📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ខុទ្ទកនិកាយេ

ធម្មបទ-អដ្ឋកថា

(បឋមោ ភាគោ)

គន្ថារម្ភកថា

១.

មហាមោហតមោនទ្ធេ, លោកេ លោកន្តទស្សិនា;

យេន សទ្ធម្មបជ្ជោតោ, ជាលិតោ ជលិតិទ្ធិនា.

២.

តស្ស បាទេ នមស្សិត្វា, សម្ពុទ្ធស្ស សិរីមតោ;

សទ្ធម្មញ្ចស្ស បូជេត្វា, កត្វា សង្ឃស្ស ចញ្ជលិំ.

៣.

តំ តំ ការណមាគម្ម, ធម្មាធម្មេសុ កោវិទោ;

សម្បត្តសទ្ធម្មបទោ, សត្ថា ធម្មបទំ សុភំ.

៤.

ទេសេសិ ករុណាវេគ-សមុស្សាហិតមានសោ;

យំ វេ ទេវមនុស្សានំ, បីតិបាមោជ្ជវឌ្ឍនំ.

៥.

បរម្បរាភតា តស្ស, និបុណា អត្ថវណ្ណនា;

យា តម្ពបណ្ណិទីបម្ហិ, ទីបភាសាយ សណ្ឋិតា.

៦.

ន សាធយតិ សេសានំ, សត្តានំ ហិតសម្បទំ;

អប្បេវ នាម សាធេយ្យ, សព្ពលោកស្ស សា ហិតំ.

៧.

ឥតិ អាសីសមានេន, ទន្តេន សមចារិនា;

កុមារកស្សបេនាហំ, ថេរេន ថិរចេតសា.

៨.

សទ្ធម្មដ្ឋិតិកាមេន, សក្កច្ចំ អភិយាចិតោ;

តំ ភាសំ អតិវិត្ថារ-គតញ្ច វចនក្កមំ.

៩.

បហាយារោបយិត្វាន, តន្តិភាសំ មនោរមំ;

គាថានំ ព្យញ្ជនបទំ, យំ តត្ថ ន វិភាវិតំ.

១០.

កេវលំ តំ វិភាវេត្វា, សេសំ តមេវ អត្ថតោ;

ភាសន្តរេន ភាសិស្សំ, អាវហន្តោ វិភាវិនំ;

មនសោ បីតិបាមោជ្ជំ, អត្ថធម្មូបនិស្សិតន្តិ.

១. យមកវគ្គោ

១. ចក្ខុបាលត្ថេរវត្ថុ

១.

‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា;

មនសា ចេ បទុដ្ឋេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា;

តតោ នំ ទុក្ខមន្វេតិ, ចក្កំវ វហតោ បទ’’ន្តិ. –

អយំ ធម្មទេសនា កត្ថ ភាសិតាតិ? សាវត្ថិយំ. កំ អារព្ភាតិ? ចក្ខុបាលត្ថេរំ.

សាវត្ថិយំ កិរ មហាសុវណ្ណោ នាម កុដុម្ពិកោ អហោសិ អឌ្ឍោ មហទ្ធនោ មហាភោគោ អបុត្តកោ. សោ ឯកទិវសំ ន្ហានតិត្ថំ ន្ហត្វា នត្វា អាគច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ សម្បន្នបត្តសាខំ ឯកំ វនប្បតិំ ទិស្វា ‘‘អយំ មហេសក្ខាយ ទេវតាយ បរិគ្គហិតោ ភវិស្សតី’’តិ តស្ស ហេដ្ឋាភាគំ សោធាបេត្វា បាការបរិក្ខេបំ ការាបេត្វា វាលុកំ ឱកិរាបេត្វា ធជបដាកំ ឧស្សាបេត្វា វនប្បតិំ អលង្ករិត្វា អញ្ជលិំ ករិត្វា ‘‘សចេ បុត្តំ វា ធីតរំ វា លភេយ្យំ, តុម្ហាកំ មហាសក្ការំ ករិស្សាមី’’តិ បត្ថនំ កត្វា បក្កាមិ.

អថស្ស ន ចិរស្សេវ ភរិយាយ កុច្ឆិយំ គព្ភោ បតិដ្ឋាសិ. សា គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតភាវំ ញត្វា តស្ស អារោចេសិ. សោ តស្សា គព្ភស្ស បរិហារមទាសិ. សា ទសមាសច្ចយេន បុត្តំ វិជាយិ. តំ នាមគ្គហណទិវសេ សេដ្ឋិ អត្តនា បាលិតំ វនប្បតិំ និស្សាយ លទ្ធត្តា តស្ស បាលោតិ នាមំ អកាសិ. សា អបរភាគេ អញ្ញម្បិ បុត្តំ លភិ. តស្ស ចូឡបាលោតិ នាមំ កត្វា ឥតរស្ស មហាបាលោតិ នាមំ អកាសិ. តេ វយប្បត្តេ ឃរពន្ធនេន ពន្ធិំសុ. អបរភាគេ មាតាបិតរោ កាលមកំសុ. សព្ពម្បិ វិភវំ ឥតរេយេវ វិចារិំសុ.

តស្មិំ សមយេ សត្ថា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ អនុបុព្ពេនាគន្ត្វា អនាថបិណ្ឌិកេន មហាសេដ្ឋិនា ចតុបណ្ណាសកោដិធនំ វិស្សជ្ជេត្វា ការិតេ ជេតវនមហាវិហារេ វិហរតិ មហាជនំ សគ្គមគ្គេ ច មោក្ខមគ្គេ ច បតិដ្ឋាបយមានោ. តថាគតោ ហិ មាតិបក្ខតោ អសីតិយា, បិតិបក្ខតោ អសីតិយាតិ ទ្វេអសីតិញាតិកុលសហស្សេហិ ការិតេ និគ្រោធមហាវិហារេ ឯកមេវ វស្សាវាសំ វសិ, អនាថបិណ្ឌិកេន ការិតេ ជេតវនមហាវិហារេ ឯកូនវីសតិវស្សានិ, វិសាខាយ សត្តវីសតិកោដិធនបរិច្ចាគេន ការិតេ បុព្ពារាមេ ឆព្ពស្សានីតិ ទ្វិន្នំ កុលានំ គុណមហត្តតំ បដិច្ច សាវត្ថិំ និស្សាយ បញ្ចវីសតិវស្សានិ វស្សាវាសំ វសិ. អនាថបិណ្ឌិកោបិ វិសាខាបិ មហាឧបាសិកា និពទ្ធំ ទិវសស្ស ទ្វេ វារេ តថាគតស្ស ឧបដ្ឋានំ គច្ឆន្តិ, គច្ឆន្តា ច ‘‘ទហរសាមណេរា នោ ហត្ថេ ឱលោកេស្សន្តី’’តិ តុច្ឆហត្ថា ន គតបុព្ពា. បុរេភត្តំ គច្ឆន្តា ខាទនីយភោជនីយាទីនិ គហេត្វាវ គច្ឆន្តិ, បច្ឆាភត្តំ គច្ឆន្តា បញ្ច ភេសជ្ជានិ អដ្ឋ ច បានានិ. និវេសនេសុ បន តេសំ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ ភិក្ខុសហស្សានំ និច្ចំ បញ្ញត្តាសនានេវ ហោន្តិ. អន្នបានភេសជ្ជេសុ យោ យំ ឥច្ឆតិ, តស្ស តំ យថិច្ឆិតមេវ សម្បជ្ជតិ. តេសុ អនាថបិណ្ឌិកេន ឯកទិវសម្បិ សត្ថា បញ្ហំ ន បុច្ឆិតបុព្ពោ. សោ កិរ ‘‘តថាគតោ ពុទ្ធសុខុមាលោ ខត្តិយសុខុមាលោ, ‘ពហូបការោ មេ, គហបតី’តិ មយ្ហំ ធម្មំ ទេសេន្តោ កិលមេយ្យា’’តិ សត្ថរិ អធិមត្តសិនេហេន បញ្ហំ ន បុច្ឆតិ. សត្ថា បន តស្មិំ និសិន្នមត្តេយេវ ‘‘អយំ សេដ្ឋិ មំ អរក្ខិតព្ពដ្ឋានេ រក្ខតិ. អហញ្ហិ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ អលង្កតបដិយត្តំ អត្តនោ សីសំ ឆិន្ទិត្វា អក្ខីនិ ឧប្បាដេត្វា ហទយមំសំ ឧប្បាដេត្វា បាណសមំ បុត្តទារំ បរិច្ចជិត្វា បារមិយោ បូរេន្តោ បរេសំ ធម្មទេសនត្ថមេវ បូរេសិំ. ឯស មំ អរក្ខិតព្ពដ្ឋានេ រក្ខតី’’តិ ឯកំ ធម្មទេសនំ កថេតិយេវ.

តទា សាវត្ថិយំ សត្ត មនុស្សកោដិយោ វសន្តិ. តេសុ សត្ថុ ធម្មកថំ សុត្វា បញ្ចកោដិមត្តា មនុស្សា អរិយសាវកា ជាតា, ទ្វេកោដិមត្តា មនុស្សា បុថុជ្ជនា. តេសុ អរិយសាវកានំ ទ្វេយេវ កិច្ចានិ អហេសុំ – បុរេភត្តំ ទានំ ទេន្តិ, បច្ឆាភត្តំ គន្ធមាលាទិហត្ថា វត្ថភេសជ្ជបានកាទីនិ គាហាបេត្វា ធម្មស្សវនត្ថាយ គច្ឆន្តិ. អថេកទិវសំ មហាបាលោ អរិយសាវកេ គន្ធមាលាទិហត្ថេ វិហារំ គច្ឆន្តេ ទិស្វា ‘‘អយំ មហាជនោ កុហិំ គច្ឆតី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ធម្មស្សវនាយា’’តិ សុត្វា ‘‘អហម្បិ គមិស្សាមី’’តិ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បរិសបរិយន្តេ និសីទិ.

ពុទ្ធា ច នាម ធម្មំ ទេសេន្តា សរណសីលបព្ពជ្ជាទីនំ ឧបនិស្សយំ ឱលោកេត្វា អជ្ឈាសយវសេន ធម្មំ ទេសេន្តិ, តស្មា តំ ទិវសំ សត្ថា តស្ស ឧបនិស្សយំ ឱលោកេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ អនុបុព្ពិកថំ កថេសិ. សេយ្យថិទំ – ទានកថំ, សីលកថំ, សគ្គកថំ, កាមានំ អាទីនវំ, ឱការំ សំកិលេសំ, នេក្ខម្មេ អានិសំសំ បកាសេសិ. តំ សុត្វា មហាបាលោ កុដុម្ពិកោ ចិន្តេសិ – ‘‘បរលោកំ គច្ឆន្តំ បុត្តធីតរោ វា ភាតរោ វា ភោគា វា នានុគច្ឆន្តិ, សរីរម្បិ អត្តនា សទ្ធិំ ន គច្ឆតិ, កិំ មេ ឃរាវាសេន បព្ពជិស្សាមី’’តិ. សោ ទេសនាបរិយោសានេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. អថ នំ សត្ថា – ‘‘អត្ថិ តេ កោចិ អាបុច្ឆិតព្ពយុត្តកោ ញាតី’’តិ អាហ. ‘‘កនិដ្ឋភាតា មេ អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ តំ អាបុច្ឆាហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា គេហំ គន្ត្វា កនិដ្ឋំ បក្កោសាបេត្វា – ‘‘តាត, យំ មយ្ហំ ឥមស្មិំ គេហេ សវិញ្ញាណកម្បិ អវិញ្ញាណកម្បិ ធនំ កិញ្ចិ អត្ថិ, សព្ពំ តំ តវ ភារោ, បដិបជ្ជាហិ ន’’ន្តិ. ‘‘តុម្ហេ បន កិំ ករិស្សថា’’តិ អាហ. ‘‘អហំ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. ‘‘កិំ កថេសិ ភាតិក, ត្វំ មេ មាតរិ មតាយ មាតា វិយ, បិតរិ មតេ បិតា វិយ លទ្ធោ, គេហេ តេ មហាវិភវោ, សក្កា គេហំ អជ្ឈាវសន្តេហេវ បុញ្ញានិ កាតុំ, មា ឯវំ ករិត្ថា’’តិ. ‘‘តាត, អហំ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា ឃរាវាសេ វសិតុំ ន សក្កោមិ. សត្ថារា ហិ អតិសណ្ហសុខុមំ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា អាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណោ ធម្មោ ទេសិតោ, ន សក្កា សោ អគារមជ្ឈេ វសន្តេន បូរេតុំ, បព្ពជិស្សាមិ, តាតា’’តិ. ‘‘ភាតិក, តរុណាយេវ តាវត្ថ, មហល្លកកាលេ បព្ពជិស្សថា’’តិ. ‘‘តាត, មហល្លកស្ស ហិ អត្តនោ ហត្ថបាទាបិ អនស្សវា ហោន្តិ, ន អត្តនោ វសេ វត្តន្តិ, កិមង្គំ បន ញាតកា, ស្វាហំ តវ កថំ ន ករោមិ, សមណបដិបត្តិំយេវ បូរេស្សាមិ’’.

‘‘ជរាជជ្ជរិតា ហោន្តិ, ហត្ថបាទា អនស្សវា;

យស្ស សោ វិហតត្ថាមោ, កថំ ធម្មំ ចរិស្សតិ’’. –

បព្ពជិស្សាមេវាហំ, តាតាតិ តស្ស វិរវន្តស្សេវ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា លទ្ធបព្ពជ្ជូបសម្បទោ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ សន្តិកេ បញ្ច វស្សានិ វសិត្វា វុដ្ឋវស្សោ បវារេត្វា សត្ថារមុបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, ឥមស្មិំ សាសនេ កតិ ធុរានី’’តិ? ‘‘គន្ថធុរំ, វិបស្សនាធុរន្តិ ទ្វេយេវ ធុរានិ ភិក្ខូ’’តិ. ‘‘កតមំ បន, ភន្តេ, គន្ថធុរំ, កតមំ វិបស្សនាធុរ’’ន្តិ? ‘‘អត្តនោ បញ្ញានុរូបេន ឯកំ វា ទ្វេ វា និកាយេ សកលំ វា បន តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា តស្ស ធារណំ, កថនំ, វាចនន្តិ ឥទំ គន្ថធុរំ នាម, សល្លហុកវុត្តិនោ បន បន្តសេនាសនាភិរតស្ស អត្តភាវេ ខយវយំ បដ្ឋបេត្វា សាតច្ចកិរិយវសេន វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តគ្គហណន្តិ ឥទំ វិបស្សនាធុរំ នាមា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, អហំ មហល្លកកាលេ បព្ពជិតោ គន្ថធុរំ បូរេតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, វិបស្សនាធុរំ បន បូរេស្សាមិ, កម្មដ្ឋានំ មេ កថេថា’’តិ. អថស្ស សត្ថា យាវ អរហត្តំ កម្មដ្ឋានំ កថេសិ.

សោ សត្ថារំ វន្ទិត្វា អត្តនា សហគាមិនោ ភិក្ខូ បរិយេសន្តោ សដ្ឋិ ភិក្ខូ លភិត្វា តេហិ សទ្ធិំ និក្ខមិត្វា វីសយោជនសតមគ្គំ គន្ត្វា ឯកំ មហន្តំ បច្ចន្តគាមំ បត្វា តត្ថ សបរិវារោ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. មនុស្សា វត្តសម្បន្នេ ភិក្ខូ ទិស្វាវ បសន្នចិត្តា អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា និសីទាបេត្វា បណីតេនាហារេន បរិវិសិត្វា, ‘‘ភន្តេ, កុហិំ អយ្យា គច្ឆន្តី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘យថាផាសុកដ្ឋានំ ឧបាសកា’’តិ វុត្តេ បណ្ឌិតា មនុស្សា ‘‘វស្សាវាសំ សេនាសនំ បរិយេសន្តិ ភទន្តា’’តិ ញត្វា, ‘‘ភន្តេ, សចេ អយ្យា ឥមំ តេមាសំ ឥធ វសេយ្យុំ, មយំ សរណេសុ បតិដ្ឋាយ សីលានិ គណ្ហេយ្យាមា’’តិ អាហំសុ. តេបិ ‘‘មយំ ឥមានិ កុលានិ និស្សាយ ភវនិស្សរណំ ករិស្សាមា’’តិ អធិវាសេសុំ.

មនុស្សា តេសំ បដិញ្ញំ គហេត្វា វិហារំ បដិជគ្គិត្វា រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានានិ សម្បាទេត្វា អទំសុ. តេ និពទ្ធំ តមេវ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តិ. អថ នេ ឯកោ វេជ្ជោ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ពហូនំ វសនដ្ឋានេ អផាសុកម្បិ នាម ហោតិ, តស្មិំ ឧប្បន្នេ មយ្ហំ កថេយ្យាថ, ភេសជ្ជំ ករិស្សាមី’’តិ បវារេសិ. ថេរោ វស្សូបនាយិកទិវសេ តេ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា បុច្ឆិ, ‘‘អាវុសោ, ឥមំ តេមាសំ កតិហិ ឥរិយាបថេហិ វីតិនាមេស្សថា’’តិ? ‘‘ចតូហិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ បនេតំ, អាវុសោ, បតិរូបំ, ននុ អប្បមត្តេហិ ភវិតព្ពំ’’? ‘‘មយញ្ហិ ធរមានកស្ស ពុទ្ធស្ស សន្តិកា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អាគតា, ពុទ្ធា ច នាម ន សក្កា បមាទេន អារាធេតុំ, កល្យាណជ្ឈាសយេន តេ វោ អារាធេតព្ពា. បមត្តស្ស ច នាម ចត្តារោ អបាយា សកគេហសទិសា, អប្បមត្តា ហោថាវុសោ’’តិ. ‘‘កិំ តុម្ហេ បន, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អហំ តីហិ ឥរិយាបថេហិ វីតិនាមេស្សាមិ, បិដ្ឋិំ ន បសារេស្សាមិ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ, អប្បមត្តា ហោថា’’តិ.

អថ ថេរស្ស និទ្ទំ អនោក្កមន្តស្ស បឋមមាសេ អតិក្កន្តេ មជ្ឈិមមាសេ សម្បត្តេ អក្ខិរោគោ ឧប្បជ្ជិ. ឆិទ្ទឃដតោ ឧទកធារា វិយ អក្ខីហិ អស្សុធារា បគ្ឃរន្តិ. សោ សព្ពរត្តិំ សមណធម្មំ កត្វា អរុណុគ្គមនេ គព្ភំ បវិសិត្វា និសីទិ. ភិក្ខូ ភិក្ខាចារវេលាយ ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ភិក្ខាចារវេលា, ភន្តេ’’តិ អាហំសុ. ‘‘តេន ហិ, អាវុសោ, គណ្ហថ បត្តចីវរ’’ន្តិ. អត្តនោ បត្តចីវរំ គាហាបេត្វា និក្ខមិ. ភិក្ខូ តស្ស អក្ខីហិ អស្សូនិ បគ្ឃរន្តេ ទិស្វា, ‘‘កិមេតំ, ភន្តេ’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘អក្ខីនិ មេ, អាវុសោ, វាតា វិជ្ឈន្តី’’តិ. ‘‘ននុ, ភន្តេ, វេជ្ជេន បវារិតម្ហា, តស្ស កថេមា’’តិ. ‘‘សាធាវុសោ’’តិ តេ វេជ្ជស្ស កថយិំសុ. សោ តេលំ បចិត្វា បេសេសិ. ថេរោ នាសាយ តេលំ អាសិញ្ចន្តោ និសិន្នកោវ អាសិញ្ចិត្វា អន្តោគាមំ បាវិសិ. វេជ្ជោ តំ ទិស្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, អយ្យស្ស កិរ អក្ខីនិ វាតោ វិជ្ឈតី’’តិ? ‘‘អាម, ឧបាសកា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, មយា តេលំ បចិត្វា បេសិតំ, នាសាយ វោ តេលំ អាសិត្ត’’ន្តិ? ‘‘អាម, ឧបាសកា’’តិ. ‘‘ឥទានិ កីទិស’’ន្តិ? ‘‘រុជ្ជតេវ ឧបាសកា’’តិ. វេជ្ជោ ‘‘មយា ឯកវារេនេវ វូបសមនសមត្ថំ តេលំ បហិតំ, កិំ នុ ខោ រោគោ ន វូបសន្តោ’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘ភន្តេ, និសីទិត្វា វោ តេលំ អាសិត្តំ, និបជ្ជិត្វា’’តិ បុច្ឆិ. ថេរោ តុណ្ហី អហោសិ, បុនប្បុនំ បុច្ឆិយមានោបិ ន កថេសិ. សោ ‘‘វិហារំ គន្ត្វា ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ ឱលោកេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, គច្ឆថា’’តិ ថេរំ វិស្សជ្ជេត្វា វិហារំ គន្ត្វា ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ ឱលោកេន្តោ ចង្កមននិសីទនដ្ឋានមេវ ទិស្វា សយនដ្ឋានំ អទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, និសិន្នេហិ វោ អាសិត្តំ, និបន្នេហី’’តិ បុច្ឆិ. ថេរោ តុណ្ហី អហោសិ. ‘‘មា, ភន្តេ, ឯវំ ករិត្ថ, សមណធម្មោ នាម សរីរំ យាបេន្តេន សក្កា កាតុំ, និបជ្ជិត្វា អាសិញ្ចថា’’តិ បុនប្បុនំ យាចិ. ‘‘គច្ឆ ត្វំ តាវាវុសោ, មន្តេត្វា ជានិស្សាមី’’តិ វេជ្ជំ ឧយ្យោជេសិ. ថេរស្ស ច តត្ថ នេវ ញាតី, ន សាលោហិតា អត្ថិ, តេន សទ្ធិំ មន្តេយ្យ? ករជកាយេន បន សទ្ធិំ មន្តេន្តោ ‘‘វទេហិ តាវ, អាវុសោ បាលិត, ត្វំ កិំ អក្ខីនិ ឱលោកេស្សសិ, ឧទាហុ ពុទ្ធសាសនំ? អនមតគ្គស្មិញ្ហិ សំសារវដ្ដេ តវ អក្ខិកាណស្ស គណនា នាម នត្ថិ, អនេកានិ បន ពុទ្ធសតានិ ពុទ្ធសហស្សានិ អតីតានិ. តេសុ តេ ឯកពុទ្ធោបិ ន បរិចិណ្ណោ, ឥទានិ ឥមំ អន្តោវស្សំ តយោ មាសេ ន និបជ្ជិស្សាមីតិ តេមាសំ និពទ្ធវីរិយំ ករិស្សាមិ. តស្មា តេ ចក្ខូនិ នស្សន្តុ វា ភិជ្ជន្តុ វា, ពុទ្ធសាសនមេវ ធារេហិ, មា ចក្ខូនី’’តិ ភូតកាយំ ឱវទន្តោ ឥមា គាថាយោ អភាសិ –

‘‘ចក្ខូនិ ហាយន្តុ មមាយិតានិ,

សោតានិ ហាយន្តុ តថេវ កាយោ;

សព្ពម្បិទំ ហាយតុ ទេហនិស្សិតំ,

កិំ ការណា បាលិត ត្វំ បមជ្ជសិ.

‘‘ចក្ខូនិ ជីរន្តុ មមាយិតានិ,

សោតានិ ជីរន្តុ តថេវ កាយោ;

សព្ពម្បិទំ ជីរតុ ទេហនិស្សិតំ,

កិំ ការណា បាលិត ត្វំ បមជ្ជសិ.

‘‘ចក្ខូនិ ភិជ្ជន្តុ មមាយិតានិ,

សោតានិ ភិជ្ជន្តុ តថេវ កាយោ;

សព្ពម្បិទំ ភិជ្ជតុ ទេហនិស្សិតំ,

កិំ ការណា បាលិត ត្វំ បមជ្ជសី’’តិ.

ឯវំ តីហិ គាថាហិ អត្តនោ ឱវាទំ ទត្វា និសិន្នកោវ នត្ថុកម្មំ កត្វា គាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. វេជ្ជោ តំ ទិស្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, នត្ថុកម្មំ កត’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, ឧបាសកា’’តិ. ‘‘កីទិសំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘រុជ្ជតេវ ឧបាសកា’’តិ. ‘‘និសីទិត្វា វោ, ភន្តេ, នត្ថុកម្មំ កតំ, និបជ្ជិត្វា’’តិ. ថេរោ តុណ្ហី អហោសិ, បុនប្បុនំ បុច្ឆិយមានោបិ ន កិញ្ចិ កថេសិ. អថ នំ វេជ្ជោ, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ សប្បាយំ ន ករោថ, អជ្ជតោ បដ្ឋាយ ‘អសុកេន មេ តេលំ បក្ក’ន្តិ មា វទិត្ថ, អហម្បិ ‘មយា វោ តេលំ បក្ក’ន្តិ ន វក្ខាមី’’តិ អាហ. សោ វេជ្ជេន បច្ចក្ខាតោ វិហារំ គន្ត្វា ត្វំ វេជ្ជេនាបិ បច្ចក្ខាតោសិ, ឥរិយាបថំ មា វិស្សជ្ជិ សមណាតិ.

‘‘បដិក្ខិត្តោ តិកិច្ឆាយ, វេជ្ជេនាបិ វិវជ្ជិតោ;

និយតោ មច្ចុរាជស្ស, កិំ បាលិត បមជ្ជសី’’តិ. –

ឥមាយ គាថាយ អត្តានំ ឱវទិត្វា សមណធម្មំ អកាសិ. អថស្ស មជ្ឈិមយាមេ អតិក្កន្តេ អបុព្ពំ អចរិមំ អក្ខីនិ ចេវ កិលេសា ច ភិជ្ជិំសុ. សោ សុក្ខវិបស្សកោ អរហា ហុត្វា គព្ភំ បវិសិត្វា និសីទិ.

ភិក្ខូ ភិក្ខាចារវេលាយ អាគន្ត្វា ‘‘ភិក្ខាចារកាលោ, ភន្តេ’’តិ អាហំសុ. ‘‘កាលោ, អាវុសោ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ គច្ឆថា’’តិ. ‘‘កិំ តុម្ហេ បន, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អក្ខីនិ មេ, អាវុសោ, បរិហីនានី’’តិ. តេ តស្ស អក្ខីនិ ឱលោកេត្វា អស្សុបុណ្ណនេត្តា ហុត្វា, ‘‘ភន្តេ, មា ចិន្តយិត្ថ, មយំ វោ បដិជគ្គិស្សាមា’’តិ ថេរំ សមស្សាសេត្វា កត្តព្ពយុត្តកំ វត្តបដិវត្តំ កត្វា គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិំសុ. មនុស្សា ថេរំ អទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ អយ្យោ កុហិ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា តំ បវត្តិំ សុត្វា យាគុំ បេសេត្វា សយំ បិណ្ឌបាតមាទាយ គន្ត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា បាទមូលេ បរិវត្តមានា រោទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, មយំ វោ បដិជគ្គិស្សាម, តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថា’’តិ សមស្សាសេត្វា បក្កមិំសុ.

តតោ បដ្ឋាយ និពទ្ធំ យាគុភត្តំ វិហារមេវ បេសេន្តិ. ថេរោបិ ឥតរេ សដ្ឋិ ភិក្ខូ និរន្តរំ ឱវទតិ. តេ តស្សោវាទេ ឋត្វា ឧបកដ្ឋាយ បវារណាយ សព្ពេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ. តេ វុដ្ឋវស្សា ច បន សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមា ហុត្វា ថេរមាហំសុ, ‘‘ភន្តេ, សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមម្ហា’’តិ. ថេរោ តេសំ វចនំ សុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ទុព្ពលោ, អន្តរាមគ្គេ ច អមនុស្សបរិគ្គហិតា អដវី អត្ថិ, មយិ ឯតេហិ សទ្ធិំ គច្ឆន្តេ សព្ពេ កិលមិស្សន្តិ, ភិក្ខម្បិ លភិតុំ ន សក្ខិស្សន្តិ, ឥមេ បុរេតរមេវ បេសេស្សាមី’’តិ. អថ នេ អាហ – ‘‘អាវុសោ, តុម្ហេ បុរតោ គច្ឆថា’’តិ. ‘‘តុម្ហេ បន ភន្តេ’’តិ? ‘‘អហំ ទុព្ពលោ, អន្តរាមគ្គេ ច អមនុស្សបរិគ្គហិតា អដវី អត្ថិ, មយិ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ គច្ឆន្តេ សព្ពេ កិលមិស្សថ, តុម្ហេ បុរតោ គច្ឆថា’’តិ. ‘‘មា, ភន្តេ, ឯវំ ករិត្ថ, មយំ តុម្ហេហិ សទ្ធិំយេវ គមិស្សាមា’’តិ. ‘‘មា វោ, អាវុសោ, ឯវំ រុច្ចិត្ថ, ឯវំ សន្តេ មយ្ហំ អផាសុកំ ភវិស្សតិ, មយ្ហំ កនិដ្ឋោ បន តុម្ហេ ទិស្វា បុច្ឆិស្សតិ, អថស្ស មម ចក្ខូនំ បរិហីនភាវំ អារោចេយ្យាថ, សោ មយ្ហំ សន្តិកំ កញ្ចិទេវ បហិណិស្សតិ, តេន សទ្ធិំ អាគច្ឆិស្សាមិ, តុម្ហេ មម វចនេន ទសពលញ្ច អសីតិមហាថេរេ ច វន្ទថា’’តិ តេ ឧយ្យោជេសិ.

តេ ថេរំ ខមាបេត្វា អន្តោគាមំ បវិសិំសុ. មនុស្សា តេ ទិស្វា និសីទាបេត្វា ភិក្ខំ ទត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, អយ្យានំ គមនាការោ បញ្ញាយតី’’តិ? ‘‘អាម, ឧបាសកា, សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមម្ហា’’តិ. តេ បុនប្បុនំ យាចិត្វា តេសំ គមនឆន្ទមេវ ញត្វា អនុគន្ត្វា បរិទេវិត្វា និវត្តិំសុ. តេបិ អនុបុព្ពេន ជេតវនំ គន្ត្វា សត្ថារញ្ច អសីតិមហាថេរេ ច ថេរស្ស វចនេន វន្ទិត្វា បុនទិវសេ យត្ថ ថេរស្ស កនិដ្ឋោ វសតិ, តំ វីថិំ បិណ្ឌាយ បវិសិំសុ. កុដុម្ពិកោ តេ សញ្ជានិត្វា និសីទាបេត្វា កតបដិសន្ថារោ ‘‘ភាតិកត្ថេរោ មេ, ភន្តេ, កុហិ’’ន្តិ បុច្ឆិ. អថស្ស តេ តំ បវត្តិំ អារោចេសុំ. សោ តំ សុត្វាវ តេសំ បាទមូលេ បរិវត្តេន្តោ រោទិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ឥទានិ, ភន្តេ, កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? ‘‘ថេរោ ឥតោ កស្សចិ អាគមនំ បច្ចាសីសតិ, តស្ស គតកាលេ តេន សទ្ធិំ អាគមិស្សតី’’តិ. ‘‘អយំ មេ, ភន្តេ, ភាគិនេយ្យោ បាលិតោ នាម, ឯតំ បេសេថា’’តិ. ‘‘ឯវំ បេសេតុំ ន សក្កា, មគ្គេ បរិបន្ថោ អត្ថិ, តំ បព្ពាជេត្វា បេសេតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘ឯវំ កត្វា បេសេថ, ភន្តេ’’តិ. អថ នំ បព្ពាជេត្វា អឌ្ឍមាសមត្តំ បត្តចីវរគ្គហណាទីនិ សិក្ខាបេត្វា មគ្គំ អាចិក្ខិត្វា បហិណិំសុ.

សោ អនុបុព្ពេន តំ គាមំ បត្វា គាមទ្វារេ ឯកំ មហល្លកំ ទិស្វា, ‘‘ឥមំ គាមំ និស្សាយ កោចិ អារញ្ញកោ វិហារោ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កោ នាម តត្ថ វសតី’’តិ? ‘‘បាលិតត្ថេរោ នាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘មគ្គំ មេ អាចិក្ខថា’’តិ. ‘‘កោសិ ត្វំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ថេរស្ស ភាគិនេយ្យោម្ហី’’តិ. អថ នំ គហេត្វា វិហារំ នេសិ. សោ ថេរំ វន្ទិត្វា អឌ្ឍមាសមត្តំ វត្តបដិវត្តំ កត្វា ថេរំ សម្មា បដិជគ្គិត្វា, ‘‘ភន្តេ, មាតុលកុដុម្ពិកោ មេ តុម្ហាកំ អាគមនំ បច្ចាសីសតិ, ឯថ, គច្ឆាមា’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ ឥមំ មេ យដ្ឋិកោដិំ គណ្ហាហី’’តិ. សោ យដ្ឋិកោដិំ គហេត្វា ថេរេន សទ្ធិំ អន្តោគាមំ បាវិសិ. មនុស្សា ថេរំ និសីទាបេត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, គមនាការោ វោ បញ្ញាយតី’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘អាម, ឧបាសកា, គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិស្សាមី’’តិ. តេ នានប្បការេន យាចិត្វា អលភន្តា ថេរំ ឧយ្យោជេត្វា ឧបឌ្ឍបថំ គន្ត្វា រោទិត្វា និវត្តិំសុ. សាមណេរោ ថេរំ យដ្ឋិកោដិយា អាទាយ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ អដវិយំ កដ្ឋនគរំ នាម ថេរេន ឧបនិស្សាយ វុដ្ឋបុព្ពំ គាមំ សម្បាបុណិ, សោ គាមតោ និក្ខមិត្វា អរញ្ញេ គីតំ គាយិត្វា ទារូនិ ឧទ្ធរន្តិយា ឯកិស្សា ឥត្ថិយា គីតសទ្ទំ សុត្វា សរេ និមិត្តំ គណ្ហិ. ឥត្ថិសទ្ទោ វិយ ហិ អញ្ញោ សទ្ទោ បុរិសានំ សកលសរីរំ ផរិត្វា ឋាតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ. តេនាហ ភគវា –

‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកសទ្ទម្បិ សមនុបស្សាមិ, យំ ឯវំ បុរិសស្ស ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតិ, យថយិទំ, ភិក្ខវេ, ឥត្ថិសទ្ទោ’’តិ (អ. និ. ១.២).

សាមណេរោ តត្ថ និមិត្តំ គហេត្វា យដ្ឋិកោដិំ វិស្សជ្ជេត្វា ‘‘តិដ្ឋថ តាវ, ភន្តេ, កិច្ចំ មេ អត្ថី’’តិ តស្សា សន្តិកំ គតោ. សា តំ ទិស្វា តុណ្ហី អហោសិ. សោ តាយ សទ្ធិំ សីលវិបត្តិំ បាបុណិ. ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥទានេវ ឯកោ គីតសទ្ទោ សុយ្យិត្ថ. សោ ច ខោ ឥត្ថិយា សទ្ទោ ឆិជ្ជិ, សាមណេរោបិ ចិរាយតិ, សោ តាយ សទ្ធិំ សីលវិបត្តិំ បត្តោ ភវិស្សតី’’តិ. សោបិ អត្តនោ កិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា អាគន្ត្វា ‘‘គច្ឆាម, ភន្តេ’’តិ អាហ. អថ នំ ថេរោ បុច្ឆិ – ‘‘បាបោជាតោសិ សាមណេរា’’តិ. សោ តុណ្ហី ហុត្វា ថេរេន បុនប្បុនំ បុដ្ឋោបិ ន កិញ្ចិ កថេសិ. អថ នំ ថេរោ អាហ – ‘‘តាទិសេន បាបេន មម យដ្ឋិកោដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថី’’តិ. សោ សំវេគប្បត្តោ កាសាយានិ អបនេត្វា គិហិនិយាមេន បរិទហិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អហំ បុព្ពេ សាមណេរោ, ឥទានិ បនម្ហិ គិហី ជាតោ, បព្ពជន្តោបិ ច ស្វាហំ ន សទ្ធាយ បព្ពជិតោ, មគ្គបរិបន្ថភយេន បព្ពជិតោ, ឯថ គច្ឆាមា’’តិ អាហ. ‘‘អាវុសោ, គិហិបាបោបិ សមណបាបោបិ បាបោយេវ, ត្វំ សមណភាវេ ឋត្វាបិ សីលមត្តំ បូរេតុំ នាសក្ខិ, គិហី ហុត្វា កិំ នាម កល្យាណំ ករិស្សសិ, តាទិសេន បាបេន មម យដ្ឋិកោដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថី’’តិ អាហ. ‘‘ភន្តេ, អមនុស្សុបទ្ទវោ មគ្គោ, តុម្ហេ ច អន្ធា អបរិណាយកា, កថំ ឥធ វសិស្សថា’’តិ? អថ នំ ថេរោ, ‘‘អាវុសោ, ត្វំ មា ឯវំ ចិន្តយិ, ឥធេវ មេ និបជ្ជិត្វា មរន្តស្សាបិ អបរាបរំ បរិវត្តន្តស្សាបិ តយា សទ្ធិំ គមនំ នាម នត្ថី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ហន្ទាហំ ហតចក្ខុស្មិ, កន្តារទ្ធានមាគតោ;

សេយ្យមានោ ន គច្ឆាមិ, នត្ថិ ពាលេ សហាយតា.

‘‘ហន្ទាហំ ហតចក្ខុស្មិ, កន្តារទ្ធានមាគតោ;

មរិស្សាមិ នោ គមិស្សាមិ, នត្ថិ ពាលេ សហាយតា’’តិ.

តំ សុត្វា ឥតរោ សំវេគជាតោ ‘‘ភារិយំ វត មេ សាហសិកំ អននុច្ឆវិកំ កម្មំ កត’’ន្តិ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តោ វនសណ្ឌំ បក្ខន្ទិត្វា តថា បក្កន្តោវ អហោសិ. ថេរស្សាបិ សីលតេជេន សដ្ឋិយោជនាយាមំ បញ្ញាសយោជនវិត្ថតំ បន្នរសយោជនពហលំ ជយសុមនបុប្ផវណ្ណំ និសីទនុដ្ឋហនកាលេសុ ឱនមនុន្នមនបកតិកំ សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ បណ្ឌុកម្ពលសិលាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សក្កោ ‘‘កោ នុ ខោ មំ ឋានា ចាវេតុកាមោ’’តិ ឱលោកេន្តោ ទិព្ពេន ចក្ខុនា ថេរំ អទ្ទស. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘សហស្សនេត្តោ ទេវិន្ទោ, ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធយិ;

បាបគរហី អយំ បាលោ, អាជីវំ បរិសោធយិ.

‘‘សហស្សនេត្តោ ទេវិន្ទោ, ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធយិ;

ធម្មគរុកោ អយំ បាលោ, និសិន្នោ សាសនេ រតោ’’តិ.

អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘សចាហំ ឯវរូបស្ស បាបគរហិនោ ធម្មគរុកស្ស អយ្យស្ស សន្តិកំ ន គមិស្សាមិ, មុទ្ធា មេ សត្តធា ផលេយ្យ, គមិស្សាមិ តស្ស សន្តិក’’ន្តិ. តតោ –

‘‘សហស្សនេត្តោ ទេវិន្ទោ, ទេវរជ្ជសិរិន្ធរោ;

តង្ខណេន អាគន្ត្វាន, ចក្ខុបាលមុបាគមិ’’. –

ឧបគន្ត្វា ច បន ថេរស្ស អវិទូរេ បទសទ្ទមកាសិ. អថ នំ ថេរោ បុច្ឆិ – ‘‘កោ ឯសោ’’តិ? ‘‘អហំ, ភន្តេ, អទ្ធិកោ’’តិ. ‘‘កុហិំ យាសិ ឧបាសកា’’តិ? ‘‘សាវត្ថិយំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘យាហិ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘អយ្យោ បន, ភន្តេ, កុហិំ គមិស្សតី’’តិ? ‘‘អហម្បិ តត្ថេវ គមិស្សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឯកតោវ គច្ឆាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អហំ, អាវុសោ, ទុព្ពលោ, មយា សទ្ធិំ គច្ឆន្តស្ស តវ បបញ្ចោ ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘មយ្ហំ អច្ចាយិកំ នត្ថិ, អហម្បិ អយ្យេន សទ្ធិំ គច្ឆន្តោ ទសសុ បុញ្ញកិរិយវត្ថូសុ ឯកំ លភិស្សាមិ, ឯកតោវ គច្ឆាម, ភន្តេ’’តិ. ថេរោ ‘‘ឯសោ សប្បុរិសោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘តេន ហិ សទ្ធិំ គមិស្សាមិ, យដ្ឋិកោដិំ គណ្ហ ឧបាសកា’’តិ អាហ. សក្កោ តថា កត្វា បថវិំ សង្ខិបន្តោ សាយន្ហសមយេ ជេតវនំ សម្បាបេសិ. ថេរោ សង្ខបណវាទិសទ្ទំ សុត្វា ‘‘កត្ថេសោ សទ្ទោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សាវត្ថិយំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘បុព្ពេ មយំ គមនកាលេ ចិរេន គមិម្ហា’’តិ. ‘‘អហំ ឧជុមគ្គំ ជានាមិ, ភន្តេ’’តិ. តស្មិំ ខណេ ថេរោ ‘‘នាយំ មនុស្សោ, ទេវតា ភវិស្សតី’’តិ សល្លក្ខេសិ.

‘‘សហស្សនេត្តោ ទេវិន្ទោ, ទេវរជ្ជសិរិន្ធរោ;

សង្ខិបិត្វាន តំ មគ្គំ, ខិប្បំ សាវត្ថិមាគមី’’តិ.

សោ ថេរំ នេត្វា ថេរស្សេវត្ថាយ កនិដ្ឋកុដុម្ពិកេន ការិតំ បណ្ណសាលំ នេត្វា ផលកេ និសីទាបេត្វា បិយសហាយកវណ្ណេន តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘សម្ម, ចូឡបាលា’’តិ បក្កោសិ. ‘‘កិំ, សម្មា’’តិ? ‘‘ថេរស្សាគតភាវំ ជានាសី’’តិ? ‘‘ន ជានាមិ, កិំ បន ថេរោ អាគតោ’’តិ? ‘‘អាម, សម្ម, ឥទានិ អហំ វិហារំ គន្ត្វា ថេរំ តយា ការិតបណ្ណសាលាយ និសិន្នកំ ទិស្វា អាគតោម្ហី’’តិ វត្វា បក្កាមិ. កុដុម្ពិកោបិ វិហារំ គន្ត្វា ថេរំ ទិស្វា បាទមូលេ បរិវត្តន្តោ រោទិត្វា ‘‘ឥទំ ទិស្វា អហំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ បព្ពជិតុំ នាទាសិ’’ន្តិអាទីនិ វត្វា ទ្វេ ទាសទារកេ ភុជិស្សេ កត្វា ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពាជេត្វា ‘‘អន្តោគាមតោ យាគុភត្តាទីនិ អាហរិត្វា ថេរំ ឧបដ្ឋហថា’’តិ បដិយាទេសិ. សាមណេរា វត្តបដិវត្តំ កត្វា ថេរំ ឧបដ្ឋហិំសុ.

អថេកទិវសំ ទិសាវាសិនោ ភិក្ខូ ‘‘សត្ថារំ បស្សិស្សាមា’’តិ ជេតវនំ អាគន្ត្វា តថាគតំ វន្ទិត្វា អសីតិមហាថេរេ ច, វន្ទិត្វា វិហារចារិកំ ចរន្តា ចក្ខុបាលត្ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ បត្វា ‘‘ឥទម្បិ បស្សិស្សាមា’’តិ សាយំ តទភិមុខា អហេសុំ. តស្មិំ ខណេ មហាមេឃោ ឧដ្ឋហិ. តេ ‘‘ឥទានិ អតិសាយន្ហោ, មេឃោ ច ឧដ្ឋិតោ, បាតោវ គន្ត្វា បស្សិស្សាមា’’តិ និវត្តិំសុ. ទេវោ បឋមយាមំ វស្សិត្វា មជ្ឈិមយាមេ វិគតោ. ថេរោ អារទ្ធវីរិយោ អាចិណ្ណចង្កមនោ, តស្មា បច្ឆិមយាមេ ចង្កមនំ ឱតរិ. តទា ច បន នវវុដ្ឋាយ ភូមិយា ពហូ ឥន្ទគោបកា ឧដ្ឋហិំសុ. តេ ថេរេ ចង្កមន្តេ យេភុយ្យេន វិបជ្ជិំសុ. អន្តេវាសិកា ថេរស្ស ចង្កមនដ្ឋានំ កាលស្សេវ ន សម្មជ្ជិំសុ. ឥតរេ ភិក្ខូ ‘‘ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ បស្សិស្សាមា’’តិ អាគន្ត្វា ចង្កមនេ មតបាណកេ ទិស្វា ‘‘កោ ឥមស្មិំ ចង្កមតី’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘អម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ, ភន្តេ’’តិ. តេ ឧជ្ឈាយិំសុ ‘‘បស្សថាវុសោ, សមណស្ស កម្មំ, សចក្ខុកកាលេ និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តោ កិញ្ចិ អកត្វា ឥទានិ ចក្ខុវិកលកាលេ ‘ចង្កមាមី’តិ ឯត្តកេ បាណកេ មារេសិ ‘អត្ថំ ករិស្សាមី’តិ អនត្ថំ ករោតី’’តិ.

អថ ខោ តេ គន្ត្វា តថាគតស្ស អារោចេសុំ, ‘‘ភន្តេ, ចក្ខុបាលត្ថេរោ ‘ចង្កមាមី’តិ ពហូ បាណកេ មារេសី’’តិ. ‘‘កិំ បន សោ តុម្ហេហិ មារេន្តោ ទិដ្ឋោ’’តិ? ‘‘ន ទិដ្ឋោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘យថេវ តុម្ហេ តំ ន បស្សថ, តថេវ សោបិ តេ បាណេ ន បស្សតិ. ខីណាសវានំ មរណចេតនា នាម នត្ថិ, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយេ សតិ កស្មា អន្ធោ ជាតោ’’តិ? ‘‘អត្តនោ កតកម្មវសេន, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, តេន កត’’ន្តិ? តេន ហិ, ភិក្ខវេ, សុណាថ –

អតីតេ ពារាណសិយំ កាសិរញ្ញេ រជ្ជំ ការេន្តេ ឯកោ វេជ្ជោ គាមនិគមេសុ ចរិត្វា វេជ្ជកម្មំ ករោន្តោ ឯកំ ចក្ខុទុព្ពលំ ឥត្ថិំ ទិស្វា បុច្ឆិ – ‘‘កិំ តេ អផាសុក’’ន្តិ? ‘‘អក្ខីហិ ន បស្សាមី’’តិ. ‘‘ភេសជ្ជំ តេ ករិស្សាមី’’តិ? ‘‘ករោហិ, សាមី’’តិ. ‘‘កិំ មេ ទស្សសី’’តិ? ‘‘សចេ មេ អក្ខីនិ បាកតិកានិ កាតុំ សក្ខិស្សសិ, អហំ តេ សទ្ធិំ បុត្តធីតាហិ ទាសី ភវិស្សាមី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ ភេសជ្ជំ សំវិទហិ, ឯកភេសជ្ជេនេវ អក្ខីនិ បាកតិកានិ អហេសុំ. សា ចិន្តេសិ – ‘‘អហមេតស្ស សបុត្តធីតា ទាសី ភវិស្សាមី’’តិ បដិជានិំ, ‘‘ន ខោ បន មំ សណ្ហេន សម្មាចារេន សមុទាចរិស្សតិ, វញ្ចេស្សាមិ ន’’ន្តិ. សា វេជ្ជេនាគន្ត្វា ‘‘កីទិសំ, ភទ្ទេ’’តិ បុដ្ឋា ‘‘បុព្ពេ មេ អក្ខីនិ ថោកំ រុជ្ជិំសុ, ឥទានិ បន អតិរេកតរំ រុជ្ជន្តី’’តិ អាហ. វេជ្ជោ ‘‘អយំ មំ វញ្ចេត្វា កិញ្ចិ អទាតុកាមា, ន មេ ឯតាយ ទិន្នាយ ភតិយា អត្ថោ, ឥទានេវ នំ អន្ធំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គេហំ គន្ត្វា ភរិយាយ ឯតមត្ថំ អាចិក្ខិ. សា តុណ្ហី អហោសិ. សោ ឯកំ ភេសជ្ជំ យោជេត្វា តស្សា សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ភទ្ទេ, ឥមំ ភេសជ្ជំ អញ្ជេហី’’តិ អញ្ជាបេសិ. អថស្សា ទ្វេ អក្ខីនិ ទីបសិខា វិយ វិជ្ឈាយិំសុ. សោ វេជ្ជោ ចក្ខុបាលោ អហោសិ.

ភិក្ខវេ, តទា មម បុត្តេន កតកម្មំ បច្ឆតោ បច្ឆតោ អនុពន្ធិ. បាបកម្មញ្ហិ នាមេតំ ធុរំ វហតោ ពលិពទ្ទស្ស បទំ ចក្កំ វិយ អនុគច្ឆតីតិ ឥទំ វត្ថុំ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា បតិដ្ឋាបិតមត្តិកំ សាសនំ រាជមុទ្ទាយ លញ្ឆន្តោ វិយ ធម្មរាជា ឥមំ គាថមាហ –

១.

‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា;

មនសា ចេ បទុដ្ឋេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា;

តតោ នំ ទុក្ខមន្វេតិ, ចក្កំវ វហតោ បទ’’ន្តិ.

តត្ថ មនោតិ កាមាវចរកុសលាទិភេទំ សព្ពម្បិ ចតុភូមិកចិត្តំ. ឥមស្មិំ បន បទេ តទា តស្ស វេជ្ជស្ស ឧប្បន្នចិត្តវសេន និយមិយមានំ វវត្ថាបិយមានំ បរិច្ឆិជ្ជិយមានំ ទោមនស្សសហគតំ បដិឃសម្បយុត្តចិត្តមេវ លព្ភតិ. បុព្ពង្គមាតិ តេន បឋមគាមិនា ហុត្វា សមន្នាគតា. ធម្មាតិ គុណទេសនាបរិយត្តិនិស្សត្តនិជ្ជីវវសេន ចត្តារោ ធម្មា នាម. តេសុ –

‘‘ន ហិ ធម្មោ អធម្មោ ច, ឧភោ សមវិបាកិនោ;

អធម្មោ និរយំ នេតិ, ធម្មោ បាបេតិ សុគ្គតិ’’ន្តិ. (ថេរគា. ៣០៤; ជា. ១.១៥.៣៨៦) –

អយំ គុណធម្មោ នាម. ‘‘ធម្មំ វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមិ អាទិកល្យាណ’’ន្តិ (ម. និ. ៣.៤២០) អយំ ទេសនាធម្មោ នាម. ‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ឯកច្ចេ កុលបុត្តា ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ សុត្តំ គេយ្យ’’ន្តិ (ម. និ. ១.២៣៩) អយំ បរិយត្តិធម្មោ នាម. ‘‘តស្មិំ ខោ បន សមយេ ធម្មា ហោន្តិ, ខន្ធា ហោន្តី’’តិ (ធ. ស. ១២១) អយំ និស្សត្តធម្មោ នាម, និជ្ជីវធម្មោតិបិ ឯសោ ឯវ. តេសុ ឥមស្មិំ ឋានេ និស្សត្តនិជ្ជីវធម្មោ អធិប្បេតោ. សោ អត្ថតោ តយោ អរូបិនោ ខន្ធា វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ សង្ខារក្ខន្ធោតិ. ឯតេ ហិ មនោ បុព្ពង្គមោ ឯតេសន្តិ មនោបុព្ពង្គមា នាម.

កថំ បនេតេហិ សទ្ធិំ ឯកវត្ថុកោ ឯការម្មណោ អបុព្ពំ អចរិមំ ឯកក្ខណេ ឧប្បជ្ជមានោ មនោ បុព្ពង្គមោ នាម ហោតីតិ? ឧប្បាទបច្ចយដ្ឋេន. យថា ហិ ពហូសុ ឯកតោ គាមឃាតាទីនិ កម្មានិ ករោន្តេសុ ‘‘កោ ឯតេសំ បុព្ពង្គមោ’’តិ វុត្តេ យោ នេសំ បច្ចយោ ហោតិ, យំ និស្សាយ តេ តំ កម្មំ ករោន្តិ, សោ ទត្តោ វា មិត្តោ វា តេសំ បុព្ពង្គមោតិ វុច្ចតិ, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ. ឥតិ ឧប្បាទបច្ចយដ្ឋេន មនោ បុព្ពង្គមោ ឯតេសន្តិ មនោបុព្ពង្គមា. ន ហិ តេ មនេ អនុប្បជ្ជន្តេ ឧប្បជ្ជិតុំ សក្កោន្តិ, មនោ បន ឯកច្ចេសុ ចេតសិកេសុ អនុបជ្ជន្តេសុបិ ឧប្បជ្ជតិយេវ. អធិបតិវសេន បន មនោ សេដ្ឋោ ឯតេសន្តិ មនោសេដ្ឋោ. យថា ហិ ចោរាទីនំ ចោរជេដ្ឋកាទយោ អធិបតិនោ សេដ្ឋា. តថា តេសម្បិ មនោ អធិបតិ មនោវ សេដ្ឋា. យថា បន ទារុអាទីហិ និប្ផន្នានិ តានិ តានិ ភណ្ឌានិ ទារុមយាទីនិ នាម ហោន្តិ, តថា តេបិ មនតោ និប្ផន្នត្តា មនោមយា នាម.

បទុដ្ឋេនាតិ អាគន្តុកេហិ អភិជ្ឈាទីហិ ទោសេហិ បទុដ្ឋេន. បកតិមនោ ហិ ភវង្គចិត្តំ, តំ អបទុដ្ឋំ. យថា ហិ បសន្នំ ឧទកំ អាគន្តុកេហិ នីលាទីហិ ឧបក្កិលិដ្ឋំ នីលោទកាទិភេទំ ហោតិ, ន ច នវំ ឧទកំ, នាបិ បុរិមំ បសន្នឧទកមេវ, តថា តម្បិ អាគន្តុកេហិ អភិជ្ឈាទីហិ ទោសេហិ បទុដ្ឋំ ហោតិ, ន ច នវំ ចិត្តំ, នាបិ បុរិមំ ភវង្គចិត្តមេវ, តេនាហ ភគវា – ‘‘បភស្សរមិទំ, ភិក្ខវេ, ចិត្តំ, តញ្ច ខោ អាគន្តុកេហិ ឧបក្កិលេសេហិ ឧបក្កិលិដ្ឋ’’ន្តិ (អ. និ. ១.៤៩). ឯវំ មនសា ចេ បទុដ្ឋេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា សោ ភាសមានោ ចតុព្ពិធំ វចីទុច្ចរិតមេវ ភាសតិ, ករោន្តោ តិវិធំ កាយទុច្ចរិតមេវ ករោតិ, អភាសន្តោ អករោន្តោ តាយ អភិជ្ឈាទីហិ បទុដ្ឋមានសតាយ តិវិធំ មនោទុច្ចរិតំ បូរេតិ. ឯវមស្ស ទស អកុសលកម្មបថា បារិបូរិំ គច្ឆន្តិ.

តតោ នំ ទុក្ខមន្វេតីតិ តតោ តិវិធទុច្ចរិតតោ តំ បុគ្គលំ ទុក្ខំ អន្វេតិ, ទុច្ចរិតានុភាវេន ចតូសុ អបាយេសុ, មនុស្សេសុ វា តមត្តភាវំ គច្ឆន្តំ កាយវត្ថុកម្បិ ឥតរម្បីតិ ឥមិនា បរិយាយេន កាយិកចេតសិកំ វិបាកទុក្ខំ អនុគច្ឆតិ. យថា កិំ? ចក្កំវ វហតោ បទន្តិ ធុរេ យុត្តស្ស ធុរំ វហតោ ពលិពទ្ទស្ស បទំ ចក្កំ វិយ. យថា ហិ សោ ឯកម្បិ ទិវសំ ទ្វេបិ បញ្ចបិ ទសបិ អឌ្ឍមាសម្បិ មាសម្បិ វហន្តោ ចក្កំ និវត្តេតុំ ជហិតុំ ន សក្កោតិ, អថ ខ្វស្ស បុរតោ អភិក្កមន្តស្ស យុគំ គីវំ ពាធតិ, បច្ឆតោ បដិក្កមន្តស្ស ចក្កំ ឩរុមំសំ បដិហនតិ. ឥមេហិ ទ្វីហិ អាការេហិ ពាធន្តំ ចក្កំ តស្ស បទានុបទិកំ ហោតិ; តថេវ មនសា បទុដ្ឋេន តីណិ ទុច្ចរិតានិ បូរេត្វា ឋិតំ បុគ្គលំ និរយាទីសុ តត្ថ តត្ថ គតគតដ្ឋានេ ទុច្ចរិតមូលកំ កាយិកម្បិ ចេតសិកម្បិ ទុក្ខមនុពន្ធតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ តិំសសហស្សា ភិក្ខូ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ. សម្បត្តបរិភាយបិ ទេសនា សាត្ថិកា សផលា អហោសីតិ.

ចក្ខុបាលត្ថេរវត្ថុ បឋមំ

២. មដ្ឋកុណ្ឌលីវត្ថុ

២. មនោបុព្ពង្គមា ធម្មាតិ ទុតិយគាថាបិ សាវត្ថិយំយេវ មដ្ឋកុណ្ឌលិំ អារព្ភ ភាសិតា.

សាវត្ថិយំ កិរ អទិន្នបុព្ពកោ នាម ព្រាហ្មណោ អហោសិ. តេន កស្សចិ កិញ្ចិ ន ទិន្នបុព្ពំ, តេន តំ ‘‘អទិន្នបុព្ពកោ’’ត្វេវ សញ្ជានិំសុ. តស្ស ឯកបុត្តកោ អហោសិ បិយោ មនាបោ. អថស្ស បិលន្ធនំ ការេតុកាមោ ‘‘សចេ សុវណ្ណការេ ការេស្សាមិ, ភត្តវេតនំ ទាតព្ពំ ភវិស្សតី’’តិ សយមេវ សុវណ្ណំ កោដ្ដេត្វា មដ្ឋានិ កុណ្ឌលានិ កត្វា អទាសិ. តេនស្ស បុត្តោ មដ្ឋកុណ្ឌលីត្វេវ បញ្ញាយិត្ថ. តស្ស សោឡសវស្សិកកាលេ បណ្ឌុរោគោ ឧទបាទិ. តស្ស មាតា បុត្តំ ឱលោកេត្វា, ‘‘ព្រាហ្មណ, បុត្តស្ស តេ រោគោ ឧប្បន្នោ, តិកិច្ឆាបេហិ ន’’ន្តិ អាហ. ‘‘ភោតិ សចេ វេជ្ជំ អានេស្សាមិ, ភត្តវេតនំ ទាតព្ពំ ភវិស្សតិ; កិំ ត្វំ មម ធនច្ឆេទំ ន ឱលោកេស្សសី’’តិ? ‘‘អថ នំ កិំ ករិស្សសិ, ព្រាហ្មណា’’តិ? ‘‘យថា មេ ធនច្ឆេទោ ន ហោតិ, តថា ករិស្សាមី’’តិ. សោ វេជ្ជានំ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘អសុករោគស្ស នាម តុម្ហេ កិំ ភេសជ្ជំ ករោថា’’តិ បុច្ឆិ. អថស្ស តេ យំ វា តំ វា រុក្ខតចាទិំ អាចិក្ខន្តិ. សោ តមាហរិត្វា បុត្តស្ស ភេសជ្ជំ ករោតិ. តំ ករោន្តស្សេវស្ស រោគោ ពលវា អហោសិ, អតេកិច្ឆភាវំ ឧបាគមិ. ព្រាហ្មណោ តស្ស ទុព្ពលភាវំ ញត្វា ឯកំ វេជ្ជំ បក្កោសិ. សោ តំ ឱលោកេត្វាវ ‘‘អម្ហាកំ ឯកំ កិច្ចំ អត្ថិ, អញ្ញំ វេជ្ជំ បក្កោសិត្វា តិកិច្ឆាបេហី’’តិ តំ បហាយ និក្ខមិ. ព្រាហ្មណោ តស្ស មរណសមយំ ញត្វា ‘‘ឥមស្ស ទស្សនត្ថាយ អាគតា អន្តោគេហេ សាបតេយ្យំ បស្សិស្សន្តិ, ពហិ នំ ករិស្សាមី’’តិ បុត្តំ នីហរិត្វា ពហិអាឡិន្ទេ និបជ្ជាបេសិ.

តំ ទិវសំ ភគវា ពលវបច្ចូសសមយេ មហាករុណាសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ បុព្ពពុទ្ធេសុ កតាធិការានំ ឧស្សន្នកុសលមូលានំ វេនេយ្យពន្ធវានំ ទស្សនត្ថំ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ ទសសហស្សចក្កវាឡេសុ ញាណជាលំ បត្ថរិ. មដ្ឋកុណ្ឌលី ពហិអាឡិន្ទេ និបន្នាការេនេវ តស្ស អន្តោ បញ្ញាយិ. សត្ថា តំ ទិស្វា តស្ស អន្តោគេហា នីហរិត្វា តត្ថ និបជ្ជាបិតភាវំ ញត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ មយ្ហំ ឯត្ថ គតបច្ចយេន អត្ថោ’’តិ ឧបធារេន្តោ ឥទំ អទ្ទស – អយំ មាណវោ មយិ ចិត្តំ បសាទេត្វា កាលំ កត្វា តាវតិំសទេវលោកេ តិំសយោជនិកេ កនកវិមានេ និព្ពត្តិស្សតិ, អច្ឆរាសហស្សបរិវារោ ភវិស្សតិ, ព្រាហ្មណោបិ តំ ឈាបេត្វា រោទន្តោ អាឡាហនេ វិចរិស្សតិ. ទេវបុត្តោ តិគាវុតប្បមាណំ សដ្ឋិសកដភារាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ អច្ឆរាសហស្សបរិវារំ អត្តភាវំ ឱលោកេត្វា ‘‘កេន នុ ខោ កម្មេន មយា អយំ សិរិសម្បត្តិ លទ្ធា’’តិ ឱលោកេត្វា មយិ ចិត្តប្បសាទេន លទ្ធភាវំ ញត្វា ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ ធនច្ឆេទភយេន មម ភេសជ្ជមកត្វា ឥទានិ អាឡាហនំ គន្ត្វា រោទតិ, វិប្បការប្បត្តំ នំ ករិស្សាមី’’តិ បិតរិ រោទន្តេ មដ្ឋកុណ្ឌលិវណ្ណេន អាគន្ត្វា អាឡាហនស្សាវិទូរេ និបជ្ជិត្វា រោទិស្សតិ. អថ នំ ព្រាហ្មណោ ‘‘កោសិ ត្វ’’ន្តិ បុច្ឆិស្សតិ. ‘‘អហំ តេ បុត្តោ មដ្ឋកុណ្ឌលី’’តិ អាចិក្ខិស្សតិ. ‘‘កុហិំ និព្ពត្តោសី’’តិ? ‘‘តាវសិំសភវនេ’’តិ. ‘‘កិំ កម្មំ កត្វា’’តិ វុត្តេ មយិ ចិត្តប្បសាទេន និព្ពត្តភាវំ អាចិក្ខិស្សតិ. ព្រាហ្មណោ ‘‘តុម្ហេសុ ចិត្តំ បសាទេត្វា សគ្គេ និព្ពត្តោ នាម អត្ថី’’តិ មំ បុច្ឆិស្សតិ. អថស្សាហំ ‘‘ឯត្តកានិ សតានិ វា សហស្សានិ វា សតសហស្សានិ វាតិ ន សក្កា គណនា បរិច្ឆិន្ទិតុ’’ន្តិ វត្វា ធម្មបទេ គាថំ ភាសិស្សាមិ. គាថាបរិយោសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ ភវិស្សតិ, មដ្ឋ កុណ្ឌលី សោតាបន្នោ ភវិស្សតិ. តថា អទិន្នបុព្ពកោ ព្រាហ្មណោ. ឥតិ ឥមំ កុលបុត្តំ និស្សាយ មហាធម្មាភិសមយោ ភវិស្សតីតិ ទិស្វា បុនទិវសេ កតសរីរបដិជគ្គនោ មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ សាវត្ថិំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា អនុបុព្ពេន ព្រាហ្មណស្ស គេហទ្វារំ គតោ.

តស្មិំ ខណេ មដ្ឋកុណ្ឌលី អន្តោគេហាភិមុខោ និបន្នោ ហោតិ. អថស្ស សត្ថា អត្តនោ អបស្សនភាវំ ញត្វា ឯកំ រស្មិំ វិស្សជ្ជេសិ. មាណវោ ‘‘កិំ ឱភាសោ នាមេសោ’’តិ បរិវត្តេត្វា និបន្នោវ សត្ថារំ ទិស្វា, ‘‘អន្ធពាលបិតរំ និស្សាយ ឯវរូបំ ពុទ្ធំ ឧបសង្កមិត្វា កាយវេយ្យាវដិកំ វា កាតុំ ទានំ វា ទាតុំ ធម្មំ វា សោតុំ នាលត្ថំ, ឥទានិ មេ ហត្ថាបិ អនធិបតេយ្យា, អញ្ញំ កត្តព្ពំ នត្ថី’’តិ មនមេវ បសាទេសិ. សត្ថា ‘‘អលំ ឯត្តកេន ចិត្តប្បសាទេន ឥមស្សា’’តិ បក្កាមិ. សោ តថាគតេ ចក្ខុបថំ វិជហន្តេយេវ បសន្នមនោ កាលំ កត្វា សុត្តប្បពុទ្ធោ វិយ ទេវលោកេ តិំសយោជនិកេ កនកវិមានេ និព្ពត្តិ.

ព្រាហ្មណោបិស្ស សរីរំ ឈាបេត្វា អាឡាហនេ រោទនបរាយណោ អហោសិ, ទេវសិកំ អាឡាហនំ គន្ត្វា រោទតិ – ‘‘កហំ ឯកបុត្តក, កហំ ឯកបុត្តកា’’តិ. ទេវបុត្តោបិ អត្តនោ សម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា, ‘‘កេន មេ កម្មេន លទ្ធា’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘សត្ថរិ មនោបសាទេនា’’តិ ញត្វា ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ មម អផាសុកកាលេ ភេសជ្ជមការេត្វា ឥទានិ អាឡាហនំ គន្ត្វា រោទតិ, វិប្បការប្បត្តមេវ នំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ មដ្ឋកុណ្ឌលិវណ្ណេន អាគន្ត្វា អាឡាហនស្សាវិទូរេ ពាហា បគ្គយ្ហ រោទន្តោ អដ្ឋាសិ. ព្រាហ្មណោ តំ ទិស្វា ‘‘អហំ តាវ បុត្តសោកេន រោទាមិ, ឯស កិមត្ថំ រោទតិ, បុច្ឆិស្សាមិ ន’’ន្តិ បុច្ឆន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អលង្កតោ មដ្ឋកុណ្ឌលី,

មាលធារី ហរិចន្ទនុស្សទោ;

ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទសិ,

វនមជ្ឈេ កិំ ទុក្ខិតោ តុវ’’ន្តិ. (វិ. វ. ១២០៧; បេ. វ. ១៨៦);

សោ មាណវោ អាហ –

‘‘សោវណ្ណមយោ បភស្សរោ,

ឧប្បន្នោ រថបញ្ជរោ មម;

តស្ស ចក្កយុគំ ន វិន្ទាមិ,

តេន ទុក្ខេន ជហាមិ ជីវិត’’ន្តិ. (វ. ១២០៨; បេ. វ. ១៨៧);

អថ នំ ព្រាហ្មណោ អាហ –

‘‘សោវណ្ណមយំ មណិមយំ,

លោហិតកមយំ អថ រូបិយមយំ;

អាចិក្ខ មេ ភទ្ទ មាណវ,

ចក្កយុគំ បដិបាទយាមិ តេ’’តិ. (វិ. វ. ១២០៩; បេ. វ. ១៨៨);

តំ សុត្វា មាណវោ ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ បុត្តស្ស ភេសជ្ជមកត្វា បុត្តបតិរូបកំ មំ ទិស្វា រោទន្តោ ‘សុវណ្ណាទិមយំ រថចក្កំ ករោមី’តិ វទតិ, ហោតុ និគ្គណ្ហិស្សាមិ ន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘កីវ មហន្តំ មេ ចក្កយុគំ ករិស្សសី’’តិ វត្វា ‘‘យាវ មហន្តំ អាកង្ខសិ, តាវ មហន្តំ ករិស្សាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘ចន្ទិមសូរិយេហិ មេ អត្ថោ, តេ មេ ទេហី’’តិ យាចន្តោ អាហ –

‘‘សោ មាណវោ តស្ស បាវទិ,

ចន្ទសូរិយា ឧភយេត្ថ ទិស្សរេ;

សោវណ្ណមយោ រថោ មម,

តេន ចក្កយុគេន សោភតី’’តិ. (វិ. វ. ១២១០; បេ. វ. ១៨៩);

អថ នំ ព្រាហ្មណោ អាហ –

‘‘ពាលោ ខោ ត្វំ អសិ មាណវ,

យោ ត្វំ បត្ថយសេ អបត្ថិយំ;

មញ្ញាមិ តុវំ មរិស្សសិ,

ន ហិ ត្វំ លច្ឆសិ ចន្ទសូរិយេ’’តិ. (វិ. វ. ១២១១; បេ. វ. ១៩០);

អថ នំ មាណវោ អាហ –

‘‘កិំ បន បញ្ញាយមានស្សត្ថាយ រោទន្តោ ពាលោ ហោតិ, ឧទាហុ អបញ្ញាយមានស្សត្ថាយា’’តិ វត្វា –

‘‘គមនាគមនម្បិ ទិស្សតិ,

វណ្ណធាតុ ឧភយត្ថ វីថិយា;

បេតោ កាលកតោ ន ទិស្សតិ,

កោ និធ កន្ទតំ ពាល្យតរោ’’តិ. (វិ. វ. ១២១២; បេ. វ. ១៩១);

តំ សុត្វា ព្រាហ្មណោ ‘‘យុត្តំ ឯស វទតី’’តិ សល្លក្ខេត្វា –

‘‘សច្ចំ ខោ វទេសិ មាណវ,

អហមេវ កន្ទតំ ពាល្យតរោ;

ចន្ទំ វិយ ទារកោ រុទំ,

បេតំ កាលកតាភិបត្ថយិ’’ន្តិ. (វិ. វ. ១២១៣; បេ. វ. ១៩២) –

វត្វា តស្ស កថាយ និស្សោកោ ហុត្វា មាណវស្ស ថុតិំ ករោន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘អាទិត្តំ វត មំ សន្តំ, ឃតសិត្តំវ បាវកំ;

វារិនា វិយ ឱសិញ្ចំ, សព្ពំ និព្ពាបយេ ទរំ.

‘‘អព្ពហី វត មេ សល្លំ, សោកំ ហទយនិស្សិតំ;

យោ មេ សោកបរេតស្ស, បុត្តសោកំ អបានុទិ.

‘‘ស្វាហំ អព្ពូឡ្ហសល្លោស្មិ, សីតិភូតោស្មិ និព្ពុតោ;

ន សោចាមិ ន រោទាមិ, តវ សុត្វាន មាណវា’’តិ. (វិ. វ. ១២១៤-១២១៦; បេ. វ. ១៩៣-១៩៥);

អថ នំ ‘‘កោ នាម ត្វ’’ន្តិ បុច្ឆន្តោ –

‘‘ទេវតានុសិ គន្ធព្ពោ, អទុ សក្កោ បុរិន្ទទោ;

កោ វា ត្វំ កស្ស វា បុត្តោ, កថំ ជានេមុ តំ មយ’’ន្តិ. (វិ. វ. ១២១៧; បេ. វ. ១៩៦) –

អាហ. អថស្ស មាណវោ –

‘‘យញ្ច កន្ទសិ យញ្ច រោទសិ,

បុត្តំ អាឡាហនេ សយំ ទហិត្វា;

ស្វាហំ កុសលំ ករិត្វា កម្មំ,

តិទសានំ សហព្យតំ គតោ’’តិ. (វិ. វ. ១២១៨; បេ. វ. ១៩៧) –

អាចិក្ខិ. អថ នំ ព្រាហ្មណោ អាហ –

‘‘អប្បំ វា ពហុំ វា នាទ្ទសាម,

ទានំ ទទន្តស្ស សកេ អគារេ;

ឧបោសថកម្មំ វា តាទិសំ,

កេន កម្មេន គតោសិ ទេវលោក’’ន្តិ. (វិ. វ. ១២១៩; បេ. វ. ១៩៨);

មាណវោ អាហ –

‘‘អាពាធិកោហំ ទុក្ខិតោ គិលានោ,

អាតូររូបោម្ហិ សកេ និវេសនេ;

ពុទ្ធំ វិគតរជំ វិតិណ្ណកង្ខំ,

អទ្ទក្ខិំ សុគតំ អនោមបញ្ញំ.

‘‘ស្វាហំ មុទិតធនោ បសន្នចិត្តោ,

អញ្ជលិំ អករិំ តថាគតស្ស;

តាហំ កុសលំ ករិត្វាន កម្មំ,

តិទសានំ សហព្យតំ គតោ’’តិ. (វិ. វ. ១២២០-១២២១; បេ. វ. ១៩៩-២០០);

តស្មិំ កថេន្តេយេវ ព្រាហ្មណស្ស សកលសរីរំ បីតិយា បរិបូរិ. សោ តំ បីតិំ បវេទេន្តោ –

‘‘អច្ឆរិយំ វត អព្ភុតំ វត,

អញ្ជលិកម្មស្ស អយមីទិសោ វិបាកោ;

អហម្បិ បមុទិតមនោ បសន្នចិត្តោ,

អជ្ជេវ ពុទ្ធំ សរណំ វជាមី’’តិ. (វិ. វ. ១២២២; បេ. វ. ២០១) –

អាហ. អថ នំ មាណវោ –

‘‘អជ្ជេវ ពុទ្ធំ សរណំ វជាហិ,

ធម្មញ្ច សង្ឃញ្ច បសន្នចិត្តោ;

តថេវ សិក្ខាបទានិ បញ្ច,

អខណ្ឌផុល្លានិ សមាទិយស្សុ.

បាណាតិបាតា វិរមស្សុ ខិប្បំ,

លោកេ អទិន្នំ បរិវជ្ជយស្សុ;

អមជ្ជបោ មា ច មុសា ភណាហិ,

សកេន ទារេន ច ហោហិ តុដ្ឋោ’’តិ. (វិ. វ. ១២២៣-១២២៤; បេ. វ. ២០២-២០៣) –

អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘អត្ថកាមោសិ មេ យក្ខ, ហិតកាមោសិ ទេវតេ;

ករោមិ តុយ្ហំ វចនំ, ត្វំសិ អាចរិយោ មម.

‘‘ឧបេមិ សរណំ ពុទ្ធំ, ធម្មញ្ចាបិ អនុត្តរំ;

សង្ឃញ្ច នរទេវស្ស, គច្ឆាមិ សរណំ អហំ.

‘‘បាណាតិបាតា វិរមាមិ ខិប្បំ,

លោកេ អទិន្នំ បរិវជ្ជយាមិ;

អមជ្ជបោ នោ ច មុសា ភណាមិ,

សកេន ទារេន ច ហោមិ តុដ្ឋោ’’តិ. (វិ. វ. ១២២៥-១២២៧; បេ. វ. ២០៤-២០៦);

អថ នំ ទេវបុត្តោ, ‘‘ព្រាហ្មណ, តេ គេហេ ពហុំ ធនំ អត្ថិ, សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ទានំ ទេហិ, ធម្មំ សុណាហិ, បញ្ហំ បុច្ឆាហី’’តិ វត្វា តត្ថេវ អន្តរធាយិ.

ព្រាហ្មណោបិ គេហំ គន្ត្វា ព្រាហ្មណិំ អាមន្តេត្វា, ‘‘ភទ្ទេ, អហំ អជ្ជ សមណំ គោតមំ និមន្តេត្វា បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមិ, សក្ការំ ករោហី’’តិ វត្វា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ នេវ អភិវាទេត្វា ន បដិសន្ថារំ កត្វា ឯកមន្តំ ឋិតោ, ‘‘ភោ គោតម, អធិវាសេហិ អជ្ជតនាយ ភត្តំ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេនា’’តិ អាហ. សត្ថា អធិវាសេសិ. សោ សត្ថុ អធិវាសនំ វិទិត្វា វេគេនាគន្ត្វា សកេ និវេសនេ បណីតំ ខាទនីយំ ភោជនីយញ្ច បដិយាទាបេសិ. សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ តស្ស គេហំ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. ព្រាហ្មណោ សក្កច្ចំ បរិវិសិ, មហាជនោ សន្និបតិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិកេន កិរ តថាគតេ និមន្តិតេ ទ្វេ ជនកាយា សន្និបតន្តិ មិច្ឆាទិដ្ឋិកា ‘‘អជ្ជ សមណំ គោតមំ បញ្ហំ បុច្ឆនាយ វិហេឋិយមានំ បស្សិស្សាមា’’តិ សន្និបតន្តិ, សម្មាទិដ្ឋិកា ‘‘អជ្ជ ពុទ្ធវិសយំ ពុទ្ធលីឡំ បស្សិស្សាមា’’តិ សន្និបតន្តិ. អថ ខោ ព្រាហ្មណោ កតភត្តកិច្ចំ តថាគតមុបសង្កមិត្វា នីចាសនេ និសិន្នោ បញ្ហំ បុច្ឆិ – ‘‘ភោ គោតម, តុម្ហាកំ ទានំ អទត្វា បូជំ អកត្វា ធម្មំ អសុត្វា ឧបោសថវាសំ អវសិត្វា កេវលំ មនោបសាទមត្តេនេវ សគ្គេ និព្ពត្តា នាម ហោន្តី’’តិ? ‘‘ព្រាហ្មណ, កស្មា មំ បុច្ឆសិ, ននុ តេ បុត្តេន មដ្ឋកុណ្ឌលិនា មយិ មនំ បសាទេត្វា អត្តនោ សគ្គេ និព្ពត្តភាវោ កថិតោ’’តិ? ‘‘កទា, ភោ គោតមា’’តិ? ននុ ត្វំ អជ្ជ សុសានំ គន្ត្វា កន្ទន្តោ អវិទូរេ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តំ ឯកំ មាណវំ ទិស្វា ‘‘អលង្កតោ មដ្ឋកុណ្ឌលី, មាលធារី ហរិចន្ទនុស្សទោ’’តិ ទ្វីហិ ជនេហិ កថិតកថំ បកាសេន្តោ សព្ពំ មដ្ឋកុណ្ឌលិវត្ថុំ កថេសិ. តេនេវេតំ ពុទ្ធភាសិតំ នាម ជាតំ.

តំ កថេត្វា ច បន ‘‘ន ខោ, ព្រាហ្មណ, ឯកសតំ វា ន ទ្វេសតំ, អថ ខោ មយិ មនំ បសាទេត្វា សគ្គេ និព្ពត្តានំ គណនា នាម នត្ថី’’តិ អាហ. អថ មហាជនោ ន និព្ពេមតិកោ ហោតិ, អថស្ស អនិព្ពេមតិកភាវំ វិទិត្វា សត្ថា ‘‘មដ្ឋកុណ្ឌលិទេវបុត្តោ វិមានេនេវ សទ្ធិំ អាគច្ឆតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ. សោ តិគាវុតប្បមាណេនេវ ទិព្ពាភរណបដិមណ្ឌិតេន អត្តភាវេន អាគន្ត្វា វិមានតោ ឱរុយ្ហ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ត្វំ ឥមំ សម្បត្តិំ កិំ កម្មំ កត្វា បដិលភី’’តិ បុច្ឆន្តោ –

‘‘អភិក្កន្តេន វណ្ណេន, យា ត្វំ តិដ្ឋសិ ទេវតេ;

ឱភាសេន្តី ទិសា សព្ពា, ឱសធី វិយ តារកា;

បុច្ឆាមិ តំ ទេវ មហានុភាវ, មនុស្សភូតោ កិមកាសិ បុញ្ញ’’ន្តិ. –

គាថមាហ. ‘‘ទេវបុត្តោ អយំ មេ, ភន្តេ, សម្បត្តិ តុម្ហេសុ ចិត្តំ បសាទេត្វា លទ្ធា’’តិ. ‘‘មយិ ចិត្តំ បសាទេត្វា លទ្ធា តេ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. មហាជនោ ទេវបុត្តំ ឱលោកេត្វា ‘‘អច្ឆរិយា វត, ភោ, ពុទ្ធគុណា, អទិន្នបុព្ពកព្រាហ្មណស្ស នាម បុត្តោ អញ្ញំ កិញ្ចិ បុញ្ញំ អកត្វា សត្ថរិ ចិត្តំ បសាទេត្វា ឯវរូបំ សម្បត្តិំ បដិលភី’’តិ តុដ្ឋិំ បវេទេសិ.

អថ នេសំ កុសលាកុសលកម្មករណេ មនោវ បុព្ពង្គមោ, មនោវ សេដ្ឋោ. បសន្នេន ហិ មនេន កតំ កម្មំ ទេវលោកំ មនុស្សលោកំ គច្ឆន្តំ បុគ្គលំ ឆាយាវ ន វិជហតីតិ ឥទំ វត្ថុំ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា បតិដ្ឋាបិតមត្តិកំ សាសនំ រាជមុទ្ទាយ លញ្ឆន្តោ វិយ ធម្មរាជា ឥមំ គាថមាហ –

២. ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា.

មនសា ចេ បសន្នេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា;

តតោ នំ សុខមន្វេតិ, ឆាយាវ អនបាយិនី’’តិ.

តត្ថ កិញ្ចាបិ មនោតិ អវិសេសេន សព្ពម្បិ ចតុភូមិកចិត្តំ វុច្ចតិ, ឥមស្មិំ បន បទេ និយមិយមានំ វវត្ថាបិយមានំ បរិច្ឆិជ្ជិយមានំ អដ្ឋវិធំ កាមាវចរកុសលចិត្តំ លព្ភតិ. វត្ថុវសេន បនាហរិយមានំ តតោបិ សោមនស្សសហគតំ ញាណសម្បយុត្តចិត្តមេវ លព្ភតិ. បុព្ពង្គមាតិ តេន បឋមគាមិនា ហុត្វា សមន្នាគតា. ធម្មាតិ វេទនាទយោ តយោ ខន្ធា. ឯតេ ហិ ឧប្បាទបច្ចយដ្ឋេន សោមនស្សសម្បយុត្តមនោ បុព្ពង្គមោ ឯតេសន្តិ មនោបុព្ពង្គមា នាម. យថា ហិ ពហូសុ ឯកតោ ហុត្វា មហាភិក្ខុសង្ឃស្ស ចីវរទានាទីនិ វា ឧឡារបូជាធម្មស្សវនាទីនិ វា មាលាគន្ធសក្ការករណាទីនិ វា បុញ្ញានិ ករោន្តេសុ ‘‘កោ ឯតេសំ បុព្ពង្គមោ’’តិ វុត្តេ យោ តេសំ បច្ចយោ ហោតិ, យំ និស្សាយ តេ តានិ បុញ្ញានិ ករោន្តិ, សោ តិស្សោ វា ផុស្សោ វា តេសំ បុព្ពង្គមោតិ វុច្ចតិ, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ. ឥតិ ឧប្បាទបច្ចយដ្ឋេន មនោ បុព្ពង្គមោ ឯតេសន្តិ មនោបុព្ពង្គមា. ន ហិ តេ មនេ អនុប្បជ្ជន្តេ ឧប្បជ្ជិតុំ សក្កោន្តិ, មនោ បន ឯកច្ចេសុ ចេតសិកេសុ អនុប្បជ្ជន្តេសុបិ ឧប្បជ្ជតិយេវ. ឯវំ អធិបតិវសេន បន មនោ សេដ្ឋោ ឯតេសន្តិ មនោសេដ្ឋា. យថា ហិ គណាទីនំ អធិបតិ បុរិសោ គណសេដ្ឋោ សេណិសេដ្ឋោតិ វុច្ចតិ, តថា តេសម្បិ មនោវ សេដ្ឋោ. យថា បន សុវណ្ណាទីហិ និប្ផាទិតានិ ភណ្ឌានិ សុវណ្ណមយាទីនិ នាម ហោន្តិ, តថា ឯតេបិ មនតោ និប្ផន្នត្តា មនោមយា នាម.

បសន្នេនាតិ អនភិជ្ឈាទីហិ គុណេហិ បសន្នេន. ភាសតិ វា ករោតិ វាតិ ឯវរូបេន មនេន ភាសន្តោ ចតុព្ពិធំ វចីសុចរិតមេវ ភាសតិ, ករោន្តោ តិវិធំ កាយសុចរិតមេវ ករោតិ, អភាសន្តោ អករោន្តោ តាយ អនភិជ្ឈាទីហិ បសន្នមានសតាយ តិវិធំ មនោសុចរិតំ បូរេតិ. ឯវមស្ស ទស កុសលកម្មបថា បារិបូរិំ គច្ឆន្តិ.

តតោ នំ សុខមន្វេតីតិ តតោ តិវិធសុចរិតតោ នំ បុគ្គលំ សុខ មន្វេតិ. ឥធ តេភូមិកម្បិ កុសលំ អធិប្បេតំ, តស្មា តេភូមិកសុចរិតានុភាវេន សុគតិភវេ និព្ពត្តំ បុគ្គលំ, ទុគ្គតិយំ វា សុខានុភវនដ្ឋានេ ឋិតំ កាយវត្ថុកម្បិ ឥតរវត្ថុកម្បិ អវត្ថុកម្បីតិ កាយិកចេតសិកំ វិបាកសុខំ អនុគច្ឆតិ, ន វិជហតីតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. យថា កិំ? ឆាយាវ អនបាយិនីតិ យថា ហិ ឆាយា នាម សរីរប្បដិពទ្ធា សរីរេ គច្ឆន្តេ គច្ឆតិ, តិដ្ឋន្តេ តិដ្ឋតិ, និសីទន្តេ និសីទតិ, ន សក្កោតិ, ‘‘សណ្ហេន វា ផរុសេន វា និវត្តាហី’’តិ វត្វា វា បោថេត្វា វា និវត្តាបេតុំ. កស្មា? សរីរប្បដិពទ្ធត្តា. ឯវមេវ ឥមេសំ ទសន្នំ កុសលកម្មបថានំ អាចិណ្ណសមាចិណ្ណកុសលមូលិកំ កាមាវចរាទិភេទំ កាយិកចេតសិកសុខំ គតគតដ្ឋានេ អនបាយិនី ឆាយា វិយ ហុត្វា ន វិជហតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ, មដ្ឋកុណ្ឌលិទេវបុត្តោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, តថា អទិន្នបុព្ពកោ ព្រាហ្មណោ. សោ តាវមហន្តំ វិភវំ ពុទ្ធសាសនេ វិប្បកិរីតិ.

មដ្ឋកុណ្ឌលីវត្ថុ ទុតិយំ.

៣. តិស្សត្ថេរវត្ថុ

អក្កោច្ឆិ មន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ តិស្សត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរាយស្មា តិស្សត្ថេរោ ភគវតោ បិតុច្ឆាបុត្តោ អហោសិ, មហល្លកកាលេ បព្ពជិត្វា ពុទ្ធានំ ឧប្បន្នលាភសក្ការំ បរិភុញ្ជន្តោ ថូលសរីរោ អាកោដិតបច្ចាកោដិតេហិ ចីវរេហិ និវាសេត្វា យេភុយ្យេន វិហារមជ្ឈេ ឧបដ្ឋានសាលាយំ និសីទតិ. តថាគតំ ទស្សនត្ថាយ អាគតា អាគន្តុកភិក្ខូ តំ ទិស្វា ‘‘ឯកោ មហាថេរោ ភវិស្សតី’’តិ សញ្ញាយ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វត្តំ អាបុច្ឆន្តិ, បាទសម្ពាហនាទីនិ អាបុច្ឆន្តិ. សោ តុណ្ហី អហោសិ. អថ នំ ឯកោ ទហរភិក្ខុ ‘‘កតិវស្សា តុម្ហេ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘វស្សំ នត្ថិ, មហល្លកកាលេ បព្ពជិតា មយ’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘អាវុសោ, ទុព្ពិនីត, មហល្លក, អត្តនោ បមាណំ ន ជានាសិ, ឯត្តកេ មហាថេរេ ទិស្វា សាមីចិកម្មមត្តម្បិ ន ករោសិ, វត្តេ អាបុច្ឆិយមានេ តុណ្ហី ហោសិ, កុក្កុច្ចមត្តម្បិ តេ នត្ថី’’តិ អច្ឆរំ បហរិ. សោ ខត្តិយមានំ ជនេត្វា ‘‘តុម្ហេ កស្ស សន្តិកំ អាគតា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សត្ថុ សន្តិក’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘មំ បន ‘កោ ឯសោ’តិ សល្លក្ខេថ, មូលមេវ វោ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ វត្វា រុទន្តោ ទុក្ខី ទុម្មនោ សត្ថុ សន្តិកំ អគមាសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កិំ នុ ត្វំ តិស្ស ទុក្ខី ទុម្មនោ អស្សុមុខោ រោទមានោ អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិ. តេបិ ភិក្ខូ ‘‘ឯស គន្ត្វា កិញ្ចិ អាលោឡំ ករេយ្យា’’តិ តេនេវ សទ្ធិំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. សោ សត្ថារា បុច្ឆិតោ ‘‘ឥមេ មំ, ភន្តេ, ភិក្ខូ អក្កោសន្តី’’តិ អាហ. ‘‘កហំ បន ត្វំ និសិន្នោសី’’តិ? ‘‘វិហារមជ្ឈេ ឧបដ្ឋានសាលាយំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ឥមេ តេ ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តា ទិដ្ឋា’’តិ? ‘‘អាម, ទិដ្ឋា, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ ឧដ្ឋាយ តេ បច្ចុគ្គមនំ កត’’ន្តិ? ‘‘ន កតំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘បរិក្ខារគ្គហណំ អាបុច្ឆិត’’ន្តិ? ‘‘នាបុច្ឆិតំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘វត្តំ វា បានីយំ វា អាបុច្ឆិត’’ន្តិ. ‘‘នាបុច្ឆិតំ ភន្តេ’’តិ? ‘‘អាសនំ នីហរិត្វា អភិវាទេត្វា បាទសម្ពាហនំ កត’’ន្តិ? ‘‘ន កតំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តិស្ស មហល្លកភិក្ខូនំ សព្ពំ ឯតំ វត្តំ កាតព្ពំ, ឯតំ វត្តំ អករោន្តេន វិហារមជ្ឈេ និសីទិតុំ ន វដ្ដតិ, តវេវ ទោសោ, ឯតេ ភិក្ខូ ខមាបេហី’’តិ? ‘‘ឯតេ មំ, ភន្តេ, អក្កោសិំសុ, នាហំ ឯតេ ខមាបេមី’’តិ. ‘‘តិស្ស មា ឯវំ ករិ, តវេវ ទោសោ, ខមាបេហិ នេ’’តិ? ‘‘ន ខមាបេមិ, ភន្តេ’’តិ. អថ សត្ថា ‘‘ទុព្ពចោ ឯស, ភន្តេ’’តិ ភិក្ខូហិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ ទុព្ពចោ ឯស, បុព្ពេបិ ឯស ទុព្ពចោយេវា’’តិ វត្វា ‘‘ឥទានិ តាវស្ស, ភន្តេ, ទុព្ពចភាវោ អម្ហេហិ ញាតោ, អតីតេ ឯស កិំ អកាសី’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, សុណាថា’’តិ វត្វា អតីតមាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ពារាណសិរញ្ញេ រជ្ជំ ការេន្តេ ទេវិលោ នាម តាបសោ អដ្ឋ មាសេ ហិមវន្តេ វសិត្វា លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ ចត្តារោ មាសេ នគរមុបនិស្សាយ វសិតុកាមោ ហិមវន្តតោ អាគន្ត្វា នគរទ្វារេ ទារកេ ទិស្វា បុច្ឆិ – ‘‘ឥមំ នគរំ សម្បត្តបព្ពជិតា កត្ថ វសន្តី’’តិ? ‘‘កុម្ភការសាលាយំ, ភន្តេ’’តិ. តាបសោ កុម្ភការសាលំ គន្ត្វា ទ្វារេ ឋត្វា ‘‘សចេ តេ ភគ្គវ អគរុ, វសេយ្យាម ឯករត្តិំ សាលាយ’’ន្តិ អាហ. កុម្ភការោ ‘‘មយ្ហំ រត្តិំ សាលាយំ កិច្ចំ នត្ថិ, មហតី សាលា, យថាសុខំ វសថ, ភន្តេ’’តិ សាលំ និយ្យាទេសិ. តស្មិំ បវិសិត្វា និសិន្នេ អបរោបិ នារទោ នាម តាបសោ ហិមវន្តតោ អាគន្ត្វា កុម្ភការំ ឯករត្តិវាសំ យាចិ. កុម្ភការោ ‘‘បឋមំ អាគតោ ឥមិនា សទ្ធិំ ឯកតោ វសិតុកាមោ ភវេយ្យ វា នោ វា, អត្តានំ បរិមោចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘សចេ, ភន្តេ, បឋមំ ឧបគតោ រោចេស្សតិ, តស្ស រុចិយា វសថា’’តិ អាហ. សោ តមុបសង្កមិត្វា ‘‘សចេ តេ, អាចរិយ អគរុ, មយញ្ចេត្ថ ឯករត្តិំ វសេយ្យាមា’’តិ យាចិ. ‘‘មហតី សាលា, បវិសិត្វា ឯកមន្តេ វសាហី’’តិ វុត្តេ បវិសិត្វា បុរេតរំ បវិដ្ឋស្ស ទេវិលស្ស អបរភាគេ និសីទិ. ឧភោបិ សារណីយកថំ កថេត្វា និបជ្ជិំសុ.

សយនកាលេ នារទោ ទេវិលស្ស និបជ្ជនដ្ឋានញ្ច ទ្វារញ្ច សល្លក្ខេត្វា និបជ្ជិ. សោ បន ទេវិលោ និបជ្ជមានោ អត្តនោ និបជ្ជនដ្ឋានេ អនិបជ្ជិត្វា ទ្វារមជ្ឈេ តិរិយំ និបជ្ជិ. នារទោ រត្តិំ និក្ខមន្តោ តស្ស ជដាសុ អក្កមិ. ‘‘កោ មំ អក្កមី’’តិ ច វុត្តេ, ‘‘អាចរិយ, អហ’’ន្តិ អាហ. ‘‘កូដជដិល, អរញ្ញតោ អាគន្ត្វា មម ជដាសុ អក្កមសី’’តិ. ‘‘អាចរិយ, តុម្ហាកំ ឥធ និបន្នភាវំ ន ជានាមិ, ខមថ មេ’’តិ វត្វា តស្ស កន្ទន្តស្សេវ ពហិ និក្ខមិ. ឥតរោ ‘‘អយំ បវិសន្តោបិ មំ អក្កមេយ្យា’’តិ បរិវត្តេត្វា បាទដ្ឋានេ សីសំ កត្វា និបជ្ជិ. នារទោបិ បវិសន្តោ ‘‘បឋមំបាហំ អាចរិយេ អបរជ្ឈិំ, ឥទានិស្ស បាទបស្សេន បវិសិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អាគច្ឆន្តោ គីវាយ អក្កមិ. ‘‘កោ ឯសោ’’តិ ច វុត្តេ ‘‘អហំ, អាចរិយា’’តិ វត្វា ‘‘កូដជដិល, បឋមំ មម ជដាសុ អក្កមិត្វា ឥទានិ គីវាយ អក្កមសិ, អភិសបិស្សាមិ ត’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘អាចរិយ, មយ្ហំ ទោសោ នត្ថិ, អហំ តុម្ហាកំ ឯវំ និបន្នភាវំ ន ជានាមិ, ‘បឋមម្បិ មេ អបរទ្ធំ, ឥទានិ បាទបស្សេន បវិសិស្សាមី’តិ បវិដ្ឋោម្ហិ, ខមថ មេ’’តិ អាហ. ‘‘កូដជដិល, អភិសបិស្សាមិ ត’’ន្តិ. ‘‘មា ឯវំ ករិត្ថ អាចរិយា’’តិ. សោ តស្ស វចនំ អនាទិយិត្វា –

‘‘សហស្សរំសី សតតេជោ, សូរិយោ តមវិនោទនោ;

បាតោទយន្តេ សូរិយេ, មុទ្ធា តេ ផលតុ សត្តធា’’តិ. –

តំ អភិសបិ ឯវ. នារទោ, ‘‘អាចរិយ, មយ្ហំ ទោសោ នត្ថីតិ មម វទន្តស្សេវ តុម្ហេ អភិសបថ, យស្ស ទោសោ អត្ថិ, តស្ស មុទ្ធា ផលតុ, មា និទ្ទោសស្សា’’តិ វត្វា –

‘‘សហស្សរំសី សតតេជោ, សូរិយោ តមវិនោទនោ;

បាតោទយន្តេ សូរិយេ, មុទ្ធា តេ ផលតុ សត្តធា’’តិ. –

អភិសបិ. សោ បន មហានុភាវោ អតីតេ ចត្តាលីស, អនាគតេ ចត្តាលីសាតិ អសីតិកប្បេ អនុស្សរតិ. តស្មា ‘‘កស្ស នុ ខោ ឧបរិ អភិសបោ បតិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘អាចរិយស្សា’’តិ ញត្វា តស្មិំ អនុកម្បំ បដិច្ច ឥទ្ធិពលេន អរុណុគ្គមនំ និវារេតិ.

នាគរា អរុណេ អនុគ្គច្ឆន្តេ រាជទ្វារំ គន្ត្វា, ‘‘ទេវ, តយិ រជ្ជំ ការេន្តេ អរុណោ ន ឧដ្ឋហតិ, អរុណំ នោ ឧដ្ឋាបេហី’’តិ កន្ទិំសុ. រាជា អត្តនោ កាយកម្មាទីនិ ឱលោកេន្តោ កិញ្ចិ អយុត្តំ អទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘បព្ពជិតានំ វិវាទេន ភវិតព្ព’’ន្តិ បរិសង្កមានោ ‘‘កច្ចិ ឥមស្មិំ នគរេ បព្ពជិតា អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ហិយ្យោ សាយំ កុម្ភការសាលាយំ អាគតា អត្ថិ ទេវា’’តិ វុត្តេ តំខណញ្ញេវ រាជា ឧក្កាហិ ធារិយមានាហិ តត្ថ គន្ត្វា នារទំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ អាហ –

‘‘កម្មន្តា នប្បវត្តន្តិ, ជម្ពុទីបស្ស នារទ;

កេន លោកោ តមោភូតោ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ.

នារទោ សព្ពំ តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា ឥមិនា ការណេន អហំ ឥមិនា អភិសបិតោ, អថាហំ ‘‘មយ្ហំ ទោសោ នត្ថិ, យស្ស ទោសោ អត្ថិ, តស្សេវ ឧបរិ អភិសបោ បតតូ’’តិ វត្វា អភិសបិំ. អភិសបិត្វា ច បន ‘‘កស្ស នុ ខោ ឧបរិ អភិសបោ បតិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘សូរិយុគ្គមនវេលាយ អាចរិយស្ស មុទ្ធា សត្តធា ផលិស្សតី’’តិ ទិស្វា ឯតស្មិំ អនុកម្បំ បដិច្ច អរុណស្ស ឧគ្គមនំ ន ទេមីតិ. ‘‘កថំ បន អស្ស, ភន្តេ, អន្តរាយោ ន ភវេយ្យា’’តិ. ‘‘សចេ មំ ខមាបេយ្យ, ន ភវេយ្យា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ខមាបេហី’’តិ វុត្តេ ‘‘ឯសោ, មហារាជ, មំ ជដាសុ ច គីវាយ ច អក្កមិ, នាហំ ឯតំ កូដជដិលំ ខមាបេមី’’តិ. ‘‘ខមាបេហិ, ភន្តេ, មា ឯវំ ករិត្ថា’’តិ. ‘‘ន ខមាបេមី’’តិ. ‘‘មុទ្ធា តេ សត្តធា ផលិស្សតី’’តិ វុត្តេបិ ន ខមាបេតិយេវ. អថ នំ រាជា ‘‘ន ត្វំ អត្តនោ រុចិយា ខមាបេស្សសី’’តិ ហត្ថបាទកុច្ឆិគីវាសុ គាហាបេត្វា នារទស្ស បាទមូលេ ឱនមាបេសិ. នារទោបិ ‘‘ឧដ្ឋេហិ, អាចរិយ, ខមាមិ តេ’’តិ វត្វា, ‘‘មហារាជ, នាយំ យថាមនេន ខមាបេតិ, នគរស្ស អវិទូរេ ឯកោ សរោ អត្ថិ, តត្ថ នំ សីសេ មត្តិកាបិណ្ឌំ កត្វា គលប្បមាណេ ឧទកេ ឋបាបេហី’’តិ អាហ. រាជា តថា ការេសិ. នារទោ ទេវិលំ អាមន្តេត្វា, ‘‘អាចរិយ, មយា ឥទ្ធិយា វិស្សដ្ឋាយ សូរិយសន្តាបេ ឧដ្ឋហន្តេ ឧទកេ និមុជ្ជិត្វា អញ្ញេន ឋានេន ឧត្តរិត្វា គច្ឆេយ្យាសី’’តិ អាហ. ‘‘តស្ស សូរិយរំសីហិ សំផុដ្ឋមត្តោវ មត្តិកាបិណ្ឌោ សត្តធា ផលិ, សោ និមុជ្ជិត្វា អញ្ញេន ឋានេន បលាយី’’តិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘តទា, ភិក្ខវេ, រាជា អានន្ទោ អហោសិ, ទេវិលោ តិស្សោ, នារទោ អហមេវាតិ ឯវំ តទាបេស ទុព្ពចោយេវា’’តិ វត្វា តិស្សត្ថេរំ អាមន្តេត្វា, ‘‘តិស្ស, ភិក្ខុនោ នាម ‘អសុកេនាហំ អក្កុដ្ឋោ, អសុកេន បហដោ, អសុកេន ជិតោ, អសុកោ ខោ មេ ភណ្ឌំ អហាសី’តិ ចិន្តេន្តស្ស វេរំ នាម ន វូបសម្មតិ, ឯវំ បន អនុបនយ្ហន្តស្សេវ ឧបសម្មតី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

៣.

‘‘អក្កោច្ឆិ មំ អវធិ មំ, អជិនិ មំ អហាសិ មេ;

យេ ច តំ ឧបនយ្ហន្តិ, វេរំ តេសំ ន សម្មតិ.

៤.

‘‘អក្កោច្ឆិ មំ អវធិ មំ, អជិនិ មំ អហាសិ មេ;

យេ ច តំ នុបនយ្ហន្តិ, វេរំ តេសូបសម្មតី’’តិ.

តត្ថ អក្កោច្ឆីតិ អក្កោសិ. អវធីតិ បហរិ. អជិនីតិ កូដសក្ខិឱតារណេន វា វាទបដិវាទេន វា ករណុត្តរិយករណេន វា អជេសិ. អហាសិ មេតិ មម សន្តកំ បត្តាទីសុ កិញ្ចិទេវ អវហរិ. យេ ច តន្តិ យេ កេចិ ទេវតា វា មនុស្សា វា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា តំ ‘‘អក្កោច្ឆិ ម’’ន្តិអាទិវត្ថុកំ កោធំ សកដធុរំ វិយ នទ្ធិនា បូតិមច្ឆាទីនិ វិយ ច កុសាទីហិ បុនប្បុនំ វេឋេត្វា ឧបនយ្ហន្តិ, តេសំ សកិំ ឧប្បន្នំ វេរំ ន សម្មតីតិ វូបសម្មតិ. យេ ច តំ នុបនយ្ហន្តីតិ អសតិយា អមនសិការវសេន វា កម្មបច្ចវេក្ខណាទិវសេន វា យេ តំ អក្កោសាទិវត្ថុកំ កោធំ តយាបិ កោចិ និទ្ទោសោ បុរិមភវេ អក្កុដ្ឋោ ភវិស្សតិ, បហដោ ភវិស្សតិ, កូដសក្ខិំ ឱតារេត្វា ជិតោ ភវិស្សតិ, កស្សចិ តេ បសយ្ហ កិញ្ចិ អច្ឆិន្នំ ភវិស្សតិ, តស្មា និទ្ទោសោ ហុត្វាបិ អក្កោសាទីនិ បាបុណាសីតិ ឯវំ ន ឧបនយ្ហន្តិ. តេសុ បមាទេន ឧប្បន្នម្បិ វេរំ ឥមិនា អនុបនយ្ហនេន និរិន្ធនោ វិយ ជាតវេទោ វូបសម្មតីតិ.

