម បរិព្ពាជកោ អចិរបក្កន្តោ ហោតី’’តិ វុត្តំ.

តំ ទិវសំ បន ភគវា បច្ចូសសមយេ លោកំ ឱលោកេន្តោ ឥទំ អទ្ទស – ‘‘អជ្ជ សរភោ បរិព្ពាជកោ នគរេ វិចរិត្វា បកាសនីយកម្មំ ករិស្សតិ, តិណ្ណំ រតនានំ អវណ្ណំ កថេន្តោ វិសំ សិញ្ចិត្វា បរិព្ពាជការាមំ គមិស្សតិ, អហម្បិ តត្ថេវ គមិស្សាមិ, ចតស្សោបិ បរិសា តត្ថេវ ឱសរិស្សន្តិ. តស្មិំ សមាគមេ ចតុរាសីតិ បាណសហស្សានិ អមតបានំ បិវិស្សន្តី’’តិ. តតោ ‘‘តស្ស ឱកាសោ ហោតុ, យថារុចិយា អវណ្ណំ បត្ថរតូ’’តិ ចិន្តេត្វា អានន្ទត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘អានន្ទ, អដ្ឋារសសុ មហាវិហារេសុ ភិក្ខុសង្ឃស្ស មយា សទ្ធិំយេវ បិណ្ឌាយ ចរិតុំ អារោចេហី’’តិ. ថេរោ តថា អកាសិ. ភិក្ខូ បត្តចីវរមាទាយ សត្ថារមេវ បរិវារយិំសុ. សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃំ អាទាយ ទ្វារគាមសមីបេយេវ បិណ្ឌាយ ចរិ. សរភោបិ បរិព្ពាជកេហិ សទ្ធិំ នគរំ បវិដ្ឋោ តត្ថ តត្ថ បរិសមជ្ឈេ រាជទ្វារវីថិចតុក្កាទីសុ ច គន្ត្វា ‘‘អញ្ញាតោ មយា សមណានំ សក្យបុត្តិយានំ ធម្មោ’’តិអាទីនិ អភាសិ. តំ សន្ធាយ សោ រាជគហេ បរិសតិ ឯវំ វាចំ ភាសតីតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អញ្ញាតោតិ ញាតោ អវពុទ្ធោ, បាកដំ កត្វា ឧគ្គហិតោតិ ទីបេតិ. អញ្ញាយាតិ ជានិត្វា. អបក្កន្តោតិ សលិង្គេនេវ អបក្កន្តោ. សចេ ហិ សមណស្ស គោតមស្ស សាសនេ កោចិ សារោ អភវិស្ស, នាហំ អបក្កមិស្សំ. តស្ស បន សាសនំ អសារំ និស្សារំ, អាវដ្ដនិមាយំ ឱសារេត្វា សមណា លោកំ ខាទន្តីតិ ឯវមត្ថំ ទីបេន្តោ ឯវមាហ.

អថ ខោ សម្ពហុលា ភិក្ខូតិ អថ ឯវំ តស្មិំ បរិព្ពាជកេ ភាសមានេ អរញ្ញវាសិនោ បញ្ចសតា ភិក្ខូ ‘‘អសុកដ្ឋានំ នាម សត្ថា បិណ្ឌាយ ចរិតុំ គតោ’’តិ អជានន្តា ភិក្ខាចារវេលាយំ រាជគហំ បិណ្ឌាយ បវិសិំសុ. តេ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. អស្សោសុន្តិ សុណិំសុ. យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសូតិ ‘‘ឥមំ ការណំ ទសពលស្ស អារោចេស្សាមា’’តិ ឧបសង្កមិំសុ.

សិប្បិនិកាតីរន្តិ សិប្បិនិកាតិ ឯវំនាមិកាយ នទិយា តីរំ. អធិវាសេសិ ភគវា តុណ្ហីភាវេនាតិ កាយង្គវាចង្គានិ អចោបេត្វា អព្ភន្តរេ ខន្តិំ ធារេត្វា ចិត្តេនេវ អធិវាសេសីតិ អត្ថោ. ឯវំ អធិវាសេត្វា បុន ចិន្តេសិ – ‘‘កិំ នុ ខោ អជ្ជ មយា សរភស្ស វាទំ មទ្ទិតុំ គច្ឆន្តេន ឯកកេន គន្តព្ពំ, ឧទាហុ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតេនា’’តិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – សចាហំ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ គមិស្សាមិ, មហាជនោ ឯវំ ចិន្តេស្សតិ – ‘‘សមណោ គោតមោ វាទុប្បត្តិដ្ឋានំ គច្ឆន្តោ បក្ខំ ឧក្ខិបិត្វា គន្ត្វា បរិសពលេន ឧប្បន្នំ វាទំ មទ្ទតិ, បរវាទីនំ សីសំ ឧក្ខិបិតុំ ន ទេតី’’តិ. ន ខោ បន មយ្ហំ ឧប្បន្នេ វាទេ បរំ គហេត្វា មទ្ទនកិច្ចំ អត្ថិ, អហមេវ គន្ត្វា មទ្ទិស្សាមិ. អនច្ឆរិយំ ចេតំ យ្វាហំ ឥទានិ ពុទ្ធភូតោ អត្តនោ ឧប្បន្នំ វាទំ មទ្ទេយ្យំ, ចរិយំ ចរណកាលេ អហេតុកបដិសន្ធិយំ និព្ពត្តេនាបិ ហិ មយា វហិតព្ពំ ធុរំ អញ្ញោ វហិតុំ សមត្ថោ នាម នាហោសិ. ឥមស្ស បនត្ថស្ស សាធនត្ថំ –

‘‘យតោ យតោ គរុ ធុរំ, យតោ គម្ភីរវត្តនី;

តទាស្សុ កណ្ហំ យុញ្ជេន្តិ, ស្វាស្សុ តំ វហតេ ធុរ’’ន្តិ. (ជា. ១.១.២៩) –

ឥទំ កណ្ហជាតកំ អាហរិតព្ពំ. អតីតេ កិរ ឯកោ សត្ថវាហោ ឯកិស្សា មហល្លិកាយ គេហេ និវាសំ គណ្ហិ. អថស្ស ឯកិស្សា ធេនុយា រត្តិភាគសមនន្តរេ គព្ភវុដ្ឋានំ អហោសិ. សា ឯកំ វច្ឆកំ វិជាយិ. មហល្លិកាយ វច្ឆកំ ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ បុត្តសិនេហោ ឧទបាទិ. បុនទិវសេ សត្ថវាហបុត្តោ – ‘‘តវ គេហវេតនំ គណ្ហាហី’’តិ អាហ. មហល្លិកា ‘‘មយ្ហំ អញ្ញេន កិច្ចំ ន អត្ថិ, ឥមមេវ វច្ឆកំ ទេហី’’តិ អាហ. គណ្ហ, អម្មាតិ. សា តំ គណ្ហិត្វា ខីរំ បាយេត្វា យាគុភត្តតិណាទីនិ ទទមានា បោសេសិ. សោ វុទ្ធិមន្វាយ បរិបុណ្ណរូបោ ពលវីរិយសម្បន្នោ អហោសិ សម្បន្នាចារោ, កាឡកោ នាម នាមេន. អថេកស្ស សត្ថវាហស្ស បញ្ចហិ សកដសតេហិ អាគច្ឆន្តស្ស ឧទកភិន្នដ្ឋានេ សកដចក្កំ លគ្គិ. សោ ទសបិ វីសម្បិ តិំសម្បិ យោជេត្វា នីហរាបេតុំ អសក្កោន្តោ កាឡកំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘តាត, តវ វេតនំ ទស្សាមិ, សកដំ មេ ឧក្ខិបិត្វា ទេហី’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា តំ អាទាយ – ‘‘អញ្ញោ ឥមិនា សទ្ធិំ ធុរំ វហិតុំ សមត្ថោ នត្ថី’’តិ ធុរសកដេ យោត្តំ ពន្ធិត្វា តំ ឯកកំយេវ យោជេសិ. សោ តំ សកដំ ឧក្ខិបិត្វា ថលេ បតិដ្ឋាបេត្វា ឯតេនេវ និហារេន បញ្ច សកដសតានិ នីហរិ. សោ សព្ពបច្ឆិមសកដំ នីហរិត្វា មោចិយមានោ ‘‘សុ’’ន្តិ កត្វា សីសំ ឧក្ខិបិ.

សត្ថវាហោ ‘‘អយំ ឯត្តកានិ សកដានិ ឧក្ខិបន្តោ ឯវំ ន អកាសិ, វេតនត្ថំ មញ្ញេ ករោតី’’តិ សកដគណនាយ កហាបណេ គហេត្វា បញ្ចសតភណ្ឌិកំ តស្ស គីវាយ ពន្ធាបេសិ. សោ អញ្ញេសំ អត្តនោ សន្តិកំ អល្លីយិតុំ អទេន្តោ ឧជុកំ គេហមេវ អគមាសិ. មហល្លិកា ទិស្វា មោចេត្វា កហាបណភាវំ ញត្វា ‘‘កស្មា, បុត្ត, ឯវមកាសិ, មា ត្វំ ‘មយា កម្មំ កត្វា អាភតេន អយំ ជីវិស្សតី’តិ សញ្ញមកាសី’’តិ វត្វា គោណំ ឧណ្ហោទកេន ន្ហាបេត្វា តេលេន អព្ភញ្ជិត្វា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ បុន មា ឯវមកាសី’’តិ ឱវទិ. ឯវំ សត្ថា ‘‘ចរិយំ ចរណកាលេ អហេតុកបដិសន្ធិយំ និព្ពត្តេនាបិ ហិ មយា វហិតព្ពធុរំ អញ្ញោ វហិតុំ សមត្ថោ នាម នាហោសី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯកកោវ អគមាសិ. តំ ទស្សេតុំ អថ ខោ ភគវា សាយន្ហសមយំ បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោតិអាទិ វុត្តំ.

តត្ថ បដិសល្លានាតិ បុថុត្តារម្មណេហិ ចិត្តំ បដិសំហរិត្វា សល្លានតោ, ផលសមាបត្តិតោតិ អត្ថោ. តេនុបសង្កមីតិ បរិព្ពាជកេសុ សកលនគរេ បកាសនីយកម្មំ កត្វា នគរា និក្ខម្ម បរិព្ពាជការាមេ សន្និបតិត្វា ‘‘សចេ, អាវុសោ សរភ, សមណោ គោតមោ អាគមិស្សតិ, កិំ ករិស្សសី’’តិ. សមណេ គោតមេ ឯកំ ករោន្តេ អហំ ទ្វេ ករិស្សាមិ, ទ្វេ ករោន្តេ ចត្តារិ, ចត្តារិ ករោន្តេ បញ្ច, បញ្ច ករោន្តេ ទស, ទស ករោន្តេ វីសតិ, វីសតិ ករោន្តេ តិំសំ, តិំសំ ករោន្តេ ចត្តាលីសំ, ចត្តាលីសំ ករោន្តេ បញ្ញាសំ, បញ្ញាសំ ករោន្តេ សតំ, សតំ ករោន្តេ សហស្សំ ករិស្សាមីតិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញំ សីហនាទកថំ សមុដ្ឋាបេត្វា និសិន្នេសុ ឧបសង្កមិ.

ឧបសង្កមន្តោ បន យស្មា បរិព្ពាជការាមស្ស នគរមជ្ឈេនេវ មគ្គោ, តស្មា សុរត្តទុបដ្ដំ និវាសេត្វា សុគតមហាចីវរំ បារុបិត្វា វិស្សដ្ឋពលោ រាជា វិយ ឯកកោវ នគរមជ្ឈេន អគមាសិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិកា ទិស្វា ‘‘បរិព្ពាជកា សមណស្ស គោតមស្ស បកាសនីយកម្មំ ករោន្តា អវណ្ណំ បត្ថរិំសុ, សោ ឯតេ អនុវត្តិត្វា សញ្ញាបេតុំ គច្ឆតិ មញ្ញេ’’តិ អនុពន្ធិំសុ. សម្មាទិដ្ឋិកាបិ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ បត្តចីវរំ អាទាយ ឯកកោវ និក្ខន្តោ, អជ្ជ សរភេន សទ្ធិំ មហាធម្មសង្គាមោ ភវិស្សតិ. មយម្បិ តស្មិំ សមាគមេ កាយសក្ខិនោ ភវិស្សាមា’’តិ អនុពន្ធិំសុ. សត្ថា បស្សន្តស្សេវ មហាជនស្ស បរិព្ពាជការាមំ ឧបសង្កមិ.

បរិព្ពាជកា រុក្ខានំ ខន្ធវិដបសាខន្តរេហិ សមុគ្គច្ឆន្តា ឆព្ពណ្ណឃនពុទ្ធរស្មិយោ ទិស្វា ‘‘អញ្ញទា ឯវរូបោ ឱភាសោ នាម នត្ថិ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ ឧល្លោកេត្វា ‘‘សមណោ គោតមោ អាគច្ឆតី’’តិ អាហំសុ. តំ សុត្វាវ សរភោ ជាណុកន្តរេ សីសំ ឋបេត្វា អធោមុខោ និសីទិ. ឯវំ តស្មិំ សមយេ ភគវា តំ អារាមំ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទិ. តថាគតោ ហិ ជម្ពុទីបតលេ អគ្គកុលេ ជាតត្តា អគ្គាសនារហោតិស្ស សព្ពត្ថ អាសនំ បញ្ញត្តមេវ ហោតិ. ឯវំ បញ្ញត្តេ មហារហេ ពុទ្ធាសនេ និសីទិ.

តេ បរិព្ពាជកា សរភំ បរិព្ពាជកំ ឯតទវោចុន្តិ សម្មាសម្ពុទ្ធេ កិរ សរភេន សទ្ធិំ ឯត្តកំ កថេន្តេយេវ ភិក្ខុសង្ឃោ សត្ថុ បទានុបទិកោ ហុត្វា បរិព្ពាជការាមំ សម្បាបុណិ, ចតស្សោបិ បរិសា បរិព្ពាជការាមេយេវ ឱសរិំសុ. តតោ តេ បរិព្ពាជកា ‘‘អច្ឆរិយំ សមណស្ស គោតមស្ស កម្មំ, សកលនគរំ វិចរិត្វា អវណ្ណំ បត្ថរិត្វា បកាសនីយកម្មំ កត្វា អាគតានំ វេរីនំ បដិសត្តូនំ បច្ចាមិត្តានំ សន្តិកំ អាគន្ត្វា ថោកម្បិ វិគ្គាហិកកថំ ន កថេសិ, អាគតកាលតោ បដ្ឋាយ សតបាកតេលេន មក្ខេន្តោ វិយ អមតបានំ បាយេន្តោ វិយ មធុរកថំ កថេតី’’តិ សព្ពេបិ សម្មាសម្ពុទ្ធំ អនុវត្តន្តា ឯតទវោចុំ.

យាចេយ្យាសីតិ អាយាចេយ្យាសិ បត្ថេយ្យាសិ បិហេយ្យាសិ. តុណ្ហីភូតោតិ តុណ្ហីភាវំ ឧបគតោ. មង្កុភូតោតិ និត្តេជតំ អាបន្នោ. បត្តក្ខន្ធោតិ ឱនតគីវោ. អធោមុខោតិ ហេដ្ឋាមុខោ. សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស តេ បដិជានតោតិ ‘‘អហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ, សព្ពេ ធម្មា មយា អភិសម្ពុទ្ធា’’តិ ឯវំ បដិជានតោ តវ. អនភិសម្ពុទ្ធាតិ ឥមេ នាម ធម្មា តយា អនភិសម្ពុទ្ធា. តត្ថាតិ តេសុ អនភិសម្ពុទ្ធាតិ ឯវំ ទស្សិតធម្មេសុ. អញ្ញេន វា អញ្ញំ បដិចរិស្សតីតិ អញ្ញេន វា វចនេន អញ្ញំ វចនំ បដិច្ឆាទេស្សតិ, អញ្ញំ បុច្ឆិតោ អញ្ញំ កថេស្សតីតិ អធិប្បាយោ. ពហិទ្ធា កថំ អបនាមេស្សតីតិ ពហិទ្ធា អញ្ញំ អាគន្តុកកថំ អាហរន្តោ បុរិមកថំ អបនាមេស្សតិ. អប្បច្ចយន្តិ អនភិរទ្ធិំ អតុដ្ឋាការំ បាតុករិស្សតីតិ បាកដំ ករិស្សតិ. ឯត្ថ ច អប្បច្ចយេន ទោមនស្សំ វុត្តំ, បុរិមេហិ ទ្វីហិ មន្ទពលវភេទោ កោធោយេវ.

