📜
នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស
ខុទ្ទកនិកាយេ
ឧទាន-អដ្ឋកថា
គន្ថារម្ភកថា
មហាការុណិកំ ¶ ¶ ¶ នាថំ, ញេយ្យសាគរបារគុំ;
វន្ទេ និបុណគម្ភីរ-វិចិត្រនយទេសនំ.
វិជ្ជាចរណសម្បន្នា, យេន នីយន្តិ លោកតោ;
វន្ទេ តមុត្តមំ ធម្មំ, សម្មាសម្ពុទ្ធបូជិតំ.
សីលាទិគុណសម្បន្នោ, ឋិតោ មគ្គផលេសុ យោ;
វន្ទេ អរិយសង្ឃំ តំ, បុញ្ញក្ខេត្តំ អនុត្តរំ.
វន្ទនាជនិតំ បុញ្ញំ, ឥតិ យំ រតនត្តយេ;
ហតន្តរាយោ សព្ពត្ថ, ហុត្វាហំ តស្ស តេជសា.
តេន ¶ តេន និទានេន, ទេសិតានិ ហិតេសិនា;
យានិ សុទ្ធាបទានេន, ឧទានានិ មហេសិនា.
តានិ សព្ពានិ ឯកជ្ឈំ, អារោបេន្តេហិ សង្គហំ;
ឧទានំ នាម សង្គីតំ, ធម្មសង្គាហកេហិ យំ.
ជិនស្ស ធម្មសំវេគ-បាមោជ្ជបរិទីបនំ;
សោមនស្សសមុដ្ឋាន-គាថាហិ បដិមណ្ឌិតំ.
តស្ស គម្ភីរញាណេហិ, ឱគាហេតព្ពភាវតោ;
កិញ្ចាបិ ទុក្ករា កាតុំ, អត្ថសំវណ្ណនា មយា.
សហសំវណ្ណនំ ¶ ¶ យស្មា, ធរតេ សត្ថុសាសនំ;
បុព្ពាចរិយសីហានំ, តិដ្ឋតេវ វិនិច្ឆយោ.
តស្មា តំ អវលម្ពិត្វា, ឱគាហេត្វាន បញ្ចបិ;
និកាយេ ឧបនិស្សាយ, បោរាណដ្ឋកថានយំ.
សុវិសុទ្ធំ អសំកិណ្ណំ, និបុណត្ថវិនិច្ឆយំ;
មហាវិហារវាសីនំ, សមយំ អវិលោមយំ.
បុនប្បុនាគតំ អត្ថំ, វជ្ជយិត្វាន សាធុកំ;
យថាពលំ ករិស្សាមិ, ឧទានស្សត្ថវណ្ណនំ.
ឥតិ អាកង្ខមានស្ស, សទ្ធម្មស្ស ចិរដ្ឋិតិំ;
វិភជន្តស្ស តស្សត្ថំ, សាធុ គណ្ហន្តុ សាធវោតិ.
តត្ថ ឧទានន្តិ កេនដ្ឋេន ឧទានំ? ឧទាននដ្ឋេន. កិមិទំ ឧទានំ នាម? បីតិវេគសមុដ្ឋាបិតោ ឧទាហារោ. យថា ហិ យំ តេលាទិ មិនិតព្ពវត្ថុ មានំ គហេតុំ ន សក្កោតិ, វិស្សន្ទិត្វា គច្ឆតិ, តំ ‘‘អវសេកោ’’តិ វុច្ចតិ. យញ្ច ជលំ តឡាកំ គហេតុំ ន សក្កោតិ, អជ្ឈោត្ថរិត្វា ¶ គច្ឆតិ, តំ ‘‘ឱឃោ’’តិ វុច្ចតិ. ឯវមេវ យំ បីតិវេគសមុដ្ឋាបិតំ វិតក្កវិប្ផារំ អន្តោហទយំ សន្ធារេតុំ ន សក្កោតិ, សោ អធិកោ ហុត្វា អន្តោ អសណ្ឋហិត្វា ពហិ វចីទ្វារេន និក្ខន្តោ បដិគ្គាហកនិរបេក្ខោ ឧទាហារវិសេសោ ‘‘ឧទាន’’ន្តិ វុច្ចតិ. ធម្មសំវេគវសេនបិ អយមាការោ លព្ភតេវ.
តយិទំ កត្ថចិ គាថាពន្ធវសេន កត្ថចិ វាក្យវសេន បវត្តំ. យំ បន អដ្ឋកថាសុ ‘‘សោមនស្សញាណមយិកគាថាបដិសំយុត្តា’’តិ ឧទានលក្ខណំ វុត្តំ, តំ យេភុយ្យវសេន វុត្តំ. យេភុយ្យេន ហិ ឧទានំ គាថាពន្ធវសេន ភាសិតំ បីតិសោមនស្សសមុដ្ឋាបិតញ្ច. ឥតរម្បិ បន ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, តទាយតនំ, យត្ថ នេវ បថវី ន អាបោ’’តិអាទីសុ (ឧទា. ៧១) ‘‘សុខកាមានិ ភូតានិ, យោ ទណ្ឌេន វិហិំសតី’’តិ (ធ. ប. ១៣១), ‘‘សចេ ភាយថ ទុក្ខស្ស, សចេ វោ ទុក្ខមប្បិយ’’ន្តិ ឯវមាទីសុ (ឧទា. ៤៤; នេត្តិ. ៩១) ច លព្ភតិ.
ឯវំ តយិទំ សព្ពញ្ញុពុទ្ធភាសិតំ, បច្ចេកពុទ្ធភាសិតំ, សាវកភាសិតន្តិ តិវិធំ ហោតិ. តត្ថ បច្ចេកពុទ្ធភាសិតំ – ‘‘សព្ពេសុ ¶ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌំ, អវិហេឋយំ ¶ អញ្ញតរម្បិ តេស’’ន្តិអាទិនា (សុ. និ. ៣៥; ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២១) ខគ្គវិសាណសុត្តេ អាគតមេវ. សាវកភាសិតានិបិ –
‘‘សព្ពោ រាគោ បហីនោ មេ, សព្ពោ ទោសោ សមូហតោ;
សព្ពោ មេ វិហតោ មោហោ, សីតិភូតោស្មិ និព្ពុតោ’’តិ. (ថេរគា. ៧៩) –
អាទិនា ថេរគាថាសុ –
‘‘កាយេន សំវុតា អាសិំ, វាចាយ ឧទ ចេតសា;
សមូលំ តណ្ហមព្ពុយ្ហ, សីតិភូតាស្មិ និព្ពុតា’’តិ. (ថេរីគា. ១៥) –
អាទិនា ថេរីគាថាសុ ច អាគតានិ. តានិ បន តេសំ ថេរានំ ថេរីនញ្ច ន កេវលំ ឧទានានិ ឯវ, អថ ខោ សីហនាទាបិ ហោន្តិ. សក្កាទីហិ ទេវេហិ ភាសិតានិ ‘‘អហោ ទានំ បរមទានំ, កស្សបេ សុប្បតិដ្ឋិត’’ន្តិអាទីនិ (ឧទា. ២៧), អារាមទណ្ឌព្រាហ្មណាទីហិ មនុស្សេហិ ច ភាសិតានិ ‘‘នមោ តស្ស ភគវតោ’’តិអាទីនិ (អ. និ. ២.៣៨) តិស្សោ សង្គីតិយោ អារូឡ្ហានិ ឧទានានិ សន្តិ ឯវ, ន តានិ ឥធ អធិប្បេតានិ. យានិ បន សម្មាសម្ពុទ្ធេន សាមំ ¶ អាហច្ច ភាសិតានិ ជិនវចនភូតានិ, យានិ សន្ធាយ ភគវតា បរិយត្តិធម្មំ នវធា វិភជិត្វា ឧទ្ទិសន្តេន ឧទានន្តិ វុត្តានិ, តានេវ ធម្មសង្គាហកេហិ ‘‘ឧទាន’’ន្តិ សង្គីតន្តិ តទេវេត្ថ សំវណ្ណេតព្ពភាវេន គហិតំ.
យា បន ‘‘អនេកជាតិសំសារ’’ន្តិអាទិគាថាយ ទីបិតា ភគវតា ពោធិមូលេ ឧទានវសេន បវត្តិតា អនេកសតសហស្សានំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ អវិជហិតឧទានគាថា ច, ឯតា អបរភាគេ បន ធម្មភណ្ឌាគារិកស្ស ភគវតា ទេសិតត្តា ធម្មសង្គាហកេហិ ឧទានបាឡិយំ សង្គហំ អនារោបេត្វា ធម្មបទេ សង្គីតា. យញ្ច ‘‘អញ្ញាសិ វត, ភោ កោណ្ឌញ្ញោ, អញ្ញាសិ វត, ភោ កោណ្ឌញ្ញោ’’តិ (មហាវ. ១៧; សំ. និ. ៥.១០៨១; បដិ. ម. ២.៣០) ឧទានវចនំ ទសសហស្សិលោកធាតុយា ទេវមនុស្សានំ បវេទនសមត្ថនិគ្ឃោសវិប្ផារំ ភគវតា ភាសិតំ, តទបិ ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តន្តទេសនាបរិយោសានេ អត្តនា ¶ អធិគតធម្មេកទេសស្ស យថាទេសិតស្ស អរិយមគ្គស្ស ¶ សាវកេសុ សព្ពបឋមំ ថេរេន អធិគតត្តា អត្តនោ បរិស្សមស្ស សផលភាវបច្ចវេក្ខណហេតុកំ បឋមពោធិយំ សព្ពេសំ ឯវ ភិក្ខូនំ សម្មាបដិបត្តិបច្ចវេក្ខណហេតុកំ ‘‘អារាធយិំសុ វត មំ ភិក្ខូ ឯកំ សមយ’’ន្តិអាទិវចនំ (ម. និ. ១.២២៥) វិយ បីតិសោមនស្សជនិតំ ឧទាហារមត្តំ, ‘‘យទា ហវេ បាតុភវន្តិ ធម្មា’’តិអាទិវចនំ (មហាវ. ១-៣; ឧទា. ១-៣) វិយ បវត្តិយា និវត្តិយា វា ន បកាសនន្តិ, ន ធម្មសង្គាហកេហិ ឧទានបាឡិយំ សង្គីតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.
តំ បនេតំ ឧទានំ វិនយបិដកំ, សុត្តន្តបិដកំ, អភិធម្មបិដកន្តិ តីសុ បិដកេសុ សុត្តន្តបិដកបរិយាបន្នំ, ទីឃនិកាយោ, មជ្ឈិមនិកាយោ, សំយុត្តនិកាយោ, អង្គុត្តរនិកាយោ, ខុទ្ទកនិកាយោតិ បញ្ចសុ និកាយេសុ ខុទ្ទកនិកាយបរិយាបន្នំ, សុត្តំ, គេយ្យំ, វេយ្យាករណំ, គាថា, ឧទានំ, ឥតិវុត្តកំ, ជាតកំ, អព្ភុតធម្មំ, វេទល្លន្តិ នវសុ សាសនង្គេសុ ឧទានសង្គហំ.
‘‘ទ្វាសីតិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិំ, ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោ;
ចតុរាសីតិ សហស្សានិ, យេ មេ ធម្មា បវត្តិនោ’’តិ. (ថេរគា. ១០២៧) –
ឯវំ ធម្មភណ្ឌាគារិកេន បដិញ្ញាតេសុ ចតុរាសីតិយា ធម្មក្ខន្ធសហស្សេសុ កតិបយធម្មក្ខន្ធសង្គហំ. ពោធិវគ្គោ, មុចលិន្ទវគ្គោ, នន្ទវគ្គោ, មេឃិយវគ្គោ, សោណវគ្គោ, ជច្ចន្ធវគ្គោ, ចូឡវគ្គោ, បាដលិគាមិយវគ្គោតិ វគ្គតោ អដ្ឋវគ្គំ; សុត្តតោ អសីតិសុត្តសង្គហំ, គាថាតោ បញ្ចនវុតិឧទានគាថាសង្គហំ. ភាណវារតោ អឌ្ឍូននវមត្តា ភាណវារា. អនុសន្ធិតោ ពោធិសុត្តេ ¶ បុច្ឆានុសន្ធិវសេន ឯកានុសន្ធិ, សុប្បវាសាសុត្តេ បុច្ឆានុសន្ធិយថានុសន្ធិវសេន ទ្វេ អនុសន្ធី, សេសេសុ យថានុសន្ធិវសេន ឯកេកោវ អនុសន្ធិ, អជ្ឈាសយានុសន្ធិ បនេត្ថ នត្ថិ. ឯវំ សព្ពថាបិ ឯកាសីតិអនុសន្ធិសង្គហំ. បទតោ សតាធិកានិ ឯកវីស បទសហស្សានិ, គាថាបាទតោ តេវីសតិ ចតុស្សតាធិកានិ អដ្ឋ សហស្សានិ ¶ , អក្ខរតោ សត្តសហស្សាធិកានិ សដ្ឋិ សហស្សានិ តីណិ ច សតានិ ទ្វាសីតិ ច អក្ខរានិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –
‘‘អសីតិ ឯវ សុត្តន្តា, វគ្គា អដ្ឋ សមាសតោ;
គាថា ច បញ្ចនវុតិ, ឧទានស្ស បកាសិតា.
‘‘អឌ្ឍូននវមត្តា ¶ ច, ភាណវារា បមាណតោ;
ឯកាធិកា តថាសីតិ, ឧទានស្សានុសន្ធិយោ.
‘‘ឯកវីសសហស្សានិ, សតញ្ចេវ វិចក្ខណោ;
បទានេតានុទានស្ស, គណិតានិ វិនិទ្ទិសេ’’.
គាថាបាទតោ បន –
‘‘អដ្ឋសហស្សមត្តានិ, ចត្តារេវ សតានិ ច;
បាទានេតានុទានស្ស, តេវីសតិ ច និទ្ទិសេ.
‘‘អក្ខរានំ សហស្សានិ, សដ្ឋិ សត្ត សតានិ ច;
តីណិ ទ្វាសីតិ ច តថា, ឧទានស្ស បវេទិតា’’តិ.
តស្ស អដ្ឋសុ វគ្គេសុ ពោធិវគ្គោ អាទិ, សុត្តេសុ បឋមំ ពោធិសុត្តំ, តស្សាបិ ឯវំ មេ សុតន្តិអាទិកំ អាយស្មតា អានន្ទេន បឋមមហាសង្គីតិកាលេ វុត្តនិទានមាទិ. សា បនាយំ បឋមមហាសង្គីតិ វិនយបិដកេ (ចូឡវ. ៤៣៧) តន្តិមារូឡ្ហា ឯវ. យោ បនេត្ថ និទានកោសល្លត្ថំ វត្តព្ពោ កថាមគ្គោ សោបិ សុមង្គលវិលាសិនិយំ ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.និទានកថា) វុត្តោ ឯវាតិ តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.
១. ពោធិវគ្គោ
១. បឋមពោធិសុត្តវណ្ណនា
១. យំ ¶ ¶ ¶ បនេត្ថ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិកំ និទានំ, តត្ថ ឯវន្តិ និបាតបទំ. មេតិអាទីនិ នាមបទានិ. ឧរុវេលាយំ វិហរតីតិ ឯត្ថ វីតិ ឧបសគ្គបទំ, ហរតីតិ អាខ្យាតបទន្តិ ឥមិនាវ នយេន សព្ពត្ថ បទវិភាគោ វេទិតព្ពោ.
អត្ថតោ បន ឯវំសទ្ទោ តាវ ឧបមូបទេសសម្បហំសនគរហណវចនសម្បដិគ្គហាការ- និទស្សនាវធារណបុច្ឆាឥទមត្ថបរិមាណាទិ អនេកត្ថប្បភេទោ. តថា ហេស ‘‘ឯវំ ជាតេន មច្ចេន, កត្តព្ពំ កុសលំ ពហុ’’ន្តិ ឯវមាទីសុ (ធ. ប. ៥៣) ឧបមាយំ អាគតោ. ‘‘ឯវំ តេ អភិក្កមិតព្ពំ, ឯវំ តេ បដិក្កមិតព្ព’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.១២២) ឧបទេសេ. ‘‘ឯវមេតំ ភគវា, ឯវមេតំ សុគតា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.៦៦) សម្បហំសនេ. ‘‘ឯវមេវំ បនាយំ វសលី យស្មិំ វា តស្មិំ វា តស្ស មុណ្ឌកស្ស សមណកស្ស វណ្ណំ ភាសតី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១៨៧) គរហណេ. ‘‘ឯវំ, ភន្តេតិ ខោ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ បច្ចស្សោសុ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣; ម. និ. ១.១) វចនសម្បដិគ្គហេ. ‘‘ឯវំ ព្យា ខោ អហំ, ភន្តេ, ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៩៨) អាការេ. ‘‘ឯហិ ត្វំ, មាណវក, យេន សមណោ អានន្ទោ តេនុបសង្កម, ឧបសង្កមិត្វា មម វចនេន សមណំ អានន្ទំ អប្បាពាធំ អប្បាតង្កំ លហុដ្ឋានំ ពលំ ផាសុវិហារំ បុច្ឆ ‘សុភោ មាណវោ តោទេយ្យបុត្តោ ភវន្តំ អានន្ទំ អប្បាពាធំ អប្បាតង្កំ លហុដ្ឋានំ ពលំ ផាសុវិហារំ បុច្ឆតី’តិ, ឯវញ្ច វទេហិ ‘សាធុ កិរ ភវំ អានន្ទោ យេន សុភស្ស មាណវស្ស តោទេយ្យបុត្តស្ស និវេសនំ, តេនុបសង្កមតុ អនុកម្បំ ¶ ឧបាទាយា’តិ’’អាទីសុ (ទី. និ. ១.៤៤៥) និទស្សនេ. ‘‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, កាលាមា, ឥមេ ធម្មា កុសលា វា អកុសលា វា’តិ? ‘អកុសលា, ភន្តេ’. ‘សាវជ្ជា វា អនវជ្ជា វា’តិ? ‘សាវជ្ជា, ភន្តេ’. ‘វិញ្ញូគរហិតា វា វិញ្ញុប្បសត្ថា វា’តិ? ‘វិញ្ញូគរហិតា, ភន្តេ’. ‘សមត្តា សមាទិន្នា អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តិ, នោ’វា? ‘កថំ វោ ឯត្ថ ហោតី’តិ? ‘សមត្តា, ភន្តេ, សមាទិន្នា អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តិ, ឯវំ នោ ឯត្ថ ហោតីតិ’’’អាទីសុ ¶ (អ. និ. ៣.៦៦) អវធារណេ. ‘‘ឯវមេតេ សុន្ហាតា សុវិលិត្តា កប្បិតកេសមស្សូ អាមុត្តមាលាភរណា’’តិអាទីសុ ¶ (ទី. និ. ១.២៨៦) បុច្ឆាយំ. ‘‘ឯវំគតានិ បុថុសិប្បាយតនានិ (ទី. និ. ១.១៨២), ឯវំវិធោ ឯវមាការោ’’តិអាទីសុ ឥទំសទ្ទស្ស អត្ថេ. គតសទ្ទោ ហិ បការបរិយាយោ, តថា វិធាការសទ្ទា. តថា ហិ វិធយុត្តគតសទ្ទេ លោកិយា បការត្ថេ វទន្តិ. ‘‘ឯវំ លហុបរិវត្តំ ឯវមាយុបរិយន្តោ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ១.៤៨) បរិមាណេ.
ននុ ច ‘‘ឯវំ វិតក្កិតំ នោ តុម្ហេហិ, ឯវមាយុបរិយន្តោ’’តិ ចេត្ថ ឯវំសទ្ទេន បុច្ឆនាការបរិមាណាការានំ វុត្តត្តា អាការត្ថោ ឯវ ឯវំសទ្ទោតិ. ន, វិសេសសព្ភាវតោ. អាការមត្តវាចកោ ហេត្ថ ឯវំសទ្ទោ អាការត្ថោតិ អធិប្បេតោ. ‘‘ឯវំ ព្យា ខោ’’តិអាទីសុ បន អាការវិសេសវចនោ. អាការវិសេសវាចិនោ ចេតេ ឯវំសទ្ទា បុច្ឆនាការបរិមាណាការានំ វាចកត្តា. ឯវញ្ច កត្វា ‘‘ឯវំ ជាតេន មច្ចេនា’’តិអាទីនិ ឧបមានឧទាហរណានិ យុជ្ជន្តិ. តត្ថ ហិ –
‘‘យថាបិ បុប្ផរាសិម្ហា, កយិរា មាលាគុណេ ពហូ;
ឯវំ ជាតេន មច្ចេន, កត្តព្ពំ កុសលំ ពហុ’’ន្តិ. –
ឯត្ថ បុប្ផរាសិដ្ឋានីយតោ មនុស្សុប្បត្តិ សប្បុរិសូបនិស្សយសទ្ធម្មស្សវនយោនិសោមនសិការភោគសម្បត្តិអាទិតោ ¶ ទានាទិបុញ្ញកិរិយាហេតុសមុទាយតោ សោភាសុគន្ធតាទិគុណវិសេសយោគតោ មាលាគុណសទិសិយោ ពហុកា បុញ្ញកិរិយា មរិតព្ពសភាវតាយ មច្ចេន កត្តព្ពាតិ អភេទតាយ បុប្ផរាសិ មាលាគុណា ច ឧបមា, តេសំ ឧបមានាការោ យថាសទ្ទេន អនិយមតោ វុត្តោ. បុន ឯវំសទ្ទេន និយមនវសេន វុត្តោ. សោ បន ឧបមាការោ និយមិយមានោ អត្ថតោ ឧបមា ឯវ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ឧបមាយំ អាគតោ’’តិ.
តថា ‘‘ឯវំ ឥមិនា អាការេន អភិក្កមិតព្ព’’ន្តិអាទិនា ឧបទិសិយមានាយ សមណសារុប្បាយ អាកប្បសម្បត្តិយា យោ តត្ថ ឧបទេសាការោ, សោ អត្ថតោ ឧបទេសោយេវាតិ វុត្តំ – ‘‘ឯវំ តេ អភិក្កមិតព្ពំ, ឯវំ តេ បដិក្កមិតព្ពន្តិអាទីសុ ឧបទេសេ’’តិ.
‘‘ឯវមេតំ ភគវា, ឯវមេតំ សុគតា’’តិ ឯត្ថ ភគវតា យថាវុត្តមត្ថំ អវិបរីតតោ ជានន្តេហិ កតំ យំ តត្ថ វិជ្ជមានគុណានំ បការេហិ ¶ ហំសនំ ឧទគ្គតាករណំ សម្បហំសនំ, សោ តត្ថ បហំសនាការោតិ វុត្តនយេន យោជេតព្ពំ.
‘‘ឯវមេវំ ¶ បនាយ’’ន្តិ ឯត្ថ គរហណាការោតិ វុត្តនយេន យោជេតព្ពំ. សោ ច គរហណាការោ ‘‘វសលី’’តិអាទិខុំសនសទ្ទសន្និធានតោ ឥធ ឯវំសទ្ទេន បកាសិតោតិ វិញ្ញាយតិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ឧបមាការាទយោបិ ឧបមាទិវសេន វុត្តានំ បុប្ផរាសិអាទិសទ្ទានំ សន្និធានតោ វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ.
‘‘ឯវំ នោ’’តិ ឯត្ថាបិ តេសំ យថាវុត្តធម្មានំ អហិតទុក្ខាវហភាវេន សន្និដ្ឋានជននត្ថំ អនុមតិគ្គហណវសេន ‘‘នោ វា កថំ វោ ឯត្ថ ហោតី’’តិ បុច្ឆាយ កតាយ ‘‘ឯវំ នោ ឯត្ថ ហោតី’’តិ វុត្តត្តា តទាការសន្និដ្ឋានំ ឯវំសទ្ទេន អាវិកតំ. សោ បន តេសំ ធម្មានំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តនាការោ និយមិយមានោ អវធារណត្ថោ ហោតីតិ វុត្តំ – ‘‘ឯវំ នោ ឯត្ថ ហោតីតិអាទីសុ អវធារណេ’’តិ.
‘‘ឯវញ្ច វទេហី’’តិ យថាហំ វទាមិ ឯវំ សមណំ អានន្ទំ វទេហីតិ វទនាការោ ឥទានិ វត្តព្ពោ ឯវំសទ្ទេន និទស្សីយតីតិ ‘‘និទស្សនត្ថោ’’តិ វុត្តំ.
ឯវមាការវិសេសវាចីនម្បិ ឯតេសំ ឯវំសទ្ទានំ ¶ ឧបមាទិវិសេសត្ថវុត្តិតាយ ឧបមាទិអត្ថតា វុត្តា. ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ បន ធម្មស្ស សាធុកំ សវនមនសិការេ និយោជិតេហិ ភិក្ខូហិ តត្ថ បតិដ្ឋិតភាវស្ស បដិជាននវសេន វុត្តត្តា តត្ថ ឯវំសទ្ទោ វចនសម្បដិគ្គហត្ថោ. តេន ឯវំ, ភន្តេតិ សាធុ, ភន្តេ, សុដ្ឋុ, ភន្តេតិ វុត្តំ ហោតិ. ស្វាយមិធ អាការនិទស្សនាវធារណេសុ ទដ្ឋព្ពោ.
តត្ថ អាការត្ថេន ឯវំសទ្ទេន ឯតមត្ថំ ទីបេតិ – នានានយនិបុណមនេកជ្ឈាសយសមុដ្ឋានំ អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នំ វិវិធបាដិហារិយំ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធគម្ភីរំ សព្ពសត្តានំ សកសកភាសានុរូបតោ សោតបថមាគច្ឆន្តំ តស្ស ភគវតោ វចនំ សព្ពប្បការេន កោ សមត្ថោ វិញ្ញាតុំ, សព្ពថាមេន បន សោតុកាមតំ ជនេត្វាបិ ឯវំ មេ សុតំ, មយាបិ ឯកេនាការេន សុតន្តិ.
ឯត្ថ ¶ ច ឯកត្តនានត្តអព្យាបារឯវំធម្មតាសង្ខាតា នន្ទិយាវត្តតិបុក្ខលសីហវិក្កីឡិតទិសាលោចនអង្កុសសង្ខាតា ច អស្សាទាទិវិសយាទិភេទេន នានាវិធា នយា នានានយា. នយា វា បាឡិគតិយោ, តា ច បញ្ញត្តិអនុបញ្ញត្តាទិវសេន សំកិលេសភាគិយាទិលោកិយាទិតទុភយវោមិស្សកាទិវសេន កុសលាទិវសេន ខន្ធាទិវសេន, សង្គហាទិវសេន, សមយវិមុត្តាទិវសេន, ឋបនាទិវសេន ¶ , កុសលមូលាទិវសេន, តិកបដ្ឋានាទិវសេន ច នានប្បការាតិ នានានយា, តេហិ និបុណំ សណ្ហំ សុខុមន្តិ នានានយនិបុណំ.
អាសយោវ អជ្ឈាសយោ, សោ ច សស្សតាទិភេទេន អប្បរជក្ខតាទិភេទេន ច អនេកវិធោ. អត្តជ្ឈាសយាទិកោ ឯវ វា អនេកោ អជ្ឈាសយោ អនេកជ្ឈាសយោ. សោ សមុដ្ឋានំ ឧប្បត្តិហេតុ ឯតស្សាតិ អនេកជ្ឈាសយសមុដ្ឋានំ.
សីលាទិអត្ថសម្បត្តិយា តព្ពិភាវនព្យញ្ជនសម្បត្តិយា សង្កាសនបកាសនវិវរណវិភជនឧត្តានីករណបញ្ញត្តិវសេន ឆហិ អត្ថបទេហិ អក្ខរបទព្យញ្ជនាការនិរុត្តិនិទ្ទេសវសេន ឆហិ ព្យញ្ជនបទេហិ ច សមន្នាគតត្តា អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នំ.
ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនីភេទេន តេសុ ច ឯកេកស្ស វិសយាទិភេទេន ¶ វិវិធំ ពហុវិធំ វា បាដិហារិយំ ឯតស្សាតិ វិវិធបាដិហារិយំ. តត្ថ បដិបក្ខហរណតោ រាគាទិកិលេសាបនយនតោ បាដិហារិយន្តិ អត្ថេ សតិ ភគវតោ ន បដិបក្ខា រាគាទយោ សន្តិ យេ ហរិតព្ពា, បុថុជ្ជនានម្បិ វិគតូបក្កិលេសេ អដ្ឋគុណសមន្នាគតេ ចិត្តេ ហតបដិបក្ខេ ឥទ្ធិវិធំ បវត្តតិ, តស្មា តត្ថ បវត្តវោហារេន ច ន សក្កា ឥធ បាដិហារិយន្តិ វត្តុំ. សចេ បន មហាការុណិកស្ស ភគវតោ វេនេយ្យគតា ច កិលេសា បដិបក្ខា, តេសំ ហរណតោ បាដិហារិយន្តិ វុត្តំ, ឯវំ សតិ យុត្តមេតំ. អថ វា ភគវតោ ចេវ សាសនស្ស ច បដិបក្ខា តិត្ថិយា, តេសំ ហរណតោ បាដិហារិយំ. តេ ហិ ទិដ្ឋិហរណវសេន ទិដ្ឋិប្បកាសនេ អសមត្ថភាវេន ច ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនីហិ ហរិតា អបនីតា ហោន្តិ. បដីតិ វា អយំ សទ្ទោ បច្ឆាតិ ឯតស្ស អត្ថំ ពោធេតិ ‘‘តស្មិំ បដិបវិដ្ឋម្ហិ, អញ្ញោ អាគញ្ឆិ ព្រាហ្មណោ’’តិអាទីសុ (ចូឡនិ. បារាយនវគ្គ, វត្ថុគាថា ៤) វិយ. តស្មា សមាហិតេ ¶ ចិត្តេ វិគតូបក្កិលេសេ កតកិច្ចេន បច្ឆា ហរិតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ បដិហារិយំ. អត្តនោ វា ឧបក្កិលេសេសុ ចតុត្ថជ្ឈានមគ្គេហិ ហរិតេសុ បច្ឆា ហរណំ បដិហារិយំ. ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនិយោ វិគតូបក្កិលេសេន កតកិច្ចេន សត្តហិតត្ថំ បុន បវត្តេតព្ពា, ហរិតេសុ ច អត្តនោ ឧបក្កិលេសេសុ បរសត្តានំ ឧបក្កិលេសហរណានិ ហោន្តីតិ បដិហារិយានិ ភវន្តិ. បដិហារិយមេវ បាដិហារិយំ, បដិហារិយេ វា ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនីសមុទាយេ ភវំ ឯកេកំ បាដិហារិយន្តិ វុច្ចតិ. បដិហារិយំ វា ចតុត្ថជ្ឈានំ មគ្គោ ច បដិបក្ខហរណតោ. តត្ថ ជាតំ និមិត្តភូតតោ តតោ វា អាគតន្តិ បាដិហារិយន្តិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
យស្មា ¶ បន តន្តិអត្ថទេសនា តព្ពោហារាភិសមយសង្ខាតា ហេតុហេតុផលតទុភយបញ្ញត្តិបដិវេធសង្ខាតា វា ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធា គម្ភីរា, សសាទីហិ វិយ មហាសមុទ្ទោ អនុបចិតកុសលសម្ភារេហិ អលព្ភនេយ្យប្បតិដ្ឋា ទុប្បរិយោគាហា ច, តស្មា តេហិ ចតូហិ គម្ភីរភាវេហិ យុត្តន្តិ ភគវតោ វចនំ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធគម្ភីរំ.
ឯកោ ឯវ ភគវតោ ធម្មទេសនាឃោសោ, ឯកស្មិំ ខណេ បវត្តមានោ នានាភាសានំ សត្តានំ អត្តនោ អត្តនោ ភាសាវសេន ¶ អបុព្ពំ អចរិមំ គហណូបគោ ហោតិ. អចិន្តេយ្យោ ហិ ពុទ្ធានំ ពុទ្ធានុភាវោតិ សព្ពសត្តានំ សកសកភាសានុរូបតោ សោតបថំ អាគច្ឆតីតិ វេទិតព្ពំ.
និទស្សនត្ថេន ‘‘នាហំ សយម្ភូ, ន មយា ឥទំ សច្ឆិកត’’ន្តិ អត្តានំ បរិមោចេន្តោ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ, មយាបិ ឯវំ សុត’’ន្តិ ឥទានិ វត្តព្ពំ សកលំ សុត្តំ និទស្សេតិ.
អវធារណត្ថេន ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ពហុស្សុតានំ យទិទំ អានន្ទោ, គតិមន្តានំ, សតិមន្តានំ, ធិតិមន្តានំ, ឧបដ្ឋាកានំ យទិទំ អានន្ទោ’’តិ (អ. និ. ១.២១៩-២២៣) ឯវំ ភគវតា, ‘‘អាយស្មា អានន្ទោ អត្ថកុសលោ, ធម្មកុសលោ, ព្យញ្ជនកុសលោ, និរុត្តិកុសលោ, បុព្ពាបរកុសលោ’’តិ (អ. និ. ៥.១៦៩) ឯវំ ធម្មសេនាបតិនា ច បសត្ថភាវានុរូបំ អត្តនោ ធារណពលំ ទស្សេន្តោ សត្តានំ ¶ សោតុកាមតំ ជនេតិ. ‘‘ឯវំ មេ សុតំ, តញ្ច ខោ អត្ថតោ វា ព្យញ្ជនតោ វា អនូនមនធិកំ, ឯវមេវ ន អញ្ញថា ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ. អញ្ញថាតិ ភគវតោ សម្មុខា សុតាការតោ អញ្ញថា ន បន ភគវតា ទេសិតាការតោ. អចិន្តេយ្យានុភាវា ហិ ភគវតោ ទេសនា, សា នេវ សព្ពាការេន សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ វុត្តោវាយមត្ថោ. សុតាការាវិរុជ្ឈនមេវ ហិ ធារណពលំ.
មេសទ្ទោ តីសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ. តថា ហិស្ស ‘‘គាថាភិគីតំ មេ អភោជនេយ្យ’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១៩៤; សុ. និ. ៨១) មយាតិ អត្ថោ. ‘‘សាធុ មេ, ភន្តេ, ភគវា សំខិត្តេន ធម្មំ ទេសេតូ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៤.៨៨; ៥.៣៨២; អ. និ. ៤.២៥៧) មយ្ហន្តិ អត្ថោ. ‘‘ធម្មទាយាទា មេ, ភិក្ខវេ, ភវថា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៩) មមាតិ អត្ថោ. ឥធ បន ‘‘មយា សុតំ, មម សុត’’ន្តិ ច អត្ថទ្វយេ យុជ្ជតិ.
ឯត្ថ ច យោ បរោ ន ហោតិ, សោ អត្តាតិ ឯវំ វត្តព្ពេ និយកជ្ឈត្តសង្ខាតេ សសន្តានេ វត្តនតោ តិវិធោបិ មេសទ្ទោ កិញ្ចាបិ ឯកស្មិំយេវ អត្ថេ ទិស្សតិ, ករណសម្បទានាទិវិសេសសង្ខាតោ ¶ បន វិញ្ញាយតេវាយំ អត្ថភេទោតិ ‘‘មេ-សទ្ទោ តីសុ អត្ថេសុ ទិស្សតី’’តិ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ.
សុតន្តិ អយំ សុតសទ្ទោ សឧបសគ្គោ អនុបសគ្គោ ច គមនវិស្សុតកិលិន្នូបចិតានុយោគសោតវិញ្ញេយ្យ សោតទ្វារានុសារ ¶ វិញ្ញាតាទិអនេកត្ថប្បភេទោ. កិញ្ចាបិ ហិ ឧបសគ្គោ កិរិយំ វិសេសេតិ, ជោតកភាវតោ បន សតិបិ តស្មិំ សុតសទ្ទោ ឯវ តំ តមត្ថំ វទតីតិ អនុបសគ្គស្ស សុតសទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារេ សឧបសគ្គស្ស គហណំ ន វិរុជ្ឈតិ.
តត្ថ ‘‘សេនាយ បសុតោ’’តិអាទីសុ គច្ឆន្តោតិ អត្ថោ. ‘‘សុតធម្មស្ស បស្សតោ’’តិអាទីសុ (ឧទា. ១១) វិស្សុតធម្មស្សាតិ អត្ថោ. ‘‘អវស្សុតា អវស្សុតស្សា’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៦៥៧) កិលេសេន កិលិន្នា កិលិន្នស្សាតិ អត្ថោ. ‘‘តុម្ហេហិ បុញ្ញំ បសុតំ អនប្បក’’ន្តិអាទីសុ (ខុ. បា. ៧.១២) ឧបចិតន្តិ អត្ថោ. ‘‘យេ ឈានប្បសុតា ធីរា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៨១) ឈានានុយុត្តាតិ អត្ថោ. ‘‘ទិដ្ឋំ សុតំ មុត’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៤១) សោតវិញ្ញេយ្យន្តិ អត្ថោ. ‘‘សុតធរោ សុតសន្និចយោ’’តិអាទីសុ ¶ (ម. និ. ១.៣៣៩) សោតទ្វារានុសារវិញ្ញាតធរោតិ អត្ថោ. ឥធ បនស្ស ‘‘សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារិត’’ន្តិ វា ‘‘ឧបធារណ’’ន្តិ វា អត្ថោ. មេ-សទ្ទស្ស ហិ មយាតិ អត្ថេ សតិ ‘‘ឯវំ មយា សុតំ សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារិត’’ន្តិ យុជ្ជតិ. មមាតិ អត្ថេ សតិ ‘‘ឯវំ មម សុតំ សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារណ’’ន្តិ យុជ្ជតិ.
ឯវមេតេសុ តីសុ បទេសុ យស្មា សុតសទ្ទសន្និធានេ បយុត្តេន ឯវំសទ្ទេន សវនកិរិយាជោតកេន ភវិតព្ពំ, តស្មា ឯវន្តិ សោតវិញ្ញាណសម្បដិច្ឆនាទិសោតទ្វារិកវិញ្ញាណានន្តរំ ឧប្បន្នមនោទ្វារិកវិញ្ញាណកិច្ចនិទស្សនំ. មេតិ វុត្តវិញ្ញាណសមង្គីបុគ្គលនិទស្សនំ. សព្ពានិ ហិ វាក្យានិ ឯវការត្ថសហិតានិយេវ អវធារណផលត្តា តេសំ. សុតន្តិ អស្សវនភាវប្បដិក្ខេបតោ អនូនានធិកាវិបរីតគ្គហណនិទស្សនំ. យថា ហិ សុតំ សុតមេវាតិ វត្តព្ពតំ អរហតិ តថា តំ សម្មា សុតំ អនូនគ្គហណំ អនធិកគ្គហណំ អវិបរីតគ្គហណញ្ច ហោតីតិ. អថ វា សទ្ទន្តរត្ថាបោហនវសេន សទ្ទោ អត្ថំ វទតីតិ ឯតស្មិំ បក្ខេ យស្មា សុតន្តិ ¶ ឯតស្ស អសុតំ ន ហោតីតិ អយមត្ថោ វុត្តោ, តស្មា សុតន្តិ អស្សវនភាវប្បដិក្ខេបតោ អនូនានធិកាវិបរីតគ្គហណនិទស្សនំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឯវំ មេ សុតំ, ន មយា ឥទំ ទិដ្ឋំ, ន សយម្ភូញាណេន សច្ឆិកតំ, ន អញ្ញថា វា ឧបលទ្ធំ. អបិ ច សុតំវ, តញ្ច ខោ សម្មទេវាតិ. អវធារណត្ថេ វា ឯវំសទ្ទេ អយមត្ថយោជនា, តទបេក្ខស្ស សុតសទ្ទស្ស និយមត្ថោ សម្ភវតីតិ ¶ តទបេក្ខស្ស សុតសទ្ទស្ស អស្សវនភាវប្បដិក្ខេបោ អនូនានធិកាវិបរីតគ្គហណនិទស្សនតា ច វេទិតព្ពា. ឥតិ សវនហេតុសវនវិសេសវសេនបិ សុតសទ្ទស្ស អត្ថយោជនា កតាតិ ទដ្ឋព្ពំ.
តថា ឯវន្តិ តស្សា សោតទ្វារានុសារេន បវត្តាយ វិញ្ញាណវីថិយា នានត្ថព្យញ្ជនគ្គហណតោ នានប្បការេន អារម្មណេ បវត្តិភាវប្បកាសនំ អាការត្ថោ ឯវំសទ្ទោតិ ករិត្វា. មេតិ អត្តប្បកាសនំ. សុតន្តិ ធម្មប្បកាសនំ យថាវុត្តាយ វិញ្ញាណវីថិយា បរិយត្តិធម្មារម្មណត្តា. អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបោ – នានប្បការេន អារម្មណេ បវត្តាយ វិញ្ញាណវីថិយា ករណភូតាយ មយា ន អញ្ញំ កតំ, ឥទំ បន កតំ, អយំ ធម្មោ សុតោតិ.
តថា ¶ ឯវន្តិ និទស្សិតព្ពប្បកាសនំ និទស្សនត្ថោ ឯវំសទ្ទោតិ កត្វា និទស្សេតព្ពស្ស និទ្ទិសិតព្ពភាវតោ. តស្មា ឯវំសទ្ទេន សកលម្បិ សុត្តំ បច្ចាមដ្ឋន្តិ វេទិតព្ពំ. មេតិ បុគ្គលប្បកាសនំ. សុតន្តិ បុគ្គលកិច្ចប្បកាសនំ. សុតសទ្ទេន ហិ លព្ភមានា សវនកិរិយា សវនវិញ្ញាណប្បពន្ធប្បដិពទ្ធា, តត្ថ ច បុគ្គលវោហារោ, ន ច បុគ្គលវោហាររហិតេ ធម្មប្បពន្ធេ សវនកិរិយា លព្ភតិ. តស្សាយំ សង្ខេបត្ថោ – យំ សុត្តំ និទ្ទិសិស្សាមិ, តំ មយា ឯវំ សុតន្តិ.
តថា ឯវន្តិ យស្ស ចិត្តសន្តានស្ស នានារម្មណប្បវត្តិយា នានត្ថព្យញ្ជនគ្គហណំ ហោតិ, តស្ស នានាការនិទ្ទេសោ អាការត្ថោ ឯវ ឯវំសទ្ទោតិ កត្វា. ឯវន្តិ ហិ អយមាការបញ្ញត្តិ ធម្មានំ តំ តំ បវត្តិអាការំ ឧបាទាយ បញ្ញបេតព្ពសភាវត្តា. មេតិ កត្តុនិទ្ទេសោ. សុតន្តិ វិសយនិទ្ទេសោ, សោតព្ពោ ហិ ធម្មោ សវនកិរិយាកត្តុបុគ្គលស្ស ¶ សវនកិរិយាវសេន បវត្តិដ្ឋានំ ហោតិ. ឯត្តាវតា នានប្បការេន បវត្តេន ចិត្តសន្តានេន តំសមង្គិនោ កត្តុ វិសយេ គហណសន្និដ្ឋានំ ទស្សិតំ ហោតិ.
អថ វា ឯវន្តិ បុគ្គលកិច្ចនិទ្ទេសោ, សុតានញ្ហិ ធម្មានំ គហិតាការស្ស និទស្សនស្ស អវធារណស្ស វា បកាសនសភាវេន ឯវំសទ្ទេន តទាការាទិធារណស្ស បុគ្គលវោហារុបាទានធម្មព្យាបារភាវតោ បុគ្គលកិច្ចំនាម និទ្ទិដ្ឋំ ហោតីតិ. សុតន្តិ វិញ្ញាណកិច្ចនិទ្ទេសោ, បុគ្គលវាទិនោបិ ហិ សវនកិរិយា វិញ្ញាណនិរបេក្ខា ន ហោតីតិ. មេតិ ឧភយកិច្ចយុត្តបុគ្គលនិទ្ទេសោ. មេតិ ហិ សទ្ទប្បវត្តិ ឯកន្តេនេវ សត្តវិសេសវិសយា វិញ្ញាណកិច្ចញ្ច តត្ថេវ សមោទហិតព្ពន្តិ. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ – មយា សវនកិច្ចវិញ្ញាណសមង្គិនា បុគ្គលេន វិញ្ញាណវសេន លទ្ធសវនកិច្ចវោហារេន សុតន្តិ.
តថា ¶ ឯវន្តិ ច មេតិ ច សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ. សព្ពស្ស ហិ សទ្ទាធិគមនីយស្ស អត្ថស្ស បញ្ញត្តិមុខេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពត្តា សព្ពបញ្ញត្តីនញ្ច វិជ្ជមានាទីសុ ឆសុ បញ្ញត្តីសុ អវរោធោ, តស្មា យោ មាយាមរីចិអាទយោ វិយ អភូតត្ថោ អនុស្សវាទីហិ គហេតព្ពោ វិយ អនុត្តមត្ថោបិ ¶ ន ហោតិ. សោ រូបសទ្ទាទិកោ រុប្បនានុភវនាទិកោ ច បរមត្ថសភាវោ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេន វិជ្ជតិ. យោ បន ឯវន្តិ ច មេតិ ច វុច្ចមានោ អាការត្ថោ, សោ អបរមត្ថសភាវោ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេន អនុបលព្ភមានោ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ នាម. តស្មា កិញ្ហេត្ថ តំ បរមត្ថតោ អត្ថិ, យំ ឯវន្តិ វា មេតិ វា និទ្ទេសំ លភេថ? សុតន្តិ វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ, យញ្ហិ តំ ឯត្ថ សោតេន ឧបលទ្ធំ, តំ បរមត្ថតោ វិជ្ជមានន្តិ.
តថា ឯវន្តិ សោតបថមាគតេ ធម្មេ ឧបាទាយ តេសំ ឧបធារិតាការាទីនំ បច្ចាមសនវសេន. មេតិ សសន្តតិបរិយាបន្នេ ខន្ធេ ¶ ករណាទិវិសេសវិសិដ្ឋេ ឧបាទាយ វត្តព្ពតោ ឧបាទាបញ្ញត្តិ. សុតន្តិ ទិដ្ឋាទីនិ ឧបនិធាយ វត្តព្ពតោ ឧបនិធាបញ្ញត្តិ. ទិដ្ឋាទិសភាវរហិតេ សទ្ទាយតនេ បវត្តមានោបិ សុតវោហារោ ទុតិយំ តតិយន្តិអាទិកោ វិយ បឋមាទីនិ, ទិដ្ឋមុតវិញ្ញាតេ អបេក្ខិត្វា សុតន្តិ វិញ្ញេយ្យត្តា ទិដ្ឋាទីនិ ឧបនិធាយ វត្តព្ពោ ហោតិ. អសុតំ ន ហោតីតិ ហិ សុតន្តិ បកាសិតោយមត្ថោតិ.
ឯត្ថ ច ឯវន្តិវចនេន អសម្មោហំ ទីបេតិ. បដិវិទ្ធា ហិ អត្តនា សុតស្ស បការវិសេសា ឯវន្តិ ឥធ អាយស្មតា អានន្ទេន បច្ចាមដ្ឋា, តេនស្ស អសម្មោហោ ទីបិតោ ហោតិ. ន ហិ សម្មូឡ្ហោ នានប្បការបដិវេធសមត្ថោ ហោតិ, បច្ចយាការវសេន នានប្បការា ទុប្បដិវិទ្ធា ច សុត្តន្តាតិ ទីបិតន្តិ. សុតន្តិវចនេន សុតស្ស អសម្មោសំ ទីបេតិ, សុតាការស្ស យាថាវតោ ទស្សិយមានត្តា. យស្ស ហិ សុតំ សម្មុដ្ឋំ ហោតិ, ន សោ កាលន្តរេ មយា សុតន្តិ បដិជានាតិ. ឥច្ចស្ស អសម្មោហេន បញ្ញាសិទ្ធិ, សម្មោហាភាវេន បញ្ញាយ ឯវ វា សវនកាលសម្ភូតាយ តទុត្តរិកាលបញ្ញាសិទ្ធិ, តថា អសម្មោសេន សតិសិទ្ធិ. តត្ថ បញ្ញាបុព្ពង្គមាយ សតិយា ព្យញ្ជនាវធារណសមត្ថតា. ព្យញ្ជនានញ្ហិ បដិវិជ្ឈិតព្ពោ អាការោ នាតិគម្ភីរោ, យថាសុតំ ធារណមេវ តត្ថ ករណីយន្តិ សតិយា ព្យាបារោ អធិកោ, បញ្ញា តត្ថ គុណីភូតា ហោតិ បញ្ញាយ បុព្ពង្គមាតិ កត្វា. សតិបុព្ពង្គមាយ បញ្ញាយ អត្ថប្បដិវេធសមត្ថតា. អត្ថស្ស ហិ បដិវិជ្ឈិតព្ពោ អាការោ គម្ភីរោតិ បញ្ញាយ ព្យាបារោ អធិកោ, សតិ តត្ថ គុណីភូតាយេវាតិ សតិយា បុព្ពង្គមាយាតិ ¶ កត្វា. តទុភយសមត្ថតាយោគេន អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នស្ស ធម្មកោសស្ស អនុបាលនសមត្ថតាយ ធម្មភណ្ឌាគារិកត្តសិទ្ធិ.
អបរោ ¶ នយោ – ឯវន្តិវចនេន យោនិសោមនសិការំ ទីបេតិ, តេន ច វុច្ចមានានំ អាការនិទស្សនាវធារណត្ថានំ ឧបរិ វក្ខមានានំ នានប្បការប្បដិវេធជោតកានំ អវិបរីតសិទ្ធិ ធម្មវិសយត្តា. ន ហិ អយោនិសោ មនសិករោតោ ¶ នានប្បការប្បដិវេធោ សម្ភវតិ. សុតន្តិវចនេន អវិក្ខេបំ ទីបេតិ, ‘‘បឋមពោធិសុត្តំ កត្ថ ភាសិត’’ន្តិអាទិបុច្ឆាវសេន បករណបត្តស្ស វក្ខមានស្ស សុត្តស្ស សវនំ សមាធានមន្តរេន ន សម្ភវតិ វិក្ខិត្តចិត្តស្ស សវនាភាវតោ. តថា ហិ វិក្ខិត្តចិត្តោ បុគ្គលោ សព្ពសម្បត្តិយា វុច្ចមានោបិ ‘‘ន មយា សុតំ, បុន ភណថា’’តិ ភណតិ. យោនិសោមនសិការេន ចេត្ថ អត្តសម្មាបណិធិំ បុព្ពេ ច កតបុញ្ញតំ សាធេតិ សម្មា អប្បណិហិតត្តស្ស បុព្ពេ អកតបុញ្ញស្ស វា តទភាវតោ. អវិក្ខេបេន សទ្ធម្មស្សវនំ សប្បុរិសូបនិស្សយញ្ច សាធេតិ អស្សុតវតោ សប្បុរិសូបនិស្សយវិរហិតស្ស ច តទភាវតោ. ន ហិ វិក្ខិត្តោ សោតុំ សក្កោតិ, ន ច សប្បុរិសេ អនុបនិស្សយមានស្ស សវនំ អត្ថីតិ.
អបរោ នយោ – ‘‘យស្ស ចិត្តសន្តានស្ស នានប្បការប្បវត្តិយា នានត្ថព្យញ្ជនគ្គហណំ ហោតិ, តស្ស នានាការនិទ្ទេសោ’’តិ វុត្តំ. យស្មា ច សោ ភគវតោ វចនស្ស អត្ថព្យញ្ជនប្បភេទបរិច្ឆេទវសេន សកលសាសនសម្បត្តិឱគាហនេន និរវសេសំ បរហិតបារិបូរីករណភូតោ ឯវំ ភទ្ទកោ អាការោ ន សម្មា អប្បណិហិតត្តស្ស បុព្ពេ អកតបុញ្ញស្ស វា ហោតិ. តស្មា ឯវន្តិ ឥមិនា ភទ្ទកេន អាការេន បច្ឆិមចក្កទ្វយសម្បត្តិមត្តនោ ទីបេតិ, សុតន្តិ សវនយោគេន បុរិមចក្កទ្វយសម្បត្តិំ. ន ហិ អប្បតិរូបេ ទេសេ វសតោ សប្បុរិសូបនិស្សយវិរហិតស្ស ច សវនំ អត្ថិ. ឥច្ចស្ស បច្ឆិមចក្កទ្វយសិទ្ធិយា អាសយសុទ្ធិ សិទ្ធា ហោតិ. សម្មា បណិហិតចិត្តោ បុព្ពេ ច កតបុញ្ញោ វិសុទ្ធាសយោ ហោតិ តទសុទ្ធិហេតូនំ កិលេសានំ ទូរីភាវតោ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘សម្មា បណិហិតំ ចិត្តំ, សេយ្យសោ នំ តតោ ករេ’’តិ (ធ. ប. ៤៣) ‘‘កតបុញ្ញោសិ ត្វំ, អានន្ទ, បធានមនុយុញ្ជ, ខិប្បំ ហោហិសិ អនាសវោ’’តិ (ទី. និ. ២.២០៧) ច. បុរិមចក្កទ្វយសិទ្ធិយា ¶ បយោគសុទ្ធិ. បតិរូបទេសវាសេន ហិ សប្បុរិសូបនិស្សយេន ច សាធូនំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនេន ¶ បរិសុទ្ធប្បយោគោ ហោតិ. តាយ ច អាសយសុទ្ធិយា អធិគមព្យត្តិសិទ្ធិ, បុព្ពេយេវ តណ្ហាទិដ្ឋិសំកិលេសានំ វិសោធិតត្តា បយោគសុទ្ធិយា អាគមព្យត្តិសិទ្ធិ. សុបរិសុទ្ធកាយវចីបយោគោ ហិ វិប្បដិសារាភាវតោ អវិក្ខិត្តចិត្តោ បរិយត្តិយំ វិសារទោ ហោតិ. ឥតិ បយោគាសយសុទ្ធស្ស អាគមាធិគមសម្បន្នស្ស វចនំ អរុណុគ្គមនំ វិយ សូរិយស្ស ឧទយតោ យោនិសោមនសិការោ វិយ ច កុសលកម្មស្ស អរហតិ ភគវតោ វចនស្ស បុព្ពង្គមំ ភវិតុន្តិ ឋានេ និទានំ ឋបេន្តោ ឯវំ មេ សុតន្តិអាទិមាហ.
អបរោ ¶ នយោ – ឯវន្តិ ឥមិនា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ នានប្បការប្បដិវេធទីបកេន វចនេន អត្តនោ អត្ថបដិភានបដិសម្ភិទាសម្បត្តិសព្ភាវំ ទីបេតិ. សុតន្តិ ឥមិនា ឯវំសទ្ទសន្និធានតោ វក្ខមានាបេក្ខាយ វា សោតព្ពភេទប្បដិវេធទីបកេន ធម្មនិរុត្តិបដិសម្ភិទាសម្បត្តិសព្ភាវំ ទីបេតិ. ឯវន្តិ ច ឥទំ វុត្តនយេនេវ យោនិសោមនសិការទីបកវចនំ ភាសមានោ ‘‘ឯតេ ធម្មា មយា មនសានុបេក្ខិតា ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធា’’តិ ទីបេតិ. បរិយត្តិធម្មោ ហិ ‘‘ឥធ សីលំ កថិតំ, ឥធ សមាធិ, ឥធ បញ្ញា, ឯត្តកា ឯត្ថ អនុសន្ធិយោ’’តិអាទិនា នយេន មនសា អនុបេក្ខិតោ អនុស្សវាការបរិវិតក្កសហិតាយ ធម្មនិជ្ឈានក្ខន្តិភូតាយ ញាតបរិញ្ញាសង្ខាតាយ វា ទិដ្ឋិយា តត្ថ តត្ថ វុត្តរូបារូបធម្មេ ‘‘ឥតិ រូបំ, ឯត្តកំ រូប’’ន្តិអាទិនា នយេន សុដ្ឋុ វវត្ថបេត្វា បដិវិទ្ធោ អត្តនោ ច បរេសញ្ច ហិតសុខាវហោ ហោតីតិ. សុតន្តិ ឥទំ សវនយោគទីបកវចនំ ភាសមានោ ‘‘ពហូ មយា ធម្មា សុតា ធាតា វចសា បរិចិតា’’តិ ទីបេតិ. សោតាវធានប្បដិពទ្ធា ហិ បរិយត្តិធម្មស្ស សវនធារណបរិចយា. តទុភយេនបិ ធម្មស្ស ស្វាក្ខាតភាវេន, អត្ថព្យញ្ជនបារិបូរិំ ទីបេន្តោ សវនេ អាទរំ ជនេតិ. អត្ថព្យញ្ជនបរិបុណ្ណញ្ហិ ធម្មំ អាទរេន អស្សុណន្តោ មហតា ហិតា បរិពាហិរោ ហោតីតិ អាទរំ ជនេត្វា សក្កច្ចំ ធម្មោ សោតព្ពោ.
