📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ខុទ្ទកនិកាយេ

ធម្មបទ-អដ្ឋកថា

(បឋមោ ភាគោ)

គន្ថារម្ភកថា

១.

មហាមោហតមោនទ្ធេ, លោកេ លោកន្តទស្សិនា;

យេន សទ្ធម្មបជ្ជោតោ, ជាលិតោ ជលិតិទ្ធិនា.

២.

តស្ស បាទេ នមស្សិត្វា, សម្ពុទ្ធស្ស សិរីមតោ;

សទ្ធម្មញ្ចស្ស បូជេត្វា, កត្វា សង្ឃស្ស ចញ្ជលិំ.

៣.

តំ តំ ការណមាគម្ម, ធម្មាធម្មេសុ កោវិទោ;

សម្បត្តសទ្ធម្មបទោ, សត្ថា ធម្មបទំ សុភំ.

៤.

ទេសេសិ ករុណាវេគ-សមុស្សាហិតមានសោ;

យំ វេ ទេវមនុស្សានំ, បីតិបាមោជ្ជវឌ្ឍនំ.

៥.

បរម្បរាភតា តស្ស, និបុណា អត្ថវណ្ណនា;

យា តម្ពបណ្ណិទីបម្ហិ, ទីបភាសាយ សណ្ឋិតា.

៦.

ន សាធយតិ សេសានំ, សត្តានំ ហិតសម្បទំ;

អប្បេវ នាម សាធេយ្យ, សព្ពលោកស្ស សា ហិតំ.

៧.

ឥតិ អាសីសមានេន, ទន្តេន សមចារិនា;

កុមារកស្សបេនាហំ, ថេរេន ថិរចេតសា.

៨.

សទ្ធម្មដ្ឋិតិកាមេន, សក្កច្ចំ អភិយាចិតោ;

តំ ភាសំ អតិវិត្ថារ-គតញ្ច វចនក្កមំ.

៩.

បហាយារោបយិត្វាន, តន្តិភាសំ មនោរមំ;

គាថានំ ព្យញ្ជនបទំ, យំ តត្ថ ន វិភាវិតំ.

១០.

កេវលំ តំ វិភាវេត្វា, សេសំ តមេវ អត្ថតោ;

ភាសន្តរេន ភាសិស្សំ, អាវហន្តោ វិភាវិនំ;

មនសោ បីតិបាមោជ្ជំ, អត្ថធម្មូបនិស្សិតន្តិ.

១. យមកវគ្គោ

១. ចក្ខុបាលត្ថេរវត្ថុ

១.

‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា;

មនសា ចេ បទុដ្ឋេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា;

តតោ នំ ទុក្ខមន្វេតិ, ចក្កំវ វហតោ បទ’’ន្តិ. –

អយំ ធម្មទេសនា កត្ថ ភាសិតាតិ? សាវត្ថិយំ. កំ អារព្ភាតិ? ចក្ខុបាលត្ថេរំ.

សាវត្ថិយំ កិរ មហាសុវណ្ណោ នាម កុដុម្ពិកោ អហោសិ អឌ្ឍោ មហទ្ធនោ មហាភោគោ អបុត្តកោ. សោ ឯកទិវសំ ន្ហានតិត្ថំ ន្ហត្វា នត្វា អាគច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ សម្បន្នបត្តសាខំ ឯកំ វនប្បតិំ ទិស្វា ‘‘អយំ មហេសក្ខាយ ទេវតាយ បរិគ្គហិតោ ភវិស្សតី’’តិ តស្ស ហេដ្ឋាភាគំ សោធាបេត្វា បាការបរិក្ខេបំ ការាបេត្វា វាលុកំ ឱកិរាបេត្វា ធជបដាកំ ឧស្សាបេត្វា វនប្បតិំ អលង្ករិត្វា អញ្ជលិំ ករិត្វា ‘‘សចេ បុត្តំ វា ធីតរំ វា លភេយ្យំ, តុម្ហាកំ មហាសក្ការំ ករិស្សាមី’’តិ បត្ថនំ កត្វា បក្កាមិ.

អថស្ស ន ចិរស្សេវ ភរិយាយ កុច្ឆិយំ គព្ភោ បតិដ្ឋាសិ. សា គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតភាវំ ញត្វា តស្ស អារោចេសិ. សោ តស្សា គព្ភស្ស បរិហារមទាសិ. សា ទសមាសច្ចយេន បុត្តំ វិជាយិ. តំ នាមគ្គហណទិវសេ សេដ្ឋិ អត្តនា បាលិតំ វនប្បតិំ និស្សាយ លទ្ធត្តា តស្ស បាលោតិ នាមំ អកាសិ. សា អបរភាគេ អញ្ញម្បិ បុត្តំ លភិ. តស្ស ចូឡបាលោតិ នាមំ កត្វា ឥតរស្ស មហាបាលោតិ នាមំ អកាសិ. តេ វយប្បត្តេ ឃរពន្ធនេន ពន្ធិំសុ. អបរភាគេ មាតាបិតរោ កាលមកំសុ. សព្ពម្បិ វិភវំ ឥតរេយេវ វិចារិំសុ.

តស្មិំ សមយេ សត្ថា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ អនុបុព្ពេនាគន្ត្វា អនាថបិណ្ឌិកេន មហាសេដ្ឋិនា ចតុបណ្ណាសកោដិធនំ វិស្សជ្ជេត្វា ការិតេ ជេតវនមហាវិហារេ វិហរតិ មហាជនំ សគ្គមគ្គេ ច មោក្ខមគ្គេ ច បតិដ្ឋាបយមានោ. តថាគតោ ហិ មាតិបក្ខតោ អសីតិយា, បិតិបក្ខតោ អសីតិយាតិ ទ្វេអសីតិញាតិកុលសហស្សេហិ ការិតេ និគ្រោធមហាវិហារេ ឯកមេវ វស្សាវាសំ វសិ, អនាថបិណ្ឌិកេន ការិតេ ជេតវនមហាវិហារេ ឯកូនវីសតិវស្សានិ, វិសាខាយ សត្តវីសតិកោដិធនបរិច្ចាគេន ការិតេ បុព្ពារាមេ ឆព្ពស្សានីតិ ទ្វិន្នំ កុលានំ គុណមហត្តតំ បដិច្ច សាវត្ថិំ និស្សាយ បញ្ចវីសតិវស្សានិ វស្សាវាសំ វសិ. អនាថបិណ្ឌិកោបិ វិសាខាបិ មហាឧបាសិកា និពទ្ធំ ទិវសស្ស ទ្វេ វារេ តថាគតស្ស ឧបដ្ឋានំ គច្ឆន្តិ, គច្ឆន្តា ច ‘‘ទហរសាមណេរា នោ ហត្ថេ ឱលោកេស្សន្តី’’តិ តុច្ឆហត្ថា ន គតបុព្ពា. បុរេភត្តំ គច្ឆន្តា ខាទនីយភោជនីយាទីនិ គហេត្វាវ គច្ឆន្តិ, បច្ឆាភត្តំ គច្ឆន្តា បញ្ច ភេសជ្ជានិ អដ្ឋ ច បានានិ. និវេសនេសុ បន តេសំ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ ភិក្ខុសហស្សានំ និច្ចំ បញ្ញត្តាសនានេវ ហោន្តិ. អន្នបានភេសជ្ជេសុ យោ យំ ឥច្ឆតិ, តស្ស តំ យថិច្ឆិតមេវ សម្បជ្ជតិ. តេសុ អនាថបិណ្ឌិកេន ឯកទិវសម្បិ សត្ថា បញ្ហំ ន បុច្ឆិតបុព្ពោ. សោ កិរ ‘‘តថាគតោ ពុទ្ធសុខុមាលោ ខត្តិយសុខុមាលោ, ‘ពហូបការោ មេ, គហបតី’តិ មយ្ហំ ធម្មំ ទេសេន្តោ កិលមេយ្យា’’តិ សត្ថរិ អធិមត្តសិនេហេន បញ្ហំ ន បុច្ឆតិ. សត្ថា បន តស្មិំ និសិន្នមត្តេយេវ ‘‘អយំ សេដ្ឋិ មំ អរក្ខិតព្ពដ្ឋានេ រក្ខតិ. អហញ្ហិ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ អលង្កតបដិយត្តំ អត្តនោ សីសំ ឆិន្ទិត្វា អក្ខីនិ ឧប្បាដេត្វា ហទយមំសំ ឧប្បាដេត្វា បាណសមំ បុត្តទារំ បរិច្ចជិត្វា បារមិយោ បូរេន្តោ បរេសំ ធម្មទេសនត្ថមេវ បូរេសិំ. ឯស មំ អរក្ខិតព្ពដ្ឋានេ រក្ខតី’’តិ ឯកំ ធម្មទេសនំ កថេតិយេវ.

តទា សាវត្ថិយំ សត្ត មនុស្សកោដិយោ វសន្តិ. តេសុ សត្ថុ ធម្មកថំ សុត្វា បញ្ចកោដិមត្តា មនុស្សា អរិយសាវកា ជាតា, ទ្វេកោដិមត្តា មនុស្សា បុថុជ្ជនា. តេសុ អរិយសាវកានំ ទ្វេយេវ កិច្ចានិ អហេសុំ – បុរេភត្តំ ទានំ ទេន្តិ, បច្ឆាភត្តំ គន្ធមាលាទិហត្ថា វត្ថភេសជ្ជបានកាទីនិ គាហាបេត្វា ធម្មស្សវនត្ថាយ គច្ឆន្តិ. អថេកទិវសំ មហាបាលោ អរិយសាវកេ គន្ធមាលាទិហត្ថេ វិហារំ គច្ឆន្តេ ទិស្វា ‘‘អយំ មហាជនោ កុហិំ គច្ឆតី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ធម្មស្សវនាយា’’តិ សុត្វា ‘‘អហម្បិ គមិស្សាមី’’តិ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បរិសបរិយន្តេ និសីទិ.

ពុទ្ធា ច នាម ធម្មំ ទេសេន្តា សរណសីលបព្ពជ្ជាទីនំ ឧបនិស្សយំ ឱលោកេត្វា អជ្ឈាសយវសេន ធម្មំ ទេសេន្តិ, តស្មា តំ ទិវសំ សត្ថា តស្ស ឧបនិស្សយំ ឱលោកេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ អនុបុព្ពិកថំ កថេសិ. សេយ្យថិទំ – ទានកថំ, សីលកថំ, សគ្គកថំ, កាមានំ អាទីនវំ, ឱការំ សំកិលេសំ, នេក្ខម្មេ អានិសំសំ បកាសេសិ. តំ សុត្វា មហាបាលោ កុដុម្ពិកោ ចិន្តេសិ – ‘‘បរលោកំ គច្ឆន្តំ បុត្តធីតរោ វា ភាតរោ វា ភោគា វា នានុគច្ឆន្តិ, សរីរម្បិ អត្តនា សទ្ធិំ ន គច្ឆតិ, កិំ មេ ឃរាវាសេន បព្ពជិស្សាមី’’តិ. សោ ទេសនាបរិយោសានេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. អថ នំ សត្ថា – ‘‘អត្ថិ តេ កោចិ អាបុច្ឆិតព្ពយុត្តកោ ញាតី’’តិ អាហ. ‘‘កនិដ្ឋភាតា មេ អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ តំ អាបុច្ឆាហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា គេហំ គន្ត្វា កនិដ្ឋំ បក្កោសាបេត្វា – ‘‘តាត, យំ មយ្ហំ ឥមស្មិំ គេហេ សវិញ្ញាណកម្បិ អវិញ្ញាណកម្បិ ធនំ កិញ្ចិ អត្ថិ, សព្ពំ តំ តវ ភារោ, បដិបជ្ជាហិ ន’’ន្តិ. ‘‘តុម្ហេ បន កិំ ករិស្សថា’’តិ អាហ. ‘‘អហំ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. ‘‘កិំ កថេសិ ភាតិក, ត្វំ មេ មាតរិ មតាយ មាតា វិយ, បិតរិ មតេ បិតា វិយ លទ្ធោ, គេហេ តេ មហាវិភវោ, សក្កា គេហំ អជ្ឈាវសន្តេហេវ បុញ្ញានិ កាតុំ, មា ឯវំ ករិត្ថា’’តិ. ‘‘តាត, អហំ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា ឃរាវាសេ វសិតុំ ន សក្កោមិ. សត្ថារា ហិ អតិសណ្ហសុខុមំ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា អាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណោ ធម្មោ ទេសិតោ, ន សក្កា សោ អគារមជ្ឈេ វសន្តេន បូរេតុំ, បព្ពជិស្សាមិ, តាតា’’តិ. ‘‘ភាតិក, តរុណាយេវ តាវត្ថ, មហល្លកកាលេ បព្ពជិស្សថា’’តិ. ‘‘តាត, មហល្លកស្ស ហិ អត្តនោ ហត្ថបាទាបិ អនស្សវា ហោន្តិ, ន អត្តនោ វសេ វត្តន្តិ, កិមង្គំ បន ញាតកា, ស្វាហំ តវ កថំ ន ករោមិ, សមណបដិបត្តិំយេវ បូរេស្សាមិ’’.

‘‘ជរាជជ្ជរិតា ហោន្តិ, ហត្ថបាទា អនស្សវា;

យស្ស សោ វិហតត្ថាមោ, កថំ ធម្មំ ចរិស្សតិ’’. –

បព្ពជិស្សាមេវាហំ, តាតាតិ តស្ស វិរវន្តស្សេវ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា លទ្ធបព្ពជ្ជូបសម្បទោ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ សន្តិកេ បញ្ច វស្សានិ វសិត្វា វុដ្ឋវស្សោ បវារេត្វា សត្ថារមុបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, ឥមស្មិំ សាសនេ កតិ ធុរានី’’តិ? ‘‘គន្ថធុរំ, វិបស្សនាធុរន្តិ ទ្វេយេវ ធុរានិ ភិក្ខូ’’តិ. ‘‘កតមំ បន, ភន្តេ, គន្ថធុរំ, កតមំ វិបស្សនាធុរ’’ន្តិ? ‘‘អត្តនោ បញ្ញានុរូបេន ឯកំ វា ទ្វេ វា និកាយេ សកលំ វា បន តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា តស្ស ធារណំ, កថនំ, វាចនន្តិ ឥទំ គន្ថធុរំ នាម, សល្លហុកវុត្តិនោ បន បន្តសេនាសនាភិរតស្ស អត្តភាវេ ខយវយំ បដ្ឋបេត្វា សាតច្ចកិរិយវសេន វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តគ្គហណន្តិ ឥទំ វិបស្សនាធុរំ នាមា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, អហំ មហល្លកកាលេ បព្ពជិតោ គន្ថធុរំ បូរេតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, វិបស្សនាធុរំ បន បូរេស្សាមិ, កម្មដ្ឋានំ មេ កថេថា’’តិ. អថស្ស សត្ថា យាវ អរហត្តំ កម្មដ្ឋានំ កថេសិ.

សោ សត្ថារំ វន្ទិត្វា អត្តនា សហគាមិនោ ភិក្ខូ បរិយេសន្តោ សដ្ឋិ ភិក្ខូ លភិត្វា តេហិ សទ្ធិំ និក្ខមិត្វា វីសយោជនសតមគ្គំ គន្ត្វា ឯកំ មហន្តំ បច្ចន្តគាមំ បត្វា តត្ថ សបរិវារោ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. មនុស្សា វត្តសម្បន្នេ ភិក្ខូ ទិស្វាវ បសន្នចិត្តា អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា និសីទាបេត្វា បណីតេនាហារេន បរិវិសិត្វា, ‘‘ភន្តេ, កុហិំ អយ្យា គច្ឆន្តី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘យថាផាសុកដ្ឋានំ ឧបាសកា’’តិ វុត្តេ បណ្ឌិតា មនុស្សា ‘‘វស្សាវាសំ សេនាសនំ បរិយេសន្តិ ភទន្តា’’តិ ញត្វា, ‘‘ភន្តេ, សចេ អយ្យា ឥមំ តេមាសំ ឥធ វសេយ្យុំ, មយំ សរណេសុ បតិដ្ឋាយ សីលានិ គណ្ហេយ្យាមា’’តិ អាហំសុ. តេបិ ‘‘មយំ ឥមានិ កុលានិ និស្សាយ ភវនិស្សរណំ ករិស្សាមា’’តិ អធិវាសេសុំ.

មនុស្សា តេសំ បដិញ្ញំ គហេត្វា វិហារំ បដិជគ្គិត្វា រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានានិ សម្បាទេត្វា អទំសុ. តេ និពទ្ធំ តមេវ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តិ. អថ នេ ឯកោ វេជ្ជោ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ពហូនំ វសនដ្ឋានេ អផាសុកម្បិ នាម ហោតិ, តស្មិំ ឧប្បន្នេ មយ្ហំ កថេយ្យាថ, ភេសជ្ជំ ករិស្សាមី’’តិ បវារេសិ. ថេរោ វស្សូបនាយិកទិវសេ តេ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា បុច្ឆិ, ‘‘អាវុសោ, ឥមំ តេមាសំ កតិហិ ឥរិយាបថេហិ វីតិនាមេស្សថា’’តិ? ‘‘ចតូហិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ បនេតំ, អាវុសោ, បតិរូបំ, ននុ អប្បមត្តេហិ ភវិតព្ពំ’’? ‘‘មយញ្ហិ ធរមានកស្ស ពុទ្ធស្ស សន្តិកា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អាគតា, ពុទ្ធា ច នាម ន សក្កា បមាទេន អារាធេតុំ, កល្យាណជ្ឈាសយេន តេ វោ អារាធេតព្ពា. បមត្តស្ស ច នាម ចត្តារោ អបាយា សកគេហសទិសា, អប្បមត្តា ហោថាវុសោ’’តិ. ‘‘កិំ តុម្ហេ បន, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អហំ តីហិ ឥរិយាបថេហិ វីតិនាមេស្សាមិ, បិដ្ឋិំ ន បសារេស្សាមិ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ, អប្បមត្តា ហោថា’’តិ.

អថ ថេរស្ស និទ្ទំ អនោក្កមន្តស្ស បឋមមាសេ អតិក្កន្តេ មជ្ឈិមមាសេ សម្បត្តេ អក្ខិរោគោ ឧប្បជ្ជិ. ឆិទ្ទឃដតោ ឧទកធារា វិយ អក្ខីហិ អស្សុធារា បគ្ឃរន្តិ. សោ សព្ពរត្តិំ សមណធម្មំ កត្វា អរុណុគ្គមនេ គព្ភំ បវិសិត្វា និសីទិ. ភិក្ខូ ភិក្ខាចារវេលាយ ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ភិក្ខាចារវេលា, ភន្តេ’’តិ អាហំសុ. ‘‘តេន ហិ, អាវុសោ, គណ្ហថ បត្តចីវរ’’ន្តិ. អត្តនោ បត្តចីវរំ គាហាបេត្វា និក្ខមិ. ភិក្ខូ តស្ស អក្ខីហិ អស្សូនិ បគ្ឃរន្តេ ទិស្វា, ‘‘កិមេតំ, ភន្តេ’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘អក្ខីនិ មេ, អាវុសោ, វាតា វិជ្ឈន្តី’’តិ. ‘‘ននុ, ភន្តេ, វេជ្ជេន បវារិតម្ហា, តស្ស កថេមា’’តិ. ‘‘សាធាវុសោ’’តិ តេ វេជ្ជស្ស កថយិំសុ. សោ តេលំ បចិត្វា បេសេសិ. ថេរោ នាសាយ តេលំ អាសិញ្ចន្តោ និសិន្នកោវ អាសិញ្ចិត្វា អន្តោគាមំ បាវិសិ. វេជ្ជោ តំ ទិស្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, អយ្យស្ស កិរ អក្ខីនិ វាតោ វិជ្ឈតី’’តិ? ‘‘អាម, ឧបាសកា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, មយា តេលំ បចិត្វា បេសិតំ, នាសាយ វោ តេលំ អាសិត្ត’’ន្តិ? ‘‘អាម, ឧបាសកា’’តិ. ‘‘ឥទានិ កីទិស’’ន្តិ? ‘‘រុជ្ជតេវ ឧបាសកា’’តិ. វេជ្ជោ ‘‘មយា ឯកវារេនេវ វូបសមនសមត្ថំ តេលំ បហិតំ, កិំ នុ ខោ រោគោ ន វូបសន្តោ’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘ភន្តេ, និសីទិត្វា វោ តេលំ អាសិត្តំ, និបជ្ជិត្វា’’តិ បុច្ឆិ. ថេរោ តុណ្ហី អហោសិ, បុនប្បុនំ បុច្ឆិយមានោបិ ន កថេសិ. សោ ‘‘វិហារំ គន្ត្វា ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ ឱលោកេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, គច្ឆថា’’តិ ថេរំ វិស្សជ្ជេត្វា វិហារំ គន្ត្វា ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ ឱលោកេន្តោ ចង្កមននិសីទនដ្ឋានមេវ ទិស្វា សយនដ្ឋានំ អទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, និសិន្នេហិ វោ អាសិត្តំ, និបន្នេហី’’តិ បុច្ឆិ. ថេរោ តុណ្ហី អហោសិ. ‘‘មា, ភន្តេ, ឯវំ ករិត្ថ, សមណធម្មោ នាម សរីរំ យាបេន្តេន សក្កា កាតុំ, និបជ្ជិត្វា អាសិញ្ចថា’’តិ បុនប្បុនំ យាចិ. ‘‘គច្ឆ ត្វំ តាវាវុសោ, មន្តេត្វា ជានិស្សាមី’’តិ វេជ្ជំ ឧយ្យោជេសិ. ថេរស្ស ច តត្ថ នេវ ញាតី, ន សាលោហិតា អត្ថិ, តេន សទ្ធិំ មន្តេយ្យ? ករជកាយេន បន សទ្ធិំ មន្តេន្តោ ‘‘វទេហិ តាវ, អាវុសោ បាលិត, ត្វំ កិំ អក្ខីនិ ឱលោកេស្សសិ, ឧទាហុ ពុទ្ធសាសនំ? អនមតគ្គស្មិញ្ហិ សំសារវដ្ដេ តវ អក្ខិកាណស្ស គណនា នាម នត្ថិ, អនេកានិ បន ពុទ្ធសតានិ ពុទ្ធសហស្សានិ អតីតានិ. តេសុ តេ ឯកពុទ្ធោបិ ន បរិចិណ្ណោ, ឥទានិ ឥមំ អន្តោវស្សំ តយោ មាសេ ន និបជ្ជិស្សាមីតិ តេមាសំ និពទ្ធវីរិយំ ករិស្សាមិ. តស្មា តេ ចក្ខូនិ នស្សន្តុ វា ភិជ្ជន្តុ វា, ពុទ្ធសាសនមេវ ធារេហិ, មា ចក្ខូនី’’តិ ភូតកាយំ ឱវទន្តោ ឥមា គាថាយោ អភាសិ –

‘‘ចក្ខូនិ ហាយន្តុ មមាយិតានិ,

សោតានិ ហាយន្តុ តថេវ កាយោ;

សព្ពម្បិទំ ហាយតុ ទេហនិស្សិតំ,

កិំ ការណា បាលិត ត្វំ បមជ្ជសិ.

‘‘ចក្ខូនិ ជីរន្តុ មមាយិតានិ,

សោតានិ ជីរន្តុ តថេវ កាយោ;

សព្ពម្បិទំ ជីរតុ ទេហនិស្សិតំ,

កិំ ការណា បាលិត ត្វំ បមជ្ជសិ.

‘‘ចក្ខូនិ ភិជ្ជន្តុ មមាយិតានិ,

សោតានិ ភិជ្ជន្តុ តថេវ កាយោ;

សព្ពម្បិទំ ភិជ្ជតុ ទេហនិស្សិតំ,

កិំ ការណា បាលិត ត្វំ បមជ្ជសី’’តិ.

ឯវំ តីហិ គាថាហិ អត្តនោ ឱវាទំ ទត្វា និសិន្នកោវ នត្ថុកម្មំ កត្វា គាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. វេជ្ជោ តំ ទិស្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, នត្ថុកម្មំ កត’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, ឧបាសកា’’តិ. ‘‘កីទិសំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘រុជ្ជតេវ ឧបាសកា’’តិ. ‘‘និសីទិត្វា វោ, ភន្តេ, នត្ថុកម្មំ កតំ, និបជ្ជិត្វា’’តិ. ថេរោ តុណ្ហី អហោសិ, បុនប្បុនំ បុច្ឆិយមានោបិ ន កិញ្ចិ កថេសិ. អថ នំ វេជ្ជោ, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ សប្បាយំ ន ករោថ, អជ្ជតោ បដ្ឋាយ ‘អសុកេន មេ តេលំ បក្ក’ន្តិ មា វទិត្ថ, អហម្បិ ‘មយា វោ តេលំ បក្ក’ន្តិ ន វក្ខាមី’’តិ អាហ. សោ វេជ្ជេន បច្ចក្ខាតោ វិហារំ គន្ត្វា ត្វំ វេជ្ជេនាបិ បច្ចក្ខាតោសិ, ឥរិយាបថំ មា វិស្សជ្ជិ សមណាតិ.

‘‘បដិក្ខិត្តោ តិកិច្ឆាយ, វេជ្ជេនាបិ វិវជ្ជិតោ;

និយតោ មច្ចុរាជស្ស, កិំ បាលិត បមជ្ជសី’’តិ. –

ឥមាយ គាថាយ អត្តានំ ឱវទិត្វា សមណធម្មំ អកាសិ. អថស្ស មជ្ឈិមយាមេ អតិក្កន្តេ អបុព្ពំ អចរិមំ អក្ខីនិ ចេវ កិលេសា ច ភិជ្ជិំសុ. សោ សុក្ខវិបស្សកោ អរហា ហុត្វា គព្ភំ បវិសិត្វា និសីទិ.

ភិក្ខូ ភិក្ខាចារវេលាយ អាគន្ត្វា ‘‘ភិក្ខាចារកាលោ, ភន្តេ’’តិ អាហំសុ. ‘‘កាលោ, អាវុសោ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ គច្ឆថា’’តិ. ‘‘កិំ តុម្ហេ បន, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អក្ខីនិ មេ, អាវុសោ, បរិហីនានី’’តិ. តេ តស្ស អក្ខីនិ ឱលោកេត្វា អស្សុបុណ្ណនេត្តា ហុត្វា, ‘‘ភន្តេ, មា ចិន្តយិត្ថ, មយំ វោ បដិជគ្គិស្សាមា’’តិ ថេរំ សមស្សាសេត្វា កត្តព្ពយុត្តកំ វត្តបដិវត្តំ កត្វា គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិំសុ. មនុស្សា ថេរំ អទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ អយ្យោ កុហិ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា តំ បវត្តិំ សុត្វា យាគុំ បេសេត្វា សយំ បិណ្ឌបាតមាទាយ គន្ត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា បាទមូលេ បរិវត្តមានា រោទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, មយំ វោ បដិជគ្គិស្សាម, តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថា’’តិ សមស្សាសេត្វា បក្កមិំសុ.

តតោ បដ្ឋាយ និពទ្ធំ យាគុភត្តំ វិហារមេវ បេសេន្តិ. ថេរោបិ ឥតរេ សដ្ឋិ ភិក្ខូ និរន្តរំ ឱវទតិ. តេ តស្សោវាទេ ឋត្វា ឧបកដ្ឋាយ បវារណាយ សព្ពេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ. តេ វុដ្ឋវស្សា ច បន សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមា ហុត្វា ថេរមាហំសុ, ‘‘ភន្តេ, សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមម្ហា’’តិ. ថេរោ តេសំ វចនំ សុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ទុព្ពលោ, អន្តរាមគ្គេ ច អមនុស្សបរិគ្គហិតា អដវី អត្ថិ, មយិ ឯតេហិ សទ្ធិំ គច្ឆន្តេ សព្ពេ កិលមិស្សន្តិ, ភិក្ខម្បិ លភិតុំ ន សក្ខិស្សន្តិ, ឥមេ បុរេតរមេវ បេសេស្សាមី’’តិ. អថ នេ អាហ – ‘‘អាវុសោ, តុម្ហេ បុរតោ គច្ឆថា’’តិ. ‘‘តុម្ហេ បន ភន្តេ’’តិ? ‘‘អហំ ទុព្ពលោ, អន្តរាមគ្គេ ច អមនុស្សបរិគ្គហិតា អដវី អត្ថិ, មយិ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ គច្ឆន្តេ សព្ពេ កិលមិស្សថ, តុម្ហេ បុរតោ គច្ឆថា’’តិ. ‘‘មា, ភន្តេ, ឯវំ ករិត្ថ, មយំ តុម្ហេហិ សទ្ធិំយេវ គមិស្សាមា’’តិ. ‘‘មា វោ, អាវុសោ, ឯវំ រុច្ចិត្ថ, ឯវំ សន្តេ មយ្ហំ អផាសុកំ ភវិស្សតិ, មយ្ហំ កនិដ្ឋោ បន តុម្ហេ ទិស្វា បុច្ឆិស្សតិ, អថស្ស មម ចក្ខូនំ បរិហីនភាវំ អារោចេយ្យាថ, សោ មយ្ហំ សន្តិកំ កញ្ចិទេវ បហិណិស្សតិ, តេន សទ្ធិំ អាគច្ឆិស្សាមិ, តុម្ហេ មម វចនេន ទសពលញ្ច អសីតិមហាថេរេ ច វន្ទថា’’តិ តេ ឧយ្យោជេសិ.

តេ ថេរំ ខមាបេត្វា អន្តោគាមំ បវិសិំសុ. មនុស្សា តេ ទិស្វា និសីទាបេត្វា ភិក្ខំ ទត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, អយ្យានំ គមនាការោ បញ្ញាយតី’’តិ? ‘‘អាម, ឧបាសកា, សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមម្ហា’’តិ. តេ បុនប្បុនំ យាចិត្វា តេសំ គមនឆន្ទមេវ ញត្វា អនុគន្ត្វា បរិទេវិត្វា និវត្តិំសុ. តេបិ អនុបុព្ពេន ជេតវនំ គន្ត្វា សត្ថារញ្ច អសីតិមហាថេរេ ច ថេរស្ស វចនេន វន្ទិត្វា បុនទិវសេ យត្ថ ថេរស្ស កនិដ្ឋោ វសតិ, តំ វីថិំ បិណ្ឌាយ បវិសិំសុ. កុដុម្ពិកោ តេ សញ្ជានិត្វា និសីទាបេត្វា កតបដិសន្ថារោ ‘‘ភាតិកត្ថេរោ មេ, ភន្តេ, កុហិ’’ន្តិ បុច្ឆិ. អថស្ស តេ តំ បវត្តិំ អារោចេសុំ. សោ តំ សុត្វាវ តេសំ បាទមូលេ បរិវត្តេន្តោ រោទិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ឥទានិ, ភន្តេ, កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? ‘‘ថេរោ ឥតោ កស្សចិ អាគមនំ បច្ចាសីសតិ, តស្ស គតកាលេ តេន សទ្ធិំ អាគមិស្សតី’’តិ. ‘‘អយំ មេ, ភន្តេ, ភាគិនេយ្យោ បាលិតោ នាម, ឯតំ បេសេថា’’តិ. ‘‘ឯវំ បេសេតុំ ន សក្កា, មគ្គេ បរិបន្ថោ អត្ថិ, តំ បព្ពាជេត្វា បេសេតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘ឯវំ កត្វា បេសេថ, ភន្តេ’’តិ. អថ នំ បព្ពាជេត្វា អឌ្ឍមាសមត្តំ បត្តចីវរគ្គហណាទីនិ សិក្ខាបេត្វា មគ្គំ អាចិក្ខិត្វា បហិណិំសុ.

សោ អនុបុព្ពេន តំ គាមំ បត្វា គាមទ្វារេ ឯកំ មហល្លកំ ទិស្វា, ‘‘ឥមំ គាមំ និស្សាយ កោចិ អារញ្ញកោ វិហារោ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កោ នាម តត្ថ វសតី’’តិ? ‘‘បាលិតត្ថេរោ នាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘មគ្គំ មេ អាចិក្ខថា’’តិ. ‘‘កោសិ ត្វំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ថេរស្ស ភាគិនេយ្យោម្ហី’’តិ. អថ នំ គហេត្វា វិហារំ នេសិ. សោ ថេរំ វន្ទិត្វា អឌ្ឍមាសមត្តំ វត្តបដិវត្តំ កត្វា ថេរំ សម្មា បដិជគ្គិត្វា, ‘‘ភន្តេ, មាតុលកុដុម្ពិកោ មេ តុម្ហាកំ អាគមនំ បច្ចាសីសតិ, ឯថ, គច្ឆាមា’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ ឥមំ មេ យដ្ឋិកោដិំ គណ្ហាហី’’តិ. សោ យដ្ឋិកោដិំ គហេត្វា ថេរេន សទ្ធិំ អន្តោគាមំ បាវិសិ. មនុស្សា ថេរំ និសីទាបេត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, គមនាការោ វោ បញ្ញាយតី’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘អាម, ឧបាសកា, គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិស្សាមី’’តិ. តេ នានប្បការេន យាចិត្វា អលភន្តា ថេរំ ឧយ្យោជេត្វា ឧបឌ្ឍបថំ គន្ត្វា រោទិត្វា និវត្តិំសុ. សាមណេរោ ថេរំ យដ្ឋិកោដិយា អាទាយ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ អដវិយំ កដ្ឋនគរំ នាម ថេរេន ឧបនិស្សាយ វុដ្ឋបុព្ពំ គាមំ សម្បាបុណិ, សោ គាមតោ និក្ខមិត្វា អរញ្ញេ គីតំ គាយិត្វា ទារូនិ ឧទ្ធរន្តិយា ឯកិស្សា ឥត្ថិយា គីតសទ្ទំ សុត្វា សរេ និមិត្តំ គណ្ហិ. ឥត្ថិសទ្ទោ វិយ ហិ អញ្ញោ សទ្ទោ បុរិសានំ សកលសរីរំ ផរិត្វា ឋាតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ. តេនាហ ភគវា –

‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកសទ្ទម្បិ សមនុបស្សាមិ, យំ ឯវំ បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតិ, យថយិទំ, ភិក្ខវេ, ឥត្ថិសទ្ទោ’’តិ (អ. និ. ១.២).

សាមណេរោ តត្ថ និមិត្តំ គហេត្វា យដ្ឋិកោដិំ វិស្សជ្ជេត្វា ‘‘តិដ្ឋថ តាវ, ភន្តេ, កិច្ចំ មេ អត្ថី’’តិ តស្សា សន្តិកំ គតោ. សា តំ ទិស្វា តុណ្ហី អហោសិ. សោ តាយ សទ្ធិំ សីលវិបត្តិំ បាបុណិ. ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥទានេវ ឯកោ គីតសទ្ទោ សុយ្យិត្ថ. សោ ច ខោ ឥត្ថិយា សទ្ទោ ឆិជ្ជិ, សាមណេរោបិ ចិរាយតិ, សោ តាយ សទ្ធិំ សីលវិបត្តិំ បត្តោ ភវិស្សតី’’តិ. សោបិ អត្តនោ កិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា អាគន្ត្វា ‘‘គច្ឆាម, ភន្តេ’’តិ អាហ. អថ នំ ថេរោ បុច្ឆិ – ‘‘បាបោជាតោសិ សាមណេរា’’តិ. សោ តុណ្ហី ហុត្វា ថេរេន បុនប្បុនំ បុដ្ឋោបិ ន កិញ្ចិ កថេសិ. អថ នំ ថេរោ អាហ – ‘‘តាទិសេន បាបេន មម យដ្ឋិកោដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថី’’តិ. សោ សំវេគប្បត្តោ កាសាយានិ អបនេត្វា គិហិនិយាមេន បរិទហិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អហំ បុព្ពេ សាមណេរោ, ឥទានិ បនម្ហិ គិហី ជាតោ, បព្ពជន្តោបិ ច ស្វាហំ ន សទ្ធាយ បព្ពជិតោ, មគ្គបរិបន្ថភយេន បព្ពជិតោ, ឯថ គច្ឆាមា’’តិ អាហ. ‘‘អាវុសោ, គិហិបាបោបិ សមណបាបោបិ បាបោយេវ, ត្វំ សមណភាវេ ឋត្វាបិ សីលមត្តំ បូរេតុំ នាសក្ខិ, គិហី ហុត្វា កិំ នាម កល្យាណំ ករិស្សសិ, តាទិសេន បាបេន មម យដ្ឋិកោដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថី’’តិ អាហ. ‘‘ភន្តេ, អមនុស្សុបទ្ទវោ មគ្គោ, តុម្ហេ ច អន្ធា អបរិណាយកា, កថំ ឥធ វសិស្សថា’’តិ? អថ នំ ថេរោ, ‘‘អាវុសោ, ត្វំ មា ឯវំ ចិន្តយិ, ឥធេវ មេ និបជ្ជិត្វា មរន្តស្សាបិ អបរាបរំ បរិវត្តន្តស្សាបិ តយា សទ្ធិំ គមនំ នាម នត្ថី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ហន្ទាហំ ហតចក្ខុស្មិ, កន្តារទ្ធានមាគតោ;

សេយ្យមានោ ន គច្ឆាមិ, នត្ថិ ពាលេ សហាយតា.

‘‘ហន្ទាហំ ហតចក្ខុស្មិ, កន្តារទ្ធានមាគតោ;

មរិស្សាមិ នោ គមិស្សាមិ, នត្ថិ ពាលេ សហាយតា’’តិ.

តំ សុត្វា ឥតរោ សំវេគជាតោ ‘‘ភារិយំ វត មេ សាហសិកំ អននុច្ឆវិកំ កម្មំ កត’’ន្តិ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តោ វនសណ្ឌំ បក្ខន្ទិត្វា តថា បក្កន្តោវ អហោសិ. ថេរស្សាបិ សីលតេជេន សដ្ឋិយោជនាយាមំ បញ្ញាសយោជនវិត្ថតំ បន្នរសយោជនពហលំ ជយសុមនបុប្ផវណ្ណំ និសីទនុដ្ឋហនកាលេសុ ឱនមនុន្នមនបកតិកំ សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ បណ្ឌុកម្ពលសិលាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សក្កោ ‘‘កោ នុ ខោ មំ ឋានា ចាវេតុកាមោ’’តិ ឱលោកេន្តោ ទិព្ពេន ចក្ខុនា ថេរំ អទ្ទស. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘សហស្សនេត្តោ ទេវិន្ទោ, ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធយិ;

បាបគរហី អយំ បាលោ, អាជីវំ បរិសោធយិ.

‘‘សហស្សនេត្តោ ទេវិន្ទោ, ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធយិ;

ធម្មគរុកោ អយំ បាលោ, និសិន្នោ សាសនេ រតោ’’តិ.

អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘សចាហំ ឯវរូបស្ស បាបគរហិនោ ធម្មគរុកស្ស អយ្យស្ស សន្តិកំ ន គមិស្សាមិ, មុទ្ធា មេ សត្តធា ផលេយ្យ, គមិស្សាមិ តស្ស សន្តិក’’ន្តិ. តតោ –

‘‘សហស្សនេត្តោ ទេវិន្ទោ, ទេវរជ្ជសិរិន្ធរោ;

តង្ខណេន អាគន្ត្វាន, ចក្ខុបាលមុបាគមិ’’. –

ឧបគន្ត្វា ច បន ថេរស្ស អវិទូរេ បទសទ្ទមកាសិ. អថ នំ ថេរោ បុច្ឆិ – ‘‘កោ ឯសោ’’តិ? ‘‘អហំ, ភន្តេ, អទ្ធិកោ’’តិ. ‘‘កុហិំ យាសិ ឧបាសកា’’តិ? ‘‘សាវត្ថិយំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘យាហិ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘អយ្យោ បន, ភន្តេ, កុហិំ គមិស្សតី’’តិ? ‘‘អហម្បិ តត្ថេវ គមិស្សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឯកតោវ គច្ឆាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អហំ, អាវុសោ, ទុព្ពលោ, មយា សទ្ធិំ គច្ឆន្តស្ស តវ បបញ្ចោ ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘មយ្ហំ អច្ចាយិកំ នត្ថិ, អហម្បិ អយ្យេន សទ្ធិំ គច្ឆន្តោ ទសសុ បុញ្ញកិរិយវត្ថូសុ ឯកំ លភិស្សាមិ, ឯកតោវ គច្ឆាម, ភន្តេ’’តិ. ថេរោ ‘‘ឯសោ សប្បុរិសោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘តេន ហិ សទ្ធិំ គមិស្សាមិ, យដ្ឋិកោដិំ គណ្ហ ឧបាសកា’’តិ អាហ. សក្កោ តថា កត្វា បថវិំ សង្ខិបន្តោ សាយន្ហសមយេ ជេតវនំ សម្បាបេសិ. ថេរោ សង្ខបណវាទិសទ្ទំ សុត្វា ‘‘កត្ថេសោ សទ្ទោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សាវត្ថិយំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘បុព្ពេ មយំ គមនកាលេ ចិរេន គមិម្ហា’’តិ. ‘‘អហំ ឧជុមគ្គំ ជានាមិ, ភន្តេ’’តិ. តស្មិំ ខណេ ថេរោ ‘‘នាយំ មនុស្សោ, ទេវតា ភវិស្សតី’’តិ សល្លក្ខេសិ.

‘‘សហស្សនេត្តោ ទេវិន្ទោ, ទេវរជ្ជសិរិន្ធរោ;

សង្ខិបិត្វាន តំ មគ្គំ, ខិប្បំ សាវត្ថិមាគមី’’តិ.

សោ ថេរំ នេត្វា ថេរស្សេវត្ថាយ កនិដ្ឋកុដុម្ពិកេន ការិតំ បណ្ណសាលំ នេត្វា ផលកេ និសីទាបេត្វា បិយសហាយកវណ្ណេន តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘សម្ម, ចូឡបាលា’’តិ បក្កោសិ. ‘‘កិំ, សម្មា’’តិ? ‘‘ថេរស្សាគតភាវំ ជានាសី’’តិ? ‘‘ន ជានាមិ, កិំ បន ថេរោ អាគតោ’’តិ? ‘‘អាម, សម្ម, ឥទានិ អហំ វិហារំ គន្ត្វា ថេរំ តយា ការិតបណ្ណសាលាយ និសិន្នកំ ទិស្វា អាគតោម្ហី’’តិ វត្វា បក្កាមិ. កុដុម្ពិកោបិ វិហារំ គន្ត្វា ថេរំ ទិស្វា បាទមូលេ បរិវត្តន្តោ រោទិត្វា ‘‘ឥទំ ទិស្វា អហំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ បព្ពជិតុំ នាទាសិ’’ន្តិអាទីនិ វត្វា ទ្វេ ទាសទារកេ ភុជិស្សេ កត្វា ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពាជេត្វា ‘‘អន្តោគាមតោ យាគុភត្តាទីនិ អាហរិត្វា ថេរំ ឧបដ្ឋហថា’’តិ បដិយាទេសិ. សាមណេរា វត្តបដិវត្តំ កត្វា ថេរំ ឧបដ្ឋហិំសុ.

អថេកទិវសំ ទិសាវាសិនោ ភិក្ខូ ‘‘សត្ថារំ បស្សិស្សាមា’’តិ ជេតវនំ អាគន្ត្វា តថាគតំ វន្ទិត្វា អសីតិមហាថេរេ ច, វន្ទិត្វា វិហារចារិកំ ចរន្តា ចក្ខុបាលត្ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ បត្វា ‘‘ឥទម្បិ បស្សិស្សាមា’’តិ សាយំ តទភិមុខា អហេសុំ. តស្មិំ ខណេ មហាមេឃោ ឧដ្ឋហិ. តេ ‘‘ឥទានិ អតិសាយន្ហោ, មេឃោ ច ឧដ្ឋិតោ, បាតោវ គន្ត្វា បស្សិស្សាមា’’តិ និវត្តិំសុ. ទេវោ បឋមយាមំ វស្សិត្វា មជ្ឈិមយាមេ វិគតោ. ថេរោ អារទ្ធវីរិយោ អាចិណ្ណចង្កមនោ, តស្មា បច្ឆិមយាមេ ចង្កមនំ ឱតរិ. តទា ច បន នវវុដ្ឋាយ ភូមិយា ពហូ ឥន្ទគោបកា ឧដ្ឋហិំសុ. តេ ថេរេ ចង្កមន្តេ យេភុយ្យេន វិបជ្ជិំសុ. អន្តេវាសិកា ថេរស្ស ចង្កមនដ្ឋានំ កាលស្សេវ ន សម្មជ្ជិំសុ. ឥតរេ ភិក្ខូ ‘‘ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ បស្សិស្សាមា’’តិ អាគន្ត្វា ចង្កមនេ មតបាណកេ ទិស្វា ‘‘កោ ឥមស្មិំ ចង្កមតី’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘អម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ, ភន្តេ’’តិ. តេ ឧជ្ឈាយិំសុ ‘‘បស្សថាវុសោ, សមណស្ស កម្មំ, សចក្ខុកកាលេ និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តោ កិញ្ចិ អកត្វា ឥទានិ ចក្ខុវិកលកាលេ ‘ចង្កមាមី’តិ ឯត្តកេ បាណកេ មារេសិ ‘អត្ថំ ករិស្សាមី’តិ អនត្ថំ ករោតី’’តិ.

អថ ខោ តេ គន្ត្វា តថាគតស្ស អារោចេសុំ, ‘‘ភន្តេ, ចក្ខុបាលត្ថេរោ ‘ចង្កមាមី’តិ ពហូ បាណកេ មារេសី’’តិ. ‘‘កិំ បន សោ តុម្ហេហិ មារេន្តោ ទិដ្ឋោ’’តិ? ‘‘ន ទិដ្ឋោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘យថេវ តុម្ហេ តំ ន បស្សថ, តថេវ សោបិ តេ បាណេ ន បស្សតិ. ខីណាសវានំ មរណចេតនា នាម នត្ថិ, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយេ សតិ កស្មា អន្ធោ ជាតោ’’តិ? ‘‘អត្តនោ កតកម្មវសេន, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, តេន កត’’ន្តិ? តេន ហិ, ភិក្ខវេ, សុណាថ –

អតីតេ ពារាណសិយំ កាសិរញ្ញេ រជ្ជំ ការេន្តេ ឯកោ វេជ្ជោ គាមនិគមេសុ ចរិត្វា វេជ្ជកម្មំ ករោន្តោ ឯកំ ចក្ខុទុព្ពលំ ឥត្ថិំ ទិស្វា បុច្ឆិ – ‘‘កិំ តេ អផាសុក’’ន្តិ? ‘‘អក្ខីហិ ន បស្សាមី’’តិ. ‘‘ភេសជ្ជំ តេ ករិស្សាមី’’តិ? ‘‘ករោហិ, សាមី’’តិ. ‘‘កិំ មេ ទស្សសី’’តិ? ‘‘សចេ មេ អក្ខីនិ បាកតិកានិ កាតុំ សក្ខិស្សសិ, អហំ តេ សទ្ធិំ បុត្តធីតាហិ ទាសី ភវិស្សាមី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ ភេសជ្ជំ សំវិទហិ, ឯកភេសជ្ជេនេវ អក្ខីនិ បាកតិកានិ អហេសុំ. សា ចិន្តេសិ – ‘‘អហមេតស្ស សបុត្តធីតា ទាសី ភវិស្សាមី’’តិ បដិជានិំ, ‘‘ន ខោ បន មំ សណ្ហេន សម្មាចារេន សមុទាចរិស្សតិ, វញ្ចេស្សាមិ ន’’ន្តិ. សា វេជ្ជេនាគន្ត្វា ‘‘កីទិសំ, ភទ្ទេ’’តិ បុដ្ឋា ‘‘បុព្ពេ មេ អក្ខីនិ ថោកំ រុជ្ជិំសុ, ឥទានិ បន អតិរេកតរំ រុជ្ជន្តី’’តិ អាហ. វេជ្ជោ ‘‘អយំ មំ វញ្ចេត្វា កិញ្ចិ អទាតុកាមា, ន មេ ឯតាយ ទិន្នាយ ភតិយា អត្ថោ, ឥទានេវ នំ អន្ធំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គេហំ គន្ត្វា ភរិយាយ ឯតមត្ថំ អាចិក្ខិ. សា តុណ្ហី អហោសិ. សោ ឯកំ ភេសជ្ជំ យោជេត្វា តស្សា សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ភទ្ទេ, ឥមំ ភេសជ្ជំ អញ្ជេហី’’តិ អញ្ជាបេសិ. អថស្សា ទ្វេ អក្ខីនិ ទីបសិខា វិយ វិជ្ឈាយិំសុ. សោ វេជ្ជោ ចក្ខុបាលោ អហោសិ.

ភិក្ខវេ, តទា មម បុត្តេន កតកម្មំ បច្ឆតោ បច្ឆតោ អនុពន្ធិ. បាបកម្មញ្ហិ នាមេតំ ធុរំ វហតោ ពលិពទ្ទស្ស បទំ ចក្កំ វិយ អនុគច្ឆតីតិ ឥទំ វត្ថុំ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា បតិដ្ឋាបិតមត្តិកំ សាសនំ រាជមុទ្ទាយ លញ្ឆន្តោ វិយ ធម្មរាជា ឥមំ គាថមាហ –

១.

‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា;

មនសា ចេ បទុដ្ឋេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា;

តតោ នំ ទុក្ខមន្វេតិ, ចក្កំវ វហតោ បទ’’ន្តិ.

តត្ថ មនោតិ កាមាវចរកុសលាទិភេទំ សព្ពម្បិ ចតុភូមិកចិត្តំ. ឥមស្មិំ បន បទេ តទា តស្ស វេជ្ជស្ស ឧប្បន្នចិត្តវសេន និយមិយមានំ វវត្ថាបិយមានំ បរិច្ឆិជ្ជិយមានំ ទោមនស្សសហគតំ បដិឃសម្បយុត្តចិត្តមេវ លព្ភតិ. បុព្ពង្គមាតិ តេន បឋមគាមិនា ហុត្វា សមន្នាគតា. ធម្មាតិ គុណទេសនាបរិយត្តិនិស្សត្តនិជ្ជីវវសេន ចត្តារោ ធម្មា នាម. តេសុ –

‘‘ន ហិ ធម្មោ អធម្មោ ច, ឧភោ សមវិបាកិនោ;

អធម្មោ និរយំ នេតិ, ធម្មោ បាបេតិ សុគ្គតិ’’ន្តិ. (ថេរគា. ៣០៤; ជា. ១.១៥.៣៨៦) –

អយំ គុណធម្មោ នាម. ‘‘ធម្មំ វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមិ អាទិកល្យាណ’’ន្តិ (ម. និ. ៣.៤២០) អយំ ទេសនាធម្មោ នាម. ‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ឯកច្ចេ កុលបុត្តា ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ សុត្តំ គេយ្យ’’ន្តិ (ម. និ. ១.២៣៩) អយំ បរិយត្តិធម្មោ នាម. ‘‘តស្មិំ ខោ បន សមយេ ធម្មា ហោន្តិ, ខន្ធា ហោន្តី’’តិ (ធ. ស. ១២១) អយំ និស្សត្តធម្មោ នាម, និជ្ជីវធម្មោតិបិ ឯសោ ឯវ. តេសុ ឥមស្មិំ ឋានេ និស្សត្តនិជ្ជីវធម្មោ អធិប្បេតោ. សោ អត្ថតោ តយោ អរូបិនោ ខន្ធា វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ សង្ខារក្ខន្ធោតិ. ឯតេ ហិ មនោ បុព្ពង្គមោ ឯតេសន្តិ មនោបុព្ពង្គមា នាម.

កថំ បនេតេហិ សទ្ធិំ ឯកវត្ថុកោ ឯការម្មណោ អបុព្ពំ អចរិមំ ឯកក្ខណេ ឧប្បជ្ជមានោ មនោ បុព្ពង្គមោ នាម ហោតីតិ? ឧប្បាទបច្ចយដ្ឋេន. យថា ហិ ពហូសុ ឯកតោ គាមឃាតាទីនិ កម្មានិ ករោន្តេសុ ‘‘កោ ឯតេសំ បុព្ពង្គមោ’’តិ វុត្តេ យោ នេសំ បច្ចយោ ហោតិ, យំ និស្សាយ តេ តំ កម្មំ ករោន្តិ, សោ ទត្តោ វា មិត្តោ វា តេសំ បុព្ពង្គមោតិ វុច្ចតិ, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ. ឥតិ ឧប្បាទបច្ចយដ្ឋេន មនោ បុព្ពង្គមោ ឯតេសន្តិ មនោបុព្ពង្គមា. ន ហិ តេ មនេ អនុប្បជ្ជន្តេ ឧប្បជ្ជិតុំ សក្កោន្តិ, មនោ បន ឯកច្ចេសុ ចេតសិកេសុ អនុបជ្ជន្តេសុបិ ឧប្បជ្ជតិយេវ. អធិបតិវសេន បន មនោ សេដ្ឋោ ឯតេសន្តិ មនោសេដ្ឋោ. យថា ហិ ចោរាទីនំ ចោរជេដ្ឋកាទយោ អធិបតិនោ សេដ្ឋា. តថា តេសម្បិ មនោ អធិបតិ មនោវ សេដ្ឋា. យថា បន ទារុអាទីហិ និប្ផន្នានិ តានិ តានិ ភណ្ឌានិ ទារុមយាទីនិ នាម ហោន្តិ, តថា តេបិ មនតោ និប្ផន្នត្តា មនោមយា នាម.

បទុដ្ឋេនាតិ អាគន្តុកេហិ អភិជ្ឈាទីហិ ទោសេហិ បទុដ្ឋេន. បកតិមនោ ហិ ភវង្គចិត្តំ, តំ អបទុដ្ឋំ. យថា ហិ បសន្នំ ឧទកំ អាគន្តុកេហិ នីលាទីហិ ឧបក្កិលិដ្ឋំ នីលោទកាទិភេទំ ហោតិ, ន ច នវំ ឧទកំ, នាបិ បុរិមំ បសន្នឧទកមេវ, តថា តម្បិ អាគន្តុកេហិ អភិជ្ឈាទីហិ ទោសេហិ បទុដ្ឋំ ហោតិ, ន ច នវំ ចិត្តំ, នាបិ បុរិមំ ភវង្គចិត្តមេវ, តេនាហ ភគវា – ‘‘បភស្សរមិទំ, ភិក្ខវេ, ចិត្តំ, តញ្ច ខោ អាគន្តុកេហិ ឧបក្កិលេសេហិ ឧបក្កិលិដ្ឋ’’ន្តិ (អ. និ. ១.៤៩). ឯវំ មនសា ចេ បទុដ្ឋេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា សោ ភាសមានោ ចតុព្ពិធំ វចីទុច្ចរិតមេវ ភាសតិ, ករោន្តោ តិវិធំ កាយទុច្ចរិតមេវ ករោតិ, អភាសន្តោ អករោន្តោ តាយ អភិជ្ឈាទីហិ បទុដ្ឋមានសតាយ តិវិធំ មនោទុច្ចរិតំ បូរេតិ. ឯវមស្ស ទស អកុសលកម្មបថា បារិបូរិំ គច្ឆន្តិ.

តតោ នំ ទុក្ខមន្វេតីតិ តតោ តិវិធទុច្ចរិតតោ តំ បុគ្គលំ ទុក្ខំ អន្វេតិ, ទុច្ចរិតានុភាវេន ចតូសុ អបាយេសុ, មនុស្សេសុ វា តមត្តភាវំ គច្ឆន្តំ កាយវត្ថុកម្បិ ឥតរម្បីតិ ឥមិនា បរិយាយេន កាយិកចេតសិកំ វិបាកទុក្ខំ អនុគច្ឆតិ. យថា កិំ? ចក្កំវ វហតោ បទន្តិ ធុរេ យុត្តស្ស ធុរំ វហតោ ពលិពទ្ទស្ស បទំ ចក្កំ វិយ. យថា ហិ សោ ឯកម្បិ ទិវសំ ទ្វេបិ បញ្ចបិ ទសបិ អឌ្ឍមាសម្បិ មាសម្បិ វហន្តោ ចក្កំ និវត្តេតុំ ជហិតុំ ន សក្កោតិ, អថ ខ្វស្ស បុរតោ អភិក្កមន្តស្ស យុគំ គីវំ ពាធតិ, បច្ឆតោ បដិក្កមន្តស្ស ចក្កំ ឩរុមំសំ បដិហនតិ. ឥមេហិ ទ្វីហិ អាការេហិ ពាធន្តំ ចក្កំ តស្ស បទានុបទិកំ ហោតិ; តថេវ មនសា បទុដ្ឋេន តីណិ ទុច្ចរិតានិ បូរេត្វា ឋិតំ បុគ្គលំ និរយាទីសុ តត្ថ តត្ថ គតគតដ្ឋានេ ទុច្ចរិតមូលកំ កាយិកម្បិ ចេតសិកម្បិ ទុក្ខមនុពន្ធតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ តិំសសហស្សា ភិក្ខូ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ. សម្បត្តបរិភាយបិ ទេសនា សាត្ថិកា សផលា អហោសីតិ.

ចក្ខុបាលត្ថេរវត្ថុ បឋមំ

២. មដ្ឋកុណ្ឌលីវត្ថុ

២. មនោបុព្ពង្គមា ធម្មាតិ ទុតិយគាថាបិ សាវត្ថិយំយេវ មដ្ឋកុណ្ឌលិំ អារព្ភ ភាសិតា.

សាវត្ថិយំ កិរ អទិន្នបុព្ពកោ នាម ព្រាហ្មណោ អហោសិ. តេន កស្សចិ កិញ្ចិ ន ទិន្នបុព្ពំ, តេន តំ ‘‘អទិន្នបុព្ពកោ’’ត្វេវ សញ្ជានិំសុ. តស្ស ឯកបុត្តកោ អហោសិ បិយោ មនាបោ. អថស្ស បិលន្ធនំ ការេតុកាមោ ‘‘សចេ សុវណ្ណការេ ការេស្សាមិ, ភត្តវេតនំ ទាតព្ពំ ភវិស្សតី’’តិ សយមេវ សុវណ្ណំ កោដ្ដេត្វា មដ្ឋានិ កុណ្ឌលានិ កត្វា អទាសិ. តេនស្ស បុត្តោ មដ្ឋកុណ្ឌលីត្វេវ បញ្ញាយិត្ថ. តស្ស សោឡសវស្សិកកាលេ បណ្ឌុរោគោ ឧទបាទិ. តស្ស មាតា បុត្តំ ឱលោកេត្វា, ‘‘ព្រាហ្មណ, បុត្តស្ស តេ រោគោ ឧប្បន្នោ, តិកិច្ឆាបេហិ ន’’ន្តិ អាហ. ‘‘ភោតិ សចេ វេជ្ជំ អានេស្សាមិ, ភត្តវេតនំ ទាតព្ពំ ភវិស្សតិ; កិំ ត្វំ មម ធនច្ឆេទំ ន ឱលោកេស្សសី’’តិ? ‘‘អថ នំ កិំ ករិស្សសិ, ព្រាហ្មណា’’តិ? ‘‘យថា មេ ធនច្ឆេទោ ន ហោតិ, តថា ករិស្សាមី’’តិ. សោ វេជ្ជានំ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘អសុករោគស្ស នាម តុម្ហេ កិំ ភេសជ្ជំ ករោថា’’តិ បុច្ឆិ. អថស្ស តេ យំ វា តំ វា រុក្ខតចាទិំ អាចិក្ខន្តិ. សោ តមាហរិត្វា បុត្តស្ស ភេសជ្ជំ ករោតិ. តំ ករោន្តស្សេវស្ស រោគោ ពលវា អហោសិ, អតេកិច្ឆភាវំ ឧបាគមិ. ព្រាហ្មណោ តស្ស ទុព្ពលភាវំ ញត្វា ឯកំ វេជ្ជំ បក្កោសិ. សោ តំ ឱលោកេត្វាវ ‘‘អម្ហាកំ ឯកំ កិច្ចំ អត្ថិ, អញ្ញំ វេជ្ជំ បក្កោសិត្វា តិកិច្ឆាបេហី’’តិ តំ បហាយ និក្ខមិ. ព្រាហ្មណោ តស្ស មរណសមយំ ញត្វា ‘‘ឥមស្ស ទស្សនត្ថាយ អាគតា អន្តោគេហេ សាបតេយ្យំ បស្សិស្សន្តិ, ពហិ នំ ករិស្សាមី’’តិ បុត្តំ នីហរិត្វា ពហិអាឡិន្ទេ និបជ្ជាបេសិ.

តំ ទិវសំ ភគវា ពលវបច្ចូសសមយេ មហាករុណាសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ បុព្ពពុទ្ធេសុ កតាធិការានំ ឧស្សន្នកុសលមូលានំ វេនេយ្យពន្ធវានំ ទស្សនត្ថំ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ ទសសហស្សចក្កវាឡេសុ ញាណជាលំ បត្ថរិ. មដ្ឋកុណ្ឌលី ពហិអាឡិន្ទេ និបន្នាការេនេវ តស្ស អន្តោ បញ្ញាយិ. សត្ថា តំ ទិស្វា តស្ស អន្តោគេហា នីហរិត្វា តត្ថ និបជ្ជាបិតភាវំ ញត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ មយ្ហំ ឯត្ថ គតបច្ចយេន អត្ថោ’’តិ ឧបធារេន្តោ ឥទំ អទ្ទស – អយំ មាណវោ មយិ ចិត្តំ បសាទេត្វា កាលំ កត្វា តាវតិំសទេវលោកេ តិំសយោជនិកេ កនកវិមានេ និព្ពត្តិស្សតិ, អច្ឆរាសហស្សបរិវារោ ភវិស្សតិ, ព្រាហ្មណោបិ តំ ឈាបេត្វា រោទន្តោ អាឡាហនេ វិចរិស្សតិ. ទេវបុត្តោ តិគាវុតប្បមាណំ សដ្ឋិសកដភារាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ អច្ឆរាសហស្សបរិវារំ អត្តភាវំ ឱលោកេត្វា ‘‘កេន នុ ខោ កម្មេន មយា អយំ សិរិសម្បត្តិ លទ្ធា’’តិ ឱលោកេត្វា មយិ ចិត្តប្បសាទេន លទ្ធភាវំ ញត្វា ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ ធនច្ឆេទភយេន មម ភេសជ្ជមកត្វា ឥទានិ អាឡាហនំ គន្ត្វា រោទតិ, វិប្បការប្បត្តំ នំ ករិស្សាមី’’តិ បិតរិ រោទន្តេ មដ្ឋកុណ្ឌលិវណ្ណេន អាគន្ត្វា អាឡាហនស្សាវិទូរេ និបជ្ជិត្វា រោទិស្សតិ. អថ នំ ព្រាហ្មណោ ‘‘កោសិ ត្វ’’ន្តិ បុច្ឆិស្សតិ. ‘‘អហំ តេ បុត្តោ មដ្ឋកុណ្ឌលី’’តិ អាចិក្ខិស្សតិ. ‘‘កុហិំ និព្ពត្តោសី’’តិ? ‘‘តាវសិំសភវនេ’’តិ. ‘‘កិំ កម្មំ កត្វា’’តិ វុត្តេ មយិ ចិត្តប្បសាទេន និព្ពត្តភាវំ អាចិក្ខិស្សតិ. ព្រាហ្មណោ ‘‘តុម្ហេសុ ចិត្តំ បសាទេត្វា សគ្គេ និព្ពត្តោ នាម អត្ថី’’តិ មំ បុច្ឆិស្សតិ. អថស្សាហំ ‘‘ឯត្តកានិ សតានិ វា សហស្សានិ វា សតសហស្សានិ វាតិ ន សក្កា គណនា បរិច្ឆិន្ទិតុ’’ន្តិ វត្វា ធម្មបទេ គាថំ ភាសិស្សាមិ. គាថាបរិយោសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ ភវិស្សតិ, មដ្ឋ កុណ្ឌលី សោតាបន្នោ ភវិស្សតិ. តថា អទិន្នបុព្ពកោ ព្រាហ្មណោ. ឥតិ ឥមំ កុលបុត្តំ និស្សាយ មហាធម្មាភិសមយោ ភវិស្សតីតិ ទិស្វា បុនទិវសេ កតសរីរបដិជគ្គនោ មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ សាវត្ថិំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា អនុបុព្ពេន ព្រាហ្មណស្ស គេហទ្វារំ គតោ.

តស្មិំ ខណេ មដ្ឋកុណ្ឌលី អន្តោគេហាភិមុខោ និបន្នោ ហោតិ. អថស្ស សត្ថា អត្តនោ អបស្សនភាវំ ញត្វា ឯកំ រស្មិំ វិស្សជ្ជេសិ. មាណវោ ‘‘កិំ ឱភាសោ នាមេសោ’’តិ បរិវត្តេត្វា និបន្នោវ សត្ថារំ ទិស្វា, ‘‘អន្ធពាលបិតរំ និស្សាយ ឯវរូបំ ពុទ្ធំ ឧបសង្កមិត្វា កាយវេយ្យាវដិកំ វា កាតុំ ទានំ វា ទាតុំ ធម្មំ វា សោតុំ នាលត្ថំ, ឥទានិ មេ ហត្ថាបិ អនធិបតេយ្យា, អញ្ញំ កត្តព្ពំ នត្ថី’’តិ មនមេវ បសាទេសិ. សត្ថា ‘‘អលំ ឯត្តកេន ចិត្តប្បសាទេន ឥមស្សា’’តិ បក្កាមិ. សោ តថាគតេ ចក្ខុបថំ វិជហន្តេយេវ បសន្នមនោ កាលំ កត្វា សុត្តប្បពុទ្ធោ វិយ ទេវលោកេ តិំសយោជនិកេ កនកវិមានេ និព្ពត្តិ.

ព្រាហ្មណោបិស្ស សរីរំ ឈាបេត្វា អាឡាហនេ រោទនបរាយណោ អហោសិ, ទេវសិកំ អាឡាហនំ គន្ត្វា រោទតិ – ‘‘កហំ ឯកបុត្តក, កហំ ឯកបុត្តកា’’តិ. ទេវបុត្តោបិ អត្តនោ សម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា, ‘‘កេន មេ កម្មេន លទ្ធា’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘សត្ថរិ មនោបសាទេនា’’តិ ញត្វា ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ មម អផាសុកកាលេ ភេសជ្ជមការេត្វា ឥទានិ អាឡាហនំ គន្ត្វា រោទតិ, វិប្បការប្បត្តមេវ នំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ មដ្ឋកុណ្ឌលិវណ្ណេន អាគន្ត្វា អាឡាហនស្សាវិទូរេ ពាហា បគ្គយ្ហ រោទន្តោ អដ្ឋាសិ. ព្រាហ្មណោ តំ ទិស្វា ‘‘អហំ តាវ បុត្តសោកេន រោទាមិ, ឯស កិមត្ថំ រោទតិ, បុច្ឆិស្សាមិ ន’’ន្តិ បុច្ឆន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អលង្កតោ មដ្ឋកុណ្ឌលី,

មាលធារី ហរិចន្ទនុស្សទោ;

ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទសិ,

វនមជ្ឈេ កិំ ទុក្ខិតោ តុវ’’ន្តិ. (វិ. វ. ១២០៧; បេ. វ. ១៨៦);

សោ មាណវោ អាហ –

‘‘សោវណ្ណមយោ បភស្សរោ,

ឧប្បន្នោ រថបញ្ជរោ មម;

តស្ស ចក្កយុគំ ន វិន្ទាមិ,

តេន ទុក្ខេន ជហាមិ ជីវិត’’ន្តិ. (វ. ១២០៨; បេ. វ. ១៨៧);

អថ នំ ព្រាហ្មណោ អាហ –

‘‘សោវណ្ណមយំ មណិមយំ,

លោហិតកមយំ អថ រូបិយមយំ;

អាចិក្ខ មេ ភទ្ទ មាណវ,

ចក្កយុគំ បដិបាទយាមិ តេ’’តិ. (វិ. វ. ១២០៩; បេ. វ. ១៨៨);

តំ សុត្វា មាណវោ ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ បុត្តស្ស ភេសជ្ជមកត្វា បុត្តបតិរូបកំ មំ ទិស្វា រោទន្តោ ‘សុវណ្ណាទិមយំ រថចក្កំ ករោមី’តិ វទតិ, ហោតុ និគ្គណ្ហិស្សាមិ ន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘កីវ មហន្តំ មេ ចក្កយុគំ ករិស្សសី’’តិ វត្វា ‘‘យាវ មហន្តំ អាកង្ខសិ, តាវ មហន្តំ ករិស្សាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘ចន្ទិមសូរិយេហិ មេ អត្ថោ, តេ មេ ទេហី’’តិ យាចន្តោ អាហ –

‘‘សោ មាណវោ តស្ស បាវទិ,

ចន្ទសូរិយា ឧភយេត្ថ ទិស្សរេ;

សោវណ្ណមយោ រថោ មម,

តេន ចក្កយុគេន សោភតី’’តិ. (វិ. វ. ១២១០; បេ. វ. ១៨៩);

អថ នំ ព្រាហ្មណោ អាហ –

‘‘ពាលោ ខោ ត្វំ អសិ មាណវ,

យោ ត្វំ បត្ថយសេ អបត្ថិយំ;

មញ្ញាមិ តុវំ មរិស្សសិ,

ន ហិ ត្វំ លច្ឆសិ ចន្ទសូរិយេ’’តិ. (វិ. វ. ១២១១; បេ. វ. ១៩០);

អថ នំ មាណវោ អាហ –

‘‘កិំ បន បញ្ញាយមានស្សត្ថាយ រោទន្តោ ពាលោ ហោតិ, ឧទាហុ អបញ្ញាយមានស្សត្ថាយា’’តិ វត្វា –

‘‘គមនាគមនម្បិ ទិស្សតិ,

វណ្ណធាតុ ឧភយត្ថ វីថិយា;

បេតោ កាលកតោ ន ទិស្សតិ,

កោ និធ កន្ទតំ ពាល្យតរោ’’តិ. (វិ. វ. ១២១២; បេ. វ. ១៩១);

តំ សុត្វា ព្រាហ្មណោ ‘‘យុត្តំ ឯស វទតី’’តិ សល្លក្ខេត្វា –

‘‘សច្ចំ ខោ វទេសិ មាណវ,

អហមេវ កន្ទតំ ពាល្យតរោ;

ចន្ទំ វិយ ទារកោ រុទំ,

បេតំ កាលកតាភិបត្ថយិ’’ន្តិ. (វិ. វ. ១២១៣; បេ. វ. ១៩២) –

វត្វា តស្ស កថាយ និស្សោកោ ហុត្វា មាណវស្ស ថុតិំ ករោន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘អាទិត្តំ វត មំ សន្តំ, ឃតសិត្តំវ បាវកំ;

វារិនា វិយ ឱសិញ្ចំ, សព្ពំ និព្ពាបយេ ទរំ.

‘‘អព្ពហី វត មេ សល្លំ, សោកំ ហទយនិស្សិតំ;

យោ មេ សោកបរេតស្ស, បុត្តសោកំ អបានុទិ.

‘‘ស្វាហំ អព្ពូឡ្ហសល្លោស្មិ, សីតិភូតោស្មិ និព្ពុតោ;

ន សោចាមិ ន រោទាមិ, តវ សុត្វាន មាណវា’’តិ. (វិ. វ. ១២១៤-១២១៦; បេ. វ. ១៩៣-១៩៥);

អថ នំ ‘‘កោ នាម ត្វ’’ន្តិ បុច្ឆន្តោ –

‘‘ទេវតានុសិ គន្ធព្ពោ, អទុ សក្កោ បុរិន្ទទោ;

កោ វា ត្វំ កស្ស វា បុត្តោ, កថំ ជានេមុ តំ មយ’’ន្តិ. (វិ. វ. ១២១៧; បេ. វ. ១៩៦) –

អាហ. អថស្ស មាណវោ –

‘‘យញ្ច កន្ទសិ យញ្ច រោទសិ,

បុត្តំ អាឡាហនេ សយំ ទហិត្វា;

ស្វាហំ កុសលំ ករិត្វា កម្មំ,

តិទសានំ សហព្យតំ គតោ’’តិ. (វិ. វ. ១២១៨; បេ. វ. ១៩៧) –

អាចិក្ខិ. អថ នំ ព្រាហ្មណោ អាហ –

‘‘អប្បំ វា ពហុំ វា នាទ្ទសាម,

ទានំ ទទន្តស្ស សកេ អគារេ;

ឧបោសថកម្មំ វា តាទិសំ,

កេន កម្មេន គតោសិ ទេវលោក’’ន្តិ. (វិ. វ. ១២១៩; បេ. វ. ១៩៨);

មាណវោ អាហ –

‘‘អាពាធិកោហំ ទុក្ខិតោ គិលានោ,

អាតូររូបោម្ហិ សកេ និវេសនេ;

ពុទ្ធំ វិគតរជំ វិតិណ្ណកង្ខំ,

អទ្ទក្ខិំ សុគតំ អនោមបញ្ញំ.

‘‘ស្វាហំ មុទិតធនោ បសន្នចិត្តោ,

អញ្ជលិំ អករិំ តថាគតស្ស;

តាហំ កុសលំ ករិត្វាន កម្មំ,

តិទសានំ សហព្យតំ គតោ’’តិ. (វិ. វ. ១២២០-១២២១; បេ. វ. ១៩៩-២០០);

តស្មិំ កថេន្តេយេវ ព្រាហ្មណស្ស សកលសរីរំ បីតិយា បរិបូរិ. សោ តំ បីតិំ បវេទេន្តោ –

‘‘អច្ឆរិយំ វត អព្ភុតំ វត,

អញ្ជលិកម្មស្ស អយមីទិសោ វិបាកោ;

អហម្បិ បមុទិតមនោ បសន្នចិត្តោ,

អជ្ជេវ ពុទ្ធំ សរណំ វជាមី’’តិ. (វិ. វ. ១២២២; បេ. វ. ២០១) –

អាហ. អថ នំ មាណវោ –

‘‘អជ្ជេវ ពុទ្ធំ សរណំ វជាហិ,

ធម្មញ្ច សង្ឃញ្ច បសន្នចិត្តោ;

តថេវ សិក្ខាបទានិ បញ្ច,

អខណ្ឌផុល្លានិ សមាទិយស្សុ.

បាណាតិបាតា វិរមស្សុ ខិប្បំ,

លោកេ អទិន្នំ បរិវជ្ជយស្សុ;

អមជ្ជបោ មា ច មុសា ភណាហិ,

សកេន ទារេន ច ហោហិ តុដ្ឋោ’’តិ. (វិ. វ. ១២២៣-១២២៤; បេ. វ. ២០២-២០៣) –

អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘អត្ថកាមោសិ មេ យក្ខ, ហិតកាមោសិ ទេវតេ;

ករោមិ តុយ្ហំ វចនំ, ត្វំសិ អាចរិយោ មម.

‘‘ឧបេមិ សរណំ ពុទ្ធំ, ធម្មញ្ចាបិ អនុត្តរំ;

សង្ឃញ្ច នរទេវស្ស, គច្ឆាមិ សរណំ អហំ.

‘‘បាណាតិបាតា វិរមាមិ ខិប្បំ,

លោកេ អទិន្នំ បរិវជ្ជយាមិ;

អមជ្ជបោ នោ ច មុសា ភណាមិ,

សកេន ទារេន ច ហោមិ តុដ្ឋោ’’តិ. (វិ. វ. ១២២៥-១២២៧; បេ. វ. ២០៤-២០៦);

អថ នំ ទេវបុត្តោ, ‘‘ព្រាហ្មណ, តេ គេហេ ពហុំ ធនំ អត្ថិ, សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ទានំ ទេហិ, ធម្មំ សុណាហិ, បញ្ហំ បុច្ឆាហី’’តិ វត្វា តត្ថេវ អន្តរធាយិ.

ព្រាហ្មណោបិ គេហំ គន្ត្វា ព្រាហ្មណិំ អាមន្តេត្វា, ‘‘ភទ្ទេ, អហំ អជ្ជ សមណំ គោតមំ និមន្តេត្វា បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមិ, សក្ការំ ករោហី’’តិ វត្វា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ នេវ អភិវាទេត្វា ន បដិសន្ថារំ កត្វា ឯកមន្តំ ឋិតោ, ‘‘ភោ គោតម, អធិវាសេហិ អជ្ជតនាយ ភត្តំ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេនា’’តិ អាហ. សត្ថា អធិវាសេសិ. សោ សត្ថុ អធិវាសនំ វិទិត្វា វេគេនាគន្ត្វា សកេ និវេសនេ បណីតំ ខាទនីយំ ភោជនីយញ្ច បដិយាទាបេសិ. សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ តស្ស គេហំ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. ព្រាហ្មណោ សក្កច្ចំ បរិវិសិ, មហាជនោ សន្និបតិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិកេន កិរ តថាគតេ និមន្តិតេ ទ្វេ ជនកាយា សន្និបតន្តិ មិច្ឆាទិដ្ឋិកា ‘‘អជ្ជ សមណំ គោតមំ បញ្ហំ បុច្ឆនាយ វិហេឋិយមានំ បស្សិស្សាមា’’តិ សន្និបតន្តិ, សម្មាទិដ្ឋិកា ‘‘អជ្ជ ពុទ្ធវិសយំ ពុទ្ធលីឡំ បស្សិស្សាមា’’តិ សន្និបតន្តិ. អថ ខោ ព្រាហ្មណោ កតភត្តកិច្ចំ តថាគតមុបសង្កមិត្វា នីចាសនេ និសិន្នោ បញ្ហំ បុច្ឆិ – ‘‘ភោ គោតម, តុម្ហាកំ ទានំ អទត្វា បូជំ អកត្វា ធម្មំ អសុត្វា ឧបោសថវាសំ អវសិត្វា កេវលំ មនោបសាទមត្តេនេវ សគ្គេ និព្ពត្តា នាម ហោន្តី’’តិ? ‘‘ព្រាហ្មណ, កស្មា មំ បុច្ឆសិ, ននុ តេ បុត្តេន មដ្ឋកុណ្ឌលិនា មយិ មនំ បសាទេត្វា អត្តនោ សគ្គេ និព្ពត្តភាវោ កថិតោ’’តិ? ‘‘កទា, ភោ គោតមា’’តិ? ននុ ត្វំ អជ្ជ សុសានំ គន្ត្វា កន្ទន្តោ អវិទូរេ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តំ ឯកំ មាណវំ ទិស្វា ‘‘អលង្កតោ មដ្ឋកុណ្ឌលី, មាលធារី ហរិចន្ទនុស្សទោ’’តិ ទ្វីហិ ជនេហិ កថិតកថំ បកាសេន្តោ សព្ពំ មដ្ឋកុណ្ឌលិវត្ថុំ កថេសិ. តេនេវេតំ ពុទ្ធភាសិតំ នាម ជាតំ.

តំ កថេត្វា ច បន ‘‘ន ខោ, ព្រាហ្មណ, ឯកសតំ វា ន ទ្វេសតំ, អថ ខោ មយិ មនំ បសាទេត្វា សគ្គេ និព្ពត្តានំ គណនា នាម នត្ថី’’តិ អាហ. អថ មហាជនោ ន និព្ពេមតិកោ ហោតិ, អថស្ស អនិព្ពេមតិកភាវំ វិទិត្វា សត្ថា ‘‘មដ្ឋកុណ្ឌលិទេវបុត្តោ វិមានេនេវ សទ្ធិំ អាគច្ឆតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ. សោ តិគាវុតប្បមាណេនេវ ទិព្ពាភរណបដិមណ្ឌិតេន អត្តភាវេន អាគន្ត្វា វិមានតោ ឱរុយ្ហ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ត្វំ ឥមំ សម្បត្តិំ កិំ កម្មំ កត្វា បដិលភី’’តិ បុច្ឆន្តោ –

‘‘អភិក្កន្តេន វណ្ណេន, យា ត្វំ តិដ្ឋសិ ទេវតេ;

ឱភាសេន្តី ទិសា សព្ពា, ឱសធី វិយ តារកា;

បុច្ឆាមិ តំ ទេវ មហានុភាវ, មនុស្សភូតោ កិមកាសិ បុញ្ញ’’ន្តិ. –

គាថមាហ. ‘‘ទេវបុត្តោ អយំ មេ, ភន្តេ, សម្បត្តិ តុម្ហេសុ ចិត្តំ បសាទេត្វា លទ្ធា’’តិ. ‘‘មយិ ចិត្តំ បសាទេត្វា លទ្ធា តេ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. មហាជនោ ទេវបុត្តំ ឱលោកេត្វា ‘‘អច្ឆរិយា វត, ភោ, ពុទ្ធគុណា, អទិន្នបុព្ពកព្រាហ្មណស្ស នាម បុត្តោ អញ្ញំ កិញ្ចិ បុញ្ញំ អកត្វា សត្ថរិ ចិត្តំ បសាទេត្វា ឯវរូបំ សម្បត្តិំ បដិលភី’’តិ តុដ្ឋិំ បវេទេសិ.

អថ នេសំ កុសលាកុសលកម្មករណេ មនោវ បុព្ពង្គមោ, មនោវ សេដ្ឋោ. បសន្នេន ហិ មនេន កតំ កម្មំ ទេវលោកំ មនុស្សលោកំ គច្ឆន្តំ បុគ្គលំ ឆាយាវ ន វិជហតីតិ ឥទំ វត្ថុំ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា បតិដ្ឋាបិតមត្តិកំ សាសនំ រាជមុទ្ទាយ លញ្ឆន្តោ វិយ ធម្មរាជា ឥមំ គាថមាហ –

២. ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា.

មនសា ចេ បសន្នេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា;

តតោ នំ សុខមន្វេតិ, ឆាយាវ អនបាយិនី’’តិ.

តត្ថ កិញ្ចាបិ មនោតិ អវិសេសេន សព្ពម្បិ ចតុភូមិកចិត្តំ វុច្ចតិ, ឥមស្មិំ បន បទេ និយមិយមានំ វវត្ថាបិយមានំ បរិច្ឆិជ្ជិយមានំ អដ្ឋវិធំ កាមាវចរកុសលចិត្តំ លព្ភតិ. វត្ថុវសេន បនាហរិយមានំ តតោបិ សោមនស្សសហគតំ ញាណសម្បយុត្តចិត្តមេវ លព្ភតិ. បុព្ពង្គមាតិ តេន បឋមគាមិនា ហុត្វា សមន្នាគតា. ធម្មាតិ វេទនាទយោ តយោ ខន្ធា. ឯតេ ហិ ឧប្បាទបច្ចយដ្ឋេន សោមនស្សសម្បយុត្តមនោ បុព្ពង្គមោ ឯតេសន្តិ មនោបុព្ពង្គមា នាម. យថា ហិ ពហូសុ ឯកតោ ហុត្វា មហាភិក្ខុសង្ឃស្ស ចីវរទានាទីនិ វា ឧឡារបូជាធម្មស្សវនាទីនិ វា មាលាគន្ធសក្ការករណាទីនិ វា បុញ្ញានិ ករោន្តេសុ ‘‘កោ ឯតេសំ បុព្ពង្គមោ’’តិ វុត្តេ យោ តេសំ បច្ចយោ ហោតិ, យំ និស្សាយ តេ តានិ បុញ្ញានិ ករោន្តិ, សោ តិស្សោ វា ផុស្សោ វា តេសំ បុព្ពង្គមោតិ វុច្ចតិ, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ. ឥតិ ឧប្បាទបច្ចយដ្ឋេន មនោ បុព្ពង្គមោ ឯតេសន្តិ មនោបុព្ពង្គមា. ន ហិ តេ មនេ អនុប្បជ្ជន្តេ ឧប្បជ្ជិតុំ សក្កោន្តិ, មនោ បន ឯកច្ចេសុ ចេតសិកេសុ អនុប្បជ្ជន្តេសុបិ ឧប្បជ្ជតិយេវ. ឯវំ អធិបតិវសេន បន មនោ សេដ្ឋោ ឯតេសន្តិ មនោសេដ្ឋា. យថា ហិ គណាទីនំ អធិបតិ បុរិសោ គណសេដ្ឋោ សេណិសេដ្ឋោតិ វុច្ចតិ, តថា តេសម្បិ មនោវ សេដ្ឋោ. យថា បន សុវណ្ណាទីហិ និប្ផាទិតានិ ភណ្ឌានិ សុវណ្ណមយាទីនិ នាម ហោន្តិ, តថា ឯតេបិ មនតោ និប្ផន្នត្តា មនោមយា នាម.

បសន្នេនាតិ អនភិជ្ឈាទីហិ គុណេហិ បសន្នេន. ភាសតិ វា ករោតិ វាតិ ឯវរូបេន មនេន ភាសន្តោ ចតុព្ពិធំ វចីសុចរិតមេវ ភាសតិ, ករោន្តោ តិវិធំ កាយសុចរិតមេវ ករោតិ, អភាសន្តោ អករោន្តោ តាយ អនភិជ្ឈាទីហិ បសន្នមានសតាយ តិវិធំ មនោសុចរិតំ បូរេតិ. ឯវមស្ស ទស កុសលកម្មបថា បារិបូរិំ គច្ឆន្តិ.

តតោ នំ សុខមន្វេតីតិ តតោ តិវិធសុចរិតតោ នំ បុគ្គលំ សុខ មន្វេតិ. ឥធ តេភូមិកម្បិ កុសលំ អធិប្បេតំ, តស្មា តេភូមិកសុចរិតានុភាវេន សុគតិភវេ និព្ពត្តំ បុគ្គលំ, ទុគ្គតិយំ វា សុខានុភវនដ្ឋានេ ឋិតំ កាយវត្ថុកម្បិ ឥតរវត្ថុកម្បិ អវត្ថុកម្បីតិ កាយិកចេតសិកំ វិបាកសុខំ អនុគច្ឆតិ, ន វិជហតីតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. យថា កិំ? ឆាយាវ អនបាយិនីតិ យថា ហិ ឆាយា នាម សរីរប្បដិពទ្ធា សរីរេ គច្ឆន្តេ គច្ឆតិ, តិដ្ឋន្តេ តិដ្ឋតិ, និសីទន្តេ និសីទតិ, ន សក្កោតិ, ‘‘សណ្ហេន វា ផរុសេន វា និវត្តាហី’’តិ វត្វា វា បោថេត្វា វា និវត្តាបេតុំ. កស្មា? សរីរប្បដិពទ្ធត្តា. ឯវមេវ ឥមេសំ ទសន្នំ កុសលកម្មបថានំ អាចិណ្ណសមាចិណ្ណកុសលមូលិកំ កាមាវចរាទិភេទំ កាយិកចេតសិកសុខំ គតគតដ្ឋានេ អនបាយិនី ឆាយា វិយ ហុត្វា ន វិជហតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ, មដ្ឋកុណ្ឌលិទេវបុត្តោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, តថា អទិន្នបុព្ពកោ ព្រាហ្មណោ. សោ តាវមហន្តំ វិភវំ ពុទ្ធសាសនេ វិប្បកិរីតិ.

មដ្ឋកុណ្ឌលីវត្ថុ ទុតិយំ.

៣. តិស្សត្ថេរវត្ថុ

អក្កោច្ឆិ មន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ តិស្សត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរាយស្មា តិស្សត្ថេរោ ភគវតោ បិតុច្ឆាបុត្តោ អហោសិ, មហល្លកកាលេ បព្ពជិត្វា ពុទ្ធានំ ឧប្បន្នលាភសក្ការំ បរិភុញ្ជន្តោ ថូលសរីរោ អាកោដិតបច្ចាកោដិតេហិ ចីវរេហិ និវាសេត្វា យេភុយ្យេន វិហារមជ្ឈេ ឧបដ្ឋានសាលាយំ និសីទតិ. តថាគតំ ទស្សនត្ថាយ អាគតា អាគន្តុកភិក្ខូ តំ ទិស្វា ‘‘ឯកោ មហាថេរោ ភវិស្សតី’’តិ សញ្ញាយ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វត្តំ អាបុច្ឆន្តិ, បាទសម្ពាហនាទីនិ អាបុច្ឆន្តិ. សោ តុណ្ហី អហោសិ. អថ នំ ឯកោ ទហរភិក្ខុ ‘‘កតិវស្សា តុម្ហេ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘វស្សំ នត្ថិ, មហល្លកកាលេ បព្ពជិតា មយ’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘អាវុសោ, ទុព្ពិនីត, មហល្លក, អត្តនោ បមាណំ ន ជានាសិ, ឯត្តកេ មហាថេរេ ទិស្វា សាមីចិកម្មមត្តម្បិ ន ករោសិ, វត្តេ អាបុច្ឆិយមានេ តុណ្ហី ហោសិ, កុក្កុច្ចមត្តម្បិ តេ នត្ថី’’តិ អច្ឆរំ បហរិ. សោ ខត្តិយមានំ ជនេត្វា ‘‘តុម្ហេ កស្ស សន្តិកំ អាគតា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សត្ថុ សន្តិក’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘មំ បន ‘កោ ឯសោ’តិ សល្លក្ខេថ, មូលមេវ វោ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ វត្វា រុទន្តោ ទុក្ខី ទុម្មនោ សត្ថុ សន្តិកំ អគមាសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កិំ នុ ត្វំ តិស្ស ទុក្ខី ទុម្មនោ អស្សុមុខោ រោទមានោ អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិ. តេបិ ភិក្ខូ ‘‘ឯស គន្ត្វា កិញ្ចិ អាលោឡំ ករេយ្យា’’តិ តេនេវ សទ្ធិំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. សោ សត្ថារា បុច្ឆិតោ ‘‘ឥមេ មំ, ភន្តេ, ភិក្ខូ អក្កោសន្តី’’តិ អាហ. ‘‘កហំ បន ត្វំ និសិន្នោសី’’តិ? ‘‘វិហារមជ្ឈេ ឧបដ្ឋានសាលាយំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ឥមេ តេ ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តា ទិដ្ឋា’’តិ? ‘‘អាម, ទិដ្ឋា, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ ឧដ្ឋាយ តេ បច្ចុគ្គមនំ កត’’ន្តិ? ‘‘ន កតំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘បរិក្ខារគ្គហណំ អាបុច្ឆិត’’ន្តិ? ‘‘នាបុច្ឆិតំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘វត្តំ វា បានីយំ វា អាបុច្ឆិត’’ន្តិ. ‘‘នាបុច្ឆិតំ ភន្តេ’’តិ? ‘‘អាសនំ នីហរិត្វា អភិវាទេត្វា បាទសម្ពាហនំ កត’’ន្តិ? ‘‘ន កតំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តិស្ស មហល្លកភិក្ខូនំ សព្ពំ ឯតំ វត្តំ កាតព្ពំ, ឯតំ វត្តំ អករោន្តេន វិហារមជ្ឈេ និសីទិតុំ ន វដ្ដតិ, តវេវ ទោសោ, ឯតេ ភិក្ខូ ខមាបេហី’’តិ? ‘‘ឯតេ មំ, ភន្តេ, អក្កោសិំសុ, នាហំ ឯតេ ខមាបេមី’’តិ. ‘‘តិស្ស មា ឯវំ ករិ, តវេវ ទោសោ, ខមាបេហិ នេ’’តិ? ‘‘ន ខមាបេមិ, ភន្តេ’’តិ. អថ សត្ថា ‘‘ទុព្ពចោ ឯស, ភន្តេ’’តិ ភិក្ខូហិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ ទុព្ពចោ ឯស, បុព្ពេបិ ឯស ទុព្ពចោយេវា’’តិ វត្វា ‘‘ឥទានិ តាវស្ស, ភន្តេ, ទុព្ពចភាវោ អម្ហេហិ ញាតោ, អតីតេ ឯស កិំ អកាសី’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, សុណាថា’’តិ វត្វា អតីតមាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ពារាណសិរញ្ញេ រជ្ជំ ការេន្តេ ទេវិលោ នាម តាបសោ អដ្ឋ មាសេ ហិមវន្តេ វសិត្វា លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ ចត្តារោ មាសេ នគរមុបនិស្សាយ វសិតុកាមោ ហិមវន្តតោ អាគន្ត្វា នគរទ្វារេ ទារកេ ទិស្វា បុច្ឆិ – ‘‘ឥមំ នគរំ សម្បត្តបព្ពជិតា កត្ថ វសន្តី’’តិ? ‘‘កុម្ភការសាលាយំ, ភន្តេ’’តិ. តាបសោ កុម្ភការសាលំ គន្ត្វា ទ្វារេ ឋត្វា ‘‘សចេ តេ ភគ្គវ អគរុ, វសេយ្យាម ឯករត្តិំ សាលាយ’’ន្តិ អាហ. កុម្ភការោ ‘‘មយ្ហំ រត្តិំ សាលាយំ កិច្ចំ នត្ថិ, មហតី សាលា, យថាសុខំ វសថ, ភន្តេ’’តិ សាលំ និយ្យាទេសិ. តស្មិំ បវិសិត្វា និសិន្នេ អបរោបិ នារទោ នាម តាបសោ ហិមវន្តតោ អាគន្ត្វា កុម្ភការំ ឯករត្តិវាសំ យាចិ. កុម្ភការោ ‘‘បឋមំ អាគតោ ឥមិនា សទ្ធិំ ឯកតោ វសិតុកាមោ ភវេយ្យ វា នោ វា, អត្តានំ បរិមោចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘សចេ, ភន្តេ, បឋមំ ឧបគតោ រោចេស្សតិ, តស្ស រុចិយា វសថា’’តិ អាហ. សោ តមុបសង្កមិត្វា ‘‘សចេ តេ, អាចរិយ អគរុ, មយញ្ចេត្ថ ឯករត្តិំ វសេយ្យាមា’’តិ យាចិ. ‘‘មហតី សាលា, បវិសិត្វា ឯកមន្តេ វសាហី’’តិ វុត្តេ បវិសិត្វា បុរេតរំ បវិដ្ឋស្ស ទេវិលស្ស អបរភាគេ និសីទិ. ឧភោបិ សារណីយកថំ កថេត្វា និបជ្ជិំសុ.

សយនកាលេ នារទោ ទេវិលស្ស និបជ្ជនដ្ឋានញ្ច ទ្វារញ្ច សល្លក្ខេត្វា និបជ្ជិ. សោ បន ទេវិលោ និបជ្ជមានោ អត្តនោ និបជ្ជនដ្ឋានេ អនិបជ្ជិត្វា ទ្វារមជ្ឈេ តិរិយំ និបជ្ជិ. នារទោ រត្តិំ និក្ខមន្តោ តស្ស ជដាសុ អក្កមិ. ‘‘កោ មំ អក្កមី’’តិ ច វុត្តេ, ‘‘អាចរិយ, អហ’’ន្តិ អាហ. ‘‘កូដជដិល, អរញ្ញតោ អាគន្ត្វា មម ជដាសុ អក្កមសី’’តិ. ‘‘អាចរិយ, តុម្ហាកំ ឥធ និបន្នភាវំ ន ជានាមិ, ខមថ មេ’’តិ វត្វា តស្ស កន្ទន្តស្សេវ ពហិ និក្ខមិ. ឥតរោ ‘‘អយំ បវិសន្តោបិ មំ អក្កមេយ្យា’’តិ បរិវត្តេត្វា បាទដ្ឋានេ សីសំ កត្វា និបជ្ជិ. នារទោបិ បវិសន្តោ ‘‘បឋមំបាហំ អាចរិយេ អបរជ្ឈិំ, ឥទានិស្ស បាទបស្សេន បវិសិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អាគច្ឆន្តោ គីវាយ អក្កមិ. ‘‘កោ ឯសោ’’តិ ច វុត្តេ ‘‘អហំ, អាចរិយា’’តិ វត្វា ‘‘កូដជដិល, បឋមំ មម ជដាសុ អក្កមិត្វា ឥទានិ គីវាយ អក្កមសិ, អភិសបិស្សាមិ ត’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘អាចរិយ, មយ្ហំ ទោសោ នត្ថិ, អហំ តុម្ហាកំ ឯវំ និបន្នភាវំ ន ជានាមិ, ‘បឋមម្បិ មេ អបរទ្ធំ, ឥទានិ បាទបស្សេន បវិសិស្សាមី’តិ បវិដ្ឋោម្ហិ, ខមថ មេ’’តិ អាហ. ‘‘កូដជដិល, អភិសបិស្សាមិ ត’’ន្តិ. ‘‘មា ឯវំ ករិត្ថ អាចរិយា’’តិ. សោ តស្ស វចនំ អនាទិយិត្វា –

‘‘សហស្សរំសី សតតេជោ, សូរិយោ តមវិនោទនោ;

បាតោទយន្តេ សូរិយេ, មុទ្ធា តេ ផលតុ សត្តធា’’តិ. –

តំ អភិសបិ ឯវ. នារទោ, ‘‘អាចរិយ, មយ្ហំ ទោសោ នត្ថីតិ មម វទន្តស្សេវ តុម្ហេ អភិសបថ, យស្ស ទោសោ អត្ថិ, តស្ស មុទ្ធា ផលតុ, មា និទ្ទោសស្សា’’តិ វត្វា –

‘‘សហស្សរំសី សតតេជោ, សូរិយោ តមវិនោទនោ;

បាតោទយន្តេ សូរិយេ, មុទ្ធា តេ ផលតុ សត្តធា’’តិ. –

អភិសបិ. សោ បន មហានុភាវោ អតីតេ ចត្តាលីស, អនាគតេ ចត្តាលីសាតិ អសីតិកប្បេ អនុស្សរតិ. តស្មា ‘‘កស្ស នុ ខោ ឧបរិ អភិសបោ បតិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘អាចរិយស្សា’’តិ ញត្វា តស្មិំ អនុកម្បំ បដិច្ច ឥទ្ធិពលេន អរុណុគ្គមនំ និវារេតិ.

នាគរា អរុណេ អនុគ្គច្ឆន្តេ រាជទ្វារំ គន្ត្វា, ‘‘ទេវ, តយិ រជ្ជំ ការេន្តេ អរុណោ ន ឧដ្ឋហតិ, អរុណំ នោ ឧដ្ឋាបេហី’’តិ កន្ទិំសុ. រាជា អត្តនោ កាយកម្មាទីនិ ឱលោកេន្តោ កិញ្ចិ អយុត្តំ អទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘បព្ពជិតានំ វិវាទេន ភវិតព្ព’’ន្តិ បរិសង្កមានោ ‘‘កច្ចិ ឥមស្មិំ នគរេ បព្ពជិតា អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ហិយ្យោ សាយំ កុម្ភការសាលាយំ អាគតា អត្ថិ ទេវា’’តិ វុត្តេ តំខណញ្ញេវ រាជា ឧក្កាហិ ធារិយមានាហិ តត្ថ គន្ត្វា នារទំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ អាហ –

‘‘កម្មន្តា នប្បវត្តន្តិ, ជម្ពុទីបស្ស នារទ;

កេន លោកោ តមោភូតោ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ.

នារទោ សព្ពំ តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា ឥមិនា ការណេន អហំ ឥមិនា អភិសបិតោ, អថាហំ ‘‘មយ្ហំ ទោសោ នត្ថិ, យស្ស ទោសោ អត្ថិ, តស្សេវ ឧបរិ អភិសបោ បតតូ’’តិ វត្វា អភិសបិំ. អភិសបិត្វា ច បន ‘‘កស្ស នុ ខោ ឧបរិ អភិសបោ បតិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘សូរិយុគ្គមនវេលាយ អាចរិយស្ស មុទ្ធា សត្តធា ផលិស្សតី’’តិ ទិស្វា ឯតស្មិំ អនុកម្បំ បដិច្ច អរុណស្ស ឧគ្គមនំ ន ទេមីតិ. ‘‘កថំ បន អស្ស, ភន្តេ, អន្តរាយោ ន ភវេយ្យា’’តិ. ‘‘សចេ មំ ខមាបេយ្យ, ន ភវេយ្យា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ខមាបេហី’’តិ វុត្តេ ‘‘ឯសោ, មហារាជ, មំ ជដាសុ ច គីវាយ ច អក្កមិ, នាហំ ឯតំ កូដជដិលំ ខមាបេមី’’តិ. ‘‘ខមាបេហិ, ភន្តេ, មា ឯវំ ករិត្ថា’’តិ. ‘‘ន ខមាបេមី’’តិ. ‘‘មុទ្ធា តេ សត្តធា ផលិស្សតី’’តិ វុត្តេបិ ន ខមាបេតិយេវ. អថ នំ រាជា ‘‘ន ត្វំ អត្តនោ រុចិយា ខមាបេស្សសី’’តិ ហត្ថបាទកុច្ឆិគីវាសុ គាហាបេត្វា នារទស្ស បាទមូលេ ឱនមាបេសិ. នារទោបិ ‘‘ឧដ្ឋេហិ, អាចរិយ, ខមាមិ តេ’’តិ វត្វា, ‘‘មហារាជ, នាយំ យថាមនេន ខមាបេតិ, នគរស្ស អវិទូរេ ឯកោ សរោ អត្ថិ, តត្ថ នំ សីសេ មត្តិកាបិណ្ឌំ កត្វា គលប្បមាណេ ឧទកេ ឋបាបេហី’’តិ អាហ. រាជា តថា ការេសិ. នារទោ ទេវិលំ អាមន្តេត្វា, ‘‘អាចរិយ, មយា ឥទ្ធិយា វិស្សដ្ឋាយ សូរិយសន្តាបេ ឧដ្ឋហន្តេ ឧទកេ និមុជ្ជិត្វា អញ្ញេន ឋានេន ឧត្តរិត្វា គច្ឆេយ្យាសី’’តិ អាហ. ‘‘តស្ស សូរិយរំសីហិ សំផុដ្ឋមត្តោវ មត្តិកាបិណ្ឌោ សត្តធា ផលិ, សោ និមុជ្ជិត្វា អញ្ញេន ឋានេន បលាយី’’តិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘តទា, ភិក្ខវេ, រាជា អានន្ទោ អហោសិ, ទេវិលោ តិស្សោ, នារទោ អហមេវាតិ ឯវំ តទាបេស ទុព្ពចោយេវា’’តិ វត្វា តិស្សត្ថេរំ អាមន្តេត្វា, ‘‘តិស្ស, ភិក្ខុនោ នាម ‘អសុកេនាហំ អក្កុដ្ឋោ, អសុកេន បហដោ, អសុកេន ជិតោ, អសុកោ ខោ មេ ភណ្ឌំ អហាសី’តិ ចិន្តេន្តស្ស វេរំ នាម ន វូបសម្មតិ, ឯវំ បន អនុបនយ្ហន្តស្សេវ ឧបសម្មតី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

៣.

‘‘អក្កោច្ឆិ មំ អវធិ មំ, អជិនិ មំ អហាសិ មេ;

យេ ច តំ ឧបនយ្ហន្តិ, វេរំ តេសំ ន សម្មតិ.

៤.

‘‘អក្កោច្ឆិ មំ អវធិ មំ, អជិនិ មំ អហាសិ មេ;

យេ ច តំ នុបនយ្ហន្តិ, វេរំ តេសូបសម្មតី’’តិ.

តត្ថ អក្កោច្ឆីតិ អក្កោសិ. អវធីតិ បហរិ. អជិនីតិ កូដសក្ខិឱតារណេន វា វាទបដិវាទេន វា ករណុត្តរិយករណេន វា អជេសិ. អហាសិ មេតិ មម សន្តកំ បត្តាទីសុ កិញ្ចិទេវ អវហរិ. យេ ច តន្តិ យេ កេចិ ទេវតា វា មនុស្សា វា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា តំ ‘‘អក្កោច្ឆិ ម’’ន្តិអាទិវត្ថុកំ កោធំ សកដធុរំ វិយ នទ្ធិនា បូតិមច្ឆាទីនិ វិយ ច កុសាទីហិ បុនប្បុនំ វេឋេត្វា ឧបនយ្ហន្តិ, តេសំ សកិំ ឧប្បន្នំ វេរំ ន សម្មតីតិ វូបសម្មតិ. យេ ច តំ នុបនយ្ហន្តីតិ អសតិយា អមនសិការវសេន វា កម្មបច្ចវេក្ខណាទិវសេន វា យេ តំ អក្កោសាទិវត្ថុកំ កោធំ តយាបិ កោចិ និទ្ទោសោ បុរិមភវេ អក្កុដ្ឋោ ភវិស្សតិ, បហដោ ភវិស្សតិ, កូដសក្ខិំ ឱតារេត្វា ជិតោ ភវិស្សតិ, កស្សចិ តេ បសយ្ហ កិញ្ចិ អច្ឆិន្នំ ភវិស្សតិ, តស្មា និទ្ទោសោ ហុត្វាបិ អក្កោសាទីនិ បាបុណាសីតិ ឯវំ ន ឧបនយ្ហន្តិ. តេសុ បមាទេន ឧប្បន្នម្បិ វេរំ ឥមិនា អនុបនយ្ហនេន និរិន្ធនោ វិយ ជាតវេទោ វូបសម្មតីតិ.

ទេសនាបរិយោសានេ សតសហស្សភិក្ខូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ. ធម្មទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា អហោសិ. ទុព្ពចោបិ សុព្ពចោយេវ ជាតោតិ.

តិស្សត្ថេរវត្ថុ តតិយំ.

៤. កាឡយក្ខិនីវត្ថុ

ន ហិ វេរេនាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ វញ្ឈិត្ថិំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកោ កិរ កុដុម្ពិកបុត្តោ បិតរិ កាលកតេ ខេត្តេ ច ឃរេ ច សព្ពកម្មានិ អត្តនាវ ករោន្តោ មាតរំ បដិជគ្គិ. អថស្ស មាតា ‘‘កុមារិកំ តេ, តាត, អានេស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘អម្ម, មា ឯវំ វទេថ, អហំ យាវជីវំ តុម្ហេ បដិជគ្គិស្សាមី’’តិ. ‘‘តាត, ខេត្តេ ច ឃរេ ច កិច្ចំ ត្វមេវ ករោសិ, តេន មយ្ហំ ចិត្តសុខំ នាម ន ហោតិ, អានេស្សាមី’’តិ. សោ បុនប្បុនំ បដិក្ខិបិត្វា តុណ្ហី អហោសិ. សា ឯកំ កុលំ គន្តុកាមា គេហា និក្ខមិ. អថ នំ បុត្តោ ‘‘កតរំ កុលំ គច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អសុកកុលំ នាមា’’តិ វុត្តេ តត្ថ គមនំ បដិសេធេត្វា អត្តនោ អភិរុចិតំ កុលំ អាចិក្ខិ. សា តត្ថ គន្ត្វា កុមារិកំ វារេត្វា ទិវសំ វវត្ថបេត្វា តំ អានេត្វា តស្ស ឃរេ អកាសិ. សា វញ្ឈា អហោសិ. អថ នំ មាតា, បុត្ត, ត្វំ អត្តនោ រុចិយា កុមារិកំ អាណាបេសិ, សា ឥទានិ វញ្ឈា ជាតា, អបុត្តកញ្ច នាម កុលំ វិនស្សតិ, បវេណី ន ឃដីយតិ, តេន អញ្ញំ តេ កុមារិកំ អានេមីតិ. តេន ‘‘អលំ, អម្មា’’តិ វុច្ចមានាបិ បុនប្បុនំ កថេសិ. វញ្ឈិត្ថី តំ កថំ សុត្វា ‘‘បុត្តា នាម មាតាបិតូនំ វចនំ អតិក្កមិតុំ ន សក្កោន្តិ, ឥទានិ អញ្ញំ វិជាយិនិំ ឥត្ថិំ អានេត្វា មំ ទាសិភោគេន ភុញ្ជិស្សតិ. យំនូនាហំ សយមេវ ឯកំ កុមារិកំ អានេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ឯកំ កុលំ គន្ត្វា តស្សត្ថាយ កុមារិកំ វារេត្វា ‘‘កិំ នាមេតំ, អម្ម, វទេសី’’តិ តេហិ បដិក្ខិត្តា ‘‘អហំ វញ្ឈា, អបុត្តកំ នាម កុលំ វិនស្សតិ, តុម្ហាកំ បន ធីតា បុត្តំ វា ធីតរំ វា លភិត្វា កុដុម្ពិកស្ស សាមិនី ភវិស្សតិ, មយ្ហំ សាមិកស្ស នំ ទេថា’’តិ យាចិត្វា សម្បដិច្ឆាបេត្វា អានេត្វា សាមិកស្ស ឃរេ អកាសិ.

អថស្សា ឯតទហោសិ – ‘‘សចាយំ បុត្តំ វា ធីតរំ វា លភិស្សតិ, អយមេវ កុដុម្ពស្ស សាមិនី ភវិស្សតិ. យថា ទារកំ ន លភតិ, តថេវ នំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. អថ នំ សា អាហ – ‘‘អម្ម, យទា តេ កុច្ឆិយំ គព្ភោ បតិដ្ឋាតិ, អថ មេ អារោចេយ្យាសី’’តិ. សា ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា គព្ភេ បតិដ្ឋិតេ តស្សា អារោចេសិ. ឥតរិស្សា បន សា សយមេវ និច្ចំ យាគុភត្តំ ទេតិ, អថស្សា អាហារេនេវ សទ្ធិំ គព្ភបាតនភេសជ្ជមទាសិ, គព្ភោ បតិ. ទុតិយម្បិ គព្ភេ បតិដ្ឋិតេ អារោចេសិ, ឥតរា ទុតិយម្បិ តថេវ បាតេសិ. អថ នំ បដិវិស្សកិត្ថិយោ បុច្ឆិំសុ – ‘‘កច្ចិ តេ សបត្តិ អន្តរាយំ ករោតី’’តិ? សា តមត្ថំ អារោចេត្វា ‘‘អន្ធពាលេ, កស្មា ឯវមកាសិ, អយំ តវ ឥស្សរិយភយេន គព្ភស្ស បាតនភេសជ្ជំ យោជេត្វា ទេតិ, តេន តេ គព្ភោ បតតិ, មា បុន ឯវមកត្ថា’’តិ វុត្តា តតិយវារេ ន កថេសិ. អថ សា ឥតរិស្សា ឧទរំ ទិស្វា ‘‘កស្មា មយ្ហំ គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតភាវំ ន កថេសី’’តិ វត្វា ‘‘ត្វំ មំ អានេត្វា វញ្ចេត្វា ទ្វេ វារេ គព្ភំ បាតេសិ, កិមត្ថំ តុយ្ហំ កថេមី’’តិ វុត្តេ ‘‘នដ្ឋា ទានិម្ហី’’តិ ចិន្តេត្វា តស្សា បមាទំ ឱលោកេន្តី បរិណតេ គព្ភេ ឱកាសំ លភិត្វា ភេសជ្ជំ យោជេត្វា អទាសិ. គព្ភោ បរិណតត្តា បតិតុំ អសក្កោន្តោ តិរិយំ និបតិ, ខរា វេទនា ឧប្បជ្ជិ, ជីវិតសំសយំ បាបុណិ. សា ‘‘នាសិតម្ហិ តយា, ត្វមេវ មំ អានេត្វា ត្វមេវ តយោបិ វារេ ទារកេ នាសេសិ, ឥទានិ អហម្បិ នស្សាមិ, ឥតោ ទានិ ចុតា យក្ខិនី ហុត្វា តវ ទារកេ ខាទិតុំ សមត្ថា ហុត្វា និព្ពត្តេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេត្វា កាលំ កត្វា តស្មិំយេវ គេហេ មជ្ជារី ហុត្វា និព្ពត្តិ. ឥតរម្បិ សាមិកោ គហេត្វា ‘‘តយា មេ កុលូបច្ឆេទោ កតោ’’តិ កប្បរជណ្ណុកាទីហិ សុបោថិតំ បោថេសិ. សា តេនេវាពាធេន កាលំ កត្វា តត្ថេវ កុក្កុដី ហុត្វា និព្ពត្តា.

កុក្កុដី ន ចិរស្សេវ អណ្ឌានិ វិជាយិ, មជ្ជារី អាគន្ត្វា តានិ អណ្ឌានិ ខាទិ. ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ ខាទិយេវ. កុក្កុដី ចិន្តេសិ – ‘‘តយោ វារេ មម អណ្ឌានិ ខាទិត្វា ឥទានិ មម្បិ ខាទិតុកាមាសី’’តិ. ‘‘ឥតោ ចុតា សបុត្តកំ តំ ខាទិតុំ លភេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ កត្វា តតោ ចុតា អរញ្ញេ ទីបិនី ហុត្វា និព្ពត្តិ. ឥតរា មិគី ហុត្វា និព្ពត្តិ. តស្សា វិជាតកាលេ ទីបិនី អាគន្ត្វា តយោ វារេ បុត្តកេ ខាទិ. មិគី មរណកាលេ ‘‘អយំ មេ តិក្ខត្តុំ បុត្តកេ ខាទិត្វា ឥទានិ មម្បិ ខាទិស្សតិ, ឥតោ ទានិ ចុតា ឯតំ សបុត្តកំ ខាទិតុំ លភេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ កត្វា ឥតោ ចុតា យក្ខិនី ហុត្វា និព្ពត្តិ. ទីបិនីបិ តថេវ តតោ ចុតា សាវត្ថិយំ កុលធីតា ហុត្វា និព្ពត្តិ, សា វុទ្ធិប្បត្តា ទ្វារគាមកេ បតិកុលំ អគមាសិ, អបរភាគេ ច បុត្តំ វិជាយិ. យក្ខិនីបិ តស្សា បិយសហាយិកាវណ្ណេន អាគន្ត្វា ‘‘កុហិំ មេ សហាយិកា’’តិ ‘‘អន្តោគព្ភេ វិជាតា’’តិ វុត្តេ ‘‘បុត្តំ នុ ខោ វិជាតា, ឧទាហុ ធីតរន្តិ បស្សិស្សាមិ ន’’ន្តិ គព្ភំ បវិសិត្វា បស្សន្តី វិយ ទារកំ គហេត្វា ខាទិត្វា គតា. បុន ទុតិយវារេបិ តថេវ ខាទិ. តតិយវារេ ឥតរា គរុភារា ហុត្វា សាមិកំ អាមន្តេត្វា, ‘‘សាមិ, ឥមស្មិំ ឋានេ ឯកា យក្ខិនី មម ទ្វេ បុត្តេ ខាទិត្វា គតា, ឥទានិ មម កុលគេហំ គន្ត្វា វិជាយិស្សាមី’’តិ កុលគេហំ គន្ត្វា វិជាយិ.

តទា សា យក្ខិនី ឧទកវារំ គតា ហោតិ. វេស្សវណស្ស ហិ យក្ខិនិយោ វារេន អនោតត្តទហតោ សីសបរម្បរាយ ឧទកមាហរន្តិ. តា ចតុមាសច្ចយេនបិ បញ្ចមាសច្ចយេនបិ មុច្ចន្តិ. អបរា យក្ខិនិយោ កិលន្តកាយា ជីវិតក្ខយម្បិ បាបុណន្តិ. សា បន ឧទកវារតោ មុត្តមត្តាវ វេគេន តំ ឃរំ គន្ត្វា ‘‘កុហិំ មេ សហាយិកា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘កុហិំ នំ បស្សិស្សសិ, តស្សា ឥមស្មិំ ឋានេ ជាតជាតទារកេ យក្ខិនី អាគន្ត្វា ខាទតិ, តស្មា កុលគេហំ គតា’’តិ. សា ‘‘យត្ថ វា តត្ថ វា គច្ឆតុ, ន មេ មុច្ចិស្សតី’’តិ វេរវេគសមុស្សាហិតមានសា នគរាភិមុខី បក្ខន្ទិ. ឥតរាបិ នាមគ្គហណទិវសេ នំ ទារកំ ន្ហាបេត្វា នាមំ កត្វា, ‘‘សាមិ, ឥទានិ សកឃរំ គច្ឆាមា’’តិ បុត្តមាទាយ សាមិកេន សទ្ធិំ វិហារមជ្ឈេ គតមគ្គេន គច្ឆន្តី បុត្តំ សាមិកស្ស ទត្វា វិហារបោក្ខរណិយា ន្ហាត្វា សាមិកេ ន្ហាយន្តេ ឧត្តរិត្វា បុត្តស្ស ថញ្ញំ បាយមានា ឋិតា យក្ខិនិំ អាគច្ឆន្តិំ ទិស្វា សញ្ជានិត្វា, ‘‘សាមិ, វេគេន ឯហិ, អយំ សា យក្ខិនី, វេគេន ឯហិ, អយំ សា យក្ខិនី’’តិ ឧច្ចាសទ្ទំ កត្វា យាវ តស្ស អាគមនំ សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តី និវត្តេត្វា អន្តោវិហារាភិមុខី បក្ខន្ទិ.

តស្មិំ សមយេ សត្ថា បរិសមជ្ឈេ ធម្មំ ទេសេសិ. សា បុត្តំ តថាគតស្ស បាទបិដ្ឋេ និបជ្ជាបេត្វា ‘‘តុម្ហាកំ មយា ឯស ទិន្នោ, បុត្តស្ស មេ ជីវិតំ ទេថា’’តិ អាហ. ទ្វារកោដ្ឋកេ អធិវត្ថោ សុមនទេវោ នាម យក្ខិនិយា អន្តោ បវិសិតុំ នាទាសិ. សត្ថា អានន្ទត្ថេរំ អាមន្តេត្វា ‘‘គច្ឆ, អានន្ទ, តំ យក្ខិនិំ បក្កោសាហី’’តិ អាហ. ថេរោ បក្កោសិ. ឥតរា ‘‘អយំ, ភន្តេ, អាគច្ឆតី’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘ឯតុ, មា សទ្ទមកាសី’’តិ វត្វា តំ អាគន្ត្វា ឋិតំ ‘‘កស្មា ឯវំ ករោសិ, សចេ តុម្ហេ មាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស សម្មុខីភាវំ នាគមិស្សថ, អហិនកុលានំ វិយ អច្ឆផន្ទនានំ វិយ កាកោលូកានំ វិយ ច កប្បដ្ឋិតិកំ វោ វេរំ អភវិស្ស, កស្មា វេរំ បដិវេរំ ករោថ. វេរញ្ហិ អវេរេន ឧបសម្មតិ, នោ វេរេនា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៥.

‘‘ន ហិ វេរេន វេរានិ, សម្មន្តីធ កុទាចនំ;

អវេរេន ច សម្មន្តិ, ឯស ធម្មោ សនន្តនោ’’តិ.

តត្ថ ន ហិ វេរេនាតិ យថា ហិ ខេឡសិង្ឃាណិកាទីហិ អសុចីហិ មក្ខិតំ ឋានំ តេហេវ អសុចីហិ ធោវន្តា សុទ្ធំ និគ្គន្ធំ កាតុំ ន សក្កោន្តិ, អថ ខោ តំ ឋានំ ភិយ្យោសោមត្តាយ អសុទ្ធតរញ្ចេវ ទុគ្គន្ធតរញ្ច ហោតិ; ឯវមេវ អក្កោសន្តំ បច្ចក្កោសន្តោ បហរន្តំ បដិបហរន្តោ វេរេន វេរំ វូបសមេតុំ ន សក្កោតិ, អថ ខោ ភិយ្យោ ភិយ្យោ វេរមេវ ករោតិ. ឥតិ វេរានិ នាម វេរេន កិស្មិញ្ចិ កាលេ ន សម្មន្តិ, អថ ខោ វឌ្ឍន្តិយេវ. អវេរេន ច សម្មន្តីតិ យថា បន តានិ ខេឡាទីនិ អសុចីនិ វិប្បសន្នេន ឧទកេន ធោវិយមានានិ នស្សន្តិ, តំ ឋានំ សុទ្ធំ ហោតិ សុគន្ធំ; ឯវមេវ អវេរេន ខន្តិមេត្តោទកេន យោនិសោ មនសិការេន បច្ចវេក្ខណេន វេរានិ វូបសម្មន្តិ បដិប្បស្សម្ភន្តិ អភាវំ គច្ឆន្តិ. ឯស ធម្មោ សនន្តនោតិ ឯស អវេរេន វេរូបសមនសង្ខាតោ បោរាណកោ ធម្មោ; សព្ពេសំ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធខីណាសវានំ គតមគ្គោតិ.

គាថាបរិយោសានេ យក្ខិនី សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. សម្បត្តបរិសាយបិ ធម្មទេសនា សាត្ថិកា អហោសិ.

សត្ថា តំ ឥត្ថិំ អាហ – ‘‘ឯតិស្សា តវ បុត្តំ ទេហី’’តិ. ‘‘ភាយាមិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘មា ភាយិ, នត្ថិ តេ ឯតំ និស្សាយ បរិបន្ថោ’’តិ អាហ. សា តស្សា បុត្តមទាសិ. សា តំ ចុម្ពិត្វា អាលិង្គេត្វា បុន មាតុយេវ ទត្វា រោទិតុំ អារភិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កិមេត’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ភន្តេ, អហំ បុព្ពេ យថា វា តថា វា ជីវិកំ កប្បេន្តីបិ កុច្ឆិបូរំ នាលត្ថំ, ឥទានិ កថំ ជីវិស្សាមី’’តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘មា ចិន្តយី’’តិ សមស្សាសេត្វា តំ ឥត្ថិមាហ – ‘‘ឥមំ នេត្វា អត្តនោ គេហេ និវាសាបេត្វា អគ្គយាគុភត្តេហិ បដិជគ្គាហី’’តិ. សា តំ នេត្វា បិដ្ឋិវំសេ បតិដ្ឋាបេត្វា អគ្គយាគុភត្តេហិ បដិជគ្គិ, តស្សា វីហិបហរណកាលេ មុសលគ្គេន មុទ្ធំ បហរន្តំ វិយ ឧបដ្ឋាសិ. សា សហាយិកំ អាមន្តេត្វា ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ វសិតុំ ន សក្កោមិ, អញ្ញត្ថ មំ បតិដ្ឋាបេហី’’តិ វត្វា មុសលសាលាយ ឧទកចាដិយំ ឧទ្ធនេ និព្ពកោសេ សង្ការកូដេ គាមទ្វារេ ចាតិ ឯតេសុ ឋានេសុ បតិដ្ឋាបិតាបិ ឥធ មេ មុសលេន សីសំ ភិន្ទន្តំ វិយ ឧបដ្ឋាតិ, ឥធ ទារកា ឧច្ឆិដ្ឋោទកំ ឱតារេន្តិ, ឥធ សុនខា និបជ្ជន្តិ, ឥធ ទារកា អសុចិំ ករោន្តិ, ឥធ កចវរំ ឆឌ្ឌេន្តិ, ឥធ គាមទារកា លក្ខយោគ្គំ ករោន្តីតិ សព្ពានិ តានិ បដិក្ខិបិ. អថ នំ ពហិគាមេ វិវិត្តោកាសេ បតិដ្ឋាបេត្វា តត្ថ តស្សា អគ្គយាគុភត្តាទីនិ ហរិត្វា បដិជគ្គិ. សា យក្ខិនី ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ មេ សហាយិកា ឥទានិ ពហូបការា, ហន្ទាហំ កិញ្ចិ បដិគុណំ ករោមី’’តិ. សា ‘‘ឥមស្មិំ សំវច្ឆរេ សុព្ពុដ្ឋិកា ភវិស្សតិ, ថលដ្ឋានេ សស្សំ ករោហិ, ឥមស្មិំ សំវច្ឆរេ ទុព្ពុដ្ឋិកា ភវិស្សតិ, និន្នដ្ឋានេយេវ សស្សំ ករោហី’’តិ សហាយិកាយ អារោចេតិ. សេសជនេហិ កតសស្សំ អតិឧទកេន វា អនោទកេន វា នស្សតិ, តស្សា អតិវិយ សម្បជ្ជតិ. អថ នំ សេសជនា, ‘‘អម្ម, តយា កតសស្សំ នេវ អច្ចោទកេន, ន អនុទកេន នស្សតិ, សុព្ពុដ្ឋិទុព្ពុដ្ឋិភាវំ ញត្វា កម្មំ ករោសិ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘អម្ហាកំ សហាយិកា យក្ខិនី សុព្ពុដ្ឋិទុព្ពុដ្ឋិភាវំ អាចិក្ខតិ, មយំ តស្សា វចនេន ថលេសុ និន្នេសុ សស្សានិ ករោម, តេន នោ សម្បជ្ជតិ. កិំ ន បស្សថ? និពទ្ធំ អម្ហាកំ គេហតោ យាគុភត្តាទីនិ ហរិយមានានិ, តានិ ឯតិស្សា ហរីយន្តិ, តុម្ហេបិ ឯតិស្សា អគ្គយាគុភត្តាទីនិ ហរថ, តុម្ហាកម្បិ កម្មន្តេ ឱលោកេស្សតី’’តិ. អថស្សា សកលនគរវាសិនោ សក្ការំ ករិំសុ. សាបិ តតោ បដ្ឋាយ សព្ពេសំ កម្មន្តេ ឱលោកេន្តី លាភគ្គប្បត្តា អហោសិ មហាបរិវារា. សា អបរភាគេ អដ្ឋ សលាកភត្តានិ បដ្ឋបេសិ. តានិ យាវជ្ជកាលា ទីយន្តិយេវាតិ.

កាឡយក្ខិនីវត្ថុ ចតុត្ថំ.

៥. កោសម្ពកវត្ថុ

បរេ ច ន វិជានន្តីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោសម្ពកេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

កោសម្ពិយញ្ហិ ឃោសិតារាមេ បញ្ចសតបញ្ចសតបរិវារា ទ្វេ ភិក្ខូ វិហរិំសុ វិនយធរោ ច ធម្មកថិកោ ច. តេសុ ធម្មកថិកោ ឯកទិវសំ សរីរវលញ្ជំ កត្វា ឧទកកោដ្ឋកេ អាចមនឧទកាវសេសំ ភាជនេ ឋបេត្វាវ និក្ខមិ. បច្ឆា វិនយធរោ តត្ថ បវិដ្ឋោ តំ ឧទកំ ទិស្វា និក្ខមិត្វា ឥតរំ បុច្ឆិ, ‘‘អាវុសោ, តយា ឧទកំ ឋបិត’’ន្តិ? ‘‘អាម, អាវុសោ’’តិ. ‘‘កិំ បនេត្ថ អាបត្តិភាវំ ន ជានាសី’’តិ? ‘‘អាម, ន ជានាមី’’តិ. ‘‘ហោតិ, អាវុសោ, ឯត្ថ អាបត្តី’’តិ. ‘‘តេន ហិ បដិករិស្សាមិ ន’’ន្តិ. ‘‘សចេ បន តេ, អាវុសោ, អសញ្ចិច្ច អស្សតិយា កតំ, នត្ថិ អាបត្តី’’តិ. សោ តស្សា អាបត្តិយា អនាបត្តិទិដ្ឋិ អហោសិ. វិនយធរោបិ អត្តនោ និស្សិតកានំ ‘‘អយំ ធម្មកថិកោ អាបត្តិំ អាបជ្ជមានោបិ ន ជានាតី’’តិ អារោចេសិ. តេ តស្ស និស្សិតកេ ទិស្វា ‘‘តុម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វាបិ អាបត្តិភាវំ ន ជានាតី’’តិ អាហំសុ. តេ គន្ត្វា អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស អារោចេសុំ. សោ ឯវមាហ – ‘‘អយំ វិនយធរោ បុព្ពេ អនាបត្តីតិ វត្វា ឥទានិ អាបត្តីតិ វទតិ, មុសាវាទី ឯសោ’’តិ. តេ គន្ត្វា ‘‘តុម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ មុសាវាទី’’តិ អាហំសុ. តេ ឯវំ អញ្ញមញ្ញំ កលហំ វឌ្ឍយិំសុ. កតោ វិនយធរោ ឱកាសំ លភិត្វា ធម្មកថិកស្ស អាបត្តិយា អទស្សនេ ឧក្ខេបនីយកម្មមកាសិ. តតោ បដ្ឋាយ តេសំ បច្ចយទាយកា ឧបដ្ឋាកាបិ ទ្វេ កោដ្ឋាសា អហេសុំ, ឱវាទបដិគ្គាហកា ភិក្ខុនិយោបិ អារក្ខទេវតាបិ តាសំ សន្ទិដ្ឋសម្ភត្តា អាកាសដ្ឋទេវតាបីតិ យាវ ព្រហ្មលោកា សព្ពេបិ បុថុជ្ជនា ទ្វេ បក្ខា អហេសុំ. ចាតុមហារាជិកំ អាទិំ កត្វា យាវ អកនិដ្ឋភាវនា បន ឯកនិន្នាទំ កោលាហលំ អគមាសិ.

អថេកោ អញ្ញតរោ ភិក្ខុ តថាគតមុបសង្កមិត្វា ឧក្ខេបកានំ វិនយធរអន្តេវាសិកានំ ‘‘ធម្មិកេនេវាយំ វិនយកម្មេន ឧក្ខិត្តោ’’តិ លទ្ធិញ្ច, ឧក្ខិត្តានុវត្តកានំ ធម្មកថិកអន្តេវាសិកានំ បន ‘‘អធម្មិកេនេវ កម្មេន ឧក្ខិត្តោ’’តិ លទ្ធិញ្ច, ឧក្ខេបកេហិ វារិយមានានម្បិ ច តេសំ តំ អនុបរិវារេត្វា វិចរណភាវញ្ច អារោចេសិ ភគវា ‘‘សមគ្គា កិរ ហោន្តូ’’តិ ទ្វេ វារេ បេសេត្វា ‘‘ន ឥច្ឆន្តិ, ភន្តេ, សមគ្គា ភវិតុ’’ន្តិ សុត្វា តតិយវារេ ‘‘ភិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ, ភិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិ តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា ឧក្ខេបកានំ ឧក្ខេបនេ, ឥតរេសញ្ច អាបត្តិយា អទស្សនេ អាទីនវំ កថេត្វា បុន តេសំ តត្ថេវ ឯកសីមាយំ ឧបោសថាទីនិ អនុជានិត្វា ភត្តគ្គាទីសុ ភណ្ឌនជាតានំ ‘‘អាសនន្តរិកាយ និសីទិតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ៤៥៦) ភត្តគ្គេ វត្តំ បញ្ញាបេត្វា ‘‘ឥទានិបិ ភណ្ឌនជាតាវ វិហរន្តី’’តិ សុត្វា តត្ថ គន្ត្វា ‘‘អលំ, ភិក្ខវេ, មា ភណ្ឌន’’ន្តិអាទីនិ វត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ភណ្ឌនកលហវិគ្គហវិវាទា នាមេតេ អនត្ថការកា. កលហំ និស្សាយ ហិ លដុកិកាបិ សកុណិកា ហត្ថិនាគំ ជីវិតក្ខយំ បាបេសី’’តិ លដុកិកជាតកំ (ជា. ១.៥.៣៩ អាទយោ) កថេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, សមគ្គា ហោថ, មា វិវទថ. វិវាទំ និស្សាយ ហិ អនេកសតសហស្សា វដ្ដកាបិ ជីវិតក្ខយំ បត្តា’’តិ វដ្ដកជាតកំ (ជា. ១.១.១១៨) កថេសិ. ឯវម្បិ តេសុ ភគវតោ វចនំ អនាទិយន្តេសុ អញ្ញតរេន ធម្មវាទិនា តថាគតស្ស វិហេសំ អនិច្ឆន្តេន ‘‘អាគមេតុ, ភន្តេ ភគវា, ធម្មសាមិ, អប្បោស្សុក្កោ, ភន្តេ ភគវា, ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារមនុយុត្តោ វិហរតុ, មយមេវ តេន ភណ្ឌនេន កលហេន វិគ្គហេន វិវាទេន បញ្ញាយិស្សាមា’’តិ (មហាវ. ៤៥៧; ម. និ. ៣.២៣៦) វុត្តេ អតីតំ អាហរិ –

ភូតបុព្ពំ, ភិក្ខវេ, ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តោ នាម កាសិរាជា អហោសិ. ព្រហ្មទត្តេន ទីឃីតិស្ស កោសលរញ្ញោ រជ្ជំ អច្ឆិន្ទិត្វា អញ្ញាតកវេសេន វសន្តស្ស បិតុនោ មារិតភាវញ្ចេវ ទីឃាវុកុមារេន អត្តនោ ជីវិតេ ទិន្នេ តតោ បដ្ឋាយ តេសំ សមគ្គភាវញ្ច កថេត្វា ‘‘តេសញ្ហិ នាម, ភិក្ខវេ, រាជូនំ អាទិន្នទណ្ឌានំ អាទិន្នសត្ថានំ ឯវរូបំ ខន្តិសោរច្ចំ ភវិស្សតិ. ឥធ ខោ តំ, ភិក្ខវេ, សោភេថ, យំ តុម្ហេ ឯវំ ស្វាខាតេ ធម្មវិនយេ បព្ពជិតា សមានា ខមា ច ភវេយ្យាថ សោរតា ចា’’តិ ឱវទិត្វាបិ នេវ តេ សមគ្គេ កាតុំ អសក្ខិ. សោ តាយ អាកិណ្ណវិហារតាយ ឧក្កណ្ឋិតោ ‘‘អហំ ខោ ឥទានិ អាកិណ្ណោ ទុក្ខំ វិហរាមិ, ឥមេ ច ភិក្ខូ មម វចនំ ន ករោន្តិ. យំនូនាហំ ឯកកោវ គណម្ហា វូបកដ្ឋោ វិហរេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា កោសម្ពិយំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា អនបលោកេត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ ឯកកោវ អត្តនោ បត្តចីវរមាទាយ ពាលកលោណកគាមំ គន្ត្វា តត្ថ ភគុត្ថេរស្ស ឯកចារិកវត្តំ កថេត្វា បាចិនវំសមិគទាយេ តិណ្ណំ កុលបុត្តានំ សាមគ្គិយានិសំសំ កថេត្វា យេន បាលិលេយ្យកំ អត្ថិ, តទវសរិ. តត្រ សុទំ ភគវា បាលិលេយ្យកំ ឧបនិស្សាយ រក្ខិតវនសណ្ឌេ ភទ្ទសាលមូលេ បាលិលេយ្យកេន ហត្ថិនា ឧបដ្ឋិយមានោ ផាសុកំ វស្សាវាសំ វសិ.

កោសម្ពិវាសិនោបិ ខោ ឧបាសកា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ អបស្សន្តា ‘‘កុហិំ, ភន្តេ, សត្ថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘បាលិលេយ្យកវនសណ្ឌំ គតោ’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘អម្ហេ សមគ្គេ កាតុំ វាយមិ, មយំ បន ន សមគ្គា អហុម្ហា’’តិ. ‘‘កិំ, ភន្តេ, តុម្ហេ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា តស្មិំ សាមគ្គិំ ករោន្តេ សមគ្គា នាហុវត្ថា’’តិ? ‘‘ឯវមាវុសោ’’តិ. ‘‘មនុស្សា ឥមេ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា តស្មិំ សាមគ្គិំ ករោន្តេបិ សមគ្គា ន ជាតា, មយំ ឥមេ និស្សាយ សត្ថារំ ទដ្ឋុំ ន លភិម្ហា, ឥមេសំ នេវ អាសនំ ទស្សាម, ន អភិវាទនាទីនិ ករិស្សាមា’’តិ តតោ បដ្ឋាយ តេសំ សាមីចិមត្តម្បិ ន ករិំសុ. តេ អប្បាហារតាយ សុស្សមានា កតិបាហេនេវ ឧជុកា ហុត្វា អញ្ញមញ្ញំ អច្ចយំ ទេសេត្វា ខមាបេត្វា ‘‘ឧបាសកា មយំ សមគ្គា ជាតា, តុម្ហេបិ នោ បុរិមសទិសា ហោថា’’តិ អាហំសុ. ‘‘ខមាបិតោ បន វោ, ភន្តេ, សត្ថា’’តិ. ‘‘ន ខមាបិតោ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ សត្ថារំ ខមាបេថ, សត្ថុ ខមាបិតកាលេ មយម្បិ តុម្ហាកំ បុរិមសទិសា ភវិស្សាមា’’តិ. តេ អន្តោវស្សភាវេន សត្ថុ សន្តិកំ គន្តុំ អវិសហន្តា ទុក្ខេន តំ អន្តោវស្សំ វីតិនាមេសុំ. សត្ថា បន តេន ហត្ថិនា ឧបដ្ឋិយមានោ សុខំ វសិ. សោបិ ហិ ហត្ថិនាគោ គណំ បហាយ ផាសុវិហារត្ថាយេវ តំ វនសណ្ឌំ បាវិសិ.

យថាហ – ‘‘អហំ ខោ អាកិណ្ណោ វិហរាមិ ហត្ថីហិ ហត្ថីនីហិ ហត្ថិកលភេហិ ហត្ថិច្ឆាបេហិ, ឆិន្នគ្គានិ ចេវ តិណានិ ខាទាមិ, ឱភគ្គោភគ្គញ្ច មេ សាខាភង្គំ ខាទន្តិ, អាវិលានិ ច បានីយានិ បិវាមិ, ឱគាហា ចស្ស មេ ឧត្តិណ្ណស្ស ហត្ថិនិយោ កាយំ ឧបនិឃំសន្តិយោ គច្ឆន្តិ, យំនូនាហំ ឯកោវ គណម្ហា វូបកដ្ឋោ វិហរេយ្យ’’ន្តិ (មហាវ. ៤៦៧; ឧទា. ៣៥). អថ ខោ សោ ហត្ថិនាគោ យូថា អបក្កម្ម យេន បាលិលេយ្យកំ រក្ខិតវនសណ្ឌំ ភទ្ទសាលមូលំ, យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ, ឧបសង្កមិត្វា បន ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ឱលោកេន្តោ អញ្ញំ កិញ្ចិ អទិស្វា ភទ្ទសាលមូលំ បាទេនេវ បហរន្តោ តច្ឆេត្វា សោណ្ឌាយ សាខំ គហេត្វា សម្មជ្ជិ. តតោ បដ្ឋាយ សោណ្ឌាយ ឃដំ គហេត្វា បានីយំ បរិភោជនីយំ ឧបដ្ឋាបេតិ, ឧណ្ហោទកេន អត្ថេ សតិ ឧណ្ហោទកំ បដិយាទេតិ. កថំ? ហត្ថេន កដ្ឋានិ ឃំសិត្វា អគ្គិំ សម្បាទេតិ, តត្ថ ទារូនិ បក្ខិបន្តោ អគ្គិំ ជាលេត្វា តត្ថ បាសាណេ បក្ខិបិត្វា បចិត្វា ទារុទណ្ឌកេន បវដ្ដេត្វា បរិច្ឆិន្នាយ ខុទ្ទកសោណ្ឌិកាយ ខិបតិ, តតោ ហត្ថំ ឱតារេត្វា ឧទកស្ស តត្តភាវំ ជានិត្វា គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទតិ. សត្ថា ‘‘ឧទកំ តេ តាបិតំ បាលិលេយ្យកា’’តិ វត្វា តត្ថ គន្ត្វា ន្ហាយតិ. អថស្ស នានាវិធានិ ផលានិ អាហរិត្វា ទេតិ. យទា បន សត្ថា គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសតិ, តទា សត្ថុ បត្តចីវរមាទាយ កុម្ភេ បតិដ្ឋបេត្វា សត្ថារា សទ្ធិំយេវ គច្ឆតិ. សត្ថា គាមូបចារំ បត្វា ‘‘បាលិលេយ្យក ឥតោ បដ្ឋាយ តយា គន្តុំ ន សក្កា, អាហារ មេ បត្តចីវរ’’ន្តិ អាហរាបេត្វា គាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. សោបិ យាវ សត្ថុ និក្ខមនា តត្ថេវ ឋត្វា អាគមនកាលេ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា បុរិមនយេនេវ បត្តចីវរំ គហេត្វា វសនដ្ឋានេ ឱតារេត្វា វត្តំ ទស្សេត្វា សាខាយ ពីជតិ, រត្តិំ វាឡមិគបរិបន្ថនិវារណត្ថំ មហន្តំ ទណ្ឌំ សោណ្ឌាយ គហេត្វា ‘‘សត្ថារំ រក្ខិស្សាមី’’តិ យាវ អរុណុគ្គមនា វនសណ្ឌស្ស អន្តរន្តរេន វិចរតិ, តតោ បដ្ឋាយយេវ កិរ សោ វនសណ្ឌោ បាលិលេយ្យករក្ខិតវនសណ្ឌោ នាម ជាតោ. អរុណេ ឧគ្គតេ មុខោទកទានំ អាទិំ កត្វា តេនេវូបាយេន សព្ពវត្តានិ ករោតិ.

អថេកោ មក្កដោ តំ ហត្ថិំ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ ទិវសេ ទិវសេ តថាគតស្ស អាភិសមាចារិកំ ករោន្តំ ទិស្វា ‘‘អហម្បិ កិញ្ចិទេវ ករិស្សាមី’’តិ វិចរន្តោ ឯកទិវសំ និម្មក្ខិកំ ទណ្ឌកមធុំ ទិស្វា ទណ្ឌកំ ភញ្ជិត្វា ទណ្ឌកេនេវ សទ្ធិំ មធុបដលំ សត្ថុ សន្តិកំ អាហរិត្វា កទលិបត្តំ ឆិន្ទិត្វា តត្ថ ឋបេត្វា អទាសិ. សត្ថា គណ្ហិ. មក្កដោ ‘‘ករិស្សតិ នុ ខោ បរិភោគំ ន ករិស្សតី’’តិ ឱលោកេន្តោ គហេត្វា និសិន្នំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ’’តិ ចិន្តេត្វា ទណ្ឌកោដិយំ គហេត្វា បរិវត្តេត្វា ឧបធារេន្តោ អណ្ឌកានិ ទិស្វា តានិ សណិកំ អបនេត្វា បុន អទាសិ. សត្ថា បរិភោគមកាសិ. សោ តុដ្ឋមានសោ តំ តំ សាខំ គហេត្វា នច្ចន្តោវ អដ្ឋាសិ. អថស្ស គហិតសាខាបិ អក្កន្តសាខាបិ ភិជ្ជិំសុ. សោ ឯកស្មិំ ខាណុមត្ថកេ បតិត្វា និវិដ្ឋគត្តោ សត្ថរិ បសន្នេនេវ ចិត្តេន កាលំ កត្វា តាវតិំសភវនេ តិំសយោជនិកេ កនកវិមានេ និព្ពត្តិ, អច្ឆរាសហស្សបរិវារោ មក្កដទេវបុត្តោ នាម អហោសិ.

តថាគតស្ស តត្ថ ហត្ថិនាគេន ឧបដ្ឋិយមានស្ស វសនភាវោ សកលជម្ពុទីបេ បាកដោ អហោសិ. សាវត្ថិនគរតោ ‘‘អនាថបិណ្ឌិកោ វិសាខា ច មហាឧបាសិកា’’តិឯវមាទីនិ មហាកុលានិ អានន្ទត្ថេរស្ស សាសនំ បហិណិំសុ ‘‘សត្ថារំ នោ, ភន្តេ, ទស្សេថា’’តិ. ទិសាវាសិនោបិ បញ្ចសតា ភិក្ខូ វុដ្ឋវស្សា អានន្ទត្ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ចិរស្សុតា នោ, អាវុសោ អានន្ទ, ភគវតោ សម្មុខា ធម្មី កថា, សាធុ មយំ, អាវុសោ អានន្ទ, លភេយ្យាម ភគវតោ សម្មុខា ធម្មិំ កថំ សវនាយា’’តិ យាចិំសុ. ថេរោ តេ ភិក្ខូ អាទាយ តត្ថ គន្ត្វា ‘‘តេមាសំ ឯកវិហារិនោ តថាគតស្ស សន្តិកំ ឯត្តកេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ឧបសង្កមិតុំ អយុត្ត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តេ ភិក្ខូ ពហិ ឋបេត្វា ឯកកោវ សត្ថារំ ឧបសង្កមិ. បាលិលេយ្យកោ តំ ទិស្វា ទណ្ឌមាទាយ បក្ខន្ទិ. សត្ថា ឱលោកេត្វា អបេហិ ‘‘អបេហិ បាលិលេយ្យក, មា និវារយិ, ពុទ្ធុបដ្ឋាកោ ឯសោ’’តិ អាហ. សោ តត្ថេវ ទណ្ឌំ ឆឌ្ឌេត្វា បត្តចីវរបដិគ្គហណំ អាបុច្ឆិ. ថេរោ នាទាសិ. នាគោ ‘‘សចេ ឧគ្គហិតវត្តោ ភវិស្សតិ, សត្ថុ និសីទនបាសាណផលកេ អត្តនោ បរិក្ខារំ ន ឋបេស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ. ថេរោ បត្តចីវរំ ភូមិយំ ឋបេសិ. វត្តសម្បន្នា ហិ គរូនំ អាសនេ វា សយនេ វា អត្តនោ បរិក្ខារំ ន ឋបេន្តិ.

ថេរោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. សត្ថា ‘‘អានន្ទ, ឯកោវ អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា បញ្ចសតេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ អាគតភាវំ សុត្វា ‘‘កហំ បនេតេ’’តិ វត្វា ‘‘តុម្ហាកំ ចិត្តំ អជានន្តោ ពហិ ឋបេត្វា អាគតោម្ហី’’តិ វុត្តេ ‘‘បក្កោសាហិ នេ’’តិ អាហ. ថេរោ តថា អកាសិ. តេ ភិក្ខូ អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. សត្ថា តេហិ សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា តេហិ ភិក្ខូហិ, ‘‘ភន្តេ ភគវា, ហិ ពុទ្ធសុខុមាលោ ចេវ ខត្តិយសុខុមាលោ ច, តុម្ហេហិ តេមាសំ ឯកកេហិ តិដ្ឋន្តេហិ និសីទន្តេហិ ច ទុក្ករំ កតំ, វត្តបដិវត្តការកោបិ មុខោទកាទិទាយកោបិ នាហោសិ មញ្ញេ’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, បាលិលេយ្យកហត្ថិនា មម សព្ពកិច្ចានិ កតានិ. ឯវរូបញ្ហិ សហាយំ លភន្តេន ឯកតោវ វសិតុំ យុត្តំ, អលភន្តស្ស ឯកចារិកភាវោវ សេយ្យោ’’តិ វត្វា ឥមា នាគវគ្គេ តិស្សោ គាថា អភាសិ –

‘‘សចេ លភេថ និបកំ សហាយំ,

សទ្ធិំចរំ សាធុវិហារិ ធីរំ;

អភិភុយ្យ សព្ពានិ បរិស្សយានិ,

ចរេយ្យ តេនត្តមនោ សតីមា.

‘‘នោ ចេ លភេថ និបកំ សហាយំ,

សទ្ធិំចរំ សាធុវិហារិ ធីរំ;

រាជាវ រដ្ឋំ វិជិតំ បហាយ,

ឯកោ ចរេ មាតង្គរញ្ញេវ នាគោ.

‘‘ឯកស្ស ចរិតំ សេយ្យោ,

នត្ថិ ពាលេ សហាយតា;

ឯកោ ចរេ ន ច បាបានិ កយិរា,

អប្បោស្សុក្កោ មាតង្គរញ្ញេវ នាគោ’’តិ. (មហាវ. ៤៦៤; ម. និ. ៣.២៣៧; ធ. ប. ៣២៨-៣៣០; សុ. និ. ៤៥-៤៦);

គាថាបរិយោសានេ បញ្ចសតាបិ តេ ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ. អានន្ទត្ថេរោបិ អនាថបិណ្ឌិកាទីហិ បេសិតសាសនំ អារោចេត្វា, ‘‘ភន្តេ, អនាថបិណ្ឌិកប្បមុខា តេ បញ្ច អរិយសាវកកោដិយោ តុម្ហាកំ អាគមនំ បច្ចាសីសន្តី’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘តេន ហិ គណ្ហាហិ បត្តចីវរ’’ន្តិ បត្តចីវរំ គាហាបេត្វា និក្ខមិ. នាគោ គន្ត្វា គតមគ្គេ តិរិយំ អដ្ឋាសិ. ‘‘កិំ ករោតិ, ភន្តេ, នាគោ’’តិ? ‘‘តុម្ហាកំ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខំ ទាតុំ បច្ចាសីសតិ, ទីឃរត្តំ ខោ បនាយំ មយ្ហំ ឧបការកោ, នាស្ស ចិត្តំ កោបេតុំ វដ្ដតិ, និវត្តថ, ភិក្ខវេ’’តិ សត្ថា ភិក្ខូ គហេត្វា និវត្តិ. ហត្ថីបិ វនសណ្ឌំ បវិសិត្វា បនសកទលិផលាទីនិ នានាផលានិ សំហរិត្វា រាសិំ កត្វា បុនទិវសេ ភិក្ខូនំ អទាសិ. បញ្ចសតា ភិក្ខូ សព្ពានិ ខេបេតុំ នាសក្ខិំសុ. ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ សត្ថា បត្តចីវរំ គាហេត្វា និក្ខមិ. នាគោ ភិក្ខូនំ អន្តរន្តរេន គន្ត្វា សត្ថុ បុរតោ តិរិយំ អដ្ឋាសិ. ‘‘កិំ ករោតិ, ភន្តេ, នាគោ’’តិ? ‘‘អយញ្ហិ ភិក្ខវេ, តុម្ហេ បេសេត្វា មំ និវត្តេតុកាមោ’’តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘បាលិលេយ្យក, ឥទំ បន មម អនិវត្តគមនំ, តវ ឥមិនា អត្តភាវេន ឈានំ វា វិបស្សនំ វា មគ្គផលំ វា នត្ថិ, តិដ្ឋ ត្វ’’ន្តិ អាហ. តំ សុត្វា នាគោ មុខេ សោណ្ឌំ បក្ខិបិត្វា រោទន្តោ បច្ឆតោ បច្ឆតោ អគមាសិ. សោ ហិ សត្ថារំ និវត្តេតុំ លភន្តោ តេនេវ និយាមេន យាវជីវំ បដិជគ្គេយ្យ, សត្ថា បន តំ គាមូបចារំ បត្វា ‘‘បាលិលេយ្យក ឥតោ បដ្ឋាយ តវ អភូមិ, មនុស្សាវាសោ សបរិបន្ថោ, តិដ្ឋ ត្វ’’ន្តិ អាហ. សោ រោទមានោ តត្ថេវ ឋត្វា សត្ថរិ ចក្ខុបថំ វិជហន្តេ ហទយេន ផលិតេន កាលំ កត្វា សត្ថរិ បសាទេន តាវតិំសភវនេ តិំសយោជនិកេ កនកវិមានេ អច្ឆរាសហស្សមជ្ឈេ និព្ពត្តិ, បាលិលេយ្យកទេវបុត្តោយេវស្ស នាមំ អហោសិ.

សត្ថាបិ អនុបុព្ពេន ជេតវនំ អគមាសិ. កោសម្ពកា ភិក្ខូ ‘‘សត្ថា កិរ សាវត្ថិំ អាគតោ’’តិ សុត្វា សត្ថារំ ខមាបេតុំ តត្ថ អគមំសុ. កោសលរាជា ‘‘តេ កិរ កោសម្ពកា ភណ្ឌនការកា ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តី’’តិ សុត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, តេសំ មម វិជិតំ បវិសិតុំ ន ទស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘មហារាជ, សីលវន្តា ឯតេ ភិក្ខូ, កេវលំ អញ្ញមញ្ញំ វិវាទេន មម វចនំ ន គណ្ហិំសុ, ឥទានិ មំ ខមាបេតុំ អាគច្ឆន្តិ, អាគច្ឆន្តុ មហារាជា’’តិ. អនាថបិណ្ឌិកោបិ ‘‘អហំ, ភន្តេ, តេសំ វិហារំ បវិសិតុំ ន ទស្សាមី’’តិ វត្វា តថេវ ភគវតា បដិក្ខិត្តោ តុណ្ហី អហោសិ. សាវត្ថិយំ អនុប្បត្តានំ បន តេសំ ភគវា ឯកមន្តេ វិវិត្តំ ការាបេត្វា សេនាសនំ ទាបេសិ. អញ្ញេ ភិក្ខូ តេហិ សទ្ធិំ នេវ ឯកតោ និសីទន្តិ, ន តិដ្ឋន្តិ, អាគតាគតា សត្ថារំ បុច្ឆន្តិ – ‘‘កតមេតេ, ភន្តេ, ភណ្ឌនការកា កោសម្ពកា ភិក្ខូ’’តិ? សត្ថា ‘‘ឯតេ’’តិ ទស្សេតិ. ‘‘ឯតេ កិរ តេ, ឯតេ កិរ តេ’’តិ អាគតាគតេហិ អង្គុលិកា ទស្សិយមានា លជ្ជាយ សីសំ ឧក្ខិបិតុំ អសក្កោន្តា ភគវតោ បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា ភគវន្តំ ខមាបេសុំ. សត្ថា ‘‘ភារិយំ វោ, ភិក្ខវេ, កតំ, តុម្ហេ ហិ នាម មាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា មយិ សាមគ្គិំ ករោន្តេ មម វចនំ ន ករិត្ថ, បោរាណកបណ្ឌិតាបិ វជ្ឈប្បត្តានំ មាតាបិតូនំ ឱវាទំ សុត្វា តេសុ ជីវិតា វោរោបិយមានេសុបិ តំ អនតិក្កមិត្វា បច្ឆា ទ្វីសុ រដ្ឋេសុ រជ្ជំ ការយិំសូ’’តិ វត្វា បុនទេវ កោសម្ពិកជាតកំ (ជា. ១.៩.១០ អាទយោ) កថេត្វា ‘‘ឯវំ, ភិក្ខវេ, ទីឃាវុកុមារោ មាតាបិតូសុ ជីវិតា វោរោបិយមានេសុបិ តេសំ ឱវាទំ អនតិក្កមិត្វា បច្ឆា ព្រហ្មទត្តស្ស ធីតរំ លភិត្វា ទ្វីសុ កាសិកោសលរដ្ឋេសុ រជ្ជំ ការេសិ, តុម្ហេហិ បន មម វចនំ អករោន្តេហិ ភារិយំ កត’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៦.

‘‘បរេ ច ន វិជានន្តិ, មយមេត្ថ យមាមសេ;

យេ ច តត្ថ វិជានន្តិ, តតោ សម្មន្តិ មេធគា’’តិ.

តត្ថ បរេតិ បណ្ឌិតេ ឋបេត្វា តតោ អញ្ញេ ភណ្ឌនការកា បរេ នាម. តេ តត្ថ សង្ឃមជ្ឈេ កោលាហលំ ករោន្តា ‘‘មយំ យមាមសេ ឧបរមាម វិនស្សាម សតតំ សមិតំ មច្ចុសន្តិកំ គច្ឆាមា’’តិ ន វិជានន្តិ. យេ ច តត្ថ វិជានន្តីតិ យេ តត្ថ បណ្ឌិតា ‘‘មយំ មច្ចុសន្តិកំ គច្ឆាមា’’តិ វិជានន្តិ. តតោ សម្មន្តិ មេធគាតិ ឯវញ្ហិ តេ ជានន្តា យោនិសោមនសិការំ ឧប្បាទេត្វា មេធគានំ កលហានំ វូបសមាយ បដិបជ្ជន្តិ. អថ នេសំ តាយ បដិបត្តិយា តេ មេធគា សម្មន្តីតិ. អថ វា បរេ ចាតិ បុព្ពេ មយា ‘‘មា, ភិក្ខវេ, ភណ្ឌន’’ន្តិអាទីនិ វត្វា ឱវទិយមានាបិ មម ឱវាទស្ស អបដិគ្គហណេន អតិក្កមនេន អមាមកា បរេ នាម. ‘‘មយំ ឆន្ទាទិវសេន មិច្ឆាគាហំ គហេត្វា ឯត្ថ សង្ឃមជ្ឈេ យមាមសេ ភណ្ឌនាទីនំ វុទ្ធិយា វាយមាមា’’តិ ន វិជានន្តិ. ឥទានិ បន យោនិសោ បច្ចវេក្ខមានា តត្ថ តុម្ហាកំ អន្តរេ យេ ច បណ្ឌិតបុរិសា ‘‘បុព្ពេ មយំ ឆន្ទាទិវសេន វាយមន្តា អយោនិសោ បដិបន្នា’’តិ វិជានន្តិ, តតោ តេសំ សន្តិកា តេ បណ្ឌិតបុរិសេ និស្សាយ ឥមេ ទានិ កលហសង្ខាតា មេធគា សម្មន្តីតិ អយមេត្ថ អត្ថោតិ.

គាថាបរិយោសានេ សម្បត្តភិក្ខូ សោតាបត្តិផលាទីសុ បតិដ្ឋហិំសូតិ.

កោសម្ពកវត្ថុ បញ្ចមំ.

៦. មហាកាឡត្ថេរវត្ថុ

សុភានុបស្សិន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សេតព្យនគរំ ឧបនិស្សាយ សិំសបាវនេ វិហរន្តោ ចូឡកាឡមហាកាឡេ អារព្ភ កថេសិ.

សេតព្យនគរវាសិនោ ហិ ចូឡកាឡោ, មជ្ឈិមកាឡោ, មហាកាឡោតិ តយោ ភាតរោ កុដុម្ពិកា. តេសុ ជេដ្ឋកនិដ្ឋា ទិសាសុ វិចរិត្វា បញ្ចហិ សកដសតេហិ ភណ្ឌំ អាហរន្តិ, មជ្ឈិមកាឡោ អាភតំ វិក្កិណាតិ. អថេកស្មិំ សមយេ តេ ឧភោបិ ភាតរោ បញ្ចហិ សកដសតេហិ នានាភណ្ឌំ គហេត្វា សាវត្ថិំ គន្ត្វា សាវត្ថិយា ច ជេតវនស្ស ច អន្តរេ សកដានិ មោចយិំសុ. តេសុ មហាកាឡោ សាយន្ហសមយេ មាលាគន្ធាទិហត្ថេ សាវត្ថិវាសិនោ អរិយសាវកេ ធម្មស្សវនាយ គច្ឆន្តេ ទិស្វា ‘‘កុហិំ ឥមេ គច្ឆន្តី’’តិ បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ សុត្វា ‘‘អហម្បិ គមិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា កនិដ្ឋំ អាមន្តេត្វា, ‘‘តាត, តេសុ សកដេសុ អប្បមត្តោ ហោហិ, អហំ ធម្មំ សោតុំ គច្ឆាមី’’តិ វត្វា គន្ត្វា តថាគតំ វន្ទិត្វា បរិសបរិយន្តេ និសីទិ. សត្ថា តំ ទិស្វា តស្ស អជ្ឈាសយវសេន អនុបុព្ពិំ កថំ កថេន្តោ ទុក្ខក្ខន្ធសុត្តាទិវសេន (ម. និ. ១.១៦៣ អាទយោ) អនេកបរិយាយេន កាមានំ អាទីនវំ ឱការំ សំកិលេសញ្ច កថេសិ. តំ សុត្វា មហាកាឡោ ‘‘សព្ពំ កិរ បហាយ គន្តព្ពំ, បរលោកំ គច្ឆន្តំ នេវ ភោគា, ន ញាតកា ច អនុគច្ឆន្តិ, កិំ មេ ឃរាវាសេន បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា មហាជនេ សត្ថារំ វន្ទិត្វា បក្កន្តេ សត្ថារំ បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា សត្ថារា ‘‘នត្ថិ តេ កោចិ អបលោកេតព្ពោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘កនិដ្ឋោ មេ, ភន្តេ, អត្ថី’’តិ វត្វា តេន ហិ ‘‘អបលោកេហិ ន’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ វត្វា គន្ត្វា កនិដ្ឋំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘តាត, ឥមំ សព្ពំ សាបតេយ្យំ បដិបជ្ជាហី’’តិ អាហ. ‘‘តុម្ហេ បន កិំ ករិស្សថ ភាតិកា’’តិ? ‘‘អហំ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. សោ តំ នានប្បការេហិ យាចិត្វា និវត្តេតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘សាធុ, សាមិ, យថា អជ្ឈាសយំ ករោថា’’តិ អាហ. មហាកាឡោ គន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិ. ‘‘អហំ ភាតិកំ គហេត្វាវ ឧប្បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចូឡកាឡោបិ បព្ពជិ. អបរភាគេ មហាកាឡោ ឧបសម្បទំ លភិត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា សាសនេ ធុរានិ បុច្ឆិត្វា សត្ថារា ទ្វីសុ ធុរេសុ កថិតេសុ ‘‘អហំ, ភន្តេ, មហល្លកកាលេ បព្ពជិតត្តា គន្ថធុរំ បូរេតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, វិបស្សនាធុរំ បន បូរេស្សាមី’’តិ យាវ អរហត្តា កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា សោសានិកធុតង្គំ សមាទាយ បឋមយាមាតិក្កន្តេ សព្ពេសុ និទ្ទំ ឱក្កន្តេសុ សុសានំ គន្ត្វា បច្ចូសកាលេ សព្ពេសុ អនុដ្ឋិតេសុយេវ វិហារំ អាគច្ឆតិ.

អថេកា សុសានគោបិកា កាលី នាម ឆវឌាហិកា ថេរស្ស ឋិតដ្ឋានំ និសិន្នដ្ឋានំ ចង្កមិតដ្ឋានញ្ច ទិស្វា ‘‘កោ នុ ខោ ឥធាគច្ឆតិ, បរិគ្គណ្ហិស្សាមិ ន’’ន្តិ បរិគ្គណ្ហិតុំ អសក្កោន្តី ឯកទិវសំ សុសានកុដិកាយមេវ ទីបំ ជាលេត្វា បុត្តធីតរោ អាទាយ គន្ត្វា ឯកមន្តេ និលីយមានា មជ្ឈិមយាមេ ថេរំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា គន្ត្វា វន្ទិត្វា, ‘‘អយ្យោ, នោ, ភន្តេ, ឥមស្មិំ ឋានេ វិហរតី’’តិ អាហ. ‘‘អាម, ឧបាសិកេ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, សុសានេ វិហរន្តេហិ នាម វត្តំ ឧគ្គណ្ហិតុំ វដ្ដតី’’តិ. ថេរោ ‘‘កិំ បន មយំ តយា កថិតវត្តេ វត្តិស្សាមា’’តិ អវត្វា ‘‘កិំ កាតុំ វដ្ដតិ ឧបាសិកេ’’តិ អាហ. ‘‘ភន្តេ, សោសានិកេហិ នាម សុសានេ វសនភាវោ សុសានគោបកានញ្ច វិហារេ មហាថេរស្ស ច គាមភោជកស្ស ច កថេតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘ថេរោ កិំ ការណា’’តិ? ‘‘កតកម្មា ចោរា ធនសាមិកេហិ បទានុបទំ អនុពទ្ធា សុសានេ ភណ្ឌកំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយន្តិ, អថ មនុស្សា សោសានិកានំ បរិបន្ថំ ករោន្តិ, ឯតេសំ បន កថិតេ ‘មយំ ឥមស្ស ភទ្ទន្តស្ស ឯត្តកំ នាម កាលំ ឯត្ថ វសនភាវំ ជានាម, អចោរោ ឯសោ’តិ ឧបទ្ទវំ និវារេន្តិ. តស្មា ឯតេសំ កថេតុំ វដ្ដតី’’តិ.

‘‘ថេរោ អញ្ញំ កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? ‘‘ភន្តេ, សុសានេ វសន្តេន នាម អយ្យេន មច្ឆមំសតិលបិដ្ឋតេលគុឡាទីនិ វជ្ជេតព្ពានិ, ទិវា ន និទ្ទាយិតព្ពំ, កុសីតេន ន ភវិតព្ពំ, អារទ្ធវីរិយេន ភវិតព្ពំ, អសឋេន អមាយាវិនា ហុត្វា កល្យាណជ្ឈាសយេន ភវិតព្ពំ, សាយំ សព្ពេសុ សុត្តេសុ វិហារតោ អាគន្តព្ពំ, បច្ចូសកាលេ សព្ពេសុ អនុដ្ឋិតេសុយេវ វិហារំ គន្តព្ពំ. សចេ, ភន្តេ, អយ្យោ ឥមស្មិំ ឋានេ ឯវំ វិហរន្តោ បព្ពជិតកិច្ចំ មត្ថកំ បាបេតុំ សក្ខិស្សតិ, សចេ មតសរីរំ អានេត្វា ឆឌ្ឌេន្តិ, អហំ កម្ពលកូដាគារំ អារោបេត្វា គន្ធមាលាទីហិ សក្ការំ កត្វា សរីរកិច្ចំ ករិស្សាមិ. នោ ចេ សក្ខិស្សតិ, ចិតកំ អារោបេត្វា អគ្គិំ ជាលេត្វា សង្កុនា អាកឌ្ឍិត្វា ពហិ ខិបិត្វា ផរសុនា កោដ្ដេត្វា ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ឆិន្ទិត្វា អគ្គិម្ហិ បក្ខិបិត្វា ឈាបេស្សាមី’’តិ អាហ. អថ នំ ថេរោ ‘‘សាធុ ភទ្ទេ, ឯកំ បន រូបារម្មណំ ទិស្វា មយ្ហំ កថេយ្យាសី’’តិ អាហ. សា ‘‘សាធូ’’តិ បច្ចស្សោសិ. ថេរោ យថាជ្ឈាសយេន សុសានេ សមណធម្មំ ករោតិ. ចូឡកាឡត្ថេរោ បន ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ ឃរាវាសំ ចិន្តេតិ, បុត្តទារំ អនុស្សរតិ. ‘‘ភាតិកោ មេ អតិភារិយំ កម្មំ ករោតី’’តិ ចិន្តេតិ.

អថេកា កុលធីតា តំមុហុត្តសមុដ្ឋិតេន ព្យាធិនា សាយន្ហសមយេ អមិលាតា អកិលន្តា កាលមកាសិ. តមេនំ ញាតកាទយោ ទារុតេលាទីហិ សទ្ធិំ សាយំ សុសានំ នេត្វា សុសានគោបិកាយ ‘‘ឥមំ ឈាបេហី’’តិ ភតិំ ទត្វា និយ្យាទេត្វា បក្កមិំសុ. សា តស្សា បារុតវត្ថំ អបនេត្វា តំមុហុត្តមតំ បីណិតបីណិតំ សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ ទិស្វា, ‘‘ឥមំ អយ្យស្ស ទស្សេតុំ បតិរូបំ អារម្មណ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា គន្ត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឯវរូបំ នាម អារម្មណំ អត្ថិ, ឱលោកេថ អយ្យា’’តិ អាហ. ថេរោ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា បារុបនំ នីហរាបេត្វា បាទតលតោ យាវ កេសគ្គា ឱលោកេត្វា ‘‘អតិបីណិតមេតំ រូបំ សុវណ្ណវណ្ណំ អគ្គិម្ហិ នំ បក្ខិបិត្វា មហាជាលាហិ គហិតមត្តកាលេ មយ្ហំ អារោចេយ្យាសី’’តិ វត្វា សកដ្ឋានមេវ គន្ត្វា និសីទិ. សា តថា កត្វា ថេរស្ស អារោចេសិ. ថេរោ គន្ត្វា ឱលោកេសិ. ជាលាយ បហដបហដដ្ឋានំ កពរគាវិយា វិយ សរីរវណ្ណំ អហោសិ, បាទា នមិត្វា ឱលម្ពិំសុ, ហត្ថា បដិកុដិំសុ, ឩរុនលាដំ និច្ចម្មំ អហោសិ. ថេរោ ‘‘ឥទំ សរីរំ ឥទានេវ ឱលោកេន្តានំ អបរិយន្តករំ ហុត្វា ឥទានេវ ខយំ បត្តំ វយំ បត្ត’’ន្តិ រត្តិដ្ឋានំ គន្ត្វា និសីទិត្វា ខយវយំ សម្បស្សមានោ –

‘‘អនិច្ចា វត សង្ខារា, ឧប្បាទវយធម្មិនោ;

ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈន្តិ, តេសំ វូបសមោ សុខោ’’តិ. (ទី. និ. ២.២២១, ២៧២; សំ. និ. ១.១៨៦; ២.១៤៣; ជា. ១.១.៩៥) –

គាថំ វត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ.

តស្មិំ អរហត្តំ បត្តេ សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ចារិកំ ចរមានោ សេតព្យំ គន្ត្វា សិំសបាវនំ បាវិសិ. ចូឡកាឡស្ស ភរិយាយោ ‘‘សត្ថា កិរ អនុប្បត្តោ សិំសបាវន’’ន្តិ សុត្វា ‘‘អម្ហាកំ សាមិកំ គណ្ហិស្សាមា’’តិ បេសេត្វា សត្ថារំ និមន្តាបេសុំ. ពុទ្ធានំ បន អបរិចិណ្ណដ្ឋានេ អាសនបញ្ញត្តិំ អាចិក្ខន្តេន ឯកេន ភិក្ខុនា បឋមតរំ គន្តុំ វដ្ដតិ. ពុទ្ធានញ្ហិ មជ្ឈិមដ្ឋានេ អាសនំ បញ្ញាបេត្វា តស្ស ទក្ខិណតោ សារិបុត្តត្ថេរស្ស, វាមតោ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស, តតោ បដ្ឋាយ ឧភោសុ បស្សេសុ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អាសនំ បញ្ញាបេតព្ពំ ហោតិ. តស្មា មហាកាឡត្ថេរោ ចីវរបារុបនដ្ឋានេ ឋត្វា, ‘‘ចូឡកាឡ, ត្វំ បុរតោ គន្ត្វា អាសនបញ្ញត្តិំ អាចិក្ខា’’តិ ចូឡកាឡំ បេសេសិ. តស្ស ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ គេហជនា តេន សទ្ធិំ បរិហាសំ ករោន្តា នីចាសនានិ សង្ឃត្ថេរស្ស កោដិយំ អត្ថរន្តិ, ឧច្ចាសនានិ សង្ឃនវកស្ស កោដិយំ. ឥតរោ ‘‘មា ឯវំ ករោថ, នីចាសនានិ ឧបរិ មា បញ្ញាបេថ, ឧច្ចាសនានិ ឧបរិ បញ្ញាបេថ, នីចាសនានិ ហេដ្ឋា’’តិ អាហ. ឥត្ថិយោ តស្ស វចនំ អសុណន្តិយោ វិយ ‘‘ត្វំ កិំ ករោន្តោ វិចរសិ, កិំ តវ អាសនានិ បញ្ញាបេតុំ ន វដ្ដតិ, ត្វំ កំ អាបុច្ឆិត្វា បព្ពជិតោ, កេន បព្ពជិតោសិ, កស្មា ឥធាគតោសី’’តិ វត្វា និវាសនបារុបនំ អច្ឆិន្ទិត្វា សេតកានិ និវាសេត្វា សីសេ ច មាលាចុម្ពុដកំ ឋបេត្វា, ‘‘គច្ឆ សត្ថារំ អានេហិ, មយំ អាសនានិ បញ្ញាបេស្សាមា’’តិ បហិណិំសុ. ន ចិរំ ភិក្ខុភាវេ ឋត្វា អវស្សិកោវ ឧប្បព្ពជិតត្តា លជ្ជិតុំ ន ជានាតិ, តស្មា សោ តេន អាកប្បេន និរាសង្កោវ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ អាទាយ អាគតោ. ភិក្ខុសង្ឃស្ស បន ភត្តកិច្ចាវសានេ មហាកាឡស្ស ភរិយាយោ ‘‘ឥមាហិ អត្តនោ សាមិកោ គហិតោ, មយម្បិ អម្ហាកំ សាមិកំ គណ្ហិស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា បុនទិវសេ សត្ថារំ និមន្តយិំសុ. តទា បន អាសនបញ្ញាបនត្ថំ អញ្ញោ ភិក្ខុ អគមាសិ. តា តស្មិំ ខណេ ឱកាសំ អលភិត្វា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និសីទាបេត្វា ភិក្ខំ អទំសុ. ចូឡកាឡស្ស បន ទ្វេ ភរិយាយោ, មជ្ឈិមកាឡស្ស ចតស្សោ, មហាកាឡស្ស បន អដ្ឋ. ភិក្ខូបិ ភត្តកិច្ចំ កាតុកាមា និសីទិត្វា ភត្តកិច្ចមកំសុ, ពហិ គន្តុកាមា ឧដ្ឋាយ អគមំសុ. សត្ថា បន និសីទិត្វា ភត្តកិច្ចំ ករិ. តស្ស ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ តា ឥត្ថិយោ, ‘‘ភន្តេ, មហាកាឡោ អម្ហាកំ អនុមោទនំ កត្វា អាគច្ឆិស្សតិ, តុម្ហេ បុរតោ គច្ឆថា’’តិ វទិំសុ. សត្ថា ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា បុរតោ អគមាសិ. គាមទ្វារំ បត្វា ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយិំសុ ‘‘កិំ នាមេតំ សត្ថារា កតំ, ញត្វា នុ ខោ កតំ, ឧទាហុ អជានិត្វា. ហិយ្យោ ចូឡកាឡស្ស បុរតោ គតត្តា បព្ពជ្ជន្តរាយោ ជាតោ, អជ្ជ អញ្ញស្ស បុរតោ គតត្តា អន្តរាយោ នាហោសិ. ឥទានិ មហាកាឡំ ឋបេត្វា អាគតោ, សីលវា ខោ បន ភិក្ខុ អាចារសម្បន្នោ, ករិស្សតិ នុ ខោ តស្ស បព្ពជ្ជន្តរាយ’’ន្តិ. សត្ថា តេសំ វចនំ សុត្វា និវត្តិត្វា ឋិតោ ‘‘កិំ កថេថ, ភិក្ខវេ’’តិ បុច្ឆិ. តេ តមត្ថំ អារោចេសុំ. ‘‘កិំ បន តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, ចូឡកាឡំ វិយ មហាកាឡំ សល្លក្ខេថា’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’. តស្ស ហិ ទ្វេ បជាបតិយោ, ឥមស្ស អដ្ឋ. ‘‘អដ្ឋហិ បរិក្ខិបិត្វា គហិតោ កិំ ករិស្សតិ, ភន្តេ’’តិ? សត្ថា ‘‘មា, ភិក្ខវេ, ឯវំ អវចុត្ថ, ចូឡកាឡោ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ សុភារម្មណពហុលោ វិហរតិ, បបាតេ ឋិតោ ទុព្ពលរុក្ខសទិសោ. មយ្ហំ បន បុត្តោ មហាកាឡោ អសុភានុបស្សី វិហរតិ, ឃនសេលបព្ពតោ វិយ អចលោ’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

៧.

‘‘សុភានុបស្សិំ វិហរន្តំ, ឥន្ទ្រិយេសុ អសំវុតំ;

ភោជនម្ហិ ចាមត្តញ្ញុំ, កុសីតំ ហីនវីរិយំ;

តំ វេ បសហតិ មារោ, វាតោ រុក្ខំវ ទុព្ពលំ.

៨.

‘‘អសុភានុបស្សិំ វិហរន្តំ, ឥន្ទ្រិយេសុ សុសំវុតំ;

ភោជនម្ហិ ច មត្តញ្ញុំ, សទ្ធំ អារទ្ធវីរិយំ;

តំ វេ នប្បសហតី មារោ, វាតោ សេលំវ បព្ពត’’ន្តិ.

តត្ថ សុភានុបស្សិំ វិហរន្តន្តិ សុតំ អនុបស្សន្តំ, ឥដ្ឋារម្មណេ មានសំ វិស្សជ្ជេត្វា វិហរន្តន្តិ អត្ថោ. យោ ហិ បុគ្គលោ និមិត្តគ្គាហំ អនុព្យញ្ជនគ្គាហំ គណ្ហន្តោ ‘‘នខា សោភនា’’តិ គណ្ហាតិ, ‘‘អង្គុលិយោ សោភនា’’តិ គណ្ហាតិ, ‘‘ហត្ថបាទា, ជង្ឃា, ឩរុ, កដិ, ឧទរំ, ថនា, គីវា, ឱដ្ឋា, ទន្តា, មុខំ, នាសា, អក្ខីនិ, កណ្ណា, ភមុកា, នលាដំ, កេសា, សោភនា’’តិ គណ្ហាតិ, ‘‘កេសា, លោមា, នខា, ទន្តា, តចោ, សោភនា’’តិ គណ្ហាតិ, វណ្ណោ សុភោ, សណ្ឋានំ សុភន្តិ, អយំ សុភានុបស្សី នាម. ឯវំ តំ សុភានុបស្សិំ វិហរន្តំ. ឥន្ទ្រិយេសូតិ ចក្ខាទីសុ ឆសុ ឥន្ទ្រិយេសុ. អសំវុតន្តិ ចក្ខុទ្វារាទីនិ អរក្ខន្តំ. បរិយេសនមត្តា បដិគ្គហណមត្តា បរិភោគមត្តាតិ ឥមិស្សា មត្តាយ អជាននតោ ភោជនម្ហិ ចាមត្តញ្ញុំ. អបិច បច្ចវេក្ខណមត្តា វិស្សជ្ជនមត្តាតិ ឥមិស្សាបិ មត្តាយ អជាននតោ អមត្តញ្ញុំ, ឥទំ ភោជនំ ធម្មិកំ, ឥទំ អធម្មិកន្តិបិ អជានន្តំ. កាមច្ឆន្ទព្យាបាទវិហិំសាវិតក្កវសិតាយ កុសីតំ. ហីនវីរិយន្តិ និព្ពីរិយំ ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ វីរិយករណរហិតំ. បសហតីតិ អភិភវតិ អជ្ឈោត្ថរតិ. វាតោ រុក្ខំវ ទុព្ពលន្តិ ពលវវាតោ ឆិន្នបបាតេ ជាតំ ទុព្ពលរុក្ខំ វិយ. យថា ហិ សោ វាតោ តស្ស ទុព្ពលរុក្ខស្ស បុប្ផផលបល្លវាទីនិបិ បាតេតិ, ខុទ្ទកសាខាបិ ភញ្ជតិ, មហាសាខាបិ ភញ្ជតិ, សមូលកម្បិ តំ រុក្ខំ ឧប្បាដេត្វា ឧទ្ធំមូលំ អធោសាខំ កត្វា គច្ឆតិ, ឯវមេវ ឯវរូបំ បុគ្គលំ អន្តោ ឧប្បន្នោ កិលេសមារោ បសហតិ, ពលវវាតោ ទុព្ពលរុក្ខស្ស បុប្ផផលបល្លវាទិបាតនំ វិយ ខុទ្ទានុខុទ្ទកាបត្តិអាបជ្ជនម្បិ ករោតិ, ខុទ្ទកសាខាភញ្ជនំ វិយ និស្សគ្គិយាទិអាបត្តិអាបជ្ជនម្បិ ករោតិ, មហាសាខាភញ្ជនំ វិយ តេរសសង្ឃាទិសេសាបត្តិអាបជ្ជនម្បិ ករោតិ, ឧប្បាដេត្វា ឧទ្ធំ, មូលកំ ហេដ្ឋាសាខំ កត្វា បាតនំ វិយ បារាជិកាបត្តិអាបជ្ជនម្បិ ករោតិ, ស្វាក្ខាតសាសនា នីហរិត្វា កតិបាហេនេវ គិហិភាវំ បាបេតីតិ ឯវំ ឯវរូបំ បុគ្គលំ កិលេសមារោ អត្តនោ វសេ វត្តេតីតិ អត្ថោ.

អសុភានុបស្សិន្តិ ទសសុ អសុភេសុ អញ្ញតរំ អសុភំ បស្សន្តំ បដិកូលមនសិការេ យុត្តំ កេសេ អសុភតោ បស្សន្តំ លោមេ នខេ ទន្តេ តចំ វណ្ណំ សណ្ឋានំ អសុភតោ បស្សន្តំ. ឥន្ទ្រិយេសូតិ ឆសុ ឥន្ទ្រិយេសុ. សុសំវុតន្តិ និមិត្តាទិគ្គាហរហិតំ បិហិតទ្វារំ. អមត្តញ្ញុតាបដិក្ខេបេន ភោជនម្ហិ ច មត្តញ្ញុំ. សទ្ធន្តិ កម្មស្ស ចេវ ផលស្ស ច សទ្ទហនលក្ខណាយ លោកិកាយ សទ្ធាយ ចេវ តីសុ វត្ថូសុ អវេច្ចប្បសាទសង្ខាតាយ លោកុត្តរសទ្ធាយ ច សមន្នាគតំ. អារទ្ធវីរិយន្តិ បគ្គហិតវីរិយំ បរិបុណ្ណវីរិយំ. តំ វេតិ ឯវរូបំ តំ បុគ្គលំ យថា ទុព្ពលវាតោ សណិកំ បហរន្តោ ឯកគ្ឃនំ សេលំ ចាលេតុំ ន សក្កោតិ, តថា អព្ភន្តរេ ឧប្បជ្ជមានោបិ ទុព្ពលកិលេសមារោ នប្បសហតិ, ខោភេតុំ វា ចាលេតុំ វា ន សក្កោតីតិ អត្ថោ.

តាបិ ខោ តស្ស បុរាណទុតិយិកាយោ ថេរំ បរិវារេត្វា ‘‘ត្វំ កំ អាបុច្ឆិត្វា បព្ពជិតោ, ឥទានិ គិហី ភវិស្សសិ ន ភវិស្សសី’’តិអាទីនិ វត្វា កាសាវំ នីហរិតុកាមា អហេសុំ. ថេរោ តាសំ អាការំ សល្លក្ខេត្វា និសិន្នាសនា វុដ្ឋាយ ឥទ្ធិយា ឧប្បត្តិត្វា កូដាគារកណ្ណិកំ ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា អាកាសេនាគន្ត្វា សត្ថរិ គាថា បរិយោសាបេន្តេយេវ សត្ថុ សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ អភិត្ថវន្តោ អាកាសតោ ឱតរិត្វា តថាគតស្ស បាទេ វន្ទិ.

គាថាបរិយោសានេ សម្បត្តភិក្ខូ សោតាបត្តិផលាទីសុ បតិដ្ឋហិំសូតិ.

មហាកាឡត្ថេរវត្ថុ ឆដ្ឋំ.

៧. ទេវទត្តវត្ថុ

អនិក្កសាវោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ រាជគហេ ទេវទត្តស្ស កាសាវលាភំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ ទ្វេ អគ្គសាវកា បញ្ចសតេ បញ្ចសតេ អត្តនោ អត្តនោ បរិវារេ អាទាយ សត្ថារំ អាបុច្ឆិត្វា វន្ទិត្វា ជេតវនតោ រាជគហំ អគមំសុ. រាជគហវាសិនោ ទ្វេបិ តយោបិ ពហូបិ ឯកតោ ហុត្វា អាគន្តុកទានំ អទំសុ. អថេកទិវសំ អាយស្មា សារិបុត្តោ អនុមោទនំ ករោន្តោ ‘‘ឧបាសកា ឯកោ សយំ ទានំ ទេតិ, បរំ ន សមាទបេតិ, សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ ភោគសម្បទំ លភតិ, នោ បរិវារសម្បទំ. ឯកោ សយំ ន ទេតិ, បរំ សមាទបេតិ, សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ បរិវារសម្បទំ លភតិ, នោ ភោគសម្បទំ. ឯកោ សយម្បិ ន ទេតិ, បរម្បិ ន សមាទបេតិ, សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ កញ្ជិកមត្តម្បិ កុច្ឆិបូរំ ន លភតិ, អនាថោ ហោតិ និប្បច្ចយោ. ឯកោ សយម្បិ ទេតិ, បរម្បិ សមាទបេតិ, សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ អត្តភាវសតេបិ អត្តភាវសហស្សេបិ អត្តភាវសតសហស្សេបិ ភោគសម្បទញ្ចេវ បរិវារសម្បទញ្ច លភតី’’តិ ឯវំ ធម្មំ ទេសេសិ.

តមេកោ បណ្ឌិតបុរិសោ ធម្មំ សុត្វា ‘‘អច្ឆរិយា វត ភោ, អព្ភុតា វត ភោ ធម្មទេសនា, សុការណំ កថិតំ, មយា ឥមាសំ ទ្វិន្នំ សម្បត្តីនំ និប្ផាទកំ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘ភន្តេ, ស្វេ មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ ថេរំ និមន្តេសិ. ‘‘កិត្តកេហិ តេ ភិក្ខូហិ អត្ថោ ឧបាសកា’’តិ. ‘‘កិត្តកា បន វោ, ភន្តេ, បរិវារា’’តិ? ‘‘សហស្សមត្តា ឧបាសកា’’តិ. ‘‘សព្ពេហិ សទ្ធិំយេវ ស្វេ ភិក្ខំ គណ្ហថ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ថេរោ អធិវាសេសិ’’. ឧបាសកោ នគរវីថិយំ ចរន្តោ – ‘‘អម្មា, តាតា, មយា ភិក្ខុសហស្សំ និមន្តិតំ, តុម្ហេ កិត្តកានំ ភិក្ខូនំ ភិក្ខំ ទាតុំ សក្ខិស្សថ, តុម្ហេ កិត្តកាន’’ន្តិ សមាទបេសិ. មនុស្សា អត្តនោ អត្តនោ បហោនកនិយាមេន – ‘‘មយំ ទសន្នំ ទស្សាម, មយំ វីសតិយា, មយំ សតស្សា’’តិ អាហំសុ. ឧបាសកោ – ‘‘តេន ហិ ឯកស្មិំ ឋានេ សមាគមំ កត្វា ឯកតោវ បរិវិសិស្សាម, សព្ពេ តិលតណ្ឌុលសប្បិមធុផាណិតាទីនិ សមាហរថា’’តិ ឯកស្មិំ ឋានេ សមាហរាបេសិ.

អថស្ស ឯកោ កុដុម្ពិកោ សតសហស្សគ្ឃនិកំ គន្ធកាសាវវត្ថំ ទត្វា – ‘‘សចេ តេ ទានវត្តំ នប្បហោតិ, ឥទំ វិស្សជ្ជេត្វា យំ ឩនំ, តំ បូរេយ្យាសិ. សចេ បហោតិ, យស្សិច្ឆសិ, តស្ស ភិក្ខុនោ ទទេយ្យាសី’’តិ អាហ. តទា តស្ស សព្ពំ ទានវត្តំ បហោសិ, កិញ្ចិ ឩនំ នាម នាហោសិ. សោ មនុស្សេ បុច្ឆិ – ‘‘ឥទំ, អយ្យា, កាសាវំ ឯកេន កុដុម្ពិកេន ឯវំ នាម វត្វា ទិន្នំ អតិរេកំ ជាតំ, កស្ស នំ ទេមា’’តិ. ឯកច្ចេ ‘‘សារិបុត្តត្ថេរស្សា’’តិ អាហំសុ. ឯកច្ចេ ‘‘ថេរោ សស្សបាកសមយេ អាគន្ត្វា គមនសីលោ, ទេវទត្តោ អម្ហាកំ មង្គលាមង្គលេសុ សហាយោ ឧទកមណិកោ វិយ និច្ចំ បតិដ្ឋិតោ, តស្ស តំ ទេមា’’តិ អាហំសុ. សម្ពហុលិកាយ កថាយបិ ‘‘ទេវទត្តស្ស ទាតព្ព’’ន្តិ វត្តារោ ពហុតរា អហេសុំ, អថ នំ ទេវទត្តស្ស អទំសុ. សោ តំ ឆិន្ទិត្វា សិព្ពិត្វា រជិត្វា និវាសេត្វា បារុបិត្វា វិចរតិ. តំ ទិស្វា មនុស្សា ‘‘នយិទំ ទេវទត្តស្ស អនុច្ឆវិកំ, សារិបុត្តត្ថេរស្ស អនុច្ឆវិកំ. ទេវទត្តោ អត្តនោ អននុច្ឆវិកំ និវាសេត្វា បារុបិត្វា វិចរតី’’តិ វទិំសុ. អថេកោ ទិសាវាសិកោ ភិក្ខុ រាជគហា សាវត្ថិំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា កតបដិសន្ថារោ សត្ថារា ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ ផាសុវិហារំ បុច្ឆិតោ អាទិតោ បដ្ឋាយ សព្ពំ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. សត្ថា ‘‘ន ខោ ភិក្ខុ ឥទានេវេសោ អត្តនោ អននុច្ឆវិកំ វត្ថំ ធារេតិ, បុព្ពេបិ ធារេសិយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពារាណសិវាសី ឯកោ ហត្ថិមារកោ ហត្ថិំ មារេត្វា មារេត្វា ទន្តេ ច នខេ ច អន្តានិ ច ឃនមំសញ្ច អាហរិត្វា វិក្កិណន្តោ ជីវិតំ កប្បេតិ. អថេកស្មិំ អរញ្ញេ អនេកសហស្សា ហត្ថិនោ គោចរំ គហេត្វា គច្ឆន្តា បច្ចេកពុទ្ធេ ទិស្វា តតោ បដ្ឋាយ គច្ឆមានា គមនាគមនកាលេ ជណ្ណុកេហិ និបតិត្វា វន្ទិត្វា បក្កមន្តិ. ឯកទិវសញ្ហិ ហត្ថិមារកោ តំ កិរិយំ ទិស្វា – ‘‘អហំ ឥមេ កិច្ឆេន មារេមិ, ឥមេ ច គមនាគមនកាលេ បច្ចេកពុទ្ធេ វន្ទន្តិ, កិំ នុ ខោ ទិស្វា វន្ទន្តី’’តិ ចិន្តេន្តោ – ‘‘កាសាវ’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា, ‘‘មយាបិ ឥទានិ កាសាវំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯកស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស ជាតស្សរំ ឱរុយ្ហ ន្ហាយន្តស្ស តីរេ ឋបិតេសុ កាសាវេសុ ចីវរំ ថេនេត្វា តេសំ ហត្ថីនំ គមនាគមនមគ្គេ សត្តិំ គហេត្វា សសីសំ បារុបិត្វា និសីទតិ. ហត្ថិនោ តំ ទិស្វា – ‘‘បច្ចេកពុទ្ធោ’’តិ សញ្ញាយ វន្ទិត្វា បក្កមន្តិ. សោ តេសំ សព្ពបច្ឆតោ គច្ឆន្តំ សត្តិយា បហរិត្វា មារេត្វា ទន្តាទីនិ គហេត្វា សេសំ ភូមិយំ និខណិត្វា គច្ឆតិ. អបរភាគេ ពោធិសត្តោ ហត្ថិយោនិយំ បដិសន្ធិំ គហេត្វា ហត្ថិជេដ្ឋកោ យូថបតិ អហោសិ. តទាបិ សោ តថេវ ករោតិ. មហាបុរិសោ អត្តនោ បរិសាយ បរិហានិំ ញត្វា, ‘‘កុហិំ ឥមេ ហត្ថី គតា, មន្ទា ជាតា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ន ជានាម, សាមី’’តិ វុត្តេ, ‘‘កុហិញ្ចិ គច្ឆន្តា មំ អនាបុច្ឆិត្វា ន គមិស្សន្តិ, បរិបន្ថេន ភវិតព្ព’’ន្តិ វត្វា, ‘‘ឯកស្មិំ ឋានេ កាសាវំ បារុបិត្វា និសិន្នស្ស សន្តិកា បរិបន្ថេន ភវិតព្ព’’ន្តិ បរិសង្កិត្វា, ‘‘តំ បរិគ្គណ្ហិតុំ វដ្ដតី’’តិ សព្ពេ ហត្ថី បុរតោ បេសេត្វា សយំ បច្ឆតោ វិលម្ពមានោ អាគច្ឆតិ. សោ សេសហត្ថីសុ វន្ទិត្វា គតេសុ មហាបុរិសំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ចីវរំ សំហរិត្វា សត្តិំ វិស្សជ្ជិ. មហាបុរិសោ សតិំ ឧប្បដ្ឋបេត្វា អាគច្ឆន្តោ បច្ឆតោ បដិក្កមិត្វា សត្តិំ វិវជ្ជេសិ. អថ នំ ‘‘ឥមិនា ឥមេ ហត្ថី នាសិតា’’តិ គណ្ហិតុំ បក្ខន្ទិ. ឥតរោ ឯកំ រុក្ខំ បុរតោ កត្វា និលីយិ. អថ ‘‘នំ រុក្ខេន សទ្ធិំ សោណ្ឌាយ បរិក្ខិបិត្វា គហេត្វា ភូមិយំ បោថេស្សាមី’’តិ តេន នីហរិត្វា ទស្សិតំ កាសាវំ ទិស្វា – ‘‘សចាហំ ឥមស្មិំ ទុព្ភិស្សាមិ, អនេកសហស្សេសុ មេ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធខីណាសវេសុ លជ្ជា នាម ភិន្នា ភវិស្សតី’’តិ អធិវាសេត្វា – ‘‘តយា មេ ឯត្តកា ញាតកា នាសិតា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, សាមី’’តិ. ‘‘កស្មា ឯវំ ភារិយកម្មមកាសិ, អត្តនោ អននុច្ឆវិកំ វីតរាគានំ អនុច្ឆវិកំ វត្ថំ បរិទហិត្វា ឯវរូបំ កម្មំ ករោន្តេន ភារិយំ តយា កត’’ន្តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា ឧត្តរិបិ នំ និគ្គណ្ហន្តោ ‘‘អនិក្កសាវោ កាសាវំ…បេ… ស វេ កាសាវមរហតី’’តិ គាថំ វត្វា – ‘‘អយុត្តំ តេ កត’’ន្តិ វត្វា តំ វិស្សជ្ជេសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា, ‘‘តទា ហត្ថិមារកោ ទេវទត្តោ អហោសិ, តស្ស និគ្គាហកោ ហត្ថិនាគោ អហមេវា’’តិ ជាតកំ សមោធានេត្វា, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ ទេវទត្តោ អត្តនោ អននុច្ឆវិកំ វត្ថំ ធារេសិយេវា’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

៩.

‘‘អនិក្កសាវោ កាសាវំ, យោ វត្ថំ បរិទហិស្សតិ;

អបេតោ ទមសច្ចេន, ន សោ កាសាវមរហតិ.

១០.

‘‘យោ ច វន្តកសាវស្ស, សីលេសុ សុសមាហិតោ;

ឧបេតោ ទមសច្ចេន, ស វេ កាសាវមរហតី’’តិ.

ឆទ្ទន្តជាតកេនាបិ (ជា. ១.១៦.១២២-១២៣) ច អយមត្ថោ ទីបេតព្ពោ.

តត្ថ អនិក្កសាវោតិ រាគាទីហិ កសាវេហិ សកសាវោ. បរិទហិស្សតីតិ និវាសនបារុបនអត្ថរណវសេន បរិភុញ្ជិស្សតិ. បរិធស្សតីតិបិ បាឋោ. អបេតោ ទមសច្ចេនាតិ ឥន្ទ្រិយទមេន ចេវ បរមត្ថសច្ចបក្ខិកេន វចីសច្ចេន ច អបេតោ, វិយុត្តោ បរិច្ចត្ថោតិ អត្ថោ. ន សោតិ សោ ឯវរូបោ បុគ្គលោ កាសាវំ បរិទហិតុំ នារហតិ. វន្តកសាវស្សាតិ ចតូហិ មគ្គេហិ វន្តកសាវោ ឆឌ្ឌិតកសាវោ បហីនកសាវោ អស្ស. សីលេសូតិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលេសុ. សុសមាហិតោតិ សុដ្ឋុ សមាហិតោ សុដ្ឋិតោ. ឧបេតោតិ ឥន្ទ្រិយទមេន ចេវ វុត្តប្បការេន ច សច្ចេន ឧបគតោ. ស វេតិ សោ ឯវរូបោ បុគ្គលោ តំ គន្ធកាសាវវត្ថំ អរហតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ សោ ទិសាវាសិកោ ភិក្ខុ សោតាបន្នោ អហោសិ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ. ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា អហោសីតិ.

ទេវទត្តវត្ថុ សត្តមំ.

៨. សារិបុត្តត្ថេរវត្ថុ

អសារេ សារមតិនោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អគ្គសាវកេហិ និវេទិតំ សញ្ចយស្ស អនាគមនំ អារព្ភ កថេសិ.

តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – អម្ហាកញ្ហិ សត្ថា ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ អមរវតិយា នាម នគរេ សុមេធោ នាម ព្រាហ្មណកុមារោ ហុត្វា សព្ពសិប្បេសុ និប្ផត្តិំ បត្វា មាតាបិតូនំ អច្ចយេន អនេកកោដិសង្ខ្យំ ធនំ បរិច្ចជិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តេ វសន្តោ ឈានាភិញ្ញា និព្ពត្តេត្វា អាកាសេន គច្ឆន្តោ ទីបង្ករទសពលស្ស សុទស្សនវិហារតោ រម្មវតីនគរំ បវិសនត្ថាយ មគ្គំ សោធយមានំ ជនំ ទិស្វា សយម្បិ ឯកំ បទេសំ គហេត្វា មគ្គំ សោធេតិ. តស្មិំ អសោធិតេយេវ អាគតស្ស សត្ថុនោ អត្តានំ សេតុំ កត្វា កលលេ អជិនចម្មំ អត្ថរិត្វា ‘‘សត្ថា សសាវកសង្ឃោ កលលំ អនក្កមិត្វា មំ អក្កមន្តោ គច្ឆតូ’’តិ និបន្នោ. សត្ថារា តំ ទិស្វាវ ‘‘ពុទ្ធង្កុរោ ឯស, អនាគតេ កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ បរិយោសានេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកតោ. តស្ស សត្ថុនោ អបរភាគេ ‘‘កោណ្ឌញ្ញោ មង្គលោ សុមនោ រេវតោ សោភិតោ អនោមទស្សី បទុមោ នារទោ បទុមុត្តរោ សុមេធោ សុជាតោ បិយទស្សី អត្ថទស្សី ធម្មទស្សី សិទ្ធត្ថោ តិស្សោ ផុស្សោ វិបស្សី សិខី វេស្សភូ កកុសន្ធោ កោណាគមនោ កស្សបោ’’តិ លោកំ ឱភាសេត្វា ឧប្បន្នានំ ឥមេសម្បិ តេវីសតិយា ពុទ្ធានំ សន្តិកេ លទ្ធព្យាករណោ, ‘‘ទស បារមិយោ, ទស ឧបបារមិយោ, ទស បរមត្ថបារមិយោ’’តិ សមត្តិំស បារមិយោ បូរេត្វា វេស្សន្តរត្តភាវេ ឋិតោ បថវិកម្បនានិ មហាទានានិ ទត្វា បុត្តទារំ បរិច្ចជិត្វា អាយុបរិយោសានេ តុសិតបុរេ និព្ពត្តិត្វា តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា ទស សហស្សចក្កវាឡទេវតាហិ សន្និបតិត្វា –

‘‘កាលោ ទេវ មហាវីរ, ឧប្បជ្ជ មាតុកុច្ឆិយំ;

សទេវកំ តារយន្តោ, ពុជ្ឈស្សុ អមតំ បទ’’ន្តិ. (ពុ. វំ. ១.៦៧) –

វុត្តេ –

‘‘កាលំ ទេសញ្ច ទីបញ្ច, កុលំ មាតរមេវ ច;

ឥមេ បញ្ច វិលោកេត្វា, ឧប្បជ្ជតិ មហាយសោ’’តិ. –

បញ្ច មហាវិលោកនានិ វិលោកេត្វា តតោ ចុតោ សក្យរាជកុលេ បដិសន្ធិំ គហេត្វា ទសមាសច្ចយេន មាតុកុច្ឆិតោ វិជាយិ. សោឡសវស្សកាលេ តត្ថ មហាសម្បត្តិយា បរិហរិយមានោ អនុក្កមេន ភទ្រយោព្ពនំ បត្វា តិណ្ណំ ឧតូនំ អនុច្ឆវិកេសុ តីសុ បាសាទេសុ ទេវលោកសិរិំ វិយ រជ្ជសិរិំ អនុភវន្តោ ឧយ្យានកីឡាយ គមនសមយេ អនុក្កមេន ជិណ្ណព្យាធិមតសង្ខាតេ តយោ ទេវទូតេ ទិស្វា សញ្ជាតសំវេគោ និវត្តិត្វា ចតុត្ថវារេ បព្ពជិតំ ទិស្វា, ‘‘សាធុ បព្ពជ្ជា’’តិ បព្ពជ្ជាយ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា ឧយ្យានំ គន្ត្វា តត្ថ ទិវសំ ខេបេត្វា មង្គលបោក្ខរណីតីរេ និសិន្នោ កប្បកវេសំ គហេត្វា អាគតេន វិស្សកម្មេន ទេវបុត្តេន អលង្កតបដិយត្តោ រាហុលកុមារស្ស ជាតសាសនំ សុត្វា បុត្តសិនេហស្ស ពលវភាវំ ញត្វា, ‘‘យាវ ឥទំ ពន្ធនំ ន វឌ្ឍតិ, តាវទេវ នំ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា សាយំ នគរំ បវិសន្តោ –

‘‘និព្ពុតា នូន សា មាតា, និព្ពុតោ នូន សោ បិតា;

និព្ពុតា នូន សា នារី, យស្សាយំ ឦទិសោ បតី’’តិ. –

កិសាគោតមិយា នាម បិតុច្ឆាធីតាយ ភាសិតំ ឥមំ គាថំ សុត្វា, ‘‘អហំ ឥមាយ និព្ពុតបទំ សាវិតោ’’តិ មុត្តាហារំ ឱមុញ្ចិត្វា តស្សា បេសេត្វា អត្តនោ ភវនំ បវិសិត្វា សិរិសយនេ និសិន្នោ និទ្ទោបគតានំ នាដកិត្ថីនំ វិប្បការំ ទិស្វា និព្ពិន្នហទយោ ឆន្នំ ឧដ្ឋាបេត្វា កណ្ឌកំ អាហរាបេត្វា តំ អារុយ្ហ ឆន្នសហាយោ ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតាហិ បរិវុតោ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា អនោមានទីតីរេ បព្ពជិត្វា អនុក្កមេន រាជគហំ គន្ត្វា តត្ថ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បណ្ឌវបព្ពតបព្ភារេ និសិន្នោ មគធរញ្ញា រជ្ជេន និមន្តិយមានោ តំ បដិក្ខិបិត្វា សព្ពញ្ញុតំ បត្វា អត្តនោ វិជិតំ អាគមនត្ថាយ តេន គហិតបដិញ្ញោ អាឡារញ្ច ឧទកញ្ច ឧបសង្កមិត្វា តេសំ សន្តិកេ អធិគតវិសេសំ អនលង្ករិត្វា ឆព្ពស្សានិ មហាបធានំ បទហិត្វា វិសាខបុណ្ណមទិវសេ បាតោវ សុជាតាយ ទិន្នបាយសំ បរិភុញ្ជិត្វា នេរញ្ជរាយ នទិយា សុវណ្ណបាតិំ បវាហេត្វា នេរញ្ជរាយ នទិយា តីរេ មហាវនសណ្ឌេ នានាសមាបត្តីហិ ទិវសភាគំ វីតិនាមេត្វា សាយន្ហសមយេ សោត្តិយេន ទិន្នំ តិណំ គហេត្វា កាឡេន នាគរាជេន អភិត្ថុតគុណោ ពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ តិណានិ សន្ថរិត្វា ‘‘ន តាវិមំ បល្លង្កំ ភិន្ទិស្សាមិ, យាវ មេ អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ ន មុច្ចិស្សតី’’តិ បដិញ្ញំ កត្វា បុរត្ថាភិមុខោ និសីទិត្វា សូរិយេ អនត្ថង្គមិតេយេវ មារពលំ វិធមិត្វា បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសញាណំ, មជ្ឈិមយាមេ ចុតូបបាតញាណំ បត្វា បច្ឆិមយាមាវសានេ បច្ចយាការេ ញាណំ ឱតារេត្វា អរុណុគ្គមនេ ទសពលចតុវេសារជ្ជាទិសព្ពគុណបដិមណ្ឌិតំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈិត្វា សត្តសត្តាហំ ពោធិមណ្ឌេ វីតិនាមេត្វា អដ្ឋមេ សត្តាហេ អជបាលនិគ្រោធមូលេ និសិន្នោ ធម្មគម្ភីរតាបច្ចវេក្ខណេន អប្បោស្សុក្កតំ អាបជ្ជមានោ ទសសហស្សចក្កវាឡមហាព្រហ្មបរិវារេន សហម្បតិព្រហ្មុនា អាយាចិតធម្មទេសនោ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេត្វា ព្រហ្មុនោ អជ្ឈេសនំ អធិវាសេត្វា, ‘‘កស្ស នុ ខោ អហំ បឋមំ ធម្មំ ទេសេយ្យ’’ន្តិ ឱលោកេន្តោ អាឡារុទកានំ កាលកតភាវំ ញត្វា បញ្ចវគ្គិយានំ ភិក្ខូនំ ពហូបការតំ អនុស្សរិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា កាសិបុរំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ ឧបកេន សទ្ធិំ មន្តេត្វា អាសាឡ្ហិបុណ្ណមទិវសេ ឥសិបតនេ មិគទាយេ បញ្ចវគ្គិយានំ វសនដ្ឋានំ បត្វា តេ អននុច្ឆវិកេន សមុទាចារេន សមុទាចរន្តេ សញ្ញាបេត្វា អញ្ញាតកោណ្ឌញ្ញប្បមុខេ អដ្ឋារស ព្រហ្មកោដិយោ អមតបានំ បាយេន្តោ ធម្មចក្កំ បវត្តេត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ បញ្ចមិយំ បក្ខស្ស សព្ពេបិ តេ ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា តំ ទិវសមេវ យសកុលបុត្តស្ស ឧបនិស្សយសម្បត្តិំ ទិស្វា តំ រត្តិភាគេ និព្ពិន្ទិត្វា គេហំ បហាយ និក្ខន្តំ ទិស្វា, ‘‘ឯហិ យសា’’តិ បក្កោសិត្វា តស្មិំយេវ រត្តិភាគេ សោតាបត្តិផលំ បាបេត្វា បុនទិវសេ អរហត្តំ បាបេត្វា អបរេបិ តស្ស សហាយកេ ចតុបណ្ណាស ជនេ ឯហិភិក្ខុបព្ពជ្ជាយ បព្ពាជេត្វា អរហត្តំ បាបេសិ.

ឯវំ លោកេ ឯកសដ្ឋិយា អរហន្តេសុ ជាតេសុ វុដ្ឋវស្សោ បវារេត្វា, ‘‘ចរថ, ភិក្ខវេ, ចារិក’’ន្តិ សដ្ឋិ ភិក្ខូ ទិសាសុ បេសេត្វា សយំ ឧរុវេលំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ កប្បាសិកវនសណ្ឌេ តិំស ជនេ ភទ្ទវគ្គិយកុមារេ វិនេសិ. តេសុ សព្ពបច្ឆិមកោ សោតាបន្នោ សព្ពុត្តមោ អនាគាមី អហោសិ. តេ សព្ពេបិ ឯហិភិក្ខុភាវេនេវ បព្ពាជេត្វា ទិសាសុ បេសេត្វា សយំ ឧរុវេលំ គន្ត្វា អឌ្ឍុឌ្ឍានិ បាដិហារិយសហស្សានិ ទស្សេត្វា ឧរុវេលកស្សបាទយោ សហស្សជដិលបរិវារេ តេភាតិកជដិលេ វិនេត្វា ឯហិភិក្ខុភាវេនេវ បព្ពាជេត្វា គយាសីសេ និសីទាបេត្វា អាទិត្តបរិយាយទេសនាយ (មហាវ. ៥៤; សំ. និ. ៤.២៨) អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា តេន អរហន្តសហស្សេន បរិវុតោ ‘‘ពិម្ពិសាររញ្ញោ ទិន្នំ បដិញ្ញំ មោចេស្សាមី’’តិ រាជគហនគរូបចារេ លដ្ឋិវនុយ្យានំ គន្ត្វា, ‘‘សត្ថា កិរ អាគតោ’’តិ សុត្វា ទ្វាទសនហុតេហិ ព្រាហ្មណគហបតិកេហិ សទ្ធិំ អាគតស្ស រញ្ញោ មធុរធម្មកថំ កថេន្តោ រាជានំ ឯកាទសហិ នហុតេហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា ឯកនហុតំ សរណេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា បុនទិវសេ សក្កេន ទេវរាជេន មាណវកវណ្ណំ គហេត្វា អភិត្ថុតគុណោ រាជគហនគរំ បវិសិត្វា រាជនិវេសនេ កតភត្តកិច្ចោ វេឡុវនារាមំ បដិគ្គហេត្វា តត្ថេវ វាសំ កប្បេសិ. តត្ថ នំ សារិបុត្តមោគ្គល្លានា ឧបសង្កមិំសុ.

តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – អនុប្បន្នេយេវ ហិ ពុទ្ធេ រាជគហតោ អវិទូរេ ឧបតិស្សគាមោ កោលិតគាមោតិ ទ្វេ ព្រាហ្មណគាមា អហេសុំ. តេសុ ឧបតិស្សគាមេ សារិយា នាម ព្រាហ្មណិយា គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតទិវសេយេវ កោលិតគាមេ មោគ្គលិយា នាម ព្រាហ្មណិយាបិ គព្ភោ បតិដ្ឋាសិ. តានិ កិរ ទ្វេបិ កុលានិ យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា អាពទ្ធបដិពទ្ធសហាយកានេវ អហេសុំ, តាសំ ទ្វិន្នម្បិ ឯកទិវសមេវ គព្ភបរិហារំ អទំសុ. តា ឧភោបិ ទសមាសច្ចេយេន បុត្តេ វិជាយិំសុ. នាមគ្គហណទិវសេ សារិយា ព្រាហ្មណិយា បុត្តស្ស ឧបតិស្សគាមកេ ជេដ្ឋកុលស្ស បុត្តត្តា ឧបតិស្សោតិ នាមំ ករិំសុ, ឥតរស្ស កោលិតគាមេ ជេដ្ឋកុលស្ស បុត្តត្តា កោលិតោតិ នាមំ ករិំសុ. តេ ឧភោបិ វុឌ្ឍិមន្វាយ សព្ពសិប្បានំ បារំ អគមំសុ. ឧបតិស្សមាណវស្ស កីឡនត្ថាយ នទិំ វា ឧយ្យានំ វា គមនកាលេ បញ្ច សុវណ្ណសិវិកសតានិ បរិវារានិ ហោន្តិ, កោលិតមាណវស្ស បញ្ច អាជញ្ញយុត្តរថសតានិ. ទ្វេបិ ជនា បញ្ចបញ្ចមាណវកសតបរិវារា ហោន្តិ. រាជគហេ ច អនុសំវច្ឆរំ គិរគ្គសមជ្ជោ នាម អហោសិ. តេសំ ទ្វិន្នម្បិ ឯកដ្ឋានេយេវ មញ្ចំ ពន្ធន្តិ. ទ្វេបិ ឯកតោ និសីទិត្វា សមជ្ជំ បស្សន្តា ហសិតព្ពដ្ឋានេ ហសន្តិ, សំវេគដ្ឋានេ សំវេជេន្តិ, ទាយំ ទាតុំ យុត្តដ្ឋានេ ទាយំ ទេន្តិ. តេសំ ឥមិនាវ និយាមេន ឯកទិវសំ សមជ្ជំ បស្សន្តានំ បរិបាកគតត្តា ញាណស្ស បុរិមទិវសេសុ វិយ ហសិតព្ពដ្ឋានេ ហាសោ វា សំវេគដ្ឋានេ សំវេគោ វា ទាតុំ យុត្តដ្ឋានេ ទានំ វា នាហោសិ. ទ្វេបិ បន ជនា ឯវំ ចិន្តយិំសុ – ‘‘កិមេត្ថ ឱលោកេតព្ពំ អត្ថិ, សព្ពេបិមេ អប្បត្តេ វស្សសតេ អប្បណ្ណត្តិកភាវំ គមិស្សន្តិ, អម្ហេហិ បន ឯកំ មោក្ខធម្មំ បរិយេសិតុំ វដ្ដតី’’តិ អារម្មណំ គហេត្វា និសីទិំសុ. តតោ កោលិតោ ឧបតិស្សំ អាហ – ‘‘សម្ម ឧបតិស្ស, ន ត្វំ អញ្ញេសុ ទិវសេសុ វិយ ហដ្ឋបហដ្ឋោ, ឥទានិ អនត្តមនធាតុកោសិ, កិំ តេ សល្លក្ខិត’’ន្តិ? ‘‘សម្ម កោលិត, ឯតេសំ វោលោកនេ សារោ នត្ថិ, និរត្ថកមេតំ, អត្តនោ មោក្ខធម្មំ គវេសិតុំ វដ្ដតី’’តិ ឥទំ ចិន្តយន្តោ និសិន្នោម្ហិ. ត្វំ បន កស្មា អនត្តមនោសីតិ? សោបិ តថេវ អាហ. អថស្ស អត្តនា សទ្ធិំ ឯកជ្ឈាសយតំ ញត្វា ឧបតិស្សោ អាហ – ‘‘អម្ហាកំ ឧភិន្នម្បិ សុចិន្តិកំ, មោក្ខធម្មំ បន គវេសន្តេហិ ឯកា បព្ពជ្ជា លទ្ធុំ វដ្ដតិ. កស្ស សន្តិកេ បព្ពជាមា’’តិ?

តេន ខោ បន សមយេន សញ្ចយោ នាម បរិព្ពាជកោ រាជគហេ បដិវសតិ មហតិយា បរិព្ពាជកបរិសាយ សទ្ធិំ. តេ ‘‘តស្ស សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមា’’តិ បញ្ចមាណវកសតានិ ‘‘សិវិកាយោ ច រថេ ច គហេត្វា គច្ឆថា’’តិ ឧយ្យោជេត្វា ឯកាយ សិវិកាយ ឯកេន រថេន គន្ត្វា សញ្ចយស្ស សន្តិកេ បព្ពជិំសុ. តេសំ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ សញ្ចយោ អតិរេកលាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ អហោសិ. តេ កតិបាហេនេវ សព្ពំ សញ្ចយស្ស សមយំ បរិមទ្ទិត្វា, ‘‘អាចរិយ, តុម្ហាកំ ជាននសមយោ ឯត្តកោវ, ឧទាហុ ឧត្តរិម្បិ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘ឯត្តកោវ សព្ពំ តុម្ហេហិ ញាត’’ន្តិ វុត្តេ ចិន្តយិំសុ – ‘‘ឯវំ សតិ ឥមស្ស សន្តិកេ ព្រហ្មចរិយវាសោ និរត្ថកោ, មយំ យំ មោក្ខធម្មំ គវេសិតុំ និក្ខន្តា, សោ ឥមស្ស សន្តិកេ ឧប្បាទេតុំ ន សក្កា, មហា ខោ បន ជម្ពុទីបោ, គាមនិគមរាជធានិយោ ចរន្តា អទ្ធា មោក្ខធម្មទេសកំ កញ្ចិ អាចរិយំ លភិស្សាមា’’តិ. តតោ បដ្ឋាយ, ‘‘យត្ថ យត្ថ បណ្ឌិតា សមណព្រាហ្មណា អត្ថី’’តិ វទន្តិ, តត្ថ តត្ថ គន្ត្វា សាកច្ឆំ ករោន្តិ. តេហិ បុដ្ឋំ បញ្ហំ អញ្ញេ កថេតុំ ន សក្កោន្តិ, តេ បន តេសំ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តិ. ឯវំ សកលជម្ពុទីបំ បរិគ្គណ្ហិត្វា និវត្តិត្វា សកដ្ឋានមេវ អាគន្ត្វា, ‘‘សម្ម កោលិត, អម្ហេសុ យោ បឋមំ អមតំ អធិគច្ឆតិ, សោ ឥតរស្ស អារោចេតូ’’តិ កតិកំ អកំសុំ.

