អដ្ឋកថា > សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) > ខុទ្ទកនិកាយ (អដ្ឋកថា)

វិបស្សិទសពលស្ស កាលស្មិញ្ហិ មហាឯកសាដកព្រាហ្មណោ នាម អហោសិ, អយំ បន ឯតរហិ សាវត្ថិយំ ចូឡេកសាដកោ នាម. តស្ស ហិ ឯកោ និវាសនសាដកោ អហោសិ, ព្រាហ្មណិយាបិ ឯកោ. ឧភិន្នម្បិ ឯកមេវ បារុបនំ, ពហិ គមនកាលេ ព្រាហ្មណោ វា ព្រាហ្មណី វា តំ បារុបតិ. អថេកទិវសំ ¶ វិហារេ ធម្មស្សវនេ ឃោសិតេ ព្រាហ្មណោ អាហ – ‘‘ភោតិ ធម្មស្សវនំ ឃោសិតំ, កិំ ទិវា ធម្មស្សវនំ គមិស្សសិ, ឧទាហុ រត្តិំ. បារុបនស្ស ហិ អភាវេន ន សក្កា អម្ហេហិ ឯកតោ គន្តុ’’ន្តិ. ព្រាហ្មណី, ‘‘សាមិ, អហំ ទិវា គមិស្សាមី’’តិ សាដកំ បារុបិត្វា អគមាសិ. ព្រាហ្មណោ ទិវសភាគំ គេហេ វីតិនាមេត្វា រត្តិំ គន្ត្វា សត្ថុ បុរតោ និសិន្នោវ ធម្មំ អស្សោសិ. អថស្ស សរីរំ ផរមានា បញ្ចវណ្ណា បីតិ ឧប្បជ្ជិ. សោ សត្ថារំ បូជិតុកាមោ ហុត្វា ‘‘សចេ ឥមំ សាដកំ ¶ ទស្សាមិ, នេវ ព្រាហ្មណិយា, ន មយ្ហំ បារុបនំ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ. អថស្ស មច្ឆេរចិត្តានំ សហស្សំ ឧប្បជ្ជិ, បុនេកំ សទ្ធាចិត្តំ ឧប្បជ្ជិ. តំ ¶ អភិភវិត្វា បុន មច្ឆេរសហស្សំ ឧប្បជ្ជិ. ឥតិស្ស ពលវមច្ឆេរំ ពន្ធិត្វា គណ្ហន្តំ វិយ សទ្ធាចិត្តំ បដិពាហតិយេវ. តស្ស ‘‘ទស្សាមិ, ន ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តស្សេវ បឋមយាមោ អបគតោ, មជ្ឈិមយាមោ សម្បត្តោ. តស្មិម្បិ ទាតុំ នាសក្ខិ. បច្ឆិមយាមេ សម្បត្តេ សោ ចិន្តេសិ – ‘‘មម សទ្ធាចិត្តេន មច្ឆេរចិត្តេន ច សទ្ធិំ យុជ្ឈន្តស្សេវ ទ្វេ យាមា វីតិវត្តា, ឥទំ មម ឯត្តកំ មច្ឆេរចិត្តំ វឌ្ឍមានំ ចតូហិ អបាយេហិ សីសំ ឧក្ខិបិតុំ ន ទស្សតិ, ទស្សាមិ ន’’ន្តិ. សោ មច្ឆេរសហស្សំ អភិភវិត្វា សទ្ធាចិត្តំ បុរេចារិកំ កត្វា សាដកំ អាទាយ សត្ថុ បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘‘ជិតំ មេ, ជិតំ មេ’’តិ តិក្ខត្តុំ មហាសទ្ទមកាសិ.

រាជា បសេនទិ កោសលោ ធម្មំ សុណន្តោ តំ សទ្ទំ សុត្វា ‘‘បុច្ឆថ នំ, កិំ កិរ តេន ជិត’’ន្តិ អាហ. សោ រាជបុរិសេហិ បុច្ឆិតោ តមត្ថំ អារោចេសិ. តំ សុត្វា រាជា ‘‘ទុក្ករំ កតំ ព្រាហ្មណេន, សង្គហមស្ស ករិស្សាមី’’តិ ឯកំ សាដកយុគំ ទាបេសិ. សោ តម្បិ តថាគតស្សេវ អទាសិ. បុន រាជា ទ្វេ ចត្តារិ អដ្ឋ សោឡសាតិ ទ្វិគុណំ កត្វា ទាបេសិ. សោ តានិបិ តថាគតស្សេវ អទាសិ. អថស្ស រាជា ទ្វត្តិំស យុគានិ ទាបេសិ. ព្រាហ្មណោ ‘‘អត្តនោ អគ្គហេត្វា លទ្ធំ លទ្ធំ វិស្សជ្ជេសិយេវា’’តិ វាទមោចនត្ថំ តតោ ឯកំ យុគំ អត្តនោ, ឯកំ ព្រាហ្មណិយាតិ ទ្វេ យុគានិ គហេត្វា តិំស យុគានិ តថាគតស្សេវ អទាសិ. រាជា បន តស្មិំ សត្តក្ខត្តុម្បិ ទទន្តេ បុន ទាតុកាមោយេវ អហោសិ. បុព្ពេ មហាឯកសាដកោ ចតុសដ្ឋិយា សាដកយុគេសុ ទ្វេ អគ្គហេសិ, អយំ បន ទ្វត្តិំសាយ ¶ លទ្ធកាលេ ទ្វេ អគ្គហេសិ. រាជា បុរិសេ អាណាបេសិ – ‘‘ទុក្ករំ ភណេ ព្រាហ្មណេន កតំ, អន្តេបុរេ មម ទ្វេ កម្ពលានិ អាហរាបេយ្យាថា’’តិ. តេ តថា ករិំសុ. រាជា សតសហស្សគ្ឃនកេ ទ្វេ កម្ពលេ ទាបេសិ. ព្រាហ្មណោ ‘‘ន ឥមេ មម សរីរេ ឧបយោគំ អរហន្តិ, ពុទ្ធសាសនស្សេវ ឯតេ អនុច្ឆវិកា’’តិ ឯកំ កម្ពលំ អន្តោគន្ធកុដិយំ សត្ថុ សយនស្ស ឧបរិ វិតានំ កត្វា ពន្ធិ, ឯកំ អត្តនោ ឃរេ និពទ្ធំ ភុញ្ជន្តស្ស ភិក្ខុនោ ភត្តកិច្ចដ្ឋានេ វិតានំ កត្វា ពន្ធិ. រាជា សាយន្ហសមយេ ¶ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា តំ កម្ពលំ សញ្ជានិត្វា, ‘‘ភន្តេ, កេន បូជា កតា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯកសាដកេនា’’តិ វុត្តេ ‘‘ព្រាហ្មណោ មម ¶ បសាទដ្ឋានេយេវ បសីទតី’’តិ វត្វា ‘‘ចត្តារោ ហត្ថី ចត្តារោ អស្សេ ចត្តារិ កហាបណសហស្សានិ ចតស្សោ ឥត្ថិយោ ចតស្សោ ទាសិយោ ចត្តារោ បុរិសេ ចតុរោ គាមវរេ’’តិ ឯវំ យាវ សព្ពសតា ចត្តារិ ចត្តារិ កត្វា សព្ពចតុក្កំ នាម អស្ស ទាបេសិ.

ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘អហោ អច្ឆរិយំ ចូឡេកសាដកស្ស កម្មំ, តំមុហុត្តមេវ សព្ពចតុក្កំ លភិ, ឥទានិ កតេន កល្យាណកម្មេន អជ្ជមេវ វិបាកោ ទិន្នោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, សចាយំ ឯកសាដកោ បឋមយាមេ មយ្ហំ ទាតុំ អសក្ខិស្ស, សព្ពសោឡសកំ អលភិស្ស. សចេ មជ្ឈិមយាមេ អសក្ខិស្ស, សព្ពដ្ឋកំ អលភិស្ស ¶ . ពលវបច្ឆិមយាមេ ទិន្នត្តា បនេស សព្ពចតុក្កំ លភិ. កល្យាណកម្មំ ករោន្តេន ហិ ឧប្បន្នំ ចិត្តំ អហាបេត្វា តង្ខណញ្ញេវ កាតព្ពំ. ទន្ធំ កតំ កុសលញ្ហិ សម្បត្តិំ ទទមានំ ទន្ធមេវ ទទាតិ, តស្មា ចិត្តុប្បាទសមនន្តរមេវ កល្យាណកម្មំ កាតព្ព’’ន្តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អភិត្ថរេថ កល្យាណេ, បាបា ចិត្តំ និវារយេ;

ទន្ធញ្ហិ ករោតោ បុញ្ញំ, បាបស្មិំ រមតី មនោ’’តិ.

តត្ថ អភិត្ថរេថាតិ តុរិតតុរិតំ សីឃសីឃំ ករេយ្យាតិ អត្ថោ. គិហិនា វា ហិ ‘‘សលាកភត្តទានាទីសុ កិញ្ចិទេវ កុសលំ ករិស្សាមី’’តិ ចិត្តេ ឧប្បន្នេ យថា អញ្ញេ ឱកាសំ ន លភន្តិ, ឯវំ ‘‘អហំ បុរេ, អហំ បុរេ’’តិ តុរិតតុរិតមេវ កាតព្ពំ. បព្ពជិតេន វា ឧបជ្ឈាយវត្តាទីនិ ករោន្តេន អញ្ញស្ស ឱកាសំ អទត្វា ‘‘អហំ បុរេ, អហំ បុរេ’’តិ តុរិតតុរិតមេវ កាតព្ពំ. បាបា ចិត្តន្តិ កាយទុច្ចរិតាទិបាបកម្មតោ វា អកុសលចិត្តុប្បាទតោ វា សព្ពថាមេន ចិត្តំ និវារយេ. ទន្ធញ្ហិ ករោតោតិ យោ បន ‘‘ទស្សាមិ, ន ទស្សាមិ សម្បជ្ជិស្សតិ នុ ខោ មេ, នោ’’តិ ឯវំ ចិក្ខល្លមគ្គេន គច្ឆន្តោ វិយ ទន្ធំ បុញ្ញំ ករោតិ, តស្ស ឯកសាដកស្ស វិយ ¶ មច្ឆេរសហស្សំ បាបំ ឱកាសំ លភតិ. អថស្ស បាបស្មិំ រមតី មនោ, កុសលកម្មករណកាលេយេវ ហិ ចិត្តំ កុសលេ រមតិ, តតោ មុច្ចិត្វា បាបនិន្នមេវ ហោតីតិ.

គាថាបរិយោសានេ ¶ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ចូឡេកសាដកព្រាហ្មណវត្ថុ បឋមំ.

បាបញ្ច ¶ បុរិសោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សេយ្យសកត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ ហិ លាឡុទាយិត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកោ, អត្តនោ អនភិរតិំ តស្ស អារោចេត្វា តេន បឋមសង្ឃាទិសេសកម្មេ សមាទបិតោ ឧប្បន្នុប្បន្នាយ អនភិរតិយា តំ កម្មមកាសិ (បារា. ២៣៤). សត្ថា តស្ស កិរិយំ សុត្វា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ឯវំ កិរ ត្វំ ករោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘កស្មា ភារិយំ កម្មំ អកាសិ, អននុច្ឆវិកំ មោឃបុរិសា’’តិ នានប្បការតោ គរហិត្វា សិក្ខាបទំ បញ្ញាបេត្វា ‘‘ឯវរូបញ្ហិ កម្មំ ទិដ្ឋធម្មេបិ សម្បរាយេបិ ទុក្ខសំវត្តនិកមេវ ហោតី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បាបញ្ចេ បុរិសោ កយិរា, ន នំ កយិរា បុនប្បុនំ;

ន តម្ហិ ឆន្ទំ កយិរាថ, ទុក្ខោ បាបស្ស ឧច្ចយោ’’តិ.

តស្សត្ថោ – សចេ បុរិសោ សកិំ បាបកម្មំ ករេយ្យ, តង្ខណេយេវ បច្ចវេក្ខិត្វា ‘‘ឥទំ អប្បតិរូបំ ឱឡារិក’’ន្តិ ន នំ កយិរា បុនប្បុនំ. យោបិ តម្ហិ ឆន្ទោ ¶ វា រុចិ វា ឧប្បជ្ជេយ្យ, តម្បិ វិនោទេត្វា ន កយិរាថេវ. កិំ ការណា? ទុក្ខោ បាបស្ស ឧច្ចយោ. បាបស្ស ហិ ឧច្ចយោ វុឌ្ឍិ ឥធលោកេបិ សម្បរាយេបិ ទុក្ខមេវ អាវហតីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

បុញ្ញញ្ចេតិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ លាជទេវធីតរំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ រាជគហេ សមុដ្ឋិតំ.

អាយស្មា ¶ ហិ មហាកស្សបោ បិប្បលិគុហាយំ វិហរន្តោ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា សត្តមេ ទិវសេ វុដ្ឋាយ ទិព្ពេន ចក្ខុនា ភិក្ខាចារដ្ឋានំ ឱលោកេន្តោ ឯកំ សាលិខេត្តបាលិកំ ឥត្ថិំ សាលិសីសានិ គហេត្វា លាជេ កុរុមានំ ទិស្វា ‘‘សទ្ធា នុ ខោ, អស្សទ្ធា’’តិ វីមំសិត្វា ‘‘សទ្ធា’’តិ ញត្វា ‘‘សក្ខិស្សតិ នុ ខោ មេ សង្គហំ កាតុំ, នោ’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘វិសារទា កុលធីតា មម សង្គហំ ករិស្សតិ, កត្វា ច បន មហាសម្បត្តិំ លភិស្សតី’’តិ ញត្វា ចីវរំ បារុបិត្វា បត្តមាទាយ សាលិខេត្តសមីបេយេវ អដ្ឋាសិ. កុលធីតា ថេរំ ទិស្វាវ បសន្នចិត្តា បញ្ចវណ្ណាយ បីតិយា ផុដ្ឋសរីរា ‘‘តិដ្ឋថ, ភន្តេ’’តិ វត្វា លាជេ អាទាយ វេគេន គន្ត្វា ថេរស្ស បត្តេ អាកិរិត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេហិ ទិដ្ឋធម្មស្ស ភាគិនី អស្ស’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. ថេរោ ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ អនុមោទនមកាសិ. សាបិ ថេរំ វន្ទិត្វា អត្តនា ទិន្នទានំ អាវជ្ជមានា និវត្តិ. តាយ ច បន កេទារមរិយាទាយ ¶ គមនមគ្គេ ឯកស្មិំ ពិលេ ឃោរវិសោ សប្បោ និបជ្ជិ. សោ ថេរស្ស កាសាយបដិច្ឆន្នំ ជង្ឃំ ឌំសិតុំ នាសក្ខិ. ឥតរា ទានំ អាវជ្ជមានា និវត្តន្តី តំ បទេសំ បាបុណិ. សប្បោ ពិលា និក្ខមិត្វា តំ ឌំសិត្វា តត្ថេវ បាតេសិ. សា បសន្នចិត្តេន កាលំ កត្វា តាវតិំសភវនេ តិំសយោជនិកេ កនកវិមានេ សុត្តប្បពុទ្ធា វិយ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតេន តិគាវុតេន អត្តភាវេន និព្ពត្តិ. សា ទ្វាទសយោជនិកំ ឯកំ ទិព្ពវត្ថំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា អច្ឆរាសហស្សបរិវុតា បុព្ពកម្មបកាសនត្ថាយ សុវណ្ណលាជភរិតេន ឱលម្ពកេន សុវណ្ណសរកេន បដិមណ្ឌិតេ វិមានទ្វារេ ឋិតា អត្តនោ សម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ មេ កត្វា អយំ សម្បត្តិ លទ្ធា’’តិ ទិព្ពេន ចក្ខុនា ឧបធារេន្តី ‘‘អយ្យស្ស មេ មហាកស្សបត្ថេរស្ស ទិន្នលាជនិស្សន្ទេន សា លទ្ធា’’តិ អញ្ញាសិ.

សា ឯវំ បរិត្តកេន កម្មេន ឯវរូបំ សម្បត្តិំ លភិត្វា ‘‘ន ទានិ មយា បមជ្ជិតុំ វដ្ដតិ, អយ្យស្ស វត្តបដិវត្តំ កត្វា ឥមំ សម្បត្តិំ ថាវរំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បាតោវ កនកមយំ សម្មជ្ជនិញ្ចេវ កចវរឆឌ្ឌនកញ្ច បច្ឆិំ ¶ អាទាយ គន្ត្វា ថេរស្ស បរិវេណំ សម្មជ្ជិត្វា បានីយបរិភោជនីយំ ឧបដ្ឋាបេសិ. ថេរោ តំ ទិស្វា ‘‘កេនចិ ទហរេន វា សាមណេរេន វា វត្តំ កតំ ភវិស្សតី’’តិ សល្លក្ខេសិ. សា ទុតិយទិវសេបិ តថេវ អកាសិ, ថេរោបិ តថេវ សល្លក្ខេសិ. តតិយទិវសេ បន ថេរោ តស្សា សម្មជ្ជនិសទ្ទំ ¶ សុត្វា តាលច្ឆិទ្ទាទីហិ ច បវិដ្ឋំ សរីរោភាសំ ទិស្វា ទ្វារំ វិវរិត្វា ‘‘កោ ឯស សម្មជ្ជតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អហំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ឧបដ្ឋាយិកា លាជទេវធីតា’’តិ. ‘‘ននុ មយ្ហំ ឯវំនាមិកា ឧបដ្ឋាយិកា នាម នត្ថី’’តិ. ‘‘អហំ, ភន្តេ, សាលិខេត្តំ រក្ខមានា លាជេ ទត្វា បសន្នចិត្តា និវត្តន្តី សប្បេន ទដ្ឋា កាលំ កត្វា តាវតិំសទេវលោកេ ឧប្បន្នា, មយា អយ្យំ និស្សាយ អយំ សម្បត្តិ លទ្ធា, ឥទានិបិ តុម្ហាកំ វត្តបដិវត្តំ កត្វា ‘សម្បត្តិំ ថាវរំ ករិស្សាមី’តិ អាគតាម្ហិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ហិយ្យោបិ បរេបិ តយាវេតំ ¶ ឋានំ សម្មជ្ជិតំ, តយាវ បានីយភោជនីយំ ឧបដ្ឋាបិត’’ន្តិ. ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អបេហិ ទេវធីតេ, តយា កតំ វត្តំ កតំវ ហោតុ, ឥតោ បដ្ឋាយ ឥមំ ឋានំ មា អាគមី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, មា មំ នាសេថ, តុម្ហាកំ វត្តំ កត្វា សម្បត្តិំ មេ ថិរំ កាតុំ ទេថា’’តិ. ‘‘អបេហិ ទេវធីតេ, មា មំ អនាគតេ ចិត្តពីជនិំ គហេត្វា និសិន្នេហិ ធម្មកថិកេហិ ‘មហាកស្សបត្ថេរស្ស កិរ ឯកា ទេវធីតា អាគន្ត្វា វត្តបដិវត្តំ កត្វា បានីយបរិភោជនីយំ ឧបដ្ឋាបេសី’តិ វត្តព្ពតំ ករិ, ឥតោ បដ្ឋាយ ឥធ មា អាគមិ, បដិក្កមា’’តិ. សា ‘‘មា មំ, ភន្តេ, នាសេថា’’តិ បុនប្បុនំ យាចិយេវ. ថេរោ ‘‘នាយំ មម វចនំ សុណាតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘តុវំ បមាណំ ន ជានាសី’’តិ អច្ឆរំ បហរិ. សា តត្ថ សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តី អាកាសេ ឧប្បតិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ, ‘‘ភន្តេ, មយា លទ្ធសម្បត្តិំ មា នាសេថ, ថាវរំ កាតុំ ទេថា’’តិ រោទន្តី អាកាសេ អដ្ឋាសិ.

សត្ថា ជេតវនេ គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ ¶ តស្សា រោទិតសទ្ទំ សុត្វា ឱភាសំ ផរិត្វា ទេវធីតាយ សម្មុខេ និសីទិត្វា កថេន្តោ វិយ ‘‘ទេវធីតេ មម បុត្តស្ស កស្សបស្ស សំវរករណមេវ ភារោ, បុញ្ញត្ថិកានំ បន ‘អយំ នោ អត្ថោ’តិ សល្លក្ខេត្វា បុញ្ញករណមេវ ភារោ. បុញ្ញករណញ្ហិ ឥធ ចេវ សម្បរាយេ ច សុខមេវា’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បុញ្ញញ្ចេ ¶ បុរិសោ កយិរា, កយិរា នំ បុនប្បុនំ;

តម្ហិ ឆន្ទំ កយិរាថ, សុខោ បុញ្ញស្ស ឧច្ចយោ’’តិ.

តស្សត្ថោ – សចេ បុរិសោ បុញ្ញំ ករេយ្យ, ‘‘ឯកវារំ មេ បុញ្ញំ កតំ, អលំ ឯត្តាវតា’’តិ អនោរមិត្វា បុនប្បុនំ ករោថេវ. តស្ស អករណក្ខណេបិ តម្ហិ បុញ្ញេ ឆន្ទំ រុចិំ ឧស្សាហំ ករោថេវ. កិំ ការណា? សុខោ បុញ្ញស្ស ឧច្ចយោ. បុញ្ញស្ស ហិ ឧច្ចយោ វុឌ្ឍិ ឥធលោកបរលោកសុខាវហនតោ សុខោតិ.

ទេសនាវសានេ ទេវធីតា បញ្ចចត្តាលីសយោជនមត្ថកេ ឋិតាវ សោតាបត្តិផលំ បាបុណីតិ.

បាបោបិ ¶ បស្សតី ភទ្រន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អនាថបិណ្ឌិកំ អារព្ភ កថេសិ.

អនាថបិណ្ឌិកោ ¶ ហិ វិហារមេវ ឧទ្ទិស្ស ចតុបណ្ណាសកោដិធនំ ពុទ្ធសាសនេ វិកិរិត្វា សត្ថរិ ជេតវនេ វិហរន្តេ ទេវសិកំ តីណិ មហាឧបដ្ឋានានិ គច្ឆតិ, គច្ឆន្តោ ច ‘‘កិំ នុ ខោ អាទាយ អាគតោតិ សាមណេរា វា ទហរា វា ហត្ថម្បិ មេ ឱលោកេយ្យុ’’ន្តិ តុច្ឆហត្ថោ នាម ន គតបុព្ពោ. បាតោវ គច្ឆន្តោ យាគុំ គាហាបេត្វាវ គច្ឆតិ, កតបាតរាសោ សប្បិនវនីតាទីនិ ភេសជ្ជានិ. សាយន្ហសមយេ មាលាគន្ធវិលេបនវត្ថាទីនិ គាហាបេត្វា គច្ឆតិ. ឯវំ និច្ចកាលមេវ ទិវសេ ទិវសេ ទានំ ទត្វា សីលំ រក្ខតិ. អបរភាគេ ធនំ បរិក្ខយំ គច្ឆតិ. វោហារូបជីវិនោបិស្ស ហត្ថតោ អដ្ឋារសកោដិធនំ ឥណំ គណ្ហិំសុ, កុលសន្តកាបិស្ស អដ្ឋារសហិរញ្ញកោដិយោ, នទីតីរេ និទហិត្វា ឋបិតា ឧទកេន កូលេ ភិន្នេ មហាសមុទ្ទំ បវិសិំសុ. ឯវមស្ស អនុបុព្ពេន ធនំ បរិក្ខយំ អគមាសិ. សោ ឯវំភូតោបិ សង្ឃស្ស ទានំ ទេតិយេវ, បណីតំ បន កត្វា ទាតុំ ន សក្កោតិ.

សោ ឯកទិវសំ សត្ថារា ‘‘ទីយតិ បន តេ, គហបតិ, កុលេ ទាន’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ទីយតិ, ភន្តេ, តញ្ច ខោ កណាជកំ ពិលង្គទុតិយ’’ន្តិ អាហ. អថ នំ ¶ សត្ថា, ‘‘គហបតិ, ‘លូខំ ទានំ ទេមី’តិ មា ចិន្តយិ. ចិត្តស្មិញ្ហិ បណីតេ ពុទ្ធាទីនំ ទិន្នទានំ លូខំ នាម នត្ថិ, អបិច ត្វំ អដ្ឋន្នំ អរិយបុគ្គលានំ ទានំ ទេសិ, អហំ បន វេលាមកាលេ សកលជម្ពុទីបំ ឧន្នង្គលំ កត្វា មហាទានំ ¶ បវត្តយមានោបិ តិសរណគតម្បិ កញ្ចិ នាលត្ថំ, ទក្ខិណេយ្យា នាម ឯវំ ទុល្លភា. តស្មា ‘លូខំ មេ ទាន’ន្តិ មា ចិន្តយី’’តិ វត្វា វេលាមសុត្តមស្ស (អ. និ. ៩.២០) កថេសិ. អថស្ស ទ្វារកោដ្ឋកេ អធិវត្ថា ទេវតា សត្ថរិ ចេវ សត្ថុសាវកេសុ ច គេហំ បវិសន្តេសុ តេសំ តេជេន សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តី, ‘‘យថា ឥមេ ឥមំ គេហំ ន បវិសន្តិ, តថា គហបតិំ បរិភិន្ទិស្សាមី’’តិ តំ វត្តុកាមាបិ ឥស្សរកាលេ កិញ្ចិ វត្តុំ នាសក្ខិ, ឥទានិ ‘‘បនាយំ ទុគ្គតោ គណ្ហិស្សតិ មេ វចន’’ន្តិ រត្តិភាគេ សេដ្ឋិស្ស សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា អាកាសេ អដ្ឋាសិ. អថ សេដ្ឋិ នំ ទិស្វា ‘‘កោ ឯសោ’’តិ អាហ. អហំ តេ មហាសេដ្ឋិ ចតុត្ថទ្វារកោដ្ឋកេ អធិវត្ថា ទេវតា, តុយ្ហំ ឱវាទទានត្ថាយ អាគតាតិ. តេន ហិ ឱវទេហីតិ. មហាសេដ្ឋិ តយា បច្ឆិមកាលំ អនោលោកេត្វាវ សមណស្ស គោតមស្ស សាសនេ ពហុំ ធនំ វិប្បកិណ្ណំ, ឥទានិ ទុគ្គតោ ហុត្វាបិ តំ ន មុញ្ចសិយេវ, ឯវំ វត្តមានោ កតិបាហេនេវ ឃាសច្ឆាទនមត្តម្បិ ន លភិស្សសិ ¶ , កិំ តេ សមណេន គោតមេន, អតិបរិច្ចាគតោ ឱរមិត្វា កម្មន្តេ បយោជេន្តោ កុដុម្ពំ សណ្ឋាបេហីតិ. អយំ មេ តយា ទិន្នឱវាទោតិ. អាម, សេដ្ឋីតិ. គច្ឆ, នាហំ តាទិសីនំ សតេនបិ សហស្សេនបិ សតសហស្សេនបិ ¶ សក្កា កម្បេតុំ, អយុត្តំ តេ វុត្តំ, កំ តយា មម គេហេ វសមានាយ, សីឃំ សីឃំ មេ ឃរា និក្ខមាហីតិ. សា សោតាបន្នស្ស អរិយសាវកស្ស វចនំ សុត្វា ឋាតុំ អសក្កោន្តី ទារកេ អាទាយ និក្ខមិ, និក្ខមិត្វា ច បន អញ្ញត្ថ វសនដ្ឋានំ អលភមានា ‘‘សេដ្ឋិំ ខមាបេត្វា តត្ថេវ វសិស្សាមី’’តិ នគរបរិគ្គាហកំ ទេវបុត្តំ ឧបសង្កមិត្វា អត្តនា កតាបរាធំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘ឯហិ, មំ សេដ្ឋិស្ស សន្តិកំ នេត្វា ខមាបេត្វា វសនដ្ឋានំ ទាបេហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘អយុត្តំ តយា វុត្តំ, នាហំ តស្ស សន្តិកំ គន្តុំ ឧស្សហាមី’’តិ តំ បដិក្ខិបិ. សា ចតុន្នំ មហារាជានំ សន្តិកំ គន្ត្វា តេហិបិ បដិក្ខិត្តា សក្កំ ទេវរាជានំ ឧបសង្កមិត្វា តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា, ‘‘អហំ, ទេវ, វសនដ្ឋានំ អលភមានា ទារកេ ¶ ហត្ថេន គហេត្វា អនាថា វិចរាមិ, វសនដ្ឋានំ មេ ទាបេហី’’តិ សុដ្ឋុតរំ យាចិ.

អថ នំ សោ ‘‘អហម្បិ តវ ការណា សេដ្ឋិំ វត្តុំ ន សក្ខិស្សាមិ, ឯកំ បន តេ ឧបាយំ កថេស្សាមី’’តិ អាហ. សាធុ, ទេវ, កថេហីតិ. គច្ឆ, សេដ្ឋិនោ អាយុត្តកវេសំ គហេត្វា សេដ្ឋិស្ស ហត្ថតោ បណ្ណំ អារោបេត្វា វោហារូបជីវីហិ គហិតំ អដ្ឋារសកោដិធនំ អត្តនោ អានុភាវេន សោធេត្វា តុច្ឆគព្ភេ បូរេត្វា មហាសមុទ្ទំ ¶ បវិដ្ឋំ អដ្ឋារសកោដិធនំ អត្ថិ, អញ្ញម្បិ អសុកដ្ឋានេ នាម អស្សាមិកំ អដ្ឋារសកោដិធនំ អត្ថិ, តំ សព្ពំ សំហរិត្វា តស្ស តុច្ឆគព្ភេ បូរេត្វា ទណ្ឌកម្មំ កត្វា ខមាបេហីតិ. សា ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ វុត្តនយេនេវ តំ សព្ពំ កត្វា បុន តស្ស សិរិគព្ភំ ឱភាសយមានា អាកាសេ ឋត្វា ‘‘កោ ឯសោ’’តិ វុត្តេ អហំ តេ ចតុត្ថទ្វារកោដ្ឋកេ អធិវត្ថា អន្ធពាលទេវតា, មយា អន្ធពាលតាយ យំ តុម្ហាកំ សន្តិកេ កថិតំ, តំ មេ ខមថ. សក្កស្ស ហិ មេ វចនេន ចតុបណ្ណាសកោដិធនំ សំហរិត្វា តុច្ឆគព្ភបូរណំ ទណ្ឌកម្មំ កតំ, វសនដ្ឋានំ អលភមានា កិលមាមីតិ. អនាថបិណ្ឌិកោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ទេវតា ‘ទណ្ឌកម្មញ្ច មេ កត’ន្តិ វទតិ, អត្តនោ ច ទោសំ បដិជានាតិ, សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស នំ ទស្សេស្សាមី’’តិ. សោ តំ សត្ថុ សន្តិកំ នេត្វា តាយ កតកម្មំ សព្ពំ អារោចេសិ. ទេវតា សត្ថុ បាទេសុ សិរសា និបតិត្វា, ‘‘ភន្តេ, យំ មយា អន្ធពាលតាយ តុម្ហាកំ គុណេ អជានិត្វា បាបកំ វចនំ វុត្តំ, តំ មេ ខមថា’’តិ សត្ថារំ ខមាបេត្វា មហាសេដ្ឋិំ ខមាបេសិ. សត្ថា កល្យាណបាបកានំ កម្មានំ វិបាកវសេន សេដ្ឋិញ្ចេវ ទេវតញ្ច ឱវទន្តោ ‘‘ឥធ, គហបតិ, បាបបុគ្គលោបិ យាវ បាបំ ន បច្ចតិ, តាវ ភទ្រម្បិ បស្សតិ. យទា បនស្ស បាបំ បច្ចតិ, តទា បាបមេវ បស្សតិ. ភទ្របុគ្គលោបិ យាវ ភទ្រំ ន បច្ចតិ, តាវ បាបានិ បស្សតិ. យទា បនស្ស ¶ ភទ្រំ បច្ចតិ, តទា ភទ្រមេវ ¶ បស្សតី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘បាបោបិ បស្សតី ភទ្រំ, យាវ បាបំ ន បច្ចតិ;

យទា ច បច្ចតី បាបំ, អថ បាបោ បាបានិ បស្សតិ.

‘‘ភទ្រោបិ បស្សតី បាបំ, យាវ ភទ្រំ ន បច្ចតិ;

យទា ច បច្ចតី ភទ្រំ, អថ ភទ្រោ ភទ្រានិ បស្សតី’’តិ.

តត្ថ ¶ បាបោតិ កាយទុច្ចរិតាទិនា បាបកម្មេន យុត្តបុគ្គលោ. សោបិ ហិ បុរិមសុចរិតានុភាវេន និព្ពត្តំ សុខំ អនុភវមានោ ភទ្រម្បិ បស្សតិ. យាវ បាបំ ន បច្ចតីតិ យាវស្ស តំ បាបកម្មំ ទិដ្ឋធម្មេ វា សម្បរាយេ វា វិបាកំ ន ទេតិ. យទា បនស្ស តំ ទិដ្ឋធម្មេ វា សម្បរាយេ វា វិបាកំ ទេតិ, អថ ទិដ្ឋធម្មេ វិវិធា កម្មការណា, សម្បរាយេ ច អបាយទុក្ខំ អនុភោន្តោ សោ បាបោ បាបានិយេវ បស្សតិ. ទុតិយគាថាយបិ កាយសុចរិតាទិនា ភទ្រកម្មេន យុត្តោ ភទ្រោ. សោបិ ហិ បុរិមទុច្ចរិតានុភាវេន និព្ពត្តំ ទុក្ខំ អនុភវមានោ បាបំ បស្សតិ. យាវ ភទ្រំ ន បច្ចតីតិ យាវស្ស តំ ភទ្រំ កម្មំ ទិដ្ឋធម្មេ វា សម្បរាយេ វា វិបាកំ ន ទេតិ. យទា បន តំ វិបាកំ ទេតិ, អថ ទិដ្ឋធម្មេ លាភសក្ការាទិសុខំ, សម្បរាយេ ច ទិព្ពសម្បត្តិសុខំ អនុភវមានោ សោ ភទ្រោ ភទ្រានិយេវ បស្សតីតិ.

ទេសនាវសានេ ¶ សា ទេវតា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តបរិសាយបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

អនាថបិណ្ឌិកសេដ្ឋិវត្ថុ ចតុត្ថំ.

៥. អសញ្ញតបរិក្ខារភិក្ខុវត្ថុ

មាវមញ្ញេថ បាបស្សាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ អសញ្ញតបរិក្ខារំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ យំ កិញ្ចិ មញ្ចបីឋាទិភេទំ បរិក្ខារំ ពហិ បរិភុញ្ជិត្វា តត្ថេវ ឆឌ្ឌេតិ. បរិក្ខារោ ¶ វស្សេនបិ អាតបេនបិ ឧបចិកាទីហិបិ វិនស្សតិ. សោ ភិក្ខូហិ ‘‘ននុ, អាវុសោ, បរិក្ខារោ នាម បដិសាមិតព្ពោ’’តិ វុត្តេ ‘‘អប្បកំ មយា កតំ, អាវុសោ, ឯតំ, ន ឯតស្ស ចិត្តំ អត្ថិ, ន បិត្ត’’ន្តិ វត្វា តថេវ ករោតិ. ភិក្ខូ តស្ស កិរិយំ សត្ថុ អារោចេសុំ. សត្ថា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ឯវំ ករោសី’’តិ បុច្ឆិ. សោ សត្ថារា បុច្ឆិតោបិ ‘‘កិំ ឯតំ ភគវា អប្បកំ មយា កតំ, ន តស្ស ចិត្តំ អត្ថិ, នាស្ស បិត្ត’’ន្តិ តថេវ អវមញ្ញន្តោ អាហ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ភិក្ខូហិ ឯវំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, បាបកម្មំ នាម ‘អប្បក’ន្តិ ន អវមញ្ញិតព្ពំ. អជ្ឈោកាសេ ឋបិតញ្ហិ វិវដមុខំ ភាជនំ ទេវេ វស្សន្តេ ¶ កិញ្ចាបិ ឯកពិន្ទុនា ន បូរតិ, បុនប្បុនំ ¶ វស្សន្តេ បន បូរតេវ, ឯវមេវំ បាបំ ករោន្តោ បុគ្គលោ អនុបុព្ពេន មហន្តំ បាបរាសិំ ករោតី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘មាវមញ្ញេថ បាបស្ស, ន មន្ទំ អាគមិស្សតិ;

ឧទពិន្ទុនិបាតេន, ឧទកុម្ភោបិ បូរតិ;

ពាលោ បូរតិ បាបស្ស, ថោកំ ថោកម្បិ អាចិន’’ន្តិ.

តត្ថ មាវមញ្ញេថាតិ ន អវជានេយ្យ. បាបស្សាតិ បាបំ. ន មន្ទំ អាគមិស្សតីតិ ‘‘អប្បមត្តកំ មេ បាបកំ កតំ, កទា ឯតំ វិបច្ចិស្សតី’’តិ ឯវំ បាបំ នាវជានេយ្យាតិ អត្ថោ. ឧទកុម្ភោបីតិ ទេវេ វស្សន្តេ មុខំ វិវរិត្វា ឋបិតំ យំ កិញ្ចិ កុលាលភាជនំ យថា តំ ឯកេកស្សាបិ ឧទកពិន្ទុនោ និបាតេន អនុបុព្ពេន បូរតិ, ឯវំ ពាលបុគ្គលោ ថោកំ ថោកម្បិ បាបំ អាចិនន្តោ ករោន្តោ វឌ្ឍេន្តោ បាបស្ស បូរតិយេវាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ. សត្ថាបិ ‘‘អជ្ឈោកាសេ សេយ្យំ សន្ថរិត្វា បដិបាកតិកំ អករោន្តោ ឥមំ នាម អាបត្តិមាបជ្ជតី’’តិ (បាចិ. ១០៨-១១០) សិក្ខាបទំ បញ្ញាបេសីតិ.

អសញ្ញតបរិក្ខារភិក្ខុវត្ថុ បញ្ចមំ.

មាវមញ្ញេថ ¶ ¶ បុញ្ញស្សាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ពិឡាលបាទកសេដ្ឋិំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ សាវត្ថិវាសិនោ វគ្គពន្ធនេន ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ ទេន្តិ. អថេកទិវសំ សត្ថា អនុមោទនំ ករោន្តោ ឯវមាហ –

‘‘ឧបាសកា ឥធេកច្ចោ អត្តនាវ ទានំ ទេតិ, បរំ ន សមាទបេតិ. សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ ភោគសម្បទំ លភតិ, នោ បរិវារសម្បទំ. ឯកច្ចោ អត្តនា ទានំ ន ទេតិ, បរំ សមាទបេតិ. សោ ¶ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ បរិវារសម្បទំ លភតិ, នោ ភោគសម្បទំ. ឯកច្ចោ អត្តនា ច ន ទេតិ, បរញ្ច ន សមាទបេតិ. សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ នេវ ភោគសម្បទំ លភតិ, ន បរិវារសម្បទំ, វិឃាសាទោ ហុត្វា វិចរតិ. ឯកច្ចោ អត្តនា ច ទេតិ, បរញ្ច សមាទបេតិ. សោ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ ភោគសម្បទញ្ចេវ លភតិ, បរិវារសម្បទញ្ចា’’តិ.

អថេកោ បណ្ឌិតបុរិសោ តំ ធម្មទេសនំ សុត្វា ‘‘អហោ អច្ឆរិយមិទំ ការណំ, អហំ ទានិ ឧភយសម្បត្តិសំវត្តនិកំ កម្មំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា សត្ថារំ ឧដ្ឋាយ គមនកាលេ អាហ – ‘‘ភន្តេ, ស្វេ អម្ហាកំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ. កិត្តកេហិ បន តេ ភិក្ខូហិ អត្ថោតិ? សព្ពភិក្ខូហិ, ភន្តេតិ. សត្ថា អធិវាសេសិ ¶ . សោបិ គាមំ បវិសិត្វា, ‘‘អម្មតាតា, មយា ស្វាតនាយ ពុទ្ធប្បមុខោ ភិក្ខុសង្ឃោ និមន្តិតោ, យោ យត្តកានំ ភិក្ខូនំ សក្កោតិ, សោ តត្តកានំ យាគុអាទីនំ អត្ថាយ តណ្ឌុលាទីនិ ទេតុ, ឯកស្មិំ ឋានេ បចាបេត្វា ទានំ ទស្សាមា’’តិ ឧគ្ឃោសេន្តោ វិចរិ.

អថ នំ ឯកោ សេដ្ឋិ អត្តនោ អាបណទ្វារំ សម្បត្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ អត្តនោ បហោនកេ ភិក្ខូ អនិមន្តេត្វា បន សកលគាមំ សមាទបេន្តោ វិចរតី’’តិ កុជ្ឈិត្វា ‘‘តយា គហិតភាជនំ អាហរា’’តិ តីហិ អង្គុលីហិ គហេត្វា ថោកេ តណ្ឌុលេ អទាសិ, តថា មុគ្គេ, តថា មាសេតិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ ពិឡាលបាទកសេដ្ឋិ នាម ជាតោ, សប្បិផាណិតាទីនិ ទេន្តោបិ ករណ្ឌំ កុដេ បក្ខិបិត្វា ឯកតោ កោណំ កត្វា ពិន្ទុំ ពិន្ទុំ បគ្ឃរាយន្តោ ថោកថោកមេវ អទាសិ. ឧបាសកោ អវសេសេហិ ទិន្នំ ឯកតោ កត្វា ឥមិនា ទិន្នំ វិសុំយេវ អគ្គហេសិ. សោ សេដ្ឋិ តស្ស កិរិយំ ¶ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ឯស មយា ទិន្នំ វិសុំ គណ្ហាតី’’តិ ចិន្តេត្វា តស្ស បច្ឆតោ បច្ឆតោ ឯកំ ចូឡុបដ្ឋាកំ បហិណិ ‘‘គច្ឆ, យំ ឯស ករោតិ, តំ ជានាហី’’តិ. សោ គន្ត្វា ‘‘សេដ្ឋិស្ស មហប្ផលំ ហោតូ’’តិ យាគុភត្តបូវានំ អត្ថាយ ឯកំ ទ្វេ តណ្ឌុលេ បក្ខិបិត្វា មុគ្គមាសេបិ តេលផាណិតាទិពិន្ទូនិបិ សព្ពភាជនេសុ បក្ខិបិ. ចូឡុបដ្ឋាកោ គន្ត្វា សេដ្ឋិស្ស អារោចេសិ ¶ . តំ សុត្វា សេដ្ឋិ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ មេ សោ បរិសមជ្ឈេ អវណ្ណំ ភាសិស្សតិ, មម នាមេ គហិតមត្តេយេវ នំ បហរិត្វា មារេស្សាមី’’តិ និវាសនន្តរេ ឆុរិកំ ពន្ធិត្វា បុនទិវសេ គន្ត្វា ភត្តគ្គេ អដ្ឋាសិ. សោ បុរិសោ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសិត្វា ¶ ភគវន្តំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, មយា មហាជនំ សមាទបេត្វា ឥមំ ទានំ ទិន្នំ, តត្ថ សមាទបិតមនុស្សា អត្តនោ អត្តនោ ពលេន ពហូនិបិ ថោកានិបិ តណ្ឌុលាទីនិ អទំសុ, តេសំ សព្ពេសំ មហប្ផលំ ហោតូ’’តិ. តំ សុត្វា សោ សេដ្ឋិ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ‘អសុកេន នាម អច្ឆរាយ គណ្ហិត្វា តណ្ឌុលាទីនិ ទិន្នានីតិ មម នាមេ គហិតមត្តេ ឥមំ មារេស្សាមី’តិ អាគតោ, អយំ បន សព្ពសង្គាហិកំ កត្វា ‘យេហិបិ នាឡិអាទីហិ មិនិត្វា ទិន្នំ, យេហិបិ អច្ឆរាយ គហេត្វា ទិន្នំ, សព្ពេសំ មហប្ផលំ ហោតូ’តិ វទតិ. សចាហំ ឯវរូបំ ន ខមាបេស្សាមិ, ទេវទណ្ឌោ មម មត្ថកេ បតិស្សតី’’តិ. សោ តស្ស បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា ‘‘ខមាហិ មេ, សាមី’’តិ អាហ. ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ ច តេន វុត្តេ សព្ពំ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. តំ កិរិយំ ទិស្វា សត្ថា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ ទានវេយ្យាវដិកំ បុច្ឆិ. សោ អតីតទិវសតោ បដ្ឋាយ សព្ពំ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ឯវំ កិរ សេដ្ឋី’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ, ‘‘ឧបាសក, បុញ្ញំ នាម ‘អប្បក’ន្តិ ន អវមញ្ញិតព្ពំ, មាទិសស្ស ពុទ្ធប្បមុខស្ស ¶ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ ទត្វា ‘អប្បក’ន្តិ ន អវមញ្ញិតព្ពំ. បណ្ឌិតមនុស្សា ហិ បុញ្ញំ ករោន្តា វិវដភាជនំ វិយ ឧទកេន អនុក្កមេន បុញ្ញេន បូរន្តិយេវា’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘មាវមញ្ញេថ បុញ្ញស្ស, ន មន្ទំ អាគមិស្សតិ;

ឧទពិន្ទុនិបាតេន, ឧទកុម្ភោបិ បូរតិ;

ធីរោ បូរតិ បុញ្ញស្ស, ថោកំ ថោកម្បិ អាចិន’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – បណ្ឌិតមនុស្សោ បុញ្ញំ កត្វា ‘‘អប្បកមត្តំ មយា កតំ, ន មន្ទំ វិបាកវសេន អាគមិស្សតិ, ឯវំ បរិត្តកំ កម្មំ កហំ មំ ទក្ខិស្សតិ, អហំ វា តំ កហំ ទក្ខិស្សាមិ, កទា ឯតំ វិបច្ចិស្សតី’’តិ ឯវំ បុញ្ញំ មាវមញ្ញេថ ន អវជានេយ្យ. យថា ហិ និរន្តរំ ឧទពិន្ទុនិបាតេន វិវរិត្វា ឋបិតំ កុលាលភាជនំ បូរតិ, ឯវំ ធីរោ បណ្ឌិតបុរិសោ ថោកំ ថោកម្បិ បុញ្ញំ អាចិនន្តោ បុញ្ញស្ស បូរតីតិ.

ទេសនាវសានេ ¶ សោ សេដ្ឋិ សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ, សម្បត្តបរិសាយបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

វាណិជោវាតិ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាធនវាណិជំ អារព្ភ កថេសិ.

តស្ស កិរ វាណិជស្ស គេហេ បញ្ចសតា ចោរា ឱតារំ គវេសមានា ឱតារំ ន លភិំសុ. អបរេន សមយេន វាណិជោ បញ្ច សកដសតានិ ភណ្ឌស្ស បូរេត្វា ភិក្ខូនំ អារោចាបេសិ – ‘‘អហំ អសុកដ្ឋានំ នាម វាណិជ្ជត្ថាយ គច្ឆាមិ, យេ, អយ្យា, តំ ឋានំ គន្តុកាមា, តេ និក្ខមន្តុ, មគ្គេ ភិក្ខាយ ន កិលមិស្សន្តី’’តិ. តំ សុត្វា បញ្ចសតា ភិក្ខូ តេន សទ្ធិំ មគ្គំ បដិបជ្ជិំសុ. តេបិ ចោរា ‘‘សោ កិរ វាណិជោ និក្ខន្តោ’’តិ គន្ត្វា អដវិយំ អដ្ឋំសុ. វាណិជោបិ គន្ត្វា អដវិមុខេ ឯកស្មិំ គាមេ វាសំ កត្វា ទ្វេ តយោបិ ទិវសេ គោណសកដាទីនិ សំវិទហិ, តេសំ បន ភិក្ខូនំ និពទ្ធំ ភិក្ខំ ទេតិយេវ. ចោរា តស្មិំ អតិចិរាយន្តេ ‘‘គច្ឆ, តស្ស និក្ខមនទិវសំ ញត្វា ឯហី’’តិ ឯកំ បុរិសំ បហិណិំសុ. សោ តំ គាមំ គន្ត្វា ឯកំ សហាយកំ បុច្ឆិ – ‘‘កទា វាណិជោ និក្ខមិស្សតី’’តិ. សោ ‘‘ទ្វីហតីហច្ចយេនា’’តិ វត្វា ‘‘កិមត្ថំ បន បុច្ឆសី’’តិ អាហ. អថស្ស សោ ‘‘មយំ បញ្ចសតា ចោរា ឯតស្សត្ថាយ អដវិយំ ឋិតា’’តិ អាចិក្ខិ. ឥតរោ ‘‘តេន ហិ គច្ឆ, សីឃំ និក្ខមិស្សតី’’តិ តំ ឧយ្យោជេត្វា, ‘‘កិំ ¶ នុ ខោ ចោរេ វារេមិ, ឧទាហុ វាណិជ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘កិំ មេ ចោរេហិ, វាណិជំ និស្សាយ បញ្ចសតា ភិក្ខូ ជីវន្តិ, វាណិជស្ស សញ្ញំ ទស្សាមី’’តិ សោ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កទា គមិស្សថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘តតិយទិវសេ’’តិ វុត្តេ មយ្ហំ វចនំ ករោថ, អដវិយំ កិរ តុម្ហាកំ អត្ថាយ បញ្ចសតា ចោរា ឋិតា, មា តាវ គមិត្ថាតិ. ត្វំ កថំ ជានាសីតិ? តេសំ អន្តរេ មម សហាយោ អត្ថិ, តស្ស មេ កថាយ ញាតន្តិ. ‘‘តេន ហិ ‘កិំ មេ ឯត្តោ គតេនា’តិ និវត្តិត្វា គេហមេវ គមិស្សាមី’’តិ អាហ. តស្មិំ ចិរាយន្តេ បុន តេហិ ចោរេហិ បេសិតោ បុរិសោ អាគន្ត្វា តំ សហាយកំ បុច្ឆិត្វា តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘និវត្តិត្វា គេហមេវ កិរ គមិស្សតី’’តិ គន្ត្វា ចោរានំ អារោចេសិ. តំ សុត្វា ចោរា តតោ និក្ខមិត្វា ឥតរស្មិំ មគ្គេ អដ្ឋំសុ, តស្មិំ ចិរយន្តេ បុនបិ តេ ចោរា តស្ស សន្តិកំ បុរិសំ បេសេសុំ. សោ តេសំ តត្ថ ឋិតភាវំ ញត្វា បុន វាណិជស្ស អារោចេសិ. វាណិជោ ¶ ‘‘ឥធាបិ មេ វេកល្លំ នត្ថិ, ឯវំ សន្តេ ¶ នេវ ឯត្តោ គមិស្សាមិ, ន ឥតោ, ឥធេវ ភវិស្សាមី’’តិ ភិក្ខូនំ ¶ សន្តិកំ គន្ត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, ចោរា កិរ មំ វិលុម្បិតុកាមា មគ្គេ ឋិតា, ‘បុន និវត្តិស្សតី’តិ សុត្វា ឥតរស្មិំ មគ្គេ ឋិតា, អហំ ឯត្តោ វា ឥតោ វា អគន្ត្វា ថោកំ ឥធេវ ភវិស្សាមិ, ភទន្តា ឥធេវ វសិតុកាមា វសន្តុ, គន្តុកាមា អត្តនោ រុចិំ ករោន្តូ’’តិ. ភិក្ខូ ‘‘ឯវំ សន្តេ មយំ និវត្តិស្សាមា’’តិ វាណិជំ អាបុច្ឆិត្វា បុនទេវ សាវត្ថិំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា និសីទិំសុ. សត្ថា ‘‘កិំ, ភិក្ខវេ, មហាធនវាណិជេន សទ្ធិំ ន គមិត្ថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ, មហាធនវាណិជស្ស វិលុម្បនត្ថាយ ទ្វីសុបិ មគ្គេសុ ចោរា បរិយុដ្ឋិំសុ, តេន សោ តត្ថេវ ឋិតោ, មយំ បន តំ អាបុច្ឆិត្វា អាគតា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, មហាធនវាណិជោ ចោរានំ អត្ថិតាយ មគ្គំ បរិវជ្ជតិ, ជីវិតុកាមោ វិយ បុរិសោ ហលាហលំ វិសំ បរិវជ្ជេតិ, ភិក្ខុនាបិ ‘តយោ ភវា ចោរេហិ បរិយុដ្ឋិតមគ្គសទិសា’តិ ញត្វា បាបំ បរិវជ្ជេតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘វាណិជោវ ភយំ មគ្គំ, អប្បសត្ថោ មហទ្ធនោ;

វិសំ ជីវិតុកាមោវ, បាបានិ បរិវជ្ជយេ’’តិ.

តត្ថ ភយន្តិ ភាយិតព្ពំ, ចោរេហិ បរិយុដ្ឋិតត្តា សប្បដិភយន្តិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា មហាធនវាណិជោ ¶ អប្បសត្ថោ សប្បដិភយំ មគ្គំ, យថា ច ជីវិតុកាមោ ហលាហលំ វិសំ បរិវជ្ជេតិ, ឯវំ បណ្ឌិតោ ភិក្ខុ អប្បមត្តកានិបិ បាបានិ បរិវជ្ជេយ្យាតិ.

ទេសនាវសានេ តេ ភិក្ខូ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ, សម្បត្តមហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

បាណិម្ហិ ចេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ កុក្កុដមិត្តំ នាម នេសាទំ អារព្ភ កថេសិ.

រាជគហេ ¶ កិរ ឯកា សេដ្ឋិធីតា វយប្បត្តា សត្តភូមិកបាសាទស្ស ឧបរិ សិរិគព្ភេ អារក្ខណត្ថាយ ¶ ឯកំ បរិចារិកំ ទត្វា មាតាបិតូហិ វាសិយមានា ឯកទិវសំ សាយន្ហសមយេ វាតបានេន អន្តរវីថិំ ឱលោកេន្តី បញ្ច បាសសតានិ បញ្ច សូលសតានិ អាទាយ មិគេ វធិត្វា ជីវមានំ ឯកំ កុក្កុដមិត្តំ នាម នេសាទំ បញ្ច មិគសតានិ វធិត្វា តេសំ មំសេន មហាសកដំ បូរេត្វា សកដធុរេ និសីទិត្វា មំសវិក្កិណនត្ថាយ នគរំ បវិសន្តំ ទិស្វា តស្មិំ បដិពទ្ធចិត្តា បរិចារិកាយ ហត្ថេ បណ្ណាការំ ទត្វា ‘‘គច្ឆ, ឯតស្ស បណ្ណាការំ ទត្វា គមនកាលំ ញត្វា ឯហី’’តិ បេសេសិ. សា គន្ត្វា តស្ស បណ្ណាការំ ទត្វា បុច្ឆិ – ‘‘កទា គមិស្សសី’’តិ? សោ ‘‘អជ្ជ មំសំ វិក្កិណិត្វា បាតោវ អសុកទ្វារេន នាម ¶ និក្ខមិត្វា គមិស្សាមី’’តិ អាហ. សា តេន កថិតកថំ សុត្វា អាគន្ត្វា តស្សា អារោចេសិ. សេដ្ឋិធីតា អត្តនា គហេតព្ពយុត្តកំ វត្ថាភរណជាតំ សំវិទហិត្វា បាតោវ មលិនវត្ថំ និវាសេត្វា កុដំ អាទាយ ទាសីហិ សទ្ធិំ ឧទកតិត្ថំ គច្ឆន្តី វិយ និក្ខមិត្វា តំ ឋានំ គន្ត្វា តស្សាគមនំ ឱលោកេន្តី អដ្ឋាសិ. សោបិ បាតោវ សកដំ បាជេន្តោ និក្ខមិ. សា តស្ស បច្ឆតោ បច្ឆតោ បាយាសិ. សោ តំ ទិស្វា ‘‘អហំ តំ ‘អសុកស្ស នាម ធីតា’តិ ន ជានាមិ, មា មំ អនុពន្ធិ, អម្មា’’តិ អាហ. ន មំ ត្វំ បក្កោសសិ, អហំ អត្តនោ ធម្មតាយ អាគច្ឆាមិ, ត្វំ តុណ្ហី ហុត្វា អត្តនោ សកដំ បាជេហីតិ. សោ បុនប្បុនំ តំ និវារេតិយេវ. អថ នំ សា អាហ – ‘‘សាមិ, សិរី នាម អត្តនោ សន្តិកំ អាគច្ឆន្តី និវារេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ. សោ តស្សា និស្សំសយេន អាគមនការណំ ញត្វា តំ សកដំ អារោបេត្វា អគមាសិ. តស្សា មាតាបិតរោ ឥតោ ចិតោ ច បរិយេសាបេត្វា អបស្សន្តា ‘‘មតា ភវិស្សតី’’តិ មតកភត្តំ ករិំសុ. សាបិ តេន សទ្ធិំ សំវាសមន្វាយ បដិបាដិយា សត្ត បុត្តេ វិជាយិត្វា តេ វយប្បត្តេ ឃរពន្ធនេន ពន្ធិ.

អថេកទិវសំ សត្ថា បច្ចូសសមយេ លោកំ វោលោកេន្តោ កុក្កុដមិត្តំ សបុត្តំ សសុណិសំ អត្តនោ ញាណជាលស្ស អន្តោ បវិដ្ឋំ ទិស្វា, ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ ឧបធារេន្តោ តេសំ បន្នរសន្នម្បិ សោតាបត្តិមគ្គស្ស ឧបនិស្សយំ ទិស្វា បាតោវ បត្តចីវរំ អាទាយ តស្ស បាសដ្ឋានំ អគមាសិ ¶ . តំ ទិវសំ បាសេ ពទ្ធោ ឯកមិគោបិ នាហោសិ. សត្ថា ¶ តស្ស បាសមូលេ បទវលញ្ជំ ទស្សេត្វា បុរតោ ឯកស្ស គុម្ពស្ស ហេដ្ឋា ឆាយាយំ និសីទិ. កុក្កុដមិត្តោ បាតោវ ធនុំ អាទាយ បាសដ្ឋានំ គន្ត្វា អាទិតោ បដ្ឋាយ បាសេ ឱលោកយមានោ បាសេ ពទ្ធំ ឯកម្បិ មិគំ អទិស្វា សត្ថុ បទវលញ្ជំ អទ្ទស. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘កោ មយ្ហំ ពទ្ធមិគេ មោចេន្តោ វិចរតី’’តិ. សោ សត្ថរិ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា គច្ឆន្តោ គុម្ពមូលេ និសិន្នំ សត្ថារំ ទិស្វា, ‘‘ឥមិនា មម មិគា មោចិតា ភវិស្សន្តិ, មារេស្សាមិ ន’’ន្តិ ធនុំ អាកឌ្ឍិ. សត្ថា ធនុំ អាកឌ្ឍិតុំ ទត្វា វិស្សជ្ជេតុំ នាទាសិ. សោ សរំ វិស្សជ្ជេតុម្បិ ឱរោបេតុម្បិ អសក្កោន្តោ ផាសុកាហិ ភិជ្ជន្តីហិ ¶ វិយ មុខតោ ខេឡេន បគ្ឃរន្តេន កិលន្តរូបោ អដ្ឋាសិ. អថស្ស បុត្តា គេហំ គន្ត្វា ‘‘បិតា នោ ចិរាយតិ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ វត្វា ‘‘គច្ឆថ, តាតា, បិតុ សន្តិក’’ន្តិ មាតរា បេសិតា ធនូនិ អាទាយ គន្ត្វា បិតរំ តថាឋិតំ ទិស្វា ‘‘អយំ នោ បិតុ បច្ចាមិត្តោ ភវិស្សតី’’តិ សត្តបិ ជនា ធនូនិ អាកឌ្ឍិត្វា ពុទ្ធានុភាវេន យថា នេសំ បិតា ឋិតោ, តថេវ អដ្ឋំសុ. អថ នេសំ មាតា ‘‘កិំ នុ ខោ មេ បុត្តាបិ ចិរាយន្តី’’តិ វត្វា សត្តហិ សុណិសាហិ សទ្ធិំ គន្ត្វា តេ តថាឋិតេ ទិស្វា ‘‘កស្ស នុ ខោ ឥមេ ធនូនិ អាកឌ្ឍិត្វា ឋិតា’’តិ ឱលោកេន្តី សត្ថារំ ទិស្វា ពាហា បគ្គយ្ហ – ‘‘មា មេ បិតរំ នាសេថ, មា មេ បិតរំ នាសេថា’’តិ មហាសទ្ទមកាសិ. កុក្កុដមិត្តោ តំ សទ្ទំ សុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘នដ្ឋោ វតម្ហិ, សសុរោ កិរ មេ ឯស, អហោ មយា ភារិយំ ¶ កម្មំ កត’’ន្តិ. បុត្តាវិស្ស ‘‘អយ្យកោ កិរ នោ ឯស, អហោ ភារិយំ កម្មំ កត’’ន្តិ ចិន្តយិំសុ. កុក្កុដមិត្តោ ‘‘អយំ សសុរោ មេ’’តិ មេត្តចិត្តំ ឧបដ្ឋបេសិ, បុត្តាបិស្ស ‘‘អយ្យកោ នោ’’តិ មេត្តចិត្តំ ឧបដ្ឋបេសុំ. អថ តេ នេសំ មាតា សេដ្ឋិធីតា ‘‘ខិប្បំ ធនូនិ ឆឌ្ឌេត្វា បិតរំ មេ ខមាបេថា’’តិ អាហ.

សត្ថា តេសំ មុទុចិត្តតំ ញត្វា ធនុំ ឱតារេតុំ អទាសិ. តេ សព្ពេ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ‘‘ខមថ នោ, ភន្តេ’’តិ ខមាបេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. អថ នេសំ សត្ថា អនុបុព្ពិំ កថំ កថេសិ. ទេសនាវសានេ កុក្កុដមិត្តោ សទ្ធិំ បុត្តេហិ ចេវ សុណិសាហិ ច អត្តបញ្ចទសមោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. សត្ថា បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បច្ឆាភត្តំ វិហារំ អគមាសិ. អថ នំ អានន្ទត្ថេរោ បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, កហំ គមិត្ថា’’តិ. កុក្កុដមិត្តស្ស សន្តិកំ ¶ , អានន្ទាតិ. បាណាតិបាតកម្មស្ស វោ, ភន្តេ, អការកោ កតោតិ. អាមានន្ទ, សោ អត្តបញ្ចទសមោ អចលសទ្ធាយ បតិដ្ឋាយ តីសុ រតនេសុ និក្កង្ខោ ហុត្វា បាណាតិបាតកម្មស្ស អការកោ ជាតោតិ. ភិក្ខូ អាហំសុ – ‘‘ននុ, ភន្តេ, ភរិយាបិស្ស អត្ថី’’តិ. អាម, ភិក្ខវេ, សា កុលគេហេ កុមារិកា ហុត្វា សោតាបត្តិផលំ បត្តាតិ. ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘កុក្កុដមិត្តស្ស កិរ ភរិយា កុមារិកកាលេ ឯវ សោតាបត្តិផលំ បត្វា តស្ស គេហំ គន្ត្វា សត្ត បុត្តេ លភិ, សា ឯត្តកំ កាលំ សាមិកេន ‘ធនុំ អាហរ, សរេ អាហរ, សត្តិំ អាហរ, សូលំ អាហរ, ជាលំ អាហរា’តិ វុច្ចមានា តានិ អទាសិ. សោបិ តាយ ទិន្នានិ អាទាយ គន្ត្វា បាណាតិបាតំ ករោតិ, កិំ នុ ខោ សោតាបន្នាបិ បាណាតិបាតំ ករោន្តី’’តិ. សត្ថា ¶ អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សោតាបន្នា បាណាតិបាតំ ករោន្តិ, សា បន ‘សាមិកស្ស វចនំ ករោមី’តិ តថា អកាសិ. ‘ឥទំ គហេត្វា ឯស គន្ត្វា បាណាតិបាតំ ករោតូ’តិ តស្សា ចិត្តំ នត្ថិ. បាណិតលស្មិញ្ហិ វណេ អសតិ វិសំ គណ្ហន្តស្ស តំ វិសំ អនុឌហិតុំ ន សក្កោតិ, ឯវមេវំ អកុសលចេតនាយ អភាវេន ¶ បាបំ អករោន្តស្ស ធនុអាទីនិ នីហរិត្វា ទទតោបិ បាបំ នាម ន ហោតី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បាណិម្ហិ ចេ វណោ នាស្ស, ហរេយ្យ បាណិនា វិសំ;

នាព្ពណំ វិសមន្វេតិ, នត្ថិ បាបំ អកុព្ពតោ’’តិ.

តត្ថ នាស្សាតិ ន ភវេយ្យ. ហរេយ្យាតិ ហរិតុំ សក្កុណេយ្យ. កិំ ការណា? យស្មា នាព្ពណំ វិសមន្វេតិ អវណញ្ហិ បាណិំ វិសំ អន្វេតុំ ន សក្កោតិ, ឯវមេវ ធនុអាទីនិ នីហរិត្វា ទេន្តស្សាបិ អកុសលចេតនាយ អភាវេន បាបំ អកុព្ពតោ បាបំ នាម នត្ថិ, អវណំ បាណិំ វិសំ វិយ នាស្ស ចិត្តំ បាបំ អនុគច្ឆតីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អបរេន សមយេន ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘កោ នុ ខោ កុក្កុដមិត្តស្ស សបុត្តស្ស សសុណិសស្ស សោតាបត្តិមគ្គស្សូបនិស្សយោ, កេន ការណេន នេសាទកុលេ និព្ពត្តោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ ¶ , ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ ¶ វុត្តេ, ភិក្ខវេ, អតីតេ កស្សបទសពលស្ស ធាតុចេតិយំ សំវិទហន្តា ឯវមាហំសុ – ‘‘កិំ នុ ខោ ឥមស្ស ចេតិយស្ស មត្តិកា ភវិស្សតិ, កិំ ឧទក’’ន្តិ. អថ នេសំ ឯតទហោសិ – ‘‘ហរិតាលមនោសិលា មត្តិកា ភវិស្សតិ, តិលតេលំ ឧទក’’ន្តិ. តេ ហរិតាលមនោសិលា កោដ្ដេត្វា តិលតេលេន សំសន្ទិត្វា ឥដ្ឋកាយ ឃដេត្វា សុវណ្ណេន ខចិត្វា អន្តោ ចិនិំសុ, ពហិមុខេ បន ឯកគ្ឃនសុវណ្ណឥដ្ឋកាវ អហេសុំ. ឯកេកា សតសហស្សគ្ឃនិកា អហោសិ. តេ យាវ ធាតុនិធានា ចេតិយេ និដ្ឋិតេ ចិន្តយិំសុ – ‘‘ធាតុនិធានកាលេ ពហុនា ធនេន អត្ថោ, កំ នុ ខោ ជេដ្ឋកំ ករោមា’’តិ.

អថេកោ គាមវាសិកោ សេដ្ឋិ ‘‘អហំ ជេដ្ឋកោ ភវិស្សាមី’’តិ ធាតុនិធានេ ឯកំ ហិរញ្ញកោដិំ បក្ខិបិ. តំ ទិស្វា រដ្ឋវាសិនោ ‘‘អយំ នគរសេដ្ឋិ ធនមេវ សំហរតិ, ឯវរូបេ ចេតិយេ ជេដ្ឋកោ ភវិតុំ ន សក្កោតិ, គាមវាសី បន កោដិធនំ បក្ខិបិត្វា ជេដ្ឋកោ ជាតោ’’តិ ឧជ្ឈាយិំសុ. សោ តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘អហំ ទ្វេ កោដិយោ ទត្វា ជេដ្ឋកោ ភវិស្សាមី’’តិ ទ្វេ កោដិយោ អទាសិ. ឥតរោ ‘‘អហមេវ ជេដ្ឋកោ ភវិស្សាមី’’តិ តិស្សោ កោដិយោ អទាសិ. ឯវំ វឌ្ឍេត្វា វឌ្ឍេត្វា នគរវាសី អដ្ឋ កោដិយោ អទាសិ. គាមវាសិនោ បន ¶ គេហេ នវកោដិធនមេវ អត្ថិ, នគរវាសិនោ ចត្តាលីសកោដិធនំ. តស្មា គាមវាសី ចិន្តេសិ – ‘‘សចាហំ នវ កោដិយោ ទស្សាមិ, អយំ ‘ទស ¶ កោដិយោ ទស្សាមី’តិ វក្ខតិ, អថ មេ និទ្ធនភាវោ បញ្ញាយិស្សតី’’តិ. សោ ឯវមាហ – ‘‘អហំ ឯត្តកញ្ច ធនំ ទស្សាមិ, សបុត្តទារោ ច ចេតិយស្ស ទាសោ ភវិស្សាមី’’តិ សត្ត បុត្តេ សត្ត សុណិសាយោ ភរិយញ្ច គហេត្វា អត្តនា សទ្ធិំ ចេតិយស្ស និយ្យាទេសិ. រដ្ឋវាសិនោ ‘‘ធនំ នាម សក្កា ឧប្បាទេតុំ, អយំ បន សបុត្តទារោ អត្តានំ និយ្យាទេសិ, អយមេវ ជេដ្ឋកោ ហោតូ’’តិ តំ ជេដ្ឋកំ ករិំសុ. ឥតិ តេ សោឡសបិ ជនា ចេតិយស្ស ទាសា អហេសុំ. រដ្ឋវាសិនោ បន តេ ភុជិស្សេ អកំសុ. ឯវំ សន្តេបិ ចេតិយមេវ បដិជគ្គិត្វា យាវតាយុកំ ឋត្វា តតោ ចុតា ទេវលោកេ និព្ពត្តិំសុ. តេសុ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវលោកេ វសន្តេសុ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ ភរិយា តតោ ចវិត្វា រាជគហេ ¶ សេដ្ឋិនោ ធីតា ហុត្វា និព្ពត្តិ. សា កុមារិកាវ ហុត្វា សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ. អទិដ្ឋសច្ចស្ស បន បដិសន្ធិ នាម ភារិយាតិ តស្សា សាមិកោ សម្បរិវត្តមានោ គន្ត្វា នេសាទកុលេ និព្ពត្តិ. តស្ស សហ ទស្សនេនេវ សេដ្ឋិធីតរំ បុព្ពសិនេហោ អជ្ឈោត្ថរិ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘បុព្ពេវ សន្និវាសេន, បច្ចុប្បន្នហិតេន វា;

ឯវំ តំ ជាយតេ បេមំ, ឧប្បលំវ យថោទកេ’’តិ. (ជា. ១.២.១៧៤);

សា បុព្ពសិនេហេនេវ នេសាទកុលំ អគមាសិ. បុត្តាបិស្សា ទេវលោកា ចវិត្វា តស្សា ឯវ កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិំសុ, សុណិសាយោបិស្សា តត្ថ តត្ថ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តា ¶ តេសំយេវ គេហំ អគមំសុ. ឯវំ តេ សព្ពេបិ តទា ចេតិយំ បដិជគ្គិត្វា តស្ស កម្មស្សានុភាវេន សោតាបត្តិផលំ បត្តាតិ.

កុក្កុដមិត្តនេសាទវត្ថុ អដ្ឋមំ.

យោ អប្បទុដ្ឋស្សាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោកំ នាម សុនខលុទ្ទកំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ឯកទិវសំ បុព្ពណ្ហសមយេ ធនុំ អាទាយ សុនខបរិវុតោ អរញ្ញំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ ឯកំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តំ ភិក្ខុំ ទិស្វា កុជ្ឈិត្វា ‘‘កាឡកណ្ណិ មេ ទិដ្ឋោ, អជ្ជ ¶ កិញ្ចិ ន លភិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បក្កាមិ. ថេរោបិ គាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា កតភត្តកិច្ចោ បុន វិហារំ បាយាសិ. ឥតរោបិ អរញ្ញេ វិចរិត្វា កិញ្ចិ អលភិត្វា បច្ចាគច្ឆន្តោ បុន ថេរំ ទិស្វា ‘‘អជ្ជាហំ ឥមំ កាឡកណ្ណិំ ទិស្វា អរញ្ញំ គតោ កិញ្ចិ ន លភិំ, ឥទានិ មេ បុនបិ អភិមុខោ ជាតោ, សុនខេហិ នំ ខាទាបេស្សាមី’’តិ សញ្ញំ ទត្វា សុនខេ វិស្សជ្ជេសិ. ថេរោបិ ‘‘មា ឯវំ ករិ ឧបាសកា’’តិ យាចិ. សោ ‘‘អជ្ជាហំ តវ សម្មុខីភូតត្តា កិញ្ចិ នាលត្ថំ, បុនបិ មេ សម្មុខីភាវមាគតោសិ, ខាទាបេស្សាមេវ ត’’ន្តិ វត្វា សុនខេ ឧយ្យោជេសិ. ថេរោ វេគេន ឯកំ រុក្ខំ អភិរុហិត្វា បុរិសប្បមាណេ ឋានេ និសីទិ. សុនខា ¶ រុក្ខំ ¶ បរិវារេសុំ. លុទ្ទកោ គន្ត្វា ‘‘រុក្ខំ អភិរុហតោបិ តេ មោក្ខោ នត្ថី’’តិ តំ សរតុណ្ឌេន បាទតលេ វិជ្ឈិ. ថេរោ ‘‘មា ឯវំ ករោហី’’តិ តំ យាចិយេវ. ឥតរោ តស្ស យាចនំ អនាទិយិត្វា បុនប្បុនំ វិជ្ឈិយេវ. ថេរោ ឯកស្មិំ បាទតលេ វិជ្ឈិយមានេ តំ ឧក្ខិបិត្វា ទុតិយំ បាទំ ឱលម្ពិត្វា តស្មិំ វិជ្ឈិយមានេ តម្បិ ឧក្ខិបតិ, ឯវមស្ស សោ យាចនំ អនាទិយិត្វាវ ទ្វេបិ បាទតលានិ វិជ្ឈិយេវ. ថេរស្ស សរីរំ ឧក្កាហិ អាទិត្តំ វិយ អហោសិ. សោ វេទនានុវត្តិកោ ហុត្វា សតិំ បច្ចុបដ្ឋាបេតុំ នាសក្ខិ, បារុតចីវរំ ភស្សន្តម្បិ ន សល្លក្ខេសិ. តំ បតមានំ កោកំ សីសតោ បដ្ឋាយ បរិក្ខិបន្តមេវ បតិ. សុនខា ‘‘ថេរោ បតិតោ’’តិ សញ្ញាយ ចីវរន្តរំ បវិសិត្វា អត្តនោ សាមិកំ លុញ្ជិត្វា ខាទន្តា អដ្ឋិមត្តាវសេសំ ករិំសុ. សុនខា ចីវរន្តរតោ និក្ខមិត្វា ពហិ អដ្ឋំសុ.

អថ នេសំ ថេរោ ឯកំ សុក្ខទណ្ឌកំ ភញ្ជិត្វា ខិបិ. សុនខា ថេរំ ទិស្វា ‘‘សាមិកោវ អម្ហេហិ ខាទិតោ’’តិ ញត្វា អរញ្ញំ បវិសិំសុ. ថេរោ កុក្កុច្ចំ ឧប្បាទេសិ ‘‘មម ចីវរន្តរំ បវិសិត្វា ឯស នដ្ឋោ, អរោគំ នុ ខោ មេ សីល’’ន្តិ. សោ រុក្ខា ឱតរិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា អាទិតោ បដ្ឋាយ សព្ពំ តំ បវត្តិំ អារោចេត្វា – ‘‘ភន្តេ, មម ចីវរំ និស្សាយ ¶ សោ ឧបាសកោ នដ្ឋោ, កច្ចិ មេ អរោគំ សីលំ, អត្ថិ មេ សមណភាវោ’’តិ បុច្ឆិ. សត្ថា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘ភិក្ខុ អរោគំ តេ សីលំ, អត្ថិ តេ សមណភាវោ, សោ អប្បទុដ្ឋស្ស បទុស្សិត្វា វិនាសំ បត្តោ, ន កេវលញ្ច ឥទានេវ, អតីតេបិ អប្បទុដ្ឋានំ បទុស្សិត្វា វិនាសំ បត្តោយេវា’’តិ វត្វា តមត្ថំ បកាសេន្តោ អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ កិរេកោ វេជ្ជោ វេជ្ជកម្មត្ថាយ គាមំ វិចរិត្វា កិញ្ចិ កម្មំ អលភិត្វា ឆាតជ្ឈត្តោ និក្ខមិត្វា គាមទ្វារេ សម្ពហុលេ កុមារកេ កីឡន្តេ ទិស្វា ‘‘ឥមេ សប្បេន ឌំសាបេត្វា តិកិច្ឆិត្វា អាហារំ លភិស្សាមី’’តិ ឯកស្មិំ រុក្ខពិលេ សីសំ និហរិត្វា និបន្នំ សប្បំ ទស្សេត្វា, ‘‘អម្ភោ, កុមារកា ឯសោ សាឡិកបោតកោ, គណ្ហថ ន’’ន្តិ អាហ. អថេកោ កុមារកោ ¶ សប្បំ គីវាយំ ទឡ្ហំ គហេត្វា នីហរិត្វា តស្ស សប្បភាវំ ញត្វា វិរវន្តោ អវិទូរេ ឋិតស្ស វេជ្ជស្ស មត្ថកេ ខិបិ. សប្បោ វេជ្ជស្ស ខន្ធដ្ឋិកំ បរិក្ខិបិត្វា ទឡ្ហំ ឌំសិត្វា តត្ថេវ ជីវិតក្ខយំ បាបេសិ, ឯវមេស កោកោ សុនខលុទ្ទកោ បុព្ពេបិ អប្បទុដ្ឋស្ស បទុស្សិត្វា វិនាសំ បត្តោយេវាតិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ អតីតំ អាហរិត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យោ អប្បទុដ្ឋស្ស នរស្ស ទុស្សតិ, សុទ្ធស្ស បោសស្ស អនង្គណស្ស;

តមេវ ពាលំ បច្ចេតិ បាបំ, សុខុមោ រជោ បដិវាតំវ ខិត្តោ’’តិ.

តត្ថ ¶ អប្បទុដ្ឋស្សាតិ អត្តនោ វា សព្ពសត្តានំ វា អទុដ្ឋស្ស. នរស្សាតិ សត្តស្ស. ទុស្សតីតិ អបរជ្ឈតិ. សុទ្ធស្សាតិ និរបរាធស្សេវ. បោសស្សាតិ ឥទម្បិ អបរេនាការេន សត្តាធិវចនមេវ. អនង្គណស្សាតិ និក្កិលេសស្ស. បច្ចេតីតិ បតិឯតិ. បដិវាតន្តិ យថា ឯកេន បុរិសេន បដិវាតេ ឋិតំ បហរិតុកាមតាយ ខិត្តោ សុខុមោ រជោតិ តមេវ បុរិសំ បច្ចេតិ, តស្សេវ ឧបរិ បតតិ, ឯវមេវ យោ បុគ្គលោ អបទុដ្ឋស្ស បុរិសស្ស បាណិប្បហរាទីនិ ទទន្តោ បទុស្សតិ, តមេវ ពាលំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ, សម្បរាយេ វា និរយាទីសុ វិបច្ចមានំ តំ បាបំ វិបាកទុក្ខវសេន បច្ចេតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ សោ ភិក្ខុ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តបរិសាយបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

១០. មណិការកុលូបកតិស្សត្ថេរវត្ថុ

គព្ភមេកេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មណិការកុលូបកំ តិស្សត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ថេរោ ឯកស្ស មណិការស្ស កុលេ ទ្វាទស វស្សានិ ភុញ្ជិ. តស្មិំ កុលេ ជយម្បតិកា មាតាបិតុដ្ឋានេ ឋត្វា ថេរំ បដិជគ្គិំសុ. អថេកទិវសំ សោ មណិការោ ថេរស្ស បុរតោ មំសំ ឆិន្ទន្តោ និសិន្នោ ហោតិ. តស្មិំ ខណេ រាជា បសេនទិ កោសលោ ឯកំ មណិរតនំ ‘‘ឥមំ ¶ ធោវិត្វា វិជ្ឈិត្វា បហិណតូ’’តិ បេសេសិ. មណិការោ សលោហិតេនេវ ¶ ហត្ថេន តំ បដិគ្គហេត្វា បេឡាយ ឧបរិ ឋបេត្វា ¶ ហត្ថធោវនត្ថំ អន្តោ បាវិសិ. តស្មិំ បន គេហេ បោសាវនិយកោញ្ចសកុណោ អត្ថិ. សោ លោហិតគន្ធេន មំសសញ្ញាយ តំ មណិំ ថេរស្ស បស្សន្តស្សេវ គិលិ. មណិការោ អាគន្ត្វា មណិំ អបស្សន្តោ ‘‘មណិ កេន គហិតោ’’តិ ភរិយញ្ច បុត្តកេ ច បដិបាដិយា បុច្ឆិត្វា តេហិ ‘‘ន គណ្ហាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ថេរេន គហិតោ ភវិស្សតី’’តិ. ចិន្តេត្វា ភរិយាយ សទ្ធិំ មន្តេសិ – ‘‘ថេរេន មណិ គហិតោ ភវិស្សតី’’តិ. សា, សាមិ, មា ឯវំ អវច, ឯត្តកំ កាលំ មយា ថេរស្ស ន កិញ្ចិ វជ្ជំ ទិដ្ឋបុព្ពំ, ន សោ មណិំ គណ្ហាតីតិ. មណិការោ ថេរំ បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, ឥមស្មិំ ឋានេ មណិរតនំ តុម្ហេហិ គហិត’’ន្តិ. ន គណ្ហាមិ, ឧបាសកាតិ. ភន្តេ, ន ឥធ អញ្ញោ អត្ថិ, តុម្ហេហិយេវ គហិតោ ភវិស្សតិ, ទេថ មេ មណិរតនន្តិ. សោ តស្មិំ អសម្បដិច្ឆន្តេ បុន ភរិយំ អាហ – ‘‘ថេរេនេវ មណិ គហិតោ, បីឡេត្វា នំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ. សា, សាមិ, មា នោ នាសយិ, វរំ អម្ហេហិ ទាសព្យំ ឧបគន្តុំ, ន ច ថេរំ ឯវរូបំ វត្តុន្តិ. សោ ‘‘សព្ពេវ មយំ ទាសត្តំ ឧបគច្ឆន្តា មណិមូលំ ន អគ្ឃាមា’’តិ រជ្ជុំ គហេត្វា ថេរស្ស សីសំ វេឋេត្វា ទណ្ឌេន ¶ ឃដ្ដេសិ. ថេរស្ស សីសតោ ច កណ្ណនាសាហិ ច លោហិតំ បគ្ឃរិ, អក្ខីនិ និក្ខមនាការប្បត្តានិ អហេសុំ, សោ វេទនាបមត្តោ ភូមិយំ បតិ. កោញ្ចោ លោហិតគន្ធេនា គន្ត្វា លោហិតំ បិវិ. អថ នំ មណិការោ ថេរេ ឧប្បន្នកោធវេគេន ‘‘ត្វំ កិំ ករោសី’’តិ បាទេន បហរិត្វា ខិបិ. សោ ឯកប្បហារេនេវ មរិត្វា ឧត្តានោ អហោសិ.

ថេរោ តំ ទិស្វា, ឧបាសក, សីសេ វេឋនំ តាវ មេ សិថិលំ កត្វា ឥមំ កោញ្ចំ ឱលោកេហិ ‘‘មតោ វា, នោ វា’’តិ. អថ នំ សោ អាហ – ‘‘ឯសោ វិយ ត្វម្បិ មរិស្សសី’’តិ. ឧបាសក, ឥមិនា សោ មណិ គិលិតោ, សចេ អយំ ន អមរិស្សា, ន តេ អហំ មរន្តោបិ មណិំ អាចិក្ខិស្សន្តិ. សោ តស្ស ឧទរំ ផាលេត្វា មណិំ ទិស្វា បវេធេន្តោ សំវិគ្គមានសោ ថេរស្ស បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា ‘‘ខមថ, មេ, ភន្តេ, អជានន្តេន មយា កត’’ន្តិ អាហ. ឧបាសក, នេវ តុយ្ហំ ទោសោ អត្ថិ, ន មយ្ហំ, វដ្ដស្សេវេស ទោសោ, ខមាមិ តេតិ. ភន្តេ, សចេ មេ ខមថ, បកតិនិយាមេនេវ មេ គេហេ និសីទិត្វា ភិក្ខំ គណ្ហថាតិ. ‘‘ឧបាសក, ន ទានាហំ ឥតោ បដ្ឋាយ បរេសំ ¶ គេហស្ស អន្តោឆទនំ បវិសិស្សាមិ, អន្តោគេហបវេសនស្សេវ ហិ ¶ អយំ ទោសោ, ឥតោ បដ្ឋាយ បាទេសុ អាវហន្តេសុ គេហទ្វារេ ឋិតោវ ភិក្ខំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ វត្វា ធុតង្គំ សមាទាយ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បច្ចតិ ¶ មុនិនោ ភត្តំ, ថោកំ ថោកំ កុលេ កុលេ;

បិណ្ឌិកាយ ចរិស្សាមិ, អត្ថិ ជង្ឃពលំ មមា’’តិ. (ថេរគា. ២៤៨) –

ឥទញ្ច បន វត្វា ថេរោ តេនេវ ព្យាធិនា ន ចិរស្សេវ បរិនិព្ពាយិ. កោញ្ចោ មណិការស្ស ភរិយាយ កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. មណិការោ កាលំ កត្វា និរយេ និព្ពត្តិ. មណិការស្ស ភរិយា ថេរេ មុទុចិត្តតាយ កាលំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តិ. ភិក្ខូ សត្ថារំ តេសំ អភិសម្បរាយំ បុច្ឆិំសុ. សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, ឥធេកច្ចេ គព្ភេ និព្ពត្តន្តិ, ឯកច្ចេ បាបការិនោ និរយេ និព្ពត្តន្តិ, ឯកច្ចេ កតកល្យាណា ទេវលោកេ និព្ពត្តន្តិ, អនាសវា បន បរិនិព្ពាយន្តី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘គព្ភមេកេ ឧប្បជ្ជន្តិ, និរយំ បាបកម្មិនោ;

សគ្គំ សុគតិនោ យន្តិ, បរិនិព្ពន្តិ អនាសវា’’តិ.

តត្ថ គព្ភន្តិ ឥធ មនុស្សគព្ភោវ អធិប្បេតោ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

មណិការកុលូបកតិស្សត្ថេរវត្ថុ ទសមំ.

ន ¶ អន្តលិក្ខេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ តយោ ជនេ អារព្ភ កថេសិ.

សត្ថរិ កិរ ជេតវនេ វិហរន្តេ សម្ពហុលា ភិក្ខូ សត្ថុ ទស្សនត្ថាយ អាគច្ឆន្តា ឯកំ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិំសុ. គាមវាសិនោ តេ សម្បត្តេ អាទាយ អាសនសាលាយ និសីទាបេត្វា យាគុខជ្ជកំ ទត្វា បិណ្ឌបាតវេលំ អាគមយមានា ធម្មំ សុណន្តា និសីទិំសុ. តស្មិំ ខណេ ភត្តំ ¶ បចិត្វា សូបព្យញ្ជនំ ធូបយមានាយ ឯកិស្សា ឥត្ថិយា ភាជនតោ អគ្គិជាលា ឧដ្ឋហិត្វា ឆទនំ គណ្ហិ. តតោ ឯកំ តិណករឡំ ឧដ្ឋហិត្វា ជលមានំ អាកាសំ បក្ខន្ទិ. តស្មិំ ខណេ ឯកោ កាកោ អាកាសេន គច្ឆន្តោ តត្ថ គីវំ បវេសេត្វា តិណវល្លិវេឋិតោ ឈាយិត្វា គាមមជ្ឈេ បតិ ¶ . ភិក្ខូ តំ ទិស្វា ‘‘អហោ ភារិយំ កម្មំ, បស្សថាវុសោ, កាកេន បត្តំ វិប្បការំ, ឥមិនា កតកម្មំ អញ្ញត្រ សត្ថារា កោ ជានិស្សតិ, សត្ថារមស្ស កម្មំ បុច្ឆិស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា បក្កមិំសុ.

អបរេសម្បិ ភិក្ខូនំ សត្ថុ ទស្សនត្ថាយ នាវំ អភិរុយ្ហ គច្ឆន្តានំ នាវា សមុទ្ទេ និច្ចលា អដ្ឋាសិ. មនុស្សា ‘‘កាឡកណ្ណិនា ឯត្ថ ភវិតព្ព’’ន្តិ សលាកំ វិចារេសុំ. នាវិកស្ស ច ភរិយា បឋមវយេ ឋិតា ទស្សនីយា បាសាទិកា, សលាកា តស្សា បាបុណិ. ‘‘សលាកំ បុន វិចារេថា’’តិ វត្វា យាវតតិយំ វិចារេសុំ, តិក្ខត្តុម្បិ តស្សា ¶ ឯវ បាបុណិ. មនុស្សា ‘‘កិំ, សាមី’’តិ នាវិកស្ស មុខំ ឱលោកេសុំ. នាវិកោ ‘‘ន សក្កា ឯកិស្សា អត្ថាយ មហាជនំ នាសេតុំ, ឧទកេ នំ ខិបថា’’តិ អាហ. សា គហេត្វា ឧទកេ ខិបិយមានា មរណភយតជ្ជិតា វិរវំ អកាសិ. តំ សុត្វា នាវិកោ កោ អត្ថោ ឥមិស្សា អាភរណេហិ នដ្ឋេហិ, សព្ពាភរណានិ ឱមុញ្ចិត្វា ឯកំ បិលោតិកំ និវាសាបេត្វា ឆឌ្ឌេថ នំ, អហំ បនេតំ ឧទកបិដ្ឋេ ប្លវមានំ ទដ្ឋុំ ន សក្ខិស្សាមី តស្មា យថា នំ អហំ ន បស្សាមិ, តថា ឯកំ វាលុកកុដំ គីវាយ ពន្ធិត្វា សមុទ្ទេ ខិបថាតិ. តេ តថា ករិំសុ. តម្បិ បតិតដ្ឋានេយេវ មច្ឆកច្ឆបា វិលុម្បិំសុ. ភិក្ខូ តំ បវត្តិំ ញត្វា ‘‘ឋបេត្វា សត្ថារំ កោ អញ្ញោ ឯតិស្សា ឥត្ថិយា កតកម្មំ ជានិស្សតិ, សត្ថារំ តស្សា កម្មំ បុច្ឆិស្សាមា’’តិ ឥច្ឆិតដ្ឋានំ បត្វា នាវាតោ ឱរុយ្ហ បក្កមិំសុ.

អបរេបិ សត្ត ភិក្ខូ សត្ថុ ទស្សនត្ថាយ គច្ឆន្តា សាយំ ឯកំ វិហារំ បវិសិត្វា វសនដ្ឋានំ បុច្ឆិំសុ. ឯកស្មិញ្ច លេណេ សត្ត មញ្ចា ហោន្តិ. តេសំ តទេវ លភិត្វា តត្ថ និបន្នានំ រត្តិភាគេ កូដាគារមត្តោ បាសាណោ បវដ្ដមានោ អាគន្ត្វា លេណទ្វារំ បិទហិ. នេវាសិកា ភិក្ខូ ‘‘មយំ ឥមំ លេណំ អាគន្តុកភិក្ខូនំ បាបយិម្ហា, អយញ្ច មហាបាសាណោ លេណទ្វារំ បិទហន្តោ អដ្ឋាសិ, អបនេស្សាម ¶ ន’’ន្តិ សមន្តា សត្តហិ គាមេហិ ¶ មនុស្សេ សន្និបាតេត្វា វាយមន្តាបិ ឋានា ចាលេតុំ នាសក្ខិំសុ. អន្តោ បវិដ្ឋភិក្ខូបិ វាយមិំសុយេវ. ឯវំ សន្តេបិ សត្តាហំ បាសាណំ ចាលេតុំ នាសក្ខិំសុ. អាគន្តុកា សត្តាហំ ឆាតជ្ឈត្តា មហាទុក្ខំ អនុភវិំសុ. សត្តមេ ទិវសេ បាសាណោ សយមេវ បវដ្ដិត្វា អបគតោ. ភិក្ខូ និក្ខមិត្វា ‘‘អម្ហាកំ ឥមំ បាបំ អញ្ញត្រ សត្ថារា កោ ជានិស្សតិ, សត្ថារំ បុច្ឆិស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា បក្កមិំសុ. តេ បុរិមេហិ សទ្ធិំ អន្តរាមគ្គេ សមាគន្ត្វា សព្ពេ ឯកតោវ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នា សត្ថារា កតបដិសន្ថារា អត្តនា អត្តនា ទិដ្ឋានុភូតានិ ការណានិ បដិបាដិយា បុច្ឆិំសុ.

សត្ថាបិ ¶ តេសំ បដិបាដិយា ឯវំ ព្យាកាសិ – ‘‘ភិក្ខវេ, សោ តាវ កាកោ អត្តនា កតកម្មមេវ អនុភោសិ. អតីតកាលេ ហិ ពារាណសិយំ ឯកោ កស្សកោ អត្តនោ គោណំ ទមេន្តោ ទមេតុំ នាសក្ខិ. សោ ហិស្ស គោណោ ថោកំ គន្ត្វា និបជ្ជិ, បោថេត្វា ឧដ្ឋាបិតោបិ ថោកំ គន្ត្វា បុនបិ តថេវ និបជ្ជិ. សោ វាយមិត្វា តំ ទមេតុំ អសក្កោន្តោ កោធាភិភូតោ ហុត្វា ‘ឥតោ ¶ ទានិ បដ្ឋាយ សុខំ និបជ្ជិស្សសី’តិ បលាលបិណ្ឌំ វិយ ករោន្តោ បលាលេន តស្ស គីវំ បលិវេឋេត្វា អគ្គិមទាសិ, គោណោ តត្ថេវ ឈាយិត្វា មតោ. តទា, ភិក្ខវេ, តេន កាកេន តំ បាបកម្មំ កតំ. សោ តស្ស វិបាកេន ទីឃរត្តំ និរយេ បច្ចិត្វា វិបាកាវសេសេន សត្តក្ខត្តុំ កាកយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា ឯវមេវ អាកាសេ ឈាយិត្វាវ មតោ’’តិ.

សាបិ, ភិក្ខវេ, ឥត្ថី អត្តនា កតកម្មមេវ អនុភោសិ. សា ហិ អតីតេ ពារាណសិយំ ឯកស្ស គហបតិកស្ស ភរិយា ឧទកហរណកោដ្ដនបចនាទីនិ សព្ពកិច្ចានិ សហត្ថេនេវ អកាសិ. តស្សា ឯកោ សុនខោ តំ គេហេ សព្ពកិច្ចានិ កុរុមានំ ឱលោកេន្តោវ និសីទតិ. ខេត្តេ ភត្តំ ហរន្តិយា ទារុបណ្ណាទីនំ វា អត្ថាយ អរញ្ញំ គច្ឆន្តិយា តាយ សទ្ធិំយេវ គច្ឆតិ. តំ ទិស្វា ទហរមនុស្សា ‘‘អម្ភោ និក្ខន្តោ សុនខលុទ្ទកោ, អជ្ជ មយំ មំសេន ភុញ្ជិស្សាមា’’តិ ឧប្បណ្ឌេន្តិ. សា តេសំ កថាយ មង្កុ ហុត្វា សុនខំ លេឌ្ឌុទណ្ឌាទីហិ បហរិត្វា បលាបេតិ, សុនខោ និវត្តិត្វា បុន អនុពន្ធតិ. សោ កិរស្សា តតិយេ អត្តភាវេ ភត្តា អហោសិ, តស្មា សិនេហំ ឆិន្ទិតុំ ន សក្កោតិ. កិញ្ចាបិ ហិ អនមតគ្គេ សំសារេ ជាយា វា បតិ វា អភូតបុព្ពា នាម នត្ថិ, អវិទូរេ បន អត្តភាវេ ញាតកេសុ អធិមត្តោ សិនេហោ ¶ ហោតិ, តស្មា ¶ សោ សុនខោ តំ វិជហិតុំ ន សក្កោតិ. សា តស្ស កុជ្ឈិត្វា ខេត្តំ សាមិកស្ស យាគុំ ហរមានា រជ្ជុំ ឧច្ឆង្គេ ឋបេត្វា អគមាសិ, សុនខោ តាយេវ សទ្ធិំ គតោ. សា សាមិកស្ស យាគុំ ទត្វា តុច្ឆកុដំ អាទាយ ឯកំ ឧទកដ្ឋានំ គន្ត្វា កុដំ វាលុកាយ បូរេត្វា សមីបេ ឱលោកេត្វា ឋិតស្ស សុនខស្ស សទ្ទមកាសិ. សុនខោ ‘‘ចិរស្សំ វត មេ អជ្ជ មធុរកថា លទ្ធា’’តិ នង្គុដ្ឋំ ចាលេន្តោ តំ ឧបសង្កមិ. សា តំ គីវាយំ ទឡ្ហំ គហេត្វា ឯកាយ រជ្ជុកោដិយា កុដំ ពន្ធិត្វា ឯកំ រជ្ជុកោដិំ សុនខស្ស គីវាយំ ពន្ធិត្វា កុដំ ឧទកាភិមុខំ បវដ្ដេសិ. សុនខោ កុដំ អនុពន្ធន្តោ ឧទកេ បតិត្វា តត្ថេវ កាលមកាសិ. សា តស្ស កម្មស្ស វិបាកេន ទីឃរត្តំ និរយេ បច្ចិត្វា វិបាកាវសេសេន អត្តភាវសតេ វាលុកកុដំ គីវាយំ ពន្ធិត្វា ឧទកេ បក្ខិត្តា កាលមកាសីតិ.

តុម្ហេហិបិ, ភិក្ខវេ, អត្តនា កតកម្មមេវ អនុភូតំ. អតីតស្មិញ្ហិ ពារាណសិវាសិនោ សត្ត គោបាលកទារកា ឯកស្មិំ អដវិបទេសេ សត្តាហវារេន គាវិយោ វិចរន្តា ឯកទិវសំ គាវិយោ ¶ វិចារេត្វា អាគច្ឆន្តា ឯកំ មហាគោធំ ទិស្វា អនុពន្ធិំសុ. គោធា បលាយិត្វា ឯកំ វម្មិកំ បាវិសិ. តស្ស បន វម្មិកស្ស សត្ត ឆិទ្ទានិ, ទារកា ‘‘មយំ ទានិ គហេតុំ ន សក្ខិស្សាម, ស្វេ អាគន្ត្វា គណ្ហិស្សាមា’’តិ ឯកេកោ ឯកេកំ សាខភង្គមុដ្ឋិំ អាទាយ សត្តបិ ជនា សត្ត ឆិទ្ទានិ បិទហិត្វា បក្កមិំសុ ¶ . តេ បុនទិវសេ តំ គោធំ អមនសិកត្វា អញ្ញស្មិំ បទេសេ គាវិយោ វិចារេត្វា សត្តមេ ទិវសេ គាវិយោ អាទាយ គច្ឆន្តា តំ វម្មិកំ ទិស្វា សតិំ បដិលភិត្វា ‘‘កា នុ ខោ តស្សា គោធាយ បវត្តី’’តិ អត្តនា អត្តនា បិទហិតានិ ឆិទ្ទានិ វិវរិំសុ. គោធា ជីវិតេ និរាលយា ហុត្វា អដ្ឋិចម្មាវសេសា បវេធមានា និក្ខមិ. តេ តំ ទិស្វា អនុកម្បំ កត្វា ‘‘មា នំ មារេថ, សត្តាហំ ឆិន្នភត្តា ជាតា’’តិ តស្សា បិដ្ឋិំ បរិមជ្ជិត្វា ‘‘សុខេន គច្ឆាហី’’តិ វិស្សជ្ជេសុំ. តេ គោធាយ អមារិតត្តា និរយេ តាវ ន បច្ចិំសុ. តេ បន សត្ត ជនា ឯកតោ ហុត្វា ចុទ្ទសសុ អត្តភាវេសុ សត្ត សត្ត ទិវសានិ ឆិន្នភត្តា អហេសុំ. តទា, ភិក្ខវេ, តុម្ហេហិ សត្តហិ គោបាលកេហិ ហុត្វា តំ កម្មំ កតន្តិ. ឯវំ សត្ថា តេហិ បុដ្ឋបុដ្ឋំ បញ្ហំ ព្យាកាសិ.

អថេកោ ¶ ភិក្ខុ សត្ថារំ អាហ – ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, បាបកម្មំ កត្វា អាកាសេ ឧប្បតិតស្សបិ សមុទ្ទំ បក្ខន្ទស្សាបិ បព្ពតន្តរំ បវិដ្ឋស្សាបិ មោក្ខោ នត្ថី’’តិ. សត្ថា ‘‘ឯវមេតំ, ភិក្ខវេ, អាកាសាទីសុបិ ឯកបទេសោបិ នត្ថិ, យត្ថ ឋិតោ បាបកម្មតោ មុច្ចេយ្យា’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ន ¶ អន្តលិក្ខេ ន សមុទ្ទមជ្ឈេ, ន បព្ពតានំ វិវរំ បវិស្ស;

ន វិជ្ជតី សោ ជគតិប្បទេសោ, យត្ថដ្ឋិតោ មុច្ចេយ្យ បាបកម្មា’’តិ.

តស្សត្ថោ – សចេ ហិ កោចិ ‘‘ឥមិនា ឧបាយេន បាបកម្មតោ មុច្ចិស្សាមី’’តិ អន្តលិក្ខេ វា និសីទេយ្យ, ចតុរាសីតិយោជនសហស្សគម្ភីរំ មហាសមុទ្ទំ វា បវិសេយ្យ, បព្ពតន្តរេ វា និសីទេយ្យ, នេវ បាបកម្មតោ មុច្ចេយ្យ. បុរត្ថិមាទីសុ ជគតិបទេសេសុ បថវីភាគេសុ ន សោ វាលគ្គមត្តោបិ ឱកាសោ អត្ថិ, យត្ថ ឋិតោ បាបកម្មតោ មុច្ចិតុំ សក្កុណេយ្យាតិ.

ទេសនាវសានេ តេ ភិក្ខូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ, សម្បត្តមហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

ន ¶ អន្តលិក្ខេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា និគ្រោធារាមេ វិហរន្តោ សុប្បពុទ្ធំ សក្កំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ‘‘អយំ មម ធីតរំ ឆឌ្ឌេត្វា និក្ខន្តោ ច, មម បុត្តំ បព្ពាជេត្វា តស្ស វេរិដ្ឋានេ ឋិតោ ចា’’តិ ¶ ឥមេហិ ទ្វីហិ ការណេហិ សត្ថរិ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា ឯកទិវសំ ‘‘ន ទានិស្ស និមន្តនដ្ឋានំ គន្ត្វា ភុញ្ជិតុំ ទស្សាមី’’តិ គមនមគ្គំ បិទហិត្វា អន្តរវីថិយំ សុរំ បិវន្តោ និសីទិ. អថស្ស សត្ថរិ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតេ តំ ឋានំ អាគតេ ‘‘សត្ថា អាគតោ’’តិ អារោចេសុំ ¶ . សោ អាហ – ‘‘បុរតោ គច្ឆាតិ តស្ស វទេថ, នាយំ មយា មហល្លកតរោ, នាស្ស មគ្គំ ទស្សាមី’’តិ បុនប្បុនំ វុច្ចមានោបិ តថេវ វត្វា និសីទិ. សត្ថា មាតុលស្ស សន្តិកា មគ្គំ អលភិត្វា តតោ និវត្តិ. សោបិ ឯកំ ចរបុរិសំ បេសេសិ ‘‘គច្ឆ, តស្ស កថំ សុត្វា ឯហី’’តិ. សត្ថាបិ និវត្តន្តោ សិតំ កត្វា អានន្ទត្ថេរេន ‘‘កោ នុ ខោ, ភន្តេ, សិតស្ស បាតុកម្មស្ស បច្ចយោ’’តិ បុដ្ឋោ អាហ – ‘‘បស្សសិ, អានន្ទ, សុប្បពុទ្ធ’’ន្តិ. បស្សាមិ, ភន្តេតិ. ភារិយំ តេន កម្មំ កតំ មាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស មគ្គំ អទេន្តេន, ឥតោ សត្តមេ ទិវសេ ហេដ្ឋាបាសាទេ សោបានបាទមូលេ បថវិំ បវិសិស្សតីតិ. ចរបុរិសោ តំ កថំ សុត្វា សុប្បពុទ្ធស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កិំ មម ភាគិនេយ្យេន និវត្តន្តេន វុត្ត’’ន្តិ បុដ្ឋោ យថាសុតំ អារោចេសិ. សោ តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘ន ទានិ មម ភាគិនេយ្យស្ស កថាយ ទោសោ អត្ថិ, អទ្ធា យំ សោ វទតិ, តំ តថេវ ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ នំ ឥទានិ ¶ មុសាវាទេន និគ្គណ្ហិស្សាមិ. សោ ហិ មំ ‘សត្តមេ ទិវសេ បថវិំ បវិសិស្សតី’តិ អនិយមេន អវត្វា ‘ហេដ្ឋាបាសាទេ សោបានបាទមូលេ បថវិំ បវិសិស្សតី’’’តិ អាហ. ‘‘ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយាហំ តំ ឋានំ ន គមិស្សាមិ, អថ នំ តស្មិំ ឋានេ បថវិំ អបវិសិត្វា មុសាវាទេន និគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ អត្តនោ ឧបភោគជាតំ សព្ពំ សត្តភូមិកបាសាទស្ស ឧបរិ អារោបេត្វា សោបានំ ហរាបេត្វា ទ្វារំ បិទហាបេត្វា ឯកេកស្មិំ ទ្វារេ ទ្វេ ទ្វេ មល្លេ ឋបេត្វា ‘‘សចាហំ បមាទេន ហេដ្ឋា ឱរោហិតុកាមោ ហោមិ, និវារេយ្យាថ ម’’ន្តិ វត្វា សត្តមេ បាសាទតលេ សិរិគព្ភេ និសីទិ. សត្ថា តំ បវត្តិំ សុត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, សុប្បពុទ្ធោ ន កេវលំ បាសាទតលេ វេហាសំ ឧប្បតិត្វា អាកាសេ វា និសីទតុ, នាវាយ វា សមុទ្ទំ បក្ខន្ទតុ, បព្ពតន្តរំ វា បវិសតុ, ពុទ្ធានំ កថាយ ទ្វិធាភាវោ នាម នត្ថិ, មយា វុត្តដ្ឋានេយេវ សោ បថវិំ បវិសិស្សតី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ន ¶ អន្តលិក្ខេ ន សមុទ្ទមជ្ឈេ, ន បព្ពតានំ វិវរំ បវិស្ស;

ន វិជ្ជតី សោ ជគតិប្បទេសោ, យត្ថដ្ឋិតំ នប្បសហេយ្យ មច្ចូ’’តិ.

តត្ថ ¶ យត្ថ ឋិតំ នប្បសហេយ្យ, មច្ចូតិ យស្មិំ បទេសេ ឋិតំ មរណំ នប្បសហេយ្យ នាភិភវេយ្យ, កេសគ្គមត្តោបិ ¶ បថវិប្បទេសោ នត្ថិ. សេសំ បុរិមសទិសមេវាតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

សត្តមេ ទិវសេ សត្ថុ ភិក្ខាចារមគ្គស្ស និរុទ្ធវេលាយ ហេដ្ឋាបាសាទេ សុប្បពុទ្ធស្ស មង្គលស្សោ ឧទ្ទាមោ ហុត្វា តំ តំ ភិត្តិំ បហរិ. សោ ឧបរិ និសិន្នោវស្ស សទ្ទំ សុត្វា ‘‘កិមេត’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘មង្គលស្សោ ឧទ្ទាមោ’’តិ. សោ បនស្សោ សុប្បពុទ្ធំ ទិស្វាវ សន្និសីទតិ. អថ នំ សោ គណ្ហិតុកាមោ ហុត្វា និសិន្នដ្ឋានា ឧដ្ឋាយ ទ្វារាភិមុខោ អហោសិ, ទ្វារានិ សយមេវ វិវដានិ, សោបានំ សកដ្ឋានេយេវ ឋិតំ. ទ្វារេ ឋិតា មល្លា តំ គីវាយំ គហេត្វា ហេដ្ឋាភិមុខំ ខិបិំសុ. ឯតេនុបាយេន សត្តសុបិ តលេសុ ទ្វារានិ សយមេវ វិវដានិ, សោបានានិ យថាឋានេ ឋិតានិ. តត្ថ តត្ថ មល្លា តំ គីវាយមេវ គហេត្វា ហេដ្ឋាភិមុខំ ខិបិំសុ. អថ នំ ហេដ្ឋាបាសាទេ សោបានបាទមូលំ សម្បត្តមេវ មហាបថវី វិវរមានា ភិជ្ជិត្វា សម្បដិច្ឆិ, សោ គន្ត្វា អវីចិម្ហិ និព្ពត្តីតិ.

សុប្បពុទ្ធសក្យវត្ថុ ទ្វាទសមំ.

សព្ពេ ¶ ¶ ¶ តសន្តីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឆព្ពគ្គិយេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ សត្តរសវគ្គិយេហិ សេនាសនេ បដិជគ្គិតេ ឆព្ពគ្គិយា ភិក្ខូ ‘‘និក្ខមថ, មយំ មហល្លកតរា, អម្ហាកំ ឯតំ បាបុណាតី’’តិ វត្វា តេហិ ‘‘ន មយំ ទស្សាម, អម្ហេហិ បឋមំ បដិជគ្គិត’’ន្តិ វុត្តេ តេ ភិក្ខូ បហរិំសុ. សត្តរសវគ្គិយា មរណភយតជ្ជិតា មហាវិរវំ វិរវិំសុ. សត្ថា តេសំ សទ្ទំ សុត្វា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥទំ នាមា’’តិ អារោចិតេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខុនា នាម ឯវំ កត្តព្ពំ, យោ ករោតិ, សោ ឥមំ នាម អាបត្តិំ អាបជ្ជតី’’តិ បហារទានសិក្ខាបទំ (បាចិ. ៤៤៩ អាទយោ) បញ្ញាបេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា នាម ‘យថា អហំ, តថេវ អញ្ញេបិ ទណ្ឌស្ស តសន្តិ, មច្ចុនោ ភាយន្តី’តិ ញត្វា បរោ ន បហរិតព្ពោ, ន ឃាតេតព្ពោ’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សព្ពេ តសន្តិ ទណ្ឌស្ស, សព្ពេ ភាយន្តិ មច្ចុនោ;

អត្តានំ ឧបមំ កត្វា, ន ហនេយ្យ ន ឃាតយេ’’តិ.

តត្ថ ¶ សព្ពេ តសន្តីតិ សព្ពេបិ សត្តា អត្តនិ ទណ្ឌេ បតន្តេ តស្ស ទណ្ឌស្ស តសន្តិ. មច្ចុនោតិ មរណស្សាបិ ភាយន្តិយេវ. ឥមិស្សា ច ទេសនាយ ព្យញ្ជនំ និរវសេសំ, អត្ថោ បន សាវសេសោ. យថា ហិ រញ្ញា ‘‘សព្ពេ សន្និបតន្តូ’’តិ ភេរិយា ចរាបិតាយបិ រាជមហាមត្តេ ឋបេត្វា សេសា សន្និបតន្តិ, ឯវមិធ ‘‘សព្ពេ តសន្តី’’តិ វុត្តេបិ ហត្ថាជានេយ្យោ អស្សាជានេយ្យោ ឧសភាជានេយ្យោ ខីណាសវោតិ ឥមេ ចត្តារោ ឋបេត្វា អវសេសាវ តសន្តីតិ វេទិតព្ពា. ឥមេសុ ហិ ខីណាសវោ សក្កាយទិដ្ឋិយា បហីនត្តា មរណកសត្តំ អបស្សន្តោ ន ភាយតិ, ឥតរេ តយោ សក្កាយទិដ្ឋិយា ¶ ពលវត្តា អត្តនោ បដិបក្ខភូតំ សត្តំ អបស្សន្តា ន ភាយន្តីតិ. ន ហនេយ្យ ន ឃាតយេតិ យថា អហំ ¶ , ឯវំ អញ្ញេបិ សត្តាតិ នេវ បរំ បហរេយ្យ ន បហរាបេយ្យាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

សព្ពេ តសន្តីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឆព្ពគ្គិយេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

តេយេវ ¶ ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ តេនេវ ការណេន បុរិមសិក្ខាបទេ សត្តរសវគ្គិយេ បហរិំសុ. តេនេវ ការណេន តេសំ តលសត្តិកំ ឧគ្គិរិំសុ. ឥធាបិ សត្ថា តេសំ សទ្ទំ សុត្វា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥទំ នាមា’’តិ អារោចិតេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខុនា នាម ឯវំ កត្តព្ពំ, យោ ករោតិ, សោ ឥមំ នាម អាបត្តិំ អាបជ្ជតី’’តិ តលសត្តិកសិក្ខាបទំ (បាចិ. ៤៥៤ អាទយោ) បញ្ញាបេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា នាម ‘យថា អហំ, តថេវ អញ្ញេបិ ទណ្ឌស្ស តសន្តិ, យថា ច មយ្ហំ, តថេវ នេសំ ជីវិតំ បិយ’ន្តិ ញត្វា បរោ ន បហរិតព្ពោ ន ឃាដេតព្ពោ’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សព្ពេ តសន្តិ ទណ្ឌស្ស, សព្ពេសំ ជីវិតំ បិយំ;

អត្តានំ ឧបមំ កត្វា, ន ហនេយ្យ ន ឃាតយេ’’តិ.

តត្ថ សព្ពេសំ ជីវិតំ បិយន្តិ ខីណាសវំ ឋបេត្វា សេសសត្តានំ ជីវិតំ បិយំ មធុរំ, ខីណាសវោ បន ជីវិតេ វា មរណេ វា ឧបេក្ខកោវ ហោតិ. សេសំ បុរិមសទិសមេវាតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ឆព្ពគ្គិយភិក្ខុវត្ថុ ទុតិយំ.

សុខកាមានិ ¶ ¶ ភូតានីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សម្ពហុលេ កុមារកេ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ ¶ សមយេ សត្ថា សាវត្ថិយំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តោ អន្តរាមគ្គេ សម្ពហុលេ កុមារកេ ឯកំ ឃរសប្បជាតិកំ អហិំ ទណ្ឌកេន បហរន្តេ ទិស្វា ‘‘កុមារកា កិំ ករោថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អហិំ, ភន្តេ, ទណ្ឌកេន បហរាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘កិំ ការណា’’តិ បុន បុច្ឆិត្វា ‘‘ឌំសនភយេន, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘តុម្ហេ ‘អត្តនោ សុខំ ករិស្សាមា’តិ ឥមំ បហរន្តា និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ សុខលាភិនោ ន ភវិស្សថ. អត្តនោ សុខំ បត្ថេន្តេន ហិ បរំ បហរិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘សុខកាមានិ ភូតានិ, យោ ទណ្ឌេន វិហិំសតិ;

អត្តនោ សុខមេសានោ, បេច្ច សោ ន លភតេ សុខំ.

‘‘សុខកាមានិ ភូតានិ, យោ ទណ្ឌេន ន ហិំសតិ;

អត្តនោ សុខមេសានោ, បេច្ច សោ លភតេ សុខ’’ន្តិ.

តត្ថ យោ ទណ្ឌេនាតិ យោ បុគ្គលោ ទណ្ឌេន វា លេឌ្ឌុអាទីហិ វា វិហេឋេតិ. បេច្ច សោ ន លភតេ សុខន្តិ សោ បុគ្គលោ បរលោកេ មនុស្សសុខំ វា ទិព្ពសុខំ វា បរមត្ថភូតំ វា និព្ពានសុខំ ន លភតិ. ទុតិយគាថាយ បេច្ច សោ លភតេតិ សោ បុគ្គលោ បរលោកេ វុត្តប្បការំ តិវិធម្បិ សុខំ លភតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ បញ្ចសតាបិ តេ កុមារកា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសូតិ.

មាវោច ¶ ផរុសំ កញ្ចីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោណ្ឌធានត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

តស្ស ¶ ¶ កិរ បព្ពជិតទិវសតោ បដ្ឋាយ ឯកំ ឥត្ថិរូបំ ថេរេន សទ្ធិំយេវ វិចរតិ. តំ ថេរោ ន បស្សតិ, មហាជនោ បន បស្សតិ. អន្តោគាមំ បិណ្ឌាយ ចរតោបិស្ស មនុស្សា ឯកំ ភិក្ខំ ទត្វា, ‘‘ភន្តេ, អយំ តុម្ហាកំ ហោតុ, អយំ បន តុម្ហាកំ សហាយិកាយា’’តិ វត្វា ទុតិយម្បិ ទទន្តិ.

កិំ តស្ស បុព្ពកម្មន្តិ? កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ កិរ ទ្វេ សហាយកា ភិក្ខូ ឯកមាតុកុច្ឆិតោ និក្ខន្តសទិសា អតិវិយ សមគ្គា អហេសុំ. ទីឃាយុកពុទ្ធកាលេ ច អនុសំវច្ឆរំ វា អនុឆមាសំ វា ភិក្ខូ ឧបោសថត្ថាយ សន្និបតន្តិ. តស្មា តេបិ ‘‘ឧបោសថគ្គំ គមិស្សាមា’’តិ វសនដ្ឋានា និក្ខមិំសុ. តេ ឯកា តាវតិំសភវនេ និព្ពត្តទេវតា ទិស្វា ‘‘ឥមេ ភិក្ខូ អតិវិយ សមគ្គា, សក្កា នុ ខោ ឥមេ ភិន្ទិតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា អត្តនោ ពាលតាយ ចិន្តិតសមនន្តរមេវ អាគន្ត្វា តេសុ ឯកេន, ‘‘អាវុសោ, មុហុត្តំ អាគមេហិ, សរីរកិច្ចេនម្ហិ អត្ថិកោ’’តិ វុត្តេ សា ទេវតា ឯកំ មនុស្សិត្ថិវណ្ណំ ¶ មាបេត្វា ថេរស្ស គច្ឆន្តរំ បវិសិត្វា និក្ខមនកាលេ ឯកេន ហត្ថេន កេសកលាបំ, ឯកេន និវាសនំ សណ្ឋាបយមានា តស្ស បិដ្ឋិតោ និក្ខមិ. សោ តំ ន បស្សតិ, តមាគមយមានោ បន បុរតោ ឋិតភិក្ខុ និវត្តិត្វា ឱលោកយមានោ តំ តថា កត្វា និក្ខមន្តំ បស្សិ. សា តេន ទិដ្ឋភាវំ ញត្វា អន្តរធាយិ. ឥតរោ តំ ភិក្ខុំ អត្តនោ សន្តិកំ អាគតកាលេ អាហ – ‘‘អាវុសោ, សីលំ តេ ភិន្ន’’ន្តិ. ‘‘នត្ថាវុសោ, មយ្ហំ ឯវរូប’’ន្តិ. ឥទានេវ តេ មយា បច្ឆតោ និក្ខមមានា តរុណឥត្ថី ឥទំ នាម ករោន្តី ទិដ្ឋា, ត្វំ ‘‘នត្ថិ មយ្ហំ ឯវរូប’’ន្តិ កិំ វទេសីតិ. សោ អសនិយា មត្ថកេ អវត្ថដោ វិយ មា មំ, អាវុសោ, នាសេហិ, នត្ថិ មយ្ហំ ឯវរូបន្តិ. ឥតរោ ‘‘មយា សាមំ អក្ខីហិ ទិដ្ឋំ, កិំ តវ សទ្ទហិស្សាមី’’តិ ទណ្ឌកោ វិយ ភិជ្ជិត្វា បក្កាមិ, ឧបោសថគ្គេបិ ‘‘នាហំ ឥមិនា សទ្ធិំ ឧបោសថំ ករិស្សាមី’’តិ និសីទិ. ឥតរោ ‘‘មយ្ហំ, ភន្តេ, សីលេ អណុមត្តម្បិ កាឡំ នត្ថី’’តិ ភិក្ខូនំ កថេសិ. សោបិ ‘‘មយា សាមំ ទិដ្ឋ’’ន្តិ អាហ. ទេវតា តំ តេន សទ្ធិំ ឧបោសថំ កាតុំ អនិច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘ភារិយំ មយា កម្មំ កត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ អយ្យស្ស សីលភេទោ នត្ថិ, មយា បន វីមំសនវសេនេតំ កតំ, ករោថ តេន ¶ សទ្ធិំ ឧបោសថ’’ន្តិ អាហ. សោ តស្សា អាកាសេ ឋត្វា កថេន្តិយា សទ្ទហិត្វា ឧបោសថំ អកាសិ ¶ , ន បន ថេរេ បុព្ពេ វិយ មុទុចិត្តោ អហោសិ. ឯត្តកំ ទេវតាយ បុព្ពកម្មំ.

អាយុបរិយោសានេ បន តេ ថេរា យថាសុខំ ទេវលោកេ និព្ពត្តិំសុ. ទេវតា អបីចិម្ហិ និព្ពត្តិត្វា ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ តត្ថ បច្ចិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ និព្ពត្តិត្វា វុទ្ធិមន្វាយ សាសនេ បព្ពជិត្វា ឧបសម្បទំ លភិ. តស្ស បព្ពជិតទិវសតោ បដ្ឋាយ តំ ឥត្ថិរូបំ ¶ តថេវ បញ្ញាយិ. តេនេវស្ស កោណ្ឌធានត្ថេរោតិ នាមំ ករិំសុ. តំ តថាវិចរន្តំ ទិស្វា ភិក្ខូ អនាថបិណ្ឌិកំ អាហំសុ – ‘‘មហាសេដ្ឋិ, ឥមំ ទុស្សីលំ តវ វិហារា នីហរ. ឥមញ្ហិ និស្សាយ សេសភិក្ខូនំ អយសោ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ. កិំ បន, ភន្តេ, សត្ថា វិហារេ នត្ថីតិ? អត្ថិ ឧបាសកាតិ. តេន ហិ, ភន្តេ, សត្ថាវ ជានិស្សតីតិ. ភិក្ខូ គន្ត្វា វិសាខាយបិ តថេវ កថេសុំ. សាបិ នេសំ តថេវ បដិវចនំ អទាសិ.

ភិក្ខូបិ តេហិ អសម្បដិច្ឆិតវចនា រញ្ញោ អារោចេសុំ – ‘‘មហារាជ, កោណ្ឌធានត្ថេរោ ឯកំ ឥត្ថិំ គហេត្វា វិចរន្តោ សព្ពេសំ អយសំ ឧប្បាទេសិ, តំ តុម្ហាកំ វិជិតា នីហរថា’’តិ. ‘‘កហំ បន សោ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘វិហារេ, មហារាជា’’តិ. ‘‘កតរស្មិំ សេនាសនេ វិហរតី’’តិ? ‘‘អសុកស្មិំ នាមា’’តិ. ‘‘តេន ហិ គច្ឆថ, អហំ តំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ សោ សាយន្ហសមយេ វិហារំ គន្ត្វា តំ សេនាសនំ បុរិសេហិ បរិក្ខិបាបេត្វា ថេរស្ស វសនដ្ឋានាភិមុខោ អគមាសិ. ថេរោ មហាសទ្ទំ សុត្វា វិហារា និក្ខមិត្វា បមុខេ អដ្ឋាសិ. តម្បិស្ស ឥត្ថិរូបំ ¶ បិដ្ឋិបស្សេ ឋិតំ រាជា អទ្ទស. ថេរោ រញ្ញោ អាគមនំ ញត្វា វិហារំ អភិរុហិត្វា និសីទិ. រាជា ថេរំ ន វន្ទិ, តម្បិ ឥត្ថិំ នាទ្ទស. សោ ទ្វារន្តរេបិ ហេដ្ឋាមញ្ចេបិ ឱលោកេន្តោ អទិស្វាវ ថេរំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, ឥមស្មិំ ឋានេ ឯកំ ឥត្ថិំ អទ្ទសំ, កហំ សា’’តិ? ‘‘ន បស្សាមិ, មហារាជា’’តិ. ‘‘ឥទានិ មយា តុម្ហាកំ បិដ្ឋិបស្សេ ឋិតា ទិដ្ឋា’’តិ វុត្តេបិ ‘‘អហំ ន បស្សាមិ’’ច្ចេវាហ. រាជា ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥតោ តាវ និក្ខមថា’’តិ អាហ. ថេរេ និក្ខមិត្វា បមុខេ ឋិតេ បុន សា ថេរស្ស បិដ្ឋិបស្សេ អដ្ឋាសិ. រាជា តំ ទិស្វា បុន ឧបរិតលំ អភិរុហិ, តស្ស អាគតភាវំ ញត្វា ថេរោ និសីទិ. បុន រាជា តំ សព្ពដ្ឋានេសុ ឱលោកេន្តោបិ អទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, កហំ សា ឥត្ថី’’តិ បុន ថេរំ ¶ បុច្ឆិ. នាហំ បស្សាមិ មហារាជាតិ. ‘‘កិំ កថេថ, ភន្តេ, មយា ឥទានេវ តុម្ហាកំ បិដ្ឋិបស្សេ ឋិតា ទិដ្ឋា’’តិ អាហ. អាម, មហារាជ, មហាជនោបិ ‘‘មេ បច្ឆតោ បច្ឆតោ ឥត្ថី វិចរតី’’តិ វទតិ, អហំ បន ន បស្សាមីតិ ¶ . រាជា ‘‘បដិរូបកេន ភវិតព្ព’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា បុន ថេរំ, ‘‘ភន្តេ, ឥតោ តាវ ឱតរថា’’តិ វត្វា ថេរេ ឱតរិត្វា បមុខេ ឋិតេ បុន តំ តស្ស បិដ្ឋិបស្សេ ឋិតំ ទិស្វា ឧបរិតលំ អភិរុហិ. បុន នាទ្ទស. សោ បុន ថេរំ បុច្ឆិត្វា តេន ‘‘ន បស្សាមិ’’ច្ចេវ វុត្តេ ‘‘បដិរូបកមេវេត’’ន្តិ និដ្ឋំ គន្ត្វា ថេរំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, ឯវរូបេ សំកិលេសេ តុម្ហាកំ បិដ្ឋិតោ វិចរន្តេ អញ្ញោ កោចិ តុម្ហាកំ ភិក្ខំ ន ទស្សតិ, និពទ្ធំ មម គេហំ បវិសថ, អហមេវ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហិស្សាមី’’តិ ថេរំ និមន្តេត្វា បក្កាមិ.

ភិក្ខូ ‘‘បស្សថាវុសោ, រញ្ញោ បាបកិរិយំ, ‘ឯតំ វិហារតោ នីហរា’តិ វុត្តេ អាគន្ត្វា ចតូហិ ¶ បច្ចយេហិ និមន្តេត្វា គតោ’’តិ ឧជ្ឈាយិំសុ. តម្បិ ថេរំ អាហំសុ – ‘‘អម្ភោ, ទុស្សីល, ឥទានិសិ រាជកោណ្ឌោ ជាតោ’’តិ. សោបិ បុព្ពេ ភិក្ខូ កិញ្ចិ វត្តុំ អសក្កោន្តោ ‘‘តុម្ហេ ទុស្សីលា, តុម្ហេ កោណ្ឌា, តុម្ហេ ឥត្ថិំ គហេត្វា វិចរថា’’តិ អាហ. តេ គន្ត្វា សត្ថុ អារោចេសុំ – ‘‘ភន្តេ, កោណ្ឌធានត្ថេរោ អម្ហេហិ វុត្តោ អម្ហេ ‘ទុស្សីលា’តិអាទីនិ វត្វា អក្កោសតី’’តិ. សត្ថា តំ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ, ភិក្ខុ, ឯវំ វទេសី’’តិ? ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘មយា សទ្ធិំ កថិតការណា’’តិ. ‘‘តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, ឥមិនា សទ្ធិំ កស្មា កថេថា’’តិ. ‘‘ឥមស្ស បច្ឆតោ ឥត្ថិំ វិចរន្តិំ ទិស្វា, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ឥមេ កិរ តយា សទ្ធិំ ឥត្ថិំ វិចរន្តិំ ទិស្វា វទន្តិ, ត្វំ កស្មា កថេសិ ¶ , ឯតេ តាវ ទិស្វា កថេន្តិ. ត្វំ អទិស្វាវ ឥមេហិ សទ្ធិំ កស្មា កថេសិ, ននុ បុព្ពេ តវេវ បាបិកំ ទិដ្ឋិំ និស្សាយ ឥទំ ជាតំ, ឥទានិ កស្មា បុន បាបិកំ ទិដ្ឋិំ គណ្ហាសី’’តិ. ភិក្ខូ ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, ឥមិនា បុព្ពេ កត’’ន្តិ បុច្ឆិំសុ. អថ នេសំ សត្ថា តស្ស បុព្ពកម្មំ កថេត្វា ‘‘ភិក្ខុ ឥទំ បាបកម្មំ និស្សាយ ត្វំ ឥមំ វិប្បការំ បត្តោ, ឥទានិ តេ បុន តថារូបំ បាបិកំ ទិដ្ឋិំ គហេតុំ ន យុត្តំ, មា បុន ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ កិញ្ចិ កថេហិ, និស្សទ្ទោ មុខវដ្ដិយំ ឆិន្នកំសថាលសទិសោ ហោហិ, ឯវំ ករោន្តោ និព្ពានប្បត្តោ នាម ភវិស្សតី’’តិ ¶ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘មាវោច ផរុសំ កញ្ចិ, វុត្តា បដិវទេយ្យុ តំ;

ទុក្ខា ហិ សារម្ភកថា, បដិទណ្ឌា ផុសេយ្យុ តំ.

‘‘សចេ នេរេសិ អត្តានំ, កំសោ ឧបហតោ យថា;

ឯស បត្តោសិ និព្ពានំ, សារម្ភោ តេ ន វិជ្ជតី’’តិ.

តត្ថ មាវោច ផរុសំ កញ្ចីតិ កញ្ចិ ឯកបុគ្គលម្បិ ផរុសំ មា អវច. វុត្តាតិ តយា បរេ ‘‘ទុស្សីលា’’តិ វុត្តា, តម្បិ តថេវ បដិវទេយ្យុំ. សារម្ភកថាតិ ឯសា ករណុត្តរា យុគគ្គាហកថា នាម ទុក្ខា. បដិទណ្ឌាតិ កាយទណ្ឌាទីហិ ¶ បរំ បហរន្តស្ស តាទិសា បដិទណ្ឌា ច តវ មត្ថកេ បតេយ្យុំ. សចេ នេរេសីតិ សចេ អត្តានំ និច្ចលំ កាតុំ សក្ខិស្សសិ. កំសោ ឧបហតោ យថាតិ មុខវដ្ដិយំ ឆិន្ទិត្វា តលមត្តំ កត្វា ឋបិតកំសថាលំ វិយ. តញ្ហិ ហត្ថបាទេហិ វា ទណ្ឌកេន វា បហដម្បិ សទ្ទំ ន ករោតិ, ឯស បត្តោសីតិ សចេ ឯវរូបោ ភវិតុំ សក្ខិស្សសិ, ឥមំ បដិបទំ បូរយមានោ ឥទានិ អប្បត្តោបិ ឯសោ និព្ពានប្បត្តោ នាម. សារម្ភោ តេ ន វិជ្ជតីតិ ឯវំ សន្តេ ច បន ‘‘ត្វំ ទុស្សីលោ, តុម្ហេ ទុស្សីលា’’តិឯវមាទិកោ ឧត្តរករណវាចាលក្ខណោ សារម្ភោបិ តេ ន វិជ្ជតិ, ន ភវិស្សតិយេវាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ, កោណ្ឌធានត្ថេរោបិ សត្ថារា ទិន្នឱវាទេ ឋត្វា អរហត្តំ បាបុណិ, ន ចិរស្សេវ អាកាសេ ឧប្បតិត្វា បឋមំ សលាកំ គណ្ហីតិ.

យថា ទណ្ឌេនាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា បុព្ពារាមេ វិហរន្តោ វិសាខាទីនំ ឧបាសិកានំ ឧបោសថកម្មំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ ¶ ¶ កិរ ឯកស្មិំ មហាឧបោសថទិវសេ បញ្ចសតមត្តា ឥត្ថិយោ ឧបោសថិកា ហុត្វា វិហារំ អគមិំសុ. វិសាខា តាសុ មហល្លកិត្ថិយោ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ, ‘‘អម្មា, កិមត្ថំ ឧបោសថិកា ជាតត្ថា’’តិ. តាហិ ‘‘ទិព្ពសម្បត្តិំ បត្ថេត្វា’’តិ វុត្តេ មជ្ឈិមិត្ថិយោ បុច្ឆិ, តាហិ ‘‘សបត្តិវាសា មុច្ចនត្ថាយា’’តិ វុត្តេ តរុណិត្ថិយោ បុច្ឆិ, តាហិ ‘‘បឋមគព្ភេ បុត្តបដិលាភត្ថាយា’’តិ វុត្តេ កុមារិកាយោ បុច្ឆិ, តាហិ ‘‘តរុណភាវេយេវ បតិកុលគមនត្ថាយា’’តិ វុត្តេ តំ សព្ពម្បិ តាសំ កថំ សុត្វា តា អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា បដិបាដិយា អារោចេសិ. តំ សុត្វា សត្ថា ‘‘វិសាខេ ឥមេសំ សត្តានំ ជាតិអាទយោ នាម ទណ្ឌហត្ថកគោបាលកសទិសា, ជាតិ ជរាយ សន្តិកំ, ជរា ព្យាធិនោ សន្តិកំ, ព្យាធិ មរណស្ស សន្តិកំ បេសេត្វា មរណំ កុឋារិយា ឆិន្ទន្តា វិយ ជីវិតំ ឆិន្ទតិ, ឯវំ សន្តេបិ វិវដ្ដំ បត្ថេន្តា នាម នត្ថិ, វដ្ដមេវ បន បត្ថេន្តី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យថា ទណ្ឌេន គោបាលោ, គាវោ បាជេតិ គោចរំ;

ឯវំ ជរា ច មច្ចុ ច, អាយុំ បាជេន្តិ បាណិន’’ន្តិ.

តត្ថ បាជេតីតិ ឆេកោ គោបាលោ កេទារន្តរំ បវិសន្តិយោ គាវោ ទណ្ឌេន និវារេត្វា តេនេវ បោថេន្តោ សុលភតិណោទកំ ¶ គោចរំ នេតិ. អាយុំ បាជេន្តីតិ ជីវិតិន្ទ្រិយំ ឆិន្ទន្តិ ខេបេន្តិ. គោបាលកោ វិយ ហិ ជរា ច មច្ចុ ច, គោគណោ វិយ ជីវិតិន្ទ្រិយំ, គោចរភូមិ វិយ មរណំ. តត្ថ ជាតិ តាវ សត្តានំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ ជរាយ សន្តិកំ បេសេសិ, ជរា ព្យាធិនោ សន្តិកំ ¶ , ព្យាធិ មរណស្ស សន្តិកំ. តមេវ មរណំ កុឋារិយា ឆេទំ វិយ ឆិន្ទិត្វា គច្ឆតីតិ ឥទមេត្ថ ឱបម្មសម្បដិបាទនំ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អថ ¶ បាបានិ កម្មានីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អជគរបេតំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ លក្ខណត្ថេរេន សទ្ធិំ គិជ្ឈកូដតោ ឱតរន្តោ ទិព្ពេន ចក្ខុនា បញ្ចវីសតិយោជនិកំ អជគរបេតំ នាម អទ្ទស. តស្ស សីសតោ អគ្គិជាលា ឧដ្ឋហិត្វា បរិយន្តំ គច្ឆន្តិ, បរិយន្តតោ ឧដ្ឋហិត្វា សីសំ គច្ឆន្តិ, ឧភយតោ ឧដ្ឋហិត្វា មជ្ឈេ ឱតរន្តិ. ថេរោ តំ ទិស្វា សិតំ បាត្វាកាសិ. លក្ខណត្ថេរេន សិតការណំ បុដ្ឋោ ‘‘អកាលោ, អាវុសោ, ឥមស្ស បញ្ហស្ស វេយ្យាករណាយ, សត្ថុ សន្តិកេ មំ បុច្ឆេយ្យាសី’’តិ ¶ វត្វា រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គតកាលេ លក្ខណត្ថេរេន បុដ្ឋោ អាហ – ‘‘តត្រាហំ, អាវុសោ, ឯកំ បេតំ អទ្ទសំ, តស្ស ឯវរូបោ នាម អត្តភាវោ, អហំ តំ ទិស្វា ‘ន វត មេ ឯវរូបោ អត្តភាវោ ទិដ្ឋបុព្ពោ’តិ សិតំ បាត្វាកាសិ’’ន្តិ. សត្ថា ‘‘ចក្ខុភូតា វត, ភិក្ខវេ, សាវកា វិហរន្តី’’តិអាទីនិ (បារា. ២២៨; សំ. និ. ២.២០២) វទន្តោ ថេរស្ស កថំ បតិដ្ឋាបេត្វា ‘‘មយាបិ ឯសោ, ភិក្ខវេ, បេតោ ពោធិមណ្ឌេយេវ ទិដ្ឋោ, ‘យេ ច បន មេ វចនំ ន សទ្ទហេយ្យុំ, តេសំ តំ អហិតាយ អស្សា’តិ ន កថេសិំ, ឥទានិ មោគ្គល្លានំ សក្ខិំ លភិត្វា កថេមី’’តិ វត្វា ភិក្ខូហិ តស្ស បុព្ពកម្មំ បុដ្ឋោ ព្យាកាសិ –

កស្សបពុទ្ធកាលេ កិរ សុមង្គលសេដ្ឋិ នាម សុវណ្ណិដ្ឋកាហិ ភូមិំ សន្ថរិត្វា វីសតិឧសភដ្ឋានេ តត្តកេនេវ ធនេន វិហារំ ការេត្វា តាវត្តកេនេវ វិហារមហំ ការេសិ. សោ ឯកទិវសំ បាតោវ សត្ថុ សន្តិកំ គច្ឆន្តោ នគរទ្វារេ ឯកិស្សា សាលាយ កាសាវំ សសីសំ បារុបិត្វា កលលមក្ខិតេហិ បាទេហិ និបន្នំ ឯកំ ចោរំ ទិស្វា ‘‘អយំ កលលមក្ខិតបាទោ រត្តិំ វិចរិត្វា ទិវា និបន្នមនុស្សោ ភវិស្សតី’’តិ អាហ. ចោរោ មុខំ វិវរិត្វា សេដ្ឋិំ ទិស្វា ¶ ‘‘ហោតុ, ជានិស្សាមិ តេ កត្តព្ព’’ន្តិ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា សត្តក្ខត្តុំ ខេត្តំ ឈាបេសិ, សត្តក្ខត្តុំ វជេ គុន្នំ បាទេ ឆិន្ទិ, សត្តក្ខត្តុំ គេហំ ឈាបេសិ, សោ ឯត្តកេនាបិ កោបំ និព្ពាបេតុំ អសក្កោន្តោ តស្ស ចូឡូបដ្ឋាកេន សទ្ធិំ មិត្តសន្ថវំ កត្វា ‘‘កិំ ¶ ¶ តេ សេដ្ឋិនោ បិយ’’ន្តិ បុដ្ឋោ ‘‘គន្ធកុដិតោ អញ្ញំ តស្ស បិយតរំ នត្ថី’’តិ សុត្វា ‘‘ហោតុ, គន្ធកុដិំ ឈាបេត្វា កោបំ និព្ពាបេស្សាមី’’តិ សត្ថរិ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋេ បានីយបរិភោជនីយឃដេ ភិន្ទិត្វា គន្ធកុដិយំ អគ្គិំ អទាសិ. សេដ្ឋិ ‘‘គន្ធកុដិ កិរ ឈាយតី’’តិ សុត្វា អាគច្ឆន្តោ ឈាមកាលេ អាគន្ត្វា គន្ធកុដិំ ឈាមំ ឱលោកេន្តោ វាលគ្គមត្តម្បិ ទោមនស្សំ អកត្វា វាមពាហុំ សមញ្ជិត្វា ទក្ខិណេន ហត្ថេន មហាអប្ផោដនំ អប្ផោដេសិ. អថ នំ សមីបេ ឋិតា បុច្ឆិំសុ – ‘‘កស្មា, សាមិ, ឯត្តកំ ធនំ វិស្សជ្ជេត្វា កតគន្ធកុដិយា ឈាមកាលេ អប្ផោដេសី’’តិ? សោ អាហ – ‘‘ឯត្តកំ មេ, តាតា, អគ្គិអាទីហិ អសាធារណេ ពុទ្ធស្ស សាសនេ ធនំ និទហិតុំ លទ្ធំ, ‘បុនបិ ឯត្តកំ ធនំ វិស្សជ្ជេត្វា សត្ថុ គន្ធកុដិំ កាតុំ លភិស្សាមី’តិ តុដ្ឋមានសោ អប្ផោដេសិ’’ន្តិ. សោ បុន តត្តកំ ធនំ វិស្សជ្ជេត្វា គន្ធកុដិំ ការេត្វា វីសតិសហស្សភិក្ខុបរិវារស្ស សត្ថុនោ ទានំ អទាសិ. តំ ទិស្វា ចោរោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ឥមំ អមារេត្វា មង្កុកាតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, ហោតុ, មារេស្សាមិ ន’’ន្តិ និវាសនន្តរេ ឆុរិកំ ពន្ធិត្វា សត្តាហំ វិហារេ វិចរន្តោបិ ឱកាសំ ន លភិ. មហាសេដ្ឋិបិ សត្ត ទិវសានិ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ ទត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, មម ឯកេន បុរិសេន សត្តក្ខត្តុំ ¶ ខេត្តំ ឈាបិតំ, សត្តក្ខត្តុំ វជេ គុន្នំ បាទា ឆិន្នា, សត្តក្ខត្តុំ គេហំ ឈាបិតំ, ឥទានិ គន្ធកុដិបិ តេនេវ ឈាបិតា ភវិស្សតិ, អហំ ឥមស្មិំ ទានេ បឋមំ បត្តិំ តស្ស ទម្មី’’តិ.

តំ សុត្វា ចោរោ ‘‘ភារិយំ វត មេ កម្មំ កតំ, ឯវំ អបរាធការកេ មយិ ឥមស្ស កោបមត្តម្បិ នត្ថិ, ឥមស្មិម្បិ ទានេ មយ្ហមេវ បឋមំ បត្តិំ ទេតិ, អហំ ឥមស្មិំ ទុព្ភាមិ, ឯវរូបំ មេ បុរិសំ អខមាបេន្តស្ស ទេវទណ្ឌោបិ មេ មត្ថកេ បតេយ្យា’’តិ គន្ត្វា សេដ្ឋិស្ស បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា ‘‘ខមាហិ មេ, សាមី’’តិ វត្វា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘សាមិ, ឯវំ អយុត្តកំ កម្មំ មយា កតំ, តស្ស មេ ខមាហី’’តិ អាហ. អថ នំ សេដ្ឋិ ‘‘តយា មេ ឥទញ្ចិទញ្ច កត’’ន្តិ សព្ពំ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, មយា កត’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘ត្វំ មយា ន ទិដ្ឋបុព្ពោ, កស្មា មេ កុជ្ឈិត្វា ឯវមកាសី’’តិ បុច្ឆិ. សោ ឯកទិវសំ នគរា និក្ខន្តេន តេន វុត្តវចនំ សារេត្វា ‘‘ឥមិនា មេ ការណេន កោបោ ឧប្បាទិតោ’’តិ អាហ. សេដ្ឋិ អត្តនា វុត្តំ សរិត្វា ‘‘អាម, តាត, វុត្តំ មយា ¶ , តំ មេ ខមាហី’’តិ ចោរំ ខមាបេត្វា ‘‘ឧដ្ឋេហិ, តាត, ខមាមិ តេ, គច្ឆ, តាតា’’តិ អាហ. សចេ មេ, សាមិ, ខមសិ, សបុត្តទារំ មំ គេហេ ទាសំ ករោហីតិ. តាត, ត្វំ មយា ឯត្តកេ កថិតេ ឯវរូបំ ឆេទនំ អកាសិ, គេហេ ¶ វសន្តេន បន ¶ សទ្ធិំ ន សក្កា កិញ្ចិ កថេតុំ, ន មេ តយា គេហេ វសន្តេន កិច្ចំ អត្ថិ, ខមាមិ តេ, គច្ឆ, តាតាតិ. ចោរោ តំ កម្មំ កត្វា អាយុបរិយោសានេ អវីចិម្ហិ និព្ពត្តោ ទីឃរត្តំ តត្ថ បច្ចិត្វា វិបាកាវសេសេន ឥទានិ គិជ្ឈកូដេ បព្ពតេ បច្ចតីតិ.

ឯវំ សត្ថា តស្ស បុព្ពកម្មំ កថេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ពាលា នាម បាបានិ កម្មានិ ករោន្តា ន ពុជ្ឈន្តិ, បច្ឆា បន អត្តនា កតកម្មេហិ ឌយ្ហមានា អត្តនាវ អត្តនោ ទាវគ្គិសទិសាវ ហោន្តី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អថ បាបានិ កម្មានិ, ករំ ពាលោ ន ពុជ្ឈតិ;

សេហិ កម្មេហិ ទុម្មេធោ, អគ្គិឌឌ្ឍោវ តប្បតី’’តិ.

តត្ថ អថ បាបានីតិ ន កេវលំ ពាលោ កោធវសេន បាបានិ ករោតិ, ករោន្តោបិ បន ន ពុជ្ឈតីតិ អត្ថោ. បាបំ ករោន្តោ ច ‘‘បាបំ ករោមី’’តិ អពុជ្ឈនកោ នាម នត្ថិ. ‘‘ឥមស្ស កម្មស្ស ឯវរូបោ នាម វិបាកោ’’តិ អជាននតាយ ‘‘ន ពុជ្ឈតី’’តិ វុត្តំ. សេហីតិ សោ តេហិ អត្តនោ សន្តកេហិ កម្មេហិ ទុម្មេធោ និប្បញ្ញោ បុគ្គលោ និរយេ និព្ពត្តិត្វា អគ្គិឌឌ្ឍោវ តប្បតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

យោ ¶ ទណ្ឌេនាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ តិត្ថិយា សន្និបតិត្វា មន្តេសុំ – ‘‘ជានាថាវុសោ, ‘កេន ការណេន សមណស្ស គោតមស្ស លាភសក្ការោ មហា ហុត្វា និព្ពត្តោ’តិ ¶ . មយំ ន ជានាម, តុម្ហេ បន ជានាថាតិ. អាម, ជានាម, មហាមោគ្គល្លានំ នាម ឯកំ និស្សាយ ឧប្បន្នោ. សោ ហិ ទេវលោកំ គន្ត្វា ទេវតាហិ កតកម្មំ បុច្ឆិត្វា អាគន្ត្វា មនុស្សានំ កថេតិ ‘ឥទំ នាម កត្វា ឯវរូបំ សម្បត្តិំ ¶ លភន្តី’តិ. និរយេ និព្ពត្តានម្បិ កម្មំ បុច្ឆិត្វា អាគន្ត្វា មនុស្សានំ កថេតិ ‘ឥទំ នាម កត្វា ឯវរូបំ ទុក្ខំ អនុភវន្តី’តិ. មនុស្សា តស្ស កថំ សុត្វា មហន្តំ លាភសក្ការំ អភិហរន្តិ, សចេ តំ មារេតុំ សក្ខិស្សាម, សោ លាភសក្ការោ អម្ហាកំ និព្ពត្តិស្សតី’’តិ. តេ ‘‘អត្ថេកោ ឧបាយោ’’តិ សព្ពេ ឯកច្ឆន្ទា ហុត្វា ‘‘យំកិញ្ចិ កត្វា តំ មារាបេស្សាមា’’តិ អត្តនោ ឧបដ្ឋាកេ សមាទបេត្វា កហាបណសហស្សំ លភិត្វា បុរិសឃាតកម្មំ កត្វា ចរន្តេ ចោរេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ នាម កាឡសិលាយំ វសតិ, តត្ថ គន្ត្វា តំ មារេថា’’តិ តេសំ កហាបណេ អទំសុ. ចោរា ធនលោភេន សម្បដិច្ឆិត្វា ‘‘ថេរំ មារេស្សាមា’’តិ គន្ត្វា តស្ស វសនដ្ឋានំ បរិវារេសុំ. ថេរោ តេហិ បរិក្ខិត្តភាវំ ញត្វា កុញ្ចិកច្ឆិទ្ទេន និក្ខមិត្វា បក្កាមិ. តេ ចោរា តំ ទិវសំ ថេរំ អទិស្វា បុនេកទិវសំ គន្ត្វា បរិក្ខិបិំសុ. ថេរោ ¶ ញត្វា កណ្ណិកាមណ្ឌលំ ភិន្ទិត្វា អាកាសំ បក្ខន្ទិ. ឯវំ តេ បឋមមាសេបិ មជ្ឈិមមាសេបិ ថេរំ គហេតុំ នាសក្ខិំសុ. បច្ឆិមមាសេ បន សម្បត្តេ ថេរោ អត្តនា កតកម្មស្ស អាកឌ្ឍនភាវំ ញត្វា ន អបគច្ឆិ. ចោរា គន្ត្វា ថេរំ គហេត្វា តណ្ឌុលកណមត្តានិស្ស អដ្ឋីនិ ករោន្តា ភិន្ទិំសុ. អថ នំ ‘‘មតោ’’តិ សញ្ញាយ ឯកស្មិំ គុម្ពបិដ្ឋេ ខិបិត្វា បក្កមិំសុ.

ថេរោ ‘‘សត្ថារំ បស្សិត្វាវ បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ អត្តភាវំ ឈានវេឋនេន វេឋេត្វា ថិរំ កត្វា អាកាសេន សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘បរិនិព្ពាយិស្សសិ, មោគ្គល្លានា’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កត្ថ គន្ត្វា’’តិ? ‘‘កាឡសិលាបទេសំ, ភន្តេ’’តិ. តេន ហិ, មោគ្គល្លាន, មយ្ហំ ធម្មំ កថេត្វា យាហិ. តាទិសស្ស ហិ មេ សាវកស្ស ឥទានិ ទស្សនំ នត្ថីតិ. សោ ‘‘ឯវំ ករិស្សាមិ, ភន្តេ’’តិ សត្ថារំ វន្ទិត្វា អាកាសំ ឧប្បតិត្វា បរិនិព្ពានទិវសេ សារិបុត្តត្ថេរោ វិយ នានប្បការា ឥទ្ធិយោ កត្វា ធម្មំ កថេត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ¶ កាឡសិលាដវិំ គន្ត្វា បរិនិព្ពាយិ. ‘‘ថេរំ កិរ ចោរា មារេសុ’’ន្តិ អយម្បិ កថា សកលជម្ពុទីបេ បត្ថរិ. រាជា អជាតសត្តុ ចោរេ បរិយេសនត្ថាយ ចរបុរិសេ បយោជេសិ. តេសុបិ ចោរេសុ សុរាបានេ សុរំ បិវន្តេសុ ឯកោ ឯកស្ស បិដ្ឋិំ បហរិត្វា បាតេសិ. សោ តំ សន្តេជ្ជេត្វា ‘‘អម្ភោ ទុព្ពិនីត, ត្វំ កស្មា មេ បិដ្ឋិំ បាតេសី’’តិ ¶ អាហ. កិំ បន ហរេ ទុដ្ឋចោរ, តយា មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ បឋមំ បហដោតិ? កិំ បន មយា បហដភាវំ ត្វំ ន ជានាសីតិ? ឥតិ នេសំ ‘‘មយា បហដោ, មយា បហដោ’’តិ វទន្តានំ វចនំ សុត្វា តេ ចរបុរិសា តេ សព្ពេ ចោរេ គហេត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា ចោរេ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘តុម្ហេហិ ថេរោ មារិតោ’’តិ? ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘កេន តុម្ហេ ឧយ្យោជិតា’’តិ? ‘‘នគ្គសមណកេហិ, ទេវា’’តិ. រាជា បញ្ចសតេ នគ្គសមណកេ គាហាបេត្វា បញ្ចសតេហិ ចោរេហិ សទ្ធិំ រាជង្គណេ នាភិប្បមាណេសុ អាវាដេសុ និខណាបេត្វា បលាលេហិ បដិច្ឆាទាបេត្វា អគ្គិំ ទាបេសិ ¶ . អថ នេសំ ឈាមភាវំ ញត្វា អយនង្គលេហិ កសាបេត្វា សព្ពេ ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ការាបេសិ.

ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ អត្តនោ អននុរូបមេវ មរណំ បត្តោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, មោគ្គល្លានោ ឥមស្សេវ អត្តភាវស្ស អននុរូបំ មរណំ បត្តោ, បុព្ពេ បន តេន កតស្ស កម្មស្ស អនុរូបមេវ មរណំ បត្តោ’’តិ វត្វា ‘‘កិំ បនស្ស, ភន្តេ, បុព្ពកម្ម’’ន្តិ បុដ្ឋោ វិត្ថារេត្វា កថេសិ –

អតីតេ ¶ កិរ ពារាណសិវាសី ឯកោ កុលបុត្តោ សយមេវ កោដ្ដនបចនាទីនិ កម្មានិ ករោន្តោ មាតាបិតរោ បដិជគ្គិ. អថស្ស មាតាបិតរោ នំ, ‘‘តាត, ត្វំ ឯកកោវ គេហេ ច អរញ្ញេ ច កម្មំ ករោន្តោ កិលមសិ, ឯកំ តេ កុមារិកំ អានេស្សាមា’’តិ វត្វា, ‘‘អម្មតាតា, ន មយ្ហំ ឯវរូបាយត្ថោ, អហំ យាវ តុម្ហេ ជីវថ, តាវ វោ សហត្ថា ឧបដ្ឋហិស្សាមី’’តិ តេន បដិក្ខិត្តា បុនប្បុនំ តំ យាចិត្វា កុមារិកំ អានយិំសុ. សា កតិបាហមេវ តេ ឧបដ្ឋហិត្វា បច្ឆា តេសំ ទស្សនម្បិ អនិច្ឆន្តី ‘‘ន សក្កា តវ មាតាបិតូហិ សទ្ធិំ ឯកដ្ឋានេ វសិតុ’’ន្តិ ឧជ្ឈាយិត្វា តស្មិំ ¶ អត្តនោ កថំ អគ្គណ្ហន្តេ តស្ស ពហិគតកាលេ មកចិវាកខណ្ឌានិ ច យាគុផេណញ្ច គហេត្វា តត្ថ តត្ថ អាកិរិត្វា តេនាគន្ត្វា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ បុដ្ឋា អាហ – ‘‘ឥមេសំ អន្ធមហល្លកានំ ឯតំ កម្មំ, សព្ពំ គេហំ កិលិដ្ឋំ ករោន្តា វិចរន្តិ, ន សក្កា ឯតេហិ សទ្ធិំ ឯកដ្ឋានេ វសិតុ’’ន្តិ. ឯវំ តាយ នំ បុនប្បុនំ កថយមានាយ ឯវរូបោបិ បូរិតបារមី សត្តោ មាតាបិតូហិ សទ្ធិំ ភិជ្ជិ. សោ ‘‘ហោតុ, ជានិស្សាមិ នេសំ កត្តព្ព’’ន្តិ តេ ភោជេត្វា, ‘‘អម្មតាតា, អសុកដ្ឋានេ នាម តុម្ហាកំ ¶ ញាតកា អាគមនំ បច្ចាសីសន្តិ, តត្ថ គមិស្សាមា’’តិ តេ យានកំ អារោបេត្វា អាទាយ គច្ឆន្តោ អដវិមជ្ឈំ បត្តកាលេ, ‘‘តាត, រស្មិយោ គណ្ហាថ, គាវោ បតោទសញ្ញាយ គមិស្សន្តិ, ឥមស្មិំ ឋានេ ចោរា វសន្តិ, អហំ ឱតរាមី’’តិ បិតុ ហត្ថេ រស្មិយោ ទត្វា ឱតរិត្វា គច្ឆន្តោ សទ្ទំ បរិវត្តេត្វា ចោរានំ ឧដ្ឋិតសទ្ទមកាសិ. មាតាបិតរោ សទ្ទំ សុត្វា ‘‘ចោរា ឧដ្ឋិតា’’តិ សញ្ញាយ, ‘‘តាត, មយំ មហល្លកា, ត្វំ អត្តានមេវ រក្ខាហី’’តិ អាហំសុ. សោ មាតាបិតរោ តថាវិរវន្តេបិ ចោរសទ្ទំ ករោន្តោ កោដ្ដេត្វា មារេត្វា អដវិយំ ខិបិត្វា បច្ចាគមិ.

សត្ថា ឥទំ តស្ស បុព្ពកម្មំ កថេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, មោគ្គល្លានោ ឯត្តកំ កម្មំ កត្វា អនេកវស្សសតសហស្សានិ ¶ និរយេ បច្ចិត្វា វិបាកាវសេសេន អត្តភាវសតេ ឯវមេវ កោដ្ដេត្វា សំចុណ្ណិតោ មរណំ បត្តោ. ឯវំ មោគ្គល្លានេន អត្តនោ កម្មានុរូបមេវ មរណំ លទ្ធំ, បញ្ចហិ ចោរសតេហិ សទ្ធិំ លភិំសុ. អប្បទុដ្ឋេសុ ហិ បទុស្សន្តោ ទសហិ ការណេហិ អនយព្យសនំ បាបុណាតិយេវា’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘យោ ¶ ទណ្ឌេន អទណ្ឌេសុ, អប្បទុដ្ឋេសុ ទុស្សតិ;

ទសន្នមញ្ញតរំ ឋានំ, ខិប្បមេវ និគច្ឆតិ.

‘‘វេទនំ ផរុសំ ជានិំ, សរីរស្ស វ ភេទនំ;

គរុកំ វាបិ អាពាធំ, ចិត្តក្ខេបំ វ បាបុណេ.

‘‘រាជតោ ¶ វា ឧបសគ្គំ, អព្ភក្ខានំ វ ទារុណំ;

បរិក្ខយំ វ ញាតីនំ, ភោគានំ វ បភង្គុរំ.

‘‘អថ វាស្ស អគារានិ, អគ្គិ ឌហតិ បាវកោ;

កាយស្ស ភេទា ទុប្បញ្ញោ, និរយំ សោបបជ្ជតី’’តិ.

តត្ថ អទណ្ឌេសូតិ កាយទណ្ឌាទិរហិតេសុ ខីណាសវេសុ. អប្បទុដ្ឋេសូតិ បរេសុ វា អត្តនិ វា និរបរាធេសុ. ទសន្នមញ្ញតរំ ឋានន្តិ ទសសុ ទុក្ខការណេសុ អញ្ញតរំ ការណំ. វេទនន្តិ សីសរោគាទិភេទំ ផរុសំ វេទនំ. ជានិន្តិ កិច្ឆាធិគតស្ស ធនស្ស ជានិំ. ភេទនន្តិ ហត្ថច្ឆេទាទិកំ សរីរភេទនំ. គរុកន្តិ បក្ខហតឯកចក្ខុកបីឋសប្បិកុណីភាវកុដ្ឋរោគាទិភេទំ គរុកាពាធំ វា. ចិត្តក្ខេបន្តិ ឧម្មាទំ. ឧបសគ្គន្តិ យសវិលោបសេនាបតិដ្ឋានាទិអច្ឆិន្ទនាទិកំ រាជតោ ឧបសគ្គំ វា. អព្ភក្ខានន្តិ ¶ អទិដ្ឋអសុតអចិន្តិតបុព្ពំ ‘‘ឥទំ សន្ធិច្ឆេទាទិកម្មំ, ឥទំ វា រាជាបរាធិតកម្មំ តយា កត’’ន្តិ ឯវរូបំ ទារុណំ អព្ភក្ខានំ វា. បរិក្ខយំ វ ញាតីនន្តិ អត្តនោ អវស្សយោ ភវិតុំ សមត្ថានំ ញាតីនំ បរិក្ខយំ វា. បភង្គុរន្តិ បភង្គុភាវំ បូតិភាវំ. យំ ហិស្ស គេហេ ធញ្ញំ, តំ បូតិភាវំ អាបជ្ជតិ, សុវណ្ណំ អង្គារភាវំ, មុត្តា កប្បាសដ្ឋិភាវំ, កហាបណំ កបាលខណ្ឌាទិភាវំ, ទ្វិបទចតុប្បទា កាណកុណាទិភាវន្តិ អត្ថោ. អគ្គិ ឌហតីតិ ឯកសំវច្ឆរេ ទ្វត្តិក្ខត្តុំ អញ្ញស្មិំ ឌាហកេ អវិជ្ជមានេបិ អសនិអគ្គិ វា បតិត្វា ឌហតិ, អត្តនោវ ធម្មតាយ ឧដ្ឋិតោ បាវកោ វា ឌហតិយេវ. និរយន្តិ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ ឥមេសំ ¶ ទសន្នំ ឋានានំ អញ្ញតរំ បត្វាបិ ឯកំសេន សម្បរាយេ បត្តព្ពំ ទស្សេតុំ ‘‘និរយំ សោបបជ្ជតី’’តិ វុត្តំ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

មហាមោគ្គល្លានត្ថេរវត្ថុ សត្តមំ.

ន ¶ នគ្គចរិយាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ពហុភណ្ឌិកំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិវាសី ¶ កិរេកោ កុដុម្ពិកោ ភរិយាយ កាលកតាយ បព្ពជិ. សោ បព្ពជន្តោ អត្តនោ បរិវេណញ្ច អគ្គិសាលញ្ច ភណ្ឌគព្ភញ្ច ការេត្វា សព្ពម្បិ ភណ្ឌគព្ភំ សប្បិមធុតេលាទីហិ បូរេត្វា បព្ពជិ, បព្ពជិត្វា ច បន អត្តនោ ទាសេ បក្កោសាបេត្វា យថារុចិកំ អាហារំ បចាបេត្វា ភុញ្ជតិ. ពហុភណ្ឌោ ច ពហុបរិក្ខារោ ច អហោសិ. រត្តិំ អញ្ញំ និវាសនបារុបនំ ហោតិ, ទិវា អញ្ញំ និវាសនបារុបនំ ហោតិ, ទិវា អញ្ញំ វិហារបច្ចន្តេ វសតិ. តស្សេកទិវសំ ចីវរបច្ចត្ថរណានិ សុក្ខាបេន្តស្ស សេនាសនចារិកំ អាហិណ្ឌន្តា ភិក្ខូ បស្សិត្វា ‘‘កស្សិមានិ, អាវុសោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘មយ្ហ’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘អាវុសោ, ភគវតា តិចីវរានិ អនុញ្ញាតានិ, ត្វញ្ច បន ឯវំ អប្បិច្ឆស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ បព្ពជិត្វា ឯវំ ពហុបរិក្ខារោ ជាតោ’’តិ តំ សត្ថុ សន្តិកំ នេត្វា, ‘‘ភន្តេ ¶ , អយំ ភិក្ខុ អតិពហុភណ្ឌោ’’តិ អារោចេសុំ. សត្ថា ‘‘សច្ចំ កិរ តំ ភិក្ខូ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ អាហ – ‘‘កស្មា បន ត្វំ, ភិក្ខុ, មយា អប្បិច្ឆតាយ ធម្មេ ទេសិតេ ឯវំ ពហុភណ្ឌោ ជាតោ’’តិ. សោ តាវត្តកេនេវ កុបិតោ ‘‘ឥមិនា ទានិ នីហារេន ចរិស្សាមី’’តិ បារុបនំ ឆឌ្ឌេត្វា បរិសមជ្ឈេ ឯកចីវរោ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សត្ថា ឧបត្ថម្ភយមានោ ននុ ត្វំ ភិក្ខុ បុព្ពេ ហិរោត្តប្បគវេសកោ ទករក្ខសកាលេបិ ហិរោត្តប្បំ គវេសមានោ ទ្វាទស វស្សានិ វិហាសិ, កស្មា ឥទានិ ឯវំ គរុកេ ពុទ្ធសាសនេ បព្ពជិត្វា ចតុបរិសមជ្ឈេ បារុបនំ ឆឌ្ឌេត្វា ហិរោត្តប្បំ បហាយ ឋិតោសីតិ. សោ សត្ថុ វចនំ សុត្វា ហិរោត្តប្បំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា តំ ចីវរំ បារុបិត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. ភិក្ខូ តស្ស អត្ថស្ស អាវិភាវត្ថំ ភគវន្តំ យាចិំសុ. ភគវា អតីតំ អាហរិត្វា កថេសិ –

អតីតេ ¶ កិរ ពារាណសិរញ្ញោ អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិស្មិំ ពោធិសត្តោ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តស្ស នាមគ្គហណទិវសេ មហិំសកុមារោតិ នាមំ ករិំសុ. តស្ស កនិដ្ឋភាតា ចន្ទកុមារោ នាម អហោសិ. តេសំ មាតរិ កាលកតាយ រាជា អញ្ញំ អគ្គមហេសិដ្ឋានេ ឋបេសិ. សាបិ បុត្តំ វិជាយិ, សូរិយកុមារោតិស្ស នាមំ ករិំសុ. តំ ទិស្វា រាជា តុដ្ឋោ ‘‘បុត្តស្ស តេ វរំ ទម្មី’’តិ អាហ. សាបិ ខោ, ‘‘ទេវ, ឥច្ឆិតកាលេ គណ្ហិស្សាមី’’តិ វត្វា បុត្តស្ស វយប្បត្តកាលេ ¶ រាជានំ អាហ – ‘‘ទេវេន មយ្ហំ បុត្តស្ស ជាតកាលេ វរោ ទិន្នោ, ឥទានិ មេ បុត្តស្ស រជ្ជំ ទេហី’’តិ ¶ . រាជា ‘‘មម ទ្វេ បុត្តា អគ្គិក្ខន្ធា វិយ ជលន្តា វិចរន្តិ, ន សក្កា តស្ស រជ្ជំ ទាតុ’’ន្តិ បដិក្ខិបិត្វាបិ តំ បុនប្បុនំ យាចមានមេវ ទិស្វា ‘‘អយំ មេ បុត្តានំ អនត្ថម្បិ ករេយ្យា’’តិ បុត្តេ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘តាតា, អហំ សូរិយកុមារស្ស ជាតកាលេ វរំ អទាសិំ, ឥទានិស្ស មាតា រជ្ជំ យាចតិ, អហំ តស្ស ន ទាតុកាមោ, តស្ស មាតា តុម្ហាកំ អនត្ថម្បិ ករេយ្យ, គច្ឆថ តុម្ហេ, អរញ្ញេ វសិត្វា មមច្ចយេនាគន្ត្វា រជ្ជំ គណ្ហថា’’តិ ឧយ្យោជេសិ. តេ បិតរំ វន្ទិត្វា បាសាទា ឱតរន្តេ រាជង្គណេ កីឡមានោ សូរិយកុមារោ ទិស្វា តំ ការណំ ញត្វា តេហិ សទ្ធិំ និក្ខមិ. តេសំ ហិមវន្តំ បវិដ្ឋកាលេ ពោធិសត្តោ មគ្គា ឱក្កម្ម អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និសីទិត្វា សូរិយកុមារំ អាហ – ‘‘តាត, ឯតំ សរំ គន្ត្វា ន្ហត្វា ច បិវិត្វា ច អម្ហាកម្បិ បទុមិនិបណ្ណេហិ ឧទកំ អាហរា’’តិ. សោ បន សរោ វេស្សវណ្ណស្ស សន្តិកា ឯកេន ទករក្ខសេន លទ្ធោ ហោតិ. វេស្សវណ្ណោ ច តំ អាហ – ‘‘ឋបេត្វា ទេវធម្មជាននកេ យេ ច អញ្ញេ ឥមំ សរំ ឱតរន្តិ, តេ ខាទិតុំ លភសី’’តិ. តតោ បដ្ឋាយ សោ តំ សរំ ឱតិណ្ណោតិណ្ណេ ទេវធម្មេ បុច្ឆិត្វា អជានន្តេ ខាទតិ, សូរិយកុមារោបិ ¶ តំ សរំ អវីមំសិត្វាវ ឱតរិ, តេន ច ‘‘ទេវធម្មេ ជានាសី’’តិ បុច្ឆិតោ ‘‘ទេវធម្មា នាម ចន្ទិមសូរិយា’’តិ អាហ. អថ នំ ‘‘ត្វំ ទេវធម្មេ ន ជានាសី’’តិ ឧទកំ បវេសេត្វា អត្តនោ ភវនេ ឋបេសិ. ពោធិសត្តោបិ តំ ចិរាយន្តំ ទិស្វា ចន្ទកុមារំ បេសេសិ. សោបិ តេន ‘‘ទេវធម្មេ ជានាសី’’តិ បុច្ឆិតោ ‘‘ទេវធម្មា នាម ចតស្សោ ទិសា’’តិ អាហ. ទករក្ខសោ តម្បិ ឧទកំ បវេសេត្វា តត្ថេវ ឋបេសិ.

ពោធិសត្តោ តស្មិម្បិ ចិរាយន្តេ ‘‘អន្តរាយេន ភវិតព្ព’’ន្តិ សយំ គន្ត្វា ទ្វិន្នម្បិ ឱតរណបទំយេវ ទិស្វា ‘‘អយំ សរោ រក្ខសបរិគ្គហិតោ’’តិ ញត្វា ខគ្គំ សន្នយ្ហិត្វា ធនុំ គហេត្វា អដ្ឋាសិ. រក្ខសោ តំ អនោតរន្តំ ទិស្វា វនកម្មិកបុរិសវេសេនាគន្ត្វា អាហ – ‘‘ភោ បុរិស, ត្វំ មគ្គកិលន្តោ, កស្មា ឥមំ សរំ ឱតរិត្វា ន្ហត្វា ច បិវិត្វា ច ភិសមុលាលំ ខាទិត្វា បុប្ផានិ បិលន្ធិត្វា ន គច្ឆសី’’តិ. ពោធិសត្តោ តំ ទិស្វាវ ‘‘ឯស សោ យក្ខោ’’តិ ញត្វា ‘‘តយា មេ ភាតរោ គហិតា’’តិ អាហ. អាម, មយា គហិតាតិ. កិំ ការណាតិ? អហំ ឥមំ សរំ ឱតិណ្ណោតិណ្ណេ លភាមីតិ ¶ . កិំ បន សព្ពេវ លភសីតិ? ទេវធម្មជាននកេ ¶ ឋបេត្វា អវសេសេ លភាមីតិ. អត្ថិ បន តេ ទេវធម្មេហិ អត្ថោតិ? អាម, អត្ថីតិ. អហំ កថេស្សាមីតិ. តេន ហិ កថេហីតិ. ន សក្កា កិលិដ្ឋេន គត្តេន កថេតុន្តិ. យក្ខោ ពោធិសត្តំ ¶ ន្ហាបេត្វា បានីយំ បាយេត្វា អលង្ករិត្វា អលង្កតមណ្ឌបមជ្ឈេ បល្លង្កំ អារោបេត្វា សយមស្ស បាទមូលេ និសីទិ. អថ នំ ពោធិសត្តោ ‘‘សក្កច្ចំ សុណាហី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ហិរិឱត្តប្បសម្បន្នា, សុក្កធម្មសមាហិតា;

សន្តោ សប្បុរិសា លោកេ, ទេវធម្មាតិ វុច្ចរេ’’តិ. (ជា. ១.១.៦);

យក្ខោ ឥមំ ធម្មទេសនំ សុត្វា បសន្នោ ពោធិសត្តំ អាហ – ‘‘បណ្ឌិត, អហំ តេ បសន្នោ, ឯកំ ភាតរំ ទម្មិ, កតរំ អានេមី’’តិ? ‘‘កនិដ្ឋំ អានេហី’’តិ. បណ្ឌិត, ត្វំ កេវលំ ទេវធម្មេ ជានាសិយេវ, ន បន តេសុ វត្តសីតិ. កិំ ការណាតិ? យស្មា ជេដ្ឋំ ឋបេត្វា កនិដ្ឋំ អាហរាបេន្តោ ជេដ្ឋាបចាយិកកម្មំ ន ករោសីតិ, ទេវធម្មេ ចាហំ យក្ខ ជានាមិ, តេសុ ច វត្តាមិ. មយញ្ហិ ឯតំ និស្សាយ ឥមំ អរញ្ញំ បវិដ្ឋា. ឯតស្ស ហិ អត្ថាយ អម្ហាកំ បិតរំ ឯតស្ស មាតា រជ្ជំ យាចិ, អម្ហាកំ បន បិតា តំ វរំ អទត្វា អម្ហាកំ អនុរក្ខណត្ថាយ អរញ្ញេ វាសំ អនុជានិ, សោ កុមារោ អនិវត្តិត្វា អម្ហេហិ សទ្ធិំ អាគតោ. ‘‘តំ អរញ្ញេ ឯកោ យក្ខោ ខាទី’’តិ វុត្តេបិ ន កោចិ សទ្ទហិស្សតិ. តេនាហំ គរហភយភីតោ តមេវាហរាបេមីតិ. យក្ខោ ពោធិសត្តស្ស បសីទិត្វា ‘‘សាធុ បណ្ឌិត, ត្វមេវ ទេវធម្មេ ជានាសិ, ទេវធម្មេសុ ច វត្តសី’’តិ ទ្វេ ភាតរោ អានេត្វា អទាសិ. អថ នំ ពោធិសត្តោ យក្ខភាវេ អាទីនវំ កថេត្វា បញ្ចសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាបេសិ. សោ តេន សុសំវិហិតារក្ខោ តស្មិំ អរញ្ញេ វសិត្វា បិតរិ កាលកតេ យក្ខំ អាទាយ ពារាណសិំ គន្ត្វា ¶ រជ្ជំ គហេត្វា ចន្ទកុមារស្ស ឧបរជ្ជំ, សូរិយកុមារស្ស សេនាបតិដ្ឋានំ ទត្វា យក្ខស្ស រមណីយេ ឋានេ អាយតនំ ការាបេត្វា យថា សោ លាភគ្គប្បត្តោ ហោតិ, តថា អកាសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ ‘‘តទា រក្ខសោ ពហុភណ្ឌិកភិក្ខុ អហោសិ, សូរិយកុមារោ អានន្ទោ, ចន្ទកុមារោ សារិបុត្តោ, មហិំសកុមារោ បន អហមេវា’’តិ. ឯវំ សត្ថា ជាតកំ កថេត្វា ‘‘ឯវំ ត្វំ, ភិក្ខុ, បុព្ពេ ទេវធម្មេ គវេសមានោ ហិរិឱត្តប្បសម្បន្នោ វិចរិត្វា ឥទានិ ចតុបរិសមជ្ឈេ ឥមិនា នីហារេន ឋត្វា មម បុរតោ ‘អប្បិច្ឆោម្ហី’តិ វទន្តោ អយុត្តំ អកាសិ. ន ហិ សាដកបដិក្ខេបាទិមត្តេន សមណោ នាម ហោតី’’តិ វត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ន ¶ នគ្គចរិយា ន ជដា ន បង្កា, នានាសកា ថណ្ឌិលសាយិកា វា;

រជោជល្លំ ឧក្កុដិកប្បធានំ, សោធេន្តិ មច្ចំ អវិតិណ្ណកង្ខ’’ន្តិ.

តត្ថ នានាសកាតិ ន អនសកា, ភត្តបដិក្ខេបកាតិ អត្ថោ. ថណ្ឌិលសាយិកាតិ ភូមិសយនា. រជោជល្លន្តិ កទ្ទមលេបនាការេន សរីរេ សន្និហិតរជោ ¶ . ឧក្កុដិកប្បធានន្តិ ឧក្កុដិកភាវេន អារទ្ធវីរិយំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ ហិ មច្ចោ ‘‘ឯវំ អហំ លោកនិស្សរណសង្ខាតំ សុទ្ធិំ បាបុណិស្សាមី’’តិ ឥមេសុ នគ្គចរិយាទីសុ យំ កិញ្ចិ សមាទាយ វត្តេយ្យ, សោ កេវលំ មិច្ឆាទស្សនញ្ចេវ វឌ្ឍេយ្យ, កិលមថស្ស ច ភាគី អស្ស. ន ហិ ឯតានិ សុសមាទិន្នានិបិ អដ្ឋវត្ថុកាយ កង្ខាយ អវិតិណ្ណភាវេន អវិតិណ្ណកង្ខំ មច្ចំ សោធេន្តីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ពហុភណ្ឌិកភិក្ខុវត្ថុ អដ្ឋមំ.

អលង្កតោ ចេបីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សន្តតិមហាមត្តំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ ហិ ឯកស្មិំ កាលេ រញ្ញោ បសេនទិកោសលស្ស បច្ចន្តំ កុបិតំ វូបសមេត្វា អាគតោ. អថស្ស រាជា តុដ្ឋោ សត្ត ទិវសានិ រជ្ជំ ទត្វា ឯកំ ¶ នច្ចគីតកុសលំ ឥត្ថិំ អទាសិ. សោ សត្ត ទិវសានិ សុរាមទមត្តោ ហុត្វា សត្តមេ ទិវសេ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតោ ហត្ថិក្ខន្ធវរគតោ ន្ហានតិត្ថំ គច្ឆន្តោ សត្ថារំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តំ ទ្វារន្តរេ ទិស្វា ហត្ថិក្ខន្ធវរគតោវ សីសំ ចាលេត្វា វន្ទិត្វា បក្កាមិ. សត្ថា សិតំ កត្វា ‘‘កោ នុ ខោ, ភន្តេ, សិតបាតុករណេ ហេតូ’’តិ ¶ អានន្ទត្ថេរេន បុដ្ឋោ សិតការណំ អាចិក្ខន្តោ អាហ – ‘‘បស្សានន្ទ, សន្តតិមហាមត្តំ, អជ្ជ សព្ពាភរណបដិមណ្ឌិតោវ មម សន្តិកំ អាគន្ត្វា ចតុប្បទិកគាថាវសានេ អរហត្តំ បត្វា សត្តតាលមត្តេ អាកាសេ និសីទិត្វា បរិនិព្ពាយិស្សតី’’តិ. មហាជនោ ថេរេន សទ្ធិំ កថេន្តស្ស សត្ថុ វចនំ អស្សោសិ. តត្ថ មិច្ឆាទិដ្ឋិកា ចិន្តយិំសុ – ‘‘បស្សថ សមណស្ស គោតមស្ស កិរិយំ, មុខប្បត្តមេវ ភាសតិ, អជ្ជ កិរ ឯស ឯវំ សុរាមទមត្តោ យថាលង្កតោវ ឯតស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បរិនិព្ពាយិស្សតិ, អជ្ជេវ តំ មុសាវាទេន និគ្គណ្ហិស្សាមា’’តិ. សម្មាទិដ្ឋិកា ¶ ចិន្តេសុំ – ‘‘អហោ ពុទ្ធានំ មហានុភាវតា, អជ្ជ ពុទ្ធលីឡញ្ចេវ សន្តតិមហាមត្តលីឡញ្ច ទដ្ឋុំ លភិស្សាមា’’តិ.

សន្តតិមហាមត្តោបិ ន្ហានតិត្ថេ ទិវសភាគំ ឧទកកីឡំ កីឡិត្វា ឧយ្យានំ គន្ត្វា អាបានភូមិយំ និសីទិ. សាបិ ឥត្ថី រង្គមជ្ឈំ ឱតរិត្វា នច្ចគីតំ ទស្សេតុំ អារភិ. តស្សា សរីរលីឡាយ ទស្សនត្ថំ សត្តាហំ អប្បាហារតាយ តំ ទិវសំ នច្ចគីតំ ទស្សយមានាយ អន្តោកុច្ឆិយំ សត្ថកវាតា សមុដ្ឋាយ ហទយមំសំ កន្តិត្វា អគមំសុ. សា តង្ខណញ្ញេវ មុខេន ចេវ អក្ខីហិ ច វិវដេហិ កាលមកាសិ. សន្តតិមហាមត្តោ ‘‘ឧបធារេថ ន’’ន្តិ វត្វា ‘‘និរុទ្ធា, សាមី’’តិ ច វុត្តមត្តេយេវ ¶ ពលវសោកេន អភិភូតោ តង្ខណញ្ញេវស្ស សត្តាហំ បីតសុរា តត្តកបាលេ ឧទកពិន្ទុ វិយ បរិក្ខយំ អគមាសិ. សោ ‘‘ន មេ ឥមំ សោកំ អញ្ញេ និព្ពាបេតុំ សក្ខិស្សន្តិ អញ្ញត្រ តថាគតេនា’’តិ ពលកាយបរិវុតោ សាយន្ហសមយេ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯវមាហ – ‘‘ភន្តេ, ‘ឯវរូបោ មេ សោកោ ឧប្បន្នោ, តំ មេ តុម្ហេ និព្ពាបេតុំ សក្ខិស្សថា’តិ អាគតោម្ហិ, បដិសរណំ មេ ហោថា’’តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘សោកំ និព្ពាបេតុំ សមត្ថស្សេវ សន្តិកំ អាគតោសិ. ឥមិស្សា ហិ ឥត្ថិយា ឥមិនាវ អាការេន មតកាលេ ¶ តវ រោទន្តស្ស បគ្ឃរិតអស្សូនិ ចតុន្នំ មហាសមុទ្ទានំ ឧទកតោ អតិរេកតរានី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យំ បុព្ពេ តំ វិសោសេហិ, បច្ឆា តេ មាហុ កិញ្ចនំ;

មជ្ឈេ ចេ នោ គហេស្សសិ, ឧបសន្តោ ចរិស្សសី’’តិ. (សុ. និ. ៩៥៥, ១១០៥; ចូឡនិ. ជតុកណ្ណិមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៦៨);

គាថាបរិយោសានេ សន្តតិមហាមត្តោ អរហត្តំ បត្វា អត្តនោ អាយុសង្ខារំ ឱលោកេន្តោ តស្ស អប្បវត្តនភាវំ ញត្វា សត្ថារំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, បរិនិព្ពានំ មេ អនុជានាថា’’តិ. សត្ថា តេន កតកម្មំ ជានន្តោបិ ‘‘មុសាវាទេន និគ្គណ្ហនត្ថំ សន្និបតិតា មិច្ឆាទិដ្ឋិកា ឱកាសំ ន លភិស្សន្តិ, ‘ពុទ្ធលីឡញ្ចេវ សន្តតិមហាមត្តលីឡញ្ច បស្សិស្សាមា’តិ សន្និបតិតា សម្មាទិដ្ឋិកា ឥមិនា កតកម្មំ សុត្វា បុញ្ញេសុ អាទរំ ករិស្សន្តី’’តិ ¶ សល្លក្ខេត្វា ‘‘តេន ហិ តយា កតកម្មំ មយ្ហំ កថេហិ, កថេន្តោ ច ភូមិយំ ឋិតោ អកថេត្វា សត្តតាលមត្តេ អាកាសេ ឋិតោ កថេហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកតាលប្បមាណំ ឧគ្គម្ម ឱរោហិត្វា បុន សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឧគ្គច្ឆន្តោ បដិបាដិយា សត្តតាលប្បមាណេ អាកាសេ បល្លង្កេន និសីទិត្វា ‘‘សុណាថ មេ, ភន្តេ, បុព្ពកម្ម’’ន្តិ វត្វា អាហ –

ឥតោ ¶ ឯកនវុតិកប្បេ វិបស្សីសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ អហំ ពន្ធុមតិនគរេ ឯកស្មិំ កុលេ និព្ពត្តិត្វា ចិន្តេសិំ – ‘‘កិំ នុ ខោ បរេសំ ឆេទំ វា បីឡំ វា អករណកម្ម’’ន្តិ ឧបធារេន្តោ ធម្មឃោសកកម្មំ ទិស្វា តតោ បដ្ឋាយ តំ កម្មំ ករោន្តោ មហាជនំ សមាទបេត្វា ‘‘បុញ្ញានិ ករោថ, ឧបោសថទិវសេសុ ឧបោសថំ សមាទិយថ, ទានំ ទេថ, ធម្មំ សុណាថ, ពុទ្ធរតនាទីហិ សទិសំ អញ្ញំ នាម នត្ថិ, តិណ្ណំ រតនានំ សក្ការំ ករោថា’’តិ ឧគ្ឃោសេន្តោ វិចរាមិ. តស្ស មយ្ហំ សទ្ទំ សុត្វា ពុទ្ធបិតា ពន្ធុមតិមហារាជា មំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘តាត, កិំ ករោន្តោ វិចរសី’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ទេវ, តិណ្ណំ រតនានំ គុណំ បកាសេត្វា មហាជនំ បុញ្ញកម្មេសុ សមាទបេន្តោ វិចរាមី’’តិ វុត្តេ, ‘‘កត្ថ និសិន្នោ វិចរសី’’តិ មំ បុច្ឆិត្វា ‘‘បទសាវ, ទេវា’’តិ ¶ មយា វុត្តេ, ‘‘តាត, ន ត្វំ ឯវំ វិចរិតុំ អរហសិ, ឥមំ បុប្ផទាមំ បិលន្ធិត្វា អស្សបិដ្ឋេ និសិន្នោវ វិចរា’’តិ មយ្ហំ មុត្តាទាមសទិសំ បុប្ផទាមំ ទត្វា ទន្តំ អស្សំ អទាសិ. អថ មំ រញ្ញា ទិន្នបរិហារេន តថេវ ឧគ្ឃោសេត្វា ¶ វិចរន្តំ បុន រាជា បក្កោសាបេត្វា, ‘‘តាត, កិំ ករោន្តោ វិចរសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘តទេវ, ទេវា’’តិ វុត្តេ, ‘‘តាត, អស្សោបិ តេ នានុច្ឆវិកោ, ឥធ និសីទិត្វា វិចរា’’តិ ចតុសិន្ធវយុត្តរថំ អទាសិ. តតិយវារេបិ មេ រាជា សទ្ទំ សុត្វា បក្កោសាបេត្វា, ‘‘តាត, កិំ ករោន្តោ វិចរសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘តទេវ, ទេវា’’តិ វុត្តេ, ‘‘តាត, រថោបិ តេ នានុច្ឆវិកោ’’តិ មយ្ហំ មហន្តំ ភោគក្ខន្ធំ មហាបសាធនញ្ច ទត្វា ឯកញ្ច ហត្ថិំ អទាសិ. ស្វាហំ សព្ពាភរណបដិមណ្ឌិតោ ហត្ថិក្ខន្ធេ និសិន្នោ អសីតិ វស្សសហស្សានិ ធម្មឃោសកកម្មំ អកាសិំ, តស្ស មេ ឯត្តកំ កាលំ កាយតោ ចន្ទនគន្ធោ វាយតិ, មុខតោ ឧប្បលគន្ធោ វាយតិ. ឥទំ មយា កតកម្មន្តិ.

ឯវំ សោ អត្តនោ បុព្ពកម្មំ កថេត្វា អាកាសេ និសិន្នោវ តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាយិ. សរីរេ អគ្គិជាលា ឧដ្ឋហិត្វា មំសលោហិតំ ឈាបេសិ, សុមនបុប្ផានិ វិយ ធាតុយោ អវសិស្សិំសុ. សត្ថា សុទ្ធវត្ថំ បសារេសិ, ធាតុយោ ¶ តត្ថ បតិំសុ. តា បត្តេ បក្ខិបិត្វា ចតុមហាបថេ ថូបំ ការេសិ ‘‘មហាជនោ វន្ទិត្វា បុញ្ញភាគី ភវិស្សតី’’តិ. ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, ‘‘អាវុសោ, សន្តតិមហាមត្តោ គាថាវសានេ អរហត្តំ បត្វា អលង្កតបដិយត្តោយេវ អាកាសេ និសីទិត្វា បរិនិព្ពុតោ, កិំ នុ ខោ ឯតំ ‘សមណោ’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ ឧទាហុ ព្រាហ្មណោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, មម បុត្តំ ‘សមណោ’តិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ, ‘ព្រាហ្មណោ’តិបិ វត្តុំ វដ្ដតិយេវា’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

សោ ព្រាហ្មណោ សោ សមណោ ស ភិក្ខូ’’តិ.

តត្ថ អលង្កតោតិ វត្ថាភរណេហិ បដិមណ្ឌិតោ. តស្សត្ថោ – វត្ថាលង្ការាទីហិ អលង្កតោ ចេបិ បុគ្គលោ កាយាទីហិ សមំ ចរេយ្យ, រាគាទិវូបសមេន សន្តោ ឥន្ទ្រិយទមនេន ទន្តោ ចតុមគ្គនិយមេន និយតោ សេដ្ឋចរិយាយ ¶ ព្រហ្មចារី កាយទណ្ឌាទីនំ ឱរោបិតតាយ សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌំ. សោ ឯវរូបោ ពាហិតបាបត្តា ¶ ព្រាហ្មណោតិបិ សមិតបាបត្តា សមណោតិបិ ភិន្នកិលេសត្តា ភិក្ខូតិបិ វត្តព្ពោយេវាតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ហិរីនិសេធោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បិលោតិកត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ អានន្ទត្ថេរោ ឯកំ បិលោតិកខណ្ឌនិវត្ថំ កបាលំ អាទាយ ភិក្ខាយ ចរន្តំ ទារកំ ទិស្វា ‘‘កិំ តេ ឯវំ វិចរិត្វា ជីវនតោ បព្ពជ្ជា ន ឧត្តរិតរា’’តិ វត្វា, ‘‘ភន្តេ, កោ មំ បព្ពាជេស្សតី’’តិ វុត្តេ ‘‘អហំ បព្ពាជេស្សាមី’’តិ តំ អាទាយ គន្ត្វា សហត្ថា ន្ហាបេត្វា កម្មដ្ឋានំ ទត្វា បព្ពាជេសិ. តញ្ច បន និវត្ថបិលោតិកខណ្ឌំ បសារេត្វា ឱលោកេន្តោ បរិស្សាវនករណមត្តម្បិ គយ្ហូបគំ កញ្ចិ បទេសំ អទិស្វា កបាលេន សទ្ធិំ ឯកិស្សា រុក្ខសាខាយ ឋបេសិ. សោ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ ពុទ្ធានំ ឧប្បន្នលាភសក្ការំ បរិភុញ្ជមានោ មហគ្ឃានិ ចីវរានិ អច្ឆាទេត្វា វិចរន្តោ ថូលសរីរោ ហុត្វា ឧក្កណ្ឋិត្វា ‘‘កិំ មេ ជនស្ស សទ្ធាទេយ្យំ និវាសេត្វា វិចរណេន, អត្តនោ បិលោតិកមេវ និវាសេស្សាមី’’តិ តំ ឋានំ គន្ត្វា បិលោតិកំ គហេត្វា ‘‘អហិរិក ¶ និល្លជ្ជ ឯវរូបានំ វត្ថានំ អច្ឆាទនដ្ឋានំ បហាយ ឥមំ បិលោតិកខណ្ឌំ និវាសេត្វា កបាលហត្ថោ ភិក្ខាយ ចរិតុំ គច្ឆសី’’តិ តំ អារម្មណំ កត្វា អត្តនាវ អត្តានំ ឱវទិ, ឱវទន្តស្សេវ បនស្ស ចិត្តំ សន្និសីទិ. សោ តំ បិលោតិកំ តត្ថេវ បដិសាមេត្វា និវត្តិត្វា វិហារមេវ គតោ. សោ កតិបាហច្ចយេន បុនបិ ឧក្កណ្ឋិត្វា តថេវ វត្វា និវត្តិ, បុនបិ តថេវាតិ. តំ ឯវំ អបរាបរំ វិចរន្តំ ទិស្វា ភិក្ខូ ¶ ‘‘កហំ ¶ , អាវុសោ, គច្ឆសី’’តិ បុច្ឆន្តិ. សោ ‘‘អាចរិយស្ស សន្តិកំ គច្ឆាមាវុសោ’’តិ វត្វា ឯតេនេវ នីហារេន អត្តនោ បិលោតិកខណ្ឌមេវ អារម្មណំ កត្វា អត្តានំ និសេធេត្វា កតិបាហេនេវ អរហត្តំ បាបុណិ. ភិក្ខូ អាហំសុ – ‘‘កិំ, អាវុសោ, ន ទានិ អាចរិយស្ស សន្តិកំ គច្ឆសិ, ននុ អយំ តេ វិចរណមគ្គោ’’តិ. អាវុសោ, អាចរិយេន សទ្ធិំ សំសគ្គេ សតិ គតោម្ហិ, ឥទានិ បន មេ ឆិន្នោ សំសគ្គោ, តេនស្ស សន្តិកំ ន គច្ឆាមីតិ. ភិក្ខូ តថាគតស្ស អារោចេសុំ – ‘‘ភន្តេ, បិលោតិកត្ថេរោ អញ្ញំ ព្យាករោតី’’តិ. កិមាហ, ភិក្ខវេតិ? ឥទំ នាម, ភន្តេតិ. តំ សុត្វា សត្ថា ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, មម បុត្តោ សំសគ្គេ សតិ អាចរិយស្ស សន្តិកំ គតោ, ឥទានិ បនស្ស សំសគ្គោ ឆិន្នោ, អត្តនាវ អត្តានំ និសេធេត្វា អរហត្តំ បត្តោ’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ហិរីនិសេធោ បុរិសោ, កោចិ លោកស្មិំ វិជ្ជតិ;

យោ និទ្ទំ អបពោធេតិ, អស្សោ ភទ្រោ កសាមិវ.

‘‘អស្សោ ¶ យថា ភទ្រោ កសានិវិដ្ឋោ,

ជហិស្សថ ទុក្ខមិទំ អនប្បក’’ន្តិ.