ឯវំ ភគវា បឋមវេសារជ្ជេន សីហនាទំ នទិត្វា បុន ទុតិយាទីហិ នទន្តោ យោ ខោ មំ បរិព្ពាជកាតិអាទិមាហ. តត្ថ យស្ស ខោ បន តេ អត្ថាយ ធម្មោ ទេសិតោតិ យស្ស មគ្គស្ស វា ផលស្ស វា អត្ថាយ តយា ចតុសច្ចធម្មោ ទេសិតោ. សោ ន និយ្យាតីតិ សោ ធម្មោ ន និយ្យាតិ ន និគ្គច្ឆតិ, ន តំ អត្ថំ សាធេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. តក្ករស្សាតិ យោ នំ ករោតិ, តស្ស បដិបត្តិបូរកស្ស បុគ្គលស្សាតិ អត្ថោ. សម្មា ទុក្ខក្ខយាយាតិ ហេតុនា នយេន ការណេន សកលស្ស វដ្ដទុក្ខស្ស ខយាយ. អថ វា យស្ស ខោ បន តេ អត្ថាយ ធម្មោ ទេសិតោតិ យស្ស តេ អត្ថាយ ធម្មោ ទេសិតោ. សេយ្យថិទំ – រាគបដិឃាតត្ថាយ អសុភកម្មដ្ឋានំ, ទោសបដិឃាតត្ថាយ មេត្តាភាវនា, មោហបដិឃាតត្ថាយ បញ្ច ធម្មា, វិតក្កុបច្ឆេទាយ អានាបានស្សតិ. សោ ន និយ្យាតិ តក្ករស្ស សម្មា ទុក្ខក្ខយាយាតិ សោ ធម្មោ យោ នំ យថាទេសិតំ ករោតិ, តស្ស តក្ករស្ស សម្មា ហេតុនា នយេន ការណេន វដ្ដទុក្ខក្ខយាយ ន និយ្យាតិ ន និគ្គច្ឆតិ, តំ អត្ថំ ន សាធេតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. សេយ្យថាបិ សរភោ បរិព្ពាជកោតិ យថា អយំ សរភោ បរិព្ពាជកោ បជ្ឈាយន្តោ អប្បដិភានោ និសិន្នោ, ឯវំ និសីទិស្សតីតិ.

ឯវំ តីហិ បទេហិ សីហនាទំ នទិត្វា ទេសនំ និវត្តេន្តស្សេវ តថាគតស្ស តស្មិំ ឋានេ សន្និបតិតា ចតុរាសីតិបាណសហស្សបរិមាណា បរិសា អមតបានំ បិវិ, សត្ថា បរិសាយ អមតបានស្ស បីតភាវំ ញត្វា វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បក្កាមិ. តមត្ថំ ទស្សេតុំ អថ ខោ ភគវាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សីហនាទន្តិ សេដ្ឋនាទំ អភីតនាទំ អប្បដិនាទំ. វេហាសំ បក្កាមីតិ អភិញ្ញាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អធិដ្ឋាយ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន អាកាសំ បក្ខន្ទិ. ឯវំ បក្ខន្ទោ ច បន តំខណញ្ញេវ គិជ្ឈកូដមហាវិហារេ បតិដ្ឋាសិ.

វាចាយ សន្និតោទកេនាតិ វចនបតោទេន. សញ្ជម្ភរិមកំសូតិ សម្ភរិតំ និរន្តរផុដំ អកំសុ, ឧបរិ វិជ្ឈិំសូតិ វុត្តំ ហោតិ. ព្រហារញ្ញេតិ មហារញ្ញេ. សីហនាទំ នទិស្សាមីតិ សីហស្ស នទតោ អាការំ ទិស្វា ‘‘អយម្បិ តិរច្ឆានគតោ, អហម្បិ, ឥមស្ស ចត្តារោ បាទា, មយ្ហម្បិ, អហម្បិ ឯវមេវ សីហនាទំ នទិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. សោ សីហស្ស សម្មុខា នទិតុំ អសក្កោន្តោ តស្មិំ គោចរាយ បក្កន្តេ ឯកកោ នទិតុំ អារភិ. អថស្ស សិង្គាលសទ្ទោយេវ និច្ឆរិ. តេន វុត្តំ – សិង្គាលកំយេវ នទតីតិ. ភេរណ្ឌកន្តិ តស្សេវ វេវចនំ. អបិច ភិន្នស្សរំ អមនាបសទ្ទំ នទតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវមេវ ខោ ត្វន្តិ ឥមិនា ឱបម្មេន បរិព្ពាជកា តថាគតំ សីហសទិសំ កត្វា សរភំ សិង្គាលសទិសំ អកំសុ. អម្ពុកសញ្ចរីតិ ខុទ្ទកកុក្កុដិកា. បុរិសករវិតំ រវិស្សាមីតិ មហាកុក្កុដំ រវន្តំ ទិស្វា ‘‘ឥមស្សបិ ទ្វេ បាទា ទ្វេ បក្ខា, មយ្ហម្បិ តថេវ, អហម្បិ ឯវរូបំ រវិតំ រវិស្សាមី’’តិ សា តស្ស សម្មុខា រវិតុំ អសក្កោន្តី តស្មិំ បក្កន្តេ រវមានា កុក្កុដិការវំយេវ រវិ. តេន វុត្តំ – អម្ពុកសញ្ចរិរវិតំយេវ រវតីតិ. ឧសភោតិ គោណោ. សុញ្ញាយាតិ តុច្ឆាយ ជេដ្ឋកវសភេហិ វិរហិតាយ. គម្ភីរំ នទិតព្ពំ មញ្ញតីតិ ជេដ្ឋកវសភស្ស នាទសទិសំ គម្ភីរនាទំ នទិតព្ពំ មញ្ញតិ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

៥. កេសមុត្តិសុត្តវណ្ណនា

៦៦. បញ្ចមេ កាលាមានំ និគមោតិ កាលាមា នាម ខត្តិយា, តេសំ និគមោ. កេសមុត្តិយាតិ កេសមុត្តនិគមវាសិនោ. ឧបសង្កមិំសូតិ សប្បិនវនីតាទិភេសជ្ជានិ ចេវ អដ្ឋវិធបានកានិ ច គាហាបេត្វា ឧបសង្កមិំសុ. សកំយេវ វាទំ ទីបេន្តីតិ អត្តនោយេវ លទ្ធិំ កថេន្តិ. ជោតេន្តីតិ បកាសេន្តិ. ខុំសេន្តីតិ ឃដ្ដេន្តិ. វម្ភេន្តីតិ អវជានន្តិ. បរិភវន្តីតិ លាមកំ ករោន្តិ. ឱមក្ខិំ ករោន្តីតិ ឧក្ខិត្តកំ ករោន្តិ, ឧក្ខិបិត្វា ឆឌ្ឌេន្តិ. អបរេបិ, ភន្តេតិ សោ កិរ អដវិមុខេ គាមោ, តស្មា តត្ថ អដវិំ អតិក្កន្តា ច អតិក្កមិតុកាមា ច វាសំ កប្បេន្តិ. តេសុបិ បឋមំ អាគតា អត្តនោ លទ្ធិំ ទីបេត្វា បក្កមិំសុ, បច្ឆា អាគតា ‘‘កិំ តេ ជានន្តិ, អម្ហាកំ អន្តេវាសិកា តេ, អម្ហាកំ សន្តិកេ កិញ្ចិ កិញ្ចិ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហិំសូ’’តិ អត្តនោ លទ្ធិំ ទីបេត្វា បក្កមិំសុ. កាលាមា ឯកលទ្ធិយម្បិ សណ្ឋហិតុំ ន សក្ខិំសុ. តេ ឯតមត្ថំ ទីបេត្វា ភគវតោ ឯវមារោចេត្វា តេសំ នោ, ភន្តេតិអាទិមាហំសុ. តត្ថ ហោតេវ កង្ខាតិ ហោតិយេវ កង្ខា. វិចិកិច្ឆាតិ តស្សេវ វេវចនំ. អលន្តិ យុត្តំ.

មា អនុស្សវេនាតិ អនុស្សវកថាយបិ មា គណ្ហិត្ថ. មា បរម្បរាយាតិ បរម្បរកថាយបិ មា គណ្ហិត្ថ. មា ឥតិកិរាយាតិ ឯវំ កិរ ឯតន្តិ មា គណ្ហិត្ថ. មា បិដកសម្បទានេនាតិ អម្ហាកំ បិដកតន្តិយា សទ្ធិំ សមេតីតិ មា គណ្ហិត្ថ. មា តក្កហេតូតិ តក្កគ្គាហេនបិ មា គណ្ហិត្ថ. មា នយហេតូតិ នយគ្គាហេនបិ មា គណ្ហិត្ថ. មា អាការបរិវិតក្កេនាតិ សុន្ទរមិទំ ការណន្តិ ឯវំ ការណបរិវិតក្កេនបិ មា គណ្ហិត្ថ. មា ទិដ្ឋិនិជ្ឈានក្ខន្តិយាតិ អម្ហាកំ និជ្ឈាយិត្វា ខមិត្វា គហិតទិដ្ឋិយា សទ្ធិំ សមេតីតិបិ មា គណ្ហិត្ថ. មា ភព្ពរូបតាយាតិ អយំ ភិក្ខុ ភព្ពរូបោ, ឥមស្ស កថំ គហេតុំ យុត្តន្តិបិ មា គណ្ហិត្ថ. មា សមណោ នោ គរូតិ អយំ សមណោ អម្ហាកំ គរុ, ឥមស្ស កថំ គហេតុំ យុត្តន្តិបិ មា គណ្ហិត្ថ. សមត្តាតិ បរិបុណ្ណា. សមាទិន្នាតិ គហិតា បរាមដ្ឋា. យំស ហោតីតិ យំ ការណំ តស្ស បុគ្គលស្ស ហោតិ. អលោភាទយោ លោភាទិបដិបក្ខវសេន វេទិតព្ពា. វិគតាភិជ្ឈោតិអាទីហិ មេត្តាយ បុព្ពភាគោ កថិតោ.

ឥទានិ មេត្តាទិកំ កម្មដ្ឋានំ កថេន្តោ មេត្តាសហគតេនាតិអាទិមាហ. តត្ថ កម្មដ្ឋានកថាយ វា ភាវនានយេ វា បាឡិវណ្ណនាយ វា យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.២៤០) វុត្តមេវ. ឯវំ អវេរចិត្តោតិ ឯវំ អកុសលវេរស្ស ច បុគ្គលវេរិនោ ច នត្ថិតាយ អវេរចិត្តោ. អព្យាពជ្ឈចិត្តោតិ កោធចិត្តស្ស អភាវេន និទ្ទុក្ខចិត្តោ. អសំកិលិដ្ឋចិត្តោតិ កិលេសស្ស នត្ថិតាយ អសំកិលិដ្ឋចិត្តោ. វិសុទ្ធចិត្តោតិ កិលេសមលាភាវេន វិសុទ្ធចិត្តោ ហោតីតិ អត្ថោ. តស្សាតិ តស្ស ឯវរូបស្ស អរិយសាវកស្ស. អស្សាសាតិ អវស្សយា បតិដ្ឋា. សចេ ខោ បន អត្ថិ បរោ លោកោតិ យទិ ឥមម្ហា លោកា បរលោកោ នាម អត្ថិ. អថាហំ កាយស្ស ភេទា បរម្មរណា…បេ… ឧបបជ្ជិស្សាមីតិ អត្ថេតំ ការណំ, យេនាហំ កាយស្ស ភេទា បរម្មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជិស្សាមីតិ ឯវំ សព្ពត្ថ នយោ វេទិតព្ពោ. អនីឃន្តិ និទ្ទុក្ខំ. សុខិន្តិ សុខិតំ. ឧភយេនេវ វិសុទ្ធំ អត្តានំ សមនុបស្សាមីតិ យញ្ច បាបំ ន ករោមិ, យញ្ច ករោតោបិ ន ករីយតិ, ឥមិនា ឧភយេនាបិ វិសុទ្ធំ អត្តានំ សមនុបស្សាមិ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

៦. សាឡ្ហសុត្តវណ្ណនា

៦៧. ឆដ្ឋេ មិគារនត្តាតិ មិគារសេដ្ឋិនោ នត្តា. សេខុនិយនត្តាតិ សេខុនិយសេដ្ឋិនោ នត្តា. ឧបសង្កមិំសូតិ ភុត្តបាតរាសា ទាសកម្មករបរិវុតា ឧបសង្កមិំសុ. តេសំ កិរ បុរេភត្តេ បុព្ពណ្ហសមយេយេវ គេហេ ឯកោ បញ្ហោ សមុដ្ឋិតោ, តំ បន កថេតុំ ឱកាសោ នាហោសិ. តេ ‘‘តំ បញ្ហំ សោស្សាមា’’តិ ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា តុណ្ហី និសីទិំសុ. ថេរោ ‘‘គាមេ តំ សមុដ្ឋិតំ បញ្ហំ សោតុំ អាគតា ភវិស្សន្តី’’តិ តេសំ មនំ ញត្វា តមេវ បញ្ហំ អារភន្តោ ឯថ តុម្ហេ សាឡ្ហាតិអាទិមាហ. តត្ថ អត្ថិ លោភោតិ លុព្ភនសភាវោ លោភោ នាម អត្ថីតិ បុច្ឆតិ. អភិជ្ឈាតិ ខោ អហំ សាឡ្ហា ឯតមត្ថំ វទាមីតិ ឯតំ លោភសង្ខាតំ អត្ថំ អហំ ‘‘អភិជ្ឈា’’តិ វទាមិ, ‘‘តណ្ហា’’តិ វទាមីតិ សមុដ្ឋិតបញ្ហស្ស អត្ថំ ទីបេន្តោ អាហ. ឯវំ សព្ពវារេសុ នយោ នេតព្ពោ.

សោ ឯវំ បជានាតីតិ សោ ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារេ ភាវេត្វា ឋិតោ អរិយសាវកោ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ វិបស្សនំ អារភន្តោ ឯវំ បជានាតិ. អត្ថិ ឥទន្តិ អត្ថិ ទុក្ខសច្ចសង្ខាតំ ខន្ធបញ្ចកំ នាមរូបវសេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា បជានន្តោ ឯស ‘‘ឯវំ បជានាតិ អត្ថិ ឥទ’’ន្តិ វុត្តោ. ហីនន្តិ សមុទយសច្ចំ. បណីតន្តិ មគ្គសច្ចំ. ឥមស្ស សញ្ញាគតស្ស ឧត្តរិ និស្សរណន្តិ ឥមស្ស វិបស្សនាសញ្ញាសង្ខាតស្ស សញ្ញាគតស្ស ឧត្តរិ និស្សរណំ នាម និព្ពានំ, តមត្ថីតិ ឥមិនា និរោធសច្ចំ ទស្សេតិ. វិមុត្តស្មិំ វិមុត្តមិតិ ញាណន្តិ ឯកូនវីសតិវិធំ បច្ចវេក្ខណញាណំ កថិតំ. អហុ បុព្ពេ លោភោតិ បុព្ពេ មេ លោភោ អហោសិ. តទហុ អកុសលន្តិ តំ អកុសលំ នាម អហោសិ, តទា វា អកុសលំ នាម អហោសិ. ឥច្ចេតំ កុសលន្តិ ឥតិ ឯតំ កុសលំ, តស្សេវ អកុសលស្ស នត្ថិភាវំ កុសលំ ខេមន្តិ សន្ធាយ វទតិ. និច្ឆាតោតិ និត្តណ្ហោ. និព្ពុតោតិ អព្ភន្តរេ សន្តាបករានំ កិលេសានំ អភាវេន និព្ពុតោ. សីតិភូតោតិ សីតលីភូតោ. សុខប្បដិសំវេទីតិ កាយិកចេតសិកស្ស សុខស្ស បដិសំវេទិតា. ព្រហ្មភូតេនាតិ សេដ្ឋភូតេន. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

៧. កថាវត្ថុសុត្តវណ្ណនា

៦៨. សត្តមេ កថាវត្ថូនីតិ កថាការណានិ, កថាយ ភូមិយោ បតិដ្ឋាយោតិ អត្ថោ. អតីតំ វា, ភិក្ខវេ, អទ្ធានន្តិ អតីតមទ្ធានំ នាម កាលោបិ វដ្ដតិ ខន្ធាបិ. អនាគតបច្ចុប្បន្នេសុបិ ឯសេវ នយោ. តត្ថ អតីតេ កស្សបោ នាម សម្មាសម្ពុទ្ធោ អហោសិ, តស្ស កិកី នាម កាសិករាជា អគ្គុបដ្ឋាកោ អហោសិ, វីសតិ វស្សសហស្សានិ អាយុ អហោសីតិ ឥមិនា នយេន កថេន្តោ អតីតំ អារព្ភ កថំ កថេតិ នាម. អនាគតេ មេត្តេយ្យោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ, តស្ស សង្ខោ នាម រាជា អគ្គុបដ្ឋាកោ ភវិស្សតិ, អសីតិ វស្សសហស្សានិ អាយុ ភវិស្សតីតិ ឥមិនា នយេន កថេន្តោ អនាគតំ អារព្ភ កថំ កថេតិ នាម. ឯតរហិ អសុកោ នាម រាជា ធម្មិកោតិ ឥមិនា នយេន កថេន្តោ បច្ចុប្បន្នំ អារព្ភ កថំ កថេតិ នាម.