ទេសនាបរិយោសានេ សតសហស្សភិក្ខូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ. ធម្មទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា អហោសិ. ទុព្ពចោបិ សុព្ពចោយេវ ជាតោតិ.

តិស្សត្ថេរវត្ថុ តតិយំ.

៤. កាឡយក្ខិនីវត្ថុ

ន ហិ វេរេនាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ វញ្ឈិត្ថិំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកោ កិរ កុដុម្ពិកបុត្តោ បិតរិ កាលកតេ ខេត្តេ ច ឃរេ ច សព្ពកម្មានិ អត្តនាវ ករោន្តោ មាតរំ បដិជគ្គិ. អថស្ស មាតា ‘‘កុមារិកំ តេ, តាត, អានេស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘អម្ម, មា ឯវំ វទេថ, អហំ យាវជីវំ តុម្ហេ បដិជគ្គិស្សាមី’’តិ. ‘‘តាត, ខេត្តេ ច ឃរេ ច កិច្ចំ ត្វមេវ ករោសិ, តេន មយ្ហំ ចិត្តសុខំ នាម ន ហោតិ, អានេស្សាមី’’តិ. សោ បុនប្បុនំ បដិក្ខិបិត្វា តុណ្ហី អហោសិ. សា ឯកំ កុលំ គន្តុកាមា គេហា និក្ខមិ. អថ នំ បុត្តោ ‘‘កតរំ កុលំ គច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អសុកកុលំ នាមា’’តិ វុត្តេ តត្ថ គមនំ បដិសេធេត្វា អត្តនោ អភិរុចិតំ កុលំ អាចិក្ខិ. សា តត្ថ គន្ត្វា កុមារិកំ វារេត្វា ទិវសំ វវត្ថបេត្វា តំ អានេត្វា តស្ស ឃរេ អកាសិ. សា វញ្ឈា អហោសិ. អថ នំ មាតា, បុត្ត, ត្វំ អត្តនោ រុចិយា កុមារិកំ អាណាបេសិ, សា ឥទានិ វញ្ឈា ជាតា, អបុត្តកញ្ច នាម កុលំ វិនស្សតិ, បវេណី ន ឃដីយតិ, តេន អញ្ញំ តេ កុមារិកំ អានេមីតិ. តេន ‘‘អលំ, អម្មា’’តិ វុច្ចមានាបិ បុនប្បុនំ កថេសិ. វញ្ឈិត្ថី តំ កថំ សុត្វា ‘‘បុត្តា នាម មាតាបិតូនំ វចនំ អតិក្កមិតុំ ន សក្កោន្តិ, ឥទានិ អញ្ញំ វិជាយិនិំ ឥត្ថិំ អានេត្វា មំ ទាសិភោគេន ភុញ្ជិស្សតិ. យំនូនាហំ សយមេវ ឯកំ កុមារិកំ អានេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ឯកំ កុលំ គន្ត្វា តស្សត្ថាយ កុមារិកំ វារេត្វា ‘‘កិំ នាមេតំ, អម្ម, វទេសី’’តិ តេហិ បដិក្ខិត្តា ‘‘អហំ វញ្ឈា, អបុត្តកំ នាម កុលំ វិនស្សតិ, តុម្ហាកំ បន ធីតា បុត្តំ វា ធីតរំ វា លភិត្វា កុដុម្ពិកស្ស សាមិនី ភវិស្សតិ, មយ្ហំ សាមិកស្ស នំ ទេថា’’តិ យាចិត្វា សម្បដិច្ឆាបេត្វា អានេត្វា សាមិកស្ស ឃរេ អកាសិ.

អថស្សា ឯតទហោសិ – ‘‘សចាយំ បុត្តំ វា ធីតរំ វា លភិស្សតិ, អយមេវ កុដុម្ពស្ស សាមិនី ភវិស្សតិ. យថា ទារកំ ន លភតិ, តថេវ នំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. អថ នំ សា អាហ – ‘‘អម្ម, យទា តេ កុច្ឆិយំ គព្ភោ បតិដ្ឋាតិ, អថ មេ អារោចេយ្យាសី’’តិ. សា ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា គព្ភេ បតិដ្ឋិតេ តស្សា អារោចេសិ. ឥតរិស្សា បន សា សយមេវ និច្ចំ យាគុភត្តំ ទេតិ, អថស្សា អាហារេនេវ សទ្ធិំ គព្ភបាតនភេសជ្ជមទាសិ, គព្ភោ បតិ. ទុតិយម្បិ គព្ភេ បតិដ្ឋិតេ អារោចេសិ, ឥតរា ទុតិយម្បិ តថេវ បាតេសិ. អថ នំ បដិវិស្សកិត្ថិយោ បុច្ឆិំសុ – ‘‘កច្ចិ តេ សបត្តិ អន្តរាយំ ករោតី’’តិ? សា តមត្ថំ អារោចេត្វា ‘‘អន្ធពាលេ, កស្មា ឯវមកាសិ, អយំ តវ ឥស្សរិយភយេន គព្ភស្ស បាតនភេសជ្ជំ យោជេត្វា ទេតិ, តេន តេ គព្ភោ បតតិ, មា បុន ឯវមកត្ថា’’តិ វុត្តា តតិយវារេ ន កថេសិ. អថ សា ឥតរិស្សា ឧទរំ ទិស្វា ‘‘កស្មា មយ្ហំ គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតភាវំ ន កថេសី’’តិ វត្វា ‘‘ត្វំ មំ អានេត្វា វញ្ចេត្វា ទ្វេ វារេ គព្ភំ បាតេសិ, កិមត្ថំ តុយ្ហំ កថេមី’’តិ វុត្តេ ‘‘នដ្ឋា ទានិម្ហី’’តិ ចិន្តេត្វា តស្សា បមាទំ ឱលោកេន្តី បរិណតេ គព្ភេ ឱកាសំ លភិត្វា ភេសជ្ជំ យោជេត្វា អទាសិ. គព្ភោ បរិណតត្តា បតិតុំ អសក្កោន្តោ តិរិយំ និបតិ, ខរា វេទនា ឧប្បជ្ជិ, ជីវិតសំសយំ បាបុណិ. សា ‘‘នាសិតម្ហិ តយា, ត្វមេវ មំ អានេត្វា ត្វមេវ តយោបិ វារេ ទារកេ នាសេសិ, ឥទានិ អហម្បិ នស្សាមិ, ឥតោ ទានិ ចុតា យក្ខិនី ហុត្វា តវ ទារកេ ខាទិតុំ សមត្ថា ហុត្វា និព្ពត្តេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេត្វា កាលំ កត្វា តស្មិំយេវ គេហេ មជ្ជារី ហុត្វា និព្ពត្តិ. ឥតរម្បិ សាមិកោ គហេត្វា ‘‘តយា មេ កុលូបច្ឆេទោ កតោ’’តិ កប្បរជណ្ណុកាទីហិ សុបោថិតំ បោថេសិ. សា តេនេវាពាធេន កាលំ កត្វា តត្ថេវ កុក្កុដី ហុត្វា និព្ពត្តា.

កុក្កុដី ន ចិរស្សេវ អណ្ឌានិ វិជាយិ, មជ្ជារី អាគន្ត្វា តានិ អណ្ឌានិ ខាទិ. ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ ខាទិយេវ. កុក្កុដី ចិន្តេសិ – ‘‘តយោ វារេ មម អណ្ឌានិ ខាទិត្វា ឥទានិ មម្បិ ខាទិតុកាមាសី’’តិ. ‘‘ឥតោ ចុតា សបុត្តកំ តំ ខាទិតុំ លភេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ កត្វា តតោ ចុតា អរញ្ញេ ទីបិនី ហុត្វា និព្ពត្តិ. ឥតរា មិគី ហុត្វា និព្ពត្តិ. តស្សា វិជាតកាលេ ទីបិនី អាគន្ត្វា តយោ វារេ បុត្តកេ ខាទិ. មិគី មរណកាលេ ‘‘អយំ មេ តិក្ខត្តុំ បុត្តកេ ខាទិត្វា ឥទានិ មម្បិ ខាទិស្សតិ, ឥតោ ទានិ ចុតា ឯតំ សបុត្តកំ ខាទិតុំ លភេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ កត្វា ឥតោ ចុតា យក្ខិនី ហុត្វា និព្ពត្តិ. ទីបិនីបិ តថេវ តតោ ចុតា សាវត្ថិយំ កុលធីតា ហុត្វា និព្ពត្តិ, សា វុទ្ធិប្បត្តា ទ្វារគាមកេ បតិកុលំ អគមាសិ, អបរភាគេ ច បុត្តំ វិជាយិ. យក្ខិនីបិ តស្សា បិយសហាយិកាវណ្ណេន អាគន្ត្វា ‘‘កុហិំ មេ សហាយិកា’’តិ ‘‘អន្តោគព្ភេ វិជាតា’’តិ វុត្តេ ‘‘បុត្តំ នុ ខោ វិជាតា, ឧទាហុ ធីតរន្តិ បស្សិស្សាមិ ន’’ន្តិ គព្ភំ បវិសិត្វា បស្សន្តី វិយ ទារកំ គហេត្វា ខាទិត្វា គតា. បុន ទុតិយវារេបិ តថេវ ខាទិ. តតិយវារេ ឥតរា គរុភារា ហុត្វា សាមិកំ អាមន្តេត្វា, ‘‘សាមិ, ឥមស្មិំ ឋានេ ឯកា យក្ខិនី មម ទ្វេ បុត្តេ ខាទិត្វា គតា, ឥទានិ មម កុលគេហំ គន្ត្វា វិជាយិស្សាមី’’តិ កុលគេហំ គន្ត្វា វិជាយិ.

តទា សា យក្ខិនី ឧទកវារំ គតា ហោតិ. វេស្សវណស្ស ហិ យក្ខិនិយោ វារេន អនោតត្តទហតោ សីសបរម្បរាយ ឧទកមាហរន្តិ. តា ចតុមាសច្ចយេនបិ បញ្ចមាសច្ចយេនបិ មុច្ចន្តិ. អបរា យក្ខិនិយោ កិលន្តកាយា ជីវិតក្ខយម្បិ បាបុណន្តិ. សា បន ឧទកវារតោ មុត្តមត្តាវ វេគេន តំ ឃរំ គន្ត្វា ‘‘កុហិំ មេ សហាយិកា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘កុហិំ នំ បស្សិស្សសិ, តស្សា ឥមស្មិំ ឋានេ ជាតជាតទារកេ យក្ខិនី អាគន្ត្វា ខាទតិ, តស្មា កុលគេហំ គតា’’តិ. សា ‘‘យត្ថ វា តត្ថ វា គច្ឆតុ, ន មេ មុច្ចិស្សតី’’តិ វេរវេគសមុស្សាហិតមានសា នគរាភិមុខី បក្ខន្ទិ. ឥតរាបិ នាមគ្គហណទិវសេ នំ ទារកំ ន្ហាបេត្វា នាមំ កត្វា, ‘‘សាមិ, ឥទានិ សកឃរំ គច្ឆាមា’’តិ បុត្តមាទាយ សាមិកេន សទ្ធិំ វិហារមជ្ឈេ គតមគ្គេន គច្ឆន្តី បុត្តំ សាមិកស្ស ទត្វា វិហារបោក្ខរណិយា ន្ហាត្វា សាមិកេ ន្ហាយន្តេ ឧត្តរិត្វា បុត្តស្ស ថញ្ញំ បាយមានា ឋិតា យក្ខិនិំ អាគច្ឆន្តិំ ទិស្វា សញ្ជានិត្វា, ‘‘សាមិ, វេគេន ឯហិ, អយំ សា យក្ខិនី, វេគេន ឯហិ, អយំ សា យក្ខិនី’’តិ ឧច្ចាសទ្ទំ កត្វា យាវ តស្ស អាគមនំ សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តី និវត្តេត្វា អន្តោវិហារាភិមុខី បក្ខន្ទិ.

តស្មិំ សមយេ សត្ថា បរិសមជ្ឈេ ធម្មំ ទេសេសិ. សា បុត្តំ តថាគតស្ស បាទបិដ្ឋេ និបជ្ជាបេត្វា ‘‘តុម្ហាកំ មយា ឯស ទិន្នោ, បុត្តស្ស មេ ជីវិតំ ទេថា’’តិ អាហ. ទ្វារកោដ្ឋកេ អធិវត្ថោ សុមនទេវោ នាម យក្ខិនិយា អន្តោ បវិសិតុំ នាទាសិ. សត្ថា អានន្ទត្ថេរំ អាមន្តេត្វា ‘‘គច្ឆ, អានន្ទ, តំ យក្ខិនិំ បក្កោសាហី’’តិ អាហ. ថេរោ បក្កោសិ. ឥតរា ‘‘អយំ, ភន្តេ, អាគច្ឆតី’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘ឯតុ, មា សទ្ទមកាសី’’តិ វត្វា តំ អាគន្ត្វា ឋិតំ ‘‘កស្មា ឯវំ ករោសិ, សចេ តុម្ហេ មាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស សម្មុខីភាវំ នាគមិស្សថ, អហិនកុលានំ វិយ អច្ឆផន្ទនានំ វិយ កាកោលូកានំ វិយ ច កប្បដ្ឋិតិកំ វោ វេរំ អភវិស្ស, កស្មា វេរំ បដិវេរំ ករោថ. វេរញ្ហិ អវេរេន ឧបសម្មតិ, នោ វេរេនា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៥.

‘‘ន ហិ វេរេន វេរានិ, សម្មន្តីធ កុទាចនំ;

អវេរេន ច សម្មន្តិ, ឯស ធម្មោ សនន្តនោ’’តិ.

តត្ថ ន ហិ វេរេនាតិ យថា ហិ ខេឡសិង្ឃាណិកាទីហិ អសុចីហិ មក្ខិតំ ឋានំ តេហេវ អសុចីហិ ធោវន្តា សុទ្ធំ និគ្គន្ធំ កាតុំ ន សក្កោន្តិ, អថ ខោ តំ ឋានំ ភិយ្យោសោមត្តាយ អសុទ្ធតរញ្ចេវ ទុគ្គន្ធតរញ្ច ហោតិ; ឯវមេវ អក្កោសន្តំ បច្ចក្កោសន្តោ បហរន្តំ បដិបហរន្តោ វេរេន វេរំ វូបសមេតុំ ន សក្កោតិ, អថ ខោ ភិយ្យោ ភិយ្យោ វេរមេវ ករោតិ. ឥតិ វេរានិ នាម វេរេន កិស្មិញ្ចិ កាលេ ន សម្មន្តិ, អថ ខោ វឌ្ឍន្តិយេវ. អវេរេន ច សម្មន្តីតិ យថា បន តានិ ខេឡាទីនិ អសុចីនិ វិប្បសន្នេន ឧទកេន ធោវិយមានានិ នស្សន្តិ, តំ ឋានំ សុទ្ធំ ហោតិ សុគន្ធំ; ឯវមេវ អវេរេន ខន្តិមេត្តោទកេន យោនិសោ មនសិការេន បច្ចវេក្ខណេន វេរានិ វូបសម្មន្តិ បដិប្បស្សម្ភន្តិ អភាវំ គច្ឆន្តិ. ឯស ធម្មោ សនន្តនោតិ ឯស អវេរេន វេរូបសមនសង្ខាតោ បោរាណកោ ធម្មោ; សព្ពេសំ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធខីណាសវានំ គតមគ្គោតិ.

គាថាបរិយោសានេ យក្ខិនី សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. សម្បត្តបរិសាយបិ ធម្មទេសនា សាត្ថិកា អហោសិ.

សត្ថា តំ ឥត្ថិំ អាហ – ‘‘ឯតិស្សា តវ បុត្តំ ទេហី’’តិ. ‘‘ភាយាមិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘មា ភាយិ, នត្ថិ តេ ឯតំ និស្សាយ បរិបន្ថោ’’តិ អាហ. សា តស្សា បុត្តមទាសិ. សា តំ ចុម្ពិត្វា អាលិង្គេត្វា បុន មាតុយេវ ទត្វា រោទិតុំ អារភិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កិមេត’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ភន្តេ, អហំ បុព្ពេ យថា វា តថា វា ជីវិកំ កប្បេន្តីបិ កុច្ឆិបូរំ នាលត្ថំ, ឥទានិ កថំ ជីវិស្សាមី’’តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘មា ចិន្តយី’’តិ សមស្សាសេត្វា តំ ឥត្ថិមាហ – ‘‘ឥមំ នេត្វា អត្តនោ គេហេ និវាសាបេត្វា អគ្គយាគុភត្តេហិ បដិជគ្គាហី’’តិ. សា តំ នេត្វា បិដ្ឋិវំសេ បតិដ្ឋាបេត្វា អគ្គយាគុភត្តេហិ បដិជគ្គិ, តស្សា វីហិបហរណកាលេ មុសលគ្គេន មុទ្ធំ បហរន្តំ វិយ ឧបដ្ឋាសិ. សា សហាយិកំ អាមន្តេត្វា ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ វសិតុំ ន សក្កោមិ, អញ្ញត្ថ មំ បតិដ្ឋាបេហី’’តិ វត្វា មុសលសាលាយ ឧទកចាដិយំ ឧទ្ធនេ និព្ពកោសេ សង្ការកូដេ គាមទ្វារេ ចាតិ ឯតេសុ ឋានេសុ បតិដ្ឋាបិតាបិ ឥធ មេ មុសលេន សីសំ ភិន្ទន្តំ វិយ ឧបដ្ឋាតិ, ឥធ ទារកា ឧច្ឆិដ្ឋោទកំ ឱតារេន្តិ, ឥធ សុនខា និបជ្ជន្តិ, ឥធ ទារកា អសុចិំ ករោន្តិ, ឥធ កចវរំ ឆឌ្ឌេន្តិ, ឥធ គាមទារកា លក្ខយោគ្គំ ករោន្តីតិ សព្ពានិ តានិ បដិក្ខិបិ. អថ នំ ពហិគាមេ វិវិត្តោកាសេ បតិដ្ឋាបេត្វា តត្ថ តស្សា អគ្គយាគុភត្តាទីនិ ហរិត្វា បដិជគ្គិ. សា យក្ខិនី ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ មេ សហាយិកា ឥទានិ ពហូបការា, ហន្ទាហំ កិញ្ចិ បដិគុណំ ករោមី’’តិ. សា ‘‘ឥមស្មិំ សំវច្ឆរេ សុព្ពុដ្ឋិកា ភវិស្សតិ, ថលដ្ឋានេ សស្សំ ករោហិ, ឥមស្មិំ សំវច្ឆរេ ទុព្ពុដ្ឋិកា ភវិស្សតិ, និន្នដ្ឋានេយេវ សស្សំ ករោហី’’តិ សហាយិកាយ អារោចេតិ. សេសជនេហិ កតសស្សំ អតិឧទកេន វា អនោទកេន វា នស្សតិ, តស្សា អតិវិយ សម្បជ្ជតិ. អថ នំ សេសជនា, ‘‘អម្ម, តយា កតសស្សំ នេវ អច្ចោទកេន, ន អនុទកេន នស្សតិ, សុព្ពុដ្ឋិទុព្ពុដ្ឋិភាវំ ញត្វា កម្មំ ករោសិ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘អម្ហាកំ សហាយិកា យក្ខិនី សុព្ពុដ្ឋិទុព្ពុដ្ឋិភាវំ អាចិក្ខតិ, មយំ តស្សា វចនេន ថលេសុ និន្នេសុ សស្សានិ ករោម, តេន នោ សម្បជ្ជតិ. កិំ ន បស្សថ? និពទ្ធំ អម្ហាកំ គេហតោ យាគុភត្តាទីនិ ហរិយមានានិ, តានិ ឯតិស្សា ហរីយន្តិ, តុម្ហេបិ ឯតិស្សា អគ្គយាគុភត្តាទីនិ ហរថ, តុម្ហាកម្បិ កម្មន្តេ ឱលោកេស្សតី’’តិ. អថស្សា សកលនគរវាសិនោ សក្ការំ ករិំសុ. សាបិ តតោ បដ្ឋាយ សព្ពេសំ កម្មន្តេ ឱលោកេន្តី លាភគ្គប្បត្តា អហោសិ មហាបរិវារា. សា អបរភាគេ អដ្ឋ សលាកភត្តានិ បដ្ឋបេសិ. តានិ យាវជ្ជកាលា ទីយន្តិយេវាតិ.

កាឡយក្ខិនីវត្ថុ ចតុត្ថំ.

៥. កោសម្ពកវត្ថុ

បរេ ច ន វិជានន្តីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោសម្ពកេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

កោសម្ពិយញ្ហិ ឃោសិតារាមេ បញ្ចសតបញ្ចសតបរិវារា ទ្វេ ភិក្ខូ វិហរិំសុ វិនយធរោ ច ធម្មកថិកោ ច. តេសុ ធម្មកថិកោ ឯកទិវសំ សរីរវលញ្ជំ កត្វា ឧទកកោដ្ឋកេ អាចមនឧទកាវសេសំ ភាជនេ ឋបេត្វាវ និក្ខមិ. បច្ឆា វិនយធរោ តត្ថ បវិដ្ឋោ តំ ឧទកំ ទិស្វា និក្ខមិត្វា ឥតរំ បុច្ឆិ, ‘‘អាវុសោ, តយា ឧទកំ ឋបិត’’ន្តិ? ‘‘អាម, អាវុសោ’’តិ. ‘‘កិំ បនេត្ថ អាបត្តិភាវំ ន ជានាសី’’តិ? ‘‘អាម, ន ជានាមី’’តិ. ‘‘ហោតិ, អាវុសោ, ឯត្ថ អាបត្តី’’តិ. ‘‘តេន ហិ បដិករិស្សាមិ ន’’ន្តិ. ‘‘សចេ បន តេ, អាវុសោ, អសញ្ចិច្ច អស្សតិយា កតំ, នត្ថិ អាបត្តី’’តិ. សោ តស្សា អាបត្តិយា អនាបត្តិទិដ្ឋិ អហោសិ. វិនយធរោបិ អត្តនោ និស្សិតកានំ ‘‘អយំ ធម្មកថិកោ អាបត្តិំ អាបជ្ជមានោបិ ន ជានាតី’’តិ អារោចេសិ. តេ តស្ស និស្សិតកេ ទិស្វា ‘‘តុម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វាបិ អាបត្តិភាវំ ន ជានាតី’’តិ អាហំសុ. តេ គន្ត្វា អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស អារោចេសុំ. សោ ឯវមាហ – ‘‘អយំ វិនយធរោ បុព្ពេ អនាបត្តីតិ វត្វា ឥទានិ អាបត្តីតិ វទតិ, មុសាវាទី ឯសោ’’តិ. តេ គន្ត្វា ‘‘តុម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ មុសាវាទី’’តិ អាហំសុ. តេ ឯវំ អញ្ញមញ្ញំ កលហំ វឌ្ឍយិំសុ. កតោ វិនយធរោ ឱកាសំ លភិត្វា ធម្មកថិកស្ស អាបត្តិយា អទស្សនេ ឧក្ខេបនីយកម្មមកាសិ. តតោ បដ្ឋាយ តេសំ បច្ចយទាយកា ឧបដ្ឋាកាបិ ទ្វេ កោដ្ឋាសា អហេសុំ, ឱវាទបដិគ្គាហកា ភិក្ខុនិយោបិ អារក្ខទេវតាបិ តាសំ សន្ទិដ្ឋសម្ភត្តា អាកាសដ្ឋទេវតាបីតិ យាវ ព្រហ្មលោកា សព្ពេបិ បុថុជ្ជនា ទ្វេ បក្ខា អហេសុំ. ចាតុមហារាជិកំ អាទិំ កត្វា យាវ អកនិដ្ឋភាវនា បន ឯកនិន្នាទំ កោលាហលំ អគមាសិ.

អថេកោ អញ្ញតរោ ភិក្ខុ តថាគតមុបសង្កមិត្វា ឧក្ខេបកានំ វិនយធរអន្តេវាសិកានំ ‘‘ធម្មិកេនេវាយំ វិនយកម្មេន ឧក្ខិត្តោ’’តិ លទ្ធិញ្ច, ឧក្ខិត្តានុវត្តកានំ ធម្មកថិកអន្តេវាសិកានំ បន ‘‘អធម្មិកេនេវ កម្មេន ឧក្ខិត្តោ’’តិ លទ្ធិញ្ច, ឧក្ខេបកេហិ វារិយមានានម្បិ ច តេសំ តំ អនុបរិវារេត្វា វិចរណភាវញ្ច អារោចេសិ ភគវា ‘‘សមគ្គា កិរ ហោន្តូ’’តិ ទ្វេ វារេ បេសេត្វា ‘‘ន ឥច្ឆន្តិ, ភន្តេ, សមគ្គា ភវិតុ’’ន្តិ សុត្វា តតិយវារេ ‘‘ភិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ, ភិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិ តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា ឧក្ខេបកានំ ឧក្ខេបនេ, ឥតរេសញ្ច អាបត្តិយា អទស្សនេ អាទីនវំ កថេត្វា បុន តេសំ តត្ថេវ ឯកសីមាយំ ឧបោសថាទីនិ អនុជានិត្វា ភត្តគ្គាទីសុ ភណ្ឌនជាតានំ ‘‘អាសនន្តរិកាយ និសីទិតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ៤៥៦) ភត្តគ្គេ វត្តំ បញ្ញាបេត្វា ‘‘ឥទានិបិ ភណ្ឌនជាតាវ វិហរន្តី’’តិ សុត្វា តត្ថ គន្ត្វា ‘‘អលំ, ភិក្ខវេ, មា ភណ្ឌន’’ន្តិអាទីនិ វត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ភណ្ឌនកលហវិគ្គហវិវាទា នាមេតេ អនត្ថការកា. កលហំ និស្សាយ ហិ លដុកិកាបិ សកុណិកា ហត្ថិនាគំ ជីវិតក្ខយំ បាបេសី’’តិ លដុកិកជាតកំ (ជា. ១.៥.៣៩ អាទយោ) កថេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, សមគ្គា ហោថ, មា វិវទថ. វិវាទំ និស្សាយ ហិ អនេកសតសហស្សា វដ្ដកាបិ ជីវិតក្ខយំ បត្តា’’តិ វដ្ដកជាតកំ (ជា. ១.១.១១៨) កថេសិ. ឯវម្បិ តេសុ ភគវតោ វចនំ អនាទិយន្តេសុ អញ្ញតរេន ធម្មវាទិនា តថាគតស្ស វិហេសំ អនិច្ឆន្តេន ‘‘អាគមេតុ, ភន្តេ ភគវា, ធម្មសាមិ, អប្បោស្សុក្កោ, ភន្តេ ភគវា, ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារមនុយុត្តោ វិហរតុ, មយមេវ តេន ភណ្ឌនេន កលហេន វិគ្គហេន វិវាទេន បញ្ញាយិស្សាមា’’តិ (មហាវ. ៤៥៧; ម. និ. ៣.២៣៦) វុត្តេ អតីតំ អាហរិ –

ភូតបុព្ពំ, ភិក្ខវេ, ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តោ នាម កាសិរាជា អហោសិ. ព្រហ្មទត្តេន ទីឃីតិស្ស កោសលរញ្ញោ រជ្ជំ អច្ឆិន្ទិត្វា អញ្ញាតកវេសេន វសន្តស្ស បិតុនោ មារិតភាវញ្ចេវ ទីឃាវុកុមារេន អត្តនោ ជីវិតេ ទិន្នេ តតោ បដ្ឋាយ តេសំ សមគ្គភាវញ្ច កថេត្វា ‘‘តេសញ្ហិ នាម, ភិក្ខវេ, រាជូនំ អាទិន្នទណ្ឌានំ អាទិន្នសត្ថានំ ឯវរូបំ ខន្តិសោរច្ចំ ភវិស្សតិ. ឥធ ខោ តំ, ភិក្ខវេ, សោភេថ, យំ តុម្ហេ ឯវំ ស្វាខាតេ ធម្មវិនយេ បព្ពជិតា សមានា ខមា ច ភវេយ្យាថ សោរតា ចា’’តិ ឱវទិត្វាបិ នេវ តេ សមគ្គេ កាតុំ អសក្ខិ. សោ តាយ អាកិណ្ណវិហារតាយ ឧក្កណ្ឋិតោ ‘‘អហំ ខោ ឥទានិ អាកិណ្ណោ ទុក្ខំ វិហរាមិ, ឥមេ ច ភិក្ខូ មម វចនំ ន ករោន្តិ. យំនូនាហំ ឯកកោវ គណម្ហា វូបកដ្ឋោ វិហរេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា កោសម្ពិយំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា អនបលោកេត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ ឯកកោវ អត្តនោ បត្តចីវរមាទាយ ពាលកលោណកគាមំ គន្ត្វា តត្ថ ភគុត្ថេរស្ស ឯកចារិកវត្តំ កថេត្វា បាចិនវំសមិគទាយេ តិណ្ណំ កុលបុត្តានំ សាមគ្គិយានិសំសំ កថេត្វា យេន បាលិលេយ្យកំ អត្ថិ, តទវសរិ. តត្រ សុទំ ភគវា បាលិលេយ្យកំ ឧបនិស្សាយ រក្ខិតវនសណ្ឌេ ភទ្ទសាលមូលេ បាលិលេយ្យកេន ហត្ថិនា ឧបដ្ឋិយមានោ ផាសុកំ វស្សាវាសំ វសិ.

កោសម្ពិវាសិនោបិ ខោ ឧបាសកា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ អបស្សន្តា ‘‘កុហិំ, ភន្តេ, សត្ថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘បាលិលេយ្យកវនសណ្ឌំ គតោ’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘អម្ហេ សមគ្គេ កាតុំ វាយមិ, មយំ បន ន សមគ្គា អហុម្ហា’’តិ. ‘‘កិំ, ភន្តេ, តុម្ហេ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា តស្មិំ សាមគ្គិំ ករោន្តេ សមគ្គា នាហុវត្ថា’’តិ? ‘‘ឯវមាវុសោ’’តិ. ‘‘មនុស្សា ឥមេ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា តស្មិំ សាមគ្គិំ ករោន្តេបិ សមគ្គា ន ជាតា, មយំ ឥមេ និស្សាយ សត្ថារំ ទដ្ឋុំ ន លភិម្ហា, ឥមេសំ នេវ អាសនំ ទស្សាម, ន អភិវាទនាទីនិ ករិស្សាមា’’តិ តតោ បដ្ឋាយ តេសំ សាមីចិមត្តម្បិ ន ករិំសុ. តេ អប្បាហារតាយ សុស្សមានា កតិបាហេនេវ ឧជុកា ហុត្វា អញ្ញមញ្ញំ អច្ចយំ ទេសេត្វា ខមាបេត្វា ‘‘ឧបាសកា មយំ សមគ្គា ជាតា, តុម្ហេបិ នោ បុរិមសទិសា ហោថា’’តិ អាហំសុ. ‘‘ខមាបិតោ បន វោ, ភន្តេ, សត្ថា’’តិ. ‘‘ន ខមាបិតោ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ សត្ថារំ ខមាបេថ, សត្ថុ ខមាបិតកាលេ មយម្បិ តុម្ហាកំ បុរិមសទិសា ភវិស្សាមា’’តិ. តេ អន្តោវស្សភាវេន សត្ថុ សន្តិកំ គន្តុំ អវិសហន្តា ទុក្ខេន តំ អន្តោវស្សំ វីតិនាមេសុំ. សត្ថា បន តេន ហត្ថិនា ឧបដ្ឋិយមានោ សុខំ វសិ. សោបិ ហិ ហត្ថិនាគោ គណំ បហាយ ផាសុវិហារត្ថាយេវ តំ វនសណ្ឌំ បាវិសិ.

យថាហ – ‘‘អហំ ខោ អាកិណ្ណោ វិហរាមិ ហត្ថីហិ ហត្ថីនីហិ ហត្ថិកលភេហិ ហត្ថិច្ឆាបេហិ, ឆិន្នគ្គានិ ចេវ តិណានិ ខាទាមិ, ឱភគ្គោភគ្គញ្ច មេ សាខាភង្គំ ខាទន្តិ, អាវិលានិ ច បានីយានិ បិវាមិ, ឱគាហា ចស្ស មេ ឧត្តិណ្ណស្ស ហត្ថិនិយោ កាយំ ឧបនិឃំសន្តិយោ គច្ឆន្តិ, យំនូនាហំ ឯកោវ គណម្ហា វូបកដ្ឋោ វិហរេយ្យ’’ន្តិ (មហាវ. ៤៦៧; ឧទា. ៣៥). អថ ខោ សោ ហត្ថិនាគោ យូថា អបក្កម្ម យេន បាលិលេយ្យកំ រក្ខិតវនសណ្ឌំ ភទ្ទសាលមូលំ, យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ, ឧបសង្កមិត្វា បន ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ឱលោកេន្តោ អញ្ញំ កិញ្ចិ អទិស្វា ភទ្ទសាលមូលំ បាទេនេវ បហរន្តោ តច្ឆេត្វា សោណ្ឌាយ សាខំ គហេត្វា សម្មជ្ជិ. តតោ បដ្ឋាយ សោណ្ឌាយ ឃដំ គហេត្វា បានីយំ បរិភោជនីយំ ឧបដ្ឋាបេតិ, ឧណ្ហោទកេន អត្ថេ សតិ ឧណ្ហោទកំ បដិយាទេតិ. កថំ? ហត្ថេន កដ្ឋានិ ឃំសិត្វា អគ្គិំ សម្បាទេតិ, តត្ថ ទារូនិ បក្ខិបន្តោ អគ្គិំ ជាលេត្វា តត្ថ បាសាណេ បក្ខិបិត្វា បចិត្វា ទារុទណ្ឌកេន បវដ្ដេត្វា បរិច្ឆិន្នាយ ខុទ្ទកសោណ្ឌិកាយ ខិបតិ, តតោ ហត្ថំ ឱតារេត្វា ឧទកស្ស តត្តភាវំ ជានិត្វា គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទតិ. សត្ថា ‘‘ឧទកំ តេ តាបិតំ បាលិលេយ្យកា’’តិ វត្វា តត្ថ គន្ត្វា ន្ហាយតិ. អថស្ស នានាវិធានិ ផលានិ អាហរិត្វា ទេតិ. យទា បន សត្ថា គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសតិ, តទា សត្ថុ បត្តចីវរមាទាយ កុម្ភេ បតិដ្ឋបេត្វា សត្ថារា សទ្ធិំយេវ គច្ឆតិ. សត្ថា គាមូបចារំ បត្វា ‘‘បាលិលេយ្យក ឥតោ បដ្ឋាយ តយា គន្តុំ ន សក្កា, អាហារ មេ បត្តចីវរ’’ន្តិ អាហរាបេត្វា គាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. សោបិ យាវ សត្ថុ និក្ខមនា តត្ថេវ ឋត្វា អាគមនកាលេ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា បុរិមនយេនេវ បត្តចីវរំ គហេត្វា វសនដ្ឋានេ ឱតារេត្វា វត្តំ ទស្សេត្វា សាខាយ ពីជតិ, រត្តិំ វាឡមិគបរិបន្ថនិវារណត្ថំ មហន្តំ ទណ្ឌំ សោណ្ឌាយ គហេត្វា ‘‘សត្ថារំ រក្ខិស្សាមី’’តិ យាវ អរុណុគ្គមនា វនសណ្ឌស្ស អន្តរន្តរេន វិចរតិ, តតោ បដ្ឋាយយេវ កិរ សោ វនសណ្ឌោ បាលិលេយ្យករក្ខិតវនសណ្ឌោ នាម ជាតោ. អរុណេ ឧគ្គតេ មុខោទកទានំ អាទិំ កត្វា តេនេវូបាយេន សព្ពវត្តានិ ករោតិ.

អថេកោ មក្កដោ តំ ហត្ថិំ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ ទិវសេ ទិវសេ តថាគតស្ស អាភិសមាចារិកំ ករោន្តំ ទិស្វា ‘‘អហម្បិ កិញ្ចិទេវ ករិស្សាមី’’តិ វិចរន្តោ ឯកទិវសំ និម្មក្ខិកំ ទណ្ឌកមធុំ ទិស្វា ទណ្ឌកំ ភញ្ជិត្វា ទណ្ឌកេនេវ សទ្ធិំ មធុបដលំ សត្ថុ សន្តិកំ អាហរិត្វា កទលិបត្តំ ឆិន្ទិត្វា តត្ថ ឋបេត្វា អទាសិ. សត្ថា គណ្ហិ. មក្កដោ ‘‘ករិស្សតិ នុ ខោ បរិភោគំ ន ករិស្សតី’’តិ ឱលោកេន្តោ គហេត្វា និសិន្នំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ’’តិ ចិន្តេត្វា ទណ្ឌកោដិយំ គហេត្វា បរិវត្តេត្វា ឧបធារេន្តោ អណ្ឌកានិ ទិស្វា តានិ សណិកំ អបនេត្វា បុន អទាសិ. សត្ថា បរិភោគមកាសិ. សោ តុដ្ឋមានសោ តំ តំ សាខំ គហេត្វា នច្ចន្តោវ អដ្ឋាសិ. អថស្ស គហិតសាខាបិ អក្កន្តសាខាបិ ភិជ្ជិំសុ. សោ ឯកស្មិំ ខាណុមត្ថកេ បតិត្វា និវិដ្ឋគត្តោ សត្ថរិ បសន្នេនេវ ចិត្តេន កាលំ កត្វា តាវតិំសភវនេ តិំសយោជនិកេ កនកវិមានេ និព្ពត្តិ, អច្ឆរាសហស្សបរិវារោ មក្កដទេវបុត្តោ នាម អហោសិ.

តថាគតស្ស តត្ថ ហត្ថិនាគេន ឧបដ្ឋិយមានស្ស វសនភាវោ សកលជម្ពុទីបេ បាកដោ អហោសិ. សាវត្ថិនគរតោ ‘‘អនាថបិណ្ឌិកោ វិសាខា ច មហាឧបាសិកា’’តិឯវមាទីនិ មហាកុលានិ អានន្ទត្ថេរស្ស សាសនំ បហិណិំសុ ‘‘សត្ថារំ នោ, ភន្តេ, ទស្សេថា’’តិ. ទិសាវាសិនោបិ បញ្ចសតា ភិក្ខូ វុដ្ឋវស្សា អានន្ទត្ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ចិរស្សុតា នោ, អាវុសោ អានន្ទ, ភគវតោ សម្មុខា ធម្មី កថា, សាធុ មយំ, អាវុសោ អានន្ទ, លភេយ្យាម ភគវតោ សម្មុខា ធម្មិំ កថំ សវនាយា’’តិ យាចិំសុ. ថេរោ តេ ភិក្ខូ អាទាយ តត្ថ គន្ត្វា ‘‘តេមាសំ ឯកវិហារិនោ តថាគតស្ស សន្តិកំ ឯត្តកេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ឧបសង្កមិតុំ អយុត្ត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តេ ភិក្ខូ ពហិ ឋបេត្វា ឯកកោវ សត្ថារំ ឧបសង្កមិ. បាលិលេយ្យកោ តំ ទិស្វា ទណ្ឌមាទាយ បក្ខន្ទិ. សត្ថា ឱលោកេត្វា អបេហិ ‘‘អបេហិ បាលិលេយ្យក, មា និវារយិ, ពុទ្ធុបដ្ឋាកោ ឯសោ’’តិ អាហ. សោ តត្ថេវ ទណ្ឌំ ឆឌ្ឌេត្វា បត្តចីវរបដិគ្គហណំ អាបុច្ឆិ. ថេរោ នាទាសិ. នាគោ ‘‘សចេ ឧគ្គហិតវត្តោ ភវិស្សតិ, សត្ថុ និសីទនបាសាណផលកេ អត្តនោ បរិក្ខារំ ន ឋបេស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ. ថេរោ បត្តចីវរំ ភូមិយំ ឋបេសិ. វត្តសម្បន្នា ហិ គរូនំ អាសនេ វា សយនេ វា អត្តនោ បរិក្ខារំ ន ឋបេន្តិ.

ថេរោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. សត្ថា ‘‘អានន្ទ, ឯកោវ អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា បញ្ចសតេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ អាគតភាវំ សុត្វា ‘‘កហំ បនេតេ’’តិ វត្វា ‘‘តុម្ហាកំ ចិត្តំ អជានន្តោ ពហិ ឋបេត្វា អាគតោម្ហី’’តិ វុត្តេ ‘‘បក្កោសាហិ នេ’’តិ អាហ. ថេរោ តថា អកាសិ. តេ ភិក្ខូ អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. សត្ថា តេហិ សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា តេហិ ភិក្ខូហិ, ‘‘ភន្តេ ភគវា, ហិ ពុទ្ធសុខុមាលោ ចេវ ខត្តិយសុខុមាលោ ច, តុម្ហេហិ តេមាសំ ឯកកេហិ តិដ្ឋន្តេហិ និសីទន្តេហិ ច ទុក្ករំ កតំ, វត្តបដិវត្តការកោបិ មុខោទកាទិទាយកោបិ នាហោសិ មញ្ញេ’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, បាលិលេយ្យកហត្ថិនា មម សព្ពកិច្ចានិ កតានិ. ឯវរូបញ្ហិ សហាយំ លភន្តេន ឯកតោវ វសិតុំ យុត្តំ, អលភន្តស្ស ឯកចារិកភាវោវ សេយ្យោ’’តិ វត្វា ឥមា នាគវគ្គេ តិស្សោ គាថា អភាសិ –

‘‘សចេ លភេថ និបកំ សហាយំ,

សទ្ធិំចរំ សាធុវិហារិ ធីរំ;

អភិភុយ្យ សព្ពានិ បរិស្សយានិ,

ចរេយ្យ តេនត្តមនោ សតីមា.

‘‘នោ ចេ លភេថ និបកំ សហាយំ,

សទ្ធិំចរំ សាធុវិហារិ ធីរំ;

រាជាវ រដ្ឋំ វិជិតំ បហាយ,

ឯកោ ចរេ មាតង្គរញ្ញេវ នាគោ.

‘‘ឯកស្ស ចរិតំ សេយ្យោ,

នត្ថិ ពាលេ សហាយតា;

ឯកោ ចរេ ន ច បាបានិ កយិរា,

អប្បោស្សុក្កោ មាតង្គរញ្ញេវ នាគោ’’តិ. (មហាវ. ៤៦៤; ម. និ. ៣.២៣៧; ធ. ប. ៣២៨-៣៣០; សុ. និ. ៤៥-៤៦);

គាថាបរិយោសានេ បញ្ចសតាបិ តេ ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ. អានន្ទត្ថេរោបិ អនាថបិណ្ឌិកាទីហិ បេសិតសាសនំ អារោចេត្វា, ‘‘ភន្តេ, អនាថបិណ្ឌិកប្បមុខា តេ បញ្ច អរិយសាវកកោដិយោ តុម្ហាកំ អាគមនំ បច្ចាសីសន្តី’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘តេន ហិ គណ្ហាហិ បត្តចីវរ’’ន្តិ បត្តចីវរំ គាហាបេត្វា និក្ខមិ. នាគោ គន្ត្វា គតមគ្គេ តិរិយំ អដ្ឋាសិ. ‘‘កិំ ករោតិ, ភន្តេ, នាគោ’’តិ? ‘‘តុម្ហាកំ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខំ ទាតុំ បច្ចាសីសតិ, ទីឃរត្តំ ខោ បនាយំ មយ្ហំ ឧបការកោ, នាស្ស ចិត្តំ កោបេតុំ វដ្ដតិ, និវត្តថ, ភិក្ខវេ’’តិ សត្ថា ភិក្ខូ គហេត្វា និវត្តិ. ហត្ថីបិ វនសណ្ឌំ បវិសិត្វា បនសកទលិផលាទីនិ នានាផលានិ សំហរិត្វា រាសិំ កត្វា បុនទិវសេ ភិក្ខូនំ អទាសិ. បញ្ចសតា ភិក្ខូ សព្ពានិ ខេបេតុំ នាសក្ខិំសុ. ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ សត្ថា បត្តចីវរំ គាហេត្វា និក្ខមិ. នាគោ ភិក្ខូនំ អន្តរន្តរេន គន្ត្វា សត្ថុ បុរតោ តិរិយំ អដ្ឋាសិ. ‘‘កិំ ករោតិ, ភន្តេ, នាគោ’’តិ? ‘‘អយញ្ហិ ភិក្ខវេ, តុម្ហេ បេសេត្វា មំ និវត្តេតុកាមោ’’តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘បាលិលេយ្យក, ឥទំ បន មម អនិវត្តគមនំ, តវ ឥមិនា អត្តភាវេន ឈានំ វា វិបស្សនំ វា មគ្គផលំ វា នត្ថិ, តិដ្ឋ ត្វ’’ន្តិ អាហ. តំ សុត្វា នាគោ មុខេ សោណ្ឌំ បក្ខិបិត្វា រោទន្តោ បច្ឆតោ បច្ឆតោ អគមាសិ. សោ ហិ សត្ថារំ និវត្តេតុំ លភន្តោ តេនេវ និយាមេន យាវជីវំ បដិជគ្គេយ្យ, សត្ថា បន តំ គាមូបចារំ បត្វា ‘‘បាលិលេយ្យក ឥតោ បដ្ឋាយ តវ អភូមិ, មនុស្សាវាសោ សបរិបន្ថោ, តិដ្ឋ ត្វ’’ន្តិ អាហ. សោ រោទមានោ តត្ថេវ ឋត្វា សត្ថរិ ចក្ខុបថំ វិជហន្តេ ហទយេន ផលិតេន កាលំ កត្វា សត្ថរិ បសាទេន តាវតិំសភវនេ តិំសយោជនិកេ កនកវិមានេ អច្ឆរាសហស្សមជ្ឈេ និព្ពត្តិ, បាលិលេយ្យកទេវបុត្តោយេវស្ស នាមំ អហោសិ.

សត្ថាបិ អនុបុព្ពេន ជេតវនំ អគមាសិ. កោសម្ពកា ភិក្ខូ ‘‘សត្ថា កិរ សាវត្ថិំ អាគតោ’’តិ សុត្វា សត្ថារំ ខមាបេតុំ តត្ថ អគមំសុ. កោសលរាជា ‘‘តេ កិរ កោសម្ពកា ភណ្ឌនការកា ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តី’’តិ សុត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, តេសំ មម វិជិតំ បវិសិតុំ ន ទស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘មហារាជ, សីលវន្តា ឯតេ ភិក្ខូ, កេវលំ អញ្ញមញ្ញំ វិវាទេន មម វចនំ ន គណ្ហិំសុ, ឥទានិ មំ ខមាបេតុំ អាគច្ឆន្តិ, អាគច្ឆន្តុ មហារាជា’’តិ. អនាថបិណ្ឌិកោបិ ‘‘អហំ, ភន្តេ, តេសំ វិហារំ បវិសិតុំ ន ទស្សាមី’’តិ វត្វា តថេវ ភគវតា បដិក្ខិត្តោ តុណ្ហី អហោសិ. សាវត្ថិយំ អនុប្បត្តានំ បន តេសំ ភគវា ឯកមន្តេ វិវិត្តំ ការាបេត្វា សេនាសនំ ទាបេសិ. អញ្ញេ ភិក្ខូ តេហិ សទ្ធិំ នេវ ឯកតោ និសីទន្តិ, ន តិដ្ឋន្តិ, អាគតាគតា សត្ថារំ បុច្ឆន្តិ – ‘‘កតមេតេ, ភន្តេ, ភណ្ឌនការកា កោសម្ពកា ភិក្ខូ’’តិ? សត្ថា ‘‘ឯតេ’’តិ ទស្សេតិ. ‘‘ឯតេ កិរ តេ, ឯតេ កិរ តេ’’តិ អាគតាគតេហិ អង្គុលិកា ទស្សិយមានា លជ្ជាយ សីសំ ឧក្ខិបិតុំ អសក្កោន្តា ភគវតោ បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា ភគវន្តំ ខមាបេសុំ. សត្ថា ‘‘ភារិយំ វោ, ភិក្ខវេ, កតំ, តុម្ហេ ហិ នាម មាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា មយិ សាមគ្គិំ ករោន្តេ មម វចនំ ន ករិត្ថ, បោរាណកបណ្ឌិតាបិ វជ្ឈប្បត្តានំ មាតាបិតូនំ ឱវាទំ សុត្វា តេសុ ជីវិតា វោរោបិយមានេសុបិ តំ អនតិក្កមិត្វា បច្ឆា ទ្វីសុ រដ្ឋេសុ រជ្ជំ ការយិំសូ’’តិ វត្វា បុនទេវ កោសម្ពិកជាតកំ (ជា. ១.៩.១០ អាទយោ) កថេត្វា ‘‘ឯវំ, ភិក្ខវេ, ទីឃាវុកុមារោ មាតាបិតូសុ ជីវិតា វោរោបិយមានេសុបិ តេសំ ឱវាទំ អនតិក្កមិត្វា បច្ឆា ព្រហ្មទត្តស្ស ធីតរំ លភិត្វា ទ្វីសុ កាសិកោសលរដ្ឋេសុ រជ្ជំ ការេសិ, តុម្ហេហិ បន មម វចនំ អករោន្តេហិ ភារិយំ កត’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៦.

‘‘បរេ ច ន វិជានន្តិ, មយមេត្ថ យមាមសេ;

យេ ច តត្ថ វិជានន្តិ, តតោ សម្មន្តិ មេធគា’’តិ.

តត្ថ បរេតិ បណ្ឌិតេ ឋបេត្វា តតោ អញ្ញេ ភណ្ឌនការកា បរេ នាម. តេ តត្ថ សង្ឃមជ្ឈេ កោលាហលំ ករោន្តា ‘‘មយំ យមាមសេ ឧបរមាម វិនស្សាម សតតំ សមិតំ មច្ចុសន្តិកំ គច្ឆាមា’’តិ ន វិជានន្តិ. យេ ច តត្ថ វិជានន្តីតិ យេ តត្ថ បណ្ឌិតា ‘‘មយំ មច្ចុសន្តិកំ គច្ឆាមា’’តិ វិជានន្តិ. តតោ សម្មន្តិ មេធគាតិ ឯវញ្ហិ តេ ជានន្តា យោនិសោមនសិការំ ឧប្បាទេត្វា មេធគានំ កលហានំ វូបសមាយ បដិបជ្ជន្តិ. អថ នេសំ តាយ បដិបត្តិយា តេ មេធគា សម្មន្តីតិ. អថ វា បរេ ចាតិ បុព្ពេ មយា ‘‘មា, ភិក្ខវេ, ភណ្ឌន’’ន្តិអាទីនិ វត្វា ឱវទិយមានាបិ មម ឱវាទស្ស អបដិគ្គហណេន អតិក្កមនេន អមាមកា បរេ នាម. ‘‘មយំ ឆន្ទាទិវសេន មិច្ឆាគាហំ គហេត្វា ឯត្ថ សង្ឃមជ្ឈេ យមាមសេ ភណ្ឌនាទីនំ វុទ្ធិយា វាយមាមា’’តិ ន វិជានន្តិ. ឥទានិ បន យោនិសោ បច្ចវេក្ខមានា តត្ថ តុម្ហាកំ អន្តរេ យេ ច បណ្ឌិតបុរិសា ‘‘បុព្ពេ មយំ ឆន្ទាទិវសេន វាយមន្តា អយោនិសោ បដិបន្នា’’តិ វិជានន្តិ, តតោ តេសំ សន្តិកា តេ បណ្ឌិតបុរិសេ និស្សាយ ឥមេ ទានិ កលហសង្ខាតា មេធគា សម្មន្តីតិ អយមេត្ថ អត្ថោតិ.

គាថាបរិយោសានេ សម្បត្តភិក្ខូ សោតាបត្តិផលាទីសុ បតិដ្ឋហិំសូតិ.

កោសម្ពកវត្ថុ បញ្ចមំ.

៦. មហាកាឡត្ថេរវត្ថុ

សុភានុបស្សិន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សេតព្យនគរំ ឧបនិស្សាយ សិំសបាវនេ វិហរន្តោ ចូឡកាឡមហាកាឡេ អារព្ភ កថេសិ.

សេតព្យនគរវាសិនោ ហិ ចូឡកាឡោ, មជ្ឈិមកាឡោ, មហាកាឡោតិ តយោ ភាតរោ កុដុម្ពិកា. តេសុ ជេដ្ឋកនិដ្ឋា ទិសាសុ វិចរិត្វា បញ្ចហិ សកដសតេហិ ភណ្ឌំ អាហរន្តិ, មជ្ឈិមកាឡោ អាភតំ វិក្កិណាតិ. អថេកស្មិំ សមយេ តេ ឧភោបិ ភាតរោ បញ្ចហិ សកដសតេហិ នានាភណ្ឌំ គហេត្វា សាវត្ថិំ គន្ត្វា សាវត្ថិយា ច ជេតវនស្ស ច អន្តរេ សកដានិ មោចយិំសុ. តេសុ មហាកាឡោ សាយន្ហសមយេ មាលាគន្ធាទិហត្ថេ សាវត្ថិវាសិនោ អរិយសាវកេ ធម្មស្សវនាយ គច្ឆន្តេ ទិស្វា ‘‘កុហិំ ឥមេ គច្ឆន្តី’’តិ បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ សុត្វា ‘‘អហម្បិ គមិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា កនិដ្ឋំ អាមន្តេត្វា, ‘‘តាត, តេសុ សកដេសុ អប្បមត្តោ ហោហិ, អហំ ធម្មំ សោតុំ គច្ឆាមី’’តិ វត្វា គន្ត្វា តថាគតំ វន្ទិត្វា បរិសបរិយន្តេ និសីទិ. សត្ថា តំ ទិស្វា តស្ស អជ្ឈាសយវសេន អនុបុព្ពិំ កថំ កថេន្តោ ទុក្ខក្ខន្ធសុត្តាទិវសេន (ម. និ. ១.១៦៣ អាទយោ) អនេកបរិយាយេន កាមានំ អាទីនវំ ឱការំ សំកិលេសញ្ច កថេសិ. តំ សុត្វា មហាកាឡោ ‘‘សព្ពំ កិរ បហាយ គន្តព្ពំ, បរលោកំ គច្ឆន្តំ នេវ ភោគា, ន ញាតកា ច អនុគច្ឆន្តិ, កិំ មេ ឃរាវាសេន បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា មហាជនេ សត្ថារំ វន្ទិត្វា បក្កន្តេ សត្ថារំ បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា សត្ថារា ‘‘នត្ថិ តេ កោចិ អបលោកេតព្ពោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘កនិដ្ឋោ មេ, ភន្តេ, អត្ថី’’តិ វត្វា តេន ហិ ‘‘អបលោកេហិ ន’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ វត្វា គន្ត្វា កនិដ្ឋំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘តាត, ឥមំ សព្ពំ សាបតេយ្យំ បដិបជ្ជាហី’’តិ អាហ. ‘‘តុម្ហេ បន កិំ ករិស្សថ ភាតិកា’’តិ? ‘‘អហំ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. សោ តំ នានប្បការេហិ យាចិត្វា និវត្តេតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘សាធុ, សាមិ, យថា អជ្ឈាសយំ ករោថា’’តិ អាហ. មហាកាឡោ គន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិ. ‘‘អហំ ភាតិកំ គហេត្វាវ ឧប្បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចូឡកាឡោបិ បព្ពជិ. អបរភាគេ មហាកាឡោ ឧបសម្បទំ លភិត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា សាសនេ ធុរានិ បុច្ឆិត្វា សត្ថារា ទ្វីសុ ធុរេសុ កថិតេសុ ‘‘អហំ, ភន្តេ, មហល្លកកាលេ បព្ពជិតត្តា គន្ថធុរំ បូរេតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, វិបស្សនាធុរំ បន បូរេស្សាមី’’តិ យាវ អរហត្តា កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា សោសានិកធុតង្គំ សមាទាយ បឋមយាមាតិក្កន្តេ សព្ពេសុ និទ្ទំ ឱក្កន្តេសុ សុសានំ គន្ត្វា បច្ចូសកាលេ សព្ពេសុ អនុដ្ឋិតេសុយេវ វិហារំ អាគច្ឆតិ.

អថេកា សុសានគោបិកា កាលី នាម ឆវឌាហិកា ថេរស្ស ឋិតដ្ឋានំ និសិន្នដ្ឋានំ ចង្កមិតដ្ឋានញ្ច ទិស្វា ‘‘កោ នុ ខោ ឥធាគច្ឆតិ, បរិគ្គណ្ហិស្សាមិ ន’’ន្តិ បរិគ្គណ្ហិតុំ អសក្កោន្តី ឯកទិវសំ សុសានកុដិកាយមេវ ទីបំ ជាលេត្វា បុត្តធីតរោ អាទាយ គន្ត្វា ឯកមន្តេ និលីយមានា មជ្ឈិមយាមេ ថេរំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា គន្ត្វា វន្ទិត្វា, ‘‘អយ្យោ, នោ, ភន្តេ, ឥមស្មិំ ឋានេ វិហរតី’’តិ អាហ. ‘‘អាម, ឧបាសិកេ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, សុសានេ វិហរន្តេហិ នាម វត្តំ ឧគ្គណ្ហិតុំ វដ្ដតី’’តិ. ថេរោ ‘‘កិំ បន មយំ តយា កថិតវត្តេ វត្តិស្សាមា’’តិ អវត្វា ‘‘កិំ កាតុំ វដ្ដតិ ឧបាសិកេ’’តិ អាហ. ‘‘ភន្តេ, សោសានិកេហិ នាម សុសានេ វសនភាវោ សុសានគោបកានញ្ច វិហារេ មហាថេរស្ស ច គាមភោជកស្ស ច កថេតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘ថេរោ កិំ ការណា’’តិ? ‘‘កតកម្មា ចោរា ធនសាមិកេហិ បទានុបទំ អនុពទ្ធា សុសានេ ភណ្ឌកំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយន្តិ, អថ មនុស្សា សោសានិកានំ បរិបន្ថំ ករោន្តិ, ឯតេសំ បន កថិតេ ‘មយំ ឥមស្ស ភទ្ទន្តស្ស ឯត្តកំ នាម កាលំ ឯត្ថ វសនភាវំ ជានាម, អចោរោ ឯសោ’តិ ឧបទ្ទវំ និវារេន្តិ. តស្មា ឯតេសំ កថេតុំ វដ្ដតី’’តិ.

‘‘ថេរោ អញ្ញំ កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? ‘‘ភន្តេ, សុសានេ វសន្តេន នាម អយ្យេន មច្ឆមំសតិលបិដ្ឋតេលគុឡាទីនិ វជ្ជេតព្ពានិ, ទិវា ន និទ្ទាយិតព្ពំ, កុសីតេន ន ភវិតព្ពំ, អារទ្ធវីរិយេន ភវិតព្ពំ, អសឋេន អមាយាវិនា ហុត្វា កល្យាណជ្ឈាសយេន ភវិតព្ពំ, សាយំ សព្ពេសុ សុត្តេសុ វិហារតោ អាគន្តព្ពំ, បច្ចូសកាលេ សព្ពេសុ អនុដ្ឋិតេសុយេវ វិហារំ គន្តព្ពំ. សចេ, ភន្តេ, អយ្យោ ឥមស្មិំ ឋានេ ឯវំ វិហរន្តោ បព្ពជិតកិច្ចំ មត្ថកំ បាបេតុំ សក្ខិស្សតិ, សចេ មតសរីរំ អានេត្វា ឆឌ្ឌេន្តិ, អហំ កម្ពលកូដាគារំ អារោបេត្វា គន្ធមាលាទីហិ សក្ការំ កត្វា សរីរកិច្ចំ ករិស្សាមិ. នោ ចេ សក្ខិស្សតិ, ចិតកំ អារោបេត្វា អគ្គិំ ជាលេត្វា សង្កុនា អាកឌ្ឍិត្វា ពហិ ខិបិត្វា ផរសុនា កោដ្ដេត្វា ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ឆិន្ទិត្វា អគ្គិម្ហិ បក្ខិបិត្វា ឈាបេស្សាមី’’តិ អាហ. អថ នំ ថេរោ ‘‘សាធុ ភទ្ទេ, ឯកំ បន រូបារម្មណំ ទិស្វា មយ្ហំ កថេយ្យាសី’’តិ អាហ. សា ‘‘សាធូ’’តិ បច្ចស្សោសិ. ថេរោ យថាជ្ឈាសយេន សុសានេ សមណធម្មំ ករោតិ. ចូឡកាឡត្ថេរោ បន ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ ឃរាវាសំ ចិន្តេតិ, បុត្តទារំ អនុស្សរតិ. ‘‘ភាតិកោ មេ អតិភារិយំ កម្មំ ករោតី’’តិ ចិន្តេតិ.

អថេកា កុលធីតា តំមុហុត្តសមុដ្ឋិតេន ព្យាធិនា សាយន្ហសមយេ អមិលាតា អកិលន្តា កាលមកាសិ. តមេនំ ញាតកាទយោ ទារុតេលាទីហិ សទ្ធិំ សាយំ សុសានំ នេត្វា សុសានគោបិកាយ ‘‘ឥមំ ឈាបេហី’’តិ ភតិំ ទត្វា និយ្យាទេត្វា បក្កមិំសុ. សា តស្សា បារុតវត្ថំ អបនេត្វា តំមុហុត្តមតំ បីណិតបីណិតំ សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ ទិស្វា, ‘‘ឥមំ អយ្យស្ស ទស្សេតុំ បតិរូបំ អារម្មណ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា គន្ត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឯវរូបំ នាម អារម្មណំ អត្ថិ, ឱលោកេថ អយ្យា’’តិ អាហ. ថេរោ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា បារុបនំ នីហរាបេត្វា បាទតលតោ យាវ កេសគ្គា ឱលោកេត្វា ‘‘អតិបីណិតមេតំ រូបំ សុវណ្ណវណ្ណំ អគ្គិម្ហិ នំ បក្ខិបិត្វា មហាជាលាហិ គហិតមត្តកាលេ មយ្ហំ អារោចេយ្យាសី’’តិ វត្វា សកដ្ឋានមេវ គន្ត្វា និសីទិ. សា តថា កត្វា ថេរស្ស អារោចេសិ. ថេរោ គន្ត្វា ឱលោកេសិ. ជាលាយ បហដបហដដ្ឋានំ កពរគាវិយា វិយ សរីរវណ្ណំ អហោសិ, បាទា នមិត្វា ឱលម្ពិំសុ, ហត្ថា បដិកុដិំសុ, ឩរុនលាដំ និច្ចម្មំ អហោសិ. ថេរោ ‘‘ឥទំ សរីរំ ឥទានេវ ឱលោកេន្តានំ អបរិយន្តករំ ហុត្វា ឥទានេវ ខយំ បត្តំ វយំ បត្ត’’ន្តិ រត្តិដ្ឋានំ គន្ត្វា និសីទិត្វា ខយវយំ សម្បស្សមានោ –

‘‘អនិច្ចា វត សង្ខារា, ឧប្បាទវយធម្មិនោ;

ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈន្តិ, តេសំ វូបសមោ សុខោ’’តិ. (ទី. និ. ២.២២១, ២៧២; សំ. និ. ១.១៨៦; ២.១៤៣; ជា. ១.១.៩៥) –

គាថំ វត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ.

តស្មិំ អរហត្តំ បត្តេ សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ចារិកំ ចរមានោ សេតព្យំ គន្ត្វា សិំសបាវនំ បាវិសិ. ចូឡកាឡស្ស ភរិយាយោ ‘‘សត្ថា កិរ អនុប្បត្តោ សិំសបាវន’’ន្តិ សុត្វា ‘‘អម្ហាកំ សាមិកំ គណ្ហិស្សាមា’’តិ បេសេត្វា សត្ថារំ និមន្តាបេសុំ. ពុទ្ធានំ បន អបរិចិណ្ណដ្ឋានេ អាសនបញ្ញត្តិំ អាចិក្ខន្តេន ឯកេន ភិក្ខុនា បឋមតរំ គន្តុំ វដ្ដតិ. ពុទ្ធានញ្ហិ មជ្ឈិមដ្ឋានេ អាសនំ បញ្ញាបេត្វា តស្ស ទក្ខិណតោ សារិបុត្តត្ថេរស្ស, វាមតោ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស, តតោ បដ្ឋាយ ឧភោសុ បស្សេសុ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អាសនំ បញ្ញាបេតព្ពំ ហោតិ. តស្មា មហាកាឡត្ថេរោ ចីវរបារុបនដ្ឋានេ ឋត្វា, ‘‘ចូឡកាឡ, ត្វំ បុរតោ គន្ត្វា អាសនបញ្ញត្តិំ អាចិក្ខា’’តិ ចូឡកាឡំ បេសេសិ. តស្ស ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ គេហជនា តេន សទ្ធិំ បរិហាសំ ករោន្តា នីចាសនានិ សង្ឃត្ថេរស្ស កោដិយំ អត្ថរន្តិ, ឧច្ចាសនានិ សង្ឃនវកស្ស កោដិយំ. ឥតរោ ‘‘មា ឯវំ ករោថ, នីចាសនានិ ឧបរិ មា បញ្ញាបេថ, ឧច្ចាសនានិ ឧបរិ បញ្ញាបេថ, នីចាសនានិ ហេដ្ឋា’’តិ អាហ. ឥត្ថិយោ តស្ស វចនំ អសុណន្តិយោ វិយ ‘‘ត្វំ កិំ ករោន្តោ វិចរសិ, កិំ តវ អាសនានិ បញ្ញាបេតុំ ន វដ្ដតិ, ត្វំ កំ អាបុច្ឆិត្វា បព្ពជិតោ, កេន បព្ពជិតោសិ, កស្មា ឥធាគតោសី’’តិ វត្វា និវាសនបារុបនំ អច្ឆិន្ទិត្វា សេតកានិ និវាសេត្វា សីសេ ច មាលាចុម្ពុដកំ ឋបេត្វា, ‘‘គច្ឆ សត្ថារំ អានេហិ, មយំ អាសនានិ បញ្ញាបេស្សាមា’’តិ បហិណិំសុ. ន ចិរំ ភិក្ខុភាវេ ឋត្វា អវស្សិកោវ ឧប្បព្ពជិតត្តា លជ្ជិតុំ ន ជានាតិ, តស្មា សោ តេន អាកប្បេន និរាសង្កោវ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ អាទាយ អាគតោ. ភិក្ខុសង្ឃស្ស បន ភត្តកិច្ចាវសានេ មហាកាឡស្ស ភរិយាយោ ‘‘ឥមាហិ អត្តនោ សាមិកោ គហិតោ, មយម្បិ អម្ហាកំ សាមិកំ គណ្ហិស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា បុនទិវសេ សត្ថារំ និមន្តយិំសុ. តទា បន អាសនបញ្ញាបនត្ថំ អញ្ញោ ភិក្ខុ អគមាសិ. តា តស្មិំ ខណេ ឱកាសំ អលភិត្វា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និសីទាបេត្វា ភិក្ខំ អទំសុ. ចូឡកាឡស្ស បន ទ្វេ ភរិយាយោ, មជ្ឈិមកាឡស្ស ចតស្សោ, មហាកាឡស្ស បន អដ្ឋ. ភិក្ខូបិ ភត្តកិច្ចំ កាតុកាមា និសីទិត្វា ភត្តកិច្ចមកំសុ, ពហិ គន្តុកាមា ឧដ្ឋាយ អគមំសុ. សត្ថា បន និសីទិត្វា ភត្តកិច្ចំ ករិ. តស្ស ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ តា ឥត្ថិយោ, ‘‘ភន្តេ, មហាកាឡោ អម្ហាកំ អនុមោទនំ កត្វា អាគច្ឆិស្សតិ, តុម្ហេ បុរតោ គច្ឆថា’’តិ វទិំសុ. សត្ថា ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា បុរតោ អគមាសិ. គាមទ្វារំ បត្វា ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយិំសុ ‘‘កិំ នាមេតំ សត្ថារា កតំ, ញត្វា នុ ខោ កតំ, ឧទាហុ អជានិត្វា. ហិយ្យោ ចូឡកាឡស្ស បុរតោ គតត្តា បព្ពជ្ជន្តរាយោ ជាតោ, អជ្ជ អញ្ញស្ស បុរតោ គតត្តា អន្តរាយោ នាហោសិ. ឥទានិ មហាកាឡំ ឋបេត្វា អាគតោ, សីលវា ខោ បន ភិក្ខុ អាចារសម្បន្នោ, ករិស្សតិ នុ ខោ តស្ស បព្ពជ្ជន្តរាយ’’ន្តិ. សត្ថា តេសំ វចនំ សុត្វា និវត្តិត្វា ឋិតោ ‘‘កិំ កថេថ, ភិក្ខវេ’’តិ បុច្ឆិ. តេ តមត្ថំ អារោចេសុំ. ‘‘កិំ បន តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, ចូឡកាឡំ វិយ មហាកាឡំ សល្លក្ខេថា’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’. តស្ស ហិ ទ្វេ បជាបតិយោ, ឥមស្ស អដ្ឋ. ‘‘អដ្ឋហិ បរិក្ខិបិត្វា គហិតោ កិំ ករិស្សតិ, ភន្តេ’’តិ? សត្ថា ‘‘មា, ភិក្ខវេ, ឯវំ អវចុត្ថ, ចូឡកាឡោ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ សុភារម្មណពហុលោ វិហរតិ, បបាតេ ឋិតោ ទុព្ពលរុក្ខសទិសោ. មយ្ហំ បន បុត្តោ មហាកាឡោ អសុភានុបស្សី វិហរតិ, ឃនសេលបព្ពតោ វិយ អចលោ’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

៧.

‘‘សុភានុបស្សិំ វិហរន្តំ, ឥន្ទ្រិយេសុ អសំវុតំ;

ភោជនម្ហិ ចាមត្តញ្ញុំ, កុសីតំ ហីនវីរិយំ;

តំ វេ បសហតិ មារោ, វាតោ រុក្ខំវ ទុព្ពលំ.

៨.

‘‘អសុភានុបស្សិំ វិហរន្តំ, ឥន្ទ្រិយេសុ សុសំវុតំ;

ភោជនម្ហិ ច មត្តញ្ញុំ, សទ្ធំ អារទ្ធវីរិយំ;

តំ វេ នប្បសហតី មារោ, វាតោ សេលំវ បព្ពត’’ន្តិ.

តត្ថ សុភានុបស្សិំ វិហរន្តន្តិ សុតំ អនុបស្សន្តំ, ឥដ្ឋារម្មណេ មានសំ វិស្សជ្ជេត្វា វិហរន្តន្តិ អត្ថោ. យោ ហិ បុគ្គលោ និមិត្តគ្គាហំ អនុព្យញ្ជនគ្គាហំ គណ្ហន្តោ ‘‘នខា សោភនា’’តិ គណ្ហាតិ, ‘‘អង្គុលិយោ សោភនា’’តិ គណ្ហាតិ, ‘‘ហត្ថបាទា, ជង្ឃា, ឩរុ, កដិ, ឧទរំ, ថនា, គីវា, ឱដ្ឋា, ទន្តា, មុខំ, នាសា, អក្ខីនិ, កណ្ណា, ភមុកា, នលាដំ, កេសា, សោភនា’’តិ គណ្ហាតិ, ‘‘កេសា, លោមា, នខា, ទន្តា, តចោ, សោភនា’’តិ គណ្ហាតិ, វណ្ណោ សុភោ, សណ្ឋានំ សុភន្តិ, អយំ សុភានុបស្សី នាម. ឯវំ តំ សុភានុបស្សិំ វិហរន្តំ. ឥន្ទ្រិយេសូតិ ចក្ខាទីសុ ឆសុ ឥន្ទ្រិយេសុ. អសំវុតន្តិ ចក្ខុទ្វារាទីនិ អរក្ខន្តំ. បរិយេសនមត្តា បដិគ្គហណមត្តា បរិភោគមត្តាតិ ឥមិស្សា មត្តាយ អជាននតោ ភោជនម្ហិ ចាមត្តញ្ញុំ. អបិច បច្ចវេក្ខណមត្តា វិស្សជ្ជនមត្តាតិ ឥមិស្សាបិ មត្តាយ អជាននតោ អមត្តញ្ញុំ, ឥទំ ភោជនំ ធម្មិកំ, ឥទំ អធម្មិកន្តិបិ អជានន្តំ. កាមច្ឆន្ទព្យាបាទវិហិំសាវិតក្កវសិតាយ កុសីតំ. ហីនវីរិយន្តិ និព្ពីរិយំ ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ វីរិយករណរហិតំ. បសហតីតិ អភិភវតិ អជ្ឈោត្ថរតិ. វាតោ រុក្ខំវ ទុព្ពលន្តិ ពលវវាតោ ឆិន្នបបាតេ ជាតំ ទុព្ពលរុក្ខំ វិយ. យថា ហិ សោ វាតោ តស្ស ទុព្ពលរុក្ខស្ស បុប្ផផលបល្លវាទីនិបិ បាតេតិ, ខុទ្ទកសាខាបិ ភញ្ជតិ, មហាសាខាបិ ភញ្ជតិ, សមូលកម្បិ តំ រុក្ខំ ឧប្បាដេត្វា ឧទ្ធំមូលំ អធោសាខំ កត្វា គច្ឆតិ, ឯវមេវ ឯវរូបំ បុគ្គលំ អន្តោ ឧប្បន្នោ កិលេសមារោ បសហតិ, ពលវវាតោ ទុព្ពលរុក្ខស្ស បុប្ផផលបល្លវាទិបាតនំ វិយ ខុទ្ទានុខុទ្ទកាបត្តិអាបជ្ជនម្បិ ករោតិ, ខុទ្ទកសាខាភញ្ជនំ វិយ និស្សគ្គិយាទិអាបត្តិអាបជ្ជនម្បិ ករោតិ, មហាសាខាភញ្ជនំ វិយ តេរសសង្ឃាទិសេសាបត្តិអាបជ្ជនម្បិ ករោតិ, ឧប្បាដេត្វា ឧទ្ធំ, មូលកំ ហេដ្ឋាសាខំ កត្វា បាតនំ វិយ បារាជិកាបត្តិអាបជ្ជនម្បិ ករោតិ, ស្វាក្ខាតសាសនា នីហរិត្វា កតិបាហេនេវ គិហិភាវំ បាបេតីតិ ឯវំ ឯវរូបំ បុគ្គលំ កិលេសមារោ អត្តនោ វសេ វត្តេតីតិ អត្ថោ.

អសុភានុបស្សិន្តិ ទសសុ អសុភេសុ អញ្ញតរំ អសុភំ បស្សន្តំ បដិកូលមនសិការេ យុត្តំ កេសេ អសុភតោ បស្សន្តំ លោមេ នខេ ទន្តេ តចំ វណ្ណំ សណ្ឋានំ អសុភតោ បស្សន្តំ. ឥន្ទ្រិយេសូតិ ឆសុ ឥន្ទ្រិយេសុ. សុសំវុតន្តិ និមិត្តាទិគ្គាហរហិតំ បិហិតទ្វារំ. អមត្តញ្ញុតាបដិក្ខេបេន ភោជនម្ហិ ច មត្តញ្ញុំ. សទ្ធន្តិ កម្មស្ស ចេវ ផលស្ស ច សទ្ទហនលក្ខណាយ លោកិកាយ សទ្ធាយ ចេវ តីសុ វត្ថូសុ អវេច្ចប្បសាទសង្ខាតាយ លោកុត្តរសទ្ធាយ ច សមន្នាគតំ. អារទ្ធវីរិយន្តិ បគ្គហិតវីរិយំ បរិបុណ្ណវីរិយំ. តំ វេតិ ឯវរូបំ តំ បុគ្គលំ យថា ទុព្ពលវាតោ សណិកំ បហរន្តោ ឯកគ្ឃនំ សេលំ ចាលេតុំ ន សក្កោតិ, តថា អព្ភន្តរេ ឧប្បជ្ជមានោបិ ទុព្ពលកិលេសមារោ នប្បសហតិ, ខោភេតុំ វា ចាលេតុំ វា ន សក្កោតីតិ អត្ថោ.

តាបិ ខោ តស្ស បុរាណទុតិយិកាយោ ថេរំ បរិវារេត្វា ‘‘ត្វំ កំ អាបុច្ឆិត្វា បព្ពជិតោ, ឥទានិ គិហី ភវិស្សសិ ន ភវិស្សសី’’តិអាទីនិ វត្វា កាសាវំ នីហរិតុកាមា អហេសុំ. ថេរោ តាសំ អាការំ សល្លក្ខេត្វា និសិន្នាសនា វុដ្ឋាយ ឥទ្ធិយា ឧប្បត្តិត្វា កូដាគារកណ្ណិកំ ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា អាកាសេនាគន្ត្វា សត្ថរិ គាថា បរិយោសាបេន្តេយេវ សត្ថុ សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ អភិត្ថវន្តោ អាកាសតោ ឱតរិត្វា តថាគតស្ស បាទេ វន្ទិ.

គាថាបរិយោសានេ សម្បត្តភិក្ខូ សោតាបត្តិផលាទីសុ បតិដ្ឋហិំសូតិ.

មហាកាឡត្ថេរវត្ថុ ឆដ្ឋំ.

៧. ទេវទត្តវត្ថុ

អនិក្កសាវោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ រាជគហេ ទេវទត្តស្ស កាសាវលាភំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ ទ្វេ អគ្គសាវកា បញ្ចសតេ បញ្ចសតេ អត្តនោ អត្តនោ បរិវារេ អាទាយ សត្ថារំ អាបុច្ឆិត្វា វន្ទិត្វា ជេតវនតោ រាជគហំ អគមំសុ. រាជគហវាសិនោ ទ្វេបិ តយោបិ ពហូបិ ឯកតោ ហុត្វា អាគន្តុកទានំ អទំសុ. អថេកទិវសំ អាយស្មា សារិបុត្តោ អនុមោទនំ ករោន្តោ ‘‘ឧបាសកា ឯកោ សយំ ទានំ ទេតិ, បរំ ន សមាទបេតិ, សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ ភោគសម្បទំ លភតិ, នោ បរិវារសម្បទំ. ឯកោ សយំ ន ទេតិ, បរំ សមាទបេតិ, សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ បរិវារសម្បទំ លភតិ, នោ ភោគសម្បទំ. ឯកោ សយម្បិ ន ទេតិ, បរម្បិ ន សមាទបេតិ, សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ កញ្ជិកមត្តម្បិ កុច្ឆិបូរំ ន លភតិ, អនាថោ ហោតិ និប្បច្ចយោ. ឯកោ សយម្បិ ទេតិ, បរម្បិ សមាទបេតិ, សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ អត្តភាវសតេបិ អត្តភាវសហស្សេបិ អត្តភាវសតសហស្សេបិ ភោគសម្បទញ្ចេវ បរិវារសម្បទញ្ច លភតី’’តិ ឯវំ ធម្មំ ទេសេសិ.

តមេកោ បណ្ឌិតបុរិសោ ធម្មំ សុត្វា ‘‘អច្ឆរិយា វត ភោ, អព្ភុតា វត ភោ ធម្មទេសនា, សុការណំ កថិតំ, មយា ឥមាសំ ទ្វិន្នំ សម្បត្តីនំ និប្ផាទកំ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘ភន្តេ, ស្វេ មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ ថេរំ និមន្តេសិ. ‘‘កិត្តកេហិ តេ ភិក្ខូហិ អត្ថោ ឧបាសកា’’តិ. ‘‘កិត្តកា បន វោ, ភន្តេ, បរិវារា’’តិ? ‘‘សហស្សមត្តា ឧបាសកា’’តិ. ‘‘សព្ពេហិ សទ្ធិំយេវ ស្វេ ភិក្ខំ គណ្ហថ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ថេរោ អធិវាសេសិ’’. ឧបាសកោ នគរវីថិយំ ចរន្តោ – ‘‘អម្មា, តាតា, មយា ភិក្ខុសហស្សំ និមន្តិតំ, តុម្ហេ កិត្តកានំ ភិក្ខូនំ ភិក្ខំ ទាតុំ សក្ខិស្សថ, តុម្ហេ កិត្តកាន’’ន្តិ សមាទបេសិ. មនុស្សា អត្តនោ អត្តនោ បហោនកនិយាមេន – ‘‘មយំ ទសន្នំ ទស្សាម, មយំ វីសតិយា, មយំ សតស្សា’’តិ អាហំសុ. ឧបាសកោ – ‘‘តេន ហិ ឯកស្មិំ ឋានេ សមាគមំ កត្វា ឯកតោវ បរិវិសិស្សាម, សព្ពេ តិលតណ្ឌុលសប្បិមធុផាណិតាទីនិ សមាហរថា’’តិ ឯកស្មិំ ឋានេ សមាហរាបេសិ.

អថស្ស ឯកោ កុដុម្ពិកោ សតសហស្សគ្ឃនិកំ គន្ធកាសាវវត្ថំ ទត្វា – ‘‘សចេ តេ ទានវត្តំ នប្បហោតិ, ឥទំ វិស្សជ្ជេត្វា យំ ឩនំ, តំ បូរេយ្យាសិ. សចេ បហោតិ, យស្សិច្ឆសិ, តស្ស ភិក្ខុនោ ទទេយ្យាសី’’តិ អាហ. តទា តស្ស សព្ពំ ទានវត្តំ បហោសិ, កិញ្ចិ ឩនំ នាម នាហោសិ. សោ មនុស្សេ បុច្ឆិ – ‘‘ឥទំ, អយ្យា, កាសាវំ ឯកេន កុដុម្ពិកេន ឯវំ នាម វត្វា ទិន្នំ អតិរេកំ ជាតំ, កស្ស នំ ទេមា’’តិ. ឯកច្ចេ ‘‘សារិបុត្តត្ថេរស្សា’’តិ អាហំសុ. ឯកច្ចេ ‘‘ថេរោ សស្សបាកសមយេ អាគន្ត្វា គមនសីលោ, ទេវទត្តោ អម្ហាកំ មង្គលាមង្គលេសុ សហាយោ ឧទកមណិកោ វិយ និច្ចំ បតិដ្ឋិតោ, តស្ស តំ ទេមា’’តិ អាហំសុ. សម្ពហុលិកាយ កថាយបិ ‘‘ទេវទត្តស្ស ទាតព្ព’’ន្តិ វត្តារោ ពហុតរា អហេសុំ, អថ នំ ទេវទត្តស្ស អទំសុ. សោ តំ ឆិន្ទិត្វា សិព្ពិត្វា រជិត្វា និវាសេត្វា បារុបិត្វា វិចរតិ. តំ ទិស្វា មនុស្សា ‘‘នយិទំ ទេវទត្តស្ស អនុច្ឆវិកំ, សារិបុត្តត្ថេរស្ស អនុច្ឆវិកំ. ទេវទត្តោ អត្តនោ អននុច្ឆវិកំ និវាសេត្វា បារុបិត្វា វិចរតី’’តិ វទិំសុ. អថេកោ ទិសាវាសិកោ ភិក្ខុ រាជគហា សាវត្ថិំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា កតបដិសន្ថារោ សត្ថារា ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ ផាសុវិហារំ បុច្ឆិតោ អាទិតោ បដ្ឋាយ សព្ពំ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. សត្ថា ‘‘ន ខោ ភិក្ខុ ឥទានេវេសោ អត្តនោ អននុច្ឆវិកំ វត្ថំ ធារេតិ, បុព្ពេបិ ធារេសិយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពារាណសិវាសី ឯកោ ហត្ថិមារកោ ហត្ថិំ មារេត្វា មារេត្វា ទន្តេ ច នខេ ច អន្តានិ ច ឃនមំសញ្ច អាហរិត្វា វិក្កិណន្តោ ជីវិតំ កប្បេតិ. អថេកស្មិំ អរញ្ញេ អនេកសហស្សា ហត្ថិនោ គោចរំ គហេត្វា គច្ឆន្តា បច្ចេកពុទ្ធេ ទិស្វា តតោ បដ្ឋាយ គច្ឆមានា គមនាគមនកាលេ ជណ្ណុកេហិ និបតិត្វា វន្ទិត្វា បក្កមន្តិ. ឯកទិវសញ្ហិ ហត្ថិមារកោ តំ កិរិយំ ទិស្វា – ‘‘អហំ ឥមេ កិច្ឆេន មារេមិ, ឥមេ ច គមនាគមនកាលេ បច្ចេកពុទ្ធេ វន្ទន្តិ, កិំ នុ ខោ ទិស្វា វន្ទន្តី’’តិ ចិន្តេន្តោ – ‘‘កាសាវ’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា, ‘‘មយាបិ ឥទានិ កាសាវំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯកស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស ជាតស្សរំ ឱរុយ្ហ ន្ហាយន្តស្ស តីរេ ឋបិតេសុ កាសាវេសុ ចីវរំ ថេនេត្វា តេសំ ហត្ថីនំ គមនាគមនមគ្គេ សត្តិំ គហេត្វា សសីសំ បារុបិត្វា និសីទតិ. ហត្ថិនោ តំ ទិស្វា – ‘‘បច្ចេកពុទ្ធោ’’តិ សញ្ញាយ វន្ទិត្វា បក្កមន្តិ. សោ តេសំ សព្ពបច្ឆតោ គច្ឆន្តំ សត្តិយា បហរិត្វា មារេត្វា ទន្តាទីនិ គហេត្វា សេសំ ភូមិយំ និខណិត្វា គច្ឆតិ. អបរភាគេ ពោធិសត្តោ ហត្ថិយោនិយំ បដិសន្ធិំ គហេត្វា ហត្ថិជេដ្ឋកោ យូថបតិ អហោសិ. តទាបិ សោ តថេវ ករោតិ. មហាបុរិសោ អត្តនោ បរិសាយ បរិហានិំ ញត្វា, ‘‘កុហិំ ឥមេ ហត្ថី គតា, មន្ទា ជាតា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ន ជានាម, សាមី’’តិ វុត្តេ, ‘‘កុហិញ្ចិ គច្ឆន្តា មំ អនាបុច្ឆិត្វា ន គមិស្សន្តិ, បរិបន្ថេន ភវិតព្ព’’ន្តិ វត្វា, ‘‘ឯកស្មិំ ឋានេ កាសាវំ បារុបិត្វា និសិន្នស្ស សន្តិកា បរិបន្ថេន ភវិតព្ព’’ន្តិ បរិសង្កិត្វា, ‘‘តំ បរិគ្គណ្ហិតុំ វដ្ដតី’’តិ សព្ពេ ហត្ថី បុរតោ បេសេត្វា សយំ បច្ឆតោ វិលម្ពមានោ អាគច្ឆតិ. សោ សេសហត្ថីសុ វន្ទិត្វា គតេសុ មហាបុរិសំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ចីវរំ សំហរិត្វា សត្តិំ វិស្សជ្ជិ. មហាបុរិសោ សតិំ ឧប្បដ្ឋបេត្វា អាគច្ឆន្តោ បច្ឆតោ បដិក្កមិត្វា សត្តិំ វិវជ្ជេសិ. អថ នំ ‘‘ឥមិនា ឥមេ ហត្ថី នាសិតា’’តិ គណ្ហិតុំ បក្ខន្ទិ. ឥតរោ ឯកំ រុក្ខំ បុរតោ កត្វា និលីយិ. អថ ‘‘នំ រុក្ខេន សទ្ធិំ សោណ្ឌាយ បរិក្ខិបិត្វា គហេត្វា ភូមិយំ បោថេស្សាមី’’តិ តេន នីហរិត្វា ទស្សិតំ កាសាវំ ទិស្វា – ‘‘សចាហំ ឥមស្មិំ ទុព្ភិស្សាមិ, អនេកសហស្សេសុ មេ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធខីណាសវេសុ លជ្ជា នាម ភិន្នា ភវិស្សតី’’តិ អធិវាសេត្វា – ‘‘តយា មេ ឯត្តកា ញាតកា នាសិតា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, សាមី’’តិ. ‘‘កស្មា ឯវំ ភារិយកម្មមកាសិ, អត្តនោ អននុច្ឆវិកំ វីតរាគានំ អនុច្ឆវិកំ វត្ថំ បរិទហិត្វា ឯវរូបំ កម្មំ ករោន្តេន ភារិយំ តយា កត’’ន្តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា ឧត្តរិបិ នំ និគ្គណ្ហន្តោ ‘‘អនិក្កសាវោ កាសាវំ…បេ… ស វេ កាសាវមរហតី’’តិ គាថំ វត្វា – ‘‘អយុត្តំ តេ កត’’ន្តិ វត្វា តំ វិស្សជ្ជេសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា, ‘‘តទា ហត្ថិមារកោ ទេវទត្តោ អហោសិ, តស្ស និគ្គាហកោ ហត្ថិនាគោ អហមេវា’’តិ ជាតកំ សមោធានេត្វា, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ ទេវទត្តោ អត្តនោ អននុច្ឆវិកំ វត្ថំ ធារេសិយេវា’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

៩.

‘‘អនិក្កសាវោ កាសាវំ, យោ វត្ថំ បរិទហិស្សតិ;

អបេតោ ទមសច្ចេន, ន សោ កាសាវមរហតិ.

១០.

‘‘យោ ច វន្តកសាវស្ស, សីលេសុ សុសមាហិតោ;

ឧបេតោ ទមសច្ចេន, ស វេ កាសាវមរហតី’’តិ.

ឆទ្ទន្តជាតកេនាបិ (ជា. ១.១៦.១២២-១២៣) ច អយមត្ថោ ទីបេតព្ពោ.

តត្ថ អនិក្កសាវោតិ រាគាទីហិ កសាវេហិ សកសាវោ. បរិទហិស្សតីតិ និវាសនបារុបនអត្ថរណវសេន បរិភុញ្ជិស្សតិ. បរិធស្សតីតិបិ បាឋោ. អបេតោ ទមសច្ចេនាតិ ឥន្ទ្រិយទមេន ចេវ បរមត្ថសច្ចបក្ខិកេន វចីសច្ចេន ច អបេតោ, វិយុត្តោ បរិច្ចត្ថោតិ អត្ថោ. ន សោតិ សោ ឯវរូបោ បុគ្គលោ កាសាវំ បរិទហិតុំ នារហតិ. វន្តកសាវស្សាតិ ចតូហិ មគ្គេហិ វន្តកសាវោ ឆឌ្ឌិតកសាវោ បហីនកសាវោ អស្ស. សីលេសូតិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលេសុ. សុសមាហិតោតិ សុដ្ឋុ សមាហិតោ សុដ្ឋិតោ. ឧបេតោតិ ឥន្ទ្រិយទមេន ចេវ វុត្តប្បការេន ច សច្ចេន ឧបគតោ. ស វេតិ សោ ឯវរូបោ បុគ្គលោ តំ គន្ធកាសាវវត្ថំ អរហតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ សោ ទិសាវាសិកោ ភិក្ខុ សោតាបន្នោ អហោសិ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ. ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា អហោសីតិ.

ទេវទត្តវត្ថុ សត្តមំ.

៨. សារិបុត្តត្ថេរវត្ថុ

អសារេ សារមតិនោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អគ្គសាវកេហិ និវេទិតំ សញ្ចយស្ស អនាគមនំ អារព្ភ កថេសិ.

តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – អម្ហាកញ្ហិ សត្ថា ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ អមរវតិយា នាម នគរេ សុមេធោ នាម ព្រាហ្មណកុមារោ ហុត្វា សព្ពសិប្បេសុ និប្ផត្តិំ បត្វា មាតាបិតូនំ អច្ចយេន អនេកកោដិសង្ខ្យំ ធនំ បរិច្ចជិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តេ វសន្តោ ឈានាភិញ្ញា និព្ពត្តេត្វា អាកាសេន គច្ឆន្តោ ទីបង្ករទសពលស្ស សុទស្សនវិហារតោ រម្មវតីនគរំ បវិសនត្ថាយ មគ្គំ សោធយមានំ ជនំ ទិស្វា សយម្បិ ឯកំ បទេសំ គហេត្វា មគ្គំ សោធេតិ. តស្មិំ អសោធិតេយេវ អាគតស្ស សត្ថុនោ អត្តានំ សេតុំ កត្វា កលលេ អជិនចម្មំ អត្ថរិត្វា ‘‘សត្ថា សសាវកសង្ឃោ កលលំ អនក្កមិត្វា មំ អក្កមន្តោ គច្ឆតូ’’តិ និបន្នោ. សត្ថារា តំ ទិស្វាវ ‘‘ពុទ្ធង្កុរោ ឯស, អនាគតេ កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ បរិយោសានេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកតោ. តស្ស សត្ថុនោ អបរភាគេ ‘‘កោណ្ឌញ្ញោ មង្គលោ សុមនោ រេវតោ សោភិតោ អនោមទស្សី បទុមោ នារទោ បទុមុត្តរោ សុមេធោ សុជាតោ បិយទស្សី អត្ថទស្សី ធម្មទស្សី សិទ្ធត្ថោ តិស្សោ ផុស្សោ វិបស្សី សិខី វេស្សភូ កកុសន្ធោ កោណាគមនោ កស្សបោ’’តិ លោកំ ឱភាសេត្វា ឧប្បន្នានំ ឥមេសម្បិ តេវីសតិយា ពុទ្ធានំ សន្តិកេ លទ្ធព្យាករណោ, ‘‘ទស បារមិយោ, ទស ឧបបារមិយោ, ទស បរមត្ថបារមិយោ’’តិ សមត្តិំស បារមិយោ បូរេត្វា វេស្សន្តរត្តភាវេ ឋិតោ បថវិកម្បនានិ មហាទានានិ ទត្វា បុត្តទារំ បរិច្ចជិត្វា អាយុបរិយោសានេ តុសិតបុរេ និព្ពត្តិត្វា តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា ទស សហស្សចក្កវាឡទេវតាហិ សន្និបតិត្វា –

‘‘កាលោ ទេវ មហាវីរ, ឧប្បជ្ជ មាតុកុច្ឆិយំ;

សទេវកំ តារយន្តោ, ពុជ្ឈស្សុ អមតំ បទ’’ន្តិ. (ពុ. វំ. ១.៦៧) –

វុត្តេ –

‘‘កាលំ ទេសញ្ច ទីបញ្ច, កុលំ មាតរមេវ ច;

ឥមេ បញ្ច វិលោកេត្វា, ឧប្បជ្ជតិ មហាយសោ’’តិ. –

បញ្ច មហាវិលោកនានិ វិលោកេត្វា តតោ ចុតោ សក្យរាជកុលេ បដិសន្ធិំ គហេត្វា ទសមាសច្ចយេន មាតុកុច្ឆិតោ វិជាយិ. សោឡសវស្សកាលេ តត្ថ មហាសម្បត្តិយា បរិហរិយមានោ អនុក្កមេន ភទ្រយោព្ពនំ បត្វា តិណ្ណំ ឧតូនំ អនុច្ឆវិកេសុ តីសុ បាសាទេសុ ទេវលោកសិរិំ វិយ រជ្ជសិរិំ អនុភវន្តោ ឧយ្យានកីឡាយ គមនសមយេ អនុក្កមេន ជិណ្ណព្យាធិមតសង្ខាតេ តយោ ទេវទូតេ ទិស្វា សញ្ជាតសំវេគោ និវត្តិត្វា ចតុត្ថវារេ បព្ពជិតំ ទិស្វា, ‘‘សាធុ បព្ពជ្ជា’’តិ បព្ពជ្ជាយ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា ឧយ្យានំ គន្ត្វា តត្ថ ទិវសំ ខេបេត្វា មង្គលបោក្ខរណីតីរេ និសិន្នោ កប្បកវេសំ គហេត្វា អាគតេន វិស្សកម្មេន ទេវបុត្តេន អលង្កតបដិយត្តោ រាហុលកុមារស្ស ជាតសាសនំ សុត្វា បុត្តសិនេហស្ស ពលវភាវំ ញត្វា, ‘‘យាវ ឥទំ ពន្ធនំ ន វឌ្ឍតិ, តាវទេវ នំ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា សាយំ នគរំ បវិសន្តោ –

‘‘និព្ពុតា នូន សា មាតា, និព្ពុតោ នូន សោ បិតា;

និព្ពុតា នូន សា នារី, យស្សាយំ ឦទិសោ បតី’’តិ. –

កិសាគោតមិយា នាម បិតុច្ឆាធីតាយ ភាសិតំ ឥមំ គាថំ សុត្វា, ‘‘អហំ ឥមាយ និព្ពុតបទំ សាវិតោ’’តិ មុត្តាហារំ ឱមុញ្ចិត្វា តស្សា បេសេត្វា អត្តនោ ភវនំ បវិសិត្វា សិរិសយនេ និសិន្នោ និទ្ទោបគតានំ នាដកិត្ថីនំ វិប្បការំ ទិស្វា និព្ពិន្នហទយោ ឆន្នំ ឧដ្ឋាបេត្វា កណ្ឌកំ អាហរាបេត្វា តំ អារុយ្ហ ឆន្នសហាយោ ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតាហិ បរិវុតោ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា អនោមានទីតីរេ បព្ពជិត្វា អនុក្កមេន រាជគហំ គន្ត្វា តត្ថ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បណ្ឌវបព្ពតបព្ភារេ និសិន្នោ មគធរញ្ញា រជ្ជេន និមន្តិយមានោ តំ បដិក្ខិបិត្វា សព្ពញ្ញុតំ បត្វា អត្តនោ វិជិតំ អាគមនត្ថាយ តេន គហិតបដិញ្ញោ អាឡារញ្ច ឧទកញ្ច ឧបសង្កមិត្វា តេសំ សន្តិកេ អធិគតវិសេសំ អនលង្ករិត្វា ឆព្ពស្សានិ មហាបធានំ បទហិត្វា វិសាខបុណ្ណមទិវសេ បាតោវ សុជាតាយ ទិន្នបាយសំ បរិភុញ្ជិត្វា នេរញ្ជរាយ នទិយា សុវណ្ណបាតិំ បវាហេត្វា នេរញ្ជរាយ នទិយា តីរេ មហាវនសណ្ឌេ នានាសមាបត្តីហិ ទិវសភាគំ វីតិនាមេត្វា សាយន្ហសមយេ សោត្តិយេន ទិន្នំ តិណំ គហេត្វា កាឡេន នាគរាជេន អភិត្ថុតគុណោ ពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ តិណានិ សន្ថរិត្វា ‘‘ន តាវិមំ បល្លង្កំ ភិន្ទិស្សាមិ, យាវ មេ អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ ន មុច្ចិស្សតី’’តិ បដិញ្ញំ កត្វា បុរត្ថាភិមុខោ និសីទិត្វា សូរិយេ អនត្ថង្គមិតេយេវ មារពលំ វិធមិត្វា បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសញាណំ, មជ្ឈិមយាមេ ចុតូបបាតញាណំ បត្វា បច្ឆិមយាមាវសានេ បច្ចយាការេ ញាណំ ឱតារេត្វា អរុណុគ្គមនេ ទសពលចតុវេសារជ្ជាទិសព្ពគុណបដិមណ្ឌិតំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈិត្វា សត្តសត្តាហំ ពោធិមណ្ឌេ វីតិនាមេត្វា អដ្ឋមេ សត្តាហេ អជបាលនិគ្រោធមូលេ និសិន្នោ ធម្មគម្ភីរតាបច្ចវេក្ខណេន អប្បោស្សុក្កតំ អាបជ្ជមានោ ទសសហស្សចក្កវាឡមហាព្រហ្មបរិវារេន សហម្បតិព្រហ្មុនា អាយាចិតធម្មទេសនោ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេត្វា ព្រហ្មុនោ អជ្ឈេសនំ អធិវាសេត្វា, ‘‘កស្ស នុ ខោ អហំ បឋមំ ធម្មំ ទេសេយ្យ’’ន្តិ ឱលោកេន្តោ អាឡារុទកានំ កាលកតភាវំ ញត្វា បញ្ចវគ្គិយានំ ភិក្ខូនំ ពហូបការតំ អនុស្សរិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា កាសិបុរំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ ឧបកេន សទ្ធិំ មន្តេត្វា អាសាឡ្ហិបុណ្ណមទិវសេ ឥសិបតនេ មិគទាយេ បញ្ចវគ្គិយានំ វសនដ្ឋានំ បត្វា តេ អននុច្ឆវិកេន សមុទាចារេន សមុទាចរន្តេ សញ្ញាបេត្វា អញ្ញាតកោណ្ឌញ្ញប្បមុខេ អដ្ឋារស ព្រហ្មកោដិយោ អមតបានំ បាយេន្តោ ធម្មចក្កំ បវត្តេត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ បញ្ចមិយំ បក្ខស្ស សព្ពេបិ តេ ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា តំ ទិវសមេវ យសកុលបុត្តស្ស ឧបនិស្សយសម្បត្តិំ ទិស្វា តំ រត្តិភាគេ និព្ពិន្ទិត្វា គេហំ បហាយ និក្ខន្តំ ទិស្វា, ‘‘ឯហិ យសា’’តិ បក្កោសិត្វា តស្មិំយេវ រត្តិភាគេ សោតាបត្តិផលំ បាបេត្វា បុនទិវសេ អរហត្តំ បាបេត្វា អបរេបិ តស្ស សហាយកេ ចតុបណ្ណាស ជនេ ឯហិភិក្ខុបព្ពជ្ជាយ បព្ពាជេត្វា អរហត្តំ បាបេសិ.

ឯវំ លោកេ ឯកសដ្ឋិយា អរហន្តេសុ ជាតេសុ វុដ្ឋវស្សោ បវារេត្វា, ‘‘ចរថ, ភិក្ខវេ, ចារិក’’ន្តិ សដ្ឋិ ភិក្ខូ ទិសាសុ បេសេត្វា សយំ ឧរុវេលំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ កប្បាសិកវនសណ្ឌេ តិំស ជនេ ភទ្ទវគ្គិយកុមារេ វិនេសិ. តេសុ សព្ពបច្ឆិមកោ សោតាបន្នោ សព្ពុត្តមោ អនាគាមី អហោសិ. តេ សព្ពេបិ ឯហិភិក្ខុភាវេនេវ បព្ពាជេត្វា ទិសាសុ បេសេត្វា សយំ ឧរុវេលំ គន្ត្វា អឌ្ឍុឌ្ឍានិ បាដិហារិយសហស្សានិ ទស្សេត្វា ឧរុវេលកស្សបាទយោ សហស្សជដិលបរិវារេ តេភាតិកជដិលេ វិនេត្វា ឯហិភិក្ខុភាវេនេវ បព្ពាជេត្វា គយាសីសេ និសីទាបេត្វា អាទិត្តបរិយាយទេសនាយ (មហាវ. ៥៤; សំ. និ. ៤.២៨) អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា តេន អរហន្តសហស្សេន បរិវុតោ ‘‘ពិម្ពិសាររញ្ញោ ទិន្នំ បដិញ្ញំ មោចេស្សាមី’’តិ រាជគហនគរូបចារេ លដ្ឋិវនុយ្យានំ គន្ត្វា, ‘‘សត្ថា កិរ អាគតោ’’តិ សុត្វា ទ្វាទសនហុតេហិ ព្រាហ្មណគហបតិកេហិ សទ្ធិំ អាគតស្ស រញ្ញោ មធុរធម្មកថំ កថេន្តោ រាជានំ ឯកាទសហិ នហុតេហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា ឯកនហុតំ សរណេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា បុនទិវសេ សក្កេន ទេវរាជេន មាណវកវណ្ណំ គហេត្វា អភិត្ថុតគុណោ រាជគហនគរំ បវិសិត្វា រាជនិវេសនេ កតភត្តកិច្ចោ វេឡុវនារាមំ បដិគ្គហេត្វា តត្ថេវ វាសំ កប្បេសិ. តត្ថ នំ សារិបុត្តមោគ្គល្លានា ឧបសង្កមិំសុ.

តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – អនុប្បន្នេយេវ ហិ ពុទ្ធេ រាជគហតោ អវិទូរេ ឧបតិស្សគាមោ កោលិតគាមោតិ ទ្វេ ព្រាហ្មណគាមា អហេសុំ. តេសុ ឧបតិស្សគាមេ សារិយា នាម ព្រាហ្មណិយា គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតទិវសេយេវ កោលិតគាមេ មោគ្គលិយា នាម ព្រាហ្មណិយាបិ គព្ភោ បតិដ្ឋាសិ. តានិ កិរ ទ្វេបិ កុលានិ យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា អាពទ្ធបដិពទ្ធសហាយកានេវ អហេសុំ, តាសំ ទ្វិន្នម្បិ ឯកទិវសមេវ គព្ភបរិហារំ អទំសុ. តា ឧភោបិ ទសមាសច្ចេយេន បុត្តេ វិជាយិំសុ. នាមគ្គហណទិវសេ សារិយា ព្រាហ្មណិយា បុត្តស្ស ឧបតិស្សគាមកេ ជេដ្ឋកុលស្ស បុត្តត្តា ឧបតិស្សោតិ នាមំ ករិំសុ, ឥតរស្ស កោលិតគាមេ ជេដ្ឋកុលស្ស បុត្តត្តា កោលិតោតិ នាមំ ករិំសុ. តេ ឧភោបិ វុឌ្ឍិមន្វាយ សព្ពសិប្បានំ បារំ អគមំសុ. ឧបតិស្សមាណវស្ស កីឡនត្ថាយ នទិំ វា ឧយ្យានំ វា គមនកាលេ បញ្ច សុវណ្ណសិវិកសតានិ បរិវារានិ ហោន្តិ, កោលិតមាណវស្ស បញ្ច អាជញ្ញយុត្តរថសតានិ. ទ្វេបិ ជនា បញ្ចបញ្ចមាណវកសតបរិវារា ហោន្តិ. រាជគហេ ច អនុសំវច្ឆរំ គិរគ្គសមជ្ជោ នាម អហោសិ. តេសំ ទ្វិន្នម្បិ ឯកដ្ឋានេយេវ មញ្ចំ ពន្ធន្តិ. ទ្វេបិ ឯកតោ និសីទិត្វា សមជ្ជំ បស្សន្តា ហសិតព្ពដ្ឋានេ ហសន្តិ, សំវេគដ្ឋានេ សំវេជេន្តិ, ទាយំ ទាតុំ យុត្តដ្ឋានេ ទាយំ ទេន្តិ. តេសំ ឥមិនាវ និយាមេន ឯកទិវសំ សមជ្ជំ បស្សន្តានំ បរិបាកគតត្តា ញាណស្ស បុរិមទិវសេសុ វិយ ហសិតព្ពដ្ឋានេ ហាសោ វា សំវេគដ្ឋានេ សំវេគោ វា ទាតុំ យុត្តដ្ឋានេ ទានំ វា នាហោសិ. ទ្វេបិ បន ជនា ឯវំ ចិន្តយិំសុ – ‘‘កិមេត្ថ ឱលោកេតព្ពំ អត្ថិ, សព្ពេបិមេ អប្បត្តេ វស្សសតេ អប្បណ្ណត្តិកភាវំ គមិស្សន្តិ, អម្ហេហិ បន ឯកំ មោក្ខធម្មំ បរិយេសិតុំ វដ្ដតី’’តិ អារម្មណំ គហេត្វា និសីទិំសុ. តតោ កោលិតោ ឧបតិស្សំ អាហ – ‘‘សម្ម ឧបតិស្ស, ន ត្វំ អញ្ញេសុ ទិវសេសុ វិយ ហដ្ឋបហដ្ឋោ, ឥទានិ អនត្តមនធាតុកោសិ, កិំ តេ សល្លក្ខិត’’ន្តិ? ‘‘សម្ម កោលិត, ឯតេសំ វោលោកនេ សារោ នត្ថិ, និរត្ថកមេតំ, អត្តនោ មោក្ខធម្មំ គវេសិតុំ វដ្ដតី’’តិ ឥទំ ចិន្តយន្តោ និសិន្នោម្ហិ. ត្វំ បន កស្មា អនត្តមនោសីតិ? សោបិ តថេវ អាហ. អថស្ស អត្តនា សទ្ធិំ ឯកជ្ឈាសយតំ ញត្វា ឧបតិស្សោ អាហ – ‘‘អម្ហាកំ ឧភិន្នម្បិ សុចិន្តិកំ, មោក្ខធម្មំ បន គវេសន្តេហិ ឯកា បព្ពជ្ជា លទ្ធុំ វដ្ដតិ. កស្ស សន្តិកេ បព្ពជាមា’’តិ?

តេន ខោ បន សមយេន សញ្ចយោ នាម បរិព្ពាជកោ រាជគហេ បដិវសតិ មហតិយា បរិព្ពាជកបរិសាយ សទ្ធិំ. តេ ‘‘តស្ស សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមា’’តិ បញ្ចមាណវកសតានិ ‘‘សិវិកាយោ ច រថេ ច គហេត្វា គច្ឆថា’’តិ ឧយ្យោជេត្វា ឯកាយ សិវិកាយ ឯកេន រថេន គន្ត្វា សញ្ចយស្ស សន្តិកេ បព្ពជិំសុ. តេសំ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ សញ្ចយោ អតិរេកលាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ អហោសិ. តេ កតិបាហេនេវ សព្ពំ សញ្ចយស្ស សមយំ បរិមទ្ទិត្វា, ‘‘អាចរិយ, តុម្ហាកំ ជាននសមយោ ឯត្តកោវ, ឧទាហុ ឧត្តរិម្បិ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘ឯត្តកោវ សព្ពំ តុម្ហេហិ ញាត’’ន្តិ វុត្តេ ចិន្តយិំសុ – ‘‘ឯវំ សតិ ឥមស្ស សន្តិកេ ព្រហ្មចរិយវាសោ និរត្ថកោ, មយំ យំ មោក្ខធម្មំ គវេសិតុំ និក្ខន្តា, សោ ឥមស្ស សន្តិកេ ឧប្បាទេតុំ ន សក្កា, មហា ខោ បន ជម្ពុទីបោ, គាមនិគមរាជធានិយោ ចរន្តា អទ្ធា មោក្ខធម្មទេសកំ កញ្ចិ អាចរិយំ លភិស្សាមា’’តិ. តតោ បដ្ឋាយ, ‘‘យត្ថ យត្ថ បណ្ឌិតា សមណព្រាហ្មណា អត្ថី’’តិ វទន្តិ, តត្ថ តត្ថ គន្ត្វា សាកច្ឆំ ករោន្តិ. តេហិ បុដ្ឋំ បញ្ហំ អញ្ញេ កថេតុំ ន សក្កោន្តិ, តេ បន តេសំ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តិ. ឯវំ សកលជម្ពុទីបំ បរិគ្គណ្ហិត្វា និវត្តិត្វា សកដ្ឋានមេវ អាគន្ត្វា, ‘‘សម្ម កោលិត, អម្ហេសុ យោ បឋមំ អមតំ អធិគច្ឆតិ, សោ ឥតរស្ស អារោចេតូ’’តិ កតិកំ អកំសុំ.

ឯវំ តេសុ កតិកំ កត្វា វិហរន្តេសុ សត្ថា វុត្តានុក្កមេន រាជគហំ បត្វា វេឡុវនំ បដិគ្គហេត្វា វេឡុវនេ វិហរតិ. តទា ‘‘ចរថ, ភិក្ខវេ, ចារិកំ ពហុជនហិតាយា’’តិ រតនត្តយគុណបកាសនត្ថំ ឧយ្យោជិតានំ ឯកសដ្ឋិយា អរហន្តានំ អន្តរេ បញ្ចវគ្គិយានំ អព្ភន្តរោ អស្សជិត្ថេរោ បដិនិវត្តិត្វា រាជគហំ អាគតោ, បុនទិវសេ បាតោវ បត្តចីវរមាទាយ រាជគហំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. តស្មិំ សមយេ ឧបតិស្សបរិព្ពាជកោបិ បាតោវ ភត្តកិច្ចំ កត្វា បរិព្ពាជការាមំ គច្ឆន្តោ ថេរំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មយា ឯវរូបោ បព្ពជិតោ នាម ន ទិដ្ឋបុព្ពោយេវ, យេ លោកេ អរហន្តោ វា អរហត្តមគ្គំ វា សមាបន្នា, អយំ តេសំ ភិក្ខូនំ អញ្ញតរោ, យំនូនាហំ ឥមំ ភិក្ខុំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆេយ្យំ – ‘កំសិ ត្វំ, អាវុសោ, ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតោ, កោ វា តេ សត្ថា, កស្ស វា ត្វំ ធម្មំ រោចេសី’’’តិ? អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អកាលោ ខោ ឥមំ ភិក្ខុំ បញ្ហំ បុច្ឆិតុំ, អន្តរឃរំ បវិដ្ឋោ បិណ្ឌាយ ចរតិ, យំនូនាហំ ឥមំ ភិក្ខុំ បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោ អនុពន្ធេយ្យំ, អត្ថិកេហិ ឧបញ្ញាតំ មគ្គ’’ន្តិ. សោ ថេរំ លទ្ធបិណ្ឌបាតំ អញ្ញតរំ ឱកាសំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា និសីទិតុកាមតញ្ចស្ស ញត្វា អត្តនោ បរិព្ពាជកបីឋកំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ, សោ ភត្តកិច្ចបរិយោសានេបិស្ស អត្តនោ កុណ្ឌិកាយ ឧទកំ អទាសិ.

ឯវំ អាចរិយវត្តំ កត្វា កតភត្តកិច្ចេន ថេរេន សទ្ធិំ មធុរបដិសន្ថារំ កត្វា ឯវមាហ – ‘‘វិប្បសន្នានិ ខោ បន តេ, អាវុសោ, ឥន្ទ្រិយានិ, បរិសុទ្ធោ ឆវិវណ្ណោ បរិយោទាតោ, កំសិ ត្វំ, អាវុសោ, ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតោ, កោ វា តេ សត្ថា, កស្ស វា ត្វំ ធម្មំ រោចេសី’’តិ បុច្ឆិ. ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ បរិព្ពាជកា នាម សាសនស្ស បដិបក្ខភូតា, ឥមស្ស សាសនស្ស គម្ភីរតំ ទស្សេស្សាមី’’តិ. អត្តនោ នវកភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘អហំ ខោ, អាវុសោ, នវោ អចិរបព្ពជិតោ, អធុនាគតោ ឥមំ ធម្មវិនយំ, ន តាវាហំ សក្ខិស្សាមិ វិត្ថារេន ធម្មំ ទេសេតុ’’ន្តិ. បរិព្ពាជកោ – ‘‘អហំ ឧបតិស្សោ នាម, ត្វំ យថាសត្តិយា អប្បំ វា ពហុំ វា វទ, ឯតំ នយសតេន នយសហស្សេន បដិវិជ្ឈិតុំ មយ្ហំ ភារោ’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ –

‘‘អប្បំ វា ពហុំ វា ភាសស្សុ, អត្ថំយេវ មេ ព្រូហិ;

អត្ថេនេវ មេ អត្ថោ, កិំ កាហសិ ព្យញ្ជនំ ពហុ’’ន្តិ. (មហាវ. ៦០);

ឯវំ វុត្តេ ថេរោ – ‘‘យេ ធម្មា ហេតុប្បភវា’’តិ (មហាវ. ៦០; អប. ថេរ ១.១.២៨៦) គាថមាហ. បរិព្ពាជកោ បឋមបទទ្វយមេវ សុត្វា សហស្សនយបដិមណ្ឌិតេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, ឥតរំ បទទ្វយំ សោតាបន្នកាលេ និដ្ឋាបេសិ. សោ សោតាបន្នោ ហុត្វា ឧបរិវិសេសេ អប្បវត្តន្តេ ‘‘ភវិស្សតិ ឯត្ថ ការណ’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា ថេរំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, មា ឧបរិ ធម្មទេសនំ វឌ្ឍយិត្ថ, ឯត្តកមេវ ហោតុ, កុហិំ អម្ហាកំ សត្ថា វសតី’’តិ? ‘‘វេឡុវនេ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, តុម្ហេ បុរតោ យាថ, មយ្ហំ ឯកោ សហាយកោ អត្ថិ, អម្ហេហិ ច អញ្ញមញ្ញំ កតិកា កតា ‘អម្ហេសុ យោ អមតំ បឋមំ អធិគច្ឆតិ, សោ ឥតរស្ស អារោចេតូ’តិ. អហំ តំ បដិញ្ញំ មោចេត្វា សហាយកំ គហេត្វា តុម្ហាកំ គតមគ្គេនេវ សត្ថុ សន្តិកំ អាគមិស្សាមីតិ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន ថេរស្ស បាទេសុ និបតិត្វា តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា ថេរំ ឧយ្យោជេត្វា បរិព្ពាជការាមាភិមុខោ អគមាសិ’’.

អថ ខោ កោលិតបរិព្ពាជកោ តំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា, ‘‘អជ្ជ មយ្ហំ សហាយកស្ស មុខវណ្ណោ ន អញ្ញទិវសេសុ វិយ, អទ្ធា តេន អមតំ អធិគតំ ភវិស្សតី’’តិ អមតាធិគមំ បុច្ឆិ. សោបិស្ស ‘‘អាមាវុសោ, អមតំ អធិគត’’ន្តិ បដិជានិត្វា តមេវ គាថំ អភាសិ. គាថាបរិយោសានេ កោលិតោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិត្វា អាហ – ‘‘កុហិំ កិរ, សម្ម, អម្ហាកំ សត្ថា វសតី’’តិ? ‘‘វេឡុវនេ កិរ, សម្ម, ឯវំ នោ អាចរិយេន អស្សជិត្ថេរេន កថិត’’ន្តិ. ‘‘តេន ហិ, សម្ម, អាយាម, សត្ថារំ បស្សិស្សាមា’’តិ. សារិបុត្តត្ថេរោ ច នាមេស សទាបិ អាចរិយបូជកោវ, តស្មា សហាយំ ឯវមាហ – ‘‘សម្ម, អម្ហេហិ អធិគតំ អមតំ អម្ហាកំ អាចរិយស្ស សញ្ចយបរិព្ពាជកស្សាបិ កថេស្សាម, ពុជ្ឈមានោ បដិវិជ្ឈិស្សតិ, អប្បដិវិជ្ឈន្តោ អម្ហាកំ សទ្ទហិត្វា សត្ថុ, សន្តិកំ គមិស្សតិ, ពុទ្ធានំ ទេសនំ សុត្វា មគ្គផលបដិវេធំ ករិស្សតី’’តិ. តតោ ទ្វេបិ ជនា សញ្ចយស្ស សន្តិកំ អគមំសុ.

សញ្ចយោ តេ ទិស្វាវ – ‘‘កិំ, តាតា, កោចិ វោ អមតមគ្គទេសកោ លទ្ធោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, អាចរិយ, លទ្ធោ, ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ, ធម្មោ លោកេ ឧប្បន្នោ, សង្ឃោ លោកេ ឧប្បន្នោ, តុម្ហេ តុច្ឆេ អសារេ វិចរថ, តស្មា ឯថ, សត្ថុ សន្តិកំ គមិស្សាមា’’តិ. ‘‘គច្ឆថ តុម្ហេ, នាហំ សក្ខិស្សាមី’’តិ. ‘‘កិំ ការណាហិ’’? ‘‘អហំ មហាជនស្ស អាចរិយោ ហុត្វា វិចរិំ, វិចរន្តស្ស មេ អន្តេវាសិកវាសោ ចាដិយា ឧទញ្ចនភាវប្បត្តិ វិយ ហោតិ, ន សក្ខិស្សាមហំ អន្តេវាសិកវាសំ វសិតុ’’ន្តិ. ‘‘មា ឯវំ ករិត្ថ, អាចរិយា’’តិ. ‘‘ហោតុ, តាតា, គច្ឆថ តុម្ហេ, នាហំ សក្ខិស្សាមី’’តិ. អាចរិយ, លោកេ ពុទ្ធស្ស ឧប្បន្នកាលតោ បដ្ឋាយ មហាជនោ គន្ធមាលាទិហត្ថោ គន្ត្វា តមេវ បូជេស្សតិ, មយម្បិ តត្ថេវ គមិស្សាម. ‘‘តុម្ហេ កិំ ករិស្សថា’’តិ? ‘‘តាតា, កិំ នុ ខោ ឥមស្មិំ លោកេ ទន្ធា ពហូ, ឧទាហុ បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘ទន្ធា, អាចរិយ, ពហូ, បណ្ឌិតា ច នាម កតិបយា ឯវ ហោន្តី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, តាតា, បណ្ឌិតា បណ្ឌិតស្ស សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកំ គមិស្សន្តិ, ទន្ធា ទន្ធស្ស មម សន្តិកំ អាគមិស្សន្តិ, គច្ឆថ តុម្ហេ, នាហំ គមិស្សាមី’’តិ. តេ ‘‘បញ្ញាយិស្សថ តុម្ហេ, អាចរិយា’’តិ បក្កមិំសុ. តេសុ គច្ឆន្តេសុ សញ្ចយស្ស បរិសា ភិជ្ជិ, តស្មិំ ខណេ អារាមោ តុច្ឆោ អហោសិ. សោ តុច្ឆំ អារាមំ ទិស្វា ឧណ្ហំ លោហិតំ ឆឌ្ឌេសិ. តេហិបិ សទ្ធិំ គច្ឆន្តេសុ បញ្ចសុ បរិព្ពាជកសតេសុ សញ្ចយស្ស អឌ្ឍតេយ្យសតានិ និវត្តិំសុ, អថ ខោ តេ អត្តនោ អន្តេវាសិកេហិ អឌ្ឍតេយ្យេហិ បរិព្ពាជកសតេហិ សទ្ធិំ វេឡុវនំ អគមំសុ.

សត្ថា ចតុបរិសមជ្ឈេ និសិន្នោ ធម្មំ ទេសេន្តោ តេ ទូរតោវ ទិស្វា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘ឯតេ, ភិក្ខវេ, ទ្វេ សហាយកា អាគច្ឆន្តិ កោលិតោ ច ឧបតិស្សោ ច, ឯតំ មេ សាវកយុគំ ភវិស្សតិ អគ្គំ ភទ្ទយុគ’’ន្តិ. តេ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ, និសីទិត្វា ច បន ភគវន្តំ ឯតទវោចុំ – ‘‘លភេយ្យាម មយំ, ភន្តេ, ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជ្ជំ, លភេយ្យាម ឧបសម្បទ’’ន្តិ. ‘‘ឯថ, ភិក្ខវោ’’តិ ភគវា អវោច – ‘‘ស្វាក្ខាតោ ធម្មោ, ចរថ ព្រហ្មចរិយំ សម្មា ទុក្ខស្ស អន្តកិរិយាយា’’តិ. សព្ពេបិ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា សដ្ឋិវស្សិកត្ថេរា វិយ អហេសុំ.

អថ នេសំ បរិសាយ ចរិតវសេន សត្ថា ធម្មទេសនំ វឌ្ឍេសិ. ឋបេត្វា ទ្វេ អគ្គសាវកេ អវសេសា អរហត្តំ បាបុណិំសុ, អគ្គសាវកានំ បន ឧបរិមគ្គត្តយកិច្ចំ ន និដ្ឋាសិ. កិំ ការណា? សាវកបារមិញាណស្ស មហន្តតាយ. អថាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ បព្ពជិតទិវសតោ សត្តមេ ទិវសេ មគធរដ្ឋេ កល្លវាលគាមកំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តោ ថិនមិទ្ធេ ឱក្កមន្តេ សត្ថារា សំវេជិតោ ថិនមិទ្ធំ វិនោទេត្វា តថាគតេន ទិន្នំ ធាតុកម្មដ្ឋានំ សុណន្តោវ ឧបរិមគ្គត្តយកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា សាវកបារមិញាណស្ស មត្ថកំ បត្តោ. សារិបុត្តត្ថេរោបិ បព្ពជិតទិវសតោ អឌ្ឍមាសំ អតិក្កមិត្វា សត្ថារា សទ្ធិំ តមេវ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ សូករខតលេណេ វិហរន្តោ អត្តនោ ភាគិនេយ្យស្ស ទីឃនខបរិព្ពាជកស្ស វេទនាបរិគ្គហសុត្តន្តេ ទេសិយមានេ សុត្តានុសារេន ញាណំ បេសេត្វា បរស្ស វឌ្ឍិតភត្តំ បរិភុញ្ជន្តោ វិយ សាវកបារមិញាណស្ស មត្ថកំ បត្តោ. ននុ ចាយស្មា មហាបញ្ញោ, អថ កស្មា មហាមោគ្គល្លានតោ ចិរតរេន សាវកបារមិញាណំ បាបុណីតិ? បរិកម្មមហន្តតាយ. យថា ហិ ទុគ្គតមនុស្សា យត្ថ កត្ថចិ គន្តុកាមា ខិប្បមេវ និក្ខមន្តិ, រាជូនំ បន ហត្ថិវាហនកប្បនាទិំ មហន្តំ បរិកម្មំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ.

តំ ទិវសញ្ញេវ បន សត្ថា វឌ្ឍមានកច្ឆាយាយ វេឡុវនេ សាវកសន្និបាតំ កត្វា ទ្វិន្នំ ថេរានំ អគ្គសាវកដ្ឋានំ ទត្វា បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិ. ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយិំសុ – ‘‘សត្ថា មុខោលោកនេន ភិក្ខំ ទេតិ, អគ្គសាវកដ្ឋានំ ទទន្តេន នាម បឋមំ បព្ពជិតានំ បញ្ចវគ្គិយានំ ទាតុំ វដ្ដតិ, ឯតេ អនោលោកេន្តេន យសថេរប្បមុខានំ បញ្ចបណ្ណាសភិក្ខូនំ ទាតុំ វដ្ដតិ, ឯតេ អនោលោកេន្តេន ភទ្ទវគ្គិយានំ តិំសជនានំ, ឯតេ អនោលោកេន្តេន ឧរុវេលកស្សបាទីនំ តេភាតិកានំ, ឯតេ បន ឯត្តកេ មហាថេរេ បហាយ សព្ពបច្ឆា បព្ពជិតានំ អគ្គសាវកដ្ឋានំ ទទន្តេន មុខំ ឱលោកេត្វា ទិន្ន’’ន្តិ. សត្ថា, ‘‘កិំ កថេថ, ភិក្ខវេ’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥទំ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, មុខំ ឱលោកេត្វា ភិក្ខំ ទេមិ, ឯតេសំ បន អត្តនា អត្តនា បត្ថិតបត្ថិតមេវ ទេមិ. អញ្ញាតកោណ្ឌញ្ញោ ហិ ឯកស្មិំ សស្សេ នវ វារេ អគ្គសស្សទានំ ទទន្តោ អគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថេត្វា នាទាសិ, អគ្គធម្មំ បន អរហត្តំ សព្ពបឋមំ បដិវិជ្ឈិតុំ បត្ថេត្វា អទាសី’’តិ. ‘‘កទា បន ភគវា’’តិ? ‘‘សុណិស្សថ, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ, ភគវា អតីតំ អាហរិ –

ភិក្ខវេ, ឥតោ ឯកនវុតិកប្បេ វិបស្សី នាម ភគវា លោកេ ឧទបាទិ. តទា មហាកាឡោ ចូឡកាឡោតិ ទ្វេភាតិកា កុដុម្ពិកា មហន្តំ សាលិក្ខេត្តំ វបាបេសុំ. អថេកទិវសំ ចូឡកាឡោ សាលិក្ខេត្តំ គន្ត្វា ឯកំ សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា ខាទិ, តំ អតិមធុរំ អហោសិ. សោ ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស សាលិគព្ភទានំ ទាតុកាមោ ហុត្វា ជេដ្ឋភាតិកំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភាតិក, សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា ពុទ្ធានំ អនុច្ឆវិកំ កត្វា បចាបេត្វា ទានំ ទេមា’’តិ អាហ. ‘‘កិំ វទេសិ, តាត, សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា ទានំ នាម នេវ អតីតេ ភូតបុព្ពំ, ន អនាគតេបិ ភវិស្សតិ, មា សស្សំ នាសយី’’តិ; វុត្តោបិ សោ បុនប្បុនំ យាចិយេវ. អថ នំ ភាតា, ‘‘តេន ហិ សាលិក្ខេត្តំ ទ្វេ កោដ្ឋាសេ កត្វា មម កោដ្ឋាសំ អនាមសិត្វា អត្តនោ កោដ្ឋាសេ ខេត្តេ យំ ឥច្ឆសិ, តំ ករោហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ ខេត្តំ វិភជិត្វា ពហូ មនុស្សេ ហត្ថកម្មំ យាចិត្វា សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា និរុទកេន ខីរេន បចាបេត្វា សប្បិមធុសក្ខរាទីហិ យោជេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ ទត្វា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ – ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, មម អគ្គទានំ អគ្គធម្មស្ស សព្ពបឋមំ បដិវេធាយ សំវត្តតូ’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ អនុមោទនមកាសិ.

សោ ខេត្តំ គន្ត្វា ឱលោកេន្តោ សកលក្ខេត្តំ កណ្ណិកពទ្ធេហិ វិយ សាលិសីសេហិ សញ្ឆន្នំ ទិស្វា បញ្ចវិធបីតិំ បដិលភិត្វា, ‘‘លាភា វត មេ’’តិ ចិន្តេត្វា បុថុកកាលេ បុថុកគ្គំ នាម អទាសិ, គាមវាសីហិ សទ្ធិំ អគ្គសស្សទានំ នាម អទាសិ, លាយនេ លាយនគ្គំ, វេណិករណេ វេណគ្គំ, កលាបាទីសុ កលាបគ្គំ, ខលគ្គំ, ខលភណ្ឌគ្គំ, កោដ្ឋគ្គន្តិ. ឯវំ ឯកសស្សេ នវ វារេ អគ្គទានំ អទាសិ. តស្ស សព្ពវារេសុ គហិតគហិតដ្ឋានំ បរិបូរិ, សស្សំ អតិរេកំ ឧដ្ឋានសម្បន្នំ អហោសិ. ធម្មោ ហិ នាមេស អត្តានំ រក្ខន្តំ រក្ខតិ. តេនាហ ភគវា –

‘‘ធម្មោ ហវេ រក្ខតិ ធម្មចារិំ,

ធម្មោ សុចិណ្ណោ សុខមាវហាតិ;

ឯសានិសំសោ ធម្មេ សុចិណ្ណេ,

ន ទុគ្គតិំ គច្ឆតិ ធម្មចារី’’តិ. (ថេរគា. ៣០៣; ជា. ១.១០.១០២) –

‘‘ឯវមេស វិបស្សីសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ អគ្គធម្មំ បឋមំ បដិវិជ្ឈិតុំ បត្ថេន្តោ នវ វារេ អគ្គទានានិ អទាសិ. ឥតោ សតសហស្សកប្បមត្ថកេ បន ហំសវតីនគរេ បទុមុត្តរសម្ពុទ្ធកាលេបិ សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា តស្ស ភគវតោ បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា អគ្គធម្មស្ស បឋមំ បដិវិជ្ឈនត្ថមេវ បត្ថនំ ឋបេសិ. ឥតិ ឥមិនា បត្ថិតមេវ មយា ទិន្នំ, នាហំ, ភិក្ខវេ, មុខំ ឱលោកេត្វា ទេមី’’តិ.

‘‘យសកុលបុត្តប្បមុខា បញ្ចបញ្ញាស ជនា កិំ កម្មំ ករិំសុ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ឯតេបិ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ អរហត្តំ បត្ថេន្តា ពហុំ បុញ្ញកម្មំ កត្វា អបរភាគេ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ សហាយកា ហុត្វា វគ្គពន្ធនេន បុញ្ញានិ ករោន្តា អនាថមតសរីរានិ បដិជគ្គន្តា វិចរិំសុ. តេ ឯកទិវសំ សគព្ភំ ឥត្ថិំ កាលកតំ ទិស្វា, ‘ឈាបេស្សាមា’តិ សុសានំ ហរិំសុ. តេសុ បញ្ច ជនេ ‘តុម្ហេ ឈាបេថា’តិ សុសានេ ឋបេត្វា សេសា គាមំ បវិដ្ឋា. យសទារកោ តំ មតសរីរំ សូលេហិ វិជ្ឈិត្វា បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ឈាបេន្តោ អសុភសញ្ញំ បដិលភិ, ឥតរេសម្បិ ចតុន្នំ ជនានំ – ‘បស្សថ, ភោ, ឥមំ សរីរំ តត្ថ តត្ថ វិទ្ធំសិតចម្មំ, កពរគោរូបំ វិយ អសុចិំ ទុគ្គន្ធំ បដិកូល’ន្តិ ទស្សេសិ. តេបិ តត្ថ អសុភសញ្ញំ បដិលភិំសុ. តេ បញ្ចបិ ជនា គាមំ គន្ត្វា សេសសហាយកានំ កថយិំសុ. យសោ បន ទារកោ គេហំ គន្ត្វា មាតាបិតូនញ្ច ភរិយាយ ច កថេសិ. តេ សព្ពេបិ អសុភំ ភាវយិំសុ. ឥទមេតេសំ បុព្ពកម្មំ. តេនេវ យសស្ស ឥត្ថាគារេ សុសានសញ្ញា ឧប្បជ្ជិ, តាយ ច ឧបនិស្សយសម្បត្តិយា សព្ពេសម្បិ វិសេសាធិគមោ និព្ពត្តិ. ឯវំ ឥមេបិ អត្តនា បត្ថិតមេវ លភិំសុ. នាហំ មុខំ ឱលោកេត្វា ទម្មី’’តិ.

‘‘ភទ្ទវគ្គិយសហាយកា បន កិំ កម្មំ ករិំសុ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ឯតេបិ បុព្ពពុទ្ធានំ សន្តិកេ អរហត្តំ បត្ថេត្វា បុញ្ញានិ កត្វា អបរភាគេ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ តិំស ធុត្តា ហុត្វា តុណ្ឌិលោវាទំ សុត្វា សដ្ឋិវស្សសហស្សានិ បញ្ច សីលានិ រក្ខិំសុ. ឯវំ ឥមេបិ អត្តនា បត្ថិតមេវ លភិំសុ. នាហំ មុខំ ឱលោកេត្វា ទម្មី’’តិ.

‘‘ឧរុវេលកស្សបាទយោ បន កិំ កម្មំ ករិំសុ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘តេបិ អរហត្តមេវ បត្ថេត្វា បុញ្ញានិ ករិំសុ. ឥតោ ហិ ទ្វេនវុតិកប្បេ តិស្សោ ផុស្សោតិ ទ្វេ ពុទ្ធា ឧប្បជ្ជិំសុ. ផុស្សពុទ្ធស្ស មហិន្ទោ នាម រាជា បិតា អហោសិ. តស្មិំ បន សម្ពោធិំ បត្តេ រញ្ញោ កនិដ្ឋបុត្តោ បឋមអគ្គសាវកោ បុរោហិតបុត្តោ ទុតិយអគ្គសាវកោ អហោសិ. រាជា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា – ‘ជេដ្ឋបុត្តោ មេ ពុទ្ធោ, កនិដ្ឋបុត្តោ បឋមអគ្គសាវកោ, បុរោហិតបុត្តោ ទុតិយអគ្គសាវកោ’តិ តេ ឱលោកេត្វា, ‘មមេវ ពុទ្ធោ, មមេវ ធម្មោ, មមេវ សង្ឃោ, នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្សា’តិ តិក្ខត្តុំ ឧទានំ ឧទានេត្វា សត្ថុ បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា, ‘ភន្តេ, ឥទានិ មេ នវុតិវស្សសហស្សបរិមាណស្ស អាយុនោ កោដិយំ និសីទិត្វា និទ្ទាយនកាលោ វិយ អញ្ញេសំ គេហទ្វារំ អគន្ត្វា យាវាហំ ជីវាមិ, តាវ មេ ចត្តារោ បច្ចយេ អធិវាសេថា’តិ បដិញ្ញំ គហេត្វា និពទ្ធំ ពុទ្ធុបដ្ឋានំ ករោតិ. រញ្ញោ បន អបរេបិ តតោ បុត្តា អហេសុំ. តេសុ ជេដ្ឋស្ស បញ្ច យោធសតានិ បរិវារានិ, មជ្ឈិមស្ស តីណិ, កនិដ្ឋស្ស ទ្វេ. តេ ‘មយម្បិ ភាតិកំ ភោជេស្សាមា’តិ បិតរំ ឱកាសំ យាចិត្វា អលភមានា បុនប្បុនំ យាចន្តាបិ អលភិត្វា បច្ចន្តេ កុបិតេ តស្ស វូបសមនត្ថាយ បេសិតា បច្ចន្តំ វូបសមេត្វា បិតុ សន្តិកំ អាគមិំសុ. អថ នេ បិតា អាលិង្គិត្វា សីសេ ចុម្ពិត្វា, ‘វរំ វោ, តាតា, ទម្មី’តិ អាហ.

‘‘តេ ‘សាធុ ទេវា’តិ វរំ គហិតកំ កត្វា បុន កតិបាហច្ចយេន បិតរា ‘គណ្ហថ, តាតា, វរ’ន្តិ វុត្តា, ‘‘ទេវ, អម្ហាកំ អញ្ញេន កេនចិ អត្ថោ នត្ថិ, ឥតោ បដ្ឋាយ មយំ ភាតិកំ ភោជេស្សាម, ឥមំ នោ វរំ ទេហី’’តិ អាហំសុ. ‘ន ទេមិ, តាតា’តិ. ‘និច្ចកាលំ អទេន្តោ សត្ត សំវច្ឆរានិ ទេថ, ទេវា’តិ. ‘ន ទេមិ, តាតា’តិ. ‘តេន ហិ ឆ បញ្ច ចត្តារិ តីណិ ទ្វេ ឯកំ សំវច្ឆរំ ទេថ, ទេវា’តិ. ‘ន ទេមិ, តាតា’តិ. ‘តេន ហិ, ទេវ, សត្ត មាសេ ទេថា’តិ. ‘ឆ មាសេ បញ្ច មាសេ ចត្តារោ មាសេ តយោ មាសេ ទេថ, ទេវា’តិ. ‘ន ទេមិ, តាតា’តិ. ‘ហោតុ, ទេវ, ឯកេកស្ស នោ ឯកេកំ មាសំ កត្វា តយោ មាសេ ទេថា’តិ. ‘សាធុ, តាតា, តេន ហិ តយោ មាសេ ភោជេថា’តិ អាហ. តេ តុដ្ឋា រាជានំ វន្ទិត្វា សកដ្ឋានមេវ គតា. តេសំ បន តិណ្ណម្បិ ឯកោវ កោដ្ឋាគារិកោ, ឯកោវ អាយុត្តកោ, តស្ស ទ្វាទសនហុតា បុរិសបរិវារា. តេ តេ បក្កោសាបេត្វា, ‘មយំ ឥមំ តេមាសំ ទស សីលានិ គហេត្វា ទ្វេ កាសាវានិ និវាសេត្វា សត្ថារា សហវាសំ វសិស្សាម, តុម្ហេ ឯត្តកំ នាម ទានវត្តំ គហេត្វា ទេវសិកំ នវុតិសហស្សានំ ភិក្ខូនំ យោធសហស្សស្ស ច សព្ពំ ខាទនីយភោជនីយំ បវត្តេយ្យាថ. មយញ្ហិ ឥតោ បដ្ឋាយ ន កិញ្ចិ វក្ខាមា’តិ វទិំសុ.

‘‘តេ តយោបិ ជនា បរិវារសហស្សំ គហេត្វា ទស សីលានិ សមាទាយ កាសាយវត្ថានិ និវាសេត្វា វិហារេយេវ វសិំសុ. កោដ្ឋាគារិកោ ច អាយុត្តកោ ច ឯកតោ ហុត្វា តិណ្ណំ ភាតិកានំ កោដ្ឋាគារេហិ វារេន វារេន ទានវត្តំ គហេត្វា ទានំ ទេន្តិ, កម្មការានំ បន បុត្តា យាគុភត្តាទីនំ អត្ថាយ រោទន្តិ. តេ តេសំ ភិក្ខុសង្ឃេ អនាគតេយេវ យាគុភត្តាទីនិ ទេន្តិ. ភិក្ខុសង្ឃស្ស ភត្តកិច្ចាវសានេ កិញ្ចិ អតិរេកំ ន ភូតបុព្ពំ. តេ ‘អបរភាគេ ទារកានំ ទេមា’តិ អត្តនាបិ គហេត្វា ខាទិំសុ. មនុញ្ញំ អាហារំ ទិស្វា អធិវាសេតុំ នាសក្ខិំសុ. តេ បន ចតុរាសីតិសហស្សា អហេសុំ. តេ សង្ឃស្ស ទិន្នទានវត្តំ ខាទិត្វា កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា បេត្តិវិសយេ និព្ពត្តិំសុ. តេភាតិកា បន បុរិសសហស្សេន សទ្ធិំ កាលំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ទេវលោកា មនុស្សលោកំ, មនុស្សលោកា ទេវលោកំ សំសរន្តា ទ្វេនវុតិកប្បេ ខេបេសុំ. ‘ឯវំ តេ តយោ ភាតរោ អរហត្តំ បត្ថេន្តា តទា កល្យាណកម្មំ ករិំសុ. តេ អត្តនា បត្ថិតមេវ លភិំសុ. នាហំ មុខំ ឱលោកេត្វា ទម្មី’’’តិ.

តទា បន តេសំ អាយុត្តកោ ពិម្ពិសារោ រាជា អហោសិ, កោដ្ឋាគារិកោ វិសាខោ ឧបាសកោ. តយោ រាជកុមារា តយោ ជដិលា អហេសុំ. តេសំ កម្មការា តទា បេតេសុ និព្ពត្តិត្វា សុគតិទុគ្គតិវសេន សំសរន្តា ឥមស្មិំ កប្បេ ចត្តារិ ពុទ្ធន្តរានិ បេតលោកេយេវ និព្ពត្តិំសុ. តេ ឥមស្មិំ កប្បេ សព្ពបឋមំ ឧប្បន្នំ ចត្តាលីសវស្សសហស្សាយុកំ កកុសន្ធំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘អម្ហាកំ អាហារំ លភនកាលំ អាចិក្ខថា’’តិ បុច្ឆិំសុ. សោ ‘‘មម តាវ កាលេ ន លភិស្សថ, មម បច្ឆតោ មហាបថវិយា យោជនមត្តំ អភិរុឡ្ហាយ កោណាគមនោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តំ បុច្ឆេយ្យាថា’’តិ អាហ. តេ តត្តកំ កាលំ ខេបេត្វា តស្មិំ ឧប្បន្នេ តំ បុច្ឆិំសុ. សោបិ ‘‘មម កាលេ ន លភិស្សថ, មម បច្ឆតោ មហាបថវិយា យោជនមត្តំ អភិរុឡ្ហាយ កស្សបោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តំ បុច្ឆេយ្យាថា’’តិ អាហ. តេ តត្តកំ កាលំ ខេបេត្វា តស្មិំ ឧប្បន្នេ តំ បុច្ឆិំសុ. សោបិ ‘‘មម កាលេ ន លភិស្សថ, មម បន បច្ឆតោ មហាបថវិយា យោជនមត្តំ អភិរុឡ្ហាយ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តទា តុម្ហាកំ ញាតកោ ពិម្ពិសារោ នាម រាជា ភវិស្សតិ, សោ សត្ថុ ទានំ ទត្វា តុម្ហាកំ បត្តិំ បាបេស្សតិ, តទា លភិស្សថា’’តិ អាហ. តេសំ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ស្វេទិវសសទិសំ អហោសិ. តេ តថាគតេ ឧប្បន្នេ ពិម្ពិសាររញ្ញា បឋមទិវសំ ទានេ ទិន្នេ បត្តិំ អលភិត្វា រត្តិភាគេ ភេរវសទ្ទំ កត្វា រញ្ញោ អត្តានំ ទស្សយិំសុ. សោ បុនទិវសេ វេឡុវនំ គន្ត្វា តថាគតស្ស តំ បវត្តិំ អារោចេសិ.

សត្ថា, ‘‘មហារាជ, ឥតោ ទ្វេនវុតិកប្បមត្ថកេ ផុស្សពុទ្ធកាលេ ឯតេ តវ ញាតកា, ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទិន្នទានវត្តំ ខាទិត្វា បេតលោកេ និព្ពត្តិត្វា សំសរន្តា កកុសន្ធាទយោ ពុទ្ធេ បុច្ឆិត្វា តេហិ ឥទញ្ចិទញ្ច វុត្តា ឯត្តកំ កាលំ តវ ទានំ បច្ចាសីសមានា ហិយ្យោ តយា ទានេ ទិន្នេ បត្តិំ អលភមានា ឯវមកំសូ’’តិ អាហ. ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, ឥទានិបិ ទិន្នេ លភិស្សន្តី’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. រាជា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា បុនទិវសេ មហាទានំ ទត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥតោ តេសំ បេតានំ ទិព្ពអន្នបានំ សម្បជ្ជតូ’’តិ បត្តិំ អទាសិ, តេសំ តថេវ និព្ពត្តិ. បុនទិវសេ នគ្គា ហុត្វា អត្តានំ ទស្សេសុំ. រាជា ‘‘អជ្ជ, ភន្តេ, នគ្គា ហុត្វា អត្តានំ ទស្សេសុ’’ន្តិ អារោចេសិ. ‘‘វត្ថានិ តេ ន ទិន្នានិ, មហារាជា’’តិ. រាជាបិ បុនទិវសេ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ចីវរទានំ ទត្វា, ‘‘ឥតោ តេសំ បេតានំ ទិព្ពវត្ថានិ ហោន្តូ’’តិ បាបេសិ. តង្ខណញ្ញេវ តេសំ ទិព្ពវត្ថានិ ឧប្បជ្ជិំសុ. តេ បេតត្តភាវំ វិជហិត្វា ទិព្ពត្តភាវេ សណ្ឋហិំសុ. សត្ថា អនុមោទនំ ករោន្តោ ‘‘តិរោកុដ្ដេសុ តិដ្ឋន្តី’’តិអាទិនា (ខុ. បា. ៧.១; បេ. វ. ១៤) តិរោកុដ្ដានុមោទនំ អកាសិ. អនុមោទនាវសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. ឥតិ សត្ថា តេភាតិកជដិលានំ វត្ថុំ កថេត្វា ឥមម្បិ ធម្មទេសនំ អាហរិ.

អគ្គសាវកា បន, ‘‘ភន្តេ, កិំ ករិំសូ’’តិ? ‘‘អគ្គសាវកភាវាយ បត្ថនំ ករិំសុ’’. ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកស្ស ហិ កប្បានំ អសង្ខ្យេយ្យស្ស មត្ថកេ សារិបុត្តោ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ, នាមេន សរទមាណវោ នាម អហោសិ. មោគ្គល្លានោ គហបតិមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ, នាមេន សិរិវឌ្ឍនកុដុម្ពិកោ នាម អហោសិ. តេ ឧភោបិ សហបំសុកីឡកា សហាយកា អហេសុំ. តេសុ សរទមាណវោ បិតុ អច្ចយេន កុសលន្តកំ មហាធនំ បដិបជ្ជិត្វា ឯកទិវសំ រហោគតោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ឥធលោកត្តភាវមេវ ជានាមិ, នោ បរលោកត្តភាវំ. ជាតសត្តានញ្ច មរណំ នាម ធុវំ, មយា ឯកំ បព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា មោក្ខធម្មគវេសនំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ សហាយកំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘សម្ម សិរិវឌ្ឍន, អហំ បព្ពជិត្វា មោក្ខធម្មំ គវេសិស្សាមិ, ត្វំ មយា សទ្ធិំ បព្ពជិតុំ សក្ខិស្សសិ, ន សក្ខិស្សសី’’តិ? ‘‘ន សក្ខិស្សាមិ, សម្ម, ត្វំយេវ បព្ពជាហី’’តិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘បរលោកំ គច្ឆន្តោ សហាយេ វា ញាតិមិត្តេ វា គហេត្វា គតោ នាម នត្ថិ, អត្តនា កតំ អត្តនោវ ហោតី’’តិ. តតោ រតនកោដ្ឋាគារំ វិវរាបេត្វា កបណទ្ធិកវណិព្ពកយាចកានំ មហាទានំ ទត្វា បព្ពតបាទំ បវិសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ. តស្ស ឯកោ ទ្វេ តយោតិ ឯវំ អនុបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតា ចតុសត្តតិសហស្សមត្តា ជដិលា អហេសុំ. សោ បញ្ច អភិញ្ញា, អដ្ឋ ច សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា តេសំ ជដិលានំ កសិណបរិកម្មំ អាចិក្ខិ. តេបិ សព្ពេ បញ្ច អភិញ្ញា អដ្ឋ ច សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេសុំ.

តេន សមយេន អនោមទស្សី នាម សម្មាសម្ពុទ្ធោ លោកេ ឧទបាទិ. នគរំ ចន្ទវតី នាម អហោសិ, បិតា យសវា នាម ខត្តិយោ, មាតា យសោធរា នាម ទេវី, ពោធិ អជ្ជុនរុក្ខោ, និសភោ ច អនោមោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, វរុណោ នាម ឧបដ្ឋាកោ, សុន្ទរា ច សុមនា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា អហេសុំ. អាយុ វស្សសតសហស្សំ អហោសិ, សរីរំ អដ្ឋបញ្ញាសហត្ថុព្ពេធំ, សរីរប្បភា ទ្វាទសយោជនំ ផរិ, ភិក្ខុសតសហស្សបរិវារោ អហោសិ. សោ ឯកទិវសំ បច្ចូសកាលេ មហាករុណាសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ លោកំ វោលោកេន្តោ សរទតាបសំ ទិស្វា, ‘‘អជ្ជ មយ្ហំ សរទតាបសស្សំ សន្តិកំ គតបច្ចយេន ធម្មទេសនា ច មហតី ភវិស្សតិ, សោ ច អគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថេស្សតិ, តស្ស សហាយកោ សិរិវឌ្ឍនកុដុម្ពិកោ ទុតិយសាវកដ្ឋានំ, ទេសនាបរិយោសានេ ចស្ស បរិវារា ចតុសត្តតិសហស្សមត្តា ជដិលា អរហត្តំ បាបុណិស្សន្តិ, មយា តត្ថ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ អត្តនោ បត្តចីវរមាទាយ អញ្ញំ កញ្ចិ អនាមន្តេត្វា សីហោ វិយ ឯកចរោ ហុត្វា សរទតាបសស្ស អន្តេវាសិកេសុ ផលាផលត្ថាយ គតេសុ ‘‘ពុទ្ធភាវំ មេ ជានាតូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា បស្សន្តស្សេវ សរទតាបសស្ស អាកាសតោ ឱតរិត្វា បថវិយំ បតិដ្ឋាសិ. សរទតាបសោ ពុទ្ធានុភាវញ្ចេវ សរីរនិប្ផត្តិញ្ចស្ស ទិស្វា លក្ខណមន្តេ សម្មសិត្វា ‘‘ឥមេហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតោ នាម អគារមជ្ឈេ វសន្តោ រាជា ហោតិ ចក្កវត្តី, បព្ពជន្តោ លោកេ វិវដ្ដច្ឆទោ សព្ពញ្ញុពុទ្ធោ ហោតិ. អយំ បុរិសោ និស្សំសយំ ពុទ្ធោ’’តិ ជានិត្វា បច្ចុគ្គមនំ កត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា អគ្គាសនំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ. និសីទិ ភគវា បញ្ញត្តេ អគ្គាសនេ. សរទតាបសោបិ អត្តនោ អនុច្ឆវិកំ អាសនំ គហេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ.

តស្មិំ សមយេ ចតុសត្តតិសហស្សជដិលា បណីតបណីតានិ ឱជវន្តានិ ផលាផលានិ គហេត្វា អាចរិយស្ស សន្តិកំ សម្បត្តា ពុទ្ធានញ្ចេវ អាចរិយស្ស ច និសិន្នាសនំ ឱលោកេត្វា អាហំសុ – ‘‘អាចរិយ, មយំ ‘ឥមស្មិំ លោកេ តុម្ហេហិ មហន្តតរោ នត្ថី’តិ វិចរាម, អយំ បន បុរិសោ តុម្ហេហិ មហន្តតរោ មញ្ញេ’’តិ? ‘‘តាតា, កិំ វទេថ, សាសបេន សទ្ធិំ អដ្ឋសដ្ឋិយោជនសតសហស្សុព្ពេធំ សិនេរុំ សមំ កាតុំ ឥច្ឆថ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធេន សទ្ធិំ មមំ ឧបមំ មា ករិត្ថ បុត្តកា’’តិ. អថ តេ តាបសា, ‘‘សចាយំ ឥត្តរសត្តោ អភវិស្ស, អម្ហាកំ អាចរិយោ ន ឯវរូបំ ឧបមំ អាហរិស្ស, យាវ មហា វតាយំ បុរិសោ’’តិ សព្ពេវ បាទេសុ និបតិត្វា សិរសា វន្ទិំសុ. អថ នេ អាចរិយោ អាហ – ‘‘តាតា, អម្ហាកំ ពុទ្ធានំ អនុច្ឆវិកោ ទេយ្យធម្មោ នត្ថិ, សត្ថា ច ភិក្ខាចារវេលាយំ ឥធាគតោ, មយំ យថាសត្តិ យថាពលំ ទេយ្យធម្មំ ទស្សាម, តុម្ហេ យំ យំ បណីតំ ផលាផលំ, តំ តំ អាហរថា’’តិ អាហរាបេត្វា ហត្ថេ ធោវិត្វា សយំ តថាគតស្ស បត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ. សត្ថារា ផលាផលេ បដិគ្គហិតមត្តេ ទេវតា ទិព្ពោជំ បក្ខិបិំសុ. សោ តាបសោ ឧទកម្បិ សយមេវ បរិស្សាវេត្វា អទាសិ. តតោ ភត្តកិច្ចំ កត្វា និសិន្នេ សត្ថរិ សព្ពេ អន្តេវាសិកេ បក្កោសិត្វា សត្ថុ សន្តិកេ សារណីយកថំ កថេន្តោ និសីទិ. សត្ថា ‘‘ទ្វេ អគ្គសាវកា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ អាគច្ឆន្តូ’’តិ ចិន្តេសិ. តេ សត្ថុ ចិត្តំ ញត្វា សតសហស្សខីណាសវបរិវារា អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋំសុ.

តតោ សរទតាបសោ អន្តេវាសិកេ អាមន្តេសិ – ‘‘តាតា, ពុទ្ធានំ និសិន្នាសនម្បិ នីចំ, សមណសតសហស្សានម្បិ អាសនំ នត្ថិ, អជ្ជ តុម្ហេហិ ឧឡារំ ពុទ្ធសក្ការំ កាតុំ វដ្ដតិ, បព្ពតបាទតោ វណ្ណគន្ធសម្បន្នានិ បុប្ផានិ អាហរថា’’តិ. កថនកាលោ បបញ្ចោ វិយ ហោតិ, ឥទ្ធិមតោ បន ឥទ្ធិវិសយោ អចិន្តេយ្យោតិ មុហុត្តមត្តេនេវ តេ តាបសា វណ្ណគន្ធសម្បន្នានិ បុប្ផានិ អាហរិត្វា ពុទ្ធានំ យោជនប្បមាណំ បុប្ផាសនំ បញ្ញាបេសុំ. ឧភិន្នំ អគ្គសាវកានំ តិគាវុតំ, សេសភិក្ខូនំ អឌ្ឍយោជនិកាទិភេទំ, សង្ឃនវកស្ស ឧសភមត្តំ អហោសិ. ‘‘កថំ ឯកស្មិំ អស្សមបទេ តាវ មហន្តានិ អាសនានិ បញ្ញត្តានី’’តិ ន ចិន្តេតព្ពំ. ឥទ្ធិវិសយោ ហេស. ឯវំ បញ្ញត្តេសុ អាសនេសុ សរទតាបសោ តថាគតស្ស បុរតោ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ឋិតោ, ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ ឥមំ បុប្ផាសនំ អភិរុហថា’’តិ អាហ. តេន វុត្តំ –

‘‘នានាបុប្ផញ្ច គន្ធញ្ច, សម្បាទេត្វាន ឯកតោ;

បុប្ផាសនំ បញ្ញាបេត្វា, ឥទំ វចនមព្រវិ.

‘‘ឥទំ មេ អាសនំ វីរ, បញ្ញត្តំ តវនុច្ឆវិំ;

មម ចិត្តំ បសាទេន្តោ, និសីទ បុប្ផមាសនេ.

‘‘សត្តរត្តិន្ទិវំ ពុទ្ធោ, និសីទិ បុប្ផមាសនេ;

មម ចិត្តំ បសាទេត្វា, ហាសយិត្វា សទេវកេ’’តិ.

ឯវំ និសិន្នេ សត្ថរិ ទ្វេ អគ្គសាវកា សេសភិក្ខូ ច អត្តនោ អត្តនោ បត្តាសនេ និសីទិំសុ. សរទតាបសោ មហន្តំ បុប្ផច្ឆត្តំ គហេត្វា តថាគតស្ស មត្ថកេ ធារេន្តោ អដ្ឋាសិ. សត្ថា ‘‘ជដិលានំ អយំ សក្ការោ មហប្ផលោ ហោតូ’’តិ និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិ. សត្ថុ សមាបត្តិំ សមាបន្នភាវំ ញត្វា ទ្វេ អគ្គសាវកាបិ សេសភិក្ខូបិ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិំសុ. តថាគតេ សត្តាហំ និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា និសិន្នេ អន្តេវាសិកា ភិក្ខាចារកាលេ សម្បត្តេ វនមូលផលាផលំ បរិភុញ្ជិត្វា សេសកាលេ ពុទ្ធានំ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ តិដ្ឋន្តិ. សរទតាបសោ បន ភិក្ខាចារម្បិ អគន្ត្វា បុប្ផច្ឆត្តំ ធារយមានោវ សត្តាហំ បីតិសុខេន វីតិនាមេសិ. សត្ថា និរោធតោ វុដ្ឋាយ ទក្ខិណបស្សេ និសិន្នំ បឋមអគ្គសាវកំ និសភត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘និសភ, សក្ការការកានំ តាបសានំ បុប្ផាសនានុមោទនំ ករោហី’’តិ. ថេរោ ចក្កវត្តិរញ្ញោ សន្តិកា បដិលទ្ធមហាលាភោ មហាយោធោ វិយ តុដ្ឋមានសោ សាវកបារមិញាណេ ឋត្វា បុប្ផាសនានុមោទនំ អារភិ. តស្ស ទេសនាវសានេ ទុតិយសាវកំ អាមន្តេសិ – ‘‘ត្វម្បិ ភិក្ខុ ធម្មំ ទេសេហី’’តិ. អនោមត្ថេរោ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ សម្មសិត្វា ធម្មំ កថេសិ. ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ ទេសនាយ ឯកស្សាបិ អភិសមយោ នាហោសិ. អថ សត្ថា អបរិមាណេ ពុទ្ធវិសយេ ឋត្វា ធម្មទេសនំ អារភិ. ទេសនាបរិយោសានេ ឋបេត្វា សរទតាបសំ សព្ពេបិ ចតុសត្តតិសហស្សជដិលា អរហត្តំ បាបុណិំសុ, សត្ថា ‘‘ឯថ, ភិក្ខវោ’’តិ ហត្ថំ បសារេសិ. តេសំ តាវទេវ កេសមស្សូនិ អន្តរធាយិំសុ, អដ្ឋបរិក្ខារា កាយេ បដិមុក្កាវ អហេសុំ.

សរទតាបសោ ‘‘កស្មា អរហត្តំ ន បត្តោ’’តិ? វិក្ខិត្តចិត្តត្តា. សោ កិរ ពុទ្ធានំ ទុតិយាសនេ និសីទិត្វា សាវកបារមិញាណេ ឋត្វា ធម្មំ ទេសយតោ អគ្គសាវកស្ស ធម្មទេសនំ សោតុំ អារទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ, ‘‘អហោ វតាហម្បិ អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកពុទ្ធស្ស សាសនេ ឥមិនា សាវកេន បដិលទ្ធធុរំ លភេយ្យ’’ន្តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ. សោ តេន បរិវិតក្កេន មគ្គផលបដិវេធំ កាតុំ នាសក្ខិ. តថាគតំ បន វន្ទិត្វា សម្មុខេ ឋត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ អនន្តរាសនេ និសិន្នោ ភិក្ខុ តុម្ហាកំ សាសនេ កោ នាម ហោតី’’តិ? ‘‘មយា បវត្តិតំ ធម្មចក្កំ អនុបវត្តេន្តោ សាវកបារមិញាណស្ស កោដិប្បត្តោ សោឡស បញ្ញា បដិវិជ្ឈិត្វា ឋិតោ មយ្ហំ សាសនេ អគ្គសាវកោ និសភោ នាម ឯសោ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, យ្វាយំ មយា សត្តាហំ បុប្ផច្ឆត្តំ ធារេន្តេន សក្ការោ កតោ, អហំ ឥមស្ស ផលេន អញ្ញំ សក្កត្តំ វា ព្រហ្មត្តំ វា ន បត្ថេមិ, អនាគតេ បន អយំ និសភត្ថេរោ វិយ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស អគ្គសាវកោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិន្តិ. សត្ថា ‘‘សមជ្ឈិស្សតិ នុ ខោ ឥមស្ស បុរិសស្ស បត្ថនា’’តិ អនាគតំសញាណំ បេសេត្វា ឱលោកេន្តោ កប្បសតសហស្សាធិកំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា សមិជ្ឈនភាវំ អទ្ទស. ទិស្វាន សរទតាបសំ អាហ – ‘‘ន តេ អយំ បត្ថនា មោឃា ភវិស្សតិ, អនាគតេ បន កប្បសតសហស្សាធិកំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស មាតា មហាមាយា នាម ទេវី ភវិស្សតិ, បិតា សុទ្ធោទនោ នាម មហារាជា, បុត្តោ រាហុលោ នាម, ឧបដ្ឋាកោ អានន្ទោ នាម, ទុតិយអគ្គសាវកោ មោគ្គល្លានោ នាម, ត្វំ បនស្ស បឋមអគ្គសាវកោ ធម្មសេនាបតិ សារិបុត្តោ នាម ភវិស្សសី’’តិ. ឯវំ តាបសំ ព្យាករិត្វា ធម្មកថំ កថេត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ អាកាសំ បក្ខន្ទិ.

សរទតាបសោបិ អន្តេវាសិកត្ថេរានំ សន្តិកំ គន្ត្វា សហាយកស្ស សិរិវឌ្ឍនកុដុម្ពិកស្ស សាសនំ បេសេសិ, ‘‘ភន្តេ, មម សហាយកស្ស វទេថ, សហាយកេន តេ សរទតាបសេន អនោមទស្សីពុទ្ធស្ស បាទមូលេ អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកស្ស គោតមពុទ្ធស្ស សាសនេ បឋមអគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថិតំ, ត្វំ ទុតិយអគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថេហី’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា ថេរេហិ បុរេតរមេវ ឯកបស្សេន គន្ត្វា សិរិវឌ្ឍនស្ស និវេសនទ្វារេ អដ្ឋាសិ. សិរិវឌ្ឍនោ ‘‘ចិរស្សំ វត មេ អយ្យោ អាគតោ’’តិ អាសនេ និសីទាបេត្វា អត្តនា នីចាសនេ និសិន្នោ, ‘‘អន្តេវាសិកបរិសា បន វោ, ភន្តេ, ន បញ្ញាយតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, សម្ម, អម្ហាកំ អស្សមំ អនោមទស្សី ពុទ្ធោ អាគតោ, មយំ តស្ស អត្តនោ ពលេន សក្ការំ អករិម្ហា, សត្ថា សព្ពេសំ ធម្មំ ទេសេសិ, ទេសនាបរិយោសានេ ឋបេត្វា មំ សេសា អរហត្តំ បត្វា បព្ពជិំសុ. អហំ សត្ថុ បឋមអគ្គសាវកំ និសភត្ថេរំ ទិស្វា អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកស្ស គោតមពុទ្ធស្ស នាម សាសនេ បឋមអគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថេសិំ, ត្វម្បិ តស្ស សាសនេ ទុតិយអគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថេហី’’តិ. ‘‘មយ្ហំ ពុទ្ធេហិ សទ្ធិំ បរិចយោ នត្ថិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ពុទ្ធេហិ សទ្ធិំ កថនំ មយ្ហំ ភារោ ហោតុ, ត្វំ មហន្តំ សក្ការំ សជ្ជេហី’’តិ.

សិរិវឌ្ឍនោ តស្ស វចនំ សុត្វា អត្តនោ និវេសនទ្វារេ រាជមានេន អដ្ឋករីសមត្តំ ឋានំ សមតលំ ការេត្វា វាលុកំ ឱកិរាបេត្វា លាជបញ្ចមានិបុប្ផានិ វិកិរាបេត្វា នីលុប្បលច្ឆទនំ មណ្ឌបំ ការេត្វា ពុទ្ធាសនំ បញ្ញាបេត្វា សេសភិក្ខូនម្បិ អាសនានិ បដិយាទេត្វា មហន្តំ សក្ការសម្មានំ សជ្ជេត្វា ពុទ្ធានំ និមន្តនត្ថាយ សរទតាបសស្ស សញ្ញំ អទាសិ. តាបសោ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ គហេត្វា តស្ស និវេសនំ អគមាសិ. សិរិវឌ្ឍនោបិ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា តថាគតស្ស ហត្ថតោ បត្តំ គហេត្វា មណ្ឌបំ បវេសេត្វា បញ្ញត្តាសនេសុ និសិន្នស្ស ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទក្ខិណោទកំ ទត្វា បណីតេន ភោជនេន បរិវិសិត្វា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ មហារហេហិ វត្ថេហិ អច្ឆាទេត្វា, ‘‘ភន្តេ, នាយំ អារព្ភោ អប្បមត្តកដ្ឋានត្ថាយ, ឥមិនាវ និយាមេន សត្តាហំ អនុកម្បំ ករោថា’’តិ អាហ. សត្ថា អធិវាសេសិ. សោ តេនេវ និយាមេន សត្តាហំ មហាទានំ បវត្តេត្វា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ឋិតោ អាហ – ‘‘ភន្តេ, មម សហាយោ សរទតាបសោ យស្ស សត្ថុស្ស បឋមអគ្គសាវកោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថេសិ, អហម្បិ ‘‘តស្សេវ ទុតិយអគ្គសាវកោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថេមីតិ.

សត្ថា អនាគតំ ឱលោកេត្វា តស្ស បត្ថនាយ សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ព្យាកាសិ – ‘‘ត្វំ ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា គោតមពុទ្ធស្ស ទុតិយអគ្គសាវកោ ភវិស្សសី’’តិ. ពុទ្ធានំ ព្យាករណំ សុត្វា សិរិវឌ្ឍនោ ហដ្ឋបហដ្ឋោ អហោសិ. សត្ថាបិ ភត្តានុមោទនំ កត្វា សបរិវារោ វិហារមេវ គតោ. ‘‘អយំ, ភិក្ខវេ, មម បុត្តេហិ តទា បត្ថិតបត្ថនា. តេ យថាបត្ថិតមេវ លភិំសុ. នាហំ មុខំ ឱលោកេត្វា ទេមី’’តិ.

ឯវំ វុត្តេ ទ្វេ អគ្គសាវកា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, មយំ អគារិយភូតា សមានា គិរគ្គសមជ្ជំ ទស្សនាយ គតា’’តិ យាវ អស្សជិត្ថេរស្ស សន្តិកា សោតាបត្តិផលបដិវេធា សព្ពំ បច្ចុប្បន្នវត្ថុំ កថេត្វា, ‘‘តេ មយំ, ភន្តេ, អាចរិយស្ស សញ្ចយស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តំ តុម្ហាកំ បាទមូលេ អានេតុកាមា តស្ស លទ្ធិយា និស្សារភាវំ កថេត្វា ឥធាគមនេ អានិសំសំ កថយិម្ហា. សោ ឥទានិ មយ្ហំ អន្តេវាសិកវាសោ នាម ចាដិយា ឧទញ្ចនភាវប្បត្តិសទិសោ, ន សក្ខិស្សាមិ អន្តេវាសិវាសំ វសិតុ’’ន្តិ វត្វា, ‘‘អាចរិយ, ឥទានិ មហាជនោ គន្ធមាលាទិហត្ថោ គន្ត្វា សត្ថារមេវ បូជេស្សតិ, តុម្ហេ កថំ ភវិស្សថា’’តិ វុត្តេ ‘‘កិំ បន ឥមស្មិំ លោកេ បណ្ឌិតា ពហូ, ឧទាហុ ទន្ធា’’តិ? ‘‘ទន្ធា’’តិ កថិតេ ‘‘តេន ហិ បណ្ឌិតា បណ្ឌិតស្ស សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកំ គមិស្សន្តិ, ទន្ធា ទន្ធស្ស មម សន្តិកំ អាគមិស្សន្តិ, គច្ឆថ តុម្ហេ’’តិ វត្វា ‘‘អាគន្តុំ ន ឥច្ឆិ, ភន្តេ’’តិ. តំ សុត្វា សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, សញ្ចយោ អត្តនោ មិច្ឆាទិដ្ឋិតាយ អសារំ សារោតិ, សារញ្ច អសារោតិ គណ្ហិ. តុម្ហេ បន អត្តនោ បណ្ឌិតតាយ សារញ្ច សារតោ, អសារញ្ច អសារតោ ញត្វា អសារំ បហាយ សារមេវ គណ្ហិត្ថា’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

១១.

‘‘អសារេ សារមតិនោ, សារេ ចាសារទស្សិនោ;

តេ សារំ នាធិគច្ឆន្តិ, មិច្ឆាសង្កប្បគោចរា.

១២.

‘‘សារញ្ច សារតោ ញត្វា, អសារញ្ច អសារតោ;

តេ សារំ អធិគច្ឆន្តិ, សម្មាសង្កប្បគោចរា’’តិ.

តត្ថ អសារេ សារមតិនោតិ ចត្តារោ បច្ចយា, ទសវត្ថុកា មិច្ឆាទិដ្ឋិ, តស្សា ឧបនិស្សយភូតា ធម្មទេសនាតិ អយំ អសារោ នាម, តស្មិំ សារទិដ្ឋិនោតិ អត្ថោ. សារេ ចាសារទស្សិនោតិ ទសវត្ថុកា សម្មាទិដ្ឋិ, តស្សា ឧបនិស្សយភូតា ធម្មទេសនាតិ អយំ សារោ នាម, តស្មិំ ‘‘នាយំ សារោ’’តិ អសារទស្សិនោ. តេ សារន្តិ តេ បន តំ មិច្ឆាទិដ្ឋិគ្គហណំ គហេត្វា ឋិតា កាមវិតក្កាទីនំ វសេន មិច្ឆាសង្កប្បគោចរា ហុត្វា សីលសារំ, សមាធិសារំ, បញ្ញាសារំ, វិមុត្តិសារំ, វិមុត្តិញាណទស្សនសារំ, ‘‘បរមត្ថសារំ, និព្ពានញ្ច នាធិគច្ឆ’’ន្តិ. សារញ្ចាតិ តមេវ សីលសារាទិសារំ ‘‘សារោ នាមាយ’’ន្តិ, វុត្តប្បការញ្ច អសារំ ‘‘អសារោ អយ’’ន្តិ ញត្វា. តេ សារន្តិ តេ បណ្ឌិតា ឯវំ សម្មាទស្សនំ គហេត្វា ឋិតា នេក្ខម្មសង្កប្បាទីនំ វសេន សម្មាសង្កប្បគោចរា ហុត្វា តំ វុត្តប្បការំ សារំ អធិគច្ឆន្តីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ. សន្និបតិតានំ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

សារិបុត្តត្ថេរវត្ថុ អដ្ឋមំ.

៩. នន្ទត្ថេរវត្ថុ

យថា អគារន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អាយស្មន្តំ នន្ទំ អារព្ភ កថេសិ.

សត្ថា ហិ បវត្តិតវរធម្មចក្កោ រាជគហំ គន្ត្វា វេឡុវនេ វិហរន្តោ – ‘‘បុត្តំ មេ អានេត្វា ទស្សេថា’’តិ សុទ្ធោទនមហារាជេន បេសិតានំ សហស្សសហស្សបរិវារានំ ទសន្នំ ទូតានំ សព្ពបច្ឆតោ គន្ត្វា អរហត្តប្បត្តេន កាឡុទាយិត្ថេរេន គមនកាលំ ញត្វា មគ្គវណ្ណំ វណ្ណេត្វា វីសតិសហស្សខីណាសវបរិវុតោ កបិលបុរំ នីតោ ញាតិសមាគមេ បោក្ខរវស្សំ អត្ថុប្បត្តិំ កត្វា វេស្សន្តរជាតកំ (ជា. ២.២២.១៦៥៥ អាទយោ) កថេត្វា បុនទិវសេ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ, ‘‘ឧត្តិដ្ឋេ នប្បមជ្ជេយ្យា’’តិ (ធ. ប. ១៦៨) គាថាយ បិតរំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា, ‘‘ធម្មញ្ចរេ’’តិ (ធ. ប. ១៦៩) គាថាយ មហាបជាបតិំ សោតាបត្តិផលេ, រាជានញ្ច សកទាគាមិផលេ បតិដ្ឋាបេសិ. ភត្តកិច្ចាវសានេ បន រាហុលមាតុគុណកថំ និស្សាយ ចន្ទកិន្នរីជាតកំ (ជា. ១.១៤.១៨ អាទយោ) កថេត្វា តតោ តតិយទិវសេ នន្ទកុមារស្ស អភិសេកគេហប្បវេសនវិវាហមង្គលេសុ បវត្តមានេសុ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា នន្ទកុមារស្ស ហត្ថេ បត្តំ ទត្វា មង្គលំ វត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កមន្តោ នន្ទកុមារស្ស ហត្ថតោ បត្តំ ន គណ្ហិ. សោបិ តថាគតគារវេន ‘‘បត្តំ វោ, ភន្តេ, គណ្ហថា’’តិ វត្តុំ នាសក្ខិ. ឯវំ បន ចិន្តេសិ – ‘‘សោបានសីសេ បត្តំ គណ្ហិស្សតី’’តិ. សត្ថា តស្មិម្បិ ឋានេ ន គណ្ហិ. ឥតរោ ‘‘សោបានបាទមូលេ គណ្ហិស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ. សត្ថា តត្ថាបិ ន គណ្ហិ. ឥតរោ ‘‘រាជង្គណេ គណ្ហិស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ. សត្ថា តត្ថាបិ ន គណ្ហិ. កុមារោ និវត្តិតុកាមោ អរុចិយា គច្ឆន្តោ សត្ថុគារវេន ‘‘បត្តំ គណ្ហថា’’តិ វត្តុំ ន សក្កោតិ. ‘‘ឥធ គណ្ហិស្សតិ, ឯត្ថ គណ្ហិស្សតី’’តិ ចិន្តេន្តោ គច្ឆតិ.

តស្មិំ ខណេ អញ្ញា ឥត្ថិយោ តំ ទិស្វា ជនបទកល្យាណិយា អាចិក្ខិំសុ – ‘‘អយ្យេ, ភគវា នន្ទកុមារំ គហេត្វា គតោ, តុម្ហេហិ តំ វិនា ករិស្សតី’’តិ. សា ឧទកពិន្ទូហិ បគ្ឃរន្តេហេវ អឌ្ឍុល្លិខិតេហិ កេសេហិ វេគេន គន្ត្វា, ‘‘តុវដំ ខោ, អយ្យបុត្ត, អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ អាហ. តំ តស្សា វចនំ តស្ស ហទយេ តិរិយំ បតិត្វា វិយ ឋិតំ. សត្ថាបិស្ស ហត្ថតោ បត្តំ អគ្គណ្ហិត្វាវ តំ វិហារំ នេត្វា, ‘‘បព្ពជិស្សសិ នន្ទា’’តិអាហ. សោ ពុទ្ធគារវេន ‘‘ន បព្ពជិស្សាមី’’តិ អវត្វា, ‘‘អាម, បព្ពជិស្សាមី’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘តេន ហិ នន្ទំ បព្ពាជេថា’’តិ អាហ. សត្ថា កបិលបុរំ គន្ត្វា តតិយទិវសេ នន្ទំ បព្ពាជេសិ.

សត្តមេ ទិវសេ រាហុលមាតា កុមារំ អលង្ករិត្វា ភគវតោ សន្តិកំ បេសេសិ – ‘‘បស្ស, តាត, ឯតំ វីសតិសហស្សសមណបរិវុតំ សុវណ្ណវណ្ណំ ព្រហ្មរូបិវណ្ណំ សមណំ, អយំ តេ បិតា, ឯតស្ស មហន្តា និធិកុម្ភិយោ អហេសុំ. ត្យាស្ស និក្ខមនតោ បដ្ឋាយ ន បស្សាម, គច្ឆ នំ ទាយជ្ជំ យាចស្សុ – ‘អហំ, តាត, កុមារោ, អភិសេកំ បត្វា ចក្កវត្តី ភវិស្សាមិ, ធនេន មេ អត្ថោ, ធនំ មេ ទេហិ. សាមិកោ ហិ បុត្តោ បិតុសន្តកស្សា’’’តិ. កុមារោ ភគវតោ សន្តិកំ គន្ត្វាវ បិតុសិនេហំ បដិលភិត្វា ហដ្ឋចិត្តោ ‘‘សុខា តេ, សមណ, ឆាយា’’តិ វត្វា អញ្ញម្បិ ពហុំ អត្តនោ អនុរូបំ វទន្តោ អដ្ឋាសិ. ភគវា កតភត្តកិច្ចោ អនុមោទនំ កត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. កុមារោបិ ‘‘ទាយជ្ជំ មេ, សមណ, ទេហិ, ទាយជ្ជំ មេ, សមណ, ទេហី’’តិ ភគវន្តំ អនុពន្ធិ. ភគវាបិ កុមារំ ន និវត្តាបេសិ. បរិជនោបិ ភគវតា សទ្ធិំ គច្ឆន្តំ និវត្តេតុំ នាសក្ខិ. ឥតិ សោ ភគវតា សទ្ធិំ អារាមមេវ អគមាសិ.

តតោ ភគវា ចិន្តេសិ – ‘‘យំ អយំ បិតុសន្តកំ ធនំ ឥច្ឆតិ, តំ វដ្ដានុគតំ សវិឃាតំ, ហន្ទស្ស ពោធិតលេ បដិលទ្ធំ សត្តវិធំ អរិយធនំ ទេមិ, លោកុត្តរទាយជ្ជស្ស នំ សាមិកំ ករោមី’’តិ. អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ សារិបុត្តំ អាមន្តេសិ – ‘‘តេន ហិ ត្វំ, សារិបុត្ត, រាហុលកុមារំ បព្ពាជេហី’’តិ. ថេរោ កុមារំ បព្ពាជេសិ. បព្ពជិតេ ច បន កុមារេ រញ្ញោ អធិមត្តំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជិ. តំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ ភគវតោ និវេទេត្វា, ‘‘សាធុ, ភន្តេ, អយ្យា, មាតាបិតូហិ អននុញ្ញាតំ បុត្តំ ន បព្ពាជេយ្យុ’’ន្តិ វរំ យាចិ. ភគវា តស្ស តំ វរំ ទត្វា បុនេកទិវសំ រាជនិវេសនេ កតបាតរាសោ ឯកមន្តំ និសិន្នេន រញ្ញា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទុក្ករការិកកាលេ ឯកា ទេវតា មំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘បុត្តោ តេ កាលកតោ’តិ អាហ. អហំ តស្សា វចនំ អសទ្ទហន្តោ ‘ន មយ្ហំ បុត្តោ ពោធិំ អប្បត្វា កាលំ ករោតី’តិ បដិក្ខិបិ’’ន្តិ វុត្តេ – ‘‘ឥទានិ កិំ សទ្ទហិស្សថ, បុព្ពេបិ អដ្ឋិកានិ ទស្សេត្វា, ‘បុត្តោ តេ មតោ’តិ វុត្តេ ន សទ្ទហិត្វា’’តិ ឥមិស្សា អត្ថុប្បត្តិយា មហាធម្មបាលជាតកំ (ជា. ១.១០.៩២ អាទយោ) កថេសិ. គាថាបរិយោសានេ រាជា អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិ. ឥតិ ភគវា បិតរំ តីសុ ផលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ បុនទេវ រាជគហំ គន្ត្វា តតោ អនាថបិណ្ឌិកេន សាវត្ថិំ អាគមនត្ថាយ គហិតបដិញ្ញោ និដ្ឋិតេ ជេតវនេ វិហារេ តត្ថ គន្ត្វា វាសំ កប្បេសិ.

ឯវំ សត្ថរិ ជេតវនេ វិហរន្តេ អាយស្មា នន្ទោ ឧក្កណ្ឋិត្វា ភិក្ខូនំ ឯតមត្ថំ អារោចេសិ – ‘‘អនភិរតោ អហំ, អាវុសោ, ព្រហ្មចរិយំ ចរាមិ, ន សក្កោមិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តិស្សាមី’’តិ. ភគវា តំ បវត្តិំ សុត្វា អាយស្មន្តំ នន្ទំ បក្កោសាបេត្វា ឯតទវោច – ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ, នន្ទ, សម្ពហុលានំ ភិក្ខូនំ ឯវំ អារោចេសិ – ‘អនភិរតោ, អាវុសោ, ព្រហ្មចរិយំ ចរាមិ, ន សក្កោមិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តិស្សាមី’’’តិ? ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិស្ស បន ត្វំ, នន្ទ, អនភិរតោ ព្រហ្មចរិយំ ចរសិ, ន សក្កោសិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តិស្សសី’’តិ? ‘‘សាកិយានី មំ, ភន្តេ, ជនបទកល្យាណី ឃរា និក្ខមន្តស្ស អឌ្ឍុល្លិខិតេហិ កេសេហិ អបលោកេត្វា មំ ឯតទវោច – ‘តុវដំ ខោ, អយ្យបុត្ត, អាគច្ឆេយ្យាសី’តិ, សោ ខោ អហំ, ភន្តេ, តំ អនុស្សរមានោ អនភិរតោ ព្រហ្មចរិយំ ចរាមិ, ន សក្កោមិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តិស្សាមី’’តិ.

អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ នន្ទំ ពាហាយំ គហេត្វា ឥទ្ធិពលេន តាវតិំសទេវលោកំ អានេន្តោ អន្តរាមគ្គេ ឯកស្មិំ ឈាមក្ខេត្តេ ឈាមខាណុកេ និសិន្នំ ឆិន្នកណ្ណនាសនង្គុដ្ឋំ ឯកំ បលុដ្ឋមក្កដិំ ទស្សេត្វា តាវតិំសភវនេ សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ ឧបដ្ឋានំ អាគតានិ កកុដបាទានិ បញ្ច អច្ឆរាសតានិ ទស្សេសិ. កកុដបាទានីតិ រត្តវណ្ណតាយ បារេវតបាទសទិសបាទានិ. ទស្សេត្វា ច បនាហ – ‘‘តំ កិំ មញ្ញសិ, នន្ទ, កតមា នុ ខោ អភិរូបតរា វា ទស្សនីយតរា វា បាសាទិកតរា វា សាកិយានី វា ជនបទកល្យាណី, ឥមានិ វា បញ្ច អច្ឆរាសតានិ កកុដបាទានី’’តិ? តំ សុត្វា អាហ – ‘‘សេយ្យថាបិ សា, ភន្តេ, ឆិន្នកណ្ណនាសនង្គុដ្ឋា បលុដ្ឋមក្កដី, ឯវមេវ ខោ, ភន្តេ, សាកិយានី ជនបទកល្យាណី, ឥមេសំ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ ឧបនិធាយ សង្ខ្យម្បិ ន ឧបេតិ, កលម្បិ ន ឧបេតិ, កលភាគម្បិ ន ឧបេតិ. អថ ខោ ឥមានេវ បញ្ច អច្ឆរាសតានិ អភិរូបតរានិ ចេវ ទស្សនីយតរានិ ច បាសាទិកតរានិ ចា’’តិ. ‘‘អភិរម, នន្ទ, អភិរម, នន្ទ, អហំ តេ បាដិភោគោ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ បដិលាភាយ កកុដបាទាន’’ន្តិ. ‘‘សចេ មេ, ភន្តេ ភគវា, បាដិភោគោ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ បដិលាភាយ កកុដបាទានំ, អភិរមិស្សាមហំ, ភន្តេ, ភគវតិ ព្រហ្មចរិយេ’’តិ.

អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ នន្ទំ គហេត្វា តត្ថ អន្តរហិតោ ជេតវនេយេវ បាតុរហោសិ. អស្សោសុំ ខោ ភិក្ខូ, ‘‘អាយស្មា កិរ នន្ទោ ភគវតោ ភាតា មាតុច្ឆាបុត្តោ អច្ឆរានំ ហេតុ ព្រហ្មចរិយំ ចរតិ. ភគវា កិរស្ស បាដិភោគោ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ បដិលាភាយ កកុដបាទាន’’ន្តិ. អថ ខោ អាយស្មតោ នន្ទស្ស សហាយកា ភិក្ខូ អាយស្មន្តំ នន្ទំ ភតកវាទេន ច ឧបក្កិតកវាទេន ច សមុទាចរន្តិ, ‘‘ភតកោ កិរាយស្មា នន្ទោ, ឧបក្កិតកោ កិរាយស្មា នន្ទោ, អច្ឆរានំ ហេតុ ព្រហ្មចរិយំ ចរតិ. ភគវា កិរស្ស បាដិភោគោ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ បដិលាភាយ កកុដបាទាន’’ន្តិ. អថ ខោ អាយស្មា នន្ទោ សហាយកានំ ភិក្ខូនំ ភតកវាទេន ច ឧបក្កិតកវាទេន ច អដ្ដិយមានោ ហរាយមានោ ជិគុច្ឆមានោ ឯកោ វូបកដ្ឋោ អប្បមត្តោ អាតាបី បហិតត្តោ វិហរន្តោ ន ចិរស្សេវ យស្សត្ថាយ កុលបុត្តា សម្មទេវ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជន្តិ, តទនុត្តរំ ព្រហ្មចរិយបរិយោសានំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហាសិ, ‘‘ខីណា ជាតិ, វុសិតំ ព្រហ្មចរិយំ, កតំ ករណីយំ, នាបរំ ឥត្ថត្តាយា’’តិ អព្ភញ្ញាសិ. អញ្ញតរោ ច ខោ បនាយស្មា នន្ទោ អរហតំ អហោសិ.

អថេកា ទេវតា រត្តិភាគេ សកលំ ជេតវនំ ឱភាសេត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា អារោចេសិ – ‘‘អាយស្មា, ភន្តេ, នន្ទោ ភគវតោ ភាតា មាតុច្ឆាបុត្តោ អាសវានំ ខយា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ. ភគវតោបិ ខោ ញាណំ ឧទបាទិ ‘‘នន្ទោ អាសវានំ ខយា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ. សោបាយស្មា នន្ទោ តស្សា រត្តិយា អច្ចយេន ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯតទវោច – ‘‘យំ មេ, ភន្តេ, ភគវា បាដិភោគោ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ បដិលាភាយ កកុដបាទានំ, មុញ្ចាមហំ, ភន្តេ, ភគវន្តំ ឯតស្មា បដិស្សវា’’តិ. ‘‘មយាបិ ខោ តេ, នន្ទ, ចេតសា ចេតោ បរិច្ច វិទិតោ ‘នន្ទោ អាសវានំ ខយា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’តិ. ទេវតាបិ មេ ឯតមត្ថំ អារោចេសិ – ‘អាយស្មា, ភន្តេ, នន្ទោ អាសវានំ ខយា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’តិ. យទេវ ខោ តេ, នន្ទ, អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ វិមុត្តំ, អថាហំ មុត្តោ ឯតស្មា បដិស្សវា’’តិ. អថ ខោ ភគវា ឯតមត្ថំ វិទិត្វា តាយំ វេលាយំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘យស្ស និត្តិណ្ណោ បង្កោ, មទ្ទិតោ កាមកណ្ដកោ;

មោហក្ខយំ អនុប្បត្តោ, សុខទុក្ខេសុ ន វេធតី ស ភិក្ខូ’’តិ. (ឧទា. ២២);

អថេកទិវសំ ភិក្ខូ តំ អាយស្មន្តំ នន្ទំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘អាវុសោ នន្ទ, បុព្ពេ ត្វំ ‘ឧក្កណ្ឋិតោមី’តិ វទេសិ, ឥទានិ តេ កថ’’ន្តិ? ‘‘នត្ថិ មេ, អាវុសោ, គិហិភាវាយ អាលយោ’’តិ. តំ សុត្វា ភិក្ខូ – ‘‘អភូតំ អាយស្មា នន្ទោ កថេតិ, អញ្ញំ ព្យាករោតិ, អតីតទិវសេសុ ‘ឧក្កណ្ឋិតោម្ហី’តិ វត្វា ឥទានិ ‘នត្ថិ មេ គិហិភាវាយ អាលយោ’តិ កថេតី’’តិ គន្ត្វា ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. ភគវា ‘‘ភិក្ខវេ, អតីតទិវសេសុ នន្ទស្ស អត្តភាវោ ទុច្ឆន្នគេហសទិសោ អហោសិ, ឥទានិ សុច្ឆន្នគេហសទិសោ ជាតោ. អយញ្ហិ ទិព្ពច្ឆរានំ ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ បព្ពជិតកិច្ចស្ស មត្ថកំ បាបេតុំ វាយមន្តោ តំ កិច្ចំ បត្តោ’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

១៣.

‘‘យថា អគារំ ទុច្ឆន្នំ, វុដ្ឋី សមតិវិជ្ឈតិ;

ឯវំ អភាវិតំ ចិត្តំ, រាគោ សមតិវិជ្ឈតិ.

១៤.

‘‘យថា អគារំ សុច្ឆន្នំ, វុដ្ឋី ន សមតិវិជ្ឈតិ;

ឯវំ សុភាវិតំ ចិត្តំ, រាគោ ន សមតិវិជ្ឈតី’’តិ.

តត្ថ អគារន្តិ យំកិញ្ចិ គេហំ. ទុច្ឆន្នន្តិ វិរឡច្ឆន្នំ ឆិទ្ទាវឆិទ្ទំ. សមតិវិជ្ឈតីតិ វស្សវុដ្ឋិ វិនិវិជ្ឈតិ. អភាវិតន្តិ តំ អគារំ វុដ្ឋិ វិយ ភាវនាយ រហិតត្តា អភាវិតំ ចិត្តំ រាគោ សមតិ វិជ្ឈតិ. ន កេវលំ រាគោវ, ទោសមោហមានាទយោ សព្ពកិលេសា តថារូបំ ចិត្តំ អតិវិយ វិជ្ឈន្តិយេវ. សុភាវិតន្តិ សមថវិបស្សនាភាវនាហិ សុភាវិតំ. ឯវរូបំ ចិត្តំ សុច្ឆន្នំ គេហំ វុដ្ឋិ វិយ រាគាទយោ កិលេសា អតិវិជ្ឈិតុំ ន សក្កោន្តីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ. មហាជនស្ស ទេសនា សាត្ថិកា អហោសិ.

អថ ខោ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, ‘‘អាវុសោ, ពុទ្ធា នាម អច្ឆរិយា, ជនបទកល្យាណិំ និស្សាយ ឧក្កណ្ឋិតោ នាមាយស្មា នន្ទោ សត្ថារា ទេវច្ឆរា អាមិសំ កត្វា វិនីតោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា – ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស មយា មាតុគាមេន បលោភេត្វា វិនីតោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពារាណសិវាសី កប្បដោ នាម វាណិជោ អហោសិ. តស្សេកោ គទ្រភោ កុម្ភភារំ វហតិ, ឯកទិវសេន សត្ត យោជនានិ គច្ឆតិ. សោ ឯកស្មិំ សមយេ គទ្រភភារកេហិ សទ្ធិំ តក្កសិលំ គន្ត្វា យាវ ភណ្ឌស្ស វិស្សជ្ជនំ, តាវ គទ្រភំ ចរិតុំ វិស្សជ្ជេសិ. អថស្ស សោ គទ្រភោ បរិខាបិដ្ឋេ ចរមានោ ឯកំ គទ្រភិំ ទិស្វា ឧបសង្កមិ. សា តេន សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ ករោន្តី អាហ – ‘‘កុតោ អាគតោសី’’តិ? ‘‘ពារាណសិតោ’’តិ. ‘‘កេន កម្មេនា’’តិ? ‘‘វាណិជ្ជកម្មេនា’’តិ. ‘‘កិត្តកំ ភារំ វហសី’’តិ? ‘‘កុម្ភភារ’’ន្តិ? ‘‘ឯត្តកំ ភារំ វហន្តោ កតិ យោជនានិ គច្ឆសី’’តិ? ‘‘សត្ត យោជនានី’’តិ. ‘‘គតគតដ្ឋានេ តេ កាចិ បាទបរិកម្មបិដ្ឋិបរិកម្មករា អត្ថី’’តិ? ‘‘នត្ថី’’តិ. ‘‘ឯវំ សន្តេ មហាទុក្ខំ នាម អនុភោសី’’តិ? ‘‘កិញ្ចាបិ ហិ តិរច្ឆានគតានំ បាទបរិកម្មាទិការកា នាម នត្ថិ, កាមសំយោជនឃដ្ដនត្ថាយ បន ឯវរូបំ កថំ កថេសិ’’? សោ តស្សា កថាយ ឧក្កណ្ឋិ. កប្បដោបិ ភណ្ឌំ វិស្សជ្ជេត្វា តស្ស សន្តិកំ អាគន្ត្វា – ‘‘ឯហិ, តាត, គមិស្សាមា’’តិ អាហ. ‘‘គច្ឆថ តុម្ហេ, នាហំ គមិស្សាមី’’តិ. អថ នំ បុនប្បុនំ យាចិត្វា, ‘‘អនិច្ឆន្តំ បរិភាសេត្វា នំ នេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

‘‘បតោទំ តេ ករិស្សាមិ, សាឡសង្គុលិកណ្ដកំ;

សញ្ឆិន្ទិស្សាមិ តេ កាយំ, ឯវំ ជានាហិ គទ្រភា’’តិ.

តំ សុត្វា គទ្រភោ ‘‘ឯវំ សន្តេ អហម្បិ តេ កត្តព្ពំ ជានិស្សាមី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បតោទំ មេ ករិស្សសិ, សោឡសង្គុលិកណ្ដកំ;

បុរតោ បតិដ្ឋហិត្វាន, ឧទ្ធរិត្វាន បច្ឆតោ;

ទន្តំ តេ បាតយិស្សាមិ, ឯវំ ជានាហិ កប្បដា’’តិ.

តំ សុត្វា វាណិជោ – ‘‘កេន នុ ខោ ការណេន ឯស ឯវំ វទតី’’តិ ចិន្តេត្វា, ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ តំ គទ្រភិំ ទិស្វា, ‘‘ឥមាយេស ឯវំ សិក្ខាបិតោ ភវិស្សតិ, ‘ឯវរូបិំ នាម តេ គទ្រភិំ អានេស្សាមី’តិ មាតុគាមេន នំ បលោភេត្វា នេស្សាមី’’តិ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ចតុប្បទិំ សង្ខមុខិំ, នារិំ សព្ពង្គសោភិនិំ;

ភរិយំ តេ អានយិស្សាមិ, ឯវំ ជានាហិ គទ្រភា’’តិ.

តំ សុត្វា តុដ្ឋចិត្តោ គទ្រភោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ចតុប្បទិំ សង្ខមុខិំ, នារិំ សព្ពង្គសោភិនិំ;

ភរិយំ មេ អានយិស្សសិ, ឯវំ ជានាហិ កប្បដ;

កប្បដ ភិយ្យោ គមិស្សាមិ, យោជនានិ ចតុទ្ទសា’’តិ.

អថ នំ កប្បដោ, ‘‘តេន ហិ ឯហី’’តិ គហេត្វា សកដ្ឋានំ អគមាសិ. សោ កតិបាហច្ចយេន នំ អាហ – ‘‘ននុ មំ តុម្ហេ ‘ភរិយំ តេ អានយិស្សាមី’តិ អវោចុត្ថា’’តិ? ‘‘អាម, វុត្តំ, នាហំ អត្តនោ កថំ ភិន្ទិស្សាមិ, ភរិយំ តេ អានេស្សាមិ, វេតនំ បន តុយ្ហំ ឯកកស្សេវ ទស្សាមិ, តុយ្ហំ វេតនំ ទុតិយស្ស បហោតុ វា មា វា, ត្វមេវ ជានេយ្យាសិ. ឧភិន្នំ បន វោ សំវាសមន្វាយ បុត្តា វិជាយិស្សន្តិ, តេហិបិ ពហូហិ សទ្ធិំ តុយ្ហំ តំ បហោតុ វា មា វា, ត្វមេវ ជានេយ្យាសី’’តិ. គទ្រភោ តស្មិំ កថេន្តេយេវ អនបេក្ខោ អហោសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា, ‘‘តទា, ភិក្ខវេ, គទ្រភី ជនបទកល្យាណី អហោសិ, គទ្រភោ នន្ទោ, វាណិជោ អហមេវ. ឯវំ បុព្ពេបេស មយា មាតុគាមេន បលោភេត្វា វិនីតោ’’តិ ជាតកំ និដ្ឋាបេសីតិ.

នន្ទត្ថេរវត្ថុ នវមំ.

១០. ចុន្ទសូករិកវត្ថុ

ឥធ សោចេតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ចុន្ទសូករិកំ នាម បុរិសំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ បញ្ចបណ្ណាស វស្សានិ សូករេ វធិត្វា ខាទន្តោ ច វិក្កិណន្តោ ច ជីវិកំ កប្បេសិ. ឆាតកាលេ សកដេន វីហិំ អាទាយ ជនបទំ គន្ត្វា ឯកនាឡិទ្វេនាឡិមត្តេន គាមសូករបោតកេ កិណិត្វា សកដំ បូរេត្វា អាគន្ត្វា បច្ឆានិវេសនេ វជំ វិយ ឯកំ ឋានំ បរិក្ខិបិត្វា តត្ថេវ តេសំ និវាបំ រោបេត្វា, តេសុ នានាគច្ឆេ ច សរីរមលញ្ច ខាទិត្វា វឌ្ឍិតេសុ យំ យំ មារេតុកាមោ ហោតិ, តំ តំ អាឡានេ និច្ចលំ ពន្ធិត្វា សរីរមំសស្ស ឧទ្ធុមាយិត្វា ពហលភាវត្ថំ ចតុរស្សមុគ្គរេន បោថេត្វា, ‘‘ពហលមំសោ ជាតោ’’តិ ញត្វា មុខំ វិវរិត្វា អន្តរេ ទណ្ឌកំ ទត្វា លោហថាលិយា បក្កុថិតំ ឧណ្ហោទកំ មុខេ អាសិញ្ចតិ. តំ កុច្ឆិំ បវិសិត្វា បក្កុថិតំ ករីសំ អាទាយ អធោភាគេន និក្ខមតិ, យាវ ថោកម្បិ ករីសំ អត្ថិ, តាវ អាវិលំ ហុត្វា និក្ខមតិ, សុទ្ធេ ឧទរេ អច្ឆំ អនាវិលំ ហុត្វា និក្ខមតិ. អថស្ស អវសេសំ ឧទកំ បិដ្ឋិយំ អាសិញ្ចតិ. តំ កាឡចម្មំ ឧប្បាដេត្វា គច្ឆតិ. តតោ តិណុក្កាយ លោមានិ ឈាបេត្វា តិខិណេន អសិនា សីសំ ឆិន្ទតិ. បគ្ឃរណតំ លោហិតំ ភាជនេន បដិគ្គហេត្វា មំសំ លោហិតេន មទ្ទិត្វា បចិត្វា បុត្តទារមជ្ឈេ និសិន្នោ ខាទិត្វា សេសំ វិក្កិណាតិ. តស្ស ឥមិនាវ និយាមេន ជីវិកំ កប្បេន្តស្ស បញ្ចបណ្ណាស វស្សានិ អតិក្កន្តានិ. តថាគតេ ធុរវិហារេ វសន្តេ ឯកទិវសម្បិ បុប្ផមុដ្ឋិមត្តេន បូជា វា កដច្ឆុមត្តំ ភិក្ខទានំ វា អញ្ញំ វា កិញ្ចិ បុញ្ញំ នាម នាហោសិ. អថស្ស សរីរេ រោគោ ឧប្បជ្ជិ, ជីវន្តស្សេវ អវីចិមហានិរយសន្តាបោ ឧបដ្ឋហិ. អវីចិសន្តាបោ នាម យោជនសតេ ឋត្វា ឱលោកេន្តស្ស អក្ខីនំ ភិជ្ជនសមត្ថោ បរិឡាហោ ហោតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘តស្ស អយោមយា ភូមិ, ជលិតា តេជសាយុតា;

សមន្តា យោជនសតំ, ផរិត្វា តិដ្ឋតិ សព្ពទា’’តិ. (ម. និ. ៣.២៦៧; អ. និ. ៣.៣៦);

នាគសេនត្ថេរេន បនស្ស បាកតិកគ្គិសន្តាបតោ អធិមត្តតាយ អយំ ឧបមា វុត្តា – ‘‘យថា, មហារាជ, កូដាគារមត្តោ បាសាណោបិ នេរយិកគ្គិម្ហិ បក្ខិត្តោ ខណេន វិលយំ គច្ឆតិ, និព្ពត្តសត្តា បនេត្ថ កម្មពលេន មាតុកុច្ឆិគតា វិយ ន វិលីយន្តី’’តិ (មិ. ប. ២.៤.៦). តស្ស តស្មិំ សន្តាបេ ឧបដ្ឋិតេ កម្មសរិក្ខកោ អាការោ ឧប្បជ្ជិ. គេហមជ្ឈេយេវ សូកររវំ រវិត្វា ជណ្ណុកេហិ វិចរន្តោ បុរត្ថិមវត្ថុម្បិ បច្ឆិមវត្ថុម្បិ គច្ឆតិ. អថស្ស គេហមានុសកា តំ ទឡ្ហំ គហេត្វា មុខំ បិទហន្តិ. កម្មវិបាកោ នាម ន សក្កា កេនចិ បដិពាហិតុំ. សោ វិរវន្តោវ ឥតោ ចិតោ ច វិចរតិ. សមន្តា សត្តសុ ឃរេសុ មនុស្សា និទ្ទំ ន លភន្តិ. មរណភយេន តជ្ជិតស្ស បន ពហិនិក្ខមនំ និវារេតុំ អសក្កោន្តោ សព្ពោ គេហជនោ យថា អន្តោឋិតោ ពហិ វិចរិតុំ ន សក្កោតិ, តថា គេហទ្វារានិ ថកេត្វា ពហិគេហំ បរិវារេត្វា រក្ខន្តោ អច្ឆតិ. ឥតរោ អន្តោគេហេយេវ និរយសន្តាបេន វិរវន្តោ ឥតោ ចិតោ ច វិចរតិ. ឯវំ សត្តទិវសានិ វិចរិត្វា អដ្ឋមេ ទិវសេ កាលំ កត្វា អវីចិមហានិរយេ និព្ពត្តិ. អវីចិមហានិរយោ ទេវទូតសុត្តេន (ម. និ. ៣.២៦១ អាទយោ; អ. និ. ៣.៣៦) វណ្ណេតព្ពោតិ.

ភិក្ខូ តស្ស ឃរទ្វារេន គច្ឆន្តា តំ សទ្ទំ សុត្វា, ‘‘សូករសទ្ទោ’’តិ សញ្ញិនោ ហុត្វា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ និសិន្នា ឯវមាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, ចុន្ទសូករិតស្ស គេហទ្វារំ បិទហិត្វា សូករានំ មារិយមានានំ អជ្ជ សត្តមោ ទិវសោ, គេហេ កាចិ មង្គលកិរិយា ភវិស្សតិ មញ្ញេ. ឯត្តកេ នាម, ភន្តេ, សូករេ មារេន្តស្ស ឯកម្បិ មេត្តចិត្តំ វា ការុញ្ញំ វា នត្ថិ, ន វត នោ ឯវរូបោ កក្ខឡោ ផរុសោ សត្តោ ទិដ្ឋបុព្ពោ’’តិ. សត្ថា – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សោ ឥមេ សត្តទិវសេ សូករេ មារេតិ, កម្មសរិក្ខកំ បនស្ស វិបាកំ ឧទបាទិ, ជីវន្តស្សេវ អវីចិមហានិរយសន្តាបោ ឧបដ្ឋាសិ. សោ តេន សន្តាបេន សត្ត ទិវសានិ សូកររវំ រវន្តោ អន្តោនិវេសនេ វិចរិត្វា អជ្ជ កាលំ កត្វា អវីចិម្ហិ និព្ពត្តោ’’តិ វត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥធ លោកេ ឯវំ សោចិត្វា បុន គន្ត្វា សោចនដ្ឋានេយេវ និព្ពត្តោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, បមត្តា នាម គហដ្ឋា វា ហោន្តុ បព្ពជិតា វា, ឧភយត្ថ សោចន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

១៥.

‘‘ឥធ សោចតិ បេច្ច សោចតិ,

បាបការី ឧភយត្ថ សោចតិ;

សោ សោចតិ សោ វិហញ្ញតិ;

ទិស្វា កម្មកិលិដ្ឋមត្តនោ’’តិ.

តត្ថ បាបការីតិ នានប្បការស្ស បាបកម្មស្ស ការកោ បុគ្គលោ ‘‘អកតំ វត មេ កល្យាណំ, កតំ បាប’’ន្តិ ឯកំសេនេវ មរណសមយេ ឥធ សោចតិ, ឥទមស្ស កម្មសោចនំ. វិបាកំ អនុភវន្តោ បន បេច្ច សោចតិ. ឥទមស្ស បរលោកេ វិបាកសោចនំ. ឯវំ សោ ឧភយត្ថ សោចតិយេវ. តេនេវ ការណេន ជីវមានោយេវ សោ ចុន្ទសូករិកោបិ សោចតិ. ទិស្វា កម្មកិលិដ្ឋន្តិ អត្តនោ កិលិដ្ឋកម្មំ បស្សិត្វា នានប្បការកំ វិលបន្តោ វិហញ្ញតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ.

ចុន្ទសូករិកវត្ថុ ទសមំ.