តត្ថ អន្តោ ឧប្បន្នំ អកុសលវិតក្កំ ហិរិយា និសេធេតីតិ ហិរីនិសេធោ. កោចិ លោកស្មិន្តិ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ទុល្លភោ, កោចិទេវ លោកស្មិំ វិជ្ជតិ. យោ និទ្ទន្តិ អប្បមត្តោ សមណធម្មំ ករោន្តោ អត្តនោ ឧប្បន្នំ និទ្ទំ អបហរន្តោ ពុជ្ឈតីតិ អបពោធេតិ. កសាមិវាតិ យថា ភទ្រោ អស្សោ អត្តនិ បតមានំ កសំ អបហរតិ, អត្តនិ បតិតុំ ន ទេតិ. យោ ឯវំ និទ្ទំ អបពោធេតិ, សោ ទុល្លភោតិ អត្ថោ.

ទុតិយគាថាយ អយំ សង្ខេបត្ថោ – ‘‘ភិក្ខវេ, យថា ភទ្រោ អស្សោ បមាទមាគម្ម កសាយ និវិដ្ឋោ, អហម្បិ នាម កសាយ បហដោ’’តិ អបរភាគេ អាតប្បំ ករោតិ, ឯវំ តុម្ហេបិ អាតាបិនោ សំវេគិនោ ភវថ ¶ , ឯវំភូតា លោកិយលោកុត្តរាយ ទុវិធាយ សទ្ធាយ ច ចតុបារិសុទ្ធិសីលេន ច កាយិកចេតសិកវីរិយេន ច អដ្ឋសមាបត្តិសមាធិនា ច ការណាការណជាននលក្ខណេន ¶ ធម្មវិនិច្ឆយេន ច សមន្នាគតា ហុត្វា តិស្សន្នំ វា អដ្ឋន្នំ វា វិជ្ជានំ, បញ្ចទសន្នញ្ច ចរណានំ សម្បត្តិយា សម្បន្នវិជ្ជាចរណា ¶ . ឧបដ្ឋិតសតិតាយ បតិស្សតា ហុត្វា ឥទំ អនប្បកំ វដ្ដទុក្ខំ បជហិស្សថាតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

បិលោតិកតិស្សត្ថេរវត្ថុ ទសមំ.

ឧទកញ្ហិ នយន្តីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សុខសាមណេរំ អារព្ភ កថេសិ.

អតីតស្មិញ្ហិ ពារាណសិសេដ្ឋិនោ គន្ធកុមារោ នាម បុត្តោ អហោសិ. រាជា តស្ស បិតរិ កាលកតេ តំ បក្កោសាបេត្វា សមស្សាសេត្វា មហន្តេន សក្ការេន តស្សេវ សេដ្ឋិដ្ឋានំ អទាសិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ គន្ធសេដ្ឋីតិ បញ្ញាយិ. អថស្ស ភណ្ឌាគារិកោ ធនគព្ភទ្វារំ វិវរិត្វា, ‘‘សាមិ, ឥទំ តេ ឯត្តកំ បិតុ ធនំ, ឯត្តកំ បិតាមហាទីន’’ន្តិ នីហរិត្វា ទស្សេសិ. សោ តំ ធនរាសិំ ឱលោកេត្វា អាហ – ‘‘កិំ បន តេ ឥមំ ធនំ គហេត្វា ន គមិំសូ’’តិ. ‘‘សាមិ, ធនំ គហេត្វា គតា នាម នត្ថិ. អត្តនា កតំ កុសលាកុសលមេវ ហិ អាទាយ សត្តា គច្ឆន្តី’’តិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘តេ ពាលតាយ ធនំ សណ្ឋាបេត្វា បហាយ គតា, អហំ បនេតំ គហេត្វាវ គមិស្សាមី’’តិ. ឯវំ បន ចិន្តេន្តោ ‘‘ទានំ វា ទស្សាមិ, បូជំ ¶ វា ករិស្សាមី’’តិ អចិន្តេត្វា ‘‘ឥទំ សព្ពំ ខាទិត្វាវ គមិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. សោ សតសហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា ផលិកមយំ ន្ហានកោដ្ឋកំ ការេសិ, សតសហស្សំ ទត្វា ផលិកមយមេវ ន្ហានផលកំ, សតសហស្សំ ទត្វា និសីទនបល្លង្កំ, សតសហស្សំ ទត្វា ភោជនបាតិំ, សតសហស្សមេវ ទត្វា ភោជនដ្ឋានេ មណ្ឌបំ ការាបេសិ, សតសហស្សំ ទត្វា ភោជនបាតិយា អាសិត្តកូបធានំ ការេសិ, សតសហស្សេនេវ គេហេ ¶ សីហបញ្ជរំ សណ្ឋាបេសិ, អត្តនោ បាតរាសត្ថាយ សហស្សំ អទាសិ, សាយមាសត្ថាយបិ សហស្សមេវ. បុណ្ណមទិវសេ បន ភោជនត្ថាយ សតសហស្សំ ទាបេសិ, តំ ភត្តំ ភុញ្ជនទិវសេ សតសហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា នគរំ អលង្ករិត្វា ភេរិំ ចរាបេសិ – ‘‘គន្ធសេដ្ឋិស្ស កិរ ភត្តភុញ្ជនាការំ ឱលោកេន្តូ’’តិ.

មហាជនោ ¶ មញ្ចាតិមញ្ចេ ពន្ធិត្វា សន្និបតិ. សោបិ សតសហស្សគ្ឃនកេ ន្ហានកោដ្ឋកេ សតសហស្សគ្ឃនកេ ផលកេ និសីទិត្វា សោឡសហិ គន្ធោទកឃដេហិ ន្ហត្វា តំ សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា តស្មិំ បល្លង្កេ និសីទិ. អថស្ស តស្មិំ អាសិត្តកូបធានេ តំ បាតិំ ឋបេត្វា សតសហស្សគ្ឃនកំ ភោជនំ វឌ្ឍេសុំ. សោ នាដកបរិវុតោ ឯវរូបាយ សម្បត្តិយា តំ ភោជនំ ភុញ្ជតិ. អបរេន សមយេន ឯកោ គាមិកមនុស្សោ អត្តនោ បរិព្ពយាហរណត្ថំ ទារុអាទីនិ យានកេ បក្ខិបិត្វា នគរំ គន្ត្វា សហាយកស្ស គេហេ និវាសំ គណ្ហិ. តទា បន បុណ្ណមទិវសោ ¶ ហោតិ. ‘‘គន្ធសេដ្ឋិនោ ភុញ្ជនលីឡំ ឱលោកេន្តូ’’តិ នគរេ ភេរិំ ចរាបេសិ. អថ នំ សហាយកោ អាហ – ‘‘សម្ម, គន្ធសេដ្ឋិនោ តេ ភុញ្ជនលីឡំ ទិដ្ឋបុព្ព’’ន្តិ. ‘‘ន ទិដ្ឋបុព្ពំ, សម្មា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឯហិ, គច្ឆាម, អយំ នគរេ ភេរី ចរតិ, ឯតស្ស មហាសម្បត្តិំ បស្សាមា’’តិ នគរវាសី ជនបទវាសិំ គហេត្វា អគមាសិ. មហាជនោបិ មញ្ចាតិមញ្ចេ អភិរុហិត្វា បស្សតិ. គាមវាសី ភត្តគន្ធំ ឃាយិត្វាវ នគរវាសិំ អាហ – ‘‘មយ្ហំ ឯតាយ បាតិយា ភត្តបិណ្ឌេ បិបាសា ជាតា’’តិ. សម្ម, មា ឯតំ បត្ថយិ, ន សក្កា លទ្ធុន្តិ. សម្ម, អលភន្តោ ន ជីវិស្សាមីតិ. សោ តំ បដិពាហិតុំ អសក្កោន្តោ បរិសបរិយន្តេ ឋត្វា ‘‘បណមាមិ តេ, សាមី’’តិ តិក្ខត្តុំ មហាសទ្ទំ និច្ឆារេត្វា ‘‘កោ ឯសោ’’តិ វុត្តេ អហំ, សាមីតិ. ‘‘កិមេត’’ន្តិ. ‘‘អយំ ឯកោ គាមវាសី តុម្ហាកំ បាតិយំ ភត្តបិណ្ឌេ បិបាសំ ឧបាទេសិ, ឯកំ ភត្តបិណ្ឌំ ទាបេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា លទ្ធុ’’ន្តិ. ‘‘កិំ, សម្ម, សុតំ តេ’’តិ? ‘‘សុតំ មេ, អបិច លភន្តោ ជីវិស្សាមិ, អលភន្តស្ស មេ មរណំ ភវិស្សតី’’តិ. សោ បុនបិ វិរវិ – ‘‘អយំ កិរ, សាមិ, អលភន្តោ មរិស្សតិ, ជីវិតមស្ស ទេថា’’តិ. អម្ភោ ភត្តបិណ្ឌោ នាម សតម្បិ អគ្ឃតិ, សតទ្វយម្បិ អគ្ឃតិ. យោ យោ យាចតិ, តស្ស តស្ស ទទមានោ អហំ ¶ កិំ ភុញ្ជិស្សាមីតិ? សាមិ, អយំ អលភន្តោ មរិស្សតិ, ជីវិតមស្ស ទេថាតិ. ន សក្កាវ មុធា លទ្ធុំ, យទិ បន ¶ អលភន្តោ ន ជីវតិ, តីណិ សំវច្ឆរានិ មម គេហេ ភតិំ ករោតុ, ឯវមស្ស ភត្តបាតិំ ទាបេស្សាមីតិ. គាមវាសី តំ សុត្វា ‘‘ឯវំ ហោតុ, សម្មា’’តិ សហាយកំ វត្វា បុត្តទារំ បហាយ ‘‘ភត្តបាតិអត្ថាយ តីណិ សំវច្ឆរានិ ភតិំ ករិស្សាមី’’តិ សេដ្ឋិស្ស គេហំ បាវិសិ. សោ ភតិំ ករោន្តោ សព្ពកិច្ចានិ សក្កច្ចំ អកាសិ. គេហេ វា អរញ្ញេ វា រត្តិំ វា ទិវា វា សព្ពានិ កត្តព្ពកម្មានិ កតានេវ បញ្ញាយិំសុ. ‘‘ភត្តភតិកោ’’តិ ច វុត្តេ សកលនគរេបិ បញ្ញាយិ. អថស្ស ទិវសេ បរិបុណ្ណេ ភត្តវេយ្យាវដិកោ ‘‘ភត្តភតិកស្ស, សាមិ, ទិវសោ បុណ្ណោ, ទុក្ករំ តេន កតំ តីណិ សំវច្ឆរានិ ភតិំ ករោន្តេន, ឯកម្បិ កម្មំ ន កោបិតបុព្ព’’ន្តិ អាហ.

អថស្ស សេដ្ឋិ អត្តនោ សាយបាតរាសត្ថាយ ទ្វេ សហស្សានិ, តស្ស បាតរាសត្ថាយ សហស្សន្តិ តីណិ ¶ សហស្សានិ ទាបេត្វា អាហ – ‘‘អជ្ជ មយ្ហំ កត្តព្ពំ បរិហារំ តស្សេវ ករោថា’’តិ. វត្វា ច បន ឋបេត្វា ឯកំ ចិន្តាមណិំ នាម បិយភរិយំ អវសេសជនម្បិ ‘‘អជ្ជ តមេវ បរិវារេថា’’តិ វត្វា សព្ពសម្បត្តិំ តស្ស និយ្យាទេសិ. សោ សេដ្ឋិនោ ន្ហានោទកេន តស្សេវ កោដ្ឋកេ តស្មិំ ផលកេ និសិន្នោ ន្ហត្វា តស្សេវ និវាសនសាដកេ ¶ និវាសេត្វា តស្សេវ បល្លង្កេ និសីទិ. សេដ្ឋិបិ នគរេ ភេរិំ ចរាបេសិ – ‘‘ភត្តភតិកោ គន្ធសេដ្ឋិស្ស គេហេ តីណិ សំវច្ឆរានិ ភតិំ កត្វា បាតិំ លភិ, តស្ស ភុញ្ជនសម្បត្តិំ ឱលោកេន្តូ’’តិ. មហាជនោ មញ្ចាតិមញ្ចេ អភិរុហិត្វា បស្សតិ, គាមវាសិស្ស ឱលោកិតោលោកិតដ្ឋានំ កម្បនាការប្បត្តំ អហោសិ. នាដកា បរិវារេត្វា អដ្ឋសុំ, តស្ស បុរតោ ភត្តបាតិំ វឌ្ឍេត្វា ឋបយិំសុ. អថស្ស ហត្ថធោវនវេលាយ គន្ធមាទនេ ឯកោ បច្ចេកពុទ្ធោ សត្តមេ ទិវសេ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ‘‘កត្ថ នុ ខោ អជ្ជ ភិក្ខាចារត្ថាយ គច្ឆាមី’’តិ ឧបធារេន្តោ ភត្តភតិកំ អទ្ទស. អថ សោ ‘‘អយំ តីណិ សំវច្ឆរានិ ភតិំ កត្វា ភត្តបាតិំ លភិ, អត្ថិ នុ ខោ ឯតស្ស សទ្ធា, នត្ថី’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘អត្ថី’’តិ ញត្វា ‘‘សទ្ធាបិ ឯកច្ចេ សង្គហំ កាតុំ ន សក្កោន្តិ, សក្ខិស្សតិ នុ ខោ មេ សង្គហំ កាតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘សក្ខិស្សតិ ចេវ មម ច សង្គហករណំ និស្សាយ មហាសម្បត្តិំ លភិស្សតី’’តិ ¶ ញត្វា ចីវរំ បារុបិត្វា បត្តមាទាយ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បរិសន្តរេន គន្ត្វា តស្ស បុរតោ ឋិតមេវ អត្តានំ ទស្សេសិ.

សោ បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ បុព្ពេ អទិន្នភាវេន ឯកិស្សា ភត្តបាតិយា អត្ថាយ តីណិ សំវច្ឆរានិ បរគេហេ ភតិំ អកាសិំ, ឥទានិ មេ ឥទំ ភត្តំ ឯកំ រត្តិន្ទិវំ រក្ខេយ្យ, សចេ បន នំ អយ្យស្ស ទស្សាមិ, អនេកានិបិ កប្បកោដិសហស្សានិ រក្ខិស្សតិ ¶ , អយ្យស្សេវ នំ ទស្សាមី’’តិ. សោ តីណិ សំវច្ឆរានិ ភតិំ កត្វា លទ្ធភត្តបាតិតោ ឯកបិណ្ឌម្បិ មុខេ អដ្ឋបេត្វា តណ្ហំ វិនោទេត្វា សយមេវ បាតិំ ឧក្ខិបិត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បាតិំ អញ្ញស្ស ហត្ថេ ទត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា បាតិំ វាមហត្ថេន គហេត្វា ទក្ខិណហត្ថេន តស្ស បត្តេ ភត្តំ អាកិរិ. បច្ចេកពុទ្ធោ ភត្តស្ស ឧបឌ្ឍសេសកាលេ បត្តំ ហត្ថេន បិទហិ. អថ នំ សោ អាហ – ‘‘ភន្តេ, ឯកោវ បដិវិសោ ន សក្កា ទ្វិធា កាតុំ, មា មំ ឥធលោកេន សង្គណ្ហថ, បរលោកេន សង្គហមេវ ករោថ, សាវសេសំ អកត្វា និរវសេសមេវ ទស្សាមី’’តិ. អត្តនោ ហិ ថោកម្បិ អនវសេសេត្វា ទិន្នំ និរវសេសទានំ នាម, តំ មហប្ផលំ ហោតិ. សោ តថា ករោន្តោ សព្ពំ ទត្វា បុន វន្ទិត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, ឯកំ ភត្តបាតិំ និស្សាយ តីណិ សំវច្ឆរានិ មេ បរគេហេ ភតិំ ករោន្តេន ទុក្ខំ អនុភូតំ, ឥទានិ មេ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ សុខមេវ ហោតុ, តុម្ហេហិ ទិដ្ឋធម្មស្សេវ ភាគី អស្ស’’ន្តិ. បច្ចេកពុទ្ធោ ‘‘ឯវំ ហោតុ, ចិន្តាមណិ វិយ តេ សព្ពកាមទទោ មនោសង្កប្បា បុណ្ណចន្ទោ វិយ បូរេន្តូ’’តិ អនុមោទនំ ករោន្តោ –

‘‘ឥច្ឆិតំ ¶ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, សព្ពមេវ សមិជ្ឈតុ;

សព្ពេ បូរេន្តុ សង្កប្បា, ចន្ទោ បន្នរសោ យថា.

‘‘ឥច្ឆិតំ បត្ថិកំ តុយ្ហំ, ខិប្បមេវ សមិជ្ឈតុ;

សព្ពេ បូរេន្តុ សង្កប្បា, មណិ ជោតិរសោ យថា’’តិ. –

វត្វា ¶ ‘‘អយំ មហាជនោ យាវ គន្ធមាទនបព្ពតគមនា មំ បស្សន្តោ តិដ្ឋតូ’’តិ អធិដ្ឋាយ អាកាសេន គន្ធមាទនំ អគមាសិ.

មហាជនោបិ ¶ នំ បស្សន្តោវ អដ្ឋាសិ. សោ តត្ថ គន្ត្វា តំ បិណ្ឌបាតំ បញ្ចសតានំ បច្ចេកពុទ្ធានំ វិភជិត្វា អទាសិ. សព្ពេ អត្តនោ បហោនកំ គណ្ហិំសុ. ‘‘អប្បោ បិណ្ឌបាតោ កថំ បហោសី’’តិ ន ចិន្តេតព្ពំ. ចត្តារិ ហិ អចិន្តេយ្យានិ (អ. និ. ៤.៧៧) វុត្តានិ, តត្រាយំ បច្ចេកពុទ្ធវិសយោតិ. មហាជនោ បច្ចេកពុទ្ធានំ បិណ្ឌបាតំ វិភជិត្វា ទិយ្យមានំ ទិស្វា សាធុការសហស្សានិ បវត្តេសិ, អសនិសតនិបាកសទ្ទោ វិយ អហោសិ. តំ សុត្វា គន្ធសេដ្ឋិ ចិន្តេសិ – ‘‘ភត្តភតិកោ មយា ទិន្នសម្បត្តិំ ធារេតុំ នាសក្ខិ មញ្ញេ, តេនាយំ មហាជនោ បរិហាសំ ករោន្តោ សន្និបតិតោ នទតី’’តិ. សោ តប្បវត្តិជាននត្ថំ មនុស្សេ បេសេសិ. តេ អាគន្ត្វា ‘‘សម្បត្តិធារកា នាម, សាមិ, ឯវំ ហោន្តូ’’តិ វត្វា តំ បវត្តិំ អារោចេសុំ. សេដ្ឋិ តំ សុត្វាវ បញ្ចវណ្ណាយ បីតិយា ផុដ្ឋសរីរោ ហុត្វា ‘‘អហោ ទុក្ករំ តេន កតំ, អហំ ឯត្តកំ កាលំ ឯវរូបាយ សម្បត្តិយា ឋិតោ កិញ្ចិ ទាតុំ នាសក្ខិ’’ន្តិ តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ តយា ឥទំ នាម កត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, សាមី’’តិ វុត្តេ, ‘‘ហន្ទ, សហស្សំ គហេត្វា តវ ទានេ មយ្ហម្បិ បត្តិំ ទេហី’’តិ អាហ. សោ តថា អកាសិ. សេដ្ឋិបិស្ស សព្ពំ អត្តនោ សន្តកំ មជ្ឈេ ភិន្ទិត្វា អទាសិ.

ចតស្សោ ហិ សម្បទា នាម – វត្ថុសម្បទា, បច្ចយសម្បទា, ចេតនាសម្បទា, គុណាតិរេកសម្បទាតិ. តត្ថ និរោធសមាបត្តិរហោ ¶ អរហា វា អនាគាមី វា ទក្ខិណេយ្យោ វត្ថុសម្បទា នាម. បច្ចយានំ ធម្មេន សមេន ឧប្បត្តិ បច្ចយសម្បទា នាម. ទានតោ បុព្ពេ ទានកាលេ បច្ឆា ភាគេតិ តីសុ កាលេសុ ចេតនាយ សោមនស្សសហគតញាណសម្បយុត្តភាវោ ចេតនាសម្បទា នាម. ទក្ខិណេយ្យស្ស សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតភាវោ គុណាតិរេកសម្បទា នាមាតិ. ឥមស្ស ច ខីណាសវោ បច្ចេកពុទ្ធោ ទក្ខិណេយ្យា, ភតិំ កត្វា លទ្ធភាវេន បច្ចយោ ធម្មតោ ឧប្បន្នោ, តីសុ កាលេសុ បរិសុទ្ធា ចេតនា, សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតមត្តោ បច្ចេកពុទ្ធោ គុណាតិរេកោតិ ចតស្សោបិ ¶ សម្បទា និប្ផន្នា. ឯតាសំ អានុភាវេន ទិដ្ឋេវ ធម្មេ មហាសម្បត្តិំ បាបុណន្តិ. តស្មា សោ សេដ្ឋិនោ សន្តិកា សម្បត្តិំ លភិ. អបរភាគេ ¶ ច រាជាបិ ឥមិនា កតកម្មំ សុត្វា តំ បក្កោសាបេត្វា សហស្សំ ទត្វា បត្តិំ គហេត្វា តុដ្ឋមានសោ មហន្តំ ភោគក្ខន្ធំ ទត្វា សេដ្ឋិដ្ឋានំ អទាសិ. ភត្តភតិកសេដ្ឋីតិស្ស នាមំ អកាសិ. សោ គន្ធសេដ្ឋិនា សទ្ធិំ សហាយោ ហុត្វា ឯកតោ ខាទន្តោ បិវន្តោ យាវតាយុកំ ឋត្វា តតោ ចុតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ សារិបុត្តត្ថេរស្សូបដ្ឋាកកុលេ ¶ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. អថស្ស មាតា លទ្ធគព្ភបរិហារា កតិបាហច្ចយេន ‘‘អហោ វតាហំ បញ្ចសតេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សារិបុត្តត្ថេរស្ស សតរសភោជនំ ទត្វា កាសាយវត្ថនិវត្ថា សុវណ្ណសរកំ អាទាយ អាសនបរិយន្តេ និសិន្នា តេសំ ភិក្ខូនំ ឧច្ឆិដ្ឋាវសេសកំ បរិភុញ្ជេយ្យ’’ន្តិ ទោហឡិនី ហុត្វា តថេវ កត្វា ទោហឡំ បដិវិនោទេសិ. សា សេសមង្គលេសុបិ តថារូបមេវ ទានំ ទត្វា បុត្តំ វិជាយិត្វា នាមគ្គហណទិវសេ ‘‘បុត្តស្ស មេ, ភន្តេ, សិក្ខាបទានិ ទេថា’’តិ ថេរំ អាហ. ថេរោ ‘‘កិមស្ស នាម’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ភន្តេ, បុត្តស្ស មេ បដិសន្ធិគ្គហណតោ បដ្ឋាយ ឥមស្មិំ គេហេ កស្សចិ ទុក្ខំ នាម ន ភូតបុព្ពំ, តេនេវស្ស សុខកុមារោតិ នាមំ ភវិស្សតី’’តិ វុត្តេ តទេវស្ស នាមំ គហេត្វា សិក្ខាបទានិ អទាសិ.

តទា ឯវញ្ចស្ស មាតុ ‘‘នាហំ មម បុត្តស្ស អជ្ឈាសយំ ភិន្ទិស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិ. សា តស្ស កណ្ណវិជ្ឈនមង្គលាទីសុបិ តថេវ ទានំ អទាសិ. កុមារោបិ សត្តវស្សិកកាលេ ‘‘ឥច្ឆាមហំ, អម្ម, ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិតុ’’ន្តិ អាហ. សា ‘‘សាធុ, តាត, នាហំ តវ អជ្ឈាសយំ ភិន្ទិស្សាមី’’តិ ថេរំ និមន្តេត្វា ភោជេត្វា, ‘‘ភន្តេ, បុត្តោ មេ បព្ពជិតុំ ឥច្ឆតិ, ឥមាហំ សាយន្ហសមយេ វិហារំ អានេស្សាមី’’តិ ថេរំ ឧយ្យោជេត្វា ញាតកេ សន្និបាតេត្វា ‘‘បុត្តស្ស មេ គិហិកាលេ កត្តព្ពំ កិច្ចំ អជ្ជេវ ករិស្សាមា’’តិ វត្វា បុត្តំ អលង្ករិត្វា មហន្តេន សិរិសោភគ្គេន វិហារំ នេត្វា ថេរស្ស និយ្យាទេសិ. ថេរោបិ តំ, ‘‘តាត, បព្ពជ្ជា នាម ទុក្ករា ¶ , សក្ខិស្សសិ អភិរមិតុ’’ន្តិ វត្វា ‘‘ករិស្សាមិ វោ, ភន្តេ, ឱវាទ’’ន្តិ វុត្តេ កម្មដ្ឋានំ ទត្វា បព្ពាជេសិ. មាតាបិតរោបិស្ស បព្ពជ្ជាយ សក្ការំ ករោន្តា អន្តោវិហារេយេវ សត្តាហំ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សតរសភោជនំ ទត្វា សាយំ អត្តនោ គេហំ អគមំសុ. អដ្ឋមេ ទិវសេ សារិបុត្តត្ថេរោ ភិក្ខុសង្ឃេ គាមំ បវិដ្ឋេ វិហារេ កត្តព្ពកិច្ចំ កត្វា សាមណេរំ បត្តចីវរំ គាហាបេត្វា ¶ គាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. សាមណេរោ អន្តរាមគ្គេ មាតិកាទីនិ ទិស្វា បណ្ឌិតសាមណេរោ វិយ បុច្ឆិ. ថេរោបិ តស្ស តថេវ ព្យាកាសិ. សាមណេរោ តានិ ការណានិ សុត្វា ‘‘សចេ តុម្ហេ អត្តនោ បត្តចីវរំ គណ្ហេយ្យាថ, អហំ និវត្តេយ្យ’’ន្តិ វត្វា ថេរេន តស្ស អជ្ឈាសយំ អភិន្ទិត្វា, ‘‘សាមណេរ, ទេហិ មម បត្តចីវរ’’ន្តិ ¶ បត្តចីវរេ គហិតេ ថេរំ វន្ទិត្វា និវត្តមានោ, ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ អាហារំ អាហរមានោ សតរសភោជនំ អាហរេយ្យាថា’’តិ អាហ. កុតោ តំ លភិស្សាមីតិ? អត្តនោ បុញ្ញេន អលភន្តោ មម បុញ្ញេន លភិស្សថ, ភន្តេតិ. អថស្ស ថេរោ កុញ្ចិកំ ទត្វា គាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. សោបិ វិហារំ អាគន្ត្វា ថេរស្ស គព្ភំ វិវរិត្វា បវិសិត្វា ទ្វារំ បិធាយ អត្តនោ កាយេ ញាណំ ឱតារេត្វា និសីទិ.

តស្ស គុណតេជេន សក្កស្ស អាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សក្កោ ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ ឱលោកេន្តោ សាមណេរំ ទិស្វា ‘‘សុខសាមណេរោ អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស បត្តចីវរំ ទត្វា ‘សមណធម្មំ ករិស្សាមី’តិ និវត្តោ, មយា តត្ថ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ចត្តារោ មហារាជេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘គច្ឆថ, តាតា, វិហារស្សូបវនេ ទុស្សទ្ទកេ ¶ សកុណេ បលាបេថា’’តិ ឧយ្យោជេសិ. តេ តថា កត្វា សាមន្តា អារក្ខំ គណ្ហិំសុ. ចន្ទិមសូរិយេ ‘‘អត្តនោ វិមានានិ គហេត្វា តិដ្ឋថា’’តិ អាណាបេសិ. តេបិ តថា ករិំសុ. សយម្បិ អាវិញ្ឆនដ្ឋានេ អារក្ខំ គណ្ហិ. វិហារោ សន្និសិន្នោ និរវោ អហោសិ. សាមណេរោ ឯកគ្គចិត្តេន វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា តីណិ មគ្គផលានិ បាបុណិ. ថេរោ ‘‘សាមណេរេន ‘សតរសភោជនំ អាហរេយ្យាថា’តិ វុត្តំ, កស្ស នុ ខោ ឃរេ សក្កា លទ្ធុ’’ន្តិ ឱលោកេន្តោ ឯកំ អជ្ឈាសយសម្បន្នំ ឧបដ្ឋាកតុលំ ទិស្វា តត្ថ គន្ត្វា, ‘‘ភន្តេ, សាធុ វោ កតំ អជ្ជ ឥធាគច្ឆន្តេហី’’តិ តេហិ តុដ្ឋមានសេហិ បត្តំ គហេត្វា និសីទាបេត្វា យាគុខជ្ជកំ ទត្វា យាវ ភត្តកាលំ ធម្មកថំ យាចិតោ តេសំ សារណីយធម្មកថំ កថេត្វា កាលំ សល្លក្ខេត្វា ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ. អថស្ស សតរសភោជនំ ទត្វា តំ អាទាយ គន្តុកាមំ ថេរំ ទិស្វា ‘‘ភុញ្ជថ, ភន្តេ, អបរម្បិ តេ ទស្សាមា’’តិ ថេរំ ភោជេត្វា បុន បត្តបូរំ អទំសុ. ថេរោ តំ អាទាយ ‘‘សាមណេរោ មេ ឆាតោ’’តិ តុរិតតុរិតោ ¶ វិហារំ បាយាសិ. តំ ទិវសំ សត្ថា បាតោវ និក្ខមិត្វា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ អាវជ្ជេសិ – ‘‘អជ្ជ សុខសាមណេរោ ឧបជ្ឈាយស្ស បត្តចីវរំ ទត្វា ‘សមណធម្មំ ករិស្សាមី’តិ និវត្តោ, និប្ផន្នំ នុ ខោ តស្ស កិច្ច’’ន្តិ. សោ តិណ្ណំយេវ មគ្គផលានំ បត្តភាវំ ទិស្វា ឧត្តរិបិ ឧបធារេន្តោ ‘‘សក្ខិស្សតាយំ អជ្ជ អរហត្តំ បាបុណិតុំ ¶ , សារិបុត្តោ បន ‘សាមណេរោ មេ ឆាតោ’តិ វេគេន ភត្តំ អាទាយ និក្ខមតិ, សចេ ឥមស្មិំ អរហត្តំ អប្បត្តេ ភត្តំ អាហរិស្សតិ, ឥមស្ស អន្តរាយោ ភវិស្សតិ, មយា គន្ត្វា ទ្វារកោដ្ឋកេ អារក្ខំ គណ្ហិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា គន្ធកុដិតោ និក្ខមិត្វា ទ្វារកោដ្ឋកេ ឋត្វា អារក្ខំ គណ្ហិ.

ថេរោបិ ភត្តំ អាហរិ. អថ នំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ ចត្តារោ បញ្ហេ បុច្ឆិ. បញ្ហវិស្សជ្ជនាវសានេ សាមណេរោ អរហត្តំ បាបុណិ. សត្ថា ថេរំ អាមន្តេត្វា ‘‘គច្ឆ, សារិបុត្ត, សាមណេរស្ស ¶ តេ ភត្តំ ទេហី’’តិ អាហ. ថេរោ គន្ត្វា ទ្វារំ អាកោដេសិ. សាមណេរោបិ និក្ខមិត្វា ឧបជ្ឈាយស្ស វត្តំ កត្វា ‘‘ភត្តកិច្ចំ ករោហី’’តិ វុត្តេ ថេរស្ស ភត្តេន អនត្ថិកភាវំ ញត្វា សត្តវស្សិកកុមារោ តង្ខណញ្ញេវ អរហត្តំ បត្តោ នីចាសនដ្ឋានំ បច្ចវេក្ខន្តោ ភត្តកិច្ចំ កត្វា បត្តំ ធោវិ. តស្មិំ កាលេ ចត្តារោ មហារាជានោ អារក្ខំ វិស្សជ្ជេសុំ. ចន្ទិមសូរិយាបិ វិមានានិ មុញ្ចិំសុ. សក្កោបិ អាវិញ្ឆនដ្ឋានេ អារក្ខំ វិស្សជ្ជេសិ. សូរិយោ នភមជ្ឈំ អតិក្កន្តោយេវ បញ្ញាយិ. ភិក្ខូ ‘‘សាយន្ហោ បញ្ញាយតិ, សាមណេរេន ច ឥទានេវ ភត្តកិច្ចំ កតំ, កិំ នុ ខោ អជ្ជ បុព្ពណ្ហោ ពលវា ជាតោ, សាយន្ហោ មន្ទោ’’តិ វទិំសុ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អជ្ជ បុព្ពណ្ហោ ពលវា ជាតោ, សាយន្ហោ មន្ទោ, សាមណេរេន ¶ ច ឥទានេវ ភត្តកិច្ចំ កតំ, អថ ច បន សូរិយោ នភមជ្ឈំ អតិក្កន្តោយេវ បញ្ញាយតី’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, ឯវមេវំ ហោតិ បុញ្ញវន្តានំ សមណធម្មករណកាលេ. អជ្ជ ហិ ចត្តារោ មហារាជានោ សាមន្តា អារក្ខំ គណ្ហិំសុ, ចន្ទិមសូរិយា វិមានានិ គហេត្វា អដ្ឋំសុ, សក្កោ អាវិញ្ឆនកេ អារក្ខំ គណ្ហិ, អហម្បិ ទ្វារកោដ្ឋកេ អារក្ខំ គណ្ហិំ, អជ្ជ សុខសាមណេរោ មាតិកាយ ឧទកំ ហរន្តេ, ឧសុការេ ឧសុំ ឧជុំ ករោន្តេ ¶ , តច្ឆកេ ចក្កាទីនិ ករោន្តេ ទិស្វា អត្តានំ ទមេត្វា អរហត្តំ បត្តោ’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឧទកញ្ហិ នយន្តិ នេត្តិកា, ឧសុការា នមយន្តិ តេជនំ;

ទារុំ នមយន្តិ តច្ឆកា, អត្តានំ ទមយន្តិ សុព្ពតា’’តិ.

តត្ថ សុព្ពតាតិ សុវទា, សុខេន ឱវទិតព្ពា អនុសាសិតព្ពាតិ អត្ថោ. សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

កោ ¶ ¶ ¶ នុ ហាសោ កិមានន្ទោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ វិសាខាយ សហាយិកាយោ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរ បញ្ចសតា កុលបុត្តា ‘‘ឯវំ ឥមា អប្បមាទវិហារិនិយោ ភវិស្សន្តី’’តិ អត្តនោ អត្តនោ ភរិយាយោ វិសាខំ មហាឧបាសិកំ សម្បដិច្ឆាបេសុំ. តា ឧយ្យានំ វា វិហារំ វា គច្ឆន្តិយោ តាយ សទ្ធិំយេវ គច្ឆន្តិ. តា ឯកស្មិំ កាលេ ‘‘សត្តាហំ សុរាឆណោ ភវិស្សតី’’តិ ឆណេ សង្ឃុដ្ឋេ អត្តនោ អត្តនោ សាមិកានំ សុរំ បដិយាទេសុំ. តេ សត្តាហំ សុរាឆណំ កីឡិត្វា អដ្ឋមេ ទិវសេ កម្មន្តភេរិយា និក្ខន្តាយ កម្មន្តេ អគមំសុ. តាបិ ឥត្ថិយោ ‘‘មយំ សាមិកានំ សម្មុខា សុរំ បាតុំ ន លភិម្ហា, អវសេសា សុរា ច អត្ថិ, ឥទំ យថា តេ ន ជានន្តិ, តថា បិវិស្សាមា’’តិ វិសាខាយ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ឥច្ឆាម, អយ្យេ, ឧយ្យានំ ទដ្ឋុ’’ន្តិ វត្វា ‘‘សាធុ, អម្មា, តេន ហិ កត្តព្ពកិច្ចានិ កត្វា និក្ខមថា’’តិ វុត្តេ តាយ សទ្ធិំ គន្ត្វា បដិច្ឆន្នាការេន ¶ សុរំ នីហរាបេត្វា ឧយ្យានេ បិវិត្វា មត្តា វិចរិំសុ. វិសាខាបិ ‘‘អយុត្តំ ឥមាហិ កតំ, ឥទានិ មំ ‘សមណស្ស គោតមស្ស សាវិកា វិសាខា សុរំ បិវិត្វា វិចរតី’តិ តិត្ថិយាបិ គរហិស្សន្តី’’តិ ចិន្តេត្វា តា ឥត្ថិយោ អាហ – ‘‘អម្មា អយុត្តំ វោ កតំ, មមបិ អយសោ ឧប្បាទិតោ, សាមិកាបិ វោ កុជ្ឈិស្សន្តិ, ឥទានិ កិំ ករិស្សថា’’តិ. គិលានាលយំ ទស្សយិស្សាម, អយ្យេតិ. តេន ហិ បញ្ញាយិស្សថ សកេន កម្មេនាតិ. តា គេហំ គន្ត្វា គិលានាលយំ ករិំសុ. អថ តាសំ សាមិកា ‘‘ឥត្ថន្នាមា ច ឥត្ថន្នាមា ច កហ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘គិលានា’’តិ សុត្វា ‘‘អទ្ធា ឯតាហិ អវសេសសុរា បីតា ភវិស្សន្តី’’តិ សល្លក្ខេត្វា តា បោថេត្វា អនយព្យសនំ បាបេសុំ. តា អបរស្មិម្បិ ឆណវារេ តថេវ សុរំ បិវិតុកាមា វិសាខំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘អយ្យេ, ឧយ្យានំ នោ នេហី’’តិ វត្វា ‘‘បុព្ពេបិ មេ តុម្ហេហិ អយសោ ឧប្បាទិតោ, គច្ឆថ, ន វោ អហំ នេស្សាមី’’តិ តាយ បដិក្ខិត្តា ‘‘ឥទានិ ឯវំ ន ករិស្សាមា’’តិ សម្មន្តយិត្វា បុន តំ ឧបសង្កមិត្វា អាហំសុ, ‘‘អយ្យេ ¶ , ពុទ្ធបូជំ កាតុកាមាម្ហា, វិហារំ នោ នេហី’’តិ. ឥទានិ អម្មា យុជ្ជតិ, គច្ឆថ, បរិវច្ឆំ ករោថាតិ. តា ចង្កោដកេហិ គន្ធមាលាទីនិ គាហាបេត្វា សុរាបុណ្ណេ មុដ្ឋិវារកេ ¶ ហត្ថេហិ ឱលម្ពេត្វា មហាបដេ បារុបិត្វា វិសាខំ ឧបសង្កមិត្វា តាយ សទ្ធិំ វិហារំ បវិសមានា ឯកមន្តំ គន្ត្វា មុដ្ឋិវារកេហេវ សុរំ បិវិត្វា វារកេ ឆឌ្ឌេត្វា ធម្មសភាយំ សត្ថុ បុរតោ និសីទិំសុ ¶ .

វិសាខា ‘‘ឥមាសំ, ភន្តេ, ធម្មំ កថេថា’’តិ អាហ. តាបិ មទវេគេន កម្បមានសរីរា ‘‘ឥច្ចាម, គាយាមា’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសុំ. អថេកា មារកាយិកា ទេវតា ‘‘ឥមាសំ សរីរេ អធិមុច្ចិត្វា សមណស្ស គោតមស្ស បុរតោ វិប្បការំ ទស្សេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តាសំ សរីរេ អធិមុច្ចិ. តាសុ ឯកច្ចា សត្ថុ បុរតោ បាណិំ បហរិត្វា ហសិតុំ, ឯកច្ចា នច្ចិតុំ អារភិំសុ. សត្ថា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ អាវជ្ជេន្តោ តំ ការណំ ញត្វា ‘‘ន ឥទានិ មារកាយិកានំ ឱតារំ លភិតុំ ទស្សាមិ. ន ហិ មយា ឯត្តកំ កាលំ បារមិយោ បូរេន្តេន មារកាយិកានំ ឱតារលាភត្ថាយ បូរិតា’’តិ តា សំវេជេតុំ ភមុកលោមតោ រស្មិយោ វិស្សជ្ជេសិ, តាវទេវ អន្ធការតិមិសា អហោសិ. តា ភីតា អហេសុំ មរណភយតជ្ជិតា. តេន តាសំ កុច្ឆិយំ សុរា ជីរិ. សត្ថា និសិន្នបល្លង្កេ អន្តរហិតោ សិនេរុមុទ្ធនិ ឋត្វា ឧណ្ណាលោមតោ រស្មិំ វិស្សជ្ជេសិ, តង្ខណំយេវ ចន្ទសហស្សុគ្គមនំ វិយ អហោសិ. អថ សត្ថា តា ឥត្ថិយោ អាមន្តេត្វា ‘‘តុម្ហេហិ មម សន្តិកំ អាគច្ឆមានាហិ បមត្តាហិ អាគន្តុំ ន វដ្ដតិ. តុម្ហាកញ្ហិ បមាទេនេវ មារកាយិកា ទេវតា ឱតារំ លភិត្វា តុម្ហេ ហសាទីនំ អករណដ្ឋានេ ហសាទីនិ ការាបេសិ, ឥទានិ តុម្ហេហិ រាគាទីនំ ¶ អគ្គីនំ និព្ពាបនត្ថាយ ឧស្សាហំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘កោ នុ ហាសោ កិមានន្ទោ, និច្ចំ បជ្ជលិតេ សតិ;

អន្ធការេន ឱនទ្ធា, បទីបំ ន គវេសថា’’តិ.

តត្ថ អានន្ទោតិ តុដ្ឋិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឥមស្មិំ លោកសន្និវាសេ រាគាទីហិ ឯកាទសហិ អគ្គីហិ និច្ចំ បជ្ជលិតេ សតិ កោ នុ តុម្ហាកំ ហាសោ វា ¶ តុដ្ឋិ វា? ននុ ឯស អកត្តព្ពរូបោយេវ. អដ្ឋវត្ថុកេន ហិ អវិជ្ជាន្ធការេន ឱនទ្ធា តុម្ហេ តស្សេវ អន្ធការស្ស វិធមនត្ថាយ កិំ ការណា ញាណប្បទីបំ ន គវេសថ ន ករោថាតិ.

ទេសនាវសានេ បញ្ចសតាបិ តា ឥត្ថិយោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ.

សត្ថា តាសំ អចលសទ្ធាយ បតិដ្ឋិតភាវំ ញត្វា សិនេរុមត្ថកា ឱតរិត្វា ពុទ្ធាសនេ និសីទិ. អថ នំ វិសាខា អាហ – ‘‘ភន្តេ, សុរា នាមេសា បាបិកា. ឯវរូបា ហិ នាម ឥមា ¶ ឥត្ថិយោ តុម្ហាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស បុរតោ និសីទិត្វា ឥរិយាបថមត្តម្បិ សណ្ឋាបេតុំ អសក្កោន្តិយោ ឧដ្ឋាយ បាណិំ បហរិត្វា ហសនគីតនច្ចាទីនិ អារភិំសូ’’តិ. សត្ថា ‘‘អាម, វិសាខេ, បាបិកា ឯវ ឯសា សុរា នាម. ឯតញ្ហិ និស្សាយ អនេកេ សត្តា អនយព្យសនំ បត្តា’’តិ វត្វា ‘‘កទា បនេសា, ភន្តេ, ឧប្បន្នា’’តិ វុត្តេ តស្សា ឧប្បត្តិំ វិត្ថារេន កថេតុំ អតីតំ អាហរិត្វា កុម្ភជាតកំ (ជា. ១.១៦.៣៣ អាទយោ) កថេសីតិ.

បស្ស ¶ ចិត្តកតន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ សិរិមំ អារព្ភ កថេសិ.

សា កិរ រាជគហេ អភិរូបា គណិកា. ឯកស្មិំ បន អន្តោវស្សេ សុមនសេដ្ឋិបុត្តស្ស ភរិយាយ បុណ្ណកសេដ្ឋិស្ស ធីតាយ ឧត្តរាយ នាម ឧបាសិកាយ អបរជ្ឈិត្វា តំ បសាទេតុកាមា តស្សា គេហេ ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ កតភត្តកិច្ចំ សត្ថារំ ខមាបេត្វា តំ ទិវសំ ទសពលស្ស ភត្តានុមោទនំ សុត្វា –

‘‘អក្កោធេន ជិនេ កោធំ, អសាធុំ សាធុនា ជិនេ;

ជិនេ កទរិយំ ទានេន, សច្ចេនាលិកវាទិន’’ន្តិ. (ជា. ១.២.២; ធ. ប. ២២៣) –

គាថាបរិយោសានេ ¶ សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារកថា បន កោធវគ្គេ អនុមោទនគាថាវណ្ណនាយមេវ អាវិភវិស្សតិ. ឯវំ សោតាបត្តិផលំ បត្តា បន សិរិមា ទសពលំ និមន្តេត្វា បុនទិវសេ មហាទានំ ទត្វា សង្ឃស្ស អដ្ឋកភត្តំ និពទ្ធំ ទាបេសិ. អាទិតោ បដ្ឋាយ និពទ្ធំ អដ្ឋ ភិក្ខូ គេហំ គច្ឆន្តិ. ‘‘សប្បិំ គណ្ហថ, ខីរំ គណ្ហថា’’តិអាទីនិ វត្វា តេសំ បត្តេ បូរេតិ. ឯកេន លទ្ធំ តិណ្ណម្បិ ចតុន្នម្បិ បហោតិ. ទេវសិកំ សោឡសកហាបណបរិព្ពយេន បិណ្ឌបាតោ ទីយតិ. អថេកទិវសំ ឯកោ ភិក្ខុ តស្សា គេហេ អដ្ឋកភត្តំ ភុញ្ជិត្វា តិយោជនមត្ថកេ ឯកំ វិហារំ អគមាសិ. អថ នំ សាយំ ថេរុបដ្ឋានេ និសិន្នំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘អាវុសោ, កហំ ភិក្ខំ ¶ គហេត្វា អាគតោសី’’តិ. សិរិមាយ អដ្ឋកភត្តំ មេ ភុត្តន្តិ. មនាបំ កត្វា ទេតិ, អាវុសោតិ. ‘‘ន សក្កា តស្សា ភត្តំ វណ្ណេតុំ, អតិវិយ បណីតំ កត្វា ទេតិ, ឯកេន ¶ លទ្ធំ តិណ្ណម្បិ ចតុន្នម្បិ បហោតិ, តស្សា បន ទេយ្យធម្មតោបិ ទស្សនមេវ ឧត្តរិតរំ. សា ហិ ឥត្ថី ឯវរូបា ច ឯវរូបា ចា’’តិ តស្សា គុណេ វណ្ណេសិ.

អថេកោ ភិក្ខុ តស្សា គុណកថំ សុត្វា អទស្សនេនេវ សិនេហំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘មយា គន្ត្វា តំ ទដ្ឋុំ វដ្ដតី’’តិ អត្តនោ វស្សគ្គំ កថេត្វា តំ ភិក្ខុំ ឋិតិកំ បុច្ឆិត្វា ‘‘ស្វេ, អាវុសោ, តស្មិំ គេហេ ត្វំ សង្ឃត្ថេរោ ហុត្វា អដ្ឋកភត្តំ លភិស្សសី’’តិ សុត្វា តង្ខណញ្ញេវ បត្តចីវរំ អាទាយ បក្កន្តោបិ បាតោវ អរុណេ ឧគ្គតេ សលាកគ្គំ បវិសិត្វា ឋិតោ សង្ឃត្ថេរោ ហុត្វា តស្សា គេហេ អដ្ឋកភត្តំ លភិ. យោ បន ភិក្ខុ ហិយ្យោ ភុញ្ជិត្វា បក្កាមិ, តស្ស គតវេលាយមេវ អស្សា សរីរេ រោគោ ឧប្បជ្ជិ. តស្មា សា អាភរណានិ ឱមុញ្ចិត្វា និបជ្ជិ. អថស្សា ទាសិយោ អដ្ឋកភត្តំ លភិត្វា អាគតេ ភិក្ខូ ទិស្វា អារោចេសុំ. សា សហត្ថា បត្តេ គហេត្វា និសីទាបេតុំ វា បរិវិសិតុំ វា អសក្កោន្តី ទាសិយោ អាណាបេសិ – ‘‘អម្មា បត្តេ គហេត្វា, អយ្យេ, និសីទាបេត្វា យាគុំ បាយេត្វា ខជ្ជកំ ទត្វា ភត្តវេលាយ ¶ បត្តេ បូរេត្វា ទេថា’’តិ. តា ‘‘សាធុ, អយ្យេ’’តិ ភិក្ខូ បវេសេត្វា យាគុំ បាយេត្វា ខជ្ជកំ ទត្វា ភត្តវេលាយ ភត្តស្ស បត្តេ បូរេត្វា តស្សា អារោចយិំសុ. សា ‘‘មំ បរិគ្គហេត្វា នេថ, អយ្យេ, វន្ទិស្សាមី’’តិ វត្វា តាហិ បរិគ្គហេត្វា ភិក្ខូនំ សន្តិកំ នីតា វេធមានេន សរីរេន ភិក្ខូ វន្ទិ. សោ ភិក្ខុ តំ ឱលោកេត្វា ¶ ចិន្តេសិ – ‘‘គិលានាយ តាវ ឯវរូបា អយំ ឯតិស្សា រូបសោភា, អរោគកាលេ បន សព្ពាភរណបដិមណ្ឌិតាយ ឥមិស្សា កីទិសី រូបសម្បត្តី’’តិ. អថស្ស អនេកវស្សកោដិសន្និចិតោ កិលេសោ សមុទាចរិ, សោ អញ្ញាណី ហុត្វា ភត្តំ ភុញ្ជិតុំ អសក្កោន្តោ បត្តមាទាយ វិហារំ គន្ត្វា បត្តំ បិធាយ ឯកមន្តេ ឋបេត្វា ចីវរំ បត្ថរិត្វា និបជ្ជិ.

អថ នំ ឯកោ សហាយកោ ភិក្ខុ យាចន្តោបិ ភោជេតុំ នាសក្ខិ. សោ ឆិន្នភត្តោ អហោសិ. តំ ទិវសមេវ សាយន្ហសមយេ សិរិមា កាលមកាសិ. រាជា សត្ថុ សាសនំ បេសេសិ – ‘‘ភន្តេ, ជីវកស្ស កនិដ្ឋភគិនី, សិរិមា, កាលមកាសី’’តិ. សត្ថា តំ សុត្វា រញ្ញោ សាសនំ បហិណិ ‘‘សិរិមាយ ឈាបនកិច្ចំ នត្ថិ, អាមកសុសានេ តំ យថា កាកសុនខាទយោ ន ខាទន្តិ, តថា និបជ្ជាបេត្វា រក្ខាបេថា’’តិ. រាជាបិ តថា អកាសិ. បដិបាដិយា តយោ ទិវសា អតិក្កន្តា, ចតុត្ថេ ទិវសេ សរីរំ ឧទ្ធុមាយិ, នវហិ វណមុខេហិ បុឡវា បគ្ឃរិំសុ ¶ , សកលសរីរំ ភិន្នំ សាលិភត្តចាដិ វិយ អហោសិ. រាជា នគរេ ភេរិំ ចរាបេសិ – ‘‘ឋបេត្វា គេហរក្ខកេ ទារកេ សិរិមាយ ទស្សនត្ថំ អនាគច្ឆន្តានំ អដ្ឋ កហាបណានិ ទណ្ឌោ’’តិ. សត្ថុ សន្តិ កញ្ច បេសេសិ – ‘‘ពុទ្ធប្បមុខោ កិរ ភិក្ខុសង្ឃោ សិរិមាយ ទស្សនត្ថំ អាគច្ឆតូ’’តិ. សត្ថា ភិក្ខូនំ អារោចេសិ – ‘‘សិរិមាយ ទស្សនត្ថំ គមិស្សាមា’’តិ. សោបិ ទហរភិក្ខុ ចត្តារោ ¶ ទិវសេ កស្សចិ វចនំ អគ្គហេត្វា ឆិន្នភត្តោវ និបជ្ជិ. បត្តេ ភត្តំ បូតិកំ ជាតំ, បត្តេ មលំ ឧដ្ឋហិ. អថ នំ សោ សហាយកោ ភិក្ខុ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘អាវុសោ, សត្ថា សិរិមាយ ទស្សនត្ថំ គច្ឆតី’’តិ អាហ. សោ តថា ឆាតជ្ឈត្តោបិ ‘‘សិរិមា’’តិ វុត្តបទេយេវ សហសា ឧដ្ឋហិត្វា ‘‘កិំ ភណសី’’តិ អាហ. ‘‘សត្ថា សិរិមំ ទដ្ឋុំ គច្ឆតិ, ត្វម្បិ គមិស្សសី’’តិ វុត្តេ, ‘‘អាម, គមិស្សាមី’’តិ ភត្តំ ឆឌ្ឌេត្វា បត្តំ ធោវិត្វា ថវិកាយ បក្ខិបិត្វា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ អគមាសិ. សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ឯកបស្សេ អដ្ឋាសិ, ភិក្ខុនិសង្ឃោបិ រាជបរិសាបិ ឧបាសកបរិសាបិ ឧបាសិកាបរិសាបិ ឯកេកបស្សេ អដ្ឋំសុ ¶ .

សត្ថា រាជានំ បុច្ឆិ – ‘‘កា ឯសា, មហារាជោ’’តិ. ភន្តេ, ជីវកស្ស ភគិនី, សិរិមា, នាមាតិ. សិរិមា, ឯសាតិ. អាម, ភន្តេតិ. តេន ¶ ហិ នគរេ ភេរិំ ចរាបេហិ ‘‘សហស្សំ ទត្វា សិរិមំ គណ្ហន្តូ’’តិ. រាជា តថា ការេសិ. ឯកោបិ ‘ហ’ន្តិ វា ‘ហុ’ន្តិ វា វទន្តោ នាម នាហោសិ. រាជា សត្ថុ អារោចេសិ – ‘‘ន គណ្ហន្តិ, ភន្តេ’’តិ. តេន ហិ, មហារាជ, អគ្ឃំ ឱហារេហីតិ. រាជា ‘‘បញ្ចសតានិ ទត្វា គណ្ហន្តូ’’តិ ភេរិំ ចរាបេត្វា កញ្ចិ គណ្ហនកំ អទិស្វា ‘‘អឌ្ឍតេយ្យានិ សតានិ, ទ្វេ សតានិ, សតំ, បណ្ណាសំ, បញ្ចវីសតិ កហាបណេ, ទស កហាបណេ, បញ្ច កហាបណេ, ឯកំ កហាបណំ អឌ្ឍំ, បាទំ, មាសកំ, កាកណិកំ ទត្វា សិរិមំ គណ្ហន្តូ’’តិ ភេរិំ ចរាបេសិ. កោចិ តំ ន ឥច្ឆិ. ‘‘មុធាបិ គណ្ហន្តូ’’តិ ភេរិំ ចរាបេសិ. ‘ហ’ន្តិ វា ‘ហុ’ន្តិ វា វទន្តោ នាម នាហោសិ. រាជា ‘‘មុធាបិ, ភន្តេ, គណ្ហន្តោ នាម នត្ថី’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘បស្សថ, ភិក្ខវេ, មហាជនស្ស បិយំ មាតុគាមំ, ឥមស្មិំយេវ នគរេ សហស្សំ ទត្វា បុព្ពេ ឯកទិវសំ លភិំសុ, ឥទានិ មុធា គណ្ហន្តោបិ នត្ថិ, ឯវរូបំ នាម ¶ រូបំ ខយវយប្បត្តំ, បស្សថ, ភិក្ខវេ, អាតុរំ អត្តភាវ’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បស្ស ចិត្តកតំ ពិម្ពំ, អរុកាយំ សមុស្សិតំ;

អាតុរំ ពហុសង្កប្បំ, យស្ស នត្ថិ ធុវំ ឋិតី’’តិ.

តត្ថ ចិត្តកតន្តិ កតចិត្តំ, វត្ថាភរណមាលាលត្តកាទីហិ វិចិត្តន្តិ អត្ថោ. ពិម្ពន្តិ ទីឃាទិយុត្តដ្ឋានេសុ ទីឃាទីហិ អង្គបច្ចង្គេហិ សណ្ឋិតំ អត្តភាវំ. អរុកាយន្តិ នវន្នំ វណមុខានំ វសេន អរុភូតំ កាយំ. សមុស្សិតន្តិ តីហិ អដ្ឋិសតេហិ សមុស្សិតំ. អាតុរន្តិ សព្ពកាលំ ឥរិយាបថាទីហិ បរិហរិតព្ពតាយ និច្ចគិលានំ. ពហុសង្កប្បន្តិ មហាជនេន ពហុធា សង្កប្បិតំ. យស្ស នត្ថិ ធុវំ ឋិតីតិ យស្ស ធុវភាវោ វា ឋិតិភាវោ វា នត្ថិ, ឯកន្តេន ភេទនវិកិរណវិទ្ធំសនធម្មមេវេតំ, ឥមំ បស្សថាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ, សោបិ ភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហីតិ.

បរិជិណ្ណមិទន្តិ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឧត្តរាថេរិំ នាម ភិក្ខុនិំ អារព្ភ កថេសិ.

ថេរី កិរ វីសវស្សសតិកា ជាតិយា បិណ្ឌាយ ចរិត្វា លទ្ធបិណ្ឌបាតា អន្តរវីថិយំ ឯកំ ភិក្ខុំ ទិស្វា បិណ្ឌបាតេន អាបុច្ឆិត្វា តស្ស អបដិក្ខិបិត្វា គណ្ហន្តស្ស សព្ពំ ទត្វា និរាហារា អហោសិ. ឯវំ ទុតិយេបិ តតិយេបិ ទិវសេ តស្សេវ ភិក្ខុនោ តស្មិំយេវ ឋានេ ភត្តំ ទត្វា និរាហារា អហោសិ, ចតុត្ថេ ទិវសេ បន បិណ្ឌាយ ចរន្តី ឯកស្មិំ សម្ពាធដ្ឋានេ សត្ថារំ ទិស្វា បដិក្កមន្តី ឱលម្ពន្តំ អត្តនោ ចីវរកណ្ណំ អក្កមិត្វា សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តី បរិវត្តិត្វា បតិ. សត្ថា តស្សា សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ភគិនិ, បរិជិណ្ណោ តេ អត្តភាវោ ន ចិរស្សេវ ភិជ្ជិស្សតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បរិជិណ្ណមិទំ រូបំ, រោគនីឡំ បភង្គុរំ;

ភិជ្ជតិ បូតិសន្ទេហោ, មរណន្តញ្ហិ ជីវិត’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – ភគិនិ ឥទំ តវ សរីរសង្ខាតំ រូបំ មហល្លកភាវេន បរិជិណ្ណំ, តញ្ច ខោ សព្ពរោគានំ និវាសដ្ឋានដ្ឋេន រោគនីឡំ, យថា ខោ បន តរុណោបិ សិង្គាលោ ‘‘ជរសិង្គាលោ’’តិ វុច្ចតិ, តរុណាបិ គឡោចីលតា ‘‘បូតិលតា’’តិ ¶ វុច្ចតិ, ឯវំ តទហុជាតំ សុវណ្ណវណ្ណម្បិ សមានំ និច្ចំ បគ្ឃរណដ្ឋេន បូតិតាយ បភង្គុរំ, សោ ឯស បូតិកោ សមានោ តវ ទេហោ ភិជ្ជតិ, ន ចិរស្សេវ ភិជ្ជិស្សតីតិ វេទិតព្ពោ. កិំ ការណា? មរណន្តញ្ហិ ជីវិតំ យស្មា សព្ពសត្តានំ ជីវិតំ មរណបរិយោសានមេវាតិ វុត្តំ ហោតិ.

ទេសនាវសានេ សា ថេរី សោតាបត្តិផលំ បត្តា, មហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

៤. សម្ពហុលអធិមានិកភិក្ខុវត្ថុ

យានិមានីតិ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សម្ពហុលេ អធិមានិកេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

បញ្ចសតា កិរ ភិក្ខូ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា ឃដេន្តា វាយមន្តា ឈានំ និព្ពត្តេត្វា ‘‘កិលេសានំ អសមុទាចារេន បព្ពជិតកិច្ចំ នោ និប្ផន្នំ, អត្តនា បដិលទ្ធគុណំ សត្ថុ អារោចេស្សាមា’’តិ អាគមិំសុ. សត្ថា តេសំ ពហិទ្វារកោដ្ឋកំ បត្តកាលេយេវ អានន្ទត្ថេរំ អាហ – ‘‘អានន្ទ, ឯតេសំ ភិក្ខូនំ បវិសិត្វា មយា ទិដ្ឋេន កម្មំ នត្ថិ, អាមកសុសានំ ¶ គន្ត្វា តតោ អាគន្ត្វា មំ បស្សន្តូ’’តិ. ថេរោ គន្ត្វា តេសំ តមត្ថំ អារោចេសិ. តេ ‘‘កិំ អម្ហាកំ អាមកសុសានេនា’’តិ អវត្វាវ ‘‘ទីឃទស្សិនា ពុទ្ធេន ការណំ ទិដ្ឋំ ភវិស្សតី’’តិ អាមកសុសានំ គន្ត្វា តត្ថ កុណបានិ បស្សន្តា ឯកាហទ្វីហបតិតេសុ កុណបេសុ អាឃាតំ បដិលភិត្វា តំ ខណំ បតិតេសុ អល្លសរីរេសុ រាគំ ឧប្បាទយិំសុ, តស្មិំ ខណេ អត្តនោ សកិលេសភាវំ ជានិំសុ. សត្ថា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ ឱភាសំ ផរិត្វា តេសំ ភិក្ខូនំ សម្មុខេ កថេន្តោ វិយ ‘‘នប្បតិរូបំ នុ ខោ, ភិក្ខវេ, តុម្ហាកំ ឯវរូបំ អដ្ឋិសង្ឃាតំ ទិស្វា រាគរតិំ ឧប្បាទេតុ’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យានិមានិ អបត្ថានិ, អលាពូនេវ សារទេ;

កាបោតកានិ អដ្ឋីនិ, តានិ ទិស្វាន កា រតី’’តិ.

តត្ថ អបត្ថានីតិ ឆឌ្ឌិតានិ. សារទេតិ សរទកាលេ វាតាតបបហតានិ តត្ថ តត្ថ វិប្បកិណ្ណអលាពូនិ វិយ. កាបោតកានីតិ កបោតកវណ្ណានិ. តានិ ទិស្វានាតិ តានិ ឯវរូបានិ អដ្ឋីនិ ទិស្វា តុម្ហាកំ កា រតិ, ននុ អប្បមត្តកម្បិ កាមរតិំ កាតុំ ន វដ្ដតិយេវាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ តេ ភិក្ខូ យថាឋិតាវ អរហត្តំ បត្វា ភគវន្តំ អភិត្ថវមានា អាគន្ត្វា វន្ទិំសូតិ.

សម្ពហុលអធិមានិកភិក្ខុវត្ថុ ចតុត្ថំ.

៥. ជនបទកល្យាណី រូបនន្ទាថេរីវត្ថុ

អដ្ឋីនំ ¶ ¶ ¶ នគរំ កតន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ជនបទកល្យាណិំ រូបនន្ទាថេរិំ អារព្ភ កថេសិ.

សា កិរ ឯកទិវសំ ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ ជេដ្ឋភាតិកោ រជ្ជសិរិំ បហាយ បព្ពជិត្វា លោកេ អគ្គបុគ្គលោ ពុទ្ធោ ជាតោ, បុត្តោបិស្ស រាហុលកុមារោ បព្ពជិតោ, ភត្តាបិ មេ បព្ពជិតោ, មាតាបិ មេ បព្ពជិតា, អហម្បិ ឯត្តកេ ញាតិជនេ បព្ពជិតេ គេហេ កិំ ករិស្សាមិ, បព្ពជិស្សាមា’’តិ. សា ភិក្ខុនុបស្សយំ គន្ត្វា បព្ពជិ ញាតិសិនេហេនេវ, នោ សទ្ធាយ, អភិរូបតាយ បន រូបនន្ទាតិ បញ្ញាយិ. ‘‘សត្ថា កិរ ‘រូបំ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា, វេទនា… សញ្ញា… សង្ខារា… វិញ្ញាណំ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា’តិ វទេតី’’តិ សុត្វា សា ឯវំ ទស្សនីយេ បាសាទិកេ មមបិ រូបេ ទោសំ កថេយ្យាតិ សត្ថុ សម្មុខីភាវំ ន គច្ឆតិ. សាវត្ថិវាសិនោ បាតោវ ទានំ ទត្វា សមាទិន្នុបោសថា សុទ្ធុត្តរាសង្គា គន្ធមាលាទិហត្ថា សាយន្ហសមយេ ជេតវនេ សន្និបតិត្វា ធម្មំ សុណន្តិ. ភិក្ខុនិសង្ឃោបិ សត្ថុ ធម្មទេសនាយ ឧប្បន្នច្ឆន្ទោ វិហារំ គន្ត្វា ធម្មំ សុណាតិ. ធម្មំ សុត្វា នគរំ បវិសន្តោ សត្ថុ គុណកថំ កថេន្តោវ បវិសតិ.

ចតុប្បមាណិកេ ហិ លោកសន្និវាសេ អប្បកាវ តេ សត្តា, យេសំ តថាគតំ បស្សន្តានំ បសាទោ ន ឧប្បជ្ជតិ. រូបប្បមាណិកាបិ ហិ តថាគតស្ស លក្ខណានុព្យញ្ជនបដិមណ្ឌិតំ សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ ទិស្វា បសីទន្តិ, ឃោសប្បមាណិកាបិ ¶ អនេកានិ ជាតិសតានិ និស្សាយ បវត្តំ សត្ថុ គុណឃោសញ្ចេវ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ ធម្មទេសនាឃោសញ្ច សុត្វា បសីទន្តិ, លូខប្បមាណិកាបិស្ស ចីវរាទិលូខតំ បដិច្ច បសីទន្តិ, ធម្មប្បមាណិកាបិ ‘‘ឯវរូបំ ទសពលស្ស សីលំ, ឯវរូបោ សមាធិ, ឯវរូបា បញ្ញា, ភគវា សីលាទីហិ គុណេហិ អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ’’តិ បសីទន្តិ. តេសំ តថាគតស្ស គុណំ កថេន្តានំ មុខំ នប្បហោតិ. រូបនន្ទា ភិក្ខុនីនញ្ចេវ ឧបាសិកានញ្ច សន្តិកា តថាគតស្ស គុណកថំ សុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អតិវិយ មេ ភាតិកស្ស វណ្ណំ កថេន្តិយេវ. ឯកទិវសម្បិ មេ រូបេ ទោសំ កថេន្តោ កិត្តកំ កថេស្សតិ. យំនូនាហំ ភិក្ខុនីហិ សទ្ធិំ គន្ត្វា អត្តានំ អទស្សេត្វាវ តថាគតំ បស្សិត្វា ធម្មមស្ស សុណិត្វា អាគច្ឆេយ្យ’’ន្តិ. សា ‘‘អហម្បិ អជ្ជ ធម្មស្សវនំ គមិស្សាមី’’តិ ភិក្ខុនីនំ ¶ អារោចេសិ.

ភិក្ខុនិយោ ¶ ‘‘ចិរស្សំ វត រូបនន្ទាយ សត្ថុ ឧបដ្ឋានំ គន្តុកាមតា ឧប្បន្នា, អជ្ជ សត្ថា ¶ ឥមំ និស្សាយ វិចិត្រធម្មទេសនំ នានានយំ ទេសេស្សតី’’តិ តុដ្ឋមានសា តំ អាទាយ និក្ខមិំសុ. សា និក្ខន្តកាលតោ បដ្ឋាយ ‘‘អហំ អត្តានំ នេវ ទស្សេស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. សត្ថា ‘‘អជ្ជ រូបនន្ទា មយ្ហំ ឧបដ្ឋានំ អាគមិស្សតិ, កីទិសី នុ ខោ តស្សា ធម្មទេសនា សប្បាយា’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘រូបគរុកា ឯសា អត្តភាវេ ពលវសិនេហា, កណ្ដកេន កណ្ដកុទ្ធរណំ វិយ រូបេនេវស្សា រូបមទនិម្មទនំ សប្បាយ’’ន្តិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា តស្សា វិហារំ បវិសនសមយេ ឯកំ បន អភិរូបំ ឥត្ថិំ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកំ រត្តវត្ថនិវត្ថំ សព្ពាភរណបដិមណ្ឌិតំ ពីជនិំ គហេត្វា អត្តនោ សន្តិកេ ឋត្វា ពីជយមានំ ឥទ្ធិពលេន អភិនិម្មិនិ. តំ ខោ បន ឥត្ថិំ សត្ថា ចេវ បស្សតិ រូបនន្ទា ច. សា ភិក្ខុនីហិ សទ្ធិំ វិហារំ បវិសិត្វា ភិក្ខុនីនំ បិដ្ឋិបស្សេ ឋត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន សត្ថារំ វន្ទិត្វា ភិក្ខុនីនំ អន្តរេ និសិន្នា បាទន្តតោ បដ្ឋាយ សត្ថារំ ឱលោកេន្តី លក្ខណវិចិត្តំ អនុព្យញ្ជនសមុជ្ជលំ ព្យាមប្បភាបរិក្ខិត្តំ សត្ថុ សរីរំ ទិស្វា បុណ្ណចន្ទសស្សិរិកំ មុខំ ឱលោកេន្តី សមីបេ ឋិតំ ឥត្ថិរូបំ អទ្ទស ¶ . សា តំ ឱលោកេត្វា អត្តភាវំ ឱលោកេន្តី សុវណ្ណរាជហំសិយា បុរតោ កាកីសទិសំ អត្តានំ អវមញ្ញិ. ឥទ្ធិមយរូបំ ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយេវ ហិ តស្សា អក្ខីនិ ភមិំសុ. សា ‘‘អហោ ឥមិស្សា កេសា សោភនា, អហោ នលាដំ សោភន’’ន្តិ សព្ពេសំ សារីរប្បទេសានំ រូបសិរិយា សមាកឌ្ឍិតចិត្តា តស្មិំ រូបេ ពលវសិនេហា អហោសិ.

សត្ថា តស្សា តត្ថ អភិរតិំ ញត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោវ តំ រូបំ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកភាវំ អតិក្កមិត្វា វីសតិវស្សុទ្ទេសិកំ កត្វា ទស្សេសិ. រូបនន្ទា ឱលោកេត្វា ‘‘ន វតិទំ រូបំ បុរិមសទិស’’ន្តិ ថោកំ វិរត្តចិត្តា អហោសិ. សត្ថា អនុក្កមេនេវ តស្សា ឥត្ថិយា សកិំ វិជាតវណ្ណំ មជ្ឈិមិត្ថិវណ្ណំ ជរាជិណ្ណមហល្លិកិត្ថិវណ្ណញ្ច ទស្សេសិ. សាបិ អនុបុព្ពេនេវ ‘‘ឥទម្បិ អន្តរហិតំ, ឥទម្បិ អន្តរហិត’’ន្តិ ជរាជិណ្ណកាលេ តំ វិរជ្ជមានា ខណ្ឌទន្តិំ បលិតសិរំ ឱភគ្គំ គោបានសិវង្កំ ទណ្ឌបរាយណំ បវេធមានំ ទិស្វា អតិវិយ វិរជ្ជិ. អថ សត្ថា តំ ព្យាធិនា អភិភូតំ កត្វា ទស្សេសិ. សា តង្ខណញ្ញេវ ទណ្ឌញ្ច តាលវណ្ដញ្ច ឆឌ្ឌេត្វា មហាវិរវំ ¶ វិរវមានា ភូមិយំ បតិត្វា សកេ មុត្តករីសេ និមុគ្គា អបរាបរំ បរិវត្តិ. រូបនន្ទា តម្បិ ¶ ទិស្វា អតិវិយ វិរជ្ជិ. សត្ថាបិ តស្សា ឥត្ថិយា មរណំ ទស្សេសិ. សា តង្ខណំយេវ ឧទ្ធុមាតកភាវំ អាបជ្ជិ, នវហិ វណមុខេហិ បុព្ពវដ្ដិយោ ចេវ បុឡវា ច បគ្ឃរិំសុ, កាកាទយោ សន្និបតិត្វា វិលុម្បិំសុ. រូបនន្ទាបិ តំ ឱលោកេត្វា ‘‘អយំ ឥត្ថី ឥមស្មិំយេវ ឋានេ ជរំ បត្តា, ព្យាធិំ បត្តា, មរណំ បត្តា, ឥមស្សាបិ មេ អត្តភាវស្ស ឯវមេវ ជរាព្យាធិមរណានិ អាគមិស្សន្តី’’តិ អត្តភាវំ អនិច្ចតោ បស្សិ. អនិច្ចតោ ទិដ្ឋត្តា ឯវ បន ទុក្ខតោ អនត្តតោ ទិដ្ឋោយេវ ហោតិ. អថស្សា តយោ ភវា អាទិត្តា គេហា វិយ គីវាយ ពទ្ធកុណបំ វិយ ច ¶ ឧបដ្ឋហិំសុ, កម្មដ្ឋានាភិមុខំ ចិត្តំ បក្ខន្ទិ. សត្ថា តាយ អនិច្ចតោ ទិដ្ឋភាវំ ញត្វា ‘‘សក្ខិស្សតិ នុ ខោ សយមេវ អត្តនោ បតិដ្ឋំ កាតុ’’ន្តិ ឱលោកេន្តោ ‘‘ន សក្ខិស្សតិ, ពហិទ្ធា បច្ចយំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា តស្សា សប្បាយវសេន ធម្មំ ទេសេន្តោ អាហ –

‘‘អាតុរំ អសុចិំ បូតិំ, បស្ស នន្ទេ សមុស្សយំ;

ឧគ្ឃរន្តំ បគ្ឃរន្តំ, ពាលានំ អភិបត្ថិតំ.

‘‘យថា ឥទំ តថា ឯតំ, យថា ឯតំ តថា ឥទំ;

ធាតុតោ សុញ្ញតោ បស្ស, មា លោកំ បុនរាគមិ;

ភវេ ឆន្ទំ វិរាជេត្វា, ឧបសន្តោ ចរិស្សតី’’តិ. –

ឥត្ថំ ¶ សុទំ ភគវា នន្ទំ ភិក្ខុនិំ អារព្ភ ឥមា គាថាយោ អភាសិត្ថាតិ. នន្ទា ទេសនានុសារេន ញាណំ បេសេត្វា សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ. អថស្សា ឧបរិ តិណ្ណំ មគ្គផលានំ វិបស្សនាបរិវាសត្ថាយ សុញ្ញតាកម្មដ្ឋានំ កថេតុំ, ‘‘នន្ទេ, មា ‘ឥមស្មិំ សរីរេ សារោ អត្ថី’តិ សញ្ញំ ករិ. អប្បមត្តកោបិ ហិ ឯត្ថ សារោ នត្ថិ, តីណិ អដ្ឋិសតានិ ឧស្សាបេត្វា កតំ អដ្ឋិនគរមេត’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អដ្ឋីនំ នគរំ កតំ, មំសលោហិតលេបនំ;

យត្ថ ជរា ច មច្ចុ ច, មានោ មក្ខោ ច ឱហិតោ’’តិ.

តស្សត្ថោ – យថេវ ហិ បុព្ពណ្ណាបរណ្ណាទីនំ ឱទហនត្ថាយ កដ្ឋានិ ឧស្សាបេត្វា វល្លីហិ ពន្ធិត្វា មត្តិកាយ វិលិម្បេត្វា នគរសង្ខាតំ ពហិទ្ធា គេហំ ¶ ករោន្តិ, ឯវមិទំ អជ្ឈត្តិកម្បិ តីណិ អដ្ឋិសតានិ ឧស្សាបេត្វា ន្ហារុវិនទ្ធំ មំសលោហិតលេបនំ តចបដិច្ឆន្នំ ជីរណលក្ខណាយ ជរាយ មរណលក្ខណស្ស មច្ចុនោ អារោហសម្បទាទីនិ បដិច្ច មញ្ញនលក្ខណស្ស មានស្ស សុកតការណវិនាសនលក្ខណស្ស មក្ខស្ស ច ឱទហនត្ថាយ ¶ នគរំ កតំ. ឯវរូបោ ឯវ ហិ ឯត្ថ កាយិកចេតសិកោ អាពាធោ ឱហិតោ, ឥតោ ឧទ្ធំ កិញ្ចិ គយ្ហូបគំ នត្ថីតិ.

ទេសនាវសានេ សា ថេរី អរហត្តំ បាបុណិ, មហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

ជនបទកល្យាណី រូបនន្ទាថេរីវត្ថុ បញ្ចមំ.

ជីរន្តិ ¶ វេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មល្លិកំ ទេវិំ អារព្ភ កថេសិ.

សា កិរ ឯកទិវសំ ន្ហានកោដ្ឋកំ បវិដ្ឋា មុខំ ធោវិត្វា ឱនតសរីរា ជង្ឃំ ធោវិតុំ អារភិ. តាយ ច សទ្ធិំយេវ បវិដ្ឋោ ឯកោ វល្លភសុនខោ អត្ថិ. សោ តំ តថា ឱនតំ ទិស្វា អសទ្ធម្មសន្ថវំ កាតុំ អារភិ. សា ផស្សំ សាទិយន្តី អដ្ឋាសិ. រាជាបិ ឧបរិបាសាទេ វាតបានេន ឱលោកេន្តោ តំ ទិស្វា តតោ អាគតកាលេ ‘‘នស្ស, វសលិ, កស្មា ឯវរូបមកាសី’’តិ អាហ. កិំ មយា កតំ, ទេវាតិ. សុនខេន សទ្ធិំ សន្ថវោតិ. នត្ថេតំ, ទេវាតិ. មយា សាមំ ទិដ្ឋំ, នាហំ តវ សទ្ទហិស្សាមិ, នស្ស, វសលីតិ. ‘‘មហារាជ, យោ កោចិ ឥមំ កោដ្ឋកំ បវិដ្ឋោ ឥមិនា វាតបានេន ឱលោកេន្តស្ស ឯកោវ ទ្វិធា បញ្ញាយតី’’តិ អភូតំ កថេសិ. ទេវ, សចេ មេ សទ្ទហសិ, ឯតំ កោដ្ឋកំ បវិស, អហំ តំ ឥមិនា វាតបានេន ¶ ឱលោកេស្សាមីតិ. រាជា មូឡ្ហធាតុកោ តស្សា វចនំ សទ្ទហិត្វា កោដ្ឋកំ បាវិសិ. សាបិ ខោ ទេវី វាតបានេ ឋត្វា ឱលោកេន្តី ‘‘អន្ធពាល, មហារាជ, កិំ នាមេតំ, អជិកាយ សទ្ធិំ សន្ថវំ ករោសី’’តិ អាហ. ‘‘នាហំ, ភទ្ទេ, ឯវរូបំ ករោមី’’តិ ច វុត្តេបិ ‘‘មយា សាមំ ទិដ្ឋំ, នាហំ តវ សទ្ទហិស្សាមី’’តិ អាហ.

តំ ¶ សុត្វា រាជា ‘‘អទ្ធា ឥមំ កោដ្ឋកំ បវិដ្ឋោ ឯកោវ ទ្វិធា បញ្ញាយតី’’តិ សទ្ទហិ. មល្លិកា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ រាជា អន្ធពាលតាយ មយា វញ្ចិតោ, បាបំ មេ កតំ, អយញ្ច មេ អភូតេន អព្ភាចិក្ខិតោ, ឥទំ មេ កម្មំ សត្ថាបិ ជានិស្សតិ, ទ្វេ អគ្គសាវកាបិ អសីតិ មហាសាវកាបិ ជានិស្សន្តិ, អហោ វត មេ ភារិយំ កម្មំ កត’’ន្តិ. អយំ កិរ រញ្ញោ អសទិសទានេ សហាយិកា អហោសិ. តត្ថ ច ឯកទិវសំ កតបរិច្ចាគោ ធនស្ស ចុទ្ទសកោដិអគ្ឃនកោ អហោសិ. តថាគតស្ស សេតច្ឆត្តំ និសីទនបល្លង្កោ អាធារកោ បាទបីឋន្តិ ឥមានិ បន ចត្តារិ អនគ្ឃានេវ អហេសុំ. សា មរណកាលេ ឯវរូបំ មហាបរិច្ចាគំ នានុស្សរិត្វា តទេវ បាបកម្មំ អនុស្សរន្តី កាលំ កត្វា អវីចិម្ហិ និព្ពត្តិ. រញ្ញោ បន សា អតិវិយ បិយា អហោសិ. សោ ពលវសោកាភិភូតោ តស្សា សរីរកិច្ចំ ការេត្វា ‘‘និព្ពត្តដ្ឋានមស្សា បុច្ឆិស្សាមី’’តិ សត្ថុ សន្តិកំ អគមាសិ. សត្ថា យថា សោ អាគតការណំ ន សរតិ, តថា អកាសិ. សោ សត្ថុ សន្តិកេ សារណីយធម្មកថំ ¶ សុត្វា គេហំ បវិដ្ឋកាលេ សរិត្វា ‘‘អហំ ភណេ មល្លិកាយ និព្ពត្តដ្ឋានំ បុច្ឆិស្សាមីតិ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា បមុដ្ឋោ, ស្វេ បុន បុច្ឆិស្សាមី’’តិ បុនទិវសេបិ អគមាសិ. សត្ថាបិ បដិបាដិយា សត្ត ទិវសានិ យថា សោ ន សរតិ ¶ , តថា អកាសិ. សាបិ សត្តាហមេវ និរយេ បច្ចិត្វា អដ្ឋមេ ទិវសេ តតោ ចុតា តុសិតភវនេ និព្ពត្តិ. កស្មា បនស្ស សត្ថា អសរណភាវំ អកាសីតិ? សា កិរ តស្ស អតិវិយ បិយា អហោសិ មនាបា, តស្មា តស្សា និរយេ និព្ពត្តភាវំ សុត្វា ‘‘សចេ ឯវរូបា សទ្ធាសម្បន្នា និរយេ និព្ពត្តា, ទានំ ទត្វា កិំ ករិស្សាមី’’តិ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ គហេត្វា បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ គេហេ បវត្តំ និច្ចភត្តំ ហរាបេត្វា និរយេ និព្ពត្តេយ្យ, តេនស្ស សត្ថា សត្តាហំ អសរណភាវំ កត្វា អដ្ឋមេ ទិវសេ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ សយមេវ រាជកុលទ្វារំ អគមាសិ.

រាជា ‘‘សត្ថា អាគតោ’’តិ សុត្វា និក្ខមិត្វា បត្តំ អាទាយ បាសាទំ អភិរុហិតុំ អារភិ. សត្ថា បន រថសាលាយ និសីទិតុំ អាការំ ទស្សេសិ. រាជា សត្ថារំ តត្ថេវ និសីទាបេត្វា យាគុខជ្ជកេន បដិមានេត្វា វន្ទិត្វា និសិន្នោវ អហំ, ភន្តេ, មល្លិកាយ ទេវិយា និព្ពត្តដ្ឋានំ បុច្ឆិស្សាមីតិ គន្ត្វា បមុដ្ឋោ, កត្ថ នុ ខោ សា, ភន្តេ, និព្ពត្តាតិ. តុសិតភវនេ, មហារាជាតិ, ភន្តេ, តាយ តុសិតភវនេ អនិព្ពត្តន្តិយា កោ អញ្ញោ និព្ពត្តិស្សតិ ¶ , ភន្តេ, នត្ថិ តាយ សទិសា ឥត្ថី. តស្សា ហិ និសិន្នដ្ឋានាទីសុ ‘‘ស្វេ តថាគតស្ស ¶ ឥទំ ទស្សាមិ, ឥទំ ករិស្សាមី’’តិ ទានសំវិធានំ ឋបេត្វា អញ្ញំ កិច្ចមេវ នត្ថិ, ភន្តេ, តស្សា បរលោកំ គតកាលតោ បដ្ឋាយ សរីរំ មេ ន វហតីតិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘មា ចិន្តយិ, មហារាជ, សព្ពេសំ ធុវធម្មោ អយ’’ន្តិ វត្វា ‘‘អយំ, មហារាជ, រថោ កស្សា’’តិ បុច្ឆិ. តំ សុត្វា រាជា សិរស្មិំ អញ្ជលិំ បតិដ្ឋាបេត្វា ‘‘បិតាមហស្ស មេ, ភន្តេ’’តិ អាហ. ‘‘អយំ កស្សា’’តិ? ‘‘បិតុ មេ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អយំ បន រថោ កស្សា’’តិ? ‘‘មម, ភន្តេ’’តិ. ឯវំ វុត្តេ សត្ថា, ‘‘មហារាជ, តវ បិតាមហស្ស រថោ តេនេវាការេន តវ បិតុ រថំ ន បាបុណិ, តវ បិតុ រថោ តវ រថំ ន បាបុណិ, ឯវរូបស្ស នាម កដ្ឋកលិង្គរស្សាបិ ជរា អាគច្ឆតិ, កិមង្គំ បន អត្តភាវស្ស. មហារាជ, សប្បុរិសធម្មស្សេវ ហិ ជរា នត្ថិ, សត្តា បន អជីរកា នាម នត្ថី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

សន្តោ ហវេ សព្ភិ បវេទយន្តី’’តិ.

តត្ថ វេតិ និបាតោ. សុចិត្តាតិ សត្តហិ រតនេហិ អបរេហិ ច រថាលង្ការេហិ សុដ្ឋុ ចិត្តិតា រាជូនំ រថាបិ ជីរន្តិ. សរីរម្បីតិ ន កេវលំ រថា ឯវ, ឥទំ សុប្បដិជគ្គិតំ ¶ សរីរម្បិ ខណ្ឌិច្ចាទីនិ ¶ បាបុណន្តំ ជរំ ឧបេតិ. សតញ្ចាតិ ពុទ្ធាទីនំ បន សន្តានំ នវវិធោ លោកុត្តរធម្មោ ច កិញ្ចិ ឧបឃាតំ ន ឧបេតីតិ ន ជរំ ឧបេតិ នាម. បវេទយន្តីតិ ឯវំ សន្តោ ពុទ្ធាទយោ សព្ភិ បណ្ឌិតេហិ សទ្ធិំ កថេន្តីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អប្បស្សុតាយន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ លាឡុទាយិត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ ¶ កិរ មង្គលំ ករោន្តានំ គេហំ គន្ត្វា ‘‘តិរោកុដ្ដេសុ តិដ្ឋន្តី’’តិអាទិនា (ខុ. បា. ៧.១; បេ. វ. ១៤) នយេន អវមង្គលំ កថេតិ, អវមង្គលំ ករោន្តានំ គេហំ គន្ត្វា តិរោកុដ្ដាទីសុ កថេតព្ពេសុ ‘‘ទានញ្ច ធម្មចរិយា ចា’’តិអាទិនា (ខុ. បា. ៥.៧; សុ. និ. ២៦៦) នយេន មង្គលគាថា វា ‘‘យំ កិញ្ចិ វិត្តំ ឥធ វា ហុរំ វា’’តិ រតនសុត្តំ (ខុ. បា. ៦.៣; សុ. និ. ២២៦) វា កថេតិ. ឯវំ តេសុ តេសុ ឋានេសុ ‘‘អញ្ញំ កថេស្សាមី’’តិ អញ្ញំ កថេន្តោបិ ‘‘អញ្ញំ កថេមី’’តិ ន ជានាតិ. ភិក្ខូ តស្ស កថំ សុត្វា សត្ថុ អារោចេសុំ – ‘‘កិំ, ភន្តេ, លាឡុទាយិស្ស មង្គលាមង្គលដ្ឋានេសុ គមនេន, អញ្ញស្មិំ កថេតព្ពេ អញ្ញមេវ ¶ កថេតី’’តិ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវេស ឯវំ កថេតិ, បុព្ពេបិ អញ្ញស្មិំ កថេតព្ពេ អញ្ញមេវ កថេសី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ កិរ ពារាណសិយំ អគ្គិទត្តស្ស នាម ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ សោមទត្តកុមារោ នាម រាជានំ ឧបដ្ឋហិ. សោ រញ្ញា បិយោ អហោសិ មនាបោ. ព្រាហ្មណោ បន កសិកម្មំ និស្សាយ ជីវតិ. តស្ស ទ្វេយេវ គោណា អហេសុំ. តេសុ ឯកោ មតោ. ព្រាហ្មណោ បុត្តំ អាហ – ‘‘តាត, សោមទត្ត, រាជានំ មេ យាចិត្វា ឯកំ គោណំ អាហរា’’តិ. សោមទត្តោ ‘‘សចាហំ រាជានំ យាចិស្សាមិ, លហុភាវោ មេ បញ្ញាយិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘តុម្ហេយេវ, តាត, រាជានំ យាចថា’’តិ វត្វា ‘‘តេន ហិ, តាត, មំ គហេត្វា យាហី’’តិ វុត្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ ទន្ធបញ្ញោ អភិក្កមាទិវចនមត្តម្បិ ន ជានាតិ, អញ្ញស្មិំ វត្តព្ពេ អញ្ញមេវ វទតិ, សិក្ខាបេត្វា បន នំ នេស្សាមី’’តិ. សោ តំ អាទាយ ពីរណត្ថម្ភកំ នាម សុសានំ គន្ត្វា តិណកលាបេ ពន្ធិត្វា ‘‘អយំ ¶ រាជា, អយំ ឧបរាជា, អយំ សេនាបតី’’តិ នាមានិ កត្វា បដិបាដិយា បិតុ ទស្សេត្វា ‘‘តុម្ហេហិ រាជកុលំ គន្ត្វា ឯវំ អភិក្កមិតព្ពំ, ឯវំ បដិក្កមិតព្ពំ, ឯវំ នាម រាជា វត្តព្ពោ, ឯវំ នាម ឧបរាជា, រាជានំ បន ឧបសង្កមិត្វា ‘ជយតុ ភវំ, មហារាជា’តិ វត្វា ឯវំ ឋត្វា ឥមំ ¶ គាថំ វត្វា គោណំ យាចេយ្យាថា’’តិ គាថំ ឧគ្គណ្ហាបេសិ –

‘‘ទ្វេ មេ គោណា មហារាជ, យេហិ ខេត្តំ កសាមសេ;

តេសុ ឯកោ មតោ ទេវ, ទុតិយំ ទេហិ ខត្តិយា’’តិ.

សោ ហិ សំវច្ឆរមត្តេន តំ គាថំ បគុណំ កត្វា បគុណភាវំ បុត្តស្ស អារោចេត្វា ‘‘តេន ហិ, តាត, កញ្ចិទេវ បណ្ណាការំ អាទាយ អាគច្ឆថ, អហំ ¶ បុរិមតរំ គន្ត្វា រញ្ញោ សន្តិកេ ឋស្សាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ, តាតា’’តិ បណ្ណាការំ គហេត្វា សោមទត្តស្ស រញ្ញោ សន្តិកេ ឋិតកាលេ ឧស្សាហប្បត្តោ រាជកុលំ គន្ត្វា រញ្ញា តុដ្ឋចិត្តេន កតបដិសម្មោទនោ, ‘‘តាត, ចិរស្សំ វត អាគតត្ថ, ឥទមាសនំ និសីទិត្វា វទថ, យេនត្ថោ’’តិ វុត្តេ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ទ្វេ មេ គោណា មហារាជ, យេហិ ខេត្តំ កសាមសេ;

តេសុ ឯកោ មតោ ទេវ, ទុតិយំ គណ្ហ ខត្តិយា’’តិ.

រញ្ញា ‘‘កិំ វទេសិ, តាត, បុន វទេហី’’តិ វុត្តេបិ តមេវ គាថំ អាហ. រាជា តេន វិរជ្ឈិត្វា កថិតភាវំ ញត្វា សិតំ កត្វា, ‘‘សោមទត្ត, តុម្ហាកំ គេហេ ពហូ មញ្ញេ គោណា’’តិ វត្វា ‘‘តុម្ហេហិ ទិន្នា ពហូ ភវិស្សន្តិ, ទេវា’’តិ វុត្តេ ពោធិសត្តស្ស តុស្សិត្វា ព្រាហ្មណស្ស សោឡស គោណេ អលង្ការភណ្ឌកំ និវាសគាមញ្ចស្ស ព្រហ្មទេយ្យំ ទត្វា មហន្តេន យសេន ព្រាហ្មណំ ឧយ្យោជេសីតិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, ព្រាហ្មណោ លាឡុទាយី, សោមទត្តោ បន អហមេវា’’តិ ជាតកំ ¶ សមោធានេត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស អត្តនោ អប្បស្សុតតាយ អញ្ញស្មិំ វត្តព្ពេ អញ្ញមេវ វទតិ. អប្បស្សុតបុរិសោ ហិ ពលិពទ្ទសទិសោ នាម ហោតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អប្បស្សុតាយំ បុរិសោ, ពលិពទ្ទោវ ជីរតិ;

មំសានិ តស្ស វឌ្ឍន្តិ, បញ្ញា តស្ស ន វឌ្ឍតី’’តិ.

តត្ថ ¶ អប្បស្សុតាយន្តិ ឯកស្ស វា ទ្វិន្នំ វា បណ្ណាសកានំ. អថ វា បន វគ្គានំ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ឯកស្ស វា ទ្វិន្នំ វា សុត្តន្តានំ វាបិ អភាវេន អប្បស្សុតោ អយំ. កម្មដ្ឋានំ បន ឧគ្គហេត្វា អនុយុញ្ជន្តោ ពហុស្សុតោវ. ពលិពទ្ទោវ ជីរតីតិ យថា ហិ ពលិពទ្ទោ ជីរមានោ វឌ្ឍមានោ នេវ មាតុ, ន បិតុ, ន សេសញាតកានំ អត្ថាយ វឌ្ឍតិ, អថ ខោ និរត្ថកមេវ ជីរតិ, ឯវមេវំ អយម្បិ ន ឧបជ្ឈាយវត្តំ ករោតិ, ន អាចរិយវត្តំ, ន អាគន្តុកវត្តាទីនិ, ន ភាវនារាមតំ អនុយុញ្ជតិ, និរត្ថកមេវ ជីរតិ, មំសានិ តស្ស វឌ្ឍន្តីតិ យថា ពលិពទ្ទស្ស ‘‘យុគនង្គលាទីនិ វហិតុំ អសមត្ថោ ឯសោ’’តិ អរញ្ញេ វិស្សដ្ឋស្ស តត្ថេវ វិចរន្តស្ស ¶ ខាទន្តស្ស បិវន្តស្ស មំសានិ វឌ្ឍន្តិ, ឯវមេវ ឥមស្សាបិ ឧបជ្ឈាយាទីហិ វិស្សដ្ឋស្ស សង្ឃំ និស្សាយ ចត្តារោ បច្ចយេ លភិត្វា ឧទ្ធវិរេចនាទីនិ កត្វា កាយំ បោសេន្តស្ស ¶ មំសានិ វឌ្ឍន្តិ, ថូលសរីរោ ហុត្វា វិចរតិ. បញ្ញា តស្សាតិ លោកិយលោកុត្តរា បនស្ស បញ្ញា ឯកង្គុលមត្តាបិ ន វឌ្ឍតិ, អរញ្ញេ បន គច្ឆលតាទីនិ វិយ ឆ ទ្វារានិ និស្សាយ តណ្ហា ចេវ នវវិធមានោ ច វឌ្ឍតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ មហាជនោ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណីតិ.

អនេកជាតិសំសារន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ពោធិរុក្ខមូលេ និសិន្នោ ឧទានវសេន ឧទានេត្វា អបរភាគេ អានន្ទត្ថេរេន បុដ្ឋោ កថេសិ.

សោ ហិ ពោធិរុក្ខមូលេ និសិន្នោ សូរិយេ អនត្ថង្គតេយេវ មារពលំ វិទ្ធំសេត្វា បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសបដិច្ឆាទកំ តមំ បទាលេត្វា មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធេត្វា បច្ឆិមយាមេ សត្តេសុ ការុញ្ញតំ បដិច្ច បច្ចយាការេ ញាណំ ឱតារេត្វា តំ អនុលោមបដិលោមវសេន សម្មសន្តោ អរុណុគ្គមនវេលាយ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈិត្វា អនេកេហិ ពុទ្ធសតសហស្សេហិ អវិជហិតំ ឧទានំ ឧទានេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘អនេកជាតិសំសារំ, សន្ធាវិស្សំ អនិព្ពិសំ;

គហការំ គវេសន្តោ, ទុក្ខា ជាតិ បុនប្បុនំ.

‘‘គហការក ¶ ¶ ទិដ្ឋោសិ, បុន គេហំ ន កាហសិ;

សព្ពា តេ ផាសុកា ភគ្គា, គហកូដំ វិសង្ខតំ;

វិសង្ខារគតំ ចិត្តំ, តណ្ហានំ ខយមជ្ឈគា’’តិ.

តត្ថ គហការំ គវេសន្តោតិ អហំ ឥមស្ស អត្តភាវសង្ខាតស្ស គេហស្ស ការកំ តណ្ហាវឌ្ឍកិំ គវេសន្តោ យេន ញាណេន សក្កា តំ ទដ្ឋុំ ¶ , តស្ស ពោធិញាណស្សត្ថាយ ទីបង្ករបាទមូលេ កតាភិនីហារោ ឯត្តកំ កាលំ អនេកជាតិសំសារំ អនេកជាតិសតសហស្សសង្ខាតំ ឥមំ សំសារវដ្ដំ អនិព្ពិសំ តំ ញាណំ អវិន្ទន្តោ អលភន្តោយេវ សន្ធាវិស្សំ សំសរិំ, អបរាបរំ អនុវិចរិន្តិ អត្ថោ. ទុក្ខា ជាតិ បុនប្បុនន្តិ ឥទំ គហការកគវេសនស្ស ការណវចនំ. យស្មា ជរាព្យាធិមរណមិស្សិតាយ ជាតិ នាមេសា បុនប្បុនំ ឧបគន្តុំ ទុក្ខា, ន ច សា តស្មិំ អទិដ្ឋេ និវត្តតិ. តស្មា តំ គវេសន្តោ សន្ធាវិស្សន្តិ អត្ថោ. ទិដ្ឋោសីតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈន្តេន មយា ឥទានិ ទិដ្ឋោសិ. បុន គេហន្តិ បុន ឥមស្មិំ សំសារវដ្ដេ អត្តភាវសង្ខាតំ មម គេហំ ន កាហសិ. សព្ពា តេ ផាសុកា ភគ្គាតិ តវ សព្ពា អវសេសា កិលេសផាសុកា មយា ភគ្គា. គហកូដំ វិសង្ខតន្តិ ឥមស្ស តយា កតស្ស អត្តភាវគេហស្ស អវិជ្ជាសង្ខាតំ ¶ កណ្ណិកមណ្ឌលម្បិ មយា វិទ្ធំសិតំ. វិសង្ខារគតំ ចិត្តន្តិ ឥទានិ មម ចិត្តំ វិសង្ខារំ និព្ពានំ អារម្មណករណវសេន គតំ អនុបវិដ្ឋំ. តណ្ហានំ ខយមជ្ឈគាតិ តណ្ហានំ ខយសង្ខាតំ អរហត្តំ អធិគតោស្មីតិ.

អចរិត្វាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ឥសិបតនេ មិគទាយេ វិហរន្តោ មហាធនសេដ្ឋិបុត្តំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ពារាណសិយំ អសីតិកោដិវិភវេ កុលេ និព្ពត្តិ. អថស្ស មាតាបិតរោ ចិន្តេសុំ – ‘‘អម្ហាកំ កុលេ មហាភោគក្ខន្ធោ, បុត្តស្ស នោ ហត្ថេ ឋបេត្វា យថាសុខំ បរិភោគំ ករិស្សាម, អញ្ញេន កម្មេន កិច្ចំ នត្ថី’’តិ. តំ នច្ចគីតវាទិតមត្តមេវ សិក្ខាបេសុំ. តស្មិំយេវ នគរេ អញ្ញស្មិំ អសីតិកោដិវិភវេ កុលេ ឯកា ធីតាបិ និព្ពត្តិ. តស្សាបិ មាតាបិតរោ តថេវ ចិន្តេត្វា តំ នច្ចគីតវាទិតមត្តមេវ សិក្ខាបេសុំ. តេសំ វយប្បត្តានំ អាវាហវិវាហោ អហោសិ. អថ នេសំ អបរភាគេ មាតាបិតរោ កាលមកំសុ. ទ្វេអសីតិកោដិធនំ ឯកស្មិំយេវ ¶ គេហេ អហោសិ. សេដ្ឋិបុត្តោ ទិវសស្ស តិក្ខត្តុំ រញ្ញោ ¶ ឧបដ្ឋានំ គច្ឆតិ. អថ តស្មិំ នគរេ ធុត្តា ចិន្តេសុំ – ‘‘សចាយំ សេដ្ឋិបុត្តោ សុរាសោណ្ឌោ ភវិស្សតិ, អម្ហាកំ ផាសុកំ ភវិស្សតិ, ឧគ្គណ្ហាបេម នំ សុរាសោណ្ឌភាវ’’ន្តិ. តេ សុរំ អាទាយ ខជ្ជកមំសេ ចេវ លោណសក្ខរា ¶ ច ទុស្សន្តេ ពន្ធិត្វា មូលកន្ទេ គហេត្វា តស្ស រាជកុលតោ អាគច្ឆន្តស្ស មគ្គំ ឱលោកយមានា និសីទិត្វា តំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា សុរំ បិវិត្វា លោណសក្ខរំ មុខេ ខិបិត្វា មូលកន្ទំ ឌំសិត្វា ‘‘វស្សសតំ ជីវ សាមិ, សេដ្ឋិបុត្ត, តំ និស្សាយ មយំ ខាទនបិវនសមត្ថា ភវេយ្យាមា’’តិ អាហំសុ. សោ តេសំ វចនំ សុត្វា បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តំ ចូឡូបដ្ឋាកំ បុច្ឆិ – ‘‘កិំ ឯតេ បិវន្តី’’តិ. ឯកំ បានកំ, សាមីតិ. មនាបជាតិកំ ឯតន្តិ. សាមិ, ឥមស្មិំ ជីវលោកេ ឥមិនា សទិសំ បាតព្ពយុត្តកំ នាម នត្ថីតិ. សោ ‘‘ឯវំ សន្តេ មយាបិ បាតុំ វដ្ដតី’’តិ ថោកំ ថោកំ អាហរាបេត្វា បិវតិ. អថស្ស នចិរស្សេវ តេ ធុត្តា បិវនភាវំ ញត្វា តំ បរិវារយិំសុ. គច្ឆន្តេ កាលេ បរិវារោ មហា អហោសិ. សោ សតេនបិ សតទ្វយេនបិ សុរំ អាហរាបេត្វា បិវន្តោ ឥមិនា អនុក្កមេនេវ និសិន្នដ្ឋានាទីសុ កហាបណរាសិំ ឋបេត្វា សុរំ បិវន្តោ ‘‘ឥមិនា មាលា អាហរថ, ឥមិនា គន្ធេ, អយំ ជនោ ជុតេ ឆេកោ, អយំ នច្ចេ, អយំ គីតេ, អយំ វាទិតេ. ឥមស្ស សហស្សំ ទេថ, ឥមស្ស ទ្វេ សហស្សានី’’តិ ឯវំ វិកិរន្តោ នចិរស្សេវ អត្តនោ សន្តកំ អសីតិកោដិធនំ ខេបេត្វា ‘‘ខីណំ តេ, សាមិ, ធន’’ន្តិ វុត្តេ កិំ ភរិយាយ មេ សន្តកំ នត្ថីតិ. អត្ថិ, សាមីតិ ¶ . តេន ហិ តំ អាហរថាតិ. តម្បិ តថេវ ខេបេត្វា អនុបុព្ពេន ខេត្តអារាមុយ្យានយោគ្គាទិកម្បិ អន្តមសោ ភាជនភណ្ឌកម្បិ អត្ថរណបាវុរណនិសីទនម្បិ សព្ពំ អត្តនោ សន្តកំ វិក្កិណិត្វា ខាទិ. អថ នំ មហល្លកកាលេ យេហិស្ស កុលសន្តកំ គេហំ វិក្កិណិត្វា គហិតំ, តេ តំ គេហា នីហរិំសុ. សោ ភរិយំ អាទាយ បរជនស្ស គេហភិត្តិំ និស្សាយ វសន្តោ កបាលខណ្ឌំ អាទាយ ភិក្ខាយ ចរិត្វា ជនស្ស ឧច្ឆិដ្ឋកំ ភុញ្ជិតុំ អារភិ.

អថ នំ ឯកទិវសំ អាសនសាលាយ ទ្វារេ ឋត្វា ទហរសាមណេរេហិ ទិយ្យមានំ ឧច្ឆិដ្ឋកភោជនំ បដិគ្គណ្ហន្តំ ទិស្វា សត្ថា សិតំ បាត្វាកាសិ. អថ នំ អានន្ទត្ថេរោ សិតការណំ បុច្ឆិ. សត្ថា សិតការណំ កថេន្តោ ‘‘បស្សានន្ទ, ឥមំ មហាធនសេដ្ឋិបុត្តំ ឥមស្មិំ នគរេ ទ្វេអសីតិកោដិធនំ ¶ ខេបេត្វា ភរិយំ អាទាយ ភិក្ខាយ ចរន្តំ. សចេ ហិ អយំ បឋមវយេ ភោគេ អខេបេត្វា កម្មន្តេ បយោជយិស្ស, ឥមស្មិំយេវ នគរេ អគ្គសេដ្ឋិ អភវិស្ស. សចេ បន និក្ខមិត្វា បព្ពជិស្ស, អរហត្តំ បាបុណិស្ស, ភរិយាបិស្ស អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិស្ស. សចេ មជ្ឈិមវយេ ភោគេ អខេបេត្វា កម្មន្តេ បយោជយិស្ស, ទុតិយសេដ្ឋិ អភវិស្ស, និក្ខមិត្វា បព្ពជន្តោ អនាគាមី អភវិស្ស. ភរិយាបិស្ស សកទាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិស្ស. សចេ បច្ឆិមវយេ ភោគេ អខេបេត្វា កម្មន្តេ បយោជយិស្ស, តតិយសេដ្ឋិ អភវិស្ស, និក្ខមិត្វា បព្ពជន្តោបិ ¶ សកទាគាមី អភវិស្ស ¶ , ភរិយាបិស្ស សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិស្ស. ឥទានិ បនេស គិហិភោគតោបិ បរិហីនោ សាមញ្ញតោបិ. បរិហាយិត្វា ច បន សុក្ខបល្លលេ កោញ្ចសកុណោ វិយ ជាតោ’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘អចរិត្វា ព្រហ្មចរិយំ, អលទ្ធា យោព្ពនេ ធនំ;

ជិណ្ណកោញ្ចាវ ឈាយន្តិ, ខីណមច្ឆេវ បល្លលេ.

‘‘អចរិត្វា ព្រហ្មចរិយំ, អលទ្ធា យោព្ពនេ ធនំ;

សេន្តិ ចាបាតិខីណាវ, បុរាណានិ អនុត្ថុន’’ន្តិ.

តត្ថ អចរិត្វាតិ ព្រហ្មចរិយវាសំ អវសិត្វា. យោព្ពនេតិ អនុប្បន្នេ វា ភោគេ ឧប្បាទេតុំ ឧប្បន្នេ វា ភោគេ រក្ខិតុំ សមត្ថកាលេ ធនម្បិ អលភិត្វា. ខីណមច្ឆេតិ តេ ឯវរូបា ពាលា ឧទកស្ស អភាវា ខីណមច្ឆេ បល្លលេ បរិក្ខីណបត្តា ជិណ្ណកោញ្ចា វិយ អវឈាយន្តិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បល្លលេ ឧទកស្ស អភាវោ វិយ ហិ ឥមេសំ វសនដ្ឋានស្ស អភាវោ, មច្ឆានំ ខីណភាវោ វិយ ឥមេសំ ភោគានំ អភាវោ, ខីណបត្តានំ កោញ្ចានំ ឧប្បតិត្វា គមនាភាវោ វិយ ឥមេសំ ឥទានិ ជលថលបថាទីហិ ភោគេ សណ្ឋាបេតុំ អសមត្ថភាវោ. តស្មា តេ ខីណបត្តា កោញ្ចា វិយ ឯត្ថេវ ពជ្ឈិត្វា អវឈាយន្តីតិ. ចាបាតិខីណាវាតិ ចាបតោ អតិខីណា, ចាបា វិនិមុត្តាតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា ចាបា វិនិមុត្តា សរា យថាវេគំ គន្ត្វា បតិតា, តំ គហេត្វា ឧក្ខិបន្តេ ¶ អសតិ តត្ថេវ ឧបចិកានំ ភត្តំ ហោន្តិ, ឯវំ ឥមេបិ តយោ ¶ វយេ អតិក្កន្តា ឥទានិ អត្តានំ ឧទ្ធរិតុំ អសមត្ថតាយ មរណំ ឧបគមិស្សន្តិ. តេន វុត្តំ – ‘‘សេន្តិ ចាបាតិខីណាវា’’តិ. បុរាណានិ អនុត្ថុនន្តិ ‘‘ឥតិ អម្ហេហិ ខាទិតំ ឥតិ បីត’’ន្តិ បុព្ពេ កតានិ ខាទិតបិវិតនច្ចគីតវាទិតាទីនិ អនុត្ថុនន្តា សោចន្តា អនុសោចន្តា សេន្តីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អត្តានញ្ចេតិ ¶ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ភេសកឡាវនេ វិហរន្តោ ពោធិរាជកុមារំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ បថវីតលេ អញ្ញេហិ បាសាទេហិ អសទិសរូបំ អាកាសេ ឧប្បតមានំ វិយ កោកនុទំ នាម បាសាទំ ការេត្វា វឌ្ឍកិំ បុច្ឆិ – ‘‘កិំ តយា អញ្ញត្ថាបិ ឯវរូបោ បាសាទោ កតបុព្ពោ, ឧទាហុ បឋមសិប្បមេវ តេ ឥទ’’ន្តិ. ‘‘បឋមសិប្បមេវ, ទេវា’’តិ ច វុត្តេ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ អយំ អញ្ញស្សបិ ឯវរូបំ បាសាទំ ករិស្សតិ, អយំ បាសាទោ អនច្ឆរិយោ ភវិស្សតិ. ឥមំ មយា មារេតុំ វា ហត្ថបាទេ វាស្ស ឆិន្ទិតុំ អក្ខីនិ វា ឧប្បាដេតុំ វដ្ដតិ, ឯវំ អញ្ញស្ស បាសាទំ ន ករិស្សតី’’តិ. សោ តមត្ថំ អត្តនោ បិយសហាយកស្ស សញ្ជីវកបុត្តស្ស នាម មាណវកស្ស កថេសិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘និស្សំសយំ ឯស វឌ្ឍកិំ នាសេស្សតិ, អនគ្ឃោ សិប្បី, សោ មយិ បស្សន្តេ មា នស្សតុ, សញ្ញមស្ស ទស្សាមី’’តិ. សោ តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘បាសាទេ តេ កម្មំ និដ្ឋិតំ, នោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘និដ្ឋិត’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘រាជកុមារោ តំ នាសេតុកាមោ អត្តានំ រក្ខេយ្យាសី’’តិ អាហ ¶ . វឌ្ឍកីបិ ‘‘ភទ្ទកំ តេ, សាមិ, កតំ មម អារោចេន្តេន, អហមេត្ថ កត្តព្ពំ ជានិស្សាមី’’តិ វត្វា ‘‘កិំ, សម្ម, អម្ហាកំ បាសាទេ កម្មំ និដ្ឋិត’’ន្តិ រាជកុមារេន បុដ្ឋោ ‘‘ន តាវ, ទេវ, និដ្ឋិតំ, ពហុ អវសិដ្ឋ’’ន្តិ អាហ. កិំ កម្មំ នាម អវសិដ្ឋន្តិ? បច្ឆា, ទេវ, អាចិក្ខិស្សាមិ, ទារូនិ តាវ អាហរាបេថាតិ. កិំ ទារូនិ នាមាតិ? និស្សារានិ សុក្ខទារូនិ, ទេវាតិ. សោ អាហរាបេត្វា អទាសិ. អថ នំ អាហ – ‘‘ទេវ, តេ ឥតោ បដ្ឋាយ មម សន្តិកំ នាគន្តព្ពំ. កិំ ការណា? សុខុមកម្មំ ករោន្តស្ស ហិ អញ្ញេហិ សទ្ធិំ សល្លបន្តស្ស មេ កម្មវិក្ខេបោ ហោតិ, អាហារវេលាយំ បន មេ ភរិយាវ អាហារំ អាហរិស្សតី’’តិ. រាជកុមារោបិ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិ. សោបិ ឯកស្មិំ គព្ភេ និសីទិត្វា តានិ ទារូនិ តច្ឆេត្វា អត្តនោ បុត្តទារស្ស អន្តោ និសីទនយោគ្គំ គរុឡសកុណំ កត្វា អាហារវេលាយ បន ភរិយំ អាហ – ‘‘គេហេ វិជ្ជមានកំ សព្ពំ វិក្កិណិត្វា ហិរញ្ញសុវណ្ណំ ¶ គណ្ហាហី’’តិ. រាជកុមារោបិ វឌ្ឍកិស្ស អនិក្ខមនត្ថាយ គេហំ បរិក្ខិបិត្វា អារក្ខំ ឋបេសិ. វឌ្ឍកីបិ ¶ សកុណស្ស និដ្ឋិតកាលេ ‘‘អជ្ជ សព្ពេបិ ទារកេ គហេត្វា អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ ភរិយំ វត្វា ភុត្តបាតរាសោ បុត្តទារំ សកុណស្ស កុច្ឆិយំ និសីទាបេត្វា វាតបានេន និក្ខមិត្វា បលាយិ. សោ តេសំ, ‘‘ទេវ, វឌ្ឍកី បលាយតី’’តិ កន្ទន្តានំយេវ គន្ត្វា ហិមវន្តេ ឱតរិត្វា ឯកំ នគរំ មាបេត្វា កដ្ឋវាហនរាជា នាម ជាតោ.

រាជកុមារោបិ ¶ ‘‘បាសាទមហំ ករិស្សាមី’’តិ សត្ថារំ និមន្តេត្វា បាសាទេ ចតុជ្ជាតិយគន្ធេហិ បរិភណ្ឌិកំ កត្វា បឋមឧម្មារតោ បដ្ឋាយ ចេលបដិកំ បត្ថរិ. សោ កិរ អបុត្តកោ, តស្មា ‘‘សចាហំ បុត្តំ វា ធីតរំ វា លច្ឆាមិ, សត្ថា ឥមំ អក្កមិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា បត្ថរិ. សោ សត្ថរិ អាគតេ សត្ថារំ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា បត្តំ គហេត្វា ‘‘បវិសថ, ភន្តេ’’តិ អាហ. សត្ថា ន បាវិសិ, សោ ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ យាចិ. សត្ថា អបវិសិត្វាវ អានន្ទត្ថេរំ ឱលោកេសិ. ថេរោ ឱលោកិតសញ្ញាយេវ វត្ថានំ អនក្កមនភាវំ ញត្វា តំ ‘‘សំហរតុ, រាជកុមារ, ទុស្សានិ, ន ភគវា ចេលបដិកំ អក្កមិស្សតិ, បច្ឆិមជនតំ តថាគតោ ឱលោកេតី’’តិ ទុស្សានិ សំហរាបេសិ. សោ ទុស្សានិ សំហរិត្វា សត្ថារំ អន្តោនិវេសនំ បវេសត្វា យាគុខជ្ជកេន សម្មានេត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ វន្ទិត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, អហំ តុម្ហាកំ ឧបការកោ តិក្ខត្តុំ សរណំ គតោ, កុច្ឆិគតោ ច កិរម្ហិ ឯកវារំ សរណំ គតោ, ទុតិយំ តរុណទារកកាលេ, តតិយំ វិញ្ញុភាវំ បត្តកាលេ. តស្ស មេ កស្មា ចេលបដិកំ ន អក្កមិត្ថា’’តិ? ‘‘កិំ បន ត្វំ, កុមារ, ចិន្តេត្វា ចេលានិ អត្ថរី’’តិ? ‘‘សចេ បុត្តំ វា ធីតរំ វា លច្ឆាមិ, សត្ថា មេ ចេលបដិកំ អក្កមិស្សតី’’តិ ឥទំ ចិន្តេត្វា, ភន្តេតិ. តេនេវាហំ តំ ន អក្កមិន្តិ. ‘‘កិំ បនាហំ, ភន្តេ, បុត្តំ ¶ វា ធីតរំ វា នេវ លច្ឆាមី’’តិ? ‘‘អាម, កុមារា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘បុរិមកអត្តភាវេ ជាយាយ សទ្ធិំ បមាទំ អាបន្នត្តា’’តិ. ‘‘កស្មិំ កាលេ, ភន្តេ’’តិ? អថស្ស សត្ថា អតីតំ អាហរិត្វា ទស្សេសិ –

អតីតេ កិរ អនេកសតា មនុស្សា មហតិយា នាវាយ សមុទ្ទំ បក្ខន្ទិំសុ. នាវា សមុទ្ទមជ្ឈេ ភិជ្ជិ. ទ្វេ ជយម្បតិកា ឯកំ ផលកំ គហេត្វា អន្តរទីបកំ បវិសិំសុ, សេសា សព្ពេ តត្ថេវ មរិំសុ. តស្មិំ ខោ បន ទីបកេ ¶ មហាសកុណសង្ឃោ វសតិ. តេ អញ្ញំ ខាទិតព្ពកំ អទិស្វា ឆាតជ្ឈត្តា សកុណអណ្ឌានិ អង្គារេសុ បចិត្វា ខាទិំសុ, តេសុ អប្បហោន្តេសុ សកុណច្ឆាបេ គហេត្វា ខាទិំសុ. ឯវំ បឋមវយេបិ មជ្ឈិមវយេបិ បច្ឆិមវយេបិ ខាទិំសុយេវ. ឯកស្មិម្បិ វយេ អប្បមាទំ នាបជ្ជិំសុ, ឯកោបិ ច នេសំ អប្បមាទំ នាបជ្ជិ.

សត្ថា ឥទំ តស្ស បុព្ពកម្មំ ទស្សេត្វា ‘‘សចេ ហិ ត្វំ, កុមារ, តទា ឯកស្មិម្បិ វយេ ភរិយាយ ¶ សទ្ធិំ អប្បមាទំ អាបជ្ជិស្ស, ឯកស្មិម្បិ វយេ បុត្តោ វា ធីតា វា ឧប្បជ្ជេយ្យ. សចេ បន វោ ឯកោបិ អប្បមត្តោ អភវិស្ស, តំ បដិច្ច បុត្តោ វា ធីតា វា ឧប្បជ្ជិស្ស. កុមារ, អត្តានញ្ហិ បិយំ មញ្ញមានេន តីសុបិ វយេសុ អប្បមត្តេន អត្តា រក្ខិតព្ពោ, ឯវំ អសក្កោន្តេន ឯកវយេបិ រក្ខិតព្ពោយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អត្តានញ្ចេ បិយំ ជញ្ញា, រក្ខេយ្យ នំ សុរក្ខិតំ;

តិណ្ណំ អញ្ញតរំ យាមំ, បដិជគ្គេយ្យ បណ្ឌិតោ’’តិ.

តត្ថ ¶ យាមន្តិ សត្ថា អត្តនោ ធម្មិស្សរតាយ ទេសនាកុសលតាយ ច ឥធ តិណ្ណំ វយានំ អញ្ញតរំ វយំ យាមន្តិ កត្វា ទេសេសិ, តស្មា ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. សចេ អត្តានំ បិយំ ជានេយ្យ, រក្ខេយ្យ នំ សុរក្ខិតន្តិ យថា សោ សុរក្ខិតោ ហោតិ, ឯវំ នំ រក្ខេយ្យ. តត្ថ សចេ គីហី សមានោ ‘‘អត្តានំ រក្ខិស្សាមី’’តិ ឧបរិបាសាទតលេ សុសំវុតំ គព្ភំ បវិសិត្វា សម្បន្នារក្ខោ ហុត្វា វសន្តោបិ, បព្ពជិតោ ហុត្វា សុសំវុតេ បិហិតទ្វារវាតបានេ លេណេ វិហរន្តោបិ អត្តានំ ន រក្ខតិយេវ. គិហី បន សមានោ យថាពលំ ទានសីលាទីនិ បុញ្ញានិ ករោន្តោ, បព្ពជិតោ វា បន វត្តបដិវត្តបរិយត្តិមនសិការេសុ ឧស្សុក្កំ អាបជ្ជន្តោ អត្តានំ រក្ខតិ នាម. ឯវំ តីសុ វយេសុ អសក្កោន្តោ អញ្ញតរស្មិម្បិ វយេ បណ្ឌិតបុរិសោ អត្តានំ បដិជគ្គតិយេវ. សចេ ហិ គិហិភូតោ បឋមវយេ ខិឌ្ឌាបសុតតាយ កុសលំ កាតុំ ន សក្កោតិ, មជ្ឈិមវយេ អប្បមត្តេន ហុត្វា កុសលំ កាតព្ពំ. សចេ មជ្ឈិមវយេ បុត្តទារំ បោសេន្តោ កុសលំ កាតុំ ន សក្កោតិ, បច្ឆិមវយេ កាតព្ពមេវ. ឯវម្បិ ករោន្តេន អត្តា បដិជគ្គិតោវ ហោតិ. ឯវំ អករោន្តស្ស បន អត្តា បិយោ នាម ន ហោតិ, អបាយបរាយណមេវ នំ ករោតិ. សចេ បន ¶ បព្ពជិតោ បឋមវយេ សជ្ឈាយំ ករោន្តោ ធារេន្តោ វាចេន្តោ វត្តបដិវត្តំ ករោន្តោ បមាទំ អាបជ្ជតិ, មជ្ឈិមវយេ អប្បមត្តេន សមណធម្មោ ¶ កាតព្ពោ. សចេ បឋមវយេ ឧគ្គហិតបរិយត្តិយា អដ្ឋកថំ វិនិច្ឆយំ ការណាការណញ្ច បុច្ឆន្តោ មជ្ឈិមវយេ បមាទំ អាបជ្ជតិ, បច្ឆិមវយេ អប្បមត្តេន សមណធម្មោ កាតព្ពោយេវ. ឯវម្បិ ករោន្តេន អត្តា បដិជគ្គិតោវ ហោតិ. ឯវំ អករោន្តស្ស បន អត្តា បិយោ នាម ន ហោតិ, បច្ឆានុតាបេនេវ នំ តាបេតីតិ.

ទេសនាវសានេ ពោធិរាជកុមារោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តបរិសាយបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

២. ឧបនន្ទសក្យបុត្តត្ថេរវត្ថុ

អត្តានមេវ ¶ បឋមន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឧបនន្ទំ សក្យបុត្តំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ថេរោ ធម្មកថំ កថេតុំ ឆេកោ. តស្ស អប្បិច្ឆតាទិបដិសំយុត្តំ ធម្មកថំ សុត្វា ពហូ ភិក្ខុ តំ តិចីវរេហិ បូជេត្វា ធុតង្គានិ សមាទិយិំសុ. តេហិ វិស្សដ្ឋបរិក្ខារេ សោយេវ គណ្ហិ. សោ ឯកស្មិំ អន្តោវស្សេ ឧបកដ្ឋេ ជនបទំ អគមាសិ. អថ នំ ឯកស្មិំ វិហារេ ទហរសាមណេរា ធម្មកថិកបេមេន, ‘‘ភន្តេ, ឥធ វស្សំ ឧបេថា’’តិ វទិំសុ. ‘‘ឥធ កិត្តកំ វស្សាវាសិកំ លព្ភតី’’តិ បុច្ឆិត្វា តេហិ ‘‘ឯកេកោ សាដកោ’’តិ វុត្តេ តត្ថ ឧបាហនា ឋបេត្វា អញ្ញំ វិហារំ អគមាសិ ¶ . ទុតិយំ វិហារំ គន្ត្វា ‘‘ឥធ កិំ លព្ភតី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ទ្វេ សាដកា’’តិ វុត្តេ កត្តរយដ្ឋិំ ឋបេសិ. តតិយំ វិហារំ គន្ត្វា ‘‘ឥធ កិំ លព្ភតី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘តយោ សាដកា’’តិ វុត្តេ តត្ថ ឧទកតុម្ពំ ឋបេសិ. ចតុត្ថំ វិហារំ គន្ត្វា ‘‘ឥធ កិំ លព្ភតី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ចត្តារោ សាដកា’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ ឥធ វសិស្សាមី’’តិ តត្ថ វស្សំ ឧបគន្ត្វា គហដ្ឋានញ្ចេវ ភិក្ខូនញ្ច ធម្មកថំ កថេសិ. តេ នំ ពហូហិ វត្ថេហិ ចេវ ចីវរេហិ ច បូជេសុំ. សោ វុដ្ឋវស្សោ ឥតរេសុបិ វិហារេសុ សាសនំ បេសេត្វា ‘‘មយា បរិក្ខារស្ស ឋបិតត្តា វស្សាវាសិកំ លទ្ធព្ពំ, តំ មេ បហិណន្តូ’’តិ សព្ពំ អាហរាបេត្វា យានកំ បូរេត្វា បាយាសិ.

អថេកស្មិំ ¶ វិហារេ ទ្វេ ទហរភិក្ខូ ទ្វេ សាដកេ ឯកញ្ច កម្ពលំ លភិត្វា ‘‘តុយ្ហំ សាដកា ហោន្តុ, មយ្ហំ កម្ពលោ’’តិ ភាជេតុំ អសក្កោន្តា មគ្គសមីបេ និសីទិត្វា វិវទន្តិ. តេ តំ ថេរំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ នោ ភាជេត្វា ទេថា’’តិ វទិំសុ. តុម្ហេយេវ ភាជេថាតិ. ន សក្កោម, ភន្តេ, តុម្ហេយេវ នោ ភាជេត្វា ទេថាតិ. តេន ហិ មម វចនេ ឋស្សថាតិ. អាម, ឋស្សាមាតិ. ‘‘តេន ហិ សាធូ’’តិ តេសំ ទ្វេ សាដកេ ទត្វា ‘‘អយំ ធម្មកថំ កថេន្តានំ អម្ហាកំ បារុបនារហោ’’តិ មហគ្ឃំ កម្ពលំ អាទាយ បក្កាមិ. ទហរភិក្ខូ វិប្បដិសារិនោ ហុត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា តមត្ថំ អារោចេសុំ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ តុម្ហាកំ សន្តកំ ¶ គហេត្វា តុម្ហេ វិប្បដិសារិនោ ករោតិ, បុព្ពេបិ អកាសិយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ –

អតីតស្មិំ អនុតីរចារី ច គម្ភីរចារី ចាតិ ទ្វេ ឧទ្ទា មហន្តំ រោហិតមច្ឆំ លភិត្វា ‘‘មយ្ហំ សីសំ ហោតុ, តវ នង្គុដ្ឋ’’ន្តិ វិវាទាបន្នា ភាជេតុំ អសក្កោន្តា ឯកំ សិង្គាលំ ទិស្វា អាហំសុ – ‘‘មាតុល, ឥមំ នោ ភាជេត្វា ទេហី’’តិ. អហំ រញ្ញា វិនិច្ឆយដ្ឋានេ ឋបិតោ, តត្ថ ចិរំ ¶ និសីទិត្វា ជង្ឃវិហារត្ថាយ អាគតោម្ហិ, ឥទានិ មេ ឱកាសោ នត្ថីតិ. មាតុល, មា ឯវំ ករោថ, ភាជេត្វា ឯវ នោ ទេថាតិ. មម វចនេ ឋស្សថាតិ. ឋស្សាម, មាតុលាតិ. ‘‘តេន ហិ សាធូ’’តិ សោ សីសំ ឆិន្ទិត្វា ឯកមន្តេ អកាសិ, នង្គុដ្ឋំ ឯកមន្តេ. កត្វា ច បន, ‘‘តាតា, យេន វោ អនុតីរេ ចរិតំ, សោ នង្គុដ្ឋំ គណ្ហាតុ. យេន គម្ភីរេ ចរិតំ, តស្ស សីសំ ហោតុ. អយំ បន មជ្ឈិមោ ខណ្ឌោ មម វិនិច្ឆយធម្មេ ឋិតស្ស ភវិស្សតី’’តិ តេ សញ្ញាបេន្តោ –

‘‘អនុតីរចារិ នង្គុដ្ឋំ, សីសំ គម្ភីរចារិនោ;

អច្ចាយំ មជ្ឈិមោ ខណ្ឌោ, ធម្មដ្ឋស្ស ភវិស្សតី’’តិ. (ជា. ១.៧.៣៣) –

ឥមំ គាថំ វត្វា មជ្ឈិមខណ្ឌំ អាទាយ បក្កាមិ. តេបិ វិប្បដិសារិនោ តំ ឱលោកេត្វា អដ្ឋំសុ.

សត្ថា ឥមំ អតីតំ ទស្សេត្វា ‘‘ឯវមេស អតីតេបិ តុម្ហេ វិប្បដិសារិនោ អកាសិយេវា’’តិ តេ ភិក្ខូ សញ្ញាបេត្វា ឧបនន្ទំ គរហន្តោ, ‘‘ភិក្ខវេ ¶ , បរំ ឱវទន្តេន នាម បឋមមេវ អត្តា បតិរូបេ បតិដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អត្តានមេវ បឋមំ, បតិរូបេ និវេសយេ;

អថញ្ញមនុសាសេយ្យ, ន កិលិស្សេយ្យ បណ្ឌិតោ’’តិ.

តត្ថ ¶ បតិរូបេ និវេសយេតិ អនុច្ឆវិកេ គុណេ បតិដ្ឋាបេយ្យ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ អប្បិច្ឆតាទិគុណេហិ វា អរិយវំសបដិបទាទីហិ វា បរំ អនុសាសិតុកាមោ, សោ អត្តានមេវ បឋមំ តស្មិំ គុណេ បតិដ្ឋាបេយ្យ. ឯវំ បតិដ្ឋាបេត្វា អថញ្ញំ តេហិ គុណេហិ អនុសាសេយ្យ. អត្តានញ្ហិ តត្ថ អនិវេសេត្វា កេវលំ បរមេវ អនុសាសមានោ បរតោ និន្ទំ លភិត្វា កិលិស្សតិ នាម, តត្ថ អត្តានំ និវេសេត្វា អនុសាសមានោ បរតោ បសំសំ លភតិ, តស្មា ន កិលិស្សតិ នាម. ឯវំ ករោន្តោ បណ្ឌិតោ ន កិលិស្សេយ្យាតិ.

ទេសនាវសានេ តេ ភិក្ខូ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ, មហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

ឧបនន្ទសក្យបុត្តត្ថេរវត្ថុ ទុតិយំ.

អត្តានញ្ចេតិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បធានិកតិស្សត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា បញ្ចសតេ ភិក្ខូ អាទាយ អរញ្ញេ វស្សំ ឧបគន្ត្វា, ‘‘អាវុសោ, ធរមានកស្ស ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ វោ កម្មដ្ឋានំ គហិតំ, អប្បមត្តាវ សមណធម្មំ ករោថា’’តិ ឱវទិត្វា សយំ គន្ត្វា និបជ្ជិត្វា សុបតិ. តេ ភិក្ខូ បឋមយាមេ ចង្កមិត្វា មជ្ឈិមយាមេ វិហារំ បវិសន្តិ. សោ និទ្ទាយិត្វា បពុទ្ធកាលេ តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កិំ តុម្ហេ ‘និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយិស្សាមា’តិ អាគតា, សីឃំ និក្ខមិត្វា ¶ សមណធម្មំ ករោថា’’តិ វត្វា សយំ គន្ត្វា តថេវ សុបតិ. ឥតរេ មជ្ឈិមយាមេ ពហិ ចង្កមិត្វា បច្ឆិមយាមេ វិហារំ បវិសន្តិ. សោ បុនបិ បពុជ្ឈិត្វា តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា តេ វិហារា នីហរិត្វា សយំ បុន គន្ត្វា តថេវ សុបតិ. តស្មិំ និច្ចកាលំ ឯវំ ករោន្តេ តេ ភិក្ខូ សជ្ឈាយំ វា កម្មដ្ឋានំ ¶ វា មនសិកាតុំ នាសក្ខិំសុ, ចិត្តំ អញ្ញថត្តំ អគមាសិ. តេ ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ អតិវិយ អារទ្ធវីរិយោ, បរិគ្គណ្ហិស្សាម ន’’ន្តិ បរិគ្គណ្ហន្តា តស្ស កិរិយំ ទិស្វា ‘‘នដ្ឋម្ហា, អាវុសោ, អាចរិយោ នោ តុច្ឆរវំ រវតី’’តិ វទិំសុ. តេសំ អតិវិយ និទ្ទាយ កិលមន្តានំ ឯកភិក្ខុបិ វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ នាសក្ខិ. តេ វុដ្ឋវស្សា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សត្ថារា កតបដិសន្ថារា ‘‘កិំ, ភិក្ខវេ, អប្បមត្តា ហុត្វា សមណធម្មំ ករិត្ថា’’តិ បុច្ឆិតា តមត្ថំ អារោចេសុំ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស តុម្ហាកំ អន្តរាយមកាសិយេវា’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ –

‘‘អមាតាបិតរសំវឌ្ឍោ, អនាចេរកុលេ វសំ;

នាយំ កាលំ អកាលំ វា, អភិជានាតិ កុក្កុដោ’’តិ. (ជា. ១.១.១១៩) –

ឥមំ អកាលរាវិកុក្កុដជាតកំ វិត្ថារេត្វា កថេសិ. ‘‘តទា ហិ សោ កុក្កុដោ អយំ បធានិកតិស្សត្ថេរោ អហោសិ, ឥមេ បញ្ច សតា ភិក្ខូ តេ មាណវា អហេសុំ, ទិសាបាមោក្ខោ អាចរិយោ អហមេវា’’តិ សត្ថា ឥមំ ជាតកំ វិត្ថារេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, បរំ ឱវទន្តេន នាម អត្តា សុទន្តោ កាតព្ពោ. ឯវំ ឱវទន្តោ ហិ ¶ សុទន្តោ ហុត្វា ទមេតិ នាមា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អត្តានញ្ចេ ¶ តថា កយិរា, យថាញ្ញមនុសាសតិ;

សុទន្តោ វត ទមេថ, អត្តា ហិ កិរ ទុទ្ទមោ’’តិ.

តស្សត្ថោ – យោ ហិ ភិក្ខុ ‘‘បឋមយាមាទីសុ ចង្កមិតព្ព’’ន្តិ វត្វា បរំ ឱវទតិ, សយំ ចង្កមនាទីនិ អធិដ្ឋហន្តោ អត្តានញ្ចេ តថា កយិរា, យថាញ្ញមនុសាសតិ, ឯវំ សន្តេ សុទន្តោ វត ទមេថាតិ យេន គុណេន បរំ អនុសាសតិ, តេន អត្តនា សុទន្តោ ហុត្វា ទមេយ្យ. អត្តា ហិ កិរ ទុទ្ទមោតិ អយញ្ហិ អត្តា នាម ទុទ្ទមោ. តស្មា យថា សោ សុទន្តោ ហោតិ, តថា ទមេតព្ពោតិ.

ទេសនាវសានេ បញ្ច សតាបិ តេ ភិក្ខូ អរហត្តំ បាបុណិំសូតិ.

បធានិកតិស្សត្ថេរវត្ថុ តតិយំ.

អត្តា ¶ ហិ អត្តនោ នាថោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កុមារកស្សបត្ថេរស្ស មាតរំ អារព្ភ កថេសិ.

សា កិរ រាជគហនគរេ សេដ្ឋិធីតា វិញ្ញុតំ បត្តកាលតោ បដ្ឋាយ បព្ពជ្ជំ យាចិ. អថ សា បុនប្បុនំ យាចមានាបិ មាតាបិតូនំ សន្តិកា បព្ពជ្ជំ អលភិត្វា វយប្បត្តា ¶ បតិកុលំ គន្ត្វា បតិទេវតា ហុត្វា អគារំ អជ្ឈាវសិ. អថស្សា ន ចិរស្សេវ កុច្ឆិស្មិំ គព្ភោ បតិដ្ឋហិ. សា គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតភាវំ អជានិត្វាវ សាមិកំ អារាធេត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. អថ នំ សោ មហន្តេន សក្ការេន ភិក្ខុនុបស្សយំ នេត្វា អជានន្តោ ទេវទត្តបក្ខិកានំ ភិក្ខុនីនំ សន្តិកេ បព្ពាជេសិ. អបរេន សមយេន ភិក្ខុនិយោ តស្សា គព្ភិនិភាវំ ញត្វា តាហិ ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ វុត្តា នាហំ, អយ្យេ, ជានាមិ ‘‘កិមេតំ’’, សីលំ វត មេ អរោគមេវាតិ. ភិក្ខុនិយោ តំ ទេវទត្តស្ស សន្តិកំ នេត្វា ‘‘អយំ ភិក្ខុនី សទ្ធាបព្ពជិតា, ឥមិស្សា មយំ គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតភាវំ ជានាម, កាលំ ន ជានាម, កិំ ទានិ ករោមា’’តិ បុច្ឆិំសុ. ទេវទត្តោ ‘‘មា មយ្ហំ ឱវាទការិកានំ ភិក្ខុនីនំ អយសោ ឧប្បជ្ជតូ’’តិ ឯត្តកមេវ ចិន្តេត្វា ‘‘ឧប្បព្ពាជេថ ន’’ន្តិ អាហ. តំ សុត្វា សា ទហរា មា មំ, អយ្យេ, នាសេថ, នាហំ ទេវទត្តំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតា, ឯថ, មំ សត្ថុ សន្តិកំ ជេតវនំ នេថាតិ. តា តំ អាទាយ ជេតវនំ គន្ត្វា សត្ថុ ¶ អារោចេសុំ. សត្ថា ‘‘តស្សា គិហិកាលេ គព្ភោ បតិដ្ឋិតោ’’តិ ជានន្តោបិ បរវាទមោចនត្ថំ រាជានំ បសេនទិកោសលំ មហាអនាថបិណ្ឌិកំ ចូឡអនាថបិណ្ឌិកំ វិសាខាឧបាសិកំ អញ្ញានិ ច មហាកុលានិ បក្កោសាបេត្វា ឧបាលិត្ថេរំ អាណាបេសិ – ‘‘គច្ឆ, ឥមិស្សា ទហរាយ ភិក្ខុនិយា ចតុបរិសមជ្ឈេ កម្មំ បរិសោធេហី’’តិ. ថេរោ រញ្ញោ បុរតោ វិសាខំ បក្កោសាបេត្វា តំ អធិករណំ បដិច្ឆាបេសិ. សា សាណិបាការំ បរិក្ខិបាបេត្វា អន្តោសាណិយំ តស្សា ហត្ថបាទនាភិឧទរបរិយោសានានិ ¶ ឱលោកេត្វា មាសទិវសេ សមានេត្វា ‘‘គិហិភាវេ ឥមាយ គព្ភោ លទ្ធោ’’តិ ញត្វា ថេរស្ស តមត្ថំ អារោចេសិ. អថស្សា ថេរោ បរិសមជ្ឈេ បរិសុទ្ធភាវំ បតិដ្ឋាបេសិ. សា អបរេន សមយេន បទុមុត្តរពុទ្ធស្ស បាទមូលេ បត្ថិតបត្ថនំ មហានុភាវំ បុត្តំ វិជាយិ.

អថេកទិវសំ ¶ រាជា ភិក្ខុនុបស្សយសមីបេន គច្ឆន្តោ ទារកសទ្ទំ សុត្វា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ទេវ, ឯកិស្សា ភិក្ខុនិយា បុត្តោ ជាតោ, តស្សេស សទ្ទោ’’តិ វុត្តេ តំ កុមារំ អត្តនោ ឃរំ នេត្វា ធាតីនំ អទាសិ. នាមគ្គហណទិវសេ ចស្ស កស្សបោតិ នាមំ កត្វា កុមារបរិហារេន វឌ្ឍិតត្តា កុមារកស្សបោតិ សញ្ជានិំសុ. សោ កីឡាមណ្ឌលេ ទារកេ បហរិត្វា ‘‘និម្មាតាបិតិកេនម្ហា បហដា’’តិ វុត្តេ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ទេវ, មំ ‘និម្មាតាបិតិកោ’តិ វទន្តិ, មាតរំ មេ អាចិក្ខថា’’តិ បុច្ឆិត្វា រញ្ញា ធាតិយោ ទស្សេត្វា ‘‘ឥមា តេ មាតរោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ន ឯត្តិកា មេ មាតរោ, ឯកាយ មេ មាតរា ភវិតព្ពំ, តំ មេ អាចិក្ខថា’’តិ អាហ. រាជា ‘‘ន សក្កា ឥមំ វញ្ចេតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា, តាត, តវ មាតា ភិក្ខុនី, ត្វំ មយា ភិក្ខុនុបស្សយា អានីតោតិ. សោ តាវតកេនេវ សមុប្បន្នសំវេគោ ហុត្វា, ‘‘តាត, បព្ពាជេថ ម’’ន្តិ អាហ. រាជា ‘‘សាធុ, តាតា’’តិ តំ មហន្តេន សក្ការេន សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពាជេសិ. សោ លទ្ធូបសម្បទោ កុមារកស្សបត្ថេរោតិ បញ្ញាយិ. សោ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា វាយមិត្វា វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘បុន កម្មដ្ឋានំ វិសេសេត្វា គហេស្សាមី’’តិ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា អន្ធវនេ វិហាសិ.

អថ នំ កស្សបពុទ្ធកាលេ ឯកតោ សមណធម្មំ កត្វា អនាគាមិផលំ បត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តភិក្ខុ ព្រហ្មលោកតោ អាគន្ត្វា បន្នរស បញ្ហេ បុច្ឆិត្វា ¶ ‘‘ឥមេ បញ្ហេ ឋបេត្វា សត្ថារំ អញ្ញោ ព្យាកាតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, គច្ឆ, សត្ថុ សន្តិកេ ឥមេសំ អត្ថំ ឧគ្គណ្ហា’’តិ ឧយ្យោជេសិ. សោ តថា កត្វា បញ្ហវិស្សជ្ជនាវសានេ អរហត្តំ បាបុណិ. តស្ស បន និក្ខន្តទិវសតោ បដ្ឋាយ ទ្វាទស វស្សានិ មាតុភិក្ខុនិយា អក្ខីហិ អស្សូនិ បវត្តិំសុ. សា បុត្តវិយោគទុក្ខិតា អស្សុតិន្តេនេវ មុខេន ភិក្ខាយ ចរមានា អន្តរវីថិយំ ថេរំ ទិស្វាវ, ‘‘បុត្ត ¶ , បុត្តា’’តិ វិរវន្តី តំ គណ្ហិតុំ ឧបធាវមានា បរិវត្តិត្វា បតិ. សា ថនេហិ ខីរំ មុញ្ចន្តេហិ ឧដ្ឋហិត្វា អល្លចីវរា គន្ត្វា ថេរំ គណ្ហិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘សចាយំ មម សន្តិកា មធុរវចនំ លភិស្សតិ, វិនស្សិស្សតិ. ថទ្ធមេវ កត្វា ឥមាយ សទ្ធិំ សល្លបិស្សាមី’’តិ. អថ នំ អាហ – ‘‘កិំ ករោន្តី វិចរសិ, សិនេហមត្តម្បិ ឆិន្ទិតុំ ន សក្កោសី’’តិ. សា ‘‘អហោ កក្ខឡា ថេរស្ស ¶ កថា’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘កិំ វទេសិ, តាតា’’តិ វត្វា បុនបិ តេន តថេវ វុត្តា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ឥមស្ស ការណា ទ្វាទស វស្សានិ អស្សូនិ សន្ធារេតុំ ន សក្កោមិ, អយំ បនេវំ ថទ្ធហទយោ, កិំ មេ ឥមិនា’’តិ បុត្តសិនេហំ ឆិន្ទិត្វា តំទិវសមេវ អរហត្តំ បាបុណិ.

អបរេន សមយេន ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘អាវុសោ, ទេវទត្តេន ឯវំ ឧបនិស្សយសម្បន្នោ កុមារកស្សបោ ច ថេរី ច នាសិតា, សត្ថា បន តេសំ បតិដ្ឋា ជាតោ, អហោ ពុទ្ធា នាម លោកានុកម្បកា’’តិ ¶ . សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ អហំ ឥមេសំ បច្ចយោ បតិដ្ឋា ជាតោ, បុព្ពេបិ នេសំ អហំ បតិដ្ឋា អហោសិំយេវា’’តិ វត្វា –

‘‘និគ្រោធមេវ សេវេយ្យ, ន សាខមុបសំវសេ;

និគ្រោធស្មិំ មតំ សេយ្យោ, យញ្ចេ សាខស្មិ ជីវិត’’ន្តិ. (ជា. ១.១.១២; ១.១០.៨១) –

ឥមំ និគ្រោធជាតកំ វិត្ថារេន កថេត្វា ‘‘តទា សាខមិគោ ទេវទត្តោ អហោសិ, បរិសាបិស្ស ទេវទត្តបរិសា, វារប្បត្តា មិគធេនុ ថេរី អហោសិ, បុត្តោ កុមារកស្សបោ, គព្ភិនីមិគិយា ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា គតោ និគ្រោធមិគរាជា បន អហមេវា’’តិ ជាតកំ សមោធានេត្វា បុត្តសិនេហំ ឆិន្ទិត្វា ថេរិយា អត្តនាវ អត្តនោ បតិដ្ឋានកតភាវំ បកាសេន្តោ, ‘‘ភិក្ខវេ, យស្មា បរស្ស អត្តនិ ឋិតេន សគ្គបរាយណេន វា មគ្គបរាយណេន វា ភវិតុំ ន សក្កា, តស្មា អត្តាវ អត្តនោ នាថោ, បរោ កិំ ករិស្សតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អត្តា ហិ អត្តនោ នាថោ, កោ ហិ នាថោ បរោ សិយា;

អត្តនា ហិ សុទន្តេន, នាថំ លភតិ ទុល្លភ’’ន្តិ.

តត្ថ នាថោតិ បតិដ្ឋា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា អត្តនិ ឋិតេន អត្តសម្បន្នេន កុសលំ កត្វា ¶ សគ្គំ វា បាបុណិតុំ, មគ្គំ វា ភាវេតុំ, ផលំ វា សច្ឆិកាតុំ សក្កា ¶ . តស្មា ហិ អត្តាវ អត្តនោ បតិដ្ឋា ហោតិ, បរោ កោ នាម កស្ស បតិដ្ឋា សិយា. អត្តនា ឯវ ហិ សុទន្តេន និព្ពិសេវនេន ¶ អរហត្តផលសង្ខាតំ ទុល្លភំ នាថំ លភតិ. អរហត្តញ្ហិ សន្ធាយ ឥធ ‘‘នាថំ លភតិ ទុល្លភ’’ន្តិ វុត្តំ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

កុមារកស្សបមាតុថេរីវត្ថុ ចតុត្ថំ.

អត្តនា ហិ កតំ បាបន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ មហាកាលំ នាម សោតាបន្នឧបាសកំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ មាសស្ស អដ្ឋទិវសេសុ ឧបោសថិកោ ហុត្វា វិហារេ សព្ពរត្តិំ ធម្មកថំ សុណាតិ. អថ រត្តិំ ចោរា ឯកស្មិំ គេហេ សន្ធិំ ឆិន្ទិត្វា ភណ្ឌកំ គហេត្វា លោហភាជនសទ្ទេន បពុទ្ធេហិ សាមិកេហិ អនុពទ្ធា គហិតភណ្ឌំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយិំសុ. សាមិកាបិ តេ អនុពន្ធិំសុយេវ, តេ ទិសា បក្ខន្ទិំសុ. ឯកោ បន វិហារមគ្គំ គហេត្វា មហាកាលស្ស រត្តិំ ធម្មកថំ សុត្វា បាតោវ បោក្ខរណិតីរេ មុខំ ធោវន្តស្ស បុរតោ ភណ្ឌិកំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយិ. ចោរេ អនុពន្ធិត្វា អាគតមនុស្សា ភណ្ឌិកំ ទិស្វា ‘‘ត្វំ នោ គេហសន្ធិំ ឆិន្ទិត្វា ភណ្ឌិកំ ហរិត្វា ធម្មំ សុណន្តោ វិយ វិចរសី’’តិ ¶ តំ គហេត្វា បោថេត្វា មារេត្វា ឆឌ្ឌេត្វា អគមិំសុ. អថ នំ បាតោវ បានីយឃដំ អាទាយ គតា ទហរសាមណេរា ទិស្វា ‘‘វិហារេ ធម្មកថំ សុត្វា សយិតឧបាសកោ អយុត្តំ មរណំ លភតី’’តិ វត្វា សត្ថុ អារោចេសុំ. សត្ថា ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, ឥមស្មិំ អត្តភាវេ កាលេន អប្បតិរូបំ មរណំ លទ្ធំ, បុព្ពេ កតកម្មស្ស បន តេន យុត្តមេវ លទ្ធ’’ន្តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ តស្ស បុព្ពកម្មំ កថេសិ –

អតីតេ កិរ ពារាណសិរញ្ញោ វិជិតេ ឯកស្ស បច្ចន្តគាមស្ស អដវិមុខេ ចោរា បហរន្តិ. រាជា អដវិមុខេ ឯកំ រាជភដំ ឋបេសិ, សោ ភតិំ គហេត្វា មនុស្សេ ឱរតោ បារំ នេតិ, បារតោ ឱរំ អានេតិ. អថេកោ មនុស្សោ អភិរូបំ អត្តនោ ភរិយំ ចូឡយានកំ អារោបេត្វា ¶ តំ ឋានំ អគមាសិ. រាជភដោ តំ ឥត្ថិំ ទិស្វាវ សញ្ជាតសិនេហោ តេន ‘‘អដវិំ នោ ¶ , សាមិ, អតិក្កាមេហី’’តិ វុត្តេបិ ‘‘ឥទានិ វិកាលោ, បាតោវ អតិក្កាមេស្សាមី’’តិ អាហ. សោ សកាលោ, សាមិ, ឥទានេវ នោ នេហីតិ. និវត្ត, ភោ, អម្ហាកំយេវ គេហេ អាហារោ ច និវាសោ ច ភវិស្សតីតិ. សោ នេវ និវត្តិតុំ ឥច្ឆិ. ឥតរោ បុរិសានំ សញ្ញំ ទត្វា យានកំ និវត្តាបេត្វា អនិច្ឆន្តស្សេវ ទ្វារកោដ្ឋកេ និវាសំ ទត្វា អាហារំ បដិយាទាបេសិ. តស្ស បន គេហេ ឯកំ មណិរតនំ អត្ថិ. សោ តំ តស្ស យានកន្តរេ បក្ខិបាបេត្វា បច្ចូសកាលេ ចោរានំ បវិដ្ឋសទ្ទំ ការេសិ. អថស្ស បុរិសា ‘‘មណិរតនំ, សាមិ, ចោរេហិ ហដ’’ន្តិ អារោចេសុំ. សោ គាមទ្វារេសុ អារក្ខំ ឋបេត្វា ‘‘អន្តោគាមតោ និក្ខមន្តេ វិចិនថា’’តិ អាហ. ឥតរោបិ បាតោវ យានកំ យោជេត្វា ¶ បាយាសិ. អថស្ស យានកំ សោធេន្តា អត្តនា ឋបិតំ មណិរតនំ ទិស្វា សន្តជ្ជេត្វា ‘‘ត្វំ មណិំ គហេត្វា បលាយសី’’តិ បោថេត្វា ‘‘គហិតោ នោ, សាមិ, ចោរោ’’តិ គាមភោជកស្ស ទស្សេសុំ. សោ ‘‘ភតកស្ស វត មេ គេហេ និវាសំ ទត្វា ភត្តំ ទិន្នំ, មណិំ គហេត្វា គតោ, គណ្ហថ នំ បាបបុរិស’’ន្តិ បោថាបេត្វា មារេត្វា ឆឌ្ឌាបេសិ. ឥទំ តស្ស បុព្ពកម្មំ. សោ តតោ ចុតោ អវីចិម្ហិ និព្ពត្តិត្វា តត្ថ ទីឃរត្តំ បច្ចិត្វា វិបាកាវសេសេន អត្តភាវសតេ តថេវ បោថិតោ មរណំ បាបុណិ.

ឯវំ សត្ថា មហាកាលស្ស បុព្ពកម្មំ ទស្សេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ឯវំ ឥមេ សត្តេ អត្តនា កតបាបកម្មមេវ ចតូសុ អបាយេសុ អភិមត្ថតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អត្តនា ហិ កតំ បាបំ, អត្តជំ អត្តសម្ភវំ;

អភិមត្ថតិ ទុម្មេធំ, វជិរំវស្មមយំ មណិ’’ន្តិ.

តត្ថ វជិរំវស្មមយំ មណិន្តិ វជិរំវ អស្មមយំ មណិំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា បាសាណមយំ បាសាណសម្ភវំ វជិរំ តមេវ អស្មមយំ មណិំ អត្តនោ ឧដ្ឋានដ្ឋានសង្ខាតំ បាសាណមណិំ ខាទិត្វា ឆិទ្ទំ ឆិទ្ទំ ខណ្ឌំ ខណ្ឌំ កត្វា អបរិភោគំ ករោតិ, ឯវមេវ អត្តនា កតំ អត្តនិ ជាតំ អត្តសម្ភវំ ¶ ¶ បាបំ ទុម្មេធំ និប្បញ្ញំ បុគ្គលំ ចតូសុ អបាយេសុ អភិមត្ថតិ កន្តតិ វិទ្ធំសេតីតិ.

ទេសនាវសានេ សម្បត្តភិក្ខូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

យស្ស ¶ អច្ចន្តទុស្សីល្យន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ ទិវសេ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘អាវុសោ, ទេវទត្តោ ទុស្សីលោ បាបធម្មោ ទុស្សីល្យការណេន វឌ្ឍិតាយ តណ្ហាយ អជាតសត្តុំ សង្គណ្ហិត្វា មហន្តំ លាភសក្ការំ និព្ពត្តេត្វា អជាតសត្តុំ បិតុវធេ សមាទបេត្វា តេន សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា នានប្បការេន តថាគតស្ស វធាយ បរិសក្កតី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ ទេវទត្តោ នានប្បការេន មយ្ហំ វធាយ បរិសក្កតី’’តិ វត្វា កុរុង្គមិគជាតកាទីនិ (ជា. ១.២.១១១-២) កថេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, អច្ចន្តទុស្សីលបុគ្គលំ នាម ទុស្សីល្យការណា ឧប្បន្នា តណ្ហា មាលុវា វិយ សាលំ បរិយោនន្ធិត្វា សម្ភញ្ជមានា និរយាទីសុ បក្ខិបតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថាមាហ –

‘‘យស្ស ¶ អច្ចន្តទុស្សីល្យំ, មាលុវា សាលមិវោត្ថតំ;

ករោតិ សោ តថត្តានំ, យថា នំ ឥច្ឆតី ទិសោ’’តិ.

តត្ថ អច្ចន្តទុស្សីល្យន្តិ ឯកន្តទុស្សីលភាវោ. គិហី វា ជាតិតោ បដ្ឋាយ ទស អកុសលកម្មបថេ ករោន្តោ, បព្ពជិតោ វា ឧបសម្បន្នទិវសតោ បដ្ឋាយ គរុកាបត្តិំ អាបជ្ជមានោ អច្ចន្តទុស្សីលោ នាម. ឥធ បន យោ ទ្វីសុ តីសុ អត្តភាវេសុ ទុស្សីលោ, ឯតស្ស គតិយា អាគតំ ទុស្សីលភាវំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. ទុស្សីលភាវោតិ ចេត្ថ ទុស្សីលស្ស ឆ ¶ ទ្វារានិ និស្សាយ ឧប្បន្នា តណ្ហា វេទិតព្ពា. មាលុវា សាលមិវោត្ថតន្តិ យស្ស បុគ្គលស្ស តំ តណ្ហាសង្ខាតំ ទុស្សីល្យំ យថា នាម មាលុវា សាលំ ឱត្ថរន្តី ទេវេ វស្សន្តេ បត្តេហិ ឧទកំ សម្បដិច្ឆិត្វា សម្ភញ្ជនវសេន សព្ពត្ថកមេវ បរិយោនន្ធតិ, ឯវំ អត្តភាវំ ឱត្ថតំ បរិយោនន្ធិត្វា ឋិតំ. សោ មាលុវាយ សម្ភញ្ជិត្វា ភូមិយំ បាតិយមានោ រុក្ខោ វិយ តាយ ទុស្សីល្យសង្ខាតាយ តណ្ហាយ សម្ភញ្ជិត្វា អបាយេសុ បាតិយមានោ, យថា នំ អនត្ថកាមោ ទិសោ ឥច្ឆតិ, តថា អត្តានំ ករោតិ នាមាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

សុករានីតិ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ សង្ឃភេទបរិសក្កនំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកទិវសញ្ហិ ទេវទត្តោ សង្ឃភេទាយ បរិសក្កន្តោ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ទិស្វា អត្តនោ អធិប្បាយំ អារោចេសិ. តំ សុត្វា ថេរោ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘ឥធាហំ, ភន្តេ, បុព្ពណ្ហសមយំ និវាសេត្វា បត្តចីវរមាទាយ រាជគហំ បិណ្ឌាយ បាវិសិំ. អទ្ទសា ខោ មំ, ភន្តេ, ទេវទត្តោ រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ. ទិស្វា យេនាហំ តេនុបសង្កមិ, ឧបសង្កមិត្វា មំ ឯតទវោច – ‘អជ្ជតគ្គេ ទានាហំ, អាវុសោ អានន្ទ, អញ្ញត្រេវ ភគវតា អញ្ញត្រ ភិក្ខុសង្ឃេន ឧបោសថំ ករិស្សាមិ សង្ឃកម្មញ្ចា’តិ. អជ្ជ ភគវា ទេវទត្តោ សង្ឃំ ភិន្ទិស្សតិ, ឧបោសថញ្ច ករិស្សតិ សង្ឃកម្មានិ ចា’’តិ. ឯវំ វុត្តេ សត្ថា –

‘‘សុករំ សាធុនា សាធុ, សាធុ បាបេន ទុក្ករំ;

បាបំ បាបេន សុករំ, បាបមរិយេហិ ទុក្ករ’’ន្តិ. (ឧទា. ៤៨) –

ឥមំ ¶ ឧទានំ ឧទានេត្វា, ‘‘អានន្ទ, អត្តនោ អហិតកម្មំ នាម សុករំ, ហិតកម្មមេវ ទុក្ករ’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សុករានិ អសាធូនិ, អត្តនោ អហិតានិ ច;

យំ វេ ហិតញ្ច សាធុញ្ច, តំ វេ បរមទុក្ករ’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – យានិ កម្មានិ អសាធូនិ សាវជ្ជានិ អបាយសំវត្តនិកត្តាយេវ អត្តនោ អហិតានិ ច ហោន្តិ, តានិ សុករានិ ¶ . យំ បន សុគតិសំវត្តនិកត្តា អត្តនោ ហិតញ្ច អនវជ្ជត្ថេន សាធុញ្ច សុគតិសំវត្តនិកញ្ចេវ និព្ពានសំវត្តនិកញ្ច កម្មំ, តំ បាចីននិន្នាយ គង្គាយ ឧព្ពត្តេត្វា បច្ឆាមុខករណំ វិយ អតិទុក្ករន្តិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

សង្ឃភេទបរិសក្កនវត្ថុ សត្តមំ.

យោ ¶ សាសនន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កាលត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរេកា ឥត្ថី មាតុដ្ឋានេ ឋត្វា តំ ថេរំ ឧបដ្ឋហិ. តស្សា បដិវិស្សកគេហេ មនុស្សា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា អាគន្ត្វា ‘‘អហោ ពុទ្ធា នាម អច្ឆរិយា, អហោ ធម្មទេសនា មធុរា’’តិ បសំសន្តិ. សា ឥត្ថី តេសំ កថំ សុត្វា, ‘‘ភន្តេ, អហម្បិ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សោតុកាមា’’តិ តស្ស អារោចេសិ. សោ ‘‘តត្ថ មា គមី’’តិ តំ និវារេសិ. សា បុនទិវសេ បុនទិវសេបីតិ យាវតតិយំ តេន និវារិយមានាបិ សោតុកាមាវ អហោសិ. កស្មា សោ បនេតំ និវារេសីតិ? ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា មយិ ភិជ្ជិស្សតី’’តិ. សា ឯកទិវសំ បាតោវ ភុត្តបាតរាសា ឧបោសថំ សមាទិយិត្វា, ‘‘អម្ម, សាធុកំ អយ្យំ បរិវិសេយ្យាសី’’តិ ធីតរំ អាណាបេត្វា វិហារំ អគមាសិ. ធីតាបិស្សា តំ ភិក្ខុំ អាគតកាលេ បរិវិសិត្វា ‘‘កុហិំ មហាឧបាសិកា’’តិ វុត្តា ‘‘ធម្មស្សវនាយ ¶ វិហារំ គតា’’តិ អាហ. សោ តំ ¶ សុត្វាវ កុច្ឆិយំ ឧដ្ឋិតេន ឌាហេន សន្តប្បមានោ ‘‘ឥទានិ សា មយិ ភិន្នា’’តិ វេគេន គន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណមានំ ទិស្វា សត្ថារំ អាហ, ‘‘ភន្តេ, អយំ ឥត្ថី ទន្ធា សុខុមំ ធម្មកថំ ន ជានាតិ, ឥមិស្សា ខន្ធាទិបដិសំយុត្តំ សុខុមំ ធម្មកថំ អកថេត្វា ទានកថំ វា សីលកថំ វា កថេតុំ វដ្ដតី’’តិ. សត្ថា តស្សជ្ឈាសយំ វិទិត្វា ‘‘ត្វំ ទុប្បញ្ញោ បាបិកំ ទិដ្ឋិំ និស្សាយ ពុទ្ធានំ សាសនំ បដិក្កោសសិ. អត្តឃាតាយេវ វាយមសី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យោ សាសនំ អរហតំ, អរិយានំ ធម្មជីវិនំ;

បដិក្កោសតិ ទុម្មេធោ, ទិដ្ឋិំ និស្សាយ បាបិកំ;

ផលានិ កដ្ឋកស្សេវ, អត្តឃាតាយ ផល្លតី’’តិ.

តស្សត្ថោ – យោ ទុម្មេធោ បុគ្គលោ អត្តនោ សក្ការហានិភយេន បាបិកំ ទិដ្ឋិំ និស្សាយ ‘‘ធម្មំ វា សោស្សាម, ទានំ វា ទស្សាមា’’តិ វទន្តេ បដិក្កោសន្តោ អរហតំ អរិយានំ ធម្មជីវិនំ ពុទ្ធានំ សាសនំ បដិក្កោសតិ, តស្ស តំ បដិក្កោសនំ សា ច បាបិកា ទិដ្ឋិ វេឡុសង្ខាតស្ស កដ្ឋកស្ស ផលានិ វិយ ហោតិ. តស្មា យថា កដ្ឋកោ ផលានិ គណ្ហន្តោ អត្តឃាតាយ ផល្លតិ, អត្តនោ ឃាតត្ថមេវ ផលតិ, ឯវំ សោបិ អត្តឃាតាយ ផល្លតីតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘ផលំ ¶ វេ កទលិំ ហន្តិ, ផលំ វេឡុំ ផលំ នឡំ;

សក្ការោ កាបុរិសំ ហន្តិ, គព្ភោ អស្សតរិំ យថា’’តិ. (ចូឡវ. ៣៣៥; អ. និ. ៤.៦៨);

ទេសនាវសានេ ឧបាសិកា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តបរិសាយបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

អត្តនា ¶ ¶ ហិ កតន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ចូឡកាលំ ឧបាសកំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកទិវសញ្ហិ មហាកាលវត្ថុស្មិំ វុត្តនយេនេវ ឧមង្គចោរា សាមិកេហិ អនុពទ្ធា រត្តិំ វិហារេ ធម្មកថំ សុត្វា បាតោវ វិហារា និក្ខមិត្វា សាវត្ថិំ អាគច្ឆន្តស្ស តស្ស ឧបាសកស្ស បុរតោ ភណ្ឌិកំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយិំសុ. មនុស្សា តំ ទិស្វា ‘‘អយំ រត្តិំ ចោរកម្មំ កត្វា ធម្មំ សុណន្តោ វិយ ចរតិ, គណ្ហថ ន’’ន្តិ តំ បោថយិំសុ. កុម្ភទាសិយោ ឧទកតិត្ថំ គច្ឆមានា តំ ទិស្វា ‘‘អបេថ, សាមិ, នាយំ ឯវរូបំ ករោតី’’តិ តំ មោចេសុំ. សោ វិហារំ គន្ត្វា, ‘‘ភន្តេ, អហម្ហិ មនុស្សេហិ នាសិតោ, កុម្ភទាសិយោ មេ និស្សាយ ជីវិតំ លទ្ធ’’ន្តិ ភិក្ខូនំ អារោចេសិ. ភិក្ខូ តថាគតស្ស តមត្ថំ អារោចេសុំ. សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ចូឡកាលឧបាសកោ កុម្ភទាសិយោ ចេវ និស្សាយ, អត្តនោ ច អករណភាវេន ជីវិតំ លភិ. ឥមេ ហិ នាម សត្តា អត្តនា បាបកម្មំ កត្វា និរយាទីសុ អត្តនាវ កិលិស្សន្តិ, កុសលំ កត្វា បន សុគតិញ្ចេវ និព្ពានញ្ច គច្ឆន្តា អត្តនាវ វិសុជ្ឈន្តី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អត្តនា ហិ កតំ បាបំ, អត្តនា សំកិលិស្សតិ;

អត្តនា អកតំ បាបំ, អត្តនាវ វិសុជ្ឈតិ;

សុទ្ធី អសុទ្ធិ បច្ចត្តំ, នាញ្ញោ អញ្ញំ វិសោធយេ’’តិ.

តស្សត្ថោ ¶ – យេន អត្តនា អកុសលកម្មំ កតំ ហោតិ, សោ ចតូសុ អបាយេសុ ទុក្ខំ អនុភវន្តោ ¶ អត្តនាវ សំកិលិស្សតិ. យេន បន អត្តនា អកតំ បាបំ, សោ សុគតិញ្ចេវ និព្ពានញ្ច គច្ឆន្តោ អត្តនាវ វិសុជ្ឈតិ. កុសលកម្មសង្ខាតា សុទ្ធិ អកុសលកម្មសង្ខាតា ច អសុទ្ធិ បច្ចត្តំ ការកសត្តានំ អត្តនិយេវ វិបច្ចតិ. អញ្ញោ បុគ្គលោ អញ្ញំ បុគ្គលំ ន វិសោធយេ នេវ វិសោធេតិ, ន កិលេសេតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ទេសនាវសានេ ¶ ចូឡកាលោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តបរិសាយបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

អត្តទត្ថន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អត្តទត្ថត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សត្ថារា ហិ បរិនិព្ពានកាលេ, ‘‘ភិក្ខវេ, អហំ ឥតោ ចតុមាសច្ចយេន បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ វុត្តេ ឧប្បន្នសំវេគា សត្តសតា បុថុជ្ជនា ភិក្ខូ សត្ថុ សន្តិកំ អវិជហិត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ, អាវុសោ, ករិស្សាមា’’តិ សម្មន្តយមានា វិចរន្តិ. អត្តទត្ថត្ថេរោ បន ចិន្តេសិ – ‘‘សត្ថា កិរ ចតុមាសច្ចយេន បរិនិព្ពាយិស្សតិ, អហញ្ចម្ហិ អវីតរាគោ, សត្ថរិ ធរមានេយេវ អរហត្តត្ថាយ វាយមិស្សាមី’’តិ. សោ ភិក្ខូនំ សន្តិកំ ន គច្ឆតិ. អថ នំ ភិក្ខូ ‘‘កស្មា, អាវុសោ, ត្វំ នេវ អម្ហាកំ សន្តិកំ អាគច្ឆសិ, ន កិញ្ចិ មន្តេសី’’តិ វត្វា សត្ថុ សន្តិកំ នេត្វា ‘‘អយំ, ភន្តេ, ឯវំ នាម ករោតី’’តិ អារោចយិំសុ. សោ សត្ថារាបិ ‘‘កស្មា ឯវំ ករោសី’’តិ វុត្តេ ‘‘តុម្ហេ កិរ, ភន្តេ, ចតុមាសច្ចយេន ¶ បរិនិព្ពាយិស្សថ, អហំ តុម្ហេសុ ធរន្តេសុយេវ អរហត្តប្បត្តិយា វាយមិស្សាមី’’តិ. សត្ថា តស្ស សាធុការំ ទត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, យស្ស មយិ សិនេហោ អត្ថិ, តេន អត្តទត្ថេន វិយ ភវិតុំ វដ្ដតិ. ន ហិ គន្ធាទីហិ បូជេន្តា មំ បូជេន្តិ, ធម្មានុធម្មបដិបត្តិយា បន មំ បូជេន្តិ. តស្មា អញ្ញេនបិ អត្តទត្ថសទិសេនេវ ភវិតព្ព’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អត្តទត្ថំ បរត្ថេន, ពហុនាបិ ន ហាបយេ;

អត្តទត្ថមភិញ្ញាយ, សទត្ថបសុតោ សិយា’’តិ.

តស្សត្ថោ – គិហិភូតា តាវ កាកណិកមត្តម្បិ អត្តនោ អត្ថំ សហស្សមត្តេនាបិ បរស្ស អត្ថេន ¶ ន ហាបយេ. កាកណិកមត្តេនាបិ ហិស្ស អត្តទត្ថោវ ខាទនីយំ វា ភោជនីយំ វា និប្ផាទេយ្យ, ន បរត្ថោ. ឥទំ ¶ បន ឯវំ អកថេត្វា កម្មដ្ឋានសីសេន កថិតំ, តស្មា ‘‘អត្តទត្ថំ ន ហាបេមី’’តិ ភិក្ខុនា នាម សង្ឃស្ស ឧប្បន្នំ ចេតិយបដិសង្ខរណាទិកិច្ចំ វា ឧបជ្ឈាយាទិវត្តំ វា ន ហាបេតព្ពំ. អាភិសមាចារិកវត្តញ្ហិ បូរេន្តោយេវ អរិយផលាទីនិ សច្ឆិករោតិ, តស្មា អយម្បិ អត្តទត្ថោវ. យោ បន អច្ចារទ្ធវិបស្សកោ ‘‘អជ្ជ វា សុវេ វា’’តិ បដិវេធំ បត្ថយមានោ វិចរតិ, តេន ឧបជ្ឈាយវត្តាទីនិបិ ហាបេត្វា អត្តនោ កិច្ចមេវ កាតព្ពំ. ឯវរូបញ្ហិ អត្តទត្ថមភិញ្ញាយ ‘‘អយំ មេ អត្តនោ អត្ថោ’’តិ សល្លក្ខេត្វា ¶ , សទត្ថបសុតោ សិយាតិ តស្មិំ សកេ អត្ថេ ឧយ្យុត្តបយុត្តោ ភវេយ្យាតិ.

ទេសនាវសានេ សោ ថេរោ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តភិក្ខូនម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

ហីនំ ¶ ¶ ¶ ធម្មន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ទហរភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

អញ្ញតរោ កិរ ថេរោ ទហរភិក្ខុនា សទ្ធិំ បាតោវ វិសាខាយ គេហំ អគមាសិ. វិសាខាយ គេហេ បញ្ចសតានំ ភិក្ខូនំ ធុវយាគុ និច្ចបញ្ញត្តា ហោតិ. ថេរោ តត្ថ យាគុំ បិវិត្វា ទហរភិក្ខុំ និសីទាបេត្វា សយំ អញ្ញំ គេហំ អគមាសិ. តេន ច សមយេន វិសាខាយ បុត្តស្ស ធីតា អយ្យិកាយ ឋានេ ឋត្វា ភិក្ខូនំ វេយ្យាវច្ចំ ករោតិ. សា តស្ស ទហរស្ស ឧទកំ បរិស្សាវេន្តី ចាដិយំ អត្តនោ មុខនិមិត្តំ ទិស្វា ហសិ, ទហរោបិ តំ ឱលោកេត្វា ហសិ. សា តំ ហសមានំ ទិស្វា ‘‘ឆិន្នសីសោ ហសតី’’តិ អាហ. អថ នំ ទហរោ ‘‘ត្វំ ឆិន្នសីសា, មាតាបិតរោបិ តេ ឆិន្នសីសា’’តិ អក្កោសិ. សា រោទមានា មហានសេ អយ្យិកាយ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កិំ ឥទំ, អម្មា’’តិ វុត្តេ តមត្ថំ អារោចេសិ. សា ទហរស្ស សន្តិកំ អាគន្ត្វា, ‘‘ភន្តេ, មា កុជ្ឈិ, ន ឯតំ ឆិន្នកេសនខស្ស ឆិន្ននិវាសនបារុបនស្ស ¶ មជ្ឈេ ឆិន្នកបាលំ អាទាយ ភិក្ខាយ ចរន្តស្ស អយ្យស្ស អគរុក’’ន្តិ អាហ. ទហរោ អាម, ឧបាសិកេ, ត្វំ មម ឆិន្នកេសាទិភាវំ ជានាសិ, ឥមិស្សា មំ ‘‘ឆិន្នសីសោ’’តិ កត្វា អក្កោសិតុំ វដ្ដិស្សតីតិ. វិសាខា នេវ ទហរំ សញ្ញាបេតុំ អសក្ខិ, នបិ ទារិកំ. តស្មិំ ខណេ ថេរោ អាគន្ត្វា ‘‘កិមិទំ ឧបាសិកេ’’តិ បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ សុត្វា ទហរំ ឱវទន្តោ អាហ – ‘‘អបេហិ, អាវុសោ, នាយំ ឆិន្នកេសនខវត្ថស្ស មជ្ឈេ ឆិន្នកបាលំ អាទាយ ភិក្ខាយ ចរន្តស្ស អក្កោសោ, តុណ្ហី ហោហី’’តិ. អាម, ភន្តេ, កិំ តុម្ហេ អត្តនោ ឧបដ្ឋាយិកំ អតជ្ជេត្វា មំ តជ្ជេថ, មំ ‘‘ឆិន្នសីសោ’’តិ អក្កោសិតុំ វដ្ដិស្សតីតិ. តស្មិំ ខណេ សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ បុច្ឆិ. វិសាខា អាទិតោ បដ្ឋាយ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. សត្ថា តស្ស ទហរស្ស សោតាបត្តិផលូបនិស្សយំ ទិស្វា ‘‘មយា ឥមំ ទហរំ អនុវត្តិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា វិសាខំ អាហ – ‘‘កិំ បន វិសាខេ តវ ទារិកាយ ឆិន្នកេសាទិមត្តកេនេវ មម សាវកេ ¶ ឆិន្នសីសេ កត្វា អក្កោសិតុំ វដ្ដតី’’តិ? ទហរោ តាវទេវ ឧដ្ឋាយ អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ¶ , ‘‘ភន្តេ, ឯតំ បញ្ហំ តុម្ហេវ សុដ្ឋុ ជានាថ, អម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ ច ឧបាសិកា ច សុដ្ឋុ ន ជានន្តី’’តិ អាហ. សត្ថា ទហរស្ស អត្តនោ អនុកុលភាវំ ញត្វា ‘‘កាមគុណំ អារព្ភ ហសនភាវោ នាម ហីនោ ធម្មោ, ហីនញ្ច នាម ធម្មំ សេវិតុំ បមាទេន សទ្ធិំ សំវសិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ហីនំ ¶ ធម្មំ ន សេវេយ្យ, បមាទេន ន សំវសេ;

មិច្ឆាទិដ្ឋិំ ន សេវេយ្យ, ន សិយា លោកវឌ្ឍនោ’’តិ.

តត្ថ ហីនំ ធម្មន្តិ បញ្ចកាមគុណំ ធម្មំ. សោ ហិ ហីនោ ធម្មោ ន អន្តមសោ ឱដ្ឋគោណាទីហិបិ បដិសេវិតព្ពោ. ហីនេសុ ច និរយាទីសុ ឋានេសុ និព្ពត្តាបេតីតិ ហីនោ នាម, តំ ន សេវេយ្យ. បមាទេនាតិ សតិវោស្សគ្គលក្ខណេន បមាទេនាបិ ន សំវសេ. ន សេវេយ្យាតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិម្បិ ន គណ្ហេយ្យ. លោកវឌ្ឍនោតិ យោ ហិ ឯវំ ករោតិ, សោ លោកវឌ្ឍនោ នាម ហោតិ. តស្មា ឯវំ អករណេន ន សិយា លោកវឌ្ឍនោតិ.

ទេសនាវសានេ សោ ទហរោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

ឧត្តិដ្ឋេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា និគ្រោធារាមេ វិហរន្តោ បិតរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ សត្ថា បឋមគមនេន កបិលបុរំ គន្ត្វា ញាតីហិ កតបច្ចុគ្គមនោ និគ្រោធារាមំ បត្វា ញាតីនំ មានភិន្ទនត្ថាយ អាកាសេ រតនចង្កមំ មាបេត្វា តត្ថ ចង្កមន្តោ ធម្មំ ទេសេសិ. ញាតី បសន្នចិត្តា សុទ្ធោទនមហារាជានំ អាទិំ កត្វា វន្ទិំសុ. តស្មិំ ញាតិសមាគមេ បោក្ខរវស្សំ វស្សិ. តំ អារព្ភ មហាជនេន កថាយ ¶ សមុដ្ឋាបិតាយ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ មយ្ហំ ញាតិសមាគមេ បោក្ខរវស្សំ វស្សិយេវា’’តិ ¶ វត្វា វេស្សន្តរជាតកំ (ជា. ២.២២.១៦៥៥ អាទយោ) កថេសិ. ធម្មទេសនំ សុត្វា បក្កមន្តេសុ ញាតីសុ ឯកោបិ សត្ថារំ ន និមន្តេសិ. រាជាបិ ‘‘មយ្ហំ បុត្តោ មម គេហំ អនាគន្ត្វា កហំ គមិស្សតី’’តិ អនិមន្តេត្វាវ អគមាសិ. គន្ត្វា ច បន គេហេ វីសតិយា ភិក្ខុសហស្សានំ យាគុអាទីនិ បដិយាទាបេត្វា អាសនានិ ¶ បញ្ញាបេសិ. បុនទិវសេ សត្ថា បិណ្ឌាយ បវិសន្តោ ‘‘កិំ នុ ខោ អតីតពុទ្ធា បិតុ នគរំ បត្វា ឧជុកមេវ ញាតិកុលំ បវិសិំសុ, ឧទាហុ បដិបាដិយា បិណ្ឌាយ ចរិំសូ’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘បដិបាដិយា ចរិំសូ’’តិ ទិស្វា បឋមគេហតោ បដ្ឋាយ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ បាយាសិ. រាហុលមាតា បាសាទតលេ និសិន្នាវ ទិស្វា តំ បវត្តិំ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា សាដកំ សណ្ឋាបេន្តោ វេគេន និក្ខមិត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា – ‘‘បុត្ត, កស្មា មំ នាសេសិ, អតិវិយ តេ បិណ្ឌាយ ចរន្តេន លជ្ជា ឧប្បាទិតា, យុត្តំ នាម វោ ឥមស្មិំយេវ នគរេ សុវណ្ណសិវិកាទីហិ វិចរិត្វា បិណ្ឌាយ ចរិតុំ, កិំ មំ លជ្ជាបេសី’’តិ? ‘‘នាហំ តំ, មហារាជ, លជ្ជាបេមិ, អត្តនោ បន កុលវំសំ អនុវត្តាមី’’តិ. ‘‘កិំ បន, តាត, បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ជីវនវំសោ មម វំសោ’’តិ? ‘‘នេសោ, មហារាជ, តវ វំសោ, មម បនេសោ វំសោ. អនេកានិ ហិ ពុទ្ធសហស្សានិ បិណ្ឌាយ ចរិត្វាវ ជីវិំសូ’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ឧត្តិដ្ឋេ នប្បមជ្ជេយ្យ, ធម្មំ សុចរិតំ ចរេ;

ធម្មចារី សុខំ សេតិ, អស្មិំ លោកេ បរម្ហិ ច.

‘‘ធម្មំ ចរេ សុចរិតំ, ន នំ ទុច្ចរិតំ ចរេ;

ធម្មចារី សុខំ សេតិ, អស្មិំ លោកេ បរម្ហិ ចា’’តិ.

តត្ថ ¶ ឧត្តិដ្ឋេតិ ឧដ្ឋហិត្វា បរេសំ ឃរទ្វារេ ឋត្វា គហេតព្ពបិណ្ឌេ. នប្បមជ្ជេយ្យាតិ បិណ្ឌចារិកវត្តញ្ហិ ហាបេត្វា បណីតភោជនានិ បរិយេសន្តោ ឧត្តិដ្ឋេ បមជ្ជតិ នាម, សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ បន ន បមជ្ជតិ នាម. ឯវំ ករោន្តោ ឧត្តិដ្ឋេ នប្បមជ្ជេយ្យ. ធម្មន្តិ អនេសនំ បហាយ ¶ សបទានំ ចរន្តោ តមេវ ភិក្ខាចរិយធម្មំ សុចរិតំ ចរេ. សុខំ សេតីតិ ទេសនាមត្តមេតំ, ឯវំ បនេតំ ភិក្ខាចរិយធម្មំ ចរន្តោ ធម្មចារី ឥធ លោកេ ចតូហិ ឥរិយាបថេហិ សុខំ វិហរតីតិ អត្ថោ. ន នំ ទុច្ចរិតន្តិ វេសិយាទិភេទេ អគោចរេ ចរន្តោ ភិក្ខាចរិយធម្មំ ទុច្ចរិតំ ចរតិ នាម. ឯវំ អចរិត្វា ធម្មំ ចរេ សុចរិតំ, ន នំ ទុច្ចរិតំ ចរេ. សេសំ វុត្តត្ថមេវ.

ទេសនាវសានេ រាជា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

យថា ¶ បុព្ពុឡកន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បញ្ចសតេ វិបស្សកេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

តេ កិរ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា ឃដេន្តា វាយមន្តា អប្បវិសេសា ‘‘វិសេសេត្វា កម្មដ្ឋានំ គហេស្សាមា’’តិ សត្ថុ សន្តិកំ អាគច្ឆន្តា អន្តរាមគ្គេ មរីចិកម្មដ្ឋានំ ភាវេន្តាវ អាគមិំសុ ¶ . តេសំ វិហារំ បវិដ្ឋក្ខណេយេវ ទេវោ វស្សិ. តេ តត្ថ តត្ថ បមុខេសុ ឋត្វា ធារាវេគេន ឧដ្ឋហិត្វា ភិជ្ជន្តេ បុព្ពឡកេ ទិស្វា ‘‘អយម្បិ អត្តភាវោ ឧប្បជ្ជិត្វា ភិជ្ជនត្ថេន បុព្ពុឡកសទិសោយេវា’’តិ អារម្មណំ គណ្ហិំសុ. សត្ថា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ តេ ភិក្ខូ ឱលោកេត្វា តេហិ សទ្ធិំ កថេន្តោ វិយ ឱភាសំ ផរិត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យថា បុព្ពុឡកំ បស្សេ, យថា បស្សេ មរីចិកំ;

ឯវំ លោកំ អវេក្ខន្តំ, មច្ចុរាជា ន បស្សតី’’តិ.

តត្ថ មរីចិកន្តិ មយូខំ. តេ ហិ ទូរតោវ គេហសណ្ឋានាទិវសេន ឧបដ្ឋិតាបិ ឧបគច្ឆន្តានំ អគយ្ហូបគា រិត្តកា តុច្ឆកាវ. តស្មា យថា ឧប្បជ្ជិត្វា ¶ ភិជ្ជនត្ថេន បុព្ពុឡកំ រិត្តតុច្ឆាទិភាវេនេវ បស្សេយ្យ, ឯវំ ខន្ធាទិលោកំ អវេក្ខន្តំ មច្ចុរាជា ន បស្សតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ តេ ភិក្ខូ ឋិតដ្ឋានេយេវ អរហត្តំ បាបុណិំសូតិ.

បញ្ចសតវិបស្សកភិក្ខុវត្ថុ តតិយំ.

ឯថ បស្សថិមំ លោកន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អភយរាជកុមារំ អារព្ភ កថេសិ.

តស្ស កិរ បច្ចន្តំ វូបសមេត្វា អាគតស្ស បិតា ពិម្ពិសារោ តុស្សិត្វា ឯកំ នច្ចគីតកុសលំ ¶ នាដកិត្ថិំ ទត្វា ¶ សត្តាហំ រជ្ជមទាសិ. សោ សត្តាហំ គេហា ពហិ អនិក្ខន្តោវ រជ្ជសិរិំ អនុភវិត្វា អដ្ឋមេ ទិវសេ នទីតិត្ថំ គន្ត្វា ន្ហត្វា ឧយ្យានំ បវិសិត្វា សន្តតិមហាមត្តោ វិយ តស្សា ឥត្ថិយា នច្ចគីតំ បស្សន្តោ និសីទិ. សាបិ តង្ខណញ្ញេវ សន្តតិមហាមត្តស្ស នាដកិត្ថី វិយ សត្ថកវាតានំ វសេន កាលមកាសិ. កុមារោ តស្សា កាលកិរិយាយ ឧប្បន្នសោកោ ‘‘ន មេ ឥមំ សោកំ ឋបេត្វា សត្ថារំ អញ្ញោ និព្ពាបេតុំ សក្ខិស្សតី’’តិ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, សោកំ មេ និព្ពាបេថា’’តិ អាហ. សត្ថា តំ សមស្សាសេត្វា ‘‘តយា ហិ, កុមារ, ឥមិស្សា ឥត្ថិយា ឯវមេវ មតកាលេ រោទន្តេន បវត្តិតានំ អស្សូនំ អនមតគ្គេ សំសារេ បមាណំ នត្ថី’’តិ វត្វា តាយ ទេសនាយ សោកស្ស តនុភាវំ ញត្វា, ‘‘កុមារ, មា សោចិ, ពាលជនានំ សំសីទនដ្ឋានមេត’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឯថ បស្សថិមំ លោកំ, ចិត្តំ រាជរថូបមំ;

យត្ថ ពាលា វិសីទន្តិ, នត្ថិ សង្គោ វិជានត’’ន្តិ.

តត្ថ តេ បស្សថាតិ រាជកុមារមេវ សន្ធាយាហ. ឥមំ លោកន្តិ ឥមំ ខន្ធលោកាទិសង្ខាតំ អត្តភាវំ. ចិត្តន្តិ សត្តរតនាទិវិចិត្តំ រាជរថំ វិយ វត្ថាលង្ការាទិចិត្តិតំ. យត្ថ ពាលាតិ យស្មិំ អត្តភាវេ ពាលា ឯវំ ¶ វិសីទន្តិ. វិជានតន្តិ វិជានន្តានំ បណ្ឌិតានំ ឯត្ថ រាគសង្គាទីសុ ឯកោបិ សង្គោ នត្ថីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ រាជកុមារោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

យោ ¶ ច បុព្ពេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សម្មជ្ជនត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ បាតោ វា សាយំ វាតិ វេលំ បមាណំ អកត្វា អភិក្ខណំ សម្មជ្ជន្តោវ វិចរតិ. សោ ឯកទិវសំ សម្មជ្ជនិំ គហេត្វា ទិវាដ្ឋានេ និសិន្នស្ស រេវតត្ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘អយំ មហាកុសីតោ ជនស្ស សទ្ធាទេយ្យំ ភុញ្ជិត្វា អាគន្ត្វា និសីទតិ, កិំ នាមេតស្ស សម្មជ្ជនិំ ¶ គហេត្វា ឯកំ ឋានំ សម្មជ្ជិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ អាហ. ថេរោ ‘‘ឱវាទមស្ស ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯហាវុសោតិ. កិំ, ភន្តេតិ? គច្ឆ ន្ហត្វា ឯហីតិ. សោ តថា អកាសិ. អថ នំ ថេរោ ឯកមន្តំ និសីទាបេត្វា ឱវទន្តោ អាហ – ‘‘អាវុសោ, ភិក្ខុនា នាម ន សព្ពកាលំ សម្មជ្ជន្តេន វិចរិតុំ វដ្ដតិ, បាតោ ឯវ បន សម្មជ្ជិត្វា បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តេន អាគន្ត្វា រត្តិដ្ឋានេ វា ទិវាដ្ឋានេ វា និសិន្នេន ទ្វត្តិំសាការំ សជ្ឈាយិត្វា អត្តភាវេ ខយវយំ បដ្ឋបេត្វា សាយន្ហេ ឧដ្ឋាយ សម្មជ្ជិតុំ វដ្ដតិ, និច្ចកាលំ អសម្មជ្ជិត្វា អត្តនោបិ នាម ឱកាសោ កាតព្ពោ’’តិ. សោ ថេរស្ស ឱវាទេ ឋត្វា ន ចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តំ តំ ឋានំ ឧក្លាបំ អហោសិ. អថ នំ ភិក្ខូ អាហំសុ – ‘‘អាវុសោ សម្មជ្ជនត្ថេរ, តំ តំ ឋានំ ឧក្លាបំ កស្មា ន សម្មជ្ជសី’’តិ? ‘‘ភន្តេ, មយា បមាទកាលេ ឯវំ កតំ, ឥទានាម្ហិ អប្បមត្តោ’’តិ. ភិក្ខូ ‘‘អយំ ថេរោ អញ្ញំ ព្យាករោតី’’តិ សត្ថុ អារោចេសុំ. សត្ថា ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, មម បុត្តោ បុព្ពេ បមាទកាលេ សម្មជ្ជន្តោ វិចរិ, ឥទានិ បន មគ្គផលសុខេន វីតិនាមេន្តោ ន សម្មជ្ជតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យោ ¶ ¶ ច បុព្ពេ បមជ្ជិត្វា, បច្ឆា សោ នប្បមជ្ជតិ;

សោមំ លោកំ បភាសេតិ, អព្ភា មុត្តោវ ចន្ទិមា’’តិ.

តស្សត្ថោ – យោ បុគ្គលោ បុព្ពេ វត្តបដិវត្តករណេន វា សជ្ឈាយាទីហិ វា បមជ្ជិត្វា បច្ឆា មគ្គផលសុខេន វីតិនាមេន្តោ នប្បមជ្ជតិ, សោ អព្ភាទីហិ មុត្តោ ចន្ទោវ ឱកាសលោកំ មគ្គញាណេន ឥមំ ខន្ធាទិលោកំ ឱភាសេតិ, ឯកាលោកំ ករោតីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

យស្ស បាបន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អង្គុលិមាលត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ អង្គុលិមាលសុត្តន្តវសេនេវ (ម. និ. ២.៣៤៧ អាទយោ) វេទិតព្ពំ.

ថេរោ ¶ បន សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. អថ ខោ អាយស្មា អង្គុលិមាលោ រហោគតោ បដិសល្លីនោ វិមុត្តិសុខបដិសំវេទី. តាយំ វេលាយំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘យោ ច បុព្ពេ បមជ្ជិត្វា, បច្ឆា សោ នប្បមជ្ជតិ;

សោមំ លោកំ បភាសេតិ, អព្ភា មុត្តោវ ចន្ទិមា’’តិ. –

អាទិនា នយេន ឧទានំ ឧទានេត្វា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពុតោ. ភិក្ខូ ‘‘កហំ នុ ខោ, អាវុសោ, ថេរោ ឧប្បន្នោ’’តិ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ? សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ ¶ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អង្គុលិមាលត្ថេរស្ស និព្ពត្តដ្ឋានកថាយា’’តិ វុត្តេ ‘‘បរិនិព្ពុតោ ច, ភិក្ខវេ, មម បុត្តោ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ឯត្តកេ មនុស្សេ មារេត្វា បរិនិព្ពុតោ’’តិ? ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, សោ បុព្ពេ ឯកំ កល្យាណមិត្តំ អលភិត្វា ឯត្តកំ បាបមកាសិ, បច្ឆា បន កល្យាណមិត្តបច្ចយំ លភិត្វា អប្បមត្តោ អហោសិ. តេនស្ស តំ បាបកម្មំ កុសលេន បិហិត’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យស្ស ¶ បាបំ កតំ កម្មំ, កុសលេន បិធីយតិ;

សោមំ លោកំ បភាសេតិ, អព្ភា មុត្តោវ ចន្ទិមា’’តិ.

តត្ថ កុសលេនាតិ អរហត្តមគ្គំ សន្ធាយ វុត្តំ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អន្ធភូតោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា អគ្គាឡវេ ចេតិយេ វិហរន្តោ ឯកំ បេសការធីតរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកទិវសញ្ហិ អាឡវិវាសិនោ សត្ថរិ អាឡវិំ សម្បត្តេ និមន្តេត្វា ទានំ អទំសុ. សត្ថា ភត្តកិច្ចាវសានេ អនុមោទនំ ករោន្តោ ‘‘អទ្ធុវំ មេ ជីវិតំ, ធុវំ មេ មរណំ, អវស្សំ មយា មរិតព្ពមេវ ¶ , មរណបរិយោសានំ មេ ជីវិតំ, ជីវិតមេវ អនិយតំ, មរណំ និយតន្តិ ¶ ឯវំ មរណស្សតិំ ភាវេថ. យេសញ្ហិ មរណស្សតិ អភាវិតា, តេ បច្ឆិមេ កាលេ អាសីវិសំ ទិស្វា ភីតអទណ្ឌបុរិសោ វិយ សន្តាសប្បត្តា ភេរវរវំ រវន្តា កាលំ ករោន្តិ. យេសំ បន មរណស្សតិ ភាវិតា, តេ ទូរតោវ អាសីវិសំ ទិស្វា ទណ្ឌកេន គហេត្វា ឆឌ្ឌេត្វា ឋិតបុរិសោ វិយ បច្ឆិមេ កាលេ ន សន្តសន្តិ, តស្មា មរណស្សតិ ភាវេតព្ពា’’តិ អាហ. តំ ធម្មទេសនំ សុត្វា អវសេសជនា សកិច្ចប្បសុតាវ អហេសុំ. ឯកា បន សោឡសវស្សុទ្ទេសិកា បេសការធីតា ‘‘អហោ ពុទ្ធានំ កថា នាម អច្ឆរិយា, មយា បន មរណស្សតិំ ភាវេតុំ វដ្ដតី’’តិ រត្តិន្ទិវំ មរណស្សតិមេវ ភាវេសិ. សត្ថាបិ តតោ និក្ខមិត្វា ជេតវនំ អគមាសិ. សាបិ កុមារិកា តីណិ វស្សានិ មរណស្សតិំ ភាវេសិយេវ.