ឯវំ តេសុ កតិកំ កត្វា វិហរន្តេសុ សត្ថា វុត្តានុក្កមេន រាជគហំ បត្វា វេឡុវនំ បដិគ្គហេត្វា វេឡុវនេ វិហរតិ. តទា ‘‘ចរថ, ភិក្ខវេ, ចារិកំ ពហុជនហិតាយា’’តិ រតនត្តយគុណបកាសនត្ថំ ឧយ្យោជិតានំ ឯកសដ្ឋិយា អរហន្តានំ អន្តរេ បញ្ចវគ្គិយានំ អព្ភន្តរោ អស្សជិត្ថេរោ បដិនិវត្តិត្វា រាជគហំ អាគតោ, បុនទិវសេ បាតោវ បត្តចីវរមាទាយ រាជគហំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. តស្មិំ សមយេ ឧបតិស្សបរិព្ពាជកោបិ បាតោវ ភត្តកិច្ចំ កត្វា បរិព្ពាជការាមំ គច្ឆន្តោ ថេរំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មយា ឯវរូបោ បព្ពជិតោ នាម ន ទិដ្ឋបុព្ពោយេវ, យេ លោកេ អរហន្តោ វា អរហត្តមគ្គំ វា សមាបន្នា, អយំ តេសំ ភិក្ខូនំ អញ្ញតរោ, យំនូនាហំ ឥមំ ភិក្ខុំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆេយ្យំ – ‘កំសិ ត្វំ, អាវុសោ, ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតោ, កោ វា តេ សត្ថា, កស្ស វា ត្វំ ធម្មំ រោចេសី’’’តិ? អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អកាលោ ខោ ឥមំ ភិក្ខុំ បញ្ហំ បុច្ឆិតុំ, អន្តរឃរំ បវិដ្ឋោ បិណ្ឌាយ ចរតិ, យំនូនាហំ ឥមំ ភិក្ខុំ បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោ អនុពន្ធេយ្យំ, អត្ថិកេហិ ឧបញ្ញាតំ មគ្គ’’ន្តិ. សោ ថេរំ លទ្ធបិណ្ឌបាតំ អញ្ញតរំ ឱកាសំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា និសីទិតុកាមតញ្ចស្ស ញត្វា អត្តនោ បរិព្ពាជកបីឋកំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ, សោ ភត្តកិច្ចបរិយោសានេបិស្ស អត្តនោ កុណ្ឌិកាយ ឧទកំ អទាសិ.

ឯវំ អាចរិយវត្តំ កត្វា កតភត្តកិច្ចេន ថេរេន សទ្ធិំ មធុរបដិសន្ថារំ កត្វា ឯវមាហ – ‘‘វិប្បសន្នានិ ខោ បន តេ, អាវុសោ, ឥន្ទ្រិយានិ, បរិសុទ្ធោ ឆវិវណ្ណោ បរិយោទាតោ, កំសិ ត្វំ, អាវុសោ, ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតោ, កោ វា តេ សត្ថា, កស្ស វា ត្វំ ធម្មំ រោចេសី’’តិ បុច្ឆិ. ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ បរិព្ពាជកា នាម សាសនស្ស បដិបក្ខភូតា, ឥមស្ស សាសនស្ស គម្ភីរតំ ទស្សេស្សាមី’’តិ. អត្តនោ នវកភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘អហំ ខោ, អាវុសោ, នវោ អចិរបព្ពជិតោ, អធុនាគតោ ឥមំ ធម្មវិនយំ, ន តាវាហំ សក្ខិស្សាមិ វិត្ថារេន ធម្មំ ទេសេតុ’’ន្តិ. បរិព្ពាជកោ – ‘‘អហំ ឧបតិស្សោ នាម, ត្វំ យថាសត្តិយា អប្បំ វា ពហុំ វា វទ, ឯតំ នយសតេន នយសហស្សេន បដិវិជ្ឈិតុំ មយ្ហំ ភារោ’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ –

‘‘អប្បំ វា ពហុំ វា ភាសស្សុ, អត្ថំយេវ មេ ព្រូហិ;

អត្ថេនេវ មេ អត្ថោ, កិំ កាហសិ ព្យញ្ជនំ ពហុ’’ន្តិ. (មហាវ. ៦០);

ឯវំ វុត្តេ ថេរោ – ‘‘យេ ធម្មា ហេតុប្បភវា’’តិ (មហាវ. ៦០; អប. ថេរ ១.១.២៨៦) គាថមាហ. បរិព្ពាជកោ បឋមបទទ្វយមេវ សុត្វា សហស្សនយបដិមណ្ឌិតេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, ឥតរំ បទទ្វយំ សោតាបន្នកាលេ និដ្ឋាបេសិ. សោ សោតាបន្នោ ហុត្វា ឧបរិវិសេសេ អប្បវត្តន្តេ ‘‘ភវិស្សតិ ឯត្ថ ការណ’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា ថេរំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, មា ឧបរិ ធម្មទេសនំ វឌ្ឍយិត្ថ, ឯត្តកមេវ ហោតុ, កុហិំ អម្ហាកំ សត្ថា វសតី’’តិ? ‘‘វេឡុវនេ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, តុម្ហេ បុរតោ យាថ, មយ្ហំ ឯកោ សហាយកោ អត្ថិ, អម្ហេហិ ច អញ្ញមញ្ញំ កតិកា កតា ‘អម្ហេសុ យោ អមតំ បឋមំ អធិគច្ឆតិ, សោ ឥតរស្ស អារោចេតូ’តិ. អហំ តំ បដិញ្ញំ មោចេត្វា សហាយកំ គហេត្វា តុម្ហាកំ គតមគ្គេនេវ សត្ថុ សន្តិកំ អាគមិស្សាមីតិ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន ថេរស្ស បាទេសុ និបតិត្វា តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា ថេរំ ឧយ្យោជេត្វា បរិព្ពាជការាមាភិមុខោ អគមាសិ’’.

អថ ខោ កោលិតបរិព្ពាជកោ តំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា, ‘‘អជ្ជ មយ្ហំ សហាយកស្ស មុខវណ្ណោ ន អញ្ញទិវសេសុ វិយ, អទ្ធា តេន អមតំ អធិគតំ ភវិស្សតី’’តិ អមតាធិគមំ បុច្ឆិ. សោបិស្ស ‘‘អាមាវុសោ, អមតំ អធិគត’’ន្តិ បដិជានិត្វា តមេវ គាថំ អភាសិ. គាថាបរិយោសានេ កោលិតោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិត្វា អាហ – ‘‘កុហិំ កិរ, សម្ម, អម្ហាកំ សត្ថា វសតី’’តិ? ‘‘វេឡុវនេ កិរ, សម្ម, ឯវំ នោ អាចរិយេន អស្សជិត្ថេរេន កថិត’’ន្តិ. ‘‘តេន ហិ, សម្ម, អាយាម, សត្ថារំ បស្សិស្សាមា’’តិ. សារិបុត្តត្ថេរោ ច នាមេស សទាបិ អាចរិយបូជកោវ, តស្មា សហាយំ ឯវមាហ – ‘‘សម្ម, អម្ហេហិ អធិគតំ អមតំ អម្ហាកំ អាចរិយស្ស សញ្ចយបរិព្ពាជកស្សាបិ កថេស្សាម, ពុជ្ឈមានោ បដិវិជ្ឈិស្សតិ, អប្បដិវិជ្ឈន្តោ អម្ហាកំ សទ្ទហិត្វា សត្ថុ, សន្តិកំ គមិស្សតិ, ពុទ្ធានំ ទេសនំ សុត្វា មគ្គផលបដិវេធំ ករិស្សតី’’តិ. តតោ ទ្វេបិ ជនា សញ្ចយស្ស សន្តិកំ អគមំសុ.

សញ្ចយោ តេ ទិស្វាវ – ‘‘កិំ, តាតា, កោចិ វោ អមតមគ្គទេសកោ លទ្ធោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, អាចរិយ, លទ្ធោ, ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ, ធម្មោ លោកេ ឧប្បន្នោ, សង្ឃោ លោកេ ឧប្បន្នោ, តុម្ហេ តុច្ឆេ អសារេ វិចរថ, តស្មា ឯថ, សត្ថុ សន្តិកំ គមិស្សាមា’’តិ. ‘‘គច្ឆថ តុម្ហេ, នាហំ សក្ខិស្សាមី’’តិ. ‘‘កិំ ការណាហិ’’? ‘‘អហំ មហាជនស្ស អាចរិយោ ហុត្វា វិចរិំ, វិចរន្តស្ស មេ អន្តេវាសិកវាសោ ចាដិយា ឧទញ្ចនភាវប្បត្តិ វិយ ហោតិ, ន សក្ខិស្សាមហំ អន្តេវាសិកវាសំ វសិតុ’’ន្តិ. ‘‘មា ឯវំ ករិត្ថ, អាចរិយា’’តិ. ‘‘ហោតុ, តាតា, គច្ឆថ តុម្ហេ, នាហំ សក្ខិស្សាមី’’តិ. អាចរិយ, លោកេ ពុទ្ធស្ស ឧប្បន្នកាលតោ បដ្ឋាយ មហាជនោ គន្ធមាលាទិហត្ថោ គន្ត្វា តមេវ បូជេស្សតិ, មយម្បិ តត្ថេវ គមិស្សាម. ‘‘តុម្ហេ កិំ ករិស្សថា’’តិ? ‘‘តាតា, កិំ នុ ខោ ឥមស្មិំ លោកេ ទន្ធា ពហូ, ឧទាហុ បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘ទន្ធា, អាចរិយ, ពហូ, បណ្ឌិតា ច នាម កតិបយា ឯវ ហោន្តី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, តាតា, បណ្ឌិតា បណ្ឌិតស្ស សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកំ គមិស្សន្តិ, ទន្ធា ទន្ធស្ស មម សន្តិកំ អាគមិស្សន្តិ, គច្ឆថ តុម្ហេ, នាហំ គមិស្សាមី’’តិ. តេ ‘‘បញ្ញាយិស្សថ តុម្ហេ, អាចរិយា’’តិ បក្កមិំសុ. តេសុ គច្ឆន្តេសុ សញ្ចយស្ស បរិសា ភិជ្ជិ, តស្មិំ ខណេ អារាមោ តុច្ឆោ អហោសិ. សោ តុច្ឆំ អារាមំ ទិស្វា ឧណ្ហំ លោហិតំ ឆឌ្ឌេសិ. តេហិបិ សទ្ធិំ គច្ឆន្តេសុ បញ្ចសុ បរិព្ពាជកសតេសុ សញ្ចយស្ស អឌ្ឍតេយ្យសតានិ និវត្តិំសុ, អថ ខោ តេ អត្តនោ អន្តេវាសិកេហិ អឌ្ឍតេយ្យេហិ បរិព្ពាជកសតេហិ សទ្ធិំ វេឡុវនំ អគមំសុ.

សត្ថា ចតុបរិសមជ្ឈេ និសិន្នោ ធម្មំ ទេសេន្តោ តេ ទូរតោវ ទិស្វា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘ឯតេ, ភិក្ខវេ, ទ្វេ សហាយកា អាគច្ឆន្តិ កោលិតោ ច ឧបតិស្សោ ច, ឯតំ មេ សាវកយុគំ ភវិស្សតិ អគ្គំ ភទ្ទយុគ’’ន្តិ. តេ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ, និសីទិត្វា ច បន ភគវន្តំ ឯតទវោចុំ – ‘‘លភេយ្យាម មយំ, ភន្តេ, ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជ្ជំ, លភេយ្យាម ឧបសម្បទ’’ន្តិ. ‘‘ឯថ, ភិក្ខវោ’’តិ ភគវា អវោច – ‘‘ស្វាក្ខាតោ ធម្មោ, ចរថ ព្រហ្មចរិយំ សម្មា ទុក្ខស្ស អន្តកិរិយាយា’’តិ. សព្ពេបិ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា សដ្ឋិវស្សិកត្ថេរា វិយ អហេសុំ.

អថ នេសំ បរិសាយ ចរិតវសេន សត្ថា ធម្មទេសនំ វឌ្ឍេសិ. ឋបេត្វា ទ្វេ អគ្គសាវកេ អវសេសា អរហត្តំ បាបុណិំសុ, អគ្គសាវកានំ បន ឧបរិមគ្គត្តយកិច្ចំ ន និដ្ឋាសិ. កិំ ការណា? សាវកបារមិញាណស្ស មហន្តតាយ. អថាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ បព្ពជិតទិវសតោ សត្តមេ ទិវសេ មគធរដ្ឋេ កល្លវាលគាមកំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តោ ថិនមិទ្ធេ ឱក្កមន្តេ សត្ថារា សំវេជិតោ ថិនមិទ្ធំ វិនោទេត្វា តថាគតេន ទិន្នំ ធាតុកម្មដ្ឋានំ សុណន្តោវ ឧបរិមគ្គត្តយកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា សាវកបារមិញាណស្ស មត្ថកំ បត្តោ. សារិបុត្តត្ថេរោបិ បព្ពជិតទិវសតោ អឌ្ឍមាសំ អតិក្កមិត្វា សត្ថារា សទ្ធិំ តមេវ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ សូករខតលេណេ វិហរន្តោ អត្តនោ ភាគិនេយ្យស្ស ទីឃនខបរិព្ពាជកស្ស វេទនាបរិគ្គហសុត្តន្តេ ទេសិយមានេ សុត្តានុសារេន ញាណំ បេសេត្វា បរស្ស វឌ្ឍិតភត្តំ បរិភុញ្ជន្តោ វិយ សាវកបារមិញាណស្ស មត្ថកំ បត្តោ. ននុ ចាយស្មា មហាបញ្ញោ, អថ កស្មា មហាមោគ្គល្លានតោ ចិរតរេន សាវកបារមិញាណំ បាបុណីតិ? បរិកម្មមហន្តតាយ. យថា ហិ ទុគ្គតមនុស្សា យត្ថ កត្ថចិ គន្តុកាមា ខិប្បមេវ និក្ខមន្តិ, រាជូនំ បន ហត្ថិវាហនកប្បនាទិំ មហន្តំ បរិកម្មំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ.

តំ ទិវសញ្ញេវ បន សត្ថា វឌ្ឍមានកច្ឆាយាយ វេឡុវនេ សាវកសន្និបាតំ កត្វា ទ្វិន្នំ ថេរានំ អគ្គសាវកដ្ឋានំ ទត្វា បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិ. ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយិំសុ – ‘‘សត្ថា មុខោលោកនេន ភិក្ខំ ទេតិ, អគ្គសាវកដ្ឋានំ ទទន្តេន នាម បឋមំ បព្ពជិតានំ បញ្ចវគ្គិយានំ ទាតុំ វដ្ដតិ, ឯតេ អនោលោកេន្តេន យសថេរប្បមុខានំ បញ្ចបណ្ណាសភិក្ខូនំ ទាតុំ វដ្ដតិ, ឯតេ អនោលោកេន្តេន ភទ្ទវគ្គិយានំ តិំសជនានំ, ឯតេ អនោលោកេន្តេន ឧរុវេលកស្សបាទីនំ តេភាតិកានំ, ឯតេ បន ឯត្តកេ មហាថេរេ បហាយ សព្ពបច្ឆា បព្ពជិតានំ អគ្គសាវកដ្ឋានំ ទទន្តេន មុខំ ឱលោកេត្វា ទិន្ន’’ន្តិ. សត្ថា, ‘‘កិំ កថេថ, ភិក្ខវេ’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥទំ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, មុខំ ឱលោកេត្វា ភិក្ខំ ទេមិ, ឯតេសំ បន អត្តនា អត្តនា បត្ថិតបត្ថិតមេវ ទេមិ. អញ្ញាតកោណ្ឌញ្ញោ ហិ ឯកស្មិំ សស្សេ នវ វារេ អគ្គសស្សទានំ ទទន្តោ អគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថេត្វា នាទាសិ, អគ្គធម្មំ បន អរហត្តំ សព្ពបឋមំ បដិវិជ្ឈិតុំ បត្ថេត្វា អទាសី’’តិ. ‘‘កទា បន ភគវា’’តិ? ‘‘សុណិស្សថ, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ, ភគវា អតីតំ អាហរិ –

ភិក្ខវេ, ឥតោ ឯកនវុតិកប្បេ វិបស្សី នាម ភគវា លោកេ ឧទបាទិ. តទា មហាកាឡោ ចូឡកាឡោតិ ទ្វេភាតិកា កុដុម្ពិកា មហន្តំ សាលិក្ខេត្តំ វបាបេសុំ. អថេកទិវសំ ចូឡកាឡោ សាលិក្ខេត្តំ គន្ត្វា ឯកំ សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា ខាទិ, តំ អតិមធុរំ អហោសិ. សោ ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស សាលិគព្ភទានំ ទាតុកាមោ ហុត្វា ជេដ្ឋភាតិកំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភាតិក, សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា ពុទ្ធានំ អនុច្ឆវិកំ កត្វា បចាបេត្វា ទានំ ទេមា’’តិ អាហ. ‘‘កិំ វទេសិ, តាត, សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា ទានំ នាម នេវ អតីតេ ភូតបុព្ពំ, ន អនាគតេបិ ភវិស្សតិ, មា សស្សំ នាសយី’’តិ; វុត្តោបិ សោ បុនប្បុនំ យាចិយេវ. អថ នំ ភាតា, ‘‘តេន ហិ សាលិក្ខេត្តំ ទ្វេ កោដ្ឋាសេ កត្វា មម កោដ្ឋាសំ អនាមសិត្វា អត្តនោ កោដ្ឋាសេ ខេត្តេ យំ ឥច្ឆសិ, តំ ករោហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ ខេត្តំ វិភជិត្វា ពហូ មនុស្សេ ហត្ថកម្មំ យាចិត្វា សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា និរុទកេន ខីរេន បចាបេត្វា សប្បិមធុសក្ខរាទីហិ យោជេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ ទត្វា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ – ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, មម អគ្គទានំ អគ្គធម្មស្ស សព្ពបឋមំ បដិវេធាយ សំវត្តតូ’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ អនុមោទនមកាសិ.

សោ ខេត្តំ គន្ត្វា ឱលោកេន្តោ សកលក្ខេត្តំ កណ្ណិកពទ្ធេហិ វិយ សាលិសីសេហិ សញ្ឆន្នំ ទិស្វា បញ្ចវិធបីតិំ បដិលភិត្វា, ‘‘លាភា វត មេ’’តិ ចិន្តេត្វា បុថុកកាលេ បុថុកគ្គំ នាម អទាសិ, គាមវាសីហិ សទ្ធិំ អគ្គសស្សទានំ នាម អទាសិ, លាយនេ លាយនគ្គំ, វេណិករណេ វេណគ្គំ, កលាបាទីសុ កលាបគ្គំ, ខលគ្គំ, ខលភណ្ឌគ្គំ, កោដ្ឋគ្គន្តិ. ឯវំ ឯកសស្សេ នវ វារេ អគ្គទានំ អទាសិ. តស្ស សព្ពវារេសុ គហិតគហិតដ្ឋានំ បរិបូរិ, សស្សំ អតិរេកំ ឧដ្ឋានសម្បន្នំ អហោសិ. ធម្មោ ហិ នាមេស អត្តានំ រក្ខន្តំ រក្ខតិ. តេនាហ ភគវា –

‘‘ធម្មោ ហវេ រក្ខតិ ធម្មចារិំ,

ធម្មោ សុចិណ្ណោ សុខមាវហាតិ;

ឯសានិសំសោ ធម្មេ សុចិណ្ណេ,

ន ទុគ្គតិំ គច្ឆតិ ធម្មចារី’’តិ. (ថេរគា. ៣០៣; ជា. ១.១០.១០២) –

‘‘ឯវមេស វិបស្សីសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ អគ្គធម្មំ បឋមំ បដិវិជ្ឈិតុំ បត្ថេន្តោ នវ វារេ អគ្គទានានិ អទាសិ. ឥតោ សតសហស្សកប្បមត្ថកេ បន ហំសវតីនគរេ បទុមុត្តរសម្ពុទ្ធកាលេបិ សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា តស្ស ភគវតោ បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា អគ្គធម្មស្ស បឋមំ បដិវិជ្ឈនត្ថមេវ បត្ថនំ ឋបេសិ. ឥតិ ឥមិនា បត្ថិតមេវ មយា ទិន្នំ, នាហំ, ភិក្ខវេ, មុខំ ឱលោកេត្វា ទេមី’’តិ.

‘‘យសកុលបុត្តប្បមុខា បញ្ចបញ្ញាស ជនា កិំ កម្មំ ករិំសុ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ឯតេបិ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ អរហត្តំ បត្ថេន្តា ពហុំ បុញ្ញកម្មំ កត្វា អបរភាគេ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ សហាយកា ហុត្វា វគ្គពន្ធនេន បុញ្ញានិ ករោន្តា អនាថមតសរីរានិ បដិជគ្គន្តា វិចរិំសុ. តេ ឯកទិវសំ សគព្ភំ ឥត្ថិំ កាលកតំ ទិស្វា, ‘ឈាបេស្សាមា’តិ សុសានំ ហរិំសុ. តេសុ បញ្ច ជនេ ‘តុម្ហេ ឈាបេថា’តិ សុសានេ ឋបេត្វា សេសា គាមំ បវិដ្ឋា. យសទារកោ តំ មតសរីរំ សូលេហិ វិជ្ឈិត្វា បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ឈាបេន្តោ អសុភសញ្ញំ បដិលភិ, ឥតរេសម្បិ ចតុន្នំ ជនានំ – ‘បស្សថ, ភោ, ឥមំ សរីរំ តត្ថ តត្ថ វិទ្ធំសិតចម្មំ, កពរគោរូបំ វិយ អសុចិំ ទុគ្គន្ធំ បដិកូល’ន្តិ ទស្សេសិ. តេបិ តត្ថ អសុភសញ្ញំ បដិលភិំសុ. តេ បញ្ចបិ ជនា គាមំ គន្ត្វា សេសសហាយកានំ កថយិំសុ. យសោ បន ទារកោ គេហំ គន្ត្វា មាតាបិតូនញ្ច ភរិយាយ ច កថេសិ. តេ សព្ពេបិ អសុភំ ភាវយិំសុ. ឥទមេតេសំ បុព្ពកម្មំ. តេនេវ យសស្ស ឥត្ថាគារេ សុសានសញ្ញា ឧប្បជ្ជិ, តាយ ច ឧបនិស្សយសម្បត្តិយា សព្ពេសម្បិ វិសេសាធិគមោ និព្ពត្តិ. ឯវំ ឥមេបិ អត្តនា បត្ថិតមេវ លភិំសុ. នាហំ មុខំ ឱលោកេត្វា ទម្មី’’តិ.

‘‘ភទ្ទវគ្គិយសហាយកា បន កិំ កម្មំ ករិំសុ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ឯតេបិ បុព្ពពុទ្ធានំ សន្តិកេ អរហត្តំ បត្ថេត្វា បុញ្ញានិ កត្វា អបរភាគេ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ តិំស ធុត្តា ហុត្វា តុណ្ឌិលោវាទំ សុត្វា សដ្ឋិវស្សសហស្សានិ បញ្ច សីលានិ រក្ខិំសុ. ឯវំ ឥមេបិ អត្តនា បត្ថិតមេវ លភិំសុ. នាហំ មុខំ ឱលោកេត្វា ទម្មី’’តិ.

‘‘ឧរុវេលកស្សបាទយោ បន កិំ កម្មំ ករិំសុ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘តេបិ អរហត្តមេវ បត្ថេត្វា បុញ្ញានិ ករិំសុ. ឥតោ ហិ ទ្វេនវុតិកប្បេ តិស្សោ ផុស្សោតិ ទ្វេ ពុទ្ធា ឧប្បជ្ជិំសុ. ផុស្សពុទ្ធស្ស មហិន្ទោ នាម រាជា បិតា អហោសិ. តស្មិំ បន សម្ពោធិំ បត្តេ រញ្ញោ កនិដ្ឋបុត្តោ បឋមអគ្គសាវកោ បុរោហិតបុត្តោ ទុតិយអគ្គសាវកោ អហោសិ. រាជា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា – ‘ជេដ្ឋបុត្តោ មេ ពុទ្ធោ, កនិដ្ឋបុត្តោ បឋមអគ្គសាវកោ, បុរោហិតបុត្តោ ទុតិយអគ្គសាវកោ’តិ តេ ឱលោកេត្វា, ‘មមេវ ពុទ្ធោ, មមេវ ធម្មោ, មមេវ សង្ឃោ, នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្សា’តិ តិក្ខត្តុំ ឧទានំ ឧទានេត្វា សត្ថុ បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា, ‘ភន្តេ, ឥទានិ មេ នវុតិវស្សសហស្សបរិមាណស្ស អាយុនោ កោដិយំ និសីទិត្វា និទ្ទាយនកាលោ វិយ អញ្ញេសំ គេហទ្វារំ អគន្ត្វា យាវាហំ ជីវាមិ, តាវ មេ ចត្តារោ បច្ចយេ អធិវាសេថា’តិ បដិញ្ញំ គហេត្វា និពទ្ធំ ពុទ្ធុបដ្ឋានំ ករោតិ. រញ្ញោ បន អបរេបិ តតោ បុត្តា អហេសុំ. តេសុ ជេដ្ឋស្ស បញ្ច យោធសតានិ បរិវារានិ, មជ្ឈិមស្ស តីណិ, កនិដ្ឋស្ស ទ្វេ. តេ ‘មយម្បិ ភាតិកំ ភោជេស្សាមា’តិ បិតរំ ឱកាសំ យាចិត្វា អលភមានា បុនប្បុនំ យាចន្តាបិ អលភិត្វា បច្ចន្តេ កុបិតេ តស្ស វូបសមនត្ថាយ បេសិតា បច្ចន្តំ វូបសមេត្វា បិតុ សន្តិកំ អាគមិំសុ. អថ នេ បិតា អាលិង្គិត្វា សីសេ ចុម្ពិត្វា, ‘វរំ វោ, តាតា, ទម្មី’តិ អាហ.

‘‘តេ ‘សាធុ ទេវា’តិ វរំ គហិតកំ កត្វា បុន កតិបាហច្ចយេន បិតរា ‘គណ្ហថ, តាតា, វរ’ន្តិ វុត្តា, ‘‘ទេវ, អម្ហាកំ អញ្ញេន កេនចិ អត្ថោ នត្ថិ, ឥតោ បដ្ឋាយ មយំ ភាតិកំ ភោជេស្សាម, ឥមំ នោ វរំ ទេហី’’តិ អាហំសុ. ‘ន ទេមិ, តាតា’តិ. ‘និច្ចកាលំ អទេន្តោ សត្ត សំវច្ឆរានិ ទេថ, ទេវា’តិ. ‘ន ទេមិ, តាតា’តិ. ‘តេន ហិ ឆ បញ្ច ចត្តារិ តីណិ ទ្វេ ឯកំ សំវច្ឆរំ ទេថ, ទេវា’តិ. ‘ន ទេមិ, តាតា’តិ. ‘តេន ហិ, ទេវ, សត្ត មាសេ ទេថា’តិ. ‘ឆ មាសេ បញ្ច មាសេ ចត្តារោ មាសេ តយោ មាសេ ទេថ, ទេវា’តិ. ‘ន ទេមិ, តាតា’តិ. ‘ហោតុ, ទេវ, ឯកេកស្ស នោ ឯកេកំ មាសំ កត្វា តយោ មាសេ ទេថា’តិ. ‘សាធុ, តាតា, តេន ហិ តយោ មាសេ ភោជេថា’តិ អាហ. តេ តុដ្ឋា រាជានំ វន្ទិត្វា សកដ្ឋានមេវ គតា. តេសំ បន តិណ្ណម្បិ ឯកោវ កោដ្ឋាគារិកោ, ឯកោវ អាយុត្តកោ, តស្ស ទ្វាទសនហុតា បុរិសបរិវារា. តេ តេ បក្កោសាបេត្វា, ‘មយំ ឥមំ តេមាសំ ទស សីលានិ គហេត្វា ទ្វេ កាសាវានិ និវាសេត្វា សត្ថារា សហវាសំ វសិស្សាម, តុម្ហេ ឯត្តកំ នាម ទានវត្តំ គហេត្វា ទេវសិកំ នវុតិសហស្សានំ ភិក្ខូនំ យោធសហស្សស្ស ច សព្ពំ ខាទនីយភោជនីយំ បវត្តេយ្យាថ. មយញ្ហិ ឥតោ បដ្ឋាយ ន កិញ្ចិ វក្ខាមា’តិ វទិំសុ.

‘‘តេ តយោបិ ជនា បរិវារសហស្សំ គហេត្វា ទស សីលានិ សមាទាយ កាសាយវត្ថានិ និវាសេត្វា វិហារេយេវ វសិំសុ. កោដ្ឋាគារិកោ ច អាយុត្តកោ ច ឯកតោ ហុត្វា តិណ្ណំ ភាតិកានំ កោដ្ឋាគារេហិ វារេន វារេន ទានវត្តំ គហេត្វា ទានំ ទេន្តិ, កម្មការានំ បន បុត្តា យាគុភត្តាទីនំ អត្ថាយ រោទន្តិ. តេ តេសំ ភិក្ខុសង្ឃេ អនាគតេយេវ យាគុភត្តាទីនិ ទេន្តិ. ភិក្ខុសង្ឃស្ស ភត្តកិច្ចាវសានេ កិញ្ចិ អតិរេកំ ន ភូតបុព្ពំ. តេ ‘អបរភាគេ ទារកានំ ទេមា’តិ អត្តនាបិ គហេត្វា ខាទិំសុ. មនុញ្ញំ អាហារំ ទិស្វា អធិវាសេតុំ នាសក្ខិំសុ. តេ បន ចតុរាសីតិសហស្សា អហេសុំ. តេ សង្ឃស្ស ទិន្នទានវត្តំ ខាទិត្វា កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា បេត្តិវិសយេ និព្ពត្តិំសុ. តេភាតិកា បន បុរិសសហស្សេន សទ្ធិំ កាលំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ទេវលោកា មនុស្សលោកំ, មនុស្សលោកា ទេវលោកំ សំសរន្តា ទ្វេនវុតិកប្បេ ខេបេសុំ. ‘ឯវំ តេ តយោ ភាតរោ អរហត្តំ បត្ថេន្តា តទា កល្យាណកម្មំ ករិំសុ. តេ អត្តនា បត្ថិតមេវ លភិំសុ. នាហំ មុខំ ឱលោកេត្វា ទម្មី’’’តិ.

តទា បន តេសំ អាយុត្តកោ ពិម្ពិសារោ រាជា អហោសិ, កោដ្ឋាគារិកោ វិសាខោ ឧបាសកោ. តយោ រាជកុមារា តយោ ជដិលា អហេសុំ. តេសំ កម្មការា តទា បេតេសុ និព្ពត្តិត្វា សុគតិទុគ្គតិវសេន សំសរន្តា ឥមស្មិំ កប្បេ ចត្តារិ ពុទ្ធន្តរានិ បេតលោកេយេវ និព្ពត្តិំសុ. តេ ឥមស្មិំ កប្បេ សព្ពបឋមំ ឧប្បន្នំ ចត្តាលីសវស្សសហស្សាយុកំ កកុសន្ធំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘អម្ហាកំ អាហារំ លភនកាលំ អាចិក្ខថា’’តិ បុច្ឆិំសុ. សោ ‘‘មម តាវ កាលេ ន លភិស្សថ, មម បច្ឆតោ មហាបថវិយា យោជនមត្តំ អភិរុឡ្ហាយ កោណាគមនោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តំ បុច្ឆេយ្យាថា’’តិ អាហ. តេ តត្តកំ កាលំ ខេបេត្វា តស្មិំ ឧប្បន្នេ តំ បុច្ឆិំសុ. សោបិ ‘‘មម កាលេ ន លភិស្សថ, មម បច្ឆតោ មហាបថវិយា យោជនមត្តំ អភិរុឡ្ហាយ កស្សបោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តំ បុច្ឆេយ្យាថា’’តិ អាហ. តេ តត្តកំ កាលំ ខេបេត្វា តស្មិំ ឧប្បន្នេ តំ បុច្ឆិំសុ. សោបិ ‘‘មម កាលេ ន លភិស្សថ, មម បន បច្ឆតោ មហាបថវិយា យោជនមត្តំ អភិរុឡ្ហាយ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តទា តុម្ហាកំ ញាតកោ ពិម្ពិសារោ នាម រាជា ភវិស្សតិ, សោ សត្ថុ ទានំ ទត្វា តុម្ហាកំ បត្តិំ បាបេស្សតិ, តទា លភិស្សថា’’តិ អាហ. តេសំ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ស្វេទិវសសទិសំ អហោសិ. តេ តថាគតេ ឧប្បន្នេ ពិម្ពិសាររញ្ញា បឋមទិវសំ ទានេ ទិន្នេ បត្តិំ អលភិត្វា រត្តិភាគេ ភេរវសទ្ទំ កត្វា រញ្ញោ អត្តានំ ទស្សយិំសុ. សោ បុនទិវសេ វេឡុវនំ គន្ត្វា តថាគតស្ស តំ បវត្តិំ អារោចេសិ.

សត្ថា, ‘‘មហារាជ, ឥតោ ទ្វេនវុតិកប្បមត្ថកេ ផុស្សពុទ្ធកាលេ ឯតេ តវ ញាតកា, ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទិន្នទានវត្តំ ខាទិត្វា បេតលោកេ និព្ពត្តិត្វា សំសរន្តា កកុសន្ធាទយោ ពុទ្ធេ បុច្ឆិត្វា តេហិ ឥទញ្ចិទញ្ច វុត្តា ឯត្តកំ កាលំ តវ ទានំ បច្ចាសីសមានា ហិយ្យោ តយា ទានេ ទិន្នេ បត្តិំ អលភមានា ឯវមកំសូ’’តិ អាហ. ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, ឥទានិបិ ទិន្នេ លភិស្សន្តី’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. រាជា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា បុនទិវសេ មហាទានំ ទត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥតោ តេសំ បេតានំ ទិព្ពអន្នបានំ សម្បជ្ជតូ’’តិ បត្តិំ អទាសិ, តេសំ តថេវ និព្ពត្តិ. បុនទិវសេ នគ្គា ហុត្វា អត្តានំ ទស្សេសុំ. រាជា ‘‘អជ្ជ, ភន្តេ, នគ្គា ហុត្វា អត្តានំ ទស្សេសុ’’ន្តិ អារោចេសិ. ‘‘វត្ថានិ តេ ន ទិន្នានិ, មហារាជា’’តិ. រាជាបិ បុនទិវសេ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ចីវរទានំ ទត្វា, ‘‘ឥតោ តេសំ បេតានំ ទិព្ពវត្ថានិ ហោន្តូ’’តិ បាបេសិ. តង្ខណញ្ញេវ តេសំ ទិព្ពវត្ថានិ ឧប្បជ្ជិំសុ. តេ បេតត្តភាវំ វិជហិត្វា ទិព្ពត្តភាវេ សណ្ឋហិំសុ. សត្ថា អនុមោទនំ ករោន្តោ ‘‘តិរោកុដ្ដេសុ តិដ្ឋន្តី’’តិអាទិនា (ខុ. បា. ៧.១; បេ. វ. ១៤) តិរោកុដ្ដានុមោទនំ អកាសិ. អនុមោទនាវសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. ឥតិ សត្ថា តេភាតិកជដិលានំ វត្ថុំ កថេត្វា ឥមម្បិ ធម្មទេសនំ អាហរិ.

អគ្គសាវកា បន, ‘‘ភន្តេ, កិំ ករិំសូ’’តិ? ‘‘អគ្គសាវកភាវាយ បត្ថនំ ករិំសុ’’. ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកស្ស ហិ កប្បានំ អសង្ខ្យេយ្យស្ស មត្ថកេ សារិបុត្តោ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ, នាមេន សរទមាណវោ នាម អហោសិ. មោគ្គល្លានោ គហបតិមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ, នាមេន សិរិវឌ្ឍនកុដុម្ពិកោ នាម អហោសិ. តេ ឧភោបិ សហបំសុកីឡកា សហាយកា អហេសុំ. តេសុ សរទមាណវោ បិតុ អច្ចយេន កុសលន្តកំ មហាធនំ បដិបជ្ជិត្វា ឯកទិវសំ រហោគតោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ឥធលោកត្តភាវមេវ ជានាមិ, នោ បរលោកត្តភាវំ. ជាតសត្តានញ្ច មរណំ នាម ធុវំ, មយា ឯកំ បព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា មោក្ខធម្មគវេសនំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ សហាយកំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘សម្ម សិរិវឌ្ឍន, អហំ បព្ពជិត្វា មោក្ខធម្មំ គវេសិស្សាមិ, ត្វំ មយា សទ្ធិំ បព្ពជិតុំ សក្ខិស្សសិ, ន សក្ខិស្សសី’’តិ? ‘‘ន សក្ខិស្សាមិ, សម្ម, ត្វំយេវ បព្ពជាហី’’តិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘បរលោកំ គច្ឆន្តោ សហាយេ វា ញាតិមិត្តេ វា គហេត្វា គតោ នាម នត្ថិ, អត្តនា កតំ អត្តនោវ ហោតី’’តិ. តតោ រតនកោដ្ឋាគារំ វិវរាបេត្វា កបណទ្ធិកវណិព្ពកយាចកានំ មហាទានំ ទត្វា បព្ពតបាទំ បវិសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ. តស្ស ឯកោ ទ្វេ តយោតិ ឯវំ អនុបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតា ចតុសត្តតិសហស្សមត្តា ជដិលា អហេសុំ. សោ បញ្ច អភិញ្ញា, អដ្ឋ ច សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា តេសំ ជដិលានំ កសិណបរិកម្មំ អាចិក្ខិ. តេបិ សព្ពេ បញ្ច អភិញ្ញា អដ្ឋ ច សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេសុំ.

តេន សមយេន អនោមទស្សី នាម សម្មាសម្ពុទ្ធោ លោកេ ឧទបាទិ. នគរំ ចន្ទវតី នាម អហោសិ, បិតា យសវា នាម ខត្តិយោ, មាតា យសោធរា នាម ទេវី, ពោធិ អជ្ជុនរុក្ខោ, និសភោ ច អនោមោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, វរុណោ នាម ឧបដ្ឋាកោ, សុន្ទរា ច សុមនា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា អហេសុំ. អាយុ វស្សសតសហស្សំ អហោសិ, សរីរំ អដ្ឋបញ្ញាសហត្ថុព្ពេធំ, សរីរប្បភា ទ្វាទសយោជនំ ផរិ, ភិក្ខុសតសហស្សបរិវារោ អហោសិ. សោ ឯកទិវសំ បច្ចូសកាលេ មហាករុណាសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ លោកំ វោលោកេន្តោ សរទតាបសំ ទិស្វា, ‘‘អជ្ជ មយ្ហំ សរទតាបសស្សំ សន្តិកំ គតបច្ចយេន ធម្មទេសនា ច មហតី ភវិស្សតិ, សោ ច អគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថេស្សតិ, តស្ស សហាយកោ សិរិវឌ្ឍនកុដុម្ពិកោ ទុតិយសាវកដ្ឋានំ, ទេសនាបរិយោសានេ ចស្ស បរិវារា ចតុសត្តតិសហស្សមត្តា ជដិលា អរហត្តំ បាបុណិស្សន្តិ, មយា តត្ថ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ អត្តនោ បត្តចីវរមាទាយ អញ្ញំ កញ្ចិ អនាមន្តេត្វា សីហោ វិយ ឯកចរោ ហុត្វា សរទតាបសស្ស អន្តេវាសិកេសុ ផលាផលត្ថាយ គតេសុ ‘‘ពុទ្ធភាវំ មេ ជានាតូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា បស្សន្តស្សេវ សរទតាបសស្ស អាកាសតោ ឱតរិត្វា បថវិយំ បតិដ្ឋាសិ. សរទតាបសោ ពុទ្ធានុភាវញ្ចេវ សរីរនិប្ផត្តិញ្ចស្ស ទិស្វា លក្ខណមន្តេ សម្មសិត្វា ‘‘ឥមេហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតោ នាម អគារមជ្ឈេ វសន្តោ រាជា ហោតិ ចក្កវត្តី, បព្ពជន្តោ លោកេ វិវដ្ដច្ឆទោ សព្ពញ្ញុពុទ្ធោ ហោតិ. អយំ បុរិសោ និស្សំសយំ ពុទ្ធោ’’តិ ជានិត្វា បច្ចុគ្គមនំ កត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា អគ្គាសនំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ. និសីទិ ភគវា បញ្ញត្តេ អគ្គាសនេ. សរទតាបសោបិ អត្តនោ អនុច្ឆវិកំ អាសនំ គហេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ.

តស្មិំ សមយេ ចតុសត្តតិសហស្សជដិលា បណីតបណីតានិ ឱជវន្តានិ ផលាផលានិ គហេត្វា អាចរិយស្ស សន្តិកំ សម្បត្តា ពុទ្ធានញ្ចេវ អាចរិយស្ស ច និសិន្នាសនំ ឱលោកេត្វា អាហំសុ – ‘‘អាចរិយ, មយំ ‘ឥមស្មិំ លោកេ តុម្ហេហិ មហន្តតរោ នត្ថី’តិ វិចរាម, អយំ បន បុរិសោ តុម្ហេហិ មហន្តតរោ មញ្ញេ’’តិ? ‘‘តាតា, កិំ វទេថ, សាសបេន សទ្ធិំ អដ្ឋសដ្ឋិយោជនសតសហស្សុព្ពេធំ សិនេរុំ សមំ កាតុំ ឥច្ឆថ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធេន សទ្ធិំ មមំ ឧបមំ មា ករិត្ថ បុត្តកា’’តិ. អថ តេ តាបសា, ‘‘សចាយំ ឥត្តរសត្តោ អភវិស្ស, អម្ហាកំ អាចរិយោ ន ឯវរូបំ ឧបមំ អាហរិស្ស, យាវ មហា វតាយំ បុរិសោ’’តិ សព្ពេវ បាទេសុ និបតិត្វា សិរសា វន្ទិំសុ. អថ នេ អាចរិយោ អាហ – ‘‘តាតា, អម្ហាកំ ពុទ្ធានំ អនុច្ឆវិកោ ទេយ្យធម្មោ នត្ថិ, សត្ថា ច ភិក្ខាចារវេលាយំ ឥធាគតោ, មយំ យថាសត្តិ យថាពលំ ទេយ្យធម្មំ ទស្សាម, តុម្ហេ យំ យំ បណីតំ ផលាផលំ, តំ តំ អាហរថា’’តិ អាហរាបេត្វា ហត្ថេ ធោវិត្វា សយំ តថាគតស្ស បត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ. សត្ថារា ផលាផលេ បដិគ្គហិតមត្តេ ទេវតា ទិព្ពោជំ បក្ខិបិំសុ. សោ តាបសោ ឧទកម្បិ សយមេវ បរិស្សាវេត្វា អទាសិ. តតោ ភត្តកិច្ចំ កត្វា និសិន្នេ សត្ថរិ សព្ពេ អន្តេវាសិកេ បក្កោសិត្វា សត្ថុ សន្តិកេ សារណីយកថំ កថេន្តោ និសីទិ. សត្ថា ‘‘ទ្វេ អគ្គសាវកា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ អាគច្ឆន្តូ’’តិ ចិន្តេសិ. តេ សត្ថុ ចិត្តំ ញត្វា សតសហស្សខីណាសវបរិវារា អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋំសុ.

តតោ សរទតាបសោ អន្តេវាសិកេ អាមន្តេសិ – ‘‘តាតា, ពុទ្ធានំ និសិន្នាសនម្បិ នីចំ, សមណសតសហស្សានម្បិ អាសនំ នត្ថិ, អជ្ជ តុម្ហេហិ ឧឡារំ ពុទ្ធសក្ការំ កាតុំ វដ្ដតិ, បព្ពតបាទតោ វណ្ណគន្ធសម្បន្នានិ បុប្ផានិ អាហរថា’’តិ. កថនកាលោ បបញ្ចោ វិយ ហោតិ, ឥទ្ធិមតោ បន ឥទ្ធិវិសយោ អចិន្តេយ្យោតិ មុហុត្តមត្តេនេវ តេ តាបសា វណ្ណគន្ធសម្បន្នានិ បុប្ផានិ អាហរិត្វា ពុទ្ធានំ យោជនប្បមាណំ បុប្ផាសនំ បញ្ញាបេសុំ. ឧភិន្នំ អគ្គសាវកានំ តិគាវុតំ, សេសភិក្ខូនំ អឌ្ឍយោជនិកាទិភេទំ, សង្ឃនវកស្ស ឧសភមត្តំ អហោសិ. ‘‘កថំ ឯកស្មិំ អស្សមបទេ តាវ មហន្តានិ អាសនានិ បញ្ញត្តានី’’តិ ន ចិន្តេតព្ពំ. ឥទ្ធិវិសយោ ហេស. ឯវំ បញ្ញត្តេសុ អាសនេសុ សរទតាបសោ តថាគតស្ស បុរតោ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ឋិតោ, ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ ឥមំ បុប្ផាសនំ អភិរុហថា’’តិ អាហ. តេន វុត្តំ –

‘‘នានាបុប្ផញ្ច គន្ធញ្ច, សម្បាទេត្វាន ឯកតោ;

បុប្ផាសនំ បញ្ញាបេត្វា, ឥទំ វចនមព្រវិ.

‘‘ឥទំ មេ អាសនំ វីរ, បញ្ញត្តំ តវនុច្ឆវិំ;

មម ចិត្តំ បសាទេន្តោ, និសីទ បុប្ផមាសនេ.

‘‘សត្តរត្តិន្ទិវំ ពុទ្ធោ, និសីទិ បុប្ផមាសនេ;

មម ចិត្តំ បសាទេត្វា, ហាសយិត្វា សទេវកេ’’តិ.

ឯវំ និសិន្នេ សត្ថរិ ទ្វេ អគ្គសាវកា សេសភិក្ខូ ច អត្តនោ អត្តនោ បត្តាសនេ និសីទិំសុ. សរទតាបសោ មហន្តំ បុប្ផច្ឆត្តំ គហេត្វា តថាគតស្ស មត្ថកេ ធារេន្តោ អដ្ឋាសិ. សត្ថា ‘‘ជដិលានំ អយំ សក្ការោ មហប្ផលោ ហោតូ’’តិ និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិ. សត្ថុ សមាបត្តិំ សមាបន្នភាវំ ញត្វា ទ្វេ អគ្គសាវកាបិ សេសភិក្ខូបិ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិំសុ. តថាគតេ សត្តាហំ និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា និសិន្នេ អន្តេវាសិកា ភិក្ខាចារកាលេ សម្បត្តេ វនមូលផលាផលំ បរិភុញ្ជិត្វា សេសកាលេ ពុទ្ធានំ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ តិដ្ឋន្តិ. សរទតាបសោ បន ភិក្ខាចារម្បិ អគន្ត្វា បុប្ផច្ឆត្តំ ធារយមានោវ សត្តាហំ បីតិសុខេន វីតិនាមេសិ. សត្ថា និរោធតោ វុដ្ឋាយ ទក្ខិណបស្សេ និសិន្នំ បឋមអគ្គសាវកំ និសភត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘និសភ, សក្ការការកានំ តាបសានំ បុប្ផាសនានុមោទនំ ករោហី’’តិ. ថេរោ ចក្កវត្តិរញ្ញោ សន្តិកា បដិលទ្ធមហាលាភោ មហាយោធោ វិយ តុដ្ឋមានសោ សាវកបារមិញាណេ ឋត្វា បុប្ផាសនានុមោទនំ អារភិ. តស្ស ទេសនាវសានេ ទុតិយសាវកំ អាមន្តេសិ – ‘‘ត្វម្បិ ភិក្ខុ ធម្មំ ទេសេហី’’តិ. អនោមត្ថេរោ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ សម្មសិត្វា ធម្មំ កថេសិ. ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ ទេសនាយ ឯកស្សាបិ អភិសមយោ នាហោសិ. អថ សត្ថា អបរិមាណេ ពុទ្ធវិសយេ ឋត្វា ធម្មទេសនំ អារភិ. ទេសនាបរិយោសានេ ឋបេត្វា សរទតាបសំ សព្ពេបិ ចតុសត្តតិសហស្សជដិលា អរហត្តំ បាបុណិំសុ, សត្ថា ‘‘ឯថ, ភិក្ខវោ’’តិ ហត្ថំ បសារេសិ. តេសំ តាវទេវ កេសមស្សូនិ អន្តរធាយិំសុ, អដ្ឋបរិក្ខារា កាយេ បដិមុក្កាវ អហេសុំ.

សរទតាបសោ ‘‘កស្មា អរហត្តំ ន បត្តោ’’តិ? វិក្ខិត្តចិត្តត្តា. សោ កិរ ពុទ្ធានំ ទុតិយាសនេ និសីទិត្វា សាវកបារមិញាណេ ឋត្វា ធម្មំ ទេសយតោ អគ្គសាវកស្ស ធម្មទេសនំ សោតុំ អារទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ, ‘‘អហោ វតាហម្បិ អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកពុទ្ធស្ស សាសនេ ឥមិនា សាវកេន បដិលទ្ធធុរំ លភេយ្យ’’ន្តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ. សោ តេន បរិវិតក្កេន មគ្គផលបដិវេធំ កាតុំ នាសក្ខិ. តថាគតំ បន វន្ទិត្វា សម្មុខេ ឋត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ អនន្តរាសនេ និសិន្នោ ភិក្ខុ តុម្ហាកំ សាសនេ កោ នាម ហោតី’’តិ? ‘‘មយា បវត្តិតំ ធម្មចក្កំ អនុបវត្តេន្តោ សាវកបារមិញាណស្ស កោដិប្បត្តោ សោឡស បញ្ញា បដិវិជ្ឈិត្វា ឋិតោ មយ្ហំ សាសនេ អគ្គសាវកោ និសភោ នាម ឯសោ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, យ្វាយំ មយា សត្តាហំ បុប្ផច្ឆត្តំ ធារេន្តេន សក្ការោ កតោ, អហំ ឥមស្ស ផលេន អញ្ញំ សក្កត្តំ វា ព្រហ្មត្តំ វា ន បត្ថេមិ, អនាគតេ បន អយំ និសភត្ថេរោ វិយ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស អគ្គសាវកោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិន្តិ. សត្ថា ‘‘សមជ្ឈិស្សតិ នុ ខោ ឥមស្ស បុរិសស្ស បត្ថនា’’តិ អនាគតំសញាណំ បេសេត្វា ឱលោកេន្តោ កប្បសតសហស្សាធិកំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា សមិជ្ឈនភាវំ អទ្ទស. ទិស្វាន សរទតាបសំ អាហ – ‘‘ន តេ អយំ បត្ថនា មោឃា ភវិស្សតិ, អនាគតេ បន កប្បសតសហស្សាធិកំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស មាតា មហាមាយា នាម ទេវី ភវិស្សតិ, បិតា សុទ្ធោទនោ នាម មហារាជា, បុត្តោ រាហុលោ នាម, ឧបដ្ឋាកោ អានន្ទោ នាម, ទុតិយអគ្គសាវកោ មោគ្គល្លានោ នាម, ត្វំ បនស្ស បឋមអគ្គសាវកោ ធម្មសេនាបតិ សារិបុត្តោ នាម ភវិស្សសី’’តិ. ឯវំ តាបសំ ព្យាករិត្វា ធម្មកថំ កថេត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ អាកាសំ បក្ខន្ទិ.

សរទតាបសោបិ អន្តេវាសិកត្ថេរានំ សន្តិកំ គន្ត្វា សហាយកស្ស សិរិវឌ្ឍនកុដុម្ពិកស្ស សាសនំ បេសេសិ, ‘‘ភន្តេ, មម សហាយកស្ស វទេថ, សហាយកេន តេ សរទតាបសេន អនោមទស្សីពុទ្ធស្ស បាទមូលេ អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកស្ស គោតមពុទ្ធស្ស សាសនេ បឋមអគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថិតំ, ត្វំ ទុតិយអគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថេហី’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា ថេរេហិ បុរេតរមេវ ឯកបស្សេន គន្ត្វា សិរិវឌ្ឍនស្ស និវេសនទ្វារេ អដ្ឋាសិ. សិរិវឌ្ឍនោ ‘‘ចិរស្សំ វត មេ អយ្យោ អាគតោ’’តិ អាសនេ និសីទាបេត្វា អត្តនា នីចាសនេ និសិន្នោ, ‘‘អន្តេវាសិកបរិសា បន វោ, ភន្តេ, ន បញ្ញាយតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, សម្ម, អម្ហាកំ អស្សមំ អនោមទស្សី ពុទ្ធោ អាគតោ, មយំ តស្ស អត្តនោ ពលេន សក្ការំ អករិម្ហា, សត្ថា សព្ពេសំ ធម្មំ ទេសេសិ, ទេសនាបរិយោសានេ ឋបេត្វា មំ សេសា អរហត្តំ បត្វា បព្ពជិំសុ. អហំ សត្ថុ បឋមអគ្គសាវកំ និសភត្ថេរំ ទិស្វា អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកស្ស គោតមពុទ្ធស្ស នាម សាសនេ បឋមអគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថេសិំ, ត្វម្បិ តស្ស សាសនេ ទុតិយអគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថេហី’’តិ. ‘‘មយ្ហំ ពុទ្ធេហិ សទ្ធិំ បរិចយោ នត្ថិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ពុទ្ធេហិ សទ្ធិំ កថនំ មយ្ហំ ភារោ ហោតុ, ត្វំ មហន្តំ សក្ការំ សជ្ជេហី’’តិ.

សិរិវឌ្ឍនោ តស្ស វចនំ សុត្វា អត្តនោ និវេសនទ្វារេ រាជមានេន អដ្ឋករីសមត្តំ ឋានំ សមតលំ ការេត្វា វាលុកំ ឱកិរាបេត្វា លាជបញ្ចមានិបុប្ផានិ វិកិរាបេត្វា នីលុប្បលច្ឆទនំ មណ្ឌបំ ការេត្វា ពុទ្ធាសនំ បញ្ញាបេត្វា សេសភិក្ខូនម្បិ អាសនានិ បដិយាទេត្វា មហន្តំ សក្ការសម្មានំ សជ្ជេត្វា ពុទ្ធានំ និមន្តនត្ថាយ សរទតាបសស្ស សញ្ញំ អទាសិ. តាបសោ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ គហេត្វា តស្ស និវេសនំ អគមាសិ. សិរិវឌ្ឍនោបិ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា តថាគតស្ស ហត្ថតោ បត្តំ គហេត្វា មណ្ឌបំ បវេសេត្វា បញ្ញត្តាសនេសុ និសិន្នស្ស ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទក្ខិណោទកំ ទត្វា បណីតេន ភោជនេន បរិវិសិត្វា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ មហារហេហិ វត្ថេហិ អច្ឆាទេត្វា, ‘‘ភន្តេ, នាយំ អារព្ភោ អប្បមត្តកដ្ឋានត្ថាយ, ឥមិនាវ និយាមេន សត្តាហំ អនុកម្បំ ករោថា’’តិ អាហ. សត្ថា អធិវាសេសិ. សោ តេនេវ និយាមេន សត្តាហំ មហាទានំ បវត្តេត្វា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ឋិតោ អាហ – ‘‘ភន្តេ, មម សហាយោ សរទតាបសោ យស្ស សត្ថុស្ស បឋមអគ្គសាវកោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថេសិ, អហម្បិ ‘‘តស្សេវ ទុតិយអគ្គសាវកោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថេមីតិ.

សត្ថា អនាគតំ ឱលោកេត្វា តស្ស បត្ថនាយ សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ព្យាកាសិ – ‘‘ត្វំ ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា គោតមពុទ្ធស្ស ទុតិយអគ្គសាវកោ ភវិស្សសី’’តិ. ពុទ្ធានំ ព្យាករណំ សុត្វា សិរិវឌ្ឍនោ ហដ្ឋបហដ្ឋោ អហោសិ. សត្ថាបិ ភត្តានុមោទនំ កត្វា សបរិវារោ វិហារមេវ គតោ. ‘‘អយំ, ភិក្ខវេ, មម បុត្តេហិ តទា បត្ថិតបត្ថនា. តេ យថាបត្ថិតមេវ លភិំសុ. នាហំ មុខំ ឱលោកេត្វា ទេមី’’តិ.

ឯវំ វុត្តេ ទ្វេ អគ្គសាវកា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, មយំ អគារិយភូតា សមានា គិរគ្គសមជ្ជំ ទស្សនាយ គតា’’តិ យាវ អស្សជិត្ថេរស្ស សន្តិកា សោតាបត្តិផលបដិវេធា សព្ពំ បច្ចុប្បន្នវត្ថុំ កថេត្វា, ‘‘តេ មយំ, ភន្តេ, អាចរិយស្ស សញ្ចយស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តំ តុម្ហាកំ បាទមូលេ អានេតុកាមា តស្ស លទ្ធិយា និស្សារភាវំ កថេត្វា ឥធាគមនេ អានិសំសំ កថយិម្ហា. សោ ឥទានិ មយ្ហំ អន្តេវាសិកវាសោ នាម ចាដិយា ឧទញ្ចនភាវប្បត្តិសទិសោ, ន សក្ខិស្សាមិ អន្តេវាសិវាសំ វសិតុ’’ន្តិ វត្វា, ‘‘អាចរិយ, ឥទានិ មហាជនោ គន្ធមាលាទិហត្ថោ គន្ត្វា សត្ថារមេវ បូជេស្សតិ, តុម្ហេ កថំ ភវិស្សថា’’តិ វុត្តេ ‘‘កិំ បន ឥមស្មិំ លោកេ បណ្ឌិតា ពហូ, ឧទាហុ ទន្ធា’’តិ? ‘‘ទន្ធា’’តិ កថិតេ ‘‘តេន ហិ បណ្ឌិតា បណ្ឌិតស្ស សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកំ គមិស្សន្តិ, ទន្ធា ទន្ធស្ស មម សន្តិកំ អាគមិស្សន្តិ, គច្ឆថ តុម្ហេ’’តិ វត្វា ‘‘អាគន្តុំ ន ឥច្ឆិ, ភន្តេ’’តិ. តំ សុត្វា សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, សញ្ចយោ អត្តនោ មិច្ឆាទិដ្ឋិតាយ អសារំ សារោតិ, សារញ្ច អសារោតិ គណ្ហិ. តុម្ហេ បន អត្តនោ បណ្ឌិតតាយ សារញ្ច សារតោ, អសារញ្ច អសារតោ ញត្វា អសារំ បហាយ សារមេវ គណ្ហិត្ថា’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

១១.

‘‘អសារេ សារមតិនោ, សារេ ចាសារទស្សិនោ;

តេ សារំ នាធិគច្ឆន្តិ, មិច្ឆាសង្កប្បគោចរា.

១២.

‘‘សារញ្ច សារតោ ញត្វា, អសារញ្ច អសារតោ;

តេ សារំ អធិគច្ឆន្តិ, សម្មាសង្កប្បគោចរា’’តិ.

តត្ថ អសារេ សារមតិនោតិ ចត្តារោ បច្ចយា, ទសវត្ថុកា មិច្ឆាទិដ្ឋិ, តស្សា ឧបនិស្សយភូតា ធម្មទេសនាតិ អយំ អសារោ នាម, តស្មិំ សារទិដ្ឋិនោតិ អត្ថោ. សារេ ចាសារទស្សិនោតិ ទសវត្ថុកា សម្មាទិដ្ឋិ, តស្សា ឧបនិស្សយភូតា ធម្មទេសនាតិ អយំ សារោ នាម, តស្មិំ ‘‘នាយំ សារោ’’តិ អសារទស្សិនោ. តេ សារន្តិ តេ បន តំ មិច្ឆាទិដ្ឋិគ្គហណំ គហេត្វា ឋិតា កាមវិតក្កាទីនំ វសេន មិច្ឆាសង្កប្បគោចរា ហុត្វា សីលសារំ, សមាធិសារំ, បញ្ញាសារំ, វិមុត្តិសារំ, វិមុត្តិញាណទស្សនសារំ, ‘‘បរមត្ថសារំ, និព្ពានញ្ច នាធិគច្ឆ’’ន្តិ. សារញ្ចាតិ តមេវ សីលសារាទិសារំ ‘‘សារោ នាមាយ’’ន្តិ, វុត្តប្បការញ្ច អសារំ ‘‘អសារោ អយ’’ន្តិ ញត្វា. តេ សារន្តិ តេ បណ្ឌិតា ឯវំ សម្មាទស្សនំ គហេត្វា ឋិតា នេក្ខម្មសង្កប្បាទីនំ វសេន សម្មាសង្កប្បគោចរា ហុត្វា តំ វុត្តប្បការំ សារំ អធិគច្ឆន្តីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ. សន្និបតិតានំ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

សារិបុត្តត្ថេរវត្ថុ អដ្ឋមំ.

៩. នន្ទត្ថេរវត្ថុ

យថា អគារន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អាយស្មន្តំ នន្ទំ អារព្ភ កថេសិ.

សត្ថា ហិ បវត្តិតវរធម្មចក្កោ រាជគហំ គន្ត្វា វេឡុវនេ វិហរន្តោ – ‘‘បុត្តំ មេ អានេត្វា ទស្សេថា’’តិ សុទ្ធោទនមហារាជេន បេសិតានំ សហស្សសហស្សបរិវារានំ ទសន្នំ ទូតានំ សព្ពបច្ឆតោ គន្ត្វា អរហត្តប្បត្តេន កាឡុទាយិត្ថេរេន គមនកាលំ ញត្វា មគ្គវណ្ណំ វណ្ណេត្វា វីសតិសហស្សខីណាសវបរិវុតោ កបិលបុរំ នីតោ ញាតិសមាគមេ បោក្ខរវស្សំ អត្ថុប្បត្តិំ កត្វា វេស្សន្តរជាតកំ (ជា. ២.២២.១៦៥៥ អាទយោ) កថេត្វា បុនទិវសេ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ, ‘‘ឧត្តិដ្ឋេ នប្បមជ្ជេយ្យា’’តិ (ធ. ប. ១៦៨) គាថាយ បិតរំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា, ‘‘ធម្មញ្ចរេ’’តិ (ធ. ប. ១៦៩) គាថាយ មហាបជាបតិំ សោតាបត្តិផលេ, រាជានញ្ច សកទាគាមិផលេ បតិដ្ឋាបេសិ. ភត្តកិច្ចាវសានេ បន រាហុលមាតុគុណកថំ និស្សាយ ចន្ទកិន្នរីជាតកំ (ជា. ១.១៤.១៨ អាទយោ) កថេត្វា តតោ តតិយទិវសេ នន្ទកុមារស្ស អភិសេកគេហប្បវេសនវិវាហមង្គលេសុ បវត្តមានេសុ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា នន្ទកុមារស្ស ហត្ថេ បត្តំ ទត្វា មង្គលំ វត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កមន្តោ នន្ទកុមារស្ស ហត្ថតោ បត្តំ ន គណ្ហិ. សោបិ តថាគតគារវេន ‘‘បត្តំ វោ, ភន្តេ, គណ្ហថា’’តិ វត្តុំ នាសក្ខិ. ឯវំ បន ចិន្តេសិ – ‘‘សោបានសីសេ បត្តំ គណ្ហិស្សតី’’តិ. សត្ថា តស្មិម្បិ ឋានេ ន គណ្ហិ. ឥតរោ ‘‘សោបានបាទមូលេ គណ្ហិស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ. សត្ថា តត្ថាបិ ន គណ្ហិ. ឥតរោ ‘‘រាជង្គណេ គណ្ហិស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ. សត្ថា តត្ថាបិ ន គណ្ហិ. កុមារោ និវត្តិតុកាមោ អរុចិយា គច្ឆន្តោ សត្ថុគារវេន ‘‘បត្តំ គណ្ហថា’’តិ វត្តុំ ន សក្កោតិ. ‘‘ឥធ គណ្ហិស្សតិ, ឯត្ថ គណ្ហិស្សតី’’តិ ចិន្តេន្តោ គច្ឆតិ.

តស្មិំ ខណេ អញ្ញា ឥត្ថិយោ តំ ទិស្វា ជនបទកល្យាណិយា អាចិក្ខិំសុ – ‘‘អយ្យេ, ភគវា នន្ទកុមារំ គហេត្វា គតោ, តុម្ហេហិ តំ វិនា ករិស្សតី’’តិ. សា ឧទកពិន្ទូហិ បគ្ឃរន្តេហេវ អឌ្ឍុល្លិខិតេហិ កេសេហិ វេគេន គន្ត្វា, ‘‘តុវដំ ខោ, អយ្យបុត្ត, អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ អាហ. តំ តស្សា វចនំ តស្ស ហទយេ តិរិយំ បតិត្វា វិយ ឋិតំ. សត្ថាបិស្ស ហត្ថតោ បត្តំ អគ្គណ្ហិត្វាវ តំ វិហារំ នេត្វា, ‘‘បព្ពជិស្សសិ នន្ទា’’តិអាហ. សោ ពុទ្ធគារវេន ‘‘ន បព្ពជិស្សាមី’’តិ អវត្វា, ‘‘អាម, បព្ពជិស្សាមី’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘តេន ហិ នន្ទំ បព្ពាជេថា’’តិ អាហ. សត្ថា កបិលបុរំ គន្ត្វា តតិយទិវសេ នន្ទំ បព្ពាជេសិ.

សត្តមេ ទិវសេ រាហុលមាតា កុមារំ អលង្ករិត្វា ភគវតោ សន្តិកំ បេសេសិ – ‘‘បស្ស, តាត, ឯតំ វីសតិសហស្សសមណបរិវុតំ សុវណ្ណវណ្ណំ ព្រហ្មរូបិវណ្ណំ សមណំ, អយំ តេ បិតា, ឯតស្ស មហន្តា និធិកុម្ភិយោ អហេសុំ. ត្យាស្ស និក្ខមនតោ បដ្ឋាយ ន បស្សាម, គច្ឆ នំ ទាយជ្ជំ យាចស្សុ – ‘អហំ, តាត, កុមារោ, អភិសេកំ បត្វា ចក្កវត្តី ភវិស្សាមិ, ធនេន មេ អត្ថោ, ធនំ មេ ទេហិ. សាមិកោ ហិ បុត្តោ បិតុសន្តកស្សា’’’តិ. កុមារោ ភគវតោ សន្តិកំ គន្ត្វាវ បិតុសិនេហំ បដិលភិត្វា ហដ្ឋចិត្តោ ‘‘សុខា តេ, សមណ, ឆាយា’’តិ វត្វា អញ្ញម្បិ ពហុំ អត្តនោ អនុរូបំ វទន្តោ អដ្ឋាសិ. ភគវា កតភត្តកិច្ចោ អនុមោទនំ កត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. កុមារោបិ ‘‘ទាយជ្ជំ មេ, សមណ, ទេហិ, ទាយជ្ជំ មេ, សមណ, ទេហី’’តិ ភគវន្តំ អនុពន្ធិ. ភគវាបិ កុមារំ ន និវត្តាបេសិ. បរិជនោបិ ភគវតា សទ្ធិំ គច្ឆន្តំ និវត្តេតុំ នាសក្ខិ. ឥតិ សោ ភគវតា សទ្ធិំ អារាមមេវ អគមាសិ.

តតោ ភគវា ចិន្តេសិ – ‘‘យំ អយំ បិតុសន្តកំ ធនំ ឥច្ឆតិ, តំ វដ្ដានុគតំ សវិឃាតំ, ហន្ទស្ស ពោធិតលេ បដិលទ្ធំ សត្តវិធំ អរិយធនំ ទេមិ, លោកុត្តរទាយជ្ជស្ស នំ សាមិកំ ករោមី’’តិ. អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ សារិបុត្តំ អាមន្តេសិ – ‘‘តេន ហិ ត្វំ, សារិបុត្ត, រាហុលកុមារំ បព្ពាជេហី’’តិ. ថេរោ កុមារំ បព្ពាជេសិ. បព្ពជិតេ ច បន កុមារេ រញ្ញោ អធិមត្តំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជិ. តំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ ភគវតោ និវេទេត្វា, ‘‘សាធុ, ភន្តេ, អយ្យា, មាតាបិតូហិ អននុញ្ញាតំ បុត្តំ ន បព្ពាជេយ្យុ’’ន្តិ វរំ យាចិ. ភគវា តស្ស តំ វរំ ទត្វា បុនេកទិវសំ រាជនិវេសនេ កតបាតរាសោ ឯកមន្តំ និសិន្នេន រញ្ញា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទុក្ករការិកកាលេ ឯកា ទេវតា មំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘បុត្តោ តេ កាលកតោ’តិ អាហ. អហំ តស្សា វចនំ អសទ្ទហន្តោ ‘ន មយ្ហំ បុត្តោ ពោធិំ អប្បត្វា កាលំ ករោតី’តិ បដិក្ខិបិ’’ន្តិ វុត្តេ – ‘‘ឥទានិ កិំ សទ្ទហិស្សថ, បុព្ពេបិ អដ្ឋិកានិ ទស្សេត្វា, ‘បុត្តោ តេ មតោ’តិ វុត្តេ ន សទ្ទហិត្វា’’តិ ឥមិស្សា អត្ថុប្បត្តិយា មហាធម្មបាលជាតកំ (ជា. ១.១០.៩២ អាទយោ) កថេសិ. គាថាបរិយោសានេ រាជា អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិ. ឥតិ ភគវា បិតរំ តីសុ ផលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ បុនទេវ រាជគហំ គន្ត្វា តតោ អនាថបិណ្ឌិកេន សាវត្ថិំ អាគមនត្ថាយ គហិតបដិញ្ញោ និដ្ឋិតេ ជេតវនេ វិហារេ តត្ថ គន្ត្វា វាសំ កប្បេសិ.

ឯវំ សត្ថរិ ជេតវនេ វិហរន្តេ អាយស្មា នន្ទោ ឧក្កណ្ឋិត្វា ភិក្ខូនំ ឯតមត្ថំ អារោចេសិ – ‘‘អនភិរតោ អហំ, អាវុសោ, ព្រហ្មចរិយំ ចរាមិ, ន សក្កោមិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តិស្សាមី’’តិ. ភគវា តំ បវត្តិំ សុត្វា អាយស្មន្តំ នន្ទំ បក្កោសាបេត្វា ឯតទវោច – ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ, នន្ទ, សម្ពហុលានំ ភិក្ខូនំ ឯវំ អារោចេសិ – ‘អនភិរតោ, អាវុសោ, ព្រហ្មចរិយំ ចរាមិ, ន សក្កោមិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តិស្សាមី’’’តិ? ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិស្ស បន ត្វំ, នន្ទ, អនភិរតោ ព្រហ្មចរិយំ ចរសិ, ន សក្កោសិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តិស្សសី’’តិ? ‘‘សាកិយានី មំ, ភន្តេ, ជនបទកល្យាណី ឃរា និក្ខមន្តស្ស អឌ្ឍុល្លិខិតេហិ កេសេហិ អបលោកេត្វា មំ ឯតទវោច – ‘តុវដំ ខោ, អយ្យបុត្ត, អាគច្ឆេយ្យាសី’តិ, សោ ខោ អហំ, ភន្តេ, តំ អនុស្សរមានោ អនភិរតោ ព្រហ្មចរិយំ ចរាមិ, ន សក្កោមិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តិស្សាមី’’តិ.

អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ នន្ទំ ពាហាយំ គហេត្វា ឥទ្ធិពលេន តាវតិំសទេវលោកំ អានេន្តោ អន្តរាមគ្គេ ឯកស្មិំ ឈាមក្ខេត្តេ ឈាមខាណុកេ និសិន្នំ ឆិន្នកណ្ណនាសនង្គុដ្ឋំ ឯកំ បលុដ្ឋមក្កដិំ ទស្សេត្វា តាវតិំសភវនេ សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ ឧបដ្ឋានំ អាគតានិ កកុដបាទានិ បញ្ច អច្ឆរាសតានិ ទស្សេសិ. កកុដបាទានីតិ រត្តវណ្ណតាយ បារេវតបាទសទិសបាទានិ. ទស្សេត្វា ច បនាហ – ‘‘តំ កិំ មញ្ញសិ, នន្ទ, កតមា នុ ខោ អភិរូបតរា វា ទស្សនីយតរា វា បាសាទិកតរា វា សាកិយានី វា ជនបទកល្យាណី, ឥមានិ វា បញ្ច អច្ឆរាសតានិ កកុដបាទានី’’តិ? តំ សុត្វា អាហ – ‘‘សេយ្យថាបិ សា, ភន្តេ, ឆិន្នកណ្ណនាសនង្គុដ្ឋា បលុដ្ឋមក្កដី, ឯវមេវ ខោ, ភន្តេ, សាកិយានី ជនបទកល្យាណី, ឥមេសំ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ ឧបនិធាយ សង្ខ្យម្បិ ន ឧបេតិ, កលម្បិ ន ឧបេតិ, កលភាគម្បិ ន ឧបេតិ. អថ ខោ ឥមានេវ បញ្ច អច្ឆរាសតានិ អភិរូបតរានិ ចេវ ទស្សនីយតរានិ ច បាសាទិកតរានិ ចា’’តិ. ‘‘អភិរម, នន្ទ, អភិរម, នន្ទ, អហំ តេ បាដិភោគោ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ បដិលាភាយ កកុដបាទាន’’ន្តិ. ‘‘សចេ មេ, ភន្តេ ភគវា, បាដិភោគោ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ បដិលាភាយ កកុដបាទានំ, អភិរមិស្សាមហំ, ភន្តេ, ភគវតិ ព្រហ្មចរិយេ’’តិ.

អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ នន្ទំ គហេត្វា តត្ថ អន្តរហិតោ ជេតវនេយេវ បាតុរហោសិ. អស្សោសុំ ខោ ភិក្ខូ, ‘‘អាយស្មា កិរ នន្ទោ ភគវតោ ភាតា មាតុច្ឆាបុត្តោ អច្ឆរានំ ហេតុ ព្រហ្មចរិយំ ចរតិ. ភគវា កិរស្ស បាដិភោគោ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ បដិលាភាយ កកុដបាទាន’’ន្តិ. អថ ខោ អាយស្មតោ នន្ទស្ស សហាយកា ភិក្ខូ អាយស្មន្តំ នន្ទំ ភតកវាទេន ច ឧបក្កិតកវាទេន ច សមុទាចរន្តិ, ‘‘ភតកោ កិរាយស្មា នន្ទោ, ឧបក្កិតកោ កិរាយស្មា នន្ទោ, អច្ឆរានំ ហេតុ ព្រហ្មចរិយំ ចរតិ. ភគវា កិរស្ស បាដិភោគោ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ បដិលាភាយ កកុដបាទាន’’ន្តិ. អថ ខោ អាយស្មា នន្ទោ សហាយកានំ ភិក្ខូនំ ភតកវាទេន ច ឧបក្កិតកវាទេន ច អដ្ដិយមានោ ហរាយមានោ ជិគុច្ឆមានោ ឯកោ វូបកដ្ឋោ អប្បមត្តោ អាតាបី បហិតត្តោ វិហរន្តោ ន ចិរស្សេវ យស្សត្ថាយ កុលបុត្តា សម្មទេវ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជន្តិ, តទនុត្តរំ ព្រហ្មចរិយបរិយោសានំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហាសិ, ‘‘ខីណា ជាតិ, វុសិតំ ព្រហ្មចរិយំ, កតំ ករណីយំ, នាបរំ ឥត្ថត្តាយា’’តិ អព្ភញ្ញាសិ. អញ្ញតរោ ច ខោ បនាយស្មា នន្ទោ អរហតំ អហោសិ.

អថេកា ទេវតា រត្តិភាគេ សកលំ ជេតវនំ ឱភាសេត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា អារោចេសិ – ‘‘អាយស្មា, ភន្តេ, នន្ទោ ភគវតោ ភាតា មាតុច្ឆាបុត្តោ អាសវានំ ខយា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ. ភគវតោបិ ខោ ញាណំ ឧទបាទិ ‘‘នន្ទោ អាសវានំ ខយា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ. សោបាយស្មា នន្ទោ តស្សា រត្តិយា អច្ចយេន ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯតទវោច – ‘‘យំ មេ, ភន្តេ, ភគវា បាដិភោគោ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ បដិលាភាយ កកុដបាទានំ, មុញ្ចាមហំ, ភន្តេ, ភគវន្តំ ឯតស្មា បដិស្សវា’’តិ. ‘‘មយាបិ ខោ តេ, នន្ទ, ចេតសា ចេតោ បរិច្ច វិទិតោ ‘នន្ទោ អាសវានំ ខយា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’តិ. ទេវតាបិ មេ ឯតមត្ថំ អារោចេសិ – ‘អាយស្មា, ភន្តេ, នន្ទោ អាសវានំ ខយា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’តិ. យទេវ ខោ តេ, នន្ទ, អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ វិមុត្តំ, អថាហំ មុត្តោ ឯតស្មា បដិស្សវា’’តិ. អថ ខោ ភគវា ឯតមត្ថំ វិទិត្វា តាយំ វេលាយំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘យស្ស និត្តិណ្ណោ បង្កោ, មទ្ទិតោ កាមកណ្ដកោ;

មោហក្ខយំ អនុប្បត្តោ, សុខទុក្ខេសុ ន វេធតី ស ភិក្ខូ’’តិ. (ឧទា. ២២);

អថេកទិវសំ ភិក្ខូ តំ អាយស្មន្តំ នន្ទំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘អាវុសោ នន្ទ, បុព្ពេ ត្វំ ‘ឧក្កណ្ឋិតោមី’តិ វទេសិ, ឥទានិ តេ កថ’’ន្តិ? ‘‘នត្ថិ មេ, អាវុសោ, គិហិភាវាយ អាលយោ’’តិ. តំ សុត្វា ភិក្ខូ – ‘‘អភូតំ អាយស្មា នន្ទោ កថេតិ, អញ្ញំ ព្យាករោតិ, អតីតទិវសេសុ ‘ឧក្កណ្ឋិតោម្ហី’តិ វត្វា ឥទានិ ‘នត្ថិ មេ គិហិភាវាយ អាលយោ’តិ កថេតី’’តិ គន្ត្វា ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. ភគវា ‘‘ភិក្ខវេ, អតីតទិវសេសុ នន្ទស្ស អត្តភាវោ ទុច្ឆន្នគេហសទិសោ អហោសិ, ឥទានិ សុច្ឆន្នគេហសទិសោ ជាតោ. អយញ្ហិ ទិព្ពច្ឆរានំ ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ បព្ពជិតកិច្ចស្ស មត្ថកំ បាបេតុំ វាយមន្តោ តំ កិច្ចំ បត្តោ’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

១៣.

‘‘យថា អគារំ ទុច្ឆន្នំ, វុដ្ឋី សមតិវិជ្ឈតិ;

ឯវំ អភាវិតំ ចិត្តំ, រាគោ សមតិវិជ្ឈតិ.

១៤.

‘‘យថា អគារំ សុច្ឆន្នំ, វុដ្ឋី ន សមតិវិជ្ឈតិ;

ឯវំ សុភាវិតំ ចិត្តំ, រាគោ ន សមតិវិជ្ឈតី’’តិ.

តត្ថ អគារន្តិ យំកិញ្ចិ គេហំ. ទុច្ឆន្នន្តិ វិរឡច្ឆន្នំ ឆិទ្ទាវឆិទ្ទំ. សមតិវិជ្ឈតីតិ វស្សវុដ្ឋិ វិនិវិជ្ឈតិ. អភាវិតន្តិ តំ អគារំ វុដ្ឋិ វិយ ភាវនាយ រហិតត្តា អភាវិតំ ចិត្តំ រាគោ សមតិ វិជ្ឈតិ. ន កេវលំ រាគោវ, ទោសមោហមានាទយោ សព្ពកិលេសា តថារូបំ ចិត្តំ អតិវិយ វិជ្ឈន្តិយេវ. សុភាវិតន្តិ សមថវិបស្សនាភាវនាហិ សុភាវិតំ. ឯវរូបំ ចិត្តំ សុច្ឆន្នំ គេហំ វុដ្ឋិ វិយ រាគាទយោ កិលេសា អតិវិជ្ឈិតុំ ន សក្កោន្តីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ. មហាជនស្ស ទេសនា សាត្ថិកា អហោសិ.

អថ ខោ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, ‘‘អាវុសោ, ពុទ្ធា នាម អច្ឆរិយា, ជនបទកល្យាណិំ និស្សាយ ឧក្កណ្ឋិតោ នាមាយស្មា នន្ទោ សត្ថារា ទេវច្ឆរា អាមិសំ កត្វា វិនីតោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា – ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស មយា មាតុគាមេន បលោភេត្វា វិនីតោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពារាណសិវាសី កប្បដោ នាម វាណិជោ អហោសិ. តស្សេកោ គទ្រភោ កុម្ភភារំ វហតិ, ឯកទិវសេន សត្ត យោជនានិ គច្ឆតិ. សោ ឯកស្មិំ សមយេ គទ្រភភារកេហិ សទ្ធិំ តក្កសិលំ គន្ត្វា យាវ ភណ្ឌស្ស វិស្សជ្ជនំ, តាវ គទ្រភំ ចរិតុំ វិស្សជ្ជេសិ. អថស្ស សោ គទ្រភោ បរិខាបិដ្ឋេ ចរមានោ ឯកំ គទ្រភិំ ទិស្វា ឧបសង្កមិ. សា តេន សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ ករោន្តី អាហ – ‘‘កុតោ អាគតោសី’’តិ? ‘‘ពារាណសិតោ’’តិ. ‘‘កេន កម្មេនា’’តិ? ‘‘វាណិជ្ជកម្មេនា’’តិ. ‘‘កិត្តកំ ភារំ វហសី’’តិ? ‘‘កុម្ភភារ’’ន្តិ? ‘‘ឯត្តកំ ភារំ វហន្តោ កតិ យោជនានិ គច្ឆសី’’តិ? ‘‘សត្ត យោជនានី’’តិ. ‘‘គតគតដ្ឋានេ តេ កាចិ បាទបរិកម្មបិដ្ឋិបរិកម្មករា អត្ថី’’តិ? ‘‘នត្ថី’’តិ. ‘‘ឯវំ សន្តេ មហាទុក្ខំ នាម អនុភោសី’’តិ? ‘‘កិញ្ចាបិ ហិ តិរច្ឆានគតានំ បាទបរិកម្មាទិការកា នាម នត្ថិ, កាមសំយោជនឃដ្ដនត្ថាយ បន ឯវរូបំ កថំ កថេសិ’’? សោ តស្សា កថាយ ឧក្កណ្ឋិ. កប្បដោបិ ភណ្ឌំ វិស្សជ្ជេត្វា តស្ស សន្តិកំ អាគន្ត្វា – ‘‘ឯហិ, តាត, គមិស្សាមា’’តិ អាហ. ‘‘គច្ឆថ តុម្ហេ, នាហំ គមិស្សាមី’’តិ. អថ នំ បុនប្បុនំ យាចិត្វា, ‘‘អនិច្ឆន្តំ បរិភាសេត្វា នំ នេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

‘‘បតោទំ តេ ករិស្សាមិ, សាឡសង្គុលិកណ្ដកំ;

សញ្ឆិន្ទិស្សាមិ តេ កាយំ, ឯវំ ជានាហិ គទ្រភា’’តិ.

តំ សុត្វា គទ្រភោ ‘‘ឯវំ សន្តេ អហម្បិ តេ កត្តព្ពំ ជានិស្សាមី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បតោទំ មេ ករិស្សសិ, សោឡសង្គុលិកណ្ដកំ;

បុរតោ បតិដ្ឋហិត្វាន, ឧទ្ធរិត្វាន បច្ឆតោ;

ទន្តំ តេ បាតយិស្សាមិ, ឯវំ ជានាហិ កប្បដា’’តិ.

តំ សុត្វា វាណិជោ – ‘‘កេន នុ ខោ ការណេន ឯស ឯវំ វទតី’’តិ ចិន្តេត្វា, ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ តំ គទ្រភិំ ទិស្វា, ‘‘ឥមាយេស ឯវំ សិក្ខាបិតោ ភវិស្សតិ, ‘ឯវរូបិំ នាម តេ គទ្រភិំ អានេស្សាមី’តិ មាតុគាមេន នំ បលោភេត្វា នេស្សាមី’’តិ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ចតុប្បទិំ សង្ខមុខិំ, នារិំ សព្ពង្គសោភិនិំ;

ភរិយំ តេ អានយិស្សាមិ, ឯវំ ជានាហិ គទ្រភា’’តិ.

តំ សុត្វា តុដ្ឋចិត្តោ គទ្រភោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ចតុប្បទិំ សង្ខមុខិំ, នារិំ សព្ពង្គសោភិនិំ;

ភរិយំ មេ អានយិស្សសិ, ឯវំ ជានាហិ កប្បដ;

កប្បដ ភិយ្យោ គមិស្សាមិ, យោជនានិ ចតុទ្ទសា’’តិ.

អថ នំ កប្បដោ, ‘‘តេន ហិ ឯហី’’តិ គហេត្វា សកដ្ឋានំ អគមាសិ. សោ កតិបាហច្ចយេន នំ អាហ – ‘‘ននុ មំ តុម្ហេ ‘ភរិយំ តេ អានយិស្សាមី’តិ អវោចុត្ថា’’តិ? ‘‘អាម, វុត្តំ, នាហំ អត្តនោ កថំ ភិន្ទិស្សាមិ, ភរិយំ តេ អានេស្សាមិ, វេតនំ បន តុយ្ហំ ឯកកស្សេវ ទស្សាមិ, តុយ្ហំ វេតនំ ទុតិយស្ស បហោតុ វា មា វា, ត្វមេវ ជានេយ្យាសិ. ឧភិន្នំ បន វោ សំវាសមន្វាយ បុត្តា វិជាយិស្សន្តិ, តេហិបិ ពហូហិ សទ្ធិំ តុយ្ហំ តំ បហោតុ វា មា វា, ត្វមេវ ជានេយ្យាសី’’តិ. គទ្រភោ តស្មិំ កថេន្តេយេវ អនបេក្ខោ អហោសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា, ‘‘តទា, ភិក្ខវេ, គទ្រភី ជនបទកល្យាណី អហោសិ, គទ្រភោ នន្ទោ, វាណិជោ អហមេវ. ឯវំ បុព្ពេបេស មយា មាតុគាមេន បលោភេត្វា វិនីតោ’’តិ ជាតកំ និដ្ឋាបេសីតិ.

នន្ទត្ថេរវត្ថុ នវមំ.

១០. ចុន្ទសូករិកវត្ថុ

ឥធ សោចេតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ចុន្ទសូករិកំ នាម បុរិសំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ បញ្ចបណ្ណាស វស្សានិ សូករេ វធិត្វា ខាទន្តោ ច វិក្កិណន្តោ ច ជីវិកំ កប្បេសិ. ឆាតកាលេ សកដេន វីហិំ អាទាយ ជនបទំ គន្ត្វា ឯកនាឡិទ្វេនាឡិមត្តេន គាមសូករបោតកេ កិណិត្វា សកដំ បូរេត្វា អាគន្ត្វា បច្ឆានិវេសនេ វជំ វិយ ឯកំ ឋានំ បរិក្ខិបិត្វា តត្ថេវ តេសំ និវាបំ រោបេត្វា, តេសុ នានាគច្ឆេ ច សរីរមលញ្ច ខាទិត្វា វឌ្ឍិតេសុ យំ យំ មារេតុកាមោ ហោតិ, តំ តំ អាឡានេ និច្ចលំ ពន្ធិត្វា សរីរមំសស្ស ឧទ្ធុមាយិត្វា ពហលភាវត្ថំ ចតុរស្សមុគ្គរេន បោថេត្វា, ‘‘ពហលមំសោ ជាតោ’’តិ ញត្វា មុខំ វិវរិត្វា អន្តរេ ទណ្ឌកំ ទត្វា លោហថាលិយា បក្កុថិតំ ឧណ្ហោទកំ មុខេ អាសិញ្ចតិ. តំ កុច្ឆិំ បវិសិត្វា បក្កុថិតំ ករីសំ អាទាយ អធោភាគេន និក្ខមតិ, យាវ ថោកម្បិ ករីសំ អត្ថិ, តាវ អាវិលំ ហុត្វា និក្ខមតិ, សុទ្ធេ ឧទរេ អច្ឆំ អនាវិលំ ហុត្វា និក្ខមតិ. អថស្ស អវសេសំ ឧទកំ បិដ្ឋិយំ អាសិញ្ចតិ. តំ កាឡចម្មំ ឧប្បាដេត្វា គច្ឆតិ. តតោ តិណុក្កាយ លោមានិ ឈាបេត្វា តិខិណេន អសិនា សីសំ ឆិន្ទតិ. បគ្ឃរណតំ លោហិតំ ភាជនេន បដិគ្គហេត្វា មំសំ លោហិតេន មទ្ទិត្វា បចិត្វា បុត្តទារមជ្ឈេ និសិន្នោ ខាទិត្វា សេសំ វិក្កិណាតិ. តស្ស ឥមិនាវ និយាមេន ជីវិកំ កប្បេន្តស្ស បញ្ចបណ្ណាស វស្សានិ អតិក្កន្តានិ. តថាគតេ ធុរវិហារេ វសន្តេ ឯកទិវសម្បិ បុប្ផមុដ្ឋិមត្តេន បូជា វា កដច្ឆុមត្តំ ភិក្ខទានំ វា អញ្ញំ វា កិញ្ចិ បុញ្ញំ នាម នាហោសិ. អថស្ស សរីរេ រោគោ ឧប្បជ្ជិ, ជីវន្តស្សេវ អវីចិមហានិរយសន្តាបោ ឧបដ្ឋហិ. អវីចិសន្តាបោ នាម យោជនសតេ ឋត្វា ឱលោកេន្តស្ស អក្ខីនំ ភិជ្ជនសមត្ថោ បរិឡាហោ ហោតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘តស្ស អយោមយា ភូមិ, ជលិតា តេជសាយុតា;

សមន្តា យោជនសតំ, ផរិត្វា តិដ្ឋតិ សព្ពទា’’តិ. (ម. និ. ៣.២៦៧; អ. និ. ៣.៣៦);

នាគសេនត្ថេរេន បនស្ស បាកតិកគ្គិសន្តាបតោ អធិមត្តតាយ អយំ ឧបមា វុត្តា – ‘‘យថា, មហារាជ, កូដាគារមត្តោ បាសាណោបិ នេរយិកគ្គិម្ហិ បក្ខិត្តោ ខណេន វិលយំ គច្ឆតិ, និព្ពត្តសត្តា បនេត្ថ កម្មពលេន មាតុកុច្ឆិគតា វិយ ន វិលីយន្តី’’តិ (មិ. ប. ២.៤.៦). តស្ស តស្មិំ សន្តាបេ ឧបដ្ឋិតេ កម្មសរិក្ខកោ អាការោ ឧប្បជ្ជិ. គេហមជ្ឈេយេវ សូកររវំ រវិត្វា ជណ្ណុកេហិ វិចរន្តោ បុរត្ថិមវត្ថុម្បិ បច្ឆិមវត្ថុម្បិ គច្ឆតិ. អថស្ស គេហមានុសកា តំ ទឡ្ហំ គហេត្វា មុខំ បិទហន្តិ. កម្មវិបាកោ នាម ន សក្កា កេនចិ បដិពាហិតុំ. សោ វិរវន្តោវ ឥតោ ចិតោ ច វិចរតិ. សមន្តា សត្តសុ ឃរេសុ មនុស្សា និទ្ទំ ន លភន្តិ. មរណភយេន តជ្ជិតស្ស បន ពហិនិក្ខមនំ និវារេតុំ អសក្កោន្តោ សព្ពោ គេហជនោ យថា អន្តោឋិតោ ពហិ វិចរិតុំ ន សក្កោតិ, តថា គេហទ្វារានិ ថកេត្វា ពហិគេហំ បរិវារេត្វា រក្ខន្តោ អច្ឆតិ. ឥតរោ អន្តោគេហេយេវ និរយសន្តាបេន វិរវន្តោ ឥតោ ចិតោ ច វិចរតិ. ឯវំ សត្តទិវសានិ វិចរិត្វា អដ្ឋមេ ទិវសេ កាលំ កត្វា អវីចិមហានិរយេ និព្ពត្តិ. អវីចិមហានិរយោ ទេវទូតសុត្តេន (ម. និ. ៣.២៦១ អាទយោ; អ. និ. ៣.៣៦) វណ្ណេតព្ពោតិ.

ភិក្ខូ តស្ស ឃរទ្វារេន គច្ឆន្តា តំ សទ្ទំ សុត្វា, ‘‘សូករសទ្ទោ’’តិ សញ្ញិនោ ហុត្វា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ និសិន្នា ឯវមាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, ចុន្ទសូករិតស្ស គេហទ្វារំ បិទហិត្វា សូករានំ មារិយមានានំ អជ្ជ សត្តមោ ទិវសោ, គេហេ កាចិ មង្គលកិរិយា ភវិស្សតិ មញ្ញេ. ឯត្តកេ នាម, ភន្តេ, សូករេ មារេន្តស្ស ឯកម្បិ មេត្តចិត្តំ វា ការុញ្ញំ វា នត្ថិ, ន វត នោ ឯវរូបោ កក្ខឡោ ផរុសោ សត្តោ ទិដ្ឋបុព្ពោ’’តិ. សត្ថា – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សោ ឥមេ សត្តទិវសេ សូករេ មារេតិ, កម្មសរិក្ខកំ បនស្ស វិបាកំ ឧទបាទិ, ជីវន្តស្សេវ អវីចិមហានិរយសន្តាបោ ឧបដ្ឋាសិ. សោ តេន សន្តាបេន សត្ត ទិវសានិ សូកររវំ រវន្តោ អន្តោនិវេសនេ វិចរិត្វា អជ្ជ កាលំ កត្វា អវីចិម្ហិ និព្ពត្តោ’’តិ វត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥធ លោកេ ឯវំ សោចិត្វា បុន គន្ត្វា សោចនដ្ឋានេយេវ និព្ពត្តោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, បមត្តា នាម គហដ្ឋា វា ហោន្តុ បព្ពជិតា វា, ឧភយត្ថ សោចន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

១៥.

‘‘ឥធ សោចតិ បេច្ច សោចតិ,

បាបការី ឧភយត្ថ សោចតិ;

សោ សោចតិ សោ វិហញ្ញតិ;

ទិស្វា កម្មកិលិដ្ឋមត្តនោ’’តិ.

តត្ថ បាបការីតិ នានប្បការស្ស បាបកម្មស្ស ការកោ បុគ្គលោ ‘‘អកតំ វត មេ កល្យាណំ, កតំ បាប’’ន្តិ ឯកំសេនេវ មរណសមយេ ឥធ សោចតិ, ឥទមស្ស កម្មសោចនំ. វិបាកំ អនុភវន្តោ បន បេច្ច សោចតិ. ឥទមស្ស បរលោកេ វិបាកសោចនំ. ឯវំ សោ ឧភយត្ថ សោចតិយេវ. តេនេវ ការណេន ជីវមានោយេវ សោ ចុន្ទសូករិកោបិ សោចតិ. ទិស្វា កម្មកិលិដ្ឋន្តិ អត្តនោ កិលិដ្ឋកម្មំ បស្សិត្វា នានប្បការកំ វិលបន្តោ វិហញ្ញតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ.

ចុន្ទសូករិកវត្ថុ ទសមំ.

១១. ធម្មិកឧបាសកវត្ថុ

ឥធ មោទតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ធម្មិកឧបាសកំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរ បញ្ចសតា ធម្មិកឧបាសកា នាម អហេសុំ. តេសុ ឯកេកស្ស បញ្ច បញ្ច ឧបាសកសតានិ បរិវារា. យោ តេសំ ជេដ្ឋកោ, តស្ស សត្ត បុត្តា សត្ត ធីតរោ. តេសុ ឯកេកស្ស ឯកេកា សលាកយាគុ សលាកភត្តំ បក្ខិកភត្តំ និមន្តនភត្តំ ឧបោសថិកភត្តំ អាគន្តុកភត្តំ សង្ឃភត្តំ វស្សាវាសិកំ អហោសិ. តេបិ សព្ពេវ អនុជាតបុត្តា នាម អហេសុំ. ឥតិ ចុទ្ទសន្នំ បុត្តានំ ភរិយាយ ឧបាសកស្សាតិ សោឡស សលាកយាគុអាទីនិ បវត្តន្តិ. ឥតិ សោ សបុត្តទារោ សីលវា កល្យាណធម្មោ ទានសំវិភាគរតោ អហោសិ. អថស្ស អបរភាគេ រោគោ ឧប្បជ្ជិ, អាយុសង្ខារោ បរិហាយិ. សោ ធម្មំ សោតុកាមោ ‘‘អដ្ឋ វា មេ សោឡស វា ភិក្ខូ បេសេថា’’តិ សត្ថុ សន្តិកំ បហិណិ. សត្ថា បេសេសិ. តេ គន្ត្វា តស្ស មញ្ចំ បរិវារេត្វា បញ្ញត្តេសុ អាសនេសុ និសិន្នា. ‘‘ភន្តេ, អយ្យានំ មេ ទស្សនំ ទុល្លភំ ភវិស្សតិ, ទុព្ពលោម្ហិ, ឯកំ មេ សុត្តំ សជ្ឈាយថា’’តិ វុត្តេ ‘‘កតរំ សុត្តំ សោតុកាមោ ឧបាសកា’’តិ? ‘‘សព្ពពុទ្ធានំ អវិជហិតំ សតិបដ្ឋានសុត្ត’’ន្តិ វុត្តេ – ‘‘ឯកាយនោ អយំ, ភិក្ខវេ, មគ្គោ សត្តានំ វិសុទ្ធិយា’’តិ (ទី. និ. ២.៣៧៣; ម. និ. ១.១០៦) សុត្តន្តំ បដ្ឋបេសុំ. តស្មិំ ខណេ ឆហិ ទេវលោកេហិ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា សហស្សសិន្ធវយុត្តា ទិយឌ្ឍយោជនសតិកា ឆ រថា អាគមិំសុ. តេសុ ឋិតា ទេវតា ‘‘អម្ហាកំ ទេវលោកំ នេស្សាម, អម្ហាកំ ទេវលោកំ នេស្សាម, អម្ភោ មត្តិកភាជនំ ភិន្ទិត្វា សុវណ្ណភាជនំ គណ្ហន្តោ វិយ អម្ហាកំ ទេវលោកេ អភិរមិតុំ ឥធ និព្ពត្តាហិ, អម្ហាកំ ទេវលោកេ អភិរមិតុំ ឥធ និព្ពត្តាហី’’តិ វទិំសុ. ឧបាសកោ ធម្មស្សវនន្តរាយំ អនិច្ឆន្តោ – ‘‘អាគមេថ អាគមេថា’’តិ អាហ. ភិក្ខូ ‘‘អម្ហេ វារេតី’’តិ សញ្ញាយ តុណ្ហី អហេសុំ.

អថស្ស បុត្តធីតរោ ‘‘អម្ហាកំ បិតា បុព្ពេ ធម្មស្សវនេន អតិត្តោ អហោសិ, ឥទានិ បន ភិក្ខូ បក្កោសាបេត្វា សជ្ឈាយំ ការេត្វា សយមេវ វារេតិ, មរណស្ស អភាយនកសត្តោ នាម នត្ថី’’តិ វិរវិំសុ. ភិក្ខូ ‘‘ឥទានិ អនោកាសោ’’តិ ឧដ្ឋាយាសនា បក្កមិំសុ. ឧបាសកោ ថោកំ វីតិនាមេត្វា សតិំ បដិលភិត្វា បុត្តេ បុច្ឆិ – ‘‘កស្មា កន្ទថា’’តិ? ‘‘តាត, តុម្ហេ ភិក្ខូ បក្កោសាបេត្វា ធម្មំ សុណន្តា សយមេវ វារយិត្ថ, អថ មយំ ‘មរណស្ស អភាយនកសត្តោ នាម នត្ថី’តិ កន្ទិម្ហា’’តិ. ‘‘អយ្យា បន កុហិ’’ន្តិ? ‘‘‘អនោកាសោ’តិ ឧដ្ឋាយាសនា បក្កន្តា, តាតា’’តិ. ‘‘នាហំ, អយ្យេហិ សទ្ធិំ កថេមី’’តិ វុត្តេ ‘‘អថ កេន សទ្ធិំ កថេថា’’តិ. ‘‘ឆហិ ទេវលោកេហិ ទេវតា ឆ រថេ អលង្ករិត្វា អាទាយ អាកាសេ ឋត្វា ‘អម្ហាហិ ទេវលោកេ អភិរម, អម្ហាកំ ទេវលោកេ អភិរមា’តិ សទ្ទំ ករោន្តិ, តាហិ សទ្ធិំ កថេមី’’តិ. ‘‘កុហិំ, តាត, រថា, ន មយំ បស្សាមា’’តិ? ‘‘អត្ថិ បន មយ្ហំ គន្ថិតានិ បុប្ផានី’’តិ? ‘‘អត្ថិ, តាតា’’តិ. ‘‘កតរោ ទេវលោកោ រមណីយោ’’តិ? ‘‘សព្ពពោធិសត្តានំ ពុទ្ធមាតាបិតូនញ្ច វសិតដ្ឋានំ តុសិតភវនំ រមណីយំ, តាតា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ‘តុសិតភវនតោ អាគតរថេ លគ្គតូ’តិ បុប្ផទាមំ ខិបថា’’តិ. តេ ខិបិំសុ. តំ រថធុរេ លគ្គិត្វា អាកាសេ ឱលម្ពិ. មហាជនោ តទេវ បស្សតិ, រថំ ន បស្សតិ. ឧបាសកោ ‘‘បស្សថេតំ បុប្ផទាម’’ន្តិ វត្វា, ‘‘អាម, បស្សាមា’’តិ វុត្តេ – ‘‘ឯតំ តុសិតភវនតោ អាគតរថេ ឱលម្ពតិ, អហំ តុសិតភវនំ គច្ឆាមិ, តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថ, មម សន្តិកេ និព្ពត្តិតុកាមា ហុត្វា មយា កតនិយាមេនេវ បុញ្ញានិ ករោថា’’តិ វត្វា កាលំ កត្វា រថេ បតិដ្ឋាសិ.

តាវទេវស្ស តិគាវុតប្បមាណោ សដ្ឋិសកដភារាលង្ការបដិមណ្ឌិតោ អត្តភាវោ និព្ពត្តិ, អច្ឆរាសហស្សំ បរិវារេសិ, បញ្ចវីសតិយោជនិកំ កនកវិមានំ បាតុរហោសិ. តេបិ ភិក្ខូ វិហារំ អនុប្បត្តេ សត្ថា បុច្ឆិ – ‘‘សុតា, ភិក្ខវេ, ឧបាសកេន ធម្មទេសនា’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, អន្តរាយេវ បន ‘អាគមេថា’តិ វារេសិ. អថស្ស បុត្តធីតរោ កន្ទិំសុ. មយំ ‘ឥទានិ អនោកាសោ’តិ ឧដ្ឋាយាសនា និក្ខន្តា’’តិ. ‘‘ន សោ, ភិក្ខវេ, តុម្ហេហិ សទ្ធិំ កថេសិ, ឆហិ ទេវលោកេហិ ទេវតា ឆ រថេ អលង្ករិត្វា អាហរិត្វា តំ ឧបាសកំ បក្កោសិំសុ. សោ ធម្មទេសនាយ អន្តរាយំ អនិច្ឆន្តោ តាហិ សទ្ធិំ កថេសី’’តិ. ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ឯវំ, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘ឥទានិ កុហិំ និព្ពត្តោ’’តិ? ‘‘តុសិតភវនេ, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ឥទានិ ឥធ ញាតិមជ្ឈេ មោទមានោ វិចរិត្វា ឥទានេវ គន្ត្វា បុន មោទនដ្ឋានេយេវ និព្ពត្តោ’’តិ. ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, អប្បមត្តា ហិ គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា សព្ពត្ថ មោទន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

១៦.

‘‘ឥធ មោទតិ បេច្ច មោទតិ,

កតបុញ្ញោ ឧភយត្ថ មោទតិ;

សោ មោទតិ សោ បមោទតិ,

ទិស្វា កម្មវិសុទ្ធិមត្តនោ’’តិ.

តត្ថ កតបុញ្ញោតិ នានប្បការស្ស កុសលស្ស ការកោ បុគ្គលោ ‘‘អកតំ វត មេ បាបំ, កតំ មេ កល្យាណ’’ន្តិ ឥធ កម្មមោទនេន, បេច្ច វិបាកមោទនេន មោទតិ. ឯវំ ឧភយត្ថ មោទតិ នាម. កម្មវិសុទ្ធិន្តិ ធម្មិកឧបាសកោបិ អត្តនោ កម្មវិសុទ្ធិំ បុញ្ញកម្មសម្បត្តិំ ទិស្វា កាលកិរិយតោ បុព្ពេ ឥធលោកេបិ មោទតិ, កាលំ កត្វា ឥទានិ បរលោកេបិ អតិមោទតិយេវាតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ.

ធម្មិកឧបាសកវត្ថុ ឯកាទសមំ.

១២. ទេវទត្តវត្ថុ

ឥធ តប្បតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តំ អារព្ភ កថេសិ.

ទេវទត្តស្ស វត្ថុ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ យាវ បថវិប្បវេសនា ទេវទត្តំ អារព្ភ ភាសិតានិ សព្ពានិ ជាតកានិ វិត្ថារេត្វា កថិតំ. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ – សត្ថរិ អនុបិយំ នាម មល្លានំ និគមោ អត្ថិ. តំ និស្សាយ អនុបិយម្ពវនេ វិហរន្តេយេវ តថាគតស្ស លក្ខណបដិគ្គហណទិវសេយេវ អសីតិសហស្សេហិ ញាតិកុលេហិ ‘‘រាជា វា ហោតុ, ពុទ្ធោ វា, ខត្តិយបរិវារោវ វិចរិស្សតី’’តិ អសីតិសហស្សបុត្តា បដិញ្ញាតា. តេសុ យេភុយ្យេន បព្ពជិតេសុ ភទ្ទិយំ នាម រាជានំ, អនុរុទ្ធំ, អានន្ទំ, ភគុំ, កិមិលំ, ទេវទត្តន្តិ ឥមេ ឆ សក្យេ អបព្ពជន្តេ ទិស្វា, ‘‘មយំ អត្តនោ បុត្តេ បព្ពាជេម, ឥមេ ឆ សក្យា ន ញាតកា មញ្ញេ, កស្មា ន បព្ពជន្តី’’តិ? កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ. អថ ខោ មហានាមោ សក្យោ អនុរុទ្ធំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘តាត, អម្ហាកំ កុលា បព្ពជិតោ នត្ថិ, ត្វំ វា បព្ពជ, អហំ វា បព្ពជិស្សាមី’’តិ អាហ. សោ បន សុខុមាលោ ហោតិ សម្បន្នភោគោ, ‘‘នត្ថី’’តិ វចនម្បិ តេន ន សុតបុព្ពំ. ឯកទិវសញ្ហិ តេសុ ឆសុ ខត្តិយេសុ គុឡកីឡំ កីឡន្តេសុ អនុរុទ្ធោ បូវេន បរាជិតោ បូវត្ថាយ បហិណិ, អថស្ស មាតា បូវេ សជ្ជេត្វា បហិណិ. តេ ខាទិត្វា បុន កីឡិំសុ. បុនប្បុនំ តស្សេវ បរាជយោ ហោតិ. មាតា បនស្ស បហិតេ បហិតេ តិក្ខត្តុំ បូវេ បហិណិត្វា ចតុត្ថវារេ ‘‘បូវា នត្ថី’’តិ បហិណិ. សោ ‘‘នត្ថី’’តិ វចនស្ស អសុកបុព្ពត្តា ‘‘ឯសាបេកា បូវវិកតិ ភវិស្សតី’’តិ មញ្ញមានោ ‘‘នត្ថិបូវំ មេ អាហរថា’’តិ បេសេសិ. មាតា បនស្ស ‘‘នត្ថិបូវំ កិរ, អយ្យេ, ទេថា’’តិ វុត្តេ, ‘‘មម បុត្តេន ‘នត្ថី’តិ បទំ ន សុតបុព្ពំ, ឥមិនា បន ឧបាយេន នំ ឯតមត្ថំ ជានាបេស្សាមី’’តិ តុច្ឆំ សុវណ្ណបាតិំ អញ្ញាយ សុវណ្ណបាតិយា បដិកុជ្ជិត្វា បេសេសិ. នគរបរិគ្គាហិកា ទេវតា ចិន្តេសុំ – ‘‘អនុរុទ្ធសក្យេន អន្នភារកាលេ អត្តនោ ភាគភត្តំ ឧបរិដ្ឋបច្ចេកពុទ្ធស្ស ទត្វា ‘‘‘នត្ថី’តិ មេ វចនស្ស សវនំ មា ហោតុ, ភោជនុប្បត្តិដ្ឋានជាននំ មា ‘ហោតូ’តិ បត្ថនា កតា, សចាយំ តុច្ឆបាតិំ បស្សិស្សតិ, ទេវសមាគមំ បវិសិតុំ ន លភិស្សាម, សីសម្បិ នោ សត្តធា ផលេយ្យា’’តិ. អថ នំ បាតិំ ទិព្ពបូវេហិ បុណ្ណំ អកំសុ. កស្សា គុឡមណ្ឌលេ ឋបេត្វា ឧគ្ឃាដិតមត្តាយ បូវគន្ធោ សកលនគរេ ឆាទេត្វា ឋិតោ. បូវខណ្ឌំ មុខេ ឋបិតមត្តមេវ សត្តរសហរណីសហស្សានិ អនុផរិ.

សោ ចិន្តេសិ – ‘‘នាហំ មាតុ បិយោ, ឯត្តកំ មេ កាលំ ឥមំ នត្ថិបូវំ នាម ន បចិ, ឥតោ បដ្ឋាយ អញ្ញំ បូវំ នាម ន ខាទិស្សាមី’’តិ, សោ គេហំ គន្ត្វាវ មាតរំ បុច្ឆិ – ‘‘អម្ម, តុម្ហាកំ អហំ បិយោ, អប្បិយោ’’តិ? ‘‘តាត, ឯកក្ខិនោ អក្ខិ វិយ ច ហទយំ វិយ ច អតិវិយ បិយោ មេ អហោសី’’តិ. ‘‘អថ កស្មា ឯត្តកំ កាលំ មយ្ហំ នត្ថិ បូវំ ន បចិត្ថ, អម្មា’’តិ? សា ចូឡូបដ្ឋាកំ បុច្ឆិ – ‘‘អត្ថិ កិញ្ចិ បាតិយំ, តាតា’’តិ? ‘‘បរិបុណ្ណា, អយ្យេ, បាតិ បូវេហិ, ឯវរូបា បូវា នាម មេ ន ទិដ្ឋបុព្ពា’’តិ អារោចេសិ. សា ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ បុត្តោ បុញ្ញវា កតាភិនីហារោ ភវិស្សតិ, ទេវតាហិ បាតិំ បូរេត្វា បូវា បហិតា ភវិស្សន្តី’’តិ. ‘‘អថ នំ បុត្តោ, អម្ម, ឥតោ បដ្ឋាយាហំ អញ្ញំ បូវំ នាម ន ខាទិស្សាមិ, នត្ថិបូវមេវ បចេយ្យាសី’’តិ. សាបិស្ស តតោ បដ្ឋាយ ‘‘បូវំ ខាទិតុកាមោម្ហី’’តិ វុត្តេ តុច្ឆបាតិមេវ អញ្ញាយ បាតិយា បដិកុច្ឆិត្វា បេសេសិ. យាវ អគារមជ្ឈេ វសិ, តាវស្ស ទេវតាវ បូវេ បហិណិំសុ.

សោ ឯត្តកម្បិ អជានន្តោ បព្ពជ្ជំ នាម កិំ ជានិស្សតិ? តស្មា ‘‘កា ឯសា បព្ពជ្ជា នាមា’’តិ ភាតរំ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឱហារិតកេសមស្សុនា កាសាយនិវត្ថេន កដ្ឋត្ថរកេ វា ពិទលមញ្ចកេ វា និបជ្ជិត្វា បិណ្ឌាយ ចរន្តេន វិហរិតព្ពំ. ឯសា បព្ពជ្ជា នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភាតិក, អហំ សុខុមាលោ. នាហំ សក្ខិស្សាមិ បព្ពជិតុ’’ន្តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ, តាត, កម្មន្តំ ឧគ្គហេត្វា ឃរាវាសំ វស. ន ហិ សក្កា អម្ហេសុ ឯកេន អបព្ពជិតុ’’ន្តិ. អថ នំ ‘‘កោ ឯស កម្មន្តោ នាមា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ភត្តុដ្ឋានដ្ឋានម្បិ អជានន្តោ កុលបុត្តោ កម្មន្តំ នាម កិំ ជានិស្សតី’’តិ? ឯកទិវសញ្ហិ តិណ្ណំ ខត្តិយានំ កថា ឧទបាទិ – ‘‘ភត្តំ នាម កុហិំ ឧដ្ឋហតី’’តិ? កិមិលោ អាហ – ‘‘កោដ្ឋេ ឧដ្ឋហតី’’តិ. អថ នំ ភទ្ទិយោ ‘‘ត្វំ ភត្តស្ស ឧដ្ឋានដ្ឋានំ ន ជានាសិ, ភត្តំ នាម ឧក្ខលិយំ ឧដ្ឋហតី’’តិ អាហ. អនុរុទ្ធោ ‘‘តុម្ហេ ទ្វេបិ ន ជានាថ, ភត្តំ នាម រតនមកុឡាយ សុវណ្ណបាតិយំ ឧដ្ឋហតី’’តិ អាហ.

តេសុ កិរ ឯកទិវសំ កិមិលោ កោដ្ឋតោ វីហី ឱតារិយមានេ ទិស្វា, ‘‘ឯតេ កោដ្ឋេយេវ ជាតា’’តិ សញ្ញី អហោសិ. ភទ្ទិយោ ឯកទិវសំ ឧក្ខលិតោ ភត្តំ វឌ្ឍិយមានំ ទិស្វា ‘‘ឧក្ខលិយញ្ញេវ ឧប្បន្ន’’ន្តិ សញ្ញី អហោសិ. អនុរុទ្ធេន បន នេវ វីហី កោដ្ដេន្តា, ន ភត្តំ បចន្តា, ន វឌ្ឍេន្តា ទិដ្ឋបុព្ពា, វឌ្ឍេត្វា បន បុរតោ ឋបិតមេវ បស្សតិ. សោ ភុញ្ជិតុកាមកាលេ ‘‘ភត្តំ បាតិយំ ឧដ្ឋហតី’’តិ សញ្ញមកាសិ. ឯវំ តយោបិ តេ ភត្តុដ្ឋានដ្ឋានំ ន ជានន្តិ. តេនាយំ ‘‘កោ ឯស កម្មន្តោ នាមា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘បឋមំ ខេត្តំ កសាបេតព្ព’’ន្តិអាទិកំ សំវច្ឆរេ សំវច្ឆរេ កត្តព្ពំ កិច្ចំ សុត្វា, ‘‘កទា កម្មន្តានំ អន្តោ បញ្ញាយិស្សតិ, កទា មយំ អប្បោស្សុក្កា ភោគេ ភុញ្ជិស្សាមា’’តិ វត្វា កម្មន្តានំ អបរិយន្តតាយ អក្ខាតាយ ‘‘តេន ហិ ត្វញ្ញេវ ឃរាវាសំ វស, ន មយ្ហំ ឯតេនត្ថោ’’តិ មាតរំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘អនុជានាហិ មំ, អម្ម, បព្ពជិស្សាមី’’តិ វត្វា តាយ នានប្បការេហិ តិក្ខត្តុំ បដិក្ខិបិត្វា, ‘‘សចេ តេ សហាយកោ ភទ្ទិយរាជា បព្ពជិស្សតិ, តេន សទ្ធិំ បព្ពជាហី’’តិ វុត្តេ តំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘មម ខោ, សម្ម, បព្ពជ្ជា តវ បដិពទ្ធា’’តិ វត្វា តំ នានប្បការេហិ សញ្ញាបេត្វា សត្តមេ ទិវសេ អត្តនា សទ្ធិំ បព្ពជនត្ថាយ បដិញ្ញំ គណ្ហិ.

តតោ ភទ្ទិយោ សក្យរាជា អនុរុទ្ធោ អានន្ទោ ភគុ កិមិលោ ទេវទត្តោតិ ឥមេ ឆ ខត្តិយា ឧបាលិកប្បកសត្តមា ទេវា វិយ ទិព្ពសម្បត្តិំ សត្តាហំ សម្បត្តិំ អនុភវិត្វា ឧយ្យានំ គច្ឆន្តា វិយ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ និក្ខមិត្វា បរវិសយំ បត្វា រាជាណាយ សេនំ និវត្តាបេត្វា បរវិសយំ ឱក្កមិំសុ. តត្ថ ឆ ខត្តិយា អត្តនោ អត្តនោ អាភរណានិ ឱមុញ្ចិត្វា ភណ្ឌិកំ កត្វា, ‘‘ហន្ទ ភណេ, ឧបាលិ, និវត្តស្សុ, អលំ តេ ឯត្តកំ ជីវិកាយា’’តិ តស្ស អទំសុ. សោ តេសំ បាទមូលេ បរិវត្តិត្វា បរិទេវិត្វា តេសំ អាណំ អតិក្កមិតុំ អសក្កោន្តោ ឧដ្ឋាយ តំ គហេត្វា និវត្តិ. តេសំ ទ្វិធា ជាតកាលេ, វនំ អារោទនប្បត្តំ វិយ បថវីកម្បមានាការប្បត្តា វិយ អហោសិ. ឧបាលិ កប្បកោបិ ថោកំ គន្ត្វា និវត្តិត្វា ‘‘ចណ្ឌា ខោ សាកិយា, ‘ឥមិនា កុមារា និប្បាតិតា’តិ ឃាតេយ្យុម្បិ មំ. ឥមេ ហិ នាម សក្យកុមារា ឯវរូបំ សម្បត្តិំ បហាយ ឥមានិ អនគ្ឃានិ អាភរណានិ ខេឡបិណ្ឌំ វិយ ឆឌ្ឌេត្វា បព្ពជិស្សន្តិ, កិមង្គំ បនាហ’’ន្តិ ភណ្ឌិកំ ឱមុញ្ចិត្វា តានិ អាភរណានិ រុក្ខេ លគ្គេត្វា ‘‘អត្ថិកា គណ្ហន្តូ’’តិ វត្វា តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា តេហិ ‘‘កស្មា និវត្តោសី’’តិ បុដ្ឋោ តមត្ថំ អារោចេសិ. អថ នំ តេ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘មយំ, ភន្តេ, សាកិយា នាម មាននិស្សិតា, អយំ អម្ហាកំ ទីឃរត្តំ បរិចារកោ, ឥមំ បឋមតរំ បព្ពាជេថ, មយមស្ស អភិវាទនាទីនិ ករិស្សាម, ឯវំ នោ មានោ និម្មានាយិស្សតី’’តិ វត្វា តំ បឋមតរំ បព្ពាជេត្វា បច្ឆា សយំ បព្ពជិំសុ. តេសុ អាយស្មា ភទ្ទិយោ តេនេវ អន្តរវស្សេន តេវិជ្ជោ អហោសិ. អាយស្មា អនុរុទ្ធោ ទិព្ពចក្ខុកោ ហុត្វា បច្ឆា មហាវិតក្កសុត្តំ (អ. និ. ៨.៣០) សុត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. អាយស្មា អានន្ទោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. ភគុត្ថេរោ ច កិមិលត្ថេរោ ច អបរភាគេ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិំសុ. ទេវទត្តោ បោថុជ្ជនិកំ ឥទ្ធិំ បត្តោ.

អបរភាគេ សត្ថរិ កោសម្ពិយំ វិហរន្តេ សសាវកសង្ឃស្ស តថាគតស្ស មហន្តោ លាភសក្ការោ និព្ពត្តិ. វត្ថភេសជ្ជាទិហត្ថា មនុស្សា វិហារំ បវិសិត្វា ‘‘កុហិំ សត្ថា, កុហិំ សារិបុត្តត្ថេរោ, កុហិំ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ, កុហិំ មហាកស្សបត្ថេរោ, កុហិំ ភទ្ទិយត្ថេរោ, កុហិំ អនុរុទ្ធត្ថេរោ, កុហិំ អានន្ទត្ថេរោ, កុហិំ ភគុត្ថេរោ, កុហិំ កិមិលត្ថេរោ’’តិ អសីតិមហាសាវកានំ និសិន្នដ្ឋានំ ឱលោកេន្តា វិចរន្តិ. ‘‘ទេវទត្តត្ថេរោ កុហិំ និសិន្នោ វា, ឋិតោ វា’’តិ បុច្ឆន្តោ នាម នត្ថិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហម្បិ ឯតេហិ សទ្ធិញ្ញេវ បព្ពជិតោ, ឯតេបិ ខត្តិយបព្ពជិតា, អហម្បិ ខត្តិយបព្ពជិតោ, លាភសក្ការហត្ថា មនុស្សា ឯតេយេវ បរិយេសន្តិ, មម នាមំ គហេតាបិ នត្ថិ. កេន នុ ខោ សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា កំ បសាទេត្វា មម លាភសក្ការំ និព្ពត្តេយ្យ’’ន្តិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អយំ ខោ រាជា ពិម្ពិសារោ បឋមទស្សនេនេវ ឯកាទសហិ នហុតេហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតោ, ន សក្កា ឯតេន សទ្ធិំ ឯកតោ ភវិតុំ, កោសលរញ្ញាបិ សទ្ធិំ ន សក្កា ភវិតុំ. អយំ ខោ បន រញ្ញោ បុត្តោ អជាតសត្តុ កុមារោ កស្សចិ គុណទោសេ ន ជានាតិ, ឯតេន សទ្ធិំ ឯកតោ ភវិស្សាមី’’តិ. សោ កោសម្ពិតោ រាជគហំ គន្ត្វា កុមារកវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វា ចត្តារោ អាសីវិសេ ចតូសុ ហត្ថបាទេសុ ឯកំ គីវាយ បិលន្ធិត្វា ឯកំ សីសេ ចុម្ពដកំ កត្វា ឯកំ ឯកំសំ ករិត្វា ឥមាយ អហិមេខលាយ អាកាសតោ ឱរុយ្ហ អជាតសត្តុស្ស ឧច្ឆង្គេ និសីទិត្វា តេន ភីតេន ‘‘កោសិ ត្វ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘អហំ ទេវទត្តោ’’តិ វត្វា តស្ស ភយវិនោទនត្ថំ តំ អត្តភាវំ បដិសំហរិត្វា សង្ឃាដិបត្តចីវរធរោ បុរតោ ឋត្វា តំ បសាទេត្វា លាភសក្ការំ និព្ពត្តេសិ. សោ លាភសក្ការាភិភូតោ ‘‘អហំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិស្សាមី’’តិ បាបកំ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា សហ ចិត្តុប្បាទេន ឥទ្ធិតោ បរិហាយិត្វា សត្ថារំ វេឡុវនវិហារេ សរាជិកាយ បរិសាយ ធម្មំ ទេសេន្តំ វន្ទិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ – ‘‘ភគវា, ភន្តេ, ឯតរហិ ជិណ្ណោ វុឌ្ឍោ មហល្លកោ, អប្បោស្សុក្កោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារំ អនុយុញ្ជតុ, អហំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិស្សាមិ, និយ្យាទេថ មេ ភិក្ខុសង្ឃ’’ន្តិ វត្វា សត្ថារា ខេឡាសកវាទេន អបសាទេត្វា បដិក្ខិត្តោ អនត្តមនោ ឥមំ បឋមំ តថាគតេ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា បក្កាមិ.

អថស្ស ភគវា រាជគហេ បកាសនីយកម្មំ ការេសិ. សោ ‘‘បរិច្ចត្តោ ទានិ អហំ សមណេន គោតមេន, ឥទានិស្ស អនត្ថំ ករិស្សាមី’’តិ អជាតសត្តុំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘បុព្ពេ ខោ, កុមារ, មនុស្សា ទីឃាយុកា, ឯតរហិ អប្បាយុកា. ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតិ, យំ ត្វំ កុមារោវ សមានោ កាលំ ករេយ្យាសិ, តេន ហិ ត្វំ, កុមារ, បិតរំ ហន្ត្វា រាជា ហោហិ, អហំ ភគវន្តំ ហន្ត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ វត្វា តស្មិំ រជ្ជេ បតិដ្ឋិតេ តថាគតស្ស វធាយ បុរិសេ បយោជេត្វា តេសុ សោតាបត្តិផលំ បត្វា និវត្តេសុ សយំ គិជ្ឈកូដបព្ពតំ អភិរុហិត្វា, ‘‘អហមេវ សមណំ គោតមំ ជីវិតា វោរោបេស្សាមី’’តិ សិលំ បវិជ្ឈិត្វា រុហិរុប្បាទកកម្មំ កត្វា ឥមិនាបិ ឧបាយេន មារេតុំ អសក្កោន្តោ បុន នាឡាគិរិំ វិស្សជ្ជាបេសិ. តស្មិំ អាគច្ឆន្តេ អានន្ទត្ថេរោ អត្តនោ ជីវិតំ សត្ថុ បរិច្ចជិត្វា បុរតោ អដ្ឋាសិ. សត្ថា នាគំ ទមេត្វា នគរា និក្ខមិត្វា វិហារំ គន្ត្វា អនេកសហស្សេហិ ឧបាសកេហិ អភិហដំ មហាទានំ បរិភុញ្ជិត្វា តស្មិំ ទិវសេ សន្និបតិតានំ អដ្ឋារសកោដិសង្ខាតានំ រាជគហវាសីនំ អនុបុព្ពិំ កថំ កថេត្វា ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយេ ជាតេ ‘‘អហោ អាយស្មា អានន្ទោ មហាគុណោ, តថារូបេ នាម ហត្ថិនាគេ អាគច្ឆន្តេ អត្តនោ ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា សត្ថុ បុរតោវ អដ្ឋាសី’’តិ ថេរស្ស គុណកថំ សុត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស មមត្ថាយ ជីវិតំ បរិច្ចជិយេវា’’តិ វត្វា ភិក្ខូហិ យាចិតោ ចូឡហំស (ជា. ១.១៥.១៣៣ អាទយោ; ២.២១.១ អាទយោ) – មហាហំស (ជា. ២.២១.៨៩ អាទយោ) – កក្កដកជាតកានិ (ជា. ១.៣.៤៩ អាទយោ) កថេសិ. ទេវទត្តស្សាបិ កម្មំ នេវ បាកដំ, តថា រញ្ញោ មារាបិតត្តា, ន វធកានំ បយោជិតត្តា ន សិលាយ បវិទ្ធត្តា បាកដំ អហោសិ, យថា នាឡាគិរិហត្ថិនោ វិស្សជ្ជិតត្តា. តទា ហិ មហាជនោ ‘‘រាជាបិ ទេវទត្តេនេវ មារាបិតោ, វធកោបិ បយោជិតោ, សិលាបិ អបវិទ្ធា. ឥទានិ បន តេន នាឡាគិរិ វិស្សជ្ជាបិតោ, ឯវរូបំ នាម បាបកំ គហេត្វា រាជា វិចរតី’’តិ កោលាហលមកាសិ.

រាជា មហាជនស្ស កថំ សុត្វា បញ្ច ថាលិបាកសតានិ នីហរាបេត្វា ន បុន តស្សូបដ្ឋានំ អគមាសិ, នាគរាបិស្ស កុលំ ឧបគតស្ស ភិក្ខាមត្តម្បិ ន អទំសុ. សោ បរិហីនលាភសក្ការោ កោហញ្ញេន ជីវិតុកាមោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ច វត្ថូនិ យាចិត្វា ភគវតោ ‘‘អលំ, ទេវទត្ត, យោ ឥច្ឆតិ, សោ អារញ្ញកោ ហោតូ’’តិ បដិក្ខិត្តោ កស្សាវុសោ, វចនំ សោភនំ, កិំ តថាគតស្ស ឧទាហុ មម, អហញ្ហិ ឧក្កដ្ឋវសេន ឯវំ វទាមិ, ‘‘សាធុ, ភន្តេ, ភិក្ខូ យាវជីវំ អារញ្ញកា អស្សុ, បិណ្ឌបាតិកា, បំសុកូលិកា, រុក្ខមូលិកា, មច្ឆមំសំ ន ខាទេយ្យុ’’ន្តិ. ‘‘យោ ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមោ, សោ មយា សទ្ធិំ អាគច្ឆតូ’’តិ វត្វា បក្កាមិ. តស្ស វចនំ សុត្វា ឯកច្ចេ នវកបព្ពជិតា មន្ទពុទ្ធិនោ ‘‘កល្យាណំ ទេវទត្តោ អាហ, ឯតេន សទ្ធិំ វិចរិស្សាមា’’តិ តេន សទ្ធិំ ឯកតោ អហេសុំ. ឥតិ សោ បញ្ចសតេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ តេហិ បញ្ចហិ វត្ថូហិ លូខប្បសន្នំ ជនំ សញ្ញាបេន្តោ កុលេសុ វិញ្ញាបេត្វា វិញ្ញាបេត្វា ភុញ្ជន្តោ សង្ឃភេទាយ បរក្កមិ. សោ ភគវតា, ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ, ទេវទត្ត, សង្ឃភេទាយ បរក្កមសិ ចក្កភេទាយា’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘សច្ចំ ភគវា’’តិ វត្វា, ‘‘គរុកោ ខោ, ទេវទត្ត, សង្ឃភេទោ’’តិអាទីហិ ឱវទិតោបិ សត្ថុ វចនំ អនាទិយិត្វា បក្កន្តោ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ទិស្វា, ‘‘អជ្ជតគ្គេ ទានាហំ, អាវុសោ អានន្ទ, អញ្ញត្រេវ ភគវតា, អញ្ញត្រ, ភិក្ខុសង្ឃា ឧបោសថំ ករិស្សាមិ, សង្ឃកម្មំ ករិស្សាមី’’តិ អាហ. ថេរោ តមត្ថំ ភគវតោ អារោចេសិ. តំ វិទិត្វា សត្ថា ឧប្បន្នធម្មសំវេគោ ហុត្វា, ‘‘ទេវទត្តោ សទេវកស្ស លោកស្ស អនត្ថនិស្សិតំ អត្តនោ អវីចិម្ហិ បច្ចនកកម្មំ ករោតី’’តិ វិតក្កេត្វា –

‘‘សុករានិ អសាធូនិ, អត្តនោ អហិតានិ ច;

យំ វេ ហិតញ្ច សាធុញ្ច, តំ វេ បរមទុក្ករ’’ន្តិ. (ធ. ប. ១៦៣) –

ឥមំ គាថំ វត្វា បុន ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘សុករំ សាធុនា សាធុ, សាធុ បាបេន ទុក្ករំ;

បាបំ បាបេន សុករំ, បាបមរិយេហិ ទុក្ករ’’ន្តិ. (ឧទា. ៤៨; ចូឡវ. ៣៤៣);

អថ ខោ ទេវទត្តោ ឧបោសថទិវសេ អត្តនោ បរិសាយ សទ្ធិំ ឯកមន្តំ និសីទិត្វា, ‘‘យស្សិមានិ បញ្ច វត្ថូនិ ខមន្តិ, សោ សលាកំ គណ្ហតូ’’តិ វត្វា បញ្ចសតេហិ វជ្ជិបុត្តកេហិ នវកេហិ អប្បកតញ្ញូហិ សលាកាយ គហិតាយ សង្ឃំ ភិន្ទិត្វា តេ ភិក្ខូ អាទាយ គយាសីសំ អគមាសិ. តស្ស តត្ថ គតភាវំ សុត្វា សត្ថា តេសំ ភិក្ខូនំ អានយនត្ថាយ ទ្វេ អគ្គសាវកេ បេសេសិ. តេ តត្ថ គន្ត្វា អាទេសនាបាដិហារិយានុសាសនិយា ចេវ ឥទ្ធិបាដិហារិយានុសាសនិយា ច អនុសាសន្តា តេ អមតំ បាយេត្វា អាទាយ អាកាសេន អាគមិំសុ. កោកាលិកោបិ ខោ ‘‘ឧដ្ឋេហិ, អាវុសោ ទេវទត្ត, នីតា តេ ភិក្ខូ សារិបុត្តមោគ្គល្លានេហិ, ននុ ត្វំ មយា វុត្តោ ‘មា, អាវុសោ, សារិបុត្តមោគ្គល្លានេ វិស្សាសី’តិ. បាបិច្ឆា សារិបុត្តមោគ្គល្លានា, បាបិកានំ ឥច្ឆានំ វសំ គតា’’តិ វត្វា ជណ្ណុកេន ហទយមជ្ឈេ បហរិ, តស្ស តត្ថេវ ឧណ្ហំ លោហិតំ មុខតោ ឧគ្គញ្ឆិ. អាយស្មន្តំ បន សារិបុត្តំ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតំ អាកាសេន អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ភិក្ខូ អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, អាយស្មា សារិបុត្តោ គមនកាលេ អត្តទុតិយោ គតោ, ឥទានិ មហាបរិវារោ អាគច្ឆន្តោ សោភតី’’តិ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ សារិបុត្តោ សោភតិ, បុព្ពេ តិរច្ឆានយោនិយំ និព្ពត្តកាលេបិ មយ្ហំ បុត្តោ មម សន្តិកំ អាគច្ឆន្តោ សោភិយេវា’’តិ វត្វា –

‘‘ហោតិ សីលវតំ អត្ថោ, បដិសន្ថារវុត្តិនំ;

លក្ខណំ បស្ស អាយន្តំ, ញាតិសង្ឃបុរក្ខតំ;

អថ បស្សសិមំ កាឡំ, សុវិហីនំវ ញាតិភី’’តិ. (ជា. ១.១.១១) –

ឥទំ ជាតកំ កថេសិ. បុន ភិក្ខូហិ, ‘‘ភន្តេ, ទេវទត្តោ កិរ ទ្វេ អគ្គសាវកេ ឧភោសុ បស្សេសុ និសីទាបេត្វា ‘ពុទ្ធលីឡាយ ធម្មំ ទេសេស្សាមី’តិ តុម្ហាកំ អនុកិរិយំ ករោតី’’តិ វុត្តេ, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស មម អនុកិរិយំ កាតុំ វាយមិ, ន បន សក្ខី’’តិ វត្វា –

‘‘អបិ វីរក បស្សេសិ, សកុណំ មញ្ជុភាណកំ;

មយូរគីវសង្កាសំ, បតិំ មយ្ហំ សវិដ្ឋកំ.

‘‘ឧទកថលចរស្ស បក្ខិនោ,

និច្ចំ អាមកមច្ឆភោជិនោ;

តស្សានុករំ សវិដ្ឋកោ,

សេវាលេ បលិគុណ្ឋិតោ មតោ’’តិ. (ជា. ១.២.១០៧-១០៨) –

អាទិនា ជាតកំ វត្វា អបរាបរេសុបិ ទិវសេសុ តថានុរូបមេវ កថំ អារព្ភ –

‘‘អចារិ វតាយំ វិតុទំ វនានិ,

កដ្ឋង្គរុក្ខេសុ អសារកេសុ;

អថាសទា ខទិរំ ជាតសារំ,

យត្ថព្ភិទា គរុឡោ ឧត្តមង្គ’’ន្តិ. (ជា. ១.២.១២០);

‘‘លសី ច តេ និប្ផលិកា, មត្ថកោ ច បទាលិតោ;

សព្ពា តេ ផាសុកា ភគ្គា, អជ្ជ ខោ ត្វំ វិរោចសី’’តិ. (ជា. ១.១.១៤៣) –

ឯវមាទីនិ ជាតកានិ កថេសិ. បុន ‘‘អកតញ្ញូ ទេវទត្តោ’’តិ កថំ អារព្ភ –

‘‘អករម្ហស តេ កិច្ចំ, យំ ពលំ អហុវម្ហសេ;

មិគរាជ នមោ ត្យត្ថុ, អបិ កិញ្ចិ លភាមសេ.

‘‘មម លោហិតភក្ខស្ស, និច្ចំ លុទ្ទានិ កុព្ពតោ;

ទន្តន្តរគតោ សន្តោ, តំ ពហុំ យម្បិ ជីវសី’’តិ. (ជា. ១.៤.២៩-៣០) –

អាទីនិ ជាតកានិ កថេសិ. បុន វធាយ បរិសក្កនមស្ស អារព្ភ –

‘‘ញាតមេតំ កុរុង្គស្ស, យំ ត្វំ សេបណ្ណិ សិយ្យសិ;

អញ្ញំ សេបណ្ណិ គច្ឆាមិ, ន មេ តេ រុច្ចតេ ផល’’ន្តិ. (ជា. ១.១.២១) –

អាទីនិ ជាតកានិ កថេសិ. បុនទិវសេ ‘‘ឧភតោ បរិហីនោ ទេវទត្តោ លាភសក្ការតោ ច សាមញ្ញតោ ចា’’តិ កថាសុ បវត្តមានាសុ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ ទេវទត្តោ បរិហីនោ, បុព្ពេបេស បរិហីនោយេវា’’តិ វត្វា –

‘‘អក្ខី ភិន្នា បដោ នដ្ឋោ, សខិគេហេ ច ភណ្ឌនំ;

ឧភតោ បទុដ្ឋា កម្មន្តា, ឧទកម្ហិ ថលម្ហិ ចា’’តិ. (ជា. ១.១.១៣៩) –

អាទីនិ ជាតកានិ កថេសិ. ឯវំ រាជគហេ វិហរន្តោវ ទេវទត្តំ អារព្ភ ពហូនិ ជាតកានិ កថេត្វា រាជគហតោ សាវត្ថិំ គន្ត្វា ជេតវនេ វិហារេ វាសំ កប្បេសិ. ទេវទត្តោបិ ខោ នវ មាសេ គិលានោ បច្ឆិមេ កាលេ សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមោ ហុត្វា អត្តនោ សាវកេ អាហ – ‘‘អហំ សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមោ, តំ មេ ទស្សេថា’’តិ. ‘‘ត្វំ សមត្ថកាលេ សត្ថារា សទ្ធិំ វេរី ហុត្វា អចរិ, ន មយំ តត្ថ នេស្សាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘មា មំ នាសេថ, មយា សត្ថរិ អាឃាតោ កតោ, សត្ថុ បន មយិ កេសគ្គមត្តោបិ អាឃាតោ នត្ថិ’’. សោ ហិ ភគវា –

‘‘វធកេ ទេវទត្តម្ហិ, ចោរេ អង្គុលិមាលកេ;

ធនបាលេ រាហុលេ ច, សព្ពត្ថ សមមានសោ’’តិ. (អប. ថេរ ១.១.៥៨៥; មិ. ប. ៦.៦.៥) –

‘‘ទស្សេថ មេ ភគវន្ត’’ន្តិ បុនប្បុនំ យាចិ. អថ នំ តេ មញ្ចកេនាទាយ និក្ខមិំសុ. តស្ស អាគមនំ សុត្វា ភិក្ខូ សត្ថុ អារោចេសុំ – ‘‘ភន្តេ, ទេវទត្តោ កិរ តុម្ហាកំ ទស្សនត្ថាយ អាគច្ឆតី’’តិ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សោ តេនត្តភាវេន មំ បស្សិតុំ លភិស្សតី’’តិ. ទេវទត្តោ កិរ បញ្ចន្នំ វត្ថូនំ អាយាចិតកាលតោ បដ្ឋាយ បុន ពុទ្ធំ ទដ្ឋុំ ន លភតិ, អយំ ធម្មតា. ‘‘អសុកដ្ឋានញ្ច អសុកដ្ឋានញ្ច អាគតោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘យំ ឥច្ឆតិ, តំ ករោតុ, ន សោ មំ បស្សិតុំ លភិស្សតី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ឥតោ យោជនមត្តំ អាគតោ, អឌ្ឍយោជនំ, គាវុតំ, ជេតវនបោក្ខរណីសមីបំ អាគតោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘សចេបិ អន្តោជេតវនំ បវិសតិ, នេវ មំ បស្សិតុំ លភិស្សតី’’តិ. ទេវទត្តំ គហេត្វា អាគតា ជេតវនបោក្ខរណីតីរេ មញ្ចំ ឱតារេត្វា បោក្ខរណិំ ន្ហាយិតុំ ឱតរិំសុ. ទេវទត្តោបិ ខោ មញ្ចតោ វុដ្ឋាយ ឧភោ បាទេ ភូមិយំ ឋបេត្វា និសីទិ. បាទា បថវិំ បវិសិំសុ. សោ អនុក្កមេន យាវ គោប្ផកា, យាវ ជណ្ណុកា, យាវ កដិតោ, យាវ ថនតោ, យាវ គីវតោ បវិសិត្វា ហនុកដ្ឋិកស្ស ភូមិយំ បវិដ្ឋកាលេ –

‘‘ឥមេហិ អដ្ឋីហិ តមគ្គបុគ្គលំ,

ទេវាតិទេវំ នរទម្មសារថិំ;

សមន្តចក្ខុំ សតបុញ្ញលក្ខណំ,

បាណេហិ ពុទ្ធំ សរណំ ឧបេមី’’តិ. (មិ. ប. ៤.១.៣) –

ឥមំ គាថមាហ. ឥទំ កិរ ឋានំ ទិស្វា តថាគតោ ទេវទត្តំ បព្ពាជេសិ. សចេ ហិ ន សោ បព្ពជិស្ស, គិហី ហុត្វា កម្មញ្ច ភារិយំ អករិស្ស, អាយតិំ ភវនិស្សរណបច្ចយំ កាតុំ ន សក្ខិស្ស, បព្ពជិត្វា ច បន កិញ្ចាបិ កម្មំ ភារិយំ ករិស្សតិ, អាយតិំ ភវនិស្សរណបច្ចយំ កាតុំ សក្ខិស្សតីតិ តំ សត្ថា បព្ពាជេសិ. សោ ហិ ឥតោ សតសហស្សកប្បមត្ថកេ អដ្ឋិស្សរោ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ ភវិស្សតិ, សោ បថវិំ បវិសិត្វា អវីចិម្ហិ និព្ពត្តិ. និច្ចលេ ពុទ្ធេ អបរជ្ឈភាវេន បន និច្ចលោវ ហុត្វា បច្ចតូតិ យោជនសតិកេ អន្តោ អវីចិម្ហិ យោជនសតុព្ពេធមេវស្ស សរីរំ និព្ពត្តិ. សីសំ យាវ កណ្ណសក្ខលិតោ ឧបរិ អយកបល្លំ បាវិសិ, បាទា យាវ គោប្ផកា ហេដ្ឋា អយបថវិយំ បវិដ្ឋា, មហាតាលក្ខន្ធបរិមាណំ អយសូលំ បច្ឆិមភិត្តិតោ និក្ខមិត្វា បិដ្ឋិមជ្ឈំ ភិន្ទិត្វា ឧរេន និក្ខមិត្វា បុរិមភិត្តិំ បាវិសិ, អបរំ ទក្ខិណភិត្តិតោ និក្ខមិត្វា ទក្ខិណបស្សំ ភិន្ទិត្វា វាមបស្សេន និក្ខមិត្វា ឧត្តរភិត្តិំ បាវិសិ, អបរំ ឧបរិ កបល្លតោ និក្ខមិត្វា មត្ថកំ ភិន្ទិត្វា អធោភាគេន និក្ខមិត្វា អយបថវិំ បាវិសិ. ឯវំ សោ តត្ថ និច្ចលោវ បច្ចិ.

ភិក្ខូ ‘‘ឯត្តកំ ឋានំ ទេវទត្តោ អាគច្ឆន្តោ សត្ថារំ ទដ្ឋុំ អលភិត្វាវ បថវិំ បវិដ្ឋោ’’តិ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ទេវទត្តោ ឥទានេវ មយិ អបរជ្ឈិត្វា បថវិំ បាវិសិ, បុព្ពេបិ បវិដ្ឋោយេវា’’តិ វត្វា ហត្ថិរាជកាលេ មគ្គមូឡ្ហំ បុរិសំ សមស្សាសេត្វា អត្តនោ បិដ្ឋិំ អារោបេត្វា ខេមន្តំ បាបិតស្ស បុន តិក្ខត្តុំ អាគន្ត្វា អគ្គដ្ឋានេ មជ្ឈិមដ្ឋានេ មូលេហិ ឯវំ ទន្តេ ឆិន្ទិត្វា តតិយវារេ មហាបុរិសស្ស ចក្ខុបថំ អតិក្កមន្តស្ស តស្ស បថវិំ បវិដ្ឋភាវំ ទីបេតុំ –

‘‘អកតញ្ញុស្ស បោសស្ស, និច្ចំ វិវរទស្សិនោ;

សព្ពំ ចេ បថវិំ ទជ្ជា, នេវ នំ អភិរាធយេ’’តិ. (ជា. ១.១.៧២; ១.៩.១០៧) –

ឥទំ ជាតកំ កថេត្វា បុនបិ តថេវ កថាយ សមុដ្ឋិតាយ ខន្តិវាទិភូតេ អត្តនិ អបរជ្ឈិត្វា កលាពុរាជភូតស្ស តស្ស បថវិំ បវិដ្ឋភាវំ ទីបេតុំ ខន្តិវាទិជាតកញ្ច (ជា. ១.៤.៤៩ អាទយោ), ចូឡធម្មបាលភូតេ អត្តនិ អបរជ្ឈិត្វា មហាបតាបរាជភូតស្ស តស្ស បថវិំ បវិដ្ឋភាវំ ទីបេតុំ ចូឡធម្មបាលជាតកញ្ច (ជា. ១.៥.៤៤ អាទយោ) កថេសិ.

បថវិំ បវិដ្ឋេ បន ទេវទត្តេ មហាជនោ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ធជបដាកកទលិយោ ឧស្សាបេត្វា បុណ្ណឃដេ ឋបេត្វា ‘‘លាភា វត នោ’’តិ មហន្តំ ឆណំ អនុភោតិ. តមត្ថំ ភគវតោ អារោចេសុំ. ភគវា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ ទេវទត្តេ មតេ មហាជនោ តុស្សតិ, បុព្ពេបិ តុស្សិយេវា’’តិ វត្វា សព្ពជនស្ស អប្បិយេ ចណ្ឌេ ផរុសេ ពារាណសិយំ បិង្គលរញ្ញេ នាម មតេ មហាជនស្ស តុដ្ឋភាវំ ទីបេតុំ –

‘‘សព្ពោ ជនោ ហិំសិតោ បិង្គលេន,

តស្មិំ មតេ បច្ចយា វេទយន្តិ;

បិយោ នុ តេ អាសិ អកណ្ហនេត្តោ,

កស្មា តុវំ រោទសិ ទ្វារបាល.

‘‘ន មេ បិយោ អាសិ អកណ្ហនេត្តោ,

ភាយាមិ បច្ចាគមនាយ តស្ស;

ឥតោ គតោ ហិំសេយ្យ មច្ចុរាជំ,

សោ ហិំសិតោ អានេយ្យ បុន ឥធា’’តិ. (ជា. ១.២.១៧៩-១៨០) –

ឥទំ បិង្គលជាតកំ កថេសិ. ភិក្ខូ សត្ថារំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘ឥទានិ, ភន្តេ, ទេវទត្តោ កុហិំ និព្ពត្តោ’’តិ? ‘‘អវីចិមហានិរយេ, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ឥធ តប្បន្តោ វិចរិត្វា បុន គន្ត្វា តប្បនដ្ឋានេយេវ និព្ពត្តោ’’តិ. ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, បព្ពជិតា វា ហោន្តុ គហដ្ឋា វា, បមាទវិហារិនោ ឧភយត្ថ តប្បន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

១៧.

‘‘ឥធ តប្បតិ បេច្ច តប្បតិ, បាបការី ឧភយត្ថ តប្បតិ;

បាបំ មេ កតន្តិ តប្បតិ, ភិយ្យោ តប្បតិ ទុគ្គតិំ គតោ’’តិ.

តត្ថ ឥធ តប្បតីតិ ឥធ កម្មតប្បនេន ទោមនស្សមត្តេន តប្បតិ. បេច្ចាតិ បរលោកេ បន វិបាកតប្បនេន អតិទារុណេន អបាយទុក្ខេន តប្បតិ. បាបការីតិ នានប្បការស្ស បាបស្ស កត្តា. ឧភយត្ថាតិ ឥមិនា វុត្តប្បការេន តប្បនេន ឧភយត្ថ តប្បតិ នាម. បាបំ មេតិ សោ ហិ កម្មតប្បនេន កប្បន្តោ ‘‘បាបំ មេ កត’’ន្តិ តប្បតិ. តំ អប្បមត្តកំ តប្បនំ, វិបាកតប្បនេន បន តប្បន្តោ ភិយ្យោ តប្បតិ ទុគ្គតិំ គតោ អតិផរុសេន តប្បនេន អតិវិយ តប្បតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា ជាតាតិ.

ទេវទត្តវត្ថុ ទ្វាទសមំ.

១៣. សុមនាទេវីវត្ថុ

ឥធ នន្ទតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សុមនាទេវិំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយញ្ហិ ទេវសិកំ អនាថបិណ្ឌិកស្ស គេហេ ទ្វេ ភិក្ខូសហស្សានិ ភុញ្ជន្តិ, តថា វិសាខាយ មហាឧបាសិកាយ. សាវត្ថិយំ យោ យោ ទានំ ទាតុកាមោ ហោតិ, សោ សោ តេសំ ឧភិន្នំ ឱកាសំ លភិត្វាវ ករោតិ. កិំ ការណា? ‘‘តុម្ហាកំ ទានគ្គំ អនាថបិណ្ឌិកោ វា វិសាខា វា អាគតា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘នាគតា’’តិ វុត្តេ សតសហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា កតទានម្បិ ‘‘កិំ ទានំ នាមេត’’ន្តិ គរហន្តិ. ឧភោបិ ហិ តេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស រុចិញ្ច អនុច្ឆវិកកិច្ចានិ ច អតិវិយ ជានន្តិ, តេសុ វិចារេន្តេសុ ភិក្ខូ ចិត្តរូបំ ភុញ្ជន្តិ. តស្មា សព្ពេ ទានំ ទាតុកាមា តេ គហេត្វាវ គច្ឆន្តិ. ឥតិ តេ អត្តនោ អត្តនោ ឃរេ ភិក្ខូ បរិវិសិតុំ ន លភន្តិ. តតោ វិសាខា, ‘‘កោ នុ ខោ មម ឋានេ ឋត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តី បុត្តស្ស ធីតរំ ទិស្វា តំ អត្តនោ ឋានេ ឋបេសិ. សា តស្សា និវេសនេ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសតិ. អនាថបិណ្ឌិកោបិ មហាសុភទ្ទំ នាម ជេដ្ឋធីតរំ ឋបេសិ. សា ភិក្ខូនំ វេយ្យាវច្ចំ ករោន្តី ធម្មំ សុណន្តី សោតាបន្នា ហុត្វា បតិកុលំ អគមាសិ. តតោ ចូឡសុភទ្ទំ ឋបេសិ. សាបិ តថេវ ករោន្តី សោតាបន្នា ហុត្វា បតិកុលំ គតា. អថ សុមនទេវិំ នាម កនិដ្ឋធីតរំ ឋបេសិ. សា បន ធម្មំ សុត្វា សកទាគាមិផលំ បត្វា កុមារិកាវ ហុត្វា តថារូបេន អផាសុកេន អាតុរា អាហារុបច្ឆេទំ កត្វា បិតរំ ទដ្ឋុកាមា ហុត្វា បក្កោសាបេសិ. សោ ឯកស្មិំ ទានគ្គេ តស្សា សាសនំ សុត្វាវ អាគន្ត្វា, ‘‘កិំ, អម្ម សុមនេ’’តិ អាហ. សាបិ នំ អាហ – ‘‘កិំ, តាត កនិដ្ឋភាតិកា’’តិ? ‘‘វិលបសិ អម្មា’’តិ? ‘‘ន វិលបាមិ, កនិដ្ឋភាតិកា’’តិ. ‘‘ភាយសិ, អម្មា’’តិ? ‘‘ន ភាយាមិ, កនិដ្ឋភាតិកា’’តិ. ឯត្តកំ វត្វាយេវ បន សា កាលមកាសិ. សោ សោតាបន្នោបិ សមានោ សេដ្ឋិធីតរិ ឧប្បន្នសោកំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ ធីតុ សរីរកិច្ចំ ការេត្វា រោទន្តោ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘កិំ, គហបតិ, ទុក្ខី ទុម្មនោ អស្សុមុខោ រោទមានោ អាគតោសី’’តិ វុត្តេ, ‘‘ធីតា មេ, ភន្តេ, សុមនទេវី កាលកតា’’តិ អាហ. ‘‘អថ កស្មា សោចសិ, ននុ សព្ពេសំ ឯកំសិកំ មរណ’’ន្តិ? ‘‘ជានាមេតំ, ភន្តេ, ឯវរូបា នាម មេ ហិរិឱត្តប្បសម្បន្នា ធីតា, សា មរណកាលេ សតិំ បច្ចុបដ្ឋាបេតុំ អសក្កោន្តី វិលបមានា មតា, តេន មេ អនប្បកំ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ. ‘‘កិំ បន តាយ កថិតំ មហាសេដ្ឋី’’តិ? ‘‘អហំ តំ, ភន្តេ, ‘អម្ម, សុមនេ’តិ អាមន្តេសិំ. អថ មំ អាហ – ‘កិំ, តាត, កនិដ្ឋភាតិកា’តិ? ‘វិលបសិ, អម្មា’តិ? ‘ន វិលបាមិ, កនិដ្ឋភាតិកា’តិ. ‘ភាយសិ, អម្មា’តិ? ‘ន ភាយាមិ កនិដ្ឋភាតិកា’តិ. ឯត្តកំ វត្វា កាលមកាសី’’តិ. អថ នំ ភគវា អាហ – ‘‘ន តេ មហាសេដ្ឋិ ធីតា វិលបតី’’តិ. ‘‘អថ កស្មា ភន្តេ ឯវមាហា’’តិ? ‘‘កនិដ្ឋត្តាយេវ. ធីតា ហិ តេ, គហបតិ, មគ្គផលេហិ តយា មហល្លិកា. ត្វញ្ហិ សោតាបន្នោ, ធីតា បន តេ សកទាគាមិនី. សា មគ្គផលេហិ តយា មហល្លិកត្តា តំ ឯវមាហា’’តិ. ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ឯវំ, គហបតី’’តិ. ‘‘ឥទានិ កុហិំ និព្ពត្តា, ភន្តេ’’តិ? ‘‘តុសិតភវនេ, គហបតី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, មម ធីតា ឥធ ញាតកានំ អន្តរេ នន្ទមានា វិចរិត្វា ឥតោ គន្ត្វាបិ នន្ទនដ្ឋានេយេវ និព្ពត្តា’’តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘អាម, គហបតិ, អប្បមត្តា នាម គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា ឥធ លោកេ ច បរលោកេ ច នន្ទន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

១៨.

‘‘ឥធ នន្ទតិ បេច្ច នន្ទតិ, កតបុញ្ញោ ឧភយត្ថ នន្ទតិ;

បុញ្ញំ មេ កតន្តិ នន្ទតិ, ភិយ្យោ នន្ទតិ សុគ្គតិំ គតោ’’តិ.

តត្ថ ឥធាតិ ឥធ លោកេ កម្មនន្ទនេន នន្ទតិ. បេច្ចាតិ បរលោកេ វិបាកនន្ទនេន នន្ទតិ. កតបុញ្ញោតិ នានប្បការស្ស បុញ្ញស្ស កត្តា. ឧភយត្ថាតិ ឥធ ‘‘កតំ មេ កុសលំ, អកតំ មេ បាប’’ន្តិ នន្ទតិ, បរត្ថ វិបាកំ អនុភវន្តោ នន្ទតិ. បុញ្ញំ មេតិ ឥធ នន្ទន្តោ បន ‘‘បុញ្ញំ មេ កត’’ន្តិ សោមនស្សមត្តេនេវ កម្មនន្ទនំ ឧបាទាយ នន្ទតិ. ភិយ្យោតិ វិបាកនន្ទនេន បន សុគតិំ គតោ សត្តបញ្ញាសវស្សកោដិយោ សដ្ឋិវស្សសតសហស្សានិ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវន្តោ តុសិតបុរេ អតិវិយ នន្ទតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ.

សុមនាទេវីវត្ថុ តេរសមំ.

១៤. ទ្វេសហាយកភិក្ខុវត្ថុ

ពហុម្បិ ចេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ទ្វេ សហាយកេ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិវាសិនោ ហិ ទ្វេ កុលបុត្តា សហាយកា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា កាមេ បហាយ សាសនេ ឧរំ ទត្វា បព្ពជិត្វា បញ្ច វស្សានិ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ សន្តិកេ វសិត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា សាសនេ ធុរំ បុច្ឆិត្វា វិបស្សនាធុរញ្ច គន្ថធុរញ្ច វិត្ថារតោ សុត្វា ឯកោ តាវ ‘‘អហំ, ភន្តេ, មហល្លកកាលេ បព្ពជិតោ ន សក្ខិស្សាមិ គន្ថធុរំ បូរេតុំ, វិបស្សនាធុរំ បន បូរេស្សាមី’’តិ យាវ អរហត្តា វិបស្សនាធុរំ កថាបេត្វា ឃដេន្តោ វាយមន្តោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. ឥតរោ បន ‘‘អហំ គន្ថធុរំ បូរេស្សាមី’’តិ អនុក្កមេន តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា គតគតដ្ឋានេ ធម្មំ កថេតិ, សរភញ្ញំ ភណតិ, បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ ធម្មំ វាចេន្តោ វិចរតិ. អដ្ឋារសន្នំ មហាគណានំ អាចរិយោ អហោសិ. ភិក្ខូ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ឥតរស្ស ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា តស្ស ឱវាទេ ឋត្វា អរហត្តំ បត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា, ‘‘សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមម្ហា’’តិ វទន្តិ. ថេរោ ‘‘គច្ឆថ, អាវុសោ, មម វចនេន សត្ថារំ វន្ទិត្វា អសីតិ មហាថេរេ វន្ទថ, សហាយកត្ថេរម្បិ មេ ‘អម្ហាកំ អាចរិយោ តុម្ហេ វន្ទតី’តិ វទថា’’តិ បេសេតិ. តេ ភិក្ខូ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារញ្ចេវ អសីតិ មហាថេរេ ច វន្ទិត្វា គន្ថិកត្ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ អាចរិយោ តុម្ហេ វន្ទតី’’តិ វទន្តិ. ឥតរេន ច ‘‘កោ នាម សោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘តុម្ហាកំ សហាយកភិក្ខុ, ភន្តេ’’តិ វទន្តិ. ឯវំ ថេរេ បុនប្បុនំ សាសនំ បហិណន្តេ សោ ភិក្ខុ ថោកំ កាលំ សហិត្វា អបរភាគេ សហិតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ តុម្ហេ វន្ទតី’’តិ វុត្តេ, ‘‘កោ ឯសោ’’តិ វត្វា ‘‘តុម្ហាកំ សហាយកភិក្ខូ’’តិ វុត្តេ, ‘‘កិំ បន តុម្ហេហិ តស្ស សន្តិកេ ឧគ្គហិតំ, កិំ ទីឃនិកាយាទីសុ អញ្ញតរោ និកាយោ, កិំ តីសុ បិដកេសុ ឯកំ បិដក’’ន្តិ វត្វា ‘‘ចតុប្បទិកម្បិ គាថំ ន ជានាតិ, បំសុកូលំ គហេត្វា បព្ពជិតកាលេយេវ អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ, ពហូ វត អន្តេវាសិកេ លភិ, តស្ស អាគតកាលេ មយា បញ្ហំ បុច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេសិ.

អថ អបរភាគេ ថេរោ សត្ថារំ ទដ្ឋុំ អាគតោ. សហាយកស្ស ថេរស្ស សន្តិកេ បត្តចីវរំ ឋបេត្វា គន្ត្វា សត្ថារញ្ចេវ អសីតិ មហាថេរេ ច វន្ទិត្វា សហាយកស្ស វសនដ្ឋានំ បច្ចាគមិ. អថស្ស សោ វត្តំ ការេត្វា សមប្បមាណំ អាសនំ គហេត្វា, ‘‘បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ និសីទិ. តស្មិំ ខណេ សត្ថា ‘‘ឯស ឯវរូបំ មម បុត្តំ វិហេឋេត្វា និរយេ និព្ពត្តេយ្យា’’តិ តស្មិំ អនុកម្បាយ វិហារចារិកំ ចរន្តោ វិយ តេសំ និសិន្នដ្ឋានំ គន្ត្វា បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិ. តត្ថ តត្ថ និសីទន្តា ហិ ភិក្ខូ ពុទ្ធាសនំ បញ្ញាបេត្វាវ និសីទន្តិ. តេន សត្ថា បកតិបញ្ញត្តេយេវ អាសនេ និសីទិ. និសជ្ជ ខោ បន គន្ថិកភិក្ខុំ បឋមជ្ឈានេ បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា តស្មិំ អកថិតេ ទុតិយជ្ឈានំ អាទិំ កត្វា អដ្ឋសុបិ សមាបត្តីសុ រូបារូបេសុ ច បញ្ហំ បុច្ឆិ. គន្ថិកត្ថេរោ ឯកម្បិ កថេតុំ នាសក្ខិ. ឥតរោ តំ សព្ពំ កថេសិ. អថ នំ សោតាបត្តិមគ្គេ បញ្ហំ បុច្ឆិ. គន្ថិកត្ថេរោ កថេតុំ នាសក្ខិ. តតោ ខីណាសវត្ថេរំ បុច្ឆិ. ថេរោ កថេសិ. សត្ថា ‘‘សាធុ សាធុ, ភិក្ខូ’’តិ អភិនន្ទិត្វា សេសមគ្គេសុបិ បដិបាដិយា បញ្ហំ បុច្ឆិ. គន្ថិកោ ឯកម្បិ កថេតុំ នាសក្ខិ, ខីណាសវោ បុច្ឆិតំ បុច្ឆិតំ កថេសិ. សត្ថា ចតូសុបិ ឋានេសុ តស្ស សាធុការំ អទាសិ. តំ សុត្វា ភុម្មទេវេ អាទិំ កត្វា យាវ ព្រហ្មលោកា សព្ពា ទេវតា ចេវ នាគសុបណ្ណា ច សាធុការំ អទំសុ. តំ សាធុការំ សុត្វា តស្ស អន្តេវាសិកា ចេវ សទ្ធិវិហារិនោ ច សត្ថារំ ឧជ្ឈាយិំសុ – ‘‘កិំ នាមេតំ សត្ថារា កតំ, កិញ្ចិ អជានន្តស្ស មហល្លកត្ថេរស្ស ចតូសុ ឋានេសុ សាធុការំ អទាសិ, អម្ហាកំ បនាចរិយស្ស សព្ពបរិយត្តិធរស្ស បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ បាមោក្ខស្ស បសំសាមត្តម្បិ ន ករី’’តិ. អថ នេ សត្ថា ‘‘កិំ នាមេតំ, ភិក្ខវេ, កថេថា’’តិ បុច្ឆិត្វា តស្មិំ អត្ថេ អារោចិតេ, ‘‘ភិក្ខវេ, តុម្ហាកំ អាចរិយោ មម សាសនេ ភតិយា គាវោ រក្ខណសទិសោ, មយ្ហំ បន បុត្តោ យថារុចិយា បញ្ច គោរសេ បរិភុញ្ជនកសាមិសទិសោ’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

១៩.

‘‘ពហុម្បិ ចេ សំហិត ភាសមានោ,

ន តក្ករោ ហោតិ នរោ បមត្តោ;

គោបោវ គាវោ គណយំ បរេសំ,

ន ភាគវា សាមញ្ញស្ស ហោតិ.

២០.

‘‘អប្បម្បិ ចេ សំហិត ភាសមានោ,

ធម្មស្ស ហោតិ អនុធម្មចារី;

រាគញ្ច ទោសញ្ច បហាយ មោហំ,

សម្មប្បជានោ សុវិមុត្តចិត្តោ.

‘‘អនុបាទិយានោ ឥធ វា ហុរំ វា,

ស ភាគវា សាមញ្ញស្ស ហោតី’’តិ.

តត្ថ សំហិតន្តិ តេបិដកស្ស ពុទ្ធវចនស្សេតំ នាមំ. តំ អាចរិយេ ឧបសង្កមិត្វា ឧគ្គណ្ហិត្វា ពហុម្បិ បរេសំ ភាសមានោ វាចេន្តោ តំ ធម្មំ សុត្វា យំ ការកេន បុគ្គលេន កត្តព្ពំ, តក្ករោ ន ហោតិ. កុក្កុដស្ស បក្ខបហរណមត្តម្បិ អនិច្ចាទិវសេន យោនិសោមនសិការំ នប្បវត្តេតិ. ឯសោ យថា នាម ទិវសំ ភតិយា គាវោ រក្ខន្តោ គោបោ បាតោវ និរវសេសំ សម្បដិច្ឆិត្វា សាយំ គហេត្វា សាមិកានំ និយ្យាទេត្វា ទិវសភតិមត្តំ គណ្ហាតិ, យថារុចិយា បន បញ្ច គោរសេ បរិភុញ្ជិតុំ ន លភតិ, ឯវមេវ កេវលំ អន្តេវាសិកានំ សន្តិកា វត្តបដិវត្តករណមត្តស្ស ភាគី ហោតិ, សាមញ្ញស្ស បន ភាគី ន ហោតិ. យថា បន គោបាលកេន និយ្យាទិតានំ គុន្នំ គោរសំ សាមិកាវ បរិភុញ្ជន្តិ, តថា តេន កថិតំ ធម្មំ សុត្វា ការកបុគ្គលា យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជិត្វា កេចិ បឋមជ្ឈានាទីនិ បាបុណន្តិ, កេចិ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា មគ្គផលានិ បាបុណន្តិ, គោណសាមិកា គោរសស្សេវ សាមញ្ញស្ស ភាគិនោ ហោន្តិ.

ឥតិ សត្ថា សីលសម្បន្នស្ស ពហុស្សុតស្ស បមាទវិហារិនោ អនិច្ចាទិវសេន យោនិសោមនសិការេ បមត្តស្ស ភិក្ខុនោ វសេន បឋមំ គាថំ កថេសិ, ន ទុស្សីលស្ស. ទុតិយគាថា បន អប្បស្សុតស្សបិ យោនិសោមនសិការេ កម្មំ ករោន្តស្ស ការកបុគ្គលស្ស វសេន កថិតា.

តត្ថ អប្បម្បី ចេតិ ថោកំ ឯកវគ្គទ្វិវគ្គមត្តម្បិ. ធម្មស្ស ហោតិ អនុធម្មចារីតិ អត្ថមញ្ញាយ ធម្មមញ្ញាយ នវលោកុត្តរធម្មស្ស អនុរូបំ ធម្មំ បុព្ពភាគបដិបទាសង្ខាតំ ចតុបារិសុទ្ធិសីលធុតង្គអសុភកម្មដ្ឋានាទិភេទំ ចរន្តោ អនុធម្មចារី ហោតិ. សោ ‘‘អជ្ជ អជ្ជេវា’’តិ បដិវេធំ អាកង្ខន្តោ វិចរតិ. សោ ឥមាយ សម្មាបដិបត្តិយា រាគញ្ច ទោសញ្ច បហាយ មោហំ សម្មា ហេតុនា នយេន បរិជានិតព្ពេ ធម្មេ បរិជានន្តោ តទង្គវិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណវិមុត្តីនំ វសេន សុវិមុត្តចិត្តោ, អនុបាទិយានោ ឥធ វា ហុរំ វាតិ ឥធលោកបរលោកបរិយាបន្នា វា អជ្ឈត្តិកពាហិរា វា ខន្ធាយតនធាតុយោ ចតូហិ ឧបាទានេហិ អនុបាទិយន្តោ មហាខីណាសវោ មគ្គសង្ខាតស្ស សាមញ្ញស្ស វសេន អាគតស្ស ផលសាមញ្ញស្ស ចេវ បញ្ចអសេក្ខធម្មក្ខន្ធស្ស ច ភាគវា ហោតីតិ រតនកូដេន វិយ អគារស្ស អរហត្តេន ទេសនាយ កូដំ គណ្ហីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា ជាតាតិ.

ទ្វេសហាយកភិក្ខុវត្ថុ ចុទ្ទសមំ.

យមកវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បឋមោ វគ្គោ.

២. អប្បមាទវគ្គោ

១. សាមាវតីវត្ថុ

អប្បមាទោ អមតបទន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា កោសម្ពិំ ឧបនិស្សាយ ឃោសិតារាមេ វិហរន្តោ សាមាវតិប្បមុខានំ បញ្ចន្នំ ឥត្ថិសតានំ, មាគណ្ឌិយប្បមុខានញ្ច ឯតិស្សា បញ្ចន្នំ ញាតិសតានំ មរណព្យសនំ អារព្ភ កថេសិ.

តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – អតីតេ អល្លកប្បរដ្ឋេ អល្លកប្បរាជា នាម, វេឋទីបករដ្ឋេ វេឋទីបករាជា នាមាតិ ឥមេ ទ្វេ ទហរកាលតោ បដ្ឋាយ សហាយកា ហុត្វា ឯកាចរិយកុលេ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អត្តនោ អត្តនោ បិតូនំ អច្ចយេន ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា អាយាមេន ទសទសយោជនិកេ រដ្ឋេ រាជានោ អហេសុំ. តេ កាលេន កាលំ សមាគន្ត្វា ឯកតោ តិដ្ឋន្តា និសីទន្តា និបជ្ជន្តា មហាជនំ ជាយមានញ្ច ជីយមានញ្ច មីយមានញ្ច ទិស្វា ‘‘បរលោកំ គច្ឆន្តំ អនុគច្ឆន្តោ នាម នត្ថិ, អន្តមសោ អត្តនោ សរីរម្បិ នានុគច្ឆតិ, សព្ពំ បហាយ គន្តព្ពំ, កិំ នោ ឃរាវាសេន, បព្ពជិស្សាមា’’តិ មន្តេត្វា រជ្ជានិ បុត្តទារានំ និយ្យាទេត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តប្បទេសេ វសន្តា មន្តយិំសុ – ‘‘មយំ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិតា, ន ជីវិតុំ អសក្កោន្តា. តេ មយំ ឯកដ្ឋានេ វសន្តា អបព្ពជិតសទិសាយេវ ហោម, តស្មា វិសុំ វសិស្សាម. ត្វំ ឯតស្មិំ បព្ពតេ វស, អហំ ឥមស្មិំ បព្ពតេ វសិស្សាមិ. អន្វឌ្ឍមាសំ បន ឧបោសថទិវសេ ឯកតោ ភវិស្សាមា’’តិ. អថ ខោ នេសំ ឯតទហោសិ – ‘‘ឯវម្បិ នោ គណសង្គណិកាវ ភវិស្សតិ, ត្វំ បន តវ បព្ពតេ អគ្គិំ ជាលេយ្យាសិ, អហំ មម បព្ពតេ អគ្គិំ ជាលេស្សាមិ, តាយ សញ្ញាយ អត្ថិភាវំ ជានិស្សាមា’’តិ. តេ តថា ករិំសុ.

អថ អបរភាគេ វេឋទីបកតាបសោ កាលំ កត្វា មហេសក្ខោ ទេវរាជា ហុត្វា និព្ពត្តោ. តតោ អឌ្ឍមាសេ សម្បត្តេ អគ្គិំ អទិស្វាវ ឥតរោ ‘‘សហាយកោ មេ កាលកតោ’’តិ អញ្ញាសិ. ឥតរោបិ និព្ពត្តក្ខណេយេវ អត្តនោ ទេវសិរិំ ឱលោកេត្វា កម្មំ ឧបធារេន្តោ និក្ខមនតោ បដ្ឋាយ អត្តនោ តបចរិយំ ទិស្វា ‘‘គន្ត្វា មម សហាយកំ បស្សិស្សាមី’’តិ តំ អត្តភាវំ វិជហិត្វា មគ្គិកបុរិសោ វិយ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សោ អាហ – ‘‘កុតោ អាគតោសី’’តិ? ‘‘មគ្គិកបុរិសោ អហំ, ភន្តេ, ទូរតោវ អាគតោម្ហិ. កិំ បន, ភន្តេ, អយ្យោ ឥមស្មិំ ឋានេ ឯកកោវ វសតិ, អញ្ញោបិ កោចិ អត្ថី’’តិ? ‘‘អត្ថិ មេ ឯកោ សហាយកោ’’តិ. ‘‘កុហិំ សោ’’តិ? ‘‘ឯតស្មិំ បព្ពតេ វសតិ, ឧបោសថទិវសេ បន អគ្គិំ ន ជាលេតិ, មតោ នូន ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ឯវមាវុសោ’’តិ. ‘‘អហំ សោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កុហិំ និព្ពត្តោសី’’តិ? ‘‘ទេវលោកេ មហេសក្ខោ ទេវរាជា ហុត្វា និព្ពត្តោស្មិ, ភន្តេ, ‘អយ្យំ បស្សិស្សាមី’តិ បុន អាគតោម្ហិ. អបិ នុ ខោ អយ្យានំ ឥមស្មិំ ឋានេ វសន្តានំ កោចិ ឧបទ្ទវោ អត្ថី’’តិ? ‘‘អាម, អាវុសោ, ហត្ថី និស្សាយ កិលមាមី’’តិ. ‘‘កិំ វោ, ភន្តេ, ហត្ថី ករោន្តី’’តិ? ‘‘សម្មជ្ជនដ្ឋានេ លណ្ឌំ បាតេន្តិ, បាទេហិ ភូមិយំ បហរិត្វា បំសុំ ឧទ្ធរន្តិ, ស្វាហំ លណ្ឌំ ឆឌ្ឌេន្តោ បំសុំ សមំ ករោន្តោ កិលមាមី’’តិ. ‘‘កិំ បន តេសំ អនាគមនំ ឥច្ឆថា’’តិ? ‘‘អាមាវុសោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ តេសំ អនាគមនំ ករិស្សាមី’’តិ តាបសស្ស ហត្ថិកន្តវីណញ្ចេវ ហត្ថិកន្តមន្តញ្ច អទាសិ. ទទន្តោ ច បន វីណាយ តិស្សោ តន្តិយោ ទស្សេត្វា តយោ មន្តេ ឧគ្គណ្ហាបេត្វា ‘‘ឥមំ តន្តិំ បហរិត្វា ឥមស្មិំ មន្តេ វុត្តេ និវត្តិត្វា ឱលោកេតុម្បិ អសក្កោន្តា ហត្ថី បលាយន្តិ, ឥមំ តន្តិំ បហរិត្វា ឥមស្មិំ មន្តេ វុត្តេ និវត្តិត្វា បច្ឆតោ ឱលោកេន្តា ឱលោកេន្តា បលាយន្តិ, ឥមំ តន្តិំ បហរិត្វា ឥមស្មិំ មន្តេ វុត្តេ ហត្ថិយូថបតិ បិដ្ឋិំ ឧបនាមេន្តោ អាគច្ឆតី’’តិ អាចិក្ខិត្វា, ‘‘យំ វោ រុច្ចតិ, តំ ករេយ្យាថា’’តិ វត្វា តាបសំ វន្ទិត្វា បក្កាមិ. តាបសោ បលាយនមន្តំ វត្វា បលាយនតន្តិំ បហរិត្វា ហត្ថី បលាបេត្វា វសិ.

តស្មិំ សមយេ កោសម្ពិយំ បូរន្តប្បោ នាម រាជា ហោតិ. សោ ឯកទិវសំ គព្ភិនិយា ទេវិយា សទ្ធិំ ពាលសូរិយតបំ តប្បមានោ អព្ភោកាសតលេ និសីទិ. ទេវី រញ្ញោ បារុបនំ សតសហស្សគ្ឃនិកំ រត្តកម្ពលំ បារុបិត្វា និសិន្នា រញ្ញា សទ្ធិំ សមុល្លបមានា រញ្ញោ អង្គុលិតោ សតសហស្សគ្ឃនិកំ រាជមុទ្ទិកំ នីហរិត្វា អត្តនោ អង្គុលិយំ បិលន្ធិ. តស្មិំ សមយេ ហត្ថិលិង្គសកុណោ អាកាសេន គច្ឆន្តោ ទូរតោ រត្តកម្ពលបារុបនំ ទេវិំ ទិស្វា ‘‘មំសបេសី’’តិ សញ្ញាយ បក្ខេ វិស្សជ្ជេត្វា ឱតរិ. រាជា តស្ស ឱតរណសទ្ទេន ភីតោ ឧដ្ឋាយ អន្តោនិវេសនំ បាវិសិ. ទេវី គរុគព្ភតាយ ចេវ ភីរុកជាតិកតាយ ច វេគេន គន្តុំ នាសក្ខិ. អថ នំ សោ សកុណោ អជ្ឈប្បត្តោ នខបញ្ជរេ និសីទាបេត្វា អាកាសំ បក្ខន្ទិ. តេ កិរ សកុណា បញ្ចន្នំ ហត្ថីនំ ពលំ ធារេន្តិ. តស្មា អាកាសេន នេត្វា យថារុចិតដ្ឋានេ និសីទិត្វា មំសំ ខាទន្តិ. សាបិ តេន នីយមានា មរណភយភីតា ចិន្តេសិ – ‘‘សចាហំ វិរវិស្សាមិ, មនុស្សសទ្ទោ នាម តិរច្ឆានគតានំ ឧព្ពេជនីយោ, តំ សុត្វា មំ ឆឌ្ឌេស្សតិ. ឯវំ សន្តេ សហ គព្ភេន ជីវិតក្ខយំ បាបុណិស្សាមិ, យស្មិំ បន ឋានេ និសីទិត្វា មំ ខាទិតុំ អារភិស្សតិ, តត្រ នំ សទ្ទំ កត្វា បលាបេស្សាមី’’តិ. សា អត្តនោ បណ្ឌិតតាយ អធិវាសេសិ.

តទា ច ហិមវន្តបទេសេ ថោកំ វឌ្ឍិត្វា មណ្ឌបាការេន ឋិតោ ឯកោ មហានិគ្រោធោ ហោតិ. សោ សកុណោ មិគរូបាទីនិ តត្ថ នេត្វា ខាទតិ, តស្មា តម្បិ តត្ថេវ នេត្វា វិដបព្ភន្តរេ ឋបេត្វា អាគតមគ្គំ ឱលោកេសិ. អាគតមគ្គោលោកនំ កិរ តេសំ ធម្មតា. តស្មិំ ខណេ ទេវី, ‘‘ឥទានិ ឥមំ បលាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ឧភោ ហត្ថេ ឧក្ខិបិត្វា បាណិសទ្ទញ្ចេវ មុខសទ្ទញ្ច កត្វា តំ បលាបេសិ. អថស្សា សូរិយត្ថង្គមនកាលេ គព្ភេ កម្មជវាតា ចលិំសុ. សព្ពទិសាសុ គជ្ជន្តោ មហាមេឃោ ឧដ្ឋហិ. សុខេធិតាយ រាជមហេសិយា ‘‘មា ភាយិ, អយ្យេ’’តិ វចនមត្តម្បិ អលភមានាយ ទុក្ខបរេតាយ សព្ពរត្តិំ និទ្ទា នាម នាហោសិ. វិភាតាយ បន រត្តិយា វលាហកវិគមោ ច អរុណុគ្គមនញ្ច តស្សា គព្ភវុដ្ឋានញ្ច ឯកក្ខណេយេវ អហោសិ. សា មេឃឧតុញ្ច បព្ពតឧតុញ្ច អរុណឧតុញ្ច គហេត្វា ជាតត្តា បុត្តស្ស ឧតេនោតិ នាមំ អកាសិ.

អល្លកប្បតាបសស្សបិ ខោ តតោ អវិទូរេ វសនដ្ឋានំ ហោតិ. សោ បកតិយាវ វស្សទិវសេ សីតភយេន ផលាផលត្ថាយ វនំ ន បវិសតិ, តំ រុក្ខមូលំ គន្ត្វា សកុណេហិ ខាទិតមំសានំ អដ្ឋិំ អាហរិត្វា កោដ្ដេត្វា រសំ កត្វា បិវតិ. តស្មា តំ ទិវសំ ‘‘អដ្ឋិំ អាហរិស្សាមី’’តិ តត្ថ គន្ត្វា រុក្ខមូលេ អដ្ឋិំ បរិយេសេន្តោ ឧបរិ ទារកសទ្ទំ សុត្វា ឧល្លោកេន្តោ ទេវិំ ទិស្វា ‘‘កាសិ ត្វ’’ន្តិ វត្វា ‘‘មានុសិត្ថិម្ហី’’តិ. ‘‘កថំ អាគតាសី’’តិ? ‘‘ហត្ថិលិង្គសកុណេនានីតាម្ហី’’តិ វុត្តេ ‘‘ឱតរាហី’’តិ អាហ. ‘‘ជាតិសម្ភេទតោ ភាយាមិ, អយ្យា’’តិ. ‘‘កាសិ ត្វ’’ន្តិ? ‘‘ខត្តិយាម្ហី’’តិ. ‘‘អហម្បិ ខត្តិយោយេវា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ខត្តិយមាយំ កថេហី’’តិ. សោ ខត្តិយមាយំ កថេសិ. ‘‘តេន ហិ អារុយ្ហ បុត្តំ មេ ឱតារេហី’’តិ. សោ ឯកេន បស្សេន អភិរុហនមគ្គំ កត្វា អភិរុហិត្វា ទារកំ គណ្ហិ. ‘‘មា មំ ហត្ថេន ឆុបី’’តិ ច វុត្តេ តំ អឆុបិត្វាវ ទារកំ ឱតារេសិ. ទេវីបិ ឱតរិ. អថ នំ អស្សមបទំ នេត្វា សីលភេទំ អកត្វាវ អនុកម្បាយ បដិជគ្គិ, និម្មក្ខិកមធុំ អាហរិត្វា សយំជាតសាលិំ អាហរិត្វា យាគុំ បចិត្វា អទាសិ. ឯវំ តស្មិំ បដិជគ្គន្តេ សា អបរភាគេ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ នេវ អាគតមគ្គំ ជានាមិ, ន គមនមគ្គំ ជានាមិ, ឥមិនាបិ មេ សទ្ធិំ វិស្សាសមត្តម្បិ នត្ថិ. សចេ បនាយំ អម្ហេ បហាយ កត្ថចិ គមិស្សតិ, ឧភោបិ ឥធេវ មរណំ បាបុណិស្សាម, យំកិញ្ចិ កត្វា ឥមស្ស សីលំ ភិន្ទិត្វា យថា មំ ន មុញ្ចតិ, តថា តំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. អថ នំ ទុន្និវត្ថទុប្បារុតទស្សនេន បលោភេត្វា សីលវិនាសំ បាបេសិ. តតោ បដ្ឋាយ ទ្វេបិ សមគ្គវាសំ វសិំសុ.

អថេកទិវសំ តាបសោ នក្ខត្តយោគំ ឧល្លោកេន្តោ បូរន្តប្បស្ស នក្ខត្តមិលាយនំ ទិស្វា ‘‘ភទ្ទេ កោសម្ពិយំ បូរន្តប្បរាជា មតោ’’តិ អាហ. ‘‘កស្មា, អយ្យ, ឯវំ វទេសិ? កិំ តេ តេន សទ្ធិំ អាឃាតោ អត្ថី’’តិ? ‘‘នត្ថិ, ភទ្ទេ, នក្ខត្តមិលាយនមស្ស ទិស្វា ឯវំ វទាមី’’តិ, សា បរោទិ. អថ នំ ‘‘កស្មា រោទសី’’តិ បុច្ឆិត្វា តាយ តស្ស អត្តនោ សាមិកភាវេ អក្ខាតេ អាហ – ‘‘មា, ភទ្ទេ, រោទិ, ជាតស្ស នាម និយតោ មច្ចូ’’តិ. ‘‘ជានាមិ, អយ្យា’’តិ វុត្តេ ‘‘អថ កស្មា រោទសី’’តិ? ‘‘បុត្តោ មេ កុលសន្តកស្ស រជ្ជស្ស អនុច្ឆវិកោ, ‘សចេ តត្រ អភវិស្ស, សេតច្ឆត្តំ ឧស្សាបយិស្ស. ឥទានិ មហាជានិកោ វត ជាតោ’តិ សោកេន រោទាមិ, អយ្យា’’តិ. ‘‘ហោតុ, ភទ្ទេ, មា ចិន្តយិ, សចស្ស រជ្ជំ បត្ថេសិ, អហមស្ស រជ្ជលភនាការំ ករិស្សាមី’’តិ. អថស្ស ហត្ថិកន្តវីណញ្ចេវ ហត្ថិកន្តមន្តេ ច អទាសិ. តទា អនេកានិ ហត្ថិសហស្សានិ អាគន្ត្វា វដរុក្ខមូលេ និសីទន្តិ. អថ នំ អាហ – ‘‘ហត្ថីសុ អនាគតេសុយេវ រុក្ខំ អភិរុហិត្វា តេសុ អាគតេសុ ឥមំ មន្តំ វត្វា ឥមំ តន្តិំ បហរ, សព្ពេ និវត្តិត្វា ឱលោកេតុម្បិ អសក្កោន្តា បលាយិស្សន្តិ, អថ ឱតរិត្វា អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ. សោ តថា កត្វា អាគន្ត្វា តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. អថ នំ ទុតិយទិវសេ អាហ – ‘‘អជ្ជ ឥមំ មន្តំ វត្វា ឥមំ តន្តិំ បហរេយ្យាសិ, សព្ពេ និវត្តិត្វា ឱលោកេន្តា បលាយិស្សន្តី’’តិ. តទាបិ តថា កត្វា អាគន្ត្វា អារោចេសិ. អថ នំ តតិយទិវសេ អាហ – ‘‘អជ្ជ ឥមំ មន្តំ វត្វា ឥមំ តន្តិំ បហរេយ្យាសិ, យូថបតិ បិដ្ឋិំ ឧបនាមេន្តោ អាគមិស្សតី’’តិ. តទាបិ តថា កត្វា អារោចេសិ.

អថស្ស មាតរំ អាមន្តេត្វា, ‘‘ភទ្ទេ, បុត្តស្ស តេ សាសនំ វទេហិ, ឯត្តោវ គន្ត្វា រាជា ភវិស្សតី’’តិ អាហ. សា បុត្តំ អាមន្តេត្វា, ‘‘តាត, ត្វំ កោសម្ពិយំ បូរន្តប្បរញ្ញោ បុត្តោ, មំ សគព្ភំ ហត្ថិលិង្គសកុណោ អានេសី’’តិ វត្វា សេនាបតិអាទីនំ នាមានិ អាចិក្ខិត្វា ‘‘អសទ្ទហន្តានំ ឥមំ បិតុ បារុបនកម្ពលញ្ចេវ បិលន្ធនមុទ្ទិកញ្ច ទស្សេយ្យាសី’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសិ. កុមារោ តាបសំ ‘‘ឥទានិ កិំ ករោមី’’តិ អាហ. ‘‘រុក្ខស្ស ហេដ្ឋិមសាខាយ និសីទិត្វា ឥមំ មន្តំ វត្វា ឥមំ តន្តិំ បហរ, ជេដ្ឋកហត្ថី តេ បិដ្ឋិំ ឧបនាបេត្វា ឧបសង្កមិស្សតិ, តស្ស បិដ្ឋិយំ និសិន្នោវ រដ្ឋំ គន្ត្វា រជ្ជំ គណ្ហាហី’’តិ. សោ មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា តថា កត្វា អាគតស្ស ហត្ថិនោ បិដ្ឋិយំ និសីទិត្វា កណ្ណេ មន្តយិ – ‘‘អហំ កោសម្ពិយំ បូរន្តប្បរញ្ញោ បុត្តោ, បេត្តិកំ មេ រជ្ជំ គណ្ហិត្វា ទេហិ សាមី’’តិ. សោ តំ សុត្វា ‘‘អនេកានិ ហត្ថិសហស្សានិ សន្និបតន្តូ’’តិ ហត្ថិរវំ រវិ, អនេកានិ ហត្ថិសហស្សានិ សន្និបតិំសុ. បុន ‘‘ជិណ្ណា ហត្ថី បដិក្កមន្តូ’’តិ ហត្ថិរវំ រវិ, ជិណ្ណា ហត្ថី បដិក្កមិំសុ. បុន ‘‘អតិតរុណា ហត្ថី និវត្តន្តូ’’តិ ហត្ថិរវំ រវិ, តេបិ និវត្តិំសុ. សោ អនេកេហិ យូថហត្ថិសហស្សេហេវ បរិវុតោ បច្ចន្តគាមំ បត្វា ‘‘អហំ រញ្ញោ បុត្តោ, សម្បត្តិំ បត្ថយមានា មយា សទ្ធិំ អាគច្ឆន្តូ’’តិ អាហ. ‘‘តតោ បដ្ឋាយ មនុស្សានំ សង្គហំ ករោន្តោ គន្ត្វា នគរំ បរិវារេត្វា ‘យុទ្ធំ វា មេ ទេតុ, រជ្ជំ វា’’’តិ សាសនំ បេសេសិ. នាគរា អាហំសុ – ‘‘មយំ ទ្វេបិ ន ទស្សាម. អម្ហាកញ្ហិ ទេវី គរុគព្ភា ហត្ថិលិង្គសកុណេន នីតា, តស្សា អត្ថិភាវំ វា នត្ថិភាវំ វា មយំ ន ជានាម. យាវ តស្សា បវត្តិំ ន សុណាម. តាវ នេវ យុទ្ធំ ទស្សាម, ន រជ្ជ’’ន្តិ. តទា កិរ តំ បវេណិរជ្ជំ អហោសិ. តតោ កុមារោ ‘‘អហំ តស្សា បុត្តោ’’តិ វត្វា សេនាបតិអាទីនំ នាមានិ កថេត្វា តថាបិ អសទ្ទហន្តានំ កម្ពលញ្ច មុទ្ទិកញ្ច ទស្សេសិ. តេ កម្ពលញ្ច មុទ្ទិកញ្ច សញ្ជានិត្វា និក្កង្ខា ហុត្វា ទ្វារំ វិវរិត្វា តំ រជ្ជេ អភិសិញ្ចិំសុ. អយំ តាវ ឧតេនស្ស ឧប្បត្តិ.

អល្លកប្បរដ្ឋេ បន ទុព្ភិក្ខេ ជីវិតុំ អសក្កោន្តោ ឯកោ កោតុហលិកោ នាម មនុស្សោ កាបិំ នាម តរុណបុត្តញ្ច កាឡិំ នាម ភរិយញ្ច អាទាយ ‘‘កោសម្ពិំ គន្ត្វា ជីវិស្សាមី’’តិ បាថេយ្យំ គហេត្វា និក្ខមិ. ‘‘អហិវាតរោគេន មហាជនេ មរន្តេ ទិស្វា និក្ខមី’’តិបិ វទន្តិយេវ. តេ គច្ឆន្តា បាថេយ្យេ បរិក្ខីណេ ខុទាភិភូតា ទារកំ វហិតុំ នាសក្ខិំសុ. អថ សាមិកោ បជាបតិំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, មយំ ជីវន្តា បុន បុត្តំ លភិស្សាម, ឆឌ្ឌេត្វា នំ គច្ឆាមា’’តិ. មាតុ ហទយំ នាម មុទុកំ ហោតិ. តស្មា សា អាហ – ‘‘នាហំ ជីវន្តមេវ បុត្តំ ឆឌ្ឌេតុំ សក្ខិស្សាមី’’តិ. ‘‘អថ កិំ ករោមា’’តិ? ‘‘វារេន នំ វហាមា’’តិ. មាតា អត្តនោ វារេ បុប្ផទាមំ វិយ នំ ឧក្ខិបិត្វា ឧរេ និបជ្ជាបេត្វា អង្កេន វហិត្វា បិតុនោ ទេតិ. តស្ស តំ គហេត្វា គមនកាលេ ឆាតកតោបិ ពលវតរា វេទនា ឧប្បជ្ជិ. សោ បុនប្បុនំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, មយំ ជីវន្តា បុត្តំ លភិស្សាម, ឆឌ្ឌេម ន’’ន្តិ. សាបិ បុនប្បុនំ បដិក្ខិបិត្វា បដិវចនំ នាទាសិ. ទារកោ វារេន បរិវត្តិយមានោ កិលន្តោ បិតុ ហត្ថេ និទ្ទាយិ. សោ តស្ស និទ្ទាយនភាវំ ញត្វា មាតរំ បុរតោ កត្វា ឯកស្ស គច្ឆស្ស ហេដ្ឋា បណ្ណសន្ថរេ តំ និបជ្ជាបេត្វា បាយាសិ. មាតា និវត្តិត្វា ឱលោកេន្តី បុត្តំ អទិស្វា, ‘‘សាមិ, កុហិំ មេ បុត្តោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឯកស្ស មេ គច្ឆស្ស ហេដ្ឋា និបជ្ជាបិតោ’’តិ. ‘‘សាមិ, មា មំ នាសយិ, បុត្តំ វិនា ជីវិតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, អានេហិ មេ បុត្ត’’ន្តិ ឧរំ បហរិត្វា បរិទេវិ. អថ នំ និវត្តិត្វា អានេសិ. បុត្តោបិ អន្តរាមគ្គេ មតោ ហោតិ. ឥតិ សោ ឯត្តកេ ឋានេ បុត្តំ ឆឌ្ឌេត្វា តស្ស និស្សន្ទេន ភវន្តរេ សត្ត វារេ ឆឌ្ឌិតោ. ‘‘បាបកម្មំ នាមេតំ អប្បក’’ន្តិ ន អវមញ្ញិតព្ពំ.

តេ គច្ឆន្តា ឯកំ គោបាលកុលំ បាបុណិំសុ. តំ ទិវសញ្ច គោបាលកស្ស ធេនុមង្គលំ ហោតិ. គោបាលកស្ស គេហេ និពទ្ធំ ឯកោ បច្ចេកពុទ្ធោ ភុញ្ជតិ. សោ តំ ភោជេត្វា មង្គលមកាសិ. ពហុ បាយាសោ បដិយត្តោ ហោតិ. គោបាលកោ តេ អាគតេ ទិស្វា, ‘‘កុតោ អាគតត្ថា’’តិ បុច្ឆិត្វា សព្ពំ បវត្តិំ សុត្វា មុទុជាតិកោ កុលបុត្តោ តេសុ អនុកម្បំ កត្វា ពហុកេន សប្បិនា បាយាសំ ទាបេសិ. ភរិយា ‘‘សាមិ, តយិ ជីវន្តេ អហម្បិ ជីវាមិ នាម, ទីឃរត្តំ ឩនោទរោសិ, យាវទត្ថំ ភុញ្ជាហី’’តិ សប្បិញ្ច ទធិញ្ច តទភិមុខញ្ញេវ កត្វា អត្តនា មន្ទសប្បិនា ថោកមេវ ភុញ្ជិ. ឥតរោ ពហុំ ភុញ្ជិត្វា សត្តដ្ឋទិវសេ ឆាតតាយ អាហារតណ្ហំ ឆិន្ទិតុំ នាសក្ខិ. គោបាលកោ តេសំ បាយាសំ ទាបេត្វា សយំ ភុញ្ជិតុំ អារភិ. កោតុហលិកោ តំ ឱលោកេន្តោ និសីទិត្វា ហេដ្ឋាបីឋេ និបន្នាយ សុនខិយា គោបាលកេន វឌ្ឍេត្វា ទិយ្យមានំ បាយាសបិណ្ឌំ ទិស្វា ‘‘បុញ្ញា វតាយំ សុនខី, និពទ្ធំ ឯវរូបំ ភោជនំ លភតី’’តិ ចិន្តេសិ. សោ រត្តិភាគេ តំ បាយាសំ ជីរាបេតុំ អសក្កោន្តោ កាលំ កត្វា តស្សា សុនខិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិ.

អថស្ស ភរិយា សរីរកិច្ចំ កត្វា តស្មិំយេវ គេហេ ភតិំ កត្វា តណ្ឌុលនាឡិំ លភិត្វា បចិត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស បត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា, ‘‘ទាសស្ស វោ បាបុណាតូ’’តិ វត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មយា ឥធេវ វសិតុំ វដ្ដតិ, និពទ្ធំ, អយ្យោ, ឥធាគច្ឆតិ, ទេយ្យធម្មោ ហោតុ វា, មា វា, ទេវសិកំ វន្ទន្តី វេយ្យាវច្ចំ ករោន្តី ចិត្តំ បសាទេន្តី ពហុំ បុញ្ញំ បសវិស្សាមី’’តិ. សា តត្ថេវ ភតិំ ករោន្តី វសិ. សាបិ សុនខី ឆដ្ឋេ វា សត្តមេ វា មាសេ ឯកមេវ កុក្កុរំ វិជាយិ. គោបាលកោ តស្ស ឯកធេនុយា ខីរំ ទាបេសិ. សោ ន ចិរស្សេវ វឌ្ឍិ. អថស្ស បច្ចេកពុទ្ធោ ភុញ្ជន្តោ និពទ្ធំ ឯកំ ភត្តបិណ្ឌំ ទេតិ. សោ ភត្តបិណ្ឌំ និស្សាយ បច្ចេកពុទ្ធេ សិនេហមកាសិ. គោបាលកោបិ និពទ្ធំ ទ្វេ វារេ បច្ចេកពុទ្ធស្សុបដ្ឋានំ យាតិ. គច្ឆន្តោបិ អន្តរាមគ្គេ វាឡមិគដ្ឋានេ ទណ្ឌេន គច្ឆេ ច ភូមិញ្ច បហរិត្វា ‘‘សុសូ’’តិ តិក្ខត្តុំ សទ្ទំ កត្វា វាឡមិគេ បលាបេតិ. សុនខោបិ តេន សទ្ធិំ គច្ឆតិ.

សោ ឯកទិវសំ បច្ចេកពុទ្ធំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, យទា មេ ឱកាសោ ន ភវិស្សតិ, តទា ឥមំ សុនខំ បេសេស្សាមិ, តេន សញ្ញាណេន អាគច្ឆេយ្យាថា’’តិ. តតោ បដ្ឋាយ អនោកាសទិវសេ, ‘‘គច្ឆ, តាត, អយ្យំ អានេហី’’តិ សុនខំ បេសេសិ. សោ ឯកវចនេនេវ បក្ខន្ទិត្វា សាមិកស្ស គច្ឆបោថនភូមិបោថនដ្ឋានេ តិក្ខត្តុំ ភុស្សិត្វា តេន សទ្ទេន វាឡមិគានំ បលាតភាវំ ញត្វា បាតោវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា និសិន្នស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា បណ្ណសាលទ្វារេ តិក្ខត្តុំ ភុស្សិត្វា អត្តនោ អាគតភាវំ ជានាបេត្វា ឯកមន្តេ និបជ្ជតិ, បច្ចេកពុទ្ធេ វេលំ សល្លក្ខេត្វា និក្ខន្តេ ភុស្សន្តោ បុរតោ គច្ឆតិ. អន្តរន្តរា បច្ចេកពុទ្ធោ តំ វីមំសន្តោ អញ្ញំ មគ្គំ បដិបជ្ជតិ. អថស្ស បុរតោ តិរិយំ ឋត្វា ភុស្សិត្វា ឥតរមគ្គមេវ នំ អារោបេតិ. អថេកទិវសំ អញ្ញំ មគ្គំ បដិបជ្ជិត្វា តេន បុរតោ តិរិយំ ឋត្វា វារិយមានោបិ អនិវត្តិត្វា សុនខំ បាទេន បហរិត្វា បាយាសិ. សុនខោ តស្ស អនិវត្តនភាវំ ញត្វា និវាសនកណ្ណេ ឌំសិត្វា អាកឌ្ឍន្តោ ឥតរមគ្គមេវ នំ អារោបេសិ. ឯវំ សោ តស្មិំ ពលវសិនេហំ ឧប្បាទេសិ.

តតោ អបរភាគេ បច្ចេកពុទ្ធស្ស ចីវរំ ជីរិ. អថស្ស គោបាលកោ ចីវរវត្ថានិ អទាសិ. តមេនំ បច្ចេកពុទ្ធោ អាហ – ‘‘អាវុសោ, ចីវរំ នាម ឯកកេន កាតុំ ទុក្ករំ, ផាសុកដ្ឋានំ គន្ត្វា ការេស្សាមី’’តិ. ‘‘ឥធេវ, ភន្តេ, ករោថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, អាវុសោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, មា ចិរំ ពហិ វសិត្ថា’’តិ. សុនខោ តេសំ កថំ សុណន្តោវ អដ្ឋាសិ, បច្ចេកពុទ្ធោបិ ‘‘តិដ្ឋ, ឧបាសកា’’តិ គោបាលកំ និវត្តាបេត្វា វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា គន្ធមាទនាភិមុខោ បាយាសិ. សុនខស្ស តំ អាកាសេន គច្ឆន្តំ ទិស្វា ភុក្ករិត្វា ឋិតស្ស តស្មិំ ចក្ខុបថំ វិជហន្តេ ហទយំ ផលិត្វា មតោ. តិរច្ឆានា កិរ នាមេតេ ឧជុជាតិកា ហោន្តិ អកុដិលា. មនុស្សា បន អញ្ញំ ហទយេន ចិន្តេន្តិ, អញ្ញំ មុខេន កថេន្តិ. តេនេវាហ – ‘‘គហនញ្ហេតំ, ភន្តេ, យទិទំ មនុស្សា, ឧត្តានកញ្ហេតំ, ភន្តេ, យទិទំ បសវោ’’តិ (ម. និ. ២.៣).

ឥតិ សោ តាយ ឧជុចិត្តតាយ អកុដិលតាយ កាលំ កត្វា តាវតិំសភវនេ និព្ពត្តោ អច្ឆរាសហស្សបរិវុតោ មហាសម្បត្តិំ អនុភោសិ. តស្ស កណ្ណមូលេ មន្តយន្តស្ស សទ្ទោ សោឡសយោជនដ្ឋានំ ផរតិ, បកតិកថាសទ្ទោ បន សកលំ ទសយោជនសហស្សំ ទេវនគរំ ឆាទេតិ. តេនេវស្ស ‘‘ឃោសកទេវបុត្តោ’’តិ នាមំ អហោសិ. ‘‘កិស្ស បនេស និស្សន្ទោ’’តិ. បច្ចេកពុទ្ធេ បេមេន ភុក្ករណស្ស និស្សន្ទោ. សោ តត្ថ ន ចិរំ ឋត្វា ចវិ. ទេវលោកតោ ហិ ទេវបុត្តា អាយុក្ខយេន បុញ្ញក្ខយេន អាហារក្ខយេន កោបេនាតិ ចតូហិ ការណេហិ ចវន្តិ.

តត្ថ យេន ពហុំ បុញ្ញកម្មំ កតំ ហោតិ, សោ ទេវលោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា យាវតាយុកំ ឋត្វា ឧបរូបរិ និព្ពត្តតិ. ឯវំ អាយុក្ខយេន ចវតិ នាម. យេន បរិត្តំ បុញ្ញំ កតំ ហោតិ, តស្ស រាជកោដ្ឋាគារេ បក្ខិត្តំ តិចតុនាឡិមត្តំ ធញ្ញំ វិយ អន្តរាវ តំ បុញ្ញំខីយតិ, អន្តរាវ កាលំ ករោតិ. ឯវំ បុញ្ញក្ខយេន ចវតិ នាម. អបរោបិ កាមគុណេ បរិភុញ្ជមានោ សតិសម្មោសេន អាហារំ អបរិភុញ្ជិត្វា កិលន្តកាយោ កាលំ ករោតិ. ឯវំ អាហារក្ខយេន ចវតិ នាម. អបរោបិ បរស្ស សម្បត្តិំ អសហន្តោ កុជ្ឈិត្វា កាលំ ករោតិ. ឯវំ កោបេន ចវតិ នាម.

អយំ បន កាមគុណេ បរិភុញ្ជន្តោ មុដ្ឋស្សតិ ហុត្វា អាហារក្ខយេន ចវិ, ចវិត្វា ច បន កោសម្ពិយំ នគរសោភិនិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. សាបិ ជាតទិវសេ ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ ទាសិំ បុច្ឆិត្វា, ‘‘បុត្តោ, អយ្យេ’’តិ វុត្តេ – ‘‘ហន្ទ, ជេ, ឥមំ ទារកំ កត្តរសុប្បេ អារោបេត្វា សង្ការកូដេ ឆឌ្ឌេហី’’តិ ឆឌ្ឌាបេសិ. នគរសោភិនិយោ ហិ ធីតរំ បដិជគ្គន្តិ, ន បុត្តំ. ធីតរា ហិ តាសំ បវេណី ឃដីយតិ. ទារកំ កាកាបិ សុនខាបិ បរិវារេត្វា និសីទិំសុ. បច្ចេកពុទ្ធេ សិនេហប្បភវស្ស ភុក្ករណស្ស និស្សន្ទេន ឯកោបិ ឧបគន្តុំ ន វិសហិ. តស្មិំ ខណេ ឯកោ មនុស្សោ ពហិ និក្ខន្តោ តំ កាកសុនខសន្និបាតំ ទិស្វា, ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ គន្ត្វា ទារកំ ទិស្វា បុត្តសិនេហំ បដិលភិត្វា ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ គេហំ នេសិ. តទា កោសម្ពកសេដ្ឋិ រាជកុលំ គច្ឆន្តោ រាជនិវេសនតោ អាគច្ឆន្តំ បុរោហិតំ ទិស្វា, ‘‘កិំ, អាចរិយ, អជ្ជ តេ តិថិករណនក្ខត្តយោគោ ឱលោកិតោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, មហាសេដ្ឋិ, អម្ហាកំ កិំ អញ្ញំ កិច្ចន្តិ? ជនបទស្ស កិំ ភវិស្សតី’’តិ? ‘‘អញ្ញំ នត្ថិ, ឥមស្មិំ បន នគរេ អជ្ជ ជាតទារកោ ជេដ្ឋកសេដ្ឋិ ភវិស្សតី’’តិ. តទា សេដ្ឋិនោ ភរិយា គរុគព្ភា ហោតិ. តស្មា សោ សីឃំ គេហំ បុរិសំ បេសេសិ – ‘‘គច្ឆ ភណេ, ជានាហិ នំ វិជាតា វា, នោ វា’’តិ. ‘‘ន វិជាយតី’’តិ សុត្វា រាជានំ ទិស្វាវ វេគេន គេហំ គន្ត្វា កាឡិំ នាម ទាសិំ បក្កោសិត្វា សហស្សំ ទត្វា, ‘‘គច្ឆ ជេ, ឥមស្មិំ នគរេ ឧបធារេត្វា សហស្សំ ទត្វា អជ្ជ ជាតទារកំ គណ្ហិត្វា ឯហី’’តិ. សា ឧបធារេន្តី តំ គេហំ គន្ត្វា ទារកំ ទិស្វា, ‘‘អយំ ទារកោ កទា ជាតោ’’តិ គហបតានិំ បុច្ឆិត្វា ‘‘អជ្ជ ជាតោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘ឥមំ មយ្ហំ ទេហី’’តិ ឯកកហាបណំ អាទិំ កត្វា មូលំ វឌ្ឍេន្តី សហស្សំ ទត្វា តំ អានេត្វា សេដ្ឋិនោ ទស្សេសិ. សេដ្ឋិ ‘‘សចេ មេ ធីតា វិជាយិស្សតិ, តាយ នំ សទ្ធិំ និវេសេត្វា សេដ្ឋិដ្ឋានស្ស សាមិកំ ករិស្សាមិ. សចេ មេ បុត្តោ វិជាយិស្សតិ, មារេស្សាមិ ន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តំ គេហេ ការេសិ.

អថស្ស ភរិយា កតិបាហច្ចយេន បុត្តំ វិជាយិ. សេដ្ឋិ ‘‘ឥមស្មិំ អសតិ មម បុត្តោវ សេដ្ឋិដ្ឋានំ លភិស្សតិ, ឥទានេវ តំ មារេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា កាឡិំ អាមន្តេត្វា, ‘‘គច្ឆ, ជេ, វជតោ គុន្នំ និក្ខមនវេលាយ វជទ្វារមជ្ឈេ ឥមំ តិរិយំ និបជ្ជាបេហិ, គាវិយោ នំ មទ្ទិត្វា មារេស្សន្តិ, មទ្ទិតាមទ្ទិតភាវំ បនស្ស ញត្វា ឯហី’’តិ អាហ. សា គន្ត្វា គោបាលកេន វជទ្វារេ វិវដមត្តេយេវ តំ តថា និបជ្ជាបេសិ. គោគណជេដ្ឋកោ ឧសភោ អញ្ញស្មិំ កាលេ សព្ពបច្ឆា និក្ខមន្តោបិ តំ ទិវសំ សព្ពបឋមំ និក្ខមិត្វា ទារកំ ចតុន្នំ បាទានំ អន្តរេ កត្វា អដ្ឋាសិ. អនេកសតគាវិយោ ឧសភស្ស ទ្វេ បស្សានិ ឃំសន្តិយោ និក្ខមិំសុ. គោបាលកោបិ ‘‘អយំ ឧសភោ បុព្ពេ សព្ពបច្ឆា និក្ខមតិ, អជ្ជ បន សព្ពបឋមំ និក្ខមិត្វា វជទ្វារមជ្ឈេ និច្ចលោវ ឋិតោ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា គន្ត្វា តស្ស ហេដ្ឋា និបន្នំ ទារកំ ទិស្វា បុត្តសិនេហំ បដិលភិត្វា, ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ គេហំ នេសិ.

កាឡី គន្ត្វា សេដ្ឋិនា បុច្ឆិតា តមត្ថំ អារោចេត្វា, ‘‘គច្ឆ, នំ បុន សហស្សំ ទត្វា អានេហី’’តិ វុត្តា សហស្សំ ទត្វា បុន អានេត្វា អទាសិ. អថ នំ អាហ – ‘‘អម្ម, កាឡិ ឥមស្មិំ នគរេ បញ្ច សកដសតានិ បច្ចូសកាលេ ឧដ្ឋាយ វាណិជ្ជាយ គច្ឆន្តិ, ត្វំ ឥមំ នេត្វា ចក្កមគ្គេ និបជ្ជាបេហិ, គោណា វា នំ មទ្ទិស្សន្តិ, ចក្កា វា ឆិន្ទិស្សន្តិ, បវត្តិំ ចស្ស ញត្វាវ អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ. សា តំ នេត្វា ចក្កមគ្គេ និបជ្ជាបេសិ. តទា សាកដិកជេដ្ឋកោ បុរតោ អហោសិ. អថស្ស គោណា តំ ឋានំ បត្វា ធុរំ ឆឌ្ឌេសុំ, បុនប្បុនំ អារោបេត្វា បាជិយមានាបិ បុរតោ ន គច្ឆិំសុ. ឯវំ តស្ស តេហិ សទ្ធិំ វាយមន្តស្សេវ អរុណំ ឧដ្ឋហិ. សោ ‘‘កិំ នាមេតំ គោណា ករិំសូ’’តិ មគ្គំ ឱលោកេន្តោ ទារកំ ទិស្វា, ‘‘ភារិយំ វត មេ កម្ម’’ន្តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ តុដ្ឋមានសោ តំ គេហំ នេសិ.

កាឡី គន្ត្វា សេដ្ឋិនា បុច្ឆិតា តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា, ‘‘គច្ឆ, នំ បុន សហស្សំ ទត្វា អានេហី’’តិ វុត្តា តថា អកាសិ. អថ នំ សោ អាហ – ‘‘ឥទានិ នំ អាមកសុសានំ នេត្វា គច្ឆន្តរេ និបជ្ជាបេហិ, តត្ថ សុនខាទីហិ វា ខាទិតោ, អមនុស្សេហិ វា បហដោ មរិស្សតិ, មាតាមតភាវញ្ចស្ស ជានិត្វាវ អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ. សា តំ នេត្វា តត្ថ និបជ្ជាបេត្វា ឯកមន្តេ អដ្ឋាសិ. តំ សុនខោ វា កាកោ វា អមនុស្សោ វា ឧបសង្កមិតុំ នាសក្ខិ. ‘‘ននុ ចស្ស នេវ មាតា ន បិតា ន ភាតិកាទីសុ កោចិ រក្ខិតា នាម អត្ថិ, កោ តំ រក្ខតី’’តិ? សុនខកាលេ បច្ចេកពុទ្ធេ សិនេហេន បវត្តិតភុក្ករណមត្តមេវ តំ រក្ខតិ. អថេកោ អជបាលកោ អនេកសហស្សា អជា គោចរំ នេន្តោ សុសានបស្សេន គច្ឆតិ. ឯកា អជា បណ្ណានិ ខាទមានា គច្ឆន្តរំ បវិដ្ឋា ទារកំ ទិស្វា ជណ្ណុកេហិ ឋត្វា ទារកស្ស ថនំ អទាសិ, អជបាលកេន ‘‘ហេ ហេ’’តិ សទ្ទេ កតេបិ ន និក្ខមិ. សោ ‘‘យដ្ឋិយា នំ បហរិត្វា នីហរិស្សាមី’’តិ គច្ឆន្តរំ បវិដ្ឋោ ជណ្ណុកេហិ ឋត្វា ទារកំ ខីរំ បាយន្តិំ អជិំ ទិស្វា ទារកេ បុត្តសិនេហំ បដិលភិត្វា, ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ អាទាយ បក្កាមិ.

កាឡី គន្ត្វា សេដ្ឋិនា បុច្ឆិតា តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា, ‘‘គច្ឆ, តំ បុន សហស្សំ ទត្វា អានេហី’’តិ វុត្តា តថា អកាសិ. អថ នំ អាហ – ‘‘អម្ម កាឡិ, ឥមំ អាទាយ ចោរបបាតបព្ពតំ អភិរុហិត្វា បបាតេ ខិប, បព្ពតកុច្ឆិយំ បដិហញ្ញមានោ ខណ្ឌាខណ្ឌិកោ ហុត្វា ភូមិយំ បតិស្សតិ, មតាមតភាវញ្ចស្ស ញត្វាវ អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ. សា តំ តត្ថ នេត្វា បព្ពតមត្ថកេ ឋត្វា ខិបិ. តំ ខោ បន បព្ពតកុច្ឆិំ និស្សាយ មហាវេឡុគុម្ពោ បព្ពតានុសារេនេវ វឌ្ឍិ, តស្ស មត្ថកំ ឃនជាតោ ជិញ្ជុកគុម្ពោ អវត្ថរិ. ទារកោ បតន្តោ កោជវកេ វិយ តស្មិំ បតិ. តំ ទិវសញ្ច នឡការជេដ្ឋកស្ស វេឡុពលិ បត្តោ ហោតិ. សោ បុត្តេន សទ្ធិំ គន្ត្វា តំ វេឡុគុម្ពំ ឆិន្ទិតុំ អារភិ. តស្មិំ ចលន្តេ ទារកោ សទ្ទមកាសិ. សោ ‘‘ទារកសទ្ទោ វិយា’’តិ ឯកេន បស្សេន អភិរុហិត្វា តំ ទិស្វា, ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ តុដ្ឋចិត្តោ អាទាយ គតោ.