‘‘ឯវំ ¶ មេ សុត’’ន្តិ ឥមិនា បន សកលេន វចនេន អាយស្មា អានន្ទោ តថាគតប្បវេទិតំ ធម្មំ អត្តនោ អទហន្តោ អសប្បុរិសភូមិំ អតិក្កមតិ, សាវកត្តំ បដិជានន្តោ សប្បុរិសភូមិំ ឱក្កមតិ. តថា អសទ្ធម្មា ចិត្តំ ¶ វុដ្ឋាបេតិ, សទ្ធម្មេ ចិត្តំ បតិដ្ឋាបេតិ. ‘‘កេវលំ សុតមេវេតំ មយា, តស្សេវ បន ភគវតោ វចន’’ន្តិ ទីបេន្តោ អត្តានំ បរិមោចេតិ, សត្ថារំ អបទិសតិ, ជិនវចនំ អប្បេតិ, ធម្មនេត្តិំ បតិដ្ឋាបេតិ.
អបិច ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ អត្តនា ឧប្បាទិតភាវំ អប្បដិជានន្តោ បុរិមស្សវនំ វិវរន្តោ ‘‘សម្មុខា បដិគ្គហិតមិទំ មយា តស្ស ភគវតោ ចតុវេសារជ្ជវិសារទស្ស ទសពលធរស្ស អាសភដ្ឋានដ្ឋាយិនោ សីហនាទនាទិនោ សព្ពសត្តុត្តមស្ស ធម្មិស្សរស្ស ធម្មរាជស្ស ធម្មាធិបតិនោ ធម្មទីបស្ស ធម្មសរណស្ស សទ្ធម្មវរចក្កវត្តិនោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស, ន ឯត្ថ អត្ថេ វា ធម្មេ វា បទេ វា ព្យញ្ជនេ វា កង្ខា វា វិមតិ វា កត្តព្ពា’’តិ សព្ពទេវមនុស្សានំ ឥមស្មិំ ធម្មេ អស្សទ្ធិយំ វិនាសេតិ, សទ្ធាសម្បទំ ឧប្បាទេតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –
‘‘វិនាសយតិ អស្សទ្ធំ, សទ្ធំ វឌ្ឍេតិ សាសនេ;
ឯវំ មេ សុតមិច្ចេវំ, វទំ គោតមសាវកោ’’តិ.
ឯកន្តិ ¶ គណនបរិច្ឆេទនិទ្ទេសោ. អយញ្ហិ ឯកសទ្ទោ អញ្ញសេដ្ឋាសហាយសង្ខ្យាទីសុ ទិស្សតិ. តថា ហិ អយំ ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ច, ឥទមេវ សច្ចំ មោឃមញ្ញន្តិ ឥត្ថេកេ អភិវទន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.២៧; ឧទា. ៥៥) អញ្ញេ ទិស្សតិ. ‘‘ចេតសោ ឯកោទិភាវ’’ន្តិអាទីសុ (បារា. ១១; ទី. និ. ១.២២៨) សេដ្ឋេ. ‘‘ឯកោ វូបកដ្ឋោ’’តិអាទីសុ (ចូឡវ. ៤៤៥; ទី. និ. ១.៤០៥) អសហាយេ. ‘‘ឯកោវ ខោ, ភិក្ខវេ, ខណោ ច សមយោ ច ព្រហ្មចរិយវាសាយា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.២៩) សង្ខ្យាយំ, ឥធាបិ សង្ខ្យាយមេវ ទដ្ឋព្ពោ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឯកន្តិ គណនបរិច្ឆេទនិទ្ទេសោ’’តិ.
សមយន្តិ បរិច្ឆិន្ននិទ្ទេសោ. ឯកំ សមយន្តិ អនិយមិតបរិទីបនំ. តត្ថ សមយសទ្ទោ –
‘‘សមវាយេ ¶ ខណេ កាលេ, សមូហេ ហេតុទិដ្ឋិសុ;
បដិលាភេ បហានេ ច, បដិវេធេ ច ទិស្សតិ’’.
តថា ហិស្ស ‘‘អប្បេវ នាម ស្វេបិ ឧបសង្កមេយ្យាម កាលញ្ច សមយញ្ច ឧបាទាយា’’តិ ឯវមាទីសុ (ទី. និ. ១.៤៤៧) សមវាយោ អត្ថោ, យុត្តកាលញ្ច បច្ចយសាមគ្គិញ្ច លភិត្វាតិ ហិ អធិប្បាយោ, តស្មា បច្ចយសមវាយោតិ វេទិតព្ពោ ¶ . ‘‘ឯកោវ ខោ, ភិក្ខវេ, ខណោ ច សមយោ ច ព្រហ្មចរិយវាសាយា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.២៩) ខណោ, ឱកាសោតិ អត្ថោ. តថាគតុប្បាទាទិកោ ហិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស ឱកាសោ តប្បច្ចយប្បដិលាភហេតុត្តា, ខណោ ឯវ ច សមយោ, យោ ខណោតិ ច សមយោតិ ច វុច្ចតិ, សោ ឯកោ យេវាតិ ហិ អត្ថោ. ‘‘ឧណ្ហសមយោ បរិឡាហសមយោ’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៣៥៨) កាលោ. ‘‘មហាសមយោ បវនស្មិ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៣២) សមូហោ. មហាសមយោតិ ហិ ភិក្ខូនំ ទេវតានញ្ច មហាសន្និបាតោតិ អត្ថោ. ‘‘សមយោបិ ខោ តេ, ភទ្ទាលិ, អប្បដិវិទ្ធោ អហោសិ, ភគវា ខោ សាវត្ថិយំ វិហរតិ, ភគវាបិ មំ ជានិស្សតិ ‘ភទ្ទាលិ នាម ភិក្ខុ សត្ថុសាសនេ សិក្ខាយ ន បរិបូរការី’តិ, អយម្បិ ខោ តេ, ភទ្ទាលិ, សមយោ អប្បដិវិទ្ធោ អហោសី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១៣៥) ហេតុ. សិក្ខាបទស្ស ការណញ្ហិ ឥធ សមយោតិ អធិប្បេតំ. ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ឧគ្គាហមានោ បរិព្ពាជកោ សមណមុណ្ឌិកាបុត្តោ សមយប្បវាទកេ តិន្ទុកាចីរេ ឯកសាលកេ មល្លិកាយ អារាមេ បដិវសតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.២៦០) ទិដ្ឋិ. តត្ថ ហិ និសិន្នា តិត្ថិយា អត្តនោ អត្តនោ ទិដ្ឋិសង្ខាតំ សមយំ បវទន្តីតិ សោ បរិព្ពាជការាមោ ‘‘សមយប្បវាទកោ’’តិ វុច្ចតិ.
‘‘ទិដ្ឋេ ¶ ធម្មេ ច យោ អត្ថោ, យោ ចត្ថោ សម្បរាយិកោ;
អត្ថាភិសមយា ធីរោ, បណ្ឌិតោតិ បវុច្ចតី’’តិ. (សំ. និ. ១.១២៩) –
អាទីសុ បដិលាភោ. អត្ថាភិសមយាតិ ហិ អត្ថស្ស អធិគមាតិ អត្ថោ. ‘‘សម្មា មានាភិសមយា អន្តមកាសិ ទុក្ខស្សា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៨) បហានំ. អធិករណំ សមយំ វូបសមនំ អបគមោតិ អភិសមយោ បហានំ. ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ សង្ខតដ្ឋោ សន្តាបដ្ឋោ វិបរិណាមដ្ឋោ អភិសមយដ្ឋោ’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ២.៨) បដិវេធោ ¶ . បដិវេធោតិ ហិ អភិសមេតព្ពតោ អភិសមយោ, អភិសមយោវ អត្ថោ អភិសមយដ្ឋោតិ បីឡនាទីនិ អភិសមេតព្ពភាវេន ឯកីភាវំ ឧបនេត្វា វុត្តានិ, អភិសមយស្ស វា បដិវេធស្ស វិសយភូតោ អត្ថោ អភិសមយដ្ឋោតិ តានេវ តថា ឯកន្តេន វុត្តានិ. តត្ថ បីឡនំ ទុក្ខសច្ចស្ស តំសមង្គិនោ ហិំសនំ អវិប្ផារិកតាករណំ. សន្តាបោ ទុក្ខទុក្ខតាទិវសេន សន្តប្បនំ បរិទហនំ.
ឯត្ថ ¶ ច សហការីការណសន្និជ្ឈំ សមេតិ សមវេតីតិ សមវាយោ សមយោ. សមេតិ សមាគច្ឆតិ ឯត្ថ មគ្គព្រហ្មចរិយំ តទាធារបុគ្គលេហីតិ ខណោ សមយោ. សមេតិ ឯត្ថ ឯតេន វា សំគច្ឆតិ សត្តោ សភាវធម្មោ វា ឧប្បាទាទីហិ សហជាតាទីហិ វាតិ កាលោ សមយោ. ធម្មប្បវត្តិមត្តតាយ អត្ថតោ អភូតោបិ ហិ កាលោ ធម្មប្បវត្តិយា អធិករណំ ករណំ វិយ ច កប្បនាមត្តសិទ្ធេនានុរូបេន វោហរីយតីតិ. សមំ, សហ វា អវយវានំ អយនំ បវត្តិ អវដ្ឋានន្តិ សមូហោ សមយោ យថា សមុទាយោតិ. អវយវសហាវដ្ឋានមេវ ហិ សមូហោ. អវសេសបច្ចយានំ សមាគមេ សតិ ឯតិ ផលមេតស្មា ឧប្បជ្ជតិ បវត្តតីតិ សមយោ ហេតុ យថា សមុទយោតិ. សមេតិ សំយោជនភាវតោ សម្ពន្ធោ ឯតិ អត្តនោ វិសយេ បវត្តតិ, ទឡ្ហគ្គហណភាវតោ វា សំយុត្តា អយន្តិ បវត្តន្តិ សត្តា យថាភិនិវេសំ ឯតេនាតិ សមយោ ទិដ្ឋិ. ទិដ្ឋិសំយោជនេន ហិ សត្តា អតិវិយ ពជ្ឈន្តីតិ. សមិតិ សង្គតិ សមោធានន្តិ សមយោ បដិលាភោ. សមយនំ ឧបសមយនំ អបគមោតិ សមយោ បហានំ. សមុច្ឆេទប្បហានភាវតោ បន អធិកោ សមយោតិ អភិសមយោ យថា អភិធម្មោតិ. អភិមុខំ ញាណេន សម្មា ឯតព្ពោ អភិសមេតព្ពោតិ អភិសមយោ, ធម្មានំ អវិបរីតសភាវោ. អភិមុខភាវេន សម្មា ឯតិ គច្ឆតិ ពុជ្ឈតីតិ អភិសមយោ, ធម្មានំ យថាភូតសភាវាវពោធោ. ឯវំ តស្មិំ តស្មិំ អត្ថេ សមយសទ្ទស្ស បវត្តិ វេទិតព្ពា.
សមយសទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារេ អភិសមយសទ្ទស្ស គហណេ ការណំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឥធ ¶ បនស្ស កាលោ អត្ថោ សមវាយាទីនំ អសម្ភវតោ. ទេសទេសកបរិសា វិយ ហិ ទេសនាយ និទានភាវេ ¶ កាលោ ឯវ ឥច្ឆិតព្ពោតិ. យស្មា បនេត្ថ សមយោតិ កាលោ អធិប្បេតោ, តស្មា សំវច្ឆរឧតុមាសទ្ធមាសរត្តិទិវសបុព្ពណ្ហមជ្ឈន្ហិកសាយន្ហបឋមយាម- មជ្ឈិមយាមបច្ឆិមយាមមុហុត្តាទីសុ កាលភេទភូតេសុ សមយេសុ ឯកំ សមយន្តិ ទីបេតិ.
កស្មា បនេត្ថ អនិយមិតវសេនេវ កាលោ និទ្ទិដ្ឋោ, ន ឧតុសំវច្ឆរាទិវសេន និយមេត្វា និទ្ទិដ្ឋោតិ ចេ? កិញ្ចាបិ ឯតេសុ សំវច្ឆរាទីសុ សមយេសុ យំ យំ សុត្តំ យស្មិំ យស្មិំ សំវច្ឆរេ ឧតុម្ហិ ¶ មាសេ បក្ខេ រត្តិភាគេ ទិវសភាគេ វា វុត្តំ, សព្ពម្បិ តំ ថេរស្ស សុវិទិតំ សុវវត្ថាបិតំ បញ្ញាយ. យស្មា បន ‘‘ឯវំ មេ សុតំ អសុកសំវច្ឆរេ អសុកឧតុម្ហិ អសុកមាសេ អសុកបក្ខេ អសុករត្តិភាគេ អសុកទិវសភាគេ វា’’តិ ឯវំ វុត្តេ ន សក្កា សុខេន ធារេតុំ វា ឧទ្ទិសិតុំ វា ឧទ្ទិសាបេតុំ វា, ពហុ ច វត្តព្ពំ ហោតិ, តស្មា ឯកេនេវ បទេន តមត្ថំ សមោធានេត្វា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ អាហ.
យេ វា ឥមេ គព្ភោក្កន្តិសមយោ ជាតិសមយោ សំវេគសមយោ អភិនិក្ខមនសមយោ ទុក្ករការិកសមយោ មារវិជយសមយោ អភិសម្ពោធិសមយោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារសមយោ ទេសនាសមយោ បរិនិព្ពានសមយោតិ ឯវមាទយោ ភគវតោ ទេវមនុស្សេសុ អតិវិយ បកាសា អនេកកាលប្បភេទា ឯវ សមយា, តេសុ សមយេសុ ទេសនាសមយសង្ខាតំ ឯកំ សមយន្តិ ទីបេតិ. យោ វាយំ ញាណករុណាកិច្ចសមយេសុ ករុណាកិច្ចសមយោ, អត្តហិតបរហិតប្បដិបត្តិសមយេសុ បរហិតប្បដិបត្តិសមយោ, សន្និបតិតានំ ករណីយទ្វយសមយេសុ ធម្មកថាសមយោ, ទេសនាបដិបត្តិសមយេសុ ទេសនាសមយោ, តេសុ សមយេសុ អញ្ញតរសមយំ សន្ធាយ ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ អាហ.
កស្មា បនេត្ថ យថា អភិធម្មេ ‘‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិ (ធ. ស. ១) ច ឥតោ អញ្ញេសុ សុត្តបទេសុ ‘‘យស្មិំ សមយេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហី’’តិ ¶ (អ. និ. ៤.២០០) ច ភុម្មវចនេន និទ្ទេសោ កតោ, វិនយេ ច ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា’’តិ (បារា. ១) ករណវចនេន និទ្ទេសោ កតោ, តថា អកត្វា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ អច្ចន្តសំយោគត្ថេ ឧបយោគវចនេន និទ្ទេសោ កតោតិ? តត្ថ តថា, ឥធ ច អញ្ញថា អត្ថសម្ភវតោ. តត្ថ ហិ អភិធម្មេ ឥតោ អញ្ញេសុ ច សុត្តន្តេសុ អាធារវិសយសង្ខាតោ អធិករណត្ថោ កិរិយាយ កិរិយន្តរលក្ខណសង្ខាតោ ភាវេនភាវលក្ខណត្ថោ ច សម្ភវតីតិ. អធិករណញ្ហិ កាលត្ថោ សមូហត្ថោ ច សមយោ តត្ថ វុត្តានំ ផស្សាទិធម្មានំ, តថា កាលោ សភាវធម្មប្បវត្តិមត្តតាយ បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានោបិ អាធារភាវេន បញ្ញាតោ តង្ខណប្បវត្តានំ តតោ ¶ បុព្ពេ បរតោ ច អភាវតោ យថា ‘‘បុព្ពណ្ហេ ¶ ជាតោ សាយន្ហេ ជាតោ’’តិអាទីសុ. សមូហោតិបិ អវយវវិនិមុត្តោ បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានោបិ កប្បនាមត្តសិទ្ធេន រូបេន អវយវានំ អាធារភាវេន បញ្ញាបីយតិ, យថា ‘‘រុក្ខេ សាខា, យវោ យវរាសិម្ហិ សមុដ្ឋិតោ’’តិអាទីសុ. យស្មិំ កាលេ ធម្មបុញ្ជេ ច កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, តស្មិំយេវ កាលេ ធម្មបុញ្ជេ ច ផស្សាទយោបិ ហោន្តីតិ អយញ្ហិ តត្ថ អត្ថោ. តថា ខណសមវាយហេតុសង្ខាតស្ស សមយស្ស ភាវេន តត្ថ វុត្តានំ ផស្សាទិធម្មានំ ភាវោ លក្ខីយតិ. យថា ហិ ‘‘គាវីសុ ទុយ្ហមានាសុ គតោ, ទុទ្ធាសុ អាគតោ’’តិ ឯត្ថ គាវីនំ ទោហនកិរិយាយ គមនកិរិយា លក្ខីយតិ, ឯវំ ឥធាបិ យស្មិំ សមយេតិ វុត្តេ ច បទត្ថស្ស សត្តាវិរហាភាវតោ សតីតិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយមានោ ឯវ ហោតីតិ សមយស្ស សត្តាកិរិយាយ ចិត្តស្ស ឧប្បាទកិរិយា ផស្សាទីនំ ភវនកិរិយា ច លក្ខីយតិ. តថា យស្មិំ សមយេ យស្មិំ នវមេ ខណេ យស្មិំ យោនិសោមនសិការាទិហេតុម្ហិ បច្ចយសមវាយេ វា សតិ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, តស្មិំ សមយេ ខណេ ហេតុម្ហិ បច្ចយសមវាយេ ច ផស្សាទយោបិ ហោន្តីតិ. តស្មា តទត្ថជោតនត្ថំ ភុម្មវចនេន និទ្ទេសោ កតោ.
វិនយេ ច ‘‘អន្នេន វសតិ, អជ្ឈេនេន វសតី’’តិអាទីសុ ¶ វិយ ហេតុអត្ថោ, ‘‘ផរសុនា ឆិន្ទតិ, កុទាលេន ខណតី’’តិអាទីសុ វិយ ករណត្ថោ ច សម្ភវតិ. យោ ហិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិសមយោ ធម្មសេនាបតិអាទីហិបិ ទុព្ពិញ្ញេយ្យោ, តេន សមយេន ករណភូតេន ហេតុភូតេន ច វីតិក្កមំ សុត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតាបេត្វា ឱតិណ្ណវត្ថុកំ បុគ្គលំ បដិបុច្ឆិត្វា វិគរហិត្វា ច តំ តំ វត្ថុំ ឱតិណ្ណសមយសង្ខាតំ កាលំ អនតិក្កមិត្វា សិក្ខាបទានិ បញ្ញាបេន្តោ តតិយបារាជិកាទីនំ វិយ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ហេតុំ អបេក្ខមានោ តត្ថ តត្ថ វិហាសិ, តស្មា តទត្ថជោតនត្ថំ វិនយេ ករណវចនេន និទ្ទេសោ កតោ.
ឥធ បន អញ្ញស្មិញ្ច ឯវំជាតិកេ អច្ចន្តសំយោគត្ថោ សម្ភវតិ. យស្មិញ្ហិ សមយេ សហ សមុដ្ឋានហេតុនា ឥទំ ឧទានំ ឧប្បន្នំ, អច្ចន្តមេវ តំ សមយំ អរិយវិហារបុព្ពង្គមាយ ធម្មបច្ចវេក្ខណាយ ភគវា វិហាសិ, តស្មា ‘‘មាសំ ¶ អជ្ឈេតី’’តិអាទីសុ វិយ ឧបយោគត្ថជោតនត្ថំ ឥធ ឧបយោគវចនេន និទ្ទេសោ កតោ. តេនេតំ វុច្ចតិ –
‘‘តំ តំ អត្ថមបេក្ខិត្វា, ភុម្មេន ករណេន ច;
អញ្ញត្រ សមយោ វុត្តោ, ឧបយោគេន សោ ឥធា’’តិ.
បោរាណា បន វណ្ណយន្តិ – ‘‘យស្មិំ សមយេ’’តិ វា ‘‘តេន សមយេនា’’តិ វា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ ¶ វា អភិលាបមត្តភេទោ ឯស និទ្ទេសោ, សព្ពត្ថ ភុម្មមេវ អត្ថោតិ. តស្មា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ វុត្តេបិ ឯកស្មិំ សមយេតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
ភគវាតិ គរុ. គរុញ្ហិ លោកេ ‘‘ភគវា’’តិ វទន្តិ. អយញ្ច សព្ពគុណវិសិដ្ឋតាយ សព្ពសត្តានំ គរុ, តស្មា ភគវាតិ វេទិតព្ពោ. បោរាណេហិបិ វុត្តំ –
‘‘ភគវាតិ ¶ វចនំ សេដ្ឋំ, ភគវាតិ វចនមុត្តមំ;
គរុ គារវយុត្តោ សោ, ភគវា តេន វុច្ចតី’’តិ.
តត្ថ សេដ្ឋវាចកវចនំ សេដ្ឋន្តិ វុត្តំ សេដ្ឋគុណសហចរណតោ. អថ វា វុច្ចតីតិ វចនំ, អត្ថោ. ភគវាតិ វចនំ សេដ្ឋន្តិ ភគវាតិ ឥមិនា វចនេន វចនីយោ យោ អត្ថោ, សោ សេដ្ឋោតិ អត្ថោ. ភគវាតិ វចនមុត្តមន្តិ ឯត្ថាបិ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. គារវយុត្តោតិ គរុភាវយុត្តោ គរុគុណយោគតោ វិសេសគរុករណារហតាយ វា គារវយុត្តោ. ឯវំ គុណវិសិដ្ឋសត្តុត្តមគរុគារវាធិវចនំ ភគវាតិ ឥទំ វចនន្តិ វេទិតព្ពំ. អបិច –
‘‘ភគី ភជី ភាគី វិភត្តវា ឥតិ,
អកាសិ ភគ្គន្តិ គរូតិ ភាគ្យវា;
ពហូហិ ញាយេហិ សុភាវិតត្តនោ,
ភវន្តគោ សោ ភគវាតិ វុច្ចតី’’តិ. –
និទ្ទេសេ (មហានិ. ៨៤) អាគតនយេន –
‘‘ភាគ្យវា ភគ្គវា យុត្តោ, ភគេហិ ច វិភត្តវា;
ភត្តវា វន្តគមនោ, ភវេសុ ភគវា តតោ’’តិ. –
ឥមាយ ¶ គាថាយ ច វសេន ភគវាតិ បទស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោ. សោ បនាយំ អត្ថោ សព្ពាការេន វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១៤២) វុត្តោ, តស្មា តត្ថ វុត្តនយេនេវ វិវរិតព្ពោ.
អបិច ភាគេ វនិ, ភគេ វា វមីតិ ភគវា. តថាគតោ ហិ ទានសីលាទិបារមិធម្មេ ឈានវិមោក្ខាទិឧត្តរិមនុស្សធម្មេ វនិ ភជិ សេវិ ពហុលមកាសិ, តស្មា ភគវា. អថ វា តេយេវ ¶ ‘‘វេនេយ្យសត្តសន្តានេសុ កថំ នុ ខោ ឧប្បជ្ជេយ្យុ’’ន្តិ វនិ អភិបត្ថយីតិ ភគវា. អថ វា ភគសង្ខាតំ ឥស្សរិយំ យសញ្ច វមិ ឧគ្គិរិ ខេឡបិណ្ឌំ វិយ អនបេក្ខោ ឆឌ្ឌយីតិ ភគវា. តថា ហិ តថាគតោ ហត្ថគតំ ចក្កវត្តិសិរិំ ទេវលោកាធិបច្ចសទិសំ ចាតុទ្ទីបិស្សរិយំ, ចក្កវត្តិសម្បត្តិសន្និស្សយញ្ច សត្តរតនសមុជ្ជលំ យសំ តិណាយបិ អមញ្ញមានោ និរបេក្ខោ បហាយ អភិនិក្ខមិត្វា សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ, តស្មា ឥមេ សិរិអាទិកេ ភគេ វមីតិ ភគវា. អថ វា ភានិ នាម នក្ខត្តានិ, តេហិ សមំ ¶ គច្ឆន្តិ បវត្តន្តីតិ ភគា. សិនេរុយុគន្ធរឧត្តរកុរុហិមវន្តាទិភាជនលោកវិសេសសន្និស្សយសោភា កប្បដ្ឋិតិភាវតោ, តេបិ ភគេ វមិ, តន្និវាសិសត្តាវាសសមតិក្កមនតោ តប្បដិពទ្ធឆន្ទរាគប្បហានេន បជហីតិ. ឯវម្បិ ភគេ វមីតិ ភគវាតិ ឯវមាទិនា នយេន ភគវាតិ បទស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
ឯត្តាវតា ចេត្ថ ឯវំ មេ សុតន្តិ វចនេន យថាសុតំ ធម្មំ សវនវសេន ភាសន្តោ ភគវតោ ធម្មសរីរំ បច្ចក្ខំ ករោតិ, តេន ‘‘នយិទំ អតិក្កន្តសត្ថុកំ បាវចនំ, អយំ វោ សត្ថា’’តិ សត្ថុ អទស្សនេន ឧក្កណ្ឋិតំ ជនំ សមស្សាសេតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘យោ ខោ, អានន្ទ, មយា ធម្មោ ច វិនយោ ច ទេសិតោ បញ្ញត្តោ, សោ វោ មមច្ចយេន សត្ថា’’តិ (ទី. និ. ២.២១៦; មិ. ប. ៤.១.១). ឯកំ សមយំ ភគវាតិ វចនេន តស្មិំ សមយេ ភគវតោ អវិជ្ជមានភាវំ ទស្សេន្តោ រូបកាយបរិនិព្ពានំ សាធេតិ, តេន ‘‘ឯវំវិធស្ស នាម ធម្មស្ស ទេសេតា ទសពលធរោ វជិរសង្ឃាតសមានកាយោ សោបិ ភគវា បរិនិព្ពុតោ, កេនញ្ញេន ជីវិតេ អាសា ជនេតព្ពា’’តិ ជីវិតមទមត្តំ ជនំ សំវេជេតិ, សទ្ធម្មេ ចស្ស ឧស្សាហំ ជនេតិ.
ឯវន្តិ ¶ ច ភណន្តោ ទេសនាសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ, វក្ខមានស្ស សកលសុត្តស្ស ឯវន្តិ និទស្សនតោ. មេ សុតន្តិ សាវកសម្បត្តិំ សវនសម្បត្តិញ្ច និទ្ទិសតិ, បដិសម្ភិទាបត្តេន បញ្ចសុ ឋានេសុ ភគវតា ឯតទគ្គេ ឋបិតេន ធម្មភណ្ឌាគារិកេន សុតភាវទីបនតោ ‘‘តញ្ច ខោ មយាវ សុតំ, ន អនុស្សុតិកំ, ន បរម្បរាភត’’ន្តិ ឥមស្ស ចត្ថស្ស ទីបនតោ. ឯកំ សមយន្តិ កាលសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ ភគវតោ ឧរុវេលាយំ វិហរណសមយភាវេន ពុទ្ធុប្បាទប្បដិមណ្ឌិតភាវទីបនតោ. ពុទ្ធុប្បាទបរមា ហិ កាលសម្បទា. ភគវាតិ ទេសកសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ គុណវិសិដ្ឋសត្តុត្តមគរុភាវទីបនតោ.
ឧរុវេលាយន្តិ ¶ មហាវេលាយំ, មហន្តេ វាលុការាសិម្ហីតិ អត្ថោ. អថ វា ឧរូតិ វាលុកា វុច្ចតិ, វេលាតិ មរិយាទា. វេលាតិក្កមនហេតុ អាភតា ឧរុ ឧរុវេលាតិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.
អតីតេ ¶ កិរ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ ទសសហស្សតាបសា តស្មិំ បទេសេ វិហរន្តា ‘‘កាយកម្មវចីកម្មានិ បរេសម្បិ បាកដានិ ហោន្តិ, មនោកម្មំ បន អបាកដំ. តស្មា យោ មិច្ឆាវិតក្កំ វិតក្កេតិ, សោ អត្តនាវ អត្តានំ ចោទេត្វា បត្តបុដេន វាលុកំ អាហរិត្វា ឥមស្មិំ ឋានេ អាកិរតុ, ឥទមស្ស ទណ្ឌកម្ម’’ន្តិ កតិកវត្តំ កត្វា តតោ បដ្ឋាយ យោ តាទិសំ វិតក្កំ វិតក្កេតិ, សោ តត្ថ បត្តបុដេន វាលុកំ អាហរិត្វា អាកិរតិ. ឯវំ តត្ថ អនុក្កមេន មហាវាលុការាសិ ជាតោ, តតោ នំ បច្ឆិមា ជនតា បរិក្ខិបិត្វា ចេតិយដ្ឋានមកាសិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘ឧរុវេលាយន្តិ មហាវេលាយំ, មហន្តេ វាលុការាសិម្ហីតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ.
វិហរតីតិ អវិសេសេន ឥរិយាបថទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារេសុ អញ្ញតរវិហារសមង្គិតាបរិទីបនំ. ឥធ បន ឋាននិសជ្ជាគមនសយនប្បភេទេសុ ឥរិយាបថេសុ អាសនសង្ខាតឥរិយាបថសមាយោគបរិទីបនំ អរិយវិហារសមង្គិតាបរិទីបនញ្ចាតិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ យស្មា ឯកំ ឥរិយាបថពាធនំ អញ្ញេន ឥរិយាបថេន វិច្ឆិន្ទិត្វា អបរិបតន្តំ អត្តភាវំ ហរតិ បវត្តេតិ, តស្មា វិហរតីតិ បទស្ស ឥរិយាបថវិហារវសេនេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. យស្មា បន ភគវា ទិព្ពវិហារាទីហិ សត្តានំ វិវិធំ ហិតំ ហរតិ ឧបហរតិ ឧបនេតិ ឧប្បាទេតិ, តស្មា តេសម្បិ វសេន វិវិធំ ហរតីតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.
នជ្ជាតិ ¶ នទតិ សន្ទតីតិ នទី, តស្សា នជ្ជា, នទិយា និន្នគាយាតិ អត្ថោ. នេរញ្ជរាយាតិ នេលំ ជលមស្សាតិ ‘‘នេលញ្ជលាយា’’តិ វត្តព្ពេ លការស្ស រការំ កត្វា ‘‘នេរញ្ជរាយា’’តិ វុត្តំ, កទ្ទមសេវាលបណកាទិទោសរហិតសលិលាយាតិ អត្ថោ. កេចិ ‘‘នីលជលាយាតិ ¶ វត្តព្ពេ នេរញ្ជរាយាតិ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. នាមមេវ វា ឯតំ ឯតិស្សា នទិយាតិ វេទិតព្ពំ. តស្សា នទិយា តីរេ យត្ថ ភគវា វិហាសិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ពោធិរុក្ខមូលេ’’តិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘ពោធិ វុច្ចតិ ចតូសុ មគ្គេសុ ញាណ’’ន្តិ ឯត្ថ (ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២១) មគ្គញាណំ ពោធីតិ វុត្តំ. ‘‘បប្បោតិ ពោធិំ វរភូរិមេធសោ’’តិ ឯត្ថ (ទី. និ. ៣.២១៧) សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ. តទុភយម្បិ ពោធិំ ភគវា ឯត្ថ បត្តោតិ រុក្ខោបិ ពោធិរុក្ខោត្វេវ នាមំ លភិ. អថ វា សត្ត ពោជ្ឈង្គេ ពុជ្ឈីតិ ភគវា ពោធិ, តេន ពុជ្ឈន្តេន សន្និស្សិតត្តា សោ រុក្ខោបិ ពោធិរុក្ខោតិ នាមំ លភិ, តស្ស ពោធិរុក្ខស្ស. មូលេតិ សមីបេ. អយញ្ហិ មូលសទ្ទោ ‘‘មូលានិ ឧទ្ធរេយ្យ អន្តមសោ ឧសីរនាឡមត្តានិបី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.១៩៥) មូលមូលេ ទិស្សតិ. ‘‘លោភោ អកុសលមូល’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣០៥) អសាធារណហេតុម្ហិ. ‘‘យាវតា មជ្ឈន្ហិកេ កាលេ ឆាយា ផរតិ, និវាតេ បណ្ណានិ ¶ បតន្តិ, ឯត្តាវតា រុក្ខមូល’’ន្តិអាទីសុ សមីបេ. ឥធាបិ សមីបេ អធិប្បេតោ, តស្មា ពោធិរុក្ខស្ស មូលេ សមីបេតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.
បឋមាភិសម្ពុទ្ធោតិ បឋមំ អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា, សព្ពបឋមំយេវាតិ អត្ថោ. ឯត្តាវតា ធម្មភណ្ឌាគារិកេន ឧទានទេសនាយ និទានំ ឋបេន្តេន កាលទេសទេសកាបទេសា សហ វិសេសេន បកាសិតា ហោន្តិ.
ឯត្ថាហ ‘‘កស្មា ធម្មវិនយសង្គហេ កយិរមានេ និទានវចនំ វុត្តំ, ននុ ភគវតា ភាសិតវចនស្សេវ សង្គហោ កាតព្ពោ’’តិ? វុច្ចតេ – ទេសនាយ ចិរដ្ឋិតិអសម្មោសសទ្ធេយ្យភាវសម្បាទនត្ថំ. កាលទេសទេសកវត្ថុអាទីហិ ឧបនិពន្ធិត្វា ឋបិតា ហិ ទេសនា ចិរដ្ឋិតិកា ហោតិ អសម្មោសា សទ្ធេយ្យា ច ទេសកាលកត្តុហេតុនិមិត្តេហិ ឧបនិពទ្ធោ វិយ វោហារវិនិច្ឆយោ. តេនេវ ច អាយស្មតា មហាកស្សបេន ‘‘បឋមំ, អាវុសោ អានន្ទ, ឧទានំ កត្ថ ភាសិត’’ន្តិអាទិនា ទេសាទីសុ បុច្ឆាយ កតាយ ¶ វិស្សជ្ជនំ ករោន្តេន ធម្មភណ្ឌាគារិកេន ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិនា ឧទានស្ស និទានំ ភាសិតន្តិ.
អបិច សត្ថុ សម្បត្តិបកាសនត្ថំ និទានវចនំ. តថាគតស្ស ហិ ភគវតោ បុព្ពរចនានុមានាគមតក្កាភាវតោ ¶ សម្ពុទ្ធត្តសិទ្ធិ. ន ហិ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បុព្ពរចនាទីហិ អត្ថោ អត្ថិ សព្ពត្ថ អប្បដិហតញាណចារតាយ ឯកប្បមាណត្តា ញេយ្យធម្មេសុ. តថា អាចរិយមុដ្ឋិធម្មមច្ឆរិយសាសនសាវកានុរាគាភាវតោ ខីណាសវត្តសិទ្ធិ. ន ហិ សព្ពសោ បរិក្ខីណាសវស្ស កត្ថចិបិ អាចរិយមុដ្ឋិអាទីនំ សម្ភវោតិ សុវិសុទ្ធស្ស បរានុគ្គហប្បវត្តិ. ឥតិ ទេសកទោសភូតានំ ទិដ្ឋិសីលសម្បត្តិទូសកានំ អច្ចន្តំ អវិជ្ជាតណ្ហានំ អភាវសំសូចកេហិ ញាណសម្បទាបហានសម្បទាភិព្យញ្ជកេហិ ច សម្ពុទ្ធវិសុទ្ធភាវេហិ បុរិមវេសារជ្ជទ្វយសិទ្ធិ, តតោ ច អន្តរាយិកនិយ្យានិកធម្មេសុ សម្មោហាភាវសិទ្ធិតោ បច្ឆិមវេសារជ្ជទ្វយសិទ្ធីតិ ភគវតោ ចតុវេសារជ្ជសមន្នាគមោ អត្តហិតបរហិតប្បដិបត្តិ ច និទានវចនេន បកាសិតា ហោន្តិ, តត្ថ តត្ថ សម្បត្តបរិសាយ អជ្ឈាសយានុរូបំ ឋានុប្បត្តិកប្បដិភានេន ធម្មទេសនាទីបនតោ. ឥធ បន វិមុត្តិសុខប្បដិសំវេទនបដិច្ចសមុប្បាទមនសិការបកាសនេនាតិ យោជេតព្ពំ. តេន វុត្តំ – ‘‘សត្ថុ សម្បត្តិបកាសនត្ថំ និទានវចន’’ន្តិ.
តថា សាសនសម្បត្តិបកាសនត្ថំ និទានវចនំ. ញាណករុណាបរិគ្គហិតសព្ពកិរិយស្ស ហិ ភគវតោ នត្ថិ និរត្ថកា បដិបត្តិ អត្តហិតា វា. តស្មា បរេសំយេវ អត្ថាយ បវត្តសព្ពកិរិយស្ស ¶ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សកលម្បិ កាយវចីមនោកម្មំ យថាបវត្តំ វុច្ចមានំ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេហិ យថារហំ សត្តានំ អនុសាសនដ្ឋេន សាសនំ, ន កព្ពរចនា. តយិទំ សត្ថុ ចរិតំ កាលទេសទេសកបរិសាបទេសាទីហិ សទ្ធិំ តត្ថ តត្ថ និទានវចនេន យថារហំ បកាសីយតិ, ឥធ បន អភិសម្ពោធិវិមុត្តិសុខប្បដិសំវេទនបដិច្ចសមុប្បាទមនសិការេនាតិ យោជេតព្ពំ. តេន វុត្តំ – ‘‘សាសនសម្បត្តិបកាសនត្ថំ និទានវចន’’ន្តិ.
អបិច សត្ថុនោ បមាណភាវប្បកាសនេន សាសនស្ស បមាណភាវទស្សនត្ថំ និទានវចនំ. សា ចស្ស បមាណភាវទស្សនតា ¶ ហេដ្ឋា វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពា. ភគវាតិ ហិ ឥមិនា តថាគតស្ស រាគទោសមោហាទិសព្ពកិលេសមលទុច្ចរិតាទិទោសប្បហានទីបនេន ¶ , សព្ពសត្តុត្តមភាវទីបនេន ច អនញ្ញសាធារណញាណករុណាទិគុណវិសេសយោគបរិទីបនេន, អយមត្ថោ សព្ពថា បកាសិតោ ហោតីតិ ឥទមេត្ថ និទានវចនប្បយោជនស្ស មុខមត្តទស្សនំ.
តំ បនេតំ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ អារភិត្វា យាវ ‘‘ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសី’’តិ បទំ, តាវ ឥមស្ស ឧទានស្ស និទានន្តិ វេទិតព្ពំ. តថា ហិ តំ យថា បដិបន្នោ ភគវា ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ, អាទិតោ បដ្ឋាយ តស្ស កាយិកចេតសិកប្បដិបត្តិយា បកាសនត្ថំ សង្គីតិការេហិ សង្គីតិកាលេ ភាសិតវចនំ.
ននុ ច ‘‘ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតី’’តិអាទិ ភគវតោ ឯវ វចនំ ភវិតុំ អរហតិ, ន ហិ សត្ថារំ មុញ្ចិត្វា អញ្ញោ បដិច្ចសមុប្បាទំ ទេសេតុំ សមត្ថោ ហោតីតិ? សច្ចមេតំ, យថា បន ភគវា ពោធិរុក្ខមូលេ ធម្មសភាវបច្ចវេក្ខណវសេន បដិច្ចសមុប្បាទំ មនសាកាសិ, តថេវ នំ ពោធនេយ្យពន្ធវានំ ពោធនត្ថំ បដិច្ចសមុប្បាទសីហនាទសុត្តាទីសុ ទេសិតស្ស ច វចនានំ ទេសិតាការស្ស អនុករណវសេន បដិច្ចសមុប្បាទស្ស មនសិការំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា ភគវតា ភាសិតស្ស ឥមស្ស ឧទានស្ស ធម្មសង្គាហកា មហាថេរា និទានំ សង្គាយិំសូតិ យថាវុត្តវចនំ សង្គីតិការានមេវ វចនន្តិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ. ឥតោ បរេសុបិ សុត្តន្តេសុ ឯសេវ នយោ.
ឯត្ថ ច អត្តជ្ឈាសយោ បរជ្ឈាសយោ បុច្ឆាវសិកោ អដ្ឋុប្បត្តិកោតិ ចត្តារោ សុត្តនិក្ខេបា វេទិតព្ពា. យថា ហិ អនេកសតអនេកសហស្សភេទានិបិ សុត្តានិ សំកិលេសភាគិយាទិបដ្ឋាននយេន សោឡសវិធតំ នាតិវត្តន្តិ, ឯវំ តានិ សព្ពានិបិ អត្តជ្ឈាសយាទិសុត្តនិក្ខេបវសេន ចតុព្ពិធភាវំ នាតិវត្តន្តិ. កាមញ្ចេត្ថ អត្តជ្ឈាសយស្ស អដ្ឋុប្បត្តិយា ច បរជ្ឈាសយបុច្ឆាវសិកេហិ សទ្ធិំ សំសគ្គភេទោ សម្ភវតិ អជ្ឈាសយានុសន្ធិបុច្ឆានុសន្ធិសម្ភវតោ, អត្តជ្ឈាសយអដ្ឋុប្បត្តីនំ អញ្ញមញ្ញំ ¶ សំសគ្គោ នត្ថីតិ និរវសេសោ បដ្ឋាននយោ ន ¶ សម្ភវតិ. តទន្តោគធត្តា វា សម្ភវន្តានំ សេសនិក្ខេបានំ មូលនិក្ខេបវសេន ចត្តារោ សុត្តនិក្ខេបាតិ វុត្តំ.
តត្រាយំ ¶ វចនត្ថោ – និក្ខិបនំ និក្ខេបោ, សុត្តស្ស និក្ខេបោ សុត្តនិក្ខេបោ, សុត្តទេសនាតិ អត្ថោ. និក្ខិបីយតីតិ វា និក្ខេបោ, សុត្តំ ឯវ និក្ខេបោ សុត្តនិក្ខេបោ. អត្តនោ អជ្ឈាសយោ អត្តជ្ឈាសយោ, សោ អស្ស អត្ថិ ការណភូតោតិ អត្តជ្ឈាសយោ, អត្តនោ អជ្ឈាសយោ ឯតស្សាតិ វា អត្តជ្ឈាសយោ. បរជ្ឈាសយេបិ ឯសេវ នយោ. បុច្ឆាយ វសោ បុច្ឆាវសោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ បុច្ឆាវសិកោ. សុត្តទេសនាយ វត្ថុភូតស្ស អត្ថស្ស ឧប្បត្តិ អត្ថុប្បត្តិ, អត្ថុប្បត្តិ ឯវ អដ្ឋុប្បត្តិ, សា ឯតស្ស អត្ថីតិ អដ្ឋុប្បត្តិកោ. អថ វា និក្ខិបីយតិ សុត្តំ ឯតេនាតិ និក្ខេបោ, អត្តជ្ឈាសយាទិ ឯវ. ឯតស្មិំ បន អត្ថវិកប្បេ អត្តនោ អជ្ឈាសយោ អត្តជ្ឈាសយោ. បរេសំ អជ្ឈាសយោ បរជ្ឈាសយោ. បុច្ឆីយតីតិ បុច្ឆា, បុច្ឆិតព្ពោ អត្ថោ. បុច្ឆនវសេន បវត្តំ ធម្មប្បដិគ្គាហកានំ វចនំ បុច្ឆាវសំ, តទេវ និក្ខេបសទ្ទាបេក្ខាយ បុច្ឆាវសិកោតិ បុល្លិង្គវសេន វុត្តំ. តថា អត្ថុប្បត្តិយេវ អដ្ឋុប្បត្តិកោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
ឯត្ថ ច បរេសំ ឥន្ទ្រិយបរិបាកាទិការណនិរបេក្ខត្តា អត្តជ្ឈាសយស្ស វិសុំ សុត្តនិក្ខេបភាវោ យុត្តោ កេវលំ អត្តនោ អជ្ឈាសយេនេវ ធម្មតន្តិឋបនត្ថំ បវត្តិតទេសនត្តា, បរជ្ឈាសយបុច្ឆាវសិកានំ បន បរេសំ អជ្ឈាសយបុច្ឆានំ ទេសនាបវត្តិហេតុភូតានំ ឧប្បត្តិយំ បវត្តិតានំ កថមដ្ឋុប្បត្តិយា អនវរោធោ, បុច្ឆាវសិកអដ្ឋុប្បត្តិបុព្ពកានំ វា បរជ្ឈាសយានុរោធេន បវត្តិតានំ កថំ បរជ្ឈាសយេ អនវរោធោតិ? ន ចោទេតព្ពមេតំ. បរេសញ្ហិ អភិនីហារបរិបុច្ឆាទិវិនិច្ឆយាទិវិនិមុត្តស្សេវ សុត្តន្តទេសនាការណុប្បាទស្ស អដ្ឋុប្បត្តិភាវេន គហិតត្តា បរជ្ឈាសយបុច្ឆាវសិកានំ វិសុំ គហណំ. តថា ហិ ព្រហ្មជាលធម្មទាយាទសុត្តាទីនំ វណ្ណាវណ្ណអាមិសុប្បាទាទិទេសនានិមិត្តំ អដ្ឋុប្បត្តិ វុច្ចតិ, បរេសំ បុច្ឆាយ វិនា អជ្ឈាសយមេវ និមិត្តំ កត្វា ទេសិតោ បរជ្ឈាសយោ, បុច្ឆាវសេន ទេសិតោ បុច្ឆាវសិកោតិ ¶ បាកដោយមត្ថោតិ.
តត្ថ បឋមាទីនិ តីណិ ពោធិសុត្តានិ មុចលិន្ទសុត្តំ, អាយុសង្ខារោស្សជ្ជនសុត្តំ, បច្ចវេក្ខណសុត្តំ, បបញ្ចសញ្ញាសុត្តន្តិ ឥមេសំ ឧទានានំ អត្តជ្ឈាសយោ និក្ខេបោ. ហុហុង្កសុត្តំ, ព្រាហ្មណជាតិកសុត្តំ, ពាហិយសុត្តន្តិ ឥមេសំ ឧទានានំ បុច្ឆាវសិកោ និក្ខេបោ. រាជសុត្តំ, សក្ការសុត្តំ, ឧច្ឆាទនសុត្តំ, បិណ្ឌបាតិកសុត្តំ, សិប្បសុត្តំ, គោបាលសុត្តំ, សុន្ទរិកសុត្តំ ¶ , មាតុសុត្តំ, សង្ឃភេទកសុត្តំ, ឧទបានសុត្តំ, តថាគតុប្បាទសុត្តំ, មោនេយ្យសុត្តំ, បាដលិគាមិយសុត្តំ, ទ្វេបិ ¶ ទព្ពសុត្តានីតិ ឯតេសំ ឧទានានំ អដ្ឋុប្បត្តិកោ និក្ខេបោ. បាលិលេយ្យសុត្តំ, បិយសុត្តំ, នាគសមាលសុត្តំ, វិសាខាសុត្តញ្ចាតិ ឥមេសំ ឧទានានំ អត្តជ្ឈាសយោ បរជ្ឈាសយោ ច និក្ខេបោ. សេសានំ ឯកបញ្ញាសាយ សុត្តានំ បរជ្ឈាសយោ និក្ខេបោ. ឯវមេតេសំ ឧទានានំ អត្តជ្ឈាសយាទិវសេន និក្ខេបវិសេសោ វេទិតព្ពោ.
ឯត្ថ ច យានិ ឧទានានិ ភគវតា ភិក្ខូនំ សម្មុខា ភាសិតានិ, តានិ តេហិ យថាភាសិតសុត្តានិ វចសា បរិចិតានិ មនសានុបេក្ខិតានិ ធម្មភណ្ឌាគារិកស្ស កថិតានិ. យានិ បន ភគវតា ភិក្ខូនំ អសម្មុខា ភាសិតានិ, តានិបិ អបរភាគេ ភគវតា ធម្មភណ្ឌាគារិកស្ស បុន ភាសិតានិ. ឯវំ សព្ពានិបិ តានិ អាយស្មា អានន្ទោ ឯកជ្ឈំ កត្វា ធារេន្តោ ភិក្ខូនញ្ច វាចេន្តោ អបរភាគេ បឋមមហាសង្គីតិកាលេ ឧទានន្ត្វេវ សង្គហំ អារោបេសីតិ វេទិតព្ពំ.
តេន ខោ បន សមយេនាតិអាទីសុ តេន សមយេនាតិ ច ភុម្មត្ថេ ករណវចនំ, ខោ បនាតិ និបាតោ, តស្មិំ សមយេតិ អត្ថោ. កស្មិំ បន សមយេ? យំ សមយំ ភគវា ឧរុវេលាយំ វិហរតិ នជ្ជា នេរញ្ជរាយ តីរេ ពោធិរុក្ខមូលេ បឋមាភិសម្ពុទ្ធោ. តស្មិំ សមយេ. សត្តាហន្តិ សត្ត អហានិ សត្តាហំ, អច្ចន្តសំយោគត្ថេ ឯតំ ឧបយោគវចនំ. យស្មា ភគវា តំ សត្តាហំ និរន្តរតាយ អច្ចន្តមេវ ផលសមាបត្តិសុខេន វិហាសិ, តស្មា សត្តាហន្តិ អច្ចន្តសំយោគវសេន ឧបយោគវចនំ វុត្តំ. ឯកបល្លង្កេនាតិ វិសាខាបុណ្ណមាយ អនត្ថង្គតេយេវ សូរិយេ អបរាជិតបល្លង្កវរេ វជិរាសនេ និសិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ សកិម្បិ អនុដ្ឋហិត្វា យថាអាភុជិតេន ឯកេនេវ បល្លង្កេន ¶ .
វិមុត្តិសុខបដិសំវេទីតិ វិមុត្តិសុខំ ផលសមាបត្តិសុខំ បដិសំវេទិយមានោ និសិន្នោ ហោតីតិ អត្ថោ. តត្ថ វិមុត្តីតិ តទង្គវិមុត្តិ, វិក្ខម្ភនវិមុត្តិ, សមុច្ឆេទវិមុត្តិ, បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តិ, និស្សរណវិមុត្តីតិ បញ្ច វិមុត្តិយោ. តាសុ យំ ទេយ្យធម្មបរិច្ចាគាទីហិ តេហិ តេហិ គុណង្គេហិ នាមរូបបរិច្ឆេទាទីហិ វិបស្សនង្គេហិ ច យាវ តស្ស តស្ស អង្គស្ស អបរិហានិវសេន បវត្តិ, តាវ តំតំបដិបក្ខតោ វិមុច្ចនតោ វិមុច្ចនំ បហានំ. សេយ្យថិទំ ¶ ? ទានេន មច្ឆរិយលោភាទិតោ, សីលេន បាណាតិបាតាទិតោ, នាមរូបវវត្ថានេន សក្កាយទិដ្ឋិតោ, បច្ចយបរិគ្គហេន អហេតុវិសមហេតុទិដ្ឋីហិ, តស្សេវ អបរភាគេន កង្ខាវិតរណេន កថំកថីភាវតោ, កលាបសម្មសនេន ‘‘អហំ មមា’’តិ គាហតោ, មគ្គាមគ្គវវត្ថានេន អមគ្គេ មគ្គសញ្ញាយ, ឧទយទស្សនេន ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយា, វយទស្សនេន សស្សតទិដ្ឋិយា, ភយទស្សនេន សភយេ អភយសញ្ញាយ, អាទីនវទស្សនេន ¶ អស្សាទសញ្ញាយ, និព្ពិទានុបស្សនេន អភិរតិសញ្ញាយ, មុច្ចិតុកម្យតាញាណេន អមុច្ចិតុកម្យតាយ, ឧបេក្ខាញាណេន អនុបេក្ខាយ, អនុលោមេន ធម្មដ្ឋិតិយំ និព្ពានេ ច បដិលោមភាវតោ, គោត្រភុនា សង្ខារនិមិត្តភាវតោ វិមុច្ចនំ, អយំ តទង្គវិមុត្តិ នាម. យំ បន ឧបចារប្បនាភេទេន សមាធិនា យាវស្ស អបរិហានិវសេន បវត្តិ, តាវ កាមច្ឆន្ទាទីនំ នីវរណានញ្ចេវ, វិតក្កាទីនញ្ច បច្ចនីកធម្មានំ, អនុប្បត្តិសញ្ញិតំ វិមុច្ចនំ, អយំ វិក្ខម្ភនវិមុត្តិ នាម. យំ ចតុន្នំ អរិយមគ្គានំ ភាវិតត្តា តំតំមគ្គវតោ អរិយស្ស សន្តានេ យថារហំ ‘‘ទិដ្ឋិគតានំ បហានាយា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ២៧៧; វិភ. ៦២៨) នយេន វុត្តស្ស សមុទយបក្ខិយស្ស កិលេសគណស្ស បុន អច្ចន្តំ អប្បវត្តិភាវេន សមុច្ឆេទប្បហានវសេន វិមុច្ចនំ, អយំ សមុច្ឆេទវិមុត្តិ នាម. យំ បន ផលក្ខណេ បដិប្បស្សទ្ធត្តំ កិលេសានំ, អយំ បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តិ នាម. សព្ពសង្ខតនិស្សដត្តា ¶ បន សព្ពសង្ខារវិមុត្តំ និព្ពានំ, អយំ និស្សរណវិមុត្តិ នាម. ឥធ បន ភគវតោ និព្ពានារម្មណា ផលវិមុត្តិ អធិប្បេតា. តេន វុត្តំ – ‘‘វិមុត្តិសុខបដិសំវេទីតិ វិមុត្តិសុខំ ផលសមាបត្តិសុខំ បដិសំវេទិយមានោ និសិន្នោ ហោតីតិ អត្ថោ’’តិ.