១១. ធម្មិកឧបាសកវត្ថុ

ឥធ មោទតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ធម្មិកឧបាសកំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរ បញ្ចសតា ធម្មិកឧបាសកា នាម អហេសុំ. តេសុ ឯកេកស្ស បញ្ច បញ្ច ឧបាសកសតានិ បរិវារា. យោ តេសំ ជេដ្ឋកោ, តស្ស សត្ត បុត្តា សត្ត ធីតរោ. តេសុ ឯកេកស្ស ឯកេកា សលាកយាគុ សលាកភត្តំ បក្ខិកភត្តំ និមន្តនភត្តំ ឧបោសថិកភត្តំ អាគន្តុកភត្តំ សង្ឃភត្តំ វស្សាវាសិកំ អហោសិ. តេបិ សព្ពេវ អនុជាតបុត្តា នាម អហេសុំ. ឥតិ ចុទ្ទសន្នំ បុត្តានំ ភរិយាយ ឧបាសកស្សាតិ សោឡស សលាកយាគុអាទីនិ បវត្តន្តិ. ឥតិ សោ សបុត្តទារោ សីលវា កល្យាណធម្មោ ទានសំវិភាគរតោ អហោសិ. អថស្ស អបរភាគេ រោគោ ឧប្បជ្ជិ, អាយុសង្ខារោ បរិហាយិ. សោ ធម្មំ សោតុកាមោ ‘‘អដ្ឋ វា មេ សោឡស វា ភិក្ខូ បេសេថា’’តិ សត្ថុ សន្តិកំ បហិណិ. សត្ថា បេសេសិ. តេ គន្ត្វា តស្ស មញ្ចំ បរិវារេត្វា បញ្ញត្តេសុ អាសនេសុ និសិន្នា. ‘‘ភន្តេ, អយ្យានំ មេ ទស្សនំ ទុល្លភំ ភវិស្សតិ, ទុព្ពលោម្ហិ, ឯកំ មេ សុត្តំ សជ្ឈាយថា’’តិ វុត្តេ ‘‘កតរំ សុត្តំ សោតុកាមោ ឧបាសកា’’តិ? ‘‘សព្ពពុទ្ធានំ អវិជហិតំ សតិបដ្ឋានសុត្ត’’ន្តិ វុត្តេ – ‘‘ឯកាយនោ អយំ, ភិក្ខវេ, មគ្គោ សត្តានំ វិសុទ្ធិយា’’តិ (ទី. និ. ២.៣៧៣; ម. និ. ១.១០៦) សុត្តន្តំ បដ្ឋបេសុំ. តស្មិំ ខណេ ឆហិ ទេវលោកេហិ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា សហស្សសិន្ធវយុត្តា ទិយឌ្ឍយោជនសតិកា ឆ រថា អាគមិំសុ. តេសុ ឋិតា ទេវតា ‘‘អម្ហាកំ ទេវលោកំ នេស្សាម, អម្ហាកំ ទេវលោកំ នេស្សាម, អម្ភោ មត្តិកភាជនំ ភិន្ទិត្វា សុវណ្ណភាជនំ គណ្ហន្តោ វិយ អម្ហាកំ ទេវលោកេ អភិរមិតុំ ឥធ និព្ពត្តាហិ, អម្ហាកំ ទេវលោកេ អភិរមិតុំ ឥធ និព្ពត្តាហី’’តិ វទិំសុ. ឧបាសកោ ធម្មស្សវនន្តរាយំ អនិច្ឆន្តោ – ‘‘អាគមេថ អាគមេថា’’តិ អាហ. ភិក្ខូ ‘‘អម្ហេ វារេតី’’តិ សញ្ញាយ តុណ្ហី អហេសុំ.

អថស្ស បុត្តធីតរោ ‘‘អម្ហាកំ បិតា បុព្ពេ ធម្មស្សវនេន អតិត្តោ អហោសិ, ឥទានិ បន ភិក្ខូ បក្កោសាបេត្វា សជ្ឈាយំ ការេត្វា សយមេវ វារេតិ, មរណស្ស អភាយនកសត្តោ នាម នត្ថី’’តិ វិរវិំសុ. ភិក្ខូ ‘‘ឥទានិ អនោកាសោ’’តិ ឧដ្ឋាយាសនា បក្កមិំសុ. ឧបាសកោ ថោកំ វីតិនាមេត្វា សតិំ បដិលភិត្វា បុត្តេ បុច្ឆិ – ‘‘កស្មា កន្ទថា’’តិ? ‘‘តាត, តុម្ហេ ភិក្ខូ បក្កោសាបេត្វា ធម្មំ សុណន្តា សយមេវ វារយិត្ថ, អថ មយំ ‘មរណស្ស អភាយនកសត្តោ នាម នត្ថី’តិ កន្ទិម្ហា’’តិ. ‘‘អយ្យា បន កុហិ’’ន្តិ? ‘‘‘អនោកាសោ’តិ ឧដ្ឋាយាសនា បក្កន្តា, តាតា’’តិ. ‘‘នាហំ, អយ្យេហិ សទ្ធិំ កថេមី’’តិ វុត្តេ ‘‘អថ កេន សទ្ធិំ កថេថា’’តិ. ‘‘ឆហិ ទេវលោកេហិ ទេវតា ឆ រថេ អលង្ករិត្វា អាទាយ អាកាសេ ឋត្វា ‘អម្ហាហិ ទេវលោកេ អភិរម, អម្ហាកំ ទេវលោកេ អភិរមា’តិ សទ្ទំ ករោន្តិ, តាហិ សទ្ធិំ កថេមី’’តិ. ‘‘កុហិំ, តាត, រថា, ន មយំ បស្សាមា’’តិ? ‘‘អត្ថិ បន មយ្ហំ គន្ថិតានិ បុប្ផានី’’តិ? ‘‘អត្ថិ, តាតា’’តិ. ‘‘កតរោ ទេវលោកោ រមណីយោ’’តិ? ‘‘សព្ពពោធិសត្តានំ ពុទ្ធមាតាបិតូនញ្ច វសិតដ្ឋានំ តុសិតភវនំ រមណីយំ, តាតា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ‘តុសិតភវនតោ អាគតរថេ លគ្គតូ’តិ បុប្ផទាមំ ខិបថា’’តិ. តេ ខិបិំសុ. តំ រថធុរេ លគ្គិត្វា អាកាសេ ឱលម្ពិ. មហាជនោ តទេវ បស្សតិ, រថំ ន បស្សតិ. ឧបាសកោ ‘‘បស្សថេតំ បុប្ផទាម’’ន្តិ វត្វា, ‘‘អាម, បស្សាមា’’តិ វុត្តេ – ‘‘ឯតំ តុសិតភវនតោ អាគតរថេ ឱលម្ពតិ, អហំ តុសិតភវនំ គច្ឆាមិ, តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថ, មម សន្តិកេ និព្ពត្តិតុកាមា ហុត្វា មយា កតនិយាមេនេវ បុញ្ញានិ ករោថា’’តិ វត្វា កាលំ កត្វា រថេ បតិដ្ឋាសិ.

តាវទេវស្ស តិគាវុតប្បមាណោ សដ្ឋិសកដភារាលង្ការបដិមណ្ឌិតោ អត្តភាវោ និព្ពត្តិ, អច្ឆរាសហស្សំ បរិវារេសិ, បញ្ចវីសតិយោជនិកំ កនកវិមានំ បាតុរហោសិ. តេបិ ភិក្ខូ វិហារំ អនុប្បត្តេ សត្ថា បុច្ឆិ – ‘‘សុតា, ភិក្ខវេ, ឧបាសកេន ធម្មទេសនា’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, អន្តរាយេវ បន ‘អាគមេថា’តិ វារេសិ. អថស្ស បុត្តធីតរោ កន្ទិំសុ. មយំ ‘ឥទានិ អនោកាសោ’តិ ឧដ្ឋាយាសនា និក្ខន្តា’’តិ. ‘‘ន សោ, ភិក្ខវេ, តុម្ហេហិ សទ្ធិំ កថេសិ, ឆហិ ទេវលោកេហិ ទេវតា ឆ រថេ អលង្ករិត្វា អាហរិត្វា តំ ឧបាសកំ បក្កោសិំសុ. សោ ធម្មទេសនាយ អន្តរាយំ អនិច្ឆន្តោ តាហិ សទ្ធិំ កថេសី’’តិ. ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ឯវំ, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘ឥទានិ កុហិំ និព្ពត្តោ’’តិ? ‘‘តុសិតភវនេ, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ឥទានិ ឥធ ញាតិមជ្ឈេ មោទមានោ វិចរិត្វា ឥទានេវ គន្ត្វា បុន មោទនដ្ឋានេយេវ និព្ពត្តោ’’តិ. ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, អប្បមត្តា ហិ គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា សព្ពត្ថ មោទន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

១៦.

‘‘ឥធ មោទតិ បេច្ច មោទតិ,

កតបុញ្ញោ ឧភយត្ថ មោទតិ;

សោ មោទតិ សោ បមោទតិ,

ទិស្វា កម្មវិសុទ្ធិមត្តនោ’’តិ.

តត្ថ កតបុញ្ញោតិ នានប្បការស្ស កុសលស្ស ការកោ បុគ្គលោ ‘‘អកតំ វត មេ បាបំ, កតំ មេ កល្យាណ’’ន្តិ ឥធ កម្មមោទនេន, បេច្ច វិបាកមោទនេន មោទតិ. ឯវំ ឧភយត្ថ មោទតិ នាម. កម្មវិសុទ្ធិន្តិ ធម្មិកឧបាសកោបិ អត្តនោ កម្មវិសុទ្ធិំ បុញ្ញកម្មសម្បត្តិំ ទិស្វា កាលកិរិយតោ បុព្ពេ ឥធលោកេបិ មោទតិ, កាលំ កត្វា ឥទានិ បរលោកេបិ អតិមោទតិយេវាតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ.

ធម្មិកឧបាសកវត្ថុ ឯកាទសមំ.

១២. ទេវទត្តវត្ថុ

ឥធ តប្បតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តំ អារព្ភ កថេសិ.

ទេវទត្តស្ស វត្ថុ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ យាវ បថវិប្បវេសនា ទេវទត្តំ អារព្ភ ភាសិតានិ សព្ពានិ ជាតកានិ វិត្ថារេត្វា កថិតំ. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ – សត្ថរិ អនុបិយំ នាម មល្លានំ និគមោ អត្ថិ. តំ និស្សាយ អនុបិយម្ពវនេ វិហរន្តេយេវ តថាគតស្ស លក្ខណបដិគ្គហណទិវសេយេវ អសីតិសហស្សេហិ ញាតិកុលេហិ ‘‘រាជា វា ហោតុ, ពុទ្ធោ វា, ខត្តិយបរិវារោវ វិចរិស្សតី’’តិ អសីតិសហស្សបុត្តា បដិញ្ញាតា. តេសុ យេភុយ្យេន បព្ពជិតេសុ ភទ្ទិយំ នាម រាជានំ, អនុរុទ្ធំ, អានន្ទំ, ភគុំ, កិមិលំ, ទេវទត្តន្តិ ឥមេ ឆ សក្យេ អបព្ពជន្តេ ទិស្វា, ‘‘មយំ អត្តនោ បុត្តេ បព្ពាជេម, ឥមេ ឆ សក្យា ន ញាតកា មញ្ញេ, កស្មា ន បព្ពជន្តី’’តិ? កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ. អថ ខោ មហានាមោ សក្យោ អនុរុទ្ធំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘តាត, អម្ហាកំ កុលា បព្ពជិតោ នត្ថិ, ត្វំ វា បព្ពជ, អហំ វា បព្ពជិស្សាមី’’តិ អាហ. សោ បន សុខុមាលោ ហោតិ សម្បន្នភោគោ, ‘‘នត្ថី’’តិ វចនម្បិ តេន ន សុតបុព្ពំ. ឯកទិវសញ្ហិ តេសុ ឆសុ ខត្តិយេសុ គុឡកីឡំ កីឡន្តេសុ អនុរុទ្ធោ បូវេន បរាជិតោ បូវត្ថាយ បហិណិ, អថស្ស មាតា បូវេ សជ្ជេត្វា បហិណិ. តេ ខាទិត្វា បុន កីឡិំសុ. បុនប្បុនំ តស្សេវ បរាជយោ ហោតិ. មាតា បនស្ស បហិតេ បហិតេ តិក្ខត្តុំ បូវេ បហិណិត្វា ចតុត្ថវារេ ‘‘បូវា នត្ថី’’តិ បហិណិ. សោ ‘‘នត្ថី’’តិ វចនស្ស អសុកបុព្ពត្តា ‘‘ឯសាបេកា បូវវិកតិ ភវិស្សតី’’តិ មញ្ញមានោ ‘‘នត្ថិបូវំ មេ អាហរថា’’តិ បេសេសិ. មាតា បនស្ស ‘‘នត្ថិបូវំ កិរ, អយ្យេ, ទេថា’’តិ វុត្តេ, ‘‘មម បុត្តេន ‘នត្ថី’តិ បទំ ន សុតបុព្ពំ, ឥមិនា បន ឧបាយេន នំ ឯតមត្ថំ ជានាបេស្សាមី’’តិ តុច្ឆំ សុវណ្ណបាតិំ អញ្ញាយ សុវណ្ណបាតិយា បដិកុជ្ជិត្វា បេសេសិ. នគរបរិគ្គាហិកា ទេវតា ចិន្តេសុំ – ‘‘អនុរុទ្ធសក្យេន អន្នភារកាលេ អត្តនោ ភាគភត្តំ ឧបរិដ្ឋបច្ចេកពុទ្ធស្ស ទត្វា ‘‘‘នត្ថី’តិ មេ វចនស្ស សវនំ មា ហោតុ, ភោជនុប្បត្តិដ្ឋានជាននំ មា ‘ហោតូ’តិ បត្ថនា កតា, សចាយំ តុច្ឆបាតិំ បស្សិស្សតិ, ទេវសមាគមំ បវិសិតុំ ន លភិស្សាម, សីសម្បិ នោ សត្តធា ផលេយ្យា’’តិ. អថ នំ បាតិំ ទិព្ពបូវេហិ បុណ្ណំ អកំសុ. កស្សា គុឡមណ្ឌលេ ឋបេត្វា ឧគ្ឃាដិតមត្តាយ បូវគន្ធោ សកលនគរេ ឆាទេត្វា ឋិតោ. បូវខណ្ឌំ មុខេ ឋបិតមត្តមេវ សត្តរសហរណីសហស្សានិ អនុផរិ.

សោ ចិន្តេសិ – ‘‘នាហំ មាតុ បិយោ, ឯត្តកំ មេ កាលំ ឥមំ នត្ថិបូវំ នាម ន បចិ, ឥតោ បដ្ឋាយ អញ្ញំ បូវំ នាម ន ខាទិស្សាមី’’តិ, សោ គេហំ គន្ត្វាវ មាតរំ បុច្ឆិ – ‘‘អម្ម, តុម្ហាកំ អហំ បិយោ, អប្បិយោ’’តិ? ‘‘តាត, ឯកក្ខិនោ អក្ខិ វិយ ច ហទយំ វិយ ច អតិវិយ បិយោ មេ អហោសី’’តិ. ‘‘អថ កស្មា ឯត្តកំ កាលំ មយ្ហំ នត្ថិ បូវំ ន បចិត្ថ, អម្មា’’តិ? សា ចូឡូបដ្ឋាកំ បុច្ឆិ – ‘‘អត្ថិ កិញ្ចិ បាតិយំ, តាតា’’តិ? ‘‘បរិបុណ្ណា, អយ្យេ, បាតិ បូវេហិ, ឯវរូបា បូវា នាម មេ ន ទិដ្ឋបុព្ពា’’តិ អារោចេសិ. សា ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ បុត្តោ បុញ្ញវា កតាភិនីហារោ ភវិស្សតិ, ទេវតាហិ បាតិំ បូរេត្វា បូវា បហិតា ភវិស្សន្តី’’តិ. ‘‘អថ នំ បុត្តោ, អម្ម, ឥតោ បដ្ឋាយាហំ អញ្ញំ បូវំ នាម ន ខាទិស្សាមិ, នត្ថិបូវមេវ បចេយ្យាសី’’តិ. សាបិស្ស តតោ បដ្ឋាយ ‘‘បូវំ ខាទិតុកាមោម្ហី’’តិ វុត្តេ តុច្ឆបាតិមេវ អញ្ញាយ បាតិយា បដិកុច្ឆិត្វា បេសេសិ. យាវ អគារមជ្ឈេ វសិ, តាវស្ស ទេវតាវ បូវេ បហិណិំសុ.

សោ ឯត្តកម្បិ អជានន្តោ បព្ពជ្ជំ នាម កិំ ជានិស្សតិ? តស្មា ‘‘កា ឯសា បព្ពជ្ជា នាមា’’តិ ភាតរំ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឱហារិតកេសមស្សុនា កាសាយនិវត្ថេន កដ្ឋត្ថរកេ វា ពិទលមញ្ចកេ វា និបជ្ជិត្វា បិណ្ឌាយ ចរន្តេន វិហរិតព្ពំ. ឯសា បព្ពជ្ជា នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភាតិក, អហំ សុខុមាលោ. នាហំ សក្ខិស្សាមិ បព្ពជិតុ’’ន្តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ, តាត, កម្មន្តំ ឧគ្គហេត្វា ឃរាវាសំ វស. ន ហិ សក្កា អម្ហេសុ ឯកេន អបព្ពជិតុ’’ន្តិ. អថ នំ ‘‘កោ ឯស កម្មន្តោ នាមា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ភត្តុដ្ឋានដ្ឋានម្បិ អជានន្តោ កុលបុត្តោ កម្មន្តំ នាម កិំ ជានិស្សតី’’តិ? ឯកទិវសញ្ហិ តិណ្ណំ ខត្តិយានំ កថា ឧទបាទិ – ‘‘ភត្តំ នាម កុហិំ ឧដ្ឋហតី’’តិ? កិមិលោ អាហ – ‘‘កោដ្ឋេ ឧដ្ឋហតី’’តិ. អថ នំ ភទ្ទិយោ ‘‘ត្វំ ភត្តស្ស ឧដ្ឋានដ្ឋានំ ន ជានាសិ, ភត្តំ នាម ឧក្ខលិយំ ឧដ្ឋហតី’’តិ អាហ. អនុរុទ្ធោ ‘‘តុម្ហេ ទ្វេបិ ន ជានាថ, ភត្តំ នាម រតនមកុឡាយ សុវណ្ណបាតិយំ ឧដ្ឋហតី’’តិ អាហ.

តេសុ កិរ ឯកទិវសំ កិមិលោ កោដ្ឋតោ វីហី ឱតារិយមានេ ទិស្វា, ‘‘ឯតេ កោដ្ឋេយេវ ជាតា’’តិ សញ្ញី អហោសិ. ភទ្ទិយោ ឯកទិវសំ ឧក្ខលិតោ ភត្តំ វឌ្ឍិយមានំ ទិស្វា ‘‘ឧក្ខលិយញ្ញេវ ឧប្បន្ន’’ន្តិ សញ្ញី អហោសិ. អនុរុទ្ធេន បន នេវ វីហី កោដ្ដេន្តា, ន ភត្តំ បចន្តា, ន វឌ្ឍេន្តា ទិដ្ឋបុព្ពា, វឌ្ឍេត្វា បន បុរតោ ឋបិតមេវ បស្សតិ. សោ ភុញ្ជិតុកាមកាលេ ‘‘ភត្តំ បាតិយំ ឧដ្ឋហតី’’តិ សញ្ញមកាសិ. ឯវំ តយោបិ តេ ភត្តុដ្ឋានដ្ឋានំ ន ជានន្តិ. តេនាយំ ‘‘កោ ឯស កម្មន្តោ នាមា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘បឋមំ ខេត្តំ កសាបេតព្ព’’ន្តិអាទិកំ សំវច្ឆរេ សំវច្ឆរេ កត្តព្ពំ កិច្ចំ សុត្វា, ‘‘កទា កម្មន្តានំ អន្តោ បញ្ញាយិស្សតិ, កទា មយំ អប្បោស្សុក្កា ភោគេ ភុញ្ជិស្សាមា’’តិ វត្វា កម្មន្តានំ អបរិយន្តតាយ អក្ខាតាយ ‘‘តេន ហិ ត្វញ្ញេវ ឃរាវាសំ វស, ន មយ្ហំ ឯតេនត្ថោ’’តិ មាតរំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘អនុជានាហិ មំ, អម្ម, បព្ពជិស្សាមី’’តិ វត្វា តាយ នានប្បការេហិ តិក្ខត្តុំ បដិក្ខិបិត្វា, ‘‘សចេ តេ សហាយកោ ភទ្ទិយរាជា បព្ពជិស្សតិ, តេន សទ្ធិំ បព្ពជាហី’’តិ វុត្តេ តំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘មម ខោ, សម្ម, បព្ពជ្ជា តវ បដិពទ្ធា’’តិ វត្វា តំ នានប្បការេហិ សញ្ញាបេត្វា សត្តមេ ទិវសេ អត្តនា សទ្ធិំ បព្ពជនត្ថាយ បដិញ្ញំ គណ្ហិ.

តតោ ភទ្ទិយោ សក្យរាជា អនុរុទ្ធោ អានន្ទោ ភគុ កិមិលោ ទេវទត្តោតិ ឥមេ ឆ ខត្តិយា ឧបាលិកប្បកសត្តមា ទេវា វិយ ទិព្ពសម្បត្តិំ សត្តាហំ សម្បត្តិំ អនុភវិត្វា ឧយ្យានំ គច្ឆន្តា វិយ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ និក្ខមិត្វា បរវិសយំ បត្វា រាជាណាយ សេនំ និវត្តាបេត្វា បរវិសយំ ឱក្កមិំសុ. តត្ថ ឆ ខត្តិយា អត្តនោ អត្តនោ អាភរណានិ ឱមុញ្ចិត្វា ភណ្ឌិកំ កត្វា, ‘‘ហន្ទ ភណេ, ឧបាលិ, និវត្តស្សុ, អលំ តេ ឯត្តកំ ជីវិកាយា’’តិ តស្ស អទំសុ. សោ តេសំ បាទមូលេ បរិវត្តិត្វា បរិទេវិត្វា តេសំ អាណំ អតិក្កមិតុំ អសក្កោន្តោ ឧដ្ឋាយ តំ គហេត្វា និវត្តិ. តេសំ ទ្វិធា ជាតកាលេ, វនំ អារោទនប្បត្តំ វិយ បថវីកម្បមានាការប្បត្តា វិយ អហោសិ. ឧបាលិ កប្បកោបិ ថោកំ គន្ត្វា និវត្តិត្វា ‘‘ចណ្ឌា ខោ សាកិយា, ‘ឥមិនា កុមារា និប្បាតិតា’តិ ឃាតេយ្យុម្បិ មំ. ឥមេ ហិ នាម សក្យកុមារា ឯវរូបំ សម្បត្តិំ បហាយ ឥមានិ អនគ្ឃានិ អាភរណានិ ខេឡបិណ្ឌំ វិយ ឆឌ្ឌេត្វា បព្ពជិស្សន្តិ, កិមង្គំ បនាហ’’ន្តិ ភណ្ឌិកំ ឱមុញ្ចិត្វា តានិ អាភរណានិ រុក្ខេ លគ្គេត្វា ‘‘អត្ថិកា គណ្ហន្តូ’’តិ វត្វា តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា តេហិ ‘‘កស្មា និវត្តោសី’’តិ បុដ្ឋោ តមត្ថំ អារោចេសិ. អថ នំ តេ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘មយំ, ភន្តេ, សាកិយា នាម មាននិស្សិតា, អយំ អម្ហាកំ ទីឃរត្តំ បរិចារកោ, ឥមំ បឋមតរំ បព្ពាជេថ, មយមស្ស អភិវាទនាទីនិ ករិស្សាម, ឯវំ នោ មានោ និម្មានាយិស្សតី’’តិ វត្វា តំ បឋមតរំ បព្ពាជេត្វា បច្ឆា សយំ បព្ពជិំសុ. តេសុ អាយស្មា ភទ្ទិយោ តេនេវ អន្តរវស្សេន តេវិជ្ជោ អហោសិ. អាយស្មា អនុរុទ្ធោ ទិព្ពចក្ខុកោ ហុត្វា បច្ឆា មហាវិតក្កសុត្តំ (អ. និ. ៨.៣០) សុត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. អាយស្មា អានន្ទោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. ភគុត្ថេរោ ច កិមិលត្ថេរោ ច អបរភាគេ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិំសុ. ទេវទត្តោ បោថុជ្ជនិកំ ឥទ្ធិំ បត្តោ.

អបរភាគេ សត្ថរិ កោសម្ពិយំ វិហរន្តេ សសាវកសង្ឃស្ស តថាគតស្ស មហន្តោ លាភសក្ការោ និព្ពត្តិ. វត្ថភេសជ្ជាទិហត្ថា មនុស្សា វិហារំ បវិសិត្វា ‘‘កុហិំ សត្ថា, កុហិំ សារិបុត្តត្ថេរោ, កុហិំ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ, កុហិំ មហាកស្សបត្ថេរោ, កុហិំ ភទ្ទិយត្ថេរោ, កុហិំ អនុរុទ្ធត្ថេរោ, កុហិំ អានន្ទត្ថេរោ, កុហិំ ភគុត្ថេរោ, កុហិំ កិមិលត្ថេរោ’’តិ អសីតិមហាសាវកានំ និសិន្នដ្ឋានំ ឱលោកេន្តា វិចរន្តិ. ‘‘ទេវទត្តត្ថេរោ កុហិំ និសិន្នោ វា, ឋិតោ វា’’តិ បុច្ឆន្តោ នាម នត្ថិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហម្បិ ឯតេហិ សទ្ធិញ្ញេវ បព្ពជិតោ, ឯតេបិ ខត្តិយបព្ពជិតា, អហម្បិ ខត្តិយបព្ពជិតោ, លាភសក្ការហត្ថា មនុស្សា ឯតេយេវ បរិយេសន្តិ, មម នាមំ គហេតាបិ នត្ថិ. កេន នុ ខោ សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា កំ បសាទេត្វា មម លាភសក្ការំ និព្ពត្តេយ្យ’’ន្តិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អយំ ខោ រាជា ពិម្ពិសារោ បឋមទស្សនេនេវ ឯកាទសហិ នហុតេហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតោ, ន សក្កា ឯតេន សទ្ធិំ ឯកតោ ភវិតុំ, កោសលរញ្ញាបិ សទ្ធិំ ន សក្កា ភវិតុំ. អយំ ខោ បន រញ្ញោ បុត្តោ អជាតសត្តុ កុមារោ កស្សចិ គុណទោសេ ន ជានាតិ, ឯតេន សទ្ធិំ ឯកតោ ភវិស្សាមី’’តិ. សោ កោសម្ពិតោ រាជគហំ គន្ត្វា កុមារកវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វា ចត្តារោ អាសីវិសេ ចតូសុ ហត្ថបាទេសុ ឯកំ គីវាយ បិលន្ធិត្វា ឯកំ សីសេ ចុម្ពដកំ កត្វា ឯកំ ឯកំសំ ករិត្វា ឥមាយ អហិមេខលាយ អាកាសតោ ឱរុយ្ហ អជាតសត្តុស្ស ឧច្ឆង្គេ និសីទិត្វា តេន ភីតេន ‘‘កោសិ ត្វ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘អហំ ទេវទត្តោ’’តិ វត្វា តស្ស ភយវិនោទនត្ថំ តំ អត្តភាវំ បដិសំហរិត្វា សង្ឃាដិបត្តចីវរធរោ បុរតោ ឋត្វា តំ បសាទេត្វា លាភសក្ការំ និព្ពត្តេសិ. សោ លាភសក្ការាភិភូតោ ‘‘អហំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិស្សាមី’’តិ បាបកំ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា សហ ចិត្តុប្បាទេន ឥទ្ធិតោ បរិហាយិត្វា សត្ថារំ វេឡុវនវិហារេ សរាជិកាយ បរិសាយ ធម្មំ ទេសេន្តំ វន្ទិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ – ‘‘ភគវា, ភន្តេ, ឯតរហិ ជិណ្ណោ វុឌ្ឍោ មហល្លកោ, អប្បោស្សុក្កោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារំ អនុយុញ្ជតុ, អហំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិស្សាមិ, និយ្យាទេថ មេ ភិក្ខុសង្ឃ’’ន្តិ វត្វា សត្ថារា ខេឡាសកវាទេន អបសាទេត្វា បដិក្ខិត្តោ អនត្តមនោ ឥមំ បឋមំ តថាគតេ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា បក្កាមិ.

អថស្ស ភគវា រាជគហេ បកាសនីយកម្មំ ការេសិ. សោ ‘‘បរិច្ចត្តោ ទានិ អហំ សមណេន គោតមេន, ឥទានិស្ស អនត្ថំ ករិស្សាមី’’តិ អជាតសត្តុំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘បុព្ពេ ខោ, កុមារ, មនុស្សា ទីឃាយុកា, ឯតរហិ អប្បាយុកា. ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតិ, យំ ត្វំ កុមារោវ សមានោ កាលំ ករេយ្យាសិ, តេន ហិ ត្វំ, កុមារ, បិតរំ ហន្ត្វា រាជា ហោហិ, អហំ ភគវន្តំ ហន្ត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ វត្វា តស្មិំ រជ្ជេ បតិដ្ឋិតេ តថាគតស្ស វធាយ បុរិសេ បយោជេត្វា តេសុ សោតាបត្តិផលំ បត្វា និវត្តេសុ សយំ គិជ្ឈកូដបព្ពតំ អភិរុហិត្វា, ‘‘អហមេវ សមណំ គោតមំ ជីវិតា វោរោបេស្សាមី’’តិ សិលំ បវិជ្ឈិត្វា រុហិរុប្បាទកកម្មំ កត្វា ឥមិនាបិ ឧបាយេន មារេតុំ អសក្កោន្តោ បុន នាឡាគិរិំ វិស្សជ្ជាបេសិ. តស្មិំ អាគច្ឆន្តេ អានន្ទត្ថេរោ អត្តនោ ជីវិតំ សត្ថុ បរិច្ចជិត្វា បុរតោ អដ្ឋាសិ. សត្ថា នាគំ ទមេត្វា នគរា និក្ខមិត្វា វិហារំ គន្ត្វា អនេកសហស្សេហិ ឧបាសកេហិ អភិហដំ មហាទានំ បរិភុញ្ជិត្វា តស្មិំ ទិវសេ សន្និបតិតានំ អដ្ឋារសកោដិសង្ខាតានំ រាជគហវាសីនំ អនុបុព្ពិំ កថំ កថេត្វា ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយេ ជាតេ ‘‘អហោ អាយស្មា អានន្ទោ មហាគុណោ, តថារូបេ នាម ហត្ថិនាគេ អាគច្ឆន្តេ អត្តនោ ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា សត្ថុ បុរតោវ អដ្ឋាសី’’តិ ថេរស្ស គុណកថំ សុត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស មមត្ថាយ ជីវិតំ បរិច្ចជិយេវា’’តិ វត្វា ភិក្ខូហិ យាចិតោ ចូឡហំស (ជា. ១.១៥.១៣៣ អាទយោ; ២.២១.១ អាទយោ) – មហាហំស (ជា. ២.២១.៨៩ អាទយោ) – កក្កដកជាតកានិ (ជា. ១.៣.៤៩ អាទយោ) កថេសិ. ទេវទត្តស្សាបិ កម្មំ នេវ បាកដំ, តថា រញ្ញោ មារាបិតត្តា, ន វធកានំ បយោជិតត្តា ន សិលាយ បវិទ្ធត្តា បាកដំ អហោសិ, យថា នាឡាគិរិហត្ថិនោ វិស្សជ្ជិតត្តា. តទា ហិ មហាជនោ ‘‘រាជាបិ ទេវទត្តេនេវ មារាបិតោ, វធកោបិ បយោជិតោ, សិលាបិ អបវិទ្ធា. ឥទានិ បន តេន នាឡាគិរិ វិស្សជ្ជាបិតោ, ឯវរូបំ នាម បាបកំ គហេត្វា រាជា វិចរតី’’តិ កោលាហលមកាសិ.

រាជា មហាជនស្ស កថំ សុត្វា បញ្ច ថាលិបាកសតានិ នីហរាបេត្វា ន បុន តស្សូបដ្ឋានំ អគមាសិ, នាគរាបិស្ស កុលំ ឧបគតស្ស ភិក្ខាមត្តម្បិ ន អទំសុ. សោ បរិហីនលាភសក្ការោ កោហញ្ញេន ជីវិតុកាមោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ច វត្ថូនិ យាចិត្វា ភគវតោ ‘‘អលំ, ទេវទត្ត, យោ ឥច្ឆតិ, សោ អារញ្ញកោ ហោតូ’’តិ បដិក្ខិត្តោ កស្សាវុសោ, វចនំ សោភនំ, កិំ តថាគតស្ស ឧទាហុ មម, អហញ្ហិ ឧក្កដ្ឋវសេន ឯវំ វទាមិ, ‘‘សាធុ, ភន្តេ, ភិក្ខូ យាវជីវំ អារញ្ញកា អស្សុ, បិណ្ឌបាតិកា, បំសុកូលិកា, រុក្ខមូលិកា, មច្ឆមំសំ ន ខាទេយ្យុ’’ន្តិ. ‘‘យោ ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមោ, សោ មយា សទ្ធិំ អាគច្ឆតូ’’តិ វត្វា បក្កាមិ. តស្ស វចនំ សុត្វា ឯកច្ចេ នវកបព្ពជិតា មន្ទពុទ្ធិនោ ‘‘កល្យាណំ ទេវទត្តោ អាហ, ឯតេន សទ្ធិំ វិចរិស្សាមា’’តិ តេន សទ្ធិំ ឯកតោ អហេសុំ. ឥតិ សោ បញ្ចសតេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ តេហិ បញ្ចហិ វត្ថូហិ លូខប្បសន្នំ ជនំ សញ្ញាបេន្តោ កុលេសុ វិញ្ញាបេត្វា វិញ្ញាបេត្វា ភុញ្ជន្តោ សង្ឃភេទាយ បរក្កមិ. សោ ភគវតា, ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ, ទេវទត្ត, សង្ឃភេទាយ បរក្កមសិ ចក្កភេទាយា’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘សច្ចំ ភគវា’’តិ វត្វា, ‘‘គរុកោ ខោ, ទេវទត្ត, សង្ឃភេទោ’’តិអាទីហិ ឱវទិតោបិ សត្ថុ វចនំ អនាទិយិត្វា បក្កន្តោ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ទិស្វា, ‘‘អជ្ជតគ្គេ ទានាហំ, អាវុសោ អានន្ទ, អញ្ញត្រេវ ភគវតា, អញ្ញត្រ, ភិក្ខុសង្ឃា ឧបោសថំ ករិស្សាមិ, សង្ឃកម្មំ ករិស្សាមី’’តិ អាហ. ថេរោ តមត្ថំ ភគវតោ អារោចេសិ. តំ វិទិត្វា សត្ថា ឧប្បន្នធម្មសំវេគោ ហុត្វា, ‘‘ទេវទត្តោ សទេវកស្ស លោកស្ស អនត្ថនិស្សិតំ អត្តនោ អវីចិម្ហិ បច្ចនកកម្មំ ករោតី’’តិ វិតក្កេត្វា –

‘‘សុករានិ អសាធូនិ, អត្តនោ អហិតានិ ច;

យំ វេ ហិតញ្ច សាធុញ្ច, តំ វេ បរមទុក្ករ’’ន្តិ. (ធ. ប. ១៦៣) –

ឥមំ គាថំ វត្វា បុន ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘សុករំ សាធុនា សាធុ, សាធុ បាបេន ទុក្ករំ;

បាបំ បាបេន សុករំ, បាបមរិយេហិ ទុក្ករ’’ន្តិ. (ឧទា. ៤៨; ចូឡវ. ៣៤៣);

អថ ខោ ទេវទត្តោ ឧបោសថទិវសេ អត្តនោ បរិសាយ សទ្ធិំ ឯកមន្តំ និសីទិត្វា, ‘‘យស្សិមានិ បញ្ច វត្ថូនិ ខមន្តិ, សោ សលាកំ គណ្ហតូ’’តិ វត្វា បញ្ចសតេហិ វជ្ជិបុត្តកេហិ នវកេហិ អប្បកតញ្ញូហិ សលាកាយ គហិតាយ សង្ឃំ ភិន្ទិត្វា តេ ភិក្ខូ អាទាយ គយាសីសំ អគមាសិ. តស្ស តត្ថ គតភាវំ សុត្វា សត្ថា តេសំ ភិក្ខូនំ អានយនត្ថាយ ទ្វេ អគ្គសាវកេ បេសេសិ. តេ តត្ថ គន្ត្វា អាទេសនាបាដិហារិយានុសាសនិយា ចេវ ឥទ្ធិបាដិហារិយានុសាសនិយា ច អនុសាសន្តា តេ អមតំ បាយេត្វា អាទាយ អាកាសេន អាគមិំសុ. កោកាលិកោបិ ខោ ‘‘ឧដ្ឋេហិ, អាវុសោ ទេវទត្ត, នីតា តេ ភិក្ខូ សារិបុត្តមោគ្គល្លានេហិ, ននុ ត្វំ មយា វុត្តោ ‘មា, អាវុសោ, សារិបុត្តមោគ្គល្លានេ វិស្សាសី’តិ. បាបិច្ឆា សារិបុត្តមោគ្គល្លានា, បាបិកានំ ឥច្ឆានំ វសំ គតា’’តិ វត្វា ជណ្ណុកេន ហទយមជ្ឈេ បហរិ, តស្ស តត្ថេវ ឧណ្ហំ លោហិតំ មុខតោ ឧគ្គញ្ឆិ. អាយស្មន្តំ បន សារិបុត្តំ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតំ អាកាសេន អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ភិក្ខូ អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, អាយស្មា សារិបុត្តោ គមនកាលេ អត្តទុតិយោ គតោ, ឥទានិ មហាបរិវារោ អាគច្ឆន្តោ សោភតី’’តិ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ សារិបុត្តោ សោភតិ, បុព្ពេ តិរច្ឆានយោនិយំ និព្ពត្តកាលេបិ មយ្ហំ បុត្តោ មម សន្តិកំ អាគច្ឆន្តោ សោភិយេវា’’តិ វត្វា –

‘‘ហោតិ សីលវតំ អត្ថោ, បដិសន្ថារវុត្តិនំ;

លក្ខណំ បស្ស អាយន្តំ, ញាតិសង្ឃបុរក្ខតំ;

អថ បស្សសិមំ កាឡំ, សុវិហីនំវ ញាតិភី’’តិ. (ជា. ១.១.១១) –

ឥទំ ជាតកំ កថេសិ. បុន ភិក្ខូហិ, ‘‘ភន្តេ, ទេវទត្តោ កិរ ទ្វេ អគ្គសាវកេ ឧភោសុ បស្សេសុ និសីទាបេត្វា ‘ពុទ្ធលីឡាយ ធម្មំ ទេសេស្សាមី’តិ តុម្ហាកំ អនុកិរិយំ ករោតី’’តិ វុត្តេ, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស មម អនុកិរិយំ កាតុំ វាយមិ, ន បន សក្ខី’’តិ វត្វា –

‘‘អបិ វីរក បស្សេសិ, សកុណំ មញ្ជុភាណកំ;

មយូរគីវសង្កាសំ, បតិំ មយ្ហំ សវិដ្ឋកំ.

‘‘ឧទកថលចរស្ស បក្ខិនោ,

និច្ចំ អាមកមច្ឆភោជិនោ;

តស្សានុករំ សវិដ្ឋកោ,

សេវាលេ បលិគុណ្ឋិតោ មតោ’’តិ. (ជា. ១.២.១០៧-១០៨) –

អាទិនា ជាតកំ វត្វា អបរាបរេសុបិ ទិវសេសុ តថានុរូបមេវ កថំ អារព្ភ –

‘‘អចារិ វតាយំ វិតុទំ វនានិ,

កដ្ឋង្គរុក្ខេសុ អសារកេសុ;

អថាសទា ខទិរំ ជាតសារំ,

យត្ថព្ភិទា គរុឡោ ឧត្តមង្គ’’ន្តិ. (ជា. ១.២.១២០);

‘‘លសី ច តេ និប្ផលិកា, មត្ថកោ ច បទាលិតោ;

សព្ពា តេ ផាសុកា ភគ្គា, អជ្ជ ខោ ត្វំ វិរោចសី’’តិ. (ជា. ១.១.១៤៣) –

ឯវមាទីនិ ជាតកានិ កថេសិ. បុន ‘‘អកតញ្ញូ ទេវទត្តោ’’តិ កថំ អារព្ភ –

‘‘អករម្ហស តេ កិច្ចំ, យំ ពលំ អហុវម្ហសេ;

មិគរាជ នមោ ត្យត្ថុ, អបិ កិញ្ចិ លភាមសេ.

‘‘មម លោហិតភក្ខស្ស, និច្ចំ លុទ្ទានិ កុព្ពតោ;

ទន្តន្តរគតោ សន្តោ, តំ ពហុំ យម្បិ ជីវសី’’តិ. (ជា. ១.៤.២៩-៣០) –

អាទីនិ ជាតកានិ កថេសិ. បុន វធាយ បរិសក្កនមស្ស អារព្ភ –

‘‘ញាតមេតំ កុរុង្គស្ស, យំ ត្វំ សេបណ្ណិ សិយ្យសិ;

អញ្ញំ សេបណ្ណិ គច្ឆាមិ, ន មេ តេ រុច្ចតេ ផល’’ន្តិ. (ជា. ១.១.២១) –

អាទីនិ ជាតកានិ កថេសិ. បុនទិវសេ ‘‘ឧភតោ បរិហីនោ ទេវទត្តោ លាភសក្ការតោ ច សាមញ្ញតោ ចា’’តិ កថាសុ បវត្តមានាសុ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ ទេវទត្តោ បរិហីនោ, បុព្ពេបេស បរិហីនោយេវា’’តិ វត្វា –

‘‘អក្ខី ភិន្នា បដោ នដ្ឋោ, សខិគេហេ ច ភណ្ឌនំ;

ឧភតោ បទុដ្ឋា កម្មន្តា, ឧទកម្ហិ ថលម្ហិ ចា’’តិ. (ជា. ១.១.១៣៩) –

អាទីនិ ជាតកានិ កថេសិ. ឯវំ រាជគហេ វិហរន្តោវ ទេវទត្តំ អារព្ភ ពហូនិ ជាតកានិ កថេត្វា រាជគហតោ សាវត្ថិំ គន្ត្វា ជេតវនេ វិហារេ វាសំ កប្បេសិ. ទេវទត្តោបិ ខោ នវ មាសេ គិលានោ បច្ឆិមេ កាលេ សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមោ ហុត្វា អត្តនោ សាវកេ អាហ – ‘‘អហំ សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមោ, តំ មេ ទស្សេថា’’តិ. ‘‘ត្វំ សមត្ថកាលេ សត្ថារា សទ្ធិំ វេរី ហុត្វា អចរិ, ន មយំ តត្ថ នេស្សាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘មា មំ នាសេថ, មយា សត្ថរិ អាឃាតោ កតោ, សត្ថុ បន មយិ កេសគ្គមត្តោបិ អាឃាតោ នត្ថិ’’. សោ ហិ ភគវា –

‘‘វធកេ ទេវទត្តម្ហិ, ចោរេ អង្គុលិមាលកេ;

ធនបាលេ រាហុលេ ច, សព្ពត្ថ សមមានសោ’’តិ. (អប. ថេរ ១.១.៥៨៥; មិ. ប. ៦.៦.៥) –

‘‘ទស្សេថ មេ ភគវន្ត’’ន្តិ បុនប្បុនំ យាចិ. អថ នំ តេ មញ្ចកេនាទាយ និក្ខមិំសុ. តស្ស អាគមនំ សុត្វា ភិក្ខូ សត្ថុ អារោចេសុំ – ‘‘ភន្តេ, ទេវទត្តោ កិរ តុម្ហាកំ ទស្សនត្ថាយ អាគច្ឆតី’’តិ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សោ តេនត្តភាវេន មំ បស្សិតុំ លភិស្សតី’’តិ. ទេវទត្តោ កិរ បញ្ចន្នំ វត្ថូនំ អាយាចិតកាលតោ បដ្ឋាយ បុន ពុទ្ធំ ទដ្ឋុំ ន លភតិ, អយំ ធម្មតា. ‘‘អសុកដ្ឋានញ្ច អសុកដ្ឋានញ្ច អាគតោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘យំ ឥច្ឆតិ, តំ ករោតុ, ន សោ មំ បស្សិតុំ លភិស្សតី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ឥតោ យោជនមត្តំ អាគតោ, អឌ្ឍយោជនំ, គាវុតំ, ជេតវនបោក្ខរណីសមីបំ អាគតោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘សចេបិ អន្តោជេតវនំ បវិសតិ, នេវ មំ បស្សិតុំ លភិស្សតី’’តិ. ទេវទត្តំ គហេត្វា អាគតា ជេតវនបោក្ខរណីតីរេ មញ្ចំ ឱតារេត្វា បោក្ខរណិំ ន្ហាយិតុំ ឱតរិំសុ. ទេវទត្តោបិ ខោ មញ្ចតោ វុដ្ឋាយ ឧភោ បាទេ ភូមិយំ ឋបេត្វា និសីទិ. បាទា បថវិំ បវិសិំសុ. សោ អនុក្កមេន យាវ គោប្ផកា, យាវ ជណ្ណុកា, យាវ កដិតោ, យាវ ថនតោ, យាវ គីវតោ បវិសិត្វា ហនុកដ្ឋិកស្ស ភូមិយំ បវិដ្ឋកាលេ –

‘‘ឥមេហិ អដ្ឋីហិ តមគ្គបុគ្គលំ,

ទេវាតិទេវំ នរទម្មសារថិំ;

សមន្តចក្ខុំ សតបុញ្ញលក្ខណំ,

បាណេហិ ពុទ្ធំ សរណំ ឧបេមី’’តិ. (មិ. ប. ៤.១.៣) –

ឥមំ គាថមាហ. ឥទំ កិរ ឋានំ ទិស្វា តថាគតោ ទេវទត្តំ បព្ពាជេសិ. សចេ ហិ ន សោ បព្ពជិស្ស, គិហី ហុត្វា កម្មញ្ច ភារិយំ អករិស្ស, អាយតិំ ភវនិស្សរណបច្ចយំ កាតុំ ន សក្ខិស្ស, បព្ពជិត្វា ច បន កិញ្ចាបិ កម្មំ ភារិយំ ករិស្សតិ, អាយតិំ ភវនិស្សរណបច្ចយំ កាតុំ សក្ខិស្សតីតិ តំ សត្ថា បព្ពាជេសិ. សោ ហិ ឥតោ សតសហស្សកប្បមត្ថកេ អដ្ឋិស្សរោ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ ភវិស្សតិ, សោ បថវិំ បវិសិត្វា អវីចិម្ហិ និព្ពត្តិ. និច្ចលេ ពុទ្ធេ អបរជ្ឈភាវេន បន និច្ចលោវ ហុត្វា បច្ចតូតិ យោជនសតិកេ អន្តោ អវីចិម្ហិ យោជនសតុព្ពេធមេវស្ស សរីរំ និព្ពត្តិ. សីសំ យាវ កណ្ណសក្ខលិតោ ឧបរិ អយកបល្លំ បាវិសិ, បាទា យាវ គោប្ផកា ហេដ្ឋា អយបថវិយំ បវិដ្ឋា, មហាតាលក្ខន្ធបរិមាណំ អយសូលំ បច្ឆិមភិត្តិតោ និក្ខមិត្វា បិដ្ឋិមជ្ឈំ ភិន្ទិត្វា ឧរេន និក្ខមិត្វា បុរិមភិត្តិំ បាវិសិ, អបរំ ទក្ខិណភិត្តិតោ និក្ខមិត្វា ទក្ខិណបស្សំ ភិន្ទិត្វា វាមបស្សេន និក្ខមិត្វា ឧត្តរភិត្តិំ បាវិសិ, អបរំ ឧបរិ កបល្លតោ និក្ខមិត្វា មត្ថកំ ភិន្ទិត្វា អធោភាគេន និក្ខមិត្វា អយបថវិំ បាវិសិ. ឯវំ សោ តត្ថ និច្ចលោវ បច្ចិ.

ភិក្ខូ ‘‘ឯត្តកំ ឋានំ ទេវទត្តោ អាគច្ឆន្តោ សត្ថារំ ទដ្ឋុំ អលភិត្វាវ បថវិំ បវិដ្ឋោ’’តិ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ទេវទត្តោ ឥទានេវ មយិ អបរជ្ឈិត្វា បថវិំ បាវិសិ, បុព្ពេបិ បវិដ្ឋោយេវា’’តិ វត្វា ហត្ថិរាជកាលេ មគ្គមូឡ្ហំ បុរិសំ សមស្សាសេត្វា អត្តនោ បិដ្ឋិំ អារោបេត្វា ខេមន្តំ បាបិតស្ស បុន តិក្ខត្តុំ អាគន្ត្វា អគ្គដ្ឋានេ មជ្ឈិមដ្ឋានេ មូលេហិ ឯវំ ទន្តេ ឆិន្ទិត្វា តតិយវារេ មហាបុរិសស្ស ចក្ខុបថំ អតិក្កមន្តស្ស តស្ស បថវិំ បវិដ្ឋភាវំ ទីបេតុំ –

‘‘អកតញ្ញុស្ស បោសស្ស, និច្ចំ វិវរទស្សិនោ;

សព្ពំ ចេ បថវិំ ទជ្ជា, នេវ នំ អភិរាធយេ’’តិ. (ជា. ១.១.៧២; ១.៩.១០៧) –

ឥទំ ជាតកំ កថេត្វា បុនបិ តថេវ កថាយ សមុដ្ឋិតាយ ខន្តិវាទិភូតេ អត្តនិ អបរជ្ឈិត្វា កលាពុរាជភូតស្ស តស្ស បថវិំ បវិដ្ឋភាវំ ទីបេតុំ ខន្តិវាទិជាតកញ្ច (ជា. ១.៤.៤៩ អាទយោ), ចូឡធម្មបាលភូតេ អត្តនិ អបរជ្ឈិត្វា មហាបតាបរាជភូតស្ស តស្ស បថវិំ បវិដ្ឋភាវំ ទីបេតុំ ចូឡធម្មបាលជាតកញ្ច (ជា. ១.៥.៤៤ អាទយោ) កថេសិ.

បថវិំ បវិដ្ឋេ បន ទេវទត្តេ មហាជនោ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ធជបដាកកទលិយោ ឧស្សាបេត្វា បុណ្ណឃដេ ឋបេត្វា ‘‘លាភា វត នោ’’តិ មហន្តំ ឆណំ អនុភោតិ. តមត្ថំ ភគវតោ អារោចេសុំ. ភគវា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ ទេវទត្តេ មតេ មហាជនោ តុស្សតិ, បុព្ពេបិ តុស្សិយេវា’’តិ វត្វា សព្ពជនស្ស អប្បិយេ ចណ្ឌេ ផរុសេ ពារាណសិយំ បិង្គលរញ្ញេ នាម មតេ មហាជនស្ស តុដ្ឋភាវំ ទីបេតុំ –

‘‘សព្ពោ ជនោ ហិំសិតោ បិង្គលេន,

តស្មិំ មតេ បច្ចយា វេទយន្តិ;

បិយោ នុ តេ អាសិ អកណ្ហនេត្តោ,

កស្មា តុវំ រោទសិ ទ្វារបាល.

‘‘ន មេ បិយោ អាសិ អកណ្ហនេត្តោ,

ភាយាមិ បច្ចាគមនាយ តស្ស;

ឥតោ គតោ ហិំសេយ្យ មច្ចុរាជំ,

សោ ហិំសិតោ អានេយ្យ បុន ឥធា’’តិ. (ជា. ១.២.១៧៩-១៨០) –

ឥទំ បិង្គលជាតកំ កថេសិ. ភិក្ខូ សត្ថារំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘ឥទានិ, ភន្តេ, ទេវទត្តោ កុហិំ និព្ពត្តោ’’តិ? ‘‘អវីចិមហានិរយេ, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ឥធ តប្បន្តោ វិចរិត្វា បុន គន្ត្វា តប្បនដ្ឋានេយេវ និព្ពត្តោ’’តិ. ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, បព្ពជិតា វា ហោន្តុ គហដ្ឋា វា, បមាទវិហារិនោ ឧភយត្ថ តប្បន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

១៧.

‘‘ឥធ តប្បតិ បេច្ច តប្បតិ, បាបការី ឧភយត្ថ តប្បតិ;

បាបំ មេ កតន្តិ តប្បតិ, ភិយ្យោ តប្បតិ ទុគ្គតិំ គតោ’’តិ.

តត្ថ ឥធ តប្បតីតិ ឥធ កម្មតប្បនេន ទោមនស្សមត្តេន តប្បតិ. បេច្ចាតិ បរលោកេ បន វិបាកតប្បនេន អតិទារុណេន អបាយទុក្ខេន តប្បតិ. បាបការីតិ នានប្បការស្ស បាបស្ស កត្តា. ឧភយត្ថាតិ ឥមិនា វុត្តប្បការេន តប្បនេន ឧភយត្ថ តប្បតិ នាម. បាបំ មេតិ សោ ហិ កម្មតប្បនេន កប្បន្តោ ‘‘បាបំ មេ កត’’ន្តិ តប្បតិ. តំ អប្បមត្តកំ តប្បនំ, វិបាកតប្បនេន បន តប្បន្តោ ភិយ្យោ តប្បតិ ទុគ្គតិំ គតោ អតិផរុសេន តប្បនេន អតិវិយ តប្បតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា ជាតាតិ.

ទេវទត្តវត្ថុ ទ្វាទសមំ.

១៣. សុមនាទេវីវត្ថុ

ឥធ នន្ទតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សុមនាទេវិំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយញ្ហិ ទេវសិកំ អនាថបិណ្ឌិកស្ស គេហេ ទ្វេ ភិក្ខូសហស្សានិ ភុញ្ជន្តិ, តថា វិសាខាយ មហាឧបាសិកាយ. សាវត្ថិយំ យោ យោ ទានំ ទាតុកាមោ ហោតិ, សោ សោ តេសំ ឧភិន្នំ ឱកាសំ លភិត្វាវ ករោតិ. កិំ ការណា? ‘‘តុម្ហាកំ ទានគ្គំ អនាថបិណ្ឌិកោ វា វិសាខា វា អាគតា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘នាគតា’’តិ វុត្តេ សតសហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា កតទានម្បិ ‘‘កិំ ទានំ នាមេត’’ន្តិ គរហន្តិ. ឧភោបិ ហិ តេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស រុចិញ្ច អនុច្ឆវិកកិច្ចានិ ច អតិវិយ ជានន្តិ, តេសុ វិចារេន្តេសុ ភិក្ខូ ចិត្តរូបំ ភុញ្ជន្តិ. តស្មា សព្ពេ ទានំ ទាតុកាមា តេ គហេត្វាវ គច្ឆន្តិ. ឥតិ តេ អត្តនោ អត្តនោ ឃរេ ភិក្ខូ បរិវិសិតុំ ន លភន្តិ. តតោ វិសាខា, ‘‘កោ នុ ខោ មម ឋានេ ឋត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តី បុត្តស្ស ធីតរំ ទិស្វា តំ អត្តនោ ឋានេ ឋបេសិ. សា តស្សា និវេសនេ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសតិ. អនាថបិណ្ឌិកោបិ មហាសុភទ្ទំ នាម ជេដ្ឋធីតរំ ឋបេសិ. សា ភិក្ខូនំ វេយ្យាវច្ចំ ករោន្តី ធម្មំ សុណន្តី សោតាបន្នា ហុត្វា បតិកុលំ អគមាសិ. តតោ ចូឡសុភទ្ទំ ឋបេសិ. សាបិ តថេវ ករោន្តី សោតាបន្នា ហុត្វា បតិកុលំ គតា. អថ សុមនទេវិំ នាម កនិដ្ឋធីតរំ ឋបេសិ. សា បន ធម្មំ សុត្វា សកទាគាមិផលំ បត្វា កុមារិកាវ ហុត្វា តថារូបេន អផាសុកេន អាតុរា អាហារុបច្ឆេទំ កត្វា បិតរំ ទដ្ឋុកាមា ហុត្វា បក្កោសាបេសិ. សោ ឯកស្មិំ ទានគ្គេ តស្សា សាសនំ សុត្វាវ អាគន្ត្វា, ‘‘កិំ, អម្ម សុមនេ’’តិ អាហ. សាបិ នំ អាហ – ‘‘កិំ, តាត កនិដ្ឋភាតិកា’’តិ? ‘‘វិលបសិ អម្មា’’តិ? ‘‘ន វិលបាមិ, កនិដ្ឋភាតិកា’’តិ. ‘‘ភាយសិ, អម្មា’’តិ? ‘‘ន ភាយាមិ, កនិដ្ឋភាតិកា’’តិ. ឯត្តកំ វត្វាយេវ បន សា កាលមកាសិ. សោ សោតាបន្នោបិ សមានោ សេដ្ឋិធីតរិ ឧប្បន្នសោកំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ ធីតុ សរីរកិច្ចំ ការេត្វា រោទន្តោ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘កិំ, គហបតិ, ទុក្ខី ទុម្មនោ អស្សុមុខោ រោទមានោ អាគតោសី’’តិ វុត្តេ, ‘‘ធីតា មេ, ភន្តេ, សុមនទេវី កាលកតា’’តិ អាហ. ‘‘អថ កស្មា សោចសិ, ននុ សព្ពេសំ ឯកំសិកំ មរណ’’ន្តិ? ‘‘ជានាមេតំ, ភន្តេ, ឯវរូបា នាម មេ ហិរិឱត្តប្បសម្បន្នា ធីតា, សា មរណកាលេ សតិំ បច្ចុបដ្ឋាបេតុំ អសក្កោន្តី វិលបមានា មតា, តេន មេ អនប្បកំ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ. ‘‘កិំ បន តាយ កថិតំ មហាសេដ្ឋី’’តិ? ‘‘អហំ តំ, ភន្តេ, ‘អម្ម, សុមនេ’តិ អាមន្តេសិំ. អថ មំ អាហ – ‘កិំ, តាត, កនិដ្ឋភាតិកា’តិ? ‘វិលបសិ, អម្មា’តិ? ‘ន វិលបាមិ, កនិដ្ឋភាតិកា’តិ. ‘ភាយសិ, អម្មា’តិ? ‘ន ភាយាមិ កនិដ្ឋភាតិកា’តិ. ឯត្តកំ វត្វា កាលមកាសី’’តិ. អថ នំ ភគវា អាហ – ‘‘ន តេ មហាសេដ្ឋិ ធីតា វិលបតី’’តិ. ‘‘អថ កស្មា ភន្តេ ឯវមាហា’’តិ? ‘‘កនិដ្ឋត្តាយេវ. ធីតា ហិ តេ, គហបតិ, មគ្គផលេហិ តយា មហល្លិកា. ត្វញ្ហិ សោតាបន្នោ, ធីតា បន តេ សកទាគាមិនី. សា មគ្គផលេហិ តយា មហល្លិកត្តា តំ ឯវមាហា’’តិ. ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ឯវំ, គហបតី’’តិ. ‘‘ឥទានិ កុហិំ និព្ពត្តា, ភន្តេ’’តិ? ‘‘តុសិតភវនេ, គហបតី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, មម ធីតា ឥធ ញាតកានំ អន្តរេ នន្ទមានា វិចរិត្វា ឥតោ គន្ត្វាបិ នន្ទនដ្ឋានេយេវ និព្ពត្តា’’តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘អាម, គហបតិ, អប្បមត្តា នាម គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា ឥធ លោកេ ច បរលោកេ ច នន្ទន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

១៨.

‘‘ឥធ នន្ទតិ បេច្ច នន្ទតិ, កតបុញ្ញោ ឧភយត្ថ នន្ទតិ;

បុញ្ញំ មេ កតន្តិ នន្ទតិ, ភិយ្យោ នន្ទតិ សុគ្គតិំ គតោ’’តិ.

តត្ថ ឥធាតិ ឥធ លោកេ កម្មនន្ទនេន នន្ទតិ. បេច្ចាតិ បរលោកេ វិបាកនន្ទនេន នន្ទតិ. កតបុញ្ញោតិ នានប្បការស្ស បុញ្ញស្ស កត្តា. ឧភយត្ថាតិ ឥធ ‘‘កតំ មេ កុសលំ, អកតំ មេ បាប’’ន្តិ នន្ទតិ, បរត្ថ វិបាកំ អនុភវន្តោ នន្ទតិ. បុញ្ញំ មេតិ ឥធ នន្ទន្តោ បន ‘‘បុញ្ញំ មេ កត’’ន្តិ សោមនស្សមត្តេនេវ កម្មនន្ទនំ ឧបាទាយ នន្ទតិ. ភិយ្យោតិ វិបាកនន្ទនេន បន សុគតិំ គតោ សត្តបញ្ញាសវស្សកោដិយោ សដ្ឋិវស្សសតសហស្សានិ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវន្តោ តុសិតបុរេ អតិវិយ នន្ទតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ.

សុមនាទេវីវត្ថុ តេរសមំ.

១៤. ទ្វេសហាយកភិក្ខុវត្ថុ

ពហុម្បិ ចេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ទ្វេ សហាយកេ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិវាសិនោ ហិ ទ្វេ កុលបុត្តា សហាយកា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា កាមេ បហាយ សាសនេ ឧរំ ទត្វា បព្ពជិត្វា បញ្ច វស្សានិ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ សន្តិកេ វសិត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា សាសនេ ធុរំ បុច្ឆិត្វា វិបស្សនាធុរញ្ច គន្ថធុរញ្ច វិត្ថារតោ សុត្វា ឯកោ តាវ ‘‘អហំ, ភន្តេ, មហល្លកកាលេ បព្ពជិតោ ន សក្ខិស្សាមិ គន្ថធុរំ បូរេតុំ, វិបស្សនាធុរំ បន បូរេស្សាមី’’តិ យាវ អរហត្តា វិបស្សនាធុរំ កថាបេត្វា ឃដេន្តោ វាយមន្តោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. ឥតរោ បន ‘‘អហំ គន្ថធុរំ បូរេស្សាមី’’តិ អនុក្កមេន តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា គតគតដ្ឋានេ ធម្មំ កថេតិ, សរភញ្ញំ ភណតិ, បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ ធម្មំ វាចេន្តោ វិចរតិ. អដ្ឋារសន្នំ មហាគណានំ អាចរិយោ អហោសិ. ភិក្ខូ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ឥតរស្ស ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា តស្ស ឱវាទេ ឋត្វា អរហត្តំ បត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា, ‘‘សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមម្ហា’’តិ វទន្តិ. ថេរោ ‘‘គច្ឆថ, អាវុសោ, មម វចនេន សត្ថារំ វន្ទិត្វា អសីតិ មហាថេរេ វន្ទថ, សហាយកត្ថេរម្បិ មេ ‘អម្ហាកំ អាចរិយោ តុម្ហេ វន្ទតី’តិ វទថា’’តិ បេសេតិ. តេ ភិក្ខូ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារញ្ចេវ អសីតិ មហាថេរេ ច វន្ទិត្វា គន្ថិកត្ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ អាចរិយោ តុម្ហេ វន្ទតី’’តិ វទន្តិ. ឥតរេន ច ‘‘កោ នាម សោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘តុម្ហាកំ សហាយកភិក្ខុ, ភន្តេ’’តិ វទន្តិ. ឯវំ ថេរេ បុនប្បុនំ សាសនំ បហិណន្តេ សោ ភិក្ខុ ថោកំ កាលំ សហិត្វា អបរភាគេ សហិតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ តុម្ហេ វន្ទតី’’តិ វុត្តេ, ‘‘កោ ឯសោ’’តិ វត្វា ‘‘តុម្ហាកំ សហាយកភិក្ខូ’’តិ វុត្តេ, ‘‘កិំ បន តុម្ហេហិ តស្ស សន្តិកេ ឧគ្គហិតំ, កិំ ទីឃនិកាយាទីសុ អញ្ញតរោ និកាយោ, កិំ តីសុ បិដកេសុ ឯកំ បិដក’’ន្តិ វត្វា ‘‘ចតុប្បទិកម្បិ គាថំ ន ជានាតិ, បំសុកូលំ គហេត្វា បព្ពជិតកាលេយេវ អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ, ពហូ វត អន្តេវាសិកេ លភិ, តស្ស អាគតកាលេ មយា បញ្ហំ បុច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេសិ.

អថ អបរភាគេ ថេរោ សត្ថារំ ទដ្ឋុំ អាគតោ. សហាយកស្ស ថេរស្ស សន្តិកេ បត្តចីវរំ ឋបេត្វា គន្ត្វា សត្ថារញ្ចេវ អសីតិ មហាថេរេ ច វន្ទិត្វា សហាយកស្ស វសនដ្ឋានំ បច្ចាគមិ. អថស្ស សោ វត្តំ ការេត្វា សមប្បមាណំ អាសនំ គហេត្វា, ‘‘បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ និសីទិ. តស្មិំ ខណេ សត្ថា ‘‘ឯស ឯវរូបំ មម បុត្តំ វិហេឋេត្វា និរយេ និព្ពត្តេយ្យា’’តិ តស្មិំ អនុកម្បាយ វិហារចារិកំ ចរន្តោ វិយ តេសំ និសិន្នដ្ឋានំ គន្ត្វា បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិ. តត្ថ តត្ថ និសីទន្តា ហិ ភិក្ខូ ពុទ្ធាសនំ បញ្ញាបេត្វាវ និសីទន្តិ. តេន សត្ថា បកតិបញ្ញត្តេយេវ អាសនេ និសីទិ. និសជ្ជ ខោ បន គន្ថិកភិក្ខុំ បឋមជ្ឈានេ បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា តស្មិំ អកថិតេ ទុតិយជ្ឈានំ អាទិំ កត្វា អដ្ឋសុបិ សមាបត្តីសុ រូបារូបេសុ ច បញ្ហំ បុច្ឆិ. គន្ថិកត្ថេរោ ឯកម្បិ កថេតុំ នាសក្ខិ. ឥតរោ តំ សព្ពំ កថេសិ. អថ នំ សោតាបត្តិមគ្គេ បញ្ហំ បុច្ឆិ. គន្ថិកត្ថេរោ កថេតុំ នាសក្ខិ. តតោ ខីណាសវត្ថេរំ បុច្ឆិ. ថេរោ កថេសិ. សត្ថា ‘‘សាធុ សាធុ, ភិក្ខូ’’តិ អភិនន្ទិត្វា សេសមគ្គេសុបិ បដិបាដិយា បញ្ហំ បុច្ឆិ. គន្ថិកោ ឯកម្បិ កថេតុំ នាសក្ខិ, ខីណាសវោ បុច្ឆិតំ បុច្ឆិតំ កថេសិ. សត្ថា ចតូសុបិ ឋានេសុ តស្ស សាធុការំ អទាសិ. តំ សុត្វា ភុម្មទេវេ អាទិំ កត្វា យាវ ព្រហ្មលោកា សព្ពា ទេវតា ចេវ នាគសុបណ្ណា ច សាធុការំ អទំសុ. តំ សាធុការំ សុត្វា តស្ស អន្តេវាសិកា ចេវ សទ្ធិវិហារិនោ ច សត្ថារំ ឧជ្ឈាយិំសុ – ‘‘កិំ នាមេតំ សត្ថារា កតំ, កិញ្ចិ អជានន្តស្ស មហល្លកត្ថេរស្ស ចតូសុ ឋានេសុ សាធុការំ អទាសិ, អម្ហាកំ បនាចរិយស្ស សព្ពបរិយត្តិធរស្ស បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ បាមោក្ខស្ស បសំសាមត្តម្បិ ន ករី’’តិ. អថ នេ សត្ថា ‘‘កិំ នាមេតំ, ភិក្ខវេ, កថេថា’’តិ បុច្ឆិត្វា តស្មិំ អត្ថេ អារោចិតេ, ‘‘ភិក្ខវេ, តុម្ហាកំ អាចរិយោ មម សាសនេ ភតិយា គាវោ រក្ខណសទិសោ, មយ្ហំ បន បុត្តោ យថារុចិយា បញ្ច គោរសេ បរិភុញ្ជនកសាមិសទិសោ’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

១៩.

‘‘ពហុម្បិ ចេ សំហិត ភាសមានោ,

ន តក្ករោ ហោតិ នរោ បមត្តោ;

គោបោវ គាវោ គណយំ បរេសំ,

ន ភាគវា សាមញ្ញស្ស ហោតិ.

២០.

‘‘អប្បម្បិ ចេ សំហិត ភាសមានោ,

ធម្មស្ស ហោតិ អនុធម្មចារី;

រាគញ្ច ទោសញ្ច បហាយ មោហំ,

សម្មប្បជានោ សុវិមុត្តចិត្តោ.

‘‘អនុបាទិយានោ ឥធ វា ហុរំ វា,

ស ភាគវា សាមញ្ញស្ស ហោតី’’តិ.

តត្ថ សំហិតន្តិ តេបិដកស្ស ពុទ្ធវចនស្សេតំ នាមំ. តំ អាចរិយេ ឧបសង្កមិត្វា ឧគ្គណ្ហិត្វា ពហុម្បិ បរេសំ ភាសមានោ វាចេន្តោ តំ ធម្មំ សុត្វា យំ ការកេន បុគ្គលេន កត្តព្ពំ, តក្ករោ ន ហោតិ. កុក្កុដស្ស បក្ខបហរណមត្តម្បិ អនិច្ចាទិវសេន យោនិសោមនសិការំ នប្បវត្តេតិ. ឯសោ យថា នាម ទិវសំ ភតិយា គាវោ រក្ខន្តោ គោបោ បាតោវ និរវសេសំ សម្បដិច្ឆិត្វា សាយំ គហេត្វា សាមិកានំ និយ្យាទេត្វា ទិវសភតិមត្តំ គណ្ហាតិ, យថារុចិយា បន បញ្ច គោរសេ បរិភុញ្ជិតុំ ន លភតិ, ឯវមេវ កេវលំ អន្តេវាសិកានំ សន្តិកា វត្តបដិវត្តករណមត្តស្ស ភាគី ហោតិ, សាមញ្ញស្ស បន ភាគី ន ហោតិ. យថា បន គោបាលកេន និយ្យាទិតានំ គុន្នំ គោរសំ សាមិកាវ បរិភុញ្ជន្តិ, តថា តេន កថិតំ ធម្មំ សុត្វា ការកបុគ្គលា យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជិត្វា កេចិ បឋមជ្ឈានាទីនិ បាបុណន្តិ, កេចិ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា មគ្គផលានិ បាបុណន្តិ, គោណសាមិកា គោរសស្សេវ សាមញ្ញស្ស ភាគិនោ ហោន្តិ.

ឥតិ សត្ថា សីលសម្បន្នស្ស ពហុស្សុតស្ស បមាទវិហារិនោ អនិច្ចាទិវសេន យោនិសោមនសិការេ បមត្តស្ស ភិក្ខុនោ វសេន បឋមំ គាថំ កថេសិ, ន ទុស្សីលស្ស. ទុតិយគាថា បន អប្បស្សុតស្សបិ យោនិសោមនសិការេ កម្មំ ករោន្តស្ស ការកបុគ្គលស្ស វសេន កថិតា.

តត្ថ អប្បម្បី ចេតិ ថោកំ ឯកវគ្គទ្វិវគ្គមត្តម្បិ. ធម្មស្ស ហោតិ អនុធម្មចារីតិ អត្ថមញ្ញាយ ធម្មមញ្ញាយ នវលោកុត្តរធម្មស្ស អនុរូបំ ធម្មំ បុព្ពភាគបដិបទាសង្ខាតំ ចតុបារិសុទ្ធិសីលធុតង្គអសុភកម្មដ្ឋានាទិភេទំ ចរន្តោ អនុធម្មចារី ហោតិ. សោ ‘‘អជ្ជ អជ្ជេវា’’តិ បដិវេធំ អាកង្ខន្តោ វិចរតិ. សោ ឥមាយ សម្មាបដិបត្តិយា រាគញ្ច ទោសញ្ច បហាយ មោហំ សម្មា ហេតុនា នយេន បរិជានិតព្ពេ ធម្មេ បរិជានន្តោ តទង្គវិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណវិមុត្តីនំ វសេន សុវិមុត្តចិត្តោ, អនុបាទិយានោ ឥធ វា ហុរំ វាតិ ឥធលោកបរលោកបរិយាបន្នា វា អជ្ឈត្តិកពាហិរា វា ខន្ធាយតនធាតុយោ ចតូហិ ឧបាទានេហិ អនុបាទិយន្តោ មហាខីណាសវោ មគ្គសង្ខាតស្ស សាមញ្ញស្ស វសេន អាគតស្ស ផលសាមញ្ញស្ស ចេវ បញ្ចអសេក្ខធម្មក្ខន្ធស្ស ច ភាគវា ហោតីតិ រតនកូដេន វិយ អគារស្ស អរហត្តេន ទេសនាយ កូដំ គណ្ហីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា ជាតាតិ.

ទ្វេសហាយកភិក្ខុវត្ថុ ចុទ្ទសមំ.

យមកវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បឋមោ វគ្គោ.

២. អប្បមាទវគ្គោ

១. សាមាវតីវត្ថុ

អប្បមាទោ អមតបទន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា កោសម្ពិំ ឧបនិស្សាយ ឃោសិតារាមេ វិហរន្តោ សាមាវតិប្បមុខានំ បញ្ចន្នំ ឥត្ថិសតានំ, មាគណ្ឌិយប្បមុខានញ្ច ឯតិស្សា បញ្ចន្នំ ញាតិសតានំ មរណព្យសនំ អារព្ភ កថេសិ.

តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – អតីតេ អល្លកប្បរដ្ឋេ អល្លកប្បរាជា នាម, វេឋទីបករដ្ឋេ វេឋទីបករាជា នាមាតិ ឥមេ ទ្វេ ទហរកាលតោ បដ្ឋាយ សហាយកា ហុត្វា ឯកាចរិយកុលេ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អត្តនោ អត្តនោ បិតូនំ អច្ចយេន ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា អាយាមេន ទសទសយោជនិកេ រដ្ឋេ រាជានោ អហេសុំ. តេ កាលេន កាលំ សមាគន្ត្វា ឯកតោ តិដ្ឋន្តា និសីទន្តា និបជ្ជន្តា មហាជនំ ជាយមានញ្ច ជីយមានញ្ច មីយមានញ្ច ទិស្វា ‘‘បរលោកំ គច្ឆន្តំ អនុគច្ឆន្តោ នាម នត្ថិ, អន្តមសោ អត្តនោ សរីរម្បិ នានុគច្ឆតិ, សព្ពំ បហាយ គន្តព្ពំ, កិំ នោ ឃរាវាសេន, បព្ពជិស្សាមា’’តិ មន្តេត្វា រជ្ជានិ បុត្តទារានំ និយ្យាទេត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តប្បទេសេ វសន្តា មន្តយិំសុ – ‘‘មយំ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិតា, ន ជីវិតុំ អសក្កោន្តា. តេ មយំ ឯកដ្ឋានេ វសន្តា អបព្ពជិតសទិសាយេវ ហោម, តស្មា វិសុំ វសិស្សាម. ត្វំ ឯតស្មិំ បព្ពតេ វស, អហំ ឥមស្មិំ បព្ពតេ វសិស្សាមិ. អន្វឌ្ឍមាសំ បន ឧបោសថទិវសេ ឯកតោ ភវិស្សាមា’’តិ. អថ ខោ នេសំ ឯតទហោសិ – ‘‘ឯវម្បិ នោ គណសង្គណិកាវ ភវិស្សតិ, ត្វំ បន តវ បព្ពតេ អគ្គិំ ជាលេយ្យាសិ, អហំ មម បព្ពតេ អគ្គិំ ជាលេស្សាមិ, តាយ សញ្ញាយ អត្ថិភាវំ ជានិស្សាមា’’តិ. តេ តថា ករិំសុ.

អថ អបរភាគេ វេឋទីបកតាបសោ កាលំ កត្វា មហេសក្ខោ ទេវរាជា ហុត្វា និព្ពត្តោ. តតោ អឌ្ឍមាសេ សម្បត្តេ អគ្គិំ អទិស្វាវ ឥតរោ ‘‘សហាយកោ មេ កាលកតោ’’តិ អញ្ញាសិ. ឥតរោបិ និព្ពត្តក្ខណេយេវ អត្តនោ ទេវសិរិំ ឱលោកេត្វា កម្មំ ឧបធារេន្តោ និក្ខមនតោ បដ្ឋាយ អត្តនោ តបចរិយំ ទិស្វា ‘‘គន្ត្វា មម សហាយកំ បស្សិស្សាមី’’តិ តំ អត្តភាវំ វិជហិត្វា មគ្គិកបុរិសោ វិយ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សោ អាហ – ‘‘កុតោ អាគតោសី’’តិ? ‘‘មគ្គិកបុរិសោ អហំ, ភន្តេ, ទូរតោវ អាគតោម្ហិ. កិំ បន, ភន្តេ, អយ្យោ ឥមស្មិំ ឋានេ ឯកកោវ វសតិ, អញ្ញោបិ កោចិ អត្ថី’’តិ? ‘‘អត្ថិ មេ ឯកោ សហាយកោ’’តិ. ‘‘កុហិំ សោ’’តិ? ‘‘ឯតស្មិំ បព្ពតេ វសតិ, ឧបោសថទិវសេ បន អគ្គិំ ន ជាលេតិ, មតោ នូន ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ឯវមាវុសោ’’តិ. ‘‘អហំ សោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កុហិំ និព្ពត្តោសី’’តិ? ‘‘ទេវលោកេ មហេសក្ខោ ទេវរាជា ហុត្វា និព្ពត្តោស្មិ, ភន្តេ, ‘អយ្យំ បស្សិស្សាមី’តិ បុន អាគតោម្ហិ. អបិ នុ ខោ អយ្យានំ ឥមស្មិំ ឋានេ វសន្តានំ កោចិ ឧបទ្ទវោ អត្ថី’’តិ? ‘‘អាម, អាវុសោ, ហត្ថី និស្សាយ កិលមាមី’’តិ. ‘‘កិំ វោ, ភន្តេ, ហត្ថី ករោន្តី’’តិ? ‘‘សម្មជ្ជនដ្ឋានេ លណ្ឌំ បាតេន្តិ, បាទេហិ ភូមិយំ បហរិត្វា បំសុំ ឧទ្ធរន្តិ, ស្វាហំ លណ្ឌំ ឆឌ្ឌេន្តោ បំសុំ សមំ ករោន្តោ កិលមាមី’’តិ. ‘‘កិំ បន តេសំ អនាគមនំ ឥច្ឆថា’’តិ? ‘‘អាមាវុសោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ តេសំ អនាគមនំ ករិស្សាមី’’តិ តាបសស្ស ហត្ថិកន្តវីណញ្ចេវ ហត្ថិកន្តមន្តញ្ច អទាសិ. ទទន្តោ ច បន វីណាយ តិស្សោ តន្តិយោ ទស្សេត្វា តយោ មន្តេ ឧគ្គណ្ហាបេត្វា ‘‘ឥមំ តន្តិំ បហរិត្វា ឥមស្មិំ មន្តេ វុត្តេ និវត្តិត្វា ឱលោកេតុម្បិ អសក្កោន្តា ហត្ថី បលាយន្តិ, ឥមំ តន្តិំ បហរិត្វា ឥមស្មិំ មន្តេ វុត្តេ និវត្តិត្វា បច្ឆតោ ឱលោកេន្តា ឱលោកេន្តា បលាយន្តិ, ឥមំ តន្តិំ បហរិត្វា ឥមស្មិំ មន្តេ វុត្តេ ហត្ថិយូថបតិ បិដ្ឋិំ ឧបនាមេន្តោ អាគច្ឆតី’’តិ អាចិក្ខិត្វា, ‘‘យំ វោ រុច្ចតិ, តំ ករេយ្យាថា’’តិ វត្វា តាបសំ វន្ទិត្វា បក្កាមិ. តាបសោ បលាយនមន្តំ វត្វា បលាយនតន្តិំ បហរិត្វា ហត្ថី បលាបេត្វា វសិ.

តស្មិំ សមយេ កោសម្ពិយំ បូរន្តប្បោ នាម រាជា ហោតិ. សោ ឯកទិវសំ គព្ភិនិយា ទេវិយា សទ្ធិំ ពាលសូរិយតបំ តប្បមានោ អព្ភោកាសតលេ និសីទិ. ទេវី រញ្ញោ បារុបនំ សតសហស្សគ្ឃនិកំ រត្តកម្ពលំ បារុបិត្វា និសិន្នា រញ្ញា សទ្ធិំ សមុល្លបមានា រញ្ញោ អង្គុលិតោ សតសហស្សគ្ឃនិកំ រាជមុទ្ទិកំ នីហរិត្វា អត្តនោ អង្គុលិយំ បិលន្ធិ. តស្មិំ សមយេ ហត្ថិលិង្គសកុណោ អាកាសេន គច្ឆន្តោ ទូរតោ រត្តកម្ពលបារុបនំ ទេវិំ ទិស្វា ‘‘មំសបេសី’’តិ សញ្ញាយ បក្ខេ វិស្សជ្ជេត្វា ឱតរិ. រាជា តស្ស ឱតរណសទ្ទេន ភីតោ ឧដ្ឋាយ អន្តោនិវេសនំ បាវិសិ. ទេវី គរុគព្ភតាយ ចេវ ភីរុកជាតិកតាយ ច វេគេន គន្តុំ នាសក្ខិ. អថ នំ សោ សកុណោ អជ្ឈប្បត្តោ នខបញ្ជរេ និសីទាបេត្វា អាកាសំ បក្ខន្ទិ. តេ កិរ សកុណា បញ្ចន្នំ ហត្ថីនំ ពលំ ធារេន្តិ. តស្មា អាកាសេន នេត្វា យថារុចិតដ្ឋានេ និសីទិត្វា មំសំ ខាទន្តិ. សាបិ តេន នីយមានា មរណភយភីតា ចិន្តេសិ – ‘‘សចាហំ វិរវិស្សាមិ, មនុស្សសទ្ទោ នាម តិរច្ឆានគតានំ ឧព្ពេជនីយោ, តំ សុត្វា មំ ឆឌ្ឌេស្សតិ. ឯវំ សន្តេ សហ គព្ភេន ជីវិតក្ខយំ បាបុណិស្សាមិ, យស្មិំ បន ឋានេ និសីទិត្វា មំ ខាទិតុំ អារភិស្សតិ, តត្រ នំ សទ្ទំ កត្វា បលាបេស្សាមី’’តិ. សា អត្តនោ បណ្ឌិតតាយ អធិវាសេសិ.

តទា ច ហិមវន្តបទេសេ ថោកំ វឌ្ឍិត្វា មណ្ឌបាការេន ឋិតោ ឯកោ មហានិគ្រោធោ ហោតិ. សោ សកុណោ មិគរូបាទីនិ តត្ថ នេត្វា ខាទតិ, តស្មា តម្បិ តត្ថេវ នេត្វា វិដបព្ភន្តរេ ឋបេត្វា អាគតមគ្គំ ឱលោកេសិ. អាគតមគ្គោលោកនំ កិរ តេសំ ធម្មតា. តស្មិំ ខណេ ទេវី, ‘‘ឥទានិ ឥមំ បលាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ឧភោ ហត្ថេ ឧក្ខិបិត្វា បាណិសទ្ទញ្ចេវ មុខសទ្ទញ្ច កត្វា តំ បលាបេសិ. អថស្សា សូរិយត្ថង្គមនកាលេ គព្ភេ កម្មជវាតា ចលិំសុ. សព្ពទិសាសុ គជ្ជន្តោ មហាមេឃោ ឧដ្ឋហិ. សុខេធិតាយ រាជមហេសិយា ‘‘មា ភាយិ, អយ្យេ’’តិ វចនមត្តម្បិ អលភមានាយ ទុក្ខបរេតាយ សព្ពរត្តិំ និទ្ទា នាម នាហោសិ. វិភាតាយ បន រត្តិយា វលាហកវិគមោ ច អរុណុគ្គមនញ្ច តស្សា គព្ភវុដ្ឋានញ្ច ឯកក្ខណេយេវ អហោសិ. សា មេឃឧតុញ្ច បព្ពតឧតុញ្ច អរុណឧតុញ្ច គហេត្វា ជាតត្តា បុត្តស្ស ឧតេនោតិ នាមំ អកាសិ.

អល្លកប្បតាបសស្សបិ ខោ តតោ អវិទូរេ វសនដ្ឋានំ ហោតិ. សោ បកតិយាវ វស្សទិវសេ សីតភយេន ផលាផលត្ថាយ វនំ ន បវិសតិ, តំ រុក្ខមូលំ គន្ត្វា សកុណេហិ ខាទិតមំសានំ អដ្ឋិំ អាហរិត្វា កោដ្ដេត្វា រសំ កត្វា បិវតិ. តស្មា តំ ទិវសំ ‘‘អដ្ឋិំ អាហរិស្សាមី’’តិ តត្ថ គន្ត្វា រុក្ខមូលេ អដ្ឋិំ បរិយេសេន្តោ ឧបរិ ទារកសទ្ទំ សុត្វា ឧល្លោកេន្តោ ទេវិំ ទិស្វា ‘‘កាសិ ត្វ’’ន្តិ វត្វា ‘‘មានុសិត្ថិម្ហី’’តិ. ‘‘កថំ អាគតាសី’’តិ? ‘‘ហត្ថិលិង្គសកុណេនានីតាម្ហី’’តិ វុត្តេ ‘‘ឱតរាហី’’តិ អាហ. ‘‘ជាតិសម្ភេទតោ ភាយាមិ, អយ្យា’’តិ. ‘‘កាសិ ត្វ’’ន្តិ? ‘‘ខត្តិយាម្ហី’’តិ. ‘‘អហម្បិ ខត្តិយោយេវា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ខត្តិយមាយំ កថេហី’’តិ. សោ ខត្តិយមាយំ កថេសិ. ‘‘តេន ហិ អារុយ្ហ បុត្តំ មេ ឱតារេហី’’តិ. សោ ឯកេន បស្សេន អភិរុហនមគ្គំ កត្វា អភិរុហិត្វា ទារកំ គណ្ហិ. ‘‘មា មំ ហត្ថេន ឆុបី’’តិ ច វុត្តេ តំ អឆុបិត្វាវ ទារកំ ឱតារេសិ. ទេវីបិ ឱតរិ. អថ នំ អស្សមបទំ នេត្វា សីលភេទំ អកត្វាវ អនុកម្បាយ បដិជគ្គិ, និម្មក្ខិកមធុំ អាហរិត្វា សយំជាតសាលិំ អាហរិត្វា យាគុំ បចិត្វា អទាសិ. ឯវំ តស្មិំ បដិជគ្គន្តេ សា អបរភាគេ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ នេវ អាគតមគ្គំ ជានាមិ, ន គមនមគ្គំ ជានាមិ, ឥមិនាបិ មេ សទ្ធិំ វិស្សាសមត្តម្បិ នត្ថិ. សចេ បនាយំ អម្ហេ បហាយ កត្ថចិ គមិស្សតិ, ឧភោបិ ឥធេវ មរណំ បាបុណិស្សាម, យំកិញ្ចិ កត្វា ឥមស្ស សីលំ ភិន្ទិត្វា យថា មំ ន មុញ្ចតិ, តថា តំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. អថ នំ ទុន្និវត្ថទុប្បារុតទស្សនេន បលោភេត្វា សីលវិនាសំ បាបេសិ. តតោ បដ្ឋាយ ទ្វេបិ សមគ្គវាសំ វសិំសុ.

អថេកទិវសំ តាបសោ នក្ខត្តយោគំ ឧល្លោកេន្តោ បូរន្តប្បស្ស នក្ខត្តមិលាយនំ ទិស្វា ‘‘ភទ្ទេ កោសម្ពិយំ បូរន្តប្បរាជា មតោ’’តិ អាហ. ‘‘កស្មា, អយ្យ, ឯវំ វទេសិ? កិំ តេ តេន សទ្ធិំ អាឃាតោ អត្ថី’’តិ? ‘‘នត្ថិ, ភទ្ទេ, នក្ខត្តមិលាយនមស្ស ទិស្វា ឯវំ វទាមី’’តិ, សា បរោទិ. អថ នំ ‘‘កស្មា រោទសី’’តិ បុច្ឆិត្វា តាយ តស្ស អត្តនោ សាមិកភាវេ អក្ខាតេ អាហ – ‘‘មា, ភទ្ទេ, រោទិ, ជាតស្ស នាម និយតោ មច្ចូ’’តិ. ‘‘ជានាមិ, អយ្យា’’តិ វុត្តេ ‘‘អថ កស្មា រោទសី’’តិ? ‘‘បុត្តោ មេ កុលសន្តកស្ស រជ្ជស្ស អនុច្ឆវិកោ, ‘សចេ តត្រ អភវិស្ស, សេតច្ឆត្តំ ឧស្សាបយិស្ស. ឥទានិ មហាជានិកោ វត ជាតោ’តិ សោកេន រោទាមិ, អយ្យា’’តិ. ‘‘ហោតុ, ភទ្ទេ, មា ចិន្តយិ, សចស្ស រជ្ជំ បត្ថេសិ, អហមស្ស រជ្ជលភនាការំ ករិស្សាមី’’តិ. អថស្ស ហត្ថិកន្តវីណញ្ចេវ ហត្ថិកន្តមន្តេ ច អទាសិ. តទា អនេកានិ ហត្ថិសហស្សានិ អាគន្ត្វា វដរុក្ខមូលេ និសីទន្តិ. អថ នំ អាហ – ‘‘ហត្ថីសុ អនាគតេសុយេវ រុក្ខំ អភិរុហិត្វា តេសុ អាគតេសុ ឥមំ មន្តំ វត្វា ឥមំ តន្តិំ បហរ, សព្ពេ និវត្តិត្វា ឱលោកេតុម្បិ អសក្កោន្តា បលាយិស្សន្តិ, អថ ឱតរិត្វា អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ. សោ តថា កត្វា អាគន្ត្វា តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. អថ នំ ទុតិយទិវសេ អាហ – ‘‘អជ្ជ ឥមំ មន្តំ វត្វា ឥមំ តន្តិំ បហរេយ្យាសិ, សព្ពេ និវត្តិត្វា ឱលោកេន្តា បលាយិស្សន្តី’’តិ. តទាបិ តថា កត្វា អាគន្ត្វា អារោចេសិ. អថ នំ តតិយទិវសេ អាហ – ‘‘អជ្ជ ឥមំ មន្តំ វត្វា ឥមំ តន្តិំ បហរេយ្យាសិ, យូថបតិ បិដ្ឋិំ ឧបនាមេន្តោ អាគមិស្សតី’’តិ. តទាបិ តថា កត្វា អារោចេសិ.

អថស្ស មាតរំ អាមន្តេត្វា, ‘‘ភទ្ទេ, បុត្តស្ស តេ សាសនំ វទេហិ, ឯត្តោវ គន្ត្វា រាជា ភវិស្សតី’’តិ អាហ. សា បុត្តំ អាមន្តេត្វា, ‘‘តាត, ត្វំ កោសម្ពិយំ បូរន្តប្បរញ្ញោ បុត្តោ, មំ សគព្ភំ ហត្ថិលិង្គសកុណោ អានេសី’’តិ វត្វា សេនាបតិអាទីនំ នាមានិ អាចិក្ខិត្វា ‘‘អសទ្ទហន្តានំ ឥមំ បិតុ បារុបនកម្ពលញ្ចេវ បិលន្ធនមុទ្ទិកញ្ច ទស្សេយ្យាសី’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសិ. កុមារោ តាបសំ ‘‘ឥទានិ កិំ ករោមី’’តិ អាហ. ‘‘រុក្ខស្ស ហេដ្ឋិមសាខាយ និសីទិត្វា ឥមំ មន្តំ វត្វា ឥមំ តន្តិំ បហរ, ជេដ្ឋកហត្ថី តេ បិដ្ឋិំ ឧបនាបេត្វា ឧបសង្កមិស្សតិ, តស្ស បិដ្ឋិយំ និសិន្នោវ រដ្ឋំ គន្ត្វា រជ្ជំ គណ្ហាហី’’តិ. សោ មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា តថា កត្វា អាគតស្ស ហត្ថិនោ បិដ្ឋិយំ និសីទិត្វា កណ្ណេ មន្តយិ – ‘‘អហំ កោសម្ពិយំ បូរន្តប្បរញ្ញោ បុត្តោ, បេត្តិកំ មេ រជ្ជំ គណ្ហិត្វា ទេហិ សាមី’’តិ. សោ តំ សុត្វា ‘‘អនេកានិ ហត្ថិសហស្សានិ សន្និបតន្តូ’’តិ ហត្ថិរវំ រវិ, អនេកានិ ហត្ថិសហស្សានិ សន្និបតិំសុ. បុន ‘‘ជិណ្ណា ហត្ថី បដិក្កមន្តូ’’តិ ហត្ថិរវំ រវិ, ជិណ្ណា ហត្ថី បដិក្កមិំសុ. បុន ‘‘អតិតរុណា ហត្ថី និវត្តន្តូ’’តិ ហត្ថិរវំ រវិ, តេបិ និវត្តិំសុ. សោ អនេកេហិ យូថហត្ថិសហស្សេហេវ បរិវុតោ បច្ចន្តគាមំ បត្វា ‘‘អហំ រញ្ញោ បុត្តោ, សម្បត្តិំ បត្ថយមានា មយា សទ្ធិំ អាគច្ឆន្តូ’’តិ អាហ. ‘‘តតោ បដ្ឋាយ មនុស្សានំ សង្គហំ ករោន្តោ គន្ត្វា នគរំ បរិវារេត្វា ‘យុទ្ធំ វា មេ ទេតុ, រជ្ជំ វា’’’តិ សាសនំ បេសេសិ. នាគរា អាហំសុ – ‘‘មយំ ទ្វេបិ ន ទស្សាម. អម្ហាកញ្ហិ ទេវី គរុគព្ភា ហត្ថិលិង្គសកុណេន នីតា, តស្សា អត្ថិភាវំ វា នត្ថិភាវំ វា មយំ ន ជានាម. យាវ តស្សា បវត្តិំ ន សុណាម. តាវ នេវ យុទ្ធំ ទស្សាម, ន រជ្ជ’’ន្តិ. តទា កិរ តំ បវេណិរជ្ជំ អហោសិ. តតោ កុមារោ ‘‘អហំ តស្សា បុត្តោ’’តិ វត្វា សេនាបតិអាទីនំ នាមានិ កថេត្វា តថាបិ អសទ្ទហន្តានំ កម្ពលញ្ច មុទ្ទិកញ្ច ទស្សេសិ. តេ កម្ពលញ្ច មុទ្ទិកញ្ច សញ្ជានិត្វា និក្កង្ខា ហុត្វា ទ្វារំ វិវរិត្វា តំ រជ្ជេ អភិសិញ្ចិំសុ. អយំ តាវ ឧតេនស្ស ឧប្បត្តិ.

អល្លកប្បរដ្ឋេ បន ទុព្ភិក្ខេ ជីវិតុំ អសក្កោន្តោ ឯកោ កោតុហលិកោ នាម មនុស្សោ កាបិំ នាម តរុណបុត្តញ្ច កាឡិំ នាម ភរិយញ្ច អាទាយ ‘‘កោសម្ពិំ គន្ត្វា ជីវិស្សាមី’’តិ បាថេយ្យំ គហេត្វា និក្ខមិ. ‘‘អហិវាតរោគេន មហាជនេ មរន្តេ ទិស្វា និក្ខមី’’តិបិ វទន្តិយេវ. តេ គច្ឆន្តា បាថេយ្យេ បរិក្ខីណេ ខុទាភិភូតា ទារកំ វហិតុំ នាសក្ខិំសុ. អថ សាមិកោ បជាបតិំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, មយំ ជីវន្តា បុន បុត្តំ លភិស្សាម, ឆឌ្ឌេត្វា នំ គច្ឆាមា’’តិ. មាតុ ហទយំ នាម មុទុកំ ហោតិ. តស្មា សា អាហ – ‘‘នាហំ ជីវន្តមេវ បុត្តំ ឆឌ្ឌេតុំ សក្ខិស្សាមី’’តិ. ‘‘អថ កិំ ករោមា’’តិ? ‘‘វារេន នំ វហាមា’’តិ. មាតា អត្តនោ វារេ បុប្ផទាមំ វិយ នំ ឧក្ខិបិត្វា ឧរេ និបជ្ជាបេត្វា អង្កេន វហិត្វា បិតុនោ ទេតិ. តស្ស តំ គហេត្វា គមនកាលេ ឆាតកតោបិ ពលវតរា វេទនា ឧប្បជ្ជិ. សោ បុនប្បុនំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, មយំ ជីវន្តា បុត្តំ លភិស្សាម, ឆឌ្ឌេម ន’’ន្តិ. សាបិ បុនប្បុនំ បដិក្ខិបិត្វា បដិវចនំ នាទាសិ. ទារកោ វារេន បរិវត្តិយមានោ កិលន្តោ បិតុ ហត្ថេ និទ្ទាយិ. សោ តស្ស និទ្ទាយនភាវំ ញត្វា មាតរំ បុរតោ កត្វា ឯកស្ស គច្ឆស្ស ហេដ្ឋា បណ្ណសន្ថរេ តំ និបជ្ជាបេត្វា បាយាសិ. មាតា និវត្តិត្វា ឱលោកេន្តី បុត្តំ អទិស្វា, ‘‘សាមិ, កុហិំ មេ បុត្តោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឯកស្ស មេ គច្ឆស្ស ហេដ្ឋា និបជ្ជាបិតោ’’តិ. ‘‘សាមិ, មា មំ នាសយិ, បុត្តំ វិនា ជីវិតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, អានេហិ មេ បុត្ត’’ន្តិ ឧរំ បហរិត្វា បរិទេវិ. អថ នំ និវត្តិត្វា អានេសិ. បុត្តោបិ អន្តរាមគ្គេ មតោ ហោតិ. ឥតិ សោ ឯត្តកេ ឋានេ បុត្តំ ឆឌ្ឌេត្វា តស្ស និស្សន្ទេន ភវន្តរេ សត្ត វារេ ឆឌ្ឌិតោ. ‘‘បាបកម្មំ នាមេតំ អប្បក’’ន្តិ ន អវមញ្ញិតព្ពំ.

តេ គច្ឆន្តា ឯកំ គោបាលកុលំ បាបុណិំសុ. តំ ទិវសញ្ច គោបាលកស្ស ធេនុមង្គលំ ហោតិ. គោបាលកស្ស គេហេ និពទ្ធំ ឯកោ បច្ចេកពុទ្ធោ ភុញ្ជតិ. សោ តំ ភោជេត្វា មង្គលមកាសិ. ពហុ បាយាសោ បដិយត្តោ ហោតិ. គោបាលកោ តេ អាគតេ ទិស្វា, ‘‘កុតោ អាគតត្ថា’’តិ បុច្ឆិត្វា សព្ពំ បវត្តិំ សុត្វា មុទុជាតិកោ កុលបុត្តោ តេសុ អនុកម្បំ កត្វា ពហុកេន សប្បិនា បាយាសំ ទាបេសិ. ភរិយា ‘‘សាមិ, តយិ ជីវន្តេ អហម្បិ ជីវាមិ នាម, ទីឃរត្តំ ឩនោទរោសិ, យាវទត្ថំ ភុញ្ជាហី’’តិ សប្បិញ្ច ទធិញ្ច តទភិមុខញ្ញេវ កត្វា អត្តនា មន្ទសប្បិនា ថោកមេវ ភុញ្ជិ. ឥតរោ ពហុំ ភុញ្ជិត្វា សត្តដ្ឋទិវសេ ឆាតតាយ អាហារតណ្ហំ ឆិន្ទិតុំ នាសក្ខិ. គោបាលកោ តេសំ បាយាសំ ទាបេត្វា សយំ ភុញ្ជិតុំ អារភិ. កោតុហលិកោ តំ ឱលោកេន្តោ និសីទិត្វា ហេដ្ឋាបីឋេ និបន្នាយ សុនខិយា គោបាលកេន វឌ្ឍេត្វា ទិយ្យមានំ បាយាសបិណ្ឌំ ទិស្វា ‘‘បុញ្ញា វតាយំ សុនខី, និពទ្ធំ ឯវរូបំ ភោជនំ លភតី’’តិ ចិន្តេសិ. សោ រត្តិភាគេ តំ បាយាសំ ជីរាបេតុំ អសក្កោន្តោ កាលំ កត្វា តស្សា សុនខិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិ.

អថស្ស ភរិយា សរីរកិច្ចំ កត្វា តស្មិំយេវ គេហេ ភតិំ កត្វា តណ្ឌុលនាឡិំ លភិត្វា បចិត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស បត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា, ‘‘ទាសស្ស វោ បាបុណាតូ’’តិ វត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មយា ឥធេវ វសិតុំ វដ្ដតិ, និពទ្ធំ, អយ្យោ, ឥធាគច្ឆតិ, ទេយ្យធម្មោ ហោតុ វា, មា វា, ទេវសិកំ វន្ទន្តី វេយ្យាវច្ចំ ករោន្តី ចិត្តំ បសាទេន្តី ពហុំ បុញ្ញំ បសវិស្សាមី’’តិ. សា តត្ថេវ ភតិំ ករោន្តី វសិ. សាបិ សុនខី ឆដ្ឋេ វា សត្តមេ វា មាសេ ឯកមេវ កុក្កុរំ វិជាយិ. គោបាលកោ តស្ស ឯកធេនុយា ខីរំ ទាបេសិ. សោ ន ចិរស្សេវ វឌ្ឍិ. អថស្ស បច្ចេកពុទ្ធោ ភុញ្ជន្តោ និពទ្ធំ ឯកំ ភត្តបិណ្ឌំ ទេតិ. សោ ភត្តបិណ្ឌំ និស្សាយ បច្ចេកពុទ្ធេ សិនេហមកាសិ. គោបាលកោបិ និពទ្ធំ ទ្វេ វារេ បច្ចេកពុទ្ធស្សុបដ្ឋានំ យាតិ. គច្ឆន្តោបិ អន្តរាមគ្គេ វាឡមិគដ្ឋានេ ទណ្ឌេន គច្ឆេ ច ភូមិញ្ច បហរិត្វា ‘‘សុសូ’’តិ តិក្ខត្តុំ សទ្ទំ កត្វា វាឡមិគេ បលាបេតិ. សុនខោបិ តេន សទ្ធិំ គច្ឆតិ.

សោ ឯកទិវសំ បច្ចេកពុទ្ធំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, យទា មេ ឱកាសោ ន ភវិស្សតិ, តទា ឥមំ សុនខំ បេសេស្សាមិ, តេន សញ្ញាណេន អាគច្ឆេយ្យាថា’’តិ. តតោ បដ្ឋាយ អនោកាសទិវសេ, ‘‘គច្ឆ, តាត, អយ្យំ អានេហី’’តិ សុនខំ បេសេសិ. សោ ឯកវចនេនេវ បក្ខន្ទិត្វា សាមិកស្ស គច្ឆបោថនភូមិបោថនដ្ឋានេ តិក្ខត្តុំ ភុស្សិត្វា តេន សទ្ទេន វាឡមិគានំ បលាតភាវំ ញត្វា បាតោវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា និសិន្នស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា បណ្ណសាលទ្វារេ តិក្ខត្តុំ ភុស្សិត្វា អត្តនោ អាគតភាវំ ជានាបេត្វា ឯកមន្តេ និបជ្ជតិ, បច្ចេកពុទ្ធេ វេលំ សល្លក្ខេត្វា និក្ខន្តេ ភុស្សន្តោ បុរតោ គច្ឆតិ. អន្តរន្តរា បច្ចេកពុទ្ធោ តំ វីមំសន្តោ អញ្ញំ មគ្គំ បដិបជ្ជតិ. អថស្ស បុរតោ តិរិយំ ឋត្វា ភុស្សិត្វា ឥតរមគ្គមេវ នំ អារោបេតិ. អថេកទិវសំ អញ្ញំ មគ្គំ បដិបជ្ជិត្វា តេន បុរតោ តិរិយំ ឋត្វា វារិយមានោបិ អនិវត្តិត្វា សុនខំ បាទេន បហរិត្វា បាយាសិ. សុនខោ តស្ស អនិវត្តនភាវំ ញត្វា និវាសនកណ្ណេ ឌំសិត្វា អាកឌ្ឍន្តោ ឥតរមគ្គមេវ នំ អារោបេសិ. ឯវំ សោ តស្មិំ ពលវសិនេហំ ឧប្បាទេសិ.