កាឡី សេដ្ឋិស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តេន បុច្ឆិតា តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា, ‘‘គច្ឆ, នំ បុន សហស្សំ ទត្វា អានេហី’’តិ វុត្តា តថា អកាសិ. សេដ្ឋិនោ ឥទញ្ចិទញ្ច ករោន្តស្សេវ ទារកោ វឌ្ឍិតោ ‘‘ឃោសកោ’’ត្វេវស្ស នាមំ អហោសិ. សោ សេដ្ឋិនោ អក្ខិម្ហិ កណ្ដកោ វិយ ខាយិ, ឧជុកំ តំ ឱលោកេតុម្បិ ន វិសតិ. អថស្ស មារណូបាយំ ចិន្តេន្តោ អត្តនោ សហាយកស្ស កុម្ភការស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘កទា ត្វំ អាវាបំ អាលិម្បេស្សសី’’តិ បុច្ឆិត្វា – ‘‘ស្វេ’’តិ វុត្តេ, ‘‘តេន ហិ ឥទំ សហស្សំ គហេត្វា មម ឯកំ កម្មំ ករោហី’’តិ អាហ. ‘‘កិំ, សាមី’’តិ? ‘‘ឯកោ មេ អវជាតបុត្តោ អត្ថិ, តំ តវ សន្តិកំ បេសេស្សាមិ, អថ នំ គហេត្វា គព្ភំ បវេសេត្វា តិខិណាយ វាសិយា ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ឆិន្ទិត្វា ចាដិយំ បក្ខិបិត្វា អាវាបេ បចេយ្យាសិ, ឥទំ តេ សហស្សំ សច្ចការសទិសំ. ឧត្តរិំ បន តេ កត្តព្ពយុត្តកំ បច្ឆា ករិស្សាមី’’តិ. កុម្ភការោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. សេដ្ឋិ បុនទិវសេ ឃោសកំ បក្កោសិត្វា, ‘‘ហិយ្យោ មយា កុម្ភការោ ឯកំ កម្មំ អាណត្តោ, ឯហិ, ត្វំ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឯវំ វទេហិ – ‘ហិយ្យោ កិរ មេ បិតរា អាណត្តំ កម្មំ និប្ផាទេហី’’’តិ បហិណិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ អគមាសិ. តំ តត្ថ គច្ឆន្តំ ឥតរោ សេដ្ឋិនោ បុត្តោ ទារកេហិ សទ្ធិំ គុឡំ កីឡន្តោ ទិស្វា តំ បក្កោសិត្វា, ‘‘កុហិំ គច្ឆសិ ភាតិកា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘បិតុ សាសនំ គហេត្វា កុម្ភការស្ស សន្តិក’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘អហំ តត្ថ គមិស្សាមិ. ឥមេ មំ ទារកា ពហុំ លក្ខំ ជិនិំសុ, តំ មេ បដិជិនិត្វា ទេហី’’តិ អាហ. ‘‘អហំ បិតុ ភាយាមី’’តិ. ‘‘មា ភាយិ, ភាតិក, អហំ តំ សាសនំ ហរិស្សាមិ. ពហូហិ ជិតោ, យាវាហំ អាគច្ឆាមិ, តាវ មេ លក្ខំ បដិជិនា’’តិ.

ឃោសកោ កិរ គុឡកីឡាយ ឆេកោ, តេន នំ ឯវំ និពន្ធិ. សោបិ តំ ‘‘តេន ហិ គន្ត្វា កុម្ភការំ វទេហិ – ‘បិតរា កិរ មេ ហិយ្យោ ឯកំ កម្មំ អាណត្តំ, តំ និប្ផាទេហី’’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសិ. សោ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តថា អវច. អថ នំ កុម្ភការោ សេដ្ឋិនា វុត្តនិយាមេនេវ មារេត្វា អាវាបេ ខិបិ. ឃោសកោបិ ទិវសភាគំ កីឡិត្វា សាយន្ហសមយេ គេហំ គន្ត្វា ‘‘កិំ, តាត, ន គតោសី’’តិ វុត្តេ អត្តនោ អគតការណញ្ច កនិដ្ឋស្ស គតការណញ្ច អារោចេសិ. តំ សុត្វា សេដ្ឋិ ‘‘អហំ ធី’’តិ មហាវិរវំ វិរវិត្វា សកលសរីរេ បក្កុថិតលោហិតោ វិយ ហុត្វា, ‘‘អម្ភោ, កុម្ភការ, មា មំ នាសយិ, មា មំ នាសយី’’តិ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តោ តស្ស សន្តិកំ អគមាសិ. កុម្ភការោ តំ តថា អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា, ‘‘សាមិ, មា សទ្ទំ ករិ, កម្មំ តេ និប្ផន្ន’’ន្តិ អាហ. សោ បព្ពតេន វិយ មហន្តេន សោកេន អវត្ថដោ ហុត្វា អនប្បកំ ទោមនស្សំ បដិសំវេទេសិ. យថា តំ អប្បទុដ្ឋស្ស បទុស្សមានោ. តេនាហ ភគវា –

‘‘យោ ទណ្ឌេន អទណ្ឌេសុ, អប្បទុដ្ឋេសុ ទុស្សតិ;

ទសន្នមញ្ញតរំ ឋានំ, ខិប្បមេវ និគច្ឆតិ.

‘‘វេទនំ ផរុសំ ជានិំ, សរីរស្ស ច ភេទនំ;

គរុកំ វាបិ អាពាធំ, ចិត្តក្ខេបញ្ច បាបុណេ.

‘‘រាជតោ វា ឧបសគ្គំ, អព្ភក្ខានញ្ច ទារុណំ;

បរិក្ខយញ្ច ញាតីនំ, ភោគានញ្ច បភង្គុរំ.

‘‘អថ វាស្ស អគារានិ, អគ្គិ ឌហតិ បាវកោ;

កាយស្ស ភេទា ទុប្បញ្ញោ, និរយំ សោបបជ្ជតី’’តិ. (ធ. ប. ១៣៧-១៤០);

ឯវំ សន្តេបិ បុន នំ សេដ្ឋិ ឧជុកំ ឱលោកេតុំ ន សក្កោតិ. ‘‘កិន្តិ នំ មារេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ, ‘‘មម គាមសតេ អាយុត្តកស្ស សន្តិកំ បេសេត្វា មារេស្សាមី’’តិ ឧបាយំ ទិស្វា, ‘‘អយំ មេ អវជាតបុត្តោ, ឥមំ មារេត្វា វច្ចកូបេ ខិបតុ, ឯវំ កតេ អហំ មាតុលស្ស កត្តព្ពយុត្តកំ បច្ឆា ជានិស្សាមី’’តិ តស្ស បណ្ណំ លិខិត្វា, ‘‘តាត ឃោសក, អម្ហាកំ គាមសតេ អាយុត្តកោ អត្ថិ, ឥមំ បណ្ណំ ហរិត្វា តស្ស ទេហី’’តិ វត្វា បណ្ណំ តស្ស ទុស្សន្តេ ពន្ធិ. សោ បន អក្ខរសមយំ ន ជានាតិ. ទហរកាលតោ បដ្ឋាយ ហិ នំ មារាបេន្តោវ សេដ្ឋិ មារេតុំ នាសក្ខិ, កិំ អក្ខរសមយំ សិក្ខាបេស្សតិ? ឥតិ សោ អត្តនោ មារាបនបណ្ណមេវ ទុស្សន្តេ ពន្ធិត្វា និក្ខមន្តោ អាហ – ‘‘បាថេយ្យំ មេ, តាត, នត្ថី’’តិ. ‘‘បាថេយ្យេន តេ កម្មំ នត្ថិ, អន្តរាមគ្គេ ‘អសុកគាមេ នាម មមសហាយកោ សេដ្ឋិ អត្ថិ, តស្ស ឃរេ បាតរាសំ កត្វា បុរតោ គច្ឆាហី’’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ បិតរំ វន្ទិត្វា និក្ខន្តោ តំ គាមំ បត្វា សេដ្ឋិស្ស ឃរំ បុច្ឆិត្វា គន្ត្វា សេដ្ឋិជាយំ បស្សិ. ‘‘ត្វំ កុតោ អាគតោសី’’តិ ច វុត្តេ, ‘‘អន្តោនគរតោ’’តិ អាហ. ‘‘កស្ស បុត្តោសី’’តិ? ‘‘តុម្ហាកំ សហាយកសេដ្ឋិនោ, អម្មា’’តិ. ‘‘ត្វំសិ ឃោសកោ នាមា’’តិ? ‘‘អាម, អម្មា’’តិ. តស្សា សហ ទស្សនេនេវ តស្មិំ បុត្តសិនេហោ ឧប្បជ្ជិ. សេដ្ឋិនោ បនេកា ធីតា អត្ថិ បន្នរសសោឡសវស្សុទ្ទេសិកា អភិរូបា បាសាទិកា, តំ រក្ខិតុំ ឯកមេវ បេសនការិកំ ទាសិំ ទត្វា សត្តភូមិកស្ស បាសាទស្ស ឧបរិមតលេ សិរិគព្ភេ វសាបេន្តិ. សេដ្ឋិធីតា តស្មិំ ខណេ តំ ទាសិំ អន្តរាបណំ បេសេសិ. អថ នំ សេដ្ឋិជាយា ទិស្វា, ‘‘កុហិំ គច្ឆសី’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘អយ្យធីតាយ បេសនេនា’’តិ វុត្តេ ‘‘ឥតោ តាវ ឯហិ, តិដ្ឋតុ បេសនំ, បុត្តស្ស មេ បីឋកំ អត្ថរិត្វា បាទេ ធោវិត្វា តេលំ មក្ខិត្វា សយនំ អត្ថរិត្វា ទេហិ, បច្ឆា បេសនំ ករិស្សសី’’តិ អាហ. សា តថា អកាសិ.

អថ នំ ចិរេនាគតំ សេដ្ឋិធីតា សន្តជ្ជេសិ. អថ នំ សា អាហ – ‘‘មា មេ កុជ្ឈិ, សេដ្ឋិបុត្តោ ឃោសកោ អាគតោ, តស្ស ឥទញ្ចិទញ្ច កត្វា តត្ថ គន្ត្វា អាគតាម្ហី’’តិ. សេដ្ឋិធីតាយ ‘‘សេដ្ឋិបុត្តោ ឃោសកោ’’តិ នាមំ សុត្វាវ បេមំ ឆវិយាទីនិ ឆិន្ទិត្វា អដ្ឋិមិញ្ជំ អាហច្ច ឋិតំ. កោតុហលកាលស្មិញ្ហិ សា តស្ស បជាបតី ហុត្វា នាឡិកោទនំ បច្ចេកពុទ្ធស្ស អទាសិ, តស្សានុភាវេនាគន្ត្វា ឥមស្មិំ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តា. ឥតិ តំ សោ បុព្ពសិនេហោ អវត្ថរិត្វា គណ្ហិ. តេនាហ ភគវា –

‘‘បុព្ពេវ សន្និវាសេន, បច្ចុប្បន្នហិតេន វា;

ឯវំ តំ ជាយតេ បេមំ, ឧប្បលំវ យថោទកេ’’តិ. (ជា. ១.២.១៧៤);

អថ នំ បុច្ឆិ – ‘‘កុហិំ សោ, អម្មា’’តិ? ‘‘សយនេ និបន្នោ និទ្ទាយតី’’តិ. ‘‘អត្ថិ បនស្ស ហត្ថេ កិញ្ចី’’តិ? ‘‘ទុស្សន្តេ បណ្ណំ អត្ថី’’តិ. សា ‘‘កិំ បណ្ណំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ តស្មិំ និទ្ទាយន្តេ មាតាបិតូនំ អញ្ញវិហិតតាយ អបស្សន្តានំ ឱតរិត្វា សមីបំ គន្ត្វា តំ បណ្ណំ មោចេត្វា អាទាយ អត្តនោ គព្ភំ បវិសិត្វា ទ្វារំ បិធាយ វាតបានំ វិវរិត្វា អក្ខរសមយេ កុសលតាយ បណ្ណំ វាចេត្វា, ‘‘អហោ វត ពាលោ, អត្តនោ មរណបណ្ណំ ទុស្សន្តេ ពន្ធិត្វា វិចរតិ, សចេ មយា ន ទិដ្ឋំ អស្ស, នត្ថិស្ស ជីវិត’’ន្តិ តំ បណ្ណំ ផាលេត្វា សេដ្ឋិស្ស វចនេន អបរំ បណ្ណំ លិខិ – ‘‘អយំ មម បុត្តោ ឃោសកោ នាម, គាមសតតោ បណ្ណាការំ អាហរាបេត្វា ឥមស្ស ជនបទសេដ្ឋិនោ ធីតរា សទ្ធិំ មង្គលំ កត្វា អត្តនោ វសនគាមស្ស មជ្ឈេ ទ្វិភូមកំ គេហំ ការេត្វា បាការបរិក្ខេបេន ចេវ បុរិសគុត្តិយា ច សុសំវិហិតារក្ខំ ករោតុ, មយ្ហញ្ច ‘ឥទញ្ចិទញ្ច មយា កត’ន្តិ សាសនំ បេសេតុ, ឯវំ កតេ អហំ មាតុលស្ស កត្តព្ពយុត្តកំ បច្ឆា ជានិស្សាមី’’តិ, លិខិត្វា ច បន សង្ឃរិត្វា ឱតរិត្វា ទុស្សន្តេយេវស្ស ពន្ធិ.

សោ ទិវសភាគំ និទ្ទាយិត្វា ឧដ្ឋាយ ភុញ្ជិត្វា បក្កាមិ. បុនទិវសេ បាតោវ តំ គាមំ គន្ត្វា អាយុត្តកំ គាមកិច្ចំ ករោន្តំយេវ បស្សិ. សោ តំ ទិស្វា, ‘‘កិំ, តាតា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘បិតរា មេ តុម្ហាកំ បណ្ណំ បេសិត’’ន្តិ. ‘‘កិំ បណ្ណំ, តាត, អាហរា’’តិ បណ្ណំ គហេត្វា វាចេត្វា តុដ្ឋមានសោ ‘‘បស្សថ, ភោ, មម សាមិនោ មយិ សិនេហំ កត្វា ជេដ្ឋបុត្តស្ស មេ មង្គលំ ករោតូ’’តិ មម សន្តិកំ បហិណិ. ‘‘សីឃំ ទារុអាទីនិ អាហរថា’’តិ គហបតិកេ វត្វា គាមមជ្ឈេ វុត្តបការំ គេហំ ការាបេត្វា គាមសតតោ បណ្ណាការំ អាហរាបេត្វា ជនបទសេដ្ឋិនោ សន្តិកា ធីតរំ អានេត្វា មង្គលំ កត្វា សេដ្ឋិស្ស សាសនំ បហិណិ ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច មយា កត’’ន្តិ.

តំ សុត្វា សេដ្ឋិនោ ‘‘យំ ការេមិ, តំ ន ហោតិ; យំ ន ការេមិ, តទេវ ហោតី’’តិ មហន្តំ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជិ. បុត្តសោកេន សទ្ធិំ សោ សោកោ ឯកតោ ហុត្វា កុច្ឆិឌាហំ ឧប្បាទេត្វា អតិសារំ ជនេសិ. សេដ្ឋិធីតាបិ ‘‘សចេ កោចិ សេដ្ឋិនោ សន្តិកា អាគច្ឆតិ, មម អកថេត្វា សេដ្ឋិបុត្តស្ស បឋមតរំ មា កថយិត្ថា’’តិ ជនេ អាណាបេសិ. សេដ្ឋិបិ ខោ ‘‘ទានិ តំ ទុដ្ឋបុត្តំ មម សាបតេយ្យស្ស សាមិកំ ន ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯកំ អាយុត្តកំ អាហ – ‘‘មាតុល, បុត្តំ មេ ទដ្ឋុកាមោម្ហិ, ឯកំ បាទមូលិកំ បេសេត្វា មម បុត្តំ បក្កោសាបេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា បណ្ណំ ទត្វា ឯកំ បុរិសំ បេសេសិ. សេដ្ឋិធីតាបិ តស្ស អាគន្ត្វា ទ្វារេ ឋិតភាវំ សុត្វា តំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘កិំ, តាតា’’តិ បុច្ឆិ. សោ អាហ – ‘‘សេដ្ឋិ គិលានោ, បុត្តំ បស្សិតុំ បក្កោសាបេសិ, អយ្យេ’’តិ. ‘‘កិំ, តាត, ពលវា, ទុព្ពលោ’’តិ? ‘‘ពលវា តាវ, អាហារំ ភុញ្ជតិយេវ, អយ្យេ’’តិ. សា សេដ្ឋិបុត្តំ អជានាបេត្វាវ តស្ស និវេសនញ្ច បរិព្ពយញ្ច ទាបេត្វា ‘‘មយា បេសិតកាលេ គមិស្សសិ, អច្ឆស្សុ តាវា’’តិ អាហ. សេដ្ឋិ បុន អាយុត្តកំ អវច, ‘‘កិំ, មាតុល, ន តេ មម បុត្តស្ស សន្តិកំ បហិត’’ន្តិ? ‘‘បហិតំ, សាមិ, គតបុរិសោ ន តាវ ឯតី’’តិ. ‘‘តេន ហិ បុន អបរំ បេសេហី’’តិ. សោ បេសេសិ. សេដ្ឋិធីតា តស្មិម្បិ តថេវ បដិបជ្ជិ. អថ សេដ្ឋិនោ រោគោ ពលវា ជាតោ, ឯកំ ភាជនំ បវិសតិ, ឯកំ និក្ខមតិ. បុន សេដ្ឋិ អាយុត្តកំ បុច្ឆិ – ‘‘កិំ, មាតុល, ន តេ មម បុត្តស្ស សន្តិកំ បហិត’’ន្តិ? ‘‘បហិតំ, សាមិ, គតបុរិសោ ន តាវ ឯតី’’តិ. ‘‘តេន ហិ បុន អបរំ បេសេហី’’តិ. សោ បេសេសិ. សេដ្ឋិធីតា តតិយវារេ អាគតម្បិ តំ បវត្តិំ បុច្ឆិ. សោ ‘‘ពាឡ្ហគិលានោ, អយ្យេ, សេដ្ឋិ អាហារំ បច្ឆិន្ទិត្វា មច្ចុបរាយណោ ជាតោ, ឯកំ ភាជនំ និក្ខមតិ, ឯកំ បវិសតី’’តិ អាហ. សេដ្ឋិធីតា ‘‘ឥទានិ គន្តុំ កាលោ’’តិ សេដ្ឋិបុត្តស្ស ‘‘បិតា តេ កិរ គិលានោ’’តិ អារោចេត្វា ‘‘កិំ វទេសិ ភទ្ទេ’’តិ វុត្តេ ‘‘អផាសុកមស្ស, សាមី’’តិ អាហ. ‘‘ឥទានិ កិំ កាតព្ព’’ន្តិ. សាមិ? ‘‘គាមសតតោ វុដ្ឋានកបណ្ណាការំ អាទាយ គន្ត្វា បស្សិស្សាម ន’’ន្តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ បណ្ណាការំ អាហរាបេត្វា សកដេហិ អាទាយ បក្កាមិ.

អថ នំ សា ‘‘បិតា តេ ទុព្ពលោ, ឯត្តកំ បណ្ណាការំ គហេត្វា គច្ឆន្តានំ បបញ្ចោ ភវិស្សតិ, ឯតំ និវត្តាបេហី’’តិ វត្វា តំ សព្ពំ អត្តនោ កុលគេហំ បេសេត្វា បុន តំ អាហ – ‘‘សាមិ, ត្វំ អត្តនោ បិតុ បាទបស្សេ តិដ្ឋេយ្យាសិ, អហំ ឧស្សីសកបស្សេ ឋស្សាមី’’តិ. គេហំ បវិសមានាយេវ ច ‘‘គេហស្ស បុរតោ ច បច្ឆតោ ច អារក្ខំ គណ្ហថា’’តិ អត្តនោ បុរិសេ អាណាបេសិ. បវិដ្ឋកាលេ បន សេដ្ឋិបុត្តោ បិតុ បាទបស្សេ អដ្ឋាសិ, ឥតរា ឧស្សីសកបស្សេ.

តស្មិំ ខណេ សេដ្ឋិ ឧត្តានកោ និបន្នោ ហោតិ. អាយុត្តកោ បន តស្ស បាទេ បរិមជ្ជន្តោ ‘‘បុត្តោ តេ, សាមិ, អាគតោ’’តិ អាហ. ‘‘កុហិំ សោ’’តិ? ‘‘ឯស បាទមូលេ ឋិតោ’’តិ. អថ នំ ទិស្វា អាយកម្មិកំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘មម គេហេ កិត្តកំ ធន’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘សាមិ, ធនស្សេវ ចត្តាលីសកោដិយោ, ឧបភោគបរិភោគភណ្ឌានំ បន វនគាមក្ខេត្តទ្វិបទចតុប្បទយានវាហនានញ្ច អយញ្ច អយញ្ច បរិច្ឆេទោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘អហំ ឯត្តកំ ធនំ មម បុត្តស្ស ឃោសកស្ស ន ទេមី’’តិ វត្តុកាមោ ‘‘ទេមី’’តិ អាហ. តំ សុត្វា សេដ្ឋិធីតា ‘‘អយំ បុន កថេន្តោ អញ្ញំ កិញ្ចិ កថេយ្យា’’តិ ចិន្តេត្វា សោកាតុរា វិយ កេសេ វិកិរិត្វា រោទមានា ‘‘កិំ នាមេតំ, តាត, វទេថ, ឥទម្បិ នាម វោ វចនំ សុណោម, អលក្ខិកា វតម្ហា’’តិ វត្វា មត្ថកេន នំ ឧរមជ្ឈេ បហរន្តី បតិត្វា យថា បុន វត្តុំ ន សក្កោតិ, តថាស្ស ឧរមជ្ឈេ មត្ថកេន ឃំសេន្តី អារោទនំ ទស្សេសិ. សេដ្ឋិ តំខណញ្ញេវ កាលមកាសិ. ‘‘សេដ្ឋិ មតោ’’តិ គន្ត្វា ឧតេនស្ស រញ្ញោ អារោចយិំសុ. រាជា តស្ស សរីរកិច្ចំ ការាបេត្វា, ‘‘អត្ថិ បនស្ស បុត្តោ វា ធីតា វា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អត្ថិ, ទេវ, ឃោសកោ នាម តស្ស បុត្តោ, សព្ពំ សាបតេយ្យំ តស្ស និយ្យាទេត្វាវ មតោ, ទេវា’’តិ.

រាជា អបរភាគេ សេដ្ឋិបុត្តំ បក្កោសាបេសិ. តស្មិញ្ច ទិវសេ ទេវោ វស្សិ. រាជង្គណេ តត្ថ តត្ថ ឧទកំ សណ្ឋាតិ. សេដ្ឋិបុត្តោ ‘‘រាជានំ បស្សិស្សាមី’’តិ បាយាសិ. រាជា វាតបានំ វិវរិត្វា តំ អាគច្ឆន្តំ ឱលោកេន្តោ រាជង្គណេ ឧទកំ លង្ឃិត្វា អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា ឋិតំ ‘‘ត្វំ ឃោសកោ នាម, តាតា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ទេវា’’តិ វុត្តេ ‘‘បិតា មេ មតោតិ មា សោចិ, តវ បេត្តិកំ សេដ្ឋិដ្ឋានំ តុយ្ហមេវ ទស្សាមី’’តិ តំ សមស្សាសេត្វា ‘‘គច្ឆ, តាតា’’តិ ឧយ្យោជេសិ. រាជា គច្ឆន្តញ្ច នំ ឱលោកេន្តោវ អដ្ឋាសិ. សោ អាគមនកាលេ លង្ឃិតំ ឧទកំ គមនកាលេ ឱតរិត្វា សណិកំ អគមាសិ. អថ នំ រាជា តតោវ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘កិំ នុ ខោ, តាត, ត្វំ មម សន្តិកំ អាគច្ឆន្តោ ឧទកំ លង្ឃិត្វា អាគម្ម គច្ឆន្តោ ឱតរិត្វា សណិកំ គច្ឆសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, ទេវ, អហំ តស្មិំ ខណេ កុមារកោ, កីឡនកាលោ នាម, សោ ឥទានិ បន មេ ទេវេន ឋានន្តរំ បដិស្សុតំ. តស្មា យថា បុរេ អចរិត្វា ឥទានិ សន្និសិន្នេន ហុត្វា ចរិតុំ វដ្ដតី’’តិ. តំ សុត្វា រាជា ‘‘ធិតិមាយំ បុរិសោ, ឥទានេវស្ស ឋានន្តរំ ទស្សាមី’’តិ បិតរា ភុត្តំ ភោគំ ទត្វា សព្ពសតេន សេដ្ឋិដ្ឋានំ អទាសិ.

សោ រថេ ឋត្វា នគរំ បទក្ខិណំ អកាសិ. ឱលោកិតោលោកិតដ្ឋានំ កម្បតិ. សេដ្ឋិធីតា កាឡិទាសិយា សទ្ធិំ មន្តយមានា និសិន្នា ‘‘អម្ម កាឡិ, បុត្តស្ស តេ ឯត្តិកា សម្បត្តិ មំ និស្សាយ ឧប្បន្នា’’តិ អាហ. ‘‘កិំ ការណា, អម្មា’’តិ? ‘‘អយញ្ហិ អត្តនោ មរណបណ្ណំ ទុស្សន្តេ ពន្ធិត្វា អម្ហាកំ ឃរំ អាគតោ, អថស្ស មយា តំ បណ្ណំ ផាលេត្វា មយា សទ្ធិំ មង្គលករណត្ថាយ អញ្ញំ បណ្ណំ លិខិត្វា ឯត្តកំ កាលំ តត្ថ អារក្ខោ កតោ’’តិ. ‘‘អម្ម, ត្វំ ឯត្តកំ បស្សសិ, ឥមំ បន សេដ្ឋិ ទហរកាលតោ បដ្ឋាយ មារេតុកាមោ មារេតុំ នាសក្ខិ, កេវលំ ឥមំ និស្សាយ ពហុំ ធនំ ខីយី’’តិ. ‘‘អម្ម, អតិភារិយំ វត សេដ្ឋិនា កត’’ន្តិ. នគរំ បទក្ខិណំ កត្វា គេហំ បវិសន្តំ បន នំ ទិស្វា, ‘‘អយំ ឯត្តិកា សម្បត្តិ មំ និស្សាយ ឧប្បន្នា’’តិ ហសិតំ អកាសិ. អថ នំ សេដ្ឋិបុត្តោ ទិស្វា, ‘‘កិំ ការណា ហសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឯកំ ការណំ និស្សាយា’’តិ. ‘‘កថេហិ ន’’ន្តិ? ‘‘សា ន កថេសិ’’. សោ ‘‘សចេ ន កថេស្សសិ, ទ្វិធា តំ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ តជ្ជេត្វា អសិំ និក្កឌ្ឍិ. សា ‘‘អយំ ឯត្តិកា សម្បត្តិ តយា មំ និស្សាយ លទ្ធាតិ ចិន្តេត្វា ហសិត’’ន្តិ អាហ. ‘‘យទិ មម បិតរា អត្តនោ សន្តកំ មយ្ហំ និយ្យាទិតំ, ត្វំ ឯត្ថ កិំ ហោសី’’តិ? សោ កិរ ឯត្តកំ កាលំ កិញ្ចិ ន ជានាតិ, តេនស្សា វចនំ ន សទ្ទហិ. អថស្ស សា ‘‘តុម្ហាកំ បិតរា មរណបណ្ណំ ទត្វា បេសិតា, តុម្ហេ មយា ឥទញ្ចិទញ្ច កត្វា រក្ខិតា’’តិ សព្ពំ កថេសិ. ‘‘ត្វំ អភូតំ កថេសី’’តិ អសទ្ទហន្តោ ‘‘មាតរំ កាឡិំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ឯវំ កិរ, អម្មា’’តិ. ‘‘អាម, តាត, ទហរកាលតោ បដ្ឋាយ តំ មារេតុកាមោ មារេតុំ អសក្កោន្តោ តំ និស្សាយ ពហុំ ធនំ ខីយិ, សត្តសុ ឋានេសុ ត្វំ មរណតោ មុត្តោ, ឥទានិ ភោគគាមតោ អាគម្ម សព្ពសតេន សទ្ធិំ សេដ្ឋិដ្ឋានំ បត្តោ’’តិ. សោ តំ សុត្វា ‘‘ភារិយំ វត កម្មំ, ឯវរូបា ខោ បន មរណា មុត្តស្ស មម បមាទជីវិតំ ជីវិតុំ អយុត្តំ, អប្បមត្តោ ភវិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ទេវសិកំ សហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា អទ្ធិកកបណាទីនំ ទានំ បដ្ឋបេសិ. មិត្តោ នាមស្ស កុដុម្ពិកោ ទានព្យាវដោ អហោសិ. អយំ ឃោសកសេដ្ឋិនោ ឧប្បត្តិ.

តស្មិំ បន កាលេ ភទ្ទវតីនគរេ ភទ្ទវតិយសេដ្ឋិ នាម ឃោសកសេដ្ឋិនោ អទិដ្ឋបុព្ពសហាយកោ អហោសិ. ភទ្ទវតីនគរតោ អាគតានំ វាណិជានំ សន្តិកេ ឃោសកសេដ្ឋិ ភទ្ទវតិយសេដ្ឋិនោ សម្បត្តិញ្ច វយប្បទេសញ្ច សុត្វា តេន សទ្ធិំ សហាយកភាវំ ឥច្ឆន្តោ បណ្ណាការំ បេសេសិ. ភទ្ទវតិយសេដ្ឋិបិ កោសម្ពិតោ អាគតានំ វាណិជានំ សន្តិកេ ឃោសកសេដ្ឋិនោ សម្បត្តិញ្ច វយប្បទេសញ្ច សុត្វា តេន សទ្ធិំ សហាយកភាវំ ឥច្ឆន្តោ បណ្ណាការំ បេសេសិ. ឯវំ តេ អញ្ញមញ្ញំ អទិដ្ឋបុព្ពសហាយកា ហុត្វា វសិំសុ. អបរភាគេ ភទ្ទវតិយសេដ្ឋិនោ គេហេ អហិវាតរោគោ បតិតោ. តស្មិំ បតិតេ បឋមំ មក្ខិកា មរន្តិ, តតោ អនុក្កមេនេវ កីដា មូសិកា កុក្កុដា សូករា គាវោ ទាសី ទាសា សព្ពបច្ឆា ឃរមានុសកាបិ មរន្តិ. តេសុ យេ ភិត្តិំ ភិន្ទិត្វា បលាយន្តិ, តេ ជីវិតំ លភន្តិ, តទា បន សេដ្ឋិ ច ភរិយា ច ធីតា ចស្ស តថា បលាយិត្វា ឃោសកសេដ្ឋិំ បស្សិតុំ បត្ថេន្តា កោសម្ពិមគ្គំ បដិបជ្ជិំសុ. តេ អន្តរាមគ្គេយេវ ខីណបាថេយ្យា វាតាតបេន ចេវ ខុប្បិបាសាហិ ច កិលន្តសរីរា កិច្ឆេន កោសម្ពិំ បត្វា ឧទកផាសុកដ្ឋានេ ឋត្វា ន្ហត្វា នគរទ្វារេ ឯកំ សាលំ បវិសិំសុ.

តតោ សេដ្ឋិ ភរិយំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, ឥមិនា នីហារេន គច្ឆន្តា វិជាតមាតុយាបិ អមនាបា ហោន្តិ, សហាយកោ កិរ មេ អទ្ធិកកបណាទីនំ ទេវសិកំ សហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា ទានំ ទាបេសិ. តត្ថ ធីតរំ បេសេត្វា អាហារំ អាហរាបេត្វា ឯកាហំ ទ្វីហំ ឥធេវ សរីរំ សន្តប្បេត្វា សហាយកំ បស្សិស្សាមា’’តិ. សា ‘‘សាធុ, សាមី’’តិ. តេ សាលាយមេវ វសិំសុ. បុនទិវសេ កាលេ អារោចិតេ កបណទ្ធិកាទីសុ អាហារត្ថាយ គច្ឆន្តេសុ មាតាបិតរោ, ‘‘អម្ម, គន្ត្វា អម្ហាកំ អាហារំ អាហរា’’តិ ធីតរំ បេសយិំសុ. មហាភោគកុលស្ស ធីតា វិបត្តិយា អច្ឆិន្នលជ្ជិតាយ អលជ្ជមានា បាតិំ គហេត្វា កបណជនេន សទ្ធិំ អាហារត្ថាយ គន្ត្វា ‘‘កតិ បដិវីសេ គណ្ហិស្សសិ, អម្មា’’តិ បុដ្ឋា ច បន ‘‘តយោ’’តិ អាហ. អថស្សា តយោ បដិវីសេ អទាសិ. តាយ ភត្តេ អាហដេ តយោបិ ឯកតោ ភុញ្ជិតុំ និសីទិំសុ.

អថ មាតាធីតរោ សេដ្ឋិំ អាហំសុ – ‘‘សាមិ, វិបត្តិ នាម មហាកុលានម្បិ ឧប្បជ្ជតិ, មា អម្ហេ ឱលោកេត្វា ភុញ្ជ, មា ចិន្តយី’’តិ. ឥតិ នំ នានប្បការេហិ យាចិត្វា ភោជេសុំ. សោ ភុញ្ជិត្វា អាហារំ ជីរាបេតុំ អសក្កោន្តោ អរុណេ ឧគ្គច្ឆន្តេ កាលមកាសិ. មាតាធីតរោ នានប្បការេហិ បរិទេវិត្វា រោទិំសុ. កុមារិកា បុនទិវសេ រោទមានា អាហារត្ថាយ គន្ត្វា, ‘‘កតិ បដិវីសេ គណ្ហិស្សសី’’តិ វុត្តា, ‘‘ទ្វេ’’តិ វត្វា អាហារំ អាហរិត្វា មាតរំ យាចិត្វា ភោជេសិ. សាបិ តាយ យាចិយមានា ភុញ្ជិត្វា អាហារំ ជីរាបេតុំ អសក្កោន្តី តំ ទិវសមេវ កាលមកាសិ. កុមារិកា ឯកិកាវ រោទិត្វា បរិទេវិត្វា តាយ ទុក្ខុប្បត្តិយា អតិវិយ សញ្ជាតឆាតកទុក្ខា បុនទិវសេ យាចកេហិ សទ្ធិំ រោទន្តី អាហារត្ថាយ គន្ត្វា, ‘‘កតិ បដិវីសេ គណ្ហិស្សសិ, អម្មា’’តិ វុត្តា ‘‘ឯក’’ន្តិ អាហ. មិត្តកុដុម្ពិកោ តំ តយោ ទិវសេ ភត្តំ គណ្ហន្តិំ សញ្ជានាតិ, តេន តំ ‘‘អបេហិ នស្ស, វសលិ, អជ្ជ តវ កុច្ឆិប្បមាណំ អញ្ញាសី’’តិ អាហ. ហិរោត្តប្បសម្បន្នា កុលធីតា បច្ចោរស្មិំ សត្តិបហារំ វិយ វណេ ខារោទកសេចនកំ វិយ ច បត្វា ‘‘កិំ, សាមី’’តិ អាហ. ‘‘តយា បុរេ តយោ កោដ្ឋាសា គហិតា, ហិយ្យោ ទ្វេ, អជ្ជ ឯកំ គណ្ហាសិ. អជ្ជ តេ អត្តនោ កុច្ឆិប្បមាណំ ញាត’’ន្តិ. ‘‘មា មំ, សាមិ, ‘អត្តនោវ អត្ថាយ គណ្ហី’តិ មញ្ញិត្ថា’’តិ. ‘‘អថ កស្មា ឯវំ គណ្ហី’’តិ? ‘‘បុរេ តយោ ជនា អហុម្ហ, សាមិ, ហិយ្យោ ទ្វេ, អជ្ជ ឯកិកាវ ជាតាម្ហី’’តិ. សោ ‘‘កេន ការណេនា’’តិ បុច្ឆិត្វា អាទិតោ បដ្ឋាយ តាយ កថិតំ សព្ពំ បវត្តិំ សុត្វា អស្សូនិ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តោ សញ្ជាតពលវទោមនស្សោ ហុត្វា, ‘‘អម្ម, ឯវំ សន្តេ មា ចិន្តយិ, ត្វំ ភទ្ទវតិយសេដ្ឋិនោ ធីតា អជ្ជកាលតោ បដ្ឋាយ មម ធីតាយេវ នាមា’’តិ វត្វា សីសេ ចុម្ពិត្វា ឃរំ នេត្វា អត្តនោ ជេដ្ឋធីតុដ្ឋានេ ឋបេសិ.

សា ទានគ្គេ ឧច្ចាសទ្ទំ មហាសទ្ទំ សុត្វា, ‘‘តាត, កស្មា ឯតំ ជនំ និស្សទ្ទំ កត្វា ទានំ ន ទេថា’’តិ អាហ. ‘‘ន សក្កា កាតុំ, អម្មា’’តិ. ‘‘សក្កា, តាតា’’តិ. ‘‘កថំ សក្កា, អម្មា’’តិ? ‘‘តាត ទានគ្គំ បរិក្ខិបិត្វា ឯកេកស្សេវ បវេសនប្បមាណេន ទ្វេ ទ្វារានិ យោជេត្វា, ‘ឯកេន ទ្វារេន បវិសិត្វា ឯកេន និក្ខមថា’តិ វទេថ, ឯវំ និស្សទ្ទា ហុត្វាវ គណ្ហិស្សន្តី’’តិ. សោ តំ សុត្វា, ‘‘ភទ្ទកោវ, អម្ម, ឧបាយោ’’តិ តថា ការេសិ. សាបិ បុព្ពេ សាមា នាម. វតិយា បន ការិតត្តា សាមាវតី នាម ជាតា. តតោ បដ្ឋាយ ទានគ្គេ កោលាហលំ បច្ឆិន្ទី. ឃោសកសេដ្ឋិ បុព្ពេ តំ សទ្ទំ សុណន្តោ ‘‘មយ្ហំ ទានគ្គេ សទ្ទោ’’តិ តុស្សតិ. ទ្វីហតីហំ បន សទ្ទំ អសុណន្តោ មិត្តកុដុម្ពិកំ អត្តនោ ឧបដ្ឋានំ អាគតំ បុច្ឆិ – ‘‘ទិយ្យតិ កបណទ្ធិកាទីនំ ទាន’’ន្តិ? ‘‘អាម, សាមី’’តិ. ‘‘អថ កិំ ទ្វីហតីហំ សទ្ទោ ន សុយ្យតី’’តិ? ‘‘យថា និស្សទ្ទា ហុត្វា គណ្ហន្តិ, តថា មេ ឧបាយោ កតោ’’តិ. ‘‘អថ បុព្ពេវ កស្មា នាកាសី’’តិ? ‘‘អជាននតាយ, សាមី’’តិ. ‘‘ឥទានិ កថំ តេ ញាតោ’’តិ? ‘‘ធីតរា មេ អក្ខាតោ, សាមី’’តិ. មយ្ហំ អវិទិតា ‘‘តវ ធីតា នាម អត្ថី’’តិ. សោ អហិវាតរោគុប្បត្តិតោ បដ្ឋាយ សព្ពំ ភទ្ទវតិយសេដ្ឋិនោ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា តស្សា អត្តនោ ជេដ្ឋធីតុដ្ឋានេ ឋបិតភាវំ អារោចេសិ. អថ នំ សេដ្ឋិ ‘‘ឯវំ សន្តេ មម កស្មា ន កថេសិ, មម សហាយកស្ស ធីតា មម ធីតា នាមា’’តិ តំ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘អម្ម, សេដ្ឋិនោ ធីតាសី’’តិ? ‘‘អាម, តាតា’’តិ. ‘‘តេន ហិ មា ចិន្តយិ, ត្វំ មម ធីតាសី’’តិ តំ សីសេ ចុម្ពិត្វា បរិវារត្ថាយ តស្សា បញ្ច ឥត្ថិសតានិ ទត្វា តំ អត្តនោ ជេដ្ឋធីតុដ្ឋានេ ឋបេសិ.

អថេកទិវសំ តស្មិំ នគរេ នក្ខត្តំ សង្ឃុដ្ឋំ ហោតិ. តស្មិំ បន នក្ខត្តេ ពហិ អនិក្ខមនកា កុលធីតរោបិ អត្តនោ បរិវារេន សទ្ធិំ បទសាវ នទិំ គន្ត្វា ន្ហាយន្តិ. តស្មា តំ ទិវសំ សាមាវតីបិ បញ្ចហិ ឥត្ថិសតេហិ បរិវារិតា រាជង្គណេនេវ ន្ហាយិតុំ អគមាសិ. ឧតេនោ សីហបញ្ជរេ ឋិតោ តំ ទិស្វា ‘‘កស្សិមា នាដកិត្ថិយោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន កស្សចិ នាដកិត្ថិយោ, ទេវា’’តិ. ‘‘អថ កស្ស ធីតរោ’’តិ? ‘‘ឃោសកសេដ្ឋិនោ ធីតា ទេវ, សាមាវតី នាមេសា’’តិ. សោ ទិស្វាវ ឧប្បន្នសិនេហោ សេដ្ឋិនោ សាសនំ បាហេសិ – ‘‘ធីតរំ កិរ មេ បេសេតូ’’តិ. ‘‘ន បេសេមិ, ទេវា’’តិ. ‘‘មា កិរ ឯវំ ករោតុ, បេសេតុយេវា’’តិ. ‘‘មយំ គហបតិកា នាម កុមារិកានំ បោថេត្វា វិហេឋេត្វា កឌ្ឍនភយេន ន ទេម, ទេវា’’តិ. រាជា កុជ្ឈិត្វា គេហំ លញ្ឆាបេត្វា សេដ្ឋិញ្ច ភរិយញ្ច ហត្ថេ គហេត្វា ពហិ ការាបេសិ. សាមាវតី, ន្ហាយិត្វា អាគន្ត្វា គេហំ បវិសិតុំ ឱកាសំ អលភន្តី, ‘‘កិំ ឯតំ, តាតា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អម្ម, រាជា តវ ការណា បហិណិ. អថ ‘ន មយំ ទស្សាមា’តិ វុត្តេ ឃរំ លញ្ឆាបេត្វា អម្ហេ ពហិ ការាបេសី’’តិ. ‘‘តាត, ភារិយំ វោ កម្មំ កតំ, រញ្ញា នាម បហិតេ ‘ន, ទេមា’តិ អវត្វា ‘សចេ មេ ធីតរំ សបរិវារំ គណ្ហថ, ទេមា’តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ, តាតា’’តិ. ‘‘សាធុ, អម្ម, តវ រុចិយា សតិ ឯវំ ករិស្សាមី’’តិ រញ្ញោ តថា សាសនំ បាហេសិ. រាជា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តំ សបរិវារំ អានេត្វា អភិសិញ្ចិត្វា អគ្គមហេសិដ្ឋានេ ឋបេសិ. សេសា តស្សាយេវ បរិវារិត្ថិយោ អហេសុំ. អយំ សាមាវតិយា ឧប្បត្តិ.

ឧតេនស្ស បន អបរាបិ វាសុលទត្តា នាម ទេវី អហោសិ ចណ្ឌបជ្ជោតស្ស ធីតា. ឧជ្ជេនិយញ្ហិ ចណ្ឌបជ្ជោតោ នាម រាជា អហោសិ. សោ ឯកទិវសំ ឧយ្យានតោ អាគច្ឆន្តោ អត្តនោ សម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា, ‘‘អត្ថិ នុ ខោ អញ្ញស្សបិ កស្សចិ ឯវរូបា សម្បត្តី’’តិ វត្វា តំ សុត្វា មនុស្សេហិ ‘‘កិំ សម្បត្តិ នាមេសា, កោសម្ពិយំ ឧតេនស្ស រញ្ញោ អតិមហតី សម្បតី’’តិ វុត្តេ រាជា អាហ – ‘‘តេន ហិ គណ្ហិស្សាម ន’’ន្តិ? ‘‘ន សក្កា សោ គហេតុ’’ន្តិ. ‘‘កិញ្ចិ កត្វា គណ្ហិស្សាមយេវា’’តិ? ‘‘ន សក្កា ទេវា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘សោ ហត្ថិកន្តំ នាម សិប្បំ ជានាតិ, មន្តំ បរិវត្តេត្វា ហត្ថិកន្តវីណំ វាទេន្តោ នាគេ បលាបេតិបិ គណ្ហាតិបិ. ហត្ថិវាហនសម្បន្នោ តេន សទិសោ នាម នត្ថី’’តិ. ‘‘ន សក្កា មយា សោ គហេតុ’’ន្តិ. ‘‘សចេ តេ, ទេវ, ឯកន្តេន អយំ និច្ឆយោ, តេន ហិ ទារុហត្ថិំ ការេត្វា តស្សាសន្នដ្ឋានំ បេសេហិ. សោ ហត្ថិវាហនំ វា អស្សវាហនំ វា សុត្វា ទូរម្បិ គច្ឆតិ. តត្ថ នំ អាគតំ គហេតុំ សក្កា ភវិស្សតី’’តិ.

រាជា ‘‘អត្ថេសោ ឧបាយោ’’តិ ទារុមយំ យន្តហត្ថិំ ការាបេត្វា ពហិ បិលោតិកាហិ វេឋេត្វា កតចិត្តកម្មំ កត្វា តស្ស វិជិតេ អាសន្នដ្ឋានេ ឯកស្មិំ សរតីរេ វិស្សជ្ជាបេសិ. ហត្ថិនោ អន្តោកុច្ឆិយំ សដ្ឋិ បុរិសា អបរាបរំ ចង្កមន្តិ, ហត្ថិលណ្ឌំ អាហរិត្វា តត្ថ តត្ថ ឆឌ្ឌេសុំ. ឯកោ វនចរកោ ហត្ថិំ ទិស្វា, ‘‘អម្ហាកំ រញ្ញោ អនុច្ឆវិកោ’’តិ ចិន្តេត្វា, គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ – ‘‘ទេវ, មយា សព្ពសេតោ កេលាសកូដបដិភាគោ តុម្ហាកញ្ញេវ អនុច្ឆវិកោ វរវារណោ ទិដ្ឋោ’’តិ. ឧតេនោ តមេវ មគ្គទេសកំ កត្វា ហត្ថិំ អភិរុយ្ហ សបរិវារោ និក្ខមិ. តស្ស អាគមនំ ញត្វា ចរបុរិសា គន្ត្វា ចណ្ឌបជ្ជោតស្ស អារោចេសុំ. សោ អាគន្ត្វា មជ្ឈេ តុច្ឆំ កត្វា ឧភោសុ បស្សេសុ ពលកាយំ បយោជេសិ. ឧតេនោ តស្សាគមនំ អជានន្តោ ហត្ថិំ អនុពន្ធិ. អន្តោ ឋិតមនុស្សា វេគេន បលាបេសុំ. កដ្ឋហត្ថី រញ្ញោ មន្តំ បរិវត្តេត្វា វីណំ វាទេន្តស្ស តន្តិសទ្ទំ អសុណន្តោ វិយ បលាយតិយេវ. រាជា ហត្ថិនាគំ បាបុណិតុំ អសក្កោន្តោ អស្សំ អារុយ្ហ អនុពន្ធិ. តស្មិំ វេគេន អនុពន្ធន្តេ ពលកាយោ ឱហីយិ. រាជា ឯកកោវ អហោសិ. អថ នំ ឧភោសុ បស្សេសុ បយុត្តា ចណ្ឌបជ្ជោតស្ស បុរិសា គណ្ហិត្វា អត្តនោ រញ្ញោ អទំសុ. អថស្ស ពលកាយោ អមិត្តវសំ គតភាវំ ញត្វា ពហិនគរេវ ខន្ធាវារំ និវេសេត្វា អច្ឆិ.

ចណ្ឌបជ្ជោតោបិ ឧតេនំ ជីវគ្គាហមេវ គាហាបេត្វា ឯកស្មិំ ចោរគេហេ បក្ខិបិត្វា ទ្វារំ បិទហាបេត្វា តយោ ទិវសេ ជយបានំ បិវិ. ឧតេនោ តតិយទិវសេ អារក្ខកេ បុច្ឆិ – ‘‘កហំ វោ, តាត, រាជា’’តិ? ‘‘‘បច្ចាមិត្តោ មេ គហិតោ’តិ ជយបានំ បិវតី’’តិ. ‘‘កា នាមេសា មាតុគាមស្ស វិយ តុម្ហាកំ រញ្ញោ កិរិយា, ននុ បដិរាជូនំ គហេត្វា វិស្សជ្ជេតុំ វា មារេតុំ វា វដ្ដតិ, អម្ហេ ទុក្ខំ និសីទាបេត្វា ជយបានំ កិរ បិវតី’’តិ. តេ គន្ត្វា តមត្ថំ រញ្ញោ អារោចេសុំ. សោ អាគន្ត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ឯវំ វទសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. ‘‘សាធុ តំ វិស្សជ្ជេស្សាមិ, ឯវរូបោ កិរ តេ មន្តោ អត្ថិ, តំ មយ្ហំ ទស្សសី’’តិ. ‘‘សាធុ ទស្សាមិ, គហណសមយេ មំ វន្ទិត្វា តំ គណ្ហាហិ. កិំ បន ត្វំ វន្ទិស្សសី’’តិ? ‘‘ក្យាហំ តំ វន្ទិស្សាមិ, ន វន្ទិស្សាមី’’តិ? ‘‘អហម្បិ តេ ន ទស្សាមី’’តិ. ‘‘ឯវំ សន្តេ រាជាណំ តេ ករិស្សាមី’’តិ. ‘‘ករោហិ, សរីរស្ស មេ ឥស្សរោ, ន បន ចិត្តស្សា’’តិ. រាជា តស្ស សូរគជ្ជិតំ សុត្វា, ‘‘កថំ នុ ខោ ឥមំ មន្តំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘ឥមំ មន្តំ អញ្ញំ ជានាបេតុំ ន សក្កា, មម ធីតរំ ឯតស្ស សន្តិកេ ឧគ្គណ្ហាបេត្វា អហំ តស្សា សន្តិកេ គណ្ហិស្សាមី’’តិ. អថ នំ អាហ – ‘‘អញ្ញស្ស វន្ទិត្វា គណ្ហន្តស្ស ទស្សសី’’តិ. ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. ‘‘តេន ហិ អម្ហាកំ ឃរេ ឯកា ខុជ្ជា អត្ថិ តស្សា អន្តោសាណិយំ វន្ទិត្វា និសិន្នាយ ត្វំ ពហិសាណិយំ ឋិតោវ មន្តំ វាចេហី’’តិ. ‘‘សាធុ, មហារាជ, ខុជ្ជា វា ហោតុ បីឋសប្បិ វា, វន្ទន្តិយា ទស្សាមី’’តិ. តតោ រាជា គន្ត្វា ធីតរំ វាសុលទត្តំ អាហ – ‘‘អម្ម, ឯកោ សង្ខកុដ្ឋី អនគ្ឃមន្តំ ជានាតិ, តំ អញ្ញំ ជានាបេតុំ ន សក្កា. ត្វំ អន្តោសាណិយំ និសីទិត្វា តំ វន្ទិត្វា មន្តំ គណ្ហ, សោ ពហិសាណិយំ ឋត្វា តុយ្ហំ វាចេស្សតិ. តវ សន្តិកា អហំ តំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ.

ឯវំ សោ តេសំ អញ្ញមញ្ញំ សន្ថវករណភយេន ធីតរំ ខុជ្ជំ, ឥតរំ សង្ខកុដ្ឋិំ កត្វា កថេសិ. សោ តស្សា អន្តោសាណិយំ វន្ទិត្វា និសិន្នាយ ពហិ ឋិតោ មន្តំ វាចេសិ. អថ នំ ឯកទិវសំ បុនប្បុនំ វុច្ចមានម្បិ មន្តបទំ វត្តុំ អសក្កោន្តិំ ‘‘អរេ ខុជ្ជេ អតិពហលោដ្ឋកបោលំ តេ មុខំ, ឯវំ នាម វទេហី’’តិ អាហ. ‘‘សា កុជ្ឈិត្វា អរេ ទុដ្ឋសង្ខកុដ្ឋិ កិំ វទេសិ, កិំ មាទិសា ខុជ្ជា នាម ហោតី’’តិ? សាណិកណ្ណំ ឧក្ខិបិត្វា ‘‘កាសិ ត្វ’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘រញ្ញោ ធីតា វាសុលទត្តា នាមាហ’’ន្តិ អាហ. ‘‘បិតា តេ តំ មយ្ហំ កថេន្តោ ‘ខុជ្ជា’តិ កថេសី’’តិ. ‘‘មយ្ហម្បិ កថេន្តោ តំ សង្ខកុដ្ឋិំ កត្វា កថេសី’’តិ. តេ ឧភោបិ ‘‘តេន ហិ អម្ហាកំ សន្ថវករណភយេន កថិតំ ភវិស្សតី’’តិ អន្តោសាណិយញ្ញេវ សន្ថវំ ករិំសុ.

តតោ បដ្ឋាយ មន្តគ្គហណំ វា សិប្បគ្គហណំ វា នត្ថិ. រាជាបិ ធីតរំ និច្ចំ បុច្ឆតិ – ‘‘សិប្បំ គណ្ហសិ, អម្មា’’តិ? ‘‘គណ្ហាមិ, តាតា’’តិ. អថ នំ ឯកទិវសំ ឧតេនោ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, សាមិកេន កត្តព្ពំ នាម នេវ មាតាបិតរោ ន ភាតុភគិនិយោ កាតុំ សក្កោន្តិ, សចេ មយ្ហំ ជីវិតំ ទស្សសិ, បញ្ច តេ ឥត្ថិសតានិ បរិវារំ ទត្វា អគ្គមហេសិដ្ឋានំ ទស្សាមី’’តិ. ‘‘សចេ ឥមស្មិំ វចនេ បតិដ្ឋាតុំ សក្ខិស្សថ, ទស្សាមិ វោ ជីវិត’’ន្តិ. ‘‘សក្ខិស្សាមិ, ភទ្ទេ’’តិ. សា ‘‘សាធុ, សាមី’’តិ បិតុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សោ បុច្ឆិ – ‘‘អម្ម, និដ្ឋិតំ សិប្ប’’ន្តិ? ‘‘ន តាវ និដ្ឋិតំ, តាត, សិប្ប’’ន្តិ. អថ នំ សោ បុច្ឆិ – ‘‘កិំ, អម្មា’’តិ? ‘‘អម្ហាកំ ឯកំ ទ្វារញ្ច ឯកំ វាហនញ្ច លទ្ធុំ វដ្ដតិ, តាតា’’តិ. ‘‘ឥទំ កិំ, អម្មា’’តិ? ‘‘តាត, រត្តិំ កិរ តារកសញ្ញាយ មន្តស្ស ឧបចារត្ថាយ ឯកំ ឱសធំ គហេតព្ពំ អត្ថិ. តស្មា អម្ហាកំ វេលាយ វា អវេលាយ វា និក្ខមនកាលេ ឯកំ ទ្វារញ្ចេវ ឯកំ វាហនញ្ច លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ. រាជា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. តេ អត្តនោ អភិរុចិតំ ឯកំ ទ្វារំ ហត្ថគតំ ករិំសុ. រញ្ញោ បន បញ្ច វាហនានិ អហេសុំ. ភទ្ទវតី នាម ករេណុកា ឯកទិវសំ បញ្ញាស យោជនានិ គច្ឆតិ, កាកោ នាម ទាសោ សដ្ឋិ យោជនានិ គច្ឆតិ, ចេលកដ្ឋិ ច មុញ្ចកេសី ចាតិ ទ្វេ អស្សា យោជនសតំ គច្ឆន្តិ, នាឡាគិរិ ហត្ថី វីសតិ យោជនសតន្តិ.

សោ កិរ រាជា អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ ឯកស្ស ឥស្សរស្ស ឧបដ្ឋាកោ អហោសិ. អថេកទិវសំ ឥស្សរេ ពហិនគរំ គន្ត្វា ន្ហត្វា អាគច្ឆន្តេ ឯកោ បច្ចេកពុទ្ធោ នគរំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា សកលនគរវាសីនំ មារេន អាវដ្ដិតត្តា ឯកំ ភិក្ខាម្បិ អលភិត្វា យថាធោតេន បត្តេន និក្ខមិ. អថ នំ នគរទ្វារំ បត្តកាលេ មារោ អញ្ញាតកវេសេន ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘អបិ, ភន្តេ, វោ កិញ្ចិ លទ្ធ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘កិំ បន មេ ត្វំ អលភនាការំ ករី’’តិ? ‘‘តេន ហិ និវត្តិត្វា បុន បវិសថ, ឥទានិ ន ករិស្សាមី’’តិ. ‘‘នាហំ បុន និវត្តិស្សាមី’’តិ. សចេ ហិ និវត្តេយ្យ, បុន សោ សកលនគរវាសីនំ សរីរេ អធិមុញ្ចិត្វា បាណិំ បហរិត្វា ហសនកេឡិំ ករេយ្យ. បច្ចេកពុទ្ធេ អនិវត្តិត្វា គតេ មារោ តត្ថេវ អន្តរធាយិ. អថ សោ ឥស្សរោ យថាធោតេនេវ បត្តេន អាគច្ឆន្តំ បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វា វន្ទិត្វា, ‘‘អបិ, ភន្តេ, កិញ្ចិ លទ្ធ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ចរិត្វា និក្ខន្តម្ហាវុសោ’’តិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយ្យោ, មយា បុច្ឆិតំ អកថេត្វា អញ្ញំ វទតិ, ន កិញ្ចិ លទ្ធំ ភវិស្សតី’’តិ. អថស្ស បត្តំ ឱលោកេន្តោ តុច្ឆំ ទិស្វា គេហេ ភត្តស្ស និដ្ឋិតានិដ្ឋិតភាវំ អជាននតាយ សូរោ ហុត្វា បត្តំ គហេតុំ អវិសហន្តោ ‘‘ថោកំ, ភន្តេ, អធិវាសេថា’’តិ វត្វា វេគេន ឃរំ គន្ត្វា ‘‘អម្ហាកំ ភត្តំ និដ្ឋិត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘និដ្ឋិត’’ន្តិ វុត្តេ តំ ឧបដ្ឋាកំ អាហ – ‘‘តាត, អញ្ញោ តយា សម្បន្នវេគតរោ នាម នត្ថិ, សីឃេន ជវេន ភទន្តំ បត្វា ‘បត្តំ មេ, ភន្តេ, ទេថា’តិ វត្វា បត្តំ គហេត្វា វេគេន ឯហី’’តិ. សោ ឯកវចនេនេវ បក្ខន្ទិត្វា បត្តំ គហេត្វា អាហរិ. ឥស្សរោបិ អត្តនោ ភោជនស្ស បត្តំ បូរេត្វា ‘‘ឥមំ សីឃំ គន្ត្វា អយ្យស្ស សម្បាទេហិ, អហំ តេ ឥតោ បត្តិំ ទម្មី’’តិ អាហ.

សោបិ តំ គហេត្វា ជវេន គន្ត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស បត្តំ ទត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ‘វេលា ឧបកដ្ឋា’តិ អហំ អតិសីឃេន ជវេន អាគតោ ច គតោ ច, ឯតស្ស មេ ជវស្ស ផលេន យោជនានំ បណ្ណាសសដ្ឋិសតវីសសតគមនសមត្ថានិ បញ្ច វាហនានិ និព្ពត្តន្តុ, អាគច្ឆន្តស្ស ច មេ គច្ឆន្តស្ស ច សរីរំ សូរិយតេជេន តត្ថំ, តស្ស មេ ផលេន និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ អាណា សូរិយតេជសទិសា ហោតុ, ឥមស្មិំ មេ បិណ្ឌបាតេ សាមិនា បត្តិ ទិន្នា, តស្សា មេ និស្សន្ទេន តុម្ហេហិ ទិដ្ឋធម្មស្ស ភាគី ហោមី’’តិ អាហ. បច្ចេកពុទ្ធោ ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ វត្វា –

‘‘ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, សព្ពមេវ សមិជ្ឈតុ;

សព្ពេ បូរេន្តុ សង្កប្បា, ចន្ទោ បន្នរសោ យថា. (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៩៥ បុព្ពូបនិស្សយសម្បត្តិកថា; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១. ១៩២);

‘‘ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, ខិប្បមេវ សមិជ្ឈតុ;

សព្ពេ បូរេន្តុ សង្កប្បា, មណិជោតិរសោ យថា’’តិ. –

អនុមោទនំ អកាសិ. បច្ចេកពុទ្ធានំ កិរ ឥធាវ ទ្វេ គាថា អនុមោទនគាថា នាម ហោន្តិ. តត្ថ ជោតិរសោតិ សព្ពកាមទទំ មណិរតនំ វុច្ចតិ. ឥទំ តស្ស បុព្ពចរិតំ. សោ ឯតរហិ ចណ្ឌបជ្ជោតោ អហោសិ. តស្ស ច កម្មស្ស និស្សន្ទេន ឥមានិ បញ្ច វាហនានិ និព្ពត្តិំសុ. អថេកទិវសំ រាជា ឧយ្យានកីឡាយ និក្ខមិ. ឧតេនោ ‘‘អជ្ជ បលាយិតព្ព’’ន្តិ មហន្តាមហន្តេ ចម្មបសិព្ពកេ ហិរញ្ញសុវណ្ណស្ស បូរេត្វា ករេណុកាបិដ្ឋេ ឋបេត្វា វាសុលទត្តំ អាទាយ បលាយិ. អន្តេបុរបាលកា បលាយន្តំ តំ ទិស្វា គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា ‘‘សីឃំ គច្ឆថា’’តិ ពលំ បហិណិ. ឧតេនោ ពលស្ស បក្ខន្ទភាវំ ញត្វា កហាបណបសិព្ពកំ មោចេត្វា បាតេសិ, មនុស្សា កហាបណេ ឧច្ចិនិត្វា បុន បក្ខន្ទិំសុ. ឥតរោ សុវណ្ណបសិព្ពកំ មោចេត្វា បាតេត្វា នេសំ សុវណ្ណលោភេន បបញ្ចេន្តានញ្ញេវ ពហិ និវុដ្ឋំ អត្តនោ ខន្ធាវារំ បាបុណិ. អថ នំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វាវ អត្តនោ ពលកាយោ បរិវារេត្វា នគរំ បវេសេសិ. សោ បត្វាវ វាសុលទត្តំ អភិសិញ្ចិត្វា អគ្គមហេសិដ្ឋានេ ឋបេសីតិ. អយំ វាសុលទត្តាយ ឧប្បត្តិ.

អបរា បន មាគណ្ឌិយា នាម រញ្ញោ សន្តិកា អគ្គមហេសិដ្ឋានំ លភិ. សា កិរ កុរុរដ្ឋេ មាគណ្ឌិយព្រាហ្មណស្ស ធីតា. មាតាបិស្សា មាគណ្ឌិយាយេវ នាមំ. ចូឡបិតាបិស្សា មាគណ្ឌិយោវ, សា អភិរូបា អហោសិ ទេវច្ឆរបដិភាគា. បិតា បនស្សា អនុច្ឆវិកំ សាមិកំ អលភន្តោ មហន្តេហិ មហន្តេហិ កុលេហិ យាចិតោបិ ‘‘ន មយ្ហំ ធីតុ តុម្ហេ អនុច្ឆវិកា’’តិ តជ្ជេត្វា ឧយ្យោជេសិ. អថេកទិវសំ សត្ថា បច្ចូសសមយេ លោកំ វោលោកេន្តោ មាគណ្ឌិយព្រាហ្មណស្ស សបជាបតិកស្ស អនាគាមិផលូបនិស្សយំ ទិស្វា អត្តនោ បត្តចីវរមាទាយ តស្ស ពហិនិគមេ អគ្គិបរិចរណដ្ឋានំ អគមាសិ. សោ តថាគតស្ស រូបសោភគ្គប្បត្តំ អត្តភាវំ ឱលោកេត្វា, ‘‘ឥមស្មិំ លោកេ ឥមិនា បុរិសេន សទិសោ អញ្ញោ បុរិសោ នាម នត្ថិ, អយំ មយ្ហំ ធីតុ អនុច្ឆវិកោ, ឥមស្ស បោសាបនត្ថាយ ធីតរំ ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘សមណ, ឯកា មេ ធីតា អត្ថិ, អហំ ឯត្តកំ កាលំ តស្សា អនុច្ឆវិកំ បុរិសំ ន បស្សាមិ, តុម្ហេ តស្សា អនុច្ឆវិកា, សា ច តុម្ហាកញ្ញេវ អនុច្ឆវិកា. តុម្ហាកញ្ហិ បាទបរិចារិកា, តស្សា ច ភត្តា លទ្ធុំ វដ្ដតិ, តំ វោ អហំ ទស្សាមិ, យាវ មមាគមនា ឥធេវ តិដ្ឋថា’’តិ អាហ. សត្ថា កិញ្ចិ អវត្វា តុណ្ហី អហោសិ. ព្រាហ្មណោ វេគេន ឃរំ គន្ត្វា, ‘‘ភោតិ, ភោតិ ធីតុ មេ អនុច្ឆវិកោ បុរិសោ ទិដ្ឋោ, សីឃំ សីឃំ នំ អលង្ករោហី’’តិ តំ អលង្ការាបេត្វា សទ្ធិំ ព្រាហ្មណិយា អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ បាយាសិ. សកលនគរំ សង្ខុភិ. អយំ ‘‘ឯត្តកំ កាលំ មយ្ហំ ធីតុ អនុច្ឆវិកោ នត្ថី’’តិ កស្សចិ អទត្វា ‘‘អជ្ជ មេ ធីតុ អនុច្ឆវិកោ ទិដ្ឋោ’’តិ កិរ វទេតិ, ‘‘កីទិសោ នុ ខោ សោ បុរិសោ, បស្សិស្សាម ន’’ន្តិ មហាជនោ តេនេវ សទ្ធិំ និក្ខមិ.

តស្មិំ ធីតរំ គហេត្វា អាគច្ឆន្តេ សត្ថា តេន វុត្តដ្ឋានេ អដ្ឋត្វា តត្ថ បទចេតិយំ ទស្សេត្វា គន្ត្វា អញ្ញស្មិំ ឋានេ អដ្ឋាសិ. ពុទ្ធានញ្ហិ បទចេតិយំ អធិដ្ឋហិត្វា អក្កន្តដ្ឋានេយេវ បញ្ញាយតិ, ន អញ្ញត្ថ. យេសញ្ចត្ថាយ អធិដ្ឋិតំ ហោតិ, តេយេវ នំ បស្សន្តិ. តេសំ បន អទស្សនករណត្ថំ ហត្ថិអាទយោ វា អក្កមន្តុ, មហាមេឃោ វា បវស្សតុ, វេរម្ភវាតា វា បហរន្តុ, ន តំ កោចិ មក្ខេតុំ សក្កោតិ. អថ ព្រាហ្មណី ព្រាហ្មណំ អាហ – ‘‘កុហិំ សោ បុរិសោ’’តិ. ‘‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ តិដ្ឋាហី’តិ នំ អវចំ, កុហិំ នុ ខោ សោ គតោ’’តិ ឥតោ ចិតោ ឱលោកេន្តោ បទចេតិយំ ទិស្វា ‘‘អយមស្ស បទវលញ្ជោ’’តិ អាហ. ព្រាហ្មណី សលក្ខណមន្តានំ តិណ្ណំ វេទានំ បគុណតាយ លក្ខណមន្តេ បរិវត្តេត្វា បទលក្ខណំ ឧបធារេត្វា, ‘‘នយិទំ, ព្រាហ្មណ, បញ្ចកាមគុណសេវិនោ បទ’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘រត្តស្ស ហិ ឧក្កុដិកំ បទំ ភវេ,

ទុដ្ឋស្ស ហោតិ សហសានុបីឡិតំ;

មូឡ្ហស្ស ហោតិ អវកឌ្ឍិតំ បទំ,

វិវដ្ដច្ឆទស្ស ឥទមីទិសំ បទ’’ន្តិ. (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៦០-២៦១; វិសុទ្ធិ. ១.៤៥);

អថ នំ ព្រាហ្មណោ ឯវមាហ – ‘‘ភោតិ ត្វំ ឧទកបាតិយំ កុម្ភីលំ, គេហមជ្ឈេ ច បន ចោរំ វិយ មន្តេ បស្សនសីលា, តុណ្ហី ហោហី’’តិ. ព្រាហ្មណ, យំ ឥច្ឆសិ, តំ វទេហិ, នយិទំ បញ្ចកាមគុណសេវិនោ បទន្តិ. តតោ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ សត្ថារំ ទិស្វា, ‘‘អយំ សោ បុរិសោ’’តិ វត្វា ព្រាហ្មណោ គន្ត្វា, ‘‘សមណ, ធីតរំ មេ តវ បោសាបនត្ថាយ ទេមី’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘ធីតរា តេ មយ្ហំ អត្ថោ អត្ថិ វា នត្ថិ វា’’តិ អវត្វាវ, ‘‘ព្រាហ្មណ, ឯកំ តេ ការណំ កថេមី’’តិ វត្វា, ‘‘កថេហិ សមណា’’តិ វុត្តេ មហាភិនិក្ខមនតោ បដ្ឋាយ យាវ អជបាលនិគ្រោធមូលា មារេន អនុពទ្ធភាវំ អជបាលនិគ្រោធមូលេ ច បន ‘‘អតីតោ ទានិ មេ ឯស វិសយ’’ន្តិ តស្ស សោកាតុរស្ស សោកវូបសមនត្ថំ អាគតាហិ មារធីតាហិ កុមារិកវណ្ណាទិវសេន បយោជិតំ បលោភនំ អាចិក្ខិត្វា, ‘‘តទាបិ មយ្ហំ ឆន្ទោ នាហោសី’’តិ វត្វា –

‘‘ទិស្វាន តណ្ហំ អរតិំ រគញ្ច,

នាហោសិ ឆន្ទោ អបិ មេថុនស្មិំ;

កិមេវិទំ មុត្តករីសបុណ្ណំ,

បាទាបិ នំ សម្ផុសិតុំ ន ឥច្ឆេ’’តិ. (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៦០-២៦១; សុ. និ. ៨៤១) –

ឥមំ គាថមាហ. គាថាបរិយោសានេ ព្រាហ្មណោ ច ព្រាហ្មណី ច អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ. មាគណ្ឌិយាបិ ខោ ‘‘សចស្ស មយា អត្ថោ នត្ថិ, អនត្ថិកភាវោវ វត្តព្ពោ, អយំ បន មំ មុត្តករីសបុណ្ណំ ករោតិ, បាទាបិ នំ សម្ផុសិតុំ ន ឥច្ឆេតិ, ហោតុ, អត្តនោ ជាតិកុលបទេសភោគយសវយសម្បត្តិំ អាគម្ម តថារូបំ ភត្តារំ លភិត្វា សមណស្ស គោតមស្ស កត្តព្ពយុត្តកំ ជានិស្សាមី’’តិ សត្ថរិ អាឃាតំ ពន្ធិ. ‘‘កិំ បន សត្ថា តាយ អត្តនិ អាឃាតុប្បត្តិំ ជានាតិ, នោ’’តិ? ‘‘ជានាតិយេវ. ជានន្តោ កស្មា គាថមាហា’’តិ? ឥតរេសំ ទ្វិន្នំ វសេន. ពុទ្ធា ហិ អាឃាតំ អគណេត្វា មគ្គផលាធិគមារហានំ វសេន ធម្មំ ទេសេន្តិយេវ. មាតាបិតរោ តំ នេត្វា ចូឡមាគណ្ឌិយំ កនិដ្ឋំ បដិច្ឆាបេត្វា បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិំសុ. ចូឡមាគណ្ឌិយោបិ ចិន្តេសិ – ‘‘មម ធីតា ឱមកសត្តស្ស ន អនុច្ឆវិកា, ឯកស្ស រញ្ញោវ អនុច្ឆវិកា’’តិ. តំ អាទាយ កោសម្ពិំ គន្ត្វា សព្ពាលង្ការេហិ អលង្ករិត្វា, ‘‘ឥមំ ឥត្ថិរតនំ ទេវស្ស អនុច្ឆវិក’’ន្តិ ឧតេនស្ស រញ្ញោ អទាសិ. សោ តំ ទិស្វាវ ឧប្បន្នពលវសិនេហោ អភិសេកំ កត្វា បញ្ចសតមាតុគាមបរិវារំ ទត្វា អគ្គមហេសិដ្ឋានេ ឋបេសិ. អយំ មាគណ្ឌិយាយ ឧប្បត្តិ.

ឯវមស្ស ទិយឌ្ឍសហស្សនាដកិត្ថិបរិវារា តិស្សោ អគ្គមហេសិយោ អហេសុំ. តស្មិំ ខោ បន សមយេ ឃោសកសេដ្ឋិ កុក្កុដសេដ្ឋិ បាវារិកសេដ្ឋីតិ កោសម្ពិយំ តយោ សេដ្ឋិនោ ហោន្តិ. តេ ឧបកដ្ឋាយ វស្សូបនាយិកាយ បញ្ចសតតាបសេ ហិមវន្តតោ អាគន្ត្វា នគរេ ភិក្ខាយ ចរន្តេ ទិស្វា បសីទិត្វា និសីទាបេត្វា ភោជេត្វា បដិញ្ញំ គហេត្វា ចត្តារោ មាសេ អត្តនោ សន្តិកេ វសាបេត្វា បុន វស្សារត្តេ អាគមនត្ថាយ បដិជានាបេត្វា ឧយ្យោជេសុំ. តាបសាបិ តតោ បដ្ឋាយ អដ្ឋ មាសេ ហិមវន្តេ វសិត្វា ចត្តារោ មាសេ តេសំ សន្តិកេ វសិំសុ. តេ អបរភាគេ ហិមវន្តតោ អាគច្ឆន្តា អរញ្ញាយតនេ ឯកំ មហានិគ្រោធំ ទិស្វា តស្ស មូលេ និសីទិំសុ. តេសុ ជេដ្ឋកតាបសោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមស្មិំ រុក្ខេ អធិវត្ថា ទេវតា ឱរមត្តិកា ន ភវិស្សតិ, មហេសក្ខេនេវេត្ថ ទេវរាជេន ភវិតព្ពំ, សាធុ វត សចាយំ ឥសិគណស្ស បានីយំ ទទេយ្យា’’តិ. សោបិ បានីយំ អទាសិ. តាបសោ ន្ហានោទកំ ចិន្តេសិ, តម្បិ អទាសិ. តតោ ភោជនំ ចិន្តេសិ, តម្បិ អទាសិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អយំ ទេវរាជា អម្ហេហិ ចិន្តិតំ ចិន្តិតំ សព្ពំ ទេតិ, អហោ វត នំ បស្សេយ្យាមា’’តិ. សោ រុក្ខក្ខន្ធំ បទាលេត្វា អត្តានំ ទស្សេសិ. អថ នំ តាបសា, ‘‘ទេវរាជ, មហតី តេ សម្បត្តិ, កិំ នុ ខោ កត្វា អយំ តេ លទ្ធា’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘មា បុច្ឆថ, អយ្យា’’តិ. ‘‘អាចិក្ខ, ទេវរាជា’’តិ. សោ អត្តនា កតកម្មស្ស បរិត្តកត្តា លជ្ជមានោ កថេតុំ ន វិសហិ. តេហិ បុនប្បុនំ និប្បីឡិយមានោ បន ‘‘តេន ហិ សុណាថា’’តិ វត្វា កថេសិ.

សោ កិរេកោ ទុគ្គតមនុស្សោ ហុត្វា ភតិំ បរិយេសន្តោ អនាថបិណ្ឌិកស្ស សន្តិកេ ភតិកម្មំ លភិត្វា តំ និស្សាយ ជីវិកំ កប្បេសិ. អថេកស្មិំ ឧបោសថទិវសេ សម្បត្តេ អនាថបិណ្ឌិកោ វិហារតោ អាគន្ត្វា បុច្ឆិ – ‘‘តស្ស ភតិកស្ស អជ្ជុបោសថទិវសភាវោ កេនចិ កថិតោ’’តិ? ‘‘ន កថិតោ, សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិស្ស សាយមាសំ បចថា’’តិ. អថស្ស បត្ថោទនំ បចិំសុ. សោ ទិវសំ អរញ្ញេ កម្មំ កត្វា សាយំ អាគន្ត្វា ភត្តេ វឌ្ឍេត្វា ទិន្នេ ‘‘ឆាតោម្ហី’’តិ សហសា អភុញ្ជិត្វាវ ‘‘អញ្ញេសុ ទិវសេសុ ឥមស្មិំ គេហេ ‘ភត្តំ ទេថ, សូបំ ទេថ, ព្យញ្ជនំ ទេថា’តិ មហាកោលាហលំ អហោសិ, អជ្ជ តេ សព្ពេ និស្សទ្ទា និបជ្ជិំសុ, មយ្ហមេវ ឯកស្សាហារំ វឌ្ឍយិំសុ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘អវសេសា ភុញ្ជិំសុ, ន ភុញ្ជិំសូ’’តិ? ‘‘ន ភុញ្ជិំសុ, តាតា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ឥមស្មិំ គេហេ ឧបោសថទិវសេសុ សាយមាសំ ន ភុញ្ជន្តិ, សព្ពេវ ឧបោសថិកា ហោន្តិ. អន្តមសោ ថនបាយិនោបិ ទារកេ មុខំ វិក្ខាលាបេត្វា ចតុមធុរំ មុខេ បក្ខិបាបេត្វា មហាសេដ្ឋិ ឧបោសថិកេ ការេតិ. គន្ធតេលប្បទីបេ ជាលន្តេ ខុទ្ទកមហល្លកទារកា សយនគតា ទ្វត្តិំសាការំ សជ្ឈាយន្តិ. តុយ្ហំ បន ឧបោសថទិវសភាវំ កថេតុំ សតិំ ន ករិម្ហា. តស្មា តវេវ ភត្តំ បក្កំ, នំ ភុញ្ជស្សូតិ. សចេ ឥទានិ ឧបោសថិកេន ភវិតុំ វដ្ដតិ, អហម្បិ ភវេយ្យន្តិ. ‘‘ឥទំ សេដ្ឋិ ជានាតី’’តិ. ‘‘តេន ហិ នំ បុច្ឆថា’’តិ. តេ គន្ត្វា សេដ្ឋិំ បុច្ឆិំសុ. សោ ឯវមាហ – ‘‘ឥទានិ បន អភុញ្ជិត្វា មុខំ វិក្ខាលេត្វា ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋហន្តោ ឧបឌ្ឍំ ឧបោសថកម្មំ លភិស្សតី’’តិ. ឥតរោ តំ សុត្វា តថា អកាសិ.

តស្ស សកលទិវសំ កម្មំ កត្វា ឆាតស្ស សរីរេ វាតា កុប្បិំសុ. សោ យោត្តេន ឧរំ ពន្ធិត្វា យោត្តកោដិយំ គហេត្វា បរិវត្តតិ. សេដ្ឋិ តំ បវត្តិំ សុត្វា ឧក្កាហិ ធារិយមានាហិ ចតុមធុរំ គាហាបេត្វា តស្ស សន្តិកំ អាគន្ត្វា, ‘‘កិំ, តាតា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សាមិ, វាតា មេ កុប្បិតា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឧដ្ឋាយ ឥទំ ភេសជ្ជំ ខាទាហី’’តិ. ‘‘តុម្ហេបិ ខាទថ, សាមី’’តិ. ‘‘អម្ហាកំ អផាសុកំ នត្ថិ, ត្វំ ខាទាហី’’តិ. ‘‘សាមិ, អហំ ឧបោសថកម្មំ ករោន្តោ សកលំ កាតុំ នាសក្ខិំ, ឧបឌ្ឍកម្មម្បិ មេ វិកលំ មា អហោសី’’តិ ន ឥច្ឆិ. ‘‘មា ឯវំ ករិ, តាតា’’តិ វុច្ចមានោបិ អនិច្ឆិត្វា អរុណេ ឧដ្ឋហន្តេ មិលាតមាលា វិយ កាលំ កត្វា តស្មិំ និគ្រោធរុក្ខេ ទេវតា ហុត្វា និព្ពត្តិ. តស្មា ឥមមត្ថំ កថេត្វា ‘‘សោ សេដ្ឋិ ពុទ្ធមាមកោ, ធម្មមាមកោ, សង្ឃមាមកោ, តំ និស្សាយ កតស្ស ឧបឌ្ឍុបោសថកម្មស្ស និស្សន្ទេនេសា សម្បត្តិ មយា លទ្ធា’’តិ អាហ.

‘‘ពុទ្ធោ’’តិ វចនំ សុត្វាវ បញ្ចសតា តាបសា ឧដ្ឋាយ ទេវតាយ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ‘‘ពុទ្ធោតិ វទេសិ, ពុទ្ធោតិ វទេសី’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ពុទ្ធោតិ វទាមិ, ពុទ្ធោតិ វទាមី’’តិ តិក្ខត្តុំ បដិជានាបេត្វា ‘‘ឃោសោបិ ខោ ឯសោ ទុល្លភោ លោកស្មិ’’ន្តិ ឧទានំ ឧទានេត្វា ‘‘ទេវតេ អនេកេសុ កប្បសតសហស្សេសុ អសុតបុព្ពំ សទ្ទំ តយា សុណាបិតម្ហា’’តិ អាហំសុ. អថ អន្តេវាសិនោ អាចរិយំ ឯតទវោចុំ – ‘‘តេន ហិ សត្ថុ សន្តិកំ គច្ឆាមា’’តិ. ‘‘តាតា, តយោ សេដ្ឋិនោ អម្ហាកំ ពហូបការា, ស្វេ តេសំ និវេសនេ ភិក្ខំ គណ្ហិត្វា តេសម្បិ អាចិក្ខិត្វា គមិស្សាម, អធិវាសេថ, តាតា’’តិ. តេ អធិវាសយិំសុ. បុនទិវសេ សេដ្ឋិនោ យាគុភត្តំ សម្បាទេត្វា អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា ‘‘អជ្ជ នោ អយ្យានំ អាគមនទិវសោ’’តិ ញត្វា បច្ចុគ្គមនំ កត្វា តេ អាទាយ និវេសនំ គន្ត្វា និសីទាបេត្វា ភិក្ខំ អទំសុ. តេ កតភត្តកិច្ចា មហាសេដ្ឋិនោ ‘‘មយំ គមិស្សាមា’’តិ វទិំសុ. ‘‘ននុ, ភន្តេ, តុម្ហេហិ ចត្តារោ វស្សិកេ មាសេ អម្ហាកំ គហិតាវ បដិញ្ញា, ឥទានិ កុហិំ គច្ឆថា’’តិ? ‘‘លោកេ កិរ ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ, ធម្មោ ឧប្បន្នោ, សង្ឃោ ឧប្បន្នោ, តស្មា សត្ថុ សន្តិកំ គមិស្សាមា’’តិ. ‘‘កិំ បន តស្ស សត្ថុនោ សន្តិកំ តុម្ហាកញ្ញេវ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘អញ្ញេសម្បិ អវារិតំ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, អាគមេថ, មយម្បិ គមនបរិវច្ឆំ កត្វា គច្ឆាមា’’តិ. ‘‘តុម្ហេសុ បរិវច្ឆំ ករោន្តេសុ អម្ហាកំ បបញ្ចោ ហោតិ, មយំ បុរតោ គច្ឆាម, តុម្ហេ បច្ឆា អាគច្ឆេយ្យាថា’’តិ វត្វា តេ បុរេតរំ គន្ត្វា សម្មាសម្ពុទ្ធំ ទិស្វា អភិត្ថវិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. អថ នេសំ សត្ថា អនុបុព្ពិំ កថំ កថេត្វា ធម្មំ ទេសេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ សព្ពេបិ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា ‘‘ឯថ, ភិក្ខវោ’’តិ វចនសមនន្តរំយេវ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា ឯហិភិក្ខូ អហេសុំ.

តេបិ ខោ តយោ សេដ្ឋិនោ បញ្ចហិ បញ្ចហិ សកដសតេហិ ភត្តច្ឆាទនសប្បិមធុផាណិតាទីនិ ទានូបករណានិ អាទាយ សាវត្ថិំ បត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ធម្មកថំ សុត្វា កថាបរិយោសានេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ អទ្ធមាសមត្តម្បិ ទានំ ទទមានា សត្ថុ សន្តិកេ វសិត្វា កោសម្ពិំ អាគមនត្ថាយ សត្ថារំ យាចិត្វា សត្ថារា បដិញ្ញំ ទទន្តេន ‘‘សុញ្ញាគារេ ខោ គហបតយោ តថាគតា អភិរមន្តី’’តិ វុត្តេ, ‘‘អញ្ញាតំ, ភន្តេ, អម្ហេហិ បហិតសាសនេន អាគន្តុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា កោសម្ពិំ គន្ត្វា ឃោសកសេដ្ឋិ ឃោសិតារាមំ, កុក្កុដសេដ្ឋិ កុក្កុដារាមំ, បាវារិកសេដ្ឋិ បាវារិការាមន្តិ តយោ មហាវិហារេ ការេត្វា សត្ថុ អាគមនត្ថាយ សាសនំ បហិណិំសុ. សត្ថា តេសំ សាសនំ សុត្វា តត្ថ អគមាសិ. តេ បច្ចុគ្គន្ត្វា សត្ថារំ វិហារំ បវេសេត្វា វារេន វារេន បដិជគ្គន្តិ. សត្ថា ទេវសិកំ ឯកេកស្មិំ វិហារេ វសតិ. យស្ស វិហារេ វុដ្ឋោ ហោតិ, តស្សេវ ឃរទ្វារេ បិណ្ឌាយ ចរតិ. តេសំ បន តិណ្ណំ សេដ្ឋីនំ ឧបដ្ឋាកោ សុមនោ នាម មាលាការោ អហោសិ. សោ តេ សេដ្ឋិនោ ឯវមាហ – ‘‘អហំ តុម្ហាកំ ទីឃរត្តំ ឧបការកោ, សត្ថារំ ភោជេតុកាមោម្ហិ, មយ្ហម្បិ ឯកទិវសំ សត្ថារំ ទេថា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ភណេ ស្វេ ភោជេហី’’តិ. ‘‘សាធុ, សាមី’’តិ សោ សត្ថារំ និមន្តេត្វា សក្ការំ បដិយាទេសិ.

តទា រាជា សាមាវតិយា ទេវសិកំ បុប្ផមូលេ អដ្ឋ កហាបណេ ទេតិ. តស្សា ខុជ្ជុត្តរា នាម ទាសី សុមនមាលាការស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា និពទ្ធំ បុប្ផានិ គណ្ហាតិ. អថ នំ តស្មិំ ទិវសេ អាគតំ មាលាការោ អាហ – ‘‘មយា សត្ថា និមន្តិតោ, អជ្ជ បុប្ផេហិ សត្ថារំ បូជេស្សាមិ, តិដ្ឋ តាវ, ត្វំ បរិវេសនាយ សហាយិកា ហុត្វា ធម្មំ សុត្វា អវសេសានិ បុប្ផានិ គហេត្វា គមិស្សសី’’តិ. សា ‘‘សាធូ’’តិ អធិវាសេសិ. សុមនោ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសិត្វា អនុមោទនករណត្ថាយ បត្តំ អគ្គហេសិ. សត្ថា អនុមោទនធម្មទេសនំ អារភិ. ខុជ្ជុត្តរាបិ សត្ថុ ធម្មកថំ សុណន្តីយេវ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. សា អញ្ញេសុ ទិវសេសុ ចត្តារោ កហាបណេ អត្តនោ គហេត្វា ចតូហិ បុប្ផានិ គហេត្វា គច្ឆតិ, តំ ទិវសំ អដ្ឋហិបិ បុប្ផានិ គហេត្វា គតា. អថ នំ សាមាវតី អាហ – ‘‘កិំ នុ ខោ, អម្ម, អជ្ជ អម្ហាកំ រញ្ញា ទ្វិគុណំ បុប្ផមូលំ ទិន្ន’’ន្តិ? ‘‘នោ, អយ្យេ’’តិ. ‘‘អថ កស្មា ពហូនិ បុប្ផានី’’តិ? ‘‘អញ្ញេសុ ទិវសេសុ អហំ ចត្តារោ កហាបណេ អត្តនោ គហេត្វា ចតូហិ បុប្ផានិ អាហរាមី’’តិ. ‘‘អជ្ជ កស្មា ន គណ្ហី’’តិ? ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ធម្មកថំ សុត្វា ធម្មស្ស អធិគតត្តា’’តិ. អថ នំ ‘‘អរេ, ទុដ្ឋទាសិ ឯត្តកំ កាលំ តយា គហិតកហាបណេ មេ ទេហី’’តិ អតជ្ជេត្វា, ‘‘អម្ម, តយា បិវិតំ អមតំ អម្ហេបិ បាយេហី’’តិ វត្វា ‘‘តេន ហិ មំ ន្ហាបេហី’’តិ វុត្តេ សោឡសហិ គន្ធោទកឃដេហិ ន្ហាបេត្វា ទ្វេ មដ្ឋសាដកេ ទាបេសិ. សា ឯកំ និវាសេត្វា ឯកំ ឯកំសំ បារុបិត្វា អាសនំ បញ្ញាបេត្វា ឯកំ ពីជនិំ អាហរាបេត្វា អាសនេ និសីទិត្វា ចិត្រពីជនិំ អាទាយ បញ្ច មាតុគាមសតានិ អាមន្តេត្វា តាសំ សត្ថារា ទេសិតនិយាមេនេវ ធម្មំ ទេសេសិ. តស្សា ធម្មកថំ សុត្វា តា សព្ពាបិ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ.

តា សព្ពាបិ ខុជ្ជុត្តរំ វន្ទិត្វា, ‘‘អម្ម, អជ្ជតោ បដ្ឋាយ ត្វំ កិលិដ្ឋកម្មំ មា ករិ, អម្ហាកំ មាតុដ្ឋានេ ច អាចរិយដ្ឋានេ ច ឋត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សត្ថារា ទេសិតំ ធម្មំ សុត្វា អម្ហាកំ កថេហី’’តិ វទិំសុ. សា តថា ករោន្តី អបរភាគេ តិបិដកធរា ជាតា. អថ នំ សត្ថា ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវិកានំ ឧបាសិកានំ ពហុស្សុតានំ ធម្មកថិកានំ យទិទំ ខុជ្ជុត្តរា’’តិ ឯតទគ្គេ ឋបេសិ. តាបិ ខោ បញ្ចសតា ឥត្ថិយោ តំ ឯវមាហំសុ – ‘‘អម្ម, សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមាម្ហា, តំ នោ ទស្សេហិ, គន្ធមាលាទីហិ តំ បូជេស្សាមា’’តិ. ‘‘អយ្យេ, រាជកុលំ នាម ភារិយំ, តុម្ហេ គហេត្វា ពហិ គន្តុំ ន សក្កា’’តិ. ‘‘អម្ម, នោ មា នាសេហិ, ទស្សេហេវ អម្ហាកំ សត្ថារ’’ន្តិ. ‘‘តេន ហិ តុម្ហាកំ វសនគព្ភានំ ភិត្តីសុ យត្តកេន ឱលោកេតុំ សក្កា ហោតិ, តត្តកំ ឆិទ្ទំ កត្វា គន្ធមាលាទីនិ អាហរាបេត្វា សត្ថារំ តិណ្ណំ សេដ្ឋីនំ ឃរទ្វារំ គច្ឆន្តំ តុម្ហេ តេសុ តេសុ ឋានេសុ ឋត្វា ឱលោកេថ ចេវ, ហត្ថេ ច បសារេត្វា វន្ទថ, បូជេថ ចា’’តិ. តា តថា កត្វា សត្ថារំ គច្ឆន្តញ្ច អាគច្ឆន្តញ្ច ឱលោកេត្វា វន្ទិំសុ ចេវ បូជេសុញ្ច.

អថេកទិវសំ មាគណ្ឌិយា អត្តនោ បាសាទតលតោ និក្ខមិត្វា ចង្កមមានា តាសំ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា គព្ភេសុ ឆិទ្ទំ ទិស្វា, ‘‘ឥទំ កិ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា, តាហិ តស្សា សត្ថរិ អាឃាតពទ្ធភាវំ អជានន្តីហិ ‘‘សត្ថា ឥមំ នគរំ អាគតោ, មយំ ឯត្ថ ឋត្វា សត្ថារំ វន្ទាម ចេវ បូជេម ចា’’តិ វុត្តេ, ‘‘អាគតោ នាម ឥមំ នគរំ សមណោ គោតមោ, ឥទានិស្ស កត្តព្ពំ ជានិស្សាមិ, ឥមាបិ តស្ស ឧបដ្ឋាយិកា, ឥមាសម្បិ កត្តព្ពំ ជានិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ – ‘‘មហារាជ, សាមាវតិមិស្សិកានំ ពហិទ្ធា បត្ថនា អត្ថិ, កតិបាហេនេវ តេ ជីវិតំ មារេស្សន្តី’’តិ. រាជា ‘‘ន តា ឯវរូបំ ករិស្សន្តី’’តិ ន សទ្ទហិ. បុនប្បុនំ វុត្តេបិ ន សទ្ទហិ ឯវ. អថ នំ ឯវំ តិក្ខត្តុំ វុត្តេបិ អសទ្ទហន្តំ ‘‘សចេ មេ ន សទ្ទហសិ, តាសំ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា ឧបចារេហិ, មហារាជា’’តិ អាហ. រាជា គន្ត្វា គព្ភេសុ ឆិទ្ទំ ទិស្វា, ‘‘ឥទំ កិ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា, តស្មិំ អត្ថេ អារោចិតេ តាសំ អកុជ្ឈិត្វា, កិញ្ចិ អវត្វាវ ឆិទ្ទានិ បិទហាបេត្វា សព្ពគព្ភេសុ ឧទ្ធច្ឆិទ្ទកវាតបានានិ ការេសិ. ឧទ្ធច្ឆិទ្ទកវាតបានានិ កិរ តស្មិំ កាលេ ឧប្បន្នានិ. មាគណ្ឌិយា តាសំ កិញ្ចិ កាតុំ អសក្កុណិត្វា, ‘‘សមណស្ស គោតមស្សេវ កត្តព្ពំ ករិស្សាមី’’តិ នាគរានំ លញ្ជំ ទត្វា, ‘‘សមណំ គោតមំ អន្តោនគរំ បវិសិត្វា វិចរន្តំ ទាសកម្មករបោរិសេហិ អក្កោសេត្វា បរិភាសេត្វា បលាបេថា’’តិ អាណាបេសិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិកា តីសុ រតនេសុ អប្បសន្នា អន្តោនគរំ បវិដ្ឋំ សត្ថារំ អនុពន្ធិត្វា, ‘‘ចោរោសិ, ពាលោសិ, មូឡ្ហោសិ, ឱដ្ឋោសិ, គោណោសិ, គទ្រភោសិ, នេរយិកោសិ, តិរច្ឆានគតោសិ, នត្ថិ តុយ្ហំ សុគតិ, ទុគ្គតិយេវ តុយ្ហំ បាដិកង្ខា’’តិ ទសហិ អក្កោសវត្ថូហិ អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តិ.

តំ សុត្វា អាយស្មា អានន្ទោ សត្ថារំ ឯតទវោច – ‘‘ភន្តេ, ឥមេ នាគរា អម្ហេ អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តិ, ឥតោ អញ្ញត្ថ គច្ឆាមា’’តិ. ‘‘កុហិំ, អានន្ទោតិ’’? ‘‘អញ្ញំ នគរំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តត្ថ មនុស្សេសុ អក្កោសន្តេសុ បុន កត្ថ គមិស្សាម, អានន្ទោ’’តិ? ‘‘តតោបិ អញ្ញំ នគរំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តត្ថាបិ មនុស្សេសុ អក្កោសន្តេសុ កុហិំ គមិស្សាមា’’តិ? ‘‘តតោបិ អញ្ញំ នគរំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អានន្ទ, ឯវំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. យត្ថ អធិករណំ ឧប្បន្នំ, តត្ថេវ តស្មិំ វូបសន្តេ អញ្ញត្ថ គន្តុំ វដ្ដតិ. កេ បន តេ, អានន្ទ, អក្កោសន្តី’’តិ? ‘‘ភន្តេ, ទាសកម្មករេ ឧបាទាយ សព្ពេ អក្កោសន្តី’’តិ. ‘‘អហំ, អានន្ទ, សង្គាមំ ឱតិណ្ណហត្ថិសទិសោ, សង្គាមំ ឱតិណ្ណហត្ថិនោ ហិ ចតូហិ ទិសាហិ អាគតេ សរេ សហិតុំ ភារោ, តថេវ ពហូហិ ទុស្សីលេហិ កថិតកថានំ សហនំ នាម មយ្ហំ ភារោ’’តិ វត្វា អត្តានំ អារព្ភ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា នាគវគ្គេ តិស្សោ គាថា អភាសិ –

‘‘អហំ នាគោវ សង្គាមេ, ចាបតោ បតិតំ សរំ;

អតិវាក្យំ តិតិក្ខិស្សំ, ទុស្សីលោ ហិ ពហុជ្ជនោ.

‘‘ទន្តំ នយន្តិ សមិតិំ, ទន្តំ រាជាភិរូហតិ;

ទន្តោ សេដ្ឋោ មនុស្សេសុ, យោតិវាក្យំ តិតិក្ខតិ.

‘‘វរមស្សតរា ទន្តា, អាជានីយា ច សិន្ធវា;

កុញ្ជរា ច មហានាគា, អត្តទន្តោ តតោ វរ’’ន្តិ. (ធ. ប. ៣២០-៣២២);

ធម្មកថា សម្បត្តមហាជនស្ស សាត្ថិកា អហោសិ. ឯវំ ធម្មំ ទេសេត្វា មា ចិន្តយិ, អានន្ទ, ឯតេ សត្តាហមត្តមេវ អក្កោសិស្សន្តិ, អដ្ឋមេ ទិវសេ តុណ្ហី ភវិស្សន្តិ, ពុទ្ធានញ្ហិ ឧប្បន្នំ អធិករណំ សត្តាហតោ ឧត្តរិ ន គច្ឆតិ. មាគណ្ឌិយា សត្ថារំ អក្កោសាបេត្វា បលាបេតុំ អសក្កោន្តី, ‘‘កិំ នុ ខោ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘ឥមា ឯតស្ស ឧបត្ថម្ភភូតា, ឯតាសម្បិ ព្យសនំ ករិស្សាមី’’តិ ឯកទិវសំ រញ្ញោ សុរាបានដ្ឋានេ ឧបដ្ឋានំ ករោន្តី ចូឡបិតុ សាសនំ បហិណិ ‘‘អត្ថោ មេ កិរ កុក្កុដេហិ, អដ្ឋ មតកុក្កុដេ, អដ្ឋ សជីវកុក្កុដេ ច គហេត្វា អាគច្ឆតុ, អាគន្ត្វា ច សោបានមត្ថកេ ឋត្វា អាគតភាវំ និវេទេត្វា ‘បវិសតូ’តិ វុត្តេបិ អបវិសិត្វា បឋមំ អដ្ឋ សជីវកុក្កុដេ បហិណតុ, ‘បច្ឆា ឥតរេ’’’តិ. ចូឡាបដ្ឋាកស្ស ច ‘‘មម វចនំ ករេយ្យាសី’’តិ លញ្ជំ អទាសិ. មាគណ្ឌិយោ អាគន្ត្វា, រញ្ញោ និវេទាបេត្វា, ‘‘បវិសតូ’’តិ វុត្តេ, ‘‘រញ្ញោ អាបានភូមិំ ន បវិសិស្សាមី’’តិ អាហ. ឥតរា ចូឡុបដ្ឋាកំ បហិណិ – ‘‘គច្ឆ, តាត, មម ចូឡបិតុ សន្តិក’’ន្តិ. សោ គន្ត្វា តេន ទិន្នេ អដ្ឋ សជីវកុក្កុដេ អានេត្វា, ‘‘ទេវ, បុរោហិតេន បណ្ណាការោ បហិតោ’’តិ អាហ. រាជា ‘‘ភទ្ទកោ វត នោ ឧត្តរិភង្គោ ឧប្បន្នោ, កោ នុ ខោ បចេយ្យា’’តិ អាហ. មាគណ្ឌិយា, ‘‘មហារាជ, សាមាវតិប្បមុខា បញ្ចសតា ឥត្ថិយោ និក្កម្មិកា វិចរន្តិ, តាសំ បេសេហិ, តា បចិត្វា អាហរិស្សន្តី’’តិ អាហ. រាជា ‘‘គច្ឆ, តាសំ ទត្វា អញ្ញស្ស កិរ ហត្ថេ អទត្វា សយមេវ មារេត្វា បចន្តូ’’តិ បេសេសិ. ចូឡុបដ្ឋាកោ ‘‘សាធុ ទេវា’’តិ គន្ត្វា តថា វត្វា តាហិ ‘‘មយំ បាណាតិបាតំ ន ករោមា’’តិ បដិក្ខិត្តោ អាគន្ត្វា តមត្ថំ រញ្ញោ អារោចេសិ. មាគណ្ឌិយា ‘‘ទិដ្ឋំ តេ, មហារាជ, ឥទានិ តាសំ បាណាតិបាតស្ស ករណំ វា អករណំ វា ជានិស្សសិ, ‘សមណស្ស គោតមស្ស បចិត្វា បេសេន្តូ’តិ វទេហិ ទេវា’’តិ អាហ. រាជា តថា វត្វា បេសេសិ. ឥតរោ តេ គហេត្វា គច្ឆន្តោ វិយ ហុត្វា គន្ត្វា តេ កុក្កុដេ បុរោហិតស្ស ទត្វា មតកុក្កុដេ តាសំ សន្តិកំ នេត្វា, ‘‘ឥមេ កិរ កុក្កុដេ បចិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ បហិណថា’’តិ អាហ. តា, ‘‘សាមិ, អាហរ, ឥទំ នាម អម្ហាកំ កិច្ច’’ន្តិ បច្ចុគ្គន្ត្វា គណ្ហិំសុ. សោ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘កិំ, តាតា’’តិ បុដ្ឋោ, ‘‘សមណស្ស គោតមស្ស បចិត្វា បេសេថាតិ វុត្តមត្តេយេវ បដិមគ្គំ អាគន្ត្វា គណ្ហិំសូ’’តិ អាចិក្ខិ. មាគណ្ឌិយា ‘‘បស្ស, មហារាជ, ន តា តុម្ហាទិសានំ ករោន្តិ, ពហិទ្ធា បត្ថនា តាសំ អត្ថីតិ វុត្តេ ន សទ្ទហសី’’តិ អាហ. រាជា តំ សុត្វាបិ អធិវាសេត្វា តុណ្ហីយេវ អហោសិ. មាគណ្ឌិយា ‘‘កិំ នុ ខោ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ.

តទា បន រាជា ‘‘សាមាវតិយា វាសុលទត្តាយ មាគណ្ឌិយាយ ចា’’តិ តិស្សន្នម្បិ ឯតាសំ បាសាទតលេ វារេន វារេន សត្តាហំ សត្តាហំ វីតិនាមេតិ. អថ នំ ‘‘ស្វេ វា បរសុវេ វា សាមាវតិយា បាសាទតលំ គមិស្សតី’’តិ ញត្វា មាគណ្ឌិយា ចូឡបិតុ សាសនំ បហិណិ – ‘‘អគទេន កិរ ទាឋា ធោវិត្វា ឯកំ សប្បំ បេសេតូ’’តិ. សោ តថា កត្វា បេសេសិ. រាជា អត្តនោ គមនដ្ឋានំ ហត្ថិកន្តវីណំ អាទាយយេវ គច្ឆតិ, តស្សា បោក្ខរេ ឯកំ ឆិទ្ទំ អត្ថិ. មាគណ្ឌិយា តេន ឆិទ្ទេន សប្បំ បវេសេត្វា ឆិទ្ទំ មាលាគុឡេន ថកេសិ. សប្បោ ទ្វីហតីហំ អន្តោវីណាយមេវ អហោសិ. មាគណ្ឌិយា រញ្ញោ គមនទិវសេ ‘‘អជ្ជ កតរិស្សិត្ថិយា បាសាទំ គមិស្សសិ ទេវា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សាមាវតិយា’’តិ វុត្តេ, ‘‘អជ្ជ មយា, មហារាជ, អមនាបោ សុបិនោ ទិដ្ឋោ. ន សក្កា តត្ថ គន្តុំ, ទេវា’’តិ? ‘‘គច្ឆាមេវា’’តិ. សា យាវ តតិយំ វារេត្វា, ‘‘ឯវំ សន្តេ អហម្បិ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ គមិស្សាមិ, ទេវា’’តិ វត្វា និវត្តិយមានាបិ អនិវត្តិត្វា, ‘‘ន ជានាមិ, កិំ ភវិស្សតិ ទេវា’’តិ រញ្ញា សទ្ធិំយេវ អគមាសិ.

រាជា សាមាវតិមិស្សិកាហិ ទិន្នានិ វត្ថបុប្ផគន្ធាភរណានិ ធារេត្វា សុភោជនំ ភុញ្ជិត្វា វីណំ ឧស្សីសកេ ឋបេត្វា សយនេ និបជ្ជិ. មាគណ្ឌិយា អបរាបរំ វិចរន្តី វិយ ហុត្វា វីណាឆិទ្ទតោ បុប្ផគុឡំ អបនេសិ. សប្បោ ទ្វីហតីហំ និរាហារោ តេន ឆិទ្ទេន និក្ខមិត្វា បស្សសន្តោ ផណំ កត្វា សយនបិដ្ឋេ និបជ្ជិ. មាគណ្ឌិយា តំ ទិស្វា, ‘‘ធី ធី, ទេវ, សប្បោ’’តិ មហាសទ្ទំ កត្វា រាជានញ្ច តា ច អក្កោសន្តី, ‘‘អយំ អន្ធពាលរាជា អលក្ខិកោ មយ្ហំ វចនំ ន សុណាតិ, ឥមាបិ និស្សិរីកា ទុព្ពិនីតា, កិំ នាម រញ្ញោ សន្តិកា ន លភន្តិ, កិំ នុ តុម្ហេ ឥមស្មិំ មតេយេវ សុខំ ជីវិស្សថ, ជីវន្តេ ទុក្ខំ ជីវថ, ‘អជ្ជ មយា បាបសុបិនោ ទិដ្ឋោ, សាមាវតិយា បាសាទំ គន្តុំ ន វដ្ដតី’តិ វារេន្តិយាបិ មេ វចនំ ន សុណសិ, ទេវា’’តិ អាហ. រាជា សប្បំ ទិស្វា មរណភយតជ្ជិតោ ‘‘ឯវរូបម្បិ នាម ឥមា ករិស្សន្តិ, អហោ បាបា, អហំ ឥមាសំ បាបភាវំ អាចិក្ខន្តិយាបិ ឥមិស្សា វចនំ ន សទ្ទហិំ, បឋមំ អត្តនោ គព្ភេសុ ឆិទ្ទានិ កត្វា និសិន្នា, បុន មយា បេសិតេ កុក្កុដេ បដិបហិណិំសុ, អជ្ជ សយនេ សប្បំ វិស្សជ្ជិំសូ’’តិ កោធេន សម្បជ្ជលិតោ វិយ អហោសិ.

សាមាវតីបិ បញ្ចន្នំ ឥត្ថិសតានំ ឱវាទំ អទាសិ – ‘‘អម្មា, អម្ហាកំ អញ្ញំ បដិសរណំ នត្ថិ, នរិន្ទេ ច ទេវិយា ច អត្តនិ ច សមមេវ មេត្តចិត្តំ បវត្តេថ, មា កស្សចិ កោបំ ករិត្ថា’’តិ. រាជា សហស្សថាមំ សិង្គធនុំ អាទាយ ជិយំ បោថេត្វា វិសបីតំ សរំ សន្នយ្ហិត្វា សាមាវតិំ ធុរេ កត្វា សព្ពា តា បដិបាដិយា ឋបាបេត្វា សាមាវតិយា ឧរេ សរំ វិស្សជ្ជេសិ. សោ តស្សា មេត្តានុភាវេន បដិនិវត្តិត្វា អាគតមគ្គាភិមុខោវ ហុត្វា រញ្ញោ ហទយំ បវិសន្តោ វិយ អដ្ឋាសិ. រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘មយា ខិត្តោ សរោ សិលម្បិ វិនិវិជ្ឈិត្វា គច្ឆតិ, អាកាសេ បដិហននកដ្ឋានំ នត្ថិ, អថ ច បនេស និវត្តិត្វា មម ហទយាភិមុខោ ជាតោ, អយញ្ហិ នាម និស្សត្តោ និជ្ជីវោ សរោបិ ឯតិស្សា គុណំ ជានាតិ, អហំ មនុស្សភូតោបិ ន ជានាមី’’តិ, សោ ធនុំ ឆឌ្ឌេត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ សាមាវតិយា បាទមូលេ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សម្មុយ្ហាមិ បមុយ្ហាមិ, សព្ពា មុយ្ហន្តិ មេ ទិសា;

សាមាវតិ មំ តាយស្សុ, ត្វញ្ច មេ សរណំ ភវា’’តិ.

សា តស្ស វចនំ សុត្វា, ‘‘សាធុ, ទេវ, មំ សរណំ គច្ឆា’’តិ អវត្វា, ‘‘យមហំ, មហារាជ, សរណំ គតា, តមេវ ត្វម្បិ សរណំ គច្ឆាហី’’តិ ឥទំ វត្វា សាមាវតី សម្មាសម្ពុទ្ធសាវិកា –

‘‘មា មំ ត្វំ សរណំ គច្ឆ, យមហំ សរណំ គតា;

ឯស ពុទ្ធោ មហារាជ, ឯស ពុទ្ធោ អនុត្តរោ;

សរណំ គច្ឆ តំ ពុទ្ធំ, ត្វញ្ច មេ សរណំ ភវា’’តិ. –

អាហ. រាជា តស្ស វចនំ សុត្វា, ‘‘ឥទានាហំ អតិរេកតរំ ភាយាមី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឯស ភិយ្យោ បមុយ្ហាមិ, សព្ពា មុយ្ហន្តិ មេ ទិសា;

សាមាវតិ មំ តាយស្សុ, ត្វញ្ច មេ សរណំ ភវា’’តិ.

អថ នំ សា បុរិមនយេនេវ បុន បដិក្ខិបិត្វា, ‘‘តេន ហិ ត្វញ្ច សរណំ គច្ឆាមិ, សត្ថារញ្ច សរណំ គច្ឆាមិ, វរញ្ច តេ ទម្មី’’តិ វុត្តេ, ‘‘វរោ គហិតោ ហោតុ, មហារាជា’’តិ អាហ. សោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា សរណំ គន្ត្វា និមន្តេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា សាមាវតិំ អាមន្តេត្វា, ‘‘ឧដ្ឋេហិ, វរំ គណ្ហា’’តិ អាហ. ‘‘មហារាជ, មយ្ហំ ហិរញ្ញាទីហិ អត្ថោ នត្ថិ, ឥមំ បន មេ វរំ ទេហិ, តថា ករោហិ, យថា សត្ថា និពទ្ធំ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ ឥធាគច្ឆតិ, ធម្មំ សុណិស្សាមី’’តិ. រាជា សត្ថារំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ និពទ្ធំ ឥធាគច្ឆថ, សាមាវតិមិស្សិកា ‘ធម្មំ សុណិស្សាមា’តិ វទន្តី’’តិ អាហ. ‘‘មហារាជ, ពុទ្ធានំ នាម ឯកស្មិំ ឋានេ និពទ្ធំ គន្តុំ ន វដ្ដតិ, មហាជនោ សត្ថារំ អាគមនត្ថាយ បច្ចាសីសតី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, ឯកំ ភិក្ខុំ អាណាបេថា’’តិ. សត្ថា អានន្ទត្ថេរំ អាណាបេសិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ អាទាយ និពទ្ធំ រាជកុលំ គច្ឆតិ. តាបិ ទេវិយោ និពទ្ធំ ថេរំ សបរិវារំ ភោជេន្តិ, ធម្មំ សុណន្តិ. តា ឯកទិវសំ ថេរស្ស ធម្មកថំ សុត្វា បសីទិត្វា, បញ្ចហិ ឧត្តរាសង្គសតេហិ ធម្មបូជំ អកំសុ. ឯកេកោ ឧត្តរាសង្គោ បញ្ច សតានិ បញ្ច សតានិ អគ្ឃតិ.

តា ឯកវត្ថា ទិស្វា រាជា បុច្ឆិ – ‘‘កុហិំ វោ ឧត្តរាសង្គោ’’តិ. ‘‘អយ្យស្ស នោ ទិន្នា’’តិ. ‘‘តេន សព្ពេ គហិតា’’តិ? ‘‘អាម, គហិតា’’តិ. រាជា ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា តាហិ ឧត្តរាសង្គានំ ទិន្នភាវំ បុច្ឆិត្វា តាហិ ទិន្នភាវញ្ច ថេរេន គហិតភាវញ្ច សុត្វា, ‘‘ននុ, ភន្តេ, អតិពហូនិ វត្ថានិ, ឯត្តកេហិ កិំ ករិស្សថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អម្ហាកំ បហោនកានិ វត្ថានិ គណ្ហិត្វា សេសានិ ជិណ្ណចីវរិកានំ ភិក្ខូនំ ទស្សាមិ, មហារាជា’’តិ. ‘‘តេ អត្តនោ ជិណ្ណចីវរានិ កិំ ករិស្សន្តី’’តិ? ‘‘ជិណ្ណតរចីវរិកានំ ទស្សន្តី’’តិ. ‘‘តេ អត្តនោ ជិណ្ណតរចីវរានិ កិំ ករិស្សន្តី’’តិ? ‘‘បច្ចត្ថរណានិ ករិស្សន្តី’’តិ. ‘‘បុរាណបច្ចត្ថរណានិ កិំ ករិស្សន្តី’’តិ? ‘‘ភូមត្ថរណានិ ករិស្សន្តី’’តិ. ‘‘បុរាណភូមត្ថរណានិ កិំ ករិស្សន្តី’’តិ? ‘‘បាទបុញ្ឆនានិ ករិស្សន្តិ, មហារាជា’’តិ. ‘‘បុរាណបាទបុញ្ឆនានិ កិំ ករិស្សន្តី’’តិ? ‘‘ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ កោដ្ដេត្វា មត្តិកាយ មទ្ទិត្វា ភិត្តិំ លិម្បិស្សន្តី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ឯត្តកានិ កត្វាបិ អយ្យានំ ទិន្នានិ ន នស្សន្តី’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. រាជា បសន្នោ អបរានិបិ បញ្ច វត្ថសតានិ អាហរាបេត្វា ថេរស្ស បាទមូលេ ឋបាបេសិ. ថេរោ កិរ បញ្ចសតគ្ឃនកានេវ វត្ថានិ បញ្ចសតភាគេន បាទមូលេ ឋបេត្វា ទិន្នានិ បញ្ចសតក្ខត្តុំ លភិ, សហស្សគ្ឃនកានិ សហស្សភាគេន បាទមូលេ ឋបេត្វា ទិន្នានិ សហស្សក្ខត្តុំ លភិ, សតសហស្សគ្ឃនកានិ សតសហស្សភាគេន បាទមូលេ ឋបេត្វា ទិន្នានិ សតសហស្សក្ខត្តុំ លភិ. ឯកំ ទ្វេ តីណិ ចត្តារិ បញ្ច ទសាតិអាទិនា នយេន លទ្ធានំ បន គណនា នាម នត្ថិ. តថាគតេ កិរ បរិនិព្ពុតេ ថេរោ សកលជម្ពុទីបំ វិចរិត្វា សព្ពវិហារេសុ ភិក្ខូនំ អត្តនោ សន្តកានេវ បត្តចីវរានិ អទាសិ.

តទា មាគណ្ឌិយាបិ ‘‘យមហំ ករោមិ. តំ តថា អហុត្វា អញ្ញថាវ ហោតិ, ឥទានិ កិំ នុ ខោ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘អត្ថេសោ ឧបាយោ’’តិ រញ្ញេ ឧយ្យានកីឡំ គច្ឆន្តេ ចូឡបិតុ សាសនំ បហិណិ – ‘‘សាមាវតិយា បាសាទំ គន្ត្វា, ទុស្សកោដ្ឋាគារានិ ច តេលកោដ្ឋាគារានិ ច វិវរាបេត្វា, ទុស្សានិ តេលចាដីសុ តេមេត្វា តេមេត្វា ថម្ភេ វេឋេត្វា តា សព្ពាបិ ឯកតោ កត្វា ទ្វារំ បិទហិត្វា ពហិ យន្តកំ ទត្វា ទណ្ឌទីបិកាហិ គេហេ អគ្គិំ ទទមានោ ឱតរិត្វា គច្ឆតូ’’តិ. សោ បាសាទំ អភិរុយ្ហ កោដ្ឋាគារានិ វិវរិត្វា វត្ថានិ តេលចាដីសុ តេមេត្វា តេមេត្វា ថម្ភេ វេឋេតុំ អារភិ. អថ នំ សាមាវតិប្បមុខា ឥត្ថិយោ ‘‘កិំ ឯតំ ចូឡបិតា’’តិ វទន្តិយោ ឧបសង្កមិំសុ. ‘‘អម្មា, រាជា ទឡ្ហិកម្មត្ថាយ ឥមេ ថម្ភេ តេលបិលោតិកាហិ វេឋាបេតិ, រាជគេហេ នាម សុយុត្តំ ទុយុត្តំ ទុជ្ជានំ, មា មេ សន្តិកេ ហោថ, អម្មា’’តិ ឯវំ វត្វា តា អាគតា គព្ភេ បវេសេត្វា ទ្វារានិ បិទហិត្វា ពហិ យន្តកំ ទត្វា អាទិតោ បដ្ឋាយ អគ្គិំ ទេន្តោ ឱតរិ. សាមាវតី តាសំ ឱវាទំ អទាសិ – ‘‘អម្ហាកំ អនមតគ្គេ សំសារេ វិចរន្តីនំ ឯវមេវ អគ្គិនា ឈាយមានានំ អត្តភាវានំ បរិច្ឆេទោ ពុទ្ធញាណេនបិ ន សុករោ, អប្បមត្តា ហោថា’’តិ. តា គេហេ ឈាយន្តេ វេទនាបរិគ្គហកម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តិយោ កាចិ ទុតិយផលំ, កាចិ តតិយផលំ បាបុណិំសុ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ សម្ពហុលា ភិក្ខូ បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តា យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសុ, ឧបសង្កមិត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ, ឯកមន្តំ និសិន្នា ខោ តេ ភិក្ខូ ភគវន្តំ ឯតទវោចុំ – ‘ឥធ, ភន្តេ, រញ្ញោ ឧតេនស្ស ឧយ្យានគតស្ស អន្តេបុរំ ទឌ្ឍំ, បញ្ច ច ឥត្ថិសតានិ កាលកតានិ សាមាវតិប្បមុខានិ. តាសំ, ភន្តេ, ឧបាសិកានំ កា គតិ, កោ អភិសម្បរាយោ’តិ? សន្តេត្ថ, ភិក្ខវេ, ឧបាសិកាយោ សោតាបន្នា, សន្តិ សកទាគាមិយោ, សន្តិ អនាគាមិយោ, សព្ពា តា, ភិក្ខវេ, ឧបាសិកាយោ អនិប្ផលា កាលកតា’’តិ. អថ ខោ ភគវា ឯតមត្ថំ វិទិត្វា តាយំ វេលាយំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘មោហសម្ពន្ធនោ លោកោ, ភព្ពរូបោវ ទិស្សតិ;

ឧបធីពន្ធនោ ពាលោ, តមសា បរិវារិតោ;

សស្សតោរិវ ខាយតិ, បស្សតោ នត្ថិ កិញ្ចន’’ន្តិ. (ឧទា. ៧០);

ឯវញ្ច បន វត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, សត្តា នាម វដ្ដេ វិចរន្តា និច្ចកាលំ អប្បមត្តា ហុត្វា បុញ្ញកម្មមេវ ន ករោន្តិ, បមាទិនោ ហុត្វា បាបកម្មម្បិ ករោន្តិ. តស្មា វដ្ដេ វិចរន្តា សុខម្បិ ទុក្ខម្បិ អនុភវន្តី’’តិ ធម្មំ ទេសេសិ.

រាជា ‘‘សាមាវតិយា គេហំ កិរ ឈាយតី’’តិ សុត្វា វេគេនាគច្ឆន្តោបិ អទឌ្ឍេ សម្បាបុណិតុំ នាសក្ខិ. អាគន្ត្វា បន គេហំ និព្ពាបេន្តោ ឧប្បន្នពលវទោមនស្សោ អមច្ចគណបរិវុតោ និសីទិត្វា សាមាវតិយា គុណេ អនុស្សរន្តោ, ‘‘កស្ស នុ ខោ ឥទំ កម្ម’’ន្តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘មាគណ្ឌិយាយ ការិតំ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា, ‘‘តាសេត្វា បុច្ឆិយមានា ន កថេស្សតិ, សណិកំ ឧបាយេន បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អមច្ចេ អាហ – ‘‘អម្ភោ, អហំ ឥតោ បុព្ពេ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ អាសង្កិតបរិសង្កិតោវ ហោមិ, សាមាវតី មេ និច្ចំ ឱតារមេវ គវេសតិ, ឥទានិ បន មេ ចិត្តំ និព្ពុតំ ភវិស្សតិ, សុខេន ច វសិតុំ លភិស្សាមី’’តិ, តេ ‘‘កេន នុ ខោ, ទេវ, ឥទំ កត’’ន្តិ អាហំសុ. ‘‘មយិ សិនេហេន កេនចិ កតំ ភវិស្សតី’’តិ. មាគណ្ឌិយាបិ សមីបេ ឋិតា តំ សុត្វា, ‘‘នាញ្ញោ កោចិ កាតុំ សក្ខិស្សតិ, មយា កតំ, ទេវ, អហំ ចូឡបិតរំ អាណាបេត្វា ការេសិ’’ន្តិ អាហ. ‘‘តំ ឋបេត្វា អញ្ញោ មយិ សិនេហោ សត្តោ នាម នត្ថិ, បសន្នោស្មិ, វរំ តេ ទម្មិ, អត្តនោ ញាតិគណំ បក្កោសាបេហី’’តិ. សា ញាតកានំ សាសនំ បហិណិ – ‘‘រាជា មេ បសន្នោ វរំ ទេតិ, សីឃំ អាគច្ឆន្តូ’’តិ. រាជា អាគតាគតានំ មហន្តំ សក្ការំ ការេសិ. តំ ទិស្វា តស្សា អញ្ញាតកាបិ លញ្ជំ ទត្វា ‘‘មយំ មាគណ្ឌិយាយ ញាតកា’’តិ អាគច្ឆិំសុ. រាជា តេ សព្ពេ គាហាបេត្វា រាជង្គណេ នាភិប្បមាណេ អាវាដេ ខណាបេត្វា តេ តត្ថ និសីទាបេត្វា បំសូហិ បូរេត្វា ឧបរិ បលាលេ វិកិរាបេត្វា អគ្គិំ ទាបេសិ. ចម្មស្ស ទឌ្ឍកាលេ អយនង្គលេន កសាបេត្វា ខណ្ឌាខណ្ឌំ ហីរាហីរំ ការេសិ. មាគណ្ឌិយាយ សរីរតោបិ តិខិណេន សត្ថេន ឃនឃនដ្ឋានេសុ មំសំ ឧប្បាដេត្វា តេលកបាលំ ឧទ្ធនំ អារោបេត្វា បូវេ វិយ បចាបេត្វា តមេវ ខាទាបេសិ.

ធម្មសភាយម្បិ ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, ‘‘អននុច្ឆវិកំ វត, អាវុសោ, ឯវរូបាយ សទ្ធាយ បសន្នាយ ឧបាសិកាយ ឯវរូបំ មរណ’’ន្តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា, ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ភិក្ខវេ, ឥមស្មិំ អត្តភាវេ សាមាវតិប្បមុខានំ ឥត្ថីនំ ឯតំ អយុត្តំ សម្បត្តំ. បុព្ពេ កតកម្មស្ស បន យុត្តមេវ ឯតាហិ លទ្ធ’’ន្តិ វត្វា, ‘‘កិំ, ភន្តេ, ឯតាហិ បុព្ពេ កតំ, តំ អាចិក្ខថា’’តិ តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ រាជគេហេ និពទ្ធំ អដ្ឋ បច្ចេកពុទ្ធា ភុញ្ជន្តិ. បញ្ចសតា ឥត្ថិយោ តេ ឧបដ្ឋហន្តិ. តេសុ សត្ត បច្ចេកពុទ្ធា ហិមវន្តំ គច្ឆន្តិ, ឯកោ នទីតីរេ ឯកំ តិណគហនំ អត្ថិ, តត្ថ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា និសីទិ. អថេកទិវសំ រាជា បច្ចេកពុទ្ធេសុ គតេសុ តា ឥត្ថិយោ អាទាយ នទិយំ ឧទកកីឡំ កីឡិតុំ គតោ. តត្ថ តា ឥត្ថិយោ ទិវសភាគំ ឧទកេ កីឡិត្វា ឧត្តរិត្វា សីតបីឡិតា អគ្គិំ វិសិព្ពេតុកាមា ‘‘អម្ហាកំ អគ្គិករណដ្ឋានំ ឱលោកេថា’’តិ អបរាបរំ វិចរន្តិយោ តំ តិណគហនំ ទិស្វា, ‘‘តិណរាសី’’តិ សញ្ញាយ តំ បរិវារេត្វា ឋិតា អគ្គិំ អទំសុ. តិណេសុ ឈាយិត្វា បតន្តេសុ បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វា, ‘‘នដ្ឋាម្ហា, អម្ហាកំ រញ្ញោ បច្ចេកពុទ្ធោ ឈាយតិ, រាជា ញត្វា អម្ហេ នាសេស្សតិ, សុទឌ្ឍំ នំ ករិស្សាមា’’តិ សព្ពា តា ឥត្ថិយោ ឥតោ ចិតោ ច ទារូនិ អាហរិត្វា តស្ស ឧបរិ ទារុរាសិំ ករិំសុ. មហាទារុរាសិ អហោសិ. អថ នំ អាលិម្បេត្វា, ‘‘ឥទានិ ឈាយិស្សតី’’តិ បក្កមិំសុ. តា បឋមំ អសញ្ចេតនិកា ហុត្វា កម្មុនា ន ពជ្ឈិំសុ, ឥទានិ បច្ឆា សញ្ចេតនាយ កម្មុនា ពជ្ឈិំសុ. បច្ចេកពុទ្ធំ បន អន្តោសមាបត្តិយំ សកដសហស្សេហិ ទារូនិ អាហរិត្វា អាលិម្បេន្តាបិ ឧស្មាការមត្តម្បិ គហេតុំ ន សក្កោន្តិ. តស្មា សោ សត្តមេ ទិវសេ ឧដ្ឋាយ យថាសុខំ អគមាសិ. តា តស្ស កម្មស្ស កតត្តា ពហូនិ វស្សសតសហស្សានិ និរយេ បច្ចិត្វា តស្សេវ កម្មស្ស វិបាកាវសេសេន អត្តភាវសតេ ឥមិនាវ និយាមេន គេហេ ឈាយមានេ ឈាយិំសុ. ឥទំ ឯតាសំ បុព្ពកម្មន្តិ.

ឯវំ វុត្តេ ភិក្ខូ សត្ថារំ បដិបុច្ឆិំសុ – ‘‘ខុជ្ជុត្តរា បន, ភន្តេ, កេន កម្មេន ខុជ្ជា ជាតា, កេន កម្មេន មហាបញ្ញា, កេន កម្មេន សោតាបត្តិផលំ អធិគតា, កេន កម្មេន បរេសំ បេសនការិតា ជាតា’’តិ? ភិក្ខវេ, តស្សេវ រញ្ញោ ពារាណសិយំ រជ្ជំ ករណកាលេ ស្វេវ បច្ចេកពុទ្ធោ ថោកំ ខុជ្ជធាតុកោ អហោសិ. អថេកា ឧបដ្ឋាយិកា ឥត្ថី កម្ពលំ បារុបិត្វា សុវណ្ណសរណំ គហេត្វា, ‘‘អម្ហាកំ បច្ចេកពុទ្ធោ ឯវញ្ច ឯវញ្ច វិចរតី’’តិ ខុជ្ជា ហុត្វា តស្ស វិចរណាការំ ទស្សេសិ. តស្ស និស្សន្ទេន ខុជ្ជា ជាតា. តេ បន បច្ចេកពុទ្ធេ បឋមទិវសេ រាជគេហេ និសីទាបេត្វា បត្តេ គាហាបេត្វា បាយាសស្ស បូរេត្វា ទាបេសិ. ឧណ្ហបាយាសស្ស បូរេ បត្តេ បច្ចេកពុទ្ធា បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា គណ្ហន្តិ. សា ឥត្ថី តេ តថា ករោន្តេ ទិស្វា អត្តនោ សន្តកានិ អដ្ឋ ទន្តវលយានិ ទត្វា, ‘‘ឥធ ឋបេត្វា គណ្ហថា’’តិ អាហ. តេសុ តថា កត្វា តំ ឱលោកេត្វា ឋិតេសុ តេសំ អធិប្បាយំ ញត្វា, ‘‘នត្ថិ, ភន្តេ, អម្ហាកំ ឯតេហិ អត្ថោ. តុម្ហាកញ្ញេវ ឯតានិ បរិច្ចត្តានិ, គហេត្វា គច្ឆថា’’តិ អាហ. តេ គហេត្វា នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមំសុ. អជ្ជតនាបិ តានិ វលយានិ អរោគានេវ. សា តស្ស កម្មស្ស និស្សន្ទេន ឥទានិ តិបិដកធរា មហាបញ្ញា ជាតា. បច្ចេកពុទ្ធានំ កតឧបដ្ឋានស្ស និស្សន្ទេន បន សោតាបត្តិផលំ បត្តា. ឥទមស្សា ពុទ្ធន្តរេ បុព្ពកម្មំ.

កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ បន ឯកា ពារាណសិសេដ្ឋិនោ ធីតា វឌ្ឍមានកច្ឆាយាយ អាទាសំ គហេត្វា អត្តានំ អលង្ករោន្តី និសីទិ. អថស្សា វិស្សាសិកា ឯកា ខីណាសវា ភិក្ខុនី តំ ទដ្ឋុំ អគមាសិ. ភិក្ខុនិយោ ហិ ខីណាសវាបិ សាយន្ហសមយេ ឧបដ្ឋាកកុលានិ ទដ្ឋុកាមា ហោន្តិ. តស្មិំ បន ខណេ សេដ្ឋិធីតាយ សន្តិកេ កាចិ បេសនការិកា នត្ថិ, សា ‘‘វន្ទាមិ, អយ្យេ, ឯតំ តាវ មេ បសាធនបេឡកំ គហេត្វា ទេថា’’តិ អាហ. ថេរី ចិន្តេសិ – ‘‘សចស្សា ឥមំ គណ្ហិត្វា ន ទស្សាមិ, មយិ អាឃាតំ កត្វា និរយេ និព្ពត្តិស្សតិ. សចេ បន ទស្សាមិ, បរស្ស បេសនការិកា ហុត្វា និព្ពត្តិស្សតិ. និរយសន្តាបតោ ខោ បន បរស្ស បេសនភាវោវ សេយ្យោ’’តិ. ‘‘សា អនុទយំ បដិច្ច តំ គហេត្វា តស្សា អទាសិ. តស្ស កម្មស្ស និស្សន្ទេន បរេសំ បេសនការិកា ជាតា’’តិ.

អថ បុនេកទិវសំ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘សាមាវតិប្បមុខា បញ្ចសតា ឥត្ថិយោ គេហេ អគ្គិនា ឈាយិំសុ, មាគណ្ឌិយាយ ញាតកា ឧបរិ បលាលគ្គិំ ទត្វា អយនង្គលេហិ ភិន្នា, មាគណ្ឌិយា បក្កុថិតតេលេ បក្កា, កេ នុ ខោ ឯត្ថ ជីវន្តិ នាម, កេ មតា នាមា’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា, ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, យេ កេចិ បមត្តា, តេ វស្សសតំ ជីវន្តាបិ មតាយេវ នាម. យេ អប្បមត្តា, តេ មតាបិ ជីវន្តិយេវ. តស្មា មាគណ្ឌិយា ជីវន្តីបិ មតាយេវ នាម, សាមាវតិប្បមុខា បញ្ចសតា ឥត្ថិយោ មតាបិ ជីវន្តិយេវ នាម. ន ហិ, ភិក្ខវេ, អប្បមត្តា មរន្តិ នាមា’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

២១.

‘‘អប្បមាទោ អមតបទំ, បមាទោ មច្ចុនោ បទំ;

អប្បមត្តា ន មីយន្តិ, យេ បមត្តា យថា មតា.

២២.

‘‘ឯវំ វិសេសតោ ញត្វា, អប្បមាទម្ហិ បណ្ឌិតា;

អប្បមាទេ បមោទន្តិ, អរិយានំ គោចរេ រតា.

២៣.

‘‘តេ ឈាយិនោ សាតតិកា, និច្ចំ ទឡ្ហបរក្កមា;

ផុសន្តិ ធីរា និព្ពានំ, យោគក្ខេមំ អនុត្តរ’’ន្តិ.

តត្ថ អប្បមាទោតិ បទំ មហន្តំ អត្ថំ ទីបេតិ, មហន្តំ អត្ថំ គហេត្វា តិដ្ឋតិ. សកលម្បិ ហិ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ អាហរិត្វា កថិយមានំ អប្បមាទបទមេវ ឱតរតិ. តេន វុត្តំ –

‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, យានិ កានិចិ ជង្គលានំ បាណានំ បទជាតានិ, សព្ពានិ តានិ ហត្ថិបទេ សមោធានំ គច្ឆន្តិ, ហត្ថិបទំ តេសំ អគ្គមក្ខាយតិ យទិទំ មហន្តត្តេន. ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, យេ កេចិ កុសលា ធម្មា, សព្ពេតេ អប្បមាទមូលកា អប្បមាទសមោសរណា, អប្បមាទោ តេសំ ធម្មានំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១៤០).

សោ បនេស អត្ថតោ សតិយា អវិប្បវាសោ នាម. និច្ចំ ឧបដ្ឋិតាយ សតិយា ចេតំ នាមំ. អមតបទន្តិ អមតំ វុច្ចតិ និព្ពានំ. តញ្ហិ អជាតត្តា នុ ជីយតិ ន មីយតិ, តស្មា អមតន្តិ វុច្ចតិ. បជ្ជន្តិ ឥមិនាតិ បទំ, អមតំ បាបុណន្តីតិ អត្ថោ. អមតស្ស បទំ អមតបទំ, អមតស្ស អធិគមូបាយោតិ វុត្តំ ហោតិ, បមាទោតិ បមជ្ជនភាវោ, មុដ្ឋស្សតិសង្ខាតស្ស សតិយា វោសគ្គស្សេតំ នាមំ. មច្ចុនោតិ មរណស្ស. បទន្តិ ឧបាយោ មគ្គោ. បមត្តោ ហិ ជាតិំ នាតិវត្តតិ, ជាតោ ជីយតិ ចេវ មីយតិ ចាតិ បមាទោ មច្ចុនោ បទំ នាម ហោតិ, មរណំ ឧបេតិ. អប្បមត្តា ន មីយន្តីតិ សតិយា សមន្នាគតា ហិ អប្បមត្តា ន មរន្តិ. អជរា អមរា ហោន្តីតិ ន សល្លក្ខេតព្ពំ. ន ហិ កោចិ សត្តោ អជរោ អមរោ នាម អត្ថិ, បមត្តស្ស បន វដ្ដំ នាម អបរិច្ឆិន្នំ, អប្បមត្តស្ស បរិច្ឆិន្នំ. តស្មា បមត្តា ជាតិអាទីហិ អបរិមុត្តត្តា ជីវន្តាបិ មតាយេវ នាម. អប្បមត្តា បន អប្បមាទលក្ខណំ វឌ្ឍេត្វា ខិប្បំ មគ្គផលានិ សច្ឆិកត្វា ទុតិយតតិយអត្តភាវេសុ ន និព្ពត្តន្តិ. តស្មា តេ ជីវន្តាបិ មតាបិ ន មីយន្តិយេវ នាម. យេ បមត្តា យថា មតាតិ យេ បន សត្តា បមត្តា, តេ បមាទមរណេន មតត្តា, យថា ហិ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទេន មតា ទារុក្ខន្ធសទិសា អបគតវិញ្ញាណា, តថេវ ហោន្តិ. តេសម្បិ ហិ មតានំ វិយ គហដ្ឋានំ តាវ ‘‘ទានំ ទស្សាម, សីលំ រក្ខិស្សាម, ឧបោសថកម្មំ ករិស្សាមា’’តិ ឯកចិត្តម្បិ ន ឧប្បជ្ជតិ, បព្ពជិតានម្បិ ‘‘អាចរិយុបជ្ឈាយវត្តាទីនិ បូរេស្សាម, ធុតង្គានិ សមាទិយិស្សាម, ភាវនំ វឌ្ឍេស្សាមា’’តិ ន ឧប្បជ្ជតីតិ មតេន តេ កិំ នានាករណាវ ហោន្តិ. តេន វុត្តំ – ‘‘យេ បមត្តា យថា មតា’’តិ.

ឯវំ វិសេសតោ ញត្វាតិ បមត្តស្ស វដ្ដតោ និស្សរណំ នត្ថិ, អប្បមត្តស្ស អត្ថីតិ ឯវំ វិសេសតោវ ជានិត្វា. កេ បនេតំ វិសេសំ ជានន្តីតិ? អប្បមាទម្ហិ បណ្ឌិតាតិ យេ បណ្ឌិតា មេធាវិនោ សប្បញ្ញា អត្តនោ អប្បមាទេ ឋត្វា អប្បមាទំ វឌ្ឍេន្តិ, តេ ឯវំ វិសេសការណំ ជានន្តិ. អប្បមាទេ បមោទន្តីតិ តេ ឯវំ ញត្វា តស្មិំ អត្តនោ អប្បមាទេ បមោទន្តិ, បហំសិតមុខា តុដ្ឋបហដ្ឋា ហោន្តិ. អរិយានំ គោចរេ រតាតិ តេ ឯវំ អប្បមាទេ បមោទន្តា តំ អប្បមាទំ វឌ្ឍេត្វា អរិយានំ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកានំ គោចរសង្ខាតេ ចតុសតិបដ្ឋានាទិភេទេ សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មេ នវវិធលោកុត្តរធម្មេ ច រតា និរតា, អភិរតា ហោន្តីតិ អត្ថោ.

តេ ឈាយិនោតិ តេ អប្បមត្តា បណ្ឌិតា អដ្ឋសមាបត្តិសង្ខាតេន អារម្មណូបនិជ្ឈានេន វិបស្សនាមគ្គផលសង្ខាតេន លក្ខណូបនិជ្ឈានេន ចាតិ ទុវិធេនបិ ឈានេន ឈាយិនោ. សាតតិកាតិ អភិនិក្ខមនកាលតោ បដ្ឋាយ យាវ អរហត្តមគ្គា សតតំ បវត្តកាយិកចេតសិកវីរិយា. និច្ចំ ទឡ្ហបរក្កមាតិ យំ តំ បុរិសថាមេន បុរិសវីរិយេន បុរិសបរក្កមេន បត្តព្ពំ, ន តំ អបាបុណិត្វា វីរិយស្ស សណ្ឋានំ ភវិស្សតីតិ ឯវរូបេន វីរិយេន អន្តរា អនោសក្កិត្វា និច្ចប្បវត្តេន ទឡ្ហបរក្កមេន សមន្នាគតា. ផុសន្តីតិ ឯត្ថ ទ្វេ ផុសនា ញាណផុសនា ច, វិបាកផុសនា ច. តត្ថ ចត្តារោ មគ្គា ញាណផុសនា នាម, ចត្តារិ ផលានិ វិបាកផុសនា នាម. តេសុ ឥធ វិបាកផុសនា អធិប្បេតា. អរិយផលេន និព្ពានំ សច្ឆិករោន្តោ ធីរា បណ្ឌិតា តាយ វិបាកផុសនាយ ផុសន្តិ, និព្ពានំ សច្ឆិករោន្តិ. យោគក្ខេមំ អនុត្តរន្តិ យេ ចត្តារោ យោគា មហាជនំ វដ្ដេ ឱសីទាបេន្តិ, តេហិ ខេមំ និព្ភយំ សព្ពេហិ លោកិយលោកុត្តរធម្មេហិ សេដ្ឋត្តា អនុត្តរន្តិ.

ទេសនាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា ជាតាតិ.

សាមាវតីវត្ថុ បឋមំ.

២. កុម្ភឃោសកសេដ្ឋិវត្ថុ

ឧដ្ឋានវតោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ កុម្ភឃោសកំ អារព្ភ កថេសិ. រាជគហនគរស្មិញ្ហិ រាជគហសេដ្ឋិនោ គេហេ អហិវាតរោគោ ឧប្បជ្ជិ, តស្មិំ ឧប្បន្នេ មក្ខិកា អាទិំ កត្វា យាវ គាវា បឋមំ តិរច្ឆានគតា មរន្តិ, តតោ ទាសកម្មករោ, សព្ពបច្ឆា គេហសាមិកា, តស្មា សោ រោគោ សព្ពបច្ឆា សេដ្ឋិញ្ច ជាយញ្ច គណ្ហិ. តេ រោគេន ផុដ្ឋា បុត្តំ សន្តិកេ ឋិតំ ឱលោកេត្វា អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ តំ អាហំសុ – ‘‘តាត, ឥមស្មិំ កិរ រោគេ ឧប្បន្នេ ភិត្តិំ ភិន្ទិត្វា បលាយន្តាវ ជីវិតំ លភន្តិ, ត្វំ អម្ហេ អនោលោកេត្វា បលាយិត្វា ជីវន្តោ បុនាគន្ត្វា អម្ហាកំ អសុកដ្ឋានេ នាម ចត្តាលីស ធនកោដិយោ និទហិត្វា ឋបិតា, តា ឧទ្ធរិត្វា ជីវិកំ កប្បេយ្យាសី’’តិ. សោ តេសំ វចនំ សុត្វា រុទមានោ មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា មរណភយភីតោ ភិត្តិំ ភិន្ទិត្វា បលាយិត្វា បព្ពតគហនំ គន្ត្វា ទ្វាទស វស្សានិ តត្ថ វសិត្វា មាតាបិតុវសនដ្ឋានំ បច្ចាគញ្ឆិ.

អថ នំ ទហរកាលេ គន្ត្វា បរូឡ្ហកេសមស្សុកាលេ អាគតត្តា ន កោចិ សញ្ជានិ. សោ មាតាបិតូហិ ទិន្នសញ្ញាវសេន ធនដ្ឋានំ គន្ត្វា ធនស្ស អរោគភាវំ ញត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មំ ន កោចិ សញ្ជានាតិ, សចាហំ ធនំ ឧទ្ធរិត្វា វលញ្ជិស្សាមិ, ‘ឯកេន ទុគ្គតេន និធិ ឧទ្ធដោ’តិ មំ គហេត្វា វិហេឋេយ្យុំ, យំនូនាហំ ភតិំ កត្វា ជីវេយ្យ’’ន្តិ. អថេកំ បិលោតិកំ និវាសេត្វា, ‘‘អត្ថិ កោចិ ភតកេន អត្ថិកោ’’តិ បុច្ឆន្តោ ភតកវីថិំ បាបុណិ. អថ នំ ភតកា ទិស្វា, ‘‘សចេ អម្ហាកំ ឯកំ កម្មំ ករិស្សសិ, ភត្តវេតនំ តេ ទស្សាមា’’តិ អាហំសុ. ‘‘កិំ កម្មំ នាមា’’តិ? ‘‘បពោធនចោទនកម្មំ. សចេ ឧស្សហសិ, បាតោវ ឧដ្ឋាយ ‘តាតា, ឧដ្ឋហថ, សកដានិ សន្នយ្ហថ, គោណេ យោជេថ, ហត្ថិអស្សានំ តិណត្ថាយ គមនវេលា; អម្មា, តុម្ហេបិ ឧដ្ឋហថ, យាគុំ បចថ, ភត្តំ បចថា’តិ វិចរិត្វា អារោចេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. អថស្ស វសនត្ថាយ ឯកំ ឃរំ អទំសុ. សោ ទេវសិកំ តំ កម្មំ អកាសិ.

អថស្ស ឯកទិវសំ រាជា ពិម្ពិសារោ សទ្ទមស្សោសិ. សោ បន សព្ពរវញ្ញូ អហោសិ. តស្មា ‘‘មហាធនស្ស បុរិសស្សេស សទ្ទោ’’តិ អាហ. អថស្ស សន្តិកេ ឋិតា ឯកា បរិចារិកា ‘‘រាជា យំ វា តំ វា ន កថេស្សតិ, ឥទំ មយា ញាតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘គច្ឆ, តាត, ឯតំ ជានាហី’’តិ ឯកំ បុរិសំ បហិណិ. សោ វេគេន គន្ត្វា តំ ទិស្វា អាគន្ត្វា, ‘‘ឯកោ ភតកានំ ភតិការកោ កបណមនុស្សោ ឯសោ’’តិ អារោចេសិ. រាជា តស្ស វចនំ សុត្វា តុណ្ហី ហុត្វា ទុតិយទិវសេបិ តតិយទិវសេបិ តំ តស្ស សទ្ទំ សុត្វា តថេវ អាហ. សាបិ បរិចារិកា តថេវ ចិន្តេត្វា បុនប្បុនំ បេសេត្វា, ‘‘កបណមនុស្សោ ឯសោ’’តិ វុត្តេ ចិន្តេសិ – ‘‘រាជា ‘កបណមនុស្សោ ឯសោ’តិ វចនំ សុត្វាបិ ន សទ្ទហតិ, បុនប្បុនំ ‘មហាធនស្ស បុរិសស្សេស សទ្ទោ’តិ វទតិ, ភវិតព្ពមេត្ថ ការណេន, យថាសភាវតោ ឯតំ ញាតុំ វដ្ដតី’’តិ. សា រាជានំ អាហ, ‘‘ទេវ, អហំ សហស្សំ លភមានា ធីតរំ អាទាយ គន្ត្វា ឯតំ ធនំ រាជកុលំ បវេសេស្សាមី’’តិ. រាជា តស្សា សហស្សំ ទាបេសិ.

សា តំ គហេត្វា ធីតរំ ឯកំ មលិនធាតុកំ វត្ថំ និវាសាបេត្វា តាយ សទ្ធិំ រាជគេហតោ និក្ខមិត្វា មគ្គបដិបន្នា វិយ ភតកវីថិំ គន្ត្វា ឯកំ ឃរំ បវិសិត្វា, ‘‘អម្ម, មយំ មគ្គបដិបន្នា, ឯកាហទ្វីហំ ឥធ វិស្សមិត្វា គមិស្សាមា’’តិ អាហ. ‘‘អម្ម, ពហូនិ ឃរមានុសកានិ, ន សក្កា ឥធ វសិតុំ, ឯតំ កុម្ភឃោសកស្ស គេហំ តុច្ឆំ, តត្ថ គច្ឆថា’’តិ. សា តត្ថ គន្ត្វា, ‘‘សាមិ, មយំ មគ្គបដិបន្នកា, ឯកាហទ្វីហំ ឥធ វសិស្សាមា’’តិ វត្វា តេន បុនប្បុនំ បដិក្ខិត្តាបិ, ‘‘សាមិ, អជ្ជេកទិវសមត្តំ វសិត្វា បាតោវ គមិស្សាមា’’តិ និក្ខមិតុំ ន ឥច្ឆិ. សា តត្ថេវ វសិត្វា បុនទិវសេ តស្ស អរញ្ញគមនវេលាយ, ‘‘សាមិ, តវ និវាបំ ទត្វា យាហិ, អាហារំ តេ បចិស្សាមី’’តិ វត្វា, ‘‘អលំ, អម្ម, អហមេវ បចិត្វា ភុញ្ជិស្សាមី’’តិ វុត្តេ បុនប្បុនំ និពន្ធិត្វា តេន ទិន្នេ គហិតមត្តកេយេវ កត្វា អន្តរាបណតោ ភាជនានិ ចេវ បរិសុទ្ធតណ្ឌុលាទីនិ ច អាហរាបេត្វា រាជកុលេ បចននិយាមេន សុបរិសុទ្ធំ ឱទនំ, សាធុរសានិ ច ទ្វេ តីណិ សូបព្យញ្ជនានិ បចិត្វា តស្ស អរញ្ញតោ អាគតស្ស អទាសិ. អថ នំ ភុញ្ជិត្វា មុទុចិត្តតំ អាបន្នំ ញត្វា, ‘‘សាមិ, កិលន្តម្ហ, ឯកាហទ្វីហំ ឥធេវ ហោមា’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ.

អថស្ស សាយម្បិ បុនទិវសេបិ មធុរភត្តំ បចិត្វា អទាសិ. អថ មុទុចិត្តតំ តស្ស ញត្វា ‘‘សាមិ, កតិបាហំ ឥធេវ វសិស្សាមា’’តិ. តត្ថ វសមានា តិខិណេន សត្ថេន តស្ស មញ្ចវាណំ ហេដ្ឋាអដនិយំ តហំ តហំ ឆិន្ទិ. មញ្ចោ តស្មិំ អាគន្ត្វា និសិន្នមត្តេយេវ ហេដ្ឋា ឱលម្ពិ. សោ ‘‘កស្មា អយំ មញ្ចោ ឯវំ ឆិជ្ជិត្វា គតោ’’តិ អាហ. ‘‘សាមិ, ទហរទារកេ វារេតុំ ន សក្កោមិ, ឯត្ថេវ សន្និបតន្តី’’តិ. ‘‘អម្ម, ឥទំ មេ ទុក្ខំ តុម្ហេ និស្សាយ ជាតំ. អហញ្ហិ បុព្ពេ កត្ថចិ គច្ឆន្តោ ទ្វារំ បិទហិត្វា គច្ឆាមី’’តិ. ‘‘កិំ ករោមិ, តាត, វារេតុំ ន សក្កោមី’’តិ. សា ឥមិនាវ និយាមេន ទ្វេ តយោ ទិវសេ ឆិន្ទិត្វា តេន ឧជ្ឈាយិត្វា ខីយិត្វា វុច្ចមានាបិ តថេវ វត្វា បុន ឯកំ ទ្វេ រជ្ជុកេ ឋបេត្វា សេសេ ឆិន្ទិ. តំ ទិវសំ តស្មិំ និសិន្នមត្តេយេវ សព្ពំ វាណំ ភូមិយំ បតិ, សីសំ ជណ្ណុកេហិ សទ្ធិំ ឯកតោ អហោសិ, សោ ឧដ្ឋាយ, ‘‘កិំ ករោមិ, ឥទានិ កុហិំ គមិស្សាមិ, និបជ្ជនមញ្ចស្សបិ តុម្ហេហិ អសាមិកោ វិយ កតោម្ហី’’តិ អាហ. ‘‘តាត, កិំ ករោមិ, បដិវិស្សកទារកេ វារេតុំ ន សក្កោមិ, ហោតុ, មា ចិន្តយិ, ឥមាយ នាម វេលាយ កុហិំ គមិស្សសី’’តិ ធីតរំ អាមន្តេត្វា, ‘‘អម្ម, តវ ភាតិកស្ស និបជ្ជនោកាសំ ករោហី’’តិ អាហ. សា ឯកបស្សេ សយិត្វា ‘‘ឥធាគច្ឆ, សាមី’’តិ អាហ. ឥតរោបិ នំ ‘‘គច្ឆ, តាត, ភគិនិយា សទ្ធិំ និបជ្ជា’’តិ វទេសិ. សោ តាយ សទ្ធិំ ឯកមញ្ចេ និបជ្ជិត្វា តំ ទិវសញ្ញេវ សន្ថវំ អកាសិ, កុមារិកា បរោទិ. អថ នំ មាតា បុច្ឆិ – ‘‘កិំ, អម្ម, រោទសី’’តិ? ‘‘អម្ម, ឥទំ នាម ជាត’’ន្តិ. ‘‘ហោតុ, អម្ម, កិំ សក្កា កាតុំ, តយាបិ ឯកំ ភត្តារំ ឥមិនាបេកំ បាទបរិចារិកំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ តំ ជាមាតរំ អកាសិ. តេ សមគ្គវាសំ វសិំសុ.

សា កតិបាហច្ចយេន រញ្ញោ សាសនំ បេសេសិ – ‘‘ភតកវីថិយំ ឆណំ ករោន្តុ. យស្ស បន ឃរេ ឆណោ ន ករីយតិ, តស្ស ឯត្តកោ នាម ទណ្ឌោតិ ឃោសនំ ការេតូ’’តិ. រាជា តថា ការេសិ. អថ នំ សស្សុ អាហ – ‘‘តាត, ភតកវីថិយំ រាជាណាយ ឆណោ កត្តព្ពោ ជាតោ, កិំ ករោមា’’តិ? ‘‘អម្ម, អហំ ភតិំ ករោន្តោបិ ជីវិតុំ ន សក្កោមិ, កិំ ករិស្សាមី’’តិ? ‘‘តាត, ឃរាវាសំ វសន្តា នាម ឥណម្បិ គណ្ហន្តិ, រញ្ញោ អាណា អកាតុំ ន លព្ភា. ឥណតោ នាម យេន កេនចិ ឧបាយេន មុច្ចិតុំ សក្កា, គច្ឆ, កុតោចិ ឯកំ វា ទ្វេ វា កហាបណេ អាហរា’’តិ អាហ. សោ ឧជ្ឈាយន្តោ ខីយន្តោ គន្ត្វា ចត្តាលីសកោដិធនដ្ឋានតោ ឯកមេវ កហាបណំ អាហរិ. សា តំ កហាបណំ រញ្ញោ បេសេត្វា អត្តនោ កហាបណេន ឆណំ កត្វា បុន កតិបាហច្ចយេន តថេវ សាសនំ បហិណិ. បុន រាជា តថេវ ‘‘ឆណំ ករោន្តុ, អករោន្តានំ ឯត្តកោ ទណ្ឌោ’’តិ អាណាបេសិ. បុនបិ សោ តាយ តថេវ វត្វា និប្បីឡិយមានោ គន្ត្វា តយោ កហាបណេ អាហរិ. សា តេបិ កហាបណេ រញ្ញោ បេសេត្វា បុន កតិបាហច្ចយេន តថេវ សាសនំ បហិណិ – ‘‘ឥទានិ បុរិសេ បេសេត្វា ឥមំ បក្កោសាបេតូ’’តិ. រាជា បេសេសិ. បុរិសា គន្ត្វា, ‘‘កុម្ភឃោសកោ នាម កតរោ’’តិ បុច្ឆិត្វា បរិយេសន្តា តំ ទិស្វា ‘‘ឯហិ, ភោ រាជា, តំ បក្កោសតី’’តិ អាហំសុ. សោ ភីតោ ‘‘ន មំ រាជា ជានាតី’’តិអាទីនិ វត្វា គន្តុំ ន ឥច្ឆិ. អថ នំ ពលក្ការេន ហត្ថាទីសុ គហេត្វា អាកឌ្ឍិំសុ. សា ឥត្ថី តេ ទិស្វា, ‘‘អរេ, ទុព្ពិនីតា, តុម្ហេ មម ជាមាតរំ ហត្ថាទីសុ គហេតុំ អននុច្ឆវិកា’’តិ តជ្ជេត្វា, ‘‘ឯហិ, តាត, មា ភាយិ, រាជានំ ទិស្វា តវ ហត្ថាទិគាហកានំ ហត្ថេយេវ ឆិន្ទាបេស្សាមី’’តិ ធីតរំ អាទាយ បុរតោ ហុត្វា រាជគេហំ បត្វា វេសំ បរិវត្តេត្វា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. ឥតរម្បិ បរិកឌ្ឍិត្វា អានយិំសុយេវ.

អថ នំ វន្ទិត្វា ឋិតំ រាជា អាហ – ‘‘ត្វំ កុម្ភឃោសកោ នាមា’’តិ? ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា មហាធនំ វញ្ចេត្វា ខាទសី’’តិ? ‘‘កុតោ មេ, ទេវ, ធនំ ភតិំ កត្វា ជីវន្តស្សា’’តិ? ‘‘មា ឯវំ ករិ, កិំ អម្ហេ វញ្ចេសី’’តិ? ‘‘ន វញ្ចេមិ, ទេវ, នត្ថិ មេ ធន’’ន្តិ. អថស្ស រាជា តេ កហាបណេ ទស្សេត្វា, ‘‘ឥមេ កស្ស កហាបណា’’តិ អាហ. សោ សញ្ជានិត្វា, ‘‘អហោ ពាលោម្ហិ, កថំ នុ ខោ ឥមេ រញ្ញោ ហត្ថំ បត្តា’’តិ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ តា ទ្វេបិ បដិមណ្ឌិតបសាធនា គព្ភទ្វារមូលេ ឋិតា ទិស្វា, ‘‘ភារិយំ វតិទំ កម្មំ, ឥមាហិ រញ្ញា បយោជិតាហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេសិ. អថ នំ រាជា ‘‘វទេហិ, ភោ, កស្មា ឯវំ ករោសី’’តិ អាហ. ‘‘និស្សយោ មេ នត្ថិ, ទេវា’’តិ. ‘‘មាទិសោ និស្សយោ ភវិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ. ‘‘កល្យាណំ, ទេវ, សចេ មេ ទេវោ អវស្សយោ ហោតី’’តិ. ‘‘ហោមិ, ភោ, កិត្តកំ តេ ធន’’ន្តិ? ‘‘ចត្តាលីសកោដិយោ, ទេវា’’តិ. ‘‘កិំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘សកដានិ ទេវា’’តិ? រាជា អនេកសតានិ សកដានិ យោជាបេត្វា បហិណិត្វា តំ ធនំ អាហរាបេត្វា រាជង្គណេ រាសិំ ការាបេត្វា រាជគហវាសិនោ សន្និបាតាបេត្វា, ‘‘អត្ថិ កស្សចិ ឥមស្មិំ នគរេ ‘‘ឯត្តកំ ធន’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘នត្ថិ, ទេវា’’តិ. ‘‘កិំ បនស្ស កាតុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘សក្ការំ, ទេវា’’តិ វុត្តេ មហន្តេន សក្ការេន តំ សេដ្ឋិដ្ឋានេ ឋបេត្វា ធីតរំ តស្សេវ ទត្វា តេន សទ្ធិំ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ‘‘ភន្តេ, បស្សថិមំ បុរិសំ, ឯវរូបោ ធិតិមា នាម នត្ថិ, ចត្តាលីសកោដិវិភវោ ហោន្តោបិ ឧប្បិលាវិតាការំ វា អស្មិមានមត្តំ វា ន ករោតិ, កបណោ វិយ បិលោតិកំ និវាសេត្វា ភតកវីថិយំ ភតិំ កត្វា ជីវន្តោ មយា ឥមិនា នាម ឧបាយេន ញាតោ. ជានិត្វា ច បន បក្កោសាបេត្វា សធនភាវំ សម្បដិច្ឆាបេត្វា តំ ធនំ អាហរាបេត្វា សេដ្ឋិដ្ឋានេ ឋបិតោ, ធីតា ចស្ស មយា ទិន្នា. ភន្តេ, មយា ច ឯវរូបោ ធិតិមា ន ទិដ្ឋបុព្ពោ’’តិ អាហ.

តំ សុត្វា សត្ថា ‘‘ឯវំ ជីវន្តស្ស ជីវិកំ ធម្មិកជីវិកំ នាម, មហារាជ, ចោរិកាទិកម្មំ បន ឥធលោកេ ចេវ បីឡេតិ ហិំសេតិ, បរលោកេ ច, តតោនិទានំ សុខំ នាម នត្ថិ. បុរិសស្ស ហិ ធនបារិជុញ្ញកាលេ កសិំ វា ភតិំ វា កត្វា ជីវិកមេវ ធម្មិកជីវិកំ នាម. ឯវរូបស្ស ហិ វីរិយសម្បន្នស្ស សតិសម្បន្នស្ស កាយវាចាហិ បរិសុទ្ធកម្មស្ស បញ្ញាយ និសម្មការិនោ កាយាទីហិ សញ្ញតស្ស ធម្មជីវិកំ ជីវន្តស្ស សតិអវិប្បវាសេ ឋិតស្ស ឥស្សរិយំ វឌ្ឍតិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

២៤.

‘‘ឧដ្ឋានវតោ សតីមតោ,

សុចិកម្មស្ស និសម្មការិនោ;

សញ្ញតស្ស ធម្មជីវិនោ,

អប្បមត្តស្ស យសោភិវឌ្ឍតី’’តិ.

តត្ថ ឧដ្ឋានវតោតិ ឧដ្ឋានវីរិយវន្តស្ស. សតិមតោតិ សតិសម្បន្នស្ស. សុចិកម្មស្សាតិ និទ្ទោសេហិ និរបរាធេហិ កាយកម្មាទីហិ សមន្នាគតស្ស. និសម្មការិនោតិ ឯវញ្ចេ ភវិស្សតិ, ឯវំ ករិស្សាមីតិ វា, ឥមស្មិំ កម្មេ ឯវំ កតេ ឥទំ នាម ភវិស្សតីតិ វា ឯវំ និទានំ សល្លក្ខេត្វា រោគតិកិច្ឆនំ វិយ សព្ពកម្មានិ និសាមេត្វា ឧបធារេត្វា ករោន្តស្ស. សញ្ញតស្សាតិ កាយាទីហិ សញ្ញតស្ស និច្ឆិទ្ទស្ស. ធម្មជីវិនោតិ អគារិកស្ស តុលាកូដាទីនិ វជ្ជេត្វា កសិគោរក្ខាទីហិ, អនគារិកស្ស វេជ្ជកម្មទូតកម្មាទីនិ វជ្ជេត្វា ធម្មេន សមេន ភិក្ខាចរិយាយ ជីវិកំ កប្បេន្តស្ស. អប្បមត្តស្សាតិ អវិប្បវុត្ថសតិនោ. យសោភិវឌ្ឍតីតិ ឥស្សរិយភោគសម្បន្នសង្ខាតោ ចេវ កិត្តិវណ្ណភណនសង្ខាតោ ច យសោ អភិវឌ្ឍតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ កុម្ភឃោសកោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ. ឯវំ មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ.

កុម្ភឃោសកសេដ្ឋិវត្ថុ ទុតិយំ.

៣. ចូឡបន្ថកត្ថេរវត្ថុ

ឧដ្ឋានេនប្បមាទេនាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ចូឡបន្ថកត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

រាជគហេ កិរ ធនសេដ្ឋិកុលស្ស ធីតា វយប្បត្តកាលេ មាតាបិតូហិ សត្តភូមិកស្ស បាសាទស្ស ឧបរិមតលេ អតិវិយ រក្ខិយមានា យោព្ពនមទមត្តតាយ បុរិសលោលា ហុត្វា អត្តនោ ទាសេនេវ សទ្ធិំ សន្ថវំ កត្វា, ‘‘អញ្ញេបិ មេ ឥទំ កម្មំ ជានេយ្យុ’’ន្តិ ភីតា ឯវមាហ – ‘‘អម្ហេហិ ឥមស្មិំ ឋានេ ន សក្កា វសិតុំ. សចេ មេ មាតាបិតរោ ឥមំ ទោសំ ជានិស្សន្តិ, ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ មំ ករិស្សន្តិ. វិទេសំ គន្ត្វា វសិស្សាមា’’តិ. តេ ហត្ថសារំ គហេត្វា អគ្គទ្វារេន និក្ខមិត្វា, ‘‘យត្ថ វា តត្ថ វា អញ្ញេហិ អជាននដ្ឋានំ គន្ត្វា វសិស្សាមា’’តិ ឧភោបិ អគមំសុ. តេសំ ឯកស្មិំ ឋានេ វសន្តានំ សំវាសមន្វាយ តស្សា កុច្ឆិស្មិំ គព្ភោ បតិដ្ឋាសិ. សា គព្ភបរិបាកំ អាគម្ម តេន សទ្ធិំ មន្តេសិ, ‘‘គព្ភោ មេ បរិបាកំ គតោ, ញាតិពន្ធុវិរហិតេ ឋានេ គព្ភវុដ្ឋានំ នាម ឧភិន្នម្បិ អម្ហាកំ ទុក្ខាវហំ, កុលគេហមេវ គច្ឆាមា’’តិ. សោ ‘‘សចាហំ តត្ថ គមិស្សាមិ, ជីវិតំ មេ នត្ថី’’តិ ភយេន ‘‘អជ្ជ គច្ឆាម, ស្វេ គច្ឆាមា’’តិ ទិវសេ អតិក្កាមេសិ. សា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ពាលោ អត្តនោ ទោសមហន្តតាយ គន្តុំ ន ឧស្សហតិ, មាតាបិតរោ នាម ឯកន្តហិតាវ, អយំ គច្ឆតុ វា, មា វា, អហំ គមិស្សាមី’’តិ. សា តស្មិំ គេហា និក្ខន្តេ គេហបរិក្ខារំ បដិសាមេត្វា អត្តនោ កុលឃរំ គតភាវំ អនន្តរគេហវាសីនំ អារោចេត្វា មគ្គំ បដិបជ្ជិ.

សោបិ ឃរំ អាគន្ត្វា តំ អទិស្វា បដិវិស្សកេ បុច្ឆិត្វា, ‘‘សា កុលឃរំ គតា’’តិ សុត្វា វេគេន អនុពន្ធិត្វា អន្តរាមគ្គេ សម្បាបុណិ. តស្សាបិ តត្ថេវ គព្ភវុដ្ឋានំ អហោសិ. សោ ‘‘កិំ ឥទំ, ភទ្ទេ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សាមិ, មេ ឯកោ បុត្តោ ជាតោ’’តិ. ‘‘ឥទានិ កិំ ករិស្សាមា’’តិ? ‘‘យស្សត្ថាយ មយំ កុលឃរំ គច្ឆេយ្យាម, តំ កម្មំ អន្តរាមគ្គេវ និប្ផន្នំ, តត្ថ គន្ត្វា កិំ ករិស្សាម, និវត្តិស្សាមា’’តិ ទ្វេបិ ឯកចិត្តា ហុត្វា និវត្តិំសុ. តស្ស ច ទារកស្ស បន្ថេ ជាតត្តា បន្ថកោតិ នាមំ ករិំសុ. តស្សា នចិរស្សេវ អបរោបិ គព្ភោ បតិដ្ឋហិ. សព្ពំ បុរិមនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ. តស្សបិ ទារកស្ស បន្ថេ ជាតត្តា បឋមជាតស្ស មហាបន្ថកោតិ នាមំ កត្វា ឥតរស្ស ចូឡបន្ថកោតិ នាមំ ករិំសុ. តេ ទ្វេបិ ទារកេ គហេត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ គតា. តេសំ តត្ថ វសន្តានំ មហាបន្ថកទារកោ អញ្ញេ ទារកេ ‘‘ចូឡបិតា មហាបិតាតិ, អយ្យកោ អយ្យិកា’’តិ ច វទន្តេ សុត្វា មាតរំ បុច្ឆិ – ‘‘អម្ម, អញ្ញេ ទារកា ‘អយ្យកោ អយ្យិកា’តិបិ, ‘មហាបិតា ចូឡបិតា’តិបិ វទន្តិ, កច្ចិ អម្ហាកញ្ញេវ ញាតកា នត្ថី’’តិ? ‘‘អាម, តាត, អម្ហាកំ ឯត្ថ ញាតកា នត្ថិ. រាជគហនគរេ បន វោ ធនសេដ្ឋិ នាម អយ្យកោ, តត្ថ អម្ហាកំ ពហូ ញាតកា’’តិ. ‘‘កស្មា តត្ថ ន គច្ឆថ, អម្មា’’តិ? សា អត្តនោ អគមនការណំ បុត្តស្ស អកថេត្វា បុត្តេសុ បុនប្បុនំ កថេន្តេសុ សាមិកំ អាហ – ‘‘ឥមេ ទារកា មំ អតិវិយ កិលមេន្តិ, កិំ នោ មាតាបិតរោ ទិស្វា មំសំ ខាទិស្សន្តិ, ឯហិ, ទារកានំ អយ្យកកុលំ ទស្សេស្សាមា’’តិ? ‘‘អហំ សម្មុខា ភវិតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, តេ បន នយិស្សាមី’’តិ. ‘‘សាធុ យេន កេនចិ ឧបាយេន ទារកានំ អយ្យកកុលមេវ ទដ្ឋុំ វដ្ដតី’’តិ. ទ្វេបិ ជនា ទារកេ អាទាយ អនុបុព្ពេន រាជគហំ បត្វា នគរទ្វារេ ឯកិស្សា សាលាយ បវិសិត្វា ទារកមាតា ទ្វេ ទារកេ គហេត្វា អត្តនោ អាគតភាវំ មាតាបិតូនំ អារោចាបេសិ. តេ តំ សាសនំ សុត្វា, ‘‘សំសារេ វិចរន្តានំ ន បុត្តោ ន ធីតា ភូតបុព្ពា នាម នត្ថិ, តេ អម្ហាកំ មហាបរាធិកា, ន សក្កា តេហិ អម្ហាកំ ចក្ខុបថេ ឋាតុំ, ឯត្តកំ នាម ធនំ គហេត្វា ទ្វេបិ ជនា ផាសុកដ្ឋានំ គន្ត្វា ជីវន្តុ, ទារកេ បន ឥធ បេសេន្តូ’’តិ ធនំ ទត្វា ទូតំ បាហេសុំ.

តេហិ បេសិតំ ធនំ គហេត្វា ទារកេ អាគតទូតានញ្ញេវ ហត្ថេ ទត្វា បហិណិំសុ. ទារកា អយ្យកកុលេ វឌ្ឍន្តិ. តេសុ ចូឡបន្ថកោ អតិទហរោ, មហាបន្ថកោ បន អយ្យកេន សទ្ធិំ ទសពលស្ស ធម្មកថំ សោតុំ គច្ឆតិ. តស្ស និច្ចំ សត្ថុ សន្តិកំ គច្ឆន្តស្ស បព្ពជ្ជាយ ចិត្តំ នមិ. សោ អយ្យកំ អាហ – ‘‘សចេ មំ អនុជានេយ្យាថ, អហំ បព្ពជេយ្យ’’ន្តិ. ‘‘កិំ វទេសិ, តាត, សកលស្ស លោកស្សបិ មេ បព្ពជ្ជាតោ តវ បព្ពជ្ជា ភទ្ទិកា. សចេ សក្កោសិ បព្ពជាហី’’តិ. តំ សត្ថុ សន្តិកំ នេត្វា, ‘‘កិំ, គហបតិ, ទារកោ តេ លទ្ធោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘អាម, ភន្តេ, អយំ មេ នត្តា តុម្ហាកំ សន្តិកេ បព្ពជិតុកាមោ’’តិ អាហ. សត្ថា អញ្ញតរំ បិណ្ឌបាតចារិកំ ភិក្ខុំ ‘‘ឥមំ ទារកំ បព្ពាជេហី’’តិ អាណាបេសិ. ថេរោ តស្ស តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិត្វា បព្ពាជេសិ. សោ ពហុំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា បរិបុណ្ណវស្សោ ឧបសម្បទំ លភិត្វា យោនិសោមនសិការេន កម្មដ្ឋានំ ករោន្តោ អរហត្តំ បាបុណិ. សោ ឈានសុខេន ផលសុខេន វីតិនាមេន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘សក្កា នុ ខោ ឥទំ សុខំ ចូឡបន្ថកស្ស ទាតុ’’ន្តិ! តតោ អយ្យកសេដ្ឋិស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឯវមាហ – ‘‘មហាសេដ្ឋិ, សចេ អនុជានេយ្យាថ, អហំ ចូឡបន្ថកំ បព្ពាជេយ្យ’’ន្តិ. ‘‘បព្ពាជេថ, ភន្តេ’’តិ. សេដ្ឋិ កិរ សាសនេ ច សុប្បសន្នោ, ‘‘កតរធីតាយ វោ ឯតេ បុត្តា’’តិ បុច្ឆិយមានោ ច ‘‘បលាតធីតាយា’’តិ វត្តុំ លជ្ជតិ, តស្មា សុខេនេវ តេសំ បព្ពជ្ជំ អនុជានិ. ថេរោ ចូឡបន្ថកំ បព្ពាជេត្វា សីលេសុ បតិដ្ឋាបេសិ. សោ បព្ពជិត្វាវ ទន្ធោ អហោសិ.

‘‘បទ្មំ យថា កោកនទំ សុគន្ធំ,

បាតោ សិយា ផុល្លមវីតគន្ធំ;

អង្គីរសំ បស្ស វិរោចមានំ,

តបន្តមាទិច្ចមិវន្តលិក្ខេ’’តិ. (សំ. និ. ១.១២៣; អ. និ. ៥.១៩៥) –

ឥមំ ឯកំ គាថំ ចតូហិ មាសេហិ ឧគ្គណ្ហិតុំ នាសក្ខិ. សោ កិរ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ បព្ពជិត្វា បញ្ញវា ហុត្វា អញ្ញតរស្ស ទន្ធភិក្ខុនោ ឧទ្ទេសគ្គហណកាលេ បរិហាសកេឡិំ អកាសិ. សោ ភិក្ខុ តេន បរិហាសេន លជ្ជិតោ នេវ ឧទ្ទេសំ គណ្ហិ, ន សជ្ឈាយមកាសិ. តេន កម្មេន អយំ បព្ពជិត្វាវ ទន្ធោ ជាតោ, គហិតគហិតំ បទំ ឧបរូបរិបទំ គណ្ហន្តស្ស នស្សតិ. តស្ស ឥមមេវ គាថំ ឧគ្គហេតុំ វាយមន្តស្ស ចត្តារោ មាសា អតិក្កន្តា. អថ នំ មហាបន្ថកោ, ‘‘ចូឡបន្ថក, ត្វំ ឥមស្មិំ សាសនេ អភព្ពោ, ចតូហិ មាសេហិ ឯកំ គាថម្បិ គណ្ហិតុំ ន សក្កោសិ, បព្ពជិតកិច្ចំ បន កថំ មត្ថកំ បាបេស្សសិ, និក្ខម ឥតោ’’តិ វិហារា និក្កឌ្ឍិ. ចូឡបន្ថកោ ពុទ្ធសាសនេ សិនេហេន គិហិភាវំ ន បត្ថេតិ.

តស្មិញ្ច កាលេ មហាបន្ថកោ ភត្តុទ្ទេសកោ អហោសិ. ជីវកោ កោមារភច្ចោ ពហុំ មាលាគន្ធវិលេបនំ អាទាយ អត្តនោ អម្ពវនំ គន្ត្វា សត្ថារំ បូជេត្វា ធម្មំ សុត្វា ឧដ្ឋាយាសនា ទសពលំ វន្ទិត្វា មហាបន្ថកំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘កិត្តកា, ភន្តេ, សត្ថុ សន្តិកេ ភិក្ខូ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘បញ្ចមត្តានិ ភិក្ខុសតានី’’តិ. ‘‘ស្វេ, ភន្តេ, ពុទ្ធប្បមុខានិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ អាទាយ អម្ហាកំ និវេសនេ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ. ‘‘ឧបាសក, ចូឡបន្ថកោ នាម ភិក្ខុ ទន្ធោ អវិរុឡ្ហិធម្មោ, តំ ឋបេត្វា សេសានំ និមន្តនំ សម្បដិច្ឆាមី’’តិ ថេរោ អាហ. តំ សុត្វា ចូឡបន្ថកោ ចិន្តេសិ – ‘‘ថេរោ ឯត្តកានំ ភិក្ខូនំ និមន្តនំ សម្បដិច្ឆន្តោ មំ ពាហិរំ កត្វា សម្បដិច្ឆតិ, និស្សំសយំ មយ្ហំ ភាតិកស្ស មយិ ចិត្តំ ភិន្នំ ភវិស្សតិ, កិំ ទានិ មយ្ហំ ឥមិនា សាសនេន, គិហី ហុត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ ករោន្តោ ជីវិស្សាមី’’តិ? សោ បុនទិវសេ បាតោវ វិព្ភមិតុំ បាយាសិ.

សត្ថា បច្ចូសកាលេយេវ លោកំ វោលោកេន្តោ ឥមំ ការណំ ទិស្វា បឋមតរំ គន្ត្វា ចូឡបន្ថកស្ស គមនមគ្គេ ទ្វារកោដ្ឋកេ ចង្កមន្តោ អដ្ឋាសិ. ចូឡបន្ថកោ គច្ឆន្តោ សត្ថារំ ទិស្វា ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កុហិំ បន ត្វំ, ចូឡបន្ថក, ឥមាយ វេលាយ គច្ឆសី’’តិ អាហ. ‘‘ភាតា មំ, ភន្តេ, និក្កឌ្ឍតិ, តេនាហំ វិព្ភមិតុំ គច្ឆាមី’’តិ. ‘‘ចូឡបន្ថក, តវ បព្ពជ្ជា នាម មម សន្តកា, ភាតរា និក្កឌ្ឍិតោ កស្មា មម សន្តិកំ នាគញ្ឆិ, ឯហិ, កិំ តេ គិហិភាវេន, មម សន្តិកេ ភវិស្សសី’’តិ ចក្កង្កិតតលេន បាណិនា តំ សិរសិ បរាមសិត្វា អាទាយ គន្ត្វា គន្ធកុដិប្បមុខេ និសីទាបេត្វា, ‘‘ចូឡបន្ថក, បុរត្ថាភិមុខោ ហុត្វា ឥមំ បិលោតិកំ ‘រជោហរណំ រជោហរណ’ន្តិ បរិមជ្ជន្តោ ឥធេវ ហោហី’’តិ ឥទ្ធិយា អភិសង្ខតំ បរិសុទ្ធំ បិលោតិកំ ទត្វា កាលេ អារោចិតេ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ជីវកស្ស គេហំ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. ចូឡបន្ថកោបិ សូរិយំ ឱលោកេន្តោ តំ បិលោតិកំ ‘‘រជោហរណំ រជោហរណ’’ន្តិ បរិមជ្ជន្តោ និសីទិ. តស្ស តំ បិលោតិកខណ្ឌំ បរិមជ្ជន្តស្ស កិលិដ្ឋំ អហោសិ. តតោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥទំ បិលោតិកខណ្ឌំ អតិវិយ បរិសុទ្ធំ, ឥមំ បន អត្តភាវំ និស្សាយ បុរិមបកតិំ វិជហិត្វា ឯវំ កិលិដ្ឋំ ជាតំ, អនិច្ចា វត សង្ខារា’’តិ ខយវយំ បដ្ឋបេន្តោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេសិ. សត្ថា ‘‘ចូឡបន្ថកស្ស ចិត្តំ វិបស្សនំ អារុឡ្ហ’’ន្តិ ញត្វា, ‘‘ចូឡបន្ថក, ត្វំ បិលោតិកខណ្ឌមេវ សំកិលិដ្ឋំ ‘រជំ រជ’ន្តិ មា សញ្ញំ ករិ, អព្ភន្តរេ បន តេ រាគរជាទយោ អត្ថិ, តេ ហរាហី’’តិ វត្វា ឱភាសំ វិស្សជ្ជេត្វា បុរតោ និសិន្នោ វិយ បញ្ញាយមានរូបោ ហុត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘រាគោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ,

រាគស្សេតំ អធិវចនំ រជោតិ;

ឯតំ រជ្ជំ វិប្បជហិត្វ ភិក្ខវោ,

វិហរន្តិ តេ វិគតរជស្ស សាសនេ.

‘‘ទោសោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ,

ទោសស្សេតំ អធិវចនំ រជោតិ;

ឯតំ រជំ វិប្បជហិត្វ ភិក្ខវោ,

វិហរន្តិ តេ វិគតរជស្ស សាសនេ.

‘‘មោហោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ,

មោហស្សេតំ អធិវចនំ រជោតិ;

ឯតំ រជំ វិប្បជហិត្វ ភិក្ខវោ,

វិហរន្តិ តេ វិគតរជស្ស សាសនេ’’តិ. (មហានិ. ២០៩);

គាថាបរិយោសានេ ចូឡបន្ថកោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. សហ បដិសម្ភិទាហិយេវស្ស តីណិ បិដកានិ អាគមិំសុ.

សោ កិរ បុព្ពេ រាជា ហុត្វា នគរំ បទក្ខិណំ ករោន្តោ នលាដតោ សេទេ មុច្ចន្តេ បរិសុទ្ធេន សាដកេន នលាដន្តំ បុញ្ឆិ, សាដកោ កិលិដ្ឋោ អហោសិ. សោ ‘‘ឥមំ សរីរំ និស្សាយ ឯវរូបោ បរិសុទ្ធោ សាដកោ បកតិំ ជហិត្វា កិលិដ្ឋោ ជាតោ, អនិច្ចា វត សង្ខារា’’តិ អនិច្ចសញ្ញំ បដិលភិ. តេ ការណេនស្ស រជោហរណមេវ បច្ចយោ ជាតោ.

ជីវកោបិ ខោ កោមារភច្ចោ ទសពលស្ស ទក្ខិណោទកំ ឧបនាមេសិ. សត្ថា ‘‘ននុ, ជីវក, វិហារេ ភិក្ខូ អត្ថី’’តិ ហត្ថេន បត្តំ បិទហិ. មហាបន្ថកោ ‘‘ននុ, ភន្តេ, វិហារេ ភិក្ខូ នត្ថី’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘អត្ថិ, ជីវកា’’តិ អាហ. ជីវកោ ‘‘តេន ហិ ភណេ គច្ឆ, វិហារេ ភិក្ខូនំ អត្ថិភាវំ វា នត្ថិភាវំ វា ត្វញ្ញេវ ជានាហី’’តិ បុរិសំ បេសេសិ. តស្មិំ ខណេ ចូឡបន្ថកោ ‘‘មយ្ហំ ភាតិកោ ‘វិហារេ ភិក្ខូ នត្ថី’តិ ភណតិ, វិហារេ ភិក្ខូនំ អត្ថិភាវមស្ស បកាសេស្សាមី’’តិ សកលំ អម្ពវនំ ភិក្ខូនញ្ញេវ បូរេសិ. ឯកច្ចេ ភិក្ខូ ចីវរកម្មំ ករោន្តិ, ឯកច្ចេ រជនកម្មំ ករោន្តិ, ឯកច្ចេ សជ្ឈាយំ ករោន្តិ. ឯវំ អញ្ញមញ្ញអសទិសំ ភិក្ខុសហស្សំ មាបេសិ. សោ បុរិសោ វិហារេ ពហូ ភិក្ខូ ទិស្វា និវត្តិត្វា, ‘‘អយ្យ, សកលំ អម្ពវនំ ភិក្ខូហិ បរិបុណ្ណ’’ន្តិ ជីវកស្ស អារោចេសិ. ថេរោបិ ខោ តត្ថេវ –

‘‘សហស្សក្ខត្តុមត្តានំ, និម្មិនិត្វាន បន្ថកោ;

និសីទម្ពវនេ រម្មេ, យាវ កាលប្បវេទនា’’តិ.

អថ សត្ថា តំ បុរិសំ អាហ – ‘‘វិហារំ គន្ត្វា ‘សត្ថា ចូឡបន្ថកំ នាម បក្កោសតី’តិ វទេហី’’តិ. តេន គន្ត្វា តថា វុត្តេ, ‘‘អហំ ចូឡបន្ថកោ, អហំ ចូឡបន្ថកោ’’តិ មុខសហស្សំ ឧដ្ឋហិ. សោ បុរិសោ បុន គន្ត្វា, ‘‘សព្ពេបិ កិរ, ភន្តេ, ចូឡបន្ថកាយេវ នាមា’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ គន្ត្វា យោ ‘អហំ ចូឡបន្ថកោ’តិ បឋមំ វទតិ, តំ ហត្ថេ គណ្ហ, អវសេសា អន្តរធាយិស្សន្តី’’តិ. សោ តថា អកាសិ. តាវទេវ សហស្សមត្តា ភិក្ខូ អន្តរធាយិំសុ. ថេរោបិ តេន បុរិសេន សទ្ធិំ អគមាសិ. សត្ថា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ ជីវកំ អាមន្តេសិ – ‘‘ជីវក, ចូឡបន្ថកស្ស បត្តំ គណ្ហាហិ, អយំ តេ អនុមោទនំ ករិស្សតី’’តិ. ជីវកោ តថា អកាសិ. ថេរោ សីហនាទំ នទន្តោ តរុណសីហោ វិយ តីហិ បិដកេហិ សង្ខោភេត្វា អនុមោទនមកាសិ. សត្ថា ឧដ្ឋាយាសនា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ វិហារំ គន្ត្វា ភិក្ខូហិ វត្តេ ទស្សិតេ គន្ធកុដិប្បមុខេ ឋត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស សុគតោវាទំ ទត្វា កម្មដ្ឋានំ កថេត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ ឧយ្យោជេត្វា សុរភិគន្ធវាសិតំ គន្ធកុដិំ បវិសិត្វា ទក្ខិណេន បស្សេន សីហសេយ្យំ ឧបគតោ. អថ សាយន្ហសមយេ ភិក្ខូ ឥតោ ចិតោ ច សមោសរិត្វា រត្តកម្ពលសាណិយា បរិក្ខិត្តា វិយ និសីទិត្វា សត្ថុ គុណកថំ អារភិំសុ, ‘‘អាវុសោ, មហាបន្ថកោ ចូឡបន្ថកស្ស អជ្ឈាសយំ អជានន្តោ ចតូហិ មាសេហិ ឯកំ គាថំ ឧគ្គណ្ហាបេតុំ ន សក្កោតិ, ‘ទន្ធោ អយ’ន្តិ វិហារា និក្កឌ្ឍិ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ បន អត្តនោ អនុត្តរធម្មរាជតាយ ឯកស្មិំយេវស្ស អន្តរភត្តេ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ អទាសិ, តីណិ បិដកានិ សហ បដិសម្ភិទាហិយេវ អាគតានិ, អហោ ពុទ្ធានំ ពលំ នាម មហន្ត’’ន្តិ.

អថ ភគវា ធម្មសភាយំ ឥមំ កថាបវត្តិំ ញត្វា, ‘‘អជ្ជ មយា គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ ពុទ្ធសេយ្យាយ ឧដ្ឋាយ សុរត្តទុបដ្ដំ និវាសេត្វា វិជ្ជុលតំ វិយ កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា រត្តកម្ពលសទិសំ សុគតមហាចីវរំ បារុបិត្វា សុរភិគន្ធកុដិតោ និក្ខម្ម មត្តវរវារណសីហវិជម្ភិតវិលាសេន អនន្តាយ ពុទ្ធលីឡាយ ធម្មសភំ គន្ត្វា អលង្កតមណ្ឌលមាឡមជ្ឈេ សុបញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនំ អភិរុយ្ហ ឆព្ពណ្ណពុទ្ធរំសិយោ វិស្សជ្ជេន្តោ អណ្ណវកុច្ឆិំ ខោភយមានោ យុគន្ធរមត្ថកេ ពាលសូរិយោ វិយ អាសនមជ្ឈេ និសីទិ. សម្មាសម្ពុទ្ធេ បន អាគតមត្តេ ភិក្ខុសង្ឃោ កថំ បច្ឆិន្ទិត្វា តុណ្ហី អហោសិ. សត្ថា មុទុកេន មេត្តចិត្តេន បរិសំ ឱលោកេត្វា, ‘‘អយំ បរិសា អតិវិយ សោភតិ, ឯកស្សបិ ហត្ថកុក្កុច្ចំ វា បាទកុក្កុច្ចំ វា ឧក្កាសិតសទ្ទោ វា ខិបិតសទ្ទោ វា នត្ថិ, សព្ពេបិ ឥមេ ពុទ្ធគារវេន សគារវា, ពុទ្ធតេជេន តជ្ជិតា. មយិ អាយុកប្បម្បិ អកថេត្វា និសិន្នេ បឋមំ កថំ សមុដ្ឋាបេត្វា ន កថេស្សន្តិ. កថាសមុដ្ឋាបនវត្តំ នាម មយាវ ជានិតព្ពំ, អហមេវ បឋមំ កថេស្សាមី’’តិ មធុរេន ព្រហ្មស្សរេន ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា, ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា, កា ច បន វោ អន្តរាកថា វិប្បកតា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ចូឡបន្ថកោ ឥទានេវ ទន្ធោ, បុព្ពេបិ ទន្ធោយេវ. ន កេវលញ្ចស្សាហំ ឥទានេវ អវស្សយោ ជាតោ, បុព្ពេបិ អវស្សយោ អហោសិមេវ. បុព្ពេ បនាហំ ឥមំ លោកិយកុដុម្ពស្ស សាមិកំ អកាសិំ, ឥទានិ លោកុត្តរកុដុម្ពស្សា’’តិ វត្វា តមត្ថំ វិត្ថារតោ សោតុកាមេហិ ភិក្ខូហិ អាយាចិតោ អតីតំ អាហរិ –

‘‘អតីតេ, ភិក្ខវេ, ពារាណសិនគរវាសី ឯកោ មាណវោ តក្កសិលំ គន្ត្វា សិប្បុគ្គហណត្ថាយ ទិសាបាមោក្ខស្ស អាចរិយស្ស ធម្មន្តេវាសិកោ ហុត្វា បញ្ចន្នំ មាណវកសតានំ អន្តរេ អតិវិយ អាចរិយស្ស ឧបការកោ អហោសិ, បាទបរិកម្មាទីនិ សព្ពកិច្ចានិ ករោតិ. ទន្ធតាយ បន កិញ្ចិ ឧគ្គណ្ហិតុំ ន សក្កោ’’តិ. អាចរិយោ ‘‘អយំ មម ពហូបការោ, សិក្ខាបេស្សាមិ ន’’ន្តិ វាយមន្តោបិ កិញ្ចិ សិក្ខាបេតុំ ន សក្កោតិ. សោ ចិរំ វសិត្វា ឯកគាថម្បិ ឧគ្គណ្ហិតុំ អសក្កោន្តោ ឧក្កណ្ឋិត្វា ‘‘គមិស្សាមី’’តិ អាចរិយំ អាបុច្ឆិ. អាចរិយោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ មយ្ហំ ឧបការកោ, បណ្ឌិតភាវមស្ស បច្ចាសីសាមិ, ន នំ កាតុំ សក្កោមិ, អវស្សំ មយា ឥមស្ស បច្ចុបការោ កាតព្ពោ, ឯកមស្ស មន្តំ ពន្ធិត្វា ទស្សាមី’’តិ សោ តំ អរញ្ញំ នេត្វា ‘‘ឃដ្ដេសិ ឃដ្ដេសិ, កិំ ការណា ឃដ្ដេសិ? អហម្បិ តំ ជានាមិ ជានាមី’’តិ ឥមំ មន្តំ ពន្ធិត្វា ឧគ្គណ្ហាបេន្តោ អនេកសតក្ខត្តុំ បរិវត្តាបេត្វា, ‘‘បញ្ញាយតិ តេ’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘អាម, បញ្ញាយតី’’តិ វុត្តេ ‘‘ទន្ធេន នាម វាយាមំ កត្វា បគុណំ កតំ សិប្បំ ន បលាយតី’’តិ ចិន្តេត្វា មគ្គបរិព្ពយំ ទត្វា, ‘‘គច្ឆ, ឥមំ មន្តំ និស្សាយ ជីវិស្សសិ, អបលាយនត្ថាយ បនស្ស និច្ចំ សជ្ឈាយំ ករេយ្យាសី’’តិ វត្វា តំ ឧយ្យោជេសិ. អថស្ស មាតា ពារាណសិយំ សម្បត្តកាលេ ‘‘បុត្តោ មេ សិប្បំ សិក្ខិត្វា អាគតោ’’តិ មហាសក្ការសម្មានំ អកាសិ.

តទា ពារាណសិរាជា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ មេ កាយកម្មាទីសុ កោចិ ទោសោ’’តិ បច្ចវេក្ខន្តោ អត្តនោ អរុច្ចនកំ កិញ្ចិ កម្មំ អទិស្វា ‘‘អត្តនោ វជ្ជំ នាម អត្តនោ ន បញ្ញាយតិ, បរេសំ បញ្ញាយតិ, នាគរានំ បរិគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា សាយំ អញ្ញាតកវេសេន និក្ខមិត្វា, ‘‘សាយមាសំ ភុញ្ជិត្វា និសិន្នមនុស្សានំ កថាសល្លាបោ នាម នានប្បការកោ ហោតិ, ‘សចាហំ អធម្មេន រជ្ជំ ការេមិ, បាបេន អធម្មិកេន រញ្ញា ទណ្ឌពលិអាទីហិ ហតម្ហា’តិ វក្ខន្តិ. ‘សចេ ធម្មេន រជ្ជំ ការេមិ, ទីឃាយុកោ ហោតុ នោ រាជា’តិអាទីនិ វត្វា មម គុណំ កថេស្សន្តី’’តិ តេសំ តេសំ គេហានំ ភិត្តិអនុសារេនេវ វិចរតិ.

តស្មិំ ខណេ ឧមង្គចោរា ទ្វិន្នំ គេហានំ អន្តរេ ឧមង្គំ ភិន្ទន្តិ ឯកឧមង្គេនេវ ទ្វេ គេហានិ បវិសនត្ថាយ. រាជា តេ ទិស្វា គេហច្ឆាយាយ អដ្ឋាសិ. តេសំ ឧមង្គំ ភិន្ទិត្វា គេហំ បវិសិត្វា ភណ្ឌកំ ឱលោកិតកាលេ មាណវោ បពុជ្ឈិត្វា តំ មន្តំ សជ្ឈាយន្តោ ‘‘ឃដ្ដេសិ ឃដ្ដេសិ, កិំ ការណា ឃដ្ដេសិ? អហម្បិ តំ ជានាមិ ជានាមី’’តិ អាហ. តេ តំ សុត្វា, ‘‘ឥមិនា កិរម្ហា ញាតា, ឥទានិ នោ នាសេស្សតី’’តិ និវត្ថវត្ថានិបិ ឆឌ្ឌេត្វា ភីតា សម្មុខសម្មុខដ្ឋានេនេវ បលាយិំសុ. រាជា តេ បលាយន្តេ ទិស្វា ឥតរស្ស ច មន្តសជ្ឈាយនសទ្ទំ សុត្វា គេហញ្ញេវ វវត្ថបេត្វា នាគរានំ បរិគ្គណ្ហិត្វា និវេសនំ បាវិសិ. សោ វិភាតាយ បន រត្តិយា បាតោវេកំ បុរិសំ បក្កោសិត្វា អាហ – ‘‘គច្ឆ ភណេ, អសុកវីថិយំ នាម យស្មិំ គេហេ ឧមង្គោ ភិន្នោ, តត្ថ តក្កសិលតោ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អាគតមាណវោ អត្ថិ, តំ អានេហី’’តិ. សោ គន្ត្វា ‘‘រាជា តំ បក្កោសតី’’តិ វត្វា មាណវំ អានេសិ. អថ នំ រាជា អាហ – ‘‘ត្វំ, តាត, តក្កសិលតោ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អាគតមាណវោ’’តិ? ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘អម្ហាកម្បិ តំ សិប្បំ ទេហី’’តិ. ‘‘សាធុ, ទេវ, សមានាសនេ និសីទិត្វា គណ្ហាហី’’តិ. រាជាបិ តថា កត្វា មន្តំ គហេត្វា ‘‘អយំ តេ អាចរិយភាគោ’’តិ សហស្សំ អទាសិ.

តទា សេនាបតិ រញ្ញោ កប្បកំ អាហ – ‘‘កទា រញ្ញោ មស្សុំ ករិស្សសី’’តិ? ‘‘ស្វេ វា បរសុវេ វា’’តិ. សោ តស្ស សហស្សំ ទត្វា ‘‘កិច្ចំ មេ អត្ថី’’តិ វត្វា, ‘‘កិំ, សាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘រញ្ញោ មស្សុកម្មំ ករោន្តោ វិយ ហុត្វា ខុរំ អតិវិយ បហំសិត្វា គលនាឡិំ ឆិន្ទ, ត្វំ សេនាបតិ ភវិស្សសិ, អហំ រាជា’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា រញ្ញោ មស្សុកម្មករណទិវសេ គន្ធោទកេន មស្សុំ តេមេត្វា ខុរំ បហំសិត្វា នលាដន្តេ គហេត្វា, ‘‘ខុរោ ថោកំ កុណ្ឋធារោ, ឯកប្បហារេនេវ គលនាឡិំ ឆិន្ទិតុំ វដ្ដតី’’តិ បុន ឯកមន្តំ ឋត្វា ខុរំ បហំសិ. តស្មិំ ខណេ រាជា អត្តនោ មន្តំ សរិត្វា សជ្ឈាយំ ករោន្តោ ‘‘ឃដ្ដេសិ ឃដ្ដេសិ, កិំ ការណា ឃដ្ដេសិ? អហម្បិ តំ ជានាមិ ជានាមី’’តិ អាហ. ន្ហាបិតស្ស នលាដតោ សេទា មុច្ចិំសុ. សោ ‘‘ជានាតិ មម ការណំ រាជា’’តិ ភីតោ ខុរំ ភូមិយំ ខិបិត្វា បាទមូលេ ឧរេន និបជ្ជិ. រាជានោ នាម ឆេកា ហោន្តិ, តេន តំ ឯវមាហ – ‘‘អរេ, ទុដ្ឋ, ន្ហាបិត, ‘ន មំ រាជា ជានាតី’តិ សញ្ញំ ករោសី’’តិ. ‘‘អភយំ មេ ទេហិ, ទេវា’’តិ. ‘‘ហោតុ, មា ភាយិ, កថេហី’’តិ. សេនាបតិ មេ, ទេវ, សហស្សំ ទត្វា, ‘‘រញ្ញោ មស្សុំ ករោន្តោ វិយ គលនាឡិំ ឆិន្ទ, អហំ រាជា ហុត្វា តំ សេនាបតិំ ករិស្សាមី’’តិ អាហាតិ. រាជា តំ សុត្វា ‘‘អាចរិយំ មេ និស្សាយ ជីវិតំ លទ្ធ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា សេនាបតិំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘អម្ភោ, សេនាបតិ, កិំ នាម តយា មម សន្តិកា ន លទ្ធំ, ឥទានិ តំ ទដ្ឋុំ ន សក្កោមិ, មម រដ្ឋា និក្ខមាហី’’តិ តំ រដ្ឋា បព្ពាជេត្វា អាចរិយំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘អាចរិយ, តំ និស្សាយ មយា ជីវិតំ លទ្ធ’’ន្តិ វត្វា មហន្តំ សក្ការំ ករិត្វា តស្ស សេនាបតិដ្ឋានំ អទាសិ. ‘‘សោ តទា ចូឡបន្ថកោ អហោសិ, សត្ថា ទិសាបាមោក្ខោ អាចរិយោ’’តិ.

សត្ថា ឥមំ អតីតំ អាហរិត្វា, ‘‘ឯវំ, ភិក្ខវេ, បុព្ពេបិ ចូឡបន្ថកោ ទន្ធោយេវ អហោសិ, តទាបិស្សាហំ អវស្សយោ ហុត្វា តំ លោកិយកុដុម្ពេ បតិដ្ឋាបេសិ’’ន្តិ វត្វា បុន ឯកទិវសំ ‘‘អហោ សត្ថា ចូឡបន្ថកស្ស អវស្សយោ ជាតោ’’តិ កថាយ សមុដ្ឋិតាយ ចូឡសេដ្ឋិជាតកេ អតីតវត្ថុំ កថេត្វា –

‘‘អប្បកេនាបិ មេធាវី, បាភតេន វិចក្ខណោ;

សមុដ្ឋាបេតិ អត្តានំ, អណុំ អគ្គិំវ សន្ធម’’ន្តិ. (ជា. ១.១.៤) –

គាថំ វត្វា, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវាហំ ឥមស្ស អវស្សយោ ជាតោ, បុព្ពេបិ អវស្សយោ អហោសិមេវ. បុព្ពេ បនាហំ ឥមំ លោកិយកុដុម្ពស្ស សាមិកំ អកាសិំ, ឥទានិ លោកុត្តរកុដុម្ពស្ស. តទា ហិ ចូឡន្តេវាសិកោ ចូឡបន្ថកោ អហោសិ, ចូឡសេដ្ឋិ បន បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ នក្ខត្តកោវិទោ អហមេវា’’តិ ជាតកំ សមោធានេសិ.

បុនេកទិវសំ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, ‘‘អាវុសោ, ចូឡបន្ថកោ ចតូហិ មាសេហិ ចតុប្បទំ គាថំ គហេតុំ អសក្កោន្តោបិ វីរិយំ អនោស្សជ្ជិត្វាវ អរហត្តេ បតិដ្ឋិតោ, ឥទានិ លោកុត្តរធម្មកុដុម្ពស្ស សាមិកោ ជាតោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា, ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, មម សាសនេ អារទ្ធវីរិយោ ភិក្ខុ លោកុត្តរធម្មស្ស សាមិកោ ហោតិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

២៥.

‘‘ឧដ្ឋានេនប្បមាទេន, សំយមេន ទមេន ច;

ទីបំ កយិរាថ មេធាវី, យំ ឱឃោ នាភិកីរតី’’តិ.

តត្ថ ទីបំ កយិរាថាតិ វីរិយសង្ខាតេន ឧដ្ឋានេន, សតិយា អវិប្បវាសាការសង្ខាតេន អប្បមាទេន, ចតុបារិសុទ្ធិសីលសង្ខាតេន សំយមេន, ឥន្ទ្រិយទមេន ចាតិ ឥមេហិ ការណភូតេហិ ចតូហិ ធម្មេហិ ធម្មោជបញ្ញាយ សមន្នាគតោ មេធាវី ឥមស្មិំ អតិវិយ ទុល្លភបតិដ្ឋតាយ អតិគម្ភីរេ សំសារសាគរេ អត្តនោ បតិដ្ឋានភូតំ អរហត្តផលំ ទីបំ កយិរាថ ករេយ្យ, កាតុំ សក្កុណេយ្យាតិ អត្ថោ. កីទិសំ? យំ ឱឃោ នាភិកីរតីតិ យំ ចតុព្ពិធោបិ កិលេសោឃោ អភិកិរិតុំ វិទ្ធំសេតុំ ន សក្កោតិ. ន ហិ សក្កា អរហត្តំ ឱឃេន អភិកិរិតុន្តិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. ឯវំ ទេសនា សម្បត្តបរិសាយ សាត្ថិកា ជាតាតិ.

ចូឡបន្ថកត្ថេរវត្ថុ តតិយំ.

៤. ពាលនក្ខត្តសង្ឃុដ្ឋវត្ថុ

បមាទមនុយុញ្ជន្តីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ពាលនក្ខត្តំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ សាវត្ថិយំ ពាលនក្ខត្តំ នាម សង្ឃុដ្ឋំ. តស្មិំ នក្ខត្តេ ពាលា ទុម្មេធិនោ ជនា ឆារិកាយ ចេវ គោមយេន ច សរីរំ មក្ខេត្វា សត្តាហំ អសព្ភំ ភណន្តា វិចរន្តិ. កិញ្ចិ ញាតិ សុហជ្ជំ វា បព្ពជិតំ វា ទិស្វា លជ្ជន្តា នាម នត្ថិ. ទ្វារេ ទ្វារេ ឋត្វា អសព្ភំ ភណន្តិ. មនុស្សា តេសំ អសព្ភំ សោតុំ អសក្កោន្តា យថាពលំ អឌ្ឍំ វា បាទំ វា កហាបណំ វា បេសេន្តិ. តេ តេសំ ទ្វារេ លទ្ធំ លទ្ធំ គហេត្វា បក្កមន្តិ. តទា បន សាវត្ថិយំ បញ្ច កោដិមត្តា អរិយសាវកា វសន្តិ, តេ សត្ថុ សន្តិកំ សាសនំ បេសយិំសុ – ‘‘ភគវា, ភន្តេ, សត្តាហំ ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ នគរំ អប្បវិសិត្វា វិហារេយេវ ហោតូ’’តិ. តញ្ច បន សត្តាហំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស វិហារេយេវ យាគុភត្តាទីនិ សម្បាទេត្វា បហិណិំសុ, សយម្បិ គេហា ន និក្ខមិំសុ. តេ នក្ខត្តេ បន បរិយោសិតេ អដ្ឋមេ ទិវសេ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា នគរំ បវេសេត្វា មហាទានំ ទត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នា, ‘‘ភន្តេ, អតិទុក្ខេន នោ សត្ត ទិវសានិ អតិក្កន្តានិ, ពាលានំ អសព្ភានិ សុណន្តានំ កណ្ណា ភិជ្ជនាការប្បត្តា ហោន្តិ, កោចិ កស្សចិ ន លជ្ជតិ, តេន មយំ តុម្ហាកំ អន្តោនគរំ បវិសិតុំ នាទម្ហ, មយម្បិ គេហតោ ន និក្ខមិម្ហា’’តិ អាហំសុ. សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា, ‘‘ពាលានំ ទុម្មេធានំ កិរិយា នាម ឯវរូបា ហោតិ, មេធាវិនោ បន ធនសារំ វិយ អប្បមាទំ រក្ខិត្វា អមតមហានិព្ពានសម្បត្តិំ បាបុណន្តី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

២៦.

‘‘បមាទមនុយុញ្ជន្តិ, ពាលា ទុម្មេធិនោ ជនា;

អប្បមាទញ្ច មេធាវី, ធនំ សេដ្ឋំវ រក្ខតិ.

២៧.

‘‘មា បមាទមនុយុញ្ជេថ, មា កាមរតិសន្ថវំ;

អប្បមត្តោ ហិ ឈាយន្តោ, បប្បោតិ វិបុលំ សុខ’’ន្តិ.

តត្ថ ពាលាតិ ពាល្យេន សមន្នាគតា ឥធលោកបរលោកត្ថំ អជានន្តា. ទុម្មេធិនោតិ និប្បញ្ញា. តេ បមាទេ អាទីនវំ អបស្សន្តា បមាទំ អនុយុញ្ជន្តិ បវត្តេន្តិ, បមាទេន កាលំ វីតិនាមេន្តិ. មេធាវីតិ ធម្មោជបញ្ញាយ សមន្នាគតោ បន បណ្ឌិតោ កុលវំសាគតំ សេដ្ឋំ ឧត្តមំ សត្តរតនធនំ វិយ អប្បមាទំ រក្ខតិ. យថា ហិ ឧត្តមំ ធនំ និស្សាយ ‘‘កាមគុណសម្បត្តិំ បាបុណិស្សាម, បុត្តទារំ បោសេស្សាម, បរលោកគមនមគ្គំ សោធេស្សាមា’’តិ ធនេ អានិសំសំ បស្សន្តា តំ រក្ខន្តិ, ឯវំ បណ្ឌិតោបិ អប្បមត្តោ ‘‘បឋមជ្ឈានាទីនិ បដិលភិស្សាមិ, មគ្គផលាទីនិ បាបុណិស្សាមិ, តិស្សោ វិជ្ជា, ឆ អភិញ្ញា សម្បាទេស្សាមី’’តិ អប្បមាទេ អានិសំសំ បស្សន្តោ ធនំ សេដ្ឋំវ អប្បមាទំ រក្ខតីតិ អត្ថោ. មា បមាទន្តិ តស្មា តុម្ហេ មា បមាទមនុយុញ្ជេថ មា បមាទេន កាលំ វីតិនាមយិត្ថ. មា កាមរតិសន្ថវន្តិ វត្ថុកាមកិលេសកាមេសុ រតិសង្ខាតំ តណ្ហាសន្ថវម្បិ មា អនុយុញ្ជេថ មា ចិន្តយិត្ថ មា បដិលភិត្ថ. អប្បមត្តោ ហីតិ ឧបដ្ឋិតស្សតិតាយ ហិ អប្បមត្តោ ឈាយន្តោ បុគ្គលោ វិបុលំ ឧឡារំ និព្ពានសុខំ បាបុណាតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ.

ពាលនក្ខត្តសង្ឃុដ្ឋវត្ថុ ចតុត្ថំ.

៥. មហាកស្សបត្ថេរវត្ថុ

បមាទំ អប្បមាទេនាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាកស្សបត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ ទិវសេ ថេរោ បិប្ផលិគុហាយំ វិហរន្តោ រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា បមត្តេ ច អប្បមត្តេ ច ឧទកបថវីបព្ពតាទីសុ ចវនកេ ឧបបជ្ជនកេ ច សត្តេ ទិព្ពេន ចក្ខុនា ឱលោកេន្តោ និសីទិ. សត្ថា ជេតវនេ និសិន្នកោវ ‘‘កេន នុ ខោ វិហារេន អជ្ជ មម បុត្តោ កស្សបោ វិហរតី’’តិ ទិព្ពេន ចក្ខុនា ឧបធារេន្តោ ‘‘សត្តានំ ចុតូបបាតំ ឱលោកេន្តោ វិហរតី’’តិ ញត្វា ‘‘សត្តានំ ចុតូបបាតោ នាម ពុទ្ធញាណេនបិ អបរិច្ឆិន្នោ, មាតុកុច្ឆិយំ បដិសន្ធិំ គហេត្វា មាតាបិតរោ អជានាបេត្វា ចវនសត្តានំ បរិច្ឆេទោ កាតុំ ន សក្កា, តេ ជានិតុំ តវ អវិសយោ, កស្សប, អប្បមត្តកោ តវ វិសយោ, សព្ពសោ បន ចវន្តេ ច ឧបបជ្ជន្តេ ច ជានិតុំ បស្សិតុំ ពុទ្ធានមេវ វិសយោ’’តិ វត្វា ឱភាសំ ផរិត្វា សម្មុខេ និសិន្នោ វិយ ហុត្វា ឥមំ គាថមាហ –

២៨.

‘‘បមាទំ អប្បមាទេន, យទា នុទតិ បណ្ឌិតោ;

បញ្ញាបាសាទមារុយ្ហ, អសោកោ សោកិនិំ បជំ;

បព្ពតដ្ឋោវ ភូមដ្ឋេ, ធីរោ ពាលេ អវេក្ខតី’’តិ.

តត្ថ នុទតីតិ យថា នាម បោក្ខរណិំ បវិសន្តំ នវោទកំ បុរាណោទកំ ខោភេត្វា តស្សោកាសំ អទត្វា តំ អត្តនោ មត្ថកមត្ថកេន បលាយន្តំ នុទតិ នីហរតិ, ឯវមេវ បណ្ឌិតោ អប្បមាទលក្ខណំ ព្រូហេន្តោ បមាទស្សោកាសំ អទត្វា យទា អប្បមាទវេគេន តំ នុទតិ នីហរតិ, អថ សោ បនុន្នបមាទោ អច្ចុគ្គតត្ថេន បរិសុទ្ធំ ទិព្ពចក្ខុសង្ខាតំ បញ្ញាបាសាទំ តស្ស អនុច្ឆវិកំ បដិបទំ បូរេន្តោ តាយ បដិបទាយ និស្សេណិយា បាសាទំ វិយ អារុយ្ហ បហីនសោកសល្លតាយ អសោកោ, អប្បហីនសោកសល្លតាយ សោកិនិំ បជំ សត្តនិកាយំ ចវមានញ្ចេវ ឧបបជ្ជមានញ្ច ទិព្ពចក្ខុនា អវេក្ខតិ បស្សតិ. យថា កិំ? បព្ពតដ្ឋោវ ភូមដ្ឋេតិ បព្ពតមុទ្ធនិ ឋិតោ ភូមិយំ ឋិតេ, ឧបរិបាសាទេ វា បន ឋិតោ បាសាទបរិវេណេ ឋិតេ អកិច្ឆេន អវេក្ខតិ, តថា សោបិ ធីរោ បណ្ឌិតោ មហាខីណាសវោ អសមុច្ឆិន្នវដ្ដពីជេ ពាលេ ចវន្តេ ច ឧបបជ្ជន្តេ ច អកិច្ឆេន អវេក្ខតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ សច្ឆិករិំសូតិ.

មហាកស្សបត្ថេរវត្ថុ បញ្ចមំ.

៦. បមត្តាបមត្តទ្វេសហាយកវត្ថុ

អប្បមត្តោ បមត្តេសូតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ទ្វេ សហាយកេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

តេ កិរ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អារញ្ញកវិហារំ បវិសិំសុ. តេសុ ឯកោ កិរ កាលស្សេវ ទារូនិ អាហរិត្វា អង្គារកបល្លំ សជ្ជេត្វា ទហរសាមណេរេហិ សទ្ធិំ សល្លបន្តោ បឋមយាមំ វិសិព្ពមានោ និសីទតិ. ឯកោ អប្បមត្តោ សមណធម្មំ ករោន្តោ ឥតរំ ឱវទតិ, ‘‘អាវុសោ, មា ឯវំ ករិ, បមត្តស្ស ហិ ចត្តារោ អបាយា សកឃរសទិសា. ពុទ្ធា នាម សាឋេយ្យេន អារាធេតុំ ន សក្កា’’តិ សោ តស្សោវាទំ ន សុណាតិ. ឥតរោ ‘‘នាយំ វចនក្ខមោ’’តិ តំ អវត្វា អប្បមត្តោវ សមណធម្មមកាសិ. អលសត្ថេរោបិ បឋមយាមេ វិសិព្ពេត្វា ឥតរស្ស ចង្កមិត្វា គព្ភំ បវិដ្ឋកាលេ បវិសិត្វា, ‘‘មហាកុសីត, ត្វំ និបជ្ជិត្វា សយនត្ថាយ អរញ្ញំ បវិដ្ឋោសិ, កិំ ពុទ្ធានំ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ឧដ្ឋាយ សមណធម្មំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានំ បវិសិត្វា និបជ្ជិត្វា សុបតិ. ឥតរោបិ មជ្ឈិមយាមេ វិស្សមិត្វា បច្ឆិមយាមេ បច្ចុដ្ឋាយ សមណធម្មំ ករោតិ. សោ ឯវំ អប្បមត្តោ វិហរន្តោ ន ចិរស្សេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. ឥតរោ បមាទេនេវ កាលំ វីតិនាមេសិ. តេ វុដ្ឋវស្សា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. សត្ថា តេហិ សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា, ‘‘កច្ចិ, ភិក្ខវេ, អប្បមត្តា សមណធម្មំ ករិត្ថ, កច្ចិ វោ បព្ពជិតកិច្ចំ មត្ថកំ បត្ត’’ន្តិ បុច្ឆិ. បឋមំ បមត្តោ ភិក្ខុ អាហ – ‘‘កុតោ, ភន្តេ, ឯតស្ស អប្បមាទោ, គតកាលតោ បដ្ឋាយ និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តោ កាលំ វីតិនាមេសី’’តិ. ‘‘ត្វំ បន ភិក្ខូ’’តិ. ‘‘អហំ, ភន្តេ, កាលស្សេវ ទារូនិ អាហរិត្វា អង្គារកបល្លំ សជ្ជេត្វា បឋមយាមេ វិសិព្ពេន្តោ និសីទិត្វា អនិទ្ទាយន្តោវ កាលំ វីតិនាមេសិ’’ន្តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ត្វំ បមត្តោ កាលំ វីតិនាមេត្វា ‘អប្បមត្តោម្ហី’តិ វទសិ, អប្បមត្តំ បន បមត្តំ ករោសី’’តិ អាហ. បុន បមាទេ ទោសេ, អប្បមាទេ អានិសំសេ បកាសេតុំ, ‘‘ត្វំ មម បុត្តស្ស សន្តិកេ ជវច្ឆិន្នោ ទុព្ពលស្សោ វិយ, ឯស បន តវ សន្តិកេ សីឃជវស្សោ វិយា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

២៩.