វិមុត្តីតិ ច ឧបក្កិលេសេហិ បដិប្បស្សទ្ធិវសេន ចិត្តស្ស វិមុត្តភាវោ, ចិត្តមេវ វា តថា វិមុត្តំ វេទិតព្ពំ, តាយ វិមុត្តិយា ជាតំ សម្បយុត្តំ វា សុខំ វិមុត្តិសុខំ. ‘‘យាយំ, ភន្តេ, ឧបេក្ខា សន្តេ សុខេ វុត្តា ភគវតា’’តិ (ម. និ. ២.៨៨) វចនតោ ឧបេក្ខាបិ ចេត្ថ សុខមិច្ចេវ វេទិតព្ពា. តថា ច វុត្តំ សម្មោហវិនោទនិយំ ‘‘ឧបេក្ខា បន សន្តត្តា, សុខមិច្ចេវ ភាសិតា’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ២៣២). ភគវា ហិ ចតុត្ថជ្ឈានិកំ អរហត្តសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ, ន ឥតរំ. អថ វា ‘‘តេសំ វូបសមោ សុខោ’’តិអាទីសុ យថា សង្ខារទុក្ខូបសមោ សុខោតិ វុច្ចតិ, ឯវំ សកលកិលេសទុក្ខូបសមភាវតោ អគ្គផលេ លព្ភមានា បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តិ ឯវ ឥធ សុខន្តិ វេទិតព្ពា. តយិទំ វិមុត្តិសុខំ មគ្គវីថិយំ ¶ កាលន្តរេតិ ផលចិត្តស្ស បវត្តិវិភាគេន ទុវិធំ ហោតិ. ឯកេកស្ស ហិ អរិយមគ្គស្ស អនន្តរា តស្ស តស្សេវ វិបាកភូតានិ និព្ពានារម្មណានិ តីណិ ទ្វេ វា ផលចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ អនន្តរវិបាកត្តា លោកុត្តរកុសលានំ. យស្មិញ្ហិ ជវនវារេ អរិយមគ្គោ ឧប្បជ្ជតិ, តត្ថ យទា ទ្វេ អនុលោមានិ, តទា តតិយំ គោត្រភុ, ចតុត្ថំ មគ្គចិត្តំ, តតោ បរំ តីណិ ផលចិត្តានិ ហោន្តិ. យទា បន តីណិ អនុលោមានិ, តទា ចតុត្ថំ គោត្រភុ, បញ្ចមំ មគ្គចិត្តំ, តតោ បរំ ទ្វេ ផលចិត្តានិ ហោន្តិ. ឯវំ ចតុត្ថំ បញ្ចមំ អប្បនាវសេន បវត្តតិ, ន តតោ បរំ ភវង្គស្ស អាសន្នត្តា. កេចិ បន ‘‘ឆដ្ឋម្បិ ចិត្តំ អប្បេតី’’តិ វទន្តិ, តំ អដ្ឋកថាសុ (វិសុទ្ធិ. ២.៨១១) បដិក្ខិត្តំ. ឯវំ មគ្គវីថិយំ ផលំ វេទិតព្ពំ. កាលន្តរេ ផលំ ¶ បន ផលសមាបត្តិវសេន បវត្តំ, និរោធា វុដ្ឋហន្តស្ស ¶ ឧប្បជ្ជមានញ្ច ឯតេនេវ សង្គហិតំ. សា បនាយំ ផលសមាបត្តិ អត្ថតោ លោកុត្តរកុសលានំ វិបាកភូតា និព្ពានារម្មណា អប្បនាតិ ទដ្ឋព្ពា.
កេ តំ សមាបជ្ជន្តិ, កេ ន សមាបជ្ជន្តីតិ? សព្ពេបិ បុថុជ្ជនា ន សមាបជ្ជន្តិ អនធិគតត្តា. តថា ហេដ្ឋិមា អរិយា ឧបរិមំ, ឧបរិមាបិ អរិយា ហេដ្ឋិមំ ន សមាបជ្ជន្តិយេវ បុគ្គលន្តរភាវូបគមនេន បដិប្បស្សទ្ធភាវតោ. អត្តនោ ឯវ ផលំ តេ តេ អរិយា សមាបជ្ជន្តិ. កេចិ បន ‘‘សោតាបន្នសកទាគាមិនោ ផលសមាបត្តិំ ន សមាបជ្ជន្តិ, ឧបរិមា ទ្វេយេវ សមាបជ្ជន្តិ សមាធិស្មិំ បរិបូរការិភាវតោ’’តិ វទន្តិ. តំ អការណំ បុថុជ្ជនស្សាបិ អត្តនា បដិលទ្ធលោកិយសមាធិសមាបជ្ជនតោ. កិំ វា ឯត្ថ ការណចិន្តាយ? វុត្តញ្ហេតំ បដិសម្ភិទាយំ ‘‘កតមា ទស សង្ខារុបេក្ខា វិបស្សនាវសេន ឧប្បជ្ជន្តិ (បដិ. ម. ១.៥៧), កតមេ ទស គោត្រភុធម្មា វិបស្សនាវសេន ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ (បដិ. ម. ១.៦០) ឥមេសំ បញ្ហានំ វិស្សជ្ជនេ សោតាបត្តិផលសមាបត្តត្ថាយ សកទាគាមិផលសមាបត្តត្ថាយាតិ តេសម្បិ អរិយានំ ផលសមាបត្តិសមាបជ្ជនំ វុត្តំ. តស្មា សព្ពេបិ អរិយា យថាសកំ ផលំ សមាបជ្ជន្តីតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ.
កស្មា បន តេ សមាបជ្ជន្តីតិ? ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារត្ថំ. យថា ហិ រាជានោ រជ្ជសុខំ, ទេវតា ទិព្ពសុខំ អនុភវន្តិ, ឯវំ អរិយា ‘‘លោកុត្តរសុខំ ¶ អនុភវិស្សាមា’’តិ អទ្ធានបរិច្ឆេទំ កត្វា ឥច្ឆិតក្ខណេ ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជន្តិ.
កថញ្ចស្សា សមាបជ្ជនំ, កថំ ឋានំ, កថំ វុដ្ឋានន្តិ? ទ្វីហិ តាវ អាការេហិ អស្សា សមាបជ្ជនំ ហោតិ និព្ពានតោ អញ្ញស្ស អារម្មណស្ស អមនសិការា, និព្ពានស្ស ច មនសិការា. យថាហ –
‘‘ទ្វេ ខោ, អាវុសោ, បច្ចយា អនិមិត្តាយ ចេតោវិមុត្តិយា សមាបត្តិយា, សព្ពនិមិត្តានញ្ច អមនសិការោ, អនិមិត្តាយ ¶ ច ធាតុយា មនសិការោ’’តិ (ម. និ. ១.៤៥៨).
អយំ បនេត្ថ សមាបជ្ជនក្កមោ – ផលសមាបត្តិត្ថិកេន អរិយសាវកេន រហោគតេន បដិសល្លីនេន ឧទយព្ពយាទិវសេន សង្ខារា វិបស្សិតព្ពា. តស្សេវំ បវត្តានុបុព្ពវិបស្សនស្សេវ សង្ខារារម្មណគោត្រភុញាណានន្តរំ ¶ ផលសមាបត្តិវសេន និរោធេ ចិត្តមប្បេតិ, ផលសមាបត្តិនិន្នភាវេន ច សេក្ខស្សាបិ ផលមេវ ឧប្បជ្ជតិ, ន មគ្គោ. យេ បន វទន្តិ ‘‘សោតាបន្នោ អត្តនោ ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិស្សាមីតិ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា សកទាគាមី ហោតិ, សកទាគាមី ច អនាគាមី’’តិ. តេ វត្តព្ពា – ឯវំ សន្តេ អនាគាមី អរហា ភវិស្សតិ, អរហា ច បច្ចេកពុទ្ធោ, បច្ចេកពុទ្ធោ ច សម្ពុទ្ធោតិ អាបជ្ជេយ្យ, តស្មា យថាភិនិវេសំ យថាជ្ឈាសយំ វិបស្សនា អត្ថំ សាធេតីតិ សេក្ខស្សាបិ ផលមេវ ឧប្បជ្ជតិ, ន មគ្គោ. ផលម្បិ តស្ស សចេ អនេន បឋមជ្ឈានិកោ មគ្គោ អធិគតោ, បឋមជ្ឈានិកមេវ ឧប្បជ្ជតិ. សចេ ទុតិយាទីសុ អញ្ញតរជ្ឈានិកោ, ទុតិយាទីសុ អញ្ញតរជ្ឈានិកមេវាតិ.
កស្មា បនេត្ថ គោត្រភុញាណំ មគ្គញាណបុរេចារិកំ វិយ និព្ពានារម្មណំ ន ហោតីតិ? ផលញាណានំ អនិយ្យានិកភាវតោ. អរិយមគ្គធម្មាយេវ ហិ និយ្យានិកា. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘កតមេ ធម្មា និយ្យានិកា? ចត្តារោ អរិយមគ្គា អបរិយាបន្នា’’តិ (ធ. ស. ១២៩៥). តស្មា ឯកន្តេនេវ និយ្យានិកភាវស្ស ឧភតោ វុដ្ឋានភាវេន បវត្តមានស្ស អនន្តរបច្ចយភូតេន ញាណេន និមិត្តតោ វុដ្ឋិតេនេវ ភវិតព្ពន្តិ តស្ស និព្ពានារម្មណតា យុត្តា, ន បន អរិយមគ្គស្ស ¶ ភាវិតត្តា តស្ស វិបាកភាវេន បវត្តមានានំ កិលេសានំ អសមុច្ឆិន្ទនតោ អនិយ្យានិកត្តា អវុដ្ឋានសភាវានំ ផលញាណានំ បុរេចារិកញាណស្ស កទាចិបិ និព្ពានារម្មណតា ឧភយត្ថ អនុលោមញាណានំ អតុល្យាការតោ. អរិយមគ្គវីថិយញ្ហិ អនុលោមញាណានិ អនិព្ពិទ្ធបុព្ពានំ ថូលថូលានំ លោភក្ខន្ធាទីនំ សាតិសយំ បទាលនេន លោកិយញាណេន ឧក្កំសបារមិប្បត្តានិ មគ្គញាណានុកូលានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, ផលសមាបត្តិវីថិយំ បន ¶ តានិ តានិ តេន តេន មគ្គេន តេសំ តេសំ កិលេសានំ សមុច្ឆិន្នត្តា តត្ថ និរុស្សុក្កានិ កេវលំ អរិយានំ ផលសមាបត្តិសុខសមង្គិភាវស្ស បរិកម្មមត្តានិ ហុត្វា ឧប្បជ្ជន្តីតិ ន តេសំ កុតោចិ វុដ្ឋានសម្ភវោ, យតោ តេសំ បរិយោសានេ ញាណំ សង្ខារនិមិត្តំ វុដ្ឋានតោ និព្ពានារម្មណំ សិយា. ឯវញ្ច កត្វា សេក្ខស្ស អត្តនោ ផលសមាបត្តិវឡញ្ជនត្ថាយ ឧទយព្ពយាទិវសេន សង្ខារេ សម្មសន្តស្ស វិបស្សនាញាណានុបុព្ពាយ ផលមេវ ឧប្បជ្ជតិ, ន មគ្គោតិ អយញ្ច អត្ថោ សមត្ថិតោ ហោតិ. ឯវំ តាវ ផលសមាបត្តិយា សមាបជ្ជនំ វេទិតព្ពំ.
‘‘តយោ ខោ, អាវុសោ, បច្ចយា អនិមិត្តាយ ចេតោវិមុត្តិយា ឋិតិយា, សព្ពនិមិត្តានំ អមនសិការោ, អនិមិត្តាយ ច ធាតុយា មនសិការោ, បុព្ពេ ច អភិសង្ខារោ’’តិ (ម. និ. ១.៤៥៨) –
វចនតោ ¶ បនស្សា តីហាការេហិ ឋានំ ហោតិ. តត្ថ បុព្ពេ ច អភិសង្ខារោតិ សមាបត្តិតោ បុព្ពេ កាលបរិច្ឆេទោ. ‘‘អសុកស្មិំ នាម កាលេ វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ បរិច្ឆិន្នត្តា ហិស្សា យាវ សោ កាលោ នាគច្ឆតិ, តាវ វុដ្ឋានំ ន ហោតិ.
‘‘ទ្វេ ខោ, អាវុសោ, បច្ចយា អនិមិត្តាយ ចេតោវិមុត្តិយា វុដ្ឋានស្ស, សព្ពនិមិត្តានញ្ច មនសិការោ, អនិមិត្តាយ ច ធាតុយា អមនសិការោ’’តិ (ម. និ. ១.៤៥៨) –
វចនតោ បនស្សា ទ្វីហាការេហិ វុដ្ឋានំ ហោតិ. តត្ថ សព្ពនិមិត្តានន្តិ រូបនិមិត្តវេទនាសញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណនិមិត្តានំ. កាមញ្ច ន សព្ពានេវេតានិ ឯកតោ មនសិ ករោតិ, សព្ពសង្គាហិកវសេន បនេវំ វុត្តំ. តស្មា យំ ភវង្គស្ស អារម្មណំ, តស្ស មនសិករណេន ផលសមាបត្តិតោ ¶ វុដ្ឋានំ ហោតីតិ ឯវំ អស្សា វុដ្ឋានំ វេទិតព្ពំ. តយិទំ ឯវមិធ សមាបជ្ជនវុដ្ឋានំ អរហត្តផលភូតំ –
‘‘បដិប្បស្សទ្ធទរថំ, អមតារម្មណំ សុភំ;
វន្តលោកាមិសំ សន្តំ, សាមញ្ញផលមុត្តមំ’’.
ឥតិ វុត្តំ សាតាតិសាតំ វិមុត្តិសុខំ បដិសំវេទេសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘វិមុត្តិសុខបដិសំវេទីតិ វិមុត្តិសុខំ ផលសមាបត្តិសុខំ បដិសំវេទិយមានោ និសិន្នោ ហោតីតិ អត្ថោ’’តិ.
អថាតិ អធិការត្ថេ និបាតោ. ខោតិ បទបូរណេ. តេសុ អធិការត្ថេន ¶ អថាតិ ឥមិនា វិមុត្តិសុខបដិសំវេទនតោ អញ្ញំ អធិការំ ទស្សេតិ. កោ បនេសោតិ? បដិច្ចសមុប្បាទមនសិការោ. អថាតិ វា បច្ឆាតិ ឯតស្មិំ អត្ថេ និបាតោ, តេន ‘‘តស្ស សត្តាហស្ស អច្ចយេនា’’តិ វក្ខមានមេវ អត្ថំ ជោតេតិ. តស្ស សត្តាហស្សាតិ បល្លង្កសត្តាហស្ស. អច្ចយេនាតិ អបគមេន. តម្ហា សមាធិម្ហាតិ អរហត្តផលសមាធិតោ. ឥធ បន ឋត្វា បដិបាដិយា សត្ត សត្តាហានិ ទស្សេតព្ពានីតិ កេចិ តានិ វិត្ថារយិំសុ. មយំ បន តានិ ខន្ធកបាឋេន ឥមិស្សា ឧទានបាឡិយា អវិរោធទស្សនមុខេន បរតោ វណ្ណយិស្សាម. រត្តិយាតិ អវយវសម្ពន្ធេ សាមិវចនំ. បឋមន្តិ អច្ចន្តសំយោគត្ថេ ឧបយោគវចនំ. ភគវា ហិ តស្សា រត្តិយា សកលម្បិ បឋមំ យាមំ តេនេវ មនសិការេន យុត្តោ អហោសីតិ.
បដិច្ចសមុប្បាទន្តិ ¶ បច្ចយធម្មំ. អវិជ្ជាទយោ ហិ បច្ចយធម្មា បដិច្ចសមុប្បាទោ. កថមិទំ ជានិតព្ពន្តិ ចេ? ភគវតោ វចនេន. ភគវតា ហិ ‘‘តស្មាតិហានន្ទ, ឯសេវ ហេតុ, ឯតំ និទានំ, ឯស សមុទយោ, ឯស បច្ចយោ ជរាមរណស្ស, យទិទំ ជាតិ…បេ… សង្ខារានំ, យទិទំ អវិជ្ជា’’តិ (ទី. និ. ២.១០៥ អាទយោ) ឯវំ អវិជ្ជាទយោ ហេតូតិ វុត្តា. យថា ទ្វាទស បច្ចយា ទ្វាទស បដិច្ចសមុប្បាទាតិ.
តត្រាយំ វចនត្ថោ – អញ្ញមញ្ញំ បដិច្ច បដិមុខំ កត្វា ការណសមវាយំ អប្បដិក្ខិបិត្វា សហិតេ ឧប្បាទេតីតិ បដិច្ចសមុប្បាទោ. អថ វា បដិច្ច បច្ចេតព្ពំ បច្ចយារហតំ បច្ចយំ បដិគន្ត្វា ន វិនា តេន សម្ពន្ធស្ស ឧប្បាទោ បដិច្ចសមុប្បាទោ ¶ . បដិច្ចសមុប្បាទោតិ ចេត្ថ សមុប្បាទបទដ្ឋានវចនវិញ្ញេយ្យោ ផលស្ស ឧប្បាទនសមត្ថតាយុត្តោ ហេតុ, ន បដិច្ចសមុប្បត្តិមត្តំ វេទិតព្ពំ. អថ វា បច្ចេតុំ អរហន្តិ នំ បណ្ឌិតាតិ បដិច្ចោ, សម្មា សយមេវ វា ឧប្បាទេតីតិ សមុប្បាទោ, បដិច្ចោ ច សោ សមុប្បាទោ ចាតិ បដិច្ចសមុប្បាទោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.
អនុលោមន្តិ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិនា នយេន វុត្តោ អវិជ្ជាទិកោ បច្ចយាការោ អត្តនា កត្តព្ពកិច្ចករណតោ អនុលោមោតិ ¶ វុច្ចតិ. អថ វា អាទិតោ បដ្ឋាយ អន្តំ បាបេត្វា វុត្តត្តា បវត្តិយា វា អនុលោមតោ អនុលោមោ, តំ អនុលោមំ. សាធុកំ មនសាកាសីតិ សក្កច្ចំ មនសិ អកាសិ. យោ យោ បច្ចយធម្មោ យស្ស យស្ស បច្ចយុប្បន្នធម្មស្ស យថា យថា ហេតុបច្ចយាទិនា បច្ចយភាវេន បច្ចយោ ហោតិ, តំ សព្ពំ អវិបរីតំ អបរិហាបេត្វា អនវសេសតោ បច្ចវេក្ខណវសេន ចិត្តេ អកាសីតិ អត្ថោ. យថា បន ភគវា បដិច្ចសមុប្បាទានុលោមំ មនសាកាសិ, តំ សង្ខេបេន តាវ ទស្សេតុំ ‘‘ឥតិ ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតិ, ឥមស្សុប្បាទា ឥទំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វុត្តំ.
តត្ថ ឥតីតិ ឯវំ, អនេន បការេនាតិ អត្ថោ. ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតីតិ ឥមស្មិំ អវិជ្ជាទិកេ បច្ចយេ សតិ ឥទំ សង្ខារាទិកំ ផលំ ហោតិ. ឥមស្សុប្បាទា ឥទំ ឧប្បជ្ជតីតិ ឥមស្ស អវិជ្ជាទិកស្ស បច្ចយស្ស ឧប្បាទា ឥទំ សង្ខារាទិកំ ផលំ ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ. ឥមស្មិំ អសតិ ឥទំ ន ហោតិ, ឥមស្ស និរោធា ឥទំ និរុជ្ឈតីតិ អវិជ្ជាទីនំ អភាវេ សង្ខារាទីនំ អភាវស្ស អវិជ្ជាទីនំ និរោធេ សង្ខារាទីនំ និរោធស្ស ច ទុតិយតតិយសុត្តវចនេន ឯតស្មិំ បច្ចយលក្ខណេ និយមោ ទស្សិតោ ហោតិ – ឥមស្មិំ សតិ ឯវ, នាសតិ. ឥមស្សុប្បាទា ឯវ, នានុប្បាទា. អនិរោធា ឯវ, ន និរោធាតិ. តេនេតំ លក្ខណំ អន្តោគធនិយមំ ឥធ បដិច្ចសមុប្បាទស្ស ¶ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. និរោធោតិ ច អវិជ្ជាទីនំ វិរាគាធិគមេន អាយតិំ អនុប្បាទោ អប្បវត្តិ. តថា ហិ វុត្តំ – ‘‘អវិជ្ជាយ ត្វេវ អសេសវិរាគនិរោធា សង្ខារនិរោធោ’’តិអាទិ. និរោធនិរោធី ច ឧប្បាទនិរោធីភាវេន វុត្តោ ‘‘ឥមស្ស និរោធា ឥទំ និរុជ្ឈតី’’តិ.
តេនេតំ ¶ ទស្សេតិ – អនិរោធោ ឧប្បាទោ នាម, សោ ចេត្ថ អត្ថិភាវោតិបិ វុច្ចតីតិ. ‘‘ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតី’’តិ ឥទមេវ ហិ លក្ខណំ បរិយាយន្តរេន ‘‘ឥមស្ស ឧប្បាទា ឥទំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វទន្តេន បរេន បុរិមំ វិសេសិតំ ហោតិ. តស្មា ន ធរមានតំយេវ សន្ធាយ ‘‘ឥមស្មិំ សតី’’តិ វុត្តំ, អថ ខោ មគ្គេន អនិរុទ្ធភាវញ្ចាតិ វិញ្ញាយតិ. យស្មា ច ‘‘ឥមស្មិំ អសតិ ឥទំ ន ហោតិ, ឥមស្ស និរោធា ឥទំ និរុជ្ឈតី’’តិ ¶ ទ្វិធាបិ ឧទ្ទិដ្ឋស្ស លក្ខណស្ស និទ្ទេសំ វទន្តេន ‘‘អវិជ្ជាយ ត្វេវ អសេសវិរាគនិរោធា សង្ខារនិរោធោ’’តិអាទិនា និរោធោ ឯវ វុត្តោ, តស្មា នត្ថិភាវោបិ និរោធោ ឯវាតិ នត្ថិភាវវិរុទ្ធោ អត្ថិភាវោ អនិរោធោតិ ទស្សិតំ ហោតិ. តេន អនិរោធសង្ខាតេន អត្ថិភាវេន ឧប្បាទំ វិសេសេតិ. តតោ ន ឥធ អត្ថិភាវមត្តំ ឧប្បាទោតិ អត្ថោ អធិប្បេតោ, អថ ខោ អនិរោធសង្ខាតោ អត្ថិភាវោ ចាតិ អយមត្ថោ វិភាវិតោតិ. ឯវមេតំ លក្ខណទ្វយវចនំ អញ្ញមញ្ញវិសេសនវិសេសិតព្ពភាវេន សាត្ថកន្តិ វេទិតព្ពំ.
កោ បនាយំ អនិរោធោ នាម, យោ ‘‘អត្ថិភាវោ, ឧប្បាទោ’’តិ ច វុច្ចតីតិ? អប្បហីនភាវោ ច, អនិព្ពត្តិតផលារហតាបហានេហិ ផលានុប្បាទនារហតា ច. យេ ហិ បហាតព្ពា អកុសលា ធម្មា, តេសំ អរិយមគ្គេន អសមុគ្ឃាដិតភាវោ ច. យេ បន ន បហាតព្ពា កុសលាព្យាកតា ធម្មា, យានិ តេសុ សំយោជនានិ អខីណាសវានំ តេសំ អបរិក្ខីណតា ច. អសមុគ្ឃាដិតានុសយតាយ ហិ សសំយោជនា ខន្ធប្បវត្តិ បដិច្ចសមុប្បាទោ. តថា ច វុត្តំ –
‘‘យាយ ច, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជាយ និវុតស្ស ពាលស្ស យាយ ច តណ្ហាយ សម្បយុត្តស្ស អយំ កាយោ សមុទាគតោ, សា ចេវ អវិជ្ជា ពាលស្ស អប្បហីនា, សា ច តណ្ហា អបរិក្ខីណា. តំ កិស្ស ហេតុ? ន, ភិក្ខវេ, ពាលោ អចរិ ព្រហ្មចរិយំ សម្មា ទុក្ខក្ខយាយ, តស្មា ពាលោ កាយស្ស ភេទា កាយូបគោ ហោតិ, សោ កាយូបគោ សមានោ ន បរិមុច្ចតិ ជាតិយា ជរាមរណេនា’’តិអាទិ (សំ. និ. ២.១៩).
ខីណសំយោជនានំ ¶ ¶ បន អវិជ្ជាយ អភាវតោ សង្ខារានំ, តណ្ហុបាទានានំ អភាវតោ ឧបាទានភវានំ អសម្ភវោតិ វដ្ដស្ស ឧបច្ឆេទោ បញ្ញាយិស្សតីតិ. តេនេវាហ –
‘‘ឆន្នំ ត្វេវ, ផគ្គុណ, ផស្សាយតនានំ អសេសវិរាគនិរោធា ផស្សនិរោធោ, ផស្សនិរោធា វេទនានិរោធោ’’តិអាទិ (សំ. និ. ២.១២).
ន ហិ អគ្គមគ្គាធិគមតោ ឧទ្ធំ យាវ បរិនិព្ពានា សឡាយតនាទីនំ អប្បវត្តិ. អថ ខោ នត្ថិតា និរោធសទ្ទវចនីយតា ខីណសំយោជនតាតិ និរោធោ វុត្តោ. អបិច ចិរកតម្បិ កម្មំ អនិព្ពត្តិតផលតាយ អប្បហីនាហារតាយ ច ផលារហំ សន្តំ ឯវ នាម ហោតិ, ន និព្ពត្តិតផលំ ¶ , នាបិ បហីនាហារន្តិ. ផលុប្បត្តិបច្ចយានំ អវិជ្ជាសង្ខារាទីនំ វុត្តនយេនេវ ផលារហភាវោ អនិរោធោតិ វេទិតព្ពោ. ឯវំ អនិរុទ្ធភាវេនេវ ហិ យេន វិនា ផលំ ន សម្ភវតិ, តំ ការណំ អតីតន្តិបិ ឥមស្មិំ សតីតិ ឥមិនា វចនេន វុត្តំ. តតោយេវ ច អវុសិតព្រហ្មចរិយស្ស អប្បវត្តិធម្មតំ អនាបន្នោ បច្ចយុប្បាទោ កាលភេទំ អនាមសិត្វា អនិវត្តនាយ ឯវ ឥមស្ស ឧប្បាទាតិ វុត្តោ. អថ វា អវសេសបច្ចយសមវាយេ អវិជ្ជមានស្សបិ វិជ្ជមានស្ស វិយ បគេវ វិជ្ជមានស្ស យា ផលុប្បត្តិអភិមុខតា, សា ឥមស្ស ឧប្បាទាតិ វុត្តា. តថា ហិ តតោ ផលំ ឧប្បជ្ជតីតិ តទវត្ថំ ការណំ ផលស្ស ឧប្បាទនភាវេន ឧដ្ឋិតំ ឧប្បតិតំ នាម ហោតិ, ន វិជ្ជមានម្បិ អតទវត្ថន្តិ តទវត្ថតា ឧប្បាទោតិ វេទិតព្ពោ.
តត្ថ សតីតិ ឥមិនា វិជ្ជមានតាមត្តេន បច្ចយភាវំ វទន្តោ អព្យាបារតំ បដិច្ចសមុប្បាទស្ស ទស្សេតិ. ឧប្បាទាតិ ឧប្បត្តិធម្មតំ អសព្ពកាលភាវិតំ ផលុប្បត្តិអភិមុខតញ្ច ទីបេន្តោ អនិច្ចតំ បដិច្ចសមុប្បាទស្ស ទស្សេតិ. ‘‘សតិ, នាសតិ, ឧប្បាទា, ន និរោធា’’តិ បន ហេតុអត្ថេហិ ភុម្មនិស្សក្កវចនេហិ សមត្ថិតំ និទានសមុទយជាតិបភវភាវំ បដិច្ចសមុប្បាទស្ស ទស្សេតិ. ហេតុអត្ថតា ចេត្ថ ភុម្មវចនេ យស្ស ភាវេ តទវិនាភាវិផលស្ស ភាវោ លក្ខីយតិ, តត្ថ បវត្តិយា វេទិតព្ពា យថា ‘‘អធនានំ ធនេ អននុប្បទីយមានេ ទាលិទ្ទិយំ វេបុល្លំ អគមាសី’’តិ (ទី. និ. ៣.៩១) ច ‘‘និប្ផន្នេសុ សស្សេសុ សុភិក្ខំ ជាយតី’’តិ ច. និស្សក្កវចនស្សាបិ ហេតុអត្ថតា ផលស្ស បភវេ បកតិយញ្ច បវត្តិតោ យថា ‘‘កលលា ហោតិ ¶ អព្ពុទំ, អព្ពុទា ជាយតី បេសី’’តិ (សំ. និ. ១.២៣៥) ច ‘‘ហិមវតា គង្គា បភវន្តិ, សិង្គតោ សរោ ជាយតី’’តិ ច. អវិជ្ជាទិភាវេ ច តទវិនាភាវេន សង្ខារាទិភាវោ លក្ខីយតិ, អវិជ្ជាទីហិ ច សង្ខារាទយោ បភវន្តិ បករិយន្តិ ¶ ចាតិ តេ តេសំ បភវោ បកតិ ច, តស្មា តទត្ថទីបនត្ថំ ‘‘ឥមស្មិំ សតិ ឥមស្ស ឧប្បាទា’’តិ ហេតុអត្ថេ ភុម្មនិស្សក្កនិទ្ទេសា កតាតិ.
យស្មា ¶ ចេត្ថ ‘‘ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតិ, ឥមស្សុប្បាទា ឥទំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ សង្ខេបេន ឧទ្ទិដ្ឋស្ស បដិច្ចសមុប្បាទស្ស ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិកោ និទ្ទេសោ, តស្មា យថាវុត្តោ អត្ថិភាវោ ឧប្បាទោ ច តេសំ តេសំ បច្ចយុប្បន្នធម្មានំ បច្ចយភាវោតិ វិញ្ញាយតិ. ន ហិ អនិរុទ្ធតាសង្ខាតំ អត្ថិភាវំ ឧប្បាទញ្ច អនិវត្តសភាវតាសង្ខាតំ ឧទយាវត្ថតាសង្ខាតំ វា ‘‘សតិ ឯវ, នាសតិ, ឧប្បាទា ឯវ, ន និរោធា’’តិ អន្តោគធនិយមេហិ វចនេហិ អភិហិតំ មុញ្ចិត្វា អញ្ញោ បច្ចយភាវោ នាម អត្ថិ, តស្មា យថាវុត្តោ អត្ថិភាវោ ឧប្បាទោ ច បច្ចយភាវោតិ វេទិតព្ពំ. យេបិ បដ្ឋានេ អាគតា ហេតុអាទយោ ចតុវីសតិ បច្ចយា, តេបិ ឯតស្សេវ បច្ចយភាវស្ស វិសេសាតិ វេទិតព្ពា. ឥតិ យថា វិត្ថារេន អនុលោមំ បដិច្ចសមុប្បាទំ មនសិ អកាសិ, តំ ទស្សេតុំ, ‘‘យទិទំ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិ វុត្តំ.
តត្ថ យទិទន្តិ និបាតោ, តស្ស យោ អយន្តិ អត្ថោ. អវិជ្ជាបច្ចយាតិអាទីសុ អវិន្ទិយំ កាយទុច្ចរិតាទិំ វិន្ទតីតិ អវិជ្ជា, វិន្ទិយំ កាយសុចរិតាទិំ ន វិន្ទតីតិ អវិជ្ជា, ធម្មានំ អវិបរីតសភាវំ អវិទិតំ ករោតីតិ អវិជ្ជា, អន្តវិរហិតេ សំសារេ ភវាទីសុ សត្តេ ជវាបេតីតិ អវិជ្ជា, អវិជ្ជមានេសុ ជវតិ វិជ្ជមានេសុ ន ជវតីតិ អវិជ្ជា, វិជ្ជាយ បដិបក្ខាតិ អវិជ្ជា, សា ‘‘ទុក្ខេ អញ្ញាណ’’ន្តិអាទិនា ចតុព្ពិធា វេទិតព្ពា. បដិច្ច ន វិនា ផលំ ឯតិ ឧប្បជ្ជតិ ចេវ បវត្តតិ ចាតិ បច្ចយោ, ឧបការកត្ថោ វា បច្ចយោ. អវិជ្ជា ច សា បច្ចយោ ចាតិ អវិជ្ជាបច្ចយោ, តស្មា អវិជ្ជាបច្ចយា. សង្ខរោន្តីតិ សង្ខារា, លោកិយកុសលាកុសលចេតនា, សា បុញ្ញាបុញ្ញានេញ្ជាភិសង្ខារវសេន តិវិធា វេទិតព្ពា. វិជានាតីតិ វិញ្ញាណំ, តំ លោកិយវិបាកវិញ្ញាណវសេន ទ្វត្តិំសវិធំ. នមតីតិ នាមំ, វេទនាទិក្ខន្ធត្តយំ. រុប្បតីតិ រូបំ, ភូតរូបំ ចក្ខាទិឧបាទារូបញ្ច. អាយតតិ អាយតញ្ច ¶ សំសារទុក្ខំ នយតីតិ អាយតនំ ¶ . ផុសតីតិ ផស្សោ. វេទយតីតិ វេទនា. ឥទម្បិ ទ្វយំ ទ្វារវសេន ឆព្ពិធំ, វិបាកវសេន គហណេ ឆត្តិំសវិធំ. បរិតស្សតីតិ តណ្ហា, សា កាមតណ្ហាទិវសេន សង្ខេបតោ តិវិធា, វិត្ថារតោ អដ្ឋុត្តរសតវិធា ច. ឧបាទីយតីតិ ឧបាទានំ, តំ កាមុបាទានាទិវសេន ចតុព្ពិធំ. ភវតិ ភាវយតិ ចាតិ ភវោ, សោ កម្មូបបត្តិភេទតោ ទុវិធោ. ជននំ ជាតិ. ជីរណំ ជរា. មរន្តិ តេនាតិ មរណំ. សោចនំ សោកោ. បរិទេវនំ បរិទេវោ. ទុក្ខយតីតិ ទុក្ខំ, ឧប្បាទដ្ឋិតិវសេន ទ្វេធា ខណតីតិ ទុក្ខំ. ទុមនស្ស ភាវោ ទោមនស្សំ. ភុសោ អាយាសោ ឧបាយាសោ ¶ . សម្ភវន្តីតិ និព្ពត្តន្តិ. ន កេវលញ្ច សោកាទីហិយេវ, អថ ខោ សព្ពបទេហិ ‘‘សម្ភវន្តី’’តិ បទស្ស យោជនា កាតព្ពា. ឯវញ្ហិ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា សម្ភវន្តី’’តិ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នវវត្ថានំ ទស្សិតំ ហោតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ.
តត្ថ អញ្ញាណលក្ខណា អវិជ្ជា, សម្មោហនរសា, ឆាទនបច្ចុបដ្ឋានា, អាសវបទដ្ឋានា. អភិសង្ខរណលក្ខណា សង្ខារា, អាយូហនរសា, សំវិទហនបច្ចុបដ្ឋានា, អវិជ្ជាបទដ្ឋានា. វិជាននលក្ខណំ វិញ្ញាណំ, បុព្ពង្គមរសំ, បដិសន្ធិបច្ចុបដ្ឋានំ, សង្ខារបទដ្ឋានំ, វត្ថារម្មណបទដ្ឋានំ វា. នមនលក្ខណំ នាមំ, សម្បយោគរសំ, អវិនិព្ភោគបច្ចុបដ្ឋានំ, វិញ្ញាណបទដ្ឋានំ. រុប្បនលក្ខណំ រូបំ, វិកិរណរសំ, អប្បហេយ្យភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, វិញ្ញាណបទដ្ឋានំ. អាយតនលក្ខណំ សឡាយតនំ, ទស្សនាទិរសំ, វត្ថុទ្វារភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, នាមរូបបទដ្ឋានំ. ផុសនលក្ខណោ ផស្សោ, សង្ឃដ្ដនរសោ, សង្គតិបច្ចុបដ្ឋានោ, សឡាយតនបទដ្ឋានោ. អនុភវនលក្ខណា ¶ វេទនា, វិសយរសសម្ភោគរសា, សុខទុក្ខបច្ចុបដ្ឋានា, ផស្សបទដ្ឋានា. ហេតុភាវលក្ខណា តណ្ហា, អភិនន្ទនរសា, អតិត្តិភាវបច្ចុបដ្ឋានា, វេទនាបទដ្ឋានា. គហណលក្ខណំ ឧបាទានំ, អមុញ្ចនរសំ, តណ្ហាទឡ្ហត្តទិដ្ឋិបច្ចុបដ្ឋានំ, តណ្ហាបទដ្ឋានំ. កម្មកម្មផលលក្ខណោ ភវោ, ភវនភាវនរសោ, កុសលាកុសលាព្យាកតបច្ចុបដ្ឋានោ, ឧបាទានបទដ្ឋានោ. តត្ថ តត្ថ ភវេ បឋមាភិនិព្ពត្តិលក្ខណា ជាតិ, និយ្យាតនរសា, អតីតភវតោ ឥធុប្បន្នបច្ចុបដ្ឋានា, ទុក្ខវិចិត្តតាបច្ចុបដ្ឋានា វា. ខន្ធបរិបាកលក្ខណា ជរា, មរណូបនយនរសា, យោព្ពនវិនាសបច្ចុបដ្ឋានា. ចុតិលក្ខណំ មរណំ ¶ , វិសំយោគរសំ, គតិវិប្បវាសបច្ចុបដ្ឋានំ. អន្តោនិជ្ឈានលក្ខណោ សោកោ, ចេតសោ និជ្ឈានរសោ, អនុសោចនបច្ចុបដ្ឋានោ. លាលប្បនលក្ខណោ បរិទេវោ, គុណទោសបរិកិត្តនរសោ, សម្ភមបច្ចុបដ្ឋានោ. កាយបីឡនលក្ខណំ ទុក្ខំ, ទុប្បញ្ញានំ ទោមនស្សករណរសំ, កាយិកាពាធបច្ចុបដ្ឋានំ. ចិត្តបីឡនលក្ខណំ ទោមនស្សំ, មនោវិឃាតនរសំ, មានសព្យាធិបច្ចុបដ្ឋានំ. ចិត្តបរិទហនលក្ខណោ ឧបាយាសោ, និត្ថុននរសោ, វិសាទបច្ចុបដ្ឋានោ. ឯវមេតេ អវិជ្ជាទយោ លក្ខណាទិតោបិ វេទិតព្ពាតិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន សព្ពាការសម្បន្នំ វិនិច្ឆយំ ឥច្ឆន្តេន សម្មោហវិនោទនិយា (វិភ. អដ្ឋ. ២២៥) វិភង្គដ្ឋកថាយ គហេតព្ពោ.
ឯវន្តិ និទ្ទិដ្ឋស្ស និទស្សនំ, តេន អវិជ្ជាទីហេវ ការណេហិ, ន ឥស្សរនិម្មានាទីហីតិ ទស្សេតិ. ឯតស្សាតិ យថាវុត្តស្ស. កេវលស្សាតិ អសម្មិស្សស្ស សកលស្ស វា. ទុក្ខក្ខន្ធស្សាតិ ¶ ទុក្ខសមូហស្ស, ន សត្តស្ស, នាបិ ជីវស្ស, នាបិ សុភសុខាទីនំ. សមុទយោ ហោតីតិ និព្ពត្តិ សម្ភវតិ.
ឯតមត្ថំ ¶ វិទិត្វាតិ យ្វាយំ អវិជ្ជាទិវសេន សង្ខារាទិកស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្ស សមុទយោ ហោតីតិ វុត្តោ, សព្ពាការេន ឯតមត្ថំ វិទិត្វា. តាយំ វេលាយន្តិ តាយំ តស្ស អត្ថស្ស វិទិតវេលាយំ. ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសីតិ ឥមំ តស្មិំ អត្ថេ វិទិតេ ហេតុនោ ច ហេតុសមុប្បន្នធម្មស្ស ច បជាននាយ អានុភាវទីបកំ ‘‘យទា ហវេ បាតុភវន្តី’’តិអាទិកំ សោមនស្សសម្បយុត្តញាណសមុដ្ឋានំ ឧទានំ ឧទានេសិ, អត្តមនវាចំ និច្ឆារេសីតិ វុត្តំ ហោតិ.
តស្សត្ថោ – យទាតិ យស្មិំ កាលេ. ហវេតិ ព្យត្តន្តិ ឥមស្មិំ អត្ថេ និបាតោ. កេចិ បន ‘‘ហវេតិ អាហវេ យុទ្ធេ’’តិ អត្ថំ វទន្តិ, ‘‘យោធេថ មារំ បញ្ញាវុធេនា’’តិ (ធ. ប. ៤០) វចនតោ កិលេសមារេន យុជ្ឈនសមយេតិ តេសំ អធិប្បាយោ. បាតុភវន្តីតិ ឧប្បជ្ជន្តិ. ធម្មាតិ អនុលោមបច្ចយាការបដិវេធសាធកា ពោធិបក្ខិយធម្មា. អថ វា បាតុភវន្តីតិ បកាសេន្តិ, អភិសមយវសេន ព្យត្តា បាកដា ហោន្តិ. ធម្មាតិ ចតុអរិយសច្ចធម្មា, អាតាបោ វុច្ចតិ កិលេសសន្តាបនដ្ឋេន វីរិយំ. អាតាបិនោតិ សម្មប្បធានវីរិយវតោ. ឈាយតោតិ អារម្មណូបនិជ្ឈានេន ¶ លក្ខណូបនិជ្ឈានេន ឈាយន្តស្ស. ព្រាហ្មណស្សាតិ ពាហិតបាបស្ស ខីណាសវស្ស. អថស្ស កង្ខា វបយន្តិ សព្ពាតិ អថស្ស ឯវំ បាតុភូតធម្មស្ស យា ឯតា ‘‘កោ នុ ខោ, ភន្តេ, ផុសតីតិ. នោ កល្លោ បញ្ហោតិ ភគវា អវោចា’’តិអាទិនា (សំ. និ. ២.១២) នយេន, ‘‘កតមំ នុ ខោ, ភន្តេ, ជរាមរណំ, កស្ស ច បនិទំ ជរាមរណន្តិ. នោ កល្លោ បញ្ហោតិ ភគវា អវោចា’’តិអាទិនា (សំ. និ. ២.៣៥) នយេន បច្ចយាការេ កង្ខា វុត្តា, យា ច បច្ចយាការស្សេវ អប្បដិវិទ្ធត្តា ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហំ អតីតមទ្ធាន’’ន្តិអាទិនា (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០) សោឡស កង្ខា អាគតា. តា សព្ពា វបយន្តិ អបគច្ឆន្តិ និរុជ្ឈន្តិ. កស្មា? យតោ បជានាតិ សហេតុធម្មំ, យស្មា អវិជ្ជាទិកេន ហេតុនា សហេតុកំ ឥមំ សង្ខារាទិកំ កេវលំ ទុក្ខក្ខន្ធធម្មំ បជានាតិ អញ្ញាសិ បដិវិជ្ឈីតិ.
កទា បនស្ស ពោធិបក្ខិយធម្មា ចតុសច្ចធម្មា វា បាតុភវន្តិ ឧប្បជ្ជន្តិ បកាសេន្តិ វា? វិបស្សនាមគ្គញាណេសុ ¶ . តត្ថ វិបស្សនាញាណសម្បយុត្តា សតិអាទយោ វិបស្សនាញាណញ្ច យថារហំ អត្តនោ វិសយេសុ តទង្គប្បហានវសេន សុភសញ្ញាទិកេ បជហន្តា កាយានុបស្សនាទិវសេន វិសុំ វិសុំ ឧប្បជ្ជន្តិ, មគ្គក្ខណេ បន តេ និព្ពានមាលម្ពិត្វា សមុច្ឆេទវសេន បដិបក្ខេ បជហន្តា ¶ ចតូសុបិ អរិយសច្ចេសុ អសម្មោហប្បដិវេធសាធនវសេន សកិទេវ ឧប្បជ្ជន្តិ. ឯវំ តាវេត្ថ ពោធិបក្ខិយធម្មានំ ឧប្បជ្ជនដ្ឋេន បាតុភាវោ វេទិតព្ពោ.
អរិយសច្ចធម្មានំ បន លោកិយានំ វិបស្សនាក្ខណេ វិបស្សនាយ អារម្មណករណវសេន, លោកុត្តរានំ តទធិមុត្តតាវសេន, មគ្គក្ខណេ និរោធសច្ចស្ស អារម្មណាភិសមយវសេន, សព្ពេសម្បិ កិច្ចាភិសមយវសេន បាកដភាវតោ បកាសនដ្ឋេន បាតុភាវោ វេទិតព្ពោ.
ឥតិ ភគវា សតិបិ សព្ពាការេន សព្ពធម្មានំ អត្តនោ ញាណស្ស បាកដភាវេ បដិច្ចសមុប្បាទមុខេន វិបស្សនាភិនិវេសស្ស កតត្តា និបុណគម្ភីរសុទុទ្ទសតាយ បច្ចយាការស្ស តំ បច្ចវេក្ខិត្វា ឧប្បន្នពលវសោមនស្សោ បដិបក្ខសមុច្ឆេទវិភាវនេន សទ្ធិំ អត្តនោ តទភិសមយានុភាវទីបកមេវេត្ថ ឧទានំ ឧទានេសីតិ.
អយម្បិ ¶ ឧទានោ វុត្តោ ភគវតា ឥតិ មេ សុតន្តិ អយំ បាឡិ កេសុចិយេវ បោត្ថកេសុ ទិស្សតិ. តត្ថ អយម្បីតិ បិសទ្ទោ ‘‘ឥទម្បិ ពុទ្ធេ រតនំ បណីតំ, អយម្បិ បារាជិកោ ហោតី’’តិអាទីសុ វិយ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, តេន ឧបរិមំ សម្បិណ្ឌេតិ. វុត្តោតិ អយំ វុត្តសទ្ទោ កេសោហារណវប្បនវាបសមីករណជីវិតវុត្តិបមុត្តភាវបាវចនភាវេន បវត្តន អជ្ឈេនកថនាទីសុ ទិស្សតិ. តថា ហេស ‘‘កាបដិកោ មាណវោ ទហរោ វុត្តសិរោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៤២៦) កេសោហារណេ អាគតោ.
‘‘គាវោ តស្ស បជាយន្តិ, ខេត្តេ វុត្តំ វិរូហតិ;
វុត្តានំ ផលមស្នាតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតី’’តិ. –
អាទីសុ ¶ (ជា. ២.២២.១៩) វប្បនេ. ‘‘នោ ច ខោ បដិវុត្ត’’ន្តិអាទីសុ (បារា. ២៨៩) អដ្ឋទណ្ឌកាទីហិ វាបសមីករណេ. ‘‘បន្នលោមោ បរទត្តវុត្តោ មិគភូតេន ចេតសា វិហរាមី’’តិអាទីសុ (ចូឡវ. ៣៣២) ជីវិតវុត្តិយំ. ‘‘បណ្ឌុបលាសោ ពន្ធនា បវុត្តោ អភព្ពោ ហរិតត្តាយា’’តិអាទីសុ (បារា. ៩២) ពន្ធនតោ បមុត្តភាវេ. ‘‘គីតំ វុត្តំ សមីហិត’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៨៥) បាវចនភាវេន បវត្តិតេ. ‘‘វុត្តោ បារាយណោ’’តិអាទីសុ អជ្ឈេនេ. ‘‘វុត្តំ ខោ បនេតំ ភគវតា ‘ធម្មទាយាទា មេ, ភិក្ខវេ, ភវថ, មា អាមិសទាយាទា’’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣០) កថនេ. ឥធាបិ កថនេ ឯវ ទដ្ឋព្ពោ, តេន អយម្បិ ឧទានោ ភាសិតោតិ អត្ថោ. ឥតីតិ ឯវំ. មេ សុតន្តិ បទទ្វយស្ស អត្ថោ និទានវណ្ណនាយំ ¶ សព្ពាការតោ វុត្តោយេវ. បុព្ពេ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ និទានវសេន វុត្តោយេវ ហិ អត្ថោ ឥធ និគមនវសេន ‘‘ឥតិ មេ សុត’’ន្តិ បុន វុត្តោ. វុត្តស្សេវ ហិ អត្ថស្ស បុន វចនំ និគមនន្តិ. ឥតិសទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារោ ឯវំ-សទ្ទេន សមានត្ថតាយ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ ឯត្ថ វិយ, អត្ថយោជនា ច ឥតិវុត្តកវណ្ណនាយ អម្ហេហិ បកាសិតាយេវាតិ តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោតិ.
បរមត្ថទីបនិយា ខុទ្ទកនិកាយដ្ឋកថាយ
ឧទានសំវណ្ណនាបឋមពោធិសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
២. ទុតិយពោធិសុត្តវណ្ណនា
២. ទុតិយេ ¶ បដិលោមន្តិ ‘‘អវិជ្ជានិរោធា សង្ខារនិរោធោ’’តិអាទិនា នយេន វុត្តោ អវិជ្ជាទិកោយេវ បច្ចយាការោ អនុប្បាទនិរោធេន និរុជ្ឈមានោ អត្តនោ កត្តព្ពកិច្ចស្ស អករណតោ បដិលោមោតិ វុច្ចតិ. បវត្តិយា វា វិលោមនតោ បដិលោមោ, អន្តតោ ¶ បន មជ្ឈតោ វា បដ្ឋាយ អាទិំ បាបេត្វា អវុត្តត្តា ឥតោ អញ្ញេនត្ថេនេត្ថ បដិលោមតា ន យុជ្ជតិ. បដិលោមន្តិ ច ‘‘វិសមំ ចន្ទសូរិយា បរិវត្តន្តី’’តិអាទីសុ វិយ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ. ឥមស្មិំ អសតិ ឥទំ ន ហោតីតិ ឥមស្មិំ អវិជ្ជាទិកេ បច្ចយេ អសតិ មគ្គេន បហីនេ ឥទំ សង្ខារាទិកំ ផលំ ន ហោតិ នប្បវត្តតិ. ឥមស្ស និរោធា ឥទំ និរុជ្ឈតីតិ ឥមស្ស អវិជ្ជាទិកស្ស បច្ចយស្ស និរោធា មគ្គេន អនុប្បត្តិធម្មតំ អាបាទិតត្តា ឥទំ សង្ខារាទិកំ ផលំ និរុជ្ឈតិ, នប្បវត្តតីតិ អត្ថោ. ឥធាបិ យថា ‘‘ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតិ, ឥមស្សុប្បាទា ឥទំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ ឯត្ថ ‘‘ឥមស្មិំ សតិយេវ, នាសតិ, ឥមស្ស ឧប្បាទា ឯវ, ន និរោធា’’តិ អន្តោគធនិយមតា ទស្សិតា. ឯវំ ឥមស្មិំ អសតិយេវ, ន សតិ, ឥមស្ស និរោធា ឯវ, ន ឧប្បាទាតិ អន្តោគធនិយមតាលក្ខណា ទស្សិតាតិ វេទិតព្ពំ. សេសមេត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ បឋមពោធិសុត្តវណ្ណនាយ វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពំ.
ឯវំ យថា ភគវា បដិលោមបដិច្ចសមុប្បាទំ មនសិ អកាសិ, តំ សង្ខេបេន ទស្សេត្វា ឥទានិ វិត្ថារេន ទស្សេតុំ ‘‘អវិជ្ជានិរោធា សង្ខារនិរោធោ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អវិជ្ជានិរោធាតិ អរិយមគ្គេន អវិជ្ជាយ អនវសេសនិរោធា, អនុសយប្បហានវសេន អគ្គមគ្គេន អវិជ្ជាយ ¶ អច្ចន្តសមុគ្ឃាដតោតិ អត្ថោ. យទិបិ ហេដ្ឋិមមគ្គេហិ បហីយមានា អវិជ្ជា អច្ចន្តសមុគ្ឃាដវសេនេវ បហីយតិ, តថាបិ ន អនវសេសតោ បហីយតិ. អបាយគាមិនិយា ហិ អវិជ្ជា បឋមមគ្គេន បហីយតិ. តថា សកិទេវ ឥមស្មិំ លោកេ សព្ពត្ថ ច អនរិយភូមិយំ ឧបបត្តិបច្ចយភូតា អវិជ្ជា យថាក្កមំ ទុតិយតតិយមគ្គេហិ បហីយតិ, ន ឥតរាតិ. អរហត្តមគ្គេនេវ ហិ សា អនវសេសំ បហីយតីតិ. សង្ខារនិរោធោតិ សង្ខារានំ អនុប្បាទនិរោធោ ហោតិ. ឯវំ និរុទ្ធានំ បន សង្ខារានំ និរោធា វិញ្ញាណំ, វិញ្ញាណាទីនញ្ច និរោធា នាមរូបាទីនិ និរុទ្ធានិ ឯវ ហោន្តីតិ ទស្សេតុំ ‘‘សង្ខារនិរោធា វិញ្ញាណនិរោធោ’’តិអាទិំ វត្វា ‘‘ឯវមេតស្ស កេវលស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្ស និរោធោ ហោតី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ.
អបិចេត្ថ ¶ កិញ្ចាបិ ‘‘អវិជ្ជានិរោធា សង្ខារនិរោធោ, សង្ខារនិរោធា វិញ្ញាណនិរោធោ’’តិ ¶ ឯត្តាវតាបិ សកលស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្ស អនវសេសតោ និរោធោ វុត្តោ ហោតិ, តថាបិ យថា អនុលោមេ យស្ស យស្ស បច្ចយធម្មស្ស អត្ថិតាយ យោ យោ បច្ចយុប្បន្នធម្មោ ន និរុជ្ឈតិ បវត្តតិ ឯវាតិ ឥមស្ស អត្ថស្ស ទស្សនត្ថំ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា…បេ… សមុទយោ ហោតី’’តិ វុត្តំ. ឯវំ តប្បដិបក្ខតោ តស្ស តស្ស បច្ចយធម្មស្ស អភាវេ សោ សោ បច្ចយុប្បន្នធម្មោ និរុជ្ឈតិ នប្បវត្តតីតិ ទស្សនត្ថំ ឥធ ‘‘អវិជ្ជានិរោធា សង្ខារនិរោធោ, សង្ខារនិរោធា វិញ្ញាណនិរោធោ…បេ… ទុក្ខក្ខន្ធស្ស និរោធោ ហោតី’’តិ វុត្តំ, ន បន អនុលោមេ វិយ កាលត្តយបរិយាបន្នស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្ស និរោធទស្សនត្ថំ. អនាគតស្សេវ ហិ អរិយមគ្គភាវនាយ អសតិ ឧប្បជ្ជនារហស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្ស អរិយមគ្គភាវនាយ និរោធោ ឥច្ឆិតោតិ អយម្បិ វិសេសោ វេទិតព្ពោ.
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ យ្វាយំ ‘‘អវិជ្ជានិរោធាទិវសេន សង្ខារាទិកស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្ស និរោធោ ហោតី’’តិ វុត្តោ, សព្ពាការេន ឯតមត្ថំ វិទិត្វា. ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសីតិ ឥមស្មិំ អត្ថេ វិទិតេ ‘‘អវិជ្ជានិរោធា សង្ខារនិរោធោ’’តិ ឯវំ បកាសិតស្ស អវិជ្ជាទីនំ បច្ចយានំ ខយស្ស អវពោធានុភាវទីបកំ ឧទានំ ឧទានេសីតិ អត្ថោ.
តត្រាយំ សង្ខេបត្ថោ – យស្មា អវិជ្ជាទីនំ បច្ចយានំ អនុប្បាទនិរោធសង្ខាតំ ខយំ អវេទិ អញ្ញាសិ បដិវិជ្ឈិ, តស្មា ឯតស្ស វុត្តនយេន អាតាបិនោ ឈាយតោ ព្រាហ្មណស្ស វុត្តប្បការា ពោធិបក្ខិយធម្មា ចតុសច្ចធម្មា វា បាតុភវន្តិ ឧប្បជ្ជន្តិ បកាសេន្តិ វា. អថ យា បច្ចយនិរោធស្ស ¶ សម្មា អវិទិតត្តា ឧប្បជ្ជេយ្យុំ បុព្ពេ វុត្តប្បភេទា កង្ខា, តា សព្ពាបិ វបយន្តិ និរុជ្ឈន្តីតិ. សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ.
ទុតិយពោធិសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៣. តតិយពោធិសុត្តវណ្ណនា
៣. តតិយេ ¶ អនុលោមបដិលោមន្តិ អនុលោមញ្ច បដិលោមញ្ច, យថាវុត្តអនុលោមវសេន ចេវ បដិលោមវសេន ចាតិ អត្ថោ. ននុ ច បុព្ពេបិ ¶ អនុលោមវសេន បដិលោមវសេន ច បដិច្ចសមុប្បាទេ មនសិការប្បវត្តិ សុត្តទ្វយេ វុត្តា, ឥធ កស្មា បុនបិ តទុភយវសេន មនសិការប្បវត្តិ វុច្ចតីតិ? តទុភយវសេន តតិយវារំ តត្ថ មនសិការស្ស បវត្តិតត្តា. កថំ បន តទុភយវសេន មនសិការោ បវត្តិតោ? ន ហិ សក្កា អបុព្ពំ អចរិមំ អនុលោមបដិលោមំ បដិច្ចសមុប្បាទស្ស មនសិការំ បវត្តេតុន្តិ? ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ ‘‘តទុភយំ ឯកជ្ឈំ មនសាកាសី’’តិ, អថ ខោ វារេន. ភគវា ហិ បឋមំ អនុលោមវសេន បដិច្ចសមុប្បាទំ មនសិ ករិត្វា តទនុរូបំ បឋមំ ឧទានំ ឧទានេសិ. ទុតិយម្បិ បដិលោមវសេន តំ មនសិ ករិត្វា តទនុរូបមេវ ឧទានំ ឧទានេសិ. តតិយវារេ បន កាលេន អនុលោមំ កាលេន បដិលោមំ មនសិករណវសេន អនុលោមបដិលោមំ មនសិ អកាសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អនុលោមបដិលោមន្តិ អនុលោមញ្ច បដិលោមញ្ច, យថាវុត្តអនុលោមវសេន ចេវ បដិលោមវសេន ចា’’តិ. ឥមិនា មនសិការស្ស បគុណពលវភាវោ ច វសីភាវោ ច បកាសិតោ ហោតិ. ឯត្ថ ច ‘‘អនុលោមំ មនសិ ករិស្សាមិ, បដិលោមំ មនសិ ករិស្សាមិ, អនុលោមបដិលោមំ មនសិ ករិស្សាមី’’តិ ឯវំ បវត្តានំ បុព្ពាភោគានំ វសេន នេសំ វិភាគោ វេទិតព្ពោ.
តត្ថ អវិជ្ជាយ ត្វេវាតិ អវិជ្ជាយ តុ ឯវ. អសេសវិរាគនិរោធាតិ វិរាគសង្ខាតេន មគ្គេន អសេសនិរោធា, អគ្គមគ្គេន អនវសេសអនុប្បាទប្បហានាតិ អត្ថោ. សង្ខារនិរោធោតិ សព្ពេសំ សង្ខារានំ អនវសេសំ អនុប្បាទនិរោធោ. ហេដ្ឋិមេន ហិ មគ្គត្តយេន កេចិ សង្ខារា និរុជ្ឈន្តិ, កេចិ ន និរុជ្ឈន្តិ អវិជ្ជាយ សាវសេសនិរោធា. អគ្គមគ្គេន បនស្សា អនវសេសនិរោធា ន កេចិ សង្ខារា ន និរុជ្ឈន្តីតិ.
ឯតមត្ថំ ¶ វិទិត្វាតិ យ្វាយំ អវិជ្ជាទិវសេន សង្ខារាទិកស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្ស សមុទយោ និរោធោ ច អវិជ្ជាទីនំ សមុទយា និរោធា ច ហោតីតិ វុត្តោ, សព្ពាការេន ឯតមត្ថំ វិទិត្វា. ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសីតិ ឥទំ យេន មគ្គេន យោ ¶ ទុក្ខក្ខន្ធស្ស សមុទយនិរោធសង្ខាតោ អត្ថោ កិច្ចវសេន អារម្មណកិរិយាយ ច វិទិតោ, តស្ស អរិយមគ្គស្ស អានុភាវទីបកំ វុត្តប្បការំ ឧទានំ ឧទានេសីតិ អត្ថោ.
តត្រាយំ សង្ខេបត្ថោ – យទា ហវេ បាតុភវន្តិ ធម្មា អាតាបិនោ ឈាយតោ ព្រាហ្មណស្ស, តទា សោ ព្រាហ្មណោ តេហិ ឧប្បន្នេហិ ពោធិបក្ខិយធម្មេហិ យស្ស វា អរិយមគ្គស្ស ចតុសច្ចធម្មា បាតុភូតា ¶ , តេន អរិយមគ្គេន វិធូបយំ តិដ្ឋតិ មារសេនំ, ‘‘កាមា តេ បឋមា សេនា’’តិអាទិនា (សុ. និ. ៤៣៨; មហានិ. ២៨; ចូឡនិ. នន្ទមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៤៧) នយេន វុត្តប្បការំ មារសេនំ វិធូបយន្តោ វិធមេន្តោ វិទ្ធំសេន្តោ តិដ្ឋតិ. កថំ? សូរិយោវ ឱភាសយមន្តលិក្ខំ, យថា សូរិយោ អព្ភុគ្គតោ អត្តនោ បភាយ អន្តលិក្ខំ ឱភាសេន្តោវ អន្ធការំ វិធមេន្តោ តិដ្ឋតិ, ឯវំ សោបិ ខីណាសវព្រាហ្មណោ តេហិ ធម្មេហិ តេន វា អរិយមគ្គេន សច្ចានិ បដិវិជ្ឈន្តោវ មារសេនំ វិធូបយន្តោ តិដ្ឋតីតិ.
ឯវំ ភគវតា បឋមំ បច្ចយាការបជាននស្ស, ទុតិយំ បច្ចយក្ខយាធិគមស្ស, តតិយំ អរិយមគ្គស្ស អានុភាវប្បកាសនានិ ឥមានិ តីណិ ឧទានានិ តីសុ យាមេសុ ភាសិតានិ. កតរាយ រត្តិយា? អភិសម្ពោធិតោ សត្តមាយ រត្តិយា. ភគវា ហិ វិសាខបុណ្ណមាយ រត្តិយា បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរិត្វា មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធេត្វា បច្ឆិមយាមេ បដិច្ចសមុប្បាទេ ញាណំ ឱតារេត្វា នានានយេហិ តេភូមកសង្ខារេ សម្មសិត្វា ‘‘ឥទានិ អរុណោ ឧគ្គមិស្សតី’’តិ សម្មាសម្ពោធិំ បាបុណិ, សព្ពញ្ញុតប្បត្តិសមនន្តរមេវ ច អរុណោ ឧគ្គច្ឆីតិ. តតោ តេនេវ បល្លង្កេន ពោធិរុក្ខមូលេ សត្តាហំ វីតិនាមេន្តោ សម្បត្តាយ បាដិបទរត្តិយា តីសុ យាមេសុ វុត្តនយេន បដិច្ចសមុប្បាទំ មនសិ ករិត្វា យថាក្កមំ ឥមានិ ឧទានានិ ឧទានេសិ.
ខន្ធកេ បន តីសុបិ វារេសុ ‘‘បដិច្ចសមុប្បាទំ អនុលោមបដិលោមំ មនសាកាសី’’តិ (មហាវ. ១) អាគតត្តា ខន្ធកដ្ឋកថាយំ ‘‘តីសុបិ យាមេសុ ឯវំ មនសិ កត្វា បឋមំ ឧទានំ បច្ចយាការបច្ចវេក្ខណវសេន, ទុតិយំ និព្ពានបច្ចវេក្ខណវសេន, តតិយំ មគ្គបច្ចវេក្ខណវសេនាតិ ឯវំ ឥមានិ ភគវា ឧទានានិ ឧទានេសី’’តិ វុត្តំ, តម្បិ ន វិរុជ្ឈតិ. ភគវា ¶ ហិ ឋបេត្វា រតនឃរសត្តាហំ សេសេសុ ឆសុ សត្តាហេសុ អន្តរន្តរា ធម្មំ បច្ចវេក្ខិត្វា ¶ យេភុយ្យេន វិមុត្តិសុខបដិសំវេទី វិហាសិ, រតនឃរសត្តាហេ បន អភិធម្មបរិចយវសេនេវ វិហាសីតិ.
តតិយពោធិសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៤. ហុំហុង្កសុត្តវណ្ណនា
៤. ចតុត្ថេ ¶ អជបាលនិគ្រោធេតិ តស្ស កិរ ឆាយាយំ អជបាលា គន្ត្វា និសីទន្តិ, តេនស្ស ‘‘អជបាលនិគ្រោធោ’’ត្វេវ នាមំ ឧទបាទិ. កេចិ បន ‘‘យស្មា តត្ថ វេទេ សជ្ឈាយិតុំ អសមត្ថា មហល្លកព្រាហ្មណា បាការបរិក្ខេបយុត្តានិ និវេសនានិ កត្វា សព្ពេ វសិំសុ, តស្មា អជបាលនិគ្រោធោតិ នាមំ ជាត’’ន្តិ វទន្តិ. តត្រាយំ វចនត្ថោ – ន ជបន្តីតិ អជបា, មន្តានំ អនជ្ឈាយកាតិ អត្ថោ, អជបា លន្តិ អាទិយន្តិ និវាសំ ឯត្ថាតិ អជបាលោតិ. យស្មា វា មជ្ឈន្ហិកេ សមយេ អន្តោ បវិដ្ឋេ អជេ អត្តនោ ឆាយាយ បាលេតិ រក្ខតិ, តស្មា ‘អជបាលោ’តិស្ស នាមំ រូឡ្ហន្តិ អបរេ. សព្ពថាបិ នាមមេតំ តស្ស រុក្ខស្ស, តស្ស សមីបេ. សមីបត្ថេ ហិ ឯតំ ភុម្មំ ‘‘អជបាលនិគ្រោធេ’’តិ.
វិមុត្តិសុខបដិសំវេទីតិ តត្របិ ធម្មំ វិចិនន្តោ វិមុត្តិសុខញ្ច បដិសំវេទេន្តោ និសីទិ. ពោធិរុក្ខតោ បុរត្ថិមទិសាភាគេ ឯស រុក្ខោ ហោតិ. សត្តាហន្តិ ច ឥទំ ន បល្លង្កសត្តាហតោ អនន្តរសត្តាហំ. ភគវា ហិ បល្លង្កសត្តាហតោ អបរានិបិ តីណិ សត្តាហានិ ពោធិសមីបេយេវ វីតិនាមេសិ.
តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – ភគវតិ កិរ សម្មាសម្ពោធិំ បត្វា សត្តាហំ ឯកបល្លង្កេន និសិន្នេ ‘‘ន ភគវា វុដ្ឋាតិ, កិន្នុ ខោ អញ្ញេបិ ¶ ពុទ្ធត្តករា ធម្មា អត្ថី’’តិ ឯកច្ចានំ ទេវតានំ កង្ខា ឧទបាទិ. អថ ភគវា អដ្ឋមេ ទិវសេ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ទេវតានំ កង្ខំ ញត្វា កង្ខាវិធមនត្ថំ អាកាសេ ឧប្បតិត្វា យមកបាដិហារិយំ ទស្សេត្វា តាសំ កង្ខំ វិធមេត្វា បល្លង្កតោ ឦសកំ បាចីននិស្សិតេ ឧត្តរទិសាភាគេ ឋត្វា ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច ឧបចិតានំ បារមីនំ ពលាធិគមដ្ឋានំ បល្លង្កំ ពោធិរុក្ខញ្ច អនិមិសេហិ ចក្ខូហិ ឱលោកយមានោ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ, តំ ឋានំ អនិមិសចេតិយំ នាម ជាតំ. អថ បល្លង្កស្ស ¶ ច ឋិតដ្ឋានស្ស ច អន្តរា បុរត្ថិមតោ ច បច្ឆិមតោ ច អាយតេ រតនចង្កមេ ចង្កមន្តោ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ, តំ រតនចង្កមចេតិយំ នាម ជាតំ. តតោ បច្ឆិមទិសាភាគេ ទេវតា រតនឃរំ មាបយិំសុ ¶ , តត្ថ បល្លង្កេន និសីទិត្វា អភិធម្មបិដកំ វិសេសតោ អនន្តនយំ សមន្តបដ្ឋានំ វិចិនន្តោ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ, តំ ឋានំ រតនឃរចេតិយំ នាម ជាតំ. ឯវំ ពោធិសមីបេយេវ ចត្តារិ សត្តាហានិ វីតិនាមេត្វា បញ្ចមេ សត្តាហេ ពោធិរុក្ខតោ អជបាលនិគ្រោធំ ឧបសង្កមិត្វា តស្ស មូលេ បល្លង្កេន និសីទិ.
តម្ហា សមាធិម្ហា វុដ្ឋាសីតិ តតោ ផលសមាបត្តិសមាធិតោ យថាកាលបរិច្ឆេទំ វុដ្ឋហិ, វុដ្ឋហិត្វា ច បន តត្ថ ឯវំ និសិន្នេ ភគវតិ ឯកោ ព្រាហ្មណោ តំ គន្ត្វា បញ្ហំ បុច្ឆិ. តេន វុត្តំ ‘‘អថ ខោ អញ្ញតរោ’’តិអាទិ. តត្ថ អញ្ញតរោតិ នាមគោត្តវសេន អនភិញ្ញាតោ អបាកដោ ឯកោ. ហុំហុង្កជាតិកោតិ សោ កិរ ទិដ្ឋមង្គលិកោ មានថទ្ធោ មានវសេន កោធវសេន ច សព្ពំ អវោក្ខជាតិកំ បស្សិត្វា ជិគុច្ឆន្តោ ‘‘ហុំហុ’’ន្តិ ករោន្តោ វិចរតិ, តស្មា ‘‘ហុំហុង្កជាតិកោ’’តិ វុច្ចតិ, ‘‘ហុហុក្កជាតិកោ’’តិបិ បាឋោ. ព្រាហ្មណោតិ ជាតិយា ព្រាហ្មណោ.
យេន ភគវាតិ យស្សំ ទិសាយំ ភគវា និសិន្នោ. ភុម្មត្ថេ ហិ ឯតំ ករណវចនំ ¶ . យេន វា ទិសាភាគេន ភគវា ឧបសង្កមិតព្ពោ, តេន ទិសាភាគេន ឧបសង្កមិ. អថ វា យេនាតិ ហេតុអត្ថេ ករណវចនំ, យេន ការណេន ភគវា ទេវមនុស្សេហិ ឧបសង្កមិតព្ពោ, តេន ការណេន ឧបសង្កមីតិ អត្ថោ. កេន ច ការណេន ភគវា ឧបសង្កមិតព្ពោ? នានប្បការរោគទុក្ខាភិបីឡិតត្តា អាតុរកាយេហិ មហាជនេហិ មហានុភាវោ ភិសក្កោ វិយ រោគតិកិច្ឆនត្ថំ, នានាវិធកិលេសព្យាធិបីឡិតត្តា អាតុរចិត្តេហិ ទេវមនុស្សេហិ កិលេសព្យាធិតិកិច្ឆនត្ថំ ធម្មស្សវនបញ្ហបុច្ឆនាទិការណេហិ ភគវា ឧបសង្កមិតព្ពោ. តេន អយម្បិ ព្រាហ្មណោ អត្តនោ កង្ខំ ឆិន្ទិតុកាមោ ឧបសង្កមិ.
ឧបសង្កមិត្វាតិ ឧបសង្កមនបរិយោសានទីបនំ. អថ វា យំ ឋានំ ឧបសង្កមិ, តតោបិ ភគវតោ សមីបភូតំ អាសន្នតរំ ឋានំ ឧបគន្ត្វាតិ អត្ថោ. សម្មោទីតិ សមំ សម្មា វា មោទិ, ភគវា ចានេន, សោបិ ភគវតា ‘‘កច្ចិ ភោតោ ខមនីយំ កច្ចិ យាបនីយ’’ន្តិអាទិនា បដិសន្ថារករណវសេន សមប្បវត្តមោទោ អហោសិ. សម្មោទនីយន្តិ សម្មោទនារហំ សម្មោទជននយោគ្គំ. កថន្តិ កថាសល្លាបំ. សារណីយន្តិ សរិតព្ពយុត្តំ ¶ សាធុជនេហិ បវត្តេតព្ពំ, កាលន្តរេ វា ចិន្តេតព្ពំ. វីតិសារេត្វាតិ និដ្ឋាបេត្វា. ឯកមន្តន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ. ឯកស្មិំ ¶ ឋានេ, អតិសម្មុខាទិកេ ឆ និសជ្ជទោសេ វជ្ជេត្វា ឯកស្មិំ បទេសេតិ អត្ថោ. ឯតទវោចាតិ ឯតំ ឥទានិ វត្តព្ពំ ‘‘កិត្តាវតា នុ ខោ’’តិអាទិវចនំ អវោច.
តត្ថ កិត្តាវតាតិ កិត្តកេន បមាណេន. នូតិ សំសយត្ថេ និបាតោ. ខោតិ បទបូរណេ. ភោតិ ព្រាហ្មណានំ ជាតិសមុទាគតំ អាលបនំ. តថា ហិ វុត្តំ – ‘‘ភោវាទិ នាម សោ ហោតិ, សចេ ហោតិ សកិញ្ចនោ’’តិ (ម. និ. ២.៤៥៧; ធ. ប. ៣៩៦). គោតមាតិ ភគវន្តំ គោត្តេន អាលបតិ. កថំ បនាយំ ព្រាហ្មណោ សម្បតិសមាគតោ ភគវតោ គោត្តំ ¶ ជានាតីតិ? នាយំ សម្បតិសមាគតោ, ឆព្ពស្សានិ បធានករណកាលេ ឧបដ្ឋហន្តេហិ បញ្ចវគ្គិយេហិ សទ្ធិំ ចរមានោបិ, អបរភាគេ តំ វតំ ឆឌ្ឌេត្វា ឧរុវេលាយំ សេននិគមេ ឯកោ អទុតិយោ ហុត្វា បិណ្ឌាយ ចរមានោបិ តេន ព្រាហ្មណេន ទិដ្ឋបុព្ពោ ចេវ សល្លបិតបុព្ពោ ច. តេន សោ បុព្ពេ បញ្ចវគ្គិយេហិ គយ្ហមានំ ភគវតោ គោត្តំ អនុស្សរន្តោ, ‘‘ភោ គោតមា’’តិ ភគវន្តំ គោត្តេន អាលបតិ. យតោ បដ្ឋាយ វា ភគវា មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមន្តោ អនោមនទីតីរេ បព្ពជិតោ, តតោ បភុតិ ‘‘សមណោ គោតមោ’’តិ ចន្ទោ វិយ សូរិយោ វិយ ច បាកដោ បញ្ញាតោ, ន តស្ស គោត្តជាននេ ការណំ គវេសិតព្ពំ.
ព្រាហ្មណករណាតិ ព្រាហ្មណំ ករោន្តីតិ ព្រាហ្មណករណា, ព្រាហ្មណភាវករាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច កិត្តាវតាតិ ឯតេន យេហិ ធម្មេហិ ព្រាហ្មណោ ហោតិ, តេសំ ធម្មានំ បរិមាណំ បុច្ឆតិ. កតមេ ច បនាតិ ឥមិនា តេសំ សរូបំ បុច្ឆតិ.
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ឯតំ តេន បុដ្ឋស្ស បញ្ហស្ស សិខាបត្តំ អត្ថំ វិទិត្វា តាយំ វេលាយំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ, ន បន តស្ស ព្រាហ្មណស្ស ធម្មំ ទេសេសិ. កស្មា? ធម្មទេសនាយ អភាជនភាវតោ. តថា ហិ តស្ស ព្រាហ្មណស្ស ឥមំ គាថំ សុត្វា ន សច្ចាភិសមយោ អហោសិ. យថា ច ឥមស្ស, ឯវំ ឧបកស្ស អាជីវកស្ស ពុទ្ធគុណប្បកាសនំ. ធម្មចក្កប្បវត្តនតោ ហិ ¶ បុព្ពភាគេ ភគវតា ភាសិតំ បរេសំ សុណន្តានម្បិ តបុស្សភល្លិកានំ សរណទានំ វិយ វាសនាភាគិយមេវ ជាតំ, ន សេក្ខភាគិយំ, ន និព្ពេធភាគិយំ. ឯសា ហិ ធម្មតាតិ.
តត្ថ យោ ព្រាហ្មណោតិ យោ ពាហិតបាបធម្មតាយ ព្រាហ្មណោ, ន ទិដ្ឋមង្គលិកតាយ ហុំហុង្ការកសាវាទិបាបធម្មយុត្តោ ហុត្វា កេវលំ ជាតិមត្តកេន ព្រហ្មញ្ញំ បដិជានាតិ. សោ ព្រាហ្មណោ ពាហិតបាបធម្មត្តា ហុំហុង្ការប្បហានេន និហុំហុង្កោ, រាគាទិកសាវាភាវេន និក្កសាវោ, ភាវនានុយោគយុត្តចិត្តតាយ ¶ យតត្តោ, សីលសំយមេន វា សំយតចិត្តតាយ យតត្តោ, ចតុមគ្គញាណសង្ខាតេហិ ¶ វេទេហិ អន្តំ សង្ខារបរិយោសានំ និព្ពានំ, វេទានំ វា អន្តំ គតត្តា វេទន្តគូ. មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស វុសិតត្តា វុសិតព្រហ្មចរិយោ, ធម្មេន សោ ព្រហ្មវាទំ វទេយ្យ ‘‘ព្រាហ្មណោ អហ’’ន្តិ ឯតំ វាទំ ធម្មេន ញាយេន វទេយ្យ. យស្ស សកលលោកសន្និវាសេបិ កុហិញ្ចិ ឯការម្មណេបិ រាគុស្សទោ, ទោសុស្សទោ, មោហុស្សទោ, មានុស្សទោ, ទិដ្ឋុស្សទោតិ ឥមេ ឧស្សទា នត្ថិ, អនវសេសំ បហីនាតិ អត្ថោ.
ចតុត្ថសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៥. ព្រាហ្មណសុត្តវណ្ណនា
៥. បញ្ចមេ សាវត្ថិយន្តិ ឯវំនាមកេ នគរេ. តញ្ហិ សវត្ថស្ស នាម ឥសិនោ និវាសដ្ឋានេ មាបិតត្តា សាវត្ថីតិ វុច្ចតិ, យថា កាកន្ទី, មាកន្ទីតិ. ឯវំ តាវ អក្ខរចិន្តកា. អដ្ឋកថាចរិយា បន ភណន្តិ – យំកិញ្ចិ មនុស្សានំ ឧបភោគបរិភោគំ សព្ពមេត្ថ អត្ថីតិ សាវត្ថិ. សត្ថសមាយោគេ ច កិមេត្ថ ភណ្ឌមត្ថីតិ បុច្ឆិតេ សព្ពមត្ថីតិបិ វចនំ ឧបាទាយ សាវត្ថីតិ.
‘‘សព្ពទា សព្ពូបករណំ, សាវត្ថិយំ សមោហិតំ;
តស្មា សព្ពមុបាទាយ, សាវត្ថីតិ បវុច្ចតី’’តិ. (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤);
តស្សំ ¶ សាវត្ថិយំ, សមីបត្ថេ ចេតំ ភុម្មវចនំ. ជេតវនេតិ អត្តនោ បច្ចត្ថិកេ ជិនាតីតិ ជេតោ, រញ្ញា វា បច្ចត្ថិកជនេ ជិតេ ជាតោតិ ជេតោ, មង្គលកម្យតាយ វា តស្ស ឯវំ នាមមេវ កតន្តិ ជេតោ. វនយតីតិ ¶ វនំ, អត្តនោ សម្បត្តិយា សត្តានំ អត្តនិ ភត្តិំ ករោតិ ឧប្បាទេតីតិ អត្ថោ. វនុកេ ឥតិ វា វនំ, នានាវិធកុសុមគន្ធសម្មោទមត្តកោកិលាទិវិហង្គវិរុតាលាបេហិ មន្ទមារុតចលិតរុក្ខសាខាបល្លវហត្ថេហិ ច ‘‘ឯថ មំ បរិភុញ្ជថា’’តិ បាណិនោ យាចតិ វិយាតិ អត្ថោ. ជេតស្ស វនំ ជេតវនំ. តញ្ហិ ជេតេន កុមារេន រោបិតំ សំវទ្ធិតំ បរិបាលិតំ. សោវ តស្ស សាមី អហោសិ, តស្មា ជេតវនន្តិ វុច្ចតិ, តស្មិំ ជេតវនេ.
អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេតិ មាតាបិតូហិ គហិតនាមវសេន សុទត្តោ នាម សោ មហាសេដ្ឋិ, សព្ពកាមសមិទ្ធិតាយ ¶ បន វិគតមលមច្ឆេរតាយ ករុណាទិគុណសមង្គិតាយ ច និច្ចកាលំ អនាថានំ បិណ្ឌំ ទេតិ, តស្មា អនាថបិណ្ឌិកោតិ វុច្ចតិ. អារមន្តិ ឯត្ថ បាណិនោ វិសេសេន បព្ពជិតាតិ អារាមោ, បុប្ផផលាទិសោភាយ នាតិទូរនាច្ចាសន្នតាទិបញ្ចវិធសេនាសនង្គសម្បត្តិយា ច តតោ តតោ អាគម្ម រមន្តិ អភិរមន្តិ អនុក្កណ្ឋិតា ហុត្វា វសន្តីតិ អត្ថោ. វុត្តប្បការាយ វា សម្បត្តិយា តត្ថ តត្ថ គតេបិ អត្តនោ អព្ភន្តរំយេវ អានេត្វា រមេតីតិ អារាមោ. សោ ហិ អនាថបិណ្ឌិកេន គហបតិនា ជេតស្ស រាជកុមារស្ស ហត្ថតោ អដ្ឋារសហិ ហិរញ្ញកោដីហិ កោដិសន្ថារេន កិណិត្វា អដ្ឋារសហិ ហិរញ្ញកោដីហិ សេនាសនានិ ការាបេត្វា អដ្ឋារសហិ ហិរញ្ញកោដីហិ វិហារមហំ និដ្ឋាបេត្វា ឯវំ ចតុបញ្ញាសហិរញ្ញកោដិបរិច្ចាគេន ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស និយ្យាតិតោ, តស្មា ‘‘អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមោ’’តិ វុច្ចតិ. តស្មិំ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ.
ឯត្ថ ច ‘‘ជេតវនេ’’តិ វចនំ បុរិមសាមិបរិកិត្តនំ, ‘‘អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ’’តិ បច្ឆិមសាមិបរិកិត្តនំ. ឧភយម្បិ ទ្វិន្នំ បរិច្ចាគវិសេសបរិទីបនេន បុញ្ញកាមានំ ¶ អាយតិំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនត្ថំ. តត្ថ ហិ ទ្វារកោដ្ឋកបាសាទករណវសេន ភូមិវិក្កយលទ្ធា អដ្ឋារស ហិរញ្ញកោដិយោ អនេកកោដិអគ្ឃនកា រុក្ខា ច ជេតស្ស បរិច្ចាគោ, ចតុបញ្ញាស កោដិយោ ¶ អនាថបិណ្ឌិកស្ស. ឥតិ តេសំ បរិច្ចាគបរិកិត្តនេន ‘‘ឯវំ បុញ្ញកាមា បុញ្ញានិ ករោន្តី’’តិ ទស្សេន្តោ ធម្មភណ្ឌាគារិកោ អញ្ញេបិ បុញ្ញកាមេ តេសំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនេ និយោជេតីតិ.
តត្ថ សិយា – យទិ តាវ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ, ‘‘ជេតវនេ’’តិ ន វត្តព្ពំ. អថ ជេតវនេ វិហរតិ, ‘‘សាវត្ថិយ’’ន្តិ ន វត្តព្ពំ. ន ហិ សក្កា ឧភយត្ថ ឯកំ សមយំ វិហរិតុន្តិ. ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ, ននុ អវោចុម្ហា ‘‘សមីបត្ថេ ឯតំ ភុម្មវចន’’ន្តិ. តស្មា យទិទំ សាវត្ថិយា សមីបេ ជេតវនំ, តត្ថ វិហរន្តោ ‘‘សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ’’តិ វុត្តោ. គោចរគាមនិទស្សនត្ថំ ហិស្ស សាវត្ថិវចនំ, បព្ពជិតានុរូបនិវាសដ្ឋានទស្សនត្ថំ សេសវចនន្តិ.
អាយស្មា ច សារិបុត្តោតិអាទីសុ អាយស្មាតិ បិយវចនំ. ចសទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ. រូបសារិយា នាម ព្រាហ្មណិយា បុត្តោតិ សារិបុត្តោ. មហាមោគ្គល្លានោតិ បូជាវចនំ. គុណវិសេសេហិ មហន្តោ មោគ្គល្លានោតិ ហិ មហាមោគ្គល្លានោ. រេវតោតិ ខទិរវនិករេវតោ, ន កង្ខារេវតោ. ឯកស្មិញ្ហិ ទិវសេ ភគវា រត្តសាណិបរិក្ខិត្តោ វិយ សុវណ្ណយូបោ, បវាឡធជបរិវារិតោ វិយ សុវណ្ណបព្ពតោ, នវុតិហំសសហស្សបរិវារិតោ វិយ ធតរដ្ឋោ ហំសរាជា, សត្តរតនសមុជ្ជលាយ ចតុរង្គិនិយា ¶ សេនាយ បរិវារិតោ វិយ ចក្កវត្តិ រាជា, មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ គគនមជ្ឈេ ចន្ទំ ឧដ្ឋាបេន្តោ វិយ ចតុន្នំ បរិសានំ មជ្ឈេ ធម្មំ ទេសេន្តោ និសិន្នោ ហោតិ. តស្មិំ សមយេ ឥមេ អគ្គសាវកា មហាសាវកា ច ភគវតោ បាទេ វន្ទនត្ថាយ ឧបសង្កមិំសុ.
ភិក្ខូ អាមន្តេសីតិ អត្តានំ បរិវារេត្វា និសិន្នភិក្ខូ តេ អាគច្ឆន្តេ ទស្សេត្វា អភាសិ. ភគវា ហិ តេ អាយស្មន្តេ សីលសមាធិបញ្ញាទិគុណសម្បន្នេ បរមេន ឧបសមេន សមន្នាគតេ បរមាយ អាកប្បសម្បត្តិយា យុត្តេ ឧបសង្កមន្តេ បស្សិត្វា បសន្នមានសោ តេសំ គុណវិសេសបរិកិត្តនត្ថំ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ ¶ ‘‘ឯតេ, ភិក្ខវេ, ព្រាហ្មណា អាគច្ឆន្តិ, ឯតេ, ភិក្ខវេ, ព្រាហ្មណា អាគច្ឆន្តី’’តិ. បសាទវសេន ឯតំ អាមេឌិតំ, បសំសាវសេនាតិបិ វត្តុំ យុត្តំ. ឯវំ វុត្តេតិ ឯវំ ភគវតា តេ ¶ អាយស្មន្តេ ‘‘ព្រាហ្មណា’’តិ វុត្តេ. អញ្ញតរោតិ នាមគោត្តេន អបាកដោ, តស្សំ បរិសាយំ និសិន្នោ ឯកោ ភិក្ខុ. ព្រាហ្មណជាតិកោតិ ព្រាហ្មណកុលេ ជាតោ. សោ ហិ ឧឡារភោគា ព្រាហ្មណមហាសាលកុលា បព្ពជិតោ. តស្ស កិរ ឯវំ អហោសិ ‘‘ឥមេ លោកិយា ឧភតោសុជាតិយា ព្រាហ្មណសិក្ខានិប្ផត្តិយា ច ព្រាហ្មណោ ហោតិ, ន អញ្ញថាតិ វទន្តិ, ភគវា ច ឯតេ អាយស្មន្តេ ព្រាហ្មណាតិ វទតិ, ហន្ទាហំ ភគវន្តំ ព្រាហ្មណលក្ខណំ បុច្ឆេយ្យ’’ន្តិ ឯតទត្ថមេវ ហិ ភគវា តទា តេ ថេរេ ‘‘ព្រាហ្មណា’’តិ អភាសិ. ព្រហ្មំ អណតីតិ ព្រាហ្មណោតិ ហិ ជាតិព្រាហ្មណានំ និព្ពចនំ. អរិយា បន ពាហិតបាបតាយ ព្រាហ្មណា. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘ពាហិតបាបោតិ ព្រាហ្មណោ, សមចរិយា សមណោតិ វុច្ចតី’’តិ (ធ. ប. ៣៨៨). វក្ខតិ ច ‘‘ពាហិត្វា បាបកេ ធម្មេ’’តិ.
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ឯតំ ព្រាហ្មណសទ្ទស្ស បរមត្ថតោ សិខាបត្តមត្ថំ ជានិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ បរមត្ថព្រាហ្មណភាវទីបកំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ ពាហិត្វាតិ ពហិ កត្វា, អត្តនោ សន្តានតោ នីហរិត្វា សមុច្ឆេទប្បហានវសេន បជហិត្វាតិ អត្ថោ. បាបកេ ធម្មេតិ លាមកេ ធម្មេ, ទុច្ចរិតវសេន តិវិធទុច្ចរិតធម្មេ, ចិត្តុប្បាទវសេន ទ្វាទសាកុសលចិត្តុប្បាទេ, កម្មបថវសេន ទសាកុសលកម្មបថេ, បវត្តិភេទវសេន អនេកភេទភិន្នេ សព្ពេបិ អកុសលធម្មេតិ អត្ថោ. យេ ចរន្តិ សទា សតាតិ យេ សតិវេបុល្លប្បត្តតាយ សព្ពកាលំ រូបាទីសុ ឆសុបិ អារម្មណេសុ សតតវិហារវសេន សតា សតិមន្តោ ហុត្វា ចតូហិ ឥរិយាបថេហិ ចរន្តិ. សតិគ្គហណេនេវ ចេត្ថ សម្បជញ្ញម្បិ គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ខីណសំយោជនាតិ ចតូហិបិ អរិយមគ្គេហិ ទសវិធស្ស សំយោជនស្ស សមុច្ឆិន្នត្តា បរិក្ខីណសំយោជនា. ពុទ្ធាតិ ចតុសច្ចសម្ពោធេន ពុទ្ធា. តេ ច បន សាវកពុទ្ធា, បច្ចេកពុទ្ធា ¶ , សម្មាសម្ពុទ្ធាតិ តិវិធា, តេសុ ឥធ សាវកពុទ្ធា អធិប្បេតា. តេ ¶ វេ លោកស្មិ ព្រាហ្មណាតិ តេ សេដ្ឋត្ថេន ព្រាហ្មណសង្ខាតេ ធម្មេ អរិយាយ ជាតិយា ជាតា, ព្រាហ្មណភូតស្ស វា ភគវតោ ឱរសបុត្តាតិ ឥមស្មិំ សត្តលោកេ បរមត្ថតោ ព្រាហ្មណា នាម, ន ជាតិគោត្តមត្តេហិ, ន ជដាធារណាទិមត្តេន វាតិ អត្ថោ. ឯវំ ឥមេសុ ទ្វីសុ សុត្តេសុ ព្រាហ្មណករា ¶ ធម្មា អរហត្តំ បាបេត្វា កថិតា, នានជ្ឈាសយតាយ បន សត្តានំ ទេសនាវិលាសេន អភិលាបនានត្តេន ទេសនានានត្តំ វេទិតព្ពំ.
បញ្ចមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៦. មហាកស្សបសុត្តវណ្ណនា
៦. ឆដ្ឋេ រាជគហេតិ ឯវំនាមកេ នគរេ. តញ្ហិ មហាមន្ធាតុមហាគោវិន្ទាទីហិ បរិគ្គហិតត្តា ‘‘រាជគហ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ‘‘ទុរភិភវនីយត្តា បដិរាជូនំ គហភូតន្តិ រាជគហ’’ន្តិអាទិនា អញ្ញេនេត្ថ បការេន វណ្ណយន្តិ. កិន្តេហិ? នាមមេតំ តស្ស នគរស្ស. តំ បនេតំ ពុទ្ធកាលេ ចក្កវត្តិកាលេ ច នគរំ ហោតិ, សេសកាលេ សុញ្ញំ យក្ខបរិគ្គហិតំ តេសំ វសនដ្ឋានំ ហុត្វា តិដ្ឋតិ. វេឡុវនេ កលន្ទកនិវាបេតិ វេឡុវនន្តិ តស្ស វិហារស្ស នាមំ. តំ កិរ អដ្ឋារសហត្ថុព្ពេធេន បាការេន បរិក្ខិត្តំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ វសនានុច្ឆវិកាយ មហតិយា គន្ធកុដិយា អញ្ញេហិ ច បាសាទកុដិលេណមណ្ឌបចង្កមទ្វារកោដ្ឋកាទីហិ បដិមណ្ឌិតំ ពហិ វេឡូហិ បរិក្ខិត្តំ អហោសិ នីលោភាសំ មនោរមំ, តេន ‘‘វេឡុវន’’ន្តិ ¶ វុច្ចតិ. កលន្ទកានញ្ចេត្ថ និវាបំ អទំសុ, តស្មា ‘‘កលន្ទកនិវាបោ’’តិ វុច្ចតិ. បុព្ពេ កិរ អញ្ញតរោ រាជា តំ ឧយ្យានំ កីឡនត្ថំ បវិដ្ឋោ សុរាមទមត្តោ ទិវាសេយ្យំ ឧបគតោ សុបិ, បរិជនោបិស្ស ‘‘សុត្តោ រាជា’’តិ បុប្ផផលាទីហិ បលោភិយមានោ ឥតោ ចិតោ ច បក្កាមិ. អថ សុរាគន្ធេន អញ្ញតរស្មា រុក្ខសុសិរា កណ្ហសប្បោ និក្ខមិត្វា រញ្ញោ អភិមុខោ អាគច្ឆតិ. តំ ទិស្វា រុក្ខទេវតា ‘‘រញ្ញោ ជីវិតំ ទស្សាមី’’តិ កលន្ទកវេសេន គន្ត្វា កណ្ណមូលេ សទ្ទមកាសិ. រាជា បដិពុជ្ឈិ, កណ្ហសប្បោ និវត្តោ. សោ តំ ទិស្វា ‘‘ឥមាយ កាឡកាយ មម ជីវិតំ ទិន្ន’’ន្តិ កាឡកានំ និវាបំ តត្ថ បដ្ឋបេសិ, អភយឃោសញ្ច ឃោសាបេសិ. តស្មា តតោ បដ្ឋាយ តំ ‘‘កលន្ទកនិវាប’’ន្តិ សង្ខំ គតំ. កលន្ទកាតិ ហិ កាឡកានំ នាមំ, តស្មិំ វេឡុវនេ កលន្ទកនិវាបេ.
មហាកស្សបោតិ ¶ មហន្តេហិ សីលក្ខន្ធាទីហិ សមន្នាគតត្តា មហន្តោ កស្សបោតិ មហាកស្សបោ, អបិច កុមារកស្សបត្ថេរំ ឧបាទាយ អយំ មហាថេរោ ¶ ‘‘មហាកស្សបោ’’តិ វុច្ចតិ. បិប្បលិគុហាយន្តិ តស្សា កិរ គុហាយ ទ្វារសមីបេ ឯកោ បិប្បលិរុក្ខោ អហោសិ, តេន សា ‘‘បិប្បលិគុហា’’តិ បញ្ញាយិត្ថ. តស្សំ បិប្បលិគុហាយំ. អាពាធិកោតិ អាពាធោ អស្ស អត្ថីតិ អាពាធិកោ, ព្យាធិកោតិ អត្ថោ. ទុក្ខិតោតិ កាយសន្និស្សិតំ ទុក្ខំ សញ្ជាតំ អស្សាតិ ទុក្ខិតោ, ទុក្ខប្បត្តោតិ អត្ថោ. ពាឡ្ហគិលានោតិ អធិមត្តគេលញ្ញោ, តំ បន គេលញ្ញំ សតោ សម្បជានោ ហុត្វា អធិវាសេសិ. អថស្ស ភគវា តំ បវត្តិំ ញត្វា តត្ថ គន្ត្វា ពោជ្ឈង្គបរិត្តំ អភាសិ, តេនេវ ថេរស្ស សោ អាពាធោ វូបសមិ. វុត្តញ្ហេតំ ពោជ្ឈង្គសំយុត្តេ –
‘‘តេន ខោ បន សមយេន អាយស្មា មហាកស្សបោ បិប្បលិគុហាយំ វិហរតិ អាពាធិកោ ទុក្ខិតោ ពាឡ្ហគិលានោ. អថ ខោ ភគវា សាយន្ហសមយំ បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោ យេនាយស្មា មហាកស្សបោ តេនុបសង្កមិ, ឧបសង្កមិត្វា បញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទិ. និសជ្ជ ខោ ភគវា…បេ… ឯតទវោច – ‘កច្ចិ តេ, កស្សប, ខមនីយំ, កច្ចិ យាបនីយំ, កច្ចិ ទុក្ខា វេទនា ¶ បដិក្កមន្តិ, នោ អភិក្កមន្តិ, បដិក្កមោសានំ បញ្ញាយតិ នោ អភិក្កមោ’តិ? ‘ន មេ, ភន្តេ, ខមនីយំ, ន យាបនីយំ, ពាឡ្ហា មេ ភន្តេ, ទុក្ខា វេទនា អភិក្កមន្តិ នោ បដិក្កមន្តិ, អភិក្កមោសានំ បញ្ញាយតិ នោ បដិក្កមោ’តិ.
‘‘‘សត្តិមេ, កស្សប, ពោជ្ឈង្គា មយា សម្មទក្ខាតា ភាវិតា ពហុលីកតា អភិញ្ញាយ សម្ពោធាយ និព្ពានាយ សំវត្តន្តិ. កតមេ សត្ត? សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ ខោ, កស្សប, មយា សម្មទក្ខាតោ ភាវិតោ ពហុលីកតោ អភិញ្ញាយ សម្ពោធាយ និព្ពានាយ សំវត្តតិ…បេ… ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោ ខោ, កស្សប, មយា សម្មទក្ខាតោ ភាវិតោ ពហុលីកតោ អភិញ្ញាយ សម្ពោធាយ និព្ពានាយ សំវត្តតិ. ឥមេ ខោ, កស្សប, សត្ត ពោជ្ឈង្គា មយា សម្មទក្ខាតា ភាវិតា ពហូលីកតា អភិញ្ញាយ សម្ពោធាយ និព្ពានាយ សំវត្តន្តី’តិ. ‘តគ្ឃ ភគវា ពោជ្ឈង្គា, តគ្ឃ, សុគត, ពោជ្ឈង្គា’’’តិ.
‘‘ឥទមវោច ភគវា. អត្តមនោ អាយស្មា មហាកស្សបោ ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទិ. វុដ្ឋហិ ចាយស្មា មហាកស្សបោ តម្ហា ¶ អាពាធា, តថា បហីនោ ចាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស សោ អាពាធោ អហោសី’’តិ.
តេន ¶ វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ អបរេន សមយេន តម្ហា អាពាធា វុដ្ឋាសី’’តិ.
ឯតទហោសីតិ បុព្ពេ គេលញ្ញទិវសេសុ សទ្ធិវិហារិកេហិ ឧបនីតំ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា វិហារេ ឯវ អហោសិ. អថស្ស តម្ហា អាពាធា វុដ្ឋិតស្ស ឯតំ ‘‘យំនូនាហំ រាជគហំ បិណ្ឌាយ បវិសេយ្យ’’ន្តិ បរិវិតក្កោ អហោសិ. បញ្ចមត្តានិ ទេវតាសតានីតិ សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ បរិចារិកា បញ្ចសតា កកុដបាទិនិយោ អច្ឆរាយោ. ឧស្សុក្កំ អាបន្នានិ ហោន្តីតិ ថេរស្ស បិណ្ឌបាតំ ទស្សាមាតិ បញ្ចបិណ្ឌបាតសតានិ សជ្ជេត្វា សុវណ្ណភាជនេហិ អាទាយ អន្តរាមគ្គេ ឋត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមំ បិណ្ឌបាតំ គណ្ហថ, សង្គហំ នោ ករោថា’’តិ វទមានា បិណ្ឌបាតទានេ យុត្តប្បយុត្តានិ ហោន្តិ. តេន វុត្តំ ‘‘អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស បិណ្ឌបាតប្បដិលាភាយា’’តិ.
សក្កោ កិរ ទេវរាជា ថេរស្ស ចិត្តប្បវត្តិំ ញត្វា តា អច្ឆរាយោ ឧយ្យោជេសិ ‘‘គច្ឆថ តុម្ហេ អយ្យស្ស មហាកស្សបត្ថេរស្ស បិណ្ឌបាតំ ទត្វា អត្តនោ បតិដ្ឋំ ករោថា’’តិ. ឯវំ ហិស្ស អហោសិ ‘‘ឥមាសុ សព្ពាសុ គតាសុ កទាចិ ឯកិស្សាបិ ហត្ថតោ បិណ្ឌបាតំ ថេរោ បដិគ្គណ្ហេយ្យ, តំ តស្សា ភវិស្សតិ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយា’’តិ. បដិក្ខិបិ ថេរោ, ‘‘ភន្តេ ¶ , មយ្ហំ បិណ្ឌបាតំ គណ្ហថ, មយ្ហំ បិណ្ឌបាតំ គណ្ហថា’’តិ វទន្តិយោ ‘‘គច្ឆថ តុម្ហេ កតបុញ្ញា មហាភោគា, អហំ ទុគ្គតានំ សង្គហំ ករិស្សាមី’’តិ វត្វា, ‘‘ភន្តេ, មា នោ នាសេថ, សង្គហំ នោ ករោថា’’តិ វទន្តិយោ បុនបិ បដិក្ខិបិត្វា បុនបិ អបគន្តុំ អនិច្ឆមានា យាចន្តិយោ ‘‘ន អត្តនោ បមាណំ ជានាថ, អបគច្ឆថា’’តិ វត្វា អច្ឆរំ បហរិ. តា ថេរស្ស អច្ឆរាសទ្ទំ សុត្វា សន្តជ្ជិតា ឋាតុំ អសក្កោន្តិយោ បលាយិត្វា ទេវលោកមេវ គតា. តេន វុត្តំ – ‘‘បញ្ចមត្តានិ ទេវតាសតានិ បដិក្ខិបិត្វា’’តិ.
បុព្ពណ្ហសមយន្តិ ¶ បុព្ពណ្ហេ ឯកំ សមយំ, ឯកស្មិំ កាលេ. និវាសេត្វាតិ វិហារនិវាសនបរិវត្តនវសេន និវាសនំ ទឡ្ហំ និវាសេត្វា. បត្តចីវរមាទាយាតិ ចីវរំ បារុបិត្វា បត្តំ ហត្ថេន គហេត្វា. បិណ្ឌាយ បាវិសីតិ បិណ្ឌបាតត្ថាយ បាវិសិ. ទលិទ្ទវិសិខាតិ ទុគ្គតមនុស្សានំ វសនោកាសោ. កបណវិសិខាតិ ភោគបារិជុញ្ញប្បត្តិយា ទីនមនុស្សានំ វាសោ. បេសការវិសិខាតិ តន្តវាយវាសោ. អទ្ទសា ខោ ភគវាតិ កថំ អទ្ទស? ‘‘អាពាធា វុដ្ឋិតោ មម បុត្តោ កស្សបោ កិន្នុ ខោ ករោតី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ វេឡុវនេ និសិន្នោ ឯវ ភគវា ទិព្ពចក្ខុនា អទ្ទស.
ឯតមត្ថំ ¶ វិទិត្វាតិ យាយំ អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស បញ្ចហិ អច្ឆរាសតេហិ ឧបនីតំ អនេកសូបំ អនេកព្យញ្ជនំ ទិព្ពបិណ្ឌបាតំ បដិក្ខិបិត្វា កបណជនានុគ្គហប្បដិបត្តិ វុត្តា, ឯតមត្ថំ ជានិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ បរមប្បិច្ឆតាទស្សនមុខេន ខីណាសវស្ស តាទីភាវានុភាវទីបកំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ អនញ្ញបោសិន្តិ អញ្ញំ បោសេតីតិ អញ្ញបោសី, ន អញ្ញបោសី អនញ្ញបោសី, អត្តនា បោសេតព្ពស្ស អញ្ញស្ស អភាវេន អទុតិយោ, ឯកកោតិ អត្ថោ. តេន ថេរស្ស សុភរតំ ទស្សេតិ. ថេរោ ហិ កាយបរិហារិកេន ចីវរេន កុច្ឆិបរិហារិកេន ច បិណ្ឌបាតេន អត្តានមេវ បោសេន្តោ បរមប្បិច្ឆោ ហុត្វា វិហរតិ, អញ្ញំ ញាតិមិត្តាទីសុ កញ្ចិ ន បោសេតិ កត្ថចិ អលគ្គភាវតោ. អថ វា អញ្ញេន អញ្ញតរេន បោសេតព្ពតាយ អភាវតោ អនញ្ញបោសី. យោ ហិ ឯកស្មិំយេវ បច្ចយទាយកេ បដិពទ្ធចតុបច្ចយោ សោ អនញ្ញបោសី នាម ន ហោតិ ឯកាយត្តវុត្តិតោ ¶ . ថេរោ បន ‘‘យថាបិ ភមរោ បុប្ផ’’ន្តិ (ធ. ប. ៤៩) គាថាយ វុត្តនយេន ជង្ឃាពលំ និស្សាយ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ កុលេសុ និច្ចនវោ ហុត្វា មិស្សកភត្តេន យាបេតិ. តថា ហិ នំ ភគវា ចន្ទូបមប្បដិបទាយ ថោមេសិ. អញ្ញាតន្តិ អភិញ្ញាតំ, យថាភុច្ចគុណេហិ បត្ថដយសំ, តេនេវ វា អនញ្ញបោសិភាវេន អប្បិច្ឆតាសន្តុដ្ឋិតាហិ ញាតំ. អថ វា អញ្ញាតន្តិ សព្ពសោ បហីនតណ្ហតាយ លាភសក្ការសិលោកនិកាមនហេតុ អត្តានំ ជានាបនវសេន ន ញាតំ. អវីតតណ្ហោ ¶ ហិ បាបិច្ឆោ កុហកតាយ សម្ភាវនាធិប្បាយេន អត្តានំ ជានាបេតិ. ទន្តន្តិ ឆឡង្គុបេក្ខាវសេន ឥន្ទ្រិយេសុ ឧត្តមទមនេន ទន្តំ. សារេ បតិដ្ឋិតន្តិ វិមុត្តិសារេ អវដ្ឋិតំ, អសេក្ខសីលក្ខន្ធាទិកេ វា សីលាទិសារេ បតិដ្ឋិតំ. ខីណាសវំ វន្តទោសន្តិ កាមាសវាទីនំ ចតុន្នំ អាសវានំ អនវសេសំ បហីនត្តា ខីណាសវំ. តតោ ឯវ រាគាទិទោសានំ សព្ពសោ វន្តត្តា វន្តទោសំ. តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណន្តិ តំ យថាវុត្តគុណំ បរមត្ថព្រាហ្មណំ អហំ ព្រាហ្មណន្តិ វទាមីតិ. ឥធាបិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ ទេសនានានត្តំ វេទិតព្ពំ.
ឆដ្ឋសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៧. អជកលាបកសុត្តវណ្ណនា
៧. សត្តមេ បាវាយន្តិ ឯវំនាមកេ មល្លរាជូនំ នគរេ. អជកលាបកេ ចេតិយេតិ អជកលាបកេន ¶ នាម យក្ខេន បរិគ្គហិតត្តា ‘‘អជកលាបក’’ន្តិ លទ្ធនាមេ មនុស្សានំ ចិត្តីកតដ្ឋានេ ¶ . សោ កិរ យក្ខោ អជេ កលាបេ កត្វា ពន្ធនេន អជកោដ្ឋាសេន សទ្ធិំ ពលិំ បដិច្ឆតិ, ន អញ្ញថា, តស្មា ‘‘អជកលាបកោ’’តិ បញ្ញាយិត្ថ. កេចិ បនាហុ – អជកេ វិយ សត្តេ លាបេតីតិ អជកលាបកោតិ. តស្ស កិរ សត្តា ពលិំ ឧបនេត្វា យទា អជសទ្ទំ កត្វា ពលិំ ឧបហរន្តិ, តទា សោ តុស្សតិ, តស្មា ‘‘អជកលាបកោ’’តិ វុច្ចតីតិ. សោ បន យក្ខោ អានុភាវសម្បន្នោ កក្ខឡោ ផរុសោ តត្ថ ច សន្និហិតោ, តស្មា តំ ឋានំ មនុស្សា ចិត្តិំ ករោន្តិ, កាលេន កាលំ ពលិំ ឧបហរន្តិ. តេន វុត្តំ ‘‘អជកលាបកេ ចេតិយេ’’តិ. អជកលាបកស្ស យក្ខស្ស ភវនេតិ តស្ស យក្ខស្ស វិមានេ.
តទា កិរ សត្ថា តំ យក្ខំ ទមេតុកាមោ សាយន្ហសមយេ ឯកោ អទុតិយោ បត្តចីវរំ អាទាយ អជកលាបកស្ស យក្ខស្ស ភវនទ្វារំ គន្ត្វា តស្ស ទោវារិកំ ភវនបវិសនត្ថាយ យាចិ. សោ ‘‘កក្ខឡោ, ភន្តេ, អជកលាបកោ យក្ខោ, សមណោតិ វា ព្រាហ្មណោតិ វា គារវំ ន ករោតិ, តស្មា តុម្ហេ ឯវ ជានាថ, មយ្ហំ បន តស្ស អនារោចនំ ន យុត្ត’’ន្តិ តាវទេវ យក្ខសមាគមំ គតស្ស អជកលាបកស្ស សន្តិកំ ¶ វាតវេគេន អគមាសិ. សត្ថា អន្តោភវនំ បវិសិត្វា អជកលាបកស្ស និសីទនមណ្ឌបេ បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. យក្ខស្ស ឱរោធា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋំសុ. សត្ថា តាសំ កាលយុត្តំ ធម្មិំ កថំ កថេសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘បាវាយំ វិហរតិ អជកលាបកេ ចេតិយេ អជកលាបកស្ស យក្ខស្ស ភវនេ’’តិ.
តស្មិំ សមយេ សាតាគិរហេមវតា អជកលាបកស្ស ភវនមត្ថកេន យក្ខសមាគមំ គច្ឆន្តា អត្តនោ គមនេ អសម្បជ្ជមានេ ‘‘កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ អាវជ្ជេន្តា សត្ថារំ អជកលាបកស្ស ភវនេ និសិន្នំ ទិស្វា តត្ថ គន្ត្វា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ‘‘មយំ, ភន្តេ, យក្ខសមាគមំ គមិស្សាមា’’តិ អាបុច្ឆិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា គតា យក្ខសន្និបាតេ អជកលាបកំ ទិស្វា តុដ្ឋិំ បវេទយិំសុ ‘‘លាភា តេ, អាវុសោ, អជកលាបក, យស្ស តេ ភវនេ សទេវកេ លោកេ អគ្គបុគ្គលោ ភគវា និសិន្នោ, ឧបសង្កមិត្វា ¶ ភគវន្តំ បយិរុបាសស្សុ, ធម្មញ្ច សុណាហី’’តិ. សោ តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘ឥមេ តស្ស មុណ្ឌកស្ស សមណកស្ស មម ភវនេ និសិន្នភាវំ កថេន្តី’’តិ កោធាភិភូតោ ហុត្វា ‘‘អជ្ជ មយ្ហំ តេន សមណេន សទ្ធិំ សង្គាមោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា យក្ខសន្និបាតតោ ឧដ្ឋហិត្វា ទក្ខិណំ បាទំ ឧក្ខិបិត្វា សដ្ឋិយោជនមត្តំ បព្ពតកូដំ អក្កមិ, តំ ភិជ្ជិត្វា ទ្វិធា អហោសិ. សេសំ ឯត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ អាឡវកសុត្តវណ្ណនាយំ (សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៤៦) អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពំ.