អថេកទិវសំ សត្ថា បច្ចូសសមយេ លោកំ ឱលោកេន្តោ តំ កុមារិកំ អត្តនោ ញាណជាលស្ស អន្តោបវិដ្ឋំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘ឥមាយ កុមារិកាយ មម ធម្មទេសនាយ សុតទិវសតោ បដ្ឋាយ តីណិ វស្សានិ មរណស្សតិ ភាវិតា, ឥទានាហំ តត្ថ គន្ត្វា ឥមំ កុមារិកំ ចត្តារោ បញ្ហេ បុច្ឆិត្វា តាយ វិស្សជ្ជេន្តិយា ¶ ចតូសុ ឋានេសុ សាធុការំ ទត្វា ឥមំ គាថំ ភាសិស្សាមិ. សា គាថាវសានេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិស្សតិ, តំ និស្សាយ មហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា បញ្ចសតភិក្ខុបរិវារោ ជេតវនា និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន អគ្គាឡវវិហារំ អគមាសិ. អាឡវិវាសិនោ ‘‘សត្ថា អាគតោ’’តិ សុត្វា តំ វិហារំ គន្ត្វា និមន្តយិំសុ. តទា សាបិ កុមារិកា សត្ថុ អាគមនំ សុត្វា ‘‘អាគតោ កិរ មយ្ហំ បិតា, សាមិ, អាចរិយោ បុណ្ណចន្ទមុខោ មហាគោតមពុទ្ធោ’’តិ តុដ្ឋមានសា ‘‘ឥតោ មេ តិណ្ណំ សំវច្ឆរានំ មត្ថកេ សុវណ្ណវណ្ណោ សត្ថា ទិដ្ឋបុព្ពោ, ឥទានិស្ស សុវណ្ណវណ្ណំ ¶ សរីរំ ទដ្ឋុំ មធុរោជញ្ច វរធម្មំ សោតុំ លភិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. បិតា បនស្សា សាលំ គច្ឆន្តោ អាហ – ‘‘អម្ម, បរសន្តកោ មេ សាដកោ អារោបិតោ, តស្ស វិទត្ថិមត្តំ អនិដ្ឋិតំ, តំ អជ្ជ និដ្ឋាបេស្សាមិ, សីឃំ មេ តសរំ វដ្ដេត្វា អាហរេយ្យាសី’’តិ. សា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ សត្ថុ ធម្មំ សោតុកាមា, បិតា ច មំ ឯវំ អាហ. កិំ នុ ខោ សត្ថុ ធម្មំ សុណាមិ, ឧទាហុ បិតុ តសរំ វដ្ដេត្វា ហរាមី’’តិ? អថស្សា ឯតទហោសិ ‘‘បិតា មំ តសរេ អនាហរិយមានេ បោថេយ្យបិ បហរេយ្យបិ, តស្មា តសរំ វដ្ដេត្វា តស្ស ទត្វា បច្ឆា ធម្មំ សោស្សាមី’’តិ បីឋកេ និសីទិត្វា តសរំ វដ្ដេសិ.

អាឡវិវាសិនោបិ សត្ថារំ បរិវិសិត្វា បត្តំ គហេត្វា អនុមោទនត្ថាយ អដ្ឋំសុ. សត្ថា ‘‘យមហំ កុលធីតរំ និស្សាយ តិំសយោជនមគ្គំ អាគតោ, សា អជ្ជាបិ ឱកាសំ ន លភតិ. តាយ ¶ ឱកាសេ លទ្ធេ អនុមោទនំ ករិស្សាមី’’តិ តុណ្ហីភូតោ អហោសិ. ឯវំ តុណ្ហីភូតម្បិ សត្ថារំ សទេវកេ លោកេ កោចិ កិញ្ចិ វត្តុំ ន វិសហតិ. សាបិ ខោ កុមារិកា តសរំ វដ្ដេត្វា បច្ឆិយំ ឋបេត្វា បិតុ សន្តិកំ គច្ឆមានា បរិសបរិយន្តេ ឋត្វា សត្ថារំ ឱលោកយមានាវ អដ្ឋាសិ. សត្ថាបិ គីវំ ឧក្ខិបិត្វា តំ ឱលោកេសិ. សា ឱលោកិតាការេនេវ អញ្ញាសិ – ‘‘សត្ថា ឯវរូបាយ បរិសាយ មជ្ឈេ និសីទិត្វាវ មំ ឱលោកេន្តោ មមាគមនំ បច្ចាសីសតិ, អត្តនោ សន្តិកំ អាគមនមេវ បច្ចាសីសតី’’តិ. សា តសរបច្ឆិំ ឋបេត្វា សត្ថុ ¶ សន្តិកំ អគមាសិ. កស្មា បន នំ សត្ថា ឱលោកេសីតិ? ឯវំ កិរស្ស អហោសិ ‘‘ឯសា ឯត្តោវ គច្ឆមានា បុថុជ្ជនកាលកិរិយំ ¶ កត្វា អនិយតគតិកា ភវិស្សតិ, មម សន្តិកំ អាគន្ត្វា គច្ឆមានា សោតាបត្តិផលំ បត្វា និយតគតិកា ហុត្វា តុសិតវិមានេ និព្ពត្តិស្សតី’’តិ. តស្សា កិរ តំ ទិវសំ មរណតោ មុត្តិ នាម នត្ថិ. សា ឱលោកិតសញ្ញាណេនេវ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ឆព្ពណ្ណរំសីនំ អន្តរំ បវិសិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. តថារូបាយ បរិសាយ មជ្ឈេ និសីទិត្វា តុណ្ហីភូតំ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឋិតក្ខណេយេវ តំ អាហ – ‘‘កុមារិកេ, កុតោ អាគច្ឆសី’’តិ? ‘‘ន ជានាមិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កត្ថ គមិស្សសី’’តិ? ‘‘ន ជានាមិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ន ជានាសី’’តិ? ‘‘ជានាមិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ជានាសី’’តិ? ‘‘ន ជានាមិ, ភន្តេ’’តិ. ឥតិ នំ សត្ថា ចត្តារោ បញ្ហេ បុច្ឆិ. មហាជនោ ឧជ្ឈាយិ – ‘‘អម្ភោ, បស្សថ, អយំ បេសការធីតា សម្មាសម្ពុទ្ធេន សទ្ធិំ ឥច្ឆិតិច្ឆិតំ កថេសិ, ននុ នាម ឥមាយ ‘កុតោ អាគច្ឆសី’តិ វុត្តេ ‘បេសការគេហតោ’តិ វត្តព្ពំ. ‘កហំ គច្ឆសី’តិ វុត្តេ ‘បេសការសាល’ន្តិ វត្តព្ពំ សិយា’’តិ.

សត្ថា មហាជនំ និស្សទ្ទំ កត្វា, ‘‘កុមារិកេ, ត្វំ កុតោ អាគច្ឆសី’’តិ វុត្តេ ‘‘កស្មា ន ជានាមីតិ វទេសី’’តិ បុច្ឆិ. ភន្តេ, តុម្ហេ មម បេសការគេហតោ អាគតភាវំ ជានាថ, ‘‘កុតោ អាគតាសី’’តិ បុច្ឆន្តា បន ‘‘កុតោ អាគន្ត្វា ឥធ និព្ពត្តាសី’’តិ បុច្ឆថ. អហំ បន ន ជានាមិ ‘‘កុតោ ច អាគន្ត្វា ឥធ និព្ពត្តាម្ហី’’តិ. អថស្សា សត្ថា ‘‘សាធុ សាធុ, កុមារិកេ, មយា បុច្ឆិតបញ្ហោវ តយា វិស្សជ្ជិតោ’’តិ បឋមំ សាធុការំ ¶ ទត្វា ឧត្តរិម្បិ បុច្ឆិ – ‘‘កត្ថ គមិស្សសីតិ បុន បុដ្ឋា កស្មា ‘ន ជានាមី’តិ វទេសី’’តិ? ភន្តេ, តុម្ហេ មំ តសរបច្ឆិំ គហេត្វា បេសការសាលំ គច្ឆន្តិំ ជានាថ, ‘‘ឥតោ គន្ត្វា កត្ថ និព្ពត្តិស្សសី’’តិ បុច្ឆថ. អហញ្ច ឥតោ ចុតា ន ជានាមិ ‘‘កត្ថ គន្ត្វា និព្ពត្តិស្សាមី’’តិ. អថស្សា សត្ថា ‘‘មយា បុច្ឆិតបញ្ហោយេវ តយា វិស្សជ្ជិតោ’’តិ ទុតិយំ សាធុការំ ទត្វា ឧត្តរិម្បិ បុច្ឆិ – ‘‘អថ កស្មា ‘ន ជានាសី’តិ បុដ្ឋា ‘ជានាមី’តិ វទេសី’’តិ? ‘‘មរណភាវំ ជានាមិ, ភន្តេ, តស្មា ឯវំ វទេមី’’តិ. អថស្សា សត្ថា ‘‘មយា បុច្ឆិតបញ្ហោយេវ តយា វិស្សជ្ជិតោ’’តិ តតិយំ ¶ សាធុការំ ទត្វា ឧត្តរិម្បិ បុច្ឆិ – ‘‘អថ កស្មា ‘ជានាសី’តិ បុដ្ឋា ‘ន ជានាមី’តិ វទេសី’’តិ. មម មរណភាវមេវ អហំ ជានាមិ, ភន្តេ, ‘‘រត្តិន្ទិវបុព្ពណ្ហាទីសុ បន អសុកកាលេ នាម មរិស្សាមី’’តិ ន ¶ ជានាមិ, តស្មា ឯវំ វទេមីតិ. អថស្សា សត្ថា ‘‘មយា បុច្ឆិតបញ្ហោយេវ តយា វិស្សជ្ជិតោ’’តិ ចតុត្ថំ សាធុការំ ទត្វា បរិសំ អាមន្តេត្វា ‘‘ឯត្តកំ នាម តុម្ហេ ឥមាយ កថិតំ ន ជានាថ, កេវលំ ឧជ្ឈាយថេវ. យេសញ្ហិ បញ្ញាចក្ខុ នត្ថិ, តេ អន្ធា ឯវ ¶ . យេសំ បញ្ញាចក្ខុ អត្ថិ, តេ ឯវ ចក្ខុមន្តោ’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អន្ធភូតោ អយំ លោកោ, តនុកេត្ថ វិបស្សតិ;

សកុណោ ជាលមុត្តោវ, អប្បោ សគ្គាយ គច្ឆតី’’តិ.

តត្ថ អន្ធភូតោ អយំ លោកោតិ អយំ លោកិយមហាជនោ បញ្ញាចក្ខុនោ អភាវេន អន្ធភូតោ. តនុកេត្ថាតិ តនុកោ ឯត្ថ, ន ពហុ ជនោ អនិច្ចាទិវសេន វិបស្សតិ. ជាលមុត្តោវាតិ យថា ឆេកេន សាកុណិកេន ជាលេន ឱត្ថរិត្វា គយ្ហមានេសុ វដ្ដកេសុ កោចិទេវ ជាលតោ មុច្ចតិ. សេសា អន្តោជាលមេវ បវិសន្តិ. តថា មរណជាលេន ឱត្ថដេសុ សត្តេសុ ពហូ អបាយគាមិនោ ហោន្តិ, អប្បោ កោចិទេវ សត្តោ សគ្គាយ គច្ឆតិ, សុគតិំ វា និព្ពានំ វា បាបុណាតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ កុមារិកា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, មហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

សាបិ តសរបច្ឆិំ គហេត្វា បិតុ សន្តិកំ អគមាសិ, សោបិ និសិន្នកោវ និទ្ទាយិ. តស្សា អសល្លក្ខេត្វាវ តសរបច្ឆិំ ឧបនាមេន្តិយា តសរបច្ឆិ វេមកោដិយំ បដិហញ្ញិត្វា សទ្ទំ កុរុមានា បតិ. សោ បពុជ្ឈិត្វា គហិតនិមិត្តេនេវ វេមកោដិំ អាកឌ្ឍិ. វេមកោដិ គន្ត្វា តំ ¶ កុមារិកំ ឧរេ បហរិ, សា តត្ថេវ កាលំ កត្វា តុសិតភវនេ និព្ពត្តិ. អថស្សា បិតា តំ ឱលោកេន្តោ សកលសរីរេន លោហិតមក្ខិតេន បតិត្វា មតំ អទ្ទស. អថស្ស មហាសោកោ ឧប្បជ្ជិ. សោ ‘‘ន មម សោកំ អញ្ញោ និព្ពាបេតុំ សក្ខិស្សតី’’តិ រោទន្តោ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា តមត្ថំ អារោចេត្វា, ‘‘ភន្តេ, សោកំ មេ និព្ពាបេថា’’តិ អាហ. សត្ថា តំ សមស្សាសេត្វា ‘‘មា សោចិ, ឧបាសក. អនមតគ្គស្មិញ្ហិ សំសារេ តវ ឯវមេវ ធីតុ មរណកាលេ បគ្ឃរិតអស្សុ ចតុន្នំ មហាសមុទ្ទានំ ឧទកតោ អតិរេកតរ’’ន្តិ វត្វា អនមតគ្គកថំ ¶ កថេសិ ¶ . សោ តនុភូតសោកោ សត្ថារំ បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ ន ចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណីតិ.

ហំសាទិច្ចបថេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ តិំស ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ ទិវសេ តិំសមត្តា ទិសាវាសិកា ភិក្ខូ សត្ថារំ ឧបសង្កមិំសុ. អានន្ទត្ថេរោ សត្ថុ វត្តករណវេលាយ អាគន្ត្វា តេ ភិក្ខូ ទិស្វា ‘‘សត្ថារា ឥមេហិ សទ្ធិំ បដិសន្ថារេ កតេ វត្តំ ករិស្សាមី’’តិ ទ្វារកោដ្ឋកេ ¶ អដ្ឋាសិ. សត្ថាបិ តេហិ សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា តេសំ សារណីយធម្មំ កថេសិ. តំ សុត្វា តេ សព្ពេបិ អរហត្តំ បត្វា ឧប្បតិត្វា អាកាសេន អគមិំសុ. អានន្ទត្ថេរោ តេសុ ចិរាយន្តេសុ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥទានេវ តិំសមត្តា ភិក្ខូ អាគតា, តេ កុហិ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘គតា, អានន្ទា’’តិ. ‘‘កតរេន មគ្គេន, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អាកាសេនានន្ទា’’តិ. ‘‘កិំ បន តេ, ភន្តេ, ខីណាសវា’’តិ? ‘‘អាមានន្ទ, មម សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា អរហត្តំ បត្តា’’តិ. តស្មិំ បន ខណេ អាកាសេន ហំសា អាគមិំសុ. សត្ថា ‘‘យស្ស ខោ បនានន្ទ, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា សុភាវិតា, សោ ហំសា វិយ អាកាសេន គច្ឆតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ហំសាទិច្ចបថេ យន្តិ, អាកាសេ យន្តិ ឥទ្ធិយា;

នីយន្តិ ធីរា លោកម្ហា, ជេត្វា មារំ សវាហិនិ’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – ឥមេ ហំសា អាទិច្ចបថេ អាកាសេ គច្ឆន្តិ. យេសំ ឥទ្ធិបាទា សុភាវិតា, តេបិ អាកាសេ យន្តិ ឥទ្ធិយា. ធីរា បណ្ឌិតា សវាហិនិំ មារំ ជេត្វា ឥមម្ហា វដ្ដលោកា នីយន្តិ, និព្ពានំ បាបុណន្តីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ឯកំ ¶ ¶ ¶ ធម្មន្តិ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ចិញ្ចមាណវិកំ អារព្ភ កថេសិ.

បឋមពោធិយញ្ហិ ទសពលស្ស បុថុភូតេសុ សាវកេសុ អប្បមាណេសុ ទេវមនុស្សេសុ អរិយភូមិំ ឱក្កន្តេសុ បត្ថដេ គុណសមុទយេ មហាលាភសក្ការោ ឧទបាទិ. តិត្ថិយា សូរិយុគ្គមនេ ខជ្ជោបនកសទិសា អហេសុំ ហតលាភសក្ការា. តេ អន្តរវីថិយំ ឋត្វា ‘‘កិំ សមណោ គោតមោវ ពុទ្ធោ, មយម្បិ ពុទ្ធា, កិំ តស្សេវ ទិន្នំ មហប្ផលំ, អម្ហាកម្បិ ទិន្នំ មហប្ផលមេវ, អម្ហាកម្បិ ទេថ សក្ករោថា’’តិ ឯវំ មនុស្សេ វិញ្ញាបេន្តាបិ លាភសក្ការំ អលភិត្វា រហោ សន្និបតិត្វា ‘‘កេន នុ ខោ ឧបាយេន សមណស្ស គោតមស្ស មនុស្សានំ អន្តរេ អវណ្ណំ ឧប្បាទេត្វា លាភសក្ការំ នាសេយ្យាមា’’តិ ចិន្តយិំសុ.

តទា សាវត្ថិយំ ចិញ្ចមាណវិកា នាមេកា បរិព្ពាជិកា ឧត្តមរូបធរា សោភគ្គប្បត្តា ទេវច្ឆរា វិយ. អស្សា សរីរតោ រស្មិយោ និច្ឆរន្តិ. អថេកោ ខរមន្តី ឯវមាហ – ‘‘ចិញ្ចមាណវិកំ បដិច្ច សមណស្ស គោតមស្ស អវណ្ណំ ឧប្បាទេត្វា លាភសក្ការំ នាសេស្សាមា’’តិ. តេ ‘‘អត្ថេកោ ឧបាយោ’’តិ សម្បដិច្ឆិំសុ. អថ សា តិត្ថិយារាមំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ, តិត្ថិយា តាយ សទ្ធិំ ន កថេសុំ. សា ‘‘កោ នុ ខោ មេ ទោសោ’’តិ យាវតតិយំ ‘‘វន្ទាមិ, អយ្យា’’តិ វត្វា, ‘‘អយ្យា, កោ នុ ខោ មេ ទោសោ, កិំ មយា សទ្ធិំ ន កថេថា’’តិ អាហ. ‘‘ភគិនិ, សមណំ គោតមំ អម្ហេ វិហេឋយន្តំ ហតលាភសក្ការេ ¶ កត្វា វិចរន្តំ ន ជានាសី’’តិ? ‘‘ន ជានាមិ, អយ្យា, កិំ បនេត្ថ មយា កត្តព្ព’’ន្តិ. ‘‘សចេ ត្វំ, ភគិនិ, អម្ហាកំ សុខមិច្ឆសិ, អត្តានំ បដិច្ច សមណស្ស គោតមស្ស អវណ្ណំ ឧប្បាទេត្វា លាភសក្ការំ នាសេហី’’តិ.

សា ‘‘សាធុ, អយ្យា, មយ្ហំវេសោ ភារោ, មា ចិន្តយិត្ថា’’តិ វត្វា បក្កមិត្វា ឥត្ថិមាយាសុ កុសលតាយ តតោ បដ្ឋាយ សាវត្ថិវាសីនំ ធម្មកថំ សុត្វា ជេតវនា និក្ខមនសមយេ ឥន្ទគោបកវណ្ណំ បដំ បារុបិត្វា គន្ធមាលាទិហត្ថា ជេតវនាភិមុខី គច្ឆតិ. ‘‘ឥមាយ វេលាយ កុហិំ គច្ឆសី’’តិ វុត្តេ, ‘‘កិំ តុម្ហាកំ មម គមនដ្ឋានេនា’’តិ វត្វា ជេតវនសមីបេ តិត្ថិយារាមេ វសិត្វា បាតោវ ‘‘អគ្គវន្ទនំ វន្ទិស្សាមា’’តិ នគរា និក្ខមន្តេ ឧបាសកជនេ ¶ ជេតវនស្ស អន្តោវុដ្ឋា វិយ ហុត្វា នគរំ បវិសតិ. ‘‘កុហិំ វុដ្ឋាសី’’តិ វុត្តេ, ‘‘កិំ តុម្ហាកំ មម វុដ្ឋដ្ឋានេនា’’តិ វត្វា មាសទ្ធមាសច្ចយេន បុច្ឆិយមានា ជេតវនេ សមណេន គោតមេន សទ្ធិំ ឯកគន្ធកុដិយា វុដ្ឋាម្ហីតិ. បុថុជ្ជនានំ ¶ ‘‘សច្ចំ នុ ខោ ឯតំ, នោ’’តិ កង្ខំ ឧប្បាទេត្វា តេមាសចតុមាសច្ចយេន បិលោតិកាហិ ឧទរំ វេឋេត្វា គព្ភិនិវណ្ណំ ទស្សេត្វា ឧបរិ រត្តបដំ បារុបិត្វា ‘‘សមណំ គោតមំ បដិច្ច គព្ភោ ឧប្បន្នោ’’តិ អន្ធពាលេ សទ្ទហាបេត្វា អដ្ឋនវមាសច្ចយេន ឧទរេ ទារុមណ្ឌលិកំ ពន្ធិត្វា ឧបរិ បដំ បារុបិត្វា ¶ ហត្ថបាទបិដ្ឋិយោ គោហនុកេន កោដ្ដាបេត្វា ឧស្សទេ ទស្សេត្វា កិលន្តិន្ទ្រិយា ហុត្វា សាយន្ហសមយេ តថាគតេ អលង្កតធម្មាសនេ និសីទិត្វា ធម្មំ ទេសេន្តេ ធម្មសភំ គន្ត្វា តថាគតស្ស បុរតោ ឋត្វា, ‘‘មហាសមណ, មហាជនស្ស តាវ ធម្មំ ទេសេសិ, មធុរោ តេ សទ្ទោ, សម្ផុសិតំ ទន្តាវរណំ. អហំ បន តំ បដិច្ច គព្ភំ លភិត្វា បរិបុណ្ណគព្ភា ជាតា, នេវ មេ សូតិឃរំ ជានាសិ, សប្បិតេលាទីនិ សយំ អករោន្តោ ឧបដ្ឋាកានម្បិ អញ្ញតរំ កោសលរាជានំ វា អនាថបិណ្ឌិកំ វា វិសាខំ ឧបាសិកំ វា ‘ឥមិស្សា ចិញ្ចមាណវិកាយ កត្តព្ពយុត្តកំ ករោហី’តិ ន វទេសិ, អភិរមិតុំយេវ ជានាសិ, គព្ភបរិហារំ ន ជានាសី’’តិ គូថបិណ្ឌំ គហេត្វា ចន្ទមណ្ឌលំ ទូសេតុំ វាយមន្តី វិយ បរិសមជ្ឈេ តថាគតំ អក្កោសិ. តថាគតោ ធម្មកថំ ឋបេត្វា សីហោ វិយ អភិនទន្តោ, ‘‘ភគិនិ, តយា កថិតស្ស តថភាវំ វា វិតថភាវំ វា អហមេវ ច ត្វញ្ច ជានាមា’’តិ អាហ. ‘‘អាម, មហាសមណ, តយា ច មយា ច ញាតភាវេនេតំ ជាត’’ន្តិ.

តស្មិំ ខណេ សក្កស្ស អាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សោ អាវជ្ជមានោ ‘‘ចិញ្ចមាណវិកា តថាគតំ អភូតេន អក្កោសតី’’តិ ញត្វា ‘‘ឥទំ វត្ថុំ សោធេស្សាមី’’តិ ចតូហិ ទេវបុត្តេហិ សទ្ធិំ អាគមិ. ទេវបុត្តា មូសិកបោតកា ហុត្វា ទារុមណ្ឌលិកស្ស ពន្ធនរជ្ជុកេ ឯកប្បហារេនេវ ឆិន្ទិំសុ, បារុតបដំ វាតោ ឧក្ខិបិ, ទារុមណ្ឌលិកំ បតមានំ តស្សា បាទបិដ្ឋិយំ បតិ ¶ , ឧភោ អគ្គបាទា ឆិជ្ជិំសុ. មនុស្សា ‘‘ធី កាឡកណ្ណិ, សម្មាសម្ពុទ្ធំ អក្កោសី’’តិ សីសេ ខេឡំ បាតេត្វា លេឌ្ឌុទណ្ឌាទិហត្តា ជេតវនា នីហរិំសុ. អថស្សា តថាគតស្ស ចក្ខុបថំ អតិក្កន្តកាលេ មហាបថវី ភិជ្ជិត្វា ¶ វិវរមទាសិ, អវីចិតោ អគ្គិជាលា ឧដ្ឋហិ. សា កុលទត្តិយំ កម្ពលំ បារុបមានា វិយ គន្ត្វា អវីចិម្ហិ និព្ពត្តិ. អញ្ញតិត្ថិយានំ លាភសក្ការោ បរិហាយិ, ទសពលស្ស ភិយ្យោសោមត្តាយ វឌ្ឍិ. បុនទិវសេ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, ‘‘អាវុសោ, ចិញ្ចមាណវិកា ឯវំ ឧឡារគុណំ អគ្គទក្ខិណេយ្យំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ អភូតេន អក្កោសិត្វា មហាវិនាសំ បត្តា’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ ឯសា មំ អភូតេន អក្កោសិត្វា វិនាសំ បត្តាយេវា’’តិ វត្វា –

‘‘នាទដ្ឋា បរតោ ទោសំ, អណុំ ថូលានិ សព្ពសោ;

ឥស្សរោ បណយេ ទណ្ឌំ, សាមំ អប្បដិវេក្ខិយា’’តិ. –

ឥមំ ¶ ទ្វាទសនិបាតេ មហាបទុមជាតកំ (ជា. ១.១២.១០៦) វិត្ថារេត្វា កថេសិ –

តទា កិរេសា មហាបទុមកុមារស្ស ពោធិសត្តស្ស មាតុ សបត្តី រញ្ញោ អគ្គមហេសី ហុត្វា មហាសត្តំ អសទ្ធម្មេន និមន្តេត្វា តស្ស មនំ អលភិត្វា អត្តនាវ អត្តនិ វិប្បការំ កត្វា គិលានាលយំ ទស្សេត្វា ‘‘តវ បុត្តោ មំ អនិច្ឆន្តិំ ឥមំ វិប្បការំ បាបេសី’’តិ ¶ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា កុទ្ធោ មហាសត្តំ ចោរបបាតេ ខិបិ. អថ នំ បព្ពតកុច្ឆិយំ អធិវត្ថា ទេវតា បដិគ្គហេត្វា នាគរាជស្ស ផណគព្ភេ បតិដ្ឋបេសិ. នាគរាជា តំ នាគភវនំ នេត្វា ឧបឌ្ឍរជ្ជេន សម្មានេសិ. សោ តត្ថ សំវច្ឆរំ វសិត្វា បព្ពជិតុកាមោ ហិមវន្តប្បទេសំ បត្វា បព្ពជិត្វា ឈានាភិញ្ញាយោ និព្ពត្តេសិ. អថ នំ ឯកោ វនចរកោ ទិស្វា រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា កតបដិសន្ថារោ សព្ពំ តំ បវត្តិំ ញត្វា មហាសត្តំ រជ្ជេន និមន្តេត្វា តេន ‘‘មយ្ហំ រជ្ជេន កិច្ចំ នត្ថិ, ត្វំ បន ទស រាជធម្មេ អកោបេត្វា អគតិគមនំ បហាយ ធម្មេន រជ្ជំ ការេហី’’តិ ឱវទិតោ ឧដ្ឋាយាសនា រោទិត្វា នគរំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ អមច្ចេ បុច្ឆិ – ‘‘អហំ កំ និស្សាយ ឯវំ អាចារសម្បន្នេន បុត្តេន វិយោគំ បត្តោ’’តិ? ‘‘អគ្គមហេសិំ និស្សាយ, ទេវា’’តិ. រាជា តំ ឧទ្ធំបាទំ គហេត្វា ចោរបបាតេ ខិបាបេត្វា នគរំ បវិសិត្វា ធម្មេន រជ្ជំ ការេសិ. តទា មហាបទុមកុមារោ សត្ថា អហោសិ, មាតុ សបត្តី ចិញ្ចមាណវិកាតិ.

សត្ថា ¶ ឥមមត្ថំ បកាសេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ឯកំ ធម្មញ្ហិ សច្ចវចនំ បហាយ មុសាវាទេ បតិដ្ឋិតានំ វិស្សដ្ឋបរលោកានំ អកត្តព្ពបាបកម្មំ នាម នត្ថី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឯកំ ធម្មំ អតីតស្ស, មុសាវាទិស្ស ជន្តុនោ;

វិតិណ្ណបរលោកស្ស, នត្ថិ បាបំ អការិយ’’ន្តិ.

តត្ថ ឯកំ ធម្មន្តិ សច្ចំ. មុសាវាទិស្សាតិ យស្ស ទសសុ វចនេសុ ឯកម្បិ សច្ចំ នត្ថិ, ឯវរូបស្ស មុសាវាទិនោ ¶ . វិតិណ្ណបរលោកស្សាតិ វិស្សដ្ឋបរលោកស្ស. ឯវរូបោ ហិ មនុស្សសម្បត្តិំ ទេវសម្បត្តិំ អវសានេ និព្ពានសម្បត្តិន្តិ ឥមា តិស្សោបិ សម្បត្តិយោ ន បស្សតិ. នត្ថិ បាបន្តិ តស្ស ឯវរូបស្ស ឥទំ នាម បាបំ អកត្តព្ពន្តិ នត្ថិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ន ¶ វេ កទរិយាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អសទិសទានំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ សត្ថា ចារិកំ ចរិត្វា បញ្ចសតភិក្ខុបរិវារោ ជេតវនំ បាវិសិ. រាជា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ និមន្តេត្វា បុនទិវសេ អាគន្តុកទានំ សជ្ជេត្វា ‘‘ទានំ មេ បស្សន្តូ’’តិ នាគរេ បក្កោសិ. នាគរា អាគន្ត្វា រញ្ញោ ទានំ ទិស្វា បុនទិវសេ សត្ថារំ និមន្តេត្វា ទានំ សជ្ជេត្វា ‘‘អម្ហាកម្បិ ទានំ, ទេវោ, បស្សតូ’’តិ រញ្ញោ បហិណិំសុ. រាជា តេសំ ទានំ ទិស្វា ‘‘ឥមេហិ មម ទានតោ ឧត្តរិតរំ កតំ, បុន ទានំ ករិស្សាមី’’តិ បុនទិវសេបិ ទានំ សជ្ជេសិ. នាគរាបិ តំ ទិស្វា បុនទិវសេ សជ្ជយិំសុ. ឯវំ នេវ រាជា នាគរេ បរាជេតុំ សក្កោតិ, ន ¶ នាគរា រាជានំ. អថ ឆដ្ឋេ វារេ នាគរា សតគុណំ សហស្សគុណំ វឌ្ឍេត្វា យថា ន សក្កា ហោតិ ‘‘ឥទំ នាម ឥមេសំ ទានេ នត្ថី’’តិ វត្តុំ, ឯវំ ទានំ សជ្ជយិំសុ. រាជា តំ ទិស្វា ‘‘សចាហំ ឥមេសំ ទានតោ ឧត្តរិតរំ កាតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, កិំ មេ ជីវិតេនា’’តិ ឧបាយំ ចិន្តេន្តោ និបជ្ជិ. អថ នំ មល្លិកា ¶ ទេវី ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘កស្មា, មហារាជ, ឯវំ និបន្នោសិ, កេន តេ ឥន្ទ្រិយានិ កិលន្តានិ វិយា’’តិ បុច្ឆិ. រាជា អាហ – ‘‘ន ទានិ ត្វំ, ទេវិ, ជានាសី’’តិ. ‘‘ន ជានាមិ, ទេវា’’តិ. សោ តស្សា តមត្ថំ អារោចេសិ.

អថ នំ មល្លិកា អាហ – ‘‘ទេវ, មា ចិន្តយិ, កហំ តយា បថវិស្សរោ រាជា នាគរេហិ បរាជិយមានោ ទិដ្ឋបុព្ពោ វា សុតបុព្ពោ វា, អហំ តេ ទានំ សំវិទហិស្សាមី’’តិ. ឥតិស្ស អសទិសទានំ សំវិទហិតុកាមតាយ ឯវំ វត្វា, មហារាជ, សាលកល្យាណិបទរេហិ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ អន្តោ អាវដ្ដេ និសីទនមណ្ឌបំ ការេហិ, សេសា ពហិអាវដ្ដេ និសីទិស្សន្តិ. បញ្ច សេតច្ឆត្តសតានិ ការេហិ, តានិ គហេត្វា បញ្ចសតា ហត្ថី បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ មត្ថកេ ធារយមានា ឋស្សន្តិ. អដ្ឋ វា ទស វា រត្តសុវណ្ណនាវាយោ ការេហិ, តា មណ្ឌបមជ្ឈេ ភវិស្សន្តិ. ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ ភិក្ខូនំ អន្តរេ ឯកេកា ខត្តិយធីតា និសីទិត្វា គន្ធេ បិសិស្សតិ, ឯកេកា ខត្តិយធីតា ពីជនំ អាទាយ ទ្វេ ទ្វេ ភិក្ខូ ពីជមានា ឋស្សតិ, សេសា ខត្តិយធីតរោ បិសេ បិសេ គន្ធេ ហរិត្វា ¶ សុវណ្ណនាវាសុ បក្ខិបិស្សន្តិ, តាសុ ឯកច្ចា ខត្តិយធីតរោ នីលុប្បលកលាបេ គហេត្វា សុវណ្ណនាវាសុ បក្ខិត្តគន្ធេ អាលោឡេត្វា វាសំ គាហាបេស្សន្តិ. នាគរានញ្ហិនេវ ខត្តិយធីតរោ អត្ថិ, ន សេតច្ឆត្តានិ, ន ហត្ថិនោ ច. ឥមេហិ ការណេហិ នាគរា ¶ បរាជិស្សន្តិ, ឯវំ ករោហិ, មហារាជាតិ. រាជា ‘‘សាធុ, ទេវិ, កល្យាណំ តេ កថិត’’ន្តិ តាយ កថិតនិយាមេន សព្ពំ ការេសិ. ឯកស្ស បន ភិក្ខុនោ ឯកោ ហត្ថិ នប្បហោសិ. អថ រាជា មល្លិកំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, ឯកស្ស ភិក្ខុនោ ឯកោ ហត្ថិ នប្បហោតិ, កិំ ករិស្សាមា’’តិ. ‘‘កិំ, ទេវ, បញ្ច ហត្ថិសតានិ នត្ថី’’តិ? ‘‘អត្ថិ, ទេវិ, អវសេសា ទុដ្ឋហត្ថិនោ, តេ ភិក្ខូ ទិស្វាវ វេរម្ភវាតា វិយ ចណ្ឌា ហោន្តី’’តិ. ‘‘ទេវ, អហំ ឯកស្ស ទុដ្ឋហត្ថិបោតកស្ស ឆត្តំ គហេត្វា តិដ្ឋនដ្ឋានំ ជានាមី’’តិ. ‘‘កត្ថ នំ ឋបេស្សាមា’’តិ? ‘‘អយ្យស្ស អង្គុលិមាលស្ស សន្តិកេ’’តិ. រាជា តថា ការេសិ. ហត្ថិបោតកោ វាលធិំ អន្តរសត្ថិម្ហិ បក្ខិបិត្វា ឧភោ កណ្ណេ បាតេត្វា អក្ខីនិ និមិលេត្វា អដ្ឋាសិ. មហាជនោ ‘‘ឯវរូបស្ស នាម ចណ្ឌហត្ថិនោ អយមាការោ’’តិ ហត្ថិមេវ ឱលោកេសិ.

រាជា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសិត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, យំ ឥមស្មិំ ទានគ្គេ កប្បិយភណ្ឌំ វា អកប្បិយភណ្ឌំ វា, សព្ពំ តំ តុម្ហាកមេវ ទម្មី’’តិ អាហ ¶ . តស្មិំ ¶ បន ទានេ ឯកទិវសេនេវ បរិច្ចត្តំ ចុទ្ទសកោដិធនំ ហោតិ. សត្ថុ បន សេតច្ឆត្តំ និសីទនបល្លង្កោ អាធារកោ បាទបីឋិកាតិ ចត្តារិ អនគ្ឃានេវ. បុន ឯវរូបំ កត្វា ពុទ្ធានំ ទានំ នាម ទាតុំ សមត្ថោ នាហោសិ, តេនេវ តំ ‘‘អសទិសទាន’’ន្តិ បញ្ញាយិ. តំ កិរ សព្ពពុទ្ធានំ ឯកវារំ ហោតិយេវ, សព្ពេសំ បន ឥត្ថីយេវ សំវិទហតិ. រញ្ញោ បន កាឡោ ច ជុណ្ហោ ចាតិ ទ្វេ អមច្ចា អហេសុំ. តេសុ កាឡោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ រាជកុលស្ស បរិហានិ, ឯកទិវសេនេវ ចុទ្ទសកោដិធនំ ខយំ គច្ឆតិ, ឥមេ ឥមំ ទានំ ភុញ្ជិត្វា គន្ត្វា និបន្នា និទ្ទាយិស្សន្តិ, អហោ នដ្ឋំ រាជកុល’’ន្តិ. ជុណ្ហោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ រញ្ញោ ទានំ សុទិន្នំ. ន ហិ សក្កា រាជភាវេ អដ្ឋិតេន ឯវរូបំ ទានំ ទាតុំ, សព្ពសត្តានំ បត្តិំ អទេន្តោ នាម នត្ថិ, អហំ បនិទំ ទានំ អនុមោទាមី’’តិ.

សត្ថុ ភត្តកិច្ចាវសានេ រាជា អនុមោទនត្ថាយ បត្តំ គណ្ហិ. សត្ថា ចិន្តេសិ – ‘‘រញ្ញា មហោឃំ បវត្តេន្តេន វិយ មហាទានំ ទិន្នំ, អសក្ខិ នុ ខោ មហាជនោ ចិត្តំ បសាទេតុំ, ឧទាហុ នោ’’តិ. សោ តេសំ អមច្ចានំ ចិត្តាចារំ ញត្វា ‘‘សចេ រញ្ញោ ទានានុច្ឆវិកំ អនុមោទនំ ករិស្សាមិ, កាឡស្ស មុទ្ធា សត្តធា ផលិស្សតិ, ជុណ្ហោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិស្សតី’’តិ ញត្វា កាឡេ អនុកម្បំ បដិច្ច ឯវរូបំ ទានំ ទត្វា ឋិតស្ស រញ្ញោ ចតុប្បទិកំ គាថមេវ វត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ គតោ. ភិក្ខូ ¶ អង្គុលិមាលំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘ន កិំ នុ ខោ, អាវុសោ, ទុដ្ឋហត្ថិំ ឆត្តំ ធារេត្វា ឋិតំ ទិស្វា ភាយី’’តិ? ‘‘ន ភាយិំ, អាវុសោ’’តិ. តេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា អាហំសុ – ‘‘អង្គុលិមាលោ, ភន្តេ, អញ្ញំ ព្យាករោសី’’តិ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ ¶ , អង្គុលិមាលោ ភាយតិ. ខីណាសវឧសភានញ្ហិ អន្តរេ ជេដ្ឋកឧសភា មម បុត្តសទិសា ភិក្ខូ ន ភាយន្តី’’តិ វត្វា ព្រាហ្មណវគ្គេ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឧសភំ បវរំ វីរំ, មហេសិំ វិជិតាវិនំ;

អនេជំ ន្ហាតកំ ពុទ្ធំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ. (ធ. ប. ៤២២; សុ. និ. ៦៥១);

រាជាបិ ទោមនស្សប្បត្តោ ‘‘ឯវរូបាយ នាម បរិសាយ ទានំ ទត្វា ឋិតស្ស មយ្ហំ អនុច្ឆវិកំ អនុមោទនំ អកត្វា គាថមេវ វត្វា សត្ថា ឧដ្ឋាយាសនា គតោ. មយា សត្ថុ អនុច្ឆវិកំ ទានំ អកត្វា អននុច្ឆវិកំ កតំ ភវិស្សតិ ¶ , កប្បិយភណ្ឌំ អទត្វា អកប្បិយភណ្ឌំ វា ទិន្នំ ភវិស្សតិ, សត្ថារា មេ កុបិតេន ភវិតព្ពំ. ឯវញ្ហិ អសទិសទានំ នាម, ទានានុរូបំ អនុមោទនំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯតទវោច – ‘‘កិំ នុ ខោ មេ, ភន្តេ, ទាតព្ពយុត្តកំ ទានំ ន ទិន្នំ, ឧទាហុ ទានានុរូបំ កប្បិយភណ្ឌំ អទត្វា អកប្បិយភណ្ឌមេវ ទិន្ន’’ន្តិ. ‘‘កិមេតំ ¶ , មហារាជា’’តិ? ‘‘ន មេ តុម្ហេហិ ទានានុច្ឆវិកា អនុមោទនា កតា’’តិ? ‘‘មហារាជ, អនុច្ឆវិកមេវ តេ ទានំ ទិន្នំ. ឯតញ្ហិ អសទិសទានំ នាម, ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស ឯកវារមេវ សក្កា ទាតុំ, បុន ឯវរូបំ នាម ទានំ ទុទ្ទទ’’ន្តិ. ‘‘អថ កស្មា, ភន្តេ, មេ ទានានុរូបំ អនុមោទនំ ន ករិត្ថា’’តិ? ‘‘បរិសាយ អសុទ្ធត្តា, មហារាជា’’តិ. ‘‘កោ នុ ខោ, ភន្តេ, បរិសាយ ទោសោ’’តិ? អថស្ស សត្ថា ទ្វិន្នម្បិ អមច្ចានំ ចិត្តាចារំ អារោចេត្វា កាឡេ អនុកម្បំ បដិច្ច អនុមោទនាយ អកតភាវំ អាចិក្ខិ. រាជា ‘‘សច្ចំ កិរ តេ, កាឡ, ឯវំ ចិន្តិត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ច’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘តវ សន្តកំ អគ្គហេត្វា មម បុត្តទារេហិ សទ្ធិំ មយិ អត្តនោ សន្តកំ ទេន្តេ តុយ្ហំ កា បីឡា. គច្ឆ, ភោ, យំ តេ មយា ទិន្នំ, តំ ទិន្នមេវ ហោតុ, រដ្ឋតោ បន មេ និក្ខមា’’តិ តំ រដ្ឋា នីហរិត្វា ជុណ្ហំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ តេ ឯវំ ចិន្តិត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ច’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘សាធុ, មាតុល, បសន្នោស្មិ, ត្វំ មម បរិជនំ គហេត្វា មយា ទិន្ននិយាមេនេវ សត្ត ទិវសានិ ទានំ ទេហី’’តិ សត្តាហំ រជ្ជំ និយ្យាទេត្វា សត្ថារំ អាហ – ‘‘បស្សថ, ភន្តេ, ពាលស្ស ករណំ, មយា ឯវំ ទិន្នទានេ បហារមទាសី’’តិ. សត្ថា ‘‘អាម, មហារាជ, ពាលា នាម បរស្ស ទានំ អនភិនន្ទិត្វា ទុគ្គតិបរាយណា ហោន្តិ, ធីរា បន បរេសម្បិ ទានំ អនុមោទិត្វា សគ្គបរាយណា ឯវ ហោន្តី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ន ¶ វេ កទរិយា ទេវលោកំ វជន្តិ, ពាលា ហវេ នប្បសំសន្តិ ទានំ;

ធីរោ ច ទានំ អនុមោទមានោ, តេនេវ សោ ហោតិ សុខី បរត្ថា’’តិ.

តត្ថ ¶ កទរិយាតិ ថទ្ធមច្ឆរិនោ. ពាលាតិ ឥធលោកបរលោកំ អជាននកា. ធីរោតិ បណ្ឌិតោ. សុខី បរត្ថាតិ តេនេវ សោ ទានានុមោទនបុញ្ញេន បរលោកេ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវមានោ សុខី ហោតីតិ.

ទេសនាវសានេ ¶ ជុណ្ហោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តបរិសាយបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសិ, ជុណ្ហោបិ សោតាបន្នោ ហុត្វា សត្តាហំ រញ្ញា ទិន្ននិយាមេនេវ ទានំ អទាសីតិ.

បថព្យា ឯករជ្ជេនាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កាលំ នាម អនាថបិណ្ឌិកស្ស បុត្តំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ តថាវិធស្ស សទ្ធាសម្បន្នស្ស សេដ្ឋិនោ បុត្តោ ហុត្វា នេវ សត្ថុ សន្តិកំ គន្តុំ, ន គេហំ អាគតកាលេ ទដ្ឋុំ, ន ធម្មំ សោតុំ, ន សង្ឃស្ស វេយ្យាវច្ចំ កាតុំ ឥច្ឆតិ. បិតរា ‘‘មា ឯវំ, តាត, ករី’’តិ វុត្តោបិ តស្ស វចនំ ន សុណាតិ. អថស្ស បិតា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ឯវរូបំ ទិដ្ឋិំ គហេត្វា វិចរន្តោ អវីចិបរាយណោ ភវិស្សតិ, ន ខោ បនេតំ បតិរូបំ, យំ មយិ បស្សន្តេ មម បុត្តោ និរយំ គច្ឆេយ្យ. ឥមស្មិំ ខោ បន លោកេ ធនទានេន អភិជ្ជនកសត្តោ នាម នត្ថិ, ធនេន នំ ភិន្ទិស្សាមី’’តិ. អថ នំ អាហ – ‘‘តាត, ឧបោសថិកោ ហុត្វា វិហារំ គន្ត្វា ធម្មំ សុត្វា ឯហិ, កហាបណសតំ តេ ¶ ទស្សាមី’’តិ. ទស្សថ, តាតាតិ. ទស្សាមិ, បុត្តាតិ. សោ យាវតតិយំ បដិញ្ញំ គហេត្វា ឧបោសថិកោ ហុត្វា វិហារំ អគមាសិ. ធម្មស្សវនេន បនស្ស កិច្ចំ នត្ថិ, យថាផាសុកដ្ឋានេ សយិត្វា បាតោវ គេហំ អគមាសិ. អថស្ស បិតា ‘‘បុត្តោ មេ ឧបោសថិកោ អហោសិ, សីឃមស្ស យាគុអាទីនិ អាហរថា’’តិ វត្វា ទាបេសិ. សោ ‘‘កហាបណេ អគ្គហេត្វា ន ភុញ្ជិស្សាមី’’តិ អាហដាហដំ បដិក្ខិបិ. អថស្ស បិតា បីឡំ អសហន្តោ កហាបណភណ្ឌំ ទាបេសិ. សោ តំ ហត្ថេន គហេត្វាវ អាហារំ បរិភុញ្ជិ.

អថ ¶ នំ បុនទិវសេ សេដ្ឋិ, ‘‘តាត, កហាបណសហស្សំ តេ ទស្សាមិ, សត្ថុ បុរតោ ឋត្វា ឯកំ ធម្មបទំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ បេសេសិ. សោបិ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ បុរតោ ឋត្វាវ ឯកមេវ បទំ ឧគ្គណ្ហិត្វា បលាយិតុកាមោ អហោសិ. អថស្ស សត្ថា អសល្លក្ខណាការំ អកាសិ. សោ តំ បទំ អសល្លក្ខេត្វា ឧបរិបទំ ឧគ្គណ្ហិស្សាមីតិ ឋត្វា អស្សោសិយេវ ¶ . ឧគ្គណ្ហិស្សាមីតិ សុណន្តោវ កិរ សក្កច្ចំ សុណាតិ នាម. ឯវញ្ច កិរ សុណន្តានំ ធម្មោ សោតាបត្តិមគ្គាទយោ ទេតិ. សោបិ ឧគ្គណ្ហិស្សាមីតិ សុណាតិ, សត្ថាបិស្ស អសល្លក្ខណាការំ ករោតិ. សោ ‘‘ឧបរិបទំ ឧគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ ឋត្វា សុណន្តោវ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ.

សោ បុនទិវសេ ពុទ្ធប្បមុខេន ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំយេវ សាវត្ថិំ បាវិសិ. មហាសេដ្ឋិ តំ ទិស្វា ‘‘អជ្ជ ¶ មម បុត្តស្ស អាការោ រុច្ចតី’’តិ ចិន្តេសិ. តស្សបិ ឯតទហោសិ – ‘‘អហោ វត មេ បិតា អជ្ជ សត្ថុ សន្តិកេ កហាបណេ ន ទទេយ្យ, កហាបណការណា មយ្ហំ ឧបោសថិកភាវំ បដិច្ឆាទេយ្យា’’តិ. សត្ថា បនស្ស ហិយ្យោវ កហាបណស្ស ការណា ឧបោសថិកភាវំ អញ្ញាសិ. មហាសេដ្ឋិ, ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស យាគុំ ទាបេត្វា បុត្តស្សបិ ទាបេសិ. សោ និសីទិត្វា តុណ្ហីភូតោវ យាគុំ បិវិ, ខាទនីយំ ខាទិ, ភត្តំ ភុញ្ជិ. មហាសេដ្ឋិ សត្ថុ ភត្តកិច្ចាវសានេ បុត្តស្ស បុរតោ សហស្សភណ្ឌិកំ ឋបាបេត្វា, ‘‘តាត, មយា តេ ‘សហស្សំ ទស្សាមី’តិ វត្វា ឧបោសថំ សមាទាបេត្វា វិហារំ បហិតោ. ឥទំ តេ សហស្ស’’ន្តិ អាហ. សោ សត្ថុ បុរតោ កហាបណេ ទិយ្យមានេ ទិស្វា លជ្ជន្តោ ‘‘អលំ មេ កហាបណេហី’’តិ វត្វា, ‘‘គណ្ហ, តាតា’’តិ វុច្ចមានោបិ ន គណ្ហិ. អថស្ស បិតា សត្ថារំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អជ្ជ មេ បុត្តស្ស អាការោ រុច្ចតី’’តិ វត្វា ‘‘កិំ, មហាសេដ្ឋី’’តិ វុត្តេ ‘‘មយា ឯស បុរិមទិវសេ ‘កហាបណសតំ តេ ទស្សាមី’តិ វត្វា វិហារំ បេសិតោ. បុនទិវសេ កហាបណេ អគ្គហេត្វា ភុញ្ជិតុំ ន ឥច្ឆិ, អជ្ជ បន ទិយ្យមានេបិ កហាបណេ ន ឥច្ឆតី’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘អាម, មហាសេដ្ឋិ, អជ្ជ តវ បុត្តស្ស ចក្កវត្តិសម្បត្តិតោបិ ទេវលោកព្រហ្មលោកសម្បត្តីហិបិ សោតាបត្តិផលមេវ វរ’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បថព្យា ឯករជ្ជេន, សគ្គស្ស គមនេន វា;

សព្ពលោកាធិបច្ចេន, សោតាបត្តិផលំ វរ’’ន្តិ.

តត្ថ បថព្យា ឯករជ្ជេនាតិ ចក្កវត្តិរជ្ជេន. សគ្គស្ស គមនេន វាតិ ឆព្ពីសតិវិធស្ស សគ្គស្ស ¶ អធិគមនេន. សព្ពលោកាធិបច្ចេនាតិ ន ឯកស្មិំ ឯត្តកេ ¶ លោកេ នាគសុបណ្ណវេមានិកបេតេហិ សទ្ធិំ, សព្ពស្មិំ លោកេ អាធិបច្ចេន. សោតាបត្តិផលំ វរន្តិ យស្មា ឯត្តកេ ឋានេ ¶ រជ្ជំ ការេត្វាបិ និរយាទីហិ អមុត្តោវ ហោតិ, សោតាបន្នោ បន បិហិតាបាយទ្វារោ ហុត្វា សព្ពទុព្ពលោបិ អដ្ឋមេ ភវេ ន និព្ពត្តតិ, តស្មា សោតាបត្តិផលមេវ វរំ ឧត្តមន្តិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អនាថបិណ្ឌកបុត្តកាលវត្ថុ ឯកាទសមំ.

យស្ស ¶ ¶ ¶ ជិតន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ពោធិមណ្ឌេ វិហរន្តោ មារធីតរោ អារព្ភ កថេសិ. ទេសនំ បន សាវត្ថិយំ សមុដ្ឋាបេត្វា បុន កុរុរដ្ឋេ មាគណ្ឌិយព្រាហ្មណស្ស កថេសិ.

កុរុរដ្ឋេ កិរ មាគណ្ឌិយព្រាហ្មណស្ស ធីតា មាគណ្ឌិយាយេវ នាម អហោសិ ឧត្តមរូបធរា. តំ បត្ថយមានា អនេកព្រាហ្មណមហាសាលា ចេវ ខត្តិយមហាសាលា ច ‘‘ធីតរំ នោ ទេតូ’’តិ មាគណ្ឌិយស្ស បហិណិំសុ. សោបិ ‘‘ន តុម្ហេ មយ្ហំ ធីតុ អនុច្ឆវិកា’’តិ សព្ពេ បដិក្ខិបតេវ. អថេកទិវសំ សត្ថា បច្ចូសសមយេ លោកំ វោលោកេន្តោ អត្តនោ ញាណជាលស្ស អន្តោ បវិដ្ឋំ មាគណ្ឌិយព្រាហ្មណំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តោ ព្រាហ្មណស្ស ច ព្រាហ្មណិយា ច តិណ្ណំ មគ្គផលានំ ឧបនិស្សយំ អទ្ទស. ព្រាហ្មណោបិ ពហិគាមេ និពទ្ធំ អគ្គិំ បរិចរតិ. សត្ថា បាតោវ បត្តចីវរមាទាយ តំ ឋានំ អគមាសិ. ព្រាហ្មណោ សត្ថុ រូបសិរិំ ឱលោកេន្តោ ‘‘ឥមស្មិំ លោកេ ឥមិនា សទិសោ បុរិសោ នាម នត្ថិ, អយំ មយ្ហំ ¶ ធីតុ អនុច្ឆវិកោ, ឥមស្ស មេ ធីតរំ ទស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា សត្ថារំ អាហ – ‘‘សមណ, មម ឯកា ធីតា អត្ថិ, អហំ តស្សា អនុច្ឆវិកំ បុរិសំ អបស្សន្តោ តំ ន កស្សចិ អទាសិំ, ត្វំ បនស្សា អនុច្ឆវិកោ, អហំ តេ ធីតរំ បាទបរិចារិកំ កត្វា ទាតុកាមោ, យាវ នំ អានេមិ, តាវ ឥធេវ តិដ្ឋាហី’’តិ. សត្ថា តស្ស កថំ សុត្វា នេវ អភិនន្ទិ, ន បដិក្កោសិ.

ព្រាហ្មណោបិ គេហំ គន្ត្វា ព្រាហ្មណិំ អាហ – ‘‘ភោតិ, អជ្ជ មេ ធីតុ អនុច្ឆវិកោ បុរិសោ ទិដ្ឋោ, តស្ស នំ ទស្សាមា’’តិ ធីតរំ អលង្ការាបេត្វា អាទាយ ព្រាហ្មណិយា សទ្ធិំ តំ ឋានំ អគមាសិ. មហាជនោបិ កុតូហលជាតោ និក្ខមិ. សត្ថា ព្រាហ្មណេន វុត្តដ្ឋានេ អដ្ឋត្វា តត្ថ បទចេតិយំ ទស្សេត្វា អញ្ញស្មិំ ឋានេ អដ្ឋាសិ. ពុទ្ធានំ កិរ បទចេតិយំ ‘‘ឥទំ អសុកោ នាម បស្សតូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា អក្កន្តដ្ឋានេយេវ បញ្ញាយតិ, សេសដ្ឋានេ តំ បស្សន្តោ នាម នត្ថិ. ព្រាហ្មណោ អត្តនា សទ្ធិំ ¶ គច្ឆមានាយ ព្រាហ្មណិយា ‘‘កហំ សោ’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ តិដ្ឋាហីតិ តំ អវច’’ន្តិ ឱលោកេន្តោ បទវលញ្ជំ ទិស្វា ‘‘ឥទមស្ស បទ’’ន្តិ ទស្សេសិ. សា លក្ខណមន្តកុសលតាយ ¶ ‘‘ន ឥទំ, ព្រាហ្មណ, កាមភោគិនោ បទ’’ន្តិ វត្វា ព្រាហ្មណេន, ‘‘ភោតិ, ត្វំ ឧទកបាតិម្ហិ សុសុមារំ បស្សសិ, មយា សោ សមណោ ទិដ្ឋោ ‘ធីតរំ តេ ទស្សាមី’តិ វុត្តោ, តេនាបិ អធិវាសិត’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘ព្រាហ្មណ, កិញ្ចាបិ ត្វំ ឯវំ វទេសិ, ឥទំ បន និក្កិលេសស្សេវ បទ’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘រត្តស្ស ¶ ហិ ឧក្កុដិកំ បទំ ភវេ,

វិវដ្ដច្ឆទស្ស ឥទមីទិសំ បទ’’ន្តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.៤៥; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៦០-២៦១; ធ. ប. អដ្ឋ. ១.សាមាវតីវត្ថុ);

អថ នំ ព្រាហ្មណោ, ‘‘ភោតិ, មា វិរវិ, តុណ្ហីភូតាវ ឯហី’’តិ គច្ឆន្តោ សត្ថារំ ទិស្វា ‘‘អយំ សោ បុរិសោ’’តិ តស្សា ទស្សេត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘សមណ, ធីតរំ តេ ទស្សាមី’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘ន មេ តវ ធីតាយ អត្ថោ’’តិ អវត្វា, ‘‘ព្រាហ្មណ, ឯកំ តេ ការណំ កថេស្សាមិ, សុណិស្សសី’’តិ វត្វា ‘‘កថេហិ, ភោ សមណ, សុណិស្សាមី’’តិ វុត្តេ អភិនិក្ខមនតោ បដ្ឋាយ អតីតំ អាហរិត្វា ទស្សេសិ.

តត្រាយំ សង្ខេបកថា – មហាសត្តោ រជ្ជសិរិំ បហាយ កណ្ដកំ អារុយ្ហ ឆន្នសហាយោ អភិនិក្ខមន្តោ នគរទ្វារេ ឋិតេន មារេន ‘‘សិទ្ធត្ថ, និវត្ត, ឥតោ តេ សត្តមេ ទិវសេ ចក្ករតនំ បាតុភវិស្សតី’’តិ វុត្តេ, ‘‘អហមេតំ, មារ, ជានាមិ, ន មេ តេនត្ថោ’’តិ អាហ. អថ កិមត្ថាយ និក្ខមសីតិ? សព្ពញ្ញុតញ្ញាណត្ថាយាតិ. ‘‘តេន ហិ សចេ អជ្ជតោ បដ្ឋាយ កាមវិតក្កាទីនំ ឯកម្បិ វិតក្កំ វិតក្កេស្សសិ, ជានិស្សាមិ តេ កត្តព្ព’’ន្តិ អាហ. សោ តតោ បដ្ឋាយ ឱតារាបេក្ខោ សត្ត វស្សានិ មហាសត្តំ អនុពន្ធិ.

សត្ថាបិ ឆព្ពស្សានិ ទុក្ករការិកំ ចរិត្វា បច្ចត្តបុរិសការំ និស្សាយ ពោធិមូលេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈិត្វា វិមុត្តិសុខំ បដិសំវេទយមានោ បញ្ចមសត្តាហេ អជបាលនិគ្រោធមូលេ និសីទិ. តស្មិំ សមយេ មារោ ‘‘អហំ ¶ ឯត្តកំ កាលំ អនុពន្ធិត្វា ឱតារាបេក្ខោបិ ¶ ឥមស្ស កិញ្ចិ ខលិតំ នាទ្ទសំ, អតិក្កន្តោ ឥទានិ ឯស មម វិសយ’’ន្តិ ទោមនស្សប្បត្តោ មហាមគ្គេ និសីទិ. អថស្ស តណ្ហា អរតី រគាតិ ឥមា តិស្សោ ធីតរោ ‘‘បិតា នោ ន បញ្ញាយតិ, កហំ នុ ខោ ឯតរហី’’តិ ឱលោកយមានា តំ តថា និសិន្នំ ទិស្វា ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កស្មា ¶ , តាត, ទុក្ខី ទុម្មនោសី’’តិ បុច្ឆិំសុ. សោ តាសំ តមត្ថំ អារោចេសិ. អថ នំ តា អាហំសុ – ‘‘តាត, មា ចិន្តយិ, មយំ តំ អត្តនោ វសេ កត្វា អានេស្សាមា’’តិ. ‘‘ន សក្កា អម្មា, ឯស កេនចិ វសេ កាតុន្តិ. ‘‘តាត, មយំ ឥត្ថិយោ នាម ឥទានេវ នំ រាគបាសាទីហិ ពន្ធិត្វា អានេស្សាម, តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថា’’តិ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘បាទេ តេ, សមណ, បរិចារេមា’’តិ អាហំសុ. សត្ថា នេវ តាសំ វចនំ មនសាកាសិ, ន អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា ឱលោកេសិ.

បុន មារធីតរោ ‘‘ឧច្ចាវចា ខោ បុរិសានំ អធិប្បាយា, កេសញ្ចិ កុមារិកាសុ បេមំ ហោតិ, កេសញ្ចិ បឋមវយេ ឋិតាសុ, កេសញ្ចិ មជ្ឈិមវយេ ឋិតាសុ, កេសញ្ចិ បច្ឆិមវយេ ឋិតាសុ, នានប្បការេហិ តំ បលោភេស្សាមា’’តិ ឯកេកា កុមារិកវណ្ណាទិវសេន សតំ សតំ អត្តភាវេ អភិនិម្មិនិត្វា កុមារិយោ, អវិជាតា, សកិំ វិជាតា, ទុវិជាតា, មជ្ឈិមិត្ថិយោ, មហល្លកិត្ថិយោ ច ហុត្វា ឆក្ខត្តុំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘បាទេ តេ, សមណ, បរិចារេមា’’តិ អាហំសុ. តម្បិ ភគវា ន មនសាកាសិ យថា តំ អនុត្តរេ ឧបធិសង្ខយេ វិមុត្តោតិ. អថ សត្ថា ¶ ឯត្តកេនបិ តា អនុគច្ឆន្តិយោ ‘‘អបេថ, កិំ ទិស្វា ឯវំ វាយមថ, ឯវរូបំ នាម វីតរាគានំ បុរតោ កាតុំ ន វដ្ដតិ. តថាគតស្ស បន រាគាទយោ បហីនា. កេន តំ ការណេន អត្តនោ វសំ នេស្សថា’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

តត្ថ យស្ស ជិតំ នាវជីយតីតិ យស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស តេន តេន មគ្គេន ជិតំ រាគាទិកិលេសជាតំ បុន អសមុទាចរណតោ នាវជីយតិ, ទុជ្ជិតំ នាម ន ហោតិ. នោយាតីតិ ន ឧយ្យាតិ, យស្ស ជិតំ កិលេសជាតំ រាគាទីសុ កោចិ ឯកោ កិលេសោបិ លោកេ បច្ឆតោ វត្តី នាម ¶ ន ហោតិ, នានុពន្ធតីតិ អត្ថោ. អនន្តគោចរន្តិ អនន្តារម្មណស្ស សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស វសេន អបរិយន្ត គោចរំ. កេន បទេនាតិ យស្ស ហិ រាគបទាទីសុ ឯកបទម្បិ អត្ថិ, តំ តុម្ហេ តេន បទេន នេស្សថ. ពុទ្ធស្ស បន ឯកបទម្បិ ¶ នត្ថិ, តំ អបទំ ពុទ្ធំ តុម្ហេ កេន បទេន នេស្សថ.

ទុតិយគាថាយ តណ្ហា នាមេសា សំសិព្ពិតបរិយោនន្ធនដ្ឋេន ជាលមស្សា អត្ថីតិបិ ជាលការិកាតិបិ ជាលូបមាតិបិ ជាលិនី. រូបាទីសុ អារម្មណេសុ វិសត្តតាយ វិសត្តមនតាយ វិសាហរតាយ វិសបុប្ផតាយ វិសផលតាយ វិសបរិភោគតាយ វិសត្តិកា. សា ឯវរូបា តណ្ហា យស្ស កុហិញ្ចិ ភវេ នេតុំ នត្ថិ, តំ តុម្ហេ អបទំ ពុទ្ធំ កេន បទេន នេស្សថាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូនំ ទេវតានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. មារធីតរោបិ តត្ថេវ អន្តរធាយិំសុ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា, ‘‘មាគណ្ឌិយ, អហំ បុព្ពេ ឥមា តិស្សោ មារធីតរោ អទ្ទសំ សេម្ហាទីហិ អបលិពុទ្ធេន សុវណ្ណក្ខន្ធសទិសេន អត្តភាវេន សមន្នាគតា, តទាបិ មេថុនស្មិំ ឆន្ទោ នាហោសិយេវ. តវ ធីតុ សរីរំ ទ្វត្តិំសាការកុណបបរិបូរំ ពហិវិចិត្តោ វិយ អសុចិឃដោ. សចេ ហិ មម បាទោ អសុចិមក្ខិតោ ភវេយ្យ, អយញ្ច ឧម្មារដ្ឋានេ តិដ្ឋេយ្យ, តថាបិស្សា សរីរេ អហំ បាទេ ន ផុសេយ្យ’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ទិស្វាន ¶ ¶ តណ្ហំ អរតិំ រគញ្ច,

បាទាបិ នំ សម្ផុសិតុំ ន ឥច្ឆេ’’តិ. (សុ. និ. ៨៤១; មហានិ. ៧០);

ទេសនាវសានេ ឧភោបិ ជយម្បតិកា អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិំសូតិ.

យេ ¶ ឈានបសុតា ធីរាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សង្កស្សនគរទ្វារេ ពហូ ទេវមនុស្សេ អារព្ភ កថេសិ. ទេសនា បន រាជគហេ សមុដ្ឋិតា.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ រាជគហសេដ្ឋិ បរិស្សយមោចនត្ថញ្ចេវ បមាទេន គលិតានំ អាភរណាទីនំ រក្ខណត្ថញ្ច ជាលករណ្ឌកំ បរិក្ខិបាបេត្វា គង្គាយ ឧទកកីឡំ កីឡិ. អថេកោ រត្តចន្ទនរុក្ខោ គង្គាយ ឧបរិតីរេ ជាតោ គង្គោទកេន ធោតមូលោ បតិត្វា តត្ថ តត្ថ បាសាណេសុ សំភជ្ជមានោ វិប្បកិរិ. តតោ ឯកា ឃដប្បមាណា ឃដិកា បាសាណេហិ ឃំសិយមានា ឧទកឩមីហិ បោថិយមានា មដ្ឋា ហុត្វា អនុបុព្ពេន វុយ្ហមានា សេវាលបរិយោនទ្ធា អាគន្ត្វា តស្ស ជាលេ លគ្គិ. សេដ្ឋិ ‘‘កិមេត’’ន្តិ វត្វា ‘‘រុក្ខឃដិកា’’តិ សុត្វា តំ អាហរាបេត្វា ‘‘កិំ នាមេត’’ន្តិ ឧបធារណត្ថំ វាសិកណ្ណេន តច្ឆាបេសិ. តាវទេវ អលត្តកវណ្ណំ រត្តចន្ទនំ ¶ បញ្ញាយិ. សេដ្ឋិ បន នេវ សម្មាទិដ្ឋិ ន មិច្ឆាទិដ្ឋិ, មជ្ឈត្តធាតុកោ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ គេហេ រត្តចន្ទនំ ពហុ, កិំ នុ ខោ ឥមិនា ករិស្សាមី’’តិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘ឥមស្មិំ លោកេ ‘មយំ អរហន្តោ មយំ អរហន្តោ’តិ វត្តារោ ពហូ, អហំ ឯកំ អរហន្តម្បិ ន បស្សាមិ. គេហេ ភមំ យោជេត្វា បត្តំ លិខាបេត្វា សិក្កាយ ឋបេត្វា វេឡុបរម្បរាយ សដ្ឋិហត្ថមត្តេ អាកាសេ ឱលម្ពាបេត្វា ‘សចេ អរហា អត្ថិ, ឥមំ អាកាសេនាគន្ត្វា គណ្ហាតូ’តិ វក្ខាមិ. យោ តំ គហេស្សតិ, តំ សបុត្តទារោ សរណំ គមិស្សាមី’’តិ. សោ ចិន្តិតនិយាមេនេវ បត្តំ លិខាបេត្វា វេឡុបរម្បរាយ ឧស្សាបេត្វា ‘‘យោ ឥមស្មិំ លោកេ អរហា, សោ អាកាសេនាគន្ត្វា ឥមំ បត្តំ គណ្ហាតូ’’តិ អាហ.

ឆ ¶ សត្ថារោ ‘‘អម្ហាកំ ឯស អនុច្ឆវិកោ, អម្ហាកមេវ នំ ទេហី’’តិ វទិំសុ. សោ ‘‘អាកាសេនាគន្ត្វា គណ្ហថា’’តិ អាហ. អថ ឆដ្ឋេ ទិវសេ និគណ្ឋោ នាដបុត្តោ អន្តេវាសិកេ បេសេសិ – ‘‘គច្ឆថ, សេដ្ឋិំ ឯវំ វទេថ – ‘អម្ហាកំ អាចរិយស្សេវ អនុច្ឆវិកោយំ, មា អប្បមត្តកស្ស ការណា អាកាសេនាគមនំ ករិ, ទេហិ កិរ មេ តំ បត្ត’’’ន្តិ ¶ . តេ គន្ត្វា សេដ្ឋិំ តថា វទិំសុ. សេដ្ឋិ ‘‘អាកាសេនាគន្ត្វា គណ្ហិតុំ សមត្ថោវ គណ្ហាតូ’’តិ អាហ. នាដបុត្តោ សយំ គន្តុកាមោ អន្តេវាសិកានំ សញ្ញំ អទាសិ – ‘‘អហំ ឯកំ ហត្ថញ្ច បាទញ្ច ឧក្ខិបិត្វា ឧប្បតិតុកាមោ វិយ ភវិស្សាមិ, តុម្ហេ មំ, ‘អាចរិយ, កិំ ករោថ, ទារុមយបត្តស្ស ការណា បដិច្ឆន្នំ អរហត្តគុណំ មហាជនស្ស មា ទស្សយិត្ថា’តិ វត្វា មំ ហត្ថេសុ ច បាទេសុ ច គហេត្វា អាកឌ្ឍន្តា ភូមិយំ បាតេយ្យាថា’’តិ. សោ តត្ថ គន្ត្វា សេដ្ឋិំ អាហ, ‘‘មហាសេដ្ឋិ, មយ្ហំ អយំ បត្តោ អនុច្ឆវិកោ, អញ្ញេសំ នានុច្ឆវិកោ, មា តេ អប្បមត្តកស្ស ការណា មម អាកាសេ ឧប្បតនំ ¶ រុច្ចិ, ទេហិ មេ បត្ត’’ន្តិ. ភន្តេ, អាកាសេ ឧប្បតិត្វាវ គណ្ហថាតិ. តតោ នាដបុត្តោ ‘‘តេន ហិ អបេថ អបេថា’’តិ អន្តេវាសិកេ អបនេត្វា ‘‘អាកាសេ ឧប្បតិស្សាមី’’តិ ឯកំ ហត្ថញ្ច បាទញ្ច ឧក្ខិបិ. អថ នំ អន្តេវាសិកា, ‘‘អាចរិយ, កិំ នាមេតំ ករោថ, ឆវស្ស លាមកស្ស ទារុមយបត្តស្ស ការណា បដិច្ឆន្នគុណេន មហាជនស្ស ទស្សិតេន កោ អត្ថោ’’តិ តំ ហត្ថបាទេសុ គហេត្វា អាកឌ្ឍិត្វា ភូមិយំ បាតេសុំ. សោ សេដ្ឋិំ អាហ – ‘‘ឥមេ, មហាសេដ្ឋិ, ឧប្បតិតុំ ន ទេន្តិ, ទេហិ មេ បត្ត’’ន្តិ. ឧប្បតិត្វា គណ្ហថ, ភន្តេតិ. ឯវំ តិត្ថិយា ឆ ទិវសានិ វាយមិត្វាបិ តំ បត្តំ ន លភិំសុយេវ.

សត្តមេ ទិវសេ អាយស្មតោ មហាមោគ្គល្លានស្ស ច អាយស្មតោ បិណ្ឌោលភារទ្វាជស្ស ច ‘‘រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរិស្សាមា’’តិ គន្ត្វា ឯកស្មិំ បិដ្ឋិបាសាណេ ឋត្វា ចីវរំ បារុបនកាលេ ¶ ធុត្តកា កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អម្ភោ បុព្ពេ ឆ សត្ថារោ លោកេ ‘មយំ អរហន្តម្ហា’តិ វិចរិំសុ., រាជគហសេដ្ឋិនោ បន អជ្ជ សត្តមោ ទិវសោ បត្តំ ឧស្សាបេត្វា ‘សចេ អរហា អត្ថិ, អាកាសេនាគន្ត្វា គណ្ហាតូ’តិ វទន្តស្ស, ឯកោបិ ‘អហំ អរហា’តិ អាកាសេ ឧប្បតន្តោ នត្ថិ. អជ្ជ នោ លោកេ អរហន្តានំ នត្ថិភាវោ ញាតោ’’តិ. តំ កថំ សុត្វា អាយស្មា ¶ មហាមោគ្គល្លានោ អាយស្មន្តំ បិណ្ឌោលភារទ្វាជំ អាហ – ‘‘សុតំ តេ, អាវុសោ ភារទ្វាជ, ឥមេសំ វចនំ, ឥមេ ពុទ្ធស្ស សាសនំ បរិគ្គណ្ហន្តា វិយ វទន្តិ. ត្វញ្ច មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ, គច្ឆ តំ បត្តំ អាកាសេន គន្ត្វា គណ្ហាហី’’តិ. អាវុសោ មហាមោគ្គល្លាន, ត្វំ ឥទ្ធិមន្តានំ អគ្គោ, ត្វំ ឯតំ គណ្ហាហិ, តយិ បន អគ្គណ្ហន្តេ អហំ គណ្ហិស្សាមីតិ. ‘‘គណ្ហាវុសោ’’តិ វុត្តេ អាយស្មា បិណ្ឌោលភារទ្វាជោ អភិញ្ញាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា ឧដ្ឋាយ តិគាវុតំ បិដ្ឋិបាសាណំ បាទន្តេន បដិច្ឆាទេន្តោ តុលបិចុ វិយ អាកាសេ ឧដ្ឋាបេត្វា រាជគហនគរស្ស ឧបរិ សត្តក្ខត្តុំ អនុបរិយាយិ. សោ តិគាវុតបមាណស្ស នគរស្ស បិធានំ វិយ បញ្ញាយិ. នគរវាសិនោ ‘‘បាសាណោ នោ អវត្ថរិត្វា គណ្ហាតី’’តិ ភីតា សុប្បាទីនិ មត្ថកេ កត្វា តត្ថ តត្ថ និលីយិំសុ ¶ . សត្តមេ វារេ ថេរោ បិដ្ឋិបាសាណំ ភិន្ទិត្វា អត្តានំ ទស្សេសិ. មហាជនោ ថេរំ ទិស្វា, ‘‘ភន្តេ បិណ្ឌោលភារទ្វាជ, តវ បាសាណំ ទឡ្ហំ កត្វា គណ្ហ, មា នោ សព្ពេ នាសយី’’តិ. ថេរោ បាសាណំ បាទន្តេន ខិបិត្វា វិស្សជ្ជេសិ. សោ គន្ត្វា យថាឋានេយេវ បតិដ្ឋាសិ. ថេរោ សេដ្ឋិស្ស គេហមត្ថកេ អដ្ឋាសិ. តំ ទិស្វា សេដ្ឋិ ឧរេន និបជ្ជិត្វា ‘‘ឱតរថ សាមី’’តិ វត្វា អាកាសតោ ឱតិណ្ណំ ថេរំ និសីទាបេត្វា បត្តំ ឱតារាបេត្វា ចតុមធុរបុណ្ណំ កត្វា ថេរស្ស អទាសិ. ថេរោ បត្តំ គហេត្វា វិហារាភិមុខោ បាយាសិ. អថស្ស យេ អរញ្ញគតា វា សុញ្ញាគារគតា វា តំ បាដិហារិយំ នាទ្ទសំសុ. តេ សន្និបតិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកម្បិ បាដិហារិយំ ទស្សេហី’’តិ ថេរំ អនុពន្ធិំសុ. សោ តេសំ តេសំ បាដិហារិយំ ទស្សេត្វា វិហារំ អគមាសិ.

សត្ថា ¶ តំ អនុពន្ធិត្វា ឧន្នាទេន្តស្ស មហាជនស្ស សទ្ទំ សុត្វា, ‘‘អានន្ទ, កស្សេសោ សទ្ទោ’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ភន្តេ, បិណ្ឌោលភារទ្វាជេន អាកាសេ ឧប្បតិត្វា ចន្ទនបត្តោ គហិតោ, តស្ស សន្តិកេ ឯសោ សទ្ទោ’’តិ សុត្វា ភារទ្វាជំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ តយា ឯវំ កត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ, ‘‘កស្មា តេ, ភារទ្វាជ, ឯវំ កត’’ន្តិ ថេរំ គរហិត្វា តំ បត្តំ ខណ្ឌាខណ្ឌំ ភេទាបេត្វា ភិក្ខូនំ អញ្ជនបិសនត្ថាយ ទាបេត្វា បាដិហារិយស្ស អករណត្ថាយ សាវកានំ សិក្ខាបទំ (ចូឡវ. ២៥២) បញ្ញាបេសិ.

តិត្ថិយា ¶ ¶ ‘‘សមណោ កិរ គោតមោ តំ បត្តំ ភេទាបេត្វា បាដិហារិយស្ស អករណត្ថាយ សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញាបេសី’’តិ សុត្វា ‘‘សមណស្ស គោតមស្ស សាវកា បញ្ញត្តំ សិក្ខាបទំ ជីវិតហេតុបិ នាតិក្កមន្តិ, សមណោបិ គោតមោ តំ រក្ខិស្សតេវ. ឥទានិ អម្ហេហិ ឱកាសោ លទ្ធោ’’តិ នគរវីថីសុ អារោចេន្តា វិចរិំសុ ‘‘មយំ អត្តនោ គុណំ រក្ខន្តា បុព្ពេ ទារុមយបត្តស្ស ការណា អត្តនោ គុណំ មហាជនស្ស ន ទស្សយិម្ហា, សមណស្ស គោតមស្ស សាវកា បត្តកមត្តស្ស ការណា អត្តនោ គុណំ មហាជនស្ស ទស្សេសុំ. សមណោ គោតមោ អត្តនោ បណ្ឌិតតាយ បត្តំ ភេទាបេត្វា សិក្ខាបទំ បញ្ញាបេសិ, ឥទានិ មយំ តេនេវ សទ្ធិំ បាដិហារិយំ ករិស្សាមា’’តិ.

រាជា ពិម្ពិសារោ តំ កថំ សុត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘តុម្ហេហិ កិរ, ភន្តេ, បាដិហារិយស្ស អករណត្ថាយ សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្ត’’ន្តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. ឥទានិ តិត្ថិយា ‘‘តុម្ហេហិ សទ្ធិំ បាដិហារិយំ ករិស្សាមា’’តិ វទន្តិ, កិំ ឥទានិ ករិស្សថាតិ? ‘‘តេសុ ករោន្តេសុ ករិស្សាមិ, មហារាជា’’តិ. ននុ តុម្ហេហិ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តន្តិ. នាហំ, មហារាជ, អត្តនោ សិក្ខាបទំ បញ្ញាបេសិំ, តំ មមេវ សាវកានំ បញ្ញត្តន្តិ. តុម្ហេ ឋបេត្វា អញ្ញត្ថ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ នាម ហោតិ, ភន្តេតិ. តេន ហិ, មហារាជ, តមេវេត្ថ បដិបុច្ឆាមិ, ‘‘អត្ថិ បន តេ, មហារាជ, វិជិតេ ឧយ្យាន’’ន្តិ. ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘សចេ តេ, មហារាជ, ឧយ្យានេ មហាជនោ អម្ពាទីនិ ខាទេយ្យ, កិមស្ស កត្តព្ព’’ន្តិ? ‘‘ទណ្ឌោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ត្វំ បន ខាទិតុំ លភសី’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, មយ្ហំ ទណ្ឌោ នត្ថិ, អហំ អត្តនោ សន្តកំ ខាទិតុំ លភាមី’’តិ. ‘‘មហារាជ, យថា តវ ¶ តិយោជនសតិកេ រជ្ជេ អាណា បវត្តតិ, អត្តនោ ឧយ្យានេ អម្ពាទីនិ ខាទន្តស្ស ទណ្ឌោ នត្ថិ, អញ្ញេសំ អត្ថិ, ឯវំ មមបិ ចក្កវាឡកោដិសតសហស្សេ អាណា បវត្តតិ, អត្តនោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា អតិក្កមោ នាម នត្ថិ, អញ្ញេសំ បន អត្ថិ, ករិស្សាមហំ បាដិហារិយ’’ន្តិ. តិត្ថិយា តំ កថំ សុត្វា ‘‘ឥទានម្ហា នដ្ឋា, សមណេន កិរ គោតមេន សាវកានំយេវ ¶ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, ន អត្តនោ. សយមេវ កិរ បាដិហារិយំ កត្តុកាមោ, កិំ នុ ខោ ករោមា’’តិ មន្តយិំសុ.

រាជា សត្ថារំ បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, កទា បាដិហារិយំ ករិស្សថា’’តិ. ‘‘ឥតោ ចតុមាសច្ចយេន អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាយំ, មហារាជា’’តិ. ‘‘កត្ថ ករិស្សថ, ភន្តេ’’តិ ¶ ? ‘‘សាវត្ថិំ និស្សាយ, មហារាជា’’តិ. ‘‘កស្មា បន សត្ថា ឯវំ ទូរដ្ឋានំ អបទិសី’’តិ? ‘‘យស្មា តំ សព្ពពុទ្ធានំ មហាបាដិហារិយករណដ្ឋានំ, អបិច មហាជនស្ស សន្និបាតនត្ថាយបិ ទូរដ្ឋានមេវ អបទិសី’’តិ. តិត្ថិយា តំ កថំ សុត្វា ‘‘ឥតោ កិរ ចតុន្នំ មាសានំ អច្ចយេន សមណោ គោតមោ សាវត្ថិយំ បាដិហារិយំ ករិស្សតិ, ឥទានិ តំ អមុញ្ចិត្វាវ អនុពន្ធិស្សាម, មហាជនោ អម្ហេ ទិស្វា ‘កិំ ឥទ’ន្តិ បុច្ឆិស្សតិ. អថស្ស វក្ខាម ‘មយំ សមណេន គោតមេន សទ្ធិំ បាដិហារិយំ ករិស្សាមា’តិ វទិម្ហា. សោ បលាយតិ, មយមស្ស បលាយិតុំ អទត្វា អនុពន្ធាមា’’តិ. សត្ថា រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា និក្ខមិ. តិត្ថិយាបិស្ស បច្ឆតោវ និក្ខមិត្វា ភត្តកិច្ចដ្ឋានេ វសន្តិ. វសិតដ្ឋានេ បុនទិវសេ បាតរាសំ ករោន្តិ. តេ មនុស្សេហិ ‘‘កិមិទ’’ន្តិ បុច្ឆិតា ហេដ្ឋា ចិន្តិតនិយាមេនេវ អារោចេសុំ ¶ . មហាជនោបិ ‘‘បាដិហារិយំ បស្សិស្សាមា’’តិ អនុពន្ធិ.

សត្ថា អនុបុព្ពេន សាវត្ថិំ បាបុណិ. តិត្ថិយាបិ តេន សទ្ធិំយេវ គន្ត្វា ឧបដ្ឋាកេ សមាទបេត្វា សតសហស្សំ លភិត្វា ខទិរថម្ភេហិ មណ្ឌបំ ការេត្វា នីលុប្បលេហិ ឆាទាបេត្វា ‘‘ឥធ បាដិហារិយំ ករិស្សាមា’’តិ និសីទិំសុ. រាជា បសេនទិ កោសលោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, តិត្ថិយេហិ មណ្ឌបោ ការិតោ, អហម្បិ តុម្ហាកំ មណ្ឌបំ ករិស្សាមី’’តិ. ‘‘អលំ, មហារាជ, អត្ថិ មយ្ហំ មណ្ឌបការកោ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, មំ ឋបេត្វា កោ អញ្ញោ កាតុំ សក្ខិស្សតី’’តិ? ‘‘សក្កោ, ទេវរាជា’’តិ. ‘‘កហំ បន, ភន្តេ, បាដិហារិយំ ករិស្សថា’’តិ? ‘‘កណ្ឌម្ពរុក្ខមូលេ, មហារាជា’’តិ. តិត្ថិយា ‘‘អម្ពរុក្ខមូលេ កិរ បាដិហារិយំ ករិស្សតី’’តិ សុត្វា អត្តនោ ឧបដ្ឋាកានំ អារោចេត្វា យោជនព្ភន្តរេ ឋានេ អន្តមសោ តទហុជាតម្បិ អម្ពបោតកំ ឧប្បាដេត្វា អរញ្ញេ ខិបាបេសុំ.

សត្ថា អាសាឡ្ហិបុណ្ណមទិវសេ អន្តោនគរំ បាវិសិ. រញ្ញោបិ ឧយ្យានបាលោ កណ្ឌោ នាម ឯកំ បិង្គលកិបិល្លិកេហិ កតបត្តបុដស្ស អន្តរេ មហន្តំ អម្ពបក្កំ ទិស្វា តស្ស គន្ធរសលោភេន សម្បតន្តេ វាយសេ បលាបេត្វា រញ្ញោ ខាទនត្ថាយ អាទាយ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ សត្ថារំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘រាជា ឥមំ អម្ពំ ខាទិត្វា មយ្ហំ អដ្ឋ វា សោឡស វា កហាបណេ ទទេយ្យ, តំ មេ ឯកត្តភាវេបិ ¶ ជីវិតវុត្តិយា នាលំ. សចេ បនាហំ សត្ថុ ឥមំ ¶ ទស្សាមិ, អវស្សំ តំ មេ ទីឃកាលំ ហិតាវហំ ភវិស្សតី’’តិ. សោ តំ អម្ពបក្កំ សត្ថុ ឧបនាមេសិ. សត្ថា អានន្ទត្ថេរំ ឱលោកេសិ ¶ . អថស្ស ថេរោ ចតុមហារាជទត្តិយំ បត្តំ នីហរិត្វា ហត្ថេ ឋបេសិ. សត្ថា បត្តំ ឧបនាមេត្វា អម្ពបក្កំ បដិគ្គហេត្វា តត្ថេវ និសីទនាការំ ទស្សេសិ. ថេរោ ចីវរំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ. អថស្ស តស្មិំ និសិន្នេ ថេរោ បានីយំ បរិស្សាវេត្វា អម្ពបក្កំ មទ្ទិត្វា បានកំ កត្វា អទាសិ. សត្ថា អម្ពបានកំ បិវិត្វា កណ្ឌំ អាហ – ‘‘ឥមំ អម្ពដ្ឋិំ ឥធេវ បំសុំ វិយូហិត្វា រោបេហី’’តិ. សោ តថា អកាសិ. សត្ថា តស្ស ឧបរិ ហត្ថំ ធោវិ. ហត្ថេ ធោវិតមត្តេយេវ នង្គលសីសមត្តក្ខន្ធោ ហុត្វា ឧព្ពេធេន បណ្ណាសហត្ថោ អម្ពរុក្ខោ ឧដ្ឋហិ. ចតូសុ ទិសាសុ ឯកេកា, ឧទ្ធំ ឯកាតិ បញ្ច មហាសាខា បណ្ណាសហត្ថា អហេសុំ. សោ តាវទេវ បុប្ផផលសញ្ឆន្នោ ហុត្វា ឯកេកស្មិំ ឋានេ បរិបក្កអម្ពបិណ្ឌិធរោ អហោសិ. បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តា ភិក្ខូ អម្ពបក្កានិ ខាទន្តា ឯវ អាគមិំសុ. រាជា ‘‘ឯវរូបោ កិរ អម្ពរុក្ខោ ឧដ្ឋិតោ’’តិ សុត្វា ‘‘មា នំ កោចិ ឆិន្ទី’’តិ អារក្ខំ ឋបេសិ. សោ បន កណ្ឌេន រោបិតត្តា កណ្ឌម្ពរុក្ខោត្វេវ បញ្ញាយិ. ធុត្តកាបិ អម្ពបក្កានិ ខាទិត្វា ‘‘ហរេ ទុដ្ឋតិត្ថិយា ‘សមណោ កិរ គោតមោ កណ្ឌម្ពរុក្ខមូលេ បាដិហារិយំ ករិស្សតី’តិ តុម្ហេហិ យោជនព្ភន្តរេ តទហុជាតាបិ អម្ពបោតកា ¶ ឧប្បាដាបិតា, កណ្ឌម្ពោ នាម អយ’’ន្តិ វត្វា តេ ឧច្ឆិដ្ឋអម្ពដ្ឋីហិ បហរិំសុ.

សក្កោ វាតវលាហកំ ទេវបុត្តំ អាណាបេសិ ‘‘តិត្ថិយានំ មណ្ឌបំ វាតេហិ ឧប្បាដេត្វា ឧក្ការភូមិយំ ខិបាបេហី’’តិ. សោ តថា អកាសិ. សូរិយម្បិ ទេវបុត្តំ អាណាបេសិ ‘‘សូរិយមណ្ឌលំ និកឌ្ឍន្តោ តាបេហី’’តិ. សោ តថា អកាសិ. បុន វាតវលាហកំ អាណាបេសិ ‘‘វាតមណ្ឌលំ ឧដ្ឋាបេន្តោ យាហី’’តិ. សោ តថា ករោន្តោ តិត្ថិយានំ បគ្ឃរិតសេទសរីរេ រជោវដ្ដិយា ឱកិរិ. តេ តម្ពមត្តិកសទិសា អហេសុំ. វស្សវលាហកម្បិ អាណាបេសិ ‘‘មហន្តានិ ពិន្ទូនិ បាតេហី’’តិ. សោ តថា អកាសិ. អថ នេសំ កាយោ កពរគាវិសទិសោ អហោសិ. តេ និគណ្ឋា លជ្ជមានា ហុត្វា សម្មុខសម្មុខដ្ឋានេនេវ បលាយិំសុ. ឯវំ បលាយន្តេសុ បុរាណកស្សបស្ស ឧបដ្ឋាកោ ឯកោ កស្សកោ ‘‘ឥទានិ មេ អយ្យានំ បាដិហារិយករណវេលា, គន្ត្វា បាដិហារិយំ បស្សិស្សាមី’’តិ គោណេ វិស្សជ្ជេត្វា បាតោវ អាភតំ យាគុកុដញ្ចេវ យោត្តកញ្ច គហេត្វា អាគច្ឆន្តោ បុរាណំ តថា បលាយន្តំ ទិស្វា, ភន្តេ ¶ , អជ្ជ ‘អយ្យានំ បាដិហារិយំ បស្សិស្សាមី’តិ អាគច្ឆាមិ, តុម្ហេ កហំ គច្ឆថា’’តិ. កិំ តេ បាដិហារិយេន, ឥមំ កុដញ្ច ¶ យោត្តញ្ច ទេហីតិ. សោ តេន ទិន្នំ កុដញ្ច យោត្តញ្ច អាទាយ នទីតីរំ គន្ត្វា កុដំ យោត្តេន អត្តនោ គីវាយ ពន្ធិត្វា លជ្ជន្តោ កិញ្ចិ អកថេត្វា រហទេ បតិត្វា ឧទកបុព្ពុឡេ ឧដ្ឋាបេន្តោ កាលំ កត្វា អវីចិម្ហិ និព្ពត្តិ.

សក្កោ ¶ អាកាសេ រតនចង្កមំ មាបេសិ. តស្ស ឯកា កោដិ បាចីនចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ អហោសិ, ឯកា បច្ឆិមចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ. សត្ថា សន្និបតិតាយ ឆត្តិំសយោជនិកាយ បរិសាយ វឌ្ឍមានកច្ឆាយាយ ‘‘ឥទានិ បាដិហារិយករណវេលា’’តិ គន្ធកុដិតោ និក្ខមិត្វា បមុខេ អដ្ឋាសិ. អថ នំ ឃរណី នាម ឥទ្ធិមន្តី ឯកា អនាគាមិឧបាសិកា ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, មាទិសាយ ធីតរិ វិជ្ជមានាយ តុម្ហាកំ កិលមនកិច្ចំ នត្ថិ, អហំ បាដិហារិយំ ករិស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘កថំ ត្វំ ករិស្សសិ, ឃរណី’’តិ? ‘‘ភន្តេ, ឯកស្មិំ ចក្កវាឡគព្ភេ មហាបថវិំ ឧទកំ កត្វា ឧទកសកុណិកា វិយ និមុជ្ជិត្វា បាចីនចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ អត្តានំ ទស្សេស្សាមិ, តថា បច្ឆិមឧត្តរទក្ខិណចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ, តថា មជ្ឈេ’’. មហាជនោ មំ ទិស្វា ‘‘កា ឯសា’’តិ វុត្តេ វក្ខតិ ‘‘ឃរណី នាមេសា, អយំ តាវ ឯកិស្សា ឥត្ថិយា អានុភាវោ, ពុទ្ធានុភាវោ បន កីទិសោ ភវិស្សតី’’តិ ¶ . ឯវំ តិត្ថិយា តុម្ហេ អទិស្វាវ បលាយិស្សន្តីតិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ជានាមិ តេ ឃរណី ឯវរូបំ បាដិហារិយំ កាតុំ សមត្ថភាវំ, ន បនាយំ តវត្ថាយ ពទ្ធោ មាលាបុដោ’’តិ វត្វា បដិក្ខិបិ. សា ‘‘ន មេ សត្ថា អនុជានាតិ, អទ្ធា មយា ឧត្តរិតរំ បាដិហារិយំ កាតុំ សមត្ថោ អញ្ញោ អត្ថី’’តិ ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. សត្ថាបិ ‘‘ឯវមេវ តេសំ គុណោ បាកដោ ភវិស្សតីតិ ឯវំ ឆត្តិំសយោជនិកាយ បរិសាយ មជ្ឈេ សីហនាទំ នទិស្សតី’’តិ មញ្ញមានោ អបរេបិ បុច្ឆិ – ‘‘តុម្ហេ កថំ បាដិហារិយំ ករិស្សថា’’តិ. តេ ‘‘ឯវញ្ច ឯវញ្ច ករិស្សាម, ភន្តេ’’តិ សត្ថុ បុរតោ ឋិតាវ សីហនាទំ នទិំសុ. តេសុ កិរ ចូឡអនាថបិណ្ឌិកោ ‘‘មាទិសេ អនាគាមិឧបាសកេ បុត្តេ វិជ្ជមានេ សត្ថុ កិលមនកិច្ចំ នត្ថី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, បាដិហារិយំ ករិស្សាមី’’តិ វត្វា ‘‘កថំ ករិស្សសី’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘អហំ, ភន្តេ, ទ្វាទសយោជនិកំ ព្រហ្មត្តភាវំ និម្មិនិត្វា ឥមិស្សា បរិសាយ មជ្ឈេ មហាមេឃគជ្ជិតសទិសេន សទ្ទេន ព្រហ្មអប្ផោដនំ នាម អប្ផោដេស្សាមី’’តិ. មហាជនោ ‘‘កិំ នាមេសោ សទ្ទោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ចូឡអនាថបិណ្ឌិកស្ស កិរ ¶ ព្រហ្មអប្ផោដនសទ្ទោ នាមា’’តិ វក្ខតិ. តិត្ថិយា ‘‘គហបតិកស្ស កិរ តាវ ឯសោ អានុភាវោ, ពុទ្ធានុភាវោ កីទិសោ ភវិស្សតី’’តិ តុម្ហេ អទិស្វាវ បលាយិស្សន្តីតិ. សត្ថា ‘‘ជានាមិ តេ អានុភាវ’’ន្តិ តស្សបិ តថេវ វត្វា បាដិហារិយករណំ នានុជានិ.

អថេកា បដិសម្ភិទប្បត្តា សត្តវស្សិកា ¶ ចីរសាមណេរី កិរ នាម សត្ថារំ វន្ទិត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, បាដិហារិយំ ករិស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘កថំ ករិស្សសិ ចីរេ’’តិ? ‘‘ភន្តេ, សិនេរុញ្ច ចក្កវាឡបព្ពតញ្ច ហិមវន្តញ្ច អាហរិត្វា ឥមស្មិំ ឋានេ បដិបាដិយា ឋបេត្វា អហំ ហំសសកុណី វិយ តតោ តតោ និក្ខមិត្វា អសជ្ជមានា គមិស្សាមិ, មហាជនោ មំ ទិស្វា ‘កា ឯសា’តិ បុច្ឆិត្វា ‘ចីរសាមណេរី’តិ វក្ខតិ. តិត្ថិយា ‘សត្តវស្សិកាយ តាវ សាមណេរិយា ¶ អយមានុភាវោ, ពុទ្ធានុភាវោ កីទិសោ ភវិស្សតី’តិ តុម្ហេ អទិស្វាវ បលាយិស្សន្តី’’តិ. ឥតោ បរំ ឯវរូបានិ វចនានិ វុត្តានុសារេនេវ វេទិតព្ពានិ. តស្សាបិ ភគវា ‘‘ជានាមិ តេ អានុភាវ’’ន្តិ វត្វា បាដិហារិយករណំ នានុជានិ. អថេកោ បដិសម្ភិទប្បត្តោ ខីណាសវោ ចុន្ទសាមណេរោ នាម ជាតិយា សត្តវស្សិកោ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ‘‘អហំ ភគវា បាដិហារិយំ ករិស្សាមី’’តិ វត្វា ‘‘កថំ ករិស្សសី’’តិ បុដ្ឋោ អាហ – ‘‘អហំ, ភន្តេ, ជម្ពុទីបស្ស ធជភូតំ មហាជម្ពុរុក្ខំ ខន្ធេ គហេត្វា ចាលេត្វា មហាជម្ពុបេសិយោ អាហរិត្វា ឥមំ បរិសំ ខាទាបេស្សាមិ, បារិច្ឆត្តកកុសុមានិ ច អាហរិត្វា តុម្ហេ វន្ទិស្សាមី’’តិ. សត្ថា ‘‘ជានាមិ តេ អានុភាវ’’ន្តិ តស្ស បាដិហារិយករណំ បដិក្ខិបិ.

អថ ឧប្បលវណ្ណា ថេរី សត្ថារំ វន្ទិត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, បាដិហារិយំ ករិស្សាមី’’តិ វត្វា ‘‘កថំ ករិស្សសី’’តិ បុដ្ឋា អាហ – ‘‘អហំ, ភន្តេ, សមន្តា ទ្វាទសយោជនិកំ បរិសំ ទស្សេត្វា អាវដ្ដតោ ឆត្តិំសយោជនាយ បរិសាយ បរិវុតោ ចក្កវត្តិរាជា ហុត្វា អាគន្ត្វា តុម្ហេ វន្ទិស្សាមី’’តិ ¶ . សត្ថា ‘‘ជានាមិ តេ អានុភាវ’’ន្តិ តស្សាបិ បាដិហារិយករណំ បដិក្ខិបិ. អថ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, បាដិហារិយំ ករិស្សាមី’’តិ វត្វា ‘‘កថំ ករិស្សសី’’តិ បុដ្ឋោ អាហ – ‘‘អហំ, ភន្តេ, សិនេរុបព្ពតរាជានំ ទន្តន្តរេ ឋបេត្វា មាសសាសបពីជំ វិយ ខាទិស្សាមី’’តិ. ‘‘អញ្ញំ កិំ ករិស្សសី’’តិ? ‘‘ឥមំ មហាបថវិំ កដសារកំ វិយ សំវេល្លិត្វា អង្គុលន្តរេ និក្ខិបិស្សាមី’’តិ. ‘‘អញ្ញំ កិំ ករិស្សសី’’តិ? ‘‘មហាបថវិំ កុលាលចក្កំ វិយ បរិវត្តេត្វា មហាជនំ បថវោជំ ¶ ខាទាបេស្សាមី’’តិ. ‘‘អញ្ញំ កិំ ករិស្សសី’’តិ? ‘‘វាមហត្ថេ បថវិំ កត្វា ឥមេ សត្តេ ទក្ខិណហត្ថេន អញ្ញស្មិំ ទីបេ ឋបេស្សាមី’’តិ. ‘‘អញ្ញំ កិំ ករិស្សសី’’តិ? ‘‘សិនេរុំ ឆត្តទណ្ឌំ វិយ កត្វា មហាបថវិំ ឧក្ខិបិត្វា តស្សុបរិ ឋបេត្វា ឆត្តហត្ថោ ភិក្ខុ វិយ ឯកហត្ថេនាទាយ អាកាសេ ចង្កមិស្សាមី’’តិ. សត្ថា ‘‘ជានាមិ តេ អានុភាវ’’ន្តិ តស្សបិ បាដិហារិយករណំ នានុជានិ. សោ ‘‘ជានាតិ មញ្ញេ សត្ថា មយា ឧត្តរិតរំ បាដិហារិយំ កាតុំ សមត្ថ’’ន្តិ ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ.

អថ នំ សត្ថា ‘‘នាយំ មោគ្គល្លានំ តវត្ថាយ ពទ្ធោ ពាលាបុដោ. អហញ្ហិ អសមធុរោ, មម ធុរំ អញ្ញោ វហិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ. អនច្ឆរិយមេតំ, យំ ឥទានិ មម ធុរំ វហិតុំ សមត្ថោ នាម ភវេយ្យ. អហេតុកតិរច្ឆានយោនិយំ និព្ពត្តកាលេបិ មម ធុរំ អញ្ញោ វហិតុំ សមត្ថោ នាម នាហោសិយេវា’’តិ វត្វា ‘‘កទា ¶ បន, ភន្តេ’’តិ ថេរេន បុដ្ឋោ អតីតំ អាហរិត្វា –

‘‘យតោ ¶ យតោ គរុ ធុរំ, យតោ គម្ភីរវត្តនី;

តទាស្សុ កណ្ហំ យុញ្ជន្តិ, ស្វាស្សុ តំ វហតេ ធុរ’’ន្តិ. –

ឥទំ កណ្ហឧសភជាតកំ (ជា. ១.១.២៩) វិត្ថារេត្វា បុន តមេវ វត្ថុំ វិសេសេត្វា ទស្សេន្តោ –

‘‘មនុញ្ញមេវ ភាសេយ្យ, នាមនុញ្ញំ កុទាចនំ;

មនុញ្ញំ ភាសមានស្ស, គរុំ ភារំ ឧទទ្ធរិ;

ធនញ្ច នំ អលាភេសិ, តេន ចត្តមនោ អហូ’’តិ. –

ឥទំ នន្ទិវិសាលជាតកំ វិត្ថារេត្វា កថេសិ. កថេត្វា ច បន សត្ថា រតនចង្កមំ អភិរុហិ, បុរតោ ទ្វាទសយោជនិកា បរិសា អហោសិ តថា បច្ឆតោ ច ឧត្តរតោ ច ទក្ខិណតោ ច. ឧជុកំ បន ចតុវីសតិយោជនិកាយ បរិសាយ មជ្ឈេ ភគវា យមកបាដិហារិយំ អកាសិ.

តំ បាឡិតោ តាវ ឯវំ វេទិតព្ពំ (បដិ. ម. ១.១១៦) – កតមំ តថាគតស្ស យមកបាដិហារិយេ ញាណំ? ឥធំ តថាគតោ យមកបាដិហារិយំ ករោតិ អសាធារណំ សាវកេហិ, ឧបរិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ហេដ្ឋិមកាយតោ ¶ ឧទកធារា បវត្តតិ ¶ . ហេដ្ឋិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ឧបរិមកាយតោ ឧទកធារា បវត្តតិ. បុរត្ថិមកាយតោ, បច្ឆិមកាយតោ; បច្ឆិមកាយតោ, បុរត្ថិមកាយតោ; ទក្ខិណអក្ខិតោ, វាមអក្ខិតោ; វាមអក្ខិតោ, ទក្ខិណអក្ខិតោ; ទក្ខិណកណ្ណសោតតោ, វាមកណ្ណសោតតោ; វាមកណ្ណសោតតោ, ទក្ខិណកណ្ណសោតតោ; ទក្ខិណនាសិកាសោតតោ, វាមនាសិកាសោតតោ; វាមនាសិកាសោតតោ, ទក្ខិណនាសិកាសោតតោ; ទក្ខិណអំសកូដតោ, វាមអំសកូដតោ; វាមអំសកូដតោ, ទក្ខិណអំសកូដតោ; ទក្ខិណហត្ថតោ, វាមហត្ថតោ; វាមហត្ថតោ, ទក្ខិណហត្ថតោ; ទក្ខិណបស្សតោ, វាមបស្សតោ; វាមបស្សតោ, ទក្ខិណបស្សតោ; ទក្ខិណបាទតោ, វាមបាទតោ; វាមបាទតោ, ទក្ខិណបាទតោ; អង្គុលង្គុលេហិ, អង្គុលន្តរិកាហិ; អង្គុលន្តរិកាហិ, អង្គុលង្គុលេហិ; ឯកេកលោមកូបតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ឯកេកលោមតោ ឧទកធារា បវត្តតិ. ឯកេកលោមតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ឯកេកលោមកូបតោ ឧទកធារា បវត្តតិ ឆន្នំ វណ្ណានំ នីលានំ បីតកានំ លោហិតកានំ ឱទាតានំ មញ្ជេដ្ឋានំ បភស្សរានំ. ភគវា ចង្កមតិ, ពុទ្ធនិម្មិតោ តិដ្ឋតិ វា និសីទតិ វា សេយ្យំ វា កប្បេតិ…បេ… និម្មិតោ សេយ្យំ កប្បេតិ, ភគវា ចង្កមតិ វា តិដ្ឋតិ វា និសីទតិ វា. ឥទំ តថាគតស្ស យមកបាដិហារិយេ ញាណន្តិ.

ឥទំ ¶ បន បាដិហារិយំ ភគវា តស្មិំ ចង្កមេ ចង្កមិត្វា អកាសិ. តស្ស តេជោកសិណសមាបត្តិវសេន ឧបរិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, អាបោកសិណសមាបត្តិវសេន ហេដ្ឋិមកាយតោ ¶ ឧទកធារា បវត្តតិ. ន បន ឧទកធារាយ បវត្តនដ្ឋានតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, អគ្គិក្ខន្ធស្ស បវត្តនដ្ឋានតោ ឧទកធារា បវត្តតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ហេដ្ឋិមកាយតោ ឧបរិមកាយតោ’’តិ វុត្តំ. ឯសេវ នយោ សព្ពបទេសុ. អគ្គិក្ខន្ធោ បនេត្ថ ឧទកធារាយ អសម្មិស្សោ អហោសិ, តថា ឧទកធារា អគ្គិក្ខន្ធេន. ឧភយម្បិ កិរ ចេតំ យាវ ព្រហ្មលោកា ឧគ្គន្ត្វា ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ បតតិ. ‘‘ឆន្នំ វណ្ណាន’’ន្តិ វុត្តា បនស្ស ឆព្ពណ្ណរំសិយោ ឃដេហិ អាសិញ្ចមានំ វិលីនសុវណ្ណំ វិយ យន្តនាលិកតោ និក្ខន្តសុវណ្ណរសធារា វិយ ច ឯកចក្កវាឡគព្ភតោ ឧគ្គន្ត្វា ព្រហ្មលោកំ អាហច្ច បដិនិវត្តិត្វា ¶ ចក្កវាឡមុខវដ្ដិមេវ គណ្ហិំសុ. ឯកចក្កវាឡគព្ភំ វង្កគោបានសិកំ វិយ ពោធិឃរំ អហោសិ ឯកាលោកំ.

តំទិវសំ សត្ថា ចង្កមិត្វា បាដិហារិយំ ករោន្តោ អន្តរន្តរា មហាជនស្ស ធម្មំ កថេសិ. កថេន្តោ ច ជនំ និរស្សាសំ អកត្វា តស្ស អស្សាសវារំ ទេតិ. តស្មិំ ខណេ មហាជនោ សាធុការំ បវត្តេសិ. តស្ស សាធុការបវត្តនកាលេ សត្ថា តាវមហតិយា បរិសាយ ចិត្តំ ឱលោកេន្តោ ឯកេកស្ស សោឡសន្នំ អាការានំ វសេន ចិត្តាចារំ អញ្ញាសិ. ឯវំ លហុកបរិវត្តំ ពុទ្ធានំ ចិត្តំ ¶ . យោ យោ យស្មិញ្ច ធម្មេ យស្មិញ្ច បាដិហីរេ បសន្នោ, តស្ស តស្ស អជ្ឈាសយវសេនេវ ធម្មញ្ច កថេសិ, បាដិហីរញ្ច អកាសិ. ឯវំ ធម្មេ ទេសិយមានេ បាដិហីរេ ច ករិយមានេ មហាជនស្ស ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. សត្ថា បន តស្មិំ សមាគមេ អត្តនោ មនំ គហេត្វា អញ្ញំ បញ្ហំ បុច្ឆិតុំ សមត្ថំ អទិស្វា និម្មិតពុទ្ធំ មាបេសិ. តេន បុច្ឆិតំ បញ្ហំ សត្ថា វិស្សជ្ជេសិ, សត្ថារា បុច្ឆិតំ សោ វិស្សជ្ជេសិ. ភគវតោ ចង្កមនកាលេ និម្មិតោ ឋានាទីសុ អញ្ញតរំ កប្បេសិ, និម្មិតស្ស ចង្កមនកាលេ ភគវា ឋានាទីសុ អញ្ញតរំ កប្បេសិ. តមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘និម្មិតោ ចង្កមតិ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯវំ ករោន្តស្ស សត្ថុ បាដិហារិយំ ទិស្វា ធម្មកថំ សុត្វា តស្មិំ សមាគមេ វីសតិយា បាណកោដីនំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ.

សត្ថា បាដិហីរំ ករោន្តោវ ‘‘កត្ថ នុ ខោ អតីតពុទ្ធា ឥទំ បាដិហីរំ កត្វា វស្សំ ឧបេន្តី’’តិ អាវជ្ជេត្វា ‘‘តាវតិំសភវនេ វស្សំ ឧបគន្ត្វា មាតុ អភិធម្មបិដកំ ទេសេន្តី’’តិ ទិស្វា ទក្ខិណបាទំ ឧក្ខិបិត្វា យុគន្ធរមត្ថកេ ឋបេត្វា ឥតរំ បាទំ ឧក្ខិបិត្វា សិនេរុមត្ថកេ ឋបេសិ. ឯវំ អដ្ឋសដ្ឋិយោជនសតសហស្សដ្ឋានេ តយោ បទវារា អហេសុំ, ទ្វេ បាទឆិទ្ទានិ. សត្ថា បាទំ បសារេត្វា អក្កមីតិ ន សល្លក្ខេតព្ពំ. តស្ស ហិ បាទុក្ខិបនកាលេយេវ បព្ពតា បាទមូលំ ¶ អាគន្ត្វា សម្បដិច្ឆិំសុ, សត្ថារា អក្កមនកាលេ តេ បព្ពតា ឧដ្ឋាយ សកដ្ឋានេយេវ អដ្ឋំសុ. សក្កោ សត្ថារំ ¶ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘បណ្ឌុកម្ពលសិលាយ មញ្ញេ សត្ថា ឥមំ វស្សាវាសំ ឧបេស្សតិ, ពហូនញ្ច ទេវតានំ ឧបការោ ភវិស្សតិ, សត្ថរិ បនេត្ថ វស្សាវាសំ ឧបគតេ អញ្ញា ទេវតា ហត្ថម្បិ ឋបេតុំ ន សក្ខិស្សន្តិ. អយំ ខោ ¶ បន បណ្ឌុកម្ពលសិលា ទីឃតោ សដ្ឋិយោជនា, វិត្ថារតោ បណ្ណាសយោជនា, បុថុលតោ បន្នរសយោជនា, សត្ថរិ និសិន្នេបិ តុច្ឆំ ភវិស្សតី’’តិ. សត្ថា តស្ស អជ្ឈាសយំ វិទិត្វា អត្តនោ សង្ឃាដិំ សិលាសនំ បដិច្ឆាទយមានំ ខិបិ. សក្កោ ចិន្តេសិ – ‘‘ចីវរំ តាវ បដិច្ឆាទយមានំ ខិបិ, សយំ បន បរិត្តកេ ឋានេ និសីទិស្សតី’’តិ. សត្ថា តស្ស អជ្ឈាសយំ វិទិត្វា នីចបីឋកំ មហាបំសុកូលិកោ វិយ បណ្ឌុកម្ពលសិលំ អន្តោចីវរភោគេយេវ កត្វា និសីទិ. មហាជនោបិ តំខណញ្ញេវ សត្ថារំ ឱលោកេន្តោ នាទ្ទស, ចន្ទស្ស អត្ថង្គមិតកាលោ វិយ សូរិយស្ស ច អត្ថង្គមិតកាលោ វិយ អហោសិ. មហាជនោ –

‘‘គតោ នុ ចិត្តកូដំ វា, កេលាសំ វា យុគន្ធរំ;

ន នោ ទក្ខេមុ សម្ពុទ្ធំ, លោកជេដ្ឋំ នរាសភ’’ន្តិ. –

ឥមំ ¶ គាថំ វទន្តោ បរិទេវិ. អបរេ ‘‘សត្ថា នាម បវិវេករតោ, សោ ‘ឯវរូបាយ មេ បរិសាយ ឯវរូបំ បាដិហីរំ កត’ន្តិ លជ្ជាយ អញ្ញំ រដ្ឋំ វា ជនបទំ វា គតោ ភវិស្សតិ, ន ទានិ តំ ទក្ខិស្សាមា’’តិ បរិទេវន្តា ឥមំ គាថមាហំសុ –

‘‘បវិវេករតោ ធីរោ, និមំ លោកំ បុនេហិតិ;

ន នោ ទក្ខេមុ សម្ពុទ្ធំ, លោកជេដ្ឋំ នរាសភ’’ន្តិ.

តេ មហាមោគ្គល្លានំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘កហំ, ភន្តេ, សត្ថា’’តិ? សោ សយំ ជានន្តោបិ ‘‘បរេសម្បិ គុណា បាកដា ហោន្តូ’’តិ អជ្ឈាសយេន ‘‘អនុរុទ្ធំ បុច្ឆថា’’តិ អាហ. តេ ថេរំ តថា បុច្ឆិំសុ – ‘‘កហំ, ភន្តេ, សត្ថា’’តិ? តាវតិំសភវនេ បណ្ឌុកម្ពលសិលាយំ វស្សំ ឧបគន្ត្វា មាតុ អភិធម្មបិដកំ ទេសេតុំ គតោតិ. ‘‘កទា អាគមិស្សតិ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘តយោ មាសេ អភិធម្មបិដកំ ទេសេត្វា មហាបវារណទិវសេ’’តិ. តេ ‘‘សត្ថារំ អទិស្វា ន គមិស្សាមា’’តិ តត្ថេវ ខន្ធាវារំ ពន្ធិំសុ. អាកាសមេវ កិរ នេសំ ឆទនំ អហោសិ. តាយ ច មហតិយា បរិសាយ សរីរនិឃំសោ នាម ន បញ្ញាយិ, បថវី វិវរំ អទាសិ, សព្ពត្ថ បរិសុទ្ធមេវ ភូមិតលំ អហោសិ.

សត្ថា បឋមមេវ មោគ្គល្លានត្ថេរំ អវោច – ‘‘មោគ្គល្លាន, ត្វំ ឯតិស្សាយ បរិសាយ ធម្មំ ទេសេយ្យាសិ, ចូឡអនាថបិណ្ឌិកោ អាហារំ ទស្សតី’’តិ. តស្មា ¶ តំ តេមាសំ ចូឡអនាថបិណ្ឌិកោវ តស្សា ¶ បរិសាយ យាបនំ យាគុភត្តំ ¶ ខាទនីយំ តម្ពុលតេលគន្ធមាលាបិលន្ធនានិ ច អទាសិ. មហាមោគ្គល្លានោ ធម្មំ ទេសេសិ, បាដិហារិយទស្សនត្ថំ អាគតាគតេហិ បុដ្ឋបញ្ហេ ច វិស្សជ្ជេសិ. សត្ថារម្បិ មាតុ អភិធម្មទេសនត្ថំ បណ្ឌុកម្ពលសិលាយំ វស្សំ ឧបគតំ ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតា បរិវារយិំសុ. តេន វុត្តំ –

‘‘តាវតិំសេ យទា ពុទ្ធោ, សិលាយំ បណ្ឌុកម្ពលេ;

បារិច្ឆត្តកមូលម្ហិ, វិហាសិ បុរិសុត្តមោ.

‘‘ទសសុ លោកធាតូសុ, សន្និបតិត្វាន ទេវតា;

បយិរុបាសន្តិ សម្ពុទ្ធំ, វសន្តំ នាគមុទ្ធនិ.

‘‘ន កោចិ ទេវោ វណ្ណេន, សម្ពុទ្ធស្ស វិរោចតិ;

សព្ពេ ទេវេ អតិក្កម្ម, សម្ពុទ្ធោវ វិរោចតី’’តិ. (បេ. វ. ៣១៧-៣១៩);

ឯវំ សព្ពា ទេវតា អត្តនោ សរីរប្បភាយ អភិភវិត្វា និសិន្នស្ស បនស្ស មាតា តុសិតវិមានតោ អាគន្ត្វា ទក្ខិណបស្សេ និសីទិ. ឥន្ទកោបិ ទេវបុត្តោ អាគន្ត្វា ទក្ខិណបស្សេយេវ និសីទិ, អង្កុរោ វាមបស្សេ និសីទិ. សោ មហេសក្ខាសុ ទេវតាសុ សន្និបតន្តីសុ អបគន្ត្វា ទ្វាទសយោជនិកេ ឋានេ ឱកាសំ លភិ, ឥន្ទកោ តត្ថេវ និសីទិ. សត្ថា តេ ឧភោបិ ឱលោកេត្វា អត្តនោ សាសនេ ទក្ខិណេយ្យបុគ្គលានំ ទិន្នទានស្ស មហប្ផលភាវំ ញាបេតុកាមោ ឯវមាហ – ‘‘អង្កុរ, តយា ទីឃមន្តរេ ទសវស្សសហស្សបរិមាណកាលេ ទ្វាទសយោជនិកំ ឧទ្ធនបន្តិំ កត្វា មហាទានំ ¶ ទិន្នំ, ឥទានិ មម សមាគមំ អាគន្ត្វា ទ្វាទសយោជនិកេ ឋានេ ឱកាសំ លភិ, កិំ នុ ខោ ឯត្ថ ការណ’’ន្តិ? វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘ឱលោកេត្វាន សម្ពុទ្ធោ, អង្កុរញ្ចាបិ ឥន្ទកំ;

ទក្ខិណេយ្យំ សម្ភាវេន្តោ, ឥទំ វចនមព្រវិ.

‘‘មហាទានំ ¶ តយា ទិន្នំ, អង្កុរ ទីឃមន្តរេ;

អតិទូរេ និសិន្នោសិ, អាគច្ឆ មម សន្តិកេ’’តិ. (បេ. វ. ៣២១-៣២២);

សោ សទ្ធោ បថវីតលំ បាបុណិ. សព្ពាបិ នំ សា បរិសា អស្សោសិ. ឯវំ វុត្តេ –

‘‘ចោទិតោ ¶ ភាវិតត្តេន, អង្កុរោ ឯតមព្រវិ;

កិំ មយ្ហំ តេន ទានេន, ទក្ខិណេយ្យេន សុញ្ញតំ.

‘‘អយំ សោ ឥន្ទកោ យក្ខោ, ទជ្ជា ទានំ បរិត្តកំ;

អតិរោចតិ អម្ហេហិ, ចន្ទោ តារាគណេ យថា’’តិ. (បេ. វ. ៣២៣-៣២៤);

តត្ថ ទជ្ជាតិ ទត្វា. ឯវំ វុត្តេ សត្ថា ឥន្ទកំ អាហ – ‘‘ឥន្ទក, ត្វំ មម ទក្ខិណបស្សេ និសិន្នោ, កស្មា អនបគន្ត្វាវ និសីទសី’’តិ? សោ ‘‘អហំ, ភន្តេ, សុខេត្តេ អប្បកពីជំ វបនកស្សកោ វិយ ទក្ខិណេយ្យសម្បទំ អលត្ថ’’ន្តិ ទក្ខិណេយ្យំ បភាវេន្តោ អាហ –

‘‘ឧជ្ជង្គលេ យថា ខេត្តេ, ពីជំ ពហុម្បិ រោបិតំ;

ន ផលំ វិបុលំ ហោតិ, នបិ តោសេតិ កស្សកំ.

‘‘តថេវ ទានំ ពហុកំ, ទុស្សីលេសុ បតិដ្ឋិតំ;

ន ផលំ វិបុលំ ហោតិ, នបិ តោសេតិ ទាយកំ.

‘‘យថាបិ ¶ ភទ្ទកេ ខេត្តេ, ពីជំ អប្បម្បិ រោបិតំ;

សម្មា ធារំ បវេច្ឆន្តេ, ផលំ តោសេតិ កស្សកំ.

‘‘តថេវ សីលវន្តេសុ, គុណវន្តេសុ តាទិសុ;

អប្បកម្បិ កតំ ការំ, បុញ្ញំ ហោតិ មហប្ផល’’ន្តិ. (បេ. វ. ៣២៥-៣២៨);

កិំ បនេតស្ស បុព្ពកម្មន្តិ? សោ កិរ អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស អន្តោគាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋស្ស អត្តនោ អាភតំ កដច្ឆុភិក្ខំ ទាបេសិ. តទា តស្ស បុញ្ញំ អង្កុរេន ទសវស្សសហស្សានិ ទ្វាទសយោជនិកំ ឧទ្ធនបន្តិំ កត្វា ទិន្នទានតោ មហប្ផលតរំ ជាតំ. តស្មា ឯវមាហ.

ឯវំ វុត្តេ សត្ថា, ‘‘អង្កុរ, ទានំ នាម វិចេយ្យ ទាតុំ វដ្ដតិ, ឯវំ តំ សុខេត្តេសុ វុត្តពីជំ វិយ មហប្ផលំ ហោតិ. ត្វំ បន ន តថា អកាសិ, តេន តេ ទានំ មហប្ផលំ ន ជាត’’ន្តិ ឥមមត្ថំ វិភាវេន្តោ –

‘‘វិចេយ្យ ¶ ¶ ទានំ ទាតព្ពំ, យត្ថ ទិន្នំ មហប្ផលំ…បេ….

ពីជានិ វុត្តានិ យថា សុខេត្តេ’’តិ. (បេ. វ. ៣២៩-៣៣០) –

វត្វា ឧត្តរិម្បិ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘តិណទោសានិ ខេត្តានិ, រាគទោសា អយំ បជា;

តស្មា ហិ វីតរាគេសុ, ទិន្នំ ហោតិ មហប្ផលំ.

‘‘តិណទោសានិ ខេត្តានិ, ទោសទោសា អយំ បជា;

តស្មា ហិ វីតទោសេសុ, ទិន្នំ ហោតិ មហប្ផលំ.

‘‘តិណទោសានិ ខេត្តានិ, មោហទោសា អយំ បជា;

តស្មា ហិ វីតមោហេសុ, ទិន្នំ ហោតិ មហប្ផលំ.

‘‘តិណទោសានិ ¶ ខេត្តានិ, ឥច្ឆាទោសា អយំ បជា;

តស្មា ហិ វិគតិច្ឆេសុ, ទិន្នំ ហោតិ មហប្ផល’’ន្តិ.

ទេសនាវសានេ អង្កុរោ ច ឥន្ទកោ ច សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ, មហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

អថ សត្ថា ទេវបរិសាយ មជ្ឈេ និសិន្នោ មាតរំ អារព្ភ ‘‘កុសលា ធម្មា, អកុសលា ធម្មា, អព្យាកតា ធម្មា’’តិ អភិធម្មបិដកំ បដ្ឋបេសិ. ឯវំ តយោ មាសេ និរន្តរំ អភិធម្មបិដកំ កថេសិ. កថេន្តោ បន ភិក្ខាចារវេលាយ ‘‘យាវ មមាគមនា ឯត្តកំ នាម ធម្មំ ទេសេតូ’’តិ និម្មិតពុទ្ធំ មាបេត្វា ហិមវន្តំ គន្ត្វា នាគលតាទន្តកដ្ឋំ ខាទិត្វា អនោតត្តទហេ មុខំ ធោវិត្វា ឧត្តរកុរុតោ បិណ្ឌបាតំ អាហរិត្វា មហាសាលមាឡកេ និសិន្នោ ភត្តកិច្ចំ អកាសិ. សារិបុត្តត្ថេរោ តត្ថ គន្ត្វា សត្ថុ វត្តំ ករោតិ. សត្ថា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ, ‘‘សារិបុត្ត ¶ , អជ្ជ មយា ឯត្តកោ នាម ធម្មោ ភាសិតោ, ត្វំ អត្តនោ អន្តេវាសិកានំ ភិក្ខូនំ វាចេហី’’តិ ថេរស្ស កថេសិ. យមកបាដិហីរេ កិរ បសីទិត្វា បញ្ចសតា កុលបុត្តា ថេរស្ស សន្តិកេ ¶ បព្ពជិំសុ. តេ សន្ធាយ ថេរំ ¶ ឯវមាហ. វត្វា ច បន ទេវលោកំ គន្ត្វា និម្មិតពុទ្ធេន ទេសិតដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ សយំ ធម្មំ ទេសេសិ. ថេរោបិ គន្ត្វា តេសំ ភិក្ខូនំ ធម្មំ ទេសេសិ. តេ សត្ថរិ ទេវលោកេ វិហរន្តេយេវ សត្តបករណិកា អហេសុំ.

តេ កិរ កស្សបពុទ្ធកាលេ ខុទ្ទកវគ្គុលិយោ ហុត្វា ឯកស្មិំ បព្ភារេ ឱលម្ពន្តា ទ្វិន្នំ ថេរានំ ចង្កមិត្វា អភិធម្មំ សជ្ឈាយន្តានំ សទ្ទំ សុត្វា សរេ និមិត្តំ អគ្គហេសុំ. តេ ‘‘ឥមេ ខន្ធា នាម, ឥមា ធាតុយោ នាមា’’តិ អជានិត្វា សរេ និមិត្តគហណមត្តេនេវ តតោ ចុតា ទេវលោកេ និព្ពត្តា, ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវិត្វា តតោ ចវិត្វា សាវត្ថិយំ កុលឃរេសុ និព្ពត្តា. យមកបាដិហីរេ ឧប្បន្នបសាទា ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា សព្ពបឋមំ សត្តបករណិកា អហេសុំ. សត្ថាបិ តេនេវ នីហារេន តំ តេមាសំ អភិធម្មំ ទេសេសិ. ទេសនាវសានេ អសីតិកោដិសហស្សានំ ទេវតានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ, មហាមាយាបិ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ.

សាបិ ¶ ខោ ឆត្តិំសយោជនបរិមណ្ឌលា បរិសា ‘‘ឥទានិ សត្តមេ ទិវសេ មហាបវារណា ភវិស្សតី’’តិ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ សត្ថុ, ឱរោហណទិវសំ សញ្ញាតុំ វដ្ដតិ, ន ហិ មយំ សត្ថារំ អទិស្វា គមិស្សាមា’’តិ. អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ តំ កថំ សុត្វា ‘‘សាធាវុសោ’’តិ វត្វា តត្ថេវ បថវិយំ និមុគ្គោ សិនេរុបាទំ គន្ត្វា ‘‘មំ អភិរុហន្តំ បរិសា បស្សតូ’’តិ អធិដ្ឋាយ មណិរតនេន អាវុតំ បណ្ឌុកម្ពលសុត្តំ វិយ បញ្ញាយមានរូបោវ សិនេរុមជ្ឈេន អភិរុហិ. មនុស្សាបិ នំ ‘‘ឯកយោជនំ អភិរុឡ្ហោ, ទ្វិយោជនំ អភិរុឡ្ហោ’’តិ ឱលោកយិំសុ. ថេរោបិ សត្ថុ បាទេ សីសេន ឧក្ខិបន្តោ វិយ អភិរុហិត្វា វន្ទិត្វា ឯវមាហ – ‘‘ភន្តេ, បរិសា តុម្ហេ ទិស្វាវ គន្តុកាមា, កទា ឱរោហិស្សថា’’តិ. ‘‘កហំ បន តេ, មោគ្គល្លាន, ជេដ្ឋភាតិកោ សារិបុត្តោ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, សង្កស្សនគរេ វស្សំ ឧបគតោ’’តិ. មោគ្គល្លាន, អហំ ឥតោ សត្តមេ ទិវសេ មហាបវារណាយ សង្កស្សនគរទ្វារេ ឱតរិស្សាមិ, មំ ទដ្ឋុកាមា តត្ថ អាគច្ឆន្តុ, សាវត្ថិតោ សង្កស្សនគរទ្វារំ តិំសយោជនានិ, ឯត្តកេ មគ្គេ កស្សចិ បាថេយ្យកិច្ចំ នត្ថិ, ឧបោសថិកា ហុត្វា ធុរវិហារំ ធម្មស្សវនត្ថាយ ¶ គច្ឆន្តា វិយ អាគច្ឆេយ្យាថាតិ តេសំ អារោចេយ្យាសីតិ. ថេរោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ គន្ត្វា តថា អារោចេសិ.

សត្ថា ¶ វុដ្ឋវស្សោ បវារេត្វា សក្កស្ស អារោចេសិ – ‘‘មហារាជ, មនុស្សបថំ គមិស្សាមី’’តិ ¶ . សក្កោ សុវណ្ណមយំ មណិមយំ រជតមយន្តិ តីណិ សោបានានិ មាបេសិ. តេសំ បាទា សង្កស្សនគរទ្វារេ បតិដ្ឋហិំសុ, សីសានិ សិនេរុមុទ្ធនិ. តេសុ ទក្ខិណបស្សេ សុវណ្ណមយំ សោបានំ ទេវតានំ អហោសិ, វាមបស្សេ រជតមយំ សោបានំ មហាព្រហ្មានំ អហោសិ, មជ្ឈេ មណិមយំ សោបានំ តថាគតស្ស អហោសិ. សត្ថាបិ សិនេរុមុទ្ធនិ ឋត្វា ទេវោរោហណសមយេ យមកបាដិហារិយំ កត្វា ឧទ្ធំ ឱលោកេសិ, យាវ ព្រហ្មលោកា ឯកង្គណា អហេសុំ. អធោ ឱលោកេសិ, យាវ អវីចិតោ ឯកង្គណំ អហោសិ. ទិសាវិទិសា ឱលោកេសិ, អនេកានិ ចក្កវាឡសតសហស្សានិ ឯកង្គណានិ អហេសុំ. ទេវា មនុស្សេ បស្សិំសុ, មនុស្សាបិ ទេវេ បស្សិំសុ, សព្ពេ សម្មុខាវ បស្សិំសុ.

ភគវា ឆព្ពណ្ណរំសិយោ វិស្សជ្ជេសិ. តំ ទិវសំ ពុទ្ធសិរិំ ឱលោកេត្វា ឆត្តិំសយោជន បរិមណ្ឌលាយ បរិសាយ ឯកោបិ ពុទ្ធភាវំ អបត្ថេន្តោ នាម នត្ថិ. សុវណ្ណសោបានេន ទេវា ឱតរិំសុ, រជតសោបានេន មហាព្រហ្មានោ ឱតរិំសុ, មណិសោបានេន សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឱតរិ. បញ្ចសិខោ គន្ធព្ពទេវបុត្តោ ពេលុវបណ្ឌុវីណំ អាទាយ ទក្ខិណបស្សេ ឋត្វា សត្ថុ គន្ធព្ពមធុរទិព្ពវីណាយ សទ្ទេន បូជំ ករោន្តោ ឱតរិ, មាតលិ, សង្គាហកោ វាមបស្សេ ¶ ឋត្វា ទិព្ពគន្ធមាលាបុប្ផំ គហេត្វា នមស្សមានោ បូជំ កត្វា ឱតរិ, មហាព្រហ្មា ឆត្តំ ធារេសិ, សុយាមោ វាលពីជនិំ ធារេសិ. សត្ថា ឥមិនា បរិវារេន សទ្ធិំ ឱតរិត្វា សង្កស្សនគរទ្វារេ បតិដ្ឋហិ. សារិបុត្តត្ថេរោបិ អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា យស្មា សារិបុត្តត្ថេរេន តថារូបាយ ពុទ្ធសិរិយា ឱតរន្តោ សត្ថា ឥតោ បុព្ពេ ន ទិដ្ឋបុព្ពោ, តស្មា –

‘‘ន មេ ទិដ្ឋោ ឥតោ បុព្ពេ, ន សុតោ ឧទ កស្សចិ;

ឯវំ វគ្គុវទោ សត្ថា, តុសិតា គណិមាគតោ’’តិ. (សុ. និ. ៩៦១; មហានិ. ១៩០) –

អាទីហិ ¶ អត្តនោ តុដ្ឋិំ បកាសេត្វា, ‘‘ភន្តេ, អជ្ជ សព្ពេបិ ទេវមនុស្សា តុម្ហាកំ បិហយន្តិ, បត្ថេន្តី’’តិ អាហ. អថ នំ សត្ថា, ‘‘សារិបុត្ត, ឯវរូបេហិ គុណេហិ សមន្នាគតា ពុទ្ធា ទេវមនុស្សានំ បិយា ហោន្តិយេវា’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យេ ឈានបសុតា ធីរា, នេក្ខម្មូបសមេ រតា;

ទេវាបិ តេសំ បិហយន្តិ, សម្ពុទ្ធានំ សតីមត’’ន្តិ.

តត្ថ យេ ឈានបសុតាតិ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ អារម្មណូបនិជ្ឈានន្តិ ឥមេសុ ទ្វីសុ ឈានេសុ អាវជ្ជនសមាបជ្ជនអធិដ្ឋានវុដ្ឋានបច្ចវេក្ខណេហិ ¶ យុត្តប្បយុត្តា. នេក្ខម្មូបសមេ រតាតិ ¶ ឯត្ថ បព្ពជ្ជា នេក្ខម្មន្តិ ន គហេតព្ពា, កិលេសវូបសមនិព្ពានរតិំ បន សន្ធាយេតំ វុត្តំ. ទេវាបីតិ ទេវាបិ មនុស្សាបិ តេសំ បិហយន្តិ បត្ថេន្តិ. សតីមតន្តិ ឯវរូបគុណានំ តេសំ សតិយា សមន្នាគតានំ សម្ពុទ្ធានំ. ‘‘អហោ វត មយំ ពុទ្ធា ភវេយ្យាមា’’តិ ពុទ្ធភាវំ ឥច្ឆមានា បិហយន្តីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ តិំសមត្តានំ បាណកោដីនំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ, ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកា បញ្ចសតភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ.

សព្ពពុទ្ធានំ កិរ អវិជហិតមេវ យមកបាដិហីរំ កត្វា ទេវលោកេ វស្សំ វសិត្វា សង្កស្សនគរទ្វារេ ឱតរណំ. តត្ថ បន ទក្ខិណបាទស្ស បតិដ្ឋិតដ្ឋានំ អចលចេតិយដ្ឋានំ នាម ហោតិ. សត្ថា តត្ថ ឋត្វា បុថុជ្ជនាទីនំ វិសយេ បញ្ហំ បុច្ឆិ, បុថុជ្ជនា អត្តនោ វិសយេ បញ្ហេ វិស្សជ្ជេត្វា សោតាបន្នវិសយេ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេតុំ នាសក្ខិំសុ. តថា សកទាគាមិអាទីនំ វិសយេ សោតាបន្នាទយោ, មហាមោគ្គល្លានវិសយេ សេសមហាសាវកា, សារិបុត្តត្ថេរស្ស វិសយេ មហាមោគ្គល្លានោ, ពុទ្ធវិសយេ ¶ ច សារិបុត្តោបិ វិស្សជ្ជេតុំ នាសក្ខិយេវ. សោ បាចីនទិសំ អាទិំ កត្វា សព្ពទិសា ឱលោកេសិ, សព្ពត្ថ ឯកង្គណមេវ អហោសិ. អដ្ឋសុ ទិសាសុ ទេវមនុស្សា ឧទ្ធំ យាវ ព្រហ្មលោកា ហេដ្ឋា ភូមដ្ឋា ច យក្ខនាគសុបណ្ណា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥធ តស្ស បញ្ហស្ស វិស្សជ្ជេតា នត្ថិ, ឯត្ថេវ ឧបធារេថា’’តិ អាហំសុ. សត្ថា សារិបុត្តោ កិលមតិ. កិញ្ចាបិ ហេស –

‘‘យេ ¶ ច សង្ខាតធម្មាសេ, យេ ច សេខា បុថូ ឥធ;

តេសំ មេ និបកោ ឥរិយំ, បុដ្ឋោ បព្រូហិ មារិសា’’តិ. (សុ. និ. ១០៤៤; ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៧) –

ឥមំ ពុទ្ធវិសយេ បុដ្ឋបញ្ហំ សុត្វា ‘សត្ថា មំ សេខាសេខានំ អាគមនបដិបទំ បុច្ឆតី’តិ បញ្ហេ និក្កង្ខោ, ខន្ធាទីសុ បន កតរេន នុ ខោ មុខេន ឥមំ បដិបទំ កថេន្តោ ‘អហំ សត្ថុ អជ្ឈាសយំ គណ្ហិតុំ ន សក្ខិស្សាមី’តិ មម អជ្ឈាសយេ កង្ខតិ, សោ មយា នយេ អទិន្នេ កថេតុំ ន សក្ខិស្សតិ, នយមស្ស ទស្សាមីតិ នយំ ទស្សេន្តោ ‘‘ភូតមិទំ, សារិបុត្ត, សមនុបស្សសី’’តិ អាហ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ ‘‘សារិបុត្តោ មម អជ្ឈាសយំ គហេត្វា កថេន្តោ ខន្ធវសេន ¶ កថេស្សតី’’តិ. ថេរស្ស សហ នយទានេន សោ បញ្ហោ នយសតេន នយសហស្សេន នយសតសហស្សេន ¶ ឧបដ្ឋាសិ. សោ សត្ថារា ទិន្ននយេ ឋត្វា តំ បញ្ហំ កថេសិ. ឋបេត្វា កិរ សម្មាសម្ពុទ្ធំ អញ្ញោ សារិបុត្តត្ថេរស្ស បញ្ញំ បាបុណិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ. តេនេវ កិរ ថេរោ សត្ថុ បុរតោ ឋត្វា សីហនាទំ នទិ – ‘‘អហំ, ភន្តេ, សកលកប្បម្បិ ទេវេ វុដ្ឋេ ‘ឯត្តកានិ ពិន្ទូនិ មហាសមុទ្ទេ បតិតានិ, ឯត្តកានិ ភូមិយំ, ឯត្តកានិ បព្ពតេ’តិ គណេត្វា លេខំ អារោបេតុំ សមត្ថោ’’តិ. សត្ថាបិ នំ ‘‘ជានាមិ, សារិបុត្ត, គណេតុំ សមត្ថភាវ’’ន្តិ អាហ. តស្ស អាយស្មតោ បញ្ញាយ ឧបមា នាម នត្ថិ. តេនេវាហ –

‘‘គង្គាយ វាលុកា ខីយេ, ឧទកំ ខីយេ មហណ្ណវេ;

មហិយា មត្តិកា ខីយេ, ន ខីយេ មម ពុទ្ធិយា’’តិ.

ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សចេ ហិ, ភន្តេ, ពុទ្ធិសម្បន្នលោកនាថ, មយា ឯកស្មិំ បញ្ហេ វិស្សជ្ជិតេ ឯកំ វា វាលុកំ ឯកំ វា ឧទកពិន្ទុំ ឯកំ វា បំសុខណ្ឌំ អខិបិត្វា បញ្ហានំ សតេន វា សហស្សេនវា សតសហស្សេន វា វិស្សជ្ជិតេ គង្គាយ វាលុកាទីសុ ឯកេកំ ឯកមន្តេ ខិបេយ្យ, ខិប្បតរំ គង្គាទីសុ វាលុកាទយោ បរិក្ខយំ គច្ឆេយ្យុំ, ន ត្វេវ មម បញ្ហានំ វិស្សជ្ជនន្តិ. ឯវំ មហាបញ្ញោបិ ហិ ភិក្ខុ ពុទ្ធវិសយេ បញ្ហស្ស ¶ អន្តំ វា កោដិំ វា អទិស្វា សត្ថារា ទិន្ននយេ ឋត្វាវ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេសិ. តំ សុត្វា ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘យំ បញ្ហំ បុដ្ឋោ សព្ពោបិ ជនោ កថេតុំ ន សក្ខិ, តំ ធម្មសេនាបតិ សារិបុត្តោ ឯកកោវ កថេសី’’តិ. សត្ថា តំ កថំ សុត្វា ‘‘ន ឥទានេវ សារិបុត្តោ យំ បញ្ហំ មហាជនោ វិស្សជ្ជេតុំ នាសក្ខិ ¶ , តំ វិស្សជ្ជេសិ, បុព្ពេបិ អនេន វិស្សជ្ជិតោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិតុំ –

យោ ភាសិតស្ស វិជានាតិ អត្ថ’’ន្តិ. (ជា. ១.១.៩៩) –

កិច្ឆោ ¶ មនុស្សបដិលាភោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ពារាណសិយំ ឧបនិស្សាយ សត្តសិរីសករុក្ខមូលេ វិហរន្តោ ឯរកបត្តំ នាម នាគរាជំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ បុព្ពេ កស្សបពុទ្ធសាសនេ ទហរភិក្ខុ ហុត្វា គង្គាយ នាវំ អភិរុយ្ហ គច្ឆន្តោ ¶ ឯកស្មិំ ឯរកគុម្ពេ ឯរកបត្តំ គហេត្វា នាវាយ វេគសា គច្ឆមានាយបិ ន មុញ្ចិ, ឯរកបត្តំ ឆិជ្ជិត្វា គតំ. សោ ‘‘អប្បមត្តកំ ឯត’’ន្តិ អាបត្តិំ អទេសេត្វា វីសតិ វស្សសហស្សានិ អរញ្ញេ សមណធម្មំ កត្វាបិ មរណកាលេ ឯរកបត្តេន គីវាយ គហិតោ វិយ អាបត្តិំ ទេសេតុកាមោបិ អញ្ញំ ភិក្ខុំ អបស្សមានោ ‘‘អបរិសុទ្ធំ មេ សីល’’ន្តិ ឧប្បន្នវិប្បដិសារោ តតោ ចវិត្វា ឯករុក្ខទោណិកនាវប្បមាណោ នាគរាជា ហុត្វា និព្ពត្តិ, ឯរកបត្តោត្វេវស្ស នាមំ អហោសិ. សោ និព្ពត្តក្ខណេយេវ អត្តភាវំ ឱលោកេត្វា ‘‘ឯត្តកំ នាម កាលំ សមណធម្មំ កត្វា អហេតុកយោនិយំ មណ្ឌូកភក្ខដ្ឋានេ និព្ពត្តោម្ហី’’តិ វិប្បដិសារី អហោសិ. សោ អបរភាគេ ឯកំ ធីតរំ លភិត្វា មជ្ឈេ គង្គាយ ឧទកបិដ្ឋេ មហន្តំ ផលំ ឧក្ខិបិត្វា ធីតរំ តស្មិំ ឋបេត្វា នច្ចាបេត្វា គាយាបេសិ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘អទ្ធា អហំ ឥធ ឥមិនា ឧបាយេន ពុទ្ធេ ឧប្បន្នេ តស្ស ឧប្បន្នភាវំ សុណិស្សាមី’’តិ. យោ មេ គីតស្ស បដិគីតំ អាហរតិ ¶ , តស្ស មហន្តេន នាគភវនេន សទ្ធិំ ធីតរំ ទស្សាមីតិ អន្វឌ្ឍមាសំ ឧបោសថទិវសេ តំ ធីតរំ ផណេ ឋបេសិ. សា តត្ថ ឋិតា នច្ចន្តី –

‘‘កិំសុ អធិប្បតី រាជា, កិំសុ រាជា រជ្ជិស្សរោ;

កថំសុ វិរជោ ហោតិ, កថំ ពាលោតិ វុច្ចតី’’តិ. –

សកលជម្ពុទីបវាសិនោ ‘‘នាគមាណវិកំ គណ្ហិស្សាមា’’តិ គន្ត្វា អត្តនោ អត្តនោ បញ្ញាពលេន បដិគីតំ កត្វា គាយន្តិ. សា តំ បដិក្ខិបតិ. តស្សា អន្វឌ្ឍមាសំ ផណេ ឋត្វា ឯវំ គាយន្តិយាវ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ វីតិវត្តំ. អថ អម្ហាកំ សត្ថា លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា ឯកទិវសំ បច្ចូសកាលេ លោកំ វោលោកេន្តោ ឯរកបត្តំ អាទិំ កត្វា ឧត្តរមាណវំ នាម អត្តនោ ញាណជាលស្ស អន្តោ បវិដ្ឋំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘អជ្ជ ឯរកបត្តស្ស ធីតរំ ផណេ ឋបេត្វា នច្ចាបនទិវសោ, អយំ ឧត្តរមាណវោ មយា ទិន្នំ បដិគីតំ គណ្ហន្តោវ ¶ សោតាបន្នោ ហុត្វា តំ អាទាយ នាគរាជស្ស សន្តិកំ គមិស្សតិ. សោ តំ សុត្វា ‘ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ’តិ ញត្វា មម សន្តិកំ អាគមិស្សតិ, អហំ តស្មិំ អាគតេ មហាសមាគមេ គាថំ កថេស្សាមិ, គាថាបរិយោសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ ភវិស្សតី’’តិ អទ្ទស. សោ តត្ថ គន្ត្វា ពារាណសិតោ អវិទូរេ សត្ត សិរីសករុក្ខា អត្ថិ, តេសុ ឯកស្ស មូលេ និសីទិ. ជម្ពុទីបវាសិនោ គីតបដិគីតំ អាទាយ សន្និបតិំសុ. សត្ថា អវិទូរេ ឋានេ គច្ឆន្តំ ឧត្តរមាណវំ ទិស្វា ‘‘ឯហិ, ឧត្តរា’’តិ អាហ. ‘‘កិំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ឥតោ តាវ ឯហី’’តិ. អថ នំ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា និសិន្នំ អាហ ‘‘កហំ គច្ឆសី’’តិ? ‘‘ឯរកបត្តស្ស ធីតុ គាយនដ្ឋាន’’ន្តិ. ‘‘ជានាសិ បន គីតបដិគីត’’ន្តិ? ‘‘ជានាមិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘វទេហិ តាវ ន’’ន្តិ? អថ នំ អត្តនោ ជានននិយាមេនេវ វទន្តំ ‘‘ន ឧត្តរំ ឯតំ បដិគីតំ, អហំ តេ បដិគីតំ ទស្សាមិ, អាទាយ ¶ នំ គមិស្សសី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ. អថ នំ សត្ថា, ឧត្តរ, ត្វំ នាគមាណវិកាយ គីតកាលេ –

‘‘ឆទ្វារាធិប្បតី រាជា, រជ្ជមានោ រជ្ជិស្សរោ;

អរជ្ជំ វិរជោ ហោតិ, រជ្ជំ ពាលោតិ វុច្ចតី’’តិ. –

មាណវិកាយ ¶ គីតស្ស អត្ថោ – កិំសុ អធិប្បតី រាជាតិ កិំ អធិប្បតិ រាជា នាម ហោតិ? កិំសុ រាជា រជ្ជិស្សរោតិ កថំ បន រាជា រជ្ជិស្សរោ នាម ហោតិ? កថំសុ វិរជោ ហោតីតិ កថំ នុ ខោ សោ រាជា វិរជោ នាម ហោតីតិ?

បដិគីតស្ស បន អត្ថោ – ឆទ្វារាធិប្បតី រាជាតិ យោ ឆន្នំ ទ្វារានំ អធិប្បតិ, ឯកទ្វារេបិ រូបាទីហិ អនភិភូតោ, អយំ រាជា នាម. រជ្ជមានោ រជ្ជិស្សរោតិ យោ បន តេសុ អារម្មណេសុ រជ្ជតិ, សោ រជ្ជមានោ រជ្ជិស្សរោ នាម. អរជ្ជន្តិ អរជ្ជមានោ បន វិរជោ នាម ហោតិ. រជ្ជន្តិ រជ្ជមានោ ពាលោតិ វុច្ចតីតិ.

ឯវមស្ស សត្ថា បដិគីតំ ទត្វា, ឧត្តរ, តយា ឥមស្មិំ គីតេ គាយិតេ ឥមស្ស គីតស្ស ឥមំ បដិគីតំ គាយិស្សតិ –

‘‘កេនស្សុ ¶ វុយ្ហតិ ពាលោ, កថំ នុទតិ បណ្ឌិតោ;

យោគក្ខេមី កថំ ហោតិ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ.

អថស្ស ត្វំ ឥទំ បដិគីតំ គាយេយ្យាសិ –

‘‘ឱឃេន វុយ្ហតិ ពាលោ, យោគា នុទតិ បណ្ឌិតោ;

សព្ពយោគវិសំយុត្តោ, យោគក្ខេមីតិ វុច្ចតី’’តិ.

តស្សត្ថោ – ‘‘កាមោឃាទិនា ចតុព្ពិធេន ឱឃេន ពាលោ វុយ្ហតិ, តំ ឱឃំ បណ្ឌិតោ សម្មប្បធានសង្ខាតេន យោគេន ¶ នុទតិ. សោ សព្ពេហិ កាមយោគាទីហិ វិសំយុត្តោ យោគក្ខេមី នាម វុច្ចតី’’តិ.

ឧត្តរោ ឥមំ បដិគីតំ គណ្ហន្តោវ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. សោ សោតាបន្នោ ហុត្វា តំ គាថំ អាទាយ គន្ត្វា, ‘‘អម្ភោ, មយា គីតបដិគីតំ អាហដំ, ឱកាសំ មេ ទេថា’’តិ វត្វា និរន្តរំ ឋិតស្ស មហាជនស្ស ជណ្ណុនា អក្កមន្តោ អគមាសិ. នាគមាណវិកា បិតុ ផណេ ឋត្វា នច្ចមានា ‘‘កិំសុ អធិប្បតី រាជា’’តិ គីតំ គាយតិ? ឧត្តរោ ‘‘ឆទ្វារាធិប្បតី រាជា’’តិ បដិគីតំ គាយិ. បុន នាគមាណវិកា ‘‘កេនស្សុ វុយ្ហតី’’តិ តស្ស គីតំ គាយតិ? អថស្សា បដិគីតំ គាយន្តោ ឧត្តរោ ‘‘ឱឃេន វុយ្ហតី’’តិ ឥមំ គាថមាហ. នាគរាជា តំ សុត្វាវ ពុទ្ធស្ស ឧប្បន្នភាវំ ញត្វា ‘‘មយា ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ឯវរូបំ បទំ នាម ន សុតបុព្ពំ, ឧប្បន្នោ វត, ភោ, លោកេ ¶ ពុទ្ធោ’’តិ តុដ្ឋមានសោ នង្គុដ្ឋេន ឧទកំ បហរិ, មហាវីចិយោ ឧដ្ឋហិំសុ, ឧភោ តីរានិ ភិជ្ជិំសុ. ឥតោ ចិតោ ច ឧសភមត្តេ ឋានេ មនុស្សា ឧទកេ និមុជ្ជិំសុ. សោ ឯត្តកំ មហាជនំ ផណេ ឋបេត្វា ឧក្ខិបិត្វា ថលេ បតិដ្ឋបេសិ. សោ ឧត្តរំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កហំ, សាមិ, សត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឯកស្មិំ រុក្ខមូលេ និសិន្នោ, មហារាជា’’តិ. សោ ‘‘ឯហិ, សាមិ, គច្ឆាមា’’តិ ឧត្តរេន សទ្ធិំ អគមាសិ. មហាជនោបិ តេន សទ្ធិំយេវ គតោ. នាគរាជា គន្ត្វា ឆព្ពណ្ណរំសីនំ អន្តរំ បវិសិត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា រោទមានោ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សត្ថា អាហ – ‘‘កិំ ឥទំ, មហារាជា’’តិ? ‘‘អហំ, ភន្តេ, តុម្ហាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស សាវកោ ហុត្វា វីសតិ វស្សសហស្សានិ សមណធម្មំ ¶ អកាសិំ, សោបិ មំ សមណធម្មោ និទ្ធារេតុំ នាសក្ខិ. អប្បមត្តកំ ឯរកបត្តឆិន្ទនមត្តំ និស្សាយ អហេតុកបដិសន្ធិំ គហេត្វា ឧរេន បរិសក្កនដ្ឋានេ និព្ពត្តោស្មិ, ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ នេវ មនុស្សត្តំ លភាមិ, ន សទ្ធម្មស្សវនំ, ន តុម្ហាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស ទស្សន’’ន្តិ សត្ថា តស្ស កថំ សុត្វា, ‘‘មហារាជ, មនុស្សត្តំ នាម ទុល្លភមេវ, តថា សទ្ធម្មស្សវនំ ¶ , តថា ពុទ្ធុប្បាទោ, ឥទំ កិច្ឆេន កសិរេន លព្ភតី’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘កិច្ឆោ មនុស្សបដិលាភោ, កិច្ឆំ មច្ចាន ជីវិតំ;

កិច្ឆំ សទ្ធម្មស្សវនំ, កិច្ឆោ ពុទ្ធានមុប្បាទោ’’តិ.

តស្សត្ថោ – មហន្តេន ហិ វាយាមេន មហន្តេន កុសលេន លទ្ធត្តា មនុស្សត្តបដិលាភោ នាម កិច្ឆោ ទុល្លភោ. និរន្តរំ កសិកម្មាទីនិ កត្វា ជីវិតវុត្តិំ ឃដនតោបិ បរិត្តដ្ឋាយិតាយបិ មច្ចានំ ជីវិតំ កិច្ឆំ. អនេកេសុបិ កប្បេសុ ធម្មទេសកស្ស បុគ្គលស្ស ទុល្លភតាយ សទ្ធម្មស្សវនម្បិ កិច្ឆំ. មហន្តេន វាយាមេន អភិនីហារស្ស សមិជ្ឈនតោ សមិទ្ធាភិនីហារស្ស ច អនេកេហិបិ កប្បកោដិសហស្សេហិ ទុល្លភុប្បាទតោ ពុទ្ធានំ ឧប្បាទោបិ កិច្ឆោយេវ, អតិវិយ ទុល្លភោតិ.

ទេសនាវសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. នាគរាជាបិ តំទិវសំ សោតាបត្តិផលំ លភេយ្យ, តិរច្ឆានគតត្តា បន នាលត្ថ. សោ យេសុ បដិសន្ធិគហណតចជហនវិស្សដ្ឋនិទ្ទោក្កមនសជាតិយាមេថុនសេវនចុតិសង្ខាតេសុ ¶ បញ្ចសុ ឋានេសុ នាគសរីរមេវ ¶ គហេត្វា កិលមន្តិ, តេសុ អកិលមនភាវំ បត្វា មាណវរូបេនេវ វិចរិតុំ លភតីតិ.

សព្ពបាបស្ស អករណន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អានន្ទត្ថេរស្ស បញ្ហំ អារព្ភ កថេសិ.

ថេរោ កិរ ទិវាដ្ឋានេ និសិន្នោ ចិន្តេសិ – ‘‘សត្ថារា សត្តន្នំ ពុទ្ធានំ មាតាបិតរោ អាយុបរិច្ឆេទោ ពោធិ សាវកសន្និបាតោ អគ្គសាវកសន្និបាតោ អគ្គសាវកឧបដ្ឋាកោតិ ឥទំ សព្ពំ កថិតំ, ឧបោសថោ បន អកថិតោ, កិំ នុ ខោ តេសម្បិ អយមេវ ឧបោសថោ, អញ្ញោ’’តិ? សោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា តមត្ថំ បុច្ឆិ. យស្មា បន តេសំ ពុទ្ធានំ កាលភេទោវ អហោសិ, ន កថាភេទោ. វិបស្សី សម្មាសម្ពុទ្ធោ ហិ សត្តមេ សត្តមេ សំវច្ឆរេ ឧបោសថំ អកាសិ. ឯកទិវសំ ទិន្នោវាទោយេវ ¶ ហិស្ស សត្តន្នំ សំវច្ឆរានំ អលំ ហោតិ. សិខី ចេវ វេស្សភូ ច ឆដ្ឋេ ឆដ្ឋេ សំវច្ឆរេ ឧបោសថំ ករិំសុ, កកុសន្ធោ កោណាគមនោ ច សំវច្ឆរេ សំវច្ឆរេ. កស្សបទសពលោ ឆដ្ឋេ ឆដ្ឋេ មាសេ ឧបោសថំ អកាសិ. ឯកទិវសំ ទិន្នោវាទោ ឯវ ហិស្ស ឆន្នំ មាសានំ អលំ អហោសិ. តស្មា សត្ថា តេសំ ឥមំ កាលភេទំ ¶ អារោចេត្វា ‘‘ឱវាទគាថា បន នេសំ ឥមាយេវា’’តិ វត្វា សព្ពេសំ ឯកមេវ ឧបោសថំ អាវិ ករោន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘សព្ពបាបស្ស អករណំ, កុសលស្ស ឧបសម្បទា;

សចិត្តបរិយោទបនំ, ឯតំ ពុទ្ធាន សាសនំ.

‘‘អនូបវាទោ ¶ អនូបឃាតោ, បាតិមោក្ខេ ច សំវរោ;

មត្តញ្ញុតា ច ភត្តស្មិំ, បន្តញ្ច សយនាសនំ;

អធិចិត្តេ ច អាយោគោ, ឯតំ ពុទ្ធាន សាសន’’ន្តិ.

តត្ថ សព្ពបាបស្សាតិ សព្ពស្ស អកុសលកម្មស្ស. ឧបសម្បទាតិ អភិនិក្ខមនតោ បដ្ឋាយ យាវ អរហត្តមគ្គា កុសលស្ស ឧប្បាទនញ្ចេវ ឧប្បាទិតស្ស ច ភាវនា. សចិត្តបរិយោទបនន្តិ បញ្ចហិ នីវរណេហិ អត្តនោ ចិត្តស្ស វោទាបនំ. ឯតំ ពុទ្ធាន សាសនន្តិ សព្ពពុទ្ធានំ អយមនុសិដ្ឋិ.

ខន្តីតិ យា ឯសា តិតិក្ខាសង្ខាតា ខន្តី នាម, ឥទំ ឥមស្មិំ សាសនេ បរមំ ឧត្តមំ តបោ. និព្ពានំ បរមំ វទន្តិ ពុទ្ធាតិ ពុទ្ធា ច បច្ចេកពុទ្ធា ច អនុពុទ្ធា ចាតិ ឥមេ តយោ ពុទ្ធា និព្ពានំ ឧត្តមន្តី វទន្តិ. ន ហិ បព្ពជិតោតិ បាណិអាទីហិ បរំ អបហនន្តោ វិហេឋេន្តោ បរូបឃាតី បព្ពជិតោ នាម ន ហោតិ. ន សមណោតិ វុត្តនយេនេវ បរំ វិហេឋយន្តោ សមណោបិ ន ហោតិយេវ ¶ .

អនូបវាទោតិ អនូបវាទនញ្ចេវ អនូបវាទាបនញ្ច. អនូបឃាតោតិ អនូបឃាតនញ្ចេវ អនូបឃាតាបនញ្ច ¶ . បាតិមោក្ខេតិ ជេដ្ឋកសីលេ. សំវរោតិ បិទហនំ. មត្តញ្ញុតាតិ មត្តញ្ញុភាវោ បមាណជាននំ. បន្តន្តិ វិវិត្តំ. អធិចិត្តេតិ អដ្ឋសមាបត្តិសង្ខាតេ អធិចិត្តេ. អាយោគោតិ បយោគករណំ. ឯតន្តិ ឯតំ សព្ពេសំ ពុទ្ធានំ សាសនំ. ឯត្ថ ហិ អនូបវាទេន វាចសិកំ សីលំ កថិតំ, អនូបឃាតេន កាយិកសីលំ, ‘‘បាតិមោក្ខេ ច សំវរោ’’តិ សីលំ កថិតំ, អនូបឃាតេន កាយិកសីលំ, ‘‘បាតិមោក្ខេ ច សំវរោ’’តិ ឥមិនា បាតិមោក្ខសីលញ្ចេវ ឥន្ទ្រិយសំវរញ្ច, មត្តញ្ញុតាយ អាជីវបារិសុទ្ធិ ចេវ បច្ចយសន្និសិតសីលញ្ច, បន្តសេនាសនេន សប្បាយសេនាសនំ, អធិចិត្តេន អដ្ឋ សមាបត្តិយោ. ឯវំ ឥមាយ គាថាយ តិស្សោបិ សិក្ខា កថិតា ឯវ ហោន្តីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អានន្ទត្ថេរបញ្ហវត្ថុ ចតុត្ថំ.

ន ¶ កហាបណវស្សេនាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ អនភិរតភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ សាសនេ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ ‘‘អសុកដ្ឋានំ នាម គន្ត្វា ឧទ្ទេសំ ឧគ្គណ្ហាហី’’តិ ឧបជ្ឈាយេន បេសិតោ តត្ថ អគមាសិ. អថស្ស បិតុនោ រោគោ ឧប្បជ្ជិ. សោ បុត្តំ ទដ្ឋុកាមោ ហុត្វា តំ បក្កោសិតុំ សមត្ថំ កញ្ចិ ¶ អលភិត្វា បុត្តសោកេន វិប្បលបន្តោយេវ អាសន្នមរណោ ហុត្វា ‘‘ឥទំ មេ បុត្តស្ស បត្តចីវរមូលំ ករេយ្យាសី’’តិ កហាបណសតំ កនិដ្ឋស្ស ហត្ថេ ទត្វា កាលមកាសិ. សោ ទហរស្ស អាគតកាលេ បាទមូលេ និបតិត្វា បវដ្ដេន្តោ រោទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, បិតា តេ វិប្បលបន្តោវ កាលកតោ, មយ្ហំ បន តេន កហាបណសតំ ហត្ថេ ឋបិតំ, តេន កិំ ករោមី’’តិ អាហ. ទហរោ ‘‘ន មេ កហាបណេហិ អត្ថោ’’តិ បដិក្ខិបិត្វា អបរភាគេ ចិន្តេសិ – ‘‘កិំ មេ បរកុលេសុ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ជីវិតេន, សក្កា តំ កហាបណសតំ និស្សាយ ជីវិតុំ, វិព្ភមិស្សាមី’’តិ. សោ អនភិរតិយា បីឡិតោ វិស្សដ្ឋសជ្ឈាយនកម្មដ្ឋានោ បណ្ឌុរោគី វិយ អហោសិ. អថ នំ ទហរសាមណេរា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឧក្កណ្ឋិតោម្ហី’’តិ វុត្តេ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ អាចិក្ខិំសុ. អថ នំ តេ សត្ថុ សន្តិកំ នេត្វា សត្ថុ ទស្សេសុំ. សត្ថា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ឧក្កណ្ឋិតោ’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘កស្មា ឯវមកាសិ, អត្ថិ បន តេ ¶ កោចិ ជីវិតបច្ចយោ’’តិ អាហ. ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ តេ អត្ថី’’តិ? ‘‘កហាបណសតំ, ភន្តេ’’តិ. តេន ហិ កត្ថចិ តាវ សក្ខរា អាហរ, គណេត្វា ជានិស្សាម ‘‘សក្កា វា តាវត្តកេន ជីវិតុំ, នោ វា’’តិ. សោ សក្ខរា អាហរិ. អថ នំ សត្ថា អាហ – ‘‘បរិភោគត្ថាយ តាវ បណ្ណាសំ ឋបេហិ, ទ្វិន្នំ គោណានំ អត្ថាយ ចតុវីសតិ, ឯត្តកំ នាម ពីជត្ថាយ, យុគនង្គលត្ថាយ, កុទ្ទាលវាសិផរសុអត្ថាយា’’តិ ឯវំ គណិយមានេ តំ កហាបណសតំ នប្បហោតិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ភិក្ខុ តវ កហាបណា អប្បកា, កថំ ឯតេ និស្សាយ តណ្ហំ បូរេស្សសិ, អតីតេ កិរ ចក្កវត្តិរជ្ជំ ការេត្វា អប្ផោដិតមត្តេន ¶ ទ្វាទសយោជនដ្ឋានេ កដិប្បមាណេន រតនវស្សំ វស្សាបេតុំ សមត្ថោ យាវ ឆត្តិំស សក្កា ចវន្តិ, ឯត្តកំ កាលំ ទេវរជ្ជំ ការេត្វាបិ មរណកាលេ ¶ តណ្ហំ អបូរេត្វាវ កាលមកាសី’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិត្វា មន្ធាតុជាតកំ (ជា. ១.៣.២២) វិត្ថារេត្វា –

‘‘យាវតា ចន្ទិមសូរិយា បរិហរន្តិ, ទិសា ភន្តិ វិរោចនា;

សព្ពេវ ទាសា មន្ធាតុ, យេ បាណា បថវិស្សិតា’’តិ. –

ឥមិស្សា គាថាយ អនន្តរា ឥមា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

‘‘ន កហាបណវស្សេន, តិត្តិ កាមេសុ វិជ្ជតិ;

អប្បស្សាទា ទុខា កាមា, ឥតិ វិញ្ញាយ បណ្ឌិតោ.

‘‘អបិ ទិព្ពេសុ កាមេសុ, រតិំ សោ នាធិគច្ឆតិ;

តណ្ហក្ខយរតោ ហោតិ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាវកោ’’តិ.

តត្ថ កហាបណវស្សេនាតិ យំ សោ អប្ផោដេត្វា សត្តរតនវស្សំ វស្សាបេសិ, តំ ឥធ កហាបណវស្សន្តិ វុត្តំ. តេនបិ ហិ វត្ថុកាមកិលេសកាមេសុ តិត្តិ នាម នត្ថិ. ឯវំ ទុប្បូរា ឯសា តណ្ហា. អប្បស្សាទាតិ សុបិនសទិសតាយ បរិត្តសុខា. ទុខាតិ ទុក្ខក្ខន្ធាទីសុ អាគតទុក្ខវសេន បន ពហុទុក្ខាវ. ឥតិ វិញ្ញាយាតិ ឯវមេតេ កាមេ ជានិត្វា. អបិ ទិព្ពេសូតិ សចេ ហិ ទេវានំ ឧបកប្បនកកាមេហិ និមន្តេយ្យាបិ អាយស្មា សមិទ្ធិ ¶ វិយ ឯវម្បិ តេសុ កាមេសុ រតិំ ន វិន្ទតិយេវ. តណ្ហក្ខយរតោតិ អរហត្តេ ចេវ និព្ពានេ ច អភិរតោ ហោតិ, តំ បត្ថយមានោ វិហរតិ. សម្មាសម្ពុទ្ធសាវកោតិ សម្មាសម្ពុទ្ធេន ទេសិតស្ស ធម្មស្ស សវនេន ជាតោ យោគាវចរភិក្ខូតិ.

ទេសនាវសានេ ¶ សោ ភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តបរិសាយបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

ពហុំ វេ សរណំ យន្តីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ វាលិករាសិម្ហិ និសិន្នំ អគ្គិទត្តំ នាម កោសលរញ្ញោ បុរោហិតំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ ¶ កិរ មហាកោសលស្ស បុរោហិតោ អហោសិ. អថ នំ បិតរិ កាលកតេ រាជា បសេនទិ កោសលោ ‘‘បិតុ មេ បុរោហិតោ’’តិ គារវេន តស្មិំយេវ ឋានេ ឋបេត្វា តស្ស អត្តនោ ឧបដ្ឋានំ អាគតកាលេ បច្ចុគ្គមនំ ករោតិ, ‘‘អាចរិយ, ឥធ និសីទថា’’តិ សមានាសនំ ទាបេសិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ រាជា មយិ អតិវិយ គារវំ ករោតិ, ន ខោ បន រាជូនំ និច្ចកាលមេវ សក្កា ចិត្តំ គហេតុំ. សមានវយេនេវ ហិ សទ្ធិំ រជ្ជសុខំ នាម សុខំ ហោតិ, អហញ្ចម្ហិ មហល្លកោ, បព្ពជិតុំ មេ យុត្ត’’ន្តិ. សោ រាជានំ បព្ពជ្ជំ អនុជានាបេត្វា នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា សត្តាហេន សព្ពំ អត្តនោ ¶ ធនំ ទានមុខេ វិស្សជ្ជេត្វា ពាហិរកបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ. តំ និស្សាយ ទស បុរិសសហស្សានិ អនុបព្ពជិំសុ. សោ តេហិ សទ្ធិំ អង្គមគធានញ្ច កុរុរដ្ឋស្ស ច អន្តរេ វាសំ កប្បេត្វា ឥមំ ឱវាទំ ទេតិ, ‘‘តាតា, យស្ស កាមវិតក្កាទយោ ឧប្បជ្ជន្តិ, សោ នទិតោ ឯកេកំ វាលុកបុដំ ឧទ្ធរិត្វា ឥមស្មិំ ឱកិរតូ’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា កាមវិតក្កាទីនំ ឧប្បន្នកាលេ តថា ករិំសុ. អបរេន សមយេន មហាវាលុករាសិ អហោសិ, តំ អហិឆត្តោ នាម នាគរាជា បដិគ្គហេសិ. អង្គមគធវាសិនោ ចេវ កុរុរដ្ឋវាសិនោ ច មាសេ មាសេ តេសំ មហន្តំ សក្ការំ អភិហរិត្វា ទានំ ទេន្តិ. អថ នេសំ អគ្គិទត្តោ ឥមំ ឱវាទំ អទាសិ – ‘‘បព្ពតំ សរណំ យាថ, វនំ សរណំ យាថ, អារាមំ សរណំ យាថ, រុក្ខំ សរណំ យាថ, ឯវំ សព្ពទុក្ខតោ មុច្ចិស្សថា’’តិ. អត្តនោ អន្តេវាសិកេបិ ឥមិនា ឱវាទេន ឱវទិ.

ពោធិសត្តោបិ កតាភិនិក្ខមនោ សម្មាសម្ពោធិំ បត្វា តស្មិំ សមយេ សាវត្ថិំ និស្សាយ ជេតវនេ វិហរន្តោ បច្ចូសកាលេ លោកំ វោលោកេន្តោ អគ្គិទត្តព្រាហ្មណំ សទ្ធិំ អន្តេវាសិកេហិ អត្តនោ ញាណជាលស្ស អន្តោ បវិដ្ឋំ ទិស្វា ‘‘សព្ពេបិ ឥមេ អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយសម្បន្នា’’តិ ញត្វា សាយន្ហសមយេ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរំ អាហ – ‘‘មោគ្គល្លាន, កិំ បស្សសិ អគ្គិទត្តព្រាហ្មណំ មហាជនំ ¶ អតិត្ថេ បក្ខន្ទាបេន្តំ, គច្ឆ តេសំ ឱវាទំ ទេហី’’តិ. ភន្តេ, ពហូ ឯតេ, ឯកកស្ស មយ្ហំ អវិសយ្ហា. សចេ ¶ តុម្ហេបិ អាគមិស្សថ, វិសយ្ហា ភវិស្សន្តីតិ. មោគ្គល្លាន, អហម្បិ អាគមិស្សាមិ, ត្វំ បុរតោ យាហីតិ. ថេរោ បុរតោ គច្ឆន្តោវ ចិន្តេសិ – ‘‘ឯតេ ពលវន្តោ ចេវ ពហូ ច. សចេ សព្ពេសំ សមាគមដ្ឋានេ កិញ្ចិ ¶ កថេស្សាមិ, សព្ពេបិ វគ្គវគ្គេន ឧដ្ឋហេយ្យុ’’ន្តិ អត្តនោ អានុភាវេន ថូលផុសិតកំ ទេវំ វុដ្ឋាបេសិ. តេ ថូលផុសិតកេសុ បតន្តេសុ ឧដ្ឋាយុដ្ឋាយ អត្តនោ អត្តនោ បណ្ណសាលំ បវិសិំសុ. ថេរោ អគ្គិទត្តស្ស ព្រាហ្មណស្ស បណ្ណសាលទ្វារេ ឋត្វា ‘‘អគ្គិទត្តា’’តិ អាហ. សោ ថេរស្ស សទ្ទំ សុត្វា ‘‘មំ ឥមស្មិំ លោកេ នាមេន អាលបិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, កោ នុ ខោ មំ នាមេន អាលបតី’’តិ មានថទ្ធតាយ ‘‘កោ ឯសោ’’តិ អាហ. ‘‘អហំ, ព្រាហ្មណា’’តិ. ‘‘កិំ វទេសី’’តិ? ‘‘អជ្ជ មេ ឯករត្តិំ ឥធ វសនដ្ឋានំ ត្វំ អាចិក្ខាហី’’តិ. ‘‘ឥធ វសនដ្ឋានំ នត្ថិ, ឯកស្ស ឯកាវ បណ្ណសាលា’’តិ. ‘‘អគ្គិទត្ត, មនុស្សា នាម មនុស្សានំ, គាវោ គុន្នំ, បព្ពជិតា បព្ពជិតានំ សន្តិកំ គច្ឆន្តិ, មា ឯវំ ករិ, ទេហិ មេ វសនដ្ឋាន’’ន្តិ. ‘‘កិំ បន ត្វំ បព្ពជិតោ’’តិ? ‘‘អាម, បព្ពជិតោម្ហី’’តិ. ‘‘សចេ បព្ពជិតោ, កហំ តេ ខារិភណ្ឌំ, កោ បព្ពជិតបរិក្ខារោ’’តិ. ‘‘អត្ថិ មេ បរិក្ខារោ, វិសុំ បន នំ គហេត្វា វិចរិតុំ ទុក្ខន្តិ អព្ភន្តរេនេវ នំ គហេត្វា វិចរាមិ, ព្រាហ្មណា’’តិ. សោ ‘‘តំ គហេត្វា វិចរិស្សសី’’តិ ថេរស្ស កុជ្ឈិ. អថ នំ សោ អាហ – ‘‘អម្ហេ, អគ្គិទត្ត, មា កុជ្ឈិ, វសនដ្ឋានំ មេ អាចិក្ខាហី’’តិ. នត្ថិ ឯត្ថ វសនដ្ឋានន្តិ. ឯតស្មិំ បន វាលុករាសិម្ហិ កោ វសតីតិ. ឯកោ, នាគរាជាតិ. ឯតំ មេ ទេហីតិ. ន សក្កា ទាតុំ, ភារិយំ ¶ ឯតស្ស កម្មន្តិ. ហោតុ, ទេហិ មេតិ. តេន ហិ ត្វំ ឯវ ជានាហីតិ.

ថេរោ វាលុករាសិអភិមុខោ បាយាសិ. នាគរាជា តំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ សមណោ ឥតោ អាគច្ឆតិ, ន ជានាតិ មញ្ញេ មម អត្ថិភាវំ, ធូមាយិត្វា នំ មារេស្សាមី’’តិ ធូមាយិ. ថេរោ ‘‘អយំ នាគរាជា ‘អហមេវ ធូមាយិតុំ សក្កោមិ, អញ្ញេ ន សក្កោន្តី’តិ មញ្ញេ សល្លក្ខេតី’’តិ សយម្បិ ធូមាយិ. ទ្វិន្នម្បិ សរីរតោ ឧគ្គតា ធូមា យាវ ព្រហ្មលោកា ឧដ្ឋហិំសុ. ឧភោបិ ធូមា ថេរំ អពាធេត្វា នាគរាជានមេវ ពាធេន្តិ. នាគរាជា ធូមវេគំ សហិតុំ អសក្កោន្តោ បជ្ជលិ. ថេរោបិ តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា តេន សទ្ធិំយេវ បជ្ជលិ. អគ្គិជាលា យាវ ព្រហ្មលោកា ឧដ្ឋហិំសុ. ឧភោបិ ថេរំ អពាធេត្វា នាគរាជានមេវ ពាធយិំសុ. អថស្ស សកលសរីរំ ឧក្កាហិ បទិត្តំ វិយ អហោសិ. ឥសិគណោ ឱលោកេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘នាគរាជា, សមណំ ឈាបេតិ, ភទ្ទកោ វត សមណោ អម្ហាកំ វចនំ អសុត្វា នដ្ឋោ’’តិ. ថេរោ នាគរាជានំ ¶ ទមេត្វា និព្ពិសេវនំ កត្វា វាលុករាសិម្ហិ និសីទិ. នាគរាជា វាលុករាសិំ ភោគេហិ បរិក្ខិបិត្វា កូដាគារកុច្ឆិបមាណំ ផណំ មាបេត្វា ថេរស្ស ឧបរិ ធារេសិ.

ឥសិគណា ¶ បាតោវ ‘‘សមណស្ស មតភាវំ វា អមតភាវំ វា ជានិស្សាមា’’តិ ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តំ វាលុករាសិមត្ថកេ និសិន្នំ ទិស្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ អភិត្ថវន្តា អាហំសុ – ‘‘សមណ, កច្ចិ នាគរាជេន ន ពាធិតោ’’តិ. ‘‘កិំ ន បស្សថ មម ឧបរិផណំ ធារេត្វា ឋិត’’ន្តិ? តេ ‘‘អច្ឆរិយំ វត ភោ, សមណស្ស ឯវរូបោ ¶ នាម នាគរាជា ទមិតោ’’តិ ថេរំ បរិវារេត្វា អដ្ឋំសុ. តស្មិំ ខណេ សត្ថា អាគតោ. ថេរោ សត្ថារំ ទិស្វា ឧដ្ឋាយ វន្ទិ. អថ នំ ឥសយោ អាហំសុ – ‘‘អយម្បិ តយា មហន្តតរោ’’តិ. ឯសោ ភគវា សត្ថា, អហំ ឥមស្ស សាវកោតិ. សត្ថា វាលុករាសិមត្ថកេ និសីទិ, ឥសិគណោ ‘‘អយំ តាវ សាវកស្ស អានុភាវោ, ឥមស្ស បន អានុភាវោ កីទិសោ ភវិស្សតី’’តិ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ សត្ថារំ អភិត្ថវិ. សត្ថា អគ្គិទត្តំ អាមន្តេត្វា អាហ – ‘‘អគ្គិទត្ត, ត្វំ តវ សាវកានញ្ច ឧបដ្ឋាកានញ្ច ឱវាទំ ទទមានោ កិន្តិ វត្វា ទេសី’’តិ. ‘‘ឯតំ បព្ពតំ សរណំ គច្ឆថ, វនំ អារាមំ រុក្ខំ សរណំ គច្ឆថ. ឯតានិ ហិ សរណំ គតោ សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ ឯវំ តេសំ ឱវាទំ ទម្មីតិ. សត្ថា ‘‘ន ខោ, អគ្គិទត្ត, ឯតានិ សរណំ គតោ សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតិ, ពុទ្ធំ ធម្មំ សង្ឃំ បន សរណំ គន្ត្វា សកលវដ្ដទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ពហុំ វេ សរណំ យន្តិ, បព្ពតានិ វនានិ ច;

អារាមរុក្ខចេត្យានិ, មនុស្សា ភយតជ្ជិតា.

‘‘នេតំ ខោ សរណំ ខេមំ, នេតំ សរណមុត្តមំ;

នេតំ សរណមាគម្ម, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតិ.

‘‘យោ ច ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច, សង្ឃញ្ច សរណំ គតោ;

ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ, សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតិ.

‘‘ទុក្ខំ ទុក្ខសមុប្បាទំ, ទុក្ខស្ស ច អតិក្កមំ;

អរិយំ ចដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ, ទុក្ខូបសមគាមិនំ.

‘‘ឯតំ ¶ ¶ ខោ សរណំ ខេមំ, ឯតំ សរណមុត្តមំ;

ឯតំ សរណមាគម្ម, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ ពហុន្តិ ពហុ. បព្ពតានីតិ តត្ថ តត្ថ ឥសិគិលិវេបុល្លវេភារាទិកេ បព្ពតេ ច មហាវនគោសិង្គសាលវនាទីនិ ¶ វនានិ ច វេឡុវនជីវកម្ពវនាទយោ អារាមេ ច ឧទេនចេតិយគោតមចេតិយាទីនិ រុក្ខចេត្យានិ ច តេ តេ មនុស្សា តេន តេន ភយេន តជ្ជិតា ភយតោ មុច្ចិតុកាមា បុត្តលាភាទីនិ វា បត្ថយមានា សរណំ យន្តីតិ អត្ថោ. នេតំ សរណន្តិ ឯតំ សព្ពម្បិ សរណំ នេវ ខេមំ ន ឧត្តមំ, ន ច ឯតំ បដិច្ច ជាតិអាទិធម្មេសុ សត្តេសុ ឯកោបិ ជាតិអាទិតោ សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតីតិ អត្ថោ.

យោ ចាតិ ឥទំ អខេមំ អនុត្តមំ សរណំ ទស្សេត្វា ខេមំ ឧត្តមំ សរណំ ទស្សនត្ថំ អារទ្ធំ. តស្សត្ថោ – យោ ច គហដ្ឋោ វា បព្ពជិតោ វា ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិអាទិកំ ពុទ្ធធម្មសង្ឃានុស្សតិកម្មដ្ឋានំ និស្សាយ សេដ្ឋវសេន ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច សង្ឃញ្ច សរណំ គតោ, តស្សបិ តំ សរណគមនំ អញ្ញតិត្ថិយវន្ទនាទីហិ កុប្បតិ ចលតិ. តស្ស បន អចលភាវំ ទស្សេតុំ មគ្គេន អាគតសរណមេវ បកាសន្តោ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតីតិ អាហ. យោ ហិ ឯតេសំ សច្ចានំ ទស្សនវសេន ឯតានិ សរណំ ¶ គតោ, ឯតស្ស ឯតំ សរណំ ខេមញ្ច ឧត្តមញ្ច, សោ ច បុគ្គលោ ឯតំ សរណំ បដិច្ច សកលស្មាបិ វដ្ដទុក្ខា បមុច្ចតិ, តស្មា ឯតំ ខោ សរណំ ខេមន្តិអាទិ វុត្តំ.

ទេសនាវសានេ សព្ពេបិ តេ ឥសយោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិំសុ. សត្ថាបិ ចីវរគព្ភតោ ហត្ថំ បសារេត្វា ‘‘ឯថ ភិក្ខវោ, ចរថ ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ អាហ. តេ តង្ខណេយេវ អដ្ឋបរិក្ខារធរា វស្សសដ្ឋិកថេរា វិយ អហេសុំ. សោ ច សព្ពេសម្បិ អង្គមគធកុរុរដ្ឋវាសីនំ សក្ការំ អាទាយ អាគមនទិវសោ អហោសិ. តេ សក្ការំ អាទាយ អាគតា សព្ពេបិ តេ ឥសយោ បព្ពជិតេ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ អម្ហាកំ អគ្គិទត្តព្រាហ្មណោ មហា, ឧទាហុ សមណោ គោតមោ’’តិ ចិន្តេត្វា សមណស្ស គោតមស្ស អាគតត្តា ‘‘អគ្គិទត្តោវ មហា’’តិ មញ្ញិំសុ. សត្ថា តេសំ អជ្ឈាសយំ ឱលោកេត្វា, ‘‘អគ្គិទត្ត, បរិសាយ កង្ខំ ឆិន្ទា’’តិ អាហ. សោ ‘‘អហម្បិ ឯត្តកមេវ ¶ បច្ចាសីសាមី’’តិ ឥទ្ធិពលេន សត្តក្ខត្តុំ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បុនប្បុនំ ឱរុយ្ហ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ‘‘សត្ថា មេ, ភន្តេ, ភគវា, សាវកោហមស្មី’’តិ វត្វា សាវកត្តំ បកាសេសីតិ.

អគ្គិទត្តព្រាហ្មណវត្ថុ ឆដ្ឋំ.

ទុល្លភោតិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អានន្ទត្ថេរស្ស បញ្ហំ អារព្ភ កថេសិ.

ថេរោ ហិ ឯកទិវសំ ទិវាដ្ឋានេ និសិន្នោ ចិន្តេសិ – ‘‘ហត្ថាជានីយោ ¶ ឆទ្ទន្តកុលេ វា ឧបោសថកុលេ វា ឧប្បជ្ជតិ, អស្សាជានីយោ សិន្ធវកុលេ វា វលាហកស្សរាជកុលេ វា, ឧសភោ គោអាជនីយោ ទក្ខិណបថេតិអាទីនិ វទន្តេន សត្ថារា ហត្ថិអាជានីយាទីនំ ឧប្បត្តិដ្ឋានាទីនិ កថិតានិ, បុរិសាជានីយោ បន កហំ នុ ខោ ឧប្បជ្ជតី’’តិ. សោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិត្វា ឯតមត្ថំ បុច្ឆិ. សត្ថា, ‘‘អានន្ទ, បុរិសាជានីយោ នាម សព្ពត្ថ នុប្បជ្ជតិ, ឧជុកតោ បន តិយោជនសតាយាមេ វិត្ថារតោ អឌ្ឍតេយ្យសតេ អាវដ្ដតោ នវយោជនសតប្បមាណេ មជ្ឈិមបទេសដ្ឋានេ ឧប្បជ្ជតិ. ឧប្បជ្ជន្តោ ច បន ន យស្មិំ វា តស្មិំ វា កុលេ ឧប្បជ្ជតិ, ខត្តិយមហាសាលព្រាហ្មណមហាសាលកុលានំ បន អញ្ញតរស្មិំយេវ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ទុល្លភោ បុរិសាជញ្ញោ, ន សោ សព្ពត្ថ ជាយតិ;

យត្ថ សោ ជាយតី ធីរោ, តំ កុលំ សុខមេធតី’’តិ.

តត្ថ ទុល្លភោតិ បុរិសាជញ្ញោ ហិ ទុល្លភោ, ន ហត្ថិអាជានីយាទយោ វិយ សុលភោ, សោ សព្ពត្ថ បច្ចន្តទេសេ វា នីចកុលេ វា ន ជាយតិ, មជ្ឈិមទេសេបិ មហាជនស្ស អភិវាទនាទិសក្ការករណដ្ឋានេ ខត្តិយព្រាហ្មណកុលានំ អញ្ញតរស្មិំ កុលេ ជាយតិ. ឯវំ ជាយមានោ យត្ថ សោ ជាយតិ ធីរោ ឧត្តមបញ្ញោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ¶ , តំ កុលំ សុខមេធតីតិ សុខប្បត្តមេវ ហោតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អានន្ទត្ថេរបញ្ហវត្ថុ សត្តមំ.

សុខោ ¶ ¶ ពុទ្ធានន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សម្ពហុលានំ ភិក្ខូនំ កថំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកទិវសញ្ហិ បញ្ចសតភិក្ខូ ឧបដ្ឋានសាលាយំ និសិន្នា, ‘‘អាវុសោ, កិំ នុ ខោ ឥមស្មិំ លោកេ សុខ’’ន្តិ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ? តត្ថ កេចិ ‘‘រជ្ជសុខសទិសំ សុខំ នាម នត្ថី’’តិ អាហំសុ. កេចិ កាមសុខសទិសំ, កេចិ ‘‘សាលិមំសភោជនាទិសទិសំ សុខំ នាម នត្ថី’’តិ អាហំសុ. សត្ថា តេសំ និសិន្នដ្ឋានំ គន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, កិំ កថេថ? ឥទញ្ហិ សព្ពម្បិ សុខំ វដ្ដទុក្ខបរិយាបន្នមេវ, ឥមស្មិំ លោកេ ពុទ្ធុប្បាទោ ធម្មស្សវនំ, សង្ឃសាមគ្គី, សម្មោទមានភាវោតិ ឥទមេវ សុខ’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សុខោ ពុទ្ធានមុប្បាទោ, សុខា សទ្ធម្មទេសនា;

សុខា សង្ឃស្ស សាមគ្គី, សមគ្គានំ តបោ សុខោ’’តិ.

តត្ថ ពុទ្ធានមុប្បាទោតិ យស្មា ពុទ្ធា ឧប្បជ្ជមានា មហាជនំ រាគកន្តារាទីហិ តារេន្តិ, តស្មា ពុទ្ធានំ ឧប្បាទោ សុខោ ឧត្តមោ. យស្មា ¶ សទ្ធម្មទេសនំ អាគម្ម ជាតិអាទិធម្មា សត្តា ជាតិអាទីហិ មុច្ចន្តិ, តស្មា សទ្ធម្មទេសនា សុខា. សាមគ្គីតិ សមចិត្តតា, សាបិ សុខា ឯវ. សមគ្គានំ បន ឯកចិត្តានំ យស្មា ពុទ្ធវចនំ វា ឧគ្គណ្ហិតុំ ធុតង្គានិ វា បរិហរិតុំ សមណធម្មំ វា កាតុំ សក្កា, តស្មា សមគ្គានំ តបោ សុខោតិ វុត្តំ. តេនេវាហ – ‘‘យាវកីវញ្ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូ សមគ្គា សន្និបតិស្សន្តិ, សម្មគ្គា វុដ្ឋហិស្សន្តិ, សមគ្គា សង្ឃករណីយានិ ករិស្សន្តិ, វុទ្ធិយេវ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូនំ បាដិកង្ខា, នោ បរិហានី’’តិ (ទី. និ. ២.១៣៦).

ទេសនាវសានេ តេ ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ, មហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

៩. កស្សបទសពលស្ស សុវណ្ណចេតិយវត្ថុ

បូជារហេតិ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ចារិកំ ចរមានោ កស្សបទសពលស្ស សុវណ្ណចេតិយំ អារព្ភ កថេសិ.

តថាគតោ សាវត្ថិតោ និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន ពារាណសិំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ តោទេយ្យគាមស្ស សមីបេ មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ អញ្ញតរំ ទេវដ្ឋានំ សម្បាបុណិ. តត្រ និសិន្នោ សុគតោ ធម្មភណ្ឌាគារិកំ បេសេត្វា អវិទូរេ កសិកម្មំ ករោន្តំ ព្រាហ្មណំ បក្កោសាបេសិ ¶ . សោ ព្រាហ្មណោ អាគន្ត្វា តថាគតំ អនភិវន្ទិត្វា តមេវ ទេវដ្ឋានំ វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ. សុគតោបិ ‘‘ឥមំ បទេសំ កិន្តិ មញ្ញសិ ព្រាហ្មណា’’តិ អាហ. អម្ហាកំ បវេណិយា អាគតចេតិយដ្ឋានន្តិ វន្ទាមិ, ភោ គោតមាតិ. ‘‘ឥមំ ឋានំ វន្ទន្តេន តយា សាធុ កតំ ព្រាហ្មណា’’តិ សុគតោ តំ សម្បហំសេសិ. តំ សុត្វា ភិក្ខូ ‘‘កេន នុ ខោ ការណេន ភគវា ឯវំ សម្បហំសេសី’’តិ សំសយំ សញ្ជនេសុំ. តតោ តថាគតោ តេសំ សំសយមបនេតុំ មជ្ឈិមនិកាយេ ឃដិការសុត្តន្តំ (ម. និ. ២.២៨២ អាទយោ) វត្វា ឥទ្ធានុភាវេន កស្សបទសពលស្ស យោជនុព្ពេធំ កនកចេតិយំ អបរញ្ច កនកចេតិយំ អាកាសេ និម្មិនិត្វា មហាជនំ ទស្សេត្វា, ‘‘ព្រាហ្មណ, ឯវំវិធានំ បូជារហានំ បូជា យុត្តតរាវា’’តិ វត្វា មហាបរិនិព្ពានសុត្តេ (ទី. និ. ២.២០៦) ទស្សិតនយេនេវ ពុទ្ធាទិកេ ចត្តារោ ថូបារហេ បកាសេត្វា សរីរចេតិយំ ឧទ្ទិស្សចេតិយំ បរិភោគចេតិយន្តិ តីណិ ចេតិយានិ វិសេសតោ បរិទីបេត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘បូជារហេ បូជយតោ, ពុទ្ធេ យទិ ច សាវកេ;

បបញ្ចសមតិក្កន្តេ, តិណ្ណសោកបរិទ្ទវេ.

‘‘តេ តាទិសេ បូជយតោ, និព្ពុតេ អកុតោភយេ;

ន សក្កា បុញ្ញំ សង្ខាតុំ, ឥមេត្តមបិ កេនចី’’តិ. (អប. ថេរ ១.១០.១-២);

តត្ថ បូជិតុំ អរហា បូជារហា, បូជិតុំ យុត្តាតិ អត្ថោ. បូជារហេ បូជយតោតិ អភិវាទនាទីហិ ច ចតូហិ ច បច្ចយេហិ ¶ បូជេន្តស្ស. បូជារហេ ទស្សេតិ ពុទ្ធេតិអាទិនា. ពុទ្ធេតិ សម្មាសម្ពុទ្ធេ. យទីតិ យទិ វា, អថ វាតិ អត្ថោ. តត្ថ បច្ចេកពុទ្ធេតិ កថិតំ ហោតិ, សាវកេ ច. បបញ្ចសមតិក្កន្តេតិ សមតិក្កន្តតណ្ហាទិដ្ឋិមានបបញ្ចេ. តិណ្ណសោកបរិទ្ទវេតិ ¶ អតិក្កន្តសោកបរិទ្ទវេ ¶ , ឥមេ ទ្វេ អតិក្កន្តេតិ អត្ថោ. ឯតេហិ បូជារហត្តំ ទស្សិតំ.