‘‘អប្បមត្តោ បមត្តេសុ, សុត្តេសុ ពហុជាគរោ;

អពលស្សំវ សីឃស្សោ, ហិត្វា យាតិ សុមេធសោ’’តិ.

តត្ថ អប្បមត្តោតិ សតិវេបុល្លប្បត្តតាយ អប្បមាទសម្បន្នេ ខីណាសវោ. បមត្តេសូតិ សតិវោសគ្គេ ឋិតេសុ សត្តេសុ. សុត្តេសូតិ សតិជាគរិយាភាវេន សព្ពិរិយាបថេសុ និទ្ទាយន្តេសុ. ពហុជាគរោតិ មហន្តេ សតិវេបុល្លេ ជាគរិយេ ឋិតោ. អពលស្សំវាតិ កុណ្ឋបាទំ ឆិន្នជវំ ទុព្ពលស្សំ សីឃជវោ សិន្ធវាជានីយោ វិយ. សុមេធសោតិ ឧត្តមបញ្ញោ. តថារូបំ បុគ្គលំ អាគមេនបិ អធិគមេនបិ ហិត្វា យាតិ. មន្ទបញ្ញស្មិញ្ហិ ឯកំ សុត្តំ គហេតុំ វាយមន្តេយេវ សុមេធសោ ឯកំ វគ្គំ គណ្ហាតិ, ឯវំ តាវ អាគមេន ហិត្វា យាតិ. មន្ទបញ្ញេ បន រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានានិ កាតុំ វាយមន្តេយេវ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គហេត្វា សជ្ឈាយន្តេយេវ ច សុមេធសោ បុព្ពភាគេបិ បរេន កតំ រត្តិដ្ឋានំ វា ទិវាដ្ឋានំ វា បវិសិត្វា កម្មដ្ឋានំ សម្មសន្តោ សព្ពកិលេសេ ខេបេត្វា នេវ លោកុត្តរធម្មេ ហត្ថគតេ ករោតិ, ឯវំ អធិគមេនបិ ហិត្វា យាតិ. វដ្ដេ បន នំ ហិត្វា ឆឌ្ឌេត្វា វដ្ដតោ និស្សរន្តោ យាតិយេវាតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

បមត្តាបមត្តទ្វេសហាយកវត្ថុ ឆដ្ឋំ.

៧. មឃវត្ថុ

អប្បមាទេន មឃវាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេសាលិយំ ឧបនិស្សាយ កូដាគារសាលាយំ វិហរន្តោ សក្កំ ទេវរាជានំ អារព្ភ កថេសិ.

វេសាលិយញ្ហិ មហាលិ នាម លិច្ឆវី វសតិ, សោ តថាគតស្ស សក្កបញ្ហសុត្តន្តទេសនំ (ទី. និ. ២.៣៤៤ អាទយោ) សុត្វា ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ សក្កសម្បត្តិំ មហតិំ កត្វា កថេសិ, ‘ទិស្វា នុ ខោ កថេសិ, ឧទាហុ អទិស្វា. ជានាតិ នុ ខោ សក្កំ, ឧទាហុ នោ’តិ បុច្ឆិស្សាមិ ន’’ន្តិ ចិន្តេសិ. អថ ខោ, មហាលិ, លិច្ឆវី យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ, ឧបសង្កមិត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ, ឯកមន្តំ និសិន្នោ ខោ, មហាលិ, លិច្ឆវី ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘ទិដ្ឋោ ខោ, ភន្តេ, ភគវតា សក្កោ ទេវានមិន្ទោ’’តិ? ‘‘ទិដ្ឋោ ខោ មេ, មហាលិ, សក្កោ ទេវានមិន្ទោ’’តិ. ‘‘សោ ហិ នុន, ភន្តេ, សក្កបតិរូបកោ ភវិស្សតិ. ទុទ្ទសោ ហិ, ភន្តេ, សក្កោ ទេវានមិន្ទោ’’តិ. ‘‘សក្កញ្ច ខ្វាហំ, មហាលិ, បជានាមិ សក្កករណេ ច ធម្មេ, យេសំ ធម្មានំ សមាទិន្នត្តា សក្កោ សក្កត្តំ អជ្ឈគា, តញ្ច បជានាមិ’’.

សក្កោ, មហាលិ, ទេវានមិន្ទោ បុព្ពេ មនុស្សភូតោ សមានោ មឃោ នាម មាណវោ អហោសិ, តស្មា ‘‘មឃវា’’តិ វុច្ចតិ.

សក្កោ, មហាលិ, ទេវានមិន្ទោ បុព្ពេ មនុស្សភូតោ សមានោ បុរេ ទានំ អទាសិ, តស្មា ‘‘បុរិន្ទទោ’’តិ វុច្ចតិ.

សក្កោ, មហាលិ, ទេវានមិន្ទោ បុព្ពេ មនុស្សភូតោ សមានោ សក្កច្ចំ ទានំ អទាសិ, តស្មា ‘‘សក្កោ’’តិ វុច្ចតិ.

សក្កោ, មហាលិ, ទេវានមិន្ទោ បុព្ពេ មនុស្សភូតោ សមានោ អាវសថំ អទាសិ, តស្មា ‘‘វាសវោ’’តិ វុច្ចតិ.

សក្កោ, មហាលិ, ទេវានមិន្ទោ សហស្សម្បិ អត្ថំ មុហុត្តេន ចិន្តេតិ, តស្មា ‘‘សហស្សក្ខោ’’តិ វុច្ចតិ.

សក្កស្ស, មហាលិ, ទេវានមិន្ទស្ស សុជា នាម អសុរកញ្ញា, បជាបតិ, តស្មា ‘‘សុជម្បតី’’តិ វុច្ចតិ.

សក្កោ, មហាលិ, ទេវានមិន្ទោ ទេវានំ តាវតិំសានំ ឥស្សរិយាធិបច្ចំ រជ្ជំ ការេតិ, តស្មា ‘‘ទេវានមិន្ទោ’’តិ វុច្ចតិ.

សក្កស្ស, មហាលិ, ទេវានមិន្ទស្ស បុព្ពេ មនុស្សភូតស្ស សត្ត វតបទានិ សមត្តានិ សមាទិន្នានិ អហេសុំ, យេសំ សមាទិន្នត្តា សក្កោ សក្កត្តំ អជ្ឈគា. កតមានិ សត្ត វតបទានិ? យាវជីវំ មាតាបេត្តិភរោ អស្សំ, យាវជីវំ កុលេ ជេដ្ឋាបចាយី អស្សំ, យាវជីវំ សណ្ហវាចោ អស្សំ, យាវជីវំ អបិសុណវាចោ អស្សំ, យាវជីវំ វិគតមលមច្ឆេរេន ចេតសា អគារំ អជ្ឈាវសេយ្យំ, មុត្តចាគោ បយតបាណិ វោសគ្គរតោ យាចយោគោ ទានសំវិភាគរតោ អស្សំ. យាវជីវំ សច្ចវាចោ អស្សំ, យាវជីវំ អក្កោធនោ អស្សំ, ‘‘សចេបិ មេ កោធោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, ខិប្បមេវ ន បដិវិនេយ្យ’’ន្តិ. សក្កស្ស, មហាលិ, ទេវានមិន្ទស្ស បុព្ពេ មនុស្សភូតស្ស ឥមានិ សត្ត វតបទានិ សមត្តានិ សមាទិន្នានិ អហេសុំ, យេសំ សមាទិន្នត្តា សក្កោ សក្កត្តំ អជ្ឈគាតិ.

‘‘មាតាបេត្តិភរំ ជន្តុំ, កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិនំ;

សណ្ហំ សខិលសម្ភាសំ, បេសុណេយ្យប្បហាយិនំ.

‘‘មច្ឆេរវិនយេ យុត្តំ, សច្ចំ កោធាភិភុំ នរំ;

តំ វេ ទេវា តាវតិំសា, អាហុ សប្បុរិសោ ឥតី’’តិ. (សំ. និ. ១.២៥៧) –

ឥទំ, មហាលិ, សក្កេន មឃមាណវកាលេ កតកម្មន្តិ វត្វា បុន តេន ‘‘កថំ, ភន្តេ, មឃមាណវោ បដិបជ្ជី’’តិ? តស្ស បដិបត្តិំ វិត្ថារតោ សោតុកាមេន បុដ្ឋោ ‘‘តេន ហិ, មហាលិ, សុណាហី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ មគធរដ្ឋេ មចលគាមេ មឃោ នាម មាណវោ គាមកម្មករណដ្ឋានំ គន្ត្វា អត្តនោ ឋិតដ្ឋានំ បាទន្តេន បំសុំ វិយូហិត្វា រមណីយំ កត្វា អដ្ឋាសិ. អបរោ តំ ពាហុនា បហរិត្វា តតោ អបនេត្វា សយំ តត្ថ អដ្ឋាសិ. សោ តស្ស អកុជ្ឈិត្វាវ អញ្ញំ ឋានំ រមណីយំ កត្វា ឋិតោ. តតោបិ នំ អញ្ញោ អាគន្ត្វា ពាហុនា បហរិត្វា អបនេត្វា សយំ អដ្ឋាសិ. សោ តស្សបិ អកុជ្ឈិត្វាវ អញ្ញំ ឋានំ រមណីយំ កត្វា ឋិតោ, ឥតិ តំ គេហតោ និក្ខន្តា និក្ខន្តា បុរិសា ពាហុនា បហរិត្វា ឋិតឋិតដ្ឋានតោ អបនេសុំ. សោ ‘‘សព្ពេបេតេ មំ និស្សាយ សុខិតា ជាតា, ឥមិនា កម្មេន មយ្ហំ សុខទាយកេន បុញ្ញកម្មេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេត្វា, បុនទិវសេ កុទាលំ អាទាយ ខលមណ្ឌលមត្តំ ឋានំ រមណីយំ អកាសិ. សព្ពេ គន្ត្វា តត្ថេវ អដ្ឋំសុ. អថ នេសំ សីតសមយេ អគ្គិំ កត្វា អទាសិ, គិម្ហកាលេ ឧទកំ. តតោ ‘‘រមណីយំ ឋានំ នាម សព្ពេសំ បិយំ, កស្សចិ អប្បិយំ នាម នត្ថិ, ឥតោ បដ្ឋាយ មយា មគ្គំ សមំ ករោន្តេន វិចរិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា, បាតោវ និក្ខមិត្វា, មគ្គំ សមំ ករោន្តោ ឆិន្ទិត្វា, ហរិតព្ពយុត្តកា រុក្ខសាខា ហរន្តោ វិចរតិ. អថ នំ អបរោ ទិស្វា អាហ – ‘‘សម្ម, កិំ ករោសី’’តិ? ‘‘មយ្ហំ សគ្គគាមិនំ មគ្គំ ករោមិ, សម្មា’’តិ. ‘‘តេន ហិ អហម្បិ តេ សហាយោ ហោមី’’តិ. ‘‘ហោហិ, សម្ម, សគ្គោ នាម ពហូនម្បិ មនាបោ សុខពហុលោ’’តិ. តតោ បដ្ឋាយ ទ្វេ ជនា អហេសុំ. តេ ទិស្វា តថេវ បុច្ឆិត្វា ច សុត្វា ច អបរោបិ តេសំ សហាយោ ជាតោ, ឯវំ អបរោបិ អបរោបីតិ សព្ពេបិ តេត្តិំស ជនា ជាតា. តេ សព្ពេបិ កុទាលាទិហត្ថា មគ្គំ សមំ ករោន្តា ឯកយោជនទ្វិយោជនមត្តដ្ឋានំ គច្ឆន្តិ.

តេ ទិស្វា គាមភោជកោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ មនុស្សា អយោគេ យុត្តា, សចេ ឥមេ អរញ្ញតោ មច្ឆមំសាទីនិ វា អាហរេយ្យុំ. សុរំ វា កត្វា បិវេយ្យុំ, អញ្ញំ វា តាទិសំ កម្មំ ករេយ្យុំ, អហម្បិ កិញ្ចិ កិញ្ចិ លភេយ្យ’’ន្តិ. អថ នេ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘កិំ ករោន្តា វិចរថា’’តិ? ‘‘សគ្គមគ្គំ, សាមី’’តិ. ‘‘ឃរាវាសំ វសន្តេហិ នាម ឯវំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, អរញ្ញតោ មច្ឆមំសាទីនិ អាហរិតុំ, សុរំ កត្វា បាតុំ, នានប្បការេ ច កម្មន្តេ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. តេ តស្ស វចនំ បដិក្ខិបិំសុ, ឯវំ បុនប្បុនំ វុច្ចមានាបិ បដិក្ខិបិំសុយេវ. សោ កុជ្ឈិត្វា ‘‘នាសេស្សាមិ នេ’’តិ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ចោរេ តេ, ទេវ, វគ្គពន្ធនេន វិចរន្តេ បស្សាមី’’តិ វត្វា, ‘‘គច្ឆ, តេ គហេត្វា អានេហី’’តិ វុត្តេ តថា កត្វា សព្ពេ តេ ពន្ធិត្វា អានេត្វា រញ្ញោ ទស្សេសិ. រាជា អវីមំសិត្វាវ ‘‘ហត្ថិនា មទ្ទាបេថា’’តិ អាណាបេសិ. មឃោ សេសានំ ឱវាទមទាសិ – ‘‘សម្មា, ឋបេត្វា មេត្តំ អញ្ញោ អម្ហាកំ អវស្សយោ នត្ថិ, តុម្ហេ កត្ថចិ កោបំ អកត្វា រញ្ញេ ច គាមភោជកេ ច មទ្ទនហត្ថិម្ហិ ច អត្តនិ ច មេត្តចិត្តេន សមចិត្តាវ ហោថា’’តិ. តេ តថា ករិំសុ. អថ នេសំ មេត្តានុភាវេន ហត្ថី ឧប្បសង្កមិតុម្បិ ន វិសហិ. រាជា តមត្ថំ សុត្វា ពហូ មនុស្សេ ទិស្វា មទ្ទិតុំ ន វិសហិស្សតិ? ‘‘គច្ឆថ, នេ កិលញ្ជេន បដិច្ឆាទេត្វា មទ្ទាបេថា’’តិ អាហ. តេ កិលញ្ជេន បដិច្ឆាទេត្វា មទ្ទិតុំ បេសិយមានោបិ ហត្ថី ទូរតោវ បដិក្កមិ.

រាជា តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘ការណេនេត្ថ ភវិតព្ព’’ន្តិ តេ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘តាតា, មំ និស្សាយ តុម្ហេ កិំ ន លភថា’’តិ? ‘‘កិំ នាមេតំ, ទេវា’’តិ? ‘‘តុម្ហេ កិរ វគ្គពន្ធនេន ចោរា ហុត្វា អរញ្ញេ វិចរថា’’តិ? ‘‘កោ ឯវមាហ, ទេវា’’តិ? ‘‘គាមភោជកោ, តាតា’’តិ. ‘‘ន មយំ, ទេវ, ចោរា, មយំ បន អត្តនោ សគ្គមគ្គំ សោធេន្តា ឥទញ្ចិទញ្ច ករោម, គាមភោជកោ អម្ហេ អកុសលកិរិយាយ និយោជេត្វា អត្តនោ វចនំ អករោន្តេ នាសេតុកាមោ កុជ្ឈិត្វា ឯវមាហា’’តិ. អថ រាជា តេសំ កថំ សុត្វា សោមនស្សប្បត្តោ ហុត្វា, ‘‘តាតា, អយំ តិរច្ឆានោ តុម្ហាកំ គុណេ ជានាតិ, អហំ មនុស្សភូតោ ជានិតុំ នាសក្ខិំ, ខមថ មេ’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា សបុត្តទារំ គាមភោជកំ តេសំ ទាសំ, ហត្ថិំ អារោហនិយំ, តញ្ច គាមំ យថាសុខំ បរិភោគំ កត្វា អទាសិ. តេ ‘‘ឥធេវ នោ កតបុញ្ញស្សានិសំសោ ទិដ្ឋោ’’តិ ភិយ្យោសោមត្តាយ បសន្នមានសា ហុត្វា តំ ហត្ថិំ វារេន វារេន អភិរុយ្ហ គច្ឆន្តា មន្តយិំសុ ‘‘ឥទានិ អម្ហេហិ អតិរេកតរំ បុញ្ញំ កាតព្ពំ, កិំ ករោម? ចតុមហាបថេ ថាវរំ កត្វា មហាជនស្ស វិស្សមនសាលំ ករិស្សាមា’’តិ. តេ វឌ្ឍកិំ បក្កោសាបេត្វា សាលំ បដ្ឋបេសុំ. មាតុគាមេសុ បន វិគតច្ឆន្ទតាយ តស្សា សាលាយ មាតុគាមានំ បត្តិំ នាទំសុ.

មឃស្ស បន គេហេ នន្ទា, ចិត្តា, សុធម្មា, សុជាតិ ចតស្សោ ឥត្ថិយោ ហោន្តិ. តាសុ សុធម្មា វឌ្ឍកិនា សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា, ‘‘ភាតិក, ឥមិស្សា សាលាយ មំ ជេដ្ឋិកំ ករោហី’’តិ វត្វា លញ្ជំ អទាសិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បឋមមេវ កណ្ណិកត្ថាយ រុក្ខំ សុក្ខាបេត្វា តច្ឆេត្វា វិជ្ឈិត្វា កណ្ណិកំ និដ្ឋាបេត្វា, ‘‘សុធម្មា នាម អយំ សាលា’’តិ អក្ខរានិ ឆិន្ទិត្វា វត្ថេន បលិវេឋេត្វា ឋបេសិ. អថ នេ វឌ្ឍកី សាលំ និដ្ឋាបេត្វា កណ្ណិការោបនទិវសេ ‘‘អហោ, អយ្យា, ឯកំ ករណីយំ ន សរិម្ហា’’តិ អាហ. ‘‘កិំ នាម, ភោ’’តិ? ‘‘កណ្ណិក’’ន្តិ. ‘‘ហោតុ តំ អាហរិស្សាមា’’តិ. ‘‘ឥទានិ ឆិន្នរុក្ខេន កាតុំ ន សក្កា, បុព្ពេយេវ តំ ឆិន្ទិត្វា តច្ឆេត្វា វិជ្ឈិត្វា ឋបិតកណ្ណិកា លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘ឥទានិ កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? ‘‘សចេ កស្សចិ គេហេ និដ្ឋាបេត្វា ឋបិតា វិក្កាយិកកណ្ណិកា អត្ថិ, សា បរិយេសិតព្ពា’’តិ. តេ បរិយេសន្តា សុធម្មាយ គេហេ ទិស្វា សហស្សំ ទត្វាបិ មូលេន ន លភិំសុ. ‘‘សចេ មំ សាលាយ បត្តិំ ករោថ, ទស្សាមី’’តិ វុត្តេ បន ‘‘មយំ មាតុគាមានំ បត្តិំ ន ទម្មា’’តិ អាហំសុ.

អថ នេ វឌ្ឍកី អាហ – ‘‘អយ្យា, តុម្ហេ កិំ កថេថ, ឋបេត្វា ព្រហ្មលោកំ អញ្ញំ មាតុគាមរហិតដ្ឋានំ នាម នត្ថិ, គណ្ហថ កណ្ណិកំ. ឯវំ សន្តេ អម្ហាកំ កម្មំ និដ្ឋំ គមិស្សតី’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ កណ្ណិកំ គហេត្វា សាលំ និដ្ឋាបេត្វា តិធា វិភជិំសុ. ឯកស្មិំ កោដ្ឋាសេ ឥស្សរានំ វសនដ្ឋានំ ករិំសុ, ឯកស្មិំ ទុគ្គតានំ, ឯកស្មិំ គិលានានំ. តេត្តិំស ជនា តេត្តិំស ផលកានិ បញ្ញបេត្វា ហត្ថិស្ស សញ្ញំ អទំសុ – ‘‘អាគន្តុកោ អាគន្ត្វា យស្ស អត្ថតផលកេ និសីទតិ, តំ គហេត្វា ផលកសាមិកស្សេវ គេហេ បតិដ្ឋបេហិ, តស្ស បាទបរិកម្មបិដ្ឋិបរិកម្មបានីយខាទនីយភោជនីយសយនានិ សព្ពានិ ផលកសាមិកស្សេវ ភារោ ភវិស្សតី’’តិ. ហត្ថី អាគតាគតំ គហេត្វា ផលកសាមិកស្សេវ ឃរំ នេតិ. សោ តស្ស តំ ទិវសំ កត្តព្ពំ ករោតិ. មឃោ សាលាយ អវិទូរេ កោវិឡាររុក្ខំ រោបេត្វា តស្ស មូលេ បាសាណផលកំ អត្ថរិ. សាលំ បវិដ្ឋបវិដ្ឋា ជនា កណ្ណិកំ ឱលោកេត្វា អក្ខរានិ វាចេត្វា, ‘‘សុធម្មា នាមេសា សាលា’’តិ វទន្តិ. តេត្តិំសជនានំ នាមំ ន បញ្ញាយតិ. នន្ទា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ សាលំ ករោន្តា អម្ហេ អបត្តិកា ករិំសុ, សុធម្មា បន អត្តនោ ព្យត្តតាយ កណ្ណិកំ កត្វា បត្តិកា ជាតា, មយាបិ កិញ្ចិ កាតុំ វដ្ដតិ, កិំ នុ ខោ ករិស្សាមី’’តិ? អថស្សា ឯតទហោសិ – ‘‘សាលំ អាគតាគតានំ បានីយញ្ចេវ ន្ហានោទកញ្ច លទ្ធុំ វដ្ដតិ, បោក្ខរណិំ ខណាបេស្សាមី’’តិ. សា បោក្ខរណិំ ការេសិ. ចិត្តា ចិន្តេសិ – ‘‘សុធម្មាយ កណ្ណិកា ទិន្នា, នន្ទាយ បោក្ខរណី ការិតា, មយាបិ កិញ្ចិ កាតុំ វដ្ដតិ, កិំ នុ ខោ ករិស្សាមី’’តិ? អថស្សា ឯតទហោសិ – ‘‘សាលំ អាគតាគតេហិ បានីយំ បិវិត្វា ន្ហត្វា គមនកាលេបិ មាលំ បិលន្ធិត្វា គន្តុំ វដ្ដតិ, បុប្ផារាមំ ការាបេស្សាមី’’តិ. សា រមណីយំ បុប្ផារាមំ ការេសិ. យេភុយ្យេន តស្មិំ អារាមេ ‘‘អសុកោ នាម បុប្ផូបគផលូបគរុក្ខោ នត្ថី’’តិ នាហោសិ.

សុជា បន ‘‘អហំ មឃស្ស មាតុលធីតា ចេវ បាទបរិចារិកា ច, ឯតេន កតំ កម្មំ មយ្ហមេវ, មយា កតំ ឯតស្សេវា’’តិ ចិន្តេត្វា, កិញ្ចិ អកត្វា អត្តភាវមេវ មណ្ឌយមានា កាលំ វីតិនាមេសិ. មឃោបិ មាតាបិតុឧបដ្ឋានំ កុលេ ជេដ្ឋាបចាយនកម្មំ សច្ចវាចំ អផរុសវាចំ អបិ, សុណវាចំ មច្ឆេរវិនយំ អក្កោធនន្តិ ឥមានិ សត្ត វតបទានិ បូរេត្វា –

‘‘មាតាបេត្តិភរំ ជន្តុំ, កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិនំ;

សណ្ហំ សខិលសម្ភាសំ, បេសុណេយ្យប្បហាយិនំ.

‘‘មច្ឆេរវិនយេ យុត្តំ, សច្ចំ កោធាភិភុំ នរំ;

តំ វេ ទេវា តាវតិំសា, អាហុ ‘សប្បុរិសោ’ឥតី’’តិ. (សំ. និ. ១.២៥៧) –

ឯវំ បសំសិយភាវំ អាបជ្ជិត្វា ជីវិតបរិយោសានេ តាវតិំសភវនេ សក្កោ ទេវរាជា ហុត្វា និព្ពត្តិ, តេបិស្ស សហាយកា តត្ថេវ និព្ពត្តិំសុ, វឌ្ឍកី វិស្សកម្មទេវបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. តទា តាវតិំសភវនេ អសុរា វសន្តិ. តេ ‘‘អភិនវា ទេវបុត្តា និព្ពត្តា’’តិ ទិព្ពបានំ សជ្ជយិំសុ. សក្កោ អត្តនោ បរិសាយ កស្សចិ អបិវនត្ថាយ សញ្ញមទាសិ. អសុរា ទិព្ពបានំ បិវិត្វា មជ្ជិំសុ. សក្កោ ‘‘កិំ មេ ឥមេហិ សាធារណេន រជ្ជេនា’’តិ អត្តនោ បរិសាយ សញ្ញំ ទត្វា តេ បាទេសុ គាហាបេត្វា មហាសមុទ្ទេ ខិបាបេសិ. តេ អវំសិរា សមុទ្ទេ បតិំសុ. អថ នេសំ បុញ្ញានុភាវេន សិនេរុនោ ហេដ្ឋិមតលេ អសុរវិមានំ នាម និព្ពត្តិ, ចិត្តបាដលិ នាម និព្ពត្តិ.

ទេវាសុរសង្គាមេ បន អសុរេសុ បរាជិតេសុ ទសយោជនសហស្សំ តាវតិំសទេវនគរំ នាម និព្ពត្តិ. តស្ស បន នគរស្ស បាចីនបច្ឆិមទ្វារានំ អន្តរា ទសយោជនសហស្សំ ហោតិ, តថា ទក្ខិណុត្តរទ្វារានំ. តំ ខោ បន នគរំ ទ្វារសហស្សយុត្តំ អហោសិ អារាមបោក្ខរណិបដិមណ្ឌិតំ. តស្ស មជ្ឈេ សាលាយ និស្សន្ទេន តិយោជនសតុព្ពេធេហិ ធជេហិ បដិមណ្ឌិតោ សត្តរតនមយោ សត្តយោជនសតុព្ពេធោ វេជយន្តោ នាម បាសាទោ ឧគ្គញ្ឆិ. សុវណ្ណយដ្ឋីសុ មណិធជា អហេសុំ, មណិយដ្ឋីសុ សុវណ្ណធជា; បវាឡយដ្ឋីសុ មុត្តធជា, មុត្តយដ្ឋីសុ បវាឡធជា; សត្តរតនមយាសុ យដ្ឋីសុ សត្តរតនធជា, មជ្ឈេ ឋិតោ ធជោ តិយោជនសតុព្ពេធោ អហោសិ. ឥតិ សាលាយ និស្សន្ទេន យោជនសហស្សុព្ពេធោ បាសាទោ សត្តរតនមយោវ ហុត្វា និព្ពត្តិ, កោវិឡាររុក្ខស្ស និស្សន្ទេន សមន្តា តិយោជនសតបរិមណ្ឌលោ បារិច្ឆត្តកោ និព្ពត្តិ, បាសាណផលកស្ស និស្សន្ទេន បារិច្ឆត្តកមូលេ ទីឃតោ សដ្ឋិយោជនា បុថុលតោ បណ្ណាសយោជនា ពហលតោ បញ្ចទសយោជនា ជយសុមនរត្តកម្ពលវណ្ណា បណ្ឌុកម្ពលសិលា និព្ពត្តិ. តត្ថ និសិន្នកាលេ ឧបឌ្ឍកាយោ បវិសតិ, ឧដ្ឋិតកាលេ ឩនំ បរិបូរតិ.

ហត្ថី បន ឯរាវណោ នាម ទេវបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. ទេវលោកស្មិញ្ហិ តិរច្ឆានគតា ន ហោន្តិ. តស្មា សោ ឧយ្យានកីឡាយ និក្ខមនកាលេ អត្តភាវំ វិជហិត្វា ទិយឌ្ឍយោជនសតិកោ ឯរាវណោ នាម ហត្ថី អហោសិ. សោ តេត្តិំសជនានំ អត្ថាយ តេត្តិំស កុម្ភេ មាបេសិ អាវដ្ដេន តិគាវុតអឌ្ឍយោជនប្បមាណេ, សព្ពេសំ មជ្ឈេ សក្កស្ស អត្ថាយ សុទស្សនំ នាម តិំសយោជនិកំ កុម្ភំ មាបេសិ. តស្ស ឧបរិ ទ្វាទសយោជនិកោ រតនមណ្ឌបោ ហោតិ. តត្ថ អន្តរន្តរា សត្តរតនមយា យោជនុព្ពេធា ធជា ឧដ្ឋហន្តិ. បរិយន្តេ កិង្កិណិកជាលំ ឱលម្ពតិ. យស្ស មន្ទវាតេរិតស្ស បញ្ចង្គិកតូរិយសទ្ទសំមិស្សោ ទិព្ពគីតសទ្ទោ វិយ រវោ និច្ឆរតិ. មណ្ឌបមជ្ឈេ សក្កស្សត្ថាយ យោជនិកោ មណិបល្លង្កោ បញ្ញត្តោ ហោតិ, តត្ថ សក្កោ និសីទិ. តេត្តិំស ទេវបុត្តា អត្តនោ កុម្ភេ រតនបល្លង្កេ និសីទិំសុ. តេត្តិំសាយ កុម្ភានំ ឯកេកស្មិំ កុម្ភេ សត្ត សត្ត ទន្តេ មាបេសិ. តេសុ ឯកេកោ បណ្ណាសយោជនាយាមោ, ឯកេកស្មិញ្ចេត្ថ ទន្តេ សត្ត សត្ត បោក្ខរណិយោ ហោន្តិ, ឯកេកាយ បោក្ខរណិយា សត្ត សត្ត បទុមិនីគច្ឆានិ, ឯកេកស្មិំ គច្ឆេ សត្ត សត្ត បុប្ផានិ ហោន្តិ, ឯកេកស្មិំ បុប្ផេ សត្ត សត្ត បត្តានិ, ឯកេកស្មិំ បត្តេ សត្ត សត្ត ទេវធីតរោ នច្ចន្តិ. ឯវំ សមន្តា បណ្ណាសយោជនឋានេសុ ហត្ថិទន្តេសុយេវ នដសមជ្ជា ហោន្តិ. ឯវំ មហន្តំ យសំ អនុភវន្តោ សក្កោ ទេវរាជា វិចរតិ.

សុធម្មាបិ កាលំ កត្វា គន្ត្វា តត្ថេវ និព្ពត្តិ. តស្សា សុធម្មា នាម នវ យោជនសតិកា ទេវសភា និព្ពត្តិ. តតោ រមណីយតរំ កិរ អញ្ញំ ឋានំ នាម នត្ថិ, មាសស្ស អដ្ឋ ទិវសេ ធម្មស្សវនំ តត្ថេវ ហោតិ. យាវជ្ជតនា អញ្ញតរំ រមណីយំ ឋានំ ទិស្វា, ‘‘សុធម្មា ទេវសភា វិយា’’តិ វទន្តិ. នន្ទាបិ កាលំ កត្វា គន្ត្វា តត្ថេវ និព្ពត្តិ, តស្សា បញ្ចយោជនសតិកា នន្ទា នាម បោក្ខរណី និព្ពត្តិ. ចិត្តាបិ កាលំ កត្វា គន្ត្វា តត្ថេវ និព្ពត្តិ, តស្សាបិ បញ្ចយោជនសតិកំ ចិត្តលតាវនំ នាម និព្ពត្តិ, តត្ថ ឧប្បន្នបុព្ពនិមិត្តេ ទេវបុត្តេ នេត្វា មោហយមានា វិចរន្តិ. សុជា បន កាលំ កត្វា ឯកិស្សា គិរិកន្ទរាយ ឯកា ពកសកុណិកា ហុត្វា និព្ពត្តិ. សក្កោ អត្តនោ បរិចារិកា ឱលោកេន្តោ ‘‘សុធម្មា ឥធេវ និព្ពត្តា, តថា នន្ទា ច ចិត្តា ច, សុជា នុ ខោ កុហិំ និព្ពត្តា’’តិ ចិន្តេន្តោ តំ តត្ថ និព្ពត្តំ ទិស្វា, ‘‘ពាលា កិញ្ចិ បុញ្ញំ អកត្វា ឥទានិ តិរច្ឆានយោនិយំ និព្ពត្តា, ឥទានិ បន តំ បុញ្ញំ ការេត្វា ឥធានេតុំ វដ្ដតី’’តិ អត្តភាវំ វិជហិត្វា អញ្ញាតកវេសេន តស្សា សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘កិំ ករោន្តី ឥធ វិចរសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘កោ បន ត្វំ, សាមី’’តិ? ‘‘អហំ តេ សាមិកោ មឃោ’’តិ. ‘‘កុហិំ និព្ពត្តោសិ, សាមី’’តិ? ‘‘អហំ តាវតិំសទេវលោកេ និព្ពត្តោ’’. ‘‘តវ សហាយិកានំ បន និព្ពត្តដ្ឋានំ ជានាសី’’តិ? ‘‘ន ជានាមិ, សាមី’’តិ. ‘‘តាបិ មមេវ សន្តិកេ និព្ពត្តា, បស្សិស្សសិ តា សហាយិកា’’តិ. ‘‘កថាហំ តត្ថ គមិស្សាមី’’តិ? សក្កោ ‘‘អហំ តំ តត្ថ នេស្សាមី’’តិ វត្វា ហត្ថតលេ ឋបេត្វា ទេវលោកំ នេត្វា នន្ទាយ បោក្ខរណិយា តីរេ វិស្សជ្ជេត្វា ឥតរាសំ តិស្សន្នំ អារោចេសិ – ‘‘តុម្ហាកំ សហាយិកំ សុជំ បស្សិស្សថា’’តិ. ‘‘កុហិំ សា, ទេវា’’តិ? ‘‘នន្ទាយ បោក្ខរណិយា តីរេ ឋិតា’’តិ អាហ. តា តិស្សោបិ គន្ត្វា, ‘‘អហោ អយ្យាយ ឯវរូបំ អត្តភាវមណ្ឌនស្ស ផលំ, ឥទានិស្សា តុណ្ឌំ បស្សថ, បាទេ បស្សថ, ជង្ឃា បស្សថ, សោភតិ វតស្សា អត្តភាវោ’’តិ កេឡិំ កត្វា បក្កមិំសុ.

បុន សក្កោ តស្សា សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ទិដ្ឋា តេ សហាយិកា’’តិ វត្វា ‘‘ទិដ្ឋា មំ ឧប្បណ្ឌេត្វា គតា, តត្ថេវ មំ នេហី’’តិ វុត្តេ តំ តត្ថេវ នេត្វា ឧទកេ វិស្សជ្ជេត្វា, ‘‘ទិដ្ឋា តេ តាសំ សម្បត្តី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ទិដ្ឋា, ទេវា’’តិ? ‘‘តយាបិ តត្ថ និព្ពត្តនូបាយំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘កិំ ករោមិ, ទេវា’’តិ? ‘‘មយា ទិន្នំ ឱវាទំ រក្ខិស្សសី’’តិ. ‘‘រក្ខិស្សាមិ, ទេវា’’តិ. អថស្សា បញ្ច សីលានិ ទត្វា, ‘‘អប្បមត្តា រក្ខាហី’’តិ វត្វា បក្កាមិ. សា តតោ បដ្ឋាយ សយំមតមច្ឆកេយេវ បរិយេសិត្វា ខាទតិ. សក្កោ កតិបាហច្ចយេន តស្សា វីមំសនត្ថាយ គន្ត្វា, វាលុកាបិដ្ឋេ មតមច្ឆកោ វិយ ហុត្វា ឧត្តានោ និបជ្ជិ. សា តំ ទិស្វា ‘‘មតមច្ឆកោ’’តិ សញ្ញាយ អគ្គហេសិ. មច្ឆោ គិលនកាលេ នង្គុដ្ឋំ ចាលេសិ. សា ‘‘សជីវមច្ឆកោ’’តិ ឧទកេ វិស្សជ្ជេសិ. សោ ថោកំ វីតិនាមេត្វា បុន តស្សា បុរតោ ឧត្តានោ ហុត្វា និបជ្ជិ. បុន សា ‘‘មតមច្ឆកោ’’តិ សញ្ញាយ គហេត្វា គិលនកាលេ អគ្គនង្គុដ្ឋំ ចាលេសិ. តំ ទិស្វា ‘‘សជីវមច្ឆោ’’តិ វិស្សជ្ជេសិ. ឯវំ តិក្ខត្តុំ វីមំសិត្វា ‘‘សាធុកំ សីលំ រក្ខតី’’តិ អត្តានំ ជានាបេត្វា ‘‘អហំ តវ វីមំសនត្ថាយ អាគតោ, សាធុកំ សីលំ រក្ខសិ, ឯវំ រក្ខមានា ន ចិរស្សេវ មម សន្តិកេ និព្ពត្តិស្សសិ, អប្បមត្តា ហោហី’’តិ វត្វា បក្កាមិ.

សា តតោ បដ្ឋាយ បន សយំមតមច្ឆំ លភតិ វា, ន វា. អលភមានា កតិបាហច្ចយេនេវ សុស្សិត្វា កាលំ កត្វា តស្ស សីលស្ស ផលេន ពារាណសិយំ កុម្ភការស្ស ធីតា ហុត្វា និព្ពត្តិ. អថស្សា បន្នរសសោឡសវស្សុទ្ទេសិកកាលេ សក្កោ ‘‘កុហិំ នុ ខោ សា និព្ពត្តា’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ទិស្វា, ‘‘ឥទានិ មយា តត្ថ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ ឯឡាលុកវណ្ណេន បញ្ញាយមានេហិ សត្តហិ រតនេហិ យានកំ បូរេត្វា តំ បាជេន្តោ ពារាណសិំ បវិសិត្វា, ‘‘អម្មតាតា, ឯឡាលុកានិ គណ្ហថ គណ្ហថា’’តិ ឧគ្ឃោសេន្តោ វីថិំ បដិបជ្ជិ. មុគ្គមាសាទីនិ គហេត្វា អាគតេ បន ‘‘មូលេន ន ទេមី’’តិ វត្វា, ‘‘កថំ ទេសី’’តិ វុត្តេ, ‘‘សីលរក្ខិកាយ ឥត្ថិយា ទម្មី’’តិ អាហ. ‘‘សីលំ នាម, សាមិ, កីទិសំ, កិំ កាឡំ, ឧទាហុ នីលាទិវណ្ណ’’ន្តិ? ‘‘តុម្ហេ ‘សីលំ កីទិស’ន្តិបិ ន ជានាថ, កិមេវ នំ រក្ខិស្សថ, សីលរក្ខិកាយ បន ទស្សាមី’’តិ. ‘‘សាមិ, ឯសា កុម្ភការស្ស ធីតា ‘សីលំ រក្ខាមី’តិ វិចរតិ, ឯតិស្សា ទេហី’’តិ. សាបិ នំ ‘‘តេន ហិ មយ្ហំ ទេហិ, សាមី’’តិ អាហ. ‘‘កាសិ ត្វ’’ន្តិ? ‘‘អហំ អវិជហិតបញ្ចសីលា’’តិ. ‘‘តុយ្ហមេវេតានិ មយា អានីតានី’’តិ យានកំ បាជេន្តោ តស្សា ឃរំ គន្ត្វា អញ្ញេហិ អនាហរិយំ កត្វា ឯឡាលុកវណ្ណេន ទេវទត្តិយំ ធនំ ទត្វា អត្តានំ ជានាបេត្វា, ‘‘ឥទំ តេ ជីវិតវុត្តិយា ធនំ, បញ្ចសីលានិ អខណ្ឌាទីនិ កត្វា រក្ខាហី’’តិ វត្វា បក្កាមិ.

សាបិ តតោ ចវិត្វា អសុរភវនេ អសុរជេដ្ឋកស្ស ធីតា ហុត្វា សក្កស្ស វេរិឃរេ និព្ពត្តិ. ទ្វីសុ បន អត្តភាវេសុ សីលស្ស សុរក្ខិតត្តា អភិរូបា អហោសិ សុវណ្ណវណ្ណា អសាធារណាយ រូបសិរិយា សមន្នាគតា. វេបចិត្តិអសុរិន្ទោ អាគតាគតានំ អសុរានំ ‘‘តុម្ហេ មម ធីតុ អនុច្ឆវិកា ន ហោថា’’តិ តំ កស្សចិ អទត្វា, ‘‘មម ធីតា អត្តនាវ អត្តនោ អនុច្ឆវិកំ សាមិកំ គហេស្សតី’’តិ អសុរពលំ សន្និបាតាបេត្វា, ‘‘តុយ្ហំ អនុច្ឆវិកំ សាមិកំ គណ្ហា’’តិ តស្សា, ហត្ថេ បុប្ផទាមំ អទាសិ. តស្មិំ ខណេ សក្កោ តស្សា និព្ពត្តដ្ឋានំ ឱលោកេន្តោ តំ បវត្តិំ ញត្វា, ‘‘ឥទានិ មយា គន្ត្វា តំ អានេតុំ វដ្ដតី’’តិ មហល្លកអសុរវណ្ណំ និម្មិនិត្វា គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ អដ្ឋាសិ. សាបិ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តី តំ ទិដ្ឋមត្តាវ បុព្ពសន្និវាសវសេន ឧប្បន្នេន បេមេន មហោឃេនេវ អជ្ឈោត្ថដហទយា ហុត្វា, ‘‘ឯសោ មេ សាមិកោ’’តិ តស្ស ឧបរិ បុប្ផទាមំ ខិបិ. អសុរា ‘‘អម្ហាកំ រាជា ឯត្តកំ កាលំ ធីតុ អនុច្ឆវិកំ អលភិត្វា ឥទានិ លភិ, អយមេវស្ស ធីតុ បិតាមហតោ មហល្លកោ អនុច្ឆវិកោ’’តិ លជ្ជមានា អបក្កមិំសុ. សក្កោបិ តំ ហត្ថេ គហេត្វា ‘‘សក្កោហមស្មី’’តិ នទិត្វា អាកាសេ បក្ខន្ទិ. អសុរា ‘‘វញ្ចិតម្ហា ជរសក្កេនា’’តិ តំ អនុពន្ធិំសុ. មាតលិ, សង្គាហកោ វេជយន្តរថំ អាហរិត្វា អន្តរាមគ្គេ អដ្ឋាសិ. សក្កោ តំ តត្ថ អារោបេត្វា ទេវនគរាភិមុខោ បាយាសិ. អថស្ស សិប្បលិវនំ សម្បត្តកាលេ រថសទ្ទំ សុត្វា ភីតា គរុឡបោតកា វិរវិំសុ. តេសំ សទ្ទំ សុត្វា សក្កោ មាតលិំ បុច្ឆិ – ‘‘កេ ឯតេ វិរវន្តី’’តិ? ‘‘គរុឡបោតកា, ទេវា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘រថសទ្ទំ សុត្វា មរណភយេនា’’តិ. ‘‘មំ ឯកំ និស្សាយ ឯត្តកោ ទិជោ រថវេគេន វិចុណ្ណិតោ មា នស្សិ, និវត្តេហិ រថ’’ន្តិ. សោបិ សិន្ធវសហស្សស្ស ទណ្ឌកសញ្ញំ ទត្វា រថំ និវត្តេសិ. តំ ទិស្វា អសុរា ‘‘ជរសក្កោ អសុរបុរតោ បដ្ឋាយ បលាយន្តោ ឥទានិ រថំ និវត្តេសិ, អទ្ធា តេន ឧបត្ថម្ភោ លទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ និវត្តេត្វា អាគមនមគ្គេនេវ អសុរបុរំ បវិសិត្វា បុន សីសំ ន ឧក្ខិបិំសុ.

សក្កោបិ សុជំ អសុរកញ្ញំ ទេវនគរំ នេត្វា អឌ្ឍតេយ្យានំ អច្ឆរាកោដីនំ ជេដ្ឋិកដ្ឋានេ ឋបេសិ. សា សក្កំ វរំ យាចិ – ‘‘មហារាជ, មម ឥមស្មិំ ទេវលោកេ មាតាបិតរោ វា ភាតិកភគិនិយោ វា នត្ថិ, យត្ថ យត្ថ គច្ឆសិ, តត្ថ តត្ថ មំ គហេត្វាវ គច្ឆេយ្យាសី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ តស្សា បដិញ្ញំ អទាសិ. តតោ បដ្ឋាយ ចិត្តបាដលិយា បុប្ផិតាយ អសុរា ‘‘អម្ហាកំ និព្ពត្តដ្ឋានេ ទិព្ពបារិច្ឆត្តកស្ស បុប្ផនកាលោ’’តិ យុទ្ធត្ថាយ សគ្គំ អភិរុហន្តិ. សក្កោ ហេដ្ឋាសមុទ្ទេ នាគានំ អារក្ខំ អទាសិ, តតោ សុបណ្ណានំ, តតោ កុម្ភណ្ឌានំ, តតោ យក្ខានំ. តតោ ចតុន្នំ មហារាជានំ. សព្ពូបរិ បន ឧបទ្ទវនិវត្តនត្ថាយ ទេវនគរទ្វារេសុ វជិរហត្ថា ឥន្ទបដិមា ឋបេសិ. អសុរា នាគាទយោ ជិនិត្វា អាគតាបិ ឥន្ទបដិមា ទូរតោ ទិស្វា ‘‘សក្កោ និក្ខន្តោ’’តិ បលាយន្តិ. ឯវំ, មហាលិ, មឃោ មាណវោ អប្បមាទបដិបទំ បដិបជ្ជិ. ឯវំ អប្បមត្តោ បនេស ឯវរូបំ ឥស្សរិយំ បត្វា ទ្វីសុ ទេវលោកេសុ រជ្ជំ ការេសិ. អប្បមាទោ នាមេស ពុទ្ធាទីហិ បសត្ថោ. អប្បមាទញ្ហិ និស្សាយ សព្ពេសម្បិ លោកិយលោកុត្តរានំ វិសេសានំ អធិគមោ ហោតីតិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៣០.

‘‘អប្បមាទេន មឃវា, ទេវានំ សេដ្ឋតំ គតោ;

អប្បមាទំ បសំសន្តិ, បមាទោ គរហិតោ សទា’’តិ.

តត្ថ អប្បមាទេនាតិ មចលគាមេ ភូមិប្បទេសសោធនំ អាទិំ កត្វា កតេន អប្បមាទេន. មឃវាតិ ឥទានិ ‘‘មឃវា’’តិបញ្ញាតោ មឃោ មាណវោ ទ្វិន្នំ ទេវលោកានំ រាជភាវេន ទេវានំ សេដ្ឋតំ គតោ. បសំសន្តីតិ ពុទ្ធាទយោ បណ្ឌិតា អប្បមាទមេវ ថោមេន្តិ វណ្ណយន្តិ. កិំ ការណា? សព្ពេសំ លោកិយលោកុត្តរានំ វិសេសានំ បដិលាភការណត្តា. បមាទោ គរហិតោ សទាតិ បមាទោ បន តេហិ អរិយេហិ និច្ចំ គរហិតោ និន្ទិតោ. កិំ ការណា? សព្ពវិបត្តីនំ មូលភាវតោ. មនុស្សទោភគ្គំ វា ហិ អបាយុប្បត្តិ វា សព្ពា បមាទមូលិកាយេវាតិ.

គាថាបរិយោសានេ មហាលិ លិច្ឆវី សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តបរិសាយបិ ពហូ សោតាបន្នាទយោ ជាតាតិ.

មឃវត្ថុ សត្តមំ.

៨. អញ្ញតរភិក្ខុវត្ថុ

អប្បមាទរតោ ភិក្ខូតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ សត្ថុ សន្តិកេ យាវ អរហត្តា កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា ឃដេន្តោ វាយមន្តោ អរហត្តំ បត្តុំ នាសក្ខិ. សោ ‘‘វិសេសេត្វា កម្មដ្ឋានំ កថាបេស្សាមី’’តិ តតោ និក្ខមិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ អាគច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ មហន្តំ ទាវគ្គិំ ឧដ្ឋិតំ ទិស្វា វេគេន ឯកំ មុណ្ឌបព្ពតមត្ថកំ អភិរុយ្ហ និសិន្នោ អរញ្ញំ ឌយ្ហមានំ អគ្គិំ ទិស្វា អារម្មណំ គណ្ហិ – ‘‘យថា អយំ អគ្គិ មហន្តានិ ច ខុទ្ទកានិ ច ឧបាទានានិ ឌហន្តោ គច្ឆតិ, ឯវំ អរិយមគ្គញាណគ្គិនាបិ មហន្តានិ ច ខុទ្ទកានិ ច សំយោជនានិ ឌហន្តេន គន្តព្ពំ ភវិស្សតី’’តិ. សត្ថា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ តស្ស ចិត្តាចារំ ញត្វា, ‘‘ឯវមេវ, ភិក្ខុ, មហន្តានិបិ ខុទ្ទកានិបិ ឧបាទានានិ វិយ ឥមេសំ សត្តានំ អព្ភន្តរេ ឧប្បជ្ជមានានិ អណុំថូលានិ សំយោជនានិ, តានិ ញាណគ្គិនា ឈាបេត្វា អភព្ពុប្បត្តិកានិ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឱភាសំ វិស្សជ្ជេត្វា តស្ស ភិក្ខុនោ អភិមុខេ និសិន្នោ វិយ បញ្ញាយមានោ ឥមំ ឱភាសគាថមាហ –

៣១.

‘‘អប្បមាទរតោ ភិក្ខុ, បមាទេ ភយទស្សិ វា;

សំយោជនំ អណុំ ថូលំ, ឌហំ អគ្គីវ គច្ឆតី’’តិ.

តត្ថ អប្បមាទរតោតិ អប្បមាទេ រតោ អភិរតោ, អប្បមាទេន វីតិនាមេន្តោតិ អត្ថោ. បមាទេ ភយទស្សិ វាតិ និរយុប្បត្តិអាទិកំ បមាទេ ភយំ ភយតោ បស្សន្តោ, តាសំ វា ឧប្បត្តីនំ មូលត្តា បមាទំ ភយតោ បស្សន្តោ. សំយោជនន្តិ វដ្ដទុក្ខេន សទ្ធិំ យោជនំ ពន្ធនំ បជានំ វដ្ដេ ឱសីទាបនសមត្ថំ ទសវិធំ សំយោជនំ. អណុំ ថូលន្តិ មហន្តញ្ច ខុទ្ទកញ្ច. ឌហំ អគ្គីវ គច្ឆតីតិ យថា អយំ អគ្គី ឯតំ មហន្តញ្ច ខុទ្ទកញ្ច ឧបាទានំ ឌហន្តោវ គច្ឆតិ. ឯវមេសោ អប្បមាទរតោ ភិក្ខុ អប្បមាទាធិគតេន ញាណគ្គិនា ឯតំ សំយោជនំ ឌហន្តោ អភព្ពុប្បត្តិកំ ករោន្តោ គច្ឆតីតិ អត្ថោ.

គាថាបរិយោសានេ សោ ភិក្ខុ យថានិសិន្នោវ សព្ពសំយោជនានិ ឈាបេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា អាកាសេនាគន្ត្វា តថាគតស្ស សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ ថោមេត្វា វណ្ណេត្វា វន្ទមានោវ បក្កាមីតិ.

អញ្ញតរភិក្ខុវត្ថុ អដ្ឋមំ.

៩. និគមវាសិតិស្សត្ថេរវត្ថុ

អប្បមាទរតោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ និគមវាសិតិស្សត្ថេរំ នាម អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សាវត្ថិតោ អវិទូរេ និគមគាមេ ជាតសំវឌ្ឍោ ឯកោ កុលបុត្តោ សត្ថុ សាសនេ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ ‘‘និគមវាសិតិស្សត្ថេរោ នាម អប្បិច្ឆោ សន្តុដ្ឋោ បវិវិត្តោ អារទ្ធវីរិយោ’’តិ បញ្ញាយិ. សោ និពទ្ធំ ញាតិគាមេយេវ បិណ្ឌាយ វិចរតិ. អនាថបិណ្ឌិកាទីសុ មហាទានានិ ករោន្តេសុ, បសេនទិកោសលេ អសទិសទានំ ករោន្តេបិ សាវត្ថិំ នាគច្ឆតិ. ភិក្ខូ ‘‘អយំ និគមវាសិតិស្សត្ថេរោ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ ញាតិសំសដ្ឋោ វិហរតិ, អនាថបិណ្ឌិកាទីសុ មហាទានាទីនិ ករោន្តេសុ, បសេនទិកោសលេ អសទិសទានំ ករោន្តេបិ នេវ អាគច្ឆតី’’តិ កថំ សមុដ្ឋាបេត្វា សត្ថុ អារោចយិំសុ. សត្ថា តំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ, ភិក្ខុ, ឯវំ ករោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘នត្ថិ, ភន្តេ, មយ្ហំ ញាតិសំសគ្គោ, អហំ ឯតេ មនុស្សេ និស្សាយ អជ្ឈោហរណីយមត្តំ អាហារំ លភាមិ លូខេ វា បណីតេ វា. យាបនមត្តេ លទ្ធេ បុន កិំ អាហារបរិយេសនេនាតិ ន គច្ឆាមិ, ញាតីហិ បន មេ សំសគ្គោ នាម នត្ថិ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ សត្ថា បកតិយាបិ តស្ស អជ្ឈាសយំ វិជានន្តោ – ‘‘សាធុ សាធុ, ភិក្ខូ’’តិ តស្ស សាធុការំ ទត្វា, ‘‘អនច្ឆរិយំ ខោ បនេតំ ភិក្ខុ, យំ ត្វំ មាទិសំ អាចរិយំ លភិត្វា អប្បិច្ឆោ អហោសិ. អយញ្ហិ អប្បិច្ឆតា នាម មម តន្តិ, មម បវេណី’’តិ វត្វា ភិក្ខូហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ ហិមវន្តេ គង្គាតីរេ ឯកស្មិំ ឧទុម្ពរវនេ អនេកសហស្សា សុវា វសិំសុ. តត្រេកោ សុវរាជា អត្តនោ និវាសរុក្ខស្ស ផលេសុ ខីណេសុ យំ យទេវ អវសិដ្ឋំ ហោតិ អង្កុរោ វា បត្តំ វា តចោ វា, តំ តំ ខាទិត្វា គង្គាយំ បានីយំ បិវិត្វា បរមប្បិច្ឆោ សន្តុដ្ឋោ ហុត្វា អញ្ញត្ថ ន គច្ឆតិ. តស្ស អប្បិច្ឆសន្តុដ្ឋភាវគុណេន សក្កស្ស ភវនំ កម្បិ. សក្កោ អាវជ្ជមានោ តំ ទិស្វា តស្ស វីមំសនត្ថំ អត្តនោ អានុភាវេន តំ រុក្ខំ សុក្ខាបេសិ. រុក្ខោ ឱភគ្គោ ខាណុមត្តោ ឆិទ្ទាវឆិទ្ទោវ ហុត្វា វាតេ បហរន្តេ អាកោដិតោ វិយ សទ្ទំ និច្ឆារេន្តោ អដ្ឋាសិ. តស្ស ឆិទ្ទេហិ ចុណ្ណានិ និក្ខមន្តិ. សុវរាជា តានិ ខាទិត្វា គង្គាយំ បានីយំ បិវិត្វា អញ្ញត្ថ អគន្ត្វា វាតាតបំ អគណេត្វា ឧទុម្ពរខាណុមត្ថកេ និសីទតិ. សក្កោ តស្ស បរមប្បិច្ឆភាវំ ញត្វា, ‘‘មិត្តធម្មគុណំ កថាបេត្វា វរមស្ស ទត្វា ឧទុម្ពរំ អមតផលំ កត្វា អាគមិស្សាមី’’តិ ឯកោ ហំសរាជា ហុត្វា សុជំ អសុរកញ្ញំ បុរតោ កត្វា ឧទុម្ពរវនំ គន្ត្វា អវិទូរេ ឯកស្ស រុក្ខស្ស សាខាយ និសីទិត្វា តេន សទ្ធិំ កថេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សន្តិ រុក្ខា ហរិបត្តា, ទុមានេកផលា ពហូ;

កស្មា នុ សុក្ខេ កោឡាបេ, សុវស្ស និរតោ មនោ’’តិ. (ជា. ១.៩.៣០);

សព្ពំ សុវជាតកំ នវកនិបាតេ អាគតនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ. អដ្ឋុប្បត្តិយេវ ហិ តត្ថ ច ឥធ ច នានា, សេសំ តាទិសមេវ. សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា, ‘‘តទា សក្កោ អានន្ទោ អហោសិ, សុវរាជា អហមេវា’’តិ វត្វា, ‘‘ឯវំ, ភិក្ខវេ, អប្បិច្ឆតា នាមេសា មម តន្តិ, មម បវេណី, អនច្ឆរិយា មម បុត្តស្ស និគមវាសិតិស្សស្ស មាទិសំ អាចរិយំ លភិត្វា អប្បិច្ឆតា, ភិក្ខុនា នាម និគមវាសិតិស្សេន វិយ អប្បិច្ឆេនេវ ភវិតព្ពំ. ឯវរូបោ ហិ ភិក្ខុ អភព្ពោ សមថវិបស្សនាធម្មេហិ វា មគ្គផលេហិ វា បរិហានាយ, អញ្ញទត្ថុ និព្ពានស្សេវ សន្តិកេ ហោតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៣២.

‘‘អប្បមាទរតោ ភិក្ខុ, បមាទេ ភយទស្សិ វា;

អភព្ពោ បរិហានាយ, និព្ពានស្សេវ សន្តិកេ’’តិ.

តត្ថ អភព្ពោ បរិហានាយាតិ សោ ឯវរូបោ ភិក្ខុ សមថវិបស្សនាធម្មេហិ វា មគ្គផលេហិ វា បរិហានាយ អភព្ពោ, នាបិ បត្តេហិ បរិហាយតិ, ន អប្បត្តានិ ន បាបុណាតិ. និព្ពានស្សេវ សន្តិកេតិ កិលេសបរិនិព្ពានស្សបិ អនុបាទាបរិនិព្ពានស្សាបិ សន្តិកេយេវាតិ.

គាថាបរិយោសានេ និគមវាសិតិស្សត្ថេរោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ.

និគមវាសិតិស្សត្ថេរវត្ថុ នវមំ.

អប្បមាទវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា. ទុតិយោ វគ្គោ.

៣. ចិត្តវគ្គោ

១. មេឃិយត្ថេរវត្ថុ

ផន្ទនំ ចបលំ ចិត្តន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ចាលិកាយ បព្ពតេ វិហរន្តោ អាយស្មន្តំ មេឃិយំ អារព្ភ កថេសិ.

តស្ស វត្ថុំ វិភាវនត្ថំ សព្ពំ មេឃិយសុត្តន្តំ (ឧទា. ៣១) វិត្ថារេតព្ពំ. សត្ថា បន តីហិ វិតក្កេហិ អន្វាសត្តតាយ តស្មិំ អម្ពវនេ បធានំ អនុយុញ្ជិតុំ អសក្កុណិត្វា អាគតំ មេឃិយត្ថេរំ អាមន្តេត្វា, ‘‘អតិភារិយំ តេ, មេឃិយ, កតំ ‘អាគមេហិ តាវ, មេឃិយ, ឯកកោម្ហិ យាវ អញ្ញោបិ កោចិ ភិក្ខុ អាគច្ឆតី’តិ មំ យាចន្តំ ឯកកំ បហាយ គច្ឆន្តេន ភិក្ខុនា នាម ឯវំ ចិត្តវសិកេន ភវិតុំ ន វដ្ដតិ, ចិត្តំ នាមេតំ លហុកំ, តំ អត្តនោ វសេ វត្តេតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឥមា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៣៣.

‘‘ផន្ទនំ ចបលំ ចិត្តំ, ទូរក្ខំ ទុន្និវារយំ;

ឧជុំ ករោតិ មេធាវី, ឧសុការោវ តេជនំ.

៣៤.

‘‘វារិជោវ ថលេ ខិត្តោ, ឱកមោកតឧព្ភតោ;

បរិប្ផន្ទតិទំ ចិត្តំ, មារធេយ្យំ បហាតវេ’’តិ.

តត្ថ ផន្ទនន្តិ រូបាទីសុ អារម្មណេសុ វិប្ផន្ទមានំ. ចបលន្តិ ឯកឥរិយាបថេន អសណ្ឋហន្តោ គាមទារកោ វិយ ឯកស្មិំ អារម្មណេ អសណ្ឋហនតោ ចបលំ. ចិត្តន្តិ វិញ្ញាណំ, ភូមិវត្ថុអារម្មណកិរិយាទិវិចិត្តតាយ បនេតំ ‘‘ចិត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ទូរក្ខន្តិ កិដ្ឋសម្ពាធេ ឋានេ កិដ្ឋខាទកគោណំ វិយ ឯកេកស្មិំ សប្បាយារម្មណេយេវ ទុដ្ឋបនតោ ទូរក្ខំ. ទុន្និវារយន្តិ វិសភាគារម្មណំ គច្ឆន្តំ បដិសេធេតុំ ទុក្ខត្តា ទុន្និវារយំ. ឧសុការោវ តេជនន្តិ យថា នាម ឧសុការោ អរញ្ញតោ ឯកំ វង្កទណ្ឌកំ អាហរិត្វា និត្តចំ កត្វា កញ្ជិយតេលេន មក្ខេត្វា អង្គារកបល្លេ តាបេត្វា រុក្ខាលកេ ឧប្បីឡេត្វា និវង្កំ ឧជុំ វាលវិជ្ឈនយោគ្គំ ករោតិ, កត្វា ច បន រាជរាជមហាមត្តានំ សិប្បំ ទស្សេត្វា មហន្តំ សក្ការសម្មានំ លភតិ, ឯវមេវ មេធាវី បណ្ឌិតោ វិញ្ញូ បុរិសោ ផន្ទនាទិសភាវមេតំ ចិត្តំ ធុតង្គារញ្ញាវាសវសេន, និត្តចំ អបគតឱឡារិកកិលេសំ កត្វា សទ្ធាសិនេហេន តេមេត្វា កាយិកចេតសិកវីរិយេន តាបេត្វា សមថវិបស្សនាលកេ ឧប្បីឡេត្វា ឧជុំ អកុដិលំ និព្ពិសេវនំ ករោតិ, កត្វា ច បន សង្ខារេ សម្មសិត្វា មហន្តំ អវិជ្ជក្ខន្ធំ បទាលេត្វា, ‘‘តិស្សោ វិជ្ជា, ឆ អភិញ្ញា, នវ លោកុត្តរធម្មេ’’តិ ឥមំ វិសេសំ ហត្ថគតមេវ កត្វា អគ្គទក្ខិណេយ្យភាវំ លភតិ.

វារិជោវាតិ មច្ឆោ វិយ, ថលេ ខិត្តោតិ ហត្ថេន វា បាទេន វា ជាលាទីនំ វា អញ្ញតរេន ថលេ ឆឌ្ឌិតោ. ឱកមោកតឧព្ភតោតិ ‘‘ឱកបុណ្ណេហិ ចីវរេហី’’តិ ឯត្ថ (មហាវ. ៣០៦) ឧទកំ ឱកំ, ‘‘ឱកំ បហាយ អនិកេតសារី’’តិ ឯត្ថ (សុ. និ. ៨៥០) អាលយោ, ឯត្ថ ឧភយម្បិ លព្ភតិ. ‘‘ឱកមោកតឧព្ភតោ’’តិ ហិ ឯត្ថ ឱកមោកតោតិ ឧទកសង្ខាតា អាលយាតិ អយមត្ថោ. ឧព្ភតោតិ ឧទ្ធដោ. បរិប្ផន្ទតិទំ ចិត្តន្តិ យថា សោ ឧទកាលយតោ ឧព្ភតោ ថលេ ខិត្តោ មច្ឆោ ឧទកំ អលភន្តោ បរិប្ផន្ទតិ, ឯវមិទំ បញ្ចកាមគុណាលយាភិរតំ ចិត្តំ តតោ ឧទ្ធរិត្វា មារធេយ្យសង្ខាតំ វដ្ដំ បហាតុំ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានេ ខិត្តំ កាយិកចេតសិកវីរិយេន សន្តាបិយមានំ បរិប្ផន្ទតិ, សណ្ឋាតុំ ន សក្កោតិ. ឯវំ សន្តេបិ ធុរំ អនិក្ខិបិត្វា មេធាវី បុគ្គលោ តំ វុត្តនយេនេវ ឧជុំ កម្មនិយំ ករោតីតិ អត្ថោ. អបរោ នយោ – ឥទំ មារធេយ្យំ កិលេសវដ្ដំ អវិជហិត្វា ឋិតំ ចិត្តំ សោ វារិជោ វិយ បរិប្ផន្ទតិ, តស្មា មារធេយ្យំ បហាតវេ, យេន កិលេសវដ្ដសង្ខាតេន មារធេយ្យេនេវ បរិប្ផន្ទតិ, តំ បហាតព្ពន្តិ.

គាថាបរិយោសានេ មេឃិយត្ថេរោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតោ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបន្នាទយោ ជាតាតិ.

មេឃិយត្ថេរវត្ថុ បឋមំ.

២. អញ្ញតរភិក្ខុវត្ថុ

ទុន្និគ្គហស្ស លហុនោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

កោសលរញ្ញោ កិរ វិជិតេ បព្ពតបាទេ មាតិកគាមោ នាម ឯកោ ឃនវាសោ គាមោ អហោសិ. អថេកទិវសំ សដ្ឋិមត្តា ភិក្ខូ សត្ថុ សន្តិកេ យាវ អរហត្តា កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា តំ គាមំ គន្ត្វា បិណ្ឌាយ បវិសិំសុ. អថ នេ យោ តស្ស គាមស្ស សាមិកោ មាតិកោ នាម, តស្ស មាតា ទិស្វា គេហេ និសីទាបេត្វា នានគ្គរសេន យាគុភត្តេន បរិវិសិត្វា, ‘‘ភន្តេ, កត្ថ គន្តុកាមា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘យថា ផាសុកដ្ឋានំ មហាឧបាសិកេ’’តិ. សា ‘‘វស្សាវាសដ្ឋានំ, អយ្យា, បរិយេសន្តិ មញ្ញេ’’តិ ញត្វា បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា, ‘‘សចេ, អយ្យា, ឥមំ តេមាសំ ឥធ វសិស្សន្តិ, អហំ តីណិ សរណានិ, បញ្ច សីលានិ គហេត្វា ឧបោសថកម្មំ ករិស្សាមី’’តិ អាហ. ភិក្ខូ ‘‘មយំ ឥមំ និស្សាយ ភិក្ខាយ អកិលមន្តា ភវនិស្សរណំ កាតុំ សក្ខិស្សាមា’’តិ អធិវាសយិំសុ. សា តេសំ វសនដ្ឋានំ វិហារំ បដិជគ្គិត្វា អទាសិ.

តេ តត្ថេវ វសន្តា ឯកទិវសំ សន្និបតិត្វា អញ្ញមញ្ញំ ឱវទិំសុ, ‘‘អាវុសោ, អម្ហេហិ បមាទចារំ ចរិតុំ ន វដ្ដតិ. អម្ហាកញ្ហិ សកគេហំ វិយ អដ្ឋ មហានិរយា វិវដទ្វារាយេវ, ធរមានកពុទ្ធស្ស ខោ បន សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា មយំ អាគតា, ពុទ្ធា ច នាម បទានុបទិកំ វិចរន្តេនាបិ សឋេន អារាធេតុំ ន សក្កា, យថាជ្ឈាសយេនេវ អារាធេតុំ សក្កា, អប្បមត្តា ហោថ, ទ្វីហិ ឯកដ្ឋានេ ន ឋាតព្ពំ, ន និសីទិតព្ពំ, សាយំ ខោ បន ថេរូបដ្ឋានកាលេ បាតោវ ភិក្ខាចារកាលេ ឯកតោ ភវិស្សាម, សេសកាលេ ទ្វេ ឯកតោ ន ភវិស្សាម, អបិច ខោ បន អផាសុកេន ភិក្ខុនា អាគន្ត្វា វិហារមជ្ឈេ ឃណ្ឌិយា បហតាយ ឃណ្ឌិសញ្ញាយ អាគន្ត្វា តស្ស ភេសជ្ជំ ករិស្សាមា’’តិ.

តេសុ ឯវំ កតិកំ កត្វា វិហរន្តេសុ ឯកទិវសំ សា ឧបាសិកា សប្បិតេលផាណិតាទីនិ គាហាបេត្វា ទាសទាសិកម្មករាទីហិ បរិវុតា សាយន្ហសមយេ តំ វិហារំ គន្ត្វា វិហារមជ្ឈេ ភិក្ខូ អទិស្វា, ‘‘កហំ នុ ខោ, អយ្យា, គតា’’តិ បុរិសេ បុច្ឆិត្វា, ‘‘អត្តនោ អត្តនោ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានេសុ និសិន្នា ភវិស្សន្តិ, អយ្យេ’’តិ វុត្តេ, ‘‘កិំ នុ ខោ កត្វា ទដ្ឋុំ សក្ខិស្សាមី’’តិ អាហ. អថ នំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស កតិកវត្តំ ជាននមនុស្សា អាហំសុ – ‘‘ឃណ្ឌិយា បហតាយ សន្និបតិស្សន្តិ, អយ្យេ’’តិ. សា ច ឃណ្ឌិំ បហរាបេសិ. ភិក្ខូ ឃណ្ឌិសទ្ទំ សុត្វា, ‘‘កស្សចិ អផាសុកំ ភវិស្សតី’’តិ សកសកដ្ឋានេហិ និក្ខមិត្វា វិហារមជ្ឈេ សន្និបតិំសុ. ទ្វេបិ ជនា ឯកមគ្គេនាគតា នាម នត្ថិ. ឧបាសិកា ឯកេកដ្ឋានតោ ឯកេកមេវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា, ‘‘មម បុត្តេហិ អញ្ញមញ្ញំ កលហោ កតោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ វន្ទិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘កលហំ នុ ខោ, ភន្តេ, ករិត្ថា’’តិ? ‘‘ន ករោម, មហាឧបាសិកេ’’តិ. ‘‘សចេ វោ, ភន្តេ, កលហោ នត្ថិ, អថ កស្មា យថា អម្ហាកំ គេហំ អាគច្ឆន្តា សព្ពេ ឯកតោវ អាគច្ឆថ, ឯវំ អនាគន្ត្វា ឯកេកដ្ឋានតោ ឯកេកាវ អាគតា’’តិ? ‘‘មហាឧបាសិកេ, ឯកេកស្មិំ ឋានេ និសីទិត្វា សមណធម្មំ ករិម្ហា’’តិ. ‘‘កោ ឯស, ភន្តេ, សមណធម្មោ នាមា’’តិ? ‘‘ទ្វត្តិំសាការេ សជ្ឈាយំ ករោម, អត្តភាវេ ច ខយវយំ បដ្ឋបេម, មហាឧបាសិកេ’’តិ. ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, ទ្វត្តិំសាការេ សជ្ឈាយំ កាតុំ, អត្តភាវេ ច ខយវយំ បដ្ឋបេតុំ តុម្ហាកមេវ វដ្ដតិ, ឧទាហុ អម្ហាកម្បីតិ, កស្សចិបិ អវារិតោ ឯស ធម្មោ, មហាឧបាសិកេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, មយ្ហម្បិ ទ្វត្តិំសាការំ ទេថ, អត្តភាវេ ច ខយវយបដ្ឋបនំ អាចិក្ខថា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឧគ្គណ្ហ, មហាឧបាសិកេ’’តិ សព្ពំ ឧគ្គណ្ហាបេសុំ.

សា តតោ បដ្ឋាយ ទ្វត្តិំសាការេ សជ្ឈាយំ កត្វា អត្តនិ ខយវយំ បដ្ឋបេត្វា តេហិ ភិក្ខូហិ បុរេតរមេវ តយោ មគ្គេ, តីណិ ច ផលានិ បាបុណិ. មគ្គេនេវ ចស្សា ចតស្សោ បដិសម្ភិទា លោកិយអភិញ្ញា ច អាគមិំសុ. សា មគ្គផលសុខតោ វុដ្ឋាយ ទិព្ពចក្ខុនា ឱលោកេត្វា, ‘‘កទា នុ ខោ មម បុត្តេហិ អយំ ធម្មោ អធិគតោ’’តិ ឧបធារេន្តី សព្ពេបិមេ សរាគា សទោសា សមោហា ឈានវិបស្សនាមត្តម្បិ តេសំ នត្ថិ, ‘‘កិំ នុ ខោ មយ្ហំ បុត្តានំ អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយោ អត្ថិ, នត្ថី’’តិ អាវជ្ជេត្វា, ‘‘អត្ថី’’តិ ទិស្វា, ‘‘សេនាសនសប្បាយំ នុ ខោ អត្ថិ, នត្ថី’’តិ អាវជ្ជេត្វា តម្បិ ទិស្វា, ‘‘បុគ្គលសប្បាយំ នុ ខោ លភន្តិ, ន លភន្តី’’តិ អាវជ្ជេសិ, បុគ្គលសប្បាយម្បិ ទិស្វា, ‘‘អាហារសប្បាយំ នុ ខោ លភន្តិ, ន លភន្តី’’តិ ឧបធារេន្តី ‘‘អាហារសប្បាយំ នេសំ នត្ថី’’តិ ទិស្វា តតោ បដ្ឋាយ នានាវិធំ យាគុំ, អនេកប្បការំ ខជ្ជកំ, នានគ្គរសញ្ច ភោជនំ សម្បាទេត្វា គេហេ ភិក្ខូ និសីទាបេត្វា ទក្ខិណោទកំ ទត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ យំ យំ រុច្ចតិ, តំ តំ គហេត្វា បរិភុញ្ជថា’’តិ និយ្យាទេសិ. តេ យថារុចិ យាគុអាទីនិ គហេត្វា បរិភុញ្ជន្តិ. តេសំ សប្បាយាហារំ លភន្តានំ ចិត្តំ ឯកគ្គំ អហោសិ.

តេ ឯកគ្គេន ចិត្តេន វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា ន ចិរស្សេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា ចិន្តយិំសុ – ‘‘អហោ មហាឧបាសិកា អម្ហាកំ បតិដ្ឋា ជាតា, សចេ មយំ សប្បាយាហារំ ន លភិម្ហ, ន នោ មគ្គផលបដិវេធោ អភវិស្ស, ឥទានិ វុដ្ឋវស្សា បវារេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គមិស្សាមា’’តិ. តេ ‘‘សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមម្ហា’’តិ មហាឧបាសិកំ អាបុច្ឆិំសុ. ‘‘មហាឧបាសិកា សាធុ, អយ្យា’’តិ. តេ អនុគន្ត្វា បុនបិ, ‘‘ភន្តេ, អម្ហេ ឱលោកេយ្យាថា’’តិ ពហូនិ បិយវចនានិ វត្វា បដិនិវត្តិ. តេបិ ខោ ភិក្ខូ សាវត្ថិំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នា ‘‘កច្ចិ, ភិក្ខវេ, ខមនីយំ, កច្ចិ យាបនីយំ, ន ច បិណ្ឌកេន កិលមិត្ថា’’តិ វុត្តេ ‘‘ខមនីយំ, ភន្តេ, យាបនីយំ, ភន្តេ, បិណ្ឌកេន បន នេវ កិលមិម្ហ. អម្ហាកញ្ហិ មាតិកមាតា នាមេកា ឧបាសិកា ចិត្តាចារំ ញត្វា, ‘អហោ វត នោ ឯវរូបំ នាម អាហារំ បដិយាទេយ្យា’តិ ចិន្តិតេ យថាចិន្តិតំ អាហារំ បដិយាទេត្វា អទាសី’’តិ តស្សា គុណកថំ កថយិំសុ.

អញ្ញតរោ ភិក្ខុ តស្សា គុណកថំ សុត្វា តត្ថ គន្តុកាមោ ហុត្វា សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា, ‘‘ភន្តេ, តំ គាមំ គមិស្សាមី’’តិ សត្ថារំ អាបុច្ឆិត្វា ជេតវនតោ និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន តំ គាមំ បត្វា វិហារំ បវិសនទិវសេយេវ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ កិរ ឧបាសិកា ចិន្តិតចិន្តិតំ ជានាតិ, អហញ្ច មគ្គកិលន្តោ វិហារំ បដិជគ្គិតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, អហោ វត មេ វិហារបដិជគ្គកំ មនុស្សំ បេសេយ្យា’’តិ. ឧបាសិកា គេហេ និសិន្នាវ អាវជ្ជេន្តី តមត្ថំ ញត្វា, ‘‘គច្ឆ, វិហារំ បដិជគ្គិត្វា ឯហី’’តិ មនុស្សំ បេសេសិ. ឥតរោបិ បានីយំ បិវិតុកាមោ ‘‘អហោ វត មេ សក្ខរបានកំ កត្វា បេសេយ្យា’’តិ ចិន្តេសិ. ឧបាសិកា តម្បិ បេសេសិ. សោ បុនទិវសេ ‘‘បាតោវ សិនិទ្ធយាគុំ មេ សឧត្តរិភង្គំ បេសេតូ’’តិ ចិន្តេសិ. ឧបាសិកា តថា អកាសិ. សោ យាគុំ បិវិត្វា, ‘‘អហោ វត មេ ឯវរូបំ ខជ្ជកំ បេសេយ្យា’’តិ ចិន្តេសិ. ឧបាសិកា តម្បិ បេសេសិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ឧបាសិកា មយា សព្ពំ ចិន្តិតចិន្តិតំ បេសេសិ, អហំ ឯតំ ទដ្ឋុកាមោ, អហោ វត មេ នានគ្គរសភោជនំ គាហាបេត្វា សយមេវ អាគច្ឆេយ្យា’’តិ. ឧបាសិកា ‘‘មម បុត្តោ មំ ទដ្ឋុកាមោ, អាគមនំ មេ បច្ចាសីសតី’’តិ ភោជនំ គាហាបេត្វា វិហារំ គន្ត្វា តស្ស អទាសិ. សោ កតភត្តកិច្ចោ ‘‘មាតិកមាតា នាម ត្វំ, មហាឧបាសិកេ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, តាតា’’តិ. ‘‘ត្វំ បរចិត្តំ ជានាសី’’តិ? ‘‘កិំ មំ បុច្ឆសិ, តាតា’’តិ? ‘‘មយា ចិន្តិតចិន្តិតំ សព្ពមកាសិ, តេន តំ បុច្ឆាមី’’តិ. ‘‘បរចិត្តជាននកភិក្ខូ ពហូ, តាតា’’តិ? ‘‘នាហំ អញ្ញេ បុច្ឆាមិ, តុវំ បុច្ឆាមិ, ឧបាសិកេ’’តិ. ឯវំ សន្តេបិ ឧបាសិកា ‘‘បរចិត្តំ ជានាមី’’តិ អវត្វា ‘‘បរចិត្តំ ជានន្តា នាម ឯវំ ករោន្តិ បុត្តា’’តិ អាហ. សោ ‘‘ភារិយំ វតិទំ កម្មំ, បុថុជ្ជនា នាម សោភនម្បិ អសោភនម្បិ ចិន្តេន្តិ, សចាហំ កិញ្ចិ អយុត្តំ ចិន្តយិស្សាមិ, សហ ភណ្ឌកេន ចោរំ ចូឡាយ គណ្ហន្តី វិយ មំ វិប្បការំ បាបេយ្យ, មយា ឥតោ បលាយិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘ឧបាសិកេ, អហំ គមិស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘កហំ, អយ្យា’’តិ? ‘‘សត្ថុ សន្តិកំ, ឧបាសិកេ’’តិ. ‘‘វសថ តាវ, ភន្តេ, ឥធា’’តិ. ‘‘ន វសិស្សាមិ, ឧបាសិកេ, គមិស្សាមេវា’’តិ និក្ខមិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ អគមាសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កិំ ភិក្ខុ ន ត្វំ តត្ថ វសសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, ភន្តេ, ន សក្កា តត្ថ វសិតុ’’ន្តិ. ‘‘កិំ ការណា ភិក្ខូ’’តិ? ‘‘ភន្តេ, សា ឧបាសិកា ចិន្តិតចិន្តិតំ សព្ពំ ជានាតិ, បុថុជ្ជនា ច នាម សោភនម្បិ អសោភនម្បិ ចិន្តេន្តិ, សចាហំ កិញ្ចិ អយុត្តំ ចិន្តេស្សាមិ, សហ ភណ្ឌកេន ចោរំ ចូឡាយ គណ្ហន្តី វិយ មំ វិប្បការំ បាបេស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា អាគតោម្ហីតិ. ‘‘ភិក្ខុ, តត្ថេវ តយា វសិតុំ វដ្ដតី’’តិ, ‘‘ន សក្កោមិ, ភន្តេ, នាហំ តត្ថ វសិស្សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ឯកមេវ រក្ខិតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ. ‘‘កិំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘តវ ចិត្តមេវ រក្ខ, ចិត្តំ នាមេតំ ទុរក្ខំ, ត្វំ អត្តនោ ចិត្តមេវ និគ្គណ្ហ, មា អញ្ញំ កិញ្ចិ ចិន្តយិ, ចិត្តំ នាមេតំ ទុន្និគ្គហ’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៣៥.

‘‘ទុន្និគ្គហស្ស លហុនោ, យត្ថកាមនិបាតិនោ;

ចិត្តស្ស ទមថោ សាធុ, ចិត្តំ ទន្តំ សុខាវហ’’ន្តិ.

តត្ថ ចិត្តំ នាមេតំ ទុក្ខេន និគ្គយ្ហតីតិ ទុន្និគ្គហំ. លហុំ ឧប្បជ្ជតិ ច និរុជ្ឈតិ ចាតិ លហុ. តស្ស ទុន្និគ្គហស្ស លហុនោ. យត្ថកាមនិបាតិនោតិ យត្ថ កត្ថចិទេវ និបតនសីលស្ស. ឯតញ្ហិ លភិតព្ពដ្ឋានំ វា អលភិតព្ពដ្ឋានំ វា យុត្តដ្ឋានំ វា អយុត្តដ្ឋានំ វា ន ជានាតិ, នេវ ជាតិំ ឱលោកេតិ, ន គោត្តំ, ន វយំ. យត្ថ យត្ថ ឥច្ឆតិ, តត្ថ តត្ថេវ និបតតីតិ ‘‘យត្ថកាមនិបាតី’’តិ វុច្ចតិ. តស្ស ឯវរូបស្ស ចិត្តស្ស ទមថោ សាធុ ចតូហិ អរិយមគ្គេហិ ទន្តភាវោ យថា និព្ពិសេវនំ ហោតិ, តថា កតភាវោ សាធុ. កិំ ការណា? ឥទញ្ហិ ចិត្តំ ទន្តំ សុខាវហំ និព្ពិសេវនំ កតំ មគ្គផលសុខំ បរមត្ថនិព្ពានសុខញ្ច អាវហតីតិ.

ទេសនាបរិយោសានេ សម្បត្តបរិសាយ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ, មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ.

សត្ថា តស្ស ភិក្ខុនោ ឥមំ ឱវាទំ ទត្វា, ‘‘គច្ឆ, ភិក្ខុ, អញ្ញំ កិញ្ចិ អចិន្តយិត្វា តត្ថេវ វសាហី’’តិ បហិណិ. សោ ភិក្ខុ សត្ថុ សន្តិកា ឱវាទំ លភិត្វា តត្ថ អគមាសិ. កិញ្ចិ ពហិទ្ធា ចិន្តនំ នាម ន ចិន្តេសិ. មហាឧបាសិកាបិ ទិព្ពេន ចក្ខុនា ឱលោកេន្តី ថេរំ ទិស្វា, ‘‘ឥទានិ ឱវាទទាយកំ អាចរិយំ លភិត្វា បុនាគតោ មម បុត្តោ’’តិ អត្តនោ ញាណេនេវ បរិច្ឆិន្ទិត្វា តស្ស សប្បាយាហារំ បដិយាទេត្វា អទាសិ. សោ សប្បាយភោជនំ សេវិត្វា កតិបាហេនេវ អរហត្តំ បត្វា មគ្គផលសុខេន វីតិនាមេន្តោ ‘‘អហោ មហាឧបាសិកា មយ្ហំ បតិដ្ឋា ជាតា, អហំ ឥមំ និស្សាយ ភវនិស្សរណំ បត្តោម្ហី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘ឥមស្មិំ តាវ មេ អត្តភាវេ បតិដ្ឋា ជាតា, សំសារេ បន មេ សំសរន្តស្ស អញ្ញេសុបិ អត្តភាវេសុ អយំ បតិដ្ឋា ភូតបុព្ពា, នោ’’តិ ឧបធារេន្តោ ឯកូនអត្តភាវសតំ អនុស្សរិ. សាបិ ឯកូនអត្តភាវសតេ តស្ស បាទបរិចារិកា អញ្ញេសុ បដិពទ្ធចិត្តា ហុត្វា តំ ជីវិតា វោរោបេសិ. ថេរោ តស្សា ឯត្តកំ អគុណំ ទិស្វា, ‘‘អហោ មយំ មហាឧបាសិកា ភារិយំ កម្មំ អកាសី’’តិ ចិន្តេសិ.

មហាឧបាសិកាបិ គេហេ និសិន្នាវ ‘‘កិំ នុ ខោ មយ្ហំ បុត្តស្ស បព្ពជិតកិច្ចំ មត្តកំ បត្តំ, នោ’’តិ ឧបធារយមានា តស្ស អរហត្តបត្តិំ ញត្វា ឧត្តរិ ឧបធារិយមានា, ‘‘មម បុត្តោ អរហត្តំ បត្វា អហោ វត មេ អយំ ឧបាសិកា មហតី បតិដ្ឋា ជាតា’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘អតីតេបិ នុ ខោ មេ អយំ បតិដ្ឋា ភូតបុព្ពា, នោ’’តិ ឧបធារេន្តោ ឯកូនអត្តភាវសតំ អនុស្សរិ, ‘‘អហំ ខោ បន ឯកូនអត្តភាវសតេ អញ្ញេហិ សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា ឯតំ ជីវិតា វោរោបេសិំ, អយំ មេ ឯត្តកំ អគុណំ ទិស្វា ‘អហោ ភារិយំ កម្មំ កតំ ឧបាសិកាយា’’តិ ចិន្តេសិ. ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឯវំ សំសារេ សំសរន្តិយា មម បុត្តស្ស ឧបការោ កតបុព្ពោ’’តិ ឧបធារយមានា តតោ ឧត្តរិំ សតមំ អត្តភាវំ អនុស្សរិត្វា សតមេ អត្តភាវេ មយា ឯតស្ស បាទបរិចារិកាយ ហុត្វា ឯតស្មិំ ជីវិតា វោរោបនដ្ឋានេ ជីវិតទានំ ទិន្នំ, អហោ មយា មម បុត្តស្ស មហាឧបការោ កតបុព្ពោ’’តិ គេហេ និសិន្នាវ ឧត្តរិំ វិសេសេត្វា ‘‘ឧបធារេថា’’តិ អាហ. សោ ទិព្ពាយ សោតធាតុយា សទ្ទំ សុត្វា វិសេសេត្វា សតមំ អត្តភាវំ អនុស្សរិត្វា តត្ថ តាយ អត្តនោ ជីវិតស្ស ទិន្នភាវំ ទិស្វា, ‘‘អហោ មម ឥមាយ មហាឧបាសិកាយ ឧបការោ កតបុព្ពោ’’តិ អត្តមនោ ហុត្វា តស្សា តត្ថេវ ចតូសុ មគ្គផលេសុ បញ្ហំ កថេត្វា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយីតិ.

អញ្ញតរភិក្ខុវត្ថុ ទុតិយំ.

៣. អញ្ញតរឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុវត្ថុ

សុទុទ្ទសន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

សត្ថរិ កិរ សាវត្ថិយំ វិហរន្តេ ឯកោ សេដ្ឋិបុត្តោ អត្តនោ កុលូបគត្ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អហំ ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមោ, ឯកំ មេ ទុក្ខតោ មុច្ចនការណំ កថេថា’’តិ អាហ. ‘‘សាធាវុសោ, សចេសិ ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមោ, សលាកភត្តំ ទេហិ, បក្ខិកភត្តំ ទេហិ, វស្សាវាសិកំ ទេហិ, ចីវរាទយោ បច្ចយេ ទេហិ, អត្តនោ សាបតេយ្យំ តយោ កោដ្ឋាសេ កត្វា ឯកេន កម្មន្តំ បយោជេហិ, ឯកេន បុត្តទារំ បោសេហិ, ឯកំ ពុទ្ធសាសនេ ទេហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ វុត្តបដិបាដិយា សព្ពំ កត្វា បុន ថេរំ បុច្ឆិ – ‘‘តតោ ឧត្តរិំ អញ្ញំ កិំ ករោមិ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អាវុសោ, តីណិ សរណានិ គណ្ហ, បញ្ច សីលានិ គណ្ហាហី’’តិ. តានិបិ បដិគ្គហេត្វា តតោ ឧត្តរិំ បុច្ឆិ. ‘‘តេន ហិ ទស សីលានិ គណ្ហាហី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ គណ្ហិ. សោ ឯវំ អនុបុព្ពេន បុញ្ញកម្មស្ស កតត្តា អនុបុព្ពសេដ្ឋិបុត្តោ នាម ជាតោ. តតោ ‘‘ឧត្តរិម្បិ កត្តព្ពំ អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ បុន បុច្ឆិត្វា, ‘‘តេន ហិ បព្ពជាហី’’តិ វុត្តោ និក្ខមិត្វា បព្ពជិ. តស្សេកោ អាភិធម្មិកភិក្ខុ អាចរិយោ អហោសិ. ឯកោ វិនយធរោ ឧបជ្ឈាយោ. តស្ស លទ្ធូបសម្បទស្ស អាចរិយោ អត្តនោ សន្តិកំ អាគតកាលេ អភិធម្មេ បញ្ហំ កថេសិ – ‘‘ពុទ្ធសាសនេ នាម ឥទំ កាតុំ វដ្ដតិ, ឥទំ ន វដ្ដតី’’តិ. ឧបជ្ឈាយោបិស្ស អត្តនោ សន្តិកំ អាគតកាលេ វិនយេ បញ្ហំ កថេសិ – ‘‘ពុទ្ធសាសនេ នាម ឥទំ កាតុំ វដ្ដតិ, ឥទំ ន វដ្ដតិ, ឥទំ កប្បតិ, ឥទំ ន កប្បតី’’តិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ ភារិយំ ឥទំ កម្មំ, អហំ ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមោ បព្ពជិតោ, ឥធ ច មម ហត្ថបសារណដ្ឋានម្បិ ន បញ្ញាយតិ, គេហេ ឋត្វាវ ទុក្ខា មុច្ចិតុំ សក្កា, មយា គិហិនា ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ ឧក្កណ្ឋិតោ អនភិរតោ ទ្វត្តិំសាការេ សជ្ឈាយំ ន ករោតិ, ឧទ្ទេសំ ន គណ្ហាតិ, កិសោ លូខោ ធមនិសន្ថតគត្តោ អាលស្សិយាភិភូតោ កច្ឆុបរិកិណ្ណោ អហោសិ.

អថ នំ ទហរសាមណេរា, ‘‘អាវុសោ, កិំ ត្វំ ឋិតដ្ឋានេ ឋិតោវ និសិន្នដ្ឋានេ និសិន្នោវ អហោសិ, បណ្ឌុរោគាភិភូតោ កិសោ លូខោ ធមនិសន្ថតគត្តោ អាលស្សិយាភិភូតោ កច្ឆុបរិកិណ្ណោ, កិំ តេ កត’’ន្តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘ឧក្កណ្ឋិតោម្ហិ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? សោ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. តេ តស្ស អាចរិយុបជ្ឈាយានំ អាចិក្ខិំសុ. អាចរិយុបជ្ឈាយា តំ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ អគមំសុ. សត្ថា ‘‘កិំ, ភិក្ខវេ, អាគតត្ថា’’តិ អាហ. ‘‘ភន្តេ, អយំ ភិក្ខុ តុម្ហាកំ សាសនេ ឧក្កណ្ឋិតោ’’តិ. ‘‘ឯវំ កិរ ភិក្ខូ’’តិ. ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘អហំ, ភន្តេ, ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមោវ បព្ពជិតោ, តស្ស មេ អាចរិយោ អភិធម្មកថំ កថេសិ, ឧបជ្ឈាយោ វិនយកថំ កថេសិ, ស្វាហំ ‘ឥធ មេ ហត្ថបសារណដ្ឋានម្បិ នត្ថិ, គិហិនា ហុត្វា សក្កា ទុក្ខា មុច្ចិតុំ, គិហិ ភវិស្សាមី’តិ សន្និដ្ឋានមកាសិំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘សចេ ត្វំ, ភិក្ខុ, ឯកមេវ រក្ខិតុំ សក្ខិស្សសិ, អវសេសានំ រក្ខនកិច្ចំ នត្ថី’’តិ. ‘‘កិំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘តវ ចិត្តមេវ រក្ខិតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ. ‘‘សក្ខិស្សាមិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ អត្តនោ ចិត្តមេវ រក្ខាហិ, សក្កា ទុក្ខា មុច្ចិតុ’’ន្តិ ឥមំ ឱវាទំ ទត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៣៦.

‘‘សុទុទ្ទសំ សុនិបុណំ, យត្ថកាមនិបាតិនំ;

ចិត្តំ រក្ខេថ មេធាវី, ចិត្តំ គុត្តំ សុខាវហ’’ន្តិ.

តត្ថ សុទុទ្ទសន្តិ សុដ្ឋុ ទុទ្ទសំ. សុនិបុណន្តិ សុដ្ឋុ និបុណំ បរមសណ្ហំ. យត្ថកាមនិបាតិនន្តិ ជាតិអាទីនិ អនោលោកេត្វា លភិតព្ពាលភិតព្ពយុត្តាយុត្តដ្ឋានេសុ យត្ថ កត្ថចិ និបតនសីលំ. ចិត្តំ រក្ខេថ មេធាវីតិ អន្ធពាលោ ទុម្មេធោ អត្តនោ ចិត្តំ រក្ខិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, ចិត្តវសិកោ ហុត្វា អនយព្យសនំ បាបុណាតិ. មេធាវី បន បណ្ឌិតោវ ចិត្តំ រក្ខិតុំ សក្កោតិ, តស្មា ត្វម្បិ ចិត្តមេវ គោបេហិ. ឥទញ្ហិ ចិត្តំ គុត្តំ សុខាវហំ មគ្គផលនិព្ពានសុខានិ អាវហតីតិ.

ទេសនាបរិយោសានេ សោ ភិក្ខុ សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ, ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា អហោសីតិ.

អញ្ញតរឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុវត្ថុ តតិយំ.

៤. សង្ឃរក្ខិតភាគិនេយ្យត្ថេរវត្ថុ

ទូរង្គមន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ សង្ឃរក្ខិតំ នាម ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរេកោ កុលបុត្តោ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា និក្ខមិត្វា បព្ពជិតោ លទ្ធូបសម្បទោ សង្ឃរក្ខិតត្ថេរោ នាម ហុត្វា កតិបាហេនេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តស្ស កនិដ្ឋភគិនី បុត្តំ លភិត្វា ថេរស្ស នាមំ អកាសិ. សោ ភាគិនេយ្យសង្ឃរក្ខិតោ នាម ហុត្វា វយប្បត្តោ ថេរស្សេវ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ អញ្ញតរស្មិំ គាមការាមេ វស្សំ ឧបគន្ត្វា, ‘‘ឯកំ សត្តហត្ថំ, ឯកំ អដ្ឋហត្ថ’’ន្តិ ទ្វេ វស្សាវាសិកសាដកេ លភិត្វា អដ្ឋហត្ថំ ‘‘ឧបជ្ឈាយស្ស មេ ភវិស្សតី’’តិ សល្លក្ខេត្វា ‘‘សត្តហត្ថំ មយ្ហំ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា វុដ្ឋវស្សោ ‘‘ឧបជ្ឈាយំ បស្សិស្សាមី’’តិ អាគច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ អាគន្ត្វា ថេរេ វិហារំ អនាគតេយេវ វិហារំ បវិសិត្វា ថេរស្ស ទិវាដ្ឋានំ សម្មជ្ជិត្វា បាទោទកំ ឧបដ្ឋបេត្វា អាសនំ បញ្ញបេត្វា អាគមនមគ្គំ ឱលោកេន្តោ និសីទិ. អថស្សាគមនភាវំ ទិស្វា បច្ចុគ្គមនំ កត្វា បត្តចីវរំ បដិគ្គហេត្វា, ‘‘និសីទថ, ភន្តេ’’តិ ថេរំ និសីទាបេត្វា តាលវណ្ដំ អាទាយ ពីជិត្វា បានីយំ ទត្វា បាទេ ធោវិត្វា តំ សាដកំ អានេត្វា បាទមូលេ ឋបេត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមំ បរិភុញ្ជថា’’តិ វត្វា ពីជយមានោ អដ្ឋាសិ.

អថ នំ ថេរោ អាហ – ‘‘សង្ឃរក្ខិត, មយ្ហំ ចីវរំ បរិបុណ្ណំ, ត្វមេវ បរិភុញ្ជា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, មយា លទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ អយំ តុម្ហាកមេវ សល្លក្ខិតោ, បរិភោគំ ករោថា’’តិ. ‘‘ហោតុ, សង្ឃរក្ខិត, បរិបុណ្ណំ មេ ចីវរំ, ត្វមេវ បរិភុញ្ជា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, មា ឯវំ ករោថ, តុម្ហេហិ បរិភុត្តេ មយ្ហំ មហប្ផលំ ភវិស្សតី’’តិ. អថ នំ តស្ស បុនប្បុនំ កថេន្តស្សបិ ថេរោ ន ឥច្ឆិយេវ.

ឯវំ សោ ពីជយមានោ ឋិតោវ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ថេរស្ស គិហិកាលេ ភាគិនេយ្យោ, បព្ពជិតកាលេ សទ្ធិវិហារិកោ, ឯវម្បិ មយា សទ្ធិំ ឧបជ្ឈាយោ បរិភោគំ ន កត្តុកាមោ. ឥមស្មិំ មយា សទ្ធិំ បរិភោគំ អករោន្តេ កិំ មេ សមណភាវេន, គិហិ ភវិស្សាមី’’តិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘ទុស្សណ្ឋាបិតោ ឃរាវាសោ, កិំ នុ ខោ កត្វា គិហិភូតោ ជីវិស្សាមី’’តិ. តតោ ចិន្តេសិ – ‘‘អដ្ឋហត្ថសាដកំ វិក្កិណិត្វា ឯកំ ឯឡិកំ គណ្ហិស្សាមិ, ឯឡិកា នាម ខិប្បំ វិជាយតិ, ស្វាហំ វិជាតំ វិជាតំ វិក្កិណិត្វា មូលំ ករិស្សាមិ, មូលេ ពហូ កត្វា ឯកំ បជាបតិំ អានេស្សាមិ, សា ឯកំ បុត្តំ វិជាយិស្សតិ. អថស្ស មម មាតុលស្ស នាមំ កត្វា ចូឡយានកេ និសីទាបេត្វា មម បុត្តញ្ច ភរិយញ្ច អាទាយ មាតុលំ វន្ទិតុំ អាគមិស្សាមិ, អាគច្ឆន្តេ អន្តរាមគ្គេ មម ភរិយំ ឯវំ វក្ខាមិ – ‘អានេហិ តាវ មេ បុត្តំ វហិស្សាមិន’ន្តិ. សា ‘កិំ តេ បុត្តេន, ឯហិ, ឥមំ យានកំ បាជេហី’តិ វត្វា បុត្តំ គហេត្វា, ‘អហំ នេស្សាមិ ន’ន្តិ នេត្វា សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តី ចក្កបថេ ឆឌ្ឌេស្សតិ. អថស្ស សរីរំ អភិរុហិត្វា ចក្កំ គមិស្សតិ, អថ នំ ‘ត្វំ មម បុត្តំ នេវ មយ្ហំ អទាសិ, នំ សន្ធារេតុំ នាសក្ខិ នាសិតោស្មិ តយា’តិ វត្វា បតោទយដ្ឋិយា បិដ្ឋិយំ បហរិស្សាមី’’តិ.

សោ ឯវំ ចិន្តេន្តោវ ឋត្វា ពីជយមានោ ថេរស្ស សីសេ តាលវណ្ដេន បហរិ. ថេរោ ‘‘កិំ នុ ខោ អហំ សង្ឃរក្ខិតេន សីសេ បហតោ’’តិ ឧបធារេន្តោ តេន ចិន្តិតចិន្តិតំ សព្ពំ ញត្វា, ‘‘សង្ឃរក្ខិត, មាតុគាមស្ស បហារំ ទាតុំ នាសក្ខិ, កោ ឯត្ថ មហល្លកត្ថេរស្ស ទោសោ’’តិ អាហ. សោ ‘‘អហោ នដ្ឋោម្ហិ, ញាតំ កិរ មេ ឧបជ្ឈាយេន ចិន្តិតចិន្តិតំ, កិំ មេ សមណភាវេនា’’តិ តាលវណ្ដំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយិតុំ អារទ្ធោ.

អថ នំ ទហរា ច សាមណេរា ច អនុពន្ធិត្វា អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ អគមំសុ. សត្ថា តេ ភិក្ខូ ទិស្វាវ ‘‘កិំ, ភិក្ខវេ, អាគតត្ថ, ឯកោ វោ ភិក្ខុ លទ្ធោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, ភន្តេ, ឥមំ ទហរំ ឧក្កណ្ឋិត្វា បលាយន្តំ គហេត្វា តុម្ហាកំ សន្តិកំ អាគតម្ហា’’តិ. ‘‘ឯវំ កិរ ភិក្ខូ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិមត្ថំ តេ ភិក្ខុ ឯវំ ភារិយំ កម្មំ កតំ, ននុ ត្វំ អារទ្ធវីរិយស្ស ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស បុត្តោ, មាទិសស្ស នាម ពុទ្ធស្ស សាសនេ បព្ពជិត្វា អត្តានំ ទមេត្វា សោតាបន្នោតិ វា សកទាគាមីតិ វា អនាគាមីតិ វា អរហាតិ វា វទាបេតុំ នាសក្ខិ, កិមត្ថំ ឯវំ ភារិយំ កម្មមកាសី’’តិ? ‘‘ឧក្កណ្ឋិតោស្មិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ ការណា ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ? សោ ឯវំ វស្សាវាសិកសាដកានំ លទ្ធទិវសតោ បដ្ឋាយ យាវ ថេរស្ស តាលវណ្ដេន បហារា សព្ពំ តំ បវត្តិំ អារោចេត្វា, ‘‘ឥមិនា ការណេន បលាតោស្មិ, ភន្តេ’’តិ អាហ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ឯហិ ភិក្ខុ, មា ចិន្តយិ ចិត្តំ នាមេតំ ទូរេ ហោន្តម្បិ អារម្មណំ សម្បដិច្ឆនកជាតិកំ, រាគទោសមោហពន្ធនា មុច្ចនត្ថាយ វាយមិតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៣៧.

‘‘ទូរង្គមំ ឯកចរំ, អសរីរំ គុហាសយំ;

យេ ចិត្តំ សំយមេស្សន្តិ, មោក្ខន្តិ មារពន្ធនា’’តិ.

តត្ថ ទូរង្គមន្តិ ចិត្តស្ស ហិ មក្កដសុត្តមត្តកម្បិ បុរត្ថិមាទិទិសាភាគេន គមនាគមនំ នាម នត្ថិ, ទូរេ សន្តម្បិ បន អារម្មណំ សម្បដិច្ឆតីតិ ទូរង្គមំ នាម ជាតំ. សត្តដ្ឋចិត្តានិ បន ឯកតោ កណ្ណិកពទ្ធានិ ឯកក្ខណេ ឧប្បជ្ជិតុំ សមត្ថានិ នាម នត្ថិ. ឧប្បត្តិកាលេ ឯកេកមេវ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មិំ និរុទ្ធេ បុន ឯកេកមេវ ឧប្បជ្ជតីតិ ឯកចរំ នាម ជាតំ. ចិត្តស្ស សរីរសណ្ឋានំ វា នីលាទិប្បការោ វណ្ណភេទោ វា នត្ថីតិ អសរីរំ នាម ជាតំ. គុហា នាម ចតុមហាភូតគុហា, ឥទញ្ច ហទយរូបំ និស្សាយ បវត្តតីតិ គុហាសយំ នាម ជាតំ. យេ ចិត្តន្តិ យេ កេចិ បុរិសា វា ឥត្ថិយោ វា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា អនុប្បជ្ជនកកិលេសស្ស ឧប្បជ្ជិតុំ អទេន្តា សតិសម្មោសេន ឧប្បន្នកិលេសំ បជហន្តា ចិត្តំ សំយមេស្សន្តិ សំយតំ អវិក្ខិត្តំ ករិស្សន្តិ. មោក្ខន្តិ មារពន្ធនាតិ សព្ពេតេ កិលេសពន្ធនាភាវេន មារពន្ធនសង្ខាតា តេភូមកវដ្ដា មុច្ចិស្សន្តីតិ.

ទេសនាបរិយោសានេ ភាគិនេយ្យសង្ឃរក្ខិតត្ថេរោ សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបន្នាទយោ ជាតា, មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

សង្ឃរក្ខិតភាគិនេយ្យត្ថេរវត្ថុ ចតុត្ថំ.

៥. ចិត្តហត្ថត្ថេរវត្ថុ

អនវដ្ឋិតចិត្តស្សាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ ចិត្តហត្ថត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកោ កិរ សាវត្ថិវាសី កុលបុត្តោ នដ្ឋគោណំ បរិយេសន្តោ អរញ្ញំ បវិសិត្វា មជ្ឈន្ហិកេ កាលេ គោណំ ទិស្វា គោយូថេ វិស្សជ្ជេត្វា, ‘‘អវស្សំ អយ្យានំ សន្តិកេ អាហារមត្តំ លភិស្សាមី’’តិ ខុប្បិបាសាបីឡិតោ វិហារំ បវិសិត្វា ភិក្ខូនំ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. តស្មិំ ខោ បន សមយេ ភិក្ខូនំ អវក្ការបាតិយំ ភុត្តាវសេសកំ ភត្តំ ហោតិ, តេ តំ ឆាតកបីឡិតំ ទិស្វា, ‘‘ឥតោ ភត្តំ គហេត្វា ភុញ្ជាហី’’តិ វទិំសុ. ពុទ្ធកាលេ ច បន អនេកសូបព្យញ្ជនំ ភត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, សោ តតោ យាបនមត្តំ គហេត្វា ភុញ្ជិត្វា បានីយំ បិវិត្វា ហត្ថេ ធោវិត្វា ភិក្ខូ វន្ទិត្វា, ‘‘កិំ, ភន្តេ, អជ្ជ, អយ្យា, និមន្តនដ្ឋានំ អគមំសូ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘នត្ថិ, ឧបាសក, ភិក្ខូ ឥមិនាវ នីហារេន និពទ្ធំ លភន្តី’’តិ. សោ ‘‘មយំ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ រត្តិន្ទិវំ និពទ្ធំ កម្មំ ករោន្តាបិ ឯវំ មធុរព្យញ្ជនំ ភត្តំ ន លភាម, ឥមេ កិរ និពទ្ធំ ភុញ្ជន្តិ, កិំ មេ គិហិភាវេន, ភិក្ខុ ភវិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ភិក្ខូ ឧបសង្កមិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. អថ នំ ភិក្ខូ ‘‘សាធុ ឧបាសកា’’តិ បព្ពាជេសុំ.

សោ លទ្ធូបសម្បទោ សព្ពប្បការំ វត្តបដិវត្តំ អកាសិ. សោ ពុទ្ធានំ ឧប្បន្នេន លាភសក្ការេន កតិបាហច្ចយេន ថូលសរីរោ អហោសិ. តតោ ចិន្តេសិ – ‘‘កិំ មេ ភិក្ខាយ ចរិត្វា ជីវិតេន, គិហី ភវិស្សាមី’’តិ. សោ វិព្ភមិត្វា គេហំ បាវិសិ. តស្ស គេហេ កម្មំ ករោន្តស្ស កតិបាហេនេវ សរីរំ មិលាយិ. តតោ ‘‘កិំ មេ ឥមិនា ទុក្ខេន, សមណោ ភវិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បុន គន្ត្វា បព្ពជិ. សោ កតិបាហំ វីតិនាមេត្វា បុន ឧក្កណ្ឋិត្វា វិព្ភមិ, បព្ពជិតកាលេ បន ភិក្ខូនំ ឧបការកោ ហោតិ. សោ កតិបាហេនេវ បុនបិ ឧក្កណ្ឋិត្វា, ‘‘កិំ មេ គិហិភាវេន, បព្ពជិស្សាមី’’តិ គន្ត្វា ភិក្ខូ វន្ទិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. អថ នំ ភិក្ខូ ឧបការវសេន បុន បព្ពាជយិំសុ. ឯវំ សោ ឥមិនា និយាមេនេវ ឆក្ខត្តុំ បព្ពជិត្វា ឧប្បព្ពជិតោ. តស្ស ភិក្ខូ ‘‘ឯស ចិត្តវសិកោ ហុត្វា វិចរតី’’តិ ចិត្តហត្ថត្ថេរោតិ នាមំ ករិំសុ.

តស្សេវំ អបរាបរំ វិចរន្តស្សេវ ភរិយា គព្ភិនី អហោសិ. សោ សត្តមេ វារេ អរញ្ញតោ កសិភណ្ឌមាទាយ គេហំ គន្ត្វា ភណ្ឌកំ ឋបេត្វា ‘‘អត្តនោ កាសាវំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ គព្ភំ បាវិសិ. តស្មិំ ខណេ តស្ស ភរិយា និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយតិ. តស្សា និវត្ថសាដកោ អបគតោ ហោតិ, មុខតោ ច លាលា បគ្ឃរតិ, នាសា ឃុរឃុរាយតិ, មុខំ វិវដ្ដំ, ទន្តំ ឃំសតិ, សា តស្ស ឧទ្ធុមាតកសរីរំ វិយ ឧបដ្ឋាសិ. សោ ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ ឥទ’’ន្តិ សញ្ញំ លភិត្វា, ‘‘អហំ ឯត្តកំ កាលំ បព្ពជិត្វា ឥមំ និស្សាយ ភិក្ខុភាវេ សណ្ឋាតុំ នាសក្ខិ’’ន្តិ កាសាយកោដិយំ គហេត្វា ឧទរេ ពន្ធិត្វា គេហា និក្ខមិ.

អថស្ស អនន្តរគេហេ ឋិតា សស្សុ តំ តថា គច្ឆន្តំ ទិស្វា, ‘‘អយំ បដិឧក្កណ្ឋិតោ ភវិស្សតិ, ឥទានេវ អរញ្ញតោ អាគន្ត្វា កាសាវំ ឧទរេ ពន្ធិត្វាវ គេហា និក្ខន្តោ វិហារាភិមុខោ គច្ឆតិ, កិំ នុ ខោ’’តិ គេហំ បវិសិត្វា និទ្ទាយមានំ ធីតរំ បស្សិត្វា ‘‘ឥមំ ទិស្វា សោ វិប្បដិសារី ហុត្វា គតោ’’តិ ញត្វា ធីតរំ បហរិត្វា ‘‘ឧដ្ឋេហិ កាឡកណ្ណិ, សាមិកោ តេ តំ និទ្ទាយមានំ ទិស្វា វិប្បដិសារី ហុត្វា គតោ, នត្ថិ សោ ឥតោ បដ្ឋាយ តុយ្ហ’’ន្តិ អាហ. ‘‘អបេហិ អបេហិ, អម្ម, កុតោ តស្ស គមនំ អត្ថិ, កតិបាហេនេវ បុនាគមិស្សតី’’តិ អាហ. សោបិ ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខ’’ន្តិ វត្វា គច្ឆន្តោ គច្ឆន្តោវ សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ. សោ គន្ត្វា ភិក្ខូ វន្ទិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. ‘‘ន សក្ខិស្សាម មំយំ តំ បព្ពាជេតុំ, កុតោ តុយ្ហំ សមណភាវោ, សត្ថកនិសានបាសាណសទិសំ តវ សីស’’ន្តិ. ‘‘ភន្តេ, ឥទានិ មំ អនុកម្បាយ ឯកវារំ បព្ពាជេថា’’តិ. តេ តំ ឧបការវសេន បព្ពាជយិំសុ. សោ កតិបាហេនេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ.

តេបិ នំ អាហំសុ – ‘‘អាវុសោ ចិត្តហត្ថ, តវ គមនសមយំ ត្វមេវ ជានេយ្យាសិ, ឥមស្មិំ វារេ តេ ចិរាយិត’’ន្តិ. ‘‘ភន្តេ, សំសគ្គស្ស អត្ថិភាវកាលេ គតម្ហា, សោ នោ សំសគ្គោ ឆិន្នោ, ឥទានិ អគមនធម្មា ជាតម្ហា’’តិ. ភិក្ខូ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ភន្តេ, អយំ ភិក្ខុ អម្ហេហិ ឯវំ វុត្តោ ឯវំ នាម កថេសិ, អញ្ញំ ព្យាករោតិ, អភូតំ វទតី’’តិ អាហំសុ. សត្ថា ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, មម បុត្តោ អត្តនោ អនវដ្ឋិតចិត្តកាលេ សទ្ធម្មំ អជាននកាលេ គមនាគមនំ អកាសិ, ឥទានិស្ស បុញ្ញញ្ច បាបញ្ច បហីន’’ន្តិ វត្វា ឥមា ទ្វេ គាថា អាហ –

៣៨.

‘‘អនវដ្ឋិតចិត្តស្ស, សទ្ធម្មំ អវិជានតោ;

បរិប្លវបសាទស្ស, បញ្ញា ន បរិបូរតិ.

៣៩.

‘‘អនវស្សុតចិត្តស្ស, អនន្វាហតចេតសោ;

បុញ្ញបាបបហីនស្ស, នត្ថិ ជាគរតោ ភយ’’ន្តិ.

តត្ថ អនវដ្ឋិតចិត្តស្សាតិ ចិត្តំ នាមេតំ កស្សចិ និពទ្ធំ វា ថាវរំ វា នត្ថិ. យោ បន បុគ្គលោ អស្សបិដ្ឋេ ឋបិតកុម្ភណ្ឌំ វិយ ច ថុសរាសិម្ហិ កោដ្ដិតខាណុកោ វិយ ច ខល្លាដសីសេ ឋបិតកទម្ពបុប្ផំ វិយ ច ន កត្ថចិ សណ្ឋាតិ, កទាចិ ពុទ្ធសាវកោ ហោតិ, កទាចិ អាជីវកោ, កទាចិ និគណ្ឋោ, កទាចិ តាបសោ. ឯវរូបោ បុគ្គលោ អនវដ្ឋិតចិត្តោ នាម. តស្ស អនវដ្ឋិតចិត្តស្ស. សទ្ធម្មំ អវិជានតោតិ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មភេទំ ឥមំ សទ្ធម្មំ អវិជានន្តស្ស បរិត្តសទ្ធតាយ វា ឧប្លវសទ្ធតាយ វា បរិប្លវបសាទស្ស កាមាវចររូបាវចរាទិភេទា បញ្ញា ន បរិបូរតិ. កាមាវចរាយបិ អបរិបូរយមានាយ កុតោវ រូបាវចរារូបាវចរលោកុត្តរបញ្ញា បរិបូរិស្សតីតិ ទីបេតិ. អនវស្សុតចិត្តស្សាតិ រាគេន អតិន្តចិត្តស្ស. អនន្វាហតចេតសោតិ ‘‘អាហតចិត្តោ ខិលជាតោ’’តិ (ទី. និ. ៣.៣១៩; វិភ. ៩៤១; ម. និ. ១.១៨៥) អាគតដ្ឋានេ ទោសេន ចិត្តស្ស បហតភាវោ វុត្តោ, ឥធ បន ទោសេន អប្បដិហតចិត្តស្សាតិ អត្ថោ. បុញ្ញបាបបហីនស្សាតិ ចតុត្ថមគ្គេន បហីនបុញ្ញស្ស ចេវ បហីនបាបស្ស ច ខីណាសវស្ស. នត្ថិ ជាគរតោ ភយន្តិ ខីណាសវស្ស ជាគរន្តស្សេវ អភយភាវោ កថិតោ វិយ. សោ បន សទ្ធាទីហិ បញ្ចហិ ជាគរធម្មេហិ សមន្នាគតត្តា ជាគរោ នាម. តស្មា តស្ស ជាគរន្តស្សាបិ អជាគរន្តស្សាបិ កិលេសភយំ នត្ថិ កិលេសានំ អបច្ឆាវត្តនតោ. ន ហិ តំ កិលេសា អនុពន្ធន្តិ តេន តេន មគ្គេន បហីនានំ កិលេសានំ បុន អនុបគមនតោ. តេនេវាហ – ‘‘សោតាបត្តិមគ្គេន យេ កិលេសា បហីនា, តេ កិលេសេ ន បុនេតិ ន បច្ចេតិ ន បច្ចាគច្ឆតិ, សកទាគាមិអនាគាមិអរហត្តមគ្គេន យេ កិលេសា បហីនា, តេ កិលេសេ ន បុនេតិ ន បច្ចេតិ ន បច្ចាគច្ឆតី’’តិ (ចូឡនិ. មេត្តគូមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ២៧).

ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា សផលា អហោសិ.

អថេកទិវសំ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘ភារិយា វតិមេ, អាវុសោ, កិលេសា នាម, ឯវរូបស្ស អរហត្តស្ស ឧបនិស្សាយសម្បន្នោ កុលបុត្តោ កិលេសេហិ អាលោឡិតោ សត្តវារេ គិហី ហុត្វា សត្តវារេ បព្ពជិតោ’’តិ. សត្ថា តេសំ តំ កថាបវត្តិំ សុត្វា តង្ខណានុរូបេន គមនេន ធម្មសភំ គន្ត្វា ពុទ្ធាសនេ និសិន្នោ ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ឯវមេវ, ភិក្ខវេ, កិលេសា នាម ភារិយា, សចេ ឯតេ រូបិនោ ហុត្វា កត្ថចិ បក្ខិបិតុំ សក្កា ភវេយ្យុំ, ចក្កវាឡំ អតិសម្ពាធំ, ព្រហ្មលោកោ អតិនីចកោតិ ឱកាសោ នេសំ ន ភវេយ្យ, មាទិសម្បិ នាមេតេ បញ្ញាសម្បន្នំ បុរិសាជានេយ្យំ អាលោឡេន្តិ, អវសេសេសុ កា កថា? ‘‘អហញ្ហិ អឌ្ឍនាឡិមត្តំ វរកចោរកំ កុណ្ឋកុទាលញ្ច និស្សាយ ឆ វារេ បព្ពជិត្វា ឧប្បព្ពជិតបុព្ពោ’’តិ. ‘‘កទា, ភន្តេ, កទា សុគតា’’តិ? ‘‘សុណិស្សថ, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ សុណាថា’’តិ អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ កុទាលបណ្ឌិតោ នាម ពាហិរកបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អដ្ឋ មាសេ ហិមវន្តេ វសិត្វា វស្សារត្តសមយេ ភូមិយា តិន្តាយ ‘‘គេហេ មេ អឌ្ឍនាឡិមត្តោ វរកចោរកោ ច កុណ្ឋកុទាលកោ ច អត្ថិ, វរកចោរកពីជំ មា នស្សី’’តិ ឧប្បព្ពជិត្វា ឯកំ ឋានំ កុទាលេន កសិត្វា តំ ពីជំ វបិត្វា វតិំ កត្វា បក្កកាលេ ឧទ្ធរិត្វា នាឡិមត្តពីជំ ឋបេត្វា សេសំ ខាទិ. សោ ‘‘កិំ មេ ទានិ គេហេន, បុន អដ្ឋ មាសេ បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា និក្ខមិត្វា បព្ពជិ. ឥមិនាវ នីហារេន នាឡិមត្តំ វរកចោរកញ្ច កុណ្ឋកុទាលញ្ច និស្សាយ សត្តវារេ គិហី ហុត្វា សត្តវារេ បព្ពជិត្វា សត្តមេ បន វារេ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ឆ វារេ ឥមំ កុណ្ឋកុទាលំ និស្សាយ គិហី ហុត្វា បព្ពជិតោ, កត្ថចិទេវ នំ ឆឌ្ឌេស្សាមី’’តិ. សោ គង្គាយ តីរំ គន្ត្វា, ‘‘បតិតដ្ឋានំ បស្សន្តោ ឱតរិត្វា គណ្ហេយ្យំ, យថាស្ស បតិតដ្ឋានំ ន បស្សាមិ, តថា នំ ឆឌ្ឌេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា នាឡិមត្តំ ពីជំ បិលោតិកាយ ពន្ធិត្វា បិលោតិកំ កុទាលផលកេ ពន្ធិត្វា កុទាលំ អគ្គទណ្ឌកេ គហេត្វា គង្គាយ តីរេ ឋិតោ អក្ខីនិ និមីលេត្វា ឧបរិសីសេ តិក្ខត្តុំ អាវិជ្ឈិត្វា គង្គាយំ ខិបិត្វា និវត្តិត្វា ឱលោកេន្តោ បតិតដ្ឋានំ អទិស្វា ‘‘ជិតំ មេ, ជិតំ មេ’’តិ តិក្ខត្តុំ សទ្ទមកាសិ.

តស្មិំ ខណេ ពារាណសិរាជា បច្ចន្តំ វូបសមេត្វា អាគន្ត្វា នទីតីរេ ខន្ធាវារំ និវាសេត្វា ន្ហានត្ថាយ នទិំ ឱតិណ្ណោ តំ សទ្ទំ អស្សោសិ. រាជូនញ្ច នាម ‘‘ជិតំ មេ’’តិ សទ្ទោ អមនាបោ ហោតិ, សោ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘អហំ ឥទានិ អមិត្តមទ្ទនំ កត្វា ‘ជិតំ មេ’តិ អាគតោ, ត្វំ បន ‘ជិតំ មេ, ជិតំ មេ’តិ វិរវសិ, កិំ នាមេត’’ន្តិ បុច្ឆិ. កុទាលបណ្ឌិតោ ‘‘ត្វំ ពាហិរកចោរេ ជិនិ, តយា ជិតំ បុន អវជិតមេវ ហោតិ, មយា បន អជ្ឈត្តិកោ លោភចោរោ ជិតោ, សោ បុន មំ ន ជិនិស្សតិ, តស្សេវ ជយោ សាធូ’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ន តំ ជិតំ សាធុ ជិតំ, យំ ជិតំ អវជីយតិ;

តំ ខោ ជិតំ សាធុ ជិតំ, យំ ជិតំ នាវជីយតី’’តិ. (ជា. ១.១.៧០);

តំ ខណំយេវ ច គង្គំ ឱលោកេន្តោ អាបោកសិណំ និព្ពត្តេត្វា អធិគតវិសេសោ អាកាសេ បល្លង្កេន និសីទិ. រាជា មហាបុរិសស្ស ធម្មកថំ សុត្វា វន្ទិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា សទ្ធិំ ពលកាយេន បព្ពជិ. យោជនមត្តា បរិសា អហោសិ. អបរោបិ សាមន្តរាជា តស្ស បព្ពជិតភាវំ សុត្វា, ‘‘តស្ស រជ្ជំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ អាគន្ត្វា តថា សមិទ្ធំ នគរំ សុញ្ញំ ទិស្វា, ‘‘ឯវរូបំ នគរំ ឆឌ្ឌេត្វា បព្ពជិតោ រាជា ឱរកេ ឋានេ ន បព្ពជិស្សតិ, មយាបិ បព្ពជិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា តត្ថ គន្ត្វា មហាបុរិសំ ឧបសង្កមិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា សបរិវារោ បព្ពជិ. ឯតេនេវ នីហារេន សត្ត រាជានោ បព្ពជិំសុ. សត្តយោជនិកោ អស្សមោ អហោសិ. សត្ត រាជានោ ភោគេ ឆឌ្ឌេត្វា ឯត្តកំ ជនំ គហេត្វា បព្ពជិំសុ. មហាបុរិសោ ព្រហ្មចរិយវាសំ វសិត្វា ព្រហ្មលោកូបគោ អហោសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា, ‘‘អហំ, ភិក្ខវេ, តទា កុទាលបណ្ឌិតោ អហោសិំ, កិលេសា នាមេតេ ឯវំ ភារិយា’’តិ អាហ.

ចិត្តហត្ថត្ថេរវត្ថុ បញ្ចមំ.

៦. បញ្ចសតភិក្ខុវត្ថុ

កុម្ភូបមន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ អារទ្ធវិបស្សកេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរ បញ្ចសតា ភិក្ខូ សត្ថុ សន្តិកេ យាវ អរហត្តា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា, ‘‘សមណធម្មំ ករិស្សាមា’’តិ យោជនសតមគ្គំ គន្ត្វា ឯកំ មហាវាសគាមំ អគមំសុ. អថ តេ មនុស្សា ទិស្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទាបេត្វា បណីតេហិ យាគុភត្តាទីហិ បរិវិសិត្វា, ‘‘កហំ, ភន្តេ, គច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘យថាផាសុកដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘ភន្តេ, ឥមំ តេមាសំ ឥធេវ វសថ, មយម្បិ តុម្ហាកំ សន្តិកេ សរណេសុ បតិដ្ឋាយ បញ្ច សីលានិ រក្ខិស្សាមា’’តិ យាចិត្វា តេសំ អធិវាសនំ វិទិត្វា, ‘‘អវិទូរេ ឋានេ មហន្តោ វនសណ្ឌោ អត្ថិ, ឯត្ថ វសថ, ភន្តេ’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសុំ. ភិក្ខូ តំ វនសណ្ឌំ បវិសិំសុ. តស្មិំ វនសណ្ឌេ អធិវត្ថា ទេវតា ‘‘សីលវន្តោ, អយ្យា, ឥមំ វនសណ្ឌំ អនុប្បត្តា, អយុត្តំ ខោ បន អស្មាកំ អយ្យេសុ ឥធ វសន្តេសុ បុត្តទារេ គហេត្វា រុក្ខេ អភិរុយ្ហ វសិតុ’’ន្តិ រុក្ខតោ ឱតរិត្វា ភូមិយំ និសីទិត្វា ចិន្តយិំសុ, ‘‘អយ្យា, ឥមស្មិំ ឋានេ អជ្ជេករត្តិំ វសិត្វា អទ្ធា ស្វេ គមិស្សន្តី’’តិ. ភិក្ខូបិ បុនទិវសេ អន្តោគាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បុន តមេវ វនសណ្ឌំ អាគមិំសុ. ទេវតា ‘‘ភិក្ខុសង្ឃោ ស្វាតនាយ កេនចិ និមន្តិតោ ភវិស្សតិ, តស្មា បុនាគច្ឆតិ, អជ្ជ គមនំ ន ភវិស្សតិ, ស្វេ គមិស្សតិ មញ្ញេ’’តិ ឥមិនា ឧបាយេន អឌ្ឍមាសមត្តំ ភូមិយមេវ អច្ឆិំសុ.

តតោ ចិន្តយិំសុ – ‘‘ភទន្តា ឥមំ តេមាសំ ឥធេវ មញ្ញេ វសិស្សន្តិ, ឥធេវ ខោ បន ឥមេសុ វសន្តេសុ អម្ហាកំ រុក្ខេ អភិរុហិត្វា និសីទិតុម្បិ ន យុត្តំ, តេមាសំ បុត្តទារេ គហេត្វា ភូមិយំ និសីទនដ្ឋានានិបិ ទុក្ខានិ, កិញ្ចិ កត្វា ឥមេ ភិក្ខូ បលាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ. តា តេសុ តេសុ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានេសុ ចេវ ចង្កមនកោដីសុ ច ឆិន្នសីសានិ កពន្ធានិ ទស្សេតុំ អមនុស្សសទ្ទញ្ច ភាវេតុំ អារភិំសុ. ភិក្ខូនំ ខិបិតកាសាទយោ រោគា បវត្តិំសុ. តេ អញ្ញមញ្ញំ ‘‘តុយ្ហំ, អាវុសោ, កិំ រុជ្ជតី’’តិ បុច្ឆន្តា, ‘‘មយ្ហំ ខិបិតរោគោ, មយ្ហំ កាសោ’’តិ វត្វា, ‘‘អាវុសោ, អហំ អជ្ជ ចង្កមនកោដិយំ ឆិន្នសីសំ អទ្ទសំ, អហំ រត្តិដ្ឋានេ កពន្ធំ អទ្ទសំ, អហំ ទិវាដ្ឋានេ អមនុស្សសទ្ទំ អស្សោសិំ, បរិវជ្ជេតព្ពយុត្តកមិទំ ឋានំ, អម្ហាកំ ឥធ អផាសុកំ អហោសិ, សត្ថុ សន្តិកំ គមិស្សាមា’’តិ និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ.

អថ នេ សត្ថា អាហ – ‘‘កិំ, ភិក្ខវេ, តស្មិំ ឋានេ វសិតុំ ន សក្ខិស្សថា’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, អម្ហាកំ តស្មិំ ឋានេ វសន្តានំ ឯវរូបានិ ភេរវារម្មណានិ ឧបដ្ឋហន្តិ, ឯវរូបំ អផាសុកំ ហោតិ, តេន មយំ ‘វជ្ជេតព្ពយុត្តកមិទំ ឋាន’ន្តិ តំ ឆឌ្ឌេត្វា តុម្ហាកំ សន្តិកំ អាគតា’’តិ. ‘‘ភិក្ខវេ, តត្ថេវ តុម្ហាកំ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ភិក្ខវេ, តុម្ហេ អាវុធំ អគ្គហេត្វា គតា, ឥទានិ អាវុធំ គហេត្វា គច្ឆថា’’តិ. ‘‘កតរាវុធំ, ភន្តេ’’តិ? សត្ថា ‘‘អហំ អាវុធំ វោ ទស្សាមិ, មយា ទិន្នំ អាវុធំ គហេត្វា គច្ឆថា’’តិ វត្វា –

‘‘ករណីយមត្ថកុសលេន, យន្ត សន្តំ បទំ អភិសមេច្ច;

សក្កោ ឧជូ ច សុហុជូ ច, សុវចោ ចស្ស មុទុ អនតិមានី’’តិ. (ខុ. បា. ៩.១; សុ. និ. ១៤៣) –

សកលំ មេត្តសុត្តំ កថេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ឥមំ តុម្ហេ ពហិ វិហារស្ស វនសណ្ឌតោ បដ្ឋាយ សជ្ឈាយន្តា អន្តោវិហារំ បវិសេយ្យាថា’’តិ ឧយ្យោជេសិ. តេ សត្ថារំ វន្ទិត្វា និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន តំ ឋានំ បត្វា ពហិវិហារេ គណសជ្ឈាយំ កត្វា សជ្ឈាយមានា វនសណ្ឌំ បវិសិំសុ. សកលវនសណ្ឌេ ទេវតា មេត្តចិត្តំ បដិលភិត្វា តេសំ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា បត្តចីវរបដិគ្គហណំ អាបុច្ឆិំសុ, ហត្ថបាទសម្ពាហនំ អាបុច្ឆិំសុ, តេសំ តត្ថ តត្ថ អារក្ខំ សំវិទហិំសុ, បក្កធូបនតេលំ វិយ សន្និសិន្នា អហេសុំ. កត្ថចិ អមនុស្សសទ្ទោ នាម នាហោសិ. តេសំ ភិក្ខូនំ ចិត្តំ ឯកគ្គំ អហោសិ. តេ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានេសុ និសិន្នា វិបស្សនាយ ចិត្តំ ឱតារេត្វា អត្តនិ ខយវយំ បដ្ឋបេត្វា, ‘‘អយំ អត្តភាវោ នាម ភិជ្ជនកដ្ឋេន អថាវរដ្ឋេន កុលាលភាជនសទិសោ’’តិ វិបស្សនំ វឌ្ឍយិំសុ. សម្មាសម្ពុទ្ធោ គន្ធកុដិយា និសិន្នោវ តេសំ វិបស្សនាយ អារទ្ធភាវំ ញត្វា តេ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា, ‘‘ឯវមេវ, ភិក្ខវេ, អយំ អត្តភាវោ នាម ភិជ្ជនកដ្ឋេន អថាវរដ្ឋេន កុលាលភាជនសទិសោ ឯវា’’តិ វត្វា ឱភាសំ ផរិត្វា យោជនសតេ ឋិតោបិ អភិមុខេ និសិន្នោ វិយ ឆព្ពណ្ណរំសិយោ វិស្សជ្ជេត្វា ទិស្សមានេន រូបេន ឥមំ គាថមាហ –

៤០.

‘‘កុម្ភូបមំ កាយមិំម វិទិត្វា, នគរូបមំ ចិត្តមិទំ ឋបេត្វា;

យោធេថ មារំ បញ្ញាវុធេន, ជិតញ្ច រក្ខេ អនិវេសនោ សិយា’’តិ.

តត្ថ កុម្ភូបមន្តិ អពលទុព្ពលដ្ឋេន អនទ្ធនិយតាវកាលិកដ្ឋេន ឥមំ កេសាទិសមូហសង្ខាតំ កាយំ កុម្ភូបមំ កុលាលភាជនសទិសំ វិទិត្វា. នគរូបមំ ចិត្តមិទំ ឋបេត្វាតិ នគរំ នាម ពហិទ្ធា ថិរំ ហោតិ, គម្ភីរបរិខំ បាការបរិក្ខិត្តំ ទ្វារដ្ដាលកយុត្តំ, អន្តោសុវិភត្តវីថិចតុក្កសិង្ឃាដកសម្បន្នំ អន្តរាបណំ, តំ ‘‘វិលុម្បិស្សាមា’’តិ ពហិទ្ធា ចោរា អាគន្ត្វា បវិសិតុំ អសក្កោន្តា បព្ពតំ អាសជ្ជ បដិហតា វិយ គច្ឆន្តិ, ឯវមេវ បណ្ឌិតោ កុលបុត្តោ អត្តនោ វិបស្សនាចិត្តំ ថិរំ នគរសទិសំ កត្វា ឋបេត្វា នគរេ ឋិតោ ឯកតោធារាទិនានប្បការាវុធេន ចោរគណំ វិយ វិបស្សនាមយេន ច អរិយមគ្គមយេន ច បញ្ញាវុធេន តំតំមគ្គវជ្ឈំ កិលេសមារំ បដិពាហន្តោ តំ តំ កិលេសមារំ យោធេថ, បហរេយ្យាថាតិ អត្ថោ. ជិតញ្ច រក្ខេតិ ជិតញ្ច ឧប្បាទិតំ តរុណវិបស្សនំ អាវាសសប្បាយឧតុសប្បាយភោជនសប្បាយបុគ្គលសប្បាយធម្មស្សវនសប្បាយាទីនិ អាសេវន្តោ អន្តរន្តរា សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ សុទ្ធចិត្តេន សង្ខារេ សម្មសន្តោ រក្ខេយ្យ.

អនិវេសនោ សិយាតិ អនាលយោ ភវេយ្យ. យថា នាម យោធោ សង្គាមសីសេ ពលកោដ្ឋកំ កត្វា អមិត្តេហិ សទ្ធិំ យុជ្ឈន្តោ ឆាតោ វា បិបាសិតោ វា ហុត្វា សន្នាហេ វា សិថិលេ អាវុធេ វា បតិតេ ពលកោដ្ឋកំ បវិសិត្វា វិស្សមិត្វា ភុញ្ជិត្វា បិវិត្វា សន្នហិត្វា អាវុធំ គហេត្វា បុន និក្ខមិត្វា យុជ្ឈន្តោ បរសេនំ មទ្ទតិ, អជិតំ ជិនាតិ, ជិតំ រក្ខតិ. សោ ហិ សចេ ពលកោដ្ឋកេ ឋិតោ ឯវំ វិស្សមន្តោ តំ អស្សាទេន្តោ អច្ឆេយ្យ, រជ្ជំ បរហត្ថគតំ ករេយ្យ, ឯវមេវ, ភិក្ខុ, បដិលទ្ធំ តរុណវិបស្សនំ បុនប្បុនំ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ សុទ្ធចិត្តេន សង្ខារេ សម្មសន្តោ រក្ខិតុំ សក្កោតិ, ឧត្តរិមគ្គផលបដិលាភេន កិលេសមារំ ជិនាតិ. សចេ បន សោ សមាបត្តិមេវ អស្សាទេតិ, សុទ្ធចិត្តេន បុនប្បុនំ សង្ខារេ ន សម្មសតិ, មគ្គផលបដិវេធំ កាតុំ ន សក្កោតិ. តស្មា រក្ខិតព្ពយុត្តកំ រក្ខន្តោ អនិវេសនោ សិយា, សមាបត្តិំ និវេសនំ កត្វា តត្ថ ន និវេសេយ្យ, អាលយំ ន ករេយ្យាតិ អត្ថោ. ‘‘អទ្ធា តុម្ហេបិ ឯវំ ករោថា’’តិ ឯវំ សត្ថា តេសំ ភិក្ខូនំ ធម្មំ ទេសេសិ.

ទេសនាវសានេ បញ្ចសតា ភិក្ខូ និសិន្នដ្ឋានេ និសិន្នាយេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា តថាគតស្ស សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ វណ្ណយន្តា ថោមេន្តា វន្ទន្តាវ អាគច្ឆិំសូតិ.

បញ្ចសតភិក្ខុវត្ថុ ឆដ្ឋំ.

៧. បូតិគត្តតិស្សត្ថេរវត្ថុ

អចិរំ វតយំ កាយោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ បូតិគត្តតិស្សត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកោ កិរ សាវត្ថិវាសី កុលបុត្តោ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា សាសនេ ឧរំ ទត្វា បព្ពជិតោ, សោ លទ្ធូបសម្បទោ តិស្សត្ថេរោ នាម អហោសិ. គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ តស្ស សរីរេ រោគោ ឧទបាទិ. សាសបមត្តិយោ បិឡកា ឧដ្ឋហិំសុ. តា អនុបុព្ពេន មុគ្គមត្តា កលាយមត្តា កោលដ្ឋិមត្តា អាមលកមត្តា ពេឡុវសលាដុមត្តា ពេឡុវមត្តា ហុត្វា បភិជ្ជិំសុ, សកលសរីរំ ឆិទ្ទាវឆិទ្ទំ អហោសិ. បូតិគត្តតិស្សត្ថេរោត្វេវស្ស នាមំ ឧទបាទិ. អថស្ស អបរភាគេ អដ្ឋីនិ ភិជ្ជិំសុ. សោ អប្បដិជគ្គិយោ អហោសិ. និវាសនបារុបនំ បុព្ពលោហិតមក្ខិតំ ជាលបូវសទិសំ អហោសិ. សទ្ធិវិហារិកាទយោ បដិជគ្គិតុំ អសក្កោន្តា ឆឌ្ឌយិំសុ. សោ អនាថោ ហុត្វា និបជ្ជិ.

ពុទ្ធានញ្ច នាម ទ្វេ វារេ លោកវោលោកនំ អវិជហិតំ ហោតិ. បច្ចូសកាលេ លោកំ វោលោកេន្តា ចក្កវាឡមុខវដ្ដិតោ បដ្ឋាយ គន្ធកុដិអភិមុខំ ញាណំ កត្វា ឱលោកេន្តិ, សាយំ ឱលោកេន្តា គន្ធកុដិតោ បដ្ឋាយ ពាហិរាភិមុខំ ញាណំ កត្វា ឱលោកេន្តិ. តស្មិំ បន សមយេ ភគវតោ ញាណជាលស្ស អន្តោ បូតិគត្តតិស្សត្ថេរោ បញ្ញាយិ. សត្ថា តស្ស ភិក្ខុនោ អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយំ ទិស្វា, ‘‘អយំ សទ្ធិវិហារិកាទីហិ ឆឌ្ឌិតោ, ឥទានិស្ស មំ ឋបេត្វា អញ្ញំ បដិសរណំ នត្ថី’’តិ គន្ធកុដិតោ និក្ខមិត្វា វិហារចារិកំ ចរមានោ វិយ អគ្គិសាលំ គន្ត្វា ឧក្ខលិំ ធោវិត្វា ឧទកំ ទត្វា ឧទ្ធនំ អារោបេត្វា ឧទកស្ស តត្តភាវំ អាគមយមានោ អគ្គិសាលាយមេវ អដ្ឋាសិ. តត្តភាវំ ជានិត្វា គន្ត្វា តស្ស ភិក្ខុនោ និបន្នមញ្ចកោដិយំ គណ្ហិ, តទា ភិក្ខូ ‘‘អបេថ, ភន្តេ, មយំ គណ្ហិស្សាមា’’តិ មញ្ចកំ គហេត្វា អគ្គិសាលំ អានយិំសុ. សត្ថា អម្ពណំ អាហរាបេត្វា ឧណ្ហោទកំ អាសិញ្ចិត្វា តេហិ ភិក្ខូហិ តស្ស បារុបនំ គាហាបេត្វា ឧណ្ហោទកេ មទ្ទាបេត្វា មន្ទាតបេ វិស្សជ្ជាបេសិ. អថស្ស សន្តិកេ ឋត្វា សរីរំ ឧណ្ហោទកេន តេមេត្វា ឃំសិត្វា ន្ហាបេសិ, តស្ស នហានបរិយោសានេ បារុបនំ សុក្ខិ. អថ នំ តំ និវាសាបេត្វា និវត្ថកាសាវំ ឧទកេ មទ្ទាបេត្វា អាតបេ វិស្សជ្ជាបេសិ. អថស្ស គត្តេ ឧទកេ ឆិន្នមត្តេ តម្បិ សុក្ខិ. សោ ឯកំ កាសាវំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា សល្លហុកសរីរោ ឯកគ្គចិត្តោ មញ្ចកេ និបជ្ជិ. សត្ថា តស្ស ឧស្សីសកេ ឋត្វា, ‘‘ភិក្ខុ អយំ តវ កាយោ អបេតវិញ្ញាណោ និរុបការោ ហុត្វា កលិង្គរំ វិយ បថវិយំ សេស្សតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៤១.

‘‘អចិរំ វតយំ កាយោ, បថវិំ អធិសេស្សតិ;

ឆុទ្ធោ អបេតវិញ្ញាណោ, និរត្ថំវ កលិង្គរ’’ន្តិ.

តត្ថ អចិរំ វតាតិ ភិក្ខុ ន ចិរស្សេវ អយំ កាយោ បថវិំ អធិសេស្សតិ, ឥមិស្សា បកតិសយនេន សយិតាយ បថវិយា ឧបរិ សយិស្សតិ. ឆុទ្ធោតិ អបវិទ្ធោ, អបគតវិញ្ញាណតាយ តុច្ឆោ ហុត្វា សេស្សតីតិ ទស្សេតិ. យថា កិំ? និរត្ថំវ កលិង្គរំ និរុបការំ និរត្ថកំ កដ្ឋខណ្ឌំ វិយ. ទព្ពសម្ភារត្ថិកា ហិ មនុស្សា អរញ្ញំ បវិសិត្វា ឧជុកំ ឧជុកសណ្ឋានេន វង្កំ វង្កសណ្ឋានេន ឆិន្ទិត្វា ទព្ពសម្ភារំ គណ្ហន្តិ, អវសេសំ បន សុសិរញ្ច បូតិកញ្ច អសារកញ្ច គណ្ឋិជាតញ្ច ឆិន្ទិត្វា តត្ថេវ ឆឌ្ឌេន្តិ. អញ្ញេ ទព្ពសម្ភារត្ថិកា អាគន្ត្វា តំ គហេតារោ នាម នត្ថិ, ឱលោកេត្វា អត្តនោ ឧបការកមេវ គណ្ហន្តិ, ឥតរំ បថវីគតមេវ ហោតិ. តំ បន តេន តេន ឧបាយេន មញ្ចបដិបាទកំ វា បាទកថលិកំ វា ផលកបីឋំ វា កាតុំ សក្កាបិ ភវេយ្យ. ឥមស្មិំ បន អត្តភាវេ ទ្វត្តិំសាយ កោដ្ឋាសេសុ ឯកកោដ្ឋាសោបិ មញ្ចបដិបាទកាទិវសេន អញ្ញេន វា ឧបការមុខេន គយ្ហូបគោ នាម នត្ថិ, កេវលំ និរត្ថំវ កលិង្គរំ អយំ កាយោ អបគតវិញ្ញាណោ កតិបាហេនេវ បថវិយំ សេស្សតីតិ.

ទេសនាវសានេ បូតិគត្តតិស្សត្ថេរោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. ថេរោបិ អរហត្តំ បត្វាវ បរិនិព្ពាយិ. សត្ថា តស្ស សរីរកិច្ចំ ការាបេត្វា ធាតុយោ គហេត្វា ចេតិយំ ការាបេសិ. ភិក្ខូ សត្ថារំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘ភន្តេ, បូតិគត្តតិស្សត្ថេរោ កុហិំ និព្ពត្តោ’’តិ. ‘‘បរិនិព្ពុតោ, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ឯវរូបស្ស បន អរហត្តូបនិស្សយសម្បន្នស្ស ភិក្ខុនោ កិំ ការណា គត្តំ បុតិកំ ជាតំ, កិំ ការណា អដ្ឋីនិ ភិន្នានិ, កិមស្ស ការណំ អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយភាវំ បត្ត’’ន្តិ? ‘‘ភិក្ខវេ, សព្ពមេតំ ឯតស្ស អត្តនា កតកម្មេនេវ និព្ពត្ត’’ន្តិ. ‘‘កិំ បន តេន, ភន្តេ, កត’’ន្តិ? ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, សុណាថា’’តិ អតីតំ អាហរិ –

អយំ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ សាកុណិកោ ហុត្វា ពហូ សកុណេ វធិត្វា ឥស្សរជនំ ឧបដ្ឋហិ. តេសំ ទិន្នាវសេសេ វិក្កិណាតិ, ‘‘វិក្កិតាវសេសា មារេត្វា ឋបិតា បូតិកា ភវិស្សន្តី’’តិ យថា ឧប្បតិតុំ ន សក្កោន្តិ, តថា តេសំ ជង្ឃដ្ឋីនិ ច បក្ខដ្ឋីនិ ច ភិន្ទិត្វា រាសិំ កត្វា ឋបេតិ, តេ បុនទិវសេ វិក្កិណាតិ. អតិពហូនំ បន លទ្ធកាលេ អត្តនោបិ អត្ថាយ បចាបេតិ. តស្សេកទិវសំ រសភោជនេ បក្កេ ឯកោ ខីណាសវោ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ គេហទ្វារេ អដ្ឋាសិ. សោ ថេរំ ទិស្វា ចិត្តំ បសាទេត្វា, ‘‘មយា ពហូ បាណា មារេត្វា ខាទិតា, អយ្យោ ច មេ គេហទ្វារេ ឋិតោ, អន្តោគេហេ ច រសភោជនំ សំវិជ្ជតិ, បិណ្ឌបាតមស្ស ទស្សាមី’’តិ តស្ស បត្តំ អាទាយ បូរេត្វា រសបិណ្ឌបាតំ ទត្វា ថេរំ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេហិ ទិដ្ឋធម្មស្ស មត្ថកំ បាបុណេយ្យ’’ន្តិ អាហ. ថេរោ ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ អនុមោទនំ អកាសិ. ‘‘ភិក្ខវេ, តទា កតកម្មវសេនេតំ តិស្សស្ស និប្ផន្នំ, សកុណានំ អដ្ឋិភេទននិស្សន្ទេន តិស្សស្ស គត្តញ្ច បូតិកំ ជាតំ, អដ្ឋីនិ ច ភិន្នានិ, ខីណាសវស្ស រសបិណ្ឌបាតទាននិស្សន្ទេន អរហត្តំ បត្តោ’’តិ.

បូតិគត្តតិស្សត្ថេរវត្ថុ សត្តមំ.

៨. នន្ទគោបាលកវត្ថុ

ទិសោ ទិសន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា កោសលជនបទេ នន្ទគោបាលកំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរ អនាថបិណ្ឌិកស្ស គហបតិនោ នន្ទោ នាម គោបាលកោ គោយូថំ រក្ខតិ អឌ្ឍោ មហទ្ធនោ មហាភោគោ. សោ កិរ យថា កេណិយោ ជដិលោ បព្ពជ្ជាវេសេន, ឯវំ គោបាលកត្តេន រាជពលិំ បរិហរន្តោ អត្តនោ កុដុម្ពំ រក្ខតិ. សោ កាលេន កាលំ បញ្ច គោរសេ អាទាយ អនាថបិណ្ឌិកស្ស សន្តិកំ អាគន្ត្វា សត្ថារំ បស្សតិ, ធម្មំ សុណាតិ, អត្តនោ វសនដ្ឋានំ អាគមនត្ថាយ សត្ថារំ យាចតិ. សត្ថា តស្ស ញាណបរិបាកំ អាគមយមានោ អាគន្ត្វា បរិបក្កភាវំ ញត្វា ឯកទិវសំ មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ចារិកំ ចរន្តោ មគ្គា ឱក្កម្ម តស្ស វសនដ្ឋានាសន្នេ អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និសីទិ. នន្ទោ សត្ថុ សន្តិកំ អគន្ត្វា វន្ទិត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា សត្ថារំ និមន្តេត្វា សត្ថាហំ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស បណីតំ បញ្ចគោរសទានំ អទាសិ. សត្តមេ ទិវសេ សត្ថា អនុមោទនំ កត្វា ទានកថាទិភេទំ អនុបុព្ពិំ កថំ កថេសិ. កថាបរិយោសានេ នន្ទគោបាលកោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ សត្ថុ បត្តំ គហេត្វា សត្ថារំ អនុគច្ឆន្តោ ទូរំ គន្ត្វា, ‘‘តិដ្ឋ, ឧបាសកា’’តិ និវត្តិយមានោ វន្ទិត្វា និវត្តិ. អថ នំ ឯកោ លុទ្ទកោ វិជ្ឈិត្វា មារេសិ. បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តា ភិក្ខូ នំ ទិស្វា គន្ត្វា សត្ថារំ អាហំសុ – ‘‘នន្ទោ, ភន្តេ, គោបាលកោ តុម្ហាកំ ឥធាគតត្តា មហាទានំ ទត្វា អនុគន្ត្វា និវត្តេន្តោ មារិតោ, សចេ តុម្ហេ នាគច្ឆិស្សថ, នាស្ស មរណំ អភវិស្សា’’តិ. សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, មយិ អាគតេបិ អនាគតេបិ តស្ស ចតស្សោ ទិសា ចតស្សោ អនុទិសា ច គច្ឆន្តស្សាបិ មរណតោ មុច្ចនូបាយោ នាម នត្ថិ. យញ្ហិ នេវ ចោរា, ន វេរិនោ ករោន្តិ, តំ ឥមេសំ សត្តានំ អន្តោបទុដ្ឋំ មិច្ឆាបណិហិតំ ចិត្តមេវ ករោតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៤២.

‘‘ទិសោ ទិសំ យំ តំ កយិរា, វេរី វា បន វេរិនំ;

មិច្ឆាបណិហិតំ ចិត្តំ, បាបិយោ នំ តតោ ករេ’’តិ.

តត្ថ ទិសោ ទិសន្តិ ចោរោ ចោរំ. ‘‘ទិស្វា’’តិ បាឋសេសោ. យំ តំ កយិរាតិ យំ តំ តស្ស អនយព្យសនំ ករេយ្យ. ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឯកោ ឯកស្ស មិត្តទុព្ភី ចោរោ បុត្តទារខេត្តវត្ថុ គោមហិំសាទីសុ អបរជ្ឈន្តោ យស្ស អបរជ្ឈតិ, តម្បិ តថេវ អត្តនិ អបរជ្ឈន្តំ ចោរំ ទិស្វា, វេរិ វា បន កេនចិទេវ ការណេន ពទ្ធវេរំ វេរិំ ទិស្វា អត្តនោ កក្ខឡតាយ ទារុណតាយ យំ តំ តស្ស អនយព្យសនំ ករេយ្យ, បុត្តទារំ វា បីឡេយ្យ, ខេត្តាទីនិ វា នាសេយ្យ, ជីវិតា វា បន នំ វោរោបេយ្យ, ទសសុ អកុសលកម្មបថេសុ មិច្ឆាឋបិតត្តា មិច្ឆាបហិណិតំ ចិត្តំ បាបិយោ នំ តតោ ករេ តំ បុរិសំ តតោ បាបតរំ ករេយ្យ. វុត្តប្បការេហិ, ទិសោ ទិសស្ស វា វេរី វេរិនោ វា ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ ទុក្ខំ វា ឧប្បាទេយ្យ, ជីវិតក្ខយំ វា ករេយ្យ. ឥទំ បន អកុសលកម្មបថេសុ មិច្ឆាឋបិតំ ចិត្តំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ អនយព្យសនំ បាបេតិ, អត្តភាវសតសហស្សេសុបិ ចតូសុ អបាយេសុ ខិបិត្វា សីសំ ឧក្ខិបិតុំ ន ទេតីតិ.

ទេសនាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បត្តា. មហាជនស្ស សាត្ថិកា ទេសនា ជាតា. ឧបាសកេន បន ភវន្តរេ កតកម្មំ ភិក្ខូហិ ន បុច្ឆិតំ, តស្មា សត្ថារា ន កថិតន្តិ.

នន្ទគោបាលកវត្ថុ អដ្ឋមំ.

៩. សោរេយ្យត្ថេរវត្ថុ

ន តំ មាតា បិតា កយិរាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ ជេតវនេ វិហរន្តោ សោរេយ្យត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

វត្ថុ សោរេយ្យនគរេ សមុដ្ឋិតំ, សាវត្ថិយំ និដ្ឋាបេសិ. សម្មាសម្ពុទ្ធេ សាវត្ថិយំ វិហរន្តេ សោរេយ្យនគរេ សោរេយ្យសេដ្ឋិបុត្តោ ឯកេន សហាយកេន សទ្ធិំ សុខយានកេ និសីទិត្វា មហន្តេន បរិវារេន ន្ហានត្ថាយ នគរា និក្ខមិ. តស្មិំ ខណេ មហាកច្ចាយនត្ថេរោ សោរេយ្យនគរំ បិណ្ឌាយ បវិសិតុកាមោ ហុត្វា ពហិនគរេ សង្ឃាដិំ បារុបតិ. ថេរស្ស ច សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ. សោរេយ្យសេដ្ឋិបុត្តោ តំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ វត អយំ វា ថេរោ មម ភរិយា ភវេយ្យ, មម វា ភរិយាយ សរីរវណ្ណោ ឯតស្ស សរីរវណ្ណោ វិយ ភវេយ្យា’’តិ. តស្ស ចិន្តិតមត្តេយេវ បុរិសលិង្គំ អន្តរធាយិ, ឥត្ថិលិង្គំ បាតុរហោសិ. សោ លជ្ជមានោ យានកា ឱរុយ្ហ បលាយិ. បរិជនោ តំ អសញ្ជានន្តោ ‘‘កិមេត’’ន្តិ អាហ. សាបិ តក្កសិលមគ្គំ បដិបជ្ជិ. សហាយកោបិស្សា ឥតោ ចិតោ ច វិចរិត្វាបិ នាទ្ទស. សព្ពេ ន្ហាយិត្វា គេហំ អគមិំសុ. ‘‘កហំ សេដ្ឋិបុត្តោ’’តិ ច វុត្តេ, ‘‘ន្ហត្វា អាគតោ ភវិស្សតីតិ មញ្ញិម្ហា’’តិ វទិំសុ. អថស្ស មាតាបិតរោ តត្ថ តត្ថ បរិយេសិត្វា អបស្សន្តា រោទិត្វា បរិទេវិត្វា, ‘‘មតោ ភវិស្សតី’’តិ មតកភត្តំ អទំសុ. សា ឯកំ តក្កសិលគាមិំ សត្ថវាហំ ទិស្វា យានកស្ស បច្ឆតោ បច្ឆតោ អនុពន្ធិ.

អថ នំ មនុស្សា ទិស្វា, ‘‘អម្ហាកំ យានកស្ស បច្ឆតោ បច្ឆតោ អនុគច្ឆតិ, មយំ ‘កស្សេសា ទារិកា’តិ តំ ន ជានាមា’’តិ វទិំសុ. សាបិ ‘‘តុម្ហេ អត្តនោ យានកំ បាជេថ, អហំ បទសា គមិស្សាមី’’តិ គច្ឆន្តី អង្គុលិមុទ្ទិកំ ទត្វា ឯកស្មិំ យានកេ ឱកាសំ ការេសិ. មនុស្សា ចិន្តយិំសុ – ‘‘តក្កសិលនគរេ អម្ហាកំ សេដ្ឋិបុត្តស្ស ភរិយា នត្ថិ, តស្ស អាចិក្ខិស្សាម, មហាបណ្ណាការោ នោ ភវិស្សតី’’តិ. តេ គេហំ គន្ត្វា, ‘‘សាមិ, អម្ហេហិ តុម្ហាកំ ឯកំ ឥត្ថិរតនំ អានីត’’ន្តិ អាហំសុ. សោ តំ សុត្វា តំ បក្កោសាបេត្វា អត្តនោ វយានុរូបំ អភិរូបំ បាសាទិកំ ទិស្វា ឧប្បន្នសិនេហោ គេហេ អកាសិ. បុរិសា ហិ ឥត្ថិយោ, ឥត្ថិយោ វា បុរិសា អភូតបុព្ពា នាម នត្ថិ. បុរិសា ហិ បរស្ស ទារេសុ អតិចរិត្វា កាលំ កត្វា ពហូនិ វស្សសតសហស្សានិ និរយេ បច្ចិត្វា មនុស្សជាតិំ អាគច្ឆន្តា អត្តភាវសតេ ឥត្ថិភាវំ អាបជ្ជន្តិ.

អានន្ទត្ថេរោបិ កប្បសតសហស្សំ បូរិតបារមី អរិយសាវកោ សំសារេ សំសរន្តោ ឯកស្មិំ អត្តភាវេ កម្មារកុលេ និព្ពត្តោ. បរទារកម្មំ កត្វា និរយេ បច្ចិត្វា បក្កាវសេសេន ចុទ្ទសសុ អត្តភាវេសុ បុរិសស្ស បាទបរិចារិកា ឥត្ថី អហោសិ, សត្តសុ អត្តភាវេសុ ពីជុទ្ធរណំ បាបុណិ. ឥត្ថិយោ បន ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា ឥត្ថិភាវេ ឆន្ទំ វិរាជេត្វា, ‘‘ឥទំ នោ បុញ្ញំ បុរិសត្តភាវបដិលាភាយ សំវត្តតូ’’តិ ចិត្តំ អធិដ្ឋហិត្វា កាលំ កត្វា បុរិសត្តភាវំ បដិលភន្តិ, បតិទេវតា ហុត្វា សាមិកេ សម្មាបដិបត្តិវសេនាបិ បុរិសត្តភាវំ បដិលភន្តេវ.

អយំ បន សេដ្ឋិបុត្តោ ថេរេ អយោនិសោ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ ឥត្ថិភាវំ បដិលភិ. តក្កសិលាយំ សេដ្ឋិបុត្តេន សទ្ធិំ សំវាសមន្វាយ បន តស្សា កុច្ឆិយំ គព្ភោ បតិដ្ឋាសិ. សា ទសមាសច្ចយេន បុត្តំ លភិត្វា តស្ស បទសា គមនកាលេ អបរម្បិ បុត្តំ បដិលភិ. ឯវមស្សា កុច្ឆិយំ វុត្ថា ទ្វេ, សោរេយ្យនគរេ តំ បដិច្ច និព្ពត្តា ទ្វេតិ ចត្តារោ បុត្តា អហេសុំ. តស្មិំ កាលេ សោរេយ្យនគរតោ តស្សា សហាយកោ សេដ្ឋិបុត្តោ បញ្ចហិ សកដសតេហិ តក្កសិលំ គន្ត្វា សុខយានកេ និសិន្នោ នគរំ បាវិសិ. អថ នំ សា ឧបរិបាសាទតលេ វាតបានំ វិវរិត្វា អន្តរវីថិំ ឱលោកយមានា ឋិតា ទិស្វា សញ្ជានិត្វា ទាសិំ បេសេត្វា បក្កោសាបេត្វា មហាតលេ និសីទាបេត្វា មហន្តំ សក្ការសម្មានំ អកាសិ. អថ នំ សោ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, ត្វំ ឥតោ បុព្ពេ អម្ហេហិ ន ទិដ្ឋបុព្ពា, អថ ច បន នោ មហន្តំ សក្ការំ ករោសិ, ជានាសិ ត្វំ អម្ហេ’’តិ. ‘‘អាម, សាមិ, ជានាមិ, ននុ តុម្ហេ សោរេយ្យនគរវាសិនោ’’តិ? ‘‘អាម, ភទ្ទេ’’តិ. សា មាតាបិតូនញ្ច ភរិយាយ ច បុត្តានញ្ច អរោគភាវំ បុច្ឆិ. ឥតរោ ‘‘អាម, ភទ្ទេ, អរោគា’’តិ វត្វា ‘‘ជានាសិ ត្វំ ឯតេ’’តិ អាហ. ‘‘អាម សាមិ, ជានាមិ. តេសំ ឯកោ បុត្តោ អត្ថិ, សោ កហំ, សាមី’’តិ? ‘‘ភទ្ទេ, មា ឯតំ កថេហិ, មយំ តេន សទ្ធិំ ឯកទិវសំ សុខយានកេ និសីទិត្វា ន្ហាយិតុំ និក្ខន្តា នេវស្ស គតិំ ជានាម, ឥតោ ចិតោ ច វិចរិត្វា តំ អទិស្វា មាតាបិតូនំ អារោចយិម្ហា, តេបិស្ស រោទិត្វា កន្ទិត្វា បេតកិច្ចំ កិរិំសូ’’តិ. ‘‘អហំ សោ, សាមី’’តិ. ‘‘អបេហិ, ភទ្ទេ, កិំ កថេសិ មយ្ហំ សហាយោ ទេវកុមារោ វិយ ឯកោ បុរិសោ’’តិ? ‘‘ហោតុ, សាមិ, អហំ សោ’’តិ. ‘‘អថ ឥទំ កិំ នាមា’’តិ? ‘‘តំ ទិវសំ តេ អយ្យោ មហាកច្ចាយនត្ថេរោ ទិដ្ឋោ’’តិ? ‘‘អាម, ទិដ្ឋោ’’តិ. អហំ អយ្យំ មហាកច្ចាយនត្ថេរំ ឱលោកេត្វា, ‘‘អហោ វត អយំ វា ថេរោ មម ភរិយា ភវេយ្យ, ឯតស្ស វា សរីរវណ្ណោ វិយ មម ភរិយាយ សរីរវណ្ណោ ភវេយ្យា’’តិ ចិន្តេសិំ. ចិន្តិតក្ខណេយេវ មេ បុរិសលិង្គំ អន្តរធាយិ, ឥត្ថិលិង្គំ បាតុភវិ. អថាហំ លជ្ជមានា កស្សចិ កិញ្ចិ វត្តុំ អសក្កុណិត្វា តតោ បលាយិត្វា ឥធាគតា, សាមីតិ.

‘‘អហោ វត តេ ភារិយំ កម្មំ កតំ, កស្មា មយ្ហំ នាចិក្ខិ, អបិច បន តេ ថេរោ ខមាបិតោ’’តិ? ‘‘ន ខមាបិតោ, សាមិ. ជានាសិ បន ត្វំ កហំ ថេរោ’’តិ? ‘‘ឥមមេវ នគរំ ឧបនិស្សាយ វិហរតី’’តិ. ‘‘សចេ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ឥធាគច្ឆេយ្យ, អហំ មម អយ្យស្ស ភិក្ខាហារំ ទទេយ្យំ, សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ សីឃំ សក្ការំ ករោហិ, អម្ហាកំ អយ្យំ ខមាបេស្សាមា’’តិ សោ ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ, ‘‘ភន្តេ, ស្វេ មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ អាហ. ‘‘ននុ ត្វំ, សេដ្ឋិបុត្ត, អាគន្តុកោសី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, មា អម្ហាកំ អាគន្តុកភាវំ បុច្ឆថ, ស្វេ មេ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ. ថេរោ អធិវាសេសិ, គេហេបិ ថេរស្ស មហាសក្ការោ បដិយត្តោ. ថេរោ បុនទិវសេ តំ គេហទ្វារំ អគមាសិ. អថ នំ និសីទាបេត្វា បណីតេនាហារេន បរិវិសិត្វា សេដ្ឋិបុត្តោ តំ ឥត្ថិំ គហេត្វា ថេរស្ស បាទមូលេ និបជ្ជាបេត្វា, ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ សហាយិកាយ ខមថា’’តិ អាហ. ‘‘កិមេត’’ន្តិ? ‘‘អយំ, ភន្តេ, បុព្ពេ មយ្ហំ បិយសហាយកោ ហុត្វា តុម្ហេ ឱលោកេត្វា ឯវំ នាម ចិន្តេសិ, អថស្ស បុរិសលិង្គំ អន្តរធាយិ, ឥត្ថិលិង្គំ បាតុភវិ, ខមថ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឧដ្ឋហថ, ខមាមិ វោ អហ’’ន្តិ. ថេរេន ‘‘ខមាមី’’តិ វុត្តមត្តេយេវ ឥត្ថិលិង្គំ អន្តរធាយិ, បុរិសលិង្គំ បាតុភវិ.

បុរិសលិង្គេ បាតុភូតមត្តេយេវ តំ តក្កសិលាយ សេដ្ឋិបុត្តោ អាហ – ‘‘សម្ម សហាយក, ឥមេ ទ្វេ ទារកា តវ កុច្ឆិយំ វុត្ថត្តា មំ បដិច្ច និព្ពត្តត្តា ឧភិន្នម្បិនោ បុត្តា ឯវ, ឥធេវ វសិស្សាម, មា ឧក្កណ្ឋី’’តិ. ‘‘សម្ម, អហំ ឯកេនត្តភាវេន បឋមំ បុរិសោ ហុត្វា ឥត្ថិភាវំ បត្វា បុន បុរិសោ ជាតោតិ វិប្បការប្បត្តោ, បឋមំ មំ បដិច្ច ទ្វេ បុត្តា និព្ពត្តា, ឥទានិ មេ កុច្ឆិតោ ទ្វេ បុត្តា និក្ខន្តា, ស្វាហំ ឯកេនត្តភាវេន វិប្បការប្បត្តោ, បុន ‘គេហេ វសិស្សតី’តិ សញ្ញំ មា ករិ, អហំ មម អយ្យស្ស សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមិ. ឥមេ ទ្វេ ទារកា តវ ភារាតិ, ឥមេសុ មា បមជ្ជី’’តិ វត្វា បុត្តេ សីសេ បរិចុម្ពិត្វា បរិមជ្ជិត្វា ឧរេ និបជ្ជាបេត្វា បិតុ និយ្យាទេត្វា និក្ខមិត្វា ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជ្ជំ យាចិ. ថេរោបិ នំ បព្ពាជេត្វា ឧបសម្បាទេត្វា គណ្ហិត្វាវ ចារិកំ ចរមានោ អនុបុព្ពេន សាវត្ថិំ អគមាសិ. តស្ស សោរេយ្យត្ថេរោតិ នាមំ អហោសិ. ជនបទវាសិនោ តំ បវត្តិំ ញត្វា សង្ខុភិត្វា កោតូហលជាតា តំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិំសុ – ‘‘ឯវំ កិរ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អាម, អាវុសោ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ឯវរូបម្បិ ការណំ នាម ហោតិ’’? ‘‘តុម្ហាកំ កុច្ឆិយំ កិរ ទ្វេ បុត្តា និព្ពត្តា, តុម្ហេ បដិច្ច ទ្វេ ជាតា, តេសំ វោ កតរេសុ ពលវសិនេហោ ហោតី’’តិ? ‘‘កុច្ឆិយំ វុត្ថកេសុ, អាវុសោ’’តិ. អាគតាគតា និពទ្ធំ តថេវ បុច្ឆិំសុ.

ថេរោ ‘‘កុច្ឆិយំ វុត្តកេសុ ឯវ សិនេហោ ពលវា’’តិ បុនប្បុនំ កថេន្តោ ហរាយមានោ ឯកោវ និសីទតិ, ឯកោវ តិដ្ឋតិ. សោ ឯវំ ឯកត្តូបគតោ អត្តភាវេ ខយវយំ សមុដ្ឋាបេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. អថ នំ អាគតាគតា បុច្ឆន្តិ – ‘‘ភន្តេ, ឯវំ កិរ នាម អហោសី’’តិ? ‘‘អាមាវុសោ’’តិ. ‘‘កតរេសុ សិនេហោ ពលវា’’តិ? ‘‘មយ្ហំ កត្ថចិ សិនេហោ នាម នត្ថី’’តិ. ភិក្ខូ ‘‘អយំ អភូតំ កថេសិ, បុរិមទិវសេសុ ‘កុច្ឆិយំ វុត្ថបុត្តេសុ សិនេហោ ពលវា’តិ វត្វា ឥទានិ ‘មយ្ហំ កត្ថចិ សិនេហោ នត្ថី’តិ វទតិ, អញ្ញំ ព្យាករោតិ, ភន្តេ’’តិ អាហំសុ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, មម បុត្តោ អញ្ញំ ព្យាករោតិ, មម បុត្តស្ស សម្មាបណិហិតេន ចិត្តេន មគ្គស្ស ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ ន កត្ថចិ សិនេហោ ជាតោ, យំ សម្បត្តិំ នេវ មាតា, ន បិតា កាតុំ សក្កោតិ, តំ ឥមេសំ សត្តានំ អព្ភន្តរេ បវត្តំ សម្មាបណិហិតំ ចិត្តមេវ ទេតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៤៣.

‘‘ន តំ មាតា បិតា កយិរា, អញ្ញេ វាបិ ច ញាតកា;

សម្មាបណិហិតំ ចិត្តំ, សេយ្យសោ នំ តតោ ករេ’’តិ.

តត្ថន តន្តិ តំ ការណំ នេវ មាតា ករេយ្យ, ន បិតា, ន អញ្ញេ ញាតកា. សម្មាបណិហិតន្តិ ទសសុ កុសលកម្មបថេសុ សម្មា ឋបិតំ. សេយ្យសោ នំ តតោ ករេតិ តតោ ការណតោ សេយ្យសោ នំ វរតរំ ឧត្តរិតរំ ករេយ្យ, ករោតីតិ អត្ថោ. មាតាបិតរោ ហិ បុត្តានំ ធនំ ទទមានា ឯកស្មិំយេវ អត្តភាវេ កម្មំ អកត្វា សុខេន ជីវិកកប្បនំ ធនំ ទាតុំ សក្កោន្តិ. វិសាខាយ មាតាបិតរោបិ តាវ មហទ្ធនា មហាភោគា, តស្សា ឯកស្មិំយេវ អត្តភាវេ សុខេន ជីវិកកប្បនំ ធនំ អទំសុ. ចតូសុ បន ទីបេសុ ចក្កវត្តិសិរិំ ទាតុំ សមត្ថា មាតាបិតរោបិ នាម បុត្តានំ នត្ថិ, បគេវ ទិព្ពសម្បត្តិំ វា បឋមជ្ឈានាទិសម្បត្តិំ វា, លោកុត្តរសម្បត្តិទានេ កថាវ នត្ថិ, សម្មាបណិហិតំ បន ចិត្តំ សព្ពម្បេតំ សម្បត្តិំ ទាតុំ សក្កោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘សេយ្យសោ នំ តតោ ករេ’’តិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បត្តា. ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា ជាតាតិ.

សោរេយ្យត្ថេរវត្ថុ នវមំ.

ចិត្តវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

តតិយោ វគ្គោ.

៤. បុប្ផវគ្គោ

១. បថវិកថាបសុតបញ្ចសតភិក្ខុវត្ថុ

កោ ឥមំ បថវិំ វិចេស្សតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ បថវិកថាបសុតេ បញ្ចសតេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

តេ កិរ ភគវតា សទ្ធិំ ជនបទចារិកំ ចរិត្វា ជេតវនំ អាគន្ត្វា សាយន្ហសមយេ ឧបដ្ឋានសាលាយំ សន្និសិន្នា អត្តនា គតគតដ្ឋានេសុ ‘‘អសុកគាមតោ អសុកគាមគមនដ្ឋានេ សមំ វិសមំ កទ្ទមពហុលំ សក្ខរពហុលំ កាឡមត្តិកំ តម្ពមត្តិក’’ន្តិ បថវិកថំ កថេសុំ. សត្ថា អាគន្ត្វា, ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អម្ហេហិ វិចរិតដ្ឋានេ បថវិកថាយា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, ឯសា ពាហិរបថវី នាម, តុម្ហេហិ អជ្ឈុត្តិកបថវិយំ បរិកម្មំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឥមា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៤៤.

‘‘កោ ឥមំ បថវិំ វិចេស្សតិ,

យមលោកញ្ច ឥមំ សទេវកំ;

កោ ធម្មបទំ សុទេសិតំ,

កុសលោ បុប្ផមិវ បចេស្សតិ.

៤៥.

‘‘សេខោ បថវិំ វិចេស្សតិ,

យមលោកញ្ច ឥមំ សទេវកំ;

សេខោ ធម្មបទំ សុទេសិតំ,

កុសលោ បុប្ផមិវ បចេស្សតី’’តិ.

តត្ថ កោ ឥមន្តិ កោ ឥមំ អត្តភាវសង្ខាតំ បថវិំ. វិចេស្សតីតិ អត្តនោ ញាណេន វិចិនិស្សតិ វិជានិស្សតិ, បដិវិជ្ឈិស្សតិ, សច្ឆិករិស្សតីតិ អត្ថោ. យមលោកញ្ចាតិ ចតុព្ពិធំ អបាយលោកញ្ច. ឥមំ សទេវកន្តិ ឥមំ មនុស្សលោកញ្ច ទេវលោកេន សទ្ធិំ កោ វិចេស្សតិ វិចិនិស្សតិ វិជានិស្សតិ បដិវិជ្ឈិស្សតិ សច្ឆិករិស្សតីតិ បុច្ឆិ. កោ ធម្មបទំ សុទេសិតន្តិ យថាសភាវតោ កថិតត្តា សុទេសិតំ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មសង្ខាតំ ធម្មបទំ កុសលោ មាលាការោ បុប្ផំ វិចិនន្តោ វិយ កោ បចេស្សតិ វិចិនិស្សតិ វិជានិស្សតិ ឧបបរិក្ខិស្សតិ បដិវិជ្ឈិស្សតិ, សច្ឆិករិស្សតីតិ អត្ថោ. សេខោតិ អធិសីលសិក្ខា, អធិចិត្តសិក្ខា, អធិបញ្ញាសិក្ខាតិ ឥមា តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខនតោ សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋំ អាទិំ កត្វា យាវ អរហត្តមគ្គដ្ឋា សត្តវិធោ សេខោ ឥមំ អត្តភាវសង្ខាតំ បថវិំ អរហត្តមគ្គេន តតោ ឆន្ទរាគំ អបកឌ្ឍន្តោ វិចេស្សតិ វិចិនិស្សតិ វិជានិស្សតិ បដិវិជ្ឈិស្សតិ សច្ឆិករិស្សតិ. យមលោកញ្ចាតិ តំ យថាវុត្តបការំ យមលោកញ្ច ឥមំ មនុស្សលោកញ្ច សហ ទេវេហិ សទេវកំ ស្វេវ វិចេស្សតិ វិចិនិស្សតិ វិជានិស្សតិ បដិវិជ្ឈិស្សតិ សច្ឆិករិស្សតិ. សេខោតិ ស្វេវ សត្តវិធោ សេខោ, យថា នាម កុសលោ មាលាការោ បុប្ផារាមំ បវិសិត្វា តរុណមកុឡានិ ច បាណកវិទ្ធានិ ច មិលាតានិ ច គណ្ឋិកជាតានិ ច បុប្ផានិ វជ្ជេត្វា សោភនានិ សុជាតសុជាតានេវ បុប្ផានិ វិចិនាតិ, ឯវមេវ ឥមំ សុកថិតំ សុនិទ្ទិដ្ឋំ ពោធិបក្ខិយធម្មបទម្បិ បញ្ញាយ បចេស្សតិ វិចិនិស្សតិ ឧបបរិក្ខិស្សតិ បដិវិជ្ឈិស្សតិ សច្ឆិករិស្សតីតិ សត្ថា សយមេវ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេសិ.

ទេសនាវសានេ បញ្ចសតាបិ ភិក្ខូ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ. សម្បត្តបរិសាយបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

បថវិកថាបសុតបញ្ចសតភិក្ខុវត្ថុ បឋមំ.

២. មរីចិកម្មដ្ឋានិកត្ថេរវត្ថុ

ផេណូបមន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ មរីចិកម្មដ្ឋានិកំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ភិក្ខុ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា, ‘‘សមណធម្មំ ករិស្សាមី’’តិ អរញ្ញំ បវិសិត្វា ឃដេត្វា វាយមិត្វា អរហត្តំ បត្តុំ អសក្កោន្តោ ‘‘វិសេសេត្វា កម្មដ្ឋានំ កថាបេស្សាមី’’តិ សត្ថុ សន្តិកំ អាគច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ មរីចិំ ទិស្វា, ‘‘យថា អយំ គិម្ហសមយេ ឧដ្ឋិតា មរីចិ ទូរេ ឋិតានំ រូបគតា វិយ បញ្ញាយតិ, សន្តិកំ អាគច្ឆន្តានំ នេវ បញ្ញាយតិ, អយំ អត្តភាវោបិ ឧប្បាទវយដ្ឋេន ឯវរូបោ’’តិ មរីចិកម្មដ្ឋានំ ភាវេន្តោ អាគន្ត្វា មគ្គកិលន្តោ អចិរវតិយំ ន្ហាយិត្វា ឯកស្មិំ ចណ្ឌសោតតីរេ រុក្ខឆាយាយ និសិន្នោ ឧទកវេគាភិឃាតេន ឧដ្ឋហិត្វា មហន្តេ មហន្តេ ផេណបិណ្ឌេ ភិជ្ជមានេ ទិស្វា, ‘‘អយំ អត្តភាវោបិ ឧប្បជ្ជិត្វា ភិជ្ជនដ្ឋេន ឯវរូបោយេវា’’តិ អារម្មណំ អគ្គហេសិ. សត្ថា គន្ធកុដិយំ ឋិតោវ តំ ថេរំ ទិស្វា, ‘‘ឯវមេវ, ភិក្ខុ, ឯវរូបោវាយំ អត្តភាវោ ផេណបិណ្ឌោ វិយ មរីចិ វិយ ឧប្បជ្ជនភិជ្ជនសភាវោយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៤៦.

‘‘ផេណូបមំ កាយមិមំ វិទិត្វា,

មរីចិធម្មំ អភិសម្ពុធានោ;

ឆេត្វាន មារស្ស បបុប្ផកានិ,

អទស្សនំ មច្ចុរាជស្ស គច្ឆេ’’តិ.

តត្ថ ផេណូបមន្តិ ឥមំ កេសាទិសមូហសង្ខាតំ កាយំ អពលទុព្ពលដ្ឋេន អនទ្ធនិយតាវកាលិកដ្ឋេន ផេណបិណ្ឌសរិក្ខកោតិ វិទិត្វា. មរីចិធម្មន្តិ យថា មរីចិ ទូរេ ឋិតានំ រូបគតា វិយ គយ្ហូបគា វិយ ហោតិ, សន្តិកេ ឧបគច្ឆន្តានំ រិត្តា តុច្ឆា អគយ្ហូបគា សម្បជ្ជតិ, ឯវមេវ ខណិកឥត្តរបច្ចុបដ្ឋានដ្ឋេន អយំ កាយោបិ មរីចិធម្មោតិ អភិសម្ពុធានោ ពុជ្ឈន្តោ, ជានន្តោតិ អត្ថោ. មារស្ស បបុប្ផកានីតិ មារស្ស បបុប្ផកសង្ខាតានិ តេភូមកានិ វដ្ដានិ អរិយមគ្គេន ឆិន្ទិត្វា ខីណាសវោ ភិក្ខុ មច្ចុរាជស្ស អទស្សនំ អវិសយំ អមតមហានិព្ពានំ គច្ឆេយ្យាតិ.

គាថាបរិយោសានេ ថេរោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា សត្ថុ សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ ថោមេន្តោ វណ្ណេន្តោ វន្ទន្តោវ អាគតោតិ.

មរីចិកម្មដ្ឋានិកត្ថេរវត្ថុ ទុតិយំ.

៣. វិដដូភវត្ថុ

បុប្ផានិហេវ បចិនន្តន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ សបរិសំ មហោឃេន អជ្ឈោត្ថរិត្វា មារិតំ វិដដូភំ អារព្ភ កថេសិ.

តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – សាវត្ថិយញ្ហិ មហាកោសលរញ្ញោ បុត្តោ បសេនទិកុមារោ នាម. វេសាលិយំ លិច្ឆវិរញ្ញោ បុត្តោ លិច្ឆវិកុមារោ មហាលិ នាម, កុសិនារាយំ មល្លរាជបុត្តោ ពន្ធុលោ នាមាតិ ឥមេ តយោ ទិសាបាមោក្ខស្សាចរិយស្ស សន្តិកេ សិប្បុគ្គហណត្ថំ តក្កសិលំ គន្ត្វា ពហិនគរេ សាលាយ សមាគតា អញ្ញមញ្ញស្ស អាគតការណញ្ច កុលញ្ច នាមញ្ច បុច្ឆិត្វា សហាយកា ហុត្វា ឯកតោវ អាចរិយំ ឧបសង្កមិត្វា សិប្បំ សិក្ខន្តា ន ចិរស្សេវ ឧគ្គហិតសិប្បា អាចរិយំ អាបុច្ឆិត្វា ឯកតោវ និក្ខមិត្វា សកសកដ្ឋានានិ អគមំសុ. តេសុ បសេនទិកុមារោ បិតុ សិប្បំ ទស្សេត្វា បសន្នេន បិតរា រជ្ជេ អភិសិត្តោ. មហាលិកុមារោ លិច្ឆវីនំ សិប្បំ ទស្សេន្តោ មហន្តេន ឧស្សាហេន ទស្សេសិ, តស្ស អក្ខីនិ ភិជ្ជិត្វា អគមំសុ. លិច្ឆវិរាជានោ ‘‘អហោ វត អម្ហាកំ អាចរិយោ អក្ខិវិនាសំ បត្តោ, ន នំ បរិច្ចជិស្សាម, ឧបដ្ឋហិស្សាម ន’’ន្តិ តស្ស សតសហស្សុដ្ឋានកំ ឯកំ ទ្វារំ អទំសុ. សោ តំ និស្សាយ បញ្ចសតេ លិច្ឆវិរាជបុត្តេ សិប្បំ សិក្ខាបេន្តោ វសិ. ពន្ធុលកុមារោ សដ្ឋិំ សដ្ឋិំ វេឡូ គហេត្វា មជ្ឈេ អយសលាកំ បក្ខិបិត្វា សដ្ឋិកលាបេ ឧស្សាបេត្វា ឋបិតេ មល្លរាជកុលេហិ ‘‘ឥមេ កប្បេតូ’’តិ វុត្តោ អសីតិហត្ថំ អាកាសំ ឧល្លង្ឃិត្វា អសិនា កប្បេន្តោ អគមាសិ. សោ ឱសានកលាបេ អយសលាកាយ ‘‘កិរី’’តិ សទ្ទំ សុត្វា, ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា សព្ពកលាបេសុ អយសលាកានំ ឋបិតភាវំ ញត្វា អសិំ ឆឌ្ឌេត្វា រោទមានោ ‘‘មយ្ហំ ឯត្តកេសុ ញាតិសុហជ្ជេសុ ឯកោបិ សសិនេហោ ហុត្វា ឥមំ ការណំ នាចិក្ខិ. សចេ ហិ អហំ ជានេយ្យំ, អយសលាកាយ សទ្ទំ អនុដ្ឋាបេន្តោវ ឆិន្ទេយ្យ’’ន្តិ វត្វា, ‘‘សព្ពេបិមេ មារេត្វា រជ្ជំ ករេយ្យ’’ន្តិ មាតាបិតូនំ កថេសិ. តេហិ ‘‘បវេណិរជ្ជំ នាម, តាត, ឥទំ ន លព្ភា ឯវំ កាតុ’’ន្តិ នានប្បការេន វារិតោ ‘‘តេន ហិ មម សហាយកស្ស សន្តិកំ គមិស្សាមី’’តិ សាវត្ថិំ អគមាសិ.

បសេនទិ កោសលោ រាជា តស្សាគមនំ សុត្វា បច្ចុគ្គន្ត្វា មហន្តេន សក្ការេន តំ នគរំ បវេសេត្វា សេនាបតិដ្ឋានេ ឋបេសិ. សោ មាតាបិតរោ បក្កោសាបេត្វា តត្ថេវ វាសំ កប្បេសិ. អថេកទិវសំ រាជា ឧបរិបាសាទេ ឋិតោ អន្តរវីថិំ ឱលោកយមានោ ‘‘អនាថបិណ្ឌិកស្ស ចូឡអនាថបិណ្ឌិកស្ស វិសាខាយ សុប្បវាសាយា’’តិ ឯតេសំ គេហេ និច្ចំ ភត្តកិច្ចត្ថាយ គច្ឆន្តេ អនេកសហស្សេ ភិក្ខូ ទិស្វា, ‘‘កហំ, អយ្យា, គច្ឆន្តី’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ទេវ, អនាថបិណ្ឌិកស្ស គេហេ និច្ចភត្តសលាកភត្តគិលានភត្តាទីនំ អត្ថាយ ទេវសិកំ ទ្វេ ភិក្ខុសហស្សានិ គច្ឆន្តិ, ចូឡអនាថបិណ្ឌិកស្ស គេហេ បញ្ចសតានិ, តថា វិសាខាយ តថា សុប្បវាសាយា’’តិ វុត្តេ សយម្បិ ភិក្ខុសង្ឃំ ឧបដ្ឋហិតុកាមោ វិហារំ គន្ត្វា ភិក្ខុសហស្សេន សទ្ធិំ សត្ថារំ និមន្តេត្វា សត្តាហំ សហត្ថា ទានំ ទត្វា សត្តមេ ទិវសេ សត្ថារំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, បញ្ចហិ មេ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ និពទ្ធំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ អាហ. ‘‘មហារាជ ពុទ្ធា នាម ឯកដ្ឋានេ និពទ្ធំ ភិក្ខំ ន គណ្ហន្តិ, ពហូ ជនា ពុទ្ធានំ អាគមនំ បច្ចាសីសន្តី’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឯកំ ភិក្ខុំ និពទ្ធំ បេសេថា’’តិ អាហ. សត្ថា អានន្ទត្ថេរស្ស ភារំ អកាសិ. រាជា ភិក្ខុសង្ឃេ អាគតេ បត្តំ គហេត្វា, ‘‘ឥមេ នាម បរិវិសន្តូ’’តិ អវិចារេត្វាវ សត្តាហំ សយមេវ បរិវិសិត្វា អដ្ឋមេ ទិវសេ វិក្ខិត្តចិត្តោ បមជ្ជមកាសិ. រាជកុលេ នាម អនាណត្តា អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា ភិក្ខូ និសីទាបេត្វា បរិវិសិតុំ ន លភន្តិ ‘‘ន មយំ ឥធ ឋាតុំ សក្ខិស្សាមា’’តិ ពហូ ភិក្ខូ បក្កមិំសុ. រាជា ទុតិយទិវសេបិ បមជ្ជិ, ទុតិយទិវសេបិ ពហូ ភិក្ខូ បក្កមិំសុ. តតិយទិវសេបិ បមជ្ជិ, តទា អានន្ទត្ថេរំ ឯកកមេវ ឋបេត្វា អវសេសា បក្កមិំសុ. បុញ្ញវន្តា នាម ការណវសិកា ហោន្តិ, កុលានំ បសាទំ រក្ខន្តិ. តថាគតស្ស ច សារិបុត្តត្ថេរោ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោតិ ទ្វេ អគ្គសាវកា, ខេមា ឧប្បលវណ្ណាតិ ទ្វេ អគ្គសាវិកា, ឧបាសកេសុ ចិត្តោ, គហបតិ, ហត្ថកោ អាឡវកោតិ ទ្វេ អគ្គឧបាសកា, ឧបាសិកាសុ វេឡុកណ្ឋកី នន្ទមាតា, ខុជ្ជុត្តរាតិ ទ្វេ អគ្គឧបាសិកា, ឥតិ ឥមេ អដ្ឋ ជនេ អាទិំ កត្វា ឋានន្តរបត្តា សព្ពេបិ សាវកា ឯកទេសេន ទសន្នំ បារមីនំ បូរិតត្តា មហាបុញ្ញា អភិនីហារសម្បន្នា. អានន្ទត្ថេរោបិ កប្បសតសហស្សំ បូរិតបារមី អភិនីហារសម្បន្នោ មហាបុញ្ញោ អត្តនោ ការណវសិកតាយ កុលស្ស បសាទំ រក្ខន្តោ អដ្ឋាសិ. តំ ឯកកមេវ និសីទាបេត្វា បរិវិសិំសុ.

រាជា ភិក្ខូនំ គតកាលេ អាគន្ត្វា ខាទនីយភោជនីយានិ តថេវ ឋិតានិ ទិស្វា, ‘‘កិំ, អយ្យា, នាគមិំសូ’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘អានន្ទត្ថេរោ ឯកកោវ អាគតោ ទេវា’’តិ សុត្វា, ‘‘អទ្ធា ឯត្តកំ មេ ភត្តច្ឆេទនមកំសូ’’តិ ភិក្ខូនំ កុទ្ធោ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ភន្តេ, មយា បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ ភិក្ខា បដិយត្តា, អានន្ទត្ថេរោ កិរ ឯកកោវាគតោ, បដិយត្តា ភិក្ខា តថេវ ឋិតា, បញ្ចសតា ភិក្ខូ មម គេហេ សញ្ញំ ន ករិំសុ, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ អាហ. សត្ថា ភិក្ខូនំ ទោសំ អវត្វា, ‘‘មហារាជ, មម សាវកានំ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ វិស្សាសោ នត្ថិ, តេន ន គតា ភវិស្សន្តី’’តិ វត្វា កុលានំ អនុបគមនការណញ្ច ឧបគមនការណញ្ច បកាសេន្តោ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា ឥមំ សុត្តមាហ –

‘‘នវហិ, ភិក្ខវេ, អង្គេហិ សមន្នាគតំ កុលំ អនុបគន្ត្វា វា នាលំ ឧបគន្តុំ, ឧបគន្ត្វា វា នាលំ ឧបនិសីទិតុំ. កតមេហិ នវហិ? ន មនាបេន បច្ចុដ្ឋេន្តិ, ន មនាបេន អភិវាទេន្តិ, ន មនាបេន អាសនំ ទេន្តិ, សន្តមស្ស បរិគុហន្តិ, ពហុកម្បិ ថោកំ ទេន្តិ, បណីតម្បិ លូខំ ទេន្តិ, អសក្កច្ចំ ទេន្តិ នោ សក្កច្ចំ, ន ឧបនិសីទន្តិ ធម្មស្សវនាយ, ភាសិតមស្ស ន សុស្សូសន្តិ. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, នវហង្គេហិ សមន្នាគតំ កុលំ អនុបគន្ត្វា វា នាលំ ឧបគន្តុំ, ឧបគន្ត្វា វា នាលំ ឧបនិសីទិតុំ.

‘‘នវហិ, ភិក្ខវេ, អង្គេហិ សមន្នាគតំ កុលំ អនុបគន្ត្វា វា អលំ ឧបគន្តុំ, ឧបគន្ត្វា វា អលំ ឧបនិសីទិតុំ. កតមេហិ នវហិ? មនាបេន បច្ចុដ្ឋេន្តិ, មនាបេន អភិវាទេន្តិ, មនាបេន អាសនំ ទេន្តិ, សន្តមស្ស ន បរិគុហន្តិ, ពហុកម្បិ ពហុកំ ទេន្តិ, បណីតម្បិ បណីតំ ទេន្តិ, សក្កច្ចំ ទេន្តិ នោ អសក្កច្ចំ, ឧបនិសីទន្តិ ធម្មស្សវនាយ, ភាសិតមស្ស សុស្សូសន្តិ. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, នវហង្គេហិ សមន្នាគតំ កុលំ អនុបគន្ត្វា វា អលំ ឧបគន្តុំ, ឧបគន្ត្វា វា អលំ ឧបនិសីទិតុ’’ន្តិ (អ. និ. ៩.១៧).

ឥតិ ខោ, មហារាជ, មម សាវកា តុម្ហាកំ សន្តិកា វិស្សាសំ អលភន្តា ន គតា ភវិស្សន្តីតិ. បោរាណកបណ្ឌិតាបិ ហិ អវិស្សាសិកដ្ឋានេ សក្កច្ចំ ឧបដ្ឋិយមានាបិ មារណន្តិកំ វេទនំ បត្វា វិស្សាសិកដ្ឋានមេវ អគមិំសូតិ. ‘‘កទា, ភន្តេ’’តិ រញ្ញា បុដ្ឋោ អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ កេសវោ នាម រាជា រជ្ជំ បហាយ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ. តំ បញ្ច បុរិសសតានិ អនុបព្ពជិំសុ. សោ កេសវតាបសោ នាម អហោសិ. បសាធនកប្បកោ បនស្ស អនុបព្ពជិត្វា កប្បកោ នាម អន្តេវាសិកោ អហោសិ. កេសវតាបសោ បរិសាយ សទ្ធិំ អដ្ឋ មាសេ ហិមវន្តេ វសិត្វា វស្សារត្តសមយេ លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ ពារាណសិំ បត្វា ភិក្ខាយ បាវិសិ. អថ នំ រាជា ទិស្វា បសីទិត្វា ចតុមាសំ អត្តនោ សន្តិកេ វសនត្ថាយ បដិញ្ញំ គហេត្វា ឧយ្យានេវ វសាបេន្តោ សយំ សាយំបាតំ អស្ស ឧបដ្ឋានំ គច្ឆតិ. អវសេសា តាបសា កតិបាហំ វសិត្វា ហត្ថិសទ្ទាទីហិ ឧព្ពាឡ្ហា ហុត្វា ឧក្កណ្ឋិត្វា, ‘‘អាចរិយ, ឧក្កណ្ឋិតម្ហា, គច្ឆាមា’’តិ អាហំសុ. ‘‘កហំ, តាតា’’តិ? ‘‘ហិមវន្តំ, អាចរិយា’’តិ. រាជា អម្ហាកំ អាគតទិវសេយេវ ចតុមាសំ ឥធ វសនត្ថាយ បដិញ្ញំ គណ្ហិ. ‘‘កថំ គមិស្សថ, តាតា’’តិ? ‘‘តុម្ហេហិ អម្ហាកំ អនាចិក្ខិត្វាវ បដិញ្ញា ទិន្នា, មយំ ឥធ ន សក្កោម វសិតុំ, ឥតោ អវិទូរេ តុម្ហាកំ បវត្តិស្សវនដ្ឋានេ វសិស្សាមា’’តិ វន្ទិត្វា បក្កមិំសុ. កប្បន្តេវាសិកេន សទ្ធិំ អាចរិយោ ឱហីយិ.

រាជា ឧបដ្ឋានំ អាគតោ, ‘‘កហំ, អយ្យា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សព្ពេ ឧក្កណ្ឋិតម្ហាតិ វត្វា ហិមវន្តំ គតា, មហារាជា’’តិ អាហ. កប្បកោបិ ន ចិរស្សេវ ឧក្កណ្ឋិត្វា អាចរិយេន បុនប្បុនំ វារិយមានោបិ ‘‘ន សក្កោមី’’តិ វត្វា បក្កាមិ. ឥតរេសំ បន សន្តិកំ អគន្ត្វា អាចរិយស្ស បវត្តិំ សុណន្តោ អវិទូរេ ឋានេ វសិ. អបរភាគេ អាចរិយស្ស អន្តេវាសិកេ អនុស្សរន្តស្ស កុច្ឆិរោគោ ឧប្បជ្ជិ. រាជា វេជ្ជេហិ តិកិច្ឆាបេសិ, រោគោ ន វូបសម្មតិ. តាបសោ អាហ – ‘‘កិំ, មហារាជ, ឥច្ឆសិ មេ រោគវូបសម’’ន្តិ? ‘‘ភន្តេ, សចាហំ សក្កុណេយ្យំ, ឥទានេវ វោ ផាសុកំ ករេយ្យ’’ន្តិ. ‘‘មហារាជ, សចេ មេ ផាសុកំ ឥច្ឆសិ, មំ អន្តេវាសិកានំ សន្តិកំ បេសេហី’’តិ. រាជា ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ តំ មញ្ចកេ និបជ្ជាបេត្វា នារទអមច្ចប្បមុខេ ចត្តារោ អមច្ចេ ‘‘មម អយ្យស្ស បវត្តិំ ញត្វា, មយ្ហំ សាសនំ បហិណេយ្យាថា’’តិ ឧយ្យោជេសិ. កប្បន្តេវាសិកោ អាចរិយស្ស អាគមនំ សុត្វា បច្ចុគ្គមនំ កត្វា ឥតរេ ‘‘កហ’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘អសុកដ្ឋានេ កិរ វសន្តី’’តិ អាហ. តេបិ អាចរិយស្សាគមនភាវំ សុត្វា តត្ថេវ សមោសរិត្វា អាចរិយស្ស ឧណ្ហោទកំ ទត្វា ផលាផលំ អទំសុ. តំ ខណញ្ញេវ រោគោ វូបសម្មតិ. សោ កតិបាហេនេវ សុវណ្ណវណ្ណោ អហោសិ. អថ នំ នារទោ បុច្ឆិ –

‘‘មនុស្សិន្ទំ ជហិត្វាន, សព្ពកាមសមិទ្ធិនំ;

កថំ នុ ភគវា កេសី, កប្បស្ស រមតិ អស្សមេ.

‘‘សាទូនិ រមណីយានិ, សន្តិ វក្ខា មនោរមា;

សុភាសិតានិ កប្បស្ស, នារទ រមយន្តិ មំ.

‘‘សាលីនំ ឱទនំ ភុញ្ជេ, សុចិំ មំសូបសេចនំ;

កថំ សាមាកនីវារំ, អលោណំ ឆាទយន្តិ តំ.

‘‘សាទុំ វា យទិ វាសាទុំ, អប្បំ វា យទិ វា ពហុំ;

វិស្សត្ថោ យត្ថ ភុញ្ជេយ្យ, វិស្សាសបរមា រសា’’តិ. (ជា. ១.៤.១៨១-១៨៤);

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេន្តោ ‘‘តទា រាជា មោគ្គល្លានោ អហោសិ, នារទោ សារិបុត្តោ, កប្បន្តេវាសិកោ អានន្ទោ, កេសវតាបសោ អហមេវា’’តិ វត្វា, ‘‘ឯវំ, មហារាជ, បុព្ពេបិ បណ្ឌិតា មារណន្តិកំ វេទនំ បត្វា វិស្សាសិកដ្ឋានំ គមិំសុ, មម សាវកា តុម្ហាកំ សន្តិកេ វិស្សាសំ ន លភន្តិ មញ្ញេ’’តិ អាហ. រាជា ‘‘ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ មយា វិស្សាសំ កាតុំ វដ្ដតិ, កថំ នុ ខោ ករិស្សាមីតិ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ញាតិធីតរំ មម គេហេ កាតុំ វដ្ដតិ, ឯវំ សន្តេ ‘ទហរា ច សាមណេរា ច សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ញាតិរាជា’តិ មម សន្តិកំ វិស្សត្ថា និពទ្ធំ អាគមិស្សន្តី’’តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘ឯកំ មេ ធីតរំ ទេន្តូ’’តិ សាកិយានំ សន្តិកំ សាសនំ បេសេសិ. ‘‘កតរស្ស សក្យស្ស ធីតា’’តិ ច បុច្ឆិត្វា, ‘‘ញត្វា អាគច្ឆេយ្យាថា’’តិ វត្វា ទូតេ អាណាបេសិ. ទូតា គន្ត្វា សាកិយេ ទារិកំ យាចិំសុ. តេ សន្និបតិត្វា, ‘‘បក្ខន្តរិកោ រាជា, សចេ ន ទស្សាម, វិនាសេស្សតិ នោ, ន ខោ បន អម្ហេហិ កុលេន សទិសោ, កិំ នុ ខោ កាតព្ព’’ន្តិ មន្តយិំសុ. មហានាមោ ‘‘មម ទាសិយា កុច្ឆិម្ហិ ជាតា វាសភខត្តិយា នាម ធីតា រូបសោភគ្គប្បត្តា អត្ថិ, តំ ទស្សាមា’’តិ វត្វា ទូតេ អាហ – ‘‘សាធុ, រញ្ញោ ទារិកំ ទស្សាមា’’តិ. ‘‘សា កស្ស, ធីតា’’តិ? ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ចូឡបិតុបុត្តស្ស មហានាមស្ស សក្កស្ស ធីតា វាសភខត្តិយា នាមា’’តិ.

តេ គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចយិំសុ. រាជា ‘‘យទិ ឯវំ, សាធុ, សីឃំ អានេថ, ខត្តិយា ច នាម ពហុមាយា, ទាសិធីតរម្បិ បហិណេយ្យុំ, បិតរា សទ្ធិំ ឯកភាជនេ ភុញ្ជន្តិំ អានេយ្យាថា’’តិ បេសេសិ. តេ គន្ត្វា, ‘‘ទេវ, តុម្ហេហិ សទ្ធិំ ឯកតោ ភុញ្ជន្តិំ រាជា ឥច្ឆតី’’តិ អាហំសុ. មហានាមោ ‘‘សាធុ, តាតា’’តិ តំ អលង្ការាបេត្វា អត្តនោ ភោជនកាលេ បក្កោសាបេត្វា តាយ សទ្ធិំ ឯកតោ ភុញ្ជនាការំ ទស្សេត្វា ទូតានំ និយ្យាទេសិ. តេ តំ អាទាយ សាវត្ថិំ គន្ត្វា តំ បវត្តិំ រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា តុដ្ឋមានសោ តំ បញ្ចន្នំ ឥត្ថិសតានំ ជេដ្ឋិកំ កត្វា អគ្គមហេសិដ្ឋានេ អភិសិញ្ចិ. សា ន ចិរស្សេវ សុវណ្ណវណ្ណំ បុត្តំ វិជាយិ.

អថស្ស នាមគ្គហណទិវសេ រាជា ទារកស្ស អយ្យកស្ស សន្តិកំ បេសេសិ ‘‘សក្យរាជធីតា វាសភខត្តិយា បុត្តំ វិជាតា, កិមស្ស នាមំ ករោមា’’តិ? តំ បន សាសនំ គហេត្វា គតោ អមច្ចោ ថោកំ ពធិរធាតុកោ, សោ គន្ត្វា រញ្ញោ អយ្យកស្ស អារោចេសិ, សោ តំ សុត្វា ‘‘វាសភខត្តិយា បុត្តំ អវិជាយិត្វាបិ សព្ពជនំ អភិភវិ, ឥទានិ បន រញ្ញោ អតិវិយ វល្លភា ភវិស្សតី’’តិ អាហ. ពធិរោ អមច្ចោ ‘‘វល្លភា’’តិ វចនំ ទុស្សុតំ សុត្វា ‘‘វិដដូភោ’’តិ សល្លក្ខេត្វា រាជានំ ឧបគន្ត្វា, ‘‘ទេវ, កុមារស្ស កិរ ‘វិដដូភោ’តិ នាមំ ករោថា’’តិ អាហ. រាជា ‘‘បោរាណកំ នោ កុលសន្តកំ នាមំ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា តំ នាមំ អកាសិ. អថស្ស ទហរកាលេយេវ រាជា ‘‘សត្ថុ បិយំ ករោមី’’តិ សេនាបតិដ្ឋានំ អទាសិ.

សោ កុមារបរិហារេន វឌ្ឍន្តោ សត្តវស្សិកកាលេ អញ្ញេសំ កុមារានំ មាតាមហកុលតោ ហត្ថិរូបកអស្សរូបកាទីនិ អាហរិយមានានិ ទិស្វា មាតរំ បុច្ឆិ – ‘‘អម្ម, អញ្ញេសំ មាតាមហកុលតោ បណ្ណាការោ អាហរីយតិ, មយ្ហំ កោចិ កិញ្ចិ ន បេសេសិ, កិំ ត្វំ និមាតា និបិតា’’តិ? អថ នំ សា, ‘‘តាត, តវ សក្យរាជានោ មាតាមហា ទូរេ បន វសន្តិ, តេន តេ កិញ្ចិ ន បេសេន្តី’’តិ វញ្ចេសិ. សោឡសវស្សិកកាលេ, ‘‘អម្ម, តវ មាតាមហកុលំ បស្សិតុកាមោម្ហី’’តិ វត្វា, ‘‘អលំ, តាត, កិំ តត្ថ គន្ត្វា ករិស្សតី’’តិ វារិយមានោបិ បុនប្បុនំ យាចិ. អថស្ស មាតា ‘‘តេន ហិ គច្ឆា’’តិ សម្បដិច្ឆិ. សោ បិតុ អារោចេត្វា មហន្តេន បរិវារេន និក្ខមិ. វាសភខត្តិយា បុរេតរំ បណ្ណំ បេសេសិ – ‘‘អហំ ឥធ សុខំ វសាមិ, មាស្ស កិញ្ចិ សាមិនោ អន្តរំ ទស្សយិំសូ’’តិ. សាកិយា វិដដូភស្ស អាគមនំ ញត្វា, ‘‘វន្ទិតុំ ន សក្កោមា’’តិ តស្ស ទហរទហរេ កុមារេ ជនបទំ បហិណិត្វា តស្មិំ កបិលបុរំ សម្បត្តេ សន្ថាគារេ សន្និបតិំសុ. កុមារោ តត្ថ គន្ត្វា អដ្ឋាសិ.

អថ នំ ‘‘អយំ តេ, តាត, មាតាមហោ, អយំ មាតុលោ’’តិ វត្វា វន្ទាបេសុំ. សោ សព្ពេ វន្ទមានោ វិចរិត្វា ឯកម្បិ អត្តានំ វន្ទន្តំ អទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ មំ វន្ទន្តា នត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. សាកិយា, ‘‘តាត, តេ កនិដ្ឋកុមារា ជនបទំ គតា’’តិ វត្វា តស្ស មហន្តំ សក្ការំ ករិំសុ. សោ កតិបាហំ វសិត្វា មហន្តេន បរិវារេន និក្ខមិ. អថេកា ទាសី សន្ថាគារេ តេន និសិន្នផលកំ ‘‘ឥទំ វាសភខត្តិយាយ ទាសិយា បុត្តស្ស និសិន្នផលក’’ន្តិ អក្កោសិត្វា បរិភាសិត្វា ខីរោទកេន ធោវិ. ឯកោ បុរិសោ អត្តនោ អាវុធំ បមុស្សិត្វា និវត្តោ តំ គណ្ហន្តោ វិដដូភកុមារស្ស អក្កោសនសទ្ទំ សុត្វា តំ ការណំ បុច្ឆិត្វា, ‘‘វាសភខត្តិយា ទាសិយា កុច្ឆិម្ហិ មហានាមសក្កំ បដិច្ច ជាតា’’តិ ញត្វា ពលកាយស្ស កថេសិ. ‘‘វាសភខត្តិយា កិរ ទាសិធីតា’’តិ មហាកោលាហលំ អហោសិ. តំ សុត្វា វិដដូភោ ‘‘ឯតេ តាវ មម និសិន្នផលកំ ខីរោទកេន ធោវន្តុ, អហំ បន រជ្ជេ បតិដ្ឋិតកាលេ ឯតេសំ គលលោហិតំ គហេត្វា មម និសិន្នផលកំ ធោវិស្សាមី’’តិ ចិត្តំ បដ្ឋបេសិ. តស្មិំ សាវត្ថិំ គតេ អមច្ចា តំ បវត្តិំ រញ្ញោ អារោចយិំសុ. រាជា ‘‘មយ្ហំ ទាសិធីតរំ អទំសូ’’តិ សាកិយានំ កុជ្ឈិត្វា វាសភខត្តិយាយ ច បុត្តស្ស ច ទិន្នបរិហារំ អច្ឆិន្ទិត្វា ទាសទាសីហិ លទ្ធព្ពមត្តមេវ ទាបេសិ.

តតោ កតិបាហច្ចយេន សត្ថា រាជនិវេសនំ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. រាជា អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ កិរ ញាតកេហិ ទាសិធីតា មយ្ហំ ទិន្នា, តេនស្សា អហំ សបុត្តាយ បរិហារំ អច្ឆិន្ទិត្វា ទាសទាសីហិ លទ្ធព្ពមត្តមេវ ទាបេសិ’’ន្តិ អាហ. សត្ថា ‘‘អយុត្តំ, មហារាជ, សាកិយេហិ កតំ, ទទន្តេហិ នាម សមានជាតិកា ទាតព្ពា អស្ស, តំ បន, មហារាជ, វទាមិ, វាសភខត្តិយា ខត្តិយរាជធីតា ខត្តិយរញ្ញោ គេហេ អភិសេកំ លភិ. វិដដូភោបិ ខត្តិយរាជានមេវ បដិច្ច ជាតោ, មាតុគោត្តំ នាម កិំ ករិស្សតិ, បិតុគោត្តមេវ បមាណន្តិ. បោរាណកបណ្ឌិតា ទលិទ្ទិត្ថិយា កដ្ឋហារិកាយ អគ្គមហេសិដ្ឋានំ អទំសុ, តស្សា ច កុច្ឆិម្ហិ ជាតកុមារោ ទ្វាទសយោជនិកាយ ពារាណសិយា រជ្ជំ បត្វា កដ្ឋវាហនរាជា នាម ជាតោ’’តិ កដ្ឋហារិជាតកំ (ជា. ១.១.៧) កថេសិ. រាជា ធម្មកថំ សុត្វា ‘‘បិតុគោត្តមេវ កិរ បមាណ’’ន្តិ តុស្សិត្វា វាសភខត្តិយាយ ច បុត្តស្ស ច បកតិបរិហារមេវ ទាបេសិ.

ពន្ធុលសេនាបតិស្សបិ ខោ កុសិនារាយំ មល្លរាជធីតា មល្លិកា នាម ភរិយា ទីឃរត្តំ បុត្តំ ន វិជាយិ. អថ នំ ពន្ធុលោ ‘‘អត្តនោ កុលឃរមេវ គច្ឆា’’តិ ឧយ្យោជេសិ. សា ‘‘សត្ថារំ ទិស្វាវ គមិស្សាមី’’តិ ជេតវនំ បវិសិត្វា តថាគតំ វន្ទិត្វា ឋិតា, ‘‘កហំ គច្ឆសី’’តិ វុត្តា ‘‘សាមិកោ មំ ភន្តេ, កុលឃរំ បេសេតី’’ អាហ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘វញ្ឈា កិរស្មិ អបុត្តិកា’’តិ. ‘‘យទិ ឯវំ, គមនកិច្ចំ នត្ថិ, និវត្តស្សូ’’តិ. សា តុដ្ឋមានសា សត្ថារំ វន្ទិត្វា និវេសនំ គន្ត្វា ‘‘កស្មា និវត្តាសី’’តិ វុត្តា ‘‘ទសពលេន និវត្តិតាម្ហី’’តិ អាហ ពន្ធុលោ ‘‘ទិដ្ឋំ ភវិស្សតិ ទីឃទស្សិនា ការណ’’ន្តិ សម្បដិច្ឆិ. សា ន ចិរស្សេវ គព្ភំ បដិលភិត្វា ឧប្បន្នទាហឡា ‘‘ទោហឡោ មេ ឧប្បន្នោ’’តិ អារោចេសិ. ‘‘កិំ ទោហឡោ’’តិ? ‘‘វេសាលិនគរេ គណរាជកុលានំ អភិសេកមង្គលបោក្ខរណិយំ ឱតរិត្វា ន្ហត្វា បានីយំ បាតុកាមាម្ហិ, សាមី’’តិ. ពន្ធុលោ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា សហស្សថាមធនុំ គហេត្វា តំ រថំ អារោបេត្វា សាវត្ថិតោ និក្ខមិត្វា រថំ បាជេន្តោ មហាលិលិច្ឆវិនោ ទិន្នទ្វារេន វេសាលិំ បាវិសិ. មហាលិលិច្ឆវិនោ ច ទ្វារសមីបេ ឯវ និវេសនំ ហោតិ. សោ រថស្ស ឧម្មារេ បនិឃាតសទ្ទំ សុត្វាវ ‘‘ពន្ធុលស្ស រថសទ្ទោ ឯសោ, អជ្ជ លិច្ឆវីនំ ភយំ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ អាហ.