អជកលាបកស្ស ¶ សមាគមោ ហិ អាឡវកសមាគមសទិសោវ ឋបេត្វា បញ្ហករណំ វិស្សជ្ជនំ ភវនតោ តិក្ខត្តុំ និក្ខមនំ បវេសនញ្ច. អជកលាបកោ ហិ អាគច្ឆន្តោយេវ ‘‘ឯតេហិយេវ តំ សមណំ បលាបេស្សាមី’’តិ វាតមណ្ឌលាទិកេ នវវស្សេ សមុដ្ឋាបេត្វា តេហិ ភគវតោ ចលនមត្តម្បិ កាតុំ អសក្កោន្តោ នានាវិធប្បហរណហត្ថេ អតិវិយ ភយានករូបេ ភូតគណេ និម្មិនិត្វា តេហិ សទ្ធិំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា អន្តន្តេនេវ ចរន្តោ សព្ពរត្តិំ នានប្បការំ វិប្បការំ កត្វាបិ ភគវតោ កិញ្ចិ កេសគ្គមត្តម្បិ និសិន្នដ្ឋានតោ ចលនំ កាតុំ នាសក្ខិ. កេវលំ បន ‘‘អយំ សមណោ មំ អនាបុច្ឆា មយ្ហំ ភវនំ បវិសិត្វា និសីទតី’’តិ កោធវសេន បជ្ជលិ. អថស្ស ភគវា ចិត្តប្បវត្តិំ ញត្វា ‘‘សេយ្យថាបិ នាម ចណ្ឌស្ស កុក្កុរស្ស នាសាយ បិត្តំ ភិន្ទេយ្យ, ឯវំ សោ ភិយ្យោសោមត្តាយ ¶ ចណ្ឌតរោ អស្ស, ឯវមេវាយំ យក្ខោ មយិ ឥធ និសិន្នេ ចិត្តំ បទូសេតិ, យំនូនាហំ ពហិ និក្ខមេយ្យ’’ន្តិ សយមេវ ភវនតោ និក្ខមិត្វា អព្ភោកាសេ និសីទិ. តេន ¶ វុត្តំ – ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភគវា រត្តន្ធការតិមិសាយំ អព្ភោកាសេ និសិន្នោ ហោតី’’តិ.
តត្ថ រត្តន្ធការតិមិសាយន្តិ រត្តិយំ អន្ធករណតមសិ, ចក្ខុវិញ្ញាណុប្បត្តិវិរហិតេ ពហលន្ធការេតិ អត្ថោ. ចតុរង្គសមន្នាគតោ កិរ តទា អន្ធការោ បវត្តីតិ. ទេវោតិ មេឃោ ឯកមេកំ ផុសិតកំ ឧទកពិន្ទុំ បាតេតិ. អថ យក្ខោ ‘‘ឥមិនា សទ្ទេន តាសេត្វា ឥមំ សមណំ បលាបេស្សាមី’’តិ ភគវតោ សមីបំ គន្ត្វា ‘‘អក្កុលោ’’តិអាទិនា តំ ភិំសនំ អកាសិ. តេន វុត្តំ ‘‘អថ ខោ អជកលាបកោ’’តិអាទិ. តត្ថ ភយន្តិ ចិត្តុត្រាសំ, ឆម្ភិតត្តន្តិ ឩរុត្ថម្ភកសរីរស្ស ឆម្ភិតភាវំ. លោមហំសន្តិ លោមានំ បហដ្ឋភាវំ, តីហិបិ បទេហិ ភយុប្បត្តិមេវ ទស្សេតិ. ឧបសង្កមីតិ កស្មា បនាយំ ឯវមធិប្បាយោ ឧបសង្កមិ, ននុ បុព្ពេ អត្តនា កាតព្ពំ វិប្បការំ អកាសីតិ? សច្ចមកាសិ, តំ បនេស ‘‘អន្តោភវនេ ខេមដ្ឋានេ ថិរភូមិយំ ឋិតស្ស ន កិញ្ចិ កាតុំ អសក្ខិ, ឥទានិ ពហិ ឋិតំ ឯវំ ភិំសាបេត្វា បលាបេតុំ សក្កា’’តិ មញ្ញមានោ ឧបសង្កមិ. អយញ្ហិ យក្ខោ អត្តនោ ភវនំ ‘‘ថិរភូមី’’តិ មញ្ញតិ, ‘‘តត្ថ ឋិតត្តា អយំ សមណោ ន ភាយតី’’តិ ច.
តិក្ខត្តុំ ‘‘អក្កុលោ បក្កុលោ’’តិ អក្កុលបក្កុលិកំ អកាសីតិ តយោ វារេ ‘‘អក្កុលោ បក្កុលោ’’តិ ភិំសាបេតុកាមតាយ ឯវរូបំ សទ្ទំ អកាសិ. អនុករណសទ្ទោ ហិ អយំ. តទា ហិ សោ យក្ខោ សិនេរុំ ឧក្ខិបន្តោ វិយ មហាបថវិំ បរិវត្តេន្តោ វិយ ច មហតា ឧស្សាហេន អសនិសតសទ្ទសង្ឃាដំ វិយ ឯកស្មិំ ឋានេ បុញ្ជីកតំ ហុត្វា វិនិច្ឆរន្តំ ទិសាគជានំ ហត្ថិគជ្ជិតំ, កេសរសីហានំ សីហនិន្នាទំ ¶ , យក្ខានំ ហិំការសទ្ទំ, ភូតានំ អដ្ដហាសំ, អសុរានំ អប្ផោដនឃោសំ ¶ , ឥន្ទស្ស ទេវរញ្ញោ វជិរនិគ្ឃាតនិគ្ឃោសំ, អត្តនោ គម្ភីរតាយ វិប្ផារិកតាយ ភយានកតាយ ច អវសេសសទ្ទំ អវហសន្តមិវ អភិភវន្តមិវ ច កប្បវុដ្ឋានមហាវាតមណ្ឌលិកាយ វិនិគ្ឃោសំ បុថុជ្ជនានំ ហទយំ ផាលេន្តំ វិយ មហន្តំ បដិភយនិគ្ឃោសំ អព្យត្តក្ខរំ តិក្ខត្តុំ អត្តនោ យក្ខគជ្ជិតំ គជ្ជិ ¶ ‘‘ឯតេន ឥមំ សមណំ ភិំសាបេត្វា បលាបេស្សាមី’’តិ. យំ យំ និច្ឆរតិ, តេន តេន បព្ពតា បបដិកំ មុញ្ចិំសុ, វនប្បតិជេដ្ឋកេ ឧបាទាយ សព្ពេសុ រុក្ខលតាគុម្ពេសុ បត្តផលបុប្ផានិ សីទយិំសុ, តិយោជនសហស្សវិត្ថតោបិ ហិមវន្តបព្ពតរាជា សង្កម្បិ សម្បកម្បិ សម្បវេធិ, ភុម្មទេវតា អាទិំ កត្វា យេភុយ្យេន ទេវតានម្បិ អហុទេវ ភយំ ឆម្ភិតត្តំ លោមហំសោ, បគេវ មនុស្សានំ. អញ្ញេសញ្ច អបទទ្វិបទចតុប្បទានំ មហាបថវិយា ឧន្ទ្រិយនកាលោ វិយ មហតី វិភិំសនកា អហោសិ, សកលស្មិំ ជម្ពុទីបតលេ មហន្តំ កោលាហលំ ឧទបាទិ. ភគវា បន តំ សទ្ទំ ‘‘កិមី’’តិ អមញ្ញមានោ និច្ចលោ និសីទិ, ‘‘មា កស្សចិ ឥមិនា អន្តរាយោ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ.
យស្មា បន សោ សទ្ទោ ‘‘អក្កុល បក្កុល’’ ឥតិ ឥមិនា អាការេន សត្តានំ សោតបថំ អគមាសិ, តស្មា តស្ស អនុករណវសេន ‘‘អក្កុលោ បក្កុលោ’’តិ, យក្ខស្ស ច តស្សំ និគ្ឃោសនិច្ឆារណាយំ អក្កុលបក្កុលករណំ អត្ថីតិ កត្វា ‘‘អក្កុលបក្កុលិកំ អកាសី’’តិ សង្គហំ អារោបយិំសុ. កេចិ បន ‘‘អាកុលព្យាកុល ឥតិ បទទ្វយស្ស បរិយាយាភិធានវសេន អក្កុលោ ពក្កុលោតិ អយំ សទ្ទោ វុត្តោ’’តិ វទន្តិ យថា ‘‘ឯកំ ឯកក’’ន្តិ. យស្មា ឯកវារំ ជាតោ បឋមុប្បត្តិវសេនេវ និព្ពត្តត្តា អាកុលោតិ អាទិអត្ថោ អាការោ, តស្ស ច ¶ កការាគមំ កត្វា រស្សត្តំ កតន្តិ. ទ្វេ វារេ បន ជាតោ ពក្កុលោ, កុលសទ្ទោ ចេត្ថ ជាតិបរិយាយោ កោលំកោលោតិអាទីសុ វិយ. វុត្តអធិប្បាយានុវិធាយី ច សទ្ទប្បយោគោតិ បឋមេន បទេន ជលាពុជសីហព្យគ្ឃាទយោ, ទុតិយេន អណ្ឌជអាសីវិសកណ្ហសប្បាទយោ វុច្ចន្តិ, តស្មា សីហាទិកោ វិយ អាសីវិសាទិកោ វិយ ច ‘‘អហំ តេ ជីវិតហារកោ’’តិ ឥមំ អត្ថំ យក្ខោ បទទ្វយេន ទស្សេតីតិ អញ្ញេ. អបរេ បន ‘‘អក្ខុលោ ភក្ខុលោ’’តិ បាឡិំ វត្វា ‘‘អក្ខេតុំ ខេបេតុំ វិនាសេតុំ ឧលតិ បវត្តេតីតិ អក្ខុលោ, ភក្ខិតុំ ខាទិតុំ ឧលតីតិ ភក្ខុលោ. កោ បនេសោ? យក្ខរក្ខសបិសាចសីហព្យគ្ឃាទីសុ អញ្ញតរោ យោ កោចិ មនុស្សានំ អនត្ថាវហោ’’តិ តស្ស អត្ថំ វទន្តិ. ឥធាបិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ អធិប្បាយយោជនា វេទិតព្ពា.
ឯសោ ¶ តេ, សមណ, បិសាចោតិ ‘‘អម្ភោ, សមណ, តវ បិសិតាសនោ បិសាចោ ឧបដ្ឋិតោ’’តិ មហន្តំ ភេរវរូបំ អភិនិម្មិនិត្វា ភគវតោ បុរតោ ឋត្វា អត្តានំ សន្ធាយ យក្ខោ វទតិ.
ឯតមត្ថំ ¶ វិទិត្វាតិ ឯតំ តេន យក្ខេន កាយវាចាហិ បវត្តិយមានំ វិប្បការំ. តេន ច អត្តនោ អនភិភវនីយស្ស ហេតុភូតំ លោកធម្មេសុ និរុបក្កិលេសតំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា. តាយំ វេលាយន្តិ តស្សំ វិប្បការករណវេលាយំ. ឥមំ ឧទានន្តិ តំ វិប្បការំ អគណេត្វា អស្ស អគណនហេតុភូតំ ធម្មានុភាវទីបកំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ យទា សកេសុ ធម្មេសូតិ យស្មិំ កាលេ សកអត្តភាវសង្ខាតេសុ បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធធម្មេសុ. បារគូតិ បរិញ្ញាភិសមយបារិបូរិវសេន បារង្គតោ, តតោយេវ តេសំ ហេតុភូតេ សមុទយេ, តទប្បវត្តិលក្ខណេ និរោធេ, និរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ច បហានសច្ឆិកិរិយាភាវនាភិសមយបារិបូរិវសេន បារគតោ. ហោតិ ព្រាហ្មណោតិ ឯវំ សព្ពសោ ពាហិតបាបត្តា ព្រាហ្មណោ នាម ហោតិ, សព្ពសោ សកអត្តភាវាវពោធនេបិ ចតុសច្ចាភិសមយោ ¶ ហោតិ. វុត្តញ្ចេតំ – ‘‘ឥមស្មិំយេវ ព្យាមមត្តេ កឡេវរេ សសញ្ញិម្ហិ សមនកេ លោកញ្ច លោកសមុទយញ្ច បញ្ញបេមី’’តិអាទិ (សំ. និ. ១.១០៧; អ. និ. ៤.៤៥). អថ វា សកេសុ ធម្មេសូតិ អត្តនោ ធម្មេសុ, អត្តនោ ធម្មា នាម អត្ថកាមស្ស បុគ្គលស្ស សីលាទិធម្មា. សីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិអាទយោ ហិ វោទានធម្មា ឯកន្តហិតសុខសម្បាទនេន បុរិសស្ស អត្តនោ ធម្មា នាម, ន អនត្ថាវហា សំកិលេសធម្មា វិយ អសកធម្មា. បារគូតិ តេសំ សីលាទីនំ បារិបូរិយា បារំ បរិយន្តំ គតោ.
តត្ថ សីលំ តាវ លោកិយលោកុត្តរវសេន ទុវិធំ. តេសុ លោកិយំ បុព្ពភាគសីលំ. តំ សង្ខេបតោ បាតិមោក្ខសំវរាទិវសេន ចតុព្ពិធំ, វិត្ថារតោ បន អនេកប្បភេទំ. លោកុត្តរំ មគ្គផលវសេន ទុវិធំ, អត្ថតោ សម្មាវាចាសម្មាកម្មន្តសម្មាអាជីវា. យថា ច សីលំ, តថា សមាធិបញ្ញា ច លោកិយលោកុត្តរវសេន ទុវិធា. តត្ថ លោកិយសមាធិ សហ ឧបចារេន អដ្ឋ សមាបត្តិយោ, លោកុត្តរសមាធិ មគ្គបរិយាបន្នោ ¶ . បញ្ញាបិ លោកិយា សុតមយា, ចិន្តាមយា, ភាវនាមយា ច សាសវា, លោកុត្តរា បន មគ្គសម្បយុត្តា ផលសម្បយុត្តា ច. វិមុត្តិ នាម ផលវិមុត្តិ និព្ពានញ្ច, តស្មា សា លោកុត្តរាវ. វិមុត្តិញាណទស្សនំ លោកិយមេវ, តំ ឯកូនវីសតិវិធំ បច្ចវេក្ខណញាណភាវតោ. ឯវំ ឯតេសំ សីលាទិធម្មានំ អត្តនោ សន្តានេ អរហត្តផលាធិគមេន អនវសេសតោ និព្ពត្តបារិបូរិយា បារំ បរិយន្តំ គតោតិ សកេសុ ធម្មេសុ បារគូ.
អថ វា សោតាបត្តិផលាធិគមេន សីលស្មិំ បារគូ. សោ ហិ ‘‘សីលេសុ បរិបូរការី’’តិ វុត្តោ, សោតាបន្នគ្គហណេនេវ ចេត្ថ សកទាគាមីបិ គហិតោ ហោតិ. អនាគាមិផលាធិគមេន សមាធិស្មិំ ¶ បារគូ. សោ ហិ ‘‘សមាធិស្មិំ បរិបូរការី’’តិ វុត្តោ. អរហត្តផលាធិគមេន ឥតរេសុ តីសុ បារគូ. អរហា ហិ បញ្ញាវេបុល្លប្បត្តិយា អគ្គភូតាយ អកុប្បាយ ចេតោវិមុត្តិយា អធិគតត្តា បច្ចវេក្ខណញាណស្ស ច បរិយោសានគមនតោ បញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាណទស្សនេសុ បារគូ នាម ហោតិ. ឯវំ សព្ពថាបិ ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ ចតុមគ្គវសេន បរិញ្ញាទិសោឡសវិធាយ ¶ កិច្ចនិប្ផត្តិយា យថាវុត្តេសុ តស្មិំ តស្មិំ កាលេ សកេសុ ធម្មេសុ បារគតោ.
ហោតិ ព្រាហ្មណោតិ តទា សោ ពាហិតបាបធម្មតាយ បរមត្ថព្រាហ្មណោ ហោតិ. អថ ឯតំ បិសាចញ្ច, បក្កុលញ្ចាតិវត្តតីតិ តតោ យថាវុត្តបារគមនតោ អថ បច្ឆា, អជកលាបក, ឯតំ តយា ទស្សិតំ បិសិតាសនត្ថមាគតំ បិសាចំ ភយជននត្ថំ សមុដ្ឋាបិតំ អក្កុលបក្កុលិកញ្ច អតិវត្តតិ, អតិក្កមតិ, អភិភវតិ, តំ ន ភាយតីតិ អត្ថោ.
អយម្បិ គាថា អរហត្តមេវ ឧល្លបិត្វា កថិតា. អថ អជកលាបកោ អត្តនា កតេន តថារូបេនបិ បដិភយរូបេន វិភិំសនេន អកម្បនីយស្ស ភគវតោ តំ តាទិភាវំ ទិស្វា ‘‘អហោ អច្ឆរិយមនុស្សោវតាយ’’ន្តិ បសន្នមានសោ បោថុជ្ជនិកាយ សទ្ធាយ អត្តនិ និវិដ្ឋភាវំ វិភាវេន្តោ សត្ថុ សម្មុខា ឧបាសកត្តំ បវេទេសិ.
សត្តមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៨. សង្គាមជិសុត្តវណ្ណនា
៨. អដ្ឋមេ ¶ សង្គាមជីតិ ឯវំនាមោ. អយញ្ហិ អាយស្មា សាវត្ថិយំ អញ្ញតរស្ស មហាវិភវស្ស សេដ្ឋិនោ បុត្តោ, វយប្បត្តកាលេ មាតាបិតូហិ បតិរូបេន ទារេន និយោជេត្វា សាបតេយ្យំ និយ្យាតេត្វា ឃរពន្ធនេន ពទ្ធោ ហោតិ. សោ ឯកទិវសំ សាវត្ថិវាសិនោ ឧបាសកេ បុព្ពណ្ហសមយំ ទានំ ទត្វា សីលំ សមាទិយិត្វា សាយន្ហសមយេ សុទ្ធវត្ថេ សុទ្ធុត្តរាសង្គេ គន្ធមាលាទិហត្ថេ ធម្មស្សវនត្ថំ ជេតវនាភិមុខេ គច្ឆន្តេ ទិស្វា ‘‘កត្ថ តុម្ហេ គច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ធម្មស្សវនត្ថំ ជេតវនេ សត្ថុ សន្តិក’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ អហម្បិ គមិស្សាមី’’តិ តេហិ សទ្ធិំ ជេតវនំ អគមាសិ. តេន ច សមយេន ភគវា ¶ កញ្ចនគុហាយំ សីហនាទំ នទន្តោ កេសរសីហោ វិយ សទ្ធម្មមណ្ឌបេ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិត្វា ចតុបរិសមជ្ឈេ ធម្មំ ទេសេតិ.
អថ ¶ ខោ តេ ឧបាសកា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ, សង្គាមជិបិ កុលបុត្តោ តស្សា បរិសាយ បរិយន្តេ ធម្មំ សុណន្តោ និសីទិ. ភគវា អនុបុព្ពិកថំ កថេត្វា ចត្តារិ សច្ចានិ បកាសេសិ, សច្ចបរិយោសានេ អនេកេសំ បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. សង្គាមជិបិ កុលបុត្តោ សោតាបត្តិផលំ បត្វា បរិសាយ វុដ្ឋិតាយ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ ‘‘បព្ពាជេថ មំ ភគវា’’តិ. ‘‘អនុញ្ញាតោសិ បន ត្វំ មាតាបិតូហិ បព្ពជ្ជាយា’’តិ? ‘‘នាហំ, ភន្តេ, អនុញ្ញាតោ’’តិ. ‘‘ន ខោ, សង្គាមជិ, តថាគតា មាតាបិតូហិ អននុញ្ញាតំ បុត្តំ បព្ពាជេន្តី’’តិ. ‘‘សោហំ, ភន្តេ, តថា ករិស្សាមិ, យថា មំ មាតាបិតរោ បព្ពជិតុំ អនុជានន្តី’’តិ. សោ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា មាតាបិតរោ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘អម្មតាតា, អនុជានាថ មំ បព្ពជិតុ’’ន្តិ អាហ. តតោ បរំ រដ្ឋបាលសុត្តេ (ម. និ. ២.២៩៣ អាទយោ) អាគតនយេន វេទិតព្ពំ.
អថ សោ ‘‘បព្ពជិត្វា អត្តានំ ទស្សេស្សាមី’’តិ បដិញ្ញំ ទត្វា អនុញ្ញាតោ មាតាបិតូហិ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. អលត្ថ ខោ ច ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជ្ជំ ឧបសម្បទញ្ច, អចិរូបសម្បន្នោ ច បន សោ ឧបរិមគ្គត្ថាយ ឃដេន្តោ វាយមន្តោ អញ្ញតរស្មិំ អរញ្ញាវាសេ វស្សំ វសិត្វា ឆឡភិញ្ញោ ហុត្វា វុត្ថវស្សោ ភគវន្តំ ទស្សនាយ មាតាបិតូនញ្ច ¶ បដិស្សវមោចនត្ថំ សាវត្ថិំ អគមាសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អាយស្មា សង្គាមជិ សាវត្ថិំ អនុប្បត្តោ ហោតី’’តិ.
សោ ហាយស្មា ធុរគាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ ជេតវនំ បវិសិត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ភគវតា សទ្ធិំ កតបដិសន្ថារោ អញ្ញំ ព្យាករិត្វា បុន ភគវន្តំ វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា និក្ខមិត្វា អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ ទិវាវិហារំ និសីទិ. អថស្ស មាតាបិតរោ ញាតិមិត្តា ចស្ស អាគមនំ សុត្វា, ‘‘សង្គាមជិ, កិរ ឥធាគតោ’’តិ ហដ្ឋតុដ្ឋា តុរិតតុរិតា វិហារំ គន្ត្វា បរិយេសន្តា នំ តត្ថ និសិន្នំ ទិស្វា ឧបសង្កមិត្វា ¶ បដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘មា អបុត្តកំ សាបតេយ្យំ រាជានោ ហរេយ្យុំ, អប្បិយា ទាយាទា វា គណ្ហេយ្យុំ, នាលំ បព្ពជ្ជាយ, ឯហិ, តាត, វិព្ភមា’’តិ យាចិំសុ. តំ សុត្វា ថេរោ ‘‘ឥមេ មយ្ហំ កាមេហិ អនត្ថិកភាវំ ន ជានន្តិ, គូថធារី វិយ គូថបិណ្ឌេ កាមេសុយេវ អល្លីយនំ ឥច្ឆន្តិ, នយិមេ សក្កា ធម្មកថាយ សញ្ញាបេតុ’’ន្តិ អស្សុណន្តោ វិយ និសីទិ. តេ នានប្បការំ យាចិត្វា អត្តនោ វចនំ អគ្គណ្ហន្តំ ទិស្វា ឃរំ បវិសិត្វា បុត្តេន សទ្ធិំ តស្ស ភរិយំ សបរិវារំ ឧយ្យោជេសុំ ‘‘មយំ នានប្បការំ តំ យាចន្តាបិ តស្ស មនំ អលភិត្វា អាគតា, គច្ឆ ត្វំ, ភទ្ទេ, តវ ភត្តារំ បុត្តសន្ទស្សនេន យាចិត្វា សញ្ញាបេហី’’តិ. តាយ កិរ អាបន្នសត្តាយ ¶ អយមាយស្មា បព្ពជិតោ. សា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ទារកមាទាយ មហតា បរិវារេន ជេតវនំ អគមាសិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘អស្សោសិ ខោ អាយស្មតោ សង្គាមជិស្សា’’តិអាទិ.
តត្ថ បុរាណទុតិយិកាតិ បុព្ពេ គិហិកាលេ បាទបរិចរណវសេន ទុតិយិកា, ភរិយាតិ អត្ថោ. អយ្យោតិ ‘‘អយ្យបុត្តោ’’តិ វត្តព្ពេ បព្ពជិតានំ អនុច្ឆវិកវោហារេន វទតិ. កិរាតិ អនុស្សវនត្ថេ និបាតោ, តស្ស អនុប្បត្តោ កិរាតិ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. ខុទ្ទបុត្តញ្ហិ សមណ, បោស មន្តិ អាបន្នសត្តមេវ មំ ឆឌ្ឌេត្វា បព្ពជិតោ, សាហំ ឯតរហិ ខុទ្ទបុត្តា, តាទិសំ មំ ឆឌ្ឌេត្វាវ តវ សមណធម្មករណំ អយុត្តំ, តស្មា, សមណ, បុត្តទុតិយំ មំ ឃាសច្ឆាទនាទីហិ ភរស្សូតិ. អាយស្មា បន, សង្គាមជិ, ឥន្ទ្រិយានិ ឧក្ខិបិត្វា តំ នេវ ឱលោកេតិ, នាបិ អាលបតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឯវំ វុត្តេ អាយស្មា សង្គាមជិ តុណ្ហី អហោសី’’តិ.
សា ¶ តិក្ខត្តុំ តថេវ វត្វា តុណ្ហីភូតមេវ តំ ទិស្វា ‘‘បុរិសា នាម ភរិយាសុ និរបេក្ខាបិ បុត្តេសុ សាបេក្ខា ហោន្តិ, បុត្តសិនេហោ បិតុ អដ្ឋិមិញ្ជំ អាហច្ច តិដ្ឋតិ, តស្មា បុត្តបេមេនាបិ មយ្ហំ វសេ វត្តេយ្យា’’តិ មញ្ញមានា បុត្តំ ¶ ថេរស្ស អង្កេ និក្ខិបិត្វា ឯកមន្តំ អបក្កម្ម ‘‘ឯសោ តេ, សមណ, បុត្តោ, បោស ន’’ន្តិ វត្វា ថោកំ អគមាសិ. សា កិរ សមណតេជេនស្ស សម្មុខេ ឋាតុំ នាសក្ខិ. ថេរោ ទារកម្បិ នេវ ឱលោកេតិ នាបិ អាលបតិ. អថ សា ឥត្ថី អវិទូរេ ឋត្វា មុខំ បរិវត្តេត្វា ឱលោកេន្តី ថេរស្ស អាការំ ញត្វា បដិនិវត្តិត្វា ‘‘បុត្តេនបិ អយំ សមណោ អនត្ថិកោ’’តិ ទារកំ គហេត្វា បក្កាមិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ អាយស្មតោ សង្គាមជិស្ស បុរាណទុតិយិកា’’តិអាទិ.
តត្ថ បុត្តេនបីតិ អយំ សមណោ អត្តនោ ឱរសបុត្តេនបិ អនត្ថិកោ, បគេវ អញ្ញេហីតិ អធិប្បាយោ. ទិព្ពេនាតិ ឯត្ថ ទិព្ពសទិសត្តា ទិព្ពំ. ទេវតានញ្ហិ សុចរិតកម្មនិព្ពត្តំ បិត្តសេម្ហរុហិរាទីហិ អបលិពុទ្ធំ ទូរេបិ អារម្មណសម្បដិច្ឆនសមត្ថំ ទិព្ពំ បសាទចក្ខុ ហោតិ. ឥទម្បិ ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិនិព្ពត្តំ អភិញ្ញាចក្ខុំ តាទិសន្តិ ទិព្ពំ វិយាតិ ទិព្ពំ, ទិព្ពវិហារសន្និស្សយេន លទ្ធត្តា វា ទិព្ពំ, មហាជុតិកត្តា មហាគតិកត្តា វា ទិព្ពំ, តេន ទិព្ពេន. វិសុទ្ធេនាតិ នីវរណាទិសំកិលេសវិគមេន សុបរិសុទ្ធេន. អតិក្កន្តមានុសកេនាតិ មនុស្សានំ វិសយាតីតេន. ឥមំ ឯវរូបំ វិប្បការន្តិ ឥមំ ឯវំ វិប្បការំ យថាវុត្តំ បព្ពជិតេសុ អសារុប្បំ អង្កេ បុត្តដ្ឋបនសង្ខាតំ វិរូបកិរិយំ.
ឯតមត្ថន្តិ ¶ ឯតំ អាយស្មតោ សង្គាមជិស្ស បុត្តទារាទីសុ សព្ពត្ថ និរបេក្ខភាវសង្ខាតំ អត្ថំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ តស្ស ឥដ្ឋានិដ្ឋាទីសុ តាទិភាវទីបកំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ អាយន្តិន្តិ អាគច្ឆន្តិំ, បុរាណទុតិយិកន្តិ អធិប្បាយោ. នាភិនន្ទតីតិ ទដ្ឋុំ មំ អាគតាតិ ន នន្ទតិ ន តុស្សតិ. បក្កមន្តិន្តិ សា អយំ មយា អសម្មោទិតាវ គច្ឆតីតិ គច្ឆន្តិំ. ន សោចតីតិ ន ចិត្តសន្តាបមាបជ្ជតិ. យេន បន ការណេន ថេរោ ឯវំ នាភិនន្ទតិ ន សោចតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សង្គា សង្គាមជិំ មុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ សង្គាតិ រាគសង្គោ ទោសមោហមានទិដ្ឋិសង្គោតិ បញ្ចវិធាបិ សង្គា សមុច្ឆេទប្បដិបស្សទ្ធិវិមុត្តីហិ ¶ វិមុត្តំ សង្គាមជិំ ភិក្ខុំ. តមហំ ¶ ព្រូមិ ព្រាហ្មណន្តិ តំ តាទិភាវប្បត្តំ ខីណាសវំ អហំ សព្ពសោ ពាហិតបាបត្តា ព្រាហ្មណន្តិ វទាមីតិ.
អដ្ឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៩. ជដិលសុត្តវណ្ណនា
៩. នវមេ គយាយន្តិ ឯត្ថ គយាតិ គាមោបិ តិត្ថម្បិ វុច្ចតិ. គយាគាមស្ស ហិ អវិទូរេ វិហរន្តោ ភគវា ‘‘គយាយំ វិហរតី’’តិ វុច្ចតិ, តថា គយាតិត្ថស្ស. គយាតិត្ថន្តិ ហិ គយាគាមស្ស អវិទូរេ ឯកា បោក្ខរណី អត្ថិ នទីបិ, តទុភយំ ‘‘បាបបវាហនតិត្ថ’’ន្តិ លោកិយមហាជនោ សមុទាចរតិ. គយាសីសេតិ គជសីសសទិសសិខរោ តត្ថ ឯកោ បព្ពតោ គយាសីសនាមកោ, យត្ថ ហត្ថិកុម្ភសទិសោ បិដ្ឋិបាសាណោ ភិក្ខុសហស្សស្ស ឱកាសោ បហោតិ, តត្រ ភគវា វិហរតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘គយាយំ វិហរតិ គយាសីសេ’’តិ.
ជដិលាតិ តាបសា. តេ ហិ ជដាធារិតាយ ឥធ ‘‘ជដិលា’’តិ វុត្តា. អន្តរដ្ឋកេ ហិមបាតសមយេតិ ហេមន្តស្ស ឧតុនោ អព្ភន្តរភូតេ មាឃមាសស្ស អវសានេ ចត្តារោ ផគ្គុណមាសស្ស អាទិម្ហិ ចត្តារោតិ អដ្ឋទិវសបរិមាណេ ហិមស្ស បតនកាលេ. គយាយំ ឧម្មុជ្ជន្តីតិ កេចិ តស្មិំ តិត្ថសម្មតេ ឧទកេ បឋមំ និមុគ្គសកលសរីរា តតោ ឧម្មុជ្ជន្តិ វុដ្ឋហន្តិ ឧប្បិលវន្តិ. និមុជ្ជន្តីតិ ¶ សសីសំ ឧទកេ ឱសីទន្តិ. ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជម្បិ ករោន្តីតិ បុនប្បុនំ ឧម្មុជ្ជននិមុជ្ជនានិបិ ករោន្តិ.
តត្ថ ហិ កេចិ ‘‘ឯកុម្មុជ្ជនេនេវ បាបសុទ្ធិ ហោតី’’តិ ឯវំទិដ្ឋិកា, តេ ឧម្មុជ្ជនមេវ កត្វា គច្ឆន្តិ. ឧម្មុជ្ជនំ បន និមុជ្ជនមន្តរេន នត្ថីតិ អវិនាភាវតោ និមុជ្ជនម្បិ តេ ករោន្តិយេវ. យេបិ ‘‘ឯកនិមុជ្ជនេនេវ បាបសុទ្ធិ ហោតី’’តិ ឯវំទិដ្ឋិកា, តេបិ ឯកវារមេវ និមុជ្ជិត្វា វុត្តនយេន អវិនាភាវតោ ឧម្មុជ្ជនម្បិ កត្វា បក្កមន្តិ. យេ បន ‘‘តស្មិំ តិត្ថេ និមុជ្ជនេនេវ បាបសុទ្ធិ ហោតី’’តិ ¶ ឯវំទិដ្ឋិកា, តេ តត្ថ និមុជ្ជិត្វា អស្សាសេ សន្និរុម្ភិត្វា មរុប្បបាតបតិតា វិយ តត្ថេវ ជីវិតក្ខយំ បាបុណន្តិ ¶ . អបរេ ‘‘បុនប្បុនំ ឧម្មុជ្ជននិមុជ្ជនានិ កត្វា ន្ហាតេ បាបសុទ្ធិ ហោតី’’តិ ឯវំទិដ្ឋិកា, តេ កាលេន កាលំ ឧម្មុជ្ជននិមុជ្ជនានិ ករោន្តិ. តេ សព្ពេបិ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘ឧម្មុជ្ជន្តិបិ និមុជ្ជន្តិបិ ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជម្បិ ករោន្តី’’តិ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ និមុជ្ជនបុព្ពកំ ឧម្មុជ្ជនំ, និមុជ្ជនមេវ បន ករោន្តា កតិបយា, ឧម្មុជ្ជនំ តទុភយញ្ច ករោន្តា ពហូតិ តេសំ យេភុយ្យភាវទស្សនត្ថំ ឧម្មុជ្ជនំ បឋមំ វុត្តំ. តថា សម្ពហុលា ជដិលាតិ ជដិលានំ យេភុយ្យតាយ វុត្តំ, មុណ្ឌសិខណ្ឌិនោបិ ច ព្រាហ្មណា ឧទកសុទ្ធិកា តស្មិំ កាលេ តត្ថ តថា ករោន្តិ.
ឱសិញ្ចន្តីតិ កេចិ គយាយ ឧទកំ ហត្ថេន គហេត្វា អត្តនោ សីសេ ច សរីរេ ច ឱសិញ្ចន្តិ, អបរេ ឃដេហិ ឧទកំ គហេត្វា តីរេ ឋត្វា តថា ករោន្តិ. អគ្គិំ ជុហន្តីតិ កេចិ គយាតីរេ វេទិំ សជ្ជេត្វា ធូមទព្ភិបូជាទិកេ ឧបករណេ ឧបនេត្វា អគ្គិហុតំ ជុហន្តិ អគ្គិហុតំ បរិចរន្តិ. ឥមិនា សុទ្ធីតិ ឥមិនា គយាយំ ឧម្មុជ្ជនាទិនា អគ្គិបរិចរណេន ច បាបមលតោ សុទ្ធិ បាបបវាហនា សំសារសុទ្ធិ ឯវ វា ហោតីតិ ឯវំទិដ្ឋិកា ហុត្វាតិ អត្ថោ.
ឧម្មុជ្ជនាទិ ចេត្ថ និទស្សនមត្តំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តេសុ ហិ កេចិ ឧទកវាសំ វសន្តិ, កេចិ ឧទកស្សញ្ជលិំ ទេន្តិ, កេចិ តស្មិំ ឧទកេ ឋត្វា ចន្ទិមសូរិយេ អនុបរិវត្តន្តិ, កេចិ អនេកសហស្សវារំ សាវិត្តិអាទិកេ ជបន្តិ, កេចិ ‘‘ឥន្ទ អាគច្ឆា’’តិអាទិនា វិជ្ជាជបំ អវ្ហាយន្តិ, កេចិ មហតុបដ្ឋានំ ករោន្តិ, ឯវញ្ច ករោន្តា កេចិ ឱតរន្តិ, កេចិ ឧត្តរន្តិ កេចិ ឧត្តរិត្វា សុទ្ធិកអាចមនំ ករោន្តិ, កេចិ អន្តោឧទកេ ឋិតា តន្តី វាទេន្តិ, វីណំ វាទេន្តីតិ ឯវមាទិកា នានប្បការកិរិយា ¶ ទស្សេន្តិ. យស្មា វា តេ ឯវរូបា វិការកិរិយា ករោន្តាបិ តស្មិំ ឧទកេ និមុជ្ជនឧម្មុជ្ជនបុព្ពកមេវ ករោន្តិ, តស្មា តំ សព្ពំ និមុជ្ជនុម្មុជ្ជនន្តោគធមេវ កត្វា ‘‘ឧម្មុជ្ជន្តី’’តិបិអាទិ វុត្តំ. ឯវំ តត្ថ អាកុលព្យាកុលេ វត្តមានេ ¶ ឧបរិបព្ពតេ ឋិតោ ភគវា តេសំ តំ កោលាហលំ សុត្វា ‘‘កិន្នុ ខោ ឯត’’ន្តិ ឱលោកេន្តោ តំ កិរិយវិការំ អទ្ទស, តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘អទ្ទសា ខោ ភគវា…បេ… ឥមិនា សុទ្ធី’’តិ, តំ វុត្តត្ថមេវ.
ឯតមត្ថំ ¶ វិទិត្វាតិ ឯតំ អត្ថំ ឧទកោរោហនាទិអសុទ្ធិមគ្គេ តេសំ សុទ្ធិមគ្គបរាមសនំ សច្ចាទិកេ ច សុទ្ធិមគ្គេ អត្តនោ អវិបរីតាវពោធំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ ឧទកសុទ្ធិយា អសុទ្ធិមគ្គភាវទីបកំ សច្ចាទិធម្មានញ្ច យាថាវតោ សុទ្ធិមគ្គភាវទីបកំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ ន ឧទកេន សុចី ហោតីតិ ឯត្ថ ឧទកេនាតិ ឧទកុម្មុជ្ជនាទិនា. ឧទកុម្មុជ្ជនាទិ ហិ ឥធ ឧត្តរបទលោបេន ‘‘ឧទក’’ន្តិ វុត្តំ យថា រូបភវោ រូបន្តិ. អថ វា ឧទកេនាតិ ឧម្មុជ្ជនាទិកិរិយាយ សាធនភូតេន ឧទកេន សុចិ សត្តស្ស សុទ្ធិ នាម ន ហោតិ, នត្ថីតិ អត្ថោ. អថ វា សុចីតិ តេន យថាវុត្តេន ឧទកេន សុចិ បាបមលតោ សុទ្ធោ នាម សត្តោ ន ហោតិ. កស្មា? ពហ្វេត្ថ ន្ហាយតី ជនោ. យទិ ហិ ឧទកោរោហនាទិនា យថាវុត្តេន បាបសុទ្ធិ នាម សិយា, ពហុ ឯត្ថ ឧទកេ ជនោ ន្ហាយតិ, មាតុឃាតាទិបាបកម្មការី អញ្ញោ ច គោមហិំសាទិកោ អន្តមសោ មច្ឆកច្ឆបេ ឧបាទាយ, តស្ស សព្ពស្សាបិ បាបសុទ្ធិ សិយា, ន បនេវំ ហោតិ. កស្មា? ន្ហានស្ស បាបហេតូនំ អប្បដិបក្ខភាវតោ. យញ្ហិ យំ វិនាសេតិ, សោ តស្ស បដិបក្ខោ យថា អាលោកោ អន្ធការស្ស, វិជ្ជា ច អវិជ្ជាយ, ន ឯវំ ន្ហានំ បាបស្ស. តស្មា និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ ‘‘ន ឧទកេន សុចិ ហោតី’’តិ.
យេន បន សុចិ ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘យម្ហិ សច្ចញ្ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យម្ហីតិ យស្មិំ បុគ្គលេ ¶ . សច្ចន្តិ វចីសច្ចញ្ចេវ វិរតិសច្ចញ្ច. អថ វា សច្ចន្តិ ញាណសច្ចញ្ចេវ បរមត្ថសច្ចញ្ច. ធម្មោតិ អរិយមគ្គធម្មោ, ផលធម្មោ ច, សោ សព្ពោបិ យស្មិំ បុគ្គលេ ឧបលព្ភតិ, សោ សុចី សោ ច ព្រាហ្មណោតិ សោ អរិយបុគ្គលោ វិសេសតោ ខីណាសវោ អច្ចន្តសុទ្ធិយា សុចិ ច ព្រាហ្មណោ ចាតិ. កស្មា បនេត្ថ សច្ចំ ធម្មតោ វិសុំ កត្វា គហិតំ? សច្ចស្ស ពហូបការត្តា. តថា ហិ ‘‘សច្ចំ វេ អមតា វាចា (សុ. និ. ៤៥៥), សច្ចំ ហវេ សាទុតរំ រសានំ (សំ. និ. ១.២៤៦; សុ. និ. ១៨៤), សច្ចេ អត្ថេ ច ធម្មេ ច, អាហុ សន្តោ បតិដ្ឋិតា (សុ. និ. ៤៥៥), សច្ចេ ឋិតា សមណព្រាហ្មណា ចា’’តិអាទិនា (ជា. ២.២១.៤៣៣) អនេកេសុ សុត្តបទេសុ សច្ចគុណា បកាសិតា. សច្ចវិបរិយស្ស ¶ ច ‘‘ឯកំ ធម្មំ អតីតស្ស, មុសាវាទិស្ស ជន្តុនោ (ធ. ប. ១៧៦), អភូតវាទី និរយំ ឧបេតី’’តិ (ធ. ប. ៣០៦) ច អាទិនា បកាសិតាតិ.
នវមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១០. ពាហិយសុត្តវណ្ណនា
១០. ទសមេ ¶ ពាហិយោតិ តស្ស នាមំ. ទារុចីរិយោតិ ទារុមយចីរោ. សុប្បារកេតិ ឯវំនាមកេ បដ្ដនេ វសតិ. កោ បនាយំ ពាហិយោ, កថញ្ច ទារុចីរិយោ អហោសិ, កថំ សុប្បារកេ បដ្ដនេ បដិវសតីតិ?
តត្រាយំ អនុបុព្ពីកថា – ឥតោ កិរ កប្បសតសហស្សមត្ថកេ បទុមុត្តរសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ ឯកោ កុលបុត្តោ ហំសវតីនគរេ ទសពលស្ស ធម្មទេសនំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ ខិប្បាភិញ្ញានំ ឯតទគ្គេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ‘‘មហា វតាយំ ¶ ភិក្ខុ, យោ សត្ថារា ឯវំ ឯតទគ្គេ ឋបីយតិ, អហោ វតាហម្បិ អនាគតេ ឯវរូបស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សាសនេ បព្ពជិត្វា សត្ថារា ឯទិសេ ឋានេ ឯតទគ្គេ ឋបេតព្ពោ ភវេយ្យំ យថាយំ ភិក្ខូ’’តិ តំ ឋានន្តរំ បត្ថេត្វា តទនុរូបំ អធិការកម្មំ កត្វា យាវជីវំ បុញ្ញំ កត្វា សគ្គបរាយណោ ហុត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កស្សបទសពលស្ស សាសនេ បព្ពជិត្វា បរិបុណ្ណសីលោ សមណធម្មំ ករោន្តោវ ជីវិតក្ខយំ បត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តិ. សោ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវលោកេ វសិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ ពាហិយរដ្ឋេ កុលគេហេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ, តំ ពាហិយរដ្ឋេ ជាតត្តា ពាហិយោតិ សញ្ជានិំសុ. សោ វយប្បត្តោ ឃរាវាសំ វសន្តោ វណិជ្ជត្ថាយ ពហូនំ ភណ្ឌានំ នាវំ បូរេត្វា សមុទ្ទំ បវិសិត្វា អបរាបរំ សញ្ចរន្តោ សត្ត វារេ សទ្ធិំយេវ បរិសាយ អត្តនោ នគរំ ឧបគញ្ឆិ.
អដ្ឋមេ វារេ បន ‘‘សុវណ្ណភូមិំ គមិស្សាមី’’តិ អារោបិតភណ្ឌោ នាវំ អភិរុហិ. នាវា មហាសមុទ្ទំ អជ្ឈោគាហេត្វា ឥច្ឆិតទេសំ អបត្វាវ សមុទ្ទមជ្ឈេ វិបន្នា. មហាជនោ មច្ឆកច្ឆបភក្ខោ អហោសិ. ពាហិយោ បន ឯកំ នាវាផលកំ គហេត្វា តរន្តោ ឩមិវេគេន មន្ទមន្ទំ ខិបមានោ ភស្សិត្វា សមុទ្ទេ បតិតត្តា ជាតរូបេនេវ សមុទ្ទតីរេ និបន្នោ. បរិស្សមំ វិនោទេត្វា អស្សាសមត្តំ លភិត្វា ឧដ្ឋាយ លជ្ជាយ គុម្ពន្តរំ បវិសិត្វា អច្ឆាទនំ អញ្ញំ កិញ្ចិ ¶ អបស្សន្តោ អក្កនាឡានិ ឆិន្ទិត្វា វាកេហិ បលិវេឋេត្វា ¶ និវាសនបាវុរណានិ កត្វា អច្ឆាទេសិ. កេចិ បន ‘‘ទារុផលកានិ វិជ្ឈិត្វា វាកេន អាវុណិត្វា និវាសនបាវុរណំ កត្វា អច្ឆាទេសី’’តិ វទន្តិ. ឯវំ ¶ សព្ពថាបិ ទារុមយចីរធារិតាយ ‘‘ទារុចីរិយោ’’តិ បុរិមវោហារេន ‘‘ពាហិយោ’’តិ ច បញ្ញាយិត្ថ.
តំ ឯកំ កបាលំ គហេត្វា វុត្តនិយាមេន សុប្បារកបដ្ដនេ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ទិស្វា មនុស្សា ចិន្តេសុំ ‘‘សចេ លោកេ អរហន្តោ នាម ហោន្តិ, ឯវំវិធេហិ ភវិតព្ពំ, កិន្នុ ខោ អយំ អយ្យោ វត្ថំ ទិយ្យមានំ គណ្ហេយ្យ, ឧទាហុ អប្បិច្ឆតាយ ន គណ្ហេយ្យា’’តិ វីមំសន្តា នានាទិសាហិ វត្ថានិ ឧបនេសុំ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘សចាហំ ឥមិនា និយាមេន នាគមិស្សំ, នយិមេ ឯវំ មយិ បសីទេយ្យុំ, យំនូនាហំ ឥមានិ បដិក្ខិបិត្វា ឥមិនាវ នីហារេន វិហរេយ្យំ, ឯវំ មេ លាភសក្ការោ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ. សោ ឯវំ ចិន្តេត្វា កោហញ្ញេ ឋត្វា វត្ថានិ ន បដិគ្គណ្ហិ. មនុស្សា ‘‘អហោ អប្បិច្ឆោ វតាយំ អយ្យោ’’តិ ភិយ្យោសោមត្តាយ បសន្នមានសា មហន្តំ សក្ការសម្មានំ ករិំសុ.
សោបិ ភត្តកិច្ចំ កត្វា អវិទូរដ្ឋានេ ឯកំ ទេវាយតនំ អគមាសិ. មហាជនោ តេន សទ្ធិំ ឯវ គន្ត្វា តំ ទេវាយតនំ បដិជគ្គិត្វា អទាសិ. សោ ‘‘ឥមេ មយ្ហំ ចីរធារណមត្តេ បសីទិត្វា ឯវំវិធំ សក្ការសម្មានំ ករោន្តិ, ឯតេសំ មយា ឧក្កដ្ឋវុត្តិនា ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ សល្លហុកបរិក្ខារោ អប្បិច្ឆោវ ហុត្វា វិហាសិ. ‘‘អរហា’’តិ បន តេហិ សម្ភាវីយមានោ ‘‘អរហា’’តិ អត្តានំ អមញ្ញិ, ឧបរូបរិ ចស្ស សក្ការគរុការោ អភិវឌ្ឍិ, លាភី ច អហោសិ ឧឡារានំ បច្ចយានំ. តេន វុត្តំ – ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ពាហិយោ ទារុចីរិយោ សុប្បារកេ បដិវសតិ សមុទ្ទតីរេ សក្កតោ គរុកតោ’’តិអាទិ.
តត្ថ សក្កតោតិ សក្កច្ចំ អាទរេន ឧបដ្ឋានវសេន សក្កតោ. គរុកតោតិ គុណវិសេសេន យុត្តោតិ អធិប្បាយេន បាសាណច្ឆត្តំ វិយ គរុករណវសេន គរុកតោ. មានិតោតិ មនសា សម្ភាវនវសេន មានិតោ. បូជិតោតិ បុប្ផគន្ធាទីហិ បូជាវសេន បូជិតោ. អបចិតោតិ អភិប្បសន្នចិត្តេហិ មគ្គទានអាសនាភិហរណាទិវសេន អបចិតោ. លាភី ចីវរ…បេ… បរិក្ខារានន្តិ បណីតបណីតានំ ឧបរូបរិ ¶ ឧបនីយមានានំ ចីវរាទីនំ ចតុន្នំ បច្ចយានំ លភនវសេន លាភី.
អបរោ ¶ នយោ – សក្កតោតិ សក្ការប្បត្តោ. គរុកតោតិ គរុការប្បត្តោ. មានិតោតិ ពហុមានិតោ ¶ មនសា បិយាយិតោ ច. បូជិតោតិ ចតុបច្ចយាភិបូជាយ បូជិតោ. អបចិតោតិ អបចាយនប្បត្តោ. យស្ស ហិ ចត្តារោ បច្ចយេ សក្កត្វា សុអភិសង្ខតេ បណីតបណីតេ ទេន្តិ, សោ សក្កតោ. យស្មិំ គរុភាវំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា ទេន្តិ, សោ គរុកតោ. យំ មនសា បិយាយន្តិ ពហុមញ្ញន្តិ ច, សោ មានិតោ. យស្ស សព្ពម្បេតំ បូជនវសេន ករោន្តិ, សោ បូជិតោ. យស្ស អភិវាទនបច្ចុដ្ឋានញ្ជលិកម្មាទិវសេន បរមនិបច្ចការំ ករោន្តិ, សោ អបចិតោ. ពាហិយស្ស បន តេ សព្ពមេតំ អកំសុ. តេន វុត្តំ – ‘‘ពាហិយោ ទារុចីរិយោ សុប្បារកេ បដិវសតិ សក្កតោ’’តិអាទិ. ឯត្ថ ច ចីវរំ សោ អគ្គណ្ហន្តោបិ ‘‘ឯហិ, ភន្តេ, ឥមំ វត្ថំ បដិគ្គណ្ហាហី’’តិ ឧបនាមនវសេន ចីវរស្សាបិ ‘‘លាភី’’ត្វេវ វុត្តោ.
រហោគតស្សាតិ រហសិ គតស្ស. បដិសល្លីនស្សាតិ ឯកីភូតស្ស ពហូហិ មនុស្សេហិ ‘‘អរហា’’តិ វុច្ចមានស្ស តស្ស ឥទានិ វុច្ចមានាការេន ចេតសោ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ ចិត្តស្ស មិច្ឆាសង្កប្បោ ឧប្បជ្ជិ. កថំ? យេ ខោ កេចិ លោកេ អរហន្តោ វា អរហត្តមគ្គំ វា សមាបន្នា, អហំ តេសំ អញ្ញតរោតិ. តស្សត្ថោ – យេ ឥមស្មិំ សត្តលោកេ កិលេសារីនំ ហតត្តា បូជាសក្ការាទីនញ្ច អរហភាវេន អរហន្តោ, យេ កិលេសារីនំ ហននេន អរហត្តមគ្គំ សមាបន្នា, តេសុ អហំ ឯកោតិ.
បុរាណសាលោហិតាតិ បុរិមស្មិំ ភវេសាលោហិតា ពន្ធុសទិសា ឯកតោ កតសមណធម្មា ទេវតា. កេចិ បន ‘‘បុរាណសាលោហិតាតិ បុរាណកាលេ ភវន្តរេ សាលោហិតា មាតុភូតា ឯកា ទេវតា’’តិ វទន្តិ, តំ អដ្ឋកថាយំ បដិក្ខិបិត្វា បុរិមោយេវត្ថោ គហិតោ.
បុព្ពេ កិរ កស្សបទសពលស្ស សាសនេ ឱសក្កមានេ សាមណេរាទីនំ វិប្បការំ ទិស្វា សត្ត ភិក្ខូ សំវេគប្បត្តា ‘‘យាវ សាសនំ ន អន្តរធាយតិ, តាវ អត្តនោ បតិដ្ឋំ ករិស្សាមា’’តិ សុវណ្ណចេតិយំ វន្ទិត្វា អរញ្ញំ បវិដ្ឋា ឯកំ បព្ពតំ ទិស្វា ‘‘ជីវិតេ សាលយា និវត្តន្តុ, និរាលយា ឥមំ បព្ពតំ ¶ អភិរុហន្តូ’’តិ វត្វា និស្សេណិំ ពន្ធិត្វា សព្ពេ តំ បព្ពតំ អភិរុយ្ហ និស្សេណិំ បាតេត្វា សមណធម្មំ ¶ ករិំសុ. តេសុ សង្ឃត្ថេរោ ឯករត្តាតិក្កមេនេវ អរហត្តំ បាបុណិ. សោ ឧត្តរកុរុតោ បិណ្ឌបាតំ អានេត្វា តេ ភិក្ខូ, ‘‘អាវុសោ, ឥតោ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជថា’’តិ អាហ. តេ ‘‘តុម្ហេ, ភន្តេ, អត្តនោ អានុភាវេន ឯវំ អកត្ថ, មយម្បិ សចេ តុម្ហេ វិយ វិសេសំ និព្ពត្តេស្សាម, សយមេវ អាហរិត្វា ភុញ្ជិស្សាមា’’តិ ភុញ្ជិតុំ ន ឥច្ឆិំសុ. តតោ ទុតិយទិវសេ ទុតិយត្ថេរោ អនាគាមិផលំ បាបុណិ, សោបិ តថេវ បិណ្ឌបាតំ អាទាយ តត្ថ គន្ត្វា ឥតរេ និមន្តេសិ, តេបិ តថេវ បដិក្ខិបិំសុ. តេសុ អរហត្តប្បត្តោ ¶ បរិនិព្ពាយិ, អនាគាមី សុទ្ធាវាសភូមិយំ និព្ពត្តិ. ឥតរេ បន បញ្ច ជនា ឃដេន្តា វាយមន្តាបិ វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ នាសក្ខិំសុ. តេ អសក្កោន្តា តត្ថេវ បរិសុស្សិត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តា. ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវេសុយេវ សំសរិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ ទេវលោកតោ ចវិត្វា តត្ថ តត្ថ កុលឃរេ និព្ពត្តិំសុ. តេសុ ហិ ឯកោ បក្កុសាតិ រាជា អហោសិ, ឯកោ កុមារកស្សបោ, ឯកោ ទព្ពោ មល្លបុត្តោ, ឯកោ សភិយោ បរិព្ពាជកោ, ឯកោ ពាហិយោ ទារុចីរិយោ. តត្ថ យោ សោ អនាគាមី ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តោ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ ‘‘បុរាណសាលោហិតា ទេវតា’’តិ. ទេវបុត្តោបិ ហិ ទេវធីតា វិយ ទេវោ ឯវ ទេវតាតិ កត្វា ទេវតាតិ វុច្ចតិ ‘‘អថ ខោ អញ្ញតរា ទេវតា’’តិអាទីសុ វិយ. ឥធ បន ព្រហ្មា ទេវតាតិ អធិប្បេតោ.