កថាសម្បយោគេនាតិ កថាសមាគមេន. កច្ឆោតិ កថេតុំ យុត្តោ. អកច្ឆោតិ កថេតុំ ន យុត្តោ. ឯកំសព្យាករណីយំ បញ្ហន្តិអាទីសុ, ‘‘ចក្ខុ, អនិច្ច’’ន្តិ បុដ្ឋេន, ‘‘អាម, អនិច្ច’’ន្តិ ឯកំសេនេវ ព្យាកាតព្ពំ. ឯសេវ នយោ សោតាទីសុ. អយំ ឯកំសព្យាករណីយោ បញ្ហោ. ‘‘អនិច្ចំ នាម ចក្ខូ’’តិ បុដ្ឋេន បន ‘‘ន ចក្ខុមេវ, សោតម្បិ អនិច្ចំ, ឃានម្បិ អនិច្ច’’ន្តិ ឯវំ វិភជិត្វា ព្យាកាតព្ពំ. អយំ វិភជ្ជព្យាករណីយោ បញ្ហោ. ‘‘យថា ចក្ខុ, តថា សោតំ. យថា សោតំ, តថា ចក្ខូ’’តិ បុដ្ឋេន ‘‘កេនដ្ឋេន បុច្ឆសី’’តិ បដិបុច្ឆិត្វា ‘‘ទស្សនដ្ឋេន បុច្ឆាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘ន ហី’’តិ ព្យាកាតព្ពំ. ‘‘អនិច្ចដ្ឋេន បុច្ឆាមី’’តិ វុត្តេ, ‘‘អាមា’’តិ ព្យាកាតព្ពំ. អយំ បដិបុច្ឆាព្យាករណីយោ បញ្ហោ. ‘‘តំ ជីវំ តំ សរីរ’’ន្តិអាទីនិ បុដ្ឋេន បន ‘‘អព្យាកតមេតំ ភគវតា’’តិ ឋបេតព្ពោ, ឯស បញ្ហោ ន ព្យាកាតព្ពោ. អយំ ឋបនីយោ បញ្ហោ.

ឋានាឋានេ ន សណ្ឋាតីតិ ការណាការណេ ន សណ្ឋាតិ. តត្រាយំ នយោ – សស្សតវាទី យុត្តេន ការណេន បហោតិ ឧច្ឆេទវាទិំ និគ្គហេតុំ, ឧច្ឆេទវាទី តេន និគ្គយ្ហមានោ ‘‘កិំ បនាហំ ឧច្ឆេទំ វទាមី’’តិ សស្សតវាទិភាវមេវ ទីបេតិ, អត្តនោ វាទេ បតិដ្ឋាតុំ ន សក្កោតិ. ឯវំ ឧច្ឆេទវាទិម្ហិ បហោន្តេ សស្សតវាទី, បុគ្គលវាទិម្ហិ បហោន្តេ សុញ្ញតវាទី, សុញ្ញតវាទិម្ហិ បហោន្តេ បុគ្គលវាទីតិ ឯវំ ឋានាឋានេ ន សណ្ឋាតិ នាម.

បរិកប្បេ ន សណ្ឋាតីតិ ឥទំ បញ្ហបុច្ឆនេបិ បញ្ហកថនេបិ លព្ភតិ. កថំ? ឯកច្ចោ ហិ ‘‘បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ កណ្ឋំ សោធេតិ, សោ ឥតរេន ‘‘ឥទំ នាម ត្វំ បុច្ឆិស្សសី’’តិ វុត្តោ ញាតភាវំ ញត្វា ‘‘ន ឯតំ, អញ្ញំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ វទតិ. បញ្ហំ បុដ្ឋោបិ ‘‘បញ្ហំ កថេស្សាមី’’តិ ហនុំ សំសោធេតិ, សោ ឥតរេន ‘‘ឥទំ នាម កថេស្សសី’’តិ វុត្តោ ញាតភាវំ ញត្វា ‘‘ន ឯតំ, អញ្ញំ កថេស្សាមី’’តិ វទតិ. ឯវំ បរិកប្បេ ន សណ្ឋាតិ នាម.

អញ្ញាតវាទេ ន សណ្ឋាតីតិ អញ្ញាតវាទេ ជានិតវាទេ ន សណ្ឋាតិ. កថំ? ឯកច្ចោ បញ្ហំ បុច្ឆតិ, តំ ឥតរោ ‘‘មនាបោ តយា បញ្ហោ បុច្ឆិតោ, កហំ តេ ឯស ឧគ្គហិតោ’’តិ វទតិ. ឥតរោ បុច្ឆិតព្ពនិយាមេនេវ បញ្ហំ បុច្ឆិត្វាបិ តស្ស កថាយ ‘‘អបញ្ហំ នុ ខោ បុច្ឆិត’’ន្តិ វិមតិំ ករោតិ. អបរោ បញ្ហំ បុដ្ឋោ កថេតិ, តមញ្ញោ ‘‘សុដ្ឋុ តេ បញ្ហោ កថិតោ, កត្ថ តេ ឧគ្គហិតោ, បញ្ហំ កថេន្តេន នាម ឯវំ កថេតព្ពោ’’តិ វទតិ. ឥតរោ កថេតព្ពនិយាមេនេវ បញ្ហំ កថេត្វាបិ តស្ស កថាយ ‘‘អបញ្ហោ នុ ខោ មយា កថិតោ’’តិ វិមតិំ ករោតិ.

បដិបទាយ ន សណ្ឋាតីតិ បដិបត្តិយំ ន តិដ្ឋតិ, វត្តំ អជានិត្វា អបុច្ឆិតព្ពដ្ឋានេ បុច្ឆតីតិ អត្ថោ. អយំ បញ្ហោ នាម ចេតិយង្គណេ បុច្ឆិតេន ន កថេតព្ពោ, តថា ភិក្ខាចារមគ្គេ គាមំ បិណ្ឌាយ ចរណកាលេ. អាសនសាលាយ និសិន្នកាលេ យាគុំ វា ភត្តំ វា គហេត្វា និសិន្នកាលេ បរិភុញ្ជិត្វា និសិន្នកាលេ ទិវាវិហារដ្ឋានគមនកាលេបិ. ទិវាដ្ឋានេ និសិន្នកាលេ បន ឱកាសំ ការេត្វាវ បុច្ឆន្តស្ស កថេតព្ពោ, អការេត្វា បុច្ឆន្តស្ស ន កថេតព្ពោ. ឥទំ វត្តំ អជានិត្វា បុច្ឆន្តោ បដិបទាយ ន សណ្ឋាតិ នាម. ឯវំ សន្តាយំ, ភិក្ខវេ, បុគ្គលោ អកច្ឆោ ហោតីតិ, ភិក្ខវេ, ឯតំ ឥមស្មិំ ច ការណេ សតិ អយំ បុគ្គលោ ន កថេតុំ យុត្តោ នាម ហោតិ.

ឋានាឋានេ សណ្ឋាតីតិ សស្សតវាទី យុត្តេន ការណេន បហោតិ ឧច្ឆេទវាទិំ និគ្គហេតុំ, ឧច្ឆេទវាទី តេន និគ្គយ្ហមានោបិ ‘‘អហំ តយា សតក្ខត្តុំ និគ្គយ្ហមានោបិ ឧច្ឆេទវាទីយេវា’’តិ វទតិ. ឥមិនា នយេន សស្សតបុគ្គលសុញ្ញតវាទាទីសុបិ នយោ នេតព្ពោ. ឯវំ ឋានាឋានេ សណ្ឋាតិ នាម. បរិកប្បេ សណ្ឋាតីតិ ‘‘បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ កណ្ឋំ សោធេន្តោ ‘‘ត្វំ ឥមំ នាម បុច្ឆិស្សសី’’តិ វុត្តេ, ‘‘អាម, ឯតំយេវ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ វទតិ. បញ្ហំ កថេស្សាមីតិ ហនុំ សំសោធេន្តោបិ ‘‘ត្វំ ឥមំ នាម កថេស្សសី’’តិ វុត្តេ, ‘‘អាម, ឯតំយេវ កថេស្សាមី’’តិ វទតិ. ឯវំ បរិកប្បេ សណ្ឋាតិ នាម.

អញ្ញាតវាទេ សណ្ឋាតីតិ ឥមំ បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា ‘‘សុដ្ឋុ តេ បញ្ហោ បុច្ឆិតោ, បុច្ឆន្តេន នាម ឯវំ បុច្ឆិតព្ព’’ន្តិ វុត្តេ សម្បដិច្ឆតិ, វិមតិំ ន ឧប្បាទេតិ. បញ្ហំ កថេត្វាបិ ‘‘សុដ្ឋុ តេ បញ្ហោ កថិតោ, កថេន្តេន នាម ឯវំ កថេតព្ព’’ន្តិ វុត្តេ សម្បដិច្ឆតិ, វិមតិំ ន ឧប្បាទេតិ. បដិបទាយ សណ្ឋាតីតិ គេហេ និសីទាបេត្វា យាគុខជ្ជកាទីនិ ទត្វា យាវ ភត្តំ និដ្ឋាតិ, តស្មិំ អន្តរេ និសិន្នោ បញ្ហំ បុច្ឆតិ. សប្បិអាទីនិ ភេសជ្ជានិ អដ្ឋវិធានិ បានកានិ វត្ថច្ឆាទនមាលាគន្ធាទីនិ វា អាទាយ វិហារំ គន្ត្វា តានិ ទត្វា ទិវាដ្ឋានំ បវិសិត្វា ឱកាសំ ការេត្វា បញ្ហំ បុច្ឆតិ. ឯវញ្ហិ វត្តំ ញត្វា បុច្ឆន្តោ បដិបទាយ សណ្ឋាតិ នាម. តស្ស បញ្ហំ កថេតុំ វដ្ដតិ.

អញ្ញេនញ្ញំ បដិចរតីតិ អញ្ញេន វចនេន អញ្ញំ បដិច្ឆាទេតិ, អញ្ញំ វា បុច្ឆិតោ អញ្ញំ កថេតិ. ពហិទ្ធា កថំ អបនាមេតីតិ អាគន្តុកកថំ ឱតារេន្តោ បុរិមកថំ ពហិទ្ធា អបនាមេតិ. តត្រិទំ វត្ថុ – ភិក្ខូ កិរ សន្និបតិត្វា ឯកំ ទហរំ, ‘‘អាវុសោ, ត្វំ ឥមញ្ចិមញ្ច អាបត្តិំ អាបន្នោ’’តិ អាហំសុ. សោ អាហ – ‘‘ភន្តេ, នាគទីបំ គតោម្ហី’’តិ. អាវុសោ, ន មយំ តវ នាគទីបគមនេន អត្ថិកា, អាបត្តិំ បន អាបន្នោតិ បុច្ឆាមាតិ. ភន្តេ, នាគទីបំ គន្ត្វា មច្ឆេ ខាទិន្តិ. អាវុសោ, តវ មច្ឆខាទនេន កម្មំ នត្ថិ, អាបត្តិំ កិរសិ អាបន្នោតិ. សោ ‘‘នាតិសុបក្កោ មច្ឆោ មយ្ហំ អផាសុកមកាសិ, ភន្តេ’’តិ. អាវុសោ, តុយ្ហំ ផាសុកេន វា អផាសុកេន វា កម្មំ នត្ថិ, អាបត្តិំ អាបន្នោសីតិ. ភន្តេ, យាវ តត្ថ វសិំ, តាវ មេ អផាសុកមេវ ជាតន្តិ. ឯវំ អាគន្តុកកថាវសេន ពហិទ្ធា កថំ អបនាមេតីតិ វេទិតព្ពំ.

អភិហរតីតិ ឥតោ ចិតោ ច សុត្តំ អាហរិត្វា អវត្ថរតិ. តេបិដកតិស្សត្ថេរោ វិយ. បុព្ពេ កិរ ភិក្ខូ មហាចេតិយង្គណេ សន្និបតិត្វា សង្ឃកិច្ចំ កត្វា ភិក្ខូនំ ឱវាទំ ទត្វា អញ្ញមញ្ញំ បញ្ហសាកច្ឆំ ករោន្តិ. តត្ថាយំ ថេរោ តីហិ បិដកេហិ តតោ តតោ សុត្តំ អាហរិត្វា ទិវសភាគេ ឯកម្បិ បញ្ហំ និដ្ឋាបេតុំ ន ទេតិ. អភិមទ្ទតីតិ ការណំ អាហរិត្វា មទ្ទតិ. អនុបជគ្ឃតីតិ បរេន បញ្ហេ បុច្ឆិតេបិ កថិតេបិ បាណិំ បហរិត្វា មហាហសិតំ ហសតិ, យេន បរស្ស ‘‘អបុច្ឆិតព្ពំ នុ ខោ បុច្ឆិំ, អកថេតព្ពំ នុ ខោ កថេសិ’’ន្តិ វិមតិ ឧប្បជ្ជតិ. ខលិតំ គណ្ហាតីតិ អប្បមត្តកំ មុខទោសមត្តំ គណ្ហាតិ, អក្ខរេ វា បទេ វា ព្យញ្ជនេ វា ទុរុត្តេ ‘‘ឯវំ នាមេតំ វត្តព្ព’’ន្តិ ឧជ្ឈាយមានោ វិចរតិ. សឧបនិសោតិ សឧបនិស្សយោ សបច្ចយោ.

ឱហិតសោតោតិ ឋបិតសោតោ. អភិជានាតិ ឯកំ ធម្មន្តិ ឯកំ កុសលធម្មំ អភិជានាតិ អរិយមគ្គំ. បរិជានាតិ ឯកំ ធម្មន្តិ ឯកំ ទុក្ខសច្ចធម្មំ តីរណបរិញ្ញាយ បរិជានាតិ. បជហតិ ឯកំ ធម្មន្តិ ឯកំ សព្ពាកុសលធម្មំ បជហតិ វិនោទេតិ ព្យន្តីករោតិ. សច្ឆិករោតិ ឯកំ ធម្មន្តិ ឯកំ អរហត្តផលធម្មំ និរោធមេវ វា បច្ចក្ខំ ករោតិ. សម្មាវិមុត្តិំ ផុសតីតិ សម្មា ហេតុនា នយេន ការណេន អរហត្តផលវិមោក្ខំ ញាណផស្សេន ផុសតិ.

ឯតទត្ថា, ភិក្ខវេ, កថាតិ, ភិក្ខវេ, យា ឯសា កថាសម្បយោគេនាតិ កថា ទស្សិតា, សា ឯតទត្ថា, អយំ តស្សា កថាយ ភូមិ បតិដ្ឋា. ឥទំ វត្ថុ យទិទំ អនុបាទា ចិត្តស្ស វិមោក្ខោតិ ឯវំ សព្ពបទេសុ យោជនា វេទិតព្ពា. ឯតទត្ថា មន្តនាតិ យា អយំ កច្ឆាកច្ឆេសុ បុគ្គលេសុ កច្ឆេន សទ្ធិំ មន្តនា, សាបិ ឯតទត្ថាយេវ. ឯតទត្ថា ឧបនិសាតិ ឱហិតសោតោ សឧបនិសោតិ ឯវំ វុត្តា ឧបនិសាបិ ឯតទត្ថាយេវ. ឯតទត្ថំ សោតាវធានន្តិ តស្សា ឧបនិសាយ សោតាវធានំ, តម្បិ ឯតទត្ថមេវ. អនុបាទាតិ ចតូហិ ឧបាទានេហិ អគ្គហេត្វា. ចិត្តស្ស វិមោក្ខោតិ អរហត្តផលវិមោក្ខោ. អរហត្តផលត្ថាយ ហិ សព្ពមេតន្តិ សុត្តន្តំ វិនិវត្តេត្វា ឧបរិ គាថាហិ កូដំ គណ្ហន្តោ យេ វិរុទ្ធាតិអាទិមាហ.