តេតិ ពុទ្ធាទយោ. តាទិសេតិ វុត្តគហណវសេន. និព្ពុតេតិ រាគាទិនិព្ពុតិយា. នត្ថិ កុតោចិ ភវតោ វា អារម្មណតោ វា ឯតេសំ ភយន្តិ អកុតោភយា, តេ អកុតោភយេ. ន សក្កា បុញ្ញំ សង្ខាតុន្តិ បុញ្ញំ គណេតុំ ន សក្កា. កថន្តិ ចេ? ឥមេត្តមបិ កេនចីតិ ឥមំ ឯត្តកំ, ឥមំ ឯត្តកន្តិ កេនចីតិ អបិសទ្ទោ ឥធ សម្ពន្ធិតព្ពោ, កេនចិ បុគ្គលេន មានេន វា. តត្ថ បុគ្គលេនាតិ តេន ព្រហ្មាទិនា. មានេនាតិ តិវិធេន មានេន តីរណេន ធារណេន បូរណេន វា. តីរណំ នាម ឥទំ ឯត្តកន្តិ នយតោ តីរណំ. ធារណន្តិ តុលាយ ធារណំ. បូរណំ នាម អឌ្ឍបសតបត្ថនាឡិកាទិវសេន បូរណំ. កេនចិ បុគ្គលេន ឥមេហិ តីហិ មានេហិ ពុទ្ធាទិកេ បូជយតោ បុញ្ញំ វិបាកវសេន គណេតុំ ន សក្កា បរិយន្តរហិតតោតិ ទ្វីសុ ឋានេសុ បូជយតោ កិំ ទានំ បឋមំ ធរមានេ ពុទ្ធាទី បូជយតោ ន សក្កា បុញ្ញំ សង្ខាតុំ, បុន តេ តាទិសេ កិលេសបរិនិព្ពាននិមិត្តេន ខន្ធបរិនិព្ពានេន និព្ពុតេបិ បូជយតោ ន សក្កា សង្ខាតុន្តិ ភេទា យុជ្ជន្តិ. តេន ហិ វិមានវត្ថុម្ហិ –

‘‘តិដ្ឋន្តេ ¶ និព្ពុតេ ចាបិ, សមេ ចិត្តេ សមំ ផលំ;

ចេតោបណិធិហេតុ ហិ, សត្តា គច្ឆន្តិ សុគ្គតិ’’ន្តិ. (វិ. វ. ៨០៦);

ទេសនាវសានេ សោ ព្រាហ្មណោ សោតាបន្នោ អហោសីតិ. យោជនិកំ កនកចេតិយំ សត្តាហមាកាសេវ អដ្ឋាសិ, មហន្តេន សមាគមោ ចាហោសិ, សត្តាហំ ចេតិយំ នានប្បការេន បូជេសុំ. តតោ ភិន្នលទ្ធិកានំ លទ្ធិភេទោ ជាតោ, ពុទ្ធានុភាវេន តំ ចេតិយំ សកដ្ឋានមេវ គតំ, តត្ថេវ តំខណេ មហន្តំ បាសាណចេតិយំ អហោសិ. តស្មិំ សមាគមេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសីតិ.

កស្សបទសពលស្ស សុវណ្ណចេតិយវត្ថុ នវមំ.

សុសុខំ ¶ ¶ ¶ វតាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សក្កេសុ វិហរន្តោ កលហវូបសមនត្ថំ ញាតកេ អារព្ភ កថេសិ.

សាកិយកោលិយា កិរ កបិលវត្ថុនគរស្ស ច កោលិយនគរស្ស ច អន្តរេ រោហិណិំ នាម នទិំ ឯកេនេវ អាវរណេន ពន្ធាបេត្វា សស្សានិ ករោន្តិ. អថ ជេដ្ឋមូលមាសេ សស្សេសុ មិលាយន្តេសុ ឧភយនគរវាសិកានម្បិ កម្មការា សន្និបតិំសុ. តត្ថ កោលិយនគរវាសិនោ អាហំសុ – ‘‘ឥទំ ឧទកំ ឧភយតោ ហរិយមានំ នេវ តុម្ហាកំ, ន អម្ហាកំ បហោស្សតិ, អម្ហាកំ បន សស្សំ ឯកឧទកេនេវ និប្ផជ្ជិស្សតិ, ឥទំ ឧទកំ អម្ហាកំ ទេថា’’តិ. ឥតរេបិ អាហំសុ – ‘‘តុម្ហេសុ កោដ្ឋកេ បូរេត្វា ឋិតេសុ មយំ រត្តសុវណ្ណនីលមណិកាឡកហាបណេ ច គហេត្វា បច្ឆិបសិព្ពកាទិហត្ថា ន សក្ខិស្សាម តុម្ហាកំ ឃរទ្វារេ វិចរិតុំ, អម្ហាកម្បិ សស្សំ ឯកឧទកេនេវ ¶ និប្ផជ្ជិស្សតិ, ឥទំ ឧទកំ អម្ហាកំ ទេថា’’តិ. ន មយំ ទស្សាមាតិ. មយម្បិ ន ទស្សាមាតិ ឯវំ កថំ វឌ្ឍេត្វា ឯកោ ឧដ្ឋាយ ឯកស្ស បហារំ អទាសិ, សោបិ អញ្ញស្សាតិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញំ បហរិត្វា រាជកុលានំ ជាតិំ ឃដ្ដេត្វា កលហំ វឌ្ឍយិំសុ.

កោលិយកម្មការា វទន្តិ – ‘‘តុម្ហេ កបិលវត្ថុវាសិកេ គហេត្វា គជ្ជថ, យេ សោណសិង្គាលាទយោ វិយ អត្តនោ ភគិនីហិ សទ្ធិំ សំវសិំសុ, ឯតេសំ ហត្ថិនោ ចេវ អស្សា ច ផលកាវុធានិ ច អម្ហាកំ កិំ ករិស្សន្តី’’តិ. សាកិយកម្មការាបិ វទន្តិ ‘‘តុម្ហេ ឥទានិ កុដ្ឋិនោ ទារកេ គហេត្វា គជ្ជថ, យេ អនាថា និគ្គតិកា តិរច្ឆានា វិយ កោលរុក្ខេ វសិំសុ, ឯតេសំ ហត្ថិនោ ច អស្សា ច ផលកាវុធានិ ច អម្ហាកំ កិំ ករិស្សន្តី’’តិ. តេ គន្ត្វា តស្មិំ កម្មេ និយុត្តានំ អមច្ចានំ កថយិំសុ, អមច្ចា រាជកុលានំ កថេសុំ. តតោ សាកិយា ‘‘ភគិនីហិ សទ្ធិំ សំវសិតកានំ ថាមញ្ច ពលញ្ច ទស្សេស្សាមា’’តិ យុទ្ធសជ្ជា និក្ខមិំសុ. កោលិយាបិ ‘‘កោលរុក្ខវាសីនំ ថាមញ្ច ពលញ្ច ទស្សេស្សាមា’’តិ យុទ្ធសជ្ជា និក្ខមិំសុ.

សត្ថាបិ ¶ ¶ បច្ចូសសមយេ លោកំ វោលោកេន្តោ ញាតកេ ទិស្វា ‘‘មយិ អគច្ឆន្តេ ឥមេ នស្សិស្សន្តិ, មយា គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯកកោវ អាកាសេន គន្ត្វា រោហិណិនទិយា មជ្ឈេ អាកាសេ បល្លង្កេន និសីទិ. ញាតកា សត្ថារំ ទិស្វា ¶ អាវុធានិ ឆឌ្ឌេត្វា វន្ទិំសុ. អថ នេ សត្ថា អាហ – ‘‘កិំ កលហោ នាមេស, មហារាជា’’តិ? ‘‘ន ជានាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កោ ទានិ ជានិស្សតី’’តិ? តេ ‘‘ឧបរាជា ជានិស្សតិ, សេនាបតិ ជានិស្សតី’’តិ ឥមិនា ឧបាយេន យាវ ទាសកម្មករេ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឧទកកលហោ’’តិ អាហំសុ. ‘‘ឧទកំ កិំ អគ្ឃតិ, មហារាជា’’តិ? ‘‘អប្បគ្ឃំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ខត្តិយា កិំ អគ្ឃន្តិ មហារាជា’’តិ? ‘‘ខត្តិយា នាម អនគ្ឃា, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អយុត្តំ តុម្ហាកំ អប្បមត្តតំ ឧទកំ និស្សាយ អនគ្ឃេ ខត្តិយេ នាសេតុ’’ន្តិ. តេ តុណ្ហី អហេសុំ. អថ តេ សត្ថា អាមន្តេត្វា ‘‘កស្មា មហារាជា ឯវរូបំ ករោថ, មយិ អសន្តេ អជ្ជ លោហិតនទី បវត្តិស្សតិ, អយុត្តំ វោ កតំ, តុម្ហេ បញ្ចហិ វេរេហិ សវេរា វិហរថ, អហំ អវេរោ វិហរាមិ. តុម្ហេ កិលេសាតុរា ហុត្វា វិហរថ, អហំ អនាតុរោ. តុម្ហេ កាមគុណបរិយេសនុស្សុក្កា ហុត្វា វិហរថ, អហំ អនុស្សុក្កោ វិហរាមី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘សុសុខំ វត ជីវាម, វេរិនេសុ អវេរិនោ,

វេរិនេសុ មនុស្សេសុ, វិហរាម អវេរិនោ.

‘‘សុសុខំ វត ជីវាម, អាតុរេសុ អនាតុរា;

អាតុរេសុ មនុស្សេសុ, វិហរាម អនាតុរា.

‘‘សុសុខំ វត ជីវាម, ឧស្សុកេសុ អនុស្សុកា;

ឧស្សុកេសុ មនុស្សេសុ, វិហរាម អនុស្សុកា’’តិ.

តត្ថ ¶ សុសុខន្តិ សុដ្ឋុ សុខំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យេ គិហិនោ សន្ធិច្ឆេទាទិវសេន, បព្ពជិតា វា បន វេជ្ជកម្មាទិវសេន ជីវិតវុត្តិំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘សុខេន ជីវាមា’’តិ វទន្តិ, តេហិ មយមេវ សុសុខំ វត ជីវាម, យេ មយំ បញ្ចហិ វេរីហិ វេរិនេសុ មនុស្សេសុ អវេរិនោ, កិលេសាតុរេសុ មនុស្សេសុ និក្កិលេសតាយ អនាតុរា, បញ្ចកាមគុណបរិយេសនេ ឧស្សុកេសុ តាយ បរិយេសនាយ អភាវេន អនុស្សុកាតិ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

សុសុខំ ¶ ¶ វត ជីវាមាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា បញ្ចសាលាយ ព្រាហ្មណគាមេ វិហរន្តោ មារំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកទិវសញ្ហិ សត្ថា បញ្ចសតានំ កុមារិកានំ សោតាបត្តិមគ្គស្សូបនិស្សយំ ទិស្វា តំ គាមំ ឧបនិស្សាយ វិហាសិ. តាបិ កុមារិកាយោ ឯកស្មិំ នក្ខត្តទិវសេ នទិំ គន្ត្វា ន្ហត្វា អលង្កតបដិយត្តា គាមាភិមុខិយោ បាយិំសុ. សត្ថាបិ តំ គាមំ បវិសិត្វា បិណ្ឌាយ ចរតិ. អថ មារោ សកលគាមវាសីនំ សរីរេ អធិមុច្ចិត្វា ¶ យថា សត្ថា កដច្ឆុភត្តមត្តម្បិ ន លភតិ, ឯវំ កត្វា យថាធោតេន បត្តេន និក្ខមន្តំ សត្ថារំ គាមទ្វារេ ឋត្វា អាហ – ‘‘អបិ, សមណ, បិណ្ឌបាតំ លភិត្ថា’’តិ. ‘‘កិំ បន ត្វំ, បាបិម, តថា អកាសិ, យថាហំ បិណ្ឌំ ន លភេយ្យ’’ន្តិ? ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, បុន បវិសថា’’តិ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘សចេ បុន បវិសតិ, សព្ពេសំ សរីរេ អធិមុច្ចិត្វា ឥមស្ស បុរតោ បាណិំ បហរិត្វា ហស្សកេឡិំ ករិស្សាមី’’តិ. តស្មិំ ខណេ តា កុមារិកាយោ គាមទ្វារំ បត្វា សត្ថារំ ទិស្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋំសុ. មារោបិ សត្ថារំ អាហ – ‘‘អបិ, ភន្តេ, បិណ្ឌំ អលភមានា ជិឃច្ឆាទុក្ខេន បីឡិតត្ថា’’តិ. សត្ថា ‘‘អជ្ជ មយំ, បាបិម, កិញ្ចិ អលភិត្វាបិ អាភស្សរលោកេ មហាព្រហ្មានោ វិយ បីតិសុខេនេវ វីតិនាមេស្សាមា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សុសុខំ វត ជីវាម, យេសំ នោ នត្ថិ កិញ្ចនំ;

បីតិភក្ខា ភវិស្សាម, ទេវា អាភស្សរា យថា’’តិ.

តត្ថ យេសំ នោតិ យេសំ អម្ហាកំ បលិពុជ្ឈនត្ថេន រាគាទីសុ កិញ្ចនេសុ ឯកម្បិ កិញ្ចនំ នត្ថិ. បីតិភក្ខាតិ យថា អាភស្សរា ទេវា បីតិភក្ខា ហុត្វា បីតិសុខេនេវ វីតិនាមេន្តិ, ឯវំ មយម្បិ, បាបិម, កិញ្ចិ អលភិត្វា បីតិភក្ខា ភវិស្សាមាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ បញ្ចសតាបិ កុមារិកាយោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសូតិ.

ជយំ ¶ ¶ វេរន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោសលរញ្ញោ បរាជយំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ កាសិកគាមំ និស្សាយ ភាគិនេយ្យេន អជាតសត្តុនា សទ្ធិំ យុជ្ឈន្តោ តេន តយោ វារេ បរាជិតោ តតិយវារេ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ខីរមុខម្បិ ទារកំ បរាជេតុំ នាសក្ខិំ, កិំ មេ ជីវិតេនា’’តិ. សោ អាហារូបច្ឆេទំ កត្វា មញ្ចកេ និបជ្ជិ. អថស្ស សា បវត្តិ សកលនគរំ បត្ថរិ. ភិក្ខូ តថាគតស្ស អារោចេសុំ – ‘‘ភន្តេ, រាជា កិរ កាសិកគាមកំ និស្សាយ តយោ វារេ បរាជិតោ, សោ ឥទានិ បរាជិត្វា អាគតោ ‘ខីរមុខម្បិ ទារកំ បរាជេតុំ នាសក្ខិំ, កិំ មេ ជីវិតេនា’តិ អាហារូបច្ឆេទំ កត្វា មញ្ចកេ និបន្នោ’’តិ. សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ជិនន្តោបិ វេរំ បសវតិ, បរាជិតោ បន ទុក្ខំ សេតិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ជយំ វេរំ បសវតិ, ទុក្ខំ សេតិ បរាជិតោ;

ឧបសន្តោ សុខំ សេតិ, ហិត្វា ជយបរាជយ’’ន្តិ.

តត្ថ ជយន្តិ បរំ ជិនន្តោ វេរំ បដិលភតិ. បរាជិតោតិ បរេន បរាជិតោ ‘‘កទា នុ ខោ បច្ចាមិត្តស្ស បិដ្ឋិំ ទដ្ឋុំ សក្ខិស្សាមី’’តិ ទុក្ខំ សេតិ សព្ពិរិយាបថេសុ ¶ ទុក្ខមេវ វិហរតីតិ អត្ថោ. ឧបសន្តោតិ អព្ភន្តរេ ឧបសន្តរាគាទិកិលេសោ ខីណាសវោ ជយញ្ច បរាជយញ្ច ហិត្វា សុខំ សេតិ, សព្ពិរិយាបថេសុ សុខមេវ វិហរតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

នត្ថិ រាគសមោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ កុលទារិកំ អារព្ភ កថេសិ.

តស្សា ¶ ¶ កិរ មាតាបិតរោ អាវាហំ កត្វា មង្គលទិវសេ សត្ថារំ និមន្តយិំសុ. សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ តត្ថ គន្ត្វា និសីទិ. សាបិ ខោ វធុកា ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឧទកបរិស្សាវនាទីនិ ករោន្តី អបរាបរំ សញ្ចរតិ. សាមិកោបិស្សា តំ ឱលោកេន្តោ អដ្ឋាសិ. តស្ស រាគវសេន ឱលោកេន្តស្ស អន្តោ កិលេសោ សមុទាចរិ. សោ អញ្ញាណាភិភូតោ នេវ ពុទ្ធំ ឧបដ្ឋហិ, ន អសីតិ មហាថេរេ. ហត្ថំ បសារេត្វា ‘‘តំ វធុកំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ បន ចិត្តំ អកាសិ. សត្ថា តស្សជ្ឈាសយំ ឱលោកេត្វា យថា តំ ឥត្ថិំ ន បស្សតិ, ឯវមកាសិ. សោ អទិស្វា សត្ថារំ ឱលោកេន្តោ អដ្ឋាសិ. សត្ថា តស្ស ឱលោកេត្វា ឋិតកាលេ ‘‘កុមារក, ន ហិ រាគគ្គិនា សទិសោ អគ្គិ នាម ¶ , ទោសកលិនា សទិសោ កលិ នាម, ខន្ធបរិហរណទុក្ខេន សទិសំ ទុក្ខំ នាម អត្ថិ, និព្ពានសុខសទិសំ សុខម្បិ នត្ថិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘នត្ថិ រាគសមោ អគ្គិ, នត្ថិ ទោសសមោ កលិ;

នត្ថិ ខន្ធសមា ទុក្ខា, នត្ថិ សន្តិបរំ សុខ’’ន្តិ.

តត្ថ នត្ថិ រាគសមោតិ ធូមំ វា ជាលំ វា អង្គារំ វា អទស្សេត្វា អន្តោយេវ ឈាបេត្វា ភស្មមុដ្ឋិំ កាតុំ សមត្ថោ រាគេន សមោ អញ្ញោ អគ្គិ នាម នត្ថិ. កលីតិ ទោសេន សមោ អបរាធោបិ នត្ថិ. ខន្ធសមាតិ ខន្ធេហិ សមា. យថា បរិហរិយមានា ខន្ធា ទុក្ខា, ឯវំ អញ្ញំ ទុក្ខំ នាម នត្ថិ. សន្តិបរន្តិ និព្ពានតោ ឧត្តរិំ អញ្ញំ សុខម្បិ នត្ថិ. អញ្ញញ្ហិ សុខំ សុខមេវ, និព្ពានំ បរមសុខន្តិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ កុមារិកា ច កុមារកោ ច សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ. តស្មិំ សមយេ ភគវា តេសំ អញ្ញមញ្ញំ ទស្សនាការំ អកាសីតិ.

អញ្ញតរកុលទារិកាវត្ថុ ចតុត្ថំ.

ជិឃច្ឆាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា អាឡវិយំ វិហរន្តោ ឯកំ ឧបាសកំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ ¶ ទិវសេ សត្ថា ជេតវនេ គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ ¶ បច្ចូសកាលេ លោកំ វោលោកេន្តោ ¶ អាឡវិយំ ឯកំ ទុគ្គតមនុស្សំ ទិស្វា តស្សូបនិស្សយសម្បត្តិំ ញត្វា បញ្ចសតភិក្ខុបរិវារោ អាឡវិំ អគមាសិ. អាឡវិវាសិនោ សត្ថារំ និមន្តយិំសុ. សោបិ ទុគ្គតមនុស្សោ ‘‘សត្ថា កិរ អាគតោ’’តិ សុត្វា ‘‘សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សោស្សាមី’’តិ មនំ អកាសិ. តំទិវសមេវ ចស្ស ឯកោ គោណោ បលាយិ. សោ ‘‘កិំ នុ ខោ គោណំ បរិយេសិស្សាមិ, ឧទាហុ ធម្មំ សុណាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘គោណំ បរិយេសិត្វា បច្ឆា ធម្មំ សោស្សាមី’’តិ បាតោវ គេហា និក្ខមិ. អាឡវិវាសិនោបិ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និសីទាបេត្វា បរិវិសិត្វា អនុមោទនត្ថាយ បត្តំ គណ្ហិំសុ. សត្ថា ‘‘យំ និស្សាយ អហំ តិំសយោជនមគ្គំ អាគតោ, សោ គោណំ បរិយេសិតុំ អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ, តស្មិំ អាគតេយេវ ធម្មំ ទេសេស្សាមី’’តិ តុណ្ហី អហោសិ.

សោបិ មនុស្សោ ទិវា គោណំ ទិស្វា គោគណេ បក្ខិបិត្វា ‘‘សចេបិ អញ្ញំ នត្ថិ, សត្ថុ វន្ទនមត្តម្បិ ករិស្សាមី’’តិ ជិឃច្ឆាបីឡិតោបិ គេហំ គមនាយ មនំ អកត្វា វេគេន សត្ថុ សន្តិកំ អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. សត្ថា តស្ស ឋិតកាលេ ទានវេយ្យាវដិកំ អាហ – ‘‘អត្ថិ កិញ្ចិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អតិរិត្តភត្ត’’ន្តិ? ‘‘ភន្តេ, សព្ពំ អត្ថី’’តិ. តេន ហិ ‘‘ឥមំ បរិវិសាហី’’តិ. សោ សត្ថារា វុត្តដ្ឋានេយេវ តំ និសីទាបេត្វា យាគុខាទនីយភោជនីយេហិ សក្កច្ចំ បរិវិសិ. សោ ភុត្តភត្តោ មុខំ វិក្ខាលេសិ. ឋបេត្វា កិរ ឥមំ ឋានំ តីសុ បិដកេសុ អញ្ញត្ថ គតាគតស្ស ¶ ភត្តវិចារណំ នាម នត្ថិ. តស្ស បស្សទ្ធទរថស្ស ចិត្តំ ឯកគ្គំ អហោសិ. អថស្ស សត្ថា អនុបុព្ពិំ កថំ កថេត្វា សច្ចានិ បកាសេសិ. សោ ទេសនាវសានេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. សត្ថាបិ អនុមោទនំ កត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. មហាជនោ សត្ថារំ អនុគន្ត្វា និវត្តិ.

ភិក្ខូ សត្ថារា សទ្ធិំ គច្ឆន្តាយេវ ឧជ្ឈាយិំសុ – ‘‘បស្សថាវុសោ, សត្ថុ កម្មំ, អញ្ញេសុ ទិវសេសុ ឯវរូបំ នត្ថិ, អជ្ជ បនេកំ មនុស្សំ ទិស្វាវ យាគុអាទីនិ វិចារេត្វា ទាបេសី’’តិ. សត្ថា និវត្តិត្វា ឋិតកោវ ‘‘កិំ កថេថ, ភិក្ខវេ’’តិ បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ សុត្វា ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, អហំ តិំសយោជនំ កន្តារំ អាគច្ឆន្តោ តស្ស ឧបាសកស្សូបនិស្សយំ ទិស្វា អាគតោ, សោ អតិវិយ ជិឃច្ឆិតោ, បាតោវ បដ្ឋាយ គោណំ បរិយេសន្តោ ¶ អរញ្ញេ វិចរិ. ‘ជិឃច្ឆទុក្ខេន ធម្មេ ទេសិយមានេបិ បដិវិជ្ឈិតុំ ន សក្ខិស្សតី’តិ ចិន្តេត្វា ឯវំ អកាសិំ, ជិឃច្ឆារោគសទិសោ រោគោ នាម នត្ថី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ជិឃច្ឆាបរមា រោគា, សង្ខារបរមា ទុខា;

ឯតំ ញត្វា យថាភូតំ, និព្ពានំ បរមំ សុខ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ជិឃច្ឆាបរមា រោគាតិ យស្មា អញ្ញោ រោគោ សកិំ តិកិច្ឆិតោ វិនស្សតិ វា តទង្គវសេន វា បហីយតិ ¶ , ជិឃច្ឆា បន និច្ចកាលំ តិកិច្ឆិតព្ពាយេវាតិ សេសរោគានំ អយំ បរមា នាម. សង្ខារាតិ បញ្ច ខន្ធា. ឯតំ ញត្វាតិ ជិឃច្ឆាសមោ រោគោ នត្ថិ, ខន្ធបរិហរណសមំ ទុក្ខំ នាម នត្ថីតិ ឯតមត្ថំ យថាភូតំ ញត្វា បណ្ឌិតោ និព្ពានំ សច្ឆិ ករោតិ. និព្ពានំ បរមំ សុខន្តិ តញ្ហិ សព្ពសុខានំ បរមំ ឧត្តមំ សុខន្តិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អារោគ្យបរមា លាភាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ រាជានំ បសេនទិកោសលំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ រាជា តណ្ឌុលទោណស្ស ឱទនំ តទុបិយេន សូបព្យញ្ជនេន ភុញ្ជតិ. ឯកទិវសំ ភុត្តបាតរាសោ ភត្តសម្មទំ អវិនោទេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា កិលន្តរូបោ ឥតោ ចិតោ ច សម្បរិវត្តតិ, និទ្ទាយ អភិភូយមានោបិ ឧជុកំ និបជ្ជិតុំ អសក្កោន្តោ ឯកមន្តំ និសីទិ. អថ នំ សត្ថា អាហ – ‘‘កិំ, មហារាជ, អវិស្សមិត្វាវ អាគតោសី’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, ភុត្តកាលតោ បដ្ឋាយ មេ មហាទុក្ខំ ហោតី’’តិ. អថ នំ សត្ថា, ‘‘មហារាជ ¶ , អតិពហុភោជនំ ឯវំ ទុក្ខំ ហោតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

បុនប្បុនំ គព្ភមុបេតិ មន្ទោ’’តិ. (ធ. ប. ៣២៥); –

ឥមាយ គាថាយ ឱវទិត្វា, ‘‘មហារាជ, ភោជនំ នាម មត្តាយ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. មត្តភោជិនោ ហិ សុខំ ហោតី’’តិ ឧត្តរិ ឱវទន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

សណិកំ ជីរតិ អាយុបាលយ’’ន្តិ. (សំ. និ. ១.១២៤);

រាជា គាថំ ឧគ្គណ្ហិតុំ នាសក្ខិ, សមីបេ ឋិតំ បន ភាគិនេយ្យំ, សុទស្សនំ នាម មាណវំ ‘‘ឥមំ គាថំ ឧគ្គណ្ហ, តាតា’’តិ អាហ. សោ តំ គាថំ ឧគ្គណ្ហិត្វា ‘‘កិំ ករោមិ, ភន្តេ’’តិ សត្ថារំ បុច្ឆិ. អថ នំ សត្ថា អាហ – ‘‘រញ្ញោ ភុញ្ជន្តស្ស ឱសានបិណ្ឌកាលេ ឥមំ គាថំ វទេយ្យាសិ, រាជា អត្ថំ សល្លក្ខេត្វា យំ បិណ្ឌំ ឆឌ្ឌេស្សតិ, តស្មិំ បិណ្ឌេ សិត្ថគណនាយ រញ្ញោ ភត្តបចនកាលេ តត្តកេ តណ្ឌុលេ ហរេយ្យាសី’’តិ. សោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ សាយម្បិ បាតោបិ រញ្ញោ ភុញ្ជន្តស្ស ឱសានបិណ្ឌកាលេ តំ គាថំ ឧទាហរិត្វា តេន ឆឌ្ឌិតបិណ្ឌេ សិត្ថគណនាយ តណ្ឌុលេ ហាបេសិ. រាជាបិ តស្ស គាថំ សុត្វា សហស្សំ សហស្សំ ទាបេសិ ¶ . សោ អបរេន សមយេន នាឡិកោទនបរមតាយ សណ្ឋហិត្វា សុខប្បត្តោ តនុសរីរោ អហោសិ.

អថេកទិវសំ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, ឥទានិ មេ សុខំ ជាតំ, មិគម្បិ អស្សម្បិ អនុពន្ធិត្វា គណ្ហនសមត្ថោ ជាតោម្ហិ. បុព្ពេ មេ ភាគិនេយ្យេន សទ្ធិំ យុទ្ធមេវ ហោតិ, ឥទានិ វជីរកុមារិំ នាម ធីតរំ ភាគិនេយ្យស្ស ទត្វា សោ គាមោ តស្សាយេវ ន្ហានចុណ្ណមូលំ កត្វា ទិន្នោ, តេន សទ្ធិំ វិគ្គហោ វូបសន្តោ, ឥមិនាបិ មេ ការណេន សុខមេវ ជាតំ. កុលសន្តកំ រាជមណិរតនំ នោ គេហេ បុរិមទិវសេ ¶ នដ្ឋំ, តម្បិ ឥទានិ ហត្ថបត្តំ អាគតំ, ឥមិនាបិ មេ ការណេន សុខមេវ ជាតំ. តុម្ហាកំ សាវកេហិ សទ្ធិំ វិស្សាសំ ឥច្ឆន្តេន ញាតិធីតាបិ នោ គេហេ កតា, ឥមិនាបិ មេ ការណេន សុខមេវ ជាត’’ន្តិ. សត្ថា ‘‘អារោគ្យំ នាម, មហារាជ, បរមោ លាភោ, យថាលទ្ធេន សន្តុដ្ឋភាវសទិសម្បិ ធនំ, វិស្សាសសទិសោ ច បរមា ញាតិ, និព្ពានសទិសញ្ច សុខំ នាម នត្ថី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អារោគ្យបរមា លាភា, សន្តុដ្ឋិបរមំ ធនំ;

វិស្សាសបរមា ញាតិ, និព្ពានបរមំ សុខ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ អារោគ្យបរមា លាភាតិ អរោគភាវបរមា លាភា. រោគិនោ ហិ វិជ្ជមានាបិ លាភា អលាភាយេវ, តស្មា អរោគស្ស សព្ពលាភា អាគតាវ ហោន្តិ. តេនេតំ វុត្តំ – ‘‘អារោគ្យបរមា លាភា’’តិ. សន្តុដ្ឋិបរមំ ធនន្តិ គិហិនោ វា បព្ពជិតស្ស វា យំ អត្តនា លទ្ធំ ¶ អត្តនោ សន្តកំ, តេនេវ តុស្សនភាវោ សន្តុដ្ឋី នាម សេសធនេហិ បរមំ ធនំ. វិស្សាសបរមា ញាតីតិ មាតា វា ហោតុ បិតា វា, យេន សទ្ធិំ វិស្សាសោ នត្ថិ, សោ អញ្ញាតកោវ. យេន អញ្ញាតកេន បន សទ្ធិំ វិស្សាសោ អត្ថិ, សោ អសម្ពន្ធោបិ បរមោ ឧត្តមោ ញាតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘វិស្សាសបរមា ញាតី’’តិ. និព្ពានសទិសំ បន សុខំ នាម នត្ថិ, តេនេវាហ – និព្ពានបរមំ សុខន្តិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

បវិវេករសន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេសាលិយំ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

សត្ថារា ហិ, ‘‘ភិក្ខវេ, អហំ ឥតោ ចតូហិ មាសេហិ បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ វុត្តេ សត្ថុ សន្តិកេ សត្ត ភិក្ខុសតានិ សន្តាសំ អាបជ្ជិំសុ, ខីណាសវានំ ¶ ធម្មសំវេគោ ឧប្បជ្ជិ, បុថុជ្ជនា អស្សូនិ សន្ធារេតុំ នាសក្ខិំសុ. ភិក្ខូ ¶ វគ្គា វគ្គា ហុត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ករិស្សាមា’’តិ មន្តេន្តា វិចរន្តិ. អថេកោ តិស្សត្ថេរោ នាម ភិក្ខូ ‘‘សត្ថា កិរ ចតុមាសច្ចយេន បរិនិព្ពាយិស្សតិ, អហញ្ចម្ហិ អវីតរាគោ, សត្ថរិ ធរមានេយេវ មយា អរហត្តំ គណ្ហិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ ឯកកោវ វិហាសិ. ភិក្ខូនំ សន្តិកេ គមនំ វា កេនចិ សទ្ធិំ កថាសល្លាបោ វា នត្ថិ. អថ នំ ភិក្ខូ អាហំសុ – ‘‘អាវុសោ, តិស្ស តស្មា ឯវំ ករោសី’’តិ. សោ តេសំ កថំ ន សុណាតិ. តេ តស្ស បវត្តិំ សត្ថុ អារោចេត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេសុ តិស្សត្ថេរស្ស សិនេហោ នត្ថី’’តិ អាហំសុ. សត្ថា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘កស្មា តិស្ស ឯវំ អកាសី’’តិ បុច្ឆិត្វា តេន អត្តនោ អធិប្បាយេ អារោចិតេ ‘‘សាធុ, តិស្សា’’តិ សាធុការំ ទត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, មយិ សិនេហោ តិស្សសទិសោវ ហោតុ. គន្ធមាលាទីហិ បូជំ ករោន្តាបិ នេវ មំ បូជេន្តិ, ធម្មានុធម្មំ បដិបជ្ជមានាយេវ បន មំ បូជេន្តី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បវិវេករសំ បិត្វា, រសំ ឧបសមស្ស ច;

និទ្ទរោ ហោតិ និប្បាបោ, ធម្មបីតិរសំ បិវ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ បវិវេករសន្តិ បវិវេកតោ ឧប្បន្នំ រសំ, ឯកីភាវសុខន្តិ អត្ថោ. បិត្វាតិ ទុក្ខបរិញ្ញាទីនិ ករោន្តោ អារម្មណតោ សច្ឆិកិរិយាវសេន បិវិត្វា. ឧបសមស្ស ¶ ចាតិ កិលេសូបសមនិព្ពានស្ស ច រសំ បិត្វា. និទ្ទរោ ហោតីតិ តេន ឧភយរសបានេន ខីណាសវោ ភិក្ខុ អព្ភន្តរេ រាគទរថាទីនំ អភាវេន និទ្ទរោ ចេវ និប្បាបោ ច ហោតិ. រសំ បិវន្តិ នវវិធលោកុត្តរធម្មវសេន ឧប្បន្នំ បីតិរសំ បិវន្តោបិ និទ្ទរោ និប្បាបោ ច ហោតិ.

ទេសនាវសានេ តិស្សត្ថេរោ អរហត្តំ បាបុណិ, មហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

សាហុ ¶ ទស្សនន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវគាមកេ វិហរន្តោ សក្កំ អារព្ភ កថេសិ.

តថាគតស្ស ហិ អាយុសង្ខារេ វិស្សដ្ឋេ លោហិតបក្ខន្ទិកាពាធស្ស ឧប្បន្នភាវំ ញត្វា សក្កោ ទេវរាជា ‘‘មយា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា គិលានុបដ្ឋានំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា តិគាវុតប្បមាណំ អត្តភាវំ វិជហិត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ហត្ថេហិ បាទេ បរិមជ្ជិ. អថ នំ សត្ថា អាហ ‘‘កោ ឯសោ’’តិ? ‘‘អហំ, ភន្តេ, សក្កោ’’តិ. ‘‘កស្មា អាគតោសី’’តិ? ‘‘តុម្ហេ គិលានេ ឧបដ្ឋហិតុំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘សក្ក, ទេវានំ មនុស្សគន្ធោ យោជនសតតោ បដ្ឋាយ គលេ ពទ្ធកុណបំ វិយ ហោតិ ¶ , គច្ឆ ត្វំ, អត្ថិ មេ គិលានុបដ្ឋកា ភិក្ខូ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ចតុរាសីតិយោជនសហស្សមត្ថកេ ឋិតោ តុម្ហាកំ សីលគន្ធំ ឃាយិត្វា អាគតោ, អហមេវ ឧបដ្ឋហិស្សាមី’’តិ សោ សត្ថុ សរីរវឡញ្ជនភាជនំ អញ្ញស្ស ហត្ថេនាបិ ផុសិតុំ អទត្វា សីសេយេវ ឋបេត្វា នីហរន្តោ មុខសង្កោចនមត្តម្បិ ន អកាសិ, គន្ធភាជនំ បរិហរន្តោ វិយ អហោសិ. ឯវំ សត្ថារំ បដិជគ្គិត្វា សត្ថុ ផាសុកកាលេយេវ អគមាសិ.

ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អហោ សត្ថរិ សក្កស្ស សិនេហោ, ឯវរូបំ នាម ទិព្ពសម្បត្តិំ បហាយ មុខសង្កោចនមត្តម្បិ អកត្វា គន្ធភាជនំ នីហរន្តោ វិយ សត្ថុ សរីរវឡញ្ជនភាជនំ សីសេន នីហរន្តោ ឧបដ្ឋានមកាសី’’តិ. សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា កិំ វទេថ, ភិក្ខវេ, អនច្ឆរិយំ ឯតំ, យំ សក្កោ ទេវរាជា មយិ សិនេហំ ករោតិ. អយំ សក្កោ ហិ ទេវរាជា មំ និស្សាយ ជរសក្កភាវំ វិជហិត្វា សោតាបន្នោ ហុត្វា តរុណសក្កស្ស ភាវំ បត្តោ, អហំ ហិស្ស ¶ មរណភយតជ្ជិតស្ស បញ្ចសិខគន្ធព្ពទេវបុត្តំ បុរតោ កត្វា អាគតកាលេ ឥន្ទសាលគុហាយំ ទេវបរិសាយ មជ្ឈេ និសិន្នស្ស –

‘‘បុច្ឆ វាសវ មំ បញ្ហំ, យំ កិញ្ចិ មនសិច្ឆសិ;

តស្ស តស្សេវ បញ្ហស្ស, អហំ អន្តំ ករោមិ តេ’’តិ. (ទី. និ. ២.៣៥៦) –

វត្វា ¶ តស្ស កង្ខំ វិនោទេន្តោ ធម្មំ ទេសេសិំ. ទេសនាវសានេ ចុទ្ទសន្នំ បាណកោដីនំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ, សក្កោបិ យថានិសិន្នោវ សោតាបត្តិផលំ បត្វា តរុណសក្កោ ជាតោ. ឯវមស្សាហំ ពហូបការោ. តស្ស មយិ សិនេហោ នាម អនច្ឆរិយោ. ភិក្ខវេ, អរិយានញ្ហិ ទស្សនម្បិ ¶ សុខំ, តេហិ សទ្ធិំ ឯកដ្ឋានេ សន្និវាសោបិ សុខោ. ពាលេហិ សទ្ធិំ បន សព្ពមេតំ ទុក្ខន្តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘សាហុ ទស្សនមរិយានំ, សន្និវាសោ សទា សុខោ;

អទស្សនេន ពាលានំ, និច្ចមេវ សុខី សិយា.

‘‘ពាលសង្គតចារី ហិ, ទីឃមទ្ធាន សោចតិ;

ទុក្ខោ ពាលេហិ សំវាសោ, អមិត្តេនេវ សព្ពទា;

ធីរោ ច សុខសំវាសោ, ញាតីនំវ សមាគមោ’’.

‘‘ធីរញ្ច បញ្ញញ្ច ពហុស្សុតញ្ច,ធោរយ្ហសីលំ វតវន្តមរិយំ;

តំ តាទិសំ សប្បុរិសំ សុមេធំ,ភជេថ នក្ខត្តបថំ វ ចន្ទិមា’’តិ.

តត្ថ សាហូតិ សុន្ទរំ ភទ្ទកំ. សន្និវាសោតិ ន កេវលញ្ច តេសំ ទស្សនមេវ, តេហិ សទ្ធិំ ឯកដ្ឋានេ និសីទនាទិភាវោបិ តេសំ វត្តបដិវត្តំ កាតុំ លភនភាវោបិ សាធុយេវ. ពាលសង្គតចារី ហីតិ យោ ពាលេន សហចារី. ទីឃមទ្ធានន្តិ សោ ពាលសហាយេន ‘‘ឯហិ សន្ធិច្ឆេទាទីនិ ករោមា’’តិ វុច្ចមានោ តេន សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្ទោ ហុត្វា តានិ ករោន្តោ ហត្ថច្ឆេទាទីនិ បត្វា ទីឃមទ្ធានំ សោចតិ. សព្ពទាតិ យថា អសិហត្ថេន វា អមិត្តេន អាសីវិសាទីហិ វា សទ្ធិំ ឯកតោ ¶ វាសោ នាម និច្ចំ ទុក្ខោ, តថេវ ពាលេហិ សទ្ធិន្តិ អត្ថោ. ធីរោ ច សុខសំវាសោតិ ឯត្ថ ¶ សុខោ សំវាសោ ឯតេនាតិ សុខសំវាសោ, បណ្ឌិតេន សទ្ធិំ ឯកដ្ឋានេ សំវាសោ សុខោតិ អត្ថោ. កថំ? ញាតីនំវ សមាគមោតិ យថាបិ ញាតីនំ សមាគមោ សុខោ, ឯវំ សុខោ.

តស្មា ហីតិ យស្មា ពាលេហិ សទ្ធិំ សំវាសោ ទុក្ខោ, បណ្ឌិតេន សទ្ធិំ សុខោ, តស្មា ហិ ធិតិសម្បន្នំ ធីរញ្ច, លោកិយលោកុត្តរបញ្ញាសម្បន្នំ បញ្ញញ្ច ¶ , អាគមាធិគមសម្បន្នំ ពហុស្សុតញ្ច, អរហត្តបាបនកសង្ខាតាយ ធុរវហនសីលតាយ ធោរយ្ហសីលំ, សីលវតេន ចេវ ធុតង្គវតេន ច វតវន្តំ, កិលេសេហិ អារកតាយ អរិយំ, តថារូបំ សប្បុរិសំ សោភនបញ្ហំ យថា និម្មលំ នក្ខត្តបថសង្ខាតំ អាកាសំ ចន្ទិមា ភជតិ, ឯវំ ភជេថ បយិរុបាសេថាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អយោគេតិ ¶ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ តយោ បព្ពជិតេ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរ ឯកស្មិំ កុលេ មាតាបិតូនំ ឯកបុត្តកោ អហោសិ បិយោ មនាបោ. សោ ឯកទិវសំ គេហេ និមន្តិតានំ ភិក្ខូនំ អនុមោទនំ ករោន្តានំ ធម្មកថំ សុត្វា បព្ពជិតុកាមោ ហុត្វា មាតាបិតរោ បព្ពជ្ជំ យាចិ. តេ នានុជានិំសុ. តស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អហំ មាតាបិតូនំ អបស្សន្តានំយេវ ពហិ គន្ត្វា បព្ពជិស្សាមី’’តិ. អថស្ស បិតា ពហិ និក្ខមន្តោ ‘‘ឥមំ រក្ខេយ្យាសី’’តិ មាតរំ បដិច្ឆាបេសិ, មាតា ពហិ និក្ខមន្តី បិតរំ បដិច្ឆាបេសិ. អថស្ស ឯកទិវសំ បិតរិ ពហិ គតេ មាតា ‘‘បុត្តំ រក្ខិស្សាមី’’តិ ឯកំ ទ្វារពាហំ និស្សាយ ឯកំ បាទេហិ ឧប្បីឡេត្វា ឆមាយ និសិន្នា សុត្តំ កន្តតិ. សោ ‘‘ឥមំ វញ្ចេត្វា គមិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘អម្ម, ថោកំ តាវ អបេហិ, សរីរវលញ្ជំ ករិស្សាមី’’តិ វត្វា តាយ បាទេ សមិញ្ជិតេ និក្ខមិត្វា វេគេន វិហារំ គន្ត្វា ភិក្ខូ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘បព្ពាជេថ មំ, ភន្តេ’’តិ ¶ យាចិត្វា តេសំ សន្តិកេ បព្ពជិ.

អថស្ស បិតា អាគន្ត្វា មាតរំ បុច្ឆិ – ‘‘កហំ មេ បុត្តោ’’តិ? ‘‘សាមិ, ឥមស្មិំ បទេសេ អហោសី’’តិ. សោ ‘‘កហំ នុ ខោ មេ បុត្តោ’’តិ ឱលោកេន្តោ តំ អទិស្វា ‘‘វិហារំ គតោ ភវិស្សតី’’តិ វិហារំ គន្ត្វា បុត្តំ បព្ពជិតំ ទិស្វា កន្ទិត្វា រោទិត្វា, ‘‘តាត, កិំ មំ នាសេសី’’តិ វត្វា ‘‘មម បុត្តេ បព្ពជិតេ អហំ ឥទានិ គេហេ កិំ ករិស្សាមី’’តិ សយម្បិ ភិក្ខូ យាចិត្វា បព្ពជិ. អថស្ស មាតាបិ ‘‘កិំ នុ ខោ មេ បុត្តោ ច បតិ ច ចិរាយន្តិ, កច្ចិ វិហារំ គន្ត្វា បព្ពជិតា’’តិ តេ ឱលោកេន្តី វិហារំ គន្ត្វា ឧភោបិ បព្ពជិតេ ទិស្វា ‘‘ឥមេសំ បព្ពជិតកាលេ មម គេហេន កោ អត្ថោ’’តិ សយម្បិ ភិក្ខុនិឧបស្សយំ គន្ត្វា បព្ពជិ. តេ បព្ពជិត្វាបិ វិនា ភវិតុំ ន សក្កោន្តិ, វិហារេបិ ភិក្ខុនិឧបស្សយេបិ ឯកតោវ និសីទិត្វា សល្លបន្តា ទិវសំ វីតិនាមេន្តិ. តេន ភិក្ខូបិ ភិក្ខូនិយោបិ ឧព្ពាឡ្ហា ហោន្តិ.

អថេកទិវសំ ¶ ¶ ភិក្ខូ នេសំ កិរិយំ សត្ថុំ អារោចេសុំ. សត្ថា តេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ តុម្ហេ ឯវំ ករោថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ច’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘កស្មា ឯវំ ករោថ? ន ហិ ឯស បព្ពជិតានំ យោគោ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, វិនា ភវិតុំ ន សក្កោមា’’តិ. ‘‘បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ ឯវំ ករណំ អយុត្តំ. បិយានញ្ហិ អទស្សនំ, អប្បិយានញ្ច ទស្សនំ ទុក្ខមេវ. តស្មា សត្តេសុ ច សង្ខារេសុ ច កញ្ចិ បិយំ វា អប្បិយំ វា កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘អយោគេ យុញ្ជមត្តានំ, យោគស្មិញ្ច អយោជយំ;

អត្ថំ ហិត្វា បិយគ្គាហី, បិហេតត្តានុយោគិនំ.

‘‘មា ¶ បិយេហិ សមាគញ្ឆិ, អប្បិយេហិ កុទាចនំ;

បិយានំ អទស្សនំ ទុក្ខំ, អប្បិយានញ្ច ទស្សនំ.

‘‘តស្មា បិយំ ន កយិរាថ, បិយាបាយោ ហិ បាបកោ;

គន្ថា តេសំ ន វិជ្ជន្តិ, យេសំ នត្ថិ បិយាប្បិយ’’ន្តិ.

តត្ថ អយោគេតិ អយុញ្ជិតព្ពេ អយោនិសោមនសិការេ. វេសិយាគោចរាទិភេទស្ស ហិ ឆព្ពិធស្ស អគោចរស្ស សេវនំ ឥធ អយោនិសោមនសិការោ នាម, តស្មិំ អយោនិសោមនសិការេ អត្តានំ យុញ្ជន្តោតិ អត្ថោ. យោគស្មិន្តិ តព្ពិបរីតេ ច យោនិសោមនសិការេ អយុញ្ជន្តោតិ អត្ថោ. អត្ថំ ហិត្វាតិ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ អធិសីលាទិសិក្ខត្តយំ អត្ថោ នាម, តំ អត្ថំ ហិត្វា. បិយគ្គាហីតិ បញ្ចកាមគុណសង្ខាតំ បិយមេវ គណ្ហន្តោ. បិហេតត្តានុយោគិនន្តិ តាយ បដិបត្តិយា សាសនតោ ចុតោ គិហិភាវំ បត្វា បច្ឆា យេ អត្តានុយោគំ អនុយុត្តា សីលាទីនិ សម្បាទេត្វា ទេវមនុស្សានំ សន្តិកា សក្ការំ លភន្តិ, តេសំ បិហេតិ, ‘‘អហោ វតាហម្បិ ឯវរូបោ អស្ស’’ន្តិ ឥច្ឆតីតិ អត្ថោ.

មា បិយេហីតិ បិយេហិ សត្តេហិ វា សង្ខារេហិ វា កុទាចនំ ឯកក្ខណេបិ ន សមាគច្ឆេយ្យ, តថា អប្បិយេហិ. កិំ ការណា? បិយា នញ្ហិ វិយោគវសេន អទស្សនំ អប្បិយានញ្ច ឧបសង្កមនវសេន ទស្សនំ នាម ទុក្ខំ. តស្មាតិ យស្មា ឥទំ ឧភយម្បិ ទុក្ខំ, តស្មា កញ្ចិ សត្តំ វា សង្ខារំ វា បិយំ នាម ន ករេយ្យ. បិយាបាយោ ហីតិ បិយេហិ ¶ អបាយោ វិយោគោ ¶ . បាបកោតិ លាមកោ. គន្ថា តេសំ ន វិជ្ជន្តីតិ យេសំ បិយំ នត្ថិ, តេសំ អភិជ្ឈាកាយគន្ថោ ¶ បហីយតិ. យេសំ អប្បិយំ នត្ថិ, តេសំ ព្យាបាទោ កាយគន្ថោ. តេសុ បន ទ្វីសុ បហីនេសុ សេសគន្ថា បហីនា ហោន្តិ. តស្មា បិយំ វា អប្បិយំ វា ន កត្តព្ពន្តិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ. តេន បន តយោ ជនា ‘‘មយំ វិនា ភវិតុំ ន សក្កោមា’’តិ វិព្ភមិត្វា គេហមេវ អគមិំសូតិ.

បិយតោ ជាយតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ កុដុម្ពិកំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ ហិ អត្តនោ បុត្តេ កាលកតេ បុត្តសោកាភិភូតោ អាឡាហនំ គន្ត្វា រោទតិ, បុត្តសោកំ សន្ធារេតុំ ន សក្កោតិ. សត្ថា បច្ចូសកាលេ លោកំ វោលោកេន្តោ តស្ស សោតាបត្តិមគ្គស្សូបនិស្សយំ ទិស្វា បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ ឯកំ បច្ឆាសមណំ គហេត្វា តស្ស គេហទ្វារំ អគមាសិ. សោ សត្ថុ អាគតភាវំ សុត្វា ‘‘មយា សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កាតុកាមោ ភវិស្សតី’’តិ សត្ថារំ បវេសេត្វា គេហមជ្ឈេ អាសនំ បញ្ញាបេត្វា សត្ថរិ និសិន្នេ អាគន្ត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កិំ នុ ខោ, ឧបាសក, ទុក្ខិតោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា តេន បុត្តវិយោគទុក្ខេ អារោចិតេ, ‘‘ឧបាសក, មា ចិន្តយិ, ឥទំ មរណំ នាម ន ឯកស្មិំយេវ ¶ ឋានេ, ន ច ឯកស្សេវ ហោតិ, យាវតា បន ភវុប្បត្តិ នាម អត្ថិ, សព្ពសត្តានំ ហោតិយេវ. ឯកសង្ខារោបិ និច្ចោ នាម នត្ថិ. តស្មា ‘មរណធម្មំ មតំ, ភិជ្ជនធម្មំ ភិន្ន’ន្តិ យោនិសោ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ, ន សោចិតព្ពំ. បោរាណបណ្ឌិតាបិ ហិ បុត្តស្ស មតកាលេ ‘មរណធម្មំ មតំ, ភិជ្ជនធម្មំ ភិន្ន’ន្តិ សោកំ អកត្វា មរណស្សតិមេវ ភាវយិំសូ’’តិ វត្វា, ‘‘ភន្តេ, កេ ឯវមកំសុ, កទា ច អកំសុ, អាចិក្ខថ មេ’’តិ យាចិតោ តស្សត្ថស្ស បកាសនត្ថំ អតីតំ អាហរិត្វា –

‘‘ឧរគោវ ¶ តចំ ជិណ្ណំ, ហិត្វា គច្ឆតិ សំ តនុំ;

ឯវំ សរីរេ និព្ភោគេ, បេតេ កាលកតេ សតិ.

‘‘ឌយ្ហមានោ ¶ ន ជានាតិ, ញាតីនំ បរិទេវិតំ;

តស្មា ឯតំ ន សោចាមិ, គតោ សោ តស្ស យា គតី’’តិ. (ជា. ១.៥.១៩-២០) –

ឥមំ បញ្ចកនិបាតេ ឧរគជាតកំ វិត្ថារេត្វា ‘‘ឯវំ បុព្ពេ បណ្ឌិតា បិយបុត្តេ កាលកតេ យថា ឯតរហិ ត្វំ កម្មន្តេ វិស្សជ្ជេត្វា និរាហារោ រោទន្តោ វិចរសិ, តថា អវិចរិត្វា មរណស្សតិភាវនាពលេន សោកំ អកត្វា អាហារំ បរិភុញ្ជិំសុ, កម្មន្តញ្ច អធិដ្ឋហិំសុ ¶ . តស្មា ‘បិយបុត្តោ មេ កាលកតោ’តិ មា ចិន្តយិ. ឧប្បជ្ជមានោ ហិ សោកោ វា ភយំ វា បិយមេវ និស្សាយ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បិយតោ ជាយតី សោកោ, បិយតោ ជាយតី ភយំ;

បិយតោ វិប្បមុត្តស្ស, នត្ថិ សោកោ កុតោ ភយ’’ន្តិ.

តត្ថ បិយតោតិ វដ្ដមូលកោ ហិ សោកោ វា ភយំ វា ឧប្បជ្ជមានំ បិយមេវ សត្តំ វា សង្ខារំ វា និស្សាយ ឧប្បជ្ជតិ, តតោ បន វិប្បមុត្តស្ស ឧភយម្បេតំ នត្ថីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ កុដុម្ពិកោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

អញ្ញតរកុដុម្ពិកវត្ថុ ទុតិយំ.

បេមតោ ជាយតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ វិសាខំ ឧបាសិកំ អារព្ភ កថេសិ.

សា កិរ បុត្តស្ស ធីតរំ សុទត្តំ នាម កុមារិកំ អត្តនោ ឋានេ ឋបេត្វា គេហេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស វេយ្យាវច្ចំ ការេសិ. សា អបរេន សមយេន កាលមកាសិ. សា តស្សា សរីរនិក្ខេបំ ការេត្វា សោកំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តី ទុក្ខិនី ទុម្មនា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ ¶ និសីទិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កិំ នុ ខោ ត្វំ, វិសាខេ, ទុក្ខិនី ទុម្មនា អស្សុមុខា ¶ រោទមានា និសិន្នា’’តិ ¶ អាហ. សា តមត្ថំ អារោចេត្វា ‘‘បិយា មេ, ភន្តេ, សា កុមារិកា វត្តសម្បន្នា, ឥទានិ តថារូបំ ន បស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘កិត្តកា បន, វិសាខេ, សាវត្ថិយំ មនុស្សា’’តិ? ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេហិយេវ មេ កថិតំ សត្ត ជនកោដិយោ’’តិ. ‘‘សចេ បនាយំ ឯត្តកោ ជនោ តវ នត្តាយ សទិសោ ភវេយ្យ, ឥច្ឆេយ្យាសិ ន’’ន្តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កតិ បន ជនា សាវត្ថិយំ ទេវសិកំ កាលំ ករោន្តី’’តិ? ‘‘ពហូ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ននុ ឯវំ, ភន្តេ, តវ អសោចនកាលោ ន ភវេយ្យ, រត្តិន្ទិវំ រោទន្តីយេវ វិចរេយ្យាសី’’តិ. ‘‘ហោតុ, ភន្តេ, ញាតំ មយា’’តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘តេន ហិ មា សោចិ, សោកោ វា ភយំ វា បេមតោវ ជាយតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បេមតោ ជាយតី សោកោ, បេមតោ ជាយតី ភយំ;

បេមតោ វិប្បមុត្តស្ស, នត្ថិ សោកោ កុតោ ភយ’’ន្តិ.

តត្ថ បេមតោតិ បុត្តធីតាទីសុ កតំ បេមមេវ និស្សាយ សោកោ ជាយតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

រតិយា ជាយតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេសាលិំ និស្សាយ កូដាគារសាលាយំ វិហរន្តោ លិច្ឆវី អារព្ភ កថេសិ.

តេ ¶ កិរ ឯកស្មិំ ឆណទិវសេ អញ្ញមញ្ញំ អសទិសេហិ អលង្ការេហិ អលង្ករិត្វា ឧយ្យានគមនត្ថាយ នគរា និក្ខមិំសុ. សត្ថា បិណ្ឌាយ បវិសន្តោ តេ ទិស្វា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘បស្សថ, ភិក្ខវេ, លិច្ឆវយោ, យេហិ ទេវា តាវតិំសា ន ទិដ្ឋបុព្ពា, តេ ឥមេ ឱលោកេន្តូ’’តិ វត្វា នគរំ បាវិសិ. តេបិ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តា ឯកំ នគរសោភិនិំ ឥត្ថិំ អាទាយ គន្ត្វា តំ និស្សាយ ឥស្សាភិភូតា អញ្ញមញ្ញំ បហរិត្វា លោហិតំ ¶ នទិំ វិយ បវត្តយិំសុ. អថ នេ មញ្ចេនាទាយ ឧក្ខិបិត្វា អាគមំសុ. សត្ថាបិ កតភត្តកិច្ចោ នគរា និក្ខមិ. ភិក្ខូបិ លិច្ឆវយោ តថា នីយមានេ ទិស្វា សត្ថារំ អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, លិច្ឆវិរាជានោ ¶ បាតោវ អលង្កតបដិយត្តា ទេវា វិយ នគរា និក្ខមិត្វា ឥទានិ ឯកំ ឥត្ថិំ និស្សាយ ឥមំ ព្យសនំ បត្តា’’តិ. សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, សោកោ វា ភយំ វា ឧប្បជ្ជមានំ រតិំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជតិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘រតិយា ជាយតី សោកោ, រតិយា ជាយតី ភយំ;

រតិយា វិប្បមុត្តស្ស, នត្ថិ សោកោ កុតោ ភយ’’ន្តិ.

តត្ថ រតិយាតិ បញ្ចកាមគុណរតិតោ, តំ និស្សាយាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

កាមតោតិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អនិត្ថិគន្ធកុមារំ នាម អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ព្រហ្មលោកា ចុតសត្តោ សាវត្ថិយំ មហាភោគកុលេ និព្ពត្តោ ជាតទិវសតោ បដ្ឋាយ ឥត្ថិសមីបំ ឧបគន្តុំ ន ឥច្ឆតិ, ឥត្ថិយា គយ្ហមានោ រោទតិ. វត្ថចុម្ពដកេន នំ គហេត្វា ថញ្ញំ បាយេន្តិ. សោ វយប្បត្តោ មាតាបិតូហិ, ‘‘តាត, អាវាហំ តេ ករិស្សាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន មេ ឥត្ថិយា អត្ថោ’’តិ បដិក្ខិបិត្វា បុនប្បុនំ យាចិយមានោ បញ្ចសតេ សុវណ្ណការេ បក្កោសាបេត្វា រត្តសុវណ្ណនិក្ខសហស្សំ ទាបេត្វា អតិវិយ បាសាទិកំ ឃនកោដ្ដិមំ ឥត្ថិរូបំ ការេត្វា បុន មាតាបិតូហិ, ‘‘តាត, តយិ អាវាហំ អករោន្តេ កុលវំសោ ន បតិដ្ឋហិស្សតិ, កុមារិកំ តេ អានេស្សាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ សចេ មេ ឯវរូបំ កុមារិកំ អានេស្សថ, ករិស្សាមិ វោ វចន’’ន្តិ តំ សុវណ្ណរូបកំ ទស្សេតិ. អថស្ស មាតាបិតរោ អភិញ្ញាតេ ព្រាហ្មណេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘អម្ហាកំ បុត្តោ មហាបុញ្ញោ, អវស្សំ ឥមិនា សទ្ធិំ កតបុញ្ញា ¶ កុមារិកា ភវិស្សតិ, គច្ឆថ ឥមំ សុវណ្ណរូបកំ គហេត្វា ឯវរូបំ កុមារិកំ អាហរថា’’តិ បហិណិំសុ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ ចារិកំ ចរន្តា មទ្ទរដ្ឋេ សាគលនគរំ គតា. តស្មិញ្ច នគរេ ឯកា សោឡសវស្សុទ្ទេសិកា អភិរូបា កុមារិកា អហោសិ, តំ មាតាបិតរោ សត្តភូមិកស្ស បាសាទស្សូបរិមតលេ ¶ ¶ បរិវាសេសុំ. តេបិ ខោ ព្រាហ្មណា ‘‘សចេ ឥធ ឯវរូបា កុមារិកា ភវិស្សតិ, ឥមំ ទិស្វា ‘អយំ អសុកស្ស កុលស្ស ធីតា វិយ អភិរូបា’តិ វក្ខន្តី’’តិ តំ សុវណ្ណរូបកំ តិត្ថមគ្គេ ឋបេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ.

អថស្ស កុមារិកាយ ធាតី តំ កុមារិកំ ន្ហាបេត្វា សយម្បិ ន្ហាយិតុកាមា ហុត្វា តិត្ថំ អាគតា តំ រូបកំ ទិស្វា ‘‘ធីតា មេ’’តិ សញ្ញាយ ‘‘ទុព្ពិនីតាសិ, ឥទានេវាហំ ន្ហាបេត្វា និក្ខន្តា, ត្វំ មយា បុរេតរំ ឥធាគតាសី’’តិ ហត្ថេន បហរិត្វា ថទ្ធភាវញ្ចេវ និព្ពិការតញ្ច ញត្វា ‘‘អហំ មេ, ធីតាតិ សញ្ញមកាសិំ, កិំ នាមេត’’ន្តិ អាហ. អថ នំ តេ ព្រាហ្មណា ‘‘ឯវរូបា តេ, អម្ម, ធីតា’’តិ បុច្ឆិំសុ. អយំ មម ធីតុ សន្តិកេ កិំ អគ្ឃតីតិ? តេន ហិ តេ ធីតរំ អម្ហាកំ ទស្សេហីតិ. សា តេហិ សទ្ធិំ គេហំ គន្ត្វា សាមិកានំ អារោចេសិ. តេ ព្រាហ្មណេហិ សទ្ធិំ កតបដិសម្មោទនា ធីតរំ ឱតារេត្វា ហេដ្ឋាបាសាទេ សុវណ្ណរូបកស្ស សន្តិកេ ឋបេសុំ. សុវណ្ណរូបកំ និប្បភំ អហោសិ, កុមារិកា សប្បភា អហោសិ. ព្រាហ្មណា តំ តេសំ ទត្វា កុមារិកំ បដិច្ឆាបេត្វា គន្ត្វា អនិត្ថិគន្ធកុមារស្ស មាតាបិតូនំ អារោចយិំសុ. តេ តុដ្ឋមានសា ‘‘គច្ឆថ, នំ សីឃំ អានេថា’’តិ មហន្តេន សក្ការេន បហិណិំសុ.

កុមារោបិ តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘កញ្ចនរូបតោបិ កិរ អភិរូបតរា ទារិកា អត្ថី’’តិ សវនវសេនេវ សិនេហំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘សីឃំ អានេន្តូ’’តិ ¶ អាហ. សាបិ ខោ យានំ អារោបេត្វា អានីយមានា អតិសុខុមាលតាយ យានុគ្ឃាតេន សមុប្បាទិតវាតរោគា អន្តរាមគ្គេយេវ កាលមកាសិ. កុមារោបិ ‘‘អាគតា’’តិ និរន្តរំ បុច្ឆតិ, តស្ស អតិសិនេហេន បុច្ឆន្តស្ស សហសាវ អនារោចេត្វា កតិបាហំ វិក្ខេបំ កត្វា តមត្ថំ អារោចយិំសុ. សោ ‘‘តថារូបាយ នាម ឥត្ថិយា សទ្ធិំ សមាគមំ នាលត្ថ’’ន្តិ ឧប្បន្នទោមនស្សោ បព្ពតេន វិយ សោកទុក្ខេន អជ្ឈោត្ថដោ ¶ អហោសិ. សត្ថា តស្សូបនិស្សយំ ទិស្វា បិណ្ឌាយ ចរន្តោ តំ គេហទ្វារំ អគមាសិ. អថស្ស មាតាបិតរោ សត្ថារំ អន្តោគេហំ បវេសេត្វា សក្កច្ចំ បរិវិសិំសុ. សត្ថា ភត្តកិច្ចាវសានេ ‘‘កហំ អនិត្ថិគន្ធកុមារោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឯសោ, ភន្តេ, អាហារូបច្ឆេទំ កត្វា អន្តោគព្ភេ និសិន្នោ’’តិ. ‘‘បក្កោសថ ន’’ន្តិ. សោ អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. សត្ថា ‘‘កិំ នុ ខោ, កុមារ, ពលវសោកោ ឧប្បន្នោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘អាម, ភន្តេ, ‘ឯវរូបា នាម ឥត្ថី អន្តរាមគ្គេ កាលកតា’តិ សុត្វា ពលវសោកោ ឧប្បន្នោ, ភត្តម្បិ មេ នច្ឆាទេតី’’តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ជានាសិ បន ត្វំ, កុមារ, កិំ តេ និស្សាយ សោកោ ឧប្បន្នោ’’តិ? ‘‘ន ជានាមិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កាមំ និស្សាយ, កុមារ, ពលវសោកោ ឧប្បន្នោ, សោកោ វា ភយំ វា កាមំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘កាមតោ ¶ ជាយតី សោកោ, កាមតោ ជាយតី ភយំ;

កាមតោ វិប្បមុត្តស្ស, នត្ថិ សោកោ កុតោ ភយ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ កាមតោតិ វត្ថុកាមកិលេសកាមតោ, ទុវិធម្បេតំ កាមំ និស្សាយាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ អនិត្ថិគន្ធកុមារោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ.

អនិត្ថិគន្ធកុមារវត្ថុ បញ្ចមំ.

តណ្ហាយ ជាយតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ព្រាហ្មណំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ ឯកទិវសំ នទីតីរំ គន្ត្វា ខេត្តំ សោធេតិ. សត្ថា តស្ស ឧបនិស្សយសម្បត្តិំ ទិស្វា តស្ស សន្តិកំ អគមាសិ. សោ សត្ថារំ ទិស្វាបិ សាមីចិកម្មំ អកត្វា តុណ្ហី អហោសិ. អថ នំ សត្ថា បុរេតរំ អាលបិត្វា, ‘‘ព្រាហ្មណ, កិំ ករោសី’’តិ អាហ. ‘‘ខេត្តំ, ភោ គោតម, សោធេមី’’តិ. សត្ថា ឯត្តកមេវ វត្វា គតោ. បុនទិវសេបិ តស្ស ខេត្តំ កសិតុំ អាគតស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ព្រាហ្មណ, កិំ ករោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ខេត្តំ កសាមិ, ភោ គោតមា’’តិ សុត្វា បក្កាមិ. បុនទិវសាទីសុបិ តថេវ គន្ត្វា បុច្ឆិត្វា, ‘‘ភោ គោតម, ខេត្តំ វបាមិ និទ្ទេមិ រក្ខាមី’’តិ ¶ សុត្វា បក្កាមិ. អថ នំ ឯកទិវសំ ព្រាហ្មណោ អាហ – ‘‘ភោ គោតម, ត្វំ មម ខេត្តសោធនទិវសតោ បដ្ឋាយ អាគតោ. សចេ មេ សស្សំ សម្បជ្ជិស្សតិ, តុយ្ហម្បិ សំវិភាគំ ករិស្សាមិ, តុយ្ហំ អទត្វា សយំ ន ខាទិស្សាមិ, ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ ត្វំ មម សហាយោ’’តិ.

អថស្ស អបរេន សមយេន សស្សំ សម្បជ្ជិ ¶ , តស្ស ‘‘សម្បន្នំ មេ សស្សំ, ស្វេ ទានិ លាយាបេស្សាមី’’តិ លាយនត្ថំ កត្តព្ពកិច្ចស្ស រត្តិំ មហាមេឃោ វស្សិត្វា សព្ពំ សស្សំ ហរិ, ខេត្តំ តច្ឆេត្វា ឋបិតសទិសំ អហោសិ. សត្ថា បន បឋមទិវសំយេវ ‘‘តំ សស្សំ ន សម្បជ្ជិស្សតី’’តិ អញ្ញាសិ. ព្រាហ្មណោ បាតោវ ‘‘ខេត្តំ ឱលោកេស្សាមី’’តិ គតោ តុច្ឆំ ខេត្តំ ទិស្វា ឧប្បន្នពលវសោកោ ចិន្តេសិ – ‘‘សមណោ គោតមោ មម ខេត្តសោធនកាលតោ បដ្ឋាយ អាគតោ ¶ , អហម្បិ នំ ‘ឥមស្មិំ សស្សេ និប្ផន្នេ តុយ្ហម្បិ សំវិភាគំ ករិស្សាមិ, តុយ្ហំ អទត្វា សយំ ន ខាទិស្សាមិ, ឥតោ បដ្ឋាយ ទានិ ត្វំ មម សហាយោ’តិ អវចំ. សោបិ មេ មនោរថោ មត្ថកំ ន បាបុណី’’តិ អាហារូបច្ឆេទំ កត្វា មញ្ចកេ និបជ្ជិ. អថស្ស សត្ថា គេហទ្វារំ អគមាសិ. សោ សត្ថុ អាគមនំ សុត្វា ‘‘សហាយំ មេ អានេត្វា ឥធ និសីទាបេថា’’តិ អាហ. បរិជនោ តថា អកាសិ. សត្ថា និសីទិត្វា ‘‘កហំ ព្រាហ្មណោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘គព្ភេ និបន្នោ’’តិ វុត្តេ ‘‘បក្កោសថ ន’’ន្តិ បក្កោសាបេត្វា អាគន្ត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នំ អាហ ‘‘កិំ, ព្រាហ្មណា’’តិ? ភោ គោតម, តុម្ហេ មម ខេត្តសោធនទិវសតោ បដ្ឋាយ អាគតា, អហម្បិ ‘‘សស្សេ និប្ផន្នេ តុម្ហាកំ សំវិភាគំ ករិស្សាមី’’តិ អវចំ. សោ មេ មនោរថោ អនិប្ផន្នោ, តេន មេ សោកោ ឧប្បន្នោ, ភត្តម្បិ មេ នច្ឆាទេតីតិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ជានាសិ បន, ព្រាហ្មណ, កិំ តេ និស្សាយ សោកោ ឧប្បន្នោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ន ជានាមិ, ភោ គោតម, ត្វំ បន ជានាសី’’តិ វុត្តេ, ‘‘អាម, ព្រាហ្មណ, ឧប្បជ្ជមានោ សោកោ វា ភយំ វា តណ្ហំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘តណ្ហាយ ¶ ជាយតី សោកោ, តណ្ហាយ ជាយតី ភយំ;

តណ្ហាយ វិប្បមុត្តស្ស, នត្ថិ សោកោ កុតោ ភយ’’ន្តិ.

តត្ថ តណ្ហាយាតិ ឆទ្វារិកាយ តណ្ហាយ, ឯតំ តណ្ហំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ព្រាហ្មណោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហីតិ.

សីលទស្សនសម្បន្នន្តិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អន្តរាមគ្គេ បញ្ចសតទារកេ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកទិវសញ្ហិ សត្ថា អសីតិមហាថេរេហិ សទ្ធិំ បញ្ចសតភិក្ខុបរិវារោ រាជគហំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តោ ឯកស្មិំ ឆណទិវសេ បញ្ចសតេ ទារកេ បូវបច្ឆិយោ ឧក្ខិបាបេត្វា នគរា និក្ខម្ម ឧយ្យានំ គច្ឆន្តេ អទ្ទស. តេបិ សត្ថារំ វន្ទិត្វា បក្កមិំសុ, តេ ឯកំ ភិក្ខុម្បិ ‘‘បូវំ គណ្ហថា’’តិ ¶ ន វទិំសុ. សត្ថា តេសំ គតកាលេ ភិក្ខូ អាហ – ‘‘ខាទិស្សថ, ភិក្ខវេ, បូវេ’’តិ. ‘‘កហំ ភន្តេ, បូវា’’តិ? ‘‘កិំ ន បស្សថ តេ ទារកេ បូវបច្ឆិយោ ឧក្ខិបាបេត្វា អតិក្កន្តេ’’តិ? ‘‘ភន្តេ, ឯវរូបា នាម ទារកា កស្សចិ បូវំ ន ទេន្តី’’តិ. ‘‘ភិក្ខវេ, កិញ្ចាបិ ឯតេ មំ វា តុម្ហេ វា បូវេហិ ន និមន្តយិំសុ, បូវសាមិកោ បន ភិក្ខុ បច្ឆតោ អាគច្ឆតិ, បូវេ ខាទិត្វាវ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ. ពុទ្ធានញ្ហិ ¶ ឯកបុគ្គលេបិ ឥស្សា វា ទោសោ វា នត្ថិ, តស្មា ឥមំ វត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ អាទាយ ឯកស្មិំ រុក្ខមូលេ ឆាយាយ និសីទិ. ទារកា មហាកស្សបត្ថេរំ បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ឧប្បន្នសិនេហា បីតិវេគេន បរិបុណ្ណសរីរា ហុត្វា បច្ឆិយោ ឱតារេត្វា ថេរំ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា បូវេ បច្ឆីហិ សទ្ធិំយេវ ឧក្ខិបិត្វា ‘‘គណ្ហថ, ភន្តេ’’តិ ថេរំ វទិំសុ. អថ នេ ថេរោ អាហ – ‘‘ឯស សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃំ គហេត្វា រុក្ខមូលេ និសិន្នោ, តុម្ហាកំ ទេយ្យធម្មំ អាទាយ គន្ត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស សំវិភាគំ ករោថា’’តិ. តេ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ និវត្តិត្វា ថេរេន សទ្ធិំយេវ គន្ត្វា បូវេ ទត្វា ឱលោកយមានា ឯកមន្តេ ឋត្វា បរិភោគាវសានេ ឧទកំ អទំសុ. ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយិំសុ ‘‘ទារកេហិ មុខោលោកនេន ភិក្ខា ទិន្នា, សម្មាសម្ពុទ្ធំ វា មហាថេរេ វា បូវេហិ អនាបុច្ឆិត្វា មហាកស្សបត្ថេរំ ទិស្វា បច្ឆីហិ សទ្ធិំយេវ អាទាយ អាគមិំសូ’’តិ. សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, មម បុត្តេន មហាកស្សបេន សទិសោ ភិក្ខុ ទេវមនុស្សានំ បិយោ ហោតិ, តេ ច តស្ស ចតុបច្ចយេន បូជំ ករោន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សីលទស្សនសម្បន្នំ, ធម្មដ្ឋំ សច្ចវេទិនំ;

អត្តនោ កម្ម កុព្ពានំ, តំ ជនោ កុរុតេ បិយ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ¶ សីលទស្សនសម្បន្នន្តិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលេន ចេវ មគ្គផលសម្បយុត្តេន ច សម្មាទស្សនេន សម្បន្នំ. ធម្មដ្ឋន្តិ នវវិធលោកុត្តរធម្មេ ឋិតំ, សច្ឆិកតលោកុត្តរធម្មន្តិ អត្ថោ. សច្ចវេទិនន្តិ ចតុន្នំ សច្ចានំ សោឡសហាការេហិ សច្ឆិកតត្តា សច្ចញាណេន សច្ចវេទិនំ. អត្តនោ កម្ម កុព្ពានន្តិ អត្តនោ កម្មំ នាម តិស្សោ សិក្ខា, តា បូរយមានន្តិ អត្ថោ. តំ ជនោតិ តំ បុគ្គលំ លោកិយមហាជនោ បិយំ ករោតិ, ទដ្ឋុកាមោ វន្ទិតុកាមោ បច្ចយេន បូជេតុកាមោ ហោតិយេវាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ សព្ពេបិ តេ ទារកា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសូតិ.

ឆន្ទជាតោតិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ អនាគាមិត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកទិវសញ្ហិ តំ ថេរំ សទ្ធិវិហារិកា បុច្ឆិំសុ – ‘‘អត្ថិ បន វោ, ភន្តេ, វិសេសាធិគមោ’’តិ. ថេរោ ‘‘អនាគាមិផលំ នាម គហដ្ឋាបិ បាបុណន្តិ, អរហត្តំ បត្តកាលេយេវ តេហិ សទ្ធិំ កថេស្សាមី’’តិ ហរាយមានោ កិញ្ចិ អកថេត្វាវ កាលកតោ សុទ្ធាវាសទេវលោកេ និព្ពត្តិ. អថស្ស សទ្ធិវិហារិកា រោទិត្វា បរិទេវិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា រោទន្តាវ ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. អថ ¶ នេ សត្ថា ‘‘កិំ, ភិក្ខវេ, រោទថា’’តិ អាហ. ‘‘ឧបជ្ឈាយោ នោ, ភន្តេ, កាលកតោ’’តិ. ‘‘ហោតុ, ភិក្ខវេ, មា ចិន្តយិត្ថ, ធុវធម្មោ នាមេសោ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, មយម្បិ ជានាម, អបិច មយំ ឧបជ្ឈាយំ វិសេសាធិគមំ បុច្ឆិម្ហា, សោ កិញ្ចិ អកថេត្វាវ កាលកតោ, តេនម្ហ ទុក្ខិតា’’តិ. សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, មា ចិន្តយិត្ថ, ឧបជ្ឈាយេន វោ អនាគាមិផលំ បត្តំ, សោ ‘គិហីបេតំ បាបុណន្តិ, អរហត្តំ បត្វាវ នេសំ កថេស្សាមី’តិ ហរាយន្តោ តុម្ហាកំ កិញ្ចិ អកថេត្វា កាលំ កត្វា សុទ្ធាវាសេ និព្ពត្តោ, អស្សាសថ, ភិក្ខវេ, ឧបជ្ឈាយោ វោ កាមេសុ អប្បដិពទ្ធចិត្តតំ បត្តោ’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឆន្ទជាតោ ¶ អនក្ខាតេ, មនសា ច ផុដោ សិយា;

កាមេសុ ច អប្បដិពទ្ធចិត្តោ, ឧទ្ធំសោតោតិ វុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ ឆន្ទជាតោតិ កត្តុកាមតាវសេន ជាតឆន្ទោ ឧស្សាហបត្តោ. អនក្ខាតេតិ និព្ពានេ. តញ្ហិ ‘‘អសុកេន កតំ វា នីលាទីសុ ឯវរូបំ វា’’តិ អវត្តព្ពតាយ អនក្ខាតំ នាម. មនសា ច ផុដោ សិយាតិ ហេដ្ឋិមេហិ តីហិ មគ្គផលចិត្តេហិ ផុដោ បូរិតោ ភវេយ្យ. អប្បដិពទ្ធចិត្តោតិ អនាគាមិមគ្គវសេន កាមេសុ អប្បដិពទ្ធចិត្តោ. ឧទ្ធំសោតោតិ ឯវរូបោ ភិក្ខុ អវិហេសុ ¶ និព្ពត្តិត្វា តតោ បដ្ឋាយ បដិសន្ធិវសេន អកនិដ្ឋំ គច្ឆន្តោ ឧទ្ធំសោតោតិ វុច្ចតិ, តាទិសោ វោ ឧបជ្ឈាយោតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ តេ ភិក្ខូ អរហត្តផលេ បតិដ្ឋហិំសុ, មហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

ចិរប្បវាសិន្តិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ឥសិបតនេ វិហរន្តោ នន្ទិយំ អារព្ភ កថេសិ.

ពារាណសិយំ កិរ សទ្ធាសម្បន្នស្ស កុលស្ស នន្ទិយោ នាម បុត្តោ អហោសិ, សោ មាតាបិតូនំ អនុរូបោ សទ្ធាសម្បន្នោ សង្ឃុបដ្ឋាកោ អហោសិ. អថស្ស មាតាបិតរោ វយប្បត្តកាលេ សម្មុខគេហតោ មាតុលធីតរំ រេវតិំ នាម អានេតុកាមា អហេសុំ. សា បន អស្សទ្ធា អទានសីលា, នន្ទិយោ តំ ន ឥច្ឆិ. អថស្ស មាតា រេវតិំ អាហ – ‘‘អម្ម, ត្វំ ឥមស្មិំ គេហេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស និសជ្ជនដ្ឋានំ ឧបលិម្បិត្វា អាសនានិ បញ្ញាបេហិ, អាធារកេ ឋបេហិ, ភិក្ខូនំ អាគតកាលេ បត្តំ គហេត្វា និសីទាបេត្វា ធម្មករណេន បានីយំ បរិស្សាវេត្វា ភុត្តកាលេ បត្តេ ធោវ, ឯវំ មេ បុត្តស្ស អារាធិតា ភវិស្សសី’’តិ. សា តថា អកាសិ. អថ នំ ‘‘ឱវាទក្ខមា ជាតា’’តិ បុត្តស្ស អារោចេត្វា តេន សាធូតិ សម្បដិច្ឆិតេ ទិវសំ ឋបេត្វា អាវាហំ ករិំសុ ¶ .

អថ ¶ នំ នន្ទិយោ អាហ – ‘‘សចេ ភិក្ខុសង្ឃញ្ច មាតាបិតរោ ច មេ ឧបដ្ឋហិស្សសិ, ឯវំ ឥមស្មិំ គេហេ វសិតុំ លភិស្សសិ, អប្បមត្តា ហោហី’’តិ. សា ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា កតិបាហំ សទ្ធា វិយ ហុត្វា ភត្តារំ ឧបដ្ឋហន្តី ទ្វេ បុត្តេ វិជាយិ. នន្ទិយស្សាបិ មាតាបិតរោ កាលមកំសុ, គេហេ សព្ពិស្សរិយំ តស្សាយេវ អហោសិ. នន្ទិយោបិ មាតាបិតូនំ កាលកិរិយតោ បដ្ឋាយ មហាទានបតិ ហុត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ បដ្ឋបេសិ. កបណទ្ធិកាទីនម្បិ គេហទ្វារេ បាកវត្តំ បដ្ឋបេសិ. សោ អបរភាគេ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា អាវាសទានេ អានិសំសំ សល្លក្ខេត្វា ឥសិបតនេ មហាវិហារេ ចតូហិ គព្ភេហិ បដិមណ្ឌិតំ ចតុសាលំ ការេត្វា មញ្ចបីឋាទីនិ អត្ថរាបេត្វា តំ អាវាសំ និយ្យាទេន្តោ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ ទត្វា តថាគតស្ស ទក្ខិណោទកំ អទាសិ. សត្ថុ ហត្ថេ ទក្ខិណោទកបតិដ្ឋានេន សទ្ធិំយេវ តាវតិំសទេវលោកេ សព្ពទិសាសុ ទ្វាទសយោជនិកោ ឧទ្ធំ យោជនសតុព្ពេធោ សត្តរតនមយោ នារីគណសម្បន្នោ ទិព្ពបាសាទោ ឧគ្គច្ឆិ.

អថេកទិវសេ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ ទេវចារិកំ គន្ត្វា តស្ស បាសាទស្ស អវិទូរេ ឋិតោ អត្តនោ សន្តិកេ អាគតេ ទេវបុត្តេ បុច្ឆិ – ‘‘កស្សេសោ អច្ឆរាគណបរិវុតោ ទិព្ពបាសាទោ និព្ពត្តោ’’តិ. អថស្ស ទេវបុត្តា វិមានសាមិកំ អាចិក្ខន្តា អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, យេន នន្ទិយេន នាម គហបតិបុត្តេន ឥសិបតនេ ¶ សត្ថុ វិហារំ ការេត្វា ទិន្នោ, តស្សត្ថាយ ឯតំ វិមានំ និព្ពត្ត’’ន្តិ ¶ . អច្ឆរាសង្ឃោបិ នំ ទិស្វា បាសាទតោ ឱរោហិត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, មយំ ‘នន្ទិយស្ស បរិចារិកា ភវិស្សាមា’តិ ឥធ និព្ពត្តា, តំ បន អបស្សន្តី អតិវិយ ឧក្កណ្ឋិតម្ហា, មត្តិកបាតិំ ភិន្ទិត្វា សុវណ្ណបាតិគហណំ វិយ មនុស្សសម្បត្តិំ ជហិត្វា ទិព្ពសម្បត្តិគហណំ, ឥធាគមនត្ថាយ នំ វទេយ្យាថា’’តិ. ថេរោ តតោ អាគន្ត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘និព្ពត្តតិ នុ ខោ, ភន្តេ, មនុស្សលោកេ ឋិតានំយេវ កតកល្យាណានំ ទិព្ពសម្បត្តី’’តិ. ‘‘មោគ្គល្លាន, ននុ តេ ទេវលោកេ នន្ទិយស្ស និព្ពត្តា ទិព្ពសម្បត្តិ សាមំ ទិដ្ឋា, កស្មា មំ បុច្ឆសី’’តិ. ‘‘ឯវំ, ភន្តេ, និព្ពត្តតី’’តិ.

អថ នំ សត្ថា ‘‘មោគ្គល្លានំ កិំ នាមេតំ កថេសិ. យថា ហិ ចិរប្បវុដ្ឋំ បុត្តំ វា ភាតរំ វា វិប្បវាសតោ អាគច្ឆន្តំ គាមទ្វារេ ឋិតោ កោចិទេវ ¶ ទិស្វា វេគេន គេហំ អាគន្ត្វា ‘អសុកោ នាម អាគតោ’តិ អារោចេយ្យ, អថស្ស ញាតកា ហដ្ឋបហដ្ឋា វេគេន និក្ខមិត្វា ‘អាគតោសិ, តាត, អរោគោសិ, តាតា’តិ តំ អភិនន្ទេយ្យុំ, ឯវមេវ ឥធ កតកល្យាណំ ឥត្ថិំ វា បុរិសំ វា ឥមំ លោកំ ជហិត្វា បរលោកំ គតំ ទសវិធំ ទិព្ពបណ្ណាការំ អាទាយ ‘អហំ បុរតោ ¶ , អហំ បុរតោ’តិ បច្ចុគ្គន្ត្វា ទេវតា អភិនន្ទន្តី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ចិរប្បវាសិំ បុរិសំ, ទូរតោ សោត្ថិមាគតំ;

ញាតិមិត្តា សុហជ្ជា ច, អភិនន្ទន្តិ អាគតំ.

‘‘តថេវ កតបុញ្ញម្បិ, អស្មា លោកា បរំ គតំ;

បុញ្ញានិ បដិគណ្ហន្តិ, បិយំ ញាតីវ អាគត’’ន្តិ.

តត្ថ ចិរប្បវាសិន្តិ ចិរប្បវុដ្ឋំ. ទូរតោ សោត្ថិមាគតន្តិ វណិជ្ជំ វា រាជបោរិសំ វា កត្វា លទ្ធលាភំ និប្ផន្នសម្បត្តិំ អនុបទ្ទវេន ទូរដ្ឋានតោ អាគតំ. ញាតិមិត្តា សុហជ្ជា ចាតិ កុលសម្ពន្ធវសេន ញាតី ច សន្ទិដ្ឋាទិភាវេន មិត្តា ច សុហទយភាវេន សុហជ្ជា ច. អភិនន្ទន្តិ អាគតន្តិ នំ ទិស្វា អាគតន្តិ វចនមត្តេន វា អញ្ជលិករណមត្តេន វា គេហសម្បត្តំ បន នានប្បការបណ្ណាការាភិហរណវសេន អភិនន្ទន្តិ. តថេវាតិ តេនេវាការេន កតបុញ្ញម្បិ បុគ្គលំ ឥមស្មា លោកា បរលោកំ គតំ ទិព្ពំ អាយុវណ្ណសុខយសអាធិបតេយ្យំ, ទិព្ពំ រូបសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពន្តិ ឥមំ ទសវិធំ បណ្ណាការំ អាទាយ មាតាបិតុដ្ឋានេ ឋិតានិ បុញ្ញានិ អភិនន្ទន្តានិ ¶ បដិគ្គណ្ហន្តិ. បិយំ ញាតីវាតិ ឥធលោកេ បិយញាតកំ អាគតំ សេសញាតកា វិយាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

កោធំ ¶ ¶ ¶ ជហេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា និគ្រោធារាមេ វិហរន្តោ រោហិនិំ នាម ខត្តិយកញ្ញំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិំ កិរ សមយេ អាយស្មា អនុរុទ្ធោ បញ្ចសតេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ កបិលវត្ថុំ អគមាសិ. អថស្ស ញាតកា ‘‘ថេរោ អាគតោ’’តិ សុត្វា ថេរស្ស សន្តិកំ អគមំសុ ឋបេត្វា រោហិនិំ នាម ថេរស្ស ភគិនិំ. ថេរោ ញាតកេ បុច្ឆិ ‘‘កហំ, រោហិនី’’តិ? ‘‘គេហេ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កស្មា ឥធ នាគតា’’តិ? ‘‘សរីរេ តស្សា ឆវិរោគោ ឧប្បន្នោតិ លជ្ជាយ នាគតា, ភន្តេ’’តិ. ថេរោ ‘‘បក្កោសថ ន’’ន្តិ បក្កោសាបេត្វា បដកញ្ចុកំ បដិមុញ្ចិត្វា អាគតំ ឯវមាហ – ‘‘រោហិនិ, កស្មា នាគតាសី’’តិ? ‘‘សរីរេ មេ, ភន្តេ, ឆវិរោគោ ឧប្បន្នោ, តស្មា លជ្ជាយ នាគតាម្ហី’’តិ. ‘‘កិំ បន តេ បុញ្ញំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ? ‘‘កិំ ករោមិ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អាសនសាលំ ការេហី’’តិ. ‘‘កិំ ¶ គហេត្វា’’តិ? ‘‘កិំ តេ បសាធនភណ្ឌកំ នត្ថី’’តិ? ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ មូល’’ន្តិ? ‘‘ទសសហស្សមូលំ ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘តេន ហិ តំ វិស្សជ្ជេត្វា អាសនសាលំ ការេហី’’តិ. ‘‘កោ មេ, ភន្តេ, ការេស្សតី’’តិ? ថេរោ សមីបេ ឋិតញាតកេ ឱលោកេត្វា ‘‘តុម្ហាកំ ភារោ ហោតូ’’តិ អាហ. ‘‘តុម្ហេ បន, ភន្តេ, កិំ ករិស្សថា’’តិ? ‘‘អហម្បិ ឥធេវ ភវិស្សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឯតិស្សា ទព្ពសម្ភារេ អាហរថា’’តិ. តេ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ អាហរិំសុ.

ថេរោ អាសនសាលំ សំវិទហន្តោ រោហិនិំ អាហ – ‘‘ទ្វិភូមិកំ អាសនសាលំ ការេត្វា ឧបរិ បទរានំ ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ ហេដ្ឋាសាលំ និពទ្ធំ សម្មជ្ជិត្វា អាសនានិ បញ្ញាបេហិ, និពទ្ធំ បានីយឃដេ ឧបដ្ឋាបេហី’’តិ. សា ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ បសាធនភណ្ឌកំ វិស្សជ្ជេត្វា ទ្វិភូមិកអាសនសាលំ ការេត្វា ឧបរិ បទរានំ ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ ហេដ្ឋាសាលំ សម្មជ្ជនាទីនិ អកាសិ. និពទ្ធំ ភិក្ខូ និសីទន្តិ. អថស្សា អាសនសាលំ សម្មជ្ជន្តិយាវ ឆវិរោគោ មិលាយិ. សា អាសនសាលាយ និដ្ឋិតាយ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា អាសនសាលំ បូរេត្វា ¶ និសិន្នស្ស ពុទ្ធប្បមុខស្ស ¶ ភិក្ខុសង្ឃស្ស បណីតំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ អទាសិ. សត្ថា កតភត្តកិច្ចោ ‘‘កស្សេតំ ទាន’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ភគិនិយា មេ, ភន្តេ, រោហិនិយា’’តិ. ‘‘សា បន កហ’’ន្តិ? ‘‘គេហេ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘បក្កោសថ ន’’ន្តិ? សា អាគន្តុំ ន ឥច្ឆិ. អថ នំ សត្ថា អនិច្ឆមានម្បិ បក្កោសាបេសិយេវ. អាគន្ត្វា ច បន វន្ទិត្វា ¶ និសិន្នំ អាហ – ‘‘រោហិនិ, កស្មា នាគមិត្ថា’’តិ? ‘‘សរីរេ មេ, ភន្តេ, ឆវិរោគោ អត្ថិ, តេន លជ្ជមានា នាគតាម្ហី’’តិ. ‘‘ជានាសិ បន កិំ តេ និស្សាយ ឯស ឧប្បន្នោ’’តិ? ‘‘ន ជានាមិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តវ កោធំ និស្សាយ ឧប្បន្នោ ឯសោ’’តិ. ‘‘កិំ បន មេ, ភន្តេ, កត’’ន្តិ? ‘‘តេន ហិ សុណាហី’’តិ. អថស្សា សត្ថា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិរញ្ញោ អគ្គមហេសី ឯកិស្សា រញ្ញោ នាដកិត្ថិយា អាឃាតំ ពន្ធិត្វា ‘‘ទុក្ខមស្សា ឧប្បាទេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា មហាកច្ឆុផលានិ អាហរាបេត្វា តំ នាដកិត្ថិំ អត្តនោ សន្តិកំ បក្កោសាបេត្វា យថា សា ន ជានាតិ, ឯវមស្សា សយនេ ចេវ បាវារកោជវាទីនញ្ច អន្តរេសុ កច្ឆុចុណ្ណានិ ឋបាបេសិ, កេឡិំ កុរុមានា វិយ តស្សា សរីរេបិ ឱកិរិ. តំ ខណំយេវ តស្សា សរីរំ ឧប្បក្កុប្បក្កំ គណ្ឌាគណ្ឌជាតំ អហោសិ. សា កណ្ឌុវន្តី គន្ត្វា សយនេ និបជ្ជិ, តត្រាបិស្សា កច្ឆុចុណ្ណេហិ ខាទិយមានាយ ខរតរា វេទនា ឧប្បជ្ជិ. តទា អគ្គមហេសី រោហិនី អហោសីតិ.

សត្ថា ឥមំ អតីតំ អាហរិត្វា, ‘‘រោហិនិ, តទា តយាវេតំ កម្មំ កតំ. អប្បមត្តកោបិ ហិ កោធោ វា ឥស្សា វា កាតុំ ន យុត្តរូបោ ឯវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

អកិញ្ចនំ នានុបតន្តិ ទុក្ខា’’តិ.

តត្ថ ¶ កោធន្តិ សព្ពាការម្បិ កោធំ នវវិធម្បិ មានំ ជហេយ្យ. សំយោជនន្តិ កាមរាគសំយោជនាទិកំ ទសវិធម្បិ សព្ពសំយោជនំ អតិក្កមេយ្យ. អសជ្ជមានន្តិ អលគ្គមានំ. យោ ហិ ‘‘មម រូបំ មម វេទនា’’តិអាទិនា នយេន នាមរូបំ បដិគ្គណ្ហាតិ, តស្មិញ្ច ភិជ្ជមានេ សោចតិ វិហញ្ញតិ ¶ , អយំ នាមរូបស្មិំ សជ្ជតិ នាម. ឯវំ អគ្គណ្ហន្តោ អវិហញ្ញន្តោ ន សជ្ជតិ នាម. តំ បុគ្គលំ ឯវំ អសជ្ជមានំ រាគាទីនំ អភាវេន អកិញ្ចនំ ¶ ទុក្ខា នាម នានុបតន្តីតិ អត្ថោ. ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ. រោហិនីបិ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតា, តង្ខណញ្ញេវស្សា សរីរំ សុវណ្ណវណ្ណំ អហោសិ.

សា តតោ ចុតា តាវតិំសភវនេ ចតុន្នំ ទេវបុត្តានំ សីមន្តរេ និព្ពត្តិត្វា បាសាទិកា រូបសោភគ្គប្បត្តា អហោសិ. ចត្តារោបិ ទេវបុត្តា តំ ទិស្វា ឧប្បន្នសិនេហា ហុត្វា ‘‘មម សីមាយ អន្តោ និព្ពត្តា, មម សីមាយ អន្តោ និព្ពត្តា’’តិ វិវទន្តា សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ទេវ, ឥមំ នោ និស្សាយ អឌ្ឌោ ឧប្បន្នោ, តំ វិនិច្ឆិនាថា’’តិ អាហំសុ. សក្កោបិ តំ ឱលោកេត្វាវ ឧប្បន្នសិនេហោ ហុត្វា ឯវមាហ – ‘‘ឥមាយ វោ ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ កថំ ចិត្តានិ ឧប្បន្នានី’’តិ. អថេកោ អាហ – ‘‘មម តាវ ឧប្បន្នចិត្តំ សង្គាមភេរិ វិយ សន្និសីទិតុំ នាសក្ខី’’តិ. ទុតិយោ ‘‘មម ចិត្តំ បព្ពតនទី វិយ សីឃំ បវត្តតិយេវា’’តិ ¶ . តតិយោ ‘‘មម ឥមិស្សា ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ កក្កដស្ស វិយ អក្ខីនិ និក្ខមិំសូ’’តិ. ចតុត្ថោ ‘‘មម ចិត្តំ ចេតិយេ ឧស្សាបិតធជោ វិយ និច្ចលំ ឋាតុំ នាសក្ខី’’តិ. អថ នេ សក្កោ អាហ – ‘‘តាតា, តុម្ហាកំ តាវ ចិត្តានិ បសយ្ហរូបានិ, អហំ បន ឥមំ លភន្តោ ជីវិស្សាមិ, អលភន្តស្ស មេ មរណំ ភវិស្សតី’’តិ. ទេវបុត្តា, ‘‘មហារាជ, តុម្ហាកំ មរណេន អត្ថោ នត្ថី’’តិ តំ សក្កស្ស វិស្សជ្ជេត្វា បក្កមិំសុ. សា សក្កស្ស បិយា អហោសិ មនាបា. ‘‘អសុកកីឡំ នាម គច្ឆាមា’’តិ វុត្តេ សក្កោ តស្សា វចនំ បដិក្ខិបិតុំ នាសក្ខីតិ.

រោហិនីខត្តិយកញ្ញាវត្ថុ បឋមំ.

យោ វេ ឧប្បតិតន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា អគ្គាឡវេ ចេតិយេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

សត្ថារា ¶ ហិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស សេនាសនេ អនុញ្ញាតេ រាជគហសេដ្ឋិអាទីហិ សេនាសនេសុ ករិយមានេសុ ឯកោ អាឡវិកោ ភិក្ខុ អត្តនោ សេនាសនំ ករោន្តោ ឯកំ មនាបរុក្ខំ ¶ ទិស្វា ឆិន្ទិតុំ អារភិ. តត្ថ បន និព្ពត្តា ឯកា តរុណបុត្តា ទេវតា បុត្តំ អង្កេនាទាយ ឋិតា យាចិ ‘‘មា មេ, សាមិ, វិមានំ ឆិន្ទិ, ន សក្ខិស្សាមិ បុត្តំ អាទាយ អនាវាសា វិចរិតុ’’ន្តិ. សោ ¶ ‘‘អហំ អញ្ញត្រ ឦទិសំ រុក្ខំ ន លភិស្សាមី’’តិ តស្សា វចនំ នាទិយិ. សា ‘‘ឥមម្បិ តាវ ទារកំ ឱលោកេត្វា ឱរមិស្សតី’’តិ បុត្តំ រុក្ខសាខាយ ឋបេសិ. សោបិ ភិក្ខុ ឧក្ខិបិតំ ផរសុំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តោ ទារកស្ស ពាហុំ ឆិន្ទិ, ទេវតា ឧប្បន្នពលវកោធា ‘‘បហរិត្វា នំ មារេស្សាមី’’តិ ឧភោ ហត្ថេ ឧក្ខិបិត្វា ឯវំ តាវ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ភិក្ខុ សីលវា. សចាហំ ឥមំ មារេស្សាមិ, និរយគាមិនី ភវិស្សាមិ. សេសទេវតាបិ អត្តនោ រុក្ខំ ឆិន្ទន្តេ ភិក្ខូ ទិស្វា ‘អសុកទេវតាយ ឯវំ នាម មារិតោ ភិក្ខូ’តិ មំ បមាណំ កត្វា ភិក្ខូ មារេស្សន្តិ. អយញ្ច សសាមិកោ ភិក្ខុ, សាមិកស្សេវ នំ កថេស្សាមី’’តិ ឧក្ខិត្តហត្ថេ អបនេត្វា រោទមានា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កិំ ទេវតេ’’តិ អាហ. សា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ មេ សាវកេន ឥទំ នាម កតំ, អហម្បិ នំ មារេតុកាមា ហុត្វា ឥទំ នាម ចិន្តេត្វា អមារេត្វាវ ឥធាគតា’’តិ សព្ពំ តំ បវត្តិំ វិត្ថារតោ អារោចេសិ.

សត្ថា តំ សុត្វា ‘‘សាធុ, ¶ សាធុ ទេវតេ, សាធុ តេ កតំ ឯវំ ឧគ្គតំ កោបំ ភន្តំ រថំ វិយ និគ្គណ្ហមានាយា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យោ វេ ឧប្បតិតំ កោធំ, រថំ ភន្តំវ វារយេ;

តមហំ សារថិំ ព្រូមិ, រស្មិគ្គាហោ ឥតរោ ជនោ’’តិ.

តត្ថ ឧប្បតិតន្តិ ឧប្បន្នំ. រថំ ភន្តំ វាតិ យថា នាម ឆេកោ សារថិ អតិវេគេន ធាវន្តំ រថំ និគ្គណ្ហិត្វា យថិច្ឆកំ ឋបេតិ, ឯវំ យោ បុគ្គលោ ឧប្បន្នំ កោធំ វារយេ និគ្គណ្ហិតុំ សក្កោតិ. តមហន្តិ តំ អហំ សារថិំ ព្រូមិ. ឥតរោ ជនោតិ ឥតរោ បន រាជឧបរាជាទីនំ រថសារថិជនោ រស្មិគ្គាហោ នាម ហោតិ, ន ឧត្តមសារថីតិ.

ទេសនាវសានេ ¶ ទេវតា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តបរិសាយបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

ទេវតា បន សោតាបន្នា ហុត្វាបិ រោទមានា អដ្ឋាសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កិំ ទេវតេ’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ភន្តេ, វិមានំ មេ នដ្ឋំ, ឥទានិ កិំ ករិស្សាមី’’តិ វុត្តេ, ‘‘អលំ ទេវតេ, មា ចិន្តយិ, អហំ តេ វិមានំ ទស្សាមី’’តិ ជេតវនេ គន្ធកុដិសមីបេ បុរិមទិវសេ ចុតទេវតំ ឯកំ រុក្ខំ អបទិសន្តោ ‘‘អមុកស្មិំ ឱកាសេ រុក្ខោ វិវិត្តោ, តត្ថ ឧបគច្ឆា’’តិ អាហ. សា តត្ថ ¶ ឧបគញ្ឆិ. តតោ បដ្ឋាយ ‘‘ពុទ្ធទត្តិយំ ឥមិស្សា វិមាន’’ន្តិ មហេសក្ខទេវតាបិ អាគន្ត្វា ¶ តំ ចាលេតុំ នាសក្ខិំសុ. សត្ថា តំ អត្ថុប្បត្តិំ កត្វា ភិក្ខូនំ ភូតគាមសិក្ខាបទំ បញ្ញាបេសីតិ.

អក្កោធេន ជិនេ កោធន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ឧត្តរាយ គេហេ កតភត្តកិច្ចោ ឧត្តរំ ឧបាសិកំ អារព្ភ កថេសិ.

តត្រាយមនុបុព្ពី កថា – រាជគហេ កិរ សុមនសេដ្ឋិំ និស្សាយ បុណ្ណោ នាម ទលិទ្ទោ ភតិំ កត្វា ជីវតិ. តស្ស ភរិយា ច ឧត្តរា នាម ធីតា ចាតិ ទ្វេយេវ គេហមានុសកា. អថេកទិវសំ ‘‘សត្តាហំ នក្ខត្តំ កីឡិតព្ព’’ន្តិ រាជគហេ ឃោសនំ ករិំសុ. តំ សុត្វា សុមនសេដ្ឋិ បាតោវ អាគតំ បុណ្ណំ អាមន្តេត្វា, ‘‘តាត, អម្ហាកំ បរិជនោ នក្ខត្តំ កីឡិតុកាមោ, ត្វំ កិំ នក្ខត្តំ កីឡិស្សសិ, ឧទាហុ ភតិំ ករិស្សសី’’តិ អាហ. ‘‘សាមិ, នក្ខត្តំ នាម សធនានំ ហោតិ, មម បន គេហេ ស្វាតនាយ យាគុតណ្ឌុលម្បិ នត្ថិ, កិំ មេ នក្ខត្តេន, គោណេ លភន្តោ កសិតុំ គមិស្សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ គោណេ គណ្ហាហី’’តិ. សោ ពលវគោណេ ច នង្គលញ្ច គហេត្វា, ‘‘ភទ្ទេ, នាគរា នក្ខត្តំ កីឡន្តិ, អហំ ទលិទ្ទតាយ ភតិំ កាតុំ គមិស្សាមិ, មយ្ហម្បិ តាវ អជ្ជ ទ្វិគុណំ ¶ និវាបំ បចិត្វា ភត្តំ អាហរេយ្យាសី’’តិ ភរិយំ វត្វា ខេត្តំ អគមាសិ.

សារិបុត្តត្ថេរោបិ ¶ សត្តាហំ និរោធសមាបន្នោ តំ ទិវសំ វុដ្ឋាយ ‘‘កស្ស នុ ខោ អជ្ជ មយា សង្គហំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ឱលោកេន្តោ បុណ្ណំ អត្តនោ ញាណជាលស្ស អន្តោ បវិដ្ឋំ ទិស្វា ‘‘សទ្ធោ នុ ខោ ឯស, សក្ខិស្សតិ វា មេ សង្គហំ កាតុ’’ន្តិ ឱលោកេន្តោ តស្ស សទ្ធភាវញ្ច សង្គហំ កាតុំ សមត្ថភាវញ្ច តប្បច្ចយា ចស្ស មហាសម្បត្តិបដិលាភញ្ច ញត្វា បត្តចីវរមាទាយ តស្ស កសនដ្ឋានំ គន្ត្វា អាវាដតីរេ ឯកំ គុម្ពំ ឱលោកេន្តោ អដ្ឋាសិ.

បុណ្ណោ ថេរំ ទិស្វាវ កសិំ ឋបេត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន ថេរំ វន្ទិត្វា ‘‘ទន្តកដ្ឋេន អត្ថោ ភវិស្សតី’’តិ ទន្តកដ្ឋំ កប្បិយំ កត្វា អទាសិ. អថស្ស ថេរោ បត្តញ្ច បរិស្សាវនញ្ច នីហរិត្វា ¶ អទាសិ. សោ ‘‘បានីយេន អត្ថោ ភវិស្សតី’’តិ តំ អាទាយ បានីយំ បរិស្សាវេត្វា អទាសិ. ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ បរេសំ បច្ឆិមគេហេ វសតិ. សចស្ស គេហទ្វារំ គមិស្សាមិ, ឥមស្ស ភរិយា មំ ទដ្ឋុំ ន លភិស្សតិ. យាវស្សា ភត្តំ អាទាយ មគ្គំ បដិបជ្ជតិ, តាវ ឥធេវ ភវិស្សាមី’’តិ. សោ តត្ថេវ ថោកំ វីតិនាមេត្វា តស្ស មគ្គារុឡ្ហភាវំ ញត្វា អន្តោនគរាភិមុខោ បាយាសិ.

សា អន្តរាមគ្គេ ថេរំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អប្បេកទាហំ ទេយ្យធម្មេ សតិ ¶ អយ្យំ ន បស្សាមិ, អប្បេកទា មេ អយ្យំ បស្សន្តិយា ទេយ្យធម្មោ ន ហោតិ. អជ្ជ បន មេ អយ្យោ ច ទិដ្ឋោ, ទេយ្យធម្មោ ចាយំ អត្ថិ, ករិស្សតិ នុ ខោ មេ សង្គហ’’ន្តិ. សា ភត្តភាជនំ ឱរោបេត្វា ថេរំ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥទំ លូខំ វា បណីតំ វាតិ អចិន្តេត្វា ទាសស្ស វោ សង្គហំ ករោថា’’តិ អាហ. ថេរោ បត្តំ ឧបនាមេត្វា តាយ ឯកេន ហត្ថេន ភាជនំ ធារេត្វា ឯកេន ហត្ថេន តតោ ភត្តំ ទទមានាយ ឧបឌ្ឍភត្តេ ទិន្នេ ‘‘អល’’ន្តិ ហត្ថេន បត្តំ បិទហិ. សា, ‘‘ភន្តេ, ឯកោវ បដិវិសោ, ន សក្កា ទ្វិធា កាតុំ. តុម្ហាកំ ទាសស្ស ឥធលោកសង្គហំ អកត្វា បរលោកសង្គហំ ករោថ, និរវសេសមេវ ទាតុកាមម្ហី’’តិ វត្វា សព្ពមេវ ថេរស្ស បត្តេ បតិដ្ឋបេត្វា ‘‘តុម្ហេហិ ទិដ្ឋធម្មស្សេវ ភាគី អស្ស’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. ថេរោ ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ វត្វា ឋិតកោវ អនុមោទនំ ករិត្វា ឯកស្មិំ ឧទកផាសុកដ្ឋានេ និសីទិត្វា ភត្តកិច្ចមកាសិ. សាបិ និវត្តិត្វា តណ្ឌុលេ បរិយេសិត្វា ភត្តំ បចិ. បុណ្ណោបិ អឌ្ឍករីសមត្តដ្ឋានំ កសិត្វា ជិឃច្ឆំ សហិតុំ អសក្កោន្តោ គោណេ វិស្សជ្ជេត្វា ឯករុក្ខច្ឆាយំ បវិសិត្វា មគ្គំ ឱលោកេន្តោ និសីទិ.

អថស្ស ¶ ភរិយា ភត្តំ អាទាយ គច្ឆមានា តំ ទិស្វាវ ‘‘ឯស ជិឃច្ឆាយ បីឡិតោ មំ ឱលោកេន្តោ និសិន្នោ. សចេ មំ ¶ ‘អតិវិយ ជេ ចិរាយី’តិ តជ្ជេត្វា បតោទលដ្ឋិយា មំ បហរិស្សតិ, មយា កតកម្មំ និរត្ថកំ ភវិស្សតិ. បដិកច្ចេវស្ស អារោចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯវមាហ – ‘‘សាមិ, អជ្ជេកទិវសំ ចិត្តំ បសាទេហិ, មា មយា កតកម្មំ និរត្ថកំ ករិ. អហញ្ហិ បាតោវ តេ ភត្តំ អាហរន្តី អន្តរាមគ្គេ ធម្មសេនាបតិំ ទិស្វា តវ ភត្តំ តស្ស ទត្វា បុន គន្ត្វា ភត្តំ បចិត្វា អាគតា, បសាទេហិ, សាមិ, ចិត្ត’’ន្តិ. សោ ‘‘កិំ វទេសិ, ភទ្ទេ’’តិ បុច្ឆិត្វា បុន តមត្ថំ សុត្វា, ‘‘ភទ្ទេ, សាធុ វត តេ កតំ មម ភត្តំ អយ្យស្ស ទទមានាយ, មយាបិស្ស អជ្ជ បាតោវ ទន្តកដ្ឋញ្ច មុខោទកញ្ច ទិន្ន’’ន្តិ បសន្នមានសោ តំ វចនំ អភិនន្ទិត្វា ឧស្សុរេ លទ្ធភត្តតាយ កិលន្តកាយោ តស្សា អង្កេ សីសំ កត្វា និទ្ទំ ឱក្កមិ.

អថស្ស ¶ បាតោវ កសិតដ្ឋានំ បំសុចុណ្ណំ ឧបាទាយ សព្ពំ រត្តសុវណ្ណំ កណិការបុប្ផរាសិ វិយ សោភមានំ អដ្ឋាសិ. សោ បពុទ្ធោ ឱលោកេត្វា ភរិយំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, ឯតំ កសិតដ្ឋានំ សព្ពំ មម សុវណ្ណំ ហុត្វា បញ្ញាយតិ, កិំ នុ ខោ មេ អតិឧស្សុរេ លទ្ធភត្តតាយ អក្ខីនិ ភមន្តី’’តិ. ‘‘សាមិ, មយ្ហម្បិ ឯវមេវ បញ្ញាយតី’’តិ. សោ ឧដ្ឋាយ តត្ថ គន្ត្វា ឯកបិណ្ឌំ គហេត្វា នង្គលសីសេ បហរិត្វា សុវណ្ណភាវំ ញត្វា ¶ ‘‘អហោ អយ្យស្ស ធម្មសេនាបតិស្ស មេ ទិន្នទានេន អជ្ជេវ វិបាកោ ទស្សិតោ, ន ខោ បន សក្កា ឯត្តកំ ធនំ បដិច្ឆាទេត្វា បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ ភរិយាយ អាភតំ ភត្តបាតិំ សុវណ្ណស្ស បូរេត្វា រាជកុលំ គន្ត្វា រញ្ញា កតោកាសោ បវិសិត្វា រាជានំ អភិវាទេត្វា ‘‘កិំ, តាតា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ទេវ, អជ្ជ មយា កសិតដ្ឋានំ សព្ពំ សុវណ្ណភរិតមេវ ហុត្វា ឋិតំ, ឥទំ សុវណ្ណំ អាហរាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘កោសិ ត្វ’’ន្តិ? ‘‘បុណ្ណោ នាម អហ’’ន្តិ. ‘‘កិំ បន តេ អជ្ជ កត’’ន្តិ? ‘‘ធម្មសេនាបតិស្ស មេ អជ្ជ បាតោវ ទន្តកដ្ឋញ្ច មុខោទកញ្ច ទិន្នំ, ភរិយាយបិ មេ មយ្ហំ អាហរណភត្តំ តស្សេវ ទិន្ន’’ន្តិ.

តំ សុត្វា រាជា ‘‘អជ្ជេវ កិរ, ភោ, ធម្មសេនាបតិស្ស ទិន្នទានេន វិបាកោ ទស្សិតោ’’តិ វត្វា, ‘‘តាត, កិំ ករោមី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ពហូនិ សកដសហស្សានិ បហិណិត្វា សុវណ្ណំ អាហរាបេថា’’តិ. រាជា សកដានិ បហិណិ. រាជបុរិសេសុ ‘‘រញ្ញោ សន្តក’’ន្តិ គណ្ហន្តេសុ គហិតគហិតំ មត្តិកាវ ហោតិ. តេ គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេត្វា ‘‘តុម្ហេហិ កិន្តិ ¶ វត្វា គហិត’’ន្តិ. បុដ្ឋា ‘‘តុម្ហាកំ សន្តក’’ន្តិ អាហំសុ. ន មយ្ហំ, តាតា, សន្តកំ, គច្ឆថ ‘‘បុណ្ណស្ស សន្តក’’ន្តិ ¶ វត្វា គណ្ហថាតិ. តេ តថា ករិំសុ, គហិតគហិតំ សុវណ្ណមេវ អហោសិ. សព្ពម្បិ អាហរិត្វា រាជង្គណេ រាសិមកំសុ, អសីតិហត្ថុព្ពេធោ រាសិ អហោសិ. រាជា នាគរេ សន្និបាតេត្វា ‘‘ឥមស្មិំ នគរេ អត្ថិ កស្សចិ ឯត្តកំ សុវណ្ណ’’ន្តិ? ‘‘នត្ថិ, ទេវា’’តិ. ‘‘កិំ បនស្ស ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘សេដ្ឋិឆត្តំ, ទេវា’’តិ. រាជា ‘‘ពាហុធនសេដ្ឋិ នាម ហោតូ’’តិ មហន្តេន ភោគេន សទ្ធិំ តស្ស សេដ្ឋិឆត្តមទាសិ. អថ នំ សោ អាហ – ‘‘មយំ, ទេវ, ឯត្តកំ កាលំ បរកុលេ វសិម្ហា, វសនដ្ឋានំ នោ ទេថា’’តិ. ‘‘តេន ហិ បស្ស, ឯស គុម្ពោ បញ្ញាយតិ, ឯតំ ហរាបេត្វា គេហំ ការេហី’’តិ បុរាណសេដ្ឋិស្ស គេហដ្ឋានំ អាចិក្ខិ. សោ តស្មិំ ឋានេ កតិបាហេនេវ គេហំ ការាបេត្វា គេហប្បវេសនមង្គលញ្ច ឆត្តមង្គលញ្ច ឯកតោវ ករោន្តោ សត្តាហំ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ អទាសិ. អថស្ស សត្ថា អនុមោទនំ ករោន្តោ អនុបុព្ពិំ កថំ កថេសិ. ធម្មកថាវសានេ បុណ្ណសេដ្ឋិ ច ភរិយា ចស្ស ធីតា ច ឧត្តរាតិ តយោ ជនា សោតាបន្នា អហេសុំ.

អបរភាគេ ¶ រាជគហសេដ្ឋិ បុណ្ណសេដ្ឋិនោ ធីតរំ អត្តនោ បុត្តស្ស វារេសិ. សោ ‘‘នាហំ ទស្សាមី’’តិ វត្វា ‘‘មា ឯវំ ករោតុ, ឯត្តកំ កាលំ អម្ហេ និស្សាយ វសន្តេនេវ ¶ តេ សម្បត្តិ លទ្ធា, ទេតុ មេ បុត្តស្ស ធីតរ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘សោ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ, មម ធីតា តីហិ រតនេហិ វិនា វត្តិតុំ ន សក្កោតិ, នេវស្ស ធីតរំ ទស្សាមី’’តិ អាហ. អថ នំ ពហូ សេដ្ឋិគណាទយោ កុលបុត្តា ‘‘មា តេន សទ្ធិំ វិស្សាសំ ភិន្ទិ, ទេហិស្ស ធីតរ’’ន្តិ យាចិំសុ. សោ តេសំ វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាយំ ធីតរំ អទាសិ. សា បតិកុលំ គតកាលតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខុំ វា ភិក្ខុនិំ វា ឧបសង្កមិតុំ ទានំ វា ទាតុំ ធម្មំ វា សោតុំ នាលត្ថ. ឯវំ អឌ្ឍតិយេសុ មាសេសុ វីតិវត្តេសុ សន្តិកេ ឋិតំ បរិចារិកំ បុច្ឆិ – ‘‘ឥទានិ កិត្តកំ អន្តោវស្សស្ស អវសិដ្ឋ’’ន្តិ? ‘‘អឌ្ឍមាសោ, អយ្យេ’’តិ. សា បិតុ សាសនំ បហិណិ ‘‘កស្មា មំ ឯវរូបេ ពន្ធនាគារេ បក្ខិបិំសុ, វរំ មេ លក្ខណាហតំ កត្វា ¶ បរេសំ ទាសិំ សាវេតុំ. ឯវរូបស្ស មិច្ឆាទិដ្ឋិកុលស្ស ទាតុំ ន វដ្ដតិ. អាគតកាលតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខុទស្សនាទីសុ ឯកម្បិ បុញ្ញំ កាតុំ ន លភាមី’’តិ.

អថស្សា បិតា ‘‘ទុក្ខិតា វត មេ ធីតា’’តិ អនត្តមនតំ បវេទេត្វា បញ្ចទស កហាបណសហស្សានិ បេសេសិ ‘‘ឥមស្មិំ នគរេ សិរិមា នាម គណិកា អត្ថិ, ទេវសិកំ សហស្សំ គណ្ហាតិ. ឥមេហិ កហាបណេហិ តំ អានេត្វា សាមិកស្ស បាទបរិចារិកំ កត្វា សយំ បុញ្ញានិ ករោតូ’’តិ ¶ . សា សិរិមំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សហាយិកេ ឥមេ កហាបណេ គហេត្វា ឥមំ អឌ្ឍមាសំ តវ សហាយកំ បរិចរាហី’’តិ អាហ. សា ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិ. សា តំ អាទាយ សាមិកស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តេន សិរិមំ ទិស្វា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘សាមិ, ឥមំ អឌ្ឍមាសំ មម សហាយិកា តុម្ហេ បរិចរតុ, អហំ បន ឥមំ អឌ្ឍមាសំ ទានញ្ចេវ ទាតុកាមា ធម្មញ្ច សោតុកាមា’’តិ អាហ. សោ តំ អភិរូបំ ឥត្ថិំ ទិស្វា ឧប្បន្នសិនេហោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ.

ឧត្តរាបិ ខោ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមំ អឌ្ឍមាសំ អញ្ញត្ថ អគន្ត្វា ឥធេវ ភិក្ខា គហេតព្ពា’’តិ សត្ថុ បដិញ្ញំ គហេត្វា ‘‘ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ យាវ មហាបវារណា, តាវ សត្ថារំ ឧបដ្ឋាតុំ ធម្មញ្ច សោតុំ លភិស្សាមី’’តិ តុដ្ឋមានសា ‘‘ឯវំ យាគុំ បចថ, ឯវំ បូវេ បចថា’’តិ មហានសេ សព្ពកិច្ចានិ សំវិទហន្តី វិចរតិ. អថស្សា សាមិកោ ‘‘ស្វេ បវារណា ភវិស្សតី’’តិ មហានសាភិមុខោ វាតបានេ ឋត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ករោន្តី សា អន្ធពាលា វិចរតី’’តិ ឱលោកេន្តោ តំ សេដ្ឋីធីតរំ សេទកិលិន្នំ ឆារិកាយ ឱកិណ្ណំ អង្គារមសិមក្ខិតំ តថា សំវិទហិត្វា វិចរមានំ ទិស្វា ‘‘អហោ អន្ធពាលា ឯវរូបេ ឋានេ ឥមំ សិរិសម្បត្តិំ ¶ នានុភវតិ, ‘មុណ្ឌកសមណេ ឧបដ្ឋហិស្សាមី’តិ តុដ្ឋចិត្តា វិចរតី’’តិ ហសិត្វា អបគញ្ឆិ.

តស្មិំ អបគតេ ¶ តស្ស សន្តិកេ ឋិតា សិរិមា ‘‘កិំ នុ ខោ ឱលោកេត្វា ឯស ហសី’’តិ តេនេវ វាតបានេន ឱលោកេន្តី ឧត្តរំ ទិស្វា ‘‘ឥមំ ឱលោកេត្វា ឥមិនា ហសិតំ, អទ្ធា ឥមស្ស ឯតាយ សទ្ធិំ សន្ថវោ អត្ថី’’តិ ចិន្តេសិ. សា កិរ អឌ្ឍមាសំ តស្មិំ គេហេ ពាហិរកឥត្ថី ហុត្វា វសមានាបិ តំ សម្បត្តិំ អនុភវមានា អត្តនោ ពាហិរកឥត្ថិភាវំ អជានិត្វា ‘‘អហំ ឃរសាមិនី’’តិ សញ្ញមកាសិ. សា ¶ ឧត្តរាយ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា ‘‘ទុក្ខមស្សា ឧប្បាទេស្សាមី’’តិ បាសាទា ឱរុយ្ហ មហានសំ បវិសិត្វា បូវបចនដ្ឋានេ បក្កុថិតំ សប្បិំ កដច្ឆុនា អាទាយ ឧត្តរាភិមុខំ បាយាសិ. ឧត្តរា តំ អាគច្ឆន្តិំ ទិស្វា ‘‘មម សហាយិកាយ មយ្ហំ ឧបការោ កតោ, ចក្កវាឡំ អតិសម្ពាធំ, ព្រហ្មលោកោ អតិនីចកោ, មម សហាយិកាយ គុណោវ មហន្តោ. អហញ្ហិ ឯតំ និស្សាយ ទានញ្ច ទាតុំ ធម្មញ្ច សោតុំ លភិំ. សចេ មម ឯតិស្សា ឧបរិ កោបោ អត្ថិ, ឥទំ សប្បិ មំ ទហតុ. សចេ នត្ថិ, មា ទហតូ’’តិ តំ មេត្តាយ ផរិ. តាយ តស្សា មត្ថកេ អាសិត្តំ បក្កុថិតសប្បិ សីតុទកំ វិយ អហោសិ.

អថ នំ ‘‘ឥទំ សីតលំ ¶ ភវិស្សតី’’តិ កដច្ឆុំ បូរេត្វា អាទាយ អាគច្ឆន្តិំ ឧត្តរាយ ទាសិយោ ទិស្វា ‘‘អបេហិ ទុព្ពិនីតេ, ន ត្វំ អម្ហាកំ អយ្យាយ បក្កុថិតំ សប្បិំ អាសិញ្ចិតុំ អនុច្ឆវិកា’’តិ សន្តជ្ជេន្តិយោ ឥតោ ចិតោ ច ឧដ្ឋាយ ហត្ថេហិ ច បាទេហិ ច បោថេត្វា ភូមិយំ បាតេសុំ. ឧត្តរា វារេន្តីបិ វារេតុំ នាសក្ខិ. អថស្សា ឧបរិ ឋិតា សព្ពា ទាសិយោ បដិពាហិត្វា ‘‘កិស្ស តេ ឯវរូបំ ភារិយំ កត’’ន្តិ សិរិមំ ឱវទិត្វា ឧណ្ហោទកេន ន្ហាបេត្វា សតបាកតេលេន អព្ភញ្ជិ. តស្មិំ ខណេ សា អត្តនោ ពាហិរកិត្ថិភាវំ ញត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មយា ភារិយំ កម្មំ កតំ សាមិកស្ស ហសនមត្តការណា ឥមិស្សា ឧបរិ បក្កុថិតំ សប្បិំ អាសិញ្ចន្តិយា, អយំ ‘គណ្ហថ ន’ន្តិ ទាសិយោ ន អាណាបេសិ. មំ វិហេឋនកាលេបិ សព្ពទាសិយោ បដិពាហិត្វា មយ្ហំ កត្តព្ពមេវ អកាសិ. សចាហំ ឥមំ ន ខមាបេស្សាមិ, មុទ្ធា មេ សត្តធា ផលេយ្យា’’តិ តស្សា បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា, ‘‘អយ្យេ, ខមាហិ មេ’’តិ អាហ. អហំ សបិតិកា ធីតា, បិតរិ ខមន្តេ ខមាមីតិ. ហោតុ, អយ្យេ, បិតរំ តេ ¶ បុណ្ណសេដ្ឋិំ ខមាបេស្សាមីតិ. បុណ្ណោ មម វដ្ដជនកបិតា, វិវដ្ដជនកេ បិតរិ ខមន្តេ បនាហំ ខមិស្សាមីតិ. កោ បន តេ វិវដ្ដជនកបិតាតិ? សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ. មយ្ហំ តេន សទ្ធិំ វិស្សាសោ នត្ថីតិ. អហំ ករិស្សាមិ, សត្ថា ស្វេ ភិក្ខុសង្ឃំ អាទាយ ឥធាគមិស្សតិ, ត្វំ យថាលទ្ធំ សក្ការំ គហេត្វា ឥធេវ អាគន្ត្វា តំ ខមាបេហីតិ. សា ‘‘សាធុ, អយ្យេ’’តិ ឧដ្ឋាយ អត្តនោ ¶ គេហំ គន្ត្វា បញ្ចសតា បរិវារិត្ថិយោ អាណាបេត្វា នានាវិធានិ ខាទនីយានិ ចេវ សូបេយ្យានិ ច សម្បាទេត្វា បុនទិវសេ តំ សក្ការំ អាទាយ ¶ ឧត្តរាយ គេហំ អាគន្ត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស បត្តេ បតិដ្ឋាបេតុំ អវិសហន្តី អដ្ឋាសិ. តំ សព្ពំ គហេត្វា ឧត្តរាវ សំវិទហិ. សិរិមាបិ ភត្តកិច្ចាវសានេ សទ្ធិំ បរិវារេន សត្ថុ បាទមូលេ និបជ្ជិ.

អថ នំ សត្ថា បុច្ឆិ – ‘‘កោ តេ អបរាធោ’’តិ? ភន្តេ, មយា ហិយ្យោ ឥទំ នាម កតំ, អថ មេ សហាយិកា មំ វិហេឋយមានា ទាសិយោ និវារេត្វា មយ្ហំ ឧបការមេវ អកាសិ. សាហំ ឥមិស្សា គុណំ ជានិត្វា ឥមំ ខមាបេសិំ, អថ មំ ឯសា ‘‘តុម្ហេសុ ខមន្តេសុ ខមិស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘ឯវំ កិរ ឧត្តរេ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, សីសេ មេ សហាយិកាយ បក្កុថិតសប្បិ អាសិត្ត’’ន្តិ. អថ ‘‘តយា កិំ ចិន្តិត’’ន្តិ? ‘‘ចក្កវាឡំ ¶ អតិសម្ពាធំ, ព្រហ្មលោកោ អតិនីចកោ, មម សហាយិកាយ គុណោវ មហន្តោ. អហញ្ហិ ឯតំ និស្សាយ ទានញ្ច ទាតុំ ធម្មញ្ច សោតុំ អលត្ថំ, សចេ មេ ឥមិស្សា ឧបរិ កោបោ អត្ថិ, ឥទំ មំ ទហតុ. នោ ចេ, មា ទហតូ’’តិ ឯវំ ចិន្តេត្វា ឥមំ មេត្តាយ ផរិំ, ភន្តេតិ. សត្ថា ‘‘សាធុ សាធុ, ឧត្តរេ, ឯវំ កោធំ ជិនិតុំ វដ្ដតិ. កោធោ ហិ នាម អក្កោធេន, អក្កោសកបរិភាសកោ អនក្កោសន្តេន អបរិភាសន្តេន, ថទ្ធមច្ឆរី អត្តនោ សន្តកស្ស ទានេន, មុសាវាទី សច្ចវចនេន ជិនិតព្ពោ’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អក្កោធេន ជិនេ កោធំ, អសាធុំ សាធុនា ជិនេ;

ជិនេ កទរិយំ ទានេន, សច្ចេនាលិកវាទិន’’ន្តិ.

តត្ថ អក្កោធេនាតិ កោធនោ ហិ បុគ្គលោ អក្កោធេន ហុត្វា ជិនិតព្ពោ. អសាធុន្តិ អភទ្ទកោ ភទ្ទកេន ហុត្វា ជិនិតព្ពោ. កទរិយន្តិ ថទ្ធមច្ឆរី អត្តនោ សន្តកស្ស ចាគចិត្តេន ជិនិតព្ពោ. អលិកវាទី សច្ចវចនេន ¶ ជិនិតព្ពោ. តស្មា ឯវមាហ – ‘‘អក្កោធេន ជិនេ កោធំ…បេ… សច្ចេនាលិកវាទិន’’ន្តិ.

ទេសនាវសានេ សិរិមា សទ្ធិំ បញ្ចសតាហិ ឥត្ថីហិ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហីតិ.

៤. មហាមោគ្គល្លានត្ថេរបញ្ហវត្ថុ

សច្ចំ ¶ ¶ ភណេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស បញ្ហំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ ថេរោ ទេវចារិកំ គន្ត្វា មហេសក្ខាយ ទេវតាយ វិមានទ្វារេ ឋត្វា តំ អត្តនោ សន្តិកំ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា ឋិតំ ឯវមាហ – ‘‘ទេវតេ មហតី តេ សម្បត្តិ, កិំ កម្មំ កត្វា ឥមំ អលត្ថា’’តិ? ‘‘មា មំ, ភន្តេ, បុច្ឆថា’’តិ. ទេវតា កិរ អត្តនោ បរិត្តកម្មេន លជ្ជមានា ឯវំ វទតិ. សា បន ថេរេន ‘‘កថេហិយេវា’’តិ វុច្ចមានា អាហ – ‘‘ភន្តេ, មយា នេវ ទានំ ទិន្នំ, ន បូជា កតា, ន ធម្មោ សុតោ, កេវលំ សច្ចមត្តំ រក្ខិត’’ន្តិ. ថេរោ អញ្ញានិ វិមានទ្វារានិ ¶ គន្ត្វា អាគតាគតា អបរាបិ ទេវធីតរោ បុច្ឆិ. តាសុបិ តថេវ និគុហិត្វា ថេរំ បដិពាហិតុំ អសក្កោន្តីសុ ឯកា តាវ អាហ – ‘‘ភន្តេ, មយា នេវ ទានាទីសុ កតំ នាម អត្ថិ, អហំ បន កស្សបពុទ្ធកាលេ បរស្ស ទាសី អហោសិំ, តស្សា មេ សាមិកោ អតិវិយ ចណ្ឌោ ផរុសោ, គហិតគ្គហិតេនេវ កដ្ឋេន វា កលិង្គរេន វា សីសំ ភិន្ទតិ. សាហំ ឧប្បន្នេ កោបេ ‘ឯស តវ សាមិកោ លក្ខណាហតំ វា កាតុំ នាសាទីនិ វា ឆិន្ទិតុំ ឥស្សរោ, មា កុជ្ឈី’តិ អត្តានមេវ បរិភាសេត្វា កោបំ នាម ន អកាសិំ, តេន មេ អយំ សម្បត្តិ លទ្ធា’’តិ. អបរា អាហ – ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឧច្ឆុខេត្តំ រក្ខមានា ឯកស្ស ភិក្ខុនោ ឧច្ឆុយដ្ឋិំ អទាសិំ’’. អបរា ឯកំ តិម្ពរុសកំ អទាសិំ. អបរា ឯកំ ឯឡាលុកំ អទាសិំ. អបរា ឯកំ ផារុសកំ ¶ អទាសិំ. អបរា ឯកំ មូលមុដ្ឋិំ. អបរា ‘‘និម្ពមុដ្ឋិ’’ន្តិអាទិនា នយេន អត្តនា អត្តនា កតំ បរិត្តទានំ អារោចេត្វា ‘‘ឥមិនា ឥមិនា ការណេន អម្ហេហិ អយំ សម្បត្តិ លទ្ធា’’តិ អាហំសុ.

ថេរោ តាហិ កតកម្មំ សុត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘សក្កា នុ ខោ, ភន្តេ, សច្ចកថនមត្តេន, កោបនិព្ពាបនមត្តេន, អតិបរិត្តកេន តិម្ពរុសកាទិទានមត្តេន ទិព្ពសម្បត្តិំ លទ្ធុ’’ន្តិ. ‘‘កស្មា មំ, មោគ្គល្លាន, បុច្ឆសិ, ននុ តេ ទេវតាហិ អយំ អត្ថោ កថិតោ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, លព្ភតិ មញ្ញេ ឯត្តកេន ទិព្ពសម្បត្តី’’តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘មោគ្គល្លាន, សច្ចមត្តំ កថេត្វាបិ កោបមត្តំ ជហិត្វាបិ បរិត្តកំ ទានំ ទត្វាបិ ទេវលោកំ គច្ឆតិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សច្ចំ ¶ ¶ ភណេ ន កុជ្ឈេយ្យ, ទជ្ជា អប្បម្បិ យាចិតោ;

ឯតេហិ តីហិ ឋានេហិ, គច្ឆេ ទេវាន សន្តិកេ’’តិ.

តត្ថ សច្ចំ ភណេតិ សច្ចំ ទីបេយ្យ វោហរេយ្យ, សច្ចេ បតិដ្ឋហេយ្យាតិ អត្ថោ. ន កុជ្ឈេយ្យាតិ បរស្ស ន កុជ្ឈេយ្យ ¶ . យាចិតោតិ យាចកា នាម សីលវន្តោ បព្ពជិតា. តេ ហិ កិញ្ចាបិ ‘‘ទេថា’’តិ អយាចិត្វាវ ឃរទ្វារេ តិដ្ឋន្តិ, អត្ថតោ បន យាចន្តិយេវ នាម. ឯវំ សីលវន្តេហិ យាចិតោ អប្បស្មិំ ទេយ្យធម្មេ វិជ្ជមានេ អប្បមត្តកម្បិ ទទេយ្យ. ឯតេហិ តីហីតិ ឯតេសុ តីសុ ឯកេនាបិ ការណេន ទេវលោកំ គច្ឆេយ្យាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

មហាមោគ្គល្លានត្ថេរបញ្ហវត្ថុ ចតុត្ថំ.

អហិំសកា យេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាកេតំ និស្សាយ អញ្ជនវនេ វិហរន្តោ ភិក្ខូហិ បដ្ឋបញ្ហំ អារព្ភ កថេសិ.

ភគវតោ កិរ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតស្ស សាកេតំ បិណ្ឌាយ បវិសនកាលេ ឯកោ សាកេតវាសី មហល្លកព្រាហ្មណោ នគរតោ និក្ខមន្តោ អន្តរឃរទ្វារេ ទសពលំ ទិស្វា បាទេសុ និបតិត្វា គោប្ផកេសុ ទឡ្ហំ គហេត្វា, ‘‘តាត, ននុ នាម បុត្តេហិ ជិណ្ណកាលេ មាតាបិតរោ បដិជគ្គិតព្ពា, កស្មា ឯត្តកំ កាលំ អម្ហាកំ អត្តានំ ន ទស្សេសិ. មយា តាវ ទិដ្ឋោសិ, មាតរម្បិ បស្សិតុំ ឯហី’’តិ សត្ថារំ គហេត្វា អត្តនោ គេហំ អគមាសិ. សត្ថា តត្ថ គន្ត្វា បញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទិ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន. ព្រាហ្មណីបិ អាគន្ត្វា សត្ថុ ¶ បាទេសុ និបតិត្វា, ‘‘តាត, ឯត្តកំ កាលំ កុហិំ គតោសិ, ននុ នាម មាតាបិតរោ មហល្លកកាលេ ឧបដ្ឋាតព្ពា’’តិ វត្វា បុត្តធីតរោ ‘‘ឯថ ភាតរំ វន្ទថា’’តិ វន្ទាបេសិ. តេ ឧភោបិ តុដ្ឋមានសា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥធេវ និពទ្ធំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ វត្វា ‘‘ពុទ្ធា នាម ឯកដ្ឋានេយេវ និពទ្ធំ ភិក្ខំ ន គណ្ហន្តី’’តិ វុត្តេ, ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, យេ វោ និមន្តេតុំ អាគច្ឆន្តិ, តេ អម្ហាកំ សន្តិកំ បហិណេយ្យាថា’’តិ អាហំសុ. សត្ថា តតោ ¶ បដ្ឋាយ និមន្តេតុំ អាគតេ ‘‘គន្ត្វា ព្រាហ្មណស្ស អារោចេយ្យាថា’’តិ បេសេសិ. តេ គន្ត្វា ‘‘មយំ ស្វាតនាយ សត្ថារំ និមន្តេមា’’តិ ព្រាហ្មណំ ¶ វទន្តិ. ព្រាហ្មណោ បុនទិវសេ អត្តនោ គេហតោ ភត្តភាជនសូបេយ្យភាជនានិ អាទាយ សត្ថុ និសីទនដ្ឋានំ គច្ឆតិ. អញ្ញត្រ បន និមន្តនេ អសតិ សត្ថា ព្រាហ្មណស្សេវ គេហេ ភត្តកិច្ចំ ករោតិ. តេ ឧភោបិ អត្តនោ ទេយ្យធម្មំ និច្ចកាលំ តថាគតស្ស ទេន្តា ធម្មកថំ សុណន្តា អនាគាមិផលំ បាបុណិំសុ.

ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, ‘‘អាវុសោ, ព្រាហ្មណោ ‘តថាគតស្ស សុទ្ធោទនោ បិតា, មហាមាយា មាតា’តិ ជានាតិ, ជានន្តោវ សទ្ធិំ ព្រាហ្មណិយា តថាគតំ ‘អម្ហាកំ បុត្តោ’តិ វទតិ, សត្ថាបិ ¶ តថេវ អធិវាសេតិ. កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ? សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ឧភោបិ តេ អត្តនោ បុត្តមេវ បុត្តោតិ វទន្តី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ, ភិក្ខវេ, អយំ ព្រាហ្មណោ និរន្តរំ បញ្ច ជាតិសតានិ មយ្ហំ បិតា អហោសិ, បញ្ច ជាតិសតានិ ចូឡបិតា, បញ្ច ជាតិសតានិ មហាបិតា. សាបិ មេ ព្រាហ្មណី និរន្តរមេវ បញ្ច ជាតិសតានិ មាតា អហោសិ, បញ្ច ជាតិសតានិ ចូឡមាតា, បញ្ច ជាតិសតានិ មហាមាតា. ឯវាហំ ទិយឌ្ឍជាតិសហស្សំ ព្រាហ្មណស្ស ហត្ថេ សំវឌ្ឍោ, ទិយឌ្ឍជាតិសហស្សំ ព្រាហ្មណិយា ហត្ថេតិ តីណិ ជាតិសហស្សានិ តេសំ បុត្តភាវំ ទស្សេត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘យស្មិំ មនោ និវិសតិ, ចិត្តញ្ចាបិ បសីទតិ;

អទិដ្ឋបុព្ពកេ បោសេ, កាមំ តស្មិម្បិ វិស្សសេ. (ជា. ១.១.៦៨);

‘‘បុព្ពេវ សន្និវាសេន, បច្ចុប្បន្នហិតេន វា;

ឯវំ តំ ជាយតេ បេមំ, ឧប្បលំវ យថោទកេ’’តិ. (ជា. ១.២.១៧៤);

សត្ថា តេមាសមេវ តំ កុលំ និស្សាយ វិហាសិ. តេ ឧភោបិ អរហត្តំ សច្ឆិកត្វា បរិនិព្ពាយិំសុ. អថ នេសំ មហាសក្ការំ កត្វា ឧភោបិ ឯកកូដាគារមេវ អារោបេត្វា នីហរិំសុ. សត្ថាបិ បញ្ចសតភិក្ខុបរិវារោ តេហិ សទ្ធិំយេវ អាឡាហនំ អគមាសិ. ‘‘ពុទ្ធានំ កិរ មាតាបិតរោ’’តិ មហាជនោ និក្ខមិ. សត្ថាបិ អាឡាហនសមីបេ ឯកំ សាលំ ¶ បវិសិត្វា អដ្ឋាសិ. មនុស្សា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ¶ ឯកមន្តេ ឋត្វា, ‘‘ភន្តេ, ‘មាតាបិតរោ វោ កាលកតា’តិ មា ចិន្តយិត្ថា’’តិ សត្ថារា សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ ករោន្តិ. សត្ថា តេ ‘‘មា ឯវំ អវចុត្ថា’’តិ អប្បដិក្ខិបិត្វា បរិសាយ អាសយំ ឱលោកេត្វា តង្ខណានុរូបំ ធម្មំ ទេសេន្តោ –

អថ សោ ជរសាបិ មិយ្យតី’’តិ. (សុ. និ. ៨១០; មហានិ. ៣៩) –

ឥទំ ជរាសុត្តំ កថេសិ. ទេសនាវសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. ភិក្ខូ ព្រាហ្មណស្ស ច ព្រាហ្មណិយា ច បរិនិព្ពុតភាវំ អជានន្តា, ‘‘ភន្តេ, តេសំ កោ អភិសម្បរាយោ’’តិ បុច្ឆិំសុ. សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, ឯវរូបានំ អសេខមុនីនំ អភិសម្បរាយោ នាម នត្ថិ. ឯវរូបា ហិ អច្ចុតំ អមតំ មហានិព្ពានមេវ បាបុណន្តី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អហិំសកា យេ មុនយោ, និច្ចំ កាយេន សំវុតា;

តេ យន្តិ អច្ចុតំ ឋានំ, យត្ថ គន្ត្វា ន សោចរេ’’តិ.

តត្ថ ¶ មុនយោតិ មោនេយ្យបដិបទាយ មគ្គផលបត្តា អសេខមុនយោ. កាយេនាតិ ទេសនាមត្តមេវេតំ, តីហិបិ ទ្វារេហិ សុសំវុតាតិ អត្ថោ. អច្ចុតន្តិ សស្សតំ. ឋានន្តិ អកុប្បដ្ឋានំ ធុវដ្ឋានំ. យត្ថាតិ យស្មិំ និព្ពានេ គន្ត្វា ន សោចរេ ន សោចន្តិ ន វិហញ្ញន្តិ, តំ ឋានំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ពុទ្ធបិតុព្រាហ្មណវត្ថុ បញ្ចមំ.

សទា ជាគរមានានន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា គិជ្ឈកូដេ វិហរន្តោ បុណ្ណំ នាម រាជគហសេដ្ឋិនោ ទាសិំ អារព្ភ កថេសិ.

តស្សា ¶ កិរ ឯកទិវសំ កោដ្ដនត្ថាយ ពហុវីហិំ អទំសុ. សា រត្តិម្បិ ទីបំ ជាលេត្វា វីហិំ កោដ្ដេន្តី វិស្សមនត្ថាយ សេទតិន្តេន គត្តេន ពហិវាតេ អដ្ឋាសិ. តស្មិំ សមយេ ទព្ពោ មល្លបុត្តោ ¶ ភិក្ខូនំ សេនាសនបញ្ញាបកោ ¶ អហោសិ. សោ ធម្មស្សវនំ សុត្វា អត្តនោ អត្តនោ សេនាសនំ គច្ឆន្តានំ ភិក្ខូនំ អង្គុលិំ ជាលេត្វា បុរតោ បុរតោ មគ្គទេសនត្ថាយ គច្ឆន្តោ ភិក្ខូនំ អាលោកំ និម្មិនិ. បុណ្ណា តេនាលោកេន បព្ពតេ វិចរន្តេ ភិក្ខូ ទិស្វា ‘‘អហំ តាវ អត្តនោ ទុក្ខេន ឧបទ្ទុតា ឥមាយបិ វេលាយ និទ្ទំ ន ឧបេមិ, ភទ្ទន្តា កិំ ការណា ន និទ្ទាយន្តី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘អទ្ធា កស្សចិ ភិក្ខុនោ អផាសុកំ វា ភវិស្សតិ, ទីឃជាតិកេន វា ឧបទ្ទវោ ភវិស្សតី’’តិ សញ្ញំ កត្វា បាតោវ កុណ្ឌកំ អាទាយ ឧទកេន តេមេត្វា ហត្ថតលេ បូវំ កត្វា អង្គារេសុ បចិត្វា ឧច្ឆង្គេ កត្វា តិត្ថមគ្គេ ខាទិស្សាមីតិ ឃដំ អាទាយ តិត្ថាភិមុខី បាយាសិ. សត្ថាបិ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិតុំ តមេវ មគ្គំ បដិបជ្ជិ.

សា សត្ថារំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អញ្ញេសុ ទិវសេសុ សត្ថរិ ទិដ្ឋេបិ មម ទេយ្យធម្មោ ន ហោតិ, ទេយ្យធម្មេ សតិ សត្ថារំ ន បស្សាមិ, ឥទានិ មេ ទេយ្យធម្មោ ច អត្ថិ, សត្ថា ច សម្មុខីភូតោ. សចេ លូខំ វា បណីតំ វាតិ អចិន្តេត្វា គណ្ហេយ្យ, ទទេយ្យាហំ ឥមំ បូវ’’ន្តិ ឃដំ ឯកមន្តេ និក្ខិបិត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ ¶ , ឥមំ លូខំ ទានំ បដិគ្គណ្ហន្តា មម សង្គហំ ករោថា’’តិ អាហ. សត្ថា អានន្ទត្ថេរំ ឱលោកេត្វា តេន នីហរិត្វា ទិន្នំ មហារាជទត្តិយំ បត្តំ ឧបនាមេត្វា បូវំ គណ្ហិ. បុណ្ណាបិ តំ សត្ថុ បត្តេ បតិដ្ឋបេត្វាវ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេហិ ទិដ្ឋធម្មោយេវ មេ សមិជ្ឈតូ’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ ឋិតកោវ អនុមោទនំ អកាសិ.

បុណ្ណាបិ ចិន្តេសិ – ‘‘កិញ្ចាបិ មេ សត្ថា សង្គហំ ករោន្តោ បូវំ គណ្ហិ, ន បនិទំ ខាទិស្សតិ. អទ្ធា បុរតោ កាកស្ស វា សុនខស្ស វា ទត្វា រញ្ញោ វា រាជបុត្តស្ស វា គេហំ គន្ត្វា បណីតភោជនំ ភុញ្ជិស្សតី’’តិ. សត្ថាបិ ‘‘កិំ នុ ខោ ឯសា ចិន្តេសី’’តិ តស្សា ចិត្តាចារំ ញត្វា អានន្ទត្ថេរំ ឱលោកេត្វា និសីទនាការំ ទស្សេសិ. ថេរោ ចីវរំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ. សត្ថា ពហិនគរេយេវ និសីទិត្វា ភត្តកិច្ចំ អកាសិ. ទេវតា សកលចក្កវាឡគព្ភេ ទេវមនុស្សានំ ឧបកប្បនកំ ឱជំ មធុបដលំ វិយ បីឡេត្វា ¶ តត្ថ បក្ខិបិំសុ. បុណ្ណា ច ឱលោកេន្តី អដ្ឋាសិ. ភត្តកិច្ចាវសានេ ថេរោ ឧទកំ អទាសិ. សត្ថា កតភត្តកិច្ចោ បុណ្ណំ អាមន្តេត្វា ‘‘កស្មា ត្វំ បុណ្ណេ មម ¶ សាវកេ បរិភវសី’’តិ អាហ. ន បរិភវាមិ, ភន្តេតិ. អថ តយា មម សាវកេ ឱលោកេត្វា កិំ កថិតន្តិ? ‘‘អហំ តាវ ឥមិនា ទុក្ខុបទ្ទវេន និទ្ទំ ន ឧបេមិ, ភទ្ទន្តា កិមត្ថំ និទ្ទំ ន ឧបេន្តិ, អទ្ធា កស្សចិ អផាសុកំ វា ភវិស្សតិ, ទីឃជាតិកេន វា ឧបទ្ទវោ ភវិស្សតី’’តិ ឯត្តកំ មយា, ភន្តេ, ចិន្តិតន្តិ. សត្ថា តស្សា វចនំ សុត្វា ‘‘បុណ្ណេ ត្វំ ន តាវ ទុក្ខុបទ្ទវេន និទ្ទាយសិ, មម សាវកា សទា ជាគរិយមនុយុត្តតាយ ន និទ្ទាយន្តី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សទា ¶ ជាគរមានានំ, អហោរត្តានុសិក្ខិនំ;

និព្ពានំ អធិមុត្តានំ, អត្ថំ គច្ឆន្តិ អាសវា’’តិ.

តត្ថ អហោរត្តានុសិក្ខិនន្តិ ទិវា ច រត្តិញ្ច តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខមានានំ. និព្ពានំ អធិមុត្តានន្តិ និព្ពានជ្ឈាសយានំ. អត្ថំ គច្ឆន្តីតិ ឯវរូបានំ សព្ពេបិ អាសវា អត្ថំ វិនាសំ នត្ថិភាវំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ យថាឋិតា បុណ្ណា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តបរិសាយបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

សត្ថា កុណ្ឌកអង្គារបូវេន ភត្តកិច្ចំ កត្វា វិហារំ អគមាសិ. ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘ទុក្ករំ ¶ , អាវុសោ, សម្មាសម្ពុទ្ធេន កតំ បុណ្ណាយ ទិន្នេន កុណ្ឌកអង្គារបូវេន ភត្តកិច្ចំ ករោន្តេនា’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ មយា ឥមាយ ទិន្នកុណ្ឌកំ បរិភុត្តមេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិត្វា –

‘‘ភុត្វា តិណបរិឃាសំ, ភុត្វា អាចាមកុណ្ឌកំ;

ឯតំ តេ ភោជនំ អាសិ, កស្មា ទានិ ន ភុញ្ជសិ.

‘‘យត្ថ បោសំ ន ជានន្តិ, ជាតិយា វិនយេន វា;

ពហុំ តត្ថ មហាព្រហ្មេ, អបិ អាចាមកុណ្ឌកំ.

‘‘ត្វញ្ច ¶ ខោ មំ បជានាសិ, យាទិសាយំ ហយុត្តមោ;

ជានន្តោ ជានមាគម្ម, ន តេ ភក្ខាមិ កុណ្ឌក’’ន្តិ. (ជា. ១.៣.១០-១២) –

ឥមំ កុណ្ឌកសិន្ធវបោតកជាតកំ វិត្ថារេត្វា កថេសិ.

បោរាណមេតន្តិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អតុលំ នាម ឧបាសកំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ ហិ សាវត្ថិវាសី ឧបាសកោ បញ្ចសតឧបាសកបរិវារោ ឯកទិវសំ ¶ តេ ឧបាសកេ អាទាយ ធម្មស្សវនត្ថាយ វិហារំ គន្ត្វា រេវតត្ថេរស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សោតុកាមោ ហុត្វា រេវតត្ថេរំ វន្ទិត្វា និសីទិ. សោ បនាយស្មា បដិសល្លានារាមោ សីហោ វិយ ឯកចារោ, តស្មា តេន សទ្ធិំ ន កិញ្ចិ កថេសិ. សោ ‘‘អយំ ថេរោ ន កិញ្ចិ កថេសី’’តិ កុទ្ធោ ឧដ្ឋាយ សារិបុត្តត្ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឯកមន្តំ ឋិតោ ថេរេន ‘‘កេនត្ថេន អាគតត្ថា’’តិ វុត្តេ ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឥមេ ឧបាសកេ អាទាយ ធម្មស្សវនត្ថាយ រេវតត្ថេរំ ឧបសង្កមិំ, តស្ស មេ ថេរោ ន កិញ្ចិ កថេសិ, ស្វាហំ តស្ស កុជ្ឈិត្វា ឥធាគតោ, ធម្មំ មេ កថេថា’’តិ អាហ. អថ ថេរោ ‘‘តេន ហិ ឧបាសកា និសីទថា’’តិ វត្វា ពហុកំ កត្វា អភិធម្មកថំ កថេសិ. ឧបាសកោបិ ‘‘អភិធម្មកថា នាម អតិសណ្ហា, ថេរោ ពហុំ អភិធម្មមេវ កថេសិ, អម្ហាកំ ឥមិនា កោ អត្ថោ’’តិ កុជ្ឈិត្វា បរិសំ អាទាយ អានន្ទត្ថេរស្ស សន្តិកំ អគមាសិ.

ថេរេនាបិ ‘‘កិំ ឧបាសកា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភន្តេ, មយំ ធម្មស្សវនត្ថាយ រេវតត្ថេរំ ឧបសង្កមិម្ហា, តស្ស សន្តិកេ អាលាបសល្លាបមត្តម្បិ អលភិត្វា កុទ្ធា សារិបុត្តត្ថេរស្ស សន្តិកំ អគមិម្ហា, សោបិ នោ អតិសណ្ហំ ពហុំ អភិធម្មមេវ កថេសិ, ‘ឥមិនា អម្ហាកំ កោ អត្ថោ’តិ ឯតស្សាបិ កុជ្ឈិត្វា ឥធាគមិម្ហា, កថេហិ នោ, ភន្តេ, ធម្មកថ’’ន្តិ. តេន ហិ និសីទិត្វា សុណាថាតិ ថេរោ តេសំ សុវិញ្ញេយ្យំ កត្វា អប្បកមេវ ¶ ធម្មំ កថេសិ. តេ ថេរស្សបិ កុជ្ឈិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ, អថ នេ សត្ថា អាហ – ‘‘កស្មា ¶ ឧបាសកា អាគតត្ថា’’តិ? ‘‘ធម្មស្សវនាយ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘សុតោ បន វោ ធម្មោ’’តិ? ‘‘ភន្តេ, មយំ អាទិតោ រេវតត្ថេរំ ឧបសង្កមិម្ហា, សោ អម្ហេហិ សទ្ធិំ ន កិញ្ចិ កថេសិ, តស្ស កុជ្ឈិត្វា សារិបុត្តត្ថេរំ ឧបសង្កមិម្ហា, តេន នោ ពហុ អភិធម្មោ កថិតោ, តំ អសល្លក្ខេត្វា កុជ្ឈិត្វា អានន្ទត្ថេរំ ឧបសង្កមិម្ហា, តេន នោ អប្បមត្តកោវ ធម្មោ កថិតោ, តស្សបិ កុជ្ឈិត្វា ឥធាគតម្ហា’’តិ.

សត្ថា តស្ស កថំ សុត្វា, ‘‘អតុល, បោរាណតោ បដ្ឋាយ អាចិណ្ណមេវេតំ, តុណ្ហីភូតម្បិ ពហុកថម្បិ មន្ទកថម្បិ គរហន្តិយេវ. ឯកន្តំ គរហិតព្ពោយេវ វា ហិ បសំសិតព្ពោយេវ វា នត្ថិ ¶ . រាជានោបិ ឯកច្ចេ និន្ទន្តិ, ឯកច្ចេ បសំសន្តិ. មហាបថវិម្បិ ចន្ទិមសូរិយេបិ អាកាសាទយោបិ ចតុបរិសមជ្ឈេ និសីទិត្វា ធម្មំ កថេន្តម្បិ សម្មាសម្ពុទ្ធំ ឯកច្ចេ គរហន្តិ, ឯកច្ចេ បសំសន្តិ. អន្ធពាលានញ្ហិ និន្ទា វា បសំសា វា អប្បមាណា, បណ្ឌិតេន បន មេធាវិនា និន្ទិតោ និន្ទិតោ នាម, បសំសិតោ ច បសំសិតោ នាម ហោតី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘បោរាណមេតំ ¶ អតុល, នេតំ អជ្ជតនាមិវ;

និន្ទន្តិ តុណ្ហិមាសីនំ, និន្ទន្តិ ពហុភាណិនំ;

មិតភាណិម្បិ និន្ទន្តិ, នត្ថិ លោកេ អនិន្ទិតោ.

‘‘ន ចាហុ ន ច ភវិស្សតិ, ន ចេតរហិ វិជ្ជតិ;

ឯកន្តំ និន្ទិតោ បោសោ, ឯកន្តំ វា បសំសិតោ.

‘‘យំ ចេ វិញ្ញូ បសំសន្តិ, អនុវិច្ច សុវេ សុវេ;

អច្ឆិទ្ទវុត្តិំ មេធាវិំ, បញ្ញាសីលសមាហិតំ.

‘‘និក្ខំ ជម្ពោនទស្សេវ, កោ តំ និន្ទិតុមរហតិ;

ទេវាបិ នំ បសំសន្តិ, ព្រហ្មុនាបិ បសំសិតោ’’តិ.

តត្ថ បោរាណមេតន្តិ បុរាណកំ ឯតំ. អតុលាតិ តំ ឧបាសកំ នាមេន អាលបតិ. នេតំ អជ្ជតនាមិវាតិ ឥទំ និន្ទនំ វា បសំសនំ វា អជ្ជតនំ ¶ អធុនា ឧប្បន្នំ វិយ ន ហោតិ. តុណ្ហិមាសីនន្តិ កិំ ឯសោ មូគោ វិយ ពធិរោ វិយ កិញ្ចិ អជានន្តោ វិយ តុណ្ហី ហុត្វា និសិន្នោតិ និន្ទន្តិ. ពហុភាណិនន្តិ កិំ ឯស វាតាហតតាលបណ្ណំ វិយ តដតដាយតិ, ឥមស្ស កថាបរិយន្តោយេវ នត្ថីតិ និន្ទន្តិ. មិតភាណិម្បីតិ កិំ ¶ ឯស សុវណ្ណហិរញ្ញំ វិយ អត្តនោ វចនំ មញ្ញមានោ ឯកំ វា ទ្វេ វា វត្វា តុណ្ហី អហោសីតិ និន្ទន្តិ. ឯវំ សព្ពថាបិ ឥមស្មិំ លោកេ អនិន្ទិតោ នាម នត្ថីតិ អត្ថោ. ន ចាហូតិ អតីតេបិ នាហោសិ, អនាគតេបិ ន ភវិស្សតិ.

យំ ចេ វិញ្ញូតិ ពាលានំ និន្ទា វា បសំសា វា អប្បមាណា, យំ បន បណ្ឌិតា ទិវសេ ទិវសេ អនុវិច្ច និន្ទការណំ វា បសំសការណំ វា ជានិត្វា បសំសន្តិ, អច្ឆិទ្ទាយ វា សិក្ខាយ ¶ អច្ឆិទ្ទាយ វា ជីវិតវុត្តិយា សមន្នាគតត្តា អច្ឆិទ្ទវុត្តិំ ធម្មោជបញ្ញាយ សមន្នាគតត្តា មេធាវិំ លោកិយលោកុត្តរបញ្ញាយ ចេវ ចតុបារិសុទ្ធិសីលេន ច សមន្នាគតត្តា បញ្ញាសីលសមាហិតំ បសំសន្តិ, តំ សុវណ្ណទោសវិរហិតំ ឃដ្ដនមជ្ជនក្ខមំ ជម្ពោនទនិក្ខំ វិយ កោ និន្ទិតុមរហតីតិ អត្ថោ. ទេវាបីតិ ទេវតាបិ បណ្ឌិតមនុស្សាបិ តំ ភិក្ខុំ ឧបដ្ឋាយ ថោមេន្តិ បសំសន្តិ. ព្រហ្មុនាបីតិ ន កេវលំ ទេវមនុស្សេហិ, ទសសហស្សចក្កវាឡេ មហាព្រហ្មុនាបិ ឯស បសំសិតោយេវាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ បញ្ចសតាបិ ឧបាសកា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសូតិ.

កាយប្បកោបន្តិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ឆព្ពគ្គិយេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកទិវសញ្ហិ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ តេសំ ឆព្ពគ្គិយានំ ឧភោហិ ហត្ថេហិ យដ្ឋិយោ គហេត្វា កដ្ឋបាទុកា អារុយ្ហ បិដ្ឋិបាសាណេ ចង្កមន្តានំ ខដខដាតិសទ្ទំ សុត្វា, ‘‘អានន្ទ, កិំ សទ្ទោ នាមេសោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ¶ ‘‘ឆព្ពគ្គិយានំ បាទុកា អារុយ្ហ ចង្កមន្តានំ ខដខដសទ្ទោ’’តិ សុត្វា សិក្ខាបទំ បញ្ញាបេត្វា ‘‘ភិក្ខុនា នាម កាយាទីនិ រក្ខិតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘កាយប្បកោបំ រក្ខេយ្យ, កាយេន សំវុតោ សិយា;

កាយទុច្ចរិតំ ហិត្វា, កាយេន សុចរិតំ ចរេ.

‘‘វចីបកោបំ រក្ខេយ្យ, វាចាយ សំវុតោ សិយា;

វចីទុច្ចរិតំ ហិត្វា, វាចាយ សុចរិតំ ចរេ.

‘‘មនោបកោបំ រក្ខេយ្យ, មនសា សំវុតោ សិយា;

មនោទុច្ចរិតំ ហិត្វា, មនសា សុចរិតំ ចរេ.

‘‘កាយេន ¶ សំវុតា ធីរា, អថោ វាចាយ សំវុតា;

មនសា សំវុតា ធីរា, តេ វេ សុបរិសំវុតា’’តិ.

តត្ថ កាយប្បកោបន្តិ តិវិធំ កាយទុច្ចរិតំ រក្ខេយ្យ. កាយេន សំវុតោតិ កាយទ្វារេ ទុច្ចរិតបវេសនំ និវារេត្វា សំវុតោ បិហិតទ្វារោ សិយា. យស្មា បន ¶ កាយទុច្ចរិតំ ហិត្វា កាយសុចរិតំ ចរន្តោ ឧភយម្បេតំ ករោតិ, តស្មា កាយទុច្ចរិតំ ហិត្វា, កាយេន សុចរិតំ ចរេតិ វុត្តំ. អនន្តរគាថាសុបិ ឯសេវ នយោ. កាយេន សំវុតា ធីរាតិ យេ បណ្ឌិតា បាណាតិបាតាទីនិ អករោន្តា កាយេន, មុសាវាទាទីនិ អករោន្តា វាចាយ, អភិជ្ឈាទីនិ អសមុដ្ឋបេន្តា មនសា សំវុតា, តេ ឥធ លោកស្មិំ សុសំវុតា សុរក្ខិតា សុគោបិតា សុបិហិតទ្វារាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

បណ្ឌុបលាសោវ ¶ ¶ ¶ ទានិសីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ គោឃាតកបុត្តំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរេកោ គោឃាតកោ គាវោ វធិត្វា វរមំសានិ គហេត្វា បចាបេត្វា បុត្តទារេហិ សទ្ធិំ និសីទិត្វា មំសញ្ច ខាទតិ, មូលេន ច វិក្កិណិត្វា ជីវិកំ កប្បេសិ. សោ ឯវំ បញ្ចបណ្ណាស វស្សានិ គោឃាតកកម្មំ ករោន្តោ ធុរវិហារេ វិហរន្តស្ស សត្ថុ ឯកទិវសម្បិ កដច្ឆុមត្តម្បិ យាគុំ វា ភត្តំ វា ន អទាសិ. សោ ច វិនា មំសេន ភត្តំ ន ភុញ្ជតិ. សោ ឯកទិវសំ ទិវសភាគេ មំសំ វិក្កិណិត្វា អត្តនោ អត្ថាយ បចិតុំ ឯកំ មំសខណ្ឌំ ភរិយាយ ទត្វា ន្ហាយិតុំ អគមាសិ. អថស្ស សហាយកោ គេហំ គន្ត្វា ភរិយំ អាហ – ‘‘ថោកំ មេ វិក្កិណិយមំសំ ទេហិ, គេហំ ¶ មេ បាហុនកោ អាគតោ’’តិ. នត្ថិ វិក្កិណិយមំសំ, សហាយកោ តេ មំសំ វិក្កិណិត្វា ឥទានិ ន្ហាយិតុំ គតោតិ. មា ឯវំ ករិ, សចេ មំសខណ្ឌំ អត្ថិ, ទេហីតិ. សហាយកស្ស តេ និក្ខិត្តមំសំ ឋបេត្វា អញ្ញំ នត្ថីតិ. សោ ‘‘សហាយកស្ស មេ អត្ថាយ ឋបិតមំសតោ អញ្ញំ មំសំ នត្ថិ, សោ ច វិនា មំសេន ន ភុញ្ជតិ, នាយំ ទស្សតី’’តិ សាមំយេវ តំ មំសំ គហេត្វា បក្កាមិ.

គោឃាតកោបិ ន្ហត្វា អាគតោ តាយ អត្តនោ បក្កបណ្ណេន សទ្ធិំ វឌ្ឍេត្វា ភត្តេ ឧបនីតេ អាហ ‘‘កហំ មំស’’ន្តិ? ‘‘នត្ថិ, សាមី’’តិ. ននុ អហំ បច្ចនត្ថាយ មំសំ ទត្វា គតោតិ. តវ សហាយកោ អាគន្ត្វា ‘‘បាហុនកោ មេ អាគតោ, វិក្កិណិយមំសំ ទេហី’’តិ វត្វា មយា ‘‘សហាយកស្ស តេ ឋបិតមំសតោ អញ្ញំ មំសំ នត្ថិ, សោ ច វិនា មំសេន ន ភុញ្ជតី’’តិ វុត្តេបិ ពលក្ការេន តំ មំសំ សាមំយេវ គហេត្វា គតោតិ. អហំ វិនា មំសេន ភត្តំ ន ភុញ្ជាមិ, ហរាហិ នន្តិ. កិំ សក្កា កាតុំ, ភុញ្ជ, សាមីតិ. សោ ‘‘នាហំ ភុញ្ជាមី’’តិ តំ ភត្តំ ហរាបេត្វា សត្ថំ អាទាយ បច្ឆាគេហេ ឋិតោ គោណោ អត្ថិ, តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា មុខេ ហត្ថំ បក្ខិបិត្វា ជិវ្ហំ នីហរិត្វា សត្ថេន មូលេ ¶ ឆិន្ទិត្វា អាទាយ គន្ត្វា អង្គារេសុ បចាបេត្វា ភត្តមត្ថកេ ¶ ឋបេត្វា និសិន្នោ ឯកំ ភត្តបិណ្ឌំ ភុញ្ជិត្វា ឯកំ មំសខណ្ឌំ មុខេ ឋបេសិ. តង្ខណញ្ញេវស្ស ¶ ជិវ្ហា ឆិជ្ជិត្វា ភត្តបាតិយំ បតិ. តង្ខណញ្ញេវ កម្មសរិក្ខកំ វិបាកំ លភិ. សោបិ ខោ គោណោ វិយ លោហិតធារាយ មុខតោ បគ្ឃរន្តិយា អន្តោគេហំ បវិសិត្វា ជណ្ណុកេហិ វិចរន្តោ វិរវិ.

តស្មិំ សមយេ គោឃាតកស្ស បុត្តោ បិតរំ ឱលោកេន្តោ សមីបេ ឋិតោ ហោតិ. អថ នំ មាតា អាហ – ‘‘បស្ស, បុត្ត, ឥមំ គោឃាតកំ គោណំ វិយ គេហមជ្ឈេ ជណ្ណុកេហិ វិចរិត្វា វិរវន្តំ, ឥទំ ទុក្ខំ តវ មត្ថកេ បតិស្សតិ, មមម្បិ អនោលោកេត្វា អត្តនោ សោត្ថិំ ករោន្តោ បលាយស្សូ’’តិ. សោ មរណភយតជ្ជិតោ មាតរំ វន្ទិត្វា បលាយិ, បលាយិត្វា ច បន តក្កសិលំ អគមាសិ. គោឃាតកោបិ គោណោ វិយ គេហមជ្ឈេ វិរវន្តោ វិចរិត្វា កាលកតោ អវីចិម្ហិ និព្ពត្តិ. គោណោបិ កាលមកាសិ. គោឃាតកបុត្តោបិ តក្កសិលំ គន្ត្វា សុវណ្ណការកម្មំ ឧគ្គណ្ហិ. អថស្សាចរិយោ គាមំ គច្ឆន្តោ ‘‘ឯវរូបំ នាម អលង្ការំ ករេយ្យាសី’’តិ វត្វា បក្កាមិ. សោបិ តថារូបំ អលង្ការំ អកាសិ. អថស្សាចរិយោ អាគន្ត្វា អលង្ការំ ទិស្វា ‘‘អយំ យត្ថ កត្ថចិ គន្ត្វា ជីវិតុំ សមត្ថោ’’តិ វយប្បត្តំ អត្តនោ ធីតរំ អទាសិ. សោ បុត្តធីតាហិ វឌ្ឍិ.

អថស្ស បុត្តា វយប្បត្តា សិប្បំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អបរភាគេ សាវត្ថិយំ គន្ត្វា តត្ថ ឃរាវាសំ សណ្ឋបេត្វា វសន្តា សទ្ធា បសន្នា អហេសុំ. បិតាបិ នេសំ តក្កសិលាយំ កិញ្ចិ កុសលំ អកត្វាវ ជរំ ¶ បាបុណិ. អថស្ស បុត្តា ‘‘បិតា នោ មហល្លកោ’’តិ អត្តនោ សន្តិកំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘បិតុ អត្ថាយ ទានំ ទស្សាមា’’តិ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តយិំសុ. តេ បុនទិវសេ អន្តោគេហេ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និសីទាបេត្វា សក្កច្ចំ បរិវិសិត្វា ភត្តកិច្ចាវសានេ សត្ថារំ អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, អម្ហេហិ ឥទំ បិតុ ជីវភត្តំ ទិន្នំ, បិតុ នោ អនុមោទនំ ករោថា’’តិ. សត្ថា តំ អាមន្តេត្វា, ‘‘ឧបាសក, ត្វំ មហល្លកោ បរិបក្កសរីរោ បណ្ឌុបលាសសទិសោ, តវ បរលោកគមនាយ កុសលបាថេយ្យំ នត្ថិ, អត្តនោ បតិដ្ឋំ ករោហិ, បណ្ឌិតោ ភវ, មា ពាលោ’’តិ អនុមោទនំ ករោន្តោ ឥមា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

ទិព្ពំ អរិយភូមិំ ឧបេហិសី’’តិ.

តត្ថ បណ្ឌុបលាសោវ ទានិសីតិ, ឧបាសក, ត្វំ ឥទានិ ឆិជ្ជិត្វា ភូមិយំ បតិតបណ្ឌុបលាសោ វិយ អហោសិ. យមបុរិសាតិ យមទូតា វុច្ចន្តិ, ឥទំ បន មរណមេវ សន្ធាយ វុត្តំ, មរណំ តេ បច្ចុបដ្ឋិតន្តិ អត្ថោ. ឧយ្យោគមុខេតិ បរិហានិមុខេ, អវុឌ្ឍិមុខេ ច ឋិតោសីតិ អត្ថោ. បាថេយ្យន្តិ គមិកស្ស តណ្ឌុលាទិបាថេយ្យំ ¶ វិយ បរលោកំ គច្ឆន្តស្ស តវ កុសលបាថេយ្យម្បិ នត្ថីតិ អត្ថោ. សោ ករោហីតិ សោ ត្វំ សមុទ្ទេ នាវាយ ភិន្នាយ ទីបសង្ខាតំ បតិដ្ឋំ វិយ អត្តនោ កុសលបតិដ្ឋំ ករោហិ. ករោន្តោ ច ខិប្បំ វាយម, សីឃំ សីឃំ វីរិយំ អារភ, អត្តនោ កុសលកម្មបតិដ្ឋករណេន បណ្ឌិតោ ភវ. យោ ហិ មរណមុខំ អប្បត្វា កាតុំ សមត្ថកាលេវ កុសលំ ករោតិ, ឯស បណ្ឌិតោ នាម, តាទិសោ ភវ, មា អន្ធពាលោតិ អត្ថោ. ទិព្ពំ អរិយភូមិន្តិ ឯវំ វីរិយំ ករោន្តោ រាគាទីនំ មលានំ នីហដតាយ និទ្ធន្តមលោ អង្គណាភាវេន អនង្គណោ និក្កិលេសោ ហុត្វា បញ្ចវិធំ សុទ្ធាវាសភូមិំ បាបុណិស្សសីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ឧបាសកោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

តេ បុនទិវសត្ថាយបិ សត្ថារំ និមន្តេត្វា ទានំ ទត្វា កតភត្តកិច្ចំ សត្ថារំ អនុមោទនកាលេ អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, ឥទម្បិ អម្ហាកំ បិតុ ជីវភត្តមេវ, ឥមស្សេវ អនុមោទនំ ករោថា’’តិ. សត្ថា តស្ស អនុមោទនំ ករោន្តោ ឥមា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

តត្ថ ឧបនីតវយោតិ ឧបាតិ និបាតមត្តំ, នីតវយោតិ វិគតវយោ អតិក្កន្តវយោ, ត្វញ្ចសិ ទានិ តយោ វយេ អតិក្កមិត្វា មរណមុខេ ឋិតោតិ អត្ថោ. សម្បយាតោសិ យមស្ស សន្តិកន្តិ មរណមុខំ គន្តុំ សជ្ជោ ហុត្វា ឋិតោសីតិ អត្ថោ. វាសោ តេ នត្ថិ អន្តរាតិ យថា មគ្គំ គច្ឆន្តា តានិ តានិ កិច្ចានិ ករោន្តា អន្តរាមគ្គេ វសន្តិ, ន ឯវំ បរលោកំ គច្ឆន្តា. ន ហិ សក្កា បរលោកំ គច្ឆន្តេន ‘‘អធិវាសេថ កតិបាហំ, ទានំ តាវ ទេមិ, ធម្មំ តាវ សុណាមី’’តិអាទីនិ វត្តុំ. ឥតោ បន ចវិត្វា បរលោកេ និព្ពត្តោវ ហោតិ. ឥមមត្ថំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. បាថេយ្យន្តិ ឥទំ កិញ្ចាបិ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ, ឧបាសកស្ស បន បុនប្បុនំ ទឡ្ហីករណត្ថំ ឥធាបិ សត្ថារា កថិតំ. ជាតិជរន្តិ ឯត្ថ ¶ ព្យាធិមរណានិបិ គហិតានេវ ហោន្តិ. ហេដ្ឋិមគាថាហិ ច អនាគាមិមគ្គោ កថិតោ, ឥធ អរហត្តមគ្គោ កថិតោ. ឯវំ សន្តេបិ យថា នាម រញ្ញា អត្តនោ មុខបមាណេន កពឡំ វឌ្ឍេត្វា បុត្តស្ស ឧបនីតេ សោ កុមារោ អត្តនោ មុខបមាណេនេវ គណ្ហាតិ, ឯវមេវ សត្ថារា ឧបរិមគ្គវសេន ធម្មេ ទេសិតេបិ ឧបាសកោ អត្តនោ ឧបនិស្សយវសេន ហេដ្ឋា សោតាបត្តិផលំ បត្វា ឥមិស្សា អនុមោទនាយ អវសានេ អនាគាមិផលំ បត្តោ. សេសបរិសាយបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

អនុបុព្ពេនាតិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរព្រាហ្មណំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ឯកទិវសំ បាតោវ និក្ខមិត្វា ភិក្ខូនំ ចីវរបារុបនដ្ឋានេ ភិក្ខូ ចីវរំ បារុបន្តេ ឱលោកេន្តោ អដ្ឋាសិ. តំ បន ឋានំ វិរូឡ្ហតិណំ ហោតិ. អថេកស្ស ភិក្ខុនោ ចីវរំ បារុបន្តស្ស ចីវរកណ្ណោ តិណេសុ បវដ្ដេន្តោ ឧស្សាវពិន្ទូហិ តេមិ. ព្រាហ្មណោ ‘‘ឥមំ ឋានំ ¶ អប្បហរិតំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ បុនទិវសេ កុទ្ទាលំ អាទាយ គន្ត្វា តំ ឋានំ តច្ឆេត្វា ខលមណ្ឌលសទិសំ អកាសិ. បុនទិវសេបិ តំ ឋានំ អាគន្ត្វា ភិក្ខូសុ ចីវរំ បារុបន្តេសុ ឯកស្ស ¶ ចីវរកណ្ណំ ភូមិយំ បតិត្វា បំសុម្ហិ បវដ្ដមានំ ទិស្វា ‘‘ឥធ វាលុកំ ឱកិរិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា វាលុកំ អាហរិត្វា ឱកិរិ.

អថេកទិវសំ បុរេភត្តំ ចណ្ឌោ អាតបោ អហោសិ, តទាបិ ភិក្ខូនំ ចីវរំ បារុបន្តានំ គត្តតោ សេទេ មុច្ចន្តេ ទិស្វា ‘‘ឥធ មយា មណ្ឌបំ ការេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា មណ្ឌបំ ការេសិ. បុនទិវសេ បាតោវ វស្សំ វស្សិ, វទ្ទលិកំ អហោសិ. តទាបិ ព្រាហ្មណោ ភិក្ខូ ឱលោកេន្តោវ ឋិតោ តិន្តចីវរកេ ភិក្ខូ ទិស្វា ‘‘ឯត្ថ មយា សាលំ ការេតុំ វដ្ដតី’’តិ សាលំ ការេត្វា ‘‘ឥទានិ សាលមហំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ ¶ និមន្តេត្វា អន្តោ ច ពហិ ច ភិក្ខូ និសីទាបេត្វា ភត្តកិច្ចាវសានេ អនុមោទនត្ថាយ សត្ថុ បត្តំ គហេត្វា, ‘‘ភន្តេ, អហំ ភិក្ខូនំ ចីវរបារុបនកាលេ ឥមស្មិំ ឋានេ ឱលោកេន្តោ ឋិតោ ឥទញ្ចិទញ្ច ទិស្វា ឥទញ្ចិទញ្ច ការេសិ’’ន្តិ អាទិតោ បដ្ឋាយ សព្ពំ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. សត្ថា តស្ស វចនំ សុត្វា, ‘‘ព្រាហ្មណ, បណ្ឌិតា នាម ខណេ ខណេ ថោកំ កុសលំ ករោន្តា អនុបុព្ពេន អត្តនោ អកុសលមលំ នីហរន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អនុបុព្ពេន មេធាវី, ថោកំ ថោកំ ខណេ ខណេ;

កម្មារោ រជតស្សេវ, និទ្ធមេ មលមត្តនោ’’តិ.

តត្ថ អនុបុព្ពេនាតិ អនុបដិបាដិយា. មេធាវីតិ ធម្មោជបញ្ញាយ សមន្នាគតោ. ខណេ ខណេតិ ឱកាសេ ឱកាសេ កុសលំ ករោន្តោ. កម្មារោ រជតស្សេវាតិ យថា សុវណ្ណការោ ឯកវារមេវ សុវណ្ណំ តាបេត្វា កោដ្ដេត្វា មលំ នីហរិត្វា បិលន្ធនវិកតិំ កាតុំ ន សក្កោតិ ¶ , បុនប្បុនំ តាបេន្តោ កោដ្ដេន្តោ បន មលំ នីហរតិ, តតោ អនេកវិធំ បិលន្ធនវិកតិំ ករោតិ, ឯវមេវ បុនប្បុនំ កុសលំ ករោន្តោ បណ្ឌិតោ អត្តនោ រាគាទិមលំ និទ្ធមេយ្យ, ឯវំ និទ្ធន្តមលោ និក្កិលេសោវ ហោតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ ព្រាហ្មណោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋតិ, មហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

អយសាវ ¶ មលន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ តិស្សត្ថេរំ នាម ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកោ កិរ សាវត្ថិវាសី កុលបុត្តោ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ តិស្សត្ថេរោតិ បញ្ញាយិ. សោ អបរភាគេ ជនបទវិហារេ វស្សូបគតោ អដ្ឋហត្ថកំ ថូលសាដកំ លភិត្វា វុត្ថវស្សោ បវារេត្វា តំ អាទាយ គន្ត្វា ភគិនិយា ហត្ថេ ឋបេសិ. សា ‘‘ន មេ ឯសោ សាដកោ ភាតុ អនុច្ឆវិកោ’’តិ តំ តិខិណាយ វាសិយា ឆិន្ទិត្វា ហីរហីរំ កត្វា ឧទុក្ខលេ កោដ្ដេត្វា បវិសេត្វា បោថេត្វា វដ្ដេត្វា សុខុមសុត្តំ កន្តិត្វា សាដកំ វាយាបេសិ. ថេរោបិ សុត្តញ្ចេវ សូចិយោ ច សំវិទហិត្វា ចីវរការកេ ទហរសាមណេរេ សន្និបាតេត្វា ភគិនិយា សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘តំ ¶ មេ សាដកំ ទេថ, ចីវរំ ការេស្សាមី’’តិ អាហ. សា នវហត្ថំ សាដកំ នីហរិត្វា កនិដ្ឋភាតិកស្ស ហត្ថេ ឋបេសិ. សោ តំ គហេត្វា វិត្ថារេត្វា ឱលោកេត្វា ‘‘មម សាដកោ ថូលោ អដ្ឋហត្ថោ, អយំ សុខុមោ នវហត្ថោ. នាយំ មម សាដកោ, តុម្ហាកំ ឯស, ន មេ ឥមិនា អត្ថោ, តមេវ មេ ទេថា’’តិ អាហ. ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកមេវ ឯសោ, គណ្ហថ ន’’ន្តិ? សោ នេវ ឥច្ឆិ. អថស្ស អត្តនា កតកិច្ចំ សព្ពំ អារោចេត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកមេវេស, គណ្ហថ ន’’ន្តិ អទាសិ. សោ តំ អាទាយ វិហារំ គន្ត្វា ចីវរកម្មំ បដ្ឋបេសិ.

អថស្ស ¶ ភគិនី ចីវរការានំ អត្ថាយ យាគុភត្តាទីនិ សម្បាទេសិ. ចីវរស្ស និដ្ឋិតទិវសេ បន អតិរេកសក្ការំ ការេសិ. សោ ចីវរំ ឱលោកេត្វា តស្មិំ ឧប្បន្នសិនេហោ ‘‘ស្វេ ទានិ នំ បារុបិស្សាមី’’តិ សំហរិត្វា ចីវរវំសេ ឋបេត្វា តំ រត្តិំ ភុត្តាហារំ ជិរាបេតុំ អសក្កោន្តោ កាលំ កត្វា តស្មិំយេវ ចីវរេ ឩកា ហុត្វា និព្ពត្តិ. ភគិនីបិស្ស កាលកិរិយំ សុត្វា ភិក្ខូនំ បាទេសុ បវត្តមានា រោទិ. ភិក្ខូ តស្ស សរីរកិច្ចំ កត្វា គិលានុបដ្ឋាកស្ស អភាវេន សង្ឃស្សេវ តំ បាបុណាតិ. ‘‘ភាជេស្សាម ន’’ន្តិ តំ ចីវរំ នីហរាបេសុំ. សា ឩកា ‘‘ឥមេ មម សន្តកំ វិលុម្បន្តី’’តិ វិរវន្តី ឥតោ ចិតោ ច សន្ធាវិ. សត្ថា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ ទិព្ពាយ សោតធាតុយា តំ សទ្ទំ សុត្វា, ‘‘អានន្ទ, តិស្សស្ស ចីវរំ អភាជេត្វា សត្តាហំ និក្ខិបិតុំ វទេហី’’តិ អាហ. ថេរោ តថា ការេសិ. សាបិ សត្តមេ ទិវសេ កាលំ កត្វា តុសិតវិមានេ និព្ពត្តិ. សត្ថា ¶ ‘‘អដ្ឋមេ ទិវសេ តិស្សស្ស ចីវរំ ភាជេត្វា គណ្ហថា’’តិ អាណាបេសិ. ភិក្ខូ តថា ករិំសុ.

ភិក្ខូ ¶ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘កស្មា នុ ខោ សត្ថា តិស្សស្ស ចីវរំ សត្ត ទិវសេ ឋបាបេត្វា អដ្ឋមេ ទិវសេ គណ្ហិតុំ អនុជានី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, តិស្សោ អត្តនោ ចីវរេ ឩកា ហុត្វា និព្ពត្តោ, តុម្ហេហិ តស្មិំ ភាជិយមានេ ‘ឥមេ មម សន្តកំ វិលុម្បន្តី’តិ វិរវន្តី ឥតោ ចិតោ ច ធាវិ. សា តុម្ហេហិ ចីវរេ គយ្ហមានេ តុម្ហេសុ មនំ បទុស្សិត្វា និរយេ និព្ពត្តេយ្យ, តេន ចាហំ ចីវរំ និក្ខិបាបេសិំ. ឥទានិ បន សា តុសិតវិមានេ និព្ពត្តា, តេន វោ មយា ចីវរគហណំ អនុញ្ញាត’’ន្តិ វត្វា បុន តេហិ ‘‘ភារិយា វត អយំ, ភន្តេ, តណ្ហា នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, ឥមេសំ សត្តានំ តណ្ហា នាម ភារិយា. យថា អយតោ មលំ ឧដ្ឋហិត្វា អយមេវ ខាទតិ វិនាសេតិ អបរិភោគំ ករោតិ, ឯវមេវាយំ តណ្ហា ឥមេសំ សត្តានំ អព្ភន្តរេ ឧប្បជ្ជិត្វា តេ សត្តេ និរយាទីសុ និព្ពត្តាបេតិ, វិនាសំ បាបេតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

សានិ កម្មានិ នយន្តិ ទុគ្គតិ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ¶ អយសាវាតិ អយតោ សមុដ្ឋិតំ. តតុដ្ឋាយាតិ តតោ ឧដ្ឋាយ. អតិធោនចារិនន្តិ ធោនា វុច្ចតិ ចត្តារោ បច្ចយេ ‘‘ឥទមត្ថំ ឯតេ’’តិ បច្ចវេក្ខិត្វា បរិភុញ្ជនបញ្ញា, តំ អតិក្កមិត្វា ចរន្តោ អតិធោនចារី នាម. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា អយតោ មលំ សមុដ្ឋាយ តតោ សមុដ្ឋិតំ តមេវ ខាទតិ, ឯវមេវំ ចតុបច្ចយេ អបច្ចវេក្ខិត្វា បរិភុញ្ជន្តំ អតិធោនចារិនំ សានិ កម្មានិ អត្តនិ ឋិតត្តា អត្តនោ សន្តកានេវ តានិ កម្មានិ ទុគ្គតិំ នយន្តីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អសជ្ឈាយមលាតិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ លាលុទាយិត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរ បញ្ចកោដិមត្តា អរិយសាវកា វសន្តិ, ទ្វេ កោដិមត្តា បុថុជ្ជនា វសន្តិ. តេសុ អរិយសាវកា បុរេភត្តំ ¶ ទានំ ទត្វា បច្ឆាភត្តំ សប្បិតេលមធុផាណិតវត្ថាទីនិ គហេត្វា វិហារំ គន្ត្វា ធម្មកថំ សុណន្តិ. ធម្មំ សុត្វា គមនកាលេ ច សារិបុត្តមោគ្គល្លានានំ គុណកថំ កថេន្តិ. ឧទាយិត្ថេរោ តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘ឯតេសំ តាវ ធម្មំ សុត្វា តុម្ហេ ឯវំ កថេថ, មម ធម្មកថំ សុត្វា កិំ នុ ខោ ន កថេស្សថា’’តិ វទតិ. មនុស្សា តស្ស កថំ សុត្វា ‘‘អយំ ឯកោ ធម្មកថិកោ ភវិស្សតិ, ឥមស្សបិ អម្ហេហិ ធម្មកថំ សោតុំ វដ្ដតី’’តិ តេ ឯកទិវសំ ថេរំ យាចិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អជ្ជ អម្ហាកំ ធម្មស្សវនទិវសោ’’តិ សង្ឃស្ស ទានំ ទត្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ អម្ហាកំ ទិវា ធម្មកថំ កថេយ្យាថា’’តិ អាហំសុ. សោបិ តេសំ អធិវាសេសិ.

តេហិ ធម្មស្សវនវេលាយ អាគន្ត្វា, ‘‘ភន្តេ, នោ ធម្មំ កថេថា’’តិ វុត្តេ លាលុទាយិត្ថេរោ អាសនេ និសីទិត្វា ចិត្តពីជនិំ គហេត្វា ¶ ចាលេន្តោ ឯកម្បិ ធម្មបទំ អទិស្វា ‘‘អហំ សរភញ្ញំ ភណិស្សាមិ, អញ្ញោ ធម្មកថំ កថេតូ’’តិ វត្វា ឱតរិ. តេ អញ្ញេន ធម្មកថំ កថាបេត្វា សរភាណត្ថាយ បុន តំ អាសនំ អារោបយិំសុ. សោ បុនបិ កិញ្ចិ អទិស្វា ‘‘អហំ រត្តិំ កថេស្សាមិ, អញ្ញោ សរភញ្ញំ ភណតូ’’តិ វត្វា អាសនា ឱតរិ. តេ អញ្ញេន សរភញ្ញំ ភណាបេត្វា បុន រត្តិំ ថេរំ អានយិំសុ. សោ រត្តិម្បិ កិញ្ចិ អទិស្វា ‘‘អហំ បច្ចូសកាលេ កថេស្សាមិ, រត្តិំ អញ្ញោ កថេតូ’’តិ វត្វា ឱតរិ. តេ អញ្ញេន រត្តិំ កថាបេត្វា ¶ បុន បច្ចូសេ តំ អានយិំសុ. សោ បុនបិ កិញ្ចិ នាទ្ទស. មហាជនោ លេឌ្ឌុទណ្ឌាទីនិ គហេត្វា, ‘‘អន្ធពាល, ត្វំ សារិបុត្តមោគ្គល្លានានំ វណ្ណេ កថិយមានេ ឯវញ្ចេវញ្ច វទេសិ, ឥទានិ កស្មា ន កថេសី’’តិ សន្តជ្ជេត្វា បលាយន្តំ អនុពន្ធិ. សោ បលាយន្តោ ឯកិស្សា វច្ចកុដិយា បតិ.

មហាជនោ កថំ សមុដ្ឋាបេសិ – ‘‘អជ្ជ លាលុទាយី សារិបុត្តមោគ្គល្លានានំ គុណកថាយ បវត្តមានាយ ឧស្សូយន្តោ អត្តនោ ធម្មកថិកភាវំ បកាសេត្វា មនុស្សេហិ សក្ការំ កត្វា ‘ធម្មំ សុណោមា’តិ វុត្តេ ចតុក្ខត្តុំ អាសនេ និសីទិត្វា កថេតព្ពយុត្តកំ កិញ្ចិ អបស្សន្តោ ‘ត្វំ អម្ហាកំ ¶ អយ្យេហិ សារិបុត្តមោគ្គល្លានត្ថេរេហិ សទ្ធិំ យុគគ្គាហំ គណ្ហាសី’តិ លេឌ្ឌុទណ្ឌាទីនិ គហេត្វា សន្តជ្ជេត្វា បលាបិយមានោ វច្ចកុដិយា បតិតោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ ឯសោ គូថកូបេ និមុគ្គោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិត្វា –

‘‘ចតុប្បទោ អហំ សម្ម, ត្វម្បិ សម្ម ចតុប្បទោ;

ឯហិ សម្ម និវត្តស្សុ, កិំ នុ ភីតោ បលាយសិ.

‘‘អសុចិបូតិលោមោសិ, ទុគ្គន្ធោ វាសិ សូករ;

សចេ យុជ្ឈិតុកាមោសិ, ជយំ សម្ម ទទាមិ តេ’’តិ. (ជា. ១.២.៥-៦) –

ឥមំ ¶ ជាតកំ វិត្ថារេត្វា កថេសិ. តទា សីហោ សារិបុត្តោ អហោសិ, សូករោ លាលុទាយីតិ. សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, លាលុទាយិនា អប្បមត្តកោវ ធម្មោ ឧគ្គហិតោ, សជ្ឈាយំ បន នេវ ¶ អកាសិ, កិញ្ចិ បរិយត្តិំ ឧគ្គហេត្វា តស្សា អសជ្ឈាយករណំ មលមេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អសជ្ឈាយមលា មន្តា, អនុដ្ឋានមលា ឃរា;

មលំ វណ្ណស្ស កោសជ្ជំ, បមាទោ រក្ខតោ មល’’ន្តិ.