តស្ស ហិ ព្រហ្មុនោ តត្ថ និព្ពត្តសមនន្តរមេវ អត្តនោ ព្រហ្មសម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា អាគតដ្ឋានំ អាវជ្ជេន្តស្ស សត្តន្នំ ជនានំ បព្ពតំ អារុយ្ហ សមណធម្មករណំ, តត្ថេកស្ស បរិនិព្ពុតភាវោ, អនាគាមិផលំ បត្វា អត្តនោ ច ឯត្ថ និព្ពត្តភាវោ ឧបដ្ឋាសិ. សោ ‘‘កត្ថ នុ ខោ ឥតរេ បញ្ច ជនា’’តិ អាវជ្ជេន្តោ កាមាវចរទេវលោកេ តេសំ និព្ពត្តភាវំ ញត្វា អបរភាគេ កាលានុកាលំ ‘‘កិន្នុ ខោ ករោន្តី’’តិ តេសំ បវត្តិំ ឱលោកេតិយេវ. ឥមស្មិំ បន កាលេ ‘‘កហំ នុ ខោ’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ពាហិយំ សុប្បារកបដ្ដនំ ឧបនិស្សាយ ទារុចីរធារិំ កោហញ្ញេន ជីវិកំ កប្បេន្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ មយា សទ្ធិំ បុព្ពេ និស្សេណិំ ពន្ធិត្វា បព្ពតំ អភិរុហិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោ អតិសល្លេខវុត្តិយា ជីវិតេ អនបេក្ខោ ¶ អរហតាបិ អាភតំ ¶ បិណ្ឌបាតំ អបរិភុញ្ជិត្វា ឥទានិ សម្ភាវនាធិប្បាយោ អនរហាវ អរហត្តំ បដិជានិត្វា វិចរតិ លាភសក្ការសិលោកំ និកាមយមានោ, ទសពលស្ស ច និព្ពត្តភាវំ ន ជានាតិ, ហន្ទ នំ សំវេជេត្វា ពុទ្ធុប្បាទំ ជានាបេស្សាមី’’តិ តាវទេវ ព្រហ្មលោកតោ ឱតរិត្វា រត្តិភាគេ សុប្បារកបដ្ដនេ ទារុចីរិយស្ស សម្មុខេ បាតុរហោសិ. ពាហិយោ អត្តនោ វសនដ្ឋានេ ឧឡារំ ឱភាសំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ ពហិ និក្ខមិត្វា ឱលោកេន្តោ អាកាសេ ឋិតំ មហាព្រហ្មានំ ទិស្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ‘‘កេ តុម្ហេ’’តិ បុច្ឆិ. អថស្ស សោ ព្រហ្មា ‘‘អហំ តេ បោរាណកសហាយោ តទា អនាគាមិផលំ បត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តោ, ត្វំ បន កិញ្ចិ វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តោ តទា បុថុជ្ជនកាលកិរិយំ កត្វា សំសរន្តោ ឥទានិ តិត្ថិយវេសធារី អនរហាវ សមានោ ‘អរហា អហ’ន្តិ ឥមំ លទ្ធិំ គហេត្វា វិចរសីតិ ញត្វា អាគតោ, នេវ ខោ ត្វំ, ពាហិយ, អរហា, បដិនិស្សជ្ជេតំ បាបកំ ទិដ្ឋិគតំ, មា តេ អហោសិ ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ. សោ ហិ ភគវា អរហា, គច្ឆ នំ បយិរុបាសស្សូ’’តិ ¶ អាហ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ ពាហិយស្ស ទារុចីរិយស្ស បុរាណសាលោហិតា ទេវតា’’តិអាទិ.
តត្ថ អនុកម្បិកាតិ អនុគ្គហសីលា ករុណាធិកា. អត្ថកាមាតិ ហិតកាមា មេត្តាធិកា. បុរិមបទេន ចេត្ថ ពាហិយស្ស ទុក្ខាបនយនកាមតំ តស្សា ទេវតាយ ទស្សេតិ, បច្ឆិមេន ហិតូបសំហារំ. ចេតសាតិ អត្តនោ ចិត្តេន, ចេតោសីសេន ចេត្ថ ចេតោបរិយញាណំ គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ចេតោបរិវិតក្កន្តិ តស្ស ចិត្តប្បវត្តិំ. អញ្ញាយាតិ ជានិត្វា. តេនុបសង្កមីតិ សេយ្យថាបិ នាម ពលវា បុរិសោ សមិញ្ជិតំ វា ពាហំ បសារេយ្យ, បសារិតំ វា ពាហំ សមិញ្ជេយ្យ, ឯវមេវ ព្រហ្មលោកេ អន្តរហិតោ ពាហិយស្ស បុរតោ បាតុភវនវសេន ឧបសង្កមិ. ឯតទវោចាតិ ‘‘យេ ខោ កេចិ លោកេ អរហន្តោ វា’’តិអាទិបវត្តមិច្ឆាបរិវិតក្កំ ពាហិយំ សហោឍំ ចោរំ គណ្ហន្តោ វិយ ‘‘នេវ ខោ ត្វំ, ពាហិយ, អរហា’’តិអាទិកំ ឯតំ ¶ ឥទានិ វុច្ចមានវចនំ ព្រហ្មា អវោច. នេវ ខោ ត្វំ, ពាហិយ, អរហាតិ ឯតេន តទា ពាហិយស្ស អសេក្ខភាវំ បដិក្ខិបតិ, នាបិ អរហត្តមគ្គំ វា សមាបន្នោតិ ឯតេន ¶ សេក្ខភាវំ, ឧភយេនបិស្ស អនរិយភាវមេវ ទីបេតិ. សាបិ តេ បដិបទា នត្ថិ, យាយ ត្វំ អរហា វា អស្ស អរហត្តមគ្គំ វា សមាបន្នោតិ ឥមិនា បនស្ស កល្យាណបុថុជ្ជនភាវម្បិ បដិក្ខិបតិ. តត្ថ បដិបទាតិ សីលវិសុទ្ធិអាទយោ ឆ វិសុទ្ធិយោ. បដិបជ្ជតិ ឯតាយ អរិយមគ្គេតិ បដិបទា. អស្សាតិ ភវេយ្យាសិ.
អយញ្ចស្ស អរហត្តាធិមានោ កិំ និស្សាយ ឧប្បន្នោតិ? ‘‘អប្បិច្ឆតាយ សន្តុដ្ឋិតាយ សល្លេខតាយ ទីឃរត្តំ កតាធិការត្តា តទង្គប្បហានវសេន កិលេសានំ វិហតត្តា អរហត្តាធិមានោ ឧប្បន្នោ’’តិ កេចិ វទន្តិ. អបរេ បនាហុ ‘‘ពាហិយោ បឋមាទិឈានចតុក្កលាភី, តស្មាស្ស វិក្ខម្ភនប្បហានេន កិលេសានំ អសមុទាចារតោ អរហត្តាធិមានោ ឧប្បជ្ជតី’’តិ. តទុភយម្បិ តេសំ មតិមត្តមេវ ‘‘សម្ភាវនាធិប្បាយោ លាភសក្ការសិលោកំ និកាមយមានោ’’តិ ច អដ្ឋកថាយំ អាគតត្តា. តស្មា វុត្តនយេនេវេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
អថ ពាហិយោ អាកាសេ ឋត្វា កថេន្តំ មហាព្រហ្មានំ ឱលោកេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អហោ ភារិយំ វត កម្មំ, យមហំ អរហាតិ ចិន្តេសិំ, អយញ្ច ‘អរហត្តគាមិនី បដិបទាបិ តេ នត្ថី’តិ វទតិ, អត្ថិ នុ ខោ លោកេ កោចិ អរហា’’តិ? អថ នំ បុច្ឆិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ កេ ចរហិ ទេវតេ លោកេ អរហន្តោ វា អរហត្តមគ្គំ វា សមាបន្នា’’តិ.
តត្ថ ¶ អថាតិ បុច្ឆារម្ភេ និបាតោ. កេ ចរហីតិ កេ ឯតរហិ. លោកេតិ ¶ ឱកាសលោកេ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – ភាជនលោកភូតេ សកលស្មិំ ជម្ពុទីបតលេ កស្មិំ ឋានេ អរហន្តោ វា អរហត្តមគ្គំ វា សមាបន្នា ឯតរហិ វិហរន្តិ, យត្ថ មយំ តេ ឧបសង្កមិត្វា តេសំ ឱវាទេ ឋត្វា វដ្ដទុក្ខតោ មុច្ចិស្សាមាតិ. ឧត្តរេសូតិ សុប្បារកបដ្ដនតោ បុព្ពុត្តរទិសាភាគំ សន្ធាយ វុត្តំ.
អរហន្តិ អារកត្តា អរហំ. អារកា ហិ សោ សព្ពកិលេសេហិ សុវិទូរវិទូរេ ឋិតោ មគ្គេន សវាសនានំ កិលេសានំ វិទ្ធំសិតត្តា. អរីនំ វា ហតត្តា អរហំ. ភគវតា ហិ កិលេសារយោ អនវសេសតោ អរិយមគ្គេន ហតា សមុច្ឆិន្នាតិ. អរានំ វា ហតត្តា អរហំ. យញ្ច អវិជ្ជាភវតណ្ហាមយនាភិ ¶ បុញ្ញាទិអភិសង្ខារារំ ជរាមរណនេមិ អាសវសមុទយមយេន អក្ខេន វិជ្ឈិត្វា តិភវរថេ សមាយោជិតំ អនាទិកាលប្បវត្តំ សំសារចក្កំ. តស្សានេន ពោធិមណ្ឌេ វីរិយបាទេហិ សីលបថវិយំ បតិដ្ឋាយ សទ្ធាហត្ថេន កម្មក្ខយករញាណផរសុំ គហេត្វា សព្ពេបិ អរា ហតា វិហតា វិទ្ធំសិតាតិ. អរហតីតិ វា អរហំ. ភគវា ហិ សទេវកេ លោកេ អគ្គទក្ខិណេយ្យត្តា ឧឡារេ ចីវរាទិបច្ចយេ បូជាវិសេសញ្ច អរហតិ. រហាភាវតោ វា អរហំ. តថាគតោ ហិ សព្ពសោ សមុច្ឆិន្នរាគាទិកិលេសត្តា បាបកិលេសស្សាបិ អសម្ភវតោ បាបករណេ រហាភាវតោបិ អរហន្តិ វុច្ចតិ.
សម្មា សាមញ្ច សព្ពធម្មានំ ពុទ្ធត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធោ. ភគវា ហិ អភិញ្ញេយ្យេ ធម្មេ អភិញ្ញេយ្យតោ, បរិញ្ញេយ្យេ ធម្មេ បរិញ្ញេយ្យតោ, បហាតព្ពេ ធម្មេ បហាតព្ពតោ, សច្ឆិកាតព្ពេ ធម្មេ សច្ឆិកាតព្ពតោ, ភាវេតព្ពេ ធម្មេ ភាវេតព្ពតោ អភិសម្ពុជ្ឈិ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘អភិញ្ញេយ្យំ អភិញ្ញាតំ, ភាវេតព្ពញ្ច ភាវិតំ;
បហាតព្ពំ បហីនំ មេ, តស្មា ពុទ្ធោស្មិ ព្រាហ្មណា’’តិ. (សុ. និ. ៥៦៣; ម. និ. ២.៣៩៩; វិសុទ្ធិ. ១.១៣១);
អបិច ¶ កុសលេ ធម្មេ អនវជ្ជសុខវិបាកតោ, អកុសលេ ធម្មេ សាវជ្ជទុក្ខវិបាកតោតិអាទិនា សព្ពត្តិកទុកាទិវសេន អយមត្ថោ នេតព្ពោ. ឥតិ អវិបរីតំ សយម្ភុញាណេន សព្ពាការតោ សព្ពធម្មានំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារោ បន វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១២៩-១៣១) អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពោ. អរហត្តាយាតិ អគ្គផលប្បដិលាភាយ. ធម្មំ ទេសេតីតិ អាទិកល្យាណាទិគុណវិសេសយុត្តំ សីលាទិបដិបទាធម្មំ សមថវិបស្សនាធម្មមេវ វា វេនេយ្យជ្ឈាសយានុរូបំ ឧបទិសតិ កថេតិ.
សំវេជិតោតិ ¶ ‘‘ធិរត្ថុ វត, ភោ, បុថុជ្ជនភាវស្ស, យេនាហំ អនរហាវ សមានោ អរហាតិ អមញ្ញិំ, សម្មាសម្ពុទ្ធញ្ច លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា ធម្មំ ទេសេន្តំ ន ជានិំ, ទុជ្ជានំ ខោ បនិទំ ជីវិតំ, ទុជ្ជានំ មរណ’’ន្តិ សំវេគមាបាទិតោ, ទេវតាវចនេន យថាវុត្តេនាការេន សំវិគ្គមានសោតិ អត្ថោ. តាវទេវាតិ តស្មិំយេវ ខណេ. សុប្បារកា បក្កាមីតិ ពុទ្ធោតិ នាមមបិ សវនេន ឧប្បន្នាយ ពុទ្ធារម្មណាយ បីតិយា សំវេគេន ¶ ច ចោទិយមានហទយោ សុប្បារកបដ្ដនតោ សាវត្ថិំ ឧទ្ទិស្ស បក្កន្តោ. សព្ពត្ថ ឯករត្តិបរិវាសេនាតិ សព្ពស្មិំ មគ្គេ ឯករត្តិវាសេនេវ អគមាសិ. សុប្បារកបដ្ដនតោ ហិ សាវត្ថិ វីសយោជនសតេ ហោតិ, តញ្ចាយំ ឯត្តកំ អទ្ធានំ ឯករត្តិវាសេន អគមាសិ. យទា សុប្បារកតោ និក្ខន្តោ, តទហេវ សាវត្ថិំ សម្បត្តោតិ.
កថំ បនាយំ ឯវំ អគមាសីតិ? ទេវតានុភាវេន, ‘‘ពុទ្ធានុភាវេនា’’តិបិ វទន្តិ. ‘‘សព្ពត្ថ ឯករត្តិបរិវាសេនា’’តិ បន វុត្តត្តា មគ្គស្ស ច វីសយោជនសតិកត្តា អន្តរាមគ្គេ គាមនិគមរាជធានីសុ យត្ថ យត្ថ រត្តិយំ វសតិ, តត្ថ តត្ថ ទុតិយំ អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា សព្ពត្ថ ឯករត្តិវាសេនេវ សាវត្ថិំ ឧបសង្កមីតិ អយមត្ថោ ទីបិតោ ហោតីតិ. នយិទំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ. សព្ពស្មិំ វីសយោជនសតិកេ មគ្គេ ឯករត្តិវាសេនាតិ ឥមស្ស អត្ថស្ស អធិប្បេតត្តា. ឯករត្តិមត្តំ សោ សកលស្មិំ តស្មិំ មគ្គេ ¶ វសិត្វា បច្ឆិមទិវសេ បុព្ពណ្ហសមយេ សាវត្ថិំ អនុប្បត្តោតិ.
ភគវាបិ ពាហិយស្ស អាគមនំ ញត្វា ‘‘ន តាវស្ស ឥន្ទ្រិយានិ បរិបាកំ គតានិ, ខណន្តរេ បន បរិបាកំ គមិស្សន្តី’’តិ តស្ស ឥន្ទ្រិយានំ បរិបាកំ អាគមយមានោ មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ តស្មិំ ខណេ សាវត្ថិំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. សោ ច ជេតវនំ បវិសិត្វា ភុត្តបាតរាសេ កាយាលសិយវិមោចនត្ថំ អព្ភោកាសេ ចង្កមន្តេ សម្ពហុលេ ភិក្ខូ បស្សិត្វា ‘‘កហំ នុ ខោ ឯតរហិ ភគវា’’តិ បុច្ឆិ. ភិក្ខូ ‘‘ភគវា សាវត្ថិំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ’’តិ វត្វា បុច្ឆិំសុ ‘‘ត្វំ បន កុតោ អាគតោ’’តិ? ‘‘សុប្បារកបដ្ដនតោ អាគតោម្ហី’’តិ. ‘‘ទូរតោ អាគតោសិ, និសីទ, តាវ បាទេ ធោវិត្វា មក្ខេត្វា ថោកំ វិស្សមាហិ, អាគតកាលេ សត្ថារំ ទក្ខសី’’តិ. ‘‘អហំ, ភន្តេ, អត្តនោ ជីវិតន្តរាយំ ន ជានាមិ, ឯករត្តេនេវម្ហិ កត្ថចិបិ ចិរំ អដ្ឋត្វា អនិសីទិត្វា វីសយោជនសតិកំ មគ្គំ អាគតោ, សត្ថារំ បស្សិត្វាវ វិស្សមិស្សាមី’’តិ វត្វា តរមានរូបោ សាវត្ថិំ បវិសិត្វា អនោបមាយ ពុទ្ធសិរិយា វិរោចមានំ ភគវន្តំ បស្សិ. តេន វុត្តំ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន សម្ពហុលា ភិក្ខូ អព្ភោកាសេ ចង្កមន្តិ. អថ ខោ ពាហិយោ ទារុចីរិយោ យេន តេ ភិក្ខូ តេនុបសង្កមី’’តិអាទិ.
តត្ថ ¶ កហន្តិ កត្ថ. នូតិ សំសយេ, ខោតិ បទបូរណេ, កស្មិំ នុ ខោ បទេសេតិ អត្ថោ. ទស្សនកាមម្ហាតិ ទដ្ឋុកាមា អម្ហ. មយញ្ហិ តំ ភគវន្តំ ¶ អន្ធោ វិយ ចក្ខុំ, ពធិរោ វិយ សោតំ, មូគោ វិយ កល្យាណវាក្ករណំ, ហត្ថបាទវិកលោ វិយ ហត្ថបាទេ, ទលិទ្ទោ វិយ ធនសម្បទំ, កន្តារទ្ធានប្បដិបន្នោ វិយ ខេមន្តភូមិំ, រោគាភិភូតោ វិយ អារោគ្យំ, មហាសមុទ្ទេ ភិន្ននាវោ វិយ មហាកុល្លំ បស្សិតុំ ¶ ឧបសង្កមិតុញ្ច ឥច្ឆាមាតិ ទស្សេតិ. តរមានរូបោតិ តរមានាការោ.
បាសាទិកន្តិ ពាត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណអសីតិអនុព្យញ្ជនព្យាមប្បភាកេតុមាលាលង្កតាយ សមន្តបាសាទិកាយ អត្តនោ សរីរសោភាសម្បត្តិយា រូបកាយទស្សនព្យាវដស្ស ជនស្ស សព្ពភាគតោ បសាទាវហំ. បសាទនីយន្តិ ទសពលចតុវេសារជ្ជឆអសាធារណញាណអដ្ឋារសាវេណិក- ពុទ្ធធម្មប្បភុតិអបរិមាណគុណគណសមន្នាគតាយ ធម្មកាយសម្បត្តិយា សរិក្ខកជនស្ស បសាទនីយំ បសីទិតព្ពយុត្តំ បសាទារហំ វា. សន្តិន្ទ្រិយន្តិ ចក្ខាទិបញ្ចិន្ទ្រិយលោលភាវាបគមនេន វូបសន្តបញ្ចិន្ទ្រិយំ. សន្តមានសន្តិ ឆដ្ឋស្ស មនិន្ទ្រិយស្ស និព្ពិសេវនភាវូបគមនេន វូបសន្តមានសំ. ឧត្តមទមថសមថមនុប្បត្តន្តិ លោកុត្តរបញ្ញាវិមុត្តិចេតោវិមុត្តិសង្ខាតំ ឧត្តមំ ទមថំ សមថញ្ច អនុប្បត្វា អធិគន្ត្វា ឋិតំ. ទន្តន្តិ សុបរិសុទ្ធកាយសមាចារតាយ ចេវ ហត្ថបាទកុក្កុច្ចាភាវតោ ទវាទិអភាវតោ ច កាយេន ទន្តំ. គុត្តន្តិ សុបរិសុទ្ធវចីសមាចារតាយ ចេវ និរត្ថកវាចាភាវតោ ទវាទិអភាវតោ ច វាចាយ គុត្តំ. យតិន្ទ្រិយន្តិ សុបរិសុទ្ធមនោសមាចារតាយ អរិយិទ្ធិយោគេន អព្យាវដអប្បដិសង្ខានុបេក្ខាភាវតោ ច មនិន្ទ្រិយវសេន យតិន្ទ្រិយំ. នាគន្តិ ឆន្ទាទិវសេន អគមនតោ, បហីនានំ រាគាទិកិលេសានំ បុនានាគមនតោ, កស្សចិបិ អាគុស្ស សព្ពថាបិ អករណតោ, បុនព្ភវស្ស ច អគមនតោតិ ឥមេហិ ការណេហិ នាគំ. ឯត្ថ ច បាសាទិកន្តិ ឥមិនា រូបកាយេន ភគវតោ បមាណភូតតំ ¶ ទីបេតិ, បសាទនីយន្តិ ឥមិនា ធម្មកាយេន, សន្តិន្ទ្រិយន្តិអាទិនា សេសេហិ បមាណភូតតំ ទីបេតិ. តេន ចតុប្បមាណិកេ លោកសន្និវាសេ អនវសេសតោ សត្តានំ ភគវតោ បមាណភាវោ បកាសិតោតិ វេទិតព្ពោ.
ឯវំភូតញ្ច ភគវន្តំ អន្តរវីថិយំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘ចិរស្សំ វត មេ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ទិដ្ឋោ’’តិ ហដ្ឋតុដ្ឋោ បញ្ចវណ្ណាយ បីតិយា និរន្តរំ ផុដសរីរោ ¶ បីតិវិប្ផារិតវិវដនិច្ចលលោចនោ ទិដ្ឋដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ឱណតសរីរោ ភគវតោ សរីរប្បភាវេមជ្ឈំ អជ្ឈោគាហេត្វា តត្ថ និមុជ្ជន្តោ ភគវតោ សមីបំ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា ភគវតោ បាទេ សម្ពាហន្តោ បរិចុម្ពន្តោ ‘‘ទេសេតុ មេ, ភន្តេ, ភគវា ធម្ម’’ន្តិ អាហ. តេន វុត្តំ – ‘‘ភគវតោ បាទេ ¶ សិរសា និបតិត្វា ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘ទេសេតុ មេ, ភន្តេ, ភគវា ធម្មំ, ទេសេតុ សុគតោ ធម្មំ, យំ មមស្ស ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយា’’’តិ.
តត្ថ សុគតោតិ សោភនគមនត្តា, សុន្ទរំ ឋានំ គតត្តា, សម្មា គតត្តា, សម្មា គទត្តា សុគតោ. គមនម្បិ ហិ គតន្តិ វុច្ចតិ, តញ្ច ភគវតោ សោភនំ បរិសុទ្ធំ អនវជ្ជំ. កិំ បន តន្តិ? អរិយមគ្គោ. តេន ហេស គមនេន ខេមំ ទិសំ អសជ្ជមានោ គតោ, អញ្ញេបិ គមេតីតិ សោភនគមនត្តា សុគតោ. សុន្ទរញ្ចេស ឋានំ អមតំ និព្ពានំ គតោតិ សុន្ទរំ ឋានំ គតត្តា សុគតោ. សម្មា ច គតត្តា សុគតោ តេន តេន មគ្គេន បហីនេ កិលេសេ បុន អបច្ចាគមនតោ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘សោតាបត្តិមគ្គេន យេ កិលេសា បហីនា, តេ កិលេសេ ន បុនេតិ ន បច្ចេតិ ន បច្ចាគច្ឆតីតិ សុគតោ. សកទាគាមិ…បេ… អរហត្តមគ្គេន…បេ… ន បច្ចាគច្ឆតីតិ សុគតោ’’តិ (ចូឡនិ. មេត្តគូមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ២៧).
អថ វា សម្មា គតត្តាតិ តីសុបិ អវត្ថាសុ សម្មាបដិបត្តិយា គតត្តា, សុប្បដិបន្នត្តាតិ អត្ថោ. ទីបង្ករបាទមូលតោ ហិ បដ្ឋាយ យាវ មហាពោធិមណ្ឌា ¶ តាវ សមតិំសបារមិបូរិតាយ សម្មាបដិបត្តិយា ញាតត្ថចរិយាយ លោកត្ថចរិយាយ ពុទ្ធត្ថចរិយាយ កោដិំ បាបុណិត្វា សព្ពលោកស្ស ហិតសុខមេវ បរិព្រូហន្តោ សស្សតំ ឧច្ឆេទំ កាមសុខំ អត្តកិលមថន្តិ ឥមេ អន្តេ អនុបគច្ឆន្តិយា អនុត្តរាយ ពោជ្ឈង្គភាវនាសង្ខាតាយ មជ្ឈិមាយ បដិបទាយ អរិយសច្ចេសុ តតោ បរំ សមធិគតធម្មាធិបតេយ្យោ សព្ពសត្តេសុ អវិសយាយ សម្មាបដិបត្តិយា ច គតោ បដិបន្នោតិ ឯវម្បិ សម្មា គតត្តា សុគតោ. សម្មា ចេស គទតិ យុត្តដ្ឋានេ យុត្តមេវ វាចំ ភាសតីតិ សុគតោ. វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘កាលវាទី ¶ , ភូតវាទី, អត្ថវាទី, ធម្មវាទី, វិនយវាទី, និធានវតិំ វាចំ ភាសិតា កាលេន សាបទេសំ បរិយន្តវតិំ អត្ថសំហិត’’ន្តិ (ទី. និ. ១.៩; ម. និ. ៣.១៤).
អបរម្បិ វុត្តំ –
‘‘យា ¶ សា វាចា អភូតា អតច្ឆា អនត្ថសំហិតា, យា ច បរេសំ អប្បិយា អមនាបា, ន តំ តថាគតោ វាចំ ភាសតី’’តិអាទិ (ម. និ. ២.៨៦).
ឯវំ សម្មា គទត្តាបិ សុគតោ.
យំ មមស្ស ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយាតិ យំ ធម្មស្ស ឧបទិសនំ ចិរកាលំ មម ឈានវិមោក្ខាទិហិតាយ តទធិគន្តព្ពសុខាយ ច សិយា. អកាលោ ខោ តាវ ពាហិយាតិ តវ ធម្មទេសនាយ ន តាវ កាលោតិ អត្ថោ. កិំ បន ភគវតោ សត្តហិតបដិបត្តិយា អកាលោបិ នាម អត្ថិ, យតោ ភគវា កាលវាទីតិ? វុច្ចតេ – កាលោតិ ចេត្ថ វេនេយ្យានំ ឥន្ទ្រិយបរិបាកកាលោ អធិប្បេតោ. យស្មា បន តទា ពាហិយស្ស អត្តនោ ឥន្ទ្រិយានំ បរិបក្កាបរិបក្កភាវោ ទុព្ពិញ្ញេយ្យោ, តស្មា ភគវា តំ អវត្វា អត្តនោ អន្តរវីថិយំ ឋិតភាវមស្ស ការណំ អបទិសន្តោ អាហ ‘‘អន្តរឃរំ បវិដ្ឋម្ហា’’តិ. ទុជ្ជានន្តិ ទុព្ពិញ្ញេយ្យំ. ជីវិតន្តរាយានន្តិ ជីវិតស្ស អន្តរាយករធម្មានំ វត្តនំ អវត្តនំ វាតិ វត្តុកាមោ សម្ភមវសេន ‘‘ជីវិតន្តរាយាន’’ន្តិ អាហ. តថា ហិ អនេកបច្ចយប្បដិពទ្ធវុត្តិជីវិតំ អនេករូបា ច តទន្តរាយា. វុត្តញ្ហិ –
‘‘អជ្ជេវ កិច្ចមាតប្បំ, កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេ;
ន ហិ នោ សង្គរំ តេន, មហាសេនេន មច្ចុនា’’តិ. (ម. និ. ៣.២៧២; នេត្តិ. ១០៣);
កស្មា ¶ បនាយំ ជីវិតន្តរាយមេវ តាវ បុរក្ខរោតិ? ‘‘និមិត្តញ្ញុតាយ អទិដ្ឋកោសល្លេន វា’’តិ កេចិ. អបរេ ‘‘ទេវតាយ សន្តិកេ ជីវិតន្តរាយស្ស សុតត្តា’’តិ វទន្តិ. អន្តិមភវិកត្តា បន ឧបនិស្សយសម្បត្តិយា ចោទិយមានោ ឯវមាហ. ន ហិ តេសំ អប្បត្តអរហត្តានំ ជីវិតក្ខយោ ហោតិ. កិំ បន ការណា ភគវា តស្ស ធម្មំ ទេសេតុកាមោវ ទ្វិក្ខត្តុំ បដិក្ខិបិ? ឯវំ កិរស្ស អហោសិ ‘‘ឥមស្ស មំ ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ ¶ សកលសរីរំ បីតិយា និរន្តរំ ផុដំ, អតិពលវា បីតិវេគោ, ធម្មំ សុត្វាបិ ន តាវ សក្ខិស្សតិ បដិវិជ្ឈិតុំ. យាវ បន មជ្ឈត្តុបេក្ខា សណ្ឋាតិ, តាវ តិដ្ឋតុ, វីសយោជនសតំ មគ្គំ អាគតត្តា ទរថោបិស្ស កាយេ ពលវា, សោបិ តាវ បដិប្បស្សម្ភតូ’’តិ. តស្មា ទ្វិក្ខត្តុំ បដិក្ខិបិ. កេចិ បន ‘‘ធម្មស្សវនេ អាទរជននត្ថំ ភគវា ឯវមកាសី’’តិ វទន្តិ. តតិយវារំ យាចិតោ បន មជ្ឈត្តុបេក្ខំ ទរថប្បដិបស្សទ្ធិំ បច្ចុបដ្ឋិតញ្ចស្ស ជីវិតន្តរាយំ ទិស្វា ¶ ‘‘ឥទានិ ធម្មទេសនាយ កាលោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘តស្មា តិហា’’តិអាទិនា ធម្មទេសនំ អារភិ.
តត្ថ តស្មាតិ យស្មា ត្វំ ឧស្សុក្កជាតោ ហុត្វា អតិវិយ មំ យាចសិ, យស្មា វា ជីវិតន្តរាយានំ ទុជ្ជានតំ វទសិ, ឥន្ទ្រិយានិ ច តេ បរិបាកំ គតានិ, តស្មា. តិហាតិ និបាតមត្តំ. តេតិ តយា ឯវន្តិ ឥទានិ វត្តព្ពាការំ វទតិ.
សិក្ខិតព្ពន្តិ អធិសីលសិក្ខាទីនំ តិស្សន្នម្បិ សិក្ខានំ វសេន សិក្ខនំ កាតព្ពំ. យថា បន សិក្ខិតព្ពំ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋមត្តំ ភវិស្សតី’’តិអាទិមាហ.
តត្ថ ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋមត្តន្តិ រូបាយតនេ ចក្ខុវិញ្ញាណេន ទិដ្ឋមត្តំ. យថា ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ រូបេ រូបមត្តមេវ បស្សតិ, ន អនិច្ចាទិសភាវំ, ឯវមេវ សេសំ. ចក្ខុទ្វារិកវិញ្ញាណេន ហិ មេ ទិដ្ឋមត្តមេវ ភវិស្សតីតិ សិក្ខិតព្ពន្តិ អត្ថោ. អថ វា ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋំ នាម ¶ ចក្ខុវិញ្ញាណេន រូបវិជាននន្តិ អត្ថោ. មត្តន្តិ បមាណំ. ទិដ្ឋា មត្តា ឯតស្សាតិ ទិដ្ឋមត្តំ, ចក្ខុវិញ្ញាណមត្តមេវ ចិត្តំ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា អាបាថគតេ រូបេ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ន រជ្ជតិ, ន ទុស្សតិ, ន មុយ្ហតិ, ឯវំ រាគាទិវិរហេន ចក្ខុវិញ្ញាណមត្តមេវ មេ ជវនំ ភវិស្សតិ, ចក្ខុវិញ្ញាណប្បមាណេនេវ ជវនំ ឋបេស្សាមីតិ.
អថ វា ទិដ្ឋំ នាម ចក្ខុវិញ្ញាណេន ទិដ្ឋំ រូបំ, ទិដ្ឋមត្តំ នាម តត្ថេវ ឧប្បន្នំ សម្បដិច្ឆនសន្តីរណវោដ្ឋព្ពនសង្ខាតំ ចិត្តត្តយំ. យថា តំ ន រជ្ជតិ, ន ទុស្សតិ, ន មុយ្ហតិ, ឯវំ អាបាថគតេ រូបេ តេនេវ សម្បដិច្ឆនាទិប្បមាណេន ជវនំ ឧប្បាទេស្សាមិ, នាហំ តំ បមាណំ អតិក្កមិត្វា រជ្ជនាទិវសេន ឧប្បជ្ជិតុំ ទស្សាមីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯសេវ នយោ សុតមុតេ ¶ . មុតន្តិ តទារម្មណវិញ្ញាណេហិ សទ្ធិំ គន្ធរសផោដ្ឋព្ពាយតនំ វេទិតព្ពំ. វិញ្ញាតេ វិញ្ញាតមត្តន្តិ ឯត្ថ បន វិញ្ញាតំ នាម មនោទ្វារាវជ្ជនេន វិញ្ញាតារម្មណំ. តស្មិំ វិញ្ញាតេ វិញ្ញាតមត្តន្តិ អាវជ្ជនប្បមាណំ. យថា អាវជ្ជនំ ន រជ្ជតិ, ន ទុស្សតិ, ន មុយ្ហតិ, ឯវំ រជ្ជនាទិវសេន ច ឧប្បជ្ជិតុំ អទត្វា អាវជ្ជនប្បមាណេនេវ ចិត្តំ ឋបេស្សាមីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. ឯវញ្ហិ តេ, ពាហិយ, សិក្ខិតព្ពន្តិ ឯវំ ឥមាយ បដិបទាយ តយា, ពាហិយ, តិស្សន្នំ សិក្ខានំ អនុវត្តនវសេន សិក្ខិតព្ពំ.
ឥតិ ភគវា ពាហិយស្ស សំខិត្តរុចិតាយ ឆហិ វិញ្ញាណកាយេហិ សទ្ធិំ ឆឡារម្មណភេទភិន្នំ ¶ វិបស្សនាយ វិសយំ ទិដ្ឋាទីហិ ចតូហិ កោដ្ឋាសេហិ វិភជិត្វា តត្ថស្ស ញាតតីរណបរិញ្ញំ ទស្សេតិ. កថំ? ឯត្ថ ហិ រូបាយតនំ បស្សិតព្ពដ្ឋេន ទិដ្ឋំ នាម, ចក្ខុវិញ្ញាណំ បន សទ្ធិំ តំទ្វារិកវិញ្ញាណេហិ ទស្សនដ្ឋេន, តទុភយម្បិ យថាបច្ចយំ បវត្តមានំ ធម្មមត្តមេវ, ន ឯត្ថ កោចិ កត្តា វា ការេតា វា, យតោ តំ ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចំ, ឧទយព្ពយប្បដិបីឡនដ្ឋេន ទុក្ខំ, អវសវត្តនដ្ឋេន ¶ អនត្តាតិ កុតោ តត្ថ បណ្ឌិតស្ស រជ្ជនាទីនំ ឱកាសោតិ? អយមេត្ថ អធិប្បាយោ សុតាទីសុបិ.
ឥទានិ ញាតតីរណបរិញ្ញាសុ បតិដ្ឋិតស្ស ឧបរិ សហ មគ្គផលេន បហានបរិញ្ញំ ទស្សេតុំ, ‘‘យតោ ខោ តេ, ពាហិយា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ យតោតិ យទា, យស្មា វា. តេតិ តវ. តតោតិ តទា, តស្មា វា. តេនាតិ តេន ទិដ្ឋាទិនា, ទិដ្ឋាទិបដិពទ្ធេន រាគាទិនា វា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ពាហិយ, តវ យស្មិំ កាលេ យេន វា ការណេន ទិដ្ឋាទីសុ មយា វុត្តវិធិំ បដិបជ្ជន្តស្ស អវិបរីតសភាវាវពោធេន ទិដ្ឋាទិមត្តំ ភវិស្សតិ, តស្មិំ កាលេ តេន វា ការណេន ទិដ្ឋាទិបដិពទ្ធេន រាគាទិនា សហ ន ភវិស្សសិ, រត្តោ វា ទុដ្ឋោ វា មូឡ្ហោ វា ន ភវិស្សសិ, បហីនរាគាទិកត្តា តេន វា ទិដ្ឋាទិនា សហ បដិពទ្ធោ ន ភវិស្សសីតិ. តតោ ត្វំ, ពាហិយ, ន តត្ថាតិ យទា យស្មា វា ត្វំ តេន រាគេន វា រត្តោ ទោសេន វា ទុដ្ឋោ មោហេន វា មូឡ្ហោ ន ភវិស្សសិ, តទា តស្មា វា ត្វំ តត្ថ ទិដ្ឋាទិកេ ន ភវិស្សសិ, តស្មិំ ទិដ្ឋេ វា សុតមុតវិញ្ញាតេ វា ‘‘ឯតំ មម, ឯសោហមស្មិ, ឯសោ មេ អត្តា’’តិ តណ្ហាមានទិដ្ឋីហិ អល្លីនោ បតិដ្ឋិតោ ន ភវិស្សសិ. ឯត្តាវតា បហានបរិញ្ញំ មត្ថកំ បាបេត្វា ខីណាសវភូមិ ទស្សិតា.
តតោ ¶ ត្វំ, ពាហិយ, នេវិធ ន ហុរំ ន ឧភយមន្តរេនាតិ យទា ត្វំ, ពាហិយ, តេន រាគាទិនា តត្ថ ទិដ្ឋាទីសុ បដិពទ្ធោ ន ភវិស្សសិ, តទា ត្វំ នេវ ឥធលោកេ ន បរលោកេ ន ឧភយត្ថាបិ. ឯសេវន្តោ ទុក្ខស្សាតិ កិលេសទុក្ខស្ស ច វដ្ដទុក្ខស្ស ច អយមេវ ហិ អន្តោ អយំ បរិវដុមភាវោតិ អយមេវ ហិ ឯត្ថ អត្ថោ. យេ បន ‘‘ឧភយមន្តរេនា’’តិ បទំ គហេត្វា អន្តរាភវំ នាម ឥច្ឆន្តិ, តេសំ តំ មិច្ឆា. អន្តរាភវស្ស ហិ ភាវោ អភិធម្មេ បដិក្ខិត្តោយេវ. អន្តរេនាតិ វចនំ បន វិកប្បន្តរទីបនំ, តស្មា អយមេត្ថ អត្ថោ – ‘‘នេវ ឥធ ន ហុរំ, អបរោ វិកប្បោ ន ឧភយ’’ន្តិ.
អថ វា អន្តរេនាតិ វចនំ បន វិកប្បន្តរាភាវទីបនំ. តស្សត្ថោ – ‘‘នេវ ឥធ ន ហុរំ, ឧភយមន្តរេ បន ន ¶ អញ្ញដ្ឋានំ អត្ថី’’តិ. យេបិ ច ‘‘អន្តរាបរិនិព្ពាយី សម្ភវេសី’’តិ ¶ ច ឥមេសំ សុត្តបទានំ អត្ថំ អយោនិសោ គហេត្វា ‘‘អត្ថិយេវ អន្តរាភវោ’’តិ វទន្តិ, តេបិ យស្មា អវិហាទីសុ តត្ថ តត្ថ អាយុវេមជ្ឈំ អនតិក្កមិត្វា អន្តរា អគ្គមគ្គាធិគមេន អនវសេសកិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយតីតិ អន្តរាបរិនិព្ពាយី, ន អន្តរាភវភូតោតិ បុរិមស្ស សុត្តបទស្ស អត្ថោ. បច្ឆិមស្ស ច យេ ភូតា ឯវ, ន ភវិស្សន្តិ, តេ ខីណាសវា បុរិមបទេ ភូតាតិ វុត្តា. តព្ពិរុទ្ធតាយ សម្ភវមេសន្តីតិ សម្ភវេសិនោ, អប្បហីនភវសំយោជនត្តា សេខា បុថុជ្ជនា ច. ចតូសុ វា យោនីសុ អណ្ឌជជលាពុជសត្តា យាវ អណ្ឌកោសំ វត្ថិកោសញ្ច ន ភិន្ទន្តិ, តាវ សម្ភវេសី នាម, អណ្ឌកោសតោ វត្ថិកោសតោ ច ពហិ និក្ខន្តា ភូតា នាម. សំសេទជា ឱបបាតិកា ច បឋមចិត្តក្ខណេ សម្ភវេសី នាម, ទុតិយចិត្តក្ខណតោ បដ្ឋាយ ភូតា នាម. យេន វា ឥរិយាបថេន ជាយន្តិ, យាវ តតោ អញ្ញំ ន បាបុណន្តិ, តាវ សម្ភវេសិនោ, តតោ បរំ ភូតាតិ អត្ថោ. តស្មា នត្ថីតិ បដិក្ខិបិតព្ពា. សតិ ហិ ឧជុកេ បាឡិអនុគតេ អត្ថេ កិំ អនិទ្ធារិតសាមត្ថិយេន អន្តរាភវេន បរិកប្បិតេន បយោជនន្តិ.
យេ បន ‘‘សន្តានវសេន បវត្តមានានំ ធម្មានំ អវិច្ឆេទេន ទេសន្តរេសុ បាតុភាវោ ទិដ្ឋោ, យថា តំ វីហិអាទិអវិញ្ញាណកសន្តានេ, ឯវំ សវិញ្ញាណកសន្តានេបិ អវិច្ឆេទេន ទេសន្តរេសុ បាតុភាវេន ភវិតព្ពំ. អយញ្ច នយោ សតិ អន្តរាភវេ យុជ្ជតិ, ន អញ្ញថា’’តិ យុត្តិំ វទន្តិ. តេន ហិ ឥទ្ធិមតោ ចេតោវសិប្បត្តស្ស ចិត្តានុគតិកំ កាយំ ¶ អធិដ្ឋហន្តស្ស ខណេន ព្រហ្មលោកតោ ឥធូបសង្កមនេ ឥតោ វា ព្រហ្មលោកគមនេ យុត្តិ វត្តព្ពា. យទិ សព្ពត្ថេវ អវិច្ឆិន្នទេសេ ធម្មានំ បវត្តិ ឥច្ឆិតា, យទិបិ សិយា ឥទ្ធិមន្តានំ ឥទ្ធិវិសយោ អចិន្តេយ្យោតិ. តំ ឥធាបិ សមានំ ‘‘កម្មវិបាកោ ¶ អចិន្តេយ្យោ’’តិ វចនតោ. តស្មា តំ តេសំ មតិមត្តមេវ. អចិន្តេយ្យសភាវា ហិ សភាវធម្មា, តេ កត្ថចិ បច្ចយវសេន វិច្ឆិន្នទេសេ បាតុភវន្តិ, កត្ថចិ អវិច្ឆិន្នទេសេ. តថា ហិ មុខឃោសាទីហិ បច្ចយេហិ អញ្ញស្មិំ ទេសេ អាទាសបព្ពតប្បទេសាទិកេ បដិពិម្ពបដិឃោសាទិកំ បច្ចយុប្បន្នំ និព្ពត្តមានំ ទិស្សតិ, តស្មា ន សព្ពំ សព្ពត្ថ ឧបនេតព្ពន្តិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារោ បន បដិពិម្ពស្ស ឧទាហរណភាវសាធនាទិកោ អន្តរាភវកថាវិចារោ កថាវត្ថុបករណស្ស (កថា. ៥០៥; កថា. អដ្ឋ. ៥០៥) ដីកាយំ គហេតព្ពោ.
អបរេ បន ‘‘ឥធាតិ កាមភវោ, ហុរន្តិ អរូបភវោ, ឧភយមន្តរេនាតិ រូបភវោ វុត្តោ’’តិ. អញ្ញេ ‘‘ឥធាតិ អជ្ឈត្តិកាយតនានិ, ហុរន្តិ ពាហិរាយតនានិ, ឧភយមន្តរេនាតិ ចិត្តចេតសិកា’’តិ. ‘‘ឥធាតិ វា បច្ចយធម្មា, ហុរន្តិ បច្ចយុប្បន្នធម្មា, ឧភយមន្តរេនាតិ បណ្ណត្តិធម្មា ¶ វុត្តា’’តិ វទន្តិ. តំ សព្ពំ អដ្ឋកថាសុ នត្ថិ. ឯវំ តាវ ‘‘ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋមត្តំ ភវិស្សតី’’តិអាទិនា ទិដ្ឋាទិវសេន ចតុធា តេភូមកធម្មា សង្គហេតព្ពា. តត្ថ សុភសុខនិច្ចអត្តគ្គាហបរិវជ្ជនមុខេន អសុភទុក្ខានិច្ចានត្តានុបស្សនា ទស្សិតាតិ ហេដ្ឋិមាហិ វិសុទ្ធីហិ សទ្ធិំ សង្ខេបេនេវ វិបស្សនា កថិតា. ‘‘តតោ ត្វំ, ពាហិយ, ន តេនា’’តិ ឥមិនា រាគាទីនំ សមុច្ឆេទស្ស អធិប្បេតត្តា មគ្គោ. ‘‘តតោ ត្វំ, ពាហិយ, ន តត្ថា’’តិ ឥមិនា ផលំ. ‘‘នេវិធា’’តិអាទិនា អនុបាទិសេសា បរិនិព្ពានធាតុ កថិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ ពាហិយស្ស…បេ… អាសវេហិ ចិត្តំ វិមុច្ចី’’តិ.
ឥមាយ សំខិត្តបទាយ ទេសនាយ តាវទេវាតិ តស្មិំយេវ ខណេ, ន កាលន្តរេ. អនុបាទាយាតិ អគ្គហេត្វា. អាសវេហីតិ អាភវគ្គំ អាគោត្រភុំ សវនតោ បវត្តនតោ ចិរបារិវាសិយដ្ឋេន មទិរាទិអាសវសទិសតាយ ច ‘‘អាសវា’’តិ ¶ លទ្ធនាមេហិ កាមរាគាទីហិ. វិមុច្ចីតិ សមុច្ឆេទវិមុត្តិយា បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តិយា ច វិមុច្ចិ និស្សជ្ជិ. សោ ហិ សត្ថុ ធម្មំ សុណន្តោ ឯវ សីលានិ សោធេត្វា យថាលទ្ធំ ចិត្តសមាធិំ និស្សាយ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា ខិប្បាភិញ្ញតាយ តាវទេវ សព្ពាសវេ ខេបេត្វា ¶ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. សោ សំសារសោតំ ឆិន្ទិត្វា កតវដ្ដបរិយន្តោ អន្តិមទេហធរោ ហុត្វា ឯកូនវីសតិយា បច្ចវេក្ខណាសុ បវត្តាសុ ធម្មតាយ ចោទិយមានោ ភគវន្តំ បព្ពជ្ជំ យាចិ. ‘‘បរិបុណ្ណំ តេ បត្តចីវរ’’ន្តិ បុដ្ឋោ ‘‘ន បរិបុណ្ណ’’ន្តិ អាហ. អថ នំ សត្ថា ‘‘តេន ហិ បត្តចីវរំ បរិយេសា’’តិ វត្វា បក្កាមិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ ភគវា…បេ… បក្កាមី’’តិ.
សោ កិរ កស្សបទសពលស្ស សាសនេ វីសវស្សសហស្សានិ សមណធម្មំ ករោន្តោ ‘‘ភិក្ខុនា នាម អត្តនា បច្ចយេ លភិត្វា យថាទានំ ករោន្តេន អត្តនាវ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ ឯកស្ស ភិក្ខុស្សបិ បត្តេន វា ចីវរេន វា សង្គហំ នាកាសិ, តេនស្ស ឯហិភិក្ខុឧបសម្បទាយ ឧបនិស្សយោ នាហោសិ. កេចិ បនាហុ – ‘‘សោ កិរ ពុទ្ធសុញ្ញេ លោកេ ចោរោ ហុត្វា ធនុកលាបំ សន្នយ្ហិត្វា អរញ្ញេ ចោរិកំ ករោន្តោ ឯកំ បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វា បត្តចីវរលោភេន តំ ឧសុនា វិជ្ឈិត្វា បត្តចីវរំ គណ្ហិ, តេនស្ស ឥទ្ធិមយបត្តចីវរំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ, សត្ថា តំ ញត្វា ឯហិភិក្ខុភាវេន បព្ពជ្ជំ ន អទាសី’’តិ. តម្បិ បត្តចីវរបរិយេសនំ ចរមានំ ឯកា ធេនុ វេគេន អាបតន្តី បហរិត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេសិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អថ ខោ អចិរបក្កន្តស្ស ភគវតោ ពាហិយំ ទារុចីរិយំ គាវី តរុណវច្ឆា អធិបតិត្វា ជីវិតា វោរោបេសី’’តិ.
តត្ថ ¶ អចិរបក្កន្តស្សាតិ ន ចិរំ បក្កន្តស្ស ភគវតោ. គាវី តរុណវច្ឆាតិ ឯកា យក្ខិនី តរុណវច្ឆធេនុរូបា. អធិបតិត្វាតិ អភិភវិត្វា មទ្ទិត្វា. ជីវិតា វោរោបេសីតិ បុរិមស្មិំ អត្តភាវេ លទ្ធាឃាតតាយ ទិដ្ឋមត្តេនេវ ¶ វេរិចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា សិង្គេន បហរិត្វា ជីវិតា វោរោបេសិ.
សត្ថា បិណ្ឌាយ ចរិត្វា កតភត្តកិច្ចោ សម្ពហុលេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ នគរតោ និក្ខមន្តោ ពាហិយស្ស សរីរំ សង្ការដ្ឋានេ បតិតំ ទិស្វា ភិក្ខូ អាណាបេសិ – ‘‘ភិក្ខវេ, ឯកស្មិំ ឃរទ្វារេ ឋត្វា មញ្ចកំ អាហរាបេត្វា ឥទំ សរីរំ នគរតោ នីហរិត្វា ឈាបេត្វា ថូបំ ករោថា’’តិ, ភិក្ខូ តថា អកំសុ. កត្វា ច បន វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា អត្តនា កតកិច្ចំ អារោចេត្វា តស្ស អភិសម្បរាយំ បុច្ឆិំសុ. អថ នេសំ ភគវា តស្ស បរិនិព្ពុតភាវំ អាចិក្ខិ. ភិក្ខូ ‘‘តុម្ហេ, ភន្តេ, ‘ពាហិយោ ទារុចីរិយោ អរហត្តំ បត្តោ’តិ វទថ, កទា សោ អរហត្តំ បត្តោ’’តិ ¶ បុច្ឆិំសុ. ‘‘មម ធម្មំ សុតកាលេ’’តិ ច វុត្តេ ‘‘កទា បនស្ស តុម្ហេហិ ធម្មោ កថិតោ’’តិ? ‘‘បិណ្ឌាយ ចរន្តេន អជ្ជេវ អន្តរវីថិយំ ឋត្វា’’តិ. ‘‘អប្បមត្តកោ សោ, ភន្តេ, តុម្ហេហិ អន្តរវីថិយំ ឋត្វា កថិតធម្មោ, កថំ សោ តាវតកេន វិសេសំ និព្ពត្តេសី’’តិ? ‘‘កិំ, ភិក្ខវេ, មម ធម្មំ ‘អប្បំ វា ពហុំ វា’តិ បមិណថ, អនេកានិ គាថាសហស្សានិបិ អនត្ថសំហិតានិ ន សេយ្យោ, អត្ថនិស្សិតំ បន ឯកម្បិ គាថាបទំ សេយ្យោ’’តិ ទស្សេន្តោ –
‘‘សហស្សមបិ ចេ គាថា, អនត្ថបទសញ្ហិតា;
ឯកំ គាថាបទំ សេយ្យោ, យំ សុត្វា ឧបសម្មតី’’តិ. (ធ. ប. ១០១) –
ធម្មបទេ ឥមំ គាថំ វត្វា ‘‘ន កេវលំ សោ បរិនិព្ពានមត្តេន, អថ ខោ មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ខិប្បាភិញ្ញានំ អគ្គភាវេនបិ បូជារហោ’’តិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ខិប្បាភិញ្ញានំ, យទិទំ ពាហិយោ ទារុចីរិយោ’’តិ (អ. និ. ១.២១៦) តំ អាយស្មន្តំ ឯតទគ្គេ ឋបេសិ. តំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ ភគវា សាវត្ថិយំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា…បេ… បរិនិព្ពុតោ, ភិក្ខវេ, ពាហិយោ ទារុចីរិយោ’’តិ.
តត្ថ បច្ឆាភត្តន្តិ ភត្តកិច្ចតោ បច្ឆា. បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោតិ បិណ្ឌបាតបរិយេសនតោ បដិនិវត្តោ. បទទ្វយេនាបិ កតភត្តកិច្ចោតិ វុត្តំ ហោតិ. នីហរិត្វាតិ នគរតោ ពហិ នេត្វា. ឈាបេថាតិ ទហថ. ថូបញ្ចស្ស ករោថាតិ អស្ស ពាហិយស្ស សរីរធាតុយោ គហេត្វា ចេតិយញ្ច ករោថ ¶ . តត្ថ ការណមាហ – ‘‘សព្រហ្មចារី វោ, ភិក្ខវេ, កាលកតោ’’តិ. តស្សត្ថោ – យំ តុម្ហេ សេដ្ឋដ្ឋេន ព្រហ្មំ អធិសីលាទិបដិបត្តិធម្មំ សន្ទិដ្ឋំ ចរថ, តំ សោ តុម្ហេហិ សមានំ ព្រហ្មំ អចរីតិ សព្រហ្មចារី មរណកាលស្ស បត្តិយាវ កាលកតោ, តស្មា តំ មញ្ចកេន នីហរិត្វា ឈាបេថ, ថូបញ្ចស្ស ករោថាតិ.
តស្ស កា គតីតិ បញ្ចសុ គតីសុ តស្ស កតមា គតិ ឧបបត្តិ ភវភូតា, គតីតិ និប្ផត្តិ, អរិយោ បុថុជ្ជនោ វាតិ កា និដ្ឋាតិ អត្ថោ. អភិសម្បរាយោតិ បេច្ច ភវុប្បត្តិ ភវនិរោធោ វា. កិញ្ចាបិ តស្ស ថូបករណាណត្តិយាវ បរិនិព្ពុតភាវោ អត្ថតោ បកាសិតោ ហោតិ, យេ បន ភិក្ខូ តត្តកេន ន ជានិំសុ, តេ ‘‘តស្ស កា គតី’’តិ ¶ បុច្ឆិំសុ. បាកដតរំ វា ការាបេតុកាមា តថា ភគវន្តំ បុច្ឆិំសុ.