តត្ថ វិរុទ្ធាតិ វិរោធសង្ខាតេន កោបេន វិរុទ្ធា. សល្លបន្តីតិ សល្លាបំ ករោន្តិ. វិនិវិដ្ឋាតិ អភិនិវិដ្ឋា ហុត្វា. សមុស្សិតាតិ មានុស្សយេន សុដ្ឋុ ឧស្សិតា. អនរិយគុណមាសជ្ជាតិ អនរិយគុណកថំ គុណមាសជ្ជ កថេន្តិ. គុណំ ឃដ្ដេត្វា កថា ហិ អនរិយកថា នាម, ន អរិយកថា, តំ កថេន្តីតិ អត្ថោ. អញ្ញោញ្ញវិវរេសិនោតិ អញ្ញមញ្ញស្ស ឆិទ្ទំ អបរាធំ គវេសមានា. ទុព្ភាសិតន្តិ ទុក្កថិតំ. វិក្ខលិតន្តិ អប្បមត្តកំ មុខទោសខលិតំ. សម្បមោហំ បរាជយន្តិ អញ្ញមញ្ញស្ស អប្បមត្តេន មុខទោសេន សម្បមោហញ្ច បរាជយញ្ច. អភិនន្ទន្តីតិ តុស្សន្តិ. នាចរេតិ ន ចរតិ ន កថេតិ. ធម្មដ្ឋបដិសំយុត្តាតិ យា ច ធម្មេ ឋិតេន កថិតកថា, សា ធម្មដ្ឋា ចេវ ហោតិ តេន ច ធម្មេន បដិសំយុត្តាតិ ធម្មដ្ឋបដិសំយុត្តា. អនុន្នតេន មនសាតិ អនុទ្ធតេន ចេតសា. អបឡាសោតិ យុគគ្គាហបឡាសវសេន អបឡាសោ ហុត្វា. អសាហសោតិ រាគទោសមោហសាហសានំ វសេន អសាហសោ ហុត្វា.

អនុសូយាយមានោតិ ន ឧសូយមានោ. ទុព្ភដ្ឋេ នាបសាទយេតិ ទុក្កថិតស្មិំ ន អបសាទេយ្យ. ឧបារម្ភំ ន សិក្ខេយ្យាតិ ការណុត្តរិយលក្ខណំ ឧបារម្ភំ ន សិក្ខេយ្យ. ខលិតញ្ច ន គាហយេតិ អប្បមត្តកំ មុខខលិតំ ‘‘អយំ តេ ទោសោ’’តិ ន គាហយេយ្យ. នាភិហរេតិ នាវត្ថរេយ្យ. នាភិមទ្ទេតិ ឯកំ ការណំ អាហរិត្វា ន មទ្ទេយ្យ. វាចំ បយុតំ ភណេតិ សច្ចាលិកបដិសំយុត្តំ វាចំ ន ភណេយ្យ. អញ្ញាតត្ថន្តិ ជាននត្ថំ. បសាទត្ថន្តិ បសាទជននត្ថំ. ន សមុស្សេយ្យ មន្តយេតិ ន មានុស្សយេន សមុស្សិតោ ភវេយ្យ. ន ហិ មានុស្សិតា ហុត្វា បណ្ឌិតា កថយន្តិ, មានេន បន អនុស្សិតោវ ហុត្វា មន្តយេ កថេយ្យ ភាសេយ្យាតិ.

៨. អញ្ញតិត្ថិយសុត្តវណ្ណនា

៦៩. អដ្ឋមេ ភគវំមូលកាតិ ភគវា មូលំ ឯតេសន្តិ ភគវំមូលកា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឥមេ, ភន្តេ, អម្ហាកំ ធម្មា បុព្ពេ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធេន ឧប្បាទិតា, តស្មិំ បរិនិព្ពុតេ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ អញ្ញោ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឥមេ ធម្មេ ឧប្បាទេតុំ សមត្ថោ នាម នាហោសិ, ភគវតោ បន នោ ឥមេ ធម្មា ឧប្បាទិតា. ភគវន្តញ្ហិ និស្សាយ មយំ ឥមេ ធម្មេ អាជានាម បដិវិជ្ឈាមាតិ ឯវំ ភគវំមូលកា នោ, ភន្តេ, ធម្មាតិ. ភគវំនេត្តិកាតិ ភគវា ធម្មានំ នេតា វិនេតា អនុនេតា យថាសភាវតោ បាដិយេក្កំ បាដិយេក្កំ នាមំ គហេត្វាវ ទស្សេតាតិ ធម្មា ភគវំនេត្តិកា នាម ហោន្តិ. ភគវំបដិសរណាតិ ចតុភូមកធម្មា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស អាបាថំ អាគច្ឆមានា ភគវតិ បដិសរន្តិ នាមាតិ ភគវំបដិសរណា. បដិសរន្តីតិ ឱសរន្តិ សមោសរន្តិ. អបិច មហាពោធិមណ្ឌេ និសិន្នស្ស ភគវតោ បដិវេធវសេន ផស្សោ អាគច្ឆតិ – ‘‘អហំ ភគវា កិន្នាមោ’’តិ. ត្វំ ផុសនដ្ឋេន ផស្សោ នាម. វេទនា, សញ្ញា, សង្ខារា, វិញ្ញាណំ អាគច្ឆតិ – ‘‘អហំ ភគវា កិន្នាម’’ន្តិ. ត្វំ វិជាននដ្ឋេន វិញ្ញាណំ នាមាតិ. ឯវំ ចតុភូមកធម្មានំ យថាសភាវតោ បាដិយេក្កំ បាដិយេក្កំ នាមំ គណ្ហន្តោ ភគវា ធម្មេ បដិសរតីតិ ភគវំបដិសរណា. ភគវន្តំយេវ បដិភាតូតិ ភគវតោវ ឯតស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ ឧបដ្ឋាតុ, តុម្ហេយេវ នោ កថេត្វា ទេថាតិ អត្ថោ.

រាគោ ខោតិ រជ្ជនវសេន បវត្តរាគោ. អប្បសាវជ្ជោតិ លោកវជ្ជវសេនបិ វិបាកវជ្ជវសេនបីតិ ទ្វីហិបិ វជ្ជេហិ អប្បសាវជ្ជោ, អប្បទោសោតិ អត្ថោ. កថំ? មាតាបិតរោ ហិ ភាតិភគិនិអាទយោ ច បុត្តភាតិកានំ អាវាហវិវាហមង្គលំ នាម ការេន្តិ. ឯវំ តាវេសោ លោកវជ្ជវសេន អប្បសាវជ្ជោ. សទារសន្តោសមូលិកា បន អបាយេ បដិសន្ធិ នាម ន ហោតីតិ ឯវំ វិបាកវជ្ជវសេន អប្បសាវជ្ជោ. ទន្ធវិរាគីតិ វិរជ្ជមានោ បនេស សណិកំ វិរជ្ជតិ, ន សីឃំ មុច្ចតិ. តេលមសិរាគោ វិយ ចិរំ អនុពន្ធតិ, ទ្វេ តីណិ ភវន្តរានិ គន្ត្វាបិ នាបគច្ឆតីតិ ទន្ធវិរាគី.

តត្រិទំ វត្ថុ – ឯកោ កិរ បុរិសោ ភាតុ ជាយាយ មិច្ឆាចារំ ចរតិ. តស្សាបិ ឥត្ថិយា អត្តនោ សាមិកតោ សោយេវ បិយតរោ អហោសិ. សា តមាហ – ‘‘ឥមស្មិំ ការណេ បាកដេ ជាតេ មហតី គរហា ភវិស្សតិ, តវ ភាតិកំ ឃាតេហី’’តិ. សោ ‘‘នស្ស, វសលិ, មា ឯវំ បុន អវចា’’តិ អបសាទេសិ. សា តុណ្ហី ហុត្វា កតិបាហច្ចយេន បុន កថេសិ, តស្ស ចិត្តំ ទ្វជ្ឈភាវំ អគមាសិ. តតោ តតិយវារំ កថិតោ ‘‘កិន្តិ កត្វា ឱកាសំ លភិស្សាមី’’តិ អាហ. អថស្ស សា ឧបាយំ កថេន្តី ‘‘ត្វំ មយា វុត្តមេវ ករោហិ, អសុកដ្ឋានេ មហាកកុធសមីបេ តិត្ថំ អត្ថិ, តត្ថ តិខិណំ ទណ្ឌកវាសិំ គហេត្វា តិដ្ឋាហី’’តិ. សោ តថា អកាសិ. ជេដ្ឋភាតាបិស្ស អរញ្ញេ កម្មំ កត្វា ឃរំ អាគតោ. សា តស្មិំ មុទុចិត្តា វិយ ហុត្វា ‘‘ឯហិ សាមិ, សីសេ តេ ឱលិខិស្សាមី’’តិ ឱលិខន្តី ‘‘ឧបក្កិលិដ្ឋំ តេ សីស’’ន្តិ អាមលកបិណ្ឌំ ទត្វា ‘‘គច្ឆ អសុកដ្ឋានេ សីសំ ធោវិត្វា អាគច្ឆាហី’’តិ បេសេសិ. សោ តាយ វុត្តតិត្ថមេវ គន្ត្វា អាមលកកក្កេន សីសំ មក្ខេត្វា ឧទកំ ឱរុយ្ហ ឱនមិត្វា សីសំ ធោវិ. អថ នំ ឥតរោ រុក្ខន្តរតោ និក្ខមិត្វា ខន្ធដ្ឋិកេ បហរិត្វា ជីវិតា វោរោបេត្វា គេហំ អគមាសិ.

ឥតរោ ភរិយាយ សិនេហំ បរិច្ចជិតុមសក្កោន្តោ តស្មិំយេវ គេហេ មហាធម្មនិ ហុត្វា និព្ពត្តិ. សោ តស្សា ឋិតាយបិ និសិន្នាយបិ គន្ត្វា សរីរេ បតតិ. អថ នំ សា ‘‘សោយេវ អយំ ភវិស្សតី’’តិ ឃាតាបេសិ. សោ បុន តស្សា សិនេហេន តស្មិំយេវ គេហេ កុក្កុរោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. សោ បទសា គមនកាលតោ បដ្ឋាយ តស្សា បច្ឆតោ បច្ឆតោ ចរតិ. អរញ្ញំ គច្ឆន្តិយាបិ សទ្ធិំយេវ គច្ឆតិ. តំ ទិស្វា មនុស្សា ‘‘និក្ខន្តោ សុនខលុទ្ទកោ, កតរដ្ឋានំ គមិស្សតី’’តិ ឧប្បណ្ឌេន្តិ. សា បុន តំ ឃាតាបេសិ.

សោបិ បុន តស្មិំយេវ គេហេ វច្ឆកោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. តថេវ តស្សា បច្ឆតោ បច្ឆតោ ចរតិ. តទាបិ នំ មនុស្សា ទិស្វា ‘‘និក្ខន្តោ គោបាលកោ, កត្ថ គាវិយោ ចរិស្សន្តី’’តិ ឧប្បណ្ឌេន្តិ. សា តស្មិម្បិ ឋានេ តំ ឃាតាបេសិ. សោ តទាបិ តស្សា ឧបរិ សិនេហំ ឆិន្ទិតុំ អសក្កោន្តោ ចតុត្ថេ វារេ តស្សាយេវ កុច្ឆិយំ ជាតិស្សរោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. សោ បដិបាដិយា ចតូសុ អត្តភាវេសុ តាយ ឃាតិតភាវំ ទិស្វា ‘‘ឯវរូបាយ នាម បច្ចត្ថិកាយ កុច្ឆិស្មិំ និព្ពត្តោស្មី’’តិ តតោ បដ្ឋាយ តស្សា ហត្ថេន អត្តានំ ផុសិតុំ ន ទេតិ. សចេ នំ សា ផុសតិ, កន្ទតិ រោទតិ. អថ នំ អយ្យកោវ បដិជគ្គតិ. តំ អបរភាគេ វុទ្ធិប្បត្តំ អយ្យកោ អាហ – ‘‘តាត, កស្មា ត្វំ មាតុ ហត្ថេន អត្តានំ ផុសិតុំ ន ទេសិ. សចេបិ តំ ផុសតិ, មហាសទ្ទេន រោទសិ កន្ទសី’’តិ. អយ្យកេន បុដ្ឋោ ‘‘ន ឯសា មយ្ហំ មាតា, បច្ចាមិត្តា ឯសា’’តិ តំ បវត្តិំ សព្ពំ អារោចេសិ. សោ តំ អាលិង្គិត្វា រោទិត្វា ‘‘ឯហិ, តាត, កិំ អម្ហាកំ ឦទិសេ ឋានេ និវាសកិច្ច’’ន្តិ តំ អាទាយ និក្ខមិត្វា ឯកំ វិហារំ គន្ត្វា បព្ពជិត្វា ឧភោបិ តត្ថ វសន្តា អរហត្តំ បាបុណិំសុ.

មហាសាវជ្ជោតិ លោកវជ្ជវសេនបិ វិបាកវជ្ជវសេនបីតិ ទ្វីហិបិ ការណេហិ មហាសាវជ្ជោ. កថំ? ទោសេន ហិ ទុដ្ឋោ ហុត្វា មាតរិបិ អបរជ្ឈតិ, បិតរិបិ ភាតិភគិនិអាទីសុបិ បព្ពជិតេសុបិ. សោ គតគតដ្ឋានេសុ ‘‘អយំ បុគ្គលោ មាតាបិតូសុបិ អបរជ្ឈតិ, ភាតិភគិនិអាទីសុបិ, បព្ពជិតេសុបី’’តិ មហតិំ គរហំ លភតិ. ឯវំ តាវ លោកវជ្ជវសេន មហាសាវជ្ជោ. ទោសវសេន បន កតេន អានន្តរិយកម្មេន កប្បំ និរយេ បច្ចតិ. ឯវំ វិបាកវជ្ជវសេន មហាសាវជ្ជោ. ខិប្បវិរាគីតិ ខិប្បំ វិរជ្ជតិ. ទោសេន ហិ ទុដ្ឋោ មាតាបិតូសុបិ ចេតិយេបិ ពោធិម្ហិបិ បព្ពជិតេសុបិ អបរជ្ឈិត្វា ‘‘មយ្ហំ ខមថា’’តិ. អច្ចយំ ទេសេតិ. តស្ស សហ ខមាបនេន តំ កម្មំ បាកតិកមេវ ហោតិ.

មោហោបិ ទ្វីហេវ ការណេហិ មហាសាវជ្ជោ. មោហេន ហិ មូឡ្ហោ ហុត្វា មាតាបិតូសុបិ ចេតិយេបិ ពោធិម្ហិបិ បព្ពជិតេសុបិ អបរជ្ឈិត្វា គតគតដ្ឋានេ គរហំ លភតិ. ឯវំ តាវ លោកវជ្ជវសេន មហាសាវជ្ជោ. មោហវសេន បន កតេន អានន្តរិយកម្មេន កប្បំ និរយេ បច្ចតិ. ឯវំ វិបាកវជ្ជវសេនបិ មហាសាវជ្ជោ. ទន្ធវិរាគីតិ សណិកំ វិរជ្ជតិ. មោហេន មូឡ្ហេន ហិ កតកម្មំ សណិកំ មុច្ចតិ. យថា ហិ អច្ឆចម្មំ សតក្ខត្តុម្បិ ធោវិយមានំ ន បណ្ឌរំ ហោតិ, ឯវមេវ មោហេន មូឡ្ហេន កតកម្មំ សីឃំ ន មុច្ចតិ, សណិកមេវ មុច្ចតីតិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវាតិ.