បោក្ខរណិយា អន្តោ ច ពហិ ច អារក្ខា ពលវតី, ឧបរិ លោហជាលំ បត្ថដំ, សកុណានម្បិ ឱកាសោ នត្ថិ. ពន្ធុលសេនាបតិ បន រថា ឱតរិត្វា អារក្ខកេ មនុស្សេ វេត្តេន បហរន្តោ បលាបេត្វា លោហជាលំ ឆិន្ទិត្វា អន្តោបោក្ខរណីយំ ភរិយំ ន្ហាបេត្វា សយម្បិ ន្ហត្វា បុន តំ រថំ អារោបេត្វា នគរា និក្ខមិត្វា អាគតមគ្គេនេវ បាយាសិ. តេ អារក្ខមនុស្សា លិច្ឆវិរាជូនំ អារោចេសុំ. លិច្ឆវិរាជានោ កុជ្ឈិត្វា បញ្ច រថសតានិ អារុយ្ហ ‘‘ពន្ធុលមល្លំ គណ្ហិស្សាមា’’តិ និក្ខមិំសុ. តំ បវត្តិំ មហាលិស្ស អារោចេសុំ. មហាលិ, ‘‘មា គមិត្ថ, សោ ហិ វោ សព្ពេ ឃោតេស្សតី’’តិ អាហ. តេបិ ‘‘មយំ គមិស្សាម ឯវា’’តិ វទិំសុ. ‘‘តេន ហិ តស្ស រថចក្កស្ស យាវ នាភិតោ បថវិំ បវិដ្ឋដ្ឋានំ ទិស្វា និវត្តេយ្យាថ, តតោ អនិវត្តន្តា បុរតោ អសនិសទ្ទំ វិយ សុណិស្សថ, តម្ហា ឋានា និវត្តេយ្យាថ. តតោ អនិវត្តន្តា តុម្ហាកំ រថធុរេសុ ឆិទ្ទំ បស្សិស្សថ, តម្ហា ឋានា និវត្តេយ្យាថ, បុរតោ មា គមិត្ថា’’តិ. តេ តស្ស វចនេន អនិវត្តិត្វា តំ អនុពន្ធិំសុ ឯវ. មល្លិកា ទិស្វា, ‘‘រថា, សាមិ, បញ្ញាយន្តី’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ ឯកស្សេវ រថស្ស បញ្ញាយនកាលេ មំ អារោចេយ្យាសី’’តិ. សា យទា សព្ពេ រថា ឯកោ វិយ ហុត្វា បញ្ញាយិំសុ, តទា ‘‘ឯកមេវ, សាមិ, រថសីសំ បញ្ញាយតី’’តិ អាហ. ពន្ធុលោ ‘‘តេន ហិ ឥមា រស្មិយោ គណ្ហាហី’’តិ តស្សា រស្មិយោ ទត្វា រថេ ឋិតោវ ធនុំ អារោបេសិ, រថចក្កំ យាវ នាភិតោ បថវិំ បាវិសិ.

លិច្ឆវិនោ តំ ឋានំ ទិស្វាបិ ន និវត្តិំសុ. ឥតរោ ថោកំ គន្ត្វា ជិយំ បោថេសិ, អសនិសទ្ទោ វិយ អហោសិ. តេ តតោបិ ន និវត្តិំសុ, អនុពន្ធន្តា គច្ឆន្តេវ. ពន្ធុលោ រថេ ឋិតកោវ ឯកសរំ ខិបិ, សោ បញ្ចន្នំ រថសតានំ រថសីសេ ឆិទ្ទំ កត្វា បញ្ច រាជសតានិ បរិករពន្ធនដ្ឋានេ វិនិវិជ្ឈិត្វា បថវិំ បាវិសិ. តេ អត្តនោ បវិទ្ធភាវំ អជានិត្វា, ‘‘តិដ្ឋ, រេ, តិដ្ឋ, រេ’’តិ វទន្តា អនុពន្ធិំសុ ឯវ. ពន្ធុលោ រថំ ឋបេត្វា ‘‘តុម្ហេ មតកា, មតកេហិ សទ្ធិំ មយ្ហំ យុទ្ធំ នាម នត្ថី’’តិ អាហ. ‘‘មតកា នាម អម្ហាទិសា ន ហោន្តី’’តិ. ‘‘តេន ហិ សព្ពបច្ឆិមស្ស បរិករំ មោចេថា’’តិ. តេ មោចយិំសុ. សោ មុត្តមត្តេ ឯវ មរិត្វា បតិតោ. អថ តេ សព្ពេបិ ‘‘តុម្ហេ ឯវរូបា, អត្តនោ ឃរានិ គន្ត្វា សំវិធាតព្ពំ សំវិទហិត្វា បុត្តទារំ អនុសាសិត្វា សន្នាហំ មោចេថា’’តិ អាហ. តេ តថា កត្វា សព្ពេបិ ជីវិតក្ខយំ បត្តា. ពន្ធុលោបិ មល្លិកំ សាវត្ថិំ អានេសិ. សា សោឡសក្ខត្តុំ យមកេ យមកេ បុត្តេ វិជាយិ. សព្ពេបិ សូរា ថាមសម្បន្នា អហេសុំ, សព្ពសិប្បានំ និប្ផត្តិំ បាបុណិំសុ. ឯកេកស្ស បុរិសសហស្សំ បរិវារោ អហោសិ. បិតរា សទ្ធិំ រាជនិវេសនំ គច្ឆន្តេហិ តេហេវ រាជង្គណំ បរិបូរិ.

អថេកទិវសំ វិនិច្ឆយេ កូដដ្ដបរាជិតា មនុស្សា ពន្ធុលំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា មហាវិរវំ វិរវន្តា វិនិច្ឆយអមច្ចានំ កូដដ្ដករណំ តស្ស អារោចេសុំ. សោ វិនិច្ឆយំ គន្ត្វា តំ អដ្ដំ វិចារេត្វា សាមិកមេវ សាមិកំ អកាសិ. មហាជនោ មហាសទ្ទេន សាធុការំ បវត្តេតិ. រាជា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ សុត្វា តុស្សិត្វា សព្ពេបិ តេ អមច្ចេ ហារេត្វា ពន្ធុលស្សេវ វិនិច្ឆយំ និយ្យាទេសិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ សម្មា វិនិច្ឆយិ. តតោ តេ បោរាណកវិនិច្ឆយិកា អមច្ចា កិញ្ចិ លញ្ជំ អលភន្តា អប្បលាភា ហុត្វា ‘‘ពន្ធុលោ រជ្ជំ បត្ថេតី’’តិ រាជកុលេ បរិភិន្ទិំសុ. រាជា តេសំ កថំ សទ្ទហិត្វា ចិត្តំ និគ្គហេតុំ នាសក្ខិ. ‘‘ឥមស្មិំ ឥធេវ ឃាតិយមានេ គរហា មេ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ បុន ចិន្តេត្វា បយុត្តបុរិសេហិ បច្ចន្តំ បហារាបេត្វា ពន្ធុលំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘បច្ចន្តោ កិរ កុបិតោ, តវ បុត្តេហិ សទ្ធិំ គន្ត្វា, ចោរេ គណ្ហាហី’’តិ បហិណិត្វា, ‘‘ឯត្ថេវស្ស ទ្វត្តិំសាយ បុត្តេហិ សទ្ធិំ សីសំ ឆិន្ទិត្វា អាហរថា’’តិ តេហិ សទ្ធិំ អញ្ញេបិ សមត្ថេ មហាយោធេ បេសេសិ. តស្មិំ បច្ចន្តំ គច្ឆន្តេយេវ ‘‘សេនាបតិ កិរ អាគច្ឆតី’’តិ បយុត្តចោរា បលាយិំសុ. សោ តំ បទេសំ អាវាសាបេត្វា សណ្ឋាបេត្វា និវត្តិ.

អថស្ស នគរតោ អវិទូរេ ឋានេ តេ យោធា បុត្តេហិ សទ្ធិំ សីសំ ឆិន្ទិំសុ. តំ ទិវសំ មល្លិកាយ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ ទ្វេ អគ្គសាវកា និមន្តិតា ហោន្តិ. អថស្សា បុព្ពណ្ហេ ឯវ ‘‘សាមិកស្ស តេ សទ្ធិំ បុត្តេហិ សីសំ ឆិន្ន’’ន្តិ បណ្ណំ អាហរិត្វា អទំសុ. សា តំ បវត្តិំ ញត្វា កស្សចិ កិញ្ចិ អវត្វា បណ្ណំ ឧច្ឆង្គេ ឋបេត្វា ភិក្ខុសង្ឃមេវ បរិវិសិ. អថស្សា បរិចារិកាយោ ភិក្ខូនំ ភត្តំ ទត្វា សប្បិចាដិំ អាហរន្តិយោ ថេរានំ បុរតោ សប្បិចាដិំ ភិន្ទិំសុ. ធម្មសេនាបតិ ‘‘ភេទនធម្មំ ភិន្នំ, ន ចិន្តិតព្ព’’ន្តិ អាហ. សា ឧច្ឆង្គតោ បណ្ណំ នីហរិត្វា ‘‘ទ្វត្តិំសាយ បុត្តេហិ សទ្ធិំ បិតុសីសំ ឆិន្នន្តិ មេ ឥមំ បណ្ណំ អាហរិំសុ, អហំ ឥទំ សុត្វាបិ ន ចិន្តេមិ, សប្បិចាដិយា ភិន្នាយ កិំ ចិន្តយិស្សាមិ, ភន្តេ’’តិ អាហ. ធម្មសេនាបតិ ‘‘អនិមិត្តមនញ្ញាតំ, មច្ចានំ ឥធ ជីវិត’’ន្តិអាទីនិ (សុ. និ. ៥៧៩) វត្វា ធម្មំ ទេសេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ អគមាសិ. សាបិ ទ្វត្តិំស សុណិសាយោ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘តុម្ហាកំ សាមិកា និរបរាធា អត្តនោ បុរិមកម្មផលំ លភិំសុ, តុម្ហេ មា សោចយិត្ថ, មា បរិទេវិត្ថ, រញ្ញោ ឧបរិ មនោបទោសំ មា ករិត្ថា’’តិ ឱវទិ.

រញ្ញោ ចរបុរិសា តំ កថំ សុត្វា គន្ត្វា តេសំ និទ្ទោសភាវំ រញ្ញោ កថយិំសុ. រាជា សំវេគប្បត្តោ តស្សា និវេសនំ គន្ត្វា មល្លិកញ្ច សុណិសាយោ ចស្សា ខមាបេត្វា មល្លិកាយ វរំ អទាសិ. សា ‘‘វរោ គហិតោ មេ ហោតូ’’តិ វត្វា តស្មិំ គតេ មតកភត្តំ ទត្វា ន្ហត្វា រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា, ‘‘ទេវ, តុម្ហេហិ មយ្ហំ វរោ ទិន្នោ, មយ្ហញ្ច អញ្ញេន អត្ថោ នត្ថិ, ទ្វត្តិំសាយ មេ សុណិសានំ មមញ្ច កុលឃរគមនំ អនុជានាថា’’តិ អាហ. រាជា សម្បដិច្ឆិ. សា ទ្វត្តិំស សុណិសាយោ យថាសកានិ កុលានិ បេសេសិ, សយម្បិ កុសិនារានគរេ អត្តនោ កុលឃរំ អគមាសិ.

រាជាបិ ពន្ធុលសេនាបតិនោ ភាគិនេយ្យស្ស ទីឃការាយនស្ស នាម សេនាបតិដ្ឋានំ អទាសិ. សោ បន ‘‘មាតុលោ មេ ឥមិនា មារិតោ’’តិ រញ្ញោ ឱតារំ គវេសន្តោ វិចរតិ. រាជាបិ និរបរាធស្ស ពន្ធុលស្ស មារិតកាលតោ បដ្ឋាយ វិប្បដិសារី ហុត្វា ចិត្តស្សាទំ ន លភតិ, រជ្ជសុខំ នានុភោតិ. តទា សត្ថា សក្យានំ មេទាឡុបំ នាម និគមំ ឧបនិស្សាយ វិហរតិ. រាជា តត្ថ គន្ត្វា អារាមតោ អវិទូរេ ខន្ធាវារំ និវាសេត្វា, ‘‘មន្ទេន បរិវារេន សត្ថារំ វន្ទិស្សាមី’’តិ វិហារំ គន្ត្វា បញ្ចរាជាកកុធភណ្ឌានិ ទីឃការាយនស្ស ទត្វា ឯកកោវ គន្ធកុដិំ បាវិសិ. សព្ពំ ធម្មចេតិយសុត្តនិយាមេន (ម. និ. ២.៣៦៤ អាទយោ) ទីបេតព្ពំ. តស្មិំ គន្ធកុដិំ បវិដ្ឋេ ទីឃការាយនោ តានិ បញ្ច រាជកកុធភណ្ឌានិ គហេត្វា វិដដូភំ រាជានំ កត្វា រញ្ញោ ឯកំ អស្សំ ឯកញ្ច ឧបដ្ឋានការិកំ មាតុគាមំ ឋបេត្វា និវត្តេត្វា សាវត្ថិំ អគមាសិ.

រាជា សត្ថារា សទ្ធិំ បិយកថំ កថេត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា និក្ខន្តោ សេនំ អទិស្វា តំ មាតុគាមំ បុច្ឆិត្វា តំ បវត្តិំ សុត្វា, ‘‘អហំ ភាគិនេយ្យំ អាទាយ គន្ត្វា, វិដដូភំ គហេស្សាមី’’តិ រាជគហនគរំ គច្ឆន្តោ វិកាលេ ទ្វារេសុ បិទហិតេសុ នគរំ បត្វា ឯកិស្សា សាលាយ និបជ្ជិត្វា វាតាតបេហិ កិលន្តោ រត្តិភាគេ តត្ថេវ កាលមកាសិ. វិភាតាយ រត្តិយា, ‘‘ទេវ, កោសលនរិន្ទ អនាថោ ជាតោសី’’តិ វិប្បលបន្តិយា តស្សា ឥត្ថិយា សទ្ទំ សុត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ. សោ មាតុលស្ស មហន្តេន សក្ការេន សរីរកិច្ចំ ការេសិ.

វិដដូភោបិ រជ្ជំ លភិត្វា តំ វេរំ សរិត្វា ‘‘សព្ពេបិ សាកិយេ មារេស្សាមី’’តិ មហតិយា សេនាយ និក្ខមិ. តំ ទិវសំ សត្ថា បច្ចូសកាលេ លោកំ វោលោកេន្តោ ញាតិសង្ឃស្ស វិនាសំ ទិស្វា, ‘‘ញាតិសង្គហំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា បុព្ពណ្ហសមយេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា, បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ គន្ធកុដិយំ សីហសេយ្យំ កប្បេត្វា, សាយន្ហសមយេ អាកាសេន គន្ត្វា, កបិលវត្ថុសាមន្តេ ឯកស្មិំ កពរច្ឆាយេ រុក្ខមូលេ និសីទិ. តតោ វិដដូភស្ស រជ្ជសីមាយ មហន្តោ សន្ទច្ឆាយោ និគ្រោធោ អត្ថិ. វិដដូភោ សត្ថារំ ទិស្វា ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, កិំ ការណា ឯវរូបាយ ឧណ្ហវេលាយ ឥមស្មិំ កពរច្ឆាយេ រុក្ខមូលេ និសីទថ, ឯតស្មិំ សន្ទច្ឆាយេ និគ្រោធមូលេ និសីទថ, ភន្តេ’’តិ វត្វា, ‘‘ហោតុ, មហារាជ, ញាតកានំ ឆាយា នាម សីតលា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ញាតកានុរក្ខនត្ថាយ សត្ថា អាគតោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា និវត្តិត្វា សាវត្ថិំយេវ បច្ចាគមិ. សត្ថាបិ ឧប្បតិត្វា ជេតវនមេវ គតោ.

រាជា សាកិយានំ ទោសំ សរិត្វា ទុតិយម្បិ និក្ខមិត្វា តថេវ សត្ថារំ បស្សិត្វា បុន និវត្តិ. តតិយវារេបិ និក្ខមិត្វា តថេវ សត្ថារំ បស្សិត្វា បុន និវត្តិ. ចតុត្ថវារេ បន តស្មិំ និក្ខន្តេ សត្ថា សាកិយានំ បុព្ពកម្មំ ឱលោកេត្វា តេសំ ឯកទិវសំ នទិយំ វិសបក្ខិបនបាបកម្មស្ស អប្បដិពាហិយភាវំ ញត្វា ចតុត្ថវារេ នាគមាសិ. វិដដូភោ ‘‘សាកិយេ ឃាតេស្សាមី’’តិ មហន្តេន ពលកាយេន និក្ខមិ. សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បន ញាតកា អសត្តឃាតកា នាម, អត្តនា មរន្តាបិ បរេសំ ជីវិតំ ន វោរោបេន្តិ. តេ ចិន្តយិំសុ – ‘‘មយំ សុសិក្ខិតា កតហត្ថា កតូបាសនា មហិស្សាសា, ន ខោ បន សក្កា អម្ហេហិ បរំ ជីវិតា វោរោបេតុំ, អត្តនោ កម្មំ ទស្សេត្វា បលាបេស្សាមា’’តិ តេ កតសន្នាហា និក្ខមិត្វា យុទ្ធំ អារភិំសុ. តេហិ ខិត្តា សរា វិដដូភស្ស បុរិសានំ អន្តរន្តរេន គច្ឆន្តិ, ផលកន្តរកណ្ណឆិទ្ទន្តរាទីហិ និក្ខមន្តិ. វិដដូភោ ទិស្វា ននុ ភណេ ‘‘សាកិយា អសត្តឃាតកាម្ហា’’តិ វទន្តិ, អថ ច បន មេ បុរិសេ នាសេន្តីតិ.

អថ នំ ឯកោ បុរិសោ អាហ – ‘‘កិំ សាមិ, និវត្តិត្វា ឱលោកេសី’’តិ? ‘‘សាកិយា មេ បុរិសេ នាសេន្តី’’តិ. ‘‘តុម្ហាកំ កោចិ បុរិសោ មតោ នាម នត្ថិ. ឥង្ឃ តេ គណាបេថា’’តិ. គណាបេន្តោ ឯកស្សបិ ខយំ ន បស្សិ. សោ តតោ និវត្តិត្វា ‘‘យេ យេ បន ភណេ ‘សាកិយម្ហា’តិ ភណន្តិ, សព្ពេ មារេថ, មាតាមហស្ស បន មហានាមសក្កស្ស សន្តិកេ ឋិតានំ ជីវិតំ ទេថា’’តិ អាហ. សាកិយា គហេតព្ពគហណំ អបស្សន្តា ឯកច្ចេ តិណំ ឌំសិត្វា, ឯកច្ចេ នឡំ គហេត្វា អដ្ឋំសុ. ‘‘តុម្ហេ សាកិយា, នោ’’តិ បុច្ឆិតា យស្មា តេ មរន្តាបិ មុសាវាទំ ន ភណន្តិ, តស្មា តិណំ ឌំសិត្វា ឋិតា ‘‘នោ សាកោ, តិណ’’ន្តិ វទន្តិ. នឡំ គហេត្វា ឋិតា ‘‘នោ សាកោ, នឡោ’’តិ វទន្តិ. យេ ច មហានាមស្ស សន្តិកេ ឋិតា, តេ ច ជីវិតំ លភិំសុ. តេសុ តិណំ ឌំសិត្វា ឋិតា តិណសាកិយា នាម, នឡំ គហេត្វា ឋិតា នឡសាកិយា នាម ជាតាតិ, វិដដូភោ អវសេសេ ខីរបកេបិ ទារកេ អវិស្សជ្ជេត្វា ឃាតាបេន្តោ លោហិតនទិំ បវត្តេត្វា តេសំ គលលោហិតេន ផលកំ ធោវាបេសិ. ឯវំ សាកិយវំសោ វិដដូភេន ឧបច្ឆិន្នោ.

សោ មហានាមសក្កំ គាហាបេត្វា និវត្តោ ‘‘បាតរាសវេលាយ បាតរាសំ ករិស្សាមី’’តិ ឯកស្មិំ ឋានេ ឱតរិត្វា ភោជនេ ឧបនីតេ ‘‘ឯកតោវ ភុញ្ជិស្សាមា’’តិ អយ្យកំ បក្កោសាបេសិ. ខត្តិយា បន ជីវិតំ ចជន្តាបិ ទាសិបុត្តេហិ សទ្ធិំ ន ភុញ្ជន្តិ. តស្មា មហានាមោ ឯកំ សរំ ឱលោកេត្វា ‘‘កិលិដ្ឋគត្តោម្ហិ, ន្ហាយិស្សាមិ, តាតា’’តិ អាហ. ‘‘សាធុ, អយ្យក, ន្ហាយថា’’តិ. សោ ‘‘អយំ មំ ឯកតោ អភុញ្ជន្តំ ឃាតេស្សតិ, សយមេវ មេ មតំ សេយ្យោ’’តិ កេសេ មុញ្ចិត្វា អគ្គេ គណ្ឋិំ កត្វា កេសេសុ បាទង្គុដ្ឋកេ បវេសេត្វា ឧទកេ និមុជ្ជិ. តស្ស គុណតេជេន នាគភវនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. នាគរាជា ‘‘កិំ នុ ខោ’’តិ ឧបធារេន្តោ តំ ញត្វា តស្ស សន្តិកំ អាគន្ត្វា តំ អត្តនោ ផណេ និសីទាបេត្វា នាគភវនំ បវេសេសិ. សោ ទ្វាទស្ស វស្សានិ តត្ថេវ វសិ. វិដដូភោបិ ‘‘មយ្ហំ អយ្យកោ ឥទានិ អាគមិស្សតិ, ឥទានិ អាគមិស្សតី’’តិ អាគមយមានោវ និសីទិ. តស្មិំ អតិចិរាយន្តេ សរំ វិចិនាបេត្វា ទីបាលោកេន បុរិសព្ភន្តរានិបិ ឱលោកេត្វា អទិស្វា ‘‘គតោ ភវិស្សតី’’តិ បក្កាមិ. សោ រត្តិភាគេ អចិរវតិំ បត្វា ខន្ធាវារំ និវាសេសិ. ឯកច្ចេ អន្តោនទិយំ វាលុកាបុលិនេ និបជ្ជិំសុ, ឯកច្ចេ ពហិថលេ, អន្តោនិបន្នេសុបិ បុព្ពេ អកតបាបកម្មា អត្ថិ, ពហិនិបន្នេសុបិ បុព្ពេ កតបាបកម្មា អត្ថិ, តេសំ និបន្នដ្ឋានេសុ កិបិល្លិកា ឧដ្ឋហិំសុ. តេ ‘‘មយ្ហំ និបន្នដ្ឋានេ កិបិល្លិកា, មយ្ហំ និបន្នដ្ឋានេ កិបិល្លិកា’’តិ ឧដ្ឋហិត្វា អកតបាបកម្មា ឧត្តរិត្វា ថលេ និបជ្ជិំសុ, កតបាបកម្មា ឱតរិត្វា វាលុកាបុលិនេ និបជ្ជិំសុ. តស្មិំ ខណេ មហាមេឃោ ឧដ្ឋហិត្វា ឃនវស្សំ វស្សិ. នទិយា ឱឃោ អាគន្ត្វា វិដដូភំ សទ្ធិំ បរិសាយ សមុទ្ទមេវ បាបេសិ. សព្ពេ តត្ថ មច្ឆកច្ឆបភក្ខា អហេសុំ.

មហាជនោ កថំ សមុដ្ឋាបេសិ ‘‘សាកិយានំ មរណំ អយុត្តំ, ‘ឯវំ នាម កោដ្ដេត្វា កោដ្ដេត្វា សាកិយា មារេតព្ពា’តិ អននុច្ឆវិកមេត’’ន្តិ. សត្ថា តំ កថំ សុត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ឥមស្មិំ អត្តភាវេ កិញ្ចាបិ សាកិយានំ ឯវំ មរណំ អយុត្តំ, បុព្ពេ កតបាបកម្មវសេន បន យុត្តមេវេតេហិ លទ្ធ’’ន្តិ អាហ. ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, ឯតេ បុព្ពេ អកំសូ’’តិ? សព្ពេ ឯកតោ ហុត្វា នទិយំ វិសំ បក្ខិបិំសូតិ. បុនេកទិវសំ ធម្មសភាយំ ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘វិដដូភោ ឯត្តកេ សាកិយេ មារេត្វា អាគច្ឆន្តោ អត្តនោ មនោរថេ មត្ថកំ អប្បត្តេយេវ ឯត្តកំ ជនំ អាទាយ មហាសមុទ្ទេ មច្ឆកច្ឆបភក្ខោ ជាតោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ឥមេសំ សត្តានំ មនោរថេ មត្ថកំ អប្បត្តេយេវ មច្ចុរាជា សុត្តំ គាមំ អជ្ឈោត្ថរន្តោ មហោឃោ វិយ ជីវិតិន្ទ្រិយំ ឆិន្ទិត្វា ចតូសុ អបាយសមុទ្ទេសុ និមុជ្ជាបេតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៤៧.

‘‘បុប្ផានិ ហេវ បចិនន្តំ, ព្យាសត្តមនសំ នរំ;

សុត្តំ គាមំ មហោឃោវ, មច្ចុ អាទាយ គច្ឆតី’’តិ.

តត្ថ ព្យាសត្តមនសំ នរន្តិ សម្បត្តេ វា អសម្បត្តេ វា លគ្គមានសំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា មាលាការោ បុប្ផារាមំ បវិសិត្វា ‘‘បុប្ផានិ បចិនិស្សាមី’’តិ តតោ បុប្ផានិ គហេត្វា អញ្ញមញ្ញំ វា គច្ឆំ បត្ថេន្តោ សកលេ បុប្ផារាមេ មនំ បេសេតិ, ‘‘ឥតោ ចិតោ ច បុប្ផានិ បចិនិស្សាមី’’តិ តតោ បុប្ផានិ អគ្គហេត្វា អញ្ញត្ថ មនំ បេសេសិ, តមេវ គច្ឆំ បចិនន្តោ បមាទមាបជ្ជតិ, ឯវមេវ ឯកច្ចោ បុប្ផារាមសទិសំ បញ្ចកាមគុណមជ្ឈំ ឱតរិត្វា មនោរមំ រូបំ លភិត្វា មនោរមានំ សទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពានំ អញ្ញតរំ បត្ថេតិ. អញ្ញោ តេសុ វា អញ្ញតរំ លភិត្វា អញ្ញតរំ បត្ថេតិ, រូបមេវ វា លភិត្វា អញ្ញំ អបត្ថេន្តោ តមេវ អស្សាទេតិ, សទ្ទាទីសុ វា អញ្ញតរំ. ឯសេវ នយោ គោមហិំសទាសិទាសខេត្តវត្ថុគាមនិគមជនបទាទីសុ, បព្ពជិតានម្បិ បរិវេណវិហារបត្តចីវរាទីសូតិ ឯវំ បញ្ចកាមគុណសង្ខាតានិ បុប្ផានិ ឯវ បចិនន្តំ សម្បត្តេ វា អសម្បត្តេ វា កាមគុណេ ព្យាសត្តមនសំ នរំ. សុត្តំ គាមន្តិ គាមស្ស គេហភិត្តិអាទីនំ បន សុបនវសេន សុបនំ នាម នត្ថិ, សត្តានំ បន សុត្តបមត្តតំ ឧបាទាយ សុត្តោ នាម ហោតិ. ឯវំ សុត្តំ គាមំ ទ្វេ តីណិ យោជនានិ អាយតគម្ភីរោ មហោឃោវ មច្ចុ អាទាយ គច្ឆតិ. យថា សោ មហោឃោ ឥត្ថិបុរិសគោមហិំសកុក្កុដាទីសុ កិញ្ចិ អនវសេសេត្វា សព្ពំ តំ គាមំ សមុទ្ទំ បាបេត្វា មច្ឆកច្ឆបភក្ខំ ករោតិ, ឯវមេវ ព្យាសត្តមនសំ នរំ មច្ចុ អាទាយ ជីវិតិន្ទ្រិយមស្ស ឆិន្ទិត្វា ចតូសុ អបាយសមុទ្ទេសុ និមុជ្ជាបេតីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បត្តា. មហាជនស្ស សាត្ថិកា ទេសនា ជាតាតិ.

វិដដូភវត្ថុ តតិយំ.

៤. បតិបូជិកកុមារិវត្ថុ

បុប្ផានិ ហេវាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ បតិបូជិកំ នាម កុមារិកំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ តាវតិំសទេវលោកេ សមុដ្ឋិតំ.

តត្ថ កិរ មាលភារី នាម ទេវបុត្តោ អច្ឆរាសហស្សបរិវុតោ ឧយ្យានំ បាវិសិ. បញ្ចសតា ទេវធីតរោ រុក្ខំ អារុយ្ហ បុប្ផានិ បាតេន្តិ, បញ្ចសតា បតិតានិ បុប្ផានិ គហេត្វា ទេវបុត្តំ អលង្ករោន្តិ. តាសុ ឯកា ទេវធីតា រុក្ខសាខាយមេវ ចុតា, សរីរំ ទីបសិខា វិយ និព្ពាយិ. សា សាវត្ថិយំ ឯកស្មិំ កុលគេហេ បដិសន្ធិំ គហេត្វា ជាតកាលេ ជាតិស្សរា ហុត្វា ‘‘មាលភារីទេវបុត្តស្ស ភរិយាម្ហី’’តិ អនុស្សរន្តី វុឌ្ឍិមន្វាយ គន្ធមាលាទីហិ បូជំ កត្វា សាមិកស្ស សន្តិកេ អភិនិព្ពត្តិំ បត្ថេសិ. សា សោឡសវស្សកាលេ បរកុលំ គតាបិ សលាកភត្តបក្ខិកភត្តវស្សាវាសិកាទីនិ ទត្វា, ‘‘អយំ មេ សាមិកស្ស សន្តិកេ និព្ពត្តនត្ថាយ បច្ចយោ ហោតូ’’តិ វទតិ. អថស្សា ភិក្ខូ ‘‘អយំ កុមារិកា ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ បតិមេវ បត្ថេតីតិ បតិបូជិកា’’តិ នាមំ ករិំសុ. សាបិ និពទ្ធំ អាសនសាលំ បដិជគ្គតិ, បានីយំ ឧបដ្ឋបេតិ, អាសនានិ បញ្ញបេតិ. អញ្ញេបិ មនុស្សា សលាកភត្តាទីនិ ទាតុកាមា, ‘‘អម្ម, ឥមានិបិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស បដិបាទេយ្យាសី’’តិ វត្វា អាហរិត្វា ទេន្តិ. សាបិ ឯតេន និយាមេន អាគច្ឆន្តី គច្ឆន្តី ឯកបទវារេ ឆបញ្ញាស កុសលធម្មេ (ធ. ស. ១; ធ. ស. អដ្ឋ. ១ យេវាបនកវណ្ណនា) បដិលភតិ. តស្សា កុច្ឆិយំ គព្ភោ បតិដ្ឋហិ. សា ទសមាសច្ចយេន បុត្តំ វិជាយិ. តស្ស បទសា គមនកាលេ អញ្ញម្បិ អញ្ញម្បីតិ ចត្តារោ បុត្តេ បដិលភិ.

សា ឯកទិវសំ ទានំ ទត្វា បូជំ កត្វា ធម្មំ សុត្វា សិក្ខាបទានិ រក្ខិត្វា ទិវសបរិយោសានេ តំ ខណំ និព្ពត្តេន កេនចិ រោគេន កាលំ កត្វា អត្តនោ សាមិកស្សេវ សន្តិកេ និព្ពត្តិ. ឥតរាបិ ឯត្តកំ កាលំ ទេវបុត្តំ អលង្ករោន្តិ ឯវ. ទេវបុត្តោ តំ ទិស្វា ‘‘ត្វំ បាតោវ បដ្ឋាយ ន ទិស្សសិ, កុហិំ គតាសី’’តិ អាហ. ‘‘ចុតាម្ហិ សាមី’’តិ. ‘‘កិំ វទេសី’’តិ? ‘‘ឯវមេតំ, សាមី’’តិ. ‘‘កុហិំ និព្ពត្តាសី’’តិ? ‘‘សាវត្ថិយំ កុលគេហេ’’តិ. ‘‘កិត្តកំ កាលំ តត្ថ ឋិតាសី’’តិ? ‘‘ទសមាសច្ចយេន មាតុ កុច្ឆិតោ និក្ខមិត្វា សោឡសវស្សកាលេ បរកុលំ គន្ត្វា ចត្តារោ បុត្តេ វិជាយិត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា តុម្ហេ បត្ថេត្វា អាគន្ត្វា តុម្ហាកមេវ សន្តិកេ និព្ពត្តាម្ហិ, សាមី’’តិ. ‘‘មនុស្សានំ កិត្តកំ អាយូ’’តិ? ‘‘វស្សសតមត្ត’’ន្តិ. ‘‘ឯត្តកមេវា’’តិ? ‘‘អាម, សាមី’’តិ. ‘‘ឯត្តកំ អាយុំ គហេត្វា និព្ពត្តមនុស្សា កិំ នុ ខោ សុត្តបមត្តា កាលំ អតិក្កាមេន្តិ, ឧទាហុ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ ករោន្តី’’តិ. ‘‘កិំ វទេថ, សាមិ’’? ‘‘អសង្ខ្យេយ្យំ អាយុំ គហេត្វា និព្ពត្តា វិយ អជរាមរា វិយ ច និច្ចំ បមត្តា, មនុស្សា’’តិ. មាលភារីទេវបុត្តស្ស មហាសំវេគោ ឧទបាទិ ‘‘វស្សសតមត្តមាយុំ គហេត្វា និព្ពត្តមនុស្សា កិរ បមត្តា និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តិ, កទា នុ ខោ ទុក្ខា មុច្ចិស្សន្តី’’តិ? មនុស្សានំ បន វស្សសតំ តាវតិំសានំ ទេវានំ ឯកោ រត្តិន្ទិវោ, តាយ រត្តិយា តិំសរត្តិយោ មាសោ, តេន មាសេន ទ្វាទសមាសិកោ សំវច្ឆរោ, តេន សំវច្ឆរេន ទិព្ពវស្សសហស្សំ អាយុប្បមាណំ, តំ មនុស្សគណនាយ តិស្សោ វស្សកោដិយោ, សដ្ឋិ ច វស្សសតសហស្សានិ ហោន្តិ. តស្មា តស្ស ទេវបុត្តស្ស ឯកទិវសោបិ នាតិក្កន្តោ មុហុត្តសទិសោវ កាលោ អហោសិ. ឯវំ អប្បាយុកមនុស្សានំ បមាទោ នាម អតិវិយ អយុត្តោតិ.

បុនទិវសេ ភិក្ខូ គាមំ បវិដ្ឋា អាសនសាលំ អបដិជគ្គិតំ, អាសនានិ អបញ្ញត្តានិ, បានីយំ អនុដ្ឋបិតំ ទិស្វា, ‘‘កហំ បតិបូជិកា’’តិ អាហំសុ. ‘‘ភន្តេ, កហំ តុម្ហេ តំ ទក្ខិស្សថ, ហិយ្យោ អយ្យេសុ ភុញ្ជិត្វា គតេសុ សាយន្ហសមយេ មតា’’តិ. តំ សុត្វា បុថុជ្ជនា ភិក្ខូ តស្សា ឧបការំ សរន្តា អស្សូនិ សន្ធារេតុំ នាសក្ខិំសុ. ខីណាសវានំ ធម្មសំវេគោ ឧទបាទិ. តេ ភត្តកិច្ចំ កត្វា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បុច្ឆិំសុ – ‘‘ភន្តេ, បតិបូជិកា នាម ឧបាសិកា ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ នានប្បការានិ បុញ្ញានិ កត្វា សាមិកមេវ បត្ថេសិ, សា ឥទានិ មតា, កហំ នុ ខោ និព្ពត្តា’’តិ? ‘‘អត្តនោ សាមិកស្សេវ សន្តិកេ, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘នត្ថិ, ភន្តេ, សាមិកស្ស សន្តិកេ’’តិ. ‘‘ន សា, ភិក្ខវេ, ឯតំ សាមិកំ បត្ថេតិ, តាវតិំសភវនេ តស្សា មាលភារីទេវបុត្តោ នាម សាមិកោ, សា តស្ស បុប្ផបិលន្ធនដ្ឋានតោ ចវិត្វា បុន គន្ត្វា តស្សេវ សន្តិកេ និព្ពត្តា’’តិ. ‘‘ឯវំ កិរ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អាម, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘អហោ បរិត្តំ, ភន្តេ, សត្តានំ ជីវិតំ, បាតោវ អម្ហេ បរិវិសិត្វា សាយំ ឧប្បន្នព្យាធិនា មតា’’តិ. សត្ថា ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, បរិត្តំ សត្តានំ ជីវិតំ នាម, តេនេវ ឥមេ សត្តេ វត្ថុកាមេហិ ចេវ កិលេសកាមេហិ ច អតិត្តេ ឯវ អន្តកោ អត្តនោ វសេ វត្តេត្វា កន្ទន្តេ បរិទេវន្តេ គហេត្វា គច្ឆតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៤៨.

‘‘បុប្ផានិ ហេវ បចិនន្តំ, ព្យាសត្តមនសំ នរំ;

អតិត្តំយេវ កាមេសុ, អន្តកោ កុរុតេ វស’’ន្តិ.

តត្ថ បុប្ផានិ ហេវ បចិនន្តន្តិ បុប្ផារាមេ មាលាការោ នានាបុប្ផានិ វិយ អត្តភាវបដិពទ្ធានិ ចេវ ឧបករណបដិពទ្ធានិ ច កាមគុណបុប្ផានិ ឱចិនន្តមេវ. ព្យាសត្តមនសំ នរន្តិ អសម្បត្តេសុ បត្ថនាវសេន, សម្បត្តេសុ គេធវសេន វិវិធេនាការេន អាសត្តចិត្តំ. អតិត្តំយេវ កាមេសូតិ វត្ថុកាមកិលេសកាមេសុ បរិយេសនេនបិ បដិលាភេនបិ បរិភោគេនបិ និធានេនបិ អតិត្តំ ឯវ សមានំ. អន្តកោ កុរុតេ វសន្តិ មរណសង្ខាតោ អន្តកោ កន្ទន្តំ បរិទេវន្តំ គហេត្វា គច្ឆន្តោ អត្តនោ វសំ បាបេតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បត្តា, ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា ជាតាតិ.

បតិបូជិកកុមារិវត្ថុ ចតុត្ថំ.

៥. មច្ឆរិយកោសិយសេដ្ឋិវត្ថុ

យថាបិ ភមរោ បុប្ផន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ មច្ឆរិយកោសិយសេដ្ឋិំ អារព្ភ កថេសិ. តស្ស វត្ថុ រាជគហេ សមុដ្ឋិតំ.

រាជគហនគរស្ស កិរ អវិទូរេ សក្ការំ នាម និគមោ អហោសិ. តត្ថេកោ មច្ឆរិយកោសិយោ នាម សេដ្ឋិ អសីតិកោដិវិភវោ បដិវសតិ. សោ តិណគ្គេន តេលពិន្ទុម្បិ បរេសំ ន ទេតិ, ន អត្តនា បរិភុញ្ជតិ. ឥតិស្ស តំ វិភវជាតំ នេវ បុត្តទារាទីនំ, ន សមណព្រាហ្មណានំ អត្ថំ អនុភោតិ, រក្ខសបរិគ្គហិតា បោក្ខរណី វិយ អបរិភោគំ តិដ្ឋតិ. សត្ថា ឯកទិវសំ បច្ចូសសមយេ មហាករុណាសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ សកលលោកធាតុយំ ពោធនេយ្យពន្ធវេ ឱលោកេន្តោ បញ្ចចត្តាលីសយោជនមត្ថកេ វសន្តស្ស សេដ្ឋិនោ សបជាបតិកស្ស សោតាបត្តិផលស្ស ឧបនិស្សយំ អទ្ទស. តតោ បុរិមទិវសេ បន សោ រាជានំ ឧបដ្ឋាតុំ រាជគេហំ គន្ត្វា រាជូបដ្ឋានំ កត្វា អាគច្ឆន្តោ ឯកំ ឆាតជ្ឈត្តំ ជនបទមនុស្សំ កុម្មាសបូរំ កបល្លកបូវំ ខាទន្តំ ទិស្វា តត្ថ បិបាសំ ឧប្បាទេត្វា អត្តនោ ឃរំ គន្ត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘សចាហំ កបល្លកបូវំ ខាទិតុកាមោម្ហីតិ វក្ខាមិ, ពហូ មនុស្សា មយា សទ្ធិំ ខាទិតុកាមា ភវិស្សន្តិ, ឯវំ មេ ពហូនិ តិលតណ្ឌុលសប្បិផាណិតាទីនិ បរិក្ខយំ គមិស្សន្តិ, ន កស្សចិ កថេស្សាមី’’តិ តណ្ហំ អធិវាសេន្តោ ចរតិ. សោ គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ ឧប្បណ្ឌុប្បណ្ឌុកជាតោ ធមនិសន្ថតគត្តោ ជាតោ. តតោ តណ្ហំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ គព្ភំ បវិសិត្វា មញ្ចកេ ឧបគូហិត្វា និបជ្ជិ. ឯវំ គតោបិ ធនហានិភយេន ន កស្សចិ កិញ្ចិ កថេសិ.

អថ នំ ភរិយា ឧបសង្កមិត្វា បិដ្ឋិំ បរិមជ្ជិត្វា, ‘‘កិំ តេ, សាមិ, អផាសុកំ ជាត’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន មេ កិញ្ចិ អផាសុកំ អត្ថី’’តិ. ‘‘កិំ នុ ខោ តេ រាជា កុបិតោ’’តិ? ‘‘រាជាបិ មេ ន កុប្បតី’’តិ. ‘‘អថ កិំ តេ បុត្តធីតាហិ វា ទាសកម្មករាទីហិ វា កិញ្ចិ អមនាបំ កតំ អត្ថី’’តិ? ‘‘ឯវរូបម្បិ នត្ថី’’តិ. ‘‘កិស្មិញ្ចិ បន តេ តណ្ហា អត្ថី’’តិ? ឯវំ វុត្តេបិ ធនហានិភយេន កិញ្ចិ អវត្វា និស្សទ្ទោវ និបជ្ជិ, អថ នំ ភរិយា ‘‘កថេហិ, សាមិ កិស្មិញ្ចិ តេ តណ្ហា អត្ថី’’តិ អាហ. សោ វចនំ បរិគិលន្តោ វិយ ‘‘អត្ថិ មេ តណ្ហា’’តិ អាហ. ‘‘កិំ តណ្ហា, សាមី’’តិ? ‘‘កបល្លកបូវំ ខាទិតុកាមោម្ហី’’តិ. ‘‘អថ កិមត្ថំ មេ ន កថេសិ, កិំ ត្វំ ទលិទ្ទោសិ, ឥទានិ សកលនិគមវាសីនំ បហោនកេ កបល្លកបូវេ បចិស្សាមី’’តិ. ‘‘កិំ តេ ឯតេហិ, អត្តនោ កម្មំ កត្វា ខាទិស្សន្តី’’តិ? ‘‘តេន ហិ ឯករច្ឆវាសីនំ បហោនកេ បចិស្សាមី’’តិ. ‘‘ជានាមហំ តវ មហទ្ធនភាវ’’ន្តិ. ‘‘ឥមស្មិំ គេហសាមន្តេ សព្ពេសំ បហោនកំ កត្វា បចាមី’’តិ. ‘‘ជានាមហំ តវ មហជ្ឈាសយភាវ’’ន្តិ. ‘‘តេន ហិ តេ បុត្តទារមត្តស្សេវ បហោនកំ កត្វា បចាមី’’តិ. ‘‘កិំ តេ ឯតេហី’’តិ? ‘‘កិំ បន តុយ្ហញ្ច មយ្ហញ្ច បហោនកំ កត្វា បចាមី’’តិ? ‘‘ត្វំ កិំ ករិស្សសី’’តិ? ‘‘តេន ហិ ឯកកស្សេវ តេ បហោនកំ កត្វា បចាមី’’តិ. ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ បចមានេ ពហូ បច្ចាសីសន្តិ. សកលតណ្ឌុលេ ឋបេត្វា ភិន្នតណ្ឌុលេ ច ឧទ្ធនកបល្លានិ ច អាទាយ ថោកំ ខីរសប្បិមធុផាណិតញ្ច គហេត្វា សត្តភូមិកស្ស បាសាទស្ស ឧបរិមតលំ អារុយ្ហ បច, តត្ថាហំ ឯកកោវ និសីទិត្វា ខាទិស្សាមី’’តិ. សា ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា គហេតព្ពំ គាហាបេត្វា បាសាទំ អភិរុយ្ហ ទាសិយោ វិស្សជ្ជេត្វា សេដ្ឋិំ បក្កោសាបេសិ, សោ អាទិតោ បដ្ឋាយ ទ្វារានិ បិទហន្តោ សព្ពទ្វារេសុ សូចិឃដិកំ ទត្វា សត្តមតលំ អភិរុហិត្វា តត្ថបិ ទ្វារំ បិទហិត្វា និសីទិ. ភរិយាបិស្ស ឧទ្ធនេ អគ្គិំ ជាលេត្វា កបល្លំ អារោបេត្វា បូវេ បចិតុំ អារភិ.

អថ សត្ថា បាតោវ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘ឯសោ, មោគ្គល្លាន, រាជគហស្ស អវិទូរេ សក្ការនិគមេ មច្ឆរិយសេដ្ឋិ ‘កបល្លកបូវេ ខាទិស្សាមី’តិ អញ្ញេសំ ទស្សនភយេន សត្តភូមិកេ បាសាទេ កបល្លកបូវេ បចាបេតិ, ត្វំ តត្ថ គន្ត្វា សេដ្ឋិំ ទមេត្វា និព្ពិសេវនំ កត្វា ឧភោបិ ជាយម្បតិកេ បូវេ ច ខីរសប្បិមធុផាណិតានិ ច គាហាបេត្វា អត្តនោ ពលេន ជេតវនំ អានេហិ, អជ្ជាហំ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ វិហារេ ឯវ និសីទិស្សាមិ, បូវេហេវ ភត្តកិច្ចំ ករិស្សាមី’’តិ.

ថេរោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ សត្ថុ វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា តាវទេវ ឥទ្ធិពលេន តំ និគមំ គន្ត្វា តស្ស បាសាទស្ស សីហបញ្ជរទ្វារេ សុនិវត្ថោ សុបារុតោ អាកាសេ ឯវ មណិរូបកំ វិយ អដ្ឋាសិ. មហាសេដ្ឋិនោ ថេរំ ទិស្វាវ ហទយមំសំ កម្បិ. សោ អហំ ឯវរូបានំយេវ ទស្សនភយេន ឥមំ ឋានមាគតោ, អយញ្ច ភិក្ខុ អាកាសេនាគន្ត្វា វាតបានទ្វារេ ឋិតោតិ. សោ គហេតព្ពគហណំ អបស្សន្តោ អគ្គិម្ហិ បក្ខិត្តលោណសក្ខរា វិយ ទោសេន តដតដាយន្តោ ឯវមាហ – ‘‘សមណ, អាកាសេ ឋត្វាបិ កិំ លភិស្សសិ, អាកាសេ អបទេ បទំ ទស្សេត្វា ចង្កមន្តោបិ នេវ លភិស្សសី’’តិ. ថេរោ តស្មិំ ឯវ ឋានេ អបរាបរំ ចង្កមិ. សេដ្ឋិ ‘‘ចង្កមន្តោ កិំ លភិស្សសិ, អាកាសេ បល្លង្កេន និសីទន្តោបិ ន លភិស្សសិយេវា’’តិ អាហ. ថេរោ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសីទិ. អថ នំ ‘‘អាកាសេ និសិន្នោ កិំ លភិស្សសិ, អាគន្ត្វា វាតបានស្ស ឧម្មារេ ឋិតោបិ ន លភិស្សសី’’តិ អាហ. ថេរោ ឧម្មារេ ឋិតោ. ‘‘ឧម្មារេ ឋិតោបិ កិំ លភិស្សសិ, ធូមាយន្តោបិ ន លភិស្សសិ ឯវា’’តិ អាហ. ថេរោបិ ធូមាយិ. សកលបាសាទោ ឯកធូមោ អហោសិ. សេដ្ឋិនោ អក្ខីនំ សូចិយា វិជ្ឈនកាលោ វិយ អហោសិ, គេហជ្ឈាយនភយេន បន ‘‘ត្វំ បជ្ជលន្តោបិ ន លភិស្សសី’’តិ អវត្វា ‘‘អយំ សមណោ សុដ្ឋុ លគ្គោ, អលទ្ធា ន គមិស្សតិ, ឯកមស្ស បូវំ ទាបេស្សាមី’’តិ ភរិយំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ ឯកំ ខុទ្ទកបូវំ បចិត្វា សមណស្ស ទត្វា ឧយ្យោជេហិ ន’’ន្តិ. សា ថោកំ ឯវ បិដ្ឋំ កបល្លបាតិយំ បក្ខិបិ, មហាបូវោ ហុត្វា សកលបាតិំ បូរេត្វា ឧទ្ធុមាតោ ហុត្វា អដ្ឋាសិ.

សេដ្ឋិ តំ ទិស្វា ‘‘ពហុំ តយា បិដ្ឋំ គហិតំ ភវិស្សតី’’តិ សយមេវ ទព្ពិកណ្ណេន ថោកំ បិដ្ឋំ គហេត្វា បក្ខិបិ, បូវោ បុរិមបូវតោ មហន្តតរោ ជាតោ. ឯវំ យំ យំ បចតិ, សោ សោ មហន្តមហន្តោវ ហោតិ. សោ និព្ពិន្នោ ភរិយំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, ឥមស្ស ឯកំ បូវំ ទេហី’’តិ. តស្សា បច្ឆិតោ ឯកំ បូវំ គណ្ហន្តិយា សព្ពេ ឯកាពទ្ធា អល្លីយិំសុ. សា សេដ្ឋិំ អាហ – ‘‘សាមិ, សព្ពេ បូវា ឯកតោ លគ្គា, វិសុំ កាតុំ ន សក្កោមី’’តិ. ‘‘អហំ ករិស្សាមី’’តិ សោបិ កាតុំ នាសក្ខិ. ឧភោបិ ជនា កោដិយំ គហេត្វា កឌ្ឍន្តាបិ វិយោជេតុំ នាសក្ខិំសុ ឯវ. អថស្ស បូវេហិ សទ្ធិំ វាយមន្តស្សេវ សរីរតោ សេទា មុច្ចិំសុ, បិបាសា ឧបច្ឆិជ្ជិ. តតោ ភរិយំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, ន មេ បូវេហិ អត្ថោ, បច្ឆិយា សទ្ធិំយេវ ឥមស្ស ទេហី’’តិ. សា បច្ឆិំ អាទាយ ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា អទាសិ. ថេរោ ឧភិន្នម្បិ ធម្មំ ទេសេសិ, តិណ្ណំ រតនានំ គុណំ កថេសិ, ‘‘អត្ថិ ទិន្នំ, អត្ថិ យិដ្ឋ’’ន្តិ ទិន្នទានាទីនំ ផលំ គគនតលេ បុណ្ណចន្ទំ វិយ ទស្សេសិ.

តំ សុត្វា បសន្នចិត្តោ ហុត្វា សេដ្ឋិ ‘‘ភន្តេ, អាគន្ត្វា ឥមស្មិំ បល្លង្កេ និសីទិត្វា បរិភុញ្ជថា’’តិ អាហ. ថេរោ, ‘‘មហាសេដ្ឋិ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ ‘បូវេ ខាទិស្សាមី’តិ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ វិហារេ និសិន្នោ, តុម្ហាកំ រុចិយា សតិ អហំ វោ នេស្សាមិ, សេដ្ឋិភរិយំ បូវេ ច ខីរាទីនិ ច គណ្ហាបេថ, សត្ថុ សន្តិកំ គមិស្សាមា’’តិ អាហ. ‘‘កហំ បន, ភន្តេ, ឯតរហិ សត្ថា’’តិ? ‘‘ឥតោ បញ្ចចត្តាលីសយោជនមត្ថកេ ជេតវនវិហារេ, មហាសេដ្ឋី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, កាលំ អនតិក្កមិត្វា ឯត្តកំ អទ្ធានំ កថំ គមិស្សាមា’’តិ. ‘‘មហាសេដ្ឋិ, តុម្ហាកំ រុចិយា សតិ អហំ វោ អត្តនោ ឥទ្ធិពលេន នេស្សាមិ, តុម្ហាកំ បាសាទេ សោបានសីសំ អត្តនោ ឋានេ ឯវ ភវិស្សតិ, សោបានបរិយោសានំ បន វោ ជេតវនទ្វារកោដ្ឋកេ ភវិស្សតិ, ឧបរិបាសាទា ហេដ្ឋាបាសាទំ ឱតរណកាលមត្តេនេវ ជេតវនំ នេស្សាមី’’តិ. សោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ សម្បដិច្ឆិ.

ថេរោ សោបានសីសំ តត្ថេវ កត្វា ‘‘សោបានបាទមូលំ ជេតវនទ្វារកោដ្ឋកេ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ. តថេវ អហោសិ. ឥតិ ថេរោ សេដ្ឋិញ្ច សេដ្ឋិភរិយញ្ច ឧបរិបាសាទា ហេដ្ឋាបាសាទំ ឱតរណកាលតោ ខិប្បតរំ ជេតវនំ សម្បាបេសិ. តេ ឧភោបិ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា កាលំ អារោចេសុំ. សត្ថា ភត្តគ្គំ បវិសិត្វា បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន. មហាសេដ្ឋិ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទក្ខិណោទកំ អទាសិ. ភរិយាបិស្ស តថាគតស្ស បត្តេ បូវំ បតិដ្ឋាបេសិ. សត្ថា អត្តនោ យាបនមត្តំ គណ្ហិ, បញ្ចសតា ភិក្ខូបិ យាបនមត្តំ គណ្ហិំសុ. សេដ្ឋិ ខីរសប្បិមធុសក្ខរាទីនិ ទទមានោ ន ខយំ អគមាសិ. សត្ថា បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ ភត្តកិច្ចំ និដ្ឋាបេសិ. មហាសេដ្ឋិបិ សទ្ធិំ ភរិយាយ យាវទត្ថំ ខាទិ. បូវានំ បរិយោសានមេវ ន បញ្ញាយតិ. សកលវិហារេ ភិក្ខូនញ្ច វិឃាសាទានញ្ច ទិន្នេសុបិ បរិយន្តោ ន បញ្ញាយតេវ. ‘‘ភន្តេ, បូវា បរិក្ខយំ ន គច្ឆន្តី’’តិ ភគវតោ អារោចេសុំ. ‘‘តេន ហិ ជេតវនទ្វារកោដ្ឋកេ ឆឌ្ឌេថា’’តិ. អថ នេ ទ្វារកោដ្ឋកស្ស អវិទូរេ បព្ភារដ្ឋានេ ឆឌ្ឌយិំសុ. យាវជ្ជតនាបិ តំ ឋានំ កបល្លកបូវបព្ភារន្តេវ បញ្ញាយតិ. មហាសេដ្ឋិ សហ ភរិយាយ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. ភគវា អនុមោទនមកាសិ. អនុមោទនាវសានេ ឧភោបិ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ទ្វារកោដ្ឋកេ សោបានំ អារុយ្ហ អត្តនោ បាសាទេយេវ បតិដ្ឋហិំសុ.

តតោ បដ្ឋាយ សេដ្ឋិ អសីតិកោដិធនំ ពុទ្ធសាសនេយេវ វិក្កិរិ. បុនទិវសេ សាយន្ហសមយេ ធម្មសភាយំ សន្និសិន្នា ភិក្ខូ ‘‘បស្សថាវុសោ, មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស អានុភាវំ, អនុបហច្ច នាម សទ្ធំ, អនុបហច្ច ភោគេ មច្ឆរិយសេដ្ឋិំ មុហុត្តេនេវ ទមេត្វា និព្ពិសេវនំ កត្វា បូវេ គាហាបេត្វា ជេតវនំ អានេត្វា សត្ថុ សម្មុខំ កត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេសិ, អហោ មហានុភាវោ ថេរោ’’តិ ថេរស្ស គុណំ កថេន្តា និសីទិំសុ. សត្ថា ទិព្ពាយ សោតធាតុយា កថំ សុត្វា អាគន្ត្វា, ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, កុលទមកេន នាម ភិក្ខុនា អនុបហច្ច សទ្ធំ, អនុបហច្ច ភោគេ, កុលំ អកិលមេត្វា អវិហេឋេត្វា បុប្ផតោ រេណុំ គណ្ហន្តេន ភមរេន វិយ ឧបសង្កមិត្វា ពុទ្ធគុណំ ជានាបេតព្ពំ, តាទិសោ មម បុត្តោ មោគ្គល្លានោ’’តិ ថេរំ បសំសិត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៤៩.

‘‘យថាបិ ភមរោ បុប្ផំ, វណ្ណគន្ធមហេឋយំ;

បលេតិ រសមាទាយ, ឯវំ គាមេ មុនី ចរេ’’តិ.

តត្ថ ភមរោតិ យា កាចិ មធុករជាតិ. បុប្ផន្តិ បុប្ផារាមេ ចរន្តោ បុប្ផញ្ច វណ្ណញ្ច គន្ធញ្ច អហេឋយន្តោ អវិនាសេន្តោ វិចរតីតិ អត្ថោ. បលេតីតិ ឯវំ ចរិត្វា យាវទត្ថំ រសំ បិវិត្វា អបរម្បិ មធុករណត្ថាយ អាទាយ បលេតិ, សោ ឯវំ វនគហនំ អជ្ឈោគាហេត្វា ឯកស្មិំ រុក្ខសុសិរេ តំ រជមិស្សកំ រសំ ឋបេត្វា អនុបុព្ពេន មធុររសំ មធុំ ករោតិ, ន តស្ស បុប្ផារាមេ វិចរិតបច្ចយា បុប្ផំ វា វណ្ណគន្ធំ វាស្ស វិគច្ឆតិ, អថ ខោ សព្ពំ បាកតិកមេវ ហោតិ. ឯវំ គាមេ មុនី ចរេតិ ឯវំ សេខាសេខភេទោ អនាគារិយមុនិ កុលបដិបាដិយា គាមេ ភិក្ខំ គណ្ហន្តោ វិចរតីតិ អត្ថោ. ន ហិ តស្ស គាមេ ចរណបច្ចយា កុលានំ សទ្ធាហានិ វា ភោគហានិ វា ហោន្តិ. សទ្ធាបិ ភោគាបិ បាកតិកាវ ហោន្តិ. ឯវំ ចរិត្វា ច បន និក្ខមិត្វា សេខមុនិ តាវ ពហិគាមេ ឧទកផាសុកដ្ឋានេ សង្ឃាដិំ បញ្ញាបេត្វា និសិន្នោ អក្ខភញ្ជនវណបដិច្ឆាទនបុត្តមំសូបមាទិវសេន បច្ចវេក្ខន្តោ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា តថារូបំ វនសណ្ឌំ អនុបវិសិត្វា អជ្ឈត្តិកកម្មដ្ឋានំ សម្មសន្តោ ចត្តារោ មគ្គេ, ចត្តារិ ច សាមញ្ញផលានិ ហត្ថគតានេវ ករោតិ. អសេខមុនិ បន ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារមនុយុញ្ជតិ. អយមស្ស ភមរេន សទ្ធិំ មធុករណសរិក្ខតា វេទិតព្ពា. ឥធ បន ខីណាសវោវ អធិប្បេតោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ វត្វា ឧត្តរិបិ ថេរស្ស គុណំ បកាសេតុំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ មោគ្គល្លានេន មច្ឆរិយសេដ្ឋិ ទមិតោ, បុព្ពេបិ នំ ទមេត្វា កម្មផលសម្ពន្ធំ ជានាបេសិ ឯវា’’តិ វត្វា ឥមមត្ថំ បកាសេន្តោ អតីតំ អាហរិត្វា –

‘‘ឧភោ ខញ្ជា ឧភោ កុណី, ឧភោ វិសមចក្ខុកា;

ឧភិន្នំ បិឡកា ជាតា, នាហំ បស្សាមិ ឥល្លិស’’ន្តិ. (ជា. ១.១.៧៨) –

ឥមំ ឥល្លិសជាតកំ កថេសីតិ.

មច្ឆរិយកោសិយសេដ្ឋិវត្ថុ បញ្ចមំ.

៦. បាវេយ្យកាជីវកវត្ថុ

ន បរេសំ វិលោមានីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ បាវេយ្យំ នាម អាជីវកំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរេកា គហបតានី បុត្តដ្ឋានេ ឋបេត្វា បាវេយ្យំ នាម អាជីវកំ បដិជគ្គិ. តស្សានន្តរឃរេសុ មនុស្សា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា អាគន្ត្វា, ‘‘អហោ អច្ឆរិយា ពុទ្ធានំ ធម្មទេសនា’’តិ នានប្បការេហិ ពុទ្ធគុណេ វណ្ណេន្តិ. សា ពុទ្ធានំ គុណកថំ សុត្វា វិហារំ គន្ត្វា ធម្មំ សោតុកាមា អាជីវកស្ស ឯតមត្ថំ កថេត្វា, ‘‘គច្ឆិស្សាមិ អហំ ពុទ្ធសន្តិកំ, អយ្យា’’តិ អាហ. សោ ‘‘មា គច្ឆាហី’’តិ និវារេត្វា តំ បុនប្បុនំ យាចមានម្បិ និវារេសិ ឯវ. សា ‘‘អយំ មម វិហារំ គន្ត្វា ធម្មំ សោតុំ ន ទេតិ, សត្ថារំ និមន្តេត្វា ឥធេវ ធម្មំ សុណិស្សាមី’’តិ សាយន្ហសមយេ បុត្តំ បក្កោសិត្វា, ‘‘គច្ឆ, តាត, ស្វាតនាយ សត្ថារំ និមន្តេហី’’តិ បេសេសិ. សោ គច្ឆន្តោ បឋមតរំ អាជីវកស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា តំ វន្ទិត្វា និសីទិ. អថ នំ សោ ‘‘កហំ គច្ឆសី’’តិ អាហ. ‘‘មាតុ វចនេន សត្ថារំ និមន្តេតុំ គច្ឆាមី’’តិ អាហ. ‘‘មា តស្ស សន្តិកំ គច្ឆាហី’’តិ. ‘‘អលំ, អយ្យ, មម មាតុ ភាយាមិ, គច្ឆិស្សាមហ’’ន្តិ. ‘‘ឯតស្ស កតសក្ការំ ឧភោបិ ខាទិស្សាម, មា គច្ឆាហី’’តិ. ‘‘អលំ, អយ្យ, មាតា មេ តជ្ជេស្សតី’’តិ. តេន ហិ គច្ឆ, គន្ត្វា បន និមន្តេត្វា, ‘‘អម្ហាកំ គេហំ អសុកដ្ឋានេ វា អសុកវីថិយំ វា អសុកមគ្គេន វា គន្តព្ព’’ន្តិ មា អាចិក្ខិ. ‘‘សន្តិកេ ឋិតោ វិយ អញ្ញេន មគ្គេន គច្ឆន្តោ វិយ បលាយិត្វា ឯហី’’តិ. សោ អាជីវកស្ស វចនំ សុត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា និមន្តេត្វា អាជីវកេន វុត្តនិយាមេនេវ សព្ពំ កត្វា តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘កិំ តេ កត’’ន្តិ បុដ្ឋោ, ‘‘សព្ពំ កតំ, អយ្យា’’តិ អាហ. ‘‘ភទ្ទកំ តេ កតំ, តស្ស សក្ការំ ឧភោបិ ខាទិស្សាមា’’តិ វត្វា បុនទិវសេ អាជីវកោ បាតោវ តំ គេហំ អគមាសិ. តំ គហេត្វា បច្ឆាគព្ភេ និសីទាបេសុំ.

បដិវិស្សកមនុស្សា តំ គេហំ អល្លគោមយេន ឧបលិម្បិត្វា លាជបញ្ចមានិ បុប្ផានិ វិកិរិត្វា សត្ថុ និសីទនត្ថាយ មហារហំ អាសនំ បញ្ញាបេសុំ. ពុទ្ធេហិ សទ្ធិំ អបរិចិតមនុស្សា ហិ អាសនបញ្ញត្តិំ ន ជានន្តិ, ពុទ្ធានញ្ច មគ្គទេសកេន កិច្ចំ នាម នត្ថិ, ពោធិមូលេ ទសសហស្សិសោកធាតុំ កម្បេត្វា សម្ពោធិំ បត្តទិវសេយេវ ហិ នេសំ ‘‘អយំ មគ្គោ និរយំ គច្ឆតិ, អយំ តិរច្ឆានយោនិំ, អយំ បេត្តិវិសយំ, អយំ មនុស្សលោកំ, អយំ ទេវលោកំ, អយំ អមតមហានិព្ពាន’’ន្តិ សព្ពេ មគ្គា អាវិភូតា. គាមនិគមាទីនំ បន មគ្គេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. តស្មា សត្ថា បាតោវ បត្តចីវរមាទាយ មហាឧបាសិកាយ គេហទ្វារំ គតោ. សា គេហា និក្ខមិត្វា សត្ថារំ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា អន្តោនិវេសនំ បវេសេត្វា អាសនេ និសីទាបេត្វា ទក្ខិណោទកំ ទត្វា បណីតេន ខាទនីយេន ភោជនីយេន បរិវិសិ. ឧបាសិកា កតភត្តកិច្ចស្ស សត្ថុនោ អនុមោទនំ ការេតុកាមា បត្តំ គណ្ហិ. សត្ថា មធុរស្សរេន អនុមោទនធម្មកថំ អារភិ. ឧបាសិកា ‘‘សាធុ, សាធូ’’តិ សាធុការំ ទទមានា ធម្មំ សុណិ. អាជីវកោបិ បច្ឆាគព្ភេ និសិន្នោវ តស្សា សាធុការំ ទត្វា ធម្មំ សុណន្តិយា សទ្ទំ សុត្វា សន្ធារេតុំ នាសក្ខិ. ‘‘ន ឥទានេសា មយ្ហ’’ន្តិ និក្ខមិត្វា ‘‘នដ្ឋាសិ កាឡកណ្ណិ, ឯតស្ស ឯវំ សក្ការំ ករោតី’’តិ នានប្បការេន ឧបាសិកញ្ច សត្ថារញ្ច អក្កោសន្តោ បលាយិ. ឧបាសិកា តស្ស កថាយ លជ្ជិតា អញ្ញថត្តំ គតំ ចិត្តំ ទេសនានុសារេន ញាណំ បេសេតុំ នាសក្ខិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កិំ ឧបាសិកេ ចិត្តំ ទេសនានុគតំ កាតុំ ន សក្កោសី’’តិ? ‘‘ភន្តេ, ឯតស្ស មេ កថាយ ចិត្តំ អញ្ញថត្តំ ឧបគត’’ន្តិ. សត្ថា ‘‘ឯវរូបស្ស វិសភាគជនស្ស កថិតំ កថំ នាម អាវជ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ, ឯវរូបំ អសមន្នាហរិត្វា អត្តនោ កតាកតមេវ ឱលោកេតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៥០.

‘‘ន បរេសំ វិលោមានិ, ន បរេសំ កតាកតំ;

អត្តនោវ អវេក្ខេយ្យ, កតានិ អកតានិ ចា’’តិ.

តត្ថ ន បរេសំ វិលោមានីតិ បរេសំ វិលោមានិ ផរុសានិ មម្មច្ឆេទកវចនានិ ន មនសិកាតព្ពានិ. ន បរេសំ កតាកតន្តិ ‘‘អសុកោ ឧបាសកោ អស្សទ្ធោ អប្បសន្នោ, នាបិស្ស គេហេ កដច្ឆុភិក្ខាទីនិ ទិយ្យន្តិ, ន សលាកភត្តាទីនិ, ន ចីវរាទិបច្ចយទានំ ឯតស្ស អត្ថិ, តថា អសុកា ឧបាសិកា អស្សទ្ធា អប្បសន្នា, នាបិស្សា គេហេ កដច្ឆុភិក្ខាទីនិ ទិយ្យន្តិ, ន សលាកភត្តាទីនិ, ន ចីវរាទិបច្ចយទានំ ឯតិស្សា អត្ថិ, តថា អសុកោ ភិក្ខុ អស្សទ្ធោ អប្បសន្នោ, នាបិ ឧបជ្ឈាយវត្តំ ករោតិ, ន អាចរិយវត្តំ, ន អាគន្តុកវត្តំ, ន គមិកវត្តំ, ន ចេតិយង្គណវត្តំ, ន ឧបោសថាគារវត្តំ, ន ភោជនសាលាវត្តំ, ន ជន្តាឃរវត្តាទីនិ, នាបិស្ស កិញ្ចិ ធុតង្គំ អត្ថិ, ន ភាវនារាមតាយ ឧស្សាហមត្តម្បី’’តិ ឯវំ បរេសំ កតាកតំ នាម ន ឱលោកេតព្ពំ. អត្តនោវ អវេក្ខេយ្យាតិ ‘‘កថំ ភូតស្ស មេ រត្តិន្ទិវា វីតិវត្តន្តីតិ បព្ពជិតេន អភិណ្ហំ បច្ចវេក្ខិតព្ព’’ន្តិ (អ. និ. ១០.៤៨) ឥមំ ឱវាទំ អនុស្សរន្តោ សទ្ធាបព្ពជិតោ កុលបុត្តោ ‘‘កិំ នុ ខោ អហំ ‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា’តិ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា យោគេ កម្មំ កាតុំ សក្ខិំ, នាសក្ខិ’’ន្តិ ឯវំ អត្តនោ កតាកតានិ ឱលោកេយ្យាតិ.

ទេសនាវសានេ សា ឧបាសិកា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតា, ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា ជាតាតិ.

បាវេយ្យកាជីវកវត្ថុ ឆដ្ឋំ.

៧. ឆត្តបាណិឧបាសកវត្ថុ

យថាបិ រុចិរំ បុប្ផន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ ឆត្តបាណិឧបាសកំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយញ្ហិ ឆត្តបាណិ នាម ឧបាសកោ តិបិដកធរោ អនាគាមី. សោ បាតោវ ឧបោសថិកោ ហុត្វា សត្ថុ ឧបដ្ឋានំ អគមាសិ. អនាគាមិអរិយសាវកានញ្ហិ សមាទានវសេន ឧបោសថកម្មំ នាម នត្ថិ, មគ្គេនេវ តេសំ ព្រហ្មចរិយញ្ច ឯកភត្តិកញ្ច អាគតំ. តេនេវាហ – ‘‘ឃដិការោ ខោ, មហារាជ, កុម្ភការោ ឯកភត្តិកោ ព្រហ្មចារី សីលវា កល្យាណធម្មោ’’តិ (ម. និ. ២.២៨៨). ឯវំ អនាគាមិនោ បកតិយាវ ឯកភត្តិកា ច ព្រហ្មចារិនោ ច ហោន្តិ. សោបិ តថេវ ឧបោសថិកោ ហុត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ធម្មកថំ សុណន្តោ និសីទិ. តស្មិំ សមយេ រាជា បសេនទិ កោសលោ សត្ថុ ឧបដ្ឋានំ អគមាសិ. ឆត្តបាណិ ឧបាសកោ តំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘ឧដ្ឋាតព្ពំ នុ ខោ, នោ’’តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘អហំ អគ្គរាជស្ស សន្តិកេ និសិន្នោ, តស្ស មេ បទេសរាជានំ ទិស្វា ឧដ្ឋាតុំ ន យុត្តំ, រាជា ខោ បន មេ អនុដ្ឋហន្តស្ស កុជ្ឈិស្សតិ, ឯតស្មិំ កុជ្ឈន្តេបិ នេវ ឧដ្ឋហិស្សាមិ. រាជានំ ទិស្វា ឧដ្ឋហន្តេន ហិ រាជា គរុកតោ ហោតិ, នោ សត្ថា, តស្មា នេវ ឧដ្ឋហិស្សាមី’’តិ ន ឧដ្ឋហិ. បណ្ឌិតបុរិសា នាម គរុតរានំ សន្តិកេ និសីទិត្វា អនុដ្ឋហន្តំ ទិស្វា ន កុជ្ឈន្តិ. រាជា បន តំ អនុដ្ឋហន្តំ ទិស្វា កុបិតមានសោ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. សត្ថា កុបិតភាវំ ញត្វា, ‘‘មហារាជ, អយំ ឆត្តបាណិ ឧបាសកោ បណ្ឌិតោ ទិដ្ឋធម្មោ តិបិដកធរោ អត្ថានត្ថកុសលោ’’តិ ឧបាសកស្ស គុណំ កថេសិ. រញ្ញោ តស្ស គុណកថំ សុណន្តស្សេវ ចិត្តំ មុទុកំ ជាតំ.

អថេកទិវសំ រាជា ឧបរិបាសាទេ ឋិតោ ឆត្តបាណិំ ឧបាសកំ កតភត្តកិច្ចំ ឆត្តមាទាយ ឧបាហនមារុយ្ហ រាជង្គណេន គច្ឆន្តំ ទិស្វា បក្កោសាបេសិ. សោ ឆត្តុបាហនំ អបនេត្វា រាជានមុបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. អថ នំ រាជា អាហ – ‘‘ភោ ឧបាសក, កិន្តេ ឆត្តុបាហនំ អបនីត’’ន្តិ. ‘‘‘រាជា បក្កោសតី’តិ សុត្វា អបនេត្វា អាគតោម្ហី’’តិ. ‘‘អជ្ជ អម្ហាកំ រាជភាវោ តុម្ហេហិ ញាតោ ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘សទាបិ មយំ, ទេវ, តុម្ហាកំ រាជភាវំ ជានាមា’’តិ. ‘‘យទិ ឯវំ កស្មា បុរិមទិវសេ សត្ថុ សន្តិកេ និសិន្នោ មំ ទិស្វា ន ឧដ្ឋហី’’តិ? ‘‘មហារាជ, អហំ អគ្គរាជស្ស សន្តិកេ និសិន្នោ, បទេសរាជានំ ទិស្វា ឧដ្ឋហន្តោ សត្ថរិ អគារវំ បវេទេយ្យំ, តស្មា ន ឧដ្ឋហិ’’ន្តិ. ‘‘ហោតុ, ភោ, តិដ្ឋតេតំ’’. ‘‘តុម្ហេ កិរ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកានំ អត្ថានត្ថានំ កុសលា តិបិដកធរា អម្ហាកំ អន្តេបុរេ ធម្មំ វាចេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កោមិ, ទេវា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘រាជគេហំ នាម មហាសាវជ្ជំ, ទុយុត្តសុយុត្តកានិ គរុកានេត្ថ, ទេវា’’តិ. ‘‘មា ឯវំ វទេថ, ‘បុរិមទិវសេ មំ ទិស្វា ន ឧដ្ឋិតោម្ហី’តិ មា កុក្កុច្ចំ ករោថា’’តិ. ‘‘ទេវ, គិហីនំ វិចរណដ្ឋានំ នាម មហាសាវជ្ជំ, ឯកំ បព្ពជិតំ បក្កោសាបេត្វា ធម្មំ វាចាបេថា’’តិ. រាជា ‘‘សាធុ, ភោ, គច្ឆថ តុម្ហេ’’តិ តំ ឧយ្យោជេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សត្ថារំ យាចិ, ‘‘ភន្តេ, មល្លិកា ច ទេវី វាសភខត្តិយា ច ធម្មំ បរិយាបុណិស្សាមាតិ វទន្តិ, បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ និពទ្ធំ មម គេហំ គន្ត្វា តាសំ ធម្មំ ឧទ្ទិសថា’’តិ. ‘‘ពុទ្ធានំ និពទ្ធំ ឯកដ្ឋានគមនំ នាម នត្ថិ, មហារាជា’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, អញ្ញំ ឯកំ ភិក្ខុំ ទេថា’’តិ. សត្ថា អានន្ទត្ថេរស្ស ភារមកាសិ. ថេរោ និពទ្ធំ គន្ត្វា តាសំ ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិសតិ. តាសុ មល្លិកា សក្កច្ចំ គហេត្វា សជ្ឈាយិត្វា ឧទ្ទេសំ បដិច្ឆាបេសិ. វាសភខត្តិយា បន នេវ សក្កច្ចំ គណ្ហាតិ, ន សជ្ឈាយតិ, ន ឧទ្ទេសំ បដិច្ឆាបេតុំ សក្កោតិ.

អថេកទិវសំ សត្ថា ថេរំ បុច្ឆិ – ‘‘កិមានន្ទ, ឧបាសិកា ធម្មំ បរិយាបុណន្តី’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កា សក្កច្ចំ គណ្ហាតី’’តិ? ‘‘មល្លិកា, ភន្តេ, សក្កច្ចំ គណ្ហាតិ, សក្កច្ចំ សជ្ឈាយតិ, សក្កច្ចំ ឧទ្ទេសំ បដិច្ឆាបេតុំ សក្កោតិ. តុម្ហាកំ បន ញាតិធីតា នេវ សក្កច្ចំ គណ្ហាតិ, ន សជ្ឈាយតិ, ន ឧទ្ទេសំ បដិច្ឆាបេតុំ សក្កោតី’’តិ. សត្ថា ថេរស្ស វចនំ សុត្វា, ‘‘អានន្ទ, មយា កថិតធម្មោ នាម សក្កច្ចមសុណន្តស្ស អគ្គណ្ហន្តស្ស អសជ្ឈាយន្តស្ស អទេសេន្តស្ស វណ្ណសម្បន្នំ អគន្ធកបុប្ផំ វិយ អផលោ ហោតិ, សក្កច្ចំ បន សវនាទីនិ ករោន្តស្ស មហប្ផលោ ហោតិ មហានិសំសោ’’តិ វត្វា ឥមា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៥១.

‘‘យថាបិ រុចិរំ បុប្ផំ, វណ្ណវន្តំ អគន្ធកំ;

ឯវំ សុភាសិតា វាចា, អផលា ហោតិ អកុព្ពតោ.

៥២.

‘‘យថាបិ រុចិរំ បុប្ផំ, វណ្ណវន្តំ សគន្ធកំ;

ឯវំ សុភាសិតា វាចា, សផលា ហោតិ កុព្ពតោ’’តិ.

តត្ថ រុចិរន្តិ សោភនំ. វណ្ណវន្តន្តិ វណ្ណសណ្ឋានសម្បន្នំ, អគន្ធកន្តិ គន្ធវិរហិតំ បាលិភទ្ទកគិរិកណ្ណិកជយសុមនាទិភេទំ. ឯវំ សុភាសិតា វាចាតិ សុភាសិតា វាចា នាម តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ. តំ វណ្ណសណ្ឋានសម្បន្នំ អគន្ធកបុប្ផសទិសំ. យថា បន អគន្ធកបុប្ផំ យោ នំ ធារេតិ, តស្ស សរីរេ គន្ធំ ន ផរតិ, ឯវំ ឯតម្បិ យោ នំ សក្កច្ចំ សវនាទីហិ ន សមាចរតិ, តស្ស សក្កច្ចំ អសមាចរន្តស្ស យំ តត្ថ កត្តព្ពំ, តំ អកុព្ពតោ សុតគន្ធញ្ច វាចាគន្ធញ្ច បដិបត្តិគន្ធញ្ច ន អាវហតិ អផលា ហោតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឯវំ សុភាសិតា វាចា, អផលា ហោតិ អកុព្ពតោ’’តិ. សគន្ធកន្តិ ចម្បកនីលុប្បលាទិភេទំ. ឯវន្តិ យថា តំ បុប្ផំ ធារេន្តស្ស សរីរេ គន្ធោ ផរតិ, ឯវំ តេបិដកពុទ្ធវចនសង្ខាតា សុភាសិតា វាចាបិ. កុព្ពតោតិ យោ សក្កច្ចំ សវនាទីហិ តត្ថ កត្តព្ពំ ករោតិ, សា អស្ស បុគ្គលស្ស សផលា ហោតិ, សុតគន្ធវាចាគន្ធបដិបត្តិគន្ធានំ អាវហនតោ មហប្ផលា ហោតិ, មហានិសំសាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បត្តា. ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា ជាតាតិ.

ឆត្តបាណិឧបាសកវត្ថុ សត្តមំ.

៨. វិសាខាវត្ថុ

យថាបិ បុប្ផរាសិម្ហាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ ឧបនិស្សាយ បុព្ពារាមេ វិហរន្តោ វិសាខំ ឧបាសិកំ អារព្ភ កថេសិ.

សា កិរ អង្គរដ្ឋេ ភទ្ទិយនគរេ មេណ្ឌកសេដ្ឋិបុត្តស្ស ធនញ្ចយសេដ្ឋិនោ អគ្គមហេសិយា សុមនទេវិយា កុច្ឆិស្មិំ និព្ពត្តិ. តស្សា សត្តវស្សិកកាលេ សត្ថា សេលព្រាហ្មណាទីនំ ពោធនេយ្យពន្ធវានំ ឧបនិស្សយសម្បទំ ទិស្វា មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ ចារិកំ ចរមានោ តំ នគរំ បាបុណិ.

តស្មិញ្ច សមយេ មេណ្ឌកោ, គហបតិ, តស្មិំ នគរេ បញ្ចន្នំ មហាបុញ្ញានំ ជេដ្ឋកោ ហុត្វា សេដ្ឋិដ្ឋានំ ករោតិ. បញ្ច មហាបុញ្ញា នាម មេណ្ឌកោ សេដ្ឋិ, ចន្ទបទុមា នាម តស្សេវ ជេដ្ឋកភរិយា, តស្សេវ ជេដ្ឋកបុត្តោ ធនញ្ចយោ នាម, តស្ស ភរិយា សុមនទេវី នាម, មេណ្ឌកសេដ្ឋិនោ ទាសោ បុណ្ណោ នាមាតិ. ន កេវលញ្ច មេណ្ឌកសេដ្ឋិយេវ, ពិម្ពិសាររញ្ញោ បន វិជិតេ បញ្ច អមិតភោគា នាម អហេសុំ – ជោតិកោ, ជដិលោ, មេណ្ឌកោ, បុណ្ណកោ, កាកវលិយោតិ. តេសុ អយំ មេណ្ឌកសេដ្ឋិ ទសពលស្ស អត្តនោ នគរំ សម្បត្តភាវំ ញត្វា បុត្តស្ស ធនញ្ចយសេដ្ឋិនោ ធីតរំ វិសាខំ ទារិកំ បក្កោសាបេត្វា អាហ – ‘‘អម្ម, តុយ្ហម្បិ មង្គលំ, អម្ហាកម្បិ មង្គលំ, តវ បរិវារេហិ បញ្ចហិ ទារិកាសតេហិ សទ្ធិំ បញ្ច រថសតានិ អារុយ្ហ បញ្ចហិ ទាសិសតេហិ បរិវុតា ទសពលស្ស បច្ចុគ្គមនំ ករោហី’’តិ. សា ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា តថា អកាសិ. ការណាការណេសុ បន កុសលត្តា យាវតិកា យានស្ស ភូមិ, យានេន គន្ត្វា យានា បច្ចោរោហិត្វា បត្តិកាវ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. អថស្សា ចរិយាវសេន សត្ថា ធម្មំ ទេសេសិ. សា ទេសនាវសានេ បញ្ចហិ ទារិកាសតេហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. មេណ្ឌកសេដ្ឋិបិ ខោ សត្ថារមុបសង្កមិត្វា ធម្មកថំ សុត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ ស្វាតនាយ និមន្តេត្វា បុនទិវសេ អត្តនោ និវេសនេ បណីតេន ខាទនីយេន ភោជនីយេន ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសិត្វា ឯតេនេវ ឧបាយេន អឌ្ឍមាសំ មហាទានមទាសិ. សត្ថា ភទ្ទិយនគរេ យថាភិរន្តំ វិហរិត្វា បក្កាមិ.

តេន ខោ បន សមយេន ពិម្ពិសារោ ច បសេនទិ កោសលោ ច អញ្ញមញ្ញំ ភគិនិបតិកា ហោន្តិ. អថេកទិវសំ កោសលរាជា ចិន្តេសិ – ‘‘ពិម្ពិសារស្ស វិជិតេ បញ្ច អមិតភោគា មហាបុញ្ញា វសន្តិ, មយ្ហំ វិជិតេ ឯកោបិ តាទិសោ នត្ថិ, យំនូនាហំ ពិម្ពិសារស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឯកំ មហាបុញ្ញំ យាចេយ្យ’’ន្តិ. សោ តត្ថ គន្ត្វា រញ្ញា កតបដិសន្ថារោ ‘‘កិំ ការណា អាគតោសី’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘‘តុម្ហាកំ វិជិតេ បញ្ច អមិតភោគា មហាបុញ្ញា វសន្តិ, តតោ ឯកំ គហេត្វា គមិស្សាមី’តិ អាគតោម្ហិ, តេសុ មេ ឯកំ ទេថា’’តិ អាហ. ‘‘មហាកុលានិ អម្ហេហិ ចាលេតុំ ន សក្កា’’តិ អាហ. ‘‘អហំ អលទ្ធា ន គមិស្សាមី’’តិ អាហ. រាជា អមច្ចេហិ សទ្ធិំ មន្តេត្វា ‘‘ជោតិកាទីនំ មហាកុលានំ ចាលនំ នាម មហាបថវិយា ចាលនសទិសំ, មេណ្ឌកមហាសេដ្ឋិស្ស បុត្តោ ធនញ្ចយសេដ្ឋិ នាម អត្ថិ, តេន សទ្ធិំ មន្តេត្វា បដិវចនំ តេ ទស្សាមី’’តិ វត្វា តំ បក្កោសាបេត្វា, តាត, កោសលរាជា ‘‘‘ឯកំ ធនសេដ្ឋិំ គហេត្វា គមិស្សាមី’តិ វទតិ, ត្វំ តេន សទ្ធិំ គច្ឆាហី’’តិ. ‘‘តុម្ហេសុ បហិណន្តេសុ គមិស្សាមិ, ទេវា’’តិ. ‘‘តេន ហិ បរិវច្ឆំ កត្វា គច្ឆ, តាតា’’តិ. សោ អត្តនោ កត្តព្ពយុត្តកមកាសិ. រាជាបិស្ស មហន្តំ សក្ការំ កត្វា, ‘‘ឥមំ អាទាយ គច្ឆថា’’តិ បសេនទិរាជានំ ឧយ្យោជេសិ. សោ តំ អាទាយ សព្ពត្ថ ឯករត្តិវាសេន គច្ឆន្តោ ឯកំ ផាសុកដ្ឋានំ បត្វា និវាសំ គណ្ហិ, អថ នំ ធនញ្ចយសេដ្ឋិ បុច្ឆិ – ‘‘ឥទំ កស្ស វិជិត’’ន្តិ? ‘‘មយ្ហំ, សេដ្ឋី’’តិ. ‘‘កីវ ទូរោ ឥតោ សាវត្ថី’’តិ? ‘‘សត្តយោជនមត្ថកេ’’តិ. ‘‘អន្តោនគរំ សម្ពាធំ, អម្ហាកំ បរិជនោ មហន្តោ, សចេ រោចេថ, ឥធេវ វសេយ្យាម, ទេវា’’តិ. រាជា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តស្មិំ ឋានេ នគរំ មាបេត្វា តស្ស ទត្វា អគមាសិ. តស្មិំ បទេសេ សយំ វសនដ្ឋានស្ស គហិតត្តា នគរស្ស សាកេតន្ត្វេវ នាមំ អហោសិ.

សាវត្ថិយម្បិ ខោ មិគារសេដ្ឋិនោ បុត្តោ បុណ្ណវឌ្ឍនកុមារោ នាម វយប្បត្តោ អហោសិ. អថ នំ មាតាបិតរោ វទិំសុ – ‘‘តាត, តវ រុច្ចនដ្ឋានេ ឯកំ ទារិកំ ឧបធារេហី’’តិ. ‘‘‘មយ្ហំ ឯវរូបាយ ភរិយាយ កិច្ចំ នត្ថី’តិ, បុត្ត, មា ឯវំ ករិ, កុលំ នាម អបុត្តកំ ន តិដ្ឋតី’’តិ. សោ បុនប្បុនំ វុច្ចមានោ ‘‘តេន ហិ បញ្ចកល្យាណសមន្នាគតំ ទារិកំ លភមានោ តុម្ហាកំ វចនំ ករិស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘កានិ បនេតានិ បញ្ច កល្យាណានិ នាម, តាតា’’តិ. កេសកល្យាណំ, មំសកល្យាណំ, អដ្ឋិកល្យាណំ, ឆវិកល្យាណំ, វយកល្យាណន្តិ. មហាបុញ្ញាយ ហិ ឥត្ថិយា កេសា មោរកលាបសទិសា ហុត្វា មុញ្ចិត្វា វិស្សដ្ឋា និវាសនន្តំ បហរិត្វា និវត្តិត្វា ឧទ្ធគ្គា តិដ្ឋន្តិ, ឥទំ កេសកល្យាណំ នាម, ទន្តាវរណំ ពិម្ពផលសទិសំ វណ្ណសម្បន្នំ សមំ សុផុសិតំ ហោតិ, ឥទំ មំសកល្យាណំ នាម, ទន្តា សុក្កា សមា អវិរឡា ឧស្សាបេត្វា ឋបិតវជិរបន្តិ វិយ សមច្ឆិន្នសង្ខបន្តិ វិយ ច សោភន្តិ, ឥទំ អដ្ឋិកល្យាណំ នាម, កាឡិយា ចុណ្ណកាទីហិ អវិលិត្តោ ឯវ ឆវិវណ្ណោ សិនិទ្ធោ នីលុប្បលទាមសទិសោ ហោតិ, ឱទាតាយ ច កណិការបុប្ផទាមសទិសោ ហោតិ, ឥទំ ឆវិកល្យាណំ នាម, ទសក្ខត្តុំ វិជាតាបិ ខោ បន សកិំ វិជាតា វិយ អវិគតយោព្ពនាយេវ ហោតិ, ឥទំ វយកល្យាណំ នាម ហោតិ. អថស្ស មាតាបិតរោ អដ្ឋុត្តរសតព្រាហ្មណេ និមន្តេត្វា ភោជេត្វា ‘‘បញ្ចកល្យាណសមន្នាគតា ឥត្ថិយោ នាម ហោន្តី’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘អាម, ហោន្តី’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឯវរូបំ ទារិកំ បរិយេសិតុំ អដ្ឋ ជនា គច្ឆន្តូ’’តិ ពហុំ ធនំ ទត្វា ‘‘អាគតកាលេ វោ កត្តព្ពំ ជានិស្សាម, គច្ឆថ, ឯវរូបំ ទារិកំ បរិយេសថ, ទិដ្ឋកាលេ ច ឥមំ បិលន្ធនំ ទទេយ្យាថា’’តិ សតសហស្សគ្ឃនិកំ សុវណ្ណមាលំ ទត្វា ឧយ្យោជេសុំ.

តេ មហន្តមហន្តានិ នគរានិ គន្ត្វា បរិយេសមានា បញ្ចកល្យាណសមន្នាគតំ ទារិកំ អទិស្វា និវត្តិត្វា អាគច្ឆន្តា វិវដនក្ខត្តទិវសេ សាកេតំ អនុប្បត្តា – ‘‘អជ្ជ អម្ហាកំ កម្មំ និប្ផជ្ជិស្សតី’’តិ ចិន្តយិំសុ. តស្មិំ បន នគរេ អនុសំវច្ឆរំ វិវដនក្ខត្តំ នាម ហោតិ. តទា ពហិ អនិក្ខមនកុលានិបិ បរិវារេន សទ្ធិំ គេហា និក្ខមិត្វា អប្បដិច្ឆន្នេន សរីរេន បទសាវ នទីតីរំ គច្ឆន្តិ. តស្មិំ ទិវសេ ខត្តិយមហាសាលាទីនំ បុត្តាបិ ‘‘អត្តនោ សមានជាតិកំ មនាបំ កុលទារិកំ ទិស្វា មាលាគុឡេន បរិក្ខិបិស្សាមា’’តិ តំ តំ មគ្គំ និស្សាយ តិដ្ឋន្តិ. តេបិ ខោ ព្រាហ្មណា នទីតីរេ ឯកំ សាលំ បវិសិត្វា អដ្ឋំសុ. ‘‘តស្មិំ ខណេ វិសាខា បន្នរសសោឡសវស្សុទ្ទេសិកា ហុត្វា សព្ពាភរណបដិមណ្ឌិតា បញ្ចហិ កុមារិកាសតេហិ បរិវុតា នទិំ គន្ត្វា ន្ហាយិស្សាមី’’តិ តំ បទេសំ បត្តា, អថ ខោ មេឃោ ឧដ្ឋហិត្វា បាវស្សិ. បញ្ចសតា កុមារិកាយោ វេគេន គន្ត្វា សាលំ បវិសិំសុ. ព្រាហ្មណា ឱលោកេន្តា តាសុ ឯកម្បិ បញ្ចកល្យាណសមន្នាគតំ ន បស្សិំសុ. អថ វិសាខា បកតិគមនេនេវ សាលំ បាវិសិ, វត្ថាភរណានិ តេមិំសុ. ព្រាហ្មណា តស្សា ចត្តារិ កល្យាណានិ ទិស្វា ទន្តេ បស្សិតុកាមា ‘‘អលសជាតិកា អម្ហាកំ ធីតា, ឯតិស្សា សាមិកោ កញ្ជិកមត្តម្បិ ន លភិស្សតិ មញ្ញេ’’តិ អញ្ញមញ្ញំ កថយិំសុ. អថ នេ វិសាខា អាហ – ‘‘កំ វទេថ តុម្ហេ’’តិ? ‘‘តំ កថេម, អម្មា’’តិ. មធុរោ ហិ តស្សា សទ្ទោ កំសតាឡសរោ វិយ និច្ឆរតិ. អថ នេ បុន មធុរសទ្ទេន ‘‘កិំ ការណា ភណថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘តវ បរិវារិត្ថិយោ វត្ថាលង្ការេ អតេមេត្វា វេគេន សាលំ បវិដ្ឋា, តុយ្ហំ ឯត្តកំ ឋានំ វេគេន អាគមនមត្តម្បិ នត្ថិ, វត្ថាភរណានិ តេមេត្វា អាគតាសិ. តស្មា កថេម, អម្មា’’តិ.

‘‘តាតា, ឯវំ មា វទេថ, អហំ ឯតាហិ ពលវតរា, ការណំ បន សល្លក្ខេត្វា ជវេន នាគតាម្ហី’’តិ. ‘‘កិំ, អម្មា’’តិ? ‘‘តាតា, ចត្តារោ ជនា ជវមានា ន សោភន្តិ, អបរម្បិ ការណំ អត្ថី’’តិ. ‘‘កតមេ ចត្តារោ ជនា ជវមានា ន សោភន្តិ, អម្មា’’តិ? តាតា, អភិសិត្តរាជា តាវ សព្ពាភរណបដិមណ្ឌិតោ កច្ឆំ ពន្ធិត្វា រាជង្គណេ ជវមានោ ន សោភតិ, ‘‘កិំ អយំ រាជា គហបតិកោ វិយ ធាវតី’’តិ អញ្ញទត្ថុ គរហំ លភតិ, សណិកំ គច្ឆន្តោវ សោភតិ. រញ្ញោ មង្គលហត្ថីបិ អលង្កតោ ជវមានោ ន សោភតិ, វារណលីឡាយ គច្ឆន្តោវ សោភតិ. បព្ពជិតោ ជវមានោ ន សោភតិ, ‘‘កិំ អយំ សមណោ គិហី វិយ ធាវតី’’តិ កេវលំ គរហមេវ លភតិ, សមិតគមនេន បន សោភតិ. ឥត្ថី ជវមានា ន សោភតិ, ‘‘កិំ ឯសា ឥត្ថី បុរិសោ វិយ ធាវតី’’តិ គរហិតព្ពាវ ហោតិ, ‘‘ឥមេ ចត្តារោ ជនា ជវមានា ន សោភន្តិ, តាតា’’តិ. ‘‘កតមំ បន អបរំ ការណំ, អម្មា’’តិ? ‘‘តាតា, មាតាបិតរោ នាម ធីតរំ អង្គបច្ចង្គានិ សណ្ឋាបេត្វា បោសេន្តិ. មយញ្ហិ វិក្កិណេយ្យភណ្ឌំ នាម, អម្ហេ បរកុលបេសនត្ថាយ បោសេន្តិ. សចេ ជវមានានំ និវត្ថទុស្សកណ្ណេ វា អក្កមិត្វា ភូមិយំ វា បក្ខលិត្វា បតិតកាលេ ហត្ថោ វា បាទោ វា ភិជ្ជេយ្យ, កុលស្សេវ ភារោ ភវេយ្យ, បសាធនភណ្ឌំ បន មេ តេមេត្វា សុស្សិស្សតិ. ឥមំ ការណំ សល្លក្ខេត្វា ន ធាវិតាម្ហិ, តាតា’’តិ.

ព្រាហ្មណា តស្សា កថនកាលេ ទន្តសម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘ឯវរូបា នោ ទន្តសម្បត្តិ ទិដ្ឋបុព្ពា’’តិ តស្សា សាធុការំ ទត្វា, ‘‘អម្ម, តុយ្ហមេវេសា អនុច្ឆវិកា’’តិ វត្វា តំ សុវណ្ណមាលំ បិលន្ធយិំសុ. អថ នេ បុច្ឆិ – ‘‘កតរនគរតោ អាគតាត្ថ, តាតា’’តិ? ‘‘សាវត្ថិតោ, អម្មា’’តិ. ‘‘សេដ្ឋិកុលំ កតរំ នាមា’’តិ? ‘‘មិគារសេដ្ឋិ នាម, អម្មា’’តិ. ‘‘អយ្យបុត្តោ កោ នាមា’’តិ? ‘‘បុណ្ណវឌ្ឍនកុមារោ នាម, អម្មា’’តិ. សា ‘‘សមានជាតិកំ នោ កុល’’ន្តិ អធិវាសេត្វា បិតុ សាសនំ បហិណិ ‘‘អម្ហាកំ រថំ បេសេតូ’’តិ. កិញ្ចាបិ ហិ សា អាគមនកាលេ បទសា អាគតា, សុវណ្ណមាលាយ បន បិលន្ធនកាលតោ បដ្ឋាយ តថា គន្តុំ ន លភតិ, ឥស្សរទារិកា រថាទីហិ គច្ឆន្តិ, ឥតរា បកតិយានកំ វា អភិរុហន្តិ, ឆត្តំ វា តាលបណ្ណំ វា ឧបរិ ករោន្តិ, តស្មិម្បិ អសតិ និវត្ថសាដកស្ស ទសន្តំ ឧក្ខិបិត្វា អំសេ ខិបន្តា គច្ឆន្តិ ឯវ. តស្សា បន បិតា បញ្ច រថសតានិ បេសេសិ. សា សបរិវារា រថំ អារុយ្ហ គតា. ព្រាហ្មណាបិ ឯកតោវ អគមំសុ. អថ នេ សេដ្ឋិ បុច្ឆិ – ‘‘កុតោ អាគតាត្ថា’’តិ? ‘‘សាវត្ថិតោ មហាសេដ្ឋី’’តិ. ‘‘សេដ្ឋិ កតរោ នាមា’’តិ? ‘‘មិគារសេដ្ឋិ នាមា’’តិ. ‘‘បុត្តោ កោ នាមា’’តិ? ‘‘បុណ្ណវឌ្ឍនកុមារោ នាម មហាសេដ្ឋី’’តិ. ‘‘ធនំ កិត្តក’’ន្តិ? ‘‘ចត្តាលីសកោដិយោ មហាសេដ្ឋី’’តិ. ‘‘ធនំ តាវ អម្ហាកំ ធនំ ឧបាទាយ កាកណិកមត្តំ, ទារិកាយ បន អារក្ខមត្តាយ លទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ កិំ អញ្ញេន ការណេនា’’តិ អធិវាសេសិ. សោ តេសំ សក្ការំ កត្វា ឯកាហទ្វីហំ វសាបេត្វា ឧយ្យោជេសិ.

តេ សាវត្ថិំ គន្ត្វា មិគារសេដ្ឋិស្ស ‘‘លទ្ធា នោ ទារិកា’’តិ អារោចយិំសុ. ‘‘កស្ស ធីតា’’តិ? ‘‘ធនញ្ចយសេដ្ឋិនោ’’តិ. សោ ‘‘មហាកុលស្ស មេ ទារិកា លទ្ធា, ខិប្បមេវ នំ អានេតុំ វដ្ដតី’’តិ តត្ថ គមនត្ថំ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា ‘‘‘មហាកុលំ ឯតំ មយា ពិម្ពិសារស្ស សន្តិកា អានេត្វា សាកេតេ និវេសិតំ, តស្ស សម្មានំ កាតុំ វដ្ដតី’តិ អហម្បិ អាគមិស្សាមី’’តិ អាហ, សោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ វត្វា ធនញ្ចយសេដ្ឋិនោ សាសនំ បេសេសិ – ‘‘មយិ អាគច្ឆន្តេ រាជាបិ អាគមិស្សតិ, មហន្តំ រាជពលំ ឯត្តកស្ស ជនស្ស កត្តព្ពយុត្តកំ កាតុំ សក្ខិស្សសិ, ន សក្ខិស្សសី’’តិ? ឥតរោបិ ‘‘សចេបិ ទស រាជានោ អាគច្ឆន្តិ, អាគច្ឆន្តូ’’តិ បដិសាសនំ បេសេសិ. មិគារសេដ្ឋិ តាវ មហន្តេ នគរេ គេហគោបកមត្តំ ឋបេត្វា សេសជនំ អាទាយ គន្ត្វា អឌ្ឍយោជនមត្តេ ឋានេ ឋត្វា ‘‘អាគតាម្ហា’’តិ សាសនំ បហិណិ. ធនញ្ចយសេដ្ឋិ ពហុបណ្ណាការំ បេសេត្វា ធីតរា សទ្ធិំ មន្តេសិ, ‘‘អម្ម, សសុរោ កិរ តេ កោសលរញ្ញា សទ្ធិំ អាគតោ, តស្ស កតរំ គេហំ បដិជគ្គិតព្ពំ, រញ្ញោ កតរំ, ឧបរាជាទីនំ កតរានី’’តិ? បណ្ឌិតា សេដ្ឋិធីតា វជិរគ្គតិខិណញាណា កប្បសតសហស្សំ បត្ថិតបត្ថនា អភិនីហារសម្បន្នា ‘‘សសុរស្ស មេ អសុកគេហំ បដិជគ្គថ, រញ្ញោ អសុកគេហំ, ឧបរាជាទីនំ អសុកានី’’តិ សំវិទហិត្វា ទាសកម្មករេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ឯត្តកា រញ្ញោ កត្តព្ពកិច្ចំ ករោថ, ឯត្តកា ឧបរាជាទីនំ, ហត្ថិអស្សាទយោបិ តុម្ហេយេវ បដិជគ្គថ, អស្សពន្ធាទយោបិ អាគន្ត្វា មង្គលឆណំ អនុភវិស្សន្តី’’តិ សំវិទហិ. ‘‘កិំ ការណា’’? ‘‘‘មយំ វិសាខាយ មង្គលដ្ឋានំ គន្ត្វា ន កិញ្ចិ លភិម្ហ, អស្សរក្ខណាទីនិ ករោន្តា សុខំ ន វិចរិម្ហា’តិ កេចិ វត្តុំ មា លភិំសូ’’តិ.

តំ ទិវសមេវ វិសាខាយ បិតា បញ្ចសតេ សុវណ្ណការេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ធីតុ មេ មហាលតាបសាធនំ នាម ករោថា’’តិ រត្តសុវណ្ណស្ស និក្ខសហស្សំ, តទនុរូបានិ ច រជតមណិមុត្តាបវាឡវជិរាទីនិ ទាបេសិ. រាជា កតិបាហំ វសិត្វាវ ធនញ្ចយសេដ្ឋិស្ស សាសនំ បហិណិ ‘‘ន សក្កា សេដ្ឋិនា អម្ហាកំ ចិរំ បោសនំ នាម កាតុំ, ទានិ ទារិកាយ គមនកាលំ ជានាតូ’’តិ. សោបិ រញ្ញោ សាសនំ បេសេសិ – ‘‘ឥទានិ វស្សកាលោ អាគតោ, ន សក្កា ចតុមាសំ វិចរិតុំ, តុម្ហាកំ ពលកាយស្ស យំ យំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, សព្ពំ តំ មម ភារោ, មយា បេសិតកាលេ ទេវោ គមិស្សតី’’តិ. តតោ បដ្ឋាយ សាកេតនគរំ និច្ចនក្ខត្តំ វិយ អហោសិ. រាជានំ អាទិំ កត្វា សព្ពេសំ មាលាគន្ធវត្ថាទីនិ បដិយត្តានេវ ហោន្តិ. តតោ តេ ជនា ចិន្តយិំសុ – ‘‘សេដ្ឋិ អម្ហាកមេវ សក្ការំ ករោតី’’តិ, ឯវំ តយោ មាសា អតិក្កន្តា, បសាធនំ បន តាវ ន និដ្ឋាតិ. កម្មន្តាធិដ្ឋាយកា អាគន្ត្វា សេដ្ឋិនោ អារោចេសុំ – ‘‘អញ្ញំ អសន្តំ នាម នត្ថិ, ពលកាយស្ស បន ភត្តបចនទារូនិ នប្បហោន្តី’’តិ. ‘‘គច្ឆថ, តាតា, ឥមស្មិំ នគរេ បរិជិណ្ណា ហត្ថិសាលាទយោ ចេវ បរិជិណ្ណកានិ ច គេហានិ គហេត្វា បចថា’’តិ. ឯវំ បចន្តានម្បិ អឌ្ឍមាសោ អតិក្កន្តោ. តតោ បុនបិ ‘‘ទារូនិ នត្ថី’’តិ អារោចយិំសុ. ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ ន សក្កា ទារូនិ លទ្ធុំ, ទុស្សកោដ្ឋាគារានិ វិវរិត្វា ថូលសាដកេហិ វដ្ដិយោ កត្វា តេលចាដីសុ តេមេត្វា ភត្តំ បចថា’’តិ. តេ អឌ្ឍមាសំ តថា អកំសុ. ឯវំ ចត្តារោ មាសា អតិក្កន្តា, បសាធនម្បិ និដ្ឋិតំ.

តស្មិំ បសាធនេ ចតស្សោ វជិរនាឡិយោ ឧបយោគំ អគមំសុ, មុត្តានំ ឯកាទស នាឡិយោ, បវាឡស្ស ពាវីសតិ នាឡិយោ, មណីនំ តេត្តិំស នាឡិយោ. ឥតិ ឯតេហិ ច អញ្ញេហិ ច រតនេហិ និដ្ឋានំ អគមាសិ. អសុត្តមយំ បសាធនំ រជតេន សុត្តកិច្ចំ ករិំសុ. តំ សីសេ បដិមុក្កំ បាទបិដ្ឋិំ គច្ឆតិ. តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ មុទ្ទិកា យោជេត្វា កតា សុវណ្ណមយា គណ្ឋិកា ហោន្តិ, រជតមយា បាសកា, មត្ថកមជ្ឈេ ឯកា មុទ្ទិកា, ទ្វីសុ កណ្ណបិដ្ឋីសុ ទ្វេ, គលវាដកេ ឯកា, ទ្វីសុ ជត្តូសុ ទ្វេ, ទ្វីសុ កប្បរេសុ ទ្វេ, ទ្វីសុ កដិបស្សេសុ ទ្វេតិ. តស្មិំ ខោ បន បសាធនេ ឯកំ មោរំ ករិំសុ, តស្ស ទក្ខិណបក្ខេ រត្តសុវណ្ណមយានិ បញ្ច បត្តសតានិ អហេសុំ, វាមបក្ខេ បញ្ច បត្តសតានិ, តុណ្ឌំ បវាឡមយំ, អក្ខីនិ មណិមយានិ, តថា គីវា ច បិញ្ឆានិ ច, បត្តនាឡិយោ រជតមយា, តថា ជង្ឃាយោ. សោ វិសាខាយ មត្ថកមជ្ឈេ បព្ពតកូដេ ឋត្វា នច្ចនមយូរោ វិយ ខាយតិ. បត្តនាឡិសហស្សស្ស សទ្ទោ ទិព្ពសង្គីតំ វិយ បញ្ចង្គិកតូរិយឃោសោ វិយ ច បវត្តតិ. សន្តិកំ ឧបគតាយេវ តស្សា អមោរភាវំ ជានន្តិ. បសាធនំ នវកោដិអគ្ឃនកំ អហោសិ, សតសហស្សំ ហត្ថកម្មមូលំ ទីយិត្ថ.

‘‘កិស្ស បន និស្សន្ទេន តាយេតំ បសាធនំ លទ្ធ’’ន្តិ? សា កិរ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ វីសតិយា ភិក្ខុសហស្សានំ ចីវរសាដកំ ទត្វា សុត្តម្បិ សូចិយោបិ រជនម្បិ អត្តនោ សន្តកមេវ អទាសិ. តស្ស ចីវរទានស្ស និស្សន្ទេន ឥមំ មហាលតាបសាធនំ លភិ. ឥត្ថីនញ្ហិ ចីវរទានំ មហាលតាបសាធនភណ្ឌេន មត្ថកំ បប្បោតិ, បុរិសានំ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរេនាតិ. ឯវំ មហាសេដ្ឋិ ចតូហិ មាសេហិ ធីតុ បរិវច្ឆំ កត្វា តស្សា ទេយ្យធម្មំ ទទមានោ កហាបណបូរានិ បញ្ច សកដសតានិ អទាសិ, សុវណ្ណភាជនបូរានិ បញ្ច, រជតភាជនបូរានិ បញ្ច, តម្ពភាជនបូរានិ បញ្ច, បត្តុណ្ណវត្ថកោសេយ្យវត្ថបូរានិ បញ្ច, សប្បិបូរានិ បញ្ច, តេលបូរានិ បញ្ច, សាលិតណ្ឌុលបូរានិ បញ្ច, នង្គលផាលាទិឧបករណបូរានិ បញ្ចសកដសតានិ អទាសិ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘មម ធីតុ គតដ្ឋានេ ‘អសុកេន នាម មេ អត្ថោ’តិ មា បរស្ស គេហទ្វារំ បហិណី’’តិ. តស្មា សព្ពូបករណានិ ទាបេសិ. ឯកេកស្មិំ រថេ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា តិស្សោ តិស្សោ វណ្ណទាសិយោ ឋបេត្វា បញ្ច រថសតានិ អទាសិ. ‘‘ឯតំ ន្ហាបេន្តិយោ ភោជេន្តិយោ អលង្ករោន្តិយោ វិចរថា’’តិ ទិយឌ្ឍសហស្សបរិចារិកាយោ អទាសិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘មម ធីតុ គាវោ ទស្សាមី’’តិ. សោ បុរិសេ អាណាបេសិ – ‘‘គច្ឆថ ភណេ ចូឡវជស្ស ទ្វារំ វិវរិត្វា តីសុ គាវុតេសុ តិស្សោ ភេរិយោ គហេត្វា តិដ្ឋថ, បុថុលតោ ឧសភមត្តេ ឋានេ ឧភោសុ បស្សេសុ តិដ្ឋថ. គាវីនំ តតោ បរំ គន្តុំ មា អទត្ថ. ឯវំ ឋិតកាលេ ភេរិសញ្ញំ ករេយ្យាថា’’តិ. តេ តថា អកំសុ. តេ គាវីនំ វជតោ និក្ខមិត្វា គាវុតំ គតកាលេ ភេរិសញ្ញំ អកំសុ, បុន អឌ្ឍយោជនំ គតកាលេ អកំសុ. បុនបិ តិគាវុតំ គតកាលេ ភេរិសញ្ញំ អកំសុ, បុថុលតោ គមនញ្ច និវារេសុំ. ឯវំ ទីឃតោ តិគាវុតេ, បុថុលតោ ឧសភមត្តេ ឋានេ គាវិយោ អញ្ញមញ្ញំ និឃំសន្តិយោ អដ្ឋំសុ.

មហាសេដ្ឋិ ‘‘មម ធីតុ ឯត្តកា គាវោ អលំ, ទ្វារំ បិទហថា’’តិ វជទ្វារំ បិទហាបេសិ. ទ្វារស្មិំ បិទហិតេ វិសាខាយ បុញ្ញពលេន ពលវគាវោ ច ធេនុយោ ច ឧប្បតិត្វា ឧប្បតិត្វា និក្ខមិំសុ. មនុស្សានំ វារេន្តានំ វារេន្តានមេវ សដ្ឋិសហស្សា ពលវគាវោ ច សដ្ឋិសហស្សា ធេនុយោ ច និក្ខន្តា, តត្តកា ពលវវច្ឆា តាសំ ធេនូនំ ឧសភា ឧប្បតិត្វា អនុពន្ធា អហេសុំ. ‘‘កិស្ស បន និស្សន្ទេន ឯវំ គាវោ គតា’’តិ? និវារេន្តានំ និវារេន្តានំ ទិន្នទានស្ស. សា កិរ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ កិកិស្ស រញ្ញោ សត្តន្នំ ធីតានំ កនិដ្ឋា សង្ឃទាសី នាម ហុត្វា វីសតិយា ភិក្ខុសហស្សានំ បញ្ចគោរសទានំ ទទមានា ថេរានញ្ច ទហរានញ្ច សាមណេរានញ្ច បត្តំ បិទហិត្វា, ‘‘អលំ, អល’’ន្តិ និវារេន្តានម្បិ ‘‘ឥទំ មធុរំ, ឥទំ មនាប’’ន្តិ អទាសិ. ឯវំ តស្ស និស្សន្ទេន វារិយមានាបិ គាវោ និក្ខមិំសុ. សេដ្ឋិនា ឯត្តកស្ស ធនស្ស ទិន្នកាលេ សេដ្ឋិភរិយា អាហ – ‘‘តុម្ហេហិ មយ្ហំ ធីតុ សព្ពំ សំវិទហិតំ, វេយ្យាវច្ចករា បន ទាសទាសិយោ ន សំវិទហិតា, កិំ ការណា’’តិ? ‘‘មម ធីតរិ សសិនេហនិស្សិនេហានំ ជាននត្ថំ. អហញ្ហិ តាយ សទ្ធិំ អាគច្ឆមានកេ គីវាយ គហេត្វា ន បហិណាមិ, យានំ អារុយ្ហ គមនកាលេយេវ ឯតាយ សទ្ធិំ គន្តុកាមា គច្ឆន្តុ, មា អគន្តុកាមាតិ វក្ខាមី’’តិ អាហ.

អថ ‘‘ស្វេ មម ធីតា គមិស្សតី’’តិ គព្ភេ និសិន្នោ ធីតរំ សមីបេ និសីទាបេត្វា, ‘‘អម្ម, បតិកុលេ វសន្តិយា នាម ឥមញ្ច ឥមញ្ច អាចារំ រក្ខិតុំ វដ្ដតី’’តិ ឱវាទមទាសិ. អយម្បិ មិគារសេដ្ឋិ អនន្តរគព្ភេ និសិន្នោ ធនញ្ចយសេដ្ឋិនោ ឱវាទំ អស្សោសិ. សោបិ សេដ្ឋិ ធីតរំ ឯវំ ឱវទិ –

‘‘អម្ម, សសុរកុលេ វសន្តិយា នាម អន្តោអគ្គិ ពហិ ន នីហរិតព្ពោ, ពហិអគ្គិ អន្តោ ន បវេសេតព្ពោ, ទទន្តស្សេវ ទាតព្ពំ, អទទន្តស្ស ន ទាតព្ពំ, ទទន្តស្សាបិ អទទន្តស្សាបិ ទាតព្ពំ, សុខំ និសីទិតព្ពំ, សុខំ ភុញ្ជិតព្ពំ, សុខំ និបជ្ជិតព្ពំ, អគ្គិ បរិចរិតព្ពោ, អន្តោទេវតា នមស្សិតព្ពា’’តិ.

ឥមំ ទសវិធំ ឱវាទំ ទត្វា បុនទិវសេ សព្ពា សេនិយោ សន្និបាតេត្វា រាជសេនាយ មជ្ឈេ អដ្ឋ កុដុម្ពិកេ បាដិភោគេ គហេត្វា, ‘‘សចេ មេ គតដ្ឋានេ ធីតុ ទោសោ ឧប្បជ្ជតិ, តុម្ហេហិ សោធេតព្ពោ’’តិ វត្វា នវកោដិអគ្ឃនកេន មហាលតាបសាធនេន ធីតរំ បសាធេត្វា ន្ហានចុណ្ណមូលកំ ចតុបណ្ណាសកោដិធនំ ទត្វា យានំ អារោបេត្វា សាកេតស្ស សាមន្តា អត្តនោ សន្តកេសុ អនុរាធបុរមត្តេសុ ចុទ្ទសសុ ភត្តគាមេសុ ភេរិំ ចរាបេសិ – ‘‘មម ធីតរា សទ្ធិំ គន្តុកាមា គច្ឆន្តូ’’តិ. តេ សទ្ទំ សុត្វាវ – ‘‘អម្ហាកំ អយ្យាយ គមនកាលេ កិំ អម្ហាកំ ឥធា’’តិ ចុទ្ទស គាមកា កិញ្ចិ អសេសេត្វា និក្ខមិំសុ? ធនញ្ចយសេដ្ឋិបិ រញ្ញោ ច មិគារសេដ្ឋិនោ ច សក្ការំ កត្វា ថោកំ អនុគន្ត្វា តេហិ សទ្ធិំ ធីតរំ ឧយ្យោជេសិ.

មិគារសេដ្ឋិបិ សព្ពបច្ឆតោ យានកេ និសីទិត្វា គច្ឆន្តោ ពលកាយំ ទិស្វា, ‘‘កេ នាមេតេ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សុណិសាយ វោ វេយ្យាវច្ចករា ទាសិទាសា’’តិ. ‘‘ឯត្តកេ កោ បោសេស្ស’’តិ? ‘‘បោថេត្វា តេ បលាបេថ, អបលាយន្តេ ឥតោ ទណ្ឌំ ករោថា’’តិ. វិសាខា បន ‘‘អបេថ, មា វារេថ, ពលមេវ ពលស្ស ភត្តំ ទស្សតី’’តិ អាហ. សេដ្ឋិ ឯវំ វុត្តេបិ, ‘‘អម្ម, នត្ថិ អម្ហាកំ ឯតេហិ អត្ថោ, កោ ឯតេ បោសេស្សតី’’តិ លេឌ្ឌុទណ្ឌាទីហិ បោថេត្វា បលាបេត្វា សេសកេ ‘‘អលំ អម្ហាកំ ឯត្តកេហី’’តិ គហេត្វា បាយាសិ. អថ វិសាខា សាវត្ថិនគរទ្វារំ សម្បត្តកាលេ ចិន្តេសិ – ‘‘បដិច្ឆន្នយានស្មិំ នុ ខោ និសីទិត្វា បវិសិស្សាមិ, ឧទាហុ រថេ ឋត្វា’’តិ. អថស្សា ឯតទហោសិ – ‘‘បដិច្ឆន្នយានេន មេ បវិសន្តិយា មហាលតាបសាធនស្ស វិសេសោ ន បញ្ញាយិស្សតី’’តិ. សា សកលនគរស្ស អត្តានំ ទស្សេន្តី រថេ ឋត្វា នគរំ បាវិសិ. សាវត្ថិវាសិនោ វិសាខាយ សម្បត្តិំ ទិស្វា, ‘‘ឯសា កិរ វិសាខា នាម, ឯវរូបា អយំ សម្បត្តិ ឯតិស្សាវ អនុច្ឆវិកា’’តិ អាហំសុ. ឥតិ សា មហាសម្បត្តិយា សេដ្ឋិនោ គេហំ បាវិសិ. គតទិវសេ ចស្សា សកលនគរវាសិនោ ‘‘អម្ហាកំ ធនញ្ចយសេដ្ឋិ អត្តនោ នគរំ សម្បត្តានំ មហាសក្ការំ អកាសី’’តិ យថាសត្តិ យថាពលំ បណ្ណាការំ បហិណិំសុ. វិសាខា បហិតបហិតំ បណ្ណាការំ តស្មិំយេវ នគរេ អញ្ញមញ្ញេសុ កុលេសុ សព្ពត្ថកមេវ ទាបេសិ. ឥតិ សា ‘‘ឥទំ មយ្ហំ មាតុ ទេថ, ឥទំ មយ្ហំ បិតុ ទេថ, ឥទំ មយ្ហំ ភាតុ ទេថ, ឥទំ មយ្ហំ ភគិនិយា ទេថា’’តិ តេសំ តេសំ វយានុរូបំ បិយវចនំ វត្វា បណ្ណាការំ បេសេន្តី សកលនគរវាសិនោ ញាតកេ វិយ អកាសិ. អថស្សា រត្តិភាគសមនន្តរេ អាជញ្ញវឡវាយ គព្ភវុដ្ឋានំ អហោសិ. សា ទាសីហិ ទណ្ឌទីបិកា គាហាបេត្វា តត្ថ គន្ត្វា វឡវំ ឧណ្ហោទកេន ន្ហាបេត្វា តេលេន មក្ខាបេត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ អគមាសិ.

មិគារសេដ្ឋិបិ បុត្តស្ស អាវាហមង្គលំ ករោន្តោ ធុរវិហារេ វសន្តម្បិ តថាគតំ អមនសិករិត្វា ទីឃរត្តំ នគ្គសមណកេសុ បតិដ្ឋិតេន បេមេន ចោទិយមានោ ‘‘មយ្ហំ អយ្យានម្បិ សក្ការំ ករិស្សាមី’’តិ ឯកទិវសំ អនេកសតេសុ នវភាជនេសុ និរុទកបាយាសំ បចាបេត្វា បញ្ចសតេ អចេលកេ និមន្តាបេត្វា អន្តោគេហំ បវេសេត្វា, ‘‘អាគច្ឆតុ មេ សុណិសា, អរហន្តេ វន្ទតូ’’តិ វិសាខាយ សាសនំ បហិណិ. សា ‘‘អរហន្តោ’’តិ វចនំ សុត្វា សោតាបន្នា អរិយសាវិកា ហដ្ឋតុដ្ឋា ហុត្វា តេសំ ភោជនដ្ឋានំ អាគន្ត្វា តេ ឱលោកេត្វា, ‘‘ឯវរូបា ហិរោត្តប្បវិរហិតា អរហន្តា នាម ន ហោន្តិ, កស្មា មំ សសុរោ បក្កោសាបេសី’’តិ, ‘‘ធី, ធី’’តិ សេដ្ឋិំ គរហិត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ គតា. អចេលកា តំ ទិស្វា សព្ពេ ឯកប្បហារេនេវ សេដ្ឋិំ គរហិំសុ – ‘‘កិំ ត្វំ, គហបតិ, អញ្ញំ នាលត្ថ, សមណស្ស គោតមស្ស សាវិកំ មហាកាឡកណ្ណិំ ឥធ បវេសេសិ, វេគេន នំ ឥមស្មា គេហា និក្កឌ្ឍាបេហី’’តិ. សោ ‘‘ន សក្កា មយា ឥមេសំ វចនមត្តេនេវ និក្កឌ្ឍាបេតុំ, មហាកុលស្ស សា ធីតា’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘អយ្យា, ទហរា នាម ជានិត្វា វា អជានិត្វា វា ករេយ្យុំ, តុម្ហេ តុណ្ហី ហោថា’’តិ តេ ឧយ្យោជេត្វា សយំ មហារហេ អាសនេ និសីទិត្វា សុវណ្ណបាតិយំ និរុទកំ មធុបាយាសំ បរិភុញ្ជិ.

តស្មិំ សមយេ ឯកោ បិណ្ឌបាតិកត្ថេរោ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ តំ និវេសនំ បាវិសិ. វិសាខា សសុរំ ពីជយមានា ឋិតា តំ ទិស្វា ‘‘សសុរស្ស អាចិក្ខិតុំ អយុត្ត’’ន្តិ យថា សោ ថេរំ បស្សតិ, ឯវំ អបគន្ត្វា អដ្ឋាសិ. សោ បន ពាលោ ថេរំ ទិស្វាបិ អបស្សន្តោ វិយ ហុត្វា អធោមុខោ ភុញ្ជតេវ. វិសាខា ‘‘ថេរំ ទិស្វាបិ មេ សសុរោ សញ្ញំ ន ករោតី’’តិ ញត្វា, ‘‘អតិច្ឆថ, ភន្តេ, មយ្ហំ សសុរោ បុរាណំ ខាទតី’’តិ អាហ. សោ និគណ្ឋេហិ កថិតកាលេ អធិវាសេត្វាបិ ‘‘បុរាណំ ខាទតី’’តិ វុត្តក្ខណេយេវ ហត្ថំ អបនេត្វា, ‘‘ឥមំ បាយាសំ ឥតោ នីហរថ, ឯតំ ឥមស្មា គេហា និក្កឌ្ឍថ, អយំ មំ ឯវរូបេ មង្គលកាលេ អសុចិខាទកំ នាម ករោតី’’តិ អាហ. តស្មិំ ខោ បន និវេសនេ សព្ពេបិ ទាសកម្មករា វិសាខាយ សន្តកាវ, កោ នំ ហត្ថេ វា បាទេ វា គណ្ហិស្សតិ, មុខេន កថេតុំ សមត្ថោបិ នត្ថិ. វិសាខា សសុរស្ស កថំ សុត្វា អាហ – ‘‘តាត, ន ឯត្តកេនេវ មយំ និក្ខមាម, នាហំ តុម្ហេហិ ឧទកតិត្ថតោ កុម្ភទាសី វិយ អានីតា, ធរមានកមាតាបិតូនំ ធីតរោ នាម ន ឯត្តកេនេវ និក្ខមន្តិ, ឯតេនេវ មេ ការណេន បិតា ឥធាគមនកាលេ អដ្ឋ កុដុម្ពិកេ បក្កោសាបេត្វា ‘សចេ មេ ធីតុ ទោសោ ឧប្បជ្ជតិ, សោធេយ្យាថា’តិ វត្វា មំ តេសំ ហត្ថេ ឋបេសិ, តេ បក្កោសាបេត្វា មយ្ហំ ទោសាទោសំ សោធាបេថា’’តិ.

សេដ្ឋិ ‘‘កល្យាណំ ឯសា កថេតី’’តិ អដ្ឋ កុដុម្ពិកេ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘អយំ ទារិកា មង្គលកាលេ និសីទិត្វា សុវណ្ណបាតិយំ និរុទកបាយាសំ បរិភុញ្ជន្តំ មំ ‘អសុចិខាទកោ’តិ វទតី’’តិ អាហ, ‘‘ឥមិស្សា ទោសំ អារោបេត្វា ឥមំ គេហតោ និក្កឌ្ឍថា’’តិ. ‘‘ឯវំ កិរ, អម្មា’’តិ. នាហំ ឯវំ វទាមិ, ឯកស្មិំ បន បិណ្ឌបាតិកត្ថេរេ ឃរទ្វារេ ឋិតេ សសុរោ មេ អប្បោទកំ មធុបាយាសំ បរិភុញ្ជន្តោ តំ ន មនសិករោតិ, អហំ ‘‘មយ្ហំ សសុរោ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ បុញ្ញំ ន ករោតិ, បុរាណបុញ្ញមេវ ខាទតី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘អតិច្ឆថ, ភន្តេ, មយ្ហំ សសុរោ បុរាណំ ខាទតី’’តិ អវចំ, ‘‘ឯត្ថ មេ កោ ទោសោ’’តិ? ‘‘អយ្យ, ឥធ ទោសោ នត្ថិ, អម្ហាកំ ធីតា យុត្តំ កថេតិ, ត្វំ កស្មា កុជ្ឈសី’’តិ? ‘‘អយ្យា, ឯស តាវ ទោសោ មា ហោតុ, អយំ បន ឯកទិវសំ មជ្ឈិមយាមេ ទាសីបរិវុតា បច្ឆាគេហំ អគមាសី’’តិ. ‘‘ឯវំ កិរ, អម្មា’’តិ. ‘‘តាតា, នាហំ អញ្ញេន ការណេន គតា, ឥមស្មិំ បន គេហេ អាជានេយ្យវឡវាយ វិជាតាយ សញ្ញម្បិ អកត្វា និសីទិតុំ នាម អយុត្ត’’ន្តិ ទណ្ឌទីបិកា គាហាបេត្វា ឧណ្ហោទកាទីនិបិ គាហាបេត្វា ទាសីហិ សទ្ធិំ គន្ត្វា វឡវាយ វិជាតបរិហារំ ការាបេសិំ, ‘‘ឯត្ថ មេ កោ ទោសោ’’តិ? ‘‘អយ្យ, ឥធ ទោសោ នត្ថិ, អម្ហាកំ ធីតា តវ គេហេ ទាសីហិបិ អកត្តព្ពយុត្តកំ កម្មំ ករោតិ, ត្វំ កិំ ឯត្ថ ទោសំ បស្សសី’’តិ?

អយ្យា, ឥធាបិ តាវ ទោសោ មា ហោតុ, ឥមិស្សា បន បិតា ឥធាគមនកាលេ ឥមំ ឱវទន្តោ គុយ្ហេ បដិច្ឆន្នេ ទស ឱវាទេ អទាសិ, តេសំ អត្ថំ ន ជានាមិ, តេសំ មេ អត្ថំ កថេតុ. ឥមិស្សា បន បិតា ‘‘អន្តោអគ្គិ ពហិ ន នីហរិតព្ពោ’’តិ អាហ, ‘‘សក្កា នុ ខោ អម្ហេហិ ឧភតោ បដិវិស្សកគេហានំ អគ្គិំ អទត្វា វសិតុ’’ន្តិ? ‘‘ឯវំ កិរ, អម្មា’’តិ. ‘‘តាតា, មយ្ហំ បិតា ន ឯតំ សន្ធាយ កថេសិ. ឥទំ បន សន្ធាយ កថេសិ – ‘អម្ម, តវ សស្សុសសុរសាមិកានំ អគុណំ ទិស្វា ពហិ តស្មិំ តស្មិំ គេហេ ឋត្វា មា កថេសិ. ឯវរូបោ ហិ អគ្គិសទិសោ អគ្គិ នាម នត្ថី’’’តិ.

អយ្យា, ឯតំ តាវ ឯវំ ហោតុ, ឥមិស្សា បន បិតា ‘‘ពាហិរតោ អគ្គិ ន អន្តោ បវេសេតព្ពោ’’តិ អាហ, ‘‘កិំ សក្កា អម្ហេហិ អន្តោ អគ្គិម្ហិ និព្ពុតេ ពាហិរតោ អគ្គិំ អនាហរិតុ’’ន្តិ? ‘‘ឯវំ កិរ, អម្មា’’តិ. តាតា, មយ្ហំ បិតា ន ឯតំ សន្ធាយ កថេសិ, ឥទំ បន សន្ធាយ កថេសិ – សចេ បដិវិស្សកគេហេសុ ឥត្ថិយោ វា បុរិសា វា សស្សុសសុរសាមិកានំ អគុណំ កថេន្តិ, តេហិ កថិតំ អាហរិត្វា ‘‘អសុកោ នាម តុម្ហាកំ ឯវញ្ច ឯវញ្ច អគុណំ កថេតី’’តិ បុន មា កថេយ្យាសិ. ‘‘ឯតេន ហិ អគ្គិនា សទិសោ អគ្គិ នាម នត្ថី’’តិ. ឯវំ ឥមស្មិម្បិ ការណេ សា និទ្ទោសាវ អហោសិ. យថា ច ឯត្ថ, ឯវំ សេសេសុបិ.

តេសុ បន អយមធិប្បាយោ – យម្បិ ហិ តស្សា បិតរា ‘‘យេ ទទន្តិ, តេសំយេវ ទាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. តំ ‘‘យាចិតកំ ឧបករណំ គហេត្វា យេ បដិទេន្តិ, តេសញ្ញេវ ទាតព្ព’’ន្តិ សន្ធាយ វុត្តំ.

‘‘យេ ន ទេន្តិ, តេសំ ន ទាតព្ព’’ន្តិ ឥទម្បិ យេ យាចិតកំ គហេត្វា ន បដិទេន្តិ, តេសំ ន ទាតព្ពន្តិ សន្ធាយ វុត្តំ.

‘‘ទទន្តស្សាបិ អទទន្តស្សាបិ ទាតព្ព’’ន្តិ ឥទំ បន ទលិទ្ទេសុ ញាតិមិត្តេសុ សម្បត្តេសុ តេ បដិទាតុំ សក្កោន្តុ វា មា វា, តេសំ ទាតុមេវ វដ្ដតីតិ សន្ធាយ វុត្តំ.

‘‘សុខំ និសីទិតព្ព’’ន្តិ ឥទម្បិ សស្សុសសុរសាមិកេ ទិស្វា វុដ្ឋាតព្ពដ្ឋានេ និសីទិតុំ ន វដ្ដតីតិ សន្ធាយ វុត្តំ.

‘‘សុខំ ភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ ឥទំ បន សស្សុសសុរសាមិកេហិ បុរេតរំ អភុញ្ជិត្វា តេ បរិវិសិត្វា សព្ពេហិ លទ្ធាលទ្ធំ ញត្វា បច្ឆា សយំ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ សន្ធាយ វុត្តំ.

‘‘សុខំ និបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ ឥទម្បិ សស្សុសសុរសាមិកេហិ បុរេតរំ សយនំ អារុយ្ហ ន និបជ្ជិតព្ពំ, តេសំ កត្តព្ពយុត្តកំ វត្តបដិវត្តំ កត្វា បច្ឆា សយំ និបជ្ជិតុំ យុត្តន្តិ សន្ធាយ វុត្តំ.

‘‘អគ្គិ បរិចរិតព្ពោ’’តិ ឥទំ បន សស្សុម្បិ សសុរម្បិ សាមិកម្បិ អគ្គិក្ខន្ធំ វិយ ឧរគរាជានំ វិយ ច កត្វា បស្សិតុំ វដ្ដតីតិ សន្ធាយ វុត្តំ.

‘‘អន្តោទេវតា នមស្សិតព្ពា’’តិ ឥទម្បិ សស្សុញ្ច សសុរញ្ច សាមិកញ្ច ទេវតា វិយ កត្វា ទដ្ឋុំ វដ្ដតីតិ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯវំ សេដ្ឋិ ឥមេសំ ទសឱវាទានំ អត្ថំ សុត្វា បដិវចនំ អបស្សន្តោ អធោមុខោ និសីទិ.

អថ នំ កុដុម្ពិកា ‘‘កិំ សេដ្ឋិ អញ្ញោបិ អម្ហាកំ ធីតុ ទោសោ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘នត្ថិ, អយ្យា’’តិ. ‘‘អថ កស្មា នំ និទ្ទោសំ អការណេន គេហា និក្កឌ្ឍាបេសី’’តិ ឯវំ វុត្តេ វិសាខា អាហ – ‘‘តាតា, កិញ្ចាបិ មយ្ហំ សសុរស្ស វចនេន បឋមមេវ គមនំ ន យុត្តំ, បិតា បន មេ អាគមនកាលេ មម ទោសសោធនត្ថាយ មំ តុម្ហាកំ ហត្ថេ ឋបេសិ, តុម្ហេហិ ច មេ និទ្ទោសភាវោ ញាតោ, ឥទានិ ច មយ្ហំ គន្តុំ យុត្ត’’ន្តិ ទាសិទាសេ ‘‘យានាទីហិ សជ្ជាបេថា’’តិ អាណាបេសិ. អថ នំ សេដ្ឋិ កុដុម្ពិកេ គហេត្វា ‘‘អម្ម, មយា អជានិត្វាវ កថិតំ, ខមាហិ មេ’’តិ អាហ. ‘‘តាត, តុម្ហាកំ ខមិតព្ពំ តាវ ខមាមិ, អហំ បន ពុទ្ធសាសនេ អវេច្ចប្បសន្នស្ស កុលស្ស ធីតា, ន មយំ វិនា ភិក្ខុសង្ឃេន វត្តាម, សចេ មម រុចិយា ភិក្ខុសង្ឃំ បដិជគ្គិតុំ លភាមិ, វសិស្សាមី’’តិ. ‘‘អម្ម, ត្វំ យថារុចិយា តវ សមណេ បដិជគ្គា’’តិ អាហ.

វិសាខា ទសពលំ និមន្តាបេត្វា បុនទិវសេ និវេសនំ បវេសេសិ. នគ្គសមណាបិ សត្ថុ មិគារសេដ្ឋិនោ គេហំ គមនភាវំ សុត្វា គន្ត្វា គេហំ បរិវារេត្វា និសីទិំសុ. វិសាខា ទក្ខិណោទកំ ទត្វា ‘‘សព្ពោ សក្ការោ បដិយាទិតោ, សសុរោ មេ អាគន្ត្វា ទសពលំ បរិវិសតូ’’តិ សាសនំ បេសេសិ. អថ នំ គន្តុកាមំ អាជីវកា ‘‘មា ខោ ត្វំ, គហបតិ, សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកំ គច្ឆា’’តិ និវារេសុំ. សោ ‘‘សុណ្ហា មេ សយមេវ បរិវិសតូ’’តិ សាសនំ បហិណិ. សា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសិត្វា និដ្ឋិតេ ភត្តកិច្ចេ បុន សាសនំ បេសេសិ – ‘‘សសុរោ មេ អាគន្ត្វា ធម្មកថំ សុណាតូ’’តិ. អថ នំ ‘‘ឥទានិ អគមនំ នាម អតិវិយ អយុត្ត’’ន្តិ ធម្មំ សោតុកាមតាយ គច្ឆន្តំ បុន តេ អាហំសុ – ‘‘តេន ហិ សមណស្ស គោតមស្ស ធម្មំ សុណន្តោ ពហិសាណិយា និសីទិត្វា សុណាហី’’តិ. បុរេតរមេវស្ស គន្ត្វា សាណិំ បរិក្ខិបិំសុ. សោ គន្ត្វា ពហិសាណិយំ និសីទិ. សត្ថា ‘‘ត្វំ ពហិសាណិយំ វា និសីទ, បរកុដ្ដេ វា បរសេលេ វា បរចក្កវាឡេ វា បន និសីទ, អហំ ពុទ្ធោ នាម សក្កោមិ តំ មម សទ្ទំ សាវេតុ’’ន្តិ មហាជម្ពុំ ខន្ធេ គហេត្វា ចាលេន្តោ វិយ អមតវស្សំ វស្សេន្តោ វិយ ច ធម្មំ ទេសេតុំ អនុបុព្ពិំ កថំ អារភិ.

សម្មាសម្ពុទ្ធេ ច បន ធម្មំ ទេសេន្តេ បុរតោ ឋិតាបិ បច្ឆតោ ឋិតាបិ ចក្កវាឡសតំ ចក្កវាឡសហស្សំ អតិក្កមិត្វា ឋិតាបិ អកនិដ្ឋភវនេ ឋិតាបិ ‘‘សត្ថា មមញ្ញេវ ឱលោកេតិ, មយ្ហមេវ ធម្មំ ទេសេតី’’តិ វទន្តិ. សត្ថា ហិ តំ តំ ឱលោកេន្តោ វិយ តេន តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ វិយ ច អហោសិ. ចន្ទសមា កិរ ពុទ្ធា. យថា ចន្ទោ គគនមជ្ឈេ ឋិតោ ‘‘មយ្ហំ ឧបរិ ចន្ទោ, មយ្ហំ ឧបរិ ចន្ទោ’’តិ សព្ពសត្តានំ ខាយតិ, ឯវមេវ យត្ថ កត្ថចិ ឋិតានំ អភិមុខេ ឋិតា វិយ ខាយន្តិ. ឥទំ កិរ តេសំ អលង្កតសីសំ ឆិន្ទិត្វា អញ្ជិតអក្ខីនិ ឧប្បាដេត្វា ហទយមំសំ ឧប្បាដេត្វា បរស្ស ទាសត្ថាយ ជាលិសទិសេ បុត្តេ កណ្ហាជិនាសទិសា ធីតរោ មទ្ទិសទិសា បជាបតិយោ បរិច្ចជិត្វា ទិន្នទានស្ស ផលំ. មិគារសេដ្ឋិបិ ខោ តថាគតេ ធម្មទេសនំ វិនិវត្តេន្តេ ពហិសាណិយំ និសិន្នោវ សហស្ស នយបដិមណ្ឌិតេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ អចលាយ សទ្ធាយ សមន្នាគតោ តីសុ រតនេសុ និក្កង្ខោ ហុត្វា សាណិកណ្ណំ ឧក្ខិបិត្វា អាគន្ត្វា សុណ្ហាយ ថនំ មុខេន គហេត្វា, ‘‘ត្វំ មេ អជ្ជតោ បដ្ឋាយ មាតា’’តិ តំ មាតុដ្ឋានេ ឋបេសិ. តតោ បដ្ឋាយ មិគារមាតា នាម ជាតា. បច្ឆាភាគេ បុត្តំ លភិត្វាបិ មិគារោតិស្ស នាមមកាសិ.

មហាសេដ្ឋិ សុណ្ហាយ ថនំ វិស្សជ្ជេត្វា គន្ត្វា ភគវតោ ទ្វីសុ បាទេសុ សិរសា និបតិត្វា បាទេ បាណីហិ ច បរិសម្ពាហន្តោ មុខេន ច បរិចុម្ពន្តោ ‘‘មិគារោ អហំ, ភន្តេ, មិគារោ អហំ, ភន្តេ’’តិ តិក្ខត្តុំ នាមំ សាវេត្វា, ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឯត្តកំ កាលំ យត្ថ នាម ទ្វិន្នំ មហប្ផលន្តិ ន ជានាមិ, ឥទានិ ច មេ សុណិសំ និស្សាយ ញាតំ, សព្ពា អបាយទុក្ខា មុត្តោម្ហិ, សុណិសា មេ ឥមំ គេហំ អាគច្ឆន្តី មម អត្ថាយ ហិតាយ សុខាយ អាគតា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សោហំ អជ្ជ បជានាមិ, យត្ថ ទិន្នំ មហប្ផលំ;

អត្ថាយ វត មេ ភទ្ទា, សុណិសា ឃរមាគតា’’តិ.

វិសាខា បុនទិវសត្ថាយបិ សត្ថារំ និមន្តេសិ. អថស្សា បុនទិវសេបិ សស្សុ សោតាបត្តិផលំ បត្តា. តតោ បដ្ឋាយ តំ គេហំ សាសនស្ស វិវដទ្វារំ អហោសិ. តតោ សេដ្ឋិ ចិន្តេសិ – ‘‘ពហូបការា មេ សុណិសា បសន្នាការមស្សា ករិស្សាមិ, ឯតិស្សា ភារិយំ បសាធនំ និច្ចកាលំ បសាធេតុំ ន សក្កា, សល្លហុកមស្សា ទិវា ច រត្តោ ច សព្ពឥរិយាបថេសុ បសាធនយោគ្គំ បសាធនំ ការេស្សាមី’’តិ សតសហស្សគ្ឃនកំ ឃនមដ្ឋកំ នាម បសាធនំ ការេត្វា តស្មិំ និដ្ឋិតេ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា សក្កច្ចំ ភោជេត្វា វិសាខំ សោឡសហិ គន្ធោទកឃដេហិ ន្ហាបេត្វា សត្ថុ សម្មុខេ ឋបេត្វា បសាធេត្វា សត្ថារំ វន្ទាបេសិ. សត្ថា អនុមោទនំ កត្វា វិហារមេវ គតោ. វិសាខាបិ តតោ បដ្ឋាយ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ ករោន្តី សត្ថុ សន្តិកា អដ្ឋ វរេ (មហាវ. ៣៥០) លភិត្វា គគនតលេ ចន្ទលេខា វិយ បញ្ញាយមានា បុត្តធីតាហិ វុឌ្ឍិំ បាបុណិ. តស្សា កិរ ទស បុត្តា ទស ធីតរោ ច អហេសុំ. តេសុ ឯកេកស្ស ទស ទស បុត្តា ទស ទស ធីតរោ អហេសុំ. តេសុ តេសុបិ ឯកេកស្ស ទស ទស បុត្តា ទស ទស ធីតរោ ចាតិ ឯវមស្សា បុត្តនត្តបនត្តសន្តានវសេន បវត្តានិ វីសាធិកានិ ចត្តារិ សតានិ អដ្ឋ ច បាណសហស្សានិ អហេសុំ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘វិសាខា វីសតិ បុត្តា, នត្តា ច ចតុរោ សតា;

បនត្តា អដ្ឋសហស្សា, ជម្ពុទីបេ សុបាកដា’’តិ.

អាយុ វីសវស្សសតំ អហោសិ, សីសេ ឯកម្បិ បលិតំ នាម នាហោសិ, និច្ចំ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកា វិយ អហោសិ. តំ បុត្តនត្តបនត្តបរិវារំ វិហារំ គច្ឆន្តិំ ទិស្វា, ‘‘កតមា ឯត្ថ វិសាខា’’តិ បរិបុច្ឆិតារោ ហោន្តិ? យេ នំ គច្ឆន្តិំ បស្សន្តិ, ‘‘ឥទានិ ថោកំ គច្ឆតុ, គច្ឆមានាវ នោ, អយ្យា សោភតី’’តិ, ចិន្តេន្តិ. យេ នំ ឋិតំ និសិន្នំ និបន្នំ បស្សន្តិ, ‘‘ឥទានិ ថោកំ និបជ្ជតុ, និបន្នាវ នោ, អយ្យា, សោភតី’’តិ ចិន្តេន្តិ. ឥតិ សា ‘‘ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ អសុកឥរិយាបថេន នាម ន សោភតី’’តិ វត្តព្ពា ន ហោតិ. បញ្ចន្នំ ខោ បន ហត្ថីនំ ពលំ ធារេតិ. រាជា ‘‘វិសាខា កិរ បញ្ចន្នំ ហត្ថីនំ ពលំ ធារេតី’’តិ សុត្វា តស្សា វិហារំ គន្ត្វា ធម្មំ សុត្វា អាគមនវេលាយ ថាមំ វីមំសិតុកាមោ ហត្ថិំ វិស្សជ្ជាបេសិ, សោ សោណ្ឌំ ឧក្ខិបិត្វា វិសាខាភិមុខោ អគមាសិ. តស្សា បរិវារិត្ថិយោ បញ្ចសតា ឯកច្ចា បលាយិំសុ, ឯកច្ចា ន បរិស្សជ្ជិត្វា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ វុត្តេ – ‘‘រាជា កិរ តេ, អយ្យេ, ពលំ វីមំសិតុកាមោ ហត្ថិំ វិស្សជ្ជាបេសី’’តិ វទិំសុ. វិសាខា ឥមំ ទិស្វា, ‘‘កិំ បលាយិតេន, កថំ នុ ខោ តំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘សចេ តំ ទឡ្ហំ គណ្ហិស្សាមិ, វិនស្សេយ្យា’’តិ ទ្វីហិ អង្គុលីហិ សោណ្ឌាយ គហេត្វា បដិបណាមេសិ. ហត្ថី អត្តានំ សន្ធារេត្វា ឋាតុំ នាសក្ខិ, រាជង្គណេ ឧក្កុដិកោ ហុត្វា បតិតោ. មហាជនោ សាធុការំ អទាសិ. សាបិ សបរិវារា សោត្ថិនា គេហំ អគមាសិ.

តេន ខោ បន សមយេន សាវត្ថិយំ វិសាខា មិគារមាតា ពហុបុត្តា ហោតិ ពហុនត្តា អរោគបុត្តា អរោគនត្តា អភិមង្គលសម្មតា, តាវតកេសុ បុត្តនត្តេសុ ឯកោបិ អន្តរា មរណំ បត្តោ នាម នាហោសិ. សាវត្ថិវាសិនោ មង្គលេសុ ឆណេសុ វិសាខំ បឋមំ និមន្តេត្វា ភោជេន្តិ. អថេកស្មិំ ឧស្សវទិវសេ មហាជនេ មណ្ឌិតបសាធិតេ ធម្មស្សវនាយ វិហារំ គច្ឆន្តេ វិសាខាបិ និមន្តិតដ្ឋានេ ភុញ្ជិត្វា មហាលតាបសាធនំ បសាធេត្វា មហាជនេន សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា អាភរណានិ ឱមុញ្ចិត្វា ឧត្តរាសង្គេន ភណ្ឌិកំ ពន្ធិត្វា ទាសិយា អទាសិ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ –

‘‘តេន ខោ បន សមយេន សាវត្ថិយំ ឧស្សវោ ហោតិ, មនុស្សា អលង្កតបដិយត្តា អារាមំ គច្ឆន្តិ, វិសាខាបិ មិគារមាតា អលង្កតបដិយត្តា វិហារំ គច្ឆតិ. អថ ខោ វិសាខា មិគារមាតា អាភរណានិ ឱមុញ្ចិត្វា ឧត្តរាសង្គេន ភណ្ឌិកំ ពន្ធិត្វា ទាសិយា អទាសិ ‘ហន្ទ ជេ ឥមំ ភណ្ឌិកំ គណ្ហាហី’’’តិ (បាចិ. ៥០៣).

សា កិរ វិហារំ គច្ឆន្តី ចិន្តេសិ – ‘‘ឯវរូបំ មហគ្ឃំ បសាធនំ សីសេ បដិមុក្កំ យាវ បាទបិដ្ឋិំ អលង្ការំ អលង្ករិត្វា វិហារំ បវិសិតុំ អយុត្ត’’ន្តិ នំ ឱមុញ្ចិត្វា ភណ្ឌិកំ កត្វា អត្តនោ បុញ្ញេនេវ និព្ពត្តាយ បញ្ចហត្ថិថាមធរាយ ទាសិយា ហត្ថេ អទាសិ. សា ឯវ កិរ តំ គណ្ហិតុំ សក្កោតិ. តេន នំ អាហ – ‘‘អម្ម, ឥមំ បសាធនំ គណ្ហ, សត្ថុសន្តិកា និវត្តនកាលេ បសាធេស្សាមិ ន’’ន្តិ. តំ បន ទត្វា ឃនមដ្ឋកំ បសាធនំ បសាធេត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ អស្សោសិ, ធម្មស្សវនាវសានេ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ឧដ្ឋាយ បក្កាមិ. សាបិស្សា ទាសី តំ បសាធនំ បមុដ្ឋា. ធម្មំ សុត្វា បន បក្កន្តាយ បរិសាយ សចេ កិញ្ចិ បមុដ្ឋំ ហោតិ, តំ អានន្ទត្ថេរោ បដិសាមេតិ. ឥតិ សោ តំ ទិវសំ មហាលតាបសាធនំ ទិស្វា សត្ថុ អារោចេសិ – ‘‘ភន្តេ, វិសាខា បសាធនំ បមុស្សិត្វា គតា’’តិ. ‘‘ឯកមន្តំ ឋបេហិ, អានន្ទា’’តិ. ថេរោ តំ ឧក្ខិបិត្វា សោបានបស្សេ លគ្គេត្វា ឋបេសិ.

វិសាខាបិ សុប្បិយាយ សទ្ធិំ ‘‘អាគន្តុកគមិកគិលានាទីនំ កត្តព្ពយុត្តកំ ជានិស្សាមី’’តិ អន្តោវិហារេ វិចរិ. តា បន ឧបាសិកាយោ អន្តោវិហារេ ទិស្វា សប្បិមធុតេលាទីហិ អត្ថិកា បកតិយាវ ទហរា ច សាមណេរា ច ថាលកាទីនិ គហេត្វា ឧបសង្កមន្តិ. តស្មិម្បិ ទិវសេ តថេវ ករិំសុ. អថេកំ គិលានំ ភិក្ខុំ ទិស្វា សុប្បិយា (មហាវ. ២៨០) ‘‘កេនត្ថោ អយ្យស្សា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘បដិច្ឆាទនីយេនា’’តិ វុត្តេ ហោតុ, អយ្យ, បេសេស្សាមីតិ ទុតិយទិវសេ កប្បិយមំសំ អលភន្តី អត្តនោ ឩរុមំសេន កត្តព្ពកិច្ចំ កត្វា បុន សត្ថរិ បសាទេន បាកតិកសរីរាវ អហោសិ. វិសាខាបិ គិលានេ ច ទហរេ ច សាមណេរេ ច ឱលោកេត្វា អញ្ញេន ទ្វារេន និក្ខមិត្វា វិហារូបចារេ ឋិតា, ‘‘អម្ម, បសាធនំ អាហរ បសាធេស្សាមី’’តិ អាហ. តស្មិំ ខណេ សា ទាសី បមុស្សិត្វា និក្ខន្តភាវំ ញត្វា, ‘‘អយ្យេ, បមុដ្ឋាម្ហី’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ គន្ត្វា គណ្ហិត្វា ឯហិ, សចេ បន មយ្ហំ អយ្យេន អានន្ទត្ថេរេន ឧក្ខិបិត្វា អញ្ញស្មិំ ឋានេ ឋបិតំ ហោតិ, មា អាហរេយ្យាសិ, អយ្យស្សេវ តំ មយា បរិច្ចត្ត’’ន្តិ. ជានាតិ កិរ សា ‘‘កុលមនុស្សានំ បមុដ្ឋភណ្ឌកំ ថេរោ បដិសាមេតី’’តិ; តស្មា ឯវមាហ. ថេរោបិ តំ ទាសិំ ទិស្វាវ ‘‘កិមត្ថំ អាគតាសី’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘អយ្យាយ មេ បសាធនំ បមុស្សិត្វា អាគតាម្ហី’’តិ វុត្តេ, ‘‘ឯតស្មិំ មេ សោបានបស្សេ ឋបិតំ, គច្ឆ នំ គណ្ហាហី’’តិ អាហ. សា, ‘‘អយ្យ, តុម្ហាកំ ហត្ថេន អាមដ្ឋភណ្ឌកំ មយ្ហំ អយ្យាយ អនាហារិយំ កត’’ន្តិ វត្វា តុច្ឆហត្ថាវ គន្ត្វា, ‘‘កិំ, អម្មា’’តិ វិសាខាយ បុដ្ឋា តមត្ថំ អារោចេសិ. ‘‘អម្ម, នាហំ មម អយ្យេន អាមដ្ឋភណ្ឌំ បិលន្ធិស្សាមិ, បរិច្ចត្តំ មយា. អយ្យានំ បន បដិជគ្គិតុំ ទុក្ខំ, តំ វិស្សជ្ជេត្វា កប្បិយភណ្ឌំ ឧបនេស្សាមិ, គច្ឆ, តំ អាហរាហី’’តិ. សា គន្ត្វា អាហរិ. វិសាខា តំ អបិលន្ធិត្វាវ កម្មារេ បក្កោសាបេត្វា អគ្ឃាបេសិ. តេហិ ‘‘នវ កោដិយោ អគ្ឃតិ, ហត្ថការាបណិយំ បនស្ស សតសហស្ស’’ន្តិ វុត្តេ បសាធនំ យានេ ឋបាបេត្វា ‘‘តេន ហិ តំ វិក្កិណថា’’តិ អាហ. ភត្តកំ ធនំ ទត្វា គណ្ហិំតុ ន កោចិ សក្ខិស្សតិ. តញ្ហិ បសាធនំ បសាធេតុំ អនុច្ឆវិកា ឥត្ថិយោ នាម ទុល្លភា. បថវិមណ្ឌលស្មិញ្ហិ តិស្សោវ ឥត្ថិយោ មហាលតាបសាធនំ លភិំសុ វិសាខា មហាឧបាសិកា, ពន្ធុលមល្លសេនាបតិស្ស ភរិយា, មល្លិកា, ពារាណសីសេដ្ឋិនោ ធីតាតិ.

តស្មា វិសាខា សយមេវ តស្ស មូលំ ទត្វា សតសហស្សាធិកា នវ កោដិយោ សកដេ អារោបេត្វា វិហារំ នេត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ អយ្យេន អានន្ទត្ថេរេន មម បសាធនំ ហត្ថេន អាមដ្ឋំ, តេន អាមដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ ន សក្កា តំ មយា បិលន្ធិតុំ. តំ បន វិស្សជ្ជេត្វា កប្បិយំ ឧបនេស្សាមីតិ វិក្កិណាបេន្តី អញ្ញំ តំ គណ្ហិតុំ សមត្ថំ អទិស្វា អហមេវ តស្ស មូលំ គាហាបេត្វា អាគតា, ចតូសុ បច្ចយេសុ កតរបច្ចយេន ឧបនេស្សាមិ, ភន្តេ’’តិ. បាចីនទ្វារេ សង្ឃស្ស វសនដ្ឋានំ កាតុំ តេ យុត្តំ វិសាខេតិ ‘‘យុត្តំ, ភន្តេ’’តិ វិសាខា តុដ្ឋមានសា នវកោដីហិ ភូមិមេវ គណ្ហិ. អបរាហិ នវកោដីហិ វិហារំ កាតុំ អារភិ.

អថេកទិវសំ សត្ថា បច្ចូសសមយេ លោកំ វោលោកេន្តោ ទេវលោកា ចវិត្វា ភទ្ទិយនគរេ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តស្ស ភទ្ទិយស្ស នាម សេដ្ឋិបុត្តស្ស ឧបនិស្សយសម្បត្តិំ ទិស្វា អនាថបិណ្ឌិកស្ស គេហេ ភត្តកិច្ចំ កត្វា ឧត្តរទ្វារាភិមុខោ អហោសិ. បកតិយា ហិ សត្ថា វិសាខាយ គេហេ ភិក្ខំ គណ្ហិត្វា ទក្ខិណទ្វារេន និក្ខមិត្វា ជេតវនេ វសតិ. អនាថបិណ្ឌិកស្ស គេហេ ភិក្ខំ គហេត្វា បាចីនទ្វារេន និក្ខមិត្វា បុព្ពារាមេ វសតិ. ឧត្តរទ្វារំ សន្ធាយ គច្ឆន្តំយេវ ភគវន្តំ ទិស្វា, ‘‘ចារិកំ បក្កមិស្សតី’’តិ ជានន្តិ. វិសាខាបិ តំ ទិវសំ ‘‘សត្ថា ឧត្តរទ្វារាភិមុខោ គតោ’’តិ សុត្វា វេគេន គន្ត្វា វន្ទិត្វា អាហ – ‘‘ចារិកំ គន្តុកាមត្ថ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អាម, វិសាខេ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ឯត្តកំ ធនំ បរិច្ចជិត្វា តុម្ហាកំ វិហារំ ការេមិ, និវត្តថ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អនិវត្តគមនំ ឥទំ វិសាខេ’’តិ. សា ‘‘អទ្ធា ហេតុសម្បន្នំ កញ្ចិ បស្សិស្សតិ ភគវា’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, មយ្ហំ កតាកតវិជាននកំ ឯកំ ភិក្ខុំ និវត្តេត្វា គច្ឆថា’’តិ អាហ. ‘‘យំ រុច្ចសិ, តស្ស បត្តំ គណ្ហ វិសាខេ’’តិ អាហ. សា កិញ្ចាបិ អានន្ទត្ថេរំ បិយាយតិ, ‘‘មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ ឥទ្ធិមា, ឯតំ មេ និស្សាយ កម្មំ លហុំ និប្ផជ្ជិស្សតី’’តិ បន ចិន្តេត្វា ថេរស្ស បត្តំ គណ្ហិ. ថេរោ សត្ថារំ ឱលោកេសិ. សត្ថា ‘‘តវ បរិវារេ បញ្ចសតេ ភិក្ខូ គហេត្វា និវត្ត មោគ្គល្លានា’’តិ អាហ. សោ តថា អកាសិ. តស្សានុភាវេន បញ្ញាសសដ្ឋិយោជនានិបិ រុក្ខត្ថាយ ច បាសាណត្ថាយ ច គតា មនុស្សា មហន្តេ មហន្តេ រុក្ខេ ច បាសាណេ ច គហេត្វា តំ ទិវសមេវ អាគច្ឆន្តិ, នេវ សកដេ រុក្ខបាសាណេ អារោបេន្តា កិលមន្តិ, ន អក្ខោ ភិជ្ជតិ. ន ចិរស្សេវ ទ្វេភូមិកំ បាសាទំ ករិំសុ. ហេដ្ឋាភូមិយំ បញ្ច គព្ភសតានិ, ឧបរិភូមិយំ បញ្ច គព្ភសតានីតិ គព្ភសហស្សបដិមណ្ឌិតោ បាសាទោ អហោសិ. អដ្ឋករីសេ បរិសុទ្ធេ ភូមិភាគេ បាសាទំ ការាបេសិ, ‘‘សុទ្ធបាសាទោ បន ន សោភតី’’តិ តំ បរិវារេត្វា បញ្ច បធានវេត្តគេហសតានិ, បញ្ច ចូឡបាសាទសតានិ, បញ្ច ទីឃមាឡកសតានិ ការាបេសិ.

អថ សត្ថា នវហិ មាសេហិ ចារិកំ ចរិត្វា បុន សាវត្ថិំ អគមាសិ. វិសាខាយបិ បាសាទេ កម្មំ នវហិ មាសេហិ និដ្ឋិតំ. បាសាទកូដំ ឃនកោដ្ដិតរត្តសុវណ្ណេនេវ សដ្ឋិឧទកឃដគណ្ហនកំ ការាបេសិ. ‘‘សត្ថា ជេតវនវិហារំ គច្ឆតី’’តិ ច សុត្វា បច្ចុគ្គមនំ កត្វា សត្ថារំ អត្តនោ វិហារំ នេត្វា បដិញ្ញំ គណ្ហិ, ‘‘ភន្តេ, ឥមំ ចតុមាសំ ភិក្ខុសង្ឃំ គហេត្វា ឥធេវ វសថ, បាសាទមហំ ករិស្សាមី’’តិ. សត្ថា អធិវាសេសិ. សា តតោ បដ្ឋាយ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស វិហារេ ឯវ ទានំ ទេតិ. អថស្សា ឯកា សហាយិកា សតសហស្សគ្ឃនកំ ឯកំ វត្ថំ អាទាយ អាគន្ត្វា, ‘‘សហាយិកេ អហំ ឥមំ វត្ថំ តវ បាសាទេ ភូមត្ថរណសង្ខេបេន អត្ថរិតុកាមា, អត្ថរណដ្ឋានំ មេ អាចិក្ខថា’’តិ អាហ. ‘‘សាធុ សហាយិកេ, សចេ ត្យាហំ ‘ឱកាសោ នត្ថី’តិ វក្ខាមិ, ត្វំ ‘មេ ឱកាសំ អទាតុកាមា’តិ មញ្ញិស្សសិ, សយមេវ បាសាទស្ស ទ្វេ ភូមិយោ គព្ភសហស្សញ្ច ឱលោកេត្វា អត្ថរណដ្ឋានំ ជានាហី’’តិ អាហ. សា សតសហស្សគ្ឃនកំ វត្ថំ គហេត្វា តត្ថ តត្ថ វិចរន្តី តតោ អប្បតរមូលំ វត្ថំ អទិស្វា ‘‘នាហំ ឥមស្មិំ បាសាទេ បុញ្ញភាគំ លភាមី’’តិ ទោមនស្សប្បត្តា ឯកស្មិំ ឋានេ រោទន្តី អដ្ឋាសិ. អថ នំ អានន្ទត្ថេរោ ទិស្វា, ‘‘កស្មា រោទសី’’តិ បុច្ឆិ. សា តមត្ថំ អារោចេសិ. ថេរោ ‘‘មា ចិន្តយិ, អហំ តេ អត្ថរណដ្ឋានំ អាចិក្ខិស្សាមី’’តិ វត្វា, ‘‘សោបានបាទមូលេ បាទធោវនដ្ឋានេ ឥមំ បាទបុញ្ឆនកំ កត្វា អត្ថរាហិ, ភិក្ខូ បាទេ ធោវិត្វា បឋមំ ឯត្ថ បាទំ បុញ្ឆិត្វា អន្តោ បវិសិស្សន្តិ, ឯវំ តេ មហប្ផលំ ភវិស្សតី’’តិ អាហ. វិសាខាយ កិរេតំ អសល្លក្ខិតដ្ឋានំ.

វិសាខា ចត្តារោ មាសេ អន្តោវិហារេ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ អទាសិ, អវសានទិវសេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ចីវរសាដកេ អទាសិ. សង្ឃនវកេន លទ្ធចីវរសាដកា សហស្សគ្ឃនកា ហោន្តិ. សព្ពេសំ បត្តានិ បូរេត្វា ភេសជ្ជំ អទាសិ. ទានបរិច្ចាគេ នវ កោដិយោ អគមំសុ. ឥតិ វិហារស្ស ភូមិគ្គហណេ នវ កោដិយោ, វិហារស្ស ការាបនេ នវ, វិហារមហេ នវាតិ សព្ពាបិ សត្តវីសតិ កោដិយោ សា ពុទ្ធសាសនេ បរិច្ចជិ. ឥត្ថិភាវេ ឋត្វា មិច្ឆាទិដ្ឋិកស្ស គេហេ វសមានាយ ឯវរូបោ មហាបរិច្ចាគោ នាម អញ្ញិស្សា នត្ថិ. សា វិហារមហស្ស និដ្ឋិតទិវសេ វឌ្ឍមានកច្ឆាយាយ បុត្តនត្តបនត្តបរិវុតា ‘‘យំ យំ មយា បុព្ពេ បត្ថិតំ, សព្ពមេវ មត្ថកំ បត្ត’’ន្តិ បាសាទំ អនុបរិយាយន្តី បញ្ចហិ គាថាហិ មធុរសទ្ទេន ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘កទាហំ បាសាទំ រម្មំ, សុធាមត្តិកលេបនំ;

វិហារទានំ ទស្សាមិ, សង្កប្បោ មយ្ហ បូរិតោ.

‘‘កទាហំ មញ្ចបីឋញ្ច, ភិសិពិម្ពោហនានិ ច;

សេនាសនភណ្ឌំ ទស្សាមិ, សង្កប្បោ មយ្ហ បូរិតោ.

‘‘កទាហំ សលាកភត្តំ, សុចិំ មំសូបសេចនំ;

ភោជនទានំ ទស្សាមិ, សង្កប្បោ មយ្ហ បូរិតោ.

‘‘កទាហំ កាសិកំ វត្ថំ, ខោមកប្បាសិកានិ ច;

ចីវរទានំ ទស្សាមិ, សង្កប្បោ មយ្ហ បូរិតោ.

‘‘កទាហំ សប្បិនវនីតំ, មធុតេលញ្ច ផាណិតំ;

ភេសជ្ជទានំ ទស្សាមិ, សង្កប្បោ មយ្ហ បូរិតោ’’តិ.

ភិក្ខូ តស្សា សទ្ទំ សុត្វា សត្ថុ អារោចយិំសុ – ‘‘ភន្តេ, អម្ហេហិ ឯត្តកេ អទ្ធានេ វិសាខាយ គាយនំ នាម ន ទិដ្ឋបុព្ពំ, សា អជ្ជ បុត្តនត្តបនត្តបរិវុតា គាយមានា បាសាទំ អនុបរិយាយតិ, កិំ នុ ខ្វស្សា បិត្តំ វា កុបិតំ, ឧទាហុ ឧម្មត្តិកា ជាតា’’តិ? សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, មយ្ហំ ធីតា គាយតិ, អត្តនោ បនស្សា អជ្ឈាសយោ បរិបុណ្ណោ, សា ‘បត្ថិតបត្ថនា មេ មត្ថកំ បត្តា’តិ តុដ្ឋមានសា ឧទានំ ឧទានេន្តី វិចរតី’’តិ វត្វា ‘‘កទា បន, ភន្តេ, តាយ បត្ថនា បត្ថិតា’’តិ? ‘‘សុណិស្សថ, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘សុណិស្សាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ អតីតំ អាហរិ –

‘‘អតីតេ, ភិក្ខវេ, ឥតោ កប្បសតសហស្សមត្ថកេ បទុមុត្តរោ នាម ពុទ្ធោ លោកេ និព្ពត្តិ. តស្ស វស្សសតសហស្សំ អាយុ អហោសិ, ខីណាសវានំ សតសហស្សបរិវារោ, នគរំ ហំសវតី នាម, បិតា សុនន្ទោ នាម រាជា, មាតា សុជាតា នាម ទេវី, តស្ស អគ្គឧបដ្ឋាយិកា ឯកា ឧបាសិកា អដ្ឋ វរេ យាចិត្វា មាតុដ្ឋានេ ឋត្វា សត្ថារំ ចតូហិ បច្ចយេហិ បដិជគ្គន្តី សាយំបាតំ ឧបដ្ឋានំ គច្ឆតិ. តស្សា ឯកា សហាយិកា តាយ សទ្ធិំ វិហារំ និពទ្ធំ គច្ឆតិ. សា តស្សា សត្ថារា សទ្ធិំ វិស្សាសេន កថនញ្ច វល្លភភាវញ្ច ទិស្វា, ‘កិំ នុ ខោ កត្វា ឯវំ ពុទ្ធានំ វល្លតា ហោតី’តិ ចិន្តេត្វា សត្ថារំ បុច្ឆិ – ‘ភន្តេ, ឯសា ឥត្ថី តុម្ហាកំ កិំ ហោតី’’’តិ? ‘‘ឧបដ្ឋាយិកានំ អគ្គា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, កិំ កត្វា ឧបដ្ឋាយិកានំ អគ្គា ហោតី’’តិ? ‘‘កប្បសតសហស្សំ បត្ថនំ បត្ថេត្វា’’តិ. ‘‘ឥទានិ បត្ថេត្វា លទ្ធុំ សក្កា, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អាម, សក្កា’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, ភិក្ខុសតសហស្សេន សទ្ធិំ សត្តាហំ មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ អាហ. សត្ថា អធិវាសេសិ. សា សត្តាហំ ទានំ ទត្វា ឱសានទិវសេ ចីវរសាដកេ ទត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា, ‘‘ភន្តេ, នាហំ ឥមស្ស ទានស្ស ផលេន ទេវិស្សរិយាទីនំ អញ្ញតរំ បត្ថេមិ, តុម្ហាទិសស្ស បនេកស្ស ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ អដ្ឋ វរេ លភិត្វា មាតុដ្ឋានេ ឋត្វា ចតូហិ បច្ចយេហិ បដិជគ្គិតុំ សមត្ថានំ អគ្គា ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ. សត្ថា ‘‘សមិជ្ឈិស្សតិ នុ ខោ ឥមិស្សា បត្ថនា’’តិ អនាគតំ អាវជ្ជេន្តោ កប្បសតសហស្សំ ឱលោកេត្វា ‘‘កប្បសតសហស្សបរិយោសានេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តទា ត្វំ វិសាខា នាម ឧបាសិកា ហុត្វា តស្ស សន្តិកេ អដ្ឋ វរេ លភិត្វា មាតុដ្ឋានេ ឋត្វា ចតូហិ បច្ចយេហិ បដិជគ្គន្តីនំ ឧបដ្ឋាយិកានំ អគ្គា ភវិស្សសី’’តិ អាហ. តស្សា សា សម្បត្តិ ស្វេវ លទ្ធព្ពា វិយ អហោសិ.

សា យាវតាយុកំ បុញ្ញំ កត្វា តតោ ចុតា ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តី កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ កិកិស្ស កាសិរញ្ញោ សត្តន្នំ ធីតានំ កនិដ្ឋា សង្ឃទាសី នាម ហុត្វា បរកុលំ អគន្ត្វា តាហិ ជេដ្ឋភគិនីហិ សទ្ធិំ ទីឃរត្តំ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បាទមូលេបិ ‘‘អនាគតេ តុម្ហាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស មាតុដ្ឋានេ ឋត្វា ចតុបច្ចយទាយិកានំ អគ្គា ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. សា តតោ បដ្ឋាយ បន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តី ឥមស្មិំ អត្តភាវេ មេណ្ឌកសេដ្ឋិបុត្តស្ស ធនញ្ចយសេដ្ឋិនោ ធីតា ហុត្វា និព្ពត្តា. មយ្ហំ សាសនេ ពហូនិ បុញ្ញានិ អកាសិ. ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, ‘‘ន មយ្ហំ ធីតា គាយតិ, បត្ថិតបត្ថនាយ បន និប្ផត្តិំ ទិស្វា ឧទានំ ឧទានេតី’’តិ វត្វា សត្ថា ធម្មំ ទេសេន្តោ, ‘‘ភិក្ខវេ, យថា នាម ឆេកោ មាលាការោ នានាបុប្ផានំ មហន្តំ រាសិំ កត្វា នានប្បការេ មាលាគុណេ ករោតិ, ឯវមេវ វិសាខាយ នានប្បការានិ បុញ្ញានិ កាតុំ ចិត្តំ នមតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៥៣.

‘‘យថាបិ បុប្ផរាសិម្ហា, កយិរា មាលាគុណេ ពហូ;

ឯវំ ជាតេន មច្ចេន, កត្តព្ពំ កុសលំ ពហុ’’ន្តិ.

តត្ថ បុប្ផរាសិម្ហាតិ នានប្បការានំ បុប្ផានំ រាសិម្ហា. កយិរាតិ ករេយ្យ. មាលាគុណេ ពហូតិ ឯកតោ វណ្ដិកមាលាទិភេទា នានប្បការា មាលាវិកតិយោ. មច្ចេនាតិ មរិតព្ពសភាវតាយ ‘‘មច្ចោ’’តិ លទ្ធនាមេន សត្តេន ចីវរទានាទិភេទំ ពហុំ កុសលំ កត្តព្ពំ. តត្ថ បុប្ផរាសិគ្គហណំ ពហុបុប្ផទស្សនត្ថំ. សចេ ហិ អប្បានិ បុប្ផានិ ហោន្តិ, មាលាការោ ច ឆេកោ នេវ ពហូ មាលាគុណេ កាតុំ សក្កោតិ, អឆេកោ បន អប្បេសុ ពហូសុបិ បុប្ផេសុ ន សក្កោតិយេវ. ពហូសុ បន បុប្ផេសុ សតិ ឆេកោ មាលាការោ ទក្ខោ កុសលោ ពហូ មាលាគុណេ ករោតិ, ឯវមេវ សចេ ឯកច្ចស្ស សទ្ធា មន្ទា ហោតិ, ភោគា ច ពហូ សំវិជ្ជន្តិ, នេវ សក្កោតិ ពហូនិ កុសលានិ កាតុំ, មន្ទាយ ច បន សទ្ធាយ មន្ទេសុ ច បន ភោគេសុ ន សក្កោតិ. ឧឡារាយ ច បន សទ្ធាយ មន្ទេសុ ច ភោគេសុ ន សក្កោតិយេវ. ឧឡារាយ ច បន សទ្ធាយ ឧឡារេសុ ច ភោគេសុ សតិ សក្កោតិ. តថារូបា ច វិសាខា ឧបាសិកា. តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ – ‘‘យថាបិ…បេ… កត្តព្ពំ កុសលំ ពហុ’’ន្តិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ.

វិសាខាវត្ថុ អដ្ឋមំ

៩. អានន្ទត្ថេរបញ្ហាវត្ថុ

ន បុប្ផគន្ធោ បដិវាតមេតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ អានន្ទត្ថេរស្ស បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តោ កថេសិ.

ថេរោ កិរ សាយន្ហសមយេ បដិសល្លីនោ ចិន្តេសិ – ‘‘ភគវតា មូលគន្ធោ, សារគន្ធោ, បុប្ផគន្ធោតិ តយោ ឧត្តមគន្ធា វុត្តា, តេសំ អនុវាតមេវ គន្ធោ គច្ឆតិ, នោ បដិវាតំ. អត្ថិ នុ ខោ តំ គន្ធជាតំ, យស្ស បដិវាតម្បិ គន្ធោ គច្ឆតី’’តិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘កិំ មយ្ហំ អត្តនា វិនិច្ឆិតេន, សត្ថារំយេវ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ. សោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ. តេន វុត្តំ –

‘‘អថ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ សាយន្ហសមយេ បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ, ឧបសង្កមិត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ, ឯកមន្តំ និសិន្នោ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ ភគវន្តំ ឯតទវោច –

‘‘តីណិមានិ, ភន្តេ, គន្ធជាតានិ, យេសំ អនុវាតមេវ គន្ធោ គច្ឆតិ, នោ បដិវាតំ. កតមានិ តីណិ? មូលគន្ធោ, សារគន្ធោ, បុប្ផគន្ធោ, ឥមានិ ខោ, ភន្តេ, តីណិ គន្ធជាតានិ. យេសំ អនុវាតមេវ គន្ធោ គច្ឆតិ, នោ បដិវាតំ. អត្ថិ នុ ខោ, ភន្តេ, កិញ្ចិ គន្ធជាតំ យស្ស អនុវាតម្បិ គន្ធោ គច្ឆតិ, បដិវាតម្បិ គន្ធោ គច្ឆតិ, អនុវាតបដិវាតម្បិ គន្ធោ គច្ឆតី’’តិ? (អ. និ. ៣.៨០)

អថស្ស ភគវា បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តោ –

‘‘អត្ថានន្ទ, កិញ្ចិ គន្ធជាតំ, យស្ស អនុវាតម្បិ គន្ធោ គច្ឆតិ, បដិវាតម្បិ គន្ធោ គច្ឆតិ, អនុវាតបដិវាតម្បិ គន្ធោ គច្ឆតី’’តិ. ‘‘កតមំ បន តំ, ភន្តេ, គន្ធជាតំ’’? ‘‘យស្ស អនុវាតម្បិ គន្ធោ គច្ឆតិ, បដិវាតម្បិ គន្ធោ គច្ឆតិ, អនុវាតបដិវាតម្បិ គន្ធោ គច្ឆតី’’តិ?

‘‘ឥធានន្ទ, យស្មិំ គាមេ វា និគមេ វា ឥត្ថី វា បុរិសោ វា ពុទ្ធំ សរណំ គតោ ហោតិ, ធម្មំ សរណំ គតោ ហោតិ, សង្ឃំ សរណំ គតោ ហោតិ, បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតិ, អទិន្នាទានា បដិវិរតោ ហោតិ, កាមេសុមិច្ឆាចារា បដិវិរតោ ហោតិ, មុសាវាទា បដិវិរតោ ហោតិ, សុរាមេរយមជ្ជបមាទដ្ឋានា បដិវិរតោ ហោតិ, សីលវា ហោតិ កល្យាណធម្មោ, វិគតមលមច្ឆេរេន ចេតសា អគារំ អជ្ឈាវសតិ មុត្តចាគោ បយតបាណិ វោស្សគ្គរតោ យាចយោគោ ទានសំវិភាគរតោ.

‘‘តស្ស ទិសាសុ សមណព្រាហ្មណា វណ្ណំ ភាសន្តិ, ‘អមុកស្មិំ នាម គាមេ វា និគមេ វា ឥត្ថី វា បុរិសោ វា ពុទ្ធំ សរណំ គតោ ហោតិ, ធម្មំ សរណំ គតោ ហោតិ, សង្ឃំ សរណំ គតោ ហោតិ…បេ… ទានសំវិភាគរតោ’’’តិ.

‘‘ទេវតាបិស្ស វណ្ណំ ភាសន្តិ, ‘អមុកស្មិំ នាម គាមេ វា និគមេ វា ឥត្ថី វា បុរិសោ វា ពុទ្ធំ សរណំ គតោ ហោតិ, ធម្មំ សរណំ គតោ ហោតិ, សង្ឃំ សរណំ គតោ ហោតិ…បេ… ទានសំវិភាគរតោ’’’តិ. ‘‘ឥទំ ខោ តំ, អានន្ទ, គន្ធជាតំ, យស្ស អនុវាតម្បិ គន្ធោ គច្ឆតិ, បដិវាតម្បិ គន្ធោ គច្ឆតិ, អនុវាតបដិវាតម្បិ គន្ធោ គច្ឆតី’’តិ (អ. និ. ៣.៨០) វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

៥៤.

‘‘ន បុប្ផគន្ធោ បដិវាតមេតិ,

ន ចន្ទនំ តគរមល្លិកា វា;

សតញ្ច គន្ធោ បដិវាតមេតិ,

សព្ពា ទិសា សប្បុរិសោ បវាយតិ. (អ. និ. ៣.៨០);

៥៥.

‘‘ចន្ទនំ តគរំ វាបិ, ឧប្បលំ អថ វស្សិកី;

ឯតេសំ គន្ធជាតានំ, សីលគន្ធោ អនុត្តរោ’’តិ.

តត្ថ ន បុប្ផគន្ធោតិ តាវតិំសភវនេ បរិច្ឆត្តករុក្ខោ អាយាមតោ ច វិត្ថារតោ ច យោជនសតិកោ, តស្ស បុប្ផានំ អាភា បញ្ញាស យោជនានិ គច្ឆតិ, គន្ធោ យោជនសតំ, សោបិ អនុវាតមេវ គច្ឆតិ, បដិវាតំ បន អដ្ឋង្គុលមត្តម្បិ គន្តុំ ន សក្កោតិ, ឯវរូបោបិ ន បុប្ផគន្ធោ បដិវាតមេតិ. ចន្ទនន្តិ ចន្ទនគន្ធោ. តគរមល្លិកា វាតិ ឥមេសម្បិ គន្ធោ ឯវ អធិប្បេតោ. សារគន្ធានំ អគ្គស្ស ហិ លោហិតចន្ទនស្សាបិ តគរស្សបិ មល្លិកាយបិ អនុវាតមេវ វាយតិ, នោ បដិវាតំ. សតញ្ច គន្ធោតិ សប្បុរិសានំ បន ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសាវកានំ សីលគន្ធោ បដិវាតមេតិ. កិំ ការណា? សព្ពា ទិសា សប្បុរិសោ បវាយតិ យស្មា បន សប្បុរិសោ សីលគន្ធេន សព្ពាបិ ទិសា អជ្ឈោត្ថរិត្វាវ គច្ឆតិ, តស្មា ‘‘តស្ស គន្ធោ ន បដិវាតមេតី’’តិ ន វត្តព្ពោ. តេន វុត្តំ ‘‘បដិវាតមេតី’’តិ. វស្សិកីតិ ជាតិសុមនា. ឯតេសន្តិ ឥមេសំ ចន្ទនាទីនំ គន្ធជាតានំ គន្ធតោ សីលវន្តានំ សប្បុរិសានំ សីលគន្ធោវ អនុត្តរោ អសទិសោ អបដិភាគោតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បត្តា. ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា ជាតាតិ.

អានន្ទត្ថេរបញ្ហាវត្ថុ នវមំ.

១០. មហាកស្សបត្ថេរបិណ្ឌបាតទិន្នវត្ថុ

អប្បមត្តោ អយំ គន្ធោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ មហាកស្សបត្ថេរស្ស បិណ្ឌបាតទានំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ ទិវសេ ថេរោ សត្តាហច្ចយេន និរោធា វុដ្ឋាយ ‘‘រាជគហេ សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរិស្សាមី’’តិ និក្ខមិ. តស្មិំ បន សមយេ សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ បរិចារិកា កកុដបាទិនិយោ បញ្ចសតា អច្ឆរាយោ ‘‘ថេរស្ស បិណ្ឌបាតំ ទស្សាមា’’តិ ឧស្សាហជាតា បញ្ច បិណ្ឌបាតសតានិ សជ្ជេត្វា អាទាយ អន្តរាមគ្គេ ឋត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមំ បិណ្ឌបាតំ គណ្ហថ, សង្គហំ នោ ករោថា’’តិ វទិំសុ. ‘‘គច្ឆថ តុម្ហេ, អហំ ទុគ្គតានំ សង្គហំ ករិស្សាមី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, មា នោ នាសេថ, សង្គហំ នោ ករោថា’’តិ. ថេរោ ញត្វា បុន បដិក្ខិបិត្វា បុនបិ អបគន្តុំ អនិច្ឆមានា យាចន្តិយោ ‘‘អត្តនោ បមាណំ ន ជានាថ, អបគច្ឆថា’’តិ អច្ឆរំ បហរិ. តា ថេរស្ស អច្ឆរសទ្ទំ សុត្វា សន្ថម្ភិត្វា សម្មុខា ឋាតុំ អសក្កោន្តិយោ បលាយិត្វា ទេវលោកមេវ គន្ត្វា, សក្កេន ‘‘កហំ គតាត្ថា’’តិ បុដ្ឋា, ‘‘‘សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតស្ស ថេរស្ស បិណ្ឌបាតំ ទស្សាមា’តិ គតាម្ហា, ទេវា’’តិ. ‘‘ទិន្នោ បន វា’’តិ? ‘‘គណ្ហិតុំ ន ឥច្ឆតី’’តិ. ‘‘កិំ កថេសី’’តិ? ‘‘‘ទុគ្គតានំ សង្គហំ ករិស្សាមី’តិ អាហ, ទេវា’’តិ. ‘‘តុម្ហេ កេនាការេន គតា’’តិ. ‘‘ឥមិនាវ, ទេវា’’តិ. សក្កោ ‘‘តុម្ហាទិសិយោ ថេរស្ស បិណ្ឌបាតំ កិំ ទស្សន្តី’’តិ សយំ ទាតុកាមោ ហុត្វា, ជរាជិណ្ណោ មហល្លកោ ខណ្ឌទន្តោ បលិតកេសោ ឱតគ្គសរីរោ មហល្លកតន្ត វាយោ ហុត្វា សុជម្បិ ទេវធីតរំ តថារូបមេវ មហល្លិកំ កត្វា ឯកំ បេសការវីថិំ មាបេត្វា តន្តំ បសារេន្តោ អច្ឆិ.

ថេរោបិ ‘‘ទុគ្គតានំ សង្គហំ ករិស្សាមី’’តិ នគរាភិមុខោ គច្ឆន្តោ ពហិនគរេ ឯវ តំ វីថិំ ទិស្វា ឱលោកេន្តោ ទ្វេ ជនេ អទ្ទស. តស្មិំ ខណេ សក្កោ តន្តំ បសារេតិ, សុជា តសរំ វដ្ដេតិ. ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ មហល្លកកាលេបិ កម្មំ ករោន្តិយេវ ឥមស្មិំ នគរេ ឥមេហិ ទុគ្គតតរា នត្ថិ មញ្ញេ, ឥមេហិ ទិន្នំ ឧឡុង្កមត្តម្បិ សាកមត្តម្បិ គហេត្វា ឥមេសំ សង្គហំ ករិស្សាមី’’តិ. សោ តេសំ គេហាភិមុខោ អហោសិ. សក្កោ តំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា សុជំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, មយ្ហំ អយ្យោ ឥតោ អាគច្ឆតិ, ត្វំ អបស្សន្តី វិយ តុណ្ហី ហុត្វា និសីទ, ខណេន ថេរំ វញ្ចេត្វា បិណ្ឌបាតំ ទស្សាមា’’តិ. ថេរោ អាគន្ត្វា គេហទ្វារេ អដ្ឋាសិ. តេបិ អបស្សន្តា វិយ អត្តនោ កម្មមេវ ករោន្តា ថោកំ អាគមិំសុ.

អថ សក្កោ ‘‘គេហទ្វារេ ឯកោ ថេរោ វិយ ឋិតោ, ឧបធារេហិ តាវា’’តិ អាហ. ‘‘គន្ត្វា ឧបធារេថ, សាមី’’តិ. សោ គេហា និក្ខមិត្វា ថេរំ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា ឧភោហិ ហត្ថេហិ ជណ្ណុកានិ ឱលម្ពិត្វា និត្ថុនន្តោ ឧដ្ឋាយ ‘‘កតរោ ថេរោ នុ ខោ អយ្យោ’’តិ ថោកំ ឱសក្កិត្វា ‘‘អក្ខីនិ មេ ធូមាយន្តី’’តិ វត្វា នលាដេ ហត្ថំ ឋបេត្វា ឧទ្ធំ ឱលោកេត្វា ‘‘អហោ ទុក្ខំ, អយ្យោ នោ មហាកស្សបត្ថេរោ ចិរស្សំ មេ កុដិទ្វារំ អាគតោ, អត្ថិ នុ ខោ កិញ្ចិ គេហេ’’តិ អាហ. សុជា ថោកំ អាកុលំ វិយ ហុត្វា ‘‘អត្ថិ, សាមី’’តិ បដិវចនំ អទាសិ. សក្កោ, ‘‘ភន្តេ, លូខំ វា បណីតំ វាតិ អចិន្តេត្វា សង្គហំ នោ ករោថា’’តិ បត្តំ គណ្ហិ. ថេរោ ‘‘ឯតេហិ ទិន្នំ សាកំ វា ហោតុ កុណ្ឌកមុដ្ឋិ វា, សង្គហំ នេសំ ករិស្សាមី’’តិ បត្តំ អទាសិ. សោ អន្តោឃរំ បវិសិត្វា ឃដិឱទនំ នាម ឃដិយា ឧទ្ធរិត្វា បត្តំ បូរេត្វា ថេរស្ស ហត្ថេ ឋបេសិ. សោ អហោសិ បិណ្ឌបាតោ អនេកសូបព្យញ្ជនោ, សកលំ រាជគហនគរំ គន្ធេន អជ្ឈោត្ថរិ.

តទា ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ បុរិសោ អប្បេសក្ខោ, បិណ្ឌបាតោ មហេសក្ខោ, សក្កស្ស ភោជនសទិសោ, កោ នុ ខោ ឯសោ’’តិ. អថ នំ ‘‘សក្កោ’’តិ ញត្វា អាហ – ‘‘ភារិយំ តេ កម្មំ កតំ ទុគ្គតានំ សម្បត្តិំ វិលុម្បន្តេន, អជ្ជ មយ្ហំ ទានំ ទត្វា កោចិទេវ ទុគ្គតោ សេនាបតិដ្ឋានំ វា សេដ្ឋិដ្ឋានំ វា លភេយ្យា’’តិ. ‘‘មយា ទុគ្គតតរោ នត្ថិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ ការណា ត្វំ ទុគ្គតោ ទេវលោកេ រជ្ជសិរិំ អនុភវន្តោ’’តិ? ‘‘ភន្តេ, ឯវំ នាមេតំ, មយា បន អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ កល្យាណកម្មំ កតំ, ពុទ្ធុប្បាទេ វត្តមានេ កល្យាណកម្មំ កត្វា ចូឡរថទេវបុត្តោ មហារថទេវបុត្តោ អនេកវណ្ណទេវបុត្តោតិ ឥមេ តយោ សមានទេវបុត្តា មម អាសន្នដ្ឋានេ និព្ពត្តា, មយា តេជវន្តតរា. អហញ្ហិ តេសុ ទេវបុត្តេសុ ‘នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមា’តិ បរិចារិកាយោ គហេត្វា អន្តរវីថិំ ឱតិណ្ណេសុ បលាយិត្វា គេហំ បវិសាមិ. តេសញ្ហិ សរីរតោ តេជោ មម សរីរំ ឱត្ថរតិ, មម សរីរតោ តេជោ តេសំ សរីរំ ន ឱត្ថរតិ, ‘កោ មយា ទុគ្គតតរោ, ភន្តេ’តិ. ‘ឯវំ សន្តេបិ ឥតោ បដ្ឋាយ មយ្ហំ មា ឯវំ វញ្ចេត្វា ទានមទាសី’’’តិ. ‘‘វញ្ចេត្វា តុម្ហាកំ ទានេ ទិន្នេ មយ្ហំ កុសលំ អត្ថិ, ន អត្ថី’’តិ? ‘‘អត្ថាវុសោ’’តិ. ‘‘ឯវំ សន្តេ កុសលកម្មករណំ នាម មយ្ហំ ភារោ, ភន្តេ’’តិ. សោ ឯវំ វត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា សុជំ គហេត្វា ថេរំ បទក្ខិណំ កត្វា វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ‘‘អហោ ទានំ បរមទានំ កស្សបេ សុប្បតិដ្ឋិត’’ន្តិ ឧទានំ ឧទានេសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ឯកំ សមយំ ភគវា រាជគហេ វិហរតិ វេឡុវនេ កលន្ទកនិវាបេ. តេន ខោ បន សមយេន អាយស្មា មហាកស្សបោ បិប្បលិគុហាយំ វិហរតិ, សត្តាហំ ឯកបល្លង្កេន និសិន្នោ ហោតិ អញ្ញតរំ សមាធិំ សមាបជ្ជិត្វា. អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ តស្ស សត្តាហស្ស អច្ចយេន តម្ហា សមាធិម្ហា វុដ្ឋាសិ. អថ ខោ អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស តម្ហា សមាធិម្ហា វុដ្ឋិតស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘យំនូនាហំ រាជគហំ បិណ្ឌាយ បវិសេយ្យ’’ន្តិ.

‘‘តេន ខោ បន សមយេន បញ្ចមត្តានិ ទេវតាសតានិ ឧស្សុក្កំ អាបន្នានិ ហោន្តិ អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស បិណ្ឌបាតបដិលាភាយ. អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ តានិ បញ្ចមត្តានិ ទេវតាសតានិ បដិក្ខិបិត្វា បុព្ពណ្ហសមយំ និវាសេត្វា បត្តចីវរមាទាយ រាជគហំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ.

‘‘តេន ខោ បន សមយេន សក្កោ ទេវានមិន្ទោ អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស បិណ្ឌបាតំ ទាតុកាមោ ហោតិ. បេសការវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វា តន្តំ វិនាតិ, សុជា អសុរកញ្ញា តសរំ បូរេតិ. អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ រាជគហេ សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរមានោ យេន សក្កស្ស ទេវានមិន្ទស្ស និវេសនំ តេនុបសង្កមិ, អទ្ទសា ខោ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ អាយស្មន្តំ មហាកស្សបំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ, ទិស្វា ឃរា និក្ខមិត្វា បច្ចុគ្គន្ត្វា ហត្ថតោ បត្តំ គហេត្វា ឃរំ បវិសិត្វា ឃដិយា ឱទនំ ឧទ្ធរិត្វា បត្តំ បូរេត្វា អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស អទាសិ. សោ អហោសិ បិណ្ឌបាតោ អនេកសូបោ អនេកព្យញ្ជនោ អនេករសព្យញ្ជនោ. អថ ខោ អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស ឯតទហោសិ – ‘កោ នុ ខោ អយំ សត្តោ, យស្សាយំ ឯវរូបោ ឥទ្ធានុភាវោ’តិ. អថ ខោ អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស ឯតទហោសិ – ‘សក្កោ ខោ អយំ ទេវានមិន្ទោ’តិ វិទិត្វា សក្កំ ទេវានមិន្ទំ ឯតទវោច – ‘កតំ ខោ តេ ឥទំ, កោសិយ, មា បុនបិ ឯវរូបមកាសី’’’តិ. ‘‘អម្ហាកម្បិ, ភន្តេ កស្សប, បុញ្ញេន អត្ថោ, អម្ហាកម្បិ បុញ្ញេន ករណីយ’’ន្តិ.

‘‘អថ ខោ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ អាយស្មន្តំ មហាកស្សបំ អភិវាទេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា អាកាសេ អន្តលិក្ខេ តិក្ខត្តុំ ឧទានំ ឧទានេសិ – ‘អហោ ទានំ បរមទានំ កស្សបេ សុប្បតិដ្ឋិតំ, អហោ ទានំ បរមទានំ កស្សបេ សុប្បតិដ្ឋិតំ, អហោ ទានំ បរមទានំ កស្សបេ សុប្បតិដ្ឋិត’’’ន្តិ (ឧទា. ២៧).

អថ ខោ ភគវា វិហារេ ឋិតោ ឯវ តស្ស តំ សទ្ទំ សុត្វា ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា – ‘‘បស្សថ, ភិក្ខវេ, សក្កំ ទេវានមិន្ទំ ឧទានំ ឧទានេត្វា អាកាសេន គច្ឆន្ត’’ន្តិ អាហ. ‘‘កិំ បន តេន កតំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘វញ្ចេត្វា តេន មយ្ហំ បុត្តស្ស កស្សបស្ស បិណ្ឌបាតោ ទិន្នោ, តំ ទត្វា តុដ្ឋមានសោ ឧទានំ ឧទានេន្តោ គច្ឆតី’’តិ. ‘‘ថេរស្ស បិណ្ឌបាតំ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ កថំ, ភន្តេ, តេន ញាតន្តិ. ‘‘ភិក្ខវេ, មម បុត្តេន សទិសំ នាម បិណ្ឌបាតិកំ ទេវាបិ មនុស្សាបិ បិហយន្តីតិ វត្វា សយម្បិ ឧទានំ ឧទានេ’’សិ. សុត្តេ បន ឯត្ថកមេវ អាគតំ –

‘‘អស្សោសិ ខោ ភគវា ទិព្ពាយ សោតធាតុយា វិសុទ្ធាយ អតិក្កន្តមានុសិកាយ សក្កស្ស ទេវានមិន្ទស្ស វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា អាកាសេ អន្តលិក្ខេ តិក្ខត្តុំ ឧទានំ ឧទានេន្តស្ស ‘‘អហោ ទានំ បរមទានំ កស្សបេ សុប្បតិដ្ឋិតំ, អហោ ទានំ បរមទានំ កស្សបេ សុប្បតិដ្ឋិតំ, អហោ ទានំ បរមទានំ កស្សបេ សុប្បតិដ្ឋិត’’ន្តិ (ឧទា. ២៧).

អថ ខោ ភគវា ឯតមត្ថំ វិទិត្វា តាយំ វេលាយំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘បិណ្ឌបាតិកស្ស ភិក្ខុនោ,

អត្តភរស្ស អនញ្ញបោសិនោ;

ទេវា បិហយន្តិ តាទិនោ,

ឧបសន្តស្ស សទា សតីមតោ’’តិ. (ឧទា. ២៧);

ឥមញ្ច បន ឧទានំ ឧទានេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, សក្កោ ទេវានមិន្ទោ មម បុត្តស្ស សីលគន្ធេន អាគន្ត្វា បិណ្ឌបាតំ អទាសី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៥៦.

‘‘អប្បមត្តោ អយំ គន្ធោ, យ្វាយំ តគរចន្ទនំ;

យោ ច សីលវតំ គន្ធោ, វាតិ ទេវេសុ ឧត្តមោ’’តិ.

តត្ថ អប្បមត្តោតិ បរិត្តប្បមាណោ. យោ ច សីលវតន្តិ យោ បន សីលវន្តានំ សីលគន្ធោ, សោ តគរំ វិយ លោហិតចន្ទនំ វិយ ច បរិត្តកោ ន ហោតិ, អតិវិយ ឧឡារោ វិប្ផារិតោ. តេនេវ ការណេន វាតិ ទេវេសុ ឧត្តមោតិ បវរោ សេដ្ឋោ ហុត្វា ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សព្ពត្ថមេវ វាយតិ, ឱត្ថរន្តោ គច្ឆតីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បត្តា. ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា ជាតាតិ.

មហាកស្សបត្ថេរបិណ្ឌបាតទិន្នវត្ថុ ទសមំ.

១១. គោធិកត្ថេរបរិនិព្ពានវត្ថុ

តេសំ សម្បន្នសីលានន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វេឡុវនេ វិហរន្តោ គោធិកត្ថេរស្ស បរិនិព្ពានំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ ហិ អាយស្មា ឥសិគិលិបស្សេ កាឡសិលាយំ វិហរន្តោ អប្បមត្តោ អាតាបី បហិតត្តោ សាមាយិកំ ចេតោវិមុត្តិំ ផុសិត្វា ឯកស្ស អនុស្សាយិកស្ស រោគស្ស វសេន តតោ បរិហាយិ. សោ ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ ឆក្ខត្តុំ ឈានំ និព្ពត្តេត្វា បរិហីនោ, សត្តមេ វារេ ឧប្បាទេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ឆក្ខត្តុំ ឈានា បរិហីនោ, បរិហីនជ្ឈានស្ស ខោ បន អនិយតា គតិ, ឥទានេវ សត្ថំ អាហរិស្សាមី’’តិ កេសោរោបនសត្ថកំ គហេត្វា គលនាឡិំ ឆិន្ទិតុំ បញ្ចកេ និបជ្ជិ. មារោ តស្ស ចិត្តំ ញត្វា ‘‘អយំ ភិក្ខុ សត្ថំ អាហរិតុកាមោ, សត្ថំ អាហរន្តា ខោ បន ជីវិតេ និរបេក្ខា ហោន្តិ, តេ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តម្បិ បាបុណន្តិ, សចាហំ ឯតំ វារេស្សាមិ, ន មេ វចនំ ករិស្សតិ, សត្ថារំ វារាបេស្សាមី’’តិ អញ្ញាតកវេសេន សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវមាហ –

‘‘មហាវីរ មហាបញ្ញ, ឥទ្ធិយា យសសា ជលំ;

សព្ពវេរភយាតីត, បាទេ វន្ទាមិ ចក្ខុម.

‘‘សាវកោ តេ មហាវីរ, មរណំ មរណាភិភូ;

អាកង្ខតិ ចេតយតិ, តំ និសេធ ជុតិន្ធរ.

‘‘កថញ្ហិ ភគវា តុយ្ហំ, សាវកោ សាសនេ រតោ;

អប្បត្តមានសោ សេក្ខោ, កាលំ កយិរា ជនេ សុតា’’តិ. (សំ. និ. ១.១៥៩);

តស្មិំ ខណេ ថេរេន សត្ថំ អាហរិតំ ហោតិ. សត្ថា ‘‘មារោ អយ’’ន្តិ វិទិត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឯវញ្ហិ ធីរា កុព្ពន្តិ, នាវកង្ខន្តិ ជីវិតំ;

សមូលំ តណ្ហមព្ពុយ្ហ, គោធិកោ បរិនិព្ពុតោ’’តិ. (សំ. និ. ១.១៥៩);

អថ ខោ ភគវា សម្ពហុលេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ថេរស្ស សត្ថំ អាហរិត្វា និបន្នដ្ឋានំ អគមាសិ. តស្មិំ ខណេ មារោ បាបិមា ‘‘កត្ថ នុ ខោ ឥមស្ស បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ បតិដ្ឋិត’’ន្តិ ធូមរាសិ វិយ តិមិរបុញ្ជោ វិយ ច ហុត្វា សព្ពទិសាសុ ថេរស្ស វិញ្ញាណំ សមន្វេសតិ. ភគវា តំ ធូមតិមិរភាវំ ភិក្ខូនំ ទស្សេត្វា ‘‘ឯសោ ខោ, ភិក្ខវេ, មារោ បាបិមា គោធិកស្ស កុលបុត្តស្ស វិញ្ញាណំ សមន្វេសតិ ‘កត្ថ គោធិកស្ស កុលបុត្តស្ស វិញ្ញាណំ បតិដ្ឋិត’ន្តិ. អបតិដ្ឋិតេន ច, ភិក្ខវេ, វិញ្ញាណេន គោធិកោ កុលបុត្តោ បរិនិព្ពុតោ’’តិ អាហ. មារោបិ តស្ស វិញ្ញាណដ្ឋានំ ទដ្ឋុំ អសក្កោន្តោ កុមារកវណ្ណោ ហុត្វា ពេលុវបណ្ឌុវីណំ អាទាយ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ –

‘‘ឧទ្ធំ អធោ ច តិរិយំ, ទិសា អនុទិសា ស្វហំ;

អន្វេសំ នាធិគច្ឆាមិ, គោធិកោ សោ កុហិំ គតោ’’តិ. (សំ. និ. ១.១៥៩);

អថ នំ សត្ថា អាហ –

‘‘យោ ធីរោ ធិតិសម្បន្នោ, ឈាយី ឈានរតោ សទា;

អហោរត្តំ អនុយុញ្ជំ, ជីវិតំ អនិកាមយំ.

‘‘ជេត្វាន មច្ចុនោ សេនំ, អនាគន្ត្វា បុនព្ភវំ;

សមូលំ តណ្ហមព្ពុយ្ហ, គោធិកោ បរិនិព្ពុតោ’’តិ. (សំ. និ. ១.១៥៩);

ឯវំ វុត្តេ មារោ បាបិមា ភគវន្តំ គាថាយ អជ្ឈភាសិ –

‘‘តស្ស សោកបរេតស្ស, វីណា កច្ឆា អភស្សថ;

តតោ សោ ទុម្មនោ យក្ខោ, តត្ថេវន្តរធាយថា’’តិ. (សំ. និ. ១.១៥៩);

សត្ថាបិ ‘‘កិំ តេ, បាបិម, គោធិកស្ស កុលបុត្តស្ស និព្ពត្តដ្ឋានេន? តស្ស ហិ និព្ពត្តដ្ឋានំ តុម្ហាទិសានំ សតម្បិ សហស្សម្បិ ទដ្ឋុំ ន សក្កោតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៥៧.

‘‘តេសំ សម្បន្នសីលានំ, អប្បមាទវិហារិនំ;

សម្មទញ្ញា វិមុត្តានំ, មារោ មគ្គំ ន វិន្ទតី’’តិ.

តត្ថ តេសន្តិ យថា អប្បតិដ្ឋិតេន វិញ្ញាណេន គោធិកោ កុលបុត្តោ បរិនិព្ពុតោ, យេ ច ឯវំ បរិនិព្ពាយន្តិ, តេសំ សម្បន្នសីលានន្តិ បរិបុណ្ណសីលានំ. អប្បមាទវិហារិនន្តិ សតិអវិប្បវាសសង្ខាតេន អប្បមាទេន វិហរន្តានំ. សម្មទញ្ញា វិមុត្តានន្តិ ហេតុនា ញាយេន ការណេន ជានិត្វា ‘‘តទង្គវិមុត្តិយា, វិក្ខម្ភនវិមុត្តិយា, សមុច្ឆេទវិមុត្តិយា, បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តិយា, និស្សរណវិមុត្តិយា’’តិ ឥមាហិ បញ្ចហិ វិមុត្តីហិ វិមុត្តានំ. មារោ មគ្គំ ន វិន្ទតីតិ ឯវរូបានំ មហាខីណាសវានំ សព្ពថាមេន មគ្គន្តោបិ មារោ គតមគ្គំ ន វិន្ទតិ ន លភតិ ន បស្សតីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បត្តា. ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា ជាតាតិ.

គោធិកត្ថេរបរិនិព្ពានវត្ថុ ឯកាទសមំ.

១២. គរហទិន្នវត្ថុ

យថា សង្ការដ្ឋានស្មិន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ គរហទិន្នំ នាម និគណ្ឋសាវកំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយញ្ហិ សិរិគុត្តោ ច គរហទិន្នោ ចាតិ ទ្វេ សហាយកា អហេសុំ. តេសុ សិរិគុត្តោ ឧបាសកោ ពុទ្ធសាវកោ, គរហទិន្នោ និគណ្ឋសាវកោ. តំ និគណ្ឋា អភិក្ខណំ ឯវំ វទន្តិ – ‘‘តវ សហាយកំ សិរិគុត្តំ ‘កិំ ត្វំ សមណំ គោតមំ ឧបសង្កមសិ, តស្ស សន្តិកេ កិំ លភិស្សសី’តិ វត្វា យថា អម្ហេ ឧបសង្កមិត្វា អម្ហាកញ្ច ទេយ្យធម្មំ ទស្សតិ, កិំ ឯវំ ឱវទិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ. គរហទិន្នោ តេសំ វចនំ សុត្វា អភិក្ខណំ គន្ត្វា ឋិតនិសិន្នដ្ឋានាទីសុ សិរិគុត្តំ ឯវំ ឱវទតិ – ‘‘សម្ម, កិំ តេ សមណេន គោតមេន, តំ ឧបសង្កមិត្វា កិំ លភិស្សសិ, កិំ តេ មម, អយ្យេ, ឧបសង្កមិត្វា តេសំ ទានំ ទាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ? សិរិគុត្តោ តស្ស កថំ សុត្វាបិ ពហូ ទិវសេ តុណ្ហី ហុត្វា និព្ពិជ្ជិត្វា ឯកទិវសំ, ‘‘សម្ម, ត្វំ អភិក្ខណំ អាគន្ត្វា មំ ឋិតដ្ឋានាទីសុ ឯវំ វទេសិ, ‘សមណំ គោតមំ ឧបសង្កមិត្វា កិំ លភិស្សសិ, មម, អយ្យេ, ឧបសង្កមិត្វា តេសំ ទានំ ទេហី’តិ, កថេហិ តាវ មេ, តវ, អយ្យា, កិំ ជានន្តី’’តិ? ‘‘‘អហោ, សាមិ, មា ឯវំ វទ, មម អយ្យានំ អញ្ញាតំ នាម នត្ថិ, សព្ពំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ សព្ពំ កាយវចីមនោកម្មំ ឥទំ ភវិស្សតិ, ឥទំ ន ភវិស្សតី’តិ សព្ពំ ភព្ពាភព្ពំ ជានន្តី’’តិ? ‘‘ឯវំ វទេសី’’តិ. ‘‘អាម, វទេមី’’តិ. ‘‘យទិ ឯវំ, អតិភារិយំ តេ កតំ, ឯត្តកំ កាលំ មយ្ហំ ឯតមត្ថំ អនាចិក្ខន្តេន, អជ្ជ មយា អយ្យានំ ញាណានុភាវោ ញាតោ, គច្ឆ, សម្ម, អយ្យេ, មម វចនេន និមន្តេហី’’តិ. សោ និគណ្ឋានំ សន្តិកំ គន្ត្វា តេ វន្ទិត្វា ‘‘មយ្ហំ សហាយកោ សិរិគុត្តោ ស្វាតនាយ តុម្ហេ និមន្តេតី’’តិ អាហ. ‘‘សិរិគុត្តេន សាមំ ត្វំ វុត្តោ’’តិ? ‘‘អាម, អយ្យា’’តិ. តេ ហដ្ឋតុដ្ឋា ហុត្វា ‘‘និប្ផន្នំ នោ កិច្ចំ, សិរិគុត្តស្ស អម្ហេសុ បសន្នកាលតោ បដ្ឋាយ កា នាម សម្បត្តិ អម្ហាកំ ន ភវិស្សតី’’តិ វទិំសុ.

សិរិគុត្តស្សាបិ មហន្តំ និវេសនំ. សោ តស្មិំ ទ្វិន្នំ គេហានំ អន្តរេ ឧភតោ ទីឃំ អាវាដំ ខណាបេត្វា គូថកលលស្ស បូរាបេសិ. ពហិអាវាដេ ទ្វីសុ បរិយន្តេសុ ខាណុកេ កោដ្ដាបេត្វា តេសុ រជ្ជុយោ ពន្ធាបេត្វា អាសនានំ បុរិមបាទេ អាវាដស្ស បុរិមបស្សេ ឋបាបេត្វា បច្ឆិមបាទេ រជ្ជុកេសុ ឋបាបេសិ. ‘‘ឯវំ និសិន្នកាលេ ឯវំ អវំសិរា បតិស្សន្តី’’តិ មញ្ញមានោ យថា អាវាដោ ន បញ្ញាយតិ, ឯវំ អាសនានំ ឧបរិ បច្ចត្ថរណានិ ទាបេសិ. មហន្តា មហន្តា ចាដិយោ ឋបាបេត្វា កទលិបណ្ណេហិ ច សេតបិលោតិកាហិ ច មុខានិ ពន្ធាបេត្វា តា តុច្ឆា ឯវ គេហស្ស បច្ឆិមភាគេ ពហិ យាគុភត្តសិត្ថសប្បិតេលមធុផាណិតបូវចុណ្ណមក្ខិតា កត្វា ឋបាបេសិ. គរហទិន្នោ បាតោវ តស្ស ឃរំ វេគេន គន្ត្វា, ‘‘អយ្យានំ សក្ការោ សជ្ជិតោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, សម្ម, សជ្ជិតោ’’តិ. ‘‘កហំ បន ឯសោ’’តិ. ‘‘ឯតាសុ ឯត្តិកាសុ ចាដីសុ យាគុ, ឯត្តិកាសុ ភត្តំ, ឯត្តិកាសុ សប្បិផាណិតបូវាទីនិ បូរិតានិ, អាសនានិ បញ្ញត្តានី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា គតោ តស្ស គតកាលេ បញ្ចសតា និគណ្ឋា អាគមិំសុ. សិរិគុត្តោ គេហា និក្ខមិត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន និគណ្ឋេ វន្ទិត្វា តេសំ បុរតោ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ឋិតោ ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘តុម្ហេ កិរ អតីតាទិភេទំ សព្ពំ ជានាថ, ឯវំ តុម្ហាកំ ឧបដ្ឋាកេន មយ្ហំ កថិតំ. សចេ សព្ពំ តុម្ហេ ជានាថ, មយ្ហំ គេហំ មា បវិសិត្ថ. មម គេហំ បវិដ្ឋានញ្ហិ វោ នេវ យាគុ អត្ថិ, ន ភត្តាទីនិ. សចេ អជានិត្វា បវិសិស្សថ, គូថអាវាដេ វោ បាតេត្វា បោថេស្សាមី’’តិ ឯវំ ចិន្តេត្វា បុរិសានំ សញ្ញំ អទាសិ. ឯវំ តេសំ និសីទនភាវំ ញត្វា បច្ឆិមបស្សេ ឋត្វា អាសនានំ ឧបរិ បច្ចត្ថរណានិ អបនេយ្យាថ, មា តានិ អសុចិនា មក្ខយិំសូតិ.

អថ និគណ្ឋេ ‘‘ឥតោ ឯថ, ភន្តេ’’តិ អាហ. និគណ្ឋា បវិសិត្វា បញ្ញត្តាសនេសុ និសីទិតុំ អារភិំសុ. អថ នេ មនុស្សា វទិំសុ – ‘‘អាគមេថ, ភន្តេ, មា តាវ និសីទថា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘អម្ហាកំ គេហំ បវិដ្ឋានំ អយ្យានំ វត្តំ ញត្វា និសីទិតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘កិំ កាតុំ វដ្ដតិ, អាវុសោ’’តិ? ‘‘អត្តនោ អត្តនោ បត្តាសនមូលេសុ ឋត្វា សព្ពេបិ ឯកប្បហារេនេវ និសីទិតុំ វដ្ដតី’’តិ. ឥទំ កិរស្ស អធិប្បាយោ – ‘‘ឯកស្មិំ អាវាដេ បតិតេ ‘មា, អាវុសោ, អវសេសា អាសនេ និសីទន្តូ’តិ វត្តុំ មា លភតូ’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា ‘‘ឥមេហិ កថិតកថំ អម្ហេហិ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តយិំសុ. អថ សព្ពេ អត្តនោ អត្តនោ បត្តាសនមូលេ បដិបាដិយា អដ្ឋំសុ. អថ នេ, ‘‘ភន្តេ, ខិប្បំ ឯកប្បហារេនេវ និសីទថា’’តិ វត្វា តេសំ និសិន្នភាវំ ញត្វា អាសនានំ ឧបរិ បច្ចត្ថរណានិ នីហរិំសុ. និគណ្ឋា ឯកប្បហារេនេវ និសិន្នា, រជ្ជូនំ ឧបរិ ឋបិតា អាសនបាទា ភដ្ឋា, និគណ្ឋា អវំសិរា អាវាដេ បតិំសុ. សិរិគុត្តោ តេសុ បតិតេសុ ទ្វារំ បិទហិត្វា តេ ឧត្តិណ្ណុត្តិណ្ណេ ‘‘អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ កស្មា ន ជានាថា’’តិ ទណ្ឌេហិ បាថេត្វា ‘‘ឯត្តកំ ឯតេសំ វដ្ដិស្សតី’’តិ ទ្វារំ វិវរាបេសិ. តេ និក្ខមិត្វា បលាយិតុំ អារភិំសុ. គមនមគ្គេ បន តេសំ សុធាបរិកម្មកតំ ភូមិំ បិច្ឆិលំ ការាបេសិ. តេ តត្ថ អសណ្ឋហិត្វា បតិតេ បតិតេ បុន បោថាបេត្វា ‘‘អលំ ឯត្តកំ តុម្ហាក’’ន្តិ ឧយ្យោជេសិ. តេ ‘‘នាសិតម្ហា តយា, នាសិតម្ហា តយា’’តិ កន្ទន្តា ឧបដ្ឋាកស្ស គេហទ្វារំ អគមំសុ.