បណ្ឌិតោតិ អគ្គមគ្គបញ្ញាយ អធិគតត្តា បណ្ឌេន ឥតោ គតោ បវត្តោតិ បណ្ឌិតោ. បច្ចបាទីតិ បដិបជ្ជិ. ធម្មស្សាតិ លោកុត្តរធម្មស្ស. អនុធម្មន្តិ សីលវិសុទ្ធិអាទិបដិបទាធម្មំ. អថ វា ធម្មស្សាតិ និព្ពានធម្មស្ស. អនុធម្មន្តិ អរិយមគ្គផលធម្មំ. ន ច មំ ធម្មាធិករណន្តិ ធម្មទេសនាហេតុ ន ច មំ វិហេសេសិ យថានុសិដ្ឋំ បដិបន្នត្តា. យោ ហិ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា កម្មដ្ឋានំ វា គហេត្វា យថានុសិដ្ឋំ ន បដិបជ្ជតិ, សោ សត្ថារំ វិហេសេតិ នាម. យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘វិហិំសសញ្ញី បគុណំ ន ភាសិំ, ធម្មំ បណីតំ មនុជេសុ ព្រហ្មេ’’តិ (មហាវ. ៩; ម. និ. ១.២៨៣; ២.៣៣៩). អថ វា ន ច មំ ធម្មាធិករណន្តិ ន ច ឥមំ ធម្មាធិករណំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – វដ្ដទុក្ខតោ និយ្យានហេតុភូតំ ឥមំ មម សាសនធម្មំ សុប្បដិបន្នត្តា ន វិហេសេតិ. ទុប្បដិបន្នោ ហិ សាសនំ ភិន្ទន្តោ សត្ថុ ¶ ធម្មសរីរេ បហារំ ទេតិ នាម. អយំ បន សម្មាបដិបត្តិំ មត្ថកំ បាបេត្វា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ. តេន វុត្តំ – ‘‘បរិនិព្ពុតោ, ភិក្ខវេ, ពាហិយោ ទារុចីរិយោ’’តិ.
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ឯតំ ថេរស្ស ពាហិយស្ស អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពុតភាវំ, តថា បរិនិព្ពុតានញ្ច ខីណាសវានំ គតិយា បចុរជនេហិ ទុព្ពិញ្ញេយ្យភាវំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ អប្បតិដ្ឋិតបរិនិព្ពានានុភាវទីបកំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ យត្ថាតិ យស្មិំ និព្ពានេ អាបោ ច ន គាធតិ, បថវី ច តេជោ ច វាយោ ច ន គាធតិ, ន បតិដ្ឋាតិ. កស្មា? និព្ពានស្ស អសង្ខតសភាវត្តា. ន ហិ តត្ថ សង្ខតធម្មានំ លេសោបិ ¶ សម្ភវតិ. សុក្កាតិ សុក្កវណ្ណតាយ សុក្កាតិ លទ្ធនាមា គហនក្ខត្តតារកា. ន ជោតន្តីតិ ន ភាសន្តិ. អាទិច្ចោ នប្បកាសតីតិ តីសុ ទីបេសុ ឯកស្មិំ ខណេ អាលោកផរណសមត្ថោ អាទិច្ចោបិ អាភាវសេន ន ទិព្ពតិ. ន តត្ថ ចន្ទិមា ភាតីតិ សតិបិ ភាសុរភាវេ កន្តសីតលកិរណោ ចន្ទោបិ តស្មិំ និព្ពានេ អភាវតោ ឯវ អត្តនោ ជុណ្ហាវិភាសនេន ន វិរោចតិ. យទិ តត្ថ ចន្ទិមសូរិយាទយោ នត្ថិ, លោកន្តរោ វិយ និច្ចន្ធការមេវ ¶ តំ ភវេយ្យាតិ អាសង្កំ សន្ធាយាហ ‘‘តមោ តត្ថ ន វិជ្ជតី’’តិ. សតិ ហិ រូបាភាវេ តមោ នាម ន សិយា.
យទា ច អត្តនា វេទិ, មុនិ មោនេន ព្រាហ្មណោតិ ចតុសច្ចមុននតោ មោនន្តិ លទ្ធនាមេន មគ្គញាណេន កាយមោនេយ្យាទីហិ ច សមន្នាគតត្តា ‘‘មុនី’’តិ លទ្ធនាមោ អរិយសាវកព្រាហ្មណោ តេនេវ មោនសង្ខាតេន បដិវេធញាណេន យទា យស្មិំ កាលេ អគ្គមគ្គក្ខណេ អត្តនា សយមេវ អនុស្សវាទិកេ បហាយ អត្តបច្ចក្ខំ កត្វា និព្ពានំ វេទិ បដិវិជ្ឈិ. ‘‘អវេទី’’តិបិ បាឋោ, អញ្ញាសីតិ អត្ថោ. អថ រូបា អរូបា ច, សុខទុក្ខា បមុច្ចតីតិ អថាតិ តស្ស និព្ពានស្ស ជាននតោ បច្ឆា. រូបាតិ រូបធម្មា, តេន បញ្ចវោការភវោ ឯកវោការភវោ ច គហិតោ ហោតិ. អរូបាតិ អរូបធម្មា, តេន រូបេនាមិស្សីកតោ ¶ អរូបភវោ គហិតោ ហោតិ. សោ ‘‘ចតុវោការភវោ’’តិបិ វុច្ចតិ. សុខទុក្ខាតិ សព្ពត្ថ ឧប្បជ្ជនកសុខទុក្ខតោបិ វដ្ដតោ. អថ វា រូបាតិ រូបលោកបដិសន្ធិតោ. អរូបាតិ អរូបលោកបដិសន្ធិតោ. សុខទុក្ខាតិ កាមាវចរបដិសន្ធិតោ. កាមភវោ ហិ ព្យាមិស្សសុខទុក្ខោ. ឯវមេតស្មា សកលតោបិ វដ្ដតោ អច្ចន្តមេវ មុច្ចតីតិ គាថាទ្វយេនបិ ភគវា ‘‘មយ្ហំ បុត្តស្ស ពាហិយស្ស ឯវរូបា និព្ពានគតី’’តិ ទស្សេតិ.
ទសមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
និដ្ឋិតា ច ពោធិវគ្គវណ្ណនា.
២. មុចលិន្ទវគ្គោ
១. មុចលិន្ទសុត្តវណ្ណនា
១១. មុចលិន្ទវគ្គស្ស ¶ ¶ ¶ បឋមេ មុចលិន្ទមូលេតិ ឯត្ថ មុចលិន្ទោ វុច្ចតិ នីបរុក្ខោ. សោ ‘‘និចុលោ’’តិបិ វុច្ចតិ, តស្ស សមីបេ. កេចិ បន ‘‘មុចលោតិ តស្ស រុក្ខស្ស នាមំ, តំ វនជេដ្ឋកតាយ បន មុចលិន្ទោតិ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. មហា អកាលមេឃោតិ អសម្បត្តេ វស្សកាលេ ឧប្បន្នមហាមេឃោ. សោ ហិ គិម្ហានំ បច្ឆិមេ មាសេ សកលចក្កវាឡគព្ភំ បូរេន្តោ ឧទបាទិ. សត្តាហវទ្ទលិកាតិ តស្មិំ ឧប្បន្នេ សត្តាហំ អវិច្ឆិន្នវុដ្ឋិកា អហោសិ. សីតវាតទុទ្ទិនីតិ សា ច សត្តាហវទ្ទលិកា ឧទកផុសិតសម្មិស្សេន សីតវាតេន សមន្តតោ បរិព្ភមន្តេន ទុសិតទិវសត្តា ទុទ្ទិនី នាម អហោសិ. មុចលិន្ទោ នាម នាគរាជាតិ តស្សេវ មុចលិន្ទរុក្ខស្ស សមីបេ បោក្ខរណិយា ហេដ្ឋា នាគភវនំ អត្ថិ, តត្ថ និព្ពត្តោ មហានុភាវោ នាគរាជា. សកភវនាតិ អត្តនោ នាគភវនតោ. សត្តក្ខត្តុំ ភោគេហិ បរិក្ខិបិត្វាតិ សត្តវារេ អត្តនោ សរីរភោគេហិ ភគវតោ កាយំ បរិវារេត្វា. ឧបរិមុទ្ធនិ មហន្តំ ផណំ វិហច្ចាតិ ភគវតោ មុទ្ធប្បទេសស្ស ឧបរិ អត្តនោ មហន្តំ ផណំ បសារេត្វា. ‘‘ផណំ ករិត្វា’’តិបិ បាឋោ, សោ ឯវត្ថោ.
តស្ស កិរ នាគរាជស្ស ឯតទហោសិ ‘‘ភគវា ច មយ្ហំ ភវនសមីបេ រុក្ខមូលេ និសិន្នោ, អយញ្ច សត្តាហវទ្ទលិកា វត្តតិ, វាសាគារមស្ស លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ សត្តរតនមយំ បាសាទំ និម្មិនិតុំ សក្កោន្តោបិ ‘‘ឯវំ កតេ កាយសារោ គហិតោ ន ភវិស្សតិ, ទសពលស្ស កាយវេយ្យាវច្ចំ ករិស្សាមី’’តិ មហន្តំ អត្តភាវំ កត្វា ¶ សត្ថារំ សត្តក្ខត្តុំ ភោគេហិ បរិក្ខិបិត្វា ឧបរិ ផណំ កត្វា ធារេសិ. ‘‘បរិក្ខេបព្ភន្តរំ លោហបាសាទេ ភណ្ឌាគារគព្ភប្បមាណំ អហោសី’’តិ ខន្ធកដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៥) វុត្តំ. មជ្ឈិមដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ហេដ្ឋាលោហបាសាទប្បមាណ’’ន្តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.២៨៤). ‘‘ឥច្ឆិតិច្ឆិតេន ឥរិយាបថេន សត្ថា វិហរិស្សតី’’តិ កិរ នាគរាជស្ស អជ្ឈាសយោ. ភគវា បន យថានិសិន្នោវ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ. តញ្ច ឋានំ សុបិហិតវាតបានំ សុផុសិតអគ្គឡទ្វារំ កូដាគារំ វិយ អហោសិ. មា ¶ ភគវន្តំ សីតន្តិអាទិ តស្ស តថា ករិត្វា ឋានការណបរិទីបនំ. សោ ហិ ¶ ‘‘មា ភគវន្តំ សីតំ ពាធយិត្ថ, មា ឧណ្ហំ, មា ឌំសាទិសម្ផស្សោ ពាធយិត្ថា’’តិ តថា ករិត្វា អដ្ឋាសិ.
តត្ថ កិញ្ចាបិ សត្តាហវទ្ទលិកាយ ឧណ្ហមេវ នត្ថិ, សចេ បន អន្តរន្តរា មេឃោ វិគច្ឆេយ្យ, ឧណ្ហំ ភវេយ្យ, តម្បិ មា ពាធយិត្ថាតិ ឯវំ តស្ស ចិន្តេតុំ យុត្តំ. កេចិ បនេត្ថ វទន្តិ ‘‘ឧណ្ហគ្គហណំ ភោគបរិក្ខេបស្ស វិបុលភាវករណេ ការណកិត្តនំ. ខុទ្ទកេ ហិ តស្មិំ ភគវន្តំ នាគស្ស សរីរសម្ភូតា ឧស្មា ពាធេយ្យ, វិបុលភាវករណេន បន តាទិសំ ‘មា ឧណ្ហំ ពាធយិត្ថា’តិ តថា ករិត្វា អដ្ឋាសី’’តិ.
វិទ្ធន្តិ ឧព្ពិទ្ធំ, មេឃវិគមេន ទូរីភូតន្តិ អត្ថោ. វិគតវលាហកន្តិ អបគតមេឃំ. ទេវន្តិ អាកាសំ. វិទិត្វាតិ ‘‘ឥទានិ វិគតវលាហកោ អាកាសោ, នត្ថិ ភគវតោ សីតាទិឧបទ្ទវោ’’តិ ញត្វា. វិនិវេឋេត្វាតិ អបនេត្វា. សកវណ្ណន្តិ អត្តនោ នាគរូបំ. បដិសំហរិត្វាតិ អន្តរធាបេត្វា. មាណវកវណ្ណន្តិ កុមារករូបំ.
ឯតមត្ថន្តិ វិវេកសុខប្បដិសំវេទិនោ យត្ថ កត្ថចិ សុខមេវ ហោតីតិ ឯតមត្ថំ សព្ពាការេន ជានិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ វិវេកសុខានុភាវទីបកំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ សុខោ វិវេកោតិ និព្ពានសង្ខាតោ ឧបធិវិវេកោ សុខោ. តុដ្ឋស្សាតិ ចតុមគ្គញាណសន្តោសេន តុដ្ឋស្ស. សុតធម្មស្សាតិ បកាសិតធម្មស្ស វិស្សុតធម្មស្ស. បស្សតោតិ តំ វិវេកំ, យំ វា កិញ្ចិ បស្សិតព្ពំ នាម, តំ សព្ពំ ¶ អត្តនោ វីរិយពលាធិគតេន ញាណចក្ខុនា បស្សន្តស្ស. អព្យាបជ្ជន្តិ អកុប្បនភាវោ, ឯតេន មេត្តាបុព្ពភាគោ ទស្សិតោ. បាណភូតេសុ សំយមោតិ សត្តេសុ ច សំយមោ អវិហិំសនភាវោ សុខោតិ អត្ថោ. ឯតេន ករុណាបុព្ពភាគោ ទស្សិតោ.
សុខា វិរាគតា លោកេតិ វិគតរាគតាបិ លោកេ សុខា. កីទិសី? កាមានំ សមតិក្កមោតិ, យា កាមានំ សមតិក្កមោតិ វុច្ចតិ, សា វិគតរាគតាបិ សុខាតិ អត្ថោ, ឯតេន អនាគាមិមគ្គោ កថិតោ. អស្មិមានស្ស យោ វិនយោតិ ឥមិនា បន អរហត្តំ កថិតំ. អរហត្តញ្ហិ អស្មិមានស្ស បដិប្បស្សទ្ធិវិនយោតិ វុច្ចតិ, ឥតោ បរញ្ច សុខំ នាម នត្ថិ, តេនាហ ‘‘ឯតំ វេ បរមំ សុខ’’ន្តិ. ឯវំ អរហត្តេន ទេសនាយ កូដំ គណ្ហីតិ.
បឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
២. រាជសុត្តវណ្ណនា
១២. ទុតិយេ ¶ ¶ សម្ពហុលានន្តិ វិនយបរិយាយេន តយោ ជនា ‘‘សម្ពហុលា’’តិ វុច្ចន្តិ, តតោ បរំ សង្ឃោ. សុត្តន្តបរិយាយេន បន តយោ តយោ ឯវ, តតោ ឧទ្ធំ សម្ពហុលា. តស្មា ឥធាបិ សុត្តន្តបរិយាយេន សម្ពហុលាតិ វេទិតព្ពា. ឧបដ្ឋានសាលាយន្តិ ធម្មសភាមណ្ឌបេ. សា ហិ ធម្មំ ទេសេតុំ អាគតស្ស តថាគតស្ស ភិក្ខូនំ ឧបដ្ឋានករណដ្ឋានន្តិ ‘‘ឧបដ្ឋានសាលា’’តិ វុច្ចតិ. អថ វា យត្ថ ភិក្ខូ វិនយំ វិនិច្ឆិនន្តិ, ធម្មំ កថេន្តិ, សាកច្ឆំ សមាបជ្ជន្តិ, សន្និបតនវសេន បកតិយា ឧបតិដ្ឋន្តិ, សា សាលាបិ មណ្ឌបោបិ ‘‘ឧបដ្ឋានសាលា’’ត្វេវ វុច្ចតិ. តត្ថាបិ ហិ ពុទ្ធាសនំ និច្ចំ បញ្ញត្តមេវ ហោតិ. ឥទញ្ហិ ពុទ្ធានំ ធរមានកាលេ ¶ ភិក្ខូនំ ចារិត្តំ. សន្និសិន្នានន្តិ និសជ្ជនវសេន សង្គម្ម និសិន្នានំ. សន្និបតិតានន្តិ តតោ តតោ អាគន្ត្វា សន្និបតនវសេន សន្និបតិតានំ. អថ វា ពុទ្ធាសនំ បុរតោ កត្វា សត្ថុ សម្មុខេ វិយ អាទរុប្បត្តិយា សក្កច្ចំ និសីទនវសេន សន្និសិន្នានំ, សមានជ្ឈាសយត្តា អញ្ញមញ្ញស្មិំ អជ្ឈាសយេន សុដ្ឋុ សម្មា ច និបតនវសេន សន្និបតិតានំ. អយន្តិ ឥទានិ វុច្ចមានំ និទ្ទិសតិ. អន្តរាកថាតិ កម្មដ្ឋានមនសិការឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីនំ អន្តរា អញ្ញា ឯកា កថា, អថ វា មជ្ឈន្ហិកេ លទ្ធស្ស សុគតោវាទស្ស, សាយំ លភិតព្ពស្ស ធម្មស្សវនស្ស ច អន្តរា បវត្តត្តា អន្តរាកថា, សមណសមាចារស្សេវ វា អន្តរា បវត្តា អញ្ញា ឯកា កថាតិ អន្តរាកថា. ឧទបាទីតិ ឧប្បន្នា.
ឥមេសំ ទ្វិន្នំ រាជូនន្តិ និទ្ធារណេ សាមិវចនំ. មហទ្ធនតរោ វាតិអាទីសុ បថវិយំ និខណិត្វា ឋបិតំ សត្តរតននិចយសង្ខាតំ មហន្តំ ធនំ ឯតស្សាតិ មហទ្ធនោ, ទ្វីសុ អយំ អតិសយេន មហទ្ធនោតិ មហទ្ធនតរោ. វាសទ្ទោ វិកប្បត្ថោ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. អយំ បន វិសេសោ – និច្ចបរិព្ពយវសេន មហន្តោ ភោគោ ឯតស្សាតិ មហាភោគោ. ទេវសិកំ បវិសនអាយភូតោ មហន្តោ កោសោ ឯតស្សាតិ មហាកោសោ. អបរេ បន ‘‘ទេវសិកំ បវិសនអាយភូតំ មណិសារផេគ្គុគុម្ពាទិភេទភិន្នំ បរិគ្គហវត្ថុ ធនំ, តទេវ សារគព្ភាទីសុ និហិតំ កោសោ’’តិ វទន្តិ. វជិរោ, មហានីលោ, ឥន្ទនីលោ, មរកតោ, វេឡុរិយោ, បទុមរាគោ, ផុស្សរាគោ, កក្កេតនោ, បុលាកោ, វិមលោ, លោហិតង្កោ ¶ , ផលិកោ, បវាឡោ, ជោតិរសោ, គោមុត្តកោ, គោមេទកោ, សោគន្ធិកោ, មុត្តា, សង្ខោ, អញ្ជនមូលោ, រាជបដ្ដោ, អមតំសកោ, បិយកោ, ព្រាហ្មណី ចាតិ ចតុព្ពីសតិ មណិ នាម. សត្ត ¶ លោហានិ កហាបណោ ច សារោ នាម. សយនច្ឆាទនបាវុរណគជទន្តសិលាទីនិ ផេគ្គុ នាម. ចន្ទនាគរុកុង្កុមតគរកប្បូរាទិ គុម្ពា នាម. តត្ថ បុរិមេន អាទិសទ្ទេន សាលិវីហិអាទិមុគ្គមាសាទិបុព្ពណ្ណាបរណ្ណភេទំ ធញ្ញវិកតិំ អាទិំ ¶ កត្វា យំ សត្តានំ ឧបភោគបរិភោគភូតំ វត្ថុ, តំ សព្ពំ សង្គយ្ហតិ. មហន្តំ វិជិតំ រដ្ឋំ ឯតស្សាតិ មហាវិជិតោ. មហន្តោ ហត្ថិអស្សាទិវាហនោ ឯតស្សាតិ មហាវាហនោ. មហន្តំ សេនាពលញ្ចេវ ថាមពលញ្ច ឯតស្សាតិ មហព្ពលោ. ឥច្ឆិតនិព្ពត្តិសង្ខាតា បុញ្ញកម្មនិប្ផន្នា មហតី ឥទ្ធិ ឯតស្សាតិ មហិទ្ធិកោ. តេជសង្ខាតោ ឧស្សាហមន្តបភុសត្តិសង្ខាតោ វា មហន្តោ អានុភាវោ ឯតស្សាតិ មហានុភាវោ.
ឯត្ថ ច បឋមេន អាយសម្បទា, ទុតិយេន វិត្តូបករណសម្បទា, តតិយេន វិភវសម្បទា, ចតុត្ថេន ជនបទសម្បទា, បញ្ចមេន យានសម្បទា, ឆដ្ឋេន បរិវារសម្បទាយ សទ្ធិំ អត្តសម្បទា, សត្តមេន បុញ្ញកម្មសម្បទា, អដ្ឋមេន បភាវសម្បទា តេសំ រាជូនំ បកាសិតា ហោតិ. តេន យា សា សាមិសម្បត្តិ, អមច្ចសម្បត្តិ, សេនាសម្បត្តិ, រដ្ឋសម្បត្តិ, វិភវសម្បត្តិ, មិត្តសម្បត្តិ, ទុគ្គសម្បត្តីតិ សត្ត បកតិសម្បទា រាជូនំ ឥច្ឆិតព្ពា. តា សព្ពា យថារហំ បរិទីបិតាតិ វេទិតព្ពា.
ទានាទីហិ ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ បរិសំ រញ្ជេតីតិ រាជា. មគធានំ ឥស្សរោតិ មាគធោ. មហតិយា សេនាយ សមន្នាគតត្តា សេនិយគោត្តត្តា វា សេនិយោ. ពិម្ពិ វុច្ចតិ សុវណ្ណំ, តស្មា សារពិម្ពិវណ្ណតាយ ពិម្ពិសារោ. កេចិ បន ‘‘នាមមេវេតំ តស្ស រញ្ញោ’’តិ វទន្តិ. បច្ចាមិត្តំ បរសេនំ ជិនាតីតិ បសេនទិ. កោសលរដ្ឋស្ស អធិបតីតិ កោសលោ. អយញ្ចរហីតិ ឯត្ថ ចរហីតិ និបាតមត្តំ. វិប្បកតាតិ អបរិយោសិតា. អយំ តេសំ ភិក្ខូនំ អន្តរាកថា អនិដ្ឋិតាតិ ¶ អត្ថោ.
សាយន្ហសមយន្តិ សាយន្ហេ ឯកំ សមយំ. បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោតិ តតោ តតោ រូបាទិអារម្មណតោ ចិត្តស្ស បដិសំហរណតោ បដិសល្លានសង្ខាតាយ ¶ ផលសមាបត្តិតោ យថាកាលបរិច្ឆេទំ វុដ្ឋិតោ. ភគវា ហិ បុព្ពណ្ហសមយំ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ សាវត្ថិំ បវិសិត្វា ភិក្ខូនំ សុលភបិណ្ឌបាតំ កត្វា កតភត្តកិច្ចោ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សាវត្ថិតោ និក្ខមិត្វា វិហារំ បវិសិត្វា គន្ធកុដិប្បមុខេ ឋត្វា វត្តំ ទស្សេត្វា ឋិតានំ ភិក្ខូនំ យថាសមុដ្ឋិតំ សុគតោវាទំ ទត្វា តេសុ អរញ្ញរុក្ខមូលាទិទិវាដ្ឋានំ ឧទ្ទិស្ស គតេសុ គន្ធកុដិំ បវិសិត្វា ផលសមាបត្តិសុខេន ទិវសភាគំ វីតិនាមេត្វា យថាកាលបរិច្ឆេទេ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ, ‘‘មយ្ហំ ឧបគមនំ អាគមយមានា ចតស្សោ បរិសា សកលវិហារំ បរិបូរេន្តិយោ និសិន្នា, ឥទានិ មេ ធម្មទេសនត្ថំ ធម្មសភាមណ្ឌលំ ឧបគន្តុំ កាលោ’’តិ អាសនតោ វុដ្ឋាយ, កេសរសីហោ វិយ កញ្ចនគុហាយ សុរភិគន្ធកុដិតោ និក្ខមិត្វា យូថំ ឧបសង្កមន្តោ មត្តវរវារណោ វិយ អកាយចាបល្លេន ¶ ចារុវិក្កន្តគមនោ អសីតិអនុព្យញ្ជនប្បដិមណ្ឌិតពាត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណសមុជ្ជលាយ ព្យាមប្បភាយ បរិក្ខេបវិលាសសម្បន្នាយ បភស្សរកេតុមាលាលង្កតាយ នីលបីតលោហិតោទាតមញ្ជិដ្ឋបភស្សរានំ វសេន ឆព្ពណ្ណពុទ្ធរំសិយោ វិស្សជ្ជេន្តិយា អចិន្តេយ្យានុភាវាយ អនុបមាយ ពុទ្ធលីលាយ សមន្នាគតាយ រូបកាយសម្បត្តិយា សកលវិហារំ ឯកាលោកំ កុរុមានោ ឧបដ្ឋានសាលំ ឧបសង្កមិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ ភគវា…បេ… តេនុបសង្កមី’’តិ.
ឯវំ ឧបសង្កមិត្វា វត្តំ ទស្សេត្វា និសិន្នេ តេ ភិក្ខូ តុណ្ហីភូតេ ទិស្វា ‘‘មយិ អកថេន្តេ ឥមេ ភិក្ខូ ពុទ្ធគារវេន កប្បម្បិ ន កថេស្សន្តី’’តិ កថាសមុដ្ឋាបនត្ថំ ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កាយ នុត្ថាតិ កតមាយ នុ ភវថ. ‘‘កាយ នោត្ថា’’តិបិ បាឡិ, សោ ឯវត្ថោ, ‘‘កាយ ន្វេត្ថា’’តិបិ បឋន្តិ, តស្ស កតមាយ នុ ឯត្ថាតិ អត្ថោ. តត្រាយំ សង្ខេបត្ថោ – ភិក្ខវេ, កតមាយ ¶ នាម កថាយ ឥធ សន្និសិន្នា ភវថ, កតមា ច តុម្ហាកំ កថា មមាគមនបច្ចយា អនិដ្ឋិតា, តំ និដ្ឋាបេស្សាមីតិ ឯវំ សព្ពញ្ញុបវារណាយ បវារេសិ.
ន ខ្វេតន្តិ ន ខោ ឯតំ, អយមេវ វា បាឋោ. ‘‘ន ខោត’’ន្តិបិ បឋន្តិ, ន ខោ ឯតំ ឥច្ចេវ បទវិភាគោ. កុលបុត្តានន្តិ ជាតិអាចារកុលបុត្តានំ. សទ្ធាតិ សទ្ធាយ, កម្មផលសទ្ធាយ រតនត្តយសទ្ធាយ ច. អគារស្មាតិ ឃរតោ, គហដ្ឋភាវាតិ អត្ថោ. អនគារិយន្តិ បព្ពជ្ជំ. បព្ពជិតានន្តិ ឧបគតានំ ¶ . យន្តិ កិរិយាបរាមសនំ. តត្ថាយំ បទយោជនា – ‘‘ភិក្ខវេ, តុម្ហេ នេវ រាជាភិនីតា ន ចោរាភិនីតា ន ឥណដ្ដា ន ជីវិតបកតា បព្ពជិតា, អថ ខោ សទ្ធាយ អគារតោ និក្ខមិត្វា មម សាសនេ បព្ពជិតា, តុម្ហេ ឯតរហិ ឯវរូបិំ រាជប្បដិសំយុត្តំ តិរច្ឆានកថំ កថេយ្យាថ, យំ ឯវរូបាយ កថាយ កថនំ, ឯតំ តុម្ហាកំ ន ខោ បតិរូបំ ន យុត្តមេវា’’តិ.
ឯវំ សន្និបតិតានំ បព្ពជិតានំ អប្បតិរូបំ បដិក្ខិបិត្វា ឥទានិ នេសំ បតិរូបំ បដិបត្តិំ អនុជានន្តោ ‘‘សន្និបតិតានំ វោ, ភិក្ខវេ, ទ្វយំ ករណីយំ ធម្មី វា កថា អរិយោ វា តុណ្ហីភាវោ’’តិ អាហ. តត្ថ វោតិ តុម្ហាកំ. ករណីយន្តិ ហិ បទំ អបេក្ខិត្វា កត្តរិ សាមិវចនមេតំ, តស្មា តុម្ហេហីតិ អត្ថោ. ទ្វយំ ករណីយន្តិ ទ្វេ កាតព្ពា. ធម្មី កថាតិ ចតុសច្ចធម្មតោ អនបេតា កថា, បវត្តិនិវត្តិបរិទីបិនី ធម្មទេសនាតិ អត្ថោ. ទសកថាវត្ថុសង្ខាតាបិ ហិ ធម្មកថា តទេកទេសា ឯវាតិ. អរិយោតិ ឯកន្តហិតាវហត្តា អរិយោ, វិសុទ្ធោ ឧត្តមោតិ វា អរិយោ. តុណ្ហីភាវោតិ សមថវិបស្សនាភាវនាភូតំ អកថនំ. កេចិ បន ‘‘វចីសង្ខារបដិបក្ខភាវតោ ទុតិយជ្ឈានំ អរិយោ តុណ្ហីភាវោ’’តិ វទន្តិ. អបរេ ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានំ ¶ អរិយោ តុណ្ហីភាវោ’’តិ ¶ វទន្តិ. អយំ បនេត្ថ អត្ថោ – ‘‘ភិក្ខវេ, ចិត្តវិវេកស្ស បរិព្រូហនត្ថំ វិវេកដ្ឋកាយា សុញ្ញាគារេ វិហរន្តា សចេ កទាចិ សន្និបតថ, ឯវំ សន្និបតិតេហិ តុម្ហេហិ ‘អស្សុតំ សាវេតិ សុតំ វា បរិយោទបេតី’តិ វុត្តនយេន អញ្ញមញ្ញស្សូបការាយ ខន្ធាទីនំ អនិច្ចតាទិបដិសំយុត្តា ធម្មកថា វា បវត្តេតព្ពា, អញ្ញមញ្ញំ អព្យាពាធនត្ថំ ឈានសមាបត្តិយា វា វិហរិតព្ព’’ន្តិ.
តត្ថ បុរិមេន ករណីយវចនេន អនោតិណ្ណានំ សាសនេ ឱតរណូបាយំ ទស្សេតិ, បច្ឆិមេន ឱតិណ្ណានំ សំសារតោ និស្សរណូបាយំ. បុរិមេន វា អាគមវេយ្យត្តិយេ និយោជេតិ, បច្ឆិមេន អធិគមវេយ្យត្តិយេ. អថ វា បុរិមេន សម្មាទិដ្ឋិយា បឋមំ ឧប្បត្តិហេតុំ ទីបេតិ, ទុតិយេន ទុតិយំ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, ហេតូ ទ្វេ បច្ចយា សម្មាទិដ្ឋិយា ឧប្បាទាយ បរតោ ច ឃោសោ, បច្ចត្តញ្ច យោនិសោ មនសិការោ’’តិ (អ. និ. ២.១២៧).
បុរិមេន ¶ វា លោកិយសម្មាទិដ្ឋិយា មូលការណំ វិភាវេតិ, បច្ឆិមេន លោកុត្តរសម្មាទិដ្ឋិយា មូលការណន្តិ ឯវមាទិនា ឯត្ថ យោជនា វេទិតព្ពា.
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ តេហិ ភិក្ខូហិ កិត្តិតកាមសម្បត្តិតោ ឈានាទិសម្បត្តិ សន្តតរា ចេវ បណីតតរា ចាតិ ឯតមត្ថំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ អរិយវិហារសុខានុភាវទីបកំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ យញ្ច កាមសុខំ លោកេតិ លោកសទ្ទោ ‘‘ខន្ធលោកោ អាយតនលោកោ ធាតុលោកោ’’តិអាទីសុ (មហានិ. ៣, ៧; ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ២) សង្ខារេសុ អាគតោ.
‘‘យាវតា ចន្ទិមសូរិយា បរិហរន្តិ,
ទិសា ភន្តិ វិរោចនា;
តាវ សហស្សធា លោកោ,
ឯត្ថ តេ វត្តតី វសោ’’តិ. –
អាទីសុ (ម. និ. ១.៥០៣) ឱកាសេ អាគតោ. ‘‘អទ្ទសា ខោ ភគវា ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ’’តិអាទីសុ ¶ (មហាវ. ៩; ម. និ. ១.២៨៣) សត្តេសុ. ឥធ បន ¶ សត្តលោកេ ឱកាសលោកេ ច វេទិតព្ពោ. តស្មា អវីចិតោ បដ្ឋាយ ឧបរិ ព្រហ្មលោកតោ ហេដ្ឋា ឯតស្មិំ លោកេ យំ វត្ថុកាមេ បដិច្ច កិលេសកាមវសេន ឧប្បជ្ជនតោ កាមសហគតំ សុខំ. យញ្ចិទំ ទិវិយំ សុខន្តិ យញ្ច ឥទំ ទិវិ ភវំ ទិព្ពវិហារវសេន ច លទ្ធព្ពំ ព្រហ្មានំ មនុស្សានញ្ច រូបសមាបត្តិសុខំ. តណ្ហក្ខយសុខស្សាតិ យំ អាគម្ម តណ្ហា ខីយតិ, តំ និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា តណ្ហាយ ច បដិបស្សម្ភនវសេន បវត្តផលសមាបត្តិសុខំ តណ្ហក្ខយសុខំ នាម, តស្ស តណ្ហក្ខយសុខស្ស. ឯតេតិ លិង្គវិបល្លាសេន និទ្ទេសោ, ឯតានិ សុខានីតិ អត្ថោ. កេចិ ឧភយម្បិ សុខសាមញ្ញេន គហេត្វា ‘‘ឯត’’ន្តិ បឋន្តិ, តេសំ ‘‘កលំ នាគ្ឃតី’’តិ បាឋេន ភវិតព្ពំ.
សោឡសិន្តិ សោឡសន្នំ បូរណិំ. អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – ចក្កវត្តិសុខំ អាទិំ កត្វា សព្ពស្មិំ មនុស្សលោកេ មនុស្សសុខំ, នាគសុបណ្ណាទិលោកេ នាគាទីហិ អនុភវិតព្ពំ សុខំ, ចាតុមហារាជិកាទិទេវលោកេ ឆព្ពិធំ កាមសុខន្តិ យំ ឯកាទសវិធេ កាមលោកេ ឧប្បជ្ជន្តំ កាមសុខំ, យញ្ច ឥទំ រូបារូបទេវេសុ ទិព្ពវិហារភូតេសុ រូបារូបជ្ឈានេសុ ច ឧប្បន្នត្តា ‘‘ទិវិយ’’ន្តិ ¶ លទ្ធនាមំ លោកិយជ្ឈានសុខំ, សកលម្បិ តទុភយំ តណ្ហក្ខយសុខសង្ខាតំ ផលសមាបត្តិសុខំ សោឡស ភាគេ កត្វា តតោ ឯកភាគំ សោឡសភាគគុណេ លទ្ធំ ឯកភាគសង្ខាតំ កលំ ន អគ្ឃតីតិ.
អយញ្ច អត្ថវណ្ណនា ផលសមាបត្តិសាមញ្ញេន វុត្តា. បាឡិយំ អវិសេសេន តណ្ហក្ខយស្ស អាគតត្តា បឋមផលសមាបត្តិសុខស្សាបិ កលំ លោកិយំ ន អគ្ឃតិ ឯវ. តថា ហិ វុត្តំ –
‘‘បថព្យា ឯករជ្ជេន, សគ្គស្ស គមនេន វា;
សព្ពលោកាធិបច្ចេន, សោតាបត្តិផលំ វរ’’ន្តិ. (ធ. ប. ១៧៨);
សោតាបត្តិសំយុត្តេបិ វុត្តំ –
‘‘កិញ្ចាបិ, ភិក្ខវេ, រាជា ចក្កវត្តី ចតុន្នំ ទីបានំ ឥស្សរិយាធិបច្ចំ រជ្ជំ ការេត្វា កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ ទេវានំ តាវតិំសានំ សហព្យតំ, សោ តត្ថ នន្ទនេ វនេ អច្ឆរាសង្ឃបរិវុតោ ទិព្ពេហិ ច បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមប្បិតោ សមង្គីភូតោ បរិចារេតិ, សោ ចតូហិ ធម្មេហិ អសមន្នាគតោ. អថ ខោ សោ អបរិមុត្តោវ ¶ និរយា, អបរិមុត្តោ ¶ តិរច្ឆានយោនិយា, អបរិមុត្តោ បេត្តិវិសយា, អបរិមុត្តោ អបាយទុគ្គតិវិនិបាតា. កិញ្ចាបិ, ភិក្ខវេ, អរិយសាវកោ បិណ្ឌិយាលោបេន យាបេតិ, នន្តកានិ ច ធារេតិ, សោ ចតូហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតោ, អថ ខោ សោ បរិមុត្តោ និរយា, បរិមុត្តោ តិរច្ឆានយោនិយា, បរិមុត្តោ បេត្តិវិសយា, បរិមុត្តោ អបាយទុគ្គតិវិនិបាតា.
‘‘កតមេហិ ចតូហិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, អរិយសាវកោ ពុទ្ធេ អវេច្ចប្បសាទេន សមន្នាគតោ ហោតិ ‘ឥតិបិ សោ ភគវា អរហំ…បេ... ពុទ្ធោ ភគវា’តិ. ធម្មេ អវេច្ចប្បសាទេន…បេ… វិញ្ញូហី’តិ. សង្ឃេ អវេច្ចប្បសាទេន…បេ… បុញ្ញក្ខេត្តំ លោកស្សា’តិ. អរិយកន្តេហិ សីលេហិ សមន្នាគតោ ហោតិ អខណ្ឌេហិ…បេ… សមាធិសំវត្តនិកេហិ. ឥមេហិ ចតូហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតោ ហោតិ. យោ ច, ភិក្ខវេ, ចតុន្នំ ទីបានំ បដិលាភោ, យោ ចតុន្នំ ¶ ធម្មានំ បដិលាភោ, ចតុន្នំ ទីបានំ បដិលាភោ ចតុន្នំ ធម្មានំ បដិលាភស្ស កលំ នាគ្ឃតិ សោឡសិ’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.៩៩៧).
ឯវំ ភគវា សព្ពត្ថ លោកិយសុខំ សឧត្តរំ សាតិសយំ, លោកុត្តរសុខមេវ អនុត្តរន្តិ អតិសយន្តិ ភាជេសីតិ.
ទុតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៣. ទណ្ឌសុត្តវណ្ណនា
១៣. តតិយេ កុមារកាតិ ទារកា. អន្តរា ច សាវត្ថិំ អន្តរា ច ជេតវនន្តិ អន្តរាសទ្ទោ ‘‘តទន្តរំ កោ ជានេយ្យ, អញ្ញត្រ តថាគតា’’តិ (អ. និ. ៦.៤៤; ១០.៧៥), ‘‘ជនា សង្គម្ម មន្តេន្តិ, មញ្ច ត្វញ្ច កិមន្តរ’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.២២៨) ការណេ អាគតោ. ‘‘អទ្ទសា មំ, ភន្តេ, អញ្ញតរា ឥត្ថី វិជ្ជន្តរិកាយ ភាជនំ ធោវន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១៤៩) ខណេ. ‘‘យស្សន្តរតោ ន សន្តិ កោបា’’តិអាទីសុ (ឧទា. ២០) ចិត្តេ. ‘‘អន្តរា វោសានមាបាទី’’តិអាទីសុ ¶ វេមជ្ឈេ. ‘‘អបិចាយំ, ភិក្ខវេ, តបោទា ទ្វិន្នំ មហានិរយានំ អន្តរិកាយ អាគច្ឆតី’’តិអាទីសុ (បារា. ២៣១) វិវរេ ¶ . ស្វាយមិធាបិ វិវរេ វេទិតព្ពោ. តស្មា សាវត្ថិយា ច ជេតវនស្ស ច វិវរេតិ, ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អន្តរាសទ្ទយោគតោ ចេត្ថ ឧបយោគវចនំ ‘‘អន្តរា ច សាវត្ថិំ អន្តរា ច ជេតវន’’ន្តិ. ឦទិសេសុ ឋានេសុ អក្ខរចិន្តកា ‘‘អន្តរា គាមញ្ច នទិញ្ច គច្ឆតី’’តិ ឯកមេវ អន្តរាសទ្ទំ បយុជ្ជន្តិ, សោ ទុតិយបទេនបិ យោជេតព្ពោ ហោតិ. ឥធ បន យោជេត្វា វុត្តោ.
អហិំ ទណ្ឌេន ហនន្តីតិ ពិលតោ និក្ខមិត្វា គោចរាយ គច្ឆន្តំ កណ្ហសប្បំ ឆាតជ្ឈត្តំ អនុពន្ធិត្វា យដ្ឋីហិ បោថេន្តិ. តេន ច សមយេន ភគវា សាវត្ថិំ បិណ្ឌាយ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ តេ ទារកេ អហិំ ទណ្ឌេន ហនន្តេ ទិស្វា ‘‘កស្មា កុមារកា ឥមំ អហិំ ទណ្ឌេន ហនថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឌំសនភយេន, ភន្តេ’’តិ ច វុត្តេ ‘‘ឥមេ អត្តនោ សុខំ ករិស្សាមាតិ ឥមំ បហរន្តា និព្ពត្តដ្ឋានេ ទុក្ខំ អនុភវិស្សន្តិ, អហោ អវិជ្ជាយ និកតិកោសល្ល’’ន្តិ ធម្មសំវេគំ ឧប្បាទេសិ. តេនេវ ច ធម្មសំវេគេន ឧទានំ ឧទានេសិ. តេន វុត្តំ ‘‘អថ ខោ ភគវា’’តិអាទិ.
តត្ថ ¶ ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ‘‘ឥមេ ទារកា អត្តសុខាយ បរទុក្ខំ ករោន្តា សយំ បរត្ថ សុខំ ន លភិស្សន្តី’’តិ ឯតមត្ថំ ជានិត្វាតិ ឯវមេកេ វណ្ណេន្តិ. អញ្ញេសំ ទុប្បដិបន្នានំ សុខបរិយេសនំ អាយតិំ ទុក្ខាយ សំវត្តតិ, សុប្បដិបន្នានំ ឯកន្តេន សុខាយ សំវត្តតិ. តស្មា ‘‘បរវិហេសាវិនិមុត្តា អច្ចន្តមេវ សុខភាគិនោ វត មយ្ហំ ឱវាទប្បដិករា’’តិ សោមនស្សវសេនេវេតម្បិ សត្ថា ឧទានំ ឧទានេសីតិ វទន្តិ. អបរេ បន ភណន្តិ ‘‘ឯវំ តេហិ កុមារកេហិ បវត្តិតំ បរវិហេឋនំ សព្ពាការេន អាទីនវតោ វិទិត្វា បរវិហេសាយ ¶ បរានុកម្បាយ ច យថាក្កមំ អាទីនវានិសំសវិភាវនំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសី’’តិ.
តត្ថ សុខកាមានីតិ ឯកន្តេនេវ អត្តនោ សុខស្ស ឥច្ឆនតោ សុខានុគិទ្ធានិ. ភូតានីតិ បាណិនោ. យោ ទណ្ឌេន វិហិំសតីតិ ឯត្ថ ទណ្ឌេនាតិ ទេសនាមត្តំ, ទណ្ឌេន វា លេឌ្ឌុសត្ថបាណិប្បហារាទីហិ វាតិ អត្ថោ. អថ វា ទណ្ឌេនាតិ ទណ្ឌនេន. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ សុខកាមានិ សព្ពភូតានិ ជាតិអាទិនា ឃដ្ដនវសេន វចីទណ្ឌេន វា បាណិមុគ្គរសត្ថាទីហិ បោថនតាឡនច្ឆេទនាទិវសេន សរីរទណ្ឌេន វា សតំ វា សហស្សំ វា ឋាបនវសេន ធនទណ្ឌេន វាតិ ឥមេសុ ទណ្ឌេសុ យេន កេនចិ ទណ្ឌេន វិហិំសតិ វិហេឋេតិ ទុក្ខំ បាបេតិ, អត្តនោ សុខមេសានោ, បេច្ច សោ ន លភតេ សុខន្តិ សោ បុគ្គលោ អត្តនោ សុខំ ឯសន្តោ គវេសន្តោ បត្ថេន្តោ ¶ បេច្ច បរលោកេ មនុស្សសុខំ ទិព្ពសុខំ និព្ពានសុខន្តិ តិវិធម្បិ សុខំ ន លភតិ, អញ្ញទត្ថុ តេន ទណ្ឌេន ទុក្ខមេវ លភតីតិ អត្ថោ.
បេច្ច សោ លភតេ សុខន្តិ យោ ខន្តិមេត្តានុទ្ទយសម្បន្នោ ‘‘យថាហំ សុខកាមោ ទុក្ខប្បដិកូលោ, ឯវំ សព្ពេបី’’តិ ចិន្តេត្វា សម្បត្តវិរតិអាទីសុ ឋិតោ វុត្តនយេន កេនចិ ទណ្ឌេន សព្ពានិបិ ភូតានិ ន ហិំសតិ ន ពាធតិ, សោ បុគ្គលោ បរលោកេ មនុស្សភូតោ មនុស្សសុខំ, ទេវភូតោ ទិព្ពសុខំ, ឧភយំ អតិក្កមន្តោ និព្ពានសុខំ លភតីតិ. ឯត្ថ ច តាទិសស្ស បុគ្គលស្ស អវស្សំភាវិតាយ តំ សុខំ បច្ចុប្បន្នំ វិយ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘លភតេ’’តិ វុត្តំ. បុរិមគាថាយបិ ឯសេវ នយោ.
តតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៤. សក្ការសុត្តវណ្ណនា
១៤. ចតុត្ថេ ¶ ¶ តេន ខោ បន សមយេន ភគវា សក្កតោ ហោតីតិ កប្បានំ សតសហស្សាធិកេសុ ចតូសុ អសង្ខ្យេយ្យេសុ បរិបូរិតស្ស បុញ្ញសម្ភារវិសេសស្ស ផលភូតេន ‘‘ឥតោ បរំ មយ្ហំ ឱកាសោ នត្ថី’’តិ ឧស្សហជាតេន វិយ ឧបរូបរិ វឌ្ឍមានេន សក្ការាទិនា ភគវា សក្កតោ ហោតិ. សព្ពទិសាសុ ហិ យមកមហាមេឃោ វុដ្ឋហិត្វា មហោឃំ វិយ សព្ពបារមិយោ ‘‘ឯកស្មិំ អត្តភាវេ វិបាកំ ទស្សាមា’’តិ សម្បិណ្ឌិតា វិយ ភគវតោ លាភសក្ការមហោឃំ និព្ពត្តយិំសុ. តតោ អន្នបានវត្ថយានមាលាគន្ធវិលេបនាទិហត្ថា ខត្តិយព្រាហ្មណាទយោ អាគន្ត្វា ‘‘កហំ ពុទ្ធោ, កហំ ភគវា, កហំ ទេវទេវោ, កហំ នរាសភោ, កហំ បុរិសសីហោ’’តិ ភគវន្តំ បរិយេសន្តិ. សកដសតេហិ បច្ចយេ អាហរិត្វា ឱកាសំ អលភមានា សមន្តា គាវុតប្បមាណេបិ សកដធុរេន សកដធុរំ អាហច្ច តិដ្ឋន្តិ ចេវ អនុពន្ធន្តិ ច អន្ធកវិន្ទព្រាហ្មណាទយោ វិយ. សព្ពំ តំ ខន្ធកេ (មហាវ. ២៨២) តេសុ តេសុ ច សុត្តេសុ អាគតនយេន វេទិតព្ពំ. យថា ច ភគវតោ, ឯវំ ភិក្ខុសង្ឃស្សាតិ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘យាវតា ខោ, ចុន្ទ, ឯតរហិ សង្ឃា វា គណា វា លោកេ ឧប្បន្នា, នាហំ, ចុន្ទ, អញ្ញំ ¶ ឯកសង្ឃម្បិ សមនុបស្សាមិ ឯវំ លាភគ្គយសគ្គប្បត្តំ, យថរិវាយំ, ចុន្ទ, ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិ (ទី. និ. ៣.១៧៦).
ស្វាយំ ភគវតោ ច ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ឧប្បន្នោ លាភសក្ការោ ឯកតោ ហុត្វា ទ្វិន្នំ មហានទីនំ ឧទកោឃោ វិយ អប្បមេយ្យោ អហោសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភគវា សក្កតោ ហោតិ…បេ… បរិក្ខារានំ, ភិក្ខុសង្ឃោបិ សក្កតោ…បេ… បរិក្ខារាន’’ន្តិ.
តិត្ថិយា បន បុព្ពេ អកតបុញ្ញតាយ ច ទុប្បដិបន្នតាយ ច អសក្កតា អគរុកតា, ពុទ្ធុប្បាទេន បន វិសេសតោ វិបន្នសោភា សូរិយុគ្គមនេ ខជ្ជោបនកា វិយ និប្បភា ¶ និត្តេជា ហតលាភសក្ការា អហេសុំ. តេ តាទិសំ ភគវតោ សង្ឃស្ស ច លាភសក្ការំ អសហមានា ឥស្សាបកតា ‘‘ឯវំ ឥមេ ផរុសាហិ វាចាហិ ឃដ្ដេត្វាវ បលាបេស្សាមា’’តិ ឧសូយា វិសុគ្គារំ ឧគ្គិរន្តា តត្ថ តត្ថ ភិក្ខូ អក្កោសន្តា បរិភាសន្តា វិចរិំសុ ¶ . តេន វុត្តំ – ‘‘អញ្ញតិត្ថិយា បន បរិព្ពាជកា អសក្កតា ហោន្តិ…បេ… បរិក្ខារានំ. អថ ខោ តេ អញ្ញតិត្ថិយា បរិព្ពាជកា ភគវតោ សក្ការំ អសហមានា ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច គាមេ ច អរញ្ញេ ច ភិក្ខូ ទិស្វា អសព្ភាហិ ផរុសាហិ វាចាហិ អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តិ រោសេន្តិ វិហេសេន្តី’’តិ.
តត្ថ អសព្ភាហីតិ អសភាយោគ្គាហិ សភាយំ សាធុជនសមូហេ វត្តុំ អយុត្តាហិ, ទុដ្ឋុល្លាហីតិ អត្ថោ. ផរុសាហីតិ កក្ខឡាហិ មម្មច្ឆេទិកាហិ. អក្កោសន្តីតិ ជាតិអាទីហិ អក្កោសវត្ថូហិ ខុំសេន្តិ. បរិភាសន្តីតិ ភណ្ឌនវសេន ភយំ ឧប្បាទេន្តា តជ្ជេន្តិ. រោសេន្តីតិ យថា បរស្ស រោសោ ហោតិ, ឯវំ អនុទ្ធំសនវសេន រោសំ ឧប្បាទេន្តិ. វិហេសេន្តីតិ វិហេឋេន្តិ, វិវិធេហិ អាការេហិ អផាសុំ ករោន្តិ.
កថំ បនេតេ សមន្តបាសាទិកេ ភគវតិ ភិក្ខុសង្ឃេ ច អក្កោសាទីនិ បវត្តេសុន្តិ? ភគវតោ ឧប្បាទតោ បហីនលាភសក្ការតាយ ឧបហតចិត្តា បថវិំ ខណិត្វា បក្ខលន្តា វិយ អវណេ វេឡុរិយមណិម្ហិ វណំ ឧប្បាទេន្តា វិយ ច សុន្ទរិកំ នាម បរិព្ពាជិកំ សញ្ញាបេត្វា តាយ សត្ថុ ភិក្ខូនញ្ច អវណ្ណំ វុដ្ឋាបេត្វា អក្កោសាទីនិ បវត្តេសុំ. តំ បនេតំ សុន្ទរីវត្ថុ បរតោ សុន្ទរីសុត្តេ (ឧទា. ៣៨) បាឡិយំយេវ អាគមិស្សតិ, តស្មា យមេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ តត្ថេវ វណ្ណយិស្សាម.
ភិក្ខូ ¶ ភគវតោ សន្តិកំ ឧបសង្កមិត្វា តំ បវត្តិមារោចេសុំ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ សម្ពហុលា ភិក្ខូ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសុ…បេ… វិហេសេន្តី’’តិ. តំ វុត្តត្ថមេវ.
ឯតមត្ថំ ¶ វិទិត្វាតិ ឯតំ ឥស្សាបកតានំ តិត្ថិយានំ វិប្បដិបត្តិំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ តេហិ កតេ វិប្បការេ បសន្នចិត្តេហិ ច បរេហិ កតេ ឧបការេ តាទិភាវានុភាវទីបកំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ គាមេ អរញ្ញេ សុខទុក្ខផុដ្ឋោតិ គាមេ វា អរញ្ញេ វា យត្ថ កត្ថចិ សុខេន ទុក្ខេន ច ផុដ្ឋោ សុខទុក្ខានិ អនុភវន្តោ, តេសំ វា បច្ចយេហិ សមង្គីភូតោ. នេវត្តតោ នោ បរតោ ទហេថាតិ ‘‘អហំ សុខិតោ ¶ , អហំ ទុក្ខិតោ, មម សុខំ, មម ទុក្ខំ, បរេនិទំ មយ្ហំ សុខទុក្ខំ ឧប្បាទិត’’ន្តិ ច នេវ អត្តតោ ន បរតោ តំ សុខទុក្ខំ ឋបេថ. កស្មា? ន ហេត្ថ ខន្ធបញ្ចកេ អហន្តិ វា មមន្តិ វា បរោតិ វា បរស្សាតិ វា បស្សិតព្ពយុត្តកំ កិញ្ចិ អត្ថិ, កេវលំ សង្ខារា ឯវ បន យថាបច្ចយំ ឧប្បជ្ជិត្វា ខណេ ខណេ ភិជ្ជន្តីតិ. សុខទុក្ខគ្គហណញ្ចេត្ថ ទេសនាសីសំ, សព្ពស្សាបិ លោកធម្មស្ស វសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥតិ ភគវា ‘‘នាហំ ក្វចនិ, កស្សចិ កិញ្ចនតស្មិំ, ន ច មម ក្វចនិ, កត្ថចិ កិញ្ចនតត្ថី’’តិ ចតុកោដិកំ សុញ្ញតំ វិភាវេសិ.
ឥទានិ តស្ស អត្តតោ បរតោ ច អទហនស្ស ការណំ ទស្សេតិ ‘‘ផុសន្តិ ផស្សា ឧបធិំ បដិច្ចា’’តិ. ឯតេ សុខវេទនីយា ទុក្ខវេទនីយា ច ផស្សា នាម ខន្ធបញ្ចកសង្ខាតំ ឧបធិំ បដិច្ច តស្មិំ សតិ យថាសកំ វិសយំ ផុសន្តិ, តត្ថ បវត្តន្តិយេវ. អទុក្ខមសុខា ហិ វេទនា សន្តសភាវតាយ សុខេ ឯវ សង្គហំ គច្ឆតីតិ ទុវិធសម្ផស្សវសេនេវាយំ អត្ថវណ្ណនា កតា.
យថា បន តេ ផស្សា ន ផុសន្តិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘និរុបធិំ កេន ផុសេយ្យុំ ផស្សា’’តិ វុត្តំ. សព្ពសោ ហិ ខន្ធូបធិយា អសតិ កេន ការណេន តេ ផស្សា ផុសេយ្យុំ, ន តំ ការណំ អត្ថិ. យទិ ហិ តុម្ហេ អក្កោសាទិវសេន ឧប្បជ្ជនសុខទុក្ខំ ន ឥច្ឆថ, សព្ពសោ និរុបធិភាវេយេវ ¶ យោគំ ករេយ្យាថាតិ អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុយា គាថំ និដ្ឋបេសិ. ឯវំ ឥមិនា ឧទានេន វដ្ដវិវដ្ដំ កថិតំ.