តតោ អបរភាគេ បច្ចេកពុទ្ធស្ស ចីវរំ ជីរិ. អថស្ស គោបាលកោ ចីវរវត្ថានិ អទាសិ. តមេនំ បច្ចេកពុទ្ធោ អាហ – ‘‘អាវុសោ, ចីវរំ នាម ឯកកេន កាតុំ ទុក្ករំ, ផាសុកដ្ឋានំ គន្ត្វា ការេស្សាមី’’តិ. ‘‘ឥធេវ, ភន្តេ, ករោថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, អាវុសោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, មា ចិរំ ពហិ វសិត្ថា’’តិ. សុនខោ តេសំ កថំ សុណន្តោវ អដ្ឋាសិ, បច្ចេកពុទ្ធោបិ ‘‘តិដ្ឋ, ឧបាសកា’’តិ គោបាលកំ និវត្តាបេត្វា វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា គន្ធមាទនាភិមុខោ បាយាសិ. សុនខស្ស តំ អាកាសេន គច្ឆន្តំ ទិស្វា ភុក្ករិត្វា ឋិតស្ស តស្មិំ ចក្ខុបថំ វិជហន្តេ ហទយំ ផលិត្វា មតោ. តិរច្ឆានា កិរ នាមេតេ ឧជុជាតិកា ហោន្តិ អកុដិលា. មនុស្សា បន អញ្ញំ ហទយេន ចិន្តេន្តិ, អញ្ញំ មុខេន កថេន្តិ. តេនេវាហ – ‘‘គហនញ្ហេតំ, ភន្តេ, យទិទំ មនុស្សា, ឧត្តានកញ្ហេតំ, ភន្តេ, យទិទំ បសវោ’’តិ (ម. និ. ២.៣).

ឥតិ សោ តាយ ឧជុចិត្តតាយ អកុដិលតាយ កាលំ កត្វា តាវតិំសភវនេ និព្ពត្តោ អច្ឆរាសហស្សបរិវុតោ មហាសម្បត្តិំ អនុភោសិ. តស្ស កណ្ណមូលេ មន្តយន្តស្ស សទ្ទោ សោឡសយោជនដ្ឋានំ ផរតិ, បកតិកថាសទ្ទោ បន សកលំ ទសយោជនសហស្សំ ទេវនគរំ ឆាទេតិ. តេនេវស្ស ‘‘ឃោសកទេវបុត្តោ’’តិ នាមំ អហោសិ. ‘‘កិស្ស បនេស និស្សន្ទោ’’តិ. បច្ចេកពុទ្ធេ បេមេន ភុក្ករណស្ស និស្សន្ទោ. សោ តត្ថ ន ចិរំ ឋត្វា ចវិ. ទេវលោកតោ ហិ ទេវបុត្តា អាយុក្ខយេន បុញ្ញក្ខយេន អាហារក្ខយេន កោបេនាតិ ចតូហិ ការណេហិ ចវន្តិ.

តត្ថ យេន ពហុំ បុញ្ញកម្មំ កតំ ហោតិ, សោ ទេវលោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា យាវតាយុកំ ឋត្វា ឧបរូបរិ និព្ពត្តតិ. ឯវំ អាយុក្ខយេន ចវតិ នាម. យេន បរិត្តំ បុញ្ញំ កតំ ហោតិ, តស្ស រាជកោដ្ឋាគារេ បក្ខិត្តំ តិចតុនាឡិមត្តំ ធញ្ញំ វិយ អន្តរាវ តំ បុញ្ញំខីយតិ, អន្តរាវ កាលំ ករោតិ. ឯវំ បុញ្ញក្ខយេន ចវតិ នាម. អបរោបិ កាមគុណេ បរិភុញ្ជមានោ សតិសម្មោសេន អាហារំ អបរិភុញ្ជិត្វា កិលន្តកាយោ កាលំ ករោតិ. ឯវំ អាហារក្ខយេន ចវតិ នាម. អបរោបិ បរស្ស សម្បត្តិំ អសហន្តោ កុជ្ឈិត្វា កាលំ ករោតិ. ឯវំ កោបេន ចវតិ នាម.

អយំ បន កាមគុណេ បរិភុញ្ជន្តោ មុដ្ឋស្សតិ ហុត្វា អាហារក្ខយេន ចវិ, ចវិត្វា ច បន កោសម្ពិយំ នគរសោភិនិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. សាបិ ជាតទិវសេ ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ ទាសិំ បុច្ឆិត្វា, ‘‘បុត្តោ, អយ្យេ’’តិ វុត្តេ – ‘‘ហន្ទ, ជេ, ឥមំ ទារកំ កត្តរសុប្បេ អារោបេត្វា សង្ការកូដេ ឆឌ្ឌេហី’’តិ ឆឌ្ឌាបេសិ. នគរសោភិនិយោ ហិ ធីតរំ បដិជគ្គន្តិ, ន បុត្តំ. ធីតរា ហិ តាសំ បវេណី ឃដីយតិ. ទារកំ កាកាបិ សុនខាបិ បរិវារេត្វា និសីទិំសុ. បច្ចេកពុទ្ធេ សិនេហប្បភវស្ស ភុក្ករណស្ស និស្សន្ទេន ឯកោបិ ឧបគន្តុំ ន វិសហិ. តស្មិំ ខណេ ឯកោ មនុស្សោ ពហិ និក្ខន្តោ តំ កាកសុនខសន្និបាតំ ទិស្វា, ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ គន្ត្វា ទារកំ ទិស្វា បុត្តសិនេហំ បដិលភិត្វា ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ គេហំ នេសិ. តទា កោសម្ពកសេដ្ឋិ រាជកុលំ គច្ឆន្តោ រាជនិវេសនតោ អាគច្ឆន្តំ បុរោហិតំ ទិស្វា, ‘‘កិំ, អាចរិយ, អជ្ជ តេ តិថិករណនក្ខត្តយោគោ ឱលោកិតោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, មហាសេដ្ឋិ, អម្ហាកំ កិំ អញ្ញំ កិច្ចន្តិ? ជនបទស្ស កិំ ភវិស្សតី’’តិ? ‘‘អញ្ញំ នត្ថិ, ឥមស្មិំ បន នគរេ អជ្ជ ជាតទារកោ ជេដ្ឋកសេដ្ឋិ ភវិស្សតី’’តិ. តទា សេដ្ឋិនោ ភរិយា គរុគព្ភា ហោតិ. តស្មា សោ សីឃំ គេហំ បុរិសំ បេសេសិ – ‘‘គច្ឆ ភណេ, ជានាហិ នំ វិជាតា វា, នោ វា’’តិ. ‘‘ន វិជាយតី’’តិ សុត្វា រាជានំ ទិស្វាវ វេគេន គេហំ គន្ត្វា កាឡិំ នាម ទាសិំ បក្កោសិត្វា សហស្សំ ទត្វា, ‘‘គច្ឆ ជេ, ឥមស្មិំ នគរេ ឧបធារេត្វា សហស្សំ ទត្វា អជ្ជ ជាតទារកំ គណ្ហិត្វា ឯហី’’តិ. សា ឧបធារេន្តី តំ គេហំ គន្ត្វា ទារកំ ទិស្វា, ‘‘អយំ ទារកោ កទា ជាតោ’’តិ គហបតានិំ បុច្ឆិត្វា ‘‘អជ្ជ ជាតោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘ឥមំ មយ្ហំ ទេហី’’តិ ឯកកហាបណំ អាទិំ កត្វា មូលំ វឌ្ឍេន្តី សហស្សំ ទត្វា តំ អានេត្វា សេដ្ឋិនោ ទស្សេសិ. សេដ្ឋិ ‘‘សចេ មេ ធីតា វិជាយិស្សតិ, តាយ នំ សទ្ធិំ និវេសេត្វា សេដ្ឋិដ្ឋានស្ស សាមិកំ ករិស្សាមិ. សចេ មេ បុត្តោ វិជាយិស្សតិ, មារេស្សាមិ ន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តំ គេហេ ការេសិ.

អថស្ស ភរិយា កតិបាហច្ចយេន បុត្តំ វិជាយិ. សេដ្ឋិ ‘‘ឥមស្មិំ អសតិ មម បុត្តោវ សេដ្ឋិដ្ឋានំ លភិស្សតិ, ឥទានេវ តំ មារេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា កាឡិំ អាមន្តេត្វា, ‘‘គច្ឆ, ជេ, វជតោ គុន្នំ និក្ខមនវេលាយ វជទ្វារមជ្ឈេ ឥមំ តិរិយំ និបជ្ជាបេហិ, គាវិយោ នំ មទ្ទិត្វា មារេស្សន្តិ, មទ្ទិតាមទ្ទិតភាវំ បនស្ស ញត្វា ឯហី’’តិ អាហ. សា គន្ត្វា គោបាលកេន វជទ្វារេ វិវដមត្តេយេវ តំ តថា និបជ្ជាបេសិ. គោគណជេដ្ឋកោ ឧសភោ អញ្ញស្មិំ កាលេ សព្ពបច្ឆា និក្ខមន្តោបិ តំ ទិវសំ សព្ពបឋមំ និក្ខមិត្វា ទារកំ ចតុន្នំ បាទានំ អន្តរេ កត្វា អដ្ឋាសិ. អនេកសតគាវិយោ ឧសភស្ស ទ្វេ បស្សានិ ឃំសន្តិយោ និក្ខមិំសុ. គោបាលកោបិ ‘‘អយំ ឧសភោ បុព្ពេ សព្ពបច្ឆា និក្ខមតិ, អជ្ជ បន សព្ពបឋមំ និក្ខមិត្វា វជទ្វារមជ្ឈេ និច្ចលោវ ឋិតោ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា គន្ត្វា តស្ស ហេដ្ឋា និបន្នំ ទារកំ ទិស្វា បុត្តសិនេហំ បដិលភិត្វា, ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ គេហំ នេសិ.

កាឡី គន្ត្វា សេដ្ឋិនា បុច្ឆិតា តមត្ថំ អារោចេត្វា, ‘‘គច្ឆ, នំ បុន សហស្សំ ទត្វា អានេហី’’តិ វុត្តា សហស្សំ ទត្វា បុន អានេត្វា អទាសិ. អថ នំ អាហ – ‘‘អម្ម, កាឡិ ឥមស្មិំ នគរេ បញ្ច សកដសតានិ បច្ចូសកាលេ ឧដ្ឋាយ វាណិជ្ជាយ គច្ឆន្តិ, ត្វំ ឥមំ នេត្វា ចក្កមគ្គេ និបជ្ជាបេហិ, គោណា វា នំ មទ្ទិស្សន្តិ, ចក្កា វា ឆិន្ទិស្សន្តិ, បវត្តិំ ចស្ស ញត្វាវ អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ. សា តំ នេត្វា ចក្កមគ្គេ និបជ្ជាបេសិ. តទា សាកដិកជេដ្ឋកោ បុរតោ អហោសិ. អថស្ស គោណា តំ ឋានំ បត្វា ធុរំ ឆឌ្ឌេសុំ, បុនប្បុនំ អារោបេត្វា បាជិយមានាបិ បុរតោ ន គច្ឆិំសុ. ឯវំ តស្ស តេហិ សទ្ធិំ វាយមន្តស្សេវ អរុណំ ឧដ្ឋហិ. សោ ‘‘កិំ នាមេតំ គោណា ករិំសូ’’តិ មគ្គំ ឱលោកេន្តោ ទារកំ ទិស្វា, ‘‘ភារិយំ វត មេ កម្ម’’ន្តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ តុដ្ឋមានសោ តំ គេហំ នេសិ.

កាឡី គន្ត្វា សេដ្ឋិនា បុច្ឆិតា តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា, ‘‘គច្ឆ, នំ បុន សហស្សំ ទត្វា អានេហី’’តិ វុត្តា តថា អកាសិ. អថ នំ សោ អាហ – ‘‘ឥទានិ នំ អាមកសុសានំ នេត្វា គច្ឆន្តរេ និបជ្ជាបេហិ, តត្ថ សុនខាទីហិ វា ខាទិតោ, អមនុស្សេហិ វា បហដោ មរិស្សតិ, មាតាមតភាវញ្ចស្ស ជានិត្វាវ អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ. សា តំ នេត្វា តត្ថ និបជ្ជាបេត្វា ឯកមន្តេ អដ្ឋាសិ. តំ សុនខោ វា កាកោ វា អមនុស្សោ វា ឧបសង្កមិតុំ នាសក្ខិ. ‘‘ននុ ចស្ស នេវ មាតា ន បិតា ន ភាតិកាទីសុ កោចិ រក្ខិតា នាម អត្ថិ, កោ តំ រក្ខតី’’តិ? សុនខកាលេ បច្ចេកពុទ្ធេ សិនេហេន បវត្តិតភុក្ករណមត្តមេវ តំ រក្ខតិ. អថេកោ អជបាលកោ អនេកសហស្សា អជា គោចរំ នេន្តោ សុសានបស្សេន គច្ឆតិ. ឯកា អជា បណ្ណានិ ខាទមានា គច្ឆន្តរំ បវិដ្ឋា ទារកំ ទិស្វា ជណ្ណុកេហិ ឋត្វា ទារកស្ស ថនំ អទាសិ, អជបាលកេន ‘‘ហេ ហេ’’តិ សទ្ទេ កតេបិ ន និក្ខមិ. សោ ‘‘យដ្ឋិយា នំ បហរិត្វា នីហរិស្សាមី’’តិ គច្ឆន្តរំ បវិដ្ឋោ ជណ្ណុកេហិ ឋត្វា ទារកំ ខីរំ បាយន្តិំ អជិំ ទិស្វា ទារកេ បុត្តសិនេហំ បដិលភិត្វា, ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ អាទាយ បក្កាមិ.

កាឡី គន្ត្វា សេដ្ឋិនា បុច្ឆិតា តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា, ‘‘គច្ឆ, តំ បុន សហស្សំ ទត្វា អានេហី’’តិ វុត្តា តថា អកាសិ. អថ នំ អាហ – ‘‘អម្ម កាឡិ, ឥមំ អាទាយ ចោរបបាតបព្ពតំ អភិរុហិត្វា បបាតេ ខិប, បព្ពតកុច្ឆិយំ បដិហញ្ញមានោ ខណ្ឌាខណ្ឌិកោ ហុត្វា ភូមិយំ បតិស្សតិ, មតាមតភាវញ្ចស្ស ញត្វាវ អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ. សា តំ តត្ថ នេត្វា បព្ពតមត្ថកេ ឋត្វា ខិបិ. តំ ខោ បន បព្ពតកុច្ឆិំ និស្សាយ មហាវេឡុគុម្ពោ បព្ពតានុសារេនេវ វឌ្ឍិ, តស្ស មត្ថកំ ឃនជាតោ ជិញ្ជុកគុម្ពោ អវត្ថរិ. ទារកោ បតន្តោ កោជវកេ វិយ តស្មិំ បតិ. តំ ទិវសញ្ច នឡការជេដ្ឋកស្ស វេឡុពលិ បត្តោ ហោតិ. សោ បុត្តេន សទ្ធិំ គន្ត្វា តំ វេឡុគុម្ពំ ឆិន្ទិតុំ អារភិ. តស្មិំ ចលន្តេ ទារកោ សទ្ទមកាសិ. សោ ‘‘ទារកសទ្ទោ វិយា’’តិ ឯកេន បស្សេន អភិរុហិត្វា តំ ទិស្វា, ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ តុដ្ឋចិត្តោ អាទាយ គតោ.

កាឡី សេដ្ឋិស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តេន បុច្ឆិតា តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា, ‘‘គច្ឆ, នំ បុន សហស្សំ ទត្វា អានេហី’’តិ វុត្តា តថា អកាសិ. សេដ្ឋិនោ ឥទញ្ចិទញ្ច ករោន្តស្សេវ ទារកោ វឌ្ឍិតោ ‘‘ឃោសកោ’’ត្វេវស្ស នាមំ អហោសិ. សោ សេដ្ឋិនោ អក្ខិម្ហិ កណ្ដកោ វិយ ខាយិ, ឧជុកំ តំ ឱលោកេតុម្បិ ន វិសតិ. អថស្ស មារណូបាយំ ចិន្តេន្តោ អត្តនោ សហាយកស្ស កុម្ភការស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘កទា ត្វំ អាវាបំ អាលិម្បេស្សសី’’តិ បុច្ឆិត្វា – ‘‘ស្វេ’’តិ វុត្តេ, ‘‘តេន ហិ ឥទំ សហស្សំ គហេត្វា មម ឯកំ កម្មំ ករោហី’’តិ អាហ. ‘‘កិំ, សាមី’’តិ? ‘‘ឯកោ មេ អវជាតបុត្តោ អត្ថិ, តំ តវ សន្តិកំ បេសេស្សាមិ, អថ នំ គហេត្វា គព្ភំ បវេសេត្វា តិខិណាយ វាសិយា ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ឆិន្ទិត្វា ចាដិយំ បក្ខិបិត្វា អាវាបេ បចេយ្យាសិ, ឥទំ តេ សហស្សំ សច្ចការសទិសំ. ឧត្តរិំ បន តេ កត្តព្ពយុត្តកំ បច្ឆា ករិស្សាមី’’តិ. កុម្ភការោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. សេដ្ឋិ បុនទិវសេ ឃោសកំ បក្កោសិត្វា, ‘‘ហិយ្យោ មយា កុម្ភការោ ឯកំ កម្មំ អាណត្តោ, ឯហិ, ត្វំ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឯវំ វទេហិ – ‘ហិយ្យោ កិរ មេ បិតរា អាណត្តំ កម្មំ និប្ផាទេហី’’’តិ បហិណិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ អគមាសិ. តំ តត្ថ គច្ឆន្តំ ឥតរោ សេដ្ឋិនោ បុត្តោ ទារកេហិ សទ្ធិំ គុឡំ កីឡន្តោ ទិស្វា តំ បក្កោសិត្វា, ‘‘កុហិំ គច្ឆសិ ភាតិកា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘បិតុ សាសនំ គហេត្វា កុម្ភការស្ស សន្តិក’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘អហំ តត្ថ គមិស្សាមិ. ឥមេ មំ ទារកា ពហុំ លក្ខំ ជិនិំសុ, តំ មេ បដិជិនិត្វា ទេហី’’តិ អាហ. ‘‘អហំ បិតុ ភាយាមី’’តិ. ‘‘មា ភាយិ, ភាតិក, អហំ តំ សាសនំ ហរិស្សាមិ. ពហូហិ ជិតោ, យាវាហំ អាគច្ឆាមិ, តាវ មេ លក្ខំ បដិជិនា’’តិ.

ឃោសកោ កិរ គុឡកីឡាយ ឆេកោ, តេន នំ ឯវំ និពន្ធិ. សោបិ តំ ‘‘តេន ហិ គន្ត្វា កុម្ភការំ វទេហិ – ‘បិតរា កិរ មេ ហិយ្យោ ឯកំ កម្មំ អាណត្តំ, តំ និប្ផាទេហី’’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសិ. សោ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តថា អវច. អថ នំ កុម្ភការោ សេដ្ឋិនា វុត្តនិយាមេនេវ មារេត្វា អាវាបេ ខិបិ. ឃោសកោបិ ទិវសភាគំ កីឡិត្វា សាយន្ហសមយេ គេហំ គន្ត្វា ‘‘កិំ, តាត, ន គតោសី’’តិ វុត្តេ អត្តនោ អគតការណញ្ច កនិដ្ឋស្ស គតការណញ្ច អារោចេសិ. តំ សុត្វា សេដ្ឋិ ‘‘អហំ ធី’’តិ មហាវិរវំ វិរវិត្វា សកលសរីរេ បក្កុថិតលោហិតោ វិយ ហុត្វា, ‘‘អម្ភោ, កុម្ភការ, មា មំ នាសយិ, មា មំ នាសយី’’តិ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តោ តស្ស សន្តិកំ អគមាសិ. កុម្ភការោ តំ តថា អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា, ‘‘សាមិ, មា សទ្ទំ ករិ, កម្មំ តេ និប្ផន្ន’’ន្តិ អាហ. សោ បព្ពតេន វិយ មហន្តេន សោកេន អវត្ថដោ ហុត្វា អនប្បកំ ទោមនស្សំ បដិសំវេទេសិ. យថា តំ អប្បទុដ្ឋស្ស បទុស្សមានោ. តេនាហ ភគវា –

‘‘យោ ទណ្ឌេន អទណ្ឌេសុ, អប្បទុដ្ឋេសុ ទុស្សតិ;

ទសន្នមញ្ញតរំ ឋានំ, ខិប្បមេវ និគច្ឆតិ.

‘‘វេទនំ ផរុសំ ជានិំ, សរីរស្ស ច ភេទនំ;

គរុកំ វាបិ អាពាធំ, ចិត្តក្ខេបញ្ច បាបុណេ.

‘‘រាជតោ វា ឧបសគ្គំ, អព្ភក្ខានញ្ច ទារុណំ;

បរិក្ខយញ្ច ញាតីនំ, ភោគានញ្ច បភង្គុរំ.

‘‘អថ វាស្ស អគារានិ, អគ្គិ ឌហតិ បាវកោ;

កាយស្ស ភេទា ទុប្បញ្ញោ, និរយំ សោបបជ្ជតី’’តិ. (ធ. ប. ១៣៧-១៤០);

ឯវំ សន្តេបិ បុន នំ សេដ្ឋិ ឧជុកំ ឱលោកេតុំ ន សក្កោតិ. ‘‘កិន្តិ នំ មារេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ, ‘‘មម គាមសតេ អាយុត្តកស្ស សន្តិកំ បេសេត្វា មារេស្សាមី’’តិ ឧបាយំ ទិស្វា, ‘‘អយំ មេ អវជាតបុត្តោ, ឥមំ មារេត្វា វច្ចកូបេ ខិបតុ, ឯវំ កតេ អហំ មាតុលស្ស កត្តព្ពយុត្តកំ បច្ឆា ជានិស្សាមី’’តិ តស្ស បណ្ណំ លិខិត្វា, ‘‘តាត ឃោសក, អម្ហាកំ គាមសតេ អាយុត្តកោ អត្ថិ, ឥមំ បណ្ណំ ហរិត្វា តស្ស ទេហី’’តិ វត្វា បណ្ណំ តស្ស ទុស្សន្តេ ពន្ធិ. សោ បន អក្ខរសមយំ ន ជានាតិ. ទហរកាលតោ បដ្ឋាយ ហិ នំ មារាបេន្តោវ សេដ្ឋិ មារេតុំ នាសក្ខិ, កិំ អក្ខរសមយំ សិក្ខាបេស្សតិ? ឥតិ សោ អត្តនោ មារាបនបណ្ណមេវ ទុស្សន្តេ ពន្ធិត្វា និក្ខមន្តោ អាហ – ‘‘បាថេយ្យំ មេ, តាត, នត្ថី’’តិ. ‘‘បាថេយ្យេន តេ កម្មំ នត្ថិ, អន្តរាមគ្គេ ‘អសុកគាមេ នាម មមសហាយកោ សេដ្ឋិ អត្ថិ, តស្ស ឃរេ បាតរាសំ កត្វា បុរតោ គច្ឆាហី’’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ បិតរំ វន្ទិត្វា និក្ខន្តោ តំ គាមំ បត្វា សេដ្ឋិស្ស ឃរំ បុច្ឆិត្វា គន្ត្វា សេដ្ឋិជាយំ បស្សិ. ‘‘ត្វំ កុតោ អាគតោសី’’តិ ច វុត្តេ, ‘‘អន្តោនគរតោ’’តិ អាហ. ‘‘កស្ស បុត្តោសី’’តិ? ‘‘តុម្ហាកំ សហាយកសេដ្ឋិនោ, អម្មា’’តិ. ‘‘ត្វំសិ ឃោសកោ នាមា’’តិ? ‘‘អាម, អម្មា’’តិ. តស្សា សហ ទស្សនេនេវ តស្មិំ បុត្តសិនេហោ ឧប្បជ្ជិ. សេដ្ឋិនោ បនេកា ធីតា អត្ថិ បន្នរសសោឡសវស្សុទ្ទេសិកា អភិរូបា បាសាទិកា, តំ រក្ខិតុំ ឯកមេវ បេសនការិកំ ទាសិំ ទត្វា សត្តភូមិកស្ស បាសាទស្ស ឧបរិមតលេ សិរិគព្ភេ វសាបេន្តិ. សេដ្ឋិធីតា តស្មិំ ខណេ តំ ទាសិំ អន្តរាបណំ បេសេសិ. អថ នំ សេដ្ឋិជាយា ទិស្វា, ‘‘កុហិំ គច្ឆសី’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘អយ្យធីតាយ បេសនេនា’’តិ វុត្តេ ‘‘ឥតោ តាវ ឯហិ, តិដ្ឋតុ បេសនំ, បុត្តស្ស មេ បីឋកំ អត្ថរិត្វា បាទេ ធោវិត្វា តេលំ មក្ខិត្វា សយនំ អត្ថរិត្វា ទេហិ, បច្ឆា បេសនំ ករិស្សសី’’តិ អាហ. សា តថា អកាសិ.

អថ នំ ចិរេនាគតំ សេដ្ឋិធីតា សន្តជ្ជេសិ. អថ នំ សា អាហ – ‘‘មា មេ កុជ្ឈិ, សេដ្ឋិបុត្តោ ឃោសកោ អាគតោ, តស្ស ឥទញ្ចិទញ្ច កត្វា តត្ថ គន្ត្វា អាគតាម្ហី’’តិ. សេដ្ឋិធីតាយ ‘‘សេដ្ឋិបុត្តោ ឃោសកោ’’តិ នាមំ សុត្វាវ បេមំ ឆវិយាទីនិ ឆិន្ទិត្វា អដ្ឋិមិញ្ជំ អាហច្ច ឋិតំ. កោតុហលកាលស្មិញ្ហិ សា តស្ស បជាបតី ហុត្វា នាឡិកោទនំ បច្ចេកពុទ្ធស្ស អទាសិ, តស្សានុភាវេនាគន្ត្វា ឥមស្មិំ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តា. ឥតិ តំ សោ បុព្ពសិនេហោ អវត្ថរិត្វា គណ្ហិ. តេនាហ ភគវា –

‘‘បុព្ពេវ សន្និវាសេន, បច្ចុប្បន្នហិតេន វា;

ឯវំ តំ ជាយតេ បេមំ, ឧប្បលំវ យថោទកេ’’តិ. (ជា. ១.២.១៧៤);

អថ នំ បុច្ឆិ – ‘‘កុហិំ សោ, អម្មា’’តិ? ‘‘សយនេ និបន្នោ និទ្ទាយតី’’តិ. ‘‘អត្ថិ បនស្ស ហត្ថេ កិញ្ចី’’តិ? ‘‘ទុស្សន្តេ បណ្ណំ អត្ថី’’តិ. សា ‘‘កិំ បណ្ណំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ តស្មិំ និទ្ទាយន្តេ មាតាបិតូនំ អញ្ញវិហិតតាយ អបស្សន្តានំ ឱតរិត្វា សមីបំ គន្ត្វា តំ បណ្ណំ មោចេត្វា អាទាយ អត្តនោ គព្ភំ បវិសិត្វា ទ្វារំ បិធាយ វាតបានំ វិវរិត្វា អក្ខរសមយេ កុសលតាយ បណ្ណំ វាចេត្វា, ‘‘អហោ វត ពាលោ, អត្តនោ មរណបណ្ណំ ទុស្សន្តេ ពន្ធិត្វា វិចរតិ, សចេ មយា ន ទិដ្ឋំ អស្ស, នត្ថិស្ស ជីវិត’’ន្តិ តំ បណ្ណំ ផាលេត្វា សេដ្ឋិស្ស វចនេន អបរំ បណ្ណំ លិខិ – ‘‘អយំ មម បុត្តោ ឃោសកោ នាម, គាមសតតោ បណ្ណាការំ អាហរាបេត្វា ឥមស្ស ជនបទសេដ្ឋិនោ ធីតរា សទ្ធិំ មង្គលំ កត្វា អត្តនោ វសនគាមស្ស មជ្ឈេ ទ្វិភូមកំ គេហំ ការេត្វា បាការបរិក្ខេបេន ចេវ បុរិសគុត្តិយា ច សុសំវិហិតារក្ខំ ករោតុ, មយ្ហញ្ច ‘ឥទញ្ចិទញ្ច មយា កត’ន្តិ សាសនំ បេសេតុ, ឯវំ កតេ អហំ មាតុលស្ស កត្តព្ពយុត្តកំ បច្ឆា ជានិស្សាមី’’តិ, លិខិត្វា ច បន សង្ឃរិត្វា ឱតរិត្វា ទុស្សន្តេយេវស្ស ពន្ធិ.

សោ ទិវសភាគំ និទ្ទាយិត្វា ឧដ្ឋាយ ភុញ្ជិត្វា បក្កាមិ. បុនទិវសេ បាតោវ តំ គាមំ គន្ត្វា អាយុត្តកំ គាមកិច្ចំ ករោន្តំយេវ បស្សិ. សោ តំ ទិស្វា, ‘‘កិំ, តាតា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘បិតរា មេ តុម្ហាកំ បណ្ណំ បេសិត’’ន្តិ. ‘‘កិំ បណ្ណំ, តាត, អាហរា’’តិ បណ្ណំ គហេត្វា វាចេត្វា តុដ្ឋមានសោ ‘‘បស្សថ, ភោ, មម សាមិនោ មយិ សិនេហំ កត្វា ជេដ្ឋបុត្តស្ស មេ មង្គលំ ករោតូ’’តិ មម សន្តិកំ បហិណិ. ‘‘សីឃំ ទារុអាទីនិ អាហរថា’’តិ គហបតិកេ វត្វា គាមមជ្ឈេ វុត្តបការំ គេហំ ការាបេត្វា គាមសតតោ បណ្ណាការំ អាហរាបេត្វា ជនបទសេដ្ឋិនោ សន្តិកា ធីតរំ អានេត្វា មង្គលំ កត្វា សេដ្ឋិស្ស សាសនំ បហិណិ ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច មយា កត’’ន្តិ.

តំ សុត្វា សេដ្ឋិនោ ‘‘យំ ការេមិ, តំ ន ហោតិ; យំ ន ការេមិ, តទេវ ហោតី’’តិ មហន្តំ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជិ. បុត្តសោកេន សទ្ធិំ សោ សោកោ ឯកតោ ហុត្វា កុច្ឆិឌាហំ ឧប្បាទេត្វា អតិសារំ ជនេសិ. សេដ្ឋិធីតាបិ ‘‘សចេ កោចិ សេដ្ឋិនោ សន្តិកា អាគច្ឆតិ, មម អកថេត្វា សេដ្ឋិបុត្តស្ស បឋមតរំ មា កថយិត្ថា’’តិ ជនេ អាណាបេសិ. សេដ្ឋិបិ ខោ ‘‘ទានិ តំ ទុដ្ឋបុត្តំ មម សាបតេយ្យស្ស សាមិកំ ន ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯកំ អាយុត្តកំ អាហ – ‘‘មាតុល, បុត្តំ មេ ទដ្ឋុកាមោម្ហិ, ឯកំ បាទមូលិកំ បេសេត្វា មម បុត្តំ បក្កោសាបេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា បណ្ណំ ទត្វា ឯកំ បុរិសំ បេសេសិ. សេដ្ឋិធីតាបិ តស្ស អាគន្ត្វា ទ្វារេ ឋិតភាវំ សុត្វា តំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘កិំ, តាតា’’តិ បុច្ឆិ. សោ អាហ – ‘‘សេដ្ឋិ គិលានោ, បុត្តំ បស្សិតុំ បក្កោសាបេសិ, អយ្យេ’’តិ. ‘‘កិំ, តាត, ពលវា, ទុព្ពលោ’’តិ? ‘‘ពលវា តាវ, អាហារំ ភុញ្ជតិយេវ, អយ្យេ’’តិ. សា សេដ្ឋិបុត្តំ អជានាបេត្វាវ តស្ស និវេសនញ្ច បរិព្ពយញ្ច ទាបេត្វា ‘‘មយា បេសិតកាលេ គមិស្សសិ, អច្ឆស្សុ តាវា’’តិ អាហ. សេដ្ឋិ បុន អាយុត្តកំ អវច, ‘‘កិំ, មាតុល, ន តេ មម បុត្តស្ស សន្តិកំ បហិត’’ន្តិ? ‘‘បហិតំ, សាមិ, គតបុរិសោ ន តាវ ឯតី’’តិ. ‘‘តេន ហិ បុន អបរំ បេសេហី’’តិ. សោ បេសេសិ. សេដ្ឋិធីតា តស្មិម្បិ តថេវ បដិបជ្ជិ. អថ សេដ្ឋិនោ រោគោ ពលវា ជាតោ, ឯកំ ភាជនំ បវិសតិ, ឯកំ និក្ខមតិ. បុន សេដ្ឋិ អាយុត្តកំ បុច្ឆិ – ‘‘កិំ, មាតុល, ន តេ មម បុត្តស្ស សន្តិកំ បហិត’’ន្តិ? ‘‘បហិតំ, សាមិ, គតបុរិសោ ន តាវ ឯតី’’តិ. ‘‘តេន ហិ បុន អបរំ បេសេហី’’តិ. សោ បេសេសិ. សេដ្ឋិធីតា តតិយវារេ អាគតម្បិ តំ បវត្តិំ បុច្ឆិ. សោ ‘‘ពាឡ្ហគិលានោ, អយ្យេ, សេដ្ឋិ អាហារំ បច្ឆិន្ទិត្វា មច្ចុបរាយណោ ជាតោ, ឯកំ ភាជនំ និក្ខមតិ, ឯកំ បវិសតី’’តិ អាហ. សេដ្ឋិធីតា ‘‘ឥទានិ គន្តុំ កាលោ’’តិ សេដ្ឋិបុត្តស្ស ‘‘បិតា តេ កិរ គិលានោ’’តិ អារោចេត្វា ‘‘កិំ វទេសិ ភទ្ទេ’’តិ វុត្តេ ‘‘អផាសុកមស្ស, សាមី’’តិ អាហ. ‘‘ឥទានិ កិំ កាតព្ព’’ន្តិ. សាមិ? ‘‘គាមសតតោ វុដ្ឋានកបណ្ណាការំ អាទាយ គន្ត្វា បស្សិស្សាម ន’’ន្តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ បណ្ណាការំ អាហរាបេត្វា សកដេហិ អាទាយ បក្កាមិ.

អថ នំ សា ‘‘បិតា តេ ទុព្ពលោ, ឯត្តកំ បណ្ណាការំ គហេត្វា គច្ឆន្តានំ បបញ្ចោ ភវិស្សតិ, ឯតំ និវត្តាបេហី’’តិ វត្វា តំ សព្ពំ អត្តនោ កុលគេហំ បេសេត្វា បុន តំ អាហ – ‘‘សាមិ, ត្វំ អត្តនោ បិតុ បាទបស្សេ តិដ្ឋេយ្យាសិ, អហំ ឧស្សីសកបស្សេ ឋស្សាមី’’តិ. គេហំ បវិសមានាយេវ ច ‘‘គេហស្ស បុរតោ ច បច្ឆតោ ច អារក្ខំ គណ្ហថា’’តិ អត្តនោ បុរិសេ អាណាបេសិ. បវិដ្ឋកាលេ បន សេដ្ឋិបុត្តោ បិតុ បាទបស្សេ អដ្ឋាសិ, ឥតរា ឧស្សីសកបស្សេ.

តស្មិំ ខណេ សេដ្ឋិ ឧត្តានកោ និបន្នោ ហោតិ. អាយុត្តកោ បន តស្ស បាទេ បរិមជ្ជន្តោ ‘‘បុត្តោ តេ, សាមិ, អាគតោ’’តិ អាហ. ‘‘កុហិំ សោ’’តិ? ‘‘ឯស បាទមូលេ ឋិតោ’’តិ. អថ នំ ទិស្វា អាយកម្មិកំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘មម គេហេ កិត្តកំ ធន’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘សាមិ, ធនស្សេវ ចត្តាលីសកោដិយោ, ឧបភោគបរិភោគភណ្ឌានំ បន វនគាមក្ខេត្តទ្វិបទចតុប្បទយានវាហនានញ្ច អយញ្ច អយញ្ច បរិច្ឆេទោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘អហំ ឯត្តកំ ធនំ មម បុត្តស្ស ឃោសកស្ស ន ទេមី’’តិ វត្តុកាមោ ‘‘ទេមី’’តិ អាហ. តំ សុត្វា សេដ្ឋិធីតា ‘‘អយំ បុន កថេន្តោ អញ្ញំ កិញ្ចិ កថេយ្យា’’តិ ចិន្តេត្វា សោកាតុរា វិយ កេសេ វិកិរិត្វា រោទមានា ‘‘កិំ នាមេតំ, តាត, វទេថ, ឥទម្បិ នាម វោ វចនំ សុណោម, អលក្ខិកា វតម្ហា’’តិ វត្វា មត្ថកេន នំ ឧរមជ្ឈេ បហរន្តី បតិត្វា យថា បុន វត្តុំ ន សក្កោតិ, តថាស្ស ឧរមជ្ឈេ មត្ថកេន ឃំសេន្តី អារោទនំ ទស្សេសិ. សេដ្ឋិ តំខណញ្ញេវ កាលមកាសិ. ‘‘សេដ្ឋិ មតោ’’តិ គន្ត្វា ឧតេនស្ស រញ្ញោ អារោចយិំសុ. រាជា តស្ស សរីរកិច្ចំ ការាបេត្វា, ‘‘អត្ថិ បនស្ស បុត្តោ វា ធីតា វា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អត្ថិ, ទេវ, ឃោសកោ នាម តស្ស បុត្តោ, សព្ពំ សាបតេយ្យំ តស្ស និយ្យាទេត្វាវ មតោ, ទេវា’’តិ.

រាជា អបរភាគេ សេដ្ឋិបុត្តំ បក្កោសាបេសិ. តស្មិញ្ច ទិវសេ ទេវោ វស្សិ. រាជង្គណេ តត្ថ តត្ថ ឧទកំ សណ្ឋាតិ. សេដ្ឋិបុត្តោ ‘‘រាជានំ បស្សិស្សាមី’’តិ បាយាសិ. រាជា វាតបានំ វិវរិត្វា តំ អាគច្ឆន្តំ ឱលោកេន្តោ រាជង្គណេ ឧទកំ លង្ឃិត្វា អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា ឋិតំ ‘‘ត្វំ ឃោសកោ នាម, តាតា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ទេវា’’តិ វុត្តេ ‘‘បិតា មេ មតោតិ មា សោចិ, តវ បេត្តិកំ សេដ្ឋិដ្ឋានំ តុយ្ហមេវ ទស្សាមី’’តិ តំ សមស្សាសេត្វា ‘‘គច្ឆ, តាតា’’តិ ឧយ្យោជេសិ. រាជា គច្ឆន្តញ្ច នំ ឱលោកេន្តោវ អដ្ឋាសិ. សោ អាគមនកាលេ លង្ឃិតំ ឧទកំ គមនកាលេ ឱតរិត្វា សណិកំ អគមាសិ. អថ នំ រាជា តតោវ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘កិំ នុ ខោ, តាត, ត្វំ មម សន្តិកំ អាគច្ឆន្តោ ឧទកំ លង្ឃិត្វា អាគម្ម គច្ឆន្តោ ឱតរិត្វា សណិកំ គច្ឆសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, ទេវ, អហំ តស្មិំ ខណេ កុមារកោ, កីឡនកាលោ នាម, សោ ឥទានិ បន មេ ទេវេន ឋានន្តរំ បដិស្សុតំ. តស្មា យថា បុរេ អចរិត្វា ឥទានិ សន្និសិន្នេន ហុត្វា ចរិតុំ វដ្ដតី’’តិ. តំ សុត្វា រាជា ‘‘ធិតិមាយំ បុរិសោ, ឥទានេវស្ស ឋានន្តរំ ទស្សាមី’’តិ បិតរា ភុត្តំ ភោគំ ទត្វា សព្ពសតេន សេដ្ឋិដ្ឋានំ អទាសិ.

សោ រថេ ឋត្វា នគរំ បទក្ខិណំ អកាសិ. ឱលោកិតោលោកិតដ្ឋានំ កម្បតិ. សេដ្ឋិធីតា កាឡិទាសិយា សទ្ធិំ មន្តយមានា និសិន្នា ‘‘អម្ម កាឡិ, បុត្តស្ស តេ ឯត្តិកា សម្បត្តិ មំ និស្សាយ ឧប្បន្នា’’តិ អាហ. ‘‘កិំ ការណា, អម្មា’’តិ? ‘‘អយញ្ហិ អត្តនោ មរណបណ្ណំ ទុស្សន្តេ ពន្ធិត្វា អម្ហាកំ ឃរំ អាគតោ, អថស្ស មយា តំ បណ្ណំ ផាលេត្វា មយា សទ្ធិំ មង្គលករណត្ថាយ អញ្ញំ បណ្ណំ លិខិត្វា ឯត្តកំ កាលំ តត្ថ អារក្ខោ កតោ’’តិ. ‘‘អម្ម, ត្វំ ឯត្តកំ បស្សសិ, ឥមំ បន សេដ្ឋិ ទហរកាលតោ បដ្ឋាយ មារេតុកាមោ មារេតុំ នាសក្ខិ, កេវលំ ឥមំ និស្សាយ ពហុំ ធនំ ខីយី’’តិ. ‘‘អម្ម, អតិភារិយំ វត សេដ្ឋិនា កត’’ន្តិ. នគរំ បទក្ខិណំ កត្វា គេហំ បវិសន្តំ បន នំ ទិស្វា, ‘‘អយំ ឯត្តិកា សម្បត្តិ មំ និស្សាយ ឧប្បន្នា’’តិ ហសិតំ អកាសិ. អថ នំ សេដ្ឋិបុត្តោ ទិស្វា, ‘‘កិំ ការណា ហសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឯកំ ការណំ និស្សាយា’’តិ. ‘‘កថេហិ ន’’ន្តិ? ‘‘សា ន កថេសិ’’. សោ ‘‘សចេ ន កថេស្សសិ, ទ្វិធា តំ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ តជ្ជេត្វា អសិំ និក្កឌ្ឍិ. សា ‘‘អយំ ឯត្តិកា សម្បត្តិ តយា មំ និស្សាយ លទ្ធាតិ ចិន្តេត្វា ហសិត’’ន្តិ អាហ. ‘‘យទិ មម បិតរា អត្តនោ សន្តកំ មយ្ហំ និយ្យាទិតំ, ត្វំ ឯត្ថ កិំ ហោសី’’តិ? សោ កិរ ឯត្តកំ កាលំ កិញ្ចិ ន ជានាតិ, តេនស្សា វចនំ ន សទ្ទហិ. អថស្ស សា ‘‘តុម្ហាកំ បិតរា មរណបណ្ណំ ទត្វា បេសិតា, តុម្ហេ មយា ឥទញ្ចិទញ្ច កត្វា រក្ខិតា’’តិ សព្ពំ កថេសិ. ‘‘ត្វំ អភូតំ កថេសី’’តិ អសទ្ទហន្តោ ‘‘មាតរំ កាឡិំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ឯវំ កិរ, អម្មា’’តិ. ‘‘អាម, តាត, ទហរកាលតោ បដ្ឋាយ តំ មារេតុកាមោ មារេតុំ អសក្កោន្តោ តំ និស្សាយ ពហុំ ធនំ ខីយិ, សត្តសុ ឋានេសុ ត្វំ មរណតោ មុត្តោ, ឥទានិ ភោគគាមតោ អាគម្ម សព្ពសតេន សទ្ធិំ សេដ្ឋិដ្ឋានំ បត្តោ’’តិ. សោ តំ សុត្វា ‘‘ភារិយំ វត កម្មំ, ឯវរូបា ខោ បន មរណា មុត្តស្ស មម បមាទជីវិតំ ជីវិតុំ អយុត្តំ, អប្បមត្តោ ភវិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ទេវសិកំ សហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា អទ្ធិកកបណាទីនំ ទានំ បដ្ឋបេសិ. មិត្តោ នាមស្ស កុដុម្ពិកោ ទានព្យាវដោ អហោសិ. អយំ ឃោសកសេដ្ឋិនោ ឧប្បត្តិ.

តស្មិំ បន កាលេ ភទ្ទវតីនគរេ ភទ្ទវតិយសេដ្ឋិ នាម ឃោសកសេដ្ឋិនោ អទិដ្ឋបុព្ពសហាយកោ អហោសិ. ភទ្ទវតីនគរតោ អាគតានំ វាណិជានំ សន្តិកេ ឃោសកសេដ្ឋិ ភទ្ទវតិយសេដ្ឋិនោ សម្បត្តិញ្ច វយប្បទេសញ្ច សុត្វា តេន សទ្ធិំ សហាយកភាវំ ឥច្ឆន្តោ បណ្ណាការំ បេសេសិ. ភទ្ទវតិយសេដ្ឋិបិ កោសម្ពិតោ អាគតានំ វាណិជានំ សន្តិកេ ឃោសកសេដ្ឋិនោ សម្បត្តិញ្ច វយប្បទេសញ្ច សុត្វា តេន សទ្ធិំ សហាយកភាវំ ឥច្ឆន្តោ បណ្ណាការំ បេសេសិ. ឯវំ តេ អញ្ញមញ្ញំ អទិដ្ឋបុព្ពសហាយកា ហុត្វា វសិំសុ. អបរភាគេ ភទ្ទវតិយសេដ្ឋិនោ គេហេ អហិវាតរោគោ បតិតោ. តស្មិំ បតិតេ បឋមំ មក្ខិកា មរន្តិ, តតោ អនុក្កមេនេវ កីដា មូសិកា កុក្កុដា សូករា គាវោ ទាសី ទាសា សព្ពបច្ឆា ឃរមានុសកាបិ មរន្តិ. តេសុ យេ ភិត្តិំ ភិន្ទិត្វា បលាយន្តិ, តេ ជីវិតំ លភន្តិ, តទា បន សេដ្ឋិ ច ភរិយា ច ធីតា ចស្ស តថា បលាយិត្វា ឃោសកសេដ្ឋិំ បស្សិតុំ បត្ថេន្តា កោសម្ពិមគ្គំ បដិបជ្ជិំសុ. តេ អន្តរាមគ្គេយេវ ខីណបាថេយ្យា វាតាតបេន ចេវ ខុប្បិបាសាហិ ច កិលន្តសរីរា កិច្ឆេន កោសម្ពិំ បត្វា ឧទកផាសុកដ្ឋានេ ឋត្វា ន្ហត្វា នគរទ្វារេ ឯកំ សាលំ បវិសិំសុ.

តតោ សេដ្ឋិ ភរិយំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, ឥមិនា នីហារេន គច្ឆន្តា វិជាតមាតុយាបិ អមនាបា ហោន្តិ, សហាយកោ កិរ មេ អទ្ធិកកបណាទីនំ ទេវសិកំ សហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា ទានំ ទាបេសិ. តត្ថ ធីតរំ បេសេត្វា អាហារំ អាហរាបេត្វា ឯកាហំ ទ្វីហំ ឥធេវ សរីរំ សន្តប្បេត្វា សហាយកំ បស្សិស្សាមា’’តិ. សា ‘‘សាធុ, សាមី’’តិ. តេ សាលាយមេវ វសិំសុ. បុនទិវសេ កាលេ អារោចិតេ កបណទ្ធិកាទីសុ អាហារត្ថាយ គច្ឆន្តេសុ មាតាបិតរោ, ‘‘អម្ម, គន្ត្វា អម្ហាកំ អាហារំ អាហរា’’តិ ធីតរំ បេសយិំសុ. មហាភោគកុលស្ស ធីតា វិបត្តិយា អច្ឆិន្នលជ្ជិតាយ អលជ្ជមានា បាតិំ គហេត្វា កបណជនេន សទ្ធិំ អាហារត្ថាយ គន្ត្វា ‘‘កតិ បដិវីសេ គណ្ហិស្សសិ, អម្មា’’តិ បុដ្ឋា ច បន ‘‘តយោ’’តិ អាហ. អថស្សា តយោ បដិវីសេ អទាសិ. តាយ ភត្តេ អាហដេ តយោបិ ឯកតោ ភុញ្ជិតុំ និសីទិំសុ.

អថ មាតាធីតរោ សេដ្ឋិំ អាហំសុ – ‘‘សាមិ, វិបត្តិ នាម មហាកុលានម្បិ ឧប្បជ្ជតិ, មា អម្ហេ ឱលោកេត្វា ភុញ្ជ, មា ចិន្តយី’’តិ. ឥតិ នំ នានប្បការេហិ យាចិត្វា ភោជេសុំ. សោ ភុញ្ជិត្វា អាហារំ ជីរាបេតុំ អសក្កោន្តោ អរុណេ ឧគ្គច្ឆន្តេ កាលមកាសិ. មាតាធីតរោ នានប្បការេហិ បរិទេវិត្វា រោទិំសុ. កុមារិកា បុនទិវសេ រោទមានា អាហារត្ថាយ គន្ត្វា, ‘‘កតិ បដិវីសេ គណ្ហិស្សសី’’តិ វុត្តា, ‘‘ទ្វេ’’តិ វត្វា អាហារំ អាហរិត្វា មាតរំ យាចិត្វា ភោជេសិ. សាបិ តាយ យាចិយមានា ភុញ្ជិត្វា អាហារំ ជីរាបេតុំ អសក្កោន្តី តំ ទិវសមេវ កាលមកាសិ. កុមារិកា ឯកិកាវ រោទិត្វា បរិទេវិត្វា តាយ ទុក្ខុប្បត្តិយា អតិវិយ សញ្ជាតឆាតកទុក្ខា បុនទិវសេ យាចកេហិ សទ្ធិំ រោទន្តី អាហារត្ថាយ គន្ត្វា, ‘‘កតិ បដិវីសេ គណ្ហិស្សសិ, អម្មា’’តិ វុត្តា ‘‘ឯក’’ន្តិ អាហ. មិត្តកុដុម្ពិកោ តំ តយោ ទិវសេ ភត្តំ គណ្ហន្តិំ សញ្ជានាតិ, តេន តំ ‘‘អបេហិ នស្ស, វសលិ, អជ្ជ តវ កុច្ឆិប្បមាណំ អញ្ញាសី’’តិ អាហ. ហិរោត្តប្បសម្បន្នា កុលធីតា បច្ចោរស្មិំ សត្តិបហារំ វិយ វណេ ខារោទកសេចនកំ វិយ ច បត្វា ‘‘កិំ, សាមី’’តិ អាហ. ‘‘តយា បុរេ តយោ កោដ្ឋាសា គហិតា, ហិយ្យោ ទ្វេ, អជ្ជ ឯកំ គណ្ហាសិ. អជ្ជ តេ អត្តនោ កុច្ឆិប្បមាណំ ញាត’’ន្តិ. ‘‘មា មំ, សាមិ, ‘អត្តនោវ អត្ថាយ គណ្ហី’តិ មញ្ញិត្ថា’’តិ. ‘‘អថ កស្មា ឯវំ គណ្ហី’’តិ? ‘‘បុរេ តយោ ជនា អហុម្ហ, សាមិ, ហិយ្យោ ទ្វេ, អជ្ជ ឯកិកាវ ជាតាម្ហី’’តិ. សោ ‘‘កេន ការណេនា’’តិ បុច្ឆិត្វា អាទិតោ បដ្ឋាយ តាយ កថិតំ សព្ពំ បវត្តិំ សុត្វា អស្សូនិ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តោ សញ្ជាតពលវទោមនស្សោ ហុត្វា, ‘‘អម្ម, ឯវំ សន្តេ មា ចិន្តយិ, ត្វំ ភទ្ទវតិយសេដ្ឋិនោ ធីតា អជ្ជកាលតោ បដ្ឋាយ មម ធីតាយេវ នាមា’’តិ វត្វា សីសេ ចុម្ពិត្វា ឃរំ នេត្វា អត្តនោ ជេដ្ឋធីតុដ្ឋានេ ឋបេសិ.

សា ទានគ្គេ ឧច្ចាសទ្ទំ មហាសទ្ទំ សុត្វា, ‘‘តាត, កស្មា ឯតំ ជនំ និស្សទ្ទំ កត្វា ទានំ ន ទេថា’’តិ អាហ. ‘‘ន សក្កា កាតុំ, អម្មា’’តិ. ‘‘សក្កា, តាតា’’តិ. ‘‘កថំ សក្កា, អម្មា’’តិ? ‘‘តាត ទានគ្គំ បរិក្ខិបិត្វា ឯកេកស្សេវ បវេសនប្បមាណេន ទ្វេ ទ្វារានិ យោជេត្វា, ‘ឯកេន ទ្វារេន បវិសិត្វា ឯកេន និក្ខមថា’តិ វទេថ, ឯវំ និស្សទ្ទា ហុត្វាវ គណ្ហិស្សន្តី’’តិ. សោ តំ សុត្វា, ‘‘ភទ្ទកោវ, អម្ម, ឧបាយោ’’តិ តថា ការេសិ. សាបិ បុព្ពេ សាមា នាម. វតិយា បន ការិតត្តា សាមាវតី នាម ជាតា. តតោ បដ្ឋាយ ទានគ្គេ កោលាហលំ បច្ឆិន្ទី. ឃោសកសេដ្ឋិ បុព្ពេ តំ សទ្ទំ សុណន្តោ ‘‘មយ្ហំ ទានគ្គេ សទ្ទោ’’តិ តុស្សតិ. ទ្វីហតីហំ បន សទ្ទំ អសុណន្តោ មិត្តកុដុម្ពិកំ អត្តនោ ឧបដ្ឋានំ អាគតំ បុច្ឆិ – ‘‘ទិយ្យតិ កបណទ្ធិកាទីនំ ទាន’’ន្តិ? ‘‘អាម, សាមី’’តិ. ‘‘អថ កិំ ទ្វីហតីហំ សទ្ទោ ន សុយ្យតី’’តិ? ‘‘យថា និស្សទ្ទា ហុត្វា គណ្ហន្តិ, តថា មេ ឧបាយោ កតោ’’តិ. ‘‘អថ បុព្ពេវ កស្មា នាកាសី’’តិ? ‘‘អជាននតាយ, សាមី’’តិ. ‘‘ឥទានិ កថំ តេ ញាតោ’’តិ? ‘‘ធីតរា មេ អក្ខាតោ, សាមី’’តិ. មយ្ហំ អវិទិតា ‘‘តវ ធីតា នាម អត្ថី’’តិ. សោ អហិវាតរោគុប្បត្តិតោ បដ្ឋាយ សព្ពំ ភទ្ទវតិយសេដ្ឋិនោ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា តស្សា អត្តនោ ជេដ្ឋធីតុដ្ឋានេ ឋបិតភាវំ អារោចេសិ. អថ នំ សេដ្ឋិ ‘‘ឯវំ សន្តេ មម កស្មា ន កថេសិ, មម សហាយកស្ស ធីតា មម ធីតា នាមា’’តិ តំ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘អម្ម, សេដ្ឋិនោ ធីតាសី’’តិ? ‘‘អាម, តាតា’’តិ. ‘‘តេន ហិ មា ចិន្តយិ, ត្វំ មម ធីតាសី’’តិ តំ សីសេ ចុម្ពិត្វា បរិវារត្ថាយ តស្សា បញ្ច ឥត្ថិសតានិ ទត្វា តំ អត្តនោ ជេដ្ឋធីតុដ្ឋានេ ឋបេសិ.

អថេកទិវសំ តស្មិំ នគរេ នក្ខត្តំ សង្ឃុដ្ឋំ ហោតិ. តស្មិំ បន នក្ខត្តេ ពហិ អនិក្ខមនកា កុលធីតរោបិ អត្តនោ បរិវារេន សទ្ធិំ បទសាវ នទិំ គន្ត្វា ន្ហាយន្តិ. តស្មា តំ ទិវសំ សាមាវតីបិ បញ្ចហិ ឥត្ថិសតេហិ បរិវារិតា រាជង្គណេនេវ ន្ហាយិតុំ អគមាសិ. ឧតេនោ សីហបញ្ជរេ ឋិតោ តំ ទិស្វា ‘‘កស្សិមា នាដកិត្ថិយោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន កស្សចិ នាដកិត្ថិយោ, ទេវា’’តិ. ‘‘អថ កស្ស ធីតរោ’’តិ? ‘‘ឃោសកសេដ្ឋិនោ ធីតា ទេវ, សាមាវតី នាមេសា’’តិ. សោ ទិស្វាវ ឧប្បន្នសិនេហោ សេដ្ឋិនោ សាសនំ បាហេសិ – ‘‘ធីតរំ កិរ មេ បេសេតូ’’តិ. ‘‘ន បេសេមិ, ទេវា’’តិ. ‘‘មា កិរ ឯវំ ករោតុ, បេសេតុយេវា’’តិ. ‘‘មយំ គហបតិកា នាម កុមារិកានំ បោថេត្វា វិហេឋេត្វា កឌ្ឍនភយេន ន ទេម, ទេវា’’តិ. រាជា កុជ្ឈិត្វា គេហំ លញ្ឆាបេត្វា សេដ្ឋិញ្ច ភរិយញ្ច ហត្ថេ គហេត្វា ពហិ ការាបេសិ. សាមាវតី, ន្ហាយិត្វា អាគន្ត្វា គេហំ បវិសិតុំ ឱកាសំ អលភន្តី, ‘‘កិំ ឯតំ, តាតា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អម្ម, រាជា តវ ការណា បហិណិ. អថ ‘ន មយំ ទស្សាមា’តិ វុត្តេ ឃរំ លញ្ឆាបេត្វា អម្ហេ ពហិ ការាបេសី’’តិ. ‘‘តាត, ភារិយំ វោ កម្មំ កតំ, រញ្ញា នាម បហិតេ ‘ន, ទេមា’តិ អវត្វា ‘សចេ មេ ធីតរំ សបរិវារំ គណ្ហថ, ទេមា’តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ, តាតា’’តិ. ‘‘សាធុ, អម្ម, តវ រុចិយា សតិ ឯវំ ករិស្សាមី’’តិ រញ្ញោ តថា សាសនំ បាហេសិ. រាជា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តំ សបរិវារំ អានេត្វា អភិសិញ្ចិត្វា អគ្គមហេសិដ្ឋានេ ឋបេសិ. សេសា តស្សាយេវ បរិវារិត្ថិយោ អហេសុំ. អយំ សាមាវតិយា ឧប្បត្តិ.

ឧតេនស្ស បន អបរាបិ វាសុលទត្តា នាម ទេវី អហោសិ ចណ្ឌបជ្ជោតស្ស ធីតា. ឧជ្ជេនិយញ្ហិ ចណ្ឌបជ្ជោតោ នាម រាជា អហោសិ. សោ ឯកទិវសំ ឧយ្យានតោ អាគច្ឆន្តោ អត្តនោ សម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា, ‘‘អត្ថិ នុ ខោ អញ្ញស្សបិ កស្សចិ ឯវរូបា សម្បត្តី’’តិ វត្វា តំ សុត្វា មនុស្សេហិ ‘‘កិំ សម្បត្តិ នាមេសា, កោសម្ពិយំ ឧតេនស្ស រញ្ញោ អតិមហតី សម្បតី’’តិ វុត្តេ រាជា អាហ – ‘‘តេន ហិ គណ្ហិស្សាម ន’’ន្តិ? ‘‘ន សក្កា សោ គហេតុ’’ន្តិ. ‘‘កិញ្ចិ កត្វា គណ្ហិស្សាមយេវា’’តិ? ‘‘ន សក្កា ទេវា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘សោ ហត្ថិកន្តំ នាម សិប្បំ ជានាតិ, មន្តំ បរិវត្តេត្វា ហត្ថិកន្តវីណំ វាទេន្តោ នាគេ បលាបេតិបិ គណ្ហាតិបិ. ហត្ថិវាហនសម្បន្នោ តេន សទិសោ នាម នត្ថី’’តិ. ‘‘ន សក្កា មយា សោ គហេតុ’’ន្តិ. ‘‘សចេ តេ, ទេវ, ឯកន្តេន អយំ និច្ឆយោ, តេន ហិ ទារុហត្ថិំ ការេត្វា តស្សាសន្នដ្ឋានំ បេសេហិ. សោ ហត្ថិវាហនំ វា អស្សវាហនំ វា សុត្វា ទូរម្បិ គច្ឆតិ. តត្ថ នំ អាគតំ គហេតុំ សក្កា ភវិស្សតី’’តិ.

រាជា ‘‘អត្ថេសោ ឧបាយោ’’តិ ទារុមយំ យន្តហត្ថិំ ការាបេត្វា ពហិ បិលោតិកាហិ វេឋេត្វា កតចិត្តកម្មំ កត្វា តស្ស វិជិតេ អាសន្នដ្ឋានេ ឯកស្មិំ សរតីរេ វិស្សជ្ជាបេសិ. ហត្ថិនោ អន្តោកុច្ឆិយំ សដ្ឋិ បុរិសា អបរាបរំ ចង្កមន្តិ, ហត្ថិលណ្ឌំ អាហរិត្វា តត្ថ តត្ថ ឆឌ្ឌេសុំ. ឯកោ វនចរកោ ហត្ថិំ ទិស្វា, ‘‘អម្ហាកំ រញ្ញោ អនុច្ឆវិកោ’’តិ ចិន្តេត្វា, គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ – ‘‘ទេវ, មយា សព្ពសេតោ កេលាសកូដបដិភាគោ តុម្ហាកញ្ញេវ អនុច្ឆវិកោ វរវារណោ ទិដ្ឋោ’’តិ. ឧតេនោ តមេវ មគ្គទេសកំ កត្វា ហត្ថិំ អភិរុយ្ហ សបរិវារោ និក្ខមិ. តស្ស អាគមនំ ញត្វា ចរបុរិសា គន្ត្វា ចណ្ឌបជ្ជោតស្ស អារោចេសុំ. សោ អាគន្ត្វា មជ្ឈេ តុច្ឆំ កត្វា ឧភោសុ បស្សេសុ ពលកាយំ បយោជេសិ. ឧតេនោ តស្សាគមនំ អជានន្តោ ហត្ថិំ អនុពន្ធិ. អន្តោ ឋិតមនុស្សា វេគេន បលាបេសុំ. កដ្ឋហត្ថី រញ្ញោ មន្តំ បរិវត្តេត្វា វីណំ វាទេន្តស្ស តន្តិសទ្ទំ អសុណន្តោ វិយ បលាយតិយេវ. រាជា ហត្ថិនាគំ បាបុណិតុំ អសក្កោន្តោ អស្សំ អារុយ្ហ អនុពន្ធិ. តស្មិំ វេគេន អនុពន្ធន្តេ ពលកាយោ ឱហីយិ. រាជា ឯកកោវ អហោសិ. អថ នំ ឧភោសុ បស្សេសុ បយុត្តា ចណ្ឌបជ្ជោតស្ស បុរិសា គណ្ហិត្វា អត្តនោ រញ្ញោ អទំសុ. អថស្ស ពលកាយោ អមិត្តវសំ គតភាវំ ញត្វា ពហិនគរេវ ខន្ធាវារំ និវេសេត្វា អច្ឆិ.

ចណ្ឌបជ្ជោតោបិ ឧតេនំ ជីវគ្គាហមេវ គាហាបេត្វា ឯកស្មិំ ចោរគេហេ បក្ខិបិត្វា ទ្វារំ បិទហាបេត្វា តយោ ទិវសេ ជយបានំ បិវិ. ឧតេនោ តតិយទិវសេ អារក្ខកេ បុច្ឆិ – ‘‘កហំ វោ, តាត, រាជា’’តិ? ‘‘‘បច្ចាមិត្តោ មេ គហិតោ’តិ ជយបានំ បិវតី’’តិ. ‘‘កា នាមេសា មាតុគាមស្ស វិយ តុម្ហាកំ រញ្ញោ កិរិយា, ននុ បដិរាជូនំ គហេត្វា វិស្សជ្ជេតុំ វា មារេតុំ វា វដ្ដតិ, អម្ហេ ទុក្ខំ និសីទាបេត្វា ជយបានំ កិរ បិវតី’’តិ. តេ គន្ត្វា តមត្ថំ រញ្ញោ អារោចេសុំ. សោ អាគន្ត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ឯវំ វទសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. ‘‘សាធុ តំ វិស្សជ្ជេស្សាមិ, ឯវរូបោ កិរ តេ មន្តោ អត្ថិ, តំ មយ្ហំ ទស្សសី’’តិ. ‘‘សាធុ ទស្សាមិ, គហណសមយេ មំ វន្ទិត្វា តំ គណ្ហាហិ. កិំ បន ត្វំ វន្ទិស្សសី’’តិ? ‘‘ក្យាហំ តំ វន្ទិស្សាមិ, ន វន្ទិស្សាមី’’តិ? ‘‘អហម្បិ តេ ន ទស្សាមី’’តិ. ‘‘ឯវំ សន្តេ រាជាណំ តេ ករិស្សាមី’’តិ. ‘‘ករោហិ, សរីរស្ស មេ ឥស្សរោ, ន បន ចិត្តស្សា’’តិ. រាជា តស្ស សូរគជ្ជិតំ សុត្វា, ‘‘កថំ នុ ខោ ឥមំ មន្តំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘ឥមំ មន្តំ អញ្ញំ ជានាបេតុំ ន សក្កា, មម ធីតរំ ឯតស្ស សន្តិកេ ឧគ្គណ្ហាបេត្វា អហំ តស្សា សន្តិកេ គណ្ហិស្សាមី’’តិ. អថ នំ អាហ – ‘‘អញ្ញស្ស វន្ទិត្វា គណ្ហន្តស្ស ទស្សសី’’តិ. ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. ‘‘តេន ហិ អម្ហាកំ ឃរេ ឯកា ខុជ្ជា អត្ថិ តស្សា អន្តោសាណិយំ វន្ទិត្វា និសិន្នាយ ត្វំ ពហិសាណិយំ ឋិតោវ មន្តំ វាចេហី’’តិ. ‘‘សាធុ, មហារាជ, ខុជ្ជា វា ហោតុ បីឋសប្បិ វា, វន្ទន្តិយា ទស្សាមី’’តិ. តតោ រាជា គន្ត្វា ធីតរំ វាសុលទត្តំ អាហ – ‘‘អម្ម, ឯកោ សង្ខកុដ្ឋី អនគ្ឃមន្តំ ជានាតិ, តំ អញ្ញំ ជានាបេតុំ ន សក្កា. ត្វំ អន្តោសាណិយំ និសីទិត្វា តំ វន្ទិត្វា មន្តំ គណ្ហ, សោ ពហិសាណិយំ ឋត្វា តុយ្ហំ វាចេស្សតិ. តវ សន្តិកា អហំ តំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ.

ឯវំ សោ តេសំ អញ្ញមញ្ញំ សន្ថវករណភយេន ធីតរំ ខុជ្ជំ, ឥតរំ សង្ខកុដ្ឋិំ កត្វា កថេសិ. សោ តស្សា អន្តោសាណិយំ វន្ទិត្វា និសិន្នាយ ពហិ ឋិតោ មន្តំ វាចេសិ. អថ នំ ឯកទិវសំ បុនប្បុនំ វុច្ចមានម្បិ មន្តបទំ វត្តុំ អសក្កោន្តិំ ‘‘អរេ ខុជ្ជេ អតិពហលោដ្ឋកបោលំ តេ មុខំ, ឯវំ នាម វទេហី’’តិ អាហ. ‘‘សា កុជ្ឈិត្វា អរេ ទុដ្ឋសង្ខកុដ្ឋិ កិំ វទេសិ, កិំ មាទិសា ខុជ្ជា នាម ហោតី’’តិ? សាណិកណ្ណំ ឧក្ខិបិត្វា ‘‘កាសិ ត្វ’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘រញ្ញោ ធីតា វាសុលទត្តា នាមាហ’’ន្តិ អាហ. ‘‘បិតា តេ តំ មយ្ហំ កថេន្តោ ‘ខុជ្ជា’តិ កថេសី’’តិ. ‘‘មយ្ហម្បិ កថេន្តោ តំ សង្ខកុដ្ឋិំ កត្វា កថេសី’’តិ. តេ ឧភោបិ ‘‘តេន ហិ អម្ហាកំ សន្ថវករណភយេន កថិតំ ភវិស្សតី’’តិ អន្តោសាណិយញ្ញេវ សន្ថវំ ករិំសុ.

តតោ បដ្ឋាយ មន្តគ្គហណំ វា សិប្បគ្គហណំ វា នត្ថិ. រាជាបិ ធីតរំ និច្ចំ បុច្ឆតិ – ‘‘សិប្បំ គណ្ហសិ, អម្មា’’តិ? ‘‘គណ្ហាមិ, តាតា’’តិ. អថ នំ ឯកទិវសំ ឧតេនោ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, សាមិកេន កត្តព្ពំ នាម នេវ មាតាបិតរោ ន ភាតុភគិនិយោ កាតុំ សក្កោន្តិ, សចេ មយ្ហំ ជីវិតំ ទស្សសិ, បញ្ច តេ ឥត្ថិសតានិ បរិវារំ ទត្វា អគ្គមហេសិដ្ឋានំ ទស្សាមី’’តិ. ‘‘សចេ ឥមស្មិំ វចនេ បតិដ្ឋាតុំ សក្ខិស្សថ, ទស្សាមិ វោ ជីវិត’’ន្តិ. ‘‘សក្ខិស្សាមិ, ភទ្ទេ’’តិ. សា ‘‘សាធុ, សាមី’’តិ បិតុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សោ បុច្ឆិ – ‘‘អម្ម, និដ្ឋិតំ សិប្ប’’ន្តិ? ‘‘ន តាវ និដ្ឋិតំ, តាត, សិប្ប’’ន្តិ. អថ នំ សោ បុច្ឆិ – ‘‘កិំ, អម្មា’’តិ? ‘‘អម្ហាកំ ឯកំ ទ្វារញ្ច ឯកំ វាហនញ្ច លទ្ធុំ វដ្ដតិ, តាតា’’តិ. ‘‘ឥទំ កិំ, អម្មា’’តិ? ‘‘តាត, រត្តិំ កិរ តារកសញ្ញាយ មន្តស្ស ឧបចារត្ថាយ ឯកំ ឱសធំ គហេតព្ពំ អត្ថិ. តស្មា អម្ហាកំ វេលាយ វា អវេលាយ វា និក្ខមនកាលេ ឯកំ ទ្វារញ្ចេវ ឯកំ វាហនញ្ច លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ. រាជា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. តេ អត្តនោ អភិរុចិតំ ឯកំ ទ្វារំ ហត្ថគតំ ករិំសុ. រញ្ញោ បន បញ្ច វាហនានិ អហេសុំ. ភទ្ទវតី នាម ករេណុកា ឯកទិវសំ បញ្ញាស យោជនានិ គច្ឆតិ, កាកោ នាម ទាសោ សដ្ឋិ យោជនានិ គច្ឆតិ, ចេលកដ្ឋិ ច មុញ្ចកេសី ចាតិ ទ្វេ អស្សា យោជនសតំ គច្ឆន្តិ, នាឡាគិរិ ហត្ថី វីសតិ យោជនសតន្តិ.

សោ កិរ រាជា អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ ឯកស្ស ឥស្សរស្ស ឧបដ្ឋាកោ អហោសិ. អថេកទិវសំ ឥស្សរេ ពហិនគរំ គន្ត្វា ន្ហត្វា អាគច្ឆន្តេ ឯកោ បច្ចេកពុទ្ធោ នគរំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា សកលនគរវាសីនំ មារេន អាវដ្ដិតត្តា ឯកំ ភិក្ខាម្បិ អលភិត្វា យថាធោតេន បត្តេន និក្ខមិ. អថ នំ នគរទ្វារំ បត្តកាលេ មារោ អញ្ញាតកវេសេន ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘អបិ, ភន្តេ, វោ កិញ្ចិ លទ្ធ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘កិំ បន មេ ត្វំ អលភនាការំ ករី’’តិ? ‘‘តេន ហិ និវត្តិត្វា បុន បវិសថ, ឥទានិ ន ករិស្សាមី’’តិ. ‘‘នាហំ បុន និវត្តិស្សាមី’’តិ. សចេ ហិ និវត្តេយ្យ, បុន សោ សកលនគរវាសីនំ សរីរេ អធិមុញ្ចិត្វា បាណិំ បហរិត្វា ហសនកេឡិំ ករេយ្យ. បច្ចេកពុទ្ធេ អនិវត្តិត្វា គតេ មារោ តត្ថេវ អន្តរធាយិ. អថ សោ ឥស្សរោ យថាធោតេនេវ បត្តេន អាគច្ឆន្តំ បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វា វន្ទិត្វា, ‘‘អបិ, ភន្តេ, កិញ្ចិ លទ្ធ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ចរិត្វា និក្ខន្តម្ហាវុសោ’’តិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយ្យោ, មយា បុច្ឆិតំ អកថេត្វា អញ្ញំ វទតិ, ន កិញ្ចិ លទ្ធំ ភវិស្សតី’’តិ. អថស្ស បត្តំ ឱលោកេន្តោ តុច្ឆំ ទិស្វា គេហេ ភត្តស្ស និដ្ឋិតានិដ្ឋិតភាវំ អជាននតាយ សូរោ ហុត្វា បត្តំ គហេតុំ អវិសហន្តោ ‘‘ថោកំ, ភន្តេ, អធិវាសេថា’’តិ វត្វា វេគេន ឃរំ គន្ត្វា ‘‘អម្ហាកំ ភត្តំ និដ្ឋិត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘និដ្ឋិត’’ន្តិ វុត្តេ តំ ឧបដ្ឋាកំ អាហ – ‘‘តាត, អញ្ញោ តយា សម្បន្នវេគតរោ នាម នត្ថិ, សីឃេន ជវេន ភទន្តំ បត្វា ‘បត្តំ មេ, ភន្តេ, ទេថា’តិ វត្វា បត្តំ គហេត្វា វេគេន ឯហី’’តិ. សោ ឯកវចនេនេវ បក្ខន្ទិត្វា បត្តំ គហេត្វា អាហរិ. ឥស្សរោបិ អត្តនោ ភោជនស្ស បត្តំ បូរេត្វា ‘‘ឥមំ សីឃំ គន្ត្វា អយ្យស្ស សម្បាទេហិ, អហំ តេ ឥតោ បត្តិំ ទម្មី’’តិ អាហ.

សោបិ តំ គហេត្វា ជវេន គន្ត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស បត្តំ ទត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ‘វេលា ឧបកដ្ឋា’តិ អហំ អតិសីឃេន ជវេន អាគតោ ច គតោ ច, ឯតស្ស មេ ជវស្ស ផលេន យោជនានំ បណ្ណាសសដ្ឋិសតវីសសតគមនសមត្ថានិ បញ្ច វាហនានិ និព្ពត្តន្តុ, អាគច្ឆន្តស្ស ច មេ គច្ឆន្តស្ស ច សរីរំ សូរិយតេជេន តត្ថំ, តស្ស មេ ផលេន និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ អាណា សូរិយតេជសទិសា ហោតុ, ឥមស្មិំ មេ បិណ្ឌបាតេ សាមិនា បត្តិ ទិន្នា, តស្សា មេ និស្សន្ទេន តុម្ហេហិ ទិដ្ឋធម្មស្ស ភាគី ហោមី’’តិ អាហ. បច្ចេកពុទ្ធោ ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ វត្វា –

‘‘ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, សព្ពមេវ សមិជ្ឈតុ;

សព្ពេ បូរេន្តុ សង្កប្បា, ចន្ទោ បន្នរសោ យថា. (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៩៥ បុព្ពូបនិស្សយសម្បត្តិកថា; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១. ១៩២);

‘‘ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, ខិប្បមេវ សមិជ្ឈតុ;

សព្ពេ បូរេន្តុ សង្កប្បា, មណិជោតិរសោ យថា’’តិ. –

អនុមោទនំ អកាសិ. បច្ចេកពុទ្ធានំ កិរ ឥធាវ ទ្វេ គាថា អនុមោទនគាថា នាម ហោន្តិ. តត្ថ ជោតិរសោតិ សព្ពកាមទទំ មណិរតនំ វុច្ចតិ. ឥទំ តស្ស បុព្ពចរិតំ. សោ ឯតរហិ ចណ្ឌបជ្ជោតោ អហោសិ. តស្ស ច កម្មស្ស និស្សន្ទេន ឥមានិ បញ្ច វាហនានិ និព្ពត្តិំសុ. អថេកទិវសំ រាជា ឧយ្យានកីឡាយ និក្ខមិ. ឧតេនោ ‘‘អជ្ជ បលាយិតព្ព’’ន្តិ មហន្តាមហន្តេ ចម្មបសិព្ពកេ ហិរញ្ញសុវណ្ណស្ស បូរេត្វា ករេណុកាបិដ្ឋេ ឋបេត្វា វាសុលទត្តំ អាទាយ បលាយិ. អន្តេបុរបាលកា បលាយន្តំ តំ ទិស្វា គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា ‘‘សីឃំ គច្ឆថា’’តិ ពលំ បហិណិ. ឧតេនោ ពលស្ស បក្ខន្ទភាវំ ញត្វា កហាបណបសិព្ពកំ មោចេត្វា បាតេសិ, មនុស្សា កហាបណេ ឧច្ចិនិត្វា បុន បក្ខន្ទិំសុ. ឥតរោ សុវណ្ណបសិព្ពកំ មោចេត្វា បាតេត្វា នេសំ សុវណ្ណលោភេន បបញ្ចេន្តានញ្ញេវ ពហិ និវុដ្ឋំ អត្តនោ ខន្ធាវារំ បាបុណិ. អថ នំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វាវ អត្តនោ ពលកាយោ បរិវារេត្វា នគរំ បវេសេសិ. សោ បត្វាវ វាសុលទត្តំ អភិសិញ្ចិត្វា អគ្គមហេសិដ្ឋានេ ឋបេសីតិ. អយំ វាសុលទត្តាយ ឧប្បត្តិ.

អបរា បន មាគណ្ឌិយា នាម រញ្ញោ សន្តិកា អគ្គមហេសិដ្ឋានំ លភិ. សា កិរ កុរុរដ្ឋេ មាគណ្ឌិយព្រាហ្មណស្ស ធីតា. មាតាបិស្សា មាគណ្ឌិយាយេវ នាមំ. ចូឡបិតាបិស្សា មាគណ្ឌិយោវ, សា អភិរូបា អហោសិ ទេវច្ឆរបដិភាគា. បិតា បនស្សា អនុច្ឆវិកំ សាមិកំ អលភន្តោ មហន្តេហិ មហន្តេហិ កុលេហិ យាចិតោបិ ‘‘ន មយ្ហំ ធីតុ តុម្ហេ អនុច្ឆវិកា’’តិ តជ្ជេត្វា ឧយ្យោជេសិ. អថេកទិវសំ សត្ថា បច្ចូសសមយេ លោកំ វោលោកេន្តោ មាគណ្ឌិយព្រាហ្មណស្ស សបជាបតិកស្ស អនាគាមិផលូបនិស្សយំ ទិស្វា អត្តនោ បត្តចីវរមាទាយ តស្ស ពហិនិគមេ អគ្គិបរិចរណដ្ឋានំ អគមាសិ. សោ តថាគតស្ស រូបសោភគ្គប្បត្តំ អត្តភាវំ ឱលោកេត្វា, ‘‘ឥមស្មិំ លោកេ ឥមិនា បុរិសេន សទិសោ អញ្ញោ បុរិសោ នាម នត្ថិ, អយំ មយ្ហំ ធីតុ អនុច្ឆវិកោ, ឥមស្ស បោសាបនត្ថាយ ធីតរំ ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘សមណ, ឯកា មេ ធីតា អត្ថិ, អហំ ឯត្តកំ កាលំ តស្សា អនុច្ឆវិកំ បុរិសំ ន បស្សាមិ, តុម្ហេ តស្សា អនុច្ឆវិកា, សា ច តុម្ហាកញ្ញេវ អនុច្ឆវិកា. តុម្ហាកញ្ហិ បាទបរិចារិកា, តស្សា ច ភត្តា លទ្ធុំ វដ្ដតិ, តំ វោ អហំ ទស្សាមិ, យាវ មមាគមនា ឥធេវ តិដ្ឋថា’’តិ អាហ. សត្ថា កិញ្ចិ អវត្វា តុណ្ហី អហោសិ. ព្រាហ្មណោ វេគេន ឃរំ គន្ត្វា, ‘‘ភោតិ, ភោតិ ធីតុ មេ អនុច្ឆវិកោ បុរិសោ ទិដ្ឋោ, សីឃំ សីឃំ នំ អលង្ករោហី’’តិ តំ អលង្ការាបេត្វា សទ្ធិំ ព្រាហ្មណិយា អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ បាយាសិ. សកលនគរំ សង្ខុភិ. អយំ ‘‘ឯត្តកំ កាលំ មយ្ហំ ធីតុ អនុច្ឆវិកោ នត្ថី’’តិ កស្សចិ អទត្វា ‘‘អជ្ជ មេ ធីតុ អនុច្ឆវិកោ ទិដ្ឋោ’’តិ កិរ វទេតិ, ‘‘កីទិសោ នុ ខោ សោ បុរិសោ, បស្សិស្សាម ន’’ន្តិ មហាជនោ តេនេវ សទ្ធិំ និក្ខមិ.

តស្មិំ ធីតរំ គហេត្វា អាគច្ឆន្តេ សត្ថា តេន វុត្តដ្ឋានេ អដ្ឋត្វា តត្ថ បទចេតិយំ ទស្សេត្វា គន្ត្វា អញ្ញស្មិំ ឋានេ អដ្ឋាសិ. ពុទ្ធានញ្ហិ បទចេតិយំ អធិដ្ឋហិត្វា អក្កន្តដ្ឋានេយេវ បញ្ញាយតិ, ន អញ្ញត្ថ. យេសញ្ចត្ថាយ អធិដ្ឋិតំ ហោតិ, តេយេវ នំ បស្សន្តិ. តេសំ បន អទស្សនករណត្ថំ ហត្ថិអាទយោ វា អក្កមន្តុ, មហាមេឃោ វា បវស្សតុ, វេរម្ភវាតា វា បហរន្តុ, ន តំ កោចិ មក្ខេតុំ សក្កោតិ. អថ ព្រាហ្មណី ព្រាហ្មណំ អាហ – ‘‘កុហិំ សោ បុរិសោ’’តិ. ‘‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ តិដ្ឋាហី’តិ នំ អវចំ, កុហិំ នុ ខោ សោ គតោ’’តិ ឥតោ ចិតោ ឱលោកេន្តោ បទចេតិយំ ទិស្វា ‘‘អយមស្ស បទវលញ្ជោ’’តិ អាហ. ព្រាហ្មណី សលក្ខណមន្តានំ តិណ្ណំ វេទានំ បគុណតាយ លក្ខណមន្តេ បរិវត្តេត្វា បទលក្ខណំ ឧបធារេត្វា, ‘‘នយិទំ, ព្រាហ្មណ, បញ្ចកាមគុណសេវិនោ បទ’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘រត្តស្ស ហិ ឧក្កុដិកំ បទំ ភវេ,

ទុដ្ឋស្ស ហោតិ សហសានុបីឡិតំ;

មូឡ្ហស្ស ហោតិ អវកឌ្ឍិតំ បទំ,

វិវដ្ដច្ឆទស្ស ឥទមីទិសំ បទ’’ន្តិ. (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៦០-២៦១; វិសុទ្ធិ. ១.៤៥);

អថ នំ ព្រាហ្មណោ ឯវមាហ – ‘‘ភោតិ ត្វំ ឧទកបាតិយំ កុម្ភីលំ, គេហមជ្ឈេ ច បន ចោរំ វិយ មន្តេ បស្សនសីលា, តុណ្ហី ហោហី’’តិ. ព្រាហ្មណ, យំ ឥច្ឆសិ, តំ វទេហិ, នយិទំ បញ្ចកាមគុណសេវិនោ បទន្តិ. តតោ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ សត្ថារំ ទិស្វា, ‘‘អយំ សោ បុរិសោ’’តិ វត្វា ព្រាហ្មណោ គន្ត្វា, ‘‘សមណ, ធីតរំ មេ តវ បោសាបនត្ថាយ ទេមី’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘ធីតរា តេ មយ្ហំ អត្ថោ អត្ថិ វា នត្ថិ វា’’តិ អវត្វាវ, ‘‘ព្រាហ្មណ, ឯកំ តេ ការណំ កថេមី’’តិ វត្វា, ‘‘កថេហិ សមណា’’តិ វុត្តេ មហាភិនិក្ខមនតោ បដ្ឋាយ យាវ អជបាលនិគ្រោធមូលា មារេន អនុពទ្ធភាវំ អជបាលនិគ្រោធមូលេ ច បន ‘‘អតីតោ ទានិ មេ ឯស វិសយ’’ន្តិ តស្ស សោកាតុរស្ស សោកវូបសមនត្ថំ អាគតាហិ មារធីតាហិ កុមារិកវណ្ណាទិវសេន បយោជិតំ បលោភនំ អាចិក្ខិត្វា, ‘‘តទាបិ មយ្ហំ ឆន្ទោ នាហោសី’’តិ វត្វា –

‘‘ទិស្វាន តណ្ហំ អរតិំ រគញ្ច,

នាហោសិ ឆន្ទោ អបិ មេថុនស្មិំ;

កិមេវិទំ មុត្តករីសបុណ្ណំ,

បាទាបិ នំ សម្ផុសិតុំ ន ឥច្ឆេ’’តិ. (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៦០-២៦១; សុ. និ. ៨៤១) –

ឥមំ គាថមាហ. គាថាបរិយោសានេ ព្រាហ្មណោ ច ព្រាហ្មណី ច អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ. មាគណ្ឌិយាបិ ខោ ‘‘សចស្ស មយា អត្ថោ នត្ថិ, អនត្ថិកភាវោវ វត្តព្ពោ, អយំ បន មំ មុត្តករីសបុណ្ណំ ករោតិ, បាទាបិ នំ សម្ផុសិតុំ ន ឥច្ឆេតិ, ហោតុ, អត្តនោ ជាតិកុលបទេសភោគយសវយសម្បត្តិំ អាគម្ម តថារូបំ ភត្តារំ លភិត្វា សមណស្ស គោតមស្ស កត្តព្ពយុត្តកំ ជានិស្សាមី’’តិ សត្ថរិ អាឃាតំ ពន្ធិ. ‘‘កិំ បន សត្ថា តាយ អត្តនិ អាឃាតុប្បត្តិំ ជានាតិ, នោ’’តិ? ‘‘ជានាតិយេវ. ជានន្តោ កស្មា គាថមាហា’’តិ? ឥតរេសំ ទ្វិន្នំ វសេន. ពុទ្ធា ហិ អាឃាតំ អគណេត្វា មគ្គផលាធិគមារហានំ វសេន ធម្មំ ទេសេន្តិយេវ. មាតាបិតរោ តំ នេត្វា ចូឡមាគណ្ឌិយំ កនិដ្ឋំ បដិច្ឆាបេត្វា បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិំសុ. ចូឡមាគណ្ឌិយោបិ ចិន្តេសិ – ‘‘មម ធីតា ឱមកសត្តស្ស ន អនុច្ឆវិកា, ឯកស្ស រញ្ញោវ អនុច្ឆវិកា’’តិ. តំ អាទាយ កោសម្ពិំ គន្ត្វា សព្ពាលង្ការេហិ អលង្ករិត្វា, ‘‘ឥមំ ឥត្ថិរតនំ ទេវស្ស អនុច្ឆវិក’’ន្តិ ឧតេនស្ស រញ្ញោ អទាសិ. សោ តំ ទិស្វាវ ឧប្បន្នពលវសិនេហោ អភិសេកំ កត្វា បញ្ចសតមាតុគាមបរិវារំ ទត្វា អគ្គមហេសិដ្ឋានេ ឋបេសិ. អយំ មាគណ្ឌិយាយ ឧប្បត្តិ.

ឯវមស្ស ទិយឌ្ឍសហស្សនាដកិត្ថិបរិវារា តិស្សោ អគ្គមហេសិយោ អហេសុំ. តស្មិំ ខោ បន សមយេ ឃោសកសេដ្ឋិ កុក្កុដសេដ្ឋិ បាវារិកសេដ្ឋីតិ កោសម្ពិយំ តយោ សេដ្ឋិនោ ហោន្តិ. តេ ឧបកដ្ឋាយ វស្សូបនាយិកាយ បញ្ចសតតាបសេ ហិមវន្តតោ អាគន្ត្វា នគរេ ភិក្ខាយ ចរន្តេ ទិស្វា បសីទិត្វា និសីទាបេត្វា ភោជេត្វា បដិញ្ញំ គហេត្វា ចត្តារោ មាសេ អត្តនោ សន្តិកេ វសាបេត្វា បុន វស្សារត្តេ អាគមនត្ថាយ បដិជានាបេត្វា ឧយ្យោជេសុំ. តាបសាបិ តតោ បដ្ឋាយ អដ្ឋ មាសេ ហិមវន្តេ វសិត្វា ចត្តារោ មាសេ តេសំ សន្តិកេ វសិំសុ. តេ អបរភាគេ ហិមវន្តតោ អាគច្ឆន្តា អរញ្ញាយតនេ ឯកំ មហានិគ្រោធំ ទិស្វា តស្ស មូលេ និសីទិំសុ. តេសុ ជេដ្ឋកតាបសោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមស្មិំ រុក្ខេ អធិវត្ថា ទេវតា ឱរមត្តិកា ន ភវិស្សតិ, មហេសក្ខេនេវេត្ថ ទេវរាជេន ភវិតព្ពំ, សាធុ វត សចាយំ ឥសិគណស្ស បានីយំ ទទេយ្យា’’តិ. សោបិ បានីយំ អទាសិ. តាបសោ ន្ហានោទកំ ចិន្តេសិ, តម្បិ អទាសិ. តតោ ភោជនំ ចិន្តេសិ, តម្បិ អទាសិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អយំ ទេវរាជា អម្ហេហិ ចិន្តិតំ ចិន្តិតំ សព្ពំ ទេតិ, អហោ វត នំ បស្សេយ្យាមា’’តិ. សោ រុក្ខក្ខន្ធំ បទាលេត្វា អត្តានំ ទស្សេសិ. អថ នំ តាបសា, ‘‘ទេវរាជ, មហតី តេ សម្បត្តិ, កិំ នុ ខោ កត្វា អយំ តេ លទ្ធា’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘មា បុច្ឆថ, អយ្យា’’តិ. ‘‘អាចិក្ខ, ទេវរាជា’’តិ. សោ អត្តនា កតកម្មស្ស បរិត្តកត្តា លជ្ជមានោ កថេតុំ ន វិសហិ. តេហិ បុនប្បុនំ និប្បីឡិយមានោ បន ‘‘តេន ហិ សុណាថា’’តិ វត្វា កថេសិ.

សោ កិរេកោ ទុគ្គតមនុស្សោ ហុត្វា ភតិំ បរិយេសន្តោ អនាថបិណ្ឌិកស្ស សន្តិកេ ភតិកម្មំ លភិត្វា តំ និស្សាយ ជីវិកំ កប្បេសិ. អថេកស្មិំ ឧបោសថទិវសេ សម្បត្តេ អនាថបិណ្ឌិកោ វិហារតោ អាគន្ត្វា បុច្ឆិ – ‘‘តស្ស ភតិកស្ស អជ្ជុបោសថទិវសភាវោ កេនចិ កថិតោ’’តិ? ‘‘ន កថិតោ, សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិស្ស សាយមាសំ បចថា’’តិ. អថស្ស បត្ថោទនំ បចិំសុ. សោ ទិវសំ អរញ្ញេ កម្មំ កត្វា សាយំ អាគន្ត្វា ភត្តេ វឌ្ឍេត្វា ទិន្នេ ‘‘ឆាតោម្ហី’’តិ សហសា អភុញ្ជិត្វាវ ‘‘អញ្ញេសុ ទិវសេសុ ឥមស្មិំ គេហេ ‘ភត្តំ ទេថ, សូបំ ទេថ, ព្យញ្ជនំ ទេថា’តិ មហាកោលាហលំ អហោសិ, អជ្ជ តេ សព្ពេ និស្សទ្ទា និបជ្ជិំសុ, មយ្ហមេវ ឯកស្សាហារំ វឌ្ឍយិំសុ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘អវសេសា ភុញ្ជិំសុ, ន ភុញ្ជិំសូ’’តិ? ‘‘ន ភុញ្ជិំសុ, តាតា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ឥមស្មិំ គេហេ ឧបោសថទិវសេសុ សាយមាសំ ន ភុញ្ជន្តិ, សព្ពេវ ឧបោសថិកា ហោន្តិ. អន្តមសោ ថនបាយិនោបិ ទារកេ មុខំ វិក្ខាលាបេត្វា ចតុមធុរំ មុខេ បក្ខិបាបេត្វា មហាសេដ្ឋិ ឧបោសថិកេ ការេតិ. គន្ធតេលប្បទីបេ ជាលន្តេ ខុទ្ទកមហល្លកទារកា សយនគតា ទ្វត្តិំសាការំ សជ្ឈាយន្តិ. តុយ្ហំ បន ឧបោសថទិវសភាវំ កថេតុំ សតិំ ន ករិម្ហា. តស្មា តវេវ ភត្តំ បក្កំ, នំ ភុញ្ជស្សូតិ. សចេ ឥទានិ ឧបោសថិកេន ភវិតុំ វដ្ដតិ, អហម្បិ ភវេយ្យន្តិ. ‘‘ឥទំ សេដ្ឋិ ជានាតី’’តិ. ‘‘តេន ហិ នំ បុច្ឆថា’’តិ. តេ គន្ត្វា សេដ្ឋិំ បុច្ឆិំសុ. សោ ឯវមាហ – ‘‘ឥទានិ បន អភុញ្ជិត្វា មុខំ វិក្ខាលេត្វា ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋហន្តោ ឧបឌ្ឍំ ឧបោសថកម្មំ លភិស្សតី’’តិ. ឥតរោ តំ សុត្វា តថា អកាសិ.

តស្ស សកលទិវសំ កម្មំ កត្វា ឆាតស្ស សរីរេ វាតា កុប្បិំសុ. សោ យោត្តេន ឧរំ ពន្ធិត្វា យោត្តកោដិយំ គហេត្វា បរិវត្តតិ. សេដ្ឋិ តំ បវត្តិំ សុត្វា ឧក្កាហិ ធារិយមានាហិ ចតុមធុរំ គាហាបេត្វា តស្ស សន្តិកំ អាគន្ត្វា, ‘‘កិំ, តាតា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សាមិ, វាតា មេ កុប្បិតា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឧដ្ឋាយ ឥទំ ភេសជ្ជំ ខាទាហី’’តិ. ‘‘តុម្ហេបិ ខាទថ, សាមី’’តិ. ‘‘អម្ហាកំ អផាសុកំ នត្ថិ, ត្វំ ខាទាហី’’តិ. ‘‘សាមិ, អហំ ឧបោសថកម្មំ ករោន្តោ សកលំ កាតុំ នាសក្ខិំ, ឧបឌ្ឍកម្មម្បិ មេ វិកលំ មា អហោសី’’តិ ន ឥច្ឆិ. ‘‘មា ឯវំ ករិ, តាតា’’តិ វុច្ចមានោបិ អនិច្ឆិត្វា អរុណេ ឧដ្ឋហន្តេ មិលាតមាលា វិយ កាលំ កត្វា តស្មិំ និគ្រោធរុក្ខេ ទេវតា ហុត្វា និព្ពត្តិ. តស្មា ឥមមត្ថំ កថេត្វា ‘‘សោ សេដ្ឋិ ពុទ្ធមាមកោ, ធម្មមាមកោ, សង្ឃមាមកោ, តំ និស្សាយ កតស្ស ឧបឌ្ឍុបោសថកម្មស្ស និស្សន្ទេនេសា សម្បត្តិ មយា លទ្ធា’’តិ អាហ.

‘‘ពុទ្ធោ’’តិ វចនំ សុត្វាវ បញ្ចសតា តាបសា ឧដ្ឋាយ ទេវតាយ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ‘‘ពុទ្ធោតិ វទេសិ, ពុទ្ធោតិ វទេសី’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ពុទ្ធោតិ វទាមិ, ពុទ្ធោតិ វទាមី’’តិ តិក្ខត្តុំ បដិជានាបេត្វា ‘‘ឃោសោបិ ខោ ឯសោ ទុល្លភោ លោកស្មិ’’ន្តិ ឧទានំ ឧទានេត្វា ‘‘ទេវតេ អនេកេសុ កប្បសតសហស្សេសុ អសុតបុព្ពំ សទ្ទំ តយា សុណាបិតម្ហា’’តិ អាហំសុ. អថ អន្តេវាសិនោ អាចរិយំ ឯតទវោចុំ – ‘‘តេន ហិ សត្ថុ សន្តិកំ គច្ឆាមា’’តិ. ‘‘តាតា, តយោ សេដ្ឋិនោ អម្ហាកំ ពហូបការា, ស្វេ តេសំ និវេសនេ ភិក្ខំ គណ្ហិត្វា តេសម្បិ អាចិក្ខិត្វា គមិស្សាម, អធិវាសេថ, តាតា’’តិ. តេ អធិវាសយិំសុ. បុនទិវសេ សេដ្ឋិនោ យាគុភត្តំ សម្បាទេត្វា អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា ‘‘អជ្ជ នោ អយ្យានំ អាគមនទិវសោ’’តិ ញត្វា បច្ចុគ្គមនំ កត្វា តេ អាទាយ និវេសនំ គន្ត្វា និសីទាបេត្វា ភិក្ខំ អទំសុ. តេ កតភត្តកិច្ចា មហាសេដ្ឋិនោ ‘‘មយំ គមិស្សាមា’’តិ វទិំសុ. ‘‘ននុ, ភន្តេ, តុម្ហេហិ ចត្តារោ វស្សិកេ មាសេ អម្ហាកំ គហិតាវ បដិញ្ញា, ឥទានិ កុហិំ គច្ឆថា’’តិ? ‘‘លោកេ កិរ ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ, ធម្មោ ឧប្បន្នោ, សង្ឃោ ឧប្បន្នោ, តស្មា សត្ថុ សន្តិកំ គមិស្សាមា’’តិ. ‘‘កិំ បន តស្ស សត្ថុនោ សន្តិកំ តុម្ហាកញ្ញេវ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘អញ្ញេសម្បិ អវារិតំ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, អាគមេថ, មយម្បិ គមនបរិវច្ឆំ កត្វា គច្ឆាមា’’តិ. ‘‘តុម្ហេសុ បរិវច្ឆំ ករោន្តេសុ អម្ហាកំ បបញ្ចោ ហោតិ, មយំ បុរតោ គច្ឆាម, តុម្ហេ បច្ឆា អាគច្ឆេយ្យាថា’’តិ វត្វា តេ បុរេតរំ គន្ត្វា សម្មាសម្ពុទ្ធំ ទិស្វា អភិត្ថវិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. អថ នេសំ សត្ថា អនុបុព្ពិំ កថំ កថេត្វា ធម្មំ ទេសេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ សព្ពេបិ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា ‘‘ឯថ, ភិក្ខវោ’’តិ វចនសមនន្តរំយេវ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា ឯហិភិក្ខូ អហេសុំ.

តេបិ ខោ តយោ សេដ្ឋិនោ បញ្ចហិ បញ្ចហិ សកដសតេហិ ភត្តច្ឆាទនសប្បិមធុផាណិតាទីនិ ទានូបករណានិ អាទាយ សាវត្ថិំ បត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ធម្មកថំ សុត្វា កថាបរិយោសានេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ អទ្ធមាសមត្តម្បិ ទានំ ទទមានា សត្ថុ សន្តិកេ វសិត្វា កោសម្ពិំ អាគមនត្ថាយ សត្ថារំ យាចិត្វា សត្ថារា បដិញ្ញំ ទទន្តេន ‘‘សុញ្ញាគារេ ខោ គហបតយោ តថាគតា អភិរមន្តី’’តិ វុត្តេ, ‘‘អញ្ញាតំ, ភន្តេ, អម្ហេហិ បហិតសាសនេន អាគន្តុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា កោសម្ពិំ គន្ត្វា ឃោសកសេដ្ឋិ ឃោសិតារាមំ, កុក្កុដសេដ្ឋិ កុក្កុដារាមំ, បាវារិកសេដ្ឋិ បាវារិការាមន្តិ តយោ មហាវិហារេ ការេត្វា សត្ថុ អាគមនត្ថាយ សាសនំ បហិណិំសុ. សត្ថា តេសំ សាសនំ សុត្វា តត្ថ អគមាសិ. តេ បច្ចុគ្គន្ត្វា សត្ថារំ វិហារំ បវេសេត្វា វារេន វារេន បដិជគ្គន្តិ. សត្ថា ទេវសិកំ ឯកេកស្មិំ វិហារេ វសតិ. យស្ស វិហារេ វុដ្ឋោ ហោតិ, តស្សេវ ឃរទ្វារេ បិណ្ឌាយ ចរតិ. តេសំ បន តិណ្ណំ សេដ្ឋីនំ ឧបដ្ឋាកោ សុមនោ នាម មាលាការោ អហោសិ. សោ តេ សេដ្ឋិនោ ឯវមាហ – ‘‘អហំ តុម្ហាកំ ទីឃរត្តំ ឧបការកោ, សត្ថារំ ភោជេតុកាមោម្ហិ, មយ្ហម្បិ ឯកទិវសំ សត្ថារំ ទេថា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ភណេ ស្វេ ភោជេហី’’តិ. ‘‘សាធុ, សាមី’’តិ សោ សត្ថារំ និមន្តេត្វា សក្ការំ បដិយាទេសិ.

តទា រាជា សាមាវតិយា ទេវសិកំ បុប្ផមូលេ អដ្ឋ កហាបណេ ទេតិ. តស្សា ខុជ្ជុត្តរា នាម ទាសី សុមនមាលាការស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា និពទ្ធំ បុប្ផានិ គណ្ហាតិ. អថ នំ តស្មិំ ទិវសេ អាគតំ មាលាការោ អាហ – ‘‘មយា សត្ថា និមន្តិតោ, អជ្ជ បុប្ផេហិ សត្ថារំ បូជេស្សាមិ, តិដ្ឋ តាវ, ត្វំ បរិវេសនាយ សហាយិកា ហុត្វា ធម្មំ សុត្វា អវសេសានិ បុប្ផានិ គហេត្វា គមិស្សសី’’តិ. សា ‘‘សាធូ’’តិ អធិវាសេសិ. សុមនោ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសិត្វា អនុមោទនករណត្ថាយ បត្តំ អគ្គហេសិ. សត្ថា អនុមោទនធម្មទេសនំ អារភិ. ខុជ្ជុត្តរាបិ សត្ថុ ធម្មកថំ សុណន្តីយេវ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. សា អញ្ញេសុ ទិវសេសុ ចត្តារោ កហាបណេ អត្តនោ គហេត្វា ចតូហិ បុប្ផានិ គហេត្វា គច្ឆតិ, តំ ទិវសំ អដ្ឋហិបិ បុប្ផានិ គហេត្វា គតា. អថ នំ សាមាវតី អាហ – ‘‘កិំ នុ ខោ, អម្ម, អជ្ជ អម្ហាកំ រញ្ញា ទ្វិគុណំ បុប្ផមូលំ ទិន្ន’’ន្តិ? ‘‘នោ, អយ្យេ’’តិ. ‘‘អថ កស្មា ពហូនិ បុប្ផានី’’តិ? ‘‘អញ្ញេសុ ទិវសេសុ អហំ ចត្តារោ កហាបណេ អត្តនោ គហេត្វា ចតូហិ បុប្ផានិ អាហរាមី’’តិ. ‘‘អជ្ជ កស្មា ន គណ្ហី’’តិ? ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ធម្មកថំ សុត្វា ធម្មស្ស អធិគតត្តា’’តិ. អថ នំ ‘‘អរេ, ទុដ្ឋទាសិ ឯត្តកំ កាលំ តយា គហិតកហាបណេ មេ ទេហី’’តិ អតជ្ជេត្វា, ‘‘អម្ម, តយា បិវិតំ អមតំ អម្ហេបិ បាយេហី’’តិ វត្វា ‘‘តេន ហិ មំ ន្ហាបេហី’’តិ វុត្តេ សោឡសហិ គន្ធោទកឃដេហិ ន្ហាបេត្វា ទ្វេ មដ្ឋសាដកេ ទាបេសិ. សា ឯកំ និវាសេត្វា ឯកំ ឯកំសំ បារុបិត្វា អាសនំ បញ្ញាបេត្វា ឯកំ ពីជនិំ អាហរាបេត្វា អាសនេ និសីទិត្វា ចិត្រពីជនិំ អាទាយ បញ្ច មាតុគាមសតានិ អាមន្តេត្វា តាសំ សត្ថារា ទេសិតនិយាមេនេវ ធម្មំ ទេសេសិ. តស្សា ធម្មកថំ សុត្វា តា សព្ពាបិ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ.