គរហទិន្នោ តំ វិប្បការំ ទិស្វា កុទ្ធោ ‘‘នាសិតម្ហិ សិរិគុត្តេន, ហត្ថំ បសារេត្វា វន្ទន្តានំ សទេវកេ លោកេ យថារុចិយា ទាតុំ សមត្ថេ នាម បុញ្ញក្ខេត្តភូតេ មម, អយ្យេ, បោថាបេត្វា ព្យសនំ បាបេសី’’តិ រាជកុលំ គន្ត្វា តស្ស កហាបណសហស្សំ ទណ្ឌំ ការេសិ. អថស្ស រាជា សាសនំ បេសេសិ. សោ គន្ត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា, ‘‘ទេវ, ឧបបរិក្ខិត្វា ទណ្ឌំ គណ្ហថ, មា អនុបបរិក្ខិត្វា’’តិ អាហ. ‘‘ឧបបរិក្ខិត្វា គណ្ហិស្សាមី’’តិ. ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ. ‘‘តេន ហិ គណ្ហាហី’’តិ. ទេវ, មយ្ហំ សហាយកោ និគណ្ឋសាវកោ មំ ឧបសង្កមិត្វា ឋិតនិសិន្នដ្ឋានាទីសុ អភិណ្ហំ ឯវំ វទេសិ – ‘‘សម្ម, កិំ តេ សមណេន គោតមេន, តំ ឧបសង្កមិត្វា កិំ លភិស្សសី’’តិ ឥទំ អាទិំ កត្វា សិរិគុត្តោ សព្ពំ តំ បវត្តិំ អារោចេត្វា ‘‘ទេវ, សចេ ឥមស្មិំ ការណេ ទណ្ឌំ គហេតុំ យុត្តំ, គណ្ហថា’’តិ. រាជា គរហទិន្នំ ឱលោកេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ តេ ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ អាហ. ‘‘សច្ចំ, ទេវា’’តិ. ត្វំ ឯត្តកម្បិ អជានន្តេ សត្ថារោតិ គហេត្វា វិចរន្តោ ‘‘សព្ពំ ជានន្តី’’តិ កិំ ការណា តថាគតសាវកស្ស កថេសិ. ‘‘តយា អារោបិតទណ្ឌោ តុយ្ហមេវ ហោតូ’’តិ ឯវំ ស្វេវ ទណ្ឌំ បាបិតោ, តស្សេវ កុលូបកា បោថេត្វា នីហដា.

សោ តំ កុជ្ឈិត្វា តតោ បដ្ឋាយ អឌ្ឍមាសមត្តម្បិ សិរិគុត្តេន សទ្ធិំ អកថេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ឯវំ វិចរិតុំ មយ្ហំ អយុត្តំ, ឯតស្ស កុលូបកានម្បិ មយា ព្យសនំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ សិរិគុត្តំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘សហាយ សិរិគុត្តា’’តិ. ‘‘កិំ, សម្មា’’តិ? ‘‘ញាតិសុហជ្ជានំ នាម កលហោបិ ហោតិ វិវាទោបិ, កិំ ត្វំ កិញ្ចិ ន កថេសិ, កស្មា ឯវំ ករោសី’’តិ? ‘‘សម្ម, តវ មយា សទ្ធិំ អកថនតោ ន កថេមី’’តិ. ‘‘យំ, សម្ម, កតំ, កតមេវ តំ ន មយំ មេត្តិំ ភិន្ទិស្សាមា’’តិ. តតោ បដ្ឋាយ ឧភោបិ ឯកដ្ឋានេ តិដ្ឋន្តិ និសីទន្តិ. អថេកទិវសំ សិរិគុត្តោ គរហទិន្នំ អាហ – ‘‘កិំ តេ និគណ្ឋេហិ, តេ ឧបសង្កមិត្វា កិំ លភិស្សសិ, មម សត្ថារំ ឧបសង្កមិតុំ វា អយ្យានំ ទានំ ទាតុំ វា កិំ តេ ន វដ្ដតី’’តិ? សោបិ ឯតមេវ បច្ចាសីសតិ, តេនស្ស កណ្ឌុវនដ្ឋានេ នខេន វិលេខិតំ វិយ អហោសិ. សោ, ‘‘សិរិគុត្ត, តវ សត្ថា កិំ ជានាតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អម្ភោ, មា ឯវំ វទ, សត្ថុ មេ អជានិតព្ពំ នាម នត្ថិ, អតីតាទិភេទំ សព្ពំ ជានាតិ, សោឡសហាការេហិ សត្តានំ ចិត្តំ បរិច្ឆិន្ទតី’’តិ. ‘‘អហំ ឯវំ ន ជានាមិ, កស្មា មយ្ហំ ឯត្តកំ កាលំ ន កថេសិ, តេន ហិ ត្វំ គច្ឆ, តវ សត្ថារំ ស្វាតនាយ និមន្តេហិ, ភោជេស្សាមិ, បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ មម ភិក្ខំ គណ្ហិតុំ វទេហី’’តិ.

សិរិគុត្តោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯវមាហ – ‘‘ភន្តេ, មម សហាយកោ គរហទិន្នោ តុម្ហេ និមន្តាបេតិ, បញ្ចហិ កិរ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ ស្វេ តស្ស ភិក្ខំ គណ្ហថ, បុរិមទិវសេ ខោ បន តស្ស កុលូបកានំ មយា ឥទំ នាម កតំ, មយា កតស្ស បដិករណម្បិ ន ជានាមិ, តុម្ហាកំ សុទ្ធចិត្តេន ភិក្ខំ ទាតុកាមតម្បិ ន ជានាមិ, អាវជ្ជេត្វា យុត្តំ ចេ, អធិវាសេថ. នោ ចេ, មា អធិវាសយិត្ថា’’តិ. សត្ថា ‘‘កិំ នុ ខោ សោ អម្ហាកំ កាតុ កាមោ’’តិ អាវជ្ជេត្វា អទ្ទស ‘‘ទ្វិន្នំ គេហានំ អន្តរេ មហន្តំ អាវាដំ ខណាបេត្វា អសីតិសកដមត្តានិ ខទិរទារូនិ អាហរាបេត្វា បូរាបេត្វា អគ្គិំ ទត្វា អម្ហេ អង្គារអាវាដេ បាតេត្វា និគ្គណ្ហិតុកាមោ’’តិ. បុន អាវជ្ជេសិ – ‘‘កិំ នុ ខោ តត្ថ គតបច្ចយា អត្ថោ អត្ថិ, នត្ថី’’តិ. តតោ ឥទំ អទ្ទស – ‘‘អហំ អង្គារអាវាដេ បាទំ បសារេស្សាមិ, តំ បដិច្ឆាទេត្វា ឋបិតកិលញ្ជំ អន្តរធាយិស្សតិ, អង្គារកាសុំ ភិន្ទិត្វា ចក្កមត្តំ មហាបទុមំ ឧដ្ឋហិស្សតិ, អថាហំ បទុមកណ្ណិកា អក្កមន្តោ អាសនេ និសីទិស្សាមិ, បញ្ចសតា ភិក្ខូបិ តថេវ គន្ត្វា និសីទិស្សន្តិ, មហាជនោ សន្និបតិស្សតិ, អហំ តស្មិំ សមាគមេ ទ្វីហិ គាថាហិ អនុមោទនំ ករិស្សាមិ, អនុមោទនបរិយោសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ ភវិស្សតិ, សិរិគុត្តោ ច គរហទិន្នោ ច សោតាបន្នា ភវិស្សន្តិ, អត្តនោ ច ធនរាសិំ សាសនេ វិកិរិស្សន្តិ, ឥមំ កុលបុត្តំ និស្សាយ មយា គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ ភិក្ខំ អធិវាសេសិ.

សិរិគុត្តោ គន្ត្វា សត្ថុ អធិវាសនំ គរហទិន្នស្ស អារោចេត្វា ‘‘លោកជេដ្ឋស្ស សក្ការំ ករោហី’’តិ អាហ. គរហទិន្នោ ‘‘ឥទានិស្ស កត្តព្ពយុត្តកំ ជានិស្សាមី’’តិ ទ្វិន្នំ គេហានំ អន្តរេ មហន្តំ អាវាដំ ខណាបេត្វា អសីតិសកដមត្តានិ ខទិរទារូនិ អាហរាបេត្វា បូរាបេត្វា អគ្គិំ ទត្វា ខទិរង្គាររាសីនំ យោជាបេត្វា សព្ពរត្តិំ ធមាបេត្វា ខទិរង្គាររាសិំ ការាបេត្វា អាវាដមត្ថកេ រុក្ខបទរានិ ឋបាបេត្វា កិលញ្ជេន បដិច្ឆាទេត្វា គោមយេន លិម្បាបេត្វា ឯកេន បស្សេន ទុព្ពលទណ្ឌកេ អត្ថរិត្វា គមនមគ្គំ ការេសិ, ‘‘ឯវំ អក្កន្តអក្កន្តកាលេ ទណ្ឌកេសុ ភគ្គេសុ បរិវដ្ដេត្វា អង្គារកាសុយំ បតិស្សន្តី’’តិ មញ្ញមានោ គេហបច្ឆាភាគេ សិរិគុត្តេន ឋបិតនិយាមេនេវ ចាដិយោ ឋបាបេសិ, អាសនានិបិ តថេវ បញ្ញាបេសិ. សិរិគុត្តោ បាតោវ តស្ស គេហំ គន្ត្វា ‘‘កតោ តេ, សម្ម, សក្ការោ’’តិ អាហ. ‘‘អាម, សម្មា’’តិ. ‘‘កហំ បន សោ’’តិ? ‘‘ឯហិ, បស្សាមា’’តិ សព្ពំ សិរិគុត្តេន ទស្សិតនយេនេវ ទស្សេសិ. សិរិគុត្តោ ‘‘សាធុ, សម្មា’’តិ អាហ. មហាជនោ សន្និបតិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិកេន ហិ និមន្តិតេ មហន្តោ សន្និបាតោ អហោសិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិកាបិ ‘‘សមណស្ស គោតមស្ស វិប្បការំ បស្សិស្សាមា’’តិ សន្និបតន្តិ, សម្មាទិដ្ឋិកាបិ ‘‘អជ្ជ សត្ថា មហាធម្មទេសនំ ទេសេស្សតិ, ពុទ្ធវិសយំ ពុទ្ធលីលំ ឧបធារេស្សាមា’’តិ សន្និបតន្តិ.

បុនទិវសេ សត្ថា បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ គរហទិន្នស្ស គេហទ្វារំ អគមាសិ. សោ គេហា និក្ខមិត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា បុរតោ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ឋិតោ ចិន្តេសិ – ‘‘ភន្តេ, ‘តុម្ហេ កិរ អតីតាទិភេទំ សព្ពំ ជានាថ, សត្តានំ សោឡសហាការេហិ ចិត្តំ បរិច្ឆិន្ទថា’តិ ឯវំ តុម្ហាកំ ឧបដ្ឋាកេន មយ្ហំ កថិតំ. សចេ ជានាថ, មយ្ហំ គេហំ មា បវិសិត្ថ. បវិដ្ឋានញ្ហិ វោ នេវ យាគុ អត្ថិ, ន ភត្តាទីនិ, សព្ពេ ខោ បន តុម្ហេ អង្គារកាសុយំ បាតេត្វា និគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ. ឯវំ ចិន្តេត្វា សត្ថុ បត្តំ គហេត្វា ‘‘ឥតោ ឯថ ភគវា’’តិ វត្វា, ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ គេហំ អាគតានំ វត្តំ ញត្វា អាគន្តុំ វដ្ដតី’’តិ អាហ. ‘‘កិំ កាតុំ វដ្ដតិ, អាវុសោ’’តិ? ‘‘ឯកេកស្ស បវិសិត្វា បុរតោ គន្ត្វា និសិន្នកាលេ បច្ឆា អញ្ញេន អាគន្តុំ វដ្ដតី’’តិ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘បុរតោ គច្ឆន្តំ អង្គារកាសុយំ បតិតំ ទិស្វា អវសេសា ន អាគច្ឆិស្សន្តិ, ឯកេកមេវ បាតេត្វា និគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ. សត្ថា ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា ឯកកោវ បាយាសិ. គរហទិន្នោ អង្គារកាសុំ បត្វា អបសក្កិត្វា ឋិតោ ‘‘បុរតោ យាថ, ភន្តេ’’តិ អាហ. អថ សត្ថា អង្គារកាសុមត្ថកេ បាទំ បសារេសិ, កិលញ្ជំ អន្តរធាយិ, អង្គារកាសុំ ភិន្ទិត្វា ចក្កមត្តានិ បទុមានិ ឧដ្ឋហិំសុ. សត្ថា បទុមកណ្ណិកា អក្កមន្តោ គន្ត្វា បញ្ញត្តេ ពុទ្ធាសនេ និសីទិ, ភិក្ខូបិ តថេវ គន្ត្វា និសីទិំសុ. គរហទិន្នស្ស កាយតោ ឌាហោ ឧដ្ឋហិ.

សោ វេគេន គន្ត្វា សិរិគុត្តំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘សាមិ, មេ តាណំ ហោហី’’តិ អាហ. ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ? ‘‘បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ គេហេ យាគុ វា ភត្តាទីនិ វា នត្ថិ, កិំ នុ ខោ ករោមី’’តិ? ‘‘កិំ បន តយា កត’’ន្តិ អាហ. អហំ ទ្វិន្នំ គេហានំ អន្តរេ មហន្តំ អាវាដំ អង្គារស្ស បូរំ ការេសិំ – ‘‘តត្ថ បាតេត្វា និគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ. ‘‘អថ នំ ភិន្ទិត្វា មហាបទុមានិ ឧដ្ឋហិំសុ. សព្ពេ បទុមកណ្ណិកា អក្កមិត្វា គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេសុ និសិន្នា, ឥទានិ កិំ ករោមិ, សាមី’’តិ? ននុ ត្វំ ឥទានេវ មយ្ហំ ‘‘‘ឯត្តិកា ចាដិយោ, ឯត្តិកា យាគុ, ឯត្តកានិ សត្តាទីនី’តិ ទស្សេសី’’តិ. ‘‘មុសា តំ, សាមិ, តុច្ឆាវ ចាដិយោ’’តិ. ហោតុ, ‘‘គច្ឆ, តាសុ ចាដីសុ យាគុអាទីនិ ឱលោកេហី’’តិ. តំ ខណញ្ញេវ តេន យាសុ ចាដីសុ ‘‘យាគូ’’តិ វុត្តំ, តា យាគុយា បូរយិំសុ, យាសុ ‘‘ភត្តាទីនី’’តិ វុត្តំ, តា ភត្តាទីនំ បរិបុណ្ណាវ អហេសុំ. តំ សម្បត្តិំ ទិស្វាវ គរហទិន្នស្ស សរីរំ បីតិបាមោជ្ជេន បរិបូរិតំ, ចិត្តំ បសន្នំ. សោ សក្កច្ចំ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសិត្វា កតភត្តកិច្ចស្ស សត្ថុនោ អនុមោទនំ ការេតុកាមោ បត្តំ គណ្ហិ. សត្ថា អនុមោទនំ ករោន្តោ ‘‘ឥមេ សត្តា បញ្ញាចក្ខុនោ អភាវេនេវ មម សាវកានំ ពុទ្ធសាសនស្ស គុណំ ន ជានន្តិ. បញ្ញាចក្ខុវិរហិតា ហិ អន្ធា នាម, បញ្ញវន្តោ សចក្ខុកា នាមា’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

៥៨.

‘‘យថា សង្ការធានស្មិំ, ឧជ្ឈិតស្មិំ មហាបថេ;

បទុមំ តត្ថ ជាយេថ, សុចិគន្ធំ មនោរមំ.

៥៩.

‘‘ឯវំ សង្ការភូតេសុ, អន្ធភូតេ បុថុជ្ជនេ;

អតិរោចតិ បញ្ញាយ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាវកោ’’តិ.

តត្ថ សង្ការធានស្មិន្តិ សង្ការឋានស្មិំ, កចវររាសិម្ហីតិ អត្ថោ. ឧជ្ឈិតស្មិំ មហាបថេតិ មហាមគ្គេ ឆឌ្ឌិតស្មិំ. សុចិគន្ធន្តិ សុរភិគន្ធំ. មនោ ឯត្ថ រមតីតិ មនោរមំ. សង្ការភូតេសូតិ សង្ការមិវ ភូតេសុ. បុថុជ្ជនេតិ បុថូនំ កិលេសានំ ជននតោ ឯវំលទ្ធនាមេ លោកិយមហាជនេ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា នាម មហាបថេ ឆឌ្ឌិតេ សង្ការរាសិម្ហិ អសុចិជេគុច្ឆិយបដិកូលេបិ សុចិគន្ធំ បទុមំ ជាយេថ, តំ រាជរាជមហាមត្តាទីនំ មនោរមំ បិយំ មនាបំ ឧបរិមត្ថកេ បតិដ្ឋានារហមេវ ភវេយ្យ, ឯវមេវ សង្ការភូតេសុបិ បុថុជ្ជនេសុ ជាតោ និប្បញ្ញស្ស មហាជនស្ស អចក្ខុកស្ស អន្តរេ និព្ពត្តោបិ អត្តនោ បញ្ញាពលេន កាមេសុ អាទីនវំ, នេក្ខម្មេ ច អានិសំសំ ទិស្វា និក្ខមិត្វា បព្ពជិតោ បព្ពជ្ជាមត្តេនបិ, កតោ ឧត្តរិំ សីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាណទស្សនានិ អារាធេត្វាបិ អតិរោចតិ. សម្មាសម្ពុទ្ធសាវកោ ហិ ខីណាសវោ ភិក្ខុ អន្ធភូតេ បុថុជ្ជនេ អតិក្កមិត្វា រោចតិ វិរោចតិ សោភតីតិ.

ទេសនាវសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. គរហទិន្នោ ច សិរិគុត្តោ ច សោតាបត្តិផលំ បាបុណិំសុ. តេ សព្ពំ អត្តនោ ធនំ ពុទ្ធសាសនេ វិប្បកិរិំសុ. សត្ថា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារមគមាសិ. ភិក្ខូ សាយន្ហសមយេ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘អហោ អច្ឆរិយា ពុទ្ធគុណា នាម, តថារូបំ នាម ខទិរង្គាររាសិំ ភិន្ទិត្វា បទុមានិ ឧដ្ឋហិំសូ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ – ‘‘អនច្ឆរិយំ, ភិក្ខវេ, យំ មម ឯតរហិ ពុទ្ធភូតស្ស អង្គាររាសិម្ហា បទុមានិ ឧដ្ឋិតានិ, អបរិបក្កេ ញាណេ វត្តមានស្ស ពោធិសត្តភូតស្សបិ មេ ឧដ្ឋហិំសូ’’តិ វត្វា, ‘‘កទា, ភន្តេ, អាចិក្ខថ នោ’’តិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិត្វា –

‘‘កាមំ បតាមិ និរយំ, ឧទ្ធំបាទោ អវំសិរោ;

នានរិយំ ករិស្សាមិ, ហន្ទ បិណ្ឌំ បដិគ្គហា’’តិ. (ជា. ១.១.៤០) –

ឥទំ ខទិរង្គារជាតកំ វិត្ថារេត្វា កថេសីតិ.

គរហទិន្នវត្ថុ ទ្វាទសមំ.

បុប្ផវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចតុត្ថោ វគ្គោ.

៥. ពាលវគ្គោ

១. អញ្ញតរបុរិសវត្ថុ

ទីឃា ជាគរតោ រត្តីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បសេនទិកោសលញ្ចេវ អញ្ញតរញ្ច បុរិសំ អារព្ភ កថេសិ.

រាជា កិរ បសេនទិ កោសលោ ឯកស្មិំ ឆណទិវសេ អលង្កតបដិយត្តំ សព្ពសេតំ ឯកំ បុណ្ឌរីកំ នាម ហត្ថិំ អភិរុយ្ហ មហន្តេន រាជានុភាវេន នគរំ បទក្ខិណំ ករោតិ. ឧស្សារណាយ វត្តមានាយ លេឌ្ឌុទណ្ឌាទីហិ បោថិយមានោ មហាជនោ បលាយន្តោ គីវំ បរិវដ្ដេត្វាបិ ឱលោកេតិយេវ. រាជូនំ កិរ សុទិន្នទានស្សេតំ ផលំ. អញ្ញតរស្សាបិ ទុគ្គតបុរិសស្ស ភរិយា សត្តភូមិកស្ស បាសាទស្ស ឧបរិតលេ ឋិតា ឯកំ វាតបានកវាដំ វិវរិត្វា រាជានំ ឱលោកេត្វាវ អបគច្ឆិ. រញ្ញោ បុណ្ណចន្ទោ វលាហកន្តរំ បវិដ្ឋោ វិយ ឧបដ្ឋាសិ. សោ តស្សា បដិពទ្ធចិត្តោ ហត្ថិក្ខន្ធតោ បតនាការប្បត្តោ វិយ ហុត្វា ខិប្បំ នគរំ បទក្ខិណំ កត្វា អន្តេបុរំ បវិសិត្វា ឯកំ វិស្សាសកំ អមច្ចំ អាហ – ‘‘អសុកដ្ឋានេ តេ មយា ឱលោកិតបាសាទោ ទិដ្ឋោ’’តិ? ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘តត្ថេកំ ឥត្ថិំ អទ្ទសា’’តិ? ‘‘អទ្ទសំ, ទេវា’’តិ. ‘‘គច្ឆ, តស្សា សសាមិកអសាមិកភាវំ ជានាហី’’តិ. សោ គន្ត្វា តស្សា សសាមិកភាវំ ញត្វា អាគន្ត្វា រញ្ញោ ‘‘សសាមិកា’’តិ អារោចេសិ. អថ រញ្ញា ‘‘តេន ហិ តស្សា សាមិកំ បក្កោសាហី’’តិ វុត្តេ សោ គន្ត្វា, ‘‘ឯហិ, ភោ, រាជា តំ បក្កោសតី’’តិ អាហ. សោ ‘‘ភរិយំ មេ និស្សាយ ភយេន ឧប្បន្នេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេត្វា រញ្ញោ អាណំ បដិពាហិតុំ អសក្កោន្តោ គន្ត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ. អថ នំ រាជា ‘‘មំ ឥតោ បដ្ឋាយ ឧបដ្ឋាហី’’តិ អាហ. ‘‘អលំ, ទេវ, អហំ អត្តនោ កម្មំ កត្វា តុម្ហាកំ សុង្កំ ទទាមិ, ឃរេយេវ មេ ជីវិកា ហោតូ’’តិ. ‘‘តវ សុង្កេន មយ្ហំ អត្ថោ នត្ថិ, អជ្ជតោ បដ្ឋាយ មំ ឧបដ្ឋាហី’’តិ តស្ស ផលកញ្ច អាវុធញ្ច ទាបេសិ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘កញ្ចិទេវស្ស ទោសំ អារោបេត្វា ឃាតេត្វា ភរិយំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ. អថ នំ សោ មរណភយភីតោ អប្បមត្តោ ហុត្វា ឧបដ្ឋាសិ.

រាជា តស្ស ទោសំ អបស្សន្តោ កាមបរិឡាហេ វឌ្ឍន្តេ ‘‘ឯកមស្ស ទោសំ អារោបេត្វា រាជាណំ ករិស្សាមី’’តិ បក្កោសាបេត្វា ឯវមាហ – ‘‘អម្ភោ ឥតោ យោជនមត្ថកេ នទិយា អសុកដ្ឋានំ នាម គន្ត្វា សាយំ មម ន្ហានវេលាយ កុមុទុប្បលានិ ចេវ អរុណវតីមត្តិកញ្ច អាហរ. សចេ តស្មិំ ខណេ នាគច្ឆសិ, អាណំ តេ ករិស្សាមី’’តិ. សេវកោ កិរ ចតូហិបិ ទាសេហិ បតិកិដ្ឋតរោ. ធនក្កីតាទយោ ហិ ទាសា ‘‘សីសំ មេ រុជ្ជតិ, បិដ្ឋិ មេ រុជ្ជតី’’តិ វត្វា អច្ឆិតុំ លភន្តិយេវ. សេវកស្សេតំ នត្ថិ, អាណត្តកម្មំ កាតុមេវ វដ្ដតិ. តស្មា សោ ‘‘អវស្សំ មយា គន្តព្ពំ, កុមុទុប្បលេហិ សទ្ធិំ អរុណវតីមត្តិកា នាម នាគភវនេ ឧប្បជ្ជតិ, អហំ កុហិំ លភិស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោ មរណភយភីតោ វេគេន គេហំ គន្ត្វា, ‘‘ភទ្ទេ, និដ្ឋិតំ មេ ភត្ត’’ន្តិ អាហ. ‘‘ឧទ្ធនមត្ថកេ, សាមី’’តិ. សោ យាវ ភត្តំ ឱតរតិ, តាវ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តោ ឧឡុង្កេន កញ្ជិកំ ហរាបេត្វា យថាលទ្ធេន ព្យញ្ជនេន សទ្ធិំ អល្លមេវ ភត្តំ បច្ឆិយំ ឱបីឡេត្វា អាទាយ យោជនិកំ មគ្គំ បក្ខន្ទោ, តស្ស គច្ឆន្តស្សេវ ភត្តំ បក្កំ អហោសិ. សោ អនុច្ឆិដ្ឋំ កត្វាវ ថោកំ ភត្តំ អបនេត្វា ភុញ្ជន្តោ ឯកំ អទ្ធិកំ ទិស្វា មយា អបនេត្វា ឋបិតំ ថោកំ អនុច្ឆិដ្ឋំ ភត្តមេវ អត្ថិ គហេត្វា ភុញ្ជ សាមីតិ. សោ គណ្ហិត្វា ភុញ្ជិ. ឥតរោបិ ភុញ្ជិត្វា ឯកំ ភត្តមុដ្ឋិំ ឧទកេ ខិបិត្វា មុខំ វិក្ខាលេត្វា មហន្តេន សទ្ទេន ‘‘ឥមស្មិំ នទីបទេសេ អធិវត្ថា នាគា សុបណ្ណា ទេវតា ច វចនំ មេ សុណន្តុ, រាជា មយ្ហំ អាណំ កាតុកាមោ ‘កុមុទុប្បលេហិ សទ្ធិំ អរុណវតីមត្តិកំ អាហរា’តិ មំ អាណាបេសិ, អទ្ធិកមនុស្សស្ស ច មេ ភត្តំ ទិន្នំ, តំ សហស្សានិសំសំ, ឧទកេ មច្ឆានំ ទិន្នំ, តំ សតានិសំសំ. ឯត្តកំ បុញ្ញផលំ តុម្ហាកំ បត្តិំ កត្វា ទម្មិ, មយ្ហំ កុមុទុប្បលេហិ សទ្ធិំ អរុណវតីមត្តិកំ អាហរថា’’តិ តិក្ខត្តុំ អនុស្សាវេសិ. តត្ថ អធិវត្ថោ នាគរាជា តំ សទ្ទំ សុត្វា មហល្លកវេសេន តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កិំ វទេសី’’តិ អាហ. សោ បុនបិ តថេវ វត្វា ‘‘មយ្ហំ តំ បត្តិំ ទេហី’’តិ វុត្តេ, ‘‘ទេមី’’តិ អាហ. បុនបិ ‘‘ទេហី’’តិ វុត្តេ, ‘‘ទេមិ, សាមី’’តិ អាហ. ឯវំ សោ ទ្វេ តយោ វារេ បត្តិំ អាហរាបេត្វា កុមុទុប្បលេហិ សទ្ធិំ អរុណវតីមត្តិកំ អទាសិ.

រាជា បន ចិន្តេសិ – ‘‘មនុស្សា នាម ពហុមាយា, សចេ សោ កេនចិ ឧបាយេន លភេយ្យ, កិច្ចំ មេ ន និប្ផជ្ជេយ្យា’’តិ. សោ កាលស្សេវ ទ្វារំ បិទហាបេត្វា មុទ្ទិកំ អត្តនោ សន្តិកំ អាហរាបេសិ. ឥតរោបិ បុរិសោ រញ្ញោ ន្ហានវេលាយមេវាគន្ត្វា ទ្វារំ អលភន្តោ ទ្វារបាលំ បក្កោសេត្វា ‘‘ទ្វារំ វិវរា’’តិ អាហ. ‘‘ន សក្កា វិវរិតុំ, រាជា កាលស្សេវ មុទ្ទិកំ ទត្វា រាជគេហំ អាហរាបេសី’’តិ. សោ ‘‘រាជទូតោ អហំ, ទ្វារំ វិវរា’’តិ វត្វាបិ ‘‘ទ្វារំ អលភន្តោ នត្ថិ មេ ឥទានិ ជីវិតំ. កិំ នុ ខោ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ទ្វារស្ស ឧបរិឧម្មារេ មត្តិកាបិណ្ឌំ ខិបិត្វា តស្សូបរិ បុប្ផានិ លគ្គេត្វា មហាសទ្ទំ ករោន្តោ, ‘‘អម្ភោ, នគរវាសិនោ រញ្ញោ មយា អាណត្តិយា គតភាវំ ជានាថ, រាជា មំ អការណេន វិនាសេតុកាមោ’’តិ តិក្ខត្តុំ វិរវិត្វា ‘‘កត្ថ នុ ខោ គច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ភិក្ខូ នាម មុទុហទយា, វិហារំ គន្ត្វា និបជ្ជិស្សាមី’’តិ សន្និដ្ឋានមកាសិ. ឥមេ ហិ នាម សត្តា សុខិតកាលេ ភិក្ខូនំ អត្ថិភាវម្បិ អជានិត្វា ទុក្ខាភិភូតកាលេ វិហារំ គន្តុកាមា ហោន្តិ, តស្មា សោបិ ‘‘មេ អញ្ញំ តាណំ នត្ថី’’តិ វិហារំ គន្ត្វា ឯកស្មិំ ផាសុកដ្ឋានេ និបជ្ជិ. អថ រញ្ញោបិ តំ រត្តិំ និទ្ទំ អលភន្តស្ស តំ ឥត្ថិំ អនុស្សរន្តស្ស កាមបរិឡាហោ ឧប្បជ្ជិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘វិភាតក្ខណេយេវ តំ បុរិសំ ឃាតាបេត្វា តំ ឥត្ថិំ អានេស្សាមី’’តិ.

តស្មិំ ខណេយេវ សដ្ឋិយោជនិកាយ លោហកុម្ភិយា និព្ពត្តា ចត្តារោ បុរិសា បក្កុថិតាយ ឧក្ខលិយា តណ្ឌុលា វិយ សម្បរិវត្តកំ បច្ចមានា តិំសាយ វស្សសហស្សេហិ ហេដ្ឋិមតលំ បត្វា អបរេហិ តិំសាយ វស្សសហស្សេហិ បុន មុខវដ្ដិយំ បាបុណិំសុ. តេ សីសំ ឧក្ខិបិត្វា អញ្ញមញ្ញំ ឱលោកេត្វា ឯកេកំ គាថំ វត្តុកាមា វត្តុំ អសក្កោន្តា ឯកេកំ អក្ខរំ វត្វា បរិវត្តិត្វា លោហកុម្ភិមេវ បវិដ្ឋា. រាជា និទ្ទំ អលភន្តោ មជ្ឈិមយាមសមនន្តរេ តំ សទ្ទំ សុត្វា ភីតោ ឧត្រស្តមានសោ ‘‘កិំ នុ ខោ មយ្ហំ ជីវិតន្តរាយោ ភវិស្សតិ, ឧទាហុ មេ អគ្គមហេសិយា, ឧទាហុ មេ រជ្ជំ វិនស្សិស្សតី’’តិ ចិន្តេន្តោ សកលរត្តិំ អក្ខីនិ និមីលេតុំ នាសក្ខិ. សោ អរុណុគ្គមនវេលាយ ឯវ បុរោហិតំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘អាចរិយ, មយា មជ្ឈិមយាមសមនន្តរេ មហន្តា ភេរវសទ្ទា សុតា, ‘រជ្ជស្ស វា អគ្គមហេសិយា វា មយ្ហំ វា កស្ស អន្តរាយោ ភវិស្សតី’តិ ន ជានាមិ, តេន មេ ត្វំ បក្កោសាបិតោ’’តិ អាហ. មហារាជ, កិំ តេ សទ្ទា សុតាតិ? ‘‘អាចរិយ, ទុ-ឥតិ ស-ឥតិ ន-ឥតិ សោ-ឥតីតិ ឥមេ សទ្ទេ អស្សោសិំ, ឥមេសំ និប្ផត្តិំ ឧបធារេហី’’តិ. ព្រាហ្មណស្ស មហាអន្ធការំ បវិដ្ឋស្ស វិយ ន កិញ្ចិ បញ្ញាយតិ, ‘‘ន ជានាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘បន លាភសក្ការោ មេ បរិហាយិស្សតី’’តិ ភាយិត្វា ‘‘ភារិយំ, មហារាជា’’តិ អាហ. ‘‘កិំ, អាចរិយា’’តិ? ‘‘ជីវិតន្តរាយោ តេ បញ្ញាយតី’’តិ. សោ ទ្វិគុណំ ភីតោ, ‘‘អាចរិយ, អត្ថិ កិញ្ចិ បន បដិឃាតការណ’’ន្តិ អាហ. ‘‘អត្ថិ, មហារាជ, មា ភាយិ, អហំ តយោ វេទេ ជានាមី’’តិ. ‘‘កិំ បន លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘សព្ពសតយញ្ញំ យជិត្វា ជីវិតំ លភិស្សសិ, ទេវា’’តិ. ‘‘កិំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ? ហត្ថិសតំ អស្សសតំ ឧសភសតំ ធេនុសតំ អជសតំ ឧរព្ភសតំ កុក្កុដសតំ សូករសតំ ទារកសតំ ទារិកាសតន្តិ ឯវំ ឯកេកំ បាណជាតិំ សតំ សតំ កត្វា គណ្ហាបេន្តោ ‘‘សចេ មិគជាតិមេវ គណ្ហាបេស្សាមិ, ‘អត្តនោ ខាទនីយមេវ គណ្ហាបេតី’តិ វក្ខន្តី’’តិ ហត្ថិអស្សមនុស្សេបិ គណ្ហាបេតិ. រាជា ‘‘មម ជីវិតមេវ មយ្ហំ លាភោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘សព្ពបាណេ សីឃំ គណ្ហថា’’តិ អាហ. អាណត្តមនុស្សា អធិកតរំ គណ្ហិំសុ. វុត្តម្បិ ចេតំ កោសលសំយុត្តេ –

‘‘តេន ខោ បន សមយេន រញ្ញោ បសេនទិស្ស កោសលស្ស មហាយញ្ញោ បច្ចុបដ្ឋិតោ ហោតិ, បញ្ច ច ឧសភសតានិ បញ្ច ច វច្ឆតរសតានិ បញ្ច ច វច្ឆតរិសតានិ បញ្ច ច អជសតានិ បញ្ច ច ឧរព្ភសតានិ ថូណូបនីតានិ ហោន្តិ យញ្ញត្ថាយ. យេបិស្ស តេ ហោន្តិ ទាសាតិ វា បេស្សាតិ វា កម្មករាតិ វា, តេបិ ទណ្ឌតជ្ជិតា ភយតជ្ជិតា អស្សុមុខា រុទមានា បរិកម្មានិ ករោន្តី’’តិ (សំ. និ. ១.១២០).

មហាជនោ អត្តនោ អត្តនោ បុត្តធីតុញាតីនំ អត្ថាយ បរិទេវមានោ មហាសទ្ទមកាសិ, មហាបថវីឧន្ទ្រិយនសទ្ទោ វិយ អហោសិ. អថ មល្លិកា ទេវី តំ សទ្ទំ សុត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ តេ, មហារាជ, ឥន្ទ្រិយានិ អបាកតិកានិ, កិលន្តរូបានិ វិយ បញ្ញាយន្តី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘កិំ តុយ្ហំ, មល្លិកេ, ត្វំ មម កណ្ណមូលេន អាសិវិសម្បិ គច្ឆន្តំ ន ជានាសី’’តិ? ‘‘កិំ បនេតំ, ទេវា’’តិ? ‘‘រត្តិភាគេ មេ ឯវរូបោ នាម សទ្ទោ សុតោ, ស្វាហំ បុរោហិតំ បុច្ឆិត្វា ជីវិតន្តរាយោ តេ បញ្ញាយតិ, សព្ពសតយញ្ញំ យជិត្វា ជីវិតំ លភិស្សសី’’តិ សុត្វា ‘‘មម ជីវិតមេវ មយ្ហំ លាភោ’’តិ ឥមេ បាណេ គណ្ហាបេសិន្តិ. មល្លិកា ទេវី, ‘‘អន្ធពាលោសិ, មហារាជ, កិញ្ចាបិ មហាភក្ខោសិ, អនេកសូបព្យញ្ជនវិកតិកំ ទោណបាកំ ភោជនំ ភុញ្ជសិ, ទ្វីសុ រដ្ឋេសុ រជ្ជំ ការេសិ, បញ្ញា បន តេ មន្ទា’’តិ អាហ. ‘‘កស្មា ឯវំ វទេសិ, ទេវី’’តិ? ‘‘កហំ តយា អញ្ញស្ស មរណេន អញ្ញស្ស ជីវិតលាភោ ទិដ្ឋបុព្ពោ, អន្ធពាលស្ស ព្រាហ្មណស្ស កថំ គហេត្វា កស្មា មហាជនស្ស ឧបរិ ទុក្ខំ ខិបសិ, ធុរវិហារេ សទេវកស្ស លោកស្ស អគ្គបុគ្គលោ អតីតាទីសុ អប្បដិហតញាណោ សត្ថា វសតិ, តំ បុច្ឆិត្វា តស្សោវាទំ ករោហី’’តិ វុត្តេ រាជា សល្លហុកេហិ យានេហិ មល្លិកាយ សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា មរណភយតជ្ជិតោ កិញ្ចិ វត្តុំ អសក្កោន្តោ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ.

អថ នំ សត្ថា ‘‘ហន្ទ កុតោ នុ ត្វំ, មហារាជ, អាគច្ឆសិ ទិវា ទិវស្សា’’តិ បឋមតរំ អាលបិ. សោ តុណ្ហីយេវ និសីទិ. តតោ មល្លិកា ភគវតោ អារោចេសិ – ‘‘ភន្តេ, រញ្ញា កិរ មជ្ឈិមយាមសមនន្តរេ សទ្ទោ សុតោ. អថ នំ បុរោហិតស្ស អារោចេសិ. បុរោហិតោ ‘ជីវិតន្តរាយោ តេ ភវិស្សតិ, តស្ស បដិឃាតត្ថាយ សព្ពសតេ បាណេ គហេត្វា តេសំ គលលោហិតេន យញ្ញេ យជិតេ ជីវិតំ លភិស្សសី’តិ អាហ. រាជា បាណេ គណ្ហាបេសិ, តេនាយំ មយា ឥធានីតោ’’តិ. ‘‘ឯវំ កិរ, មហារាជា’’តិ? ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិន្តិ តេ សទ្ទោ សុតោ’’តិ? សោ អត្តនា សុតនិយាមេនេវ អាចិក្ខិ. តថាគតស្ស តំ សុត្វាវ ឯកោភាសោ អហោសិ. អថ នំ សត្តា អាហ – ‘‘មា ភាយិ, មហារាជ, តវ អន្តរាយោ នត្ថិ, បាបកម្មិនោ សត្ថា អត្តនោ ទុក្ខំ អាវីករោន្តា ឯវមាហំសូ’’តិ. ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, តេហិ កត’’ន្តិ? អថ ខោ ភគវា តេសំ កម្មំ អាចិក្ខិតុំ ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, សុណាហី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ វីសតិវស្សសហស្សាយុកេសុ មនុស្សេសុ កស្សបោ ភគវា លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា វីសតិយា ខីណាសវសហស្សេហិ សទ្ធិំ ចារិកំ ចរមានោ ពារាណសិមគមាសិ. ពារាណសិវាសិនោ ទ្វេបិ តយោបិ ពហុតរាបិ ឯកតោ ហុត្វា អាគន្តុកទានំ បវត្តយិំសុ. តទា ពារាណសិយំ ចត្តាលីសកោដិវិភវា ចត្តារោ សេដ្ឋិបុត្តា សហាយកា អហេសុំ. តេ មន្តយិំសុ – ‘‘អម្ហាកំ គេហេ ពហុធនំ, តេន កិំ ករោមា’’តិ? ‘‘ឯវរូបេ ពុទ្ធេ ចារិកំ ចរមានេ ទានំ ទស្សាម, សីលំ រក្ខិស្សាម, បូជំ ករិស្សាមា’’តិ ឯកោបិ អវត្វា តេសុ ឯកោ តាវ ឯវមាហ – ‘‘តិខិណសុរំ បិវន្តា មធុរមំសំ ខាទន្តា វិចរិស្សាម, ឥទំ អម្ហាកំ ជីវិតផល’’ន្តិ. អបរោបិ ឯវមាហ – ‘‘ទេវសិកំ តិវស្សិកគន្ធសាលិភត្តំ នានគ្គរសេហិ ភុញ្ជន្តា វិចរិស្សាមា’’តិ. អបរោបិ ឯវមាហ – ‘‘នានប្បការំ បូវខជ្ជកវិកតិំ បចាបេត្វា ខាទន្តា វិចរិស្សាមា’’តិ. អបរោបិ ឯវមាហ – ‘‘សម្មា មយំ អញ្ញំ កិញ្ចិ ន ករិស្សាម, ‘ធនំ ទស្សាមា’តិ វុត្តេ អនិច្ឆមានា ឥត្ថី នាម នត្ថិ, តស្មា ធនេន បលោភេត្វា បារទារិកកម្មំ ករិស្សាមា’’តិ. ‘‘សាធុ, សាធូ’’តិ សព្ពេវ តស្ស កថាយ អដ្ឋំសុ.

តេ តតោ បដ្ឋាយ អភិរូបានំ ឥត្ថីនំ ធនំ បេសេត្វា វីសតិវស្សសហស្សានិ បារទារិកកម្មំ កត្វា កាលំ កត្វា អវីចិនិរយេ និព្ពត្តា. តេ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ និរយេ បច្ចិត្វា តត្ថ កាលំ កត្វា បក្កាវសេសេន សដ្ឋិយោជនិកាយ លោហកុម្ភិយា និព្ពត្តិត្វា តិំសាយ វស្សសហស្សេហិ ហេដ្ឋិមតលំ បត្វា បុនបិ តិំសាយ វស្សសហស្សេហិ លោហកុម្ភិមុខំ បត្វា ឯកេកំ គាថំ វត្តុកាមា ហុត្វា វត្តុំ អសក្កោន្តា ឯកេកំ អក្ខរំ វត្វា បុន បរិវត្តិត្វា, លោហកុម្ភិមេវ បវិដ្ឋា. ‘‘វទេហិ, មហារាជ, បឋមំ តេ កិំ សទ្ទោ នាម សុតោ’’តិ? ‘‘ទុ-ឥតិ, ភន្តេ’’តិ. សត្ថា តេន អបរិបុណ្ណំ កត្វា វុត្តំ គាថំ បរិបុណ្ណំ កត្វា ទស្សេន្តោ ឯវមាហ –

‘‘ទុជ្ជីវិតមជីវិម្ហ, យេ សន្តេ ន ទទម្ហសេ;

វិជ្ជមានេសុ ភោគេសុ, ទីបំ នាកម្ហ អត្តនោ’’តិ. (ជា. ១.៤.៥៣; បេ. វ. ៨០៤);

អថ រញ្ញោ ឥមិស្សា គាថាយ អត្ថំ បកាសេត្វា, ‘‘កិំ តេ, មហារាជ, ទុតិយសទ្ទោ តតិយសទ្ទោ ចតុត្ថសទ្ទោ សុតោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯវំ នាមា’’តិ វុត្តេ អវសេសំ បរិបូរេន្តោ –

‘‘សដ្ឋិវស្សសហស្សានិ, បរិបុណ្ណានិ សព្ពសោ;

និរយេ បច្ចមានានំ, កទា អន្តោ ភវិស្សតិ.

‘‘នត្ថិ អន្តោ កុតោ អន្តោ, ន អន្តោ បដិទិស្សតិ;

តទា ហិ បកតំ បាបំ, មម តុយ្ហញ្ច មារិសា.

‘‘សោហំ នូន ឥតោ គន្ត្វា, យោនិំ លទ្ធាន មានុសិំ;

វទញ្ញូ សីលសម្បន្នោ, កាហាមិ កុសលំ ពហុ’’ន្តិ. (ជា. ១.៤.៥៤-៥៦; បេ. វ. ៨០២, ៨០៣, ៨០៥) –

បដិបាដិយា ឥមា គាថា វត្វា តាសំ អត្ថំ បកាសេត្វា ‘‘ឥតិ ខោ, មហារាជ, តេ ចត្តារោ ជនា ឯកេកំ គាថំ វត្តុកាមាបិ វត្តុំ អសក្កោន្តា ឯកកមេវ អក្ខរំ វត្វា បុន លោហកុម្ភិមេវ បវិដ្ឋា’’តិ អាហ.

រញ្ញា កិរ បសេនទិកោសលេន តស្ស សទ្ទស្ស សុតកាលតោ បដ្ឋាយ តេ ហេដ្ឋា ភស្សន្តិ ឯវ, អជ្ជាបិ ឯកំ វស្សសហស្សំ នាតិក្កមន្តិ. រញ្ញោ តំ ទេសនំ សុត្វា មហាសំវេគោ ឧប្បជ្ជិ. សោ ‘‘ភារិយំ វតិទំ បារទារិកកម្មំ នាម, ឯកំ កិរ ពុទ្ធន្តរំ និរយេ បច្ចិត្វា តតោ ចុតា សដ្ឋិយោជនិកាយ លោហកុម្ភិយា និព្ពត្តិត្វា តត្ថ សដ្ឋិវស្សសហស្សានិ បច្ចិត្វា ឯវម្បិ នេសំ ទុក្ខា មុច្ចនកាលោ ន បញ្ញាយតិ, អហម្បិ បរទារេ សិនេហំ កត្វា សព្ពរត្តិំ និទ្ទំ ន លភិំ, ឥទានិ ឥតោ បដ្ឋាយ បរទារេ មានសំ ន ពន្ធិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តថាគតំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, អជ្ជ មេ រត្តិយា ទីឃភាវោ ញាតោ’’តិ. សោបិ បុរិសោ តត្ថេវ និសិន្នោ តំ កថំ សុត្វា ‘‘លទ្ធោ មេ ពលវប្បច្ចយោ’’តិ សត្ថារំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, រញ្ញា តាវ អជ្ជ រត្តិយា ទីឃភាវោ ញាតោ, អហំ បន ហិយ្យោ សយមេវ យោជនស្ស ទីឃភាវំ អញ្ញាសិ’’ន្តិ. សត្ថា ទ្វិន្នម្បិ កថំ សំសន្ទិត្វា ‘‘ឯកច្ចស្ស រត្តិ ទីឃា ហោតិ, ឯកច្ចស្ស យោជនំ ទីឃំ ហោតិ, ពាលស្ស បន សំសារោ ទីឃោ ហោតី’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៦០.

‘‘ទីឃា ជាគរតោ រត្តិ, ទីឃំ សន្តស្ស យោជនំ;

ទីឃោ ពាលាន សំសារោ, សទ្ធម្មំ អវិជានត’’ន្តិ.

តត្ថ ទីឃាតិ រត្តិ នាមេសា តិយាមមត្តាវ, ជាគរន្តស្ស បន ទីឃា ហោតិ, ទ្វិគុណតិគុណា វិយ ហុត្វា ខាយតិ. តស្សា ទីឃភាវំ អត្តានំ មង្កុណសង្ឃស្ស ភត្តំ កត្វា យាវ សូរិយុគ្គមនា សម្បរិវត្តកំ សេមានោ មហាកុសីតោបិ, សុភោជនំ ភុញ្ជិត្វា សិរិសយនេ សយមានោ កាមភោគីបិ ន ជានាតិ, សព្ពរត្តិំ បន បធានំ បទហន្តោ យោគាវចរោ ច, ធម្មកថំ កថេន្តោ ធម្មកថិកោ ច, អាសនសមីបេ ឋត្វា ធម្មំ សុណន្តោ ច, សីសរោគាទិផុដ្ឋោ វា ហត្ថបាទច្ឆេទនាទិំ បត្តោ វា វេទនាភិភូតោ ច, រត្តិំ មគ្គបដិបន្នោ អទ្ធិកោ ច ជានាតិ. យោជនន្តិ យោជនម្បិ ចតុគាវុតមត្តមេវ, សន្តស្ស បន កិលន្តស្ស ទីឃំ ហោតិ, ទ្វិគុណតិគុណំ វិយ ខាយតិ. សកលទិវសញ្ហិ មគ្គំ គន្ត្វា កិលន្តោ បដិបថំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘បុរតោ គាមោ កីវទូរោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘យោជន’’ន្តិ វុត្តេ ថោកំ គន្ត្វា អបរម្បិ បុច្ឆិត្វា តេនាបិ ‘‘យោជន’’ន្តិ វុត្តេ បុន ថោកំ គន្ត្វា អបរម្បិ បុច្ឆតិ. សោបិ ‘‘យោជន’’ន្តិ វទតិ. សោ បុច្ឆិតបុច្ឆិតា យោជនន្តេវ វទន្តិ, ទីឃំ វតិទំ យោជនំ, ឯកយោជនំ ទ្វេ តីណិ យោជនានិ វិយ មញ្ញេតិ. ពាលានន្តិ ឥធលោកបរលោកត្ថំ បន អជានន្តានំ ពាលានំ សំសារវដ្ដស្ស បរិយន្តំ កាតុំ អសក្កោន្តានំ យំ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយភេទំ សទ្ធម្មំ ញត្វា សំសារស្ស អន្តំ ករោន្តិ, តំ សទ្ធម្មំ អវិជានតំ សំសារោ ទីឃោ នាម ហោតិ. សោ ហិ អត្តនោ ធម្មតាយ ឯវ ទីឃោ នាម. វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘អនមតគ្គោយំ, ភិក្ខវេ, សំសារោ, បុព្ពា កោដិ ន បញ្ញាយតី’’តិ (សំ. និ. ២.១២៤). ពាលានំ បន បរិយន្តំ កាតុំ អសក្កោន្តានំ អតិទីឃោយេវាតិ.

ទេសនាវសានេ សោ បុរិសោ សោតាបត្តិផលំ បត្តោ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បត្តា. មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ.

រាជា សត្ថារំ វន្ទិត្វា គច្ឆន្តោយេវ តេ សត្តេ ពន្ធនា មោចេសិ. តត្ថ ឥត្ថិបុរិសា ពន្ធនា មុត្តា សីសំ ន្ហត្វា សកានិ គេហានិ គច្ឆន្តា ‘‘ចិរំ ជីវតុ នោ, អយ្យា, មល្លិកា ទេវី, តំ និស្សាយ ជីវិតំ លភិម្ហា’’តិ មល្លិកាយ គុណកថំ កថយិំសុ. សាយន្ហសមយេ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘អហោ បណ្ឌិតា វតាយំ, មល្លិកា, អត្តនោ បញ្ញំ និស្សាយ ឯត្តកស្ស ជនស្ស ជីវិតទានំ អទាសី’’តិ. សត្ថា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ តេសំ ភិក្ខូនំ កថំ សុត្វា គន្ធកុដិតោ និក្ខមិត្វា ធម្មសភំ បវិសិត្វា បញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទិត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, មល្លិកា, ឥទានេវ អត្តនោ បញ្ញំ និស្សាយ មហាជនស្ស ជីវិតទានំ ទេតិ, បុព្ពេបិ អទាសិយេវា’’តិ វត្វា តមត្ថំ បកាសន្តោ អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ ពារាណសិយំ រញ្ញោ បុត្តោ ឯកំ និគ្រោធរុក្ខំ ឧបសង្កមិត្វា តត្ថ និព្ពត្តាយ ទេវតាយ អាយាចិ – ‘‘សាមិ ទេវរាជ, ឥមស្មិំ ជម្ពុទីបេ ឯកសតរាជានោ ឯកសតអគ្គមហេសិយោ, សចាហំ បិតុ អច្ចយេន រជ្ជំ លភិស្សាមី, ឯតេសំ គលលោហិតេន ពលិំ ករិស្សាមី’’តិ. សោ បិតរិ កាលកតេ រជ្ជំ បត្វា ‘‘ទេវតាយ មេ អានុភាវេន រជ្ជំ បត្តំ, ពលិមស្សា ករិស្សាមី’’តិ មហតិយា សេនាយ និក្ខមិត្វា ឯកំ រាជានំ អត្តនោ វសេ វត្តេត្វា តេន សទ្ធិំ អបរម្បិ អបរម្បីតិ សព្ពេ រាជានោ អត្តនោ វសេ កត្វា សទ្ធិំ អគ្គមហេសីហិ អាទាយ គច្ឆន្តោ ឧគ្គសេនស្ស នាម សព្ពកនិដ្ឋស្ស រញ្ញោ ធម្មទិន្នា នាម អគ្គមហេសី គរុគព្ភា, តំ ឱហាយ អាគន្ត្វា ‘‘ឯត្តកជនំ វិសបានកំ បាយេត្វា មារេស្សាមី’’តិ រុក្ខមូលំ សោធាបេសិ. ទេវតា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ រាជា ឯត្តកេ រាជានោ គណ្ហន្តោ ‘មំ និស្សាយ គហិតា ឥមេ’តិ ចិន្តេត្វា តេសំ គលលោហិតេន មយ្ហំ ពលិំ កាតុកាមោ, សចេ បនាយំ ឯតេ ឃាតេស្សតិ, ជម្ពុទីបេ រាជវំសោ ឧបច្ឆិជ្ជិស្សតិ, រុក្ខមូលេបិ, មេ អសុចិ ភវិស្សតិ, សក្ខិស្សាមិ នុ ខោ ឯតំ និវារេតុ’’ន្តិ. សា ឧបធារេន្តី ‘‘នាហំ សក្ខិស្សាមី’’តិ ញត្វា អញ្ញម្បិ ទេវតំ ឧបសង្កមិត្វា ឯតមត្ថំ អារោចេត្វា ‘‘ត្វំ សក្ខិស្សសី’’តិ អាហ. តាយបិ បដិក្ខិត្តា អញ្ញម្បិ អញ្ញម្បីតិ ឯវំ សកលចក្កវាឡទេវតាយោ ឧបសង្កមិត្វា តាហិបិ បដិក្ខិត្តា ចតុន្នំ មហារាជូនំ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘មយំ ន សក្កោម, អម្ហាកំ បន រាជា អម្ហេហិ បុញ្ញេន ច បញ្ញាយ ច វិសិដ្ឋោ, តំ បុច្ឆា’’តិ តេហិបិ បដិក្ខិត្តកាលេ សក្កំ ឧបសង្កមិត្វា តមត្ថំ អារោចេត្វា, ‘‘ទេវ, តុម្ហេសុ អប្បោស្សុក្កតំ អាបន្នេសុ ខត្តិយវំសោ ឧបច្ឆិជ្ជិស្សតិ, តស្ស បដិសរណំ ហោថា’’តិ អាហ. សក្កោ ‘‘អហម្បិ នំ បដិពាហិតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, ឧបាយំ បន តេ វក្ខាមី’’តិ វត្វា ឧបាយំ អាចិក្ខិ – ‘‘គច្ឆ, ត្វំ រញ្ញោ បស្សន្តស្សេវ រត្តវត្ថំ និវាសេត្វា អត្តនោ រុក្ខតោ និក្ខមិត្វា គមនាការំ ទស្សេហិ. អថ តំ រាជា ‘ទេវតា គច្ឆតិ, និវត្តាបេស្សាមិ ន’ន្តិ នានប្បការេន យាចិស្សតិ. អថ នំ វទេយ្យាសិ ‘ត្វំ ឯកសតរាជានោ សទ្ធិំ អគ្គមហេសីហិ អានេត្វា តេសំ គលលោហិតេន ពលិំ ករិស្សាមី’តិ មយ្ហំ អាយាចិត្វា ឧគ្គសេនស្ស រញ្ញោ ទេវិំ ឱហាយ អាគតោ, នាហំ តាទិសស្ស មុសាវាទស្ស ពលិំ សម្បដិច្ឆាមី’’តិ, ‘‘ឯវំ កិរ វុត្តេ រាជា តំ អាណាបេស្សតិ, សា រញ្ញោ ធម្មំ ទេសេត្វា ឯត្តកស្ស ជនស្ស ជីវិតទានំ ទស្សតី’’តិ. ឥមិនា ការណេន សក្កោ ទេវតាយ ឥមំ ឧបាយំ អាចិក្ខិ. ទេវតា តថា អកាសិ.

រាជាបិ តំ អាណាបេសិ. សា អាគន្ត្វា តេសំ រាជូនំ បរិយន្តេ និសិន្នម្បិ អត្តនោ រាជានមេវ វន្ទិ. រាជា ‘‘មយិ សព្ពរាជជេដ្ឋកេ ឋិតេ សព្ពកនិដ្ឋំ អត្តនោ សាមិកំ វន្ទតី’’តិ តស្សា កុជ្ឈិ. អថ នំ សា អាហ – ‘‘កិំ មយ្ហំ តយិ បដិពទ្ធំ, អយំ បន មេ សាមិកោ ឥស្សរិយស្ស ទាយកោ, ឥមំ អវន្ទិត្វា កស្មា តំ វន្ទិស្សាមី’’តិ? រុក្ខទេវតា បស្សន្តស្សេវ មហាជនស្ស ‘‘ឯវំ, ភទ្ទេ, ឯវំ, ភទ្ទេ’’តិ វត្វា តំ បុប្ផមុដ្ឋិនា បូជេសិ. បុន រាជា អាហ – ‘‘សចេ មំ ន វន្ទសិ, មយ្ហំ រជ្ជសិរិទាយិកំ ឯវំ មហានុភាវំ ទេវតំ កស្មា ន វន្ទសី’’តិ? ‘‘មហារាជ, តយា អត្តនោ បុញ្ញេ ឋត្វា រាជានោ គហិតា, ន ទេវតាយ គហេត្វា ទិន្នា’’តិ. បុនបិ តំ ទេវតា ‘‘ឯវំ, ភទ្ទេ, ឯវំ, ភទ្ទេ’’តិ វត្វា តថេវ បូជេសិ. បុន សា រាជានំ អាហ – ‘‘ត្វំ ‘ទេវតាយ មេ ឯត្តកា រាជានោ គហេត្វា ទិន្នា’តិ វទេសិ, ឥទានិ តេ ទេវតាយ ឧបរិ វាមបស្សេ រុក្ខោ អគ្គិនា ទឌ្ឍោ, សា តំ អគ្គិំ និព្ពាបេតុំ កស្មា នាសក្ខិ, យទិ ឯវំ មហានុភាវា’’តិ. បុនបិ តំ ទេវតា ‘‘ឯវំ, ភទ្ទេ, ឯវំ, ភទ្ទេ’’តិ វត្វា តថេវ បូជេសិ.

សា កថយមានា ឋិតា រោទិ ចេវ ហសិ ច. អថ នំ រាជា ‘‘កិំ ឧម្មត្តិកាសី’’តិ អាហ. ‘‘កស្មា ទេវ ឯវំ វទេសិ’’? ‘‘ន មាទិសិយោ ឧម្មត្តិកា ហោន្តី’’តិ. អថ ‘‘នំ កិំ ការណា រោទសិ ចេវ ហសសិ ចា’’តិ? ‘‘សុណាហិ, មហារាជ, អហញ្ហិ អតីតេ កុលធីតា ហុត្វា បតិកុលេ វសន្តី សាមិកស្ស សហាយកំ បាហុនកំ អាគតំ ទិស្វា តស្ស ភត្តំ បចិតុកាមា ‘មំសំ អាហរា’តិ ទាសិយា កហាបណំ ទត្វា តាយ មំសំ អលភិត្វា អាគតាយ ‘នត្ថិ មំស’ន្តិ វុត្តេ គេហស្ស បច្ឆិមភាគេ សយិតាយ ឯឡិកាយ សីសំ ឆិន្ទិត្វា ភត្តំ សម្បាទេសិំ. សាហំ ឯកិស្សាយ ឯឡិកាយ សីសំ ឆិន្ទិត្វា និរយេ បច្ចិត្វា បក្កាវសេសេន តស្សា លោមគណនាយ សីសច្ឆេទំ បាបុណិំ, ‘ត្វំ ឯត្តកំ ជនំ វធិត្វា កទា ទុក្ខា មុច្ចិស្សសី’តិ ឯវមហំ តវ ទុក្ខំ អនុស្សរន្តី រោទិ’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឯកិស្សា កណ្ឋំ ឆេត្វាន, លោមគណនាយ បច្ចិសំ;

ពហូនំ កណ្ឋេ ឆេត្វាន, កថំ កាហសិ ខត្តិយា’’តិ.

អថ ‘‘កស្មា ត្វំ ហសសី’’តិ? ‘‘‘ឯតស្មា ទុក្ខា មុត្តាម្ហី’តិ តុស្សិត្វា, មហារាជា’’តិ. បុនបិ តំ ទេវតា ‘‘ឯវំ, ភទ្ទេ, ឯវំ, ភទ្ទេ’’តិ វត្វា បុប្ផមុដ្ឋិនា បូជេសិ. រាជា ‘‘អហោ មេ ភារិយំ កតំ កម្មំ, អយំ កិរ ឯកំ ឯឡិកំ វធិត្វា និរយេ បក្កាវសេសេន តស្សា លោមគណនាយ សីសច្ឆេទំ បាបុណិ, អហំ ឯត្តកំ ជនំ វធិត្វា កទា សោត្ថិំ បាបុណិស្សាមី’’តិ សព្ពេ រាជានោ មោចេត្វា អត្តនោ មហល្លកតរេ វន្ទិត្វា ទហរទហរានំ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ សព្ពេ ខមាបេត្វា សកសកដ្ឋានមេវ បហិណិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘ឯវំ, ភិក្ខវេ, ន ឥទានេវ, មល្លិកា ទេវី, អត្តនោ បញ្ញំ និស្សាយ មហាជនស្ស ជីវិតទានំ ទេតិ, បុព្ពេបិ អទាសិយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ពារាណសិរាជា បសេនទិ កោសលោ អហោសិ, ធម្មទិន្នា, ទេវី មល្លិកា, រុក្ខទេវតា អហមេវា’’តិ. ឯវំ អតីតំ សមោធានេត្វា បុន ធម្មំ ទេសេន្តោ, ‘‘ភិក្ខវេ, បាណាតិបាតោ នាម ន កត្តព្ពយុត្តកោ. បាណាតិបាតិនោ ហិ ទីឃរត្តំ សោចន្តី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អាហ –

‘‘ឥធ សោចតិ បេច្ច សោចតិ,

បាបការី ឧភយត្ថ សោចតិ;

សោ សោចតិ សោ វិហញ្ញតិ,

ទិស្វា កម្មកិលិដ្ឋមត្តនោ’’តិ. (ធ. ប. ១៥);

‘‘ឯវំ ចេ សត្តា ជានេយ្យុំ, ទុក្ខាយំ ជាតិសម្ភវោ;

ន បាណោ បាណិនំ ហញ្ញេ, បាណឃាតី ហិ សោចតី’’តិ. (ជា. ១.១.១៨);

អញ្ញតរបុរិសវត្ថុ បឋមំ.

២. មហាកស្សបត្ថេរសទ្ធិវិហារិកវត្ថុ

ចរញ្ចេ នាធិគច្ឆេយ្យាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាកស្សបត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកំ អារព្ភ កថេសិ. ទេសនា រាជគហេ សមុដ្ឋិតា.

ថេរំ កិរ រាជគហំ និស្សាយ បិប្បលិគុហាយំ វសន្តំ ទ្វេ សទ្ធិវិហារិកា ឧបដ្ឋហិំសុ. តេសុ ឯកោ សក្កច្ចំ វត្តំ ករោតិ, ឯកោ តេន កតំ កតំ អត្តនា កតំ វិយ ទស្សេន្តោ មុខោទកទន្តកដ្ឋានំ បដិយាទិតភាវំ ញត្វា, ‘‘ភន្តេ, មុខោទកទន្តកដ្ឋានិ មេ បដិយាទិតានិ, មុខំ ធោវថា’’តិ វទតិ, បាទធោវនន្ហានាទិកាលេបិ ឯវមេវ វទតិ. ឥតរោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ និច្ចកាលំ មយា កតំ កតំ អត្តនា កតំ វិយ កត្វា ទស្សេតិ, ហោតុ, កត្តព្ពយុត្តកមស្ស ករិស្សាមី’’តិ. តស្ស ភុញ្ជិត្វា សុបន្តស្សេវ ន្ហានោទកំ តាបេត្វា ឯកស្មិំ ឃដេ កត្វា បិដ្ឋិកោដ្ឋកេ ឋបេសិ, ឧទកតាបនភាជនេ បន នាឡិមត្តំ ឧទកំ សេសេត្វា ឧសុមំ មុញ្ចន្តំ ឋបេសិ. តំ ឥតរោ សាយន្ហសមយេ បពុជ្ឈិត្វា ឧសុមំ និក្ខន្តំ ទិស្វា ‘‘ឧទកំ តាបេត្វា កោដ្ឋកេ ឋបិតំ ភវិស្សតី’’តិ វេគេន គន្ត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, កោដ្ឋកេ ឧទកំ ឋបិតំ, ន្ហាយថា’’តិ វត្វា ថេរេន សទ្ធិំយេវ កោដ្ឋកំ បាវិសិ. ថេរោ ឧទកំ អបស្សន្តោ ‘‘កហំ ឧទកំ, អាវុសោ’’តិ អាហ. ទហរោ អគ្គិសាលំ គន្ត្វា ភាជនេ ឧឡុង្កំ ឱតារេត្វា តុច្ឆភាវំ ញត្វា ‘‘បស្សថ ទុដ្ឋស្ស កម្មំ តុច្ឆភាជនំ ឧទ្ធនេ អារោបេត្វា កុហិំ គតោ, អហំ ‘កោដ្ឋកេ ឧទក’ន្តិ សញ្ញាយ អារោចេសិ’’ន្តិ ឧជ្ឈាយន្តោ ឃដំ អាទាយ តិត្ថំ អគមាសិ. ឥតរោបិ បិដ្ឋិកោដ្ឋកតោ ឧទកំ អាហរិត្វា កោដ្ឋកេ ឋបេសិ.

ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ទហរោ ‘ឧទកំ មេ តាបេត្វា កោដ្ឋកេ ឋបិតំ, ឯថ, ភន្តេ, ន្ហាយថា’តិ វត្វា ឥទានិ ឧជ្ឈាយន្តោ ឃដំ អាទាយ តិត្ថំ គច្ឆតិ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘ឯត្តកំ កាលំ ឯស ទហរោ ឥមិនា កតំ វត្តំ អត្តនាវ កតំ វិយ បកាសេតី’’តិ ញត្វា សាយំ អាគន្ត្វា និសិន្នស្ស ឱវាទមទាសិ, ‘‘អាវុសោ, ភិក្ខុនា នាម ‘អត្តនា កតមេវ កត’ន្តិ វត្តុំ វដ្ដតិ, នោ អកតំ, ត្វំ ឥទានេវ ‘កោដ្ឋកេ ឧទកំ ឋបិតំ, ន្ហាយថ, ភន្តេ’តិ វត្វា មយិ បវិសិត្វា ឋិតេ ឃដំ អាទាយ ឧជ្ឈាយន្តោ គច្ឆសិ, បព្ពជិតស្ស នាម ឯវំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ. សោ ‘‘បស្សថ ថេរស្ស កម្មំ, ឧទកមត្តកំ នាម និស្សាយ មំ ឯវំ វទេសី’’តិ កុជ្ឈិត្វា បុនទិវសេ ថេរេន សទ្ធិំ បិណ្ឌាយ ន បាវិសិ. ថេរោ ឥតរេន សទ្ធិំ ឯកំ បទេសំ អគមាសិ. សោ តស្មិំ គតេ ថេរស្ស ឧបដ្ឋាកកុលំ គន្ត្វា ‘‘ថេរោ កហំ, ភន្តេ’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘ថេរស្ស អផាសុកំ ជាតំ, វិហារេយេវ និសិន្នោ’’តិ អាហ. ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘ឯវរូបំ កិរ នាម អាហារំ ទេថា’’តិ វុត្តេ តេន វុត្តនិយាមេនេវ សម្បាទេត្វា អទំសុ. សោ អន្តរាមគ្គេវ តំ ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា វិហារំ គតោ. ថេរោបិ គតដ្ឋានេ មហន្តំ សុខុមវត្ថំ លភិត្វា អត្តនា សទ្ធិំ គតទហរស្ស អទាសិ. សោ តំ រជិត្វា អត្តនោ និវាសនបារុបនំ អកាសិ.

ថេរោ បុនទិវសេ តំ ឧបដ្ឋាកកុលំ គន្ត្វា, ‘‘ភន្តេ, ‘តុម្ហាកំ កិរ អផាសុកំ ជាត’ន្តិ អម្ហេហិ ទហរេន វុត្តនិយាមេនេវ បដិយាទេត្វា អាហារោ បេសិតោ, បរិភុញ្ជិត្វា វោ ផាសុកំ ជាត’’ន្តិ វុត្តេ តុណ្ហី អហោសិ. វិហារំ បន គន្ត្វា តំ ទហរំ វន្ទិត្វា និសិន្នំ ឯវមាហ – ‘‘អាវុសោ, តយា កិរ ហិយ្យោ, ឥទំ នាម កតំ, ឥទំ បព្ពជិតានំ ន អនុច្ឆវិកំ, វិញ្ញត្តិំ កត្វា ភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ. សោ កុជ្ឈិត្វា ថេរេ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា ‘‘បុរិមទិវសេ ឧទកមត្តំ និស្សាយ មំ មុសាវាទិំ កត្វា អជ្ជ អត្តនោ ឧបដ្ឋាកកុលេ ភត្តមុដ្ឋិយា ភុត្តការណា មំ ‘វិញ្ញត្តិំ កត្វា ភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតី’តិ វទតិ, វត្ថម្បិ តេន អត្តនោ ឧបដ្ឋាកស្សេវ ទិន្នំ, អហោ ថេរស្ស ភារិយំ កម្មំ, ជានិស្សាមិស្ស កត្តព្ពយុត្តក’’ន្តិ បុនទិវសេ ថេរេ គាមំ បវិសន្តេ សយំ វិហារេ ឱហីយិត្វា ទណ្ឌំ គហេត្វា បរិភោគភាជនានិ ភិន្ទិត្វា ថេរស្ស បណ្ណសាលាយ អគ្គិំ ទត្វា យំ ន ឈាយតិ, តំ មុគ្គរេន បហរន្តោ ភិន្ទិត្វា និក្ខមិត្វា បលាតោ. សោ កាលំ កត្វា អវីចិមហានិរយេ និព្ពត្តិ.

មហាជនោ កថំ សមុដ្ឋាបេសិ – ‘‘ថេរស្ស កិរ សទ្ធិវិហារិកោ ឱវាទមត្តំ អសហន្តោ កុជ្ឈិត្វា បណ្ណសាលំ ឈាបេត្វា បលាតោ’’តិ. អថេកោ ភិក្ខុ អបរភាគេ រាជគហា និក្ខមិត្វា សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមោ ជេតវនំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា សត្ថារា បដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘កុតោ អាគតោសី’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘រាជគហតោ, ភន្តេ’’តិ អាហ. ‘‘មម បុត្តស្ស មហាកស្សបស្ស ខមនីយ’’ន្តិ? ‘‘ខមនីយំ, ភន្តេ, ឯកោ បន សទ្ធិវិហារិកោ ឱវាទមត្តេន កុជ្ឈិត្វា បណ្ណសាលំ ឈាបេត្វា បលាតោ’’តិ. សត្ថា ‘‘ន សោ ឥទានេវ ឱវាទំ សុត្វា កុជ្ឈតិ, បុព្ពេបិ កុជ្ឈិយេវ. ន ឥទានេវ កុដិំ ទូសេតិ, បុព្ពេបិ ទូសេសិយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ហិមវន្តបទេសេ ឯកោ សិង្គិលសកុណោ កុលាវកំ កត្វា វសិ. អថេកទិវសំ ទេវេ វស្សន្តេ ឯកោ មក្កដោ សីតេន កម្បមានោ តំ បទេសំ អគមាសិ. សិង្គិលោ តំ ទិស្វា គាថមាហ –

‘‘មនុស្សស្សេវ តេ សីសំ, ហត្ថបាទា ច វានរ;

អថ កេន នុ វណ្ណេន, អគារំ តេ ន វិជ្ជតី’’តិ. (ជា. ១.៤.៨១);

មក្កដោ ‘‘កិញ្ចាបិ មេ ហត្ថបាទា អត្ថិ, យាយ បន បញ្ញាយ វិចារេត្វា អគារំ ករេយ្យំ, សា មេ បញ្ញា នត្ថី’’តិ ចិន្តេត្វា តមត្ថំ វិញ្ញាបេតុកាមោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘មនុស្សស្សេវ មេ សីសំ, ហត្ថបាទា ច សិង្គិល;

យាហុ សេដ្ឋា មនុស្សេសុ, សា មេ បញ្ញា ន វិជ្ជតី’’តិ. (ជា. ១.៤.៨២);

អថ នំ ‘‘ឯវរូបស្ស តវ កថំ ឃរាវាសោ ឥជ្ឈិស្សតី’’តិ គរហន្តោ សិង្គិលោ ឥមំ គាថាទ្វយមាហ –

‘‘អនវដ្ឋិតចិត្តស្ស, លហុចិត្តស្ស ទុព្ភិនោ;

និច្ចំ អទ្ធុវសីលស្ស, សុខភាវោ ន វិជ្ជតិ.

‘‘សោ ករស្សុ អានុភាវំ, វីតិវត្តស្សុ សីលិយំ;

សីតវាតបរិត្តាណំ, ករស្សុ កុដវំ កបី’’តិ. (ជា. ១.៤.៨៣-៨៤);

មក្កដោ ‘‘អយំ មំ អនវដ្ឋិតចិត្តំ លហុចិត្តំ មិត្តទុព្ភិំ អទ្ធុវសីលំ ករោតិ, ឥទានិស្ស មិត្តទុព្ភិភាវំ ទស្សេស្សាមី’’តិ កុលាវកំ វិទ្ធំសេត្វា វិប្បកិរិ. សកុណោ តស្មិំ កុលាវកំ គណ្ហន្តេ ឯវ ឯកេន បស្សេន និក្ខមិត្វា បលាយិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា មក្កដោ កុដិទូសកភិក្ខុ អហោសិ, សិង្គិលសកុណោ កស្សបោ អហោសី’’តិ. ជាតកំ សមោធានេត្វា ‘‘ឯវំ, ភិក្ខវេ, ន ឥទានេវ, បុព្ពេបិ សោ ឱវាទក្ខណេ កុជ្ឈិត្វា កុដិំ ទូសេសិ, មម បុត្តស្ស កស្សបស្ស ឯវរូបេន ពាលេន សទ្ធិំ វសនតោ ឯកកស្សេវ និវាសោ សេយ្យោ’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៦១.

‘‘ចរញ្ចេ នាធិគច្ឆេយ្យ, សេយ្យំ សទិសមត្តនោ;

ឯកចរិយំ ទឡ្ហំ កយិរា, នត្ថិ ពាលេ សហាយតា’’តិ.

តត្ថ ចរន្តិ ឥរិយាបថចារំ អគ្គហេត្វា មនសាចារោ វេទិតព្ពោ, កល្យាណមិត្តំ បរិយេសន្តោតិ អត្ថោ. សេយ្យំ សទិសមត្តនោតិ អត្តនោ សីលសមាធិបញ្ញាគុណេហិ អធិកតរំ វា សទិសំ វា ន លភេយ្យ ចេ. ឯកចរិយន្តិ ឯតេសុ ហិ សេយ្យំ លភមានោ សីលាទីហិ វឌ្ឍតិ, សទិសំ លភមានោ ន បរិហាយតិ, ហីនេន បន សទ្ធិំ ឯកតោ វសន្តោ ឯកតោ សំភោគបរិភោគំ ករោន្តោ សីលាទីហិ បរិហាយតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឯវរូបោ បុគ្គលោ ន សេវិតព្ពោ ន ភជិតព្ពោ ន បយិរុបាសិតព្ពោ អញ្ញត្រ អនុទ្ទយា អញ្ញត្រ អនុកម្បា’’តិ (បុ. ប. ១២១; អ. និ. ៣.២៦). តស្មា សចេ ការុញ្ញំ បដិច្ច ‘‘អយំ មំ និស្សាយ សីលាទីហិ វឌ្ឍិស្សតី’’តិ តម្ហា បុគ្គលា កិញ្ចិ អបច្ចាសីសន្តោ តំ សង្គណ្ហិតុំ សក្កោតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ សក្កោតិ, ឯកចរិយំ ទឡ្ហំ កយិរា ឯកីភាវមេវ ថិរំ កត្វា សព្ពឥរិយាបថេសុ ឯកកោវ វិហរេយ្យ. កិំ ការណា? នត្ថិ ពាលេ សហាយតាតិ សហាយតា នាម ចូឡសីលំ មជ្ឈិមសីលំ មហាសីលំ ទស កថាវត្ថូនិ តេរស ធុតង្គគុណា វិបស្សនាគុណា ចត្តារោ មគ្គា ចត្តារិ ផលានិ តិស្សោ វិជ្ជា ឆ អភិញ្ញា. អយំ សហាយតាគុណោ ពាលំ និស្សាយ នត្ថីតិ.

ទេសនាវសានេ អាគន្តុកោ ភិក្ខុ សោតាបត្តិផលំ បត្តោ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ, ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា អហោសីតិ.

មហាកស្សបត្ថេរសទ្ធិវិហារិកវត្ថុ ទុតិយំ.

៣. អានន្ទសេដ្ឋិវត្ថុ

បុត្តា មត្ថីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ អានន្ទសេដ្ឋិំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរ អានន្ទសេដ្ឋិ នាម ចត្តាលីសកោដិវិភវោ មហាមច្ឆរី អហោសិ. សោ អន្វឌ្ឍមាសំ ញាតកេ សន្និបាតេត្វា បុត្តំ មូលសិរិំ នាម តីសុ វេលាសុ ឯវំ ឱវទតិ – ‘‘ឥទំ ចត្តាលីសកោដិធនំ ‘ពហូ’’’តិ មា សញ្ញំ ករិ, វិជ្ជមានំ ធនំ ន ទាតព្ពំ, នវំ ធនំ ឧប្បាទេតព្ពំ. ឯកេកម្បិ ហិ កហាបណំ វយំ ករោន្តស្ស បន ខីយតេវ. តស្មា –

‘‘អញ្ជនានំ ខយំ ទិស្វា, ឧបចិកានញ្ច អាចយំ;

មធូនញ្ច សមាហារំ, បណ្ឌិតោ ឃរមាវសេ’’តិ.

សោ អបរេន សមយេន អត្តនោ បញ្ច មហានិធិយោ បុត្តស្ស អនាចិក្ខិត្វា ធននិស្សិតោ មច្ឆេរមលមលិនោ កាលំ កត្វា តស្សេវ នគរស្ស ឯកស្មិំ ទ្វារគាមកេ ចណ្ឌាលានំ កុលសហស្សំ បដិវសតិ. តត្ថេកិស្សា ចណ្ឌាលិយា កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. រាជា តស្ស កាលកិរិយំ សុត្វា បុត្តមស្ស មូលសិរិំ បក្កោសាបេត្វា សេដ្ឋិដ្ឋានេ ឋបេសិ. តម្បិ ចណ្ឌាលកុលសហស្សំ ឯកតោវ ភតិយា កម្មំ កត្វា ជីវមានំ តស្ស បដិសន្ធិគ្គហណតោ បដ្ឋាយ នេវ ភតិំ លភតិ, ន យាបនមត្តតោ បរំ ភត្តបិណ្ឌម្បិ. តេ ‘‘មយំ ឯតរហិ កម្មំ ករោន្តាបិ បិណ្ឌភត្តម្បិ ន លភាម, អម្ហាកំ អន្តរេ កាឡកណ្ណិយា ភវិតព្ព’’ន្តិ ទ្វេ កោដ្ឋាសា ហុត្វា យាវ តស្ស មាតាបិតរោ វិសុំ ហោន្តិ, តាវ វិភជិត្វា ‘‘ឥមស្មិំ កុលេ កាឡកណ្ណី ឧប្បន្នា’’តិ តស្ស មាតរំ នីហរិំសុ.

សាបិ យាវស្សា សោ កុច្ឆិគតោ, តាវ យាបនមត្តម្បិ កិច្ឆេន លភិត្វា បុត្តំ វិជាយិ. តស្ស ហត្ថា ច បាទា ច អក្ខីនិ ច កណ្ណា ច នាសា ច មុខញ្ច យថាឋានេ ន អហេសុំ. សោ ឯវរូបេន អង្គវេកល្លេន សមន្នាគតោ បំសុបិសាចកោ វិយ អតិវិរូបោ អហោសិ. ឯវំ សន្តេបិ តំ មាតា ន បរិច្ចជិ. កុច្ឆិយំ វសិតបុត្តស្មិញ្ហិ សិនេហោ ពលវា ហោតិ. សា តំ កិច្ឆេន បោសយមានា តំ អាទាយ គតទិវសេ កិញ្ចិ អលភិត្វា គេហេ កត្វា សយមេវ គតទិវសេ ភតិំ លភតិ. អថ នំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ជីវិតុំ សមត្ថកាលេ សា កបាលកំ ហត្ថេ ឋបេត្វា, ‘‘តាត, មយំ តំ និស្សាយ មហាទុក្ខំ បត្តា, ឥទានិ ន សក្កោមិ តំ បោសេតុំ, ឥមស្មិំ នគរេ កបណទ្ធិកាទីនំ បដិយត្តភត្តានិ អត្ថិ, តត្ថ ភិក្ខាយ ចរិត្វា ជីវាហី’’តិ តំ វិស្សជ្ជេសិ. សោ ឃរបដិបាដិយា ចរន្តោ អានន្ទសេដ្ឋិកាលេ និវុត្តដ្ឋានំ គន្ត្វា ជាតិស្សរោ ហុត្វា អត្តនោ គេហំ បាវិសិ. តីសុ បន ទ្វារកោដ្ឋកេសុ ន កោចិ សល្លក្ខេសិ. ចតុត្ថេ ទ្វារកោដ្ឋកេ មូលសិរិសេដ្ឋិនោ បុត្តកា ទិស្វា ឧព្ពិគ្គហទយា បរោទិំសុ. អថ នំ សេដ្ឋិបុរិសា ‘‘និក្ខម កាឡកណ្ណី’’តិ បោថេត្វា នីហរិត្វា សង្ការដ្ឋានេ ខិបិំសុ. សត្ថា អានន្ទត្ថេរេន បច្ឆាសមណេន បិណ្ឌាយ ចរន្តោ តំ ឋានំ បត្តោ ថេរំ ឱលោកេត្វា តេន បុដ្ឋោ តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិ. ថេរោ មូលសិរិំ បក្កោសាបេសិ. អថ មហាជនកាយោ សន្និបតិ. សត្ថា មូលសិរិំ អាមន្តេត្វា ‘‘ជានាសិ ឯត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ន ជានាមី’’តិ វុត្តេ, ‘‘បិតា តេ អានន្ទសេដ្ឋី’’តិ វត្វា អសទ្ទហន្តំ ‘‘អានន្ទសេដ្ឋិ បុត្តស្ស តេ បញ្ច មហានិធិយោ អាចិក្ខាហី’’តិ អាចិក្ខាបេត្វា សទ្ទហាបេសិ. សោ សត្ថារំ សរណំ អគមាសិ. តស្ស ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៦២.

‘‘បុត្តា មត្ថិ ធនម្មត្ថិ, ឥតិ ពាលោ វិហញ្ញតិ;

អត្តា ហិ អត្តនោ នត្ថិ, កុតោ បុត្តា កុតោ ធន’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – បុត្តា មេ អត្ថិ, ធនំ មេ អត្ថិ, ឥតិ ពាលោ បុត្តតណ្ហាយ ចេវ ធនតណ្ហាយ ច ហញ្ញតិ វិហញ្ញតិ ទុក្ខយតិ, ‘‘បុត្តា មេ នស្សិំសូ’’តិ វិហញ្ញតិ, ‘‘នស្សន្តី’’តិ វិហញ្ញតិ, ‘‘នស្សិស្សន្តី’’តិ វិហញ្ញតិ. ធនេបិ ឯសេវ នយោ. ឥតិ ឆហាការេហិ វិហញ្ញតិ. ‘‘បុត្តេ បោសេស្សាមី’’តិ រត្តិញ្ច ទិវា ច ថលជលបថាទីសុ នានប្បការតោ វាយមន្តោបិ វិហញ្ញតិ, ‘‘ធនំ ឧប្បាទេស្សាមី’’តិ កសិវាណិជ្ជាទីនិ ករោន្តោបិ វិហញ្ញតេវ. ឯវំ វិហញ្ញស្ស ច អត្តា ហិ អត្តនោ នត្ថិ តេន វិឃាតេន ទុក្ខិតំ អត្តានំ សុខិតំ កាតុំ អសក្កោន្តស្ស បវត្តិយម្បិស្ស អត្តា ហិ អត្តនោ នត្ថិ, មរណមញ្ចេ និបន្នស្ស មារណន្តិកាហិ វេទនាហិ អគ្គិជាលាហិ វិយ បរិឌយ្ហមានស្ស ឆិជ្ជមានេសុ សន្ធិពន្ធនេសុ, ភិជ្ជមានេសុ អដ្ឋិសង្ឃាដេសុ និមីលេត្វា បរលោកំ ឧម្មីលេត្វា ឥធលោកំ បស្សន្តស្សាបិ ទិវសេ ទិវសេ ទ្វិក្ខត្តុំ ន្ហាបេត្វា តិក្ខត្តុំ ភោជេត្វា គន្ធមាលាទីហិ អលង្ករិត្វា យាវជីវំ បោសិតោបិ សហាយភាវេន ទុក្ខបរិត្តាណំ កាតុំ អសមត្ថតាយ អត្តា ហិ អត្តនោ នត្ថិ. កុតោ បុត្តា កុតោ ធនំ បុត្តា វា ធនំ វា តស្មិំ សមយេ កិមេវ ករិស្សន្តិ, អានន្ទសេដ្ឋិនោបិ កស្សចិ កិញ្ចិ អទត្វា បុត្តស្សត្ថាយ ធនំ សណ្ឋបេត្វា បុព្ពេ វា មរណមញ្ចេ និបន្នស្ស, ឥទានិ វា ឥមំ ទុក្ខំ បត្តស្ស កុតោ បុត្តា កុតោ ធនំ. បុត្តា វា ធនំ វា តស្មិំ សមយេ កិំ ទុក្ខំ ហរិំសុ, កិំ វា សុខំ ឧប្បាទយិំសូតិ.

ទេសនាវសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា អហោសីតិ.

អានន្ទសេដ្ឋិវត្ថុ តតិយំ.

៤. គណ្ឋិភេទកចោរវត្ថុ

យោ ពាលោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ គណ្ឋិភេទកចោរេ អារព្ភ កថេសិ.

តេ កិរ ទ្វេ សហាយកា ធម្មស្សវនត្ថាយ គច្ឆន្តេន មហាជនេន សទ្ធិំ ជេតវនំ គន្ត្វា ឯកោ ធម្មកថំ អស្សោសិ, ឯកោ អត្តនោ គយ្ហូបគំ ឱលោកេសិ. តេសុ ឯកោ ធម្មំ សុណមានោ សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ, ឥតរោ ឯកស្ស ទុស្សន្តេ ពទ្ធំ បញ្ចមាសកមត្តំ លភិ. តស្ស តំ គេហេ បាកភត្តំ ជាតំ, ឥតរស្ស គេហេ ន បច្ចតិ. អថ នំ សហាយកចោរោ អត្តនោ ភរិយាយ សទ្ធិំ ឧប្បណ្ឌយមានោ ‘‘ត្វំ អតិបណ្ឌិតតាយ អត្តនោ គេហេ បាកភត្តមូលម្បិ ន និប្ផាទេសី’’តិ អាហ. ឥតរោ បន ‘‘ពាលភាវេនេវ វតាយំ អត្តនោ បណ្ឌិតភាវំ មញ្ញតី’’តិ តំ បវត្តិំ សត្ថុ អារោចេតុំ ញាតីហិ សទ្ធិំ ជេតវនំ គន្ត្វា អារោចេសិ. សត្ថា តស្ស ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៦៣.

‘‘យោ ពាលោ មញ្ញតិ ពាល្យំ, បណ្ឌិតោ វាបិ តេន សោ;

ពាលោ ច បណ្ឌិតមានី, ស វេ ‘ពាលោ’តិ វុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ យោ ពាលោតិ យោ អន្ធពាលោ អបណ្ឌិតោ សមានោ ‘‘ពាលោ អហ’’ន្តិ អត្តនោ ពាល្យំ ពាលភាវំ មញ្ញតិ ជានាតិ. តេន សោតិ តេន ការណេន សោ បុគ្គលោ បណ្ឌិតោ វាបិ ហោតិ បណ្ឌិតសទិសោ វា. សោ ហិ ‘‘ពាលោ អហ’’ន្តិ ជានមានោ អញ្ញំ បណ្ឌិតំ ឧបសង្កមន្តោ បយិរុបាសន្តោ តេន បណ្ឌិតភាវត្ថាយ ឱវទិយមានោ អនុសាសិយមានោ តំ ឱវាទំ គណ្ហិត្វា បណ្ឌិតោ វា ហោតិ បណ្ឌិតតរោ វា. ស វេ ពាលោតិ យោ ច ពាលោ សមានោ ‘‘កោ អញ្ញោ មយា សទិសោ ពហុស្សុតោ វា ធម្មកថិកោ វា វិនយធរោ វា ធុតង្គធរោ វា អត្ថី’’តិ ឯវំ បណ្ឌិតមានី ហោតិ. សោ អញ្ញំ បណ្ឌិតំ អនុបសង្កមន្តោ អបយិរុបាសន្តោ នេវ បរិយត្តិំ ឧគ្គណ្ហាតិ, ន បដិបត្តិំ បូរេតិ, ឯកន្តពាលភាវមេវ បាបុណាតិ. សោ គណ្ឋិភេទកចោរោ វិយ. តេន វុត្តំ ‘‘ស វេ ‘ពាលោ’តិ វុច្ចតី’’តិ.

ទេសនាបរិយោសានេ ឥតរស្ស ញាតកេហិ សទ្ធិំ មហាជនោ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណីតិ.

គណ្ឋិភេទកចោរវត្ថុ ចតុត្ថំ.

៥. ឧទាយិត្ថេរវត្ថុ

យាវជីវម្បិ ចេ ពាលោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឧទាយិត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ មហាថេរេសុ បដិក្កន្តេសុ ធម្មសភំ គន្ត្វា ធម្មាសនេ និសីទិ. អថ នំ ឯកទិវសំ អាគន្តុកា ភិក្ខូ ទិស្វា ‘‘អយំ ពហុស្សុតោ មហាថេរោ ភវិស្សតី’’តិ មញ្ញមានា ខន្ធាទិបដិសំយុត្តំ បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា កិញ្ចិ អជានមានំ ‘‘កោ ឯសោ, ពុទ្ធេហិ សទ្ធិំ ឯកវិហារេ វសមានោ ខន្ធធាតុអាយតនមត្តម្បិ ន ជានាតី’’តិ គរហិត្វា តំ បវត្តិំ តថាគតស្ស អារោចេសុំ. សត្ថា តេសំ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៦៤.

‘‘យាវជីវម្បិ ចេ ពាលោ, បណ្ឌិតំ បយិរុបាសតិ;

ន សោ ធម្មំ វិជានាតិ, ទព្ពី សូបរសំ យថា’’តិ.

តស្សត្ថោ – ពាលោ នាមេស យាវជីវម្បិ បណ្ឌិតំ ឧបសង្កមន្តោ បយិរុបាសន្តោ ‘‘ឥទំ ពុទ្ធវចនំ, ឯត្តកំ ពុទ្ធវចន’’ន្តិ ឯវំ បរិយត្តិធម្មំ វា ‘‘អយំ ចារោ, អយំ វិហារោ, អយំ អាចារោ, អយំ គោចរោ, ឥទំ សាវជ្ជំ, ឥទំ អនវជ្ជំ, ឥទំ សេវិតព្ពំ, ឥទំ ន សេវិតព្ពំ, ឥទំ បដិវិជ្ឈិតព្ពំ, ឥទំ សច្ឆិកាតព្ព’’ន្តិ ឯវំ បដិបត្តិបដិវេធធម្មំ វា ន ជានាតិ. យថា កិំ? ទព្ពី សូបរសំ យថាតិ. យថា ហិ ទព្ពី យាវ បរិក្ខយា នានប្បការាយ សូបវិកតិយា សម្បរិវត្តមានាបិ ‘‘ឥទំ លោណិកំ, ឥទំ អលោណិកំ, ឥទំ តិត្តកំ, ឥទំ ខារិកំ, ឥទំ កដុកំ, ឥទំ អម្ពិលំ, ឥទំ អនម្ពិលំ, ឥទំ កសាវ’’ន្តិ សូបរសំ ន ជានាតិ, ឯវមេវ ពាលោ យាវជីវម្បិ បណ្ឌិតំ បយិរុបាសមានោ វុត្តប្បការំ ធម្មំ ន ជានាតីតិ.

ទេសនាវសានេ អាគន្តុកា ភិក្ខូ អាសវេហិ ចិត្តានិ វិមុច្ចិំសូតិ.

ឧទាយិត្ថេរវត្ថុ បញ្ចមំ.

៦. តិំសមត្តបាវេយ្យកភិក្ខុវត្ថុ

មុហុត្តមបិ ចេ វិញ្ញូតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ តិំសមត្តេ បាវេយ្យកេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

តេសញ្ហិ ភគវា ឥត្ថិំ បរិយេសន្តានំ កប្បាសិកវនសណ្ឌេ បឋមំ ធម្មំ ទេសេសិ. តទា តេ សព្ពេវ ឯហិភិក្ខុភាវំ បត្វា ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា ហុត្វា តេរស ធុតង្គានិ សមាទាយ វត្តមានា បុនបិ ទីឃស្ស អទ្ធុនោ អច្ចយេន សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា អនមតគ្គធម្មទេសនំ សុត្វា តស្មិំយេវ អាសនេ អរហត្តំ បាបុណិំសុ. ភិក្ខូ ‘‘អហោ វតិមេហិ ភិក្ខូហិ ខិប្បមេវ ធម្មោ វិញ្ញាតោ’’តិ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ. សត្ថា តំ សុត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ ឥមេ តិំសមត្តា សហាយកា ធុត្តា ហុត្វា តុណ្ឌិលជាតកេ (ជា. ១.៦.៨៨ អាទយោ) មហាតុណ្ឌិលស្ស ធម្មទេសនំ សុត្វាបិ ខិប្បមេវ ធម្មំ វិញ្ញាយ បញ្ច សីលានិ សមាទិយិំសុ, តេ តេនេវ ឧបនិស្សយេន ឯតរហិ និសិន្នាសនេយេវ អរហត្តំ បត្តា’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៦៥.

‘‘មុហុត្តមបិ ចេ វិញ្ញូ, បណ្ឌិតំ បយិរុបាសតិ;

ខិប្បំ ធម្មំ វិជានាតិ, ជិវ្ហា សូបរសំ យថា’’តិ.

តស្សត្ថោ – វិញ្ញូ បណ្ឌិតបុរិសោ មុហុត្តមបិ ចេ អញ្ញំ បណ្ឌិតំ បយិរុបាសតិ, សោ តស្ស សន្តិកេ ឧគ្គណ្ហន្តោ បរិបុច្ឆន្តោ ខិប្បមេវ បរិយត្តិធម្មំ វិជានាតិ. តតោ កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា បដិបត្តិយំ ឃដេន្តោ វាយមន្តោ យថា នាម អនុបហតជិវ្ហាបសាទោ បុរិសោ រសវិជាននត្ថំ ជិវ្ហគ្គេ ឋបេត្វា ឯវ លោណិកាទិភេទំ រសំ វិជានាតិ, ឯវំ បណ្ឌិតោ ខិប្បមេវ លោកុត្តរធម្មម្បិ វិជានាតីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ ភិក្ខូ អរហត្តំ បាបុណិំសូតិ.

តិំសមត្តបាវេយ្យកភិក្ខុវត្ថុ ឆដ្ឋំ.

៧. សុប្បពុទ្ធកុដ្ឋិវត្ថុ

ចរន្តិ ពាលា ទុម្មេធាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ សុប្បពុទ្ធកុដ្ឋិំ អារព្ភ កថេសិ. សុប្បពុទ្ធកុដ្ឋិវត្ថុ ឧទានេ (ឧទា. ៤៣) អាគតមេវ.

តទា ហិ សុប្បពុទ្ធកុដ្ឋិ បរិសបរិយន្តេ និសិន្នោ ភគវតោ ធម្មទេសនំ សុត្វា សោតាបត្តិផលំ បត្វា អត្តនា បដិលទ្ធគុណំ សត្ថុ អារោចេតុកាមោ បរិសមជ្ឈេ ឱគាហិតុំ អវិសហន្តោ មហាជនស្ស សត្ថារំ វន្ទិត្វា អនុគន្ត្វា និវត្តនកាលេ វិហារំ អគមាសិ. តស្មិំ ខណេ សក្កោ ទេវរាជា ‘‘អយំ សុប្បពុទ្ធកុដ្ឋិ អត្តនោ សត្ថុ សាសនេ បដិលទ្ធគុណំ បាកដំ កាតុកាមោ’’តិ ញត្វា ‘‘វីមំសិស្សាមិ ន’’ន្តិ គន្ត្វា អាកាសេ ឋិតោវ ឯតទវោច – ‘‘សុប្បពុទ្ធ, ត្វំ មនុស្សទលិទ្ទោ មនុស្សវរាកោ, អហំ តេ អបរិយន្តំ ធនំ ទស្សាមិ, ‘ពុទ្ធោ ន ពុទ្ធោ, ធម្មោ ន ធម្មោ, សង្ឃោ ន សង្ឃោ, អលំ មេ ពុទ្ធេន, អលំ មេ ធម្មេន, អលំ មេ សង្ឃេនា’តិ វទេហី’’តិ. អថ នំ សោ អាហ – ‘‘កោសិ ត្វ’’ន្តិ? ‘‘អហំ សក្កោ’’តិ. អន្ធពាល, អហិរិក ត្វំ មយា សទ្ធិំ កថេតុំ ន យុត្តរូបោ, ត្វំ មំ ‘‘ទុគ្គតោ ទលិទ្ទោ កបណោ’’តិ វទេសិ, នេវាហំ ទុគ្គតោ, ន ទលិទ្ទោ, សុខប្បត្តោ អហមស្មិ មហទ្ធនោ –

‘‘សទ្ធាធនំ សីលធនំ, ហិរី ឱត្តប្បិយំ ធនំ;

សុតធនញ្ច ចាគោ ច, បញ្ញា វេ សត្តមំ ធនំ.

‘‘យស្ស ឯតេ ធនា អត្ថិ, ឥត្ថិយា បុរិសស្ស វា;

‘អទលិទ្ទោ’តិ តំ អាហុ, អមោឃំ តស្ស ជីវិត’’ន្តិ. (អ. និ. ៧.៥-៦) –

ឥមានិ មេ សត្តវិធអរិយធនានិ សន្តិ, យេសញ្ហិ ឥមានិ សត្ត ធនានិ សន្តិ, ន តេ ពុទ្ធេហិ វា បច្ចេកពុទ្ធេហិ វា ‘‘ទលិទ្ទា’’តិ វុច្ចន្តីតិ. សក្កោ តស្ស កថំ សុត្វា តំ អន្តរាមគ្គេ ឱហាយ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សព្ពំ តំ វចនបដិវចនំ អារោចេសិ. អថ នំ ភគវា អាហ – ‘‘ន ខោ, សក្ក, សក្កា តាទិសានំ សតេនបិ សហស្សេនបិ សុប្បពុទ្ធកុដ្ឋិំ ‘ពុទ្ធោ ន ពុទ្ធោ’តិ វា, ‘ធម្មោ ន ធម្មោ’តិ វា, ‘សង្ឃោ ន សង្ឃោ’តិ វា កថាបេតុ’’ន្តិ. សុប្បពុទ្ធោបិ ខោ កុដ្ឋិ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សត្ថារា កតបដិសន្ថារោ សម្មោទមានោ អត្តនា បដិលទ្ធគុណំ អារោចេត្វា វុដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. អថ នំ អចិរបក្កន្តំ គាវី តរុណវច្ឆា ជីវិតា វោរោបេសិ.

សា កិរ ឯកា យក្ខិនី បុក្កុសាតិកុលបុត្តំ, ពាហិយំ ទារុចីរិយំ, តម្ពទាឋិកចោរឃាតកំ, សុប្បពុទ្ធកុដ្ឋិន្តិ ឥមេសំ ចតុន្នំ ជនានំ អនេកសតេ អត្តភាវេ គាវី ហុត្វា ជីវិតា វោរោបេសិ. តេ កិរ អតីតេ ចត្តារោ សេដ្ឋិបុត្តា ហុត្វា ឯកំ នគរសោភិនិំ គណិកំ ឧយ្យានំ នេត្វា ទិវសំ សម្បត្តិំ អនុភវិត្វា សាយន្ហសមយេ ឯវំ សម្មន្តយិំសុ – ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ អញ្ញោ នត្ថិ, ឥមិស្សា អម្ហេហិ ទិន្នំ កហាបណសហស្សញ្ច សព្ពញ្ច បសាធនភណ្ឌំ គហេត្វា ឥមំ មារេត្វា គច្ឆាមា’’តិ. សា តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘ឥមេ និល្លជ្ជា, មយា សទ្ធិំ អភិរមិត្វា ឥទានិ មំ មារេតុកាមា, ជានិស្សាមិ នេសំ កត្តព្ពយុត្តក’’ន្តិ តេហិ មារិយមានា ‘‘អហំ យក្ខិនី ហុត្វា យថា មំ ឯតេ មារេន្តិ, ឯវមេវ តេ មារេតុំ សមត្ថា ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. តស្ស និស្សន្ទេន ឥមេ មារេសិ. សម្ពហុលា ភិក្ខូ តស្ស កាលកិរិយំ ភគវតោ អារោចេត្វា ‘‘តស្ស កា គតិ, កេន ច ការណេន កុដ្ឋិភាវំ បត្តោ’’តិ បុច្ឆិំសុ. សត្ថា សោតាបត្តិផលំ បត្វា តស្ស តាវតិំសភវនេ ឧប្បន្នភាវញ្ច តគរសិខិបច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វា និដ្ឋុភិត្វា អបសព្យំ កត្វា ទីឃរត្តំ និរយេ បច្ចិត្វា វិបាកាវសេសេន ឥទានិ កុដ្ឋិភាវប្បត្តិញ្ច ព្យាករិត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ឥមេ សត្តា អត្តនាវ អត្តនោ កដុកវិបាកកម្មំ ករោន្តា វិចរន្តី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ឧត្តរិ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៦៦.

‘‘ចរន្តិ ពាលា ទុម្មេធា, អមិត្តេនេវ អត្តនា;

ករោន្តា បាបកំ កម្មំ, យំ ហោតិ កដុកប្ផល’’ន្តិ.

តត្ថ ចរន្តីតិ ចតូហិ ឥរិយាបថេហិ អកុសលមេវ ករោន្តា វិចរន្តិ. ពាលាតិ ឥធលោកត្ថញ្ច បរលោកត្ថញ្ច អជានន្តា ឥធ ពាលា នាម. ទុម្មេធាតិ ទុប្បញ្ញា. អមិត្តេនេវ អត្តនាតិ អត្តនា អមិត្តភូតេន វិយ វេរិនា ហុត្វា. កដុកប្ផលន្តិ តិខិណផលំ ទុក្ខផលន្តិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

សុប្បពុទ្ធកុដ្ឋិវត្ថុ សត្តមំ.

៨. កស្សកវត្ថុ

ន តំ កម្មំ កតំ សាធូតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ កស្សកំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ សាវត្ថិតោ អវិទូរេ ឯកំ ខេត្តំ កសតិ. ចោរា ឧទកនិទ្ធមនេន នគរំ បវិសិត្វា ឯកស្មិំ អឌ្ឍកុលេ ឧមង្គំ ភិន្ទិត្វា ពហុំ ហិរញ្ញសុវណ្ណំ គហេត្វា ឧទកនិទ្ធមនេនេវ និក្ខមិំសុ. ឯកោ ចោរោ តេ វញ្ចេត្វា ឯកំ សហស្សត្ថវិកំ ឱវដ្ដិកាយ កត្វា តំ ខេត្តំ គន្ត្វា តេហិ សទ្ធិំ ភណ្ឌំ ភាជេត្វា អាទាយ គច្ឆន្តោ ឱវដ្ដិកតោ បតមានំ សហស្សត្ថវិកំ ន សល្លក្ខេសិ. តំ ទិវសំ សត្ថា បច្ចូសសមយេ លោកំ វោលោកេន្តោ តំ កស្សកំ អត្តនោ ញាណជាលស្ស អន្តោបវិដ្ឋំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ ឧបធារយមានោ ឥទំ អទ្ទស – ‘‘អយំ កស្សកោ បាតោវ កសិតុំ គមិស្សតិ, ភណ្ឌសាមិកា ចោរានំ អនុបទំ គន្ត្វា ឱវដ្ដិកតោ បតមានំ សហស្សត្ថវិកំ ទិស្វា ឯតំ គណ្ហិស្សន្តិ, មំ ឋបេត្វា តស្ស អញ្ញោ សក្ខី នាម ន ភវិស្សតិ, សោតាបត្តិមគ្គស្ស ឧបនិស្សយោបិស្ស អត្ថិ, តត្ថ មយា គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ. សោបិ កស្សកោ បាតោវ កសិតុំ គតោ. សត្ថា អានន្ទត្ថេរេន បច្ឆាសមណេន តត្ថ អគមាសិ. កស្សកោ សត្ថារំ ទិស្វា គន្ត្វា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា បុន កសិតុំ អារភិ. សត្ថា តេន សទ្ធិំ កិញ្ចិ អវត្វាវ សហស្សត្ថវិកាយ បតិតដ្ឋានំ គន្ត្វា តំ ទិស្វា អានន្ទត្ថេរំ អាហ – ‘‘បស្ស, អានន្ទ, អាសីវិសោ’’តិ. ‘‘បស្សាមិ, ភន្តេ, ឃោរវិសោ’’តិ.

កស្សកោ តំ កថំ សុត្វា ‘‘មម វេលាយ វា អវេលាយ វា វិចរណដ្ឋានមេតំ, អាសីវិសោ កិរេត្ថ អត្ថី’’តិ ចិន្តេត្វា សត្ថរិ ឯត្តកំ វត្វា បក្កន្តេ ‘‘មារេស្សាមិ ន’’ន្តិ បតោទលដ្ឋិំ អាទាយ គតោ សហស្សភណ្ឌិកំ ទិស្វា ‘‘ឥមំ សន្ធាយ សត្ថារា កថិតំ ភវិស្សតី’’តិ តំ អាទាយ និវត្តោ, អព្យត្តតាយ ឯកមន្តេ ឋបេត្វា បំសុនា បដិច្ឆាទេត្វា បុន កសិតុំ អារភិ. មនុស្សា ច វិភាតាយ រត្តិយា គេហេ ចោរេហិ កតកម្មំ ទិស្វា បទានុបទំ គច្ឆន្តា តំ ខេត្តំ គន្ត្វា តត្ថ ចោរេហិ ភណ្ឌស្ស ភាជិតដ្ឋានំ ទិស្វា កស្សកស្ស បទវលញ្ជំ អទ្ទសំសុ. តេ តស្ស បទានុសារេន គន្ត្វា ថវិកាយ ឋបិតដ្ឋានំ ទិស្វា បំសុំ វិយូហិត្វា ថវិកំ អាទាយ ‘‘ត្វំ គេហំ វិលុម្បិត្វា ខេត្តំ កសមានោ វិយ វិចរសី’’តិ តជ្ជេត្វា បោថេត្វា នេត្វា រញ្ញោ ទស្សយិំសុ. រាជា តំ បវត្តិំ សុត្វា តស្ស វធំ អាណាបេសិ. រាជបុរិសា តំ បច្ឆាពាហំ ពន្ធិត្វា កសាហិ តាឡេន្តា អាឃាតនំ នយិំសុ. សោ កសាហិ តាឡិយមានោ អញ្ញំ កិញ្ចិ អវត្វា ‘‘បស្សានន្ទ, អាសីវិសោតិ, បស្សាមិ ភគវា ឃោរវិសោ’’តិ វទន្តោ គច្ឆតិ. អថ នំ រាជបុរិសា ‘‘ត្វំ សត្ថុ ចេវ អានន្ទត្ថេរស្ស ច កថំ កថេសិ, កិំ នាមេត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា – ‘‘រាជានំ ទដ្ឋុំ លភមានោ កថេស្សាមី’’តិ វុត្តេ រញ្ញោ សន្តិកំ នេត្វា រញ្ញោ តំ បវត្តិំ កថយិំសុ. អថ នំ រាជា ‘‘កស្មា ឯវំ កថេសី’’តិ បុច្ឆិ. សោ ‘‘នាហំ, ទេវ, ចោរោ’’តិ វត្វា កសនត្ថាយ និក្ខន្តកាលតោ បដ្ឋាយ សព្ពំ តំ បវត្តិំ រញ្ញោ អាចិក្ខិ. រាជា តស្ស កថំ សុត្វា ‘‘អយំ ភណេ លោកេ អគ្គបុគ្គលំ សត្ថារំ សក្ខិំ អបទិសតិ, ន យុត្តំ ឯតស្ស ទោសំ អារោបេតុំ, អហមេត្ថ កត្តព្ពំ ជានិស្សាមី’’តិ តំ អាទាយ សាយន្ហសមយេ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សត្ថារំ បុច្ឆិ – ‘‘ភគវា កច្ចិ តុម្ហេ អានន្ទត្ថេរេន សទ្ធិំ ឯតស្ស កស្សកស្ស កសនដ្ឋានំ គតា’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. ‘‘កិំ វោ តត្ថ ទិដ្ឋ’’ន្តិ? ‘‘សហស្សត្ថវិកា, មហារាជា’’តិ. ‘‘ទិស្វា កិំ អវោចុត្ថា’’តិ? ‘‘ឥទំ នាម, មហារាជា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, សចាយំ បុរិសោ តុម្ហាទិសំ អបទិសំ នាករិស្ស, ន ជីវិតំ អលភិស្ស, តុម្ហេហិ បន កថិតកថំ កថេត្វា តេន ជីវិតំ លទ្ធ’’ន្តិ. តំ សុត្វា សត្ថា ‘‘អាម, មហារាជ, អហម្បិ ឯត្តកមេវ វត្វា គតោ, បណ្ឌិតេន នាម យំ កម្មំ កត្វា បច្ឆានុតប្បំ ហោតិ, តំ ន កត្តព្ព’’ន្តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៦៧.

‘‘ន តំ កម្មំ កតំ សាធុ, យំ កត្វា អនុតប្បតិ;

យស្ស អស្សុមុខោ រោទំ, វិបាកំ បដិសេវតី’’តិ.

តត្ថ ន តំ កម្មន្តិ យំ និរយាទីសុ និព្ពត្តនសមត្ថំ ទុក្ខុទ្រយំ កម្មំ កត្វា អនុស្សរន្តោ អនុស្សរិតានុស្សរិតក្ខណេ អនុតប្បតិ អនុសោចតិ, តំ កតំ ន សាធុ ន សុន្ទរំ និរត្ថកំ. យស្ស អស្សុមុខោតិ យស្ស អស្សូហិ តិន្តមុខោ រោទន្តោ វិបាកំ អនុភោតីតិ.

ទេសនាវសានេ កស្សកោ ឧបាសកោ សោតាបត្តិផលំ បត្តោ, សម្បត្តភិក្ខូបិ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

កស្សកវត្ថុ អដ្ឋមំ.

៩. សុមនមាលាការវត្ថុ

តញ្ច កម្មំ កតំ សាធូតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ សុមនំ នាម មាលាការំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ទេវសិកំ ពិម្ពិសាររាជានំ បាតោវ អដ្ឋហិ សុមនបុប្ផនាឡីហិ ឧបដ្ឋហន្តោ អដ្ឋ កហាបណេ លភតិ. អថេកទិវសំ តស្មិំ បុប្ផានិ គហេត្វា នគរំ បវិដ្ឋមត្តេ ភគវា មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ឆព្ពណ្ណរំសិយោ វិស្សជ្ជេត្វា មហតា ពុទ្ធានុភាវេន មហតិយា ពុទ្ធលីឡាយ នគរំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. ភគវា ហិ ឯកទា ឆព្ពណ្ណរំសិយោ ចីវរេន បដិច្ឆាទេត្វា អញ្ញតរោ បិណ្ឌបាតិកោ វិយ ចរតិ តិំសយោជនមគ្គំ អង្គុលិមាលស្ស បច្ចុគ្គមនំ គច្ឆន្តោ វិយ, ឯកទា ឆព្ពណ្ណរំសិយោ វិស្សជ្ជេត្វា កបិលវត្ថុប្បវេសនាទីសុ វិយ. តស្មិម្បិ ទិវសេ សរីរតោ ឆព្ពណ្ណរំសិយោ វិស្សជ្ជេន្តោ មហន្តេន ពុទ្ធានុភាវេន មហតិយា ពុទ្ធលីឡាយ រាជគហំ បាវិសិ. មាលាការោ ភគវតោ រតនគ្ឃិយសទិសំ អត្តភាវំ ទិស្វា ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណអសីតានុព្យញ្ជនសរីរសោភគ្គំ ឱលោកេត្វា បសន្នចិត្តោ ‘‘កិំ នុ ខោ សត្ថុ អធិការំ ករោមី’’តិ ចិន្តេត្វា អញ្ញំ អបស្សន្តោ ‘‘ឥមេហិ បុប្ផេហិ ភគវន្តំ បូជេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បុន ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមានិ រញ្ញោ និពទ្ធំ ឧបដ្ឋានបុប្ផានិ, រាជា ឥមានិ អលភន្តោ មំ ពន្ធាបេយ្យ វា ឃាតាបេយ្យ វា រដ្ឋតោ វា បព្ពាជេយ្យ, កិំ នុ ខោ ករោមី’’តិ? អថស្ស ឯតទហោសិ ‘‘រាជា មំ ឃាតេតុ វា ពន្ធាបេតុ វា រដ្ឋតោ បព្ពាជេតុ វា, សោ ហិ មយ្ហំ ទទមានោបិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ ជីវិតមត្តំ ធនំ ទទេយ្យ, សត្ថុបូជា បន មេ អនេកាសុ កប្បកោដីសុ អលំ ហិតាយ ចេវ សុខាយ ចា’’តិ អត្តនោ ជីវិតំ តថាគតស្ស បរិច្ចជិ.

សោ ‘‘យាវ មេ បសន្នំ ចិត្តំ ន បតិកុដតិ, តំ តាវទេវ បូជំ ករិស្សាមី’’តិ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ឧទគ្គុទគ្គោ សត្ថារំ បូជេសិ. កថំ? បឋមំ តាវ ទ្វេវ បុប្ផមុដ្ឋិយោ តថាគតស្ស ឧបរិ ខិបិ, តា ឧបរិមត្ថកេ វិតានំ ហុត្វា អដ្ឋំសុ. អបរា ទ្វេ មុដ្ឋិយោ ខិបិ, តា ទក្ខិណហត្ថបស្សេន មាលាបដច្ឆន្នេន ឱតរិត្វា អដ្ឋំសុ. អបរា ទ្វេ មុដ្ឋិយោ ខិបិ, តា បិដ្ឋិបស្សេន ឱតរិត្វា តថេវ អដ្ឋំសុ. អបរា ទ្វេ មុដ្ឋិយោ ខិបិ, តា វាមហត្ថបស្សេន ឱតរិត្វា តថេវ អដ្ឋំសុ. ឯវំ អដ្ឋ នាឡិយោ អដ្ឋ មុដ្ឋិយោ ហុត្វា ចតូសុ ឋានេសុ តថាគតំ បរិក្ខិបិំសុ. បុរតោ គមនទ្វារមត្តមេវ អហោសិ. បុប្ផានំ វណ្ដានិ អន្តោ អហេសុំ, បត្តានិ ពហិមុខានិ. ភគវា រជតបត្តបរិក្ខិត្តោ វិយ ហុត្វា បាយាសិ. បុប្ផានិ អចិត្តកានិបិ សចិត្តកំ និស្សាយ សចិត្តកានិ វិយ អភិជ្ជិត្វា អបតិត្វា សត្ថារា សទ្ធិំយេវ គច្ឆន្តិ, ឋិតឋិតដ្ឋានេ តិដ្ឋន្តិ. សត្ថុ សរីរតោ សតសហស្សវិជ្ជុលតា វិយ រំសិយោ និក្ខមិំសុ. បុរតោ ច បច្ឆតោ ច ទក្ខិណតោ ច វាមតោ ច សីសមត្ថកតោ ច និរន្តរំ និក្ខន្តរំសីសុ ឯកាបិ សម្មុខសម្មុខដ្ឋានេនេវ អបលាយិត្វា សព្ពាបិ សត្ថារំ តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា តរុណតាលក្ខន្ធប្បមាណា ហុត្វា បុរតោ ឯវ ធាវន្តិ. សកលនគរំ សង្ខុភិ. អន្តោនគរេ នវ កោដិយោ, ពហិនគរេ នវ កោដិយោតិ អដ្ឋារសសុ កោដីសុ ឯកោបិ បុរិសោ វា ឥត្ថី វា ភិក្ខំ គហេត្វា អនិក្ខន្តោ នាម នត្ថិ. មហាជនោ សីហនាទំ នទន្តោ ចេលុក្ខេបសហស្សានិ ករោន្តោ សត្ថុ បុរតោវ គច្ឆតិ. សត្ថាបិ មាលាការស្ស គុណំ បាកដំ កាតុំ តិគាវុតប្បមាណេ នគរេ ភេរិចរណមគ្គេនេវ អចរិ. មាលាការស្ស សកលសរីរំ បញ្ចវណ្ណាយ បីតិយា បរិបូរិ.

សោ ថោកញ្ញេវ តថាគតេន សទ្ធិំ ចរិត្វា មនោសិលារសេ និមុគ្គោ វិយ ពុទ្ធរស្មីនំ អន្តោ បវិដ្ឋោ សត្ថារំ ថោមេត្វា វន្ទិត្វា តុច្ឆបច្ឆិមេវ គហេត្វា គេហំ អគមាសិ. អថ នំ ភរិយា បុច្ឆិ ‘‘កហំ បុប្ផានី’’តិ? ‘‘សត្ថា មេ បូជិតោ’’តិ. ‘‘រញ្ញោ ទានិ កិំ ករិស្សសី’’តិ? ‘‘រាជា មំ ឃាតេតុ វា រដ្ឋតោ វា នីហរតុ, អហំ ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា សត្ថារំ បូជេសិំ, សព្ពបុប្ផានិ អដ្ឋ មុដ្ឋិយោវ អហេសុំ, ឯវរូបា នាម បូជា ជាតា. មហាជនោ ឧក្កុដ្ឋិសហស្សានិ ករោន្តោ សត្ថារា សទ្ធិំ ចរតិ, យោ ឯស មហាជនស្ស ឧក្កុដ្ឋិសទ្ទោ, តស្មិំ ឋានេ ឯសោ’’តិ. អថស្ស ភរិយា អន្ធពាលតាយ ឯវរូបេ បាដិហារិយេ បសាទំ នាម អជនេត្វា តំ អក្កោសិត្វា បរិភាសិត្វា ‘‘រាជានោ នាម ចណ្ឌា, សកិំ កុទ្ធា ហត្ថបាទាទិច្ឆេទនេន ពហុម្បិ អនត្ថំ ករោន្តិ, តយា កតកម្មេន មយ្ហម្បិ អនត្ថោ សិយា’’តិ បុត្តេ អាទាយ រាជកុលំ គន្ត្វា រញ្ញា បក្កោសិត្វា ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ បុច្ឆិតា អាហ – ‘‘មម សាមិកោ តុម្ហាកំ ឧបដ្ឋានបុប្ផេហិ សត្ថារំ បូជេត្វា តុច្ឆហត្ថោ ឃរំ អាគន្ត្វា ‘កហំ បុប្ផានី’តិ មយា បុដ្ឋោ ឥទំ នាម វទេសិ, អហំ តំ បរិភាសិត្វា ‘រាជានោ នាម ចណ្ឌា, សកិំ កុទ្ធា ហត្ថបាទាទិច្ឆេទនេន ពហុម្បិ អនត្ថំ ករោន្តិ, តយា កតកម្មេន មយ្ហម្បិ អនត្ថោ សិយា’តិ តំ ឆឌ្ឌេត្វា ឥធាគតា, តេន កតំ កម្មំ សុកតំ វា ហោតុ, ទុក្កដំ វា, តស្សេវេតំ, មយា តស្ស ឆឌ្ឌិតភាវំ ជានាហិ, ទេវា’’តិ. រាជា បឋមទស្សនេនេវ សោតាបត្តិផលំ បត្តោ សទ្ធោ បសន្នោ អរិយសាវកោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ អយំ ឥត្ថី អន្ធពាលា, ឯវរូបេ គុណេ បសាទំ ន ឧប្បាទេសី’’តិ. សោ កុទ្ធោ វិយ ហុត្វា, ‘‘អម្ម, កិំ វទេសិ, មយ្ហំ ឧបដ្ឋានបុប្ផេហិ តេន បូជា កតា’’តិ? ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘ភទ្ទកំ តេ កតំ តំ ឆឌ្ឌេន្តិយា, មម បុប្ផេហិ បូជាការស្ស អហំ កត្តព្ពយុត្តកំ ជានិស្សាមី’’តិ តំ ឧយ្យោជេត្វា វេគេន សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា សត្ថារា សទ្ធិំយេវ វិចរិ.

សត្ថា រញ្ញោ ចិត្តប្បសាទំ ញត្វា ភេរិចរណវីថិយា នគរំ ចរិត្វា រញ្ញោ ឃរទ្វារំ អគមាសិ. រាជា បត្តំ គហេត្វា សត្ថារំ គេហំ បវេសេតុកាមោ អហោសិ. សត្ថា បន រាជង្គណេយេវ និសីទនាការំ ទស្សេសិ. រាជា តំ ញត្វា ‘‘សីឃំ មណ្ឌបំ ករោថា’’តិ តង្ខណញ្ញេវ មណ្ឌបំ ការាបេសិ. និសីទិ សត្ថា សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន. កស្មា បន សត្ថា រាជគេហំ ន បាវិសិ?

ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘សចាហំ អន្តោ បវិសិត្វា និសីទេយ្យំ, មហាជនោ មំ ទដ្ឋុំ ន លភេយ្យ, មាលាការស្ស គុណោ បាកដោ ន ភវេយ្យ, រាជង្គណេ បន មំ និសិន្នំ មហាជនោ ទដ្ឋុំ លភិស្សតិ, មាលាការស្ស គុណោ បាកដោ ភវិស្សតី’’តិ. គុណវន្តានញ្ហិ គុណំ ពុទ្ធា ឯវ បាកដំ កាតុំ សក្កោន្តិ, អវសេសជនោ គុណវន្តានំ គុណំ កថេន្តោ មច្ឆរាយតិ. ចត្តារោ បុប្ផបដា ចតុទ្ទិសំ អដ្ឋំសុ. មហាជនោ សត្ថារំ បរិវារេសិ. រាជា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ បណីតេនាហារេន បរិវិសិ. សត្ថា ភត្តកិច្ចាវសានេ អនុមោទនំ កត្វា បុរិមនយេនេវ ចតូហិ បុប្ផបដេហិ បរិក្ខិត្តោ សីហនាទំ នទន្តោ មហាជនេន បរិវុតោ វិហារំ អគមាសិ. រាជា សត្ថារំ អនុគន្ត្វា និវត្តោ មាលាការំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘មម អាហរិតបុប្ផេហិ កិន្តិ កត្វា សត្ថារំ បូជេសី’’តិ បុច្ឆិ. មាលាការោ ‘‘រាជា មំ ឃាតេតុ វា រដ្ឋតោ វា បព្ពាជេតូតិ ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា បូជេសិំ ទេវា’’តិ អាហ. រាជា ‘‘ត្វំ មហាបុរិសោ នាមា’’តិ វត្វា អដ្ឋ ហត្ថី ច អស្សេ ច ទាសេ ច ទាសិយោ ច មហាបសាធនានិ ច អដ្ឋ កហាបណសហស្សានិ ច រាជកុលតោ នីហរិត្វា សព្ពាលង្ការប្បដិមណ្ឌិតា អដ្ឋ នារិយោ ច អដ្ឋ គាមវរេ ចាតិ ឥទំ សព្ពដ្ឋកំ នាម ទានំ អទាសិ.

អានន្ទត្ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘អជ្ជ បាតោវ បដ្ឋាយ សីហនាទសហស្សានិ ចេវ ចេលុក្ខេបសហស្សានិ ច បវត្តន្តិ, កោ នុ ខោ មាលាការស្ស វិបាកោ’’តិ? សោ សត្ថារំ បុច្ឆិ. អថ នំ សត្ថា អាហ – ‘‘អានន្ទ, ឥមិនា មាលាការេន អប្បមត្តកំ កម្មំ កត’’ន្តិ មា សល្លក្ខេសិ, អយញ្ហិ មយ្ហំ ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា បូជំ អកាសិ. សោ ឯវំ មយិ ចិត្តំ បសាទេត្វា –

‘‘កប្បានំ សតសហស្សំ, ទុគ្គតិំ ន គមិស្សតិ;

ឋត្វា ទេវមនុស្សេសុ, ផលំ ឯតស្ស កម្មុនោ;

បច្ឆា បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ, សុមនោ នាម ភវិស្សតី’’តិ. –

អាហ. សត្ថុ បន វិហារំ គន្ត្វា គន្ធកុដិបវិសនកាលេ តានិ បុប្ផានិ ទ្វារកោដ្ឋកេ បតិំសុ. សាយន្ហសមយេ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘អហោ អច្ឆរិយំ មាលាការស្ស កម្មំ, ធរមានកពុទ្ធស្ស ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា បុប្ផបូជំ កត្វា តង្ខណញ្ញេវ សព្ពដ្ឋកំ នាម លភតី’’តិ. សត្ថា គន្ធកុដិតោ និក្ខមិត្វា តិណ្ណំ គមនានំ អញ្ញតរេន គមនេន ធម្មសភំ គន្ត្វា ពុទ្ធាសនេ និសីទិត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, យស្ស កម្មស្ស កតត្តា បច្ឆានុតប្បំ ន ហោតិ, អនុស្សរិតានុស្សរិតក្ខណេ សោមនស្សមេវ ឧប្បជ្ជតិ, ឯវរូបំ កម្មំ កត្តព្ពមេវា’’តិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៦៨.

‘‘តញ្ច កម្មំ កតំ សាធុ, យំ កត្វា នានុតប្បតិ;

យស្ស បតីតោ សុមនោ, វិបាកំ បដិសេវតី’’តិ.

តត្ថ យំ កត្វាតិ យំ ទេវមនុស្សសម្បត្តីនញ្ចេវ និព្ពានសម្បត្តិយា ច និព្ពត្តនសមត្ថំ សុខុទ្រយំ កម្មំ កត្វា នានុតប្បតិ, អថ ខោ ទិដ្ឋធម្មេយេវ អនុស្សរិតានុស្សរិតក្ខណេយេវ បីតិវេគេន បតីតោ សោមនស្សវេគេន ច សុមនោ ហុត្វា អាយតិំ បីតិសោមនស្សជាតោ ហុត្វា វិបាកំ បដិសេវតិ, តំ កម្មំ កតំ សាធុ ភទ្ទកន្តិ.

ទេសនាវសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសីតិ.

សុមនមាលាការវត្ថុ នវមំ.

១០. ឧប្បលវណ្ណត្ថេរីវត្ថុ

មធុវា មញ្ញតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឧប្បលវណ្ណត្ថេរិំ អារព្ភ កថេសិ.

សា កិរ បទុមុត្តរពុទ្ធស្ស បាទមូលេ បត្ថនំ បដ្ឋបេត្វា កប្បសតសហស្សំ បុញ្ញានិ កុរុមានា ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សំសរន្តី ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ ទេវលោកតោ ចវិត្វា សាវត្ថិយំ សេដ្ឋិកុលេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. នីលុប្បលគព្ភសមានវណ្ណតាយ ចស្សា ឧប្បលវណ្ណាត្វេវ នាមំ អកំសុ. អថស្សា វយប្បត្តកាលេ សកលជម្ពុទីបេ រាជានោ ច សេដ្ឋិនោ ច សេដ្ឋិស្ស សន្តិកំ សាសនំ បហិណិំសុ – ‘‘ធីតរំ អម្ហាកំ ទេតូ’’តិ. អបហិណន្តោ នាម នាហោសិ. តតោ សេដ្ឋិ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ សព្ពេសំ មនំ គហេតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, ឧបាយំ បនេកំ ករិស្សាមី’’តិ ធីតរំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘អម្ម, បព្ពជិតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ អាហ. តស្សា បច្ឆិមភវិកត្តា តំ វចនំ សីសេ អាសិត្តំ សតបាកតេលំ វិយ អហោសិ. តស្មា បិតរំ ‘‘បព្ពជិស្សាមិ, តាតា’’តិ អាហ. សោ តស្សា មហន្តំ សក្ការំ កត្វា ភិក្ខុនីឧបស្សយំ នេត្វា បព្ពាជេសិ. តស្សា អចិរបព្ពជិតាយ ឯវ ឧបោសថាគារេ កាលវារោ បាបុណិ. សា ទីបំ ជាលេត្វា ឧបោសថាគារំ សម្មជ្ជិត្វា ទីបសិខាយ និមិត្តំ គណ្ហិត្វា ឋិតាវ បុនប្បុនំ ឱលោកយមានា តេជោកសិណារម្មណំ ឈានំ និព្ពត្តេត្វា តមេវ បាទកំ កត្វា អរហត្តំ បាបុណិ សទ្ធិំ បដិសម្ភិទាហិ ចេវ អភិញ្ញាហិ ច.

សា អបរេន សមយេន ជនបទចារិកំ ចរិត្វា បច្ចាគន្ត្វា អន្ធវនំ បាវិសិ. តទា ភិក្ខុនីនំ អរញ្ញវាសោ អប្បដិក្ខិត្តោ ហោតិ. អថស្សា តត្ថ កុដិកំ កត្វា មញ្ចកំ បញ្ញាបេត្វា សាណិយា បរិក្ខិបិំសុ. សា សាវត្ថិយំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា និក្ខមិ. មាតុលបុត្តោ បនស្សា នន្ទមាណវោ នាម គិហិកាលតោ បដ្ឋាយ បដិពទ្ធចិត្តោ. សោ តស្សា អាគតភាវំ សុត្វា ថេរិយា អាគមនតោ បុរេតរមេវ អន្ធវនំ គន្ត្វា តំ កុដិកំ បវិសិត្វា ហេដ្ឋាមញ្ចកេ និលីនោ ថេរិយា អាគន្ត្វា កុដិកំ បវិសិត្វា ទ្វារំ បិធាយ មញ្ចកេ និសិន្នមត្តាយ ពហិ អាតបតោ អាគតត្តា ចក្ខុបថេ អន្ធការេ អវិគតេយេវ ហេដ្ឋាមញ្ចកតោ និក្ខមិត្វា មញ្ចកំ អភិរុយ្ហ ‘‘មា នស្សិ ពាល, មា នស្សិ ពាលា’’តិ ថេរិយា វារិយមានោយេវ អភិភវិត្វា អត្តនា បត្ថិតកម្មំ កត្វា បាយាសិ. អថស្ស អគុណំ ធារេតុំ អសក្កោន្តី វិយ មហាបថវី ទ្វេធា ភិជ្ជិ. សោ បថវិំ បវិដ្ឋោ គន្ត្វា មហាអវីចិម្ហិ ឯវ និព្ពត្តិ. ថេរីបិ តមត្ថំ ភិក្ខុនីនំ អារោចេសិ. ភិក្ខុនិយោ ភិក្ខូនំ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. ភិក្ខូ ភគវតោ អារោចយិំសុ. តំ សុត្វា សត្ថា ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ភិក្ខុភិក្ខូនី ឧបាសកឧបាសិកាសុ យោ កោចិ ពាលោ បាបកម្មំ ករោន្តោ មធុសក្ខរាទីសុ កិញ្ចិ ទេវ មធុររសំ ខាទមានោ បុរិសោ វិយ តុដ្ឋហដ្ឋោ ឧទគ្គុទគ្គោ វិយ ករោតី’’តិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៦៩.

‘‘មធុវា មញ្ញតិ ពាលោ, យាវ បាបំ ន បច្ចតិ;

យទា ច បច្ចតិ បាបំ, ពាលោ ទុក្ខំ និគច្ឆតី’’តិ.

តត្ថ មធុវាតិ ពាលស្ស ហិ បាបំ អកុសលកម្មំ ករោន្តស្ស តំ កម្មំ មធុ វិយ មធុររសំ វិយ ឥដ្ឋំ កន្តំ មនាបំ វិយ ឧបដ្ឋាតិ. ឥតិ នំ សោ មធុំវ មញ្ញតិ. យាវាតិ យត្តកំ កាលំ. បាបំ ន បច្ចតីតិ ទិដ្ឋធម្មេ វា សម្បរាយេ វា វិបាកំ ន ទេតិ, តាវ នំ ឯវំ មញ្ញតិ. យទា ចាតិ យទា បនស្ស ទិដ្ឋធម្មេ វា វិវិធា កម្មការណា កយិរមានស្ស, សម្បរាយេ វា និរយាទីសុ មហាទុក្ខំ អនុភវន្តស្ស តំ បាបំ បច្ចតិ, អថ សោ ពាលោ ទុក្ខំ និគច្ឆតិ វិន្ទតិ បដិលភតីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ.

អបរេន បន សមយេន ធម្មសភាយំ មហាជនោ កថំ សមុដ្ឋាបេសិ ‘‘ខីណាសវាបិ មញ្ញេ កាមសុខំ សាទិយន្តិ, កាមំ សេវន្តិ, កិំ ន សេវិស្សន្តិ, ន ហិ ឯតេ កោឡាបរុក្ខា, ន ច វម្មិកា អល្លមំសសរីរាវ, តស្មា ឯតេបិ កាមសុខំ សាទិយន្តិ, កាមំ សេវន្តី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ខីណាសវា កាមសុខំ សាទិយន្តិ, ន កាមំ សេវន្តិ. យថា ហិ បទុមបត្តេ បតិតំ ឧទកពិន្ទុ, ន វិលិម្បតិ, ន សណ្ឋាតិ, វិនិវត្តេត្វា បតតេវ, យថា ច អារគ្គេ សាសបោ ន វិលិម្បតិ, ន សណ្ឋាតិ, វិនិវត្តេត្វា បតតេវ, ឯវំ ខីណាសវស្ស ចិត្តេ ទុវិធោបិ កាមោ ន វិលិម្បតិ, ន សណ្ឋាតី’’តិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ ព្រាហ្មណវគ្គេ គាថមាហ –

‘‘វារិ បោក្ខរបត្តេវ, អារគ្គេរិវ សាសបោ;

យោ ន លិម្បតិ កាមេសុ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ. (ធ. ប. ៤០១);

ឥមិស្សា អត្ថោ ព្រាហ្មណវគ្គេយេវ អាវិ ភវិស្សតិ. សត្ថា បន រាជានំ បសេនទិកោសលំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘មហារាជ, ឥមស្មិំ សាសនេ យថេវ កុលបុត្តា, ឯវំ កុលធីតរោបិ មហន្តំ ញាតិគណញ្ច ភោគក្ខន្ធញ្ច បហាយ បព្ពជិត្វា អរញ្ញេ វិហរន្តិ. តា ឯវំ វិហរមានា រាគរត្តា បាបបុគ្គលា ឱមានាតិមានវសេន វិហេឋេន្តិបិ, ព្រហ្មចរិយន្តរាយម្បិ បាបេន្តិ, តស្មា ភិក្ខុនិសង្ឃស្ស អន្តោនគរេ វសនដ្ឋានំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. រាជា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា នគរស្ស ឯកបស្សេ ភិក្ខុនិសង្ឃស្ស វសនដ្ឋានំ ការាបេសិ. តតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខុនិយោ អន្តោគាមេយេវ វសន្តីតិ.

ឧប្បលវណ្ណត្ថេរីវត្ថុ ទសមំ.

១១. ជម្ពុកត្ថេរវត្ថុ

មាសេ មាសេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ជម្ពុកំ អាជីវកំ អារព្ភ កថេសិ.

អតីតេ កិរ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ គាមវាសី ឯកោ កុដុម្ពិកោ ឯកស្ស ថេរស្ស វិហារំ កត្វា តំ តត្ថ វិហរន្តំ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហិ. ថេរោ តស្ស គេហេ និពទ្ធំ ភុញ្ជតិ. អថេកោ ខីណាសវោ ភិក្ខុ ទិវា បិណ្ឌាយ ចរន្តោ តស្ស គេហទ្វារំ បាបុណិ. កុដុម្ពិកោ តំ ទិស្វា តស្ស ឥរិយាបថេ បសន្នោ គេហំ បវេសេត្វា សក្កច្ចំ បណីតេន ភោជនេន បរិវិសិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមំ សាដកំ រជិត្វា និវាសេយ្យាថា’’តិ មហន្តំ សាដកំ ទត្វា, ‘‘ភន្តេ, កេសា វោ ទីឃា, តុម្ហាកំ កេសោរោបនត្ថាយ ន្ហាបិតំ អានេស្សាមិ, សយនត្ថាយ ច វោ មញ្ចកំ គាហាបេត្វា អាគមិស្សាមី’’តិ អាហ. និពទ្ធំ គេហេ ភុញ្ជន្តោ កុលូបកោ ភិក្ខុ តំ តស្ស សក្ការំ ទិស្វា ចិត្តំ បសាទេតុំ នាសក្ខិ, ‘‘អយំ តំ មុហុត្តំ ទិដ្ឋកស្ស ឯវរូបំ សក្ការំ ករោតិ, និពទ្ធំ គេហេ ភុញ្ជន្តស្ស បន មយ្ហំ ន ករោតី’’តិ ចិន្តេត្វា វិហារំ អគមាសិ. ឥតរោបិ តេនេវ សទ្ធិំ គន្ត្វា កុដុម្ពិកេន ទិន្នសាដកំ រជិត្វា និវាសេសិ. កុដម្ពិកោបិ ន្ហាបិតំ អាទាយ គន្ត្វា ថេរស្ស កេសេ ឱហារាបេត្វា មញ្ចកំ អត្ថរាបេត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមស្មិំយេវ មញ្ចកេ សយថា’’តិ វត្វា ទ្វេបិ ថេរេ ស្វាតនាយ និមន្តេត្វា បក្កាមិ.

នេវាសិកោ តស្ស តំ សក្ការំ កយិរមានំ អធិវាសេតុំ នាសក្ខិ. អថស្ស សោ សាយំ ថេរស្ស និបន្នដ្ឋានំ គន្ត្វា ចតូហាការេហិ ថេរំ អក្កោសិ, ‘‘អាវុសោ, អាគន្តុក កុដុម្ពិកស្ស តេ គេហេ ភត្តំ ភុញ្ជនតោ វរតរំ មីឡ្ហំ ខាទិតុំ, កុដុម្ពិកេន អានីតន្ហាបិតេន កេសោហារាបនតោ វរតរំ តាលដ្ឋិកេន កេសេ លុញ្ចាបេតុំ. កុដុម្ពិកេន ទិន្នសាដកនិវាសនតោ វរតរំ នគ្គេន វិចរិតុំ, កុដុម្ពិកេន អាភតមញ្ចកេ និបជ្ជនតោ វរតរំ ភូមិយំ និបជ្ជិតុ’’ន្តិ. ថេរោបិ ‘‘មា ឯស ពាលោ មំ និស្សាយ នស្សី’’តិ និមន្តនំ អនាទិយិត្វា បាតោវ ឧដ្ឋាយ យថាសុខំ អគមាសិ. នេវាសិកោបិ បាតោវ វិហារេ កត្តព្ពវត្តំ កត្វា ភិក្ខាចារវេលាយ ‘‘ឥទានិបិ អាគន្តុកោ និទ្ទាយតិ, ឃណ្ឌិកសទ្ទេន បពុជ្ឈេយ្យា’’តិ សញ្ញាយ នខបិដ្ឋេនេវ ឃណ្ឌិំ បហរិត្វា គាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. កុដុម្ពិកោបិ សក្ការំ កត្វា ថេរានំ អាគមនមគ្គំ ឱលោកេន្តោ នេវាសិកំ ទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, ថេរោ កុហិ’’ន្តិ បុច្ឆិ. អថ នំ នេវាសិកោ ‘‘មា, អាវុសោ, កិញ្ចិ អវច, តុយ្ហំ កុលូបកោ ហិយ្យោ, តវ និក្ខន្តវេលាយ ឱវរកំ បវិសិត្វា និទ្ទំ ឱក្កន្តោ បាតោវ ឧដ្ឋាយ មម វិហារសម្មជ្ជនសទ្ទម្បិ បានីយឃដបរិភោជនីយឃដេសុ ឧទកសិញ្ចនសទ្ទម្បិ ឃណ្ឌិកសទ្ទម្បិ ករោន្តស្ស ន ជានាតី’’តិ អាហ. កុដុម្ពិកោ ចិន្តេសិ – ‘‘តាទិសាយ ឥរិយាបថសម្បត្តិយា សមន្នាគតស្ស មេ អយ្យស្ស យាវ ឥមម្ហា កាលា និទ្ទាយនំ នាម នត្ថិ, មំ បន តស្ស សក្ការំ ករោន្តំ ទិស្វា អទ្ធា ឥមិនា ភទន្តេន កិញ្ចិ វុត្តំ ភវិស្សតី’’តិ. សោ អត្តនោ បណ្ឌិតភាវេន តំ សក្កច្ចំ ភោជេត្វា តស្ស បត្តំ សាធុកំ ធោវិត្វា នានគ្គរសភោជនស្ស បូរេត្វា, ‘‘ភន្តេ, សចេ មេ អយ្យំ បស្សេយ្យាថ, ឥមមស្ស បិណ្ឌបាតំ ទទេយ្យាថា’’តិ អាហ.

ឥតរោ តំ គហេត្វាវ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ សោ ឯវរូបំ បិណ្ឌបាតំ ភុញ្ជិស្សតិ, ឥមស្មិំយេវ ឋានេ បលុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ អន្តរាមគ្គេ តំ បិណ្ឌបាតំ ឆឌ្ឌេត្វា ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា តំ តត្ថ ឱលោកេន្តោ ន អទ្ទស. អថ នំ ឯត្តកស្ស កម្មស្ស កតត្តា វីសតិវស្សសហស្សានិ កតោបិ សមណធម្មោ រក្ខិតុំ នាសក្ខិ. អាយុបរិយោសានេ បន កាលំ កត្វា អវីចិម្ហិ និព្ពត្តិត្វា ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ មហាទុក្ខំ អនុភវិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហនគរេ ឯកស្មិំ ពហ្វន្នបានេ កុលឃរេ និព្ពត្តិ. សោ បទសា គមនកាលតោ បដ្ឋាយ នេវ សយនេ សយិតុំ, ន ភត្តំ ភុញ្ជិតុំ ឥច្ឆតិ, អត្តនោ សរីរវលញ្ជមេវ ខាទតិ. ‘‘ពាលតាយ អជានន្តោ ករោតី’’តិ តំ បោសយិំសុ. មហល្លកកាលេបិ វត្ថំ និវាសេតុំ ន ឥច្ឆតិ, នគ្គោវ វិចរតិ, ភូមិយំ សយតិ, អត្តនោ សរីរវលញ្ជមេវ ខាទតិ. អថស្ស មាតាបិតរោ ‘‘នាយំ កុលឃរស្ស អនុច្ឆវិកោ, កេវលំ អលជ្ជនកោ អាជីវកានំ ឯស អនុច្ឆវិកោ’’តិ តេសំ សន្តិកំ នេត្វា ‘‘ឥមំ ទារកំ បព្ពាជេថា’’តិ អទំសុ. អថ នំ តេ បព្ពាជេសុំ. បព្ពាជេន្តា ច បន គលប្បមាណេ អាវាដេ ឋបេត្វា ទ្វិន្នំ អំសកូដានំ ឧបរិំ បទរានិ ទត្វា តេសំ ឧបរិ និសីទិត្វា តាលដ្ឋិខណ្ឌេន កេសេ លុញ្ចិំសុ. អថ នេ តស្ស មាតាបិតរោ ស្វាតនាយ និមន្តេត្វា បក្កមិំសុ.

បុនទិវសេ អាជីវកា ‘‘ឯហិ, គាមំ បវិសិស្សាមា’’តិ តំ វទិំសុ. សោ ‘‘គច្ឆថ តុម្ហេ, អហំ ឥធេវ ភវិស្សាមី’’តិ ន ឥច្ឆិ. អថ នំ បុនប្បុនំ វត្វា អនិច្ឆមានំ ឱហាយ អគមំសុ. សោបិ តេសំ គតភាវំ ញត្វា វច្ចកុដិយា បទរំ វិវរិត្វា ឱរុយ្ហ ឧភោហិ ហត្ថេហិ អាលោបំ អាលោបំ កត្វា គូថំ ខាទិ. អាជីវកា តស្ស អន្តោគាមតោ អាហារំ បហិណិំសុ. តម្បិ ន ឥច្ឆិ. បុនប្បុនំ វុច្ចមានោបិ ‘‘ន មេ ឥមិនា អត្ថោ. លទ្ធោ មេ អាហារោ’’តិ អាហ. ‘‘កហំ លទ្ធោ’’តិ? ‘‘ឥធេវ លទ្ធោ’’តិ. ឯវំ ទុតិយេ តតិយេ ចតុត្ថេបិ ទិវសេ តេហិ ពហុម្បិ វុច្ចមានោ ‘‘អហំ ឥធេវ ភវិស្សាមី’’តិ គាមំ គន្តុំ ន ឥច្ឆិ. អាជីវកា ‘‘អយំ ទិវសេ ទិវសេ នេវ គាមំ បវិសិតុំ ឥច្ឆតិ, ន អម្ហេហិ បហិតាហារំ អាហរិតុំ ឥច្ឆតិ, ‘ឥធេវ មេ លទ្ធោ’តិ វទតិ, កិំ នុ ខោ ករោតិ, បរិគ្គណ្ហិស្សាម ន’’ន្តិ គាមំ បវិសន្តា ឯកំ ទ្វេ ជនេ តស្ស បរិគ្គណ្ហនត្ថំ ឱហាយ គមិំសុ. តេ បច្ឆតោ គច្ឆន្តា វិយ ហុត្វា និលីយិំសុ. សោបិ តេសំ គតភាវំ ញត្វា បុរិមនយេនេវ វច្ចកុដិំ ឱរុយ្ហ គូថំ ខាទិ.

ឥតរេ តស្ស កិរិយំ ទិស្វា អាជីវកានំ អារោចយិំសុ. តំ សុត្វា អាជីវកា ‘‘អហោ ភារិយំ កម្មំ, សចេ សមណស្ស គោតមស្ស សាវកា ជានេយ្យុំ, ‘អាជីវកា គូថំ ខាទមានា វិចរន្តី’តិ អម្ហាកំ អកិត្តិំ បកាសេយ្យុំ, នាយំ អម្ហាកំ អនុច្ឆវិកោ’’តិ តំ អត្តនោ សន្តិកា នីហរិំសុ. សោ តេហិ នីហរិតោ មហាជនស្ស ឧច្ចារករណដ្ឋានេ បត្ថរិតោ ឯកោ បិដ្ឋិបាសាណោ អត្ថិ. តស្មិំ មហន្តំ សោណ្ឌិ, បិដ្ឋិបាសាណំ និស្សាយ មហាជនស្ស ឧច្ចារករណដ្ឋានំ. សោ តត្ថ គន្ត្វា រត្តិំ គូថំ ខាទិត្វា មហាជនស្ស សរីរវលញ្ជនត្ថាយ អាគមនកាលេ ឯកេន ហត្ថេន បាសាណស្ស ឯកំ អន្តំ ឱលុព្ភ ឯកំ បាទំ ឧក្ខិបិត្វា ជណ្ណុកេ ឋបេត្វា ឧទ្ធំវាតាភិមុខោ មុខំ វិវរិត្វា តិដ្ឋតិ. មហាជនោ តំ ទិស្វា ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, កស្មា អយ្យោ មុខំ វិវរិត្វា ឋិតោ’’តិ បុច្ឆតិ. ‘‘អហំ វាតភក្ខោ, អញ្ញោ មេ អាហារោ នត្ថី’’តិ. អថ ‘‘កស្មា ឯកំ បាទំ ជណ្ណុកេ កត្វា ឋិតោសិ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អហំ ឧគ្គតបោ ឃោរតបោ, មយា ទ្វីហិ បាទេហិ អក្កន្តា បថវី កម្បតិ, តស្មា ឯកំ បាទំ ឧក្ខិបិត្វា ជណ្ណុកេ ឋបេត្វា ឋិតោម្ហិ. អហញ្ហិ រត្តិន្ទិវំ ឋិតកោវ វីតិនាមេមិ, ន និសីទាមិ, ន និបជ្ជាមី’’តិ. មនុស្សា នាម យេភុយ្យេន វចនមត្តមេវ សទ្ទហន្តិ, តស្មា ‘‘អហោ អច្ឆរិយំ, ឯវរូបាបិ នាម តបស្សិនោ ហោន្តិ, ន នោ ឯវរូបា ទិដ្ឋបុព្ពា’’តិ យេភុយ្យេន អង្គមគធវាសិនោ សង្ខុភិត្វា ឧបសង្កមិត្វា មាសេ មាសេ មហន្តំ សក្ការំ អភិហរន្តិ. សោ ‘‘អហំ វាតមេវ ភក្ខាមិ, ន អញ្ញំ អាហារំ. អញ្ញញ្ហិ មេ ខាទន្តស្ស តបោ នស្សតី’’តិ តេហិ អភិហដំ ន កិញ្ចិ ឥច្ឆតិ. មនុស្សា ‘‘មា នោ, ភន្តេ, នាសេថ, តុម្ហាទិសេន ឃោរតបេន បរិភោគេ កតេ អម្ហាកំ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ សំវត្តតី’’តិ បុនប្បុនំ យាចន្តិ. តស្ស អញ្ញោ អាហារោ ន រុច្ចតិ. មហាជនស្ស បន យាចនាយ បីឡិតោ តេហិ អាភតានិ សប្បិផាណិតាទីនិ កុសគ្គេន ជិវ្ហគ្គេ ឋបេត្វា ‘‘គច្ឆថ, អលំ វោ ឯត្តកំ ហិតាយ សុខាយ ចា’’តិ ឧយ្យោជេសិ. ឯវំ សោ បញ្ចបញ្ញាស វស្សានិ នគ្គោ គូថំ ខាទន្តោ កេសេ លុញ្ចន្តោ ភូមិយំ សយមានោ វីតិនាមេសិ.

ពុទ្ធានម្បិ ខោ បច្ចូសកាលេ លោកវោលោកនំ អវិជហិតមេវ ហោតិ. តស្មា ឯកទិវសំ ភគវតោ បច្ចូសសមយេ លោកំ វោលោកេន្តស្ស អយំ ជម្ពុកាជីវកោ ញាណជាលស្ស អន្តោ បញ្ញាយិ. សត្ថា ‘‘កិំ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ អាវជ្ជេត្វា តស្ស សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តស្សូបនិស្សយំ ទិស្វា ‘‘អហំ ឯតំ អាទិំ កត្វា ឯកំ គាថំ ភាសិស្សាមិ, គាថាវសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ ភវិស្សតិ. ឥមំ កុលបុត្តំ និស្សាយ មហាជនោ សោត្ថិភាវំ បាបុណិស្សតី’’តិ ញត្វា បុនទិវសេ រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ អានន្ទត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘អានន្ទ, ជម្ពុកាជីវកស្ស សន្តិកំ គមិស្សាមី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, កិំ តុម្ហេយេវ គមិស្សថា’’តិ? ‘‘អាម, អហមេវា’’តិ ឯវំ វត្វា សត្ថា វឌ្ឍមានកច្ឆាយាយ តស្ស សន្តិកំ បាយាសិ.

ទេវតា ចិន្តយិំសុ – ‘‘សត្ថា សាយំ ជម្ពុកាជីវកស្ស សន្តិកំ គច្ឆតិ, សោ ច ជេគុច្ឆេ ឧច្ចារបស្សាវទន្តកដ្ឋកិលិដ្ឋេ បិដ្ឋិបាសាណេ វសតិ, ទេវំ វស្សាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ អត្តនោ អានុភាវេន តំ មុហុត្តំយេវ ទេវំ វស្សាបេសុំ. បិដ្ឋិបាសាណោ សុចិ និម្មលោ អហោសិ. អថស្ស ឧបរិ បញ្ចវណ្ណំ បុប្ផវស្សំ វស្សាបេសុំ. សត្ថា សាយំ ជម្ពុកាជីវកស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ជម្ពុកា’’តិ សទ្ទមកាសិ. ជម្ពុកោ ‘‘កោ នុ ខោ ឯស, ទុជ្ជនោ មំ ជម្ពុកវាទេន វទតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘កោ ឯសោ’’តិ អាហ. ‘‘អហំ សមណោ’’តិ. ‘‘កិំ មហាសមណា’’តិ? ‘‘អជ្ជ មេ ឯករត្តិំ ឥធ វសនដ្ឋានំ ទេហី’’តិ. ‘‘នត្ថិ, មហាសមណ, ឥមស្មិំ ឋានេ វសនដ្ឋាន’’ន្តិ. ‘‘ជម្ពុក, មា ឯវំ ករិ, ឯករត្តិំ មេ វសនដ្ឋានំ ទេហិ, បព្ពជិតា នាម បព្ពជិតំ បត្ថេន្តិ, មនុស្សា មនុស្សំ, បសវោ បសវ’’ន្តិ. ‘‘កិំ បន ត្វំ បព្ពជិតោ’’តិ? ‘‘អាម, បព្ពជិតោម្ហី’’តិ. ‘‘សចេ ត្វំ បព្ពជិតោ, កហំ តេ លាពុកំ, កហំ ធូមកដច្ឆុកោ, កហំ យញ្ញសុត្តក’’ន្តិ? ‘‘‘អត្ថេតំ មយ្ហំ, វិសុំ វិសុំ បន គហេត្វា វិចរណំ ទុក្ខ’ន្តិ អព្ភន្តរេនេវ គហេត្វា ចរាមី’’តិ. សោ ‘‘ចរិស្សសិ ត្វំ ឯតំ អគ្គណ្ហិត្វា’’តិ កុជ្ឈិ. អថ នំ សត្ថា អាហ – ‘‘ហោតុ, ជម្ពុក, មា កុជ្ឈ, វសនដ្ឋានំ មេ អាចិក្ខា’’តិ. ‘‘នត្ថិ, មហាសមណ, ឯត្ថ វសនដ្ឋាន’’ន្តិ.

សត្ថា តស្ស វសនដ្ឋានតោ អវិទូរេ ឯកំ បព្ភារំ អត្ថិ, តំ និទ្ទិសន្តោ ‘‘ឯតស្មិំ បព្ភារេ កោ វសតី’’តិ អាហ. ‘‘នត្ថិ កោចិ, មហាសមណា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឯតំ មយ្ហំ ទេហី’’តិ. ‘‘ត្វញ្ញេវ ជាន, មហាសមណា’’តិ. សត្ថា បព្ភារេ និសីទនំ បញ្ញាបេត្វា និសីទិ. បឋមយាមេ ចត្តារោ មហារាជានោ ចតុទ្ទិសំ ឯកោភាសំ ករោន្តា សត្ថុ ឧបដ្ឋានំ អាគមិំសុ. ជម្ពុកោ ឱភាសំ ទិស្វា ‘‘កោ ឱភាសោ នាមេសោ’’តិ ចិន្តេសិ. មជ្ឈិមយាមេ សក្កោ ទេវរាជា អាគមិ. ជម្ពុកោ តម្បិ ទិស្វា ‘‘កោ នាមេសោ’’តិ ចិន្តេសិ. បច្ឆិមយាមេ ឯកាយ អង្គុលិយា ឯកំ, ទ្វីហិ ទ្វេ, ទសហិ ទស ចក្កវាឡានិ ឱភាសេតុំ សមត្ថោ មហាព្រហ្មា សកលំ អរញ្ញំ ឯកោភាសំ ករោន្តោ អាគមិ. ជម្ពុកោ តម្បិ ទិស្វា ‘‘កោ នុ ខោ ឯសោ’’តិ ចិន្តេត្វា បាតោវ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា ឯកមន្តំ ឋិតោ សត្ថារំ បុច្ឆិ – ‘‘មហាសមណ, តុម្ហាកំ សន្តិកំ ចតស្សោ ទិសា ឱភាសេន្តោ កេ អាគតា’’តិ? ‘‘ចត្តារោ មហារាជានោ’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘មំ ឧបដ្ឋាតុ’’ន្តិ. ‘‘កិំ បន ត្វំ ចតូហិ មហារាជេហិ ឧត្តរិតរោ’’តិ? ‘‘អាម, ជម្ពុក, មហារាជូនម្បិ អតិរាជា’’តិ. ‘‘មជ្ឈិមយាមេ បន កោ អាគតោ’’តិ? ‘‘សក្កោ ទេវរាជា, ជម្ពុកា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘មំ ឧបដ្ឋាតុមេវា’’តិ. ‘‘កិំ បន ត្វំ សក្កទេវរាជតោបិ ឧត្តរិតរោ’’តិ? ‘‘អាម, ជម្ពុក, សក្កតោបិ ឧត្តរិតរោម្ហិ, ឯសោ បន មយ្ហំ គិលានុបដ្ឋាកោ កប្បិយការកសាមណេរសទិសោ’’តិ. ‘‘បច្ឆិមយាមេ សកលំ អរញ្ញំ ឱភាសេត្វា កោ អាគតោ’’តិ? ‘‘យំ លោកេ ព្រាហ្មណាទយោ ខិបិត្វា បក្ខលិត្វា ‘នមោ មហាព្រហ្មុនោ’តិ វទន្តិ, សោ ឯវ មហាព្រហ្មា’’តិ. ‘‘កិំ បន ត្វំ មហាព្រហ្មតោបិ ឧត្តរិតរោ’’តិ? ‘‘អាម, ជម្ពុក, អហញ្ហិ ព្រហ្មុនាបិ អតិព្រហ្មា’’តិ. ‘‘អច្ឆរិយោសិ ត្វំ, មហាសមណ, មយ្ហំ បន បញ្ច បញ្ញាស វស្សានិ ឥធ វសន្តស្ស ឯតេសុ ឯកោបិ មំ ឧបដ្ឋាតុំ នាគតបុព្ពោ. អហញ្ហិ ឯត្តកំ អទ្ធានំ វាតភក្ខោ ហុត្វា ឋិតកោវ វីតិនាមេសិំ, ន តាវ តេ មយ្ហំ ឧបដ្ឋានំ អាគតបុព្ពា’’តិ.

អថ នំ សត្ថា អាហ – ជម្ពុក, ត្វំ លោកស្មិំ អន្ធពាលំ មហាជនំ វញ្ចយមានោ មម្បិ វញ្ចេតុកាមោ ជាតោ, ននុ ត្វំ បញ្ចបញ្ញាស វស្សានិ គូថមេវ ខាទិ, ភូមិយំយេវ និបជ្ជិ, នគ្គោ ហុត្វា វិចរិ, តាលដ្ឋិខណ្ឌេន កេសេ លុញ្ចិ. អថ ច បន លោកំ វញ្ចេន្តោ ‘‘អហំ វាតភក្ខោ, ឯកបាទេន តិដ្ឋាមិ, ន និសីទាមិ, ន និបជ្ជាមី’’តិ វទេសិ, ‘‘មមម្បិ វញ្ចេតុកាមោសិ បុព្ពេបិ ត្វំ បាបិកំ លាមិកំ ទិដ្ឋិំ និស្សាយ ឯត្តកំ កាលំ គូថភក្ខោ ភូមិសយោ នគ្គោ វិចរន្តោ តាលដ្ឋិខណ្ឌេន កេសលុញ្ចនំ បត្តោ, ឥទានិបិ បាបិកំ លាមិកំ ទិដ្ឋិមេវ គណ្ហាសី’’តិ. ‘‘កិំ បន មយា កតំ, មហាសមណា’’តិ? អថស្ស សត្ថា បុព្ពេ កតកម្មំ អាចិក្ខិ. តស្ស សត្ថរិ កថេន្តេយេវ សំវេគោ ឧប្បជ្ជិ, ហិរោត្តប្បំ ឧបដ្ឋិតំ, សោ ឧក្កុដិកោ និសីទិ. អថស្ស សត្ថា ឧទកសាដិកំ ខិបិត្វា អទាសិ. សោ តំ និវាសេត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. សត្ថាបិស្ស អនុបុព្ពិំ កថំ កថេត្វា ធម្មំ ទេសេសិ. សោ ទេសនាវសានេ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បព្ពជ្ជញ្ច ឧបសម្បទញ្ច យាចិ. ឯត្តាវតា តស្ស បុរិមកម្មំ បរិក្ខីណំ. អយញ្ហិ ខីណាសវមហាថេរំ ចតូហិ អក្កោសេហិ អក្កោសិត្វា យាវាយំ មហាបថវី តិគាវុតាធិកំ យោជនំ ឧស្សន្នា, តាវ អវីចិម្ហិ បច្ចិត្វា តត្ថ បក្កាវសេសេន បញ្ចបញ្ញាស វស្សានិ ឥមំ វិប្បការំ បត្តោ. តេនស្ស តំ កម្មំ ខីណំ. វីសតិ បន វស្សសហស្សានិ ឥមិនា កតស្ស សមណធម្មស្ស ផលំ នាសេតុំ ន សក្កា. តស្មា សត្ថា ទក្ខិណហត្ថំ បសារេត្វា ‘‘ឯហិ, ភិក្ខុ, ចរ ព្រហ្មចរិយំ សម្មា ទុក្ខស្ស អន្តកិរិយាយា’’តិ អាហ. តាវទេវស្ស គិហិលិង្គំ អន្តរធាយិ អដ្ឋបរិក្ខារធរោ សដ្ឋិវស្សិកមហាថេរោ វិយ អហោសិ.

អង្គមគធវាសីនំ តស្ស សក្ការំ គហេត្វា អាគតទិវសោ កិរេស, តស្មា ឧភយរដ្ឋវាសិនោ សក្ការំ គហេត្វា អាគតា តថាគតំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ អម្ហាកំ អយ្យោ ជម្ពុកោ មហា, ឧទាហុ សមណោ គោតមោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘សចេ សមណោ គោតមោ មហា ភវេយ្យ, អយំ សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកំ គច្ឆេយ្យ, ជម្ពុកាជីវកស្ស បន មហន្តតាយ សមណោ គោតមោ ឥមស្ស សន្តិកំ អាគតោ’’តិ ចិន្តយិំសុ. សត្ថា មហាជនស្ស បរិវិតក្កំ ញត្វា, ‘‘ជម្ពុក, តវ ឧបដ្ឋាកានំ កង្ខំ ឆិន្ទាហី’’តិ អាហ, សោ ‘‘អហម្បិ, ភន្តេ, ឯត្តកមេវ បច្ចាសីសាមី’’តិ វត្វា ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា ឧដ្ឋាយ តាលប្បមាណំ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ‘‘សត្ថា មេ, ភន្តេ ភគវា, សាវកោហមស្មី’’តិ វត្វា ឱរុយ្ហ វន្ទិត្វា បុន ទ្វិតាលមត្តំ តិតាលមត្តន្តិ ឯវំ សត្តតាលមត្តំ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ឱរុយ្ហ អត្តនោ សាវកភាវំ ជានាបេសិ. តំ ទិស្វា មហាជនោ ‘‘អហោ ពុទ្ធា នាម អច្ឆរិយា អនោបមគុណា’’តិ ចិន្តេសិ. សត្ថា មហាជនេន សទ្ធិំ កថេន្តោ ឯវមាហ – ‘‘អយំ ឯត្តកំ កាលំ តុម្ហេហិ អាភតំ សក្ការំ កុសគ្គេន ជិវ្ហគ្គេ ឋបេត្វា ‘តបចរណំ បូរេមី’តិ ឥធ និវុដ្ឋោ, សចេបិ ឥមិនា ឧបាយេន វស្សសតំ តបចរណំ បូរេយ្យ, យា ចស្ស ឥទានិ កាលំ វា ភត្តំ វា កុក្កុច្ចាយិត្វា អភុញ្ជន្តស្ស ភត្តច្ឆេទនកុសលចេតនា, តស្សា តំ តបចរណំ សោឡសិំ កលម្បិ ន អគ្ឃតី’’តិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៧០.

‘‘មាសេ មាសេ កុសគ្គេន, ពាលោ ភុញ្ជេយ្យ ភោជនំ;

ន សោ សង្ខាតធម្មានំ, កលំ អគ្ឃតិ សោឡសិ’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – សចេ ពាលោ អបរិញ្ញាតធម្មោ សីលាទិគុណា បរិពាហិរោ តិត្ថាយតនេ បព្ពជិតោ ‘‘តបចរណំ បូរេស្សាមី’’តិ មាសេ មាសេ បត្តេ កុសគ្គេន ភោជនំ ភុញ្ជន្តោ វស្សសតំ ភុញ្ជេយ្យ ភោជនំ. ន សោ សង្ខាតធម្មានំ, កលំ អគ្ឃតិ សោឡសិន្តិ សង្ខាតធម្មា វុច្ចន្តិ ញាតធម្មា តុលិតធម្មា. តេសុ ហេដ្ឋិមកោដិយា សោតាបន្នោ សង្ខាតធម្មោ, ឧបរិមកោដិយា ខីណាសវោ. ឥមេសំ សង្ខាតធម្មានំ សោ ពាលោ កលំ ន អគ្ឃតិ សោឡសិន្តិ បុគ្គលាធិដ្ឋានា ទេសនា. អយំ បនេត្ថ អត្ថោ – យា ចស្ស តថា តបចរណំ បូរេន្តស្ស វស្សសតំ ចេតនា យា ច សង្ខាតធម្មានំ កាលំ វា ភត្តំ វា កុក្កុច្ចាយិត្វា អភុញ្ជន្តានំ ឯកា ភត្តច្ឆេទនកុសលចេតនា, តស្សា ចេតនាយ សា តាវ ទីឃរត្តំ បវត្តចេតនា សោឡសិំ កលំ ន អគ្ឃតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យំ តស្សា សង្ខាតធម្មានំ ចេតនាយ ផលំ, តំ សោឡស កោដ្ឋាសេ កត្វា តតោ ឯកេកំ បុន សោឡស សោឡស កោដ្ឋាសេ កត្វា តតោ ឯកស្ស កោដ្ឋាសស្ស យំ ផលំ, តទេវ តស្ស ពាលស្ស តបចរណតោ មហប្ផលតរន្តិ.

ទេសនាវសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសីតិ.

ជម្ពុកត្ថេរវត្ថុ ឯកាទសមំ.

១២. អហិបេតវត្ថុ

ន ហិ បាបំ កតំ កម្មន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ អហិបេតំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ ទិវសេ ជដិលសហស្សស្ស អព្ភន្តរោ អាយស្មា លក្ខណត្ថេរោ ច មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ ច ‘‘រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរិស្សាមា’’តិ គិជ្ឈកូដតោ ឱតរន្តិ. តេសុ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ ឯកំ អហិបេតំ ទិស្វា សិតំ បាត្វាកាសិ. អថ នំ លក្ខណត្ថេរោ ‘‘កស្មា, អាវុសោ, សិតំ បាតុករោសី’’តិ សិតការណំ បុច្ឆិ. ‘‘អកាលោ, អាវុសោ លក្ខណ, ឥមស្ស បញ្ហស្ស, ភគវតោ សន្តិកេ មំ បុច្ឆេយ្យាសី’’តិ ថេរោ អាហ. តេសុ រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ភគវតោ សន្តិកំ គន្ត្វា និសិន្នេសុ លក្ខណត្ថេរោ បុច្ឆិ, ‘‘អាវុសោ, មោគ្គល្លានំ ត្វំ គិជ្ឈកូដា ឱតរន្តោ សិតំ បាតុករិត្វា មយា សិតការណំ បុដ្ឋោ ‘ភគវតោ សន្តិកេ មំ បុច្ឆេយ្យាសី’តិ អវច, កថេហិ ឥទានិ តំ ការណ’’ន្តិ. ថេរោ អាហ – ‘‘អហំ, អាវុសោ, ឯកំ បេតំ ទិស្វា សិតំ បាត្វាកាសិំ. តស្ស ឯវរូបោ អត្តភាវោ – មនុស្សសីសំ វិយ អស្ស សីសំ, អហិស្ស វិយ សេសោ អត្តភាវោ, អហិបេតោ នាមេស បមាណតោ បញ្ចវីសតិយោជនិកោ, តស្ស សីសតោ ឧដ្ឋិតា អគ្គិជាលា យាវ នង្គុដ្ឋា គច្ឆន្តិ, នង្គុដ្ឋតោ ឧដ្ឋិតា អគ្គិជាលា យាវ សីសា, មជ្ឈេសីសតោ ឧដ្ឋិតា ទ្វេ បស្សានិ គច្ឆន្តិ, ទ្វីហិ បស្សេហិ ឧដ្ឋិតា មជ្ឈេ ឱតរន្តី’’តិ. ទ្វិន្នំយេវ កិរ បេតានំ អត្តភាវោ បញ្ចវីសតិយោជនិកោ, អវសេសានំ តិគាវុតប្បមាណោ. ឥមស្ស ចេវ អហិបេតស្ស កាកបេតស្ស ច បញ្ចវីសតិយោជនិកោ. តេសុ អយំ តាវ អហិបេតោ. កាកបេតម្បិ មហាមោគ្គល្លានោ គិជ្ឈកូដមត្ថកេ បច្ចមានំ ទិស្វា តស្ស បុព្ពកម្មំ បុច្ឆន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បញ្ចយោជនិកា ជិវ្ហា, សីសំ តេ នវយោជនំ;

កាយោ អច្ចុគ្គតោ តុយ្ហំ, បញ្ចវីសតិយោជនំ;

កិំ នុ កម្មំ ករិត្វាន, បត្តោសិ ទុក្ខមីទិស’’ន្តិ.

អថស្ស បេតោ អាចិក្ខន្តោ –

‘‘អហំ ភន្តេ មោគ្គល្លាន, កស្សបស្ស មហេសិនោ;

សង្ឃស្ស អាភតំ ភត្តំ, អាហារេសិំ យទិច្ឆក’’ន្តិ. –

គាថំ វត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, កស្សបពុទ្ធកាលេ សម្ពហុលា ភិក្ខូ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិំសុ,. មនុស្សា ថេរេ ទិស្វា សម្បិយាយមានា អាសនសាលាយំ និសីទាបេត្វា បាទេ ធោវិត្វា តេលំ មក្ខេត្វា យាគុំ បាយេត្វា ខជ្ជកំ ទត្វា បិណ្ឌបាតកាលំ អាគមយមានា ធម្មំ សុណន្តា និសីទិំសុ. ធម្មកថាវសានេ ថេរានំ បត្តេ អាទាយ អត្តនោ អត្តនោ គេហា នានគ្គរសភោជនស្ស បូរេត្វា អាហរិំសុ. តទា អហំ កាកោ ហុត្វា អាសនសាលាយ ឆទនបិដ្ឋេ និលីនោ តំ ទិស្វា ឯកេន គហិតបត្តតោ តិក្ខត្តុំ មុខំ បូរេន្តោ តយោ កពឡេ អគ្គហេសិំ. តំ បន ភត្តំ នេវ សង្ឃស្ស សន្តកំ, ន សង្ឃស្ស និយមេត្វា ទិន្នំ, ន ភិក្ខូហិ គហិតាវសេសកំ. អត្តនោ អត្តនោ គេហំ នេត្វា មនុស្សេហិ ភុញ្ជិតព្ពកំ, កេវលំ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស អភិហដមត្តមេវ. តតោ មយា តយោ កពឡា គហិតា, ឯត្តកំ មេ បុព្ពកម្មំ. ស្វាហំ កាលំ កត្វា តស្ស កម្មស្ស វិបាកេន អវីចិម្ហិ បច្ចិត្វា តត្ថ បក្កាវសេសេន ឥទានិ គិជ្ឈកូដេ កាកបេតោ ហុត្វា និព្ពត្តោ ឥមំ ទុក្ខំ បច្ចានុភោមី’’តិ. ឥទំ កាកបេតស្ស វត្ថុ.

ឥធ បន ថេរោ ‘‘អហិបេតំ ទិស្វា សិតំ បាត្វាកាសិ’’ន្តិ អាហ. អថស្ស សត្ថា សក្ខី ហុត្វាបិ ឧដ្ឋាយ ‘‘សច្ចំ, ភិក្ខវេ, មោគ្គល្លានោ អាហ. មយាបេស សម្ពោធិបត្តទិវសេយេវ ទិដ្ឋោ, អបិចាហំ ‘យេ មេ វចនំ ន សទ្ទហេយ្យុំ, តេសំ អហិតាយ ភវេយ្យា’តិ បរានុទ្ទយាយ ន កថេសិ’’ន្តិ អាហ. លក្ខណសំយុត្តេបិ (សំ. និ. ២.២០២ អាទយោ) ហិ មហាមោគ្គល្លានេន ទិដ្ឋកាលេយេវ សត្ថា តស្ស សក្ខី ហុត្វា វិនីតវត្ថូនិ កថេសិ, ឥទម្បិ តេន តថេវ កថិតំ. តំ សុត្វា ភិក្ខូ តស្ស បុព្ពកម្មំ បុច្ឆិំសុ. សត្ថាបិ តេសំ កថេសិ –

អតីតេ កិរ ពារាណសិំ និស្សាយ នទីតីរេ បច្ចេកពុទ្ធស្ស បណ្ណសាលំ ករិំសុ. សោ តត្ថ វិហរន្តោ និពទ្ធំ នគរេ បិណ្ឌាយ ចរតិ. នាគរាបិ សាយំបាតំ គន្ធបុប្ផាទិហត្ថា បច្ចេកពុទ្ធស្សូបដ្ឋានំ គច្ឆន្តិ. ឯកោ ពារាណសិវាសី បុរិសោ តំ មគ្គំ និស្សាយ ខេត្តំ កសិ. មហាជនោ សាយំបាតំ បច្ចេកពុទ្ធស្សូបដ្ឋានំ គច្ឆន្តោ តំ ខេត្តំ មទ្ទន្តោ គច្ឆតិ. កស្សកោ ច ‘‘មា មេ ខេត្តំ មទ្ទថា’’តិ វារេន្តោបិ វារេតុំ នាសក្ខិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘សចេ ឥមស្មិំ ឋានេ បច្ចេកពុទ្ធស្ស បណ្ណសាលា ន ភវេយ្យ, ន មេ ខេត្តំ មទ្ទេយ្យុ’’ន្តិ. សោ បច្ចេកពុទ្ធស្ស បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋកាលេ បរិភោគភាជនានិ ភិន្ទិត្វា បណ្ណសាលំ ឈាបេសិ. បច្ចេកពុទ្ធោ តំ ឈាមំ ទិស្វា យថាសុខំ បក្កាមិ. មហាជនោ គន្ធមាលំ អាទាយ អាគតោ ឈាមបណ្ណសាលំ ទិស្វា ‘‘កហំ នុ ខោ នោ អយ្យោ គតោ’’តិ អាហ. សោបិ មហាជនេនេវ សទ្ធិំ គតោ មហាជនមជ្ឈេ ឋិតកោវ ឯវមាហ – ‘‘មយា តស្ស បណ្ណសាលា ឈាបិតា’’តិ. អថ នំ ‘‘គណ្ហថ, ឥមំ បាបិមំ និស្សាយ មយំ បច្ចេកពុទ្ធំ ទដ្ឋុំ ន លភិម្ហា’’តិ ទណ្ឌាទីហិ បោថេត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេសុំ. សោ អវីចិម្ហិ និព្ពត្តិត្វា យាវាយំ មហាបថវី យោជនមត្តំ ឧស្សន្នា, តាវ និរយេ បច្ចិត្វា បក្កាវសេសេន គិជ្ឈកូដេ អហិបេតោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. សត្ថា ឥទំ តស្ស បុព្ពកម្មំ កថេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, បាបកម្មំ នាមេតំ ខីរសទិសំ, យថា ខីរំ ទុយ្ហមានមេវ ន បរិណមតិ. តថា កម្មំ កយិរមានមេវ ន វិបច្ចតិ. យទា បន វិបច្ចតិ, តទា ឯវរូបេន ទុក្ខេន សោចតី’’តិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៧១.

‘‘ន ហិ បាបំ កតំ កម្មំ, សជ្ជុខីរំវ មុច្ចតិ;

ឌហន្តំ ពាលមន្វេតិ, ភស្មច្ឆន្នោវ បាវកោ’’តិ.

តត្ថ សជ្ជុខីរំ វាតិ តំ ខណំយេវ ធេនុយា ថនេហិ និក្ខន្តំ អព្ភុណ្ហំ ខីរំ ន មុច្ចតិ ន បរិណមតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា ឥទំ សជ្ជុខីរំ តំ ខណញ្ញេវ ន មុច្ចតិ ន បរិណមតិ ន បកតិំ វិជហតិ. យស្មិំ បន ភាជនេ ទុហិត្វា គហិតំ យាវ តត្ថ តក្កាទិអម្ពិលំ ន បក្ខិបតិ, យាវ ទធិភាជនាទិកំ អម្ពិលភាជនំ ន បាបុណាតិ, តាវ បកតិំ អវិជហិត្វា បច្ឆា ជហតិ, ឯវមេវ បាបកម្មម្បិ ករិយមានមេវ ន វិបច្ចតិ. យទិ វិបច្ចេយ្យ, ន កោចិ បាបកម្មំ កាតុំ វិសហេយ្យ. យាវ បន កុសលាភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ធរន្តិ, តាវ នំ តេ រក្ខន្តិ. តេសំ ភេទា អបាយេ និព្ពត្តក្ខន្ធេសុ វិបច្ចតិ, វិបច្ចមានញ្ច ឌហន្តំ ពាលមន្វេតិ.‘‘កិំ វិយា’’តិ? ‘‘ភស្មច្ឆន្នោវ បាវកោ’’តិ. យថា ហិ ឆារិកាយ បដិច្ឆន្នោ វីតច្ចិតង្គារោ អក្កន្តោបិ ឆារិកាយ បដិច្ឆន្នត្តា ន តាវ ឌហតិ, ឆារិកំ បន តាបេត្វា ចម្មាទីនំ ឌហនវសេន យាវ មត្ថលុង្គា ឌហន្តោ គច្ឆតិ, ឯវមេវ បាបកម្មម្បិ យេន កតំ ហោតិ, តំ ពាលំ ទុតិយេ វា តតិយេ វា អត្តភាវេ និរយាទីសុ និព្ពត្តំ ឌហន្តំ អនុគច្ឆតីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុន្តិ.

អហិបេតវត្ថុ ទ្វាទសមំ.

១៣. សដ្ឋិកូដបេតវត្ថុ

យាវទេវ អនត្ថាយាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ សដ្ឋិកូដបេតំ អារព្ភ កថេសិ.

បុរិមនយេនេវ ហិ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ លក្ខណត្ថេរេន សទ្ធិំ គិជ្ឈកូដា ឱរោហន្តោ អញ្ញតរស្មិំ បទេសេ សិតំ បាត្វាកាសិ. ថេរេន សិតការណំ បុដ្ឋោ ‘‘ភគវតោ សន្តិកេ មំ បុច្ឆេយ្យាសី’’តិ វត្វា បិណ្ឌាយ ចរិត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា និសិន្នកាលេ បុន បុដ្ឋោ អាហ – ‘‘អហំ, អាវុសោ, ឯកំ បេតំ អទ្ទសំ តិគាវុតប្បមាណេន អត្តភាវេន, តស្ស សដ្ឋិ អយកូដសហស្សានិ អាទិត្តានិ សម្បជ្ជលិតានិ ឧបរិមត្ថកេ បតិត្វា បតិត្វា ឧដ្ឋហន្តិ សីសំ ភិន្ទន្តិ, ភិន្នំ ភិន្នំ បុន សមុដ្ឋហតិ, ឥមិនា អត្តភាវេន មយា ឯវរូបោ អត្តភាវោ ន ទិដ្ឋបុព្ពោ, អហំ តំ ទិស្វា សិតំ បាត្វាកាសិ’’ន្តិ. បេតវត្ថុស្មិញ្ហិ –

‘‘សដ្ឋិ កូដសហស្សានិ, បរិបុណ្ណានិ សព្ពសោ;

សីសេ តុយ្ហំ និបតន្តិ, វោភិន្ទន្តេវ មត្ថក’’ន្តិ. (បេ. វ. ៨០៨, ៨១០, ៨១៣) អាទិ –

ឥមមេវ បេតំ សន្ធាយ វុត្តំ. សត្ថា ថេរស្ស កថំ សុត្វាវ, ‘‘ភិក្ខវេ, មយាបេស សត្តោ ពោធិមណ្ឌេ និសិន្នេនេវ ទិដ្ឋោ ‘យេ ច បន មេ វចនំ ន សទ្ទហេយ្យុំ, តេសំ អហិតាយ ភវេយ្យា’តិ បរេសំ អនុកម្បាយ ន កថេសិំ, ឥទានិ បន មោគ្គល្លានស្ស សក្ខី ហុត្វា កថេមី’’តិ អាហ. តំ សុត្វា ភិក្ខូ តស្ស បុព្ពកម្មំ បុច្ឆិំសុ. សត្ថាបិ នេសំ កថេសិ –

អតីតេ កិរ ពារាណសិយំ សាឡិត្តកសិប្បេ និប្ផត្តិំ បត្តោ ឯកោ បីឋសប្បិ អហោសិ. សោ នគរទ្វារេ ឯកស្ស វដរុក្ខស្ស ហេដ្ឋា និសិន្នោ សក្ខរានិ ខិបិត្វា តស្ស បណ្ណានិ ឆិន្ទន្តោ ‘‘ហត្ថិរូបកំ នោ ទស្សេហិ, អស្សរូបកំ នោ ទស្សេហី’’តិ គាមទារកេហិ វុច្ចមានោ ឥច្ឆិតិច្ឆិតានិ រូបានិ ទស្សេត្វា តេសំ សន្តិកា ខាទនីយាទីនិ លភតិ. អថេកទិវសំ រាជា ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ តំ បទេសំ បាបុណិ. ទារកា បីឋសប្បិំ បារោហន្តរេ កត្វា បលាយិំសុ. រញ្ញោ ឋិតមជ្ឈន្ហិកេ រុក្ខមូលំ បវិដ្ឋស្ស ឆិទ្ទាវឆិទ្ទច្ឆាយា សរីរំ ផរិ. សោ ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ ឧទ្ធំ ឱលោកេន្តោ រុក្ខបណ្ណេសុ ហត្ថិរូបកាទីនិ ទិស្វា ‘‘កស្សេតំ កម្ម’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘បីឋសប្បិនោ’’តិ សុត្វា តំ បក្កោសាបេត្វា អាហ – ‘‘មយ្ហំ បុរោហិតោ អតិមុខរោ អប្បមត្តកេបិ វុត្តេ ពហុំ ភណន្តោ មំ ឧបទ្ទវេតិ, សក្ខិស្សសិ តស្ស មុខេ នាឡិមត្តា អជលណ្ឌិកា ខិបិតុ’’ន្តិ? ‘‘សក្ខិស្សាមិ, ទេវ. អជលណ្ឌិកា អាហរាបេត្វា បុរោហិតេន សទ្ធិំ តុម្ហេ អន្តោសាណិយំ និសីទថ, អហមេត្ថ កត្តព្ពំ ជានិស្សាមី’’តិ. អថ រាជា តថា ការេសិ. ឥតរោ កត្តរិយគ្គេន សាណិយា ឆិទ្ទំ កត្វា បុរោហិតស្ស រញ្ញា សទ្ធិំ កថេន្តស្ស មុខេ វិវដមត្តេ ឯកេកំ អជលណ្ឌិកំ ខិបិ. បុរោហិតោ មុខំ បវិដ្ឋំ បវិដ្ឋំ គិលិ. បីឋសប្បី ខីណាសុ អជលណ្ឌិកាសុ សាណិំ ចាលេសិ. រាជា តាយ សញ្ញាយ អជលណ្ឌិកានំ ខីណភាវំ ញត្វា អាហ – ‘‘អាចរិយ, អហំ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ កថេន្តោ កថំ និត្ថរិតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, តុម្ហេ អតិមុខរតាយ នាឡិមត្តា អជលណ្ឌិកា គិលន្តាបិ តុណ្ហីភាវំ នាបជ្ជថា’’តិ. ព្រាហ្មណោ មង្គុឧភាវំ អាបជ្ជិត្វា តតោ បដ្ឋាយ មុខំ វិវរិត្វា រញ្ញា សទ្ធិំ សល្លបិតុំ នសក្ខិ. រាជា បីឋសប្បិគុណំ អនុស្សរិត្វា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តំ និស្សាយ មេ សុខំ លទ្ធ’’ន្តិ តុដ្ឋោ តស្ស សព្ពដ្ឋកំ នាម ធនំ ទត្វា នគរស្ស ចតូសុ ទិសាសុ ចត្តារោ វរគាមេ អទាសិ. តមត្ថំ វិទិត្វា រញ្ញោ អត្ថធម្មានុសាសកោ អមច្ចោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សាធុ ខោ សិប្បកំ នាម, អបិ យាទិស កីទិសំ;

បស្ស ខញ្ជប្បហារេន, លទ្ធា គាមា ចតុទ្ទិសា’’តិ. (ជា. ១.១.១០៧);

សោ បន អមច្ចោ តេន សមយេន អយមេវ ភគវា អហោសិ. អថេកោ បុរិសោ បីឋសប្បិនា លទ្ធសម្បត្តិំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ នាម បីឋសប្បី ហុត្វា ឥមំ សិប្បំ និស្សាយ មហាសម្បត្តិំ បត្តោ, មយាបេតំ សិក្ខិតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ តំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ‘‘ឥទំ មេ, អាចរិយ, សិប្បំ ទេថា’’តិ អាហ. ‘‘ន សក្កា, តាត, ទាតុ’’ន្តិ. សោ តេន បដិក្ខិត្តោ ‘‘ហោតុ, អារាធេស្សាមិ ន’’ន្តិ តស្ស ហត្ថបាទបរិកម្មាទីនិ ករោន្តោ ចិរស្សំ តំ អារាធេត្វា បុនប្បុនំ យាចិ, បីឋសប្បី ‘‘អយំ មេ អតិវិយ ឧបការោ’’តិ តំ បដិពាហិតុំ អសក្កោន្តោ សិប្បំ សិក្ខាបេត្វា ‘‘និប្ផន្នំ តេ, តាត, សិប្បំ, ឥទានិ កិំ ករិស្សសី’’តិ អាហ. ‘‘ពហិ គន្ត្វា សិប្បំ វីមំសិស្សាមី’’តិ. ‘‘កិំ ករិស្សសី’’តិ? ‘‘គាវិំ វា មនុស្សំ វា បហរិត្វា មារេស្សាមី’’តិ. ‘‘តាតា, គាវិំ មារេន្តស្ស សតំ ទណ្ឌោ ហោតិ មនុស្សំ មារេន្តស្ស សហស្សំ, ត្វំ សបុត្តទារោបិ តំ និត្ថរិតុំ ន សក្ខិស្សសិ, មា វិនស្ស, យម្ហិ បហដេ ទណ្ឌោ នត្ថិ, តាទិសំ និមាតាបិតិកំ កញ្ចិ ឧបធារេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សក្ខរា ឧច្ឆង្គេ កត្វា តាទិសំ ឧបធារយមានោ វិចរន្តោ គាវិំ ទិស្វា ‘‘អយំ សសាមិកា’’តិ បហរិតុំ ន វិសហិ, មនុស្សំ ទិស្វា ‘‘អយំ សមាតាបិតិកោ’’តិ បហរិតុំ ន វិសតិ.

តេន សមយេន សុនេត្តោ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ តំ នគរំ និស្សាយ បណ្ណសាលាយ វិហរតិ. សោ តំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តំ នគរទ្វារន្តរេ ទិស្វា ‘‘អយំ និមាតាបិតិកោ, ឥមស្មិំ បហដេ ទណ្ឌោ នត្ថិ, ឥមំ បហរិត្វា សិប្បំ វីមំសិស្សាមី’’តិ បច្ចេកពុទ្ធស្ស ទក្ខិណកណ្ណសោតំ សន្ធាយ សក្ខរំ ខិបិ. សា ទក្ខិណកណ្ណសោតេន បវិសិត្វា វាមេន និក្ខមិ, ទុក្ខា វេទនា ឧប្បជ្ជិ. បច្ចេកពុទ្ធោ ភិក្ខាយ ចរិតុំ នាសក្ខិ, អាកាសេន បណ្ណសាលំ គន្ត្វា បរិនិព្ពាយិ. មនុស្សា បច្ចេកពុទ្ធេ អនាគច្ឆន្តេ ‘‘កិញ្ចិ អផាសុកំ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា តត្ថ គន្ត្វា តំ បរិនិព្ពុតំ ទិស្វា រោទិំសុ បរិទេវិំសុ. សោបិ មហាជនំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា តត្ថ គន្ត្វា បច្ចេកពុទ្ធំ សញ្ជានិត្វា ‘‘អយំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តោ ទ្វារន្តរេ មម សម្មុខីភូតោ, អហំ អត្តនោ សិប្បំ វីមំសន្តោ ឥមំ បហរិ’’ន្តិ អាហ. មនុស្សា ‘‘ឥមិនា កិរ បាបកេន បច្ចេកពុទ្ធោ បហដោ, គណ្ហថ គណ្ហថា’’តិ បោថេត្វា តត្ថេវ នំ ជីវិតក្ខយំ បាបេសុំ. សោ អវីចិម្ហិ និព្ពត្តិត្វា យាវាយំ មហាបថវី យោជនមត្តំ ឧស្សន្នា, តាវ បច្ចិត្វា វិបាកាវសេសេន គិជ្ឈកូដមត្ថកេ សដ្ឋិកូដបេតោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. សត្ថា តស្ស ឥមំ បុព្ពកម្មំ កថេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ពាលស្ស នាម សិប្បំ វា ឥស្សរិយំ វា ឧប្បជ្ជមានំ អនត្ថាយ ឧប្បជ្ជតិ. ពាលោ ហិ សិប្បំ វា ឥស្សរិយំ វា លភិត្វា អត្តនោ អនត្ថមេវ ករោតី’’តិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ.

៧២.

‘‘យាវទេវ អនត្ថាយ, ញត្តំ ពាលស្ស ជាយតិ;

ហន្តិ ពាលស្ស សុក្កំសំ, មុទ្ធមស្ស វិបាតយ’’ន្តិ.

តត្ថ យាវទេវាតិ អវធិបរិច្ឆេទនត្ថេ និបាតោ. ញត្តន្តិ ជាននសភាវោ. យំ សិប្បំ ជានាតិ, យម្ហិ វា ឥស្សរិយេ យសេ សម្បត្តិយញ្ច ឋិតោ ជនេន ញាយតិ, បាកដោ បញ្ញាតោ ហោតិ, តស្សេតំ នាមំ. សិប្បំ វា ហិ ឥស្សរិយាទិភាវោ វា ពាលស្ស អនត្ថាយេវ ជាយតិ. តំ និស្សាយ សោ អត្តនោ អនត្ថមេវ ករោតិ. ហន្តីតិ វិនាសេតិ. សុក្កំសន្តិ កុសលកោដ្ឋាសំ, ពាលស្ស ហិ សិប្បំ វា ឥស្សរិយំ វា ឧប្បជ្ជមានំ កុសលកោដ្ឋាសំ ឃាតេន្តមេវ ឧប្បជ្ជតិ. មុទ្ធន្តិ បញ្ញាយេតំ នាមំ. វិបាតយន្តិ វិទ្ធំសយមានំ. តស្ស ហិ តំ សុក្កំសំ ហនន្តំ បញ្ញាសង្ខាតំ មុទ្ធំ វិបាតេន្តំ វិទ្ធំសេន្តមេវ ហន្តីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ.

សដ្ឋិកូដបេតវត្ថុ តេរសមំ.

១៤. ចិត្តគហបតិវត្ថុ

អសន្តំ ភាវនមិច្ឆេយ្យាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សុធម្មត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ. ទេសនា មច្ឆិកាសណ្ឌេ សមុដ្ឋាយ សាវត្ថិយំ និដ្ឋិតា.

មច្ឆិកាសណ្ឌនគរស្មិញ្ហិ ចិត្តោ នាម គហបតិ បញ្ចវគ្គិយានំ អព្ភន្តរំ មហានាមត្ថេរំ នាម បិណ្ឌាយ ចរមានំ ទិស្វា តស្ស ឥរិយាបថេ បសីទិត្វា បត្តំ អាទាយ គេហំ បវេសេត្វា ភោជេត្វា ភត្តកិច្ចាវសានេ ធម្មកថំ សុណន្តោ សោតាបត្តិផលំ បត្វា អចលសទ្ធោ ហុត្វា អម្ពាដកវនំ នាម អត្តនោ ឧយ្យានំ សង្ឃារាមំ កត្តុកាមោ ថេរស្ស ហត្ថេ ឧទកំ បាតេត្វា និយ្យាទេសិ. តស្មិំ ខណេ ‘‘បតិដ្ឋិតំ ពុទ្ធសាសន’’ន្តិ ឧទកបរិយន្តំ កត្វា មហាបថវី កម្បិ. មហាសេដ្ឋិ ឧយ្យានេ មហាវិហារំ ការេត្វា សព្ពទិសាហិ អាគតានំ ភិក្ខូនំ វិវដទ្វារោ អហោសិ. មច្ឆិកាសណ្ឌេ សុធម្មត្ថេរោ នាម នេវាសិកោ អហោសិ.

អបរេន សមយេន ចិត្តស្ស គុណកថំ សុត្វា ទ្វេ អគ្គសាវកា តស្ស សង្គហំ កត្តុកាមា មច្ឆិកាសណ្ឌំ អគមំសុ. ចិត្តោ គហបតិ តេសំ អាគមនំ សុត្វា អឌ្ឍយោជនមគ្គំ បច្ចុគ្គន្ត្វា តេ អាទាយ អត្តនោ វិហារំ បវេសេត្វា អាគន្តុកវត្តំ កត្វា, ‘‘ភន្តេ, ថោកំ ធម្មកថំ សោតុកាមោម្ហី’’តិ ធម្មសេនាបតិំ យាចិ. អថ នំ ថេរោ, ‘‘ឧបាសក, អទ្ធានេន អាគតាម្ហា កិលន្តរូបា. អបិច ថោកំ សុណាហី’’តិ តស្ស ធម្មំ កថេសិ. សោ ថេរស្ស ធម្មំ សុណន្តោវ អនាគាមិផលំ បាបុណិ. សោ ទ្វេ អគ្គសាវកេ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ស្វេ ភិក្ខុសហស្សេន សទ្ធិំ មម គេហេ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ និមន្តេត្វា បច្ឆា នេវាសិកំ សុធម្មត្ថេរំ ‘‘តុម្ហេបិ, ភន្តេ, ស្វេ ថេរេហិ សទ្ធិំ អាគច្ឆេយ្យាថា’’តិ និមន្តេសិ. សោ ‘‘អយំ មំ បច្ឆា និមន្តេតី’’តិ កុទ្ធោ បដិក្ខិបិត្វា បុនប្បុនំ យាចិយមានោបិ បដិក្ខិបិ ឯវ. ឧបាសកោ ‘‘បញ្ញាយិស្សថ, ភន្តេ’’តិ បក្កមិត្វា បុនទិវសេ អត្តនោ និវេសនេ មហាទានំ សជ្ជេសិ. សុធម្មត្ថេរោបិ បច្ចូសកាលេយេវ ‘‘កីទិសោ នុ ខោ គហបតិនា អគ្គសាវកានំ សក្ការោ សជ្ជិតោ, ស្វេ គន្ត្វា បស្សិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បាតោវ បត្តចីវរំ អាទាយ តស្ស គេហំ អគមាសិ.

សោ គហបតិនា ‘‘និសីទថ, ភន្តេ’’តិ វុច្ចមានោបិ ‘‘នាហំ និសីទាមិ, បិណ្ឌាយ ចរិស្សាមី’’តិ វត្វា អគ្គសាវកានំ បដិយាទិតំ សក្ការំ ឱលោកេត្វា គហបតិំ ជាតិយា ឃដ្ដេតុកាមោ ‘‘ឧឡារោ តេ, គហបតិ, សក្ការោ, អបិចេត្ថ ឯកញ្ញេវ នត្ថី’’តិ អាហ. ‘‘កិំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘តិលសំគុឡិកា, គហបតី’’តិ វត្វា គហបតិនា កាកោបមាយ អបសាទិតោ កុជ្ឈិត្វា ‘‘ឯសោ តេ, គហបតិ, អាវាសោ, បក្កមិស្សាមហ’’ន្តិ វត្វា យាវតតិយំ វារិយមានោបិ បក្កមិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ចិត្តេន ច អត្តនា ច វុត្តវចនំ អារោចេសិ. សត្ថា ‘‘តយា ឧបាសកោ សទ្ធោ បសន្នោ ហីនេន ខុំសិតោ’’តិ តស្សេវ ទោសំ អារោបេត្វា បដិសារណីយកម្មំ ការាបេត្វា ‘‘គច្ឆ, ចិត្តគហបតិំ ខមាបេហី’’តិ បេសេសិ. សោ តត្ថ គន្ត្វា, ‘‘គហបតិ, មយ្ហមេវ សោ ទោសោ, ខមាហិ មេ’’តិ វត្វាបិ ‘‘នាហំ ខមាមី’’តិ តេន បដិក្ខិត្តោ មង្កុភូតោ តំ ខមាបេតុំ នាសក្ខិ. បុនទេវ សត្ថុ សន្តិកំ បច្ចាគមាសិ. សត្ថា ‘‘នាស្ស ឧបាសកោ ខមិស្សតី’’តិ ជានន្តោបិ ‘‘មានថទ្ធោ ឯស, តិំសយោជនំ តាវ មគ្គំ គន្ត្វា បច្ចាគច្ឆតូ’’តិ ខមនូបាយំ អនាចិក្ខិត្វាវ ឧយ្យោជេសិ. អថស្ស បុនាគតកាលេ និហតមានស្ស អនុទូតំ ទត្វា ‘‘គច្ឆ, ឥមិនា សទ្ធិំ គន្ត្វា ឧបាសកំ ខមាបេហី’’តិ វត្វា ‘‘សមណេន នាម ‘មយ្ហំ វិហារោ, មយ្ហំ និវាសដ្ឋានំ, មយ្ហំ ឧបាសកោ, មយ្ហំ ឧបាសិកា’តិ មានំ វា ឥស្សំ វា កាតុំ ន វដ្ដតិ. ឯវំ ករោន្តស្ស ហិ ឥច្ឆាមានាទយោ កិលេសា វឌ្ឍន្តី’’តិ អនុសន្ធិំ ឃដ្ដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

៧៣.

‘‘អសន្តំ ភាវនមិច្ឆេយ្យ, បុរេក្ខារញ្ច ភិក្ខុសុ;

អាវាសេសុ ឥស្សរិយំ, បូជា បរកុលេសុ ច.

៧៤.

‘‘មមេវ កត មញ្ញន្តុ, គិហី បព្ពជិតា ឧភោ.

មមេវាតិវសា អស្សុ, កិច្ចាកិច្ចេសុ កិស្មិចិ;

ឥតិ ពាលស្ស សង្កប្បោ, ឥច្ឆា មានោ ច វឌ្ឍតី’’តិ.

តត្ថ អសន្តន្តិ យោ ពាលោ ភិក្ខុ អវិជ្ជមានំ សម្ភាវនំ ឥច្ឆេយ្យ, ‘‘អស្សទ្ធោវ សមានោ ‘សទ្ធោតិ មំ ជនោ ជានាតូ’តិ ឥច្ឆតី’’តិ. បាបិច្ឆតានិទ្ទេសេ (វិភ. ៨៥១) វុត្តនយេនេវ ពាលោ ‘‘អសទ្ធោ ទុស្សីលោ អប្បស្សុតោ អប្បវិវិត្តោ កុសីតោ អនុបដ្ឋិតស្សតិ អសមាហិតោ ទុប្បញ្ញោ អខីណាសវោវ សមានោ ‘អហោ វត មំ ជនោ អយំ សទ្ធោ, សីលវា, ពហុស្សុតោ, បវិវិត្តោ, អារទ្ធវីរិយោ, ឧបដ្ឋិតស្សតិ, សមាហិតោ, បញ្ញវា, ខីណាសវោ’តិ ជានេយ្យា’’តិ ឥទំ អសន្តសម្ភាវនំ ឥច្ឆតិ. បុរេក្ខារន្តិ បរិវារំ. ‘‘អហោ វត មំ សកលវិហារេ ភិក្ខូ បរិវារេត្វា បញ្ហំ បុច្ឆន្តា វិហរេយ្យុ’’ន្តិ ឯវំ ឥច្ឆាចារេ ឋត្វា បុរេក្ខារញ្ច ភិក្ខូសុ ឥច្ឆតិ. អាវាសេសូតិ សង្ឃិកេសុ ច អាវាសេសុ យានិ វិហារមជ្ឈេ បណីតសេនាសនានិ, តានិ អត្តនោ សន្ទិដ្ឋសម្ភត្តាទីនំ ភិក្ខូនំ ‘‘តុម្ហេ ឥធ វសថា’’តិ វិចារេន្តោ សយម្បិ វរតរំ សេនាសនំ បលិពោធេន្តោ, សេសានំ អាគន្តុកភិក្ខូនំ បច្ចន្តិមានិ លាមកសេនាសនានិ ចេវ អមនុស្សបរិគ្គហិតានិ ច ‘‘តុម្ហេ ឥធ វសថា’’តិ វិចារេន្តោ អាវាសេសុ ឥស្សរិយំ ឥច្ឆតិ. បូជា បរកុលេសុ ចាតិ នេវ មាតាបិតូនំ ន ញាតកានំ បរេសុយេវ កុលេសុ ‘‘អហោ វតិមេ មយ្ហមេវ ទទេយ្យុំ, ន អញ្ញេស’’ន្តិ ឯវំ ចតុប្បច្ចយេហិ បូជំ ឥច្ឆតិ.

មមេវ កត មញ្ញន្តូតិ យស្ស ច ពាលស្ស ‘‘យំកិញ្ចិ វិហារេ ឧបោសថាគារាទិករណវសេន កតំ នវកម្មំ, តំ សព្ពំ អម្ហាកំ ថេរេន កតន្តិ ឯវំ គិហី ច បព្ពជិតា ច ឧភោបិ មមេវ និស្សាយ កតំ បរិកម្មំ និដ្ឋិតំ មញ្ញន្តូ’’តិ សង្កប្បោ ឧប្បជ្ជតិ. មមេវាតិវសា អស្សូតិ ‘‘គិហី ច បព្ពជិតា ច សព្ពេបិ មមេវ វសេ វត្តន្តុ, សកដគោណវាសិផរសុអាទីនិ វា លទ្ធព្ពានិ ហោន្តុ, អន្តមសោ យាគុមត្តម្បិ តាបេត្វា បិវនាទីនិ វា, ឯវរូបេសុ កិច្ចាកិច្ចេសុ ខុទ្ទកមហន្តេសុ ករណីយេសុ កិស្មិញ្ចិ ឯកកិច្ចេបិ មមេវ វសេ វត្តន្តុ, មមេវ អាបុច្ឆិត្វា ករោន្តូ’’តិ សង្កប្បោ ឧប្បជ្ជតិ. ឥតិ ពាលស្សាតិ យស្ស ពាលស្ស សា ច ឥច្ឆា អយញ្ច ឯវរូបោ សង្កប្បោ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស នេវ វិបស្សនា, ន មគ្គផលានិ វឌ្ឍន្តិ. កេវលំ បនស្ស ចន្ទោទយេ សមុទ្ទស្ស ឧទកំ វិយ ឆសុ ទ្វារេសុ ឧប្បជ្ជមានា តណ្ហា ចេវ នវវិធមានោ ច វឌ្ឍតីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

សុធម្មត្ថេរោបិ ឥមំ ឱវាទំ សុត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បទក្ខិណំ កត្វា តេន អនុទូតេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ គន្ត្វា ឧបាសកស្ស ចក្ខុបថេ អាបត្តិំ បដិករិត្វា ឧបាសកំ ខមាបេសិ. សោ ឧបាសកេន ‘‘ខមាមហំ, ភន្តេ, សចេ មយ្ហំ ទោសោ អត្ថិ, ខមថ មេ’’តិ បដិខមាបិតោ សត្ថារា ទិន្នេ ឱវាទេ ឋត្វា កតិបាហេនេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. ឧបាសកោបិ ចិន្តេសិ – ‘‘មយា សត្ថារំ អទិស្វាវ សោតាបត្តិផលំ បត្តំ, អទិស្វា ឯវ អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋិតោ, សត្ថារំ មេ ទដ្ឋុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ តិលតណ្ឌុលសប្បិផាណិតវត្ថច្ឆាទនាទីហិ បរិបូរានិ បញ្ច សកដសតានិ យោជាបេត្វា ‘‘សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមា អាគច្ឆន្តុ, បិណ្ឌបាតាទីហិ ន កិលមិស្សន្តី’’តិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារោចាបេត្វា ភិក្ខុនីសង្ឃស្សាបិ ឧបាសកានម្បិ ឧបាសិកានម្បិ អារោចាបេសិ. តេន សទ្ធិំ បញ្ចសតា បញ្ចសតា ភិក្ខូ ច ភិក្ខុនិយោ ច ឧបាសកា ច ឧបាសិកាយោ ច និក្ខមិំសុ. សោ តេសញ្ចេវ អត្តនោ បរិសាយ ចាតិ តិណ្ណំ ជនសហស្សានំ យថា តិំសយោជនេ មគ្គេ យាគុភត្តាទីហិ កិញ្ចិ វេកល្លំ ន ហោតិ, តថា សំវិទហិ. តស្ស បន និក្ខន្តភាវំ ញត្វា យោជនេ យោជនេ ទេវតា ខន្ធាវារំ ពន្ធិត្វា ទិព្ពេហិ យាគុខជ្ជកភត្តបានកាទីហិ តំ មហាជនំ ឧបដ្ឋហិំសុ, កស្សចិ កេនចិ វេកល្លំ ន ហោតិ. ឯវំ ទេវតាហិ ឧបដ្ឋិយមានោ ទេវសិកំ យោជនំ គច្ឆន្តោ មាសេន សាវត្ថិំ បាបុណិ, បញ្ច សកដសតានិ យថាបូរិតានេវ អហេសុំ. ទេវតាហិ ចេវ មនុស្សេហិ ច អភិហដំ បណ្ណាការំ វិស្សជ្ជេន្តោវ អគមាសិ.

សត្ថា អានន្ទត្ថេរំ អាហ – ‘‘អានន្ទ, អជ្ជ វឌ្ឍមានកច្ឆាយាយ ចិត្តោ គហបតិ បញ្ចហិ ឧបាសកសតេហិ បរិវុតោ អាគន្ត្វា មំ វន្ទិស្សតី’’តិ. ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, តស្ស តុម្ហាកំ វន្ទនកាលេ កិញ្ចិ បាដិហារិយំ ភវិស្សតី’’តិ? ‘‘ភវិស្សតិ, អានន្ទា’’តិ. ‘‘កិំ, ភន្តេ’’តិ? តស្ស អាគន្ត្វា ‘‘មំ វន្ទនកាលេ រាជមានេន អដ្ឋករីសមត្តេ បទេសេ ជណ្ណុកមត្តេន ឱធិនា បញ្ចវណ្ណានំ ទិព្ពបុប្ផានំ ឃនវស្សំ វស្សិស្សតី’’តិ. តំ កថំ សុត្វា នគរវាសិនោ ‘‘ឯវំ មហាបុញ្ញោ កិរ ចិត្តោ នាម គហបតិ អាគន្ត្វា អជ្ជ សត្ថារំ វន្ទិស្សតិ, ឯវរូបំ កិរ បាដិហារិយំ ភវិស្សតិ, មយម្បិ តំ មហាបុញ្ញំ ទដ្ឋុំ លភិស្សាមា’’តិ បណ្ណាការំ អាទាយ មគ្គស្ស ឧភោសុ បស្សេសុ អដ្ឋំសុ. វិហារសមីបេ អាគតកាលេ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ បឋមំ អាគមិំសុ. ចិត្តោ គហបតិ, ‘‘អម្មា, តុម្ហេ បច្ឆតោ អាគច្ឆថា’’តិ មហាឧបាសិកាយោ ឋបេត្វា បញ្ចហិ ឧបាសកសតេហិ បរិវុតោ សត្ថុ សន្តិកំ អគមាសិ. ពុទ្ធានំ សម្មុខដ្ឋានេ បន ឋិតា វា និសិន្នា វា ឥតោ វា ឯត្តោ វា ន ហោន្តិ, ពុទ្ធវីថិយា ទ្វីសុ បស្សេសុ និច្ចលាវ តិដ្ឋន្តិ. ចិត្តោ គហបតិ មហន្តំ ពុទ្ធវីថិំ ឱក្កមិ. តីណិ ផលានិ បត្តេន អរិយសាវកេន ឱលោកិតោលោកិតដ្ឋានំ កម្បិ. ‘‘ឯសោ កិរ ចិត្តោ គហបតី’’តិ មហាជនោ ឱលោកេសិ. សោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ឆព្ពណ្ណានំ ពុទ្ធរស្មីនំ អន្តោ បវិសិត្វា ទ្វីសុ គោប្ផកេសុ សត្ថុ បាទេ គហេត្វា វន្ទិ. តំ ខណញ្ញេវ វុត្តប្បការំ បុប្ផវស្សំ វស្សិ, សាធុការសហស្សានិ បវត្តយិំសុ. សោ ឯកមាសំ សត្ថុ សន្តិកេ វសិ, វសមានោ ច សកលំ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ វិហារេយេវ និសីទាបេត្វា មហាទានំ អទាសិ, អត្តនា សទ្ធិំ អាគតេបិ អន្តោវិហារេយេវ កត្វា បដិជគ្គិ. ឯកទិវសម្បិ អត្តនោ សកដេសុ កិញ្ចិ គហេតព្ពំ នាហោសិ, ទេវមនុស្សេហិ អាភតបណ្ណាការេនេវ ទានំ អទាសិ, សព្ពកិច្ចានិ អកាសិ. សោ សត្ថារំ វន្ទិត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, អហំ ‘តុម្ហាកំ ទានំ ទស្សាមី’តិ អាគច្ឆន្តោ មាសំ អន្តរាមគ្គេ អហោសិំ. ឥធេវ មេ មាសោ វីតិវត្តោ, មយា អាភតំ បណ្ណាការំ កិញ្ចិ គហេតុំ ន លភាមិ, ឯត្តកំ កាលំ ទេវមនុស្សេហិ អាភតបណ្ណាការេនេវ ទានំ អទាសិំ, សោហំ សចេបិ ឥធ សំវច្ឆរំ វសិស្សាមិ, នេវ មម ទេយ្យធម្មំ ទាតុំ លភិស្សាមិ. អហំ សកដានិ ឱតារេត្វា គន្តុំ ឥច្ឆាមិ, បដិសាមនដ្ឋានំ មេ អារោចាបេថា’’តិ.

សត្ថា អានន្ទត្ថេរំ អាហ – ‘‘អានន្ទ, ឧបាសកស្ស ឯកំ បទេសំ តុច្ឆំ ការេត្វា ទេហី’’តិ. ថេរោ តថា អកាសិ. កប្បិយភូមិ (មហាវ. ២៩៥) កិរ ចិត្តស្ស គហបតិនោ អនុញ្ញាតា. ឧបាសកោបិ អត្តនា សទ្ធិំ អាគតេហិ តីហិ ជនសហស្សេហិ សទ្ធិំ តុច្ឆសកដេហិ បុន មគ្គំ បដិបជ្ជិ. ទេវមនុស្សា ឧដ្ឋាយ, ‘‘អយ្យ, តយា តុច្ឆសកដេហិ គមនកម្មំ កត’’ន្តិ សត្តហិ រតនេហិ សកដានិ បូរយិំសុ. សោ អត្តនោ អាភតបណ្ណាការេនេវ មហាជនំ បដិជគ្គន្តោ អគមាសិ. អានន្ទត្ថេរោ សត្ថារំ វន្ទិត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ សន្តិកំ អាគច្ឆន្តោបិ មាសេន អាគតោ, ឥធាបិ មាសមេវ វុដ្ឋោ, ឯត្តកំ កាលំ ទេវមនុស្សេហិ អភិហដបណ្ណាការេនេវ មហាវទានំ អទាសិ, ឥទានិ បញ្ច សកដសតានិ តុច្ឆានិ កត្វា មាសេនេវ កិរ គមិស្សតិ, ទេវមនុស្សា បនស្ស ឧដ្ឋាយ, ‘អយ្យ, តយា តុច្ឆសកដេហិ គមនកម្មំ កត’ន្តិ បញ្ច សកដសតានិ សត្តរតនេហិ បូរយិំសុ. សោ បុន អត្តនោ អាភតបណ្ណាការេនេវ កិរ មហាជនំ បដិជគ្គន្តោ គមិស្សតី’’តិ. ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, ឯតស្ស តុម្ហាកំ សន្តិកំ អាគច្ឆន្តស្សេវាយំ សក្ការោ ឧប្បជ្ជតិ, ឧទាហុ អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តស្សាបិ ឧប្បជ្ជតី’’តិ? ‘‘អានន្ទ, មម សន្តិកំ អាគច្ឆន្តស្សាបិ អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តស្សាបិ ឯតស្ស ឧប្បជ្ជតេវ. អយញ្ហិ ឧបាសកោ សទ្ធោ បសន្នោ សម្បន្នសីលោ, ឯវរូបោ បុគ្គលោ យំ យំ បទេសំ ភជតិ, តត្ថ តត្ថេវស្ស លាភសក្ការោ និព្ពត្តតី’’តិ វត្វា សត្ថា ឥមំ បកិណ្ណកវគ្គេ គាថមាហ –

‘‘សទ្ធោ សីលេន សម្បន្នោ, យសោ ភោគសមប្បិតោ;

យំ យំ បទេសំ ភជតិ, តត្ថ តត្ថេវ បូជិតោ’’តិ. (ធ. ប. ៣០៣);

អត្ថោ បនស្សា តត្ថេវ អាវិភវិស្សតិ.