តត្ថ អសជ្ឈាយមលាតិ យាកាចិ បរិយត្តិ វា សិប្បំ វា យស្មា អសជ្ឈាយន្តស្ស អននុយុញ្ជន្តស្ស វិនស្សតិ វា និរន្តរំ វា ន ឧបដ្ឋាតិ, តស្មា ‘‘អសជ្ឈាយមលា មន្តា’’តិ វុត្តំ. យស្មា បន ឃរាវាសំ វសន្តស្ស ឧដ្ឋាយុដ្ឋាយ ជិណ្ណបដិសង្ខរណាទីនិ អករោន្តស្ស ឃរំ នាម វិនស្សតិ, តស្មា ‘‘អនុដ្ឋានមលា ឃរា’’តិ វុត្តំ. យស្មា គិហិស្ស វា បព្ពជិតស្ស វា កោសជ្ជវសេន សរីរបដិជគ្គនំ វា បរិក្ខារបដិជគ្គនំ វា អករោន្តស្ស កាយោ ទុព្ពណ្ណោ ហោតិ, តស្មា ‘‘មលំ វណ្ណស្ស កោសជ្ជ’’ន្តិ វុត្តំ. យស្មា គាវោ រក្ខន្តស្ស បមាទវសេន និទ្ទាយន្តស្ស វា កីឡន្តស្ស វា តា គាវោ អតិត្ថបក្ខន្ទនាទិនា ¶ វា វាឡមិគចោរាទិឧបទ្ទវេន វា បរេសំ សាលិខេត្តាទីនិ ឱតរិត្វា ខាទនវសេន វិនាសំ អាបជ្ជន្តិ, សយម្បិ ទណ្ឌំ វា បរិភាសំ វា បាបុណាតិ, បព្ពជិតំ វា បន ឆ ទ្វារានិ អរក្ខន្តំ បមាទវសេន កិលេសា ឱតរិត្វា សាសនា ចាវេន្តិ, តស្មា ‘‘បមាទោ រក្ខតោ មល’’ន្តិ វុត្តំ. សោ ហិស្ស វិនាសាវហនេន មលដ្ឋានិយត្តា មលន្តិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

មលិត្ថិយា ទុច្ចរិតន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ កុលបុត្តំ អារព្ភ កថេសិ.

តស្ស កិរ សមានជាតិកំ កុលកុមារិកំ អានេសុំ. សា អានីតទិវសតោ បដ្ឋាយ អតិចារិនី អហោសិ. សោ កុលបុត្តោ តស្សា អតិចារេន លជ្ជិតោ កស្សចិ សម្មុខីភាវំ ឧបគន្តុំ អសក្កោន្តោ ¶ ពុទ្ធុបដ្ឋានាទីនិ ¶ បច្ឆិន្ទិត្វា កតិបាហច្ចយេន សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ ‘‘កិំ, ឧបាសក, ន ទិស្សសី’’តិ វុត្តេ តមត្ថំ អារោចេសិ. អថ នំ សត្ថា, ‘‘ឧបាសក, បុព្ពេបិ មយា ‘ឥត្ថិយោ នាម នទីអាទិសទិសា, តាសុ បណ្ឌិតេន កោធោ ន កាតព្ពោ’តិ វុត្តំ, ត្វំ បន ភវបដិច្ឆន្នត្តា ន សល្លក្ខេសី’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ –

‘‘យថា នទី ច បន្ថោ ច, បានាគារំ សភា បបា;

ឯវំ លោកិត្ថិយោ នាម, វេលា តាសំ ន វិជ្ជតី’’តិ. (ជា. ១.១.៦៥; ១.១២.៩) –

ជាតកំ វិត្ថារេត្វា, ‘‘ឧបាសក, ឥត្ថិយា ហិ អតិចារិនិភាវោ មលំ, ទានំ ទេន្តស្ស មច្ឆេរំ មលំ, ឥធលោកបរលោកេសុ សត្តានំ អកុសលកម្មំ វិនាសនត្ថេន មលំ, អវិជ្ជា បន សព្ពមលានំ ឧត្តមមល’’ន្តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘មលិត្ថិយា ទុច្ចរិតំ, មច្ឆេរំ ទទតោ មលំ;

មលា វេ បាបកា ធម្មា, អស្មិំ លោកេ បរម្ហិ ច.

‘‘តតោ មលា មលតរំ, អវិជ្ជា បរមំ មលំ;

ឯតំ មលំ បហន្ត្វាន, និម្មលា ហោថ ភិក្ខវោ’’តិ.

តត្ថ ¶ ¶ ទុច្ចរិតន្តិ អតិចារោ. អតិចារិនិញ្ហិ ឥត្ថិំ សាមិកោបិ គេហា នីហរតិ, មាតាបិតូនំ សន្តិកំ គតម្បិ ‘‘ត្វំ កុលស្ស អគារវភូតា, អក្ខីហិបិ ន ទដ្ឋព្ពា’’តិ តំ នីហរន្តិ. សា អនាថា វិចរន្តី មហាទុក្ខំ បាបុណាតិ. តេនស្សា ទុច្ចរិតំ ‘‘មល’’ន្តិ វុត្តំ. ទទតោតិ ទាយកស្ស. យស្ស ហិ ខេត្តកសនកាលេ ‘‘ឥមស្មិំ ខេត្តេ សម្បន្នេ សលាកភត្តាទីនិ ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា និប្ផន្នេ សស្សេបិ មច្ឆេរំ ឧប្បជ្ជិត្វា ចាគចិត្តំ និវារេតិ, សោ មច្ឆេរវសេន ចាគចិត្តេ អវិរូហន្តេ មនុស្សសម្បត្តិំ ទិព្ពសម្បត្តិំ និព្ពានសម្បត្តិន្តិ តិស្សោ សម្បត្តិយោ ន លភតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘មច្ឆេរំ ទទតោ មល’’ន្តិ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. បាបកា ធម្មាតិ អកុសលធម្មា បន ឥធលោកេ ច បរលោកេ ច មលមេវ.

តតោតិ ហេដ្ឋា វុត្តមលតោ. មលតរន្តិ អតិរេកមលំ វោ កថេមីតិ អត្ថោ. អវិជ្ជាតិ ¶ អដ្ឋវត្ថុកំ អញ្ញាណមេវ បរមំ មលំ. បហន្ត្វានាតិ ¶ ឯតំ មលំ ជហិត្វា, ភិក្ខវេ, តុម្ហេ និម្មលា ហោថាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

សុជីវន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ចូឡសារិំ នាម សារិបុត្តត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ឯកទិវសេ វេជ្ជកម្មំ កត្វា បណីតភោជនំ លភិត្វា អាទាយ និក្ខមន្តោ អន្តរាមគ្គេ ថេរំ ទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥទំ មយា វេជ្ជកម្មំ កត្វា លទ្ធំ, តុម្ហេ អញ្ញត្ថ ឯវរូបំ ភោជនំ ន លភិស្សថ, ឥមំ ភុញ្ជថ, អហំ តេ វេជ្ជកម្មំ កត្វា និច្ចកាលំ ឯវរូបំ អាហារំ អាហរិស្សាមី’’តិ អាហ. ថេរោ តស្ស វចនំ សុត្វា តុណ្ហីភូតោវ បក្កាមិ. ភិក្ខូ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ តមត្ថំ អារោចេសុំ. សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, អហិរិកោ នាម បគព្ភោ កាកសទិសោ ហុត្វា ឯកវីសតិវិធាយ អនេសនាយ ឋត្វា សុខំ ជីវតិ, ហិរិឱត្តប្បសម្បន្នោ បន ទុក្ខំ ជីវតី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘សុជីវំ ¶ អហិរិកេន, កាកសូរេន ធំសិនា;

បក្ខន្ទិនា បគព្ភេន, សំកិលិដ្ឋេន ជីវិតំ.

‘‘ហិរីមតា ¶ ច ទុជ្ជីវំ, និច្ចំ សុចិគវេសិនា;

អលីនេនាប្បគព្ភេន, សុទ្ធាជីវេន បស្សតា’’តិ.

តត្ថ អហិរិកេនាតិ ឆិន្នហិរោត្តប្បកេន. ឯវរូបេន ហិ អមាតរមេវ ‘‘មាតា មេ’’តិ អបិតាទយោ ឯវ ច ‘‘បិតា មេ’’តិអាទិនា នយេន វត្វា ឯកវីសតិវិធាយ អនេសនាយ បតិដ្ឋាយ សុខេន ជីវតុំ សក្កា. កាកសូរេនាតិ សូរកាកសទិសេន. យថា ហិ សូរកាកោ កុលឃរេសុ យាគុអាទីនិ គណ្ហិតុកាមោ ភិត្តិអាទីសុ និសីទិត្វា អត្តនោ ឱលោកនភាវំ ញត្វា អនោលោកេន្តោ វិយ អញ្ញវិហិតកោ វិយ ¶ និទ្ទាយន្តោ វិយ ច ហុត្វា មនុស្សានំ បមាទំ សល្លក្ខេត្វា អនុបតិត្វា ‘‘សូសូ’’តិ វទន្តេសុយេវ ភាជនតោ មុខបូរំ គហេត្វា បលាយតិ, ឯវមេវំ អហិរិកបុគ្គលោបិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ គាមំ បវិសិត្វា យាគុភត្តដ្ឋានាទីនិ វវត្ថបេតិ. តត្ថ ភិក្ខូ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា យាបនមត្តំ អាទាយ អាសនសាលំ គន្ត្វា បច្ចវេក្ខន្តា យាគុំ បិវិត្វា កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករោន្តិ សជ្ឈាយន្តិ អាសនសាលំ សម្មជ្ជន្តិ. អយំ បន អកត្វា គាមាភិមុខោវ ហោតិ.

សោ ហិ ភិក្ខូហិ ‘‘បស្សថិម’’ន្តិ ឱលោកិយមានោបិ អនោលោកេន្តោ វិយ អញ្ញវិហិតោ វិយ និទ្ទាយន្តោ វិយ គណ្ឋិកំ បដិមុញ្ចន្តោ ¶ វិយ ចីវរំ សំវិទហន្តោ វិយ ហុត្វា ‘‘អសុកំ នាម មេ កម្មំ អត្ថី’’តិ វទន្តោ ឧដ្ឋាយាសនា គាមំ បវិសិត្វា បាតោវ វវត្ថបិតគេហេសុ អញ្ញតរំ គេហំ ឧបសង្កមិត្វា ឃរមានុសកេសុ ថោកំ កវាដំ បិធាយ ទ្វារេ និសីទិត្វា កន្ទន្តេសុបិ ឯកេន ហត្ថេន កវាដំ បណាមេត្វា អន្តោ បវិសតិ. អថ នំ ទិស្វា អកាមកាបិ អាសនេ និសីទាបេត្វា យាគុអាទីសុ យំ អត្ថិ, តំ ទេន្តិ. សោ យាវទត្ថំ ភុញ្ជិត្វា អវសេសំ បត្តេនាទាយ បក្កមតិ. អយំ កាកសូរោ នាម. ឯវរូបេន អហិរិកេន សុជីវន្តិ អត្ថោ.

ធំសិនាតិ ‘‘អសុកត្ថេរោ នាម អប្បិច្ឆោ’’តិអាទីនិ វទន្តេសុ – ‘‘កិំ បន មយំ ន អប្បិច្ឆា’’តិអាទិវចនេន បរេសំ គុណធំសនតាយ ធំសិនា. តថារូបស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘អយម្បិ អប្បិច្ឆតាទិគុណេ យុត្តោ’’តិ មញ្ញមានា មនុស្សា ទាតព្ពំ មញ្ញន្តិ. សោ បន តតោ បដ្ឋាយ វិញ្ញូបុរិសានំ ¶ ចិត្តំ អារាធេតុំ អសក្កោន្តោ តម្ហាបិ លាភា បរិហាយតិ. ឯវំ ធំសិបុគ្គលោ អត្តនោបិ បរស្សបិ លាភំ នាសេតិយេវ.

បក្ខន្ទិនាតិ បក្ខន្ទចារិនា. បរេសំ កិច្ចានិបិ អត្តនោ កិច្ចានិ វិយ ទស្សេន្តោ បាតោវ ភិក្ខូសុ ចេតិយង្គណាទីសុ វត្តំ កត្វា កម្មដ្ឋានមនសិការេន ថោកំ ¶ និសីទិត្វា ឧដ្ឋាយ គាមំ បវិសន្តេសុ មុខំ ធោវិត្វា បណ្ឌុកាសាវបារុបនអក្ខិអញ្ជនសីសមក្ខនាទីហិ អត្តភាវំ មណ្ឌេត្វា សម្មជ្ជន្តោ វិយ ទ្វេ តយោ សម្មជ្ជនិបហារេ ទត្វា ទ្វារកោដ្ឋកាភិមុខោ ហោតិ. មនុស្សា បាតោវ ‘‘ចេតិយំ វន្ទិស្សាម, មាលាបូជំ ករិស្សាមា’’តិ ¶ អាគតា តំ ទិស្វា ‘‘អយំ វិហារោ ឥមំ ទហរំ និស្សាយ បដិជគ្គនំ លភតិ, ឥមំ មា បមជ្ជិត្ថា’’តិ វត្វា តស្ស ទាតព្ពំ មញ្ញន្តិ. ឯវរូបេន បក្ខន្ទិនាបិ សុជីវំ. បគព្ភេនាតិ កាយបាគព្ភិយាទីហិ សមន្នាគតេន. សំកិលិដ្ឋេន ជីវិតន្តិ ឯវំ ជីវិកំ កប្បេត្វា ជីវន្តេន ហិ បុគ្គលេន សំកិលិដ្ឋេន ហុត្វា ជីវិតំ នាម ហោតិ, តំ ទុជ្ជីវិតំ បាបមេវាតិ អត្ថោ.

ហិរីមតា ចាតិ ហិរោត្តប្បសម្បន្នេន បុគ្គលេន ទុជ្ជីវំ. សោ ហិ អមាតាទយោវ ‘‘មាតា មេ’’តិអាទីនិ អវត្វា អធម្មិកេ បច្ចយេ គូថំ វិយ ជិគុច្ឆន្តោ ធម្មេន សមេន បរិយេសន្តោ សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ជីវិកំ កប្បេន្តោ លូខំ ជីវិកំ ជីវតីតិ អត្ថោ. សុចិគវេសិនាតិ សុចីនិ កាយកម្មាទីនិ គវេសន្តេន. អលីនេនាតិ ជីវិតវុត្តិមនល្លីនេន. សុទ្ធាជីវេន បស្សតាតិ ¶ ឯវរូបោ ហិ បុគ្គលោ សុទ្ធាជីវោ នាម ហោតិ. តេន ឯវំ សុទ្ធាជីវេន តមេវ សុទ្ធាជីវំ សារតោ បស្សតា លូខជីវិតវសេន ទុជ្ជីវំ ហោតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

យោ បាណន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បញ្ច ឧបាសកេ អារព្ភ កថេសិ.

តេសុ ហិ ឯកោ បាណាតិបាតាវេរមណិសិក្ខាបទមេវ រក្ខតិ, ឥតរេ ឥតរានិ. តេ ឯកទិវសំ ‘‘អហំ ទុក្ករំ ករោមិ, ទុក្ករំ រក្ខាមី’’តិ វិវាទាបន្នា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ¶ តមត្ថំ អារោចេសុំ. សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា ឯកសីលម្បិ កនិដ្ឋកំ អកត្វា ‘‘សព្ពានេវ ទុរក្ខានី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘យោ បាណមតិបាតេតិ, មុសាវាទញ្ច ភាសតិ;

លោកេ អទិន្នមាទិយតិ, បរទារញ្ច គច្ឆតិ.

‘‘សុរាមេរយបានញ្ច ¶ ¶ , យោ នរោ អនុយុញ្ជតិ;

ឥធេវ មេសោ លោកស្មិំ, មូលំ ខណតិ អត្តនោ.

‘‘ឯវំ ភោ បុរិស ជានាហិ, បាបធម្មា អសញ្ញតា;

មា តំ លោភោ អធម្មោ ច, ចិរំ ទុក្ខាយ រន្ធយុ’’ន្តិ.

តត្ថ យោ បាណមតិបាតេតីតិ យោ សាហត្ថិកាទីសុ ឆសុ បយោគេសុ ឯកបយោគេនាបិ បរស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយំ ឧបច្ឆិន្ទតិ. មុសាវាទន្តិ បរេសំ អត្ថភញ្ជនកំ មុសាវាទញ្ច ភាសតិ. លោកេ អទិន្នមាទិយតីតិ ឥមស្មិំ សត្តលោកេ ថេយ្យាវហារាទីសុ ឯកេនបិ អវហារេន បរបរិគ្គហិតំ អាទិយតិ. បរទារញ្ច គច្ឆតីតិ បរស្ស រក្ខិតគោបិតេសុ ភណ្ឌេសុ អបរជ្ឈន្តោ ឧប្បថចារំ ចរតិ. សុរាមេរយបានន្តិ យស្ស កស្សចិ សុរាយ ចេវ មេរយស្ស ច បានំ. អនុយុញ្ជតីតិ សេវតិ ពហុលីករោតិ. មូលំ ខណតីតិ តិដ្ឋតុ បរលោកោ, សោ បន បុគ្គលោ ឥធ លោកស្មិំយេវ យេន ខេត្តវត្ថុអាទិនា មូលេន បតិដ្ឋបេយ្យ, តម្បិ អដ្ឋបេត្វា វា វិស្សជ្ជេត្វា វា សុរំ បិវន្តោ អត្តនោ មូលំ ខណតិ, អនាថោ កបណោ ហុត្វា វិចរតិ. ឯវំ, ភោតិ បញ្ចទុស្សីល្យកម្មការកំ បុគ្គលំ អាលបតិ. បាបធម្មាតិ លាមកធម្មា. អសញ្ញតាតិ កាយសញ្ញតាទិរហិតា. អចេតសាតិបិ បាឋោ, អចិត្តកាតិ អត្ថោ. លោភោ អធម្មោ ចាតិ លោភោ ចេវ ទោសោ ច. ឧភយម្បិ ហេតំ អកុសលមេវ. ចិរំ ទុក្ខាយ រន្ធយុន្តិ ចិរកាលំ និរយទុក្ខាទីនំ អត្ថាយ ¶ តំ ឯតេ ធម្មា មា រន្ធេន្តុ មា មត្ថេន្តូតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ តេ បញ្ច ឧបាសកា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

ទទាតិ ¶ វេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ តិស្សទហរំ នាម អារព្ភ កថេសិ.

សោ ¶ កិរ អនាថបិណ្ឌិកស្ស គហបតិនោ វិសាខាយ ឧបាសិកាយាតិ បញ្ចន្នំ អរិយសាវកកោដីនំ ទានំ និន្ទន្តោ វិចរិ, អសទិសទានម្បិ និន្ទិយេវ. តេសំ តេសំ ទានគ្គេ សីតលំ លភិត្វា ‘‘សីតល’’ន្តិ និន្ទិ, ឧណ្ហំ លភិត្វា ‘‘ឧណ្ហ’’ន្តិ និន្ទិ. អប្បំ ទេន្តេបិ ‘‘កិំ ឥមេ អប្បមត្តកំ ទេន្តី’’តិ និន្ទិ, ពហុំ ទេន្តេបិ ‘‘ឥមេសំ គេហេ ឋបនដ្ឋានំ មញ្ញេ នត្ថិ, ននុ នាម ភិក្ខូនំ យាបនមត្តំ ទាតព្ពំ, ឯត្តកំ យាគុភត្តំ និរត្ថកមេវ វិស្សជ្ជតី’’តិ និន្ទិ. អត្តនោ បន ញាតកេ អារព្ភ ‘‘អហោ អម្ហាកំ ញាតកានំ គេហំ ចតូហិ ទិសាហិ អាគតាគតានំ ភិក្ខូនំ ឱបានភូត’’ន្តិអាទីនិ វត្វា បសំសំ ¶ បវត្តេសិ. សោ បនេកស្ស ទោវារិកស្ស បុត្តោ ជនបទំ វិចរន្តេហិ វឌ្ឍកីហិ សទ្ធិំ វិចរន្តោ សាវត្ថិំ បត្វា បព្ពជិតោ. អថ នំ ភិក្ខូ ឯវំ មនុស្សានំ ទានាទីនិ និន្ទន្តំ ទិស្វា ‘‘បរិគ្គណ្ហិស្សាម ន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘អាវុសោ, តវ ញាតកា កហំ វសន្តី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អសុកគាមេ នាមា’’តិ សុត្វាវ កតិបយេ ទហរេ បេសេសុំ. តេ តត្ថ គន្ត្វា គាមវាសិកេហិ អាសនសាលាយ និសីទាបេត្វា កតសក្ការា បុច្ឆិំសុ – ‘‘ឥមម្ហា គាមា និក្ខមិត្វា បព្ពជិតោ តិស្សោ នាម ទហរោ អត្ថិ. តស្ស កតមេ ញាតកា’’តិ? មនុស្សា ‘‘ឥធ កុលគេហតោ និក្ខមិត្វា បព្ពជិតទារកោ នត្ថិ, កិំ នុ ខោ ឥមេ វទន្តី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឯកោ ទោវារិកបុត្តោ វឌ្ឍកីហិ សទ្ធិំ វិចរិត្វា បព្ពជិតោតិ សុណោម, តំ សន្ធាយ វទេថ មញ្ញេ’’តិ អាហំសុ. ទហរភិក្ខូ តិស្សស្ស តត្ថ ឥស្សរញាតកានំ អភាវំ ញត្វា សាវត្ថិំ គន្ត្វា ‘‘អការណមេវ, ភន្តេ, តិស្សោ វិលបន្តោ វិចរតី’’តិ តំ បវត្តិំ ភិក្ខូនំ អារោចេសុំ. ភិក្ខូបិ តំ តថាគតស្ស អារោចេសុំ.

សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ វិកត្ថេន្តោ វិចរតិ, បុព្ពេបិ វិកត្ថកោវ អហោសី’’តិ វត្វា ភិក្ខូហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិត្វា –

‘‘ពហុម្បិ សោ វិកត្ថេយ្យ, អញ្ញំ ជនបទំ គតោ;

អន្វាគន្ត្វាន ទូសេយ្យ, ភុញ្ជ ភោគេ កដាហកា’’តិ. (ជា. ១.១.១២៥) –

ឥមំ កដាហជាតកំ វិត្ថារេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, យោ ហិ បុគ្គលោ បរេហិ អប្បកេ វា ពហុកេ វា លូខេ វា បណីតេ វា ទិន្នេ អញ្ញេសំ វា ទត្វា អត្តនោ ¶ អទិន្នេ មង្កុ ហោតិ, តស្ស ឈានំ ¶ វា ¶ វិបស្សនំ វា មគ្គផលាទីនិ វា ន ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ទទាតិ វេ យថាសទ្ធំ, យថាបសាទនំ ជនោ;

តត្ថ យោ ច មង្កុ ហោតិ, បរេសំ បានភោជនេ;

ន សោ ទិវា វា រត្តិំ វា, សមាធិមធិគច្ឆតិ.

‘‘យស្ស ចេតំ សមុច្ឆិន្នំ, មូលឃច្ចំ សមូហតំ;

ស វេ ទិវា វា រត្តិំ វា, សមាធិមធិគច្ឆតី’’តិ.

តត្ថ ទទាតិ វេ យថាសទ្ធន្តិ លូខបណីតាទីសុ យំកិញ្ចិ ទេន្តោ ជនោ យថាសទ្ធំ អត្តនោ សទ្ធានុរូបមេវ ទេតិ. យថាបសាទនន្តិ ថេរនវាទីសុ ចស្ស យស្មិំ យស្មិំ បសាទោ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស ទេន្តោ យថាបសាទនំ អត្តនោ បសាទានុរូបមេវ ទេតិ. តត្ថាតិ តស្មិំ បរស្ស ទានេ ‘‘មយា អប្បំ វា លទ្ធំ, លូខំ វា លទ្ធ’’ន្តិ មង្កុភាវំ អាបជ្ជតិ. សមាធិន្តិ សោ បុគ្គលោ ទិវា វា រត្តិំ វា ឧបចារប្បនាវសេន វា មគ្គផលវសេន វា សមាធិំ នាធិគច្ឆតិ. យស្ស ចេតន្តិ យស្ស បុគ្គលស្ស ឯតំ ឯកេសុ ឋានេសុ មង្កុភាវសង្ខាតំ អកុសលំ សមុច្ឆិន្នំ មូលឃច្ចំ កត្វា អរហត្តមគ្គញាណេន សមូហតំ, សោ វុត្តប្បការំ សមាធិំ អធិគច្ឆតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

នត្ថិ ¶ រាគសមោ អគ្គីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បញ្ច ឧបាសកេ អារព្ភ កថេសិ.

តេ កិរ ធម្មំ សោតុកាមា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. ពុទ្ធានញ្ច ‘‘អយំ ខត្តិយោ, អយំ ព្រាហ្មណោ, អយំ អឌ្ឍោ, អយំ ទុគ្គតោ, ឥមស្ស ឧឡារំ កត្វា ធម្មំ ទេសេស្សាមិ, ឥមស្ស នោ’’តិ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ. យំកិញ្ចិ អារព្ភ ធម្មំ ទេសេន្តោ ធម្មគារវំ ¶ បុរក្ខត្វា អាកាសគង្គំ ¶ ឱតារេន្តោ វិយ ទេសេតិ. ឯវំ ទេសេន្តស្ស បន តថាគតស្ស សន្តិកេ និសិន្នានំ តេសំ ឯកោ និសិន្នកោវ និទ្ទាយិ, ឯកោ អង្គុលិយា ភូមិំ លិខន្តោ និសីទិ, ឯកោ ឯកំ រុក្ខំ ចាលេន្តោ និសីទិ, ឯកោ អាកាសំ ឧល្លោកេន្តោ និសីទិ, ឯកោ បន សក្កច្ចំ ធម្មំ អស្សោសិ.

អានន្ទត្ថេរោ សត្ថារំ ពីជយមានោ តេសំ អាការំ ឱលោកេន្តោ សត្ថារំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ ឥមេសំ មហាមេឃគជ្ជិតំ គជ្ជន្តា វិយ ធម្មំ ទេសេថ, ឯតេ បន តុម្ហេសុបិ ធម្មំ កថេន្តេសុ ឥទញ្ចិទញ្ច ករោន្តា និសិន្នា’’តិ. ‘‘អានន្ទ, ត្វំ ឯតេ ន ជានាសី’’តិ? ‘‘អាម, ន ជានាមិ, ភន្តេ’’តិ. ឯតេសុ ហិ យោ ឯស និទ្ទាយន្តោ និសិន្នោ, ឯស បញ្ច ជាតិសតានិ សប្បយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា ភោគេសុ សីសំ ឋបេត្វា និទ្ទាយិ, ឥទានិបិស្ស និទ្ទាយ តិត្តិ នត្ថិ, នាស្ស កណ្ណំ ¶ មម សទ្ទោ បវិសតីតិ. កិំ បន, ភន្តេ, បដិបាដិយា កថេថ, ឧទាហុ អន្តរន្តរាតិ. អានន្ទ, ឯតស្ស ហិ កាលេន មនុស្សត្តំ, កាលេន ទេវត្តំ, កាលេន នាគត្តន្តិ ឯវំ អន្តរន្តរា ឧប្បជ្ជន្តស្ស ឧបបត្តិយោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេនាបិ ន សក្កា បរិច្ឆិន្ទិតុំ. បដិបាដិយា បនេស បញ្ច ជាតិសតានិ នាគយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា និទ្ទាយន្តោបិ និទ្ទាយ អតិត្តោយេវ. អង្គុលិយា ភូមិំ លិខន្តោ និសិន្នបុរិសោបិ បញ្ច ជាតិសតានិ គណ្ឌុប្បាទយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា ភូមិំ ខណិ, ឥទានិបិ ភូមិំ ខណន្តោវ មម សទ្ទំ ន សុណាតិ. ឯស រុក្ខំ ចាលេន្តោ និសិន្នបុរិសោបិ បដិបាដិយា បញ្ច ជាតិសតានិ មក្កដយោនិយំ និព្ពត្តិ, ឥទានិបិ បុព្ពាចិណ្ណវសេន រុក្ខំ ចាលេតិយេវ, នាស្ស កណ្ណំ មម សទ្ទោ បវិសតិ. ឯស អាកាសំ ឧល្លោកេត្វា និសិន្នបុរិសោបិ បញ្ច ជាតិសតានិ នក្ខត្តបាឋកោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, ឥទានិ បុព្ពាចិណ្ណវសេន អជ្ជាបិ អាកាសមេវ ឧល្លោកេតិ, នាស្ស កណ្ណំ មម សទ្ទោ បវិសតិ. ឯស សក្កច្ចំ ធម្មំ សុណន្តោ និសិន្នបុរិសោ បន បដិបាដិយា បញ្ច ជាតិសតានិ តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ មន្តជ្ឈាយកព្រាហ្មណោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, ឥទានិបិ មន្តំ សំសន្ទន្តោ វិយ សក្កច្ចំ សុណាតីតិ.

‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ ធម្មទេសនា ឆវិអាទីនិ ឆិន្ទិត្វា អដ្ឋិមិញ្ជំ អាហច្ច តិដ្ឋតិ, កស្មា ឥមេ តុម្ហេសុបិ ធម្មំ ទេសេន្តេសុ សក្កច្ចំ ន សុណន្តី’’តិ? ‘‘អានន្ទ, មម ធម្មោ សុស្សវនីយោតិ សញ្ញំ ករោសិ មញ្ញេ’’តិ. ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, ទុស្សវនីយោ’’តិ? ‘‘អាម, អានន្ទា’’តិ. ‘‘កស្មា, ភន្តេ’’តិ ¶ ? ‘‘អានន្ទ, ពុទ្ធោតិ ¶ វា ធម្មោតិ វា សង្ឃោតិ វា បទំ ឥមេហិ សត្តេហិ អនេកេសុបិ កប្បកោដិសតសហស្សេសុ អសុតបុព្ពំ. យស្មា ឥមំ ធម្មំ សោតុំ ន សក្កោន្តា អនមតគ្គេ សំសារេ ឥមេ សត្តា អនេកវិហិតំ តិរច្ឆានកថំយេវ សុណន្តា អាគតា, តស្មា ¶ សុរាបានកេឡិមណ្ឌលាទីសុ គាយន្តា នច្ចន្តា វិចរន្តិ, ធម្មំ សោតុំ ន សក្កោន្តី’’តិ. ‘‘កិំ និស្សាយ បនេតេ ន សក្កោន្តិ, ភន្តេ’’តិ?

អថស្ស សត្ថា, ‘‘អានន្ទ, រាគំ និស្សាយ ទោសំ និស្សាយ មោហំ និស្សាយ តណ្ហំ និស្សាយ ន សក្កោន្តិ. រាគគ្គិសទិសោ អគ្គិ នាម នត្ថិ, សោ ឆារិកម្បិ អសេសេត្វា សត្តេ ទហតិ. កិញ្ចាបិ សត្តសូរិយបាតុភាវំ និស្សាយ ឧប្បន្នោ កប្បវិនាសកោ អគ្គិបិ កិញ្ចិ អនវសេសេត្វាវ លោកំ ទហតិ, សោ បន អគ្គិ កទាចិយេវ ទហតិ. រាគគ្គិនោ អទហនកាលោ នាម នត្ថិ, តស្មា រាគសមោ វា អគ្គិ ទោសសមោ វា គហោ មោហសមំ វា ជាលំ តណ្ហាសមា វា នទី នាម នត្ថី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘នត្ថិ រាគសមោ អគ្គិ, នត្ថិ ទោសសមោ គហោ;

នត្ថិ មោហសមំ ជាលំ, នត្ថិ តណ្ហាសមា នទី’’តិ.

តត្ថ រាគសមោតិ ធូមាទីសុ កិញ្ចិ អទស្សេត្វា អន្តោយេវ ឧដ្ឋាយ ឈាបនវសេន រាគេន សមោ អគ្គិ នាម នត្ថិ. ទោសសមោតិ យក្ខគហអជគរគហកុម្ភិលគហាទយោ ឯកស្មិំយេវ អត្តភាវេ គណ្ហិតុំ សក្កោន្តិ, ទោសគហោ បន សព្ពត្ថ ឯកន្តមេវ គណ្ហាតីតិ ទោសេន សមោ ¶ គហោ នាម នត្ថិ. មោហសមន្តិ ឱនន្ធនបរិយោនន្ធនដ្ឋេន បន មោហសមំ ជាលំ នាម នត្ថិ. តណ្ហាសមាតិ គង្គាទីនំ នទីនំ បុណ្ណកាលោបិ ឩនកាលោបិ សុក្ខកាលោបិ បញ្ញាយតិ, តណ្ហាយ បន បុណ្ណកាលោ វា សុក្ខកាលោ វា នត្ថិ, និច្ចំ ឩនាវ បញ្ញាយតីតិ ទុប្បូរណដ្ឋេន តណ្ហាយ សមា នទី នាម នត្ថីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ សក្កច្ចំ ធម្មំ សុណន្តោ ឧបាសកោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

សុទស្សំ ¶ វជ្ជន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ភទ្ទិយនគរំ និស្សាយ ជាតិយាវនេ វិហរន្តោ មេណ្ឌកសេដ្ឋិំ អារព្ភ កថេសិ.

សត្ថា ¶ កិរ អង្គុត្តរាបេសុ ចារិកំ ចរន្តោ មេណ្ឌកសេដ្ឋិនោ ច, ភរិយាយ ចស្ស ចន្ទបទុមាយ, បុត្តស្ស ច ធនញ្ចយសេដ្ឋិនោ, សុណិសាយ ច សុមនទេវិយា, នត្តាយ ចស្ស វិសាខាយ, ទាសស្ស ច បុណ្ណស្សាតិ ឥមេសំ សោតាបត្តិផលូបនិស្សយំ ទិស្វា ភទ្ទិយនគរំ គន្ត្វា ជាតិយាវនេ វិហាសិ. មេណ្ឌកសេដ្ឋិ សត្ថុ អាគមនំ អស្សោសិ. កស្មា ¶ បនេស មេណ្ឌកសេដ្ឋិ នាម ជាតោតិ? តស្ស កិរ បច្ឆិមគេហេ អដ្ឋករីសមត្តេ ឋានេ ហត្ថិអស្សឧសភបមាណា សុវណ្ណមេណ្ឌកា បថវិំ ភិន្ទិត្វា បិដ្ឋិយា បិដ្ឋិំ បហរមានា ឧដ្ឋហិំសុ. តេសំ មុខេសុ បញ្ចវណ្ណានំ សុត្តានំ គេណ្ឌុកា បក្ខិត្តា ហោន្តិ. សប្បិតេលមធុផាណិតាទីហិ វា វត្ថច្ឆាទនហិរញ្ញសុវណ្ណាទីហិ វា អត្ថេ សតិ តេសំ មុខតោ គេណ្ឌុកេ អបនេន្តិ, ឯកស្សាបិ មេណ្ឌកស្ស មុខតោ ជម្ពុទីបវាសីនំ បហោនកំ សប្បិតេលមធុផាណិតវត្ថច្ឆាទនហិរញ្ញសុវណ្ណំ និក្ខមតិ. តតោ បដ្ឋាយ មេណ្ឌកសេដ្ឋីតិ បញ្ញាយិ.

កិំ បនស្ស បុព្ពកម្មន្តិ? វិបស្សីពុទ្ធកាលេ កិរ ឯស អវរោជស្ស នាម កុដុម្ពិកស្ស ភាគិនេយ្យោ មាតុលេន សមាននាមោ អវរោជោ នាម អហោសិ. អថស្ស មាតុលោ សត្ថុ គន្ធកុដិំ កាតុំ អារភិ. សោ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘មាតុល, ឧភោបិ សហេវ ករោមា’’តិ វត្វា ‘‘អហំ អញ្ញេហិ សទ្ធិំ អសាធារណំ កត្វា ឯកកោវ ករិស្សាមី’’តិ តេន បន បដិក្ខិត្តកាលេ ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ គន្ធកុដិយា កតាយ ឥមស្មិំ នាម ឋានេ កុញ្ជរសាលំ នាម លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា អរញ្ញតោ ទព្ពសម្ភារេ អាហរាបេត្វា ឯកំ ថម្ភំ សុវណ្ណខចិតំ, ឯកំ រជតខចិតំ, ឯកំ មណិខចិតំ, ឯកំ សត្តរតនខចិតន្តិ ឯវំ តុលាសង្ឃាតទ្វារកវាដវាតបានគោបានសីឆទនិដ្ឋកា សព្ពាបិ សុវណ្ណាទិខចិតាវ ការេត្វា គន្ធកុដិយា សម្មុខដ្ឋានេ តថាគតស្ស សត្តរតនមយំ កុញ្ជរសាលំ ការេសិ. តស្សា ឧបរិ ឃនរត្តសុវណ្ណមយា កម្ពលា បវាឡមយា សិខរថូបិកាយោ អហេសុំ. កុញ្ជរសាលាយ ¶ មជ្ឈេ ឋានេ ¶ រតនមណ្ឌបំ ការេត្វា ធម្មាសនំ បតិដ្ឋាបេសិ. តស្ស ឃនរត្តសុវណ្ណមយា បាទា អហេសុំ, តថា ចតស្សោ អដនិយោ. ចត្តារោ បន សុវណ្ណមេណ្ឌកេ ការាបេត្វា អាសនស្ស ចតុន្នំ បាទានំ ហេដ្ឋា ឋបេសិ, ទ្វេ មេណ្ឌកេ ការាបេត្វា បាទបីឋកាយ ហេដ្ឋា ឋបេសិ, ឆ សុវណ្ណមេណ្ឌកេ ការាបេត្វា មណ្ឌបំ បរិក្ខិបេន្តោ ឋបេសិ. ធម្មាសនំ បឋមំ សុត្តមយេហិ រជ្ជុកេហិ វាយាបេត្វា មជ្ឈេ សុវណ្ណសុត្តមយេហិ ឧបរិ មុត្តមយេហិ សុត្តេហិ វាយាបេសិ. តស្ស ចន្ទនមយោ អបស្សយោ អហោសិ. ឯវំ កុញ្ជរសាលំ និដ្ឋាបេត្វា សាលាមហំ ករោន្តោ អដ្ឋសដ្ឋីហិ ភិក្ខុសតសហស្សេហិ សទ្ធិំ សត្ថារំ និមន្តេត្វា ចត្តារោ មាសេ ទានំ ទត្វា ឱសានទិវសេ តិចីវរំ អទាសិ. តត្ថ សង្ឃនវកស្ស សតសហស្សគ្ឃនិកំ បាបុណិ.

ឯវំ ¶ វិបស្សីពុទ្ធកាលេ បុញ្ញកម្មំ កត្វា តតោ ចុតោ ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ភទ្ទកប្បេ ពារាណសិយំ មហាភោគកុលេ និព្ពត្តិត្វា ពារាណសិសេដ្ឋិ នាម អហោសិ. សោ ឯកទិវសំ រាជូបដ្ឋានំ គច្ឆន្តោ បុរោហិតំ ទិស្វា ‘‘កិំ, អាចរិយ, នក្ខត្តមុហុត្តំ, ឧបធារេថា’’តិ អាហ. អាម, ឧបធារេមិ, កិំ អញ្ញំ អម្ហាកំ កម្មន្តិ. តេន ហិ កីទិសំ ជនបទចារិត្តន្តិ? ឯកំ ភយំ ¶ ភវិស្សតីតិ. កិំ ភយំ នាមាតិ? ឆាតកភយំ សេដ្ឋីតិ. កទា ភវិស្សតីតិ? ឥតោ តិណ្ណំ សំវច្ឆរានំ អច្ចយេនាតិ. តំ សុត្វា សេដ្ឋិ ពហុំ កសិកម្មំ ការេត្វា គេហេ វិជ្ជមានធនេនាបិ ធញ្ញមេវ គហេត្វា អឌ្ឍតេរសានិ កោដ្ឋសតានិ ការេត្វា សព្ពកោដ្ឋកេ វីហីហិ បរិបូរេសិ. កោដ្ឋេសុ អប្បហោន្តេសុ ចាដិអាទីនិ បូរេត្វា អវសេសំ ភូមិយំ អាវាដេ កត្វា និខណិ. និធានាវសេសំ មត្តិកាយ សទ្ធិំ មទ្ទិត្វា ភិត្តិយោ លិម្បាបេសិ.

សោ អបរេន សមយេន ឆាតកភយេ សម្បត្តេ យថានិក្ខិត្តំ ធញ្ញំ បរិភុញ្ជន្តោ កោដ្ឋេសុ ច ចាដិអាទីសុ ច និក្ខិត្តធញ្ញេ បរិក្ខីណេ បរិជនេ បក្កោសាបេត្វា អាហ – ‘‘គច្ឆថ, តាតា, បព្ពតបាទំ បវិសិត្វា ជីវន្តា សុភិក្ខកាលេ មម សន្តិកំ អាគន្តុកាមា អាគច្ឆថ, អនាគន្តុកាមា តត្ថ តត្ថេវ ជីវថា’’តិ. តេ រោទមានា អស្សុមុខា ហុត្វា សេដ្ឋិំ វន្ទិត្វា ខមាបេត្វា សត្តាហំ និសីទិត្វា តថា អកំសុ. តស្ស បន សន្តិកេ ¶ វេយ្យាវច្ចករោ ឯកោវ បុណ្ណោ នាម ទាសោ ឱហីយិ, តេន សទ្ធិំ សេដ្ឋិជាយា សេដ្ឋិបុត្តោ សេដ្ឋិសុណិសាតិ បញ្ចេវ ជនា អហេសុំ. តេ ភូមិយំ ¶ អាវាដេសុ និហិតធញ្ញេបិ បរិក្ខីណេ ភិត្តិមត្តិកំ បាតេត្វា តេមេត្វា តតោ លទ្ធធញ្ញេន យាបយិំសុ. អថស្ស ជាយា ឆាតកេ អវត្ថរន្តេ មត្តិកាយ ខីយមានាយ ភិត្តិបាទេសុ អវសិដ្ឋមត្តិកំ បាតេត្វា តេមេត្វា អឌ្ឍាឡ្ហកមត្តំ វីហិំ លភិត្វា កោដ្ដេត្វា ឯកំ តណ្ឌុលនាឡិំ គហេត្វា ‘‘ឆាតកកាលេ ចោរា ពហូ ហោន្តី’’តិ ចោរភយេន ឯកស្មិំ កុដេ បក្ខិបិត្វា បិទហិត្វា ភូមិយំ និខណិត្វា ឋបេសិ. អថ នំ សេដ្ឋិ រាជូបដ្ឋានតោ អាគន្ត្វា អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, ឆាតោម្ហិ, អត្ថិ កិញ្ចី’’តិ. សា វិជ្ជមានំ ‘‘នត្ថី’’តិ អវត្វា ‘‘ឯកា តណ្ឌុលនាឡិ អត្ថី’’តិ អាហ. ‘‘កហំ សា’’តិ? ‘‘ចោរភយេន មេ និខណិត្វា ឋបិតា’’តិ. ‘‘តេន ហិ នំ ឧទ្ធរិត្វា កិញ្ចិ បចាហី’’តិ. ‘‘សចេ យាគុំ បចិស្សាមិ, ទ្វេ វារេ លភិស្សតិ. សចេ ភត្តំ បចិស្សាមិ, ឯកវារមេវ លភិស្សតិ, កិំ បចាមិ, សាមី’’តិ អាហ. ‘‘អម្ហាកំ អញ្ញោ បច្ចយោ នត្ថិ, ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា មរិស្សាម, ភត្តមេវ បចាហី’’តិ. សា ភត្តំ បចិត្វា បញ្ច កោដ្ឋាសេ កត្វា សេដ្ឋិនោ កោដ្ឋាសំ វឌ្ឍេត្វា បុរតោ ឋបេសិ.

តស្មិំ ខណេ គន្ធមាទនបព្ពតេ បច្ចេកពុទ្ធោ សមាបត្តិតោ ¶ វុដ្ឋាតិ. អន្តោសមាបត្តិយំ កិរ សមាបត្តិពលេន ជិឃច្ឆា ន ពាធតិ. សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតានំ បន ពលវតី ហុត្វា ឧទរបដលំ ¶ ឌយ្ហន្តី វិយ ឧប្បជ្ជតិ. តស្មា តេ លភនដ្ឋានំ ឱលោកេត្វា គច្ឆន្តិ. តំ ទិវសញ្ច តេសំ ទានំ ទត្វា សេនាបតិដ្ឋានាទីសុ អញ្ញតរសម្បត្តិំ លភន្តិ. តស្មា សោបិ ទិព្ពេន ចក្ខុនា ឱលោកេន្តោ ‘‘សកលជម្ពុទីបេ ឆាតកភយំ ឧប្បន្នំ, សេដ្ឋិគេហេ ច បញ្ចន្នំ ជនានំ នាឡិកោទនោវ បក្កោ, សទ្ធា នុ ខោ ឯតេ, សក្ខិស្សន្តិ វា មម សង្គហំ កាតុ’’ន្តិ តេសំ សទ្ធភាវញ្ច សង្គហំ កាតុំ សមត្ថភាវញ្ច ទិស្វា បត្តចីវរមាទាយ មហាសេដ្ឋិស្ស បុរតោ ទ្វារេ ឋិតមេវ អត្តានំ ទស្សេសិ. សោ តំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ ‘‘បុព្ពេបិ មយា ទានស្ស អទិន្នត្តា ឯវរូបំ ឆាតកំ ទិដ្ឋំ, ឥទំ ខោ បន ភត្តំ មំ ឯកទិវសមេវ រក្ខេយ្យ. អយ្យស្ស បន ទិន្នំ អនេកាសុ កប្បកោដីសុ មម ហិតសុខាវហំ ភវិស្សតី’’តិ តំ ភត្តបាតិំ អបនេត្វា បច្ចេកពុទ្ធំ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា គេហំ បវេសេត្វា អាសនេ និសិន្នស្ស ¶ បាទេ ធោវិត្វា សុវណ្ណបាទបីឋេ ឋបេត្វា ភត្តបាតិមាទាយ បច្ចេកពុទ្ធស្ស បត្តេ ឱកិរិ. ឧបឌ្ឍាវសេសេ ភត្តេ បច្ចេកពុទ្ធោ ហត្ថេន បត្តំ ¶ បិទហិ. អថ នំ, ‘‘ភន្តេ, ឯកាយ តណ្ឌុលនាឡិយា បញ្ចន្នំ ជនានំ បក្កឱទនស្ស អយំ ឯកោ កោដ្ឋាសោ, ឥមំ ទ្វិធា កាតុំ ន សក្កា. មា មយ្ហំ ឥធលោកេ សង្គហំ ករោថ, អហំ និរវសេសំ ទាតុកាមោម្ហី’’តិ វត្វា សព្ពំ ភត្តមទាសិ. ទត្វា ច បន បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ, ‘‘មា, ភន្តេ, បុន និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ ឯវរូបំ ឆាតកភយំ អទ្ទសំ, ឥតោ បដ្ឋាយ សកលជម្ពុទីបវាសីនំ ពីជភត្តំ ទាតុំ សមត្ថោ ភវេយ្យំ, សហត្ថេន កម្មំ កត្វា ជីវិកំ ន កប្បេយ្យំ, អឌ្ឍតេរស កោដ្ឋសតានិ សោធាបេត្វា សីសំ ន្ហាយិត្វា តេសំ ទ្វារេ និសីទិត្វា ឧទ្ធំ ឱលោកិតក្ខណេយេវ មេ រត្តសាលិធារា បតិត្វា សព្ពកោដ្ឋេ បូរេយ្យុំ. និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ ច អយមេវ ភរិយា, អយមេវ បុត្តោ, អយមេវ សុណិសា, អយមេវ ទាសោ ហោតូ’’តិ.

ភរិយាបិស្ស ‘‘មម សាមិកេ ជិឃច្ឆាយ បីឡិយមានេ ន សក្កា មយា ភុញ្ជិតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា អត្តនោ កោដ្ឋាសំ បច្ចេកពុទ្ធស្ស ទត្វា បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ, ‘‘ភន្តេ, ឥទានិ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ ឯវរូបំ ឆាតកភយំ ន បស្សេយ្យំ, ភត្តថាលិកំ ¶ បុរតោ កត្វា សកលជម្ពុទីបវាសីនំ ភត្តំ ទេន្តិយាបិ ច មេ យាវ ន ឧដ្ឋហិស្សាមិ, តាវ គហិតគហិតដ្ឋានំ បូរិតមេវ ហោតុ. អយមេវ សាមិកោ, អយមេវ បុត្តោ, អយមេវ សុណិសា, អយមេវ ទាសោ ហោតូ’’តិ. បុត្តោបិស្ស អត្តនោ កោដ្ឋាសំ បច្ចេកពុទ្ធស្ស ទត្វា បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ, ‘‘ភន្តេ, ឥតោ បដ្ឋាយ ឯវរូបំ ឆាតកភយំ ន បស្សេយ្យំ, ឯកញ្ច មេ សហស្សថវិកំ គហេត្វា សកលជម្ពុទីបវាសីនំ កហាបណំ ទេន្តស្សាបិ អយំ សហស្សថវិកា បរិបុណ្ណាវ ហោតុ, ឥមេយេវ មាតាបិតរោ ហោន្តុ, អយំ ភរិយា, អយំ ទាសោ ហោតូ’’តិ.

សុណិសាបិស្ស ¶ អត្តនោ កោដ្ឋាសំ បច្ចេកពុទ្ធស្ស ទត្វា បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ, ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ ឯវរូបំ ឆាតកភយំ ន បស្សេយ្យំ, ឯកញ្ច មេ ធញ្ញបិដកំ បុរតោ ឋបេត្វា សកលជម្ពុទីបវាសីនំ ពីជភត្តំ ទេន្តិយាបិ ខីណភាវោ មា បញ្ញាយិត្ថ, និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ ឥមេយេវ សសុរា ហោន្តុ, អយមេវ សាមិកោ, អយមេវ ទាសោ ហោតូ’’តិ. ទាសោបិ អត្តនោ កោដ្ឋាសំ បច្ចេកពុទ្ធស្ស ទត្វា បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ ¶ , ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ ឯវរូបំ ឆាតកភយំ ន បស្សេយ្យំ, សព្ពេ ឥមេ សាមិកា ហោន្តុ, កសន្តស្ស ច មេ ឥតោ តិស្សោ, ឯត្តោ តិស្សោ, មជ្ឈេ ឯកាតិ ទារុអម្ពណមត្តា សត្ត សត្ត សីតាយោ គច្ឆន្តូ’’តិ. សោ តំ ទិវសំ សេនាបតិដ្ឋានំ បត្ថេត្វា លទ្ធុំ សមត្ថោបិ សាមិកេសុ ¶ សិនេហេន ‘‘ឥមេយេវ មេ សាមិកា ហោន្តូ’’តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ. បច្ចេកពុទ្ធោ សព្ពេសម្បិ វចនាវសានេ ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ វត្វា –

‘‘ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, ខិប្បមេវ សមិជ្ឈតុ;

សព្ពេ បូរេន្តុ សង្កប្បា, ចន្ទោ បន្នរសោ យថា.

‘‘ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, ខិប្បមេវ សមិជ្ឈតុ;

សព្ពេ បូរេន្តុ សង្កប្បា, មណិ ជោតិរសោ យថា’’តិ. –

បច្ចេកពុទ្ធគាថាហិ អនុមោទនំ កត្វា ‘‘មយា ឥមេសំ ចិត្តំ បសាទេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘យាវ គន្ធមាទនបព្ពតា ឥមេ មំ បស្សន្តូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា បក្កាមិ. តេបិ ឱលោកេត្វាវ អដ្ឋំសុ. សោ គន្ត្វា តំ ភត្តំ បញ្ចហិ បច្ចេកពុទ្ធសតេហិ សទ្ធិំ សំវិភជិ. តំ តស្សានុភាវេន សព្ពេសម្បិ បហោតិ. តេ ឱលោកេន្តាយេវ អដ្ឋំសុ.

អតិក្កន្តេ បន មជ្ឈន្ហិកេ សេដ្ឋិភរិយា ឧក្ខលិំ ធោវិត្វា បិទហិត្វា ឋបេសិ. សេដ្ឋិបិ ជិឃច្ឆាយ បីឡិតោ និបជ្ជិត្វា និទ្ទំ ឱក្កមិ. សោ សាយន្ហេ បពុជ្ឈិត្វា ភរិយំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, អតិវិយ ឆាតោម្ហិ, អត្ថិ នុ ខោ ឧក្ខលិយា តលេ ឈាមកសិត្ថានី’’តិ. សា ធោវិត្វា ឧក្ខលិយា ឋបិតភាវំ ជានន្តីបិ ‘‘នត្ថី’’តិ អវត្វា ‘‘ឧក្ខលិំ វិវរិត្វា អាចិក្ខិស្សាមី’’តិ ឧដ្ឋាយ ឧក្ខលិមូលំ គន្ត្វា ឧក្ខលិំ វិវរិ, តាវទេវ សុមនមកុលសទិសវណ្ណស្ស ភត្តស្ស បូរា ឧក្ខលិ បិធានំ ឧក្ខិបិត្វា អដ្ឋាសិ. សា តំ ទិស្វាវ បីតិយា ផុដ្ឋសរីរា សេដ្ឋិំ អាហ – ‘‘ឧដ្ឋេហិ, សាមិ, អហំ ឧក្ខលិំ ធោវិត្វា បិទហិំ, សា បន សុមនមកុលសទិសវណ្ណស្ស ភត្តស្ស ¶ បូរា, បុញ្ញានិ នាម កត្តព្ពរូបានិ, ទានំ នាម កត្តព្ពយុត្តកំ. ឧដ្ឋេហិ, សាមិ, ភុញ្ជស្សូ’’តិ. សា ទ្វិន្នំ បិតាបុត្តានំ ភត្តំ អទាសិ. តេសុ សុត្វា ¶ ឧដ្ឋិតេសុ សុណិសាយ សទ្ធិំ និសីទិត្វា ភុញ្ជិត្វា បុណ្ណស្ស ភត្តំ អទាសិ. គហិតគហិតដ្ឋានំ ន ខីយតិ, កដច្ឆុនា សកិំ គហិតដ្ឋានមេវ បញ្ញាយតិ. តំទិវសមេវ កោដ្ឋាទយោ បុព្ពេ បូរិតនិយាមេនេវ បុន បូរយិំសុ. ‘‘សេដ្ឋិស្ស គេហេ ភត្តំ ឧប្បន្នំ, ពីជភត្តេហិ អត្ថិកា អាគន្ត្វា គណ្ហន្តូ’’តិ នគរេ ¶ ឃោសនំ ការេសិ. មនុស្សា តស្ស គេហតោ ពីជភត្តំ គណ្ហិំសុ. សកលជម្ពុទីបវាសិនោ តំ និស្សាយ ជីវិតំ លភិំសុយេវ.

សោ តតោ ចុតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ ភទ្ទិយនគរេ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តិ. ភរិយាបិស្ស មហាភោគកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តា តស្សេវ គេហំ អគមាសិ. តស្ស តំ បុព្ពកម្មំ និស្សាយ បច្ឆាគេហេ បុព្ពេ វុត្តប្បការា មេណ្ឌកា ឧដ្ឋហិំសុ. បុត្តោបិ នេសំ បុត្តោវ, សុណិសា សុណិសាវ, ទាសោ ទាសោវ អហោសិ. អថេកទិវសំ សេដ្ឋិ អត្តនោ បុញ្ញំ វីមំសិតុកាមោ អឌ្ឍតេរសានិ កោដ្ឋសតានិ សោធាបេត្វា សីសំ ន្ហាតោ ទ្វារេ និសីទិត្វា ឧទ្ធំ ឱលោកេសិ. សព្ពានិបិ វុត្តប្បការានំ ¶ រត្តសាលីនំ បូរយិំសុ. សោ សេសានម្បិ បុញ្ញានិ វីមំសិតុកាមោ ភរិយញ្ច បុត្តាទយោ ច ‘‘តុម្ហាកម្បិ បុញ្ញានិ វីមំសិស្សថា’’តិ អាហ.

អថស្ស ភរិយា សព្ពាលង្ការេហិ អលង្ករិត្វា មហាជនស្ស បស្សន្តស្សេវ តណ្ឌុលេ មិនាបេត្វា តេហិ ភត្តំ បចាបេត្វា ទ្វារកោដ្ឋកេ បញ្ញត្តាសនេ និសីទិត្វា សុវណ្ណកដច្ឆុំ អាទាយ ‘‘ភត្តេន អត្ថិកា អាគច្ឆន្តូ’’តិ ឃោសាបេត្វា អាគតាគតានំ ឧបនីតភាជនានិ បូរេត្វា អទាសិ. សកលទិវសម្បិ ទេន្តិយា កដច្ឆុនា គហិតដ្ឋានមេវ បញ្ញាយតិ. តស្សា បន បុរិមពុទ្ធានម្បិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស វាមហត្ថេន ឧក្ខលិំ ទក្ខិណហត្ថេន កដច្ឆុំ គហេត្វា ឯវមេវ បត្តេ បូរេត្វា ភត្តស្ស ទិន្នត្តា វាមហត្ថតលំ បូរេត្វា បទុមលក្ខណំ និព្ពត្តិ, ទក្ខិណហត្ថតលំ បូរេត្វា ចន្ទលក្ខណំ និព្ពត្តិ. យស្មា បន វាមហត្ថតោ ធម្មករណំ អាទាយ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឧទកំ បរិស្សាវេត្វា ទទមានា អបរាបរំ វិចរិ, តេនស្សា ទក្ខិណបាទតលំ បូរេត្វា ចន្ទលក្ខណំ និព្ពត្តិ, វាមបាទតលំ បូរេត្វា បទុមលក្ខណំ និព្ពត្តិ. តស្សា ឥមិនា ការណេន ចន្ទបទុមាតិ នាមំ ករិំសុ.

បុត្តោបិស្ស សីសំ ន្ហាតោ សហស្សថវិកំ ¶ អាទាយ ‘‘កហាបណេហិ អត្ថិកា អាគច្ឆន្តូ’’តិ វត្វា អាគតាគតានំ គហិតភាជនានិ បូរេត្វា អទាសិ. ថវិកាយ កហាបណសហស្សំ អហោសិយេវ. សុណិសាបិស្ស សព្ពាលង្ការេហិ អលង្ករិត្វា វីហិបិដកំ អាទាយ អាកាសង្គណេ និសិន្នា ‘‘ពីជភត្តេហិ អត្ថិកា អាគច្ឆន្តូ’’តិ វត្វា អាគតាគតានំ គហិតភាជនានិ បូរេត្វា អទាសិ. បិដកំ ¶ យថាបូរិតមេវ អហោសិ. ទាសោបិស្ស ¶ សព្ពាលង្ការេហិ អលង្ករិត្វា សុវណ្ណយុគេសុ សុវណ្ណយោត្តេហិ គោណេ យោជេត្វា សុវណ្ណបតោទយដ្ឋិំ អាទាយ ទ្វិន្នំ គោណានំ គន្ធបញ្ចង្គុលិកានិ ទត្វា វិសាណេសុ សុវណ្ណកោសកេ បដិមុញ្ចិត្វា ខេត្តំ គន្ត្វា បាជេសិ. ឥតោ តិស្សោ, ឯត្តោ តិស្សោ, មជ្ឈេ ឯកាតិ សត្ត សីតា ភិជ្ជិត្វា អគមំសុ. ជម្ពុទីបវាសិនោ ភត្តពីជហិរញ្ញសុវណ្ណាទីសុ យថារុចិតំ សេដ្ឋិគេហតោយេវ គណ្ហិំសុ. ឥមេ បញ្ច មហាបុញ្ញា.

ឯវំ មហានុភាវោ សេដ្ឋិ ‘‘សត្ថា កិរ អាគតោ’’តិ សុត្វា ‘‘សត្ថុ បច្ចុគ្គមនំ ករិស្សាមី’’តិ និក្ខមន្តោ អន្តរាមគ្គេ តិត្ថិយេ ទិស្វា តេហិ ‘‘កស្មា តំ, គហបតិ, កិរិយវាទោ សមានោ អកិរិយវាទស្ស សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកំ គច្ឆសី’’តិ និវារិយមានោបិ តេសំ វចនំ អនាទិយិត្វា គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ ¶ . អថស្ស សត្ថា អនុបុព្ពិំ កថំ កថេសិ. សោ ទេសនាវសានេ សោតាបត្តិផលំ បត្វា សត្ថុ តិត្ថិយេហិ អវណ្ណំ វត្វា អត្តនោ និវារិតភាវំ អារោចេសិ. អថ នំ សត្ថា, ‘‘គហបតិ, ឥមេ សត្តា នាម មហន្តម្បិ អត្តនោ ទោសំ ន បស្សន្តិ, អវិជ្ជមានម្បិ បរេសំ ទោសំ វិជ្ជមានំ កត្វា តត្ថ តត្ថ ភុសំ វិយ ឱបុនន្តី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សុទស្សំ វជ្ជមញ្ញេសំ, អត្តនោ បន ទុទ្ទសំ;

បរេសញ្ហិ សោ វជ្ជានិ, ឱបុនាតិ យថា ភុសំ;

អត្តនោ បន ឆាទេតិ, កលិំវ កិតវា សឋោ’’តិ.

តត្ថ សុទស្សំ វជ្ជន្តិ បរស្ស អណុមត្តម្បិ វជ្ជំ ខលិតំ សុទស្សំ សុខេនេវ បស្សិតុំ សក្កា, អត្តនោ បន អតិមហន្តម្បិ ទុទ្ទសំ. បរេសំ ហីតិ តេនេវ ការណេន សោ បុគ្គលោ សង្ឃមជ្ឈាទីសុ បរេសំ វជ្ជានិ ឧច្ចដ្ឋានេ ឋបេត្វា ភុសំ ឱបុនន្តោ វិយ ឱបុនាតិ. កលិំវ កិតវា សឋោតិ ឯត្ថ សកុណេសុ អបរជ្ឈនភាវេន អត្តភាវោ កលិ នាម, សាខភង្គាទិកំ បដិច្ឆាទនំ កិតវា នាម, សាកុណិកោ សឋោ នាម. យថា សកុណលុទ្ទកោ សកុណេ គហេត្វា មារេតុកាមោ កិតវា វិយ ¶ អត្តភាវំ បដិច្ឆាទេតិ, ឯវំ អត្តនោ វជ្ជំ ឆាទេតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

បរវជ្ជានុបស្សិស្សាតិ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឧជ្ឈានសញ្ញិំ នាម ឯកំ ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ‘‘អយំ ឯវំ និវាសេតិ, ឯវំ បារុបតី’’តិ ភិក្ខូនំ អន្តរមេវ គវេសន្តោ វិចរតិ. ភិក្ខូ ‘‘អសុកោ នាម, ភន្តេ, ថេរោ ឯវំ ករោតី’’តិ សត្ថុ អារោចេសុំ. សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, វត្តសីសេ ឋត្វា ឯវំ ឱវទន្តោ អននុបវាទោ. យោ បន និច្ចំ ឧជ្ឈានសញ្ញិតាយ បរេសំ អន្តរំ បរិយេសមានោ ឯវំ វត្វា វិចរតិ, តស្ស ឈានាទីសុ ឯកោបិ វិសេសោ នុប្បជ្ជតិ, កេវលំ អាសវាយេវ វឌ្ឍន្តី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បរវជ្ជានុបស្សិស្ស, និច្ចំ ឧជ្ឈានសញ្ញិនោ;

អាសវា តស្ស វឌ្ឍន្តិ, អារា សោ អាសវក្ខយា’’តិ.

តត្ថ ¶ ឧជ្ឈានសញ្ញិនោតិ ឯវំ និវាសេតព្ពំ ឯវំ បារុបិតព្ពន្តិ បរេសំ អន្តរគវេសិតាយ ឧជ្ឈានពហុលស្ស បុគ្គលស្ស ឈានាទីសុ ឯកធម្មោបិ ន វឌ្ឍតិ, អថ ខោ អាសវាវ តស្ស វឌ្ឍន្តិ. តេនេវ ការណេន សោ អរហត្តមគ្គសង្ខាតា អាសវក្ខយា អារា ទូរំ គតោវ ហោតីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ឧជ្ឈានសញ្ញិត្ថេរវត្ថុ ឯកាទសមំ.

អាកាសេតិ ឥទំ ធម្មទេសនំ សត្ថា កុសិនារាយំ ឧបវត្តនេ មល្លានំ សាលវនេ បរិនិព្ពានមញ្ចកេ និបន្នោ សុភទ្ទំ បរិព្ពាជកំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ អតីតេ កនិដ្ឋភាតរិ ឯកស្មិំ សស្សេ នវក្ខត្តុំ អគ្គទានំ ទេន្តេ ទានំ ទាតុំ អនិច្ឆន្តោ ឱសក្កិត្វា អវសានេ អទាសិ. តស្មា បឋមពោធិយម្បិ មជ្ឈិមពោធិយម្បិ សត្ថារំ ទដ្ឋុំ នាលត្ថ. បច្ឆិមពោធិយំ បន សត្ថុ បរិនិព្ពានកាលេ ‘‘អហំ តីសុ បញ្ហេសុ អត្តនោ កង្ខំ មហល្លកេ ¶ បរិព្ពាជកេ ¶ បុច្ឆិត្វា សមណំ គោតមំ ‘ទហរោ’តិ សញ្ញាយ ន បុច្ឆិំ ¶ , តស្ស ច ទានិ បរិនិព្ពានកាលោ, បច្ឆា មេ សមណស្ស គោតមស្ស អបុច្ឆិតការណា វិប្បដិសារោ ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា អានន្ទត្ថេរេន និវារិយមានោបិ សត្ថារា ឱកាសំ កត្វា, ‘‘អានន្ទ, មា សុភទ្ទំ និវារយិ, បុច្ឆតុ មំ បញ្ហ’’ន្តិ វុត្តេ អន្តោសាណិំ បវិសិត្វា ហេដ្ឋាមញ្ចកេ និសិន្នោ, ‘‘ភោ សមណ, កិំ នុ ខោ អាកាសេ បទំ នាម អត្ថិ, ឥតោ ពហិទ្ធា សមណោ នាម អត្ថិ, សង្ខារា សស្សតា នាម អត្ថី’’តិ ឥមេ បញ្ហេ បុច្ឆិ. អថស្ស សត្ថា តេសំ អភាវំ អាចិក្ខន្តោ ឥមាហិ គាថាហិ ធម្មំ ទេសេសិ –

‘‘អាកាសេវ បទំ នត្ថិ, សមណោ នត្ថិ ពាហិរេ;

បបញ្ចាភិរតា បជា, និប្បបញ្ចា តថាគតា.

‘‘អាកាសេវ បទំ នត្ថិ, សមណោ នត្ថិ ពាហិរេ;

សង្ខារា សស្សតា នត្ថិ, នត្ថិ ពុទ្ធានមិញ្ជិត’’ន្តិ.

តត្ថ បទន្តិ ឥមស្មិំ អាកាសេ វណ្ណសណ្ឋានវសេន ឯវរូបន្តិ បញ្ញាបេតព្ពំ កស្សចិ បទំ នាម នត្ថិ. ពាហិរេតិ មម សាសនតោ ពហិទ្ធា មគ្គផលដ្ឋោ សមណោ នាម នត្ថិ. បជាតិ អយំ សត្តលោកសង្ខាតា បជា តណ្ហាទីសុ បបញ្ចេសុយេវាភិរតា. និប្បបញ្ចាតិ ពោធិមូលេយេវ សព្ពបបញ្ចានំ សមុច្ឆិន្នត្តា និប្បបញ្ចា ¶ តថាគតា. សង្ខារាតិ បញ្ចក្ខន្ធា. តេសុ ហិ ឯកោបិ សស្សតោ នាម នត្ថិ. ឥញ្ជិតន្តិ ពុទ្ធានំ បន តណ្ហាមានាទីសុ ឥញ្ជិតេសុ យេន សង្ខារា សស្សតាតិ គណ្ហេយ្យ, តំ ឯកំ ឥញ្ជិតម្បិ នាម នត្ថីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ សុភទ្ទោ អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តបរិសាយបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

សុភទ្ទបរិព្ពាជកវត្ថុ ទ្វាទសមំ.

ន ¶ ¶ ¶ តេន ហោតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ វិនិច្ឆយមហាមត្តេ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកទិវសញ្ហិ ភិក្ខូ សាវត្ថិយំ ឧត្តរទ្វារគាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តា នគរមជ្ឈេន វិហារំ អាគច្ឆន្តិ. តស្មិំ ខណេ មេឃោ ឧដ្ឋាយ បាវស្សិ. តេ សម្មុខាគតំ វិនិច្ឆយសាលំ បវិសិត្វា វិនិច្ឆយមហាមត្តេ លញ្ជំ គហេត្វា សាមិកេ អសាមិកេ ករោន្តេ ទិស្វា ‘‘អហោ ឥមេ អធម្មិកា, មយំ បន ‘ឥមេ ធម្មេន វិនិច្ឆយំ ករោន្តី’តិ សញ្ញិនោ អហុម្ហា’’តិ ចិន្តេត្វា វស្សេ វិគតេ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នា តមត្ថំ អារោចេសុំ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឆន្ទាទិវសិកា ហុត្វា សាហសេន អត្ថំ វិនិច្ឆិនន្តា ធម្មដ្ឋា នាម ហោន្តិ, អបរាធំ បន អនុវិជ្ជិត្វា ¶ អបរាធានុរូបំ អសាហសេន វិនិច្ឆយំ ករោន្តា ឯវ ធម្មដ្ឋា នាម ហោន្តី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ន តេន ហោតិ ធម្មដ្ឋោ, យេនត្ថំ សាហសា នយេ;

យោ ច អត្ថំ អនត្ថញ្ច, ឧភោ និច្ឆេយ្យ បណ្ឌិតោ.

‘‘អសាហសេន ធម្មេន, សមេន នយតី បរេ;

ធម្មស្ស គុត្តោ មេធាវី, ធម្មដ្ឋោតិ បវុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ តេនាតិ ឯត្តកេនេវ ការណេន. ធម្មដ្ឋោតិ រាជា ហិ អត្តនោ កាតព្ពេ វិនិច្ឆយធម្មេ ឋិតោបិ ធម្មដ្ឋោ នាម ន ហោតិ. យេនាតិ យេន ការណេន. អត្ថន្តិ ឱតិណ្ណំ វិនិច្ឆិតព្ពំ អត្ថំ. សាហសា នយេតិ ឆន្ទាទីសុ បតិដ្ឋិតោ សាហសេន មុសាវាទេន វិនិច្ឆេយ្យ. យោ ហិ ឆន្ទេ បតិដ្ឋាយ ញាតីតិ វា មិត្តោតិ វា មុសា វត្វា អសាមិកមេវ សាមិកំ ករោតិ, ទោសេ បតិដ្ឋាយ អត្តនោ វេរីនំ មុសា វត្វា សាមិកមេវ អសាមិកំ ករោតិ, មោហេ បតិដ្ឋាយ លញ្ជំ គហេត្វា ¶ វិនិច្ឆយកាលេ ¶ អញ្ញវិហិតោ វិយ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ មុសា វត្វា ‘‘ឥមិនា ជិតំ, អយំ បរាជិតោ’’តិ ¶ បរំ នីហរតិ, ភយេ បតិដ្ឋាយ កស្សចិទេវ ឥស្សរជាតិកស្ស បរាជយំ បាបុណន្តស្សាបិ ជយំ អារោបេតិ, អយំ សាហសេន អត្ថំ នេតិ នាម. ឯសោ ធម្មដ្ឋោ នាម ន ហោតីតិ អត្ថោ. អត្ថំ អនត្ថញ្ចាតិ ភូតញ្ច អភូតញ្ច ការណំ. ឧភោ និច្ឆេយ្យាតិ យោ បន បណ្ឌិតោ ឧភោ អត្ថានត្ថេ វិនិច្ឆិនិត្វា វទតិ. អសាហសេនាតិ អមុសាវាទេន. ធម្មេនាតិ វិនិច្ឆយធម្មេន, ន ឆន្ទាទិវសេន. សមេនាតិ អបរាធានុរូបេនេវ បរេ នយតិ, ជយំ វា បរាជយំ វា បាបេតិ. ធម្មស្ស គុត្តោតិ សោ ធម្មគុត្តោ ធម្មរក្ខិតោ ធម្មោជបញ្ញាយ សមន្នាគតោ មេធាវី វិនិច្ឆយធម្មេ ឋិតត្តា ធម្មដ្ឋោតិ បវុច្ចតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ន តេន បណ្ឌិតោ ហោតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឆព្ពគ្គិយេ អារព្ភ កថេសិ.

តេ កិរ វិហារេបិ គាមេបិ ភត្តគ្គំ អាកុលំ ករោន្តា ¶ វិចរន្តិ. អថេកទិវសេ ភិក្ខូ គាមេ ភត្តកិច្ចំ កត្វា អាគតេ ទហរេ សាមណេរេ ច បុច្ឆិំសុ – ‘‘កីទិសំ, អាវុសោ, ភត្តគ្គ’’ន្តិ? ភន្តេ, មា បុច្ឆថ, ឆព្ពគ្គិយា ‘‘មយមេវ វិយត្តា, មយមេវ បណ្ឌិតា, ឥមេ បហរិត្វា សីសេ កចវរំ អាកិរិត្វា នីហរិស្សាមា’’តិ វត្វា អម្ហេ បិដ្ឋិយំ គហេត្វា កចវរំ ឱកិរន្តា ភត្តគ្គំ អាកុលំ អកំសូតិ. ភិក្ខូ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា តមត្ថំ អារោចេសុំ. សត្ថា ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, ពហុំ ភាសិត្វា បរេ វិហេឋយមានំ ‘បណ្ឌិតោ’តិ វទាមិ, ខេមិនំ បន អវេរីនំ អភយមេវ បណ្ឌិតោតិ វទាមី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ន តេន បណ្ឌិតោ ហោតិ, យាវតា ពហុ ភាសតិ;

ខេមី អវេរី អភយោ, បណ្ឌិតោតិ បវុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ ¶ យាវតាតិ យត្តកេន ការណេន សង្ឃមជ្ឈាទីសុ ពហុំ កថេតិ, តេន បណ្ឌិតោ នាម ន ហោតិ ¶ . យោ បន សយំ ខេមី បញ្ចន្នំ វេរានំ អភាវេន អវេរី និព្ភយោ ¶ , យំ វា អាគម្ម មហាជនស្ស ភយំ ន ហោតិ, សោ បណ្ឌិតោ នាម ហោតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ន តាវតាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកុទានត្ថេរំ នាម ខីណាសវំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ឯកកោវ ឯកស្មិំ វនសណ្ឌេ វិហរតិ, ឯកមេវស្ស ឧទានំ បគុណំ –

ឧបសន្តស្ស សទា សតីមតោ’’តិ. (បាចិ. ១៥៣; ឧទា. ៣៧);

សោ កិរ ឧបោសថទិវសេសុ សយមេវ ធម្មស្សវនំ ឃោសេត្វា ឥមំ គាថំ វទតិ. បថវិឧន្ទ្រិយនសទ្ទោ វិយ ទេវតានំ សាធុការសទ្ទោ ហោតិ. អថេកស្មិំ ឧបោសថទិវសេ បញ្ចបញ្ចសតបរិវារា ទ្វេ តិបិដកធរា ភិក្ខូ តស្ស វសនដ្ឋានំ អគមំសុ. សោ តេ ទិស្វាវ តុដ្ឋមានសោ ‘‘សាធុ វោ កតំ ឥធ អាគច្ឆន្តេហិ, អជ្ជ មយំ ¶ តុម្ហាកំ ធម្មំ សុណិស្សាមា’’តិ អាហ. អត្ថិ បន, អាវុសោ, ឥធ ធម្មំ សោតុកាមាតិ. អត្ថិ, ភន្តេ, អយំ វនសណ្ឌោ ធម្មស្សវនទិវសេ ទេវតានំ សាធុការសទ្ទេន ឯកនិន្នាទោ ហោតីតិ. តេសុ ឯកោ តិបិដកធរោ ធម្មំ ឱសារេសិ, ឯកោ កថេសិ. ឯកទេវតាបិ សាធុការំ នាទាសិ. តេ អាហំសុ – ‘‘ត្វំ, អាវុសោ, ធម្មស្សវនទិវសេ ឥមស្មិំ វនសណ្ឌេ ទេវតា មហន្តេន សទ្ទេន សាធុការំ ទេន្តីតិ វទេសិ, កិំ នាមេត’’ន្តិ. ភន្តេ, អញ្ញេសុ ទិវសេសុ សាធុការសទ្ទេន ឯកនិន្នាទោ ឯវ ហោតិ, ន អជ្ជ បន ¶ ជានាមិ ‘‘កិមេត’’ន្តិ. ‘‘តេន ហិ, អាវុសោ, ត្វំ តាវ ធម្មំ កថេហី’’តិ. សោ ¶ ពីជនិំ គហេត្វា អាសនេ និសិន្នោ តមេវ គាថំ វទេសិ. ទេវតា មហន្តេន សទ្ទេន សាធុការមទំសុ. អថ នេសំ បរិវារា ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយិំសុ ‘‘ឥមស្មិំ វនសណ្ឌេ ទេវតា មុខោលោកនេន សាធុការំ ទទន្តិ, តិបិដកធរភិក្ខូសុ ឯត្តកំ ភណន្តេសុបិ កិញ្ចិ បសំសនមត្តម្បិ អវត្វា ឯកេន មហល្លកត្ថេរេន ឯកគាថាយ កថិតាយ មហាសទ្ទេន សាធុការំ ទទន្តី’’តិ. តេបិ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ តមត្ថំ អារោចេសុំ.

សត្ថា ¶ ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, យោ ពហុម្បិ ឧគ្គណ្ហតិ វា ភាសតិ វា, តំ ធម្មធរោតិ វទាមិ. យោ បន ឯកម្បិ គាថំ ឧគ្គណ្ហិត្វា សច្ចានិ បដិវិជ្ឈតិ, អយំ ធម្មធរោ នាមា’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ន តាវតា ធម្មធរោ, យាវតា ពហុ ភាសតិ;

យោ ច អប្បម្បិ សុត្វាន, ធម្មំ កាយេន បស្សតិ;

ស វេ ធម្មធរោ ហោតិ, យោ ធម្មំ នប្បមជ្ជតី’’តិ.

តត្ថ យាវតាតិ យត្តកេន ឧគ្គហណធារណវាចនាទិនា ការណេន ពហុំ ភាសតិ, តាវត្តកេន ធម្មធរោ ន ហោតិ, វំសានុរក្ខកោ បន បវេណិបាលកោ នាម ហោតិ. យោ ច អប្បម្បីតិ យោ បន អប្បមត្តកម្បិ សុត្វា ធម្មមន្វាយ អត្ថមន្វាយ ធម្មានុធម្មប្បដិបន្នោ ហុត្វា នាមកាយេន ទុក្ខាទីនិ បរិជានន្តោ ចតុសច្ចធម្មំ បស្សតិ, ស វេ ធម្មធរោ ហោតិ. យោ ធម្មំ នប្បមជ្ជតីតិ យោបិ អារទ្ធវីរិយោ ហុត្វា អជ្ជ អជ្ជេវាតិ បដិវេធំ អាកង្ខន្តោ ធម្មំ នប្បមជ្ជតិ, អយម្បិ ធម្មធរោយេវាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ឯកុទានខីណាសវត្ថេរវត្ថុ តតិយំ.

ន ¶ តេន ថេរោ សោ ហោតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ លកុណ្ឌកភទ្ទិយត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកទិវសញ្ហិ ¶ ¶ តស្មិំ ថេរេ សត្ថុ ឧបដ្ឋានំ គន្ត្វា បក្កន្តមត្តេ តិំសមត្តា អារញ្ញិកា ភិក្ខូ តំ បស្សន្តា ឯវ អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា និសីទិំសុ. សត្ថា តេសំ អរហត្តូបនិស្សយំ ទិស្វា ឥមំ បញ្ហំ បុច្ឆិ – ‘‘ឥតោ គតំ ឯកំ ថេរំ បស្សថា’’តិ? ‘‘ន បស្សាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ នុ ទិដ្ឋោ វោ’’តិ? ‘‘ឯកំ, ភន្តេ, សាមណេរំ បស្សិម្ហា’’តិ. ‘‘ន សោ, ភិក្ខវេ, សាមណេរោ, ថេរោ ឯវ សោ’’តិ? ‘‘អតិវិយ ខុទ្ទកោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, មហល្លកភាវេន ថេរាសនេ និសិន្នមត្តកេន ថេរោតិ វទាមិ. យោ បន សច្ចានិ បដិវិជ្ឈិត្វា មហាជនស្ស អហិំសកភាវេ ឋិតោ, អយំ ថេរោ នាមា’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ន តេន ថេរោ សោ ហោតិ, យេនស្ស បលិតំ សិរោ;

បរិបក្កោ វយោ តស្ស, មោឃជិណ្ណោតិ វុច្ចតិ.

‘‘យម្ហិ សច្ចញ្ច ធម្មោ ច, អហិំសា សំយមោ ទមោ;

ស វេ វន្តមលោ ធីរោ, ថេរោ ឥតិ បវុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ ¶ បរិបក្កោតិ បរិណតោ, វុឌ្ឍភាវំ បត្តោតិ អត្ថោ. មោឃជិណ្ណោតិ អន្តោ ថេរករានំ ធម្មានំ អភាវេន តុច្ឆជិណ្ណោ នាម. យម្ហិ សច្ចញ្ច ធម្មោ ចាតិ យម្ហិ បន បុគ្គលេ សោឡសហាការេហិ បដិវិទ្ធត្តា ចតុព្ពិធំ សច្ចំ, ញាណេន សច្ឆិកតត្តា នវវិធោ លោកុត្តរធម្មោ ច អត្ថិ. អហិំសាតិ អហិំសនភាវោ. ទេសនាមត្តមេតំ, យម្ហិ បន ចតុព្ពិធាបិ អប្បមញ្ញាភាវនា អត្ថីតិ អត្ថោ. សំយមោ ទមោតិ សីលញ្ចេវ ឥន្ទ្រិយសំវរោ ច. វន្តមលោតិ មគ្គញាណេន នីហដមលោ. ធីរោតិ ធិតិសម្បន្នោ. ថេរោតិ សោ ឥមេហិ ថិរភាវការកេហិ សមន្នាគតត្តា ថេរោតិ វុច្ចតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ តេ ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសូតិ.

លកុណ្ឌកភទ្ទិយត្ថេរវត្ថុ ចតុត្ថំ.

ន ¶ វាក្ករណមត្តេនាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សម្ពហុលេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ ¶ សមយេ ទហរេ ចេវ សាមណេរេ ច អត្តនោ ធម្មាចរិយានមេវ ចីវររជនាទីនិ វេយ្យាវច្ចានិ ករោន្តេ ទិស្វា ឯកច្ចេ ថេរា ចិន្តយិំសុ – ‘‘មយម្បិ ព្យញ្ជនសមយេ កុសលា, អម្ហាកមេវ កិញ្ចិ នត្ថិ. យំនូន ¶ មយំ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវំ វទេយ្យាម, ‘ភន្តេ, មយំ ព្យញ្ជនសមយេ កុសលា, អញ្ញេសំ សន្តិកេ ធម្មំ ឧគ្គណ្ហិត្វាបិ ឥមេសំ សន្តិកេ អសោធេត្វា មា សជ្ឈាយិត្ថាតិ ទហរសាមណេរេ អាណាបេថា’តិ. ឯវញ្ហិ អម្ហាកំ លាភសក្ការោ វឌ្ឍិស្សតី’’តិ. តេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា តថា វទិំសុ.

សត្ថា តេសំ វចនំ សុត្វា ‘‘ឥមស្មិំ សាសនេ បវេណិវសេនេវ ឯវំ វត្តុំ លភតិ, ឥមេ បន លាភសក្ការេ និស្សិតាតិ ញត្វា អហំ តុម្ហេ វាក្ករណមត្តេន សាធុរូបាតិ ន វទាមិ. យស្ស បនេតេ ឥស្សាទយោ ធម្មា អរហត្តមគ្គេន សមុច្ឆិន្នា, ឯសោ ឯវ សាធុរូបោ’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ន វាក្ករណមត្តេន, វណ្ណបោក្ខរតាយ វា;

សាធុរូបោ នរោ ហោតិ, ឥស្សុកី មច្ឆរី សឋោ.

‘‘យស្ស ចេតំ សមុច្ឆិន្នំ, មូលឃច្ចំ សមូហតំ;

សវន្តទោសោ មេធាវី, សាធុរូបោតិ វុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ ន វាក្ករណមត្តេនាតិ វចីករណមត្តេន សទ្ទលក្ខណសម្បន្នវចនមត្តេន. វណ្ណបោក្ខរតាយ វាតិ សរីរវណ្ណស្ស មនាបភាវេន វា. នរោតិ ឯត្តកេនេវ ការណេន បរលាភាទីសុ ឥស្សាមនកោ បញ្ចវិធេន មច្ឆេរេន សមន្នាគតោ កេរាដិកភាវេន ¶ សឋោ នរោ សាធុរូបោ ន ហោតិ. យស្ស ចេតន្តិ យស្ស ច បុគ្គលស្សេតំ ឥស្សាទិទោសជាតំ អរហត្តមគ្គញាណេន សមូលកំ ឆិន្នំ, មូលឃាតំ កត្វា សមូហតំ ¶ , សោ វន្តទោសោ ធម្មោជបញ្ញាយ សមន្នាគតោ សាធុរូបោតិ វុច្ចតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ន ¶ មុណ្ឌកេន សមណោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ ហត្ថកំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ វាទក្ខិត្តោ ‘‘តុម្ហេ អសុកវេលាយ អសុកដ្ឋានំ នាម អាគច្ឆេយ្យាថ, វាទំ ករិស្សាមា’’តិ វត្វា បុរេតរមេវ តត្ថ គន្ត្វា ‘‘បស្សថ, តិត្ថិយា មម ភយេន នាគតា, ឯសោវ បន នេសំ បរាជយោ’’តិអាទីនិ វត្វា វាទក្ខិត្តោ អញ្ញេនញ្ញំ បដិចរន្តោ វិចរតិ. សត្ថា ‘‘ហត្ថកោ កិរ ឯវំ ករោតី’’តិ សុត្វា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ ¶ កិរ ត្វំ, ហត្ថក, ឯវំ ករោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ច’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘កស្មា ឯវំ ករោសិ? ឯវរូបញ្ហិ មុសាវាទំ ករោន្តោ សីសមុណ្ឌនាទិមត្តេនេវ សមណោ នាម ន ហោតិ. យោ បន អណូនិ វា ថូលានិ វា បាបានិ សមេត្វា ឋិតោ, អយមេវ សមណោ’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ន មុណ្ឌកេន សមណោ, អព្ពតោ អលិកំ ភណំ;

ឥច្ឆាលោភសមាបន្នោ, សមណោ កិំ ភវិស្សតិ.

‘‘យោ ច សមេតិ បាបានិ, អណុំ ថូលានិ សព្ពសោ;

សមិតត្តា ហិ បាបានំ, សមណោតិ បវុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ មុណ្ឌកេនាតិ សីសមុណ្ឌនមត្តេន. អព្ពតោតិ សីលវតេន ច ធុតង្គវតេន ច វិរហិតោ. អលិកំ ភណន្តិ មុសាវាទំ ភណន្តោ អសម្បត្តេសុ អារម្មណេសុ ឥច្ឆាយ បត្តេសុ ច លោភេន សមន្នាគតោ សមណោ នាម កិំ ភវិស្សតិ? សមេតីតិ យោ ច បរិត្តានិ វា ¶ មហន្តានិ វា បាបានិ វូបសមេតិ, សោ តេសំ សមិតត្តា សមណោតិ បវុច្ចតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ន ¶ ¶ តេន ភិក្ខុ សោ ហោតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ព្រាហ្មណំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ពាហិរសមយេ បព្ពជិត្វា ភិក្ខំ ចរន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘សមណោ គោតមោ អត្តនោ សាវកេ ភិក្ខាយ ចរណេន ‘ភិក្ខូ’តិ វទតិ, មម្បិ ‘ភិក្ខូ’តិ វត្តុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភោ គោតម, អហម្បិ ភិក្ខំ ចរិត្វា ជីវាមិ, មម្បិ ‘ភិក្ខូ’តិ វទេហី’’តិ អាហ. អថ នំ សត្ថា ‘‘នាហំ, ព្រាហ្មណ, ភិក្ខនមត្តេន ភិក្ខូតិ វទាមិ. ន ហិ វិស្សំ ធម្មំ សមាទាយ វត្តន្តោ ភិក្ខុ នាម ហោតិ. យោ បន សព្ពសង្ខារេសុ សង្ខាយ ចរតិ, សោ ភិក្ខុ នាមា’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ន តេន ភិក្ខុ សោ ហោតិ, យាវតា ភិក្ខតេ បរេ;

វិស្សំ ធម្មំ សមាទាយ, ភិក្ខុ ហោតិ ន តាវតា.

‘‘យោធ បុញ្ញញ្ច បាបញ្ច, ពាហេត្វា ព្រហ្មចរិយវា;

សង្ខាយ លោកេ ចរតិ, ស វេ ភិក្ខូតិ វុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ ¶ យាវតាតិ យត្តកេន បរេ ភិក្ខតេ, តេន ភិក្ខនមត្តេន ភិក្ខុ នាម ន ហោតិ. វិស្សន្តិ វិសមំ ធម្មំ, វិស្សគន្ធំ វា កាយកម្មាទិកំ ធម្មំ សមាទាយ ចរន្តោ ភិក្ខុ នាម ន ហោតិ. យោធាតិ យោ ឥធ សាសនេ ឧភយម្បេតំ បុញ្ញញ្ច បាបញ្ច មគ្គព្រហ្មចរិយេន ពាហេត្វា បនុទិត្វា ព្រហ្មចរិយវា ហោតិ. សង្ខាយាតិ ញាណេន. លោកេតិ ខន្ធាទិលោកេ ‘‘ឥមេ អជ្ឈត្តិកា ខន្ធា, ឥមេ ពាហិរា’’តិ ឯវំ សព្ពេបិ ធម្មេ ជានិត្វា ¶ ចរតិ, សោ តេន ញាណេន កិលេសានំ ភិន្នត្តា ‘‘ភិក្ខូ’’តិ វុច្ចតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ន ¶ មោនេនាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ តិត្ថិយេ អារព្ភ កថេសិ.

តេ កិរ ភុត្តដ្ឋានេសុ មនុស្សានំ ‘‘ខេមំ ហោតុ, សុខំ ¶ ហោតុ, អាយុ វឌ្ឍតុ, អសុកដ្ឋានេ នាម កលលំ អត្ថិ, អសុកដ្ឋានេ នាម កណ្ដកោ អត្ថិ, ឯវរូបំ ឋានំ គន្តុំ ន វដ្ដតី’’តិអាទិនា នយេន មង្គលំ វត្វា បក្កមន្តិ. ភិក្ខូ បន បឋមពោធិយំ អនុមោទនាទីនំ អននុញ្ញាតកាលេ ភត្តគ្គេ មនុស្សានំ អនុមោទនំ អកត្វា បក្កមន្តិ. មនុស្សា ‘‘តិត្ថិយានំ សន្តិកា មង្គលំ សុណាម, ភទ្ទន្តា បន តុណ្ហីភូតា បក្កមន្តី’’តិ ឧជ្ឈាយិំសុ. ភិក្ខូ តមត្ថំ សត្ថុ អារោចេសុំ. សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, ឥតោ បដ្ឋាយ ភត្តគ្គាទីសុ យថាសុខំ អនុមោទនំ ករោថ, ឧបនិសិន្នកថំ ករោថ, ធម្មំ កថេថា’’តិ អនុជានិ. តេ តថា ករិំសុ. មនុស្សា អនុមោទនាទីនិ សុណន្តា ឧស្សាហប្បត្តា ភិក្ខូ និមន្តេត្វា សក្ការំ ករោន្តា វិចរន្តិ. តិត្ថិយា បន ‘‘មយំ មុនិនោ មោនំ ករោម, សមណស្ស គោតមស្ស សាវកា ភត្តគ្គាទីសុ មហាកថំ កថេន្តា វិចរន្តី’’តិ ឧជ្ឈាយិំសុ.

សត្ថា តមត្ថំ សុត្វា ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, តុណ្ហីភាវមត្តេន ‘មុនី’តិ វទាមិ. ឯកច្ចេ ហិ អជានន្តា ន ¶ កថេន្តិ, ឯកច្ចេ អវិសារទតាយ, ឯកច្ចេ ‘មា នោ ឥមំ អតិសយត្ថំ អញ្ញេ ជានិំសូ’តិ មច្ឆេរេន. តស្មា មោនមត្តេន មុនិ ន ហោតិ, បាបវូបសមេន បន មុនិ នាម ហោតី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ន មោនេន មុនី ហោតិ, មូឡ្ហរូបោ អវិទ្ទសុ;

យោ ច តុលំវ បគ្គយ្ហ, វរមាទាយ បណ្ឌិតោ.

‘‘បាបានិ ¶ បរិវជ្ជេតិ, ស មុនី តេន សោ មុនិ;

យោ មុនាតិ ឧភោ លោកេ, មុនិ តេន បវុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ ន មោនេនាតិ កាមញ្ហិ មោនេយ្យបដិបទាសង្ខាតេន មគ្គញាណមោនេន មុនិ នាម ហោតិ, ឥធ បន តុណ្ហីភាវំ សន្ធាយ ‘‘មោនេនា’’តិ វុត្តំ. មូឡ្ហរូបោតិ តុច្ឆរូបោ. អវិទ្ទសូតិ អវិញ្ញូ. ឯវរូបោ ហិ តុណ្ហីភូតោបិ មុនិ នាម ន ហោតិ. អថ វា មោនេន មុនិ នាម ន ហោតិ, តុច្ឆសភាវោ បន អវិញ្ញូ ច ហោតីតិ អត្ថោ. យោ ច តុលំវ បគយ្ហាតិ យថា ហិ តុលំ ¶ គហេត្វា ឋិតោ អតិរេកំ ចេ ហោតិ, ហរតិ. ឩនំ ចេ ហោតិ ¶ , បក្ខិបតិ. ឯវមេវ យោ អតិរេកំ ហរន្តោ វិយ បាបំ ហរតិ បរិវជ្ជេតិ, ឩនកេ បក្ខិបន្តោ វិយ កុសលំ បរិបូរេតិ. ឯវញ្ច បន ករោន្តោ សីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាណទស្សនសង្ខាតំ វរំ ឧត្តមមេវ អាទាយ បាបានិ អកុសលកម្មានិ បរិវជ្ជេតិ. ស មុនីតិ សោ មុនិ នាមាតិ អត្ថោ. តេន សោ មុនីតិ កស្មា បន សោ មុនីតិ ចេ? យំ ហេដ្ឋា វុត្តការណំ, តេន សោ មុនីតិ អត្ថោ. សោ មុនាតិ ឧភោ លោកេតិ យោ បុគ្គលោ ឥមស្មិំ ខន្ធាទិលោកេ តុលំ អារោបេត្វា មិនន្តោ វិយ ‘‘ឥមេ អជ្ឈត្តិកា ខន្ធា, ឥមេ ពាហិរា’’តិអាទិនា នយេន ឥមេ ឧភោ អត្ថេ មុនាតិ. មុនិ តេន បវុច្ចតីតិ តេន ការណេន មុនីតិ វុច្ចតិយេវាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ន តេន អរិយោ ហោតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ អរិយំ នាម ពាលិសិកំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកទិវសញ្ហិ ¶ សត្ថា តស្ស សោតាបត្តិមគ្គស្សូបនិស្សយំ ទិស្វា សាវត្ថិយា ឧត្តរទ្វារគាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ តតោ អាគច្ឆតិ. តស្មិំ ខណេ សោ ពាលិសិកោ ពលិសេន មច្ឆេ គណ្ហន្តោ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ ទិស្វា ពលិសយដ្ឋិំ ឆឌ្ឌេត្វា អដ្ឋាសិ. សត្ថា តស្ស អវិទូរេ ¶ ឋានេ និវត្តិត្វា ឋិតោ ‘‘ត្វំ កិំ នាមោសី’’តិ សារិបុត្តត្ថេរាទីនំ នាមានិ បុច្ឆិ. តេបិ ‘‘អហំ សារិបុត្តោ អហំ មោគ្គល្លានោ’’តិ អត្តនោ អត្តនោ នាមានិ កថយិំសុ. ពាលិសិកោ ចិន្តេសិ – ‘‘សត្ថា សព្ពេសំ នាមានិ បុច្ឆតិ, មមម្បិ នាមំ បុច្ឆិស្សតិ មញ្ញេ’’តិ. សត្ថា តស្ស ឥច្ឆំ ញត្វា, ‘‘ឧបាសក, ត្វំ កោ នាមោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, អរិយោ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ឧបាសក, តាទិសា បាណាតិបាតិនោ អរិយា នាម ហោន្តិ, អរិយា បន មហាជនស្ស អហិំសនភាវេ ឋិតា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ន តេន អរិយោ ហោតិ, យេន បាណានិ ហិំសតិ;

អហិំសា សព្ពបាណានំ, អរិយោតិ បវុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ ¶ ¶ អហិំសាតិ អហិំសនេន. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យេន ហិ បាណានិ ហិំសតិ, ន តេន ការណេន អរិយោ ហោតិ. យោ បន សព្ពបាណានំ បាណិអាទីហិ អហិំសនេន មេត្តាទិភាវនាយ បតិដ្ឋិតត្តា ហិំសតោ អារាវ ឋិតោ, អយំ អរិយោតិ វុច្ចតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពាលិសិកោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

១០. សម្ពហុលសីលាទិសម្បន្នភិក្ខុវត្ថុ

ន សីលព្ពតមត្តេនាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សម្ពហុលេ សីលាទិសម្បន្នេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

តេសុ កិរ ឯកច្ចានំ ឯវំ អហោសិ – ‘‘មយំ សម្បន្នសីលា, មយំ ធុតង្គធរា, មយំ ពហុស្សុតា, មយំ បន្តសេនាសនវាសិនោ, មយំ ឈានលាភិនោ, ន អម្ហាកំ អរហត្តំ ទុល្លភំ, ឥច្ឆិតទិវសេយេវ អរហត្តំ បាបុណិស្សាមា’’តិ. យេបិ តត្ថ អនាគាមិនោ, តេសម្បិ ឯតទហោសិ – ‘‘ន អម្ហាកំ ឥទានិ អរហត្តំ ទុល្លភ’’ន្តិ. តេ សព្ពេបិ ឯកទិវសំ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ¶ វន្ទិត្វា និសិន្នា ‘‘អបិ នុ ខោ វោ, ភិក្ខវេ, បព្ពជិតកិច្ចំ មត្ថកំ បត្ត’’ន្តិ សត្ថារា បុដ្ឋា ឯវមាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, មយំ ឯវរូបា ឯវរូបា ច, តស្មា ‘ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេយេវ អរហត្តំ បត្តុំ សមត្ថម្ហា’តិ ចិន្តេត្វា វិហរាមា’’តិ.

សត្ថា ¶ តេសំ វចនំ សុត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា នាម បរិសុទ្ធសីលាទិមត្តកេន វា អនាគាមិសុខប្បត្តមត្តកេន វា ‘អប្បកំ នោ ភវទុក្ខ’ន្តិ វត្តុំ ន វដ្ដតិ, អាសវក្ខយំ បន អប្បត្វា ‘សុខិតោម្ហី’តិ ចិត្តំ ន ឧប្បាទេតព្ព’’ន្តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ន សីលព្ពតមត្តេន, ពាហុសច្ចេន វា បន;

អថ វា សមាធិលាភេន, វិវិត្តសយនេន វា.

‘‘ផុសាមិ ¶ នេក្ខម្មសុខំ, អបុថុជ្ជនសេវិតំ;

ភិក្ខុ វិស្សាសមាបាទិ, អប្បត្តោ អាសវក្ខយ’’ន្តិ.

តត្ថ សីលព្ពតមត្តេនាតិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលមត្តេន វា តេរសធុតង្គមត្តេន វា. ពាហុសច្ចេន វាតិ តិណ្ណំ បិដកានំ ឧគ្គហិតមត្តេន វា. សមាធិលាភេនាតិ អដ្ឋសមាបត្តិយា លាភេន. នេក្ខម្មសុខន្តិ ¶ អនាគាមិសុខំ. តំ អនាគាមិសុខំ ផុសាមីតិ ឯត្តកមត្តេន វា. អបុថុជ្ជនសេវិតន្តិ បុថុជ្ជនេហិ អសេវិតំ អរិយសេវិតមេវ. ភិក្ខូតិ តេសំ អញ្ញតរំ អាលបន្តោ អាហ. វិស្សាសមាបាទីតិ វិស្សាសំ ន អាបជ្ជេយ្យ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ភិក្ខុ ឥមិនា សម្បន្នសីលាទិភាវមត្តកេនេវ ‘‘មយ្ហំ ភវោ អប្បកោ បរិត្តកោ’’តិ អាសវក្ខយសង្ខាតំ អរហត្តំ អប្បត្តោ ហុត្វា ភិក្ខុ នាម វិស្សាសំ នាបជ្ជេយ្យ. យថា ហិ អប្បមត្តកោបិ គូថោ ទុគ្គន្ធោ ហោតិ, ឯវំ អប្បមត្តកោបិ ភវោ ទុក្ខោតិ.

ទេសនាវសានេ តេ ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋហំសុ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

សម្ពហុលសីលាទិសម្បន្នភិក្ខុវត្ថុ ទសមំ.

មគ្គានដ្ឋង្គិកោតិ ¶ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បញ្ចសតេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

តេ កិរ សត្ថរិ ជនបទចារិកំ ចរិត្វា បុន សាវត្ថិំ អាគតេ ឧបដ្ឋានសាលាយ និសីទិត្វា ‘‘អសុកគាមតោ អសុកគាមស្ស មគ្គោ សមោ, អសុកគាមស្ស មគ្គោ វិសមោ, សសក្ខរោ, អសក្ខរោ’’តិអាទិនា នយេន អត្តនោ វិចរិតមគ្គំ អារព្ភ មគ្គកថំ កថេសុំ. សត្ថា តេសំ អរហត្តស្សូបនិស្សយំ ទិស្វា តំ ឋានំ អាគន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសិន្នោ ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, អយំ ពាហិរកមគ្គោ, ភិក្ខុនា នាម អរិយមគ្គេ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ, ឯវញ្ហិ ករោន្តោ ភិក្ខុ សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘មគ្គានដ្ឋង្គិកោ ¶ សេដ្ឋោ, សច្ចានំ ចតុរោ បទា;

វិរាគោ សេដ្ឋោ ធម្មានំ, ទ្វិបទានញ្ច ចក្ខុមា.

‘‘ឯសេវ មគ្គោ នត្ថញ្ញោ, ទស្សនស្ស វិសុទ្ធិយា;

ឯតញ្ហិ តុម្ហេ បដិបជ្ជថ, មារស្សេតំ បមោហនំ.

‘‘ឯតញ្ហិ តុម្ហេ បដិបន្នា, ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សថ;

អក្ខាតោ វោ មយា មគ្គោ, អញ្ញាយ សល្លកន្តនំ.

‘‘តុម្ហេហិ កិច្ចមាតប្បំ, អក្ខាតារោ តថាគតា;

បដិបន្នា បមោក្ខន្តិ, ឈាយិនោ មារពន្ធនា’’តិ.

តត្ថ ¶ មគ្គានដ្ឋង្គិកោតិ ជង្ឃមគ្គាទយោ វា ហោន្តុ ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិគតមគ្គា វា, តេសំ សព្ពេសម្បិ មគ្គានំ សម្មាទិដ្ឋិអាទីហិ អដ្ឋហិ អង្គេហិ មិច្ឆាទិដ្ឋិអាទីនំ អដ្ឋន្នំ បហានំ ករោន្តោ និរោធំ អារម្មណំ កត្វា ចតូសុបិ សច្ចេសុ ទុក្ខបរិជាននាទិកិច្ចំ សាធយមានោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ សេដ្ឋោ ¶ ឧត្តមោ. សច្ចានំ ចតុរោ បទាតិ ‘‘សច្ចំ ភណេ ន កុជ្ឈេយ្យា’’តិ ¶ (ធ. ប. ២២៤) អាគតំ វចីសច្ចំ វា ហោតុ, ‘‘សច្ចោ ព្រាហ្មណោ សច្ចោ ខត្តិយោ’’តិអាទិភេទំ សម្មុតិសច្ចំ វា ‘‘ឥទមេវ សច្ចំ មោឃមញ្ញ’’ន្តិ (ធ. ស. ១១៤៤; ម. និ. ២.១៨៧-១៨៨) ទិដ្ឋិសច្ចំ វា ‘‘ទុក្ខំ អរិយសច្ច’’ន្តិអាទិភេទំ បរមត្ថសច្ចំ វា ហោតុ, សព្ពេសម្បិ ឥមេសំ សច្ចានំ បរិជានិតព្ពដ្ឋេន សច្ឆិកាតព្ពដ្ឋេន បហាតព្ពដ្ឋេន ភាវេតព្ពដ្ឋេន ឯកបដិវេធដ្ឋេន ច តថបដិវេធដ្ឋេន ច ទុក្ខំ អរិយសច្ចន្តិអាទយោ ចតុរោ បទា សេដ្ឋា នាម. វិរាគោ សេដ្ឋោ ធម្មានន្តិ ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, ធម្មា សង្ខតា វា អសង្ខតា វា, វិរាគោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិ (ឥតិវុ. ៩០; អ. និ. ៤.៣៤) វចនតោ សព្ពធម្មានំ និព្ពានសង្ខាតោ វិរាគោ សេដ្ឋោ. ទ្វិបទានញ្ច ចក្ខុមាតិ សព្ពេសំ ទេវមនុស្សាទិភេទានំ ទ្វិបទានំ បញ្ចហិ ចក្ខូហិ ចក្ខុមា តថាគតោវ សេដ្ឋោ. ច-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, អរូបធម្មេ សម្បិណ្ឌេតិ. តស្មា អរូបធម្មានម្បិ តថាគតោ សេដ្ឋោ ឧត្តមោ.

ទស្សនស្ស វិសុទ្ធិយាតិ មគ្គផលទស្សនស្ស វិសុទ្ធត្ថំ យោ មយា ‘‘សេដ្ឋោ’’តិ វុត្តោ, ឯសោវ មគ្គោ, នត្ថញ្ញោ. ឯតញ្ហិ តុម្ហេតិ តស្មា តុម្ហេ ឯតមេវ បដិបជ្ជថ. មារស្សេតំ បមោហនន្តិ ឯតំ មារមោហនំ មារមន្ថនន្តិ ¶ វុច្ចតិ. ទុក្ខស្សន្តន្តិ សកលស្សបិ វដ្ដទុក្ខស្ស អន្តំ បរិច្ឆេទំ ករិស្សថាតិ អត្ថោ. អញ្ញាយ សល្លកន្តនន្តិ រាគសល្លាទីនំ កន្តនំ និម្មថនំ អព្ពូហណំ ឯតំ មគ្គំ, មយា វិនា អនុស្សវាទីហិ អត្តបច្ចក្ខតោ ញត្វាវ អយំ មគ្គោ អក្ខាតោ, ឥទានិ តុម្ហេហិ កិលេសានំ អាតាបនេន ‘‘អាតប្ប’’ន្តិ សង្ខំ គតំ តស្ស អធិគមត្ថាយ សម្មប្បធានវីរិយំ កិច្ចំ ករណីយំ. កេវលញ្ហិ អក្ខាតារោវ តថាគតា. តស្មា តេហិ អក្ខាតវសេន យេ បដិបន្នា ទ្វីហិ ឈានេហិ ឈាយិនោ, តេ តេភូមកវដ្ដសង្ខាតា មារពន្ធនា បមោក្ខន្តីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ តេ ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

សព្ពេ ¶ ¶ ¶ សង្ខារា អនិច្ចាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បញ្ចសតេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

តេ កិរ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា គន្ត្វា អរញ្ញេ វាយមន្តាបិ អរហត្តំ អប្បត្វា ‘‘វិសេសេត្វា កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គណ្ហិស្សាមា’’តិ សត្ថុ សន្តិកំ អាគមិំសុ. សត្ថា ‘‘កិំ នុ ខោ ឥមេសំ សប្បាយ’’ន្តិ វីមំសន្តោ ‘‘ឥមេ កស្សបពុទ្ធកាលេ វីសតិ វស្សសហស្សានិ អនិច្ចលក្ខណេ អនុយុញ្ជិំសុ, តស្មា អនិច្ចលក្ខណេនេវ តេសំ ឯកំ គាថំ ទេសេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, កាមភវាទីសុ សព្ពេបិ សង្ខារា ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចា ឯវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចាតិ, យទា បញ្ញាយ បស្សតិ;

អថ និព្ពិន្ទតិ ទុក្ខេ, ឯស មគ្គោ វិសុទ្ធិយា’’តិ.

តត្ថ សព្ពេ សង្ខារាតិ កាមភវាទីសុ ឧប្បន្នា ខន្ធា តត្ថ តត្ថេវ និរុជ្ឈនតោ អនិច្ចាតិ យទា វិបស្សនាបញ្ញាយ បស្សតិ, អថ ឥមស្មិំ ខន្ធបរិហរណទុក្ខេ និព្ពិន្ទតិ, និព្ពិន្ទន្តោ ទុក្ខបរិជាននាទិវសេន សច្ចានិ បដិវិជ្ឈតិ. ឯស មគ្គោ វិសុទ្ធិយាតិ វិសុទ្ធត្ថាយ វោទានត្ថាយ ឯស មគ្គោតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ តេ ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ, សម្បត្តបរិសានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

ទុតិយគាថាយបិ ឯវរូបមេវ វត្ថុ. តទា ហិ ភគវា តេសំ ភិក្ខូនំ ទុក្ខលក្ខណេ កតាភិយោគភាវំ ញត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, សព្ពេបិ ខន្ធា បដិបីឡនដ្ឋេន ទុក្ខា ឯវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សព្ពេ ¶ ¶ សង្ខារា ទុក្ខាតិ, យទា បញ្ញាយ បស្សតិ;

អថ និព្ពិន្ទតិ ទុក្ខេ, ឯស មគ្គោ វិសុទ្ធិយា’’តិ.

តត្ថ ទុក្ខាតិ បដិបីឡនដ្ឋេន ទុក្ខា. សេសំ បុរិមសទិសមេវ.

តតិយគាថាយបិ ឯសេវ នយោ. កេវលញ្ហិ ឯត្ថ ភគវា តេសំ ភិក្ខូនំ បុព្ពេ អនត្តលក្ខណេ អនុយុត្តភាវំ ញត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, សព្ពេបិ ខន្ធា អវសវត្តនដ្ឋេន អនត្តា ឯវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សព្ពេ ¶ ធម្មា អនត្តាតិ, យទា បញ្ញាយ បស្សតិ;

អថ និព្ពិន្ទតិ ទុក្ខេ, ឯស មគ្គោ វិសុទ្ធិយា’’តិ.

តត្ថ សព្ពេ ធម្មាតិ បញ្ចក្ខន្ធា ឯវ អធិប្បេតា. អនត្តាតិ ‘‘មា ជីយន្តុ មា មីយន្តូ’’តិ វសេ វត្តេតុំ ន សក្កាតិ អវសវត្តនដ្ឋេន អនត្តា អត្តសុញ្ញា អស្សាមិកា អនិស្សរាតិ អត្ថោ. សេសំ បុរិមសទិសមេវាតិ.

៥. បធានកម្មិកតិស្សត្ថេរវត្ថុ

ឧដ្ឋានកាលម្ហីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បធានកម្មិកតិស្សត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិវាសិនោ កិរ បញ្ចសតា កុលបុត្តា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញំ អគមំសុ. តេសុ ឯកោ តត្ថេវ ឱហីយិ. អវសេសា អរញ្ញេ សមណធម្មំ ករោន្តា អរហត្តំ បត្វា ‘‘បដិលទ្ធគុណំ សត្ថុ អារោចេស្សាមា’’តិ បុន សាវត្ថិំ អគមំសុ. តេ សាវត្ថិតោ យោជនមត្តេ ¶ ឯកស្មិំ គាមកេ បិណ្ឌាយ ចរន្តេ ទិស្វា ឯកោ ឧបាសកោ យាគុភត្តាទីហិ បតិមានេត្វា អនុមោទនំ សុត្វា បុនទិវសត្ថាយបិ និមន្តេសិ. តេ តទហេវ សាវត្ថិំ ¶ គន្ត្វា បត្តចីវរំ បដិសាមេត្វា សាយន្ហសមយេ ¶ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. សត្ថា តេហិ សទ្ធិំ អតិវិយ តុដ្ឋិំ បវេទយមានោ បដិសន្ថារំ អកាសិ.

អថ នេសំ តត្ថ ឱហីនោ សហាយកភិក្ខុ ចិន្តេសិ – ‘‘សត្ថុ ឥមេហិ សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ ករោន្តស្ស មុខំ នប្បហោតិ, មយ្ហំ បន មគ្គផលាភាវេន មយា សទ្ធិំ ន កថេតិ, អជ្ជេវ អរហត្តំ បត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា មយា សទ្ធិំ កថាបេស្សាមី’’តិ. តេបិ ភិក្ខូ, ‘‘ភន្តេ, មយំ អាគមនមគ្គេ ឯកេន ឧបាសកេន ស្វាតនាយ និមន្តិតា, តត្ថ បាតោវ គមិស្សាមា’’តិ សត្ថារំ អបលោកេសុំ. អថ នេសំ សហាយកោ ភិក្ខុ សព្ពរត្តិំ ចង្កមន្តោ និទ្ទាវសេន ចង្កមកោដិយំ ឯកស្មិំ បាសាណផលកេ បតិ, ឩរុដ្ឋិ ភិជ្ជិ. សោ មហាសទ្ទេន វិរវិ. តស្ស តេ សហាយកា ភិក្ខូ សទ្ទំ សញ្ជានិត្វា ឥតោ ចិតោ ច ឧបធាវិំសុ. តេសំ ទីបំ ជាលេត្វា តស្ស កត្តព្ពកិច្ចំ ករោន្តានំយេវ អរុណោ ឧដ្ឋហិ, តេ តំ គាមំ គន្តុំ ឱកាសំ ន លភិំសុ. អថ នេ សត្ថា អាហ – ‘‘កិំ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខាចារគាមំ ន គមិត្ថា’’តិ. តេ ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ តំ បវត្តិំ អារោចេសុំ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឯស ¶ ឥទានេវ តុម្ហាកំ លាភន្តរាយំ ករោតិ, បុព្ពេបិ អកាសិយេវា’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិត្វា –

‘‘យោ បុព្ពេ ករណីយានិ, បច្ឆា សោ កាតុមិច្ឆតិ;

វរុណកដ្ឋភញ្ជោវ, ស បច្ឆា មនុតប្បតី’’តិ. (ជា. ១.១.៧១) –

ជាតកំ វិត្ថារេសិ. តទា កិរ តេ ភិក្ខូ បញ្ចសតា មាណវកា អហេសុំ, កុសីតមាណវកោ អយំ ភិក្ខុ អហោសិ, អាចរិយោ បន តថាគតោវ អហោសីតិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, យោ ហិ ឧដ្ឋានកាលេ ឧដ្ឋានំ ន ករោតិ, សំសន្នសង្កប្បោ ហោតិ, កុសីតោ សោ ឈានាទិភេទំ វិសេសំ នាធិគច្ឆតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

បញ្ញាយ មគ្គំ អលសោ ន វិន្ទតី’’តិ.

តត្ថ ¶ ¶ អនុដ្ឋហានោតិ អនុដ្ឋហន្តោ អវាយមន្តោ. យុវា ពលីតិ បឋមយោព្ពនេ ឋិតោ ពលសម្បន្នោបិ ហុត្វា ¶ អលសភាវេន ឧបេតោ ហោតិ, ភុត្វា សយតិ. សំសន្នសង្កប្បមនោតិ តីហិ មិច្ឆាវិតក្កេហិ សុដ្ឋុ អវសន្នសម្មាសង្កប្បចិត្តោ. កុសីតោតិ និព្ពីរិយោ. អលសោតិ មហាអលសោ បញ្ញាយ ទដ្ឋព្ពំ អរិយមគ្គំ អបស្សន្តោ ន វិន្ទតិ, ន បដិលភតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

បធានកម្មិកតិស្សត្ថេរវត្ថុ បញ្ចមំ.

វាចានុរក្ខីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ សូករបេតំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ ទិវសេ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ លក្ខណត្ថេរេន សទ្ធិំ គិជ្ឈកូដា ឱរោហន្តោ ឯកស្មិំ បទេសេ សិតំ បាត្វាកាសិ. ‘‘កោ នុ ខោ, អាវុសោ, ហេតុ សិតស្ស បាតុកម្មាយា’’តិ លក្ខណត្ថេរេន បុដ្ឋោ ‘‘អកាលោ, អាវុសោ, ឥមស្ស បញ្ហស្ស, សត្ថុ សន្តិកេ មំ បុច្ឆេយ្យាថា’’តិ វត្វា លក្ខណត្ថេរេន ¶ សទ្ធិំយេវ រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ វេឡុវនំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា និសីទិ. អថ នំ លក្ខណត្ថេរោ តមត្ថំ បុច្ឆិ. សោ អាហ – ‘‘អាវុសោ, អហំ ឯកំ បេតំ អទ្ទសំ, តស្ស តិគាវុតប្បមាណំ សរីរំ, តំ មនុស្សសរីរសទិសំ. សីសំ បន សូករស្ស វិយ, តស្ស មុខេ នង្គុដ្ឋំ ជាតំ, តតោ បុឡវា បគ្ឃរន្តិ. ស្វាហំ ‘ន មេ ឯវរូបោ សត្តោ ទិដ្ឋបុព្ពោ’តិ តំ ទិស្វា សិតំ បាត្វាកាសិ’’ន្តិ. សត្ថា ‘‘ចក្ខុភូតា វត, ភិក្ខវេ, មម សាវកា វិហរន្តី’’តិ វត្វា ‘‘អហម្បេតំ សត្តំ ពោធិមណ្ឌេយេវ អទ្ទសំ. ‘យេ បន មេ ន សទ្ទហេយ្យុំ, តេសំ អហិតាយ អស្សា’តិ បរេសំ អនុកម្បាយ ន កថេសិំ. ឥទានិ មោគ្គល្លានំ សក្ខិំ កត្វា កថេមិ. សច្ចំ, ភិក្ខវេ, មោគ្គល្លានោ អាហា’’តិ កថេសិ. តំ សុត្វា ភិក្ខូ សត្ថារំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘កិំ ¶ បន, ភន្តេ, តស្ស បុព្ពកម្ម’’ន្តិ. សត្ថា ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, សុណាថា’’តិ អតីតំ អាហរិត្វា តស្ស បុព្ពកម្មំ កថេសិ.

កស្សបពុទ្ធកាលេ កិរ ឯកស្មិំ គាមកាវាសេ ទ្វេ ថេរា សមគ្គវាសំ វសិំសុ. តេសុ ឯកោ សដ្ឋិវស្សោ, ឯកោ ឯកូនសដ្ឋិវស្សោ ¶ . ឯកូនសដ្ឋិវស្សោ ឥតរស្ស បត្តចីវរំ អាទាយ វិចរិ, សាមណេរោ វិយ សព្ពំ វត្តបដិវត្តំ អកាសិ. តេសំ ឯកមាតុកុច្ឆិយំ វុត្ថភាតូនំ វិយ សមគ្គវាសំ ¶ វសន្តានំ វសនដ្ឋានំ ឯកោ ធម្មកថិកោ អាគមិ. តទា ច ធម្មស្សវនទិវសោ ហោតិ. ថេរា នំ សង្គណ្ហិត្វា ‘‘ធម្មកថំ នោ កថេហិ សប្បុរិសា’’តិ អាហំសុ. សោ ធម្មកថំ កថេសិ. ថេរា ‘‘ធម្មកថិកោ នោ លទ្ធោ’’តិ តុដ្ឋចិត្តា បុនទិវសេ តំ អាទាយ ធុរគាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា តត្ថ កតភត្តកិច្ចា, ‘‘អាវុសោ, ហិយ្យោ កថិតដ្ឋានតោវ ថោកំ ធម្មំ កថេហី’’តិ មនុស្សានំ ធម្មំ កថាបេសុំ. មនុស្សា ធម្មកថំ សុត្វា បុនទិវសត្ថាយបិ និមន្តយិំសុ. ឯវំ សមន្តា ភិក្ខាចារគាមេសុ ទ្វេ ទ្វេ ទិវសេ តំ អាទាយ បិណ្ឌាយ ចរិំសុ.

ធម្មកថិកោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ ទ្វេបិ អតិមុទុកា, មយា ឧភោបេតេ បលាបេត្វា ឥមស្មិំ វិហារេ វសិតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ សាយំ ថេរូបដ្ឋានំ គន្ត្វា ភិក្ខូនំ ឧដ្ឋាយ គតកាលេ និវត្តិត្វា មហាថេរំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, កិញ្ចិ វត្តព្ពំ អត្ថី’’តិ វត្វា ‘‘កថេហិ, អាវុសោ’’តិ វុត្តេ ថោកំ ចិន្តេត្វា, ‘‘ភន្តេ, កថា នាមេសា មហាសាវជ្ជា’’តិ វត្វា អកថេត្វាវ បក្កាមិ. អនុថេរស្សាបិ សន្តិកំ គន្ត្វា តថេវ អកាសិ. សោ ទុតិយទិវសេ តថេវ កត្វា តតិយទិវសេ តេសំ អតិវិយ ¶ កោតុហលេ ឧប្បន្នេ មហាថេរំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, កិញ្ចិ វត្តព្ពំ អត្ថិ, តុម្ហាកំ បន សន្តិកេ វត្តុំ ន វិសហាមី’’តិ វត្វា ថេរេន ‘‘ហោតុ, អាវុសោ, កថេហី’’តិ និប្បីឡិតោ អាហ – ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, អនុថេរោ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ សំភោគោ’’តិ. សប្បុរិស, កិំ នាមេតំ កថេសិ, មយំ ឯកមាតុកុច្ឆិយំ វុត្ថបុត្តា វិយ, អម្ហេសុ ឯកេន យំ លទ្ធំ, ឥតរេនាបិ លទ្ធមេវ ហោតិ. មយា ឯតស្ស ឯត្តកំ កាលំ អគុណោ នាម ន ទិដ្ឋបុព្ពោតិ? ឯវំ, ភន្តេតិ. អាមាវុសោតិ. ភន្តេ មំ អនុថេរោ ឯវមាហ – ‘‘សប្បុរិស, ត្វំ កុលបុត្តោ, អយំ មហាថេរោ លជ្ជី បេសលោតិ ឯតេន សទ្ធិំ សំភោគំ ករោន្តោ ¶ ឧបបរិក្ខិត្វា ករេយ្យាសី’’តិ ឯវមេស មំ អាគតទិវសតោ បដ្ឋាយ វទតីតិ.

មហាថេរោ តំ សុត្វាវ កុទ្ធមានសោ ទណ្ឌាភិហតំ កុលាលភាជនំ វិយ ភិជ្ជិ. ឥតរោបិ ឧដ្ឋាយ អនុថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តថេវ អវោច, សោបិ តថេវ ភិជ្ជិ. តេសុ កិញ្ចាបិ ឯត្តកំ កាលំ ឯកោបិ វិសុំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋបុព្ពោ នាម នត្ថិ, បុនទិវសេ បន វិសុំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា អនុថេរោ បុរេតរំ អាគន្ត្វា ឧបដ្ឋានសាលាយ អដ្ឋាសិ, មហាថេរោ បច្ឆា អគមាសិ. តំ ទិស្វា អនុថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘កិំ នុ ខោ ឥមស្ស បត្តចីវរំ បដិគ្គហេតព្ពំ, ឧទាហុ នោ’’តិ. សោ ‘‘ន ¶ ឥទានិ បដិគ្គហេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វាបិ ‘‘ហោតុ, ន មយា ឯវំ កតបុព្ពំ, មយា អត្តនោ វត្តំ ហាបេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ ចិត្តំ មុទុកំ កត្វា ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, បត្តចីវរំ ទេថា’’តិ អាហ. ឥតរោ ‘‘គច្ឆ, ទុព្ពិនីត, ន ត្វំ មម បត្តចីវរំ បដិគ្គហេតុំ យុត្តរូបោ’’តិ អច្ឆរំ បហរិត្វា តេនបិ ‘‘អាម, ភន្តេ, អហម្បិ តុម្ហាកំ បត្តចីវរំ ន បដិគ្គណ្ហាមីតិ ¶ ចិន្តេសិ’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘អាវុសោ នវក, កិំ ត្វំ ចិន្តេសិ, មម ឥមស្មិំ វិហារេ កោចិ សង្គោ អត្ថី’’តិ អាហ. ឥតរោបិ ‘‘តុម្ហេ បន, ភន្តេ, កិំ ឯវំ មញ្ញថ ‘មម ឥមស្មិំ វិហារេ កោចិ សង្គោ អត្ថី’តិ, ឯសោ តេ វិហារោ’’តិ វត្វា បត្តចីវរំ អាទាយ និក្ខមិ. ឥតរោបិ និក្ខមិ. តេ ឧភោបិ ឯកមគ្គេនាបិ អគន្ត្វា ឯកោ បច្ឆិមទ្វារេន មគ្គំ គណ្ហិ, ឯកោ បុរត្ថិមទ្វារេន. ធម្មកថិកោ, ‘‘ភន្តេ, មា ឯវំ ករោថ, មា ឯវំ ករោថា’’តិ វត្វា ‘‘តិដ្ឋាវុសោ’’តិ វុត្តេ និវត្តិ. សោ បុនទិវសេ ធុរគាមំ បវិដ្ឋោ មនុស្សេហិ, ‘‘ភន្តេ, ភទ្ទន្តា កុហិ’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘អាវុសោ, មា បុច្ឆថ, តុម្ហាកំ ¶ កុលុបកា ហិយ្យោ កលហំ កត្វា និក្ខមិំសុ, អហំ យាចន្តោបិ និវត្តេតុំ នាសក្ខិ’’ន្តិ អាហ. តេសុ ពាលា តុណ្ហី អហេសុំ. បណ្ឌិតា បន ‘‘អម្ហេហិ ឯត្តកំ កាលំ ភទ្ទន្តានំ កិញ្ចិ ខលិតំ នាម ន ទិដ្ឋបុព្ពំ, តេសំ ភយំ ឥមំ និស្សាយ ឧប្បន្នំ ភវិស្សតី’’តិ ទោមនស្សប្បត្តា អហេសុំ.

តេបិ ថេរា គតដ្ឋានេ ចិត្តសុខំ នាម ន លភិំសុ. មហាថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ នវកស្ស ភិក្ខុនោ ភារិយំ កម្មំ កតំ, មុហុត្តំ ទិដ្ឋំ នាម អាគន្តុកភិក្ខុំ អាហ – ‘មហាថេរេន សទ្ធិំ សំភោគំ មា អកាសី’’’តិ. ឥតរោបិ ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ មហាថេរស្ស ភារិយំ កម្មំ កតំ, មុហុត្តំ ទិដ្ឋំ នាម អាគន្តុកភិក្ខុំ អាហ – ‘ឥមិនា សទ្ធិំ សំភោគំ មា អកាសី’’’តិ. តេសំ ¶ នេវ សជ្ឈាយោ ន មនសិការោ អហោសិ. តេ វស្សសតច្ចយេន បច្ឆិមទិសាយ ឯកំ វិហារំ អគមំសុ. តេសំ ឯកមេវ សេនាសនំ បាបុណិ. មហាថេរេ បវិសិត្វា មញ្ចកេ និសិន្នេ ឥតរោបិ បាវិសិ. មហាថេរោ តំ ទិស្វាវ សញ្ជានិត្វា អស្សូនិ សន្ធារេតុំ នាសក្ខិ. ឥតរោបិ មហាថេរំ សញ្ជានិត្វា អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ ‘‘កថេមិ នុ ខោ មា កថេមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ន តំ សទ្ធេយ្យរូប’’ន្តិ ថេរំ វន្ទិត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឯត្តកំ ¶ កាលំ តុម្ហាកំ បត្តចីវរំ គហេត្វា វិចរិំ, អបិ នុ ខោ មេ កាយទ្វារាទីសុ តុម្ហេហិ កិញ្ចិ អសារុប្បំ ទិដ្ឋបុព្ព’’ន្តិ. ‘‘ន ទិដ្ឋបុព្ពំ, អាវុសោ’’តិ. អថ កស្មា ធម្មកថិកំ អវចុត្ថ ‘‘មា ឯតេន សទ្ធិំ សំភោគមកាសី’’តិ? ‘‘នាហំ, អាវុសោ, ឯវំ កថេមិ, តយា កិរ មម អន្តរេ ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ. ‘‘អហម្បិ, ភន្តេ, ន វទាមី’’តិ. តេ តស្មិំ ខណេ ‘‘តេន អម្ហេ ភិន្ទិតុកាមេន ឯវំ វុត្តំ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា អញ្ញមញ្ញំ អច្ចយំ ទេសយិំសុ. តេ វស្សសតំ ចិត្តស្សាទំ អលភន្តា តំ ទិវសំ សមគ្គា ហុត្វា ‘‘អាយាម, នំ តតោ វិហារា និក្កឌ្ឍិស្សាមា’’តិ បក្កមិត្វា អនុបុព្ពេន តំ វិហារំ អគមំសុ.

ធម្មកថិកោបិ ថេរេ ទិស្វា បត្តចីវរំ បដិគ្គហេតុំ ឧបគច្ឆិ. ថេរា ‘‘ន ត្វំ ឥមស្មិំ វិហារេ វសិតុំ យុត្តរូបោ’’តិ អច្ឆរំ បហរិំសុ. សោ សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តោ តាវទេវ និក្ខមិត្វា ¶ បលាយិ. អថ នំ វីសតិ វស្សសហស្សានិ កតោ សមណធម្មោ សន្ធារេតុំ នាសក្ខិ, តតោ ចវិត្វា អវីចិម្ហិ និព្ពត្តោ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ បច្ចិត្វា ឥទានិ គិជ្ឈកូដេ វុត្តប្បការេន អត្តភាវេន ទុក្ខំ អនុភោតីតិ.

សត្ថា ឥទំ តស្ស បុព្ពកម្មំ អាហរិត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា នាម កាយាទីហិ ឧបសន្តរូបេន ភវិតព្ព’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘វាចានុរក្ខី ¶ មនសា សុសំវុតោ,

អារាធយេ មគ្គមិសិប្បវេទិត’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – ចតុន្នំ វចីទុច្ចរិតានំ វជ្ជនេន វាចានុរក្ខី អភិជ្ឈាទីនំ អនុប្បាទនេន មនសា ច សុដ្ឋុ សំវុតោ បាណាតិបាតាទយោ បជហន្តោ កាយេន ¶ ច អកុសលំ ន កយិរា. ឯវំ ឯតេ តយោ កម្មបថេ វិសោធយេ. ឯវំ វិសោធេន្តោ ហិ សីលក្ខន្ធាទីនំ ឯសកេហិ ពុទ្ធាទីហិ ឥសីហិ បវេទិតំ អដ្ឋង្គិកមគ្គំ អារាធេយ្យាតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

យោគា វេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បោដ្ឋិលំ នាម ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ សត្តន្នម្បិ ពុទ្ធានំ សាសនេ តេបិដកោ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ ធម្មំ វាចេសិ. សត្ថា ចិន្តេសិ ¶ – ‘‘ឥមស្ស ភិក្ខុនោ ‘អត្តនោ ទុក្ខនិស្សរណំ ករិស្សាមី’តិ ចិត្តម្បិ នត្ថិ សំវេជេស្សាមិ ន’’ន្តិ. តតោ បដ្ឋាយ តំ ថេរំ អត្តនោ ឧបដ្ឋានំ អាគតកាលេ ‘‘ឯហិ, តុច្ឆបោដ្ឋិល, វន្ទ, តុច្ឆបោដ្ឋិល, និសីទ, តុច្ឆបោដ្ឋិល, យាហិ, តុច្ឆបោដ្ឋិលា’’តិ វទតិ. ឧដ្ឋាយ គតកាលេបិ ‘‘តុច្ឆបោដ្ឋិលោ គតោ’’តិ វទតិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ សាដ្ឋកថានិ តីណិ ¶ បិដកានិ ធារេមិ, បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ អដ្ឋារស មហាគណេ ធម្មំ វាចេមិ, អថ បន មំ សត្ថា អភិក្ខណំ, ‘តុច្ឆបោដ្ឋិលា’តិ វទេតិ, អទ្ធា មំ សត្ថា ឈានាទីនំ អភាវេន ឯវំ វទេតី’’តិ. សោ ឧប្បន្នសំវេគោ ‘‘ទានិ អរញ្ញំ បវិសិត្វា សមណធម្មំ ករិស្សាមី’’តិ សយមេវ បត្តចីវរំ សំវិទហិត្វា បច្ចូសកាលេ សព្ពបច្ឆា ធម្មំ ឧគ្គណ្ហិត្វា និក្ខមន្តេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ និក្ខមិ. បរិវេណេ និសីទិត្វា សជ្ឈាយន្តា នំ ‘‘អាចរិយោ’’តិ ន សល្លក្ខេសុំ. សោ វីសយោជនសតមគ្គំ គន្ត្វា ឯកស្មិំ អរញ្ញាវាសេ តិំស ភិក្ខូ វសន្តិ, តេ ឧបសង្កមិត្វា សង្ឃត្ថេរំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អវស្សយោ មេ ហោថា’’តិ អាហ. អាវុសោ, ត្វំ ធម្មកថិកោ, អម្ហេហិ នាម ¶ តំ និស្សាយ កិញ្ចិ ជានិតព្ពំ ភវេយ្យ, កស្មា ឯវំ វទេសីតិ? មា, ភន្តេ, ឯវំ ករោថ, អវស្សយោ មេ ហោថាតិ. តេ បន សព្ពេ ខីណាសវាវ. អថ នំ មហាថេរោ ‘‘ឥមស្ស ឧគ្គហំ និស្សាយ មានោ អត្ថិយេវា’’តិ អនុថេរស្ស សន្តិកំ បហិណិ. សោបិ នំ តថេវាហ. ឥមិនា ¶ នីហារេន សព្ពេបិ តំ បេសេន្តា ទិវាដ្ឋានេ និសីទិត្វា សូចិកម្មំ ករោន្តស្ស សព្ពនវកស្ស សត្តវស្សិកសាមណេរស្ស សន្តិកំ បហិណិំសុ. ឯវមស្ស មានំ នីហរិំសុ.

សោ និហតមានោ សាមណេរស្ស សន្តិកេ អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘អវស្សយោ មេ ហោហិ សប្បុរិសា’’តិ អាហ. អហោ, អាចរិយ, កិំ នាមេតំ កថេថ, តុម្ហេ មហល្លកា ពហុស្សុតា, តុម្ហាកំ សន្តិកេ មយា កិញ្ចិ ការណំ ជានិតព្ពំ ភវេយ្យាតិ. មា ឯវំ ករិ, សប្បុរិស, ហោហិយេវ មេ អវស្សយោតិ. ភន្តេ, សចេបិ ឱវាទក្ខមា ភវិស្សថ, ភវិស្សាមិ វោ អវស្សយោតិ. ហោមិ, សប្បុរិស, អហំ ‘‘អគ្គិំ បវិសា’’តិ វុត្តេ អគ្គិំ បវិសាមិយេវាតិ. អថ នំ សោ អវិទូរេ ឯកំ សរំ ទស្សេត្វា, ‘‘ភន្តេ, យថានិវត្ថបារុតោវ ឥមំ សរំ បវិសថា’’តិ អាហ. សោ ហិស្ស មហគ្ឃានំ ទុបដ្ដចីវរានំ និវត្ថបារុតភាវំ ញត្វាបិ ‘‘ឱវាទក្ខមោ ¶ នុ ខោ’’តិ វីមំសន្តោ ឯវមាហ. ថេរោបិ ឯកវចនេនេវ ឧទកំ ឱតរិ. អថ នំ ចីវរកណ្ណានំ តេមិតកាលេ ‘‘ឯថ, ភន្តេ’’តិ វត្វា ឯកវចនេនេវ អាគន្ត្វា ឋិតំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, ឯកស្មិំ វម្មិកេ ឆ ឆិទ្ទានិ, តត្ថ ឯកេន ឆិទ្ទេន គោធា អន្តោ បវិដ្ឋា, តំ គណ្ហិតុកាមោ ឥតរានិ បញ្ច ឆិទ្ទានិ ថកេត្វា ឆដ្ឋំ ភិន្ទិត្វា បវិដ្ឋឆិទ្ទេនេវ គណ្ហាតិ, ឯវំ តុម្ហេបិ ឆទ្វារិកេសុ អារម្មណេសុ សេសានិ បញ្ចទ្វារានិ បិធាយ មនោទ្វារេ កម្មំ បដ្ឋបេថា’’តិ. ពហុស្សុតស្ស ភិក្ខុនោ ឯត្តកេនេវ បទីបុជ្ជលនំ វិយ អហោសិ. សោ ‘‘ឯត្តកមេវ ហោតុ សប្បុរិសា’’តិ ករជកាយេ ញាណំ ឱតារេត្វា សមណធម្មំ អារភិ.

សត្ថា វីសយោជនសតមត្ថកេ និសិន្នោវ តំ ភិក្ខុំ ឱលោកេត្វា ‘‘យថេវាយំ ភិក្ខុ ភូរិបញ្ញោ ¶ , ឯវមេវំ អនេន អត្តានំ បតិដ្ឋាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា តេន សទ្ធិំ កថេន្តោ វិយ ឱភាសំ ផរិត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យោគា វេ ជាយតី ភូរិ, អយោគា ភូរិសង្ខយោ;

ឯតំ ទ្វេធាបថំ ញត្វា, ភវាយ វិភវាយ ច;

តថាត្តានំ និវេសេយ្យ, យថា ភូរិ បវឌ្ឍតី’’តិ.

តត្ថ ¶ ¶ យោគាតិ អដ្ឋតិំសាយ អារម្មណេសុ យោនិសោ មនសិការា. ភូរីតិ បថវីសមាយ វិត្ថតាយ បញ្ញាយេតំ នាមំ. សង្ខយោតិ វិនាសោ. ឯតំ ទ្វេធាបថន្តិ ឯតំ យោគញ្ច អយោគញ្ច. ភវាយ វិភវាយ ចាតិ វុទ្ធិយា ច អវុទ្ធិយា ច. តថាតិ យថា អយំ ភូរិសង្ខាតា បញ្ញា បវឌ្ឍតិ, ឯវំ អត្តានំ និវេសេយ្យាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ បោដ្ឋិលត្ថេរោ អរហត្តេ បតិដ្ឋហីតិ.

វនំ ឆិន្ទថាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សម្ពហុលេ មហល្លកេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

តេ កិរ គិហិកាលេ សាវត្ថិយំ កុដុម្ពិកា មហទ្ធនា អញ្ញមញ្ញសហាយកា ឯកតោ បុញ្ញានិ ករោន្តា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា ‘‘មយំ មហល្លកា, កិំ នោ ឃរាវាសេនា’’តិ សត្ថារំ បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា បព្ពជិំសុ, មហល្លកភាវេន បន ធម្មំ បរិយាបុណិតុំ អសក្កោន្តា វិហារបរិយន្តេ បណ្ណសាលំ ការេត្វា ឯកតោវ វសិំសុ. បិណ្ឌាយ ចរន្តាបិ យេភុយ្យេន បុត្តទារស្សេវ ¶ គេហំ គន្ត្វា ភុញ្ជិំសុ. តេសុ ឯកស្ស បុរាណទុតិយិកា មធុរបាចិកា នាម, សា តេសំ សព្ពេសម្បិ ឧបការិកា អហោសិ. កស្មា សព្ពេបិ អត្តនា លទ្ធាហារំ គហេត្វា តស្សា ឯវ គេហេ និសីទិត្វា ភុញ្ជន្តិ? សាបិ នេសំ យថាសន្និហិតំ សូបព្យញ្ជនំ ទេតិ. សា អញ្ញតរាពាធេន ផុដ្ឋា កាលមកាសិ. អថ តេ មហល្លកត្ថេរា សហាយកស្ស ថេរស្ស បណ្ណសាលាយ សន្និបតិត្វា អញ្ញមញ្ញំ គីវាសុ គហេត្វា ‘‘មធុរបាចិកា ឧបាសិកា កាលកតា’’តិ វិលបន្តា រោទិំសុ ¶ . ភិក្ខូហិ ច សមន្តតោ ឧបធាវិត្វា ‘‘កិំ ឥទំ, អាវុសោ’’តិ បុដ្ឋា, ‘‘ភន្តេ, សហាយកស្ស នោ បុរាណទុតិយិកា កាលកតា, សា អម្ហាកំ អតិវិយ ឧបការិកា. ឥទានិ កុតោ តថារូបិំ លភិស្សាមាតិ ឥមិនា ការណេន រោទាមា’’តិ អាហំសុ.

ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ¶ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ តេ កាកយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា សមុទ្ទតីរេ ចរមានា សមុទ្ទឩមិយា សមុទ្ទំ បវេសេត្វា ¶ មារិតាយ កាកិយា រោទិត្វា បរិទេវិត្វា តំ នីហរិស្សាមាតិ មុខតុណ្ឌកេហិ មហាសមុទ្ទំ ឧស្សិញ្ចន្តា កិលមិំសូ’’តិ អតីតំ អាហរិត្វា –

‘‘អបិ នុ ហនុកា សន្តា, មុខញ្ច បរិសុស្សតិ;

ឱរមាម ន បារេម, បូរតេវ មហោទធី’’តិ. (ជា. ១.១.១៤៦);

ឥមំ កាកជាតកំ វិត្ថារេត្វា តេ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, រាគទោសមោហវនំ និស្សាយ តុម្ហេហិ ឥទំ ទុក្ខំ បត្តំ, តំ វនំ ឆិន្ទិតុំ វដ្ដតិ, ឯវំ និទ្ទុក្ខា ភវិស្សថា’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘វនំ ឆិន្ទថ មា រុក្ខំ, វនតោ ជាយតេ ភយំ;

ឆេត្វា វនញ្ច វនថញ្ច, និព្ពនា ហោថ ភិក្ខវោ.

តត្ថ ¶ មា រុក្ខន្តិ សត្ថារា ហិ ‘‘វនំ ឆិន្ទថា’’តិ វុត្តេ តេសំ អចិរបព្ពជិតានំ ‘‘សត្ថា អម្ហេ វាសិអាទីនិ គហេត្វា វនំ ឆិន្ទាបេតី’’តិ រុក្ខំ ឆិន្ទិតុកាមតា ឧប្បជ្ជិ. អថ នេ ‘‘មយា រាគាទិកិលេសវនំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ, ន រុក្ខេ’’តិ បដិសេធេន្តោ ‘‘មា រុក្ខ’’ន្តិ អាហ. វនតោតិ យថា បាកតិកវនតោ សីហាទិភយំ ជាយតិ, ឯវំ ជាតិអាទិភយម្បិ កិលេសវនតោ ជាយតីតិ អត្ថោ. វនញ្ច វនថញ្ចាតិ ឯត្ថ មហន្តា រុក្ខា វនំ ¶ នាម, ខុទ្ទកា តស្មិំ វនេ ឋិតត្តា វនថា នាម. បុព្ពុប្បត្តិករុក្ខា វា វនំ នាម, អបរាបរុប្បត្តិកា វនថា នាម. ឯវមេវ មហន្តមហន្តា ភវាកឌ្ឍនកា កិលេសា វនំ នាម, បវត្តិយំ វិបាកទាយកា វនថា នាម. បុព្ពប្បត្តិកា វនំ នាម, អបរាបរុប្បត្តិកា វនថា នាម. តំ ឧភយំ ចតុត្ថមគ្គញាណេន ឆិន្ទិតព្ពំ. តេនាហ – ‘‘ឆេត្វា វនញ្ច វនថញ្ច, និព្ពនា ហោថ ភិក្ខវោ’’តិ. និព្ពនា ហោថាតិ និក្កិលេសា ហោថ. យាវ ហិ វនថោតិ យាវ ឯស អណុមត្តោបិ កិលេសវនថោ នរស្ស នារីសុ ន ឆិជ្ជតិ ¶ , តាវ សោ ខីរបកោ វច្ឆោ មាតរិ វិយ បដិពទ្ធមនោ លគ្គចិត្តោវ ហោតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ បញ្ចបិ តេ មហល្លកត្ថេរា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

បញ្ចមហល្លកត្ថេរវត្ថុ អដ្ឋមំ.

ឧច្ឆិន្ទាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សារិបុត្តត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកោ កិរ សុវណ្ណការបុត្តោ អភិរូបោ សារិបុត្តត្ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិ. ថេរោ ‘‘តរុណានំ រាគោ ឧស្សន្នោ ហោតី’’តិ ចិន្តេត្វា តស្ស រាគបដិឃាតាយ អសុភកម្មដ្ឋានំ អទាសិ. តស្ស បន តំ អសប្បាយំ. តស្មា អរញ្ញំ បវិសិត្វា តេមាសំ វាយមន្តោ ចិត្តេកគ្គមត្តម្បិ អលភិត្វា បុន ថេរស្ស សន្តិកំ អាគន្ត្វា ថេរេន ‘‘ឧបដ្ឋិតំ តេ, អាវុសោ, កម្មដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តេ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. អថស្ស ថេរោ ‘‘កម្មដ្ឋានំ ន សម្បជ្ជតីតិ វោសានំ អាបជ្ជិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វត្វា បុន តទេវ កម្មដ្ឋានំ សាធុកំ កថេត្វា អទាសិ. សោ ទុតិយវារេបិ កិញ្ចិ វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តោ អាគន្ត្វា ថេរស្ស អារោចេសិ. អថស្ស ថេរោបិ សការណំ សឧបមំ ¶ កត្វា តទេវ កម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិ. សោ បុនបិ អាគន្ត្វា កម្មដ្ឋានស្ស អសម្បជ្ជនភាវំ កថេសិ. ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘ការកោ ភិក្ខុ អត្តនិ វិជ្ជមានេ កាមច្ឆន្ទាទយោ វិជ្ជមានាតិ អវិជ្ជមានេ អវិជ្ជមានាតិ បជានាតិ. អយំ ភិក្ខុ ការកោ, នោ អការកោ, បដិបន្នោ, នោ អប្បដិបន្នោ, អហំ បនេតស្ស អជ្ឈាសយំ ន ជានាមិ, ពុទ្ធវេនេយ្យោ ឯសោ ភវិស្សតី’’តិ តំ អាទាយ សាយន្ហសមយេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អយំ, ភន្តេ ¶ , មម សទ្ធិវិហារិកោ, ឥមស្ស មយា ឥមិនា ការណេន ឥទំ នាម កម្មដ្ឋានំ ទិន្ន’’ន្តិ សព្ពំ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ.

អថ នំ សត្ថា ‘‘អាសយានុសយញាណំ នាមេតំ បារមិយោ បូរេត្វា ទសសហស្សិលោកធាតុំ ឧន្នាទេត្វា សព្ពញ្ញុតំ បត្តានំ ពុទ្ធានំយេវ វិសយោ’’តិ ¶ វត្វា ‘‘កតរកុលា នុ ខោ ឯស បព្ពជិតោ’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘សុវណ្ណការកុលា’’តិ ញត្វា អតីតេ អត្តភាវេ ឱលោកេន្តោ តស្ស សុវណ្ណការកុលេយេវ បដិបាដិយា និព្ពត្តានិ បញ្ច អត្តភាវសតានិ ទិស្វា ‘‘ឥមិនា ទហរេន ទីឃរត្តំ សុវណ្ណការកម្មំ ករោន្តេន កណិការបុប្ផបទុមបុប្ផាទីនិ ករិស្សាមីតិ រត្តសុវណ្ណមេវ សម្បរិវត្តិតំ, តស្មា ឥមស្ស អសុភបដិកូលកម្មដ្ឋានំ ន វដ្ដតិ, មនាបមេវស្ស កម្មដ្ឋានំ សប្បាយ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘សារិបុត្ត, តយា កម្មដ្ឋានំ ទត្វា ចត្តារោ មាសេ កិលមិតំ ភិក្ខុំ អជ្ជ បច្ឆាភត្តេយេវ អរហត្តំ បត្តំ បស្សិស្សសិ, គច្ឆ ត្វ’’ន្តិ ថេរំ ឧយ្យោជេត្វា ឥទ្ធិយា ចក្កមត្តំ ¶ សុវណ្ណបទុមំ មាបេត្វា បត្តេហិ ចេវ នាលេហិ ច ឧទកពិន្ទូនិ មុញ្ចន្តំ វិយ កត្វា ‘‘ភិក្ខុ ឥមំ បទុមំ អាទាយ វិហារបច្ចន្តេ វាលុករាសិម្ហិ ឋបេត្វា សម្មុខដ្ឋានេ បល្លង្កេន និសីទិត្វា ‘លោហិតកំ លោហិតក’ន្តិ បរិកម្មំ ករោហី’’តិ អទាសិ. តស្ស សត្ថុហត្ថតោ បទុមំ គណ្ហន្តស្សេវ ចិត្តំ បសីទិ. សោ វិហារបច្ចន្តំ គន្ត្វា វាលុកំ ឧស្សាបេត្វា តត្ថ បទុមនាលំ បវេសេត្វា សម្មុខេ បល្លង្កេន និសិន្នោ ‘‘លោហិតកំ លោហិតក’’ន្តិ បរិកម្មំ អារភិ. អថស្ស តង្ខណញ្ញេវ នីវរណានិ វិក្ខម្ភិំសុ, ឧបចារជ្ឈានំ ឧប្បជ្ជិ. តទនន្តរំ បឋមជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា បញ្ចហាការេហិ វសីភាវំ បាបេត្វា យថានិសិន្នោវ ទុតិយជ្ឈានាទីនិបិ បត្វា វសីភូតោ ចតុត្ថជ្ឈានេន ឈានកីឡំ កីឡន្តោ និសីទិ.

សត្ថា តស្ស ឈានានំ ឧប្បន្នភាវំ ញត្វា ‘‘សក្ខិស្សតិ នុ ខោ ឯស អត្តនោ ធម្មតាយ ឧត្តរិ វិសេសំ និព្ពត្តេតុ’’ន្តិ ឱលោកេន្តោ ‘‘ន សក្ខិស្សតី’’តិ ញត្វា ‘‘តំ បទុមំ មិលាយតូ’’តិ អធិដ្ឋហិ. តំ ហត្ថេហិ មទ្ទិតបទុមំ មិលាយន្តំ វិយ កាឡវណ្ណំ អហោសិ. សោ ឈានា វុដ្ឋាយ តំ ឱលោកេត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ឥមំ បទុមំ ជរាយ បហដំ បញ្ញាយតិ, អនុបាទិណ្ណកេបិ ឯវំ ជរាយ អភិភុយ្យមានេ ឧបាទិណ្ណកេ កថាវ នត្ថិ. ឥទម្បិ ហិ ជរា អភិភវិស្សតី’’តិ អនិច្ចលក្ខណំ បស្សិ ¶ . តស្មិំ បន ទិដ្ឋេ ទុក្ខលក្ខណញ្ច អនត្តលក្ខណញ្ច ទិដ្ឋមេវ ហោតិ. តស្ស តយោ ភវា អាទិត្តា វិយ កណ្ឌេ ពទ្ធកុណបា វិយ ច ខាយិំសុ. តស្មិំ ខណេ តស្ស អវិទូរេ កុមារកា ឯកំ សរំ ឱតរិត្វា កុមុទានិ ភញ្ជិត្វា ថលេ រាសិំ ករោន្តិ. សោ ជលេ ច ថលេ ច កុមុទានិ ឱលោកេសិ. អថស្ស ជលេ កុមុទានិ អភិរូបានិ ឧទកបគ្ឃរន្តានិ វិយ ឧបដ្ឋហិំសុ, ឥតរានិ អគ្គគ្គេសុ បរិមិលាតានិ ¶ ¶ . សោ ‘‘អនុបាទិណ្ណកំ ជរា ឯវំ បហរតិ, ឧបាទិណ្ណកំ កិំ បន ន បហរិស្សតី’’តិ សុដ្ឋុតរំ អនិច្ចលក្ខណាទីនិ អទ្ទស. សត្ថា ‘‘បាកដីភូតំ ឥទានិ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ កម្មដ្ឋាន’’ន្តិ ញត្វា គន្ធកុដិយំ និសិន្នកោវ ឱភាសំ មុញ្ចិ, សោ តស្ស មុខំ បហរិ. អថស្ស ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ ឱលោកេន្តស្ស សត្ថា អាគន្ត្វា សម្មុខេ ឋិតោ វិយ អហោសិ. សោ ឧដ្ឋាយ អញ្ជលិំ បគ្គណ្ហិ. អថស្ស សត្ថា សប្បាយំ សល្លក្ខេត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឧច្ឆិន្ទ សិនេហមត្តនោ, កុមុទំ សារទិកំវ បាណិនា;

សន្តិមគ្គមេវ ព្រូហយ, និព្ពានំ សុគតេន ទេសិត’’ន្តិ.

តត្ថ ឧច្ឆិន្ទាតិ អរហត្តមគ្គេន ឧច្ឆិន្ទ. សារទិកន្តិ សរទកាលេ និព្ពត្តំ. សន្តិមគ្គន្តិ និព្ពានគាមិំ ¶ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ. ព្រូហយាតិ វឌ្ឍយ. និព្ពានញ្ហិ សុគតេន ទេសិតំ, តស្មា តស្ស មគ្គំ ភាវេហីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ សោ ភិក្ខុ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិ.

ឥធ វស្សន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាធនវាណិជំ នាម អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ពារាណសិតោ កុសុម្ភរត្តានំ វត្ថានំ បញ្ច សកដសតានិ បូរេត្វា វណិជ្ជាយ សាវត្ថិំ អាគតោ នទីតីរំ បត្វា ‘‘ស្វេ នទិំ ឧត្តរិស្សាមី’’តិ តត្ថេវ សកដានិ មោចេត្វា វសិ. រត្តិំ មហាមេឃោ ឧដ្ឋហិត្វា វស្សិ. នទី សត្តាហំ ឧទកស្ស បូរា អដ្ឋាសិ. នាគរាបិ សត្តាហំ នក្ខត្តំ កីឡិំសុ. កុសុម្ភរត្តេហិ វត្ថេហិ កិច្ចំ ន និដ្ឋិតំ. វាណិជោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ទូរំ អាគតោ. សចេ បុន គមិស្សាមិ, បបញ្ចោ ភវិស្សតិ. ឥធេវ វស្សញ្ច ហេមន្តញ្ច គិម្ហញ្ច ¶ មម កម្មំ ករោន្តោ វសិត្វា ឥមានិ វិក្កិណិស្សាមី’’តិ. សត្ថា នគរេ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ តស្ស ចិត្តំ ញត្វា សិតំ បាតុករិត្វា អានន្ទត្ថេរេន សិតការណំ បុដ្ឋោ អាហ – ‘‘ទិដ្ឋោ ¶ តេ, អានន្ទ, មហាធនវាណិជោ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. សោ អត្តនោ ជីវិតន្តរាយំ អជានិត្វា ¶ ឥមំ សំវច្ឆរំ ឥធេវ វសិត្វា ភណ្ឌំ វិក្កិណិតុំ ចិត្តមកាសីតិ. ‘‘កិំ បន តស្ស, ភន្តេ, អន្តរាយោ ភវិស្សតី’’តិ? សត្ថា ‘‘អាមានន្ទ, សត្តាហមេវ ជីវិត្វា សោ មច្ចុមុខេ បតិស្សតី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘អជ្ជេវ កិច្ចមាតប្បំ, កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេ;

ន ហិ នោ សង្គរំ តេន, មហាសេនេន មច្ចុនា.

‘‘ឯវំ វិហារិំ អាតាបិំ, អហោរត្តមតន្ទិតំ;

តំ វេ ភទ្ទេករត្តោតិ, សន្តោ អាចិក្ខតេ មុនី’’តិ. (ម. និ. ៣.២៧២);

គច្ឆាមិស្ស, ភន្តេ, អារោចេស្សាមីតិ. វិស្សត្ថោ គច្ឆានន្ទាតិ. ថេរោ សកដដ្ឋានំ គន្ត្វា ភិក្ខាយ ចរិ. វាណិជោ ថេរំ អាហារេន បតិមានេសិ. អថ នំ ថេរោ អាហ – ‘‘កិត្តកំ កាលំ ឥធ វសិស្សសី’’តិ? ‘‘ភន្តេ, អហំ ទូរតោ អាគតោ’’. សចេ បុន គមិស្សាមិ, បបញ្ចោ ភវិស្សតិ, ឥមំ សំវច្ឆរំ ឥធ វសិត្វា ភណ្ឌំ វិក្កិណិត្វា គមិស្សាមីតិ. ឧបាសក, ទុជ្ជានោ ជីវិតន្តរាយោ, អប្បមាទំ កាតុំ វដ្ដតីតិ. ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, អន្តរាយោ ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘អាម, ឧបាសក, សត្តាហមេវ តេ ជីវិតំ បវត្តិស្សតីតិ’’ ¶ . សោ សំវិគ្គមានសោ ហុត្វា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា អនុមោទនត្ថាយ បត្តំ គណ្ហិ. អថស្ស សត្ថា អនុមោទនំ ករោន្តោ, ‘‘ឧបាសក, បណ្ឌិតេន នាម ‘ឥធេវ វស្សាទីនិ វសិស្សាមិ, ឥទញ្ចិទញ្ច កម្មំ បយោជេស្សាមី’តិ ចិន្តេតុំ ន វដ្ដតិ, អត្តនោ បន ជីវិតន្តរាយមេវ ចិន្តេតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឥធ វស្សំ វសិស្សាមិ, ឥធ ហេមន្តគិម្ហិសុ;

ឥតិ ពាលោ វិចិន្តេតិ, អន្តរាយំ ន ពុជ្ឈតី’’តិ.

តត្ថ ឥធ វស្សន្តិ ឥមស្មិំ ឋានេ ឥទញ្ចិទញ្ច ករោន្តោ ចតុមាសំ វស្សំ វសិស្សាមិ. ហេមន្តគិម្ហិសូតិ ហេមន្តគិម្ហេសុបិ ‘‘ចត្តារោ មាសេ ឥទញ្ចិទញ្ច ករោន្តោ ឥធេវ វសិស្សាមី’’តិ ឯវំ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកំ អត្ថំ អជានន្តោ ពាលោ វិចិន្តេតិ. អន្តរាយន្តិ ‘‘អសុកស្មិំ នាម កាលេ វា ទេសេ វា វយេ វា មរិស្សាមី’’តិ អត្តនោ ជីវិតន្តរាយំ ន ពុជ្ឈតីតិ.

ទេសនាវសានេ ¶ សោ វាណិជោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសិ ¶ . វាណិជោបិ សត្ថារំ អនុគន្ត្វា និវត្តិត្វា ‘‘សីសរោគោ វិយ មេ ឧប្បន្នោ’’តិ សយនេ និបជ្ជិ, តថានិបន្នោវ កាលំ កត្វា តុសិតវិមានេ និព្ពត្តិ.

តំ ¶ បុត្តបសុសម្មត្តន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កិសាគោតមិំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ សហស្សវគ្គេ –

‘‘យោ ច វស្សសតំ ជីវេ, អបស្សំ អមតំ បទំ;

ឯកាហំ ជីវិតំ សេយ្យោ, បស្សតោ អមតំ បទ’’ន្តិ. (ធ. ប. ១១៤) –

គាថាវណ្ណនាយ វិត្ថារេត្វា កថិតំ. តទា ហិ សត្ថា ‘‘កិសាគោតមិ លទ្ធា តេ ឯកច្ឆរមត្តា សិទ្ធត្ថកា’’តិ អាហ. ‘‘ន លទ្ធា, ភន្តេ, សកលគាមេ ជីវន្តេហិ កិរ មតកា ឯវ ពហុតរា’’តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ត្វំ ‘មមេវ បុត្តោ មតោ’តិ សល្លក្ខេសិ, ធុវធម្មោ ឯស សព្ពសត្តានំ. មច្ចុរាជា ហិ សព្ពសត្តេ អបរិបុណ្ណជ្ឈាសយេ ឯវ មហោឃោ វិយ បរិកឌ្ឍមានោ អបាយសមុទ្ទេ បក្ខិបតី’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘តំ បុត្តបសុសម្មត្តំ, ព្យាសត្តមនសំ នរំ;

សុត្តំ គាមំ មហោឃោវ, មច្ចុ អាទាយ គច្ឆតី’’តិ.

តត្ថ តំ បុត្តបសុសម្មត្តន្តិ តំ រូបពលាទិសម្បន្នេ បុត្តេ ច បសូ ច លភិត្វា ‘‘មម បុត្តា ¶ អភិរូបា ពលសម្បន្នា បណ្ឌិតា សព្ពកិច្ចសមត្ថា, មម គោណា អភិរូបា អរោគា មហាភារវហា, មម គាវី ពហុខីរា’’តិ ឯវំ បុត្តេហិ ច បសូហិ ច សម្មត្តំ នរំ. ព្យាសត្តមនសន្តិ ហិរញ្ញសុវណ្ណាទីសុ វា បត្តចីវរាទីសុ វា កិញ្ចិទេវ លភិត្វា តតោ ឧត្តរិតរំ បត្ថនតាយ អាសត្តមានសំ វា, ចក្ខុវិញ្ញេយ្យាទីសុ អារម្មណេសុ វុត្តប្បការេសុ វា បរិក្ខារេសុ យំ យំ លទ្ធំ ហោតិ, តត្ថ តត្ថេវ លគ្គនតាយ ព្យាសត្តមានសំ ¶ វា. សុត្តំ គាមន្តិ និទ្ទំ ឧបគតំ សត្តនិកាយំ. មហោឃោវាតិ យថា ឯវរូបំ គាមំ គម្ភីរវិត្ថតោ មហន្តោ មហានទីនំ ឱឃោ ¶ អន្តមសោ សុនខម្បិ អសេសេត្វា សព្ពំ អាទាយ គច្ឆតិ, ឯវំ វុត្តប្បការំ នរំ មច្ចុ អាទាយ គច្ឆតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ កិសាគោតមី សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

ន ¶ សន្តិ បុត្តាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បដាចារំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ សហស្សវគ្គេ –

‘‘យោ ច វស្សសតំ ជីវេ, អបស្សំ ឧទយព្ពយំ;

ឯកាហំ ជីវិតំ សេយ្យោ, បស្សតោ ឧទយព្ពយ’’ន្តិ. (ធ. ប. ១១៣) –

គាថាវណ្ណនាយ វិត្ថារេត្វា កថិតំ. តទា បន សត្ថា បដាចារំ តនុភូតសោកំ ញត្វា ‘‘បដាចារេ បុត្តាទយោ នាម បរលោកំ គច្ឆន្តស្ស តាណំ វា លេណំ វា សរណំ វា ភវិតុំ ន សក្កោន្តិ, តស្មា វិជ្ជមានាបិ តេ ន សន្តិយេវ. បណ្ឌិតេន បន សីលំ វិសោធេត្វា អត្តនោ និព្ពានគាមិមគ្គមេវ សោធេតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ន សន្តិ បុត្តា តាណាយ, ន បិតា នាបិ ពន្ធវា;

អន្តកេនាធិបន្នស្ស, នត្ថិ ញាតីសុ តាណតា.

‘‘ឯតមត្ថវសំ ញត្វា, បណ្ឌិតោ សីលសំវុតោ;

និព្ពានគមនំ មគ្គំ, ខិប្បមេវ វិសោធយេ’’តិ.

តត្ថ តាណាយាតិ តាណភាវាយ បតិដ្ឋានត្ថាយ. ពន្ធវាតិ បុត្តេ ច មាតាបិតរោ ច ឋបេត្វា អវសេសា ញាតិសុហជ្ជា. អន្តកេនាធិបន្នស្សាតិ មរណេន អភិភូតស្ស. បវត្តិយញ្ហិ បុត្តាទយោ អន្នបានាទិទានេន ¶ ចេវ ឧប្បន្នកិច្ចនិត្ថរណេន ច តាណា ហុត្វាបិ មរណកាលេ កេនចិ ឧបាយេន ¶ មរណំ ¶ បដិពាហិតុំ អសមត្ថតាយ តាណត្ថាយ លេណត្ថាយ ន សន្តិ នាម. តេនេវ វុត្តំ – ‘‘នត្ថិ ញាតីសុ តាណតា’’តិ. ឯតមត្ថវសន្តិ ឯវំ តេសំ អញ្ញមញ្ញស្ស តាណំ ភវិតុំ អសមត្ថភាវសង្ខាតំ ការណំ ជានិត្វា បណ្ឌិតោ ចតុបារិសុទ្ធិសីលេន សំវុតោ រក្ខិតគោបិតោ ហុត្វា និព្ពានគមនំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ សីឃំ សីឃំ វិសោធេយ្យាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ បដាចារា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, អញ្ញេ ច ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

មត្តាសុខបរិច្ចាគាតិ ¶ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អត្តនោ បុព្ពកម្មំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ វេសាលី ឥទ្ធា អហោសិ ផីតា ពហុជនា អាកិណ្ណមនុស្សា. តត្ថ ហិ វារេន វារេន រជ្ជំ ការេន្តានំ ខត្តិយានំយេវ សត្តសតាធិកានិ សត្តសហស្សានិ សត្ត ច ខត្តិយា អហេសុំ. តេសំ វសនត្ថាយ តត្តកាយេវ បាសាទា តត្តកានេវ កូដាគារានិ ឧយ្យានេ វិហារត្ថាយ តត្តកាយេវ អារាមា ច បោក្ខរណិយោ ច អហេសុំ. សា អបរេន សមយេន ទុព្ភិក្ខា អហោសិ ទុស្សស្សា. តត្ថ ឆាតកភយេន បឋមំ ទុគ្គតមនុស្សា កាលមកំសុ. តេសំ តេសំ តត្ថ តត្ថ ឆឌ្ឌិតានំ កុណបានំ គន្ធេន អមនុស្សា នគរំ បវិសិំសុ. អមនុស្សូបទ្ទវេន ពហុតរា កាលមកំសុ. តេសំ ¶ កុណបគន្ធបដិក្កូលតាយ សត្តានំ អហិវាតរោគោ ឧប្បជ្ជិ. ឯវំ ទុព្ភិក្ខភយំ អមនុស្សភយំ រោគភយន្តិ តីណិ ភយានិ ឧប្បជ្ជិំសុ.

នគរវាសិនោ សន្និបតិត្វា រាជានំ អាហំសុ – ‘‘មហារាជ, ឥមស្មិំ នគរេ តីណិ ភយានិ ឧប្បន្នានិ, ឥតោ បុព្ពេ យាវ សត្តមា រាជបរិវដ្ដា ឯវរូបំ ភយំ នាម ន ឧប្បន្នបុព្ពំ. អធម្មិករាជូនញ្ហិ កាលេ ឯវរូបំ ភយំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ. រាជា សន្ថាគារេ សព្ពេសំ សន្និបាតំ ការេត្វា ‘‘សចេ មេ អធម្មិកភាវោ អត្ថិ, តំ វិចិនថា’’តិ អាហ. វេសាលិវាសិនោ សព្ពំ បវេណិ វិចិនន្តា រញ្ញោ កញ្ចិ ទោសំ អទិស្វា, ‘‘មហារាជ, នត្ថិ តេ ទោសោ’’តិ វត្វា ‘‘កថំ នុ ខោ ឥទំ អម្ហាកំ ភយំ វូបសមំ គច្ឆេយ្យា’’តិ មន្តយិំសុ. តត្ថ ឯកច្ចេហិ ‘‘ពលិកម្មេន អាយាចនាយ មង្គលកិរិយាយា’’តិ វុត្តេ សព្ពម្បិ តំ វិធិំ កត្វា បដិពាហិតុំ នាសក្ខិំសុ. អថញ្ញេ ឯវមាហំសុ – ‘‘ឆ សត្ថារោ មហានុភាវា, តេសុ ឥធាគតមត្តេសុ ភយំ វូបសមេយ្យា’’តិ. អបរេ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ. សោ ហិ ភគវា សព្ពសត្តហិតាយ ធម្មំ ទេសេតិ, មហិទ្ធិកោ ¶ មហានុភាវោ. តស្មិំ ឥធ អាគតេ ឥមានិ ¶ ភយានិ វូបសមេយ្យុ’’ន្តិ អាហំសុ. តេសំ វចនំ សព្ពេបិ អភិនន្ទិត្វា ‘‘កហំ នុ ខោ សោ ភគវា ឯតរហិ វិហរតី’’តិ អាហំសុ ¶ . តទា បន សត្ថា ឧបកដ្ឋាយ វស្សូបនាយិកាយ រញ្ញោ ពិម្ពិសារស្ស បដិញ្ញំ ទត្វា វេឡុវនេ វិហរតិ. តេន ច សមយេន ពិម្ពិសារសមាគមេ ពិម្ពិសារេន សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលំ បត្តោ មហាលិ នាម លិច្ឆវី តស្សំ បរិសាយំ និសិន្នោ ហោតិ.

វេសាលិវាសិនោ មហន្តំ បណ្ណាការំ សជ្ជេត្វា រាជានំ ពិម្ពិសារំ សញ្ញាបេត្វា ‘‘សត្ថារំ ឥធានេថា’’តិ មហាលិញ្ចេវ លិច្ឆវិំ បុរោហិតបុត្តញ្ច បហិណិំសុ. តេ គន្ត្វា រញ្ញោ បណ្ណាការំ ទត្វា តំ បវត្តិំ និវេទេត្វា, ‘‘មហារាជ, សត្ថារំ អម្ហាកំ នគរំ បេសេថា’’តិ យាចិំសុ. រាជា ‘‘តុម្ហេវ ជានាថា’’តិ ន សម្បដិច្ឆិ. តេ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា យាចិំសុ – ‘‘ភន្តេ, វេសាលិយំ តីណិ ភយានិ ឧប្បន្នានិ, តានិ តុម្ហេសុ អាគតេសុ វូបសមិស្សន្តិ, ឯថ, ភន្តេ, គច្ឆាមា’’តិ. សត្ថា តេសំ វចនំ សុត្វា អាវជ្ជេន្តោ ‘‘វេសាលិយំ រតនសុត្តេ (ខុ. បា. ៦.១ អាទយោ; សុ. និ. ២២៤ អាទយោ) វុត្តេ សា រក្ខា ចក្កវាឡានំ កោដិសតសហស្សំ ផរិស្សតិ, សុត្តបរិយោសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ ¶ ភវិស្សតិ, តានិ ច ភយានិ វូបសមិស្សន្តី’’តិ ញត្វា តេសំ វចនំ សម្បដិច្ឆិ.

រាជា ពិម្ពិសារោ ‘‘សត្ថារា កិរ វេសាលិគមនំ សម្បដិច្ឆិត’’ន្តិ សុត្វា នគរេ ឃោសនំ ការេត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, វេសាលិគមនំ សម្បដិច្ឆិត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, អាគមេថ, តាវ មគ្គំ បដិយាទេស្សាមី’’តិ វត្វា រាជគហស្ស ច គង្គាយ ច អន្តរេ បញ្ចយោជនភូមិំ សមំ ការេត្វា យោជនេ យោជនេ វិហារំ បតិដ្ឋាបេត្វា សត្ថុ គមនកាលំ អារោចេសិ. សត្ថា បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ មគ្គំ បដិបជ្ជិ. រាជា យោជនន្តរេ ជណ្ណុមត្តេន ឱធិនា បញ្ចវណ្ណានិ បុប្ផានិ ឱកិរាបេត្វា ធជបដាកកទលីអាទីនិ ឧស្សាបេត្វា ភគវតោ ឆត្តាតិឆត្តំ កត្វា ទ្វេ សេតច្ឆត្តានិ ឯកមេកស្ស ភិក្ខុនោ ឯកមេកំ សេតច្ឆត្តំ ឧបរិ ធារេត្វា សបរិវារោ បុប្ផគន្ធាទីហិ បូជំ ករោន្តោ សត្ថារំ ឯកេកស្មិំ វិហារេ វសាបេត្វា មហាទានាទីនិ ទត្វា បញ្ចហិ ទិវសេហិ គង្គាតីរំ បាបេត្វា តត្ថ ¶ នាវំ អលង្ករោន្តោ វេសាលិកានំ សាសនំ បេសេសិ – ‘‘មគ្គំ បដិយាទេត្វា សត្ថុ បច្ចុគ្គមនំ ករោន្តូ’’តិ. តេ ‘‘ទិគុណំ បូជំ ករិស្សាមា’’តិ វេសាលិយា ច គង្គាយ ច អន្តរេ តិយោជនភូមិំ ¶ សមំ ការេត្វា ភគវតោ ចតូហិ សេតច្ឆត្តេហិ ឯកមេកស្ស ភិក្ខុនោ ទ្វីហិ ទ្វីហិ សេតច្ឆត្តេហិ ឆត្តាតិឆត្តានិ សជ្ជេត្វា បូជំ កុរុមានា អាគន្ត្វា គង្គាតីរេ អដ្ឋំសុ. ពិម្ពិសារោ ទ្វេ នាវា សង្ឃាដេត្វា មណ្ឌបំ ការេត្វា បុប្ផទាមាទីហិ អលង្ការាបេត្វា សព្ពរតនមយំ ពុទ្ធាសនំ បញ្ញាបេសិ. ភគវា តស្មិំ និសីទិ. ភិក្ខូបិ នាវំ អភិរុហិត្វា ភគវន្តំ បរិវារេត្វា និសីទិំសុ. រាជា អនុគច្ឆន្តោ គលប្បមាណំ ឧទកំ ឱតរិត្វា ‘‘យាវ, ភន្តេ, ភគវា ¶ អាគច្ឆតិ, តាវាហំ ឥធេវ គង្គាតីរេ វសិស្សាមី’’តិ វត្វា នាវំ ឧយ្យោជេត្វា និវត្តិ. សត្ថា យោជនមត្តំ អទ្ធានំ គង្គាយ គន្ត្វា វេសាលិកានំ សីមំ បាបុណិ.

លិច្ឆវីរាជានោ សត្ថារំ បច្ចុគ្គន្ត្វា គលប្បមាណំ ឧទកំ ឱតរិត្វា នាវំ តីរំ ឧបនេត្វា សត្ថារំ នាវាតោ ឱតារយិំសុ. សត្ថារា ឱតរិត្វា តីរេ អក្កន្តមត្តេយេវ មហាមេឃោ ឧដ្ឋហិត្វា បោក្ខរវស្សំ វស្សិ. សព្ពត្ថ ជណ្ណុប្បមាណឩរុប្បមាណកដិប្បមាណាទីនិ ឧទកានិ សន្ទន្តានិ សព្ពកុណបានិ គង្គំ បវេសយិំសុ, បរិសុទ្ធោ ភូមិភាគោ អហោសិ. លិច្ឆវីរាជានោ សត្ថារំ យោជនេ យោជនេ វសាបេត្វា មហាទានំ ទត្វា ទិគុណំ បូជំ ករោន្តា តីហិ ទិវសេហិ ¶ វេសាលិំ នយិំសុ. សក្កោ ទេវរាជា ទេវគណបរិវុតោ អាគមាសិ, មហេសក្ខានំ ទេវានំ សន្និបាតេន អមនុស្សា យេភុយ្យេន បលាយិំសុ. សត្ថា សាយំ នគរទ្វារេ ឋត្វា អានន្ទត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘ឥមំ, អានន្ទ, រតនសុត្តំ ឧគ្គណ្ហិត្វា លិច្ឆវីកុមារេហិ សទ្ធិំ វិចរន្តោ វេសាលិយា តិណ្ណំ បាការានំ អន្តរេ បរិត្តំ ករោហី’’តិ.

ថេរោ សត្ថារា ទិន្នំ រតនសុត្តំ ឧគ្គណ្ហិត្វា សត្ថុ សេលមយបត្តេន ឧទកំ អាទាយ នគរទ្វារេ ឋិតោ បណិធានតោ បដ្ឋាយ តថាគតស្ស ទស បារមិយោ ទស ឧបបារមិយោ ទស បរមត្ថបារមិយោតិ សមតិំស បារមិយោ បញ្ច មហាបរិច្ចាគេ លោកត្ថចរិយា ញាតត្ថចរិយា ពុទ្ធត្ថចរិយាតិ តិស្សោ ចរិយាយោ បច្ឆិមភវេ គព្ភវោក្កន្តិំ ជាតិំ អភិនិក្ខមនំ បធានចរិយំ ពោធិបល្លង្កេ មារវិជយំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបដិវេធំ ធម្មចក្កបវត្តនំ ¶ នវលោកុត្តរធម្មេតិ សព្ពេបិមេ ពុទ្ធគុណេ អាវជ្ជេត្វា នគរំ បវិសិត្វា តិយាមរត្តិំ តីសុ បាការន្តរេសុ បរិត្តំ ករោន្តោ វិចរិ. តេន ‘‘យំកិញ្ចី’’តិ វុត្តមត្តេយេវ ឧទ្ធំ ខិត្តឧទកំ អមនុស្សានំ ឧបរិ បតិ. ‘‘យានីធ ភូតានី’’តិ គាថាកថនតោ បដ្ឋាយ រជតវដំសកា វិយ ឧទកពិន្ទូនិ អាកាសេន គន្ត្វា គិលានមនុស្សានំ ឧបរិ បតិំសុ. តាវទេវ វូបសន្តរោគា មនុស្សា ឧដ្ឋាយុដ្ឋាយ ថេរំ បរិវារេសុំ ¶ . ‘‘យំកិញ្ចី’’តិ វុត្តបទតោ បដ្ឋាយ បន ឧទកផុសិតេហិ ផុដ្ឋផុដ្ឋា សព្ពេ អបលាយន្តា សង្ការកូដភិត្តិបទេសាទិនិស្សិតា អមនុស្សា តេន តេន ទ្វារេន បលាយិំសុ. ទ្វារានិ អនោកាសានិ អហេសុំ. តេ ឱកាសំ អលភន្តា បាការំ ភិន្ទិត្វាបិ បលាយិំសុ.

មហាជនោ នគរមជ្ឈេ សន្ថាគារំ សព្ពគន្ធេហិ ឧបលិម្បេត្វា ឧបរិ សុវណ្ណតារកាទិវិចិត្តំ វិតានំ ពន្ធិត្វា ពុទ្ធាសនំ បញ្ញាបេត្វា សត្ថារំ អានេសិ. សត្ថា បញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទិ. ភិក្ខុសង្ឃោបិ លិច្ឆវីគណោបិ សត្ថារំ បរិវារេត្វា និសីទិ. សក្កោ ទេវរាជា ទេវគណបរិវុតោ បតិរូបេ ឱកាសេ អដ្ឋាសិ. ថេរោបិ សកលនគរំ អនុវិចរិត្វា វូបសន្តរោគេន មហាជនេន សទ្ធិំ ¶ អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា និសីទិ. សត្ថា បរិសំ ឱលោកេត្វា តទេវ រតនសុត្តំ អភាសិ. ទេសនាវសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. ឯវំ បុនទិវសេបីតិ សត្តាហំ តទេវ រតនសុត្តំ ទេសេត្វា សព្ពភយានំ វូបសន្តភាវំ ញត្វា លិច្ឆវីគណំ អាមន្តេត្វា វេសាលិតោ និក្ខមិ. លិច្ឆវីរាជានោ ទិគុណំ សក្ការំ ករោន្តា បុន តីហិ ទិវសេហិ សត្ថារំ គង្គាតីរំ នយិំសុ.

គង្គាយ និព្ពត្តនាគរាជានោ ចិន្តេសុំ – ‘‘មនុស្សា តថាគតស្ស ¶ សក្ការំ ករោន្តិ, មយំ កិំ ន ករោមា’’តិ. តេ សុវណ្ណរជតមណិមយា នាវាយោ មាបេត្វា សុវណ្ណរជតមណិមយេ បល្លង្កេ បញ្ញាបេត្វា បញ្ចវណ្ណបទុមសញ្ឆន្នំ ឧទកំ ករិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកម្បិ អនុគ្គហំ ករោថា’’តិ អត្តនោ អត្តនោ នាវំ អភិរុហណត្ថាយ សត្ថារំ យាចិំសុ. ‘‘មនុស្សា ច នាគា ច តថាគតស្ស បូជំ ករោន្តិ, មយំ បន កិំ ន ករោមា’’តិ ភូមដ្ឋកទេវេបិ អាទិំ កត្វា យាវ អកនិដ្ឋព្រហ្មលោកា សព្ពេ ទេវា សក្ការំ ករិំសុ. តត្ថ នាគា យោជនិកានិ ឆត្តាតិឆត្តានិ ឧក្ខិបិំសុ. ឯវំ ហេដ្ឋា នាគា ¶ ភូមិតលេ រុក្ខគច្ឆបព្ពតាទីសុ ភូមដ្ឋកា ទេវតា, អន្តលិក្ខេ អាកាសដ្ឋទេវាតិ នាគភវនំ អាទិំ កត្វា ចក្កវាឡបរិយន្តេន យាវ ព្រហ្មលោកា ឆត្តាតិឆត្តានិ ឧស្សាបិតានិ អហេសុំ. ឆត្តន្តរេសុ ធជា, ធជន្តរេសុ បដាកា, តេសំ អន្តរន្តរា បុប្ផទាមវាសចុណ្ណធុមាទីហិ សក្ការោ អហោសិ. សព្ពលង្ការបដិមណ្ឌិតា ទេវបុត្តា ឆណវេសំ គហេត្វា ឧគ្ឃោសយមានា អាកាសេ វិចរិំសុ. តយោ ឯវ កិរ សមាគមា មហន្តា អហេសុំ – យមកបាដិហារិយសមាគមោ ទេវោរោហណសមាគមោ អយំ គង្គោរោហណសមាគមោតិ.

បរតីរេ ពិម្ពិសារោបិ លិច្ឆវីហិ កតសក្ការតោ ទិគុណំ សក្ការំ សជ្ជេត្វា ¶ ភគវតោ អាគមនំ ឧទិក្ខមានោ អដ្ឋាសិ. សត្ថា គង្គាយ ឧភោសុ បស្សេសុ រាជូនំ មហន្តំ បរិច្ចាគំ ឱលោកេត្វា នាគាទីនញ្ច អជ្ឈាសយំ វិទិត្វា ឯកេកាយ នាវាយ បញ្ចបញ្ចភិក្ខុសតបរិវារំ ឯកេកំ និម្មិតពុទ្ធំ មាបេសិ. សោ ឯកេកស្ស សេតច្ឆត្តស្ស ចេវ កប្បរុក្ខស្ស ច បុប្ផទាមស្ស ច ហេដ្ឋា នាគគណបរិវុតោ និសិន្នោ ហោតិ. ភូមដ្ឋកទេវតាទីសុបិ ឯកេកស្មិំ ឱកាសេ សបរិវារំ ឯកេកំ និម្មិតពុទ្ធំ មាបេសិ. ឯវំ សកលចក្កវាឡគព្ភេ ឯកាលង្ការេ ឯកុស្សវេ ឯកឆណេយេវ ច ជាតេ សត្ថា នាគានមនុគ្គហំ ករោន្តោ ឯកំ រតននាវំ អភិរុហិ. ភិក្ខូសុបិ ឯកេកោ ឯកេកមេវ អភិរុហិ. នាគរាជានោ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ នាគភវនំ បវេសេត្វា សព្ពរត្តិំ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មកថំ សុត្វា ទុតិយទិវសេ ទិព្ពេន ខាទនីយេន ភោជនីយេន ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសិំសុ. សត្ថា អនុមោទនំ កត្វា នាគភវនា និក្ខមិត្វា សកលចក្កវាឡទេវតាហិ បូជិយមានោ បញ្ចហិ នាវាសតេហិ គង្គានទិំ អតិក្កមិ.

រាជា ¶ បច្ចុគ្គន្ត្វា សត្ថារំ នាវាតោ ឱតារេត្វា អាគមនកាលេ លិច្ឆវីតិ កតសក្ការតោ ទិគុណំ សក្ការំ កត្វា បុរិមនយេនេវ បញ្ចហិ ទិវសេហិ រាជគហំ អភិនេសិ. ទុតិយទិវសេ ¶ ភិក្ខូ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តា សាយន្ហសមយេ ធម្មសភាយំ សន្និសិន្នា កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘អហោ ពុទ្ធានំ មហានុភាវោ, អហោ សត្ថរិ ទេវមនុស្សានំ បសាទោ, គង្គាយ នាម ឱរតោ ¶ ច បារតោ ច អដ្ឋយោជនេ មគ្គេ ពុទ្ធគតេន បសាទេន រាជូហិ សមតលំ ភូមិំ កត្វា វាលុកា ឱកិណ្ណា, ជណ្ណុមត្តេន ឱធិនា នានាវណ្ណានិ បុប្ផានិ សន្ថតានិ, គង្គាយ ឧទកំ នាគានុភាវេន បញ្ចវណ្ណេហិ បទុមេហិ សញ្ឆន្នំ, យាវ អកនិដ្ឋភវនា ឆត្តាតិឆត្តានិ ឧស្សាបិតានិ, សកលចក្កវាឡគព្ភំ ឯកាលង្ការំ ឯកុស្សវំ វិយ ជាត’’ន្តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឯស បូជាសក្ការោ មយ្ហំ ពុទ្ធានុភាវេន និព្ពត្តោ, ន នាគទេវព្រហ្មានុភាវេន. អតីតេ បន អប្បមត្តកបរិច្ចាគានុភាវេន និព្ពត្តោ’’តិ វត្វា ភិក្ខូហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ តក្កសិលាយំ សង្ខោ នាម ព្រាហ្មណោ អហោសិ. តស្ស បុត្តោ សុសីមោ នាម មាណវោ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោ ឯកទិវសំ បិតរំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘ឥច្ឆាមហំ, តាត, ពារាណសិំ គន្ត្វា មន្តេ អជ្ឈាយិតុ’’ន្តិ. អថ នំ បិតា អាហ – ‘‘តេន ហិ, តាត, អសុកោ នាម ព្រាហ្មណោ មម ¶ សហាយកោ, តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា អធីយស្សូ’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា អនុបុព្ពេន ពារាណសិំ គន្ត្វា តំ ព្រាហ្មណំ ឧបសង្កមិត្វា បិតរា បហិតភាវមាចិក្ខិ. អថ នំ សោ ‘‘សហាយកស្ស មេ បុត្តោ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បដិបស្សទ្ធទរថំ ភទ្ទកេន ទិវសេន មន្តេ វាចេតុមារភិ. សោ លហុញ្ច គណ្ហន្តោ ពហុញ្ច គណ្ហន្តោ អត្តនោ ឧគ្គហិតុគ្គហិតំ សុវណ្ណភាជនេ បក្ខិត្តសីហតេលមិវ អវិនស្សមានំ ធារេន្តោ ន ចិរស្សេវ អាចរិយស្ស សម្មុខតោ ឧគ្គណ្ហិតព្ពំ សព្ពំ ឧគ្គណ្ហិត្វា សជ្ឈាយំ ករោន្តោ អត្តនោ ឧគ្គហិតសិប្បស្ស អាទិមជ្ឈមេវ បស្សតិ, នោ បរិយោសានំ.

សោ អាចរិយំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អហំ ឥមស្ស សិប្បស្ស អាទិមជ្ឈមេវ បស្សាមិ, នោ បរិយោសាន’’ន្តិ វត្វា អាចរិយេន ‘‘អហម្បិ, តាត, ន បស្សាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘អថ កោ, អាចរិយ, បរិយោសានំ ជានាតី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមេ, តាត, ឥសយោ ឥសិបតនេ វិហរន្តិ, តេ ជានេយ្យុំ, តេសំ សន្តិកំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆស្សូ’’តិ អាចរិយេន វុត្តេ បច្ចេកពុទ្ធេ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘តុម្ហេ កិរ បរិយោសានំ ជានាថា’’តិ? ‘‘អាម, ជានាមា’’តិ. ‘‘តេន ហិ មេ អាចិក្ខថា’’តិ? ‘‘ន មយំ អបព្ពជិតស្ស អាចិក្ខាម. សចេ តេ បរិយោសានេនត្ថោ ¶ , បព្ពជស្សូ’’តិ ¶ . សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ¶ តេសំ សន្តិកេ បព្ពជិ. អថស្ស តេ ‘‘ឥទំ តាវ សិក្ខស្សូ’’តិ វត្វា ‘‘ឯវំ តេ និវាសេតព្ពំ, ឯវំ បារុបិតព្ព’’ន្តិអាទិនា នយេន អាភិសមាចារិកំ អាចិក្ខិំសុ. សោ តត្ថ សិក្ខន្តោ ឧបនិស្សយសម្បន្នត្តា នចិរស្សេវ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈិត្វា សកលពារាណសិនគរេ គគនតលេ បុណ្ណចន្ទោ វិយ បាកដោ លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ អហោសិ, សោ អប្បាយុកសំវត្តនិកស្ស កម្មស្ស កតត្តា ន ចិរស្សេវ បរិនិព្ពាយិ. អថស្ស បច្ចេកពុទ្ធា ច មហាជនោ ច សរីរកិច្ចំ កត្វា ធាតុយោ ច គហេត្វា នគរទ្វារេ ថូបំ ការេសុំ.

សង្ខោបិ ព្រាហ្មណោ ‘‘បុត្តោ មេ ចិរំ គតោ, បវត្តិមស្ស ជានិស្សាមី’’តិ តំ ទដ្ឋុកាមោ តក្កសិលាតោ និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន ពារាណសិំ បត្វា មហាជនកាយំ សន្និបតិតំ ទិស្វា ‘‘អទ្ធា ឥមេសុ ឯកោបិ មេ បុត្តស្ស បវត្តិំ ជានិស្សតី’’តិ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘សុសីមោ នាម មាណវោ ឥធាគមិ, អបិ នុ ខោ តស្ស បវត្តិំ ជានាថា’’តិ? ‘‘អាម, ព្រាហ្មណ, ជានាម, អសុកស្ស ព្រាហ្មណស្ស សន្តិកេ តយោ វេទេ សជ្ឈាយិត្វា បព្ពជិត្វា បច្ចេកសម្ពោធិំ សច្ឆិកត្វា បរិនិព្ពុតោ, អយមស្ស ថូបោ បតិដ្ឋាបិតោ’’តិ. សោ ភូមិំ ហត្ថេន បហរិត្វា រោទិត្វា កន្ទិត្វា ¶ តំ ចេតិយង្គណំ គន្ត្វា តិណានិ ឧទ្ធរិត្វា ឧត្តរសាដកេន វាលុកំ អាហរិត្វា ចេតិយង្គណេ អាកិរិត្វា កមណ្ឌលុតោ ឧទកេន បរិប្ផោសិត្វា វនបុប្ផេហិ បូជំ កត្វា សាដកេន បដាកំ អារោបេត្វា ថូបស្ស ឧបរិ អត្តនោ ឆត្តកំ ពន្ធិត្វា បក្កាមិ.

សត្ថា ឥទំ អតីតំ អាហរិត្វា ‘‘តទា, ភិក្ខវេ, អហំ សង្ខោ ព្រាហ្មណោ អហោសិំ. មយា សុសីមស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស ចេតិយង្គណេ តិណានិ ឧទ្ធដានិ, តស្ស មេ កម្មស្ស និស្សន្ទេន អដ្ឋយោជនមគ្គំ វិហតខាណុកកណ្ដកំ កត្វា សុទ្ធំ សមតលំ ករិំសុ. មយា តត្ថ វាលុកា ឱកិណ្ណា, តស្ស មេ និស្សន្ទេន អដ្ឋយោជនមគ្គេ វាលុកំ ឱកិរិំសុ. មយា តត្ថ វនកុសុមេហិ បូជា កតា, តស្ស មេ និស្សន្ទេន អដ្ឋយោជនមគ្គេ នានាវណ្ណានិ បុប្ផានិ ឱកិណ្ណានិ, ឯកយោជនដ្ឋានេ គង្គាយ ឧទកំ បញ្ចវណ្ណេហិ បទុមេហិ សញ្ឆន្នំ. មយា តត្ថ កមណ្ឌលុឧទកេន ភូមិ បរិប្ផោសិតា, តស្ស មេ និស្សន្ទេន វេសាលិយំ បោក្ខរវស្សំ វស្សិ. មយា តត្ថ បដាកា, អារោបិតា, ឆត្តកញ្ច ពទ្ធំ, តស្ស មេ និស្សន្ទេន យាវ អកនិដ្ឋភវនា ធជបដាកឆត្តាតិឆត្តាទីហិ សកលចក្កវាឡគព្ភំ ឯកុស្សវំ វិយ ¶ ជាតំ. ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, ឯស បូជាសក្ការោ មយ្ហំ នេវ ពុទ្ធានុភាវេន និព្ពត្តោ, ន នាគទេវព្រហ្មានុភាវេន, អតីតេ បន អប្បមត្តកបរិច្ចាគានុភាវេនា’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘មត្តាសុខបរិច្ចាគា ¶ ¶ , បស្សេ ចេ វិបុលំ សុខំ;

ចជេ មត្តាសុខំ ធីរោ, សម្បស្សំ វិបុលំ សុខ’’ន្តិ.