តា សព្ពាបិ ខុជ្ជុត្តរំ វន្ទិត្វា, ‘‘អម្ម, អជ្ជតោ បដ្ឋាយ ត្វំ កិលិដ្ឋកម្មំ មា ករិ, អម្ហាកំ មាតុដ្ឋានេ ច អាចរិយដ្ឋានេ ច ឋត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សត្ថារា ទេសិតំ ធម្មំ សុត្វា អម្ហាកំ កថេហី’’តិ វទិំសុ. សា តថា ករោន្តី អបរភាគេ តិបិដកធរា ជាតា. អថ នំ សត្ថា ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវិកានំ ឧបាសិកានំ ពហុស្សុតានំ ធម្មកថិកានំ យទិទំ ខុជ្ជុត្តរា’’តិ ឯតទគ្គេ ឋបេសិ. តាបិ ខោ បញ្ចសតា ឥត្ថិយោ តំ ឯវមាហំសុ – ‘‘អម្ម, សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមាម្ហា, តំ នោ ទស្សេហិ, គន្ធមាលាទីហិ តំ បូជេស្សាមា’’តិ. ‘‘អយ្យេ, រាជកុលំ នាម ភារិយំ, តុម្ហេ គហេត្វា ពហិ គន្តុំ ន សក្កា’’តិ. ‘‘អម្ម, នោ មា នាសេហិ, ទស្សេហេវ អម្ហាកំ សត្ថារ’’ន្តិ. ‘‘តេន ហិ តុម្ហាកំ វសនគព្ភានំ ភិត្តីសុ យត្តកេន ឱលោកេតុំ សក្កា ហោតិ, តត្តកំ ឆិទ្ទំ កត្វា គន្ធមាលាទីនិ អាហរាបេត្វា សត្ថារំ តិណ្ណំ សេដ្ឋីនំ ឃរទ្វារំ គច្ឆន្តំ តុម្ហេ តេសុ តេសុ ឋានេសុ ឋត្វា ឱលោកេថ ចេវ, ហត្ថេ ច បសារេត្វា វន្ទថ, បូជេថ ចា’’តិ. តា តថា កត្វា សត្ថារំ គច្ឆន្តញ្ច អាគច្ឆន្តញ្ច ឱលោកេត្វា វន្ទិំសុ ចេវ បូជេសុញ្ច.

អថេកទិវសំ មាគណ្ឌិយា អត្តនោ បាសាទតលតោ និក្ខមិត្វា ចង្កមមានា តាសំ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា គព្ភេសុ ឆិទ្ទំ ទិស្វា, ‘‘ឥទំ កិ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា, តាហិ តស្សា សត្ថរិ អាឃាតពទ្ធភាវំ អជានន្តីហិ ‘‘សត្ថា ឥមំ នគរំ អាគតោ, មយំ ឯត្ថ ឋត្វា សត្ថារំ វន្ទាម ចេវ បូជេម ចា’’តិ វុត្តេ, ‘‘អាគតោ នាម ឥមំ នគរំ សមណោ គោតមោ, ឥទានិស្ស កត្តព្ពំ ជានិស្សាមិ, ឥមាបិ តស្ស ឧបដ្ឋាយិកា, ឥមាសម្បិ កត្តព្ពំ ជានិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ – ‘‘មហារាជ, សាមាវតិមិស្សិកានំ ពហិទ្ធា បត្ថនា អត្ថិ, កតិបាហេនេវ តេ ជីវិតំ មារេស្សន្តី’’តិ. រាជា ‘‘ន តា ឯវរូបំ ករិស្សន្តី’’តិ ន សទ្ទហិ. បុនប្បុនំ វុត្តេបិ ន សទ្ទហិ ឯវ. អថ នំ ឯវំ តិក្ខត្តុំ វុត្តេបិ អសទ្ទហន្តំ ‘‘សចេ មេ ន សទ្ទហសិ, តាសំ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា ឧបចារេហិ, មហារាជា’’តិ អាហ. រាជា គន្ត្វា គព្ភេសុ ឆិទ្ទំ ទិស្វា, ‘‘ឥទំ កិ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា, តស្មិំ អត្ថេ អារោចិតេ តាសំ អកុជ្ឈិត្វា, កិញ្ចិ អវត្វាវ ឆិទ្ទានិ បិទហាបេត្វា សព្ពគព្ភេសុ ឧទ្ធច្ឆិទ្ទកវាតបានានិ ការេសិ. ឧទ្ធច្ឆិទ្ទកវាតបានានិ កិរ តស្មិំ កាលេ ឧប្បន្នានិ. មាគណ្ឌិយា តាសំ កិញ្ចិ កាតុំ អសក្កុណិត្វា, ‘‘សមណស្ស គោតមស្សេវ កត្តព្ពំ ករិស្សាមី’’តិ នាគរានំ លញ្ជំ ទត្វា, ‘‘សមណំ គោតមំ អន្តោនគរំ បវិសិត្វា វិចរន្តំ ទាសកម្មករបោរិសេហិ អក្កោសេត្វា បរិភាសេត្វា បលាបេថា’’តិ អាណាបេសិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិកា តីសុ រតនេសុ អប្បសន្នា អន្តោនគរំ បវិដ្ឋំ សត្ថារំ អនុពន្ធិត្វា, ‘‘ចោរោសិ, ពាលោសិ, មូឡ្ហោសិ, ឱដ្ឋោសិ, គោណោសិ, គទ្រភោសិ, នេរយិកោសិ, តិរច្ឆានគតោសិ, នត្ថិ តុយ្ហំ សុគតិ, ទុគ្គតិយេវ តុយ្ហំ បាដិកង្ខា’’តិ ទសហិ អក្កោសវត្ថូហិ អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តិ.

តំ សុត្វា អាយស្មា អានន្ទោ សត្ថារំ ឯតទវោច – ‘‘ភន្តេ, ឥមេ នាគរា អម្ហេ អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តិ, ឥតោ អញ្ញត្ថ គច្ឆាមា’’តិ. ‘‘កុហិំ, អានន្ទោតិ’’? ‘‘អញ្ញំ នគរំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តត្ថ មនុស្សេសុ អក្កោសន្តេសុ បុន កត្ថ គមិស្សាម, អានន្ទោ’’តិ? ‘‘តតោបិ អញ្ញំ នគរំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តត្ថាបិ មនុស្សេសុ អក្កោសន្តេសុ កុហិំ គមិស្សាមា’’តិ? ‘‘តតោបិ អញ្ញំ នគរំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អានន្ទ, ឯវំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. យត្ថ អធិករណំ ឧប្បន្នំ, តត្ថេវ តស្មិំ វូបសន្តេ អញ្ញត្ថ គន្តុំ វដ្ដតិ. កេ បន តេ, អានន្ទ, អក្កោសន្តី’’តិ? ‘‘ភន្តេ, ទាសកម្មករេ ឧបាទាយ សព្ពេ អក្កោសន្តី’’តិ. ‘‘អហំ, អានន្ទ, សង្គាមំ ឱតិណ្ណហត្ថិសទិសោ, សង្គាមំ ឱតិណ្ណហត្ថិនោ ហិ ចតូហិ ទិសាហិ អាគតេ សរេ សហិតុំ ភារោ, តថេវ ពហូហិ ទុស្សីលេហិ កថិតកថានំ សហនំ នាម មយ្ហំ ភារោ’’តិ វត្វា អត្តានំ អារព្ភ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា នាគវគ្គេ តិស្សោ គាថា អភាសិ –

‘‘អហំ នាគោវ សង្គាមេ, ចាបតោ បតិតំ សរំ;

អតិវាក្យំ តិតិក្ខិស្សំ, ទុស្សីលោ ហិ ពហុជ្ជនោ.

‘‘ទន្តំ នយន្តិ សមិតិំ, ទន្តំ រាជាភិរូហតិ;

ទន្តោ សេដ្ឋោ មនុស្សេសុ, យោតិវាក្យំ តិតិក្ខតិ.

‘‘វរមស្សតរា ទន្តា, អាជានីយា ច សិន្ធវា;

កុញ្ជរា ច មហានាគា, អត្តទន្តោ តតោ វរ’’ន្តិ. (ធ. ប. ៣២០-៣២២);

ធម្មកថា សម្បត្តមហាជនស្ស សាត្ថិកា អហោសិ. ឯវំ ធម្មំ ទេសេត្វា មា ចិន្តយិ, អានន្ទ, ឯតេ សត្តាហមត្តមេវ អក្កោសិស្សន្តិ, អដ្ឋមេ ទិវសេ តុណ្ហី ភវិស្សន្តិ, ពុទ្ធានញ្ហិ ឧប្បន្នំ អធិករណំ សត្តាហតោ ឧត្តរិ ន គច្ឆតិ. មាគណ្ឌិយា សត្ថារំ អក្កោសាបេត្វា បលាបេតុំ អសក្កោន្តី, ‘‘កិំ នុ ខោ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘ឥមា ឯតស្ស ឧបត្ថម្ភភូតា, ឯតាសម្បិ ព្យសនំ ករិស្សាមី’’តិ ឯកទិវសំ រញ្ញោ សុរាបានដ្ឋានេ ឧបដ្ឋានំ ករោន្តី ចូឡបិតុ សាសនំ បហិណិ ‘‘អត្ថោ មេ កិរ កុក្កុដេហិ, អដ្ឋ មតកុក្កុដេ, អដ្ឋ សជីវកុក្កុដេ ច គហេត្វា អាគច្ឆតុ, អាគន្ត្វា ច សោបានមត្ថកេ ឋត្វា អាគតភាវំ និវេទេត្វា ‘បវិសតូ’តិ វុត្តេបិ អបវិសិត្វា បឋមំ អដ្ឋ សជីវកុក្កុដេ បហិណតុ, ‘បច្ឆា ឥតរេ’’’តិ. ចូឡាបដ្ឋាកស្ស ច ‘‘មម វចនំ ករេយ្យាសី’’តិ លញ្ជំ អទាសិ. មាគណ្ឌិយោ អាគន្ត្វា, រញ្ញោ និវេទាបេត្វា, ‘‘បវិសតូ’’តិ វុត្តេ, ‘‘រញ្ញោ អាបានភូមិំ ន បវិសិស្សាមី’’តិ អាហ. ឥតរា ចូឡុបដ្ឋាកំ បហិណិ – ‘‘គច្ឆ, តាត, មម ចូឡបិតុ សន្តិក’’ន្តិ. សោ គន្ត្វា តេន ទិន្នេ អដ្ឋ សជីវកុក្កុដេ អានេត្វា, ‘‘ទេវ, បុរោហិតេន បណ្ណាការោ បហិតោ’’តិ អាហ. រាជា ‘‘ភទ្ទកោ វត នោ ឧត្តរិភង្គោ ឧប្បន្នោ, កោ នុ ខោ បចេយ្យា’’តិ អាហ. មាគណ្ឌិយា, ‘‘មហារាជ, សាមាវតិប្បមុខា បញ្ចសតា ឥត្ថិយោ និក្កម្មិកា វិចរន្តិ, តាសំ បេសេហិ, តា បចិត្វា អាហរិស្សន្តី’’តិ អាហ. រាជា ‘‘គច្ឆ, តាសំ ទត្វា អញ្ញស្ស កិរ ហត្ថេ អទត្វា សយមេវ មារេត្វា បចន្តូ’’តិ បេសេសិ. ចូឡុបដ្ឋាកោ ‘‘សាធុ ទេវា’’តិ គន្ត្វា តថា វត្វា តាហិ ‘‘មយំ បាណាតិបាតំ ន ករោមា’’តិ បដិក្ខិត្តោ អាគន្ត្វា តមត្ថំ រញ្ញោ អារោចេសិ. មាគណ្ឌិយា ‘‘ទិដ្ឋំ តេ, មហារាជ, ឥទានិ តាសំ បាណាតិបាតស្ស ករណំ វា អករណំ វា ជានិស្សសិ, ‘សមណស្ស គោតមស្ស បចិត្វា បេសេន្តូ’តិ វទេហិ ទេវា’’តិ អាហ. រាជា តថា វត្វា បេសេសិ. ឥតរោ តេ គហេត្វា គច្ឆន្តោ វិយ ហុត្វា គន្ត្វា តេ កុក្កុដេ បុរោហិតស្ស ទត្វា មតកុក្កុដេ តាសំ សន្តិកំ នេត្វា, ‘‘ឥមេ កិរ កុក្កុដេ បចិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ បហិណថា’’តិ អាហ. តា, ‘‘សាមិ, អាហរ, ឥទំ នាម អម្ហាកំ កិច្ច’’ន្តិ បច្ចុគ្គន្ត្វា គណ្ហិំសុ. សោ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘កិំ, តាតា’’តិ បុដ្ឋោ, ‘‘សមណស្ស គោតមស្ស បចិត្វា បេសេថាតិ វុត្តមត្តេយេវ បដិមគ្គំ អាគន្ត្វា គណ្ហិំសូ’’តិ អាចិក្ខិ. មាគណ្ឌិយា ‘‘បស្ស, មហារាជ, ន តា តុម្ហាទិសានំ ករោន្តិ, ពហិទ្ធា បត្ថនា តាសំ អត្ថីតិ វុត្តេ ន សទ្ទហសី’’តិ អាហ. រាជា តំ សុត្វាបិ អធិវាសេត្វា តុណ្ហីយេវ អហោសិ. មាគណ្ឌិយា ‘‘កិំ នុ ខោ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ.

តទា បន រាជា ‘‘សាមាវតិយា វាសុលទត្តាយ មាគណ្ឌិយាយ ចា’’តិ តិស្សន្នម្បិ ឯតាសំ បាសាទតលេ វារេន វារេន សត្តាហំ សត្តាហំ វីតិនាមេតិ. អថ នំ ‘‘ស្វេ វា បរសុវេ វា សាមាវតិយា បាសាទតលំ គមិស្សតី’’តិ ញត្វា មាគណ្ឌិយា ចូឡបិតុ សាសនំ បហិណិ – ‘‘អគទេន កិរ ទាឋា ធោវិត្វា ឯកំ សប្បំ បេសេតូ’’តិ. សោ តថា កត្វា បេសេសិ. រាជា អត្តនោ គមនដ្ឋានំ ហត្ថិកន្តវីណំ អាទាយយេវ គច្ឆតិ, តស្សា បោក្ខរេ ឯកំ ឆិទ្ទំ អត្ថិ. មាគណ្ឌិយា តេន ឆិទ្ទេន សប្បំ បវេសេត្វា ឆិទ្ទំ មាលាគុឡេន ថកេសិ. សប្បោ ទ្វីហតីហំ អន្តោវីណាយមេវ អហោសិ. មាគណ្ឌិយា រញ្ញោ គមនទិវសេ ‘‘អជ្ជ កតរិស្សិត្ថិយា បាសាទំ គមិស្សសិ ទេវា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សាមាវតិយា’’តិ វុត្តេ, ‘‘អជ្ជ មយា, មហារាជ, អមនាបោ សុបិនោ ទិដ្ឋោ. ន សក្កា តត្ថ គន្តុំ, ទេវា’’តិ? ‘‘គច្ឆាមេវា’’តិ. សា យាវ តតិយំ វារេត្វា, ‘‘ឯវំ សន្តេ អហម្បិ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ គមិស្សាមិ, ទេវា’’តិ វត្វា និវត្តិយមានាបិ អនិវត្តិត្វា, ‘‘ន ជានាមិ, កិំ ភវិស្សតិ ទេវា’’តិ រញ្ញា សទ្ធិំយេវ អគមាសិ.

រាជា សាមាវតិមិស្សិកាហិ ទិន្នានិ វត្ថបុប្ផគន្ធាភរណានិ ធារេត្វា សុភោជនំ ភុញ្ជិត្វា វីណំ ឧស្សីសកេ ឋបេត្វា សយនេ និបជ្ជិ. មាគណ្ឌិយា អបរាបរំ វិចរន្តី វិយ ហុត្វា វីណាឆិទ្ទតោ បុប្ផគុឡំ អបនេសិ. សប្បោ ទ្វីហតីហំ និរាហារោ តេន ឆិទ្ទេន និក្ខមិត្វា បស្សសន្តោ ផណំ កត្វា សយនបិដ្ឋេ និបជ្ជិ. មាគណ្ឌិយា តំ ទិស្វា, ‘‘ធី ធី, ទេវ, សប្បោ’’តិ មហាសទ្ទំ កត្វា រាជានញ្ច តា ច អក្កោសន្តី, ‘‘អយំ អន្ធពាលរាជា អលក្ខិកោ មយ្ហំ វចនំ ន សុណាតិ, ឥមាបិ និស្សិរីកា ទុព្ពិនីតា, កិំ នាម រញ្ញោ សន្តិកា ន លភន្តិ, កិំ នុ តុម្ហេ ឥមស្មិំ មតេយេវ សុខំ ជីវិស្សថ, ជីវន្តេ ទុក្ខំ ជីវថ, ‘អជ្ជ មយា បាបសុបិនោ ទិដ្ឋោ, សាមាវតិយា បាសាទំ គន្តុំ ន វដ្ដតី’តិ វារេន្តិយាបិ មេ វចនំ ន សុណសិ, ទេវា’’តិ អាហ. រាជា សប្បំ ទិស្វា មរណភយតជ្ជិតោ ‘‘ឯវរូបម្បិ នាម ឥមា ករិស្សន្តិ, អហោ បាបា, អហំ ឥមាសំ បាបភាវំ អាចិក្ខន្តិយាបិ ឥមិស្សា វចនំ ន សទ្ទហិំ, បឋមំ អត្តនោ គព្ភេសុ ឆិទ្ទានិ កត្វា និសិន្នា, បុន មយា បេសិតេ កុក្កុដេ បដិបហិណិំសុ, អជ្ជ សយនេ សប្បំ វិស្សជ្ជិំសូ’’តិ កោធេន សម្បជ្ជលិតោ វិយ អហោសិ.

សាមាវតីបិ បញ្ចន្នំ ឥត្ថិសតានំ ឱវាទំ អទាសិ – ‘‘អម្មា, អម្ហាកំ អញ្ញំ បដិសរណំ នត្ថិ, នរិន្ទេ ច ទេវិយា ច អត្តនិ ច សមមេវ មេត្តចិត្តំ បវត្តេថ, មា កស្សចិ កោបំ ករិត្ថា’’តិ. រាជា សហស្សថាមំ សិង្គធនុំ អាទាយ ជិយំ បោថេត្វា វិសបីតំ សរំ សន្នយ្ហិត្វា សាមាវតិំ ធុរេ កត្វា សព្ពា តា បដិបាដិយា ឋបាបេត្វា សាមាវតិយា ឧរេ សរំ វិស្សជ្ជេសិ. សោ តស្សា មេត្តានុភាវេន បដិនិវត្តិត្វា អាគតមគ្គាភិមុខោវ ហុត្វា រញ្ញោ ហទយំ បវិសន្តោ វិយ អដ្ឋាសិ. រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘មយា ខិត្តោ សរោ សិលម្បិ វិនិវិជ្ឈិត្វា គច្ឆតិ, អាកាសេ បដិហននកដ្ឋានំ នត្ថិ, អថ ច បនេស និវត្តិត្វា មម ហទយាភិមុខោ ជាតោ, អយញ្ហិ នាម និស្សត្តោ និជ្ជីវោ សរោបិ ឯតិស្សា គុណំ ជានាតិ, អហំ មនុស្សភូតោបិ ន ជានាមី’’តិ, សោ ធនុំ ឆឌ្ឌេត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ សាមាវតិយា បាទមូលេ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សម្មុយ្ហាមិ បមុយ្ហាមិ, សព្ពា មុយ្ហន្តិ មេ ទិសា;

សាមាវតិ មំ តាយស្សុ, ត្វញ្ច មេ សរណំ ភវា’’តិ.

សា តស្ស វចនំ សុត្វា, ‘‘សាធុ, ទេវ, មំ សរណំ គច្ឆា’’តិ អវត្វា, ‘‘យមហំ, មហារាជ, សរណំ គតា, តមេវ ត្វម្បិ សរណំ គច្ឆាហី’’តិ ឥទំ វត្វា សាមាវតី សម្មាសម្ពុទ្ធសាវិកា –

‘‘មា មំ ត្វំ សរណំ គច្ឆ, យមហំ សរណំ គតា;

ឯស ពុទ្ធោ មហារាជ, ឯស ពុទ្ធោ អនុត្តរោ;

សរណំ គច្ឆ តំ ពុទ្ធំ, ត្វញ្ច មេ សរណំ ភវា’’តិ. –

អាហ. រាជា តស្ស វចនំ សុត្វា, ‘‘ឥទានាហំ អតិរេកតរំ ភាយាមី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឯស ភិយ្យោ បមុយ្ហាមិ, សព្ពា មុយ្ហន្តិ មេ ទិសា;

សាមាវតិ មំ តាយស្សុ, ត្វញ្ច មេ សរណំ ភវា’’តិ.

អថ នំ សា បុរិមនយេនេវ បុន បដិក្ខិបិត្វា, ‘‘តេន ហិ ត្វញ្ច សរណំ គច្ឆាមិ, សត្ថារញ្ច សរណំ គច្ឆាមិ, វរញ្ច តេ ទម្មី’’តិ វុត្តេ, ‘‘វរោ គហិតោ ហោតុ, មហារាជា’’តិ អាហ. សោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា សរណំ គន្ត្វា និមន្តេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា សាមាវតិំ អាមន្តេត្វា, ‘‘ឧដ្ឋេហិ, វរំ គណ្ហា’’តិ អាហ. ‘‘មហារាជ, មយ្ហំ ហិរញ្ញាទីហិ អត្ថោ នត្ថិ, ឥមំ បន មេ វរំ ទេហិ, តថា ករោហិ, យថា សត្ថា និពទ្ធំ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ ឥធាគច្ឆតិ, ធម្មំ សុណិស្សាមី’’តិ. រាជា សត្ថារំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ និពទ្ធំ ឥធាគច្ឆថ, សាមាវតិមិស្សិកា ‘ធម្មំ សុណិស្សាមា’តិ វទន្តី’’តិ អាហ. ‘‘មហារាជ, ពុទ្ធានំ នាម ឯកស្មិំ ឋានេ និពទ្ធំ គន្តុំ ន វដ្ដតិ, មហាជនោ សត្ថារំ អាគមនត្ថាយ បច្ចាសីសតី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, ឯកំ ភិក្ខុំ អាណាបេថា’’តិ. សត្ថា អានន្ទត្ថេរំ អាណាបេសិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ អាទាយ និពទ្ធំ រាជកុលំ គច្ឆតិ. តាបិ ទេវិយោ និពទ្ធំ ថេរំ សបរិវារំ ភោជេន្តិ, ធម្មំ សុណន្តិ. តា ឯកទិវសំ ថេរស្ស ធម្មកថំ សុត្វា បសីទិត្វា, បញ្ចហិ ឧត្តរាសង្គសតេហិ ធម្មបូជំ អកំសុ. ឯកេកោ ឧត្តរាសង្គោ បញ្ច សតានិ បញ្ច សតានិ អគ្ឃតិ.

តា ឯកវត្ថា ទិស្វា រាជា បុច្ឆិ – ‘‘កុហិំ វោ ឧត្តរាសង្គោ’’តិ. ‘‘អយ្យស្ស នោ ទិន្នា’’តិ. ‘‘តេន សព្ពេ គហិតា’’តិ? ‘‘អាម, គហិតា’’តិ. រាជា ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា តាហិ ឧត្តរាសង្គានំ ទិន្នភាវំ បុច្ឆិត្វា តាហិ ទិន្នភាវញ្ច ថេរេន គហិតភាវញ្ច សុត្វា, ‘‘ននុ, ភន្តេ, អតិពហូនិ វត្ថានិ, ឯត្តកេហិ កិំ ករិស្សថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អម្ហាកំ បហោនកានិ វត្ថានិ គណ្ហិត្វា សេសានិ ជិណ្ណចីវរិកានំ ភិក្ខូនំ ទស្សាមិ, មហារាជា’’តិ. ‘‘តេ អត្តនោ ជិណ្ណចីវរានិ កិំ ករិស្សន្តី’’តិ? ‘‘ជិណ្ណតរចីវរិកានំ ទស្សន្តី’’តិ. ‘‘តេ អត្តនោ ជិណ្ណតរចីវរានិ កិំ ករិស្សន្តី’’តិ? ‘‘បច្ចត្ថរណានិ ករិស្សន្តី’’តិ. ‘‘បុរាណបច្ចត្ថរណានិ កិំ ករិស្សន្តី’’តិ? ‘‘ភូមត្ថរណានិ ករិស្សន្តី’’តិ. ‘‘បុរាណភូមត្ថរណានិ កិំ ករិស្សន្តី’’តិ? ‘‘បាទបុញ្ឆនានិ ករិស្សន្តិ, មហារាជា’’តិ. ‘‘បុរាណបាទបុញ្ឆនានិ កិំ ករិស្សន្តី’’តិ? ‘‘ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ កោដ្ដេត្វា មត្តិកាយ មទ្ទិត្វា ភិត្តិំ លិម្បិស្សន្តី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ឯត្តកានិ កត្វាបិ អយ្យានំ ទិន្នានិ ន នស្សន្តី’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. រាជា បសន្នោ អបរានិបិ បញ្ច វត្ថសតានិ អាហរាបេត្វា ថេរស្ស បាទមូលេ ឋបាបេសិ. ថេរោ កិរ បញ្ចសតគ្ឃនកានេវ វត្ថានិ បញ្ចសតភាគេន បាទមូលេ ឋបេត្វា ទិន្នានិ បញ្ចសតក្ខត្តុំ លភិ, សហស្សគ្ឃនកានិ សហស្សភាគេន បាទមូលេ ឋបេត្វា ទិន្នានិ សហស្សក្ខត្តុំ លភិ, សតសហស្សគ្ឃនកានិ សតសហស្សភាគេន បាទមូលេ ឋបេត្វា ទិន្នានិ សតសហស្សក្ខត្តុំ លភិ. ឯកំ ទ្វេ តីណិ ចត្តារិ បញ្ច ទសាតិអាទិនា នយេន លទ្ធានំ បន គណនា នាម នត្ថិ. តថាគតេ កិរ បរិនិព្ពុតេ ថេរោ សកលជម្ពុទីបំ វិចរិត្វា សព្ពវិហារេសុ ភិក្ខូនំ អត្តនោ សន្តកានេវ បត្តចីវរានិ អទាសិ.

តទា មាគណ្ឌិយាបិ ‘‘យមហំ ករោមិ. តំ តថា អហុត្វា អញ្ញថាវ ហោតិ, ឥទានិ កិំ នុ ខោ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘អត្ថេសោ ឧបាយោ’’តិ រញ្ញេ ឧយ្យានកីឡំ គច្ឆន្តេ ចូឡបិតុ សាសនំ បហិណិ – ‘‘សាមាវតិយា បាសាទំ គន្ត្វា, ទុស្សកោដ្ឋាគារានិ ច តេលកោដ្ឋាគារានិ ច វិវរាបេត្វា, ទុស្សានិ តេលចាដីសុ តេមេត្វា តេមេត្វា ថម្ភេ វេឋេត្វា តា សព្ពាបិ ឯកតោ កត្វា ទ្វារំ បិទហិត្វា ពហិ យន្តកំ ទត្វា ទណ្ឌទីបិកាហិ គេហេ អគ្គិំ ទទមានោ ឱតរិត្វា គច្ឆតូ’’តិ. សោ បាសាទំ អភិរុយ្ហ កោដ្ឋាគារានិ វិវរិត្វា វត្ថានិ តេលចាដីសុ តេមេត្វា តេមេត្វា ថម្ភេ វេឋេតុំ អារភិ. អថ នំ សាមាវតិប្បមុខា ឥត្ថិយោ ‘‘កិំ ឯតំ ចូឡបិតា’’តិ វទន្តិយោ ឧបសង្កមិំសុ. ‘‘អម្មា, រាជា ទឡ្ហិកម្មត្ថាយ ឥមេ ថម្ភេ តេលបិលោតិកាហិ វេឋាបេតិ, រាជគេហេ នាម សុយុត្តំ ទុយុត្តំ ទុជ្ជានំ, មា មេ សន្តិកេ ហោថ, អម្មា’’តិ ឯវំ វត្វា តា អាគតា គព្ភេ បវេសេត្វា ទ្វារានិ បិទហិត្វា ពហិ យន្តកំ ទត្វា អាទិតោ បដ្ឋាយ អគ្គិំ ទេន្តោ ឱតរិ. សាមាវតី តាសំ ឱវាទំ អទាសិ – ‘‘អម្ហាកំ អនមតគ្គេ សំសារេ វិចរន្តីនំ ឯវមេវ អគ្គិនា ឈាយមានានំ អត្តភាវានំ បរិច្ឆេទោ ពុទ្ធញាណេនបិ ន សុករោ, អប្បមត្តា ហោថា’’តិ. តា គេហេ ឈាយន្តេ វេទនាបរិគ្គហកម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តិយោ កាចិ ទុតិយផលំ, កាចិ តតិយផលំ បាបុណិំសុ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ សម្ពហុលា ភិក្ខូ បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តា យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសុ, ឧបសង្កមិត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ, ឯកមន្តំ និសិន្នា ខោ តេ ភិក្ខូ ភគវន្តំ ឯតទវោចុំ – ‘ឥធ, ភន្តេ, រញ្ញោ ឧតេនស្ស ឧយ្យានគតស្ស អន្តេបុរំ ទឌ្ឍំ, បញ្ច ច ឥត្ថិសតានិ កាលកតានិ សាមាវតិប្បមុខានិ. តាសំ, ភន្តេ, ឧបាសិកានំ កា គតិ, កោ អភិសម្បរាយោ’តិ? សន្តេត្ថ, ភិក្ខវេ, ឧបាសិកាយោ សោតាបន្នា, សន្តិ សកទាគាមិយោ, សន្តិ អនាគាមិយោ, សព្ពា តា, ភិក្ខវេ, ឧបាសិកាយោ អនិប្ផលា កាលកតា’’តិ. អថ ខោ ភគវា ឯតមត្ថំ វិទិត្វា តាយំ វេលាយំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘មោហសម្ពន្ធនោ លោកោ, ភព្ពរូបោវ ទិស្សតិ;

ឧបធីពន្ធនោ ពាលោ, តមសា បរិវារិតោ;

សស្សតោរិវ ខាយតិ, បស្សតោ នត្ថិ កិញ្ចន’’ន្តិ. (ឧទា. ៧០);

ឯវញ្ច បន វត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, សត្តា នាម វដ្ដេ វិចរន្តា និច្ចកាលំ អប្បមត្តា ហុត្វា បុញ្ញកម្មមេវ ន ករោន្តិ, បមាទិនោ ហុត្វា បាបកម្មម្បិ ករោន្តិ. តស្មា វដ្ដេ វិចរន្តា សុខម្បិ ទុក្ខម្បិ អនុភវន្តី’’តិ ធម្មំ ទេសេសិ.

រាជា ‘‘សាមាវតិយា គេហំ កិរ ឈាយតី’’តិ សុត្វា វេគេនាគច្ឆន្តោបិ អទឌ្ឍេ សម្បាបុណិតុំ នាសក្ខិ. អាគន្ត្វា បន គេហំ និព្ពាបេន្តោ ឧប្បន្នពលវទោមនស្សោ អមច្ចគណបរិវុតោ និសីទិត្វា សាមាវតិយា គុណេ អនុស្សរន្តោ, ‘‘កស្ស នុ ខោ ឥទំ កម្ម’’ន្តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘មាគណ្ឌិយាយ ការិតំ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា, ‘‘តាសេត្វា បុច្ឆិយមានា ន កថេស្សតិ, សណិកំ ឧបាយេន បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អមច្ចេ អាហ – ‘‘អម្ភោ, អហំ ឥតោ បុព្ពេ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ អាសង្កិតបរិសង្កិតោវ ហោមិ, សាមាវតី មេ និច្ចំ ឱតារមេវ គវេសតិ, ឥទានិ បន មេ ចិត្តំ និព្ពុតំ ភវិស្សតិ, សុខេន ច វសិតុំ លភិស្សាមី’’តិ, តេ ‘‘កេន នុ ខោ, ទេវ, ឥទំ កត’’ន្តិ អាហំសុ. ‘‘មយិ សិនេហេន កេនចិ កតំ ភវិស្សតី’’តិ. មាគណ្ឌិយាបិ សមីបេ ឋិតា តំ សុត្វា, ‘‘នាញ្ញោ កោចិ កាតុំ សក្ខិស្សតិ, មយា កតំ, ទេវ, អហំ ចូឡបិតរំ អាណាបេត្វា ការេសិ’’ន្តិ អាហ. ‘‘តំ ឋបេត្វា អញ្ញោ មយិ សិនេហោ សត្តោ នាម នត្ថិ, បសន្នោស្មិ, វរំ តេ ទម្មិ, អត្តនោ ញាតិគណំ បក្កោសាបេហី’’តិ. សា ញាតកានំ សាសនំ បហិណិ – ‘‘រាជា មេ បសន្នោ វរំ ទេតិ, សីឃំ អាគច្ឆន្តូ’’តិ. រាជា អាគតាគតានំ មហន្តំ សក្ការំ ការេសិ. តំ ទិស្វា តស្សា អញ្ញាតកាបិ លញ្ជំ ទត្វា ‘‘មយំ មាគណ្ឌិយាយ ញាតកា’’តិ អាគច្ឆិំសុ. រាជា តេ សព្ពេ គាហាបេត្វា រាជង្គណេ នាភិប្បមាណេ អាវាដេ ខណាបេត្វា តេ តត្ថ និសីទាបេត្វា បំសូហិ បូរេត្វា ឧបរិ បលាលេ វិកិរាបេត្វា អគ្គិំ ទាបេសិ. ចម្មស្ស ទឌ្ឍកាលេ អយនង្គលេន កសាបេត្វា ខណ្ឌាខណ្ឌំ ហីរាហីរំ ការេសិ. មាគណ្ឌិយាយ សរីរតោបិ តិខិណេន សត្ថេន ឃនឃនដ្ឋានេសុ មំសំ ឧប្បាដេត្វា តេលកបាលំ ឧទ្ធនំ អារោបេត្វា បូវេ វិយ បចាបេត្វា តមេវ ខាទាបេសិ.

ធម្មសភាយម្បិ ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, ‘‘អននុច្ឆវិកំ វត, អាវុសោ, ឯវរូបាយ សទ្ធាយ បសន្នាយ ឧបាសិកាយ ឯវរូបំ មរណ’’ន្តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា, ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ភិក្ខវេ, ឥមស្មិំ អត្តភាវេ សាមាវតិប្បមុខានំ ឥត្ថីនំ ឯតំ អយុត្តំ សម្បត្តំ. បុព្ពេ កតកម្មស្ស បន យុត្តមេវ ឯតាហិ លទ្ធ’’ន្តិ វត្វា, ‘‘កិំ, ភន្តេ, ឯតាហិ បុព្ពេ កតំ, តំ អាចិក្ខថា’’តិ តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ រាជគេហេ និពទ្ធំ អដ្ឋ បច្ចេកពុទ្ធា ភុញ្ជន្តិ. បញ្ចសតា ឥត្ថិយោ តេ ឧបដ្ឋហន្តិ. តេសុ សត្ត បច្ចេកពុទ្ធា ហិមវន្តំ គច្ឆន្តិ, ឯកោ នទីតីរេ ឯកំ តិណគហនំ អត្ថិ, តត្ថ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា និសីទិ. អថេកទិវសំ រាជា បច្ចេកពុទ្ធេសុ គតេសុ តា ឥត្ថិយោ អាទាយ នទិយំ ឧទកកីឡំ កីឡិតុំ គតោ. តត្ថ តា ឥត្ថិយោ ទិវសភាគំ ឧទកេ កីឡិត្វា ឧត្តរិត្វា សីតបីឡិតា អគ្គិំ វិសិព្ពេតុកាមា ‘‘អម្ហាកំ អគ្គិករណដ្ឋានំ ឱលោកេថា’’តិ អបរាបរំ វិចរន្តិយោ តំ តិណគហនំ ទិស្វា, ‘‘តិណរាសី’’តិ សញ្ញាយ តំ បរិវារេត្វា ឋិតា អគ្គិំ អទំសុ. តិណេសុ ឈាយិត្វា បតន្តេសុ បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វា, ‘‘នដ្ឋាម្ហា, អម្ហាកំ រញ្ញោ បច្ចេកពុទ្ធោ ឈាយតិ, រាជា ញត្វា អម្ហេ នាសេស្សតិ, សុទឌ្ឍំ នំ ករិស្សាមា’’តិ សព្ពា តា ឥត្ថិយោ ឥតោ ចិតោ ច ទារូនិ អាហរិត្វា តស្ស ឧបរិ ទារុរាសិំ ករិំសុ. មហាទារុរាសិ អហោសិ. អថ នំ អាលិម្បេត្វា, ‘‘ឥទានិ ឈាយិស្សតី’’តិ បក្កមិំសុ. តា បឋមំ អសញ្ចេតនិកា ហុត្វា កម្មុនា ន ពជ្ឈិំសុ, ឥទានិ បច្ឆា សញ្ចេតនាយ កម្មុនា ពជ្ឈិំសុ. បច្ចេកពុទ្ធំ បន អន្តោសមាបត្តិយំ សកដសហស្សេហិ ទារូនិ អាហរិត្វា អាលិម្បេន្តាបិ ឧស្មាការមត្តម្បិ គហេតុំ ន សក្កោន្តិ. តស្មា សោ សត្តមេ ទិវសេ ឧដ្ឋាយ យថាសុខំ អគមាសិ. តា តស្ស កម្មស្ស កតត្តា ពហូនិ វស្សសតសហស្សានិ និរយេ បច្ចិត្វា តស្សេវ កម្មស្ស វិបាកាវសេសេន អត្តភាវសតេ ឥមិនាវ និយាមេន គេហេ ឈាយមានេ ឈាយិំសុ. ឥទំ ឯតាសំ បុព្ពកម្មន្តិ.

ឯវំ វុត្តេ ភិក្ខូ សត្ថារំ បដិបុច្ឆិំសុ – ‘‘ខុជ្ជុត្តរា បន, ភន្តេ, កេន កម្មេន ខុជ្ជា ជាតា, កេន កម្មេន មហាបញ្ញា, កេន កម្មេន សោតាបត្តិផលំ អធិគតា, កេន កម្មេន បរេសំ បេសនការិតា ជាតា’’តិ? ភិក្ខវេ, តស្សេវ រញ្ញោ ពារាណសិយំ រជ្ជំ ករណកាលេ ស្វេវ បច្ចេកពុទ្ធោ ថោកំ ខុជ្ជធាតុកោ អហោសិ. អថេកា ឧបដ្ឋាយិកា ឥត្ថី កម្ពលំ បារុបិត្វា សុវណ្ណសរណំ គហេត្វា, ‘‘អម្ហាកំ បច្ចេកពុទ្ធោ ឯវញ្ច ឯវញ្ច វិចរតី’’តិ ខុជ្ជា ហុត្វា តស្ស វិចរណាការំ ទស្សេសិ. តស្ស និស្សន្ទេន ខុជ្ជា ជាតា. តេ បន បច្ចេកពុទ្ធេ បឋមទិវសេ រាជគេហេ និសីទាបេត្វា បត្តេ គាហាបេត្វា បាយាសស្ស បូរេត្វា ទាបេសិ. ឧណ្ហបាយាសស្ស បូរេ បត្តេ បច្ចេកពុទ្ធា បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា គណ្ហន្តិ. សា ឥត្ថី តេ តថា ករោន្តេ ទិស្វា អត្តនោ សន្តកានិ អដ្ឋ ទន្តវលយានិ ទត្វា, ‘‘ឥធ ឋបេត្វា គណ្ហថា’’តិ អាហ. តេសុ តថា កត្វា តំ ឱលោកេត្វា ឋិតេសុ តេសំ អធិប្បាយំ ញត្វា, ‘‘នត្ថិ, ភន្តេ, អម្ហាកំ ឯតេហិ អត្ថោ. តុម្ហាកញ្ញេវ ឯតានិ បរិច្ចត្តានិ, គហេត្វា គច្ឆថា’’តិ អាហ. តេ គហេត្វា នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមំសុ. អជ្ជតនាបិ តានិ វលយានិ អរោគានេវ. សា តស្ស កម្មស្ស និស្សន្ទេន ឥទានិ តិបិដកធរា មហាបញ្ញា ជាតា. បច្ចេកពុទ្ធានំ កតឧបដ្ឋានស្ស និស្សន្ទេន បន សោតាបត្តិផលំ បត្តា. ឥទមស្សា ពុទ្ធន្តរេ បុព្ពកម្មំ.

កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ បន ឯកា ពារាណសិសេដ្ឋិនោ ធីតា វឌ្ឍមានកច្ឆាយាយ អាទាសំ គហេត្វា អត្តានំ អលង្ករោន្តី និសីទិ. អថស្សា វិស្សាសិកា ឯកា ខីណាសវា ភិក្ខុនី តំ ទដ្ឋុំ អគមាសិ. ភិក្ខុនិយោ ហិ ខីណាសវាបិ សាយន្ហសមយេ ឧបដ្ឋាកកុលានិ ទដ្ឋុកាមា ហោន្តិ. តស្មិំ បន ខណេ សេដ្ឋិធីតាយ សន្តិកេ កាចិ បេសនការិកា នត្ថិ, សា ‘‘វន្ទាមិ, អយ្យេ, ឯតំ តាវ មេ បសាធនបេឡកំ គហេត្វា ទេថា’’តិ អាហ. ថេរី ចិន្តេសិ – ‘‘សចស្សា ឥមំ គណ្ហិត្វា ន ទស្សាមិ, មយិ អាឃាតំ កត្វា និរយេ និព្ពត្តិស្សតិ. សចេ បន ទស្សាមិ, បរស្ស បេសនការិកា ហុត្វា និព្ពត្តិស្សតិ. និរយសន្តាបតោ ខោ បន បរស្ស បេសនភាវោវ សេយ្យោ’’តិ. ‘‘សា អនុទយំ បដិច្ច តំ គហេត្វា តស្សា អទាសិ. តស្ស កម្មស្ស និស្សន្ទេន បរេសំ បេសនការិកា ជាតា’’តិ.

អថ បុនេកទិវសំ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘សាមាវតិប្បមុខា បញ្ចសតា ឥត្ថិយោ គេហេ អគ្គិនា ឈាយិំសុ, មាគណ្ឌិយាយ ញាតកា ឧបរិ បលាលគ្គិំ ទត្វា អយនង្គលេហិ ភិន្នា, មាគណ្ឌិយា បក្កុថិតតេលេ បក្កា, កេ នុ ខោ ឯត្ថ ជីវន្តិ នាម, កេ មតា នាមា’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា, ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, យេ កេចិ បមត្តា, តេ វស្សសតំ ជីវន្តាបិ មតាយេវ នាម. យេ អប្បមត្តា, តេ មតាបិ ជីវន្តិយេវ. តស្មា មាគណ្ឌិយា ជីវន្តីបិ មតាយេវ នាម, សាមាវតិប្បមុខា បញ្ចសតា ឥត្ថិយោ មតាបិ ជីវន្តិយេវ នាម. ន ហិ, ភិក្ខវេ, អប្បមត្តា មរន្តិ នាមា’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

២១.

‘‘អប្បមាទោ អមតបទំ, បមាទោ មច្ចុនោ បទំ;

អប្បមត្តា ន មីយន្តិ, យេ បមត្តា យថា មតា.

២២.

‘‘ឯវំ វិសេសតោ ញត្វា, អប្បមាទម្ហិ បណ្ឌិតា;

អប្បមាទេ បមោទន្តិ, អរិយានំ គោចរេ រតា.

២៣.

‘‘តេ ឈាយិនោ សាតតិកា, និច្ចំ ទឡ្ហបរក្កមា;

ផុសន្តិ ធីរា និព្ពានំ, យោគក្ខេមំ អនុត្តរ’’ន្តិ.

តត្ថ អប្បមាទោតិ បទំ មហន្តំ អត្ថំ ទីបេតិ, មហន្តំ អត្ថំ គហេត្វា តិដ្ឋតិ. សកលម្បិ ហិ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ អាហរិត្វា កថិយមានំ អប្បមាទបទមេវ ឱតរតិ. តេន វុត្តំ –

‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, យានិ កានិចិ ជង្គលានំ បាណានំ បទជាតានិ, សព្ពានិ តានិ ហត្ថិបទេ សមោធានំ គច្ឆន្តិ, ហត្ថិបទំ តេសំ អគ្គមក្ខាយតិ យទិទំ មហន្តត្តេន. ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, យេ កេចិ កុសលា ធម្មា, សព្ពេតេ អប្បមាទមូលកា អប្បមាទសមោសរណា, អប្បមាទោ តេសំ ធម្មានំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១៤០).

សោ បនេស អត្ថតោ សតិយា អវិប្បវាសោ នាម. និច្ចំ ឧបដ្ឋិតាយ សតិយា ចេតំ នាមំ. អមតបទន្តិ អមតំ វុច្ចតិ និព្ពានំ. តញ្ហិ អជាតត្តា នុ ជីយតិ ន មីយតិ, តស្មា អមតន្តិ វុច្ចតិ. បជ្ជន្តិ ឥមិនាតិ បទំ, អមតំ បាបុណន្តីតិ អត្ថោ. អមតស្ស បទំ អមតបទំ, អមតស្ស អធិគមូបាយោតិ វុត្តំ ហោតិ, បមាទោតិ បមជ្ជនភាវោ, មុដ្ឋស្សតិសង្ខាតស្ស សតិយា វោសគ្គស្សេតំ នាមំ. មច្ចុនោតិ មរណស្ស. បទន្តិ ឧបាយោ មគ្គោ. បមត្តោ ហិ ជាតិំ នាតិវត្តតិ, ជាតោ ជីយតិ ចេវ មីយតិ ចាតិ បមាទោ មច្ចុនោ បទំ នាម ហោតិ, មរណំ ឧបេតិ. អប្បមត្តា ន មីយន្តីតិ សតិយា សមន្នាគតា ហិ អប្បមត្តា ន មរន្តិ. អជរា អមរា ហោន្តីតិ ន សល្លក្ខេតព្ពំ. ន ហិ កោចិ សត្តោ អជរោ អមរោ នាម អត្ថិ, បមត្តស្ស បន វដ្ដំ នាម អបរិច្ឆិន្នំ, អប្បមត្តស្ស បរិច្ឆិន្នំ. តស្មា បមត្តា ជាតិអាទីហិ អបរិមុត្តត្តា ជីវន្តាបិ មតាយេវ នាម. អប្បមត្តា បន អប្បមាទលក្ខណំ វឌ្ឍេត្វា ខិប្បំ មគ្គផលានិ សច្ឆិកត្វា ទុតិយតតិយអត្តភាវេសុ ន និព្ពត្តន្តិ. តស្មា តេ ជីវន្តាបិ មតាបិ ន មីយន្តិយេវ នាម. យេ បមត្តា យថា មតាតិ យេ បន សត្តា បមត្តា, តេ បមាទមរណេន មតត្តា, យថា ហិ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទេន មតា ទារុក្ខន្ធសទិសា អបគតវិញ្ញាណា, តថេវ ហោន្តិ. តេសម្បិ ហិ មតានំ វិយ គហដ្ឋានំ តាវ ‘‘ទានំ ទស្សាម, សីលំ រក្ខិស្សាម, ឧបោសថកម្មំ ករិស្សាមា’’តិ ឯកចិត្តម្បិ ន ឧប្បជ្ជតិ, បព្ពជិតានម្បិ ‘‘អាចរិយុបជ្ឈាយវត្តាទីនិ បូរេស្សាម, ធុតង្គានិ សមាទិយិស្សាម, ភាវនំ វឌ្ឍេស្សាមា’’តិ ន ឧប្បជ្ជតីតិ មតេន តេ កិំ នានាករណាវ ហោន្តិ. តេន វុត្តំ – ‘‘យេ បមត្តា យថា មតា’’តិ.

ឯវំ វិសេសតោ ញត្វាតិ បមត្តស្ស វដ្ដតោ និស្សរណំ នត្ថិ, អប្បមត្តស្ស អត្ថីតិ ឯវំ វិសេសតោវ ជានិត្វា. កេ បនេតំ វិសេសំ ជានន្តីតិ? អប្បមាទម្ហិ បណ្ឌិតាតិ យេ បណ្ឌិតា មេធាវិនោ សប្បញ្ញា អត្តនោ អប្បមាទេ ឋត្វា អប្បមាទំ វឌ្ឍេន្តិ, តេ ឯវំ វិសេសការណំ ជានន្តិ. អប្បមាទេ បមោទន្តីតិ តេ ឯវំ ញត្វា តស្មិំ អត្តនោ អប្បមាទេ បមោទន្តិ, បហំសិតមុខា តុដ្ឋបហដ្ឋា ហោន្តិ. អរិយានំ គោចរេ រតាតិ តេ ឯវំ អប្បមាទេ បមោទន្តា តំ អប្បមាទំ វឌ្ឍេត្វា អរិយានំ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកានំ គោចរសង្ខាតេ ចតុសតិបដ្ឋានាទិភេទេ សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មេ នវវិធលោកុត្តរធម្មេ ច រតា និរតា, អភិរតា ហោន្តីតិ អត្ថោ.

តេ ឈាយិនោតិ តេ អប្បមត្តា បណ្ឌិតា អដ្ឋសមាបត្តិសង្ខាតេន អារម្មណូបនិជ្ឈានេន វិបស្សនាមគ្គផលសង្ខាតេន លក្ខណូបនិជ្ឈានេន ចាតិ ទុវិធេនបិ ឈានេន ឈាយិនោ. សាតតិកាតិ អភិនិក្ខមនកាលតោ បដ្ឋាយ យាវ អរហត្តមគ្គា សតតំ បវត្តកាយិកចេតសិកវីរិយា. និច្ចំ ទឡ្ហបរក្កមាតិ យំ តំ បុរិសថាមេន បុរិសវីរិយេន បុរិសបរក្កមេន បត្តព្ពំ, ន តំ អបាបុណិត្វា វីរិយស្ស សណ្ឋានំ ភវិស្សតីតិ ឯវរូបេន វីរិយេន អន្តរា អនោសក្កិត្វា និច្ចប្បវត្តេន ទឡ្ហបរក្កមេន សមន្នាគតា. ផុសន្តីតិ ឯត្ថ ទ្វេ ផុសនា ញាណផុសនា ច, វិបាកផុសនា ច. តត្ថ ចត្តារោ មគ្គា ញាណផុសនា នាម, ចត្តារិ ផលានិ វិបាកផុសនា នាម. តេសុ ឥធ វិបាកផុសនា អធិប្បេតា. អរិយផលេន និព្ពានំ សច្ឆិករោន្តោ ធីរា បណ្ឌិតា តាយ វិបាកផុសនាយ ផុសន្តិ, និព្ពានំ សច្ឆិករោន្តិ. យោគក្ខេមំ អនុត្តរន្តិ យេ ចត្តារោ យោគា មហាជនំ វដ្ដេ ឱសីទាបេន្តិ, តេហិ ខេមំ និព្ភយំ សព្ពេហិ លោកិយលោកុត្តរធម្មេហិ សេដ្ឋត្តា អនុត្តរន្តិ.

ទេសនាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា ជាតាតិ.

សាមាវតីវត្ថុ បឋមំ.

២. កុម្ភឃោសកសេដ្ឋិវត្ថុ

ឧដ្ឋានវតោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ កុម្ភឃោសកំ អារព្ភ កថេសិ. រាជគហនគរស្មិញ្ហិ រាជគហសេដ្ឋិនោ គេហេ អហិវាតរោគោ ឧប្បជ្ជិ, តស្មិំ ឧប្បន្នេ មក្ខិកា អាទិំ កត្វា យាវ គាវា បឋមំ តិរច្ឆានគតា មរន្តិ, តតោ ទាសកម្មករោ, សព្ពបច្ឆា គេហសាមិកា, តស្មា សោ រោគោ សព្ពបច្ឆា សេដ្ឋិញ្ច ជាយញ្ច គណ្ហិ. តេ រោគេន ផុដ្ឋា បុត្តំ សន្តិកេ ឋិតំ ឱលោកេត្វា អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ តំ អាហំសុ – ‘‘តាត, ឥមស្មិំ កិរ រោគេ ឧប្បន្នេ ភិត្តិំ ភិន្ទិត្វា បលាយន្តាវ ជីវិតំ លភន្តិ, ត្វំ អម្ហេ អនោលោកេត្វា បលាយិត្វា ជីវន្តោ បុនាគន្ត្វា អម្ហាកំ អសុកដ្ឋានេ នាម ចត្តាលីស ធនកោដិយោ និទហិត្វា ឋបិតា, តា ឧទ្ធរិត្វា ជីវិកំ កប្បេយ្យាសី’’តិ. សោ តេសំ វចនំ សុត្វា រុទមានោ មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា មរណភយភីតោ ភិត្តិំ ភិន្ទិត្វា បលាយិត្វា បព្ពតគហនំ គន្ត្វា ទ្វាទស វស្សានិ តត្ថ វសិត្វា មាតាបិតុវសនដ្ឋានំ បច្ចាគញ្ឆិ.

អថ នំ ទហរកាលេ គន្ត្វា បរូឡ្ហកេសមស្សុកាលេ អាគតត្តា ន កោចិ សញ្ជានិ. សោ មាតាបិតូហិ ទិន្នសញ្ញាវសេន ធនដ្ឋានំ គន្ត្វា ធនស្ស អរោគភាវំ ញត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មំ ន កោចិ សញ្ជានាតិ, សចាហំ ធនំ ឧទ្ធរិត្វា វលញ្ជិស្សាមិ, ‘ឯកេន ទុគ្គតេន និធិ ឧទ្ធដោ’តិ មំ គហេត្វា វិហេឋេយ្យុំ, យំនូនាហំ ភតិំ កត្វា ជីវេយ្យ’’ន្តិ. អថេកំ បិលោតិកំ និវាសេត្វា, ‘‘អត្ថិ កោចិ ភតកេន អត្ថិកោ’’តិ បុច្ឆន្តោ ភតកវីថិំ បាបុណិ. អថ នំ ភតកា ទិស្វា, ‘‘សចេ អម្ហាកំ ឯកំ កម្មំ ករិស្សសិ, ភត្តវេតនំ តេ ទស្សាមា’’តិ អាហំសុ. ‘‘កិំ កម្មំ នាមា’’តិ? ‘‘បពោធនចោទនកម្មំ. សចេ ឧស្សហសិ, បាតោវ ឧដ្ឋាយ ‘តាតា, ឧដ្ឋហថ, សកដានិ សន្នយ្ហថ, គោណេ យោជេថ, ហត្ថិអស្សានំ តិណត្ថាយ គមនវេលា; អម្មា, តុម្ហេបិ ឧដ្ឋហថ, យាគុំ បចថ, ភត្តំ បចថា’តិ វិចរិត្វា អារោចេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. អថស្ស វសនត្ថាយ ឯកំ ឃរំ អទំសុ. សោ ទេវសិកំ តំ កម្មំ អកាសិ.

អថស្ស ឯកទិវសំ រាជា ពិម្ពិសារោ សទ្ទមស្សោសិ. សោ បន សព្ពរវញ្ញូ អហោសិ. តស្មា ‘‘មហាធនស្ស បុរិសស្សេស សទ្ទោ’’តិ អាហ. អថស្ស សន្តិកេ ឋិតា ឯកា បរិចារិកា ‘‘រាជា យំ វា តំ វា ន កថេស្សតិ, ឥទំ មយា ញាតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘គច្ឆ, តាត, ឯតំ ជានាហី’’តិ ឯកំ បុរិសំ បហិណិ. សោ វេគេន គន្ត្វា តំ ទិស្វា អាគន្ត្វា, ‘‘ឯកោ ភតកានំ ភតិការកោ កបណមនុស្សោ ឯសោ’’តិ អារោចេសិ. រាជា តស្ស វចនំ សុត្វា តុណ្ហី ហុត្វា ទុតិយទិវសេបិ តតិយទិវសេបិ តំ តស្ស សទ្ទំ សុត្វា តថេវ អាហ. សាបិ បរិចារិកា តថេវ ចិន្តេត្វា បុនប្បុនំ បេសេត្វា, ‘‘កបណមនុស្សោ ឯសោ’’តិ វុត្តេ ចិន្តេសិ – ‘‘រាជា ‘កបណមនុស្សោ ឯសោ’តិ វចនំ សុត្វាបិ ន សទ្ទហតិ, បុនប្បុនំ ‘មហាធនស្ស បុរិសស្សេស សទ្ទោ’តិ វទតិ, ភវិតព្ពមេត្ថ ការណេន, យថាសភាវតោ ឯតំ ញាតុំ វដ្ដតី’’តិ. សា រាជានំ អាហ, ‘‘ទេវ, អហំ សហស្សំ លភមានា ធីតរំ អាទាយ គន្ត្វា ឯតំ ធនំ រាជកុលំ បវេសេស្សាមី’’តិ. រាជា តស្សា សហស្សំ ទាបេសិ.

សា តំ គហេត្វា ធីតរំ ឯកំ មលិនធាតុកំ វត្ថំ និវាសាបេត្វា តាយ សទ្ធិំ រាជគេហតោ និក្ខមិត្វា មគ្គបដិបន្នា វិយ ភតកវីថិំ គន្ត្វា ឯកំ ឃរំ បវិសិត្វា, ‘‘អម្ម, មយំ មគ្គបដិបន្នា, ឯកាហទ្វីហំ ឥធ វិស្សមិត្វា គមិស្សាមា’’តិ អាហ. ‘‘អម្ម, ពហូនិ ឃរមានុសកានិ, ន សក្កា ឥធ វសិតុំ, ឯតំ កុម្ភឃោសកស្ស គេហំ តុច្ឆំ, តត្ថ គច្ឆថា’’តិ. សា តត្ថ គន្ត្វា, ‘‘សាមិ, មយំ មគ្គបដិបន្នកា, ឯកាហទ្វីហំ ឥធ វសិស្សាមា’’តិ វត្វា តេន បុនប្បុនំ បដិក្ខិត្តាបិ, ‘‘សាមិ, អជ្ជេកទិវសមត្តំ វសិត្វា បាតោវ គមិស្សាមា’’តិ និក្ខមិតុំ ន ឥច្ឆិ. សា តត្ថេវ វសិត្វា បុនទិវសេ តស្ស អរញ្ញគមនវេលាយ, ‘‘សាមិ, តវ និវាបំ ទត្វា យាហិ, អាហារំ តេ បចិស្សាមី’’តិ វត្វា, ‘‘អលំ, អម្ម, អហមេវ បចិត្វា ភុញ្ជិស្សាមី’’តិ វុត្តេ បុនប្បុនំ និពន្ធិត្វា តេន ទិន្នេ គហិតមត្តកេយេវ កត្វា អន្តរាបណតោ ភាជនានិ ចេវ បរិសុទ្ធតណ្ឌុលាទីនិ ច អាហរាបេត្វា រាជកុលេ បចននិយាមេន សុបរិសុទ្ធំ ឱទនំ, សាធុរសានិ ច ទ្វេ តីណិ សូបព្យញ្ជនានិ បចិត្វា តស្ស អរញ្ញតោ អាគតស្ស អទាសិ. អថ នំ ភុញ្ជិត្វា មុទុចិត្តតំ អាបន្នំ ញត្វា, ‘‘សាមិ, កិលន្តម្ហ, ឯកាហទ្វីហំ ឥធេវ ហោមា’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ.

អថស្ស សាយម្បិ បុនទិវសេបិ មធុរភត្តំ បចិត្វា អទាសិ. អថ មុទុចិត្តតំ តស្ស ញត្វា ‘‘សាមិ, កតិបាហំ ឥធេវ វសិស្សាមា’’តិ. តត្ថ វសមានា តិខិណេន សត្ថេន តស្ស មញ្ចវាណំ ហេដ្ឋាអដនិយំ តហំ តហំ ឆិន្ទិ. មញ្ចោ តស្មិំ អាគន្ត្វា និសិន្នមត្តេយេវ ហេដ្ឋា ឱលម្ពិ. សោ ‘‘កស្មា អយំ មញ្ចោ ឯវំ ឆិជ្ជិត្វា គតោ’’តិ អាហ. ‘‘សាមិ, ទហរទារកេ វារេតុំ ន សក្កោមិ, ឯត្ថេវ សន្និបតន្តី’’តិ. ‘‘អម្ម, ឥទំ មេ ទុក្ខំ តុម្ហេ និស្សាយ ជាតំ. អហញ្ហិ បុព្ពេ កត្ថចិ គច្ឆន្តោ ទ្វារំ បិទហិត្វា គច្ឆាមី’’តិ. ‘‘កិំ ករោមិ, តាត, វារេតុំ ន សក្កោមី’’តិ. សា ឥមិនាវ និយាមេន ទ្វេ តយោ ទិវសេ ឆិន្ទិត្វា តេន ឧជ្ឈាយិត្វា ខីយិត្វា វុច្ចមានាបិ តថេវ វត្វា បុន ឯកំ ទ្វេ រជ្ជុកេ ឋបេត្វា សេសេ ឆិន្ទិ. តំ ទិវសំ តស្មិំ និសិន្នមត្តេយេវ សព្ពំ វាណំ ភូមិយំ បតិ, សីសំ ជណ្ណុកេហិ សទ្ធិំ ឯកតោ អហោសិ, សោ ឧដ្ឋាយ, ‘‘កិំ ករោមិ, ឥទានិ កុហិំ គមិស្សាមិ, និបជ្ជនមញ្ចស្សបិ តុម្ហេហិ អសាមិកោ វិយ កតោម្ហី’’តិ អាហ. ‘‘តាត, កិំ ករោមិ, បដិវិស្សកទារកេ វារេតុំ ន សក្កោមិ, ហោតុ, មា ចិន្តយិ, ឥមាយ នាម វេលាយ កុហិំ គមិស្សសី’’តិ ធីតរំ អាមន្តេត្វា, ‘‘អម្ម, តវ ភាតិកស្ស និបជ្ជនោកាសំ ករោហី’’តិ អាហ. សា ឯកបស្សេ សយិត្វា ‘‘ឥធាគច្ឆ, សាមី’’តិ អាហ. ឥតរោបិ នំ ‘‘គច្ឆ, តាត, ភគិនិយា សទ្ធិំ និបជ្ជា’’តិ វទេសិ. សោ តាយ សទ្ធិំ ឯកមញ្ចេ និបជ្ជិត្វា តំ ទិវសញ្ញេវ សន្ថវំ អកាសិ, កុមារិកា បរោទិ. អថ នំ មាតា បុច្ឆិ – ‘‘កិំ, អម្ម, រោទសី’’តិ? ‘‘អម្ម, ឥទំ នាម ជាត’’ន្តិ. ‘‘ហោតុ, អម្ម, កិំ សក្កា កាតុំ, តយាបិ ឯកំ ភត្តារំ ឥមិនាបេកំ បាទបរិចារិកំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ តំ ជាមាតរំ អកាសិ. តេ សមគ្គវាសំ វសិំសុ.

សា កតិបាហច្ចយេន រញ្ញោ សាសនំ បេសេសិ – ‘‘ភតកវីថិយំ ឆណំ ករោន្តុ. យស្ស បន ឃរេ ឆណោ ន ករីយតិ, តស្ស ឯត្តកោ នាម ទណ្ឌោតិ ឃោសនំ ការេតូ’’តិ. រាជា តថា ការេសិ. អថ នំ សស្សុ អាហ – ‘‘តាត, ភតកវីថិយំ រាជាណាយ ឆណោ កត្តព្ពោ ជាតោ, កិំ ករោមា’’តិ? ‘‘អម្ម, អហំ ភតិំ ករោន្តោបិ ជីវិតុំ ន សក្កោមិ, កិំ ករិស្សាមី’’តិ? ‘‘តាត, ឃរាវាសំ វសន្តា នាម ឥណម្បិ គណ្ហន្តិ, រញ្ញោ អាណា អកាតុំ ន លព្ភា. ឥណតោ នាម យេន កេនចិ ឧបាយេន មុច្ចិតុំ សក្កា, គច្ឆ, កុតោចិ ឯកំ វា ទ្វេ វា កហាបណេ អាហរា’’តិ អាហ. សោ ឧជ្ឈាយន្តោ ខីយន្តោ គន្ត្វា ចត្តាលីសកោដិធនដ្ឋានតោ ឯកមេវ កហាបណំ អាហរិ. សា តំ កហាបណំ រញ្ញោ បេសេត្វា អត្តនោ កហាបណេន ឆណំ កត្វា បុន កតិបាហច្ចយេន តថេវ សាសនំ បហិណិ. បុន រាជា តថេវ ‘‘ឆណំ ករោន្តុ, អករោន្តានំ ឯត្តកោ ទណ្ឌោ’’តិ អាណាបេសិ. បុនបិ សោ តាយ តថេវ វត្វា និប្បីឡិយមានោ គន្ត្វា តយោ កហាបណេ អាហរិ. សា តេបិ កហាបណេ រញ្ញោ បេសេត្វា បុន កតិបាហច្ចយេន តថេវ សាសនំ បហិណិ – ‘‘ឥទានិ បុរិសេ បេសេត្វា ឥមំ បក្កោសាបេតូ’’តិ. រាជា បេសេសិ. បុរិសា គន្ត្វា, ‘‘កុម្ភឃោសកោ នាម កតរោ’’តិ បុច្ឆិត្វា បរិយេសន្តា តំ ទិស្វា ‘‘ឯហិ, ភោ រាជា, តំ បក្កោសតី’’តិ អាហំសុ. សោ ភីតោ ‘‘ន មំ រាជា ជានាតី’’តិអាទីនិ វត្វា គន្តុំ ន ឥច្ឆិ. អថ នំ ពលក្ការេន ហត្ថាទីសុ គហេត្វា អាកឌ្ឍិំសុ. សា ឥត្ថី តេ ទិស្វា, ‘‘អរេ, ទុព្ពិនីតា, តុម្ហេ មម ជាមាតរំ ហត្ថាទីសុ គហេតុំ អននុច្ឆវិកា’’តិ តជ្ជេត្វា, ‘‘ឯហិ, តាត, មា ភាយិ, រាជានំ ទិស្វា តវ ហត្ថាទិគាហកានំ ហត្ថេយេវ ឆិន្ទាបេស្សាមី’’តិ ធីតរំ អាទាយ បុរតោ ហុត្វា រាជគេហំ បត្វា វេសំ បរិវត្តេត្វា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. ឥតរម្បិ បរិកឌ្ឍិត្វា អានយិំសុយេវ.

អថ នំ វន្ទិត្វា ឋិតំ រាជា អាហ – ‘‘ត្វំ កុម្ភឃោសកោ នាមា’’តិ? ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា មហាធនំ វញ្ចេត្វា ខាទសី’’តិ? ‘‘កុតោ មេ, ទេវ, ធនំ ភតិំ កត្វា ជីវន្តស្សា’’តិ? ‘‘មា ឯវំ ករិ, កិំ អម្ហេ វញ្ចេសី’’តិ? ‘‘ន វញ្ចេមិ, ទេវ, នត្ថិ មេ ធន’’ន្តិ. អថស្ស រាជា តេ កហាបណេ ទស្សេត្វា, ‘‘ឥមេ កស្ស កហាបណា’’តិ អាហ. សោ សញ្ជានិត្វា, ‘‘អហោ ពាលោម្ហិ, កថំ នុ ខោ ឥមេ រញ្ញោ ហត្ថំ បត្តា’’តិ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ តា ទ្វេបិ បដិមណ្ឌិតបសាធនា គព្ភទ្វារមូលេ ឋិតា ទិស្វា, ‘‘ភារិយំ វតិទំ កម្មំ, ឥមាហិ រញ្ញា បយោជិតាហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេសិ. អថ នំ រាជា ‘‘វទេហិ, ភោ, កស្មា ឯវំ ករោសី’’តិ អាហ. ‘‘និស្សយោ មេ នត្ថិ, ទេវា’’តិ. ‘‘មាទិសោ និស្សយោ ភវិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ. ‘‘កល្យាណំ, ទេវ, សចេ មេ ទេវោ អវស្សយោ ហោតី’’តិ. ‘‘ហោមិ, ភោ, កិត្តកំ តេ ធន’’ន្តិ? ‘‘ចត្តាលីសកោដិយោ, ទេវា’’តិ. ‘‘កិំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘សកដានិ ទេវា’’តិ? រាជា អនេកសតានិ សកដានិ យោជាបេត្វា បហិណិត្វា តំ ធនំ អាហរាបេត្វា រាជង្គណេ រាសិំ ការាបេត្វា រាជគហវាសិនោ សន្និបាតាបេត្វា, ‘‘អត្ថិ កស្សចិ ឥមស្មិំ នគរេ ‘‘ឯត្តកំ ធន’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘នត្ថិ, ទេវា’’តិ. ‘‘កិំ បនស្ស កាតុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘សក្ការំ, ទេវា’’តិ វុត្តេ មហន្តេន សក្ការេន តំ សេដ្ឋិដ្ឋានេ ឋបេត្វា ធីតរំ តស្សេវ ទត្វា តេន សទ្ធិំ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ‘‘ភន្តេ, បស្សថិមំ បុរិសំ, ឯវរូបោ ធិតិមា នាម នត្ថិ, ចត្តាលីសកោដិវិភវោ ហោន្តោបិ ឧប្បិលាវិតាការំ វា អស្មិមានមត្តំ វា ន ករោតិ, កបណោ វិយ បិលោតិកំ និវាសេត្វា ភតកវីថិយំ ភតិំ កត្វា ជីវន្តោ មយា ឥមិនា នាម ឧបាយេន ញាតោ. ជានិត្វា ច បន បក្កោសាបេត្វា សធនភាវំ សម្បដិច្ឆាបេត្វា តំ ធនំ អាហរាបេត្វា សេដ្ឋិដ្ឋានេ ឋបិតោ, ធីតា ចស្ស មយា ទិន្នា. ភន្តេ, មយា ច ឯវរូបោ ធិតិមា ន ទិដ្ឋបុព្ពោ’’តិ អាហ.

តំ សុត្វា សត្ថា ‘‘ឯវំ ជីវន្តស្ស ជីវិកំ ធម្មិកជីវិកំ នាម, មហារាជ, ចោរិកាទិកម្មំ បន ឥធលោកេ ចេវ បីឡេតិ ហិំសេតិ, បរលោកេ ច, តតោនិទានំ សុខំ នាម នត្ថិ. បុរិសស្ស ហិ ធនបារិជុញ្ញកាលេ កសិំ វា ភតិំ វា កត្វា ជីវិកមេវ ធម្មិកជីវិកំ នាម. ឯវរូបស្ស ហិ វីរិយសម្បន្នស្ស សតិសម្បន្នស្ស កាយវាចាហិ បរិសុទ្ធកម្មស្ស បញ្ញាយ និសម្មការិនោ កាយាទីហិ សញ្ញតស្ស ធម្មជីវិកំ ជីវន្តស្ស សតិអវិប្បវាសេ ឋិតស្ស ឥស្សរិយំ វឌ្ឍតិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

២៤.

‘‘ឧដ្ឋានវតោ សតីមតោ,

សុចិកម្មស្ស និសម្មការិនោ;

សញ្ញតស្ស ធម្មជីវិនោ,

អប្បមត្តស្ស យសោភិវឌ្ឍតី’’តិ.

តត្ថ ឧដ្ឋានវតោតិ ឧដ្ឋានវីរិយវន្តស្ស. សតិមតោតិ សតិសម្បន្នស្ស. សុចិកម្មស្សាតិ និទ្ទោសេហិ និរបរាធេហិ កាយកម្មាទីហិ សមន្នាគតស្ស. និសម្មការិនោតិ ឯវញ្ចេ ភវិស្សតិ, ឯវំ ករិស្សាមីតិ វា, ឥមស្មិំ កម្មេ ឯវំ កតេ ឥទំ នាម ភវិស្សតីតិ វា ឯវំ និទានំ សល្លក្ខេត្វា រោគតិកិច្ឆនំ វិយ សព្ពកម្មានិ និសាមេត្វា ឧបធារេត្វា ករោន្តស្ស. សញ្ញតស្សាតិ កាយាទីហិ សញ្ញតស្ស និច្ឆិទ្ទស្ស. ធម្មជីវិនោតិ អគារិកស្ស តុលាកូដាទីនិ វជ្ជេត្វា កសិគោរក្ខាទីហិ, អនគារិកស្ស វេជ្ជកម្មទូតកម្មាទីនិ វជ្ជេត្វា ធម្មេន សមេន ភិក្ខាចរិយាយ ជីវិកំ កប្បេន្តស្ស. អប្បមត្តស្សាតិ អវិប្បវុត្ថសតិនោ. យសោភិវឌ្ឍតីតិ ឥស្សរិយភោគសម្បន្នសង្ខាតោ ចេវ កិត្តិវណ្ណភណនសង្ខាតោ ច យសោ អភិវឌ្ឍតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ កុម្ភឃោសកោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ. ឯវំ មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ.

កុម្ភឃោសកសេដ្ឋិវត្ថុ ទុតិយំ.

៣. ចូឡបន្ថកត្ថេរវត្ថុ

ឧដ្ឋានេនប្បមាទេនាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ចូឡបន្ថកត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

រាជគហេ កិរ ធនសេដ្ឋិកុលស្ស ធីតា វយប្បត្តកាលេ មាតាបិតូហិ សត្តភូមិកស្ស បាសាទស្ស ឧបរិមតលេ អតិវិយ រក្ខិយមានា យោព្ពនមទមត្តតាយ បុរិសលោលា ហុត្វា អត្តនោ ទាសេនេវ សទ្ធិំ សន្ថវំ កត្វា, ‘‘អញ្ញេបិ មេ ឥទំ កម្មំ ជានេយ្យុ’’ន្តិ ភីតា ឯវមាហ – ‘‘អម្ហេហិ ឥមស្មិំ ឋានេ ន សក្កា វសិតុំ. សចេ មេ មាតាបិតរោ ឥមំ ទោសំ ជានិស្សន្តិ, ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ មំ ករិស្សន្តិ. វិទេសំ គន្ត្វា វសិស្សាមា’’តិ. តេ ហត្ថសារំ គហេត្វា អគ្គទ្វារេន និក្ខមិត្វា, ‘‘យត្ថ វា តត្ថ វា អញ្ញេហិ អជាននដ្ឋានំ គន្ត្វា វសិស្សាមា’’តិ ឧភោបិ អគមំសុ. តេសំ ឯកស្មិំ ឋានេ វសន្តានំ សំវាសមន្វាយ តស្សា កុច្ឆិស្មិំ គព្ភោ បតិដ្ឋាសិ. សា គព្ភបរិបាកំ អាគម្ម តេន សទ្ធិំ មន្តេសិ, ‘‘គព្ភោ មេ បរិបាកំ គតោ, ញាតិពន្ធុវិរហិតេ ឋានេ គព្ភវុដ្ឋានំ នាម ឧភិន្នម្បិ អម្ហាកំ ទុក្ខាវហំ, កុលគេហមេវ គច្ឆាមា’’តិ. សោ ‘‘សចាហំ តត្ថ គមិស្សាមិ, ជីវិតំ មេ នត្ថី’’តិ ភយេន ‘‘អជ្ជ គច្ឆាម, ស្វេ គច្ឆាមា’’តិ ទិវសេ អតិក្កាមេសិ. សា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ពាលោ អត្តនោ ទោសមហន្តតាយ គន្តុំ ន ឧស្សហតិ, មាតាបិតរោ នាម ឯកន្តហិតាវ, អយំ គច្ឆតុ វា, មា វា, អហំ គមិស្សាមី’’តិ. សា តស្មិំ គេហា និក្ខន្តេ គេហបរិក្ខារំ បដិសាមេត្វា អត្តនោ កុលឃរំ គតភាវំ អនន្តរគេហវាសីនំ អារោចេត្វា មគ្គំ បដិបជ្ជិ.

សោបិ ឃរំ អាគន្ត្វា តំ អទិស្វា បដិវិស្សកេ បុច្ឆិត្វា, ‘‘សា កុលឃរំ គតា’’តិ សុត្វា វេគេន អនុពន្ធិត្វា អន្តរាមគ្គេ សម្បាបុណិ. តស្សាបិ តត្ថេវ គព្ភវុដ្ឋានំ អហោសិ. សោ ‘‘កិំ ឥទំ, ភទ្ទេ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សាមិ, មេ ឯកោ បុត្តោ ជាតោ’’តិ. ‘‘ឥទានិ កិំ ករិស្សាមា’’តិ? ‘‘យស្សត្ថាយ មយំ កុលឃរំ គច្ឆេយ្យាម, តំ កម្មំ អន្តរាមគ្គេវ និប្ផន្នំ, តត្ថ គន្ត្វា កិំ ករិស្សាម, និវត្តិស្សាមា’’តិ ទ្វេបិ ឯកចិត្តា ហុត្វា និវត្តិំសុ. តស្ស ច ទារកស្ស បន្ថេ ជាតត្តា បន្ថកោតិ នាមំ ករិំសុ. តស្សា នចិរស្សេវ អបរោបិ គព្ភោ បតិដ្ឋហិ. សព្ពំ បុរិមនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ. តស្សបិ ទារកស្ស បន្ថេ ជាតត្តា បឋមជាតស្ស មហាបន្ថកោតិ នាមំ កត្វា ឥតរស្ស ចូឡបន្ថកោតិ នាមំ ករិំសុ. តេ ទ្វេបិ ទារកេ គហេត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ គតា. តេសំ តត្ថ វសន្តានំ មហាបន្ថកទារកោ អញ្ញេ ទារកេ ‘‘ចូឡបិតា មហាបិតាតិ, អយ្យកោ អយ្យិកា’’តិ ច វទន្តេ សុត្វា មាតរំ បុច្ឆិ – ‘‘អម្ម, អញ្ញេ ទារកា ‘អយ្យកោ អយ្យិកា’តិបិ, ‘មហាបិតា ចូឡបិតា’តិបិ វទន្តិ, កច្ចិ អម្ហាកញ្ញេវ ញាតកា នត្ថី’’តិ? ‘‘អាម, តាត, អម្ហាកំ ឯត្ថ ញាតកា នត្ថិ. រាជគហនគរេ បន វោ ធនសេដ្ឋិ នាម អយ្យកោ, តត្ថ អម្ហាកំ ពហូ ញាតកា’’តិ. ‘‘កស្មា តត្ថ ន គច្ឆថ, អម្មា’’តិ? សា អត្តនោ អគមនការណំ បុត្តស្ស អកថេត្វា បុត្តេសុ បុនប្បុនំ កថេន្តេសុ សាមិកំ អាហ – ‘‘ឥមេ ទារកា មំ អតិវិយ កិលមេន្តិ, កិំ នោ មាតាបិតរោ ទិស្វា មំសំ ខាទិស្សន្តិ, ឯហិ, ទារកានំ អយ្យកកុលំ ទស្សេស្សាមា’’តិ? ‘‘អហំ សម្មុខា ភវិតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, តេ បន នយិស្សាមី’’តិ. ‘‘សាធុ យេន កេនចិ ឧបាយេន ទារកានំ អយ្យកកុលមេវ ទដ្ឋុំ វដ្ដតី’’តិ. ទ្វេបិ ជនា ទារកេ អាទាយ អនុបុព្ពេន រាជគហំ បត្វា នគរទ្វារេ ឯកិស្សា សាលាយ បវិសិត្វា ទារកមាតា ទ្វេ ទារកេ គហេត្វា អត្តនោ អាគតភាវំ មាតាបិតូនំ អារោចាបេសិ. តេ តំ សាសនំ សុត្វា, ‘‘សំសារេ វិចរន្តានំ ន បុត្តោ ន ធីតា ភូតបុព្ពា នាម នត្ថិ, តេ អម្ហាកំ មហាបរាធិកា, ន សក្កា តេហិ អម្ហាកំ ចក្ខុបថេ ឋាតុំ, ឯត្តកំ នាម ធនំ គហេត្វា ទ្វេបិ ជនា ផាសុកដ្ឋានំ គន្ត្វា ជីវន្តុ, ទារកេ បន ឥធ បេសេន្តូ’’តិ ធនំ ទត្វា ទូតំ បាហេសុំ.

តេហិ បេសិតំ ធនំ គហេត្វា ទារកេ អាគតទូតានញ្ញេវ ហត្ថេ ទត្វា បហិណិំសុ. ទារកា អយ្យកកុលេ វឌ្ឍន្តិ. តេសុ ចូឡបន្ថកោ អតិទហរោ, មហាបន្ថកោ បន អយ្យកេន សទ្ធិំ ទសពលស្ស ធម្មកថំ សោតុំ គច្ឆតិ. តស្ស និច្ចំ សត្ថុ សន្តិកំ គច្ឆន្តស្ស បព្ពជ្ជាយ ចិត្តំ នមិ. សោ អយ្យកំ អាហ – ‘‘សចេ មំ អនុជានេយ្យាថ, អហំ បព្ពជេយ្យ’’ន្តិ. ‘‘កិំ វទេសិ, តាត, សកលស្ស លោកស្សបិ មេ បព្ពជ្ជាតោ តវ បព្ពជ្ជា ភទ្ទិកា. សចេ សក្កោសិ បព្ពជាហី’’តិ. តំ សត្ថុ សន្តិកំ នេត្វា, ‘‘កិំ, គហបតិ, ទារកោ តេ លទ្ធោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘អាម, ភន្តេ, អយំ មេ នត្តា តុម្ហាកំ សន្តិកេ បព្ពជិតុកាមោ’’តិ អាហ. សត្ថា អញ្ញតរំ បិណ្ឌបាតចារិកំ ភិក្ខុំ ‘‘ឥមំ ទារកំ បព្ពាជេហី’’តិ អាណាបេសិ. ថេរោ តស្ស តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិត្វា បព្ពាជេសិ. សោ ពហុំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា បរិបុណ្ណវស្សោ ឧបសម្បទំ លភិត្វា យោនិសោមនសិការេន កម្មដ្ឋានំ ករោន្តោ អរហត្តំ បាបុណិ. សោ ឈានសុខេន ផលសុខេន វីតិនាមេន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘សក្កា នុ ខោ ឥទំ សុខំ ចូឡបន្ថកស្ស ទាតុ’’ន្តិ! តតោ អយ្យកសេដ្ឋិស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឯវមាហ – ‘‘មហាសេដ្ឋិ, សចេ អនុជានេយ្យាថ, អហំ ចូឡបន្ថកំ បព្ពាជេយ្យ’’ន្តិ. ‘‘បព្ពាជេថ, ភន្តេ’’តិ. សេដ្ឋិ កិរ សាសនេ ច សុប្បសន្នោ, ‘‘កតរធីតាយ វោ ឯតេ បុត្តា’’តិ បុច្ឆិយមានោ ច ‘‘បលាតធីតាយា’’តិ វត្តុំ លជ្ជតិ, តស្មា សុខេនេវ តេសំ បព្ពជ្ជំ អនុជានិ. ថេរោ ចូឡបន្ថកំ បព្ពាជេត្វា សីលេសុ បតិដ្ឋាបេសិ. សោ បព្ពជិត្វាវ ទន្ធោ អហោសិ.

‘‘បទ្មំ យថា កោកនទំ សុគន្ធំ,

បាតោ សិយា ផុល្លមវីតគន្ធំ;

អង្គីរសំ បស្ស វិរោចមានំ,

តបន្តមាទិច្ចមិវន្តលិក្ខេ’’តិ. (សំ. និ. ១.១២៣; អ. និ. ៥.១៩៥) –

ឥមំ ឯកំ គាថំ ចតូហិ មាសេហិ ឧគ្គណ្ហិតុំ នាសក្ខិ. សោ កិរ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ បព្ពជិត្វា បញ្ញវា ហុត្វា អញ្ញតរស្ស ទន្ធភិក្ខុនោ ឧទ្ទេសគ្គហណកាលេ បរិហាសកេឡិំ អកាសិ. សោ ភិក្ខុ តេន បរិហាសេន លជ្ជិតោ នេវ ឧទ្ទេសំ គណ្ហិ, ន សជ្ឈាយមកាសិ. តេន កម្មេន អយំ បព្ពជិត្វាវ ទន្ធោ ជាតោ, គហិតគហិតំ បទំ ឧបរូបរិបទំ គណ្ហន្តស្ស នស្សតិ. តស្ស ឥមមេវ គាថំ ឧគ្គហេតុំ វាយមន្តស្ស ចត្តារោ មាសា អតិក្កន្តា. អថ នំ មហាបន្ថកោ, ‘‘ចូឡបន្ថក, ត្វំ ឥមស្មិំ សាសនេ អភព្ពោ, ចតូហិ មាសេហិ ឯកំ គាថម្បិ គណ្ហិតុំ ន សក្កោសិ, បព្ពជិតកិច្ចំ បន កថំ មត្ថកំ បាបេស្សសិ, និក្ខម ឥតោ’’តិ វិហារា និក្កឌ្ឍិ. ចូឡបន្ថកោ ពុទ្ធសាសនេ សិនេហេន គិហិភាវំ ន បត្ថេតិ.

តស្មិញ្ច កាលេ មហាបន្ថកោ ភត្តុទ្ទេសកោ អហោសិ. ជីវកោ កោមារភច្ចោ ពហុំ មាលាគន្ធវិលេបនំ អាទាយ អត្តនោ អម្ពវនំ គន្ត្វា សត្ថារំ បូជេត្វា ធម្មំ សុត្វា ឧដ្ឋាយាសនា ទសពលំ វន្ទិត្វា មហាបន្ថកំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘កិត្តកា, ភន្តេ, សត្ថុ សន្តិកេ ភិក្ខូ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘បញ្ចមត្តានិ ភិក្ខុសតានី’’តិ. ‘‘ស្វេ, ភន្តេ, ពុទ្ធប្បមុខានិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ អាទាយ អម្ហាកំ និវេសនេ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ. ‘‘ឧបាសក, ចូឡបន្ថកោ នាម ភិក្ខុ ទន្ធោ អវិរុឡ្ហិធម្មោ, តំ ឋបេត្វា សេសានំ និមន្តនំ សម្បដិច្ឆាមី’’តិ ថេរោ អាហ. តំ សុត្វា ចូឡបន្ថកោ ចិន្តេសិ – ‘‘ថេរោ ឯត្តកានំ ភិក្ខូនំ និមន្តនំ សម្បដិច្ឆន្តោ មំ ពាហិរំ កត្វា សម្បដិច្ឆតិ, និស្សំសយំ មយ្ហំ ភាតិកស្ស មយិ ចិត្តំ ភិន្នំ ភវិស្សតិ, កិំ ទានិ មយ្ហំ ឥមិនា សាសនេន, គិហី ហុត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ ករោន្តោ ជីវិស្សាមី’’តិ? សោ បុនទិវសេ បាតោវ វិព្ភមិតុំ បាយាសិ.

សត្ថា បច្ចូសកាលេយេវ លោកំ វោលោកេន្តោ ឥមំ ការណំ ទិស្វា បឋមតរំ គន្ត្វា ចូឡបន្ថកស្ស គមនមគ្គេ ទ្វារកោដ្ឋកេ ចង្កមន្តោ អដ្ឋាសិ. ចូឡបន្ថកោ គច្ឆន្តោ សត្ថារំ ទិស្វា ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កុហិំ បន ត្វំ, ចូឡបន្ថក, ឥមាយ វេលាយ គច្ឆសី’’តិ អាហ. ‘‘ភាតា មំ, ភន្តេ, និក្កឌ្ឍតិ, តេនាហំ វិព្ភមិតុំ គច្ឆាមី’’តិ. ‘‘ចូឡបន្ថក, តវ បព្ពជ្ជា នាម មម សន្តកា, ភាតរា និក្កឌ្ឍិតោ កស្មា មម សន្តិកំ នាគញ្ឆិ, ឯហិ, កិំ តេ គិហិភាវេន, មម សន្តិកេ ភវិស្សសី’’តិ ចក្កង្កិតតលេន បាណិនា តំ សិរសិ បរាមសិត្វា អាទាយ គន្ត្វា គន្ធកុដិប្បមុខេ និសីទាបេត្វា, ‘‘ចូឡបន្ថក, បុរត្ថាភិមុខោ ហុត្វា ឥមំ បិលោតិកំ ‘រជោហរណំ រជោហរណ’ន្តិ បរិមជ្ជន្តោ ឥធេវ ហោហី’’តិ ឥទ្ធិយា អភិសង្ខតំ បរិសុទ្ធំ បិលោតិកំ ទត្វា កាលេ អារោចិតេ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ជីវកស្ស គេហំ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. ចូឡបន្ថកោបិ សូរិយំ ឱលោកេន្តោ តំ បិលោតិកំ ‘‘រជោហរណំ រជោហរណ’’ន្តិ បរិមជ្ជន្តោ និសីទិ. តស្ស តំ បិលោតិកខណ្ឌំ បរិមជ្ជន្តស្ស កិលិដ្ឋំ អហោសិ. តតោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥទំ បិលោតិកខណ្ឌំ អតិវិយ បរិសុទ្ធំ, ឥមំ បន អត្តភាវំ និស្សាយ បុរិមបកតិំ វិជហិត្វា ឯវំ កិលិដ្ឋំ ជាតំ, អនិច្ចា វត សង្ខារា’’តិ ខយវយំ បដ្ឋបេន្តោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេសិ. សត្ថា ‘‘ចូឡបន្ថកស្ស ចិត្តំ វិបស្សនំ អារុឡ្ហ’’ន្តិ ញត្វា, ‘‘ចូឡបន្ថក, ត្វំ បិលោតិកខណ្ឌមេវ សំកិលិដ្ឋំ ‘រជំ រជ’ន្តិ មា សញ្ញំ ករិ, អព្ភន្តរេ បន តេ រាគរជាទយោ អត្ថិ, តេ ហរាហី’’តិ វត្វា ឱភាសំ វិស្សជ្ជេត្វា បុរតោ និសិន្នោ វិយ បញ្ញាយមានរូបោ ហុត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘រាគោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ,

រាគស្សេតំ អធិវចនំ រជោតិ;

ឯតំ រជ្ជំ វិប្បជហិត្វ ភិក្ខវោ,

វិហរន្តិ តេ វិគតរជស្ស សាសនេ.

‘‘ទោសោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ,

ទោសស្សេតំ អធិវចនំ រជោតិ;

ឯតំ រជំ វិប្បជហិត្វ ភិក្ខវោ,

វិហរន្តិ តេ វិគតរជស្ស សាសនេ.

‘‘មោហោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ,

មោហស្សេតំ អធិវចនំ រជោតិ;

ឯតំ រជំ វិប្បជហិត្វ ភិក្ខវោ,

វិហរន្តិ តេ វិគតរជស្ស សាសនេ’’តិ. (មហានិ. ២០៩);

គាថាបរិយោសានេ ចូឡបន្ថកោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. សហ បដិសម្ភិទាហិយេវស្ស តីណិ បិដកានិ អាគមិំសុ.

សោ កិរ បុព្ពេ រាជា ហុត្វា នគរំ បទក្ខិណំ ករោន្តោ នលាដតោ សេទេ មុច្ចន្តេ បរិសុទ្ធេន សាដកេន នលាដន្តំ បុញ្ឆិ, សាដកោ កិលិដ្ឋោ អហោសិ. សោ ‘‘ឥមំ សរីរំ និស្សាយ ឯវរូបោ បរិសុទ្ធោ សាដកោ បកតិំ ជហិត្វា កិលិដ្ឋោ ជាតោ, អនិច្ចា វត សង្ខារា’’តិ អនិច្ចសញ្ញំ បដិលភិ. តេ ការណេនស្ស រជោហរណមេវ បច្ចយោ ជាតោ.

ជីវកោបិ ខោ កោមារភច្ចោ ទសពលស្ស ទក្ខិណោទកំ ឧបនាមេសិ. សត្ថា ‘‘ននុ, ជីវក, វិហារេ ភិក្ខូ អត្ថី’’តិ ហត្ថេន បត្តំ បិទហិ. មហាបន្ថកោ ‘‘ននុ, ភន្តេ, វិហារេ ភិក្ខូ នត្ថី’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘អត្ថិ, ជីវកា’’តិ អាហ. ជីវកោ ‘‘តេន ហិ ភណេ គច្ឆ, វិហារេ ភិក្ខូនំ អត្ថិភាវំ វា នត្ថិភាវំ វា ត្វញ្ញេវ ជានាហី’’តិ បុរិសំ បេសេសិ. តស្មិំ ខណេ ចូឡបន្ថកោ ‘‘មយ្ហំ ភាតិកោ ‘វិហារេ ភិក្ខូ នត្ថី’តិ ភណតិ, វិហារេ ភិក្ខូនំ អត្ថិភាវមស្ស បកាសេស្សាមី’’តិ សកលំ អម្ពវនំ ភិក្ខូនញ្ញេវ បូរេសិ. ឯកច្ចេ ភិក្ខូ ចីវរកម្មំ ករោន្តិ, ឯកច្ចេ រជនកម្មំ ករោន្តិ, ឯកច្ចេ សជ្ឈាយំ ករោន្តិ. ឯវំ អញ្ញមញ្ញអសទិសំ ភិក្ខុសហស្សំ មាបេសិ. សោ បុរិសោ វិហារេ ពហូ ភិក្ខូ ទិស្វា និវត្តិត្វា, ‘‘អយ្យ, សកលំ អម្ពវនំ ភិក្ខូហិ បរិបុណ្ណ’’ន្តិ ជីវកស្ស អារោចេសិ. ថេរោបិ ខោ តត្ថេវ –

‘‘សហស្សក្ខត្តុមត្តានំ, និម្មិនិត្វាន បន្ថកោ;

និសីទម្ពវនេ រម្មេ, យាវ កាលប្បវេទនា’’តិ.

អថ សត្ថា តំ បុរិសំ អាហ – ‘‘វិហារំ គន្ត្វា ‘សត្ថា ចូឡបន្ថកំ នាម បក្កោសតី’តិ វទេហី’’តិ. តេន គន្ត្វា តថា វុត្តេ, ‘‘អហំ ចូឡបន្ថកោ, អហំ ចូឡបន្ថកោ’’តិ មុខសហស្សំ ឧដ្ឋហិ. សោ បុរិសោ បុន គន្ត្វា, ‘‘សព្ពេបិ កិរ, ភន្តេ, ចូឡបន្ថកាយេវ នាមា’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ គន្ត្វា យោ ‘អហំ ចូឡបន្ថកោ’តិ បឋមំ វទតិ, តំ ហត្ថេ គណ្ហ, អវសេសា អន្តរធាយិស្សន្តី’’តិ. សោ តថា អកាសិ. តាវទេវ សហស្សមត្តា ភិក្ខូ អន្តរធាយិំសុ. ថេរោបិ តេន បុរិសេន សទ្ធិំ អគមាសិ. សត្ថា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ ជីវកំ អាមន្តេសិ – ‘‘ជីវក, ចូឡបន្ថកស្ស បត្តំ គណ្ហាហិ, អយំ តេ អនុមោទនំ ករិស្សតី’’តិ. ជីវកោ តថា អកាសិ. ថេរោ សីហនាទំ នទន្តោ តរុណសីហោ វិយ តីហិ បិដកេហិ សង្ខោភេត្វា អនុមោទនមកាសិ. សត្ថា ឧដ្ឋាយាសនា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ វិហារំ គន្ត្វា ភិក្ខូហិ វត្តេ ទស្សិតេ គន្ធកុដិប្បមុខេ ឋត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស សុគតោវាទំ ទត្វា កម្មដ្ឋានំ កថេត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ ឧយ្យោជេត្វា សុរភិគន្ធវាសិតំ គន្ធកុដិំ បវិសិត្វា ទក្ខិណេន បស្សេន សីហសេយ្យំ ឧបគតោ. អថ សាយន្ហសមយេ ភិក្ខូ ឥតោ ចិតោ ច សមោសរិត្វា រត្តកម្ពលសាណិយា បរិក្ខិត្តា វិយ និសីទិត្វា សត្ថុ គុណកថំ អារភិំសុ, ‘‘អាវុសោ, មហាបន្ថកោ ចូឡបន្ថកស្ស អជ្ឈាសយំ អជានន្តោ ចតូហិ មាសេហិ ឯកំ គាថំ ឧគ្គណ្ហាបេតុំ ន សក្កោតិ, ‘ទន្ធោ អយ’ន្តិ វិហារា និក្កឌ្ឍិ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ បន អត្តនោ អនុត្តរធម្មរាជតាយ ឯកស្មិំយេវស្ស អន្តរភត្តេ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ អទាសិ, តីណិ បិដកានិ សហ បដិសម្ភិទាហិយេវ អាគតានិ, អហោ ពុទ្ធានំ ពលំ នាម មហន្ត’’ន្តិ.

អថ ភគវា ធម្មសភាយំ ឥមំ កថាបវត្តិំ ញត្វា, ‘‘អជ្ជ មយា គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ ពុទ្ធសេយ្យាយ ឧដ្ឋាយ សុរត្តទុបដ្ដំ និវាសេត្វា វិជ្ជុលតំ វិយ កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា រត្តកម្ពលសទិសំ សុគតមហាចីវរំ បារុបិត្វា សុរភិគន្ធកុដិតោ និក្ខម្ម មត្តវរវារណសីហវិជម្ភិតវិលាសេន អនន្តាយ ពុទ្ធលីឡាយ ធម្មសភំ គន្ត្វា អលង្កតមណ្ឌលមាឡមជ្ឈេ សុបញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនំ អភិរុយ្ហ ឆព្ពណ្ណពុទ្ធរំសិយោ វិស្សជ្ជេន្តោ អណ្ណវកុច្ឆិំ ខោភយមានោ យុគន្ធរមត្ថកេ ពាលសូរិយោ វិយ អាសនមជ្ឈេ និសីទិ. សម្មាសម្ពុទ្ធេ បន អាគតមត្តេ ភិក្ខុសង្ឃោ កថំ បច្ឆិន្ទិត្វា តុណ្ហី អហោសិ. សត្ថា មុទុកេន មេត្តចិត្តេន បរិសំ ឱលោកេត្វា, ‘‘អយំ បរិសា អតិវិយ សោភតិ, ឯកស្សបិ ហត្ថកុក្កុច្ចំ វា បាទកុក្កុច្ចំ វា ឧក្កាសិតសទ្ទោ វា ខិបិតសទ្ទោ វា នត្ថិ, សព្ពេបិ ឥមេ ពុទ្ធគារវេន សគារវា, ពុទ្ធតេជេន តជ្ជិតា. មយិ អាយុកប្បម្បិ អកថេត្វា និសិន្នេ បឋមំ កថំ សមុដ្ឋាបេត្វា ន កថេស្សន្តិ. កថាសមុដ្ឋាបនវត្តំ នាម មយាវ ជានិតព្ពំ, អហមេវ បឋមំ កថេស្សាមី’’តិ មធុរេន ព្រហ្មស្សរេន ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា, ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា, កា ច បន វោ អន្តរាកថា វិប្បកតា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ចូឡបន្ថកោ ឥទានេវ ទន្ធោ, បុព្ពេបិ ទន្ធោយេវ. ន កេវលញ្ចស្សាហំ ឥទានេវ អវស្សយោ ជាតោ, បុព្ពេបិ អវស្សយោ អហោសិមេវ. បុព្ពេ បនាហំ ឥមំ លោកិយកុដុម្ពស្ស សាមិកំ អកាសិំ, ឥទានិ លោកុត្តរកុដុម្ពស្សា’’តិ វត្វា តមត្ថំ វិត្ថារតោ សោតុកាមេហិ ភិក្ខូហិ អាយាចិតោ អតីតំ អាហរិ –

‘‘អតីតេ, ភិក្ខវេ, ពារាណសិនគរវាសី ឯកោ មាណវោ តក្កសិលំ គន្ត្វា សិប្បុគ្គហណត្ថាយ ទិសាបាមោក្ខស្ស អាចរិយស្ស ធម្មន្តេវាសិកោ ហុត្វា បញ្ចន្នំ មាណវកសតានំ អន្តរេ អតិវិយ អាចរិយស្ស ឧបការកោ អហោសិ, បាទបរិកម្មាទីនិ សព្ពកិច្ចានិ ករោតិ. ទន្ធតាយ បន កិញ្ចិ ឧគ្គណ្ហិតុំ ន សក្កោ’’តិ. អាចរិយោ ‘‘អយំ មម ពហូបការោ, សិក្ខាបេស្សាមិ ន’’ន្តិ វាយមន្តោបិ កិញ្ចិ សិក្ខាបេតុំ ន សក្កោតិ. សោ ចិរំ វសិត្វា ឯកគាថម្បិ ឧគ្គណ្ហិតុំ អសក្កោន្តោ ឧក្កណ្ឋិត្វា ‘‘គមិស្សាមី’’តិ អាចរិយំ អាបុច្ឆិ. អាចរិយោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ មយ្ហំ ឧបការកោ, បណ្ឌិតភាវមស្ស បច្ចាសីសាមិ, ន នំ កាតុំ សក្កោមិ, អវស្សំ មយា ឥមស្ស បច្ចុបការោ កាតព្ពោ, ឯកមស្ស មន្តំ ពន្ធិត្វា ទស្សាមី’’តិ សោ តំ អរញ្ញំ នេត្វា ‘‘ឃដ្ដេសិ ឃដ្ដេសិ, កិំ ការណា ឃដ្ដេសិ? អហម្បិ តំ ជានាមិ ជានាមី’’តិ ឥមំ មន្តំ ពន្ធិត្វា ឧគ្គណ្ហាបេន្តោ អនេកសតក្ខត្តុំ បរិវត្តាបេត្វា, ‘‘បញ្ញាយតិ តេ’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘អាម, បញ្ញាយតី’’តិ វុត្តេ ‘‘ទន្ធេន នាម វាយាមំ កត្វា បគុណំ កតំ សិប្បំ ន បលាយតី’’តិ ចិន្តេត្វា មគ្គបរិព្ពយំ ទត្វា, ‘‘គច្ឆ, ឥមំ មន្តំ និស្សាយ ជីវិស្សសិ, អបលាយនត្ថាយ បនស្ស និច្ចំ សជ្ឈាយំ ករេយ្យាសី’’តិ វត្វា តំ ឧយ្យោជេសិ. អថស្ស មាតា ពារាណសិយំ សម្បត្តកាលេ ‘‘បុត្តោ មេ សិប្បំ សិក្ខិត្វា អាគតោ’’តិ មហាសក្ការសម្មានំ អកាសិ.

តទា ពារាណសិរាជា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ មេ កាយកម្មាទីសុ កោចិ ទោសោ’’តិ បច្ចវេក្ខន្តោ អត្តនោ អរុច្ចនកំ កិញ្ចិ កម្មំ អទិស្វា ‘‘អត្តនោ វជ្ជំ នាម អត្តនោ ន បញ្ញាយតិ, បរេសំ បញ្ញាយតិ, នាគរានំ បរិគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា សាយំ អញ្ញាតកវេសេន និក្ខមិត្វា, ‘‘សាយមាសំ ភុញ្ជិត្វា និសិន្នមនុស្សានំ កថាសល្លាបោ នាម នានប្បការកោ ហោតិ, ‘សចាហំ អធម្មេន រជ្ជំ ការេមិ, បាបេន អធម្មិកេន រញ្ញា ទណ្ឌពលិអាទីហិ ហតម្ហា’តិ វក្ខន្តិ. ‘សចេ ធម្មេន រជ្ជំ ការេមិ, ទីឃាយុកោ ហោតុ នោ រាជា’តិអាទីនិ វត្វា មម គុណំ កថេស្សន្តី’’តិ តេសំ តេសំ គេហានំ ភិត្តិអនុសារេនេវ វិចរតិ.