ឯវំ វុត្តេ អានន្ទត្ថេរោ ចិត្តស្ស បុព្ពកម្មំ បុច្ឆិ. អថស្ស សត្ថា អាចិក្ខន្តោ អាហ –

អានន្ទ, អយំ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ បាទមូលេ កតាភិនីហារោ កប្បសតសហស្សំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា កស្សបពុទ្ធកាលេ មិគលុទ្ទកកុលេ និព្ពត្តោ វុទ្ធិមន្វាយ ឯកទិវសំ ទេវេ វស្សន្តេ មិគានំ មារណត្តាយ សត្តិំ អាទាយ អរញ្ញំ គន្ត្វា មិគេ ឱលោកេន្តោ ឯកស្មិំ អកដបព្ភារេ សសីសំ បារុបិត្វា ឯកំ ភិក្ខុំ និសិន្នំ ទិស្វា ‘‘ឯកោ, អយ្យោ, សមណធម្មំ ករោន្តោ និសិន្នោ ភវិស្សតិ, ភត្តមស្ស អាហរិស្សាមី’’តិ វេគេន គេហំ គន្ត្វា ឯកស្មិំ ឧទ្ធនេ ហិយ្យោ, អាភតមំសំ, ឯកស្មិំ ភត្តំ បចាបេត្វា អញ្ញេ បិណ្ឌបាតចារិកេ ភិក្ខូ ទិស្វា តេសម្បិ បត្តេ អាទាយ បញ្ញត្តាសនេ និសីទាបេត្វា ភិក្ខំ សម្បាទេត្វា, ‘‘អយ្យេ, បរិវិសថា’’តិ អញ្ញំ អាណាបេត្វា តំ ភត្តំ បុដកេ បក្ខិបិត្វា អាទាយ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ នានាបុប្ផានិ ឱចិនិត្វា បត្តបុដេ កត្វា ថេរស្ស និសិន្នដ្ឋានំ គន្ត្វា ‘‘មយ្ហំ, ភន្តេ, សង្គហំ ករោថា’’តិ វត្វា បត្តំ អាទាយ បូរេត្វា ថេរស្ស ហត្ថេ ឋបេត្វា តេហិ បុប្ផេហិ បូជំ កត្វា ‘‘យថា មេ អយំ រសបិណ្ឌបាតោ បុប្ផបូជាយ សទ្ធិំ ចិត្តំ តោសេសិ, ឯវំ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ បណ្ណាការសហស្សានិ អាទាយ អាគន្ត្វា មយ្ហំ ចិត្តំ តោសេន្តុ, បញ្ចវណ្ណកុសុមវស្សញ្ច វស្សតូ’’តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ. សោ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តិ, និព្ពត្តដ្ឋានេ ជណ្ណុកមត្តេន ឱធិនា ទិព្ពបុប្ផវស្សំ វស្សិ. ឥទានិបិស្ស ជាតទិវសេ ចេវ ឥធ ច អាគតស្ស បុប្ផវស្សវស្សនញ្ច បណ្ណាការាភិហារោ ច សត្តហិ រតនេហិ សកដបូរណញ្ច តស្សេវ កម្មស្ស និស្សន្ទោតិ.

ចិត្តគហបតិវត្ថុ ចុទ្ទសមំ.

១៥. វនវាសីតិស្សសាមណេរវត្ថុ

អញ្ញា ហិ លាភូបនិសាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ វនវាសិកតិស្សត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ. ទេសនា រាជគហេ សមុដ្ឋិតា.

សារិបុត្តត្ថេរស កិរ បិតុ វង្គន្តព្រាហ្មណស្ស សហាយកោ មហាសេនព្រាហ្មណោ នាម រាជគហេ វសតិ. សារិបុត្តត្ថេរោ ឯកទិវសំ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ តស្មិំ អនុកម្បាយ តស្ស គេហទ្វារំ អគមាសិ. សោ បន បរិក្ខីណវិភវោ ទលិទ្ទោ. សោ ‘‘មម បុត្តោ មយ្ហំ គេហទ្វារំ បិណ្ឌាយ ចរិតុំ អាគតោ ភវិស្សតិ, អហញ្ចម្ហិ ទុគ្គតោ, មយ្ហំ ទុគ្គតភាវំ ន ជានាតិ មញ្ញេ, នត្ថិ មេ កោចិ ទេយ្យធម្មោ’’តិ ថេរស្ស សម្មុខា ភវិតុំ អសក្កោន្តោ និលីយិ. ថេរោ អបរម្បិ ទិវសំ អគមាសិ, ព្រាហ្មណោ តថេវ និលីយិ. ‘‘កិញ្ចិទេវ លភិត្វា ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោបិ នាលភិ. អថេកទិវសំ ឯកស្មិំ ព្រាហ្មណវាចកេ ថូលសាដកេន សទ្ធិំ បាយសបាតិំ លភិត្វា អាទាយ គេហំ គន្ត្វាវ ថេរំ អនុស្សរិ, ‘‘ឥមំ បិណ្ឌបាតំ មយា ថេរស្ស ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ. ថេរោបិ តំ ខណំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ តំ ព្រាហ្មណំ ទិស្វា ‘‘ព្រាហ្មណោ ទេយ្យធម្មំ លភិត្វា មម អាគមនំ បច្ចាសីសតិ, មយា តត្ថ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ សង្ឃាដិំ បារុបិត្វា បត្តំ អាទាយ តស្ស គេហទ្វារេ ឋិតមេវ អត្តានំ ទស្សេសិ.

ព្រាហ្មណោ ថេរំ ទិស្វាវ ចិត្តំ បសីទិ. អថ នំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា អន្តោគេហេ និសីទាបេត្វា បាយសបាតិំ គហេត្វា ថេរស្ស បត្តេ អាកិរិ. ថេរោ ឧបឌ្ឍំ សម្បដិច្ឆិត្វា ហត្ថេន បត្តំ បិទហិ. អថ នំ ព្រាហ្មណោ អាហ – ‘‘ភន្តេ, ឯកបដិវីសមត្តោវ អយំ បាយសោ, បរលោកសង្គហំ មេ ករោថ, មា ឥធលោកសង្គហំ, និរវសេសមេវ ទាតុកាមោម្ហី’’តិ សព្ពំ អាកិរិ. ថេរោ តត្ថេវ បរិភុញ្ជិ. អថស្ស ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ តម្បិ សាដកំ ទត្វា វន្ទិត្វា ឯវមាហ – ‘‘ភន្តេ, អហម្បិ តុម្ហេហិ ទិដ្ឋធម្មមេវ បាបុណេយ្យ’’ន្តិ. ថេរោ ‘‘ឯវំ ហោតុ ព្រាហ្មណា’’តិ តស្ស អនុមោទនំ កត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កមន្តោ អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរន្តោ ជេតវនំ អគមាសិ. ‘‘ទុគ្គតកាលេ ទិន្នទានំ បន អតិវិយ តោសេតី’’តិ ព្រាហ្មណោបិ តំ ទានំ ទត្វា បសន្នចិត្តោ សោមនស្សជាតោ ថេរេ អធិមត្តំ សិនេហមកាសិ. សោ ថេរេ សិនេហេនេវ កាលំ កត្វា សាវត្ថិយំ ថេរស្សូបដ្ឋាកកុលេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តំខណេយេវ បនស្ស មាតា ‘‘កុច្ឆិយំ មេ គព្ភោ បតិដ្ឋិតោ’’តិ ញត្វា សាមិកស្ស អារោចេសិ. សោ តស្សា គព្ភបរិហារំ អទាសិ.

តស្សា អច្ចុណ្ហអតិសីតអតិអម្ពិលាទិបរិភោគំ វជ្ជេត្វា សុខេន គព្ភំ បរិហរិយមានាយ ឯវរូបោ ទោហឡោ ឧប្បជ្ជិ ‘‘អហោ វតាហំ សារិបុត្តត្ថេរប្បមុខានិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ និមន្តេត្វា គេហេ និសីទាបេត្វា អសម្ភិន្នខីរបាយសំ ទត្វា សយម្បិ កាសាយវត្ថានិ បរិទហិត្វា សុវណ្ណសរកំ អាទាយ អាសនបរិយន្តេ និសីទិត្វា ឯត្តកានំ ភិក្ខូនំ ឧច្ឆិដ្ឋបាយសំ បរិភុញ្ជេយ្យ’’ន្តិ. តស្សា កិរ សោ កាសាយវត្ថបរិទហនេ ទោហឡោ កុច្ឆិយំ បុត្តស្ស ពុទ្ធសាសនេ បព្ពជ្ជាយ បុព្ពនិមិត្តំ អហោសិ. អថស្សា ញាតកា ‘‘ធម្មិកោ នោ ធីតាយ ទោហឡោ’’តិ សារិបុត្តត្ថេរំ សង្ឃត្ថេរំ កត្វា បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ អសម្ភិន្នខីរបាយសំ អទំសុ. សាបិ ឯកំ កាសាវំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា សុវណ្ណសរកំ គហេត្វា អាសនបរិយន្តេ និសិន្នា ឧច្ឆិដ្ឋបាយសំ បរិភុញ្ជិ, ទោហឡោ បដិប្បស្សម្ភិ. តស្សា យាវ គព្ភវុដ្ឋានា អន្តរន្តរា កតមង្គលេសុបិ, ទសមាសច្ចយេន បុត្តំ វិជាតាយ កតមង្គលេសុបិ សារិបុត្តត្ថេរប្បមុខានំ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ អប្បោទកមធុបាយសមេវ អទំសុ. បុព្ពេ កិរេស ទារកេន ព្រាហ្មណកាលេ ទិន្នបាយសស្ស និស្សន្ទោ.

ជាតមង្គលទិវសេ បន តំ ទារកំ បាតោវ ន្ហាបេត្វា មណ្ឌេត្វា សិរិសយនេ សតសហស្សគ្ឃនិកស្ស កម្ពលស្ស ឧបរិ និបជ្ជាបេសុំ. សោ តត្ថ និបន្នកោវ ថេរំ ឱលោកេត្វា ‘‘អយំ មេ បុព្ពាចរិយោ, មយា ថេរំ និស្សាយ អយំ សម្បត្តិ លទ្ធា, មយា ឥមស្ស ឯកំ បរិច្ចាគំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ សិក្ខាបទគហណត្ថាយ អានីយមានោ តំ កម្ពលំ ចូឡង្គុលិយា វេឋេត្វា អគ្គហេសិ. អថស្ស ‘‘អង្គុលិយំ កម្ពលោ លគ្គោ’’តិ តេ តំ ហរិតុំ អារភិំសុ. សោ បរោទិ. ញាតកា ‘‘អបេថ, មា ទារកំ រោទាបេថា’’តិ កម្ពលេនេវ សទ្ធិំ អានយិំសុ. សោ ថេរំ វន្ទនកាលេ កម្ពលតោ អង្គុលិំ អបកឌ្ឍិត្វា កម្ពលំ ថេរស្ស បាទមូលេ បាតេសិ. ញាតកា ‘‘ទហរកុមារេន អជានិត្វា កត’’ន្តិ អវត្វា ‘‘បុត្តេន នោ ទិន្នំ, បរិច្ចត្តមេវ ហោតុ, ភន្តេ’’តិ វត្វា, ‘‘ភន្តេ, សតសហស្សគ្ឃនិកេន កម្ពលេន បូជាការកស្ស តុម្ហាកំ ទាសស្ស សិក្ខាបទានិ ទេថា’’តិ អាហំសុ. ‘‘កោ នាមោ អយំ ទារកោ’’តិ? ‘‘ភន្តេ, អយ្យេន សមាននាមកោ, តិស្សោ នាមេស ភវិស្សតី’’តិ. ថេរោ កិរ គិហិកាលេ ឧបតិស្សមាណវោ នាម អហោសិ. មាតាបិស្ស ចិន្តេសិ – ‘‘ន មយា បុត្តស្ស អជ្ឈាសយោ ភិន្ទិតព្ពោ’’តិ. ឯវំ ទារកស្ស នាមករណមង្គលំ កត្វា បុន តស្ស អាហារបរិភោគមង្គលេបិ បុន តស្ស កណ្ណវិជ្ឈនមង្គលេបិ ទុស្សគហណមង្គលេបិ ចូឡាកប្បនមង្គលេបិ សារិបុត្តត្ថេរប្បមុខានំ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ អប្បោទកមធុបាយសមេវ អទំសុ.

ទារកោ វុទ្ធិមន្វាយ សត្តវស្សិកកាលេ មាតរំ អាហ – ‘‘អម្ម, ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. ‘‘សាធុ, តាត, បុព្ពេវាហំ ‘ន មយា បុត្តស្ស អជ្ឈាសយោ ភិន្ទិតព្ពោ’តិ មនំ អកាសិំ, បព្ពជ, បុត្តា’’តិ ថេរំ និមន្តាបេត្វា តស្ស អាគតស្ស ភិក្ខញ្ច ទត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទាសោ ‘បព្ពជិស្សាមី’តិ វទតិ, ឥមំ អាទាយ សាយំ វិហារំ អាគមិស្សាមា’’តិ ថេរំ ឧយ្យោជេត្វា សាយន្ហសមយេ មហន្តេន សក្ការសម្មានេន បុត្តំ អាទាយ វិហារំ គន្ត្វា ថេរស្ស និយ្យាទេសិ. ថេរោ តេន សទ្ធិំ កថេសិ – ‘‘តិស្ស, បព្ពជ្ជា នាម ទុក្ករា, ឧណ្ហេន អត្ថេ សតិ សីតំ លភតិ, សីតេន អត្ថេ សតិ ឧណ្ហំ លភតិ, បព្ពជិតា កិច្ឆេន ជីវន្តិ, ត្វញ្ច សុខេធិតោ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, អហំ តុម្ហេហិ វុត្តនិយាមេនេវ សព្ពំ កាតុំ សក្ខិស្សាមី’’តិ. ថេរោ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា តស្ស បដិកូលមនសិការវសេន តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិត្វា តំ បព្ពាជេសិ. សកលម្បិ ហិ ទ្វត្តិំសាការំ កថេតុំ វដ្ដតិយេវ. សព្ពំ កថេតុំ អសក្កោន្តេន បន តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ កថេតព្ពមេវ. ឥទញ្ហិ កម្មដ្ឋានំ សព្ពពុទ្ធានំ អវិជហិតមេវ. កេសាទីសុ ឯកេកកោដ្ឋាសេសុ អរហត្តំ បត្តានំ ភិក្ខូនម្បិ ភិក្ខុនីនម្បិ ឧបាសកានម្បិ ឧបាសិកានម្បិ បរិច្ឆេទោ នត្ថិ. អព្យត្តា ភិក្ខូ បន បព្ពជេន្តា អរហត្តស្សូបនិស្សយំ នាសេន្តិ. តស្មា ថេរោ កម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិត្វា បព្ពាជេត្វា ទសសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាបេសិ.

មាតាបិតរោ បុត្តស្ស បព្ពជិតសក្ការំ ករោន្តា សត្តាហំ វិហារេយេវ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស អប្បោទកមធុបាយសមេវ អទំសុ. ភិក្ខូបិ ‘‘និពទ្ធំ អប្បោទកមធុបាយសំ បរិភុញ្ជិតុំ ន សក្កោមា’’តិ ឧជ្ឈាយិំសុ. តស្សបិ មាតាបិតរោ សត្តមេ ទិវសេ សាយំ គេហំ អគមំសុ. សាមណេរោ អដ្ឋមេ ទិវសេ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. សាវត្ថិវាសិនោ ‘‘សាមណេរោ កិរ អជ្ជ បិណ្ឌាយ បវិសិស្សតិ, សក្ការមស្ស ករិស្សាមា’’តិ បញ្ចហិ សាដកសតេហិ ចុម្ពដកានិ កត្វា បញ្ច បិណ្ឌបាតសតានិ សជ្ជេត្វា អាទាយ បដិបថេ ឋត្វា អទំសុ, បុនទិវសេ វិហារស្ស ឧបវនំ អាគន្ត្វា អទំសុ. ឯវំ សាមណេរោ ទ្វីហេវ ទិវសេហិ សាដកសហស្សេហិ សទ្ធិំ បិណ្ឌបាតសហស្សំ លភិត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទាបេសិ. ព្រាហ្មណកាលេ ទិន្នថូលសាដកស្ស កិរេស និស្សន្ទោ. អថស្ស ភិក្ខូ ‘‘បិណ្ឌបាតទាយកតិស្សោ’’តិ នាមំ ករិំសុ.

បុនេកទិវសំ សាមណេរោ សីតកាលេ វិហារចារិកំ ចរន្តោ ភិក្ខូ តត្ថ តត្ថ អគ្គិសាលាទីសុ វិសិព្ពេន្តេ ទិស្វា អាហ – ‘‘កិំ, ភន្តេ, វិសិព្ពេន្តា និសិន្នាត្ថា’’តិ? ‘‘សីតំ នោ បីឡេតិ សាមណេរោ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, សីតកាលេ នាម កម្ពលំ បារុបិតុំ វដ្ដតិ. សោ ហិ សីតំ បដិពាហិតុំ សមត្ថោ’’តិ. សាមណេរ ‘‘ត្វំ មហាបុញ្ញោ កម្ពលំ លភេយ្យាសិ, អម្ហាកំ កុតោ កម្ពលោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, កម្ពលត្ថិកា មយា សទ្ធិំ អាគច្ឆន្តូ’’តិ សកលវិហារេ អារោចាបេសិ. អថ ភិក្ខូ ‘‘សាមណេរេន សទ្ធិំ គន្ត្វា កម្ពលំ អាហរិស្សាមា’’តិ សត្តវស្សិកសាមណេរំ និស្សាយ សហស្សមត្តា ភិក្ខូ និក្ខមិំសុ. សោ ‘‘ឯត្តកានំ ភិក្ខូនំ កុតោ កម្ពលំ លភិស្សាមី’’តិ ចិត្តម្បិ អនុប្បាទេត្វា តេ អាទាយ នគរាភិមុខោ បាយាសិ. សុទិន្នស្ស ហិ ទានស្ស ឯវរូបោ អានុភាវោ ហោតិ. សោ ពហិនគរេយេវ ឃរបដិបាដិយា ចរន្តោ បញ្ច កម្ពលសតានិ លភិត្វា អន្តោនគរំ បាវិសិ. មនុស្សា ឥតោ ចិតោ ច កម្ពលេ អាហរន្តិ.

ឯកោ បន បុរិសោ អាបណទ្វារេន អាគច្ឆន្តោ បញ្ច កម្ពលសតានិ បសារេត្វា និសិន្នំ ឯកំ អាបណិកំ ទិស្វា អាហ – ‘‘អម្ភោ, ឯកោ សាមណេរោ កម្ពលេ សំហរន្តោ អាគច្ឆតិ, តវ កម្ពលេ បដិច្ឆាទេហី’’តិ? ‘‘កិំ បន សោ ទិន្នកេ គណ្ហាតិ, ឧទាហុ អទិន្នកេ’’តិ? ‘‘ទិន្នកេ គណ្ហាតី’’តិ. ‘‘ឯវំ សន្តេ សចេ ឥច្ឆាមិ, ទស្សាមិ, នោ ចេ, ន ទស្សាមិ, គច្ឆ ត្វ’’ន្តិ ឧយ្យោជេសិ. មច្ឆរិនោ ហិ អន្ធពាលា ឯវរូបេសុ ទានំ ទទមានេសុ មច្ឆរាយិត្វា អសទិសទានំ ទិស្វា មច្ឆរាយន្តោ កាឡោ (ធ. ប. ១៧៧) វិយ និរយេ និព្ពត្តន្តិ. អាបណិកោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ បុរិសោ អត្តនោ ធម្មតាយ អាគច្ឆមានោ ‘តវ កម្ពលេ បដិច្ឆាទេហី’តិ មំ អាហ. ‘សចេបិ សោ ទិន្នកំ គណ្ហា’តិ, អហំ បន ‘មម សន្តកំ សចេ ឥច្ឆាមិ, ទស្សាមិ, នោ ចេ, ន ទស្សាមី’តិ អវចំ, ទិដ្ឋកំ បន អទេន្តស្ស លជ្ជា ឧប្បជ្ជតិ, អត្តនោ សន្តកំ បដិច្ឆាទេន្តស្ស ទោសោ នត្ថិ, ឥមេសុ បញ្ចកម្ពលសតេសុ ទ្វេ កម្ពលានិ សតសហស្សគ្ឃនិកានិ, ឥមានេវ បដិច្ឆាទេតុំ វដ្ដតី’’តិ. ទ្វេបិ កម្ពលេ ទសាយ ទសំ សម្ពន្ធិត្វា តេសំ អន្តរេ បក្ខិបិត្វា បដិច្ឆាទេសិ. សាមណេរោបិ ភិក្ខុសហស្សេន សទ្ធិំ តំ បទេសំ បាបុណិ. អាបណិកស្ស សាមណេរំ ទិស្វាវ បុត្តសិនេហោ ឧប្បជ្ជិ, សកលសរីរំ សិនេហេន បរិបុណ្ណំ អហោសិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘តិដ្ឋតុ កម្ពលានិ, ឥមំ ទិស្វា ហទយមំសម្បិ ទាតុំ យុត្ត’’ន្តិ. តេ ទ្វេបិ កម្ពលេ នីហរិត្វា សាមណេរស្ស បាទមូលេ ឋបេត្វា វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, តយា ទិដ្ឋធម្មស្ស ភាគី អស្ស’’ន្តិ អវច. សោបិស្ស ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ អនុមោទនំ អកាសិ.

សាមណេរោ អន្តោនគរេបិ បញ្ច កម្ពលសតានិ លភិ. ឯវំ ឯកទិវសំយេវ កម្ពលសហស្សំ លភិត្វា ភិក្ខុសហស្សស្ស អទាសិ. អថស្ស កម្ពលទាយកតិស្សត្ថេរោតិ នាមំ ករិំសុ. ឯវំ នាមករណទិវសេ ទិន្នកម្ពលោ សត្តវស្សិកកាលេ កម្ពលសហស្សភាវំ បាបុណិ. ពុទ្ធសាសនញ្ហិ ឋបេត្វា នត្ថញ្ញំ តំ ឋានំ, យត្ថ អប្បំ ទិន្នំ ពហុំ ហោតិ, ពហុំ ទិន្នំ ពហុតរំ. តេនាហ ភគវា –

‘‘តថារូបោយំ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុសង្ឃោ, យថារូបេ ភិក្ខុសង្ឃេ អប្បំ ទិន្នំ ពហុំ ហោតិ, ពហុំ ទិន្នំ ពហុតរ’’ន្តិ (ម. និ. ៣.១៤៦) –

ឯវំ សាមណេរោ ឯកកម្ពលស្ស និស្សន្ទេន សត្តវស្សិកោវ កម្ពលសហស្សំ លភិ. តស្ស ជេតវនេ វិហរន្តស្ស អភិក្ខណំ ញាតិទាយកា សន្តិកំ អាគន្ត្វា កថាសល្លាបំ ករោន្តិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘មយា ឥធ វសន្តេន ញាតិទាយកេសុ អាគន្ត្វា កថេន្តេសុ អកថេតុម្បិ ន សក្កា, ឯតេហិ សទ្ធិំ កថាបបញ្ចេន អត្តនោ បតិដ្ឋំ កាតុំ ន សក្កា, យំនូនាហំ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អរញ្ញំ បវិសេយ្យ’’ន្តិ. សោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា យាវ អរហត្តា កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា ឧបជ្ឈាយំ វន្ទិត្វា បត្តចីវរមាទាយ វិហារា និក្ខមិត្វា ‘‘សចេ អាសន្នដ្ឋានេ វសិស្សាមិ, ញាតកា មំ បក្កោសិស្សន្តី’’តិ វីសតិ យោជនសតំ មគ្គំ អគមាសិ. អថេកេន គាមទ្វារេន គច្ឆន្តោ ឯកំ មហល្លកបុរិសំ ទិស្វា បុច្ឆិ – ‘‘កិំ នុ ខោ, មហាឧបាសក, ឥមស្មិំ បទេសេ វសន្តានំ អារញ្ញកវិហារោ អត្ថី’’តិ? ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ មេ មគ្គំ អាចិក្ខាហី’’តិ. មហល្លកឧបាសកស្ស បន តំ ទិស្វាវ បុត្តសិនេហោ ឧទបាទិ. អថស្ស តត្ថេវ ឋិតោ អនាចិក្ខិត្វា ‘‘ឯហិ, ភន្តេ, អាចិក្ខិស្សាមិ តេ’’តិ គហេត្វា អគមាសិ. សាមណេរោ តេន សទ្ធិំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ នានាបុប្ផផលបដិមណ្ឌិតេ រុក្ខបព្ពតបទេសេ ទិស្វា ‘‘អយំ, ឧបាសក, កិំ បទេសោ នាម, អយំ ឧបាសក កិំ បទេសោ នាមា’’តិ បុច្ឆិ. សោបិស្ស តេសំ នាមានិ អាចិក្ខន្តោ អារញ្ញកវិហារំ បត្វា ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, ផាសុកដ្ឋានំ, ឥធេវ វសាហី’’តិ វត្វា, ‘‘ភន្តេ, កោ នាមោ ត្វ’’ន្តិ នាមំ បុច្ឆិត្វា ‘‘អហំ វនវាសីតិស្សោ នាម ឧបាសកា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ស្វេ អម្ហាកំ គាមេ ភិក្ខាយ ចរិតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា និវត្តិត្វា អន្តោគាមមេវ គតោ. ‘‘វនវាសីតិស្សោ នាម វិហារំ អាគតោ, តស្ស យាគុភត្តាទីនិ បដិយាទេថា’’តិ មនុស្សានំ អារោចេសិ.

សាមណេរោ បឋមមេវ តិស្សោ នាម ហុត្វា តតោ បិណ្ឌបាតទាយកតិស្សោ កម្ពលទាយកតិស្សោ វនវាសីតិស្សោតិ តីណិ នាមានិ លភិត្វា សត្តវស្សព្ភន្តរេ ចត្តារិ នាមានិ លភិ. សោ បុនទិវសេ បាតោវ តំ គាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. មនុស្សា ភិក្ខំ ទត្វា វន្ទិំសុ. សាមណេរោ ‘‘សុខិតា ហោថ, ទុក្ខា មុច្ចថា’’តិ អាហ. ឯកមនុស្សោបិ តស្ស ភិក្ខំ ទត្វា បុន គេហំ គន្តុំ នាសក្ខិ, សព្ពេវ ឱលោកេន្តា អដ្ឋំសុ. សោបិ អត្តនោ យាបនមត្តមេវ គណ្ហិ. សកលគាមវាសិនោ តស្ស បាទមូលេ ឧរេន និបជ្ជិត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេសុ ឥមំ តេមាសំ ឥធ វសន្តេសុ មយំ តីណិ សរណានិ គហេត្វា បញ្ចសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាយ មាសស្ស អដ្ឋ ឧបោសថកម្មានិ ឧបវសិស្សាម, ឥធ វសនត្ថាយ នោ បដិញ្ញំ ទេថា’’តិ. សោ ឧបការំ សល្លក្ខេត្វា តេសំ បដិញ្ញំ ទត្វា និពទ្ធំ តត្ថេវ បិណ្ឌបាតចារំ ចរិ. វន្ទិតវន្ទិតក្ខណេ ច ‘‘សុខិតា ហោថ, ទុក្ខា មុច្ចថា’’តិ បទទ្វយមេវ កថេត្វា បក្កាមិ. សោ តត្ថេវបឋមមាសញ្ច ទុតិយមាសញ្ច វីតិនាមេត្វា តតិយមាសេ គច្ឆន្តេ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ.

អថស្ស បវារេត្វា វុដ្ឋវស្សកាលេ ឧបជ្ឈាយោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា អាហ – ‘‘អហំ, ភន្តេ, តិស្សសាមណេរស្ស សន្តិកំ គច្ឆាមី’’តិ. ‘‘គច្ឆ, សារិបុត្តា’’តិ. សោ អត្តនោ បរិវារេ បញ្ចសតេ ភិក្ខូ អាទាយ បក្កន្តោ, ‘‘អាវុសោ មោគ្គល្លាន, អហំ តិស្សសាមណេរស្ស សន្តិកំ គច្ឆាមី’’តិ អាហ. មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ ‘‘អហម្បិ, អាវុសោ, គច្ឆាមី’’តិ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ និក្ខមិ. ឯតេនុបាយេន មហាកស្សបត្ថេរោ អនុរុទ្ធត្ថេរោ ឧបាលិត្ថេរោ បុណ្ណត្ថេរោតិ សព្ពេ មហាសាវកា បញ្ចហិ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ និក្ខមិំសុ. សព្ពេបិ មហាសាវកានំ បរិវារា ចត្តាលីស ភិក្ខុសហស្សានិ អហេសុំ. តេ វីសតិយោជនសតំ មគ្គំ គន្ត្វា គោចរគាមំ សម្បត្តា. សាមណេរស្ស និពទ្ធូបដ្ឋាកោ ឧបាសកោ ទ្វារេយេវ ទិស្វា បច្ចុគ្គន្ត្វា វន្ទិ.

អថ នំ សារិបុត្តត្ថេរោ បុច្ឆិ – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, ឧបាសក, ឥមស្មិំ បទេសេ អារញ្ញកវិហារោ’’តិ? ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘សភិក្ខុកោ, អភិក្ខុកោ’’តិ? ‘‘សភិក្ខុកោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កោ នាមោ តត្ថ វសតី’’តិ? ‘‘វនវាសីតិស្សោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ មគ្គំ នោ អាចិក្ខា’’តិ. ‘‘កេ តុម្ហេ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘មយំ សាមណេរស្ស សន្តិកំ អាគតា’’តិ. ឧបាសកោ ឱលោកេត្វា ធម្មសេនាបតិំ អាទិំ កត្វា សព្ពេបិ មហាសាវកេ សញ្ជានិត្វា និរន្តរំ បីតិយា ផុដ្ឋសរីរោ ហុត្វា ‘‘តិដ្ឋថ តាវ, ភន្តេ’’តិ វេគេន គាមំ បវិសិត្វា ‘‘ឯតេ, អយ្យា, សារិបុត្តត្ថេរំ អាទិំ កត្វា អសីតិ មហាសាវកា អត្តនោ អត្តនោ បរិវារេហិ សទ្ធិំ សាមណេរស្ស សន្តិកំ អាគតា, មញ្ចបីឋបច្ចត្ថរណទីបតេលាទីនិ គហេត្វា វេគេន និក្ខមថា’’តិ ឧគ្ឃោសេសិ. មនុស្សា ‘‘តាវទេវ មញ្ចាទីនិ គហេត្វា ថេរានំ បទានុបទិកា ហុត្វា ថេរេហិ សទ្ធិំយេវ វិហារំ បវិសិំសុ. សាមណេរោ ភិក្ខុសង្ឃំ សញ្ជានិត្វា កតិបយានំ មហាថេរានំ បត្តចីវរានិ បដិគ្គហេត្វា វត្តមកាសិ. តស្ស ថេរានំ វសនដ្ឋានំ សំវិទហន្តស្ស បត្តចីវរំ បដិសាមេន្តស្សេវ អន្ធការោ ជាតា’’តិ. សារិបុត្តត្ថេរោ ឧបាសកេ អាហ – ‘‘គច្ឆថ, ឧបាសកា, តុម្ហាកំ អន្ធការោ ជាតោ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, អជ្ជ ធម្មស្សវនទិវសោ, ន មយំ គមិស្សាម, ធម្មំ សុណិស្សាម, ឥតោ បុព្ពេ ធម្មស្សវនម្បិ នត្ថី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, សាមណេរ, ទីបំ ជាលេត្វា ធម្មស្សវនស្ស កាលំ ឃោសេហី’’តិ. សោ តថា អកាសិ. អថ នំ ថេរោ អាហ – ‘‘តិស្ស តវ ឧបដ្ឋាកា ‘ធម្មំ សោតុកាមាម្ហា’តិ វទន្តិ, កថេហិ តេសំ ធម្ម’’ន្តិ. ឧបាសកា ឯកប្បហារេនេវ ឧដ្ឋាយ, ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ អយ្យោ ‘សុខិតា ហោថ, ទុក្ខា មុច្ចថា’តិ ឥមានិ ទ្វេ បទានិ ឋបេត្វា អញ្ញំ ធម្មកថំ ន ជានាតិ, អម្ហាកំ អញ្ញំ ធម្មកថិកំ ទេថា’’តិ វទិំសុ. ‘‘សាមណេរោ បន អរហត្តំ បត្វាបិ នេវ តេសំ ធម្មកថំ កថេសី’’តិ.

តទា បន នំ ឧបជ្ឈាយោ, ‘‘សាមណេរ, កថំ បន សុខិតា ហោន្តិ, ‘កថំ បន ទុក្ខា មុច្ចន្តី’តិ ឥមេសំ នោ ទ្វិន្នំ បទានំ អត្ថំ កថេហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ចិត្តពីជនិំ គហេត្វា ធម្មាសនំ អារុយ្ហ បញ្ចហិ និកាយេហិ អត្ថញ្ច ការណញ្ច អាកឌ្ឍិត្វា ឃនវស្សំ វស្សន្តោ ចាតុទ្ទីបកមហាមេឃោ វិយ ខន្ធធាតុអាយតនពោធិបក្ខិយធម្មេ វិភជន្តោ អរហត្តកូដេន ធម្មកថំ កថេត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឯវំ អរហត្តប្បត្តស្ស សុខំ ហោតិ, អរហត្តំ បត្តោយេវ ទុក្ខា មុច្ចតិ, សេសជនា ជាតិទុក្ខាទីហិ ចេវ និរយទុក្ខាទីហិ ច ន បរិមុច្ចន្តី’’តិ អាហ. ‘‘សាធុ, សាមណេរ, សុកថិតោ តេ បដិភាណោ, ឥទានិ សរភញ្ញំ ភណាហី’’តិ. សោ សរភញ្ញម្បិ ភណិ. អរុណេ ឧគ្គច្ឆន្តេ សាមណេរស្ស ឧបដ្ឋាកមនុស្សា ទ្វេ ភាគា អហេសុំ. ឯកច្ចេ ‘‘ន វត នោ ឥតោ បុព្ពេ ឯវរូបោ កក្ខឡោ ទិដ្ឋបុព្ពោ. កថញ្ហិ នាម ឯវរូបំ ធម្មកថំ ជានន្តោ ឯត្តកំ កាលំ មាតាបិតុដ្ឋានេ ឋត្វា ឧបដ្ឋហន្តានំ មនុស្សានំ ឯកម្បិ ធម្មបទំ ន កថេសី’’តិ កុជ្ឈិំសុ. ឯកច្ចេ ‘‘លាភា វត នោ, យេ មយំ ឯវរូបំ ភទន្តំ គុណំ វា អគុណំ វា អជានន្តាបិ ឧបដ្ឋហិម្ហ, ឥទានិ ច បនស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សោតុំ លភិម្ហា’’តិ តុស្សិំសុ.

សម្មាសម្ពុទ្ធោបិ តំ ទិវសំ បច្ចូសសមយេ លោកំ វោលោកេន្តោ វនវាសីតិស្សស្ស ឧបដ្ឋាកេ អត្តនោ ញាណជាលស្ស អន្តោ បវិដ្ឋេ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ឥមមត្ថំ ឧបធារេសិ ‘‘វនវាសីតិស្សសាមណេរស្ស ឧបដ្ឋាកា ឯកច្ចេ តុដ្ឋា, ឯកច្ចេ កុទ្ធា, មយ្ហំ បុត្តស្ស បន សាមណេរស្ស កុទ្ធា និរយភាគិនោ ភវិស្សន្តិ, គន្តព្ពមេវ តត្ថ មយា, មយិ គតេ សព្ពេបិ តេ សាមណេរេ មេត្តចិត្តំ កត្វា ទុក្ខា មុច្ចិស្សន្តី’’តិ. តេបិ មនុស្សា ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា គាមំ គន្ត្វា មណ្ឌបំ ការេត្វា យាគុភត្តាទីនិ សម្បាទេត្វា អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា សង្ឃស្ស អាគមនមគ្គំ ឱលោកេន្តា និសីទិំសុ. ភិក្ខូបិ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា ភិក្ខាចារវេលាយ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តា សាមណេរំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘កិំ, តិស្ស, ត្វំ អម្ហេហិ សទ្ធិំ គមិស្សសិ, ឧទាហុ បច្ឆា’’តិ? ‘‘មម គមនវេលាយមេវ គមិស្សាមិ, គច្ឆថ តុម្ហេ, ភន្តេ’’តិ. ភិក្ខូ បត្តចីវរមាទាយ បវិសិំសុ.

សត្ថា ជេតវនស្មិំយេវ ចីវរំ បារុបិត្វា បត្តមាទាយ ឯកចិត្តក្ខណេនេវ គន្ត្វា ភិក្ខូនំ បុរតោ ឋិតមេវ អត្តានំ ទស្សេសិ. ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ អាគតោ’’តិ សកលគាមោ សង្ខុភិត្វា ឯកកោលាហលោ អហោសិ. មនុស្សា ឧទគ្គចិត្តា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និសីទាបេត្វា យាគុំ ទត្វា ខជ្ជកំ អទំសុ. សាមណេរោ ភត្តេ អនិដ្ឋិតេយេវ អន្តោគាមំ បាវិសិ. គាមវាសិនោ នីហរិត្វា តស្ស សក្កច្ចំ ភិក្ខំ អទំសុ. សោ យាបនមត្តំ គហេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា បត្តំ ឧបនាមេសិ. សត្ថា ‘‘អាហរ, តិស្សា’’តិ ហត្ថំ បសារេត្វា បត្តំ គហេត្វា ‘‘បស្ស, សារិបុត្ត, តវ សាមណេរស្ស បត្ត’’ន្តិ ថេរស្ស ទស្សេសិ. ថេរោ សត្ថុ ហត្ថតោ បត្តំ គហេត្វា សាមណេរស្ស ទត្វា ‘‘គច្ឆ, អត្តនោ បត្តដ្ឋានេ និសីទិត្វា ភត្តកិច្ចំ ករោហី’’តិ អាហ.

គាមវាសិនោ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសិត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា អនុមោទនំ យាចិំសុ. សត្ថា អនុមោទនំ ករោន្តោ ឯវមាហ – ‘‘លាភា វត វោ ឧបាសកា, យេ តុម្ហេ អត្តនោ កុលូបកំ សាមណេរំ និស្សាយ សារិបុត្តំ មោគ្គល្លានំ កស្សបំ អនុរុទ្ធន្តិ អសីតិមហាសាវកេ ទស្សនាយ លភថ, អហម្បិ តុម្ហាកំ កុលូបកមេវ និស្សាយ អាគតោ, ពុទ្ធទស្សនម្បិ វោ ឥមំ និស្សាយេវ លទ្ធំ, លាភា វោ, សុលទ្ធំ វោ’’តិ. មនុស្សា ចិន្តយិំសុ – ‘‘អហោ អម្ហាកំ លាភា, ពុទ្ធានញ្ចេវ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច អារាធនសមត្ថំ អម្ហាកំ អយ្យំ ទស្សនាយ លភាម, ទេយ្យធម្មញ្ចស្ស ទាតុំ លភាមា’’តិ សាមណេរស្ស កុទ្ធា មនុស្សា តុស្សិំសុ. តុដ្ឋា មនុស្សា ភិយ្យោសោមត្តាយ បសីទិំសុ. អនុមោទនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ. សត្ថា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. មនុស្សា សត្ថារំ អនុគន្ត្វា វន្ទិត្វា និវត្តិំសុ. សត្ថា សាមណេរេន សទ្ធិំ សមធុរេន គច្ឆន្តោ, ‘‘សាមណេរ, អយំ បទេសោ កោនាមោ, អយំ បទេសោ កោនាមោ’’តិ បុព្ពេ តស្ស ឧបាសកេន ទស្សិតបទេសេ បុច្ឆន្តោ អគមាសិ. សាមណេរោបិ, ‘‘ភន្តេ, អយំ ឥត្ថន្នាមោ, អយំ ឥត្ថន្នាមោ’’តិ អាចិក្ខមានោវ អគមាសិ. សត្ថា តស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា បព្ពតមត្ថកំ អភិរុហិ. តត្ថ ឋិតានំ បន មហាសមុទ្ទោ បញ្ញាយតិ. សត្ថា សាមណេរំ បុច្ឆិ – ‘‘តិស្ស, បព្ពតមត្ថកេ ឋិតោ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេត្វា កិំ បស្សសី’’តិ? ‘‘មហាសមុទ្ទំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘មហាសមុទ្ទំ ទិស្វា កិំ ចិន្តេសី’’តិ? ‘‘មម ទុក្ខិតកាលេ រោទន្តស្ស ចតូហិ មហាសមុទ្ទេហិ អតិរេកតរេន អស្សុនា ភវិតព្ពន្តិ ឥទំ, ភន្តេ, ចិន្តេសិ’’ន្តិ. ‘‘សាធុ សាធុ, តិស្ស, ឯវមេតំ. ឯកេកស្ស ហិ សត្តស្ស ទុក្ខិតកាលេ បគ្ឃរិតអស្សូនិ ចតូហិ មហាសមុទ្ទេហិ អតិរេកតរានេវា’’តិ. ឥទញ្ច បន វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ចតូសុ សមុទ្ទេសុ ជលំ បរិត្តកំ,

តតោ ពហុំ អស្សុជលំ អនប្បកំ;

ទុក្ខេន ផុដ្ឋស្ស នរស្ស សោចនា,

កិំការណា សម្ម តុវំ បមជ្ជសី’’តិ.

អថ នំ បុន បុច្ឆិ – ‘‘តិស្ស, កហំ វសសី’’តិ? ‘‘ឥមស្មិំ បព្ភារេ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តត្ថ បន វសន្តោ កិំ ចិន្តេសី’’តិ? ‘‘មយា មរន្តេន ឥមស្មិំ ឋានេ កតស្ស សរីរនិក្ខេបស្ស បរិច្ឆេទោ ‘នត្ថី’តិ ចិន្តេសិំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘សាធុ សាធុ, តិស្ស, ឯវមេតំ. ឥមេសញ្ហិ សត្តានំ បថវិយំ និបជ្ជិត្វា អមតដ្ឋានំ នាម នត្ថី’’តិ វត្វា –

‘‘ឧបសាឡកនាមានិ, សហស្សានិ ចតុទ្ទស;

អស្មិំ បទេសេ ទឌ្ឍានិ, នត្ថិ លោកេ អនាមតំ.

‘‘យម្ហិ សច្ចញ្ច ធម្មោ ច, អហិំសា សំយមោ ទមោ;

ឯតំ អរិយា សេវន្តិ, ឯតំ លោកេ អនាមត’’ន្តិ. (ជា.១.២.៣១-៣២) –

ឥមំ ទុកនិបាតេ ឧបសាឡកជាតកំ កថេសិ. ឥតិ បថវិយំ សរីរនិក្ខេបំ កត្វា មរន្តេសុ សត្តេសុ អមតបុព្ពបទេសេ មរន្តា នាម នត្ថិ, អានន្ទត្ថេរសទិសា បន អមតបុព្ពបទេសេ បរិនិព្ពាយន្តិ.

អានន្ទត្ថេរោ កិរ វីសវស្សសតិកកាលេ អាយុសង្ខារំ ឱលោកេន្តោ បរិក្ខីណភាវំ ញត្វា ‘‘ឥតោ សត្តមេ ទិវសេ បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ អារោចេសិ. តំ បវត្តិំ សុត្វា រោហិណីនទិយា ឧភយតីរវាសិកេសុ មនុស្សេសុ ឱរិមតីរវាសិកា ‘‘មយំ ថេរស្ស ពហូបការា, អម្ហាកំ សន្តិកេ បរិនិព្ពាយិស្សតី’’តិ វទិំសុ. បរតីរវាសិកាបិ ‘‘មយំ ថេរស្ស ពហូបការា, អម្ហាកំ សន្តិកេ បរិនិព្ពាយិស្សតី’’តិ វទិំសុ. ថេរោ តេសំ វចនំ សុត្វា ‘‘ឧភយតីរវាសិនោ មយ្ហំ ឧបការា, ឥមេ នាម អនុបការាតិ ន សក្កា វត្តុំ, សចាហំ ឱរិមតីរេ បរិនិព្ពាយិស្សាមិ, បរតីរវាសិនោ ធាតុគហណត្ថំ តេហិ សទ្ធិំ កលហំ ករិស្សន្តិ. សចេ បរតីរេ បរិនិព្ពាយិស្សាមិ, ឱរិមតីរវាសិនោបិ តថា ករិស្សន្តិ, កលហោ ឧប្បជ្ជមានោបិ មំ និស្សាយេវ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, វូបសមមានោបិ មំ និស្សាយេវ វូបសមិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ឱរិមតីរវាសិនោបិ មយ្ហំ ឧបការា, បរតីរវាសិនោបិ មយ្ហំ ឧបការា, អនុបការាបិ នាម នត្ថិ, ឱរិមតីរវាសិនោ ឱរិមតីរេយេវ សន្និបតន្តុ, បរតីរវាសិនោបិ បរតីរេយេវា’’តិ អាហ. តតោ សត្តមេ ទិវសេ មជ្ឈេនទិយា សត្តតាលប្បមាណេ អាកាសេ បល្លង្កេន និសីទិត្វា មហាជនស្ស ធម្មំ កថេត្វា ‘‘មម សរីរំ មជ្ឈេ ភិជ្ជិត្វា ឯកោ ភាគោ ឱរិមតីរេ បតតុ, ឯកោ ភាគោ បរតីរេ’’តិ អធិដ្ឋាយ យថានិសិន្នោវ តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិ, ជាលា ឧដ្ឋហិំសុ. សរីរំ មជ្ឈេ ភិជ្ជិត្វា ឯកោ ភាគោ ឱរិមតីរេ បតិ, ឯកោ ភាគោ បរតីរេ. តតោ មហាជនោ បរិទេវិ, បថវិឧន្ទ្រិយនសទ្ទោ វិយ អារោទនសទ្ទោ អហោសិ. សត្ថុ បរិនិព្ពានេ អារោទនសទ្ទតោបិ ការុញ្ញតរោ អហោសិ. មនុស្សា ចត្តារោ មាសេ រោទន្តា បរិទេវន្តា ‘‘សត្ថុ បត្តចីវរគ្គាហកេ តិដ្ឋន្តេ សត្ថុ ឋិតកាលោ វិយ នោ អហោសិ, ឥទានិ នោ សត្ថា បរិនិព្ពុតោ’’តិ វិប្បលបន្តា វិរវន្តា វិចរិំសូតិ.

បុន សត្ថា សាមណេរំ បុច្ឆិ – ‘‘តិស្ស, ឥមស្មិំ វនសណ្ឌេ ទីបិអាទីនំ សទ្ទេន ភាយសិ, ន ភាយសី’’តិ? ‘‘ន ភាយាមិ ភគវា, អបិច ខោ បន មេ ឯតេសំ សទ្ទំ សុត្វា វនរតិ នាម ឧប្បជ្ជតី’’តិ វត្វា សដ្ឋិមត្តាហិ គាថាហិ វនវណ្ណនំ នាម កថេសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘តិស្សា’’តិ អាមន្តេសិ. ‘‘កិំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘មយំ គច្ឆាម, ត្វំ គមិស្សសិ, និវត្តិស្សសី’’តិ. ‘‘មយ្ហំ ឧបជ្ឈាយេ មំ អាទាយ គច្ឆន្តេ គមិស្សាមិ, និវត្តេន្តេ និវត្តិស្សាមិ, ភន្តេ’’តិ. សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ បក្កាមិ. សាមណេរស្ស បន និវត្តិតុមេវ អជ្ឈាសយោ, ថេរោ តំ ញត្វា ‘‘តិស្ស, សចេ និវត្តិតុកាមោ, និវត្តា’’តិ អាហ. សោ សត្ថារញ្ច ភិក្ខុសង្ឃញ្ច វន្ទិត្វា និវត្តិ. សត្ថា ជេតវនមេវ អគមាសិ.

ភិក្ខូនំ ធម្មសភាយំ កថា ឧទបាទិ – ‘‘អហោ វត វនវាសីតិស្សសាមណេរោ ទុក្ករំ ករោតិ, បដិសន្ធិគ្គហណតោ បដ្ឋាយស្ស ញាតកា សត្តសុ មង្គលេសុ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ អប្បោទកមធុបាយសមេវ អទំសុ, បព្ពជិតកាលេ អន្តោវិហារេ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សត្ត ទិវសានិ អប្បោទកមធុបាយសមេវ អទំសុ. បព្ពជិត្វា អដ្ឋមេ ទិវសេ អន្តោគាមំ បវិសន្តោ ទ្វីហេវ ទិវសេហិ សាដកសហស្សេន សទ្ធិំ បិណ្ឌបាតសហស្សំ លភិ, បុនេកទិវសំ កម្ពលសហស្សំ លភិ. ឥតិស្ស ឥធ វសនកាលេ មហាលាភសក្ការោ ឧប្បជ្ជិ, ឥទានិ ឯវរូបំ លាភសក្ការំ ឆឌ្ឌេត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា មិស្សកាហារេន យាបេតិ, ទុក្ករការកោ វត តិស្សសាមណេរោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា, ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, លាភូបនិសា នាមេសា អញ្ញា, និព្ពានគាមិនី បដិបទា អញ្ញា. ‘ឯវំ លាភំ លភិស្សាមី’តិ ហិ អារញ្ញិកាទិធុតង្គសមាទានវសេន លាភូបនិសំ រក្ខន្តស្ស ភិក្ខុនោ ចត្តារោ អបាយា វិវដទ្វារា ឯវ តិដ្ឋន្តិ, និព្ពានគាមិនិយា បន បដិបទាយ ឧប្បន្នំ លាភសក្ការំ បហាយ អរញ្ញំ បវិសិត្វា ឃដេន្តោ វាយមន្តោ អរហត្តំ គណ្ហាតី’’តិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៧៥.

‘‘អញ្ញា ហិ លាភូបនិសា, អញ្ញា និព្ពានគាមិនី;

ឯវមេតំ អភិញ្ញាយ, ភិក្ខុ ពុទ្ធស្ស សាវកោ;

សក្ការំ នាភិនន្ទេយ្យ, វិវេកមនុព្រូហយេ’’តិ.

តត្ថ អញ្ញា ហិ លាភូបនិសា, អញ្ញា និព្ពានគាមិនីតិ លាភូបនិសា នាមេសា អញ្ញា ឯវ, អញ្ញា និព្ពានគាមិនី បដិបទា. លាភុប្បាទកេន ហិ ភិក្ខុនា ថោកំ អកុសលកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ, កាយវង្កាទីនិ កាតព្ពានិ ហោន្តិ. យស្មិញ្ហិ កាលេ កាយវង្កាទីសុ កិញ្ចិ ករោតិ, តទា លាភោ ឧប្បជ្ជតិ. បាយសបាតិយញ្ហិ វង្កំ អកត្វា ឧជុកមេវ ហត្ថំ ឱតារេត្វា ឧក្ខិបន្តស្ស ហត្ថោ មក្ខិតមត្តកោវ ហោតិ, វង្កំ កត្វា ឱតារេត្វា ឧក្ខិបន្តស្ស បន បាយសបិណ្ឌំ ឧទ្ធរន្តោវ និក្ខមតិ, ឯវំ កាយវង្កាទីនិ ករណកាលេយេវ លាភោ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ អធម្មិកា លាភូបនិស្សា នាម. ឧបធិសម្បទា ចីវរធារណំ ពាហុសច្ចំ បរិវារោ អរញ្ញវាសោតិ ឯវរូបេហិ បន ការណេហិ ឧប្បន្នោ លាភោ ធម្មិកោ នាម ហោតិ. និព្ពានគាមិនិំ បដិបទំ បូរេន្តេន បន ភិក្ខុនា កាយវង្កាទីនិ បហាតព្ពានិ. អនន្ធេនេវ អន្ធេន វិយ, អមូគេនេវ មូគេន វិយ, អពធិរេនេវ ពធិរេន វិយ ភវិតុំ វដ្ដតិ. អសឋេន អមាយេន ភវិតុំ វដ្ដតិ. ឯវមេតន្តិ ឯតំ លាភុប្បាទនំ បដិបទញ្ច និព្ពានគាមិនិំ បដិបទញ្ច ឯវំ ញត្វា សព្ពេសំ សង្ខតាសង្ខតធម្មានំ ពុជ្ឈនដ្ឋេន ពុទ្ធស្ស សវនន្តេ ជាតដ្ឋេន ឱវាទានុសាសនិំ វា សវនដ្ឋេន សាវកោ ភិក្ខុ អធម្មិកំ ចតុបច្ចយសក្ការំ នាភិនន្ទេយ្យ, ន ចេវ ធម្មិកំ បដិក្កោសេយ្យ, កាយវិវេកាទិកំ វិវេកំ អនុព្រូហយេ. តត្ថ កាយវិវេកោតិ កាយស្ស ឯកីភាវោ. ចិត្តវិវេកោតិ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ. ឧបធិវិវេកោតិ និព្ពានំ. តេសុ កាយវិវេកោ គណសង្គណិកំ វិនោទេតិ, ចិត្តវិវេកោ កិលេសសង្គណិកំ វិនោទេតិ, ឧបធិវិវេកោ សង្ខារសង្គណិកំ វិនោទេតិ. កាយវិវេកោ ចិត្តវិវេកស្ស បច្ចយោ ហោតិ, ចិត្តវិវេកោ ឧបធិវិវេកស្ស បច្ចយោ ហោតិ. វុត្តម្បិហេតំ –

‘‘កាយវិវេកោ ច វិវេកដ្ឋកាយានំ នេក្ខម្មាភិរតានំ, ចិត្តវិវេកោ ច បរិសុទ្ធចិត្តានំ បរមវោទានប្បត្តានំ, ឧបធិវិវេកោ ច និរុបធីនំ បុគ្គលានំ វិសង្ខារគតាន’’ន្តិ (មហានិ. ១៥០). –

ឥមំ តិវិធម្បិ វិវេកំ ព្រូហេយ្យ វឌ្ឍេយ្យ, ឧបសម្បជ្ជ វិហរេយ្យាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

វនវាសីតិស្សសាមណេរវត្ថុ បន្នរសមំ.

ពាលវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បញ្ចមោ វគ្គោ.

៦. បណ្ឌិតវគ្គោ

១. រាធត្ថេរវត្ថុ

និធីនំវ បវត្តារន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អាយស្មន្តំ រាធត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ គិហិកាលេ សាវត្ថិយំ ទុគ្គតព្រាហ្មណោ អហោសិ. សោ ‘‘ភិក្ខូនំ សន្តិកេ ជីវិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា វិហារំ គន្ត្វា អប្បហរិតកំ ករោន្តោ បរិវេណំ សម្មជ្ជន្តោ មុខធោវនាទីនិ ទទន្តោ អន្តោវិហារេយេវ វសិ. ភិក្ខូបិ នំ សង្គណ្ហិំសុ, បព្ពាជេតុំ បន ន ឥច្ឆន្តិ. សោ បព្ពជ្ជំ អលភមានោ កិសោ អហោសិ. អថេកទិវសំ សត្ថា បច្ចូសកាលេ លោកំ វោលោកេន្តោ តំ ព្រាហ្មណំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘អរហា ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា សាយន្ហសមយេ វិហារចារិកំ ចរន្តោ វិយ ព្រាហ្មណស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ព្រាហ្មណ, កិំ ករោន្តោ វិចរសី’’តិ អាហ. ‘‘ភិក្ខូនំ វត្តបដិវត្តំ ករោន្តោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘លភសិ នេសំ សន្តិកា សង្គហ’’ន្តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, អាហារមត្តំ លភាមិ, ន បន មំ បព្ពាជេន្តី’’តិ. សត្ថា ឯតស្មិំ និទានេ ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតាបេត្វា តមត្ថំ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, អត្ថិ កោចិ ឥមស្ស ព្រាហ្មណស្ស អធិការំ សរតី’’តិ បុច្ឆិ. សារិបុត្តត្ថេរោ ‘‘អហំ, ភន្តេ, សរាមិ, អយំ មេ រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរន្តស្ស អត្តនោ អភិហដំ កដច្ឆុភិក្ខំ ទាបេសិ, ឥមមស្សាហំ អធិការំ សរាមី’’តិ អាហ. សោ សត្ថារា ‘‘កិំ បន តេ, សារិបុត្ត, ឯវំ កតូបការំ ទុក្ខតោ មោចេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តេ, ‘‘សាធុ, ភន្តេ, បព្ពាជេស្សាមី’’តិ តំ ព្រាហ្មណំ បព្ពាជេសិ. តស្ស ភត្តគ្គេ អាសនបរិយន្តេ អាសនំ បាបុណាតិ, យាគុភត្តាទីហិបិ កិលមតិ. ថេរោ តំ អាទាយ ចារិកំ បក្កាមិ, អភិក្ខណញ្ច នំ ‘‘ឥទំ តេ កត្តព្ពំ, ឥទំ តេ ន កត្តព្ព’’ន្តិ ឱវទិ អនុសាសិ. សោ សុវចោ អហោសិ បទក្ខិណគ្គាហី. តស្មា យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានោ កតិបាហេនេវ អរហត្តំ បាបុណិ.

ថេរោ តំ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា និសីទិ. អថ នំ សត្ថា បដិសន្ថារំ កត្វា អាហ – ‘‘សុវចោ នុ ខោ, សារិបុត្ត, តេ អន្តេវាសិកោ’’តិ. ‘‘អាម, ភន្តេ, អតិវិយ សុវចោ, កិស្មិញ្ចិ ទោសេ វុច្ចមានេ ន កុទ្ធបុព្ពោ’’តិ. ‘‘សារិបុត្ត, ឯវរូបេ សទ្ធិវិហារិកេ លភន្តោ កិត្តកេ គណ្ហេយ្យាសី’’តិ? ‘‘ភន្តេ, ពហុកេបិ គណ្ហេយ្យមេវា’’តិ. អថេកទិវសំ ធម្មសភាយ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘សារិបុត្តត្ថេរោ កិរ កតញ្ញូ កតវេទី, កដច្ឆុភិក្ខាមត្តំ ឧបការំ សរិត្វា ទុគ្គតព្រាហ្មណំ បព្ពាជេសិ. ថេរោបិ ឱវាទក្ខមោ ឱវាទក្ខមមេវ លភី’’តិ. សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ សារិបុត្តោ កតញ្ញូ កតវេទីយេវា’’តិ វត្វា តមត្ថំ បកាសេតុំ –

‘‘អលីនចិត្តំ និស្សាយ, បហដ្ឋា មហតី ចមូ;

កោសលំ សេនាសន្តុដ្ឋំ, ជីវគ្គាហំ អគាហយិ.

‘‘ឯវំ និស្សយសម្បន្នោ, ភិក្ខុ អារទ្ធវីរិយោ;

ភាវយំ កុសលំ ធម្មំ, យោគក្ខេមស្ស បត្តិយា;

បាបុណេ អនុបុព្ពេន, សព្ពសំយោជនក្ខយ’’ន្តិ. (ជា. ១.២.១១-១២) –

ឥមំ ទុកនិបាតេ អលីនចិត្តជាតកំ វិត្ថារេត្វា កថេសិ. តទា កិរ វឌ្ឍកីហិ បាទស្ស អរោគករណភាវេន កហំ អត្តនោ ឧបការំ ញត្វា សព្ពសេតស្ស ហត្ថិបោតកស្ស ទាយកោ ឯកចារិកោ ហត្ថី សារិបុត្តត្ថេរោ អហោសីតិ ឯវំ ថេរំ អារព្ភ ជាតកំ កថេត្វា រាធត្ថេរំ អារព្ភ, ‘‘ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា នាម រាធេន វិយ សុវចេន ភវិតព្ពំ, ទោសំ ទស្សេត្វា ឱវទិយមានេនបិ ន កុជ្ឈិតព្ពំ, ឱវាទទាយកោ បន និធិអាចិក្ខណកោ វិយ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៧៦.

‘‘និធីនំវ បវត្តារំ, យំ បស្សេ វជ្ជទស្សិនំ;

និគ្គយ្ហវាទិំ មេធាវិំ, តាទិសំ បណ្ឌិតំ ភជេ;

តាទិសំ ភជមានស្ស, សេយ្យោ ហោតិ ន បាបិយោ’’តិ.

តត្ថ និធីនន្តិ តត្ថ តត្ថ និទហិត្វា ឋបិតានំ ហិរញ្ញសុវណ្ណាទិបូរានំ និធិកុម្ភីនំ. បវត្តារន្តិ កិច្ឆជីវិកេ ទុគ្គតមនុស្សេ អនុកម្បំ កត្វា ‘‘ឯហិ, សុខេន ជីវនូបាយំ ទស្សេស្សាមី’’តិ និធិដ្ឋានំ នេត្វា ហត្ថំ បសារេត្វា ‘‘ឥមំ គហេត្វា សុខេន ជីវា’’តិ អាចិក្ខិតារំ វិយ. វជ្ជទស្សិនន្តិ ទ្វេ វជ្ជទស្សិនោ ‘‘ឥមិនា នំ អសារុប្បេន វា ខលិតេន វា សង្ឃមជ្ឈេ និគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ រន្ធគវេសកោ ច, អញ្ញាតំ ញាបនត្ថាយ ញាតំ អនុគ្គហណត្ថាយ សីលាទីនមស្ស វុទ្ធិកាមតាយ តំ តំ វជ្ជំ ឱលោកនេន ឧល្លុម្បនសភាវសណ្ឋិតោ ច. អយំ ឥធ អធិប្បេតោ. យថា ហិ ទុគ្គតមនុស្សោ ‘‘ឥមំ គណ្ហាហី’’តិ តជ្ជេត្វាបិ បោថេត្វាបិ និធិំ ទស្សេន្តេ កោបំ ន ករោតិ, បមុទិតោ ឯវ ហោតិ, ឯវមេវ ឯវរូបេ បុគ្គលេ អសារុប្បំ វា ខលិតំ វា ទិស្វា អាចិក្ខន្តេ កោបោ ន កាតព្ពោ, តុដ្ឋេនេវ ភវិតព្ពំ, ‘‘ភន្តេ, មហន្តំ វោ កម្មំ កតំ, មយ្ហំ អាចរិយុបជ្ឈាយដ្ឋានេ ឋត្វា ឱវទន្តេហិ បុនបិ មំ វទេយ្យាថា’’តិ បវារេតព្ពមេវ. និគ្គយ្ហវាទិន្តិ ឯកច្ចោ ហិ សទ្ធិវិហារិកាទីនំ អសារុប្បំ វា ខលិតំ វា ទិស្វា ‘‘អយំ មេ មុខោទកទានាទីហិ សក្កច្ចំ ឧបដ្ឋហតិ, សចេ នំ វក្ខាមិ, ន មំ ឧបដ្ឋហិស្សតិ, ឯវំ មេ បរិហានិ ភវិស្សតី’’តិ វត្ថុំ អវិសហន្តោ ន និគ្គយ្ហវាទី នាម ហោតិ. សោ ឥមស្មិំ សាសនេ កចវរំ អាកិរតិ. យោ បន តថារូបំ វជ្ជំ ទិស្វា វជ្ជានុរូបំ តជ្ជេន្តោ បណាមេន្តោ ទណ្ឌកម្មំ ករោន្តោ វិហារា តំ នីហរន្តោ សិក្ខាបេតិ, អយំ និគ្គយ្ហវាទី នាម សេយ្យថាបិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘និគ្គយ្ហ និគ្គយ្ហាហំ, អានន្ទ, វក្ខាមិ, បវយ្ហ បវយ្ហ, អានន្ទ, វក្ខាមិ, យោ សារោ សោ ឋស្សតី’’តិ (ម. និ. ៣.១៩៦). មេធាវិន្តិ ធម្មោជបញ្ញាយ សមន្នាគតំ. តាទិសន្តិ ឯវរូបំ បណ្ឌិតំ ភជេយ្យ បយិរុបាសេយ្យ. តាទិសញ្ហិ អាចរិយំ ភជមានស្ស អន្តេវាសិកស្ស សេយ្យោ ហោតិ, ន បាបិយោ វឌ្ឍិយេវ ហោតិ, នោ បរិហានីតិ.

ទេសនាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

រាធត្ថេរវត្ថុ បឋមំ.

២. អស្សជិបុនព្ពសុកវត្ថុ

ឱវទេយ្យានុសាសេយ្យាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អស្សជិបុនព្ពសុកភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ. ទេសនា បន កីដាគិរិស្មិំ សមុដ្ឋិតា.

តេ កិរ ទ្វេ ភិក្ខូ កិញ្ចាបិ អគ្គសាវកានំ សទ្ធិវិហារិកា, អលជ្ជិនោ បន អហេសុំ បាបភិក្ខូ. តេ បាបកេហិ អត្តនោ បរិវារេហិ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ កីដាគិរិស្មិំ វិហរន្តា ‘‘មាលាវច្ឆំ រោបេន្តិបិ រោបាបេន្តិបី’’តិអាទិកំ (បារា. ៤៣១; ចូឡវ. ២១) នានប្បការំ អនាចារំ ករោន្តា កុលទូសកកម្មំ កត្វា តតោ ឧប្បន្នេហិ បច្ចយេហិ ជីវិកំ កប្បេន្តា តំ អាវាសំ បេសលានំ ភិក្ខូនំ អនាវាសំ អកំសុ. សត្ថា តំ បវត្តិំ សុត្វា តេសំ បព្ពាជនីយកម្មករណត្ថាយ សបរិវារេ ទ្វេ អគ្គសាវកេ អាមន្តេត្វា ‘‘គច្ឆថ, សារិបុត្តា, តេសុ យេ តុម្ហាកំ វចនំ ន ករោន្តិ, តេសំ បព្ពាជនីយកម្មំ ករោថ, យេ បន ករោន្តិ, តេ ឱវទថ អនុសាសថ. ឱវទន្តោ ហិ អនុសាសន្តោ អបណ្ឌិតានំយេវ អប្បិយោ ហោតិ អមនាបោ, បណ្ឌិតានំ បន បិយោ ហោតិ មនាបោ’’តិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៧៧.

‘‘ឱវទេយ្យានុសាសេយ្យ, អសព្ភា ច និវារយេ;

សតញ្ហិ សោ បិយោ ហោតិ, អសតំ ហោតិ អប្បិយោ’’តិ.

តត្ថ ឱវទេយ្យាតិ ឧប្បន្នេ វត្ថុស្មិំ វទន្តោ ឱវទតិ នាម, អនុប្បន្នេ វត្ថុស្មិំ ‘‘អយសោបិ តេ សិយា’’តិអាទិវសេន អនាគតំ ទស្សេន្តោ អនុសាសតិ នាម. សម្មុខា វទន្តោ ឱវទតិ នាម, បរម្មុខា ទូតំ វា សាសនំ វា បេសេន្តោ អនុសាសតិ នាម. សកិំ វទន្តោ ឱវទតិ នាម, បុនប្បុនំ វទន្តោ អនុសាសតិ នាម. ឱវទន្តោ ឯវ វា អនុសាសតិ នាមាតិ ឯវំ ឱវទេយ្យ អនុសាសេយ្យ. អសព្ភា ចាតិ អកុសលធម្មា ច និវារេយ្យ, កុសលធម្មេ បតិដ្ឋាបេយ្យាតិ អត្ថោ. សតញ្ហិ សោ បិយោ ហោតីតិ សោ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ពុទ្ធាទីនំ សប្បុរិសានំ បិយោ ហោតិ. យេ បន អទិដ្ឋធម្មា អវិតិណ្ណបរលោកា អាមិសចក្ខុកា ជីវិកត្ថាយ បព្ពជិតា, តេសំ អសតំ សោ ឱវាទកោ អនុសាសកោ, ‘‘‘ន ត្វំ អម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ, ន អាចរិយោ, កស្មា អម្ហេ ឱវទសី’តិ ឯវំ មុខសត្តីហិ វិជ្ឈន្តានំ អប្បិយោ ហោតី’’តិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ. សារិបុត្តមោគ្គល្លានាបិ តត្ថ គន្ត្វា តេ ភិក្ខូ ឱវទិំសុ អនុសាសិំសុ. តេសុ ឯកច្ចេ ឱវាទំ សម្បដិច្ឆិត្វា សម្មា វត្តិំសុ, ឯកច្ចេ វិព្ភមិំសុ, ឯកច្ចេ បព្ពាជនីយកម្មំ បាបុណិំសូតិ.

អស្សជិបុនព្ពសុកវត្ថុ ទុតិយំ.

៣. ឆន្នត្ថេរវត្ថុ

ន ភជេ បាបកេ មិត្តេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឆន្នត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ អាយស្មា ‘‘អហំ អម្ហាកំ អយ្យបុត្តេន សទ្ធិំ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខន្តោ តទា អញ្ញំ ឯកម្បិ ន បស្សាមិ, ឥទានិ បន ‘អហំ សារិបុត្តោ នាម, អហំ មោគ្គល្លានោ នាម, មយំ អគ្គសាវកម្ហា’តិ វត្វា ឥមេ វិចរន្តី’’តិ ទ្វេ អគ្គសាវកេ អក្កោសតិ. សត្ថា ភិក្ខូនំ សន្តិកា តំ បវត្តិំ សុត្វា ឆន្នត្ថេរំ បក្កោសាបេត្វា ឱវទតិ. សោ តង្ខណេយេវ តុណ្ហី ហុត្វា បុន គន្ត្វា ថេរេ អក្កោសតិយេវ. ឯវំ យាវតតិយំ អក្កោសន្តំ បក្កោសាបេត្វា សត្ថា ឱវទិត្វា ‘‘ឆន្ន, ទ្វេ អគ្គសាវកា នាម តុយ្ហំ កល្យាណមិត្តា ឧត្តមបុរិសា, ឯវរូបេ កល្យាណមិត្តេ សេវស្សុ ភជស្សូ’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៧៨.

‘‘ន ភជេ បាបកេ មិត្តេ, ន ភជេ បុរិសាធមេ;

ភជេថ មិត្តេ កល្យាណេ, ភជេថ បុរិសុត្តមេ’’តិ.

តស្សត្ថោ – កាយទុច្ចរិតាទិអកុសលកម្មាភិរតា បាបមិត្តា នាម. សន្ធិច្ឆេទនាទិកេ វា ឯកវីសតិអនេសនាទិភេទេ វា អដ្ឋានេ និយោជកា បុរិសាធមា នាម. ឧភោបិ វា ឯតេ បាបមិត្តា ចេវ បុរិសាធមា ច, តេ ន ភជេយ្យ ន បយិរុបាសេយ្យ, វិបរីតា បន កល្យាណមិត្តា ចេវ សប្បុរិសា ច, តេ ភជេថ បយិរុបាសេថាតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ឆន្នត្ថេរោ បន តំ ឱវាទំ សុត្វាបិ បុរិមនយេនេវ ភិក្ខូ អក្កោសតិ បរិភាសតិ. បុនបិ សត្ថុ អារោចេសុំ. សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, មយិ ធរន្តេ ឆន្នំ សិក្ខាបេតុំ ន សក្ខិស្សថ, មយិ បន បរិនិព្ពុតេ សក្ខិស្សថា’’តិ វត្វា បរិនិព្ពានកាលេ អាយស្មតា អានន្ទេន, ‘‘ភន្តេ, កថំ ឆន្នត្ថេរេ អម្ហេហិ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘អានន្ទ, ឆន្នស្ស ភិក្ខុនោ ព្រហ្មទណ្ឌោ ទាតព្ពោ’’តិ អាណាបេសិ. សោ សត្ថរិ បរិនិព្ពុតេ អានន្ទត្ថេរេន អារោចិតំ ព្រហ្មទណ្ឌំ សុត្វា ទុក្ខី ទុម្មនោ តិក្ខត្តុំ មុច្ឆិតោ បតិត្វា ‘‘មា មំ, ភន្តេ, នាសយិត្ថា’’តិ យាចិត្វា សម្មា វត្តំ បូរេន្តោ ន ចិរស្សេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណីតិ.

ឆន្នត្ថេរវត្ថុ តតិយំ.

៤. មហាកប្បិនត្ថេរវត្ថុ

ធម្មបីតិ សុខំ សេតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាកប្បិនត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

តត្រាយំ អនុបុព្ពី កថា – អតីតេ កិរ អាយស្មា មហាកប្បិនោ បទុមុត្តរពុទ្ធស្ស បាទមូលេ កតាភិនីហារោ សំសារេ សំសរន្តោ ពារាណសិតោ អវិទូរេ ឯកស្មិំ បេសការគាមេ ជេដ្ឋកបេសការោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. តទា សហស្សមត្តា បច្ចេកពុទ្ធា អដ្ឋ មាសេ ហិមវន្តេ វសិត្វា វស្សិកេ ចត្តារោ មាសេ ជនបទេ វសន្តិ. តេ ឯកវារំ ពារាណសិយា អវិទូរេ ឱតរិត្វា ‘‘សេនាសនករណត្ថាយ ហត្ថកម្មំ យាចថា’’តិ រញ្ញោ សន្តិកំ អដ្ឋ បច្ចេកពុទ្ធេ បហិណិំសុ. តទា បន រញ្ញោ វប្បមង្គលកាលោ ហោតិ. សោ ‘‘បច្ចេកពុទ្ធា កិរ អាគតា’’តិ សុត្វា តស្មិំ ខណេ និក្ខមិត្វា អាគតការណំ បុច្ឆិត្វា ‘‘អជ្ជ, ភន្តេ, ឱកាសោ នត្ថិ, ស្វេ អម្ហាកំ វប្បមង្គលំ, តតិយទិវសេ ករិស្សាមី’’តិ វត្វា បច្ចេកពុទ្ធេ អនិមន្តេត្វាវ បាវិសិ. បច្ចេកពុទ្ធា ‘‘អញ្ញត្ថ គមិស្សាមា’’តិ បក្កមិំសុ. តស្មិំ ខណេ ជេដ្ឋបេសការស្ស ភរិយា កេនចិទេវ ករណីយេន ពារាណសិំ គច្ឆន្តី តេ បច្ចេកពុទ្ធេ ទិស្វា វន្ទិត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, អវេលាយ, អយ្យា, អាគតា’’តិ បុច្ឆិត្វា អាទិតោ បដ្ឋាយ កថេសុំ. តំ បវត្តិំ សុត្វា សទ្ធាសម្បន្នា ញាណសម្បន្នា ឥត្ថី ‘‘ស្វេ, ភន្តេ, អម្ហាកំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ និមន្តេសិ. ‘‘ពហុកា មយំ ភគិនី’’តិ. ‘‘កិត្តកា, ភន្តេ’’តិ? ‘‘សហស្សមត្តា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ឥមស្មិំ គាមេ សហស្សបេសការា វសិម្ហ. ឯកេកោ ឯកេកស្ស ភិក្ខំ ទស្សតិ, ភិក្ខំ អធិវាសេថ, អហមេវ វោ វសនដ្ឋានម្បិ ការេស្សាមី’’តិ អាហ. បច្ចេកពុទ្ធា អធិវាសយិំសុ.

សា គាមំ បវិសិត្វា ឧគ្ឃោសេសិ – ‘‘អហំ សហស្សមត្តេ បច្ចេកពុទ្ធេ ទិស្វា និមន្តយិំ, អយ្យានំ និសីទនដ្ឋានំ សំវិទហថ, យាគុភត្តាទីនិ សម្បាទេថា’’តិ. គាមមជ្ឈេ មណ្ឌបំ ការេត្វា អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា បុនទិវសេ បច្ចេកពុទ្ធេ និសីទាបេត្វា បណីតេន ខាទនីយេន ភោជនីយេន បរិវិសិត្វា ភត្តកិច្ចាវសានេ តស្មិំ គាមេ សព្ពា ឥត្ថិយោ អាទាយ តាហិ សទ្ធិំ បច្ចេកពុទ្ធេ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, តេមាសំ វសនត្ថាយ បដិញ្ញំ ទេថា’’តិ តេសំ បដិញ្ញំ គហេត្វា បុន គាមេ ឧគ្ឃោសេសិ – ‘‘អម្មតាតា, ឯកេកកុលតោ ឯកេកោ បុរិសោ ផរសុវាសិអាទីនិ គហេត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា ទព្ពសម្ភារេ អាហរិត្វា អយ្យានំ វសនដ្ឋានំ ករោតូ’’តិ. គាមវាសិនោ តស្សាយេវ វចនំ សុត្វា ឯកេកោ ឯកេកំ កត្វា សទ្ធិំ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានេហិ បណ្ណសាលសហស្សំ ការេត្វា អត្តនោ អត្តនោ បណ្ណសាលាយំ វស្សូបគតេ បច្ចេកពុទ្ធេ ‘‘អហំ សក្កច្ចំ ឧបដ្ឋហិស្សាមិ, អហំ សក្កច្ចំ ឧបដ្ឋហិស្សាមី’’តិ ឧបដ្ឋហិំសុ. វស្សំវុដ្ឋកាលេ ‘‘អត្តនោ អត្តនោ បណ្ណសាលាយ វស្សំវុដ្ឋានំ បច្ចេកពុទ្ធានំ ចីវរសាដកេ សជ្ជេថា’’តិ សមាទបេត្វា ឯកេកស្ស សហស្សសហស្សមូលំ ចីវរំ ទាបេសិ. បច្ចេកពុទ្ធា វុដ្ឋវស្សា អនុមោទនំ កត្វា បក្កមិំសុ.

គាមវាសិនោបិ ឥទំ បុញ្ញកម្មំ កត្វា ឥតោ ចុតា តាវតិំសភវនេ និព្ពត្តិត្វា គណទេវបុត្តា នាម អហេសុំ. តេ តត្ថ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវិត្វា កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ ពារាណសិយំ កុដុម្ពិកគេហេសុ និព្ពត្តិំសុ. ជេដ្ឋកបេសការោ ជេដ្ឋកកុដុម្ពិកស្ស បុត្តោ អហោសិ. ភរិយាបិស្ស ជេដ្ឋកកុដុម្ពិកស្សេវ ធីតា អហោសិ. តា សព្ពាបិ វយប្បត្តា បរកុលំ គច្ឆន្តិយោ តេសំ តេសំយេវ គេហានិ អគមិំសុ. អថេកទិវសំ វិហារេ ធម្មស្សវនំ សង្ឃុដ្ឋំ. ‘‘សត្ថា ធម្មំ ទេសេស្សតី’’តិ សុត្វា សព្ពេបិ តេ កុដុម្ពិកា ‘‘ធម្មំ សោស្សាមា’’តិ ភរិយាហិ សទ្ធិំ វិហារំ អគមិំសុ. តេសំ វិហារមជ្ឈំ បវិដ្ឋក្ខណេ វស្សំ ឧដ្ឋហិ. យេសំ កុលូបកា វា ញាតិសាមណេរាទយោ វា អត្ថិ, តេ តេសំ បរិវេណានិ បវិសិំសុ. តេ បន តថារូបានំ នត្ថិតាយ កត្ថចិ, បវិសិតុំ អវិសហន្តា វិហារមជ្ឈេយេវ អដ្ឋំសុ. អថ នេ ជេដ្ឋកកុដុម្ពិកោ អាហ – ‘‘បស្សថ អម្ហាកំ វិប្បការំ, កុលបុត្តេហិ នាម ឯត្តកេន លជ្ជិតុំ យុត្ត’’ន្តិ. ‘‘អយ្យ, កិំ បន ករោមា’’តិ? ‘‘មយំ វិស្សាសិកដ្ឋានស្ស អភាវេន ឥមំ វិប្បការំ បត្តា, សព្ពេ ធនំ សំហរិត្វា បរិវេណំ ករោមា’’តិ. ‘‘សាធុ, អយ្យា’’តិ ជេដ្ឋកោ សហស្សំ អទាសិ, សេសា បញ្ច បញ្ច សតានិ. ឥត្ថិយោ អឌ្ឍតេយ្យានិ អឌ្ឍតេយ្យានិ សតានិ. តេ តំ ធនំ សំហរិត្វា សហស្សកូដាគារបរិវារំ សត្ថុ វសនត្ថាយ មហាបរិវេណំ នាម អារភិំសុ. នវកម្មស្ស មហន្តតាយ ធនេ អប្បហោន្តេ បុព្ពេ ទិន្នធនតោ បុន ឧបឌ្ឍូបឌ្ឍំ អទំសុ. និដ្ឋិតេ បរិវេណេ វិហារមហំ ករោន្តា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា វីសតិយា ភិក្ខុសហស្សានំ ចីវរានិ សជ្ជិំសុ.

ជេដ្ឋកកុដុម្ពិកស្ស បន ភរិយា សព្ពេហិ សមានំ អកត្វា អត្តនោ បញ្ញាយ ឋិតា ‘‘អតិរេកតរំ កត្វា សត្ថារំ បូជេស្សាមី’’តិ អនោជបុប្ផវណ្ណេន សហស្សមូលេន សាដកេន សទ្ធិំ អនោជបុប្ផចង្កោដកំ គហេត្វា អនុមោទនកាលេ សត្ថារំ អនោជបុប្ផេហិ បូជេត្វា តំ សាដកំ សត្ថុ បាទមូលេ ឋបេត្វា, ‘‘ភន្តេ, និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ អនោជបុប្ផវណ្ណំយេវ មេ សរីរំ ហោតុ, អនោជា ឯវ ច មេ នាមំ ហោតូ’’តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ. សត្ថា ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ អនុមោទនំ អកាសិ. តេ សព្ពេបិ យាវតាយុកំ ឋត្វា តតោ ចុតា ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ ទេវលោកា ចវិត្វា ជេដ្ឋកកុដុម្ពិកោ កុក្កុដវតីនគរេ រាជកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ មហាកប្បិនរាជា នាម អហោសិ, សេសា អមច្ចកុលេ និព្ពត្តិំសុ. ជេដ្ឋកកុដុម្ពិកស្ស ភរិយា មទ្ទរដ្ឋេ សាគលនគរេ រាជកុលេ និព្ពត្តិ, អនោជបុប្ផវណ្ណមេវស្សា សរីរំ អហោសិ, អនោជាត្វេវស្សា នាមំ ករិំសុ. សា វយប្បត្តា មហាកប្បិនរញ្ញោ គេហំ គន្ត្វា អនោជាទេវី នាម អហោសិ. សេសិត្ថិយោបិ អមច្ចកុលេសុ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តា តេសំយេវ អមច្ចបុត្តានំ គេហានិ អគមំសុ. តេ សព្ពេ រញ្ញោ សម្បត្តិសទិសំ សម្បត្តិំ អនុភវិំសុ. យទា រាជា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតោ ហត្ថិំ អភិរុហិត្វា វិចរិ, តទា តេបិ តថេវ វិចរន្តិ. តស្មិំ អស្សេន វា រថេន វា វិចរន្តេ តេបិ តថេវ វិចរន្តិ? ឯវំ តេ ឯកតោ ហុត្វា កតានំ បុញ្ញានំ អានុភាវេន ឯកតោវ សម្បត្តិំ អនុភវិំសុ. រញ្ញោ បន ពលោ, ពលវាហនោ, បុប្ផោ, បុប្ផវាហនោ, សុបត្តោតិ បញ្ច អស្សា ហោន្តិ. រាជា តេសុ សុបត្តំ អស្សំ សយំ អារោហតិ, ឥតរេ ចត្តារោ អស្សារោហានំ សាសនាហរណត្ថាយ អទាសិ. រាជា តេ បាតោវ ភោជេត្វា ‘‘គច្ឆថ ទ្វេ វា តីណិ វា យោជនានិ អាហិណ្ឌិត្វា ពុទ្ធស្ស វា ធម្មស្ស វា សង្ឃស្ស វា ឧប្បន្នភាវំ ញត្វា មយ្ហំ សុខសាសនំ អាហរថា’’តិ បេសេសិ. តេ ចតូហិ ទ្វារេហិ និក្ខមិត្វា តីណិ យោជនានិ អាហិណ្ឌិត្វា សាសនំ អលភិត្វា បច្ចាគច្ឆន្តិ.

អថេកទិវសំ រាជា សុបត្តំ អស្សំ អារុយ្ហ អមច្ចសហស្សបរិវុតោ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ កិលន្តរូបេ បញ្ចសតវាណិជកេ នគរំ បវិសន្តេ ទិស្វា ‘‘ឥមេ អទ្ធានកិលន្តា, អទ្ធា ឥមេសំ សន្តិកា ឯកំ ភទ្ទកំ សាសនំ សោស្សាមី’’តិ តេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘កុតោ អាគច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អត្ថិ, ទេវ, ឥតោ វីសតិយោជនសតមត្ថកេ សាវត្ថិ នាម នគរំ, តតោ អាគច្ឆាមា’’តិ. ‘‘អត្ថិ បន វោ បទេសេ កិញ្ចិ សាសនំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ. ‘‘ទេវ, អញ្ញំ កិញ្ចិ នត្ថិ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ បន ឧប្បន្នោ’’តិ. រាជា តាវទេវ បញ្ចវណ្ណាយ បីតិយា ផុដ្ឋសរីរោ កិញ្ចិ សល្លក្ខេតុំ អសក្កោន្តោ មុហុត្តំ វីតិនាមេត្វា, ‘‘តាតា, កិំ វទេថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ពុទ្ធោ, ទេវ, ឧប្បន្នោ’’តិ. រាជា ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ តថេវ វីតិនាមេត្វា ចតុត្ថេ វារេ ‘‘កិំ វទេថ, តាតា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ពុទ្ធោ, ទេវ, ឧប្បន្នោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘តាតា, វោ សតសហស្សំ ទទាមី’’តិ វត្វា ‘‘អញ្ញម្បិ កិញ្ចិ សាសនំ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អត្ថិ, ទេវ, ធម្មោ ឧប្បន្នោ’’តិ. រាជា តម្បិ សុត្វា បុរិមនយេនេវ តយោ វារេ វីតិនាមេត្វា ចតុត្ថេ វារេ ‘‘ធម្មោ ឧប្បន្នោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ឥធាបិ វោ សតសហស្សំ ទម្មី’’តិ វត្វា ‘‘អបរម្បិ សាសនំ អត្ថិ, តាតា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អត្ថិ, ទេវ, សង្ឃរតនំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ. រាជា តម្បិ សុត្វា តយោ វារេ វីតិនាមេត្វា ចតុត្ថេ វារេ ‘‘សង្ឃោ’’តិ បទេ វុត្តេ ‘‘ឥធាបិ វោ សតសហស្សំ ទម្មី’’តិ វត្វា អមច្ចសហស្សំ ឱលោកេត្វា, ‘‘តាតា, កិំ ករិស្សថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ទេវ, តុម្ហេ កិំ ករិស្សថា’’តិ? ‘‘អហំ, តាតា, ‘ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ, ធម្មោ ឧប្បន្នោ, សង្ឃោ ឧប្បន្នោ’តិ សុត្វា ន បុន និវត្តិស្សាមិ, សត្ថារំ ឧទ្ទិស្ស គន្ត្វា តស្ស សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. ‘‘មយម្បិ, ទេវ, តុម្ហេហិ សទ្ធិំ បព្ពជិស្សាមា’’តិ. រាជា សុវណ្ណបដ្ដេ អក្ខរានិ លិខាបេត្វា វាណិជកេ អាហ – ‘‘អនោជា នាម ទេវី តុម្ហាកំ តីណិ សតសហស្សានិ ទស្សតិ, ឯវញ្ច បន នំ វទេយ្យាថ ‘រញ្ញោ កិរ តេ ឥស្សរិយំ វិស្សដ្ឋំ, យថាសុខំ សម្បត្តិំ បរិភុញ្ជាហី’តិ, សចេ បន វោ ‘រាជា កហ’ន្តិ បុច្ឆតិ, ‘សត្ថារំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិស្សាមីតិ វត្វា គតោ’តិ អារោចេយ្យាថា’’តិ. អមច្ចាបិ អត្តនោ អត្តនោ ភរិយានំ តថេវ សាសនំ បហិណិំសុ. រាជា វាណិជកេ ឧយ្យោជេត្វា អស្សំ អភិរុយ្ហ អមច្ចសហស្សបរិវុតោ តំ ខណំយេវ និក្ខមិ.

សត្ថាបិ តំ ទិវសំ បច្ចូសកាលេ លោកំ វោលោកេន្តោ មហាកប្បិនរាជានំ សបរិវារំ ទិស្វា ‘‘អយំ មហាកប្បិនោ វាណិជកានំ សន្តិកា តិណ្ណំ រតនានំ ឧប្បន្នភាវំ សុត្វា តេសំ វចនំ តីហិ សតសហស្សេហិ បូជេត្វា រជ្ជំ បហាយ អមច្ចសហស្សេហិ បរិវុតោ មំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតុកាមោ ស្វេ និក្ខមិស្សតិ. សោ សបរិវារោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិស្សតិ, បច្ចុគ្គមនមស្ស ករិស្សាមី’’តិ បុនទិវសេ ចក្កវត្តី វិយ ខុទ្ទកគាមភោជកំ បច្ចុគ្គច្ឆន្តោ សយមេវ បត្តចីវរំ គហេត្វា វីសយោជនសតំ មគ្គំ បច្ចុគ្គន្ត្វា ចន្ទភាគាយ នទិយា តីរេ និគ្រោធរុក្ខមូលេ ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ វិស្សជ្ជេន្តោ និសីទិ. ‘‘រាជាបិ អាគច្ឆន្តោ ឯកំ នទិំ បត្វា ‘‘កា នាមេសា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អបរច្ឆា នាម, ទេវា’’តិ. ‘‘កិមស្សា បរិមាណំ, តាតា’’តិ? ‘‘គម្ភីរតោ គាវុតំ, បុថុលតោ ទ្វេ គាវុតានិ, ទេវា’’តិ. ‘‘អត្ថិ បនេត្ថ នាវា វា ឧឡុម្បោ វា’’តិ? ‘‘នត្ថិ, ទេវា’’តិ. ‘‘នាវាទីនិ ឱលោកេន្តេ អម្ហេ ជាតិ ជរំ ឧបនេតិ, ជរា មរណំ. អហំ និព្ពេមតិកោ ហុត្វា តីណិ រតនានិ ឧទ្ទិស្ស និក្ខន្តោ, តេសំ មេ អានុភាវេន ឥមំ ឧទកំ ឧទកំ វិយ មា អហោសី’’តិ តិណ្ណំ រតនានំ គុណំ អាវជ្ជេត្វា ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ ពុទ្ធានុស្សតិំ អនុស្សរន្តោ សបរិវារោ អស្សសហស្សេន ឧទកបិដ្ឋិំ បក្ខន្ទិ. សិន្ធវា បិដ្ឋិបាសាណេ វិយ បក្ខន្ទិំសុ. ខុរានំ អគ្គា នេវ តេមិំសុ.

សោ តំ ឧត្តរិត្វា បុរតោ គច្ឆន្តោ អបរម្បិ នទិំ ទិស្វា ‘‘អយំ កា នាមា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘នីលវាហិនី នាម, ទេវា’’តិ. ‘‘កិមស្សា បរិមាណ’’ន្តិ? ‘‘គម្ភីរតោបិ បុថុលតោបិ អឌ្ឍយោជនំ, ទេវា’’តិ. សេសំ បុរិមសទិសមេវ. តំ បន នទិំ ទិស្វា ‘‘ស្វាក្ខាតោ ភគវតា ធម្មោ’’តិ ធម្មានុស្សតិំ អនុស្សរន្តោ បក្ខន្ទិ. តម្បិ អតិក្កមិត្វា គច្ឆន្តោ អបរម្បិ នទិំ ទិស្វា ‘‘អយំ កា នាមា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ចន្ទភាគា នាម, ទេវា’’តិ. ‘‘កិមស្សា បរិមាណ’’ន្តិ? ‘‘គម្ភីរតោបិ បុថុលតោបិ យោជនំ, ទេវា’’តិ. សេសំ បុរិមសទិសមេវ. ឥមំ បន នទិំ ទិស្វា ‘‘សុប្បដិបន្នោ ភគវតោ សាវកសង្ឃោ’’តិ សង្ឃានុស្សតិំ អនុស្សរន្តោ បក្ខន្ទិ. តំ បន នទិំ អតិក្កមិត្វា គច្ឆន្តោ សត្ថុ សរីរតោ និក្ខន្តា ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ អទ្ទស. និគ្រោធរុក្ខស្ស សាខាវិដបបលាសានិ សោវណ្ណមយានិ វិយ អហេសុំ. រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ បន ឱភាសោ នេវ ចន្ទស្ស, ន សូរិយស្ស, ន ទេវមារព្រហ្មនាគសុបណ្ណាទីនំ អញ្ញតរស្ស, អទ្ធា អហំ សត្ថារំ ឧទ្ទិស្ស អាគច្ឆន្តោ មហាគោតមពុទ្ធេន ទិដ្ឋោ ភវិស្សាមី’’តិ. សោ តាវទេវ អស្សបិដ្ឋិតោ ឱតរិត្វា ឱនតសរីរោ រស្មិអនុសារេន សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា មនោសិលារសេ និមុជ្ជន្តោ វិយ ពុទ្ធរស្មីនំ អន្តោ បវិសិត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ សទ្ធិំ អមច្ចសហស្សេន, សត្ថា តស្ស អនុបុព្ពិំ កថំ កថេសិ. ទេសនាវសានេ រាជា សបរិវារោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. អថ សព្ពេវ ឧដ្ឋហិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិំសុ. សត្ថា ‘‘អាគមិស្សតិ នុ ខោ ឥមេសំ កុលបុត្តានំ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរ’’ន្តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘ឥមេ កុលបុត្តា បច្ចេកពុទ្ធសហស្សស្ស ចីវរសហស្សំ អទំសុ, កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ វីសតិយា ភិក្ខុសហស្សានម្បិ វីសតិចីវរសហស្សានិបិ អទំសុ. អនច្ឆរិយំ ឥមេសំ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរាគមន’’ន្តិ ញត្វា ទក្ខិណហត្ថំ បសារេត្វា ‘‘ឯថ, ភិក្ខវោ, ចរថ ព្រហ្មចរិយំ សម្មា ទុក្ខស្ស អន្តកិរិយាយា’’តិ អាហ. តេ តាវទេវ អដ្ឋបរិក្ខារធរា វស្សសដ្ឋិកត្ថេរា វិយ ហុត្វា វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បច្ចោរោហិត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា និសីទិំសុ.

តេបិ វាណិជកា រាជកុលំ គន្ត្វា រញ្ញា បហិតភាវំ អារោចាបេត្វា ទេវិយា ‘‘អាគច្ឆន្តូ’’តិ វុត្តេ បវិសិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋំសុ. អថ នេ ទេវី បុច្ឆិ – ‘‘តាតា, កិំ ការណា អាគតាត្ថា’’តិ? ‘‘មយំ រញ្ញា តុម្ហាកំ សន្តិកំ បហិតា, តីណិ កិរ នោ សតសហស្សានិ ទេថា’’តិ. ‘‘តាតា, អតិពហុំ ភណថ, កិំ តុម្ហេហិ រញ្ញោ កតំ, កិស្មិំ វោ រាជា បសន្នោ ឯត្តកំ ធនំ ទាបេសី’’តិ? ‘‘ទេវិ, ន អញ្ញំ កិញ្ចិ កតំ, រញ្ញោ បន ឯកំ សាសនំ អារោចយិម្ហា’’តិ? ‘‘សក្កា បន, តាតា, មយ្ហំ អារោចេតុ’’ន្តិ. ‘‘សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, តាតា, វទេថា’’តិ. ‘‘ទេវិ ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ’’តិ. សាបិ ‘‘តំ សុត្វា បុរិមនយេនេវ បីតិយា ផុដ្ឋសរីរា តិក្ខត្តុំ កិញ្ចិ អសល្លក្ខេត្វា ចតុត្ថេ វារេ ‘ពុទ្ធោ’តិ បទំ សុត្វា, តាតា, ឥមស្មិំ បទេ រញ្ញា កិំ ទិន្ន’’ន្តិ? ‘‘សតសហស្សំ, ទេវី’’តិ. ‘‘តាតា, អននុច្ឆវិកំ រញ្ញា កតំ ឯវរូបំ សាសនំ សុត្វា តុម្ហាកំ សតសហស្សំ ទទមានេន. អហញ្ហិ វោ មម ទុគ្គតបណ្ណាការេ តីណិ សតសហស្សានិ ទម្មិ, អបរម្បិ តុម្ហេហិ រញ្ញោ កិំ អារោចិត’’ន្តិ? តេ ឥទញ្ចិទញ្ចាតិ ឥតរានិបិ ទ្វេ សាសនានិ អារោចយិំសុ. ទេវី បុរិមនយេនេវ បីតិយា ផុដ្ឋសរីរា តិក្ខត្តុំ កិញ្ចិ អសល្លក្ខេត្វា ចតុត្ថេ វារេ តថេវ សុត្វា តីណិ តីណិ សតសហស្សានិ ទាបេសិ, ឯវំ តេ សព្ពានិបិ ទ្វាទស សតសហស្សានិ លភិំសុ.

អថ នេ ទេវី បុច្ឆិ – ‘‘រាជា កហំ, តាតា’’តិ? ទេវិ, ‘‘សត្ថារំ ឧទ្ទិស្ស ‘បព្ពជិស្សាមី’តិ គតោ’’តិ. ‘‘មយ្ហំ តេន កិំ សាសនំ ទិន្ន’’ន្តិ? ‘‘សព្ពំ កិរ តេន តុម្ហាកំ ឥស្សរិយំ វិស្សដ្ឋំ, តុម្ហេ កិរ យថារុចិយា សម្បត្តិំ អនុភវថា’’តិ. ‘‘អមច្ចា បន កហំ, តាតា’’តិ? តេបិ ‘‘‘រញ្ញា សទ្ធិំយេវ បព្ពជិស្សាមា’តិ គតា, ទេវី’’តិ. សា តេសំ ភរិយាយោ បក្កោសាបេត្វា, អម្មា, តុម្ហាកំ សាមិកា ‘‘រញ្ញា សទ្ធិំ បព្ពជិស្សាមា’’តិ គតា, ‘‘តុម្ហេ កិំ ករិស្សថា’’តិ? ‘‘កិំ បន តេហិ អម្ហាកំ សាសនំ បហិតំ, ទេវី’’តិ? ‘‘តេហិ កិរ អត្តនោ សម្បត្តិ តុម្ហាកំ វិស្សដ្ឋា, តុម្ហេ កិរ តំ សម្បត្តិំ យថារុចិ បរិភុញ្ជថា’’តិ. ‘‘តុម្ហេ បន, ទេវិ, កិំ ករិស្សថា’’តិ? ‘‘អម្មា, សោ តាវ រាជា សាសនំ សុត្វា មគ្គេ ឋិតកោវ តីហិ សតសហស្សេហិ តីណិ រតនានិ បូជេត្វា ខេឡបិណ្ឌំ វិយ សម្បត្តិំ បហាយ ‘បព្ពជិស្សាមី’តិ និក្ខន្តោ, មយា បន តិណ្ណំ រតនានំ សាសនំ សុត្វា តីណិ រតនានិ នវហិ សតសហស្សេហិ បូជិតានិ, ន ខោ បនេសា សម្បត្តិ នាម រញ្ញោយេវ ទុក្ខា, មយ្ហម្បិ ទុក្ខាយេវ. កោ រញ្ញា ឆឌ្ឌិតខេឡបិណ្ឌំ ជាណុកេហិ បតិដ្ឋហិត្វា មុខេន គណ្ហិស្សតិ, ន មយ្ហំ សម្បត្តិយា អត្ថោ, អហម្បិ សត្ថារំ ឧទ្ទិស្ស គន្ត្វា បព្ពជិស្សាមី’’តិ. ‘‘ទេវិ, មយម្បិ តុម្ហេហេវ សទ្ធិំ បព្ពជិស្សាមា’’តិ. ‘‘សចេ សក្កោថ, សាធុ, អម្មា’’តិ? ‘‘សក្កោម, ទេវី’’តិ. ‘‘សាធុ, អម្មា, តេន ហិ ឯថា’’តិ រថសហស្សំ យោជាបេត្វា រថំ អារុយ្ហ តាហិ សទ្ធិំ និក្ខមិត្វា អន្តរាមគ្គេ បឋមំ នទិំ ទិស្វា យថា រញ្ញា បុដ្ឋំ, តថេវ បុច្ឆិត្វា សព្ពបវត្តិំ សុត្វា ‘‘រញ្ញោ គតមគ្គំ ឱលោកេថា’’តិ វត្វា ‘‘សិន្ធវានំ បទវលញ្ជំ ន បស្សាម, ទេវី’’តិ វុត្តេ ‘‘រាជា តីណិ រតនានិ ឧទ្ទិស្ស និក្ខន្តោ សច្ចកិរិយំ កត្វា គតោ ភវិស្សតិ. អហម្បិ តីណិ រតនានិ ឧទ្ទិស្ស និក្ខន្តា, តេសមេវ អនុភាវេន ឥទំ ឧទកំ វិយ មា អហោសី’’តិ តិណ្ណំ រតនានំ គុណំ អនុស្សរិត្វា រថសហស្សំ បេសេសិ. ឧទកំ បិដ្ឋិបាសាណសទិសំ អហោសិ. ចក្កានំ អគ្គគ្គនេមិវដ្ដិយោ នេវ តេមិំសុ. ឯតេនេវ ឧបាយេន ឥតរា ទ្វេ នទិយោ ឧត្តរិ.

អថ សត្ថា តស្សាគមនភាវំ ញត្វា យថា អត្តនោ សន្តិកេ និសិន្នា ភិក្ខូ ន បញ្ញាយន្តិ, ឯវមកាសិ. សាបិ គច្ឆន្តី គច្ឆន្តី សត្ថុ សរីរតោ និក្ខន្តា ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ ទិស្វា តថេវ ចិន្តេត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ ឋិតា បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, មហាកប្បិនោ តុម្ហាកំ ឧទ្ទិស្ស និក្ខន្តោ អាគតេត្ថ មញ្ញេ, កហំ សោ, អម្ហាកម្បិ នំ ទស្សេថា’’តិ? ‘‘និសីទថ តាវ, ឥធេវ នំ បស្សិស្សថា’’តិ. តា សព្ពាបិ តុដ្ឋចិត្តា ‘‘ឥធេវ កិរ និសិន្នា សាមិកេ បស្សិស្សាមា’’តិ និសីទិំសុ. សត្ថា តាសំ អនុបុព្ពិំ កថំ កថេសិ, អនោជាទេវី ទេសនាវសានេ សបរិវារា សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ. មហាកប្បិនត្ថេរោ តាសំ វឌ្ឍិតធម្មទេសនំ សុណន្តោ សបរិវារោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. តស្មិំ ខណេ សត្ថា តាសំ តេ ភិក្ខូ អរហត្តប្បត្តេ ទស្សេសិ. តាសំ កិរ អាគតក្ខណេយេវ អត្តនោ សាមិកេ កាសាវធរេ មុណ្ឌកសីសេ ទិស្វា ចិត្តំ ឯកគ្គំ ន ភវេយ្យ, តេន មគ្គផលានិ បត្តុំ ន សក្កុណេយ្យុំ. តស្មា អចលសទ្ធាយ បតិដ្ឋិតកាលេ តាសំ តេ ភិក្ខូ អរហត្តប្បត្តេយេវ ទស្សេសិ.

តាបិ តេ ទិស្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ តាវ បព្ពជិតកិច្ចំ មត្ថកំ បត្ត’’ន្តិ វត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ ឋិតា បព្ពជ្ជំ យាចិំសុ. ឯវំ កិរ វុត្តេ ‘‘សត្ថា ឧប្បលវណ្ណាយ អាគមនំ ចិន្តេសី’’តិ ឯកច្ចេ វទន្តិ. សត្ថា បន តា ឧបាសិកាយោ អាហ – ‘‘សាវត្ថិំ គន្ត្វា ភិក្ខុនីឧបស្សយេ បព្ពជេថា’’តិ. តា អនុបុព្ពេន ជនបទចារិកំ ចរមានា អន្តរាមគ្គេ មហាជនេន អភិហដសក្ការសម្មានា បទសាវ វីសយោជនសតិកំ គន្ត្វា ភិក្ខុនីឧបស្សយេ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិំសុ. សត្ថាបិ ភិក្ខុសហស្សំ អាទាយ អាកាសេនេវ ជេតវនំ អគមាសិ. តត្រ សុទំ អាយស្មា មហាកប្បិនោ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានាទីសុ ‘‘អហោ សុខំ, អហោ សុខ’’ន្តិ ឧទានំ ឧទានេន្តោ វិចរតិ. ភិក្ខូ ភគវតោ អារោចេសុំ – ‘‘ភន្តេ, មហាកប្បិនោ ‘អហោ សុខំ, អហោ សុខ’ន្តិ ឧទានំ ឧទានេន្តោ វិចរតិ, អត្តនោ កាមសុខំ រជ្ជសុខំ អារព្ភ កថេសិ មញ្ញេ’’តិ. សត្ថា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ, កប្បិន, កាមសុខំ រជ្ជសុខំ អារព្ភ ឧទានំ ឧទានេសី’’តិ. ‘‘ភគវា មេ, ភន្តេ, តំ អារព្ភ ឧទានភាវំ វា អនុទានភាវំ វា ជានាតី’’តិ? សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, មម បុត្តោ កាមសុខំ រជ្ជសុខំ អារព្ភ ឧទានំ ឧទានេតិ, បុត្តស្ស បន មេ ធម្មបីតិ នាម ធម្មរតិ នាម ឧប្បជ្ជតិ, សោ អមតមហានិព្ពានំ អារព្ភ ឯវ ឧទានំ ឧទានេសី’’តិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៧៩.

‘‘ធម្មបីតិ សុខំ សេតិ, វិប្បសន្នេន ចេតសា;

អរិយប្បវេទិតេ ធម្មេ, សទា រមតិ បណ្ឌិតោ’’តិ.

តត្ថ ធម្មបីតីតិ ធម្មបាយកោ, ធម្មំ បិវន្តោតិ អត្ថោ. ធម្មោ ច នាមេស ន សក្កា ភាជនេន យាគុអាទីនិ វិយ បាតុំ? នវវិធំ បន លោកុត្តរធម្មំ នាមកាយេន ផុសន្តោ អារម្មណតោ សច្ឆិករោន្តោ បរិញ្ញាភិសមយាទីហិ ទុក្ខាទីនិ អរិយសច្ចានិ បដិវិជ្ឈន្តោ ធម្មំ បិវតិ នាម. សុខំ សេតីតិ ទេសនាមត្តមេវេតំ, ចតូហិបិ ឥរិយាបថេហិ សុខំ វិហរតីតិ អត្ថោ. វិប្បសន្នេនាតិ អនាវិលេន និរុបក្កិលេសេន. អរិយប្បវេទិតេតិ ពុទ្ធាទីហិ អរិយេហិ បវេទិតេ សតិបដ្ឋានាទិភេទេ ពោធិបក្ខិយធម្មេ. សទា រមតីតិ ឯវរូបោ ធម្មបីតិ វិប្បសន្នេន ចេតសា វិហរន្តោ បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតោ សទា រមតិ អភិរមតីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុន្តិ.

មហាកប្បិនត្ថេរវត្ថុ ចតុត្ថំ.

៥. បណ្ឌិតសាមណេរវត្ថុ

ឧទកញ្ហិ នយន្តីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បណ្ឌិតសាមណេរំ អារព្ភ កថេសិ.

អតីតេ កិរ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធោ វីសតិខីណាសវសហស្សបរិវារោ ពារាណសិំ អគមាសិ. មនុស្សា អត្តនោ ពលំ សល្លក្ខេត្វា អដ្ឋបិ ទសបិ ឯកតោ ហុត្វា អគន្តុកទានាទីនិ អទំសុ. អថេកទិវសំ សត្ថា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ ឯវំ អនុមោទនមកាសិ –

‘‘ឧបាសកា ឥធ ឯកច្ចោ ‘អត្តនោ សន្តកមេវ ទាតុំ វដ្ដតិ, កិំ បរេន សមាទបិតេនា’តិ អត្តនាវ ទានំ ទេតិ, បរំ ន សមាទបេតិ. សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ ភោគសម្បទំ លភតិ, នោ បរិវារសម្បទំ. ឯកច្ចោ បរំ សមាទបេតិ, អត្តនា ន ទេតិ. សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ បរិវារសម្បទំ លភតិ, នោ ភោគសម្បទំ ឯកច្ចោ អត្តនាបិ ន ទេតិ, បរម្បិ ន សមាទបេតិ. សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ នេវ ភោគសម្បទំ លភតិ, ន បរិវារសម្បទំ, វិឃាសាទោវ ហុត្វា ជីវតិ. ឯកច្ចោ អត្តនា ច ទេតិ, បរញ្ច សមាទបេតិ. សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ ភោគសម្បទម្បិ លភតិ បរិវារសម្បទម្បី’’តិ.

តំ សុត្វា សមីបេ ឋិតោ ឯកោ បណ្ឌិតបុរិសោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ទានិ តថា ករិស្សាមិ, យថា មេ ទ្វេបិ សម្បត្តិយោ ភវិស្សន្តី’’តិ. សោ សត្ថារំ វន្ទិត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, ស្វាតនាយ មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ. ‘‘កិត្តកេហិ តេ ភិក្ខូហិ អត្ថោ’’តិ? ‘‘កិត្តកោ បន វោ, ភន្តេ, បរិវារោ’’តិ? ‘‘វីសតិ ភិក្ខុសហស្សានី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, សព្ពេហិ សទ្ធិំ ស្វាតនាយ មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ. សត្ថា អធិវាសេសិ. សោ គាមំ បវិសិត្វា, ‘‘អម្មតាតា, ស្វាតនាយ មយា ពុទ្ធប្បមុខោ ភិក្ខុសង្ឃោ និមន្តិតោ, តុម្ហេ យត្តកានំ ភិក្ខូនំ ទាតុំ សក្ខិស្សថ, តត្តកានំ ទានំ ទេថា’’តិ អារោចេត្វា វិចរន្តោ អត្តនោ អត្តនោ ពលំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘មយំ ទសន្នំ ទស្សាម, មយំ វីសតិយា, មយំ សតស្ស, មយំ បញ្ចសតាន’’ន្តិ វុត្តេ សព្ពេសំ វចនំ អាទិតោ បដ្ឋាយ បណ្ណេ អារោបេសិ.

តេន ច សមយេន តស្មិំ នគរេ អតិទុគ្គតភាវេនេវ ‘‘មហាទុគ្គតោ’’តិ បញ្ញាតោ ឯកោ បុរិសោ អត្ថិ. សោ តម្បិ សម្មុខាគតំ ទិស្វា, សម្ម មហាទុគ្គត, មយា ស្វាតនាយ ពុទ្ធប្បមុខោ ភិក្ខុសង្ឃោ និមន្តិតោ, ស្វេ នគរវាសិនោ ទានំ ទស្សន្តិ, ‘‘ត្វំ កតិ ភិក្ខូ ភោជេស្សសី’’តិ? ‘‘សាមិ, មយ្ហំ កិំ ភិក្ខូហិ, ភិក្ខូហិ នាម សធនានំ អត្ថោ, មយ្ហំ បន ស្វេ យាគុអត្ថាយ តណ្ឌុលនាឡិមត្តម្បិ នត្ថិ, អហំ ភតិំ កត្វា ជីវាមិ, កិំ មេ ភិក្ខូហី’’តិ? សមាទបកេន នាម ព្យត្តេន ភវិតព្ពំ. តស្មា សោ តេន ‘‘នត្ថី’’តិ វុត្តេបិ តុណ្ហីភូតោ អហុត្វា ឯវមាហ – ‘‘សម្ម មហាទុគ្គត, ឥមស្មិំ នគរេ សុភោជនំ ភុញ្ជិត្វា សុខុមវត្ថំ និវាសេត្វា នានាភរណបដិមណ្ឌិតា សិរិសយនេ សយមានា ពហូ ជនា សម្បត្តិំ អនុភវន្តិ, ត្វំ បន ទិវសំ ភតិំ កត្វា កុច្ឆិបូរណមត្តម្បិ ន លភសិ, ឯវំ សន្តេបិ ‘អហំ បុព្ពេ បុញ្ញំ អកតត្តា កិញ្ចិ ន លភាមី’តិ ន ជានាសី’’តិ? ‘‘ជានាមិ, សាមី’’តិ. ‘‘អថ កស្មា ឥទានិ បុញ្ញំ ន ករោសិ, ត្វំ យុវា ពលសម្បន្នោ, កិំ តយា ភតិំ កត្វាបិ យថាពលំ ទានំ ទាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ? សោ តស្មិំ កថេន្តេយេវ សំវេគប្បត្តោ ហុត្វា ‘‘មយ្ហម្បិ ឯកំ ភិក្ខុំ បណ្ណេ អារោបេហិ, កិញ្ចិទេវ ភតិំ កត្វា ឯកស្ស ភិក្ខំ ទស្សាមី’’តិ អាហ. ឥតរោ ‘‘កិំ ឯកេន ភិក្ខុនា បណ្ណេ អារោបិតេនា’’តិ ន អារោបេសិ? មហាទុគ្គតោបិ គេហំ គន្ត្វា ភរិយំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, នគរវាសិនោ ស្វេ សង្ឃភត្តំ ករិស្សន្តិ, អហម្បិ សមាទបកេន ‘ឯកស្ស ភិក្ខំ ទេហី’តិ វុត្តោ, មយម្បិ ស្វេ ឯកស្ស ភិក្ខំ ទស្សាមា’’តិ. អថស្ស ភរិយា ‘‘មយំ ទលិទ្ទា, កស្មា តយា សម្បដិច្ឆិត’’ន្តិ អវត្វាវ, ‘‘សាមិ, ភទ្ទកំ តេ កតំ, មយំ បុព្ពេបិ កិញ្ចិ អទត្វា ឥទានិ ទុគ្គតា ជាតា, មយំ ឧភោបិ ភតិំ កត្វា ឯកស្ស ភិក្ខំ ទស្សាម, សាមី’’តិ វត្វា ឧភោបិ គេហា និក្ខមិត្វា ភតិដ្ឋានំ អគមំសុ.

មហាសេដ្ឋិ តំ ទិស្វា ‘‘កិំ, សម្ម មហាទុគ្គត, ភតិំ ករិស្សសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, អយ្យា’’តិ. ‘‘កិំ ករិស្សសី’’តិ? ‘‘យំ តុម្ហេ ការេស្សថ, តំ ករិស្សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ មយំ ស្វេ ទ្វេ តីណិ ភិក្ខុសតានិ ភោជេស្សាម, ឯហិ, ទារូនិ ផាលេហី’’តិ វាសិផរសុំ នីហរិត្វា ទាបេសិ. មហាទុគ្គតោ ទឡ្ហំ កច្ឆំ ពន្ធិត្វា មហុស្សាហប្បត្តោ វាសិំ បហាយ ផរសុំ គណ្ហន្តោ, ផរសុំ បហាយ វាសិំ គណ្ហន្តោ ទារូនិ ផាលេតិ. អថ នំ សេដ្ឋិ អាហ – ‘‘សម្ម, ត្វំ អជ្ជ អតិវិយ ឧស្សាហប្បត្តោ កម្មំ ករោសិ, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ? ‘‘សាមិ, អហំ ស្វេ ឯកំ ភិក្ខុំ ភោជេស្សាមី’’តិ. តំ សុត្វា សេដ្ឋិ បសន្នមានសោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ ឥមិនា ទុក្ករំ កតំ, ‘អហំ ទុគ្គតោ’តិ តុណ្ហីភាវំ អនាបជ្ជិត្វា ‘ភតិំ កត្វា ឯកំ ភិក្ខុំ ភោជេស្សាមី’តិ វទតី’’តិ. សេដ្ឋិភរិយាបិ តស្ស ភរិយំ ទិស្វា, ‘‘អម្ម, កិំ កម្មំ ករិស្សសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘យំ តុម្ហេ ការេស្សថ, តំ ករោមី’’តិ វុត្តេ ឧទុក្ខលសាលំ បវេសេត្វា សុប្បមុសលាទីនិ ទាបេសិ. សា នច្ចន្តី វិយ តុដ្ឋបហដ្ឋា វីហិំ កោដ្ដេតិ ចេវ ឱផុណាតិ ច. អថ នំ សេដ្ឋិភរិយា បុច្ឆិ – ‘‘អម្ម, ត្វំ អតិវិយ តុដ្ឋបហដ្ឋា កម្មំ ករោសិ, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ? ‘‘អយ្យេ, ឥមំ ភតិំ កត្វា មយម្បិ ឯកំ ភិក្ខុំ ភោជេស្សាមា’’តិ. តំ សុត្វា សេដ្ឋិភរិយាបិ តស្សំ ‘‘អហោ វតាយំ ទុក្ករការិកា’’តិ បសីទិ. សេដ្ឋិ មហាទុគ្គតស្ស ទារូនំ ផាលិតកាលេ ‘‘អយំ តេ ភតី’’តិ សាលីនំ ចតស្សោ នាឡិយោ ទាបេត្វា ‘‘អយំ តេ តុដ្ឋិទាយោ’’តិ អបរាបិ ចតស្សោ នាឡិយោ ទាបេសិ.

សោ គេហំ គន្ត្វា ភរិយំ អាហ – ‘‘មយា ភតិំ កត្វា សាលិ លទ្ធោ, អយំ និវាបោ ភវិស្សតិ, តយា លទ្ធាយ ភតិយា ទធិតេលកដុកភណ្ឌានិ គណ្ហាហី’’តិ. សេដ្ឋិភរិយាបិ បុន តស្សា ឯកំ សប្បិករោដិកញ្ចេវ ទធិភាជនញ្ច កដុកភណ្ឌញ្ច សុទ្ធតណ្ឌុឡិនាឡិញ្ច ទាបេសិ. ឥតិ ច ឧភិន្នម្បិ នវ តណ្ឌុលនាឡិយោ អហេសុំ. តេ ‘‘ទេយ្យធម្មោ នោ លទ្ធោ’’តិ តុដ្ឋហដ្ឋា បាតោវ ឧដ្ឋហិំសុ. ភរិយា មហាទុគ្គតំ អាហ – ‘‘គច្ឆ, សាមិ, បណ្ណំ បរិយេសិត្វា អាហរា’’តិ. សោ អន្តរាបណេ បណ្ណំ អទិស្វា នទីតីរំ គន្ត្វា ‘‘អជ្ជ អយ្យានំ ភោជនំ ទាតុំ លភិស្សាមី’’តិ បហដ្ឋមានសោ គាយន្តោ បណ្ណំ ឧច្ចិនតិ. មហាជាលំ ខិបិត្វា ឋិតោ កេវដ្ដោ ‘‘មហាទុគ្គតស្ស សទ្ទេន ភវិតព្ព’’ន្តិ តំ បក្កោសិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘អតិវិយ តុដ្ឋចិត្តោ គាយសិ, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ? ‘‘បណ្ណំ ឧច្ចិនាមិ, សម្មា’’តិ. ‘‘កិំ ករិស្សសី’’តិ? ‘‘ឯកំ ភិក្ខុំ ភោជេស្សាមី’’តិ. ‘‘អហោ សុខិតោ, ភិក្ខុ, សោ តវ កិំ បណ្ណំ ខាទិស្សតី’’តិ? ‘‘កិំ ករោមិ, សម្ម, អត្តនា លទ្ធបណ្ណេន ភោជេស្សាមី’’តិ? ‘‘តេន ហិ ឯហី’’តិ. ‘‘កិំ ករោមិ, សម្មា’’តិ? ‘‘ឥមេ មច្ឆេ គហេត្វា បាទគ្ឃនកានិ អឌ្ឍគ្ឃនកានិ កហាបណគ្ឃនកានិ ច ឧទ្ទានានិ ករោហី’’តិ. សោ តថា អកាសិ. ពទ្ធពទ្ធេ មច្ឆេ នគរវាសិនោ និមន្តិតនិមន្តិតានំ ភិក្ខូនំ អត្ថាយ ហរិំសុ. តស្ស មច្ឆុទ្ទានានិ ករោន្តស្សេវ ភិក្ខាចារវេលា បាបុណិ. សោ វេលំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘គមិស្សាមហំ, សម្ម, អយំ ភិក្ខូនំ អាគមនវេលា’’តិ អាហ. ‘‘អត្ថិ បន កិញ្ចិ មច្ឆុទ្ទាន’’ន្តិ? ‘‘នត្ថិ, សម្ម, សព្ពានិ ខីណានី’’តិ. ‘‘តេន ហិ មយា អត្តនោ អត្ថាយ វាលុកាយ និខណិត្វា ចត្តារោ រោហិតមច្ឆា ឋបិតា, សចេ ភិក្ខុំ ភោជេតុកាមោសិ, ឥមេ គហេត្វា គច្ឆា’’តិ តេ មច្ឆេ តស្ស អទាសិ.

តំ ទិវសំ បន សត្ថា បច្ចូសកាលេ លោកំ វោលោកេន្តោ មហាទុគ្គតំ អត្តនោ ញាណជាលស្ស អន្តោ បវិដ្ឋំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘មហាទុគ្គតោ ‘ឯកំ ភិក្ខុំ ភោជេស្សាមី’តិ ភរិយាយ សទ្ធិំ ហិយ្យោ ភតិំ អកាសិ, កតរំ នុ ខោ ភិក្ខុំ លភិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘មនុស្សា បណ្ណេ អារោបិតសញ្ញាយ ភិក្ខូ គហេត្វា អត្តនោ អត្តនោ គេហេសុ និសីទាបេស្សន្តិ, មហាទុគ្គតោ មំ ឋបេត្វា អញ្ញំ ភិក្ខុំ ន លភិស្សតី’’តិ ឧបធារេសិ. ពុទ្ធា កិរ ទុគ្គតេសុ អនុកម្បំ ករោន្តិ. តស្មា សត្ថា បាតោវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា ‘‘មហាទុគ្គតំ សង្គណ្ហិស្សាមី’’តិ គន្ធកុដិំ បវិសិត្វា និសីទិ. មហាទុគ្គតេបិ មច្ឆេ គហេត្វា គេហំ បវិសន្តេ សក្កស្ស បណ្ឌុកម្ពលសិលាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សោ ‘‘កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ ឱលោកេន្តោ ‘‘ហិយ្យោ, មហាទុគ្គតោ ‘ឯកស្ស ភិក្ខុនោ ភិក្ខំ ទស្សាមី’តិ អត្តនោ ភរិយាយ សទ្ធិំ ភតិំ អកាសិ, កតរំ នុ ខោ ភិក្ខុំ លភិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘នត្ថេតស្ស អញ្ញោ ភិក្ខុ, សត្ថា បន មហាទុគ្គតស្ស សង្គហំ ករិស្សាមី’’តិ គន្ធកុដិយំ និសិន្នោ. មហាទុគ្គតោ អត្តនោ ឧបកប្បនកំ យាគុភត្តំ បណ្ណសូបេយ្យម្បិ តថាគតស្ស ទទេយ្យ, ‘‘យំនូនាហំ មហាទុគ្គតស្ស គេហំ គន្ត្វា ភត្តការកកម្មំ ករេយ្យ’’ន្តិ អញ្ញាតកវេសេន តស្ស គេហសមីបំ គន្ត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ កស្សចិ កិញ្ចិ ភតិយា កាតព្ព’’ន្តិ បុច្ឆិ. មហាទុគ្គតោ តំ ទិស្វា អាហ – ‘‘សម្ម, កិំ កម្មំ ករិស្សសី’’តិ? ‘‘អហំ, សាមិ, សព្ពសិប្បិកោ, មយ្ហំ អជាននសិប្បំ នាម នត្ថិ, យាគុភត្តាទីនិបិ សម្បាទេតុំ ជានាមី’’តិ. ‘‘សម្ម, មយំ តវ កម្មេន អត្ថិកា, តុយ្ហំ បន កិញ្ចិ ទាតព្ពំ ភតិំ ន បស្សាមា’’តិ. ‘‘កិំ បន តេ កត្តព្ព’’ន្តិ? ‘‘ឯកស្ស ភិក្ខុស្ស ភិក្ខំ ទាតុកាមោម្ហិ, តស្ស យាគុភត្តសំវិធានំ ឥច្ឆាមី’’តិ. ‘‘សចេ ភិក្ខុស្ស ភិក្ខំ ទស្សសិ, ន មេ ភតិយា អត្ថោ, កិំ មម បុញ្ញំ ន វដ្ដតី’’តិ? ‘‘ឯវំ សន្តេ សាធុ, សម្ម, បវិសា’’តិ. សោ តស្ស គេហំ បវិសិត្វា តេលតណ្ឌុលាទីនិ អាហរាបេត្វា ‘‘គច្ឆ, អត្តនោ បត្តភិក្ខុំ អានេហី’’តិ តំ ឧយ្យោជេសិ. ទានវេយ្យាវដិកោបិ បណ្ណេ អារោបិតនិយាមេនេវ តេសំ តេសំ គេហានិ ភិក្ខូ បហិណិ.

មហាទុគ្គតោ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘មយ្ហំ បត្តភិក្ខុំ ទេហី’’តិ អាហ. សោ តស្មិំ ខណេ សតិំ លភិត្វា ‘‘អហំ តវ ភិក្ខុំ បមុដ្ឋោ’’តិ អាហ. មហាទុគ្គតោ តិខិណាយ សត្តិយា កុច្ឆិយំ បហដោ វិយ, ‘‘សាមិ, កស្មា មំ នាសេសិ, អហំ តយា ហិយ្យោ សមាទបិតោ ភរិយាយ សទ្ធិំ ទិវសំ ភតិំ កត្វា អជ្ជ បាតោវ បណ្ណត្ថាយ នទីតីរេ អាហិណ្ឌិត្វា អាគតោ, ទេហិ មេ ឯកំ ភិក្ខុ’’ន្តិ ពាហា បគ្គយ្ហ បរិទេវិ. មនុស្សា សន្និបតិត្វា ‘‘កិមេតំ, មហាទុគ្គតា’’តិ បុច្ឆិំសុ. សោ តមត្ថំ អារោចេសិ. តេ វេយ្យាវដិកំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘សច្ចំ កិរ, សម្ម, តយា ឯស ‘ភតិំ កត្វា ឯកស្ស ភិក្ខុស្ស ភិក្ខំ ទេហី’តិ សមាទបិតោ’’តិ? ‘‘អាម, អយ្យា’’តិ. ‘‘ភារិយំ តេ កម្មំ កតំ, យោ ត្វំ ឯត្តកេ ភិក្ខូ សំវិទហន្តោ ឯតស្ស ឯកំ ភិក្ខុំ នាទាសី’’តិ. សោ តេសំ វចនេន មង្កុភូតោ តំ អាហ – ‘‘សម្ម មហាទុគ្គត, មា មំ នាសយិ, អហំ តវ ការណា មហាវិហេសំ បត្តោ, មនុស្សា បណ្ណេ អារោបិតនិយាមេន អត្តនោ អត្តនោ បត្តភិក្ខូ នយិំសុ, អត្តនោ គេហេ និសិន្នភិក្ខុំ នីហរិត្វា ទេន្តោ នាម នត្ថិ, សត្ថា បន មុខំ ធោវិត្វា គន្ធកុដិយមេវ និសិន្នោ, រាជយុវរាជសេនាបតិអាទយោ សត្ថុ គន្ធកុដិតោ និក្ខមនំ ឱលោកេន្តា និសិន្នា សត្ថុ បត្តំ គហេត្វា ‘គមិស្សាមា’តិ. ពុទ្ធា នាម ទុគ្គតេ អនុកម្បំ ករោន្តិ, ត្វំ វិហារំ គន្ត្វា ‘ទុគ្គតោម្ហិ, ភន្តេ, មម សង្គហំ ករោថា’តិ សត្ថារំ វន្ទ, សចេ តេ បុញ្ញំ អត្ថិ, អទ្ធា លច្ឆសី’’តិ.

សោ វិហារំ អគមាសិ. អថ នំ អញ្ញេសុ ទិវសេសុ វិហារេ វិឃាសាទភាវេន ទិដ្ឋត្តា រាជយុវរាជាទយោ, ‘‘មហាទុគ្គត, ន តាវ ភត្តកាលោ, កស្មា ត្វំ អាគច្ឆសី’’តិ អាហំសុ. សោ ‘‘ជានាមិ, សាមិ, ‘ន តាវ ភត្តកាលោ’តិ. សត្ថារំ បន វន្ទិតុំ អាគច្ឆាមី’’តិ វទន្តោ គន្ត្វា គន្ធកុដិយា ឧម្មារេ សីសំ ឋបេត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមស្មិំ នគរេ មយា ទុគ្គតតរោ នត្ថិ, អវស្សយោ មេ ហោថ, ករោថ មេ សង្គហ’’ន្តិ អាហ. សត្ថា គន្ធកុដិទ្វារំ វិវរិត្វា បត្តំ នីហរិត្វា តស្ស ហត្ថេ ឋបេសិ. សោ ចក្កវត្តិសិរិំ បត្តោ វិយ អហោសិ, រាជយុវរាជាទយោ អញ្ញមញ្ញស្ស មុខានិ ឱលោកយិំសុ. សត្ថារា ទិន្នបត្តញ្ហិ កោចិ ឥស្សរិយវសេន គហេតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ. ឯវំ បន វទិំសុ, ‘‘សម្ម មហាទុគ្គត, សត្ថុ បត្តំ អម្ហាកំ ទេហិ ឯត្តកំ នាម តេ ធនំ ទស្សាម, ត្វំ ទុគ្គតោ ធនំ គណ្ហាហិ, កិំ តេ បត្តេនា’’តិ? មហាទុគ្គតោ ‘‘ន កស្សចិ ទស្សាមិ, ន មេ ធនេន អត្ថោ, សត្ថារំយេវ ភោជេស្សាមី’’តិ អាហ. អវសេសា តំ យាចិត្វា បត្តំ អលភិត្វា និវត្តិំសុ. រាជា បន ‘‘មហាទុគ្គតោ ធនេន បលោភិយមានោបិ សត្ថុ បត្តំ ន ទេតិ, សត្ថារា ច សយំ ទិន្នបត្តំ កោចិ គហេតុំ ន សក្កោតិ, ឥមស្ស ទេយ្យធម្មោ នាម កិត្តកោ ភវិស្សតិ, ឥមិនា ទេយ្យធម្មស្ស ទិន្នកាលេ សត្ថារំ អាទាយ គេហំ នេត្វា មយ្ហំ សម្បាទិតំ អាហារំ ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា សត្ថារា សទ្ធិំយេវ អគមាសិ. សក្កោបិ ទេវរាជា យាគុខជ្ជកភត្តសូបេយ្យបណ្ណាទីនិ សម្បាទេត្វា សត្ថុ និសីទនារហំ អាសនំ បញ្ញបេត្វា និសីទិ.

មហាទុគ្គតោ សត្ថារំ នេត្វា ‘‘បវិសថ, ភន្តេ’’តិ អាហ. វសនគេហញ្ចស្ស នីចំ ហោតិ, អនោនតេន បវិសិតុំ ន សក្កា. ពុទ្ធា ច នាម គេហំ បវិសន្តា ន ឱនមិត្វា បវិសន្តិ. គេហញ្ហិ បវិសនកាលេ មហាបថវី វា ហេដ្ឋា ឱគច្ឆតិ, គេហំ វា ឧទ្ធំ គច្ឆតិ. ឥទំ តេសំ សុទិន្នទានស្ស ផលំ. បុន និក្ខមិត្វា គតកាលេ សព្ពំ បាកតិកមេវ ហោតិ. តស្មា សត្ថា ឋិតកោវ គេហំ បវិសិត្វា សក្កេន បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. សត្ថរិ និសិន្នេ រាជា អាហ – ‘‘សម្ម មហាទុគ្គត, តយា អម្ហាកំ យាចន្តានម្បិ សត្ថុ បត្តោ ន ទិន្នោ, បស្សាម តាវ, កីទិសោ តេ សត្ថុ សក្ការោ កតោ’’តិ? អថស្ស សក្កោ យាគុខជ្ជកាទីនិ វិវរិត្វា ទស្សេសិ. តេសំ វាសគន្ធោ សកលនគរំ ឆាទេត្វា អដ្ឋាសិ. រាជា យាគុអាទីនិ ឱលោកេត្វា ភគវន្តំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, ‘អហំ មហាទុគ្គតស្ស ទេយ្យធម្មោ កិត្តកោ ភវិស្សតិ, ឥមិនា ទេយ្យធម្មេ ទិន្នេ សត្ថារំ គេហំ នេត្វា អត្តនោ សម្បាទិតំ អាហារំ ទស្សាមី’តិ ចិន្តេត្វា អាគតោ, មយា ឯវរូបោ អាហារោ ន ទិដ្ឋបុព្ពោ, មយិ ឥធ ឋិតេ មហាទុគ្គតោ កិលមេយ្យ, គច្ឆាមហ’’ន្តិ សត្ថារំ វន្ទិត្វា បក្កាមិ. សក្កោបិ សត្ថារំ យាគុអាទីនិ ទត្វា សក្កច្ចំ បរិវិសិ. សត្ថាបិ កតភត្តកិច្ចោ អនុមោទនំ កត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ.

សក្កោ មហាទុគ្គតស្ស សញ្ញំ អទាសិ. សោ បត្តំ គហេត្វា សត្ថារំ អនុគច្ឆិ. សក្កោ និវត្តិត្វា មហាទុគ្គតស្ស គេហទ្វារេ ឋិតោ អាកាសំ ឱលោកេសិ. តាវទេវ អាកាសតោ សត្តរតនវស្សំ វស្សិត្វា តស្ស គេហេ សព្ពភាជនានិ បូរេត្វា សកលំ គេហំ បូរេសិ. តស្ស គេហេ ឱកាសោ នាហោសិ. តស្ស ភរិយា ទារកេ ហត្ថេសុ គហេត្វា នីហរិត្វា ពហិ អដ្ឋាសិ. សោ សត្ថារំ អនុគន្ត្វា និវត្តោ ទារកេ ពហិ ទិស្វា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘សាមិ, សកលំ នោ គេហំ សត្តហិ រតនេហិ បុណ្ណំ, បវិសិតុំ ឱកាសោ នត្ថី’’តិ. សោ ‘‘អជ្ជេវ មេ ទានេន វិបាកោ ទិន្នោ’’តិ ចិន្តេត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា, ‘‘កស្មា អាគតោសី’’តិ វុត្តេ អាហ –‘‘ទេវ, គេហំ មេ សត្តហិ រតនេហិ បុណ្ណំ, តំ ធនំ គណ្ហថា’’តិ. រាជា ‘‘អហោ ពុទ្ធានំ ទិន្នទានំ, អជ្ជេវ មត្ថកំ បត្ត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តំ អាហ – ‘‘កិំ តេ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘ធនហរណត្ថាយ សកដសហស្សំ, ទេវា’’តិ. រាជា សកដសហស្សំ បេសេត្វា ធនំ អាហរាបេត្វា រាជង្គណេ ឱកិរាបេសិ. តាលប្បមាណោ រាសិ អហោសិ. រាជា នគរេ សន្និបាតាបេត្វា ‘‘ឥមស្មិំ នគរេ អត្ថិ កស្សចិ ឯត្តកំ ធន’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘នត្ថិ, ទេវា’’តិ. ‘‘ឯវំ មហាធនស្ស កិំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘សេដ្ឋិដ្ឋានំ ទាតុំ វដ្ដតិ, ទេវា’’តិ. រាជា តស្ស មហាសក្ការំ កត្វា សេដ្ឋិដ្ឋានំ ទាបេសិ.

អថស្ស បុព្ពេ ឯកស្ស សេដ្ឋិនោ គេហដ្ឋានំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘ឯត្ថ ជាតេ គច្ឆេ ហរាបេត្វា គេហំ ឧដ្ឋាបេត្វា វសាហី’’តិ អាហ. តស្ស តំ ឋានំ សោធេត្វា សមំ កត្វា ភូមិយា ខញ្ញមានាយ អញ្ញមញ្ញំ អាហច្ច និធិកុម្ភិយោ ឧដ្ឋហិំសុ. តេន រញ្ញោ អារោចិតេ ‘‘តវ បុញ្ញេន និព្ពត្តា, ត្វមេវ គណ្ហាហី’’តិ អាហ. សោ គេហំ ការេត្វា សត្តាហំ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ អទាសិ. តតោ បរម្បិ យាវតាយុកំ តិដ្ឋន្តោ បុញ្ញានិ ករិត្វា អាយុបរិយោសានេ ទេវលោកេ និព្ពត្តោ.

ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ តតោ ចុតោ សាវត្ថិយំ សារិបុត្តត្ថេរស្សូបដ្ឋាកកុលេ សេដ្ឋិធីតុ កុច្ឆិយំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. អថស្សា មាតាបិតរោ គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតភាវំ ញត្វា គព្ភបរិហារំ អទំសុ. តស្សា អបរេន សមយេន ឯវរូបោ ទោហឡោ ឧប្បជ្ជិ – ‘‘អហោ វតាហំ ធម្មទេសនាបតិំ អាទិំ កត្វា បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ រោហិតមច្ឆរសេន ទានំ ទត្វា កាសាយានិ វត្ថានិ និវាសេត្វា អាសនបរិយន្តេ និសិន្នា តេសំ ភិក្ខូនំ ឧច្ឆិដ្ឋភត្តំ បរិភុញ្ជេយ្យ’’ន្តិ. សា មាតាបិតូនំ អារោចេត្វា តថា អកាសិ, ទោហឡោ បដិបស្សម្ភិ. អថស្សា តតោ អបរេសុបិ សត្តសុ មង្គលេសុ រោហិតមច្ឆរសេនេវ ធម្មសេនាបតិត្ថេរប្បមុខានិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ ភោជេសុំ. សព្ពំ តិស្សកុមារស្ស វត្ថុម្ហិ វុត្តនិយាមេនេវ វេទិតព្ពំ. អយមស្ស បន មហាទុគ្គតកាលេ ទិន្នស្ស រោហិតមច្ឆរសទានស្សេវ និស្សន្ទោ. នាមគ្គហណទិវសេ បនស្ស, ‘‘ភន្តេ, ទាសស្ស វោ សិក្ខាបទានិ ទេថា’’តិ មាតរា វុត្តេ ថេរោ អាហ – ‘‘កោនាមោ អយំ ទារកោ’’តិ? ‘‘ភន្តេ, ឥមស្ស ទារកស្ស កុច្ឆិយំ បដិសន្ធិគ្គហណតោ បដ្ឋាយ ឥមស្មិំ គេហេ ជឡា ឯឡមូគាបិ បណ្ឌិតា ជាតា, តស្មា មេ បុត្តស្ស បណ្ឌិតោត្វេវ នាមំ ភវិស្សតី’’តិ. ថេរោ សិក្ខាបទានិ អទាសិ. ជាតទិវសតោ បដ្ឋាយ បនស្ស ‘‘នាហំ មម បុត្តស្ស អជ្ឈាសយំ ភិន្ទិស្សាមី’’តិ មាតុ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិ. សោ សត្តវស្សិកកាលេ មាតរំ អាហ – ‘‘អម្ម, ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. ‘‘សាធុ, តាត, ‘អហំ តវ អជ្ឈាសយំ ន ភិន្ទិស្សាមិច្ចេវ មនំ ឧប្បាទេសិ’’’ន្តិ វត្វា ថេរំ និមន្តេត្វា ភោជេត្វា, ‘‘ភន្តេ, ទាសោ វោ បព្ពជិតុកាមោ, អហំ ឥមំ សាយន្ហសមយេ វិហារំ អានេស្សាមី’’តិ ថេរំ ឧយ្យោជេត្វា ញាតកេ សន្និបាតាបេត្វា ‘‘មម បុត្តស្ស គិហិកាលេ កត្តព្ពសក្ការំ អជ្ជេវ ករិស្សាមា’’តិ មហន្តំ សក្ការំ ការេត្វា តំ អាទាយ វិហារំ គន្ត្វា ‘‘ឥមំ, ភន្តេ, បព្ពាជេថា’’តិ ថេរស្ស អទាសិ.

ថេរោ បព្ពជ្ជាយ ទុក្ករភាវំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘ករិស្សាមហំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ឱវាទ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ ឯហី’’តិ កេសេ តេមេត្វា តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិត្វា បព្ពាជេសិ. មាតាបិតរោបិស្ស សត្តាហំ វិហារេយេវ វសន្តា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស រោហិតមច្ឆរសេនេវ ទានំ ទត្វា សត្តមេ ទិវសេ សាយំ គេហំ អគមំសុ. ថេរោ អដ្ឋមេ ទិវសេ អន្តោគាមំ គច្ឆន្តោ តំ អាទាយ គច្ឆតិ, ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ នាគមាសិ. កិំ ការណា? ន តាវស្ស បត្តចីវរគ្គហណានិ វា ឥរិយាបថោ វា បាសាទិកោ ហោតិ, អបិច វិហារេ ថេរស្ស កត្តព្ពវត្តំ អត្ថិ. ថេរោ ហិ ភិក្ខុសង្ឃេ អន្តោគាមំ បវិដ្ឋេ សកលវិហារំ វិចរន្តោ អសម្មជ្ជនដ្ឋានំ សម្មជ្ជិត្វា តុច្ឆភាជនេសុ បានីយបរិភោជនីយានិ ឧបដ្ឋបេត្វា ទុន្និក្ខិត្តានិ មញ្ចបីឋាទីនិ បដិសាមេត្វា បច្ឆា គាមំ បវិសតិ. អបិច ‘‘អញ្ញតិត្ថិយា តុច្ឆវិហារំ បវិសិត្វា ‘បស្សថ សមណស្ស គោតមស្ស សាវកានំ និសិន្នដ្ឋានានី’តិ វត្តុំ មា លភិំសូ’’តិ សកលវិហារំ បដិជគ្គិត្វា បច្ឆា គាមំ បវិសតិ. តស្មា តំ ទិវសម្បិ សាមណេរេន បត្តចីវរំ គាហាបេត្វា ទិវាតរំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ.

សាមណេរោ ឧបជ្ឈាយេន សទ្ធិំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ មាតិកំ ទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥទំ កិំ នាមា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘មាតិកា នាម, សាមណេរា’’តិ. ‘‘ឥមាយ កិំ ករោន្តី’’តិ? ‘‘ឥតោ ចិតោ ច ឧទកំ អាហរិត្វា អត្តនោ សស្សកម្មំ សម្បាទេន្តី’’តិ. ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, ឧទកស្ស ចិត្តំ អត្ថី’’តិ? ‘‘នត្ថាវុសោ’’តិ. ‘‘ឯវរូបំ អចិត្តកំ អត្តនោ ឥច្ឆិតដ្ឋានំ ហរន្តិ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អាមាវុសោ’’តិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ ឯវរូបម្បិ អចិត្តកំ អត្តនោ ឥច្ឆិតិច្ឆិតដ្ឋានំ ហរិត្វា កម្មំ ករោន្តិ, កស្មា សចិត្តកាបិ ចិត្តំ អត្តនោ វសេ វត្តេត្វា សមណធម្មំ កាតុំ ន សក្ខិស្សន្តី’’តិ. អថេសោ បុរតោ គច្ឆន្តោ ឧសុការេ សរទណ្ឌកំ អគ្គិម្ហិ តាបេត្វា អក្ខិកោដិយា ឱលោកេត្វា ឧជុកំ ករោន្តេ ទិស្វា, ‘‘ឥមេ, ភន្តេ, កេ នាមា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឧសុការា នាមាវុសោ’’តិ. ‘‘កិំ បនេតេ ករោន្តី’’តិ? ‘‘អគ្គិម្ហិ តាបេត្វា សរទណ្ឌកំ ឧជុំ ករោន្តី’’តិ. ‘‘សចិត្តកោ, ភន្តេ, ឯសោ’’តិ? ‘‘អចិត្តកោ, អាវុសោ’’តិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ អចិត្តកំ គហេត្វា អគ្គិម្ហិ តាបេត្វា ឧជុំ ករោន្តិ, កស្មា សចិត្តកាបិ អត្តនោ ចិត្តំ វសេ វត្តេត្វា សមណធម្មំ កាតុំ ន សក្ខិស្សន្តី’’តិ. អថេសោ បុរតោ គច្ឆន្តោ ទារូនិ អរនេមិនាភិអាទីនិ តច្ឆន្តេ ទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមេ កេ នាមា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘តច្ឆកា នាមាវុសោ’’តិ. ‘‘កិំ បនេតេ ករោន្តី’’តិ? ‘‘ទារូនិ គហេត្វា យានកាទីនំ ចក្កាទីនិ ករោន្តិ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘ឯតានិ បន សចិត្តកានិ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អចិត្តកានិ, អាវុសោ’’តិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘សចេ អចិត្តកានិ កដ្ឋកលិង្គរានិ គហេត្វា ចក្កាទីនិ ករោន្តិ, កស្មា សចិត្តកា អត្តនោ ចិត្តំ វសេ វត្តេត្វា សមណធម្មំ កាតុំ ន សក្ខិស្សន្តី’’តិ. សោ ឥមានិ ការណានិ ទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, សចេ តុម្ហាកំ បត្តចីវរេ តុម្ហេ គណ្ហេយ្យាថ, អហំ និវត្តេយ្យ’’ន្តិ. ថេរោ ‘‘អយំ អធុនា បព្ពជិតោ ទហរសាមណេរោ មំ អនុពន្ធមានោ ឯវំ វទេតី’’តិ ចិត្តំ អនុប្បាទេត្វាវ ‘‘អាហរ, សាមណេរា’’តិ វត្វា អត្តនោ បត្តចីវរំ អគ្គហេសិ.

សាមណេរោបិ ឧបជ្ឈាយំ វន្ទិត្វា និវត្តន្តោ, ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ អាហារំ អាហរន្តោ រោហិតមច្ឆរសេនេវ អាហរេយ្យាថា’’តិ អាហ. ‘‘កថំ លភិស្សាមាវុសោ’’តិ? ‘‘ភន្តេ, អត្តនោ បុញ្ញេន អលភន្តា មម បុញ្ញេន លភិស្សថា’’តិ អាហ. ថេរោ ‘‘ទហរសាមណេរស្ស ពហិ និសិន្នកស្ស បរិបន្ថោបិ ភវេយ្យា’’តិ កុញ្ជិកំ ទត្វា ‘‘មយ្ហំ វសនគព្ភស្ស ទ្វារំ វិវរិត្វា អន្តោ បវិសិត្វា និសីទេយ្យាសី’’តិ អាហ. សោ តថា កត្វា អត្តនោ ករជកាយេ ញាណំ ឱតារេត្វា អត្តភាវំ សម្មសន្តោ និសីទិ. អថស្ស គុណតេជេន សក្កស្ស អាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សោ ‘‘កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘បណ្ឌិតសាមណេរោ ឧបជ្ឈាយស្ស បត្តចីវរំ ទត្វា ‘សមណធម្មំ ករិស្សាមី’តិ និវត្តោ, មយាបិ តត្ថ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ចត្តារោ មហារាជេ អាមន្តេត្វា ‘‘វិហារស្ស ឧបវនេ វសន្តេ សកុណេ បលាបេត្វា សមន្តតោ អារក្ខំ គណ្ហថា’’តិ វត្វា ចន្ទទេវបុត្តំ ‘‘ចន្ទមណ្ឌលំ អាកឌ្ឍិត្វា គណ្ហាហី’’តិ, សូរិយទេវបុត្តំ ‘‘សូរិយមណ្ឌលំ អាកឌ្ឍិត្វា គណ្ហាហី’’តិ វត្វា សយំ គន្ត្វា អាវិញ្ឆនរជ្ជុដ្ឋានេ អារក្ខំ គហេត្វា អដ្ឋាសិ, វិហារេ បុរាណបណ្ណស្ស បតន្តស្សបិ សទ្ទោ នាហោសិ, សាមណេរស្ស ចិត្តំ ឯកគ្គំ អហោសិ. សោ អន្តរាភត្តេយេវ អត្តភាវំ សម្មសិត្វា តីណិ ផលានិ បាបុណិ.

ថេរោបិ ‘‘សាមណេរោ វិហារេ និសិន្នោ, តស្ស ឧបកប្បនកំ ភោជនំ អសុកកុលេ នាម សក្កា លទ្ធុ’’ន្តិ ឯកំ បេមគារវយុត្តំ ឧបដ្ឋាកកុលំ អគមាសិ. តត្ថ ច មនុស្សា តំ ទិវសំ រោហិតមច្ឆេ លភិត្វា ថេរស្សេវ អាគមនំ ឱលោកេន្តោ និសីទិំសុ. តេ ថេរំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, ភទ្ទកំ វោ កតំ ឥធាគច្ឆន្តេហី’’តិ អន្តោគេហេ បវេសេត្វា យាគុខជ្ជកាទីនិ ទត្វា រោហិតមច្ឆរសេនស្ស បិណ្ឌបាតំ អទំសុ. ថេរោ ហរណាការំ ទស្សេសិ. មនុស្សា ‘‘បរិភុញ្ជថ, ភន្តេ, ហរណកភត្តម្បិ លភិស្សថា’’តិ វត្វា ថេរស្ស ភត្តកិច្ចាវសានេ បត្តំ រោហិតមច្ឆរសភោជនស្ស បូរេត្វា អទំសុ. ថេរោ ‘‘សាមណេរោ មេ ឆាតោ’’តិ សីឃំ អគមាសិ. សត្ថាបិ តំ ទិវសំ កាលស្សេវ ភុញ្ជិត្វា វិហារំ គន្ត្វា ឯវំ អាវជ្ជេសិ – ‘‘បណ្ឌិតសាមណេរោ ឧបជ្ឈាយស្ស បត្តចីវរំ ទត្វា ‘សមណធម្មំ ករិស្សាមី’តិ និវត្តោ, និប្ផជ្ជិស្សតិ នុ ខោ អស្ស បព្ពជិតកិច្ច’’ន្តិ ឧបធារេន្តោ តិណ្ណំ ផលានំ បត្តភាវំ ញត្វា ‘‘អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយោ អត្ថិ, នត្ថី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘អត្ថី’’តិ ទិស្វា ‘‘បុរេភត្តមេវ អរហត្តំ បត្តុំ សក្ខិស្សតិ, ន សក្ខិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘សក្ខិស្សតី’’តិ អញ្ញាសិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘សារិបុត្តោ សាមណេរស្ស ភត្តំ អាទាយ សីឃំ អាគច្ឆតិ, អន្តរាយម្បិស្ស ករេយ្យ ទ្វារកោដ្ឋកេ អារក្ខំ គហេត្វា និសីទិស្សាមិ, អថ នំ បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមិ, តស្មិំ បញ្ហេ វិស្សជ្ជិយមានេ សាមណេរោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិស្សតី’’តិ. តតោ គន្ត្វា ទ្វារកោដ្ឋកេ ឋត្វា សម្បត្តំ ថេរំ ចត្តារោ បញ្ហេ បុច្ឆិ, បុដ្ឋំ បុដ្ឋំ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេសិ.

តត្រិទំ បុច្ឆាវិស្សជ្ជនំ – សត្ថា កិរ នំ អាហ – ‘‘សារិបុត្ត, កិំ តេ លទ្ធ’’ន្តិ? ‘‘អាហារោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អាហារោ នាម កិំ អាហរតិ, សារិបុត្តា’’តិ? ‘‘វេទនំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘វេទនំ កិំ អាហរតិ, សារិបុត្តា’’តិ? ‘‘រូបំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘រូបំ បន កិំ អាហរតិ, សារិបុត្តា’’តិ? ‘‘ផស្សំ, ភន្តេ’’តិ. តត្រាយំ អធិប្បាយោ – ‘‘ជិឃច្ឆិតេន ហិ បរិភុត្តោ អាហារោ តស្ស ខុទ្ទំ បរិហរិត្វា សុខំ វេទនំ អាហរតិ. អាហារបរិភោគេន សុខិតស្ស សុខាយ វេទនាយ ឧប្បជ្ជមានាយ សរីរេ វណ្ណសម្បត្តិ ហោតិ. ឯវំ វេទនា រូបំ អាហរតិ. សុខិតោ បន អាហារជរូបវសេន ឧប្បន្នសុខសោមនស្សោ ‘ឥទានិ មេ អស្សាទោ ជាតោ’តិ និប្បជ្ជន្តោ វា និសីទន្តោ វា សុខសម្ផស្សំ បដិលភតី’’តិ.

ឯវំ ឥមេសុ ចតូសុ បញ្ហេសុ វិស្សជ្ជិកេសុ សាមណេរោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្តោ. សត្ថាបិ ថេរំ អាហ – ‘‘គច្ឆ, សារិបុត្ត, តវ សាមណេរស្ស ភត្តំ ទេហី’’តិ. ថេរោ គន្ត្វា ទ្វារំ អាកោដេសិ. សាមណេរោ និក្ខមិត្វា ថេរស្ស ហត្ថតោ បត្តំ គហេត្វា ឯកមន្តំ ឋបេត្វា តាលវណ្ដេន ថេរំ ពីជិ. អថ នំ ថេរោ អាហ – ‘‘សាមណេរ, ភត្តកិច្ចំ ករោហី’’តិ. ‘‘តុម្ហេ បន, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កតំ មយា ភត្តកិច្ចំ, ត្វំ ករោហី’’តិ. សត្តវស្សិកទារកោ បព្ពជិត្វា អដ្ឋមេ ទិវសេ តំ ខណំ វិកសិតបទុមុប្បលសទិសោ អរហត្តំ បត្តោ, បច្ចវេក្ខិតដ្ឋានំ បន បច្ចវេក្ខន្តោ និសីទិត្វា ភត្តកិច្ចមកាសិ. តេន បត្តំ ធោវិត្វា បដិសាមិតកាលេ ចន្ទទេវបុត្តោ ចន្ទមណ្ឌលំ វិស្សជ្ជេសិ, សូរិយទេវបុត្តោ សូរិយមណ្ឌលំ. ចត្តារោ មហារាជានោ ចតុទ្ទិសំ អារក្ខំ វិស្សជ្ជេសុំ, សក្កោ ទេវរាជា អាវិញ្ឆនកេ អារក្ខំ វិស្សជ្ជេសិ. សូរិយោ មជ្ឈដ្ឋានតោ គលិត្វា គតោ.

ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយិំសុ, ‘‘ឆាយា អធិកប្បមាណា ជាតា, សូរិយោ មជ្ឈដ្ឋានតោ គលិត្វា គតោ, សាមណេរេន ច ឥទានេវ ភុត្តំ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ. សត្ថា តំ បវត្តិំ ញត្វា អាគន្ត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ភិក្ខវេ, កិំ កថេថា’’តិ? ‘‘ឥទំ នាម, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, បុញ្ញវតោ សមណធម្មំ ករណកាលេ ចន្ទទេវបុត្តោ ចន្ទមណ្ឌលំ, សូរិយទេវបុត្តោ សូរិយមណ្ឌលំ អាកឌ្ឍិត្វា គណ្ហិ, ចត្តារោ មហារាជានោ វិហារោបវនេ ចតុទ្ទិសំ អារក្ខំ គណ្ហិំសុ, សក្កោ ទេវរាជា អាវិញ្ឆនកេ អារក្ខំ គណ្ហិ, អហម្បិ ‘ពុទ្ធោម្ហី’តិ អប្បោស្សុក្កោ និសីទិតុំ នាលត្ថំ, គន្ត្វា ទ្វារកោដ្ឋកេ មម បុត្តស្ស អារក្ខំ អគ្គហេសិំ, នេត្តិកេ ច មាតិកាយ ឧទកំ ហរន្តេ, ឧសុការេ ច ឧសុំ ឧជុំ ករោន្តេ, តច្ឆកេ ច ទារូនិ តច្ឆន្តេ ទិស្វា ឯត្តកំ អារម្មណំ គហេត្វា បណ្ឌិតា អត្តានំ ទមេត្វា អរហត្តំ គណ្ហន្តិយេវា’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៨០.

‘‘ឧទកញ្ហិ នយន្តិ នេត្តិកា, ឧសុការា នមយន្តិ តេជនំ;

ទារុំ នមយន្តិ តច្ឆកា, អត្តានំ ទមយន្តិ បណ្ឌិតា’’តិ.

តត្ថ ឧទកន្តិ បថវិយា ថលដ្ឋានំ ខណិត្វា អាវាដដ្ឋានំ បូរេត្វា មាតិកំ វា កត្វា រុក្ខទោណិំ វា ឋបេត្វា អត្តនា ឥច្ឆិតិច្ឆិតដ្ឋានំ ឧទកំ. នេន្តីតិ នេត្តិកា. តេជនន្តិ កណ្ឌំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – នេត្តិកា អត្តនោ រុចិយា ឧទកំ នយន្តិ, ឧសុការាបិ តាបេត្វា តេជនំ នមយន្តិ ឧសុំ ឧជុំ ករោន្តិ. តច្ឆកាបិ នេមិអាទីនំ អត្ថាយ តច្ឆន្តា ទារុំ នមយន្តិ អត្តនោ រុចិយា ឧជុំ វា វង្កំ វា ករោន្តិ. ឯវំ ឯត្តកំ អារម្មណំ កត្វា បណ្ឌិតា សោតាបត្តិមគ្គាទីនិ ឧប្បាទេន្តា អត្តានំ ទមយន្តិ, អរហត្តប្បត្តា បន ឯកន្តទន្តា នាម ហោន្តីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

បណ្ឌិតសាមណេរវត្ថុ បញ្ចមំ.

៦. លកុណ្ឌកភទ្ទិយត្ថេរវត្ថុ

សេលោ យថាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ លកុណ្ឌកភទ្ទិយត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

បុថុជ្ជនា កិរ សាមណេរាទយោ ថេរំ ទិស្វា សីសេបិ កណ្ណេសុបិ នាសាយបិ គហេត្វា ‘‘កិំ, ចូឡបិត, សាសនស្មិំ ន ឧក្កណ្ឋសិ, អភិរមសី’’តិ វទន្តិ. ថេរោ តេសុ នេវ កុជ្ឈតិ, ន ទុស្សតិ. ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘បស្សថាវុសោ, លកុណ្ឌកភទ្ទិយត្ថេរំ ទិស្វា សាមណេរាទយោ ឯវញ្ចេវញ្ច វិហេឋេន្តិ, សោ តេសុ នេវ កុជ្ឈតិ, ន ទុស្សតី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កិំ កថេថ, ភិក្ខវេ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមំ នាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, ខីណាសវា នាម នេវ កុជ្ឈន្តិ, ន ទុស្សន្តិ. ឃនសេលសទិសា ហេតេ អចលា អកម្បិយា’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៨១.

‘‘សេលោ យថា ឯកឃនោ, វាតេន ន សមីរតិ;

ឯវំ និន្ទាបសំសាសុ, ន សមិញ្ជន្តិ បណ្ឌិតា’’តិ.

តត្ថ និន្ទាបសំសាសូតិ កិញ្ចាបិ ឥធ ទ្វេ លោកធម្មា វុត្តា, អត្ថោ បន អដ្ឋន្នម្បិ វសេន វេទិតព្ពោ. យថា ហិ ឯកឃនោ អសុសិរោ សេលោ បុរត្ថិមាទិភេទេន វាតេន ន សមីរតិ ន ឥញ្ជតិ ន ចលតិ, ឯវំ អដ្ឋសុបិ លោកធម្មេសុ អជ្ឈោត្ថរន្តេសុ បណ្ឌិតា ន សមិញ្ជន្តិ, បដិឃវសេន វា អនុនយវសេន វា ន ចលន្តិ ន កម្បន្តិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

លកុណ្ឌកភទ្ទិយត្ថេរវត្ថុ ឆដ្ឋំ.

៧. កាណមាតុវត្ថុ

យថាបិ រហទោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កាណមាតរំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ វិនយេ (បាចិ. ២៣០) អាគតមេវ.

តទា បន កាណមាតរា អតុច្ឆហត្ថំ ធីតរំ បតិកុលំ បេសេតុំ បក្កេសុ បូវេសុ ចតុក្ខត្តុំ ចតុន្នំ ភិក្ខូនំ ទិន្នកាលេ សត្ថារា តស្មិំ វត្ថុស្មិំ សិក្ខាបទេ បញ្ញត្តេ កាណាយ សាមិកេន អញ្ញាយ បជាបតិយា អានីតាយ កាណា តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘ឥមេហិ មេ ឃរាវាសោ នាសិតោ’’តិ ទិដ្ឋទិដ្ឋេ ភិក្ខូ អក្កោសតិ បរិភាសតិ. ភិក្ខូ តំ វីថិំ បដិបជ្ជិតុំ ន វិសហិំសុ. សត្ថា តំ បវត្តិំ ញត្វា តត្ថ អគមាសិ. កាណមាតា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទាបេត្វា យាគុខជ្ជកំ អទាសិ. សត្ថា កតបាតរាសោ ‘‘កហំ កាណា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឯសា, ភន្តេ, តុម្ហេ ទិស្វា មង្កុភូតា រោទន្តី ឋិតា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘ឯសា, ភន្តេ, ភិក្ខូ អក្កោសតិ បរិភាសតិ, តស្មា តុម្ហេ ទិស្វា មង្កុភូតា រោទមានា ឋិតា’’តិ. អថ នំ សត្ថា បក្កោសាបេត្វា – ‘‘កាណេ, កស្មា មំ ទិស្វា មង្កុភូតា និលីយិត្វា រោទសី’’តិ. អថស្សា មាតា តាយ កតកិរិយំ អារោចេសិ. អថ នំ សត្ថា អាហ – ‘‘កិំ បន កាណមាតេ មម សាវកា តយា ទិន្នកំ គណ្ហិំសុ, អទិន្នក’’ន្តិ? ‘‘ទិន្នកំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘សចេ មម សាវកា បិណ្ឌាយ ចរន្តា តវ គេហទ្វារំ បត្តា តយា ទិន្នកំ គណ្ហិំសុ, កោ តេសំ ទោសោ’’តិ? ‘‘នត្ថិ, ភន្តេ, អយ្យានំ ទោសោ’’. ‘‘ឯតិស្សាយេវ ទោសោ’’តិ. សត្ថា កាណំ អាហ – ‘‘កាណេ, មយ្ហំ កិរ សាវកា បិណ្ឌាយ ចរមានា គេហទ្វារំ អាគតា, អថ នេសំ តវ មាតរា បូវា ទិន្នា, កោ នាមេត្ថ មម សាវកានំ ទោសោ’’តិ? ‘‘នត្ថិ, ភន្តេ, អយ្យានំ ទោសោ, មយ្ហមេវ ទោសោ’’តិ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ខមាបេសិ.

អថស្សា សត្ថា អនុបុព្ពិំ កថំ កថេសិ, សា សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ. សត្ថា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ គច្ឆន្តោ រាជង្គណេន បាយាសិ. រាជា ទិស្វា ‘‘សត្ថា វិយ ភណេ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ទេវា’’តិ វុត្តេ ‘‘គច្ឆថ, មម អាគន្ត្វា វន្ទនភាវំ អារោចេថា’’តិ បេសេត្វា រាជង្គណេ ឋិតំ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ‘‘កហំ, ភន្តេ, គតាត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘កាណមាតាយ គេហំ, មហារាជា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា, ភន្តេ’’តិ? ‘‘កាណា កិរ ភិក្ខូ អក្កោសតិ បរិភាសតិ, តំការណា គតោម្ហី’’តិ. ‘‘កិំ បន វោ, ភន្តេ, តស្សា អនក្កោសនភាវោ កតោ’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជ, ភិក្ខូនញ្ច អនក្កោសិកា កតា, លោកុត្តរកុដុម្ពសាមិនី ចា’’តិ. ‘‘ហោតុ, ភន្តេ, តុម្ហេហិ សា លោកុត្តរកុដុម្ពសាមិនី កតា, អហំ បន នំ លោកិយកុដុម្ពសាមិនិំ ករិស្សាមី’’តិ វត្វា រាជា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បដិនិវត្តោ បដិច្ឆន្នមហាយោគ្គំ បហិណិត្វា កាណំ បក្កោសាបេត្វា សព្ពាភរណេហិ អលង្ករិត្វា ជេដ្ឋធីតុដ្ឋានេ ឋបេត្វា ‘‘មម ធីតរំ បោសេតុំ សមត្ថា គណ្ហន្តូ’’តិ អាហ. អថេកោ សព្ពត្ថកមហាមត្តោ ‘‘អហំ ទេវស្ស ធីតរំ បោសេស្សាមី’’តិ តំ អត្តនោ គេហំ នេត្វា សព្ពំ ឥស្សរិយំ បដិច្ឆាបេត្វា ‘‘យថារុចិ បុញ្ញានិ ករោហី’’តិ អាហ. តតោ បដ្ឋាយ កាណា ចតូសុ ទ្វារេសុ បុរិសេ ឋបេត្វា អត្តនា ឧបដ្ឋាតព្ពេ ភិក្ខូ ច ភិក្ខុនិយោ ច បរិយេសមានាបិ ន លភតិ. កាណាយ គេហទ្វារេ បដិយាទេត្វា ឋបិតំ ខាទនីយភោជនីយំ មហោឃោ វិយ បវត្តតិ. ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘បុព្ពេ, អាវុសោ, ចត្តារោ មហល្លកត្ថេរា កាណាយ វិប្បដិសារំ ករិំសុ, សា ឯវំ វិប្បដិសារិនី ហុត្វាបិ សត្ថារំ អាគម្ម សទ្ធាសម្បទំ លភិ. សត្ថារា បុន តស្សា គេហទ្វារំ ភិក្ខូនំ ឧបសង្កមនារហំ កតំ. ឥទានិ ឧបដ្ឋាតព្ពេ ភិក្ខូ វា ភិក្ខុនិយោ វា បរិយេសមានាបិ ន លភតិ, អហោ ពុទ្ធា នាម អច្ឆរិយគុណា’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ តេហិ មហល្លកភិក្ខូហិ កាណាយ វិប្បដិសារោ កតោ, បុព្ពេបិ ករិំសុយេវ. ន ច ឥទានេវ មយា កាណា មម វចនការិកា កតា, បុព្ពេបិ កតាយេវា’’តិ វត្វា តមត្ថំ សោតុកាមេហិ ភិក្ខូហិ យាចិតោ –

‘‘យត្ថេកោ លភតេ ពព្ពុ, ទុតិយោ តត្ថ ជាយតិ;

តតិយោ ច ចតុត្ថោ ច, ឥទំ តេ ពព្ពុកា ពិល’’ន្តិ. (ជា. ១.១.១៣៧) –

ឥទំ ពព្ពុជាតកំ វិត្ថារេន កថេត្វា ‘‘តទា ចត្តារោ មហល្លកភិក្ខូ ចត្តារោ ពិឡារា អហេសុំ, មូសិកា កាណា, មណិការោ អហមេវា’’តិ ជាតកំ សមោធានេត្វា ‘‘ឯវំ, ភិក្ខវេ, អតីតេបិ កាណា ទុម្មនា អាវិលចិត្តា វិក្ខិត្តចិត្តា ហុត្វា មម វចនេន បសន្នឧទករហទោ វិយ វិប្បសន្នចិត្តា អហោសី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៨២.

‘‘យថាបិ រហទោ គម្ភីរោ, វិប្បសន្នោ អនាវិលោ;

ឯវំ ធម្មានិ សុត្វាន, វិប្បសីទន្តិ បណ្ឌិតា’’តិ.

តត្ថ រហទោតិ យោ ចតុរង្គិនិយាបិ សេនាយ ឱគាហន្តិយា នខុភតិ ឯវរូបោ ឧទកណ្ណវោ, សព្ពាការេន បន ចតុរាសីតិយោជនសហស្សគម្ភីរោ នីលមហាសមុទ្ទោ រហទោ នាម. តស្ស ហិ ហេដ្ឋា ចត្តាលីសយោជនសហស្សមត្តេ ឋានេ ឧទកំ មច្ឆេហិ ចលតិ, ឧបរិ តាវត្តកេយេវ ឋានេ ឧទកំ វាតេន ចលតិ, មជ្ឈេ ចតុយោជនសហស្សមត្តេ ឋានេ ឧទកំ និច្ចលំ តិដ្ឋតិ. អយំ គម្ភីរោ រហទោ នាម. ឯវំ ធម្មានីតិ ទេសនាធម្មានិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា នាម រហទោ អនាកុលតាយ វិប្បសន្នោ, អចលតាយ អនាវិលោ, ឯវំ មម ទេសនាធម្មំ សុត្វា សោតាបត្តិមគ្គាទិវសេន និរុបក្កិលេសចិត្តតំ អាបជ្ជន្តា វិប្បសីទន្តិ បណ្ឌិតា, អរហត្តប្បត្តា បន ឯកន្តវិប្បសន្នាវ ហោន្តីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

កាណមាតុវត្ថុ សត្តមំ.

៨. បញ្ចសតភិក្ខុវត្ថុ

សព្ពត្ថ វេ សប្បុរិសា ចជន្តីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បញ្ចសតេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ. ទេសនា វេរញ្ជាយំ សមុដ្ឋិតា.

បឋមពោធិយញ្ហិ ភគវា វេរញ្ជំ គន្ត្វា វេរញ្ជេន ព្រាហ្មណេន និមន្តិតោ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ វស្សំ ឧបគញ្ឆិ. វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ មារាវដ្ដនេន អាវដ្ដោ ឯកទិវសម្បិ សត្ថារំ អារព្ភ សតិំ ន ឧប្បាទេសិ. វេរញ្ជាបិ ទុព្ភិក្ខា អហោសិ, ភិក្ខូ សន្តរពាហិរំ វេរញ្ជំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បិណ្ឌបាតំ អលភន្តា កិលមិំសុ. តេសំ អស្សវាណិជកា បត្ថបត្ថបុលកំ ភិក្ខំ បញ្ញាបេសុំ. តេ កិលមន្តេ ទិស្វា មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ បថវោជំ ភោជេតុកាមោ, ឧត្តរកុរុញ្ច បិណ្ឌាយ បវេសេតុកាមោ អហោសិ, សត្ថា តំ បដិក្ខិបិ. ភិក្ខូនំ ឯកទិវសម្បិ បិណ្ឌបាតំ អារព្ភ បរិត្តាសោ នាហោសិ, ឥច្ឆាចារំ វជ្ជេត្វា ឯវ វិហរិំសុ. សត្ថា តត្ថ តេមាសំ វសិត្វា វេរញ្ជំ ព្រាហ្មណំ អបលោកេត្វា តេន កតសក្ការសម្មានោ តំ សរណេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា តតោ និក្ខន្តោ អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរមានោ ឯកស្មិំ សមយេ សាវត្ថិំ បត្វា ជេតវនេ វិហាសិ, សាវត្ថិវាសិនោ សត្ថុ អាគន្តុកភត្តានិ ករិំសុ. តទា បន បញ្ចសតមត្តា វិឃាសាទា ភិក្ខូ និស្សាយ អន្តោវិហារេយេវ វសន្តិ. តេ ភិក្ខូនំ ភុត្តាវសេសានិ បណីតភោជនានិ ភុញ្ជិត្វា និទ្ទាយិត្វា ឧដ្ឋាយ នទីតីរំ គន្ត្វា នទន្តា វគ្គន្តា មល្លមុដ្ឋិយុទ្ធំ យុជ្ឈន្តា កីឡន្តា អន្តោវិហារេបិ ពហិវិហារេបិ អនាចារមេវ ចរន្តា វិចរន្តិ. ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘បស្សថាវុសោ, ឥមេ វិឃាសាទា ទុព្ភិក្ខកាលេ វេរញ្ជាយំ កញ្ចិ វិការំ ន ទស្សេសុំ, ឥទានិ បន ឯវរូបានិ បណីតភោជនានិ ភុញ្ជិត្វា អនេកប្បការំ វិការំ ទស្សេន្តា វិចរន្តិ. ភិក្ខូ បន វេរញ្ជាយម្បិ ឧបសន្តរូបា វិហរិត្វា ឥទានិបិ ឧបសន្តុបសន្តាវ វិហរន្តី’’តិ. សត្ថា ធម្មសភំ គន្ត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, កិំ កថេថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥទំ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘បុព្ពេបេតេ គទ្រភយោនិយំ និព្ពត្តា បញ្ចសតា គទ្រភា ហុត្វា បញ្ចសតានំ អាជានីយសិន្ធវានំ អល្លរសមុទ្ទិកបានកបីតាវសេសំ ឧច្ឆិដ្ឋកសដំ ឧទកេន មទ្ទិត្វា មកចិបិលោតិកាហិ បរិស្សាវិតត្តា ‘វោលោទក’ន្តិ សង្ខ្យំ គតំ អប្បរសំ និហីនំ បិវិត្វា មធុមត្តា វិយ នទន្តា វិចរិំសូតិ វត្វា –

‘‘វាលោទកំ អប្បរសំ និហីនំ,

បិត្វា មទោ ជាយតិ គទ្រភានំ;

ឥមញ្ច បិត្វាន រសំ បណីតំ,

មទោ ន សញ្ជាយតិ សិន្ធវានំ.

‘‘អប្បំ បិវិត្វាន និហីនជច្ចោ,

សោ មជ្ជតី តេន ជនិន្ទ បុដ្ឋោ;

ធោរយ្ហសីលី ច កុលម្ហិ ជាតោ,

ន មជ្ជតី អគ្គរសំ បិវិត្វា’’តិ. (ជា. ១.២.៦៥);

ឥទំ វាលោទកជាតកំ វិត្ថារេន កថេត្វា ‘‘ឯវំ, ភិក្ខវេ, សប្បុរិសា លោកធម្មំ វិវជ្ជេត្វា សុខិតកាលេបិ ទុក្ខិតកាលេបិ និព្ពិការាវ ហោន្តី’’តិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៨៣.

‘‘សព្ពត្ថ វេ សប្បុរិសា ចជន្តិ,

ន កាមកាមា លបយន្តិ សន្តោ;

សុខេន ផុដ្ឋា អថ វា ទុខេន,

ន ឧច្ចាវចំ បណ្ឌិតា ទស្សយន្តី’’តិ.

តត្ថ សព្ពត្ថាតិ បញ្ចក្ខន្ធាទិភេទេសុ សព្ពធម្មេសុ. សប្បុរិសាតិ សុបុរិសា. ចជន្តីតិ អរហត្តមគ្គញាណេន អបកឌ្ឍន្តា ឆន្ទរាគំ វិជហន្តិ. កាមកាមាតិ កាមេ កាមយន្តា កាមហេតុ កាមការណា. ន លបយន្តិ សន្តោតិ ពុទ្ធាទយោ សន្តោ កាមហេតុ នេវ អត្តនា លបយន្តិ, ន បរំ លបាបេន្តិ. យេ ហិ ភិក្ខាយ បវិដ្ឋា ឥច្ឆាចារេ ឋិតា ‘‘កិំ, ឧបាសក, សុខំ តេ បុត្តទារស្ស, រាជចោរាទីនំ វសេន ទ្វិបទចតុប្បទេសុ នត្ថិ កោចិ ឧបទ្ទវោ’’តិអាទីនិ វទន្តិ, តាវ តេ លបយន្តិ នាម. តថា បន វត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ, សព្ពេសំ នោ សុខំ, នត្ថិ កោចិ ឧបទ្ទវោ, ឥទានិ នោ គេហំ បហូតអន្នបានំ, ឥធេវ វសថា’’តិ អត្តានំ និមន្តាបេន្តា លបាបេន្តិ នាម. សន្តោ បន ឥទំ ឧភយម្បិ ន ករោន្តិ. សុខេន ផុដ្ឋា អថ វា ទុខេនាតិ ទេសនាមត្តមេតំ, អដ្ឋហិ បន លោកធម្មេហិ ផុដ្ឋា តុដ្ឋិភាវមង្កុភាវវសេន វា វណ្ណភណនអវណ្ណភណនវសេន វា ឧច្ចាវចំ អាការំ បណ្ឌិតា ន ទស្សយន្តីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

បញ្ចសតភិក្ខុវត្ថុ អដ្ឋមំ.

៩. ធម្មិកត្ថេរវត្ថុ

ន អត្តហេតូតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ធម្មិកត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរេកោ ឧបាសកោ ធម្មេន សមេន អគារំ អជ្ឈាវសតិ. សោ បព្ពជិតុកាមោ ហុត្វា ឯកទិវសំ ភរិយាយ សទ្ធិំ និសីទិត្វា សុខកថំ កថេន្តោ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, ឥច្ឆាមហំ បព្ពជិតុ’’ន្តិ. ‘‘តេន ហិ, សាមិ, អាគមេហិ តាវ, យាវាហំ កុច្ឆិគតំ ទារកំ វិជាយាមី’’តិ. សោ អាគមេត្វា ទារកស្ស បទសា គមនកាលេ បុន តំ អាបុច្ឆិត្វា ‘‘អាគមេហិ តាវ, សាមិ, យាវាយំ វយប្បត្តោ ហោតី’’តិ វុត្តេ ‘‘កិំ មេ ឥមាយ អបលោកិតាយ វា អនបលោកិតាយ វា, អត្តនោ ទុក្ខនិស្សរណំ ករិស្សាមី’’តិ និក្ខមិត្វា បព្ពជិ. សោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ឃដេន្តោ វាយមន្តោ អត្តនោ បព្ពជិតកិច្ចំ និដ្ឋបេត្វា តេសំ ទស្សនត្ថាយ បុន សាវត្ថិំ គន្ត្វា បុត្តស្ស ធម្មកថំ កថេសិ. សោបិ និក្ខមិត្វា បព្ពជិ, បព្ពជិត្វា ច បន ន ចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. បុរាណទុតិយិកាបិស្ស ‘‘យេសំ អត្ថាយ អហំ ឃរាវាសេ វសេយ្យំ, តេ ឧភោបិ បព្ពជិតា, ឥទានិ មេ កិំ ឃរាវាសេន, បព្ពជិស្សាមី’’តិ និក្ខមិត្វា បព្ពជិ, បព្ពជិត្វា ច បន ន ចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. អថេកទិវសំ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘អាវុសោ, ធម្មិកឧបាសកោ អត្តនោ ធម្មេ បតិដ្ឋិតត្តា និក្ខមិត្វា បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បត្តោ បុត្តទារស្សាបិ បតិដ្ឋា ជាតោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘ឥមាយ នាមា’’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, បណ្ឌិតេន នាម នេវ អត្តហេតុ, ន បរហេតុ សមិទ្ធិ ឥច្ឆិតព្ពា, ធម្មិកេនេវ បន ធម្មបដិសរណេន ភវិតព្ព’’ន្តិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៨៤.

‘‘ន អត្តហេតុ ន បរស្ស ហេតុ,

ន បុត្តមិច្ឆេ ន ធនំ ន រដ្ឋំ;

ន ឥច្ឆេយ្យ អធម្មេន សមិទ្ធិមត្តនោ,

ស សីលវា បញ្ញវា ធម្មិកោ សិយា’’តិ.

តត្ថ ន អត្តហេតូតិ បណ្ឌិតោ នាម អត្តហេតុ វា បរហេតុ វា បាបំ ន ករោតិ. ន បុត្តមិច្ឆេតិ បុត្តំ វា ធនំ វា រដ្ឋំ វា បាបកម្មេន ន ឥច្ឆេយ្យ, ឯតានិបិ ឥច្ឆតោ បាបកម្មំ ន ករោតិយេវាតិ អត្ថោ. សមិទ្ធិមត្តនោតិ យា អត្តនោ សមិទ្ធិ, តម្បិ អធម្មេន ន ឥច្ឆេយ្យ,សមិទ្ធិការណាបិ បាបំ ន ករោតីតិ អត្ថោ. ស សីលវាតិ យោ ឯវរូបោ បុគ្គលោ, សោ ឯវ សីលវា ច បញ្ញវា ច ធម្មិកោច សិយា, ន អញ្ញោតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ធម្មិកត្ថេរវត្ថុ នវមំ.

១០. ធម្មស្សវនវត្ថុ

អប្បកា តេ មនុស្សេសូតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ធម្មស្សវនំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរ ឯកវីថិវាសិនោ មនុស្សា សមគ្គា ហុត្វា គណពន្ធេន ទានំ ទត្វា សព្ពរត្តិំ ធម្មស្សវនំ ការេសុំ, សព្ពរត្តិំ បន ធម្មំ សោតុំ នាសក្ខិំសុ. ឯកច្ចេ កាមរតិនិស្សិតា ហុត្វា, បុន គេហមេវ គតា, ឯកច្ចេ ទោសនិស្សិតា ហុត្វា, ឯកច្ចេ មាននិស្សិតា ហុត្វា, ឯកច្ចេ ថិនមិទ្ធសមង្គិនោ ហុត្វា តត្ថេវ និសីទិត្វា បចលាយន្តា សោតុំ នាសក្ខិំសុ. បុនទិវសេ ភិក្ខូ តំ បវត្តិំ ញត្វា ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, ឥមា សត្តា នាម យេភុយ្យេន ភវនិស្សិតា, ភវេសុ ឯវ លគ្គា វិហរន្តិ, បារគាមិនោ នាម អប្បកា’’តិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អាហ –

៨៥.

‘‘អប្បកា តេ មនុស្សេសុ, យេ ជនា បារគាមិនោ;

អថាយំ ឥតរា បជា, តីរមេវានុធាវតិ.

៨៦.

‘‘យេ ច ខោ សម្មទក្ខាតេ, ធម្មេ ធម្មានុវត្តិនោ;

តេ ជនា បារមេស្សន្តិ, មច្ចុធេយ្យំ សុទុត្តរ’’ន្តិ.

តត្ថ អប្បកាតិ ថោកា ន ពហូ. បារគាមិនោតិ និព្ពានបារគាមិនោ. អថាយំ ឥតរា បជាតិ យា បនាយំ អវសេសា បជា សក្កាយទិដ្ឋិតីរមេវ អនុធាវតិ, អយមេវ ពហុតរាតិ អត្ថោ. សម្មទក្ខាតេតិ សម្មា អក្ខាតេ សុកថិតេ. ធម្មេតិ ទេសនាធម្មេ. ធម្មានុវត្តិនោតិ តំ ធម្មំ សុត្វា តទនុច្ឆវិកំ បដិបទំ បូរេត្វា មគ្គផលសច្ឆិករណេន ធម្មានុវត្តិនោ. បារមេស្សន្តីតិ តេ ឯវរូបា ជនា និព្ពានបារំ គមិស្សន្តិ. មច្ចុធេយ្យន្តិ កិលេសមារសង្ខាតស្ស មច្ចុស្ស និវាសដ្ឋានភូតំ តេភូមិកវដ្ដំ. សុទុត្តរន្តិ យេ ជនា ធម្មានុវត្តិនោ, តេ ឯតំ សុទុត្តរំ ទុរតិក្កមំ មារធេយ្យំ តរិត្វា អតិក្កមិត្វា និព្ពានបារំ គមិស្សន្តីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ធម្មស្សវនវត្ថុ ទសមំ.

១១. បញ្ចសតអាគន្តុកភិក្ខុវត្ថុ

កណ្ហំ ធម្មំ វិប្បហាយាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បញ្ចសតេ អាគន្តុកេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

កោសលរដ្ឋេ កិរ បញ្ចសតា ភិក្ខូ វស្សំ វសិត្វា វុដ្ឋវស្សា ‘‘សត្ថារំ បស្សិស្សាមា’’តិ ជេតវនំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. សត្ថា តេសំ ចរិយបដិបក្ខំ និសាមេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

៨៧.

‘‘កណ្ហំ ធម្មំ វិប្បហាយ, សុក្កំ ភាវេថ បណ្ឌិតោ;

ឱកា អនោកមាគម្ម, វិវេកេ យត្ថ ទូរមំ.

៨៨.

‘‘តត្រាភិរតិមិច្ឆេយ្យ, ហិត្វា កាមេ អកិញ្ចនោ;

បរិយោទបេយ្យ អត្តានំ, ចិត្តក្លេសេហិ បណ្ឌិតោ.

៨៩.

‘‘យេសំ សម្ពោធិយង្គេសុ, សម្មា ចិត្តំ សុភាវិតំ;

អាទានបដិនិស្សគ្គេ, អនុបាទាយ យេ រតា;

ខីណាសវា ជុតិមន្តោ, តេ លោកេ បរិនិព្ពុតា’’តិ.

តត្ថ កណ្ហំ ធម្មន្តិ កាយទុចរិតាទិភេទំ អកុសលំ ធម្មំ វិប្បហាយ ជហិត្វា. សុក្កំ ភាវេថាតិ បណ្ឌិតោ ភិក្ខុ អភិនិក្ខមនតោ បដ្ឋាយ យាវ អរហត្តមគ្គា កាយសុចរិតាទិភេទំ សុក្កំ ធម្មំ ភាវេយ្យ. កថំ? ឱកា អនោកមាគម្មាតិ ឱកំ វុច្ចតិ អាលយោ, អនោកំ វុច្ចតិ អនាលយោ, អាលយតោ និក្ខមិត្វា អនាលយសង្ខាតំ និព្ពានំ បដិច្ច អារព្ភ តំ បត្ថយមានោ ភាវេយ្យាតិ អត្ថោ. តត្រាភិរតិមិច្ឆេយ្យាតិ យស្មិំ អនាលយសង្ខាតេ វិវេកេ និព្ពានេ ឥមេហិ សត្តេហិ ទុរភិរមំ, តត្រ អភិរតិំ ឥច្ឆេយ្យ. ហិត្វា កាមេតិ វត្ថុកាមកិលេសកាមេ ហិត្វា អកិញ្ចនោ ហុត្វា វិវេកេ អភិរតិំ ឥច្ឆេយ្យាតិ អត្ថោ. ចិត្តក្លេសេហីតិ បញ្ចហិ នីវរណេហិ, អត្តានំ បរិយោទបេយ្យ វោទាបេយ្យ, បរិសោធេយ្យាតិ អត្ថោ. សម្ពោធិយង្គេសូតិ សម្ពោជ្ឈង្គេសុ. សម្មា ចិត្តំ សុភាវិតន្តិ ហេតុនា នយេន ចិត្តំ សុដ្ឋុ ភាវិតំ វឌ្ឍិតំ. អាទានបដិនិស្សគ្គេតិ អាទានំ វុច្ចតិ គហណំ, តស្ស បដិនិស្សគ្គសង្ខាតេ អគ្គហណេ ចតូហិ ឧបាទានេហិ កិញ្ចិ អនុបាទិយិត្វា យេ រតាតិ អត្ថោ. ជុតិមន្តោតិ អានុភាវវន្តោ, អរហត្តមគ្គញាណជុតិយា ខន្ធាទិភេទេ ធម្មេ ជោតេត្វា ឋិតាតិ អត្ថោ. តេ លោកេតិ ឥមស្មិំ ខន្ធាទិលោកេ បរិនិព្ពុតា នាម អរហត្តបត្តិតោ បដ្ឋាយ កិលេសវដ្ដស្ស ខេបិតត្តា សឧបាទិសេសេន, ចរិមចិត្តនិរោធេន ខន្ធវដ្ដស្ស ខេបិតត្តា អនុបាទិសេសេន ចាតិ ទ្វីហិ បរិនិព្ពានេហិ បរិនិព្ពុតា, អនុបាទានោ វិយ បទីបោ អបណ្ណត្តិកភាវំ គតាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

បញ្ចសតអាគន្តុកភិក្ខុវត្ថុ ឯកាទសមំ.

បណ្ឌិតវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឆដ្ឋោ វគ្គោ.

៧. អរហន្តវគ្គោ

១. ជីវកបញ្ហវត្ថុ

គតទ្ធិនោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជីវកម្ពវនេ វិហរន្តោ ជីវកេន បុដ្ឋបញ្ហំ អារព្ភ កថេសិ. ជីវកវត្ថុ ខន្ធកេ (មហាវ. ៣២៦ អាទយោ) វិត្ថារិតមេវ.

ឯកស្មិំ បន សមយេ ទេវទត្តោ អជាតសត្តុនា សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា គិជ្ឈកូដំ អភិរុហិត្វា បទុដ្ឋចិត្តោ ‘‘សត្ថារំ វធិស្សាមី’’តិ សិលំ បវិជ្ឈិ. តំ ទ្វេ បព្ពតកូដានិ សម្បដិច្ឆិំសុ. តតោ ភិជ្ជិត្វា គតា បបដិកា ភគវតោ បាទំ បហរិត្វា លោហិតំ ឧប្បាទេសិ, ភុសា វេទនា បវត្តិំសុ. ភិក្ខូ សត្ថារំ មទ្ទកុច្ឆិំ នយិំសុ. សត្ថា តតោបិ ជីវកម្ពវនំ គន្តុកាមោ ‘‘តត្ថ មំ នេថា’’តិ អាហ. ភិក្ខូ ភគវន្តំ អាទាយ ជីវកម្ពវនំ អគមំសុ. ជីវកោ តំ បវត្តិំ សុត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វណបដិកម្មត្ថាយ តិខិណភេសជ្ជំ ទត្វា វណំ ពន្ធិត្វា សត្ថារំ ឯតទវោច – ‘‘ភន្តេ, មយា អន្តោនគរេ ឯកស្ស មនុស្សស្ស ភេសជ្ជំ កតំ, តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បុន អាគមិស្សាមិ, ឥទំ ភេសជ្ជំ យាវ មមាគមនា ពទ្ធនិយាមេនេវ តិដ្ឋតូ’’តិ. សោ គន្ត្វា តស្ស បុរិសស្ស កត្តព្ពកិច្ចំ កត្វា ទ្វារបិទហនវេលាយ អាគច្ឆន្តោ ទ្វារំ ន សម្បាបុណិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អហោ មយា ភារិយំ កម្មំ កតំ, យ្វាហំ អញ្ញតរស្ស បុរិសស្ស វិយ តថាគតស្ស បាទេ តិខិណភេសជ្ជំ ទត្វា វណំ ពន្ធិំ, អយំ តស្ស មោចនវេលា, តស្មិំ អមុច្ចមានេ សព្ពរត្តិំ ភគវតោ សរីរេ បរិឡាហោ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ. តស្មិំ ខណេ សត្ថា អានន្ទត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘អានន្ទ, ជីវកោ សាយំ អាគច្ឆន្តោ ទ្វារំ ន សម្បាបុណិ, ‘អយំ វណស្ស មោចនវេលា’តិ បន ចិន្តេសិ, មោចេសិ ន’’ន្តិ. ថេរោ មោចេសិ, វណោ រុក្ខតោ ឆល្លិ វិយ អបគតោ. ជីវកោ អន្តោអរុណេយេវ សត្ថុ សន្តិកំ វេគេន អាគន្ត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ, ភន្តេ, សរីរេ វោ បរិឡាហោ ឧប្បន្នោ’’តិ បុច្ឆិ. សត្ថា ‘‘តថាគតស្ស ខោ, ជីវក, ពោធិមណ្ឌេយេវ សព្ពបរិឡាហោ វូបសន្តោ’’តិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៩០.

‘‘គតទ្ធិនោ វិសោកស្ស, វិប្បមុត្តស្ស សព្ពធិ;

សព្ពគន្ថប្បហីនស្ស, បរិឡាហោ ន វិជ្ជតី’’តិ.

តត្ថ គតទ្ធិនោតិ គតមគ្គស្ស កន្តារទ្ធា វដ្ដទ្ធាតិ ទ្វេ អទ្ធា នាម. តេសុ កន្តារបដិបន្នោ យាវ ឥច្ឆិតដ្ឋានំ ន បាបុណាតិ, តាវ អទ្ធិកោយេវ, ឯតស្មិំ បន បត្តេ គតទ្ធិ នាម ហោតិ. វដ្ដសន្និស្សិតាបិ សត្តា យាវ វដ្ដេ វសន្តិ, តាវ អទ្ធិកា ឯវ. កស្មា? វដ្ដស្ស អខេបិតត្តា. សោតាបន្នាទយោបិ អទ្ធិកា ឯវ, វដ្ដំ បន ខេបេត្វា ឋិតោ ខីណាសវោ គតទ្ធិ នាម ហោតិ. តស្ស គតទ្ធិនោ. វិសោកស្សាតិ វដ្ដមូលកស្ស សោកស្ស វិគតត្តា វិសោកស្ស. វិប្បមុត្តស្ស សព្ពធីតិ សព្ពេសុ ខន្ធាទិធម្មេសុ វិប្បមុត្តស្ស, សព្ពគន្ថប្បហីនស្សាតិ ចតុន្នម្បិ គន្ថានំ បហីនត្តា សព្ពាគន្ថប្បហីនស្ស. បរិឡាហោ ន វិជ្ជតីតិ ទុវិធោ បរិឡាហោ កាយិកោ ចេតសិកោ ចាតិ. តេសុ ខីណាសវស្ស សីតុណ្ហាទិវសេន ឧប្បន្នត្តា កាយិកបរិឡាហោ អនិព្ពុតោវ, តំ សន្ធាយ ជីវកោ បុច្ឆតិ. សត្ថា បន ធម្មរាជតាយ ទេសនាវិធិកុសលតាយ ចេតសិកបរិឡាហវសេន ទេសនំ វិនិវត្តេន្តោ, ‘‘ជីវក, បរមត្ថេន ឯវរូបស្ស ខីណាសវស្ស បរិឡាហោ ន វិជ្ជតី’’តិ អាហ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ជីវកបញ្ហវត្ថុ បឋមំ.

២. មហាកស្សបត្ថេរវត្ថុ

ឧយ្យុញ្ជន្តីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ មហាកស្សបត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ សត្ថា រាជគហេ វុដ្ឋវស្សោ ‘‘អទ្ធមាសច្ចយេន ចារិកំ បក្កមិស្សាមី’’តិ ភិក្ខូនំ អារោចាបេសិ. វត្តំ កិរេតំ ពុទ្ធានំ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ចារិកំ ចរិតុកាមានំ ‘‘ឯវំ ភិក្ខូ អត្តនោ បត្តបចនចីវររជនាទីនិ កត្វា សុខំ គមិស្សន្តី’’តិ ‘‘ឥទានិ អទ្ធមាសច្ចយេន ចារិកំ បក្កមិស្សាមី’’តិ ភិក្ខូនំ អារោចាបនំ. ភិក្ខូសុ បន អត្តនោ បត្តចីវរាទីនិ ករោន្តេសុ មហាកស្សបត្ថេរោបិ ចីវរានិ ធោវិ. ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយិំសុ ‘‘ថេរោ កស្មា ចីវរានិ ធោវតិ, ឥមស្មិំ នគរេ អន្តោ ច ពហិ ច អដ្ឋារស មនុស្សកោដិយោ វសន្តិ. តត្ថ យេ ថេរស្ស ន ញាតកា, តេ ឧបដ្ឋាកា, យេ ន ឧបដ្ឋាកា, តេ ញាតកា. តេ ថេរស្ស ចតូហិ បច្ចយេហិ សម្មានសក្ការំ ករោន្តិ. ឯត្តកំ ឧបការំ បហាយ ឯស កហំ គមិស្សតិ? សចេបិ គច្ឆេយ្យ, មាបមាទកន្ទរតោ បរំ ន គមិស្សតី’’តិ. សត្ថា កិរ យំ កន្ទរំ បត្វា និវត្តេតព្ពយុត្តកេ ភិក្ខូ ‘‘តុម្ហេ ឥតោ និវត្តថ, មា បមជ្ជិត្ថា’’តិ វទតិ. តំ ‘‘មាបមាទកន្ទរ’’ន្តិ វុច្ចតិ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ.

សត្ថាបិ ចារិកំ បក្កមន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមស្មិំ នគរេ អន្តោ ច ពហិ ច អដ្ឋារស មនុស្សកោដិយោ វសន្តិ. មនុស្សានំ មង្គលាមង្គលដ្ឋានេសុ ភិក្ខូហិ គន្តព្ពំ ហោតិ, ន សក្កា វិហារំ តុច្ឆំ កាតុំ, កំ នុ ខោ និវត្តេស្សាមី’’តិ? អថស្ស ឯតទហោសិ –‘‘កស្សបស្ស ហេតេ មនុស្សា ញាតកា ច ឧបដ្ឋាកា ច, កស្សបំ និវត្តេតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ ថេរំ អាហ – ‘‘កស្សប, ន សក្កា វិហារំ តុច្ឆំ កាតុំ, មនុស្សានំ មង្គលាមង្គលដ្ឋានេសុ ភិក្ខូហិ អត្ថោ ហោតិ, ត្វំ អត្តនោ បរិសាយ សទ្ធិំ និវត្តស្សូ’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ថេរោ បរិសំ អាទាយ និវត្តិ. ភិក្ខូ ឧបជ្ឈាយិំសុ ‘‘ទិដ្ឋំ វោ, អាវុសោ, ននុ ឥទានេវ អម្ហេហិ វុត្តំ ‘មហាកស្សបោ កស្មា ចីវរានិ ធោវតិ, ន ឯសោ សត្ថារា សទ្ធិំ គមិស្សតី’តិ, យំ អម្ហេហិ វុត្តំ, តទេវ ជាត’’ន្តិ. សត្ថា ភិក្ខូនំ កថំ សុត្វា និវត្តិត្វា ឋិតោ អាហ – ‘‘ភិក្ខវេ, កិំ នាមេតំ កថេថា’’តិ? ‘‘មហាកស្សបត្ថេរំ អារព្ភ កថេម, ភន្តេ’’តិ អត្តនា កថិតនិយាមេនេវ សព្ពំ អារោចេសុំ. តំ សុត្វា សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, តុម្ហេ កស្សបំ ‘កុលេសុ ច បច្ចយេសុ ច លគ្គោ’តិ វទេថ, សោ ‘មម វចនំ ករិស្សាមី’តិ និវត្តោ. ឯសោ ហិ បុព្ពេ បត្ថនំ ករោន្តោយេវ ‘ចតូសុ បច្ចយេសុ អលគ្គោ ចន្ទូបមោ ហុត្វា កុលានិ ឧបសង្កមិតុំ សមត្ថោ ភវេយ្យ’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. នត្ថេតស្ស កុលេ វា បច្ចយេ វា លគ្គោ, អហំ ចន្ទោបមប្បដិបទញ្ចេវ (សំ. និ. ២.១៤៦) អរិយវំសប្បដិបទញ្ច កថេន្តោ មម បុត្តំ កស្សបំ អាទិំ កត្វា កថេសិ’’ន្តិ អាហ.

ភិក្ខូ សត្ថារំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘ភន្តេ, កទា បន ថេរេន បត្ថនា ឋបិតា’’តិ? ‘‘សោតុកាមាត្ថ, ភិក្ខវេ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. សត្ថា តេសំ, ‘‘ភិក្ខវេ, ឥតោ កប្បសតសហស្សមត្ថកេ បទុមុត្តរោ នាម ពុទ្ធោ លោកេ ឧទបាទី’’តិ វត្វា បទុមុត្តរបាទមូលេ តេន ឋបិតបត្ថនំ អាទិំ កត្វា សព្ពំ ថេរស្ស បុព្ពចរិតំ កថេសិ. តំ ថេរបាឡិយំ (ថេរគា. ១០៥៤ អាទយោ) វិត្ថារិតមេវ. សត្ថា បន ឥមំ ថេរស្ស បុព្ពចរិតំ វិត្ថារេត្វា ‘‘ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, អហំ ចន្ទោបមប្បដិបទញ្ចេវ អរិយវំសប្បដិបទញ្ច មម បុត្តំ កស្សបំ អាទិំ កត្វា កថេសិំ, មម បុត្តស្ស កស្សបស្ស បច្ចយេសុ វា កុលេសុ វា វិហារេសុ វា បរិវេណេសុ វា លគ្គោ នាម នត្ថិ, បល្លលេ ឱតរិត្វា តត្ថ ចរិត្វា គច្ឆន្តោ រាជហំសោ វិយ កត្ថចិ អលគ្គោយេវ មម បុត្តោ’’តិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៩១.

‘‘ឧយ្យុញ្ជន្តិ សតីមន្តោ, ន និកេតេ រមន្តិ តេ;

ហំសាវ បល្លលំ ហិត្វា, ឱកមោកំ ជហន្តិ តេ’’តិ.

តត្ថ ឧយ្យុញ្ជន្តិ សតីមន្តោតិ សតិវេបុល្លប្បត្តា ខីណាសវា អត្តនា បដិវិទ្ធគុណេសុ ឈានវិបស្សនាទីសុ អាវជ្ជនសមាបជ្ជនវុដ្ឋានាធិដ្ឋានបច្ចវេក្ខណាហិ យុញ្ជន្តិ ឃដេន្តិ. ន និកេតេ រមន្តិ តេតិ តេសំ អាលយេ រតិ នាម នត្ថិ. ហំសាវាតិ ទេសនាសីសមេតំ, អយំ បនេត្ថ អត្ថោ – យថា គោចរសម្បន្នេ បល្លលេ សកុណា អត្តនោ គោចរំ គហេត្វា គមនកាលេ ‘‘មម ឧទកំ, មម បទុមំ, មម ឧប្បលំ, មម កណ្ណិកា’’តិ តស្មិំ ឋានេ កញ្ចិ អាលយំ អកត្វា អនបេក្ខាវ តំ ឋានំ បហាយ ឧប្បតិត្វា អាកាសេ កីឡមានា គច្ឆន្តិ; ឯវមេវំ ខីណាសវា យត្ថ កត្ថចិ វិហរន្តាបិ កុលាទីសុ អលគ្គា ឯវ វិហរិត្វា គមនសមយេបិ តំ ឋានំ បហាយ គច្ឆន្តា ‘‘មម វិហារោ, មម បរិវេណំ, មមូបដ្ឋាកា’’តិ អនាលយា អនុបេក្ខាវ គច្ឆន្តិ. ឱកមោកន្តិ អាលយាលយំ, សព្ពាលយេ បរិច្ចជន្តីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

មហាកស្សបត្ថេរវត្ថុ ទុតិយំ.

៣. ពេលដ្ឋសីសត្ថេរវត្ថុ

យេសំ សន្និចយោ នត្ថីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អាយស្មន្តំ ពេលដ្ឋសីសំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរាយស្មា អន្តោគាមេ ឯកំ វីថិំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ភត្តកិច្ចំ កត្វា បុន អបរំ វីថិំ ចរិត្វា សុក្ខំ កូរំ អាទាយ វិហារំ ហរិត្វា បដិសាមេត្វា ‘‘និពទ្ធំ បិណ្ឌបាតបរិយេសនំ នាម ទុក្ខ’’ន្តិ កតិបាហំ ឈានសុខេន វីតិនាមេត្វា អាហារេន អត្ថេ សតិ តំ បរិភុញ្ជតិ. ភិក្ខូ ញត្វា ឧជ្ឈាយិត្វា តមត្ថំ ភគវតោ អារោចេសុំ. សត្ថា ឯតស្មិំ និទានេ អាយតិំ សន្និធិការបរិវជ្ជនត្ថាយ ភិក្ខូនំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេត្វាបិ ថេរេន បន អបញ្ញត្តេ សិក្ខាបទេ អប្បិច្ឆតំ និស្សាយ កតត្តា តស្ស ទោសាភាវំ បកាសេន្តោ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៩២.

‘‘យេសំ សន្និចយោ នត្ថិ, យេ បរិញ្ញាតភោជនា;

សុញ្ញតោ អនិមិត្តោ ច, វិមោក្ខោ យេសំ គោចរោ;

អាកាសេវ សកុន្តានំ, គតិ តេសំ ទុរន្នយា’’តិ.

តត្ថ សន្និចយោតិ ទ្វេ សន្និចយា – កម្មសន្និចយោ ច, បច្ចយសន្និចយោ ច. តេសុ កុសលាកុសលកម្មំ កម្មសន្និចយោ នាម, ចត្តារោ បច្ចយា បច្ចយសន្និចយោ នាម. តត្ថ វិហារេ វសន្តស្ស ភិក្ខុនោ ឯកំ គុឡបិណ្ឌំ, ចតុភាគមត្តំ សប្បិំ, ឯកញ្ច តណ្ឌុលនាឡិំ ឋបេន្តស្ស បច្ចយសន្និចយោ នត្ថិ, តតោ ឧត្តរិ ហោតិ. យេសំ អយំ ទុវិធោបិ សន្និចយោ នត្ថិ. បរិញ្ញាតភោជនាតិ តីហិ បរិញ្ញាហិ បរិញ្ញាតភោជនា. យាគុអាទីនញ្ហិ យាគុភាវាទិជាននំ ញាតបរិញ្ញា, អាហារេ បដិកូលសញ្ញាវសេន បន ភោជនស្ស បរិជាននំ តីរណបរិញ្ញា, កពឡីការាហារេ ឆន្ទរាគអបកឌ្ឍនញាណំ បហានបរិញ្ញា. ឥមាហិ តីហិ បរិញ្ញាហិ យេ បរិញ្ញាតភោជនា. សុញ្ញតោ អនិមិត្តោ ចាតិ ឯត្ថ អប្បណិហិតវិមោក្ខោបិ គហិតោយេវ. តីណិបិ ចេតានិ និព្ពានស្សេវ នាមានិ. និព្ពានញ្ហិ រាគទោសមោហានំ អភាវេន សុញ្ញតោ, តេហិ ច វិមុត្តន្តិ សុញ្ញតោ វិមោក្ខោ, តថា រាគាទិនិមិត្តានំ អភាវេន អនិមិត្តំ, តេហិ ច វិមុត្តន្តិ អនិមិត្តោ វិមោក្ខោ, រាគាទិបណិធីនំ បន អភាវេន អប្បណិហិតំ, តេហិ ច វិមុត្តន្តិ អប្បណិហិតោ វិមោក្ខោតិ វុច្ចតិ. ផលសមាបត្តិវសេន តំ អារម្មណំ កត្វា វិហរន្តានំ អយំ តិវិធោ វិមោក្ខោ យេសំ គោចរោ. គតិ តេសំ ទុរន្នយាតិ យថា នាម អាកាសេន គតានំ សកុណានំ បទនិក្ខេបស្ស អទស្សនេន គតិ ទុរន្នយា ន សក្កា ជានិតុំ, ឯវមេវ យេសំ អយំ ទុវិធោ សន្និចយោ នត្ថិ, ឥមាហិ ច តីហិ បរិញ្ញាហិ បរិញ្ញាតភោជនា, យេសញ្ច អយំ វុត្តប្បការោ វិមោក្ខោ គោចរោ, តេសំ តយោ ភវា, ចតស្សោ យោនិយោ, បញ្ច គតិយោ, សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ, នវ សត្តាវាសាតិ ឥមេសុ បញ្ចសុ កោដ្ឋាសេសុ ឥមិនា នាម គតាតិ គមនស្ស អបញ្ញាយនតោ គតិ ទុរន្នយា ន សក្កា បញ្ញាបេតុន្តិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ពេលដ្ឋសីសត្ថេរវត្ថុ តតិយំ.

៤. អនុរុទ្ធត្ថេរវត្ថុ

យស្សាសវាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អនុរុទ្ធត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ ទិវសេ ថេរោ ជិណ្ណចីវរោ សង្ការកូដាទីសុ ចីវរំ បរិយេសតិ. តស្ស ឥតោ តតិយេ អត្តភាវេ បុរាណទុតិយិកា តាវតិំសភវនេ និព្ពត្តិត្វា ជាលិនី នាម ទេវធីតា អហោសិ. សា ថេរំ ចោឡកានិ បរិយេសមានំ ទិស្វា ថេរស្ស អត្ថាយ តេរសហត្ថាយតានិ ចតុហត្ថវិត្ថតានិ តីណិ ទិព្ពទុស្សានិ គហេត្វា ‘‘សចាហំ ឥមានិ ឥមិនា នីហារេន ទស្សាមិ, ថេរោ ន គណ្ហិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា តស្ស ចោឡកានិ បរិយេសមានស្ស បុរតោ ឯកស្មិំ សង្ការកូដេ យថា នេសំ ទសន្តមត្តមេវ បញ្ញាយតិ, តថា ឋបេសិ. ថេរោ តេន មគ្គេន ចោឡកបរិយេសមានំ ចរន្តោ នេសំ ទសន្តំ ទិស្វា តត្ថេវ គហេត្វា អាកឌ្ឍមានោ វុត្តប្បមាណានិ ទិព្ពទុស្សានិ ទិស្វា ‘‘ឧក្កដ្ឋបំសុកូលំ វត ឥទ’’ន្តិ អាទាយ បក្កាមិ. អថស្ស ចីវរករណទិវសេ សត្ថា បញ្ចសតភិក្ខុបរិវារោ វិហារំ គន្ត្វា និសីទិ, អសីតិមហាថេរាបិ តត្ថេវ និសីទិំសុ, ចីវរំ សិព្ពេតុំ មហាកស្សបត្ថេរោ មូលេ និសីទិ, សារិបុត្តត្ថេរោ មជ្ឈេ, អានន្ទត្ថេរោ អគ្គេ, ភិក្ខុសង្ឃោ សុត្តំ វដ្ដេសិ, សត្ថា សូចិបាសកេ អាវុណិ, មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ យេន យេន អត្ថោ, តំ តំ ឧបនេន្តោ វិចរិ.

ទេវធីតាបិ អន្តោគាមំ បវិសិត្វា ‘‘ភោន្តា អយ្យស្ស នោ អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស ចីវរំ ករោន្តោ សត្ថា អសីតិមហាសាវកបរិវុតោ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ វិហារេ និសីទិ, យាគុអាទីនិ អាទាយ វិហារំ គច្ឆថា’’តិ ភិក្ខំ សមាទបេសិ. មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោបិ អន្តរាភត្តេ មហាជម្ពុបេសិំ អាហរិ, បញ្ចសតា ភិក្ខូ បរិក្ខីណំ ខាទិតុំ នាសក្ខិំសុ. សក្កោ ចីវរករណដ្ឋានេ ភូមិបរិភណ្ឌមកាសិ, ភូមិ អលត្តករសរញ្ជិតា វិយ អហោសិ. ភិក្ខូហិ បរិភុត្តាវសេសានំ យាគុខជ្ជកភត្តានំ មហារាសិ អហោសិ. ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយិំសុ ‘‘ឯត្តកានំ ភិក្ខូនំ កិំ ឯវំពហុកេហិ យាគុអាទីហិ, ននុ នាម បមាណំ សល្លក្ខេត្វា ឯត្តកំ នាម អាហរថា’’តិ ញាតកា ច ឧបដ្ឋាកា ច វត្តព្ពា សិយុំ, អនុរុទ្ធត្ថេរោ អត្តនោ ញាតិឧបដ្ឋាកានំ ពហុភាវំ ញាបេតុកាមោ មញ្ញេ’’តិ, អថ នេ សត្ថា ‘‘កិំ, ភិក្ខវេ, កថេថា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥទំ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘កិំ បន តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, ‘ឥទំ អនុរុទ្ធេន អាហរាបិត’ន្តិ មញ្ញថា’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, មម បុត្តោ អនុរុទ្ធោ ឯវរូបំ វទេតិ. ន ហិ ខីណាសវា បច្ចយបដិសំយុត្តំ កថំ កថេន្តិ, អយំ បន បិណ្ឌបាតោ ទេវតានុភាវេន និព្ពត្តោ’’តិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៩៣.

‘‘យស្សាសវា បរិក្ខីណា, អាហារេ ច អនិស្សិតោ;

សុញ្ញតោ អនិមិត្តោ ច, វិមោក្ខោ យស្ស គោចរោ;

អាកាសេវ សកុន្តានំ, បទំ តស្ស ទុរន្នយ’’ន្តិ.

តត្ថ យស្សាសវាតិ យស្ស ចត្តារោ អាសវា បរិក្ខីណា. អាហារេ ច អនិស្សិតោតិ អាហារស្មិញ្ច តណ្ហាទិដ្ឋិនិស្សយេហិ អនិស្សិតោ. បទំ តស្ស ទុរន្នយន្តិ យថា អាកាសេ គច្ឆន្តានំ សកុណានំ ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ បាទេហិ អក្កមិត្វា គតា, ឥទំ ឋានំ ឧរេន បហរិត្វា គតា, ឥទំ សីសេន, ឥទំ បក្ខេហី’’តិ ន សក្កា ញាតុំ, ឯវមេវ ឯវរូបស្ស ភិក្ខុនោ ‘‘និរយបទេន វា គតោ, តិរច្ឆានយោនិបទេន វា’’តិអាទិនា នយេន បទំ បញ្ញាបេតុំ នាម ន សក្កោតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិ ផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អនុរុទ្ធត្ថេរវត្ថុ ចតុត្ថំ.

៥. មហាកច្ចាយនត្ថេរវត្ថុ

យស្សិន្ទ្រិយានីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា បុព្ពារាមេ វិហរន្តោ មហាកច្ចាយនត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ ភគវា មហាបវារណាយ មិគារមាតុយា បាសាទស្ស ហេដ្ឋា មហាសាវកបរិវុតោ និសីទិ. តស្មិំ សមយេ មហាកច្ចាយនត្ថេរោ អវន្តីសុ វិហរតិ. សោ បនាយស្មា ទូរតោបិ អាគន្ត្វា ធម្មស្សវនំ បគ្គណ្ហាតិយេវ. តស្មា មហាថេរា និសីទន្តា មហាកច្ចាយនត្ថេរស្ស អាសនំ ឋបេត្វា និសីទិំសុ. សក្កោ ទេវរាជា ទ្វីហិ ទេវលោកេហិ ទេវបរិសាយ សទ្ធិំ អាគន្ត្វា ទិព្ពគន្ធមាលាទីហិ សត្ថារំ បូជេត្វា ឋិតោ មហាកច្ចាយនត្ថេរំ អទិស្វា កិំ នុ ខោ មម, អយ្យោ, ន ទិស្សតិ, សាធុ ខោ បនស្ស សចេ អាគច្ឆេយ្យាតិ. ថេរោបិ តំ ខណញ្ញេវ អាគន្ត្វា អត្តនោ អាសនេ និសិន្នមេវ អត្តានំ ទស្សេសិ. សក្កោ ថេរំ ទិស្វា គោប្ផកេសុ ទឡ្ហំ គហេត្វា ‘‘សាធុ វត មេ, អយ្យោ, អាគតោ, អហំ អយ្យស្ស អាគមនមេវ បច្ចាសីសាមី’’តិ វត្វា ឧភោហិ ហត្ថេហិ បាទេ សម្ពាហិត្វា គន្ធមាលាទីហិ បូជេត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយិំសុ. ‘‘សក្កោ មុខំ ឱលោកេត្វា សក្ការំ ករោតិ, អវសេសមហាសាវកានំ ឯវរូបំ សក្ការំ អករិត្វា មហាកច្ចាយនំ ទិស្វា វេគេន គោប្ផកេសុ គហេត្វា ‘សាធុ វត មេ, អយ្យោ, អាគតោ, អហំ អយ្យស្ស អាគមនមេវ បច្ចាសីសាមី’តិ វត្វា ឧភោហិ ហត្ថេហិ បាទេ សម្ពាហិត្វា បូជេត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ ឋិតោ’’តិ. សត្ថា តេសំ តំ កថំ សុត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, មម បុត្តេន មហាកច្ចាយនេន សទិសា ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារា ភិក្ខូ ទេវានម្បិ មនុស្សានម្បិ បិយាយេវា’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៩៤.