៩. អកុសលមូលសុត្តវណ្ណនា

៧០. នវមេ អកុសលមូលានីតិ អកុសលានំ មូលានិ, អកុសលានិ ច តានិ មូលានិ ចាតិ វា អកុសលមូលានិ. យទបិ, ភិក្ខវេ, លោភោតិ យោបិ, ភិក្ខវេ, លោភោ. តទបិ អកុសលមូលន្តិ សោបិ អកុសលមូលំ. អកុសលមូលំ វា សន្ធាយ ឥធ តម្បីតិ អត្ថោ វដ្ដតិយេវ. ឯតេនុបាយេន សព្ពត្ថ នយោ នេតព្ពោ. អភិសង្ខរោតីតិ អាយូហតិ សម្បិណ្ឌេតិ រាសិំ ករោតិ. អសតា ទុក្ខំ ឧប្បាទយតីតិ អភូតេន អវិជ្ជមានេន យំកិញ្ចិ តស្ស អភូតំ ទោសំ វត្វា ទុក្ខំ ឧប្បាទេតិ. វធេន វាតិអាទិ យេនាការេន ទុក្ខំ ឧប្បាទេតិ, តំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. តត្ថ ជានិយាតិ ធនជានិយា. បព្ពាជនាយាតិ គាមតោ វា រដ្ឋតោ វា បព្ពាជនីយកម្មេន. ពលវម្ហីតិ អហមស្មិ ពលវា. ពលត្ថោ ឥតិបីតិ ពលេន មេ អត្ថោ ឥតិបិ, ពលេ វា ឋិតោម្ហីតិបិ វទតិ.

អកាលវាទីតិ កាលស្មិំ ន វទតិ, អកាលស្មិំ វទតិ នាម. អភូតវាទីតិ ភូតំ ន វទតិ, អភូតំ វទតិ នាម. អនត្ថវាទីតិ អត្ថំ ន វទតិ, អនត្ថំ វទតិ នាម. អធម្មវាទីតិ ធម្មំ ន វទតិ, អធម្មំ វទតិ នាម. អវិនយវាទីតិ វិនយំ ន វទតិ, អវិនយំ វទតិ នាម.

តថា ហាយន្តិ តថា ហិ អយំ. ន អាតប្បំ ករោតិ តស្ស និព្ពេឋនាយាតិ តស្ស អភូតស្ស និព្ពេឋនត្ថាយ វីរិយំ ន ករោតិ. ឥតិបេតំ អតច្ឆន្តិ ឥមិនាបិ ការណេន ឯតំ អតច្ឆំ. ឥតរំ តស្សេវ វេវចនំ.

ទុគ្គតិ បាដិកង្ខាតិ និរយាទិកា ទុគ្គតិ ឥច្ឆិតព្ពា, សា អស្ស អវស្សភាវិនី, តត្ថានេន និព្ពត្តិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ឧទ្ធស្តោតិ ឧបរិ ធំសិតោ. បរិយោនទ្ធោតិ សមន្តា ឱនទ្ធោ. អនយំ អាបជ្ជតីតិ អវុឌ្ឍិំ អាបជ្ជតិ. ព្យសនំ អាបជ្ជតីតិ វិនាសំ អាបជ្ជតិ. គិម្ហកាលស្មិញ្ហិ មាលុវាសិបាដិកាយ ផលិតាយ ពីជានិ ឧប្បតិត្វា វដរុក្ខាទីនំ មូលេ បតន្តិ. តត្ថ យស្ស រុក្ខស្ស មូលេ តីសុ ទិសាសុ តីណិ ពីជានិ បតិតានិ ហោន្តិ, តស្មិំ រុក្ខេ បាវុស្សកេន មេឃេន អភិវដ្ឋេ តីហិ ពីជេហិ តយោ អង្កុរា ឧដ្ឋហិត្វា តំ រុក្ខំ អល្លីយន្តិ. តតោ បដ្ឋាយ រុក្ខទេវតាយោ សកភាវេន សណ្ឋាតុំ ន សក្កោន្តិ. តេបិ អង្កុរា វឌ្ឍមានា លតាភាវំ អាបជ្ជិត្វា តំ រុក្ខំ អភិរុហិត្វា សព្ពវិដបសាខាបសាខា សំសិព្ពិត្វា តំ រុក្ខំ ឧបរិ បរិយោនន្ធន្តិ. សោ មាលុវាលតាហិ សំសិព្ពិតោ ឃនេហិ មហន្តេហិ មាលុវាបត្តេហិ សញ្ឆន្នោ ទេវេ វា វស្សន្តេ វាតេ វា វាយន្តេ តត្ថ តត្ថ បលុជ្ជិត្វា ខាណុមត្តមេវ អវសិស្សតិ. តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ.

ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ បន ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – សាលាទីសុ អញ្ញតររុក្ខោ វិយ ហិ អយំ សត្តោ ទដ្ឋព្ពោ, តិស្សោ មាលុវាលតា វិយ តីណិ អកុសលមូលានិ, យាវ រុក្ខសាខា អសម្បត្តា, តាវ តាសំ លតានំ ឧជុកំ រុក្ខារោហនំ វិយ លោភាទីនំ ទ្វារំ អសម្បត្តកាលោ, សាខានុសារេន គមនកាលោ វិយ ទ្វារវសេន គមនកាលោ, បរិយោនទ្ធកាលោ វិយ លោភាទីហិ បរិយុដ្ឋិតកាលោ, ខុទ្ទកសាខានំ បលុជ្ជនកាលោ វិយ ទ្វារប្បត្តានំ កិលេសានំ វសេន ខុទ្ទានុខុទ្ទកា អាបត្តិយោ អាបន្នកាលោ, មហាសាខានំ បលុជ្ជនកាលោ វិយ គរុកាបត្តិំ អាបន្នកាលោ, លតានុសារេន ឱតិណ្ណេន ឧទកេន មូលេសុ តិន្តេសុ រុក្ខស្ស ភូមិយំ បតនកាលោ វិយ កមេន ចត្តារិ បារាជិកានិ អាបជ្ជិត្វា ចតូសុ អបាយេសុ និព្ពត្តនកាលោ ទដ្ឋព្ពោ.

សុក្កបក្ខោ វុត្តវិបល្លាសេន វេទិតព្ពោ. ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ បន ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – សាលាទីសុ អញ្ញតររុក្ខោ វិយ អយំ សត្តោ ទដ្ឋព្ពោ, តិស្សោ មាលុវាលតា វិយ តីណិ អកុសលមូលានិ, តាសំ អប្បវត្តិំ កាតុំ អាគតបុរិសោ វិយ យោគាវចរោ, កុទ្ទាលោ វិយ បញ្ញា, កុទ្ទាលបិដកំ វិយ សទ្ធាបិដកំ, បលិខននខណិត្តិ វិយ វិបស្សនាបញ្ញា, ខណិត្តិយា មូលច្ឆេទនំ វិយ វិបស្សនាញាណេន អវិជ្ជាមូលស្ស ឆិន្ទនកាលោ, ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ឆិន្ទនកាលោ វិយ ខន្ធវសេន ទិដ្ឋកាលោ, ផាលនកាលោ វិយ មគ្គញាណេន កិលេសានំ សមុគ្ឃាតិតកាលោ, មសិករណកាលោ វិយ ធរមានកបញ្ចក្ខន្ធកាលោ, មហាវាតេ ឱបុណិត្វា អប្បវត្តនកាលោ វិយ ឧបាទិន្នកក្ខន្ធានំ អប្បដិសន្ធិកនិរោធេន និរុជ្ឈិត្វា បុនព្ភវេ បដិសន្ធិអគ្គហណកាលោ ទដ្ឋព្ពោតិ. ឥមស្មិំ សុត្តេ វដ្ដវិវដ្ដំ កថិតំ.

១០. ឧបោសថសុត្តវណ្ណនា

៧១. ទសមេ តទហុបោសថេតិ តស្មិំ អហុ ឧបោសថេ តំ ទិវសំ ឧបោសថេ, បន្នរសិកឧបោសថទិវសេតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបសង្កមីតិ ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ គន្ធមាលាទិហត្ថា ឧបសង្កមិ. ហន្ទាតិ វវស្សគ្គត្ថេ និបាតោ. ទិវា ទិវស្សាតិ ទិវសស្ស ទិវា នាម មជ្ឈន្ហោ, ឥមស្មិំ ឋិតេ មជ្ឈន្ហិកេ កាលេតិ អត្ថោ. កុតោ នុ ត្វំ អាគច្ឆសីតិ កិំ ករោន្តី វិចរសីតិ បុច្ឆតិ. គោបាលកុបោសថោតិ គោបាលកេហិ សទ្ធិំ ឧបវសនឧបោសថោ. និគណ្ឋុបោសថោតិ និគណ្ឋានំ ឧបវសនឧបោសថោ. អរិយុបោសថោតិ អរិយានំ ឧបវសនឧបោសថោ. សេយ្យថាបិ វិសាខេតិ យថា នាម, វិសាខេ. សាយន្ហសមយេ សាមិកានំ គាវោ និយ្យាតេត្វាតិ គោបាលកា ហិ ទេវសិកវេតនេន វា បញ្ចាហទសាហអទ្ធមាសមាសឆមាសសំវច្ឆរបរិច្ឆេទេន វា គាវោ គហេត្វា រក្ខន្តិ. ឥធ បន ទេវសិកវេតនេន រក្ខន្តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ – និយ្យាតេត្វាតិ បដិច្ឆាបេត្វា ‘‘ឯតា វោ គាវោ’’តិ ទត្វា. ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតីតិ អត្តនោ គេហំ គន្ត្វា ភុញ្ជិត្វា មញ្ចេ និបន្នោ ឯវំ បច្ចវេក្ខតិ. អភិជ្ឈាសហគតេនាតិ តណ្ហាយ សម្បយុត្តេន. ឯវំ ខោ, វិសាខេ, គោបាលកុបោសថោ ហោតីតិ អរិយុបោសថោវ អយំ, អបរិសុទ្ធវិតក្កតាយ បន គោបាលកឧបោសថដ្ឋានេ ឋិតោ. ន មហប្ផលោតិ វិបាកផលេន ន មហប្ផលោ. ន មហានិសំសោតិ វិបាកានិសំសេន ន មហានិសំសោ. ន មហាជុតិកោតិ វិបាកោភាសេន ន មហាឱភាសោ. ន មហាវិប្ផារោតិ វិបាកវិប្ផារស្ស អមហន្តតាយ ន មហាវិប្ផារោ.

សមណជាតិកាតិ សមណាយេវ. បរំ យោជនសតន្តិ យោជនសតំ អតិក្កមិត្វា តតោ បរំ. តេសុ ទណ្ឌំ និក្ខិបាហីតិ តេសុ យោជនសតតោ បរភាគេសុ ឋិតេសុ សត្តេសុ ទណ្ឌំ និក្ខិប, និក្ខិត្តទណ្ឌោ ហោហិ. នាហំ ក្វចនិ កស្សចិ កិញ្ចនតស្មិន្តិ អហំ កត្ថចិ កស្សចិ បរស្ស កិញ្ចនតស្មិំ ន ហោមិ. កិញ្ចនំ វុច្ចតិ បលិពោធោ, បលិពោធោ ន ហោមីតិ វុត្តំ ហោតិ. ន ច មម ក្វចនិ កត្ថចិ កិញ្ចនតត្ថីតិ មមាបិ ក្វចនិ អន្តោ វា ពហិទ្ធា វា កត្ថចិ ឯកបរិក្ខារេបិ កិញ្ចនតា នត្ថិ, បលិពោធោ នត្ថិ, ឆិន្នបលិពោធោហមស្មីតិ វុត្តំ ហោតិ. ភោគេតិ មញ្ចបីឋយាគុភត្តាទយោ. អទិន្នំយេវ បរិភុញ្ជតីតិ បុនទិវសេ មញ្ចេ និបជ្ជន្តោបិ បីឋេ និសីទន្តោបិ យាគុំ បិវន្តោបិ ភត្តំ ភុញ្ជន្តោបិ តេ ភោគេ អទិន្នេយេវ បរិភុញ្ជតិ. ន មហប្ផលោតិ និប្ផលោ. ព្យញ្ជនមេវ ហិ ឯត្ថ សាវសេសំ, អត្ថោ បន និរវសេសោ. ឯវំ ឧបវុត្ថស្ស ហិ ឧបោសថស្ស អប្បមត្តកម្បិ វិបាកផលំ ឥដ្ឋំ កន្តំ មនាបំ នាម នត្ថិ. តស្មា និប្ផលោត្វេវ វេទិតព្ពោ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ.

ឧបក្កិលិដ្ឋស្ស ចិត្តស្សាតិ ឥទំ កស្មា អាហ? សំកិលិដ្ឋេន ហិ ចិត្តេន ឧបវុត្ថោ ឧបោសថោ ន មហប្ផលោ ហោតីតិ ទស្សិតត្តា វិសុទ្ធេន ចិត្តេន ឧបវុត្ថស្ស មហប្ផលតា អនុញ្ញាតា ហោតិ. តស្មា យេន កម្មដ្ឋានេន ចិត្តំ វិសុជ្ឈតិ, តំ ចិត្តវិសោធនកម្មដ្ឋានំ ទស្សេតុំ ឥទមាហ. តត្ថ ឧបក្កមេនាតិ បច្ចត្តបុរិសការេន, ឧបាយេន វា. តថាគតំ អនុស្សរតីតិ អដ្ឋហិ ការណេហិ តថាគតគុណេ អនុស្សរតិ. ឯត្ថ ហិ ឥតិបិ សោ ភគវាតិ សោ ភគវា ឥតិបិ សីលេន, ឥតិបិ សមាធិនាតិ សព្ពេ លោកិយលោកុត្តរា ពុទ្ធគុណា សង្គហិតា. អរហន្តិអាទីហិ បាដិយេក្កគុណាវ និទ្ទិដ្ឋា. តថាគតំ អនុស្សរតោ ចិត្តំ បសីទតីតិ លោកិយលោកុត្តរេ តថាគតគុណេ អនុស្សរន្តស្ស ចិត្តុប្បាទោ បសន្នោ ហោតិ.

ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសាតិ បញ្ច នីវរណា. កក្កន្តិ អាមលកកក្កំ. តជ្ជំ វាយាមន្តិ តជ្ជាតិកំ តទនុច្ឆវិកំ កក្កេន មក្ខនឃំសនធោវនវាយាមំ. បរិយោទបនា ហោតីតិ សុទ្ធភាវករណំ ហោតិ. កិលិដ្ឋស្មិំ ហិ សីសេ បសាធនំ បសាធេត្វា នក្ខត្តំ កីឡមានោ ន សោភតិ, បរិសុទ្ធេ បន តស្មិំ បសាធនំ បសាធេត្វា នក្ខត្តំ កីឡមានោ សោភតិ, ឯវមេវ កិលិដ្ឋចិត្តេន ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ ឧបោសថោ ឧបវុត្ថោ ន មហប្ផលោ ហោតិ, បរិសុទ្ធេន បន ចិត្តេន ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ ឧបវុត្ថោ ឧបោសថោ មហប្ផលោ ហោតីតិ អធិប្បាយេន ឯវមាហ. ព្រហ្មុបោសថំ ឧបវសតីតិ ព្រហ្មា វុច្ចតិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ, តស្ស គុណានុស្សរណវសេន អយំ ឧបោសថោ ព្រហ្មុបោសថោ នាម, តំ ឧបវសតិ. ព្រហ្មុនា សទ្ធិំ សំវសតីតិ សម្មាសម្ពុទ្ធេន សទ្ធិំ សំវសតិ. ព្រហ្មញ្ចស្ស អារព្ភាតិ សម្មាសម្ពុទ្ធំ អារព្ភ.

ធម្មំ អនុស្សរតីតិ សហតន្តិកំ លោកុត្តរធម្មំ អនុស្សរតិ. សោត្តិន្តិ កុរុវិន្ទកសោត្តិំ. កុរុវិន្ទកបាសាណចុណ្ណេន ហិ សទ្ធិំ លាខំ យោជេត្វា មណិកេ កត្វា វិជ្ឈិត្វា សុត្តេន អាវុណិត្វា តំ មណិ កលាបបន្តិំ ឧភតោ គហេត្វា បិដ្ឋិំ ឃំសេន្តិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘សោត្តិញ្ច បដិច្ចា’’តិ. ចុណ្ណន្តិ ន្ហានីយចុណ្ណំ. តជ្ជំ វាយាមន្តិ ឧព្ពដ្ដនឃំសនធោវនាទិកំ តទនុរូបវាយាមំ. ធម្មុបោសថន្តិ សហតន្តិកំ នវលោកុត្តរធម្មំ អារព្ភ ឧបវុត្ថត្តា អយំ ឧបោសថោ ‘‘ធម្មុបោសថោ’’តិ វុត្តោ. ឥធាបិ បរិយោទបនាតិ បទេ ឋត្វា បុរិមនយេនេវ យោជនា កាតព្ពា.