តស្មិំ ខណេ ឧមង្គចោរា ទ្វិន្នំ គេហានំ អន្តរេ ឧមង្គំ ភិន្ទន្តិ ឯកឧមង្គេនេវ ទ្វេ គេហានិ បវិសនត្ថាយ. រាជា តេ ទិស្វា គេហច្ឆាយាយ អដ្ឋាសិ. តេសំ ឧមង្គំ ភិន្ទិត្វា គេហំ បវិសិត្វា ភណ្ឌកំ ឱលោកិតកាលេ មាណវោ បពុជ្ឈិត្វា តំ មន្តំ សជ្ឈាយន្តោ ‘‘ឃដ្ដេសិ ឃដ្ដេសិ, កិំ ការណា ឃដ្ដេសិ? អហម្បិ តំ ជានាមិ ជានាមី’’តិ អាហ. តេ តំ សុត្វា, ‘‘ឥមិនា កិរម្ហា ញាតា, ឥទានិ នោ នាសេស្សតី’’តិ និវត្ថវត្ថានិបិ ឆឌ្ឌេត្វា ភីតា សម្មុខសម្មុខដ្ឋានេនេវ បលាយិំសុ. រាជា តេ បលាយន្តេ ទិស្វា ឥតរស្ស ច មន្តសជ្ឈាយនសទ្ទំ សុត្វា គេហញ្ញេវ វវត្ថបេត្វា នាគរានំ បរិគ្គណ្ហិត្វា និវេសនំ បាវិសិ. សោ វិភាតាយ បន រត្តិយា បាតោវេកំ បុរិសំ បក្កោសិត្វា អាហ – ‘‘គច្ឆ ភណេ, អសុកវីថិយំ នាម យស្មិំ គេហេ ឧមង្គោ ភិន្នោ, តត្ថ តក្កសិលតោ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អាគតមាណវោ អត្ថិ, តំ អានេហី’’តិ. សោ គន្ត្វា ‘‘រាជា តំ បក្កោសតី’’តិ វត្វា មាណវំ អានេសិ. អថ នំ រាជា អាហ – ‘‘ត្វំ, តាត, តក្កសិលតោ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អាគតមាណវោ’’តិ? ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘អម្ហាកម្បិ តំ សិប្បំ ទេហី’’តិ. ‘‘សាធុ, ទេវ, សមានាសនេ និសីទិត្វា គណ្ហាហី’’តិ. រាជាបិ តថា កត្វា មន្តំ គហេត្វា ‘‘អយំ តេ អាចរិយភាគោ’’តិ សហស្សំ អទាសិ.

តទា សេនាបតិ រញ្ញោ កប្បកំ អាហ – ‘‘កទា រញ្ញោ មស្សុំ ករិស្សសី’’តិ? ‘‘ស្វេ វា បរសុវេ វា’’តិ. សោ តស្ស សហស្សំ ទត្វា ‘‘កិច្ចំ មេ អត្ថី’’តិ វត្វា, ‘‘កិំ, សាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘រញ្ញោ មស្សុកម្មំ ករោន្តោ វិយ ហុត្វា ខុរំ អតិវិយ បហំសិត្វា គលនាឡិំ ឆិន្ទ, ត្វំ សេនាបតិ ភវិស្សសិ, អហំ រាជា’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា រញ្ញោ មស្សុកម្មករណទិវសេ គន្ធោទកេន មស្សុំ តេមេត្វា ខុរំ បហំសិត្វា នលាដន្តេ គហេត្វា, ‘‘ខុរោ ថោកំ កុណ្ឋធារោ, ឯកប្បហារេនេវ គលនាឡិំ ឆិន្ទិតុំ វដ្ដតី’’តិ បុន ឯកមន្តំ ឋត្វា ខុរំ បហំសិ. តស្មិំ ខណេ រាជា អត្តនោ មន្តំ សរិត្វា សជ្ឈាយំ ករោន្តោ ‘‘ឃដ្ដេសិ ឃដ្ដេសិ, កិំ ការណា ឃដ្ដេសិ? អហម្បិ តំ ជានាមិ ជានាមី’’តិ អាហ. ន្ហាបិតស្ស នលាដតោ សេទា មុច្ចិំសុ. សោ ‘‘ជានាតិ មម ការណំ រាជា’’តិ ភីតោ ខុរំ ភូមិយំ ខិបិត្វា បាទមូលេ ឧរេន និបជ្ជិ. រាជានោ នាម ឆេកា ហោន្តិ, តេន តំ ឯវមាហ – ‘‘អរេ, ទុដ្ឋ, ន្ហាបិត, ‘ន មំ រាជា ជានាតី’តិ សញ្ញំ ករោសី’’តិ. ‘‘អភយំ មេ ទេហិ, ទេវា’’តិ. ‘‘ហោតុ, មា ភាយិ, កថេហី’’តិ. សេនាបតិ មេ, ទេវ, សហស្សំ ទត្វា, ‘‘រញ្ញោ មស្សុំ ករោន្តោ វិយ គលនាឡិំ ឆិន្ទ, អហំ រាជា ហុត្វា តំ សេនាបតិំ ករិស្សាមី’’តិ អាហាតិ. រាជា តំ សុត្វា ‘‘អាចរិយំ មេ និស្សាយ ជីវិតំ លទ្ធ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា សេនាបតិំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘អម្ភោ, សេនាបតិ, កិំ នាម តយា មម សន្តិកា ន លទ្ធំ, ឥទានិ តំ ទដ្ឋុំ ន សក្កោមិ, មម រដ្ឋា និក្ខមាហី’’តិ តំ រដ្ឋា បព្ពាជេត្វា អាចរិយំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘អាចរិយ, តំ និស្សាយ មយា ជីវិតំ លទ្ធ’’ន្តិ វត្វា មហន្តំ សក្ការំ ករិត្វា តស្ស សេនាបតិដ្ឋានំ អទាសិ. ‘‘សោ តទា ចូឡបន្ថកោ អហោសិ, សត្ថា ទិសាបាមោក្ខោ អាចរិយោ’’តិ.

សត្ថា ឥមំ អតីតំ អាហរិត្វា, ‘‘ឯវំ, ភិក្ខវេ, បុព្ពេបិ ចូឡបន្ថកោ ទន្ធោយេវ អហោសិ, តទាបិស្សាហំ អវស្សយោ ហុត្វា តំ លោកិយកុដុម្ពេ បតិដ្ឋាបេសិ’’ន្តិ វត្វា បុន ឯកទិវសំ ‘‘អហោ សត្ថា ចូឡបន្ថកស្ស អវស្សយោ ជាតោ’’តិ កថាយ សមុដ្ឋិតាយ ចូឡសេដ្ឋិជាតកេ អតីតវត្ថុំ កថេត្វា –

‘‘អប្បកេនាបិ មេធាវី, បាភតេន វិចក្ខណោ;

សមុដ្ឋាបេតិ អត្តានំ, អណុំ អគ្គិំវ សន្ធម’’ន្តិ. (ជា. ១.១.៤) –

គាថំ វត្វា, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវាហំ ឥមស្ស អវស្សយោ ជាតោ, បុព្ពេបិ អវស្សយោ អហោសិមេវ. បុព្ពេ បនាហំ ឥមំ លោកិយកុដុម្ពស្ស សាមិកំ អកាសិំ, ឥទានិ លោកុត្តរកុដុម្ពស្ស. តទា ហិ ចូឡន្តេវាសិកោ ចូឡបន្ថកោ អហោសិ, ចូឡសេដ្ឋិ បន បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ នក្ខត្តកោវិទោ អហមេវា’’តិ ជាតកំ សមោធានេសិ.

បុនេកទិវសំ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, ‘‘អាវុសោ, ចូឡបន្ថកោ ចតូហិ មាសេហិ ចតុប្បទំ គាថំ គហេតុំ អសក្កោន្តោបិ វីរិយំ អនោស្សជ្ជិត្វាវ អរហត្តេ បតិដ្ឋិតោ, ឥទានិ លោកុត្តរធម្មកុដុម្ពស្ស សាមិកោ ជាតោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា, ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, មម សាសនេ អារទ្ធវីរិយោ ភិក្ខុ លោកុត្តរធម្មស្ស សាមិកោ ហោតិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

២៥.

‘‘ឧដ្ឋានេនប្បមាទេន, សំយមេន ទមេន ច;

ទីបំ កយិរាថ មេធាវី, យំ ឱឃោ នាភិកីរតី’’តិ.

តត្ថ ទីបំ កយិរាថាតិ វីរិយសង្ខាតេន ឧដ្ឋានេន, សតិយា អវិប្បវាសាការសង្ខាតេន អប្បមាទេន, ចតុបារិសុទ្ធិសីលសង្ខាតេន សំយមេន, ឥន្ទ្រិយទមេន ចាតិ ឥមេហិ ការណភូតេហិ ចតូហិ ធម្មេហិ ធម្មោជបញ្ញាយ សមន្នាគតោ មេធាវី ឥមស្មិំ អតិវិយ ទុល្លភបតិដ្ឋតាយ អតិគម្ភីរេ សំសារសាគរេ អត្តនោ បតិដ្ឋានភូតំ អរហត្តផលំ ទីបំ កយិរាថ ករេយ្យ, កាតុំ សក្កុណេយ្យាតិ អត្ថោ. កីទិសំ? យំ ឱឃោ នាភិកីរតីតិ យំ ចតុព្ពិធោបិ កិលេសោឃោ អភិកិរិតុំ វិទ្ធំសេតុំ ន សក្កោតិ. ន ហិ សក្កា អរហត្តំ ឱឃេន អភិកិរិតុន្តិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. ឯវំ ទេសនា សម្បត្តបរិសាយ សាត្ថិកា ជាតាតិ.

ចូឡបន្ថកត្ថេរវត្ថុ តតិយំ.

៤. ពាលនក្ខត្តសង្ឃុដ្ឋវត្ថុ

បមាទមនុយុញ្ជន្តីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ពាលនក្ខត្តំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ សាវត្ថិយំ ពាលនក្ខត្តំ នាម សង្ឃុដ្ឋំ. តស្មិំ នក្ខត្តេ ពាលា ទុម្មេធិនោ ជនា ឆារិកាយ ចេវ គោមយេន ច សរីរំ មក្ខេត្វា សត្តាហំ អសព្ភំ ភណន្តា វិចរន្តិ. កិញ្ចិ ញាតិ សុហជ្ជំ វា បព្ពជិតំ វា ទិស្វា លជ្ជន្តា នាម នត្ថិ. ទ្វារេ ទ្វារេ ឋត្វា អសព្ភំ ភណន្តិ. មនុស្សា តេសំ អសព្ភំ សោតុំ អសក្កោន្តា យថាពលំ អឌ្ឍំ វា បាទំ វា កហាបណំ វា បេសេន្តិ. តេ តេសំ ទ្វារេ លទ្ធំ លទ្ធំ គហេត្វា បក្កមន្តិ. តទា បន សាវត្ថិយំ បញ្ច កោដិមត្តា អរិយសាវកា វសន្តិ, តេ សត្ថុ សន្តិកំ សាសនំ បេសយិំសុ – ‘‘ភគវា, ភន្តេ, សត្តាហំ ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ នគរំ អប្បវិសិត្វា វិហារេយេវ ហោតូ’’តិ. តញ្ច បន សត្តាហំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស វិហារេយេវ យាគុភត្តាទីនិ សម្បាទេត្វា បហិណិំសុ, សយម្បិ គេហា ន និក្ខមិំសុ. តេ នក្ខត្តេ បន បរិយោសិតេ អដ្ឋមេ ទិវសេ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា នគរំ បវេសេត្វា មហាទានំ ទត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នា, ‘‘ភន្តេ, អតិទុក្ខេន នោ សត្ត ទិវសានិ អតិក្កន្តានិ, ពាលានំ អសព្ភានិ សុណន្តានំ កណ្ណា ភិជ្ជនាការប្បត្តា ហោន្តិ, កោចិ កស្សចិ ន លជ្ជតិ, តេន មយំ តុម្ហាកំ អន្តោនគរំ បវិសិតុំ នាទម្ហ, មយម្បិ គេហតោ ន និក្ខមិម្ហា’’តិ អាហំសុ. សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា, ‘‘ពាលានំ ទុម្មេធានំ កិរិយា នាម ឯវរូបា ហោតិ, មេធាវិនោ បន ធនសារំ វិយ អប្បមាទំ រក្ខិត្វា អមតមហានិព្ពានសម្បត្តិំ បាបុណន្តី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

២៦.

‘‘បមាទមនុយុញ្ជន្តិ, ពាលា ទុម្មេធិនោ ជនា;

អប្បមាទញ្ច មេធាវី, ធនំ សេដ្ឋំវ រក្ខតិ.

២៧.

‘‘មា បមាទមនុយុញ្ជេថ, មា កាមរតិសន្ថវំ;

អប្បមត្តោ ហិ ឈាយន្តោ, បប្បោតិ វិបុលំ សុខ’’ន្តិ.

តត្ថ ពាលាតិ ពាល្យេន សមន្នាគតា ឥធលោកបរលោកត្ថំ អជានន្តា. ទុម្មេធិនោតិ និប្បញ្ញា. តេ បមាទេ អាទីនវំ អបស្សន្តា បមាទំ អនុយុញ្ជន្តិ បវត្តេន្តិ, បមាទេន កាលំ វីតិនាមេន្តិ. មេធាវីតិ ធម្មោជបញ្ញាយ សមន្នាគតោ បន បណ្ឌិតោ កុលវំសាគតំ សេដ្ឋំ ឧត្តមំ សត្តរតនធនំ វិយ អប្បមាទំ រក្ខតិ. យថា ហិ ឧត្តមំ ធនំ និស្សាយ ‘‘កាមគុណសម្បត្តិំ បាបុណិស្សាម, បុត្តទារំ បោសេស្សាម, បរលោកគមនមគ្គំ សោធេស្សាមា’’តិ ធនេ អានិសំសំ បស្សន្តា តំ រក្ខន្តិ, ឯវំ បណ្ឌិតោបិ អប្បមត្តោ ‘‘បឋមជ្ឈានាទីនិ បដិលភិស្សាមិ, មគ្គផលាទីនិ បាបុណិស្សាមិ, តិស្សោ វិជ្ជា, ឆ អភិញ្ញា សម្បាទេស្សាមី’’តិ អប្បមាទេ អានិសំសំ បស្សន្តោ ធនំ សេដ្ឋំវ អប្បមាទំ រក្ខតីតិ អត្ថោ. មា បមាទន្តិ តស្មា តុម្ហេ មា បមាទមនុយុញ្ជេថ មា បមាទេន កាលំ វីតិនាមយិត្ថ. មា កាមរតិសន្ថវន្តិ វត្ថុកាមកិលេសកាមេសុ រតិសង្ខាតំ តណ្ហាសន្ថវម្បិ មា អនុយុញ្ជេថ មា ចិន្តយិត្ថ មា បដិលភិត្ថ. អប្បមត្តោ ហីតិ ឧបដ្ឋិតស្សតិតាយ ហិ អប្បមត្តោ ឈាយន្តោ បុគ្គលោ វិបុលំ ឧឡារំ និព្ពានសុខំ បាបុណាតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ.

ពាលនក្ខត្តសង្ឃុដ្ឋវត្ថុ ចតុត្ថំ.

៥. មហាកស្សបត្ថេរវត្ថុ

បមាទំ អប្បមាទេនាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាកស្សបត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ ទិវសេ ថេរោ បិប្ផលិគុហាយំ វិហរន្តោ រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា បមត្តេ ច អប្បមត្តេ ច ឧទកបថវីបព្ពតាទីសុ ចវនកេ ឧបបជ្ជនកេ ច សត្តេ ទិព្ពេន ចក្ខុនា ឱលោកេន្តោ និសីទិ. សត្ថា ជេតវនេ និសិន្នកោវ ‘‘កេន នុ ខោ វិហារេន អជ្ជ មម បុត្តោ កស្សបោ វិហរតី’’តិ ទិព្ពេន ចក្ខុនា ឧបធារេន្តោ ‘‘សត្តានំ ចុតូបបាតំ ឱលោកេន្តោ វិហរតី’’តិ ញត្វា ‘‘សត្តានំ ចុតូបបាតោ នាម ពុទ្ធញាណេនបិ អបរិច្ឆិន្នោ, មាតុកុច្ឆិយំ បដិសន្ធិំ គហេត្វា មាតាបិតរោ អជានាបេត្វា ចវនសត្តានំ បរិច្ឆេទោ កាតុំ ន សក្កា, តេ ជានិតុំ តវ អវិសយោ, កស្សប, អប្បមត្តកោ តវ វិសយោ, សព្ពសោ បន ចវន្តេ ច ឧបបជ្ជន្តេ ច ជានិតុំ បស្សិតុំ ពុទ្ធានមេវ វិសយោ’’តិ វត្វា ឱភាសំ ផរិត្វា សម្មុខេ និសិន្នោ វិយ ហុត្វា ឥមំ គាថមាហ –

២៨.

‘‘បមាទំ អប្បមាទេន, យទា នុទតិ បណ្ឌិតោ;

បញ្ញាបាសាទមារុយ្ហ, អសោកោ សោកិនិំ បជំ;

បព្ពតដ្ឋោវ ភូមដ្ឋេ, ធីរោ ពាលេ អវេក្ខតី’’តិ.

តត្ថ នុទតីតិ យថា នាម បោក្ខរណិំ បវិសន្តំ នវោទកំ បុរាណោទកំ ខោភេត្វា តស្សោកាសំ អទត្វា តំ អត្តនោ មត្ថកមត្ថកេន បលាយន្តំ នុទតិ នីហរតិ, ឯវមេវ បណ្ឌិតោ អប្បមាទលក្ខណំ ព្រូហេន្តោ បមាទស្សោកាសំ អទត្វា យទា អប្បមាទវេគេន តំ នុទតិ នីហរតិ, អថ សោ បនុន្នបមាទោ អច្ចុគ្គតត្ថេន បរិសុទ្ធំ ទិព្ពចក្ខុសង្ខាតំ បញ្ញាបាសាទំ តស្ស អនុច្ឆវិកំ បដិបទំ បូរេន្តោ តាយ បដិបទាយ និស្សេណិយា បាសាទំ វិយ អារុយ្ហ បហីនសោកសល្លតាយ អសោកោ, អប្បហីនសោកសល្លតាយ សោកិនិំ បជំ សត្តនិកាយំ ចវមានញ្ចេវ ឧបបជ្ជមានញ្ច ទិព្ពចក្ខុនា អវេក្ខតិ បស្សតិ. យថា កិំ? បព្ពតដ្ឋោវ ភូមដ្ឋេតិ បព្ពតមុទ្ធនិ ឋិតោ ភូមិយំ ឋិតេ, ឧបរិបាសាទេ វា បន ឋិតោ បាសាទបរិវេណេ ឋិតេ អកិច្ឆេន អវេក្ខតិ, តថា សោបិ ធីរោ បណ្ឌិតោ មហាខីណាសវោ អសមុច្ឆិន្នវដ្ដពីជេ ពាលេ ចវន្តេ ច ឧបបជ្ជន្តេ ច អកិច្ឆេន អវេក្ខតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ សច្ឆិករិំសូតិ.

មហាកស្សបត្ថេរវត្ថុ បញ្ចមំ.

៦. បមត្តាបមត្តទ្វេសហាយកវត្ថុ

អប្បមត្តោ បមត្តេសូតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ទ្វេ សហាយកេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

តេ កិរ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អារញ្ញកវិហារំ បវិសិំសុ. តេសុ ឯកោ កិរ កាលស្សេវ ទារូនិ អាហរិត្វា អង្គារកបល្លំ សជ្ជេត្វា ទហរសាមណេរេហិ សទ្ធិំ សល្លបន្តោ បឋមយាមំ វិសិព្ពមានោ និសីទតិ. ឯកោ អប្បមត្តោ សមណធម្មំ ករោន្តោ ឥតរំ ឱវទតិ, ‘‘អាវុសោ, មា ឯវំ ករិ, បមត្តស្ស ហិ ចត្តារោ អបាយា សកឃរសទិសា. ពុទ្ធា នាម សាឋេយ្យេន អារាធេតុំ ន សក្កា’’តិ សោ តស្សោវាទំ ន សុណាតិ. ឥតរោ ‘‘នាយំ វចនក្ខមោ’’តិ តំ អវត្វា អប្បមត្តោវ សមណធម្មមកាសិ. អលសត្ថេរោបិ បឋមយាមេ វិសិព្ពេត្វា ឥតរស្ស ចង្កមិត្វា គព្ភំ បវិដ្ឋកាលេ បវិសិត្វា, ‘‘មហាកុសីត, ត្វំ និបជ្ជិត្វា សយនត្ថាយ អរញ្ញំ បវិដ្ឋោសិ, កិំ ពុទ្ធានំ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ឧដ្ឋាយ សមណធម្មំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានំ បវិសិត្វា និបជ្ជិត្វា សុបតិ. ឥតរោបិ មជ្ឈិមយាមេ វិស្សមិត្វា បច្ឆិមយាមេ បច្ចុដ្ឋាយ សមណធម្មំ ករោតិ. សោ ឯវំ អប្បមត្តោ វិហរន្តោ ន ចិរស្សេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. ឥតរោ បមាទេនេវ កាលំ វីតិនាមេសិ. តេ វុដ្ឋវស្សា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. សត្ថា តេហិ សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា, ‘‘កច្ចិ, ភិក្ខវេ, អប្បមត្តា សមណធម្មំ ករិត្ថ, កច្ចិ វោ បព្ពជិតកិច្ចំ មត្ថកំ បត្ត’’ន្តិ បុច្ឆិ. បឋមំ បមត្តោ ភិក្ខុ អាហ – ‘‘កុតោ, ភន្តេ, ឯតស្ស អប្បមាទោ, គតកាលតោ បដ្ឋាយ និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តោ កាលំ វីតិនាមេសី’’តិ. ‘‘ត្វំ បន ភិក្ខូ’’តិ. ‘‘អហំ, ភន្តេ, កាលស្សេវ ទារូនិ អាហរិត្វា អង្គារកបល្លំ សជ្ជេត្វា បឋមយាមេ វិសិព្ពេន្តោ និសីទិត្វា អនិទ្ទាយន្តោវ កាលំ វីតិនាមេសិ’’ន្តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ត្វំ បមត្តោ កាលំ វីតិនាមេត្វា ‘អប្បមត្តោម្ហី’តិ វទសិ, អប្បមត្តំ បន បមត្តំ ករោសី’’តិ អាហ. បុន បមាទេ ទោសេ, អប្បមាទេ អានិសំសេ បកាសេតុំ, ‘‘ត្វំ មម បុត្តស្ស សន្តិកេ ជវច្ឆិន្នោ ទុព្ពលស្សោ វិយ, ឯស បន តវ សន្តិកេ សីឃជវស្សោ វិយា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

២៩.

‘‘អប្បមត្តោ បមត្តេសុ, សុត្តេសុ ពហុជាគរោ;

អពលស្សំវ សីឃស្សោ, ហិត្វា យាតិ សុមេធសោ’’តិ.

តត្ថ អប្បមត្តោតិ សតិវេបុល្លប្បត្តតាយ អប្បមាទសម្បន្នេ ខីណាសវោ. បមត្តេសូតិ សតិវោសគ្គេ ឋិតេសុ សត្តេសុ. សុត្តេសូតិ សតិជាគរិយាភាវេន សព្ពិរិយាបថេសុ និទ្ទាយន្តេសុ. ពហុជាគរោតិ មហន្តេ សតិវេបុល្លេ ជាគរិយេ ឋិតោ. អពលស្សំវាតិ កុណ្ឋបាទំ ឆិន្នជវំ ទុព្ពលស្សំ សីឃជវោ សិន្ធវាជានីយោ វិយ. សុមេធសោតិ ឧត្តមបញ្ញោ. តថារូបំ បុគ្គលំ អាគមេនបិ អធិគមេនបិ ហិត្វា យាតិ. មន្ទបញ្ញស្មិញ្ហិ ឯកំ សុត្តំ គហេតុំ វាយមន្តេយេវ សុមេធសោ ឯកំ វគ្គំ គណ្ហាតិ, ឯវំ តាវ អាគមេន ហិត្វា យាតិ. មន្ទបញ្ញេ បន រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានានិ កាតុំ វាយមន្តេយេវ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គហេត្វា សជ្ឈាយន្តេយេវ ច សុមេធសោ បុព្ពភាគេបិ បរេន កតំ រត្តិដ្ឋានំ វា ទិវាដ្ឋានំ វា បវិសិត្វា កម្មដ្ឋានំ សម្មសន្តោ សព្ពកិលេសេ ខេបេត្វា នេវ លោកុត្តរធម្មេ ហត្ថគតេ ករោតិ, ឯវំ អធិគមេនបិ ហិត្វា យាតិ. វដ្ដេ បន នំ ហិត្វា ឆឌ្ឌេត្វា វដ្ដតោ និស្សរន្តោ យាតិយេវាតិ.

គាថាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

បមត្តាបមត្តទ្វេសហាយកវត្ថុ ឆដ្ឋំ.

៧. មឃវត្ថុ

អប្បមាទេន មឃវាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេសាលិយំ ឧបនិស្សាយ កូដាគារសាលាយំ វិហរន្តោ សក្កំ ទេវរាជានំ អារព្ភ កថេសិ.

វេសាលិយញ្ហិ មហាលិ នាម លិច្ឆវី វសតិ, សោ តថាគតស្ស សក្កបញ្ហសុត្តន្តទេសនំ (ទី. និ. ២.៣៤៤ អាទយោ) សុត្វា ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ សក្កសម្បត្តិំ មហតិំ កត្វា កថេសិ, ‘ទិស្វា នុ ខោ កថេសិ, ឧទាហុ អទិស្វា. ជានាតិ នុ ខោ សក្កំ, ឧទាហុ នោ’តិ បុច្ឆិស្សាមិ ន’’ន្តិ ចិន្តេសិ. អថ ខោ, មហាលិ, លិច្ឆវី យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ, ឧបសង្កមិត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ, ឯកមន្តំ និសិន្នោ ខោ, មហាលិ, លិច្ឆវី ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘ទិដ្ឋោ ខោ, ភន្តេ, ភគវតា សក្កោ ទេវានមិន្ទោ’’តិ? ‘‘ទិដ្ឋោ ខោ មេ, មហាលិ, សក្កោ ទេវានមិន្ទោ’’តិ. ‘‘សោ ហិ នុន, ភន្តេ, សក្កបតិរូបកោ ភវិស្សតិ. ទុទ្ទសោ ហិ, ភន្តេ, សក្កោ ទេវានមិន្ទោ’’តិ. ‘‘សក្កញ្ច ខ្វាហំ, មហាលិ, បជានាមិ សក្កករណេ ច ធម្មេ, យេសំ ធម្មានំ សមាទិន្នត្តា សក្កោ សក្កត្តំ អជ្ឈគា, តញ្ច បជានាមិ’’.

សក្កោ, មហាលិ, ទេវានមិន្ទោ បុព្ពេ មនុស្សភូតោ សមានោ មឃោ នាម មាណវោ អហោសិ, តស្មា ‘‘មឃវា’’តិ វុច្ចតិ.

សក្កោ, មហាលិ, ទេវានមិន្ទោ បុព្ពេ មនុស្សភូតោ សមានោ បុរេ ទានំ អទាសិ, តស្មា ‘‘បុរិន្ទទោ’’តិ វុច្ចតិ.

សក្កោ, មហាលិ, ទេវានមិន្ទោ បុព្ពេ មនុស្សភូតោ សមានោ សក្កច្ចំ ទានំ អទាសិ, តស្មា ‘‘សក្កោ’’តិ វុច្ចតិ.

សក្កោ, មហាលិ, ទេវានមិន្ទោ បុព្ពេ មនុស្សភូតោ សមានោ អាវសថំ អទាសិ, តស្មា ‘‘វាសវោ’’តិ វុច្ចតិ.

សក្កោ, មហាលិ, ទេវានមិន្ទោ សហស្សម្បិ អត្ថំ មុហុត្តេន ចិន្តេតិ, តស្មា ‘‘សហស្សក្ខោ’’តិ វុច្ចតិ.

សក្កស្ស, មហាលិ, ទេវានមិន្ទស្ស សុជា នាម អសុរកញ្ញា, បជាបតិ, តស្មា ‘‘សុជម្បតី’’តិ វុច្ចតិ.

សក្កោ, មហាលិ, ទេវានមិន្ទោ ទេវានំ តាវតិំសានំ ឥស្សរិយាធិបច្ចំ រជ្ជំ ការេតិ, តស្មា ‘‘ទេវានមិន្ទោ’’តិ វុច្ចតិ.

សក្កស្ស, មហាលិ, ទេវានមិន្ទស្ស បុព្ពេ មនុស្សភូតស្ស សត្ត វតបទានិ សមត្តានិ សមាទិន្នានិ អហេសុំ, យេសំ សមាទិន្នត្តា សក្កោ សក្កត្តំ អជ្ឈគា. កតមានិ សត្ត វតបទានិ? យាវជីវំ មាតាបេត្តិភរោ អស្សំ, យាវជីវំ កុលេ ជេដ្ឋាបចាយី អស្សំ, យាវជីវំ សណ្ហវាចោ អស្សំ, យាវជីវំ អបិសុណវាចោ អស្សំ, យាវជីវំ វិគតមលមច្ឆេរេន ចេតសា អគារំ អជ្ឈាវសេយ្យំ, មុត្តចាគោ បយតបាណិ វោសគ្គរតោ យាចយោគោ ទានសំវិភាគរតោ អស្សំ. យាវជីវំ សច្ចវាចោ អស្សំ, យាវជីវំ អក្កោធនោ អស្សំ, ‘‘សចេបិ មេ កោធោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, ខិប្បមេវ ន បដិវិនេយ្យ’’ន្តិ. សក្កស្ស, មហាលិ, ទេវានមិន្ទស្ស បុព្ពេ មនុស្សភូតស្ស ឥមានិ សត្ត វតបទានិ សមត្តានិ សមាទិន្នានិ អហេសុំ, យេសំ សមាទិន្នត្តា សក្កោ សក្កត្តំ អជ្ឈគាតិ.

‘‘មាតាបេត្តិភរំ ជន្តុំ, កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិនំ;

សណ្ហំ សខិលសម្ភាសំ, បេសុណេយ្យប្បហាយិនំ.

‘‘មច្ឆេរវិនយេ យុត្តំ, សច្ចំ កោធាភិភុំ នរំ;

តំ វេ ទេវា តាវតិំសា, អាហុ សប្បុរិសោ ឥតី’’តិ. (សំ. និ. ១.២៥៧) –

ឥទំ, មហាលិ, សក្កេន មឃមាណវកាលេ កតកម្មន្តិ វត្វា បុន តេន ‘‘កថំ, ភន្តេ, មឃមាណវោ បដិបជ្ជី’’តិ? តស្ស បដិបត្តិំ វិត្ថារតោ សោតុកាមេន បុដ្ឋោ ‘‘តេន ហិ, មហាលិ, សុណាហី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ មគធរដ្ឋេ មចលគាមេ មឃោ នាម មាណវោ គាមកម្មករណដ្ឋានំ គន្ត្វា អត្តនោ ឋិតដ្ឋានំ បាទន្តេន បំសុំ វិយូហិត្វា រមណីយំ កត្វា អដ្ឋាសិ. អបរោ តំ ពាហុនា បហរិត្វា តតោ អបនេត្វា សយំ តត្ថ អដ្ឋាសិ. សោ តស្ស អកុជ្ឈិត្វាវ អញ្ញំ ឋានំ រមណីយំ កត្វា ឋិតោ. តតោបិ នំ អញ្ញោ អាគន្ត្វា ពាហុនា បហរិត្វា អបនេត្វា សយំ អដ្ឋាសិ. សោ តស្សបិ អកុជ្ឈិត្វាវ អញ្ញំ ឋានំ រមណីយំ កត្វា ឋិតោ, ឥតិ តំ គេហតោ និក្ខន្តា និក្ខន្តា បុរិសា ពាហុនា បហរិត្វា ឋិតឋិតដ្ឋានតោ អបនេសុំ. សោ ‘‘សព្ពេបេតេ មំ និស្សាយ សុខិតា ជាតា, ឥមិនា កម្មេន មយ្ហំ សុខទាយកេន បុញ្ញកម្មេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេត្វា, បុនទិវសេ កុទាលំ អាទាយ ខលមណ្ឌលមត្តំ ឋានំ រមណីយំ អកាសិ. សព្ពេ គន្ត្វា តត្ថេវ អដ្ឋំសុ. អថ នេសំ សីតសមយេ អគ្គិំ កត្វា អទាសិ, គិម្ហកាលេ ឧទកំ. តតោ ‘‘រមណីយំ ឋានំ នាម សព្ពេសំ បិយំ, កស្សចិ អប្បិយំ នាម នត្ថិ, ឥតោ បដ្ឋាយ មយា មគ្គំ សមំ ករោន្តេន វិចរិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា, បាតោវ និក្ខមិត្វា, មគ្គំ សមំ ករោន្តោ ឆិន្ទិត្វា, ហរិតព្ពយុត្តកា រុក្ខសាខា ហរន្តោ វិចរតិ. អថ នំ អបរោ ទិស្វា អាហ – ‘‘សម្ម, កិំ ករោសី’’តិ? ‘‘មយ្ហំ សគ្គគាមិនំ មគ្គំ ករោមិ, សម្មា’’តិ. ‘‘តេន ហិ អហម្បិ តេ សហាយោ ហោមី’’តិ. ‘‘ហោហិ, សម្ម, សគ្គោ នាម ពហូនម្បិ មនាបោ សុខពហុលោ’’តិ. តតោ បដ្ឋាយ ទ្វេ ជនា អហេសុំ. តេ ទិស្វា តថេវ បុច្ឆិត្វា ច សុត្វា ច អបរោបិ តេសំ សហាយោ ជាតោ, ឯវំ អបរោបិ អបរោបីតិ សព្ពេបិ តេត្តិំស ជនា ជាតា. តេ សព្ពេបិ កុទាលាទិហត្ថា មគ្គំ សមំ ករោន្តា ឯកយោជនទ្វិយោជនមត្តដ្ឋានំ គច្ឆន្តិ.

តេ ទិស្វា គាមភោជកោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ មនុស្សា អយោគេ យុត្តា, សចេ ឥមេ អរញ្ញតោ មច្ឆមំសាទីនិ វា អាហរេយ្យុំ. សុរំ វា កត្វា បិវេយ្យុំ, អញ្ញំ វា តាទិសំ កម្មំ ករេយ្យុំ, អហម្បិ កិញ្ចិ កិញ្ចិ លភេយ្យ’’ន្តិ. អថ នេ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘កិំ ករោន្តា វិចរថា’’តិ? ‘‘សគ្គមគ្គំ, សាមី’’តិ. ‘‘ឃរាវាសំ វសន្តេហិ នាម ឯវំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, អរញ្ញតោ មច្ឆមំសាទីនិ អាហរិតុំ, សុរំ កត្វា បាតុំ, នានប្បការេ ច កម្មន្តេ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. តេ តស្ស វចនំ បដិក្ខិបិំសុ, ឯវំ បុនប្បុនំ វុច្ចមានាបិ បដិក្ខិបិំសុយេវ. សោ កុជ្ឈិត្វា ‘‘នាសេស្សាមិ នេ’’តិ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ចោរេ តេ, ទេវ, វគ្គពន្ធនេន វិចរន្តេ បស្សាមី’’តិ វត្វា, ‘‘គច្ឆ, តេ គហេត្វា អានេហី’’តិ វុត្តេ តថា កត្វា សព្ពេ តេ ពន្ធិត្វា អានេត្វា រញ្ញោ ទស្សេសិ. រាជា អវីមំសិត្វាវ ‘‘ហត្ថិនា មទ្ទាបេថា’’តិ អាណាបេសិ. មឃោ សេសានំ ឱវាទមទាសិ – ‘‘សម្មា, ឋបេត្វា មេត្តំ អញ្ញោ អម្ហាកំ អវស្សយោ នត្ថិ, តុម្ហេ កត្ថចិ កោបំ អកត្វា រញ្ញេ ច គាមភោជកេ ច មទ្ទនហត្ថិម្ហិ ច អត្តនិ ច មេត្តចិត្តេន សមចិត្តាវ ហោថា’’តិ. តេ តថា ករិំសុ. អថ នេសំ មេត្តានុភាវេន ហត្ថី ឧប្បសង្កមិតុម្បិ ន វិសហិ. រាជា តមត្ថំ សុត្វា ពហូ មនុស្សេ ទិស្វា មទ្ទិតុំ ន វិសហិស្សតិ? ‘‘គច្ឆថ, នេ កិលញ្ជេន បដិច្ឆាទេត្វា មទ្ទាបេថា’’តិ អាហ. តេ កិលញ្ជេន បដិច្ឆាទេត្វា មទ្ទិតុំ បេសិយមានោបិ ហត្ថី ទូរតោវ បដិក្កមិ.

រាជា តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘ការណេនេត្ថ ភវិតព្ព’’ន្តិ តេ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘តាតា, មំ និស្សាយ តុម្ហេ កិំ ន លភថា’’តិ? ‘‘កិំ នាមេតំ, ទេវា’’តិ? ‘‘តុម្ហេ កិរ វគ្គពន្ធនេន ចោរា ហុត្វា អរញ្ញេ វិចរថា’’តិ? ‘‘កោ ឯវមាហ, ទេវា’’តិ? ‘‘គាមភោជកោ, តាតា’’តិ. ‘‘ន មយំ, ទេវ, ចោរា, មយំ បន អត្តនោ សគ្គមគ្គំ សោធេន្តា ឥទញ្ចិទញ្ច ករោម, គាមភោជកោ អម្ហេ អកុសលកិរិយាយ និយោជេត្វា អត្តនោ វចនំ អករោន្តេ នាសេតុកាមោ កុជ្ឈិត្វា ឯវមាហា’’តិ. អថ រាជា តេសំ កថំ សុត្វា សោមនស្សប្បត្តោ ហុត្វា, ‘‘តាតា, អយំ តិរច្ឆានោ តុម្ហាកំ គុណេ ជានាតិ, អហំ មនុស្សភូតោ ជានិតុំ នាសក្ខិំ, ខមថ មេ’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា សបុត្តទារំ គាមភោជកំ តេសំ ទាសំ, ហត្ថិំ អារោហនិយំ, តញ្ច គាមំ យថាសុខំ បរិភោគំ កត្វា អទាសិ. តេ ‘‘ឥធេវ នោ កតបុញ្ញស្សានិសំសោ ទិដ្ឋោ’’តិ ភិយ្យោសោមត្តាយ បសន្នមានសា ហុត្វា តំ ហត្ថិំ វារេន វារេន អភិរុយ្ហ គច្ឆន្តា មន្តយិំសុ ‘‘ឥទានិ អម្ហេហិ អតិរេកតរំ បុញ្ញំ កាតព្ពំ, កិំ ករោម? ចតុមហាបថេ ថាវរំ កត្វា មហាជនស្ស វិស្សមនសាលំ ករិស្សាមា’’តិ. តេ វឌ្ឍកិំ បក្កោសាបេត្វា សាលំ បដ្ឋបេសុំ. មាតុគាមេសុ បន វិគតច្ឆន្ទតាយ តស្សា សាលាយ មាតុគាមានំ បត្តិំ នាទំសុ.

មឃស្ស បន គេហេ នន្ទា, ចិត្តា, សុធម្មា, សុជាតិ ចតស្សោ ឥត្ថិយោ ហោន្តិ. តាសុ សុធម្មា វឌ្ឍកិនា សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា, ‘‘ភាតិក, ឥមិស្សា សាលាយ មំ ជេដ្ឋិកំ ករោហី’’តិ វត្វា លញ្ជំ អទាសិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បឋមមេវ កណ្ណិកត្ថាយ រុក្ខំ សុក្ខាបេត្វា តច្ឆេត្វា វិជ្ឈិត្វា កណ្ណិកំ និដ្ឋាបេត្វា, ‘‘សុធម្មា នាម អយំ សាលា’’តិ អក្ខរានិ ឆិន្ទិត្វា វត្ថេន បលិវេឋេត្វា ឋបេសិ. អថ នេ វឌ្ឍកី សាលំ និដ្ឋាបេត្វា កណ្ណិការោបនទិវសេ ‘‘អហោ, អយ្យា, ឯកំ ករណីយំ ន សរិម្ហា’’តិ អាហ. ‘‘កិំ នាម, ភោ’’តិ? ‘‘កណ្ណិក’’ន្តិ. ‘‘ហោតុ តំ អាហរិស្សាមា’’តិ. ‘‘ឥទានិ ឆិន្នរុក្ខេន កាតុំ ន សក្កា, បុព្ពេយេវ តំ ឆិន្ទិត្វា តច្ឆេត្វា វិជ្ឈិត្វា ឋបិតកណ្ណិកា លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘ឥទានិ កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? ‘‘សចេ កស្សចិ គេហេ និដ្ឋាបេត្វា ឋបិតា វិក្កាយិកកណ្ណិកា អត្ថិ, សា បរិយេសិតព្ពា’’តិ. តេ បរិយេសន្តា សុធម្មាយ គេហេ ទិស្វា សហស្សំ ទត្វាបិ មូលេន ន លភិំសុ. ‘‘សចេ មំ សាលាយ បត្តិំ ករោថ, ទស្សាមី’’តិ វុត្តេ បន ‘‘មយំ មាតុគាមានំ បត្តិំ ន ទម្មា’’តិ អាហំសុ.

អថ នេ វឌ្ឍកី អាហ – ‘‘អយ្យា, តុម្ហេ កិំ កថេថ, ឋបេត្វា ព្រហ្មលោកំ អញ្ញំ មាតុគាមរហិតដ្ឋានំ នាម នត្ថិ, គណ្ហថ កណ្ណិកំ. ឯវំ សន្តេ អម្ហាកំ កម្មំ និដ្ឋំ គមិស្សតី’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ កណ្ណិកំ គហេត្វា សាលំ និដ្ឋាបេត្វា តិធា វិភជិំសុ. ឯកស្មិំ កោដ្ឋាសេ ឥស្សរានំ វសនដ្ឋានំ ករិំសុ, ឯកស្មិំ ទុគ្គតានំ, ឯកស្មិំ គិលានានំ. តេត្តិំស ជនា តេត្តិំស ផលកានិ បញ្ញបេត្វា ហត្ថិស្ស សញ្ញំ អទំសុ – ‘‘អាគន្តុកោ អាគន្ត្វា យស្ស អត្ថតផលកេ និសីទតិ, តំ គហេត្វា ផលកសាមិកស្សេវ គេហេ បតិដ្ឋបេហិ, តស្ស បាទបរិកម្មបិដ្ឋិបរិកម្មបានីយខាទនីយភោជនីយសយនានិ សព្ពានិ ផលកសាមិកស្សេវ ភារោ ភវិស្សតី’’តិ. ហត្ថី អាគតាគតំ គហេត្វា ផលកសាមិកស្សេវ ឃរំ នេតិ. សោ តស្ស តំ ទិវសំ កត្តព្ពំ ករោតិ. មឃោ សាលាយ អវិទូរេ កោវិឡាររុក្ខំ រោបេត្វា តស្ស មូលេ បាសាណផលកំ អត្ថរិ. សាលំ បវិដ្ឋបវិដ្ឋា ជនា កណ្ណិកំ ឱលោកេត្វា អក្ខរានិ វាចេត្វា, ‘‘សុធម្មា នាមេសា សាលា’’តិ វទន្តិ. តេត្តិំសជនានំ នាមំ ន បញ្ញាយតិ. នន្ទា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ សាលំ ករោន្តា អម្ហេ អបត្តិកា ករិំសុ, សុធម្មា បន អត្តនោ ព្យត្តតាយ កណ្ណិកំ កត្វា បត្តិកា ជាតា, មយាបិ កិញ្ចិ កាតុំ វដ្ដតិ, កិំ នុ ខោ ករិស្សាមី’’តិ? អថស្សា ឯតទហោសិ – ‘‘សាលំ អាគតាគតានំ បានីយញ្ចេវ ន្ហានោទកញ្ច លទ្ធុំ វដ្ដតិ, បោក្ខរណិំ ខណាបេស្សាមី’’តិ. សា បោក្ខរណិំ ការេសិ. ចិត្តា ចិន្តេសិ – ‘‘សុធម្មាយ កណ្ណិកា ទិន្នា, នន្ទាយ បោក្ខរណី ការិតា, មយាបិ កិញ្ចិ កាតុំ វដ្ដតិ, កិំ នុ ខោ ករិស្សាមី’’តិ? អថស្សា ឯតទហោសិ – ‘‘សាលំ អាគតាគតេហិ បានីយំ បិវិត្វា ន្ហត្វា គមនកាលេបិ មាលំ បិលន្ធិត្វា គន្តុំ វដ្ដតិ, បុប្ផារាមំ ការាបេស្សាមី’’តិ. សា រមណីយំ បុប្ផារាមំ ការេសិ. យេភុយ្យេន តស្មិំ អារាមេ ‘‘អសុកោ នាម បុប្ផូបគផលូបគរុក្ខោ នត្ថី’’តិ នាហោសិ.

សុជា បន ‘‘អហំ មឃស្ស មាតុលធីតា ចេវ បាទបរិចារិកា ច, ឯតេន កតំ កម្មំ មយ្ហមេវ, មយា កតំ ឯតស្សេវា’’តិ ចិន្តេត្វា, កិញ្ចិ អកត្វា អត្តភាវមេវ មណ្ឌយមានា កាលំ វីតិនាមេសិ. មឃោបិ មាតាបិតុឧបដ្ឋានំ កុលេ ជេដ្ឋាបចាយនកម្មំ សច្ចវាចំ អផរុសវាចំ អបិ, សុណវាចំ មច្ឆេរវិនយំ អក្កោធនន្តិ ឥមានិ សត្ត វតបទានិ បូរេត្វា –

‘‘មាតាបេត្តិភរំ ជន្តុំ, កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិនំ;

សណ្ហំ សខិលសម្ភាសំ, បេសុណេយ្យប្បហាយិនំ.

‘‘មច្ឆេរវិនយេ យុត្តំ, សច្ចំ កោធាភិភុំ នរំ;

តំ វេ ទេវា តាវតិំសា, អាហុ ‘សប្បុរិសោ’ឥតី’’តិ. (សំ. និ. ១.២៥៧) –

ឯវំ បសំសិយភាវំ អាបជ្ជិត្វា ជីវិតបរិយោសានេ តាវតិំសភវនេ សក្កោ ទេវរាជា ហុត្វា និព្ពត្តិ, តេបិស្ស សហាយកា តត្ថេវ និព្ពត្តិំសុ, វឌ្ឍកី វិស្សកម្មទេវបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. តទា តាវតិំសភវនេ អសុរា វសន្តិ. តេ ‘‘អភិនវា ទេវបុត្តា និព្ពត្តា’’តិ ទិព្ពបានំ សជ្ជយិំសុ. សក្កោ អត្តនោ បរិសាយ កស្សចិ អបិវនត្ថាយ សញ្ញមទាសិ. អសុរា ទិព្ពបានំ បិវិត្វា មជ្ជិំសុ. សក្កោ ‘‘កិំ មេ ឥមេហិ សាធារណេន រជ្ជេនា’’តិ អត្តនោ បរិសាយ សញ្ញំ ទត្វា តេ បាទេសុ គាហាបេត្វា មហាសមុទ្ទេ ខិបាបេសិ. តេ អវំសិរា សមុទ្ទេ បតិំសុ. អថ នេសំ បុញ្ញានុភាវេន សិនេរុនោ ហេដ្ឋិមតលេ អសុរវិមានំ នាម និព្ពត្តិ, ចិត្តបាដលិ នាម និព្ពត្តិ.

ទេវាសុរសង្គាមេ បន អសុរេសុ បរាជិតេសុ ទសយោជនសហស្សំ តាវតិំសទេវនគរំ នាម និព្ពត្តិ. តស្ស បន នគរស្ស បាចីនបច្ឆិមទ្វារានំ អន្តរា ទសយោជនសហស្សំ ហោតិ, តថា ទក្ខិណុត្តរទ្វារានំ. តំ ខោ បន នគរំ ទ្វារសហស្សយុត្តំ អហោសិ អារាមបោក្ខរណិបដិមណ្ឌិតំ. តស្ស មជ្ឈេ សាលាយ និស្សន្ទេន តិយោជនសតុព្ពេធេហិ ធជេហិ បដិមណ្ឌិតោ សត្តរតនមយោ សត្តយោជនសតុព្ពេធោ វេជយន្តោ នាម បាសាទោ ឧគ្គញ្ឆិ. សុវណ្ណយដ្ឋីសុ មណិធជា អហេសុំ, មណិយដ្ឋីសុ សុវណ្ណធជា; បវាឡយដ្ឋីសុ មុត្តធជា, មុត្តយដ្ឋីសុ បវាឡធជា; សត្តរតនមយាសុ យដ្ឋីសុ សត្តរតនធជា, មជ្ឈេ ឋិតោ ធជោ តិយោជនសតុព្ពេធោ អហោសិ. ឥតិ សាលាយ និស្សន្ទេន យោជនសហស្សុព្ពេធោ បាសាទោ សត្តរតនមយោវ ហុត្វា និព្ពត្តិ, កោវិឡាររុក្ខស្ស និស្សន្ទេន សមន្តា តិយោជនសតបរិមណ្ឌលោ បារិច្ឆត្តកោ និព្ពត្តិ, បាសាណផលកស្ស និស្សន្ទេន បារិច្ឆត្តកមូលេ ទីឃតោ សដ្ឋិយោជនា បុថុលតោ បណ្ណាសយោជនា ពហលតោ បញ្ចទសយោជនា ជយសុមនរត្តកម្ពលវណ្ណា បណ្ឌុកម្ពលសិលា និព្ពត្តិ. តត្ថ និសិន្នកាលេ ឧបឌ្ឍកាយោ បវិសតិ, ឧដ្ឋិតកាលេ ឩនំ បរិបូរតិ.

ហត្ថី បន ឯរាវណោ នាម ទេវបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. ទេវលោកស្មិញ្ហិ តិរច្ឆានគតា ន ហោន្តិ. តស្មា សោ ឧយ្យានកីឡាយ និក្ខមនកាលេ អត្តភាវំ វិជហិត្វា ទិយឌ្ឍយោជនសតិកោ ឯរាវណោ នាម ហត្ថី អហោសិ. សោ តេត្តិំសជនានំ អត្ថាយ តេត្តិំស កុម្ភេ មាបេសិ អាវដ្ដេន តិគាវុតអឌ្ឍយោជនប្បមាណេ, សព្ពេសំ មជ្ឈេ សក្កស្ស អត្ថាយ សុទស្សនំ នាម តិំសយោជនិកំ កុម្ភំ មាបេសិ. តស្ស ឧបរិ ទ្វាទសយោជនិកោ រតនមណ្ឌបោ ហោតិ. តត្ថ អន្តរន្តរា សត្តរតនមយា យោជនុព្ពេធា ធជា ឧដ្ឋហន្តិ. បរិយន្តេ កិង្កិណិកជាលំ ឱលម្ពតិ. យស្ស មន្ទវាតេរិតស្ស បញ្ចង្គិកតូរិយសទ្ទសំមិស្សោ ទិព្ពគីតសទ្ទោ វិយ រវោ និច្ឆរតិ. មណ្ឌបមជ្ឈេ សក្កស្សត្ថាយ យោជនិកោ មណិបល្លង្កោ បញ្ញត្តោ ហោតិ, តត្ថ សក្កោ និសីទិ. តេត្តិំស ទេវបុត្តា អត្តនោ កុម្ភេ រតនបល្លង្កេ និសីទិំសុ. តេត្តិំសាយ កុម្ភានំ ឯកេកស្មិំ កុម្ភេ សត្ត សត្ត ទន្តេ មាបេសិ. តេសុ ឯកេកោ បណ្ណាសយោជនាយាមោ, ឯកេកស្មិញ្ចេត្ថ ទន្តេ សត្ត សត្ត បោក្ខរណិយោ ហោន្តិ, ឯកេកាយ បោក្ខរណិយា សត្ត សត្ត បទុមិនីគច្ឆានិ, ឯកេកស្មិំ គច្ឆេ សត្ត សត្ត បុប្ផានិ ហោន្តិ, ឯកេកស្មិំ បុប្ផេ សត្ត សត្ត បត្តានិ, ឯកេកស្មិំ បត្តេ សត្ត សត្ត ទេវធីតរោ នច្ចន្តិ. ឯវំ សមន្តា បណ្ណាសយោជនឋានេសុ ហត្ថិទន្តេសុយេវ នដសមជ្ជា ហោន្តិ. ឯវំ មហន្តំ យសំ អនុភវន្តោ សក្កោ ទេវរាជា វិចរតិ.

សុធម្មាបិ កាលំ កត្វា គន្ត្វា តត្ថេវ និព្ពត្តិ. តស្សា សុធម្មា នាម នវ យោជនសតិកា ទេវសភា និព្ពត្តិ. តតោ រមណីយតរំ កិរ អញ្ញំ ឋានំ នាម នត្ថិ, មាសស្ស អដ្ឋ ទិវសេ ធម្មស្សវនំ តត្ថេវ ហោតិ. យាវជ្ជតនា អញ្ញតរំ រមណីយំ ឋានំ ទិស្វា, ‘‘សុធម្មា ទេវសភា វិយា’’តិ វទន្តិ. នន្ទាបិ កាលំ កត្វា គន្ត្វា តត្ថេវ និព្ពត្តិ, តស្សា បញ្ចយោជនសតិកា នន្ទា នាម បោក្ខរណី និព្ពត្តិ. ចិត្តាបិ កាលំ កត្វា គន្ត្វា តត្ថេវ និព្ពត្តិ, តស្សាបិ បញ្ចយោជនសតិកំ ចិត្តលតាវនំ នាម និព្ពត្តិ, តត្ថ ឧប្បន្នបុព្ពនិមិត្តេ ទេវបុត្តេ នេត្វា មោហយមានា វិចរន្តិ. សុជា បន កាលំ កត្វា ឯកិស្សា គិរិកន្ទរាយ ឯកា ពកសកុណិកា ហុត្វា និព្ពត្តិ. សក្កោ អត្តនោ បរិចារិកា ឱលោកេន្តោ ‘‘សុធម្មា ឥធេវ និព្ពត្តា, តថា នន្ទា ច ចិត្តា ច, សុជា នុ ខោ កុហិំ និព្ពត្តា’’តិ ចិន្តេន្តោ តំ តត្ថ និព្ពត្តំ ទិស្វា, ‘‘ពាលា កិញ្ចិ បុញ្ញំ អកត្វា ឥទានិ តិរច្ឆានយោនិយំ និព្ពត្តា, ឥទានិ បន តំ បុញ្ញំ ការេត្វា ឥធានេតុំ វដ្ដតី’’តិ អត្តភាវំ វិជហិត្វា អញ្ញាតកវេសេន តស្សា សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘កិំ ករោន្តី ឥធ វិចរសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘កោ បន ត្វំ, សាមី’’តិ? ‘‘អហំ តេ សាមិកោ មឃោ’’តិ. ‘‘កុហិំ និព្ពត្តោសិ, សាមី’’តិ? ‘‘អហំ តាវតិំសទេវលោកេ និព្ពត្តោ’’. ‘‘តវ សហាយិកានំ បន និព្ពត្តដ្ឋានំ ជានាសី’’តិ? ‘‘ន ជានាមិ, សាមី’’តិ. ‘‘តាបិ មមេវ សន្តិកេ និព្ពត្តា, បស្សិស្សសិ តា សហាយិកា’’តិ. ‘‘កថាហំ តត្ថ គមិស្សាមី’’តិ? សក្កោ ‘‘អហំ តំ តត្ថ នេស្សាមី’’តិ វត្វា ហត្ថតលេ ឋបេត្វា ទេវលោកំ នេត្វា នន្ទាយ បោក្ខរណិយា តីរេ វិស្សជ្ជេត្វា ឥតរាសំ តិស្សន្នំ អារោចេសិ – ‘‘តុម្ហាកំ សហាយិកំ សុជំ បស្សិស្សថា’’តិ. ‘‘កុហិំ សា, ទេវា’’តិ? ‘‘នន្ទាយ បោក្ខរណិយា តីរេ ឋិតា’’តិ អាហ. តា តិស្សោបិ គន្ត្វា, ‘‘អហោ អយ្យាយ ឯវរូបំ អត្តភាវមណ្ឌនស្ស ផលំ, ឥទានិស្សា តុណ្ឌំ បស្សថ, បាទេ បស្សថ, ជង្ឃា បស្សថ, សោភតិ វតស្សា អត្តភាវោ’’តិ កេឡិំ កត្វា បក្កមិំសុ.

បុន សក្កោ តស្សា សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ទិដ្ឋា តេ សហាយិកា’’តិ វត្វា ‘‘ទិដ្ឋា មំ ឧប្បណ្ឌេត្វា គតា, តត្ថេវ មំ នេហី’’តិ វុត្តេ តំ តត្ថេវ នេត្វា ឧទកេ វិស្សជ្ជេត្វា, ‘‘ទិដ្ឋា តេ តាសំ សម្បត្តី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ទិដ្ឋា, ទេវា’’តិ? ‘‘តយាបិ តត្ថ និព្ពត្តនូបាយំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘កិំ ករោមិ, ទេវា’’តិ? ‘‘មយា ទិន្នំ ឱវាទំ រក្ខិស្សសី’’តិ. ‘‘រក្ខិស្សាមិ, ទេវា’’តិ. អថស្សា បញ្ច សីលានិ ទត្វា, ‘‘អប្បមត្តា រក្ខាហី’’តិ វត្វា បក្កាមិ. សា តតោ បដ្ឋាយ សយំមតមច្ឆកេយេវ បរិយេសិត្វា ខាទតិ. សក្កោ កតិបាហច្ចយេន តស្សា វីមំសនត្ថាយ គន្ត្វា, វាលុកាបិដ្ឋេ មតមច្ឆកោ វិយ ហុត្វា ឧត្តានោ និបជ្ជិ. សា តំ ទិស្វា ‘‘មតមច្ឆកោ’’តិ សញ្ញាយ អគ្គហេសិ. មច្ឆោ គិលនកាលេ នង្គុដ្ឋំ ចាលេសិ. សា ‘‘សជីវមច្ឆកោ’’តិ ឧទកេ វិស្សជ្ជេសិ. សោ ថោកំ វីតិនាមេត្វា បុន តស្សា បុរតោ ឧត្តានោ ហុត្វា និបជ្ជិ. បុន សា ‘‘មតមច្ឆកោ’’តិ សញ្ញាយ គហេត្វា គិលនកាលេ អគ្គនង្គុដ្ឋំ ចាលេសិ. តំ ទិស្វា ‘‘សជីវមច្ឆោ’’តិ វិស្សជ្ជេសិ. ឯវំ តិក្ខត្តុំ វីមំសិត្វា ‘‘សាធុកំ សីលំ រក្ខតី’’តិ អត្តានំ ជានាបេត្វា ‘‘អហំ តវ វីមំសនត្ថាយ អាគតោ, សាធុកំ សីលំ រក្ខសិ, ឯវំ រក្ខមានា ន ចិរស្សេវ មម សន្តិកេ និព្ពត្តិស្សសិ, អប្បមត្តា ហោហី’’តិ វត្វា បក្កាមិ.

សា តតោ បដ្ឋាយ បន សយំមតមច្ឆំ លភតិ វា, ន វា. អលភមានា កតិបាហច្ចយេនេវ សុស្សិត្វា កាលំ កត្វា តស្ស សីលស្ស ផលេន ពារាណសិយំ កុម្ភការស្ស ធីតា ហុត្វា និព្ពត្តិ. អថស្សា បន្នរសសោឡសវស្សុទ្ទេសិកកាលេ សក្កោ ‘‘កុហិំ នុ ខោ សា និព្ពត្តា’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ទិស្វា, ‘‘ឥទានិ មយា តត្ថ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ ឯឡាលុកវណ្ណេន បញ្ញាយមានេហិ សត្តហិ រតនេហិ យានកំ បូរេត្វា តំ បាជេន្តោ ពារាណសិំ បវិសិត្វា, ‘‘អម្មតាតា, ឯឡាលុកានិ គណ្ហថ គណ្ហថា’’តិ ឧគ្ឃោសេន្តោ វីថិំ បដិបជ្ជិ. មុគ្គមាសាទីនិ គហេត្វា អាគតេ បន ‘‘មូលេន ន ទេមី’’តិ វត្វា, ‘‘កថំ ទេសី’’តិ វុត្តេ, ‘‘សីលរក្ខិកាយ ឥត្ថិយា ទម្មី’’តិ អាហ. ‘‘សីលំ នាម, សាមិ, កីទិសំ, កិំ កាឡំ, ឧទាហុ នីលាទិវណ្ណ’’ន្តិ? ‘‘តុម្ហេ ‘សីលំ កីទិស’ន្តិបិ ន ជានាថ, កិមេវ នំ រក្ខិស្សថ, សីលរក្ខិកាយ បន ទស្សាមី’’តិ. ‘‘សាមិ, ឯសា កុម្ភការស្ស ធីតា ‘សីលំ រក្ខាមី’តិ វិចរតិ, ឯតិស្សា ទេហី’’តិ. សាបិ នំ ‘‘តេន ហិ មយ្ហំ ទេហិ, សាមី’’តិ អាហ. ‘‘កាសិ ត្វ’’ន្តិ? ‘‘អហំ អវិជហិតបញ្ចសីលា’’តិ. ‘‘តុយ្ហមេវេតានិ មយា អានីតានី’’តិ យានកំ បាជេន្តោ តស្សា ឃរំ គន្ត្វា អញ្ញេហិ អនាហរិយំ កត្វា ឯឡាលុកវណ្ណេន ទេវទត្តិយំ ធនំ ទត្វា អត្តានំ ជានាបេត្វា, ‘‘ឥទំ តេ ជីវិតវុត្តិយា ធនំ, បញ្ចសីលានិ អខណ្ឌាទីនិ កត្វា រក្ខាហី’’តិ វត្វា បក្កាមិ.

សាបិ តតោ ចវិត្វា អសុរភវនេ អសុរជេដ្ឋកស្ស ធីតា ហុត្វា សក្កស្ស វេរិឃរេ និព្ពត្តិ. ទ្វីសុ បន អត្តភាវេសុ សីលស្ស សុរក្ខិតត្តា អភិរូបា អហោសិ សុវណ្ណវណ្ណា អសាធារណាយ រូបសិរិយា សមន្នាគតា. វេបចិត្តិអសុរិន្ទោ អាគតាគតានំ អសុរានំ ‘‘តុម្ហេ មម ធីតុ អនុច្ឆវិកា ន ហោថា’’តិ តំ កស្សចិ អទត្វា, ‘‘មម ធីតា អត្តនាវ អត្តនោ អនុច្ឆវិកំ សាមិកំ គហេស្សតី’’តិ អសុរពលំ សន្និបាតាបេត្វា, ‘‘តុយ្ហំ អនុច្ឆវិកំ សាមិកំ គណ្ហា’’តិ តស្សា, ហត្ថេ បុប្ផទាមំ អទាសិ. តស្មិំ ខណេ សក្កោ តស្សា និព្ពត្តដ្ឋានំ ឱលោកេន្តោ តំ បវត្តិំ ញត្វា, ‘‘ឥទានិ មយា គន្ត្វា តំ អានេតុំ វដ្ដតី’’តិ មហល្លកអសុរវណ្ណំ និម្មិនិត្វា គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ អដ្ឋាសិ. សាបិ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តី តំ ទិដ្ឋមត្តាវ បុព្ពសន្និវាសវសេន ឧប្បន្នេន បេមេន មហោឃេនេវ អជ្ឈោត្ថដហទយា ហុត្វា, ‘‘ឯសោ មេ សាមិកោ’’តិ តស្ស ឧបរិ បុប្ផទាមំ ខិបិ. អសុរា ‘‘អម្ហាកំ រាជា ឯត្តកំ កាលំ ធីតុ អនុច្ឆវិកំ អលភិត្វា ឥទានិ លភិ, អយមេវស្ស ធីតុ បិតាមហតោ មហល្លកោ អនុច្ឆវិកោ’’តិ លជ្ជមានា អបក្កមិំសុ. សក្កោបិ តំ ហត្ថេ គហេត្វា ‘‘សក្កោហមស្មី’’តិ នទិត្វា អាកាសេ បក្ខន្ទិ. អសុរា ‘‘វញ្ចិតម្ហា ជរសក្កេនា’’តិ តំ អនុពន្ធិំសុ. មាតលិ, សង្គាហកោ វេជយន្តរថំ អាហរិត្វា អន្តរាមគ្គេ អដ្ឋាសិ. សក្កោ តំ តត្ថ អារោបេត្វា ទេវនគរាភិមុខោ បាយាសិ. អថស្ស សិប្បលិវនំ សម្បត្តកាលេ រថសទ្ទំ សុត្វា ភីតា គរុឡបោតកា វិរវិំសុ. តេសំ សទ្ទំ សុត្វា សក្កោ មាតលិំ បុច្ឆិ – ‘‘កេ ឯតេ វិរវន្តី’’តិ? ‘‘គរុឡបោតកា, ទេវា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘រថសទ្ទំ សុត្វា មរណភយេនា’’តិ. ‘‘មំ ឯកំ និស្សាយ ឯត្តកោ ទិជោ រថវេគេន វិចុណ្ណិតោ មា នស្សិ, និវត្តេហិ រថ’’ន្តិ. សោបិ សិន្ធវសហស្សស្ស ទណ្ឌកសញ្ញំ ទត្វា រថំ និវត្តេសិ. តំ ទិស្វា អសុរា ‘‘ជរសក្កោ អសុរបុរតោ បដ្ឋាយ បលាយន្តោ ឥទានិ រថំ និវត្តេសិ, អទ្ធា តេន ឧបត្ថម្ភោ លទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ និវត្តេត្វា អាគមនមគ្គេនេវ អសុរបុរំ បវិសិត្វា បុន សីសំ ន ឧក្ខិបិំសុ.

សក្កោបិ សុជំ អសុរកញ្ញំ ទេវនគរំ នេត្វា អឌ្ឍតេយ្យានំ អច្ឆរាកោដីនំ ជេដ្ឋិកដ្ឋានេ ឋបេសិ. សា សក្កំ វរំ យាចិ – ‘‘មហារាជ, មម ឥមស្មិំ ទេវលោកេ មាតាបិតរោ វា ភាតិកភគិនិយោ វា នត្ថិ, យត្ថ យត្ថ គច្ឆសិ, តត្ថ តត្ថ មំ គហេត្វាវ គច្ឆេយ្យាសី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ តស្សា បដិញ្ញំ អទាសិ. តតោ បដ្ឋាយ ចិត្តបាដលិយា បុប្ផិតាយ អសុរា ‘‘អម្ហាកំ និព្ពត្តដ្ឋានេ ទិព្ពបារិច្ឆត្តកស្ស បុប្ផនកាលោ’’តិ យុទ្ធត្ថាយ សគ្គំ អភិរុហន្តិ. សក្កោ ហេដ្ឋាសមុទ្ទេ នាគានំ អារក្ខំ អទាសិ, តតោ សុបណ្ណានំ, តតោ កុម្ភណ្ឌានំ, តតោ យក្ខានំ. តតោ ចតុន្នំ មហារាជានំ. សព្ពូបរិ បន ឧបទ្ទវនិវត្តនត្ថាយ ទេវនគរទ្វារេសុ វជិរហត្ថា ឥន្ទបដិមា ឋបេសិ. អសុរា នាគាទយោ ជិនិត្វា អាគតាបិ ឥន្ទបដិមា ទូរតោ ទិស្វា ‘‘សក្កោ និក្ខន្តោ’’តិ បលាយន្តិ. ឯវំ, មហាលិ, មឃោ មាណវោ អប្បមាទបដិបទំ បដិបជ្ជិ. ឯវំ អប្បមត្តោ បនេស ឯវរូបំ ឥស្សរិយំ បត្វា ទ្វីសុ ទេវលោកេសុ រជ្ជំ ការេសិ. អប្បមាទោ នាមេស ពុទ្ធាទីហិ បសត្ថោ. អប្បមាទញ្ហិ និស្សាយ សព្ពេសម្បិ លោកិយលោកុត្តរានំ វិសេសានំ អធិគមោ ហោតីតិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៣០.

‘‘អប្បមាទេន មឃវា, ទេវានំ សេដ្ឋតំ គតោ;

អប្បមាទំ បសំសន្តិ, បមាទោ គរហិតោ សទា’’តិ.

តត្ថ អប្បមាទេនាតិ មចលគាមេ ភូមិប្បទេសសោធនំ អាទិំ កត្វា កតេន អប្បមាទេន. មឃវាតិ ឥទានិ ‘‘មឃវា’’តិបញ្ញាតោ មឃោ មាណវោ ទ្វិន្នំ ទេវលោកានំ រាជភាវេន ទេវានំ សេដ្ឋតំ គតោ. បសំសន្តីតិ ពុទ្ធាទយោ បណ្ឌិតា អប្បមាទមេវ ថោមេន្តិ វណ្ណយន្តិ. កិំ ការណា? សព្ពេសំ លោកិយលោកុត្តរានំ វិសេសានំ បដិលាភការណត្តា. បមាទោ គរហិតោ សទាតិ បមាទោ បន តេហិ អរិយេហិ និច្ចំ គរហិតោ និន្ទិតោ. កិំ ការណា? សព្ពវិបត្តីនំ មូលភាវតោ. មនុស្សទោភគ្គំ វា ហិ អបាយុប្បត្តិ វា សព្ពា បមាទមូលិកាយេវាតិ.

គាថាបរិយោសានេ មហាលិ លិច្ឆវី សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តបរិសាយបិ ពហូ សោតាបន្នាទយោ ជាតាតិ.

មឃវត្ថុ សត្តមំ.

៨. អញ្ញតរភិក្ខុវត្ថុ

អប្បមាទរតោ ភិក្ខូតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ សត្ថុ សន្តិកេ យាវ អរហត្តា កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា ឃដេន្តោ វាយមន្តោ អរហត្តំ បត្តុំ នាសក្ខិ. សោ ‘‘វិសេសេត្វា កម្មដ្ឋានំ កថាបេស្សាមី’’តិ តតោ និក្ខមិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ អាគច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ មហន្តំ ទាវគ្គិំ ឧដ្ឋិតំ ទិស្វា វេគេន ឯកំ មុណ្ឌបព្ពតមត្ថកំ អភិរុយ្ហ និសិន្នោ អរញ្ញំ ឌយ្ហមានំ អគ្គិំ ទិស្វា អារម្មណំ គណ្ហិ – ‘‘យថា អយំ អគ្គិ មហន្តានិ ច ខុទ្ទកានិ ច ឧបាទានានិ ឌហន្តោ គច្ឆតិ, ឯវំ អរិយមគ្គញាណគ្គិនាបិ មហន្តានិ ច ខុទ្ទកានិ ច សំយោជនានិ ឌហន្តេន គន្តព្ពំ ភវិស្សតី’’តិ. សត្ថា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ តស្ស ចិត្តាចារំ ញត្វា, ‘‘ឯវមេវ, ភិក្ខុ, មហន្តានិបិ ខុទ្ទកានិបិ ឧបាទានានិ វិយ ឥមេសំ សត្តានំ អព្ភន្តរេ ឧប្បជ្ជមានានិ អណុំថូលានិ សំយោជនានិ, តានិ ញាណគ្គិនា ឈាបេត្វា អភព្ពុប្បត្តិកានិ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឱភាសំ វិស្សជ្ជេត្វា តស្ស ភិក្ខុនោ អភិមុខេ និសិន្នោ វិយ បញ្ញាយមានោ ឥមំ ឱភាសគាថមាហ –

៣១.

‘‘អប្បមាទរតោ ភិក្ខុ, បមាទេ ភយទស្សិ វា;

សំយោជនំ អណុំ ថូលំ, ឌហំ អគ្គីវ គច្ឆតី’’តិ.

តត្ថ អប្បមាទរតោតិ អប្បមាទេ រតោ អភិរតោ, អប្បមាទេន វីតិនាមេន្តោតិ អត្ថោ. បមាទេ ភយទស្សិ វាតិ និរយុប្បត្តិអាទិកំ បមាទេ ភយំ ភយតោ បស្សន្តោ, តាសំ វា ឧប្បត្តីនំ មូលត្តា បមាទំ ភយតោ បស្សន្តោ. សំយោជនន្តិ វដ្ដទុក្ខេន សទ្ធិំ យោជនំ ពន្ធនំ បជានំ វដ្ដេ ឱសីទាបនសមត្ថំ ទសវិធំ សំយោជនំ. អណុំ ថូលន្តិ មហន្តញ្ច ខុទ្ទកញ្ច. ឌហំ អគ្គីវ គច្ឆតីតិ យថា អយំ អគ្គី ឯតំ មហន្តញ្ច ខុទ្ទកញ្ច ឧបាទានំ ឌហន្តោវ គច្ឆតិ. ឯវមេសោ អប្បមាទរតោ ភិក្ខុ អប្បមាទាធិគតេន ញាណគ្គិនា ឯតំ សំយោជនំ ឌហន្តោ អភព្ពុប្បត្តិកំ ករោន្តោ គច្ឆតីតិ អត្ថោ.

គាថាបរិយោសានេ សោ ភិក្ខុ យថានិសិន្នោវ សព្ពសំយោជនានិ ឈាបេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា អាកាសេនាគន្ត្វា តថាគតស្ស សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ ថោមេត្វា វណ្ណេត្វា វន្ទមានោវ បក្កាមីតិ.

អញ្ញតរភិក្ខុវត្ថុ អដ្ឋមំ.

៩. និគមវាសិតិស្សត្ថេរវត្ថុ

អប្បមាទរតោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ និគមវាសិតិស្សត្ថេរំ នាម អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សាវត្ថិតោ អវិទូរេ និគមគាមេ ជាតសំវឌ្ឍោ ឯកោ កុលបុត្តោ សត្ថុ សាសនេ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ ‘‘និគមវាសិតិស្សត្ថេរោ នាម អប្បិច្ឆោ សន្តុដ្ឋោ បវិវិត្តោ អារទ្ធវីរិយោ’’តិ បញ្ញាយិ. សោ និពទ្ធំ ញាតិគាមេយេវ បិណ្ឌាយ វិចរតិ. អនាថបិណ្ឌិកាទីសុ មហាទានានិ ករោន្តេសុ, បសេនទិកោសលេ អសទិសទានំ ករោន្តេបិ សាវត្ថិំ នាគច្ឆតិ. ភិក្ខូ ‘‘អយំ និគមវាសិតិស្សត្ថេរោ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ ញាតិសំសដ្ឋោ វិហរតិ, អនាថបិណ្ឌិកាទីសុ មហាទានាទីនិ ករោន្តេសុ, បសេនទិកោសលេ អសទិសទានំ ករោន្តេបិ នេវ អាគច្ឆតី’’តិ កថំ សមុដ្ឋាបេត្វា សត្ថុ អារោចយិំសុ. សត្ថា តំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ, ភិក្ខុ, ឯវំ ករោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘នត្ថិ, ភន្តេ, មយ្ហំ ញាតិសំសគ្គោ, អហំ ឯតេ មនុស្សេ និស្សាយ អជ្ឈោហរណីយមត្តំ អាហារំ លភាមិ លូខេ វា បណីតេ វា. យាបនមត្តេ លទ្ធេ បុន កិំ អាហារបរិយេសនេនាតិ ន គច្ឆាមិ, ញាតីហិ បន មេ សំសគ្គោ នាម នត្ថិ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ សត្ថា បកតិយាបិ តស្ស អជ្ឈាសយំ វិជានន្តោ – ‘‘សាធុ សាធុ, ភិក្ខូ’’តិ តស្ស សាធុការំ ទត្វា, ‘‘អនច្ឆរិយំ ខោ បនេតំ ភិក្ខុ, យំ ត្វំ មាទិសំ អាចរិយំ លភិត្វា អប្បិច្ឆោ អហោសិ. អយញ្ហិ អប្បិច្ឆតា នាម មម តន្តិ, មម បវេណី’’តិ វត្វា ភិក្ខូហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ ហិមវន្តេ គង្គាតីរេ ឯកស្មិំ ឧទុម្ពរវនេ អនេកសហស្សា សុវា វសិំសុ. តត្រេកោ សុវរាជា អត្តនោ និវាសរុក្ខស្ស ផលេសុ ខីណេសុ យំ យទេវ អវសិដ្ឋំ ហោតិ អង្កុរោ វា បត្តំ វា តចោ វា, តំ តំ ខាទិត្វា គង្គាយំ បានីយំ បិវិត្វា បរមប្បិច្ឆោ សន្តុដ្ឋោ ហុត្វា អញ្ញត្ថ ន គច្ឆតិ. តស្ស អប្បិច្ឆសន្តុដ្ឋភាវគុណេន សក្កស្ស ភវនំ កម្បិ. សក្កោ អាវជ្ជមានោ តំ ទិស្វា តស្ស វីមំសនត្ថំ អត្តនោ អានុភាវេន តំ រុក្ខំ សុក្ខាបេសិ. រុក្ខោ ឱភគ្គោ ខាណុមត្តោ ឆិទ្ទាវឆិទ្ទោវ ហុត្វា វាតេ បហរន្តេ អាកោដិតោ វិយ សទ្ទំ និច្ឆារេន្តោ អដ្ឋាសិ. តស្ស ឆិទ្ទេហិ ចុណ្ណានិ និក្ខមន្តិ. សុវរាជា តានិ ខាទិត្វា គង្គាយំ បានីយំ បិវិត្វា អញ្ញត្ថ អគន្ត្វា វាតាតបំ អគណេត្វា ឧទុម្ពរខាណុមត្ថកេ និសីទតិ. សក្កោ តស្ស បរមប្បិច្ឆភាវំ ញត្វា, ‘‘មិត្តធម្មគុណំ កថាបេត្វា វរមស្ស ទត្វា ឧទុម្ពរំ អមតផលំ កត្វា អាគមិស្សាមី’’តិ ឯកោ ហំសរាជា ហុត្វា សុជំ អសុរកញ្ញំ បុរតោ កត្វា ឧទុម្ពរវនំ គន្ត្វា អវិទូរេ ឯកស្ស រុក្ខស្ស សាខាយ និសីទិត្វា តេន សទ្ធិំ កថេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សន្តិ រុក្ខា ហរិបត្តា, ទុមានេកផលា ពហូ;

កស្មា នុ សុក្ខេ កោឡាបេ, សុវស្ស និរតោ មនោ’’តិ. (ជា. ១.៩.៣០);

សព្ពំ សុវជាតកំ នវកនិបាតេ អាគតនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ. អដ្ឋុប្បត្តិយេវ ហិ តត្ថ ច ឥធ ច នានា, សេសំ តាទិសមេវ. សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា, ‘‘តទា សក្កោ អានន្ទោ អហោសិ, សុវរាជា អហមេវា’’តិ វត្វា, ‘‘ឯវំ, ភិក្ខវេ, អប្បិច្ឆតា នាមេសា មម តន្តិ, មម បវេណី, អនច្ឆរិយា មម បុត្តស្ស និគមវាសិតិស្សស្ស មាទិសំ អាចរិយំ លភិត្វា អប្បិច្ឆតា, ភិក្ខុនា នាម និគមវាសិតិស្សេន វិយ អប្បិច្ឆេនេវ ភវិតព្ពំ. ឯវរូបោ ហិ ភិក្ខុ អភព្ពោ សមថវិបស្សនាធម្មេហិ វា មគ្គផលេហិ វា បរិហានាយ, អញ្ញទត្ថុ និព្ពានស្សេវ សន្តិកេ ហោតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៣២.

‘‘អប្បមាទរតោ ភិក្ខុ, បមាទេ ភយទស្សិ វា;

អភព្ពោ បរិហានាយ, និព្ពានស្សេវ សន្តិកេ’’តិ.

តត្ថ អភព្ពោ បរិហានាយាតិ សោ ឯវរូបោ ភិក្ខុ សមថវិបស្សនាធម្មេហិ វា មគ្គផលេហិ វា បរិហានាយ អភព្ពោ, នាបិ បត្តេហិ បរិហាយតិ, ន អប្បត្តានិ ន បាបុណាតិ. និព្ពានស្សេវ សន្តិកេតិ កិលេសបរិនិព្ពានស្សបិ អនុបាទាបរិនិព្ពានស្សាបិ សន្តិកេយេវាតិ.

គាថាបរិយោសានេ និគមវាសិតិស្សត្ថេរោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ.

និគមវាសិតិស្សត្ថេរវត្ថុ នវមំ.

អប្បមាទវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា. ទុតិយោ វគ្គោ.

៣. ចិត្តវគ្គោ

១. មេឃិយត្ថេរវត្ថុ

ផន្ទនំ ចបលំ ចិត្តន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ចាលិកាយ បព្ពតេ វិហរន្តោ អាយស្មន្តំ មេឃិយំ អារព្ភ កថេសិ.

តស្ស វត្ថុំ វិភាវនត្ថំ សព្ពំ មេឃិយសុត្តន្តំ (ឧទា. ៣១) វិត្ថារេតព្ពំ. សត្ថា បន តីហិ វិតក្កេហិ អន្វាសត្តតាយ តស្មិំ អម្ពវនេ បធានំ អនុយុញ្ជិតុំ អសក្កុណិត្វា អាគតំ មេឃិយត្ថេរំ អាមន្តេត្វា, ‘‘អតិភារិយំ តេ, មេឃិយ, កតំ ‘អាគមេហិ តាវ, មេឃិយ, ឯកកោម្ហិ យាវ អញ្ញោបិ កោចិ ភិក្ខុ អាគច្ឆតី’តិ មំ យាចន្តំ ឯកកំ បហាយ គច្ឆន្តេន ភិក្ខុនា នាម ឯវំ ចិត្តវសិកេន ភវិតុំ ន វដ្ដតិ, ចិត្តំ នាមេតំ លហុកំ, តំ អត្តនោ វសេ វត្តេតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឥមា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៣៣.

‘‘ផន្ទនំ ចបលំ ចិត្តំ, ទូរក្ខំ ទុន្និវារយំ;

ឧជុំ ករោតិ មេធាវី, ឧសុការោវ តេជនំ.

៣៤.

‘‘វារិជោវ ថលេ ខិត្តោ, ឱកមោកតឧព្ភតោ;

បរិប្ផន្ទតិទំ ចិត្តំ, មារធេយ្យំ បហាតវេ’’តិ.

តត្ថ ផន្ទនន្តិ រូបាទីសុ អារម្មណេសុ វិប្ផន្ទមានំ. ចបលន្តិ ឯកឥរិយាបថេន អសណ្ឋហន្តោ គាមទារកោ វិយ ឯកស្មិំ អារម្មណេ អសណ្ឋហនតោ ចបលំ. ចិត្តន្តិ វិញ្ញាណំ, ភូមិវត្ថុអារម្មណកិរិយាទិវិចិត្តតាយ បនេតំ ‘‘ចិត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ទូរក្ខន្តិ កិដ្ឋសម្ពាធេ ឋានេ កិដ្ឋខាទកគោណំ វិយ ឯកេកស្មិំ សប្បាយារម្មណេយេវ ទុដ្ឋបនតោ ទូរក្ខំ. ទុន្និវារយន្តិ វិសភាគារម្មណំ គច្ឆន្តំ បដិសេធេតុំ ទុក្ខត្តា ទុន្និវារយំ. ឧសុការោវ តេជនន្តិ យថា នាម ឧសុការោ អរញ្ញតោ ឯកំ វង្កទណ្ឌកំ អាហរិត្វា និត្តចំ កត្វា កញ្ជិយតេលេន មក្ខេត្វា អង្គារកបល្លេ តាបេត្វា រុក្ខាលកេ ឧប្បីឡេត្វា និវង្កំ ឧជុំ វាលវិជ្ឈនយោគ្គំ ករោតិ, កត្វា ច បន រាជរាជមហាមត្តានំ សិប្បំ ទស្សេត្វា មហន្តំ សក្ការសម្មានំ លភតិ, ឯវមេវ មេធាវី បណ្ឌិតោ វិញ្ញូ បុរិសោ ផន្ទនាទិសភាវមេតំ ចិត្តំ ធុតង្គារញ្ញាវាសវសេន, និត្តចំ អបគតឱឡារិកកិលេសំ កត្វា សទ្ធាសិនេហេន តេមេត្វា កាយិកចេតសិកវីរិយេន តាបេត្វា សមថវិបស្សនាលកេ ឧប្បីឡេត្វា ឧជុំ អកុដិលំ និព្ពិសេវនំ ករោតិ, កត្វា ច បន សង្ខារេ សម្មសិត្វា មហន្តំ អវិជ្ជក្ខន្ធំ បទាលេត្វា, ‘‘តិស្សោ វិជ្ជា, ឆ អភិញ្ញា, នវ លោកុត្តរធម្មេ’’តិ ឥមំ វិសេសំ ហត្ថគតមេវ កត្វា អគ្គទក្ខិណេយ្យភាវំ លភតិ.

វារិជោវាតិ មច្ឆោ វិយ, ថលេ ខិត្តោតិ ហត្ថេន វា បាទេន វា ជាលាទីនំ វា អញ្ញតរេន ថលេ ឆឌ្ឌិតោ. ឱកមោកតឧព្ភតោតិ ‘‘ឱកបុណ្ណេហិ ចីវរេហី’’តិ ឯត្ថ (មហាវ. ៣០៦) ឧទកំ ឱកំ, ‘‘ឱកំ បហាយ អនិកេតសារី’’តិ ឯត្ថ (សុ. និ. ៨៥០) អាលយោ, ឯត្ថ ឧភយម្បិ លព្ភតិ. ‘‘ឱកមោកតឧព្ភតោ’’តិ ហិ ឯត្ថ ឱកមោកតោតិ ឧទកសង្ខាតា អាលយាតិ អយមត្ថោ. ឧព្ភតោតិ ឧទ្ធដោ. បរិប្ផន្ទតិទំ ចិត្តន្តិ យថា សោ ឧទកាលយតោ ឧព្ភតោ ថលេ ខិត្តោ មច្ឆោ ឧទកំ អលភន្តោ បរិប្ផន្ទតិ, ឯវមិទំ បញ្ចកាមគុណាលយាភិរតំ ចិត្តំ តតោ ឧទ្ធរិត្វា មារធេយ្យសង្ខាតំ វដ្ដំ បហាតុំ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានេ ខិត្តំ កាយិកចេតសិកវីរិយេន សន្តាបិយមានំ បរិប្ផន្ទតិ, សណ្ឋាតុំ ន សក្កោតិ. ឯវំ សន្តេបិ ធុរំ អនិក្ខិបិត្វា មេធាវី បុគ្គលោ តំ វុត្តនយេនេវ ឧជុំ កម្មនិយំ ករោតីតិ អត្ថោ. អបរោ នយោ – ឥទំ មារធេយ្យំ កិលេសវដ្ដំ អវិជហិត្វា ឋិតំ ចិត្តំ សោ វារិជោ វិយ បរិប្ផន្ទតិ, តស្មា មារធេយ្យំ បហាតវេ, យេន កិលេសវដ្ដសង្ខាតេន មារធេយ្យេនេវ បរិប្ផន្ទតិ, តំ បហាតព្ពន្តិ.

គាថាបរិយោសានេ មេឃិយត្ថេរោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតោ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបន្នាទយោ ជាតាតិ.

មេឃិយត្ថេរវត្ថុ បឋមំ.

២. អញ្ញតរភិក្ខុវត្ថុ

ទុន្និគ្គហស្ស លហុនោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

កោសលរញ្ញោ កិរ វិជិតេ បព្ពតបាទេ មាតិកគាមោ នាម ឯកោ ឃនវាសោ គាមោ អហោសិ. អថេកទិវសំ សដ្ឋិមត្តា ភិក្ខូ សត្ថុ សន្តិកេ យាវ អរហត្តា កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា តំ គាមំ គន្ត្វា បិណ្ឌាយ បវិសិំសុ. អថ នេ យោ តស្ស គាមស្ស សាមិកោ មាតិកោ នាម, តស្ស មាតា ទិស្វា គេហេ និសីទាបេត្វា នានគ្គរសេន យាគុភត្តេន បរិវិសិត្វា, ‘‘ភន្តេ, កត្ថ គន្តុកាមា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘យថា ផាសុកដ្ឋានំ មហាឧបាសិកេ’’តិ. សា ‘‘វស្សាវាសដ្ឋានំ, អយ្យា, បរិយេសន្តិ មញ្ញេ’’តិ ញត្វា បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា, ‘‘សចេ, អយ្យា, ឥមំ តេមាសំ ឥធ វសិស្សន្តិ, អហំ តីណិ សរណានិ, បញ្ច សីលានិ គហេត្វា ឧបោសថកម្មំ ករិស្សាមី’’តិ អាហ. ភិក្ខូ ‘‘មយំ ឥមំ និស្សាយ ភិក្ខាយ អកិលមន្តា ភវនិស្សរណំ កាតុំ សក្ខិស្សាមា’’តិ អធិវាសយិំសុ. សា តេសំ វសនដ្ឋានំ វិហារំ បដិជគ្គិត្វា អទាសិ.

តេ តត្ថេវ វសន្តា ឯកទិវសំ សន្និបតិត្វា អញ្ញមញ្ញំ ឱវទិំសុ, ‘‘អាវុសោ, អម្ហេហិ បមាទចារំ ចរិតុំ ន វដ្ដតិ. អម្ហាកញ្ហិ សកគេហំ វិយ អដ្ឋ មហានិរយា វិវដទ្វារាយេវ, ធរមានកពុទ្ធស្ស ខោ បន សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា មយំ អាគតា, ពុទ្ធា ច នាម បទានុបទិកំ វិចរន្តេនាបិ សឋេន អារាធេតុំ ន សក្កា, យថាជ្ឈាសយេនេវ អារាធេតុំ សក្កា, អប្បមត្តា ហោថ, ទ្វីហិ ឯកដ្ឋានេ ន ឋាតព្ពំ, ន និសីទិតព្ពំ, សាយំ ខោ បន ថេរូបដ្ឋានកាលេ បាតោវ ភិក្ខាចារកាលេ ឯកតោ ភវិស្សាម, សេសកាលេ ទ្វេ ឯកតោ ន ភវិស្សាម, អបិច ខោ បន អផាសុកេន ភិក្ខុនា អាគន្ត្វា វិហារមជ្ឈេ ឃណ្ឌិយា បហតាយ ឃណ្ឌិសញ្ញាយ អាគន្ត្វា តស្ស ភេសជ្ជំ ករិស្សាមា’’តិ.

តេសុ ឯវំ កតិកំ កត្វា វិហរន្តេសុ ឯកទិវសំ សា ឧបាសិកា សប្បិតេលផាណិតាទីនិ គាហាបេត្វា ទាសទាសិកម្មករាទីហិ បរិវុតា សាយន្ហសមយេ តំ វិហារំ គន្ត្វា វិហារមជ្ឈេ ភិក្ខូ អទិស្វា, ‘‘កហំ នុ ខោ, អយ្យា, គតា’’តិ បុរិសេ បុច្ឆិត្វា, ‘‘អត្តនោ អត្តនោ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានេសុ និសិន្នា ភវិស្សន្តិ, អយ្យេ’’តិ វុត្តេ, ‘‘កិំ នុ ខោ កត្វា ទដ្ឋុំ សក្ខិស្សាមី’’តិ អាហ. អថ នំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស កតិកវត្តំ ជាននមនុស្សា អាហំសុ – ‘‘ឃណ្ឌិយា បហតាយ សន្និបតិស្សន្តិ, អយ្យេ’’តិ. សា ច ឃណ្ឌិំ បហរាបេសិ. ភិក្ខូ ឃណ្ឌិសទ្ទំ សុត្វា, ‘‘កស្សចិ អផាសុកំ ភវិស្សតី’’តិ សកសកដ្ឋានេហិ និក្ខមិត្វា វិហារមជ្ឈេ សន្និបតិំសុ. ទ្វេបិ ជនា ឯកមគ្គេនាគតា នាម នត្ថិ. ឧបាសិកា ឯកេកដ្ឋានតោ ឯកេកមេវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា, ‘‘មម បុត្តេហិ អញ្ញមញ្ញំ កលហោ កតោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ វន្ទិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘កលហំ នុ ខោ, ភន្តេ, ករិត្ថា’’តិ? ‘‘ន ករោម, មហាឧបាសិកេ’’តិ. ‘‘សចេ វោ, ភន្តេ, កលហោ នត្ថិ, អថ កស្មា យថា អម្ហាកំ គេហំ អាគច្ឆន្តា សព្ពេ ឯកតោវ អាគច្ឆថ, ឯវំ អនាគន្ត្វា ឯកេកដ្ឋានតោ ឯកេកាវ អាគតា’’តិ? ‘‘មហាឧបាសិកេ, ឯកេកស្មិំ ឋានេ និសីទិត្វា សមណធម្មំ ករិម្ហា’’តិ. ‘‘កោ ឯស, ភន្តេ, សមណធម្មោ នាមា’’តិ? ‘‘ទ្វត្តិំសាការេ សជ្ឈាយំ ករោម, អត្តភាវេ ច ខយវយំ បដ្ឋបេម, មហាឧបាសិកេ’’តិ. ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, ទ្វត្តិំសាការេ សជ្ឈាយំ កាតុំ, អត្តភាវេ ច ខយវយំ បដ្ឋបេតុំ តុម្ហាកមេវ វដ្ដតិ, ឧទាហុ អម្ហាកម្បីតិ, កស្សចិបិ អវារិតោ ឯស ធម្មោ, មហាឧបាសិកេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, មយ្ហម្បិ ទ្វត្តិំសាការំ ទេថ, អត្តភាវេ ច ខយវយបដ្ឋបនំ អាចិក្ខថា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឧគ្គណ្ហ, មហាឧបាសិកេ’’តិ សព្ពំ ឧគ្គណ្ហាបេសុំ.

សា តតោ បដ្ឋាយ ទ្វត្តិំសាការេ សជ្ឈាយំ កត្វា អត្តនិ ខយវយំ បដ្ឋបេត្វា តេហិ ភិក្ខូហិ បុរេតរមេវ តយោ មគ្គេ, តីណិ ច ផលានិ បាបុណិ. មគ្គេនេវ ចស្សា ចតស្សោ បដិសម្ភិទា លោកិយអភិញ្ញា ច អាគមិំសុ. សា មគ្គផលសុខតោ វុដ្ឋាយ ទិព្ពចក្ខុនា ឱលោកេត្វា, ‘‘កទា នុ ខោ មម បុត្តេហិ អយំ ធម្មោ អធិគតោ’’តិ ឧបធារេន្តី សព្ពេបិមេ សរាគា សទោសា សមោហា ឈានវិបស្សនាមត្តម្បិ តេសំ នត្ថិ, ‘‘កិំ នុ ខោ មយ្ហំ បុត្តានំ អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយោ អត្ថិ, នត្ថី’’តិ អាវជ្ជេត្វា, ‘‘អត្ថី’’តិ ទិស្វា, ‘‘សេនាសនសប្បាយំ នុ ខោ អត្ថិ, នត្ថី’’តិ អាវជ្ជេត្វា តម្បិ ទិស្វា, ‘‘បុគ្គលសប្បាយំ នុ ខោ លភន្តិ, ន លភន្តី’’តិ អាវជ្ជេសិ, បុគ្គលសប្បាយម្បិ ទិស្វា, ‘‘អាហារសប្បាយំ នុ ខោ លភន្តិ, ន លភន្តី’’តិ ឧបធារេន្តី ‘‘អាហារសប្បាយំ នេសំ នត្ថី’’តិ ទិស្វា តតោ បដ្ឋាយ នានាវិធំ យាគុំ, អនេកប្បការំ ខជ្ជកំ, នានគ្គរសញ្ច ភោជនំ សម្បាទេត្វា គេហេ ភិក្ខូ និសីទាបេត្វា ទក្ខិណោទកំ ទត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ យំ យំ រុច្ចតិ, តំ តំ គហេត្វា បរិភុញ្ជថា’’តិ និយ្យាទេសិ. តេ យថារុចិ យាគុអាទីនិ គហេត្វា បរិភុញ្ជន្តិ. តេសំ សប្បាយាហារំ លភន្តានំ ចិត្តំ ឯកគ្គំ អហោសិ.

តេ ឯកគ្គេន ចិត្តេន វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា ន ចិរស្សេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា ចិន្តយិំសុ – ‘‘អហោ មហាឧបាសិកា អម្ហាកំ បតិដ្ឋា ជាតា, សចេ មយំ សប្បាយាហារំ ន លភិម្ហ, ន នោ មគ្គផលបដិវេធោ អភវិស្ស, ឥទានិ វុដ្ឋវស្សា បវារេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គមិស្សាមា’’តិ. តេ ‘‘សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមម្ហា’’តិ មហាឧបាសិកំ អាបុច្ឆិំសុ. ‘‘មហាឧបាសិកា សាធុ, អយ្យា’’តិ. តេ អនុគន្ត្វា បុនបិ, ‘‘ភន្តេ, អម្ហេ ឱលោកេយ្យាថា’’តិ ពហូនិ បិយវចនានិ វត្វា បដិនិវត្តិ. តេបិ ខោ ភិក្ខូ សាវត្ថិំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នា ‘‘កច្ចិ, ភិក្ខវេ, ខមនីយំ, កច្ចិ យាបនីយំ, ន ច បិណ្ឌកេន កិលមិត្ថា’’តិ វុត្តេ ‘‘ខមនីយំ, ភន្តេ, យាបនីយំ, ភន្តេ, បិណ្ឌកេន បន នេវ កិលមិម្ហ. អម្ហាកញ្ហិ មាតិកមាតា នាមេកា ឧបាសិកា ចិត្តាចារំ ញត្វា, ‘អហោ វត នោ ឯវរូបំ នាម អាហារំ បដិយាទេយ្យា’តិ ចិន្តិតេ យថាចិន្តិតំ អាហារំ បដិយាទេត្វា អទាសី’’តិ តស្សា គុណកថំ កថយិំសុ.

អញ្ញតរោ ភិក្ខុ តស្សា គុណកថំ សុត្វា តត្ថ គន្តុកាមោ ហុត្វា សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា, ‘‘ភន្តេ, តំ គាមំ គមិស្សាមី’’តិ សត្ថារំ អាបុច្ឆិត្វា ជេតវនតោ និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន តំ គាមំ បត្វា វិហារំ បវិសនទិវសេយេវ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ កិរ ឧបាសិកា ចិន្តិតចិន្តិតំ ជានាតិ, អហញ្ច មគ្គកិលន្តោ វិហារំ បដិជគ្គិតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, អហោ វត មេ វិហារបដិជគ្គកំ មនុស្សំ បេសេយ្យា’’តិ. ឧបាសិកា គេហេ និសិន្នាវ អាវជ្ជេន្តី តមត្ថំ ញត្វា, ‘‘គច្ឆ, វិហារំ បដិជគ្គិត្វា ឯហី’’តិ មនុស្សំ បេសេសិ. ឥតរោបិ បានីយំ បិវិតុកាមោ ‘‘អហោ វត មេ សក្ខរបានកំ កត្វា បេសេយ្យា’’តិ ចិន្តេសិ. ឧបាសិកា តម្បិ បេសេសិ. សោ បុនទិវសេ ‘‘បាតោវ សិនិទ្ធយាគុំ មេ សឧត្តរិភង្គំ បេសេតូ’’តិ ចិន្តេសិ. ឧបាសិកា តថា អកាសិ. សោ យាគុំ បិវិត្វា, ‘‘អហោ វត មេ ឯវរូបំ ខជ្ជកំ បេសេយ្យា’’តិ ចិន្តេសិ. ឧបាសិកា តម្បិ បេសេសិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ឧបាសិកា មយា សព្ពំ ចិន្តិតចិន្តិតំ បេសេសិ, អហំ ឯតំ ទដ្ឋុកាមោ, អហោ វត មេ នានគ្គរសភោជនំ គាហាបេត្វា សយមេវ អាគច្ឆេយ្យា’’តិ. ឧបាសិកា ‘‘មម បុត្តោ មំ ទដ្ឋុកាមោ, អាគមនំ មេ បច្ចាសីសតី’’តិ ភោជនំ គាហាបេត្វា វិហារំ គន្ត្វា តស្ស អទាសិ. សោ កតភត្តកិច្ចោ ‘‘មាតិកមាតា នាម ត្វំ, មហាឧបាសិកេ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, តាតា’’តិ. ‘‘ត្វំ បរចិត្តំ ជានាសី’’តិ? ‘‘កិំ មំ បុច្ឆសិ, តាតា’’តិ? ‘‘មយា ចិន្តិតចិន្តិតំ សព្ពមកាសិ, តេន តំ បុច្ឆាមី’’តិ. ‘‘បរចិត្តជាននកភិក្ខូ ពហូ, តាតា’’តិ? ‘‘នាហំ អញ្ញេ បុច្ឆាមិ, តុវំ បុច្ឆាមិ, ឧបាសិកេ’’តិ. ឯវំ សន្តេបិ ឧបាសិកា ‘‘បរចិត្តំ ជានាមី’’តិ អវត្វា ‘‘បរចិត្តំ ជានន្តា នាម ឯវំ ករោន្តិ បុត្តា’’តិ អាហ. សោ ‘‘ភារិយំ វតិទំ កម្មំ, បុថុជ្ជនា នាម សោភនម្បិ អសោភនម្បិ ចិន្តេន្តិ, សចាហំ កិញ្ចិ អយុត្តំ ចិន្តយិស្សាមិ, សហ ភណ្ឌកេន ចោរំ ចូឡាយ គណ្ហន្តី វិយ មំ វិប្បការំ បាបេយ្យ, មយា ឥតោ បលាយិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘ឧបាសិកេ, អហំ គមិស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘កហំ, អយ្យា’’តិ? ‘‘សត្ថុ សន្តិកំ, ឧបាសិកេ’’តិ. ‘‘វសថ តាវ, ភន្តេ, ឥធា’’តិ. ‘‘ន វសិស្សាមិ, ឧបាសិកេ, គមិស្សាមេវា’’តិ និក្ខមិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ អគមាសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កិំ ភិក្ខុ ន ត្វំ តត្ថ វសសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, ភន្តេ, ន សក្កា តត្ថ វសិតុ’’ន្តិ. ‘‘កិំ ការណា ភិក្ខូ’’តិ? ‘‘ភន្តេ, សា ឧបាសិកា ចិន្តិតចិន្តិតំ សព្ពំ ជានាតិ, បុថុជ្ជនា ច នាម សោភនម្បិ អសោភនម្បិ ចិន្តេន្តិ, សចាហំ កិញ្ចិ អយុត្តំ ចិន្តេស្សាមិ, សហ ភណ្ឌកេន ចោរំ ចូឡាយ គណ្ហន្តី វិយ មំ វិប្បការំ បាបេស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា អាគតោម្ហីតិ. ‘‘ភិក្ខុ, តត្ថេវ តយា វសិតុំ វដ្ដតី’’តិ, ‘‘ន សក្កោមិ, ភន្តេ, នាហំ តត្ថ វសិស្សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ ត្វំ, ភិក្ខុ, ឯកមេវ រក្ខិតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ. ‘‘កិំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘តវ ចិត្តមេវ រក្ខ, ចិត្តំ នាមេតំ ទុរក្ខំ, ត្វំ អត្តនោ ចិត្តមេវ និគ្គណ្ហ, មា អញ្ញំ កិញ្ចិ ចិន្តយិ, ចិត្តំ នាមេតំ ទុន្និគ្គហ’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៣៥.