តត្ថ មត្តាសុខបរិច្ចាគាតិ មត្តាសុខន្តិ បមាណយុត្តកំ បរិត្តសុខំ វុច្ចតិ, តស្ស បរិច្ចាគេន. វិបុលំ សុខន្តិ ឧឡារំ សុខំ និព្ពានសុខំ វុច្ចតិ, តំ ចេ បស្សេយ្យាតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឯកញ្ហិ ភោជនបាតិំ សជ្ជាបេត្វា ភុញ្ជន្តស្ស មត្តាសុខំ នាម ឧប្បជ្ជតិ, តំ បន បរិច្ចជិត្វា ឧបោសថំ វា ករោន្តស្ស ទានំ វា ទទន្តស្ស វិបុលំ ឧឡារំ និព្ពានសុខំ នាម និព្ពត្តតិ. តស្មា សចេ ឯវំ តស្ស មត្តាសុខស្ស បរិច្ចាគា វិបុលំ សុខំ បស្សតិ, អថេតំ វិបុលំ សុខំ សម្មា បស្សន្តោ បណ្ឌិតោ តំ មត្តាសុខំ ចជេយ្យាតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

បរទុក្ខូបធានេនាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ កុក្កុដអណ្ឌខាទិកំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយា កិរ អវិទូរេ បណ្ឌុរំ នាម ឯកោ គាមោ, តត្ថេកោ កេវដ្ដោ វសតិ. សោ សាវត្ថិំ គច្ឆន្តោ អចិរវតិយំ កច្ឆបអណ្ឌានិ ទិស្វា តានិ អាទាយ សាវត្ថិំ គន្ត្វា ឯកស្មិំ គេហេ បចាបេត្វា ខាទន្តោ តស្មិំ គេហេ កុមារិកាយបិ ¶ ឯកំ អណ្ឌំ អទាសិ. សា តំ ខាទិត្វា តតោ បដ្ឋាយ អញ្ញំ ខាទនីយំ នាម ន ឥច្ឆិ. អថស្សា មាតា កុក្កុដិយា វិជាតដ្ឋានតោ ឯកំ អណ្ឌំ គហេត្វា អទាសិ. សា តំ ខាទិត្វា រសតណ្ហាយ ពទ្ធា តតោ បដ្ឋាយ សយមេវ កុក្កុដិយា អណ្ឌានិ គហេត្វា ខាទតិ. កុក្កុដី វិជាតវិជាតកាលេ តំ អត្តនោ អណ្ឌានិ គហេត្វា ¶ ខាទន្តិំ ទិស្វា តាយ ឧបទ្ទុតា អាឃាតំ ពន្ធិត្វា ‘‘ឥតោ ទានិ ចុតា យក្ខិនី ហុត្វា តវ ជាតទារកេ ខាទិតុំ សមត្ថា ហុត្វា និព្ពត្តេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេត្វា កាលំ កត្វា តស្មិំយេវ គេហេ មជ្ជារី ហុត្វា និព្ពត្តិ. ឥតរាបិ កាលំ កត្វា តត្ថេវ កុក្កុដី ហុត្វា និព្ពត្តិ. កុក្កុដី អណ្ឌានិ វិជាយិ, មជ្ជារី អាគន្ត្វា តានិ ខាទិត្វា ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ ខាទិយេវ. កុក្កុដី ‘‘តយោ វារេ មម អណ្ឌានិ ខាទិត្វា ឥទានិ មម្បិ ខាទិតុកាមាសិ ¶ , ឥតោ ចុតា សបុត្តកំ តំ ខាទិតុំ លភេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ កត្វា តតោ ចុតា ទីបិនី ហុត្វា និព្ពត្តិ. ឥតរាបិ កាលំ កត្វា មិគី ហុត្វា និព្ពត្តិ. តស្សា វិជាតកាលេ ទីបិនី អាគន្ត្វា តំ សទ្ធិំ បុត្តេហិ ខាទិ. ឯវំ ខាទន្តា បញ្ចសុ អត្តភាវសតេសុ អញ្ញមញ្ញស្ស ទុក្ខំ ឧប្បាទេត្វា អវសានេ ឯកា យក្ខិនី ហុត្វា និព្ពត្តិ, ឯកា សាវត្ថិយំ កុលធីតា ហុត្វា និព្ពត្តិ. ឥតោ បរំ ‘‘ន ហិ វេរេន វេរានី’’តិ (ធ. ប. ៥) គាថាយ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឥធ បន សត្ថា ‘‘វេរញ្ហិ អវេរេន ឧបសម្មតិ, នោ វេរេនា’’តិ វត្វា ឧភិន្នម្បិ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បរទុក្ខូបធានេន, អត្តនោ សុខមិច្ឆតិ;

វេរសំសគ្គសំសដ្ឋោ, វេរា សោ ន បរិមុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ ¶ បរទុក្ខូបធានេនាតិ បរស្មិំ ទុក្ខូបធានេន, បរស្ស ទុក្ខុប្បាទនេនាតិ អត្ថោ. វេរសំសគ្គសំសដ្ឋោតិ យោ បុគ្គលោ អក្កោសនបច្ចក្កោសនបហរណបដិហរណាទីនំ វសេន អញ្ញមញ្ញំ កតេន វេរសំសគ្គេន សំសដ្ឋោ. វេរា សោ ន បរិមុច្ចតីតិ និច្ចកាលំ វេរវសេន ទុក្ខមេវ បាបុណាតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ យក្ខិនី សរណេសុ បតិដ្ឋាយ បញ្ច សីលានិ សមាទិយិត្វា វេរតោ មុច្ចិ, ឥតរាបិ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

កុក្កុដអណ្ឌខាទិកាវត្ថុ ទុតិយំ.

យញ្ហិ ¶ កិច្ចន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ភទ្ទិយំ និស្សាយ ជាតិយាវនេ វិហរន្តោ ភទ្ទិយេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

តេ កិរ បាទុកមណ្ឌនេ ឧយ្យុត្តា អហេសុំ. យថាហ – ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភទ្ទិយា ភិក្ខូ អនេកវិហិតំ បាទុកមណ្ឌនានុយោគមនុយុត្តា វិហរន្តិ, តិណបាទុកំ ករោន្តិបិ ការាបេន្តិបិ, មុញ្ជបាទុកំ ករោន្តិបិ ការាបេន្តិបិ, បព្ពជបាទុកំ ហិន្តាលបាទុកំ កមលបាទុកំ កម្ពលបាទុកំ ករោន្តិបិ ការាបេន្តិបិ, រិញ្ចន្តិ ឧទ្ទេសំ បរិបុច្ឆំ អធិសីលំ អធិចិត្តំ អធិបញ្ញ’’ន្តិ ¶ (មហាវ. ២៥១). ភិក្ខូ តេសំ តថាករណភាវំ ជានិត្វា ឧជ្ឈាយិត្វា ¶ សត្ថុ អារោចេសុំ. សត្ថា តេ ភិក្ខូ គរហិត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, តុម្ហេ អញ្ញេន កិច្ចេន អាគតា អញ្ញស្មិំយេវ កិច្ចេ ឧយ្យុត្តា’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘យញ្ហិ កិច្ចំ អបវិទ្ធំ, អកិច្ចំ បន ករីយតិ;

ឧន្នឡានំ បមត្តានំ, តេសំ វឌ្ឍន្តិ អាសវា.

‘‘យេសញ្ច សុសមារទ្ធា, និច្ចំ កាយគតា សតិ;

អកិច្ចំ តេ ន សេវន្តិ, កិច្ចេ សាតច្ចការិនោ;

សតានំ សម្បជានានំ, អត្ថំ គច្ឆន្តិ អាសវា’’តិ.

តត្ថ យញ្ហិ កិច្ចន្តិ ភិក្ខុនោ ហិ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ អបរិមាណសីលក្ខន្ធគោបនំ អរញ្ញាវាសោ ធុតង្គបរិហរណំ ភាវនារាមតាតិ ឯវមាទីនិ កិច្ចំ នាម. ឥមេហិ បន យំ អត្តនោ កិច្ចំ, តំ អបវិទ្ធំ ឆឌ្ឌិតំ. អកិច្ចន្តិ ភិក្ខុនោ ឆត្តមណ្ឌនំ ឧបាហនមណ្ឌនំ បាទុកបត្តថាលកធម្មករណកាយពន្ធនអំសពទ្ធកមណ្ឌនំ អកិច្ចំ នាម. យេហិ តំ កយិរតិ, តេសំ មាននឡំ ឧក្ខិបិត្វា ចរណេន ឧន្នឡានំ សតិវោស្សគ្គេន បមត្តានំ ចត្តារោ អាសវា វឌ្ឍន្តីតិ អត្ថោ. សុសមារទ្ធាតិ សុបគ្គហិតា. កាយគតា សតីតិ កាយានុបស្សនាភាវនា. អកិច្ចន្តិ តេ ឯតំ ឆត្តមណ្ឌនាទិកំ អកិច្ចំ ន សេវន្តិ ន ករោន្តីតិ អត្ថោ. កិច្ចេតិ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ កត្តព្ពេ អបរិមាណសីលក្ខន្ធគោបនាទិកេ ករណីយេ. សាតច្ចការិនោតិ សតតការិនោ អដ្ឋិតការិនោ. តេសំ សតិយា អវិប្បវាសេន សតានំ ¶ សាត្ថកសម្បជញ្ញំ ¶ សប្បាយសម្បជញ្ញំ គោចរសម្បជញ្ញំ អសម្មោហសម្បជញ្ញន្តិ ចតូហិ សម្បជញ្ញេហិ សម្បជានានំ ចត្តារោបិ អាសវា អត្ថំ គច្ឆន្តិ, បរិក្ខយំ អភាវំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ.

មាតរន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ លកុណ្ឌកភទ្ទិយត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកទិវសញ្ហិ ¶ សម្ពហុលា អាគន្តុកា ភិក្ខូ សត្ថារំ ទិវាដ្ឋានេ និសិន្នំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. តស្មិំ ខណេ លកុណ្ឌកភទ្ទិយត្ថេរោ ភគវតោ អវិទូរេ អតិក្កមតិ. សត្ថា តេសំ ភិក្ខូនំ ចិត្តាចារំ ញត្វា ឱលោកេត្វា ‘‘បស្សថ, ភិក្ខវេ, អយំ ភិក្ខុ មាតាបិតរោ ហន្ត្វា និទ្ទុក្ខោ ហុត្វា យាតី’’តិ វត្វា តេហិ ភិក្ខូហិ ‘‘កិំ នុ ខោ សត្ថា វទតី’’តិ អញ្ញមញ្ញំ មុខានិ ឱលោកេត្វា សំសយបក្ខន្ទេហិ, ‘‘ភន្តេ, កិំ នាមេតំ វទេថា’’តិ វុត្តេ តេសំ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘មាតរំ បិតរំ ហន្ត្វា, រាជានោ ទ្វេ ច ខត្តិយេ;

រដ្ឋំ សានុចរំ ហន្ត្វា, អនីឃោ យាតិ ព្រាហ្មណោ’’តិ.

តត្ថ ¶ សានុចរន្តិ អាយសាធកេន អាយុត្តកេន សហិតំ. ឯត្ថ ហិ ‘‘តណ្ហា ជនេតិ បុរិស’’ន្តិ (សំ. និ. ១.៥៥-៥៧) វចនតោ តីសុ ភវេសុ សត្តានំ ជននតោ តណ្ហា មាតា នាម. ‘‘អហំ អសុកស្ស នាម រញ្ញោ វា រាជមហាមត្តស្ស វា បុត្តោ’’តិ បិតរំ និស្សាយ អស្មិមានស្ស ឧប្បជ្ជនតោ អស្មិមានោ បិតា នាម. លោកោ វិយ រាជានំ យស្មា សព្ពទិដ្ឋិគតានិ ទ្វេ សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិយោ ភជន្តិ, តស្មា ទ្វេ សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិយោ ទ្វេ ខត្តិយរាជានោ នាម. ទ្វាទសាយតនានិ វិត្ថតដ្ឋេន រដ្ឋទិសត្តា រដ្ឋំ នាម. អាយសាធកោ ¶ អាយុត្តកបុរិសោ វិយ តន្និស្សិតោ នន្ទិរាគោ អនុចរោ នាម. អនីឃោតិ និទ្ទុក្ខោ. ព្រាហ្មណោតិ ខីណាសវោ. ឯតេសំ តណ្ហាទីនំ អរហត្តមគ្គញាណាសិនា ហតត្តា ខីណាសវោ និទ្ទុក្ខោ ហុត្វា យាតីតិ អយមេត្ថត្ថោ.

ទេសនាវសានេ តេ ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ.

ទុតិយគាថាយបិ វត្ថុ បុរិមសទិសមេវ. តទា ហិ សត្ថា លកុណ្ឌកភទ្ទិយត្ថេរមេវ អារព្ភ កថេសិ. តេសំ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘មាតរំ បិតរំ ហន្ត្វា, រាជានោ ទ្វេ ច សោត្ថិយេ;

វេយគ្ឃបញ្ចមំ ហន្ត្វា, អនីឃោ យាតិ ព្រាហ្មណោ’’តិ.

តត្ថ ទ្វេ ច សោត្ថិយេតិ ទ្វេ ច ព្រាហ្មណេ. ឥមិស្សា គាថាយ សត្ថា អត្តនោ ធម្មិស្សរតាយ ច ទេសនាវិធិកុសលតាយ ច សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិយោ ទ្វេ ព្រាហ្មណរាជានោ ¶ ច កត្វា កថេសិ. វេយគ្ឃបញ្ចមន្តិ ឯត្ថ ព្យគ្ឃានុចរិតោ សប្បដិភយោ ទុប្បដិបន្នោ មគ្គោ វេយគ្ឃោ នាម, វិចិកិច្ឆានីវរណម្បិ ¶ តេន សទិសតាយ វេយគ្ឃំ នាម, តំ បញ្ចមំ អស្សាតិ នីវរណបញ្ចកំ វេយគ្ឃបញ្ចមំ នាម. ឥទញ្ច វេយគ្ឃបញ្ចមំ អរហត្តមគ្គញាណាសិនា និស្សេសំ ហន្ត្វា អនីឃោវ យាតិ ព្រាហ្មណោតិ អយមេត្ថត្ថោ. សេសំ បុរិមសទិសមេវាតិ.

លកុណ្ឌកភទ្ទិយត្ថេរវត្ថុ ចតុត្ថំ.

សុប្បពុទ្ធន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ទារុសាកដិកស្ស បុត្តំ អារព្ភ កថេសិ.

រាជគហស្មិញ្ហិ សម្មាទិដ្ឋិកបុត្តោ មិច្ឆាទិដ្ឋិកបុត្តោតិ ទ្វេ ទារកា អភិក្ខណំ គុឡកីឡំ កីឡន្តិ. តេសុ សម្មាទិដ្ឋិកបុត្តោ គុឡំ ខិបមានោ ពុទ្ធានុស្សតិំ អាវជ្ជេត្វា ‘‘នមោ ពុទ្ធស្សា’’តិ វត្វា វត្វា គុឡំ ខិបតិ. ឥតរោ តិត្ថិយគុណេ ឧទ្ទិសិត្វា ‘‘នមោ អរហន្តាន’’ន្តិ វត្វា វត្វា ខិបតិ. តេសុ សម្មាទិដ្ឋិកស្ស ¶ បុត្តោ ជិនាតិ, ឥតរោ បន បរាជយតិ. សោ តស្ស កិរិយំ ទិស្វា ‘‘អយំ ¶ ឯវំ អនុស្សរិត្វា ឯវំ វត្វា គុឡំ ខិបន្តោ មមំ ជិនាតិ, អហម្បិ ឯវរូបំ ករិស្សាមី’’តិ ពុទ្ធានុស្សតិយំ បរិចយមកាសិ. អថេកទិវសំ តស្ស បិតា សកដំ យោជេត្វា ទារូនំ អត្ថាយ គច្ឆន្តោ តម្បិ ទារកំ អាទាយ គន្ត្វា អដវិយំ ទារូនំ សកដំ បូរេត្វា អាគច្ឆន្តោ ពហិនគរេ សុសានសាមន្តេ ឧទកផាសុកដ្ឋានេ គោណេ មោចេត្វា ភត្តវិស្សគ្គមកាសិ. អថស្ស តេ គោណា សាយន្ហសមយេ នគរំ បវិសន្តេន គោគណេន សទ្ធិំ នគរមេវ បវិសិំសុ. សាកដិកោបិ គោណេ អនុពន្ធន្តោ នគរំ បវិសិត្វា សាយំ គោណេ ទិស្វា អាទាយ និក្ខមន្តោ ទ្វារំ ន សម្បាបុណិ. តស្មិញ្ហិ អសម្បត្តេយេវ ទ្វារំ បិហិតំ.

អថស្ស បុត្តោ ឯកកោវ រត្តិភាគេ សកដស្ស ហេដ្ឋា និបជ្ជិត្វា និទ្ទំ ឱក្កមិ. រាជគហំ បន បកតិយាបិ អមនុស្សពហុលំ. អយញ្ច សុសានសន្តិកេ និបន្នោ. តត្ថ នំ ទ្វេ អមនុស្សា បស្សិំសុ. ឯកោ សាសនស្ស បដិកណ្ឌកោ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ, ឯកោ សម្មាទិដ្ឋិកោ. តេសុ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ អាហ – ‘‘អយំ នោ ភក្ខោ, ឥមំ ខាទិស្សាមា’’តិ. ឥតរោ ‘‘អលំ មា តេ រុច្ចី’’តិ និវារេតិ. សោ តេន និវារិយមានោបិ តស្ស វចនំ អនាទិយិត្វា ទារកំ បាទេសុ គហេត្វា អាកឌ្ឍិ. សោ ពុទ្ធានុស្សតិយា បរិចិតត្តា ¶ តស្មិំ ខណេ ‘‘នមោ ពុទ្ធស្សា’’តិ អាហ. អមនុស្សោ ¶ មហាភយភីតោ បដិក្កមិត្វា អដ្ឋាសិ. អថ នំ ឥតរោ ‘‘អម្ហេហិ អកិច្ចំ កតំ, ទណ្ឌកម្មំ តស្ស ករោមា’’តិ វត្វា តំ រក្ខមានោ អដ្ឋាសិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ នគរំ បវិសិត្វា រញ្ញោ ភោជនបាតិំ បូរេត្វា ភោជនំ អាហរិ. អថ នំ ឧភោបិ តស្ស មាតាបិតរោ វិយ ហុត្វា ឧបដ្ឋាបេត្វា ភោជេត្វា ‘‘ឥមានិ អក្ខរានិ រាជាវ បស្សតុ, មា អញ្ញោ’’តិ តំ បវត្តិំ បកាសេន្តា យក្ខានុភាវេន ភោជនបាតិយំ អក្ខរានិ ឆិន្ទិត្វា បាតិំ ទារុសកដេ បក្ខិបិត្វា សព្ពរត្តិំ អារក្ខំ កត្វា បក្កមិំសុ.

បុនទិវសេ ‘‘រាជកុលតោ ចោរេហិ ភោជនភណ្ឌំ អវហដ’’ន្តិ កោលាហលំ ករោន្តា ទ្វារានិ បិទហិត្វា ឱលោកេន្តា តត្ថ អបស្សន្តា នគរា និក្ខមិត្វា ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តា ទារុសកដេ សុវណ្ណបាតិំ ទិស្វា ‘‘អយំ ចោរោ’’តិ តំ ទារកំ គហេត្វា រញ្ញោ ទស្សេសុំ. រាជា អក្ខរានិ ទិស្វា ‘‘កិំ ឯតំ, តាតា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘នាហំ ¶ , ទេវ, ជានាមិ, មាតាបិតរោ មេ អាគន្ត្វា រត្តិំ ភោជេត្វា រក្ខមានា អដ្ឋំសុ, អហម្បិ មាតាបិតរោ មំ រក្ខន្តីតិ និព្ភយោវ និទ្ទំ ឧបគតោ. ឯត្តកំ អហំ ជានាមី’’តិ. អថស្ស មាតាបិតរោបិ តំ ឋានំ អាគមំសុ. រាជា តំ បវត្តិំ ញត្វា តេ តយោបិ ជនេ អាទាយ ¶ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សព្ពំ អារោចេត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ, ភន្តេ, ពុទ្ធានុស្សតិ ឯវ រក្ខា ហោតិ, ឧទាហុ ធម្មានុស្សតិអាទយោបី’’តិ បុច្ឆិ. អថស្ស សត្ថា, ‘‘មហារាជ, ន កេវលំ ពុទ្ធានុស្សតិយេវ រក្ខា, យេសំ បន ឆព្ពិធេន ចិត្តំ សុភាវិតំ, តេសំ អញ្ញេន រក្ខាវរណេន វា មន្តោសធេហិ វា កិច្ចំ នត្ថី’’តិ វត្វា ឆ ឋានានិ ទស្សេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ.

‘‘សុប្បពុទ្ធំ បពុជ្ឈន្តិ, សទា គោតមសាវកា;

យេសំ ទិវា ច រត្តោ ច, និច្ចំ ពុទ្ធគតា សតិ.

‘‘សុប្បពុទ្ធំ បពុជ្ឈន្តិ, សទា គោតមសាវកា;

យេសំ ទិវា ច រត្តោ ច, និច្ចំ ធម្មគតា សតិ.

‘‘សុប្បពុទ្ធំ បពុជ្ឈន្តិ, សទា គោតមសាវកា;

យេសំ ទិវា ច រត្តោ ច, និច្ចំ សង្ឃគតា សតិ.

‘‘សុប្បពុទ្ធំ បពុជ្ឈន្តិ, សទា គោតមសាវកា;

យេសំ ទិវា ច រត្តោ ច, និច្ចំ កាយគតា សតិ.

‘‘សុប្បពុទ្ធំ ¶ បពុជ្ឈន្តិ, សទា គោតមសាវកា;

យេសំ ទិវា ច រត្តោ ច, អហិំសាយ រតោ មនោ.

‘‘សុប្បពុទ្ធំ បពុជ្ឈន្តិ, សទា គោតមសាវកា;

យេសំ ទិវា ច រត្តោ ច, ភាវនាយ រតោ មនោ’’តិ.

តត្ថ សុប្បពុទ្ធំ បពុជ្ឈន្តីតិ ពុទ្ធគតំ សតិំ គហេត្វា សុបន្តា, គហេត្វាយេវ ច បពុជ្ឈន្តា សុប្បពុទ្ធំ បពុជ្ឈន្តិ នាម. សទា គោតមសាវកាតិ គោតមគោត្តស្ស ពុទ្ធស្ស សវនន្តេ ជាតត្តា តស្សេវ ¶ អនុសាសនិយា សវនតាយ គោតមសាវកា. ពុទ្ធគតា សតីតិ យេសំ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិប្បភេទេ ពុទ្ធគុណេ អារព្ភ ឧប្បជ្ជមានា សតិ និច្ចកាលំ អត្ថិ, តេ សទាបិ សុប្បពុទ្ធំ បពុជ្ឈន្តីតិ អត្ថោ. តថា អសក្កោន្តា បន ឯកទិវសំ ¶ តីសុ កាលេសុ ទ្វីសុ កាលេសុ ឯកស្មិម្បិ កាលេ ពុទ្ធានុស្សតិំ មនសិ ករោន្តា សុប្បពុទ្ធំ បពុជ្ឈន្តិយេវ នាម. ធម្មគតា សតីតិ ‘‘ស្វាខាតោ ភគវតា ធម្មោ’’តិអាទិប្បភេទេ ធម្មគុណេ អារព្ភ ឧប្បជ្ជមានា សតិ. សង្ឃគតា សតីតិ ‘‘សុប្បដិបន្នោ ភគវតោ សាវកសង្ឃោ’’តិអាទិប្បភេទេ សង្ឃគុណេ អារព្ភ ឧប្បជ្ជមានា សតិ. កាយគតា សតីតិ ទ្វត្តិំសាការវសេន វា នវសិវថិកាវសេន វា ចតុធាតុវវត្ថានវសេន វា អជ្ឈត្តនីលកសិណាទិរូបជ្ឈានវសេន វា ឧប្បជ្ជមានា សតិ. អហិំសាយ រតោតិ ‘‘សោ ករុណាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតី’’តិ (វិភ. ៦៤២) ឯវំ វុត្តាយ ករុណាភាវនាយ រតោ. ភាវនាយាតិ មេត្តាភាវនាយ. កិញ្ចាបិ ហេដ្ឋា ករុណាភាវនាយ វុត្តត្តា ឥធ សព្ពាបិ អវសេសា ភាវនា នាម, ឥធ បន មេត្តាភាវនាវ អធិប្បេតា. សេសំ បឋមគាថាយ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

ទេសនាវសានេ ទារកោ សទ្ធិំ មាតាបិតូហិ សោតាបត្តិផលេ ¶ បតិដ្ឋហិ. បច្ឆា បន បព្ពជិត្វា សព្ពេបិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

ទារុសាកដិកបុត្តវត្ថុ បញ្ចមំ.

ទុប្បព្ពជ្ជន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេសាលិំ និស្សាយ មហាវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ វជ្ជិបុត្តកំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ – អញ្ញតរោ វជ្ជិបុត្តកោ ភិក្ខុ វេសាលិយំ ¶ វិហរតិ អញ្ញតរស្មិំ វនសណ្ឌេ, តេន ខោ បន សមយេន វេសាលិយំ សព្ពរត្តិឆណោ ហោតិ. អថ ខោ សោ ភិក្ខុ វេសាលិយា តូរិយតាឡិតវាទិតនិគ្ឃោសសទ្ទំ សុត្វា បរិទេវមានោ តាយំ វេលាយំ ឥមំ គាថំ អភាសិ –

កោសុ នាមម្ហេហិ បាបិយោ’’តិ. (សំ. និ. ១.២២៩);

សោ ¶ កិរ វជ្ជិរដ្ឋេ រាជបុត្តោ វារេន សម្បត្តំ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិតោ វេសាលិយំ ចាតុមហារាជិកេហិ សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធំ ¶ កត្វា សកលនគរេ ធជបដាកាទីហិ បដិមណ្ឌិតេ កោមុទិយា បុណ្ណមាយ សព្ពរត្តិំ ឆណវារេ វត្តមានេ ភេរិយាទីនំ តូរិយានំ តាឡិតានំ និគ្ឃោសំ វីណាទីនញ្ច វាទិតានំ សទ្ទំ សុត្វា យានិ វេសាលិយំ សត្ត រាជសហស្សានិ សត្ត រាជសតានិ សត្ត រាជានោ, តត្តកា ឯវ ច នេសំ ឧបរាជសេនាបតិអាទយោ, តេសុ អលង្កតបដិយត្តេសុ នក្ខត្តកីឡនត្ថាយ វីថិំ ឱតិណ្ណេសុ សដ្ឋិហត្ថេ មហាចង្កមេ ចង្កមមានោ គគនមជ្ឈេ ឋិតំ បុណ្ណចន្ទំ ទិស្វា ចង្កមកោដិយំ ផលកំ និស្សាយ ឋិតោ វេឋនាលង្ការវិរហិតត្តា វនេ ឆឌ្ឌិតទារុកំ វិយ អត្តភាវំ ឱលោកេត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ អញ្ញោ អម្ហេហិ លាមកតរោ’’តិ ចិន្តេន្តោ បកតិយា អារញ្ញកាទិគុណយុត្តោបិ តស្មិំ ខណេ អនភិរតិយា បីឡិតោ ឯវមាហ. សោ តស្មិំ វនសណ្ឌេ អធិវត្ថាយ ទេវតាយ ‘‘ឥមំ ភិក្ខុំ សំវេជេស្សាមី’’តិ អធិប្បាយេន –

‘‘ឯកកោវ ត្វំ អរញ្ញេ វិហរសិ, អបវិទ្ធំវ វនស្មិំ ទារុកំ;

តស្ស តេ ពហុកា បិហយន្តិ, នេរយិកា វិយ សគ្គគាមិន’’ន្តិ. (សំ. និ. ១.២២៩) –

វុត្តំ ឥមំ គាថំ សុត្វា បុនទិវសេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា និសីទិ. សត្ថា តំ បវត្តិំ ញត្វា ឃរាវាសស្ស ¶ ទុក្ខតំ បកាសេតុកាមោ បញ្ច ទុក្ខានិ សមោធានេត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ទុប្បព្ពជ្ជំ ទុរភិរមំ, ទុរាវាសា ឃរា ទុខា;

ទុក្ខោសមានសំវាសោ, ទុក្ខានុបតិតទ្ធគូ;

តស្មា ន ចទ្ធគូ សិយា, ន ច ទុក្ខានុបតិតោ សិយា’’តិ.

តត្ថ ¶ ទុប្បព្ពជ្ជន្តិ អប្បំ វា មហន្តំ វា ភោគក្ខន្ធញ្ចេវ ញាតិបរិវដ្ដញ្ច បហាយ ឥមស្មិំ សាសនេ ឧរំ ទត្វា បព្ពជ្ជំ នាម ទុក្ខំ. ទុរភិរមន្តិ ឯវំ បព្ពជិតេនាបិ ភិក្ខាចរិយាយ ជីវិតវុត្តិំ ឃដេន្តេន អបរិមាណសីលក្ខន្ធគោបនធម្មានុធម្មប្បដិបត្តិបូរណវសេន អភិរមិតុំ ទុក្ខំ. ទុរាវាសាតិ យស្មា បន ឃរំ អាវសន្តេន រាជូនំ រាជកិច្ចំ, ឥស្សរានំ ឥស្សរកិច្ចំ វហិតព្ពំ, បរិជនា ចេវ ធម្មិកា សមណព្រាហ្មណា ច សង្គហិតព្ពា. ឯវំ សន្តេបិ ឃរាវាសោ ឆិទ្ទឃដោ វិយ មហាសមុទ្ទោ វិយ ច ទុប្បូរោ. តស្មា ឃរាវាសា ¶ នាមេតេ ទុរាវាសា ទុក្ខា អាវសិតុំ, តេនេវ ការណេន ទុក្ខាតិ អត្ថោ. ទុក្ខោ សមានសំវាសោតិ គិហិនោ វា ហិ យេ ជាតិគោត្តកុលភោគេហិ ¶ បព្ពជិតា វា សីលាចារពាហុសច្ចាទីហិ សមានាបិ ហុត្វា ‘‘កោសិ ត្វំ, កោស្មិ អហ’’ន្តិអាទីនិ វត្វា អធិករណបសុតា ហោន្តិ, តេ អសមានា នាម, តេហិ សទ្ធិំ សំវាសោ ទុក្ខោតិ អត្ថោ. ទុក្ខានុបតិតទ្ធគូតិ យេ វដ្ដសង្ខាតំ អទ្ធានំ បដិបន្នត្តា អទ្ធគូ, តេ ទុក្ខេ អនុបតិតាវ. តស្មា ន ចទ្ធគូតិ យស្មា ទុក្ខានុបតិតភាវោបិ ទុក្ខោ អទ្ធគូភាវោបិ, តស្មា វដ្ដសង្ខាតំ អទ្ធានំ គមនតាយ អទ្ធគូ ន ភវេយ្យ, វុត្តប្បការេន ទុក្ខេន អនុបតិតោបិ ន ភវេយ្យាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ សោ ភិក្ខុ បញ្ចសុ ឋានេសុ ទស្សិតេ ទុក្ខេ និព្ពិន្ទន្តោ បញ្ចោរម្ភាគិយានិ បញ្ច ឧទ្ធម្ភាគិយានិ សំយោជនានិ បទាលេត្វា អរហត្តេ បតិដ្ឋហីតិ.

វជ្ជិបុត្តកភិក្ខុវត្ថុ ឆដ្ឋំ.

សទ្ធោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ចិត្តគហបតិំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ពាលវគ្គេ ‘‘អសន្តំ ភាវនមិច្ឆេយ្យា’’តិ ¶ គាថាវណ្ណនាយ វិត្ថារិតំ. គាថាបិ តត្ថេវ វុត្តា. វុត្តញ្ហេតំ តត្ថ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.៧៤) –

‘‘កិំ បន, ភន្តេ, ឯតស្ស តុម្ហាកំ សន្តិកំ អាគច្ឆន្តស្សេវាយំ លាភសក្ការោ ឧប្បជ្ជតិ, ឧទាហុ អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តស្សាបិ ឧប្បជ្ជតី’’តិ. ‘‘អានន្ទ, មម សន្តិកំ អាគច្ឆន្តស្សាបិ អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តស្សាបិ តស្ស ឧប្បជ្ជតេវ. អយញ្ហិ ឧបាសកោ សទ្ធោ បសន្នោ សម្បន្នសីលោ, ឯវរូបោ បុគ្គលោ យំ យំ បទេសំ ភជតិ, តត្ថ តត្ថេវស្ស លាភសក្ការោ និព្ពត្តតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សទ្ធោ ¶ សីលេន សម្បន្នោ, យសោភោគសមប្បិតោ;

យំ យំ បទេសំ ភជតិ, តត្ថ តត្ថេវ បូជិតោ’’តិ. (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.៧៤);

តត្ថ ¶ សទ្ធោតិ លោកិយលោកុត្តរសទ្ធាយ សមន្នាគតោ. សីលេនាតិ អាគារិយសីលំ, អនាគារិយសីលន្តិ ទុវិធំ សីលំ. តេសុ ឥធ អាគារិយសីលំ អធិប្បេតំ, តេន សមន្នាគតោតិ អត្ថោ. យសោភោគសមប្បិតោតិ យាទិសោ អនាថបិណ្ឌិកាទីនំ បញ្ចឧបាសកសតបរិវារសង្ខាតោ អាគារិយយសោ, តាទិសេនេវ យសេន ធនធញ្ញាទិកោ ចេវ សត្តវិធអរិយធនសង្ខាតោ ចាតិ ទុវិធោ ភោគោ, តេន សមន្នាគតោតិ អត្ថោ. យំ យំ បទេសន្តិ បុរត្ថិមាទីសុ ¶ ទិសាសុ ឯវរូបោ កុលបុត្តោ យំ យំ បទេសំ ភជតិ, តត្ថ តត្ថ ឯវរូបេន លាភសក្ការេន បូជិតោវ ហោតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ទូរេ សន្តោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អនាថបិណ្ឌិកស្ស ធីតរំ ចូឡសុភទ្ទំ នាម អារព្ភ កថេសិ.

អនាថបិណ្ឌិកស្ស កិរ ទហរកាលតោ បដ្ឋាយ ឧគ្គនគរវាសី ឧគ្គោ នាម សេដ្ឋិបុត្តោ សហាយកោ អហោសិ. តេ ឯកាចរិយកុលេ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហន្តា អញ្ញមញ្ញំ កតិកំ ករិំសុ ‘‘អម្ហាកំ វយប្បត្តកាលេ បុត្តធីតាសុ ជាតាសុ យោ បុត្តស្ស ធីតរំ វារេតិ, តេន តស្ស ធីតា ទាតព្ពា’’តិ. តេ ឧភោបិ វយប្បត្តា អត្តនោ អត្តនោ នគរេ សេដ្ឋិដ្ឋានេ បតិដ្ឋហិំសុ. អថេកស្មិំ សមយេ ឧគ្គសេដ្ឋិ វណិជ្ជំ បយោជេន្តោ បញ្ចហិ សកដសតេហិ សាវត្ថិំ អគមាសិ. អនាថបិណ្ឌិកោ អត្តនោ ធីតរំ ចូឡសុភទ្ទំ អាមន្តេត្វា, ‘‘អម្ម, បិតា តេ ឧគ្គសេដ្ឋិ នាម អាគតោ, តស្ស កត្តព្ពកិច្ចំ សព្ពំ តវ ភារោ’’តិ អាណាបេសិ. សា ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា តស្ស អាគតទិវសតោ បដ្ឋាយ សហត្ថេនេវ សូបព្យញ្ជនាទីនិ សម្បាទេតិ, មាលាគន្ធវិលេបនាទីនិ អភិសង្ខរោតិ ¶ , ភោជនកាលេ តស្ស ន្ហានោទកំ បដិយាទាបេត្វា ន្ហានកាលតោ បដ្ឋាយ សព្ពកិច្ចានិ សាធុកំ ករោតិ.

ឧគ្គសេដ្ឋិ ¶ ¶ តស្សា អាចារសម្បត្តិំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ ឯកទិវសំ អនាថបិណ្ឌិកេន សទ្ធិំ សុខកថាយ សន្និសិន្នោ ‘‘មយំ ទហរកាលេ ឯវំ នាម កតិកំ ករិម្ហា’’តិ សារេត្វា ចូឡសុភទ្ទំ អត្តនោ បុត្តស្សត្ថាយ វារេសិ. សោ បន បកតិយាវ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ. តស្មា ទសពលស្ស តមត្ថំ អារោចេត្វា សត្ថារា ឧគ្គសេដ្ឋិស្សូបនិស្សយំ ទិស្វា អនុញ្ញាតោ ភរិយាយ សទ្ធិំ មន្តេត្វា តស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា ទិវសំ វវត្ថបេត្វា ធីតរំ វិសាខំ ទត្វា ឧយ្យោជេន្តោ ធនញ្ចយសេដ្ឋិ វិយ មហន្តំ សក្ការំ កត្វា សុភទ្ទំ អាមន្តេត្វា, ‘‘អម្ម, សសុរកុលេ វសន្តិយា នាម អន្តោអគ្គិ ពហិ ន នីហរិតព្ពោ’’តិ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៥៩; ធ. ប. អដ្ឋ. ១.៥២ វិសាខាវត្ថុ) ធនញ្ចយសេដ្ឋិនា វិសាខាយ ទិន្ននយេនេវ ទស ឱវាទេ ទត្វា ‘‘សចេ មេ គតដ្ឋានេ ធីតុ ទោសោ ឧប្បជ្ជតិ, តុម្ហេហិ សោធេតព្ពោ’’តិ អដ្ឋ កុដុម្ពិកេ បាដិភោគេ គហេត្វា តស្សា ឧយ្យោជនទិវសេ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា បុរិមភវេ ធីតរា កតានំ សុចរិតានំ ផលវិភូតិំ លោកស្ស បាកដំ កត្វា ទស្សេន្តោ វិយ មហន្តេន សក្ការេន ធីតរំ ឧយ្យោជេសិ. តស្សា អនុបុព្ពេន ឧគ្គនគរំ បត្តកាលេ សសុរកុលេន សទ្ធិំ ¶ មហាជនោ បច្ចុគ្គមនមកាសិ.

សាបិ អត្តនោ សិរិវិភវំ បាកដំ កាតុំ វិសាខា វិយ សកលនគរស្ស អត្តានំ ទស្សេន្តី រថេ ឋត្វា នគរំ បវិសិត្វា នាគរេហិ បេសិតេ បណ្ណាការេ គហេត្វា អនុរូបវសេន តេសំ តេសំ បេសេន្តី សកលនគរំ អត្តនោ គុណេហិ ឯកាពទ្ធមកាសិ. មង្គលទិវសាទីសុ បនស្សា សសុរោ អចេលកានំ សក្ការំ ករោន្តោ ‘‘អាគន្ត្វា អម្ហាកំ សមណេ វន្ទតូ’’តិ បេសេសិ. សា លជ្ជាយ នគ្គេ បស្សិតុំ អសក្កោន្តី គន្តុំ ន ឥច្ឆតិ. សោ បុនប្បុនំ បេសេត្វាបិ តាយ បដិក្ខិត្តោ កុជ្ឈិត្វា ‘‘នីហរថ ន’’ន្តិ អាហ. សា ‘‘ន សក្កា មម អការណេន ទោសំ អារោបេតុ’’ន្តិ កុដុម្ពិកេ បក្កោសាបេត្វា តមត្ថំ អារោចេសិ. តេ តស្សា និទ្ទោសភាវំ ញត្វា សេដ្ឋិំ សញ្ញាបេសុំ. សោ ‘‘អយំ មម សមណេ អហិរិកាតិ ន វន្ទី’’តិ ភរិយាយ អារោចេសិ. សា ‘‘កីទិសា នុ ខោ ឥមិស្សា សមណា, អតិវិយ តេសំ បសំសតី’’តិ តំ បក្កោសាបេត្វា អាហ –

‘‘កីទិសា សមណា តុយ្ហំ, ពាឡ្ហំ ខោ នេ បសំសសិ;

កិំសីលា កិំសមាចារា, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតា’’តិ. (អ. និ. អដ្ឋ. ២.៤.២៤);

អថស្សា ¶ សុភទ្ទា ពុទ្ធានញ្ចេវ ពុទ្ធសាវកានញ្ច គុណេ បកាសេន្តី –

‘‘សន្តិន្ទ្រិយា ¶ សន្តមានសា, សន្តំ តេសំ គតំ ឋិតំ;

ឱក្ខិត្តចក្ខូ មិតភាណី, តាទិសា សមណា មម. (អ. និ. អដ្ឋ. ២.៤.២៤);

‘‘កាយកម្មំ សុចិ នេសំ, វាចាកម្មំ អនាវិលំ;

មនោកម្មំ សុវិសុទ្ធំ, តាទិសា សមណា មម.

‘‘វិមលា ¶ សង្ខមុត្តាភា, សុទ្ធា អន្តរពាហិរា;

បុណ្ណា សុទ្ធេហិ ធម្មេហិ, តាទិសា សមណា មម.

‘‘លាភេន ឧន្នតោ លោកោ, អលាភេន ច ឱនតោ;

លាភាលាភេន ឯកដ្ឋា, តាទិសា សមណា មម.

‘‘យសេន ឧន្នតោ លោកោ, អយសេន ច ឱនតោ;

យសាយសេន ឯកដ្ឋា, តាទិសា សមណា មម.

‘‘បសំសាយុន្នតោ លោកោ, និន្ទាយាបិ ច ឱនតោ;

សមា និន្ទាបសំសាសុ, តាទិសា សមណា មម.

‘‘សុខេន ឧន្នតោ លោកោ, ទុក្ខេនាបិ ច ឱនតោ;

អកម្បា សុខទុក្ខេសុ, តាទិសា សមណា មមា’’តិ. –

ឯវមាទីហិ វចនេហិ សស្សុំ តោសេសិ.

អថ នំ ‘‘សក្កា តវ សមណេ អម្ហាកម្បិ ទស្សេតុ’’ន្តិ វត្វា ‘‘សក្កា’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ យថា មយំ តេ បស្សាម, តថា ករោហី’’តិ វុត្តេ សា ‘‘សាធូ’’តិ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ សជ្ជេត្វា ឧបរិបាសាទតលេ ឋត្វា ជេតវនាភិមុខី សក្កច្ចំ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា ពុទ្ធគុណេ អាវជ្ជេត្វា គន្ធវាសបុប្ផធុមេហិ បូជំ កត្វា, ‘‘ភន្តេ, ស្វាតនាយ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេមិ, ឥមិនា មេ សញ្ញាណេន សត្ថា និមន្តិតភាវំ ជានាតូ’’តិ ¶ សុមនបុប្ផានំ អដ្ឋ មុដ្ឋិយោ អាកាសេ ខិបិ. បុប្ផានិ គន្ត្វា ចតុបរិសមជ្ឈេ ធម្មំ ¶ ទេសេន្តស្ស សត្ថុនោ ឧបរិ មាលាវិតានំ ហុត្វា អដ្ឋំសុ. តស្មិំ ខណេ អនាថបិណ្ឌិកោបិ ធម្មកថំ សុត្វា ស្វាតនាយ សត្ថារំ និមន្តេសិ. សត្ថា ‘‘អធិវុត្ថំ មយា, គហបតិ, ស្វាតនាយ ភត្ត’’ន្តិ វត្វា, ‘‘ភន្តេ, មយា បុរេតរំ អាគតោ នត្ថិ, កស្ស នុ ខោ វោ អធិវុត្ថ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ចូឡសុភទ្ទាយ, គហបតិ, និមន្តិតោ’’តិ ¶ វត្វា ‘‘ននុ, ភន្តេ, ចូឡសុភទ្ទា ទូរេ វសតិ ឥតោ វីសតិយោជនសតមត្ថកេ’’តិ វុត្តេ, ‘‘អាម គហបតិ, ទូរេ វសន្តាបិ ហិ សប្បុរិសា អភិមុខេ ឋិតា វិយ បកាសេន្តី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ទូរេ សន្តោ បកាសេន្តិ, ហិមវន្តោវ បព្ពតោ;

អសន្តេត្ថ ន ទិស្សន្តិ, រត្តិំ ខិត្តា យថា សរា’’តិ.

តត្ថ សន្តោតិ រាគាទីនំ សន្តតាយ ពុទ្ធាទយោ សន្តា នាម. ឥធ បន បុព្ពពុទ្ធេសុ កតាធិការា ឧស្សន្នកុសលមូលា ភាវិតភាវនា សត្តា សន្តោតិ អធិប្បេតា. បកាសេន្តីតិ ទូរេ ឋិតាបិ ពុទ្ធានំ ញាណបថំ អាគច្ឆន្តា បាកដា ហោន្តិ. ហិមវន្តោ វាតិ យថា ហិ តិយោជនសហស្សវិត្ថតោ បញ្ចយោជនសតុព្ពេធោ ចតុរាសីតិយា ¶ កូដសហស្សេហិ បដិមណ្ឌិតោ ហិមវន្តបព្ពតោ ទូរេ ឋិតានម្បិ អភិមុខេ ឋិតោ វិយ បកាសេតិ, ឯវំ បកាសេន្តីតិ អត្ថោ. អសន្តេត្ថាតិ ទិដ្ឋធម្មគរុកា វិតិណ្ណបរលោកា អាមិសចក្ខុកា ជីវិកត្ថាយ បព្ពជិតា ពាលបុគ្គលា អសន្តោ នាម, តេ ឯត្ថ ពុទ្ធានំ ទក្ខិណស្ស ជាណុមណ្ឌលស្ស សន្តិកេ និសិន្នាបិ ន ទិស្សន្តិ ន បញ្ញាយន្តិ. រត្តិំ ខិត្តាតិ រត្តិំ ចតុរង្គសមន្នាគតេ អន្ធការេ ខិត្តសរា វិយ តថារូបស្ស ឧបនិស្សយភូតស្ស បុព្ពហេតុនោ អភាវេន ន បញ្ញាយន្តីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

សក្កោ ទេវរាជា ‘‘សត្ថារា សុភទ្ទាយ និមន្តនំ អធិវាសិត’’ន្តិ ញត្វា វិស្សកម្មទេវបុត្តំ អាណាបេសិ – ‘‘បញ្ច កូដាគារសតានិ និម្មិនិត្វា ស្វេ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ ឧគ្គនគរំ នេហី’’តិ. សោ បុនទិវសេ បញ្ចសតានិ កូដាគារានិ និម្មិនិត្វា ជេតវនទ្វារេ អដ្ឋាសិ. សត្ថា ឧច្ចិនិត្វា វិសុទ្ធខីណាសវានំយេវ បញ្ចសតានិ អាទាយ សបរិវារោ កូដាគារេសុ និសីទិត្វា ឧគ្គនគរំ អគមាសិ. ឧគ្គសេដ្ឋិបិ សបរិវារោ សុភទ្ទាយ ទិន្ននយេនេវ តថាគតស្ស អាគតមគ្គំ ឱលោកេន្តោ សត្ថារំ មហន្តេន សិរិវិភវេន ¶ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ មាលាទីហិ មហន្តំ សក្ការំ ករោន្តោ សបរិវារោ សម្បដិច្ឆិត្វា វន្ទិត្វា មហាទានំ ទត្វា បុនប្បុនំ និមន្តេត្វា សត្តាហំ មហាទានំ អទាសិ. សត្ថាបិស្ស សប្បាយំ សល្លក្ខេត្វា ¶ ធម្មំ ¶ ទេសេសិ. តំ អាទិំ កត្វា ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. សត្ថា ‘‘ចូឡសុភទ្ទាយ អនុគ្គហណត្ថំ ត្វំ ឥធេវ ហោហី’’តិ អនុរុទ្ធត្ថេរំ និវត្តាបេត្វា សាវត្ថិមេវ អគមាសិ. តតោ បដ្ឋាយ តំ នគរំ សទ្ធាសម្បន្នំ អហោសីតិ.

ឯកាសនន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកវិហារិត្ថេរំ នាម អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ថេរោ ឯកកោវ សេយ្យំ កប្បេតិ, ឯកកោវ និសីទតិ, ឯកកោវ ចង្កមតិ, ឯកកោវ តិដ្ឋតីតិ ចតុបរិសន្តរេ បាកដោ អហោសិ. អថ នំ ភិក្ខូ, ‘‘ភន្តេ, ឯវរូបោ នាមាយំ ថេរោ’’តិ តថាគតស្សារោចេសុំ. សត្ថា ‘‘សាធុ សាធូ’’តិ ¶ តស្ស សាធុការំ ទត្វា ‘‘ភិក្ខុនា នាម បវិវិត្តេន ភវិតព្ព’’ន្តិ វិវេកេ អានិសំសំ កថេត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឯកាសនំ ឯកសេយ្យំ, ឯកោ ចរមតន្ទិតោ;

ឯកោ ទមយមត្តានំ, វនន្តេ រមិតោ សិយា’’តិ.

តត្ថ ឯកាសនំ ឯកសេយ្យន្តិ ភិក្ខុសហស្សមជ្ឈេបិ មូលកម្មដ្ឋានំ អវិជហិត្វា តេនេវ មនសិការេន និសិន្នស្ស អាសនំ ឯកាសនំ នាម. លោហបាសាទសទិសេបិ ច បាសាទេ ភិក្ខុសហស្សមជ្ឈេបិ បញ្ញត្តេ វិចិត្របច្ចត្ថរណូបធានេ មហារហេ សយនេ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា ទក្ខិណេន បស្សេន មូលកម្មដ្ឋានមនសិការេន និបន្នស្ស ភិក្ខុនោ សេយ្យា ឯកសេយ្យា នាម. ឯវរូបំ ឯកាសនញ្ច ឯកសេយ្យញ្ច ភជេថាតិ អត្ថោ. អតន្ទិតោតិ ជង្ឃពលំ និស្សាយ ជីវិតកប្បនេន អកុសីតោ ហុត្វា សព្ពីរិយាបថេសុ ឯកកោវ ចរន្តោតិ អត្ថោ. ឯកោ ទមយន្តិ រត្តិដ្ឋានាទីសុ ¶ កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជិត្វា មគ្គផលាធិគមវសេន ឯកោវ ហុត្វា អត្តានំ ទមេន្តោតិ អត្ថោ. វនន្តេ រមិតោ សិយាតិ ឯវំ អត្តានំ ទមេន្តោ ឥត្ថិបុរិសសទ្ទាទីហិ បវិវិត្តេ វនន្តេយេវ អភិរមិតោ ភវេយ្យ. ន ហិ សក្កា អាកិណ្ណវិហារិនា ឯវំ អត្តានំ ទមេតុន្តិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ ¶ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ. តតោ បដ្ឋាយ មហាជនោ ឯកវិហារិកមេវ បត្ថេសីតិ.

អភូតវាទីតិ ¶ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សុន្ទរិំ បរិព្ពាជិកំ អារព្ភ កថេសិ.

‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភគវា សក្កតោ ហោតិ គរុកតោ មានិតោ បូជិតោ’’តិ វត្ថុ វិត្ថារតោ ឧទានេ (ឧទា. ៣៨) អាគតមេវ. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ – ភគវតោ កិរ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច បញ្ចន្នំ មហានទីនំ មហោឃសទិសេ លាភសក្ការេ ឧប្បន្នេ ហតលាភសក្ការា អញ្ញតិត្ថិយា សូរិយុគ្គមនកាលេ ខជ្ជោបនកា វិយ និប្បភា ហុត្វា ឯកតោ សន្និបតិត្វា មន្តយិំសុ – ‘‘មយំ សមណស្ស គោតមស្ស ឧប្បន្នកាលតោ បដ្ឋាយ ហតលាភសក្ការា, ន នោ កោចិ អត្ថិភាវម្បិ ជានាតិ, កេន នុ ខោ សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា សមណស្ស គោតមស្ស អវណ្ណំ ឧប្បាទេត្វា លាភសក្ការមស្ស អន្តរធាបេយ្យាមា’’តិ. អថ នេសំ ឯតទហោសិ – ‘‘សុន្ទរិយា សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា សក្កុណិស្សាមា’’តិ. តេ ឯកទិវសំ សុន្ទរិំ តិត្ថិយារាមំ បវិសិត្វា វន្ទិត្វា ឋិតំ នាលបិំសុ. សា បុនប្បុនំ ¶ សល្លបន្តីបិ បដិវចនំ អលភិត្វា ‘‘អបិ បនយ្យា, កេនចិ វិហេឋិតត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘កិំ, ភគិនិ, សមណំ គោតមំ អម្ហេ វិហេឋេត្វា ហតលាភសក្ការេ កត្វា វិចរន្តំ ន បស្សសី’’តិ? ‘‘មយា ឯត្ថ កិំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘ត្វំ ខោសិ, ភគិនិ, អភិរូបា សោភគ្គប្បត្តា, សមណស្ស គោតមស្ស អយសំ អារោបេត្វា មហាជនំ តវ កថំ គាហាបេត្វា ហតលាភសក្ការំ ករោហី’’តិ. សា តំ សុត្វា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បក្កន្តា តតោ បដ្ឋាយ មាលាគន្ធវិលេបនកប្បូរកដុកផលាទីនិ គហេត្វា សាយំ មហាជនស្ស សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា នគរំ បវិសនកាលេ ជេតវនាភិមុខី គច្ឆតិ, ‘‘កហំ គច្ឆសី’’តិ ច បុដ្ឋា ‘‘សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកំ គមិស្សាមិ, អហញ្ហិ តេន សទ្ធិំ ឯកគន្ធកុដិយំ វសាមី’’តិ វត្វា អញ្ញតរស្មិំ តិត្ថិយារាមេ វសិត្វា បាតោវ ជេតវនមគ្គំ ឱតរិត្វា នគរាភិមុខី អាគច្ឆន្តី ‘‘កិំ, សុន្ទរិ, កហំ គតាសី’’តិ បុដ្ឋា ‘‘សមណេន គោតមេន សទ្ធិំ ឯកគន្ធកុដិយំ វសិត្វា តំ កិលេសរតិយា រមាបេត្វា អាគតាម្ហី’’តិ វទតិ.

អថ ¶ ¶ តេ កតិបាហច្ចយេន ¶ ធុត្តានំ កហាបណេ ទត្វា ‘‘គច្ឆថ សុន្ទរិំ មារេត្វា សមណស្ស គោតមស្ស គន្ធកុដិយា សមីបេ មាលាកចវរន្តរេ និក្ខិបិត្វា ឯថា’’តិ វទិំសុ. តេ តថា អកំសុ. តតោ តិត្ថិយា ‘‘សុន្ទរិំ ន បស្សាមា’’តិ កោលាហលំ កត្វា រញ្ញោ អារោចេត្វា ‘‘កហំ វោ អាសង្កា’’តិ វុត្តា ‘‘ឥមេសុ ទិវសេសុ ជេតវនេ វសតិ, តត្ថស្សា បវត្តិំ ន ជានាមា’’តិ វត្វា ‘‘តេន ហិ គច្ឆថ, នំ វិចិនថា’’តិ រញ្ញា អនុញ្ញាតា អត្តនោ ឧបដ្ឋាកេ គហេត្វា ជេតវនំ គន្ត្វា វិចិនន្តា មាលាកចវរន្តរេ តំ ទិស្វា មញ្ចកំ អារោបេត្វា នគរំ បវេសេត្វា ‘‘សមណស្ស គោតមស្ស សាវកា ‘សត្ថារា កតំ បាបកម្មំ បដិច្ឆាទេស្សាមា’តិ សុន្ទរិំ មារេត្វា មាលាកចវរន្តរេ និក្ខិបិំសូ’’តិ រញ្ញោ អារោចយិំសុ. រាជា ‘‘តេន ហិ គច្ឆថ, នគរំ អាហិណ្ឌថា’’តិ អាហ. តេ នគរវីថីសុ ‘‘បស្សថ សមណានំ សក្យបុត្តិយានំ កម្ម’’ន្តិអាទីនិ វត្វា បុន រញ្ញោ និវេសនទ្វារំ អាគមិំសុ. រាជា សុន្ទរិយា សរីរំ អាមកសុសានេ អដ្ដកំ អារោបេត្វា រក្ខាបេសិ. សាវត្ថិវាសិនោ ឋបេត្វា អរិយសាវកេ សេសា យេភុយ្យេន ‘‘បស្សថ សមណានំ សក្យបុត្តិយានំ កម្ម’’ន្តិអាទីនិ វត្វា អន្តោនគរេបិ ពហិនគរេបិ ភិក្ខូ ¶ អក្កោសន្តា វិចរន្តិ. ភិក្ខូ តំ បវត្តិំ តថាគតស្ស អារោចេសុំ. សត្ថា ‘‘តេន ហិ តុម្ហេបិ តេ មនុស្សេ ឯវំ បដិចោទេថា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

តត្ថ អភូតវាទីតិ បរស្ស ទោសំ អទិស្វាវ មុសាវាទំ កត្វា តុច្ឆេន បរំ អព្ភាចិក្ខន្តោ. កត្វាតិ យោ វា បន បាបកម្មំ កត្វា ‘‘នាហំ ឯតំ ករោមី’’តិ អាហ. បេច្ច សមា ភវន្តីតិ តេ ឧភោបិ ជនា បរលោកំ គន្ត្វា និរយំ ឧបគមនេន គតិយា សមា ភវន្តិ. គតិយេវ នេសំ បរិច្ឆិន្នា, អាយុ បន នេសំ ន បរិច្ឆិន្នំ. ពហុកញ្ហិ បាបកម្មំ កត្វា ចិរំ និរយេ បច្ចន្តិ, បរិត្តំ កត្វា អប្បមត្តកមេវ កាលំ. យស្មា បន នេសំ ឧភិន្នម្បិ ¶ លាមកមេវ កម្មំ, តេន វុត្តំ – ‘‘និហីនកម្មា មនុជា បរត្ថា’’តិ. បរត្ថាតិ ឥមស្ស បន បទស្ស បុរតោ បេច្ចបទេន សម្ពន្ធោ. បេច្ច បរត្ថ ឥតោ គន្ត្វា តេ និហីនកម្មា បរលោកេ សមា ភវន្តីតិ អត្ថោ. ទេសនាវសានេ ¶ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

រាជា ‘‘សុន្ទរិយា អញ្ញេហិ មារិតភាវំ ជានាថា’’តិ បុរិសេ ឧយ្យោជេសិ. អថ តេ ធុត្តា តេហិ ¶ កហាបណេហិ សុរំ បិវន្តា អញ្ញមញ្ញំ កលហំ ករិំសុ. ឯកោ ឯកំ អាហ – ‘‘ត្វំ សុន្ទរិំ ឯកប្បហារេនេវ មារេត្វា មាលាកចវរន្តរេ និក្ខិបិត្វា តតោ លទ្ធកហាបណេហិ សុរំ បិវសិ, ហោតុ ហោតូ’’តិ. រាជបុរិសា តេ ធុត្តេ គហេត្វា រញ្ញោ ទស្សេសុំ. អថ នេ រាជា ‘‘តុម្ហេហិ សា មារិតា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘កេហិ មារាបិតា’’តិ? ‘‘អញ្ញតិត្ថិយេហិ, ទេវា’’តិ. រាជា តិត្ថិយេ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ. តេ តថេវ វទិំសុ. តេន ហិ គច្ឆថ តុម្ហេ ឯវំ វទន្តា នគរំ អាហិណ្ឌថ – ‘‘អយំ សុន្ទរី សមណស្ស គោតមស្ស អវណ្ណំ អារោបេតុកាមេហិ អម្ហេហិ មារាបិតា, នេវ សមណស្ស គោតមស្ស, ន សាវកានំ ទោសោ អត្ថិ, អម្ហាកមេវ ទោសោ’’តិ. តេ តថា ករិំសុ. ពាលមហាជនោ តទា សទ្ទហិ, តិត្ថិយាបិ ធុត្តាបិ បុរិសវធទណ្ឌំ បាបុណិំសុ. តតោ បដ្ឋាយ ពុទ្ធានំ សក្ការោ មហា អហោសីតិ.

សុន្ទរីបរិព្ពាជិកាវត្ថុ បឋមំ.

កាសាវកណ្ឋាតិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ទុច្ចរិតផលានុភាវេន បីឡិតេ សត្តេ អារព្ភ កថេសិ.

អាយស្មា ហិ មោគ្គល្លានោ លក្ខណត្ថេរេន សទ្ធិំ គិជ្ឈកូដា ឱរោហន្តោ អដ្ឋិសង្ខលិកបេតាទីនំ អត្តភាវេ ទិស្វា សិតំ ករោន្តោ លក្ខណត្ថេរេន សិតការណំ បុដ្ឋោ ‘‘អកាលោ, អាវុសោ, ឥមស្ស បញ្ហស្ស, តថាគតស្ស សន្តិកេ មំ បុច្ឆេយ្យាសី’’តិ វត្វា តថាគតស្ស សន្តិកេ ថេរេន បុដ្ឋោ អដ្ឋិសង្ខលិកបេតាទីនំ ទិដ្ឋភាវំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘ឥធាហំ, អាវុសោ, គិជ្ឈកូដា បព្ពតា ឱរោហន្តោ អទ្ទសំ ភិក្ខុំ វេហាសំ ¶ គច្ឆន្តំ, តស្ស សង្ឃាដិបិ អាទិត្តា សម្បជ្ជលិតា សជោតិភូតា…បេ… កាយោបិ អាទិត្តោ’’តិអាទិនា (បារា. ២៣០; សំ. និ. ២.២១៨) នយេន សទ្ធិំ បត្តចីវរកាយពន្ធនាទីហិ ឌយ្ហមានេ បញ្ច សហធម្មិកេ អារោចេសិ. សត្ថា តេសំ កស្សបទសពលស្ស សាសនេ បព្ពជិត្វា បព្ពជ្ជាយ អនុរូបំ កាតុំ អសក្កោន្តានំ បាបភាវំ អាចិក្ខិត្វា តស្មិំ ខណេ តត្ថ និសិន្នានំ ពហូនំ បាបភិក្ខូនំ ទុច្ចរិតកម្មស្ស វិបាកំ ទស្សេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘កាសាវកណ្ឋា ពហវោ, បាបធម្មា អសញ្ញតា;

បាបា បាបេហិ កម្មេហិ, និរយំ តេ ឧបបជ្ជរេ’’តិ.

តត្ថ ¶ ¶ កាសាវកណ្ឋាតិ កាសាវេន បលិវេឋិតកណ្ឋា. បាបធម្មាតិ លាមកធម្មា. អសញ្ញតាតិ កាយាទិសំយមរហិតា, តថារូបា បាបបុគ្គលា អត្តនា កតេហិ អកុសលកម្មេហិ និរយំ ឧបបជ្ជន្តិ, តេ តត្ថ បច្ចិត្វា តតោ ចុតា វិបាកាវសេសេន បេតេសុបិ ឯវំ បច្ចន្តីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ទុច្ចរិតផលបីឡិតវត្ថុ ទុតិយំ.

៣. វគ្គុមុទាតីរិយភិក្ខុវត្ថុ

សេយ្យោ អយោគុឡោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេសាលិំ ឧបនិស្សាយ មហាវនេ វិហរន្តោ វគ្គុមុទាតីរិយេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ឧត្តរិមនុស្សធម្មបារាជិកេ (បារា. ១៩៣ អាទយោ) អាគតមេវ.

តទា ហិ សត្ថា តេ ភិក្ខូ ‘‘កិំ បន តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, ឧទរស្សត្ថាយ គិហីនំ អញ្ញមញ្ញស្ស ឧត្តរិមនុស្សធម្មស្ស វណ្ណំ ភាសិត្ថា’’តិ វត្វា តេហិ ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ តេ ភិក្ខូ អនេកបរិយាយេន គរហិត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សេយ្យោ ¶ អយោគុឡោ ភុត្តោ, តត្តោ អគ្គិសិខូបមោ;

យញ្ចេ ភុញ្ជេយ្យ ទុស្សីលោ, រដ្ឋបិណ្ឌមសញ្ញតោ’’តិ.

តត្ថ ¶ យញ្ចេ ភុញ្ជេយ្យាតិ យំ ទុស្សីលោ និស្សីលបុគ្គលោ កាយាទីហិ អសញ្ញតោ រដ្ឋវាសីហិ សទ្ធាយ ទិន្នំ រដ្ឋបិណ្ឌំ ‘‘សមណោម្ហី’’តិ បដិជានន្តោ គហេត្វា ភុញ្ជេយ្យ, តត្តោ អាទិត្តោ អគ្គិវណ្ណោ អយោគុឡោវ ភុត្តោ សេយ្យោ សុន្ទរតរោ. កិំ ការណា? តប្បច្ចយា ហិ ឯកោវ អត្តភាវោ ឈាយេយ្យ, ទុស្សីលោ បន សទ្ធាទេយ្យំ ភុញ្ជិត្វា អនេកានិបិ ជាតិសតានិ និរយេ បច្ចេយ្យាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

វគ្គុមុទាតីរិយភិក្ខុវត្ថុ តតិយំ.

ចត្តារិ ¶ ឋានានីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អនាថបិណ្ឌិកស្ស ភាគិនេយ្យំ ខេមកំ នាម សេដ្ឋិបុត្តំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ អភិរូបោ អហោសិ, យេភុយ្យេន ឥត្ថិយោ តំ ទិស្វា រាគាភិភូតា សកភាវេន សណ្ឋាតុំ នាសក្ខិំសុ. សោបិ បរទារកម្មាភិរតោវ អហោសិ. អថ នំ រត្តិំ រាជបុរិសា គហេត្វា រញ្ញោ ទស្សេសុំ. រាជា មហាសេដ្ឋិស្ស លជ្ជាមីតិ តំ កិញ្ចិ អវត្វា វិស្សជ្ជាបេសិ. សោ បន នេវ វិរមិ ¶ . អថ នំ ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ រាជបុរិសា គហេត្វា រញ្ញោ ទស្សេសុំ. រាជា វិស្សជ្ជាបេសិយេវ. មហាសេដ្ឋិ, តំ បវត្តិំ សុត្វា តំ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា តំ បវត្តិំ អារោចេត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមស្ស ធម្មំ ទេសេថា’’តិ អាហ. សត្ថា តស្ស សំវេគកថំ វត្វា បរទារសេវនាយ ទោសំ ទស្សេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

តត្ថ ឋានានីតិ ទុក្ខការណានិ. បមត្តោតិ សតិវោស្សគ្គេន សមន្នាគតោ. អាបជ្ជតីតិ បាបុណាតិ. បរទារូបសេវីតិ បរទារំ ឧបសេវន្តោ ឧប្បថចារី. អបុញ្ញលាភន្តិ អកុសលលាភំ. ន និកាមសេយ្យន្តិ យថា ឥច្ឆតិ, ឯវំ សេយ្យំ អលភិត្វា អនិច្ឆិតំ បរិត្តកមេវ កាលំ សេយ្យំ លភតិ. អបុញ្ញលាភោ ចាតិ ឯវំ តស្ស អយញ្ច អបុញ្ញលាភោ, តេន ច អបុញ្ញេន និរយសង្ខាតា បាបិកា គតិ ហោតិ. រតី ច ថោកិកាតិ យា តស្ស ភីតស្ស ភីតាយ ឥត្ថិយា សទ្ធិំ រតិ, សាបិ ថោកិកា បរិត្តា ហោតិ. គរុកន្តិ រាជា ច ហត្ថច្ឆេទាទិវសេន គរុកំ ទណ្ឌំ ¶ បណេតិ. តស្មាតិ យស្មា បរទារំ សេវន្តោ ឯតានិ អបុញ្ញាទីនិ បាបុណាតិ, តស្មា បរទារំ ន សេវេយ្យាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ ខេមកោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តតោ បដ្ឋាយ មហាជនោ សុខំ វីតិនាមេសិ. កិំ បនស្ស បុព្ពកម្មន្តិ? សោ កិរ កស្សបពុទ្ធកាលេ ឧត្តមមល្លោ ហុត្វា ទ្វេ សុវណ្ណបដាកា ទសពលស្ស កញ្ចនថូបេ អារោបេត្វា បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ ‘‘ឋបេត្វា ញាតិសាលោហិតិត្ថិយោ អវសេសា មំ ទិស្វា រជ្ជន្តូ’’តិ. ឥទមស្ស បុព្ពកម្មន្តិ. តេន តំ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ ទិស្វា បរេសំ ឥត្ថិយោ សកភាវេន សណ្ឋាតុំ នាសក្ខិំសូតិ.

ខេមកសេដ្ឋិបុត្តវត្ថុ ចតុត្ថំ.

កុសោ យថាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ទុព្ពចភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកោ កិរ ភិក្ខុ អសញ្ចិច្ច ឯកំ តិណំ ឆិន្ទិត្វា កុក្កុច្ចេ ឧប្បន្នេ ឯកំ ភិក្ខុំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘អាវុសោ, យោ តិណំ ឆិន្ទតិ, តស្ស កិំ ហោតី’’តិ តំ អត្តនា កតភាវំ អារោចេត្វា បុច្ឆិ. អថ នំ ឥតរោ ‘‘ត្វំ ¶ តិណស្ស ឆិន្នការណា កិញ្ចិ ហោតីតិ សញ្ញំ ករោសិ, ន ឯត្ថ កិញ្ចិ ហោតិ, ទេសេត្វា បន មុច្ចតី’’តិ វត្វា សយម្បិ ¶ ឧភោហិ ហត្ថេហិ តិណំ លុញ្ចិត្វា អគ្គហេសិ. ភិក្ខូ តំ បវត្តិំ សត្ថុ អារោចេសុំ. សត្ថា តំ ភិក្ខុំ អនេកបរិយាយេន វិគរហិត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘កុសោ យថា ទុគ្គហិតោ, ហត្ថមេវានុកន្តតិ;

សាមញ្ញំ ទុប្បរាមដ្ឋំ, និរយាយុបកឌ្ឍតិ.

‘‘យំ កិញ្ចិ សិថិលំ កម្មំ, សំកិលិដ្ឋញ្ច យំ វតំ;

សង្កស្សរំ ព្រហ្មចរិយំ, ន តំ ហោតិ មហប្ផលំ.

‘‘កយិរា ¶ ចេ កយិរាថេនំ, ទឡ្ហមេនំ បរក្កមេ;

សិថិលោ ហិ បរិព្ពាជោ, ភិយ្យោ អាកិរតេ រជ’’ន្តិ.

តត្ថ កុសោតិ យំ កិញ្ចិ តិខិណធារំ តិណំ អន្តមសោ តាលបណ្ណម្បិ, យថា សោ កុសោ យេន ទុគ្គហិតោ, តស្ស ហត្ថំ អនុកន្តតិ ផាលេតិ, ឯវមេវ សមណធម្មសង្ខាតំ សាមញ្ញម្បិ ខណ្ឌសីលាទិតាយ ទុប្បរាមដ្ឋំ និរយាយុបកឌ្ឍតិ, និរយេ និព្ពត្តាបេតីតិ អត្ថោ. សិថិលន្តិ ឱលីយិត្វា ករណេន សិថិលគាហំ កត្វា កតំ យំកិញ្ចិ កម្មំ. សំកិលិដ្ឋន្តិ ¶ វេសិយាទិកេសុ អគោចរេសុ ចរណេន សំកិលិដ្ឋំ. សង្កស្សរន្តិ សង្កាហិ សរិតព្ពំ, ឧបោសថកិច្ចាទីសុ អញ្ញតរកិច្ចេន សន្និបតិតម្បិ សង្ឃំ ទិស្វា ‘‘អទ្ធា ឥមេ មម ចរិយំ ញត្វា មំ ឧក្ខិបិតុកាមាវ សន្និបតិតា’’តិ ឯវំ អត្តនោ អាសង្កាហិ សរិតំ ឧស្សង្កិតំ បរិសង្កិតំ. ន តំ ហោតីតិ តំ ឯវរូបំ សមណធម្មសង្ខាតំ ព្រហ្មចរិយំ តស្ស បុគ្គលស្ស មហប្ផលំ ន ហោតិ, តស្ស មហប្ផលាភាវេនេវ ភិក្ខទាយកានម្បិស្ស ន មហប្ផលំ ហោតីតិ អត្ថោ. កយិរា ចេតិ តស្មា យំ កម្មំ ករេយ្យ, តំ ករេយ្យាថេវ. ទឡ្ហមេនំ បរក្កមេតិ ថិរកតមេវ កត្វា អវត្តសមាទានោ ហុត្វា ឯនំ កយិរា. បរិព្ពាជោតិ សិថិលភាវេន កតោ ខណ្ឌាទិភាវប្បត្តោ សមណធម្មោ. ភិយ្យោ អាកិរតេ រជន្តិ អព្ភន្តរេ វិជ្ជមានំ រាគរជាទិំ ឯវរូបោ សមណធម្មោ អបនេតុំ ន សក្កោតិ, អថ ខោ តស្ស ឧបរិ អបរម្បិ រាគរជាទិំ អាកិរតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ, សោបិ ភិក្ខុ សំវរេ ឋត្វា បច្ឆា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណីតិ.

អកតន្តិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ឥស្សាបកតំ ឥត្ថិំ អារព្ភ កថេសិ.

តស្សា កិរ សាមិកោ ឯកាយ គេហទាសិយា សទ្ធិំ សន្ថវំ អកាសិ. សា ឥស្សាបកតា តំ ទាសិំ ហត្ថបាទេសុ ពន្ធិត្វា តស្សា កណ្ណនាសំ ឆិន្ទិត្វា ឯកស្មិំ គុឡ្ហគព្ភេ បក្ខិបិត្វា ទ្វារំ បិទហិត្វា តស្ស កម្មស្ស អត្តនា កតភាវំ បដិច្ឆាទេតុំ ‘‘ឯហិ, អយ្យ, វិហារំ គន្ត្វា ធម្មំ ¶ សុណិស្សាមា’’តិ សាមិកំ អាទាយ វិហារំ គន្ត្វា ធម្មំ សុណន្តី និសីទិ. អថស្សា អាគន្តុកញាតកា គេហំ អាគន្ត្វា ទ្វារំ វិវរិត្វា តំ វិប្បការំ ទិស្វា ទាសិំ មោចយិំសុ. សា វិហារំ គន្ត្វា ចតុបរិសមជ្ឈេ ឋិតា តមត្ថំ ទសពលស្ស អារោចេសិ. សត្ថា តស្សា វចនំ សុត្វា ‘‘ទុច្ចរិតំ នាម ‘ឥទំ មេ អញ្ញេ ន ជានន្តី’តិ អប្បមត្តកម្បិ ន កាតព្ពំ, អញ្ញស្មិំ អជានន្តេបិ សុចរិតមេវ កាតព្ពំ. បដិច្ឆាទេត្វា កតម្បិ ហិ ទុច្ចរិតំ នាម បច្ឆានុតាបំ ករោតិ, សុចរិតំ បាមោជ្ជមេវ ជនេតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អកតំ ទុក្កដំ សេយ្យោ, បច្ឆា តប្បតិ ទុក្កដំ;

កតញ្ច សុកតំ សេយ្យោ, យំ កត្វា នានុតប្បតី’’តិ.

តត្ថ ទុក្កដន្តិ សាវជ្ជំ អបាយសំវត្តនិកំ កម្មំ អកតមេវ សេយ្យោ វរំ ឧត្តមំ. បច្ឆា តប្បតីតិ ¶ តញ្ហិ អនុស្សរិតានុស្សរិតកាលេ តប្បតិយេវ. សុកតន្តិ អនវជ្ជំ បន សុខទាយកំ សុគតិសំវត្តនិកមេវ កម្មំ កតំ សេយ្យោ. យំ កត្វាតិ យំ កម្មំ កត្វា បច្ឆា អនុស្សរណកាលេ ន តប្បតិ នានុតប្បតិ, សោមនស្សជាតោវ ហោតិ, តំ កម្មំ វរន្តិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ឧបាសកោ ច សា ច ឥត្ថី សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ. តញ្ច បន ទាសិំ តត្ថេវ ភុជិស្សំ កត្វា ធម្មចារិនិំ ករិំសូតិ.

នគរំ ¶ យថាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សម្ពហុលេ អាគន្តុកេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

តេ កិរ ឯកស្មិំ បច្ចន្តេ វស្សំ ឧបគន្ត្វា បឋមមាសេ សុខំ វិហរិំសុ. មជ្ឈិមមាសេ ចោរា អាគន្ត្វា តេសំ គោចរគាមំ បហរិត្វា ករមរេ គហេត្វា អគមំសុ. តតោ បដ្ឋាយ មនុស្សា ចោរានំ បដិពាហនត្ថាយ តំ បច្ចន្តនគរំ អភិសង្ខរោន្តា តេ ភិក្ខូ សក្កច្ចំ ឧបដ្ឋាតុំ ឱកាសំ ន លភិំសុ. តេ អផាសុកំ វស្សំ វសិត្វា វុត្ថវស្សា សត្ថុ ទស្សនាយ សាវត្ថិំ ¶ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. សត្ថា តេហិ សទ្ធិំ កតបដិសន្ថារោ ‘‘កិំ, ភិក្ខវេ ¶ , សុខំ វសិត្ថា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ភន្តេ, មយំ បឋមមាសមេវ សុខំ វសិម្ហា, មជ្ឈិមមាសេ ចោរា គាមំ បហរិំសុ, តតោ បដ្ឋាយ មនុស្សា នគរំ អភិសង្ខរោន្តា សក្កច្ចំ ឧបដ្ឋាតុំ ឱកាសំ ន លភិំសុ. តស្មា អផាសុកំ វស្សំ វសិម្ហា’’តិ វុត្តេ ‘‘អលំ, ភិក្ខវេ, មា ចិន្តយិត្ថ, ផាសុវិហារោ នាម និច្ចកាលំ ទុល្លភោ, ភិក្ខុនា នាម យថា តេ មនុស្សា នគរំ គោបយិំសុ, ឯវំ អត្តភាវមេវ គោបយិតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘នគរំ យថា បច្ចន្តំ, គុត្តំ សន្តរពាហិរំ;

ឯវំ គោបេថ អត្តានំ, ខណោ វោ មា ឧបច្ចគា;

ខណាតីតា ហិ សោចន្តិ, និរយម្ហិ សមប្បិតា’’តិ.

តត្ថ សន្តរពាហិរន្តិ, ភិក្ខវេ, យថា តេហិ មនុស្សេហិ តំ បច្ចន្តនគរំ ទ្វារបាការាទីនិ ថិរានិ ករោន្តេហិ សអន្តរំ, អដ្ដាលកបរិខាទីនិ ថិរានិ ករោន្តេហិ សពាហិរន្តិ សន្តរពាហិរំ សុគុត្តំ កតំ, ឯវំ តុម្ហេបិ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា អជ្ឈត្តិកានិ ឆ ទ្វារានិ បិទហិត្វា ទ្វាររក្ខិកំ សតិំ អវិស្សជ្ជេត្វា យថា គយ្ហមានានិ ពាហិរានិ ឆ អាយតនានិ អជ្ឈត្តិកានំ ឧបឃាតាយ សំវត្តន្តិ, តថា អគ្គហណេន តានិបិ ថិរានិ កត្វា ¶ តេសំ អប្បវេសាយ ទ្វាររក្ខិកំ សតិំ អប្បហាយ វិចរន្តា អត្តានំ គោបេថាតិ អត្ថោ. ខណោ វោ មា ឧបច្ចគាតិ យោ ហិ ឯវំ អត្តានំ ន គោបេតិ, តំ បុគ្គលំ អយំ ពុទ្ធុប្បាទខណោ មជ្ឈិមទេសេ ឧប្បត្តិខណោ សម្មាទិដ្ឋិយា បដិលទ្ធខណោ ឆន្នំ អាយតនានំ អវេកល្លខណោតិ សព្ពោបិ អយំ ខណោ ¶ អតិក្កមតិ, សោ ខណោ តុម្ហេ មា អតិក្កមតុ. ខណាតីតាតិ យេ ហិ តំ ខណំ អតីតា, តេ ច បុគ្គលេ សោ ច ខណោ អតីតោ, តេ និរយម្ហិ សមប្បិតា ហុត្វា តត្ថ និព្ពត្តិត្វា សោចន្តីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ តេ ភិក្ខូ ឧប្បន្នសំវេគា អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសូតិ.

អលជ្ជិតាយេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ និគណ្ឋេ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ ¶ ទិវសេ ភិក្ខូ និគណ្ឋេ ទិស្វា កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, ‘‘អាវុសោ, សព្ពសោ អប្បដិច្ឆន្នេហិ អចេលកេហិ ឥមេ និគណ្ឋា វរតរា, យេ ឯកំ បុរិមបស្សម្បិ តាវ បដិច្ឆាទេន្តិ, សហិរិកា មញ្ញេ ឯតេ’’តិ. តំ សុត្វា និគណ្ឋា ‘‘ន មយំ ឯតេន ការណេន បដិច្ឆាទេម, បំសុរជាទយោ ¶ បន បុគ្គលា ឯវ, ជីវិតិន្ទ្រិយបដិពទ្ធា ឯវ, តេ នោ ភិក្ខាភាជនេសុ មា បតិំសូតិ ឥមិនា ការណេន បដិច្ឆាទេមា’’តិ វត្វា តេហិ សទ្ធិំ វាទបដិវាទវសេន ពហុំ កថំ កថេសុំ. ភិក្ខូ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា និសិន្នកាលេ តំ បវត្តិំ អារោចេសុំ. សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, អលជ្ជិតព្ពេន លជ្ជិត្វា លជ្ជិតព្ពេន អលជ្ជមានា នាម ទុគ្គតិបរាយណាវ ហោន្តី’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘អលជ្ជិតាយេ លជ្ជន្តិ, លជ្ជិតាយេ ន លជ្ជរេ;

មិច្ឆាទិដ្ឋិសមាទានា, សត្តា គច្ឆន្តិ ទុគ្គតិំ.

‘‘អភយេ ភយទស្សិនោ, ភយេ ចាភយទស្សិនោ;

មិច្ឆាទិដ្ឋិសមាទានា, សត្តា គច្ឆន្តិ ទុគ្គតិ’’ន្តិ.

តត្ថ អលជ្ជិតាយេតិ អលជ្ជិតព្ពេន. ភិក្ខាភាជនញ្ហិ អលជ្ជិតព្ពំ នាម, តេ បន តំ បដិច្ឆាទេត្វា វិចរន្តា តេន លជ្ជន្តិ នាម. លជ្ជិតាយេតិ អបដិច្ឆន្នេន ហិរិកោបីនង្គេន លជ្ជិតព្ពេន. តេ បន តំ អបដិច្ឆាទេត្វា វិចរន្តា ¶ លជ្ជិតាយេ ន លជ្ជន្តិ នាម. តេន តេសំ អលជ្ជិតព្ពេន ¶ លជ្ជិតំ លជ្ជិតព្ពេន អលជ្ជិតំ តុច្ឆគហណភាវេន ច អញ្ញថាគហណភាវេន ច មិច្ឆាទិដ្ឋិ ហោតិ. តំ សមាទិយិត្វា វិចរន្តា បន តេ មិច្ឆាទិដ្ឋិសមាទានា សត្តា និរយាទិភេទំ ទុគ្គតិំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. អភយេតិ ភិក្ខាភាជនំ និស្សាយ រាគទោសមោហមានទិដ្ឋិកិលេសទុច្ចរិតភយានំ អនុប្បជ្ជនតោ ភិក្ខាភាជនំ អភយំ នាម, ភយេន តំ បដិច្ឆាទេន្តា បន អភយេ ភយទស្សិនោ នាម. ហិរិកោបីនង្គំ បន និស្សាយ រាគាទីនំ ឧប្បជ្ជនតោ តំ ភយំ នាម, តស្ស អបដិច្ឆាទនេន ភយេ ចាភយទស្សិនោ. តស្ស តំ អយថាគហណស្ស សមាទិន្នត្តា មិច្ឆាទិដ្ឋិសមាទានា សត្តា ទុគ្គហិំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ និគណ្ឋា សំវិគ្គមានសា បព្ពជិំសុ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

អវជ្ជេតិ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ តិត្ថិយសាវកេ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ អញ្ញតិត្ថិយសាវកា អត្តនោ បុត្តេ សម្មាទិដ្ឋិកានំ ឧបាសកានំ បុត្តេហិ សទ្ធិំ សបរិវារេ កីឡមានេ ទិស្វា គេហំ អាគតកាលេ ‘‘ន វោ សមណា សក្យបុត្តិយា វន្ទិតព្ពា, នាបិ តេសំ វិហារំ បវិសិតព្ព’’ន្តិ សបថំ ការយិំសុ. តេ ឯកទិវសំ ជេតវនវិហារស្ស ពហិទ្វារកោដ្ឋកសាមន្តេ កីឡន្តា បិបាសិតា អហេសុំ. អថេកំ ឧបាសកទារកំ ‘‘ត្វំ ឯត្ថ គន្ត្វា បានីយំ បិវិត្វា អម្ហាកម្បិ អាហរាហី’’តិ បហិណិំសុ. សោ វិហារំ បវិសិត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បានីយំ បិវិត្វា តមត្ថំ អារោចេសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ត្វមេវ បានីយំ បិវិត្វា គន្ត្វា ឥតរេបិ បានីយបិវនត្ថាយ ឥធេវ បេសេហី’’តិ អាហ. សោ តថា អកាសិ. តេ អាគន្ត្វា បានីយំ បិវិំសុ. សត្ថា តេ បក្កោសាបេត្វា តេសំ សប្បាយំ ធម្មកថំ កថេត្វា តេ អចលសទ្ធេ កត្វា សរណេសុ ច សីលេសុ ច បតិដ្ឋាបេសិ. តេ សកានិ គេហានិ គន្ត្វា តមត្ថំ មាតាបិតូនំ អារោចេសុំ ¶ ¶ . អថ នេសំ មាតាបិតរោ ‘‘បុត្តកា នោ វិបន្នទិដ្ឋិកា ជាតា’’តិ ទោមនស្សប្បត្តា បរិទេវិំសុ. អថ តេសំ ឆេកា សម្ពហុលា បដិវិស្សកា មនុស្សា អាគន្ត្វា ទោមនស្សវូបសមនត្ថាយ ធម្មំ កថយិំសុ. តេ តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘ឥមេ ទារកេ សមណស្ស គោតមស្សេវ និយ្យាទេស្សាមា’’តិ មហន្តេន ញាតិគណេន សទ្ធិំ វិហារំ នយិំសុ. សត្ថា តេសំ អជ្ឈាសយំ ឱលោកេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘អវជ្ជេ វជ្ជមតិនោ, វជ្ជេ ចាវជ្ជទស្សិនោ;

មិច្ឆាទិដ្ឋិសមាទានា, សត្តា គច្ឆន្តិ ទុគ្គតិំ.

‘‘វជ្ជញ្ច វជ្ជតោ ញត្វា, អវជ្ជញ្ច អវជ្ជតោ;

សម្មាទិដ្ឋិសមាទានា, សត្តា គច្ឆន្តិ សុគ្គតិ’’ន្តិ.

តត្ថ អវជ្ជេតិ ទសវត្ថុកាយ សម្មាទិដ្ឋិយា, តស្សា ឧបនិស្សយភូតេ ធម្មេ ច. វជ្ជមតិនោតិ វជ្ជំ ឥទន្តិ ឧប្បន្នមតិនោ. ទសវត្ថុកាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា បន តស្សា ឧបនិស្សយភូតេ ធម្មេ ច អវជ្ជទស្សិនោ, ឯតិស្សា អវជ្ជំ វជ្ជតោ វជ្ជញ្ច អវជ្ជតោ ញត្វា ¶ គហណសង្ខាតាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា សមាទិន្នត្តា មិច្ឆាទិដ្ឋិសមាទានា សត្តា ទុគ្គតិំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. ទុតិយគាថាយ វុត្តវិបរិយាយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ទេសនាវសានេ ¶ សព្ពេបិ តេ តីសុ សរណេសុ បតិដ្ឋាយ អបរាបរំ ធម្មំ សុណន្តា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសូតិ.

អហំ ¶ ¶ ¶ នាគោ វាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា កោសម្ពិយំ វិហរន្តោ អត្តានំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ អប្បមាទវគ្គស្ស អាទិគាថាវណ្ណនាយ វិត្ថារិតមេវ. វុត្តញ្ហេតំ តត្ថ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.សាមាវតិវត្ថុ) –

មាគណ្ឌិយា តាសំ កិញ្ចិ កាតុំ អសក្កុណិត្វា ‘‘សមណស្ស គោតមស្សេវ កត្តព្ពំ ករិស្សាមី’’តិ នាគរានំ លញ្ជំ ទត្វា ‘‘សមណំ គោតមំ អន្តោនគរំ បវិសិត្វា ចរន្តំ ទាសកម្មករបោរិសេហិ សទ្ធិំ អក្កោសេត្វា បរិភាសេត្វា បលាបេថា’’តិ អាណាបេសិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិកា តីសុ រតនេសុ អប្បសន្នា អន្តោនគរំ បវិដ្ឋំ សត្ថារំ អនុពន្ធិត្វា ‘‘ចោរោសិ ពាលោសិ មូឡ្ហោសិ ថេនោសិ ឱដ្ឋោសិ គោណោសិ គទ្រភោសិ នេរយិកោសិ តិរច្ឆានគតោសិ, នត្ថិ តុយ្ហំ ¶ សុគតិ, ទុគ្គតិយេវ តុយ្ហំ បាដិកង្ខា’’តិ ទសហិ អក្កោសវត្ថូហិ អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តិ. តំ សុត្វា អាយស្មា អានន្ទោ សត្ថារំ ឯតទវោច – ‘‘ភន្តេ, ឥមេ នាគរា អម្ហេ អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តិ, ឥតោ អញ្ញត្ថ គច្ឆាមា’’តិ. ‘‘កុហិំ, អានន្ទា’’តិ? ‘‘អញ្ញំ នគរំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តត្ថ មនុស្សេសុ អក្កោសន្តេសុ បរិភាសន្តេសុ បុន កត្ថ គមិស្សាមានន្ទា’’តិ. ‘‘តតោបិ អញ្ញំ នគរំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តត្ថ មនុស្សេសុ អក្កោសន្តេសុ បរិភាសន្តេសុ កុហិំ គមិស្សាមានន្ទា’’តិ. ‘‘តតោបិ អញ្ញំ នគរំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អានន្ទ, ន ឯវំ កាតុំ វដ្ដតិ, យត្ថ អធិករណំ ឧប្បន្នំ, តត្ថេវ តស្មិំ វូបសន្តេ អញ្ញត្ថ គន្តុំ វដ្ដតិ, កេ បន តេ, អានន្ទ, អក្កោសន្តី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ទាសកម្មករេ ឧបាទាយ សព្ពេ អក្កោសន្តី’’តិ. ‘‘អហំ, អានន្ទ, សង្គាមំ ឱតិណ្ណហត្ថិសទិសោ. សង្គាមំ ឱតិណ្ណហត្ថិនោ ហិ ចតូហិ ទិសាហិ អាគតេ សរេ សហិតុំ ភារោ, តថេវ ពហូហិ ទុស្សីលេហិ កថិតកថានំ សហនំ នាម ¶ មយ្ហំ ភារោ’’តិ វត្វា អត្តានំ អារព្ភ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘អហំ នាគោវ សង្គាមេ, ចាបតោ បតិតំ សរំ;

អតិវាក្យំ តិតិក្ខិស្សំ, ទុស្សីលោ ហិ ពហុជ្ជនោ.

‘‘ទន្តំ ¶ ¶ នយន្តិ សមិតិំ, ទន្តំ រាជាភិរូហតិ;

ទន្តោ សេដ្ឋោ មនុស្សេសុ, យោតិវាក្យំ តិតិក្ខតិ.

‘‘វរមស្សតរា ទន្តា, អាជានីយា ច សិន្ធវា;

កុញ្ជរា ច មហានាគា, អត្តទន្តោ តតោ វរ’’ន្តិ.

តត្ថ នាគោវាតិ ហត្ថី វិយ. ចាបតោ បតិតន្តិ ធនុតោ មុត្តំ. អតិវាក្យន្តិ អដ្ឋអនរិយវោហារវសេន បវត្តំ វីតិក្កមវចនំ. តិតិក្ខិស្សន្តិ យថា សង្គាមាវចរោ សុទន្តោ មហានាគោ ខមោ សត្តិបហារាទីនិ ចាបតោ មុច្ចិត្វា អត្តនិ បតិតេ សរេ អវិហញ្ញមានោ តិតិក្ខតិ, ឯវមេវ ឯវរូបំ អតិវាក្យំ តិតិក្ខិស្សំ, សហិស្សាមីតិ អត្ថោ. ទុស្សីលោ ហីតិ អយញ្ហិ លោកិយមហាជនោ ពហុទុស្សីលោ អត្តនោ អត្តនោ រុចិវសេន វាចំ និច្ឆារេត្វា ឃដ្ដេន្តោ ចរតិ, តត្ថ អធិវាសនំ អជ្ឈុបេក្ខនមេវ មម ភារោ. សមិតិន្តិ ឧយ្យានកីឡមណ្ឌលាទីសុ មហាជនមជ្ឈំ គច្ឆន្តា ¶ ទន្តមេវ គោណជាតិំ វា អស្សជាតិំ វា យានេ យោជេត្វា នយន្តិ. រាជាតិ តថារូបេហេវ វាហនេហិ គច្ឆន្តោ រាជាបិ ទន្តមេវ អភិរូហតិ. មនុស្សេសូតិ មនុស្សេសុបិ ចតូហិ អរិយមគ្គេហិ ទន្តោ និព្ពិសេវនោវ សេដ្ឋោ. យោតិវាក្យន្តិ យោ ឯវរូបំ អតិក្កមវចនំ បុនប្បុនំ វុច្ចមានម្បិ តិតិក្ខតិ ន បដិប្ផរតិ ន វិហញ្ញតិ, ឯវរូបោ ទន្តោ សេដ្ឋោតិ អត្ថោ.

អស្សតរាតិ វឡវាយ គទ្រភេន ជាតា. អាជានីយាតិ យំ អស្សទមសារថិ ការណំ ការេតិ, តស្ស ខិប្បំ ជាននសមត្ថា. សិន្ធវាតិ សិន្ធវរដ្ឋេ ជាតា អស្សា. មហានាគាតិ កុញ្ជរសង្ខាតា មហាហត្ថិនោ. អត្តទន្តោតិ ឯតេ អស្សតរា ច សិន្ធវា ច កុញ្ជរា ច ទន្តាវ វរំ, ន អទន្តា. យោ បន ចតូហិ អរិយមគ្គេហិ អត្តនោ ទន្តតាយ អត្តទន្តោ និព្ពិសេវនោ, អយំ តតោបិ វរំ, សព្ពេហិបិ ឯតេហិ ឧត្តរិតរោតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ លញ្ជំ គហេត្វា វីថិសិង្ឃាដកាទីសុ ឋត្វា ¶ អក្កោសន្តោ បរិភាសន្តោ សព្ពោបិ សោ មហាជនោ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណីតិ.

២. ហត្ថាចរិយបុព្ពកភិក្ខុវត្ថុ

ន ¶ ¶ ហិ ឯតេហីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ ហត្ថាចរិយបុព្ពកំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ឯកទិវសំ អចិរវតីនទីតីរេ ហត្ថិទមកំ ‘‘ឯកំ ហត្ថិំ ទមេស្សាមី’’តិ អត្តនា ឥច្ឆិតំ ការណំ សិក្ខាបេតុំ អសក្កោន្តំ ទិស្វា សមីបេ ឋិតេ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា អាហ – ‘‘អាវុសោ, សចេ អយំ ហត្ថាចរិយោ ឥមំ ហត្ថិំ អសុកដ្ឋានេ នាម វិជ្ឈេយ្យ, ខិប្បមេវ ឥមំ ការណំ សិក្ខាបេយ្យា’’តិ. សោ តស្ស កថំ សុត្វា តថា កត្វា តំ ហត្ថិំ សុទន្តំ ទមេសិ. តេ ភិក្ខូ តំ បវត្តិំ សត្ថុ អារោចេសុំ. សត្ថា តំ ភិក្ខុំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ តយា ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ វិគរហិត្វា ‘‘កិំ តេ, មោឃបុរិស, ហត្ថិយានេន វា អញ្ញេន វា ទន្តេន. ន ហិ ឯតេហិ យានេហិ អគតបុព្ពំ ឋានំ គន្តុំ សមត្ថា ¶ នាម អត្ថិ, អត្តនា បន សុទន្តេន សក្កា អគតបុព្ពំ ឋានំ គន្តុំ, តស្មា អត្តានមេវ ទមេហិ, កិំ តេ ឯតេសំ ទមនេនា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ន ហិ ឯតេហិ យានេហិ, គច្ឆេយ្យ អគតំ ទិសំ;

យថាត្តនា សុទន្តេន, ទន្តោ ទន្តេន គច្ឆតី’’តិ.

តស្សត្ថោ – យានិ តានិ ហត្ថិយានាទីនិ យានានិ, ន ហិ ឯតេហិ យានេហិ កោចិ បុគ្គលោ សុបិនន្តេនបិ អគតបុព្ពត្តា ‘‘អគត’’ន្តិ សង្ខាតំ និព្ពានទិសំ តថា គច្ឆេយ្យ, យថា បុព្ពភាគេ ឥន្ទ្រិយទមេន អបរភាគេ អរិយមគ្គភាវនាយ សុទន្តេន ទន្តោ និព្ពិសេវនោ សប្បញ្ញោ បុគ្គលោ តំ អគតបុព្ពំ ទិសំ គច្ឆតិ, ទន្តភូមិំ បាបុណាតិ. តស្មា អត្តទមនមេវ តតោ វរន្តិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ហត្ថាចរិយបុព្ពកភិក្ខុវត្ថុ ទុតិយំ.

៣. បរិជិណ្ណព្រាហ្មណបុត្តវត្ថុ

ធនបាលោតិ ¶ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ អញ្ញតរស្ស បរិជិណ្ណព្រាហ្មណស្ស បុត្តេ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរេកោ ព្រាហ្មណោ អដ្ឋសតសហស្សវិភវោ វយប្បត្តានំ ចតុន្នំ បុត្តានំ អាវាហំ កត្វា ចត្តារិ សតសហស្សានិ អទាសិ. អថស្ស ព្រាហ្មណិយា កាលកតាយ បុត្តា សម្មន្តយិំសុ – ‘‘សចេ អយំ អញ្ញំ ព្រាហ្មណិំ អានេស្សតិ, តស្សា កុច្ឆិយំ និព្ពត្តានំ វសេន កុលសន្តកំ ភិជ្ជិស្សតិ, ហន្ទ នំ មយំ សង្គណ្ហិស្សាមា’’តិ តេ តំ បណីតេហិ ឃាសច្ឆាទនាទីហិ ឧបដ្ឋហន្តា ហត្ថបាទសម្ពាហនាទីនិ ករោន្តា ឧបដ្ឋហិត្វា ឯកទិវសមស្ស ទិវា និទ្ទាយិត្វា វុដ្ឋិតស្ស ហត្ថបាទេ សម្ពាហន្តា បាដិយេក្កំ ឃរាវាសេ អាទីនវំ វត្វា ‘‘មយំ តុម្ហេ ឥមិនា នីហារេន យាវជីវំ ឧបដ្ឋហិស្សាម, សេសធនម្បិ នោ ទេថា’’តិ យាចិំសុ. ព្រាហ្មណោ បុន ឯកេកស្ស សតសហស្សំ ទត្វា អត្តនោ និវត្ថបារុបនមត្តំ ឋបេត្វា សព្ពំ ឧបភោគបរិភោគំ ចត្តារោ កោដ្ឋាសេ កត្វា និយ្យាទេសិ. តំ ជេដ្ឋបុត្តោ កតិបាហំ ឧបដ្ឋហិ. អថ នំ ឯកទិវសំ ន្ហត្វា អាគច្ឆន្តំ ទ្វារកោដ្ឋកេ ¶ ឋត្វា សុណ្ហា ឯវមាហ – ‘‘កិំ តយា ជេដ្ឋបុត្តស្ស សតំ វា សហស្សំ វា អតិរេកំ ទិន្នំ អត្ថិ, ននុ សព្ពេសំ ទ្វេ ទ្វេ សតសហស្សានិ ទិន្នានិ, កិំ សេសបុត្តានំ ឃរស្ស មគ្គំ ន ជានាសី’’តិ. សោបិ ‘‘នស្ស វសលី’’តិ កុជ្ឈិត្វា អញ្ញស្ស ឃរំ អគមាសិ. តតោបិ កតិបាហច្ចយេន ឥមិនាវ ឧបាយេន បលាបិតោ អញ្ញស្សាតិ ឯវំ ឯកឃរម្បិ បវេសនំ អលភមានោ បណ្ឌរង្គបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ភិក្ខាយ ចរន្តោ កាលានមច្ចយេន ជរាជិណ្ណោ ទុព្ភោជនទុក្ខសេយ្យាហិ មិលាតសរីរោ ភិក្ខាយ ចរន្តោ អាគម្ម បីឋិកាយ និបន្នោ និទ្ទំ ឱក្កមិត្វា ឧដ្ឋាយ និសិន្នោ អត្តានំ ឱលោកេត្វា បុត្តេសុ អត្តនោ បតិដ្ឋំ អបស្សន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘សមណោ កិរ គោតមោ អព្ភាកុដិកោ ឧត្តានមុខោ សុខសម្ភាសោ បដិសន្ថារកុសលោ, សក្កា សមណំ គោតមំ ឧបសង្កមិត្វា បដិសន្ថារំ លភិតុ’’ន្តិ. សោ និវាសនបារុបនំ សណ្ឋាបេត្វា ភិក្ខភាជនំ គហេត្វា ទណ្ឌមាទាយ ភគវតោ សន្តិកំ អគមាសិ. វុត្តម្បិ ចេតំ (សំ. និ. ១.២០០) –

អថ ¶ ខោ អញ្ញតរោ ព្រាហ្មណមហាសាលោ លូខោ លូខបាវុរណោ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ, ឧបសង្កមិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. សត្ថា ឯកមន្តំ និសិន្នេន តេន សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា ឯតទវោច – ‘‘កិន្នុ ត្វំ ¶ , ព្រាហ្មណ, លូខោ លូខបាវុរណោ’’តិ. ឥធ មេ, ភោ គោតម, ចត្តារោ បុត្តា ¶ , តេ មំ ទារេហិ សំបុច្ឆ ឃរា និក្ខាមេន្តីតិ. តេន ហិ ត្វំ, ព្រាហ្មណ, ឥមា គាថាយោ បរិយាបុណិត្វា សភាយំ មហាជនកាយេ សន្និបតិតេ បុត្តេសុ ច សន្និសិន្នេសុ ភាសស្សុ –

‘‘យេហិ ជាតេហិ នន្ទិស្សំ, យេសញ្ច ភវមិច្ឆិសំ;

តេ មំ ទារេហិ សំបុច្ឆ, សាវ វារេន្តិ សូករំ.

‘‘អសន្តា កិរ មំ ជម្មា, តាត តាតាតិ ភាសរេ;

រក្ខសា បុត្តរូបេន, តេ ជហន្តិ វយោគតំ.

‘‘អស្សោវ ជិណ្ណោ និព្ភោគោ, ខាទនា អបនីយតិ;

ពាលកានំ បិតា ថេរោ, បរាគារេសុ ភិក្ខតិ.

‘‘ទណ្ឌោវ កិរ មេ សេយ្យោ, យញ្ចេ បុត្តា អនស្សវា;

ចណ្ឌម្បិ គោណំ វារេតិ, អថោ ចណ្ឌម្បិ កុក្កុរំ.

‘‘អន្ធការេ បុរេ ហោតិ, គម្ភីរេ គាធមេធតិ;

ទណ្ឌស្ស អានុភាវេន, ខលិត្វា បតិតិដ្ឋតី’’តិ. (សំ. និ. ១.២០០);

សោ ¶ ភគវតោ សន្តិកេ តា គាថាយោ ឧគ្គណ្ហិត្វា តថារូបេ ព្រាហ្មណានំ សមាគមទិវសេ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតេសុ បុត្តេសុ តំ សភំ ឱគាហិត្វា ព្រាហ្មណានំ មជ្ឈេ មហារហេសុ អាសនេសុ និសិន្នេសុ ‘‘អយំ មេ កាលោ’’តិ សភាយ មជ្ឈេ បវិសិត្វា ហត្ថំ ឧក្ខិបិត្វា ‘‘អហំ, ភោ, តុម្ហាកំ គាថាយោ ភាសិតុកាមោ, សុណិស្សថា’’តិ វត្វា ‘‘ភាសស្សុ, ព្រាហ្មណ, សុណោមា’’តិ វុត្តេ ឋិតកោវ អភាសិ. តេន ច សមយេន មនុស្សានំ វត្តំ ហោតិ ‘‘យោ មាតាបិតូនំ សន្តកំ ខាទន្តោ មាតាបិតរោ ន បោសេតិ, សោ មារេតព្ពោ’’តិ. តស្មា តេ ព្រាហ្មណបុត្តា បិតុ បាទេសុ បតិត្វា ‘‘ជីវិតំ នោ, តាត, ទេថា’’តិ យាចិំសុ. សោ បិតុ ហទយមុទុតាយ ‘‘មា មេ, ភោ, បុត្តកេ វិនាសយិត្ថ, បោសេស្សន្តិ ម’’ន្តិ អាហ. អថស្ស បុត្តេ មនុស្សា អាហំសុ – ‘‘សចេ, ភោ ¶ , អជ្ជ បដ្ឋាយ បិតរំ ន សម្មា បដិជគ្គិស្សថ, ឃាតេស្សាម វោ’’តិ. តេ ភីតា បិតរំ បីឋេ និសីទាបេត្វា សយំ ឧក្ខិបិត្វា គេហំ នេត្វា ¶ សរីរំ តេលេន អព្ភញ្ជិត្វា ឧព្ពដ្ដេត្វា គន្ធចុណ្ណាទីហិ ន្ហាបេត្វា ព្រាហ្មណិយោ បក្កោសាបេត្វា ‘‘អជ្ជ បដ្ឋាយ អម្ហាកំ បិតរំ សម្មា បដិជគ្គថ, សចេ តុម្ហេ បមាទំ អាបជ្ជិស្សថ, និគ្គណ្ហិស្សាម វោ’’តិ វត្វា បណីតភោជនំ ភោជេសុំ.

ព្រាហ្មណោ ¶ សុភោជនញ្ច សុខសេយ្យញ្ច អាគម្ម កតិបាហច្ចយេន សញ្ជាតពលោ បីណិន្ទ្រិយោ អត្តភាវំ ឱលោកេត្វា ‘‘អយំ មេ សម្បត្តិ សមណំ គោតមំ និស្សាយ លទ្ធា’’តិ បណ្ណាការត្ថាយ ឯកំ ទុស្សយុគំ អាទាយ ភគវតោ សន្តិកំ គន្ត្វា កតបដិសន្ថារោ ឯកមន្តំ និសិន្នោ តំ ទុស្សយុគំ ភគវតោ បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘‘មយំ, ភោ គោតម, ព្រាហ្មណា នាម អាចរិយស្ស អាចរិយធនំ បរិយេសាម, បដិគ្គណ្ហាតុ មេ ភវំ គោតមោ អាចរិយោ អាចរិយធន’’ន្តិ អាហ. ភគវា តស្ស អនុកម្បាយ តំ បដិគ្គហេត្វា ធម្មំ ទេសេសិ. ទេសនាវសានេ ព្រាហ្មណោ សរណេសុ បតិដ្ឋាយ ឯវមាហ – ‘‘ភោ គោតម, មយ្ហំ បុត្តេហិ ចត្តារិ ធុវភត្តានិ ទិន្នានិ, តតោ អហំ ទ្វេ តុម្ហាកំ ទម្មី’’តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កល្យាណំ, ព្រាហ្មណ, មយំ បន រុច្ចនដ្ឋានមេវ គមិស្សាមា’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសិ. ព្រាហ្មណោ ឃរំ គន្ត្វា បុត្តេ អាហ – ‘‘តាតា, សមណោ គោតមោ ¶ មយ្ហំ សហាយោ, តស្ស មេ ទ្វេ ធុវភត្តានិ ទិន្នានិ, តុម្ហេ តស្មិំ សម្បត្តេ មា បមជ្ជិត្ថា’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិំសុ.

សត្ថា បុនទិវសេ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ជេដ្ឋបុត្តស្ស ឃរទ្វារំ អគមាសិ. សោ សត្ថារំ ទិស្វា បត្តមាទាយ ឃរំ បវេសេត្វា មហារហេ បល្លង្កេ និសីទាបេត្វា បណីតភោជនមទាសិ. សត្ថា បុនទិវសេ ឥតរស្ស ឥតរស្សាតិ បដិបាដិយា សព្ពេសំ ឃរានិ អគមាសិ. សព្ពេ តេ តថេវ សក្ការំ អកំសុ. ឯកទិវសំ ជេដ្ឋបុត្តោ មង្គលេ បច្ចុបដ្ឋិតេ បិតរំ អាហ – ‘‘តាត, កស្ស មង្គលំ ទេមា’’តិ? ‘‘នាហំ អញ្ញេ ជានាមិ, សមណោ គោតមោ មយ្ហំ សហាយោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ តំ ស្វាតនាយ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ និមន្តេថា’’តិ. ព្រាហ្មណោ តថា អកាសិ. សត្ថា បុនទិវសេ សបរិវារោ តស្ស គេហំ អគមាសិ. សោ ហរិតុបលិត្តេ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតេ គេហេ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និសីទាបេត្វា អប្បោទកមធុបាយសេន ¶ ចេវ បណីតេន ខាទនីយេន ច បរិវិសិ. អន្តរាភត្តស្មិំយេវ ព្រាហ្មណស្ស ចត្តារោ បុត្តា សត្ថុ សន្តិកេ និសីទិត្វា អាហំសុ – ‘‘ភោ គោតម, មយំ អម្ហាកំ បិតរំ បដិជគ្គាម ន បមជ្ជាម ¶ , បស្សថិមស្ស អត្តភាវ’’ន្តិ.

សត្ថា ‘‘កល្យាណំ វោ កតំ, មាតាបិតុបោសនំ នាម បោរាណកបណ្ឌិតានំ អាចិណ្ណមេវា’’តិ វត្វា ‘‘តស្ស នាគស្ស វិប្បវាសេន, វិរូឡ្ហា សល្លកី ច កុដជា ចា’’តិ ឥមំ ឯកាទសនិបាតេ មាតុបោសកនាគរាជជាតកំ (ចរិយា. ២.១ អាទយោ; ជា. ១.១១.១ អាទយោ) វិត្ថារេន កថេត្វា ឥមំ គាថំ អភាសិ –

តត្ថ ធនបាលោ នាមាតិ តទា កាសិករញ្ញា ហត្ថាចរិយំ បេសេត្វា រមណីយេ នាគវនេ គាហាបិតស្ស ហត្ថិនោ ឯតំ នាមំ. កដុកភេទនោតិ តិខិណមទោ. ហត្ថីនញ្ហិ មទកាលេ កណ្ណចូឡិកា បភិជ្ជន្តិ, បកតិយាបិ ហត្ថិនោ តស្មិំ កាលេ អង្កុសេ វា ¶ កុន្តតោមរេ វា ន គណេន្តិ, ចណ្ឌា ភវន្តិ. សោ បន អតិចណ្ឌោយេវ. តេន វុត្តំ – កដុកភេទនោ ទុន្និវារយោតិ. ពទ្ធោ កពឡំ ន ភុញ្ជតីតិ សោ ពទ្ធោ ហត្ថិសាលំ បន នេត្វា វិចិត្រសាណិយា បរិក្ខិបាបេត្វា កតគន្ធបរិភណ្ឌាយ ឧបរិ ពទ្ធវិចិត្រវិតានាយ ភូមិយា ឋបិតោ រញ្ញា រាជារហេន នានគ្គរសេន ភោជនេន ឧបដ្ឋាបិតោបិ កិញ្ចិ ភុញ្ជិតុំ ន ឥច្ឆិ, តមត្ថំ សន្ធាយ ‘‘ពទ្ធោ កពឡំ ន ភុញ្ជតី’’តិ វុត្តំ. សុមរតិ នាគវនស្សាតិ សោ រមណីយំ មេ វសនដ្ឋានន្តិ នាគវនំ សរតិ. ‘‘មាតា បន មេ អរញ្ញេ បុត្តវិយោគេន ទុក្ខប្បត្តា អហោសិ, មាតាបិតុឧបដ្ឋានធម្មោ ន មេ បូរតិ, កិំ មេ ឥមិនា ភោជនេនា’’តិ ធម្មិកំ មាតាបិតុឧបដ្ឋានធម្មមេវ សរិ. តំ បន យស្មា តស្មិំ នាគវនេយេវ ¶ ឋិតោ សក្កា បូរេតុំ, តេន វុត្តំ – សុមរតិ នាគវនស្ស កុញ្ជរោតិ. សត្ថរិ ឥមំ អត្តនោ បុព្ពចរិយំ ¶ អានេត្វា កថេន្តេ កថេន្តេយេវ សព្ពេបិ តេ អស្សុធារា បវត្តេត្វា មុទុហទយា ឱហិតសោតា ភវិំសុ. អថ នេសំ ភគវា សប្បាយំ វិទិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ធម្មំ ទេសេសិ.

ទេសនាវសានេ សទ្ធិំ បុត្តេហិ ចេវ សុណិសាហិ ច ព្រាហ្មណោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហីតិ.

បរិជិណ្ណព្រាហ្មណបុត្តវត្ថុ តតិយំ.

មិទ្ធី យទា ហោតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ រាជានំ បសេនទិកោសលំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ រាជា តណ្ឌុលទោណស្ស ឱទនំ តទុបិយេន សូបព្យញ្ជនេន ភុញ្ជតិ. សោ ឯកទិវសំ ភុត្តបាតរាសោ ភត្តសម្មទំ អវិនោទេត្វាវ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា កិលន្តរូបោ ឥតោ ចិតោ ច សម្បរិវត្តតិ, និទ្ទាយ អភិភុយ្យមានោបិ ¶ ឧជុកំ និបជ្ជិតុំ អសក្កោន្តោ ឯកមន្តំ ¶ និសីទិ. អថ នំ សត្ថា អាហ – ‘‘កិំ, មហារាជ, អវិស្សមិត្វាវ អាគតោសី’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, ភុត្តកាលតោ បដ្ឋាយ មេ មហាទុក្ខំ ហោតី’’តិ. អថ នំ សត្ថា, ‘‘មហារាជ, អតិពហុភោជនំ ឯវំ ទុក្ខំ ហោតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

បុនប្បុនំ គព្ភមុបេតិ មន្ទោ’’តិ.

តត្ថ មិទ្ធីតិ ថិនមិទ្ធាភិភូតោ. មហគ្ឃសោ ចាតិ មហាភោជនោ អាហរហត្ថកអលំសាដកតត្រវដ្ដកកាកមាសកភុត្តវមិតកានំ អញ្ញតរោ វិយ. និវាបបុដ្ឋោតិ កុណ្ឌកាទិនា សូករភត្តេន បុដ្ឋោ. ឃរសូករោ ហិ ទហរកាលតោ បដ្ឋាយ បោសិយមានោ ថូលសរីរកាលេ គេហា ពហិ និក្ខមិតុំ អលភន្តោ ហេដ្ឋាមញ្ចាទីសុ សម្បរិវត្តិត្វា ¶ អស្សសន្តោ បស្សសន្តោ សយតេវ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យទា បុរិសោ មិទ្ធី ច ¶ ហោតិ មហគ្ឃសោ ច, និវាបបុដ្ឋោ មហាវរាហោ វិយ ច អញ្ញេន ឥរិយាបថេន យាបេតុំ អសក្កោន្តោ និទ្ទាយនសីលោ សម្បរិវត្តសាយី, តទា សោ ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា’’តិ តីណិ លក្ខណានិ មនសិកាតុំ ន សក្កោតិ. តេសំ អមនសិការា មន្ទបញ្ញោ បុនប្បុនំ គព្ភមុបេតិ, គព្ភវាសតោ ន បរិមុច្ចតីតិ. ទេសនាវសានេ សត្ថា រញ្ញោ ឧបការវសេន –

‘‘មនុជស្ស សទា សតីមតោ, មត្តំ ជានតោ លទ្ធភោជនេ;

តនុកស្ស ភវន្តិ វេទនា, សណិកំ ជីរតិ អាយុ បាលយ’’ន្តិ. (សំ. និ. ១.១២៤);

ឥមំ គាថំ វត្វា ឧត្តរមាណវំ ឧគ្គណ្ហាបេត្វា ‘‘ឥមំ គាថំ រញ្ញោ ភោជនវេលាយ បវេទេយ្យាសិ, ឥមិនា ឧបាយេន ភោជនំ បរិហាបេយ្យាសី’’តិ ឧបាយំ អាចិក្ខិ, សោ តថា អកាសិ. រាជា អបរេន សមយេន នាឡិកោទនបរមតាយ សណ្ឋិតោ សុសល្លហុកសរីរោ សុខប្បត្តោ សត្ថរិ ឧប្បន្នវិស្សាសោ សត្តាហំ អសទិសទានំ បវត្តេសិ. ទានានុមោទនាយ មហាជនោ មហន្តំ វិសេសំ បាបុណីតិ.

ឥទំ ¶ ¶ បុរេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សានុំ នាម សាមណេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ឯកិស្សា ឧបាសិកាយ ឯកបុត្តកោ អហោសិ. អថ នំ សា ទហរកាលេយេវ បព្ពាជេសិ. សោ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ សីលវា អហោសិ វត្តសម្បន្នោ, អាចរិយុបជ្ឈាយអាគន្តុកានំ វត្តំ កតមេវ ហោតិ. មាសស្ស អដ្ឋមេ ទិវសេ បាតោវ ឧដ្ឋាយ ឧទកមាឡកេ ឧទកំ ឧបដ្ឋាបេត្វា ធម្មស្សវនគ្គំ សម្មជ្ជិត្វា អាសនំ បញ្ញាបេត្វា ទីបំ ជាលេត្វា មធុរស្សរេន ធម្មស្សវនំ ឃោសេតិ. ភិក្ខូ តស្ស ថាមំ ញត្វា ¶ ‘‘សរភញ្ញំ ភណ សាមណេរា’’តិ អជ្ឈេសន្តិ. សោ ‘‘មយ្ហំ ហទយវាតោ រុជតិ, កាយោ វា ពាធតី’’តិ កិញ្ចិ បច្ចាហារំ អកត្វា ធម្មាសនំ អភិរូហិត្វា អាកាសគង្គំ ឱតារេន្តោ វិយ សរភញ្ញំ វត្វា ឱតរន្តោ ‘‘មយ្ហំ មាតាបិតូនំ ឥមស្មិំ សរភញ្ញេ បត្តិំ ទម្មី’’តិ វទតិ. តស្ស មនុស្សា មាតាបិតរោ បត្តិយា ទិន្នភាវំ ¶ ន ជានន្តិ. អនន្តរត្តភាវេ បនស្ស មាតា យក្ខិនី ហុត្វា និព្ពត្តា, សា ទេវតាហិ សទ្ធិំ អាគន្ត្វា ធម្មំ សុត្វា ‘‘សាមណេរេន ទិន្នបត្តិំ អនុមោទាមិ, តាតា’’តិ វទតិ. ‘‘សីលសម្បន្នោ ច នាម ភិក្ខុ សទេវកស្ស លោកស្ស បិយោ ហោតី’’តិ តស្មិំ សាមណេរេ ទេវតា សលជ្ជា សគារវា មហាព្រហ្មានំ វិយ អគ្គិក្ខន្ធំ វិយ ច នំ មញ្ញន្តិ. សាមណេរេ គារវេន តញ្ច យក្ខិនិំ គរុកំ កត្វា បស្សន្តិ. តា ធម្មស្សវនយក្ខសមាគមាទីសុ ‘‘សានុមាតា សានុមាតា’’តិ យក្ខិនិយា អគ្គាសនំ អគ្គោទកំ អគ្គបិណ្ឌំ ទេន្តិ. មហេសក្ខាបិ យក្ខា តំ ទិស្វា មគ្គា ឱក្កមន្តិ, អាសនា វុដ្ឋហន្តិ.

អថ ខោ សាមណេរោ វុឌ្ឍិមន្វាយ បរិបក្កិន្ទ្រិយោ អនភិរតិយា បីឡិតោ អនភិរតិំ វិនោទេតុំ អសក្កោន្តោ បរុឡ្ហកេសនខោ កិលិដ្ឋនិវាសនបារុបនោ កស្សចិ អនារោចេត្វា បត្តចីវរមាទាយ ឯកកោវ មាតុឃរំ អគមាសិ. ឧបាសិកា បុត្តំ ទិស្វា វន្ទិត្វា អាហ – ‘‘កិំ, តាត, ត្វំ បុព្ពេ ¶ អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ វា ទហរសាមណេរេហិ វា សទ្ធិំ ឥធាគច្ឆសិ, កស្មា ឯកកោវ អជ្ជ អាគតោសី’’តិ? សោ ឧក្កណ្ឋិតភាវំ អារោចេសិ. សា ឧបាសិកា នានប្បការេន ឃរាវាសេ អាទីនវំ ទស្សេត្វា បុត្តំ ឱវទមានាបិ សញ្ញាបេតុំ អសក្កោន្តី ‘‘អប្បេវ នាម អត្តនោ ធម្មតាយបិ សល្លក្ខេយ្យា’’តិ អនុយ្យោជេត្វា ‘‘តិដ្ឋ, តាត, យាវ តេ យាគុភត្តំ សម្បាទេមិ, យាគុំ បិវិត្វា កតភត្តកិច្ចស្ស តេ មនាបានិ វត្ថានិ នីហរិត្វា ទស្សាមី’’តិ វត្វា អាសនំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ. និសីទិ សាមណេរោ. ឧបាសិកា មុហុត្តេនេវ យាគុខជ្ជកំ ¶ សម្បាទេត្វា អទាសិ. អថ ‘‘ភត្តំ សម្បាទេស្សាមី’’តិ អវិទូរេ និសិន្នា តណ្ឌុលេ ធោវតិ. តស្មិំ សមយេ សា យក្ខិនី ‘‘កហំ នុ ខោ សាមណេរោ, កច្ចិ ភិក្ខាហារំ លភតិ, នោ’’តិ អាវជ្ជមានា តស្ស វិព្ភមិតុកាមតាយ និសិន្នភាវំ ញត្វា ‘‘សាមណេរោ មេ មហេសក្ខានំ ទេវតានំ អន្តរេ លជ្ជំ ឧប្បាទេយ្យ, គច្ឆាមិស្ស វិព្ភមនេ អន្តរាយំ ករិស្សាមី’’តិ អាគន្ត្វា តស្ស សរីរេ អធិមុច្ចិត្វា ¶ គីវំ បរិវត្តេត្វា ខេឡេន បគ្ឃរន្តេន ភូមិយំ ¶ និបតិ. ឧបាសិកា បុត្តស្ស តំ វិប្បការំ ទិស្វា វេគេន គន្ត្វា បុត្តំ អាលិង្គេត្វា ឩរូសុ និបជ្ជាបេសិ. សកលគាមវាសិនោ អាគន្ត្វា ពលិកម្មាទីនិ ករិំសុ. ឧបាសិកា បន បរិទេវមានា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ចាតុទ្ទសិំ បញ្ចទសិំ, យា ច បក្ខស្ស អដ្ឋមី;

បាដិហារិយបក្ខញ្ច, អដ្ឋង្គសុសមាគតំ.

‘‘ឧបោសថំ ឧបវសន្តិ, ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តិ យេ;

ន តេហិ យក្ខា កីឡន្តិ, ឥតិ មេ អរហតំ សុតំ;

សា ទានិ អជ្ជ បស្សាមិ, យក្ខា កីឡន្តិ សានុនា’’តិ. (សំ. និ. ១.២៣៩);

‘‘ចាតុទ្ទសិំ បញ្ចទសិំ, យា ច បក្ខស្ស អដ្ឋមី;

បាដិហារិយបក្ខញ្ច, អដ្ឋង្គសុសមាគតំ.

‘‘ឧបោសថំ ឧបវសន្តិ, ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តិ យេ;

ន តេហិ យក្ខា កីឡន្តិ, សាហុ តេ អរហតំ សុត’’ន្តិ. (សំ. និ. ១.២៣៩) –

‘‘សានុំ បពុទ្ធំ វជ្ជាសិ, យក្ខានំ វចនំ ឥទំ;

មាកាសិ បាបកំ កម្មំ, អាវិ វា យទិ វា រហោ.

‘‘សចេ ¶ ច បាបកំ កម្មំ, ករិស្សសិ ករោសិ វា;

ន តេ ទុក្ខា បមុត្យត្ថិ, ឧប្បច្ចាបិ បលាយតោ’’តិ. (សំ. និ. ១.២៣៩);

ឯវំ ¶ បាបកំ កម្មំ កត្វា សកុណស្ស វិយ ឧប្បតិត្វា បលាយតោបិ តេ មោក្ខោ នត្ថីតិ វត្វា សា យក្ខិនី សាមណេរំ មុញ្ចិ. សោ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា មាតរំ កេសេ វិកិរិយ អស្សសន្តិំ បស្សសន្តិំ រោទមានំ សកលគាមវាសិនោ ច សន្និបតិតេ ទិស្វា អត្តនោ យក្ខេន គហិតភាវំ អជានន្តោ ‘‘អហំ បុព្ពេ បីឋេ និសិន្នោ, មាតា មេ អវិទូរេ និសីទិត្វា តណ្ឌុលេ ធោវិ, ឥទានិ បនម្ហិ ភូមិយំ និបន្នោ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ និបន្នកោវ មាតរំ អាហ –

‘‘មតំ ¶ វា អម្ម រោទន្តិ, យោ វា ជីវំ ន ទិស្សតិ;

ជីវន្តំ អម្ម បស្សន្តី, កស្មា មំ អម្ម រោទសី’’តិ. (ថេរគា. ៤៤; សំ. និ. ១.២៣៩);

អថស្ស មាតា វត្ថុកាមកិលេសកាមេ បហាយ បព្ពជិតស្ស បុន វិព្ភមនត្ថំ អាគមនេ អាទីនវំ ទស្សេន្តី អាហ –

‘‘មតំ វា បុត្ត រោទន្តិ, យោ វា ជីវំ ន ទិស្សតិ;

យោ ច កាមេ ចជិត្វាន, បុនរាគច្ឆតេ ឥធ;

តំ វាបិ បុត្ត រោទន្តិ, បុន ជីវំ មតោ ហិ សោ’’តិ. (សំ. និ. ១.២៣៩);

ឯវញ្ច ¶ បន វត្វា ឃរាវាសំ កុក្កុឡសទិសញ្ចេវ នរកសទិសញ្ច កត្វា ឃរាវាសេ អាទីនវំ ទស្សេន្តី បុន អាហ –

‘‘កុក្កុឡា ឧព្ភតោ តាត, កុក្កុឡំ បតិតុមិច្ឆសិ;

នរកា ឧព្ភតោ តាត, នរកំ បតិតុមិច្ឆសី’’តិ. (សំ. និ. ១.២៣៩);

អថ នំ, ‘‘បុត្ត, ភទ្ទំ តវ ហោតុ, មយា បន ‘អយំ នោ បុត្តកោ ឌយ្ហមានោ’តិ គេហា ភណ្ឌំ ¶ វិយ នីហរិត្វា ពុទ្ធសាសនេ បព្ពាជិតោ, ឃរាវាសេ បុន ឌយ្ហិតុំ ឥច្ឆសិ. អភិធាវថ បរិត្តាយថ នោតិ ឥមមត្ថំ កស្ស ឧជ្ឈាបយាម កំ និជ្ឈាបយាមា’’តិ ទីបេតុំ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អភិធាវថ ភទ្ទន្តេ, កស្ស ឧជ្ឈាបយាមសេ;

អាទិត្តា នីហតំ ភណ្ឌំ, បុន ឌយ្ហិតុមិច្ឆសី’’តិ. (សំ. និ. ១.២៣៩);

សោ មាតរិ កថេន្តិយា កថេន្តិយា សល្លក្ខេត្វា ‘‘នត្ថិ មយ្ហំ គិហិភាវេន អត្ថោ’’តិ អាហ. អថស្ស មាតា ‘‘សាធុ, តាតា’’តិ តុដ្ឋា បណីតភោជនំ ភោជេត្វា ‘‘កតិវស្សោសិ, តាតា’’តិ បុច្ឆិត្វា បរិបុណ្ណវស្សភាវំ ញត្វា តិចីវរំ បដិយាទេសិ. សោ បរិបុណ្ណបត្តចីវរោ ឧបសម្បទំ លភិ. អថស្ស អចិរូបសម្បន្នស្ស សត្ថា ចិត្តនិគ្គហេ ឧស្សាហំ ជនេន្តោ ‘‘ចិត្តំ ¶ នាមេតំ នានារម្មណេសុ ទីឃរត្តំ ចារិកំ ចរន្តំ អនិគ្គណ្ហន្តស្ស សោត្ថិភាវោ នាម នត្ថិ, តស្មា អង្កុសេន មត្តហត្ថិនោ វិយ ចិត្តស្ស និគ្គណ្ហនេ យោគោ ករណីយោ’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឥទំ ¶ បុរេ ចិត្តមចារិ ចារិកំ,

តទជ្ជហំ និគ្គហេស្សាមិ យោនិសោ,

ហត្ថិប្បភិន្នំ វិយ អង្កុសគ្គហោ’’តិ.

តស្សត្ថោ – ឥទំ ចិត្តំ នាម ឥតោ បុព្ពេ រូបាទីសុ ច អារម្មណេសុ រាគាទីនំ យេន ការណេន ឥច្ឆតិ, យត្ថេវស្ស កាមោ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស វសេន យត្ថ កាមំ យថារុចិ ចរន្តស្ស សុខំ ហោតិ, តថេវ វិចរណតោ យថាសុខំ ទីឃរត្តំ ចារិកំ ចរិ, តំ អជ្ជ អហំ បភិន្នំ មត្តហត្ថិំ ហត្ថាចរិយសង្ខាតោ ឆេកោ អង្កុសគ្គហោ អង្កុសេន វិយ យោនិសោមនសិការេន និគ្គហេស្សាមិ, នាស្ស វីតិក្កមិតុំ ទស្សាមីតិ.

ទេសនាវសានេ សានុនា សទ្ធិំ ធម្មស្សវនាយ ឧបសង្កមន្តានំ ¶ ពហូនំ ទេវតានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. សោបាយស្មា តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា មហាធម្មកថិកោ ហុត្វា វីសវស្សសតំ ឋត្វា សកលជម្ពុទីបំ សង្ខោភេត្វា បរិនិព្ពាយីតិ.

អប្បមាទរតាតិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោសលរញ្ញោ បាវេយ្យកំ នាម ហត្ថិំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ហត្ថី តរុណកាលេ មហាពលោ ហុត្វា អបរេន សមយេន ជរាវាតវេគព្ភាហតោ ហុត្វា ឯកំ មហន្តំ សរំ ឱរុយ្ហ កលលេ លគ្គិត្វា ឧត្តរិតុំ នាសក្ខិ. មហាជនោ តំ ទិស្វា ‘‘ឯវរូបោបិ នាម ហត្ថី ឥមំ ទុព្ពលភាវំ បត្តោ’’តិ កថំ សមុដ្ឋាបេសិ. រាជា តំ បវត្តិំ សុត្វា ហត្ថាចរិយំ អាណាបេសិ – ‘‘គច្ឆ, អាចរិយ, តំ ហត្ថិំ កលលតោ ឧទ្ធរាហី’’តិ. សោ គន្ត្វា តស្មិំ ឋានេ សង្គាមសីសំ ទស្សេត្វា សង្គាមភេរិំ អាកោដាបេសិ. មានជាតិកោ ហត្ថី វេគេនុដ្ឋាយ ថលេ បតិដ្ឋហិ. ភិក្ខូ តំ ការណំ ទិស្វា សត្ថុ អារោចេសុំ. សត្ថា ‘‘តេន, ភិក្ខវេ ¶ , ហត្ថិនា ¶ បកតិបង្កទុគ្គតោ អត្តា ឧទ្ធដោ, តុម្ហេ បន កិលេសទុគ្គេ បក្ខន្ទា. តស្មា យោនិសោ បទហិត្វា តុម្ហេបិ តតោ អត្តានំ ឧទ្ធរថា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អប្បមាទរតា ហោថ, សចិត្តមនុរក្ខថ;

ទុគ្គា ឧទ្ធរថត្តានំ, បង្កេ សន្នោវ កុញ្ជរោ’’តិ.

តត្ថ អប្បមាទរតាតិ សតិយា អវិប្បវាសេ អភិរតា ហោថ. សចិត្តន្តិ រូបាទីសុ អារម្មណេសុ អត្តនោ ចិត្តំ យថា វីតិក្កមំ ន ករោតិ, ឯវំ រក្ខថ. ទុគ្គាតិ យថា សោ បង្កេ សន្នោ កុញ្ជរោ ហត្ថេហិ ច បាទេហិ ច វាយាមំ កត្វា បង្កទុគ្គតោ អត្តានំ ឧទ្ធរិត្វា ថលេ បតិដ្ឋិតោ, ឯវំ តុម្ហេបិ កិលេសទុគ្គតោ អត្តានំ ឧទ្ធរថ, និព្ពានថលេ បតិដ្ឋាបេថាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ តេ ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសូតិ.

សចេ លភេថាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា បាលិលេយ្យកំ និស្សាយ រក្ខិតវនសណ្ឌេ វិហរន្តោ សម្ពហុលេ ¶ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ¶ យមកវគ្គេ ‘‘បរេ ច ន វិជានន្តី’’តិ គាថាវណ្ណនាយ អាគតមេវ. វុត្តញ្ហេតំ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.៥ កោសម្ពកវត្ថុ) –

តថាគតស្ស តត្ថ ហត្ថិនាគេន ឧបដ្ឋិយមានស្ស វសនភាវោ សកលជម្ពុទីបេ បាកដោ អហោសិ. សាវត្ថិនគរតោ ‘‘អនាថបិណ្ឌិកោ វិសាខា មហាឧបាសិកា’’តិ ឯវមាទីនិ មហាកុលានិ អានន្ទត្ថេរស្ស សាសនំ បហិណិំសុ ‘‘សត្ថារំ នោ, ភន្តេ, ទស្សេថា’’តិ. ទិសាវាសិនោបិ បញ្ចសតា ភិក្ខូ វុដ្ឋវស្សា អានន្ទត្ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ចិរស្សុតា នោ, អាវុសោ អានន្ទ, ភគវតោ សម្មុខា ធម្មី កថា, សាធុ មយំ, អាវុសោ អានន្ទ, លភេយ្យាម ភគវតោ សម្មុខា ធម្មិំ កថំ សវនាយា’’តិ យាចិំសុ. ថេរោ តេ ភិក្ខូ អាទាយ តត្ថ គន្ត្វា ‘‘តេមាសំ ¶ ឯកវិហារិនោ តថាគតស្ស សន្តិកំ ឯត្តកេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ឧបសង្កមនំ អយុត្ត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តេ ភិក្ខូ ពហិ ឋបេត្វា ឯកកោវ សត្ថារំ ឧបសង្កមិ. បាលិលេយ្យកោ តំ ទិស្វា ទណ្ឌមាទាយ បក្ខន្ទិ. តំ សត្ថា ឱលោកេត្វា ‘‘អបេហិ, អបេហិ, បាលិលេយ្យក, មា វារយិ, ពុទ្ធុបដ្ឋាកោ ឯសោ’’តិ អាហ. សោ តត្ថេវ ទណ្ឌំ ឆឌ្ឌេត្វា បត្តចីវរបដិគ្គហណំ អាបុច្ឆិ. ថេរោ នាទាសិ. នាគោ ‘‘សចេ ឧគ្គហិតវត្តោ ភវិស្សតិ, សត្ថុ និសីទនបាសាណផលកេ អត្តនោ បរិក្ខារំ ន ឋបេស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ. ថេរោ បត្តចីវរំ ភូមិយំ ឋបេសិ. វត្តសម្បន្នា ហិ គរូនំ អាសនេ វា សយនេ វា អត្តនោ បរិក្ខារំ ន ឋបេន្តិ.

ថេរោ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ ¶ និសីទិ. សត្ថា ‘‘ឯកកោវ អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ អាគតភាវំ សុត្វា ‘‘កហំ បន តេ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘តុម្ហាកំ ចិត្តំ អជានន្តោ ពហិ ឋបេត្វា អាគតោម្ហី’’តិ វុត្តេ ‘‘បក្កោសាហិ នេ’’តិ អាហ. ថេរោ តថា អកាសិ. សត្ថា តេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា តេហិ ភិក្ខូហិ, ‘‘ភន្តេ, ភគវា ពុទ្ធសុខុមាលោ ចេវ ខត្តិយសុខុមាលោ ច, តុម្ហេហិ តេមាសំ ឯកកេហិ តិដ្ឋន្តេហិ និសីទន្តេហិ ច ទុក្ករំ កតំ, វត្តបដិវត្តការកោបិ មុខោទកាទិទាយកោបិ នាហោសិ មញ្ញេ’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, បាលិលេយ្យកហត្ថិនា មម សព្ពកិច្ចានិ កតានិ. ឯវរូបញ្ហិ សហាយំ លភន្តេន ឯកកោវ វសិតុំ យុត្តំ, អលភន្តស្ស ឯកចារិកភាវោវ សេយ្យោ’’តិ វត្វា នាគវគ្គេ ឥមា គាថា អភាសិ –

អប្បោស្សុក្កោ មាតង្គរញ្ញេវ នាគោ’’តិ.

តត្ថ និបកន្តិ នេបក្កបញ្ញាយ សមន្នាគតំ. សាធុវិហារិ ធីរន្តិ ភទ្ទកវិហារិំ បណ្ឌិតំ. បរិស្សយានីតិ តាទិសំ មេត្តាវិហារិំ សហាយំ លភន្តោ សីហព្យគ្ឃាទយោ បាកដបរិស្សយេ ច រាគភយទោសភយមោហភយាទយោ បដិច្ឆន្នបរិស្សយេ ចាតិ សព្ពេវ បរិស្សយេ អភិភវិត្វា តេន សទ្ធិំ អត្តមនោ ឧបដ្ឋិតសតី ហុត្វា ចរេយ្យ, វិហរេយ្យាតិ អត្ថោ.

រាជាវ រដ្ឋន្តិ រដ្ឋំ ហិត្វា គតោ មហាជនករាជា វិយ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា វិជិតភូមិបទេសោ រាជា ‘‘ឥទំ រជ្ជំ នាម មហន្តំ បមាទដ្ឋានំ, កិំ មេ រជ្ជេន ការិតេនា’’តិ វិជិតំ រដ្ឋំ បហាយ ឯកកោវ មហារញ្ញំ បវិសិត្វា តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ ឯកកោវ ចរតិ, ឯវំ ឯកកោវ ចរេយ្យាតិ. មាតង្គរញ្ញេវ នាគោតិ យថា ច ‘‘អហំ ខោ អាកិណ្ណោ វិហរាមិ ហត្ថីហិ ហត្ថិនីហិ ¶ ហត្ថិកឡភេហិ ហត្ថិច្ឆាបេហិ, ឆិន្នគ្គានិ ចេវ តិណានិ ខាទាមិ, ឱភគ្គោភគ្គញ្ច មេ សាខាភង្គំ ខាទន្តិ, អាវិលានិ ច បានីយានិ បិវាមិ, ឱគាហា ច មេ ឧត្តិណ្ណស្ស ហត្ថិនិយោ កាយំ ឧបនិឃំសន្តិយោ គច្ឆន្តិ, យំនូនាហំ ឯកកោវ គណម្ហា វូបកដ្ឋោ វិហរេយ្យ’’ន្តិ (មហាវ. ៤៦៧; ឧទា. ៣៥) ឯវំ បដិសញ្ចិក្ខិត្វា គមនតោ មាតង្គោតិ លទ្ធនាមោ ឥមស្មិំ អរញ្ញេ អយំ ហត្ថិនាគោ យូថំ បហាយ សព្ពិរិយាបថេសុ ឯកកោវ សុខំ ចរតិ, ឯវម្បិ ឯកោវ ចរេយ្យាតិ អត្ថោ.

ឯកស្សាតិ បព្ពជិតស្ស ហិ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ ឯកីភាវាភិរតស្ស ឯកកស្សេវ ចរិតំ សេយ្យោ. នត្ថិ ពាលេ សហាយតាតិ ចូឡសីលំ មជ្ឈិមសីលំ មហាសីលំ ទស កថាវត្ថូនិ តេរស ធុតង្គគុណានិ វិបស្សនាញាណំ ចត្តារោ មគ្គា ចត្តារិ ផលានិ តិស្សោ វិជ្ជា ឆ អភិញ្ញា អមតមហានិព្ពានន្តិ អយញ្ហិ សហាយតា នាម. សា ពាលេ ¶ និស្សាយ អធិគន្តុំ ¶ ន សក្កាតិ ¶ នត្ថិ ពាលេ សហាយតា. ឯកោតិ ឥមិនា ការណេន សព្ពិរិយាបថេសុ ឯកកោវ ចរេយ្យ, អប្បមត្តកានិបិ ន ច បាបានិ កយិរា. យថា សោ អប្បោស្សុក្កោ និរាលយោ ឥមស្មិំ អរញ្ញេ មាតង្គនាគោ ឥច្ឆិតិច្ឆិតដ្ឋានេ សុខំ ចរតិ, ឯវំ ឯកកោវ ហុត្វា ចរេយ្យ, អប្បមត្តកានិបិ ន ច បាបានិ ករេយ្យាតិ អត្ថោ. តស្មា តុម្ហេហិ បតិរូបំ សហាយំ អលភន្តេហិ ឯកចារីហេវ ភវិតព្ពន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ សត្ថា តេសំ ភិក្ខូនំ ឥមំ ធម្មទេសនំ ទេសេសិ.

ទេសនាវសានេ បញ្ចសតាបិ តេ ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសូតិ.

អត្ថម្ហីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ហិមវន្តបទេសេ អរញ្ញកុដិកាយំ វិហរន្តោ មារំ អារព្ភ កថេសិ.

តស្មិំ កិរ កាលេ រាជានោ មនុស្សេ បីឡេត្វា រជ្ជំ ការេន្តិ. អថ ភគវា អធម្មិករាជូនំ រជ្ជេ ទណ្ឌករណបីឡិតេ មនុស្សេ ទិស្វា ការុញ្ញេន ឯវំ ចិន្តេសិ ¶ – ‘‘សក្កា នុ ខោ រជ្ជំ ការេតុំ អហនំ អឃាតយំ, អជិនំ អជាបយំ, អសោចំ អសោចាបយំ ធម្មេនា’’តិ, មារោ បាបិមា តំ ភគវតោ បរិវិតក្កំ ញត្វា ‘‘សមណោ គោតមោ ‘សក្កា នុ ខោ រជ្ជំ ការេតុ’ន្តិ ចិន្តេសិ, ឥទានិ រជ្ជំ ការេតុកាមោ ភវិស្សតិ, រជ្ជញ្ច នាមេតំ បមាទដ្ឋានំ, តំ ការេន្តេ សក្កា ឱកាសំ លភិតុំ, គច្ឆាមិ ឧស្សាហមស្ស ជនេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘ការេតុ, ភន្តេ, ភគវា រជ្ជំ, ការេតុ សុគតោ រជ្ជំ អហនំ អឃាតយំ, អជិនំ អជាបយំ, អសោចំ អសោចាបយំ ធម្មេនា’’តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កិំ បន មេ ត្វំ, បាបិម, បស្សសិ, យំ មំ ត្វំ ឯវំ វទេសី’’តិ វត្វា ‘‘ភគវតា ខោ, ភន្តេ, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា សុភាវិតា. អាកង្ខមានោ ហិ ភគវា ហិមវន្តំ បព្ពតរាជំ ‘សុវណ្ណ’ន្តិ អធិមុច្ចេយ្យ, តញ្ច សុវណ្ណមេវ អស្ស, អហម្បិ ខោ ធនេន ធនករណីយំ ករិស្សាមិ, តុម្ហេ ធម្មេន រជ្ជំ ការេស្សថា’’តិ តេន វុត្តេ –

‘‘បព្ពតស្ស ¶ សុវណ្ណស្ស, ជាតរូបស្ស កេវលោ;

ទ្វិត្តាវ នាលមេកស្ស, ឥតិ វិទ្វា សមញ្ចរេ.

‘‘យោ ¶ ¶ ទុក្ខមទក្ខិ យតោនិទានំ,

តស្សេវ ជន្តុ វិនយាយ សិក្ខេ’’តិ. (សំ. និ. ១.១៥៦) –

ឥមាហិ គាថាហិ សំវេជេត្វា ‘‘អញ្ញោ ឯវ ខោ, បាបិម, តវ ឱវាទោ, អញ្ញោ មម, តយា សទ្ធិំ ធម្មសំសន្ទនា នាម នត្ថិ, អហញ្ហិ ឯវំ ឱវទាមី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘អត្ថម្ហិ ជាតម្ហិ សុខា សហាយា,

‘‘សុខំ យាវ ជរាសីលំ, សុខា សទ្ធា បតិដ្ឋិតា;

សុខោ បញ្ញាយ បដិលាភោ, បាបានំ អករណំ សុខ’’ន្តិ.

តត្ថ អត្ថម្ហីតិ បព្ពជិតស្សាបិ ហិ ចីវរករណាទិកេ វា អធិករណវូបសមាទិកេ វា គិហិនោបិ ¶ កសិកម្មាទិកេ វា ពលវបក្ខសន្និស្សិតេហិ អភិភវនាទិកេ វា កិច្ចេ ឧប្បន្នេ យេ តំ កិច្ចំ និប្ផាទេតុំ វា វូបសមេតុំ វា សក្កោន្តិ, ឯវរូបា សុខា សហាយាតិ អត្ថោ. តុដ្ឋី សុខាតិ យស្មា បន គិហិនោបិ សកេន អសន្តុដ្ឋា សន្ធិច្ឆេទាទីនិ អារភន្តិ, បព្ពជិតាបិ នានប្បការំ អនេសនំ. ឥតិ តេ សុខំ ន វិន្ទន្តិយេវ. តស្មា យា ឥតរីតរេន បរិត្តេន វា វិបុលេន វា អត្តនោ សន្តកេន សន្តុដ្ឋិ, អយមេវ សុខាតិ អត្ថោ. បុញ្ញន្តិ មរណកាលេ បន យថាជ្ឈាសយេន បត្ថរិត្វា កតបុញ្ញកម្មមេវ ¶ សុខំ. សព្ពស្សាតិ សកលស្សបិ បន វដ្ដទុក្ខស្ស បហានសង្ខាតំ អរហត្តមេវ ឥមស្មិំ លោកេ សុខំ នាម.

មត្តេយ្យតាតិ ¶ មាតរិ សម្មា បដិបត្តិ. បេត្តេយ្យតាតិ បិតរិ សម្មា បដិបត្តិ. ឧភយេនបិ មាតាបិតូនំ ឧបដ្ឋានមេវ កថិតំ. មាតាបិតរោ ហិ បុត្តានំ អនុបដ្ឋហនភាវំ ញត្វា អត្តនោ សន្តកំ ភូមិយំ វា និទហន្តិ, បរេសំ វា វិស្សជ្ជេន្តិ, ‘‘មាតាបិតរោ ន ឧបដ្ឋហន្តី’’តិ នេសំ និន្ទាបិ វឌ្ឍតិ, កាយស្ស ភេទា គូថនិរយេបិ និព្ពត្តន្តិ. យេ បន មាតាបិតរោ សក្កច្ចំ ឧបដ្ឋហន្តិ, តេ ¶ តេសំ សន្តកំ ធនម្បិ បាបុណន្តិ, បសំសម្បិ លភន្តិ, កាយស្ស ភេទា សគ្គេ និព្ពត្តន្តិ. តស្មា ឧភយម្បេតំ សុខន្តិ វុត្តំ. សាមញ្ញតាតិ បព្ពជិតេសុ សម្មា បដិបត្តិ. ព្រហ្មញ្ញតាតិ ពាហិតបាបេសុ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសាវកេសុ សម្មា បដិបត្តិយេវ. ឧភយេនបិ តេសំ ចតូហិ បច្ចយេហិ បដិជគ្គនភាវោ កថិតោ, ឥទម្បិ លោកេ សុខំ នាម កថិកំ.

សីលន្តិ មណិកុណ្ឌលរត្តវត្ថាទយោ ហិ អលង្ការា តស្មិំ តស្មិំ វយេ ឋិតានំយេវ សោភន្តិ. ន ទហរានំ អលង្ការោ មហល្លកកាលេ, មហល្លកានំ វា អលង្ការោ ទហរកាលេ សោភតិ, ‘‘ឧម្មត្តកោ ឯស មញ្ញេ’’តិ គរហុប្បាទនេន បន ទោសមេវ ជនេតិ. បញ្ចសីលទសសីលាទិភេទំ បន សីលំ ទហរស្សាបិ មហល្លកស្សាបិ សព្ពវយេសុ សោភតិយេវ, ‘‘អហោ វតាយំ សីលវា’’តិ បសំសុប្បាទនេន សោមនស្សមេវ អាវហតិ. តេន វុត្តំ – សុខំ យាវ ជរា សីលន្តិ. សទ្ធា បតិដ្ឋិតាតិ លោកិយលោកុត្តរតោ ទុវិធាបិ សទ្ធា និច្ចលា ហុត្វា បតិដ្ឋិតា. សុខោ បញ្ញាយ បដិលាភោតិ លោកិយលោកុត្តរបញ្ញាយ បដិលាភោ សុខោ. បាបានំ ¶ អករណន្តិ សេតុឃាតវសេន បន បាបានំ អករណំ ឥមស្មិំ លោកេ សុខន្តិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូនំ ទេវតានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសីតិ.

មនុជស្សាតិ ¶ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កបិលមច្ឆំ អារព្ភ កថេសិ.

អតីតេ កិរ កស្សបភគវតោ បរិនិព្ពុតកាលេ ទ្វេ កុលភាតរោ និក្ខមិត្វា សាវកានំ សន្តិកេ បព្ពជិំសុ. តេសុ ជេដ្ឋោ សាគតោ នាម អហោសិ, កនិដ្ឋោ កបិលោ នាម. មាតា បន នេសំ សាធិនី នាម, កនិដ្ឋភគិនី តាបនា នាម. តាបិ ភិក្ខុនីសុ បព្ពជិំសុ. ឯវំ តេសុ បព្ពជិតេសុ ឧភោ ភាតរោ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ វត្តបដិវត្តំ កត្វា វិហរន្តា ឯកទិវសំ, ‘‘ភន្តេ, ឥមស្មិំ សាសនេ កតិ ធុរានី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘គន្ថធុរំ វិបស្សនាធុរញ្ចាតិ ទ្វេ ធុរានី’’តិ សុត្វា ជេដ្ឋោ ‘‘វិបស្សនាធុរំ ¶ បូរេស្សាមី’’តិ បញ្ច វស្សានិ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ សន្តិកេ វសិត្វា យាវ អរហត្តា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា វាយមន្តោ អរហត្តំ បាបុណិ. កនិដ្ឋោ ‘‘អហំ តាវ តរុណោ, វុឌ្ឍកាលេ វិបស្សនាធុរំ បូរេស្សាមី’’តិ គន្ថធុរំ បដ្ឋបេត្វា តីណិ បិដកានិ ឧគ្គណ្ហិ. តស្ស បរិយត្តិំ និស្សាយ មហាបរិវារោ, បរិវារំ និស្សាយ លាភោ ឧទបាទិ. សោ ពាហុសច្ចមទេន មត្តោ លាភតណ្ហាយ អភិភូតោ អតិបណ្ឌិតមានិតាយ បរេហិ វុត្តំ កប្បិយម្បិ ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ វទេតិ, អកប្បិយម្បិ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ វទេតិ, សាវជ្ជម្បិ ‘‘អនវជ្ជ’’ន្តិ, អនវជ្ជម្បិ ‘‘សាវជ្ជ’’ន្តិ. សោ បេសលេហិ ភិក្ខូហិ ‘‘មា, អាវុសោ កបិល, ឯវំ អវចា’’តិ វត្វា ធម្មញ្ច វិនយញ្ច ទស្សេត្វា ឱវទិយមានោបិ ‘‘តុម្ហេ កិំ ជានាថ, រិត្តមុដ្ឋិសទិសា’’តិអាទីនិ វត្វា ខុំសេន្តោ វម្ភេន្តោ ចរតិ. អថស្ស ភាតុ សាគតត្ថេរស្សាបិ ភិក្ខូ តមត្ថំ អារោចេសុំ. សោបិ នំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘អាវុសោ កបិល, តុម្ហាទិសានញ្ហិ សម្មាបដិបត្តិ សាសនស្ស អាយុ នាម, តស្មា បដិបត្តិំ បហាយ កប្បិយាទីនិ បដិពាហន្តោ មា ឯវំ អវចា’’តិ ឱវទិ. សោ តស្សបិ វចនំ នាទិយិ. ឯវំ សន្តេបិ ថេរោ ទ្វត្តិក្ខត្តុំ ឱវទិត្វា ឱវាទំ អគណ្ហន្តំ ‘‘នាយំ មម វចនំ ករោតី’’តិ ញត្វា ‘‘តេន, អាវុសោ, បញ្ញាយិស្សសិ សកេន កម្មេនា’’តិ វត្វា បក្កាមិ ¶ . តតោ បដ្ឋាយ នំ អញ្ញេ បេសលា ភិក្ខូ ឆឌ្ឌយិំសុ.

សោ ¶ ¶ ទុរាចារោ ហុត្វា ទុរាចារបរិវុតោ វិហរន្តោ ឯកទិវសំ ឧបោសថគ្គេ ‘‘បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិស្សាមី’’តិ ពីជនិំ អាទាយ ធម្មាសនេ និសីទិត្វា ‘‘វត្តតិ, អាវុសោ, ឯត្ថ សន្និបតិតានំ ភិក្ខូនំ បាតិមោក្ខ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘កោ អត្ថោ ឥមស្ស បដិវចនេន ទិន្នេនា’’តិ តុណ្ហីភូតេ ភិក្ខូ ទិស្វា, ‘‘អាវុសោ, ធម្មោ វា វិនយោ វា នត្ថិ, បាតិមោក្ខេន សុតេន វា អសុតេន វា កោ អត្ថោ’’តិ វត្វា អាសនា វុដ្ឋហិ. ឯវំ សោ កស្សបស្ស ភគវតោ បរិយត្តិសាសនំ ឱសក្កាបេសិ. សាគតត្ថេរោបិ តទហេវ បរិនិព្ពាយិ. កបិលោ អាយុបរិយោសានេ អវីចិម្ហិ មហានិរយេ និព្ពត្តិ. សាបិស្ស មាតា ច ភគិនី ច តស្សេវ ទិដ្ឋានុគតិំ អាបជ្ជិត្វា បេសលេ ភិក្ខូ អក្កោសិត្វា បរិភាសិត្វា តត្ថេវ និព្ពត្តិំសុ.

តស្មិំ បន កាលេ បញ្ចសតា បុរិសា គាមឃាតកាទីនិ កត្វា ចោរិកាយ ជីវន្តា ជនបទមនុស្សេហិ អនុពទ្ធា បលាយមានា អរញ្ញំ បវិសិត្វា តត្ថ កិញ្ចិ បដិសរណំ អបស្សន្តា អញ្ញតរំ អារញ្ញិកំ ភិក្ខុំ ទិស្វា វន្ទិត្វា ‘‘បដិសរណំ នោ, ភន្តេ, ហោថា’’តិ វទិំសុ. ថេរោ ‘‘តុម្ហាកំ សីលសទិសំ បដិសរណំ នាម ¶ នត្ថិ, សព្ពេបិ បញ្ចសីលានិ សមាទិយថា’’តិ អាហ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា សីលានិ សមាទិយិំសុ. អថ នេ ថេរោ ឱវទិ – ‘‘ឥទានិ តុម្ហេ សីលវន្តា, ជីវិតហេតុបិ វោ នេវ សីលំ អតិក្កមិតព្ពំ, ន មនោបទោសោ កាតព្ពោ’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិំសុ. អថ នេ ជនបទមនុស្សា តំ ឋានំ បត្វា ឥតោ ចិតោ ច បរិយេសមានា តេ ចោរេ ទិស្វា សព្ពេ តេ ជីវិតា វោរោបេសុំ. តេ កាលំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តិំសុ, ចោរជេដ្ឋកោ ជេដ្ឋកទេវបុត្តោ អហោសិ.

តេ អនុលោមបដិលោមវសេន ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវលោកេ សំសរិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិនគរទ្វារេ បញ្ចសតកុលិកេ កេវដ្ដគាមេ និព្ពត្តិំសុ. ជេដ្ឋកទេវបុត្តោ កេវដ្ដជេដ្ឋកស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ, ឥតរេ ឥតរេសុ. ឯវំ តេសំ ឯកទិវសេយេវ បដិសន្ធិគហណញ្ច មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមនញ្ច អហោសិ. កេវដ្ដជេដ្ឋកោ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឥមស្មិំ គាមេ អញ្ញេបិ ទារកា អជ្ជ ជាតា’’តិ បរិយេសាបេត្វា តេសំ ជាតភាវំ ញត្វា ‘‘ឯតេ មម បុត្តស្ស សហាយកា ភវិស្សន្តី’’តិ សព្ពេសំ បោសាវនិកំ ¶ ទាបេសិ. តេ សព្ពេបិ សហបំសុកីឡកា សហាយកា ហុត្វា អនុបុព្ពេន វយប្បត្តា អហេសុំ. តេសំ កេវដ្ដជេដ្ឋកបុត្តោវ យសតោ ច តេជតោ ច អគ្គបុរិសោ អហោសិ.

កបិលោបិ ¶ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ និរយេ បច្ចិត្វា វិបាកាវសេសេន តស្មិំ កាលេ អចិរវតិយា សុវណ្ណវណ្ណោ ទុគ្គន្ធមុខោ មច្ឆោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. អថេកទិវសំ តេ សហាយកា ‘‘មច្ឆេ ពន្ធិស្សាមា’’តិ ជាលាទីនិ គហេត្វា នទិយា ខិបិំសុ. អថ នេសំ អន្តោជាលំ សោ មច្ឆោ បាវិសិ ¶ . តំ ទិស្វា សព្ពេ កេវដ្ដគាមវាសិនោ ឧច្ចាសទ្ទមកំសុ – ‘‘បុត្តា នោ បឋមំ មច្ឆេ ពន្ធន្តា សុវណ្ណមច្ឆំ ពន្ធិំសុ, ឥទានិ នោ រាជា ពហុធនំ ទស្សតី’’តិ. តេបិ ខោ សហាយកា មច្ឆំ នាវាយ បក្ខិបិត្វា នាវំ ឧក្ខិបិត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ អគមំសុ. រញ្ញាបិ តំ ទិស្វាវ ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘មច្ឆោ, ទេវា’’តិ អាហំសុ. រាជា សុវណ្ណវណ្ណំ មច្ឆំ ទិស្វា ‘‘សត្ថា ឯតស្ស សុវណ្ណវណ្ណការណំ ជានិស្សតី’’តិ មច្ឆំ គាហាបេត្វា ភគវតោ សន្តិកំ អគមាសិ. មច្ឆេន មុខេ វិវដមត្តេយេវ សកលជេតវនំ អតិវិយ ទុគ្គន្ធំ អហោសិ. រាជា សត្ថារំ បុច្ឆិ – ‘‘កស្មា, ភន្តេ, មច្ឆោ សុវណ្ណវណ្ណោ ជាតោ, កស្មា ចស្ស មុខតោ ទុគ្គន្ធោ វាយតី’’តិ?

អយំ, មហារាជ, កស្សបភគវតោ បាវចនេ កបិលោ នាម ភិក្ខុ អហោសិ ពហុស្សុតោ មហាបរិវារោ លាភតណ្ហាយ អភិភូតោ អត្តនោ វចនំ អគណ្ហន្តានំ អក្កោសកបរិភាសកោ, តស្ស ច ភគវតោ សាសនំ ឱសក្កាបេសិ, សោ តេន ¶ កម្មេន អវីចិម្ហិ និព្ពត្តិត្វា វិបាកាវសេសេន ឥទានិ មច្ឆោ ហុត្វា ជាតោ. យំ បន សោ ទីឃរត្តំ ពុទ្ធវចនំ វាចេសិ, ពុទ្ធស្ស ច គុណំ កថេសិ, តស្ស និស្សន្ទេន ឥមំ សុវណ្ណវណ្ណំ បដិលភិ. យំ ភិក្ខូនំ អក្កោសកបរិភាសកោ អហោសិ, តេនស្ស មុខតោ ទុគ្គន្ធោ វាយតិ. ‘‘កថាបេមិ នំ, មហារាជា’’តិ? ‘‘កថាបេថ, ភន្តេ’’តិ. អថ នំ សត្ថា បុច្ឆិ – ‘‘ត្វំសិ កបិលោ’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, អហំ កបិលោ’’តិ. ‘‘កុតោ អាគតោសី’’តិ? ‘‘អវីចិមហានិរយតោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ជេដ្ឋភាតិកោ តេ សាគតោ កុហិំ គតោ’’តិ? ‘‘បរិនិព្ពុតោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘មាតា បន តេ សាធិនី កហ’’ន្តិ? ‘‘មហានិរយេ និព្ពត្តា, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កនិដ្ឋភគិនី ច តេ តាបនា កហ’’ន្តិ? ‘‘មហានិរយេ និព្ពត្តា, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ឥទានិ ត្វំ កហំ គមិស្សសី’’តិ? ‘‘អវីចិមហានិរយមេវ, ភន្តេ’’តិ វត្វា វិប្បដិសារាភិភូតោ នាវំ ¶ សីសេន បហរិត្វា តាវទេវ កាលំ កត្វា និរយេ និព្ពត្តិ. មហាជនោ សំវិគ្គោ អហោសិ លោមហដ្ឋជាតោ.

អថ ភគវា តស្មិំ ខណេ សន្និបតិតាយ បរិសាយ ចិត្តាចារំ ឱលោកេត្វា តង្ខណានុរូបំ ធម្មំ ទេសេតុំ ‘‘ធម្មចរិយំ ព្រហ្មចរិយំ, ឯតទាហុ វសុត្តម’’ន្តិ សុត្តនិបាតេ (សុ. និ. ២៧៦) កបិលសុត្តំ កថេត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘មនុជស្ស ¶ បមត្តចារិនោ, តណ្ហា វឌ្ឍតិ មាលុវា វិយ;

សោ ប្លវតី ហុរា ហុរំ, ផលមិច្ឆំវ វនស្មិ វានរោ.

‘‘យំ ¶ ឯសា សហតេ ជម្មី, តណ្ហា លោកេ វិសត្តិកា;

សោកា តស្ស បវឌ្ឍន្តិ, អភិវដ្ឋំវ ពីរណំ.

‘‘យោ ចេតំ សហតេ ជម្មិំ, តណ្ហំ លោកេ ទុរច្ចយំ;

សោកា តម្ហា បបតន្តិ, ឧទពិន្ទុវ បោក្ខរា.

‘‘តំ វោ វទាមិ ភទ្ទំ វោ, យាវន្តេត្ថ សមាគតា;

តណ្ហាយ មូលំ ខណថ, ឧសីរត្ថោវ ពីរណំ;

មា វោ នឡំវ សោតោវ, មារោ ភញ្ជិ បុនប្បុន’’ន្តិ.

តត្ថ បមត្តចារិនោតិ សតិវោស្សគ្គលក្ខណេន បមាទេន បមត្តចារិស្ស បុគ្គលស្ស នេវ ឈានំ ន វិបស្សនា ន មគ្គផលានិ វឌ្ឍន្តិ. យថា បន រុក្ខំ សំសិព្ពន្តី បរិយោនន្ធន្តី តស្ស វិនាសាយ មាលុវាលតា វឌ្ឍតិ ¶ , ឯវមស្ស ឆ ទ្វារានិ និស្សាយ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជនតោ តណ្ហា វឌ្ឍតីតិ អត្ថោ. សោ ប្លវតី ហុរា ហុរន្តិ សោ តណ្ហាវសិកោ បុគ្គលោ ភវេ ភវេ ឧប្លវតិ ធាវតិ. យថា កិំ វិយាតិ? ផលមិច្ឆំវ វនស្មិ វានរោ, យថា រុក្ខផលំ ឥច្ឆន្តោ វានរោ វនស្មិំ ធាវតិ, តស្ស តស្ស រុក្ខស្ស សាខំ គណ្ហាតិ, តំ មុញ្ចិត្វា អញ្ញំ គណ្ហាតិ, តម្បិ មុញ្ចិត្វា អញ្ញំ គណ្ហាតិ, ‘‘សាខំ អលភិត្វា សន្និសិន្នោ’’តិ វត្តព្ពតំ នាបជ្ជតិ, ឯវមេវ តណ្ហាវសិកោ បុគ្គលោ ហុរា ហុរំ ធាវន្តោ ‘‘អារម្មណំ អលភិត្វា តណ្ហាយ អបវត្តំ បត្តោ’’តិ វត្តព្ពតំ នាបជ្ជតិ.

យន្តិ ¶ យំ បុគ្គលំ ឯសា លាមកភាវេន ជម្មី វិសាហារតាយ វិសបុប្ផតាយ វិសផលតាយ វិសបរិភោគតាយ រូបាទីសុ វិសត្តតាយ អាសត្តតាយ វិសត្តិកាតិ សង្ខ្យំ គតា ឆទ្វារិកតណ្ហា អភិភវតិ. យថា នាម វស្សានេ បុនប្បុនំ វស្សន្តេន ទេវេន ¶ អភិវដ្ឋំ ពីរណតិណំ វឌ្ឍតិ, ឯវំ តស្ស បុគ្គលស្ស អន្តោ វដ្ដមូលកា សោកា អភិវឌ្ឍន្តីតិ អត្ថោ.

ទុរច្ចយន្តិ យោ បន បុគ្គលោ ឯវំ វុត្តប្បការំ អតិក្កមិតុំ បជហិតុំ ទុក្ករតាយ ទុរច្ចយំ តណ្ហំ សហតិ អភិភវតិ, តម្ហា បុគ្គលា វដ្ដមូលកា សោកា បបតន្តិ. យថា នាម បោក្ខរេ បទុមបត្តេ បតិតំ ឧទកពិន្ទុ ន បតិដ្ឋាតិ, ឯវំ ន បតិដ្ឋហន្តីតិ អត្ថោ.

តំ វោ វទាមីតិ តេន ការណេន អហំ តុម្ហេ វទាមិ. ភទ្ទំ វោតិ ភទ្ទំ តុម្ហាកំ ហោតុ, មា ¶ អហំ កបិលោ វិយ វិនាសំ បាបុណថាតិ អត្ថោ. មូលន្តិ ឥមិស្សា ឆទ្វារិកតណ្ហាយ អរហត្តមគ្គញាណេន មូលំ ខណថ. កិំ វិយាតិ? ឧសីរត្ថោវ ពីរណំ, យថា ឧសីរេន អត្ថិកោ បុរិសោ មហន្តេន កុទាលេន ពីរណំ ខណតិ, ឯវមស្សា មូលំ ខណថាតិ អត្ថោ. មា វោ នឡំវ សោតោវ, មារោ ភញ្ជិ បុនប្បុនន្តិ មា តុម្ហេ នទីសោតេ ជាតំ នឡំ មហាវេគេន អាគតោ នទីសោតោ វិយ កិលេសមារោ មរណមារោ ទេវបុត្តមារោ ច បុនប្បុនំ ភញ្ជតូតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ បញ្ចសតាបិ កេវដ្ដបុត្តា សំវេគំ អាបជ្ជិត្វា ទុក្ខស្សន្តកិរិយំ បត្ថយមានា សត្ថុ សន្តិកេ ¶ បព្ពជិត្វា ន ចិរស្សេវ ទុក្ខស្សន្តំ កត្វា សត្ថារា សទ្ធិំ អានេញ្ជវិហារសមាបត្តិធម្មបរិភោគេន ឯកបរិភោគា អហេសុន្តិ.

យថាបិ មូលេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ គូថសូករបោតិកំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិំ ¶ កិរ សមយេ សត្ថា រាជគហំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តោ ឯកំ សូករបោតិកំ ទិស្វា សិតំ បាត្វាកាសិ. តស្ស សិតំ ករោន្តស្ស មុខវិវរនិគ្គតំ ទន្តោភាសមណ្ឌលំ ទិស្វា អានន្ទត្ថេរោ ‘‘កោ នុ ខោ, ភន្តេ, ហេតុ សិតស្ស បាតុកម្មាយា’’តិ សិតការណំ បុច្ឆិ. អថ នំ សត្ថា អាហ – ‘‘បស្សសេតំ, អានន្ទ, សូករបោតិក’’ន្តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ឯសា កកុសន្ធស្ស ភគវតោ សាសនេ ឯកាយ អាសនសាលាយ សាមន្តា កុក្កុដី អហោសិ. សា ឯកស្ស យោគាវចរស្ស វិបស្សនាកម្មដ្ឋានំ សជ្ឈាយន្តស្ស ធម្មឃោសំ សុត្វា តតោ ចុតា រាជកុលេ និព្ពត្តិត្វា ឧព្ពរី នាម រាជធីតា អហោសិ. សា អបរភាគេ សរីរវលញ្ជដ្ឋានំ បវិដ្ឋា បុឡវករាសិំ ទិស្វា តត្ថ ¶ បុឡវកសញ្ញំ ឧប្បាទេត្វា បឋមំ ឈានំ បដិលភិ. សា តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា តតោ ចុតា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ. តតោ ចវិត្វា បុន គតិវសេន អាលុលមានា ឥទានិ សូករយោនិយំ និព្ពត្តិ, ឥទំ ការណំ ទិស្វា មយា សិតំ បាតុកតន្តិ. តំ សុត្វា អានន្ទត្ថេរប្បមុខា ភិក្ខូ មហន្តំ សំវេគំ បដិលភិំសុ. សត្ថា តេសំ សំវេគំ ឧប្បាទេត្វា ភវតណ្ហាយ អាទីនវំ បកាសេន្តោ អន្តរវីថិយំ ឋិតកោវ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘យថាបិ ¶ មូលេ អនុបទ្ទវេ ទឡ្ហេ,

និព្ពត្តតី ទុក្ខមិទំ បុនប្បុនំ.

‘‘យស្ស ឆត្តិំសតិ សោតា, មនាបសវនា ភុសា;

មហាវហន្តិ ទុទ្ទិដ្ឋិំ, សង្កប្បា រាគនិស្សិតា.

‘‘សវន្តិ សព្ពធិ សោតា, លតា ឧប្បជ្ជ តិដ្ឋតិ;

តញ្ច ទិស្វា លតំ ជាតំ, មូលំ បញ្ញាយ ឆិន្ទថ.

ទុក្ខមុបេន្តិ បុនប្បុនំ ចិរាយ.

តត្ថ មូលេតិ យស្ស រុក្ខស្ស ចតូសុ ទិសាសុ ចតុធា ហេដ្ឋា ច ឧជុកមេវ គតេ បញ្ចវិធមូលេ ឆេទនផាលនបាចនវិជ្ឈនាទីនំ កេនចិ ឧបទ្ទវេន អនុបទ្ទវេ ថិរបត្តតាយ ទឡ្ហេ សោ រុក្ខោ ឧបរិច្ឆិន្នោបិ សាខានំ វសេន បុនទេវ រូហតិ, ឯវមេវ ឆទ្វារិកាយ តណ្ហាយ អនុសយេ ¶ អរហត្តមគ្គញាណេន អនុហតេ អសមុច្ឆិន្នេ តស្មិំ តស្មិំ ភវេ ជាតិអាទិភេទំ ឥទំ ទុក្ខំ បុនប្បុនំ និព្ពត្តតិយេវាតិ អត្ថោ.

យស្សាតិ យស្ស បុគ្គលស្ស ‘‘ឥតិ អជ្ឈត្តិកស្សូបាទាយ អដ្ឋារស តណ្ហាវិចរិតានិ ពាហិរស្សូបាទាយ អដ្ឋារស តណ្ហាវិចរិតានី’’តិ ឥមេសំ តណ្ហាវិចរិតានំ វសេន ឆត្តិំសតិយា សោតេហិ សមន្នាគតា មនាបេសុ រូបាទីសុ អាសវតិ បវត្តតីតិ មនាបសវនា តណ្ហា ភុសា ពលវតី ហោតិ, តំ បុគ្គលំ វិបន្នញាណតាយ ទុទ្ទិដ្ឋិំ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជនតោ មហន្តភាវេន មហា ហុត្វា ឈានំ វា វិបស្សនំ វា អនិស្សាយ រាគនិស្សិតា ¶ សង្កប្បា វហន្តីតិ អត្ថោ.

សវន្តិ សព្ពធិ សោតាតិ ឥមេ តណ្ហាសោតា ចក្ខុទ្វារាទីនំ វសេន សព្ពេសុ រូបាទីសុ អារម្មណេសុ សវនតោ, សព្ពាបិ រូបតណ្ហា…បេ… ធម្មតណ្ហាតិ សព្ពភវេសុ វា សវនតោ សព្ពធិ សវន្តិ នាម. លតាតិ បលិវេឋនដ្ឋេន សំសិព្ពនដ្ឋេន ច លតា វិយាតិ លតា. ឧប្បជ្ជ តិដ្ឋតីតិ ឆហិ ទ្វារេហិ ឧប្បជ្ជិត្វា រូបាទីសុ អារម្មណេសុ តិដ្ឋតិ. តញ្ច ទិស្វាតិ តំ បន តណ្ហាលតំ ‘‘ឯត្ថេសា តណ្ហា ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បជ្ជតី’’តិ ជាតដ្ឋានវសេន ទិស្វា. បញ្ញាយាតិ សត្ថេន វនេ ជាតំ លតំ វិយ មគ្គបញ្ញាយ មូលេ ឆិន្ទថាតិ អត្ថោ.

សរិតានីតិ ¶ អនុសដានិ បយាតានិ. សិនេហិតានីតិ ចីវរាទីសុ បវត្តសិនេហវសេន សិនេហិតានិ ច, តណ្ហាសិនេហមក្ខិតានីតិ អត្ថោ. សោមនស្សានីតិ តណ្ហាវសិកស្ស ជន្តុនោ ឯវរូបានិ សោមនស្សានិ ភវន្តិ. តេ សាតសិតាតិ តេ តណ្ហាវសិកា បុគ្គលា សាតនិស្សិតា សុខនិស្សិតា ច ហុត្វា សុខេសិនោ សុខបរិយេសិនោ ភវន្តិ. តេ វេតិ យេ ឯវរូបា នរា, តេ ជាតិជរាព្យាធិមរណានិ ឧបគច្ឆន្តិយេវាតិ ជាតិជរូបគា នាម ហោន្តិ. បជាតិ ឥមេ សត្តា តាសករណេន តសិណាតិ សង្ខ្យំ គតាយ តណ្ហាយ បុរក្ខតា បរិវារិតា ហុត្វា.

ពន្ធិតោតិ លុទ្ទេន អរញ្ញេ ពទ្ធោ សសោ វិយ បរិសប្បន្តិ ភាយន្តិ. សំយោជនសង្គសត្តកាតិ ¶ ទសវិធេន សំយោជនសង្គេន ចេវ សត្តវិធេន រាគសង្គាទិនា ច សត្តា ពទ្ធា តស្មិំ វា លគ្គា ហុត្វា. ចិរាយាតិ ចិរំ ទីឃមទ្ធានំ បុនប្បុនំ ជាតិអាទិកំ ទុក្ខំ ឧបគច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. តស្មាតិ យស្មា តសិណាយ បុរក្ខតា បលិវេឋិតា សត្តា, តស្មា អត្តនោ វិរាគំ រាគាទិវិគមំ និព្ពានំ បត្ថេន្តោ អាកង្កមានោ ភិក្ខុ អរហត្តមគ្គេនេតំ តសិណំ វិនោទយេ បនុទិត្វា នីហរិត្វា ឆឌ្ឌេយ្យាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ.

សាបិ ខោ សូករបោតិកា តតោ ចវិត្វា សុវណ្ណភូមិយំ រាជកុលេ និព្ពត្តិ, តតោ ចុតា ពារាណសិយំ, តតោ ចុតា សុប្បារកបដ្ដនេ អស្សវាណិជគេហេ និព្ពត្តិ, តតោ ចុតា កាវីរបដ្ដនេ នាវិកស្ស គេហេ និព្ពត្តិ, តតោ ចុតា អនុរាធបុរេ ឥស្សរកុលគេហេ និព្ពត្តិ, តតោ ចុតា តស្សេវ ទក្ខិណទិសាយ ភោក្កន្តគាមេ សុមនស្ស នាម កុដុម្ពិកស្ស ធីតា នាមេន សុមនា ឯវ ហុត្វា និព្ពត្តិ. អថស្សា បិតា តស្មិំ គាមេ ឆឌ្ឌិតេ ទីឃវាបិរដ្ឋំ គន្ត្វា មហាមុនិគាមេ នាម វសិ. តត្ថ នំ ទុដ្ឋគាមណិរញ្ញោ អមច្ចោ លកុណ្ឌកអតិម្ពរោ នាម កេនចិទេវ ករណីយេន គតោ ទិស្វា មហន្តំ មង្គលំ កត្វា អាទាយ មហាបុណ្ណគាមំ គតោ. អថ នំ កោដិបព្ពតមហាវិហារវាសី មហាអនុរុទ្ធត្ថេរោ នាម តត្ថ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា តស្សា គេហទ្វារេ ឋិតោ ទិស្វា ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ កថេសិ, ‘‘អាវុសោ, សូករបោតិកា នាម លកុណ្ឌកអតិម្ពរមហាមត្តស្ស ¶ ភរិយភាវំ បត្តា, អហោ អច្ឆរិយ’’ន្តិ. សា តំ កថំ សុត្វា អតីតភវេ ¶ ឧគ្ឃាដេត្វា ជាតិស្សរញាណំ បដិលភិ. តង្ខណញ្ញេវ ឧប្បន្នសំវេគា សាមិកំ យាចិត្វា មហន្តេន ឥស្សរិយេន បញ្ចពលកត្ថេរីនំ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា តិស្សមហាវិហារេ មហាសតិបដ្ឋានសុត្តកថំ សុត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. បច្ឆា ទមិឡមទ្ទនេ កតេ ញាតីនំ វសនដ្ឋានំ ភោក្កន្តគាមមេវ គន្ត្វា តត្ថ វសន្តី កល្លមហាវិហារេ អាសីវិសោបមសុត្តន្តំ សុត្វា អរហត្តំ បាបុណិ.

សា បរិនិព្ពានទិវសេ ភិក្ខុភិក្ខុនីហិ បុច្ឆិតា ភិក្ខុនិសង្ឃស្ស សព្ពំ ឥមំ បវត្តិំ និរន្តរំ កថេត្វា សន្និបតិតស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មជ្ឈេ មណ្ឌលារាមវាសិនា ធម្មបទភាណកមហាតិស្សត្ថេរេន សទ្ធិំ សំសន្ទិត្វា ‘‘អហំ បុព្ពេ មនុស្សយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា តតោ ចុតា កុក្កុដី ហុត្វា តត្ថ សេនស្ស សន្តិកា សីសច្ឆេទំ បត្វា រាជគហេ និព្ពត្តា, បរិព្ពាជិកាសុ បព្ពជិត្វា បឋមជ្ឈានភូមិយំ និព្ពត្តិត្វា តតោ ចុតា សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តា នចិរស្សេវ ចវិត្វា សូករយោនិំ គន្ត្វា តតោ ចុតា សុវណ្ណភូមិំ, តតោ ចុតា ពារាណសិំ, តតោ ចុតា សុប្បារកបដ្ដនំ, តតោ ចុតា កាវីរបដ្ដនំ, តតោ ចុតា អនុរាធបុរំ, តតោ ចុតា ភោក្កន្តគាម’’ន្តិ ឯវំ សមវិសមេ តេរស អត្តភាវេ បត្វា ‘‘ឥទានិ ឧក្កណ្ឋិត្វា បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បត្តា, សព្ពេបិ អប្បមាទេន សម្បាទេថា’’តិ វត្វា ចតស្សោ បរិសា សំវេជេត្វា បរិនិព្ពាយីតិ.

យោ ¶ ¶ និព្ពនថោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ឯកំ វិព្ភន្តកំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកោ កិរ មហាកស្សបត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកោ ហុត្វា ចត្តារិ ឈានានិ ឧប្បាទេត្វាបិ អត្តនោ មាតុលស្ស សុវណ្ណការស្ស គេហេ វិសភាគារម្មណំ ទិស្វា តត្ថ បដិពទ្ធចិត្តោ វិព្ភមិ. អថ នំ មនុស្សា អលសភាវេន កម្មំ កាតុំ អនិច្ឆន្តំ គេហា នីហរិំសុ. សោ បាបមិត្តសំសគ្គេន ចោរកម្មេន ជីវិកំ កប្បេន្តោ វិចរិ. អថ នំ ឯកទិវសំ គហេត្វា ¶ បច្ឆាពាហំ គាឡ្ហពន្ធនំ ពន្ធិត្វា ចតុក្កេ ចតុក្កេ កសាហិ តាឡេន្តា អាឃាតនំ នយិំសុ. ថេរោ បិណ្ឌាយ ចរិតុំ បវិសន្តោ តំ ទក្ខិណេន ទ្វារេន នីហរិយមានំ ទិស្វា ពន្ធនំ សិថិលំ ការេត្វា ‘‘បុព្ពេ តយា បរិចិតកម្មដ្ឋានំ បុន អាវជ្ជេហី’’តិ អាហ. សោ តេន ឱវាទេន សតុប្បាទំ លភិត្វា បុន ចតុត្ថជ្ឈានំ និព្ពត្តេសិ. អថ នំ ‘‘អាឃាតនំ នេត្វា ឃាតេស្សាមា’’តិ សូលេ ឧត្តាសេសុំ. សោ ន ភាយតិ ន សន្តសតិ. អថស្ស តស្មិំ តស្មិំ ទិសាភាគេ ឋិតា មនុស្សា អសិសត្តិតោមរាទីនិ អាវុធានិ ឧក្ខិបិត្វាបិ តំ អសន្តសន្តមេវ ទិស្វា ‘‘បស្សថ, ភោ, ឥមំ បុរិសំ, អនេកសតានញ្ហិ អាវុធហត្ថានំ បុរិសានំ មជ្ឈេ នេវ ឆម្ភតិ ន វេធតិ, អហោ អច្ឆរិយ’’ន្តិ អច្ឆរិយព្ភុតជាតា មហានាទំ នទិត្វា រញ្ញោ តំ បវត្តិំ អារោចេសុំ. រាជា តំ ការណំ សុត្វា ‘‘វិស្សជ្ជេថ ន’’ន្តិ អាហ. សត្ថុ សន្តិកម្បិ ¶ គន្ត្វា តមត្ថំ អារោចយិំសុ. សត្ថា ឱភាសំ ផរិត្វា តស្ស ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

តស្សត្ថោ – យោ បុគ្គលោ គិហិភាវេ អាលយសង្ខាតំ វនថំ ឆឌ្ឌេត្វា បព្ពជិតតាយ និព្ពនថោ ទិព្ពវិហារសង្ខាតេ តបោវនេ អធិមុត្តោ ឃរាវាសពន្ធនសង្ខាតា តណ្ហាវនា មុត្តោ ហុត្វា បុន ឃរាវាសពន្ធនសង្ខាតំ តណ្ហាវនមេវ ធាវតិ, ឯថ តំ បុគ្គលំ បស្សថ, ឯសោ ឃរាវាសពន្ធនតោ មុត្តោ ឃរាវាសពន្ធនមេវ ធាវតីតិ.

ឥមំ ¶ បន ទេសនំ សុត្វា សោ រាជបុរិសានំ អន្តរេ សូលគ្គេ និសិន្នោវ ឧទយព្ពយំ បដ្ឋបេត្វា តិលក្ខណំ អារោបេត្វា សង្ខារេ សម្មសន្តោ សោតាបត្តិផលំ បត្វា សមាបត្តិសុខំ អនុភវន្តោ វេហាសំ ឧប្បតិត្វា អាកាសេនេវ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា សរាជិកាយ បរិសាយ មជ្ឈេយេវ អរហត្តំ បាបុណីតិ.

ន ¶ តំ ទឡ្ហន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ពន្ធនាគារំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិំ កិរ កាលេ ពហូ សន្ធិច្ឆេទកបន្ថឃាតកមនុស្សឃាតកេ ចោរេ ¶ អានេត្វា កោសលរញ្ញោ ទស្សយិំសុ. តេ រាជា អន្ទុពន្ធនរជ្ជុពន្ធនសង្ខលិកពន្ធនេហិ ពន្ធាបេសិ. តិំសមត្តាបិ ខោ ជានបទា ភិក្ខូ សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមា អាគន្ត្វា ទិស្វា វន្ទិត្វា បុនទិវសេ សាវត្ថិំ បិណ្ឌាយ ចរន្តា ពន្ធនាគារំ គន្ត្វា តេ ចោរេ ទិស្វា បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តា សាយន្ហសមយេ តថាគតំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អជ្ជ អម្ហេហិ បិណ្ឌាយ ចរន្តេហិ ពន្ធនាគារេ ពហូ ចោរា អន្ទុពន្ធនាទីហិ ពទ្ធា មហាទុក្ខំ អនុភវន្តា ទិដ្ឋា, តេ តានិ ពន្ធនានិ ឆិន្ទិត្វា បលាយិតុំ ន សក្កោន្តិ, អត្ថិ នុ ខោ, ភន្តេ, តេហិ ពន្ធនេហិ ថិរតរំ អញ្ញំ ពន្ធនំ នាមា’’តិ បុច្ឆិំសុ. សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, កិំ ពន្ធនានិ នាមេតានិ, យំ បនេតំ ធនធញ្ញបុត្តទារាទីសុ តណ្ហាសង្ខាតំ កិលេសពន្ធនំ, ឯតំ ឯតេហិ សតគុណេន សហស្សគុណេន សតសហស្សគុណេន ថិរតរំ, ឯវំ មហន្តម្បិ បនេតំ ទុច្ឆិន្ទនិយំ ពន្ធនំ បោរាណកបណ្ឌិតា ឆិន្ទិត្វា ហិមវន្តំ បវិសិត្វា បព្ពជិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ –

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ឯកស្មិំ ទុគ្គតគហបតិកុលេ និព្ពត្តិ. តស្ស វយប្បត្តស្ស បិតា កាលមកាសិ. សោ ភតិំ កត្វា មាតរំ បោសេសិ. អថស្ស មាតា អនិច្ឆមានស្សេវ ឯកំ កុលធីតរំ គេហេ កត្វា អបរភាគេ កាលមកាសិ. ភរិយាយបិស្ស កុច្ឆិយំ គព្ភោ បតិដ្ឋហិ. សោ គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតភាវំ អជានន្តោវ, ‘‘ភទ្ទេ, ត្វំ ភតិំ កត្វា ជីវ, អហំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘សាមិ, ននុ គព្ភោ ¶ មេ បតិដ្ឋិតោ, មយិ វិជាតាយ ទារកំ ទិស្វា បព្ពជិស្សសី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តស្សា វិជាតកាលេ, ‘‘ភទ្ទេ, ត្វំ សោត្ថិនា វិជាតា, ឥទានិ អហំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ អាបុច្ឆិ. អថ នំ សា ‘‘បុត្តស្ស ¶ តាវ ថនបានតោ អបគមនកាលំ អាគមេហី’’តិ វត្វា បុន គព្ភំ គណ្ហិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមំ សម្បដិច្ឆាបេត្វា គន្តុំ ន សក្កា, ឥមិស្សា អនាចិក្ខិត្វាវ បលាយិត្វា បព្ពជិស្សាមី’’តិ. សោ ¶ តស្សា អនាចិក្ខិត្វាវ រត្តិភាគេ ឧដ្ឋាយ បលាយិ. អថ នំ នគរគុត្តិកា អគ្គហេសុំ. សោ ‘‘អហំ, សាមិ, មាតុបោសកោ នាម, វិស្សជ្ជេថ ម’’ន្តិ អត្តានំ វិស្សជ្ជាបេត្វា ឯកស្មិំ ឋានេ វសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អភិញ្ញាសមាបត្តិយោ លភិត្វា ឈានកីឡាយ កីឡន្តោ វិហាសិ. សោ តត្ថ វសន្តោយេវ ‘‘ឯវរូបម្បិ នាម មេ ទុច្ឆិន្ទនិយំ បុត្តទារពន្ធនំ កិលេសពន្ធនំ ឆិន្ន’’ន្តិ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ.

សត្ថា ឥមំ អតីតំ អាហរិត្វា តេន ឧទានិតំ ឧទានំ បកាសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

អនបេក្ខិនោ កាមសុខំ បហាយា’’តិ.

តត្ថ ¶ ធីរាតិ ពុទ្ធាទយោ បណ្ឌិតបុរិសា យំ សង្ខលិកសង្ខាតំ អយសា និព្ពត្តំ អាយសំ, អន្ទុពន្ធនសង្ខាតំ ទារុជំ, យញ្ច បព្ពជតិណេហិ វា អញ្ញេហិ វា វាកាទីហិ រជ្ជុំ កត្វា កតំ រជ្ជុពន្ធនំ, តំ អសិអាទីហិ ឆិន្ទិតុំ សក្កុណេយ្យភាវេន ថិរន្តិ ន វទន្តីតិ អត្ថោ. សារត្តរត្តាតិ សារត្តា ហុត្វា រត្តា, ពហលតររាគរត្តាតិ អត្ថោ. មណិកុណ្ឌលេសូតិ មណីសុ ចេវ កុណ្ឌលេសុ ច, មណិវិចិត្តេសុ វា កុណ្ឌលេសុ. ឯតំ ទឡ្ហន្តិ យេ មណិកុណ្ឌលេសុ សារត្តរត្តា, តេសំ សោ រាគោ ច យា បុត្តទារេសុ អបេក្ខា តណ្ហា, ឯតំ កិលេសមយំ ពន្ធនញ្ច បណ្ឌិតបុរិសា ទឡ្ហន្តិ វទន្តិ. ឱហារិនន្តិ អាកឌ្ឍិត្វា ចតូសុ អបាយេសុ បាតនតោ អវហរតិ ហេដ្ឋា ហរតីតិ ឱហារិនំ. សិថិលន្តិ ពន្ធនដ្ឋានេ ឆវិចម្មមំសានិ ន ឆិន្ទតិ, លោហិតំ ន នីហរតិ, ពន្ធនភាវម្បិ អជានាបេត្វា ថលបថជលបថាទីសុ កម្មានិ កាតុំ ទេតីតិ សិថិលំ. ទុប្បមុញ្ចន្តិ លោភវសេន ហិ ឯកវារម្បិ ឧប្បន្នំ កិលេសពន្ធនំ ទដ្ឋដ្ឋានតោ កច្ឆបោ ¶ វិយ ទុម្មោចិយំ ¶ ហោតីតិ ទុប្បមុញ្ចំ. ឯតម្បិ ឆេត្វានាតិ ឯតំ ទឡ្ហម្បិ កិលេសពន្ធនំ ញាណខគ្គេន ឆិន្ទិត្វា អនបេក្ខិនោ ¶ ហុត្វា កាមសុខំ បហាយ បរិព្ពជន្តិ, បក្កមន្តិ បព្ពជន្តីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

យេ រាគរត្តាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ខេមំ នាម រញ្ញោ ពិម្ពិសារស្ស អគ្គមហេសិំ អារព្ភ កថេសិ.