សង្ឃំ អនុស្សរតីតិ អដ្ឋន្នំ អរិយបុគ្គលានំ គុណេ អនុស្សរតិ. ឧស្មញ្ច បដិច្ចាតិ ទ្វេ តយោ វារេ គាហាបិតំ ឧសុមំ បដិច្ច. ឧសញ្ចាតិបិ បាឋោ, អយមេវត្ថោ. ខារន្តិ ឆារិកំ. គោមយន្តិ គោមុត្តំ វា អជលណ្ឌិកា វា. បរិយោទបនាតិ ឥធាបិ បុរិមនយេនេវ យោជនា កាតព្ពា. សង្ឃុបោសថន្តិ អដ្ឋន្នំ អរិយបុគ្គលានំ គុណេ អារព្ភ ឧបវុត្ថត្តា អយំ ឧបោសថោ ‘‘សង្ឃុបោសថោ’’តិ វុត្តោ.

សីលានីតិ គហដ្ឋោ គហដ្ឋសីលានិ, បព្ពជិតោ បព្ពជិតសីលានិ. អខណ្ឌានីតិអាទីនំ អត្ថោ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.២១) វិត្ថារិតោវ. វាលណ្ឌុបកន្តិ អស្សវាលេហិ វា មកចិវាលាទីហិ វា កតំ អណ្ឌុបកំ. តជ្ជំ វាយាមន្តិ តេលេន តេមេត្វា មលស្ស តិន្តភាវំ ញត្វា ឆារិកំ បក្ខិបិត្វា វាលណ្ឌុបកេន ឃំសនវាយាមោ. ឥធ បរិយោទបនាតិ បទេ ឋត្វា ឯវំ យោជនា កាតព្ពា កិលិដ្ឋស្មិញ្ហិ អាទាសេ មណ្ឌិតបសាធិតោបិ អត្តភាវោ ឱលោកិយមានោ ន សោភតិ, បរិសុទ្ធេ សោភតិ. ឯវមេវ កិលិដ្ឋេន ចិត្តេន ឧបវុត្ថោ ឧបោសថោ ន មហប្ផលោ ហោតិ, បរិសុទ្ធេន បន មហប្ផលោ ហោតីតិ. សីលុបោសថន្តិ អត្តនោ សីលានុស្សរណវសេន ឧបវុត្ថោ ឧបោសថោ សីលុបោសថោ នាម. សីលេន សទ្ធិន្តិ អត្តនោ បញ្ចសីលទសសីលេន សទ្ធិំ. សីលញ្ចស្ស អារព្ភាតិ បញ្ចសីលំ ទសសីលញ្ច អារព្ភ.

ទេវតា អនុស្សរតីតិ ទេវតា សក្ខិដ្ឋានេ ឋបេត្វា អត្តនោ សទ្ធាទិគុណេ អនុស្សរតិ. ឧក្កន្តិ ឧទ្ធនំ. លោណន្តិ លោណមត្តិកា. គេរុកន្តិ គេរុកចុណ្ណំ. នាឡិកសណ្ឌាសន្តិ ធមននាឡិកញ្ចេវ បរិវត្តនសណ្ឌាសញ្ច. តជ្ជំ វាយាមន្តិ ឧទ្ធនេ បក្ខិបនធមនបរិវត្តនាទិកំ អនុរូបំ វាយាមំ. ឥធ បរិយោទបនាតិ បទេ ឋត្វា ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា – សំកិលិដ្ឋសុវណ្ណមយេន ហិ បសាធនភណ្ឌេន បសាធិតា នក្ខត្តំ កីឡមានា ន សោភន្តិ, បរិសុទ្ធសុវណ្ណមយេន សោភន្តិ. ឯវមេវ សំកិលិដ្ឋចិត្តស្ស ឧបោសថោ ន មហប្ផលោ ហោតិ, បរិសុទ្ធចិត្តស្ស មហប្ផលោ. ទេវតុបោសថន្តិ ទេវតា សក្ខិដ្ឋានេ ឋបេត្វា អត្តនោ គុណេ អនុស្សរន្តេន ឧបវុត្ថឧបោសថោ ទេវតុបោសថោ នាម. សេសំ ឥមេសុ ពុទ្ធានុស្សតិអាទីសុ កម្មដ្ឋានេសុ យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១២៣ អាទយោ) វុត្តមេវ.

បាណាតិបាតន្តិ បាណវធំ. បហាយាតិ តំ បាណាតិបាតចេតនាសង្ខាតំ ទុស្សីល្យំ បជហិត្វា. បដិវិរតាតិ បហីនកាលតោ បដ្ឋាយ តតោ ទុស្សីល្យតោ ឱរតា វិរតាវ. និហិតទណ្ឌា និហិតសត្ថាតិ បរូបឃាតត្ថាយ ទណ្ឌំ វា សត្ថំ វា អាទាយ អវត្តនតោ និក្ខិត្តទណ្ឌា ចេវ និក្ខិត្តសត្ថា ចាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច ឋបេត្វា ទណ្ឌំ សព្ពម្បិ អវសេសំ ឧបករណំ សត្តានំ វិហិំសនភាវតោ សត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ. យំ បន ភិក្ខូ កត្តរទណ្ឌំ វា ទន្តកដ្ឋវាសិំ វា បិប្ផលកំ វា គហេត្វា វិចរន្តិ, ន តំ បរូបឃាតត្ថាយ. តស្មា និហិតទណ្ឌា និហិតសត្ថាត្វេវ សង្ខំ គច្ឆន្តិ. លជ្ជីតិ បាបជិគុច្ឆនលក្ខណាយ លជ្ជាយ សមន្នាគតា. ទយាបន្នាតិ ទយំ មេត្តចិត្តតំ អាបន្នា. សព្ពបាណភូតហិតានុកម្បីតិ សព្ពេ បាណភូតេ ហិតេន អនុកម្បកា, តាយ ឯវ ទយាបន្នតាយ សព្ពេសំ បាណភូតានំ ហិតចិត្តកាតិ អត្ថោ. អហម្បជ្ជាតិ អហម្បិ អជ្ជ. ឥមិនាបិ អង្គេនាតិ ឥមិនាបិ គុណង្គេន. អរហតំ អនុករោមីតិ យថា បុរតោ គច្ឆន្តំ បច្ឆតោ គច្ឆន្តោ អនុគច្ឆតិ នាម, ឯវំ អហម្បិ អរហន្តេហិ បឋមំ កតំ ឥមំ គុណំ បច្ឆា ករោន្តោ តេសំ អរហន្តានំ អនុករោមិ. ឧបោសថោ ច មេ ឧបវុត្ថោ ភវិស្សតីតិ ឯវំ ករោន្តេន មយា អរហតញ្ច អនុកតំ ភវិស្សតិ, ឧបោសថោ ច ឧបវុត្ថោ ភវិស្សតិ.

អទិន្នាទានន្តិ អទិន្នស្ស បរបរិគ្គហិតស្ស អាទានំ, ថេយ្យំ ចោរិកន្តិ អត្ថោ. ទិន្នមេវ អាទិយន្តីតិ ទិន្នាទាយី. ចិត្តេនបិ ទិន្នមេវ បដិកង្ខន្តីតិ ទិន្នបាដិកង្ខី. ថេនេតីតិ ថេនោ, ន ថេនេន អថេនេន. អថេនត្តាយេវ សុចិភូតេន. អត្តនាតិ អត្តភាវេន, អថេនំ សុចិភូតំ អត្តភាវំ កត្វា វិហរន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

អព្រហ្មចរិយន្តិ អសេដ្ឋចរិយំ. ព្រហ្មំ សេដ្ឋំ អាចារំ ចរន្តីតិ ព្រហ្មចារី. អារាចារីតិ អព្រហ្មចរិយតោ ទូរាចារី. មេថុនាតិ រាគបរិយុដ្ឋានវសេន សទិសត្តា មេថុនកាតិ លទ្ធវោហារេហិ បដិសេវិតព្ពតោ មេថុនោតិ សង្ខំ គតា អសទ្ធម្មា. គាមធម្មាតិ គាមវាសីនំ ធម្មា.

មុសាវាទាតិ អលិកវចនា តុច្ឆវចនា. សច្ចំ វទន្តីតិ សច្ចវាទី. សច្ចេន សច្ចំ សំទហន្តិ ឃដ្ដេន្តីតិ សច្ចសន្ធា, ន អន្តរន្តរា មុសា វទន្តីតិ អត្ថោ. យោ ហិ បុរិសោ កទាចិ មុសាវាទំ វទតិ, កទាចិ សច្ចំ. តស្ស មុសាវាទេន អន្តរិតត្តា សច្ចំ សច្ចេន ន ឃដីយតិ. តស្មា ន សោ សច្ចសន្ធោ. ឥមេ បន ន តាទិសា, ជីវិតហេតុបិ មុសា អវត្វា សច្ចេន សច្ចំ សំទហន្តិយេវាតិ សច្ចសន្ធា. ថេតាតិ ថិរា, ឋិតកថាតិ អត្ថោ. ឯកោ បុគ្គលោ ហលិទ្ទិរាគោ វិយ ថុសរាសិម្ហិ និខាតខាណុ វិយ អស្សបិដ្ឋេ ឋបិតកុម្ភណ្ឌមិវ ច ន ឋិតកថោ ហោតិ. ឯកោ បាសាណលេខា វិយ ឥន្ទខីលោ វិយ ច ឋិតកថោ ហោតិ, អសិនា សីសំ ឆិន្ទន្តេបិ ទ្វេ កថា ន កថេតិ. អយំ វុច្ចតិ ថេតោ. បច្ចយិកាតិ បត្តិយាយិតព្ពកា, សទ្ធាយិកាតិ អត្ថោ. ឯកច្ចោ ហិ បុគ្គលោ ន បច្ចយិកោ ហោតិ, ‘‘ឥទំ កេន វុត្តំ, អសុកេន នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘មា តស្ស វចនំ សទ្ទហថា’’តិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ. ឯកោ បច្ចយិកោ ហោតិ, ‘‘ឥទំ កេន វុត្តំ, អសុកេនា’’តិ វុត្តេ ‘‘យទិ តេន វុត្តំ, ឥទមេវ បមាណំ, ឥទានិ បដិក្ខិបិតព្ពំ នត្ថិ, ឯវមេវំ ឥទ’’ន្តិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ. អយំ វុច្ចតិ បច្ចយិកោ. អវិសំវាទកា លោកស្សាតិ តាយ សច្ចវាទិតាយ លោកំ ន វិសំវាទេន្តីតិ អត្ថោ.

សុរាមេរយមជ្ជបមាទដ្ឋានន្តិ សុរាមេរយមជ្ជានំ បានចេតនាសង្ខាតំ បមាទការណំ. ឯកភត្តិកាតិ បាតរាសភត្តំ សាយមាសភត្តន្តិ ទ្វេ ភត្តានិ. តេសុ បាតរាសភត្តំ អន្តោមជ្ឈន្ហិកេន បរិច្ឆិន្នំ, ឥតរំ មជ្ឈន្ហិកតោ ឧទ្ធំ អន្តោអរុណេន. តស្មា អន្តោមជ្ឈន្ហិកេ ទសក្ខត្តុំ ភុញ្ជមានាបិ ឯកភត្តិកាវ ហោន្តិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘ឯកភត្តិកា’’តិ. រត្តិភោជនំ រត្តិ, តតោ ឧបរតាតិ រត្តូបរតា. អតិក្កន្តេ មជ្ឈន្ហិកេ យាវ សូរិយត្ថង្គមនា ភោជនំ វិកាលភោជនំ នាម, តតោ វិរតត្តា វិរតា វិកាលភោជនា.

សាសនស្ស អននុលោមត្តា វិសូកំ បដាណិភូតំ ទស្សនន្តិ វិសូកទស្សនំ, អត្តនា នច្ចននច្ចាបនាទិវសេន នច្ចញ្ច គីតញ្ច វាទិតញ្ច, អន្តមសោ មយូរនច្ចនាទិវសេនាបិ បវត្តានំ នច្ចាទីនំ វិសូកភូតំ ទស្សនញ្ចាតិ នច្ចគីតវាទិតវិសូកទស្សនំ. នច្ចាទីនិ ហិ អត្តនា បយោជេតុំ វា បរេហិ បយោជាបេតុំ វា បយុត្តានិ បស្សិតុំ វា នេវ ភិក្ខូនំ, ន ភិក្ខុនីនំ វដ្ដន្តិ.

មាលាទីសុ មាលាតិ យំកិញ្ចិ បុប្ផំ. គន្ធន្តិ យំកិញ្ចិ គន្ធជាតំ. វិលេបនន្តិ ឆវិរាគករណំ. តត្ថ បិឡន្ធន្តោ ធារេតិ នាម, ឩនដ្ឋានំ បូរេន្តោ មណ្ឌេតិ នាម, គន្ធវសេន ឆវិរាគវសេន ច សាទិយន្តោ វិភូសេតិ នាម. ឋានំ វុច្ចតិ ការណំ, តស្មា យាយ ទុស្សីល្យចេតនាយ តានិ មាលាធារណាទីនិ មហាជនោ ករោតិ, តតោ បដិវិរតាតិ អត្ថោ. ឧច្ចាសយនំ វុច្ចតិ បមាណាតិក្កន្តំ, មហាសយនំ អកប្បិយត្ថរណំ, តតោ បដិវិរតាតិ អត្ថោ.

កីវមហប្ផលោតិ កិត្តកំ មហប្ផលោ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. បហូតរត្តរតនានន្តិ បហូតេន រត្តសង្ខាតេន រតនេន សមន្នាគតានំ, សកលជម្ពុទីបតលំ ភេរិតលសទិសំ កត្វា កដិប្បមាណេហិ សត្តហិ រតនេហិ បូរិតានន្តិ អត្ថោ. ឥស្សរិយាធិបច្ចន្តិ ឥស្សរភាវេន វា ឥស្សរិយមេវ វា អាធិបច្ចំ, ន ឯត្ថ សាហសិកកម្មន្តិបិ ឥស្សរិយាធិបច្ចំ. រជ្ជំ ការេយ្យាតិ ឯវរូបំ ចក្កវត្តិរជ្ជំ ការេយ្យ. អង្គានន្តិអាទីនិ តេសំ ជនបទានំ នាមានិ. កលំ នាគ្ឃតិ សោឡសិន្តិ ឯកំ អហោរត្តំ ឧបវុត្ថឧបោសថេ បុញ្ញំ សោឡសភាគេ កត្វា តតោ ឯកំ ភាគញ្ច ន អគ្ឃតិ. ឯករត្តុបោសថស្ស សោឡសិយា កលាយ យំ វិបាកផលំ, តំយេវ តតោ ពហុតរំ ហោតីតិ អត្ថោ. កបណន្តិ បរិត្តកំ.

អព្រហ្មចរិយាតិ អសេដ្ឋចរិយតោ. រត្តិំ ន ភុញ្ជេយ្យ វិកាលភោជនន្តិ ឧបោសថំ ឧបវសន្តោ រត្តិភោជនញ្ច ទិវាវិកាលភោជនញ្ច ន ភុញ្ជេយ្យ. មញ្ចេ ឆមាយំវ សយេថ សន្ថតេតិ មុដ្ឋិហត្ថបាទកេ កប្បិយមញ្ចេ វា សុធាទិបរិកម្មកតាយ ភូមិយំ វា តិណបណ្ណបលាលាទីនិ សន្ថរិត្វា កតេ សន្ថតេ វា សយេថាតិ អត្ថោ. ឯតំ ហិ អដ្ឋង្គិកមាហុបោសថន្តិ ឯវំ បាណាតិបាតាទីនិ អសមាចរន្តេន ឧបវុត្ថំ ឧបោសថំ អដ្ឋហិ អង្គេហិ សមន្នាគតត្តា អដ្ឋង្គិកន្តិ វទន្តិ. តំ បន ឧបវសន្តេន ‘‘ស្វេ ឧបោសថិកោ ភវិស្សាមី’’តិ អជ្ជេវ ‘‘ឥទញ្ច ឥទញ្ច ករេយ្យាថា’’តិ អាហារាទិវិធានំ វិចារេតព្ពំ. ឧបោសថទិវសេ បាតោវ ភិក្ខុស្ស វា ភិក្ខុនិយា វា ទសសីលលក្ខណញ្ញុនោ ឧបាសកស្ស វា ឧបាសិកាយ វា សន្តិកេ វាចំ ភិន្ទិត្វា ឧបោសថង្គានិ សមាទាតព្ពានិ. បាឡិំ អជានន្តេន បន ‘‘ពុទ្ធបញ្ញត្តំ ឧបោសថំ អធិដ្ឋាមី’’តិ អធិដ្ឋាតព្ពំ. អញ្ញំ អលភន្តេន អត្តនាបិ អធិដ្ឋាតព្ពំ, វចីភេទោ បន កាតព្ពោយេវ. ឧបោសថំ ឧបវសន្តេន បរូបរោធបដិសំយុត្តា កម្មន្តា ន វិចារេតព្ពា, អាយវយគណនំ ករោន្តេន ន វីតិនាមេតព្ពំ, គេហេ បន អាហារំ លភិត្វា និច្ចភត្តិកភិក្ខុនា វិយ បរិភុញ្ជិត្វា វិហារំ គន្ត្វា ធម្មោ វា សោតព្ពោ, អដ្ឋតិំសាយ អារម្មណេសុ អញ្ញតរំ វា មនសិកាតព្ពំ.