‘‘យស្សិន្ទ្រិយានិ សមថង្គតានិ,

អស្សា យថា សារថិនា សុទន្តា;

បហីនមានស្ស អនាសវស្ស,

ទេវាបិ តស្ស បិហយន្តិ តាទិនោ’’តិ.

តស្សត្ថោ – យស្ស ភិក្ខុនោ ឆេកេន សារថិនា សុទន្តា អស្សា វិយ ឆ ឥន្ទ្រិយានិ សមថំ ទន្តភាវំ និព្ពិសេវនភាវំ គតានិ, តស្ស នវវិធំ មានំ បហាយ ឋិតត្តា បហីនមានស្ស ចតុន្នំ អាសវានំ អភាវេន អនាសវស្ស. តាទិនោតិ តាទិភាវសណ្ឋិតស្ស តថារូបស្ស ទេវាបិ បិហយន្តិ, មនុស្សាបិ ទស្សនញ្ច អាគមនញ្ច បត្ថេន្តិយេវាតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

មហាកច្ចាយនត្ថេរវត្ថុ បញ្ចមំ.

៦. សារិបុត្តត្ថេរវត្ថុ

បថវិសមោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សារិបុត្តត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ អាយស្មា សារិបុត្តោ វុដ្ឋវស្សោ ចារិកំ បក្កមិតុកាមោ ភគវន្តំ អាបុច្ឆិត្វា វន្ទិត្វា អត្តនោ បរិវារេន សទ្ធិំ និក្ខមិ. អញ្ញេបិ ពហូ ភិក្ខូ ថេរំ អនុគច្ឆិំសុ. ថេរោ ច នាមគោត្តវសេន បញ្ញាយមានេ ភិក្ខូ នាមគោត្តវសេន កថេត្វា និវត្តាបេសិ. អញ្ញតរោ នាមគោត្តវសេន អបាកដោ ភិក្ខុ ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ វត មម្បិ នាមគោត្តវសេន បគ្គណ្ហន្តោ កថេត្វា និវត្តាបេយ្យា’’តិ ថេរោ មហាភិក្ខុសង្ឃស្ស អន្តរេ តំ ន សល្លក្ខេសិ. សោ ‘‘អញ្ញេ វិយ ភិក្ខូ ន មំ បគ្គណ្ហាតី’’តិ ថេរេ អាឃាតំ ពន្ធិ. ថេរស្សបិ សង្ឃាដិកណ្ណោ តស្ស ភិក្ខុនោ សរីរំ ផុសិ, តេនាបិ អាឃាតំ ពន្ធិយេវ. សោ ‘‘ទានិ ថេរោ វិហារូបចារំ អតិក្កន្តោ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អាយស្មា មំ, ភន្តេ, សារិបុត្តោ តុម្ហាកំ អគ្គសាវកោម្ហីតិ កណ្ណសក្ខលិំ ភិន្ទន្តោ វិយ បហរិត្វា អខមាបេត្វាវ ចារិកំ បក្កន្តោ’’តិ អាហ. សត្ថា ថេរំ បក្កោសាបេសិ.

តស្មិំ ខណេ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ ច អានន្ទត្ថេរោ ច ចិន្តេសុំ – ‘‘អម្ហាកំ អគ្គជេដ្ឋភាតរា ឥមស្ស ភិក្ខុនោ អបហដភាវំ សត្ថា នោ ន ជានាតិ, សីហនាទំ បន នទាបេតុកាមោ ភវិស្សតីតិ បរិសំ សន្និបាតាបេស្សាមា’’តិ. តេ កុញ្ចិកហត្ថា បរិវេណទ្វារានិ វិវរិត្វា ‘‘អភិក្កមថាយស្មន្តោ, អភិក្កមថាយស្មន្តោ, ឥទានាយស្មា សារិបុត្តោ ភគវតោ សម្មុខា សីហនាទំ នទិស្សតី’’តិ (អ. និ. ៩.១១) មហាភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតេសុំ. ថេរោបិ អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា និសីទិ. អថ នំ សត្ថា តមត្ថំ បុច្ឆិ. ថេរោ ‘‘នាយំ ភិក្ខុ មយា បហដោ’’តិ អវត្វាវ អត្តនោ គុណកថំ កថេន្តោ ‘‘យស្ស នូន, ភន្តេ, កាយេ កាយគតាសតិ អនុបដ្ឋិតា អស្ស, សោ ឥធ អញ្ញតរំ សព្រហ្មចារិំ អាសជ្ជ អប្បដិនិស្សជ្ជ ចារិកំ បក្កមេយ្យា’’តិ វត្វា ‘‘សេយ្យថាបិ, ភន្តេ, បថវិយំ សុចិម្បិ និក្ខិបន្តិ, អសុចិម្បិ និក្ខិបន្តី’’តិអាទិនា នយេន អត្តនោ បថវីសមចិត្តតញ្ច អាបោតេជោវាយោ រជោហរណចណ្ឌាលកុមារកឧសភឆិន្នវិសាណសមចិត្តតញ្ច អហិកុណបាទីហិ វិយ អត្តនោ កាយេន អដ្ដិយនញ្ច មេទកថាលិកា វិយ អត្តនោ កាយបរិហរណញ្ច បកាសេសិ. ឥមាហិ ច បន នវហិ ឧបមាហិ ថេរេ អត្តនោ គុណេ កថេន្តេ នវសុបិ ឋានេសុ ឧទកបរិយន្តំ កត្វា មហាបថវី កម្បិ. រជោហរណចណ្ឌាលកុមារកមេទកថាលិកោ បមានំ បន អាហរណកាលេ បុថុជ្ជនា ភិក្ខូ អស្សូនិ សន្ធារេតុំ នាសក្ខិំសុ, ខីណាសវានំ ធម្មសំវេគោ ឧទបាទិ.

ថេរេ អត្តនោ គុណំ កថេន្តេយេវ អព្ភាចិក្ខនកស្ស ភិក្ខុនោ សកលសរីរេ ឌាហោ ឧប្បជ្ជិ, សោ តាវទេវ ភគវតោ បាទេសុ បតិត្វា អត្តនោ អព្ភាចិក្ខនទោសំ បកាសេត្វា អច្ចយំ ទេសេសិ. សត្ថា ថេរំ អាមន្តេត្វា, ‘‘សារិបុត្ត, ខម ឥមស្ស មោឃបុរិសស្ស, យាវស្ស សត្តធា មុទ្ធា ន ផលតី’’តិ អាហ. ថេរោ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ‘‘ខមាមហំ, ភន្តេ, តស្ស អាយស្មតោ, ខមតុ ច មេ សោ អាយស្មា, សចេ មយ្ហំ ទោសោ អត្ថី’’តិ អាហ. ភិក្ខូ កថយិំសុ ‘‘បស្សថ ទានាវុសោ, ថេរស្ស អនោបមគុណំ, ឯវរូបស្ស នាម មុសាវាទេន អព្ភាចិក្ខនកស្ស ភិក្ខុនោ ឧបរិ អប្បមត្តកម្បិ កោបំ វា ទោសំ វា អកត្វា សយមេវ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ខមាបេតី’’តិ. ‘‘សត្ថា តំ កថំ សុត្វា, ភិក្ខវេ, កិំ កថេថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥទំ នាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ, ‘‘ន ភិក្ខវេ, សក្កា សារិបុត្តសទិសានំ កោបំ វា ទោសំ វា ឧប្បាទេតុំ, មហាបថវីសទិសំ, ភិក្ខវេ, ឥន្ទខីលសទិសំ បសន្នឧទករហទសទិសញ្ច សារិបុត្តស្ស ចិត្ត’’ន្តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៩៥.

‘‘បថវិសមោ នោ វិរុជ្ឈតិ,

ឥន្ទខិលុបមោ តាទិ សុព្ពតោ;

រហទោវ អបេតកទ្ទមោ,

សំសារា ន ភវន្តិ តាទិនោ’’តិ.

តស្សត្ថោ – ភិក្ខវេ, យថា នាម បថវិយំ សុចីនិ គន្ធមាលាទីនិបិ និក្ខិបន្តិ, អសុចីនិ មុត្តករីសាទីនិបិ និក្ខិបន្តិ, យថា នាម នគរទ្វារេ និខាតំ ឥន្ទខីលំ ទារកាទយោ ឱមុត្តេន្តិបិ ឩហទន្តិបិ, អបរេ បន តំ គន្ធមាលាទីហិ សក្ករោន្តិ. តត្ថ បថវិយា ឥន្ទខីលស្ស ច នេវ អនុរោធោ ឧប្បជ្ជតិ, ន វិរោធោ; ឯវមេវ យ្វាយំ ខីណាសវោ ភិក្ខុ អដ្ឋហិ លោកធម្មេហិ អកម្បិយភាវេន តាទិ, វតានំ សុន្ទរតាយ សុព្ពតោ. សោ ‘‘ឥមេ មំ ចតូហិ បច្ចយេហិ សក្ករោន្តិ, ឥមេ បន ន សក្ករោន្តី’’តិ សក្ការញ្ច អសក្ការញ្ច ករោន្តេសុ នេវ អនុរុជ្ឈតិ, នោ វិរុជ្ឈតិ, អថ ខោ បថវិសមោ ច ឥន្ទខិលុបមោ ឯវ ច ហោតិ. យថា ច អបគតកទ្ទមោ រហទោ បសន្នោទកោ ហោតិ, ឯវំ អបគតកិលេសតាយ រាគកទ្ទមាទីហិ អកទ្ទមោ វិប្បសន្នោវ ហោតិ. តាទិនោតិ តស្ស បន ឯវរូបស្ស សុគតិទុគ្គតីសុ សំសរណវសេន សំសារា នាម ន ហោន្តីតិ.

ទេសនាវសានេ នវ ភិក្ខុសហស្សានិ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសូតិ.

សារិបុត្តត្ថេរវត្ថុ ឆដ្ឋំ.

៧. កោសម្ពិវាសីតិស្សត្ថេរសាមណេរវត្ថុ

សន្តំ តស្ស មនំ ហោតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ តិស្សត្ថេរស្ស សាមណេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកោ កិរ កោសម្ពិវាសី កុលបុត្តោ សត្ថុ សាសនេ បព្ពជិត្វា លទ្ធុបសម្បទោ ‘‘កោសម្ពិវាសីតិស្សត្ថេរោ’’តិ បញ្ញាយិ. តស្ស កោសម្ពិយំ វុដ្ឋវស្សស្ស ឧបដ្ឋាកោ តិចីវរញ្ចេវ សប្បិផាណិតញ្ច អាហរិត្វា បាទមូលេ ឋបេសិ. អថ នំ ថេរោ អាហ – ‘‘កិំ ឥទំ ឧបាសកា’’តិ. ‘‘ននុ មយា, ភន្តេ, តុម្ហេ វស្សំ វាសិតា, អម្ហាកញ្ច វិហារេ វុដ្ឋវស្សា ឥមំ លាភំ លភន្តិ, គណ្ហថ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ហោតុ, ឧបាសក, ន មយ្ហំ ឥមិនា អត្ថោ’’តិ. ‘‘កិំ ការណា, ភន្តេ’’តិ? ‘‘មម សន្តិកេ កប្បិយការកោ សាមណេរោបិ នត្ថិ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘សចេ, ភន្តេ, កប្បិយការកោ នត្ថិ, មម បុត្តោ អយ្យស្ស សន្តិកេ សាមណេរោ ភវិស្សតី’’តិ. ថេរោ អធិវាសេសិ. ឧបាសកោ សត្តវស្សិកំ អត្តនោ បុត្តំ ថេរស្ស សន្តិកំ នេត្វា ‘‘ឥមំ បព្ពាជេថា’’តិ អទាសិ. អថស្ស ថេរោ កេសេ តេមេត្វា តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ ទត្វា បព្ពាជេសិ. សោ ខុរគ្គេយេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ.

ថេរោ តំ បព្ពាជេត្វា អឌ្ឍមាសំ តត្ថ វសិត្វា ‘‘សត្ថារំ បស្សិស្សាមី’’តិ សាមណេរំ ភណ្ឌកំ គាហាបេត្វា គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ ឯកំ វិហារំ បាវិសិ. សាមណេរោ ឧបជ្ឈាយស្ស សេនាសនំ គហេត្វា បដិជគ្គិ. តស្ស តំ បដិជគ្គន្តស្សេវ វិកាលោ ជាតោ, តេន អត្តនោ សេនាសនំ បដិជគ្គិតុំ នាសក្ខិ. អថ នំ ឧបដ្ឋានវេលាយំ អាគន្ត្វា និសិន្នំ ថេរោ បុច្ឆិ – ‘‘សាមណេរ, អត្តនោ វសនដ្ឋានំ បដិជគ្គិត’’ន្តិ? ‘‘ភន្តេ, បដិជគ្គិតុំ ឱកាសំ នាលត្ថ’’ន្តិ. ‘‘តេន ហិ មម វសនដ្ឋានេយេវ វស, ទុក្ខំ តេ អាគន្តុកដ្ឋានេ ពហិ វសិតុ’’ន្តិ តំ គហេត្វាវ សេនាសនំ បាវិសិ. ថេរោ បន បុថុជ្ជនោ និបន្នមត្តោវ និទ្ទំ ឱក្កមិ. សាមណេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘អជ្ជ មេ ឧបជ្ឈាយេន សទ្ធិំ តតិយោ ទិវសោ ឯកសេនាសនេ វសន្តស្ស, ‘សចេ និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយិស្សាមិ, ថេរោ សហសេយ្យំ អាបជ្ជេយ្យា’តិ និសិន្នកោវ វីតិនាមេស្សាមី’’តិ ឧបជ្ឈាយស្ស មញ្ចកសមីបេ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសិន្នកោវ រត្តិំ វីតិនាមេសិ. ថេរោ បច្ចូសកាលេ បច្ចុដ្ឋាយ ‘‘សាមណេរំ និក្ខមាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ មញ្ចកបស្សេ ឋបិតពីជនិំ គហេត្វា ពីជនិបត្តស្ស អគ្គេន សាមណេរស្ស កដសារកំ បហរិត្វា ពីជនិំ ឧទ្ធំ ឧក្ខិបន្តោ ‘‘សាមណេរ, ពហិ និក្ខមា’’តិ អាហ, ពីជនិបត្តទណ្ឌកោ អក្ខិម្ហិ បដិហញ្ញិ, តាវទេវ អក្ខិ ភិជ្ជិ. សោ ‘‘កិំ, ភន្តេ’’តិ វត្វា ឧដ្ឋាយ ‘‘ពហិ និក្ខមា’’តិ វុត្តេ ‘‘អក្ខិ មេ, ភន្តេ, ភិន្ន’’ន្តិ អវត្វា ឯកេន ហត្ថេន បដិច្ឆាទេត្វា និក្ខមិ. វត្តករណកាលេ ច បន ‘‘អក្ខិ មេ ភិន្ន’’ន្តិ តុណ្ហី អនិសីទិត្វា ឯកេន ហត្ថេន អក្ខិំ គហេត្វា ឯកេន ហត្ថេន មុដ្ឋិសម្មុញ្ជនិំ អាទាយ វច្ចកុដិញ្ច មុខធោវនដ្ឋានញ្ច សម្មជ្ជិត្វា មុខធោវនោទកញ្ច ឋបេត្វា បរិវេណំ សម្មជ្ជិ. សោ ឧបជ្ឈាយស្ស ទន្តកដ្ឋំ ទទមានោ ឯកេនេវ ហត្ថេន អទាសិ.

អថ នំ ឧបជ្ឈាយោ អាហ – ‘‘អសិក្ខិតោ វតាយំ សាមណេរោ, អាចរិយុបជ្ឈាយានំ ឯកេន ហត្ថេន ទន្តកដ្ឋំ ទាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ. ជានាមហំ, ភន្តេ, ‘‘ន ឯវំ វដ្ដតី’’តិ, ឯកោ បន មេ ហត្ថោ ន តុច្ឆោតិ. ‘‘កិំ សាមណេរា’’តិ? សោ អាទិតោ បដ្ឋាយ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. ថេរោ សុត្វាវ សំវិគ្គមានសោ ‘‘អហោ វត មយា ភារិយំ កម្មំ កត’’ន្តិ វត្វា ‘‘ខមាហិ មេ, សប្បុរិស, នាហមេតំ ជានាមិ, អវស្សយោ មេ ហោហី’’តិ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ សត្តវស្សិកទារកស្ស បាទមូលេ ឧក្កុដិកំ និសីទិ. អថ នំ សាមណេរោ អាហ – ‘‘នាហំ, ភន្តេ, ឯតទត្ថាយ កថេសិំ, តុម្ហាកំ ចិត្តំ អនុរក្ខន្តេន មយា ឯវំ វុត្តំ នេវេត្ថ តុម្ហាកំ ទោសោ អត្ថិ, ន មយ្ហំ. វដ្ដស្សេវេសោ ទោសោ, មា ចិន្តយិត្ថ, មយា តុម្ហាកំ វិប្បដិសារំ រក្ខន្តេនេវ នារោចិត’’ន្តិ. ថេរោ សាមណេរេន អស្សាសិយមានោបិ អនស្សាសិត្វា ឧប្បន្នសំវេគោ សាមណេរស្ស ភណ្ឌកំ គហេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ បាយាសិ. សត្ថាបិស្ស អាគមនំ ឱលោកេន្តោវ និសីទិ. សោ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា សត្ថារា សទ្ធិំ បដិសម្មោទនំ កត្វា ‘‘ខមនីយំ តេ ភិក្ខុ, កិញ្ចិ អតិរេកំ អផាសុកំ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិតោ អាហ – ‘‘ខមនីយំ, ភន្តេ, នត្ថិ មេ កិញ្ចិ អតិរេកំ អផាសុកំ, អបិច ខោ បន មេ អយំ ទហរសាមណេរោ វិយ អញ្ញោ អតិរេកគុណោ ន ទិដ្ឋបុព្ពោ’’តិ. ‘‘កិំ បន ឥមិនា កតំ ភិក្ខូ’’តិ. សោ អាទិតោ បដ្ឋាយ សព្ពំ តំ បវត្តិំ ភគវតោ អារោចេន្តោ អាហ – ‘‘ឯវំ, ភន្តេ, មយា ខមាបិយមានោ មំ ឯវំ វទេសិ ‘នេវេត្ថ តុម្ហាកំ ទោសោ អត្ថិ, ន មយ្ហំ. វដ្ដស្សេវេសោ ទោសោ, តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថា’តិ, ឥតិ មំ អស្សាសេសិយេវ, មយិ នេវ កោបំ, ន ទោសមកាសិ, ន មេ, ភន្តេ, ឯវរូបោ គុណសម្បន្នោ ទិដ្ឋបុព្ពោ’’តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ភិក្ខុ ខីណាសវា នាម ន កស្សចិ កុប្បន្តិ, ន ទុស្សន្តិ, សន្តិន្ទ្រិយា សន្តមានសាវ ហោន្តី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៩៦.

‘‘សន្តំ តស្ស មនំ ហោតិ, សន្តា វាចា ច កម្ម ច;

សម្មទញ្ញា វិមុត្តស្ស, ឧបសន្តស្ស តាទិនោ’’តិ.

តត្ថ សន្តំ តស្សាតិ តស្ស ខីណាសវសាមណេរស្ស អភិជ្ឈាទីនំ អភាវេន មនំ សន្តមេវ ហោតិ ឧបសន្តំ និព្ពុតំ. តថា មុសាវាទាទីនំ អភាវេន វាចា ច បាណាតិបាតាទីនំ អភាវេន កាយកម្មញ្ច សន្តមេវ ហោតិ. សម្មទញ្ញា វិមុត្តស្សាតិ នយេន ហេតុនា ជានិត្វា បញ្ចហិ វិមុត្តីហិ វិមុត្តស្ស. ឧបសន្តស្សាតិ អព្ភន្តរេ រាគាទីនំ ឧបសមេន ឧបសន្តស្ស. តាទិនោតិ តថារូបស្ស គុណសម្បន្នស្សាតិ.

ទេសនាវសានេ កោសម្ពិវាសីតិស្សត្ថេរោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. សេសមហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

កោសម្ពិវាសីតិស្សត្ថេរសាមណេរវត្ថុ សត្តមំ.

៨. សារិបុត្តត្ថេរវត្ថុ

អស្សទ្ធោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សារិបុត្តត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ តិំសមត្តា អារញ្ញកា ភិក្ខូ សត្ថុ សន្តិកំ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា និសីទិំសុ. សត្ថា តេសំ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តស្សូបនិស្សយំ ទិស្វា សារិបុត្តត្ថេរំ អាមន្តេត្វា ‘‘សទ្ទហសិ ត្វំ, សារិបុត្ត, សទ្ធិន្ទ្រិយំ ភាវិតំ ពហុលីកតំ អមតោគធំ ហោតិ អមតបរិយោសាន’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.៥១៤) ឯវំ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ អារព្ភ បញ្ហំ បុច្ឆិ. ថេរោ ‘‘ន ខ្វាហំ, ភន្តេ, ឯត្ថ ភគវតោ សទ្ធាយ គច្ឆាមិ, សទ្ធិន្ទ្រិយំ…បេ… អមតបរិយោសានំ. យេសញ្ហេតំ, ភន្តេ, អញ្ញាតំ អស្ស អទិដ្ឋំ អវិទិតំ អសច្ឆិកតំ អផស្សិតំ បញ្ញាយ, តេ តត្ថ បរេសំ សទ្ធាយ គច្ឆេយ្យុំ. សទ្ធិន្ទ្រិយំ…បេ… អមតបរិយោសាន’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.៥១៤) ឯវំ តំ បញ្ហំ ព្យាកាសិ. តំ សុត្វា ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘សារិបុត្តត្ថេរោ មិច្ឆាគហណំ នេវ វិស្សជ្ជេសិ, អជ្ជាបិ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ន សទ្ទហតិយេវា’’តិ. តំ សុត្វា សត្ថា ‘‘កិំ នាមេតំ, ភិក្ខវេ, វទេថ. អហញ្ហិ ‘បញ្ចិន្ទ្រិយានិ អភាវេត្វា សមថវិបស្សនំ អវឌ្ឍេត្វា មគ្គផលានិ សច្ឆិកាតុំ សមត្ថោ នាម អត្ថីតិ សទ្ទហសិ ត្វំ សារិបុត្តោ’តិ បុច្ឆិំ. សោ ‘ឯវំ សច្ឆិករោន្តោ អត្ថិ នាមាតិ ន សទ្ទហាមិ, ភន្តេ’តិ កថេសិ. ន ទិន្នស្ស វា កតស្ស វា ផលំ វិបាកំ ន សទ្ទហតិ, នាបិ ពុទ្ធាទីនំ គុណំ ន សទ្ទហតិ. ឯសោ បន អត្តនា បដិវិទ្ធេសុ ឈានវិបស្សនាមគ្គផលធម្មេសុ បរេសំ សទ្ធាយ ន គច្ឆតិ. តស្មា អនុបវជ្ជោ’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៩៧.

‘‘អស្សទ្ធោ អកតញ្ញូ ច, សន្ធិច្ឆេទោ ច យោ នរោ,

ហតាវកាសោ វន្តាសោ, ស វេ ឧត្តមបោរិសោ’’តិ.

តស្សថោ – អត្តនោ បដិវិទ្ធគុណំ បរេសំ កថាយ ន សទ្ទហតីតិ អស្សទ្ធោ. អកតំ និព្ពានំ ជានាតីតិ អកតញ្ញូ, សច្ឆិកតនិព្ពានោតិ អត្ថោ. វដ្ដសន្ធិំ, សំសារសន្ធិំ ឆិន្ទិត្វា ឋិតោតិ សន្ធិច្ឆេទោ. កុសលាកុសលកម្មពីជស្ស ខីណត្តា និព្ពត្តនាវកាសោ ហតោ អស្សាតិ ហតាវកាសោ. ចតូហិ មគ្គេហិ កត្តព្ពកិច្ចស្ស កតត្តា,សព្ពា អាសា ឥមិនា វន្តាតិ វន្តាសោ. សោ ឯវរូបោ នរោ. បដិវិទ្ធលោកុត្តរធម្មតាយ បុរិសេសុ ឧត្តមភាវំ បត្តោតិ បុរិសុត្តមោតិ.

គាថាវសានេ តេ អារញ្ញកា តិំសមត្តា ភិក្ខូ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ. សេសជនស្សាបិ សត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

សារិបុត្តត្ថេរវត្ថុ អដ្ឋមំ.

៩. ខទិរវនិយរេវតត្ថេរវត្ថុ

គាមេ វាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ខទិរវនិយរេវតត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

អាយស្មា ហិ សារិបុត្តោ សត្តាសីតិកោដិធនំ បហាយ បព្ពជិត្វា ចាលា, ឧបចាលា, សីសូបចាលាតិ តិស្សោ ភគិនិយោ, ចុន្ទោ ឧបសេនោតិ ឥមេ ទ្វេ ច ភាតរោ បព្ពាជេសិ. រេវតកុមារោ ឯកោវ គេហេ អវសិដ្ឋោ. អថស្ស មាតា ចិន្តេសិ – ‘‘មម បុត្តោ ឧបតិស្សោ ឯត្តកំ ធនំ បហាយ បព្ពជិត្វា តិស្សោ ច ភគិនិយោ ទ្វេ ច ភាតរោ បព្ពាជេសិ, រេវតោ ឯកោវ អវសេសោ. សចេ ឥមម្បិ បព្ពាជេស្សតិ, ឯត្តកំ នោ ធនំ នស្សិស្សតិ, កុលវំសោ បច្ឆិជ្ជិស្សតិ, ទហរកាលេយេវ នំ ឃរាវាសេន ពន្ធិស្សាមី’’តិ. សារិបុត្តត្ថេរោបិ បដិកច្ចេវ ភិក្ខូ អាណាបេសិ ‘‘សចេ, អាវុសោ, រេវតោ បព្ពជិតុកាមោ អាគច្ឆតិ, អាគតមត្តមេវ នំ បព្ពាជេយ្យាថ, មម មាតាបិតរោ មិច្ឆាទិដ្ឋិកា, កិំ តេហិ អាបុច្ឆិតេហិ, អហមេវ តស្ស មាតា ច បិតា ចា’’តិ. មាតាបិស្ស រេវតកុមារំ សត្តវស្សិកមេវ ឃរពន្ធនេន ពន្ធិតុកាមា សមានជាតិកេ កុលេ ទារិកំ វារេត្វា ទិវសំ វវត្ថបេត្វា កុមារំ មណ្ឌេត្វា បសាធេត្វា មហតា បរិវារេន សទ្ធិំ អាទាយ កុមារិកាយ ញាតិឃរំ អគមាសិ. អថ នេសំ កតមង្គលានំ ទ្វិន្នម្បិ ញាតកេសុ សន្និបតិតេសុ ឧទកបាតិយំ ហត្ថេ ឱតារេត្វា មង្គលានិ វត្វា កុមារិកាយ វុឌ្ឍិំ អាកង្ខមានា ញាតកា ‘‘តវ អយ្យិកាយ ទិដ្ឋធម្មំ បស្ស, អយ្យិកា វិយ ចិរំ ជីវ, អម្មា’’តិ អាហំសុ. រេវតកុមារោ ‘‘កោ នុ ខោ ឥមិស្សា អយ្យិកាយ ទិដ្ឋធម្មោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘កតរា ឥមិស្សា អយ្យិកា’’តិ បុច្ឆិ. អថ នំ អាហំសុ, ‘‘តាត, កិំ ន បស្សសិ ឥមំ វីសវស្សសតិកំ ខណ្ឌទន្តំ បលិតកេសំ វលិត្តចំ តិលកាហតគត្តំ គោបានសិវង្កំ, ឯសា ឯតិស្សា អយ្យិកា’’តិ. ‘‘កិំ បន អយម្បិ ឯវរូបា ភវិស្សតី’’តិ? ‘‘សចេ ជីវិស្សតិ, ភវិស្សតិ, តាតា’’តិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឯវរូបម្បិ នាម សរីរំ ជរាយ ឥមំ វិប្បការំ បាបុណិស្សតិ, ឥមំ មេ ភាតរា ឧបតិស្សេន ទិដ្ឋំ ភវិស្សតិ, អជ្ជេវ មយា បលាយិត្វា បព្ពជិតុំ វដ្ដតី’’តិ. អថ នំ ញាតកា កុមារិកាយ សទ្ធិំ ឯកយានំ អារោបេត្វា អាទាយ បក្កមិំសុ.

សោ ថោកំ គន្ត្វា សរីរកិច្ចំ អបទិសិត្វា ‘‘ឋបេថ តាវ យានំ, ឱតរិត្វា អាគមិស្សាមី’’តិ យានា ឱតរិត្វា ឯកស្មិំ គុម្ពេ ថោកំ បបញ្ចំ កត្វា អគមាសិ. បុនបិ ថោកំ គន្ត្វា តេនេវ អបទេសេន ឱតរិត្វា អភិរុហិ, បុនបិ តថេវ អកាសិ. អថស្ស ញាតកា ‘‘អទ្ធា ឥមស្ស ឧដ្ឋានានិ វត្តន្តី’’តិ សល្លក្ខេត្វា នាតិទឡ្ហំ អារក្ខំ ករិំសុ. សោ បុនបិ ថោកំ គន្ត្វា តេនេវ អបទេសេន ឱតរិត្វា ‘‘តុម្ហេ បាជេន្តោ បុរតោ គច្ឆថ, មយំ បច្ឆតោ សណិកំ អាគមិស្សាមា’’តិ វត្វា ឱតរិត្វា គុម្ពាភិមុខោ អហោសិ. ញាតកាបិស្ស ‘‘បច្ឆតោ អាគមិស្សតី’’តិ សញ្ញាយ យានំ បាជេន្តា គមិំសុ. សោបិ តតោ បលាយិត្វា ឯកស្មិំ បទេសេ តិំសមត្តា ភិក្ខូ វសន្តិ, តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា អាហ – ‘‘បព្ពាជេថ មំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អាវុសោ, ត្វំ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតោ, មយំ តេ រាជបុត្តភាវំ វា អមច្ចបុត្តភាវំ វា ន ជានាម, កថំ បព្ពាជេស្សាមា’’តិ? ‘‘តុម្ហេ មំ, ភន្តេ, ន ជានាថា’’តិ? ‘‘ន ជានាមាវុសោ’’តិ. ‘‘អហំ ឧបតិស្សស្ស កនិដ្ឋភាតិកោ’’តិ. ‘‘កោ ឯស ឧបតិស្សោ នាមា’’តិ? ‘‘ភន្តេ, ភទ្ទន្តា មម ភាតរំ ‘សារិបុត្តោ’តិ វទន្តិ, តស្មា មយា ‘ឧបតិស្សោ’តិ វុត្តេ ន ជានន្តី’’តិ. ‘‘កិំ បន ត្វំ សារិបុត្តត្ថេរស្ស កនិដ្ឋភាតិកោ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឯហិ, ភាតរា តេ អនុញ្ញាតមេវា’’តិ វត្វា ភិក្ខូ តស្ស អាភរណានិ ឱមុញ្ចាបេត្វា ឯកមន្តំ ឋបេត្វា តំ បព្ពាជេត្វា ថេរស្ស សាសនំ បហិណិំសុ. ថេរោ តំ សុត្វា ភគវតោ អារោចេសិ – ‘‘ភន្តេ, ‘អារញ្ញិកភិក្ខូហិ កិរ រេវតោ បព្ពាជិតោ’តិ សាសនំ បហិណិំសុ, គន្ត្វា តំ បស្សិត្វា អាគមិស្សាមី’’តិ. សត្ថា ‘‘អធិវាសេហិ តាវ, សារិបុត្តា’’តិ គន្តុំ ន អទាសិ. ថេរោ បុន កតិបាហច្ចយេន សត្ថារំ អាបុច្ឆិ. សត្ថា ‘‘អធិវាសេហិ តាវ, សារិបុត្ត, មយម្បិ អាគមិស្សាមា’’តិ នេវ គន្តុំ អទាសិ.

សាមណេរោបិ ‘‘សចាហំ ឥធ វសិស្សាមិ, ញាតកា មំ អនុពន្ធិត្វា បក្កោសិស្សន្តី’’តិ តេសំ ភិក្ខូនំ សន្តិកេ យាវ អរហត្តា កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គណ្ហិត្វា បត្តចីវរមាទាយ ចារិកំ ចរមានោ តតោ តិំសយោជនិកេ ឋានេ ខទិរវនំ គន្ត្វា អន្តោវស្សេយេវ តេមាសព្ភន្តរេ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. ថេរោបិ បវារេត្វា សត្ថារំ បុន តត្ថ គមនត្ថាយ អាបុច្ឆិ. សត្ថា ‘‘មយម្បិ គមិស្សាម, សារិបុត្តា’’តិ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ និក្ខមិ. ថោកំ គតកាលេ អានន្ទត្ថេរោ ទ្វេធាបថេ ឋត្វា សត្ថារំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, រេវតស្ស សន្តិកំ គមនមគ្គេសុ អយំ បរិហារបថោ សដ្ឋិយោជនិកោ មនុស្សាវាសោ, អយំ ឧជុមគ្គោ តិំសយោជនិកោ អមនុស្សបរិគ្គហិតោ, កតរេន គច្ឆាមា’’តិ. ‘‘សីវលិ, បន, អានន្ទ, អម្ហេហិ សទ្ធិំ អាគតោ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘សចេ, សីវលិ, អាគតោ, ឧជុមគ្គមេវ គណ្ហាហី’’តិ. សត្ថា កិរ ‘‘អហំ តុម្ហាកំ យាគុភត្តំ ឧប្បាទេស្សាមិ, ឧជុមគ្គំ គណ្ហាហី’’តិ អវត្វា ‘‘តេសំ តេសំ ជនានំ បុញ្ញស្ស វិបាកទានដ្ឋានំ ឯត’’ន្តិ ញត្វា ‘‘សចេ, សីវលិ, អាគតោ, ឧជុមគ្គំ គណ្ហាហី’’តិ អាហ. សត្ថរិ បន តំ មគ្គំ បដិបន្នេ ទេវតា ‘‘អម្ហាកំ អយ្យស្ស សីវលិត្ថេរស្ស សក្ការំ ករិស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា ឯកេកយោជនេ វិហារេ ការេត្វា ឯកយោជនតោ ឧទ្ធំ គន្តុំ អទត្វា បាតោ វុដ្ឋាយ ទិព្ពយាគុអាទីនិ គហេត្វា, ‘‘អយ្យោ, នោ សីវលិត្ថេរោ កហំ និសិន្នោ’’តិ វិចរន្តិ. ថេរោ អត្តនោ អភិហដំ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទាបេសិ. ឯវំ សត្ថា សបរិវារោ តិំសយោជនិកំ កន្តារំ សីវលិត្ថេរស្ស បុញ្ញំ អនុភវមានោវ អាគមាសិ. រេវតត្ថេរោបិ សត្ថុ អាគមនំ ញត្វា ភគវតោ គន្ធកុដិំ មាបេត្វា បញ្ច កូដាគារសតានិ, បញ្ច ចង្កមនសតានិ, បញ្ចរត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានសតានិ ច មាបេសិ. សត្ថា តស្ស សន្តិកេ មាសមត្តមេវ វសិ. តស្មិំ វសមានោបិ សីវលិត្ថេរស្សេវ បុញ្ញំ អនុភវិ.

តត្ថ បន ទ្វេ មហល្លកភិក្ខូ សត្ថុ ខទិរវនំ បវិសនកាលេ ឯវំ ចិន្តយិំសុ – ‘‘អយំ ភិក្ខុ ឯត្តកំ នវកម្មំ ករោន្តោ កិំ សក្ខិស្សតិ សមណធម្មំ កាតុំ, សត្ថា ‘សារិបុត្តស្ស កនិដ្ឋោ’តិ មុខោលោកនកិច្ចំ ករោន្តោ ឯវរូបស្ស នវកម្មិកស្ស ភិក្ខុស្ស សន្តិកំ អាគតោ’’តិ. សត្ថាបិ តំ ទិវសំ បច្ចូសកាលេ លោកំ វោលោកេត្វា តេ ភិក្ខូ ទិស្វា តេសំ ចិត្តាចារំ អញ្ញាសិ. តស្មា តត្ថ មាសមត្តំ វសិត្វា និក្ខមនទិវសេ យថា តេ ភិក្ខូ អត្តនោ តេលនាឡិញ្ច ឧទកតុម្ពញ្ច ឧបាហនានិ ច បមុស្សន្តិ, តថា អធិដ្ឋហិត្វា និក្ខមន្តោ វិហារូបចារតោ ពហិ និក្ខន្តកាលេ ឥទ្ធិំ វិស្សជ្ជេសិ. អថ តេ ភិក្ខូ ‘‘មយា ឥទញ្ចិទញ្ច បមុដ្ឋំ, មយាបិ បមុដ្ឋ’’ន្តិ ឧភោបិ និវត្តិត្វា តំ ឋានំ អសល្លក្ខេត្វា ខទិររុក្ខកណ្ដកេហិ វិជ្ឈមានា វិចរិត្វា ឯកស្មិំ ខទិររុក្ខេ ឱលម្ពន្តំ អត្តនោ ភណ្ឌកំ ទិស្វា អាទាយ បក្កមិំសុ. សត្ថាបិ ភិក្ខុសង្ឃំ អាទាយ បុន មាសមត្តេនេវ សីវលិត្ថេរស្ស បុញ្ញំ អនុភវមានោ បដិគន្ត្វា បុព្ពារាមំ បាវិសិ.

អថ តេ មហល្លកភិក្ខូ បាតោវ មុខំ ធោវិត្វា ‘‘អាគន្តុកភត្តទាយិកាយ វិសាខាយ ឃរំ យាគុំ បិវិស្សាមា’’តិ គន្ត្វា យាគុំ បិវិត្វា ខជ្ជកំ ខាទិត្វា និសីទិំសុ. អថ នេ វិសាខា បុច្ឆិ – ‘‘តុម្ហេបិ, ភន្តេ, សត្ថារា សទ្ធិំ រេវតត្ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ អគមិត្ថា’’តិ. ‘‘អាម, ឧបាសិកេតិ, រមណីយំ, ភន្តេ, ថេរស្ស វសនដ្ឋាន’’ន្តិ. ‘‘កុតោ តស្ស រមណីយតា សេតកណ្ដកខទិររុក្ខគហនំ បេតានំ និវាសនដ្ឋានសទិសំ ឧបាសិកេ’’តិ. អថញ្ញេ ទ្វេ ទហរភិក្ខូ អាគមិំសុ. ឧបាសិកា តេសម្បិ យាគុខជ្ជកំ ទត្វា តថេវ បដិបុច្ឆិ. តេ អាហំសុ – ‘‘ន សក្កា ឧបាសិកេ វណ្ណេតុំ, សុធម្មទេវសភាសទិសំ ឥទ្ធិយា អភិសង្ខតំ វិយ ថេរស្ស វសនដ្ឋាន’’ន្តិ. ឧបាសិកា ចិន្តេសិ – ‘‘បឋមំ អាគតា ភិក្ខូ អញ្ញថា វទិំសុ, ឥមេ អញ្ញថា វទន្តិ, បឋមំ អាគតា ភិក្ខូ កិញ្ចិទេវ បមុស្សិត្វា ឥទ្ធិយា វិស្សដ្ឋកាលេ បដិនិវត្តិត្វា គតា ភវិស្សន្តិ, ឥមេ បន ឥទ្ធិយា អភិសង្ខរិត្វា និម្មិតកាលេ គតា ភវិស្សន្តី’’តិ អត្តនោ បណ្ឌិតភាវេន ឯតមត្ថំ ញត្វា ‘‘សត្ថារំ អាគតកាលេ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ អដ្ឋាសិ. តតោ មុហុត្តំយេវ សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ វិសាខាយ គេហំ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. សា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ សក្កច្ចំ បរិវិសិត្វា ភត្តកិច្ចាវសានេ សត្ថារំ វន្ទិត្វា បដិបុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេហិ សទ្ធិំ គតភិក្ខូសុ ឯកច្ចេ រេវតត្ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ ‘ខទិរគហនំ អរញ្ញ’ន្តិ វទន្តិ, ឯកច្ចេ ‘រមណីយ’ន្តិ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ? តំ សុត្វា សត្ថា ‘‘ឧបាសិកេ គាមោ វា ហោតុ អរញ្ញំ វា, យស្មិំ ឋានេ អរហន្តោ វិហរន្តិ, តំ រមណីយមេវា’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៩៨.

‘‘គាមេ វា យទិ វារញ្ញេ, និន្នេ វា យទិ វា ថលេ;

យត្ថ អរហន្តោ វិហរន្តិ, តំ ភូមិរាមណេយ្យក’’ន្តិ.

តត្ថ កិញ្ចាបិ អរហន្តោ គាមន្តេ កាយវិវេកំ ន លភន្តិ, ចិត្តវិវេកំ បន លភន្តេវ. តេសញ្ហិ ទិព្ពបដិភាគានិបិ អារម្មណានិ ចិត្តំ ចាលេតុំ ន សក្កោន្តិ. តស្មា គាមោ វា ហោតុ អរញ្ញាទីនំ វា អញ្ញតរំ, យត្ថ អរហន្តោ វិហរន្តិ, តំ ភូមិរាមណេយ្យកន្តិ សោ ភូមិបទេសោ រមណីយោ ឯវាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អបរេន សមយេន ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘អាវុសោ, កេន នុ ខោ ការណេន អាយស្មា សីវលិត្ថេរោ សត្តទិវសសត្តមាសាធិកានិ សត្ត វស្សានិ មាតុ កុច្ឆិយំ វសិ, កេន និរយេ បច្ចិ, កេន និស្សន្ទេន លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ ជាតោ’’តិ? សត្ថា តំ កថំ សុត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, កិំ កថេថា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥទំ នាមា’’តិ វុត្តេ តស្សាយស្មតោ បុព្ពកម្មំ កថេន្តោ អាហ –

ភិក្ខវេ, ឥតោ ឯកនវុតិកប្បេ វិបស្សី ភគវា លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា ឯកស្មិំ សមយេ ជនបទចារិកំ ចរិត្វា បិតុ នគរំ បច្ចាគមាសិ. រាជា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស អាគន្តុកទានំ សជ្ជេត្វា នាគរានំ សាសនំ បេសេសិ ‘‘អាគន្ត្វា មយ្ហំ ទានេ សហាយកា ហោន្តូ’’តិ. តេ តថា កត្វា ‘‘រញ្ញា ទិន្នទានតោ អតិរេកតរំ ទស្សាមា’’តិ សត្ថារំ និមន្តេត្វា បុនទិវសេ ទានំ បដិយាទេត្វា រញ្ញោ សាសនំ បហិណិំសុ. រាជា អាគន្ត្វា តេសំ ទានំ ទិស្វា ‘‘ឥតោ អធិកតរំ ទស្សាមី’’តិ បុនទិវសត្ថាយ សត្ថារំ និមន្តេសិ, នេវ រាជា នាគរេ បរាជេតុំ សក្ខិ, ន នាគរា រាជានំ. នាគរា ឆដ្ឋេ វារេ ‘‘ស្វេ ទានិ យថា ‘ឥមស្មិំ ទានេ ឥទំ នាម នត្ថី’តិ ន សក្កា ហោតិ វត្តុំ, ឯវំ ទានំ ទស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា បុនទិវសេ ទានំ បដិយាទេត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត្ថ នត្ថី’’តិ ឱលោកេន្តា អល្លមធុមេវ ន អទ្ទសំសុ. បក្កមធុ បន ពហុំ អត្ថិ. តេ អល្លមធុស្សត្ថាយ ចតូសុ នគរទ្វារេសុ ចត្តារិ កហាបណសហស្សានិ គាហាបេត្វា បហិណិំសុ. អថេកោ ជនបទមនុស្សោ គាមភោជកំ បស្សិតុំ អាគច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ មធុបដលំ ទិស្វា មក្ខិកា បលាបេត្វា សាខំ ឆិន្ទិត្វា សាខាទណ្ឌកេនេវ សទ្ធិំ មធុបដលំ អាទាយ ‘‘គាមភោជកស្ស ទស្សាមី’’តិ នគរំ បាវិសិ. មធុអត្ថាយ គតោ តំ ទិស្វា, ‘‘អម្ភោ, វិក្កិណិយំ មធុ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន វិក្កិណិយំ, សាមី’’តិ. ‘‘ហន្ទ, ឥមំ កហាបណំ គហេត្វា ទេហី’’តិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមំ មធុបដលំ បាទមត្តម្បិ ន អគ្ឃតិ, អយំ បន កហាបណំ ទេតិ. ពហុកហាបណកោ មញ្ញេ, មយា វឌ្ឍេតុំ វដ្ដតី’’តិ. អថ នំ ‘‘ន ទេមី’’តិ អាហ, ‘‘តេន ហិ ទ្វេ កហាបណេ គណ្ហាហី’’តិ. ‘‘ទ្វីហិបិ ន ទេមី’’តិ. ឯវំ តាវ វឌ្ឍេសិ, យាវ សោ ‘‘តេន ហិ ឥទំ សហស្សំ គណ្ហាហី’’តិ ភណ្ឌិកំ ឧបនេសិ.

អថ នំ សោ អាហ – ‘‘កិំ នុ ខោ ត្វំ ឧម្មត្តកោ, ឧទាហុ កហាបណានំ ឋបនោកាសំ ន លភសិ, បាទម្បិ ន អគ្ឃនកំ មធុំ ‘សហស្សំ គហេត្វា ទេហី’តិ វទសិ, ‘កិំ នាមេត’’’ន្តិ? ‘ជានាមហំ, ភោ, ឥមិនា បន មេ កម្មំ អត្ថិ, តេនេវំ វទាមី’តិ. ‘‘កិំ កម្មំ, សាមី’’តិ? ‘‘អម្ហេហិ វិបស្សីពុទ្ធស្ស អដ្ឋសដ្ឋិសមណសហស្សបរិវារស្ស មហាទានំ សជ្ជិតំ, តត្រេកំ អល្លមធុមេវ នត្ថិ, តស្មា ឯវំ គណ្ហាមី’’តិ. ឯវំ, សន្តេ, នាហំ មូលេន ទស្សាមិ, សចេ ‘‘អហម្បិ ទានេ បត្តិំ លភិស្សាមិ, ទស្សាមី’’តិ. សោ គន្ត្វា នាគរានំ តមត្ថំ អារោចេសិ. នាគរា តស្ស សទ្ធាយ ពលវភាវំ ញត្វា, ‘‘សាធុ, បត្តិកោ ហោតូ’’តិ បដិជានិំសុ, តេ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និសីទាបេត្វា យាគុខជ្ជកំ ទត្វា មហតិំ សុវណ្ណបាតិំ អាហរាបេត្វា មធុបដលំ បីឡាបេសុំ. តេនេវ មនុស្សេន បណ្ណាការត្ថាយ ទធិវារកោបិ អាហដោ អត្ថិ, សោ តម្បិ ទធិំ បាតិយំ អាកិរិត្វា តេន មធុនា សំសន្ទិត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស អាទិតោ បដ្ឋាយ អទាសិ. តំ យាវទត្ថំ គណ្ហន្តានំ សព្ពេសំ បាបុណិ ឧត្តរិម្បិ អវសិដ្ឋំ អហោសិយេវ. ‘‘ឯវំ ថោកំ មធុ កថំ តាវ ពហូនំ បាបុណី’’តិ ន ចិន្តេតព្ពំ. តញ្ហិ ពុទ្ធានុភាវេន បាបុណិ. ពុទ្ធវិសយោ ន ចិន្តេតព្ពោ. ចត្តារិ ហិ ‘‘អចិន្តេយ្យានី’’តិ (អ. និ. ៤.៧៧) វុត្តានិ. តានិ ចិន្តេន្តោ ឧម្មាទស្សេវ ភាគី ហោតីតិ. សោ បុរិសោ ឯត្តកំ កម្មំ កត្វា អាយុបរិយោសានេ ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ឯត្តកំ កាលំ សំសរន្តោ ឯកស្មិំ សមយេ ទេវលោកា ចវិត្វា ពារាណសិយំ រាជកុលេ និព្ពត្តោ បិតុ អច្ចយេន រជ្ជំ បាបុណិ. សោ ‘‘ឯកំ នគរំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ គន្ត្វា បរិវារេសិ, នាគរានញ្ច សាសនំ បហិណិ ‘‘រជ្ជំ វា មេ ទេន្តុ យុទ្ធំ វា’’តិ. តេ ‘‘នេវ រជ្ជំ ទស្សាម, ន យុទ្ធ’’ន្តិ វត្វា ចូឡទ្វារេហិ និក្ខមិត្វា ទារូទកាទីនិ អាហរន្តិ, សព្ពកិច្ចានិ ករោន្តិ.

ឥតរោបិ ចត្តារិ មហាទ្វារានិ រក្ខន្តោ សត្តមាសាធិកានិ សត្ត វស្សានិ នគរំ ឧបរុន្ធិ. អថស្ស មាតា ‘‘កិំ មេ បុត្តោ ករោតី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥទំ នាម ទេវី’’តិ តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘ពាលោ មម បុត្តោ, គច្ឆថ, តស្ស ‘ចូឡទ្វារានិបិ បិធាយ នគរំ ឧបរុន្ធតូ’តិ វទេថា’’តិ. សោ មាតុ សាសនំ សុត្វា តថា អកាសិ. នាគរាបិ ពហិ និក្ខមិតុំ អលភន្តា សត្តមេ ទិវសេ អត្តនោ រាជានំ មារេត្វា តស្ស រជ្ជំ អទំសុ. សោ ឥមំ កម្មំ កត្វា អាយុបរិយោសានេ អវីចិម្ហិ និព្ពត្តិត្វា យាវាយំ បថវី យោជនមត្តំ ឧស្សន្នា, តាវ និរយេ បច្ចិត្វា ចតុន្នំ ចូឡទ្វារានំ បិទហិតត្តា តតោ ចុតោ តស្សា ឯវ មាតុ កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គហេត្វា សត្តមាសាធិកានិ សត្ត វស្សានិ អន្តោកុច្ឆិស្មិំ វសិត្វា សត្ត ទិវសានិ យោនិមុខេ តិរិយំ និបជ្ជិ. ឯវំ, ភិក្ខវេ, សីវលិ, តទា នគរំ ឧបរុន្ធិត្វា គហិតកម្មេន ឯត្តកំ កាលំ និរយេ បច្ចិត្វា ចតុន្នំ ចូឡទ្វារានំ បិទហិតត្តា តតោ ចុតោ តស្សា ឯវ មាតុ កុច្ឆិយំ បដិសន្ធិំ គហេត្វា ឯត្តកំ កាលំ កុច្ឆិយំ វសិ. នវមធុនោ ទិន្នត្តា លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ ជាតោតិ.

បុនេកទិវសំ ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘អហោ សាមណេរស្ស លាភោ, អហោ បុញ្ញំ, យេន ឯកកេន បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ បញ្ចកូដាគារសតាទីនិ កតានី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, មយ្ហំ បុត្តស្ស នេវ បុញ្ញំ អត្ថិ, ន បាបំ, ឧភយមស្ស បហីន’’ន្តិ វត្វា ព្រាហ្មណវគ្គេ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យោធ បុញ្ញញ្ច បាបញ្ច, ឧភោ សង្គមុបច្ចគា;

អសោកំ វិរជំ សុទ្ធំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ. (ធ. ប. ៤១២);

ខទិរវនិយរេវតត្ថេរវត្ថុ នវមំ.

១០. អញ្ញតរឥត្ថិវត្ថុ

រមណីយានីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ឥត្ថិំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកោ កិរ បិណ្ឌបាតិកោ ភិក្ខុ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ឯកំ ជិណ្ណឧយ្យានំ បវិសិត្វា សមណធម្មំ ករោតិ. ឯកា នគរសោភិនី ឥត្ថី បុរិសេន សទ្ធិំ ‘‘អហំ អសុកដ្ឋានំ នាម គមិស្សាមិ, ត្វំ តត្ថ អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ សង្កេតំ កត្វា អគមាសិ. សោ បុរិសោ នាគច្ឆិ. សា តស្ស អាគមនមគ្គំ ឱលោកេន្តី តំ អទិស្វា ឧក្កណ្ឋិត្វា ឥតោ ចិតោ ច វិចរមានា តំ ឧយ្យានំ បវិសិត្វា ថេរំ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសិន្នំ ទិស្វា ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកយមានា អញ្ញំ កញ្ចិ អទិស្វា ‘‘អយញ្ច បុរិសោ ឯវ, ឥមស្ស ចិត្តំ បមោហេស្សាមី’’តិ តស្ស បុរតោ ឋត្វា បុនប្បុនំ និវត្ថសាដកំ មោចេត្វា និវាសេតិ, កេសេ មុញ្ចិត្វា ពន្ធតិ, បាណិំ បហរិត្វា ហសតិ. ថេរស្ស សំវេគោ ឧប្បជ្ជិត្វា សកលសរីរំ ផរិ. សោ ‘‘កិំ នុ ខោ ឥទ’’ន្តិ ចិន្តេសិ. សត្ថាបិ ‘‘មម សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ‘សមណធម្មំ ករិស្សាមី’តិ គតស្ស ភិក្ខុនោ កា នុ ខោ បវត្តី’’តិ ឧបធារេន្តោ តំ ឥត្ថិំ ទិស្វា តស្សា អនាចារកិរិយំ, ថេរស្ស ច សំវេគុប្បត្តិំ ញត្វា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ តេន សទ្ធិំ កថេសិ – ‘‘ភិក្ខុ, កាមគវេសកានំ អរមណដ្ឋានមេវ វីតរាគានំ រមណដ្ឋានំ ហោតី’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា ឱភាសំ ផរិត្វា តស្ស ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

៩៩.

‘‘រមណីយានិ អរញ្ញានិ, យត្ថ ន រមតី ជនោ;

វីតរាគា រមិស្សន្តិ, ន តេ កាមគវេសិនោ’’តិ.

តត្ថ អរញ្ញានីតិ សុបុប្ផិតតរុវនសណ្ឌបដិមណ្ឌិតានិ វិមលសលិលសម្បន្នានិ អរញ្ញានិ នាម រមណីយានិ. យត្ថាតិ យេសុ អរញ្ញេសុ វិកសិតេសុ បទុមវនេសុ គាមមក្ខិកា វិយ កាមគវេសកោ ជនោ ន រមតិ. វីតរាគាតិ វិគតរាគា បន ខីណាសវា នាម ភមរមធុករា វិយ បទុមវនេសុ តថារូបេសុ អរញ្ញេសុ រមិស្សន្តិ. កិំ ការណា? ន តេ កាមបវេសិនោ, យស្មា តេ កាមគវេសិនោ ន ហោន្តីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ សោ ថេរោ យថានិសិន្នោវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិត្វា អាកាសេនាគន្ត្វា ថុតិំ ករោន្តោ តថាគតស្ស បាទេ វន្ទិត្វា អគមាសីតិ.

អញ្ញតរឥត្ថិវត្ថុ ទសមំ.

អរហន្តវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សត្តមោ វគ្គោ.

៨. សហស្សវគ្គោ

១. តម្ពទាឋិកចោរឃាតកវត្ថុ

សហស្សមបិ ចេ វាចាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ តម្ពទាឋិកចោរឃាតកំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកូនបញ្ចសតា កិរ ចោរា គាមឃាតកាទីនិ ករោន្តា ជីវិកំ កប្បេសុំ. អថេកោ បុរិសោ និព្ពិទ្ធបិង្គលោ តម្ពទាឋិកោ តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘អហម្បិ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ ជីវិស្សាមី’’តិ អាហ. អថ នំ ចោរជេដ្ឋកស្ស ទស្សេត្វា ‘‘អយម្បិ អម្ហាកំ សន្តិកេ វសិតុំ ឥច្ឆតី’’តិ អាហំសុ. អថ នំ ចោរជេដ្ឋកោ ឱលោកេត្វា ‘‘អយំ មាតុ ថនំ ឆិន្ទិត្វា បិតុ វា គលលោហិតំ នីហរិត្វា ខាទនសមត្ថោ អតិកក្ខឡោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘នត្ថេតស្ស អម្ហាកំ សន្តិកេ វសនកិច្ច’’ន្តិ បដិក្ខិបិ. សោ ឯវំ បដិក្ខិត្តោបិ អាគន្ត្វា ឯកំ តស្សេវ អន្តេវាសិកំ ឧបដ្ឋហន្តោ អារាធេសិ. សោ តំ អាទាយ ចោរជេដ្ឋកំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘សាមិ, ភទ្ទកោ ឯស, អម្ហាកំ ឧបការកោ, សង្គណ្ហថ ន’’ន្តិ យាចិត្វា ចោរជេដ្ឋកំ បដិច្ឆាបេសិ. អថេកទិវសំ នាគរា រាជបុរិសេហិ សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា តេ ចោរេ គហេត្វា វិនិច្ឆយមហាមច្ចានំ សន្តិកំ នយិំសុ. អមច្ចា តេសំ ផរសុនា សីសច្ឆេទំ អាណាបេសុំ. តតោ ‘‘កោ នុ ខោ ឥមេ មារេស្សតី’’តិ បរិយេសន្តា តេ មារេតុំ ឥច្ឆន្តំ កញ្ចិ អទិស្វា ចោរជេដ្ឋកំ អាហំសុ – ‘‘ត្វំ ឥមេ មារេត្វា ជីវិតញ្ចេវ លភិស្សសិ សម្មានញ្ច, មារេហិ នេ’’តិ. សោបិ អត្តានំ និស្សាយ វសិតត្តា តេ មារេតុំ ន ឥច្ឆិ. ឯតេនូបាយេន ឯកូនបញ្ចសតេ បុច្ឆិំសុ, សព្ពេបិ ន ឥច្ឆិំសុ. សព្ពបច្ឆា តំ និព្ពិទ្ធបិង្គលំ តម្ពទាឋិកំ បុច្ឆិំសុ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តេ សព្ពេបិ មារេត្វា ជីវិតញ្ចេវ សម្មានញ្ច លភិ. ឯតេនូបាយេន នគរស្ស ទក្ខិណតោបិ បញ្ច ចោរសតានិ អានេត្វា អមច្ចានំ ទស្សេត្វា តេហិ តេសម្បិ សីសច្ឆេទេ អាណត្តេ ចោរជេដ្ឋកំ អាទិំ កត្វា បុច្ឆន្តា កញ្ចិ មារេតុំ ឥច្ឆន្តំ អទិស្វា ‘‘បុរិមទិវសេ ឯកោ បុរិសោ បញ្ចសតេ ចោរេ មារេសិ, កហំ នុ ខោ សោ’’តិ. ‘‘អសុកដ្ឋានេ អម្ហេតិ ទិដ្ឋោ’’តិ វុត្តេ តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ឥមេ មារេហិ, សម្មានំ លច្ឆសី’’តិ អាណាបេសុំ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តេ សព្ពេបិ មារេត្វា សម្មានំ លភិ. អថ នំ ‘‘ភទ្ទកោ អយំ បុរិសោ, និពទ្ធំ ចោរឃាតកមេវ ឯតំ ករិស្សាមា’’តិ មន្តេត្វា តស្ស តំ ឋានន្តរំ ទត្វាវ សម្មានំ ករិំសុ. សោ បច្ឆិមទិសតោបិ ឧត្តរទិសតោបិ អានីតេ បញ្ចសតេ បញ្ចសតេ ចោរេ ឃាតេសិយេវ. ឯវំ ចតូហិ ទិសាហិ អានីតានិ ទ្វេ សហស្សានិ មារេត្វា តតោ បដ្ឋាយ ទេវសិកំ ឯកំ ទ្វេតិ អានីតេ តេ មនុស្សេ មារេត្វា បញ្ចបណ្ណាស សំវច្ឆរានិ ចោរឃាតកកម្មំ អកាសិ.

សោ មហល្លកកាលេ ឯកប្បហារេនេវ សីសំ ឆិន្ទិតុំ ន សក្កោតិ, ទ្វេ តយោ វារេ បហរន្តោ មនុស្សេ កិលមេតិ. នាគរា ចិន្តយិំសុ – ‘‘អញ្ញោបិ ចោរឃាតកោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, អយំ អតិវិយ មនុស្សេ កិលមេតិ, កិំ ឥមិនា’’តិ តស្ស តំ ឋានន្តរំ ហរិំសុ. សោ បុព្ពេ ចោរឃាតកកម្មំ ករោន្តោ ‘‘អហតសាដកេ និវាសេតុំ, នវសប្បិនា សង្ខតំ ខីរយាគុំ បិវិតុំ, សុមនបុប្ផានិ បិលន្ធិតុំ, គន្ធេ វិលិម្បិតុ’’ន្តិ ឥមានិ ចត្តារិ ន លភិ. សោ ឋានា ចាវិតទិវសេ ‘‘ខីរយាគុំ មេ បចថា’’តិ វត្វា អហតវត្ថសុមនមាលាវិលេបនានិ គាហាបេត្វា នទិំ គន្ត្វា ន្ហត្វា អហតវត្ថានិ និវាសេត្វា មាលា បិលន្ធិត្វា គន្ធេហិ អនុលិត្តគត្តោ គេហំ អាគន្ត្វា និសីទិ. អថស្ស នវសប្បិនា សង្ខតំ ខីរយាគុំ បុរតោ ឋបេត្វា ហត្ថធោវនោទកំ អាហរិំសុ. តស្មិំ ខណេ សារិបុត្តត្ថេរោ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ‘‘កត្ថ នុ ខោ អជ្ជ មយា គន្តព្ព’’ន្តិ អត្តនោ ភិក្ខាចារំ ឱលោកេន្តោ តស្ស គេហេ ខីរយាគុំ ទិស្វា ‘‘ករិស្សតិ នុ ខោ មេ បុរិសោ សង្គហ’’ន្តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘មំ ទិស្វា មម សង្គហំ ករិស្សតិ, ករិត្វា ច បន មហាសម្បត្តិំ លភិស្សតិ អយំ កុលបុត្តោ’’តិ ញត្វា ចីវរំ បារុបិត្វា បត្តំ អាទាយ តស្ស គេហទ្វារេ ឋិតមេវ អត្តានំ ទស្សេសិ.

សោ ថេរំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘មយា ចិរំ ចោរឃាតកកម្មំ កតំ, ពហូ មនុស្សា មារិតា, ឥទានិ មេ គេហេ ខីរយាគុ បដិយត្តា, ថេរោ អាគន្ត្វា មម គេហទ្វារេ ឋិតោ, ឥទានិ មយា អយ្យស្ស ទេយ្យធម្មំ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ បុរតោ ឋបិតយាគុំ អបនេត្វា ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា អន្តោគេហេ និសីទាបេត្វា បត្តេ ខីរយាគុំ អាកិរិត្វា នវសប្បិំ អាសិញ្ចិត្វា ថេរំ ពីជមានោ អដ្ឋាសិ. អថស្ស ច ទីឃរត្តំ អលទ្ធបុព្ពតាយ ខីរយាគុំ បាតុំ ពលវអជ្ឈាសយោ អហោសិ. ថេរោ តស្ស អជ្ឈាសយំ ញត្វា ‘‘ត្វំ, ឧបាសក, អត្តនោ យាគុំ បិវា’’តិ អាហ. សោ អញ្ញស្ស ហត្ថេ ពីជនិំ ទត្វា យាគុំ បិវិ. ថេរោ ពីជមានំ បុរិសំ ‘‘គច្ឆ, ឧបាសកមេវ ពីជាហី’’តិ អាហ. សោ ពីជិយមានោ កុច្ឆិបូរំ យាគុំ បិវិត្វា អាគន្ត្វា ថេរំ ពីជមានោ ឋត្វា កតាហារកិច្ចស្ស ថេរស្ស បត្តំ អគ្គហេសិ. ថេរោ តស្ស អនុមោទនំ អារភិ. សោ អត្តនោ ចិត្តំ ថេរស្ស ធម្មទេសនានុគំ កាតុំ នាសក្ខិ. ថេរោ សល្លក្ខេត្វា, ‘‘ឧបាសក, កស្មា ចិត្តំ ទេសនានុគំ កាតុំ ន សក្កោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ភន្តេ, មយា ទីឃរត្តំ កក្ខឡកម្មំ កតំ, ពហូ មនុស្សា មារិតា, តមហំ អត្តនោ កម្មំ អនុស្សរន្តោ ចិត្តំ អយ្យស្ស ទេសនានុគំ កាតុំ នាសក្ខិ’’ន្តិ. ថេរោ ‘‘វញ្ចេស្សាមិ ន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘កិំ បន ត្វំ អត្តនោ រុចិយា អកាសិ, អញ្ញេហិ ការិតោសី’’តិ? ‘‘រាជា មំ ការេសិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ នុ ខោ តេ, ឧបាសក, ឯវំ សន្តេ អកុសលំ ហោតី’’តិ? មន្ទធាតុកោ ឧបាសកោ ថេរេនេវំ វុត្តេ ‘‘នត្ថិ មយ្ហំ អកុសល’’ន្តិ សញ្ញី ហុត្វា តេន ហិ, ‘‘ភន្តេ, ធម្មំ កថេថា’’តិ. សោ ថេរេ អនុមោទនំ ករោន្តេ ឯកគ្គចិត្តោ ហុត្វា ធម្មំ សុណន្តោ សោតាបត្តិមគ្គស្ស ឱរតោ អនុលោមិកំ ខន្តិំ និព្ពត្តេសិ. ថេរោបិ អនុមោទនំ កត្វា បក្កាមិ.

ឧបាសកំ ថេរំ អនុគន្ត្វា និវត្តមានំ ឯកា យក្ខិនី ធេនុវេសេន អាគន្ត្វា ឧរេ បហរិត្វា មារេសិ. សោ កាលំ កត្វា តុសិតបុរេ និព្ពត្តិ. ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘ចោរឃាតកោ បញ្ចបណ្ណាស វស្សានិ កក្ខឡកម្មំ កត្វា អជ្ជេវ តតោ មុត្តោ, អជ្ជេវ ថេរស្ស ភិក្ខំ ទត្វា អជ្ជេវ កាលំ កតោ, កហំ នុ ខោ និព្ពត្តោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, តុសិតបុរេ និព្ពត្តោ’’តិ អាហ. ‘‘កិំ, ភន្តេ, វទេថ, ឯត្តកំ កាលំ ឯត្តកេ មនុស្សេ ឃាតេត្វា តុសិតវិមានេ និព្ពត្តោ’’តិ. ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, មហន្តោ តេន កល្យាណមិត្តោ លទ្ធោ, សោ សារិបុត្តស្ស ធម្មទេសនំ សុត្វា អនុលោមញាណំ និព្ពត្តេត្វា ឥតោ ចុតោ តុសិតវិមានេ និព្ពត្តោ’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សុភាសិតំ សុណិត្វាន, នគរេ ចោរឃាតកោ;

អនុលោមខន្តិំ លទ្ធាន, មោទតី តិទិវំ គតោ’’តិ.

‘‘ភន្តេ, អនុមោទនកថា នាម ន ពលវា, តេន កតំ អកុសលកម្មំ មហន្តំ, កថំ ឯត្តកេន វិសេសំ និព្ពត្តេសី’’តិ. សត្ថា ‘‘កិំ, ភិក្ខវេ, ‘មយា ទេសិតធម្មស្ស អប្បំ វា ពហុំ វា’តិ មា បមាណំ គណ្ហថ. ឯកវាចាបិ ហិ អត្ថនិស្សិតា សេយ្យាវា’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

១០០.

‘‘សហស្សមបិ ចេ វាចា, អនត្ថបទសំហិតា;

ឯកំ អត្ថបទំ សេយ្យោ, យំ សុត្វា ឧបសម្មតី’’តិ.

តត្ថ សហស្សមបីតិ បរិច្ឆេទវចនំ, ឯកំ សហស្សំ ទ្វេ សហស្សានីតិ ឯវំ សហស្សេន ចេបិ បរិច្ឆិន្នវាចា ហោន្តិ, តា ច បន អនត្ថបទសំហិតា អាកាសវណ្ណនាបព្ពតវណ្ណនាវនវណ្ណនាទីនិ បកាសកេហិ អនិយ្យានទីបកេហិ អនត្ថកេហិ បទេហិ សំហិតា យាវ ពហុកា ហោតិ, តាវ បាបិកា ឯវាតិ អត្ថោ. ឯកំ អត្ថបទន្តិ យំ បន ‘‘អយំ កាយោ, អយំ កាយគតាសតិ, តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តោ, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ ឯវរូបំ ឯកំ អត្ថបទំ សុត្វា រាគាទិវូបសមេន ឧបសម្មតិ, តំ អត្ថសាធកំ និព្ពានប្បដិសំយុត្តំ ខន្ធធាតុអាយតនឥន្ទ្រិយពលពោជ្ឈង្គសតិបដ្ឋានបរិទីបកំ ឯកម្បិ បទំ សេយ្យោយេវាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

តម្ពទាឋិកចោរឃាតកវត្ថុ បឋមំ.

២. ពាហិយទារុចីរិយត្ថេរវត្ថុ

សហស្សមបិ ចេ គាថាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ទារុចីរិយត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ កាលេ ពហូ មនុស្សា នាវាយ មហាសមុទ្ទំ បក្ខន្ទិត្វា អន្តោមហាសមុទ្ទេ ភិន្នាយ នាវាយ មច្ឆកច្ឆបភក្ខា អហេសុំ. ឯកោវេត្ថ ឯកំ ផលកំ គហេត្វា វាយមន្តោ សុប្បារកបដ្ដនតីរំ ឱក្កមិ, តស្ស និវាសនបារុបនំ នត្ថិ. សោ អញ្ញំ កិញ្ចិ អបស្សន្តោ សុក្ខកដ្ឋទណ្ឌកេ វាកេហិ បលិវេឋេត្វា និវាសនបារុបនំ កត្វា ទេវកុលតោ កបាលំ គហេត្វា សុប្បារកបដ្ដនំ អគមាសិ, មនុស្សា តំ ទិស្វា យាគុភត្តាទីនិ ទត្វា ‘‘អយំ ឯកោ អរហា’’តិ សម្ភាវេសុំ. សោ វត្ថេសុ ឧបនីតេសុ ‘‘សចាហំ និវាសេស្សាមិ វា បារុបិស្សាមិ វា, លាភសក្ការោ មេ បរិហាយិស្សតី’’តិ តានិ វត្ថានិ បដិក្ខិបិត្វា ទារុចីរានេវ បរិទហិ. អថស្ស ពហូហិ ‘‘អរហា អរហា’’តិ វុច្ចមានស្ស ឯវំ ចេតសោ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ ‘‘យេ ខោ កេចិ លោកេ អរហន្តោ វា អរហត្តមគ្គំ វា សមាបន្នា, អហំ តេសំ អញ្ញតរោ’’តិ. អថស្ស បុរាណសាលោហិតា ទេវតា ឯវំ ចិន្តេសិ.

បុរាណសាលោហិតាតិ បុព្ពេ ឯកតោ កតសមណធម្មា. បុព្ពេ កិរ កស្សបទសពលស្ស សាសនេ ឱសក្កមានេ សាមណេរាទីនំ វិប្បការំ ទិស្វា សត្ត ភិក្ខូ សំវេគប្បត្តា ‘‘យាវ សាសនស្ស អន្តរធានំ ន ហោតិ, តាវ អត្តនោ បតិដ្ឋំ ករិស្សាមា’’តិ សុវណ្ណចេតិយំ វន្ទិត្វា អរញ្ញំ បវិដ្ឋា ឯកំ បព្ពតំ ទិស្វា ‘‘ជីវិតេ សាលយា និវត្តន្តុ. និរាលយា ឥមំ បព្ពតំ អភិរុហន្តូ’’តិ វត្វា និស្សេណិំ ពន្ធិត្វា សព្ពេបិ តំ អភិរុយ្ហ និស្សេណិំ បាតេត្វា សមណធម្មំ ករិំសុ. តេសុ សង្ឃត្ថេរោ ឯករត្តាតិក្កមេនេវ អរហត្តំ បាបុណិ. សោ អនោតត្តទហេ នាគលតាទន្តកដ្ឋំ ខាទិត្វា ឧត្តរកុរុតោ បិណ្ឌបាតំ អាហរិត្វា តេ ភិក្ខូ អាហ – ‘‘អាវុសោ, ឥមំ ទន្តកដ្ឋំ ខាទិត្វា មុខំ ធោវិត្វា ឥមំ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជថា’’តិ. កិំ បន, ភន្តេ, អម្ហេហិ ឯវំ កតិកា កតា ‘‘យោ បឋមំ អរហត្តំ បាបុណាតិ, តេនាភតំ បិណ្ឌបាតំ អវសេសា បរិភុញ្ជិស្សន្តី’’តិ? ‘‘នោ ហេតំ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ សចេ មយម្បិ តុម្ហេ វិយ វិសេសំ និព្ពត្តេស្សាម, សយំ អាហរិត្វា បរិភុញ្ជិស្សាមា’’តិ ន ឥច្ឆិំសុ. ទុតិយទិវសេ ទុតិយត្ថេរោ អនាគាមិផលំ បាបុណិ. សោបិ តថេវ បិណ្ឌបាតំ អាហរិត្វា ឥតរេ និមន្តេសិ. តេ ឯវមាហំសុ – ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, អម្ហេហិ ឯវំ កតិកា កតា ‘មហាថេរេន អាភតំ បិណ្ឌបាតំ អភុញ្ជិត្វា អនុថេរេន អាភតំ ភុញ្ជិស្សាមា’’’តិ? ‘‘នោ ហេតំ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘ឯវំ សន្តេ តុម្ហេ វិយ មយម្បិ វិសេសំ និព្ពត្តេត្វា អត្តនោ បុរិសការេន ភុញ្ជិតុំ សក្កោន្តា ភុញ្ជិស្សាមា’’តិ ន ឥច្ឆិំសុ. តេសុ អរហត្តំ បត្តោ ភិក្ខុ បរិនិព្ពាយិ, អនាគាមី ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ. ឥតរេ បញ្ច ថេរា វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តា សុស្សិត្វា សត្តមេ ទិវសេ កាលំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ តតោ ចវិត្វា តត្ថ តត្ថ កុលឃរេសុ និព្ពត្តិំសុ. តេសុ ឯកោ បុក្កុសាតិ រាជា (ម. និ. ៣.៣៤២) អហោសិ, ឯកោ កុមារកស្សបោ (ម. និ. ១.២៤៩), ឯកោ ទារុចីរិយោ (ឧទា. ១០), ឯកោ ទព្ពោ មល្លបុត្តោ (បារា. ៣៨០; ឧទា. ៧៩) ឯកោ សភិយោ បរិព្ពាជកោតិ (សុ. និ. សភិយសុត្តំ). តត្ថ យោ ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តោ ភិក្ខុ តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ ‘‘បុរាណសាលោហិតា ទេវតា’’តិ.

តស្ស ហិ ព្រហ្មុនោ ឯតទហោសិ – ‘‘អយំ មយា សទ្ធិំ និស្សេណិំ ពន្ធិត្វា បព្ពតំ អភិរុហិត្វា សមណធម្មំ អកាសិ, ឥទានិ ឥមំ លទ្ធិំ គហេត្វា វិចរន្តោ វិនស្សេយ្យ, សំវេជេស្សាមិ ន’’ន្តិ. អថ នំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវមាហ – ‘‘នេវ ខោ ត្វំ, ពាហិយ, អរហា, នបិ អរហត្តមគ្គំ វា សមាបន្នោ, សាបិ តេ បដិបទា នត្ថិ, យាយ ត្វំ អរហា វា អស្ស អរហត្តមគ្គំ វា សមាបន្នោ’’តិ. ពាហិយោ អាកាសេ ឋត្វា កថេន្តំ មហាព្រហ្មានំ ឱលោកេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ ភារិយំ កម្មំ កតំ, អហំ ‘អរហន្តោម្ហី’តិ ចិន្តេសិំ, អយញ្ច មំ ‘ន ត្វំ អរហា, នបិ អរហត្តមគ្គំ វា សមាបន្នោសី’តិ វទតិ, អត្ថិ នុ ខោ លោកេ អញ្ញោ អរហា’’តិ. អថ នំ បុច្ឆិ – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឯតរហិ ទេវតេ លោកេ អរហា វា អរហត្តមគ្គំ វា សមាបន្នោ’’តិ. អថស្ស ទេវតា អាចិក្ខិ – ‘‘អត្ថិ, ពាហិយ, ឧត្តរេសុ ជនបទេសុ សាវត្ថិ នាម នគរំ, តត្ថ សោ ភគវា ឯតរហិ វិហរតិ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ. សោ ហិ, ពាហិយ, ភគវា អរហា ចេវ អរហត្តត្ថាយ ច ធម្មំ ទេសេតី’’តិ.

ពាហិយោ រត្តិភាគេ ទេវតាយ កថំ សុត្វា សំវិគ្គមានសោ តំ ខណំយេវ សុប្បារកា និក្ខមិត្វា ឯករត្តិវាសេន សាវត្ថិំ អគមាសិ, សព្ពំ វីសយោជនសតិកំ មគ្គំ ឯករត្តិវាសេនេវ អគមាសិ. គច្ឆន្តោ ច បន ទេវតានុភាវេន គតោ. ‘‘ពុទ្ធានុភាវេនា’’តិបិ វទន្តិយេវ. តស្មិំ បន ខណេ សត្ថា សាវត្ថិំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ ហោតិ. សោ ភុត្តបាតរាសេ កាយអាលសិយវិមោចនត្ថំ អព្ភោកាសេ ចង្កមន្តេ សម្ពហុលេ ភិក្ខូ ‘‘កហំ ឯតរហិ សត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. ភិក្ខូ ‘‘ភគវា សាវត្ថិំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ’’តិ វត្វា តំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘ត្វំ បន កុតោ អាគតោសី’’តិ? ‘‘សុប្បារកា អាគតោម្ហី’’តិ. ‘‘កទា និក្ខន្តោសី’’តិ? ‘‘ហិយ្យោ សាយំ និក្ខន្តោម្ហី’’តិ. ‘‘ទូរតោសិ អាគតោ, និសីទ, តវ បាទេ ធោវិត្វា តេលេន មក្ខេត្វា ថោកំ វិស្សមាហិ, អាគតកាលេ សត្ថារំ ទក្ខិស្សសី’’តិ. ‘‘អហំ, ភន្តេ, សត្ថុ វា អត្តនោ វា ជីវិតន្តរាយំ ន ជានាមិ, ឯករត្តេនេវម្ហិ កត្ថចិ អដ្ឋត្វា អនិសីទិត្វា វីសយោជនសតិកំ មគ្គំ អាគតោ, សត្ថារំ បស្សិត្វាវ វិស្សមិស្សាមី’’តិ. សោ ឯវំ វត្វា តរមានរូបោ សាវត្ថិំ បវិសិត្វា ភគវន្តំ អនោបមាយ ពុទ្ធសិរិយា បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ទិស្វា ‘‘ចិរស្សំ វត មេ គោតមោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ទិដ្ឋោ’’តិ ទិដ្ឋដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ឱនតសរីរោ គន្ត្វា អន្តរវីថិយមេវ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា គោប្ផកេសុ ទឡ្ហំ គហេត្វា ឯវមាហ – ‘‘ទេសេតុ មេ, ភន្តេ, ភគវា ធម្មំ, ទេសេតុ សុគតោ ធម្មំ, យំ មមស្ស ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយា’’តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘អកាលោ ខោ តាវ, ពាហិយ, អន្តរឃរំ បវិដ្ឋម្ហា បិណ្ឌាយា’’តិ បដិក្ខិបិ.

តំ សុត្វា ពាហិយោ, ភន្តេ, សំសារេ សំសរន្តេន កពឡីការាហារោ ន អលទ្ធបុព្ពោ, តុម្ហាកំ វា មយ្ហំ វា ជីវិតន្តរាយំ ន ជានាមិ, ទេសេតុ មេ ធម្មន្តិ. សត្ថា ទុតិយម្បិ បដិក្ខិបិយេវ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘ឥមស្ស មំ ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ សកលសរីរំ បីតិយា និរន្តរំ អជ្ឈោត្ថដំ ហោតិ, ពលវបីតិវេគោ ធម្មំ សុត្វាបិ ន សក្ខិស្សតិ បដិវិជ្ឈិតុំ, មជ្ឈត្តុបេក្ខាយ តាវ តិដ្ឋតុ, ឯករត្តេនេវ វីសយោជនសតិកំ មគ្គំ អាគតត្តា ទរថោបិស្ស ពលវា, សោបិ តាវ បដិប្បស្សម្ភតូ’’តិ. តស្មា ទ្វិក្ខត្តុំ បដិក្ខិបិត្វា តតិយំ យាចិតោ អន្តរវីថិយំ ឋិតោវ ‘‘តស្មាតិហ តេ, ពាហិយ, ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ ‘ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋមត្តំ ភវិស្សតី’’’តិអាទិនា (ឧទា. ១០) នយេន ធម្មំ ទេសេសិ. សោ សត្ថុ ធម្មំ សុណន្តោយេវ សព្ពាសវេ ខេបេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. តាវទេវ ច បន ភគវន្តំ បព្ពជ្ជំ យាចិ, ‘‘បរិបុណ្ណំ តេ បត្តចីវរ’’ន្តិ បុដ្ឋោ ‘‘ន បរិបុណ្ណ’’ន្តិ អាហ. អថ នំ សត្ថា ‘‘តេន ហិ បត្តចីវរំ បរិយេសាហី’’តិ វត្វា បក្កាមិ.

‘‘សោ កិរ វីសតិ វស្សសហស្សានិ សមណធម្មំ ករោន្តោ ‘ភិក្ខុនា នាម អត្តនា បច្ចយេ លភិត្វា អញ្ញំ អនោលោកេត្វា សយមេវ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’តិ ឯកភិក្ខុស្សាបិ បត្តេន វា ចីវរេន វា សង្គហំ ន អកាសិ, តេនស្ស ឥទ្ធិមយបត្តចីវរំ ន ឧបជ្ជិស្សតី’’តិ ញត្វា ឯហិភិក្ខុភាវេន បព្ពជ្ជំ ន អទាសិ. តម្បិ បត្តចីវរំ បរិយេសមានមេវ ឯកា យក្ខិនី ធេនុរូបេន អាគន្ត្វា ឧរម្ហិ បហរិត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេសិ. សត្ថា បិណ្ឌាយ ចរិត្វា កតភត្តកិច្ចោ សម្ពហុលេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ និក្ខន្តោ ពាហិយស្ស សរីរំ សង្ការដ្ឋានេ បតិតំ ទិស្វា ភិក្ខូ អាណាបេសិ, ‘‘ភិក្ខវេ, ឯកស្មិំ គេហទ្វារេ ឋត្វា មញ្ចកំ អាហរាបេត្វា ឥមំ សរីរំ នគរតោ នីហរិត្វា ឈាបេត្វា ថូបំ ករោថា’’តិ. ភិក្ខូ តថា ករិំសុ, កត្វា ច បន វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា អត្តនា កតកិច្ចំ អារោចេត្វា តស្ស អភិសម្បរាយំ បុច្ឆិំសុ. អថ នេសំ ភគវា តស្ស បរិនិព្ពុតភាវំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ខិប្បាភិញ្ញានំ យទិទំ ពាហិយោ ទារុចីរិយោ’’តិ (អ. និ. ១.២១៦) ឯតទគ្គេ ឋបេសិ. អថ នំ ភិក្ខូ បុច្ឆិំសុ – ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ ‘ពាហិយោ អរហត្តំ បត្តោ’តិ វទេថ, កទា សោ អរហត្តំ បត្តោ’’តិ? ‘‘មម ធម្មំ សុតកាលេ, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘កទា បនស្ស, ភន្តេ, តុម្ហេហិ ធម្មោ កថិតោ’’តិ? ‘‘បិណ្ឌាយ ចរន្តេន អន្តរវីថិយំ ឋត្វា’’តិ. ‘‘អប្បមត្តកោ ហិ, ភន្តេ, តុម្ហេហិ អន្តរវីថិយំ ឋត្វា កថិតធម្មោ កថំ សោ តាវត្តកេន វិសេសំ និព្ពត្តេសី’’តិ, អថ នេ សត្ថា ‘‘កិំ, ភិក្ខវេ, មម ធម្មំ ‘អប្បំ វា ពហុំ វា’តិ មា បមាណំ គណ្ហថ. អនេកានិបិ ហិ គាថាសហស្សានិ អនត្ថនិស្សិតានិ ន សេយ្យោ, អត្ថនិស្សិតំ បន ឯកម្បិ គាថាបទំ សេយ្យោ’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

១០១.

‘‘សហស្សមបិ ចេ គាថា, អនត្ថបទសំហិតា;

ឯកំ គាថាបទំ សេយ្យោ, យំ សុត្វា ឧបសម្មតី’’តិ.

តត្ថ ឯកំ គាថាបទំ សេយ្យោតិ ‘‘អប្បមាទោ អមតបទំ…បេ… យថា មយា’’តិ (ធ. ប. ២១) ឯវរូបា ឯកា គាថាបិ សេយ្យោតិ អត្ថោ. សេសំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ពាហិយទារុចីរិយត្ថេរវត្ថុ ទុតិយំ.

៣. កុណ្ឌលកេសិត្ថេរីវត្ថុ

យោ ច គាថាសតំ ភាសេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កុណ្ឌលកេសិំ អារព្ភ កថេសិ.

រាជគហេ កិរ ឯកា សេដ្ឋិធីតា សោឡសវស្សុទ្ទេសិកា អភិរូបា អហោសិ ទស្សនីយា បាសាទិកា. តស្មិញ្ច វយេ ឋិតា នារិយោ បុរិសជ្ឈាសយា ហោន្តិ បុរិសលោលា. អថ នំ មាតាបិតរោ សត្តភូមិកស្ស បាសាទស្ស ឧបរិមតលេ សិរិគព្ភេ និវាសាបេសុំ. ឯកមេវស្សា ទាសិំ បរិចារិកំ អទំសុ. អថេកំ កុលបុត្តំ ចោរកម្មំ ករោន្តំ គហេត្វា បច្ឆាពាហំ ពន្ធិត្វា ចតុក្កេ ចតុក្កេ កសាហិ បហរិត្វា អាឃាតនំ នយិំសុ. សេដ្ឋិធីតា មហាជនស្ស សទ្ទំ សុត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ បាសាទតលេ ឋត្វា ឱលោកេន្តី តំ ទិស្វា បដិពទ្ធចិត្តា ហុត្វា តំ បត្ថយមានា អាហារំ បដិក្ខិបិត្វា មញ្ចកេ និបជ្ជិ. អថ នំ មាតា បុច្ឆិ – ‘‘កិំ ឥទំ, អម្មា’’តិ? ‘‘សចេ ឯតំ ‘ចោរោ’តិ គហេត្វា និយ្យមានំ បុរិសំ លភិស្សាមិ, ជីវិស្សាមិ. នោ ចេ លភិស្សាមិ, ជីវិតំ មេ នត្ថិ, ឥធេវ មរិស្សាមី’’តិ. ‘‘អម្ម, មា ឯវំ ករិ, អម្ហាកំ ជាតិយា ច គោត្តេន ច ភោគេន ច សទិសំ អញ្ញំ សាមិកំ លភិស្សសី’’តិ. ‘‘មយ្ហំ អញ្ញេន កិច្ចំ នត្ថិ, ឥមំ អលភមានា មរិស្សាមី’’តិ. មាតា ធីតរំ សញ្ញាបេតុំ អសក្កោន្តី បិតុនោ អារោចេសិ. សោបិ នំ សញ្ញាបេតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘កិំ សក្កា កាតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តំ ចោរំ គហេត្វា គច្ឆន្តស្ស រាជបុរិសស្ស សហស្សភណ្ឌិកំ បេសេសិ – ‘‘ឥមំ គហេត្វា ឯតំ បុរិសំ មយ្ហំ ទេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ កហាបណេ គហេត្វា តំ មុញ្ចិត្វា អញ្ញំ មារេត្វា ‘‘មារិតោ, ទេវ, ចោរោ’’តិ រញ្ញោ អារោចេសិ. សេដ្ឋិបិ តស្ស ធីតរំ អទាសិ.

សា តតោ បដ្ឋាយ ‘‘សាមិកំ អារាធេស្សាមី’’តិ សព្ពាភរណបដិមណ្ឌិតា សយមេវ តស្ស យាគុអាទីនិ សំវិទហតិ, ចោរោ កតិបាហច្ចយេន ចិន្តេសិ – ‘‘កទា នុ ខោ ឥមំ មារេត្វា ឯតិស្សា អាភរណានិ គហេត្វា ឯកស្មិំ សុរាគេហេ វិក្កិណិត្វា ខាទិតុំ លភិស្សាមី’’តិ? សោ ‘‘អត្ថេកោ ឧបាយោ’’តិ ចិន្តេត្វា អាហារំ បដិក្ខិបិត្វា មញ្ចកេ និបជ្ជិ, អថ នំ សា ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កិំ តេ, សាមិ, រុជ្ជតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន កិញ្ចិ មេ, ភទ្ទេតិ, កច្ចិ បន មេ មាតាបិតរោ តុយ្ហំ កុទ្ធា’’តិ? ‘‘ន កុជ្ឈន្តិ, ភទ្ទេ’’តិ. អថ ‘‘កិំ នាមេត’’ន្តិ? ‘‘ភទ្ទេ, អហំ តំ ទិវសំ ពន្ធិត្វា និយ្យមានោ ចោរបបាតេ អធិវត្ថាយ ទេវតាយ ពលិកម្មំ បដិស្សុណិត្វា ជីវិតំ លភិំ, ត្វម្បិ មយា តស្សា ឯវ អានុភាវេន លទ្ធា, ‘តំ មេ ទេវតាយ ពលិកម្មំ ឋបិត’ន្តិ ចិន្តេមិ, ភទ្ទេ’’តិ. ‘‘សាមិ, មា ចិន្តយិ, ករិស្សាមិ ពលិកម្មំ, វទេហិ, កេនត្ថោ’’តិ? ‘‘អប្បោទកមធុបាយសេន ច លាជបញ្ចមកបុប្ផេហិ ចា’’តិ. ‘‘សាធុ, សាមិ, អហំ បដិយាទេស្សាមី’’តិ សា សព្ពំ ពលិកម្មំ បដិយាទេត្វា ‘‘ឯហិ, សាមិ, គច្ឆាមា’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ, ភទ្ទេ, តវ ញាតកេ និវត្តេត្វា មហគ្ឃានិ វត្ថាភរណានិ គហេត្វា អត្តានំ អលង្ករោហិ, ហសន្តា កីឡន្តា សុខំ គមិស្សាមា’’តិ. សា តថា អកាសិ.

អថ នំ សោ បព្ពតបាទំ គតកាលេ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, ឥតោ បរំ ឧភោវ ជនា គមិស្សាម, សេសជនំ យានកេន សទ្ធិំ និវត្តាបេត្វា ពលិកម្មភាជនំ សយំ ឧក្ខិបិត្វា គណ្ហាហី’’តិ. សា តថា អកាសិ. ចោរោ តំ គហេត្វា ចោរបបាតបព្ពតំ អភិរុហិ. តស្ស ហិ ឯកេន បស្សេន មនុស្សា អភិរុហន្តិ, ឯកំ បស្សំ ឆិន្នបបាតំ. បព្ពតមត្ថកេ ឋិតា តេន បស្សេន ចោរេ បាតេន្តិ. តេ ខណ្ឌាខណ្ឌំ ហុត្វា ភូមិយំ បតន្តិ. តស្មា ‘‘ចោរបបាតោ’’តិ វុច្ចតិ. សា តស្ស បព្ពតស្ស មត្ថកេ ឋត្វា ‘‘ពលិកម្មំ តេ, សាមិ, ករោហី’’តិ អាហ. សោ តុណ្ហី អហោសិ. បុន តាយ ‘‘កស្មា, សាមិ, តុណ្ហីភូតោសី’’តិ វុត្តេ តំ អាហ – ‘‘ន មយ្ហំ ពលិកម្មេនត្ថោ, វញ្ចេត្វា បន តំ អាទាយ អាគតោម្ហី’’តិ. ‘‘កិំ ការណា, សាមី’’តិ? ‘‘តំ មារេត្វា តវ អាភរណានិ គហេត្វា បលាយនត្ថាយា’’តិ. សា មរណភយតជ្ជិតា អាហ – ‘‘សាមិ, អហញ្ច អាភរណានិ ច តវ សន្តកានេវ, កស្មា ឯវំ វទេសី’’តិ? សោ, ‘‘មា ឯវំ ករោហី’’តិ, បុនប្បុនំ យាចិយមានោបិ ‘‘មារេមិ ឯវា’’តិ អាហ. ‘‘ឯវំ សន្តេ កិំ តេ មម មរណេន? ឥមានិ អាភរណានិ គហេត្វា មយ្ហំ ជីវិតំ ទេហិ, ឥតោ បដ្ឋាយ មំ ‘មតា’តិ ធារេហិ, ទាសី វា តេ ហុត្វា កម្មំ ករិស្សាមី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឥទំ សុវណ្ណកេយូរំ, មុត្តា វេឡុរិយា ពហូ;

សព្ពំ ហរស្សុ ភទ្ទន្តេ, មំ ច ទាសីតិ សាវយា’’តិ. (អប. ថេរី ២.៣.២៧);

តំ សុត្វា ចោរោ ‘‘ឯវំ កតេ ត្វំ គន្ត្វា មាតាបិតូនំ អាចិក្ខិស្សសិ, មារេស្សាមិយេវ, មា ត្វំ ពាឡ្ហំ បរិទេវសី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘មា ពាឡ្ហំ បរិទេវេសិ, ខិប្បំ ពន្ធាហិ ភណ្ឌិកំ;

ន តុយ្ហំ ជីវិតំ អត្ថិ, សព្ពំ គណ្ហាមិ ភណ្ឌក’’ន្តិ. –

សា ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ ឥទំ កម្មំ ភារិយំ. បញ្ញា នាម ន បចិត្វា ខាទនត្ថាយ កតា, អថ ខោ វិចារណត្ថាយ កតា, ជានិស្សាមិស្ស កត្តព្ព’’ន្តិ, អថ នំ អាហ – ‘‘សាមិ, យទា ត្វំ ‘ចោរោ’តិ គហេត្វា នីយសិ, តទាហំ មាតាបិតូនំ អាចិក្ខិំ, តេ សហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា តំ អាហរាបេត្វា គេហេ ករិំសុ. តតោ បដ្ឋាយ អហំ តុយ្ហំ ឧបការិកា, អជ្ជ មេ សុទិដ្ឋំ កត្វា អត្តានំ វន្ទិតុំ ទេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធុ, ភទ្ទេ, សុទិដ្ឋំ កត្វា វន្ទាហី’’តិ វត្វា បព្ពតន្តេ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សា តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា ចតូសុ ឋានេសុ វន្ទិត្វា, ‘‘សាមិ, ឥទំ តេ បច្ឆិមទស្សនំ, ឥទានិ តុយ្ហំ វា មម ទស្សនំ, មយ្ហំ វា តវ ទស្សនំ នត្ថី’’តិ បុរតោ ច បច្ឆតោ ច អាលិង្គិត្វា បមត្តំ ហុត្វា បព្ពតន្តេ ឋិតំ បិដ្ឋិបស្សេ ឋត្វា ឯកេន ហត្ថេន ខន្ធេ គហេត្វា ឯកេន បិដ្ឋិកច្ឆាយ គហេត្វា បព្ពតបបាតេ ខិបិ. សោ បព្ពតកុច្ឆិយំ បដិហតោ ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ហុត្វា ភូមិយំ បតិ. ចោរបបាតមត្ថកេ អធិវត្ថា ទេវតា តេសំ ទ្វិន្នម្បិ កិរិយំ ទិស្វា តស្សា ឥត្ថិយា សាធុការំ ទត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ន ហិ សព្ពេសុ ឋានេសុ, បុរិសោ ហោតិ បណ្ឌិតោ;

ឥត្ថីបិ បណ្ឌិតា ហោតិ, តត្ថ តត្ថ វិចក្ខណា’’តិ. (អប. ថេរី ២.៣.៣១);

សាបិ ចោរំ បបាតេ ខិបិត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘សចាហំ គេហំ គមិស្សាមិ, ‘សាមិកោ តេ កុហិ’ន្តិ បុច្ឆិស្សន្តិ, សចាហំ ឯវំ បុដ្ឋា ‘មារិតោ មេ’តិ វក្ខាមិ, ‘ទុព្ពិនីតេ សហស្សំ ទត្វា តំ អាហរាបេត្វា ឥទានិ នំ មារេសី’តិ មំ មុខសត្តីហិ វិជ្ឈិស្សន្តិ, ‘អាភរណត្ថាយ សោ មំ មារេតុកាមោ អហោសី’តិ វុត្តេបិ ន សទ្ទហិស្សន្តិ, អលំ មេ គេហេនា’’តិ តត្ថេវាភរណានិ ឆឌ្ឌេត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា អនុបុព្ពេន វិចរន្តី ឯកំ បរិព្ពាជកានំ អស្សមំ បត្វា វន្ទិត្វា ‘‘មយ្ហំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ សន្តិកេ បព្ពជ្ជំ ទេថា’’តិ អាហ. អថ នំ បព្ពាជេសុំ. សា បព្ពជិត្វាវ បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ បព្ពជ្ជាយ កិំ ឧត្តម’’ន្តិ? ‘‘ភទ្ទេ, ទសសុ វា កសិណេសុ បរិកម្មំ កត្វា ឈានំ និព្ពត្តេតព្ពំ, វាទសហស្សំ វា ឧគ្គណ្ហិតព្ពំ, អយំ អម្ហាកំ បព្ពជ្ជាយ ឧត្តមត្ថោ’’តិ. ‘‘ឈានំ តាវ និព្ពត្តេតុំ អហំ ន សក្ខិស្សាមិ, វាទសហស្សំ បន ឧគ្គណ្ហិស្សាមិ, អយ្យា’’តិ. អថ នំ តេ វាទសហស្សំ ឧគ្គណ្ហាបេត្វា ‘‘ឧគ្គហិតំ តេ សិប្បំ, ឥទានិ ត្វំ ជម្ពុទីបតលេ វិចរិត្វា អត្តនា សទ្ធិំ បញ្ហំ កថេតុំ សមត្ថំ ឱលោកេហី’’តិ តស្ស ហត្ថេ ជម្ពុសាខំ ទត្វា ឧយ្យោជេសុំ – ‘‘គច្ឆ, ភទ្ទេ, សចេ កោចិ គិហិភូតោ តយា សទ្ធិំ បញ្ហំ កថេតុំ សក្កោតិ, តស្សេវ បាទបរិចារិកា ភវាហិ, សចេ បព្ពជិតោ សក្កោតិ, តស្ស សន្តិកេ បព្ពជាហី’’តិ.

សា នាមេន ជម្ពុបរិព្ពាជិកា នាម ហុត្វា តតោ និក្ខមិត្វា ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋេ បញ្ហំ បុច្ឆន្តី វិចរតិ. តាយ សទ្ធិំ កថេតុំ សមត្ថោ នាម នាហោសិ. ‘‘ឥតោ ជម្ពុបរិព្ពាជិកា អាគច្ឆតី’’តិ សុត្វាវ មនុស្សា បលាយន្តិ. សា គាមំ វា និគមំ វា ភិក្ខាយ បវិសន្តី គាមទ្វារេ វាលុករាសិំ កត្វា តត្ថ ជម្ពុសាខំ ឋបេត្វា ‘‘មយា សទ្ធិំ កថេតុំ សមត្ថោ ជម្ពុសាខំ មទ្ទតូ’’តិ វត្វា គាមំ បាវិសិ. តំ ឋានំ ឧបសង្កមិតុំ សមត្ថោ នាម នាហោសិ. សាបិ មិលាតាយ ជម្ពុសាខាយ អញ្ញំ ជម្ពុសាខំ គណ្ហាតិ, ឥមិនា នីហារេន វិចរន្តី សាវត្ថិំ បត្វា គាមទ្វារេ វាលុករាសិំ កត្វា ជម្ពុសាខំ ឋបេត្វា វុត្តនយេនេវ វត្វា ភិក្ខាយ បាវិសិ. សម្ពហុលា គាមទារកា ជម្ពុសាខំ បរិវារេត្វា អដ្ឋំសុ. តទា សារិបុត្តត្ថេរោ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា កតភត្តកិច្ចោ នគរា និក្ខន្តោ តេ ទារកេ ជម្ពុសាខំ បរិវារេត្វា ឋិតេ ទិស្វា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ទារកា ថេរស្ស តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិំសុ. ‘‘តេន ហិ ទារកា ឥមំ សាខំ មទ្ទថា’’តិ. ‘‘ភាយាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អហំ បញ្ហំ កថេស្សាមិ, មទ្ទថ តុម្ហេ’’តិ. តេ ថេរស្ស វចនេន សញ្ជាតុស្សាហា តថា កត្វា មទ្ទន្តា ជម្ពុសាខំ ឧក្ខិបិំសុ. បរិព្ពាជិកា អាគន្ត្វា តេ បរិភាសិត្វា ‘‘តុម្ហេហិ សទ្ធិំ មម បញ្ហេន កិច្ចំ នត្ថិ, កស្មា មេ សាខំ មទ្ទថា’’តិ អាហ. ‘‘អយ្យេនម្ហា មទ្ទាបិតា’’តិ អាហំសុ. ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេហិ មេ សាខា មទ្ទាបិតា’’តិ? ‘‘អាម, ភគិនី’’តិ. ‘‘តេន ហិ មយា សទ្ធិំ បញ្ហំ កថេថា’’តិ. ‘‘សាធុ កថេស្សាមី’’តិ.

សា វឌ្ឍមានកច្ឆាយាយ បញ្ហំ បុច្ឆិតុំ ថេរស្ស សន្តិកំ អគមាសិ, សកលនគរំ សង្ខុភិ. ‘‘ទ្វិន្នំ បណ្ឌិតានំ កថំ សុណិស្សាមា’’តិ នាគរា តាយ សទ្ធិំយេវ គន្ត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. បរិព្ពាជិកា ថេរំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, បុច្ឆាមិ តេ បញ្ហ’’ន្តិ. ‘‘បុច្ឆ, ភគិនី’’តិ. សា វាទសហស្សំ បុច្ឆិ, បុច្ឆិតំ បុច្ឆិតំ ថេរោ វិស្សជ្ជេសិ. អថ នំ ថេរោ អាហ – ‘‘ឯត្តកា ឯវ តេ បញ្ហា, អញ្ញេបិ អត្ថី’’តិ? ‘‘ឯត្តកា ឯវ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តយា ពហូ បញ្ហា បុដ្ឋា, មយម្បិ ឯកំ បុច្ឆាម, វិស្សជ្ជិស្សសិ នោ’’តិ? ‘‘ជានមានា វិស្សជ្ជិស្សាមិ បុច្ឆថ, ភន្តេ’’តិ. ថេរោ ‘‘ឯកំ នាម កិ’’ន្តិ (ខុ. បា. ៤.១) បញ្ហំ បុច្ឆិ. សា ‘‘ឯវំ នាមេស វិស្សជ្ជេតព្ពោ’’តិ អជានន្តី ‘‘កិំ នាមេតំ, ភន្តេ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ពុទ្ធបញ្ហោ នាម, ភគិនី’’តិ. ‘‘មយ្ហម្បិ តំ ទេថ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘សចេ មាទិសា ភវិស្សសិ, ទស្សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ មំ បព្ពាជេថា’’តិ. ថេរោ ភិក្ខុនីនំ អាចិក្ខិត្វា បព្ពាជេសិ. សា បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទា កុណ្ឌលកេសិត្ថេរី នាម ហុត្វា កតិបាហច្ចយេនេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ.

ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘កុណ្ឌលកេសិត្ថេរិយា ធម្មស្សវនញ្ច ពហុំ នត្ថិ, បព្ពជិតកិច្ចញ្ចស្សា មត្ថកំ បត្តំ, ឯកេន កិរ ចោរេន សទ្ធិំ មហាសង្គាមំ កត្វា ជិនិត្វា អាគតា’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, មយា ទេសិតធម្មំ ‘អប្បំ វា ពហុំ វា’តិ បមាណំ មា គណ្ហថ, អនត្ថកំ បទសតម្បិ សេយ្យោ ន ហោតិ, ធម្មបទំ បន ឯកម្បិ សេយ្យោវ. អវសេសចោរេ ជិនន្តស្ស ច ជយោ នាម ន ហោតិ, អជ្ឈត្តិកកិលេសចោរេ ជិនន្តស្សេវ បន ជយោ នាម ហោតី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

១០២.

‘‘យោ ច គាថាសតំ ភាសេ, អនត្ថបទសំហិតា;

ឯកំ ធម្មបទំ សេយ្យោ, យំ សុត្វា ឧបសម្មតិ.

១០៣.

‘‘យោ សហស្សំ សហស្សេន, សង្គាមេ មានុសេ ជិនេ;

ឯកញ្ច ជេយ្យមត្តានំ, ស វេ សង្គាមជុត្តមោ’’តិ.

តត្ថ គាថាសតន្តិ យោ ច បុគ្គលោ សតបរិច្ឆេទា ពហូបិ គាថា ភាសេយ្យាតិ អត្ថោ. អនត្ថបទសំហិតាតិ អាកាសវណ្ណនាទិវសេន អនត្ថកេហិ បទេហិ សំហិតា. ធម្មបទន្តិ អត្ថសាធកំ ខន្ធាទិបដិសំយុត្តំ, ‘‘ចត្តារិមានិ បរិព្ពាជកា ធម្មបទានិ. កតមានិ ចត្តារិ? អនភិជ្ឈា បរិព្ពាជកា ធម្មបទំ, អព្យាបាទោ បរិព្ពាជកា ធម្មបទំ, សម្មាសតិ បរិព្ពាជកា ធម្មបទំ, សម្មាសមាធិ បរិព្ពាជកា ធម្មបទ’’ន្តិ (អ. និ. ៤.៣០) ឯវំ វុត្តេសុ ចតូសុ ធម្មបទេសុ ឯកម្បិ ធម្មបទំ សេយ្យោ. យោ សហស្សំ សហស្សេនាតិ យោ ឯកោ សង្គាមយោធោ សហស្សេន គុណិតំ សហស្សំ មានុសេ ឯកស្មិំ សង្គាមេ ជិនេយ្យ, ទសមនុស្សសតសហស្សំ ជិនិត្វា ជយំ អាហរេយ្យ, អយម្បិ សង្គាមជិនតំ ឧត្តមោ បវរោ នាម ន ហោតិ. ឯកញ្ច ជេយ្យមត្តានន្តិ យោ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានេសុ អជ្ឈត្តិកកម្មដ្ឋានំ សម្មសន្តោ អត្តនោ លោភាទិកិលេសជយេន អត្តានំ ជិនេយ្យ. ស វេ សង្គាមជុត្តមោតិ សោ សង្គាមជិនានំ ឧត្តមោ បវរោ សង្គាមសីសយោធោតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

កុណ្ឌលកេសិត្ថេរីវត្ថុ តតិយំ.

៤. អនត្ថបុច្ឆកព្រាហ្មណវត្ថុ

អត្តា ហវេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អនត្ថបុច្ឆកំ ព្រាហ្មណំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ព្រាហ្មណោ ‘‘កិំ នុ ខោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អត្ថមេវ ជានាតិ, ឧទាហុ អនត្ថម្បិ, បុច្ឆិស្សាមិ ន’’ន្តិ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ អត្ថមេវ ជានាថ មញ្ញេ, នោ អនត្ថ’’ន្តិ? ‘‘អត្ថញ្ចាហំ, ព្រាហ្មណ, ជានាមិ អនត្ថញ្ចា’’តិ. ‘‘តេន ហិ មេ អនត្ថំ កថេថា’’តិ. អថស្ស សត្ថា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឧស្សូរសេយ្យំ អាលស្យំ, ចណ្ឌិក្កំ ទីឃសោណ្ឌិយំ;

ឯកស្សទ្ធានគមនំ បរទារូបសេវនំ;

ឯតំ ព្រាហ្មណ សេវស្សុ, អនត្ថំ តេ ភវិស្សតី’’តិ.

តំ សុត្វា ព្រាហ្មណោ សាធុការមទាសិ ‘‘សាធុ សាធុ, គណាចរិយ, គណជេដ្ឋក, តុម្ហេ អត្ថញ្ច ជានាថ អនត្ថញ្ចា’’តិ. ‘‘ឯវំ ខោ, ព្រាហ្មណ, អត្ថានត្ថជាននកោ នាម មយា សទិសោ នត្ថី’’តិ. អថស្ស សត្ថា អជ្ឈាសយំ ឧបធារេត្វា, ‘‘ព្រាហ្មណ, កេន កម្មេន ជីវសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ជូតកម្មេន, ភោ គោតមា’’តិ. ‘‘កិំ បន តេ ជយោ ហោតិ បរាជយោ’’តិ. ‘‘ជយោបិ ហោតិ បរាជយោបី’’តិ វុត្តេ, ‘‘ព្រាហ្មណ, អប្បមត្តកោ ឯស, បរំ ជិនន្តស្ស ជយោ នាម ន សេយ្យោ. យោ បន កិលេសជយេន អត្តានំ ជិនាតិ, តស្ស ជយោ សេយ្យោ. ន ហិ តំ ជយំ កោចិ អបជយំ កាតុំ សក្កោតី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

១០៤.

‘‘អត្តា ហវេ ជិតំ សេយ្យោ, យា ចាយំ ឥតរា បជា;

អត្តទន្តស្ស បោសស្ស, និច្ចំ សញ្ញតចារិនោ.

១០៥.

‘‘នេវ ទេវោ ន គន្ធព្ពោ, ន មារោ សហ ព្រហ្មុនា;

ជិតំ អបជិតំ កយិរា, តថារូបស្ស ជន្តុនោ’’តិ.

តត្ថ ហវេតិ និបាតោ. ជិតន្តិ លិង្គវិបល្លាសោ, អត្តនោ កិលេសជយេន អត្តា ជិតោ សេយ្យោតិ អត្ថោ. យា ចាយំ ឥតរា បជាតិ យា បនាយំ អវសេសា បជា ជូតេន វា ធនហរណេន វា សង្គាមេន វា ពលាភិភវេន វា ជិតា ភវេយ្យ, តំ ជិនន្តេន យំ ជិតំ, ន តំ សេយ្យោតិ អត្ថោ. កស្មា បន តទេវ ជិតំ សេយ្យោ, ឥទំ ន សេយ្យោតិ? យស្មា អត្តទន្តស្ស…បេ… តថារូបស្ស ជន្តុនោតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា ហិ យ្វាយំ និក្កិលេសតាយ អត្តទន្តោ បោសោ, តស្ស អត្តទន្តស្ស កាយាទីហិ និច្ចំ សញ្ញតចារិនោ ឯវរូបស្ស ឥមេហិ កាយសញ្ញមាទីហិ សញ្ញតស្ស ជន្តុនោ ទេវោ វា គន្ធព្ពោ វា មារោ វា ព្រហ្មុនា សហ ឧដ្ឋហិត្វា ‘‘អហមស្ស ជិតំ អបជិតំ ករិស្សាមិ, មគ្គភាវនាយ បហីនេ កិលេសេ បុន ឧប្បាទេស្សាមី’’តិ ឃដេន្តោបិ វាយមន្តោបិ យថា ធនាទីហិ បរាជិតោ បក្ខន្តរោ ហុត្វា ឥតរេន ជិតំ បុន ជិនន្តោ អបជិតំ ករេយ្យ, ‘‘ឯវំ អបជិតំ កាតុំ នេវ សក្កុណេយ្យា’’តិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អនត្ថបុច្ឆកព្រាហ្មណវត្ថុ ចតុត្ថំ.

៥. សារិបុត្តត្ថេរស្ស មាតុលព្រាហ្មណវត្ថុ

មាសេ មាសេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ សារិបុត្តត្ថេរស្ស មាតុលព្រាហ្មណំ អារព្ភ កថេសិ.

ថេរោ កិរ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា អាហ – ‘‘កិំ នុ ខោ, ព្រាហ្មណ, កិញ្ចិទេវ កុសលំ ករោសី’’តិ? ‘‘ករោមិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ ករោសី’’តិ? ‘‘មាសេ មាសេ សហស្សបរិច្ចាគេន ទានំ ទម្មី’’តិ. ‘‘កស្ស ទេសី’’តិ? ‘‘និគណ្ឋានំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ បត្ថយន្តោ’’តិ? ‘‘ព្រហ្មលោកំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ បន ព្រហ្មលោកស្ស អយំ មគ្គោ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កោ ឯវមាហា’’តិ? ‘‘អាចរិយេហិ មេ កថិតំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘នោ ត្វំ ព្រហ្មលោកស្ស មគ្គំ ជានាសិ, នាបិ តេ អាចរិយា, សត្ថាវ ឯកោ ជានាតិ, ឯហិ, ព្រាហ្មណ, ព្រហ្មលោកស្ស តេ មគ្គំ កថាបេស្សាមី’’តិ តំ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ នេត្វា, ‘‘ភន្តេ, អយំ ព្រាហ្មណោ ឯវមាហា’’តិ, ‘‘តំ បវត្តិំ អារោចេត្វា សាធុ វតស្ស ព្រហ្មលោកស្ស មគ្គំ កថេថា’’តិ. សត្ថា ‘‘ឯវំ កិរ, ព្រាហ្មណា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ភោ គោតមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ព្រាហ្មណ, តយា ឯវំ ទទមានេន វស្សសតំ ទិន្នទានតោបិ មុហុត្តមត្តំ បសន្នចិត្តេន មម សាវកស្ស ឱលោកនំ វា កដច្ឆុភិក្ខាមត្តទានំ វា មហប្ផលតរ’’ន្តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

១០៦.

‘‘មាសេ មាសេ សហស្សេន, យោ យជេថ សតំ សមំ;

ឯកញ្ច ភាវិតត្តានំ, មុហុត្តមបិ បូជយេ;

សាយេវ បូជនា សេយ្យោ, យញ្ចេ វស្សសតំ ហុត’’ន្តិ.

តត្ថ សហស្សេនាហិ សហស្សបរិច្ចាគេន. យោ យជេថ សតំ សមន្តិ យោ វស្សសតំ មាសេ មាសេ សហស្សំ បរិច្ចជន្តោ លោកិយមហាជនស្ស ទានំ ទទេយ្យ, ឯកញ្ច ភាវិតត្តានន្តិ យោ បន ឯកំ សីលាទិគុណវិសេសេន វឌ្ឍិតអត្តានំ ហេដ្ឋិមកោដិយា សោតាបន្នំ, ឧបរិមកោដិយា ខីណាសវំ ឃរទ្វារំ សម្បត្តំ កដច្ឆុភិក្ខាទានវសេន វា យាបនមត្តអាហារទានវសេន វា ថូលសាដកទានមត្តេន វា បូជេយ្យ. យំ ឥតរេន វស្សសតំ ហុតំ. តតោ សាយេវ បូជនា សេយ្យោ. សេដ្ឋោ ឧត្តមោតិ អត្ថោតិ.

ទេសនាវសានេ សោ ព្រាហ្មណោ សោតាបត្តិផលំ បត្តោ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

សារិបុត្តត្ថេរស្ស មាតុលព្រាហ្មណវត្ថុ បញ្ចមំ.

៦. សារិបុត្តត្ថេរស្ស ភាគិនេយ្យវត្ថុ

យោ ច វស្សសតំ ជន្តូតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ សារិបុត្តត្ថេរស្ស ភាគិនេយ្យំ អារព្ភ កថេសិ.

តម្បិ ហិ ថេរោ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘កិំ, ព្រាហ្មណ, កុសលំ ករោសី’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ ករោសី’’តិ? ‘‘មាសេ មាសេ ឯកំ ឯកំ បសុំ ឃាតេត្វា អគ្គិំ បរិចរាមី’’តិ. ‘‘កិមត្ថំ ឯវំ ករោសី’’តិ? ‘‘ព្រហ្មលោកមគ្គោ កិរេសោ’’តិ. ‘‘កេនេវំ កថិត’’ន្តិ? ‘‘អាចរិយេហិ មេ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘នេវ ត្វំ ព្រហ្មលោកស្ស មគ្គំ ជានាសិ, នាបិ តេ អាចរិយា, ឯហិ, សត្ថុ សន្តិកំ គមិស្សាមា’’តិ តំ សត្ថុ សន្តិកំ នេត្វា តំ បវត្តិំ អារោចេត្វា ‘‘ឥមស្ស, ភន្តេ, ព្រហ្មលោកស្ស មគ្គំ កថេថា’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘ឯវំ កិរា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯវំ, ភោ គោតមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ព្រាហ្មណ, វស្សសតម្បិ ឯវំ អគ្គិំ បរិចរន្តស្ស តវ អគ្គិបារិចរិយា មម សាវកស្ស តង្ខណមត្តំ បូជម្បិ ន បាបុណាតី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

១០៧.

‘‘យោ ច វស្សសតំ ជន្តុ, អគ្គិំ បរិចរេ វនេ;

ឯកញ្ច ភាវិតត្តានំ, មុហុត្តមបិ បូជយេ;

សាយេវ បូជនា សេយ្យោ, យញ្ចេ វស្សសតំ ហុត’’ន្តិ.

តត្ថ ជន្តូតិ សត្តាធិវចនមេតំ. អគ្គិំ បរិចរេ វនេតិ និប្បបញ្ចភាវបត្ថនាយ វនំ បវិសិត្វាបិ តត្ថ អគ្គិំ បរិចរេយ្យ. សេសំ បុរិមសទិសមេវាតិ.

ទេសនាវសានេ សោ ព្រាហ្មណោ សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

សារិបុត្តត្ថេរស្ស ភាគិនេយ្យវត្ថុ ឆដ្ឋំ.

៧. សារិបុត្តត្ថេរស្ស សហាយកព្រាហ្មណវត្ថុ

យំ កិញ្ចិ យិដ្ឋំ វាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ សារិបុត្តត្ថេរស្ស សហាយកព្រាហ្មណំ អារព្ភ កថេសិ.

តម្បិ ហិ ថេរោ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កិំ, ព្រាហ្មណ, កិញ្ចិ កុសលំ ករោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ ករោសី’’តិ? ‘‘យិដ្ឋយាគំ យជាមី’’តិ. ‘‘តទា កិរ តំ យាគំ មហាបរិច្ចាគេន យជ’’ន្តិ. ឥតោ បរំ ថេរោ បុរិមនយេនេវ បុច្ឆិត្វា តំ សត្ថុ សន្តិកំ នេត្វា តំ បវត្តិំ អារោចេត្វា ‘‘ឥមស្ស, ភន្តេ, ព្រហ្មលោកស្ស មគ្គំ កថេថា’’តិ អាហ. សត្ថា, ‘‘ព្រាហ្មណ, ឯវំ កិរា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯវំ, ភោ គោតមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ព្រាហ្មណ, តយា សំវច្ឆរំ យិដ្ឋយាគំ យជន្តេន លោកិយមហាជនស្ស ទិន្នទានំ បសន្នចិត្តេន មម សាវកានំ វន្ទន្តានំ ឧប្បន្នកុសលចេតនាយ ចតុភាគមត្តម្បិ ន អគ្ឃតី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

១០៨.

‘‘យំ កិញ្ចិ យិដ្ឋំ វ ហុតំ វ លោកេ,

សំវច្ឆរំ យជេថ បុញ្ញបេក្ខោ;

សព្ពម្បិ តំ ន ចតុភាគមេតិ,

អភិវាទនា ឧជ្ជុគតេសុ សេយ្យោ’’តិ.

តត្ថ យំ កិញ្ចីតិ អនវសេសបរិយាទានវចនមេតំ. យិដ្ឋន្តិ យេភុយ្យេន មង្គលកិរិយាទិវសេសុ ទិន្នទានំ. ហុតន្តិ អភិសង្ខរិត្វា កតំ បាហុនទានញ្ចេវ, កម្មញ្ច ផលញ្ច សទ្ទហិត្វា កតទានញ្ច. សំវច្ឆរំ យជេថាតិ ឯកសំវច្ឆរំ និរន្តរមេវ វុត្តប្បការំ ទានំ សកលចក្កវាឡេបិ លោកិយមហាជនស្ស ទទេយ្យ. បុញ្ញបេក្ខោតិ បុញ្ញំ ឥច្ឆន្តោ. ឧជ្ជុគតេសូតិ ហេដ្ឋិមកោដិយា សោតាបន្នេសុ ឧបរិមកោដិយា ខីណាសវេសុ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘ឯវរូបេសុ បសន្នចិត្តេន សរីរំ ឱនមិត្វា វន្ទន្តស្ស កុសលចេតនាយ យំ ផលំ, តតោ ចតុភាគម្បិ សព្ពំ តំ ទានំ ន អគ្ឃតិ, តស្មា ឧជុគតេសុ អភិវាទនមេវ សេយ្យោ’’តិ.

ទេសនាវសានេ សោ ព្រាហ្មណោ សោតាបត្តិផលំ បត្តោ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

សារិបុត្តត្ថេរស្ស សហាយកព្រាហ្មណវត្ថុ សត្តមំ.

៨. អាយុវឌ្ឍនកុមារវត្ថុ

អភិវាទនសីលិស្សាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ទីឃលង្ឃិកំ និស្សាយ អរញ្ញកុដិយំ វិហរន្តោ ទីឃាយុកុមារំ អារព្ភ កថេសិ.

ទីឃលង្ឃិកនគរវាសិនោ កិរ ទ្វេ ព្រាហ្មណា ពាហិរកបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អដ្ឋចត្តាលីស វស្សានិ តបចរណំ ករិំសុ. តេសុ ឯកោ ‘‘បវេណិ មេ នស្សិស្សតិ, វិព្ភមិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អត្តនា កតំ តបំ បរេសំ វិក្កិណិត្វា គោសតេន ចេវ កហាបណសតេន ច សទ្ធិំ ភរិយំ លភិត្វា កុដុម្ពំ សណ្ឋបេសិ. អថស្ស ភរិយា បុត្តំ វិជាយិ. ឥតរោ បនស្ស សហាយកោ បវាសំ គន្ត្វា បុនទេវ តំ នគរំ បច្ចាគមិ. សោ តស្ស អាគតភាវំ សុត្វា បុត្តទារំ អាទាយ សហាយកស្ស ទស្សនត្ថាយ អគមាសិ. គន្ត្វា បុត្តំ មាតុ ហត្ថេ ទត្វា សយំ តាវ វន្ទិ, មាតាបិ បុត្តំ បិតុ ហត្ថេ ទត្វា វន្ទិ. សោ ‘‘ទីឃាយុកា ហោថា’’តិ អាហ, បុត្តេ បន វន្ទាបិតេ តុណ្ហី អហោសិ. អថ នំ ‘‘កស្មា, ភន្តេ, អម្ហេហិ វន្ទិតេ ‘ទីឃាយុកា ហោថា’តិ វត្វា ឥមស្ស វន្ទនកាលេ កិញ្ចិ ន វទេថា’’តិ អាហ. ‘‘ឥមស្សេកោ អន្តរាយោ អត្ថិ, ព្រាហ្មណា’’តិ. ‘‘កិត្តកំ ជីវិស្សតិ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘សត្តាហំ, ព្រាហ្មណា’’តិ. ‘‘បដិពាហនការណំ អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘នាហំ បដិពាហនការណំ ជានាមី’’តិ. ‘‘កោ បន ជានេយ្យ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘សមណោ គោតមោ ជានេយ្យ, តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បុច្ឆាហី’’តិ. ‘‘តត្ថ គច្ឆន្តោ តបបរិហានិតោ ភាយាមី’’តិ. ‘‘សចេ តេ បុត្តសិនេហោ អត្ថិ, តបបរិហានិំ អចិន្តេត្វា តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បុច្ឆាហី’’តិ.

សោ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សយំ តាវ វន្ទិ. សត្ថា ‘‘ទីឃាយុកោ ហោហី’’តិ អាហ, បជាបតិយា វន្ទនកាលេបិ តស្សា តថេវ វត្វា បុត្តស្ស វន្ទាបនកាលេ តុណ្ហី អហោសិ. សោ បុរិមនយេនេវ សត្ថារំ បុច្ឆិ, សត្ថាបិ តថេវ ព្យាកាសិ. សោ កិរ ព្រាហ្មណោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ អបដិវិជ្ឈិត្វាវ អត្តនោ មន្តំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សំសន្ទេសិ, បដិពាហនូបាយំ បន ន ជានាតិ. ព្រាហ្មណោ សត្ថារំ បុច្ឆិ – ‘‘អត្ថិ បន, ភន្តេ, បដិពាហនូបាយោ’’តិ? ‘‘ភវេយ្យ, ព្រាហ្មណា’’តិ. ‘‘កិំ ភវេយ្យា’’តិ? ‘‘សចេ ត្វំ អត្តនោ គេហទ្វារេ មណ្ឌបំ ការេត្វា តស្ស មជ្ឈេ បីឋិកំ ការេត្វា តំ បរិក្ខិបន្តោ អដ្ឋ វា សោឡស វា អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា តេសុ មម សាវកេ និសីទាបេត្វា សត្តាហំ និរន្តរំ បរិត្តំ កាតុំ សក្កុណេយ្យាសិ, ឯវមស្ស អន្តរាយោ នស្សេយ្យា’’តិ. ‘‘ភោ គោតម, មយា មណ្ឌបាទីនិ សក្កា កាតុំ, តុម្ហាកំ បន សាវកេ កថំ លច្ឆាមី’’តិ? ‘‘តយា ឯត្តកេ កតេ អហំ មម សាវកេ បហិណិស្សាមី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភោ គោតមា’’តិ សោ អត្តនោ គេហទ្វារេ សព្ពំ កិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ អគមាសិ. សត្ថា ភិក្ខូ បហិណិ, តេ គន្ត្វា តត្ថ និសីទិំសុ, ទារកម្បិ បីឋិកាយំ និបជ្ជាបេសុំ, ភិក្ខូ សត្តរត្តិន្ទិវំ និរន្តរំ បរិត្តំ ភណិំសុ, សត្តមេ ទិវសេ សាយំ សត្ថា អាគច្ឆិ. តស្មិំ អាគតេ សព្ពចក្កវាឡទេវតា សន្និបតិំសុ. ឯកោ បន អវរុទ្ធកោ នាម យក្ខោ ទ្វាទស សំវច្ឆរានិ វេស្សវណំ ឧបដ្ឋហិត្វា តស្ស សន្តិកា វរំ លភន្តោ ‘‘ឥតោ សត្តមេ ទិវសេ ឥមំ ទារកំ គណ្ហេយ្យាសី’’តិ លភិ. តស្មា សោបិ អាគន្ត្វា អដ្ឋាសិ.

សត្ថរិ បន តត្ថ គតេ មហេសក្ខាសុ ទេវតាសុ សន្និបតិតាសុ អប្បេសក្ខា ទេវតា ឱសក្កិត្វា ឱសក្កិត្វា ឱកាសំ អលភមានា ទ្វាទស យោជនានិ បដិក្កមិំសុ. អវរុទ្ធកោបិ តថេវ បដិក្កមិ, សត្ថាបិ សព្ពរត្តិំ បរិត្តមកាសិ. សត្តាហេ វីតិវត្តេ អវរុទ្ធកោ ទារកំ ន លភិ. អដ្ឋមេ បន ទិវសេ អរុណេ ឧគ្គតមត្តេ ទារកំ អានេត្វា សត្ថារំ វន្ទាបេសុំ. សត្ថា ‘‘ទីឃាយុកោ ហោហី’’តិ អាហ. ‘‘កីវចិរំ បន, ភោ គោតម, ទារកោ ឋស្សតី’’តិ? ‘‘វីសវស្សសតំ, ព្រាហ្មណា’’តិ. អថស្ស ‘‘អាយុវឌ្ឍនកុមារោ’’តិ នាមំ ករិំសុ. សោ វុទ្ធិមន្វាយ បញ្ចហិ ឧបាសកសតេហិ បរិវុតោ វិចរិ. អថេកទិវសំ ធម្មសភាយំ ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘បស្សថាវុសោ, អាយុវឌ្ឍនកុមារេន កិរ សត្តមេ ទិវសេ មរិតព្ពំ អភវិស្ស, សោ ឥទានិ វីសវស្សសតដ្ឋាយី ហុត្វា បញ្ចហិ ឧបាសកសតេហិ បរិវុតោ វិចរតិ, អត្ថិ មញ្ញេ ឥមេសំ សត្តានំ អាយុវឌ្ឍនការណ’’ន្តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, ន កេវលំ អាយុវឌ្ឍនមេវ, ឥមេ បន សត្តា គុណវន្តេ វន្ទន្តា អភិវាទេន្តា ចតូហិ ការណេហិ វឌ្ឍន្តិ, បរិស្សយតោ មុច្ចន្តិ, យាវតាយុកមេវ តិដ្ឋន្តី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

១០៩.

‘‘អភិវាទនសីលិស្ស, និច្ចំ វុឌ្ឍាបចាយិនោ;

ចត្តារោ ធម្មា វឌ្ឍន្តិ, អាយុ វណ្ណោ សុខំ ពល’’ន្តិ.

តត្ថ អភិវាទនសីលិស្សាតិ វន្ទនសីលិស្ស, អភិណ្ហំ វន្ទនកិច្ចបសុតស្សាតិ អត្ថោ. វុឌ្ឍាបចាយិនោតិ គិហិស្ស វា តទហុបព្ពជិតេ ទហរសាមណេរេបិ, បព្ពជិតស្ស វា បន បព្ពជ្ជាយ វា ឧបសម្បទាយ វា វុឌ្ឍតរេ គុណវុឌ្ឍេ អបចាយមានស្ស, អភិវាទនេន វា និច្ចំ បូជេន្តស្សាតិ អត្ថោ. ចត្តារោ ធម្មា វឌ្ឍន្តីតិ អាយុម្ហិ វឌ្ឍមានេ យត្តកំ កាលំ តំ វឌ្ឍតិ, តត្តកំ ឥតរេបិ វឌ្ឍន្តិយេវ. យេន ហិ បញ្ញាសវស្សអាយុសំវត្តនិកំ កុសលំ កតំ, បញ្ចវីសតិវស្សកាលេ ចស្ស ជីវិតន្តរាយោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, សោ អភិវាទនសីលតាយ បដិប្បស្សម្ភតិ, សោ យាវតាយុកមេវ តិដ្ឋតិ, វណ្ណាទយោបិស្ស អាយុនាវ សទ្ធិំ វឌ្ឍន្តិ. ឥតោ ឧត្តរិបិ ឯសេវ នយោ. អនន្តរាយេន បវត្តស្សាយុនោ វឌ្ឍនំ នាម នត្ថិ.

ទេសនាវសានេ អាយុវឌ្ឍនកុមារោ បញ្ចហិ ឧបាសកសតេហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អាយុវឌ្ឍនកុមារវត្ថុ អដ្ឋមំ.

៩. សំកិច្ចសាមណេរវត្ថុ

យោ ច វស្សសតំ ជីវេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សំកិច្ចសាមណេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរ តិំសមត្តា កុលបុត្តា សត្ថុ ធម្មកថំ សុត្វា សាសនេ ឧរំ ទត្វា បព្ពជិំសុ. តេ ឧបសម្បទាយ បញ្ចវស្សា ហុត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា គន្ថធុរំ វិបស្សនាធុរន្តិ ទ្វេ ធុរានីតិ សុត្វា ‘‘មយំ មហល្លកកាលេ បព្ពជិតា’’តិ គន្ថធុរេ ឧស្សាហំ អកត្វា វិបស្សនាធុរំ បូរេតុកាមា យាវ អរហត្តា កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឯកំ អរញ្ញាយតនំ គមិស្សាមា’’តិ សត្ថារំ អាបុច្ឆិំសុ. សត្ថា ‘‘កតរំ ឋានំ គមិស្សថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អសុកំ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘តត្ថ តេសំ ឯកំ វិឃាសាទំ និស្សាយ ភយំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តញ្ច បន សំកិច្ចសាមណេរេ គតេ វូបសមិស្សតិ, អថ នេសំ បព្ពជិតកិច្ចំ បារិបូរិំ គមិស្សតី’’តិ អញ្ញាសិ.

សំកិច្ចសាមណេរោ នាម សារិបុត្តត្ថេរស្ស សាមណេរោ សត្តវស្សិកោ ជាតិយា. តស្ស កិរ មាតា សាវត្ថិយំ អឌ្ឍកុលស្ស ធីតា. សា តស្មិំ កុច្ឆិគតេ ឯកេន ព្យាធិនា តង្ខណញ្ញេវ កាលមកាសិ. តស្សា ឈាបិយមានាយ ឋបេត្វា គព្ភមំសំ សេសំ ឈាយិ. អថស្សា គព្ភមំសំ ចិតកតោ ឱតារេត្វា ទ្វីសុ តីសុ ឋានេសុ សូលេហិ វិជ្ឈិំសុ. សូលកោដិ ទារកស្ស អក្ខិកោដិំ បហរិ. ឯវំ គព្ភមំសំ វិជ្ឈិត្វា អង្គាររាសិម្ហិ ខិបិត្វា អង្គារេហេវ បដិច្ឆាទេត្វា បក្កមិំសុ. គព្ភមំសំ ឈាយិ, អង្គារមត្ថកេ បន សុវណ្ណពិម្ពសទិសោ ទារកោ បទុមគព្ភេ និបន្នោ វិយ អហោសិ. បច្ឆិមភវិកស្ស សត្តស្ស ហិ សិនេរុនា ឱត្ថរិយមានស្សបិ អរហត្តំ អប្បត្វា ជីវិតក្ខយោ នាម នត្ថិ. បុនទិវសេ ‘‘ចិតកំ និព្ពាបេស្សាមា’’តិ អាគតា តថានិបន្នំ ទារកំ ទិស្វា អច្ឆរិយព្ភុតចិត្តជាតា ‘‘កថញ្ហិ នាម ឯត្តកេសុ ទារូសុ ខីយមានេសុ សកលសរីរេ ឈាបិយមានេ ទារកោ ន ឈាយិ, កិំ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ ទារកំ អាទាយ អន្តោគាមំ គន្ត្វា នេមិត្តកេ បុច្ឆិំសុ. នេមិត្តកា ‘‘សចេ អយំ ទារកោ អគារំ អជ្ឈាវស្សិស្សតិ, យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា ញាតកា ទុគ្គតា ភវិស្សន្តិ? សចេ បព្ពជិស្សតិ, បញ្ចហិ សមណសតេហិ បរិវុតោ វិចរិស្សតី’’តិ អាហំសុ. តស្ស សង្កុនា អក្ខិកោដិយា ភិន្នត្តា សំកិច្ចន្តិ នាមំ ករិំសុ. សោ អបរេន សមយេន សំកិច្ចោតិ បញ្ញាយិ. អថ នំ ញាតកា ‘‘ហោតុ, វឌ្ឍិតកាលេ អម្ហាកំ អយ្យស្ស សារិបុត្តស្ស សន្តិកេ បព្ពាជេស្សាមា’’តិ បោសិំសុ. សោ សត្តវស្សិកកាលេ ‘‘តវ មាតុកុច្ឆិយំ វសនកាលេ មាតា តេ កាលមកាសិ, តស្សា សរីរេ ឈាបិយមានេបិ ត្វំ ន ឈាយី’’តិ កុមារកានំ កថំ សុត្វា ‘‘អហំ កិរ ឯវរូបា ភយា មុត្តោ, កិំ មេ ឃរាវាសេន, បព្ពជិស្សាមី’’តិ ញាតកានំ អារោចេសិ. តេ ‘‘សាធុ, តាតា’’តិ សារិបុត្តត្ថេរស្ស សន្តិកំ នេត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមំ បព្ពាជេថា’’តិ អទំសុ. ថេរោ តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ ទត្វា បព្ពាជេសិ. សោ ខុរគ្គេយេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. អយំ សំកិច្ចសាមណេរោ នាម.

សត្ថា ‘‘ឯតស្មិំ គតេ តំ ភយំ វូបសមិស្សតិ, អថ នេសំ បព្ពជិតកិច្ចំ បារិបូរិំ គមិស្សតី’’តិ ញត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, តុម្ហាកំ ជេដ្ឋភាតិកំ សារិបុត្តត្ថេរំ ឱលោកេត្វា គច្ឆថា’’តិ អាហ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កិំ, អាវុសោ’’តិ វុត្តេ មយំ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញំ បវិសិតុកាមា ហុត្វា អាបុច្ឆិម្ហា, អថ នោ សត្ថា ឯវមាហ – ‘‘តុម្ហាកំ ជេដ្ឋភាតិកំ ឱលោកេត្វា គច្ឆថា’’តិ? ‘‘តេនម្ហា ឥធាគតា’’តិ. ថេរោ ‘‘សត្ថារា ឥមេ ឯកំ ការណំ ទិស្វា ឥធ បហិតា ភវិស្សន្តិ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ អាវជ្ជេន្តោ តមត្ថំ ញត្វា អាហ – ‘‘អត្ថិ បន វោ, អាវុសោ, សាមណេរោ’’តិ? ‘‘នត្ថិ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘សចេ នត្ថិ, ឥមំ សំកិច្ចសាមណេរំ គហេត្វា គច្ឆថា’’តិ. ‘‘អលំ, អាវុសោ, សាមណេរំ និស្សាយ នោ បលិពោធោ ភវិស្សតិ, កិំ អរញ្ញេ វសន្តានំ សាមណេរេនា’’តិ? ‘‘នាវុសោ, ឥមំ និស្សាយ តុម្ហាកំ បលិពោធោ, អបិច ខោ បន តុម្ហេ និស្សាយ ឥមស្ស បលិពោធោ ភវិស្សតិ. សត្ថាបិ តុម្ហេ មម សន្តិកំ បហិណន្តោ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ សាមណេរស្ស បហិណនំ បច្ចាសីសន្តោ បហិណិ, ឥមំ គហេត្វា គច្ឆថា’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ អធិវាសេត្វា សាមណេរេន សទ្ធិំ ឯកតិំស ជនា ថេរំ អបលោកេត្វា វិហារា និក្ខម្ម ចារិកំ ចរន្តា វីសយោជនសតមត្ថកេ ឯកំ សហស្សកុលំ គាមំ បាបុណិំសុ.

មនុស្សា តេ ទិស្វា បសន្នចិត្តា សក្កច្ចំ បរិវិសិត្វា, ‘‘ភន្តេ, កត្ថ គមិស្សថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘យថាផាសុកដ្ឋានំ, អាវុសោ’’តិ វុត្តេ បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា ‘‘មយំ, ភន្តេ, អយ្យេសុ ឥមំ ឋានំ និស្សាយ អន្តោវស្សំ វសន្តេសុ បញ្ចសីលំ សមាទាយ ឧបោសថកម្មំ ករិស្សាមា’’តិ យាចិំសុ. ថេរា អធិវាសេសុំ. អថ នេសំ មនុស្សា រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានចង្កមនបណ្ណសាលាយោ សំវិទហិត្វា ‘‘អជ្ជ មយំ, ស្វេ មយ’’ន្តិ ឧស្សាហប្បត្តា ឧបដ្ឋានមកំសុ. ថេរា វស្សូបនាយិកទិវសេ កតិកវត្តំ ករិំសុ, ‘‘អាវុសោ, អម្ហេហិ ធរមានកពុទ្ធស្ស សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហិតំ, ន ខោ បន សក្កា អញ្ញត្រ បដិបត្តិសម្បទាយ ពុទ្ធេ អារាធេតុំ, អម្ហាកញ្ច អបាយទ្វារានិ វិវដានេវ, តស្មា អញ្ញត្រ បាតោ ភិក្ខាចារវេលំ, សាយំ ថេរូបដ្ឋានវេលញ្ច សេសកាលេ ទ្វេ ឯកដ្ឋានេ ន ភវិស្សាម, យស្ស អផាសុកំ ភវិស្សតិ, តេន ឃណ្ឌិយា បហដាយ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ភេសជ្ជំ ករិស្សាម, ឥតោ អញ្ញស្មិំ រត្តិភាគេ វា ទិវសភាគេ វា អប្បមត្តា កម្មដ្ឋានមនុយុញ្ជិស្សាមា’’តិ.

តេសុ ឯវំ កតិកំ កត្វា វិហរន្តេសុ ឯកោ ទុគ្គតបុរិសោ ធីតរំ ឧបនិស្សាយ ជីវន្តោ តស្មិំ ឋានេ ទុព្ភិក្ខេ ឧប្បន្នេ អបរំ ធីតរំ ឧបនិស្សាយ ជីវិតុកាមោ មគ្គំ បដិបជ្ជិ. ថេរាបិ គាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា វសនដ្ឋានំ អាគច្ឆន្តា អន្តរាមគ្គេ ឯកិស្សា នទិយា ន្ហត្វា វាលុកបុលិនេ និសីទិត្វា ភត្តកិច្ចំ ករិំសុ. តស្មិំ ខណេ សោ បុរិសោ តំ ឋានំ បត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. អថ នំ ថេរា ‘‘កហំ គច្ឆសី’’តិ បុច្ឆិំសុ. សោ តមត្ថំ អារោចេសិ. ថេរា តស្មិំ ការុញ្ញំ ឧប្បាទេត្វា, ‘‘ឧបាសក, អតិវិយ ឆាតោសិ, គច្ឆ, បណ្ណំ អាហរ, ឯកមេកំ តេ ភត្តបិណ្ឌំ ទស្សាមា’’តិ វត្វា តេន បណ្ណេ អាហដេ អត្តនា អត្តនា ភុញ្ជននិយាមេនេវ សូបព្យញ្ជនេហិ សន្នហិត្វា ឯកមេកំ បិណ្ឌំ អទំសុ. ឯតទេវ កិរ វត្តំ, យំ ភោជនកាលេ អាគតស្ស ភត្តំ ទទមានេន ភិក្ខុនា អគ្គភត្តំ អទត្វា អត្តនា ភុញ្ជននិយាមេនេវ ថោកំ វា ពហុំ វា ទាតព្ពំ. តស្មា តេបិ តថា អទំសុ. សោ កតភត្តកិច្ចោ ថេរេ វន្ទិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘កិំ, ភន្តេ, អយ្យា, កេនចិ និមន្តិតា’’តិ? ‘‘នត្ថិ, ឧបាសក, និមន្តនំ, មនុស្សា ទេវសិកំ ឯវរូបមេវ អាហារំ ទេន្តី’’តិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘មយំ និច្ចកាលំ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ កម្មំ ករោន្តាបិ ឯវរូបំ អាហារំ លទ្ធុំ ន សក្កោម, កិំ មេ អញ្ញត្ថ គតេន, ឥមេសំ សន្តិកេយេវ ជីវិស្សាមី’’តិ. អថ នេ អាហ – ‘‘អហំ វត្តបដិវត្តំ កត្វា អយ្យានំ សន្តិកេ វសិតុំ ឥច្ឆាមី’’តិ. ‘‘សាធុ, ឧបាសកា’’តិ. សោ តេហិ សទ្ធិំ តេសំ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា សាធុកំ វត្តបដិវត្តំ ករោន្តោ ភិក្ខូ អតិវិយ អារាធេត្វា ទ្វេមាសច្ចយេន ធីតរំ ទដ្ឋុកាមោ ហុត្វា ‘‘សចេ, អយ្យេ, អាបុច្ឆិស្សាមិ, ន មំ វិស្សជ្ជិស្សន្តិ, អនាបុច្ឆា គមិស្សាមី’’តិ តេសំ អនាចិក្ខិត្វាវ និក្ខមិ. ឯត្តកមេវ កិរស្ស ឱឡារិកំ ខលិតំ អហោសិ, យំ ភិក្ខូនំ អនារោចេត្វា បក្កាមិ.

តស្ស បន គមនមគ្គេ ឯកា អដវី អត្ថិ. តត្ថ បញ្ចសតានំ ចោរានំ ‘‘យោ ឥមំ អដវិំ បវិសតិ, តំ មារេត្វា តស្ស មំសលោហិតេន តុយ្ហំ ពលិកម្មំ ករិស្សាមា’’តិ ទេវតាយ អាយាចនំ កត្វា វសន្តានំ សត្តមោ ទិវសោ ហោតិ. តស្មា សត្តមេ ទិវសេ ចោរជេដ្ឋកោ រុក្ខំ អារុយ្ហ ឱលោកេន្តោ តំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ចោរានំ សញ្ញមទាសិ. តេ តស្ស អដវិមជ្ឈំ បវិដ្ឋភាវំ ញត្វា បរិក្ខិបិត្វា តំ គណ្ហិត្វា គាឡ្ហពន្ធនំ កត្វា អរណិសហិតេន អគ្គិំ និព្ពត្តេត្វា ទារូនិ សង្កឌ្ឍិត្វា មហន្តំ អគ្គិក្ខន្ធំ កត្វា សូលានិ តច្ឆិំសុ. សោ តេសំ តំ កិរិយំ ទិស្វា, ‘‘សាមិ, ឥមស្មិំ ឋានេ នេវ សូករា, ន មិគាទយោ ទិស្សន្តិ, កិំ ការណា ឥទំ ករោថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘តំ មារេត្វា តវ មំសលោហិតេន ទេវតាយ ពលិកម្មំ ករិស្សាមា’’តិ. សោ មរណភយតជ្ជិតោ ភិក្ខូនំ តំ ឧបការំ អចិន្តេត្វា កេវលំ អត្តនោ ជីវិតមេវ រក្ខមានោ ឯវមាហ – ‘‘សាមិ, អហំ វិឃាសាទោ, ឧច្ឆិដ្ឋភត្តំ ភុញ្ជិត្វា វឌ្ឍិតោ, វិឃាសាទោ នាម កាឡកណ្ណិកោ, អយ្យា បន យតោ តតោ និក្ខមិត្វា បព្ពជិតាបិ ខត្តិយាវ, អសុកស្មិំ ឋានេ ឯកតិំស ភិក្ខូ វសន្តិ, តេ មារេត្វា ពលិកម្មំ ករោថ, អតិវិយ វោ ទេវតា តុស្សិស្សតី’’តិ. តំ សុត្វា ចោរា ‘‘ភទ្ទកំ ឯស វទេតិ, កិំ ឥមិនា កាឡកណ្ណិនា, ខត្តិយេ មារេត្វា ពលិកម្មំ ករិស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ឯហិ, នេសំ វសនដ្ឋានំ ទស្សេហី’’តិ តមេវ មគ្គទេសកំ កត្វា តំ ឋានំ បត្វា វិហារមជ្ឈេ ភិក្ខូ អទិស្វា ‘‘កហំ ភិក្ខូ’’តិ នំ បុច្ឆិំសុ. សោ ទ្វេ មាសេ វសិតត្តា តេសំ កតិកវត្តំ ជានន្តោ ឯវមាហ – ‘‘អត្តនោ ទិវាដ្ឋានរត្តិដ្ឋានេសុ និសិន្នា, ឯតំ ឃណ្ឌិំ បហរថ, ឃណ្ឌិសទ្ទេន សន្និបតិស្សន្តី’’តិ. ចោរជេដ្ឋកោ ឃណ្ឌិំ បហរិ.

ភិក្ខូ ឃណ្ឌិសទ្ទំ សុត្វា ‘‘អកាលេ ឃណ្ឌិ បហដា, កស្សចិ អផាសុកំ ភវិស្សតី’’តិ អាគន្ត្វា វិហារមជ្ឈេ បដិបាដិយា បញ្ញត្តេសុ បាសាណផលកេសុ និសីទិំសុ. សង្ឃត្ថេរោ ចោរេ ឱលោកេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ឧបាសកា កេនាយំ ឃណ្ឌិ បហដា’’តិ? ចោរជេដ្ឋកោ អាហ – ‘‘មយា, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘អម្ហេហិ អដវិទេវតាយ អាយាចិតំ អត្ថិ, តស្សា ពលិកម្មករណត្ថាយ ឯកំ ភិក្ខុំ គហេត្វា គមិស្សាមា’’តិ. តំ សុត្វា មហាថេរោ ភិក្ខូ អាហ – ‘‘អាវុសោ, ភាតិកានំ ឧប្បន្នកិច្ចំ នាម ជេដ្ឋភាតិកេន និត្ថរិតព្ពំ, អហំ អត្តនោ ជីវិតំ តុម្ហាកំ បរិច្ចជិត្វា ឥមេហិ សទ្ធិំ គមិស្សាមិ, មា សព្ពេសំ អន្តរាយោ ហោតុ, អប្បមត្តា សមណធម្មំ ករោថា’’តិ. អនុថេរោ អាហ – ‘‘ភន្តេ, ជេដ្ឋភាតុ កិច្ចំ នាម កនិដ្ឋស្ស ភារោ, អហំ គមិស្សាមិ, តុម្ហេ អប្បមត្តា ហោថា’’តិ. ឥមិនា ឧបាយេន ‘‘អហមេវ អហមេវា’’តិ វត្វា បដិបាដិយា តិំសបិ ជនា ឧដ្ឋហិំសុ, ឯវំ តេ នេវ ឯកិស្សា មាតុយា បុត្តា, ន ឯកស្ស បិតុនោ, នាបិ វីតរាគា, អថ ច បន អវសេសានំ អត្ថាយ បដិបាដិយា ជីវិតំ បរិច្ចជិំសុ. តេសុ ឯកោបិ ‘‘ត្វំ យាហី’’តិ វត្តុំ សមត្ថោ នាម នាហោសិ.

សំកិច្ចសាមណេរោ តេសំ កថំ សុត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ តិដ្ឋថ, អហំ តុម្ហាកំ ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា គមិស្សាមី’’តិ អាហ. តេ អាហំសុ – ‘‘អាវុសោ, មយំ សព្ពេ ឯកតោ មារិយមានាបិ តំ ឯកកំ ន វិស្សជ្ជេស្សាមា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា, ភន្តេ’’តិ? ‘‘‘អាវុសោ, ត្វំ ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរស្ស សាមណេរោ, សចេ តំ វិស្សជ្ជេស្សាម, សាមណេរំ មេ អាទាយ គន្ត្វា ចោរានំ និយ្យាទិំសូ’តិ ថេរោ នោ គរហិស្សតិ, តំ និន្ទំ និត្ថរិតុំ ន សក្ខិស្សាម, តេន តំ ន វិស្សជ្ជេស្សាមា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ តុម្ហេ មម ឧបជ្ឈាយស្ស សន្តិកំ បហិណន្តោបិ, មម ឧបជ្ឈាយោ មំ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ បហិណន្តោបិ ឥទមេវ ការណំ ទិស្វា បហិណិ, តិដ្ឋថ តុម្ហេ, អហមេវ គមិស្សាមី’’តិ សោ តិំស ភិក្ខូ វន្ទិត្វា ‘‘សចេ, ភន្តេ, មេ ទោសោ អត្ថិ, ខមថា’’តិ វត្វា និក្ខមិ. តទា ភិក្ខូនំ មហាសំវេគោ ឧប្បជ្ជិ, អក្ខីនិ អស្សុបុណ្ណានិ ហទយមំសំ បវេធិ. មហាថេរោ ចោរេ អាហ – ‘‘ឧបាសកា អយំ ទហរកោ តុម្ហេ អគ្គិំ ករោន្តេ, សូលានិ តច្ឆន្តេ, បណ្ណានិ អត្ថរន្តេ ទិស្វា ភាយិស្សតិ, ឥមំ ឯកមន្តេ ឋបេត្វា តានិ កិច្ចានិ ករេយ្យាថា’’តិ. ចោរា សាមណេរំ អាទាយ គន្ត្វា ឯកមន្តេ ឋបេត្វា សព្ពកិច្ចានិ ករិំសុ.

កិច្ចបរិយោសានេ ចោរជេដ្ឋកោ អសិំ អព្ពាហិត្វា សាមណេរំ ឧបសង្កមិ. សាមណេរោ និសីទមានោ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វាវ និសីទិ. ចោរជេដ្ឋកោ អសិំ បរិវត្តេត្វា សាមណេរស្ស ខន្ធេ បាតេសិ, អសិ នមិត្វា ធារាយ ធារំ បហរិ, សោ ‘‘ន សម្មា បហរិ’’ន្តិ មញ្ញមានោ បុន តំ ឧជុកំ កត្វា បហរិ. អសិ តាលបណ្ណំ វិយ វេឋយមានោ ថរុមូលំ អគមាសិ. សាមណេរញ្ហិ តស្មិំ កាលេ សិនេរុនា អវត្ថរន្តោបិ មារេតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, បគេវ អសិនា. តំ បាដិហារិយំ ទិស្វា ចោរជេដ្ឋកោ ចិន្តេសិ – ‘‘បុព្ពេ មេ អសិ សិលាថម្ភំ វា ខទិរខាណុំ វា កឡីរំ វិយ ឆិន្ទតិ, ឥទានិ ឯកវារំ នមិ, ឯកវារំ តាលបត្តវេឋកោ វិយ ជាតោ. អយំ នាម អសិ អចេតនា ហុត្វាបិ ឥមស្ស គុណំ ជានាតិ, អហំ សចេតនោបិ ន ជានាមី’’តិ. សោ អសិំ ភូមិយំ ខិបិត្វា តស្ស បាទមូលេ ឧរេន និបជ្ជិត្វា, ‘‘ភន្តេ, មយំ ធនការណា អដវិំ បវិដ្ឋាម្ហា, អម្ហេ ទូរតោវ ទិស្វា សហស្សមត្តាបិ មនុស្សា បវេធន្តិ, ទ្វេ តិស្សោ កថា កថេតុំ ន សក្កោន្តិ. តវ បន សន្តាសមត្តម្បិ នត្ថិ, ឧក្កាមុខេ សុវណ្ណំ វិយ សុបុប្ផិតកណិការំ វិយ ច តេ មុខំ វិរោចតិ, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ បុច្ឆន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘តស្ស តេ នត្ថិ ភីតត្តំ, ភិយ្យោ វណ្ណោ បសីទតិ;

កស្មា ន បរិទេវេសិ, ឯវរូបេ មហព្ភយេ’’តិ. (ថេរគា. ៧០៦);

សាមណេរោ ឈានា វុដ្ឋាយ តស្ស ធម្មំ ទេសេន្តោ, ‘‘អាវុសោ គាមណិ, ខីណាសវស្ស អត្តភាវោ នាម សីសេ ឋបិតភារោ វិយ ហោតិ, សោ តស្មិំ ភិជ្ជន្តេ វា នស្សន្តេ វា តុស្សតេវ, ន ភាយតី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘នត្ថិ ចេតសិកំ ទុក្ខំ, អនបេក្ខស្ស គាមណិ;

អតិក្កន្តា ភយា សព្ពេ, ខីណសំយោជនស្ស វេ.

‘‘ខីណាយ ភវនេត្តិយា, ទិដ្ឋេ ធម្មេ យថាតថេ;

ន ភយំ មរណេ ហោតិ, ភារនិក្ខេបនេ យថា’’តិ. (ថេរគា. ៧០៧-៧០៨);

សោ តស្ស កថំ សុត្វា បញ្ច ចោរសតានិ ឱលោកេត្វា អាហ – ‘‘តុម្ហេ កិំ ករិស្សថា’’តិ? ‘‘តុម្ហេ បន, សាមី’’តិ. ‘‘មម តាវ, ភោ, ‘ឯវរូបំ បាដិហារិយំ ទិស្វា អគារមជ្ឈេ កម្មំ នត្ថិ, អយ្យស្ស សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមី’តិ. មយម្បិ តថេវ ករិស្សាមា’’តិ. ‘‘សាធុ, តាតា’’តិ តតោ បញ្ចសតាបិ ចោរា សាមណេរំ វន្ទិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិំសុ. សោ តេសំ អសិធារាហិ ឯវ កេសេ ចេវ វត្ថទសា ច ឆិន្ទិត្វា តម្ពមត្តិកាយ រជិត្វា តានិ កាសាយានិ អច្ឆាទាបេត្វា ទសសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា តេ អាទាយ គច្ឆន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘សចាហំ ថេរេ អទិស្វាវ គមិស្សាមិ, តេ សមណធម្មំ កាតុំ ន សក្ខិស្សន្តិ. ចោរានញ្ហិ មំ គហេត្វា និក្ខន្តកាលតោ បដ្ឋាយ តេសុ ឯកោបិ អស្សូនិ សន្ធារេតុំ នាសក្ខិ, ‘មារិតោ នុ ខោ សាមណេរោ, នោ’តិ ចិន្តេន្តានំ កម្មដ្ឋានំ អភិមុខំ ន ភវិស្សតិ, តស្មា ទិស្វាវ នេ គមិស្សាមី’’តិ. សោ បញ្ចសតភិក្ខុបរិវារោ តត្ថ គន្ត្វា អត្តនោ ទស្សនេន បដិលទ្ធអស្សាសេហិ តេហិ ‘‘កិំ, សប្បុរិស, សំកិច្ច, លទ្ធំ តេ ជីវិត’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘អាម, ភន្តេ, ឥមេ មំ មារេតុកាមា ហុត្វា មារេតុំ អសក្កោន្តា មម គុណេ បសីទិត្វា ធម្មំ សុត្វា បព្ពជិតា, អហំ ‘តុម្ហេ ទិស្វាវ គមិស្សាមី’តិ អាគតោ, អប្បមត្តា សមណធម្មំ ករោថ, អហំ សត្ថុ សន្តិកំ គមិស្សាមី’’តិ តេ ភិក្ខូ វន្ទិត្វា ឥតរេ អាទាយ ឧបជ្ឈាយស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កិំ សំកិច្ច, អន្តេវាសិកា តេ លទ្ធា’’តិ វុត្តេ, ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. ថេរេន ‘‘គច្ឆ សំកិច្ច, សត្ថារំ បស្សាហី’’តិ វុត្តេ, ‘‘សាធូ’’តិ ថេរំ វន្ទិត្វា តេ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សត្ថារាបិ ‘‘កិំ សំកិច្ច, អន្តេវាសិកា តេ លទ្ធា’’តិ វុត្តេ, ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. សត្ថា ‘‘ឯវំ កិរ, ភិក្ខវេ’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, តុម្ហាកំ ចោរកម្មំ កត្វា ទុស្សីលេ បតិដ្ឋាយ វស្សសតំ ជីវនតោ ឥទានិ សីលេ បតិដ្ឋាយ ឯកទិវសម្បិ ជីវិតំ សេយ្យោ’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

១១០.

‘‘យោ ច វស្សសតំ ជីវេ, ទុស្សីលោ អសមាហិតោ;

ឯកាហំ ជីវិតំ សេយ្យោ, សីលវន្តស្ស ឈាយិនោ’’តិ.

តត្ថ ទុស្សីលោតិ និស្សីលោ. សីលវន្តស្សាតិ ទុស្សីលស្ស វស្សសតំ ជីវនតោ សីលវន្តស្ស ទ្វីហិ ឈានេហិ ឈាយិនោ ឯកទិវសម្បិ ឯកមុហុត្តម្បិ ជីវិតំ សេយ្យោ, ឧត្តមន្តិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ តេ បញ្ចសតាបិ ភិក្ខូ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ, សម្បត្តមហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

អបរេន សមយេន សំកិច្ចោ ឧបសម្បទំ លភិត្វា ទសវស្សោ ហុត្វា សាមណេរំ គណ្ហិ. សោ បន តស្សេវ ភាគិនេយ្យោ អធិមុត្តសាមណេរោ នាម. អថ នំ ថេរោ បរិបុណ្ណវស្សកាលេ អាមន្តេត្វា ‘‘ឧបសម្បទំ តេ ករិស្សាមិ, គច្ឆ, ញាតកានំ សន្តិកេ វស្សបរិមាណំ បុច្ឆិត្វា ឯហី’’តិ ឧយ្យោជេសិ. សោ មាតាបិតូនំ សន្តិកំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ បញ្ចសតេហិ ចោរេហិ ពលិកម្មត្ថាយ មារិយមានោ តេសំ ធម្មំ ទេសេត្វា បសន្នចិត្តេហិ តេហិ ‘‘ន តេ ឥមស្មិំ ឋានេ អម្ហាកំ អត្ថិភាវោ កស្សចិ អារោចេតព្ពោ’’តិ វិស្សដ្ឋោ បដិបថេ មាតាបិតរោ អាគច្ឆន្តេ ទិស្វា តមេវ មគ្គំ បដិបជ្ជន្តានម្បិ តេសំ សច្ចមនុរក្ខន្តោ នារោចេសិ. តេសំ ចោរេហិ វិហេឋិយមានានំ ‘‘ត្វម្បិ ចោរេហិ សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា មញ្ញេ, អម្ហាកំ នារោចេសី’’តិ បរិទេវន្តានំ សទ្ទំ សុត្វា តេ មាតាបិតូនម្បិ អនារោចិតភាវំ ញត្វា បសន្នចិត្តា បព្ពជ្ជំ យាចិំសុ. សោបិ សំកិច្ចសាមណេរោ វិយ តេ សព្ពេ បព្ពាជេត្វា ឧបជ្ឈាយស្ស សន្តិកំ អានេត្វា តេន សត្ថុ សន្តិកំ បេសិតោ គន្ត្វា តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. សត្ថា ‘‘ឯវំ កិរ, ភិក្ខវេ’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ បុរិមនយេនេវ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមមេវ គាថមាហ –

‘‘យោ ច វស្សសតំ ជីវេ, ទុស្សីលោ អសមាហិតោ;

ឯកាហំ ជីវិតំ សេយ្យោ, សីលវន្តស្ស ឈាយិនោ’’តិ.

ឥទម្បិ អធិមុត្តសាមណេរវត្ថុ វុត្តនយមេវាតិ.

សំកិច្ចសាមណេរវត្ថុ នវមំ.

១០. ខាណុកោណ្ឌញ្ញត្ថេរវត្ថុ

យោ ច វស្សសតំ ជីវេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ខាណុកោណ្ឌញ្ញត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ថេរោ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញេ វិហរន្តោ អរហត្តំ បត្វា ‘‘សត្ថុ អារោចេស្សាមី’’តិ តតោ អាគច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ កិលន្តោ មគ្គា ឱក្កម្ម ឯកស្មិំ បិដ្ឋិបាសាណេ និសិន្នោ ឈានំ សមាបជ្ជិ. អថេកំ គាមំ វិលុម្បិត្វា បញ្ចសតា ចោរា អត្តនោ ពលានុរូបេន ភណ្ឌិកំ ពន្ធិត្វា សីសេនាទាយ គច្ឆន្តា ទូរំ គន្ត្វា កិលន្តរូបា ‘‘ទូរំ អាគតាម្ហ, ឥមស្មិំ បិដ្ឋិបាសាណេ វិស្សមិស្សាមា’’តិ មគ្គា ឱក្កម្ម បិដ្ឋិបាសាណស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ថេរំ ទិស្វាបិ ‘‘ខាណុកោ អយ’’ន្តិ សញ្ញិនោ អហេសុំ. អថេកោ ចោរោ ថេរស្ស សីសេ ភណ្ឌិកំ ឋបេសិ, អបរោបិ តំ និស្សាយ ភណ្ឌិកំ ឋបេសិ. ឯវំ បញ្ចសតាបិ ចោរា បញ្ចហិ ភណ្ឌិកសតេហិ ថេរំ បរិក្ខិបិត្វា សយម្បិ និសិន្នា និទ្ទាយិត្វា អរុណុគ្គមនកាលេ បពុជ្ឈិត្វា អត្តនោ អត្តនោ ភណ្ឌិកំ គណ្ហន្តា ថេរំ ទិស្វា ‘‘អមនុស្សោ’’តិ សញ្ញាយ បលាយិតុំ អារភិំសុ. អថ នេ ថេរោ អាហ – ‘‘មា ភាយិត្ថ ឧបាសកា, បព្ពជិតោ អហ’’ន្តិ. តេ ថេរស្ស បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា ‘‘ខមថ, ភន្តេ, មយំ ខាណុកសញ្ញិនោ អហុម្ហា’’តិ ថេរំ ខមាបេត្វា ចោរជេដ្ឋកេន ‘‘អហំ អយ្យស្ស សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមី’’តិ វុត្តេ សេសា ‘‘មយម្បិ បព្ពជិស្សាមា’’តិ វត្វា សព្ពេបិ ឯកច្ឆន្ទា ហុត្វា ថេរំ បព្ពជ្ជំ យាចិំសុ. ថេរោ សំកិច្ចសាមណេរោ វិយ សព្ពេបិ តេ បព្ពាជេសិ. តតោ បដ្ឋាយ ខាណុកោណ្ឌញ្ញោតិ បញ្ញាយិ. សោ តេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សត្ថារា ‘‘កិំ, កោណ្ឌញ្ញ, អន្តេវាសិកា តេ លទ្ធា’’តិ វុត្តេ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. សត្ថា ‘‘ឯវំ កិរ, ភិក្ខវេ’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘អាម, ភន្តេ, ន នោ អញ្ញស្ស ឯវរូបោ អានុភាវោ ទិដ្ឋបុព្ពោ, តេនម្ហា បព្ពជិតា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, ឯវរូបេ ទុប្បញ្ញកម្មេ បតិដ្ឋាយ វស្សសតំ ជីវនតោ ឥទានិ វោ បញ្ញាសម្បទាយ វត្តមានានំ ឯកាហម្បិ ជីវិតំ សេយ្យោ’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

១១១.

‘‘យោ ច វស្សសតំ ជីវេ, ទុប្បញ្ញោ អសមាហិតោ;

ឯកាហំ ជីវិតំ សេយ្យោ, បញ្ញវន្តស្ស ឈាយិនោ’’តិ.

តត្ថ ទុប្បញ្ញោ និប្បញ្ញោ. បញ្ញវន្តស្សាតិ សប្បញ្ញស្ស. សេសំ បុរិមសទិសមេវាតិ.

ទេសនាវសានេ បញ្ចសតាបិ តេ ភិក្ខូ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ. សម្បត្តមហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

ខាណុកោណ្ឌញ្ញត្ថេរវត្ថុ ទសមំ.

១១. សប្បទាសត្ថេរវត្ថុ

យោ ច វស្សសតំ ជីវេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សប្បទាសត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរេកោ កុលបុត្តោ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ អបរេន សមយេន ឧក្កណ្ឋិត្វា ‘‘មាទិសស្ស កុលបុត្តស្ស គិហិភាវោ នាម អយុត្តោ, បព្ពជ្ជាយ ឋត្វា មរណម្ហិ មេ សេយ្យោ’’តិ ចិន្តេត្វា អត្តនោ មរណូបាយំ ចិន្តេន្តោ វិចរតិ. អថេកទិវសំ បាតោវ កតភត្តកិច្ចា ភិក្ខូ វិហារំ គន្ត្វា អគ្គិសាលាយ សប្បំ ទិស្វា តំ ឯកស្មិំ កុដេ បក្ខិបិត្វា កុដំ បិទហិត្វា អាទាយ វិហារា និក្ខមិំសុ. ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុបិ ភត្តកិច្ចំ កត្វា អាគច្ឆន្តោ តេ ភិក្ខូ ទិស្វា ‘‘កិំ ឥទំ, អាវុសោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សប្បោ, អាវុសោ’’តិ វុត្តេ ឥមិនា ‘‘កិំ ករិស្សថា’’តិ? ‘‘ឆឌ្ឌេស្សាម ន’’ន្តិ. តេសំ វចនំ សុត្វា ‘‘ឥមិនា អត្តានំ ឌំសាបេត្វា មរិស្សាមី’’តិ ‘‘អាហរថ, អហំ តំ ឆឌ្ឌេស្សាមី’’តិ តេសំ ហត្ថតោ កុដំ គហេត្វា ឯកស្មិំ ឋានេ និសិន្នោ តេន សប្បេន អត្តានំ ឌំសាបេតិ, សប្បោ ឌំសិតុំ ន ឥច្ឆតិ. សោ កុដេ ហត្ថំ ឱតារេត្វា ឥតោ ចិតោ ច អាលោលេតិ, ឃោរសប្បស្ស មុខំ វិវរិត្វា អង្គុលិំ បក្ខិបតិ, នេវ នំ សប្បោ ឌំសិ. សោ ‘‘នាយំ អាសីវិសោ, ឃរសប្បោ ឯសោ’’តិ តំ បហាយ វិហារំ អគមាសិ. អថ នំ ភិក្ខូ ‘‘ឆឌ្ឌិតោ តេ, អាវុសោ, សប្បោ’’តិ អាហំសុ. ‘‘ន សោ, អាវុសោ, ឃោរសប្បោ, ឃរសប្បោ ឯសោ’’តិ. ‘‘ឃោរសប្បោយេវាវុសោ, មហន្តំ ផណំ កត្វា សុសុយន្តោ ទុក្ខេន អម្ហេហិ គហិតោ, កិំ ការណា ឯវំ ត្វំ វទេសី’’តិ អាហំសុ. ‘‘អហំ, អាវុសោ, តេន អត្តានំ ឌំសាបេន្តោបិ មុខេ អង្គុលិំ បក្ខិបេន្តោបិ តំ ឌំសាបេតុំ នាសក្ខិ’’ន្តិ. តំ សុត្វា ភិក្ខូ តុណ្ហី អហេសុំ.

អថេកទិវសំ ន្ហាបិតោ ទ្វេ តយោ ខុរេ អាទាយ វិហារំ គន្ត្វា ឯកំ ភូមិយំ ឋបេត្វា ឯកេន ភិក្ខូនំ កេសេ ឱហារេតិ. សោ ភូមិយំ ឋបិតំ ខុរំ គហេត្វា ‘‘ឥមិនា គីវំ ឆិន្ទិត្វា មរិស្សាមី’’តិ ឯកស្មិំ រុក្ខេ គីវំ ឧបនិធាយ ខុរធារំ គលនាឡិយំ កត្វា ឋិតោ ឧបសម្បទាមាឡតោ បដ្ឋាយ អត្តនោ សីលំ អាវជ្ជេន្តោ វិមលចន្ទមណ្ឌលំ វិយ សុធោតមណិខន្ធមិវ ច និម្មលំ សីលំ អទ្ទស. តស្ស តំ ឱលោកេន្តស្ស សកលសរីរំ ផរន្តី បីតិ ឧប្បជ្ជិ. សោ បីតិំ វិក្ខម្ភេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេន្តោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា ខុរំ អាទាយ វិហារមជ្ឈំ បាវិសិ. អថ នំ ភិក្ខូ ‘‘កហំ គតោសិ, អាវុសោ’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘‘ឥមិនា ខុរេន គលនាឡិំ ឆិន្ទិត្វា មរិស្សាមី’តិ គតោម្ហិ, អាវុសោ’’តិ. អថ ‘‘កស្មា ន មតោសី’’តិ? ឥទានិម្ហិ សត្ថំ អាហរិតុំ អភព្ពោ ជាតោ. អហញ្ហិ ‘‘ឥមិនា ខុរេន គលនាឡិំ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ ញាណខុរេន សព្ពកិលេសេ ឆិន្ទិន្តិ. ភិក្ខូ ‘‘អយំ អភូតេន អញ្ញំ ព្យាករោតី’’តិ ភគវតោ អារោចេសុំ. ភគវា តេសំ កថំ សុត្វា អាហ – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ខីណាសវា នាម សហត្ថា អត្តានំ ជីវិតា វោរោបេន្តី’’តិ. ភន្តេ, តុម្ហេ ឥមំ ‘‘ខីណាសវោ’’តិ វទថ, ឯវំ អរហត្តូបនិស្សយសម្បន្នោ បនាយំ កស្មា ឧក្កណ្ឋតិ, កិមស្ស អរហត្តូបនិស្សយការណំ ‘‘កស្មា សោ សប្បោ ឯតំ ន ឌំសតី’’តិ? ‘‘ភិក្ខវេ, សោ តាវ សប្បោ ឥមស្ស ឥតោ តតិយេ អត្តភាវេ ទាសោ អហោសិ, សោ អត្តនោ សាមិកស្ស សរីរំ ឌំសិតុំ ន វិសហតី’’តិ. ឯវំ តាវ នេសំ សត្ថា ឯកំ ការណំ អាចិក្ខិ. តតោ បដ្ឋាយ ច សោ ភិក្ខុ សប្បទាសោ នាម ជាតោ.

កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ កិរេកោ កុលបុត្តោ សត្ថុ ធម្មកថំ សុត្វា ឧប្បន្នសំវេគោ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ អបរេន សមយេន អនភិរតិយា ឧប្បន្នាយ ឯកស្ស សហាយកស្ស ភិក្ខុនោ អារោចេសិ. សោ តស្ស អភិណ្ហំ គិហិភាវេ អាទីនវំ កថេសិ. តំ សុត្វា ឥតរោ សាសនេ អភិរមិត្វា បុព្ពេ អនភិរតកាលេ មលគ្គហិតេ សមណបរិក្ខារេ ឯកស្មិំ សោណ្ឌិតីរេ និម្មលេ ករោន្តោ និសីទិ. សហាយកោបិស្ស សន្តិកេយេវ និសិន្នោ. អថ នំ សោ ឯវមាហ – ‘‘អហំ, អាវុសោ, ឧប្បព្ពជន្តោ ឥមេ បរិក្ខារេ តុយ្ហំ ទាតុកាមោ អហោសិ’’ន្តិ. សោ លោភំ ឧប្បាទេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមិនា មយ្ហំ បព្ពជិតេន វា ឧប្បព្ពជិតេន វា កោ អត្ថោ, ឥទានិ បរិក្ខារេ គណ្ហិស្សាមី’’តិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ ‘‘កិំ ទានាវុសោ, អម្ហាកំ ជីវិតេន, យេ មយំ កបាលហត្ថា បរកុលេសុ ភិក្ខាយ ចរាម, បុត្តទារេហិ សទ្ធិំ អាលាបសល្លាបំ ន ករោមា’’តិអាទីនិ វទន្តោ គិហិភាវស្ស គុណំ កថេសិ. សោ តស្ស កថំ សុត្វា បុន ឧក្កណ្ឋិតោ ហុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ មយា ‘ឧក្កណ្ឋិតោម្ហី’តិ វុត្តេ បឋមំ គិហិភាវេ អាទីនវំ កថេត្វា ឥទានិ អភិណ្ហំ គុណំ កថេតិ, ‘កិំ នុ ខោ ការណ’’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ ‘‘ឥមេសុ សមណបរិក្ខារេសុ លោភេនា’’តិ ញត្វា សយមេវ អត្តនោ ចិត្តំ និវត្តេសិ. ឯវមស្ស កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ ឧក្កណ្ឋាបិតត្តា ឥទានិ អនភិរតិ ឧប្បន្នា. យោ បន តេនេវ តទា វីសតិ វស្សសហស្សានិ សមណធម្មោ កតោ, ស្វស្ស ឯតរហិ អរហត្តូបនិស្សយោ ជាតោតិ.

ឥមមត្ថំ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ សន្តិកា សុត្វា ឧត្តរិំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘ភន្តេ, អយំ កិរ ភិក្ខុ ខុរធារំ គលនាឡិយំ កត្វា ឋិតោវ អរហត្តំ បាបុណាតិ, ឧប្បជ្ជិស្សតិ នុ ខោ ឯត្តកេន ខណេន អរហត្តមគ្គោ’’តិ. ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, អារទ្ធវីរិយស្ស ភិក្ខុនោ បាទំ ឧក្ខិបិត្វា ភូមិយំ ឋបេន្តស្ស បាទេ ភូមិយំ អសម្បត្តេយេវ អរហត្តមគ្គោ ឧប្បជ្ជតិ. កុសីតស្ស បុគ្គលស្ស ហិ វស្សសតំ ជីវនតោ អារទ្ធវីរិយស្ស ខណមត្តម្បិ ជីវិតំ សេយ្យោ’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ឥមំ គាថមាហ –

១១២.

‘‘យោ ច វស្សសតំ ជីវេ, កុសីតោ ហីនវីរិយោ;

ឯកាហំ ជីវិកំ សេយ្យោ, វីរិយមារភតោ ទឡ្ហ’’ន្តិ.

តត្ថ កុសីតោតិ កាមវិតក្កាទីហិ តីហិ វិតក្កេហិ វីតិនាមេន្តោ បុគ្គលោ. ហីនវីរិយោតិ និព្ពីរិយោ. វីរិយមារភតោ ទឡ្ហន្តិ ទុវិធជ្ឈាននិព្ពត្តនសមត្ថំ ថិរំ វីរិយំ អារភន្តស្ស. សេសំ បុរិមសទិសមេវ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

សប្បទាសត្ថេរវត្ថុ ឯកាទសមំ.

១២. បដាចារាថេរីវត្ថុ

យោ ច វស្សសតំ ជីវេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បដាចារំ ថេរិំ អារព្ភ កថេសិ.

សា កិរ សាវត្ថិយំ ចត្តាលីសកោដិវិភវស្ស សេដ្ឋិនោ ធីតា អហោសិ អភិរូបា. តំ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកកាលេ សត្តភូមិកស្ស បាសាទស្ស ឧបរិមតលេ រក្ខន្តា វសាបេសុំ. ឯវំ សន្តេបិ សា ឯកេន អត្តនោ ចូឡូបដ្ឋាកេន សទ្ធិំ វិប្បដិបជ្ជិ. អថស្សា មាតាបិតរោ សមជាតិកកុលេ ឯកស្ស កុមារស្ស បដិស្សុណិត្វា វិវាហទិវសំ ឋបេសុំ. តស្មិំ ឧបកដ្ឋេ សា តំ ចូឡូបដ្ឋាកំ អាហ – ‘‘មំ កិរ អសុកកុលស្ស នាម ទស្សន្តិ, មយិ បតិកុលំ គតេ មម បណ្ណាការំ គហេត្វា អាគតោបិ តត្ថ បវេសនំ ន លភិស្សសិ, សចេ តេ មយិ សិនេហោ អត្ថិ, ឥទានេវ មំ គហេត្វា យេន វា តេន វា បលាយស្សូ’’តិ. ‘‘សោ សាធុ, ភទ្ទេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ អហំ ស្វេ បាតោវ នគរទ្វារស្ស អសុកដ្ឋានេ នាម ឋស្សាមិ, ត្វំ ឯកេន ឧបាយេន និក្ខមិត្វា តត្ថ អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ វត្វា ទុតិយទិវសេ សង្កេតដ្ឋានេ អដ្ឋាសិ. សាបិ បាតោវ កិលិដ្ឋំ វត្ថំ និវាសេត្វា កេសេ វិក្កិរិត្វា កុណ្ឌកេន សរីរំ មក្ខិត្វា កុដំ អាទាយ ទាសីហិ សទ្ធិំ គច្ឆន្តី វិយ ឃរា និក្ខមិត្វា តំ ឋានំ អគមាសិ. សោ តំ អាទាយ ទូរំ គន្ត្វា ឯកស្មិំ គាមេ និវាសំ កប្បេត្វា អរញ្ញេ ខេត្តំ កសិត្វា ទារុបណ្ណាទីនិ អាហរតិ. ឥតរា កុដេន ឧទកំ អាហរិត្វា សហត្ថា កោដ្ដនបចនាទីនិ ករោន្តី អត្តនោ បាបស្ស ផលំ អនុភោតិ. អថស្សា កុច្ឆិយំ គព្ភោ បតិដ្ឋាសិ. សា បរិបុណ្ណគព្ភា ‘‘ឥធ មេ កោចិ ឧបការកោ នត្ថិ, មាតាបិតរោ នាម បុត្តេសុ មុទុហទយា ហោន្តិ, តេសំ សន្តិកំ មំ នេហិ, តត្ថ មេ គព្ភវុដ្ឋានំ ភវិស្សតី’’តិ សាមិកំ យាចិ. សោ ‘‘កិំ, ភទ្ទេ, កថេសិ, មំ ទិស្វា តវ មាតាបិតរោ វិវិធា កម្មការណា ករេយ្យុំ, ន សក្កា មយា តត្ថ គន្តុ’’ន្តិ បដិក្ខិបិ. សា បុនប្បុនំ យាចិត្វាបិ គមនំ អលភមានា តស្ស អរញ្ញំ គតកាលេ បដិវិស្សកេ អាមន្តេត្វា ‘‘សចេ សោ អាគន្ត្វា មំ អបស្សន្តោ ‘កហំ គតា’តិ បុច្ឆិស្សតិ, មម អត្តនោ កុលឃរំ គតភាវំ អាចិក្ខេយ្យាថា’’តិ វត្វា គេហទ្វារំ បិទហិត្វា បក្កាមិ. សោបិ អាគន្ត្វា តំ អបស្សន្តោ បដិវិស្សកេ បុច្ឆិត្វា តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘និវត្តេស្សាមិ ន’’ន្តិ អនុពន្ធិត្វា តំ ទិស្វា នានប្បការំ យាចិយមានោបិ និវត្តេតុំ នាសក្ខិ. អថស្សា ឯកស្មិំ ឋានេ កម្មជវាតា ចលិំសុ. សា ឯកំ គច្ឆន្តរំ បវិសិត្វា, ‘‘សាមិ, កម្មជវាតា មេ ចលិតា’’តិ វត្វា ភូមិយំ និបជ្ជិត្វា សម្បរិវត្តមានា កិច្ឆេន ទារកំ វិជាយិត្វា ‘‘យស្សត្ថាយាហំ កុលឃរំ គច្ឆេយ្យំ, សោ អត្ថោ និប្ផន្នោ’’តិ បុនទេវ តេន សទ្ធិំ គេហំ អាគន្ត្វា វាសំ កប្បេសិ.

តស្សា អបរេន សមយេន បុន គព្ភោ បតិដ្ឋហិ. សា បរិបុណ្ណគព្ភា ហុត្វា បុរិមនយេនេវ សាមិកំ យាចិត្វា គមនំ អលភមានា បុត្តំ អង្កេនាទាយ តថេវ បក្កមិត្វា តេន អនុពន្ធិត្វា ‘‘តិដ្ឋាហី’’តិ វុត្តេ និវត្តិតុំ ន ឥច្ឆិ. អថ នេសំ គច្ឆន្តានំ មហា អកាលមេឃោ ឧទបាទិ សមន្តា វិជ្ជុលតាហិ អាទិត្តំ វិយ មេឃត្ថនិតេហិ, ភិជ្ជមានំ វិយ ឧទកធារានិបាតនិរន្តរំ នភំ អហោសិ. តស្មិំ ខណេ តស្សា កម្មជវាតា ចលិំសុ. សា សាមិកំ អាមន្តេត្វា, ‘‘សាមិ, កម្មជវាតា មេ ចលិតា, ន សក្កោមិ សន្ធារេតុំ, អនោវស្សកដ្ឋានំ មេ ជានាហី’’តិ អាហ. សោ ហត្ថគតាយ វាសិយា ឥតោ ចិតោ ច ឧបធារេន្តោ ឯកស្មិំ វម្មិកមត្ថកេ ជាតំ គុម្ពំ ទិស្វា ឆិន្ទិតុំ អារភិ. អថ នំ វម្មិកតោ និក្ខមិត្វា ឃោរវិសោ អាសីវិសោ ឌំសិ. តង្ខណញ្ញេវស្ស សរីរំ អន្តោសមុដ្ឋិតាហិ អគ្គិជាលាហិ ឌយ្ហមានំ វិយ នីលវណ្ណំ ហុត្វា តត្ថេវ បតិ. ឥតរាបិ មហាទុក្ខំ អនុភវមានា តស្ស អាគមនំ ឱលោកេន្តីបិ តំ អទិស្វាវ អបរម្បិ បុត្តំ វិជាយិ. ទ្វេ ទារកា វាតវុដ្ឋិវេគំ អសហមានា មហាវិរវំ វិរវន្តិ. សា ឧភោបិ តេ ឧរន្តរេ កត្វា ទ្វីហិ ជណ្ណុកេហិ ចេវ ហត្ថេហិ ច ភូមិយំ ឧប្បីឡេត្វា តថា ឋិតាវ រត្តិំ វីតិនាមេសិ. សកលសរីរំ និល្លោហិតំ វិយ បណ្ឌុបលាសវណ្ណំ អហោសិ. សា ឧដ្ឋិតេ អរុណេ មំសបេសិវណ្ណំ ឯកំ បុត្តំ អង្កេនាទាយ ឥតរំ អង្គុលិយា គហេត្វា ‘‘ឯហិ, តាត, បិតា តេ ឥតោ គតោ’’តិ វត្វា សាមិកស្ស គតមគ្គេន គច្ឆន្តី តំ វម្មិកមត្ថកេ កាលំ កត្វា បតិតំ នីលវណ្ណំ ថទ្ធសរីរំ ទិស្វា ‘‘មំ និស្សាយ មម សាមិកោ បន្ថេ មតោ’’តិ រោទន្តី បរិទេវន្តី បាយាសិ.

សា សកលរត្តិំ ទេវេន វុដ្ឋត្តា អចិរវតិំ នទិំ ជណ្ណុប្បមាណេន កដិប្បមាណេន ថនប្បមាណេន ឧទកេន បរិបុណ្ណំ ទិស្វា អត្តនោ មន្ទពុទ្ធិតាយ ទ្វីហិ ទារកេហិ សទ្ធិំ ឧទកំ ឱតរិតុំ អវិសហន្តី ជេដ្ឋបុត្តំ ឱរិមតីរេ ឋបេត្វា ឥតរំ អាទាយ បរតីរំ គន្ត្វា សាខាភង្គំ អត្ថរិត្វា និបជ្ជាបេត្វា ‘‘ឥតរស្ស សន្តិកំ គមិស្សាមី’’តិ ពាលបុត្តកំ បហាយ តរិតុំ អសក្កោន្តី បុនប្បុនំ និវត្តិត្វា ឱលោកយមានា បាយាសិ. អថស្សា នទីមជ្ឈំ គតកាលេ ឯកោ សេនោ តំ កុមារំ ទិស្វា ‘‘មំសបេសី’’តិ សញ្ញាយ អាកាសតោ ភស្សិ. សា តំ បុត្តស្សត្ថាយ ភស្សន្តំ ទិស្វា ឧភោ ហត្ថេ ឧក្ខិបិត្វា ‘‘សូសូ’’តិ តិក្ខត្តុំ មហាសទ្ទំ និច្ឆារេសិ. សេនោ ទូរភាវេន តំ អសុត្វាវ កុមារកំ គហេត្វា វេហាសំ ឧប្បតិត្វា គតោ. ឱរិមតីរេ ឋិតបុត្តោ មាតរំ នទីមជ្ឈេ ឧភោ ហត្ថេ ឧក្ខិបិត្វា មហាសទ្ទំ និច្ឆារយមានំ ទិស្វា ‘‘មំ បក្កោសតី’’តិ សញ្ញាយ វេគេន ឧទកេ បតិ. ឥតិស្សា ពាលបុត្តំ សេនោ ហរិ, ជេដ្ឋបុត្តោ ឧទកេន វូឡ្ហោ.

សា ‘‘ឯកោ មេ បុត្តោ សេនេន គហិតោ, ឯកោ ឧទកេន វូឡ្ហោ, បន្ថេ មេ បតិ មតោ’’តិ រោទន្តី បរិទេវន្តី គច្ឆមានា សាវត្ថិតោ អាគច្ឆន្តំ ឯកំ បុរិសំ ទិស្វា បុច្ឆិ – ‘‘កត្ថ វាសិកោសិ, តាតា’’តិ? ‘‘សាវត្ថិវាសិកោម្ហិ, អម្មា’’តិ. ‘‘សាវត្ថិនគរេ អសុកវីថិយំ ឯវរូបំ អសុកកុលំ នាម អត្ថិ, ជានាសិ, តាតា’’តិ? ‘‘ជានាមិ, អម្ម, តំ បន មា បុច្ឆិ, សចេ អញ្ញំ ជានាសិ បុច្ឆា’’តិ. ‘‘អញ្ញេន មេ កម្មំ នត្ថិ, តទេវ បុច្ឆាមិ, តាតា’’តិ. ‘‘អម្ម, ត្វំ អត្តនោ អនាចិក្ខិតុំ ន ទេសិ, អជ្ជ តេ សព្ពរត្តិំ ទេវោ វស្សន្តោ ទិដ្ឋោ’’តិ. ‘‘ទិដ្ឋោ មេ, តាត, មយ្ហមេវេសោ សព្ពរត្តិំ វុដ្ឋោ, ន អញ្ញស្ស. មយ្ហំ បន វុដ្ឋការណំ បច្ឆា តេ កថេស្សាមិ, ឯតស្មិំ តាវ មេ សេដ្ឋិគេហេ បវត្តិំ កថេហី’’តិ. ‘‘អម្ម, អជ្ជ រត្តិំ សេដ្ឋិញ្ច សេដ្ឋិភរិយញ្ច សេដ្ឋិបុត្តញ្ចាតិ តយោបិ ជនេ អវត្ថរមានំ គេហំ បតិ, តេ ឯកចិតកស្មិំ ឈាយន្តិ. ឯស ធូមោ បញ្ញាយតិ, អម្មា’’តិ. សា តស្មិំ ខណេ និវត្ថវត្ថំ បតមានំ ន សញ្ជានិ, ឧម្មត្តិកភាវំ បត្វា យថាជាតាវ រោទន្តី បរិទេវន្តី –

‘‘ឧភោ បុត្តា កាលកតា, បន្ថេ មយ្ហំ បតី មតោ;

មាតា បិតា ច ភាតា ច, ឯកចិតម្ហិ ឌយ្ហរេ’’តិ. (អប. ថេរី ២.២.៤៩៨) –

វិលបន្តី បរិព្ភមិ. មនុស្សា តំ ទិស្វា ‘‘ឧម្មត្តិកា ឧម្មត្តិកា’’តិ កចវរំ គហេត្វា បំសុំ គហេត្វា មត្ថកេ ឱកិរន្តា លេឌ្ឌូហិ បហរន្តិ. សត្ថា ជេតវនមហាវិហារេ អដ្ឋបរិសមជ្ឈេ និសីទិត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ តំ អាគច្ឆមានំ អទ្ទស កប្បសតសហស្សំ បូរិតបារមិំ អភិនីហារសម្បន្នំ.

សា កិរ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ បទុមុត្តរសត្ថារា ឯកំ វិនយធរត្ថេរិំ ពាហាយ គហេត្វា នន្ទនវនេ ឋបេន្តំ វិយ ឯតទគ្គដ្ឋានេ ឋបិយមានំ ទិស្វា ‘‘អហម្បិ តុម្ហាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ វិនយធរត្ថេរីនំ អគ្គដ្ឋានំ លភេយ្យ’’ន្តិ អធិការំ កត្វា បត្ថនំ ឋបេសិ. បទុមុត្តរពុទ្ធោ អនាគតំសញាណំ បត្ថរិត្វា បត្ថនាយ សមិជ្ឈនភាវំ ញត្វា ‘‘អនាគតេ គោតមពុទ្ធស្ស នាម សាសនេ អយំ បដាចារា នាមេន វិនយធរត្ថេរីនំ អគ្គា ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តំ ឯវំ បត្ថិតបត្ថនំ អភិនីហារសម្បន្នំ សត្ថា ទូរតោវ អាគច្ឆន្តិំ ទិស្វា ‘‘ឥមិស្សា ឋបេត្វា មំ អញ្ញោ អវស្សយោ ភវិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថី’’តិ ចិន្តេត្វា តំ យថា វិហារាភិមុខំ អាគច្ឆតិ, ឯវំ អកាសិ. បរិសា តំ ទិស្វាវ ‘‘ឥមិស្សា ឧម្មត្តិកាយ ឥតោ អាគន្តុំ មា ទទិត្ថា’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘អបេថ, មា នំ វារយិត្ថា’’តិ វត្វា អវិទូរដ្ឋានំ អាគតកាលេ ‘‘សតិំ បដិលភ ភគិនី’’តិ អាហ. សា តំ ខណំយេវ ពុទ្ធានុភាវេន សតិំ បដិលភិ. តស្មិំកាលេ និវត្ថវត្ថស្ស បតិតភាវំ សល្លក្ខេត្វា ហិរោត្តប្បំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិ. អថស្សា ឯកោ បុរិសោ ឧត្តរសាដកំ ខិបិ. សា តំ និវាសេត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា សុវណ្ណវណ្ណេសុ បាទេសុ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អវស្សយោ មេ ហោថ, បតិដ្ឋា មេ ហោថ. ឯកញ្ហិ មេ បុត្តំ សេនោ គណ្ហិ, ឯកោ ឧទកេន វូឡ្ហោ, បន្ថេ មេ បតិ មតោ, មាតាបិតរោ ចេវ មេ ភាតា ច គេហេន អវត្ថដា ឯកចិតកស្មិំ ឈាយន្តី’’តិ.

សត្ថា តស្សា វចនំ សុត្វា ‘‘បដាចារេ, មា ចិន្តយិ, តវ តាណំ សរណំ អវស្សយោ ភវិតុំ សមត្ថស្សេវ សន្តិកំ អាគតាសិ. យថា ហិ តវ ឥទានិ ឯកោ បុត្តកោ សេនេន គហិតោ, ឯកោ ឧទកេន វូឡ្ហោ, បន្ថេ បតិ មតោ, មាតាបិតរោ ចេវ ភាតា ច គេហេន អវត្ថដា; ឯវមេវ ឥមស្មិំ សំសារេ បុត្តាទីនំ មតកាលេ តវ រោទន្តិយា បគ្ឃរិតអស្សុ ចតុន្នំ មហាសមុទ្ទានំ ឧទកតោ ពហុតរ’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ចតូសុ សមុទ្ទេសុ ជលំ បរិត្តកំ,

តតោ ពហុំ អស្សុជលំ អនប្បកំ;

ទុក្ខេន ផុដ្ឋស្ស នរស្ស សោចនា,

កិំ ការណា អម្ម តុវំ បមជ្ជសី’’តិ.

ឯវំ សត្ថរិ អនមតគ្គបរិយាយំ កថេន្តេ តស្ស សរីរេ សោកោ តនុត្តំ អគមាសិ. អថ នំ តនុភូតសោកំ ញត្វា បុន សត្ថា អាមន្តេត្វា ‘‘បដាចារេ បុត្តាទយោ នាម បរលោកំ គច្ឆន្តស្ស តាណំ វា លេណំ វា សរណំ វា ភវិតុំ ន សក្កោន្តិ, តស្មា វិជ្ជមានាបិ តេ ន សន្តិយេវ, បណ្ឌិតេន បន សីលំ វិសោធេត្វា អត្តនោ និព្ពានគាមិមគ្គំ ខិប្បមេវ សោធេតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ន សន្តិ បុត្តា តាណាយ, ន បិតា នាបិ ពន្ធវា;

អន្តកេនាធិបន្នស្ស, នត្ថិ ញាតីសុ តាណតា. (ធ. ប. ២៨៨; អប. ថេរី ២.២.៥០១);

‘‘ឯតមត្ថវស្សំ ញត្វា, បណ្ឌិតោ សីលសំវុតោ;

និព្ពានគមនំ មគ្គំ, ខិប្បមេវ វិសោធយេ’’តិ. (ធ. ប. ២៨៩);

ទេសនាវសានេ បដាចារា មហាបថវិយំ បំសុបរិមាណេ កិលេសេ ឈាបេត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ. សា បន សោតាបន្នា ហុត្វា សត្ថារំ បព្ពជ្ជំ យាចិ. សត្ថា តំ ភិក្ខុនីនំ សន្តិកំ បហិណិត្វា បព្ពាជេសិ. សា លទ្ធូបសម្បទា បដិតាចារត្តា បដាចារាត្វេវ បញ្ញាយិ. សា ឯកទិវសំ កុដេន ឧទកំ អាទាយ បាទេ ធោវន្តី ឧទកំ អាសិញ្ចិ, តំ ថោកំ គន្ត្វា បច្ឆិជ្ជិ. ទុតិយវារេ អាសិត្តំ តតោ ទូរតរំ អគមាសិ. តតិយវារេ អាសិត្តំ តតោបិ ទូរតរន្តិ. សា តទេវ អារម្មណំ គហេត្វា តយោ វយេ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘មយា បឋមំ អាសិត្តំ ឧទកំ វិយ ឥមេ សត្តា បឋមវយេបិ មរន្តិ, តតោ ទូរតរំ គតំ ទុតិយវារេ អាសិត្តំ ឧទកំ វិយ មជ្ឈិមវយេបិ មរន្តិ, តតោបិ ទូរតរំ គតំ តតិយវារេ អាសិត្តំ ឧទកំ វិយ បច្ឆិមវយេបិ មរន្តិយេវា’’តិ ចិន្តេសិ. សត្ថា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ ឱភាសំ ផរិត្វា តស្សា សម្មុខេ ឋត្វា កថេន្តោ វិយ ‘‘ឯវមេតំ បដាចារេ, បញ្ចន្នម្បិ ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ អបស្សន្តស្ស វស្សសតំ ជីវនតោ តេសំ ឧទយព្ពយំ បស្សន្តស្ស ឯកាហម្បិ ឯកក្ខណម្បិ ជីវិតំ សេយ្យោ’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ គាថមាហ –

១១៣.

‘‘យោ ច វស្សសតំ ជីវេ, អបស្សំ ឧទយព្ពយំ;

ឯកាហំ ជីវិតំ សេយ្យោ, បស្សតោ ឧទយព្ពយ’’ន្តិ.

តត្ថ អបស្សំ ឧទយព្ពយន្តិ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ បញ្ចវីសតិយា លក្ខណេហិ ឧទយញ្ច វយញ្ច អបស្សន្តោ. បស្សតោ ឧទយព្ពយន្តិ តេសំ ឧទយញ្ច វយញ្ច បស្សន្តស្ស. ឥតរស្ស ជីវនតោ ឯកាហម្បិ ជីវិតំ សេយ្យោតិ.

ទេសនាវសានេ បដាចារា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ.

បដាចារាថេរីវត្ថុ ទ្វាទសមំ.

១៣. កិសាគោតមីវត្ថុ

យោ ច វស្សសតំ ជីវេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កិសាគោតមិំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរេកស្ស សេដ្ឋិស្ស គេហេ ចត្តាលីសកោដិធនំ អង្គារា ឯវ ហុត្វា អដ្ឋាសិ. សេដ្ឋិ តំ ទិស្វា ឧប្បន្នសោកោ អាហារំ បដិក្ខិបិត្វា មញ្ចកេ និបជ្ជិ. តស្សេកោ សហាយកោ គេហំ គន្ត្វា, ‘‘សម្ម, កស្មា សោចសី’’តិ បុច្ឆិត្វា តំ បវត្តិំ សុត្វា, ‘‘សម្ម, មា សោចិ, អហំ ឯកំ ឧបាយំ ជានាមិ, តំ ករោហី’’តិ. ‘‘កិំ ករោមិ, សម្មា’’តិ? អត្តនោ អាបណេ កិលញ្ជំ បសារេត្វា តត្ថ តេ អង្គារេ រាសិំ កត្វា វិក្កិណន្តោ វិយ និសីទ, អាគតាគតេសុ មនុស្សេសុ យេ ឯវំ វទន្តិ – ‘‘សេសជនា វត្ថតេលមធុផាណិតាទីនិ វិក្កិណន្តិ, ត្វំ បន អង្គារេ វិក្កិណន្តោ និសិន្នោ’’តិ. តេ វទេយ្យាសិ – ‘‘អត្តនោ សន្តកំ អវិក្កិណន្តោ កិំ ករោមី’’តិ? យោ បន តំ ឯវំ វទតិ ‘‘សេសជនា វត្ថតេលមធុផាណិតាទីនិ វិក្កិណន្តិ, ត្វំ បន ហិរញ្ញសុវណ្ណំ វិក្កិណន្តោ និសិន្នោ’’តិ. តំ វទេយ្យាសិ ‘‘កហំ ហិរញ្ញសុវណ្ណ’’ន្តិ. ‘‘ឥទ’’ន្តិ ច វុត្តេ ‘‘អាហរ, តាវ ន’’ន្តិ ហត្ថេហិ បដិច្ឆេយ្យាសិ. ឯវំ ទិន្នំ តវ ហត្ថេ ហិរញ្ញសុវណ្ណំ ភវិស្សតិ. សា បន សចេ កុមារិកា ហោតិ, តវ គេហេ បុត្តស្ស នំ អាហរិត្វា ចត្តាលីសកោដិធនំ តស្សា និយ្យាទេត្វា តាយ ទិន្នំ វលញ្ជេយ្យាសិ. សចេ កុមារកោ ហោតិ, តវ គេហេ វយប្បត្តំ ធីតរំ តស្ស ទត្វា ចត្តាលីសកោដិធនំ និយ្យាទេត្វា តេន ទិន្នំ វលញ្ជេយ្យាសីតិ. សោ ‘‘ភទ្ទកោ ឧបាយោ’’តិ អត្តនោ អាបណេ អង្គារេ រាសិំ កត្វា វិក្កិណន្តោ វិយ និសីទិ. យេ បន នំ ឯវមាហំសុ – ‘‘សេសជនា វត្ថតេលមធុផាណិតាទីនិ វិក្កិណន្តិ, កិំ បន ត្វំ អង្គារេ វិក្កិណន្តោ និសិន្នោ’’តិ? តេសំ ‘‘អត្តនោ សន្តកំ អវិក្កិណន្តោ កិំ ករោមី’’តិ បដិវចនំ អទាសិ. អថេកា គោតមី នាម កុមារិកា កិសសរីរតាយ កិសាគោតមីតិ បញ្ញាយមានា បរិជិណ្ណកុលស្ស ធីតា អត្តនោ ឯកេន កិច្ចេន អាបណទ្វារំ គន្ត្វា តំ សេដ្ឋិំ ទិស្វា ឯវមាហ – ‘‘កិំ, តាត, សេសជនា វត្ថតេលមធុផាណិតាទីនិ វិក្កិណន្តិ, ត្វំ ហិរញ្ញសុវណ្ណំ វិក្កិណន្តោ និសិន្នោ’’តិ? ‘‘កហំ, អម្ម, ហិរញ្ញសុវណ្ណ’’ន្តិ? ‘‘ននុ ‘ត្វំ តទេវ គហេត្វា និសិន្នោសី’តិ, អាហរ, តាវ នំ, អម្មា’’តិ. សា ហត្ថបូរំ គហេត្វា តស្ស ហត្ថេសុ ឋបេសិ, តំ ហិរញ្ញសុវណ្ណមេវ អហោសិ.

អថ នំ សេដ្ឋិ ‘‘កតរំ តេ, អម្ម, គេហ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អសុកំ នាមា’’តិ វុត្តេ តស្សា អស្សាមិកភាវំ ញត្វា ធនំ បដិសាមេត្វា តំ អត្តនោ បុត្តស្ស អានេត្វា ចត្តាលីសកោដិធនំ បដិច្ឆាបេសិ. សព្ពំ ហិរញ្ញសុវណ្ណមេវ អហោសិ. តស្សា អបរេន សមយេន គព្ភោ បតិដ្ឋហិ. សា ទសមាសច្ចយេន បុត្តំ វិជាយិ. សោ បទសា គមនកាលេ កាលមកាសិ. សា អទិដ្ឋបុព្ពមរណតាយ តំ ឈាបេតុំ នីហរន្តេ វារេត្វា ‘‘បុត្តស្ស មេ ភេសជ្ជំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ មតកឡេវរំ អង្កេនាទាយ ‘‘អបិ នុ មេ បុត្តស្ស ភេសជ្ជំ ជានាថា’’តិ បុច្ឆន្តី ឃរបដិបាដិយា វិចរតិ. អថ នំ មនុស្សា, ‘‘អម្ម, ត្វំ ឧម្មត្តិកា ជាតា, មតកបុត្តស្ស ភេសជ្ជំ បុច្ឆន្តី វិចរសី’’តិ វទន្តិ. សា ‘‘អវស្សំ មម បុត្តស្ស ភេសជ្ជំ ជាននកំ លភិស្សាមី’’តិ មញ្ញមានា វិចរតិ. អថ នំ ឯកោ បណ្ឌិតបុរិសោ ទិស្វា, ‘‘អយំ មម ធីតា បឋមំ បុត្តកំ វិជាតា ភវិស្សតិ អទិដ្ឋបុព្ពមរណា, មយា ឥមិស្សា អវស្សយេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ – ‘‘អម្ម, អហំ ភេសជ្ជំ ន ជានាមិ, ភេសជ្ជជាននកំ បន ជានាមី’’តិ. ‘‘កោ ជានាតិ, តាតា’’តិ? ‘‘សត្ថា, អម្ម, ជានាតិ, គច្ឆ, តំ បុច្ឆាហី’’តិ. សា ‘‘គមិស្សាមិ, តាត, បុច្ឆិស្សាមិ, តាតា’’តិ វត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ ឋិតា បុច្ឆិ – ‘‘តុម្ហេ កិរ មេ បុត្តស្ស ភេសជ្ជំ ជានាថ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អាម, ជានាមី’’តិ. ‘‘កិំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘អច្ឆរគ្គហណមត្តេ សិទ្ធត្ថកេ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘លភិស្សាមិ, ភន្តេ’’. ‘‘កស្ស បន គេហេ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘យស្ស គេហេ បុត្តោ វា ធីតា វា ន កោចិ មតបុព្ពោ’’តិ. សា ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ សត្ថារំ វន្ទិត្វា មតបុត្តកំ អង្កេនាទាយ អន្តោគាមំ បវិសិត្វា បឋមគេហស្ស ទ្វារេ ឋត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឥមស្មិំ គេហេ សិទ្ធត្ថកោ, បុត្តស្ស កិរ មេ ភេសជ្ជំ ឯត’’ន្តិ វត្វា ‘‘អត្ថី’’តិ វុត្តេ តេន ហិ ទេថាតិ. តេហិ អាហរិត្វា សិទ្ធត្ថកេសុ ទិយ្យមានេសុ ‘‘ឥមស្មិំ គេហេ បុត្តោ វា ធីតា វា មតបុព្ពោ កោចិ នត្ថិ, អម្មា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘កិំ វទេសិ, អម្ម? ជីវមានា ហិ កតិបយា, មតកា ឯវ ពហុកា’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ គណ្ហថ វោ សិទ្ធត្ថកេ, នេតំ មម បុត្តស្ស ភេសជ្ជ’’ន្តិ បដិអទាសិ.

សា ឥមិនា នីយាមេន អាទិតោ បដ្ឋាយ នំ បុច្ឆន្តី វិចរិ. សា ឯកគេហេបិ សិទ្ធត្ថកេ អគហេត្វា សាយន្ហសមយេ ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ ភារិយំ កម្មំ, អហំ ‘មមេវ បុត្តោ មតោ’តិ សញ្ញមកាសិំ, សកលគាមេបិ បន ជីវន្តេហិ មតកាវ ពហុតរា’’តិ. តស្សា ឯវំ ចិន្តយមានាយ បុត្តសិនេហំ មុទុកហទយំ ថទ្ធភាវំ អគមាសិ. សា បុត្តំ អរញ្ញេ ឆឌ្ឌេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘លទ្ធា តេ ឯកច្ឆរមត្តា សិទ្ធត្ថកា’’តិ អាហ. ‘‘ន លទ្ធា, ភន្តេ, សកលគាមេ ជីវន្តេហិ មតកាវ ពហុតរា’’តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ត្វំ ‘មមេវ បុត្តោ មតោ’តិ សល្លក្ខេសិ, ធុវធម្មោ ឯស សត្តានំ. មច្ចុរាជា ហិ សព្ពសត្តេ អបរិបុណ្ណជ្ឈាសយេ ឯវ មហោឃោ វិយ បរិកឌ្ឍមានោយេវ អបាយសមុទ្ទេ បក្ខិបតី’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘តំ បុត្តបសុសម្មត្តំ, ព្យាសត្តមនសំ នរំ;

សុត្តំ គាមំ មហោឃោវ, មច្ចុ អាទាយ គច្ឆតី’’តិ. (ធ. ប. ២៨៧);

គាថាបរិយោសានេ កិសាគោតមី សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

សា បន សត្ថារំ បព្ពជ្ជំ យាចិ, សត្ថា តំ ភិក្ខុនីនំ សន្តិកំ បេសេត្វា បព្ពាជេសិ. សា លទ្ធូបសម្បទា កិសាគោតមី ថេរីតិ បញ្ញាយិ. សា ឯកទិវសំ ឧបោសថាគារេ វារំ បត្វា ទីបំ ជាលេត្វា និសិន្នា ទីបជាលា ឧប្បជ្ជន្តិយោ ច ភិជ្ជន្តិយោ ច ទិស្វា ‘‘ឯវមេវ ឥមេ សត្តា ឧប្បជ្ជន្តិ ចេវ និរុជ្ឈន្តិ ច, និព្ពានប្បត្តា ឯវ ន បញ្ញាយន្តី’’តិ អារម្មណំ អគ្គហេសិ. សត្ថា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ ឱភាសំ ផរិត្វា តស្សា សម្មុខេ និសីទិត្វា កថេន្តោ វិយ ‘‘ឯវមេវ, គោតមិ, ឥមេ សត្តា ទីបជាលា វិយ ឧប្បជ្ជន្តិ ចេវ និរុជ្ឈន្តិ ច, និព្ពានប្បត្តា ឯវ ន បញ្ញាយន្តិ, ឯវំ និព្ពានំ អបស្សន្តានំ វស្សសតំ ជីវនតោ និព្ពានំ បស្សន្តស្ស ខណមត្តម្បិ ជីវិតំ សេយ្យោ’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

១១៤.

‘‘យោ ច វស្សសតំ ជីវេ, អបស្សំ អមតំ បទំ;

ឯកាហំ ជីវិតំ សេយ្យោ, បស្សតោ អមតំ បទ’’ន្តិ.

តត្ថ អមតំ បទន្តិ មរណវិរហិតកោដ្ឋាសំ, អមតមហានិព្ពានន្តិ អត្ថោ. សេសំ បុរិមសទិសមេវ.

ទេសនាវសានេ កិសាគោតមី យថានិសិន្នាវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តេ បតិដ្ឋហីតិ.

កិសាគោតមីវត្ថុ តេរសមំ.

១៤. ពហុបុត្តិកត្ថេរីវត្ថុ

យោ ច វស្សសតំ ជីវេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ពហុបុត្តិកំ ថេរិំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរេកស្មិំ កុលេ សត្ត បុត្តា សត្ត ច ធីតរោ អហេសុំ. តេ សព្ពេបិ វយប្បត្តា គេហេ បតិដ្ឋហិត្វា អត្តនោ ធម្មតាយ សុខប្បត្តា អហេសុំ. តេសំ អបរេន សមយេន បិតា កាលមកាសិ. មហាឧបាសិកា សាមិកេ នដ្ឋេបិ ន តាវ កុដុម្ពំ វិភជតិ. អថ នំ បុត្តា អាហំសុ – ‘‘អម្ម, អម្ហាកំ បិតរិ នដ្ឋេ តុយ្ហំ កោ អត្ថោ កុដុម្ពេន, កិំ មយំ តំ ឧបដ្ឋាតុំ ន សក្កោមា’’តិ. សា តេសំ កថំ សុត្វា តុណ្ហី ហុត្វា បុនប្បុនំ តេហិ វុច្ចមានា ‘‘បុត្តា មំ បដិជគ្គិស្សន្តិ, កិំ មេ វិសុំ កុដុម្ពេនា’’តិ សព្ពំ សាបតេយ្យំ មជ្ឈេ ភិន្ទិត្វា អទាសិ. អថ នំ កតិបាហច្ចយេន ជេដ្ឋបុត្តស្ស ភរិយា ‘‘អហោ អម្ហាកំ, អយ្យា, ‘ជេដ្ឋបុត្តោ មេ’តិ ទ្វេ កោដ្ឋាសេ ទត្វា វិយ ឥមមេវ គេហំ អាគច្ឆតី’’តិ អាហ. សេសបុត្តានំ ភរិយាបិ ឯវមេវ វទិំសុ. ជេដ្ឋធីតរំ អាទិំ កត្វា តាសំ គេហំ គតកាលេបិ នំ ឯវមេវ វទិំសុ. សា អវមានប្បត្តា ហុត្វា ‘‘កិំ ឥមេសំ សន្តិកេ វុដ្ឋេន, ភិក្ខុនី ហុត្វា ជីវិស្សាមី’’តិ ភិក្ខុនីឧបស្សយំ គន្ត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. តា នំ បព្ពាជេសុំ. សា លទ្ធូបសម្បទា ហុត្វា ពហុបុត្តិកត្ថេរីតិ បញ្ញាយិ. សា ‘‘អហំ មហល្លកកាលេ បព្ពជិតា, អប្បមត្តាយ មេ ភវិតព្ព’’ន្តិ ភិក្ខុនីនំ វត្តបដិវត្តំ ករោន្តី ‘‘សព្ពរត្តិំ សមណធម្មំ ករិស្សាមី’’តិ ហេដ្ឋាបាសាទេ ឯកំ ថម្ភំ ហត្ថេន គហេត្វា តំ អាវិញ្ឆមានាវ សមណធម្មំ ករោតិ, ចង្កមមានាបិ ‘‘អន្ធការដ្ឋានេ មេ រុក្ខេ វា កត្ថចិ វា សីសំ បដិហញ្ញេយ្យា’’តិ តំ រុក្ខំ ហត្ថេន គហេត្វា តំ អាវិញ្ឆមានាវ សមណធម្មំ ករោតិ, ‘‘សត្ថារា ទេសិតធម្មមេវ ករិស្សាមី’’តិ ធម្មំ អាវជ្ជេត្វា ធម្មំ អនុស្សរមានាវ សមណធម្មំ ករោតិ. អថ សត្ថា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ ឱភាសំ ផរិត្វា សម្មុខេ និសិន្នោ វិយ តាយ សទ្ធិំ កថេន្តោ ‘‘ពហុបុត្តិកេ មយា ទេសិតំ ធម្មំ អនាវជ្ជេន្តស្ស អបស្សន្តស្ស វស្សសតំ ជីវនតោ មយា ទេសិតំ ធម្មំ បស្សន្តស្ស មុហុត្តម្បិ ជីវិតំ សេយ្យោ’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

១១៥.

‘‘យោ ច វស្សសតំ ជីវេ, អបស្សំ ធម្មមុត្តមំ;

ឯកាហំ ជីវិតំ សេយ្យោ, បស្សតោ ធម្មមុត្តម’’ន្តិ.

តត្ថ ធម្មមុត្តមន្តិ នវវិធំ លោកុត្តរធម្មំ. សោ ហិ ឧត្តមោ ធម្មោ នាម. យោ ហិ តំ ន បស្សតិ, តស្ស វស្សសតម្បិ ជីវនតោ តំ ធម្មំ បស្សន្តស្ស បដិវិជ្ឈន្តស្ស ឯកាហម្បិ ឯកក្ខណម្បិ ជីវិតំ សេយ្យោតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហុបុត្តិកត្ថេរី សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តេ បតិដ្ឋហីតិ.

ពហុបុត្តិកត្ថេរីវត្ថុ ចុទ្ទសមំ.

សហស្សវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អដ្ឋមោ វគ្គោ.