‘‘ទុន្និគ្គហស្ស លហុនោ, យត្ថកាមនិបាតិនោ;

ចិត្តស្ស ទមថោ សាធុ, ចិត្តំ ទន្តំ សុខាវហ’’ន្តិ.

តត្ថ ចិត្តំ នាមេតំ ទុក្ខេន និគ្គយ្ហតីតិ ទុន្និគ្គហំ. លហុំ ឧប្បជ្ជតិ ច និរុជ្ឈតិ ចាតិ លហុ. តស្ស ទុន្និគ្គហស្ស លហុនោ. យត្ថកាមនិបាតិនោតិ យត្ថ កត្ថចិទេវ និបតនសីលស្ស. ឯតញ្ហិ លភិតព្ពដ្ឋានំ វា អលភិតព្ពដ្ឋានំ វា យុត្តដ្ឋានំ វា អយុត្តដ្ឋានំ វា ន ជានាតិ, នេវ ជាតិំ ឱលោកេតិ, ន គោត្តំ, ន វយំ. យត្ថ យត្ថ ឥច្ឆតិ, តត្ថ តត្ថេវ និបតតីតិ ‘‘យត្ថកាមនិបាតី’’តិ វុច្ចតិ. តស្ស ឯវរូបស្ស ចិត្តស្ស ទមថោ សាធុ ចតូហិ អរិយមគ្គេហិ ទន្តភាវោ យថា និព្ពិសេវនំ ហោតិ, តថា កតភាវោ សាធុ. កិំ ការណា? ឥទញ្ហិ ចិត្តំ ទន្តំ សុខាវហំ និព្ពិសេវនំ កតំ មគ្គផលសុខំ បរមត្ថនិព្ពានសុខញ្ច អាវហតីតិ.

ទេសនាបរិយោសានេ សម្បត្តបរិសាយ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ, មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ជាតាតិ.

សត្ថា តស្ស ភិក្ខុនោ ឥមំ ឱវាទំ ទត្វា, ‘‘គច្ឆ, ភិក្ខុ, អញ្ញំ កិញ្ចិ អចិន្តយិត្វា តត្ថេវ វសាហី’’តិ បហិណិ. សោ ភិក្ខុ សត្ថុ សន្តិកា ឱវាទំ លភិត្វា តត្ថ អគមាសិ. កិញ្ចិ ពហិទ្ធា ចិន្តនំ នាម ន ចិន្តេសិ. មហាឧបាសិកាបិ ទិព្ពេន ចក្ខុនា ឱលោកេន្តី ថេរំ ទិស្វា, ‘‘ឥទានិ ឱវាទទាយកំ អាចរិយំ លភិត្វា បុនាគតោ មម បុត្តោ’’តិ អត្តនោ ញាណេនេវ បរិច្ឆិន្ទិត្វា តស្ស សប្បាយាហារំ បដិយាទេត្វា អទាសិ. សោ សប្បាយភោជនំ សេវិត្វា កតិបាហេនេវ អរហត្តំ បត្វា មគ្គផលសុខេន វីតិនាមេន្តោ ‘‘អហោ មហាឧបាសិកា មយ្ហំ បតិដ្ឋា ជាតា, អហំ ឥមំ និស្សាយ ភវនិស្សរណំ បត្តោម្ហី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘ឥមស្មិំ តាវ មេ អត្តភាវេ បតិដ្ឋា ជាតា, សំសារេ បន មេ សំសរន្តស្ស អញ្ញេសុបិ អត្តភាវេសុ អយំ បតិដ្ឋា ភូតបុព្ពា, នោ’’តិ ឧបធារេន្តោ ឯកូនអត្តភាវសតំ អនុស្សរិ. សាបិ ឯកូនអត្តភាវសតេ តស្ស បាទបរិចារិកា អញ្ញេសុ បដិពទ្ធចិត្តា ហុត្វា តំ ជីវិតា វោរោបេសិ. ថេរោ តស្សា ឯត្តកំ អគុណំ ទិស្វា, ‘‘អហោ មយំ មហាឧបាសិកា ភារិយំ កម្មំ អកាសី’’តិ ចិន្តេសិ.

មហាឧបាសិកាបិ គេហេ និសិន្នាវ ‘‘កិំ នុ ខោ មយ្ហំ បុត្តស្ស បព្ពជិតកិច្ចំ មត្តកំ បត្តំ, នោ’’តិ ឧបធារយមានា តស្ស អរហត្តបត្តិំ ញត្វា ឧត្តរិ ឧបធារិយមានា, ‘‘មម បុត្តោ អរហត្តំ បត្វា អហោ វត មេ អយំ ឧបាសិកា មហតី បតិដ្ឋា ជាតា’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘អតីតេបិ នុ ខោ មេ អយំ បតិដ្ឋា ភូតបុព្ពា, នោ’’តិ ឧបធារេន្តោ ឯកូនអត្តភាវសតំ អនុស្សរិ, ‘‘អហំ ខោ បន ឯកូនអត្តភាវសតេ អញ្ញេហិ សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា ឯតំ ជីវិតា វោរោបេសិំ, អយំ មេ ឯត្តកំ អគុណំ ទិស្វា ‘អហោ ភារិយំ កម្មំ កតំ ឧបាសិកាយា’’តិ ចិន្តេសិ. ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឯវំ សំសារេ សំសរន្តិយា មម បុត្តស្ស ឧបការោ កតបុព្ពោ’’តិ ឧបធារយមានា តតោ ឧត្តរិំ សតមំ អត្តភាវំ អនុស្សរិត្វា សតមេ អត្តភាវេ មយា ឯតស្ស បាទបរិចារិកាយ ហុត្វា ឯតស្មិំ ជីវិតា វោរោបនដ្ឋានេ ជីវិតទានំ ទិន្នំ, អហោ មយា មម បុត្តស្ស មហាឧបការោ កតបុព្ពោ’’តិ គេហេ និសិន្នាវ ឧត្តរិំ វិសេសេត្វា ‘‘ឧបធារេថា’’តិ អាហ. សោ ទិព្ពាយ សោតធាតុយា សទ្ទំ សុត្វា វិសេសេត្វា សតមំ អត្តភាវំ អនុស្សរិត្វា តត្ថ តាយ អត្តនោ ជីវិតស្ស ទិន្នភាវំ ទិស្វា, ‘‘អហោ មម ឥមាយ មហាឧបាសិកាយ ឧបការោ កតបុព្ពោ’’តិ អត្តមនោ ហុត្វា តស្សា តត្ថេវ ចតូសុ មគ្គផលេសុ បញ្ហំ កថេត្វា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយីតិ.

អញ្ញតរភិក្ខុវត្ថុ ទុតិយំ.

៣. អញ្ញតរឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុវត្ថុ

សុទុទ្ទសន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

សត្ថរិ កិរ សាវត្ថិយំ វិហរន្តេ ឯកោ សេដ្ឋិបុត្តោ អត្តនោ កុលូបគត្ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អហំ ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមោ, ឯកំ មេ ទុក្ខតោ មុច្ចនការណំ កថេថា’’តិ អាហ. ‘‘សាធាវុសោ, សចេសិ ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមោ, សលាកភត្តំ ទេហិ, បក្ខិកភត្តំ ទេហិ, វស្សាវាសិកំ ទេហិ, ចីវរាទយោ បច្ចយេ ទេហិ, អត្តនោ សាបតេយ្យំ តយោ កោដ្ឋាសេ កត្វា ឯកេន កម្មន្តំ បយោជេហិ, ឯកេន បុត្តទារំ បោសេហិ, ឯកំ ពុទ្ធសាសនេ ទេហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ វុត្តបដិបាដិយា សព្ពំ កត្វា បុន ថេរំ បុច្ឆិ – ‘‘តតោ ឧត្តរិំ អញ្ញំ កិំ ករោមិ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អាវុសោ, តីណិ សរណានិ គណ្ហ, បញ្ច សីលានិ គណ្ហាហី’’តិ. តានិបិ បដិគ្គហេត្វា តតោ ឧត្តរិំ បុច្ឆិ. ‘‘តេន ហិ ទស សីលានិ គណ្ហាហី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ គណ្ហិ. សោ ឯវំ អនុបុព្ពេន បុញ្ញកម្មស្ស កតត្តា អនុបុព្ពសេដ្ឋិបុត្តោ នាម ជាតោ. តតោ ‘‘ឧត្តរិម្បិ កត្តព្ពំ អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ បុន បុច្ឆិត្វា, ‘‘តេន ហិ បព្ពជាហី’’តិ វុត្តោ និក្ខមិត្វា បព្ពជិ. តស្សេកោ អាភិធម្មិកភិក្ខុ អាចរិយោ អហោសិ. ឯកោ វិនយធរោ ឧបជ្ឈាយោ. តស្ស លទ្ធូបសម្បទស្ស អាចរិយោ អត្តនោ សន្តិកំ អាគតកាលេ អភិធម្មេ បញ្ហំ កថេសិ – ‘‘ពុទ្ធសាសនេ នាម ឥទំ កាតុំ វដ្ដតិ, ឥទំ ន វដ្ដតី’’តិ. ឧបជ្ឈាយោបិស្ស អត្តនោ សន្តិកំ អាគតកាលេ វិនយេ បញ្ហំ កថេសិ – ‘‘ពុទ្ធសាសនេ នាម ឥទំ កាតុំ វដ្ដតិ, ឥទំ ន វដ្ដតិ, ឥទំ កប្បតិ, ឥទំ ន កប្បតី’’តិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ ភារិយំ ឥទំ កម្មំ, អហំ ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមោ បព្ពជិតោ, ឥធ ច មម ហត្ថបសារណដ្ឋានម្បិ ន បញ្ញាយតិ, គេហេ ឋត្វាវ ទុក្ខា មុច្ចិតុំ សក្កា, មយា គិហិនា ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ ឧក្កណ្ឋិតោ អនភិរតោ ទ្វត្តិំសាការេ សជ្ឈាយំ ន ករោតិ, ឧទ្ទេសំ ន គណ្ហាតិ, កិសោ លូខោ ធមនិសន្ថតគត្តោ អាលស្សិយាភិភូតោ កច្ឆុបរិកិណ្ណោ អហោសិ.

អថ នំ ទហរសាមណេរា, ‘‘អាវុសោ, កិំ ត្វំ ឋិតដ្ឋានេ ឋិតោវ និសិន្នដ្ឋានេ និសិន្នោវ អហោសិ, បណ្ឌុរោគាភិភូតោ កិសោ លូខោ ធមនិសន្ថតគត្តោ អាលស្សិយាភិភូតោ កច្ឆុបរិកិណ្ណោ, កិំ តេ កត’’ន្តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘ឧក្កណ្ឋិតោម្ហិ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? សោ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. តេ តស្ស អាចរិយុបជ្ឈាយានំ អាចិក្ខិំសុ. អាចរិយុបជ្ឈាយា តំ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ អគមំសុ. សត្ថា ‘‘កិំ, ភិក្ខវេ, អាគតត្ថា’’តិ អាហ. ‘‘ភន្តេ, អយំ ភិក្ខុ តុម្ហាកំ សាសនេ ឧក្កណ្ឋិតោ’’តិ. ‘‘ឯវំ កិរ ភិក្ខូ’’តិ. ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘អហំ, ភន្តេ, ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមោវ បព្ពជិតោ, តស្ស មេ អាចរិយោ អភិធម្មកថំ កថេសិ, ឧបជ្ឈាយោ វិនយកថំ កថេសិ, ស្វាហំ ‘ឥធ មេ ហត្ថបសារណដ្ឋានម្បិ នត្ថិ, គិហិនា ហុត្វា សក្កា ទុក្ខា មុច្ចិតុំ, គិហិ ភវិស្សាមី’តិ សន្និដ្ឋានមកាសិំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘សចេ ត្វំ, ភិក្ខុ, ឯកមេវ រក្ខិតុំ សក្ខិស្សសិ, អវសេសានំ រក្ខនកិច្ចំ នត្ថី’’តិ. ‘‘កិំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘តវ ចិត្តមេវ រក្ខិតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ. ‘‘សក្ខិស្សាមិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ អត្តនោ ចិត្តមេវ រក្ខាហិ, សក្កា ទុក្ខា មុច្ចិតុ’’ន្តិ ឥមំ ឱវាទំ ទត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៣៦.

‘‘សុទុទ្ទសំ សុនិបុណំ, យត្ថកាមនិបាតិនំ;

ចិត្តំ រក្ខេថ មេធាវី, ចិត្តំ គុត្តំ សុខាវហ’’ន្តិ.

តត្ថ សុទុទ្ទសន្តិ សុដ្ឋុ ទុទ្ទសំ. សុនិបុណន្តិ សុដ្ឋុ និបុណំ បរមសណ្ហំ. យត្ថកាមនិបាតិនន្តិ ជាតិអាទីនិ អនោលោកេត្វា លភិតព្ពាលភិតព្ពយុត្តាយុត្តដ្ឋានេសុ យត្ថ កត្ថចិ និបតនសីលំ. ចិត្តំ រក្ខេថ មេធាវីតិ អន្ធពាលោ ទុម្មេធោ អត្តនោ ចិត្តំ រក្ខិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, ចិត្តវសិកោ ហុត្វា អនយព្យសនំ បាបុណាតិ. មេធាវី បន បណ្ឌិតោវ ចិត្តំ រក្ខិតុំ សក្កោតិ, តស្មា ត្វម្បិ ចិត្តមេវ គោបេហិ. ឥទញ្ហិ ចិត្តំ គុត្តំ សុខាវហំ មគ្គផលនិព្ពានសុខានិ អាវហតីតិ.

ទេសនាបរិយោសានេ សោ ភិក្ខុ សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ, ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា អហោសីតិ.

អញ្ញតរឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុវត្ថុ តតិយំ.

៤. សង្ឃរក្ខិតភាគិនេយ្យត្ថេរវត្ថុ

ទូរង្គមន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ សង្ឃរក្ខិតំ នាម ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរេកោ កុលបុត្តោ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា និក្ខមិត្វា បព្ពជិតោ លទ្ធូបសម្បទោ សង្ឃរក្ខិតត្ថេរោ នាម ហុត្វា កតិបាហេនេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តស្ស កនិដ្ឋភគិនី បុត្តំ លភិត្វា ថេរស្ស នាមំ អកាសិ. សោ ភាគិនេយ្យសង្ឃរក្ខិតោ នាម ហុត្វា វយប្បត្តោ ថេរស្សេវ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ អញ្ញតរស្មិំ គាមការាមេ វស្សំ ឧបគន្ត្វា, ‘‘ឯកំ សត្តហត្ថំ, ឯកំ អដ្ឋហត្ថ’’ន្តិ ទ្វេ វស្សាវាសិកសាដកេ លភិត្វា អដ្ឋហត្ថំ ‘‘ឧបជ្ឈាយស្ស មេ ភវិស្សតី’’តិ សល្លក្ខេត្វា ‘‘សត្តហត្ថំ មយ្ហំ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា វុដ្ឋវស្សោ ‘‘ឧបជ្ឈាយំ បស្សិស្សាមី’’តិ អាគច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ អាគន្ត្វា ថេរេ វិហារំ អនាគតេយេវ វិហារំ បវិសិត្វា ថេរស្ស ទិវាដ្ឋានំ សម្មជ្ជិត្វា បាទោទកំ ឧបដ្ឋបេត្វា អាសនំ បញ្ញបេត្វា អាគមនមគ្គំ ឱលោកេន្តោ និសីទិ. អថស្សាគមនភាវំ ទិស្វា បច្ចុគ្គមនំ កត្វា បត្តចីវរំ បដិគ្គហេត្វា, ‘‘និសីទថ, ភន្តេ’’តិ ថេរំ និសីទាបេត្វា តាលវណ្ដំ អាទាយ ពីជិត្វា បានីយំ ទត្វា បាទេ ធោវិត្វា តំ សាដកំ អានេត្វា បាទមូលេ ឋបេត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមំ បរិភុញ្ជថា’’តិ វត្វា ពីជយមានោ អដ្ឋាសិ.

អថ នំ ថេរោ អាហ – ‘‘សង្ឃរក្ខិត, មយ្ហំ ចីវរំ បរិបុណ្ណំ, ត្វមេវ បរិភុញ្ជា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, មយា លទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ អយំ តុម្ហាកមេវ សល្លក្ខិតោ, បរិភោគំ ករោថា’’តិ. ‘‘ហោតុ, សង្ឃរក្ខិត, បរិបុណ្ណំ មេ ចីវរំ, ត្វមេវ បរិភុញ្ជា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, មា ឯវំ ករោថ, តុម្ហេហិ បរិភុត្តេ មយ្ហំ មហប្ផលំ ភវិស្សតី’’តិ. អថ នំ តស្ស បុនប្បុនំ កថេន្តស្សបិ ថេរោ ន ឥច្ឆិយេវ.

ឯវំ សោ ពីជយមានោ ឋិតោវ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ថេរស្ស គិហិកាលេ ភាគិនេយ្យោ, បព្ពជិតកាលេ សទ្ធិវិហារិកោ, ឯវម្បិ មយា សទ្ធិំ ឧបជ្ឈាយោ បរិភោគំ ន កត្តុកាមោ. ឥមស្មិំ មយា សទ្ធិំ បរិភោគំ អករោន្តេ កិំ មេ សមណភាវេន, គិហិ ភវិស្សាមី’’តិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘ទុស្សណ្ឋាបិតោ ឃរាវាសោ, កិំ នុ ខោ កត្វា គិហិភូតោ ជីវិស្សាមី’’តិ. តតោ ចិន្តេសិ – ‘‘អដ្ឋហត្ថសាដកំ វិក្កិណិត្វា ឯកំ ឯឡិកំ គណ្ហិស្សាមិ, ឯឡិកា នាម ខិប្បំ វិជាយតិ, ស្វាហំ វិជាតំ វិជាតំ វិក្កិណិត្វា មូលំ ករិស្សាមិ, មូលេ ពហូ កត្វា ឯកំ បជាបតិំ អានេស្សាមិ, សា ឯកំ បុត្តំ វិជាយិស្សតិ. អថស្ស មម មាតុលស្ស នាមំ កត្វា ចូឡយានកេ និសីទាបេត្វា មម បុត្តញ្ច ភរិយញ្ច អាទាយ មាតុលំ វន្ទិតុំ អាគមិស្សាមិ, អាគច្ឆន្តេ អន្តរាមគ្គេ មម ភរិយំ ឯវំ វក្ខាមិ – ‘អានេហិ តាវ មេ បុត្តំ វហិស្សាមិន’ន្តិ. សា ‘កិំ តេ បុត្តេន, ឯហិ, ឥមំ យានកំ បាជេហី’តិ វត្វា បុត្តំ គហេត្វា, ‘អហំ នេស្សាមិ ន’ន្តិ នេត្វា សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តី ចក្កបថេ ឆឌ្ឌេស្សតិ. អថស្ស សរីរំ អភិរុហិត្វា ចក្កំ គមិស្សតិ, អថ នំ ‘ត្វំ មម បុត្តំ នេវ មយ្ហំ អទាសិ, នំ សន្ធារេតុំ នាសក្ខិ នាសិតោស្មិ តយា’តិ វត្វា បតោទយដ្ឋិយា បិដ្ឋិយំ បហរិស្សាមី’’តិ.

សោ ឯវំ ចិន្តេន្តោវ ឋត្វា ពីជយមានោ ថេរស្ស សីសេ តាលវណ្ដេន បហរិ. ថេរោ ‘‘កិំ នុ ខោ អហំ សង្ឃរក្ខិតេន សីសេ បហតោ’’តិ ឧបធារេន្តោ តេន ចិន្តិតចិន្តិតំ សព្ពំ ញត្វា, ‘‘សង្ឃរក្ខិត, មាតុគាមស្ស បហារំ ទាតុំ នាសក្ខិ, កោ ឯត្ថ មហល្លកត្ថេរស្ស ទោសោ’’តិ អាហ. សោ ‘‘អហោ នដ្ឋោម្ហិ, ញាតំ កិរ មេ ឧបជ្ឈាយេន ចិន្តិតចិន្តិតំ, កិំ មេ សមណភាវេនា’’តិ តាលវណ្ដំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយិតុំ អារទ្ធោ.

អថ នំ ទហរា ច សាមណេរា ច អនុពន្ធិត្វា អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ អគមំសុ. សត្ថា តេ ភិក្ខូ ទិស្វាវ ‘‘កិំ, ភិក្ខវេ, អាគតត្ថ, ឯកោ វោ ភិក្ខុ លទ្ធោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, ភន្តេ, ឥមំ ទហរំ ឧក្កណ្ឋិត្វា បលាយន្តំ គហេត្វា តុម្ហាកំ សន្តិកំ អាគតម្ហា’’តិ. ‘‘ឯវំ កិរ ភិក្ខូ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិមត្ថំ តេ ភិក្ខុ ឯវំ ភារិយំ កម្មំ កតំ, ននុ ត្វំ អារទ្ធវីរិយស្ស ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស បុត្តោ, មាទិសស្ស នាម ពុទ្ធស្ស សាសនេ បព្ពជិត្វា អត្តានំ ទមេត្វា សោតាបន្នោតិ វា សកទាគាមីតិ វា អនាគាមីតិ វា អរហាតិ វា វទាបេតុំ នាសក្ខិ, កិមត្ថំ ឯវំ ភារិយំ កម្មមកាសី’’តិ? ‘‘ឧក្កណ្ឋិតោស្មិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ ការណា ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ? សោ ឯវំ វស្សាវាសិកសាដកានំ លទ្ធទិវសតោ បដ្ឋាយ យាវ ថេរស្ស តាលវណ្ដេន បហារា សព្ពំ តំ បវត្តិំ អារោចេត្វា, ‘‘ឥមិនា ការណេន បលាតោស្មិ, ភន្តេ’’តិ អាហ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ឯហិ ភិក្ខុ, មា ចិន្តយិ ចិត្តំ នាមេតំ ទូរេ ហោន្តម្បិ អារម្មណំ សម្បដិច្ឆនកជាតិកំ, រាគទោសមោហពន្ធនា មុច្ចនត្ថាយ វាយមិតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៣៧.

‘‘ទូរង្គមំ ឯកចរំ, អសរីរំ គុហាសយំ;

យេ ចិត្តំ សំយមេស្សន្តិ, មោក្ខន្តិ មារពន្ធនា’’តិ.

តត្ថ ទូរង្គមន្តិ ចិត្តស្ស ហិ មក្កដសុត្តមត្តកម្បិ បុរត្ថិមាទិទិសាភាគេន គមនាគមនំ នាម នត្ថិ, ទូរេ សន្តម្បិ បន អារម្មណំ សម្បដិច្ឆតីតិ ទូរង្គមំ នាម ជាតំ. សត្តដ្ឋចិត្តានិ បន ឯកតោ កណ្ណិកពទ្ធានិ ឯកក្ខណេ ឧប្បជ្ជិតុំ សមត្ថានិ នាម នត្ថិ. ឧប្បត្តិកាលេ ឯកេកមេវ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មិំ និរុទ្ធេ បុន ឯកេកមេវ ឧប្បជ្ជតីតិ ឯកចរំ នាម ជាតំ. ចិត្តស្ស សរីរសណ្ឋានំ វា នីលាទិប្បការោ វណ្ណភេទោ វា នត្ថីតិ អសរីរំ នាម ជាតំ. គុហា នាម ចតុមហាភូតគុហា, ឥទញ្ច ហទយរូបំ និស្សាយ បវត្តតីតិ គុហាសយំ នាម ជាតំ. យេ ចិត្តន្តិ យេ កេចិ បុរិសា វា ឥត្ថិយោ វា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា អនុប្បជ្ជនកកិលេសស្ស ឧប្បជ្ជិតុំ អទេន្តា សតិសម្មោសេន ឧប្បន្នកិលេសំ បជហន្តា ចិត្តំ សំយមេស្សន្តិ សំយតំ អវិក្ខិត្តំ ករិស្សន្តិ. មោក្ខន្តិ មារពន្ធនាតិ សព្ពេតេ កិលេសពន្ធនាភាវេន មារពន្ធនសង្ខាតា តេភូមកវដ្ដា មុច្ចិស្សន្តីតិ.

ទេសនាបរិយោសានេ ភាគិនេយ្យសង្ឃរក្ខិតត្ថេរោ សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបន្នាទយោ ជាតា, មហាជនស្ស សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

សង្ឃរក្ខិតភាគិនេយ្យត្ថេរវត្ថុ ចតុត្ថំ.

៥. ចិត្តហត្ថត្ថេរវត្ថុ

អនវដ្ឋិតចិត្តស្សាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ ចិត្តហត្ថត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកោ កិរ សាវត្ថិវាសី កុលបុត្តោ នដ្ឋគោណំ បរិយេសន្តោ អរញ្ញំ បវិសិត្វា មជ្ឈន្ហិកេ កាលេ គោណំ ទិស្វា គោយូថេ វិស្សជ្ជេត្វា, ‘‘អវស្សំ អយ្យានំ សន្តិកេ អាហារមត្តំ លភិស្សាមី’’តិ ខុប្បិបាសាបីឡិតោ វិហារំ បវិសិត្វា ភិក្ខូនំ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. តស្មិំ ខោ បន សមយេ ភិក្ខូនំ អវក្ការបាតិយំ ភុត្តាវសេសកំ ភត្តំ ហោតិ, តេ តំ ឆាតកបីឡិតំ ទិស្វា, ‘‘ឥតោ ភត្តំ គហេត្វា ភុញ្ជាហី’’តិ វទិំសុ. ពុទ្ធកាលេ ច បន អនេកសូបព្យញ្ជនំ ភត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, សោ តតោ យាបនមត្តំ គហេត្វា ភុញ្ជិត្វា បានីយំ បិវិត្វា ហត្ថេ ធោវិត្វា ភិក្ខូ វន្ទិត្វា, ‘‘កិំ, ភន្តេ, អជ្ជ, អយ្យា, និមន្តនដ្ឋានំ អគមំសូ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘នត្ថិ, ឧបាសក, ភិក្ខូ ឥមិនាវ នីហារេន និពទ្ធំ លភន្តី’’តិ. សោ ‘‘មយំ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ រត្តិន្ទិវំ និពទ្ធំ កម្មំ ករោន្តាបិ ឯវំ មធុរព្យញ្ជនំ ភត្តំ ន លភាម, ឥមេ កិរ និពទ្ធំ ភុញ្ជន្តិ, កិំ មេ គិហិភាវេន, ភិក្ខុ ភវិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ភិក្ខូ ឧបសង្កមិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. អថ នំ ភិក្ខូ ‘‘សាធុ ឧបាសកា’’តិ បព្ពាជេសុំ.

សោ លទ្ធូបសម្បទោ សព្ពប្បការំ វត្តបដិវត្តំ អកាសិ. សោ ពុទ្ធានំ ឧប្បន្នេន លាភសក្ការេន កតិបាហច្ចយេន ថូលសរីរោ អហោសិ. តតោ ចិន្តេសិ – ‘‘កិំ មេ ភិក្ខាយ ចរិត្វា ជីវិតេន, គិហី ភវិស្សាមី’’តិ. សោ វិព្ភមិត្វា គេហំ បាវិសិ. តស្ស គេហេ កម្មំ ករោន្តស្ស កតិបាហេនេវ សរីរំ មិលាយិ. តតោ ‘‘កិំ មេ ឥមិនា ទុក្ខេន, សមណោ ភវិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បុន គន្ត្វា បព្ពជិ. សោ កតិបាហំ វីតិនាមេត្វា បុន ឧក្កណ្ឋិត្វា វិព្ភមិ, បព្ពជិតកាលេ បន ភិក្ខូនំ ឧបការកោ ហោតិ. សោ កតិបាហេនេវ បុនបិ ឧក្កណ្ឋិត្វា, ‘‘កិំ មេ គិហិភាវេន, បព្ពជិស្សាមី’’តិ គន្ត្វា ភិក្ខូ វន្ទិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. អថ នំ ភិក្ខូ ឧបការវសេន បុន បព្ពាជយិំសុ. ឯវំ សោ ឥមិនា និយាមេនេវ ឆក្ខត្តុំ បព្ពជិត្វា ឧប្បព្ពជិតោ. តស្ស ភិក្ខូ ‘‘ឯស ចិត្តវសិកោ ហុត្វា វិចរតី’’តិ ចិត្តហត្ថត្ថេរោតិ នាមំ ករិំសុ.

តស្សេវំ អបរាបរំ វិចរន្តស្សេវ ភរិយា គព្ភិនី អហោសិ. សោ សត្តមេ វារេ អរញ្ញតោ កសិភណ្ឌមាទាយ គេហំ គន្ត្វា ភណ្ឌកំ ឋបេត្វា ‘‘អត្តនោ កាសាវំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ គព្ភំ បាវិសិ. តស្មិំ ខណេ តស្ស ភរិយា និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយតិ. តស្សា និវត្ថសាដកោ អបគតោ ហោតិ, មុខតោ ច លាលា បគ្ឃរតិ, នាសា ឃុរឃុរាយតិ, មុខំ វិវដ្ដំ, ទន្តំ ឃំសតិ, សា តស្ស ឧទ្ធុមាតកសរីរំ វិយ ឧបដ្ឋាសិ. សោ ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ ឥទ’’ន្តិ សញ្ញំ លភិត្វា, ‘‘អហំ ឯត្តកំ កាលំ បព្ពជិត្វា ឥមំ និស្សាយ ភិក្ខុភាវេ សណ្ឋាតុំ នាសក្ខិ’’ន្តិ កាសាយកោដិយំ គហេត្វា ឧទរេ ពន្ធិត្វា គេហា និក្ខមិ.

អថស្ស អនន្តរគេហេ ឋិតា សស្សុ តំ តថា គច្ឆន្តំ ទិស្វា, ‘‘អយំ បដិឧក្កណ្ឋិតោ ភវិស្សតិ, ឥទានេវ អរញ្ញតោ អាគន្ត្វា កាសាវំ ឧទរេ ពន្ធិត្វាវ គេហា និក្ខន្តោ វិហារាភិមុខោ គច្ឆតិ, កិំ នុ ខោ’’តិ គេហំ បវិសិត្វា និទ្ទាយមានំ ធីតរំ បស្សិត្វា ‘‘ឥមំ ទិស្វា សោ វិប្បដិសារី ហុត្វា គតោ’’តិ ញត្វា ធីតរំ បហរិត្វា ‘‘ឧដ្ឋេហិ កាឡកណ្ណិ, សាមិកោ តេ តំ និទ្ទាយមានំ ទិស្វា វិប្បដិសារី ហុត្វា គតោ, នត្ថិ សោ ឥតោ បដ្ឋាយ តុយ្ហ’’ន្តិ អាហ. ‘‘អបេហិ អបេហិ, អម្ម, កុតោ តស្ស គមនំ អត្ថិ, កតិបាហេនេវ បុនាគមិស្សតី’’តិ អាហ. សោបិ ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខ’’ន្តិ វត្វា គច្ឆន្តោ គច្ឆន្តោវ សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ. សោ គន្ត្វា ភិក្ខូ វន្ទិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. ‘‘ន សក្ខិស្សាម មំយំ តំ បព្ពាជេតុំ, កុតោ តុយ្ហំ សមណភាវោ, សត្ថកនិសានបាសាណសទិសំ តវ សីស’’ន្តិ. ‘‘ភន្តេ, ឥទានិ មំ អនុកម្បាយ ឯកវារំ បព្ពាជេថា’’តិ. តេ តំ ឧបការវសេន បព្ពាជយិំសុ. សោ កតិបាហេនេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ.

តេបិ នំ អាហំសុ – ‘‘អាវុសោ ចិត្តហត្ថ, តវ គមនសមយំ ត្វមេវ ជានេយ្យាសិ, ឥមស្មិំ វារេ តេ ចិរាយិត’’ន្តិ. ‘‘ភន្តេ, សំសគ្គស្ស អត្ថិភាវកាលេ គតម្ហា, សោ នោ សំសគ្គោ ឆិន្នោ, ឥទានិ អគមនធម្មា ជាតម្ហា’’តិ. ភិក្ខូ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ភន្តេ, អយំ ភិក្ខុ អម្ហេហិ ឯវំ វុត្តោ ឯវំ នាម កថេសិ, អញ្ញំ ព្យាករោតិ, អភូតំ វទតី’’តិ អាហំសុ. សត្ថា ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, មម បុត្តោ អត្តនោ អនវដ្ឋិតចិត្តកាលេ សទ្ធម្មំ អជាននកាលេ គមនាគមនំ អកាសិ, ឥទានិស្ស បុញ្ញញ្ច បាបញ្ច បហីន’’ន្តិ វត្វា ឥមា ទ្វេ គាថា អាហ –

៣៨.

‘‘អនវដ្ឋិតចិត្តស្ស, សទ្ធម្មំ អវិជានតោ;

បរិប្លវបសាទស្ស, បញ្ញា ន បរិបូរតិ.

៣៩.

‘‘អនវស្សុតចិត្តស្ស, អនន្វាហតចេតសោ;

បុញ្ញបាបបហីនស្ស, នត្ថិ ជាគរតោ ភយ’’ន្តិ.

តត្ថ អនវដ្ឋិតចិត្តស្សាតិ ចិត្តំ នាមេតំ កស្សចិ និពទ្ធំ វា ថាវរំ វា នត្ថិ. យោ បន បុគ្គលោ អស្សបិដ្ឋេ ឋបិតកុម្ភណ្ឌំ វិយ ច ថុសរាសិម្ហិ កោដ្ដិតខាណុកោ វិយ ច ខល្លាដសីសេ ឋបិតកទម្ពបុប្ផំ វិយ ច ន កត្ថចិ សណ្ឋាតិ, កទាចិ ពុទ្ធសាវកោ ហោតិ, កទាចិ អាជីវកោ, កទាចិ និគណ្ឋោ, កទាចិ តាបសោ. ឯវរូបោ បុគ្គលោ អនវដ្ឋិតចិត្តោ នាម. តស្ស អនវដ្ឋិតចិត្តស្ស. សទ្ធម្មំ អវិជានតោតិ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មភេទំ ឥមំ សទ្ធម្មំ អវិជានន្តស្ស បរិត្តសទ្ធតាយ វា ឧប្លវសទ្ធតាយ វា បរិប្លវបសាទស្ស កាមាវចររូបាវចរាទិភេទា បញ្ញា ន បរិបូរតិ. កាមាវចរាយបិ អបរិបូរយមានាយ កុតោវ រូបាវចរារូបាវចរលោកុត្តរបញ្ញា បរិបូរិស្សតីតិ ទីបេតិ. អនវស្សុតចិត្តស្សាតិ រាគេន អតិន្តចិត្តស្ស. អនន្វាហតចេតសោតិ ‘‘អាហតចិត្តោ ខិលជាតោ’’តិ (ទី. និ. ៣.៣១៩; វិភ. ៩៤១; ម. និ. ១.១៨៥) អាគតដ្ឋានេ ទោសេន ចិត្តស្ស បហតភាវោ វុត្តោ, ឥធ បន ទោសេន អប្បដិហតចិត្តស្សាតិ អត្ថោ. បុញ្ញបាបបហីនស្សាតិ ចតុត្ថមគ្គេន បហីនបុញ្ញស្ស ចេវ បហីនបាបស្ស ច ខីណាសវស្ស. នត្ថិ ជាគរតោ ភយន្តិ ខីណាសវស្ស ជាគរន្តស្សេវ អភយភាវោ កថិតោ វិយ. សោ បន សទ្ធាទីហិ បញ្ចហិ ជាគរធម្មេហិ សមន្នាគតត្តា ជាគរោ នាម. តស្មា តស្ស ជាគរន្តស្សាបិ អជាគរន្តស្សាបិ កិលេសភយំ នត្ថិ កិលេសានំ អបច្ឆាវត្តនតោ. ន ហិ តំ កិលេសា អនុពន្ធន្តិ តេន តេន មគ្គេន បហីនានំ កិលេសានំ បុន អនុបគមនតោ. តេនេវាហ – ‘‘សោតាបត្តិមគ្គេន យេ កិលេសា បហីនា, តេ កិលេសេ ន បុនេតិ ន បច្ចេតិ ន បច្ចាគច្ឆតិ, សកទាគាមិអនាគាមិអរហត្តមគ្គេន យេ កិលេសា បហីនា, តេ កិលេសេ ន បុនេតិ ន បច្ចេតិ ន បច្ចាគច្ឆតី’’តិ (ចូឡនិ. មេត្តគូមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ២៧).

ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា សផលា អហោសិ.

អថេកទិវសំ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘ភារិយា វតិមេ, អាវុសោ, កិលេសា នាម, ឯវរូបស្ស អរហត្តស្ស ឧបនិស្សាយសម្បន្នោ កុលបុត្តោ កិលេសេហិ អាលោឡិតោ សត្តវារេ គិហី ហុត្វា សត្តវារេ បព្ពជិតោ’’តិ. សត្ថា តេសំ តំ កថាបវត្តិំ សុត្វា តង្ខណានុរូបេន គមនេន ធម្មសភំ គន្ត្វា ពុទ្ធាសនេ និសិន្នោ ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ឯវមេវ, ភិក្ខវេ, កិលេសា នាម ភារិយា, សចេ ឯតេ រូបិនោ ហុត្វា កត្ថចិ បក្ខិបិតុំ សក្កា ភវេយ្យុំ, ចក្កវាឡំ អតិសម្ពាធំ, ព្រហ្មលោកោ អតិនីចកោតិ ឱកាសោ នេសំ ន ភវេយ្យ, មាទិសម្បិ នាមេតេ បញ្ញាសម្បន្នំ បុរិសាជានេយ្យំ អាលោឡេន្តិ, អវសេសេសុ កា កថា? ‘‘អហញ្ហិ អឌ្ឍនាឡិមត្តំ វរកចោរកំ កុណ្ឋកុទាលញ្ច និស្សាយ ឆ វារេ បព្ពជិត្វា ឧប្បព្ពជិតបុព្ពោ’’តិ. ‘‘កទា, ភន្តេ, កទា សុគតា’’តិ? ‘‘សុណិស្សថ, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ សុណាថា’’តិ អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ កុទាលបណ្ឌិតោ នាម ពាហិរកបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អដ្ឋ មាសេ ហិមវន្តេ វសិត្វា វស្សារត្តសមយេ ភូមិយា តិន្តាយ ‘‘គេហេ មេ អឌ្ឍនាឡិមត្តោ វរកចោរកោ ច កុណ្ឋកុទាលកោ ច អត្ថិ, វរកចោរកពីជំ មា នស្សី’’តិ ឧប្បព្ពជិត្វា ឯកំ ឋានំ កុទាលេន កសិត្វា តំ ពីជំ វបិត្វា វតិំ កត្វា បក្កកាលេ ឧទ្ធរិត្វា នាឡិមត្តពីជំ ឋបេត្វា សេសំ ខាទិ. សោ ‘‘កិំ មេ ទានិ គេហេន, បុន អដ្ឋ មាសេ បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា និក្ខមិត្វា បព្ពជិ. ឥមិនាវ នីហារេន នាឡិមត្តំ វរកចោរកញ្ច កុណ្ឋកុទាលញ្ច និស្សាយ សត្តវារេ គិហី ហុត្វា សត្តវារេ បព្ពជិត្វា សត្តមេ បន វារេ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ឆ វារេ ឥមំ កុណ្ឋកុទាលំ និស្សាយ គិហី ហុត្វា បព្ពជិតោ, កត្ថចិទេវ នំ ឆឌ្ឌេស្សាមី’’តិ. សោ គង្គាយ តីរំ គន្ត្វា, ‘‘បតិតដ្ឋានំ បស្សន្តោ ឱតរិត្វា គណ្ហេយ្យំ, យថាស្ស បតិតដ្ឋានំ ន បស្សាមិ, តថា នំ ឆឌ្ឌេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា នាឡិមត្តំ ពីជំ បិលោតិកាយ ពន្ធិត្វា បិលោតិកំ កុទាលផលកេ ពន្ធិត្វា កុទាលំ អគ្គទណ្ឌកេ គហេត្វា គង្គាយ តីរេ ឋិតោ អក្ខីនិ និមីលេត្វា ឧបរិសីសេ តិក្ខត្តុំ អាវិជ្ឈិត្វា គង្គាយំ ខិបិត្វា និវត្តិត្វា ឱលោកេន្តោ បតិតដ្ឋានំ អទិស្វា ‘‘ជិតំ មេ, ជិតំ មេ’’តិ តិក្ខត្តុំ សទ្ទមកាសិ.

តស្មិំ ខណេ ពារាណសិរាជា បច្ចន្តំ វូបសមេត្វា អាគន្ត្វា នទីតីរេ ខន្ធាវារំ និវាសេត្វា ន្ហានត្ថាយ នទិំ ឱតិណ្ណោ តំ សទ្ទំ អស្សោសិ. រាជូនញ្ច នាម ‘‘ជិតំ មេ’’តិ សទ្ទោ អមនាបោ ហោតិ, សោ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘អហំ ឥទានិ អមិត្តមទ្ទនំ កត្វា ‘ជិតំ មេ’តិ អាគតោ, ត្វំ បន ‘ជិតំ មេ, ជិតំ មេ’តិ វិរវសិ, កិំ នាមេត’’ន្តិ បុច្ឆិ. កុទាលបណ្ឌិតោ ‘‘ត្វំ ពាហិរកចោរេ ជិនិ, តយា ជិតំ បុន អវជិតមេវ ហោតិ, មយា បន អជ្ឈត្តិកោ លោភចោរោ ជិតោ, សោ បុន មំ ន ជិនិស្សតិ, តស្សេវ ជយោ សាធូ’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ន តំ ជិតំ សាធុ ជិតំ, យំ ជិតំ អវជីយតិ;

តំ ខោ ជិតំ សាធុ ជិតំ, យំ ជិតំ នាវជីយតី’’តិ. (ជា. ១.១.៧០);

តំ ខណំយេវ ច គង្គំ ឱលោកេន្តោ អាបោកសិណំ និព្ពត្តេត្វា អធិគតវិសេសោ អាកាសេ បល្លង្កេន និសីទិ. រាជា មហាបុរិសស្ស ធម្មកថំ សុត្វា វន្ទិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា សទ្ធិំ ពលកាយេន បព្ពជិ. យោជនមត្តា បរិសា អហោសិ. អបរោបិ សាមន្តរាជា តស្ស បព្ពជិតភាវំ សុត្វា, ‘‘តស្ស រជ្ជំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ អាគន្ត្វា តថា សមិទ្ធំ នគរំ សុញ្ញំ ទិស្វា, ‘‘ឯវរូបំ នគរំ ឆឌ្ឌេត្វា បព្ពជិតោ រាជា ឱរកេ ឋានេ ន បព្ពជិស្សតិ, មយាបិ បព្ពជិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា តត្ថ គន្ត្វា មហាបុរិសំ ឧបសង្កមិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា សបរិវារោ បព្ពជិ. ឯតេនេវ នីហារេន សត្ត រាជានោ បព្ពជិំសុ. សត្តយោជនិកោ អស្សមោ អហោសិ. សត្ត រាជានោ ភោគេ ឆឌ្ឌេត្វា ឯត្តកំ ជនំ គហេត្វា បព្ពជិំសុ. មហាបុរិសោ ព្រហ្មចរិយវាសំ វសិត្វា ព្រហ្មលោកូបគោ អហោសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា, ‘‘អហំ, ភិក្ខវេ, តទា កុទាលបណ្ឌិតោ អហោសិំ, កិលេសា នាមេតេ ឯវំ ភារិយា’’តិ អាហ.

ចិត្តហត្ថត្ថេរវត្ថុ បញ្ចមំ.

៦. បញ្ចសតភិក្ខុវត្ថុ

កុម្ភូបមន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ អារទ្ធវិបស្សកេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរ បញ្ចសតា ភិក្ខូ សត្ថុ សន្តិកេ យាវ អរហត្តា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា, ‘‘សមណធម្មំ ករិស្សាមា’’តិ យោជនសតមគ្គំ គន្ត្វា ឯកំ មហាវាសគាមំ អគមំសុ. អថ តេ មនុស្សា ទិស្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទាបេត្វា បណីតេហិ យាគុភត្តាទីហិ បរិវិសិត្វា, ‘‘កហំ, ភន្តេ, គច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘យថាផាសុកដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘ភន្តេ, ឥមំ តេមាសំ ឥធេវ វសថ, មយម្បិ តុម្ហាកំ សន្តិកេ សរណេសុ បតិដ្ឋាយ បញ្ច សីលានិ រក្ខិស្សាមា’’តិ យាចិត្វា តេសំ អធិវាសនំ វិទិត្វា, ‘‘អវិទូរេ ឋានេ មហន្តោ វនសណ្ឌោ អត្ថិ, ឯត្ថ វសថ, ភន្តេ’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសុំ. ភិក្ខូ តំ វនសណ្ឌំ បវិសិំសុ. តស្មិំ វនសណ្ឌេ អធិវត្ថា ទេវតា ‘‘សីលវន្តោ, អយ្យា, ឥមំ វនសណ្ឌំ អនុប្បត្តា, អយុត្តំ ខោ បន អស្មាកំ អយ្យេសុ ឥធ វសន្តេសុ បុត្តទារេ គហេត្វា រុក្ខេ អភិរុយ្ហ វសិតុ’’ន្តិ រុក្ខតោ ឱតរិត្វា ភូមិយំ និសីទិត្វា ចិន្តយិំសុ, ‘‘អយ្យា, ឥមស្មិំ ឋានេ អជ្ជេករត្តិំ វសិត្វា អទ្ធា ស្វេ គមិស្សន្តី’’តិ. ភិក្ខូបិ បុនទិវសេ អន្តោគាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បុន តមេវ វនសណ្ឌំ អាគមិំសុ. ទេវតា ‘‘ភិក្ខុសង្ឃោ ស្វាតនាយ កេនចិ និមន្តិតោ ភវិស្សតិ, តស្មា បុនាគច្ឆតិ, អជ្ជ គមនំ ន ភវិស្សតិ, ស្វេ គមិស្សតិ មញ្ញេ’’តិ ឥមិនា ឧបាយេន អឌ្ឍមាសមត្តំ ភូមិយមេវ អច្ឆិំសុ.

តតោ ចិន្តយិំសុ – ‘‘ភទន្តា ឥមំ តេមាសំ ឥធេវ មញ្ញេ វសិស្សន្តិ, ឥធេវ ខោ បន ឥមេសុ វសន្តេសុ អម្ហាកំ រុក្ខេ អភិរុហិត្វា និសីទិតុម្បិ ន យុត្តំ, តេមាសំ បុត្តទារេ គហេត្វា ភូមិយំ និសីទនដ្ឋានានិបិ ទុក្ខានិ, កិញ្ចិ កត្វា ឥមេ ភិក្ខូ បលាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ. តា តេសុ តេសុ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានេសុ ចេវ ចង្កមនកោដីសុ ច ឆិន្នសីសានិ កពន្ធានិ ទស្សេតុំ អមនុស្សសទ្ទញ្ច ភាវេតុំ អារភិំសុ. ភិក្ខូនំ ខិបិតកាសាទយោ រោគា បវត្តិំសុ. តេ អញ្ញមញ្ញំ ‘‘តុយ្ហំ, អាវុសោ, កិំ រុជ្ជតី’’តិ បុច្ឆន្តា, ‘‘មយ្ហំ ខិបិតរោគោ, មយ្ហំ កាសោ’’តិ វត្វា, ‘‘អាវុសោ, អហំ អជ្ជ ចង្កមនកោដិយំ ឆិន្នសីសំ អទ្ទសំ, អហំ រត្តិដ្ឋានេ កពន្ធំ អទ្ទសំ, អហំ ទិវាដ្ឋានេ អមនុស្សសទ្ទំ អស្សោសិំ, បរិវជ្ជេតព្ពយុត្តកមិទំ ឋានំ, អម្ហាកំ ឥធ អផាសុកំ អហោសិ, សត្ថុ សន្តិកំ គមិស្សាមា’’តិ និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ.

អថ នេ សត្ថា អាហ – ‘‘កិំ, ភិក្ខវេ, តស្មិំ ឋានេ វសិតុំ ន សក្ខិស្សថា’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, អម្ហាកំ តស្មិំ ឋានេ វសន្តានំ ឯវរូបានិ ភេរវារម្មណានិ ឧបដ្ឋហន្តិ, ឯវរូបំ អផាសុកំ ហោតិ, តេន មយំ ‘វជ្ជេតព្ពយុត្តកមិទំ ឋាន’ន្តិ តំ ឆឌ្ឌេត្វា តុម្ហាកំ សន្តិកំ អាគតា’’តិ. ‘‘ភិក្ខវេ, តត្ថេវ តុម្ហាកំ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ភិក្ខវេ, តុម្ហេ អាវុធំ អគ្គហេត្វា គតា, ឥទានិ អាវុធំ គហេត្វា គច្ឆថា’’តិ. ‘‘កតរាវុធំ, ភន្តេ’’តិ? សត្ថា ‘‘អហំ អាវុធំ វោ ទស្សាមិ, មយា ទិន្នំ អាវុធំ គហេត្វា គច្ឆថា’’តិ វត្វា –

‘‘ករណីយមត្ថកុសលេន, យន្ត សន្តំ បទំ អភិសមេច្ច;

សក្កោ ឧជូ ច សុហុជូ ច, សុវចោ ចស្ស មុទុ អនតិមានី’’តិ. (ខុ. បា. ៩.១; សុ. និ. ១៤៣) –

សកលំ មេត្តសុត្តំ កថេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ឥមំ តុម្ហេ ពហិ វិហារស្ស វនសណ្ឌតោ បដ្ឋាយ សជ្ឈាយន្តា អន្តោវិហារំ បវិសេយ្យាថា’’តិ ឧយ្យោជេសិ. តេ សត្ថារំ វន្ទិត្វា និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន តំ ឋានំ បត្វា ពហិវិហារេ គណសជ្ឈាយំ កត្វា សជ្ឈាយមានា វនសណ្ឌំ បវិសិំសុ. សកលវនសណ្ឌេ ទេវតា មេត្តចិត្តំ បដិលភិត្វា តេសំ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា បត្តចីវរបដិគ្គហណំ អាបុច្ឆិំសុ, ហត្ថបាទសម្ពាហនំ អាបុច្ឆិំសុ, តេសំ តត្ថ តត្ថ អារក្ខំ សំវិទហិំសុ, បក្កធូបនតេលំ វិយ សន្និសិន្នា អហេសុំ. កត្ថចិ អមនុស្សសទ្ទោ នាម នាហោសិ. តេសំ ភិក្ខូនំ ចិត្តំ ឯកគ្គំ អហោសិ. តេ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានេសុ និសិន្នា វិបស្សនាយ ចិត្តំ ឱតារេត្វា អត្តនិ ខយវយំ បដ្ឋបេត្វា, ‘‘អយំ អត្តភាវោ នាម ភិជ្ជនកដ្ឋេន អថាវរដ្ឋេន កុលាលភាជនសទិសោ’’តិ វិបស្សនំ វឌ្ឍយិំសុ. សម្មាសម្ពុទ្ធោ គន្ធកុដិយា និសិន្នោវ តេសំ វិបស្សនាយ អារទ្ធភាវំ ញត្វា តេ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា, ‘‘ឯវមេវ, ភិក្ខវេ, អយំ អត្តភាវោ នាម ភិជ្ជនកដ្ឋេន អថាវរដ្ឋេន កុលាលភាជនសទិសោ ឯវា’’តិ វត្វា ឱភាសំ ផរិត្វា យោជនសតេ ឋិតោបិ អភិមុខេ និសិន្នោ វិយ ឆព្ពណ្ណរំសិយោ វិស្សជ្ជេត្វា ទិស្សមានេន រូបេន ឥមំ គាថមាហ –

៤០.

‘‘កុម្ភូបមំ កាយមិំម វិទិត្វា, នគរូបមំ ចិត្តមិទំ ឋបេត្វា;

យោធេថ មារំ បញ្ញាវុធេន, ជិតញ្ច រក្ខេ អនិវេសនោ សិយា’’តិ.

តត្ថ កុម្ភូបមន្តិ អពលទុព្ពលដ្ឋេន អនទ្ធនិយតាវកាលិកដ្ឋេន ឥមំ កេសាទិសមូហសង្ខាតំ កាយំ កុម្ភូបមំ កុលាលភាជនសទិសំ វិទិត្វា. នគរូបមំ ចិត្តមិទំ ឋបេត្វាតិ នគរំ នាម ពហិទ្ធា ថិរំ ហោតិ, គម្ភីរបរិខំ បាការបរិក្ខិត្តំ ទ្វារដ្ដាលកយុត្តំ, អន្តោសុវិភត្តវីថិចតុក្កសិង្ឃាដកសម្បន្នំ អន្តរាបណំ, តំ ‘‘វិលុម្បិស្សាមា’’តិ ពហិទ្ធា ចោរា អាគន្ត្វា បវិសិតុំ អសក្កោន្តា បព្ពតំ អាសជ្ជ បដិហតា វិយ គច្ឆន្តិ, ឯវមេវ បណ្ឌិតោ កុលបុត្តោ អត្តនោ វិបស្សនាចិត្តំ ថិរំ នគរសទិសំ កត្វា ឋបេត្វា នគរេ ឋិតោ ឯកតោធារាទិនានប្បការាវុធេន ចោរគណំ វិយ វិបស្សនាមយេន ច អរិយមគ្គមយេន ច បញ្ញាវុធេន តំតំមគ្គវជ្ឈំ កិលេសមារំ បដិពាហន្តោ តំ តំ កិលេសមារំ យោធេថ, បហរេយ្យាថាតិ អត្ថោ. ជិតញ្ច រក្ខេតិ ជិតញ្ច ឧប្បាទិតំ តរុណវិបស្សនំ អាវាសសប្បាយឧតុសប្បាយភោជនសប្បាយបុគ្គលសប្បាយធម្មស្សវនសប្បាយាទីនិ អាសេវន្តោ អន្តរន្តរា សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ សុទ្ធចិត្តេន សង្ខារេ សម្មសន្តោ រក្ខេយ្យ.

អនិវេសនោ សិយាតិ អនាលយោ ភវេយ្យ. យថា នាម យោធោ សង្គាមសីសេ ពលកោដ្ឋកំ កត្វា អមិត្តេហិ សទ្ធិំ យុជ្ឈន្តោ ឆាតោ វា បិបាសិតោ វា ហុត្វា សន្នាហេ វា សិថិលេ អាវុធេ វា បតិតេ ពលកោដ្ឋកំ បវិសិត្វា វិស្សមិត្វា ភុញ្ជិត្វា បិវិត្វា សន្នហិត្វា អាវុធំ គហេត្វា បុន និក្ខមិត្វា យុជ្ឈន្តោ បរសេនំ មទ្ទតិ, អជិតំ ជិនាតិ, ជិតំ រក្ខតិ. សោ ហិ សចេ ពលកោដ្ឋកេ ឋិតោ ឯវំ វិស្សមន្តោ តំ អស្សាទេន្តោ អច្ឆេយ្យ, រជ្ជំ បរហត្ថគតំ ករេយ្យ, ឯវមេវ, ភិក្ខុ, បដិលទ្ធំ តរុណវិបស្សនំ បុនប្បុនំ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ សុទ្ធចិត្តេន សង្ខារេ សម្មសន្តោ រក្ខិតុំ សក្កោតិ, ឧត្តរិមគ្គផលបដិលាភេន កិលេសមារំ ជិនាតិ. សចេ បន សោ សមាបត្តិមេវ អស្សាទេតិ, សុទ្ធចិត្តេន បុនប្បុនំ សង្ខារេ ន សម្មសតិ, មគ្គផលបដិវេធំ កាតុំ ន សក្កោតិ. តស្មា រក្ខិតព្ពយុត្តកំ រក្ខន្តោ អនិវេសនោ សិយា, សមាបត្តិំ និវេសនំ កត្វា តត្ថ ន និវេសេយ្យ, អាលយំ ន ករេយ្យាតិ អត្ថោ. ‘‘អទ្ធា តុម្ហេបិ ឯវំ ករោថា’’តិ ឯវំ សត្ថា តេសំ ភិក្ខូនំ ធម្មំ ទេសេសិ.

ទេសនាវសានេ បញ្ចសតា ភិក្ខូ និសិន្នដ្ឋានេ និសិន្នាយេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា តថាគតស្ស សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ វណ្ណយន្តា ថោមេន្តា វន្ទន្តាវ អាគច្ឆិំសូតិ.

បញ្ចសតភិក្ខុវត្ថុ ឆដ្ឋំ.

៧. បូតិគត្តតិស្សត្ថេរវត្ថុ

អចិរំ វតយំ កាយោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ បូតិគត្តតិស្សត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកោ កិរ សាវត្ថិវាសី កុលបុត្តោ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា សាសនេ ឧរំ ទត្វា បព្ពជិតោ, សោ លទ្ធូបសម្បទោ តិស្សត្ថេរោ នាម អហោសិ. គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ តស្ស សរីរេ រោគោ ឧទបាទិ. សាសបមត្តិយោ បិឡកា ឧដ្ឋហិំសុ. តា អនុបុព្ពេន មុគ្គមត្តា កលាយមត្តា កោលដ្ឋិមត្តា អាមលកមត្តា ពេឡុវសលាដុមត្តា ពេឡុវមត្តា ហុត្វា បភិជ្ជិំសុ, សកលសរីរំ ឆិទ្ទាវឆិទ្ទំ អហោសិ. បូតិគត្តតិស្សត្ថេរោត្វេវស្ស នាមំ ឧទបាទិ. អថស្ស អបរភាគេ អដ្ឋីនិ ភិជ្ជិំសុ. សោ អប្បដិជគ្គិយោ អហោសិ. និវាសនបារុបនំ បុព្ពលោហិតមក្ខិតំ ជាលបូវសទិសំ អហោសិ. សទ្ធិវិហារិកាទយោ បដិជគ្គិតុំ អសក្កោន្តា ឆឌ្ឌយិំសុ. សោ អនាថោ ហុត្វា និបជ្ជិ.

ពុទ្ធានញ្ច នាម ទ្វេ វារេ លោកវោលោកនំ អវិជហិតំ ហោតិ. បច្ចូសកាលេ លោកំ វោលោកេន្តា ចក្កវាឡមុខវដ្ដិតោ បដ្ឋាយ គន្ធកុដិអភិមុខំ ញាណំ កត្វា ឱលោកេន្តិ, សាយំ ឱលោកេន្តា គន្ធកុដិតោ បដ្ឋាយ ពាហិរាភិមុខំ ញាណំ កត្វា ឱលោកេន្តិ. តស្មិំ បន សមយេ ភគវតោ ញាណជាលស្ស អន្តោ បូតិគត្តតិស្សត្ថេរោ បញ្ញាយិ. សត្ថា តស្ស ភិក្ខុនោ អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយំ ទិស្វា, ‘‘អយំ សទ្ធិវិហារិកាទីហិ ឆឌ្ឌិតោ, ឥទានិស្ស មំ ឋបេត្វា អញ្ញំ បដិសរណំ នត្ថី’’តិ គន្ធកុដិតោ និក្ខមិត្វា វិហារចារិកំ ចរមានោ វិយ អគ្គិសាលំ គន្ត្វា ឧក្ខលិំ ធោវិត្វា ឧទកំ ទត្វា ឧទ្ធនំ អារោបេត្វា ឧទកស្ស តត្តភាវំ អាគមយមានោ អគ្គិសាលាយមេវ អដ្ឋាសិ. តត្តភាវំ ជានិត្វា គន្ត្វា តស្ស ភិក្ខុនោ និបន្នមញ្ចកោដិយំ គណ្ហិ, តទា ភិក្ខូ ‘‘អបេថ, ភន្តេ, មយំ គណ្ហិស្សាមា’’តិ មញ្ចកំ គហេត្វា អគ្គិសាលំ អានយិំសុ. សត្ថា អម្ពណំ អាហរាបេត្វា ឧណ្ហោទកំ អាសិញ្ចិត្វា តេហិ ភិក្ខូហិ តស្ស បារុបនំ គាហាបេត្វា ឧណ្ហោទកេ មទ្ទាបេត្វា មន្ទាតបេ វិស្សជ្ជាបេសិ. អថស្ស សន្តិកេ ឋត្វា សរីរំ ឧណ្ហោទកេន តេមេត្វា ឃំសិត្វា ន្ហាបេសិ, តស្ស នហានបរិយោសានេ បារុបនំ សុក្ខិ. អថ នំ តំ និវាសាបេត្វា និវត្ថកាសាវំ ឧទកេ មទ្ទាបេត្វា អាតបេ វិស្សជ្ជាបេសិ. អថស្ស គត្តេ ឧទកេ ឆិន្នមត្តេ តម្បិ សុក្ខិ. សោ ឯកំ កាសាវំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា សល្លហុកសរីរោ ឯកគ្គចិត្តោ មញ្ចកេ និបជ្ជិ. សត្ថា តស្ស ឧស្សីសកេ ឋត្វា, ‘‘ភិក្ខុ អយំ តវ កាយោ អបេតវិញ្ញាណោ និរុបការោ ហុត្វា កលិង្គរំ វិយ បថវិយំ សេស្សតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៤១.

‘‘អចិរំ វតយំ កាយោ, បថវិំ អធិសេស្សតិ;

ឆុទ្ធោ អបេតវិញ្ញាណោ, និរត្ថំវ កលិង្គរ’’ន្តិ.

តត្ថ អចិរំ វតាតិ ភិក្ខុ ន ចិរស្សេវ អយំ កាយោ បថវិំ អធិសេស្សតិ, ឥមិស្សា បកតិសយនេន សយិតាយ បថវិយា ឧបរិ សយិស្សតិ. ឆុទ្ធោតិ អបវិទ្ធោ, អបគតវិញ្ញាណតាយ តុច្ឆោ ហុត្វា សេស្សតីតិ ទស្សេតិ. យថា កិំ? និរត្ថំវ កលិង្គរំ និរុបការំ និរត្ថកំ កដ្ឋខណ្ឌំ វិយ. ទព្ពសម្ភារត្ថិកា ហិ មនុស្សា អរញ្ញំ បវិសិត្វា ឧជុកំ ឧជុកសណ្ឋានេន វង្កំ វង្កសណ្ឋានេន ឆិន្ទិត្វា ទព្ពសម្ភារំ គណ្ហន្តិ, អវសេសំ បន សុសិរញ្ច បូតិកញ្ច អសារកញ្ច គណ្ឋិជាតញ្ច ឆិន្ទិត្វា តត្ថេវ ឆឌ្ឌេន្តិ. អញ្ញេ ទព្ពសម្ភារត្ថិកា អាគន្ត្វា តំ គហេតារោ នាម នត្ថិ, ឱលោកេត្វា អត្តនោ ឧបការកមេវ គណ្ហន្តិ, ឥតរំ បថវីគតមេវ ហោតិ. តំ បន តេន តេន ឧបាយេន មញ្ចបដិបាទកំ វា បាទកថលិកំ វា ផលកបីឋំ វា កាតុំ សក្កាបិ ភវេយ្យ. ឥមស្មិំ បន អត្តភាវេ ទ្វត្តិំសាយ កោដ្ឋាសេសុ ឯកកោដ្ឋាសោបិ មញ្ចបដិបាទកាទិវសេន អញ្ញេន វា ឧបការមុខេន គយ្ហូបគោ នាម នត្ថិ, កេវលំ និរត្ថំវ កលិង្គរំ អយំ កាយោ អបគតវិញ្ញាណោ កតិបាហេនេវ បថវិយំ សេស្សតីតិ.

ទេសនាវសានេ បូតិគត្តតិស្សត្ថេរោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ, អញ្ញេបិ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. ថេរោបិ អរហត្តំ បត្វាវ បរិនិព្ពាយិ. សត្ថា តស្ស សរីរកិច្ចំ ការាបេត្វា ធាតុយោ គហេត្វា ចេតិយំ ការាបេសិ. ភិក្ខូ សត្ថារំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘ភន្តេ, បូតិគត្តតិស្សត្ថេរោ កុហិំ និព្ពត្តោ’’តិ. ‘‘បរិនិព្ពុតោ, ភិក្ខវេ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ឯវរូបស្ស បន អរហត្តូបនិស្សយសម្បន្នស្ស ភិក្ខុនោ កិំ ការណា គត្តំ បុតិកំ ជាតំ, កិំ ការណា អដ្ឋីនិ ភិន្នានិ, កិមស្ស ការណំ អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយភាវំ បត្ត’’ន្តិ? ‘‘ភិក្ខវេ, សព្ពមេតំ ឯតស្ស អត្តនា កតកម្មេនេវ និព្ពត្ត’’ន្តិ. ‘‘កិំ បន តេន, ភន្តេ, កត’’ន្តិ? ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, សុណាថា’’តិ អតីតំ អាហរិ –

អយំ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ សាកុណិកោ ហុត្វា ពហូ សកុណេ វធិត្វា ឥស្សរជនំ ឧបដ្ឋហិ. តេសំ ទិន្នាវសេសេ វិក្កិណាតិ, ‘‘វិក្កិតាវសេសា មារេត្វា ឋបិតា បូតិកា ភវិស្សន្តី’’តិ យថា ឧប្បតិតុំ ន សក្កោន្តិ, តថា តេសំ ជង្ឃដ្ឋីនិ ច បក្ខដ្ឋីនិ ច ភិន្ទិត្វា រាសិំ កត្វា ឋបេតិ, តេ បុនទិវសេ វិក្កិណាតិ. អតិពហូនំ បន លទ្ធកាលេ អត្តនោបិ អត្ថាយ បចាបេតិ. តស្សេកទិវសំ រសភោជនេ បក្កេ ឯកោ ខីណាសវោ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ គេហទ្វារេ អដ្ឋាសិ. សោ ថេរំ ទិស្វា ចិត្តំ បសាទេត្វា, ‘‘មយា ពហូ បាណា មារេត្វា ខាទិតា, អយ្យោ ច មេ គេហទ្វារេ ឋិតោ, អន្តោគេហេ ច រសភោជនំ សំវិជ្ជតិ, បិណ្ឌបាតមស្ស ទស្សាមី’’តិ តស្ស បត្តំ អាទាយ បូរេត្វា រសបិណ្ឌបាតំ ទត្វា ថេរំ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេហិ ទិដ្ឋធម្មស្ស មត្ថកំ បាបុណេយ្យ’’ន្តិ អាហ. ថេរោ ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ អនុមោទនំ អកាសិ. ‘‘ភិក្ខវេ, តទា កតកម្មវសេនេតំ តិស្សស្ស និប្ផន្នំ, សកុណានំ អដ្ឋិភេទននិស្សន្ទេន តិស្សស្ស គត្តញ្ច បូតិកំ ជាតំ, អដ្ឋីនិ ច ភិន្នានិ, ខីណាសវស្ស រសបិណ្ឌបាតទាននិស្សន្ទេន អរហត្តំ បត្តោ’’តិ.

បូតិគត្តតិស្សត្ថេរវត្ថុ សត្តមំ.

៨. នន្ទគោបាលកវត្ថុ

ទិសោ ទិសន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា កោសលជនបទេ នន្ទគោបាលកំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរ អនាថបិណ្ឌិកស្ស គហបតិនោ នន្ទោ នាម គោបាលកោ គោយូថំ រក្ខតិ អឌ្ឍោ មហទ្ធនោ មហាភោគោ. សោ កិរ យថា កេណិយោ ជដិលោ បព្ពជ្ជាវេសេន, ឯវំ គោបាលកត្តេន រាជពលិំ បរិហរន្តោ អត្តនោ កុដុម្ពំ រក្ខតិ. សោ កាលេន កាលំ បញ្ច គោរសេ អាទាយ អនាថបិណ្ឌិកស្ស សន្តិកំ អាគន្ត្វា សត្ថារំ បស្សតិ, ធម្មំ សុណាតិ, អត្តនោ វសនដ្ឋានំ អាគមនត្ថាយ សត្ថារំ យាចតិ. សត្ថា តស្ស ញាណបរិបាកំ អាគមយមានោ អាគន្ត្វា បរិបក្កភាវំ ញត្វា ឯកទិវសំ មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ចារិកំ ចរន្តោ មគ្គា ឱក្កម្ម តស្ស វសនដ្ឋានាសន្នេ អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និសីទិ. នន្ទោ សត្ថុ សន្តិកំ អគន្ត្វា វន្ទិត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា សត្ថារំ និមន្តេត្វា សត្ថាហំ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស បណីតំ បញ្ចគោរសទានំ អទាសិ. សត្តមេ ទិវសេ សត្ថា អនុមោទនំ កត្វា ទានកថាទិភេទំ អនុបុព្ពិំ កថំ កថេសិ. កថាបរិយោសានេ នន្ទគោបាលកោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ សត្ថុ បត្តំ គហេត្វា សត្ថារំ អនុគច្ឆន្តោ ទូរំ គន្ត្វា, ‘‘តិដ្ឋ, ឧបាសកា’’តិ និវត្តិយមានោ វន្ទិត្វា និវត្តិ. អថ នំ ឯកោ លុទ្ទកោ វិជ្ឈិត្វា មារេសិ. បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តា ភិក្ខូ នំ ទិស្វា គន្ត្វា សត្ថារំ អាហំសុ – ‘‘នន្ទោ, ភន្តេ, គោបាលកោ តុម្ហាកំ ឥធាគតត្តា មហាទានំ ទត្វា អនុគន្ត្វា និវត្តេន្តោ មារិតោ, សចេ តុម្ហេ នាគច្ឆិស្សថ, នាស្ស មរណំ អភវិស្សា’’តិ. សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, មយិ អាគតេបិ អនាគតេបិ តស្ស ចតស្សោ ទិសា ចតស្សោ អនុទិសា ច គច្ឆន្តស្សាបិ មរណតោ មុច្ចនូបាយោ នាម នត្ថិ. យញ្ហិ នេវ ចោរា, ន វេរិនោ ករោន្តិ, តំ ឥមេសំ សត្តានំ អន្តោបទុដ្ឋំ មិច្ឆាបណិហិតំ ចិត្តមេវ ករោតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៤២.

‘‘ទិសោ ទិសំ យំ តំ កយិរា, វេរី វា បន វេរិនំ;

មិច្ឆាបណិហិតំ ចិត្តំ, បាបិយោ នំ តតោ ករេ’’តិ.

តត្ថ ទិសោ ទិសន្តិ ចោរោ ចោរំ. ‘‘ទិស្វា’’តិ បាឋសេសោ. យំ តំ កយិរាតិ យំ តំ តស្ស អនយព្យសនំ ករេយ្យ. ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឯកោ ឯកស្ស មិត្តទុព្ភី ចោរោ បុត្តទារខេត្តវត្ថុ គោមហិំសាទីសុ អបរជ្ឈន្តោ យស្ស អបរជ្ឈតិ, តម្បិ តថេវ អត្តនិ អបរជ្ឈន្តំ ចោរំ ទិស្វា, វេរិ វា បន កេនចិទេវ ការណេន ពទ្ធវេរំ វេរិំ ទិស្វា អត្តនោ កក្ខឡតាយ ទារុណតាយ យំ តំ តស្ស អនយព្យសនំ ករេយ្យ, បុត្តទារំ វា បីឡេយ្យ, ខេត្តាទីនិ វា នាសេយ្យ, ជីវិតា វា បន នំ វោរោបេយ្យ, ទសសុ អកុសលកម្មបថេសុ មិច្ឆាឋបិតត្តា មិច្ឆាបហិណិតំ ចិត្តំ បាបិយោ នំ តតោ ករេ តំ បុរិសំ តតោ បាបតរំ ករេយ្យ. វុត្តប្បការេហិ, ទិសោ ទិសស្ស វា វេរី វេរិនោ វា ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ ទុក្ខំ វា ឧប្បាទេយ្យ, ជីវិតក្ខយំ វា ករេយ្យ. ឥទំ បន អកុសលកម្មបថេសុ មិច្ឆាឋបិតំ ចិត្តំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ អនយព្យសនំ បាបេតិ, អត្តភាវសតសហស្សេសុបិ ចតូសុ អបាយេសុ ខិបិត្វា សីសំ ឧក្ខិបិតុំ ន ទេតីតិ.

ទេសនាបរិយោសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បត្តា. មហាជនស្ស សាត្ថិកា ទេសនា ជាតា. ឧបាសកេន បន ភវន្តរេ កតកម្មំ ភិក្ខូហិ ន បុច្ឆិតំ, តស្មា សត្ថារា ន កថិតន្តិ.

នន្ទគោបាលកវត្ថុ អដ្ឋមំ.

៩. សោរេយ្យត្ថេរវត្ថុ

ន តំ មាតា បិតា កយិរាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ ជេតវនេ វិហរន្តោ សោរេយ្យត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

វត្ថុ សោរេយ្យនគរេ សមុដ្ឋិតំ, សាវត្ថិយំ និដ្ឋាបេសិ. សម្មាសម្ពុទ្ធេ សាវត្ថិយំ វិហរន្តេ សោរេយ្យនគរេ សោរេយ្យសេដ្ឋិបុត្តោ ឯកេន សហាយកេន សទ្ធិំ សុខយានកេ និសីទិត្វា មហន្តេន បរិវារេន ន្ហានត្ថាយ នគរា និក្ខមិ. តស្មិំ ខណេ មហាកច្ចាយនត្ថេរោ សោរេយ្យនគរំ បិណ្ឌាយ បវិសិតុកាមោ ហុត្វា ពហិនគរេ សង្ឃាដិំ បារុបតិ. ថេរស្ស ច សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ. សោរេយ្យសេដ្ឋិបុត្តោ តំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ វត អយំ វា ថេរោ មម ភរិយា ភវេយ្យ, មម វា ភរិយាយ សរីរវណ្ណោ ឯតស្ស សរីរវណ្ណោ វិយ ភវេយ្យា’’តិ. តស្ស ចិន្តិតមត្តេយេវ បុរិសលិង្គំ អន្តរធាយិ, ឥត្ថិលិង្គំ បាតុរហោសិ. សោ លជ្ជមានោ យានកា ឱរុយ្ហ បលាយិ. បរិជនោ តំ អសញ្ជានន្តោ ‘‘កិមេត’’ន្តិ អាហ. សាបិ តក្កសិលមគ្គំ បដិបជ្ជិ. សហាយកោបិស្សា ឥតោ ចិតោ ច វិចរិត្វាបិ នាទ្ទស. សព្ពេ ន្ហាយិត្វា គេហំ អគមិំសុ. ‘‘កហំ សេដ្ឋិបុត្តោ’’តិ ច វុត្តេ, ‘‘ន្ហត្វា អាគតោ ភវិស្សតីតិ មញ្ញិម្ហា’’តិ វទិំសុ. អថស្ស មាតាបិតរោ តត្ថ តត្ថ បរិយេសិត្វា អបស្សន្តា រោទិត្វា បរិទេវិត្វា, ‘‘មតោ ភវិស្សតី’’តិ មតកភត្តំ អទំសុ. សា ឯកំ តក្កសិលគាមិំ សត្ថវាហំ ទិស្វា យានកស្ស បច្ឆតោ បច្ឆតោ អនុពន្ធិ.

អថ នំ មនុស្សា ទិស្វា, ‘‘អម្ហាកំ យានកស្ស បច្ឆតោ បច្ឆតោ អនុគច្ឆតិ, មយំ ‘កស្សេសា ទារិកា’តិ តំ ន ជានាមា’’តិ វទិំសុ. សាបិ ‘‘តុម្ហេ អត្តនោ យានកំ បាជេថ, អហំ បទសា គមិស្សាមី’’តិ គច្ឆន្តី អង្គុលិមុទ្ទិកំ ទត្វា ឯកស្មិំ យានកេ ឱកាសំ ការេសិ. មនុស្សា ចិន្តយិំសុ – ‘‘តក្កសិលនគរេ អម្ហាកំ សេដ្ឋិបុត្តស្ស ភរិយា នត្ថិ, តស្ស អាចិក្ខិស្សាម, មហាបណ្ណាការោ នោ ភវិស្សតី’’តិ. តេ គេហំ គន្ត្វា, ‘‘សាមិ, អម្ហេហិ តុម្ហាកំ ឯកំ ឥត្ថិរតនំ អានីត’’ន្តិ អាហំសុ. សោ តំ សុត្វា តំ បក្កោសាបេត្វា អត្តនោ វយានុរូបំ អភិរូបំ បាសាទិកំ ទិស្វា ឧប្បន្នសិនេហោ គេហេ អកាសិ. បុរិសា ហិ ឥត្ថិយោ, ឥត្ថិយោ វា បុរិសា អភូតបុព្ពា នាម នត្ថិ. បុរិសា ហិ បរស្ស ទារេសុ អតិចរិត្វា កាលំ កត្វា ពហូនិ វស្សសតសហស្សានិ និរយេ បច្ចិត្វា មនុស្សជាតិំ អាគច្ឆន្តា អត្តភាវសតេ ឥត្ថិភាវំ អាបជ្ជន្តិ.

អានន្ទត្ថេរោបិ កប្បសតសហស្សំ បូរិតបារមី អរិយសាវកោ សំសារេ សំសរន្តោ ឯកស្មិំ អត្តភាវេ កម្មារកុលេ និព្ពត្តោ. បរទារកម្មំ កត្វា និរយេ បច្ចិត្វា បក្កាវសេសេន ចុទ្ទសសុ អត្តភាវេសុ បុរិសស្ស បាទបរិចារិកា ឥត្ថី អហោសិ, សត្តសុ អត្តភាវេសុ ពីជុទ្ធរណំ បាបុណិ. ឥត្ថិយោ បន ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា ឥត្ថិភាវេ ឆន្ទំ វិរាជេត្វា, ‘‘ឥទំ នោ បុញ្ញំ បុរិសត្តភាវបដិលាភាយ សំវត្តតូ’’តិ ចិត្តំ អធិដ្ឋហិត្វា កាលំ កត្វា បុរិសត្តភាវំ បដិលភន្តិ, បតិទេវតា ហុត្វា សាមិកេ សម្មាបដិបត្តិវសេនាបិ បុរិសត្តភាវំ បដិលភន្តេវ.

អយំ បន សេដ្ឋិបុត្តោ ថេរេ អយោនិសោ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ ឥត្ថិភាវំ បដិលភិ. តក្កសិលាយំ សេដ្ឋិបុត្តេន សទ្ធិំ សំវាសមន្វាយ បន តស្សា កុច្ឆិយំ គព្ភោ បតិដ្ឋាសិ. សា ទសមាសច្ចយេន បុត្តំ លភិត្វា តស្ស បទសា គមនកាលេ អបរម្បិ បុត្តំ បដិលភិ. ឯវមស្សា កុច្ឆិយំ វុត្ថា ទ្វេ, សោរេយ្យនគរេ តំ បដិច្ច និព្ពត្តា ទ្វេតិ ចត្តារោ បុត្តា អហេសុំ. តស្មិំ កាលេ សោរេយ្យនគរតោ តស្សា សហាយកោ សេដ្ឋិបុត្តោ បញ្ចហិ សកដសតេហិ តក្កសិលំ គន្ត្វា សុខយានកេ និសិន្នោ នគរំ បាវិសិ. អថ នំ សា ឧបរិបាសាទតលេ វាតបានំ វិវរិត្វា អន្តរវីថិំ ឱលោកយមានា ឋិតា ទិស្វា សញ្ជានិត្វា ទាសិំ បេសេត្វា បក្កោសាបេត្វា មហាតលេ និសីទាបេត្វា មហន្តំ សក្ការសម្មានំ អកាសិ. អថ នំ សោ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, ត្វំ ឥតោ បុព្ពេ អម្ហេហិ ន ទិដ្ឋបុព្ពា, អថ ច បន នោ មហន្តំ សក្ការំ ករោសិ, ជានាសិ ត្វំ អម្ហេ’’តិ. ‘‘អាម, សាមិ, ជានាមិ, ននុ តុម្ហេ សោរេយ្យនគរវាសិនោ’’តិ? ‘‘អាម, ភទ្ទេ’’តិ. សា មាតាបិតូនញ្ច ភរិយាយ ច បុត្តានញ្ច អរោគភាវំ បុច្ឆិ. ឥតរោ ‘‘អាម, ភទ្ទេ, អរោគា’’តិ វត្វា ‘‘ជានាសិ ត្វំ ឯតេ’’តិ អាហ. ‘‘អាម សាមិ, ជានាមិ. តេសំ ឯកោ បុត្តោ អត្ថិ, សោ កហំ, សាមី’’តិ? ‘‘ភទ្ទេ, មា ឯតំ កថេហិ, មយំ តេន សទ្ធិំ ឯកទិវសំ សុខយានកេ និសីទិត្វា ន្ហាយិតុំ និក្ខន្តា នេវស្ស គតិំ ជានាម, ឥតោ ចិតោ ច វិចរិត្វា តំ អទិស្វា មាតាបិតូនំ អារោចយិម្ហា, តេបិស្ស រោទិត្វា កន្ទិត្វា បេតកិច្ចំ កិរិំសូ’’តិ. ‘‘អហំ សោ, សាមី’’តិ. ‘‘អបេហិ, ភទ្ទេ, កិំ កថេសិ មយ្ហំ សហាយោ ទេវកុមារោ វិយ ឯកោ បុរិសោ’’តិ? ‘‘ហោតុ, សាមិ, អហំ សោ’’តិ. ‘‘អថ ឥទំ កិំ នាមា’’តិ? ‘‘តំ ទិវសំ តេ អយ្យោ មហាកច្ចាយនត្ថេរោ ទិដ្ឋោ’’តិ? ‘‘អាម, ទិដ្ឋោ’’តិ. អហំ អយ្យំ មហាកច្ចាយនត្ថេរំ ឱលោកេត្វា, ‘‘អហោ វត អយំ វា ថេរោ មម ភរិយា ភវេយ្យ, ឯតស្ស វា សរីរវណ្ណោ វិយ មម ភរិយាយ សរីរវណ្ណោ ភវេយ្យា’’តិ ចិន្តេសិំ. ចិន្តិតក្ខណេយេវ មេ បុរិសលិង្គំ អន្តរធាយិ, ឥត្ថិលិង្គំ បាតុភវិ. អថាហំ លជ្ជមានា កស្សចិ កិញ្ចិ វត្តុំ អសក្កុណិត្វា តតោ បលាយិត្វា ឥធាគតា, សាមីតិ.

‘‘អហោ វត តេ ភារិយំ កម្មំ កតំ, កស្មា មយ្ហំ នាចិក្ខិ, អបិច បន តេ ថេរោ ខមាបិតោ’’តិ? ‘‘ន ខមាបិតោ, សាមិ. ជានាសិ បន ត្វំ កហំ ថេរោ’’តិ? ‘‘ឥមមេវ នគរំ ឧបនិស្សាយ វិហរតី’’តិ. ‘‘សចេ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ឥធាគច្ឆេយ្យ, អហំ មម អយ្យស្ស ភិក្ខាហារំ ទទេយ្យំ, សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ សីឃំ សក្ការំ ករោហិ, អម្ហាកំ អយ្យំ ខមាបេស្សាមា’’តិ សោ ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ, ‘‘ភន្តេ, ស្វេ មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ អាហ. ‘‘ននុ ត្វំ, សេដ្ឋិបុត្ត, អាគន្តុកោសី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, មា អម្ហាកំ អាគន្តុកភាវំ បុច្ឆថ, ស្វេ មេ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ. ថេរោ អធិវាសេសិ, គេហេបិ ថេរស្ស មហាសក្ការោ បដិយត្តោ. ថេរោ បុនទិវសេ តំ គេហទ្វារំ អគមាសិ. អថ នំ និសីទាបេត្វា បណីតេនាហារេន បរិវិសិត្វា សេដ្ឋិបុត្តោ តំ ឥត្ថិំ គហេត្វា ថេរស្ស បាទមូលេ និបជ្ជាបេត្វា, ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ សហាយិកាយ ខមថា’’តិ អាហ. ‘‘កិមេត’’ន្តិ? ‘‘អយំ, ភន្តេ, បុព្ពេ មយ្ហំ បិយសហាយកោ ហុត្វា តុម្ហេ ឱលោកេត្វា ឯវំ នាម ចិន្តេសិ, អថស្ស បុរិសលិង្គំ អន្តរធាយិ, ឥត្ថិលិង្គំ បាតុភវិ, ខមថ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឧដ្ឋហថ, ខមាមិ វោ អហ’’ន្តិ. ថេរេន ‘‘ខមាមី’’តិ វុត្តមត្តេយេវ ឥត្ថិលិង្គំ អន្តរធាយិ, បុរិសលិង្គំ បាតុភវិ.

បុរិសលិង្គេ បាតុភូតមត្តេយេវ តំ តក្កសិលាយ សេដ្ឋិបុត្តោ អាហ – ‘‘សម្ម សហាយក, ឥមេ ទ្វេ ទារកា តវ កុច្ឆិយំ វុត្ថត្តា មំ បដិច្ច និព្ពត្តត្តា ឧភិន្នម្បិនោ បុត្តា ឯវ, ឥធេវ វសិស្សាម, មា ឧក្កណ្ឋី’’តិ. ‘‘សម្ម, អហំ ឯកេនត្តភាវេន បឋមំ បុរិសោ ហុត្វា ឥត្ថិភាវំ បត្វា បុន បុរិសោ ជាតោតិ វិប្បការប្បត្តោ, បឋមំ មំ បដិច្ច ទ្វេ បុត្តា និព្ពត្តា, ឥទានិ មេ កុច្ឆិតោ ទ្វេ បុត្តា និក្ខន្តា, ស្វាហំ ឯកេនត្តភាវេន វិប្បការប្បត្តោ, បុន ‘គេហេ វសិស្សតី’តិ សញ្ញំ មា ករិ, អហំ មម អយ្យស្ស សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមិ. ឥមេ ទ្វេ ទារកា តវ ភារាតិ, ឥមេសុ មា បមជ្ជី’’តិ វត្វា បុត្តេ សីសេ បរិចុម្ពិត្វា បរិមជ្ជិត្វា ឧរេ និបជ្ជាបេត្វា បិតុ និយ្យាទេត្វា និក្ខមិត្វា ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជ្ជំ យាចិ. ថេរោបិ នំ បព្ពាជេត្វា ឧបសម្បាទេត្វា គណ្ហិត្វាវ ចារិកំ ចរមានោ អនុបុព្ពេន សាវត្ថិំ អគមាសិ. តស្ស សោរេយ្យត្ថេរោតិ នាមំ អហោសិ. ជនបទវាសិនោ តំ បវត្តិំ ញត្វា សង្ខុភិត្វា កោតូហលជាតា តំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិំសុ – ‘‘ឯវំ កិរ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អាម, អាវុសោ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ឯវរូបម្បិ ការណំ នាម ហោតិ’’? ‘‘តុម្ហាកំ កុច្ឆិយំ កិរ ទ្វេ បុត្តា និព្ពត្តា, តុម្ហេ បដិច្ច ទ្វេ ជាតា, តេសំ វោ កតរេសុ ពលវសិនេហោ ហោតី’’តិ? ‘‘កុច្ឆិយំ វុត្ថកេសុ, អាវុសោ’’តិ. អាគតាគតា និពទ្ធំ តថេវ បុច្ឆិំសុ.

ថេរោ ‘‘កុច្ឆិយំ វុត្តកេសុ ឯវ សិនេហោ ពលវា’’តិ បុនប្បុនំ កថេន្តោ ហរាយមានោ ឯកោវ និសីទតិ, ឯកោវ តិដ្ឋតិ. សោ ឯវំ ឯកត្តូបគតោ អត្តភាវេ ខយវយំ សមុដ្ឋាបេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. អថ នំ អាគតាគតា បុច្ឆន្តិ – ‘‘ភន្តេ, ឯវំ កិរ នាម អហោសី’’តិ? ‘‘អាមាវុសោ’’តិ. ‘‘កតរេសុ សិនេហោ ពលវា’’តិ? ‘‘មយ្ហំ កត្ថចិ សិនេហោ នាម នត្ថី’’តិ. ភិក្ខូ ‘‘អយំ អភូតំ កថេសិ, បុរិមទិវសេសុ ‘កុច្ឆិយំ វុត្ថបុត្តេសុ សិនេហោ ពលវា’តិ វត្វា ឥទានិ ‘មយ្ហំ កត្ថចិ សិនេហោ នត្ថី’តិ វទតិ, អញ្ញំ ព្យាករោតិ, ភន្តេ’’តិ អាហំសុ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, មម បុត្តោ អញ្ញំ ព្យាករោតិ, មម បុត្តស្ស សម្មាបណិហិតេន ចិត្តេន មគ្គស្ស ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ ន កត្ថចិ សិនេហោ ជាតោ, យំ សម្បត្តិំ នេវ មាតា, ន បិតា កាតុំ សក្កោតិ, តំ ឥមេសំ សត្តានំ អព្ភន្តរេ បវត្តំ សម្មាបណិហិតំ ចិត្តមេវ ទេតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៤៣.

‘‘ន តំ មាតា បិតា កយិរា, អញ្ញេ វាបិ ច ញាតកា;

សម្មាបណិហិតំ ចិត្តំ, សេយ្យសោ នំ តតោ ករេ’’តិ.

តត្ថន តន្តិ តំ ការណំ នេវ មាតា ករេយ្យ, ន បិតា, ន អញ្ញេ ញាតកា. សម្មាបណិហិតន្តិ ទសសុ កុសលកម្មបថេសុ សម្មា ឋបិតំ. សេយ្យសោ នំ តតោ ករេតិ តតោ ការណតោ សេយ្យសោ នំ វរតរំ ឧត្តរិតរំ ករេយ្យ, ករោតីតិ អត្ថោ. មាតាបិតរោ ហិ បុត្តានំ ធនំ ទទមានា ឯកស្មិំយេវ អត្តភាវេ កម្មំ អកត្វា សុខេន ជីវិកកប្បនំ ធនំ ទាតុំ សក្កោន្តិ. វិសាខាយ មាតាបិតរោបិ តាវ មហទ្ធនា មហាភោគា, តស្សា ឯកស្មិំយេវ អត្តភាវេ សុខេន ជីវិកកប្បនំ ធនំ អទំសុ. ចតូសុ បន ទីបេសុ ចក្កវត្តិសិរិំ ទាតុំ សមត្ថា មាតាបិតរោបិ នាម បុត្តានំ នត្ថិ, បគេវ ទិព្ពសម្បត្តិំ វា បឋមជ្ឈានាទិសម្បត្តិំ វា, លោកុត្តរសម្បត្តិទានេ កថាវ នត្ថិ, សម្មាបណិហិតំ បន ចិត្តំ សព្ពម្បេតំ សម្បត្តិំ ទាតុំ សក្កោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘សេយ្យសោ នំ តតោ ករេ’’តិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បត្តា. ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា ជាតាតិ.

សោរេយ្យត្ថេរវត្ថុ នវមំ.

ចិត្តវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

តតិយោ វគ្គោ.

៤. បុប្ផវគ្គោ

១. បថវិកថាបសុតបញ្ចសតភិក្ខុវត្ថុ

កោ ឥមំ បថវិំ វិចេស្សតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ បថវិកថាបសុតេ បញ្ចសតេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

តេ កិរ ភគវតា សទ្ធិំ ជនបទចារិកំ ចរិត្វា ជេតវនំ អាគន្ត្វា សាយន្ហសមយេ ឧបដ្ឋានសាលាយំ សន្និសិន្នា អត្តនា គតគតដ្ឋានេសុ ‘‘អសុកគាមតោ អសុកគាមគមនដ្ឋានេ សមំ វិសមំ កទ្ទមពហុលំ សក្ខរពហុលំ កាឡមត្តិកំ តម្ពមត្តិក’’ន្តិ បថវិកថំ កថេសុំ. សត្ថា អាគន្ត្វា, ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អម្ហេហិ វិចរិតដ្ឋានេ បថវិកថាយា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, ឯសា ពាហិរបថវី នាម, តុម្ហេហិ អជ្ឈុត្តិកបថវិយំ បរិកម្មំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឥមា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៤៤.

‘‘កោ ឥមំ បថវិំ វិចេស្សតិ,

យមលោកញ្ច ឥមំ សទេវកំ;

កោ ធម្មបទំ សុទេសិតំ,

កុសលោ បុប្ផមិវ បចេស្សតិ.

៤៥.

‘‘សេខោ បថវិំ វិចេស្សតិ,

យមលោកញ្ច ឥមំ សទេវកំ;

សេខោ ធម្មបទំ សុទេសិតំ,

កុសលោ បុប្ផមិវ បចេស្សតី’’តិ.

តត្ថ កោ ឥមន្តិ កោ ឥមំ អត្តភាវសង្ខាតំ បថវិំ. វិចេស្សតីតិ អត្តនោ ញាណេន វិចិនិស្សតិ វិជានិស្សតិ, បដិវិជ្ឈិស្សតិ, សច្ឆិករិស្សតីតិ អត្ថោ. យមលោកញ្ចាតិ ចតុព្ពិធំ អបាយលោកញ្ច. ឥមំ សទេវកន្តិ ឥមំ មនុស្សលោកញ្ច ទេវលោកេន សទ្ធិំ កោ វិចេស្សតិ វិចិនិស្សតិ វិជានិស្សតិ បដិវិជ្ឈិស្សតិ សច្ឆិករិស្សតីតិ បុច្ឆិ. កោ ធម្មបទំ សុទេសិតន្តិ យថាសភាវតោ កថិតត្តា សុទេសិតំ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មសង្ខាតំ ធម្មបទំ កុសលោ មាលាការោ បុប្ផំ វិចិនន្តោ វិយ កោ បចេស្សតិ វិចិនិស្សតិ វិជានិស្សតិ ឧបបរិក្ខិស្សតិ បដិវិជ្ឈិស្សតិ, សច្ឆិករិស្សតីតិ អត្ថោ. សេខោតិ អធិសីលសិក្ខា, អធិចិត្តសិក្ខា, អធិបញ្ញាសិក្ខាតិ ឥមា តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខនតោ សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋំ អាទិំ កត្វា យាវ អរហត្តមគ្គដ្ឋា សត្តវិធោ សេខោ ឥមំ អត្តភាវសង្ខាតំ បថវិំ អរហត្តមគ្គេន តតោ ឆន្ទរាគំ អបកឌ្ឍន្តោ វិចេស្សតិ វិចិនិស្សតិ វិជានិស្សតិ បដិវិជ្ឈិស្សតិ សច្ឆិករិស្សតិ. យមលោកញ្ចាតិ តំ យថាវុត្តបការំ យមលោកញ្ច ឥមំ មនុស្សលោកញ្ច សហ ទេវេហិ សទេវកំ ស្វេវ វិចេស្សតិ វិចិនិស្សតិ វិជានិស្សតិ បដិវិជ្ឈិស្សតិ សច្ឆិករិស្សតិ. សេខោតិ ស្វេវ សត្តវិធោ សេខោ, យថា នាម កុសលោ មាលាការោ បុប្ផារាមំ បវិសិត្វា តរុណមកុឡានិ ច បាណកវិទ្ធានិ ច មិលាតានិ ច គណ្ឋិកជាតានិ ច បុប្ផានិ វជ្ជេត្វា សោភនានិ សុជាតសុជាតានេវ បុប្ផានិ វិចិនាតិ, ឯវមេវ ឥមំ សុកថិតំ សុនិទ្ទិដ្ឋំ ពោធិបក្ខិយធម្មបទម្បិ បញ្ញាយ បចេស្សតិ វិចិនិស្សតិ ឧបបរិក្ខិស្សតិ បដិវិជ្ឈិស្សតិ សច្ឆិករិស្សតីតិ សត្ថា សយមេវ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេសិ.

ទេសនាវសានេ បញ្ចសតាបិ ភិក្ខូ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ. សម្បត្តបរិសាយបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

បថវិកថាបសុតបញ្ចសតភិក្ខុវត្ថុ បឋមំ.

២. មរីចិកម្មដ្ឋានិកត្ថេរវត្ថុ

ផេណូបមន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ មរីចិកម្មដ្ឋានិកំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ភិក្ខុ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា, ‘‘សមណធម្មំ ករិស្សាមី’’តិ អរញ្ញំ បវិសិត្វា ឃដេត្វា វាយមិត្វា អរហត្តំ បត្តុំ អសក្កោន្តោ ‘‘វិសេសេត្វា កម្មដ្ឋានំ កថាបេស្សាមី’’តិ សត្ថុ សន្តិកំ អាគច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ មរីចិំ ទិស្វា, ‘‘យថា អយំ គិម្ហសមយេ ឧដ្ឋិតា មរីចិ ទូរេ ឋិតានំ រូបគតា វិយ បញ្ញាយតិ, សន្តិកំ អាគច្ឆន្តានំ នេវ បញ្ញាយតិ, អយំ អត្តភាវោបិ ឧប្បាទវយដ្ឋេន ឯវរូបោ’’តិ មរីចិកម្មដ្ឋានំ ភាវេន្តោ អាគន្ត្វា មគ្គកិលន្តោ អចិរវតិយំ ន្ហាយិត្វា ឯកស្មិំ ចណ្ឌសោតតីរេ រុក្ខឆាយាយ និសិន្នោ ឧទកវេគាភិឃាតេន ឧដ្ឋហិត្វា មហន្តេ មហន្តេ ផេណបិណ្ឌេ ភិជ្ជមានេ ទិស្វា, ‘‘អយំ អត្តភាវោបិ ឧប្បជ្ជិត្វា ភិជ្ជនដ្ឋេន ឯវរូបោយេវា’’តិ អារម្មណំ អគ្គហេសិ. សត្ថា គន្ធកុដិយំ ឋិតោវ តំ ថេរំ ទិស្វា, ‘‘ឯវមេវ, ភិក្ខុ, ឯវរូបោវាយំ អត្តភាវោ ផេណបិណ្ឌោ វិយ មរីចិ វិយ ឧប្បជ្ជនភិជ្ជនសភាវោយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៤៦.

‘‘ផេណូបមំ កាយមិមំ វិទិត្វា,

មរីចិធម្មំ អភិសម្ពុធានោ;

ឆេត្វាន មារស្ស បបុប្ផកានិ,

អទស្សនំ មច្ចុរាជស្ស គច្ឆេ’’តិ.

តត្ថ ផេណូបមន្តិ ឥមំ កេសាទិសមូហសង្ខាតំ កាយំ អពលទុព្ពលដ្ឋេន អនទ្ធនិយតាវកាលិកដ្ឋេន ផេណបិណ្ឌសរិក្ខកោតិ វិទិត្វា. មរីចិធម្មន្តិ យថា មរីចិ ទូរេ ឋិតានំ រូបគតា វិយ គយ្ហូបគា វិយ ហោតិ, សន្តិកេ ឧបគច្ឆន្តានំ រិត្តា តុច្ឆា អគយ្ហូបគា សម្បជ្ជតិ, ឯវមេវ ខណិកឥត្តរបច្ចុបដ្ឋានដ្ឋេន អយំ កាយោបិ មរីចិធម្មោតិ អភិសម្ពុធានោ ពុជ្ឈន្តោ, ជានន្តោតិ អត្ថោ. មារស្ស បបុប្ផកានីតិ មារស្ស បបុប្ផកសង្ខាតានិ តេភូមកានិ វដ្ដានិ អរិយមគ្គេន ឆិន្ទិត្វា ខីណាសវោ ភិក្ខុ មច្ចុរាជស្ស អទស្សនំ អវិសយំ អមតមហានិព្ពានំ គច្ឆេយ្យាតិ.

គាថាបរិយោសានេ ថេរោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា សត្ថុ សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ ថោមេន្តោ វណ្ណេន្តោ វន្ទន្តោវ អាគតោតិ.

មរីចិកម្មដ្ឋានិកត្ថេរវត្ថុ ទុតិយំ.

៣. វិដដូភវត្ថុ

បុប្ផានិហេវ បចិនន្តន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ សបរិសំ មហោឃេន អជ្ឈោត្ថរិត្វា មារិតំ វិដដូភំ អារព្ភ កថេសិ.

តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – សាវត្ថិយញ្ហិ មហាកោសលរញ្ញោ បុត្តោ បសេនទិកុមារោ នាម. វេសាលិយំ លិច្ឆវិរញ្ញោ បុត្តោ លិច្ឆវិកុមារោ មហាលិ នាម, កុសិនារាយំ មល្លរាជបុត្តោ ពន្ធុលោ នាមាតិ ឥមេ តយោ ទិសាបាមោក្ខស្សាចរិយស្ស សន្តិកេ សិប្បុគ្គហណត្ថំ តក្កសិលំ គន្ត្វា ពហិនគរេ សាលាយ សមាគតា អញ្ញមញ្ញស្ស អាគតការណញ្ច កុលញ្ច នាមញ្ច បុច្ឆិត្វា សហាយកា ហុត្វា ឯកតោវ អាចរិយំ ឧបសង្កមិត្វា សិប្បំ សិក្ខន្តា ន ចិរស្សេវ ឧគ្គហិតសិប្បា អាចរិយំ អាបុច្ឆិត្វា ឯកតោវ និក្ខមិត្វា សកសកដ្ឋានានិ អគមំសុ. តេសុ បសេនទិកុមារោ បិតុ សិប្បំ ទស្សេត្វា បសន្នេន បិតរា រជ្ជេ អភិសិត្តោ. មហាលិកុមារោ លិច្ឆវីនំ សិប្បំ ទស្សេន្តោ មហន្តេន ឧស្សាហេន ទស្សេសិ, តស្ស អក្ខីនិ ភិជ្ជិត្វា អគមំសុ. លិច្ឆវិរាជានោ ‘‘អហោ វត អម្ហាកំ អាចរិយោ អក្ខិវិនាសំ បត្តោ, ន នំ បរិច្ចជិស្សាម, ឧបដ្ឋហិស្សាម ន’’ន្តិ តស្ស សតសហស្សុដ្ឋានកំ ឯកំ ទ្វារំ អទំសុ. សោ តំ និស្សាយ បញ្ចសតេ លិច្ឆវិរាជបុត្តេ សិប្បំ សិក្ខាបេន្តោ វសិ. ពន្ធុលកុមារោ សដ្ឋិំ សដ្ឋិំ វេឡូ គហេត្វា មជ្ឈេ អយសលាកំ បក្ខិបិត្វា សដ្ឋិកលាបេ ឧស្សាបេត្វា ឋបិតេ មល្លរាជកុលេហិ ‘‘ឥមេ កប្បេតូ’’តិ វុត្តោ អសីតិហត្ថំ អាកាសំ ឧល្លង្ឃិត្វា អសិនា កប្បេន្តោ អគមាសិ. សោ ឱសានកលាបេ អយសលាកាយ ‘‘កិរី’’តិ សទ្ទំ សុត្វា, ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា សព្ពកលាបេសុ អយសលាកានំ ឋបិតភាវំ ញត្វា អសិំ ឆឌ្ឌេត្វា រោទមានោ ‘‘មយ្ហំ ឯត្តកេសុ ញាតិសុហជ្ជេសុ ឯកោបិ សសិនេហោ ហុត្វា ឥមំ ការណំ នាចិក្ខិ. សចេ ហិ អហំ ជានេយ្យំ, អយសលាកាយ សទ្ទំ អនុដ្ឋាបេន្តោវ ឆិន្ទេយ្យ’’ន្តិ វត្វា, ‘‘សព្ពេបិមេ មារេត្វា រជ្ជំ ករេយ្យ’’ន្តិ មាតាបិតូនំ កថេសិ. តេហិ ‘‘បវេណិរជ្ជំ នាម, តាត, ឥទំ ន លព្ភា ឯវំ កាតុ’’ន្តិ នានប្បការេន វារិតោ ‘‘តេន ហិ មម សហាយកស្ស សន្តិកំ គមិស្សាមី’’តិ សាវត្ថិំ អគមាសិ.

បសេនទិ កោសលោ រាជា តស្សាគមនំ សុត្វា បច្ចុគ្គន្ត្វា មហន្តេន សក្ការេន តំ នគរំ បវេសេត្វា សេនាបតិដ្ឋានេ ឋបេសិ. សោ មាតាបិតរោ បក្កោសាបេត្វា តត្ថេវ វាសំ កប្បេសិ. អថេកទិវសំ រាជា