សា កិរ បទុមុត្តរបាទមូលេ បត្ថិតបត្ថនា អតិវិយ អភិរូបា បាសាទិកា អហោសិ. ‘‘សត្ថា កិរ រូបស្ស ទោសំ កថេតី’’តិ សុត្វា បន សត្ថុ សន្តិកំ គន្តុំ ន ឥច្ឆិ. រាជា តស្សា រូបមទមត្តភាវំ ញត្វា វេឡុវនវណ្ណនាបដិសំយុត្តានិ គីតានិ ការេត្វា នដាទីនំ ទាបេសិ. តេសំ តានិ គាយន្តានំ សទ្ទំ សុត្វា តស្សា វេឡុវនំ អទិដ្ឋបុព្ពំ វិយ អសុតបុព្ពំ វិយ ច អហោសិ. សា ‘‘កតរំ ឧយ្យានំ សន្ធាយ គាយថា’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ទេវី, តុម្ហាកំ វេឡុវនុយ្យានមេវា’’តិ វុត្តេ ឧយ្យានំ គន្តុកាមា អហោសិ. សត្ថា តស្សា អាគមនំ ញត្វា បរិសមជ្ឈេ និសីទិត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោវ តាលវណ្ដំ អាទាយ អត្តនោ បស្សេ ឋត្វា ពីជមានំ អភិរូបំ ឥត្ថិំ និម្មិនិ. ខេមា, ទេវីបិ បវិសមានាវ តំ ឥត្ថិំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ រូបស្ស ទោសំ កថេតីតិ វទន្តិ, អយញ្ចស្ស សន្តិកេ ឥត្ថី ពីជយមានា ឋិតា, នាហំ ឥមិស្សា កលភាគម្បិ ¶ ឧបេមិ, ន មយា ឦទិសំ ឥត្ថិរូបំ ទិដ្ឋបុព្ពំ, សត្ថារំ អភូតេន អព្ភាចិក្ខន្តិ មញ្ញេ’’តិ ចិន្តេត្វា តថាគតស្ស កថាសទ្ទម្បិ អនិសាមេត្វា តមេវ ឥត្ថិំ ឱលោកយមានា អដ្ឋាសិ. សត្ថា តស្សា តស្មិំ រូបេ ឧប្បន្នពហុមានតំ ញត្វា តំ រូបំ បឋមវយាទិវសេន ទស្សេត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ បរិយោសានេ អដ្ឋិមត្តាវសានំ កត្វា ទស្សេសិ. ខេមា តំ ទិស្វា ‘‘ឯវរូបម្បិ នាមេតំ រូបំ មុហុត្តេនេវ ខយវយំ សម្បត្តំ, នត្ថិ វត ឥមស្មិំ រូបេ សារោ’’តិ ចិន្តេសិ. សត្ថា តស្សា ចិត្តាចារំ ឱលោកេត្វា, ‘‘ខេមេ, ត្វំ ‘ឥមស្មិំ រូបេ សារោ អត្ថី’តិ ចិន្តេសិ, បស្ស ទានិស្ស អសារភាវ’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អាតុរំ ¶ ¶ អសុចិំ បូតិំ, បស្ស ខេមេ សមុស្សយំ;

ឧគ្ឃរន្តំ បគ្ឃរន្តំ, ពាលានំ អភិបត្ថិត’’ន្តិ. (អប. ថេរី ២.២.៣៥៤);

សា គាថាបរិយោសានេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. អថ នំ សត្ថា, ‘‘ខេមេ, ឥមេ សត្តា រាគរត្តា ទោសបទុដ្ឋា មោហមូឡ្ហា អត្តនោ តណ្ហាសោតំ សមតិក្កមិតុំ ន សក្កោន្តិ, តត្ថេវ លគ្គន្តី’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

អនបេក្ខិនោ សព្ពទុក្ខំ បហាយា’’តិ.

តត្ថ មក្កដកោវ ជាលន្តិ យថា នាម មក្កដកោ សុត្តជាលំ កត្វា មជ្ឈេ ឋានេ នាភិមណ្ឌលេ និបន្នោ បរិយន្តេ បតិតំ បដង្គំ វា មក្ខិកំ វា វេគេន គន្ត្វា វិជ្ឈិត្វា តស្ស រសំ បិវិត្វា បុន គន្ត្វា តស្មិំយេវ ¶ ឋានេ និបជ្ជតិ, ឯវមេវ យេ សត្តា រាគរត្តា ទោសបទុដ្ឋា មោហមូឡ្ហា សយំកតំ តណ្ហាសោតំ អនុបតន្តិ, តេ តំ សមតិក្កមិតុំ ន សក្កោន្តិ, ឯវំ ទុរតិក្កមំ. ឯតម្បិ ឆេត្វាន វជន្តិ ធីរាតិ បណ្ឌិតា ឯតំ ពន្ធនំ ឆេត្វា អនបេក្ខិនោ និរាលយា ហុត្វា អរហត្តមគ្គេន សព្ពទុក្ខំ បហាយ វជន្តិ, គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ខេមា អរហត្តេ បតិដ្ឋហិ, មហាជនស្សាបិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសិ. សត្ថា រាជានំ អាហ – ‘‘មហារាជ, ខេមាយ បព្ពជិតុំ វា បរិនិព្ពាយិតុំ វា វដ្ដតី’’តិ. ភន្តេ, បព្ពាជេថ នំ, អលំ បរិនិព្ពានេនាតិ. សា បព្ពជិត្វា អគ្គសាវិកា អហោសីតិ.

មុញ្ច បុរេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ឧគ្គសេនំ អារព្ភ កថេសិ.

បញ្ចសតា ¶ កិរ នដា សំវច្ឆរេ វា ឆមាសេ វា បត្តេ រាជគហំ គន្ត្វា រញ្ញោ សត្តាហំ សមជ្ជំ ¶ កត្វា ពហុំ ហិរញ្ញសុវណ្ណំ លភន្តិ, អន្តរន្តរេ ឧក្ខេបទាយានំ បរិយន្តោ នត្ថិ. មហាជនោ មញ្ចាតិមញ្ចាទីសុ ឋត្វា សមជ្ជំ ឱលោកេសិ. អថេកា លង្ឃិកធីតា វំសំ អភិរុយ្ហ តស្ស ឧបរិ បរិវត្តិត្វា តស្ស បរិយន្តេ អាកាសេ ចង្កមមានា នច្ចតិ ចេវ គាយតិ ច. តស្មិំ សមយេ ¶ ឧគ្គសេនោ នាម សេដ្ឋិបុត្តោ សហាយកេន សទ្ធិំ មញ្ចាតិមញ្ចេ ឋិតោ តំ ឱលោកេត្វា តស្សា ហត្ថបាទវិក្ខេបាទីសុ ឧប្បន្នសិនេហោ គេហំ គន្ត្វា ‘‘តំ លភន្តោ ជីវិស្សាមិ, អលភន្តស្ស មេ ឥធេវ មរណ’’ន្តិ អាហារូបច្ឆេទំ កត្វា មញ្ចកេ និបជ្ជិ. មាតាបិតូហិ, ‘‘តាត, កិំ តេ រុជ្ជតី’’តិ បុច្ឆិតោបិ ‘‘តំ មេ នដធីតរំ លភន្តស្ស ជីវិតំ អត្ថិ, អលភន្តស្ស មេ ឥធេវ មរណ’’ន្តិ វត្វា, ‘‘តាត, មា ឯវំ ករិ, អញ្ញំ តេ អម្ហាកំ កុលស្ស ច ភោគានញ្ច អនុរូបំ កុមារិកំ អានេស្សាមា’’តិ វុត្តេបិ តថេវ វត្វា និបជ្ជិ. អថស្ស បិតា ពហុំ យាចិត្វាបិ តំ សញ្ញាបេតុំ អសក្កោន្តោ តស្ស សហាយំ បក្កោសាបេត្វា កហាបណសហស្សំ ទត្វា ‘‘ឥមេ កហាបណេ គហេត្វា អត្តនោ ធីតរំ មយ្ហំ បុត្តស្ស ទេតូ’’តិ បហិណិ. សោ ‘‘នាហំ កហាបណេ គហេត្វា ទេមិ, សចេ បន សោ ឥមំ អលភិត្វា ជីវិតុំ ន សក្កោតិ, តេន ហិ អម្ហេហិ សទ្ធិំយេវ វិចរតុ, ទស្សាមិស្ស ធីតរ’’ន្តិ អាហ. មាតាបិតរោ បុត្តស្ស តមត្ថំ អារោចេសុំ. សោ ‘‘អហំ តេហិ សទ្ធិំ វិចរិស្សាមី’’តិ វត្វា យាចន្តានម្បិ តេសំ កថំ អនាទិយិត្វា និក្ខមិត្វា នាដកស្ស សន្តិកំ អគមាសិ. សោ តស្ស ធីតរំ ទត្វា តេន សទ្ធិំយេវ គាមនិគមរាជធានីសុ សិប្បំ ទស្សេន្តោ វិចរិ.

សាបិ តេន សទ្ធិំ សំវាសមន្វាយ នចិរស្សេវ បុត្តំ លភិត្វា កីឡាបយមានា ‘‘សកដគោបកស្ស បុត្ត, ភណ្ឌហារកស្ស បុត្ត, កិញ្ចិ អជានកស្ស បុត្តា’’តិ វទតិ. សោបិ នេសំ សកដបរិវត្តកំ កត្វា ឋិតដ្ឋានេ គោណានំ តិណំ អាហរតិ, សិប្បទស្សនដ្ឋានេ លទ្ធភណ្ឌកំ ឧក្ខិបិត្វា ហរតិ ¶ . តទេវ កិរ សន្ធាយ សា ឥត្ថី បុត្តំ កីឡាបយមានា តថា វទតិ. សោ អត្តានំ អារព្ភ តស្សា គាយនភាវំ ញត្វា តំ បុច្ឆិ – ‘‘មំ សន្ធាយ កថេសី’’តិ? ‘‘អាម, តំ សន្ធាយា’’តិ. ‘‘ឯវំ សន្តេ អហំ បលាយិស្សាមី’’តិ ¶ . សា ‘‘កិំ បន មយ្ហំ តយា បលាយិតេន វា អាគតេន វា’’តិ បុនប្បុនំ តទេវ គីតំ គាយតិ. សា កិរ អត្តនោ រូបសម្បត្តិញ្ចេវ ធនលាភញ្ច និស្សាយ តំ កិស្មិញ្ចិ ន មញ្ញតិ. សោ ‘‘កិំ នុ ខោ និស្សាយ ឥមិស្សា អយំ មានោ’’តិ ចិន្តេន្តោ ‘‘សិប្បំ និស្សាយា’’តិ ញត្វា ‘‘ហោតុ, សិប្បំ ឧគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ សសុរំ ឧបសង្កមិត្វា តស្ស ជាននកសិប្បំ ឧគ្គណ្ហិត្វា គាមនិគមាទីសុ សិប្បំ ទស្សេន្តោ អនុបុព្ពេន រាជគហំ អាគន្ត្វា ‘‘ឥតោ សត្តមេ ទិវសេ ឧគ្គសេនោ សេដ្ឋិបុត្តោ នគរវាសីនំ សិប្បំ ទស្សេស្សតី’’តិ អារោចាបេសិ.

នគរវាសិនោ ¶ មញ្ចាតិមញ្ចាទយោ ពន្ធាបេត្វា សត្តមេ ទិវសេ សន្និបតិំសុ. សោបិ សដ្ឋិហត្ថំ វំសំ អភិរុយ្ហ តស្ស មត្ថកេ អដ្ឋាសិ. តំ ទិវសំ សត្ថា បច្ចូសកាលេ លោកំ វោលោកេន្តោ តំ អត្តនោ ញាណជាលស្ស អន្តោ បវិដ្ឋំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘ស្វេ សេដ្ឋិបុត្តោ សិប្បំ ទស្សេស្សាមីតិ វំសមត្ថកេ ឋស្សតិ, តស្ស ទស្សនត្ថំ មហាជនោ សន្និបតិស្សតិ. តត្រ អហំ ចតុប្បទិកំ គាថំ ទេសេស្សាមិ, តំ សុត្វា ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ ភវិស្សតិ, ឧគ្គសេនោបិ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិស្សតី’’តិ អញ្ញាសិ. សត្ថា បុនទិវសេ កាលំ សល្លក្ខេត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ រាជគហំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. ឧគ្គសេនោបិ សត្ថរិ អន្តោនគរំ អបវិដ្ឋេយេវ ឧន្នាទនត្ថាយ មហាជនស្ស អង្គុលិសញ្ញំ ទត្វា វំសមត្ថកេ ¶ បតិដ្ឋាយ អាកាសេយេវ សត្ត វារេ បរិវត្តិត្វា ឱរុយ្ហ វំសមត្ថកេ អដ្ឋាសិ. តស្មិំ ខណេ សត្ថា នគរំ បវិសន្តោ យថា តំ បរិសា ន ឱលោកេតិ, ឯវំ កត្វា អត្តានមេវ ឱលោកាបេសិ. ឧគ្គសេនោ បរិសំ ឱលោកេត្វា ‘‘ន មំ បរិសា ឱលោកេតី’’តិ ទោមនស្សប្បត្តោ ‘‘ឥទំ មយា សំវច្ឆរេ កត្តព្ពំ សិប្បំ, សត្ថរិ នគរំ បវិសន្តេ បរិសា មំ អនោលោកេត្វា សត្ថារមេវ ឱលោកេតិ, មោឃំ វត មេ សិប្បទស្សនំ ជាត’’ន្តិ ចិន្តេសិ.

សត្ថា តស្ស ចិត្តំ ញត្វា មហាមោគ្គល្លានំ អាមន្តេត្វា ‘‘គច្ឆ, មោគ្គល្លាន, សេដ្ឋិបុត្តំ វទេហិ ‘សិប្បំ កិរ ទស្សេតូ’’’តិ អាហ. ថេរោ គន្ត្វា វំសស្ស ហេដ្ឋា ឋិតោ សេដ្ឋិបុត្តំ អាមន្តេត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឥង្ឃ ¶ បស្ស នដបុត្ត, ឧគ្គសេន មហព្ពល;

ករោហិ រង្គំ បរិសាយ, ហាសយស្សុ មហាជន’’ន្តិ.

សោ ថេរស្ស កថំ សុត្វា តុដ្ឋមានសោ ហុត្វា ‘‘សត្ថា មញ្ញេ មម សិប្បំ បស្សិតុកាមោ’’តិ វំសមត្ថកេ ឋិតកោវ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឥង្ឃ បស្ស មហាបញ្ញ, មោគ្គល្លាន មហិទ្ធិក;

ករោមិ រង្គំ បរិសាយ, ហាសយាមិ មហាជន’’ន្តិ.

ឯវញ្ច បន វត្វា វំសមត្ថកតោ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា អាកាសេវ ចុទ្ទសក្ខត្តុំ បរិវត្តិត្វា ឱរុយ្ហ វំសមត្ថកេវ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សត្ថា, ‘‘ឧគ្គសេន, បណ្ឌិតេន នាម អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នេសុ ¶ ខន្ធេសុ អាលយំ បហាយ ជាតិអាទីហិ មុច្ចិតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

តត្ថ ¶ មុញ្ច បុរេតិ អតីតេសុ ខន្ធេសុ អាលយំ និកន្តិំ អជ្ឈោសានំ បត្ថនំ បរិយុដ្ឋានំ គាហំ បរាមាសំ តណ្ហំ មុញ្ច. បច្ឆតោតិ អនាគតេសុបិ ខន្ធេសុ អាលយាទីនិ មុញ្ច. មជ្ឈេតិ បច្ចុប្បន្នេសុបិ តានិ មុញ្ច. ភវស្ស បារគូតិ ឯវំ សន្តេ តិវិធស្សាបិ ភវស្ស អភិញ្ញាបរិញ្ញាបហានភាវនាសច្ឆិកិរិយវសេន បារគូ បារង្គតោ ហុត្វា ខន្ធធាតុអាយតនាទិភេទេ សព្ពសង្ខតេ វិមុត្តមានសោ វិហរន្តោ បុន ជាតិជរាមរណានិ ន ឧបគច្ឆតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. សេដ្ឋិបុត្តោបិ វំសមត្ថកេ ឋិតកោវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា វំសតោ ឱរុយ្ហ សត្ថុ សន្តិកំ អាគន្ត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន សត្ថារំ វន្ទិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. អថ នំ សត្ថា ទក្ខិណហត្ថំ បសារេត្វា ‘‘ឯហិ ភិក្ខូ’’តិ អាហ. សោ តាវទេវ អដ្ឋបរិក្ខារធរោ សដ្ឋិវស្សិកត្ថេរោ វិយ អហោសិ. អថ នំ ភិក្ខូ, ‘‘អាវុសោ ឧគ្គសេន, សដ្ឋិហត្ថស្ស តេ វំសស្ស មត្ថកតោ ឱតរន្តស្ស ភយំ នាម នាហោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘នត្ថិ មេ, អាវុសោ, ភយ’’ន្តិ វុត្តេ សត្ថុ អារោចេសុំ, ‘‘ភន្តេ, ឧគ្គសេនោ ¶ ‘ន ភាយាមី’តិ វទតិ, អភូតំ វត្វា អញ្ញំ ព្យាករោតី’’តិ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, មម បុត្តេន ឧគ្គសេនេន សទិសា ឆិន្នសំយោជនា ភិក្ខូ ភាយន្តិ, ន តសន្តី’’តិ វត្វា ព្រាហ្មណវគ្គេ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សព្ពសំយោជនំ ¶ ឆេត្វា, យោ វេ ន បរិតស្សតិ;

សង្គាតិគំ វិសំយុត្តំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ. (ធ. ប. ៣៩៧; សុ. និ. ៦២៦);

ទេសនាវសានេ ពហូនំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. បុនេកទិវសំ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘កិំ នុ ខោ, អាវុសោ, ឯវំ អរហត្តូបនិស្សយសម្បន្នស្ស ភិក្ខុនោ នដធីតរំ និស្សាយ ¶ នដេហិ សទ្ធិំ វិចរណការណំ, កិំ អរហត្តូបនិស្សយការណ’’ន្តិ? សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, ឧភយម្បេតំ ឥមិនា ឯវ កត’’ន្តិ វត្វា តមត្ថំ បកាសេតុំ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ កិរ កស្សបទសពលស្ស សុវណ្ណចេតិយេ ករិយមានេ ពារាណសិវាសិនោ កុលបុត្តា ពហុំ ខាទនីយភោជនីយំ យានកេសុ អារោបេត្វា ‘‘ហត្ថកម្មំ ករិស្សាមា’’តិ ចេតិយដ្ឋានំ គច្ឆន្តា អន្តរាមគ្គេ ឯកំ ថេរំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តំ បស្សិំសុ. អថេកា កុលធីតា ថេរំ ឱលោកេត្វា សាមិកំ អាហ – ‘‘សាមិ, អយ្យោ, បិណ្ឌាយ បវិសតិ, យានកេ ច នោ ពហុំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ, បត្តមស្ស អាហរ, ភិក្ខំ ទស្សាមា’’តិ. សោ តំ បត្តំ អាហរិត្វា ខាទនីយភោជនីយស្ស បូរេត្វា ថេរស្ស ហត្ថេ បតិដ្ឋបេត្វា ឧភោបិ បត្ថនំ ករិំសុ, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេហិ ទិដ្ឋធម្មស្សេវ ភាគិនោ ភវេយ្យាមា’’តិ. សោបិ ថេរោ ខីណាសវោវ, តស្មា ឱលោកេន្តោ តេសំ បត្ថនាយ សមិជ្ឈនភាវំ ញត្វា សិតំ អកាសិ. តំ ទិស្វា សា ឥត្ថី សាមិកំ អាហ – ‘‘អម្ហាកំ, អយ្យោ, សិតំ ករោតិ, ឯកោ នដការកោ ¶ ភវិស្សតី’’តិ. សាមិកោបិស្សា ‘‘ឯវំ ភវិស្សតិ, ភទ្ទេ’’តិ វត្វា បក្កាមិ. ឥទំ តេសំ បុព្ពកម្មំ. តេ តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា តតោ ចវិត្វា សា ឥត្ថី នដគេហេ និព្ពត្តិ, បុរិសោ សេដ្ឋិគេហេ. សោ ‘‘ឯវំ, ភទ្ទេ, ភវិស្សតី’’តិ តស្សា បដិវចនស្ស ទិន្នត្តា នដេហិ សទ្ធិំ វិចរិ. ខីណាសវត្ថេរស្ស ¶ ទិន្នបិណ្ឌបាតំ និស្សាយ អរហត្តំ បាបុណិ. សាបិ នដធីតា ‘‘យា មេ សាមិកស្ស គតិ, មយ្ហម្បិ សា ឯវ គតី’’តិ បព្ពជិត្វា អរហត្តេ បតិដ្ឋហីតិ.

វិតក្កមថិតស្សាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ចូឡធនុគ្គហបណ្ឌិតំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកោ កិរ ទហរភិក្ខុ សលាកគ្គេ អត្តនោ បត្តសលាកំ គហេត្វា សលាកយាគុំ អាទាយ អាសនសាលំ គន្ត្វា បិវិ. តត្ថ ឧទកំ អលភិត្វា ឧទកត្ថាយ ឯកំ ឃរំ អគមាសិ. តត្ថ តំ ឯកា កុមារិកា ទិស្វាវ ឧប្បន្នសិនេហា, ‘‘ភន្តេ, បុន បានីយេន អត្ថេ សតិ ឥធេវ អាគច្ឆេយ្យាថា’’តិ អាហ. សោ តតោ បដ្ឋាយ យទា បានីយំ ន លភតិ, តទា តត្ថេវ គច្ឆតិ. សាបិស្ស ¶ បត្តំ គហេត្វា បានីយំ ទេតិ. ឯវំ គច្ឆន្តេ កាលេ យាគុម្បិ ទត្វា បុនេកទិវសំ តត្ថេវ និសីទាបេត្វា ភត្តំ អទាសិ. សន្តិកេ ចស្ស និសីទិត្វា ¶ , ‘‘ភន្តេ, ឥមស្មិំ គេហេ ន កិញ្ចិ នត្ថិ នាម, កេវលំ មយំ វិចរណកមនុស្សមេវ ន លភាមា’’តិ កថំ សមុដ្ឋាបេសិ. សោ កថិបាហេនេវ តស្សា កថំ សុត្វា ឧក្កណ្ឋិ. អថ នំ ឯកទិវសំ អាគន្តុកា ភិក្ខូ ទិស្វា ‘‘កស្មា ត្វំ, អាវុសោ, កិសោ ឧប្បណ្ឌុបណ្ឌុកជាតោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឧក្កណ្ឋិតោម្ហិ, អាវុសោ’’តិ វុត្តេ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ សន្តិកំ នយិំសុ. តេបិ នំ សត្ថុ សន្តិកំ នេត្វា តមត្ថំ អារោចេសុំ. សត្ថា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ, ភិក្ខុ, ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ច’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘កស្មា ត្វំ មាទិសស្ស អារទ្ធវីរិយស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ បព្ពជិត្វា ‘សោតាបន្នោ’តិ វា ‘សកទាគាមី’តិ វា អត្តានំ អវទាបេត្វា ‘ឧក្កណ្ឋិតោ’តិ វទាបេសិ, ភារិយំ តេ កម្មំ កត’’ន្តិ វត្វា ‘‘កិំ ការណា ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ភន្តេ, ឯកា មំ ឥត្ថី ឯវមាហា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខុ, អនច្ឆរិយំ ឯតំ តស្សា កិរិយំ. សា ហិ បុព្ពេ សកលជម្ពុទីបេ អគ្គធនុគ្គហបណ្ឌិតំ បហាយ តំមុហុត្តទិដ្ឋកេ ឯកស្មិំ សិនេហំ ឧប្បាទេត្វា តំ ¶ ជីវិតក្ខយំ បាបេសី’’តិ វត្វា តស្សត្ថស្ស បកាសនត្ថំ ភិក្ខូហិ យាចិតោ –

អតីតេ ចូឡធនុគ្គហបណ្ឌិតកាលេ តក្កសិលាយំ ទិសាបាមោក្ខស្ស អាចរិយស្ស សន្តិកេ សិប្បំ ឧគ្គហេត្វា តេន តុដ្ឋេន ទិន្នំ ធីតរំ អាទាយ ពារាណសិំ គច្ឆន្តស្ស ឯកស្មិំ អដវិមុខេ ឯកូនបញ្ញាសាយ កណ្ឌេហិ ឯកូនបញ្ញាសចោរេ មារេត្វា កណ្ឌេសុ ខីណេសុ ចោរជេដ្ឋកំ គហេត្វា ភូមិយំ បាតេត្វា, ‘‘ភទ្ទេ, អសិំ អាហរា’’តិ វុត្តេ តាយ តង្ខណំ ទិដ្ឋចោរេ សិនេហំ កត្វា ចោរស្ស ហត្ថេ អសិថរុំ ឋបេត្វា ចោរេន ធនុគ្គហបណ្ឌិតស្ស មារិតភាវំ អាវិកត្វា ចោរេន ច តំ អាទាយ គច្ឆន្តេន ‘‘មម្បិ ឯសា អញ្ញំ ទិស្វា អត្តនោ សាមិកំ វិយ មារាបេស្សតិ ¶ , កិំ មេ ឥមាយា’’តិ ឯកំ នទិំ ទិស្វា ឱរិមតីរេ តំ ឋបេត្វា តស្សា ភណ្ឌកំ អាទាយ ‘‘ត្វំ ឥធេវ ហោហិ, យាវាហំ ភណ្ឌិកំ ឧត្តារេមី’’តិ តត្ថេវ តំ បហាយ គមនភាវញ្ច អាវិកត្វា –

‘‘សព្ពំ ភណ្ឌំ សមាទាយ, បារំ តិណ្ណោសិ ព្រាហ្មណ;

បច្ចាគច្ឆ លហុំ ខិប្បំ, មម្បិ តារេហិ ទានិតោ.

‘‘កាយំ ¶ ឯឡគលាគុម្ពេ, ករោតិ អហុហាសិយំ;

នយីធ នច្ចំ វា គីតំ វា, តាឡំ វា សុសមាហិតំ;

អនម្ហិកាលេ សុសោណិ, កិំ នុ ជគ្ឃសិ សោភនេ.

‘‘សិង្គាល ពាល ទុម្មេធ, អប្បបញ្ញោសិ ជម្ពុក;

ជីនោ មច្ឆញ្ច បេសិញ្ច, កបណោ វិយ ឈាយសិ.

‘‘សុទស្សំ វជ្ជមញ្ញេសំ, អត្តនោ បន ទុទ្ទសំ;

ជីនា បតិញ្ច ជារញ្ច, មញ្ញេ ត្វញ្ញេវ ឈាយសិ.

‘‘ឯវមេតំ ¶ មិគរាជ, យថា ភាសសិ ជម្ពុក;

សា នូនាហំ ឥតោ គន្ត្វា, ភត្តុ ហេស្សំ វសានុគា.

‘‘យោ ហរេ មត្តិកំ ថាលំ, កំសថាលម្បិ សោ ហរេ;

កតញ្ចេវ តយា បាបំ, បុនបេវំ ករិស្សសី’’តិ. (ជា. ១.៥.១២៨-១៣៤) –

ឥមំ បញ្ចកនិបាតេ ចូឡធនុគ្គហជាតកំ វិត្ថារេត្វា ‘‘តទា ចូឡធនុគ្គហបណ្ឌិតោ ត្វំ អហោសិ, សា ឥត្ថី ឯតរហិ ¶ អយំ កុមារិកា, សិង្គាលរូបេន អាគន្ត្វា តស្សា និគ្គហការកោ សក្កោ ទេវរាជា អហមេវា’’តិ វត្វា ‘‘ឯវំ សា ឥត្ថី តំមុហុត្តទិដ្ឋកេ ឯកស្មិំ សិនេហេន សកលជម្ពុទីបេ អគ្គបណ្ឌិតំ ជីវិតា វោរោបេសិ, តំ ឥត្ថិំ អារព្ភ ឧប្បន្នំ តវ តណ្ហំ ឆិន្ទិត្វា វិហរាហិ ភិក្ខូ’’តិ តំ ឱវទិត្វា ឧត្តរិម្បិ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

តត្ថ វិតក្កមថិតស្សាតិ កាមវិតក្កាទីហិ វិតក្កេហិ និម្មថិតស្ស. តិព្ពរាគស្សាតិ ពហលរាគស្ស. សុភានុបស្សិនោតិ ឥដ្ឋារម្មណេ សុភនិមិត្តគាហាទិវសេន វិស្សដ្ឋមានសតាយ សុភន្តិ អនុបស្សន្តស្ស. តណ្ហាតិ ឯវរូបស្ស ឈានាទីសុ ឯកម្បិ ន វឌ្ឍតិ, អថ ខោ ឆទ្វារិកា តណ្ហាយេវ ភិយ្យោ វឌ្ឍតិ. ឯស ខោតិ ឯសោ បុគ្គលោ តណ្ហាពន្ធនំ ទឡ្ហំ សុថិរំ ករោតិ. វិតក្កូបសមេតិ មិច្ឆាវិតក្កាទីនំ វូបសមសង្ខាតេ ទសសុ អសុភេសុ បឋមជ្ឈានេ. សទា សតោតិ ¶ យោ ឯត្ថ អភិរតោ ហុត្វា និច្ចំ ឧបដ្ឋិតសតិតាយ សតោ តំ អសុភឈានំ ភាវេតិ. ព្យន្តិ កាហិតីតិ ឯស ¶ ភិក្ខុ តីសុ ភវេសុ ឧប្បជ្ជនកំ តណ្ហំ វិគតន្តំ ករិស្សតិ. មារពន្ធនន្តិ ឯសោ តេភូមកវដ្ដសង្ខាតំ មារពន្ធនម្បិ ឆិន្ទិស្សតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ សោ ភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

ចូឡធនុគ្គហបណ្ឌិតវត្ថុ សត្តមំ.

និដ្ឋង្គតោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មារំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកទិវសញ្ហិ វិកាលេ សម្ពហុលា ថេរា ជេតវនវិហារំ បវិសិត្វា រាហុលត្ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា តំ ឧដ្ឋាបេសុំ. សោ អញ្ញត្ថ វសនដ្ឋានំ អបស្សន្តោ តថាគតស្ស គន្ធកុដិយា បមុខេ និបជ្ជិ. តទា សោ អាយស្មា អរហត្តំ បត្តោ អវស្សិកោវ ហោតិ. មារោ វសវត្តិភវនេ ឋិតោយេវ តំ អាយស្មន្តំ គន្ធកុដិបមុខេ និបន្នំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘សមណស្ស គោតមស្ស រុជនកអង្គុលី ពហិ និបន្នោ, សយំ អន្តោគន្ធកុដិយំ និបន្នោ, អង្គុលិយា បីឡិយមានាយ សយម្បិ ¶ បីឡិតោ ភវិស្សតី’’តិ. សោ មហន្តំ ហត្ថិរាជវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វា អាគម្ម សោណ្ឌាយ ថេរស្ស មត្ថកំ បរិក្ខិបិត្វា មហន្តេន សទ្ទេន កោញ្ចនាទំ រវិ. សត្ថា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ តស្ស មារភាវំ ញត្វា, ‘‘មារ, តាទិសានំ សតសហស្សេនាបិ មម បុត្តស្ស ភយំ ឧប្បាទេតុំ ន សក្កា. បុត្តោ ហិ មេ អសន្តាសី វីតតណ្ហោ មហាវីរិយោ មហាបញ្ញោ’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘និដ្ឋង្គតោ ¶ អសន្តាសី, វីតតណ្ហោ អនង្គណោ;

អច្ឆិន្ទិ ភវសល្លានិ, អន្តិមោយំ សមុស្សយោ.

‘‘វីតតណ្ហោ អនាទានោ, និរុត្តិបទកោវិទោ;

អក្ខរានំ សន្និបាតំ, ជញ្ញា បុព្ពាបរានិ ច;

មហាបញ្ញោ មហាបុរិសោតិ វុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ ¶ និដ្ឋង្គតោតិ ឥមស្មិំ សាសនេ បព្ពជិតានំ អរហត្តំ និដ្ឋំ នាម, តំ គតោ បត្តោតិ អត្ថោ. អសន្តាសីតិ អព្ភន្តរេ រាគសន្តាសាទីនំ អភាវេន អសន្តសនកោ. អច្ឆិន្ទិ ភវសល្លានីតិ សព្ពានិបិ ភវគាមីនិ សល្លានិ អច្ឆិន្ទិ. សមុស្សយោតិ អយំ ឯតស្ស អន្តិមោ ទេហោ.

អនាទានោតិ ខន្ធាទីសុ និគ្គហណោ. និរុត្តិបទកោវិទោតិ និរុត្តិយញ្ច សេសបទេសុ ចាតិ ចតូសុបិ បដិសម្ភិទាសុ ឆេកោតិ អត្ថោ. អក្ខរានំ សន្និបាតំ, ជញ្ញា បុព្ពាបរានិ ចាតិ អក្ខរានំ សន្និបាតសង្ខាតំ អក្ខរបិណ្ឌញ្ច ជានាតិ, បុព្ពក្ខរេន អបរក្ខរំ, អបរក្ខរេន បុព្ពក្ខរញ្ច ជានាតិ. បុព្ពក្ខរេន អបរក្ខរំ ជានាតិ នាម – អាទិម្ហិ បញ្ញាយមានេ មជ្ឈបរិយោសានេសុ ¶ អបញ្ញាយមានេសុបិ ‘‘ឥមេសំ អក្ខរានំ ឥទំ មជ្ឈំ, ឥទំ បរិយោសាន’’ន្តិ ជានាតិ. អបរក្ខរេន បុព្ពក្ខរំ ជានាតិ នាម – អន្តេ បញ្ញាយមានេ អាទិមជ្ឈេសុ អបញ្ញាយមានេសុ ‘‘ឥមេសំ អក្ខរានំ ឥទំ មជ្ឈំ, អយំ អាទី’’តិ ជានាតិ. មជ្ឈេ បញ្ញាយមានេបិ ‘‘ឥមេសំ អក្ខរានំ អយំ អាទិ, អយំ អន្តោ’’តិ ជានាតិ. ឯវំ មហាបញ្ញោ. ស វេ អន្តិមសារីរោតិ ឯស កោដិយំ ឋិតសរីរោ, មហន្តានំ អត្ថធម្មនិរុត្តិបដិភានានំ សីលក្ខន្ធាទីនញ្ច បរិគ្គាហិកាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតត្តា មហាបញ្ញោ, ‘‘វិមុត្តចិត្តត្តា ខ្វាហំ, សារិបុត្ត, មហាបុរិសោតិ វទាមី’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៧៧) វចនតោ វិមុត្តចិត្តតាយ ច មហាបុរិសោតិ វុច្ចតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ. មារោបិ បាបិមា ‘‘ជានាតិ មំ សមណោ គោតមោ’’តិ តត្ថេវន្តរធាយីតិ.

សព្ពាភិភូតិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា អន្តរាមគ្គេ ឧបកំ អាជីវកំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ សត្ថា បត្តសព្ពញ្ញុតញ្ញាណោ ពោធិមណ្ឌេ ¶ សត្តសត្តាហំ វីតិនាមេត្វា អត្តនោ បត្តចីវរមាទាយ ធម្មចក្កបវត្តនត្ថំ ពារាណសិំ សន្ធាយ អដ្ឋារសយោជនមគ្គំ បដិបន្នោ អន្តរាមគ្គេ ឧបកំ អាជីវកំ ¶ អទ្ទស. សោបិ សត្ថារំ ទិស្វា ‘‘វិប្បសន្នានិ ខោ តេ, អាវុសោ, ឥន្ទ្រិយានិ, បរិសុទ្ធោ ឆវិវណ្ណោ បរិយោទាតោ, កំសិ ត្វំ, អាវុសោ, ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតោ, កោ វា តេ សត្ថា, កស្ស វា ត្វំ ធម្មំ រោចេសី’’តិ បុច្ឆិ. អថស្ស សត្ថា ‘‘មយ្ហំ ឧបជ្ឈាយោ វា អាចរិយោ វា នត្ថី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

សព្ពញ្ជហោ តណ្ហក្ខយេ វិមុត្តោ,

សយំ អភិញ្ញាយ កមុទ្ទិសេយ្យ’’ន្តិ.

តត្ថ សព្ពាភិភូតិ សព្ពេសំ តេភូមកធម្មានំ អភិភវនតោ សព្ពាភិភូ. សព្ពវិទូតិ វិទិតសព្ពចតុភូមកធម្មោ. សព្ពេសុ ធម្មេសូតិ សព្ពេសុបិ តេភូមកធម្មេសុ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ អនូបលិត្តោ. សព្ពញ្ជហោតិ សព្ពេ តេភូមកធម្មេ ជហិត្វា ឋិតោ. តណ្ហក្ខយេ វិមុត្តោតិ តណ្ហក្ខយន្តេ ឧប្បាទិតេ តណ្ហក្ខយសង្ខាតេ អរហត្តេ អសេខាយ វិមុត្តិយា វិមុត្តោ. សយំ អភិញ្ញាយាតិ អភិញ្ញេយ្យាទិភេទេ ធម្មេ សយមេវ ជានិត្វា. កមុទ្ទិសេយ្យន្តិ ‘‘អយំ មេ ឧបជ្ឈាយោ វា អាចរិយោ វា’’តិ កំ នាម ឧទ្ទិសេយ្យន្តិ.

ទេសនាវសានេ ឧបកោ អាជីវកោ តថាគតស្ស វចនំ នេវាភិនន្ទិ, ន បដិក្កោសិ. សីសំ បន ចាលេត្វា ជិវ្ហំ និល្លាឡេត្វា ឯកបទិកមគ្គំ គហេត្វា អញ្ញតរំ លុទ្ទកនិវាសនដ្ឋានំ អគមាសីតិ.

សព្ពទានន្តិ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សក្កំ ទេវរាជានំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ ¶ សមយេ តាវតិំសទេវលោកេ ទេវតា សន្និបតិត្វា ចត្តារោ បញ្ហេ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘កតរំ ទានំ នុ ខោ ទានេសុ, កតរោ រសោ រសេសុ, កតរា រតិ រតីសុ ជេដ្ឋកា, តណ្ហក្ខយោវ កស្មា ជេដ្ឋកោតិ វុច្ចតី’’តិ? តេ បញ្ហេ ឯកា ទេវតាបិ វិនិច្ឆិតុំ នាសក្ខិ. ឯកោ បន ទេវោ ឯកំ ទេវំ, សោបិ អបរន្តិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញំ បុច្ឆន្តា ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ ទ្វាទស សំវច្ឆរានិ វិចរិំសុ. ឯត្តកេនាបិ កាលេន បញ្ហានំ អត្ថំ អទិស្វា ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតា សន្និបតិត្វា ចតុន្នំ មហារាជានំ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កិំ, តាតា, មហាទេវតាសន្និបាតោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ចត្តារោ បញ្ហេ សមុដ្ឋាបេត្វា វិនិច្ឆិតុំ អសក្កោន្តា តុម្ហាកំ សន្តិកំ អាគតម្ហា’’តិ. ‘‘កិំ បញ្ហំ នាមេតំ, តាតា’’តិ. ‘‘ទានរសរតីសុ កតមា ទានរសរតី នុ ខោ សេដ្ឋា, តណ្ហក្ខយោវ កស្មា សេដ្ឋោ’’តិ ឥមេ បញ្ហេ វិនិច្ឆិតុំ អសក្កោន្តា អាគតម្ហាតិ. តាតា, មយម្បិ ឥមេសំ អត្ថេ ន ជានាម, អម្ហាកំ បន រាជា ជនសហស្សេន ចិន្តិតេ អត្ថេ ចិន្តេត្វា តង្ខណេនេវ ជានាតិ, សោ អម្ហេហិ បញ្ញាយ ច បុញ្ញេន ច វិសិដ្ឋោ, ឯថ, តស្ស សន្តិកំ គច្ឆាមាតិ តមេវ ទេវគណំ អាទាយ សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា តេនាបិ ‘‘កិំ, តាតា, មហន្តោ ទេវសន្និបាតោ’’តិ វុត្តេ តមត្ថំ អារោចេសុំ. ‘‘តាតា, ឥមេសំ បញ្ហានំ អត្ថំ អញ្ញោបិ ជានិតុំ ន សក្កោតិ, ពុទ្ធវិសយា ហេតេ. សត្ថា បនេតរហិ កហំ វិហរតី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ជេតវនេ’’តិ សុត្វា ‘‘ឯថ, តស្ស សន្តិកំ គមិស្សាមា’’តិ ទេវគណេន សទ្ធិំ រត្តិភាគេ សកលំ ជេតវនំ ¶ ឱភាសេត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ ឋិតោ ‘‘កិំ, មហារាជ, មហតា ទេវសង្ឃេន អាគតោសី’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភន្តេ, ទេវគណេន ឥមេ នាម បញ្ហា សមុដ្ឋាបិតា, អញ្ញោ ឥមេសំ អត្ថំ ជានិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, ឥមេសំ នោ អត្ថំ បកាសេថា’’តិ អាហ.

សត្ថា ‘‘សាធុ មហារាជ, មយា ហិ បារមិយោ បូរេត្វា មហាបរិច្ចាគេ បរិច្ចជិត្វា តុម្ហាទិសានំ កង្ខច្ឆេទនត្ថមេវ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិទ្ធំ, តយា បុច្ឆិតបញ្ហេសុ ហិ សព្ពទានានំ ធម្មទានំ សេដ្ឋំ, សព្ពរសានំ ធម្មរសោ សេដ្ឋោ, សព្ពរតីនំ ធម្មរតិ សេដ្ឋា, តណ្ហក្ខយោ បន អរហត្តំ សម្បាបកត្តា សេដ្ឋោយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

តណ្ហក្ខយោ សព្ពទុក្ខំ ជិនាតី’’តិ.

តត្ថ សព្ពទានំ ធម្មទានន្តិ សចេបិ ហិ ចក្កវាឡគព្ភេ យាវ ព្រហ្មលោកា និរន្តរំ កត្វា សន្និសិន្នានំ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធខីណាសវានំ កទលិគព្ភសទិសានិ ចីវរានិ ទទេយ្យ, តស្មិំ សមាគមេ ចតុប្បទិកាយ គាថាយ កតានុមោទនាវ សេដ្ឋា. តញ្ហិ ទានំ តស្សា គាថាយ សោឡសិំ កលំ នាគ្ឃតិ. ឯវំ ធម្មស្ស ទេសនាបិ វាចនម្បិ សវនម្បិ មហន្តំ. យេន ច បុគ្គលេន ពហូនំ តំ ធម្មស្សវនំ ការិតំ, តស្សេវ អានិសំសោ មហា. តថារូបាយ ឯវ បរិសាយ បណីតបិណ្ឌបាតស្ស បត្តេ បូរេត្វា ទិន្នទានតោបិ សប្បិតេលាទីនំ បត្តេ បូរេត្វា ទិន្នភេសជ្ជទានតោបិ មហាវិហារសទិសានំ វិហារានញ្ច លោហបាសាទសទិសានញ្ច ¶ បាសាទានំ អនេកានិ សតសហស្សានិ ការេត្វា ទិន្នសេនាសនទានតោបិ អនាថបិណ្ឌិកាទីហិ វិហារេ អារព្ភ កតបរិច្ចាគតោបិ អន្តមសោ ចតុប្បទិកាយ គាថាយ អនុមោទនាវសេនាបិ បវត្តិតំ ធម្មទានមេវ វរំ សេដ្ឋំ. កិំ ការណា? ឯវរូបានិ ហិ បុញ្ញានិ ករោន្តា ធម្មំ សុត្វាវ ករោន្តិ, នោ អសុត្វា. សចេ ហិ ឥមេ សត្តា ធម្មំ ន សុណេយ្យុំ, ឧឡុង្កមត្តំ យាគុម្បិ កដច្ឆុមត្តំ ភត្តម្បិ ន ទទេយ្យុំ. ឥមិនា ការណេន សព្ពទានេហិ ធម្មទានមេវ សេដ្ឋំ. អបិច ឋបេត្វា ពុទ្ធេ ច បច្ចេកពុទ្ធេ ច សកលកប្បំ ទេវេ វស្សន្តេ ឧទកពិន្ទូនិ គណេតុំ សមត្ថាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតា សារិបុត្តាទយោបិ អត្តនោ ធម្មតាយ សោតាបត្តិផលាទីនិ អធិគន្តុំ នាសក្ខិំសុ, អស្សជិត្ថេរាទីហិ កថិតធម្មំ សុត្វា សោតាបត្តិផលំ សច្ឆិករិំសុ, សត្ថុ ធម្មទេសនាយ សាវកបារមីញាណំ សច្ឆិករិំសុ. ឥមិនាបិ ការណេន, មហារាជ, ធម្មទានមេវ សេដ្ឋំ. តេន វុត្តំ – ‘‘សព្ពទានំ ធម្មទានំ ជិនាតី’’តិ.

សព្ពេ បន គន្ធរសាទយោបិ រសា ឧក្កំសតោ ទេវតានំ សុធាភោជនរសោបិ សំសារវដ្ដេ បាតេត្វា ទុក្ខានុភវនស្សេវ បច្ចយោ. យោ បនេស សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មសង្ខាតោ ច នវលោកុត្តរធម្មសង្ខាតោ ច ធម្មរសោ, អយមេវ សព្ពរសានំ សេដ្ឋោ. តេន វុត្តំ – ‘‘សព្ពរសំ ធម្មរសោ ជិនាតី’’តិ ¶ . យាបេសា បុត្តរតិធីតុរតិធនរតិឥត្ថិរតិនច្ចគីតវាទិតាទិរតិបភេទា ច អនេកប្បភេទា រតី, សាបិ សំសារវដ្ដេ បាតេត្វា ទុក្ខានុភវនស្សេវ បច្ចយោ. យា បនេសា ធម្មំ កថេន្តស្ស វា សុណន្តស្ស វា វាចេន្តស្ស វា ¶ អន្តោ ឧប្បជ្ជមានា បីតិ ឧទគ្គភាវំ ជនេតិ, អស្សូនិ បវត្តេតិ, លោមហំសំ ជនេតិ, សាយំ សំសារវដ្ដស្ស អន្តំ កត្វា អរហត្តបរិយោសានា ហោតិ. តស្មា សព្ពរតីនំ ឯវរូបា ធម្មរតិយេវ សេដ្ឋា. តេន វុត្តំ – ‘‘សព្ពរតិំ ធម្មរតិ ជិនាតី’’តិ ¶ តណ្ហក្ខយោ បន តណ្ហាយ ខយន្តេ ឧប្បន្នំ អរហត្តំ សកលស្សបិ វដ្ដទុក្ខស្ស អភិភវនតោ សព្ពសេដ្ឋមេវ. តេន វុត្តំ – ‘‘តណ្ហក្ខយោ សព្ពទុក្ខំ ជិនាតី’’តិ.

ឯវំ សត្ថរិ ឥមិស្សា គាថាយ អត្ថំ កថេន្តេយេវ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. សក្កោបិ សត្ថុ ធម្មកថំ សុត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯវមាហ – ‘‘ភន្តេ, ឯវំជេដ្ឋកេ នាម ធម្មទានេ កិមត្ថំ អម្ហាកំ បត្តិំ ន ទាបេថ, ឥតោ បដ្ឋាយ នោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស កថេត្វា បត្តិំ ទាបេថ, ភន្តេ’’តិ. សត្ថា តស្ស វចនំ សុត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, អជ្ជាទិំ កត្វា មហាធម្មស្សវនំ វា បាកតិកធម្មស្សវនំ វា ឧបនិសិន្នកថំ វា អន្តមសោ អនុមោទនម្បិ កថេត្វា សព្ពសត្តានំ បត្តិំ ទទេយ្យាថា’’តិ អាហ.

ហនន្តិ ភោគាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អបុត្តកសេដ្ឋិំ នាម អារព្ភ កថេសិ.

តស្ស ¶ កិរ កាលកិរិយំ សុត្វា រាជា បសេនទិ កោសលោ ‘‘អបុត្តកំ សាបតេយ្យំ កស្ស បាបុណាតី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘រញ្ញោ’’តិ សុត្វា សត្តហិ ទិវសេហិ តស្ស គេហតោ ធនំ រាជកុលំ អភិហរាបេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ហន្ទ កុតោ នុ ត្វំ, មហារាជ, អាគច្ឆសិ ទិវាទិវស្សា’’តិ វុត្តេ ‘‘ឥធ, ភន្តេ, សាវត្ថិយំ សេដ្ឋិ, គហបតិ, កាលកតោ, តមហំ អបុត្តកំ សាបតេយ្យំ រាជន្តេបុរំ អភិហរិត្វា អាគច្ឆាមី’’តិ អាហ. សព្ពំ សុត្តេ (សំ. និ. ១.១៣០) អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

សោ ¶ កិរ សុវណ្ណបាតិយា នានគ្គរសភោជនេ ឧបនីតេ ‘‘ឯវរូបំ នាម មនុស្សា ភុញ្ជន្តិ, កិំ តុម្ហេ មយា សទ្ធិំ ឥមស្មិំ គេហេ កេឡិំ ករោថា’’តិ ភោជនេ ឧបដ្ឋិតេ លេឌ្ឌុទណ្ឌាទីហិ បហរិត្វា បលាបេត្វា ‘‘ឥទំ មនុស្សានំ ភោជន’’ន្តិ កណាជកំ ភុញ្ជតិ ពិឡង្គទុតិយំ. វត្ថយានឆត្តេសុបិ មនាបេសុ ឧបដ្ឋាបិតេសុ តេ មនុស្សេ លេឌ្ឌុទណ្ឌាទីហិ បហរន្តោ បលាបេត្វា សាណានិ ធារេតិ, ជជ្ជររថកេន យាតិ បណ្ណឆត្តកេន ធារិយមានេនាតិ ឯវំ រញ្ញា អារោចិតេ សត្ថា តស្ស បុព្ពកម្មំ កថេសិ.

ភូតបុព្ពំ ¶ សោ, មហារាជ, សេដ្ឋិ, គហបតិ, តគរសិខិំ នាម បច្ចេកពុទ្ធំ បិណ្ឌបាតេន បដិបាទេសិ. ‘‘ទេថ សមណស្ស បិណ្ឌ’’ន្តិ វត្វា សោ ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. តស្មិំ កិរ អស្សទ្ធេ ពាលេ ឯវំ វត្វា បក្កន្តេ តស្ស ភរិយា សទ្ធា បសន្នា ‘‘ចិរស្សំ វត មេ ឥមស្ស មុខតោ ‘ទេហី’តិ វចនំ សុតំ, អជ្ជ មម មនោរថំ បូរេន្តី បិណ្ឌបាតំ ទស្សាមី’’តិ បច្ចេកពុទ្ធស្ស បត្តំ គហេត្វា បណីតភោជនស្ស បូរេត្វា អទាសិ. សោបិ និវត្តមានោ តំ ទិស្វា ‘‘កិំ, សមណ, កិញ្ចិ តេ លទ្ធ’’ន្តិ បត្តំ គហេត្វា បណីតបិណ្ឌបាតំ ទិស្វា វិប្បដិសារី ហុត្វា ឯវំ ¶ ចិន្តេសិ – ‘‘វរមេតំ បិណ្ឌបាតំ ទាសា វា កម្មករា វា ភុញ្ជេយ្យុំ. តេ ហិ ឥមំ ភុញ្ជិត្វា មយ្ហំ កម្មំ ករិស្សន្តិ, អយំ បន គន្ត្វា ភុញ្ជិត្វា និទ្ទាយិស្សតិ, នដ្ឋោ មេ សោ បិណ្ឌបាតោ’’តិ. សោ ភាតុ ច បន ឯកបុត្តកំ សាបតេយ្យស្ស ការណា ជីវិតា វោរោបេសិ. សោ កិរស្ស អង្គុលិំ គហេត្វា វិចរន្តោ ‘‘ឥទំ មយ្ហំ បិតុសន្តកំ យានកំ, អយំ តស្ស គោណោ’’តិអាទីនិ អាហ. អថ នំ សោ សេដ្ឋិ ‘‘ឥទានិ តាវេស ឯវំ វទេតិ, ឥមស្ស បន វុឌ្ឍិប្បត្តកាលេ ឥមស្មិំ គេហេ ភោគេ កោ រក្ខិស្សតី’’តិ តំ អរញ្ញំ នេត្វា ឯកស្មិំ គច្ឆមូលេ គីវាយ គហេត្វា មូលកន្ទំ វិយ គីវំ ផាលេត្វា មារេត្វា តត្ថេវ ឆឌ្ឌេសិ. ឥទមស្ស បុព្ពកម្មំ. តេន វុត្តំ –

‘‘យំ ខោ សោ, មហារាជ, សេដ្ឋិ, គហបតិ, តគរសិខិំ បច្ចេកពុទ្ធំ បិណ្ឌបាតេន បដិបាទេសិ, តស្ស កម្មស្ស វិបាកេន សត្តក្ខត្តុំ សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជិ, តស្សេវ កម្មស្ស វិបាកាវសេសេន ឥមិស្សាយេវ សាវត្ថិយា សត្តក្ខត្តុំ សេដ្ឋិត្តំ ការេសិ. យំ ខោ សោ, មហារាជ, សេដ្ឋិ, គហបតិ, ទត្វា បច្ឆា វិប្បដិសារី អហោសិ ‘វរមេតំ បិណ្ឌបាតំ ទាសា វា កម្មករា វា ភុញ្ជេយ្យុ’ន្តិ, តស្ស កម្មស្ស វិបាកេន នាស្សុឡារាយ ភត្តភោគាយ ¶ ចិត្តំ នមតិ, នាស្សុឡារាយ ¶ វត្ថភោគាយ, នាស្សុឡារាយ យានភោគាយ, នាស្សុឡារានំ បញ្ចន្នំ កាមគុណានំ ភោគាយ ចិត្តំ នមតិ. យំ ខោ សោ, មហារាជ, សេដ្ឋិ, គហបតិ, ភាតុ ច បន ឯកបុត្តំ សាបតេយ្យស្ស ការណា ជីវិតា វោរោបេសិ, តស្ស កម្មស្ស វិបាកេន ពហូនិ វស្សសតានិ ពហូនិ វស្សសហស្សានិ ពហូនិ វស្សសតសហស្សានិ និរយេ បច្ចិត្ថ, តស្សេវ កម្មស្ស វិបាកាវសេសេន ឥទំ សត្តមំ អបុត្តកំ សាបតេយ្យំ រាជកោសំ បវេសេតិ. តស្ស ខោ បន, មហារាជ, សេដ្ឋិស្ស គហបតិស្ស បុរាណញ្ច បុញ្ញំ បរិក្ខីណំ, នវញ្ច បុញ្ញំ អនុបចិតំ. អជ្ជ បន, មហារាជ, សេដ្ឋិ, គហបតិ, មហារោរុវេ និរយេ បច្ចតី’’តិ (សំ. និ. ១.១៣១).

រាជា សត្ថុ វចនំ សុត្វា ‘‘អហោ, ភន្តេ, ភារិយំ កម្មំ, ឯត្តកេ នាម ភោគេ វិជ្ជមានេ នេវ អត្តនា បរិភុញ្ជិ, ន តុម្ហាទិសេ ពុទ្ធេ ធុរវិហារេ វិហរន្តេ បុញ្ញកម្មំ អកាសី’’តិ អាហ ¶ . សត្ថា ‘‘ឯវមេតំ, មហារាជ, ទុម្មេធបុគ្គលា នាម ភោគេ លភិត្វា និព្ពានំ ន គវេសន្តិ, ភោគេ និស្សាយ ឧប្បន្នតណ្ហា បនេតេ ទីឃរត្តំ ហនតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ហនន្តិ ភោគា ទុម្មេធំ, នោ ច បារគវេសិនោ;

ភោគតណ្ហាយ ទុម្មេធោ, ហន្តិ អញ្ញេវ អត្តន’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ នោ ច បារគវេសិនោតិ យេ បន និព្ពានបារគវេសិនោ បុគ្គលា, ន តេ ភោគា ហនន្តិ. អញ្ញេវ អត្តនន្តិ ភោគេ និស្សាយ ឧប្បន្នាយ តណ្ហាយ ទុប្បញ្ញោ បុគ្គលោ បរេ វិយ អត្តានមេវ ហនតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

តិណទោសានីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា បណ្ឌុកម្ពលសិលាយំ វិហរន្តោ អង្កុរំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ‘‘យេ ឈានប្បសុតា ធីរា’’តិ (ធ. ប. ១៨១) គាថាយ ¶ វិត្ថារិតមេវ. វុត្តញ្ហេតំ តត្ថ ឥន្ទកំ អារព្ភ. សោ កិរ អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស អន្តោគាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋស្ស អត្តនោ អាភតំ កដច្ឆុមត្តកំ ភិក្ខំ ទាបេសិ. តទស្ស បុញ្ញំ អង្កុរេន ទសវស្សសហស្សានិ ទ្វាទសយោជនិកំ ឧទ្ធនបន្តិំ កត្វា ទិន្នទានតោ មហប្ផលតរំ ជាតំ. តស្មា ឯវមាហ. ឯវំ វុត្តេ សត្ថា, ‘‘អង្កុរ, ទានំ នាម វិចេយ្យ ទាតុំ វដ្ដតិ, ឯវំ តំ សុខេត្តេ សុវុត្តពីជំ វិយ មហប្ផលំ ហោតិ. ត្វំ បន តថា នាកាសិ, តេន តេ ¶ ទានំ ន មហប្ផលំ ជាត’’ន្តិ ឥមមត្ថំ វិភាវេន្តោ –

‘‘វិចេយ្យ ទានំ ទាតព្ពំ, យត្ថ ទិន្នំ មហប្ផលំ;

ពីជានិ វុត្តានិ យថាសុខេត្តេ’’តិ. (បេ. វ. ៣២៩) –

វត្វា ¶ ឧត្តរិម្បិ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘តិណទោសានិ ខេត្តានិ, រាគទោសា អយំ បជា;

តស្មា ហិ វីតរាគេសុ, ទិន្នំ ហោតិ មហប្ផលំ.

‘‘តិណទោសានិ ខេត្តានិ, ទោសទោសា អយំ បជា;

តស្មា ហិ វីតទោសេសុ, ទិន្នំ ហោតិ មហប្ផលំ.

‘‘តិណទោសានិ ខេត្តានិ, មោហទោសា អយំ បជា;

តស្មា ហិ វីតមោហេសុ, ទិន្នំ ហោតិ មហប្ផលំ.

‘‘តិណទោសានិ ខេត្តានិ, ឥច្ឆាទោសា អយំ បជា;

តស្មា ហិ វិគតិច្ឆេសុ, ទិន្នំ ហោតិ មហប្ផល’’ន្តិ.

តត្ថ តិណទោសានីតិ សាមាកាទីនិ តិណានិ ឧដ្ឋហន្តានិ បុព្ពណ្ណាបរណ្ណានិ ខេត្តានិ ទូសេន្តិ, តេន តានិ ន ពហុផលានិ ហោន្តិ. ឯវំ សត្តានម្បិ អន្តោ រាគោ ឧប្បជ្ជន្តោ សត្តេ ទូសេតិ, តេន តេសុ ទិន្នំ មហប្ផលំ ន ហោតិ ¶ . ខីណាសវេសុ ទិន្នំ បន មហប្ផលំ ហោតិ. តេន វុត្តំ –

‘‘តិណទោសានិ ¶ ខេត្តានិ, រាគទោសា អយំ បជា;

តស្មា ហិ វីតរាគេសុ, ទិន្នំ ហោតិ មហប្ផល’’ន្តិ. –

ទេសនាវសានេ អង្កុរោ ច ឥន្ទកោ ច សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

ចក្ខុនា ¶ ¶ ¶ សំវរោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បញ្ច ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

តេសុ កិរ ឯកេកោ ចក្ខុទ្វារាទីសុ បញ្ចសុ ទ្វារេសុ ឯកេកមេវ រក្ខិ. អថេកទិវសំ សន្និបតិត្វា ‘‘អហំ ទុរក្ខំ រក្ខាមិ, អហំ ទុរក្ខំ រក្ខាមី’’តិ វិវទិត្វា ‘‘សត្ថារំ បុច្ឆិត្វា ឥមមត្ថំ ជានិស្សាមា’’តិ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, មយំ ចក្ខុទ្វារាទីនិ រក្ខន្តា អត្តនោ អត្តនោ រក្ខនទ្វារមេវ ទុរក្ខន្តិ មញ្ញាម, កោ នុ ខោ អម្ហេសុ ទុរក្ខំ រក្ខតី’’តិ បុច្ឆិំសុ. សត្ថា ឯកំ ភិក្ខុម្បិ អនោសាទេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, សព្ពានិ បេតានិ ទុរក្ខានេវ, អបិ ច ខោ បន តុម្ហេ ន ឥទានេវ បញ្ចសុ ឋានេសុ អសំវុតា, បុព្ពេបិ អសំវុតា, អសំវុតត្តាយេវ ច បណ្ឌិតានំ ឱវាទេ អវត្តិត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបុណិត្ថា’’តិ វត្វា ‘‘កទា, ភន្តេ’’តិ តេហិ យាចិតោ អតីតេ តក្កសិលជាតកស្ស វត្ថុំ វិត្ថារេត្វា រក្ខសីនំ ¶ វសេន រាជកុលេ ជីវិតក្ខយំ បត្តេ បត្តាភិសេកេន មហាសត្តេន សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា រាជាសនេ និសិន្នេន អត្តនោ សិរិសម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា ‘‘វីរិយំ នាមេតំ សត្តេហិ កត្តព្ពមេវា’’តិ ឧទានវសេន ឧទានិតំ –

ស សោត្ថិភាវោ មហតា ភយេន មេ’’តិ. (ជា. ១.១.១៣២) –

ឥមំ គាថំ ទស្សេត្វា ‘‘តទាបិ តុម្ហេវ បញ្ច ជនា តក្កសិលាយំ រជ្ជគហណត្ថាយ និក្ខន្តំ មហាសត្តំ អាវុធហត្ថា បរិវារេត្វា មគ្គំ គច្ឆន្តា អន្តរាមគ្គេ រក្ខសីហិ ចក្ខុទ្វារាទិវសេន ឧបនីតេសុ រូបារម្មណាទីសុ អសំវុតា បណ្ឌិតស្ស ឱវាទេ អវត្តិត្វា ឱលីយន្តា រក្ខសីហិ ខាទិតា ¶ ជីវិតក្ខយំ បាបុណិត្ថ. តេសុ បន អារម្មណេសុ សុសំវុតោ បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោ អនុពន្ធន្តិំ ទេវវណ្ណិំ យក្ខិនិំ អនាទិយិត្វា សោត្ថិនា តក្កសិលំ គន្ត្វា រជ្ជំ ¶ បត្តោ រាជា អហមេវា’’តិ ជាតកំ សមោធានេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា នាម សព្ពានិ ទ្វារានិ សំវរិតព្ពានិ. ឯតានិ ហិ សំវរន្តោ ឯវ សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ចក្ខុនា ¶ សំវរោ សាធុ, សាធុ សោតេន សំវរោ;

ឃានេន សំវរោ សាធុ, សាធុ ជិវ្ហាយ សំវរោ.

‘‘កាយេន សំវរោ សាធុ, សាធុ វាចាយ សំវរោ;

មនសា សំវរោ សាធុ, សាធុ សព្ពត្ថ សំវរោ;

សព្ពត្ថ សំវុតោ ភិក្ខុ, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ ចក្ខុនាតិ យទា ហិ ភិក្ខុនោ ចក្ខុទ្វារេ រូបារម្មណំ អាបាថមាគច្ឆតិ, តទា ឥដ្ឋារម្មណេ អរជ្ជន្តស្ស អនិដ្ឋារម្មណេ អទុស្សន្តស្ស អសមបេក្ខនេន មោហំ អនុប្បាទេន្តស្ស តស្មិំ ទ្វារេ សំវរោ ថកនំ បិទហនំ គុត្តិ កតា នាម ហោតិ. តស្ស សោ ឯវរូបោ ចក្ខុនា សំវរោ សាធុ. ឯស នយោ សោតទ្វារាទីសុបិ. ចក្ខុទ្វារាទីសុយេវ បន សំវរោ វា អសំវរោ វា នុប្បជ្ជតិ, បរតោ បន ជវនវីថិយំ ឯស លព្ភតិ. តទា ហិ អសំវរោ ឧប្បជ្ជន្តោ អស្សទ្ធា អក្ខន្តិ កោសជ្ជំ មុដ្ឋសច្ចំ អញ្ញាណន្តិ អកុសលវីថិយំ អយំ បញ្ចវិធោ លព្ភតិ. សំវរោ ឧប្បជ្ជន្តោ សទ្ធា ខន្តិ វីរិយំ សតិ ញាណន្តិ កុសលវីថិយំ អយំ បញ្ចវិធោ លព្ភតិ.

កាយេន សំវរោតិ ឯត្ថ បន បសាទកាយោបិ ចោបនកាយោបិ លព្ភតិ. ឧភយម្បិ បនេតំ កាយទ្វារមេវ. តត្ថ បសាទទ្វារេ សំវរាសំវរោ កថិតោវ. ចោបនទ្វារេបិ តំវត្ថុកា បាណាតិបាតអទិន្នាទានកាមេសុមិច្ឆាចារា. តេហិ បន សទ្ធិំ អកុសលវីថិយំ ឧប្បជ្ជន្តេហិ តំ ទ្វារំ អសំវុតំ ហោតិ, កុសលវីថិយំ ឧប្បជ្ជន្តេហិ ¶ បាណាតិបាតាវេរមណិអាទីហិ សំវុតំ. សាធុ វាចាយាតិ ឯត្ថាបិ ចោបនវាចាបិ វាចា. តាយ សទ្ធិំ ឧប្បជ្ជន្តេហិ មុសាវាទាទីហិ តំ ទ្វារំ អសំវុតំ ហោតិ, មុសាវាទាវេរមណិអាទីហិ សំវុតំ. មនសា សំវរោតិ ឯត្ថាបិ ជវនមនតោ អញ្ញេន មនេន សទ្ធិំ អភិជ្ឈាទយោ នត្ថិ. មនោទ្វារេ បន ជវនក្ខណេ ឧប្បជ្ជមានេហិ អភិជ្ឈាទីហិ តំ ទ្វារំ អសំវុតំ ហោតិ, អនភិជ្ឈាទីហិ សំវុតំ ហោតិ. សាធុ សព្ពត្ថាតិ តេសុ ចក្ខុទ្វារាទីសុ សព្ពេសុបិ សំវរោ សាធុ. ឯត្តាវតា ហិ អដ្ឋ សំវរទ្វារានិ អដ្ឋ ច អសំវរទ្វារានិ ¶ កថិតានិ. តេសុ អដ្ឋសុ អសំវរទ្វារេសុ ឋិតោ ភិក្ខុ សកលវដ្ដមូលកទុក្ខតោ ¶ ន មុច្ចតិ, សំវរទ្វារេសុ បន ឋិតោ សព្ពស្មាបិ វដ្ដមូលកទុក្ខា មុច្ចតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘សព្ពត្ថ សំវុតោ ភិក្ខុ, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ.

ទេសនាវសានេ តេ បញ្ច ភិក្ខូ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

ហត្ថសំយតោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ ហំសឃាតកំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិវាសិនោ ¶ កិរ ទ្វេ សហាយកា ភិក្ខូសុ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទា យេភុយ្យេន ឯកតោ វិចរន្តិ. តេ ឯកទិវសំ អចិរវតិំ គន្ត្វា ន្ហត្វា អាតបេ តប្បមានា សារណីយកថំ កថេន្តា អដ្ឋំសុ. តស្មិំ ខណេ ទ្វេ ហំសា អាកាសេន គច្ឆន្តិ. អថេកោ ទហរភិក្ខុ សក្ខរំ គហេត្វា ‘‘ឯកស្ស ហំសបោតកស្ស អក្ខិំ បហរិស្សាមី’’តិ អាហ, ឥតរោ ‘‘ន សក្ខិស្សាមី’’តិ អាហ. តិដ្ឋតុ ឥមស្មិំ បស្សេ អក្ខិ, បរបស្សេ អក្ខិំ បហរិស្សាមីតិ. ឥទម្បិ ន សក្ខិស្សសិយេវាតិ. ‘‘តេន ហិ ឧបធារេហី’’តិ ទុតិយំ សក្ខរំ គហេត្វា ហំសស្ស បច្ឆាភាគេ ខិបិ, ហំសោ សក្ខរសទ្ទំ សុត្វា និវត្តិត្វា ឱលោកេសិ. អថ នំ ឥតរំ វដ្ដសក្ខរំ គហេត្វា បរបស្សេ អក្ខិម្ហិ បហរិត្វា ឱរិមក្ខិនា និក្ខាមេសិ. ហំសោ វិរវន្តោ បរិវត្តិត្វា តេសំ បាទមូលេយេវ បតិ. តត្ថ តត្ថ ឋិតា ភិក្ខូ ទិស្វា, ‘‘អាវុសោ, ពុទ្ធសាសនេ បព្ពជិត្វា អននុច្ឆវិកំ វោ កតំ បាណាតិបាតំ ករោន្តេហី’’តិ វត្វា តេ អាទាយ គន្ត្វា តថាគតស្ស ទស្សេសុំ.

សត្ថា ‘‘សច្ចំ កិរ តយា ភិក្ខុ បាណាតិបាតោ កតោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘ភិក្ខុ កស្មា ឯវរូបេ និយ្យានិកសាសនេ បព្ពជិត្វា ឯវមកាសិ, បោរាណកបណ្ឌិតា អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ អគារមជ្ឈេ ¶ វសមានា អប្បមត្តកេសុបិ ¶ ឋានេសុ កុក្កុច្ចំ ករិំសុ ¶ , ត្វំ បន ឯវរូបេ ពុទ្ធសាសនេ បព្ពជិត្វា កុក្កុច្ចមត្តម្បិ ន អកាសី’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ កុរុរដ្ឋេ ឥន្ទបត្តនគរេ ធនញ្ចយេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គហេត្វា អនុបុព្ពេន វិញ្ញុតំ បត្តោ តក្កសិលាយំ សិប្បានិ ឧគ្គហេត្វា បិតរា ឧបរជ្ជេ បតិដ្ឋាបិតោ អបរភាគេ បិតុ អច្ចយេន រជ្ជំ បត្វា ទស រាជធម្មេ អកោបេន្តោ កុរុធម្មេ វត្តិត្ថ. កុរុធម្មោ នាម បញ្ចសីលានិ, តានិ ពោធិសត្តោ បរិសុទ្ធានិ កត្វា រក្ខិ. យថា ច ពោធិសត្តោ, ឯវមស្ស មាតា អគ្គមហេសី កនិដ្ឋភាតា ឧបរាជា បុរោហិតោ ព្រាហ្មណោ រជ្ជុគាហកោ អមច្ចោ សារថិ សេដ្ឋិ ទោណមាបកោ មហាមត្តោ ទោវារិកោ នគរសោភិនី វណ្ណទាសីតិ ឯវមេតេសុ ឯកាទសសុ ជនេសុ កុរុធម្មំ រក្ខន្តេសុ កលិង្គរដ្ឋេ ទន្តបុរនគរេ កលិង្គេ រជ្ជំ ការេន្តេ តស្មិំ រដ្ឋេ ទេវោ ន វស្សិ. មហាសត្តស្ស បន អញ្ជនសន្និភោ នាម មង្គលហត្ថី មហាបុញ្ញោ ហោតិ. រដ្ឋវាសិនោ ‘‘តស្មិំ អានីតេ ទេវោ វស្សិស្សតី’’តិ សញ្ញាយ រញ្ញោ អារោចយិំសុ. រាជា តស្ស ហត្ថិស្ស អានយនត្ថាយ ព្រាហ្មណេ បហិណិ. តេ គន្ត្វា មហាសត្តំ ហត្ថិំ យាចិំសុ. សត្ថា តេសំ យាចនការណំ ទស្សេតុំ អាហ –

‘‘តវ ¶ សទ្ធញ្ច សីលញ្ច, វិទិត្វាន ជនាធិប;

វណ្ណំ អញ្ជនវណ្ណេន, កលិង្គស្មិំ និមិម្ហសេ’’តិ. (ជា. ១.៣.៧៦) –

ឥមំ តិកនិបាតេ ជាតកំ កថេសិ. ហត្ថិម្ហិ បន អានីតេបិ ទេវេ អវស្សន្តេ ‘‘សោ រាជា កុរុធម្មំ រក្ខតិ, តេនស្ស រដ្ឋេ ទេវោ វស្សតី’’តិ សញ្ញាយ ‘‘យំ សោ កុរុធម្មំ រក្ខតិ, តំ សុវណ្ណបដ្ដេ លិខិត្វា អានេថា’’តិ បុន កាលិង្គោ ព្រាហ្មណេ ច អមច្ចេ ច បេសេសិ. តេសុ គន្ត្វា យាចន្តេសុ រាជានំ អាទិំ កត្វា សព្ពេបិ តេ អត្តនោ អត្តនោ សីលេសុ កិញ្ចិ កុក្កុច្ចមត្តំ កត្វា ‘‘អបរិសុទ្ធំ នោ សីល’’ន្តិ បដិក្ខិបិត្វាបិ ‘‘ន ឯត្តាវតា សីលភេទោ ហោតី’’តិ តេហិ បុនប្បុនំ យាចិតា អត្តនោ អត្តនោ សីលានិ កថយិំសុ. កាលិង្គោ សុវណ្ណបដ្ដេ លិខាបេត្វា អាភតំ ¶ កុរុធម្មំ ទិស្វាវ សមាទាយ សាធុកំ បូរេសិ. តស្ស រដ្ឋេ ទេវោ បាវស្សិ, រដ្ឋំ ខេមំ សុភិក្ខំ អហោសិ. សត្ថា ឥមំ អតីតំ អាហរិត្វា –

‘‘គណិកា ឧប្បលវណ្ណា, បុណ្ណោ ទោវារិកោ តទា;

រជ្ជុគាហោ ច កច្ចានោ, ទោណមាបកោ ច កោលិតោ.

‘‘សារិបុត្តោ ¶ តទា សេដ្ឋី, អនុរុទ្ធោ ច សារថី;

ព្រាហ្មណោ កស្សបោ ថេរោ, ឧបរាជានន្ទបណ្ឌិតោ.

‘‘មហេសី រាហុលមាតា, មាយាទេវី ជនេត្តិកា;

កុរុរាជា ពោធិសត្តោ, ឯវំ ធារេថ ជាតក’’ន្តិ. –

ជាតកំ ¶ សមោធានេត្វា ‘‘ភិក្ខុ ឯវំ បុព្ពេបិ បណ្ឌិតា អប្បមត្តកេបិ កុក្កុច្ចេ ឧប្បន្នេ អត្តនោ សីលភេទេ អាសង្កំ ករិំសុ, ត្វំ បន មាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ បព្ពជិត្វា បាណាតិបាតំ ករោន្តោ អតិភារិយំ កម្មមកាសិ, ភិក្ខុនា នាម ហត្ថេហិ បាទេហិ វាចាយ ច សំយតេន ភវិតព្ព’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

ឯកោ សន្តុសិតោ តមាហុ ភិក្ខុ’’ន្តិ.

តត្ថ ហត្ថសំយតោតិ ហត្ថកីឡាបនាទីនំ វា ហត្ថេន បរេសំ បហរណាទីនំ វា អភាវេន ហត្ថសំយតោ. ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ. វាចាយ បន មុសាវាទាទីនំ អករណតោ វាចាយ សំយតោ. សំយតុត្តមោតិ សំយតត្តភាវោ, កាយចលនសីសុក្ខិបនភមុកវិការាទីនំ អការកោតិ អត្ថោ. អជ្ឈត្តរតោតិ គោចរជ្ឈត្តសង្ខាតាយ កម្មដ្ឋានភាវនាយ រតោ. សមាហិតោតិ សុដ្ឋុ ឋបិតោ. ឯកោ សន្តុសិតោតិ ឯកវិហារី ហុត្វា សុដ្ឋុ តុសិតោ វិបស្សនាចារតោ បដ្ឋាយ អត្តនោ អធិគមេន តុដ្ឋមានសោ. បុថុជ្ជនកល្យាណកញ្ហិ អាទិំ កត្វា សព្ពេបិ សេខា អត្តនោ អធិគមេន សន្តុស្សន្តីតិ សន្តុសិតា, អរហា បន ឯកន្តសន្តុសិតោវ. តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

យោ ¶ ¶ ¶ មុខសំយតោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោកាលិកំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ‘‘អថ ខោ កោកាលិកោ ភិក្ខុ យេន ភគវា តេនុបសង្កមី’’តិ សុត្តេ (សំ. និ. ១.១៨១; សុ. និ. កោកាលិកសុត្ត; អ. និ. ១០.៨៩) អាគតមេវ. អត្ថោបិស្ស អដ្ឋកថាយ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

កោកាលិកេ បន បទុមនិរយេ ឧប្បន្នេ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អហោ កោកាលិកោ ភិក្ខុ អត្តនោ មុខំ និស្សាយ វិនាសំ បត្តោ, ទ្វេ អគ្គសាវកេ អក្កោសន្តស្សេវ ហិស្ស បថវី វិវរំ អទាសី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ កោកាលិកោ ភិក្ខុ អត្តនោ មុខមេវ និស្សាយ នដ្ឋោ’’តិ វត្វា តមត្ថំ សោតុកាមេហិ ភិក្ខូហិ យាចិតោ តស្ស បកាសនត្ថំ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ហិមវន្តបទេសេ ឯកស្មិំ សរេ កច្ឆបោ វសតិ. ទ្វេ ហំសបោតកា គោចរាយ ចរន្តា តេន សទ្ធិំ វិស្សាសំ កត្វា ទឡ្ហវិស្សាសិកា ហុត្វា ឯកទិវសំ កច្ឆបំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘សម្ម, អម្ហាកំ ហិមវន្តេ ចិត្តកូដបព្ពតតលេ កញ្ចនគុហាយ វសនដ្ឋានំ, រមណិយោ បទេសោ, គច្ឆិស្សសិ អម្ហេហិ សទ្ធិ’’ន្តិ. ‘‘សម្ម, អហំ កថំ គមិស្សាមី’’តិ? ‘‘មយំ តំ នេស្សាម, សចេ មុខំ រក្ខិតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ. ‘‘រក្ខិស្សាមិ, សម្មា គហេត្វា មំ គច្ឆថា’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា ឯកំ ទណ្ឌកំ កច្ឆបេន ¶ ឌំសាបេត្វា សយំ តស្ស ឧភោ កោដិយោ ឌំសិត្វា អាកាសំ បក្ខន្ទិំសុ. តំ តថា ហំសេហិ នីយមានំ គាមទារកា ទិស្វា ‘‘ទ្វេ ហំសា កច្ឆបំ ទណ្ឌេន ហរន្តី’’តិ អាហំសុ. កច្ឆបោ ‘‘យទិ មំ សហាយកា នេន្តិ, តុម្ហាកំ ឯត្ថ កិំ ហោតិ ទុដ្ឋចេដកា’’តិ វត្តុកាមោ ហំសានំ សីឃវេគតាយ ពារាណសិនគរេ រាជនិវេសនស្ស ឧបរិភាគំ សម្បត្តកាលេ ទដ្ឋដ្ឋានតោ ទណ្ឌកំ វិស្សជ្ជេត្វា អាកាសង្គណេ បតិត្វា ទ្វេធា ភិជ្ជិ. សត្ថា ឥមំ អតីតំ អាហរិត្វា –

‘‘អវធី ¶ វត អត្តានំ, កច្ឆបោ ព្យាហរំ គិរំ;

សុគ្គហីតស្មិំ កដ្ឋស្មិំ, វាចាយ សកិយាវធី.

‘‘ឯតម្បិ ¶ ទិស្វា នរវីរិយសេដ្ឋ,

បស្សសិ ពហុភាណេន, កច្ឆបំ ព្យសនំ គត’’ន្តិ. (ជា. ១.២.១២៩-១៣០);

ឥមំ ទុកនិបាតេ ពហុភាណិជាតកំ វិត្ថារេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា នាម មុខសំយតេន សមចារិនា អនុទ្ធតេន និព្ពុតចិត្តេន ភវិតព្ព’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យោ ¶ មុខសំយតោ ភិក្ខុ, មន្តភាណី អនុទ្ធតោ;

អត្ថំ ធម្មញ្ច ទីបេតិ, មធុរំ តស្ស ភាសិត’’ន្តិ.

តត្ថ មុខសំយតោតិ ទាសចណ្ឌាលាទយោបិ ‘‘ត្វំ ទុជ្ជាតោ, ត្វំ ទុស្សីលោ’’តិអាទីនំ អវចនតាយ មុខេន សំយតោ. មន្តភាណីតិ មន្តា វុច្ចតិ បញ្ញា, តាយ ភណនសីលោ. អនុទ្ធតោតិ និព្ពុតចិត្តោ. អត្ថំ ធម្មញ្ច ទីបេតីតិ ភាសិតត្ថញ្ចេវ ទេសនាធម្មញ្ច កថេតិ. មធុរន្តិ ឯវរូបស្ស ភិក្ខុនោ ភាសិតំ មធុរំ នាម. យោ បន អត្ថមេវ សម្បាទេតិ, ន បាឡិំ, បាឡិំយេវ សម្បាទេតិ, ន អត្ថំ, ឧភយំ វា បន ន សម្បាទេតិ, តស្ស ភាសិតំ មធុរំ នាម ន ហោតីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ធម្មារាមោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ធម្មារាមត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សត្ថារា កិរ ‘‘ឥតោ មេ ចតុមាសច្ចយេន បរិនិព្ពានំ ភវិស្សតី’’តិ អារោចិតេ អនេកសហស្សា ភិក្ខូ សត្ថារំ បរិវារេត្វា វិចរិំសុ. តត្ថ បុថុជ្ជនា ¶ ភិក្ខូ អស្សូនិ សន្ធារេតុំ នាសក្ខិំសុ, ខីណាសវានំ ធម្មសំវេគោ ឧប្បជ្ជិ. សព្ពេបិ ‘‘កិំ នុ ខោ ករិស្សាមា’’តិ វគ្គពន្ធនេន ¶ វិចរន្តិ. ឯកោ បន ធម្មារាមោ នាម ភិក្ខុ ភិក្ខូនំ សន្តិកំ ន ឧបសង្កមតិ. ភិក្ខូហិ ‘‘កិំ, អាវុសោ’’តិ វុច្ចមានោ បដិវចនម្បិ អទត្វា ‘‘សត្ថា ¶ កិរ ចតុមាសច្ចយេន បរិនិព្ពាយិស្សតិ, អហញ្ចម្ហិ អវីតរាគោ, សត្ថរិ ធរមានេយេវ វាយមិត្វា អរហត្តំ បាបុណិស្សាមី’’តិ ឯកកោវ វិហរន្តោ សត្ថារា ទេសិតំ ធម្មំ អាវជ្ជេតិ ចិន្តេតិ អនុស្សរតិ. ភិក្ខូ តថាគតស្ស អារោចេសុំ – ‘‘ភន្តេ, ធម្មារាមស្ស តុម្ហេសុ សិនេហមត្តម្បិ នត្ថិ, ‘សត្ថា កិរ បរិនិព្ពាយិស្សតិ, កិំ នុ ខោ ករិស្សាមា’តិ អម្ហេហិ សទ្ធិំ សម្មន្តនមត្តម្បិ ន ករោតី’’តិ. សត្ថា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ឯវំ ករោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? តុម្ហេ កិរ ចតុមាសច្ចយេន បរិនិព្ពាយិស្សថ, អហញ្ចម្ហិ អវីតរាគោ, តុម្ហេសុ ធរន្តេសុយេវ វាយមិត្វា អរហត្តំ បាបុណិស្សាមីតិ តុម្ហេហិ ទេសិតំ ធម្មំ អាវជ្ជាមិ ចិន្តេមិ អនុស្សរាមីតិ.

សត្ថា ‘‘សាធុ សាធូ’’តិ តស្ស សាធុការំ ទត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, អញ្ញេនាបិ មយិ សិនេហវន្តេន ភិក្ខុនា នាម ធម្មារាមសទិសេនេវ ភវិតព្ពំ. ន ហិ មយ្ហំ មាលាគន្ធាទីហិ បូជំ ករោន្តា មម បូជំ ករោន្តិ នាម, ធម្មានុធម្មំ បដិបជ្ជន្តាយេវ បន មំ បូជេន្តិ នាមា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ធម្មារាមោ ធម្មរតោ, ធម្មំ អនុវិចិន្តយំ;

ធម្មំ អនុស្សរំ ភិក្ខុ, សទ្ធម្មា ន បរិហាយតី’’តិ.

តត្ថ ¶ និវាសនដ្ឋេន សមថវិបស្សនាធម្មោ អារាមោ អស្សាតិ ធម្មារាមោ. តស្មិំយេវ ធម្មេ រតោតិ ធម្មរតោ. តស្សេវ ធម្មស្ស បុនប្បុនំ វិចិន្តនតាយ ធម្មំ អនុវិចិន្តយំ, តំ ធម្មំ អាវជ្ជេន្តោ មនសិករោន្តោតិ អត្ថោ. អនុស្សរន្តិ តមេវ ធម្មំ អនុស្សរន្តោ. សទ្ធម្មាតិ ឯវរូបោ ភិក្ខុ សត្តតិំសភេទា ពោធិបក្ខិយធម្មា នវវិធលោកុត្តរធម្មា ច ន បរិហាយតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ សោ ភិក្ខុ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

សលាភន្តិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ វិបក្ខសេវកំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

តស្ស ¶ កិរេកោ ទេវទត្តបក្ខិកោ ភិក្ខុ សហាយោ អហោសិ. សោ តំ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា កតភត្តកិច្ចំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘កុហិំ គតោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អសុកដ្ឋានំ នាម បិណ្ឌាយ ចរិតុ’’ន្តិ. ‘‘លទ្ធោ តេ បិណ្ឌបាតោ’’តិ? ‘‘អាម, លទ្ធោ’’តិ. ‘‘ឥធ អម្ហាកំ មហាលាភសក្ការោ, កតិបាហំ ឥធេវ ហោហី’’តិ. សោ តស្ស វចនេន កតិបាហំ តត្ថ វសិត្វា សកដ្ឋានមេវ អគមាសិ ¶ . អថ នំ ភិក្ខូ ‘‘អយំ, ភន្តេ, ទេវទត្តស្ស ឧប្បន្នលាភសក្ការំ បរិភុញ្ជតិ, ទេវទត្តស្ស បក្ខិកោ ឯសោ’’តិ តថាគតស្ស អារោចេសុំ. សត្ថា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ឯវមកាសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, ភន្តេ, អហំ តត្ថ ឯកំ ទហរំ និស្សាយ កតិបាហំ វសិំ, ន ច បន ទេវទត្តស្ស លទ្ធិំ រោចេមី’’តិ. អថ នំ ភគវា ‘‘កិញ្ចាបិ ត្វំ លទ្ធិំ ន រោចេសិ, ទិដ្ឋទិដ្ឋកានំយេវ បន លទ្ធិំ រោចេន្តោ វិយ វិចរសិ. ន ត្វំ ឥទានេវ ឯវំ ករោសិ, បុព្ពេបិ ឯវរូបោយេវា’’តិ វត្វា ‘‘ឥទានិ តាវ, ភន្តេ, អម្ហេហិ សាមំ ទិដ្ឋោ, បុព្ពេ បនេស កេសំ លទ្ធិំ រោចេន្តោ វិយ វិចរិ, អាចិក្ខថ នោ’’តិ ភិក្ខូហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិត្វា –

គជុត្តមោ សព្ពគុណេសុ អដ្ឋា’’តិ. (ជា. ១.១.២៦) –

ឥមំ មហិឡាមុខជាតកំ វិត្ថារេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា នាម សកលាភេនេវ សន្តុដ្ឋេន ភវិតព្ពំ, បរលាភំ បត្ថេតុំ ន វដ្ដតិ. បរលាភំ បត្ថេន្តស្ស ហិ ឈានវិបស្សនាមគ្គផលេសុ ឯកធម្មោបិ នុប្បជ្ជតិ, សកលាភសន្តុដ្ឋស្សេវ បន ឈានាទីនិ ¶ ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘សលាភំ នាតិមញ្ញេយ្យ, នាញ្ញេសំ បិហយំ ចរេ;

អញ្ញេសំ បិហយំ ភិក្ខុ, សមាធិំ នាធិគច្ឆតិ.

‘‘អប្បលាភោបិ ¶ ចេ ភិក្ខុ, សលាភំ នាតិមញ្ញតិ;

តំ វេ ទេវា បសំសន្តិ, សុទ្ធាជីវិំ អតន្ទិត’’ន្តិ.

តត្ថ សលាភន្តិ អត្តនោ ឧប្បជ្ជនកលាភំ. សបទានចារញ្ហិ បរិវជ្ជេត្វា អនេសនាយ ជីវិកំ ¶ កប្បេន្តោ សលាភំ អតិមញ្ញតិ ហីឡេតិ ជិគុច្ឆតិ នាម. តស្មា ឯវំ អករណេន សលាភំ នាតិមញ្ញេយ្យ. អញ្ញេសំ បិហយន្តិ អញ្ញេសំ លាភំ បត្ថេន្តោ ន ចរេយ្យាតិ អត្ថោ. សមាធិំ នាធិគច្ឆតីតិ អញ្ញេសញ្ហិ លាភំ បិហយន្តោ តេសំ ចីវរាទិករណេ ឧស្សុក្កំ អាបន្នោ ភិក្ខុ អប្បនាសមាធិំ វា ឧបចារសមាធិំ វា នាធិគច្ឆតិ. សលាភំ នាតិមញ្ញតីតិ អប្បលាភោបិ សមានោ ឧច្ចនីចកុលេ បដិបាដិយា សបទានំ ចរន្តោ ភិក្ខុ សលាភំ នាតិមញ្ញតិ នាម. តំ វេតិ តំ ឯវរូបំ ភិក្ខុំ សារជីវិតតាយ សុទ្ធាជីវិំ ជង្ឃពលំ និស្សាយ ជីវិតកប្បនេន អកុសីតតាយ អតន្ទិតំ ទេវា បសំសន្តិ ថោមេន្តីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

វិបក្ខសេវកភិក្ខុវត្ថុ បញ្ចមំ.

សព្ពសោតិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បញ្ចគ្គទាយកំ នាម ព្រាហ្មណំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ សស្សេ ខេត្តេ ឋិតកាលេយេវ ខេត្តគ្គំ នាម ទេតិ, ខលកាលេ ខលគ្គំ នាម ទេតិ, ខលភណ្ឌកាលេ ខលភណ្ឌគ្គំ នាម ទេតិ, ឧក្ខលិកកាលេ កុម្ភគ្គំ នាម ទេតិ, បាតិយំ វឌ្ឍិតកាលេ បាតគ្គំ នាម ទេតីតិ ឥមានិ បញ្ច អគ្គទានានិ ទេតិ, សម្បត្តស្ស អទត្វា នាម ន ភុញ្ជតិ. តេនស្ស បញ្ចគ្គទាយកោត្វេវ នាមំ អហោសិ. សត្ថា តស្ស ច ព្រាហ្មណិយា ចស្ស តិណ្ណំ ផលានំ ឧបនិស្សយំ ទិស្វា ព្រាហ្មណស្ស ភោជនវេលាយំ គន្ត្វា ទ្វារេ អដ្ឋាសិ. សោបិ ទ្វារបមុខេ អន្តោគេហាភិមុខោ និសីទិត្វា ភុញ្ជតិ, សត្ថារំ ទ្វារេ ឋិតំ ន បស្សតិ. ព្រាហ្មណី បន តំ បរិវិសមានា សត្ថារំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ បញ្ចសុ ¶ ឋានេសុ អគ្គំ ទត្វា ភុញ្ជតិ, ឥទានិ ច សមណោ គោតមោ អាគន្ត្វា ទ្វារេ ឋិតោ. សចេ ព្រាហ្មណោ ឯតំ ទិស្វា អត្តនោ ភត្តំ ហរិត្វា ទស្សតិ, បុនបាហំ បចិតុំ ន សក្ខិស្សាមី’’តិ. សា ‘‘ឯវំ អយំ សមណំ គោតមំ ន បស្សិស្សតី’’តិ សត្ថុ បិដ្ឋិំ ទត្វា តស្ស បច្ឆតោ តំ បដិច្ឆាទេន្តី ឱនមិត្វា បុណ្ណចន្ទំ បាណិនា បដិច្ឆាទេន្តី វិយ អដ្ឋាសិ. តថា ឋិតា ឯវ ច បន ‘‘គតោ នុ ខោ នោ’’តិ សត្ថារំ អឌ្ឍក្ខិកេន ឱលោកេសិ. សត្ថា តត្ថេវ អដ្ឋាសិ. ព្រាហ្មណស្ស បន សវនភយេន ‘‘អតិច្ឆថា’’តិ ន វទេតិ, ឱសក្កិត្វា បន សណិកមេវ ‘‘អតិច្ឆថា’’តិ អាហ ¶ . សត្ថា ‘‘ន គមិស្សាមី’’តិ សីសំ ¶ ចាលេសិ. លោកគរុនា ពុទ្ធេន ‘‘ន គមិស្សាមី’’តិ សីសេ ចាលិតេ សា សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តី មហាហសិតំ ហសិ. តស្មិំ ខណេ សត្ថា គេហាភិមុខំ ឱភាសំ មុញ្ចិ. ព្រាហ្មណោបិ បិដ្ឋិំ ទត្វា និសិន្នោយេវ ព្រាហ្មណិយា ហសិតសទ្ទំ សុត្វា ឆព្ពណ្ណានញ្ច រស្មីនំ ឱភាសំ ឱលោកេត្វា សត្ថារំ អទ្ទស. ពុទ្ធា ហិ នាម គាមេ វា អរញ្ញេ វា ហេតុសម្បន្នានំ អត្តានំ អទស្សេត្វា ន បក្កមន្តិ. ព្រាហ្មណោបិ សត្ថារំ ទិស្វា, ‘‘ភោតិ នាសិតោម្ហិ តយា, រាជបុត្តំ អាគន្ត្វា ទ្វារេ ឋិតំ មយ្ហំ អនាចិក្ខន្តិយា ភារិយំ តេ កម្មំ កត’’ន្តិ វត្វា អឌ្ឍភុត្តំ ភោជនបាតិំ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ភោ គោតម, អហំ បញ្ចសុ ឋានេសុ អគ្គំ ទត្វាវ ភុញ្ជាមិ, ឥតោ ច មេ មជ្ឈេ ភិន្ទិត្វា ឯកោវ ភត្តកោដ្ឋាសោ ភុត្តោ, ឯកោ កោដ្ឋាសោ អវសិដ្ឋោ, បដិគ្គណ្ហិស្សសិ មេ ឥទំ ភត្ត’’ន្តិ. សត្ថា ‘‘ន មេ តវ ឧច្ឆិដ្ឋភត្តេន អត្ថោ’’តិ អវត្វា, ‘‘ព្រាហ្មណ, អគ្គម្បិ មយ្ហមេវ អនុច្ឆវិកំ, មជ្ឈេ ភិន្ទិត្វា អឌ្ឍភុត្តភត្តម្បិ, ចរិមកភត្តបិណ្ឌោបិ មយ្ហមេវ អនុច្ឆវិកោ. មយញ្ហិ, ព្រាហ្មណ, បរទត្តូបជីវិបេតសទិសា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

តំ វាបិ ធីរា មុនិ វេទយន្តី’’តិ. (សុ. និ. ២១៩);

ព្រាហ្មណោ ¶ តំ សុត្វាវ បសន្នចិត្តោ ហុត្វា ‘‘អហោ អច្ឆរិយំ, ទីបសាមិកោ នាម រាជបុត្តោ ‘ន មេ តវ ឧច្ឆិដ្ឋភត្តេន អត្ថោ’តិ អវត្វា ឯវំ វក្ខតី’’តិ ទ្វារេ ឋិតកោវ សត្ថារំ បញ្ហំ បុច្ឆិ – ‘‘ភោ គោតម ¶ , តុម្ហេ អត្តនោ សាវកេ ភិក្ខូតិ វទថ, កិត្តាវតា ភិក្ខុ នាម ហោតី’’តិ. សត្ថា ‘‘កថំរូបា នុ ខោ ឥមស្ស ធម្មទេសនា សប្បាយា’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘ឥមេ ទ្វេបិ ជនា កស្សបពុទ្ធកាលេ ‘នាមរូប’ន្តិ វទន្តានំ កថំ សុណិំសុ, នាមរូបំ អវិស្សជ្ជិត្វាវ នេសំ ធម្មំ ទេសេតុំ វដ្ដតី’’តិ, ‘‘ព្រាហ្មណ, នាមេ ច រូបេ ច អរជ្ជន្តោ អសជ្ជន្តោ អសោចន្តោ ភិក្ខុ នាម ហោតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សព្ពសោ នាមរូបស្មិំ, យស្ស នត្ថិ មមាយិតំ;

អសតា ច ន សោចតិ, ស វេ ភិក្ខូតិ វុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ សព្ពសោតិ សព្ពស្មិម្បិ វេទនាទីនំ ចតុន្នំ, រូបក្ខន្ធស្ស ចាតិ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ វសេន ¶ បវត្តេ នាមរូបេ. មមាយិតន្តិ យស្ស អហន្តិ វា មមន្តិ វា គាហោ នត្ថិ. អសតា ច ន សោចតីតិ តស្មិញ្ច នាមរូបេ ខយវយំ បត្តេ ‘‘មម រូបំ ខីណំ…បេ… មម វិញ្ញាណំ ខីណ’’ន្តិ ន សោចតិ ន វិហញ្ញតិ, ‘‘ខយវយធម្មំ មេ ខីណ’’ន្តិ បស្សតិ. ស វេតិ សោ ឯវរូបោ វិជ្ជមានេបិ នាមរូបេ មមាយិតរហិតោបិ អសតាបិ តេន អសោចន្តោ ភិក្ខូតិ វុច្ចតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ ឧភោបិ ជយម្បតិកា អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

បញ្ចគ្គទាយកព្រាហ្មណវត្ថុ ឆដ្ឋំ.

មេត្តាវិហារីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សម្ពហុលេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ អាយស្មន្តេ មហាកច្ចានេ អវន្តិជនបទេ កុររឃរំ និស្សាយ បវត្តបព្ពតេ វិហរន្តេ សោណោ នាម កោដិកណ្ណោ ឧបាសកោ ថេរស្ស ធម្មកថាយ បសីទិត្វា ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិតុកាមោ ¶ ថេរេន ‘‘ទុក្ករំ ខោ, សោណ, យាវជីវំ ឯកភត្តំ ឯកសេយ្យំ ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ វត្វា ទ្វេ វារេ បដិក្ខិត្តោបិ បព្ពជ្ជាយ អតិវិយ ឧស្សាហជាតោ តតិយវារេ ថេរំ យាចិត្វា បព្ពជិត្វា អប្បភិក្ខុកត្តា ទក្ខិណាបថេ តិណ្ណំ វស្សានំ អច្ចយេន លទ្ធូបសម្បទោ សត្ថារំ សម្មុខា ទដ្ឋុកាមោ ហុត្វា ឧបជ្ឈាយំ អាបុច្ឆិត្វា តេន ទិន្នំ សាសនំ គហេត្វា អនុបុព្ពេន ជេតវនំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា កតបដិសន្ថារោ សត្ថារា ឯកគន្ធកុដិយំយេវ អនុញ្ញាតសេនាសនោ ពហុទេវ រត្តិំ អជ្ឈោកាសេ វីថិនាមេត្វា រត្តិភាគេ គន្ធកុដិំ បវិសិត្វា អត្តនោ បត្តសេនាសនេ តំ រត្តិភាគំ វីតិនាមេត្វា បច្ចូសសមយេ សត្ថារា អជ្ឈិដ្ឋោ សោឡស អដ្ឋកវគ្គិកានិ ¶ (សុ. និ. ៧៧២ អាទយោ) សព្ពានេវ សរភញ្ញេន អភណិ. អថស្ស ភគវា សរភញ្ញបរិយោសានេ អព្ភានុមោទេន្តោ – ‘‘សាធុ សាធុ, ភិក្ខូ’’តិ សាធុការំ អទាសិ. សត្ថារា ទិន្នសាធុការំ សុត្វា ភូមដ្ឋកទេវា នាគា សុបណ្ណាតិ ឯវំ យាវ ព្រហ្មលោកា ឯកសាធុការមេវ អហោសិ.

តស្មិំ ¶ ខណេ ជេតវនតោ វីសយោជនសតមត្ថកេ កុររឃរនគរេ ថេរស្ស មាតុ មហាឧបាសិកាយ គេហេ អធិវត្ថា ទេវតាបិ មហន្តេន សទ្ទេន សាធុការមទាសិ. អថ នំ ឧបាសិកា អាហ – ‘‘កោ ឯស សាធុការំ ទេតី’’តិ? អហំ, ភគិនីតិ. កោសិ ត្វន្តិ? តវ គេហេ អធិវត្ថា, ទេវតាតិ. ត្វំ ឥតោ បុព្ពេ មយ្ហំ សាធុការំ អទត្វា អជ្ជ កស្មា ទេសីតិ? នាហំ តុយ្ហំ សាធុការំ ទម្មីតិ. អថ កស្ស តេ សាធុការោ ទិន្នោតិ? តវ បុត្តស្ស កោដិកណ្ណស្ស សោណត្ថេរស្សាតិ. កិំ មេ បុត្តេន កតន្តិ? បុត្តោ តេ អជ្ជ សត្ថារា សទ្ធិំ ឯកគន្ធកុដិយំ វសិត្វា ធម្មំ ទេសេសិ, សត្ថា តវ បុត្តស្ស ធម្មំ សុត្វា បសន្នោ សាធុការមទាសិ. តេនស្ស មយាបិ សាធុការោ ទិន្នោ. សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ហិ សាធុការំ សម្បដិច្ឆិត្វា ភូមដ្ឋកទេវេ អាទិំ កត្វា យាវ ព្រហ្មលោកា ឯកសាធុការមេវ ជាតន្តិ. កិំ បន, សាមិ, មម បុត្តេន សត្ថុ ធម្មោ កថិតោ, សត្ថារា មម បុត្តស្ស កថិតោតិ? តវ បុត្តេន សត្ថុ កថិតោតិ. ឯវំ ទេវតាយ កថេន្តិយាវ ឧបាសិកាយ បញ្ចវណ្ណា បីតិ ឧប្បជ្ជិត្វា សកលសរីរំ ផរិ.

អថស្សា ឯតទហោសិ – ‘‘សចេ មេ បុត្តោ សត្ថារា សទ្ធិំ ឯកគន្ធកុដិយំ វសិត្វា សត្ថុ ធម្មំ កថេតុំ សក្ខិ ¶ , មយ្ហម្បិ កថេតុំ សក្ខិស្សតិយេវ ¶ . បុត្តស្ស អាគតកាលេ ធម្មស្សវនំ ការេត្វា ធម្មកថំ សុណិស្សាមី’’តិ. សោណត្ថេរោបិ ខោ សត្ថារា សាធុការេ ទិន្នេ ‘‘អយំ មេ ឧបជ្ឈាយេន ទិន្នសាសនំ អារោចេតុំ កាលោ’’តិ ភគវន្តំ បច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ វិនយធរបញ្ចមេន គណេន ឧបសម្បទំ អាទិំ កត្វា (មហាវ. ២៥៩) បញ្ច វរេ យាចិត្វា កតិបាហំ សត្ថុ សន្តិកេយេវ វសិត្វា ‘‘ឧបជ្ឈាយំ បស្សិស្សាមី’’តិ សត្ថារំ អាបុច្ឆិត្វា ជេតវនា និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន ឧបជ្ឈាយស្ស សន្តិកំ អគមាសិ.

ថេរោ បុនទិវសេ តំ អាទាយ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ មាតុ ឧបាសិកាយ គេហទ្វារំ អគមាសិ. សាបិ បុត្តំ ទិស្វា តុដ្ឋមានសា វន្ទិត្វា សក្កច្ចំ បរិវិសិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ, តាត, សត្ថារា សទ្ធិំ ឯកគន្ធកុដិយំ វសិត្វា សត្ថុ ធម្មកថំ កថេសី’’តិ. ‘‘ឧបាសិកេ, តុយ្ហំ កេន ឥទំ កថិត’’ន្តិ? ‘‘តាត, ឥមស្មិំ គេហេ អធិវត្ថា ទេវតា មហន្តេន សទ្ទេន សាធុការំ ទត្វា មយា ‘កោ ឯសោ’តិ វុត្តេ ‘អហ’ន្តិ វត្វា ឯវញ្ច ឯវញ្ច កថេសិ. តំ សុត្វា មយ្ហំ ឯតទហោសិ – ‘សចេ មេ បុត្តោ សត្ថុ ធម្មកថំ កថេសិ, មយ្ហម្បិ កថេតុំ សក្ខិស្សតី’តិ. អថ នំ អាហ – ‘តាត, យតោ តយា សត្ថុ សម្មុខា ធម្មោ កថិតោ, មយ្ហម្បិ កថេតុំ សក្ខិស្សសិ ឯវ. អសុកទិវសេ នាម ធម្មស្សវនំ ការេត្វា តវ ធម្មំ សុណិស្សាមិ, តាតា’’’តិ. សោ អធិវាសេសិ. ឧបាសិកា ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ ទត្វា បូជំ កត្វា ‘‘បុត្តស្ស មេ ធម្មកថំ សុណិស្សាមី’’តិ ឯកមេវ ទាសិំ គេហរក្ខិកំ ឋបេត្វា ¶ សព្ពំ បរិជនំ អាទាយ អន្តោនគរេ ធម្មស្សវនត្ថាយ ¶ ការិតេ មណ្ឌបេ អលង្កតធម្មាសនំ អភិរុយ្ហ ធម្មំ ទេសេន្តស្ស បុត្តស្ស ធម្មកថំ សោតុំ អគមាសិ.

តស្មិំ បន កាលេ នវសតា ចោរា តស្សា ឧបាសិកាយ គេហេ ឱតារំ ឱលោកេន្តា វិចរន្តិ. តស្សា បន គេហំ សត្តហិ បាការេហិ បរិក្ខិត្តំ សត្តទ្វារកោដ្ឋកយុត្តំ, តត្ថ តេសុ តេសុ ឋានេសុ ចណ្ឌសុនខេ ពន្ធិត្វា ឋបយិំសុ. អន្តោគេហេ ឆទនស្ស ឧទកបាតដ្ឋានេ បន បរិខំ ខណិត្វា តិបុនា បូរយិំសុ. តំ ទិវា អាតបេន វិលីនំ បក្កុថិតំ វិយ តិដ្ឋតិ, រត្តិំ កឋិនំ កក្ខឡំ ហុត្វា តិដ្ឋតិ. តស្សានន្តរា មហន្តានិ អយសង្ឃាដកានិ និរន្តរំ ភូមិយំ ឱទហិំសុ. ឥតិ ឥមញ្ចារក្ខំ ឧបាសិកាយ ច អន្តោគេហេ ឋិតភាវំ បដិច្ច តេ ចោរា ឱកាសំ អលភន្តា តំ ទិវសំ តស្សា គតភាវំ ញត្វា ឧមង្គំ ភិន្ទិត្វា តិបុបរិខាយ ¶ ច អយសង្ឃាដកានញ្ច ហេដ្ឋាភាគេនេវ គេហំ បវិសិត្វា ចោរជេដ្ឋកំ តស្សា សន្តិកំ បហិណិំសុ ‘‘សចេ សា អម្ហាកំ ឥធ បវិដ្ឋភាវំ សុត្វា និវត្តិត្វា គេហាភិមុខី អាគច្ឆតិ, អសិនា នំ បហរិត្វា មារេថា’’តិ. សោ គន្ត្វា តស្សា សន្តិកេ អដ្ឋាសិ.

ចោរាបិ អន្តោគេហេ ទីបំ ជាលេត្វា កហាបណគព្ភទ្វារំ វិវរិំសុ. សា ទាសី ចោរេ ទិស្វា ឧបាសិកាយ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘អយ្យេ, ពហូ ចោរា គេហំ បវិសិត្វា កហាបណគព្ភទ្វារំ វិវរិំសូ’’តិ អារោចេសិ. ‘‘ចោរា អត្តនា ទិដ្ឋកហាបណេ ហរន្តុ, អហំ មម បុត្តស្ស ធម្មកថំ សុណាមិ, មា មេ ធម្មស្ស អន្តរាយំ ករិ, គេហំ គច្ឆា’’តិ តំ បហិណិ. ចោរាបិ កហាបណគព្ភំ តុច្ឆំ កត្វា ¶ រជតគព្ភំ វិវរិំសុ. សា បុនបិ គន្ត្វា តមត្ថំ អារោចេសិ. ឧបាសិកាបិ ‘‘ចោរា អត្តនា ឥច្ឆិតំ ហរន្តុ, មា មេ អន្តរាយំ ករី’’តិ បុន តំ បហិណិ. ចោរា រជតគព្ភម្បិ តុច្ឆំ កត្វា សុវណ្ណគព្ភំ វិវរិំសុ. សា បុនបិ គន្ត្វា ឧបាសិកាយ តមត្ថំ អារោចេសិ. អថ នំ ឧបាសិកា អាមន្តេត្វា, ‘‘ភោតិ ជេ ត្វំ អនេកវារំ មម សន្តិកំ អាគតា, ‘ចោរា យថារុចិតំ ហរន្តុ, អហំ មម បុត្តស្ស ធម្មកថំ សុណាមិ, មា មេ អន្តរាយំ ករី’តិ មយា វុត្តាបិ មម កថំ អនាទិយិត្វា បុនប្បុនំ អាគច្ឆសិយេវ. សចេ ឥទានិ ត្វំ អាគច្ឆិស្សសិ, ជានិស្សាមិ តេ កត្តព្ពំ, គេហមេវ គច្ឆា’’តិ បហិណិ.

ចោរជេដ្ឋកោ តស្សា កថំ សុត្វា ‘‘ឯវរូបាយ ឥត្ថិយា សន្តកំ ហរន្តានំ អសនិ បតិត្វា មត្ថកំ ភិន្ទេយ្យា’’តិ ចោរានំ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘សីឃំ ឧបាសិកាយ សន្តកំ បដិបាកតិកំ ករោថា’’តិ អាហ. តេ កហាបណេហិ កហាបណគព្ភំ, រជតសុវណ្ណេហិ រជតសុវណ្ណគព្ភេ បុន បូរយិំសុ. ធម្មតា កិរេសា, យំ ធម្មោ ធម្មចារិនំ រក្ខតិ. តេនេវាហ –

‘‘ធម្មោ ¶ ហវេ រក្ខតិ ធម្មចារិំ,

ន ទុគ្គតិំ គច្ឆតិ ធម្មចារី’’តិ. (ថេរគា. ៣០៣; ជា. ១.១០.១០២);

ចោរាបិ គន្ត្វា ធម្មស្សវនដ្ឋានេ អដ្ឋំសុ. ថេរោបិ ធម្មំ កថេត្វា វិភាតាយ រត្តិយា អាសនា ឱតរិ. តស្មិំ ខណេ ចោរជេដ្ឋកោ ឧបាសិកាយ ¶ បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា ‘‘ខមាហិ មេ, អយ្យេ’’តិ អាហ. ‘‘កិំ ឥទំ, តាតា’’តិ? ‘‘អហញ្ហិ តុម្ហេសុ ¶ អាឃាតំ កត្វា តុម្ហេ មារេតុកាមោ អដ្ឋាសិ’’ន្តិ. ‘‘តេន ហិ តេ, តាត, ខមាមី’’តិ. សេសចោរាបិ តថេវ វត្វា, ‘‘តាតា, ខមាមី’’តិ វុត្តេ អាហំសុ – ‘‘អយ្យេ, សចេ នោ ខមថ, បុត្តស្ស វោ សន្តិកេ អម្ហាកំ បព្ពជ្ជំ ទាបេថា’’តិ. សា បុត្តំ វន្ទិត្វា អាហ – ‘‘តាត, ឥមេ ចោរា មម គុណេសុ តុម្ហាកញ្ច ធម្មកថាយ បសន្នា បព្ពជ្ជំ យាចន្តិ, បព្ពាជេថ នេ’’តិ. ថេរោ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា តេហិ និវត្ថវត្ថានំ ទសានិ ឆិន្ទាបេត្វា តម្ពមត្តិកាយ រជាបេត្វា តេ បព្ពាជេត្វា សីលេសុ បតិដ្ឋាបេសិ. ឧបសម្បន្នកាលេ ច នេសំ ឯកេកស្ស វិសុំ វិសុំ កម្មដ្ឋានមទាសិ. តេ នវសតា ភិក្ខូ វិសុំ វិសុំ នវសតកម្មដ្ឋានានិ គហេត្វា ឯកំ បព្ពតំ អភិរុយ្ហ តស្ស តស្ស រុក្ខស្ស ឆាយាយ និសីទិត្វា សមណធម្មំ ករិំសុ.

សត្ថា វីសយោជនសតមត្ថកេ ជេតវនមហាវិហារេ និសិន្នោវ តេ ភិក្ខូ ឱលោកេត្វា តេសំ ចរិយវសេន ធម្មទេសនំ វវត្ថាបេត្វា ឱភាសំ ផរិត្វា សម្មុខេ និសីទិត្វា កថេន្តោ វិយ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘មេត្តាវិហារី យោ ភិក្ខុ, បសន្នោ ពុទ្ធសាសនេ;

អធិគច្ឆេ បទំ សន្តំ, សង្ខារូបសមំ សុខំ.

‘‘សិញ្ច ភិក្ខុ ឥមំ នាវំ, សិត្តា តេ លហុមេស្សតិ;

ឆេត្វា រាគញ្ច ទោសញ្ច, តតោ និព្ពានមេហិសិ.

‘‘បញ្ច ឆិន្ទេ បញ្ច ជហេ, បញ្ច ចុត្តរិ ភាវយេ;

បញ្ចសង្គាតិគោ ភិក្ខុ, ឱឃតិណ្ណោតិ វុច្ចតិ.

មា កន្ទី ទុក្ខមិទន្តិ ទយ្ហមានោ.

‘‘នត្ថិ ¶ ឈានំ អបញ្ញស្ស, បញ្ញា នត្ថិ អឈាយតោ;

យម្ហិ ឈានញ្ច បញ្ញា ច, ស វេ និព្ពានសន្តិកេ.

‘‘សុញ្ញាគារំ បវិដ្ឋស្ស, សន្តចិត្តស្ស ភិក្ខុនោ;

អមានុសី រតី ហោតិ, សម្មា ធម្មំ វិបស្សតោ.

‘‘យតោ យតោ សម្មសតិ, ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ;

លភតី បីតិបាមោជ្ជំ, អមតំ តំ វិជានតំ.

‘‘តត្រាយមាទិ ភវតិ, ឥធ បញ្ញស្ស ភិក្ខុនោ;

ឥន្ទ្រិយគុត្តិ សន្តុដ្ឋិ, បាតិមោក្ខេ ច សំវរោ.

‘‘មិត្តេ ភជស្សុ កល្យាណេ, សុទ្ធាជីវេ អតន្ទិតេ;

បដិសន្ថារវុត្យស្ស, អាចារកុសលោ សិយា;

តតោ បាមោជ្ជពហុលោ, ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សតី’’តិ.

តត្ថ ¶ មេត្តាវិហារីតិ មេត្តាកម្មដ្ឋានេ កម្មំ ករោន្តោបិ មេត្តាវសេន តិកចតុក្កជ្ឈានេ និព្ពត្តេត្វា ឋិតោបិ មេត្តាវិហារីយេវ នាម. បសន្នោតិ យោ បន ពុទ្ធសាសនេ បសន្នោ ហោតិ, បសាទំ រោចេតិយេវាតិ អត្ថោ. បទំ សន្តន្តិ និព្ពានស្សេតំ នាមំ. ឯវរូបោ ហិ ភិក្ខុ សន្តំ កោដ្ឋាសំ សព្ពសង្ខារានំ ឧបសន្តតាយ សង្ខារូបសមំ, បរមសុខតាយ សុខន្តិ លទ្ធនាមំ និព្ពានំ អធិគច្ឆតិ, វិន្ទតិយេវាតិ អត្ថោ.

សិញ្ច ភិក្ខុ ឥមំ នាវន្តិ ភិក្ខុ ឥមំ អត្តភាវសង្ខាតំ នាវំ មិច្ឆាវិតក្កោទកំ ឆឌ្ឌេន្តោ សិញ្ច. សិត្តា តេ លហុមេស្សតីតិ យថា ហិ មហាសមុទ្ទេ ឧទកស្សេវ ភរិតា នាវា ឆិទ្ទានិ ¶ បិទហិត្វា ឧទកស្ស សិត្តតាយ សិត្តា សល្លហុកា ហុត្វា មហាសមុទ្ទេ អនោសីទិត្វា សីឃំ សុបដ្ដនំ គច្ឆតិ, ឯវំ តវាបិ អយំ មិច្ឆាវិតក្កោទកភរិតា អត្តភាវនាវា ចក្ខុទ្វារាទិឆិទ្ទានិ សំវរេន បិទហិត្វា ឧប្បន្នស្ស មិច្ឆាវិតក្កោទកស្ស សិត្តតាយ សិត្តា សល្លហុកា សំសារវដ្ដេ អនោសីទិត្វា សីឃំ និព្ពានំ គមិស្សតិ. ឆេត្វាតិ រាគទោសពន្ធនានិ ឆិន្ទ. ឯតានិ ហិ ឆិន្ទិត្វា អរហត្តប្បត្តោ តតោ អបរភាគេ អនុបាទិសេសនិព្ពានមេវ ឯហិសិ, គមិស្សសីតិ អត្ថោ.

បញ្ច ¶ ឆិន្ទេតិ ¶ ហេដ្ឋាអបាយសម្បាបកានិ បញ្ចោរម្ភាគិយសំយោជនានិ បាទេ ពទ្ធរជ្ជុំ បុរិសោ សត្ថេន វិយ ហេដ្ឋាមគ្គត្តយេន ឆិន្ទេយ្យ. បញ្ច ជហេតិ ឧបរិទេវលោកសម្បាបកានិ បញ្ចុទ្ធម្ភាគិយសំយោជនានិ បុរិសោ គីវាយ ពទ្ធរជ្ជុកំ វិយ អរហត្តមគ្គេន ជហេយ្យ បជហេយ្យ, ឆិន្ទេយ្យាតិ អត្ថោ. បញ្ច ចុត្តរិ ភាវយេតិ ឧទ្ធម្ភាគិយសំយោជនានំ បហានត្ថាយ សទ្ធាទីនិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ ឧត្តរិ ភាវេយ្យ. បញ្ចសង្គាតិគោតិ ឯវំ សន្តេ បញ្ចន្នំ រាគទោសមោហមានទិដ្ឋិសង្គានំ អតិក្កមនេន បញ្ចសង្គាតិគោ ភិក្ខុ ឱឃតិណ្ណោតិ វុច្ចតិ, ចត្តារោ ឱឃេ តិណ្ណោយេវាតិ វុច្ចតីតិ អត្ថោ.

ឈាយ ភិក្ខូតិ ភិក្ខុ ត្វំ ទ្វិន្នំ ឈានានំ វសេន ឈាយ ចេវ, កាយកម្មាទីសុ ច អប្បមត្តវិហារិតាយ មា បមជ្ជិ. រមេស្សូតិ បញ្ចវិធេ ច កាមគុណេ តេ ចិត្តំ មា រមេស្សុ. មា លោហគុឡន្តិ សតិវោស្សគ្គលក្ខណេន ហិ បមាទេន បមត្តា និរយេ តត្តំ លោហគុឡំ គិលន្តិ, តេន តំ វទាមិ ‘‘មា បមត្តោ ហុត្វា លោហគុឡំ គិលិ, មា និរយេ ឌយ្ហមានោ ‘ទុក្ខមិទ’ន្តិ កន្ទី’’តិ អត្ថោ.

នត្ថិ ឈានន្តិ ឈានុប្បាទិកាយ វាយាមបញ្ញាយ អបញ្ញស្ស ឈានំ នាម នត្ថិ. បញ្ញា នត្ថីតិ ¶ អឈាយន្តស្ស ‘‘សមាហិតោ ភិក្ខុ យថាភូតំ ជានាតិ បស្សតី’’តិ វុត្តលក្ខណា បញ្ញា នត្ថិ. យម្ហិ ឈានញ្ច បញ្ញា ចាតិ យម្ហិ បុគ្គលេ ឥទំ ឧភយម្បិ អត្ថិ, សោ និព្ពានស្ស សន្តិកេ ឋិតោយេវាតិ អត្ថោ.

សុញ្ញាគារំ បវិដ្ឋស្សាតិ កិស្មិញ្ចិទេវ វិវិត្តោកាសេ កម្មដ្ឋានំ អវិជហិត្វា កម្មដ្ឋានមនសិការេន និសិន្នស្ស. សន្តចិត្តស្សាតិ និព្ពុតចិត្តស្ស. សម្មាតិ ហេតុនា ការណេន ធម្មំ វិបស្សន្តស្ស វិបស្សនាសង្ខាតា អមានុសី រតិ អដ្ឋសមាបត្តិសង្ខាតា ទិព្ពាបិ រតិ ហោតិ ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ.

យតោ ¶ យតោ សម្មសតីតិ អដ្ឋតិំសាយ អារម្មណេសុ កម្មំ ករោន្តោ យេន យេនាការេន, បុរេភត្តាទីសុ វា កាលេសុ យស្មិំ យស្មិំ អត្តនា អភិរុចិតេ កាលេ, អភិរុចិតេ វា កម្មដ្ឋានេ កម្មំ ករោន្តោ សម្មសតិ. ឧទយព្ពយន្តិ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ បញ្ចវីសតិយា លក្ខណេហិ ឧទយំ ¶ , បញ្ចវីសតិយា ឯវ ច លក្ខណេហិ វយំ. បីតិបាមោជ្ជន្តិ ឯវំ ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ សម្មសន្តោ ធម្មបីតិំ ធម្មបាមោជ្ជញ្ច លភតិ. អមតន្តិ តំ សប្បច្ចយេ នាមរូបេ បាកដេ ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តេ ឧប្បន្នំ បីតិបាមោជ្ជំ អមតនិព្ពានសម្បាបកត្តា ¶ វិជានតំ បណ្ឌិតានំ អមតមេវាតិ អត្ថោ.

តត្រាយមាទិ ភវតីតិ តត្រ អយំ អាទិ, ឥទំ បុព្ពដ្ឋានំ ហោតិ. ឥធ បញ្ញស្សាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ បណ្ឌិតភិក្ខុនោ. ឥទានិ ‘‘តំ អាទី’’តិ វុត្តំ បុព្ពដ្ឋានំ ទស្សេន្តោ ឥន្ទ្រិយគុត្តីតិអាទិមាហ. ចតុបារិសុទ្ធិសីលញ្ហិ បុព្ពដ្ឋានំ នាម. តត្ថ ឥន្ទ្រិយគុត្តីតិ ឥន្ទ្រិយសំវរោ. សន្តុដ្ឋីតិ ចតុបច្ចយសន្តោសោ. តេន អាជីវបារិសុទ្ធិ ចេវ បច្ចយសន្និស្សិតញ្ច សីលំ កថិតំ. បាតិមោក្ខេតិ បាតិមោក្ខសង្ខាតេ ជេដ្ឋកសីលេ បរិបូរការិតា កថិតា.

មិត្តេ ភជស្សុ កល្យាណេតិ វិស្សដ្ឋកម្មន្តេ អបតិរូបសហាយេ វជ្ជេត្វា សាធុជីវិតាយ សុទ្ធាជីវេ ជង្ឃពលំ និស្សាយ ជីវិកកប្បនាយ អកុសីតេ អតន្ទិតេ កល្យាណមិត្តេ ភជស្សុ, សេវស្សូតិ អត្ថោ. បដិសន្ថារវុត្យស្សាតិ អាមិសបដិសន្ថារេន ច ធម្មបដិសន្ថារេន ច សម្បន្នវុត្តិតាយ បដិសន្ថារវុត្តិ អស្ស, បដិសន្ថារស្ស ការកា ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. អាចារកុសលោតិ សីលម្បិ អាចារោ, វត្តបដិវត្តម្បិ អាចារោ. តត្ថ កុសលោ សិយា, ឆេកោ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. តតោ បាមោជ្ជពហុលោតិ តតោ បដិសន្ថារវុត្តិតោ ច អាចារកោសល្លតោ ច ឧប្បន្នេន ធម្មបាមោជ្ជេន បាមោជ្ជពហុលោ ហុត្វា តំ សកលស្សាបិ វដ្ដទុក្ខស្ស អន្តំ ករិស្សតីតិ អត្ថោ.

ឯវំ សត្ថារា ទេសិតាសុ ឥមាសុ គាថាសុ ឯកមេកិស្សាយ គាថាយ បរិយោសានេ ឯកមេកំ ភិក្ខុសតំ និសិន្ននិសិន្នដ្ឋានេយេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា សព្ពេបិ តេ ភិក្ខូ អាកាសេនេវ វីសយោជនសតិកំ ¶ កន្តារំ អតិក្កមិត្វា តថាគតស្ស សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ វណ្ណេន្តា ថោមេន្តា បាទេ វន្ទិំសូតិ.

វស្សិកា ¶ ¶ វិយ បុប្ផានីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បញ្ចសតេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

តេ កិរ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញេ សមណធម្មំ ករោន្តា បាតោវ បុប្ផិតានិ វស្សិកបុប្ផានិ សាយំ វណ្ដតោ មុច្ចន្តានិ ទិស្វា ‘‘បុប្ផានំ វណ្ដេហិ មុច្ចនតោ មយំ បឋមតរំ រាគាទីហិ មុច្ចិស្សាមា’’តិ វាយមិំសុ. សត្ថា តេ ភិក្ខូ ឱលោកេត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា នាម វណ្ដតោ មុច្ចនបុប្ផេន វិយ ទុក្ខតោ មុច្ចិតុំ វាយមិតព្ពមេវា’’តិ វត្វា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ អាលោកំ ផរិត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘វស្សិកា វិយ បុប្ផានិ, មទ្ទវានិ បមុញ្ចតិ;

ឯវំ រាគញ្ច ទោសញ្ច, វិប្បមុញ្ចេថ ភិក្ខវោ’’តិ.

តត្ថ វស្សិកាតិ សុមនា. មទ្ទវានីតិ មិលាតានិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា វស្សិកា ហិយ្យោ បុប្ផិតបុប្ផានិ ¶ បុនទិវសេ បុរាណភូតានិ មុញ្ចតិ, វណ្ដតោ វិស្សជ្ជេតិ, ឯវំ តុម្ហេបិ រាគាទយោ ទោសេ វិប្បមុញ្ចេថាតិ.

ទេសនាវសានេ សព្ពេបិ តេ ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសូតិ.

សន្តកាយោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សន្តកាយត្ថេរំ នាម អារព្ភ កថេសិ.

តស្ស កិរ ហត្ថបាទកុក្កុច្ចំ នាម នាហោសិ, កាយវិជម្ភនរហិតោ សន្តអត្តភាវោវ អហោសិ. សោ កិរ សីហយោនិតោ អាគតោ ថេរោ. សីហា កិរ ឯកទិវសំ គោចរំ គហេត្វា រជតសុវណ្ណមណិបវាឡគុហានំ អញ្ញតរំ បវិសិត្វា មនោសិលាតលេ ហរិតាលចុណ្ណេសុ សត្តាហំ និបជ្ជិត្វា ¶ សត្តមេ ទិវសេ ឧដ្ឋាយ និបន្នដ្ឋានំ ឱលោកេត្វា សចេ នង្គុដ្ឋស្ស វា កណ្ណានំ វា ហត្ថបាទានំ វា ចលិតត្តា មនោសិលាហរិតាលចុណ្ណានំ វិប្បកិណ្ណតំ បស្សន្តិ, ‘‘ន តេ ឥទំ ជាតិយា វា គោត្តស្ស វា បតិរូប’’ន្តិ ¶ បុន សត្តាហំ និរាហារា និបជ្ជន្តិ, ចុណ្ណានំ បន វិប្បកិណ្ណភាវេ អសតិ ‘‘ឥទំ ¶ តេ ជាតិគោត្តានំ អនុច្ឆវិក’’ន្តិ អាសយា និក្ខមិត្វា វិជម្ភិត្វា ទិសា អនុវិលោកេត្វា តិក្ខត្តុំ សីហនាទំ នទិត្វា គោចរាយ បក្កមន្តិ. ឯវរូបាយ សីហយោនិយា អាគតោ អយំ ភិក្ខុ. តស្ស កាយសមាចារំ ទិស្វា ភិក្ខូ សត្ថុ អារោចេសុំ – ‘‘ន នោ, ភន្តេ, សន្តកាយត្ថេរសទិសោ ភិក្ខុ ទិដ្ឋបុព្ពោ. ឥមស្ស ហិ និសិន្នដ្ឋានេ ហត្ថចលនំ វា បាទចលនំ វា កាយវិជម្ភិតា វា នត្ថី’’តិ. តំ សុត្វា សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា នាម សន្តកាយត្ថេរេន វិយ កាយាទីហិ ឧបសន្តេនេវ ភវិតព្ព’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សន្តកាយោ សន្តវាចោ, សន្តវា សុសមាហិតោ;

វន្តលោកាមិសោ ភិក្ខុ, ឧបសន្តោតិ វុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ សន្តកាយោតិ បាណាតិបាតាទីនំ អភាវេន សន្តកាយោ, មុសាវាទាទីនំ អភាវេន សន្តវាចោ, អភិជ្ឈាទីនំ អភាវេន សន្តវា, កាយាទីនំ តិណ្ណម្បិ សុដ្ឋុ សមាហិតត្តា សុសមាហិតោ, ចតូហិ មគ្គេហិ លោកាមិសស្ស វន្តតាយ វន្តលោកាមិសោ ភិក្ខុ អព្ភន្តរេ រាគាទីនំ ឧបសន្តតាយ ឧបសន្តោតិ វុច្ចតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ សោ ថេរោ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

អត្តនា ¶ ចោទយត្តានន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ នង្គលកុលត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកោ កិរ ទុគ្គតមនុស្សោ បរេសំ ភតិំ កត្វា ជីវតិ, តំ ឯកោ ភិក្ខុ បិលោតិកខណ្ឌនិវត្ថំ នង្គលំ ឧក្ខិបិត្វា គច្ឆន្តំ ទិស្វា ឯវមាហ – ‘‘កិំ បន តេ ឯវំ ជីវនតោ បព្ពជិតុំ ន វរ’’ន្តិ. កោ មំ, ភន្តេ, ឯវំ ជីវន្តំ បព្ពាជេស្សតីតិ? សចេ បព្ពជិស្សសិ ¶ , អហំ តំ បព្ពាជេស្សាមីតិ. សាធុ ភន្តេ ¶ , សចេ មំ បព្ពាជេស្សថ, បព្ពជិស្សាមីតិ. អថ នំ សោ ថេរោ ជេតវនំ នេត្វា សហត្ថេន, ន្ហាបេត្វា មាឡកេ ឋបេត្វា បព្ពាជេត្វា និវត្ថបិលោតិកខណ្ឌេន សទ្ធិំ នង្គលំ មាឡកសីមាយមេវ រុក្ខសាខាយំ ឋបាបេសិ. សោ ឧបសម្បន្នកាលេបិ នង្គលកុលត្ថេរោត្វេវ បញ្ញាយិ. សោ ពុទ្ធានំ ឧប្បន្នលាភសក្ការំ និស្សាយ ជីវន្តោ ឧក្កណ្ឋិត្វា ឧក្កណ្ឋិតំ វិនោទេតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘ន ទានិ សទ្ធាទេយ្យានិ កាសាយានិ បរិទហិត្វា គមិស្សាមី’’តិ តំ រុក្ខមូលំ គន្ត្វា អត្តនាវ អត្តានំ ឱវទិ – ‘‘អហិរិក, និល្លជ្ជ, ឥទំ និវាសេត្វា វិព្ភមិត្វា ភតិំ កត្វា ជីវិតុកាមោ ជាតោ’’តិ. តស្សេវំ អត្តានំ ឱវទន្តស្សេវ ចិត្តំ តនុកភាវំ គតំ. សោ និវត្តិត្វា បុន កតិបាហច្ចយេន ¶ ឧក្កណ្ឋិត្វា តថេវ អត្តានំ ឱវទិ, បុនស្ស ចិត្តំ និវត្តិ. សោ ឥមិនាវ នីហារេន ឧក្កណ្ឋិតឧក្កណ្ឋិតកាលេ តត្ថ គន្ត្វា អត្តានំ ឱវទិ. អថ នំ ភិក្ខូ តត្ថ អភិណ្ហំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា, ‘‘អាវុសោ, នង្គលត្ថេរ កស្មា ឯត្ថ គច្ឆសី’’តិ បុច្ឆិំសុ. សោ ‘‘អាចរិយស្ស សន្តិកំ គច្ឆាមិ, ភន្តេ’’តិ វត្វា កតិបាហេនេវ អរហត្តំ បាបុណិ.

ភិក្ខូ តេន សទ្ធិំ កេឡិំ ករោន្តា អាហំសុ – ‘‘អាវុសោ នង្គលត្ថេរ, តវ វិចរណមគ្គោ អវឡញ្ជោ វិយ ជាតោ, អាចរិយស្ស សន្តិកំ ន គច្ឆសិ មញ្ញេ’’តិ. អាម, ភន្តេ, មយំ សំសគ្គេ សតិ អគមិម្ហា, ឥទានិ បន សោ សំសគ្គោ ឆិន្នោ, តេន ន គច្ឆាមាតិ. តំ សុត្វា ភិក្ខូ ‘‘ឯស អភូតំ វត្វា អញ្ញំ ព្យាករោតី’’តិ សត្ថុ តមត្ថំ អារោចេសុំ. សត្ថា ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, មម បុត្តោ អត្តនាវ អត្តានំ ចោទេត្វា បព្ពជិតកិច្ចស្ស មត្ថកំ បត្តោ’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘អត្តនា ចោទយត្តានំ, បដិមំសេថ អត្តនា;

សោ អត្តគុត្តោ សតិមា, សុខំ ភិក្ខុ វិហាហិសិ.

‘‘អត្តា ហិ អត្តនោ នាថោ, កោ ហិ នាថោ បរោ សិយា;

តស្មា សំយមមត្តានំ, អស្សំ ភទ្រំវ វាណិជោ’’តិ.

តត្ថ ¶ ¶ ចោទយត្តានន្តិ អត្តនាវ អត្តានំ ចោទយ សារយ. បដិមំសេថាតិ អត្តនាវ អត្តានំ បរិវីមំសថ. សោតិ សោ ត្វំ, ភិក្ខុ, ឯវំ សន្តេ អត្តនាវ គុត្តតាយ អត្តគុត្តោ, ឧបដ្ឋិតសតិតាយ សតិមា ហុត្វា សព្ពិរិយាបថេសុ សុខំ វិហរិស្សសីតិ អត្ថោ.

នាថោតិ ¶ អវស្សយោ បតិដ្ឋា. កោ ហិ នាថោ បរោតិ យស្មា បរស្ស អត្តភាវេ បតិដ្ឋាយ កុសលំ វា កត្វា សគ្គបរាយណេន មគ្គំ វា ភាវេត្វា សច្ឆិកតផលេន ភវិតុំ ន សក្កា, តស្មា កោ ហិ នាម បរោ នាថោ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. តស្មាតិ យស្មា អត្តាវ អត្តនោ គតិ បតិដ្ឋា សរណំ, តស្មា យថា ភទ្រំ អស្សាជានីយំ និស្សាយ លាភំ បត្ថយន្តោ វាណិជោ តស្ស វិសមដ្ឋានចារំ បច្ឆិន្ទិត្វា ទិវសស្ស តិក្ខត្តុំ នហាបេន្តោ ភោជេន្តោ សំយមេតិ បដិជគ្គតិ, ឯវំ ត្វម្បិ អនុប្បន្នស្ស អកុសលស្ស ឧប្បាទំ និវារេន្តោ សតិសម្មោសេន ឧប្បន្នំ អកុសលំ បជហន្តោ អត្តានំ សំយម គោបយ, ឯវំ សន្តេ បឋមជ្ឈានំ អាទិំ កត្វា លោកិយលោកុត្តរវិសេសំ អធិគមិស្សសីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

បាមោជ្ជពហុលោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ វក្កលិត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ ¶ កិរាយស្មា សាវត្ថិយំ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋំ តថាគតំ ទិស្វា សត្ថុ សរីរសម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា សរីរសម្បត្តិទស្សនេន អតិត្តោ ‘‘ឯវាហំ និច្ចកាលំ តថាគតំ ទដ្ឋុំ លភិស្សាមី’’តិ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា យត្ថ ឋិតេន សក្កា ទសពលំ បស្សិតុំ, តត្ថ ឋិតោ សជ្ឈាយកម្មដ្ឋានមនសិការាទីនិ បហាយ សត្ថារំ ឱលោកេន្តោវ វិចរតិ. សត្ថា តស្ស ញាណបរិបាកំ អាគមេន្តោ កិញ្ចិ អវត្វា ‘‘ឥទានិស្ស ញាណំ បរិបាកំ គត’’ន្តិ ញត្វា ‘‘កិំ តេ, វក្កលិ, ឥមិនា ¶ បូតិកាយេន ទិដ្ឋេន, យោ ខោ, វក្កលិ, ធម្មំ បស្សតិ, សោ មំ បស្សតិ. យោ មំ បស្សតិ, សោ ធម្មំ បស្សតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៨៧) វត្វា ឱវទិ. សោ ឯវំ ឱវទិតោបិ សត្ថុ ទស្សនំ បហាយ នេវ អញ្ញត្ថ គន្តុំ សក្កោតិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘នាយំ ភិក្ខុ សំវេគំ អលភិត្វា ពុជ្ឈិស្សតី’’តិ ឧបកដ្ឋាយ វស្សូបនាយិកាយ រាជគហំ គន្ត្វា វស្សូបនាយិកទិវសេ ‘‘អបេហិ, វក្កលិ, អបេហិ, វក្កលី’’តិ បណាមេសិ. សោ ‘‘ន មំ សត្ថា អាលបតី’’តិ តេមាសំ សត្ថុ សម្មុខេ ឋាតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘កិំ មយ្ហំ ជីវិតេន, បព្ពតា អត្តានំ បាតេស្សាមី’’តិ គិជ្ឈកូដំ អភិរុហិ.

សត្ថា តស្ស កិលមនភាវំ ញត្វា ‘‘អយំ ភិក្ខុ មម សន្តិកា អស្សាសំ អលភន្តោ មគ្គផលានំ ¶ ឧបនិស្សយំ នាសេយ្យា’’តិ អត្តានំ ទស្សេតុំ ឱភាសំ មុញ្ចិ. អថស្ស សត្ថុ ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ តាវមហន្តោបិ សោកោ បហីយិ. សត្ថា សុក្ខតឡាកំ ឱឃេន បូរេន្តោ វិយ ថេរស្ស ពលវបីតិបាមោជ្ជំ ឧប្បាទេតុំ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បាមោជ្ជពហុលោ ¶ ភិក្ខុ, បសន្នោ ពុទ្ធសាសនេ;

អធិគច្ឆេ បទំ សន្តំ, សង្ខារូបសមំ សុខ’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – បកតិយាបិ បាមោជ្ជពហុលោ ភិក្ខុ ពុទ្ធសាសនេ បសាទំ រោចេតិ, សោ ឯវំ បសន្នោ ពុទ្ធសាសនេ សន្តំ បទំ សង្ខារូបសមំ សុខន្តិ លទ្ធនាមំ និព្ពានំ អធិគច្ឆេយ្យាតិ. ឥមញ្ច បន គាថំ វត្វា សត្ថា វក្កលិត្ថេរស្ស ហត្ថំ បសារេត្វា –

‘‘ឯហិ វក្កលិ មា ភាយិ, ឱលោកេហិ តថាគតំ;

អហំ តំ ឧទ្ធរិស្សាមិ, បង្កេ សន្នំវ កុញ្ជរំ.

‘‘ឯហិ វក្កលិ មា ភាយិ, ឱលោកេហិ តថាគតំ;

អហំ តំ មោចយិស្សាមិ, រាហុគ្គហំវ សូរិយំ.

‘‘ឯហិ វក្កលិ មា ភាយិ, ឱលោកេហិ តថាគតំ;

អហំ តំ មោចយិស្សាមិ, រាហុគ្គហំវ ចន្ទិម’’ន្តិ. –

ឥមា គាថា អភាសិ. សោ ‘‘ទសពលោ មេ ទិដ្ឋោ, ឯហីតិ ច អវ្ហានម្បិ លទ្ធ’’ន្តិ ពលវបីតិំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘កុតោ នុ ខោ គន្តព្ព’’ន្តិ គមនមគ្គំ អបស្សន្តោ ទសពលស្ស សម្មុខេ អាកាសេ ឧប្បតិត្វា បឋមបាទេ បព្ពតេ ¶ ឋិតេយេវ សត្ថារា វុត្តគាថា អាវជ្ជេន្តោ អាកាសេយេវ បីតិំ វិក្ខម្ភេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា តថាគតំ វន្ទមានោវ ឱតរិត្វា សត្ថុ សន្តិកេ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សត្ថា អបរភាគេ សទ្ធាធិមុត្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

យោ ¶ ¶ ហវេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា បុព្ពារាមេ វិហរន្តោ សុមនសាមណេរំ អារព្ភ កថេសិ. តត្រាយំ អនុបុព្ពី កថា –

បទុមុត្តរពុទ្ធកាលស្មិញ្ហិ ឯកោ កុលបុត្តោ សត្ថារា ចតុបរិសមជ្ឈេ ឯកំ ភិក្ខុំ ទិព្ពចក្ខុកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា តំ សម្បត្តិំ បត្ថយមានោ សត្ថារំ និមន្តេត្វា សត្តាហំ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា, ‘‘ភន្តេ, អហម្បិ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ ទិព្ពចក្ខុកានំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ ឋបេសិ. សត្ថា កប្បសតសហស្សំ ឱលោកេន្តោ តស្ស បត្ថនាយ សមិជ្ឈនភាវំ វិទិត្វា ‘‘ឥតោ កប្បសតសហស្សមត្ថកេ គោតមពុទ្ធសាសនេ ទិព្ពចក្ខុកានំ អគ្គោ អនុរុទ្ធោ នាម ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. សោ តំ ព្យាករណំ សុត្វា ស្វេ បត្តព្ពំ វិយ តំ សម្បត្តិំ មញ្ញមានោ បរិនិព្ពុតេ សត្ថរិ ភិក្ខូ ទិព្ពចក្ខុបរិកម្មំ បុច្ឆិត្វា សត្តយោជនិកំ កញ្ចនថូបំ បរិក្ខិបិត្វា អនេកានិ ទីបរុក្ខសហស្សានិ ការេត្វា ទីបបូជំ កត្វា តតោ ចុតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ទេវមនុស្សេសុ កប្បសតសហស្សានិ សំសរិត្វា ឥមស្មិំ កប្បេ ពារាណសិយំ ទលិទ្ទកុលេ និព្ពត្តោ សុមនសេដ្ឋិំ និស្សាយ តស្ស តិណហារកោ ហុត្វា ជីវិកំ កប្បេសិ. អន្នភារោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សុមនសេដ្ឋីបិ តស្មិំ នគរេ និច្ចកាលំ មហាទានំ ទេតិ.

អថេកទិវសំ ឧបរិដ្ឋោ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ គន្ធមាទនេ និរោធសមាបត្តិតោ ¶ វុដ្ឋាយ ‘‘កស្ស នុ ខោ អជ្ជ អនុគ្គហំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘អជ្ជ មយា អន្នភារស្ស អនុគ្គហំ កាតុំ វដ្ដតិ, ឥទានិ ច សោ អដវិតោ តិណំ អាទាយ គេហំ អាគមិស្សតី’’តិ ញត្វា បត្តចីវរមាទាយ ឥទ្ធិយា គន្ត្វា អន្នភារស្ស សម្មុខេ បច្ចុដ្ឋាសិ. អន្នភារោ តំ តុច្ឆបត្តហត្ថំ ទិស្វា ‘‘អបិ ¶ , ភន្តេ, ភិក្ខំ លភិត្ថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘លភិស្សាម មហាបុញ្ញា’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, ថោកំ អាគមេថា’’តិ តិណកាជំ ឆឌ្ឌេត្វា វេគេន គេហំ គន្ត្វា, ‘‘ភទ្ទេ, មយ្ហំ ឋបិតភាគភត្តំ អត្ថិ, នត្ថី’’តិ ភរិយំ បុច្ឆិត្វា ‘‘អត្ថិ, សាមី’’តិ វុត្តេ វេគេន បច្ចាគន្ត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស បត្តំ អាទាយ ‘‘មយ្ហំ ទាតុកាមតាយ សតិ ទេយ្យធម្មោ ន ហោតិ, ទេយ្យធម្មេ សតិ បដិគ្គាហកំ ន លភាមិ. អជ្ជ បន មេ បដិគ្គាហកោ ច ទិដ្ឋោ, ទេយ្យធម្មោ ច អត្ថិ, លាភា វត មេ’’តិ គេហំ គន្ត្វា ភត្តំ បត្តេ បក្ខិបាបេត្វា បច្ចាហរិត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស ហត្ថេ បតិដ្ឋបេត្វា –

‘‘ឥមិនា ¶ បន ទានេន, មា មេ ទាលិទ្ទិយំ អហុ;

នត្ថីតិ វចនំ នាម, មា អហោសិ ភវាភវេ. –

ភន្តេ ឯវរូបា ទុជ្ជីវិតា មុច្ចេយ្យំ, នត្ថីតិ បទមេវ ន សុណេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ ឋបេសិ. បច្ចេកពុទ្ធោ ‘‘ឯវំ ហោតុ មហាបុញ្ញា’’តិ វត្វា អនុមោទនំ កត្វា បក្កាមិ.

សុមនសេដ្ឋិនោបិ ឆត្តេ អធិវត្ថា ទេវតា ‘‘អហោ ទានំ បរមទានំ, ឧបរិដ្ឋេ សុបតិដ្ឋិត’’ន្តិ ¶ វត្វា តិក្ខត្តុំ សាធុការមទាសិ. អថ នំ សេដ្ឋិ ‘‘កិំ មំ ឯត្តកំ កាលំ ទានំ ទទមានំ ន បស្សសី’’តិ អាហ. នាហំ តវ ទានំ អារព្ភ សាធុការំ ទេមិ, អន្នភារេន បន ឧបរិដ្ឋស្ស ទិន្នបិណ្ឌបាតេ បសីទិត្វា មយា ឯស សាធុការោ បវត្តិតោតិ. សោ ‘‘អច្ឆរិយំ វត, ភោ, អហំ ឯត្តកំ កាលំ ទានំ ទទន្តោ ទេវតំ សាធុការំ ទាបេតុំ នាសក្ខិំ, អន្នភារោ មំ និស្សាយ ជីវន្តោ ឯកបិណ្ឌបាតេនេវ សាធុការំ ទាបេសិ, តស្ស ទានេ អនុច្ឆវិកំ កត្វា តំ បិណ្ឌបាតំ មម សន្តកំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘អជ្ជ តយា កស្សចិ កិញ្ចិ ទិន្ន’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, សាមិ, ឧបរិដ្ឋបច្ចេកពុទ្ធស្ស មេ អជ្ជ ភាគភត្តំ ទិន្ន’’ន្តិ. ‘‘ហន្ទ, ភោ, កហាបណំ គហេត្វា ឯតំ មយ្ហំ បិណ្ឌបាតំ ទេហី’’តិ? ‘‘ន ទេមិ, សាមី’’តិ. សោ យាវ សហស្សំ វឌ្ឍេសិ, ឥតរោ សហស្សេនាបិ នាទាសិ. អថ នំ ‘‘ហោតុ, ភោ, យទិ បិណ្ឌបាតំ ន ទេសិ, សហស្សំ គហេត្វា បត្តិំ មេ ទេហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘អយ្យេន សទ្ធិំ មន្តេត្វា ជានិស្សាមី’’តិ វេគេន បច្ចេកពុទ្ធំ សម្បាបុណិត្វា, ‘‘ភន្តេ សុមនសេដ្ឋិ, សហស្សំ ទត្វា តុម្ហាកំ បិណ្ឌបាតេ បត្តិំ យាចតិ, កិំ ករោមី’’តិ បុច្ឆិ.

អថស្ស ¶ សោ ឧបមំ អាហរិ ‘‘សេយ្យថាបិ, បណ្ឌិត, កុលសតិកេ គាមេ ឯកស្មិំ ឃរេ ទីបំ ជាលេយ្យ, សេសា អត្តនោ តេលេន វដ្ដិំ តេមេត្វា ជាលាបេត្វា គណ្ហេយ្យុំ, បុរិមបទីបស្ស ¶ បភា អត្ថីតិ វត្តព្ពា នត្ថី’’តិ. អតិរេកតរា, ភន្តេ, បភា ហោតីតិ. ឯវមេវំ បណ្ឌិត ឧឡុង្កយាគុ វា ហោតុ, កដច្ឆុភិក្ខា វា, អត្តនោ បិណ្ឌបាតេ បរេសំ បត្តិំ ទេន្តស្ស យត្តកានំ ទេតិ, តត្តកំ វឌ្ឍតិ. ត្វញ្ហិ ឯកមេវ បិណ្ឌបាតំ អទាសិ, សេដ្ឋិស្ស បន បត្តិយា ទិន្នាយ ទ្វេ បិណ្ឌបាតា ហោន្តិ ឯកោ តវ, ឯកោ តស្សាតិ.

សោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ តំ អភិវាទេត្វា សេដ្ឋិស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘គណ្ហ, សាមិ, បត្តិ’’ន្តិ អាហ. តេន ហិ ឥមេ កហាបណេ គណ្ហាតិ. នាហំ បិណ្ឌបាតំ វិក្កិណាមិ, សទ្ធាយ តេ បត្តិំ ទម្មីតិ. ‘‘ត្វំ សទ្ធាយ ទេសិ, អហម្បិ តវ គុណេ បូជេមិ, គណ្ហ, តាត, ឥតោ បដ្ឋាយ ¶ ច បន មា សហត្ថា កម្មមកាសិ, វីថិយំ ឃរំ មាបេត្វា វស. យេន ច តេ អត្ថោ ហោតិ, សព្ពំ មម សន្តិកា គណ្ហាហី’’តិ អាហ. និរោធា វុដ្ឋិតស្ស បន ទិន្នបិណ្ឌបាតោ តទហេវ វិបាកំ ទេតិ. តស្មា រាជាបិ តំ បវត្តិំ សុត្វា អន្នភារំ បក្កោសាបេត្វា បត្តិំ គហេត្វា មហន្តំ ភោគំ ទត្វា តស្ស សេដ្ឋិដ្ឋានំ ទាបេសិ.

សោ សុមនសេដ្ឋិស្ស សហាយកោ ហុត្វា យាវជីវំ បុញ្ញានិ កត្វា តតោ ចុតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ¶ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កបិលវត្ថុនគរេ អមិតោទនស្ស សក្កស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ, អនុរុទ្ធោតិស្ស នាមំ អកំសុ. សោ មហានាមសក្កស្ស កនិដ្ឋភាតា, សត្ថុ ចូឡបិតុ បុត្តោ បរមសុខុមាលោ មហាបុញ្ញោ អហោសិ. ឯកទិវសំ កិរ ឆសុ ខត្តិយេសុ បូវេ លក្ខំ កត្វា គុឡេហិ កីឡន្តេសុ អនុរុទ្ធោ បរាជិតោ បូវានំ អត្ថាយ មាតុ សន្តិកំ បហិណិ. សា មហន្តំ សុវណ្ណថាលំ បូរេត្វា បូវេ បេសេសិ. បូវេ ខាទិត្វា បុន កីឡន្តោ បរាជិតោ តថេវ បហិណិ. ឯវំ តិក្ខត្តុំ បូវេសុ អាហដេសុ ចតុត្ថេ វារេ មាតា ‘‘ឥទានិ បូវា នត្ថី’’តិ បហិណិ. តស្សា វចនំ សុត្វា ‘‘នត្ថី’’តិ បទស្ស អសុតបុព្ពតាយ ‘‘នត្ថិបូវា នាម ឥទានិ ភវិស្សន្តី’’តិ សញ្ញំ កត្វា ‘‘គច្ឆ នត្ថិបូវេ អាហរា’’តិ បេសេសិ. អថស្ស ¶ មាតា ‘‘នត្ថិបូវេ កិរ, អយ្យេ, ទេថា’’តិ វុត្តេ ‘‘មម បុត្តេន នត្ថីតិ បទំ ន សុតបុព្ពំ, កថំ នុ ខោ នត្ថិភាវំ ជានាបេយ្យ’’ន្តិ សុវណ្ណបាតិំ ធោវិត្វា អបរាយ សុវណ្ណបាតិយា បដិកុជ្ជិត្វា ‘‘ហន្ទ, តាត, ឥមំ មម បុត្តស្ស ទេហី’’តិ បហិណិ. តស្មិំ ខណេ នគរបរិគ្គាហិកា ទេវតា ‘‘អម្ហាកំ សាមិនា អន្នភារកាលេ ឧបរិដ្ឋស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស ភាគភត្តំ ¶ ទត្វា ‘នត្ថីតិ បទមេវ ន សុណេយ្យ’ន្តិ បត្ថនា នាម ឋបិតា. សចេ មយំ តមត្ថំ ញត្វា អជ្ឈុបេក្ខេយ្យាម, មុទ្ធាបិ នោ សត្តធា ផលេយ្យា’’តិ ចិន្តេត្វា ទិព្ពបូវេហិ បាតិំ បូរយិំសុ. សោ បុរិសោ បាតិំ អាហរិត្វា តស្ស សន្តិកេ ឋបេត្វា វិវរិ. តេសំ គន្ធោ សកលនគរំ ផរិ. បូវោ បន មុខេ ឋបិតមត្តោវ សត្តរសហរណិសហស្សានិ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ.

អនុរុទ្ធោបិ ចិន្តេសិ – ‘‘ន មំ មញ្ញេ ឥតោ បុព្ពេ មាតា បិយាយតិ. ន ហិ មេ អញ្ញទា តាយ នត្ថិបូវា នាម បក្កបុព្ពា’’តិ. សោ គន្ត្វា មាតរំ ឯវមាហ – ‘‘អម្ម, នាហំ តវ បិយោ’’តិ. តាត, កិំ វទេសិ, មម អក្ខីហិបិ ហទយមំសតោបិ ត្វំ បិយតរោតិ. សចាហំ, អម្ម, តវ បិយោ, កស្មា មម បុព្ពេ ឯវរូបេ នត្ថិបូវេ នាម ន អទាសីតិ. សា តំ បុរិសំ បុច្ឆិ – ‘‘តាត, កិញ្ចិ បាតិយំ អហោសី’’តិ. អាម, អយ្យេ, បូវានំ បាតិ បរិបុណ្ណា អហោសិ, ន មេ ឯវរូបា ទិដ្ឋបុព្ពាតិ. សា ចិន្តេសិ – ‘‘បុត្តោ មេ កតបុញ្ញោ, ទេវតាហិស្ស ទិព្ពបូវា បហិតា ភវិស្សន្តី’’តិ. សោបិ មាតរំ អាហ – ‘‘អម្ម, ន មយា ឯវរូបា ¶ បូវា ខាទិតបុព្ពា, ឥតោ បដ្ឋាយ មេ នត្ថិបូវមេវ បចេយ្យាសី’’តិ. សា តតោ បដ្ឋាយ តេន ‘‘បូវេ ខាទិតុកាមោម្ហី’’តិ វុត្តកាលេ សុវណ្ណបាតិំ ធោវិត្វា អញ្ញាយ បាតិយា បដិកុជ្ជិត្វា ¶ បហិណតិ, ទេវតា បាតិំ បូរេន្តិ. ឯវំ សោ អគារមជ្ឈេ វសន្តោ នត្ថីតិ បទស្ស អត្ថំ អជានិត្វា ទិព្ពបូវេយេវ បរិភុញ្ជិ.

សត្ថុ បន បរិវារត្ថំ កុលបដិបាដិយា សាកិយកុមារេសុ បព្ពជន្តេសុ មហានាមេន សក្កេន, ‘‘តាត, អម្ហាកំ កុលា កោចិ បព្ពជិតោ នត្ថិ, តយា វា បព្ពជិតព្ពំ, មយា វា’’តិ វុត្តេ សោ អាហ – ‘‘អហំ អតិសុខុមាលោ បព្ពជិតុំ ន សក្ខិស្សាមី’’តិ. តេន ហិ កម្មន្តំ ឧគ្គណ្ហ, អហំ បព្ពជិស្សាមីតិ. កោ ឯស កម្មន្តោ នាមាតិ? សោ ហិ ភត្តស្ស ឧដ្ឋានដ្ឋានម្បិ ន ជានាតិ, កម្មន្តំ កិមេវ ជានិស្សតិ, តស្មា ឯវមាហ. ឯកទិវសញ្ហិ ¶ អនុរុទ្ធោ ភទ្ទិយោ កិមិលោតិ តយោ ជនា ‘‘ភត្តំ នាម កហំ ឧដ្ឋាតី’’តិ មន្តយិំសុ. តេសុ កិមិលោ ‘‘កោដ្ឋេសុ ឧដ្ឋាតី’’តិ អាហ. សោ កិរេកទិវសំ វីហី កោដ្ឋម្ហិ បក្ខិបន្តេ អទ្ទស, តស្មា ‘‘កោដ្ឋេ ភត្តំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ សញ្ញាយ ឯវមាហ. អថ នំ ភទ្ទិយោ ‘‘ត្វំ ន ជានាសី’’តិ វត្វា ‘‘ភត្តំ នាម ឧក្ខលិយំ ឧដ្ឋាតី’’តិ អាហ. សោ កិរេកទិវសំ ឧក្ខលិតោ ភត្តំ វឌ្ឍេន្តេ ទិស្វា ‘‘ឯត្ថេវេតំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ សញ្ញមកាសិ, តស្មា ឯវមាហ. អនុរុទ្ធោ តេ ឧភោបិ ‘‘តុម្ហេ ន ជានាថា’’តិ វត្វា ‘‘ភត្តំ នាម រតនុព្ពេធមកុឡាយ ¶ មហាសុវណ្ណបាតិយំ ឧដ្ឋាតី’’តិ អាហ. តេន កិរ នេវ វីហិំ កោដ្ដេន្តា, ន ភត្តំ បចន្តា ទិដ្ឋបុព្ពា, សុវណ្ណបាតិយំ វឌ្ឍេត្វា បុរតោ ឋបិតភត្តមេវ បស្សតិ, តស្មា ‘‘បាតិយំយេវេតំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ សញ្ញមកាសិ, តស្មា ឯវមាហ. ឯវំ ភត្តុដ្ឋានដ្ឋានម្បិ អជានន្តោ មហាបុញ្ញោ កុលបុត្តោ កម្មន្តេ កិំ ជានិស្សតិ.

សោ ‘‘ឯហិ ខោ តេ, អនុរុទ្ធ, ឃរាវាសត្ថំ អនុសាសិស្សាមិ, បឋមំ ខេត្តំ កសាបេតព្ព’’ន្តិអាទិនា នយេន ភាតរា វុត្តានំ កម្មន្តានំ អបរិយន្តភាវំ សុត្វា ‘‘ន មេ ឃរាវាសេន អត្ថោ’’តិ មាតរំ អាបុច្ឆិត្វា ភទ្ទិយបមុខេហិ បញ្ចហិ សាកិយកុមារេហិ សទ្ធិំ និក្ខមិត្វា អនុបិយម្ពវនេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បព្ពជិ. បព្ពជិត្វា ច បន សម្មាបដិបទំ បដិបន្នោ អនុបុព្ពេន តិស្សោ វិជ្ជា សច្ឆិកត្វា ទិព្ពេន ចក្ខុនា ឯកាសនេ និសិន្នោវ ហត្ថតលេ ឋបិតអាមលកានិ វិយ សហស្សលោកធាតុយោ ឱលោកនសមត្ថោ ហុត្វា –

‘‘បុព្ពេនិវាសំ ជានាមិ, ទិព្ពចក្ខុ វិសោធិតំ;

តេវិជ្ជោ ឥទ្ធិបត្តោម្ហិ, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ. (ថេរគា. ៣៣២, ៥៦២) –

ឧទានំ ¶ ឧទានេត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ មេ កត្វា អយំ សម្បត្តិ លទ្ធា’’តិ ឱលោកេន្តោ ‘‘បទុមុត្តរបាទមូលេ បត្ថនំ ឋបេសិ’’ន្តិ ញត្វា បុន ‘‘សំសារេ សំសរន្តោ អសុកស្មិំ នាម កាលេ ពារាណសិយំ សុមនសេដ្ឋិំ និស្សាយ ជីវន្តោ អន្នភារោ នាម អហោសិ’’ន្តិបិ ញត្វា –

‘‘អន្នភារោ ¶ បុរេ អាសិំ, ទលិទ្ទោ តិណហារកោ;

បិណ្ឌបាតោ មយា ទិន្នោ, ឧបរិដ្ឋស្ស តាទិនោ’’តិ. –

អាហ ¶ . អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘យោ សោ តទា មយា ឧបរិដ្ឋស្ស ទិន្នបិណ្ឌបាតតោ កហាបណេ ទត្វា បត្តិំ អគ្គហេសិ, មម សហាយកោ សុមនសេដ្ឋិ កហំ នុ ខោ សោ ឯតរហិ និព្ពត្តោ’’តិ. អថ នំ ‘‘វិញ្ឈាដវិយំ បព្ពតបាទេ មុណ្ឌនិគមោ នាម អត្ថិ, តត្ថ មហាមុណ្ឌស្ស នាម ឧបាសកស្ស មហាសុមនោ ចូឡសុមនោតិ ទ្វេ បុត្តា, តេសុ សោ ចូឡសុមនោ ហុត្វា និព្ពត្តោ’’តិ អទ្ទស. ទិស្វា ច បន ចិន្តេសិ – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ តត្ថ មយិ គតេ ឧបការោ, នត្ថី’’តិ. សោ ឧបធារេន្តោ ឥទំ អទ្ទស ‘‘សោ តត្ថ មយិ គតេ សត្តវស្សិកោវ និក្ខមិត្វា បព្ពជិស្សតិ, ខុរគ្គេយេវ ច អរហត្តំ បាបុណិស្សតី’’តិ. ទិស្វា ច បន ឧបកដ្ឋេ អន្តោវស្សេ អាកាសេន គន្ត្វា គាមទ្វារេ ឱតរិ. មហាមុណ្ឌោ បន ឧបាសកោ ថេរស្ស បុព្ពេបិ វិស្សាសិកោ ឯវ. សោ ថេរំ បិណ្ឌបាតកាលេ ចីវរំ បារុបន្តំ ទិស្វា បុត្តំ មហាសុមនំ អាហ – ‘‘តាត, អយ្យោ, មេ អនុរុទ្ធត្ថេរោ អាគតោ, យាវស្ស អញ្ញោ កោចិ បត្តំ ន គណ្ហាតិ, តាវស្ស គន្ត្វា បត្តំ គណ្ហ, អហំ អាសនំ បញ្ញាបេស្សាមី’’តិ. សោ តថា អកាសិ. ឧបាសកោ ថេរំ អន្តោនិវេសនេ សក្កច្ចំ បរិវិសិត្វា តេមាសំ វសនត្ថាយ បដិញ្ញំ គណ្ហិ, ថេរោបិ អធិវាសេសិ.

អថ នំ ឯកទិវសំ បដិជគ្គន្តោ វិយ ¶ តេមាសំ បដិជគ្គិត្វា មហាបវារណាយ តិចីវរញ្ចេវ គុឡតេលតណ្ឌុលាទីនិ ច អាហរិត្វា ថេរស្ស បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘‘គណ្ហថ, ភន្តេ’’តិ អាហ. ‘‘អលំ, ឧបាសក, ន មេ ឥមិនា អត្ថោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, វស្សាវាសិកលាភោ នាមេស, គណ្ហថ ន’’ន្តិ? ‘‘ន គណ្ហាមិ, ឧបាសកា’’តិ. ‘‘កិមត្ថំ ន គណ្ហថ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘មយ្ហំ សន្តិកេ កប្បិយការកោ សាមណេរោបិ នត្ថី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, មម បុត្តោ មហាសុមនោ សាមណេរោ ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘ន មេ, ឧបាសក, មហាសុមនេនត្ថោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, ចូឡសុមនំ បព្ពាជេថា’’តិ. ថេរោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ចូឡសុមនំ បព្ពាជេសិ. សោ ខុរគ្គេយេវ អរហត្តំ បាបុណិ. ថេរោ តេន សទ្ធិំ អឌ្ឍមាសមត្តំ តត្ថេវ វសិត្វា ‘‘សត្ថារំ បស្សិស្សាមី’’តិ តស្ស ញាតកេ អាបុច្ឆិត្វា អាកាសេនេវ គន្ត្វា ហិមវន្តបទេសេ អរញ្ញកុដិកាយ ឱតរិ.

ថេរោ ¶ បន បកតិយាបិ អារទ្ធវីរិយោ, តស្ស តត្ថ បុព្ពរត្តាបររត្តំ ចង្កមន្តស្ស ឧទរវាតោ សមុដ្ឋហិ. អថ នំ កិលន្តរូបំ ទិស្វា សាមណេរោ បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, កិំ វោ រុជ្ជតី’’តិ? ‘‘ឧទរវាតោ មេ សមុដ្ឋិតោ’’តិ ¶ . ‘‘អញ្ញទាបិ សមុដ្ឋិតបុព្ពោ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អាមាវុសោ’’តិ. ‘‘កេន ផាសុកំ ហោតិ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អនោតត្តតោ បានីយេ លទ្ធេ ផាសុកំ ហោតិ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, អាហរាមី’’តិ. ‘‘សក្ខិស្សសិ សាមណេរា’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. តេន ហិ អនោតត្តេ បន្នគោ នាម នាគរាជា មំ ជានាតិ, តស្ស អាចិក្ខិត្វា ភេសជ្ជត្ថាយ ឯកំ បានីយវារកំ អាហរាតិ. សោ សាធូតិ ឧបជ្ឈាយំ វន្ទិត្វា វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បញ្ចយោជនសតំ ឋានំ អគមាសិ ¶ . តំ ទិវសំ បន នាគរាជា នាគនាដកបរិវុតោ ឧទកកីឡំ កីឡិតុកាមោ ហោតិ. សោ សាមណេរំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វាវ កុជ្ឈិ, ‘‘អយំ មុណ្ឌកសមណោ អត្តនោ បាទបំសុំ មម មត្ថកេ ឱកិរន្តោ វិចរតិ, អនោតត្តេ បានីយត្ថាយ អាគតោ ភវិស្សតិ, ន ទានិស្ស បានីយំ ទស្សាមី’’តិ បណ្ណាសយោជនិកំ អនោតត្តទហំ មហាបាតិយា ឧក្ខលិំ បិទហន្តោ វិយ ផណេន បិទហិត្វា និបជ្ជិ. សាមណេរោ នាគរាជស្ស អាការំ ឱលោកេត្វាវ ‘‘កុទ្ធោ អយ’’ន្តិ ញត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សុណោហិ មេ នាគរាជ, ឧគ្គតេជ មហព្ពល;

ទេហិ មេ បានីយឃដំ, ភេសជ្ជត្ថម្ហិ អាគតោ’’តិ.

តំ សុត្វា នាគរាជា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បុរត្ថិមស្មិំ ទិសាភាគេ, គង្គា នាម មហានទី;

មហាសមុទ្ទមប្បេតិ, តតោ ត្វំ បានីយំ ហរា’’តិ.

តំ សុត្វា សាមណេរោ ‘‘អយំ នាគរាជា អត្តនោ ឥច្ឆាយ ន ទស្សតិ, អហំ ពលក្ការំ កត្វា អានុភាវំ ជានាបេត្វា ឥមំ អភិភវិត្វាវ បានីយំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘មហារាជ ¶ , ឧបជ្ឈាយោ មំ អនោតត្តតោវ បានីយំ អាហរាបេតិ, តេនាហំ ឥទមេវ ហរិស្សាមិ, អបេហិ, មា មំ វារេហី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឥតោវ បានីយំ ហាស្សំ, ឥមិនាវម្ហិ អត្ថិកោ;

យទិ តេ ថាមពលំ អត្ថិ, នាគរាជ និវារយា’’តិ.

‘‘សាមណេរ សចេ អត្ថិ, តវ វិក្កម បោរិសំ;

អភិនន្ទាមិ តេ វាចំ, ហរស្សុ បានីយំ មមា’’តិ.

អថ ¶ នំ សាមណេរោ ‘‘ឯវំ, មហារាជ, ហរាមី’’តិ វត្វា ‘‘យទិ សក្កោន្តោ ហរាហី’’តិ វុត្តេ – ‘‘តេន ហិ សុដ្ឋុ ជានស្សូ’’តិ តិក្ខត្តុំ បដិញ្ញំ គហេត្វា ‘‘ពុទ្ធសាសនស្ស អានុភាវំ ទស្សេត្វា មយា បានីយំ ហរិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា អាកាសដ្ឋទេវតានំ តាវ សន្តិកំ អគមាសិ. តា អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ’’តិ វត្វា អដ្ឋំសុ. ‘‘ឯតស្មិំ អនោតត្តទហបិដ្ឋេ បន្នគនាគរាជេន សទ្ធិំ មម សង្គាមោ ភវិស្សតិ, តត្ថ គន្ត្វា ជយបរាជយំ ឱលោកេថា’’តិ អាហ. សោ ឯតេនេវ នីហារេន ចត្តារោ លោកបាលេ សក្កសុយាមសន្តុសិតបរនិម្មិតវសវត្តី ច ឧបសង្កមិត្វា តមត្ថំ អារោចេសិ. តតោ បរំ បដិបាដិយា យាវ ព្រហ្មលោកំ គន្ត្វា តត្ថ តត្ថ ព្រហ្មេហិ អាគន្ត្វា ¶ វន្ទិត្វា ឋិតេហិ ‘‘កិំ, ភន្តេ’’តិ បុដ្ឋោ តមត្ថំ អារោចេសិ. ឯវំ សោ អសញ្ញេ ច អរូបិព្រហ្មានោ ច ឋបេត្វា សព្ពត្ថ មុហុត្តេនេវ អាហិណ្ឌិត្វា អារោចេសិ. តស្ស វចនំ សុត្វា សព្ពាបិ ទេវតា អនោតត្តទហបិដ្ឋេ នាឡិយំ បក្ខិត្តានិ បិដ្ឋចុណ្ណានិ វិយ អាកាសំ និរន្តរំ បូរេត្វា សន្និបតិំសុ. សន្និបតិតេ ទេវសង្ឃេ សាមណេរោ អាកាសេ ឋត្វា នាគរាជំ អាហ –

‘‘សុណោហិ មេ នាគរាជ, ឧគ្គតេជ មហព្ពល;

ទេហិ មេ បានីយឃដំ, ភេសជ្ជត្ថម្ហិ អាគតោ’’តិ.

‘‘សាមណេរ សចេ អត្ថិ, តវ វិក្កម បោរិសំ;

អភិនន្ទាមិ តេ វាចំ, ហរស្សុ បានីយំ មមា’’តិ.

សោ តិក្ខត្តុំ នាគរាជស្ស បដិញ្ញំ គហេត្វា អាកាសេ ឋិតកោវ ទ្វាទសយោជនិកំ ព្រហ្មត្តភាវំ មាបេត្វា អាកាសតោ ឱរុយ្ហ នាគរាជស្ស ផណេ អក្កមិត្វា អធោមុខំ និប្បីឡេសិ, តាវទេវ ពលវតា បុរិសេន អក្កន្តអល្លចម្មំ វិយ នាគរាជស្ស ផណេ អក្កន្តមត្តេ ឱគលិត្វា ទព្ពិមត្តា ផណបុដកា អហេសុំ. នាគរាជស្ស ផណេហិ មុត្តមុត្តដ្ឋានតោ តាលក្ខន្ធបមាណា ¶ ឧទកវដ្ដិយោ ឧគ្គញ្ឆិំសុ. សាមណេរោ អាកាសេយេវ បានីយវារកំ ¶ បូរេសិ. ទេវសង្ឃោ សាធុការមទាសិ. អថ នាគរាជា ¶ លជ្ជិត្វា សាមណេរស្ស កុជ្ឈិ, ជយកុសុមវណ្ណានិស្ស អក្ខីនិ អហេសុំ. សោ ‘‘អយំ មំ ទេវសង្ឃំ សន្និបាតេត្វា បានីយំ គហេត្វា លជ្ជាបេសិ, ឯតំ គហេត្វា មុខេ ហត្ថំ បក្ខិបិត្វា ហទយមំសំ វាស្ស មទ្ទាមិ, បាទេ វា នំ គហេត្វា បារគង្គាយំ ខិបាមី’’តិ វេគេន អនុពន្ធិ. អនុពន្ធន្តោបិ នំ បាបុណិតុំ នាសក្ខិយេវ. សាមណេរោ គន្ត្វា ឧបជ្ឈាយស្ស ហត្ថេ បានីយំ ឋបេត្វា ‘‘បិវថ, ភន្តេ’’តិ អាហ. នាគរាជាបិ បច្ឆតោ អាគន្ត្វា, ‘‘ភន្តេ អនុរុទ្ធ, សាមណេរោ មយា អទិន្នមេវ បានីយំ គហេត្វា អាគតោ, មា បិវិត្ថា’’តិ អាហ. ឯវំ កិរ សាមណេរាតិ. ‘‘បិវថ, ភន្តេ, ឥមិនា មេ ទិន្នំ បានីយំ អាហដ’’ន្តិ អាហ. ថេរោ ‘‘ខីណាសវសាមណេរស្ស មុសាកថនំ នាម នត្ថី’’តិ ញត្វា បានីយំ បិវិ. តង្ខណញ្ញេវស្ស អាពាធោ បដិបស្សម្ភិ. បុន នាគោ ថេរំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, សាមណេរេនម្ហិ សព្ពំ ទេវគណំ សន្និបាតេត្វា លជ្ជាបិតោ, អហមស្ស ហទយំ វា ផាលេស្សាមិ, បាទេ វា នំ គហេត្វា បារគង្គាយ ខិបិស្សាមី’’តិ. មហារាជ, សាមណេរោ មហានុភាវោ, តុម្ហេ សាមណេរេន សទ្ធិំ សង្គាមេតុំ ន សក្ខិស្សថ ¶ , ខមាបេត្វា នំ គច្ឆថាតិ. សោ សយម្បិ សាមណេរស្ស អានុភាវំ ជានាតិយេវ, លជ្ជាយ បន អនុពន្ធិត្វា អាគតោ. អថ នំ ថេរស្ស វចនេន ខមាបេត្វា តេន សទ្ធិំ មិត្តសន្ថវំ កត្វា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ អនោតត្តឧទកេន អត្ថេ សតិ តុម្ហាកំ អាគមនកិច្ចំ នត្ថិ, មយ្ហំ បហិណេយ្យាថ, អហមេវ អាហរិត្វា ទស្សាមី’’តិ វត្វា បក្កាមិ.

ថេរោបិ សាមណេរំ អាទាយ បាយាសិ. សត្ថា ថេរស្ស អាគមនភាវំ ញត្វា មិគារមាតុបាសាទេ ថេរស្ស អាគមនំ ឱលោកេន្តោ និសីទិ. ភិក្ខូបិ ថេរំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា បច្ចុគ្គន្ត្វា បត្តចីវរំ បដិគ្គហេសុំ. អថេកច្ចេ សាមណេរំ សីសេបិ កណ្ណេសុបិ ពាហាយម្បិ គហេត្វា សញ្ចាលេត្វា ‘‘កិំ, សាមណេរ ចូឡកនិដ្ឋ, ន ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ អាហំសុ. សត្ថា តេសំ កិរិយំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ភារិយំ វតិមេសំ ភិក្ខូនំ កម្មំ អាសីវិសំ គីវាយ គណ្ហន្តា វិយ សាមណេរំ គណ្ហន្តិ, នាស្ស អានុភាវំ ជានន្តិ, អជ្ជ មយា សុមនសាមណេរស្ស គុណំ បាកដំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. ថេរោបិ អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា និសីទិ. សត្ថា តេន សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា អានន្ទត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘អានន្ទ, អនោតត្តឧទកេនម្ហិ បាទេ ធោវិតុកាមោ ¶ , សាមណេរានំ ឃដំ ទត្វា បានីយំ អាហរាបេហី’’តិ. ថេរោ វិហារេ បញ្ចមត្តានិ ¶ សាមណេរសតានិ សន្និបាតេសិ. តេសុ សុមនសាមណេរោ សព្ពនវកោ អហោសិ. ថេរោ សព្ពមហល្លកំ សាមណេរំ អាហ – ‘‘សាមណេរ, សត្ថា អនោកត្តទហឧទកេន បាទេ ធោវិតុកាមោ, ឃដំ អាទាយ គន្ត្វា បានីយំ អាហរា’’តិ. សោ ‘‘ន សក្កោមិ, ភន្តេ’’តិ ន ឥច្ឆិ. ថេរោ សេសេបិ បដិបាដិយា បុច្ឆិ, តេបិ តថេវ វត្វា បដិក្ខិបិំសុ. ‘‘កិំ បនេត្ថ ខីណាសវសាមណេរា នត្ថី’’តិ? អត្ថិ, តេ បន ‘‘នាយំ អម្ហាកំ ពទ្ធោ ¶ មាលាបុដោ, សុមនសាមណេរស្សេវ ពទ្ធោ’’តិ ន ឥច្ឆិំសុ, បុថុជ្ជនា បន អត្តនោ អសមត្ថតាយេវ ន ឥច្ឆិំសុ. បរិយោសានេ បន សុមនស្ស វារេ សម្បត្តេ, ‘‘សាមណេរ, សត្ថា អនោតត្តទហឧទកេន បាទេ ធោវិតុកាមោ, កុដំ អាទាយ កិរ ឧទកំ អាហរា’’តិ អាហ. សោ ‘‘សត្ថរិ អាហរាបេន្តេ អាហរិស្សាមី’’តិ សត្ថារំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អនោតត្តតោ កិរ មំ ឧទកំ អាហារាបេថា’’តិ អាហ. ‘‘អាម, សុមនា’’តិ. សោ វិសាខាយ ការិតេសុ ឃនសុវណ្ណកោដ្ដិមេសុ សេនាសនកុដេសុ ឯកំ សដ្ឋិកុដឧទកគណ្ហនកំ មហាឃដំ ហត្ថេន គហេត្វា ‘‘ឥមិនា មេ ឧក្ខិបិត្វា អំសកូដេ ឋបិតេន អត្ថោ នត្ថី’’តិ ឱលម្ពកំ កត្វា វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ហិមវន្តាភិមុខោ បក្ខន្ទិ.

នាគរាជា សាមណេរំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា បច្ចុគ្គន្ត្វា កុដំ ¶ អំសកូដេន អាទាយ, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ មាទិសេ ទាសេ វិជ្ជមានេ កស្មា សយំ អាគតា, ឧទកេនត្ថេ សតិ កស្មា សាសនមត្តម្បិ ន បហិណថា’’តិ កុដេន ឧទកំ អាទាយ សយំ ឧក្ខិបិត្វា ‘‘បុរតោ ហោថ, ភន្តេ, អហមេវ អាហរិស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘តិដ្ឋថ តុម្ហេ, មហារាជ, អហមេវ សម្មាសម្ពុទ្ធេន អាណត្តោ’’តិ នាគរាជានំ និវត្តាបេត្វា កុដំ មុខវដ្ដិយំ ហត្ថេន គហេត្វា អាកាសេនាគញ្ឆិ. អថ នំ សត្ថា អាគច្ឆន្តំ ឱលោកេត្វា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘បស្សថ, ភិក្ខវេ, សាមណេរស្ស លីលំ, អាកាសេ ហំសរាជា វិយ សោភតី’’តិ អាហ. សោបិ បានីយឃដំ ឋបេត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ. អថ នំ សត្ថា អាហ – ‘‘កតិវស្សោសិ ត្វំ, សុមនា’’តិ? ‘‘សត្តវស្សោម្ហិ, ភន្តេតិ. ‘‘តេន ហិ, សុមន, អជ្ជ បដ្ឋាយ ភិក្ខុ ហោហី’’តិ វត្វា ទាយជ្ជឧបសម្បទំ អទាសិ. ទ្វេយេវ ¶ កិរ សាមណេរា សត្តវស្សិកា ឧបសម្បទំ លភិំសុ – អយញ្ច សុមនោ សោបាកោ ចាតិ.

ឯវំ តស្មិំ ឧបសម្បន្នេ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, ‘‘អច្ឆរិយំ អាវុសោ, ឯវរូបោ ហិ នាម ទហរសាមណេរស្ស អានុភាវោ ហោតិ, ន នោ ឥតោ បុព្ពេ ឯវរូបោ អានុភាវោ ទិដ្ឋបុព្ពោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, មម សាសនេ ទហរោបិ សម្មា បដិបន្នោ ឯវរូបំ ¶ សម្បត្តិំ លភតិយេវា’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យោ ហវេ ទហរោ ភិក្ខុ, យុញ្ជតិ ពុទ្ធសាសនេ;

សោមំ លោកំ បភាសេតិ, អព្ភា មុត្តោវ ចន្ទិមា’’តិ.

តត្ថ ¶ យុញ្ជតីតិ ឃដតិ វាយមតិ. បភាសេតីតិ សោ ភិក្ខុ អត្តនោ អរហត្តមគ្គញាណេន អព្ភាទីហិ មុត្តោ ចន្ទិមា វិយ លោកំ ខន្ធាទិភេទំ លោកំ ឱភាសេតិ, ឯកាលោកំ ករោតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ឆិន្ទ ¶ ¶ ¶ សោតន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បសាទពហុលំ ព្រាហ្មណំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ព្រាហ្មណោ ភគវតោ ធម្មទេសនំ សុត្វា បសន្នចិត្តោ អត្តនោ គេហេ សោឡសមត្តានំ ភិក្ខូនំ និច្ចភត្តំ បដ្ឋបេត្វា ភិក្ខូនំ អាគតវេលាយ បត្តំ គហេត្វា ‘‘អាគច្ឆន្តុ ភោន្តោ អរហន្តោ, និសីទន្តុ ភោន្តោ អរហន្តោ’’តិ យំកិញ្ចិ វទន្តោ អរហន្តវាទបដិសំយុត្តមេវ វទតិ. តេសុ បុថុជ្ជនា ‘‘អយំ អម្ហេសុ អរហន្តសញ្ញី’’តិ ចិន្តយិំសុ, ខីណាសវា ‘‘អយំ នោ ខីណាសវភាវំ ជានាតី’’តិ. ឯវំ តេ សព្ពេបិ កុក្កុច្ចាយន្តា តស្ស គេហំ នាគមិំសុ. សោ ទុក្ខី ទុម្មនោ ‘‘កិន្នុ ខោ, អយ្យា, នាគច្ឆន្តី’’តិ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា តមត្ថំ អារោចេសិ. សត្ថា ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា ‘‘កិំ ឯតំ, ភិក្ខវេ’’តិ បុច្ឆិត្វា តេហិ តស្មិំ អត្ថេ អារោចិតេ ‘‘សាទិយថ បន តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, អរហន្តវាទ’’ន្តិ អាហ. ‘‘ន សាទិយាម មយំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ឯវំ សន្តេ មនុស្សានំ ឯតំ បសាទភញ្ញំ, អនាបត្តិ ¶ , ភិក្ខវេ, បសាទភញ្ញេ, អបិ ច ខោ បន ព្រាហ្មណស្ស អរហន្តេសុ អធិមត្តំ បេមំ, តស្មា តុម្ហេហិបិ តណ្ហាសោតំ ឆេត្វា អរហត្តមេវ បត្តុំ យុត្ត’’ន្តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឆិន្ទ សោតំ បរក្កម្ម, កាមេ បនុទ ព្រាហ្មណ;

សង្ខារានំ ខយំ ញត្វា, អកតញ្ញូសិ ព្រាហ្មណា’’តិ.

តត្ថ បរក្កម្មាតិ តណ្ហាសោតំ នាម ន អប្បមត្តកេន វាយាមេន ឆិន្ទិតុំ សក្កា, តស្មា ញាណសម្បយុត្តេន មហន្តេន បរក្កមេន បរក្កមិត្វា តំ សោតំ ឆិន្ទ. ឧភោបិ កាមេ បនុទ នីហរ. ព្រាហ្មណាតិ ខីណាសវានំ អាលបនមេតំ. សង្ខារានន្តិ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ខយំ ជានិត្វា. អកតញ្ញូតិ ឯវំ សន្តេ ត្វំ សុវណ្ណាទីសុ កេនចិ អកតស្ស និព្ពានស្ស ជាននតោ អកតញ្ញូ នាម ហោសីតិ.

ទេសនាវសានេ ¶ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

យទា ¶ ទ្វយេសូតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សម្ពហុលេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកទិវសញ្ហិ ¶ តិំសមត្តា ទិសាវាសិកា ភិក្ខូ អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា និសីទិំសុ. សារិបុត្តត្ថេរោ តេសំ អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយំ ទិស្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ឋិតកោវ ឥមំ បញ្ហំ បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, ទ្វេ ធម្មាតិ វុច្ចន្តិ, កតមេ នុ ខោ ទ្វេ ធម្មា’’តិ? អថ នំ សត្ថា ‘‘ទ្វេ ធម្មាតិ ខោ, សារិបុត្ត, សមថវិបស្សនា វុច្ចន្តី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យទា ទ្វយេសុ ធម្មេសុ, បារគូ ហោតិ ព្រាហ្មណោ;

អថស្ស សព្ពេ សំយោគា, អត្ថំ គច្ឆន្តិ ជានតោ’’តិ.

តត្ថ យទាតិ យស្មិំ កាលេ ទ្វិធា ឋិតេសុ សមថវិបស្សនាធម្មេសុ អភិញ្ញាបារគាទិវសេន អយំ ខីណាសវោ បារគូ ហោតិ, អថស្ស វដ្ដស្មិំ សំយោជនសមត្ថា សព្ពេ កាមយោគាទយោ សំយោគា ឯវំ ជានន្តស្ស អត្ថំ បរិក្ខយំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ សព្ពេបិ តេ ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសូតិ.

យស្ស បារន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មារំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ ¶ កិរេកស្មិំ ទិវសេ អញ្ញតរោ បុរិសោ វិយ ហុត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ ¶ , បារំ បារន្តិ វុច្ចតិ, កិន្នុ ខោ ឯតំ បារំ នាមា’’តិ. សត្ថា ‘‘មារោ អយ’’ន្តិ វិទិត្វា, ‘‘បាបិម, កិំ តវ បារេន, តញ្ហិ វីតរាគេហិ បត្តព្ព’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យស្ស បារំ អបារំ វា, បារាបារំ ន វិជ្ជតិ;

វីតទ្ទរំ វិសំយុត្តំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ បារន្តិ អជ្ឈត្តិកានិ ឆ អាយតនានិ. អបារន្តិ ពាហិរានិ ឆ អាយតនានិ. បារាបារន្តិ តទុភយំ. ន វិជ្ជតីតិ យស្ស សព្ពម្បេតំ ‘‘អហ’’ន្តិ វា ‘‘មម’’ន្តិ វា គហណាភាវេន នត្ថិ, តំ កិលេសទរថានំ វិគមេន វីតទ្ទរំ សព្ពកិលេសេហិ វិសំយុត្តំ អហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ឈាយិន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ព្រាហ្មណំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘សត្ថា អត្តនោ សាវកេ, ‘ព្រាហ្មណា’តិ ¶ វទតិ, អហញ្ចម្ហិ ជាតិគោត្តេន ព្រាហ្មណោ, មម្បិ នុ ខោ ឯវំ វត្តុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា តមត្ថំ បុច្ឆិ. សត្ថា ‘‘នាហំ ជាតិគោត្តមត្តេន ព្រាហ្មណំ វទាមិ, ឧត្តមត្ថំ អរហត្តំ អនុប្បត្តមេវ បនេវំ វទាមី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឈាយិំ វិរជមាសីនំ, កតកិច្ចមនាសវំ;

ឧត្តមត្ថមនុប្បត្តំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ ឈាយិន្តិ ទុវិធេន ឈានេន ឈាយន្តំ កាមរជេន វិរជំ វនេ ឯកកមាសីនំ ចតូហិ មគ្គេហិ សោឡសន្នំ កិច្ចានំ កតត្តា កតកិច្ចំ អាសវានំ អភាវេន អនាសវំ ឧត្តមត្ថំ អរហត្តំ អនុប្បត្តំ អហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ សោ ព្រាហ្មណោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

អញ្ញតរព្រាហ្មណវត្ថុ ចតុត្ថំ.

ទិវា ¶ តបតីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា មិគារមាតុបាសាទេ វិហរន្តោ អានន្ទត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

បសេនទិ កោសលោ កិរ មហាបវារណាយ សព្ពាភរណបដិមណ្ឌិតោ ¶ គន្ធមាលាទីនិ អាទាយ វិហារំ អគមាសិ. តស្មិំ ខណេ កាឡុទាយិត្ថេរោ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា បរិសបរិយន្តេ និសិន្នោ ហោតិ, នាមមេវ បនស្សេតំ, សរីរំ សុវណ្ណវណ្ណំ. តស្មិំ បន ខណេ ចន្ទោ ឧគ្គច្ឆតិ, សូរិយោ អត្ថមេតិ. អានន្ទត្ថេរោ អត្ថមេន្តស្ស ច សូរិយស្ស ឧគ្គច្ឆន្តស្ស ច ចន្ទស្ស ឱភាសំ ឱលោកេន្តោ រញ្ញោ សរីរោភាសំ ថេរស្ស សរីរោភាសំ តថាគតស្ស ច សរីរោភាសំ ឱលោកេសិ. តត្ថ សព្ពោភាសេ អតិក្កមិត្វា សត្ថាវ វិរោចតិ. ថេរោ សត្ថារំ វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, អជ្ជ មម ឥមេ ឱភាសេ ឱលោកេន្តស្ស តុម្ហាកមេវ ឱភាសោ រុច្ចតិ. តុម្ហាកញ្ហិ សរីរំ សព្ពោភាសេ អតិក្កមិត្វា វិរោចតី’’តិ អាហ. អថ នំ សត្ថា, ‘‘អានន្ទ, សូរិយោ នាម ទិវា វិរោចតិ, ចន្ទោ រត្តិំ, រាជា អលង្កតកាលេយេវ, ខីណាសវេ គណសង្គណិកំ បហាយ អន្តោសមាបត្តិយំយេវ វិរោចតិ, ពុទ្ធា បន រត្តិម្បិ ទិវាបិ បញ្ចវិធេន តេជេន វិរោចន្តី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ទិវា តបតិ អាទិច្ចោ, រត្តិមាភាតិ ចន្ទិមា;

សន្នទ្ធោ ខត្តិយោ តបតិ, ឈាយី តបតិ ព្រាហ្មណោ;

អថ សព្ពមហោរត្តិំ, ពុទ្ធោ តបតិ តេជសា’’តិ.

តត្ថ ទិវា តបតីតិ ទិវា វិរោចតិ, រត្តិំ បនស្ស គតមគ្គោបិ ន បញ្ញាយតិ. ចន្ទិមាតិ ចន្ទោបិ ¶ អព្ភាទីហិ វិមុត្តោ រត្តិមេវ វិរោចតិ, នោ ទិវា. សន្នទ្ធោតិ សុវណ្ណមណិវិចិត្តេហិ សព្ពាភរណេហិ បដិមណ្ឌិតោ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ បរិក្ខិត្តោវ រាជា វិរោចតិ, ន អញ្ញាតកវេសេន ឋិតោ. ឈាយីតិ ខីណាសវោ បន គណំ វិនោទេត្វា ឈាយន្តោវ វិរោចតិ. តេជសាតិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ បន សីលតេជេន ទុស្សីល្យតេជំ, គុណតេជេន និគ្គុណតេជំ, បញ្ញាតេជេន ¶ ទុប្បញ្ញតេជំ, បុញ្ញតេជេន ¶ អបុញ្ញតេជំ, ធម្មតេជេន អធម្មតេជំ បរិយាទិយិត្វា ឥមិនា បញ្ចវិធេន តេជសា និច្ចកាលមេវ វិរោចតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

៦. អញ្ញតរព្រាហ្មណបព្ពជិតវត្ថុ

ពាហិតបាបោតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ព្រាហ្មណបព្ពជិតំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកោ កិរ ព្រាហ្មណោ ពាហិរកបព្ពជ្ជាយ បព្ពជិត្វា ‘‘សមណោ គោតមោ អត្តនោ សាវកេ ‘បព្ពជិតា’តិ វទតិ, អហញ្ចម្ហិ ¶ បព្ពជិតោ, មម្បិ ខោ ឯវំ វត្តុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ឯតមត្ថំ បុច្ឆិ. សត្ថា ‘‘នាហំ ឯត្តកេន ‘បព្ពជិតោ’តិ វទាមិ, កិលេសមលានំ បន បព្ពាជិតត្តា បព្ពជិតោ នាម ហោតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ពាហិតបាបោតិ ព្រាហ្មណោ, សមចរិយា សមណោតិ វុច្ចតិ;

បព្ពាជយមត្តនោ មលំ, តស្មា បព្ពជិតោតិ វុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ សមចរិយាតិ សព្ពាកុសលានិ សមេត្វា ចរណេន. តស្មាតិ យស្មា ពាហិតបាបតាយ ព្រាហ្មណោ, អកុសលានិ សមេត្វា ចរណេន សមណោតិ វុច្ចតិ, តស្មា យោ អត្តនោ រាគាទិមលំ បព្ពាជយន្តោ វិនោទេន្តោ ចរតិ, សោបិ តេន បព្ពាជនេន បព្ពជិតោតិ វុច្ចតីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ សោ ព្រាហ្មណបព្ពជិតោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

អញ្ញតរព្រាហ្មណបព្ពជិតវត្ថុ ឆដ្ឋំ.