សុទស្សនាតិ សុន្ទរទស្សនា. ឱភាសយន្តិ ឱភាសយមានា. អនុបរិយន្តីតិ វិចរន្តិ. យាវតាតិ យត្តកំ ឋានំ. អន្តលិក្ខគាតិ អាកាសង្គមា. បភាសន្តីតិ ជោតន្តិ បភា មុញ្ចន្តិ. ទិសាវិរោចនាតិ សព្ពទិសាសុ វិរោចមានា. អថ វា បភាសន្តីតិ ទិសាហិ ទិសា ឱភាសន្តិ. វិរោចនាតិ វិរោចមានា. វេឡុរិយន្តិ មណីតិ វត្វាបិ ឥមិនា ជាតិមណិភាវំ ទស្សេតិ. ឯកវស្សិកវេឡុវណ្ណញ្ហិ វេឡុរិយំ ជាតិមណិ នាម. តំ សន្ធាយេវមាហ. ភទ្ទកន្តិ លទ្ធកំ. សិង្គីសុវណ្ណន្តិ គោសិង្គសទិសំ ហុត្វា ឧប្បន្នត្តា ឯវំ នាមកំ សុវណ្ណំ. កញ្ចនន្តិ បព្ពតេយ្យំ បព្ពតេ ជាតសុវណ្ណំ. ជាតរូបន្តិ សត្ថុវណ្ណសុវណ្ណំ. ហដកន្តិ កិបិល្លិកាហិ នីហដសុវណ្ណំ. នានុភវន្តីតិ ន បាបុណន្តិ. ចន្ទប្បភាតិ សាមិអត្ថេ បច្ចត្តំ, ចន្ទប្បភាយាតិ អត្ថោ. ឧបវស្សុបោសថន្តិ ឧបវសិត្វា ឧបោសថំ. សុខុទ្រយានីតិ សុខផលានិ សុខវេទនីយានិ. សគ្គមុបេន្តិ ឋានន្តិ សគ្គសង្ខាតំ ឋានំ ឧបគច្ឆន្តិ, កេនចិ អនិន្ទិតា ហុត្វា ទេវលោកេ ឧប្បជ្ជន្តីតិ អត្ថោ. សេសមេត្ថ យំ អន្តរន្តរា ន វុត្តំ, តំ វុត្តានុសារេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

មហាវគ្គោ ទុតិយោ.

(៨) ៣. អានន្ទវគ្គោ

១. ឆន្នសុត្តវណ្ណនា

៧២. តតិយស្ស បឋមេ ឆន្នោតិ ឯវំនាមកោ ឆន្នបរិព្ពាជកោ. តុម្ហេបិ, អាវុសោតិ, អាវុសោ, យថា មយំ រាគាទីនំ បហានំ បញ្ញាបេម, កិំ ឯវំ តុម្ហេបិ បញ្ញាបេថាតិ បុច្ឆតិ. តតោ ថេរោ ‘‘អយំ បរិព្ពាជកោ អម្ហេ រាគាទីនំ បហានំ បញ្ញាបេមាតិ វទតិ, នត្ថិ បនេតំ ពាហិរសមយេ’’តិ តំ បដិក្ខិបន្តោ មយំ ខោ, អាវុសោតិអាទិមាហ. តត្ថ ខោតិ អវធារណត្ថេ និបាតោ, មយមេវ បញ្ញាបេមាតិ អត្ថោ. តតោ បរិព្ពាជកោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ ថេរោ ពាហិរសមយំ លុញ្ចិត្វា ហរន្តោ ‘មយមេវា’តិ អាហ. កិំ នុ ខោ អាទីនវំ ទិស្វា ឯតេ ឯតេសំ បហានំ បញ្ញាបេន្តី’’តិ. អថ ថេរំ បុច្ឆន្តោ កិំ បន តុម្ហេតិអាទិមាហ. ថេរោ តស្ស ព្យាករោន្តោ រត្តោ ខោតិអាទិមាហ. តត្ថ អត្តត្ថន្តិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកំ លោកិយលោកុត្តរំ អត្តនោ អត្ថំ. បរត្ថឧភយត្ថេសុបិ ឯសេវ នយោ.

អន្ធករណោតិអាទីសុ យស្ស រាគោ ឧប្បជ្ជតិ, តំ យថាភូតទស្សននិវារណេន អន្ធំ ករោតីតិ អន្ធករណោ. បញ្ញាចក្ខុំ ន ករោតីតិ អចក្ខុករណោ. ញាណំ ន ករោតីតិ អញ្ញាណករណោ. កម្មស្សកតបញ្ញា ឈានបញ្ញា វិបស្សនាបញ្ញាតិ ឥមា តិស្សោ បញ្ញា អប្បវត្តិករណេន និរោធេតីតិ បញ្ញានិរោធិកោ. អនិដ្ឋផលទាយកត្តា ទុក្ខសង្ខាតស្ស វិឃាតស្សេវ បក្ខេ វត្តតីតិ វិឃាតបក្ខិកោ. កិលេសនិព្ពានំ ន សំវត្តេតីតិ អនិព្ពានសំវត្តនិកោ. អលញ្ច បនាវុសោ អានន្ទ, អប្បមាទាយាតិ, អាវុសោ អានន្ទ, សចេ ឯវរូបា បដិបទា អត្ថិ, អលំ តុម្ហាកំ អប្បមាទាយ យុត្តំ អនុច្ឆវិកំ, អប្បមាទំ ករោថ, អាវុសោតិ ថេរស្ស វចនំ អនុមោទិត្វា បក្កាមិ. ឥមស្មិំ សុត្តេ អរិយមគ្គោ លោកុត្តរមិស្សកោ កថិតោ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

២. អាជីវកសុត្តវណ្ណនា

៧៣. ទុតិយេ តេន ហិ គហបតីតិ ថេរោ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ឥធ អាគច្ឆន្តោ ន អញ្ញាតុកាមោ ហុត្វា អាគមិ, បរិគ្គណ្ហនត្ថំ បន អាគតោ. ឥមិនា បុច្ឆិតបញ្ហំ ឥមិនាវ កថាបេស្សាមី’’តិ. ឥតិ តំយេវ កថំ កថាបេតុកាមោ តេន ហីតិអាទិមាហ. តត្ថ តេន ហីតិ ការណាបទេសោ. យស្មា ត្វំ ឯវំ បុច្ឆសិ, តស្មា តញ្ញេវេត្ថ បដិបុច្ឆាមីតិ. កេសំ នោតិ កតមេសំ នុ. សធម្មុក្កំសនាតិ អត្តនោ លទ្ធិយា ឧក្ខិបិត្វា ឋបនា. បរធម្មាបសាទនាតិ បរេសំ លទ្ធិយា ឃដ្ដនា វម្ភនា អវក្ខិបនា. អាយតនេវ ធម្មទេសនាតិ ការណស្មិំយេវ ធម្មទេសនា. អត្ថោ ច វុត្តោតិ មយា បុច្ឆិតបញ្ហាយ អត្ថោ ច បកាសិតោ. អត្តា ច អនុបនីតោតិ អម្ហេ ឯវរូបាតិ ឯវំ អត្តា ច ន ឧបនីតោ. នុបនីតោតិបិ បាឋោ.

៣. មហានាមសក្កសុត្តវណ្ណនា

៧៤. តតិយេ គិលានា វុដ្ឋិតោតិ គិលានោ ហុត្វា វុដ្ឋិតោ. គេលញ្ញាតិ គិលានភាវតោ. ឧបសង្កមីតិ ភុត្តបាតរាសោ មាលាគន្ធាទីនិ អាទាយ មហាបរិវារបរិវុតោ ឧបសង្កមិ. ពាហាយំ គហេត្វាតិ ន ពាហាយំ គហេត្វា អាកឌ្ឍិ, និសិន្នាសនតោ វុដ្ឋាយ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ទក្ខិណពាហាយំ អង្គុដ្ឋកេន សញ្ញំ ទត្វា ឯកមន្តំ អបនេសីតិ វេទិតព្ពោ. អថស្ស ‘‘សេខម្បិ ខោ, មហានាម, សីល’’ន្តិអាទិនា នយេន សត្តន្នំ សេខានំ សីលញ្ច សមាធិញ្ច បញ្ញញ្ច កថេត្វា ឧបរិ អរហត្តផលវសេន អសេខា សីលសមាធិបញ្ញាយោ កថេន្តោ – ‘‘សេខសមាធិតោ សេខំ វិបស្សនាញាណំ អសេខញ្ច ផលញាណំ បច្ឆា, សេខវិបស្សនាញាណតោ ច អសេខផលសមាធិ បច្ឆា ឧប្បជ្ជតី’’តិ ទីបេសិ. យានិ បន សម្បយុត្តានិ សមាធិញាណានិ, តេសំ អបច្ឆា អបុរេ ឧប្បត្តិ វេទិតព្ពាតិ.

៤. និគណ្ឋសុត្តវណ្ណនា

៧៥. ចតុត្ថេ កូដាគារសាលាយន្តិ ទ្វេ កណ្ណិកា គហេត្វា ហំសវដ្ដកច្ឆន្នេន កតាយ គន្ធកុដិយា. អបរិសេសំ ញាណទស្សនំ បដិជានាតីតិ អប្បមត្តកម្បិ អសេសេត្វា សព្ពំ ញាណទស្សនំ បដិជានាតិ. សតតំ សមិតន្តិ សព្ពកាលំ និរន្តរំ. ញាណទស្សនំ បច្ចុបដ្ឋិតន្តិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ មយ្ហំ ឧបដ្ឋិតមេវាតិ ទស្សេតិ. បុរាណានំ កម្មានន្តិ អាយូហិតកម្មានំ. តបសា ព្យន្តីភាវន្តិ ទុក្ករតបេន វិគតន្តករណំ. នវានំ កម្មានន្តិ ឥទានិ អាយូហិតព្ពកម្មានំ. អករណាតិ អនាយូហនេន. សេតុឃាតន្តិ បទឃាតំ បច្ចយឃាតំ កថេតិ. កម្មក្ខយា ទុក្ខក្ខយោតិ កម្មវដ្ដក្ខយេន ទុក្ខក្ខយោ. ទុក្ខក្ខយា វេទនាក្ខយោតិ ទុក្ខវដ្ដក្ខយេន វេទនាក្ខយោ. ទុក្ខវដ្ដស្មិញ្ហិ ខីណេ វេទនាវដ្ដម្បិ ខីណមេវ ហោតិ. វេទនាក្ខយា សព្ពំ ទុក្ខំ និជ្ជិណ្ណំ ភវិស្សតីតិ វេទនាក្ខយេន បន សកលវដ្ដទុក្ខំ និជ្ជិណ្ណមេវ ភវិស្សតិ. សន្ទិដ្ឋិកាយាតិ សាមំ បស្សិតព្ពាយ បច្ចក្ខាយ. និជ្ជរាយ វិសុទ្ធិយាតិ កិលេសជីរណកបដិបទាយ កិលេសេ វា និជ្ជីរណតោ និជ្ជរាយ សត្តានំ វិសុទ្ធិយា. សមតិក្កមោ ហោតីតិ សកលស្ស វដ្ដទុក្ខស្ស អតិក្កមោ ហោតិ. ឥធ, ភន្តេ, ភគវា កិមាហាតិ, ភន្តេ, ភគវា ឥមាយ បដិបត្តិយា កិមាហ, កិំ ឯតំយេវ កិលេសនិជ្ជីរណកបដិបទំ បញ្ញបេតិ, ឧទាហុ អញ្ញន្តិ បុច្ឆតិ.

ជានតាតិ អនាវរណញាណេន ជានន្តេន. បស្សតាតិ សមន្តចក្ខុនា បស្សន្តេន. វិសុទ្ធិយាតិ វិសុទ្ធិសម្បាបនត្ថាយ. សមតិក្កមាយាតិ សមតិក្កមនត្ថាយ. អត្ថង្គមាយាតិ អត្ថំ គមនត្ថាយ. ញាយស្ស អធិគមាយាតិ សហ វិបស្សនាយ មគ្គស្ស អធិគមនត្ថាយ. និព្ពានស្ស សច្ឆិកិរិយាយាតិ អបច្ចយនិព្ពានស្ស សច្ឆិករណត្ថាយ. នវញ្ច កម្មំ ន ករោតីតិ នវំ កម្មំ នាយូហតិ. បុរាណញ្ច កម្មន្តិ បុព្ពេ អាយូហិតកម្មំ. ផុស្ស ផុស្ស ព្យន្តី ករោតីតិ ផុសិត្វា ផុសិត្វា វិគតន្តំ ករោតិ, វិបាកផស្សំ ផុសិត្វា ផុសិត្វា តំ កម្មំ ខេបេតីតិ អត្ថោ. សន្ទិដ្ឋិកាតិ សាមំ បស្សិតព្ពា. អកាលិកាតិ ន កាលន្តរេ កិច្ចការិកា. ឯហិបស្សិកាតិ ‘‘ឯហិ បស្សា’’តិ ឯវំ ទស្សេតុំ យុត្តា. ឱបនេយ្យិកាតិ ឧបនយេ យុត្តា អល្លីយិតព្ពយុត្តា. បច្ចត្តំ វេទិតព្ពា វិញ្ញូហីតិ បណ្ឌិតេហិ អត្តនោ អត្តនោ សន្តានេយេវ ជានិតព្ពា, ពាលេហិ បន ទុជ្ជានា. ឥតិ សីលវសេន ទ្វេ មគ្គា, ទ្វេ ច ផលានិ កថិតានិ. សោតាបន្នសកទាគាមិនោ ហិ សីលេសុ បរិបូរការិនោតិ. វិវិច្ចេវ កាមេហីតិអាទិកាយ បន សមាធិសម្បទាយ តយោ មគ្គា, តីណិ ច ផលានិ កថិតានិ. អនាគាមី អរិយសាវកោ ហិ សមាធិម្ហិ បរិបូរការីតិ វុត្តោ. អាសវានំ ខយាតិអាទីហិ អរហត្តផលំ កថិតំ. កេចិ បន សីលសមាធយោបិ អរហត្តផលសម្បយុត្តាវ ឥធ អធិប្បេតា. ឯកេកស្ស បន វសេន បដិបត្តិទស្សនត្ថំ វិសុំ វិសុំ តន្តិ អារោបិតាតិ.

៥. និវេសកសុត្តវណ្ណនា

៧៦. បញ្ចមេ អមច្ចាតិ សុហជ្ជា. ញាតីតិ សស្សុសសុរបក្ខិកា. សាលោហិតាតិ សមានលោហិតា ភាតិភគិនិអាទយោ. អវេច្ចប្បសាទេតិ គុណេ អវេច្ច ជានិត្វា ឧប្បន្នេ អចលប្បសាទេ. អញ្ញថត្តន្តិ ភាវញ្ញថត្តំ. បថវីធាតុយាតិអាទីសុ វីសតិយា កោដ្ឋាសេសុ ថទ្ធាការភូតាយ បថវីធាតុយា, ទ្វាទសសុ កោដ្ឋាសេសុ យូសគតាយ អាពន្ធនភូតាយ អាបោធាតុយា, ចតូសុ កោដ្ឋាសេសុ បរិបាចនភូតាយ តេជោធាតុយា, ឆសុ កោដ្ឋាសេសុ វិត្ថម្ភនភូតាយ វាយោធាតុយា សិយា អញ្ញថត្តំ. ន ត្វេវាតិ ឥមេសំ ហិ ចតុន្នំ មហាភូតានំ អញ្ញមញ្ញភាវូបគមនេន សិយា អញ្ញថត្តំ, អរិយសាវកស្ស បន ន ត្វេវ សិយាតិ ទស្សេតិ. ឯត្ថ ច អញ្ញថត្តន្តិ បសាទញ្ញថត្តញ្ច គតិអញ្ញថត្តញ្ច. តញ្ហិ តស្ស ន ហោតិ, ភាវញ្ញថត្តំ បន ហោតិ. អរិយសាវកោ ហិ មនុស្សោ ហុត្វា ទេវោបិ ហោតិ ព្រហ្មាបិ. បសាទោ បនស្ស ភវន្តរេបិ ន វិគច្ឆតិ, ន ច អបាយគតិសង្ខាតំ គតិអញ្ញថត្តំ បាបុណាតិ. សត្ថាបិ តទេវ ទស្សេន្តោ តត្រិទំ អញ្ញថត្តន្តិអាទិមាហ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

៦. បឋមភវសុត្តវណ្ណនា

៧៧. ឆដ្ឋេ កាមធាតុវេបក្កន្តិ កាមធាតុយា វិបច្ចនកំ. កាមភវោតិ កាមធាតុយំ ឧបបត្តិភវោ. កម្មំ ខេត្តន្តិ កុសលាកុសលកម្មំ វិរុហនដ្ឋានដ្ឋេន ខេត្តំ. វិញ្ញាណំ ពីជន្តិ សហជាតំ អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ វិរុហនដ្ឋេន ពីជំ. តណ្ហា ស្នេហោតិ បគ្គណ្ហនានុព្រូហនវសេន តណ្ហា ឧទកំ នាម. អវិជ្ជានីវរណានន្តិ អវិជ្ជាយ អាវរិតានំ. តណ្ហាសំយោជនានន្តិ តណ្ហាពន្ធនេន ពទ្ធានំ. ហីនាយ ធាតុយាតិ កាមធាតុយា. វិញ្ញាណំ បតិដ្ឋិតន្តិ អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ បតិដ្ឋិតំ. មជ្ឈិមាយ ធាតុយាតិ រូបធាតុយា. បណីតាយ ធាតុយាតិ អរូបធាតុយា. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

៧. ទុតិយភវសុត្តវណ្ណនា

៧៨. សត្តមេ ចេតនាតិ កម្មចេតនា. បត្ថនាបិ កម្មបត្ថនាវ. សេសំ បុរិមសទិសមេវាតិ.

៨. សីលព្ពតសុត្តវណ្ណនា

៧៩. អដ្ឋមេ សីលព្ពតន្តិ សីលញ្ចេវ វតញ្ច. ជីវិតន្តិ ទុក្ករការិកានុយោគោ. ព្រហ្មចរិយន្តិ ព្រហ្មចរិយវាសោ. ឧបដ្ឋានសារន្តិ ឧបដ្ឋានេន សារំ, ‘‘ឥទំ វរំ ឥទំ និដ្ឋា’’តិ ឯវំ ឧបដ្ឋិតន្តិ អត្ថោ. សផលន្តិ សឧទ្រយំ សវឌ្ឍិកំ ហោតីតិ បុច្ឆតិ. ន ខ្វេត្ថ, ភន្តេ, ឯកំសេនាតិ, ភន្តេ, ន ខោ ឯត្ថ ឯកំសេន ព្យាកាតព្ពន្តិ អត្ថោ. ឧបដ្ឋានសារំ សេវតោតិ ឥទំ សារំ វរំ និដ្ឋាតិ ឯវំ ឧបដ្ឋិតំ សេវមានស្ស. អផលន្តិ ឥដ្ឋផលេន អផលំ. ឯត្តាវតា កម្មវាទិកិរិយវាទីនំ បព្ពជ្ជំ ឋបេត្វា សេសោ សព្ពោបិ ពាហិរកសមយោ គហិតោ ហោតិ. សផលន្តិ ឥដ្ឋផលេន សផលំ សឧទ្រយំ. ឯត្តាវតា ឥមំ សាសនំ អាទិំ កត្វា សព្ពាបិ កម្មវាទិកិរិយវាទីនំ បព្ពជ្ជា គហិតា. ន ច បនស្ស សុលភរូបោ សមសមោ បញ្ញាយាតិ ឯវំ សេក្ខភូមិយំ ឋត្វា បញ្ហំ កថេន្តោ អស្ស អានន្ទស្ស បញ្ញាយ សមសមោ ន សុលភោតិ ទស្សេតិ. ឥមស្មិំ សុត្តេ សេក្ខភូមិ នាម កថិតាតិ.

៩. គន្ធជាតសុត្តវណ្ណនា

៨០. នវមេ ឯតទវោចាតិ បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ ទសពលស្ស វត្តំ ទស្សេត្វា អត្តនោ ទិវាវិហារដ្ឋានំ គន្ត្វា ‘‘ឥមស្មិំ លោកេ មូលគន្ធោ នាម អត្ថិ, សារគន្ធោ នាម អត្ថិ, បុប្ផគន្ធោ នាម អត្ថិ. ឥមេ បន តយោបិ គន្ធា អនុវាតំយេវ គច្ឆន្តិ, ន បដិវាតំ. អត្ថិ នុ ខោ កិញ្ចិ, យស្ស បដិវាតម្បិ គន្ធោ គច្ឆតី’’តិ ចិន្តេត្វា អដ្ឋន្នំ វរានំ គហណកាលេយេវ កង្ខុប្បត្តិសមយេ ឧបសង្កមនវរស្ស គហិតត្តា តក្ខណំយេវ ទិវាដ្ឋានតោ វុដ្ឋាយ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ ឧប្បន្នាយ កង្ខាយ វិនោទនត្ថំ ឯតំ ‘‘តីណិមានិ, ភន្តេ’’តិអាទិវចនំ អវោច. តត្ថ គន្ធជាតានីតិ គន្ធជាតិយោ. មូលគន្ធោតិ មូលវត្ថុកោ គន្ធោ, គន្ធសម្បន្នំ វា មូលមេវ មូលគន្ធោ. តស្ស ហិ គន្ធោ អនុវាតំ គច្ឆតិ. គន្ធស្ស បន គន្ធោ នាម នត្ថិ. សារគន្ធបុប្ផគន្ធេសុបិ ឯសេវ នយោ. អត្ថានន្ទ, កិញ្ចិ គន្ធជាតន្តិ ឯត្ថ សរណគមនាទយោ គុណវណ្ណភាសនវសេន ទិសាគាមិតាយ គន្ធសទិសត្តា គន្ធា, តេសំ វត្ថុភូតោ បុគ្គលោ គន្ធជាតំ នាម. គន្ធោ គច្ឆតីតិ វណ្ណភាសនវសេន គច្ឆតិ. សីលវាតិ បញ្ចសីលេន វា ទសសីលេន វា សីលវា. កល្យាណធម្មោតិ តេនេវ សីលធម្មេន កល្យាណធម្មោ សុន្ទរធម្មោ. វិគតមលមច្ឆេរេនាតិអាទីនំ អត្ថោ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១៦០) វិត្ថារិតោវ. ទិសាសូតិ ចតូសុ ទិសាសុ ចតូសុ អនុទិសាសុ. សមណព្រាហ្មណាតិ សមិតបាបពាហិតបាបា សមណព្រាហ្មណា.

ន បុប្ផគន្ធោ បដិវាតមេតីតិ វស្សិកបុប្ផាទីនំ គន្ធោ បដិវាតំ ន គច្ឆតិ. ន ចន្ទនំ តគរមល្លិកា វាតិ ចន្ទនតគរមល្លិកានម្បិ គន្ធោ បដិវាតំ ន គច្ឆតីតិ អត្ថោ. ទេវលោកេបិ ផុដសុមនា នាម ហោតិ, តស្សា បុប្ផិតទិវសេ គន្ធោ យោជនសតំ អជ្ឈោត្ថរតិ. សោបិ បដិវាតំ វិទត្ថិមត្តម្បិ រតនមត្តម្បិ គន្តុំ ន សក្កោតីតិ វទន្តិ. សតញ្ច គន្ធោ បដិវាតមេតីតិ សតញ្ច បណ្ឌិតានំ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធបុត្តានំ សីលាទិគុណគន្ធោ បដិវាតំ គច្ឆតិ. សព្ពា ទិសា សប្បុរិសោ បវាយតីតិ សប្បុរិសោ បណ្ឌិតោ សីលាទិគុណគន្ធេន សព្ពា ទិសា បវាយតិ, សព្ពា ទិសា គន្ធេន អវត្ថរតីតិ អត្ថោ.

១០. ចូឡនិកាសុត្តវណ្ណនា

៨១. ទសមស្ស ទុវិធោ និក្ខេបោ អត្ថុប្បត្តិកោបិ បុច្ឆាវសិកោបិ. កតរអត្ថុប្បត្តិយំ កស្ស បុច្ឆាយ កថិតន្តិ ចេ? អរុណវតិសុត្តន្តអត្ថុប្បត្តិយំ (សំ. និ. ១.១៨៥ អាទយោ) អានន្ទត្ថេរស្ស បុច្ឆាយ កថិតំ. អរុណវតិសុត្តន្តោ កេន កថិតោតិ? ទ្វីហិ ពុទ្ធេហិ កថិតោ សិខិនា ច ភគវតា អម្ហាកញ្ច សត្ថារា. ឥមស្មា ហិ កប្បា ឯកតិំសកប្បមត្ថកេ អរុណវតិនគរេ អរុណវតោ រញ្ញោ បភាវតិយា នាម មហេសិយា កុច្ឆិស្មិំ និព្ពត្តិត្វា បរិបក្កេ ញាណេ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា សិខី ភគវា ពោធិមណ្ឌេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈិត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ អរុណវតិំ និស្សាយ វិហរន្តោ ឯកទិវសំ បាតោវ សរីរប្បដិជគ្គនំ កត្វា មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ ‘‘អរុណវតិំ បិណ្ឌាយ បវិសិស្សាមី’’តិ និក្ខមិត្វា វិហារទ្វារកោដ្ឋកសមីបេ ឋិតោ អភិភុំ នាម អគ្គសាវកំ អាមន្តេសិ – ‘‘អតិប្បគោ ខោ, ភិក្ខុ, អរុណវតិំ បិណ្ឌាយ បវិសិតុំ, យេន អញ្ញតរោ ព្រហ្មលោកោ តេនុបសង្កមិស្សាមា’’តិ. យថាហ –

‘‘អថ ខោ, ភិក្ខវេ, សិខី ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អភិភុំ ភិក្ខុំ អាមន្តេសិ – ‘អាយាម, ព្រាហ្មណ, យេន អញ្ញតរោ ព្រហ្មលោកោ តេនុបសង្កមិស្សាម, ន តាវ ភត្តកាលោ ភវិស្សតី’តិ. ‘ឯវំ, ភន្តេ’តិ ខោ, ភិក្ខវេ, អភិភូ ភិក្ខុ សិខិស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បច្ចស្សោសិ. អថ ខោ, ភិក្ខវេ, សិខី ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អភិភូ ច ភិក្ខុ យេន អញ្ញតរោ ព្រហ្មលោកោ តេនុបសង្កមិំសូ’’តិ (សំ. និ. ១.១៨៥).

តត្ថ មហាព្រហ្មា សម្មាសម្ពុទ្ធំ ទិស្វា អត្តមនោ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា ព្រហ្មាសនំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ, ថេរស្សាបិ អនុច្ឆវិកំ អាសនំ បញ្ញាបយិំសុ. និសីទិ ភគវា បញ្ញត្តេ អាសនេ, ថេរោបិ អត្តនោ បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. មហាព្រហ្មាបិ ទសពលំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ.

អថ ខោ, ភិក្ខវេ, សិខី ភគវា អភិភុំ ភិក្ខុំ អាមន្តេសិ – ‘‘បដិភាតុ តំ, ព្រាហ្មណ, ព្រហ្មុនោ ច ព្រហ្មបរិសាយ ច ព្រហ្មបារិសជ្ជានញ្ច ធម្មីកថាតិ. ‘ឯវំ, ភន្តេ’តិ ខោ, ភិក្ខវេ, អភិភូ ភិក្ខុ សិខិស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បដិស្សុណិត្វា ព្រហ្មុនោ ច ព្រហ្មបរិសាយ ច ព្រហ្មបារិសជ្ជានញ្ច ធម្មិំ កថំ កថេសិ. ថេរេ ធម្មំ កថេន្តេ ព្រហ្មគណា ឧជ្ឈាយិំសុ – ‘‘ចិរស្សញ្ច មយំ សត្ថុ ព្រហ្មលោកាគមនំ លភិម្ហ, អយញ្ច ភិក្ខុ ឋបេត្វា សត្ថារំ សយំ ធម្មកថំ អារភី’’តិ.

សត្ថា តេសំ អនត្តមនភាវំ ញត្វា អភិភុំ ភិក្ខុំ ឯតទវោច – ‘‘ឧជ្ឈាយន្តិ ខោ តេ, ព្រាហ្មណ, ព្រហ្មា ច ព្រហ្មបរិសា ច ព្រហ្មបារិសជ្ជា ច. តេន ហិ ត្វំ – ព្រាហ្មណ, ភិយ្យោសោមត្តាយ សំវេជេហី’’តិ. ថេរោ សត្ថុ វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា អនេកវិហិតំ ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ កត្វា សហស្សិលោកធាតុំ សរេន វិញ្ញាបេន្តោ ‘‘អារម្ភថ និក្កមថា’’តិ (សំ. និ. ១.១៨៥) គាថាទ្វយំ អភាសិ. កិំ បន កត្វា ថេរោ សហស្សិលោកធាតុំ វិញ្ញាបេសីតិ? នីលកសិណំ តាវ សមាបជ្ជិត្វា សព្ពត្ថ អន្ធការំ ផរិ, តតោ ‘‘កិមិទំ អន្ធការ’’ន្តិ សត្តានំ អាភោគេ ឧប្បន្នេ អាលោកំ ទស្សេសិ. ‘‘កិំ អាលោកោ អយ’’ន្តិ វិចិនន្តានំ អត្តានំ ទស្សេសិ, សហស្សចក្កវាឡេ ទេវមនុស្សា អញ្ជលិំ បគ្គណ្ហិត្វា បគ្គណ្ហិត្វា ថេរំយេវ នមស្សមានា អដ្ឋំសុ. ថេរោ ‘‘មហាជនោ មយ្ហំ ធម្មំ ទេសេន្តស្ស សរំ សុណាតូ’’តិ ឥមា គាថា អភាសិ. សព្ពេ ឱសដាយ បរិសាយ មជ្ឈេ និសីទិត្វា ធម្មំ ទេសេន្តស្ស វិយ សទ្ទំ អស្សោសុំ. អត្ថោបិ នេសំ បាកដោ អហោសិ.

អថ ខោ ភគវា សទ្ធិំ ថេរេន អរុណវតិំ បច្ចាគន្ត្វា បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ ភិក្ខុសង្ឃំ បុច្ឆិ – ‘‘អស្សុត្ថ នោ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, អភិភុស្ស ភិក្ខុនោ ព្រហ្មលោកេ ឋិតស្ស គាថាយោ ភាសមានស្សា’’តិ. តេ ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ បដិជានិត្វា សុតភាវំ អាវិករោន្តា តទេវ គាថាទ្វយំ ឧទាហរិំសុ. សត្ថា ‘‘សាធុ សាធូ’’តិ សាធុការំ ទត្វា ទេសនំ និដ្ឋបេសិ. ឯវំ តាវ ឥទំ សុត្តំ ឥតោ ឯកតិំសកប្បមត្ថកេ សិខិនា ភគវតា កថិតំ.

អម្ហាកំ បន ភគវា សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ បវត្តិតវរធម្មចក្កោ សាវត្ថិំ ឧបនិស្សាយ ជេតវនេ វិហរន្តោ ជេដ្ឋមូលមាសបុណ្ណមទិវសេ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា ឥមំ អរុណវតិសុត្តំ បដ្ឋបេសិ. អានន្ទត្ថេរោ ពីជនិំ គហេត្វា ពីជយមានោ ឋិតកោវ អាទិតោ បដ្ឋាយ យាវ បរិយោសានា ឯកព្យញ្ជនម្បិ អហាបេត្វា សកលសុត្តំ ឧគ្គណ្ហិ. សោ បុនទិវសេ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ ទ