ន ¶ ¶ ព្រាហ្មណស្សាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សារិបុត្តត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិំ កិរ ឋានេ សម្ពហុលា មនុស្សា ‘‘អហោ អម្ហាកំ ¶ , អយ្យោ, ខន្តិពលេន សមន្នាគតោ, អញ្ញេសុ អក្កោសន្តេសុ វា បហរន្តេសុ វា កោបមត្តម្បិ នត្ថី’’តិ ថេរស្ស គុណេ កថយិំសុ. អថេកោ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ ព្រាហ្មណោ ‘‘កោ ឯស ន កុជ្ឈតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អម្ហាកំ ថេរោ’’តិ. ‘‘នំ កុជ្ឈាបេន្តោ ន ភវិស្សតី’’តិ? ‘‘នត្ថេតំ, ព្រាហ្មណា’’តិ. ‘‘តេន ហិ អហំ នំ កុជ្ឈាបេស្សាមី’’តិ? ‘‘សចេ សក្កោសិ, កុជ្ឈាបេហី’’តិ. សោ ‘‘ហោតុ, ជានិស្សាមិស្ស កត្តព្ព’’ន្តិ ថេរំ ភិក្ខាយ បវិដ្ឋំ ទិស្វា បច្ឆាភាគេន គន្ត្វា បិដ្ឋិមជ្ឈេ មហន្តំ បាណិប្បហារមទាសិ. ថេរោ ‘‘កិំ នាមេត’’ន្តិ អនោលោកេត្វាវ គតោ. ព្រាហ្មណស្ស សកលសរីរេ ឌាហោ ឧប្បជ្ជិ. សោ ‘‘អហោ គុណសម្បន្នោ, អយ្យោ’’តិ ថេរស្ស បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា ‘‘ខមថ មេ, ភន្តេ’’តិ វត្វា ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ ច វុត្តេ ‘‘អហំ វីមំសនត្ថាយ តុម្ហេ បហរិ’’ន្តិ អាហ. ‘‘ហោតុ ខមាមិ តេ’’តិ. ‘‘សចេ មេ, ភន្តេ, ខមថ, មម គេហេយេវ និសីទិត្វា ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ ថេរស្ស បត្តំ គណ្ហិ, ថេរោបិ បត្តំ អទាសិ. ព្រាហ្មណោ ថេរំ គេហំ នេត្វា បរិវិសិ.

មនុស្សា កុជ្ឈិត្វា ‘‘ឥមិនា អម្ហាកំ និរបរាធោ អយ្យោ បហដោ, ទណ្ឌេនបិស្ស មោក្ខោ នត្ថិ, ឯត្ថេវ នំ មារេស្សាមា’’តិ លេឌ្ឌុទណ្ឌាទិហត្ថា ព្រាហ្មណស្ស គេហទ្វារេ អដ្ឋំសុ. ថេរោ ឧដ្ឋាយ គច្ឆន្តោ ព្រាហ្មណស្ស ហត្ថេ បត្តំ អទាសិ. មនុស្សា តំ ថេរេន សទ្ធិំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា, ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ បត្តំ គហេត្វា ព្រាហ្មណំ និវត្តេថា’’តិ អាហំសុ. កិំ ឯតំ ឧបាសកាតិ? ព្រាហ្មណេន ¶ តុម្ហេ បហដា, មយមស្ស កត្តព្ពំ ជានិស្សាមាតិ. កិំ បន តុម្ហេ ឥមិនា បហដា, ឧទាហុ អហន្តិ? តុម្ហេ, ភន្តេតិ. ‘‘មំ ឯស បហរិត្វា ខមាបេសិ, គច្ឆថ តុម្ហេ’’តិ មនុស្សេ ឧយ្យោជេត្វា ព្រាហ្មណំ និវត្តាបេត្វា ថេរោ វិហារមេវ គតោ. ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយិំសុ ‘‘កិំ នាមេតំ សារិបុត្តត្ថេរោ យេន ព្រាហ្មណេន បហដោ, តស្សេវ គេហេ និសីទិត្វា ភិក្ខំ គហេត្វា អាគតោ. ថេរស្ស បហដកាលតោ បដ្ឋាយ ឥទានិ សោ កស្ស លជ្ជិស្សតិ, អវសេសេ បោថេន្តោ វិចរិស្សតី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ¶ ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, ព្រាហ្មណោ ព្រាហ្មណំ បហរន្តោ នាម នត្ថិ, គិហិព្រាហ្មណេន បន សមណព្រាហ្មណោ បហដោ ភវិស្សតិ, កោធោ នាមេស អនាគាមិមគ្គេន សមុគ្ឃាតំ គច្ឆតី’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ន ¶ ព្រាហ្មណស្ស បហរេយ្យ, នាស្ស មុញ្ចេថ ព្រាហ្មណោ;

ធី ព្រាហ្មណស្ស ហន្តារំ, តតោ ធី យស្ស មុញ្ចតិ.

‘‘ន ព្រាហ្មណស្សេតទកិញ្ចិ សេយ្យោ, យទា និសេធោ មនសោ បិយេហិ;

យតោ យតោ ហិំសមនោ និវត្តតិ, តតោ តតោ សម្មតិមេវ ទុក្ខ’’ន្តិ.

តត្ថ បហរេយ្យាតិ ‘‘ខីណាសវព្រាហ្មណោហមស្មី’’តិ ជានន្តោ ខីណាសវស្ស វា អញ្ញតរស្ស វា ជាតិព្រាហ្មណស្ស ¶ ន បហរេយ្យ. នាស្ស មុញ្ចេថាតិ សោបិ បហដោ ខីណាសវព្រាហ្មណោ អស្ស បហរិត្វា ឋិតស្ស វេរំ ន មុញ្ចេថ, តស្មិំ កោបំ ន ករេយ្យាតិ អត្ថោ. ធី ព្រាហ្មណស្សាតិ ខីណាសវព្រាហ្មណស្ស ហន្តារំ គរហាមិ. តតោ ធីតិ យោ បន តំ បហរន្តំ បដិបហរន្តោ តស្ស ឧបរិ វេរំ មុញ្ចតិ, តំ តតោបិ គរហាមិយេវ.

ឯតទកិញ្ចិ សេយ្យោតិ យំ ខីណាសវស្ស អក្កោសន្តំ វា អបច្ចក្កោសនំ, បហរន្តំ វា អប្បដិបហរណំ, ឯតំ តស្ស ខីណាសវព្រាហ្មណស្ស ន កិញ្ចិ សេយ្យោ, អប្បមត្តកំ សេយ្យោ ន ហោតិ, អធិមត្តមេវ សេយ្យោតិ អត្ថោ. យទា និសេធោ មនសោ បិយេហីតិ កោធនស្ស ហិ កោធុប្បាទោវ មនសោ បិយោ នាម. កោធោ ហិ បនេស មាតាបិតូសុបិ ពុទ្ធាទីសុបិ អបរជ្ឈតិ. តស្មា យោ អស្ស តេហិ មនសោ និសេធោ កោធវសេន ឧប្បជ្ជមានស្ស ចិត្តស្ស និគ្គហោ, ឯតំ ន កិញ្ចិ សេយ្យោតិ អត្ថោ. ហិំសមនោតិ កោធមនោ. សោ តស្ស យតោ យតោ វត្ថុតោ អនាគាមិមគ្គេន សមុគ្ឃាតំ គច្ឆន្តោ និវត្តតិ ¶ ¶ . តតោ តតោតិ តតោ តតោ វត្ថុតោ សកលម្បិ វដ្ដទុក្ខំ និវត្តតិយេវាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

យស្ស កាយេន វាចាយាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាបជាបតិំ គោតមិំ អារព្ភ កថេសិ.

ភគវតា ¶ ហិ អនុប្បន្នេ វត្ថុស្មិំ បញ្ញត្តេ អដ្ឋ គរុធម្មេ មណ្ឌនកជាតិយោ បុរិសោ សុរភិបុប្ផទាមំ វិយ សិរសា សម្បដិច្ឆិត្វា សបរិវារា មហាបជាបតិ គោតមី ឧបសម្បទំ លភិ, អញ្ញោ តស្សា ឧបជ្ឈាយោ វា អាចរិយោ វា នត្ថិ. ឯវំ លទ្ធូបសម្បទំ ថេរិំ អារព្ភ អបរេន សមយេន កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘មហាបជាបតិយា គោតមិយា អាចរិយុបជ្ឈាយា ន បញ្ញាយន្តិ, សហត្ថេនេវ កាសាយានិ គណ្ហី’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា ភិក្ខុនិយោ កុក្កុច្ចាយន្តិយោ តាយ សទ្ធិំ នេវ ឧបោសថំ ន បវារណំ ករោន្តិ, តា គន្ត្វា តថាគតស្សបិ តមត្ថំ អារោចេសុំ. សត្ថា តាសំ កថំ សុត្វា ‘‘មយា មហាបជាបតិយា គោតមិយា អដ្ឋ គរុធម្មា ទិន្នា, អហមេវស្សាចរិយោ, អហមេវ ឧបជ្ឈាយោ. កាយទុច្ចរិតាទិវិរហិតេសុ ខីណាសវេសុ កុក្កុច្ចំ នាម ន កាតព្ព’’ន្តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យស្ស ¶ កាយេន វាចាយ, មនសា នត្ថិ ទុក្កដំ;

សំវុតំ តីហិ ឋានេហិ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ ទុក្កដន្តិ សាវជ្ជំ ទុក្ខុទ្រយំ អបាយសំវត្តនិកំ កម្មំ. តីហិ ឋានេហីតិ ឯតេហិ កាយាទីហិ តីហិ ការណេហិ កាយទុច្ចរិតាទិបវេសនិវារណត្ថាយ ទ្វារំ បិហិតំ, តំ អហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

យម្ហាតិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សារិបុត្តត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរាយស្មា អស្សជិត្ថេរស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា សោតាបត្តិផលំ បត្តកាលតោ បដ្ឋាយ ‘‘យស្សំ ទិសាយំ ថេរោ វសតី’’តិ សុណាតិ, តតោ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ តតោវ សីសំ កត្វា និបជ្ជតិ. ភិក្ខូ ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ សារិបុត្តោ, អជ្ជាបិ ទិសា នមស្សមានោ វិចរតី’’តិ តមត្ថំ តថាគតស្ស អារោចេសុំ. សត្ថា ថេរំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ, សារិបុត្ត, ទិសា នមស្សន្តោ វិចរសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ¶ , ‘‘ភន្តេ, មម ទិសា នមស្សនភាវំ វា អនមស្សនភាវំ វា ¶ តុម្ហេវ ជានាថា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តោ ទិសា នមស្សតិ, អស្សជិត្ថេរស្ស បន សន្តិកា ធម្មំ សុត្វា សោតាបត្តិផលំ បត្តតាយ អត្តនោ អាចរិយំ នមស្សតិ. យញ្ហិ អាចរិយំ និស្សាយ ភិក្ខុ ធម្មំ វិជានាតិ, តេន សោ ព្រាហ្មណេន អគ្គិ វិយ សក្កច្ចំ នមស្សិតព្ពោយេវា’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យម្ហា ធម្មំ វិជានេយ្យ, សម្មាសម្ពុទ្ធទេសិតំ;

សក្កច្ចំ តំ នមស្សេយ្យ, អគ្គិហុត្តំវ ព្រាហ្មណោ’’តិ.

តត្ថ អគ្គិហុត្តំវាតិ យថា ព្រាហ្មណោ អគ្គិហុត្តំ សម្មា បរិចរណេន ចេវ អញ្ជលិកម្មាទីហិ ច សក្កច្ចំ នមស្សតិ, ឯវំ យម្ហា អាចរិយា តថាគតបវេទិតំ ធម្មំ វិជានេយ្យ, តំ សក្កច្ចំ នមស្សេយ្យាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ន ជដាហីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ ជដិលព្រាហ្មណំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ ¶ ¶ កិរ ‘‘អហំ មាតិតោ ច បិតិតោ ច សុជាតោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តោ. សចេ សមណោ គោតមោ អត្តនោ សាវកេ ព្រាហ្មណាតិ វទតិ, មម្បិ នុ ខោ តថា វត្តុំ វដ្ដតី’’តិ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា តមត្ថំ បុច្ឆិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘នាហំ, ព្រាហ្មណ, ជដាមត្តេន, ន ជាតិគោត្តមត្តេន ព្រាហ្មណំ វទាមិ, បដិវិទ្ធសច្ចមេវ បនាហំ ព្រាហ្មណោតិ វទាមី’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ន ជដាហិ ន គោត្តេន, ន ជច្ចា ហោតិ ព្រាហ្មណោ;

យម្ហិ សច្ចញ្ច ធម្មោ ច, សោ សុចី សោ ច ព្រាហ្មណោ’’តិ.

តត្ថ ¶ សច្ចន្តិ យស្មិំ បុគ្គលេ ចត្តារិ សច្ចានិ សោឡសហាការេហិ បដិវិជ្ឈិត្វា ឋិតំ សច្ចញាណញ្ចេវ នវវិធោ ច លោកុត្តរធម្មោ អត្ថិ, សោ សុចិ, សោ ព្រាហ្មណោ ចាតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

កិំ តេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា កូដាគារសាលាយំ វិហរន្តោ ឯកំ វគ្គុលិវតំ កុហកព្រាហ្មណំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ ¶ កិរ វេសាលិនគរទ្វារេ ឯកំ កកុធរុក្ខំ អារុយ្ហ ទ្វីហិ បាទេហិ រុក្ខសាខំ គណ្ហិត្វា អធោសិរោ ឱលម្ពន្តោ ‘‘កបិលានំ មេ សតំ ទេថ, កហាបណេ ទេថ, បរិចារិកំ ទេថ, នោ ចេ ទស្សថ, ឥតោ បតិត្វា មរន្តោ នគរំ អនគរំ ករិស្សាមី’’តិ វទតិ. តថាគតស្ស ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតស្ស នគរំ បវិសនកាលេ ភិក្ខូ តំ ព្រាហ្មណំ ទិស្វា និក្ខមនកាលេបិ នំ តថេវ ឱលម្ពន្តំ បស្សិំសុ. នាគរាបិ ‘‘អយំ បាតោវ បដ្ឋាយ ឯវំ ឱលម្ពន្តោ បតិត្វា មរន្តោ នគរំ អនគរំ ករេយ្យា’’តិ ចិន្តេត្វា នគរវិនាសភីតា ‘‘យំ សោ យាចតិ, សព្ពំ ទេមា’’តិ បដិស្សុណិត្វា អទំសុ. សោ ឱតរិត្វា សព្ពំ គហេត្វា អគមាសិ. ភិក្ខូ វិហារូបចារេ តំ គាវិំ វិយ វិរវិត្វា គច្ឆន្តំ ទិស្វា សញ្ជានិត្វា ‘‘លទ្ធំ តេ ¶ , ព្រាហ្មណ, យថាបត្ថិត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, លទ្ធំ មេ’’តិ សុត្វា អន្តោវិហារំ គន្ត្វា តថាគតស្ស តមត្ថំ អារោចេសុំ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ សោ កុហកចោរោ, បុព្ពេបិ កុហកចោរោយេវ អហោសិ. ឥទានិ បនេស ¶ ពាលជនំ វញ្ចេតិ, តទា បន បណ្ឌិតេ វញ្ចេតុំ នាសក្ខី’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតមាហរិ.

អតីតេ ឯកំ កាសិកគាមំ និស្សាយ ឯកោ កុហកតាបសោ វាសំ កប្បេសិ. តំ ឯកំ កុលំ បដិជគ្គិ. ទិវា ឧប្បន្នខាទនីយភោជនីយតោ អត្តនោ បុត្តានំ វិយ តស្សបិ ឯកំ កោដ្ឋាសំ ទេតិ, សាយំ ឧប្បន្នកោដ្ឋាសំ ឋបេត្វា ទុតិយទិវសេ ទេតិ. អថេកទិវសំ សាយំ គោធមំសំ លភិត្វា សាធុកំ បចិត្វា តតោ កោដ្ឋាសំ ឋបេត្វា ទុតិយទិវសេ តស្ស អទំសុ. តាបសោ មំសំ ខាទិត្វាវ រសតណ្ហាយ ពទ្ធោ ‘‘កិំ មំសំ នាមេត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘គោធមំស’’ន្តិ សុត្វា ភិក្ខាយ ចរិត្វា សប្បិទធិកដុកភណ្ឌាទីនិ ¶ គហេត្វា បណ្ណសាលំ គន្ត្វា ឯកមន្តំ ឋបេសិ. បណ្ណសាលាយ បន អវិទូរេ ឯកស្មិំ វម្មិកេ គោធរាជា វិហរតិ. សោ កាលេន កាលំ តាបសំ វន្ទិតុំ អាគច្ឆតិ. តំទិវសំ បនេស ‘‘តំ វធិស្សាមី’’តិ ទណ្ឌំ បដិច្ឆាទេត្វា តស្ស វម្មិកស្ស អវិទូរេ ឋានេ និទ្ទាយន្តោ វិយ និសីទិ. គោធរាជា វម្មិកតោ និក្ខមិត្វា តស្ស សន្តិកំ អាគច្ឆន្តោវ អាការំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘ន មេ អជ្ជ អាចរិយស្ស អាការោ រុច្ចតី’’តិ តតោវ និវត្តិ. តាបសោ តស្ស និវត្តនភាវំ ញត្វា តស្ស ¶ មារណត្ថាយ ទណ្ឌំ ខិបិ, ទណ្ឌោ វិរជ្ឈិត្វា គតោ. គោធរាជាបិ ធម្មិកំ បវិសិត្វា តតោ សីសំ នីហរិត្វា អាគតមគ្គំ ឱលោកេន្តោ តាបសំ អាហ –

‘‘សមណំ តំ មញ្ញមានោ, ឧបគច្ឆិមសញ្ញតំ;

សោ មំ ទណ្ឌេន បាហាសិ, យថា អសមណោ តថា.

‘‘កិំ តេ ជដាហិ ទុម្មេធ, កិំ តេ អជិនសាដិយា;

អព្ភន្តរំ តេ គហនំ, ពាហិរំ បរិមជ្ជសី’’តិ. (ជា. ១.៤.៩៧-៩៨);

អថ នំ តាបសោ អត្តនោ សន្តកេន បលោភេតុំ ឯវមាហ –

‘‘ឯហិ គោធ និវត្តស្សុ, ភុញ្ជ សាលីនមោទនំ;

តេលំ លោណញ្ច មេ អត្ថិ, បហូតំ មយ្ហ បិប្ផលី’’តិ. (ជា. ១.៤.៩៩);

តំ ¶ សុត្វា គោធរាជា ‘‘យថា យថា ត្វំ កថេសិ, តថា តថា មេ បលាយិតុកាមតាវ ហោតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឯស ភិយ្យោ បវេក្ខាមិ, វម្មិកំ សតបោរិសំ;

តេលំ លោណញ្ច កិត្តេសិ, អហិតំ មយ្ហ បិប្ផលី’’តិ. (ជា. ១.៤.១០០);

ឯវញ្ច បន វត្វា ‘‘អហំ ឯត្តកំ កាលំ តយិ សមណសញ្ញំ អកាសិំ, ឥទានិ បន តេ មំ បហរិតុកាមតាយ ទណ្ឌោ ខិត្តោ, តស្ស ខិត្តកាលេយេវ អសមណោ ¶ ជាតោ. កិំ តាទិសស្ស ទុប្បញ្ញស្ស បុគ្គលស្ស ជដាហិ, កិំ សខុរេន អជិនចម្មេន. អព្ភន្តរញ្ហិ តេ គហនំ, កេវលំ ពាហិរមេវ បរិមជ្ជសី’’តិ អាហ. សត្ថា ឥមំ អតីតំ អាហរិត្វា ‘‘តទា ឯស កុហកោ តាបសោ ¶ អហោសិ, គោធរាជា បន អហមេវា’’តិ វត្វា ជាតកំ សមោធានេត្វា តទា គោធបណ្ឌិតេន តស្ស និគ្គហិតការណំ ទស្សេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘កិំ តេ ជដាហិ ទុម្មេធ, កិំ តេ អជិនសាដិយា;

អព្ភន្តរំ តេ គហនំ, ពាហិរំ បរិមជ្ជសី’’តិ. (ជា. ១.៤.៩៨);

តត្ថ កិំ តេ ជដាហីតិ អម្ភោ ទុប្បញ្ញ តវ ពទ្ធាហិបិ ឥមាហិ ជដាហិ សខុរាយ និវត្ថាយបិ ឥមាយ អជិនចម្មសាដិកាយ ច កិមត្ថោតិ. អព្ភន្តរន្តិ អព្ភន្តរញ្ហិ តេ រាគាទិកិលេសគហនំ, កេវលំ ហត្ថិលណ្ឌំ អស្សលណ្ឌំ វិយ មដ្ឋំ ពាហិរំ បរិមជ្ជសីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

បំសុកូលធរន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា គិជ្ឈកូដេ បព្ពតេ វិហរន្តោ កិសាគោតមិំ អារព្ភ កថេសិ.

តទា ¶ កិរ សក្កោ បឋមយាមាវសានេ ទេវបរិសាយ សទ្ធិំ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តេ សារណីយធម្មកថំ សុណន្តោ និសីទិ. តស្មិំ ខណេ កិសាគោតមី ‘‘សត្ថារំ បស្សិស្សាមី’’តិ អាកាសេនាគន្ត្វា សក្កំ ទិស្វា និវត្តិ. សោ តំ វន្ទិត្វា និវត្តន្តិំ ទិស្វា សត្ថារំ បុច្ឆិ – ‘‘កា នាមេសា ¶ , ភន្តេ, អាគច្ឆមានាវ តុម្ហេ ទិស្វា និវត្តតី’’តិ? សត្ថា ‘‘កិសាគោតមី នាមេសា, មហារាជ, មម ធីតា បំសុកូលិកត្ថេរីនំ អគ្គា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បំសុកូលធរំ ជន្តុំ, កិសំ ធមនិសន្ថតំ;

ឯកំ វនស្មិំ ឈាយន្តំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ កិសន្តិ បំសុកូលិកា ហិ អត្តនោ អនុរូបំ បដិបទំ បូរេន្តា អប្បមំសលោហិតា ចេវ ហោន្តិ ¶ ធមនិសន្ថតគត្តា ច, តស្មា ឯវមាហ. ឯកំ វនស្មិន្តិ វិវិត្តដ្ឋានេ ឯកកំ វនស្មិំ ឈាយន្តំ តមហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ន ¶ ចាហន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ ព្រាហ្មណំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ‘‘សមណោ គោតមោ អត្តនោ សាវកេ ព្រាហ្មណាតិ វទតិ អហញ្ចម្ហិ ព្រាហ្មណយោនិយំ និព្ពត្តោ, មម្បិ នុ ខោ ឯវំ វត្តុំ វដ្ដតី’’តិ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា តមត្ថំ បុច្ឆិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘នាហំ, ព្រាហ្មណ, ព្រាហ្មណយោនិយំ និព្ពត្តមត្តេនេវំ វទាមិ, យោ បន អកិញ្ចនោ អគហណោ, តមហំ ព្រាហ្មណំ វទាមី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ន ចាហំ ព្រាហ្មណំ ព្រូមិ, យោនិជំ មត្តិសម្ភវំ;

ភោវាទិ នាម សោ ហោតិ, សចេ ហោតិ សកិញ្ចនោ;

អកិញ្ចនំ អនាទានំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ យោនិជន្តិ យោនិយំ ជាតំ. មត្តិសម្ភវន្តិ ព្រាហ្មណិយា មាតុ សន្តកេ ឧទរស្មិំ សម្ភូតំ. ភោវាទីតិ សោ បន អាមន្តនាទីសុ ‘‘ភោ, ភោ’’តិ វត្វា វិចរន្តោ ភោវាទិ នាម ហោតិ, សចេ រាគាទីហិ ¶ កិញ្ចនេហិ សកិញ្ចនោ. អហំ បន រាគាទីហិ អកិញ្ចនំ ចតូហិ ឧបាទានេហិ អនាទានំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ សោ ព្រាហ្មណោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

សព្ពសំយោជនន្តិ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ឧគ្គសេនំ នាម សេដ្ឋិបុត្តំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ‘‘មុញ្ច បុរេ មុញ្ច បច្ឆតោ’’តិ (ធ. ប. ៣៤៨) គាថាវណ្ណនាយ វិត្ថារិតមេវ.

តទា ហិ សត្ថា, ‘‘ភន្តេ, ឧគ្គសេនោ ‘ន ភាយាមី’តិ វទតិ, អភូតេន មញ្ញេ អញ្ញំ ព្យាករោតី’’តិ ភិក្ខូហិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, មម បុត្តសទិសា ឆិន្នសំយោជនា ន ភាយន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សព្ពសំយោជនំ ឆេត្វា, យោ វេ ន បរិតស្សតិ;

សង្គាតិគំ វិសំយុត្តំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ សព្ពសំយោជនន្តិ ទសវិធសំយោជនំ. ន បរិតស្សតីតិ តណ្ហាយ ន ភាយតិ. តមហន្តិ តំ អហំ រាគាទីនំ សង្គានំ អតីតត្តា សង្គាតិគំ, ចតុន្នម្បិ យោគានំ អភាវេន វិសំយុត្តំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ឧគ្គសេនសេដ្ឋិបុត្តវត្ថុ ចុទ្ទសមំ.

ឆេត្វា ¶ នទ្ធិន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ទ្វេ ព្រាហ្មណេ អារព្ភ កថេសិ.

តេសុ ¶ កិរេកស្ស ចូឡរោហិតោ នាម គោណោ អហោសិ, ឯកស្ស មហារោហិតោ នាម. តេ ឯកទិវសំ ‘‘តវ គោណោ ពលវា, មម គោណោ ពលវា’’តិ វិវទិត្វា ‘‘កិំ នោ វិវាទេន, បាជេត្វា ជានិស្សាមា’’តិ អចិរវតីតីរេ សកដំ វាលុកាយ បូរេត្វា គោណេ យោជយិំសុ. តស្មិំ ខណេ ភិក្ខូបិ ន្ហាយិតុំ តត្ថ គតា ហោន្តិ. ព្រាហ្មណា គោណេ បាជេសុំ. សកដំ និច្ចលំ អដ្ឋាសិ, នទ្ធិវរត្តា បន ឆិជ្ជិំសុ. ភិក្ខូ ទិស្វា វិហារំ គន្ត្វា តមត្ថំ សត្ថុ អារោចយិំសុ. សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ ¶ , ពាហិរា ឯតា នទ្ធិវរត្តា, យោ កោចិ ឯតា ឆិន្ទតេវ, ភិក្ខុនា បន អជ្ឈត្តិកំ កោធនទ្ធិញ្ចេវ តណ្ហាវរត្តញ្ច ឆិន្ទិតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឆេត្វា នទ្ធិំ វរត្តញ្ច, សន្ទានំ សហនុក្កមំ;

ឧក្ខិត្តបលិឃំ ពុទ្ធំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ នទ្ធិន្តិ នយ្ហនភាវេន បវត្តំ កោធំ. វរត្តន្តិ ពន្ធនភាវេន បវត្តំ តណ្ហំ. សន្ទានំ សហនុក្កមន្តិ អនុសយានុក្កមសហិតំ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិសន្ទានំ, ឥទំ សព្ពម្បិ ឆិន្ទិត្វា ឋិតំ អវិជ្ជាបលិឃស្ស ឧក្ខិត្តត្តា ឧក្ខិត្តបលិឃំ, ចតុន្នំ សច្ចានំ ពុទ្ធត្តា ពុទ្ធំ តំ អហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ បញ្ចសតា ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

អក្កោសន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អក្កោសកភារទ្វាជំ អារព្ភ កថេសិ.

តស្ស ហិ ភាតុ ភារទ្វាជស្ស ធនញ្ជានី នាម ព្រាហ្មណី សោតាបន្នា អហោសិ. សា ខីបិត្វាបិ កាសិត្វាបិ បក្ខលិត្វាបិ ‘‘នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្សា’’តិ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ. សា ឯកទិវសំ ព្រាហ្មណបរិវេសនាយ ¶ បវត្តមានាយ បក្ខលិត្វា តថេវ មហាសទ្ទេន ឧទានំ ឧទានេសិ. ព្រាហ្មណោ កុជ្ឈិត្វា ‘‘ឯវមេវាយំ វសលី យត្ថ វា តត្ថ វា បក្ខលិត្វា តស្ស មុណ្ឌកស្ស សមណកស្ស វណ្ណំ ភាសតី’’តិ ¶ វត្វា ‘‘ឥទានិ តេ, វសលិ, គន្ត្វា តស្ស សត្ថុនោ វាទំ អារោបេស្សាមី’’តិ អាហ. អថ នំ សា ‘‘គច្ឆ, ព្រាហ្មណ, នាហំ តំ បស្សាមិ, យោ តស្ស ភគវតោ វាទំ អារោបេយ្យ, អបិ ច គន្ត្វា តំ ភគវន្តំ បញ្ហំ បុច្ឆស្សូ’’តិ អាហ. សោ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា អវន្ទិត្វាវ ឯកមន្តំ ឋិតោ បញ្ហំ បុច្ឆន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘កិំសុ ¶ ឆេត្វា សុខំ សេតិ, កិំសុ ឆេត្វា ន សោចតិ;

កិស្សស្សុ ឯកធម្មស្ស, វធំ រោចេសិ គោតមា’’តិ. (សំ. និ. ១.១៨៧);

អថស្ស បញ្ហំ ព្យាករោន្តោ សត្ថា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘កោធំ ឆេត្វា សុខំ សេតិ, កោធំ ឆេត្វា ន សោចតិ;

កោធស្ស វិសមូលស្ស, មធុរគ្គស្ស ព្រាហ្មណ;

វធំ អរិយា បសំសន្តិ, តញ្ហិ ឆេត្វា ន សោចតី’’តិ. (សំ. និ. ១.១៨៧);

សោ ¶ សត្ថរិ បសីទិត្វា បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. អថស្ស កនិដ្ឋោ អក្កោសកភារទ្វាជោ ‘‘ភាតា កិរ មេ បព្ពជិតោ’’តិ សុត្វា កុទ្ធោ អាគន្ត្វា សត្ថារំ អសព្ភាហិ ផរុសាហិ វាចាហិ អក្កោសិ. សោបិ សត្ថារា អតិថីនំ ខាទនីយាទិទានឱបម្មេន សញ្ញត្តោ សត្ថរិ បសន្នោ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. អបរេបិស្ស សុន្ទរិកភារទ្វាជោ ពិលិង្គកភារទ្វាជោតិ ទ្វេ កនិដ្ឋភាតរោ សត្ថារំ អក្កោសន្តាវ សត្ថារា វិនីតា បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិំសុ.

អថេកទិវសំ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, ‘‘អាវុសោ, អច្ឆរិយា វត ពុទ្ធគុណា, ចតូសុ នាម ភាតិកេសុ អក្កោសន្តេសុ សត្ថា កិញ្ចិ អវត្វា តេសំយេវ បតិដ្ឋា ជាតោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, អហំ មម ខន្តិពលេន សមន្នាគតត្តា ទុដ្ឋេសុ អទុស្សន្តោ មហាជនស្ស បតិដ្ឋា ហោមិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អក្កោសំ វធពន្ធញ្ច, អទុដ្ឋោ យោ តិតិក្ខតិ;

ខន្តីពលំ ពលានីកំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ អទុដ្ឋោតិ ឯតំ ទសហិ អក្កោសវត្ថូហិ អក្កោសញ្ច បាណិអាទីហិ បោថនញ្ច អន្ទុពន្ធនាទីហិ ពន្ធនញ្ច យោ អកុទ្ធមានសោ ហុត្វា អធិវាសេតិ ¶ , ខន្តិពលេន សមន្នាគតត្តា ខន្តិពលំ, បុនប្បុនំ ឧប្បត្តិយា អនីកភូតេន តេនេវ ខន្តិពលេន សមន្នាគតត្តា ពលានីកំ តំ ឯវរូបំ អហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អក្កោសកភារទ្វាជវត្ថុ សោឡសមំ.

អក្កោធនន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ សារិបុត្តត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

តទា កិរ ថេរោ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ នាលកគាមេ មាតុ ឃរទ្វារំ អគមាសិ. អថ នំ សា និសីទាបេត្វា បរិវិសមានា អក្កោសិ – ‘‘អម្ភោ, ឧច្ឆិដ្ឋខាទក ឧច្ឆិដ្ឋកញ្ជិយំ អលភិត្វា បរឃរេសុ ឧឡុង្កបិដ្ឋេន ឃដ្ដិតកញ្ជិយំ បរិភុញ្ជិតុំ អសីតិកោដិធនំ បហាយ បព្ពជិតោសិ, នាសិតម្ហា តយា, ភុញ្ជាហិ ទានី’’តិ. ភិក្ខូនម្បិ ភត្តំ ទទមានា ¶ ‘‘តុម្ហេហិ មម បុត្តោ អត្តនោ ចូឡុបដ្ឋាកោ កតោ, ឥទានិ ភុញ្ជថា’’តិ វទេតិ. ថេរោ ភិក្ខំ គហេត្វា វិហារមេវ អគមាសិ. អថាយស្មា រាហុលោ សត្ថារំ បិណ្ឌបាតេន អាបុច្ឆិ. អថ នំ សត្ថា អាហ – ‘‘រាហុល, កហំ គមិត្ថា’’តិ? ‘‘អយ្យិកាយ គាមំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ បន តេ អយ្យិកាយ ឧបជ្ឈាយោ វុត្តោ’’តិ? ‘‘អយ្យិកាយ មេ, ភន្តេ, ឧបជ្ឈាយោ អក្កុដ្ឋោ’’តិ. ‘‘កិន្តិ វត្វា’’តិ? ‘‘ឥទំ នាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ឧបជ្ឈាយេន បន តេ កិំ វុត្ត’’ន្តិ? ‘‘ន កិញ្ចិ, ភន្តេ’’តិ. តំ សុត្វា ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, ‘‘អាវុសោ, អច្ឆរិយា វត សារិបុត្តត្ថេរស្ស គុណា, ឯវំនាមស្ស មាតរិ អក្កោសន្តិយា កោធមត្តម្បិ នាហោសី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, ខីណាសវា នាម អក្កោធនាវ ហោន្តី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អក្កោធនំ វតវន្តំ, សីលវន្តំ អនុស្សទំ;

ទន្តំ អន្តិមសារីរំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ វតវន្តន្តិ ធុតវតេន, សមន្នាគតំ ចតុបារិសុទ្ធិសីលេន សីលវន្តំ, តណ្ហាឧស្សទាភាវេន អនុស្សទំ ¶ , ឆឡិន្ទ្រិយទមនេន ទន្តំ, កោដិយំ ឋិតេន អត្តភាវេន អន្តិមសរីរំ តមហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

សារិបុត្តត្ថេរវត្ថុ សត្តរសមំ.

វារិ បោក្ខរបត្តេវាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឧប្បលវណ្ណថេរិំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ‘‘មធុវា មញ្ញតិ ពាលោ’’តិ គាថាវណ្ណនាយ (ធ. ប. ៦៩) វិត្ថារិតមេវ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.៦៩) –

អបរេន សមយេន មហាជនោ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសិ ‘‘ខីណាសវាបិ មញ្ញេ កាមសុខំ សាទិយន្តិ, កាមំ សេវន្តិ, កិំ ន សេវិស្សន្តិ. ន ហេតេ កោឡាបរុក្ខា, ន ច វម្មិកា, អល្លមំសសរីរាវ, តស្មា ឯតេបិ កាមសុខំ សាទិយន្តី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ខីណាសវា កាមសុខំ សាទិយន្តិ, ន កាមំ សេវន្តិ. យថា ហិ បទុមបត្តេ បតិតំ ឧទកពិន្ទុ ន លិម្បតិ ន សណ្ឋាតិ, វិនិវត្តិត្វា បន បតតេវ. យថា ច អារគ្គេ សាសបោ ន ឧបលិម្បតិ ន សណ្ឋាតិ, វិនិវត្តិត្វា បតតេវ, ឯវំ ខីណាសវស្ស ¶ ចិត្តេ ទុវិធោបិ កាមោ ន លិម្បតិ ន សណ្ឋាតី’’តិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘វារិ បោក្ខរបត្តេវ, អារគ្គេរិវ សាសបោ;

យោ ន លិម្បតិ កាមេសុ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ យោ ន លិម្បតីតិ ឯវមេវំ យោ អព្ភន្តរេ ទុវិធេបិ កាមេ ន ឧបលិម្បតិ, តស្មិំ កាមេ ន សណ្ឋាតិ, តមហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ឧប្បលវណ្ណាថេរីវត្ថុ អដ្ឋារសមំ.

យោ ¶ ¶ ទុក្ខស្សាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ព្រាហ្មណំ អារព្ភ កថេសិ.

តស្ស កិរេកោ ទាសោ អបញ្ញត្តេ សិក្ខាបទេ បលាយិត្វា បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. ព្រាហ្មណោ តំ ឱលោកេន្តោ អទិស្វា ឯកទិវសំ សត្ថារា សទ្ធិំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តំ ទ្វារន្តរេ ទិស្វា ចីវរំ ទឡ្ហំ អគ្គហេសិ. សត្ថា និវត្តិត្វា ‘‘កិំ ឥទំ, ព្រាហ្មណា’’តិ បុច្ឆិ. ទាសោ មេ, ភោ គោតមាតិ ¶ . បន្នភារោ ឯស, ព្រាហ្មណាតិ. ‘‘បន្នភារោ’’តិ ច វុត្តេ ព្រាហ្មណោ ‘‘អរហា’’តិ សល្លក្ខេសិ. តស្មា បុនបិ តេន ‘‘ឯវំ, ភោ គោតមា’’តិ វុត្តេ សត្ថា ‘‘អាម, ព្រាហ្មណ, បន្នភារោ’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យោ ទុក្ខស្ស បជានាតិ, ឥធេវ ខយមត្តនោ;

បន្នភារំ វិសំយុត្តំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ ទុក្ខស្សាតិ ខន្ធទុក្ខស្ស. បន្នភារន្តិ ឱហិតខន្ធភារំ ចតូហិ យោគេហិ សព្ពកិលេសេហិ វា វិសំយុត្តំ តមហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ. ទេសនាវសានេ សោ ព្រាហ្មណោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, សម្បត្តានម្បិ សាត្ថិកា ធម្មទេសនា អហោសីតិ.

អញ្ញតរព្រាហ្មណវត្ថុ ឯកូនវីសតិមំ.

គម្ភីរបញ្ញន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា គិជ្ឈកូដេ វិហរន្តោ ខេមំ នាម ភិក្ខុនិំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកទិវសញ្ហិ បឋមយាមសមនន្តរេ សក្កោ ទេវរាជា បរិសាយ សទ្ធិំ អាគន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ សារណីយធម្មកថំ សុណន្តោ និសីទិ. តស្មិំ ខណេ ខេមា ភិក្ខុនី ‘‘សត្ថារំ បស្សិស្សាមី’’តិ អាគន្ត្វា សក្កំ ទិស្វា ¶ អាកាសេ ឋិតាវ សត្ថារំ វន្ទិត្វា និវត្តិ. សក្កោ តំ ទិស្វា ‘‘កោ ¶ ឯសា, ភន្តេ, អាគច្ឆមានា អាកាសេ ឋិតាវ សត្ថារំ វន្ទិត្វា និវត្តី’’តិ ¶ បុច្ឆិ. សត្ថា ‘‘ឯសា, មហារាជ, មម ធីតា ខេមា នាម មហាបញ្ញា មគ្គាមគ្គកោវិទា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘គម្ភីរបញ្ញំ មេធាវិំ, មគ្គាមគ្គស្ស កោវិទំ;

ឧត្តមត្ថមនុប្បត្តំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ គព្ភីរបញ្ញន្តិ គម្ភីរេសុ ខន្ធាទីសុ បវត្តាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតំ ធម្មោជបញ្ញាយ សមន្នាគតំ មេធាវិំ ‘‘អយំ ទុគ្គតិយា មគ្គោ, អយំ សុគតិយា មគ្គោ, អយំ និព្ពានស្ស មគ្គោ, អយំ អមគ្គោ’’តិ ឯវំ មគ្គេ ច អមគ្គេ ច ឆេកតាយ មគ្គាមគ្គស្ស កោវិទំ អរហត្តសង្ខាតំ ឧត្តមត្ថំ អនុប្បត្តំ តមហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

២១. បព្ភារវាសីតិស្សត្ថេរវត្ថុ

អសំសដ្ឋន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បព្ភារវាសីតិស្សត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញំ ¶ បវិសិត្វា សប្បាយំ សេនាសនំ ឱលោកេន្តោ ឯកំ លេណបព្ភារំ បាបុណិ, សម្បត្តក្ខណេយេវស្ស ចិត្តំ ឯកគ្គតំ លភិ. សោ ‘‘អហំ ឥធ វសន្តោ បព្ពជិតកិច្ចំ និប្ផាទេតុំ សក្ខិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. លេណេបិ អធិវត្ថា ទេវតា ‘‘សីលវា ភិក្ខុ អាគតោ, ឥមិនា សទ្ធិំ ឯកដ្ឋានេ វសិតុំ ទុក្ខំ. អយំ បន ឥធ ឯករត្តិមេវ វសិត្វា បក្កមិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា បុត្តេ អាទាយ និក្ខមិ. ថេរោ បុនទិវសេ បាតោវ គោចរគាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. អថ នំ ឯកា ឧបាសិកា ទិស្វាវ បុត្តសិនេហំ បដិលភិត្វា គេហេ និសីទាបេត្វា ភោជេត្វា អត្តានំ និស្សាយ តេមាសំ វសនត្ថាយ យាចិ. សោបិ ‘‘សក្កា មយា ឥមំ និស្សាយ ¶ ភវនិស្សរណំ កាតុ’’ន្តិ អធិវាសេត្វា តមេវ លេណំ អគមាសិ. ទេវតា តំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘អទ្ធា កេនចិ និមន្តិតោ ភវិស្សតិ, ស្វេ វា បរសុវេ វា គមិស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ.

ឯវំ ¶ អឌ្ឍមាសមត្តេ អតិក្កន្តេ ‘‘អយំ ឥធេវ មញ្ញេ អន្តោវស្សំ វសិស្សតិ, សីលវតា បន សទ្ធិំ ឯកដ្ឋានេ បុត្តកេហិ សទ្ធិំ វសិតុំ ទុក្ករំ, ឥមញ្ច ‘និក្ខមា’តិ វត្តុំ ន សក្កា, អត្ថិ នុ ខោ ឥមស្ស សីលេ ខលិត’’ន្តិ ទិព្ពេន ចក្ខុនា ឱលោកេន្តី ឧបសម្បទមាឡកតោ បដ្ឋាយ តស្ស សីលេ ខលិតំ អទិស្វា ‘‘បរិសុទ្ធមស្ស សីលំ, កិញ្ចិទេវស្ស កត្វា អយសំ ឧប្បាទេស្សាមី’’តិ តស្ស ឧបដ្ឋាកកុលេ ឧបាសិកាយ ជេដ្ឋបុត្តស្ស សរីរេ អធិមុច្ចិត្វា គីវំ បរិវត្តេសិ. តស្ស អក្ខីនិ និក្ខមិំសុ, មុខតោ ខេឡោ បគ្ឃរិ. ឧបាសិកា តំ ទិស្វា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ វិរវិ. អថ នំ ទេវតា អទិស្សមានរូបា ¶ ឯវមាហ – ‘‘មយា ឯស គហិតោ, ពលិកម្មេនបិ មេ អត្ថោ នត្ថិ, តុម្ហាកំ បន កុលូបកំ ថេរំ លដ្ឋិមធុកំ យាចិត្វា តេន តេលំ បចិត្វា ឥមស្ស នត្ថុកម្មំ ទេថ, ឯវាហំ ឥមំ មុញ្ចិស្សាមី’’តិ. នស្សតុ វា ឯស មរតុ វា, ន សក្ខិស្សាមហំ អយ្យំ លដ្ឋិមធុកំ យាចិតុន្តិ. សចេ លដ្ឋិមធុកំ យាចិតុំ ន សក្កោថ, នាសិកាយស្ស ហិង្គុចុណ្ណំ បក្ខិបិតុំ វទេថាតិ. ឥទម្បិ វត្តុំ ន សក្កោមាតិ. តេន ហិស្ស បាទធោវនឧទកំ អាទាយ សីសេ អាសិញ្ចថាតិ. ឧបាសិកា ‘‘សក្កា ឥទំ កាតុ’’ន្តិ វេលាយ អាគតំ ថេរំ និសីទាបេត្វា យាគុខជ្ជកំ ទត្វា អន្តរភត្តេ និសិន្នស្ស បាទេ ធោវិត្វា ឧទកំ គហេត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥទំ ឧទកំ ទារកស្ស សីសេ អាសិញ្ចាមា’’តិ អាបុច្ឆិត្វា ‘‘តេន ហិ អាសិញ្ចថា’’តិ វុត្តេ តថា អកាសិ. សា ទេវតា តាវទេវ តំ មុញ្ចិត្វា គន្ត្វា លេណទ្វារេ អដ្ឋាសិ.

ថេរោបិ ភត្តកិច្ចាវសានេ ឧដ្ឋាយាសនា អវិស្សដ្ឋកម្មដ្ឋានតាយ ទ្វត្តិំសាការំ សជ្ឈាយន្តោវ បក្កាមិ. អថ នំ លេណទ្វារំ បត្តកាលេ សា ទេវតា ‘‘មហាវេជ្ជ មា ឥធ បវិសា’’តិ អាហ. សោ តត្ថេវ ឋត្វា ‘‘កាសិ ត្វ’’ន្តិ អាហ. អហំ ឥធ ¶ អធិវត្ថា ទេវតាតិ. ថេរោ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ មយា វេជ្ជកម្មស្ស កតដ្ឋាន’’ន្តិ ឧបសម្បទមាឡកតោ បដ្ឋាយ ឱលោកេន្តោ អត្តនោ សីលេ តិលកំ វា កាឡកំ វា អទិស្វា ¶ ‘‘អហំ មយា វេជ្ជកម្មស្ស កតដ្ឋានំ ន បស្សាមិ, កស្មា ឯវំ វទេសី’’តិ អាហ. ន បស្សសីតិ. អាម, ន បស្សាមីតិ? អាចិក្ខាមិ តេតិ. អាម, អាចិក្ខាហីតិ. តិដ្ឋតុ តាវ ទូរេ កតំ, អជ្ជេវ តយា អមនុស្សគហិតស្ស ឧបដ្ឋាកបុត្តស្ស បាទធោវនឧទកំ សីសេ អាសិត្តំ, នាសិត្តន្តិ? អាម, អាសិត្តន្តិ. កិំ ឯតំ ន បស្សសីតិ? ឯតំ សន្ធាយ ត្វំ វទេសីតិ? អាម, ឯតំ សន្ធាយ វទាមីតិ. ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ វត មេ សម្មា បណិហិតោ អត្តា, សាសនស្ស អនុរូបំ វត មេ ចរិតំ, ទេវតាបិ មម ចតុបារិសុទ្ធិសីលេ តិលកំ វា កាឡកំ វា អទិស្វា ទារកស្ស សីសេ អាសិត្តបាទធោវនមត្តំ អទ្ទសា’’តិ តស្ស សីលំ អារព្ភ ពលវបីតិ ឧប្បជ្ជិ. សោ តំ វិក្ខម្ភេត្វា បាទុទ្ធារម្បិ អកត្វា ¶ តត្ថេវ អរហត្តំ បត្វា ‘‘មាទិសំ បរិសុទ្ធំ សមណំ ទូសេត្វា មា ឥធ វនសណ្ឌេ វសិ, ត្វមេវ និក្ខមាហី’’តិ ទេវតំ ឱវទន្តោ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘វិសុទ្ធោ ¶ វត មេ វាសោ, និម្មលំ មំ តបស្សិនំ;

មា ត្វំ វិសុទ្ធំ ទូសេសិ, និក្ខម បវនា តុវ’’ន្តិ.

សោ តត្ថេវ តេមាសំ វសិត្វា វុត្ថវស្សោ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ភិក្ខូហិ ‘‘កិំ, អាវុសោ, បព្ពជិតកិច្ចំ តេ មត្ថកំ បាបិត’’ន្តិ បុដ្ឋោ តស្មិំ លេណេ វស្សូបគមនតោ បដ្ឋាយ សព្ពំ តំ បវត្តិំ ភិក្ខូនំ អារោចេត្វា, ‘‘អាវុសោ, ត្វំ ទេវតាយ ឯវំ វុច្ចមានោ ន កុជ្ឈី’’តិ វុត្តេ ‘‘ន កុជ្ឈិ’’ន្តិ អាហ. ភិក្ខូ តថាគតស្ស អារោចេសុំ, ‘‘ភន្តេ, អយំ ភិក្ខុ អញ្ញំ ព្យាករោតិ, ទេវតាយ ឥទំ នាម វុច្ចមានោបិ ន កុជ្ឈិន្តិ វទតី’’តិ. សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘នេវ, ភិក្ខវេ, មម បុត្តោ កុជ្ឈតិ, ឯតស្ស គិហីហិ វា បព្ពជិតេហិ វា សំសគ្គោ នាម នត្ថិ, អសំសដ្ឋោ ឯស អប្បិច្ឆោ សន្តុដ្ឋោ’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អសំសដ្ឋំ គហដ្ឋេហិ, អនាគារេហិ ចូភយំ;

អនោកសារិមប្បិច្ឆំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ អសំសដ្ឋន្តិ ទស្សនសវនសមុល្លបនបរិភោគកាយសំសគ្គានំ អភាវេន អសំសដ្ឋំ. ឧភយន្តិ ¶ គិហីហិ ច អនាគារេហិ ចាតិ ឧភយេហិបិ អសំសដ្ឋំ ¶ . អនោកសារិន្តិ អនាលយចារិំ តំ ឯវរូបំ អហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

បព្ភារវាសីតិស្សត្ថេរវត្ថុ ឯកវីសតិមំ.

និធាយ ទណ្ឌន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ ¶ កិរ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញេ វាយមន្តោ អរហត្តំ បត្វា ‘‘បដិលទ្ធគុណំ សត្ថុ អារោចេស្សាមី’’តិ តតោ និក្ខមិ. អថ នំ ឯកស្មិំ គាមេ ឯកា ឥត្ថី សាមិកេន សទ្ធិំ កលហំ កត្វា តស្មិំ ពហិ និក្ខន្តេ ‘‘កុលឃរំ គមិស្សាមី’’តិ មគ្គំ បដិបន្នា អន្តរាមគ្គេ ទិស្វា ‘‘ឥមំ ថេរំ និស្សាយ គមិស្សាមី’’តិ បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោ អនុពន្ធិ. ថេរោ បន តំ ន បស្សតិ. អថស្សា សាមិកោ គេហំ អាគតោ តំ អទិស្វា ‘‘កុលគាមំ គតា ភវិស្សតី’’តិ អនុពន្ធន្តោ តំ ទិស្វា ‘‘ន សក្កា ឥមាយ ឯកិកាយ ឥមំ អដវិំ បដិបជ្ជិតុំ, កំ នុ ខោ និស្សាយ គច្ឆតី’’តិ ឱលោកេន្តោ ថេរំ ទិស្វា ‘‘អយំ ឥមំ ¶ គណ្ហិត្វា និក្ខន្តោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ថេរំ សន្តជ្ជេសិ. អថ នំ សា ឥត្ថី ‘‘នេវ មំ ឯស ភទន្តោ បស្សតិ, ន អាលបតិ, មា នំ កិញ្ចិ អវចា’’តិ អាហ. សោ ‘‘កិំ បន ត្វំ អត្តានំ គហេត្វា គច្ឆន្តំ មម អាចិក្ខិស្សសិ, តុយ្ហមេវ អនុច្ឆវិកំ ឥមស្ស ករិស្សាមី’’តិ ឧប្បន្នកោធោ ឥត្ថិយា អាឃាតេន ថេរំ បោថេត្វា តំ អាទាយ និវត្តិ. ថេរស្ស សកលសរីរំ សញ្ជាតគណ្ឌំ អហោសិ. អថស្ស វិហារំ គតកាលេ ភិក្ខូ សរីរំ សម្ពាហន្តា គណ្ឌេ ទិស្វា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ បុច្ឆិំសុ. សោ តេសំ តមត្ថំ អារោចេសិ. អថ នំ ភិក្ខូ, ‘‘អាវុសោ, តស្មិំ បុរិសេ ឯវំ បហរន្តេ ត្វំ កិំ អវច, កិំ វា តេ កោធោ ឧប្បន្នោ’’តិ. ‘‘ន មេ, អាវុសោ, កោធោ ឧប្បជ្ជី’’តិ វុត្តេ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា តមត្ថំ អារោចេត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឯស ភិក្ខុ ‘កោធោ តេ ¶ ឧប្បជ្ជតី’តិ វុច្ចមានោ ‘ន មេ, អាវុសោ, កោធោ ឧប្បជ្ជតី’តិ អភូតំ វត្វា អញ្ញំ ព្យាករោតី’’តិ អារោចេសុំ. សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, ខីណាសវា នាម និហិតទណ្ឌា, តេ បហរន្តេសុបិ កោធំ ន ករោន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘និធាយ ទណ្ឌំ ភូតេសុ, តសេសុ ថាវរេសុ ច;

យោ ន ហន្តិ ន ឃាតេតិ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ និធាយាតិ និក្ខិបិត្វា ឱរោបេត្វា. តសេសុ ថាវរេសុ ចាតិ តណ្ហាតាសេន តសេសុ, តណ្ហាអភាវេន ថិរតាយ ¶ ថាវរេសុ ច. យោ ន ហន្តីតិ យោ ឯវំ សព្ពសត្តេសុ វិគតបដិឃតាយ និក្ខិត្តទណ្ឌោ នេវ កញ្ចិ សយំ ហនតិ, ន អញ្ញេ ឃាតេតិ, តមហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អញ្ញតរភិក្ខុវត្ថុ ពាវីសតិមំ.

អវិរុទ្ធន្តិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ចត្តារោ សាមណេរេ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកា កិរ ព្រាហ្មណី ចតុន្នំ ភិក្ខូនំ ឧទ្ទេសភត្តំ សជ្ជេត្វា ព្រាហ្មណំ អាហ – ‘‘វិហារំ គន្ត្វា ចត្តារោ មហល្លកព្រាហ្មណេ ឧទ្ទិសាបេត្វា អានេហី’’តិ. សោ វិហារំ គន្ត្វា ‘‘ចត្តារោ មេ ព្រាហ្មណេ ឧទ្ទិសិត្វា ទេថា’’តិ អាហ. តស្ស សំកិច្ចោ បណ្ឌិតោ សោបាកោ រេវតោតិ សត្តវស្សិកា ចត្តារោ ខីណាសវសាមណេរា បាបុណិំសុ. ព្រាហ្មណី មហារហានិ អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា ឋិតា សាមណេរេ ទិស្វាវ កុបិតា ឧទ្ធនេ បក្ខិត្តលោណំ វិយ តដតដាយមានា ‘‘ត្វំ វិហារំ គន្ត្វា អត្តនោ នត្តុមត្តេបិ អប្បហោន្តេ ¶ ចត្តារោ កុមារកេ គហេត្វា អាគតោសី’’តិ វត្វា តេសំ តេសុ អាសនេសុ និសីទិតុំ អទត្វា នីចបីឋកានិ អត្ថរិត្វា ‘‘ឯតេសុ និសីទថា’’តិ វត្វា ‘‘គច្ឆ, ព្រាហ្មណ, មហល្លកេ ឱលោកេត្វា អានេហី’’តិ ¶ អាហ. ព្រាហ្មណោ វិហារំ គន្ត្វា សារិបុត្តត្ថេរំ ទិស្វា ‘‘ឯថ, អម្ហាកំ គេហំ គមិស្សាមា’’តិ អានេសិ. ថេរោ អាគន្ត្វា សាមណេរេ ទិស្វា ‘‘ឥមេហិ ព្រាហ្មណេហិ ភត្តំ លទ្ធ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ន លទ្ធ’’ន្តិ វុត្តេ ចតុន្នមេវ ភត្តស្ស បដិយត្តភាវំ ញត្វា ‘‘អាហរ មេ បត្ត’’ន្តិ បត្តំ គហេត្វា បក្កាមិ. ព្រាហ្មណីបិ ‘‘កិំ ឥមិនា វុត្ត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯតេសំ និសិន្នានំ ព្រាហ្មណានំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, អាហរ មេ បត្ត’’ន្តិ អត្តនោ បត្តំ គហេត្វា គតោ, ន ភុញ្ជិតុកាមោ ភវិស្សតិ, សីឃំ គន្ត្វា អញ្ញំ ឱលោកេត្វា អានេហីតិ. ព្រាហ្មណោ គន្ត្វា មហាមោគ្គល្លានត្ថេរំ ទិស្វា តថេវ វត្វា អានេសិ. សោបិ សាមណេរេ ទិស្វា តថេវ វត្វា បត្តំ គហេត្វា បក្កាមិ. អថ នំ ព្រាហ្មណី អាហ – ‘‘ឯតេ ន ភុញ្ជិតុកាមា, ព្រាហ្មណវាទកំ គន្ត្វា ឯកំ មហល្លកព្រាហ្មណំ អានេហី’’តិ.

សាមណេរាបិ បាតោវ បដ្ឋាយ កិញ្ចិ អលភមានា ជិឃច្ឆាយ បីឡិតា និសីទិំសុ. អថ នេសំ គុណតេជេន សក្កស្ស អាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សោ អាវជ្ជេន្តោ តេសំ បាតោវ បដ្ឋាយ និសិន្នានំ កិលន្តភាវំ ញត្វា ‘‘មយា តត្ថ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ ជរាជិណ្ណោ មហល្លកព្រាហ្មណោ ហុត្វា តស្មិំ ព្រាហ្មណវាទកេ ព្រាហ្មណានំ អគ្គាសនេ និសីទិ. ព្រាហ្មណោ តំ ទិស្វា ¶ ‘‘ឥទានិ មេ ព្រាហ្មណី អត្តមនា ភវិស្សតី’’តិ ឯហិ គេហំ គមិស្សាមា’’តិ តំ អាទាយ គេហំ អគមាសិ. ព្រាហ្មណី តំ ទិស្វាវ តុដ្ឋចិត្តា ទ្វីសុ អាសនេសុ អត្ថរណំ ឯកស្មិំយេវ អត្ថរិត្វា, ‘‘អយ្យ, ឥធ និសីទាហី’’តិ អាហ. សក្កោ គេហំ បវិសិត្វា ចត្តារោ សាមណេរេ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា តេសំ អាសនបរិយន្តេ ភូមិយំ បល្លង្កេន និសីទិ. អថ នំ ទិស្វា ព្រាហ្មណី ព្រាហ្មណំ អាហ – ‘‘អហោ តេ អានីតោ ព្រាហ្មណោ, ឯតម្បិ ឧម្មត្តកំ គហេត្វា អាគតោសិ, អត្តនោ នត្តុមត្តេ វន្ទន្តោ ¶ វិចរតិ, កិំ ឥមិនា, នីហរាហិ ន’’ន្តិ. សោ ខន្ធេបិ ហត្ថេបិ កច្ឆាយបិ គហេត្វា និក្កឌ្ឍិយមានោ ឧដ្ឋាតុម្បិ ន ឥច្ឆតិ. អថ នំ ព្រាហ្មណី ‘‘ឯហិ, ព្រាហ្មណ, ត្វំ ឯកស្មិំ ហត្ថេ គណ្ហ, អហំ ឯកស្មិំ ហត្ថេ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ឧភោបិ ទ្វីសុ ហត្ថេសុ គហេត្វា បិដ្ឋិយំ បោថេន្តា គេហទ្វារតោ ពហិ អកំសុ. សក្កោបិ និសិន្នដ្ឋានេយេវ និសិន្នោ ហត្ថំ បរិវត្តេសិ. តេ និវត្តិត្វា តំ និសិន្នមេវ ទិស្វា ភីតរវំ រវន្តា វិស្សជ្ជេសុំ. តស្មិំ ខណេ សក្កោ អត្តនោ សក្កភាវំ ជានាបេសិ. អថ នេសំ អាហារំ អទំសុ. បញ្ចបិ ជនា ¶ អាហារំ គហេត្វា ឯកោ កណ្ណិកាមណ្ឌលំ វិនិវិជ្ឈិត្វា, ឯកោ ឆទនស្ស បុរិមភាគំ, ឯកោ បច្ឆិមភាគំ, ឯកោ បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា, សក្កោបិ ឯកេន ឋានេន និក្ខមីតិ ឯវំ បញ្ចធា អគមំសុ ¶ . តតោ បដ្ឋាយ ច បន តំ គេហំ បញ្ចឆិទ្ទគេហំ កិរ នាម ជាតំ.

សាមណេរេបិ វិហារំ គតកាលេ ភិក្ខូ, ‘‘អាវុសោ, កីទិស’’ន្តិ បុច្ឆិំសុ. មា នោ បុច្ឆិត្ថ, អម្ហាកំ ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ ព្រាហ្មណី កោធាភិភូតា បញ្ញត្តាសនេសុ នោ និសីទិតុម្បិ អទត្វា ‘‘សីឃំ សីឃំ មហល្លកព្រាហ្មណំ អានេហី’’តិ អាហ. អម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ អាគន្ត្វា អម្ហេ ទិស្វា ‘‘ឥមេសំ និសិន្នព្រាហ្មណានំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ បត្តំ អាហរាបេត្វា និក្ខមិ. ‘‘អញ្ញំ មហល្លកំ ព្រាហ្មណំ អានេសី’’តិ វុត្តេ ព្រាហ្មណោ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរំ អានេសិ, សោបិ អម្ហេ ទិស្វា តថេវ វត្វា បក្កាមិ. អថ ព្រាហ្មណី ‘‘ន ឯតេ ភុញ្ជិតុកាមា, គច្ឆ ព្រាហ្មណវាទកតោ ឯកំ មហល្លកព្រាហ្មណំ អានេហី’’តិ ព្រាហ្មណំ បហិណិ. សោ តត្ថ គន្ត្វា ព្រាហ្មណវេសេន អាគតំ សក្កំ អានេសិ, តស្ស អាគតកាលេ អម្ហាកំ អាហារំ អទំសូតិ. ឯវំ ករោន្តានំ បន តេសំ តុម្ហេ ន កុជ្ឈិត្ថាតិ? ន កុជ្ឈិម្ហាតិ. ភិក្ខូ តំ សុត្វា សត្ថុ អារោចេសុំ – ‘‘ភន្តេ, ឥមេ ‘ន កុជ្ឈិម្ហា’តិ អភូតំ វត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តី’’តិ. សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, ខីណាសវា នាម វិរុទ្ធេសុបិ ន វិរុជ្ឈន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អវិរុទ្ធំ ¶ វិរុទ្ធេសុ, អត្តទណ្ឌេសុ និព្ពុតំ;

សាទានេសុ អនាទានំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ អវិរុទ្ធន្តិ អាឃាតវសេន វិរុទ្ធេសុបិ លោកិយមហាជនេសុ អាឃាតាភាវេន អវិរុទ្ធំ. ហត្ថគតេ ទណ្ឌេ វា សត្ថេ វា អវិជ្ជមានេបិ បរេសំ បហារទានតោ អវិរតត្តា អត្តទណ្ឌេសុ ជនេសុ និព្ពុតំ និក្ខិត្តទណ្ឌំ, បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ អហំ មមន្តិ គហិតត្តា សាទានេសុ តស្ស គហណស្ស អភាវេន អនាទានំ តំ ឯវរូបំ អហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

យស្ស ¶ រាគោ ចាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ មហាបន្ថកំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ ហាយស្មា ចូឡបន្ថកំ ចតូហិ មាសេហិ ឯកំ គាថំ បគុណំ កាតុំ អសក្កោន្តំ ‘‘ត្វំ សាសនេ អភព្ពោ, គិហិភោគាបិ បរិហីនោ, កិំ តេ ឥធ វាសេន, ឥតោ និក្ខមា’’តិ វិហារា និក្កឌ្ឍិត្វា ទ្វារំ ថកេសិ. ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, ‘‘អាវុសោ, មហាបន្ថកត្ថេរេន ឥទំ នាម កតំ ¶ , ខីណាសវានម្បិ មញ្ញេ កោធោ ឧប្បជ្ជតី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ខីណាសវានំ រាគាទយោ កិលេសា អត្ថិ, មម បុត្តេន អត្ថបុរេក្ខារតាយ ចេវ ធម្មបុរេក្ខារតាយ ច កត’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យស្ស រាគោ ច ទោសោ ច, មានោ មក្ខោ ច បាតិតោ;

សាសបោរិវ អារគ្គា, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ អារគ្គាតិ យស្សេតេ រាគាទយោ កិលេសា, អយញ្ច បរគុណមក្ខនលក្ខណោ មក្ខោ អារគ្គា សាសបោ វិយ បាតិតោ, យថា សាសបោ អារគ្គេ ន សន្តិដ្ឋតិ, ឯវំ ចិត្តេ ន សន្តិដ្ឋតិ, តមហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

មហាបន្ថកត្ថេរវត្ថុ ចតុវីសតិមំ.

អកក្កសន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ បិលិន្ទវច្ឆត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ ¶ កិរាយស្មា ‘‘ឯហិ, វសលិ, យាហិ, វសលី’’តិអាទីនិ វទន្តោ ¶ គិហីបិ បព្ពជិតេបិ វសលិវាទេនេវ សមុទាចរតិ. អថេកទិវសំ សម្ពហុលា ភិក្ខូ សត្ថុ អារោចេសុំ – ‘‘អាយស្មា, ភន្តេ, បិលិន្ទវច្ឆោ ភិក្ខូ វសលិវាទេន សមុទាចរតី’’តិ. សត្ថា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ¶ បិលិន្ទវច្ឆ ភិក្ខូ វសលិវាទេន សមុទាចរសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ តស្សាយស្មតោ បុព្ពេនិវាសំ មនសិករិត្វា ‘‘មា ខោ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, វច្ឆស្ស ភិក្ខុនោ ឧជ្ឈាយិត្ថ, ន, ភិក្ខវេ, វច្ឆោ ទោសន្តរោ ភិក្ខូ វសលិវាទេន សមុទាចរតិ, វច្ឆស្ស, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ បញ្ច ជាតិសតានិ អព្ពោកិណ្ណានិ សព្ពានិ តានិ ព្រាហ្មណកុលេ បច្ចាជាតានិ, សោ តស្ស ទីឃរត្តំ វសលិវាទោ សមុទាចិណ្ណោ, ខីណាសវស្ស នាម កក្កសំ ផរុសំ បរេសំ មម្មឃដ្ដនវចនមេវ នត្ថិ. អាចិណ្ណវសេន ហិ មម បុត្តោ ឯវំ កថេតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អកក្កសំ វិញ្ញាបនិំ, គិរំ សច្ចមុទីរយេ;

យាយ នាភិសជេ កញ្ចិ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ អកក្កសន្តិ អផរុសំ. វិញ្ញាបនិន្តិ អត្ថវិញ្ញាបនិំ. សច្ចន្តិ ភូតត្ថំ. នាភិសជេតិ យាយ គិរាយ អញ្ញំ កុជ្ឈាបនវសេន ន លគ្គាបេយ្យ, ខីណាសវោ នាម ឯវរូបមេវ គិរំ ភាសេយ្យ, តស្មា តមហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

បិលិន្ទវច្ឆត្ថេរវត្ថុ បញ្ចវីសតិមំ.

យោធ ¶ ទីឃន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរេកោ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ ព្រាហ្មណោ សរីរគន្ធគហណភយេន ឧត្តរសាដកំ អបនេត្វា ឯកមន្តេ ឋបេត្វា គេហទ្វារាភិមុខោ និសីទិ. អថេកោ ខីណាសវោ ភត្តកិច្ចំ កត្វា វិហារំ គច្ឆន្តោ តំ សាដកំ ទិស្វា ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេត្វា កញ្ចិ អបស្សន្តោ ‘‘និស្សាមិកោ អយ’’ន្តិ បំសុកូលំ អធិដ្ឋហិត្វា គណ្ហិ. អថ នំ ព្រាហ្មណោ ទិស្វា អក្កោសន្តោ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘មុណ្ឌក ¶ , សមណ, មម សាដកំ គណ្ហសី’’តិ អាហ. តវេសោ, ព្រាហ្មណាតិ. អាម, សមណាតិ. ‘‘មយា ¶ កញ្ចិ អបស្សន្តេន បំសុកូលសញ្ញាយ គហិតោ, គណ្ហ ន’’ន្តិ តស្ស ទត្វា វិហារំ គន្ត្វា ភិក្ខូនំ តមត្ថំ អារោចេសិ. អថស្ស វចនំ សុត្វា ភិក្ខូ តេន សទ្ធិំ កេឡិំ ករោន្តា ‘‘កិំ នុ ខោ, អាវុសោ, សាដកោ ទីឃោ រស្សោ ថូលោ សណ្ហោ’’តិ. អាវុសោ, ទីឃោ វា ហោតុ រស្សោ វា ថូលោ វា សណ្ហោ វា, នត្ថិ មយ្ហំ តស្មិំ អាលយោ, បំសុកូលសញ្ញាយ នំ គណ្ហិន្តិ. តំ សុត្វា ភិក្ខូ តថាគតស្ស អារោចេសុំ – ‘‘ឯស, ភន្តេ, ភិក្ខុ អភូតំ វត្វា អញ្ញំ ព្យាករោតី’’តិ. សត្ថា ‘‘ភូតំ, ភិក្ខវេ, ឯស កថេតិ, ខីណាសវា នាម បរេសំ សន្តកំ ន គណ្ហន្តី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យោធ ¶ ទីឃំ វ រស្សំ វា, អណុំ ថូលំ សុភាសុភំ;

លោកេ អទិន្នំ នាទិយតិ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – សាដកាភរណាទីសុ ទីឃំ វា រស្សំ វា មណិមុត្តាទីសុ អណុំ វា ថូលំ វា មហគ្ឃអប្បគ្ឃវសេន សុភំ វា អសុភំ វា យោ បុគ្គលោ ឥមស្មិំ លោកេ បរបរិគ្គហិតំ នាទិយតិ, តមហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អញ្ញតរត្ថេរវត្ថុ ឆព្ពីសតិមំ.

អាសា យស្សាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សារិបុត្តត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ថេរោ កិរ បញ្ចភិក្ខុសតបរិវារោ ជនបទេ ឯកំ វិហារំ គន្ត្វា វស្សំ ឧបគញ្ឆិ. មនុស្សា ថេរំ ទិស្វា ពហុំ វស្សាវាសិកំ បដិស្សុណិំសុ. ថេរោ បវារេត្វា សព្ពស្មិំ វស្សាវាសិកេ អសម្បត្តេយេវ សត្ថុ សន្តិកំ គច្ឆន្តោ ភិក្ខូ អាហ – ‘‘ទហរានញ្ចេវ សាមណេរានញ្ច មនុស្សេហិ វស្សាវាសិកេ អាហដេ គហេត្វា បេសេយ្យាថ, ឋបេត្វា វា សាសនំ បហិណេយ្យាថា’’តិ. ឯវំ វត្វា ច បន សត្ថុ ¶ សន្តិកំ អគមាសិ. ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អជ្ជាបិ មញ្ញេ សារិបុត្តត្ថេរស្ស តណ្ហា អត្ថិយេវ. តថា ¶ ហិ មនុស្សេហិ វស្សាវាសិកេ ទិន្នេ អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកានំ ‘វស្សាវាសិកំ បេសេយ្យាថ ¶ , ឋបេត្វា វា សាសនំ បហិណេយ្យាថា’តិ ភិក្ខូនំ វត្វា អាគតោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, មម បុត្តស្ស តណ្ហា អត្ថិ, មនុស្សានំ បន បុញ្ញតោ ទហរសាមណេរានញ្ច ធម្មិកលាភតោ បរិហានិ មា អហោសីតិ តេនេវំ កថិត’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អាសា យស្ស ន វិជ្ជន្តិ, អស្មិំ លោកេ បរម្ហិ ច;

និរាសាសំ វិសំយុត្តំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ អាសាតិ តណ្ហា. និរាសាសន្តិ និត្តណ្ហំ. វិសំយុត្តន្តិ សព្ពកិលេសេហិ វិសំយុត្តំ តមហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

សារិបុត្តត្ថេរវត្ថុ សត្តវីសតិមំ.

យស្សាលយាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ បុរិមសទិសមេវ. ឥធ បន សត្ថា មោគ្គល្លានត្ថេរស្ស ¶ និត្តណ្ហភាវំ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យស្សាលយា ន វិជ្ជន្តិ, អញ្ញាយ អកថំកថី;

អមតោគធមនុប្បត្តំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ អាលយាតិ តណ្ហា. អញ្ញាយ អកថំកថីតិ អដ្ឋ វត្ថូនិ យថាភូតំ ជានិត្វា អដ្ឋវត្ថុកាយ វិចិកិច្ឆាយ និព្ពិចិកិច្ឆោ. អមតោគធមនុប្បត្តន្តិ អមតំ និព្ពានំ ឱគាហេត្វា អនុប្បត្តំ តមហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

មហាមោគ្គល្លានត្ថេរវត្ថុ អដ្ឋវីសតិមំ.

យោធ ¶ ¶ បុញ្ញញ្ចាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា បុព្ពារាមេ វិហរន្តោ រេវតត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ‘‘គាមេ វា យទិ វារញ្ញេ’’តិ (ធ. ប. ៩៨) គាថាវណ្ណនាយ វិត្ថារិតមេវ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.៩៨) –

បុន ឯកទិវសំ ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អហោ សាមណេរស្ស លាភោ, អហោ បុញ្ញំ, យេន ឯកកេន បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ បញ្ចកូដាគារសតានិ កតានី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, មយ្ហំ បុត្តស្ស ¶ នេវ បុញ្ញំ អត្ថិ, ន បាបំ, ឧភយមស្ស បហីន’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យោធ បុញ្ញញ្ច បាបញ្ច, ឧភោ សង្គមុបច្ចគា;

អសោកំ វិរជំ សុទ្ធំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ ឧភោតិ ទ្វេបិ បុញ្ញានិ ច បាបានិ ច ឆឌ្ឌេត្វាតិ អត្ថោ. សង្គន្តិ រាគាទិភេទំ សង្គំ. ឧបច្ចគាតិ អតិក្កន្តោ. វដ្ដមូលកសោកាភាវេន អសោកំ អព្ភន្តរេ រាគរជាទីនំ អភាវេន វិរជំ និរុបក្កិលេសតាយ សុទ្ធំ តមហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

រេវតត្ថេរវត្ថុ ឯកូនតិំសតិមំ.

ចន្ទំ វាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ចន្ទាភត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

តត្រាយំ អនុបុព្ពី កថា – អតីតេ ឯកោ ពារាណសិវាសី វាណិជោ ‘‘បច្ចន្តំ គន្ត្វា ចន្ទនំ អាហរិស្សាមី’’តិ ពហូនិ វត្ថាភរណាទីនិ គហេត្វា បញ្ចហិ សកដសតេហិ បច្ចន្តំ គន្ត្វា គាមទ្វារេ និវាសំ គហេត្វា អដវិយំ គោបាលទារកេ បុច្ឆិ – ‘‘ឥមស្មិំ គាមេ បព្ពតបាទកម្មិកោ ¶ ¶ កោចិ ¶ មនុស្សោ អត្ថី’’តិ? ‘‘អាម, អត្ថី’’តិ. ‘‘កោ នាមេសោ’’តិ? ‘‘អសុកោ នាមា’’តិ. ‘‘ភរិយាយ បនស្ស បុត្តានំ វា កិំនាម’’ន្តិ? ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ចា’’តិ. ‘‘កហំ បនស្ស ឋានេ គេហ’’ន្តិ? ‘‘អសុកដ្ឋានេ នាមា’’តិ. សោ តេហិ ទិន្នសញ្ញាយ សុខយានកេ និសីទិត្វា តស្ស គេហទ្វារំ គន្ត្វា យានា ឱរុយ្ហ គេហំ បវិសិត្វា ‘‘អសុកនាមេ’’តិ តំ ឥត្ថិំ បក្កោសិ. សា ‘‘ឯកោ នោ ញាតកោ ភវិស្សតី’’តិ វេគេនាគន្ត្វា អាសនំ បញ្ញាបេសិ. សោ តត្ថ និសីទិត្វា នាមំ វត្វា ‘‘មម សហាយោ កហ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘អរញ្ញំ គតោ, សាមី’’តិ. ‘‘មម បុត្តោ អសុកោ នាម, មម ធីតា អសុកា នាម កហ’’ន្តិ សព្ពេសំ នាមំ កិត្តេន្តោវ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមានិ នេសំ វត្ថាភរណានិ ទទេយ្យាសិ, សហាយស្សាបិ មេ អដវិតោ អាគតកាលេ ឥទំ វត្ថាភរណំ ទទេយ្យាសី’’តិ អទាសិ. សា តស្ស ឧឡារំ សក្ការំ កត្វា សាមិកស្ស អាគតកាលេ ‘‘សាមិ, ឥមិនា អាគតកាលតោ បដ្ឋាយ សព្ពេសំ នាមំ វត្វា ឥទញ្ចិទញ្ច ទិន្ន’’ន្តិ អាហ. សោបិស្ស កត្តព្ពយុត្តកំ ករិ.

អថ នំ សាយំ សយនេ និសិន្នោ បុច្ឆិ – ‘‘សម្ម, បព្ពតបាទេ ចរន្តេន តេ កិំ ពហុំ ទិដ្ឋបុព្ព’’ន្តិ? ‘‘អញ្ញំ ន បស្សាមិ, រត្តសាខា ¶ បន មេ ពហូ រុក្ខា ទិដ្ឋា’’តិ. ‘‘ពហូ រុក្ខា’’តិ? ‘‘អាម, ពហូ’’តិ. តេន ហិ តេ អម្ហាកំ ទស្សេហីតិ តេន សទ្ធិំ គន្ត្វា រត្តចន្ទនរុក្ខេ ឆិន្ទិត្វា បញ្ច សកដសតានិ បូរេត្វា អាគច្ឆន្តោ តំ អាហ – ‘‘សម្ម, ពារាណសិយំ អសុកដ្ឋានេ នាម មម គេហំ, កាលេន កាលំ មម សន្តិកំ អាគច្ឆេយ្យាសិ, អញ្ញេន ច មេ បណ្ណាការេន អត្ថោ នត្ថិ, រត្តសាខរុក្ខេ ឯវ អាហរេយ្យាសី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា កាលេន កាលំ តស្ស សន្តិកំ អាគច្ឆន្តោ រត្តចន្ទនមេវ អាហរតិ, សោបិស្ស ពហុធនំ ទេតិ.

តតោ អបរេន សមយេន បរិនិព្ពុតេ កស្សបទសពលេ បតិដ្ឋិតេ កញ្ចនថូបេ សោ បុរិសោ ពហុំ ចន្ទនំ អាទាយ ពារាណសិំ អគមាសិ. អថស្ស សោ សហាយកោ វាណិជោ ពហុំ ចន្ទនំ បិសាបេត្វា បាតិំ បូរេត្វា ‘‘ឯហិ, សម្ម, យាវ ភត្តំ បចតិ, តាវ ចេតិយករណដ្ឋានំ គន្ត្វា អាគមិស្សាមា’’តិ តំ អាទាយ តត្ថ គន្ត្វា ចន្ទនបូជំ អកាសិ. សោបិស្ស បច្ចន្តវាសី សហាយកោ ចេតិយកុច្ឆិយំ ចន្ទនេន ចន្ទមណ្ឌលំ អកាសិ. ឯត្តកមេវស្ស បុព្ពកម្មំ.

សោ ¶ តតោ ចុតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ តត្ថ ខេបេត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហនគរេ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ. តស្ស នាភិមណ្ឌលតោ ចន្ទមណ្ឌលសទិសា បភា ឧដ្ឋហិ, តេនស្ស ចន្ទាភោត្វេវ នាមំ ករិំសុ. ចេតិយេ កិរស្ស ចន្ទមណ្ឌលករណនិស្សន្ទោ ¶ ឯស. ព្រាហ្មណា ¶ ចិន្តយិំសុ – ‘‘សក្កា អម្ហេហិ ឥមំ គហេត្វា លោកំ ខាទិតុ’’ន្តិ. តំ យានេ និសីទាបេត្វា ‘‘យោ ឥមស្ស សរីរំ ហត្ថេន បរាមសតិ, សោ ឯវរូបំ នាម ឥស្សរិយសម្បត្តិំ លភតី’’តិ វត្វា វិចរិំសុ. សតំ វា សហស្សំ វា ទទមានា ឯវ តស្ស សរីរំ ហត្ថេន ផុសិតុំ លភន្តិ. តេ ឯវំ អនុវិចរន្តា សាវត្ថិំ អនុប្បត្តា នគរស្ស ច វិហារស្ស ច អន្តរា និវាសំ គណ្ហិំសុ. សាវត្ថិយម្បិ បញ្ចកោដិមត្តា អរិយសាវកា បុរេភត្តំ ទានំ ទត្វា បច្ឆាភត្តំ គន្ធមាលវត្ថភេសជ្ជាទិហត្ថា ធម្មស្សវនាយ គច្ឆន្តិ. ព្រាហ្មណា តេ ទិស្វា ‘‘កហំ គច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិំសុ. សត្ថុ សន្តិកំ ធម្មស្សវនាយាតិ. ឯថ តត្ថ គន្ត្វា កិំ ករិស្សថ, អម្ហាកំ ចន្ទាភស្ស ព្រាហ្មណស្ស អានុភាវសទិសោ អានុភាវោ នត្ថិ. ឯតស្ស ហិ សរីរំ ផុសន្តា ឥទំ នាម លភន្តិ, ឯថ បស្សថ នន្តិ. តុម្ហាកំ ចន្ទាភស្ស ព្រាហ្មណស្ស កោ អានុភាវោ នាម, អម្ហាកំ សត្ថាយេវ មហានុភាវោតិ. តេ អញ្ញមញ្ញំ សញ្ញាបេតុំ អសក្កោន្តា ‘‘វិហារំ គន្ត្វា ចន្ទាភស្ស វា អម្ហាកំ វា សត្ថុ អានុភាវំ ¶ ជានិស្សាមា’’តិ តំ គហេត្វា វិហារំ អគមំសុ.

សត្ថា តស្មិំ អត្តនោ សន្តិកំ ឧបសង្កមន្តេយេវ ចន្ទាភាយ អន្តរធានំ អកាសិ. សោ សត្ថុ សន្តិកេ អង្គារបច្ឆិយំ កាកោ វិយ អហោសិ. អថ នំ ឯកមន្តំ នយិំសុ, អាភា បដិបាកតិកា អហោសិ. បុន សត្ថុ សន្តិកំ អានយិំសុ, អាភា តថេវ អន្តរធាយិ. ឯវំ តិក្ខត្តុំ គន្ត្វា អន្តរធាយមានំ អាភំ ទិស្វា ចន្ទាភោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ អាភាយ អន្តរធានមន្តំ ជានាតិ មញ្ញេ’’តិ. សោ សត្ថារំ បុច្ឆិ – ‘‘កិំ នុ ខោ អាភាយ អន្តរធានមន្តំ ជានាថា’’តិ? អាម, ជានាមីតិ. តេន ហិ មេ ទេថាតិ. ន សក្កា អបព្ពជិតស្ស ទាតុន្តិ. សោ ព្រាហ្មណេ អាហ – ‘‘ឯតស្មិំ មន្តេ គហិតេ អហំ សកលជម្ពុទីបេ ជេដ្ឋកោ ភវិស្សាមិ, តុម្ហេ ឯត្ថេវ ហោថ, អហំ បព្ពជិត្វា កតិបាហេនេវ មន្តំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ. សោ សត្ថារំ បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា ឧបសម្បជ្ជិ. អថស្ស ទ្វត្តិំសាការំ ¶ អាចិក្ខិ. សោ ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ឥទំ មន្តស្ស បរិកម្មំ សជ្ឈាយិតុំ វដ្ដតីតិ. ព្រាហ្មណាបិ អន្តរន្តរា អាគន្ត្វា ‘‘គហិតោ តេ មន្តោ’’តិ បុច្ឆន្តិ. ន តាវ គណ្ហាមីតិ. សោ កតិបាហេនេវ អរហត្តំ បត្វា ព្រាហ្មណេហិ អាគន្ត្វា បុច្ឆិតកាលេ ‘‘យាថ តុម្ហេ, ឥទានាហំ អនាគមនធម្មោ ជាតោ’’តិ អាហ. ភិក្ខូ តថាគតស្ស អារោចេសុំ – ‘‘អយំ, ភន្តេ, អភូតំ វត្វា អញ្ញំ ព្យាករោតី’’តិ. សត្ថា ‘‘ខីណាសវោ ឥទានិ, ភិក្ខវេ, មម បុត្តោ ចន្ទាភោ, ភូតមេវេស កថេតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ចន្ទំវ ¶ វិមលំ សុទ្ធំ, វិប្បសន្នមនាវិលំ;

នន្ទីភវបរិក្ខីណំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ វិមលន្តិ អព្ភាទិមលរហិតំ. សុទ្ធន្តិ និរុបក្កិលេសំ. វិប្បសន្នន្តិ បសន្នចិត្តំ. អនាវិលន្តិ កិលេសាវិលត្តរហិតំ. នន្ទីភវបរិក្ខីណន្តិ តីសុ ភវេសុ បរិក្ខីណតណ្ហំ តមហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

យោ ឥមន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា កុណ្ឌកោលិយំ និស្សាយ កុណ្ឌធានវនេ វិហរន្តោ សីវលិត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ សុប្បវាសា នាម កោលិយធីតា សត្តវស្សានិ គព្ភំ ធារេត្វា សត្តាហំ មូឡ្ហគព្ភា ទុក្ខាហិ តិព្ពាហិ កដុកាហិ វេទនាហិ ផុដ្ឋា ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ វត សោ ភគវា, យោ ឥមស្ស ឯវរូបស្ស ទុក្ខស្ស ¶ បហានាយ ធម្មំ ទេសេតិ. សុប្បដិបន្នោ វត តស្ស ភគវតោ សាវកសង្ឃោ, យោ ឥមស្ស ឯវរូបស្ស ទុក្ខស្ស បហានាយ បដិបន្នោ. សុសុខំ វត តំ និព្ពានំ, យថិទំ ឯវរូបំ ទុក្ខំ ន សំវិជ្ជតី’’តិ (ឧទា. ១៨) ឥមេហិ តីហិ វិតក្កេហិ តំ ¶ ទុក្ខំ អធិវាសេន្តី សាមិកំ សត្ថុ សន្តិកំ បេសេត្វា តេន តស្សា វចនេន សត្ថុ វន្ទនាយ អារោចិតាយ ‘‘សុខិនី ហោតុ សុប្បវាសា កោលិយធីតា, អរោគា អរោគំ បុត្តំ វិជាយតូ’’តិ សត្ថារា វុត្តក្ខណេយេវ សុខិនី អរោគា អរោគំ បុត្តំ វិជាយិត្វា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា សត្តាហំ មហាទានំ អទាសិ. បុត្តោបិស្សា ជាតទិវសតោ បដ្ឋាយ ធម្មករណំ អាទាយ សង្ឃស្ស ឧទកំ បរិស្សាវេសិ. សោ អបរភាគេ និក្ខមិត្វា បព្ពជិតោ អរហត្តំ បាបុណិ.

អថេកទិវសំ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘បស្សថាវុសោ, ឯវរូបោ នាម អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយសម្បន្នោ ភិក្ខុ ឯត្តកំ កាលំ មាតុកុច្ឆិស្មិំ ទុក្ខំ អនុភោសិ, កិមង្គំ បន អញ្ញេ, ពហុំ វត ឥមិនា ទុក្ខំ និត្ថិណ្ណ’’ន្តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘អាម, ភិក្ខវេ, មម បុត្តោ ឯត្តកា ទុក្ខា មុច្ចិត្វា ឥទានិ និព្ពានំ សច្ឆិកត្វា វិហរតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យោមំ ¶ ¶ បលិបថំ ទុគ្គំ, សំសារំ មោហមច្ចគា;

តិណ្ណោ បារង្គតោ ឈាយី, អនេជោ អកថំកថី;

អនុបាទាយ និព្ពុតោ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – យោ ភិក្ខុ ឥមំ រាគបលិបថញ្ចេវ កិលេសទុគ្គញ្ច សំសារវដ្ដញ្ច ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ អប្បដិវិជ្ឈនកមោហញ្ច អតីតោ, ចត្តារោ ឱឃេ តិណ្ណោ ហុត្វា បារំ អនុប្បត្តោ, ទុវិធេន ឈានេន ឈាយី, តណ្ហាយ អភាវេន អនេជោ, កថំកថាយ អភាវេន អកថំកថី, ឧបាទានានំ អភាវេន អនុបាទិយិត្វា កិលេសនិព្ពានេន និព្ពុតោ, តមហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

យោធ ¶ កាមេតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សុន្ទរសមុទ្ទត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

សាវត្ថិយំ កិរេកោ កុលបុត្តោ សុន្ទរសមុទ្ទកុមារោ នាម ចត្តាលីសកោដិវិភវេ មហាកុលេ និព្ពត្តោ. សោ ឯកទិវសំ ¶ បច្ឆាភត្តំ គន្ធមាលាទិហត្ថំ មហាជនំ ធម្មស្សវនត្ថាយ ជេតវនំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘កហំ គច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សត្ថុ សន្តិកំ ធម្មស្សវនត្ថាយា’’តិ វុត្តេ ‘‘អហម្បិ គមិស្សាមី’’តិ វត្វា តេន សទ្ធិំ គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ និសីទិ. សត្ថា តស្ស អាសយំ វិទិត្វា អនុបុព្ពិំ កថំ កថេសិ. សោ ‘‘ន សក្កា អគារំ អជ្ឈាវសន្តេន សង្ខលិខិតំ ព្រហ្មចរិយំ ចរិតុ’’ន្តិ សត្ថុ ធម្មកថំ និស្សាយ បព្ពជ្ជាយ ជាតុស្សាហោ បរិសាយ បក្កន្តាយ សត្ថារំ បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា ‘‘មាតាបិតូហិ អននុញ្ញាតំ តថាគតា ន បព្ពាជេន្តី’’តិ សុត្វា គេហំ គន្ត្វា រដ្ឋបាលកុលបុត្តាទយោ វិយ មហន្តេន វាយាមេន មាតាបិតរោ អនុជានាបេត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ ‘‘កិំ មេ ឥធ វាសេនា’’តិ តតោ និក្ខមិត្វា រាជគហំ គន្ត្វា បិណ្ឌាយ ចរន្តោ វីតិនាមេសិ.

អថេកទិវសំ សាវត្ថិយំ តស្ស ¶ មាតាបិតរោ ឯកស្មិំ ឆណទិវសេ មហន្តេន សិរិសោភគ្គេន តស្ស សហាយកកុមារកេ កីឡមានេ ទិស្វា ‘‘អម្ហាកំ បុត្តស្ស ឥទំ ទុល្លភំ ជាត’’ន្តិ បរិទេវិំសុ. តស្មិំ ខណេ ឯកា គណិកា តំ កុលំ គន្ត្វា តស្ស មាតរំ រោទមានំ និសិន្នំ ទិស្វា ‘‘អម្ម, កិំ ការណា រោទសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘បុត្តំ អនុស្សរិត្វា រោទាមី’’តិ. ‘‘កហំ បន សោ, អម្មា’’តិ? ‘‘ភិក្ខូសុ បព្ពជិតោ’’តិ. ‘‘កិំ ឧប្បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ? ‘‘វដ្ដតិ, ន បន ឥច្ឆតិ, ឥតោ និក្ខមិត្វា រាជគហំ គតោ’’តិ. ‘‘សចាហំ តំ ឧប្បព្ពាជេយ្យំ, កិំ មេ ករេយ្យាថា’’តិ? ‘‘ឥមស្ស តេ កុលស្ស កុដុម្ពសាមិនិំ ¶ ករេយ្យាមា’’តិ. តេន ហិ មេ បរិព្ពយំ ទេថាតិ បរិព្ពយំ គហេត្វា មហន្តេន បរិវារេន រាជគហំ គន្ត្វា តស្ស បិណ្ឌាយ ចរណវីថិំ សល្លក្ខេត្វា តត្ថេកំ និវាសគេហំ គហេត្វា បាតោវ បណីតំ អាហារំ បដិយាទេត្វា ថេរស្ស បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋកាលេ ភិក្ខំ ទត្វា កតិបាហច្ចយេន, ‘‘ភន្តេ, ឥធេវ និសីទិត្វា ភត្តកិច្ចំ ករោថា’’តិ បត្តំ គណ្ហិ. សោ បត្តមទាសិ.

អថ ¶ នំ បណីតេន អាហារេន បរិវិសិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥធេវ បិណ្ឌាយ ចរិតុំ ផាសុក’’ន្តិ វត្វា កតិបាហំ អាលិន្ទេ និសីទាបេត្វា ភោជេត្វា ទារកេ បូវេហិ សង្គណ្ហិត្វា ‘‘ឯថ តុម្ហេ ថេរស្ស អាគតកាលេ មយិ វារេន្តិយាបិ ឥធាគន្ត្វា រជំ ឧដ្ឋាបេយ្យាថា’’តិ អាហ. តេ បុនទិវសេ ថេរស្ស ភោជនវេលាយ តាយ វារិយមានាបិ រជំ ឧដ្ឋាបេសុំ. សា បុនទិវសេ, ‘‘ភន្តេ, ទារកា វារិយមានាបិ មម វចនំ អសុណិត្វា ឥធ រជំ ឧដ្ឋាបេន្តិ, អន្តោគេហេ និសីទថា’’តិ អន្តោ និសីទាបេត្វា កតិបាហំ ភោជេសិ. បុន ទារកេ សង្គណ្ហិត្វា ‘‘តុម្ហេ មយា វារិយមានាបិ ថេរស្ស ភោជនកាលេ មហាសទ្ទំ ករេយ្យាថា’’តិ អាហ. តេ តថា ករិំសុ. សា បុនទិវសេ, ‘‘ភន្តេ, ឥមស្មិំ ឋានេ អតិវិយ មហាសទ្ទោ ហោតិ, ទារកា មយា វារិយមានាបិ វចនំ ន គណ្ហន្តិ, ឧបរិបាសាទេយេវ និសីទថា’’តិ វត្វា ថេរេន អធិវាសិតេ ថេរំ បុរតោ កត្វា បាសាទំ អភិរុហន្តី ទ្វារានិ បិទហមានាវ បាសាទំ អភិរុហិ. ថេរោ ឧក្កដ្ឋសបទានចារិកោ សមានោបិ រសតណ្ហាយ ពទ្ធោ តស្សា វចនេន សត្តភូមិកំ បាសាទំ អភិរុហិ.

សា ថេរំ និសីទាបេត្វា ‘‘ចត្តាលីសាយ ខលុ, សម្ម, បុណ្ណមុខ ឋានេហិ ឥត្ថី បុរិសំ អច្ចាវទតិ ¶ វិជម្ភតិ វិនមតិ គិលសតិ វិលជ្ជតិ នខេន នខំ ឃដ្ដេតិ, បាទេន បាទំ អក្កមតិ, កដ្ឋេន បថវិំ វិលិខតិ, ទារកំ ឧល្លង្ឃេតិ ឱលង្ឃេតិ, កីឡតិ កីឡាបេតិ, ចុម្ពតិ ចុម្ពាបេតិ, ភុញ្ជតិ ភុញ្ជាបេតិ, ទទាតិ អាយាចតិ, កតមនុករោតិ, ឧច្ចំ ភាសតិ, នីចំ ភាសតិ, អវិច្ចំ ភាសតិ, វិវិច្ចំ ភាសតិ, នច្ចេន គីតេន វាទិតេន រោទិតេន វិលសិតេន វិភូសិតេន ជគ្ឃតិ, បេក្ខតិ, កដិំ ចាលេតិ, គុយ្ហភណ្ឌកំ ចាលេតិ, ឩរុំ វិវរតិ, ឩរុំ បិទហតិ, ថនំ ទស្សេតិ, កច្ឆំ ទស្សេតិ, នាភិំ ទស្សេតិ, អក្ខិំ និខណតិ, ភមុកំ ¶ ឧក្ខិបតិ, ឱដ្ឋំ បលិខតិ, ជិវ្ហំ និល្លាលេតិ, ទុស្សំ មុញ្ចតិ, ទុស្សំ ពន្ធតិ, សិរសំ មុញ្ចតិ, សិរសំ ពន្ធតី’’តិ (ជា. ២.២១.៣០០) ឯវំ អាគតំ ឥត្ថិកុត្តំ ឥត្ថិលីលំ ទស្សេត្វា តស្ស បុរតោ ឋិតា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អលត្តកកតា បាទា, បាទុការុយ្ហ វេសិយា;

តុវម្បិ ទហរោ មម, អហម្បិ ទហរា តវ;

ឧភោបិ បព្ពជិស្សាម, ជិណ្ណា ទណ្ឌបរាយណា’’តិ. (ថេរគា. ៤៥៩, ៤៦២);

ថេរស្ស ¶ ‘‘អហោ វត មេ ភារិយំ អនុបធារេត្វា កតកម្ម’’ន្តិ មហាសំវេគោ ឧទបាទិ. តស្មិំ ខណេ សត្ថា បញ្ចចត្តាលីសយោជនមត្ថកេ ជេតវនេ និសិន្នោវ តំ ¶ ការណំ ទិស្វា សិតំ បាត្វាកាសិ. អថ នំ អានន្ទត្ថេរោ បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, កោ នុ ខោ ហេតុ, កោ បច្ចយោ សិតស្ស បាតុកម្មាយា’’តិ. អានន្ទ, រាជគហនគរេ សត្តភូមិកបាសាទតលេ សុន្ទរសមុទ្ទស្ស ច ភិក្ខុនោ គណិកាយ ច សង្គាមោ វត្តតីតិ. កស្ស នុ ខោ, ភន្តេ, ជយោ ភវិស្សតិ, កស្ស បរាជយោតិ? សត្ថា, ‘‘អានន្ទ, សុន្ទរសមុទ្ទស្ស ជយោ ភវិស្សតិ, គណិកាយ បរាជយោ’’តិ ថេរស្ស ជយំ បកាសេត្វា តត្ថ និសិន្នកោវ ឱភាសំ ផរិត្វា ‘‘ភិក្ខុ ឧភោបិ កាមេ និរបេក្ខោ បជហា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យោធ កាមេ បហន្ត្វាន, អនាគារោ បរិព្ពជេ;

កាមភវបរិក្ខីណំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – យោ បុគ្គលោ ឥធ លោកេ ឧភោបិ កាមេ ហិត្វា អនាគារោ ហុត្វា បរិព្ពជតិ, តំ បរិក្ខីណកាមញ្ចេវ បរិក្ខីណភវញ្ច អហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ សោ ថេរោ អរហត្តំ បត្វា ឥទ្ធិពលេន វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា កណ្ណិកាមណ្ឌលំ វិនិវិជ្ឈិត្វា សត្ថុ សរីរំ ថោមេន្តោយេវ អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិ. ធម្មសភាយម្បិ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, ‘‘អាវុសោ, ជិវ្ហាវិញ្ញេយ្យំ រសំ និស្សាយ មនំ នដ្ឋោ សុន្ទរសមុទ្ទត្ថេរោ, សត្ថា បនស្ស អវស្សយោ ជាតោ’’តិ. សត្ថា តំ កថំ សុត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបាហំ ឯតស្ស រសតណ្ហាយ ពទ្ធមនស្ស អវស្សយោ ជាតោយេវា’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ តស្សត្ថស្ស បកាសនត្ថំ អតីតំ អាហរិត្វា –

វសមានេសិ រសេហិ សញ្ជយោ’’តិ. (ជា. ១.១.១៤) –

ឯកកនិបាតេ ¶ ឥមំ វាតមិគជាតកំ វិត្ថារេត្វា ‘‘តទា សុន្ទរសមុទ្ទោ វាតមិគោ អហោសិ, ឥមំ បន គាថំ វត្វា តស្ស វិស្សជ្ជាបេតា រញ្ញោ មហាមច្ចោ អហមេវា’’តិ ជាតកំ សមោធានេសីតិ.

សុន្ទរសមុទ្ទត្ថេរវត្ថុ ពត្តិំសតិមំ.

យោធ តណ្ហន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ជដិលត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

តត្រាយំ អនុបុព្ពី កថា – អតីតេ កិរ ពារាណសិយំ ទ្វេ ភាតរោ កុដុម្ពិកា មហន្តំ ឧច្ឆុខេត្តំ ការេសុំ. អថេកទិវសំ កនិដ្ឋភាតា ឧច្ឆុខេត្តំ គន្ត្វា ‘‘ឯកំ ជេដ្ឋភាតិកស្ស ទស្សាមិ, ឯកំ មយ្ហំ ភវិស្សតី’’តិ ទ្វេ ឧច្ឆុយដ្ឋិយោ រសស្ស អនិក្ខមនត្ថាយ ឆិន្នដ្ឋានេ ពន្ធិត្វា គណ្ហិ. តទា កិរ ឧច្ឆូនំ យន្តេន បីឡនកិច្ចំ នត្ថិ, អគ្គេ វា មូលេ វា ឆិន្ទិត្វា ឧក្ខិត្តកាលេ ធម្មករណតោ ឧទកំ វិយ សយមេវ រសោ និក្ខមតិ. តស្ស បន ខេត្តតោ ឧច្ឆុយដ្ឋិយោ គហេត្វា អាគមនកាលេ ¶ គន្ធមាទនេ បច្ចេកពុទ្ធោ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ‘‘កស្ស នុ ខោ អជ្ជ អនុគ្គហំ ករិស្សាមី’’តិ ឧបធារេន្តោ តំ អត្តនោ ញាណជាលេ បវិដ្ឋំ ទិស្វា សង្គហំ កាតុំ សមត្ថភាវញ្ច ញត្វា បត្តចីវរំ អាទាយ ឥទ្ធិយា អាគន្ត្វា តស្ស បុរតោ អដ្ឋាសិ. សោ តំ ទិស្វាវ បសន្នចិត្តោ ឧត្តរសាដកំ ឧច្ចតរេ ភូមិបទេសេ អត្ថរិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥធ និសីទថា’’តិ បច្ចេកពុទ្ធំ និសីទាបេត្វា ‘‘បត្តំ ឧបនាមេថា’’តិ ឧច្ឆុយដ្ឋិយា ពន្ធនដ្ឋានំ មោចេត្វា បត្តស្ស ឧបរិ អកាសិ, រសោ ឱតរិត្វា បត្តំ បូរេសិ. បច្ចេកពុទ្ធេន តស្មិំ រសេ បីតេ ‘‘សាធុកំ វត មេ អយ្យេន រសោ បីតោ. សចេ មេ ជេដ្ឋភាតិកោ មូលំ អាហរាបេស្សតិ, មូលំ ទស្សាមិ. សចេ បត្តិំ អាហរាបេស្សតិ, បត្តិំ ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា, ‘‘ភន្តេ, បត្តំ មេ ឧបនាមេថា’’តិ ទុតិយម្បិ ឧច្ឆុយដ្ឋិំ មោចេត្វា រសំ អទាសិ. ‘‘ភាតា មេ ឧច្ឆុខេត្តតោ អញ្ញំ ឧច្ឆុំ អាហរិត្វា ខាទិស្សតី’’តិ ឯត្តកម្បិ កិរស្ស វញ្ចនចិត្តំ នាហោសិ. បច្ចេកពុទ្ធោ បន បឋមំ ឧច្ឆុរសស្ស បីតត្តា តំ ឧច្ឆុរសំ ¶ អញ្ញេហិបិ សទ្ធិំ សំវិភជិតុកាមោ ហុត្វា គហេត្វាវ និសីទិ ¶ . សោ តស្ស អាការំ ញត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, យោ អយំ មយា ទិន្នោ អគ្គរសោ, ឥមស្ស និស្សន្ទេន ទេវមនុស្សេសុ សម្បត្តិំ អនុភវិត្វា បរិយោសានេ តុម្ហេហិ បត្តធម្មមេវ បាបុណេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ. បច្ចេកពុទ្ធោបិស្ស ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ វត្វា ‘‘ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ តុយ្ហ’’ន្តិ ទ្វីហិ គាថាហិ អនុមោទនំ កត្វា យថា សោ បស្សតិ, ឯវំ អធិដ្ឋហិត្វា អាកាសេន ¶ គន្ធមាទនំ គន្ត្វា បញ្ចន្នំ បច្ចេកពុទ្ធសតានំ តំ រសំ អទាសិ.

សោ តំ បាដិហារិយំ ទិស្វា ភាតុ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កហំ គតោសី’’តិ វុត្តេ ‘‘ឧច្ឆុខេត្តំ ឱលោកេតុំ គតោម្ហី’’តិ. ‘‘កិំ តាទិសេន ឧច្ឆុខេត្តំ គតេន, ននុ នាម ឯកំ វា ទ្វេ វា ឧច្ឆុយដ្ឋិយោ អាទាយ អាគន្តព្ពំ ភវេយ្យា’’តិ ភាតរា វុត្តោ – ‘‘អាម, ភាតិក, ទ្វេ មេ ឧច្ឆុយដ្ឋិយោ គហិតា, ឯកំ បន បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វា មម ឧច្ឆុយដ្ឋិតោ រសំ ទត្វា ‘មូលំ វា បត្តិំ វា ទស្សាមី’តិ តុម្ហាកម្បិ មេ ឧច្ឆុយដ្ឋិតោ រសោ ទិន្នោ, កិំ នុ ខោ តស្ស មូលំ គណ្ហិស្សថ, ឧទាហុ បត្តិ’’ន្តិ អាហ. ‘‘កិំ បន បច្ចេកពុទ្ធេន កត’’ន្តិ? ‘‘មម ឧច្ឆុយដ្ឋិតោ រសំ បិវិត្វា តុម្ហាកំ ឧច្ឆុយដ្ឋិតោ រសំ អាទាយ អាកាសេន គន្ធមាទនំ គន្ត្វា បញ្ចសតានំ បច្ចេកពុទ្ធានំ អទាសី’’តិ. សោ តស្មិំ កថេន្តេយេវ និរន្តរំ បីតិយា ផុដ្ឋសរីរោ ហុត្វា ‘‘តេន មេ បច្ចេកពុទ្ធេន ទិដ្ឋធម្មស្សេវ អធិគមោ ភវេយ្យា’’តិ បត្ថនំ អកាសិ. ឯវំ កនិដ្ឋេន តិស្សោ សម្បត្តិយោ បត្ថិតា, ជេដ្ឋេន បន ឯកបទេនេវ អរហត្តំ បត្ថិតន្តិ ឥទំ តេសំ បុព្ពកម្មំ.

តេ យាវតាយុកំ ឋត្វា តតោ ចុតា ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ខេបយិំសុ. តេសំ ទេវលោកេ ឋិតកាលេយេវ វិបស្សី សម្មាសម្ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បជ្ជិ. តេបិ ទេវលោកតោ ចវិត្វា ពន្ធុមតិយា ឯកស្មិំ កុលគេហេ ជេដ្ឋោ ជេដ្ឋោវ, កនិដ្ឋោ កនិដ្ឋោវ ហុត្វា បដិសន្ធិំ គណ្ហិំសុ. តេសុ ជេដ្ឋស្ស សេនោតិ នាមំ អកំសុ, កនិដ្ឋស្ស អបរាជិតោតិ ¶ . តេសុ វយប្បត្តកាលេ កុដុម្ពំ សណ្ឋាបេត្វា វិហរន្តេសុ ‘‘ពុទ្ធរតនំ លោកេ ឧប្បន្នំ, ធម្មរតនំ, សង្ឃរតនំ, ទានានិ ទេថ, បុញ្ញានិ ករោថ, អជ្ជ អដ្ឋមី, អជ្ជ ចាតុទ្ទសី, អជ្ជ បន្នរសី, ឧបោសថំ ករោថ, ធម្មំ ¶ សុណាថា’’តិ ធម្មឃោសកស្ស ពន្ធុមតីនគរេ ឃោសនំ សុត្វា មហាជនំ បុរេភត្តំ ទានំ ទត្វា បច្ឆាភត្តំ ធម្មស្សវនាយ គច្ឆន្តំ ទិស្វា សេនកុដុម្ពិកោ ‘‘កហំ គច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សត្ថុ សន្តិកំ ធម្មស្សវនាយា’’តិ វុត្តេ ‘‘អហម្បិ គមិស្សាមី’’តិ តេហិ សទ្ធិំយេវ គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ និសីទិ.

សត្ថា តស្ស អជ្ឈាសយំ វិទិត្វា អនុបុព្ពិំ កថំ កថេសិ. សោ សត្ថុ ធម្មំ សុត្វា បព្ពជ្ជាយ ឧស្សាហជាតោ សត្ថារំ បព្ពជ្ជំ យាចិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘អត្ថិ បន តេ អបលោកេតព្ពា ¶ ញាតកា’’តិ បុច្ឆិ. អត្ថិ, ភន្តេតិ. តេន ហិ អបលោកេត្វា ឯហីតិ. សោ កនិដ្ឋស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘យំ ឥមស្មិំ កុលេ សាបតេយ្យំ, តំ សព្ពំ តវ ហោតូ’’តិ អាហ. តុម្ហេ បន, សាមីតិ. អហំ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមីតិ. សាមិ កិំ វទេថ, អហំ មាតរិ មតាយ មាតរំ វិយ, បិតរិ មតេ បិតរំ វិយ តុម្ហេ អលត្ថំ, ឥទំ កុលំ មហាភោគំ, គេហេ ឋិតេនេវ សក្កា បុញ្ញានិ កាតុំ, មា ឯវំ ករិត្ថាតិ. មយា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មោ សុតោ, ន សក្កា តំ អគារមជ្ឈេ ឋិតេន បូរេតុំ, បព្ពជិស្សាមេវាហំ, ត្វំ និវត្តាហីតិ. ឯវំ សោ កនិដ្ឋំ និវត្តាបេត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ ន ចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. កនិដ្ឋោបិ ‘‘ភាតុ បព្ពជិតសក្ការំ ករិស្សាមី’’តិ សត្តាហំ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ ទត្វា ភាតរំ ¶ វន្ទិត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេហិ អត្តនោ ភវនិស្សរណំ កតំ, អហំ បន បញ្ចហិ កាមគុណេហិ ពទ្ធោ និក្ខមិត្វា បព្ពជិតុំ ន សក្កោមិ, មយ្ហំ គេហេ ឋិតស្សេវ អនុច្ឆវិកំ មហន្តំ បុញ្ញកម្មំ អាចិក្ខថា’’តិ. អថ នំ ថេរោ ‘‘សាធុ សាធុ, បណ្ឌិត, សត្ថុ គន្ធកុដិំ ករោហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា នានាទារូនិ អាហរាបេត្វា ថម្ភាទីនំ អត្ថាយ តច្ឆាបេត្វា ឯកំ សុវណ្ណខចិតំ, ឯកំ រជតខចិតំ, ឯកំ មណិខចិតន្តិ សព្ពានិ សត្តរតនខចិតានិ ការេត្វា តេហិ គន្ធកុដិំ ការេត្វា សត្តរតនខចិតាហេវ ឆទនិដ្ឋកាហិ ឆាទាបេសិ. គន្ធកុដិយា ករណកាលេយេវ បន តំ អត្តនា សមាននាមកោ អបរាជិតោយេវ នាម ភាគិនេយ្យោ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អហម្បិ ករិស្សាមិ, មយ្ហម្បិ បត្តិំ ទេថ មាតុលា’’តិ អាហ. ន ទេមិ, តាត, អញ្ញេហិ អសាធារណំ ករិស្សាមីតិ. សោ ពហុម្បិ យាចិត្វា បត្តិំ អលភមានោ ‘‘គន្ធកុដិយា បុរតោ កុញ្ជរសាលំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ សត្តរតនមយំ កុញ្ជរសាលំ ការេសិ. សោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ មេណ្ឌកសេដ្ឋិ ហុត្វា និព្ពត្តិ.

គន្ធកុដិយំ ¶ បន សត្តរតនមយានិ តីណិ មហាវាតបានានិ អហេសុំ. តេសំ អភិមុខេ ហេដ្ឋា សុធាបរិកម្មកតា តិស្សោ បោក្ខរណិយោ ការេត្វា ចតុជ្ជាតិកគន្ធោទកស្ស បូរេត្វា អបរាជិតោ, គហបតិ, បញ្ចវណ្ណានិ កុសុមានិ រោបាបេសិ តថាគតស្ស អន្តោ និសិន្នកាលេ វាតវេគេន សមុដ្ឋិតាហិ រេណុវដ្ដីហិ សរីរស្ស ឱកិរណត្ថំ. គន្ធកុដិថូបិកាយ កបល្លំ រត្តសុវណ្ណមយំ អហោសិ, បវាឡមយា សិខរា, ហេដ្ឋា មណិមយា ឆទនិដ្ឋកា. ឥតិ សា នច្ចន្តោ វិយ មោរោ សោភមានា អដ្ឋាសិ. សត្តសុ បន រតនេសុ កោដ្ដេតព្ពយុត្តកំ កោដ្ដេត្វា ឥតរំ សកលមេវ ¶ គហេត្វា ជណ្ណុមត្តេន ឱធិនា គន្ធកុដិំ បរិក្ខិបិត្វា បរិវេណំ បូរេសិ.

ឯវំ គន្ធកុដិំ និដ្ឋាបេត្វា អបរាជិតោ, គហបតិ, ភាតិកត្ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, និដ្ឋិតា គន្ធកុដិ, បរិភោគមស្សា បច្ចាសីសាមិ, បរិភោគេន កិរ មហន្តំ បុញ្ញំ ហោតី’’តិ ¶ . សោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមិនា កិរ វោ កុដុម្ពិកេន គន្ធកុដិ ការិតា, ឥទានិ បន បរិភោគំ បច្ចាសីសតី’’តិ អាហ. សត្ថា ឧដ្ឋាយាសនា គន្ធកុដិអភិមុខំ គន្ត្វា គន្ធកុដិំ បរិក្ខិបិត្វា បរិក្ខិត្តរតនរាសិំ ឱលោកេន្តោ ទ្វារកោដ្ឋកេ អដ្ឋាសិ. អថ នំ កុដុម្ពិកោ ‘‘បវិសថ, ភន្តេ’’តិ អាហ. សត្ថា តត្ថេវ ឋត្វា តតិយវារេ តស្ស ភាតិកត្ថេរំ ឱលោកេសិ. សោ ឱលោកិតាការេនេវ ញត្វា កនិដ្ឋភាតរំ អាហ – ‘‘ឯហិ, តាត, ‘មមេវ រក្ខា ភវិស្សតិ, តុម្ហេ យថាសុខំ វសថា’តិ សត្ថារំ វទេហី’’តិ. សោ តស្ស វចនំ សុត្វា សត្ថារំ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា, ‘‘ភន្តេ, យថា មនុស្សា រុក្ខមូលេ បវិសិត្វា អនបេក្ខា បក្កមន្តិ, យថា វា នទិំ តរិត្វា ឧឡុម្បំ អនបេក្ខា បរិច្ចជន្តិ, ឯវំ អនបេក្ខា ហុត្វា តុម្ហេ វសថា’’តិ អាហ. កិមត្ថំ បន សត្ថា អដ្ឋាសិ? ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘ពុទ្ធានំ សន្តិកំ បុរេភត្តម្បិ បច្ឆាភត្តម្បិ ពហូ អាគច្ឆន្តិ, តេសុ រតនានិ អាទាយ បក្កមន្តេសុ ន សក្កា អម្ហេហិ វារេតុំ, បរិវេណម្ហិ ឯត្តកេ រតនេ វោកិណ្ណេ អត្តនោ ឧបដ្ឋាកេ ហរន្តេបិ ន វារេតីតិ កុដុម្ពិកោ មយិ អាឃាតំ កត្វា អបាយូបគោ ភវេយ្យា’’តិ ឥមិនា ការណេន អដ្ឋាសិ. តេន បន ¶ , ‘‘ភន្តេ, មមេវ រក្ខា ភវិស្សតិ, តុម្ហេ វសថា’’តិ វុត្តេ បាវិសិ.

កុដុម្ពិកោ ¶ សមន្តា រក្ខំ ឋបេត្វា មនុស្សេ អាហ – ‘‘តាតា, ឧច្ឆង្គេន វា បច្ឆិបសិព្ពកេហិ វា អាទាយ គច្ឆន្តេ វារេយ្យាថ, ហត្ថេន គហេត្វា គច្ឆន្តេ បន មា វារយិត្ថា’’តិ. អន្តោនគរេបិ អារោចាបេសិ ‘‘មយា គន្ធកុដិបរិវេណេ សត្ត រតនានិ ឱកិណ្ណានិ, សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា គច្ឆន្តា ទុគ្គតមនុស្សា ឧភោ ហត្ថេ បូរេត្វា គណ្ហន្តុ, សុខិតាបិ ឯកេន គណ្ហន្តូ’’តិ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ ‘‘សទ្ធា តាវ ធម្មំ សោតុកាមា គមិស្សន្តិយេវ, អស្សទ្ធាបិ បន ធនលោភេន គន្ត្វា ធម្មំ សុត្វា ទុក្ខតោ មុច្ចិស្សន្តី’’តិ. តស្មា ជនសង្គហត្ថាយ ឯវំ អារោចាបេសិ. មហាជនោ តេន វុត្តនិយាមេនេវ រតនានិ គណ្ហិ. សកិំ ឱកិណ្ណរតនេសុ ខីណេសុ យាវតតិយំ ជណ្ណុមត្តេន ឱធិនា ឱកិរាបេសិយេវ. សត្ថុ បន បាទមូលេ តិបុសមត្តំ អនគ្ឃំ មណិរតនំ ឋបេសិ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘សត្ថុ សរីរតោ សុវណ្ណវណ្ណាយ បភាយ សទ្ធិំ មណិបភំ ឱលោកេន្តានំ តិត្តិ នាម ន ភវិស្សតី’’តិ. តស្មា ឯវមកាសិ. មហាជនោបិ អតិត្តោវ ឱលោកេសិ.

អថេកទិវសំ ឯកោ មិច្ឆាទិដ្ឋិកព្រាហ្មណោ ‘‘សត្ថុ កិរ បាទមូលេ មហគ្ឃំ មណិរតនំ និក្ខិត្តំ, ហរិស្សាមិ ន’’ន្តិ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិតុំ អាគតស្ស មហាជនស្ស អន្តរេន បាវិសិ. កុដុម្ពិកោ តស្ស បវិសនាការេនេវ ¶ ‘‘មណិំ គណ្ហិតុកាមោ’’តិ សល្លក្ខេត្វា ‘‘អហោ វត ន គណ្ហេយ្យា’’តិ ចិន្តេសិ. សោបិ សត្ថារំ វន្ទន្តោ វិយ បាទមូលេ ហត្ថំ ឧបនាមេត្វា មណិំ គហេត្វា ¶ ឱវដ្ដិកាយ កត្វា បក្កាមិ. កុដុម្ពិកោ តស្មិំ ចិត្តំ បសាទេតុំ នាសក្ខិ. សោ ធម្មកថាវសានេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, មយា តិក្ខត្តុំ គន្ធកុដិំ បរិក្ខិបិត្វា ជណ្ណុមត្តេន ឱធិនា សត្ត រតនានិ ឱកិណ្ណានិ, តានិ មេ គណ្ហន្តេសុ អាឃាតោ នាម នាហោសិ, ចិត្តំ ភិយ្យោ ភិយ្យោ បសីទិយេវ. អជ្ជ បន ‘អហោ វតាយំ ព្រាហ្មណោ មណិំ ន គណ្ហេយ្យា’តិ ចិន្តេត្វា តស្មិំ មណិំ អាទាយ គតេ ចិត្តំ បសាទេតុំ នាសក្ខិ’’ន្តិ. សត្ថា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘ននុ, ឧបាសក, អត្តនោ សន្តកំ បរេហិ អនាហរណីយំ កាតុំ សក្កោសី’’តិ នយំ អទាសិ. សោ សត្ថារា ទិន្ននយេ ឋត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ‘‘អជ្ជ អាទិំ កត្វា មម សន្តកំ ទសិកសុត្តមត្តម្បិ មំ អភិភវិត្វា អនេកសតាបិ រាជានោ វា ចោរា វា គណ្ហិតុំ សមត្ថា នាម មា ហោន្តុ, អគ្គិនាបិ មម សន្តកំ មា ឌយ្ហតុ, ឧទកេនបិ មា វុយ្ហតូ’’តិ បត្ថនំ អកាសិ ¶ . សត្ថាបិស្ស ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ អនុមោទនំ អកាសិ. សោ គន្ធកុដិមហំ ករោន្តោ អដ្ឋសដ្ឋិយា ភិក្ខុសតសហស្សានំ អន្តោវិហារេយេវ នវ មាសេ មហាទានំ ទត្វា ទានបរិយោសានេ សព្ពេសំ តិចីវរំ អទាសិ. សង្ឃនវកស្ស ចីវរសាដកា សហស្សគ្ឃនកា អហេសុំ.

សោ ឯវំ យាវតាយុកំ បុញ្ញានិ ករិត្វា តតោ ចុតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ឯត្តកំ កាលំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា ឥមស្មិំ ¶ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហេ ឯកស្មិំ សេដ្ឋិកុលេ បដិសន្ធិំ គហេត្វា អឌ្ឍមាសាធិកេ នវ មាសេ មាតុកុច្ឆិយំ វសិ. ជាតទិវសេ បនស្ស សកលនគរេ សព្ពាវុធានិ បជ្ជលិំសុ, សព្ពេសំ កាយរូឡ្ហានិ អាភរណានិបិ បជ្ជលិតានិ វិយ ឱភាសំ មុញ្ចិំសុ, នគរំ ឯកបជ្ជោតំ អហោសិ. សេដ្ឋិបិ បាតោវ រាជូបដ្ឋានំ អគមាសិ. អថ នំ រាជា បុច្ឆិ – ‘‘អជ្ជ សព្ពាវុធានិ បជ្ជលិំសុ, នគរំ ឯកបជ្ជោតំ ជាតំ, ជានាសិ នុ ខោ ឯត្ថ ការណ’’ន្តិ? ‘‘ជានាមិ, ទេវា’’តិ. ‘‘កិំ, សេដ្ឋី’’តិ? ‘‘មម គេហេ តុម្ហាកំ ទាសោ ជាតោ, តស្ស បុញ្ញតេជេនេវំ អហោសី’’តិ. ‘‘កិំ នុ ខោ ចោរោ ភវិស្សតី’’តិ? ‘‘នត្ថេតំ, ទេវ, បុញ្ញវា សត្តោ កតាភិនីហារោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ នំ សម្មា បោសេតុំ វដ្ដតិ, ឥទមស្ស ខីរមូលំ ហោតូ’’តិ ទេវសិកំ សហស្សំ បដ្ឋបេសិ. អថស្ស នាមគហណទិវសេ សកលនគរស្ស ឯកបជ្ជោតភូតត្តា ជោតិកោត្វេវ នាមំ ករិំសុ.

អថស្ស វយប្បត្តកាលេ គេហករណត្ថាយ ភូមិតលេ សោធិយមានេ សក្កស្ស ភវនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សក្កោ ‘‘កិំ នុ ខោ ឥទ’’ន្តិ ឧបធារយមានោ ‘‘ជោតិកស្ស គេហដ្ឋានំ គណ្ហន្តី’’តិ ញត្វា ‘‘នាយំ ឯតេហិ កតគេហេ វសិស្សតិ, មយាបេត្ថ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ វឌ្ឍកីវេសេន តត្ថ គន្ត្វា ‘‘កិំ ករោថា’’តិ អាហ. ‘‘ជោតិកស្ស គេហដ្ឋានំ គណ្ហាមា’’តិ. ‘‘អបេថ, នាយំ តុម្ហេហិ កតគេហេ វសិស្សតី’’តិ វត្វា សោឡសករីសមត្តំ ¶ ភូមិបទេសំ ឱលោកេសិ, សោ តាវទេវ កសិណមណ្ឌលំ ¶ វិយ សមោ អហោសិ. បុន ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ បថវិំ ភិន្ទិត្វា សត្តរតនមយោ សត្តភូមិកបាសាទោ ឧដ្ឋហតូ’’តិ ចិន្តេត្វា ឱលោកេសិ, តាវទេវ តថារូបោ បាសាទោ ឧដ្ឋហិ. បុន ‘‘ឥមំ បរិក្ខិបិត្វា សត្តរតនមយា សត្ត បាការា ឧដ្ឋហន្តូ’’តិ ចិន្តេត្វា ឱលោកេសិ, តថារូបា បាការា ឧដ្ឋហិំសុ. អថ ‘‘នេសំ បរិយន្តេ កប្បរុក្ខា ឧដ្ឋហន្តូ’’តិ ចិន្តេត្វា ¶ ឱលោកេសិ, តថារូបា កប្បរុក្ខា ឧដ្ឋហិំសុ. ‘‘បាសាទស្ស ចតូសុ កណ្ណេសុ ចតស្សោ និធិកុម្ភិយោ ឧដ្ឋហន្តូ’’តិ ចិន្តេត្វា ឱលោកេសិ, សព្ពំ តថេវ អហោសិ. និធិកុម្ភីសុ បន ឯកា យោជនិកា អហោសិ, ឯកា តិគាវុតិកា, ឯកា អឌ្ឍយោជនិកា, ឯកា គាវុតប្បមាណា. ពោធិសត្តស្ស និព្ពត្តនិធិកុម្ភីនំ បន ឯកមុខប្បមាណំ អហោសិ, ហេដ្ឋា បថវីបរិយន្តាវ អហេសុំ. ជោតិកស្ស និព្ពត្តនិធិកុម្ភីនំ មុខបរិមាណំ ន កថិតំ, សព្ពា មុខឆិន្នតាលផលំ វិយ បរិបុណ្ណាវ ឧដ្ឋហិំសុ. បាសាទស្ស ចតូសុ កណ្ណេសុ តរុណតាលក្ខន្ធប្បមាណា ចតស្សោ សុវណ្ណមយា ឧច្ឆុយដ្ឋិយោ និព្ពត្តិំសុ. តាសំ មណិមយានិ បត្តានិ, សោវណ្ណមយានិ ខន្ធានិ អហេសុំ. បុព្ពកម្មស្ស ទស្សនត្ថំ កិរេតានិ, និព្ពត្តិំសុ.

សត្តសុ ទ្វារកោដ្ឋកេសុ សត្ត យក្ខា អារក្ខំ គណ្ហិំសុ. បឋមេ ទ្វារកោដ្ឋកេ យមកោឡី នាម យក្ខោ អត្តនោ បរិវារេន យក្ខសហស្សេន សទ្ធិំ អារក្ខំ គណ្ហិ, ទុតិយេ ¶ ឧប្បលោ នាម អត្តនោ បរិវារយក្ខានំ ទ្វីហិ សហស្សេហិ សទ្ធិំ, តតិយេ វជិរោ នាម តីហិ សហស្សេហិ សទ្ធិំ, ចតុត្ថេ វជិរពាហុ នាម ចតូហិ សហស្សេហិ សទ្ធិំ, បញ្ចមេ កសកន្ទោ នាម បញ្ចហិ សហស្សេហិ សទ្ធិំ, ឆដ្ឋេ កដត្ថោ នាម ឆហិ សហស្សេហិ សទ្ធិំ, សត្តមេ ទិសាមុខោ នាម សត្តហិ សហស្សេហិ សទ្ធិំ អារក្ខំ គណ្ហិ. ឯវំ បាសាទស្ស អន្តោ ច ពហិ ច គាឡ្ហរក្ខា អហោសិ. ‘‘ជោតិកស្ស កិរ សត្តរតនមយោ សត្តភូមិកបាសាទោ ឧដ្ឋិតោ, សត្ត បាការា សត្តទ្វារកោដ្ឋកា ចតស្សោ និធិកុម្ភិយោ ឧដ្ឋិតា’’តិ សុត្វា ពិម្ពិសារោ រាជា សេដ្ឋិច្ឆត្តំ បហិណិ. សោ ជោតិកសេដ្ឋិ នាម អហោសិ.

តេន បន សទ្ធិំ កតបុញ្ញកម្មា ឥត្ថី ឧត្តរកុរូសុ និព្ពត្តិ. អថ នំ ទេវតា តតោ អានេត្វា សិរិគព្ភេ និសីទាបេសុំ. សា អាគច្ឆមានា ឯកំ តណ្ឌុលនាឡិំ តយោ ច ជោតិបាសាណេ គណ្ហិ. តេសំ យាវជីវំ តាយេវ តណ្ឌុលនាឡិយា ភត្តំ អហោសិ. សចេ កិរ តេ សកដសតម្បិ តណ្ឌុលានំ បូរេតុកាមា ហោន្តិ, សា តណ្ឌុលនាឡិ នាឡិយេវ ហុត្វា តិដ្ឋតិ. ភត្តបចនកាលេ តណ្ឌុលេ ឧក្ខលិយំ បក្ខិបិត្វា តេសំ បាសាណានំ ¶ ឧបរិ ឋបេតិ, បាសាណា តាវទេវ បជ្ជលិត្វា ភត្តេ បក្កមត្តេ និព្ពាយន្តិ. តេនេវ សញ្ញាណេន ភត្តស្ស បក្កភាវំ ជានន្តិ. សូបេយ្យាទិបចនកាលេបិ ឯសេវ នយោ. ឯវំ តេសំ ជោតិបាសាណេហិ អាហារោ បច្ចតិ. មណិអាលោកេន ¶ ច វសន្តិ, អគ្គិស្ស វា ទីបស្ស ¶ វា ឱភាសំ នេវ ជានិំសុ. ‘‘ជោតិកស្ស កិរ ឯវរូបា សម្បត្តី’’តិ សកលជម្ពុទីបេ បាកដោ អហោសិ. មហាជនោ យានាទីនិ យោជេត្វា ទស្សនត្ថាយ អាគច្ឆតិ. ជោតិកសេដ្ឋិ អាគតាគតានំ ឧត្តរកុរុតណ្ឌុលានំ ភត្តំ បចាបេត្វា ទាបេសិ. ‘‘កប្បរុក្ខេហិ វត្ថានិ គណ្ហន្តុ, អាភរណានិ គណ្ហន្តូ’’តិ អាណាបេសិ. ‘‘គាវុតិកនិធិកុម្ភិយា មុខំ វិវរាបេត្វា យាបនមត្តំ ធនំ គណ្ហន្តូ’’តិ អាណាបេសិ. សកលជម្ពុទីបវាសិកេសុ ធនំ គហេត្វា គច្ឆន្តេសុ និធិកុម្ភិយា អង្គុលិមត្តម្បិ ឩនំ នាហោសិ. គន្ធកុដិបរិវេណេ វាលុកំ កត្វា ឱកិណ្ណរតនានំ កិរស្ស ឯសោ និស្សន្ទោ.

ឯវំ មហាជនេ វត្ថាភរណានិ ចេវ ធនញ្ច យទិច្ឆកំ អាទាយ គច្ឆន្តេ ពិម្ពិសារោ តស្ស បាសាទំ ទដ្ឋុកាមោបិ មហាជនេ អាគច្ឆន្តេ ឱកាសំ នាលត្ថ. អបរភាគេ យទិច្ឆកំ អាទាយ គតត្តា មនុស្សេសុ មន្ទីភូតេសុ រាជា ជោតិកស្ស បិតរំ អាហ – ‘‘តវ បុត្តស្ស បាសាទំ ទដ្ឋុកាមម្ហា’’តិ. សោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ វត្វា គន្ត្វា បុត្តស្ស កថេសិ – ‘‘តាត, រាជា តេ បាសាទំ ទដ្ឋុកាមោ’’តិ. ‘‘សាធុ, តាត, អាគច្ឆតូ’’តិ. រាជា មហន្តេន បរិវារេន តត្ថ អគមាសិ. បឋមទ្វារកោដ្ឋកេ សម្មជ្ជិត្វា កចវរឆឌ្ឌិកា ទាសី រញ្ញោ ហត្ថំ អទាសិ, រាជា ‘‘សេដ្ឋិជាយា’’តិ សញ្ញាយ លជ្ជមានោ តស្សា ពាហាយ ហត្ថំ ន ឋបេសិ. ឯវំ សេសទ្វារកោដ្ឋកេសុបិ ¶ ទាសិយោ ‘‘សេដ្ឋិភរិយាយោ’’តិ មញ្ញមានោ តាសំ ពាហាយ ហត្ថំ ន ឋបេសិ. ជោតិកោ អាគន្ត្វា រាជានំ បច្ចុគ្គន្ត្វា វន្ទិត្វា បច្ឆតោ ហុត្វា ‘‘បុរតោ យាថ, ទេវា’’តិ អាហ. រញ្ញោ មណិបថវី សតបោរិសបបាតោ វិយ ហុត្វា ឧបដ្ឋហិ. សោ ‘‘ឥមិនា មម គហណត្ថាយ ឱបាតោ ខណិតោ’’តិ មញ្ញមានោ បាទំ និក្ខិបិតុំ ន វិសហិ. ជោតិកោ ‘‘នាយំ, ទេវ, ឱបាតោ, មម បច្ឆតោ អាគច្ឆថា’’តិ បុរតោ អហោសិ. រាជា តេន អក្កន្តកាលេ ភូមិំ អក្កមិត្វា ហេដ្ឋិមតលតោ ¶ បដ្ឋាយ បាសាទំ ឱលោកេន្តោ វិចរិ. តទា អជាតសត្តុកុមារោបិ បិតុ អង្គុលិំ គហេត្វា វិចរន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ អន្ធពាលោ មម បិតា, គហបតិកេ នាម សត្តរតនមយេ បាសាទេ វសន្តេ ឯស រាជា ហុត្វា ទារុមយេ គេហេ វសតិ, អហំ ទានិ រាជា ហុត្វា ឥមស្ស ឥមស្មិំ បាសាទេ វសិតុំ ន ទស្សាមី’’តិ.

រញ្ញោបិ ឧបរិមតលានិ អភិរុហន្តស្សេវ បាតរាសវេលា ជាតា. សោ សេដ្ឋិំ អាមន្តេត្វា, ‘‘មហាសេដ្ឋិ, ឥធេវ បាតរាសំ ភុញ្ជិស្សាមា’’តិ. ជានាមិ, ទេវ, សជ្ជិតោ ទេវស្សាហារោតិ. សោ សោឡសហិ គន្ធោទកឃដេហិ ន្ហត្វា រតនមយេ សេដ្ឋិស្ស និសីទនមណ្ឌបេ បញ្ញត្តេ តស្សេវ និសីទនបល្លង្កេ និសីទិ. អថស្ស ហត្ថធោវនូទកំ ទត្វា សតសហស្សគ្ឃនិកាយ សុវណ្ណបាតិយា កិលិន្នបាយាសំ វឌ្ឍេត្វា បុរតោ ឋបយិំសុ. រាជា ‘‘ភោជន’’ន្តិ សញ្ញាយ ភុញ្ជិតុំ អារភិ. សេដ្ឋិ ¶ ‘‘នយិទំ, ទេវ, ភោជនំ, កិលិន្នបាយាសោ ¶ ឯសោ’’តិ អញ្ញិស្សា សុវណ្ណបាតិយា ភោជនំ វឌ្ឍេត្វា បុរិមបាតិយំ ឋបយិំសុ. តតោ ឧដ្ឋិតឧតុនា កិរ តំ ភុញ្ជិតុំ សុខំ ហោតិ. រាជា មធុរភោជនំ ភុញ្ជន្តោ បមាណំ ន អញ្ញាសិ. អថ នំ សេដ្ឋិ វន្ទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ‘‘អលំ, ទេវ, ឯត្តកមេវ ហោតុ, ឥតោ ឧត្តរិំ ជិរាបេតុំ ន សក្កា’’តិ អាហ. អថ នំ រាជា អាហ – ‘‘កិំ, គហបតិ, គរុកំ កត្វា កថេសិ អត្តនោ ភត្ត’’ន្តិ? ទេវ, នត្ថេតំ, តុម្ហាកំ សព្ពស្សាបិ ហិ ពលកាយស្ស ឥទមេវ ភត្តំ ឥទំ សុបេយ្យំ. អបិ ច ខោ អហំ អយសស្ស ភាយាមីតិ. កិំ ការណាតិ? សចេ ទេវស្ស កាយាលសិយមត្តំ ភវេយ្យ, ‘‘ហិយ្យោ រញ្ញា សេដ្ឋិស្ស គេហេ ភត្តំ ភុត្តំ, សេដ្ឋិនា កិញ្ចិ កតំ ភវិស្សតី’’តិ វចនស្ស ភាយាមិ, ទេវាតិ. តេន ហិ ភត្តំ ហរ, ឧទកំ អាហរាតិ. រញ្ញោ ភត្តកិច្ចាវសានេ សព្ពោ រាជបរិវារោ តទេវ ភត្តំ បរិភុញ្ជិ.

រាជា សុខកថាយ និសិន្នោ សេដ្ឋិំ អាមន្តេត្វា, ‘‘កិំ ឥមស្មិំ គេហេ សេដ្ឋិភរិយា នត្ថី’’តិ អាហ? ‘‘អាម អត្ថិ, ទេវា’’តិ. ‘‘កហំ សា’’តិ? ‘‘សិរិគព្ភេ និសិន្នា, ទេវស្ស អាគតភាវំ ន ជានាតី’’តិ. កិញ្ចាបិ ហិ បាតោវ រាជា សបរិវារោ អាគតោ, សា បនស្ស អាគតភាវំ ន ជានាតេវ. តតោ សេដ្ឋិ ‘‘រាជា មេ ភរិយំ ទដ្ឋុកាមោ’’តិ តស្សា សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘រាជា អាគតោ, កិំ តវ រាជានំ ទដ្ឋុំ ន វដ្ដតី’’តិ អាហ. សា ¶ និបន្នកាវ ¶ ‘‘កោ ឯស, សាមិ, រាជា នាមា’’តិ វត្វា ‘‘រាជា នាម អម្ហាកំ ឥស្សរោ’’តិ វុត្តេ អនត្តមនតំ បវេទេន្តី ‘‘ទុក្កដានិ វត នោ បុញ្ញកម្មានិ, យេសំ នោ ឥស្សរោបិ អត្ថិ. អស្សទ្ធាយ នាម បុញ្ញកម្មានិ កត្វា មយំ សម្បត្តិំ បាបុណិត្វា អញ្ញស្ស ឥស្សរិយដ្ឋានេ និព្ពត្តម្ហា. អទ្ធា អម្ហេហិ អសទ្ទហិត្វា ទានំ ទិន្នំ ភវិស្សតិ, តស្សេតំ ផល’’ន្តិ វត្វា ‘‘កិំ ទានិ ករោមិ, សាមី’’តិ អាហ. តាលវណ្ដំ អាទាយ អាគន្ត្វា រាជានំ ពីជាហីតិ. តស្សា តាលវណ្ដំ អាទាយ អាគន្ត្វា រាជានំ ពីជេន្តិយា រញ្ញោ វេឋនស្ស គន្ធវាតោ អក្ខីនិ បហរិ, អថស្សា អក្ខីហិ អស្សុធារា បវត្តិំសុ. តំ ទិស្វា រាជា សេដ្ឋិំ អាហ – ‘‘មហាសេដ្ឋិ, មាតុគាមោ នាម អប្បពុទ្ធិកោ, ‘រាជា មេ សាមិកស្ស សម្បត្តិំ គណ្ហេយ្យា’តិ ភយេន រោទតិ មញ្ញេ, អស្សាសេហិ នំ ‘ន មេ តវ សម្បត្តិយា អត្ថោ’’’តិ. ន ឯសា, ទេវ, រោទតីតិ. អថ កិំ ឯតន្តិ? តុម្ហាកំ វេឋនគន្ធេនស្សា អស្សូនិ បវត្តិំសុ. អយញ្ហិ ទីបោភាសំ វា អគ្គិឱភាសំ វា អទិស្វា មណិអាលោកេនេវ ភុញ្ជតិ ច និសីទតិ ច និបជ្ជតិ ច, ទេវោ បន ទីបាលោកេន និសិន្នោ ភវិស្សតីតិ? អាម, សេដ្ឋីតិ. តេន ហិ, ទេវ, អជ្ជ បដ្ឋាយ មណិអាលោកេន និសីទថាតិ មហន្តំ តិបុសមត្តំ អនគ្ឃំ មណិរតនំ អទាសិ. រាជា គេហំ ឱលោកេត្វា ‘‘មហតី វត ជោតិកស្ស សម្បត្តី’’តិ វត្វា អគមាសិ. អយំ តាវ ជោតិកស្ស ឧប្បត្តិ.

ឥទានិ ¶ ¶ ជដិលស្ស ឧប្បត្តិ វេទិតព្ពា – ពារាណសិយញ្ហិ ឯកា សេដ្ឋិធីតា អភិរូបា អហោសិ, តំ បន្នរសសោឡសវស្សុទ្ទេសិកកាលេ រក្ខណត្ថាយ ឯកំ ទាសិំ ទត្វា សត្តភូមិកស្ស បាសាទស្ស ឧបរិមតលេ សិរិគព្ភេ វាសយិំសុ. តំ ឯកទិវសំ វាតបានំ វិវរិត្វា ពហិ ឱលោកយមានំ អាកាសេន គច្ឆន្តោ ឯកោ វិជ្ជាធរោ ទិស្វា ឧប្បន្នសិនេហោ វាតបានេន បវិសិត្វា តាយ សទ្ធិំ សន្ថវមកាសិ. សា តេន សទ្ធិំ សំវាសមន្វាយ ន ចិរស្សេវ គព្ភំ បដិលភិ. អថ នំ សា ទាសី ទិស្វា, ‘‘អម្ម, កិំ ឥទ’’ន្តិ វត្វា ‘‘ហោតុ មា កស្សចិ អាចិក្ខី’’តិ តាយ វុត្តា ភយេន តុណ្ហី អហោសិ. សាបិ ទសមាសច្ចយេន បុត្តំ វិជាយិត្វា នវភាជនំ អាហរាបេត្វា តត្ថ តំ ទារកំ និបជ្ជាបេត្វា តំ ភាជនំ បិទហិត្វា ឧបរិ បុប្ផទាមានិ ឋបេត្វា ‘‘ឥមំ សីសេន ឧក្ខិបិត្វា គង្គាយ ¶ វិស្សជ្ជេហិ, ‘កិំ ឥទ’ន្តិ ច បុដ្ឋា ‘អយ្យាយ មេ ពលិកម្ម’ន្តិ វទេយ្យាសី’’តិ ទាសិំ អាណាបេសិ. សា តថា អកាសិ.

ហេដ្ឋាគង្គាយម្បិ ទ្វេ ឥត្ថិយោ ន្ហាយមានា តំ ភាជនំ ឧទកេនាហរិយមានំ ទិស្វា ឯកា ‘‘មយ្ហេតំ ភាជន’’ន្តិ អាហ. ឯកា ‘‘យំ ឯតស្ស អន្តោ, តំ មយ្ហ’’ន្តិ វត្វា ភាជនេ សម្បត្តេ តំ អាទាយ ថលេ ឋបេត្វា វិវរិត្វា ទារកំ ទិស្វា ឯកា ‘‘មម ភាជនន្តិ វុត្តតាយ ទារកោ មមេវ ហោតី’’តិ អាហ. ឯកា ‘‘យំ ភាជនស្ស អន្តោ, តំ មមេវ ហោតូតិ វុត្តតាយ មម ទារកោ’’តិ អាហ. តា ¶ វិវទមានា វិនិច្ឆយដ្ឋានំ គន្ត្វា តមត្ថំ អារោចេត្វា អមច្ចេសុ វិនិច្ឆិតុំ អសក្កោន្តេសុ រញ្ញោ សន្តិកំ អគមំសុ. រាជា តាសំ វចនំ សុត្វា ‘‘ត្វំ ទារកំ គណ្ហ, ត្វំ ភាជនំ គណ្ហា’’តិ អាហ. យាយ បន ទារកោ លទ្ធោ, សា មហាកច្ចានត្ថេរស្ស ឧបដ្ឋាយិកា អហោសិ. តស្មា សា ទារកំ ‘‘ឥមំ ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពាជេស្សាមី’’តិ បោសេសិ. តស្ស ជាតទិវសេ គព្ភមលស្ស ធោវិត្វា អនបនីតតាយ កេសា ជដិតា ហុត្វា អដ្ឋំសុ, តេនស្ស ជដិលោត្វេវ នាមំ ករិំសុ. តស្ស បទសា វិចរណកាលេ ថេរោ តំ គេហំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. ឧបាសិកា ថេរំ និសីទាបេត្វា អាហារមទាសិ. ថេរោ ទារកំ ទិស្វា ‘‘កិំ ឧបាសិកេ ទារកោ លទ្ធោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, ភន្តេ, ឥមាហំ ទារកំ តុម្ហាកំ សន្តិកេ បព្ពាជេស្សាមីតិ បោសេសិំ, បព្ពាជេថ ន’’ន្តិ អទាសិ. ថេរោ ‘‘សាធូ’’តិ អាទាយ តំ គច្ឆន្តោ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឥមស្ស គិហិសម្បត្តិំ អនុភវិតុំ បុញ្ញកម្ម’’ន្តិ ឱលោកេន្តោ ‘‘មហាបុញ្ញោ សត្តោ មហាសម្បត្តិំ អនុភវិស្សតិ, ទហរោ ឯស តាវ, ញាណម្បិស្ស បរិបាកំ ន គច្ឆតី’’តិ ចិន្តេត្វា តំ អាទាយ តក្កសិលាយំ ឯកស្ស ឧបដ្ឋាកស្ស គេហំ អគមាសិ.

សោ ថេរំ វន្ទិត្វា ឋិតោ តំ ទារកំ ទិស្វា ‘‘ទារកោ វោ, ភន្តេ, លទ្ធោ’’តិ បុច្ឆិ. អាម, ឧបាសក, បព្ពជិស្សតិ, ទហរោ តាវ, តវេវ សន្តិកេ ហោតូតិ. សោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ តំ ¶ បុត្តដ្ឋានេ ឋបេត្វា បដិជគ្គិ. តស្ស បន គេហេ ទ្វាទស វស្សានិ ភណ្ឌកំ ឧស្សន្នំ ហោតិ. សោ គាមន្តរំ គច្ឆន្តោ សព្ពម្បិ តំ ភណ្ឌំ ¶ អាបណំ ហរិត្វា ទារកំ អាបណេ និសីទាបេត្វា តស្ស តស្ស ភណ្ឌកស្ស មូលំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘ឥទញ្ច ឥទញ្ច ឯត្តកំ នាម ¶ ធនំ គហេត្វា ទទេយ្យាសី’’តិ វត្វា បក្កាមិ. តំទិវសំ នគរបរិគ្គាហិកា ទេវតា អន្តមសោ មរិចជីរកមត្តេនាបិ អត្ថិកេ តស្សេវ អាបណាភិមុខេ ករិំសុ. សោ ទ្វាទស វស្សានិ ឧស្សន្នំ ភណ្ឌកំ ឯកទិវសេនេវ វិក្កិណិ. កុដុម្ពិកោ អាគន្ត្វា អាបណេ កិញ្ចិ អទិស្វា ‘‘សព្ពំ តេ, តាត, ភណ្ឌកំ នាសិត’’ន្តិ អាហ. ន នាសេមិ, សព្ពំ តុម្ហេហិ វុត្តនយេនេវ វិក្កិណិំ, ឥទំ អសុកស្ស មូលំ, ឥទំ អសុកស្សាតិ. កុដុម្ពិកោ បសីទិត្វា ‘‘អនគ្ឃោ បុរិសោ, យត្ថ កត្ថចិ ជីវិតុំ សមត្ថោ’’តិ អត្តនោ គេហេ វយប្បត្តំ ធីតរំ តស្ស ទត្វា ‘‘គេហមស្ស ករោថា’’តិ បុរិសេ អាណាបេត្វា និដ្ឋិតេ គេហេ ‘‘គច្ឆថ, តុម្ហេ អត្តនោ គេហេ វសថា’’តិ អាហ.

អថស្ស គេហបវិសនកាលេ ឯកេន បាទេន ឧម្មារេ អក្កន្តមត្តេ គេហស្ស បច្ឆិមភាគេ ភូមិំ ភិន្ទិត្វា អសីតិហត្ថោ សុវណ្ណបព្ពតោ ឧដ្ឋហិ. រាជា ‘‘ជដិលកុមារស្ស កិរ គេហេ ភូមិំ ភិន្ទិត្វា សុវណ្ណបព្ពតោ ឧដ្ឋិតោ’’តិ សុត្វាវ តស្ស សេដ្ឋិច្ឆត្តំ បេសេសិ. សោ ជដិលសេដ្ឋិ នាម អហោសិ. តស្ស តយោ បុត្តា អហេសុំ. សោ តេសំ វយប្បត្តកាលេ បព្ពជ្ជាយ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘សចេ អម្ហេហិ សមានភោគំ សេដ្ឋិកុលំ ភវិស្សតិ, បព្ពជិតុំ ទស្សន្តិ. នោ ចេ, ន ទស្សន្តិ. អត្ថិ នុ ខោ ជម្ពុទីបេ អម្ហេហិ សមានភោគំ កុល’’ន្តិ វីមំសនត្ថាយ សុវណ្ណមយំ ឥដ្ឋកំ សុវណ្ណមយំ បតោទលដ្ឋិំ សុវណ្ណមយំ បាទុកញ្ច ការាបេត្វា បុរិសានំ ហត្ថេ ទត្វា ‘‘គច្ឆថ, ឥមានិ អាទាយ កិញ្ចិទេវ ឱលោកយមានា វិយ ជម្ពុទីបតលេ វិចរិត្វា ¶ អម្ហេហិ សមានភោគស្ស សេដ្ឋិកុលស្ស អត្ថិភាវំ វា នត្ថិភាវំ វា ញត្វា អាគច្ឆថា’’តិ បហិណិ.

តេ ចារិកំ ចរន្តា ភទ្ទិយនគរំ បាបុណិំសុ. អថ នេ មេណ្ឌកសេដ្ឋិ ទិស្វា, ‘‘តាតា, កិំ ករោន្តា វិចរថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯកំ ឱលោកេន្តា វិចរាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ឥមេសំ ឥមានិ គហេត្វា កិញ្ចិទេវ ឱលោកេតុំ វិចរណកិច្ចំ នត្ថិ, រដ្ឋំ បរិគ្គណ្ហមានា វិចរន្តី’’តិ ញត្វា, ‘‘តាតា, អម្ហាកំ បច្ឆិមគេហំ បវិសិត្វា ឱលោកេថា’’តិ អាហ. តេ តត្ថ អដ្ឋករីសមត្តេ ឋានេ ហត្ថិអស្សឧសភប្បមាណេ បិដ្ឋិយា បិដ្ឋិំ អាហច្ច បថវិំ ភិន្ទិត្វា ឧដ្ឋិតេ ហេដ្ឋា វុត្តប្បការេ សុវណ្ណមេណ្ឌកេ ទិស្វា តេសំ អន្តរន្តរា ¶ វិចរិត្វា និក្ខមិំសុ. អថ នេ សេដ្ឋិ, ‘‘តាតា, យំ ឱលោកេន្តា វិចរថ, ទិដ្ឋោ វោ សោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘បស្សាម, សាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ គច្ឆថា’’តិ ឧយ្យោជេសិ. តេ តតោវ គន្ត្វា អត្តនោ សេដ្ឋិនា ‘‘កិំ, តាតា, ទិដ្ឋំ វោ អម្ហាកំ សមានភោគំ សេដ្ឋិកុល’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘សាមិ, តុម្ហាកំ កិំ អត្ថិ, ភទ្ទិយនគរេ មេណ្ឌកសេដ្ឋិនោ ឯវរូបោ ¶ នាម វិភវោ’’តិ សព្ពំ តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិំសុ. តំ សុត្វា សេដ្ឋិ អត្តមនោ ហុត្វា ‘‘ឯកំ តាវ សេដ្ឋិកុលំ លទ្ធំ, អបរម្បិ នុ ខោ អត្ថី’’តិ សតសហស្សគ្ឃនិកំ កម្ពលំ ទត្វា ‘‘គច្ឆថ, តាតា, អញ្ញម្បិ. សេដ្ឋិកុលំ វិចិនថា’’តិ បហិណិ.

តេ រាជគហំ គន្ត្វា ជោតិកសេដ្ឋិស្ស គេហតោ អវិទូរេ ទារុរាសិំ កត្វា អគ្គិំ ទត្វា អដ្ឋំសុ. ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ បុដ្ឋកាលេ ច ‘‘ឯកំ នោ មហគ្ឃកម្ពលំ វិក្កិណន្តានំ កយិកោ នត្ថិ, គហេត្វា វិចរន្តាបិ ចោរានំ ភាយាម, តេន តំ ឈាបេត្វា គមិស្សាមា’’តិ វទិំសុ. អថ នេ ជោតិកសេដ្ឋិ ទិស្វា ‘‘ឥមេ កិំ ករោន្តី’’តិ បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ សុត្វា បក្កោសាបេត្វា ‘‘កិំ អគ្ឃនកោ កម្ពលោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សតសហស្សគ្ឃនកោ’’តិ វុត្តេ សតសហស្សំ ទាបេត្វា ¶ ‘‘ទ្វារកោដ្ឋកំ សម្មជ្ជិត្វា កចវរឆឌ្ឌិកាយ ទាសិយា ទេថា’’តិ តេសំយេវ ហត្ថេ បហិណិ. សា កម្ពលំ គហេត្វា រោទមានា សាមិកស្ស សន្តិកំ អាគន្ត្វា ‘‘កិំ មំ, សាមិ, អបរាធេ សតិ បហរិតុំ ន វដ្ដតិ, កស្មា មេ ឯវរូបំ ថូលកម្ពលំ បហិណិត្ថ, កថាហំ ឥមំ និវាសេស្សាមិ វា បារុបិស្សាមិ វា’’តិ. នាហំ តវ ឯតទត្ថាយ បហិណិំ, ឯតំ បន បលិវេឋេត្វា តវ សយនបាទមូលេ ឋបេត្វា និបជ្ជនកាលេ គន្ធោទកេន ធោតានំ បាទានំ បុញ្ឆនត្ថាយ តេ បហិណិំ, កិំ ឯតម្បិ កាតុំ ន សក្កោសីតិ. សា ‘‘ឯតំ បន កាតុំ សក្ខិស្សាមី’’តិ គហេត្វា អគមាសិ. តេ ច បុរិសា តំ ការណំ ទិស្វា អត្តនោ សេដ្ឋិស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កិំ, តាតា, ទិដ្ឋំ វោ សេដ្ឋិកុល’’ន្តិ វុត្តេ, ‘‘សាមិ, កិំ តុម្ហាកំ អត្ថិ, រាជគហនគរេ ជោតិកសេដ្ឋិស្ស ឯវរូបា នាម សម្បត្តី’’តិ សព្ពំ គេហសម្បត្តិំ អារោចេត្វា តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិំសុ. សេដ្ឋិ តេសំ វចនំ សុត្វា តុដ្ឋមានសោ ‘‘ឥទានិ បព្ពជិតុំ លភិស្សាមី’’តិ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘បព្ពជិតុកាមោម្ហិ, ទេវា’’តិ អាហ. សាធុ, មហាសេដ្ឋិ, បព្ពជាហីតិ ¶ . សោ គេហំ គន្ត្វា បុត្តេ បក្កោសាបេត្វា សុវណ្ណទណ្ឌំ វជិរកុទ្ទាលំ ជេដ្ឋបុត្តស្ស ហត្ថេ ឋបេត្វា, ‘‘តាត, បច្ឆិមគេហេ សុវណ្ណបព្ពតតោ សុវណ្ណបិណ្ឌំ ឧទ្ធរាហី’’តិ អាហ. សោ កុទ្ទាលំ អាទាយ គន្ត្វា សុវណ្ណបព្ពតំ បហរិ, បិដ្ឋិបាសាណេ បហដកាលោ វិយ អហោសិ. តស្ស ហត្ថតោ កុទ្ទាលំ គហេត្វា មជ្ឈិមបុត្តស្ស ហត្ថេ ទត្វា បហិណិ, តស្សបិ សុវណ្ណបព្ពតំ បហរន្តស្ស បិដ្ឋិបាសាណេ បហដកាលោ វិយ អហោសិ. អថ ¶ នំ កនិដ្ឋបុត្តស្ស ហត្ថេ ទត្វា បហិណិ, តស្ស តំ គហេត្វា បហរន្តស្ស កោដ្ដេត្វា រាសិកតាយ មត្តិកាយ បហដកាលោ វិយ អហោសិ. អថ នំ សេដ្ឋិ ‘‘ឯហិ, តាត, អលំ ឯត្តកេនា’’តិ វត្វា ឥតរេ ទ្វេ ជេដ្ឋភាតិកេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘អយំ សុវណ្ណបព្ពតោ ន តុម្ហាកំ និព្ពត្តោ, មយ្ហញ្ច កនិដ្ឋស្ស ច និព្ពត្តោ, ឥមិនា សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា បរិភុញ្ជថា’’តិ អាហ. កស្មា បន សោ តេសមេវ និព្ពត្តតិ, កស្មា ច ជដិលោ ជាតកាលេ ឧទកេ បាតិតោតិ? អត្តនោ កតកម្មេនេវ.

កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ¶ ហិ ចេតិយេ ករិយមានេ ឯកោ ខីណាសវោ ចេតិយដ្ឋានំ គន្ត្វា ឱលោកេត្វា, ‘‘តាតា, កស្មា ចេតិយស្ស ឧត្តរេន មុខំ ន ឧដ្ឋហតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សុវណ្ណំ នប្បហោតី’’តិ អាហំសុ. អហំ អន្តោគាមំ បវិសិត្វា សមាទបេស្សាមិ, តុម្ហេ អាទរេន កម្មំ ករោថាតិ. សោ ឯវំ វត្វា នគរំ បវិសិត្វា, ‘‘អម្មា, តាតា, តុម្ហាកំ ចេតិយស្ស ឯកស្មិំ មុខេ សុវណ្ណំ នប្បហោតិ, សុវណ្ណំ ជានាថា’’តិ មហាជនំ សមាទបេន្តោ សុវណ្ណការកុលំ អគមាសិ. សុវណ្ណការោបិ តង្ខណេយេវ ភរិយាយ សទ្ធិំ កលហំ ករោន្តោ និសិន្នោ ហោតិ. អថ នំ ថេរោ ‘‘ចេតិយេ តុម្ហេហិ គហិតមុខស្ស សុវណ្ណំ នប្បហោតិ, តំ ជានិតុំ វដ្ដតី’’តិ អាហ. សោ ភរិយាយ កោបេន ‘‘តវ សត្ថារំ ឧទកេ ខិបិត្វា គច្ឆា’’តិ អាហ. អថ នំ សា ‘‘អតិសាហសិកកម្មំ តេ កតំ, មម កុទ្ធេន តេ អហមេវ អក្កោសិតព្ពា វា បហរិតព្ពា វា, កស្មា អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នេសុ ពុទ្ធេសុ វេរមកាសី’’តិ អាហ. សុវណ្ណការោ តាវទេវ ¶ សំវេគប្បត្តោ ហុត្វា ‘‘ខមថ មេ, ភន្តេ’’តិ វត្វា ថេរស្ស បាទមូលេ និបជ្ជិ. តាត, អហំ តយា ន កិញ្ចិ វុត្តោ, សត្ថារំ ខមាបេហីតិ. កិន្តិ កត្វា ខមាបេមិ, ភន្តេតិ. សុវណ្ណបុប្ផានំ តយោ ¶ កុម្ភេ កត្វា អន្តោធាតុនិធានេ បក្ខិបិត្វា អល្លវត្ថោ អល្លកេសោ ហុត្វា ខមាបេហិ, តាតាតិ.

សោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ វត្វា សុវណ្ណបុប្ផានិ ករោន្តោ តីសុ បុត្តេសុ ជេដ្ឋបុត្តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ឯហិ, តាត, អហំ សត្ថារំ វេរវចនេន អវចំ, តស្មា ឥមានិ បុប្ផានិ កត្វា ធាតុនិធានេ បក្ខិបិត្វា ខមាបេស្សាមិ, ត្វម្បិ ខោ មេ សហាយោ ហោហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘ន ត្វំ មយា វេរវចនំ វទាបិតោ, ត្វំយេវ ករោហី’’តិ កាតុំ ន ឥច្ឆិ. មជ្ឈិមបុត្តំ បក្កោសិត្វា តថេវាហ, សោបិ តថេវ វត្វា កាតុំ ន ឥច្ឆិ. កនិដ្ឋំ បក្កោសិត្វា តថេវាហ, សោ ‘‘បិតុ ឧប្បន្នកិច្ចំ នាម បុត្តស្ស ភារោ’’តិ វត្វា បិតុសហាយោ ហុត្វា បុប្ផានិ អកាសិ. សុវណ្ណការោ វិទត្ថិប្បមាណានំ បុប្ផានំ តយោ កុម្ភេ និដ្ឋាបេត្វា ធាតុនិធានេ បក្ខិបិត្វា អល្លវត្ថោ អល្លកេសោ សត្ថារំ ខមាបេសិ. ឥតិ សោ សត្តក្ខត្តុំ ជាតកាលេ ឧទកេ បាតនំ លភិ. អយំ បនស្ស កោដិយំ ឋិតោ អត្តភាវោ. ឥធាបិ តស្សេវ និស្សន្ទេន ឧទកេ បាតិតោ. យេ បនស្ស ទ្វេ ជេដ្ឋភាតិកា បុត្តា សុវណ្ណបុប្ផានំ ករណកាលេ សហាយា ភវិតុំ ន ឥច្ឆិំសុ, តេសំ តេន ការណេន សុវណ្ណបព្ពតោ ន និព្ពត្តិ, ជដិលស្ស ចេវ កនិដ្ឋបុត្តស្ស ច ឯកតោ កតភាវេន និព្ពត្តិ. ឥតិ ¶ សោ បុត្តេ អនុសាសិត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា កតិបាហេនេវ អរហត្តំ បាបុណិ. សត្ថា អបរេន សមយេន បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ តស្ស បុត្តានំ គេហទ្វារំ អគមាសិ, តេ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស អឌ្ឍមាសំ ភិក្ខាទានំ អទំសុ.

ភិក្ខូ ¶ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អជ្ជាបិ តេ, អាវុសោ ជដិល, អសីតិហត្ថេ សុវណ្ណបព្ពតេ ច បុត្តេសុ ច តណ្ហា អត្ថី’’តិ. ‘‘ន មេ, អាវុសោ, ឯតេសុ តណ្ហា វា មានោ វា អត្ថី’’តិ. តេ ‘‘អយំ ជដិលត្ថេរោ អភូតំ វត្វា អញ្ញំ ព្យាករោតី’’តិ វទិំសុ. សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, មម បុត្តស្ស តេសុ តណ្ហា វា មានោ វា អត្ថី’’តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យោធ តណ្ហំ បហន្ត្វាន, អនាគារោ បរិព្ពជេ;

តណ្ហាភវបរិក្ខីណំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ ¶ – យោ ឥធ លោកេ ឆទ្វារិកំ តណ្ហំ វា មានំ វា ជហិត្វា ឃរាវាសេន អនត្ថិកោ អនាគារោ ហុត្វា បរិព្ពជតិ, តណ្ហាយ ចេវ ភវស្ស ច បរិក្ខីណត្តា តណ្ហាភវបរិក្ខីណំ តមហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ជដិលត្ថេរវត្ថុ តេត្តិំសតិមំ.

យោធ តណ្ហន្តិ បុន ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ជោតិកត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

អជាតសត្តុកុមារោ ហិ ទេវទត្តេន សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា បិតរំ ឃាតេត្វា រជ្ជេ បតិដ្ឋិតោ ‘‘ជោតិកសេដ្ឋិស្ស មហាបាសាទំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ¶ យុទ្ធសជ្ជោ និក្ខមិត្វា មណិបាការេ សបរិវារស្ស អត្តនោ ឆាយំ ទិស្វា ‘‘គហបតិកោ យុទ្ធសជ្ជោ ហុត្វា ពលំ អាទាយ និក្ខន្តោ’’តិ សល្លក្ខេត្វា ឧបគន្តុំ ន វិសហិ. សេដ្ឋិបិ តំ ទិវសំ ឧបោសថិកោ ហុត្វា បាតោវ ភុត្តបាតរាសោ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តោ និសិន្នោ ហោតិ. បឋមេ ទ្វារកោដ្ឋកេ អារក្ខំ គហេត្វា ឋិតោ បន យមកោឡិ នាម យក្ខោ តំ ទិស្វា ‘‘កហំ គច្ឆសី’’តិ សបរិវារំ វិទ្ធំសេត្វា ទិសាវិទិសាសុ អនុពន្ធិ. រាជា វិហារមេវ អគមាសិ.

អថ នំ សេដ្ឋិ ទិស្វាវ ‘‘កិំ, ទេវា’’តិ វត្វា ឧដ្ឋាយាសនា អដ្ឋាសិ. គហបតិ, កិំ ត្វំ ¶ តវ បុរិសេ ‘‘មយា សទ្ធិំ យុជ្ឈថា’’តិ អាណាបេត្វា ឥធាគម្ម ធម្មំ សុណន្តោ វិយ និសិន្នោតិ. កិំ បន ទេវោ មម គេហំ គណ្ហិតុំ គតោតិ? អាម, គតោម្ហីតិ. មម អនិច្ឆាយ មម គេហំ គណ្ហិតុំ រាជសហស្សម្បិ ន សក្កោតិ, ទេវាតិ. សោ ‘‘កិំ បន ត្វំ រាជា ភវិស្សសី’’តិ កុជ្ឈិ. នាហំ រាជា, មម សន្តកំ បន ទសិកសុត្តម្បិ មម អនិច្ឆាយ រាជូហិ វា ចោរេហិ វា គហេតុំ ន សក្កាតិ. កិំ បនាហំ តវ រុចិយា គណ្ហិស្សាមីតិ? តេន ហិ, ទេវ, ឥមា មេ ទសសុ អង្គុលីសុ វីសតិ មុទ្ទិកា, ឥមាហំ តុម្ហាកំ ន ទេមិ. សចេ សក្កោថ, គណ្ហថាតិ ¶ . សោ បន រាជា ភូមិយំ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា ឧល្លង្ឃន្តោ អដ្ឋារសហត្ថំ ឋានំ អភិរុហតិ, ឋត្វា ឧល្លង្ឃន្តោ អសីតិហត្ថំ ¶ ឋានំ អភិរុហតិ. ឯវំមហាពលោ សមានោបិ ឥតោ ចិតោ ច បរិវត្តេន្តោ ឯកំ មុទ្ទិកម្បិ កឌ្ឍិតុំ នាសក្ខិ. អថ នំ សេដ្ឋិ ‘‘សាដកំ បត្ថរ, ទេវា’’តិ វត្វា អង្គុលិយោ ឧជុកា អកាសិ, វីសតិបិ មុទ្ទិកា និក្ខមិំសុ. អថ នំ សេដ្ឋិ ‘‘ឯវំ, ទេវ, មម សន្តកំ មម អនិច្ឆាយ ន សក្កា គណ្ហិតុ’’ន្តិ វត្វា រញ្ញោ កិរិយាយ ឧប្បន្នសំវេគោ ‘‘បព្ពជិតុំ មេ អនុជាន, ទេវា’’តិ អាហ. សោ ‘‘ឥមស្មិំ បព្ពជិតេ សុខំ បាសាទំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯកវចនេនេវ ‘‘ត្វំ បព្ពជាហី’’តិ អាហ. សោ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា ន ចិរស្សេវ អរហត្តំ បត្វា ជោតិកត្ថេរោ នាម អហោសិ. តស្ស អរហត្តំ បត្តក្ខណេយេវ សព្ពាបិ សា សម្បត្តិ អន្តរធាយិ, តម្បិស្ស សតុលកាយិំ នាម ភរិយំ ទេវតា ឧត្តរកុរុមេវ នយិំសុ.

អថេកទិវសំ ភិក្ខូ តំ អាមន្តេត្វា, ‘‘អាវុសោ ជោតិក, តស្មិំ បន តេ បាសាទេ វា ឥត្ថិយា វា តណ្ហា អត្ថី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘នត្ថាវុសោ’’តិ វុត្តេ សត្ថុ អារោចេសុំ – ‘‘អយំ, ភន្តេ, អភូតំ វត្វា អញ្ញំ ព្យាករោតី’’តិ. សត្ថា ‘‘នត្ថេវ, ភិក្ខវេ, មម បុត្តស្ស តស្មិំ តណ្ហា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យោធ ¶ តណ្ហំ បហន្ត្វាន, អនាគារោ បរិព្ពជេ;

តណ្ហាភវបរិក្ខីណំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

ឥមិស្សា គាថាយត្ថោ ហេដ្ឋា ជដិលត្ថេរវត្ថុម្ហិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ជោតិកត្ថេរវត្ថុ ចតុតិំសតិមំ.

ហិត្វាតិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ឯកំ នដបុត្តកំ អារព្ភ កថេសិ.

សោ កិរ ឯកំ នដកីឡំ កីឡយមានោ វិចរន្តោ សត្ថុ ធម្មកថំ សុត្វា បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តស្មិំ ពុទ្ធប្បមុខេន ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ ¶ បិណ្ឌាយ បវិសន្តេ ភិក្ខូ ឯកំ នដបុត្តំ កីឡន្តំ ទិស្វា, ‘‘អាវុសោ, ឯស តយា កីឡិតកីឡិតំ កីឡតិ, អត្ថិ នុ ខោ តេ ឯត្ថ សិនេហោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘នត្ថី’’តិ វុត្តេ ‘‘អយំ, ភន្តេ, អភូតំ វត្វា អញ្ញំ ព្យាករោតី’’តិ អាហំសុ. សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា, ‘‘ភិក្ខវេ, មម បុត្តោ សព្ពយោគេ អតិក្កន្តោ’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ហិត្វា មានុសកំ យោគំ, ទិព្ពំ យោគំ ឧបច្ចគា;

សព្ពយោគវិសំយុត្តំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ មានុសកំ យោគន្តិ មានុសកំ អាយុញ្ចេវ បញ្ច កាមគុណេ ច. ទិព្ពយោគេបិ ឯសេវ នយោ. ឧបច្ចគាតិ យោ មានុសកំ យោគំ ហិត្វា ទិព្ពំ យោគំ អតិក្កន្តោ, តំ សព្ពេហិ ចតូហិបិ យោគេហិ វិសំយុត្តំ អហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

នដបុត្តកត្ថេរវត្ថុ បញ្ចតិំសតិមំ.

ហិត្វា រតិញ្ចាតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ឯកំ នដបុត្តកំយេវ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ បុរិមសទិសមេវ. ឥធ បន សត្ថា, ‘‘ភិក្ខវេ, មម បុត្តោ រតិញ្ច អរតិញ្ច បហាយ ឋិតោ’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ហិត្វា រតិញ្ច អរតិញ្ច, សីតិភូតំ និរូបធិំ;

សព្ពលោកាភិភុំ វីរំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ រតិន្តិ បញ្ចកាមគុណរតិំ. អរតិន្តិ អរញ្ញវាសេ ឧក្កណ្ឋិតត្តំ. សីតិភូតន្តិ និព្ពុតំ. និរូបធិន្តិ និរុបក្កិលេសំ. វីរន្តិ តំ ឯវរូបំ សព្ពំ ខន្ធលោកំ អភិភវិត្វា ឋិតំ វីរិយវន្តំ អហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

នដបុត្តកត្ថេរវត្ថុ ឆត្តិំសតិមំ.

ចុតិំ ¶ ¶ យោ វេទីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ វង្គីសត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

រាជគហេ កិរេកោ ព្រាហ្មណោ វង្គីសោ នាម មតមនុស្សានំ សីសំ អាកោដេត្វា ‘‘ឥទំ និរយេ និព្ពត្តស្ស សីសំ, ឥទំ តិរច្ឆានយោនិយំ, ឥទំ បេត្តិវិសយេ, ឥទំ មនុស្សលោកេ, ឥទំ ទេវលោកេ និព្ពត្តស្ស សីស’’ន្តិ ជានាតិ. ព្រាហ្មណា ‘‘សក្កា ឥមំ និស្សាយ លោកំ ខាទិតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តំ ទ្វេ រត្តវត្ថានិ បរិទហាបេត្វា អាទាយ ជនបទំ ចរន្តា មនុស្សេ វទន្តិ ‘‘ឯសោ វង្គីសោ នាម ព្រាហ្មណោ មតមនុស្សានំ សីសំ អាកោដេត្វា និព្ពត្តដ្ឋានំ ជានាតិ, អត្តនោ ញាតកានំ និព្ពត្តដ្ឋានំ បុច្ឆថា’’តិ. មនុស្សា យថាពលំ ទសបិ កហាបណេ វីសតិបិ សតម្បិ ទត្វា ញាតកានំ និព្ពត្តដ្ឋានំ បុច្ឆន្តិ. តេ អនុបុព្ពេន សាវត្ថិំ បត្វា ជេតវនស្ស អវិទូរេ និវាសំ គណ្ហិំសុ. តេ ភុត្តបាតរាសា មហាជនំ គន្ធមាលាទិហត្ថំ ធម្មស្សវនាយ គច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘កហំ គច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘វិហារំ ធម្មស្សវនាយា’’តិ វុត្តេ ‘‘តត្ថ គន្ត្វា កិំ ករិស្សថ, អម្ហាកំ វង្គីសព្រាហ្មណេន សទិសោ នាម នត្ថិ, មតមនុស្សានំ សីសំ អាកោដេត្វា និព្ពត្តដ្ឋានំ ជានាតិ, ញាតកានំ និព្ពត្តដ្ឋានំ បុច្ឆថា’’តិ អាហំសុ. តេ ‘‘វង្គីសោ កិំ ជានាតិ ¶ , អម្ហាកំ សត្ថារា សទិសោ នាម នត្ថី’’តិ វត្វា ឥតរេហិបិ ‘‘វង្គីសសទិសោ នត្ថី’’តិ វុត្តេ កថំ វឌ្ឍេត្វា ‘‘ឯថ, ទានិ វោ វង្គីសស្ស វា អម្ហាកំ វា សត្ថុ ជាននភាវំ ជានិស្សាមា’’តិ តេ អាទាយ វិហារំ អគមំសុ. សត្ថា តេសំ អាគមនភាវំ ញត្វា និរយេ តិរច្ឆានយោនិយំ មនុស្សលោកេ ទេវលោកេតិ ចតូសុ ឋានេសុ និព្ពត្តានំ ចត្តារិ សីសានិ, ខីណាសវសីសញ្ចាតិ បញ្ច សីសានិ អាហរាបេត្វា បដិបាដិយា ឋបេត្វា អាគតកាលេ វង្គីសំ បុច្ឆិ – ‘‘ត្វំ កិរ សីសំ អាកោដេត្វា មតកានំ និព្ពត្តដ្ឋានំ ជានាសី’’តិ? ‘‘អាម, ជានាមី’’តិ. ‘‘ឥទំ កស្ស សីស’’ន្តិ? សោ តំ អាកោដេត្វា ‘‘និរយេ និព្ពត្តស្សា’’តិ អាហ. អថស្ស សត្ថា ‘‘សាធុ សាធូ’’តិ សាធុការំ ទត្វា ¶ ឥតរានិបិ តីណិ សីសានិ បុច្ឆិត្វា តេន អវិរជ្ឈិត្វា វុត្តវុត្តក្ខណេ តថេវ តស្ស សាធុការំ ទត្វា បញ្ចមំ សីសំ ទស្សេត្វា ‘‘ឥទំ កស្ស សីស’’ន្តិ បុច្ឆិ, សោ តម្បិ អាកោដេត្វា និព្ពត្តដ្ឋានំ ន ជានាតិ.

អថ ¶ នំ សត្ថា ‘‘កិំ, វង្គីស, ន ជានាសី’’តិ វត្វា, ‘‘អាម, ន ជានាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘អហំ ជានាមី’’តិ អាហ. អថ នំ វង្គីសោ យាចិ ‘‘ទេថ មេ ឥមំ មន្ត’’ន្តិ. ន សក្កា អបព្ពជិតស្ស ទាតុន្តិ. សោ ‘‘ឥមស្មិំ មន្តេ គហិតេ សកលជម្ពុទីបេ អហំ ជេដ្ឋកោ ភវិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តេ ព្រាហ្មណេ ‘‘តុម្ហេ តត្ថេវ កតិបាហំ វសថ, អហំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ ឧយ្យោជេត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ វង្គីសត្ថេរោ នាម អហោសិ. អថស្ស សត្ថា ទ្វត្តិំសាការកម្មដ្ឋានំ ទត្វា ‘‘មន្តស្ស បរិកម្មំ សជ្ឈាយាហី’’តិ ¶ អាហ. សោ តំ សជ្ឈាយន្តោ អន្តរន្តរា ព្រាហ្មណេហិ ‘‘គហិតោ តេ មន្តោ’’តិ បុច្ឆិយមានោ ‘‘អាគមេថ តាវ, គណ្ហាមី’’តិ វត្វា កតិបាហេនេវ អរហត្តំ បត្វា បុន ព្រាហ្មណេហិ បុដ្ឋោ ‘‘អភព្ពោ ទានាហំ, អាវុសោ, គន្តុ’’ន្តិ អាហ. តំ សុត្វា ភិក្ខូ ‘‘អយំ, ភន្តេ, អភូតេន អញ្ញំ ព្យាករោតី’’តិ សត្ថុ អារោចេសុំ. សត្ថា ‘‘មា, ភិក្ខវេ, ឯវំ អវចុត្ថ, ឥទានិ, ភិក្ខវេ, មម បុត្តោ ចុតិបដិសន្ធិកុសលោ ជាតោ’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘ចុតិំ យោ វេទិ សត្តានំ, ឧបបត្តិញ្ច សព្ពសោ;

អសត្តំ សុគតំ ពុទ្ធំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណំ.

‘‘យស្ស គតិំ ន ជានន្តិ, ទេវា គន្ធព្ពមានុសា;

ខីណាសវំ អរហន្តំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ យោ វេទីតិ យោ សត្តានំ សព្ពាការេន ចុតិញ្ច បដិសន្ធិញ្ច បាកដំ កត្វា ជានាតិ, តមហំ អលគ្គតាយ អសត្តំ, បដិបត្តិយា សុដ្ឋុ គតត្តា សុគតំ, ចតុន្នំ សច្ចានំ ពុទ្ធតាយ ពុទ្ធំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ. យស្សាតិ យស្សេតេ ទេវាទយោ គតិំ ន ជានន្តិ, តមហំ អាសវានំ ខីណតាយ ខីណាសវំ, កិលេសេហិ អារកត្តា អរហន្តំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

វង្គីសត្ថេរវត្ថុ សត្តតិំសតិមំ.

យស្សាតិ ¶ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ធម្មទិន្នំ នាម ភិក្ខុនិំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកទិវសញ្ហិ តស្សា គិហិកាលេ សាមិកោ វិសាខោ ឧបាសកោ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា អនាគាមិផលំ បត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មយា សព្ពំ សាបតេយ្យំ ធម្មទិន្នំ បដិច្ឆាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ តតោ បុព្ពេ អាគច្ឆន្តោ ធម្មទិន្នំ វាតបានេន ឱលោកេន្តិំ ទិស្វា សិតំ ករោតិ. តំ ទិវសំ បន វាតបានេន ឋិតំ អនោលោកេន្តោវ អគមាសិ. សា ‘‘កិំ នុ ខោ ឥទ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ហោតុ, ភោជនកាលេ ជានិស្សាមី’’តិ ភោជនវេលាយ ភត្តំ ឧបនាមេសិ. សោ អញ្ញេសុ ទិវសេសុ ‘‘ឯហិ, ឯកតោ ភុញ្ជាមា’’តិ វទតិ, តំ ទិវសំ បន តុណ្ហីភូតោវ ភុញ្ជិ. សា ‘‘កេនចិទេវ ការណេន កុបិតោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ. អថ នំ វិសាខោ សុខនិសិន្នវេលាយ តំ បក្កោសិត្វា ‘‘ធម្មទិន្នេ ឥមស្មិំ គេហេ សព្ពំ សាបតេយ្យំ បដិច្ឆាហី’’តិ អាហ. សា ‘‘កុទ្ធា នាម សាបតេយ្យំ ន បដិច្ឆាបេន្តិ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘តុម្ហេ បន, សាមី’’តិ អាហ. អហំ ឥតោ បដ្ឋាយ ន កិញ្ចិ វិចារេមីតិ. តុម្ហេហិ ឆឌ្ឌិតំ ខេឡំ កោ បដិច្ឆិស្សតិ, ឯវំ សន្តេ មម បព្ពជ្ជំ អនុជានាថាតិ. សោ ‘‘សាធុ, ភទ្ទេ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា មហន្តេន សក្ការេន តំ ភិក្ខុនីឧបស្សយំ នេត្វា បព្ពាជេសិ. សា លទ្ធូបសម្បទា ធម្មទិន្នត្ថេរី នាម អហោសិ.

សា បវិវេកកាមតាយ ភិក្ខុនីហិ សទ្ធិំ ជនបទំ គន្ត្វា តត្ថ វិហរន្តី ន ចិរស្សេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា ‘‘ឥទានិ មំ និស្សាយ ញាតិជនា ¶ បុញ្ញានិ ករិស្សន្តី’’តិ បុនទេវ រាជគហំ បច្ចាគញ្ឆិ. ឧបាសកោ តស្សា អាគតភាវំ សុត្វា ‘‘កេន នុ ខោ ការណេន អាគតា’’តិ ភិក្ខុនីឧបស្សយំ គន្ត្វា ថេរិំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ ‘‘ឧក្កណ្ឋិតា នុ ខោសិ, អយ្យេតិ វត្តុំ អប្បតិរូបំ, បញ្ហមេកំ នំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា សោតាបត្តិមគ្គេ បញ្ហំ បុច្ឆិ, សា តំ វិស្សជ្ជេសិ. ឧបាសកោ តេនេវ ឧបាយេន សេសមគ្គេសុបិ បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា អតិក្កម្ម បញ្ហស្ស បុដ្ឋកាលេ តាយ ‘‘អច្ចយាសិ, អាវុសោ, វិសាខា’’តិ វត្វា ‘‘អាកង្ខមានោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ឥមំ បញ្ហំ បុច្ឆេយ្យាសី’’តិ វុត្តេ ថេរិំ វន្ទិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា សត្ថុ សន្តិកំ ¶ គន្ត្វា តំ កថាសល្លាបំ សព្ពំ ភគវតោ អារោចេសិ. សត្ថា ‘‘សុកថិតំ មម ធីតាយ ធម្មទិន្នាយ, អហម្បេតំ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តោ ឯវមេវ វិស្សជ្ជេយ្យ’’ន្តិ វត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យស្ស ¶ បុរេ ច បច្ឆា ច, មជ្ឈេ ច នត្ថិ កិញ្ចនំ;

អកិញ្ចនំ អនាទានំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ បុរេតិ អតីតេសុ ខន្ធេសុ. បច្ឆាតិ អនាគតេសុ ខន្ធេសុ. មជ្ឈេតិ បច្ចុប្បន្នេសុ ខន្ធេសុ. នត្ថិ កិញ្ចនន្តិ យស្សេតេសុ ឋានេសុ តណ្ហាគាហសង្ខាតំ ¶ កិញ្ចនំ នត្ថិ, តមហំ រាគកិញ្ចនាទីហិ អកិញ្ចនំ កស្សចិ គហណស្ស អភាវេន អនាទានំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

ធម្មទិន្នត្ថេរីវត្ថុ អដ្ឋតិំសតិមំ.

ឧសភន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អង្គុលិមាលត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ‘‘ន វេ កទរិយា ទេវលោកំ វជន្តី’’តិ (ធ. ប. ១៧៧) គាថាវណ្ណនាយ វុត្តមេវ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ –

ភិក្ខូ អង្គុលិមាលំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘កិំ នុ ខោ, អាវុសោ អង្គុលិមាល, ទុដ្ឋហត្ថិំ ឆត្តំ ធារេត្វា ឋិតំ ទិស្វា ភាយី’’តិ? ‘‘ន ភាយិំ, អាវុសោ’’តិ. តេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា អាហំសុ – ‘‘អង្គុលិមាលោ, ភន្តេ, អញ្ញំ ព្យាករោតី’’តិ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, មម បុត្តោ អង្គុលិមាលោ ភាយតិ. ខីណាសវឧសភានញ្ហិ អន្តរេ ជេដ្ឋកឧសភា មម បុត្តសទិសា ភិក្ខូ ន ភាយន្តី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឧសភំ បវរំ វីរំ, មហេសិំ វិជិតាវិនំ;

អនេជំ ន្ហាតកំ ពុទ្ធំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ ¶ – អច្ឆម្ភិតដ្ឋេន ឧសភសទិសតាយ ឧសភំ ឧត្តមដ្ឋេន បវរំ វីរិយសម្បត្តិយា វីរំ ¶ មហន្តានំ សីលក្ខន្ធាទីនំ ឯសិតត្តា មហេសិំ តិណ្ណំ មារានំ វិជិតត្តា វិជិតាវិនំ ន្ហាតកិលេសតាយ ន្ហាតកំ ចតុសច្ចពុទ្ធតាយ ពុទ្ធំ តំ ឯវរូបំ អហំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ អត្ថោ.

ទេសនាវសានេ ¶ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសូតិ.

អង្គុលិមាលត្ថេរវត្ថុ ឯកូនចត្តាលីសំ.

បុព្ពេនិវាសន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ទេវហិតព្រាហ្មណស្ស បញ្ហំ អារព្ភ កថេសិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ ភគវា វាតរោគេន អាពាធិកោ ហុត្វា ឧបវាណត្ថេរំ ឧណ្ហោទកត្ថាយ ទេវហិតព្រាហ្មណស្ស សន្តិកំ បហិណិ. សោ គន្ត្វា សត្ថុ អាពាធិកភាវំ អាចិក្ខិត្វា ឧណ្ហោទកំ យាចិ, តំ សុត្វា ព្រាហ្មណោ តុដ្ឋមានសោ ហុត្វា ‘‘លាភា វត មេ, យំ មម សន្តិកំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឧណ្ហោទកស្សត្ថាយ សាវកំ បហិណី’’តិ ឧណ្ហោទកស្ស កាជំ បុរិសេន គាហាបេត្វា ផាណិតស្ស ច បុដំ ឧបវាណត្ថេរស្ស បាទាសិ. ថេរោ តំ គាហាបេត្វា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ ឧណ្ហោទកេន ន្ហាបេត្វា ឧណ្ហោទកេន ផាណិតំ អាលោឡេត្វា ភគវតោ បាទាសិ, តស្ស តង្ខណេយេវ សោ អាពាធោ បដិបស្សម្ភិ. ព្រាហ្មណោ ចិន្តេសិ ¶ – ‘‘កស្ស នុ ខោ ទេយ្យធម្មោ ទិន្នោ មហប្ផលោ ហោតិ, សត្ថារំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ សោ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា តមត្ថំ បុច្ឆន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘កត្ថ ទជ្ជា ទេយ្យធម្មំ, កត្ថ ទិន្នំ មហប្ផលំ;

កថញ្ហិ យជមានស្ស, កថំ ឥជ្ឈតិ ទក្ខិណា’’តិ. (សំ. និ. ១.១៩៩);

អថស្ស សត្ថា ‘‘ឯវរូបស្ស ព្រាហ្មណស្ស ទិន្នំ មហប្ផលំ ហោតី’’តិ វត្វា ព្រាហ្មណំ បកាសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បុព្ពេនិវាសំ ¶ យោ វេទិ, សគ្គាបាយញ្ច បស្សតិ;

អថោ ជាតិក្ខយំ បត្តោ, អភិញ្ញាវោសិតោ មុនិ; (សំ. និ. ១.១៩៩);

សព្ពវោសិតវោសានំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – យោ បុព្ពេនិវាសំ បាកដំ កត្វា ជានាតិ, ឆព្ពីសតិទេវលោកភេទំ សគ្គញ្ច ចតុព្ពិធំ អបាយញ្ច ទិព្ពចក្ខុនា បស្សតិ, អថោ ជាតិក្ខយសង្ខាតំ អរហត្តំ បត្តោ, អភិញ្ញេយ្យំ ¶ ធម្មំ អភិជានិត្វា បរិញ្ញេយ្យំ បរិជានិត្វា បហាតព្ពំ បហាយ សច្ឆិកាតព្ពំ សច្ឆិកត្វា វោសិកោ និដ្ឋានំ បត្តោ, វុសិតវោសានំ វា បត្តោ, អាសវក្ខយបញ្ញាយ មោនភាវំ បត្តត្តា មុនិ, តមហំ សព្ពេសំ កិលេសានំ វោសានំ អរហត្តមគ្គញាណំ ព្រហ្មចរិយវាសំ វុត្ថភាវេន សព្ពវោសិតវោសានំ ព្រាហ្មណំ វទាមីតិ.

ទេសនាវសានេ ¶ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ. ព្រាហ្មណោបិ បសន្នមានសោ សរណេសុ បតិដ្ឋាយ ឧបាសកត្តំ បវេទេសីតិ.

ទេវហិតព្រាហ្មណវត្ថុ ចត្តាលីសំ.

ព្រាហ្មណវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឯត្តាវតា ¶ ¶ សព្ពបឋមេ យមកវគ្គេ ចុទ្ទស វត្ថូនិ, អប្បមាទវគ្គេ នវ, ចិត្តវគ្គេ នវ, បុប្ផវគ្គេ ទ្វាទស, ពាលវគ្គេ បន្នរស, បណ្ឌិតវគ្គេ ឯកាទស, អរហន្តវគ្គេ ទស, សហស្សវគ្គេ ចុទ្ទស, បាបវគ្គេ ទ្វាទស, ទណ្ឌវគ្គេ ឯកាទស, ជរាវគ្គេ នវ, អត្តវគ្គេ ទស, លោកវគ្គេ ឯកាទស, ពុទ្ធវគ្គេ នវ, សុខវគ្គេ អដ្ឋ, បិយវគ្គេ នវ, កោធវគ្គេ អដ្ឋ, មលវគ្គេ ទ្វាទស, ធម្មដ្ឋវគ្គេ ទស, មគ្គវគ្គេ ទ្វាទស, បកិណ្ណកវគ្គេ នវ, និរយវគ្គេ នវ, នាគវគ្គេ អដ្ឋ, តណ្ហាវគ្គេ ទ្វាទស, ភិក្ខុវគ្គេ ទ្វាទស, ព្រាហ្មណវគ្គេ ចត្តាលីសាតិ បញ្ចាធិកានិ តីណិ វត្ថុសតានិ បកាសេត្វា នាតិសង្ខេបនាតិវិត្ថារវសេន ឧបរចិតា ទ្វាសត្តតិភាណវារបមាណា ធម្មបទស្ស អត្ថវណ្ណនា និដ្ឋិតាតិ.

បត្តំ ¶ ធម្មបទំ យេន, ធម្មរាជេននុត្តរំ;

គាថា ធម្មបទេ តេន, ភាសិតា យា មហេសិនា.

សតេវីសា ចតុស្សតា, ចតុសច្ចវិភាវិនា;

សតត្តយញ្ហិ វត្ថូនំ, បញ្ចាធិកា សមុដ្ឋិតា.

វិហារេ អធិរាជេន, ការិតម្ហិ កតញ្ញុនា;

បាសាទេ សិរិកូដស្ស, រញ្ញោ វិហរតា មយា.

អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នំ, អត្ថាយ ច ហិតាយ ច;

លោកស្ស លោកនាថស្ស, សទ្ធម្មដ្ឋិតិកម្យតា.

តាសំ អដ្ឋកថំ ឯតំ, ករោន្តេន សុនិម្មលំ;

ទ្វាសត្តតិបមាណាយ, ភាណវារេហិ បាឡិយា.

យំ ¶ បត្តំ កុសលំ តេន, កុសលា សព្ពបាណិនំ;

សព្ពេ ឥជ្ឈន្តុ សង្កប្បា, លភន្តុ មធុរំ ផលន្តិ.

បរមវិសុទ្ធសទ្ធាពុទ្ធិវីរិយបដិមណ្ឌិតេន សីលាចារជ្ជវមទ្ទវាទិគុណសមុទយសមុទិតេន សកសមយសមយន្តរគហនជ្ឈោគាហណសមត្ថេន បញ្ញាវេយ្យត្តិយសមន្នាគតេន តិបិដកបរិយត្តិប្បភេទេ សាដ្ឋកថេ សត្ថុសាសនេ អប្បដិហតញាណប្បភាវេន មហាវេយ្យាករណេន ករណសម្បត្តិជនិតសុខវិនិគ្គតមធុរោទារវចនលាវណ្ណយុត្តេន យុត្តមុត្តវាទិនា វាទីវរេន ¶ មហាកវិនា ¶ បភិន្នបដិសម្ភិទាបរិវារេ ឆឡភិញ្ញាបដិសម្ភិទាទិប្បភេទគុណបដិមណ្ឌិតេ ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ សុប្បតិដ្ឋិតពុទ្ធីនំ ថេរវំសប្បទីបានំ ថេរានំ មហាវិហារវាសីនំ វំសាលង្ការភូតេន វិបុលវិសុទ្ធពុទ្ធិនា ពុទ្ធឃោសោតិ គរូហិ គហិតនាមធេយ្យេន ថេរេន កតាយំ ធម្មបទដ្ឋកថា –

តាវ តិដ្ឋតុ លោកស្មិំ, លោកនិត្ថរណេសិនំ;

ទស្សេន្តី កុលបុត្តានំ, នយំ សទ្ធាទិពុទ្ធិយា.

យាវ ពុទ្ធោតិ នាមម្បិ, សុទ្ធចិត្តស្ស តាទិនោ;

លោកម្ហិ លោកជេដ្ឋស្ស, បវត្តតិ មហេសិនោតិ.

ឥតិ តេវីសាធិកចតុសតគាថាបញ្ចាធិកតិសតវត្ថុបដិមណ្ឌិតា

ឆព្ពីសតិវគ្គសមន្នាគតា ធម្មបទវណ្ណនា សមត្តា.

ធម្មបទ-អដ្ឋកថា សព្ពាការេន និដ្ឋិតា.