ចតុត្ថសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៥. ឧបាសកសុត្តវណ្ណនា
១៥. បញ្ចមេ ¶ ឥច្ឆានង្គលកោតិ ឥច្ឆានង្គលនាមកោ កោសលេសុ ឯកោ ព្រាហ្មណគាមោ, តំនិវាសិតាយ តត្ថ វា ជាតោ ភវោតិ វា ឥច្ឆានង្គលកោ. ឧបាសកោតិ តីហិ សរណគមនេហិ ភគវតោ សន្តិកេ ឧបាសកភាវស្ស បវេទិតត្តា ឧបាសកោ បញ្ចសិក្ខាបទិកោ ពុទ្ធមាមកោ, ធម្មមាមកោ, សង្ឃមាមកោ. កេនចិទេវ ករណីយេនាតិ ឧទ្ធារសោធាបនាទិនា ¶ កេនចិទេវ កត្តព្ពេន. តីរេត្វាតិ និដ្ឋាបេត្វា. អយំ កិរ ឧបាសកោ បុព្ពេ អភិណ្ហំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បយិរុបាសតិ, សោ កតិបយំ កាលំ ពហុករណីយតាយ សត្ថុ ទស្សនំ នាភិសម្ភោសិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘ចិរស្សំ ខោ ត្វំ, ឧបាសក, ឥមំ បរិយាយមកាសិ, យទិទំ ឥធាគមនាយា’’តិ.
តត្ថ ចិរស្សន្តិ ចិរេន. បរិយាយន្តិ វារំ. យទិទន្តិ និបាតោ, យោ អយន្តិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឥធ មម សន្តិកេ អាគមនាយ យោ អយំ អជ្ជ កតោ វារោ, តំ ឥមំ ចិរេន បបញ្ចំ កត្វា អកាសីតិ. ចិរបដិកាហន្តិ ចិរបដិកោ អហំ, ចិរកាលតោ បដ្ឋាយ អហំ ឧបសង្កមិតុកាមោតិ សម្ពន្ធោ. កេហិចិ កេហិចីតិ ឯកច្ចេហិ ឯកច្ចេហិ. អថ វា កេហិចិ កេហិចីតិ យេហិ វា តេហិ វា. តត្ថ គារវំ ទស្សេតិ. សត្ថរិ អភិប្បសន្នស្ស ហិ សត្ថុទស្សនធម្មស្សវនេសុ វិយ ន អញ្ញត្ថ អាទរោ ហោតិ. កិច្ចករណីយេហីតិ ¶ ឯត្ថ អវស្សំ កាតព្ពំ កិច្ចំ, ឥតរំ ករណីយំ. បឋមំ វា កាតព្ពំ កិច្ចំ, បច្ឆា កាតព្ពំ ករណីយំ. ខុទ្ទកំ វា កិច្ចំ, មហន្តំ ករណីយំ. ព្យាវដោតិ ឧស្សុក្កោ. ឯវាហន្តិ ឯវំ ឥមិនា បការេន អហំ នាសក្ខិំ ឧបសង្កមិតុំ, ន អគារវាទិនាតិ អធិប្បាយោ.
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ទុល្លភេ ពុទ្ធុប្បាទេ មនុស្សត្តលាភេ ច សត្តានំ សកិញ្ចនភាវេន កិច្ចបសុតតាយ កុសលន្តរាយោ ហោតិ, ន អកិញ្ចនស្សាតិ ឯតមត្ថំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ តទត្ថបរិទីបនមេវ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ សុខំ វត តស្ស ន ហោតិ កិញ្ចីតិ យស្ស បុគ្គលស្ស កិញ្ចិ រូបាទីសុ ឯកវត្ថុម្បិ ‘‘មមេត’’ន្តិ តណ្ហាយ បរិគ្គហិតភាវេន ន ហោតិ នត្ថិ ន វិជ្ជតិ, សុខំ វត តស្ស បុគ្គលស្ស, អហោ សុខមេវាតិ អត្ថោ. ‘‘ន ហោសី’’តិបិ បាឋោ, តស្ស អតីតកាលវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. កេចិ បន ន ហោតិ កិញ្ចីតិ បទស្ស ‘‘រាគាទិកិញ្ចនំ យស្ស ន ហោតី’’តិ អត្ថំ វណ្ណេន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ បរិគ្គហធម្មវសេន ទេសនាយ អាគតត្តា. រាគាទិកិញ្ចនន្តិ បរិគ្គហេតព្ពស្សាបិ សង្គហេ សតិ យុត្តមេវ វុត្តំ សិយា អថ វា យស្ស បុគ្គលស្ស ¶ កិញ្ចិ អប្បម្បិ កិញ្ចនំ បលិពោធជាតំ រាគាទិកិញ្ចនាភាវតោ ឯវ ន ហោតិ, តំ តស្ស អកិញ្ចនត្តំ សុខស្ស បច្ចយភាវតោ ¶ សុខំ វតំ, អហោ សុខន្តិ អត្ថោ. កស្ស បន ន ហោតិ កិញ្ចនន្តិ ចេ, អាហ ‘‘សង្ខាតធម្មស្ស ពហុស្សុតស្សា’’តិ. យោ ចតូហិបិ មគ្គសង្ខាហិ សោឡសកិច្ចនិប្ផត្តិយា សង្ខាតធម្មោ កតកិច្ចោ, តតោ ឯវ បដិវេធពាហុសច្ចេន ពហុស្សុតោ, តស្ស.
ឥតិ ភគវា អកិញ្ចនភាវេ អានិសំសំ ទស្សេត្វា សកិញ្ចនភាវេ អាទីនវំ ទស្សេតុំ ‘‘សកិញ្ចនំ បស្សា’’តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – រាគាទិកិញ្ចនានំ អាមិសកិញ្ចនានញ្ច អត្ថិតាយ សកិញ្ចនំ, សកិញ្ចនត្តា ឯវ អលទ្ធានញ្ច លទ្ធានញ្ច កាមានំ បរិយេសនារក្ខណហេតុ កិច្ចករណីយវសេន ‘‘អហំ មមា’’តិ គហណវសេន ច វិហញ្ញមានំ វិឃាតំ អាបជ្ជមានំ បស្សាតិ ធម្មសំវេគប្បត្តោ សត្ថា អត្តនោ ¶ ចិត្តំ វទតិ. ជនោ ជនស្មិំ បដិពន្ធរូបោតិ សយំ អញ្ញោ ជនោ សមានោ អញ្ញស្មិំ ជនេ ‘‘អហំ ឥមស្ស, មម អយ’’ន្តិ តណ្ហាវសេន បដិពន្ធសភាវោ ហុត្វា វិហញ្ញតិ វិឃាតំ អាបជ្ជតិ. ‘‘បដិពទ្ធចិត្តោ’’តិបិ បាឋោ. អយញ្ច អត្ថោ –
‘‘បុត្តា មត្ថិ ធនម្មត្ថិ, ឥតិ ពាលោ វិហញ្ញតិ;
អត្តា ហិ អត្តនោ នត្ថិ, កុតោ បុត្តា កុតោ ធន’’ន្តិ. (ធ. ប. ៦២) –
អាទីហិ សុត្តបទេហិ ទីបេតព្ពោតិ.
បញ្ចមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៦. គព្ភិនីសុត្តវណ្ណនា
១៦. ឆដ្ឋេ អញ្ញតរស្ស បរិព្ពាជកស្សាតិ ឯកស្ស កុដុម្ពិកស្ស បរិព្ពាជកស្ស. ទហរាតិ តរុណី. មាណវិកាតិ ព្រាហ្មណធីតាយ វោហារោ. បជាបតីតិ ភរិយា. គព្ភិនីតិ អាបន្នសត្តា. ឧបវិជញ្ញាតិ អជ្ជ សុវេតិ បច្ចុបដ្ឋិតវិជាយនកាលា ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. សោ កិរ ព្រាហ្មណជាតិកោ សភរិយោ វាទបត្ថស្សមេ ឋិតោ, តេន នំ សបជាបតិកំ បរិព្ពាជកវោហារេន ¶ សមុទាចរន្តិ. ភរិយា បនស្ស ព្រាហ្មណជាតិកត្តា ព្រាហ្មណាតិ អាលបតិ. តេលន្តិ តិលតេលំ. តេលសីសេន ចេត្ថ យំ យំ វិជាតាយ បសវទុក្ខប្បដិការត្ថំ ឥច្ឆិតព្ពំ, តំ សព្ពំ សប្បិលោណាទិំ អាហរាតិ អាណាបេតិ. យំ មេ វិជាតាយ ភវិស្សតីតិ ¶ យំ តេលាទិ មយ្ហំ វិជាតាយ ពហិនិក្ខន្តគព្ភាយ ឧបការាយ ភវិស្សតិ. ‘‘បរិព្ពាជិកាយា’’តិបិ បាឋោ. កុតោតិ កស្មា ឋានា, យតោ ញាតិកុលា វា មិត្តកុលា វា តេលាទិំ អាហរេយ្យំ, តំ ឋានំ មេ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. តេលំ ¶ អាហរាមីតិ វត្តមានសមីបតាយ វត្តមានំ កត្វា វុត្តំ, តេលំ អាហរិស្សាមីតិ អត្ថោ. សមណស្ស វា ព្រាហ្មណស្ស វា សប្បិស្ស វា តេលស្ស វាតិ ច សមុច្ចយត្ថោ វា-សទ្ទោ ‘‘អគ្គិតោ វា ឧទកតោ វា មិថុភេទា វា’’តិអាទីសុ (មហាវ. ២៨៦; ទី. និ. ២.១៥២; ឧទា. ៧៦) វិយ. សប្បិស្ស វា តេលស្ស វាតិ បច្ចត្តេ សាមិវចនំ, សប្បិ ច តេលញ្ច យាវទត្ថំ បាតុំ បិវិតុំ ទីយតីតិ អត្ថោ. អបរេ បន ‘‘សប្បិស្ស វា តេលស្ស វាតិ អវយវសម្ពន្ធេ សាមិវចនំ. សប្បិតេលសមុទាយស្ស ហិ អវយវោ ឥធ យាវទត្ថសទ្ទេន វុច្ចតី’’តិ វទន្តិ. នោ នីហរិតុន្តិ ភាជនេន វា ហត្ថេន វា ពហិ នេតុំ នោ ទីយតិ, ឧច្ឆទ្ទិត្វានាតិ វមិត្វា, យំនូន ទទេយ្យន្តិ សម្ពន្ធោ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ ‘‘អហំ រញ្ញោ កោដ្ឋាគារំ គន្ត្វា តេលំ កណ្ឋមត្តំ បិវិត្វា តាវទេវ ឃរំ អាគន្ត្វា ឯកស្មិំ ភាជនេ យថាបីតំ វមិត្វា ឧទ្ធនំ អារោបេត្វា បចិស្សាមិ, យំ បិត្តសេម្ហាទិមិស្សិតំ, តំ អគ្គិនា ឈាយិស្សតិ, តេលំ បន គហេត្វា ឥមិស្សា បរិព្ពាជិកាយ កម្មេ ឧបនេស្សាមី’’តិ.
ឧទ្ធំ កាតុន្តិ វមនវសេន ឧទ្ធំ នីហរិតុំ. ន បន អធោតិ វិរិញ្ចនវសេន ហេដ្ឋា នីហរិតុំ ន បន សក្កោតិ. សោ ហិ ‘‘អធិកំ បីតំ សយមេវ មុខតោ និគ្គមិស្សតី’’តិ បិវិត្វា អាសយស្ស អរិត្តតាយ អនិគ្គតេ វមនវិរេចនយោគំ អជានន្តោ អលភន្តោ វា កេវលំ ទុក្ខាហិ វេទនាហិ ផុដ្ឋោ អាវដ្ដតិ ច បរិវដ្ដតិ ច. ទុក្ខាហីតិ ទុក្ខមាហិ. តិព្ពាហីតិ ពហលាហិ តិខិណាហិ វា. ខរាហីតិ កក្ខឡាហិ. កដុកាហីតិ អតិវិយ អនិដ្ឋភាវេន ទារុណាហិ. អាវដ្ដតីតិ ឯកស្មិំយេវ ឋានេ អនិបជ្ជិត្វា អត្តនោ សរីរំ ឥតោ ចិតោ អាកឌ្ឍន្តោ អាវដ្ដតិ. បរិវដ្ដតីតិ ឯកស្មិំ បទេសេ និបន្នោបិ អង្គបច្ចង្គានិ បរិតោ ខិបន្តោ វដ្ដតិ, អភិមុខំ វា វដ្ដន្តោ អាវដ្ដតិ, សមន្តតោ វដ្ដន្តោ បរិវដ្ដតិ.
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ‘‘សកិញ្ចនស្ស អប្បដិសង្ខាបរិភោគហេតុកា អយំ ទុក្ខុប្បត្តិ, អកិញ្ចនស្ស ¶ បន សព្ពសោ អយំ នត្ថី’’តិ ឯតមត្ថំ សព្ពាការតោ ជានិត្វា តទត្ថប្បកាសនំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ ¶ ¶ សុខិនោ វតាតិ សុខិនោ វត សប្បុរិសា. កេ បន តេតិ? យេ អកិញ្ចនា, យេ រាគាទិកិញ្ចនស្ស បរិគ្គហកិញ្ចនស្ស ច អភាវេន អកិញ្ចនា, កេសំ បនិទំ កិញ្ចនំ នត្ថីតិ អាហ – ‘‘វេទគុនោ ហិ ជនា អកិញ្ចនា’’តិ, យេ អរិយមគ្គញាណសង្ខាតំ វេទំ គតា អធិគតា, តេន វា វេទេន និព្ពានំ គតាតិ វេទគុនោ, តេ អរិយជនា ខីណាសវបុគ្គលា អនវសេសរាគាទិកិញ្ចនានំ អគ្គមគ្គេន សមុច្ឆិន្នត្តា អកិញ្ចនា នាម. អសតិ ហិ រាគាទិកិញ្ចនេ កុតោ បរិគ្គហកិញ្ចនស្ស សម្ភវោ. ឯវំ គាថាយ បុរិមភាគេន អរហន្តេ បសំសិត្វា អបរភាគេន អន្ធបុថុជ្ជនេ គរហន្តោ ‘‘សកិញ្ចនំ បស្សា’’តិអាទិមាហ. តំ បុរិមសុត្តេ វុត្តត្ថមេវ. ឯវំ ឥមាយបិ គាថាយ វដ្ដវិវដ្ដំ កថិតំ.
ឆដ្ឋសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៧. ឯកបុត្តកសុត្តវណ្ណនា
១៧. សត្តមេ ឯកបុត្តកោតិ ឯកោ បុត្តោ, សោ ច អនុកម្បិតព្ពដ្ឋេន ឯកបុត្តកោ, បិយាយិតព្ពដ្ឋេន បិយោ, មនស្ស វឌ្ឍនដ្ឋេន មនាបោ. សរីរសោភាសម្បត្តិយា វា ទស្សនីយដ្ឋេន បិយោ, សីលាចារសម្បត្តិយា កល្យាណធម្មតាយ មនាបោ. កលេតិ សត្តេ ខេបេតីតិ កាលោ, មរណំ. តំ កតោ បត្តោតិ កាលង្កតោ, កាលេន វា មច្ចុនា កតោ នដ្ឋោ អទស្សនំ គតោតិ កាលង្កតោ, មតោតិ អត្ថោ.
សម្ពហុលា ឧបាសកាតិ សាវត្ថិវាសិនោ ពហូ ឧបាសកា មតបុត្តឧបាសកស្ស សហសោកីភាវេន យាវ អាឡាហនា បច្ឆតោ គន្ត្វា មតសរីរស្ស កត្តព្ពំ ការេត្វា បដិនិវត្តា យថានិវត្ថាវ ឧទកំ ឱតរិត្វា សីសំន្ហាតា វត្ថានិ បីឡេត្វា អនោតាបេត្វាវ ឯកំ និវាសេត្វា ¶ ឯកំ ឧត្តរាសង្គំ កត្វា ឧបាសកំ បុរតោ កត្វា ‘‘សោកវិនោទនំ ធម្មំ សត្ថុ សន្តិកេ សោស្សាមា’’តិ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិំសុ. តេន វុត្តំ ‘‘អល្លកេសា’’តិអាទិ.
តត្ថ អល្លវត្ថាតិ ឧទកេន តិន្តវត្ថា. ទិវា ទិវស្សាតិ ទិវសស្សបិ ទិវា, មជ្ឈន្ហិកេ កាលេតិ អត្ថោ. យស្មា ជានន្តាបិ តថាគតា បុច្ឆន្តិ ¶ , ជានន្តាបិ ន បុច្ឆន្តិ. កាលំ វិទិត្វា បុច្ឆន្តិ, កាលំ វិទិត្វា ន បុច្ឆន្តិ, តស្មា ជានន្តោយេវ ភគវា កថាសមុដ្ឋាបនត្ថំ បុច្ឆន្តោ ¶ ‘‘កិំ នុ ខោ តុម្ហេ ឧបាសកា’’តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – តុម្ហេ ឧបាសកា អញ្ញេសុ ទិវសេសុ មម សន្តិកំ អាគច្ឆន្តា ឱតាបិតសុទ្ធវត្ថា សាយន្ហេ អាគច្ឆថ, អជ្ជ បន អល្លវត្ថា អល្លកេសា ឋិតមជ្ឈន្ហិកេ កាលេ ឥធាគតា, តំ កិំ ការណន្តិ. តេន មយន្តិ តេន បុត្តវិយោគជនិតចិត្តសន្តាបេន ពលវសោកាភិភូតតាយ ឯវំភូតា មយំ ឥធូបសង្កមន្តាតិ.
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ បិយវត្ថុសម្ភវា សោកទុក្ខទោមនស្សាទយោ, អសតិ បិយវត្ថុស្មិំ សព្ពសោ ឯតេ ន សន្តីតិ ឯតមត្ថំ សព្ពាការតោ ជានិត្វា តទត្ថប្បកាសនំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ បិយរូបស្សាទគធិតាសេតិ បិយសភាវេសុ រូបក្ខន្ធាទីសុ សុខវេទនស្សាទេន គធិតា បដិពទ្ធចិត្តា. គធិតាសេតិ ហិ គធិតាឥច្ចេវត្ថោ. សេតិ វា និបាតមត្តំ. បិយរូបា នាម ចក្ខាទយោ បុត្តទារាទយោ ច. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘កិញ្ច លោកេ បិយរូបំ សាតរូបំ ចក្ខុ លោកេ …បេ… ធម្មតណ្ហា លោកេ បិយរូបំ សាតរូប’’ន្តិ (ចូឡនិ. ហេមកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៥៥).
‘‘ខេត្តំ វត្ថុំ ហិរញ្ញំ វា, គវស្សំ ទាសបោរិសំ;
ថិយោ ពន្ធូ បុថុ កាមេ, យោ នរោ អនុគិជ្ឈតី’’តិ ច. (សុ. និ. ៧៧៥);
តស្មា តេសុ បិយរូបេសុ អស្សាទេន គិទ្ធា មុច្ឆិតា អជ្ឈាបន្នាតិ អត្ថោ. កេ បន តេ បិយរូបស្សាទគធិតាតិ តេ ទស្សេតិ ‘‘ទេវកាយា ¶ បុថុមនុស្សា ចា’’តិ, ចាតុមហារាជិកាទយោ ពហុទេវសមូហា ចេវ ជម្ពុទីបកាទិកា ពហុមនុស្សា ច. អឃាវិនោតិ កាយិកចេតសិកទុក្ខេន ទុក្ខិតា. បរិជុន្នាតិ ជរារោគាទិវិបត្តិយា យោព្ពនារោគ្យាទិសម្បត្តិតោ បរិហីនា. យថាលាភវសេន វាយមត្ថោ ទេវមនុស្សេសុ វេទិតព្ពោ. អថ វា កាមញ្ចេកន្តសុខសមប្បិតានំ ទេវានំ ទុក្ខជរារោគា ន សម្ភវន្តិ, តទនតិវត្តសភាវតាយ បន តេបិ ‘‘អឃាវិនោ’’តិ ‘‘បរិជុន្នា’’តិ ច វុត្តា. តេសម្បិ វា បុព្ពនិមិត្តុប្បត្តិយា បដិច្ឆន្នជរាយ ចេតសិករោគស្ស ច វសេន ទុក្ខាទីនំ សម្ភវោ វេទិតព្ពោ. មច្ចុរាជស្ស វសំ គច្ឆន្តីតិ បិយវត្ថុវិសយាយ តណ្ហាយ អប្បហីនត្តា បុនប្បុនំ គព្ភូបគមនតោ ¶ ធាតុត្តយិស្សរតាយ មច្ចុរាជសង្ខាតស្ស មរណស្ស វសំ ហត្ថមេវ គច្ឆន្តិ.
ឯត្តាវតា វដ្ដំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ‘‘យេ វេ ទិវា’’តិអាទិនា វិវដ្ដំ ទស្សេតិ. តត្ថ យេ វេ ទិវា ច រត្តោ ច អប្បមត្តាតិ ‘‘ទិវសំ ចង្កមេន និសជ្ជាយ អាវរណីយេហិ ធម្មេហិ ចិត្តំ បរិសោធេតី’’តិអាទិនា ¶ វុត្តនយេន ទិវសភាគេ រត្តិភាគេ ច ទឡ្ហំ អប្បមត្តា អប្បមាទប្បដិបទំ បូរេន្តិ. ជហន្តិ បិយរូបន្តិ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានភាវនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរិយមគ្គាធិគមេន បិយរូបំ បិយជាតិកំ ចក្ខាទិបិយវត្ថុំ តប្បដិពទ្ធឆន្ទរាគជហនេន ជហន្តិ. តេ វេ ខណន្តិ អឃមូលំ, មច្ចុនោ អាមិសំ ទុរតិវត្តន្តិ តេ អរិយបុគ្គលា អឃស្ស វដ្ដទុក្ខស្ស មូលភូតំ, មច្ចុនា មរណេន អាមសិតព្ពតោ អាមិសំ, ឥតោ ពហិទ្ធា កេហិចិបិ សមណព្រាហ្មណេហិ និវត្តិតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ ទុរតិវត្តំ, សហ អវិជ្ជាយ តណ្ហំ អរិយមគ្គញាណកុទាលេន ខណន្តិ, លេសមត្តម្បិ អនវសេសន្តា ឧម្មូលយន្តីតិ. ស្វាយមត្ថោ –
‘‘អប្បមាទោ ¶ អមតបទំ, បមាទោ មច្ចុនោ បទំ;
អប្បមត្តា ន មីយន្តិ, យេ បមត្តា យថា មតា’’តិ. (ធ. ប. ២១) –
អាទីហិ សុត្តបទេហិ វិត្ថារេតព្ពោតិ.
សត្តមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៨. សុប្បវាសាសុត្តវណ្ណនា
១៨. អដ្ឋមេ កុណ្ឌិកាយន្តិ ឯវំនាមកេ កោលិយានំ នគរេ. កុណ្ឌធានវនេតិ តស្ស នគរស្ស អវិទូរេ កុណ្ឌធានសង្ខាតេ វនេ.
បុព្ពេ កិរ កុណ្ឌោ នាម ឯកោ យក្ខោ តស្មិំ វនសណ្ឌេ វាសំ កប្បេសិ, កុណ្ឌធានមិស្សកេន ច ពលិកម្មេន តុស្សតីតិ តស្ស តថា តត្ថ ពលិំ ឧបហរន្តិ, តេនេតំ វនសណ្ឌំ កុណ្ឌធានវនន្ត្វេវ បញ្ញាយិត្ថ. តស្ស អវិទូរេ ឯកា គាមបតិកា អហោសិ, សាបិ តស្ស យក្ខស្ស អាណាបវត្តិដ្ឋានេ និវិដ្ឋត្តា តេនេវ បរិបាលិតត្តា កុណ្ឌិកាតិ វោហរីយិត្ថ ¶ . អបរភាគេ តត្ថ កោលិយរាជានោ នគរំ ការេសុំ, តម្បិ បុរិមវោហារេន កុណ្ឌិកាត្វេវ វុច្ចតិ. តស្មិញ្ច វនសណ្ឌេ កោលិយរាជានោ ភគវតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច វសនត្ថាយ វិហារំ បតិដ្ឋាបេសុំ, តម្បិ កុណ្ឌធានវនន្ត្វេវ បញ្ញាយិត្ថ. អថ ភគវា ជនបទចារិកំ ចរន្តោ អនុក្កមេន តំ វិហារំ ¶ បត្វា តត្ថ វិហាសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឯកំ សមយំ ភគវា កុណ្ឌិកាយំ វិហរតិ កុណ្ឌធានវនេ’’តិ.
សុប្បវាសាតិ តស្សា ឧបាសិកាយ នាមំ. កោលិយធីតាតិ កោលិយរាជបុត្តី. សា ហិ ភគវតោ អគ្គុបដ្ឋាយិកា បណីតទាយិកានំ សាវិកានំ ឯតទគ្គេ ឋបិតា សោតាបន្នា អរិយសាវិកា. យញ្ហិ កិញ្ចិ ភគវតោ យុត្តរូបំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ ភេសជ្ជំ វា ន តត្ថ អញ្ញាហិ សំវិធាតព្ពំ អត្ថិ, សព្ពំ តំ សយមេវ អត្តនោ បញ្ញាយ វិចារេត្វា សក្កច្ចំ សម្បាទេត្វា ¶ ឧបនេតិ. ទេវសិកញ្ច អដ្ឋសតំ សង្ឃភត្តបាដិបុគ្គលិកភត្តានិ ទេតិ. យោ កោចិ ភិក្ខុ វា ភិក្ខុនី វា តំ កុលំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ រិត្តហត្ថោ ន គច្ឆតិ. ឯវំ មុត្តចាគា បយតបាណី វោស្សគ្គរតា យាចយោគា ទានសំវិភាគរតា. អស្សា កុច្ឆិយំ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ បច្ឆិមភវិកោ សាវកពោធិសត្តោ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. សា តំ គព្ភំ កេនចិទេវ បាបកម្មេន សត្ត វស្សានិ កុច្ឆិនា បរិហរិ, សត្តាហញ្ច មូឡ្ហគព្ភា អហោសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘សត្ត វស្សានិ គព្ភំ ធារេតិ សត្តាហំ មូឡ្ហគព្ភា’’តិ.
តត្ថ សត្ត វស្សានីតិ សត្ត សំវច្ឆរានិ, អច្ចន្តសំយោគេ ច ឥទំ ឧបយោគវចនំ. គព្ភំ ធារេតីតិ គព្ភំ វហតិ, គព្ភិនី ហោតីតិ អត្ថោ. សត្តាហំ មូឡ្ហគព្ភាតិ សត្ត អហានិ ព្យាកុលគព្ភា. គព្ភោ ហិ បរិបក្កោ សម្បជ្ជមានោ វិជាយនកាលេ កម្មជវាតេហិ សញ្ចាលេត្វា បរិវត្តិតោ ឧទ្ធំបាទោ អធោសិរោ ហុត្វា យោនិមុខាភិមុខោ ហោតិ, ឯវំ សោ កត្ថចិ អលគ្គោ ពហិ និក្ខមតិ. វិបជ្ជមានោ បន វិបរិវត្តនវសេន យោនិមគ្គំ បិទហិត្វា តិរិយំ និបជ្ជតិ, សយមេវ វា យោនិមគ្គោ បិទហតិ, សោ តត្ថ កម្មជវាតេហិ អបរាបរំ បរិវត្តមានោ ព្យាកុលោ មូឡ្ហគព្ភោតិ វុច្ចតិ. តស្សាបិ សត្ត ទិវសេ ឯវំ អហោសិ, តេន វុត្តំ ‘‘សត្តាហំ មូឡ្ហគព្ភា’’តិ.
អយញ្ច គព្ភោ សីវលិត្ថេរោ. តស្ស កថំ សត្ត វស្សានិ គព្ភវាសទុក្ខំ, សត្តាហំ មូឡ្ហគព្ភភាវប្បត្តិ, មាតុ ចស្សាបិ សោតាបន្នាយ អរិយសាវិកាយ ¶ តថា ទុក្ខានុភវនំ ជាតន្តិ? វុច្ចតេ – អតីតេ កាសិករាជេ ពារាណសិយំ រជ្ជំ ការេន្តេ ឯកោ កោសលរាជា មហន្តេន ពលេនាគន្ត្វា ពារាណសិំ គហេត្វា តំ រាជានំ មារេត្វា តស្ស អគ្គមហេសិំ អត្តនោ អគ្គមហេសិំ អកាសិ. ពារាណសិរញ្ញោ បន បុត្តោ បិតុ មរណកាលេ និទ្ធមនទ្វារេន បលាយិត្វា អត្តនោ ញាតិមិត្តពន្ធវេ ឯកជ្ឈំ កត្វា អនុក្កមេន ពលំ សំហរិត្វា ពារាណសិំ អាគន្ត្វា អវិទូរេ មហន្តំ ខន្ធាវារំ ពន្ធិត្វា តស្ស រញ្ញោ បណ្ណំ បេសេសិ ‘‘រជ្ជំ វា ទេតុ, យុទ្ធំ វា’’តិ ¶ . រាជកុមារស្ស ¶ មាតា សាសនំ សុត្វា ‘‘យុទ្ធេន កម្មំ នត្ថិ, សព្ពទិសាសុ សញ្ចារំ បច្ឆិន្ទិត្វា ពារាណសិនគរំ បរិវារេតុ, តតោ ទារូទកភត្តបរិក្ខយេន កិលន្តា នគរេ មនុស្សា វិនាវ យុទ្ធេន រាជានំ គហេត្វា ទស្សន្តី’’តិ បណ្ណំ បេសេសិ. សោ មាតុ សាសនំ សុត្វា ចត្តារិ មហាទ្វារានិ រក្ខន្តោ សត្ត វស្សានិ នគរំ ឧបរុន្ធិ, នគរេ មនុស្សា ចូឡទ្វារេន និក្ខមិត្វា ទារូទកានិ អាហរន្តិ, សព្ពកិច្ចានិ ករោន្តិ.
អថ រាជកុមារស្ស មាតា តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘ពាលោ មម បុត្តោ ឧបាយំ ន ជានាតិ, គច្ឆថ, អស្ស ចូឡទ្វារានិ បិធាយ នគរំ ឧបរុន្ធតូតិ វទេថា’’តិ បុត្តស្ស គូឡ្ហសាសនំ បហិណិ. សោ មាតុ សាសនំ សុត្វា សត្ត ទិវសេ តថា អកាសិ. នាគរា ពហិ និក្ខមិតុំ អលភន្តា សត្តមេ ទិវសេ តស្ស រញ្ញោ សីសំ គហេត្វា កុមារស្ស អទំសុ. កុមារោ នគរំ បវិសិត្វា រជ្ជំ អគ្គហេសិ. សោ តទា សត្ត វស្សានិ នគររុន្ធនកម្មនិស្សន្ទេន ឯតរហិ សត្ត វស្សានិ មាតុកុច្ឆិសង្ខាតាយ លោហិតកុម្ភិយា វសិ, អវសេសតោ បន សត្តាហំ នគរូបរុន្ធនេន សត្តាហំ មូឡ្ហគព្ភភាវំ អាបជ្ជិ. ជាតកដ្ឋកថាយំ បន ‘‘សត្ត ទិវសានិ នគរំ រុន្ធិត្វា គហិតកម្មនិស្សន្ទេន សត្តវស្សានិ លោហិតកុម្ភិយំ វសិត្វា សត្តាហំ មូឡ្ហគព្ភភាវំ អាបជ្ជី’’តិ វុត្តំ. យំ បន សោ បទុមុត្តរសម្មាសម្ពុទ្ធបាទមូលេ ‘‘លាភីនំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ មហាទានំ ទត្វា បត្ថនំ អកាសិ, យញ្ច វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ នាគរេហិ សទ្ធិំ សហស្សគ្ឃនិកំ គុឡទធិំ ទត្វា បត្ថនំ អកាសិ, តស្សានុភាវេន លាភីនំ អគ្គោ ជាតោ. សុប្បវាសាបិ ‘‘នគរំ រុន្ធិត្វា គណ្ហ, តាតា’’តិ បេសិតភាវេន សត្ត វស្សានិ កុច្ឆិនា គព្ភំ បរិហរិត្វា សត្តាហំ មូឡ្ហគព្ភាជាតា ¶ . ឯវំ តេ មាតាបុត្តា អត្តនោ កម្មស្ស អនុរូបំ ឦទិសំ ទុក្ខំ បដិសំវេទិំសុ.
តីហិ ¶ វិតក្កេហីតិ រតនត្តយគុណានុស្សតិបដិសំយុត្តេហិ តីហិ សម្មាវិតក្កេហិ. អធិវាសេតីតិ មូឡ្ហគព្ភតាយ ឧប្បន្នទុក្ខំ សហតិ. សា ហិ ភគវតោ សម្ពុទ្ធភាវំ, អរិយសង្ឃស្ស សុប្បដិបត្តិំ, និព្ពានស្ស ច ទុក្ខនិស្សរណភាវំ អនុស្សរន្តី អត្តនោ ឧប្បជ្ជមានទុក្ខំ អមនសិករណេនេវ អភិភវិត្វា ខមតិ. តេន វុត្តំ ‘‘តីហិ វិតក្កេហិ អធិវាសេតី’’តិ.
សម្មាសម្ពុទ្ធោ វតាតិអាទិ តេសំ វិតក្កានំ បវត្តិអាការទស្សនំ. តស្សត្ថោ – យោ ភគ្យវន្តតាទីហិ ការណេហិ ភគវា លោកនាថោ សម្មា អវិបរីតំ សាមំ សយមេវ សព្ពធម្មេ អហោ វត ពុទ្ធោ, សោ ភគវា ឯវរូបស្ស ឯតរហិ មយា អនុភវិយមានស្ស អញ្ញស្ស ច ឯវំជាតិកស្ស ¶ សកលស្ស វដ្ដទុក្ខស្ស បហានាយ អច្ចន្តំ អនុប្បាទនិរោធាយ ធម្មំ កថេតិ, អវិបរីតធម្មំ កថេតិ. អវិបរីតធម្មទេសនតាយ ហិ សត្ថុ សម្មាសម្ពោធិសិទ្ធិ. តស្ស យថាវុត្តគុណស្ស ភគវតោ ធម្មស្សវនន្តេ ជាតត្តា សីលទិដ្ឋិសាមញ្ញេន សំហតត្តា ច សាវកសង្ឃោតិ លទ្ធនាមោ អដ្ឋអរិយបុគ្គលសមូហោ សុប្បដិបន្នោ វត អហោ វត សម្មា បដិបន្នោ, យោ អរិយសង្ឃោ ឯវរូបស្ស ឦទិសស្ស វដ្ដទុក្ខស្ស បហានាយ អនុប្បាទនិរោធាយ អនិវត្តិបដិបទំ បដិបន្នោ. សុសុខំ វត អហោ វត សុដ្ឋុ សុខំ សព្ពសង្ខតនិស្សដំ និព្ពានំ, យស្មិំ និព្ពានេ ឦទិសំ វដ្ដទុក្ខំ ន ឧបលព្ភតីតិ. ឯត្ថ ច បដិបជ្ជមានាបិ បដិបន្នា ឥច្ចេវ វុត្តា បដិបត្តិយា អនិវត្តិភាវតោ. អថ វា ឧប្បន្នសទ្ទោ វិយ បដិបន្នសទ្ទោ វត្តមានត្ថោបិ វេទិតព្ពោ. តេនេវាហ ‘‘សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នោ’’តិ.
សាមិកន្តិ អត្តនោ បតិំ កោលិយរាជបុត្តំ. អាមន្តេសីតិ អភាសិ. មម វចនេន ភគវតោ បាទេ សិរសា វន្ទាហីតិ មយ្ហំ វចនេន ចក្កលក្ខណប្បដិមណ្ឌិតានិ វិកសិតបទុមសស្សិរីកានិ ភគវតោ ចរណានិ តវ សិរសា វន្ទាហិ, ឧត្តមង្គេន អភិវាទនំ ករោហីតិ អត្ថោ. អប្បាពាធន្តិអាទីសុ អាពាធោតិ វិសភាគវេទនា វុច្ចតិ, យា ឯកទេសេ ឧប្បជ្ជិត្វាបិ សកលសរីរំ អយបដ្ដេន អាពន្ធិត្វា ¶ វិយ គណ្ហតិ. អាតង្កោតិ កិច្ឆជីវិតករោ រោគោ. អថ វា យាបេតព្ពរោគោ អាតង្កោ, ឥតរោ អាពាធោ. ខុទ្ទកោ វា រោគោ អាតង្កោ, ពលវា ¶ អាពាធោ. កេចិ បន ‘‘អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានោ អាពាធោ, ពហិទ្ធាសមុដ្ឋានោ អាតង្កោ’’តិ វទន្តិ. តទុភយស្សាបិ អភាវំ បុច្ឆាតិ វទតិ. គិលានស្សេវ ច ឧដ្ឋានំ នាម គរុកំ ហោតិ, កាយេ ពលំ ន ហោតិ, តស្មា និគ្គេលញ្ញតាយ លហុបរិវត្តិសង្ខាតំ កាយស្ស លហុដ្ឋានំ សរីរពលញ្ច បុច្ឆាតិ វទតិ. ផាសុវិហារន្តិ ឋាននិសិន្នគមនសយនសង្ខាតេសុ ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ សុខវិហារញ្ច បុច្ឆាតិ វទតិ. អថស្ស បុច្ឆិតព្ពាការំ ទស្សេន្តី ‘‘សុប្បវាសា, ភន្តេ’’តិអាទិមាហ. ឯវញ្ច វទេហីតិ ឥទានិ វត្តព្ពាការំ និទស្សេតិ.
បរមន្តិ វចនសម្បដិច្ឆនំ. តេន សាធុ, ភទ្ទេ, យថា វុត្តំ, តថា បដិបជ្ជាមីតិ ទស្សេតិ. កោលិយបុត្តោតិ សុប្បវាសាយ សាមិកោ កោលិយរាជបុត្តោ. សុខិនី ហោតូតិ សទេវកេ លោកេ អគ្គទក្ខិណេយ្យោ សត្ថា សុប្បវាសាយ បេសិតវន្ទនំ សម្បដិច្ឆិត្វា តទនន្តរំ អត្តនោ មេត្តាវិហារសំសូចកំ ពុទ្ធាចិណ្ណំ សុខូបសំហារំ តស្សា សាមញ្ញតោ បកាសេត្វា បុន តស្សា បុត្តស្ស ច គព្ភវិបត្តិមូលកទុក្ខុប្បត្តិបដិក្ខេបមុខេន សុខូបសំហារំ និទស្សេន្តោ ‘‘សុខិនី…បេ… អរោគា, អរោគំ បុត្តំ វិជាយតូ’’តិ អាហ.
សហ ¶ វចនាតិ ភគវតោ វចនេន សហេវ. យស្មិំ កាលេ ភគវា តថា អវោច, តស្មិំយេវ កាលេ តម្បិ កម្មំ បរិក្ខយំ អគមាសិ. តស្ស បរិក្ខីណភាវំ ឱលោកេត្វា សត្ថា តថា អភាសិ. អបរេ បន វទន្តិ – សចេ តថា សត្ថា នាចិក្ខិស្សា, តតោ បរម្បិ កិញ្ចិ កាលំ តស្សា តំ ទុក្ខំ អនុពន្ធិស្សា. យស្មា បន ភគវតា ‘‘សុខិនី អរោគា អរោគញ្ច បុត្តំ វិជាយតូ’’តិ វុត្តំ, តស្មា តស្ស វចនសមកាលមេវ សោ គព្ភោ ព្យាកុលភាវំ វិជហិត្វា សុខេនេវ ពហិ និក្ខមិ, ឯវំ តេសំ មាតាបុត្តានំ សោត្ថិ អហោសិ. អចិន្តេយ្យោ ហិ ពុទ្ធានំ ¶ ពុទ្ធានុភាវោ. យថា ហិ បដាចារាយ បិយវិប្បយោគសម្ភូតេន សោកេន ឧម្មាទំ បត្វា –
‘‘ឧភោ បុត្តា កាលកតា, បន្ថេ មយ្ហំ បតី មតោ;
មាតា បិតា ច ភាតា ច, ឯកចិតកម្ហិ ឈាយរេ’’តិ. (អប. ថេរី ២.២.៤៩៨) –
វត្វា ¶ ជាតរូបេនេវ ចរន្តិយា ‘‘សតិំ បដិលភាហិ ភគិនី’’តិ ភគវតោ វចនសមនន្តរមេវ ឧម្មាទោ វូបសមិ, តថា សុប្បិយាបិ ឧបាសិកា អត្តនាវ អត្តនោ ឩរុយំ កតេន មហាវណេន វុដ្ឋាតុំ អសក្កោន្តី សយនបិដ្ឋេ និបន្នា ‘‘អាគន្ត្វា មំ វន្ទតូ’’តិ វចនសមនន្តរមេវ វណេ បាកតិកេ ជាតេ សយមេវ គន្ត្វា ភគវន្តំ វន្ទីតិ ឯវមាទីនិ វត្ថូនិ ឥធ ឧទាហរិតព្ពានីតិ.
ឯវំ, ភន្តេតិ, ភន្តេ, យថា ភគវា សបុត្តាយ មាតុយា អរោគភាវំ អាសីសន្តោ អាហ – ‘‘សុខិនី អរោគា អរោគំ បុត្តំ វិជាយតូ’’តិ, តំ ឯវមេវ. ន ហិ កទាចិ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ វចនស្ស អញ្ញថាភាវោតិ អធិប្បាយោ. កេចិ បន ‘‘ឯវមត្ថូ’’តិ វទន្តិ, អបរេ ‘‘ហោតូ’’តិ បទស្ស អត្ថំ អានេត្វា វណ្ណយន្តិ. អភិនន្ទិត្វាតិ ករវីករុតមញ្ជុនា ព្រហ្មស្សរេន ភគវតា វុច្ចមានេ តស្មិំ វចនេ បីតិសោមនស្សបដិលាភតោ អភិមុខភាវេន នន្ទិត្វា. អនុមោទិត្វាតិ តតោ បច្ឆាបិ សម្មោទនំ ឧប្បាទេត្វា, ចិត្តេន វា អភិនន្ទិត្វា វាចាយ អនុមោទិត្វា, វចនសម្បត្តិយា វា អភិនន្ទិត្វា អត្ថសម្បត្តិយា អនុមោទិត្វា. សកំ ឃរំ បច្ចាយាសីតិ អត្តនោ ឃរំ បដិគច្ឆិ. យេ បន ‘‘យេន សកំ ឃរ’’ន្តិ បឋន្តិ, តេសំ យទិបិ យ-ត-សទ្ទានំ សម្ពន្ធភាវតោ ‘‘តេនា’’តិ បទំ វុត្តមេវ ហោតិ, តថាបិ ‘‘បដិយាយិត្វា’’តិ បាឋសេសោ យោជេតព្ពោ ហោតិ.
វិជាតន្តិ បជាតំ, បសុតន្តិ អត្ថោ. អច្ឆរិយន្តិ អន្ធស្ស បព្ពតារោហនំ វិយ និច្ចំ ន ¶ ហោតីតិ អច្ឆរិយំ, អយំ តាវ សទ្ទនយោ. អដ្ឋកថាសុ បន ‘‘អច្ឆរាយោគ្គំ អច្ឆរិយ’’ន្តិ វុត្តំ ¶ , អច្ឆរំ បហរិតុំ យុត្តន្តិ អត្ថោ. វតាតិ សម្ភាវនេ, អហោ អច្ឆរិយន្តិ អត្ថោ. ភោតិ ធម្មាលបនំ. អភូតបុព្ពំ ភូតន្តិ អព្ភុតំ.
តថាគតស្សាតិ អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា តថាគតោ – តថា អាគតោតិ តថាគតោ, តថា គតោតិ តថាគតោ, តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ, តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ, តថទស្សិតាយ តថាគតោ, តថវាទិតាយ តថាគតោ, តថាការិតាយ តថាគតោ, អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ.
កថំ ¶ ភគវា តថា អាគតោតិ តថាគតោ? យថា សព្ពលោកហិតាយ ឧស្សុក្កមាបន្នា បុរិមកា សម្មាសម្ពុទ្ធា អាគតាតិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យេន អភិនីហារេន តេ ភគវន្តោ អាគតា, តេន អដ្ឋគុណសមន្នាគតេន អយម្បិ ភគវា អាគតោ. យថា ច តេ ភគវន្តោ ទានបារមិំ បូរេត្វា សីលនេក្ខម្មបញ្ញាវីរិយខន្តិសច្ចអធិដ្ឋានមេត្តាឧបេក្ខាបារមីតិ ឥមា ទស បារមិយោ, ទស ឧបបារមិយោ, ទស បរមត្ថបារមិយោតិ សមតិំស បារមិយោ បូរេត្វា បញ្ច មហាបរិច្ចាគេ បរិច្ចជិត្វា បុព្ពយោគបុព្ពចរិយធម្មក្ខានញាតត្ថចរិយាទយោ បូរេត្វា ពុទ្ធិចរិយាយ កោដិំ បត្វា អាគតា, តថា អយម្បិ ភគវា អាគតោ. យថា ច តេ ភគវន្តោ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ…បេ… អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ភាវេត្វា ព្រូហេត្វា អាគតា, តថា អយម្បិ ភគវា អាគតោ. ឯវំ តថា អាគតោតិ តថាគតោ.
កថំ តថា គតោតិ តថាគតោ? យថា សម្បតិជាតា តេ ភគវន្តោ សមេហិ បាទេហិ បថវិយំ បតិដ្ឋាយ ឧត្តរាភិមុខា សត្តបទវីតិហារេន គតា, សេតច្ឆត្តេ ធារិយមានេ សព្ពាវ ទិសា អនុវិលោកេសុំ, អាសភិញ្ច ¶ វាចំ ភាសិំសុ លោកេ អត្តនោ ជេដ្ឋសេដ្ឋភាវំ បកាសេន្តា, តញ្ច នេសំ គមនំ តថំ អហោសិ អវិតថំ អនេកេសំ វិសេសាធិគមានំ បុព្ពនិមិត្តភាវេន, តថា អយម្បិ ភគវា គតោ, តញ្ចស្ស គមនំ កថំ អហោសិ អវិតថំ តេសញ្ញេវ វិសេសាធិគមានំ បុព្ពនិមិត្តភាវេន. ឯវំ តថា គតោតិ តថាគតោ.
យថា វា តេ ភគវន្តោ នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទំ បហាយ គតា, អព្យាបាទេន ព្យាបាទំ, អាលោកសញ្ញាយ ថិនមិទ្ធំ, អវិក្ខេបេន ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ, ធម្មវវត្ថានេន វិចិកិច្ឆំ បហាយ គតា, ញាណេន អវិជ្ជំ បទាលេត្វា, បាមោជ្ជេន អរតិំ វិនោទេត្វា, អដ្ឋសមាបត្តីហិ អដ្ឋារសហិ មហាវិបស្សនាហិ ¶ ចតូហិ ច អរិយមគ្គេហិ តំ តំ បដិបក្ខំ បហាយ គតា, ឯវំ អយម្បិ ភគវា គតោ. ឯវម្បិ តថា គតោតិ តថាគតោ.
កថំ តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ? បថវីធាតុយា កក្ខឡលក្ខណំ, អាបោធាតុយា បគ្ឃរណលក្ខណំ, តេជោធាតុយា ឧណ្ហត្តលក្ខណំ, វាយោធាតុយា វិត្ថម្ភនលក្ខណំ, អាកាសធាតុយា អសម្ផុដ្ឋលក្ខណំ, រូបស្ស រុប្បនលក្ខណំ, វេទនាយ វេទយិតលក្ខណំ, សញ្ញាយ សញ្ជាននលក្ខណំ, សង្ខារានំ អភិសង្ខរណលក្ខណំ, វិញ្ញាណស្ស វិជាននលក្ខណន្តិ ¶ ឯវំ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ, ទ្វាទសន្នំ អាយតនានំ, អដ្ឋារសន្នំ ធាតូនំ, ពាវីសតិយា ឥន្ទ្រិយានំ, ចតុន្នំ សច្ចានំ, ទ្វាទសបទិកស្ស បច្ចយាការស្ស, ចតុន្នំ សតិបដ្ឋានានំ, ចតុន្នំ សម្មប្បធានានំ, ចតុន្នំ ឥទ្ធិបាទានំ, បញ្ចន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ, បញ្ចន្នំ ពលានំ, សត្តន្នំ ពោជ្ឈង្គានំ, អរិយស្ស អដ្ឋង្គិកស្ស មគ្គស្ស, សត្តន្នំ វិសុទ្ធីនំ, អមតោគធស្ស និព្ពានស្សាតិ ឯវំ តស្ស តស្ស ធម្មស្ស យំ សភាវសរសលក្ខណំ, តំ តថំ អវិតថំ អនញ្ញថំ លក្ខណំ ញាណគតិយា អាគតោ អវិរជ្ឈិត្វា បត្តោ អធិគតោតិ តថាគតោ. ឯវំ តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ.
កថំ តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ? តថធម្មា នាម ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ. យថាហ ¶ – ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ. កតមានិ ចត្តារិ? ឥទំ ទុក្ខន្តិ, ភិក្ខវេ, តថមេតំ អវិតថមេតំ អនញ្ញថមេត’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១០៩០) វិត្ថារោ. តានិ ច ភគវា អភិសម្ពុទ្ធោ, តស្មា តថានំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា តថាគតោ.
អបិច ជរាមរណស្ស ជាតិបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ តថោ អវិតថោ អនញ្ញថោ…បេ… សង្ខារានំ អវិជ្ជាបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ តថោ អវិតថោ អនញ្ញថោ, តថា អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ បច្ចយដ្ឋោ…បេ... ជាតិយា ជរាមរណស្ស បច្ចយដ្ឋោ តថោ អវិតថោ អនញ្ញថោ, តំ សព្ពំ ភគវា អភិសម្ពុទ្ធោ, តស្មាបិ តថានំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា តថាគតោ. អភិសម្ពុទ្ធត្ថោ ហិ ឯត្ថ គតសទ្ទោតិ. ឯវំ តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ.
កថំ តថទស្សិតាយ តថាគតោ? យំ សទេវកេ…បេ… សទេវមនុស្សាយ បជាយ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ចក្ខុទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆន្តំ រូបារម្មណំ នាម អត្ថិ, តំ ភគវា សព្ពាការតោ ជានាតិ បស្សតិ. ឯវំ ជានតា បស្សតា ច តេន តំ ឥដ្ឋានិដ្ឋាទិវសេន វា ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតេសុ លព្ភមានកបទវសេន វា ‘‘កតមំ តំ រូបំ រូបាយតនំ ¶ , យំ រូបំ ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ វណ្ណនិភា សនិទស្សនំ សប្បដិឃំ នីលំ បីតក’’ន្តិអាទិនា (ធ. ស. ៦១៦) នយេន អនេកេហិ នាមេហិ តេរសហិ វារេហិ ទ្វិបញ្ញាសាយ នយេហិ វិភជ្ជមានំ តថមេវ ហោតិ, វិតថំ នត្ថិ. ឯស នយោ សោតទ្វារាទីសុ អាបាថមាគច្ឆន្តេសុ សទ្ទាទីសុ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –
‘‘យំ ¶ , ភិក្ខវេ, សទេវកស្ស លោកស្ស…បេ… សទេវមនុស្សាយ ទិដ្ឋំ សុតំ មុតំ វិញ្ញាតំ បត្តំ បរិយេសិតំ អនុវិចរិតំ មនសា, តមហំ ជានាមិ, តមហំ អព្ភញ្ញាសិំ, តំ តថាគតស្ស វិទិតំ, តំ តថាគតោ ន ឧបដ្ឋាសី’’តិ (អ. និ. ៤.២៤).
ឯវំ តថទស្សិតាយ តថាគតោ ¶ . តត្ថ តថទស្សីអត្ថេ តថាគតោតិ បទសម្ភវោ វេទិតព្ពោ.
កថំ តថវាទិតាយ តថាគតោ? យំ រត្តិំ ភគវា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ, យញ្ច រត្តិំ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ, ឯត្ថន្តរេ បញ្ចចត្តាលីសវស្សបរិមាណកាលំ យំ ភគវតា ភាសិតំ លបិតំ សុត្តគេយ្យាទិ, សព្ពំ តំ បរិសុទ្ធំ បរិបុណ្ណំ រាគមទាទិនិម្មថនំ ឯកសទិសំ តថំ អវិតថំ. តេនាហ –
‘‘យញ្ច, ចុន្ទ, រត្តិំ តថាគតោ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈតិ, យញ្ច រត្តិំ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយតិ, យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ភាសតិ លបតិ និទ្ទិសតិ, សព្ពំ តំ តថេវ ហោតិ, នោ អញ្ញថា, តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (ទី. និ. ៣.១៨៨).
គទអត្ថោ ឯត្ថ គតសទ្ទោ. ឯវំ តថវាទិតាយ តថាគតោ.
អបិច អាគទនំ អាគទោ, វចនន្តិ អត្ថោ. តថោ អវិតថោ អវិបរីតោ អាគទោ អស្សាតិ ទការស្ស តការំ កត្វា តថាគតោតិ ឯវមេត្ថ បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា.
កថំ តថាការិតាយ តថាគតោ? ភគវតោ ហិ វាចាយ កាយោ អនុលោមេតិ, កាយស្សបិ វាចា, តស្មា យថាវាទី តថាការី, យថាការី តថាវាទី ច ហោតិ. ឯវំភូតស្ស ចស្ស យថាវាចា, កាយោបិ តថា គតោ បវត្តោតិ អត្ថោ. យថា ច កាយោ, វាចាបិ តថា គតា បវត្តាតិ តថាគតោ. តេនាហ –
‘‘យថាវាទី ¶ , ភិក្ខវេ, តថាគតោ តថាការី, យថាការី តថាវាទី. ឥតិ យថាវាទី តថាការី, យថាការី តថាវាទី. តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣).
ឯវំ ¶ តថាការិតាយ តថាគតោ.
កថំ អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ? យស្មា ឧបរិ ភវគ្គំ ហេដ្ឋា អវីចិំ បរិយន្តំ ករិត្វា តិរិយំ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ សព្ពសត្តេ អភិភវតិ សីលេនបិ សមាធិនាបិ បញ្ញាយបិ វិមុត្តិយាបិ វិមុត្តិញាណទស្សនេនបិ ¶ , ន តស្ស តុលា វា បមាណំ វា អត្ថិ, អថ ខោ អតុលោ អប្បមេយ្យោ អនុត្តរោ ទេវទេវោ សក្កានំ អតិសក្កោ, ព្រហ្មានំ អតិព្រហ្មា សព្ពសត្តុត្តមោ, តស្មា តថាគតោ. តេនាហ –
‘‘សទេវកេ, ភិក្ខវេ, លោកេ…បេ… សទេវមនុស្សាយ តថាគតោ អភិភូ អនភិភូតោ អញ្ញទត្ថុទសោ វសវត្តិ, តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣).
តត្រាយំ បទសិទ្ធិ – អគទោ វិយ អគទោ, ទេសនាវិលាសោ ចេវ បុញ្ញុស្សយោ ច. តេន សោ មហានុភាវោ ភិសក្កោ វិយ ទិព្ពាគទេន សប្បេ សព្ពបរប្បវាទិនោ សទេវកញ្ច លោកំ អភិភវតិ. ឥតិ សព្ពលោកាភិភវនេ តថោ អវិតថោ អវិបរីតោ យថាវុត្តោវ អគទោ ឯតស្សាតិ ទការស្ស តការំ កត្វា តថាគតោតិ វេទិតព្ពោ. ឯវំ អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ.
អបិច តថាយ គតោតិ តថាគតោ, តថំ គតោតិ តថាគតោ. តត្ថ សកលលោកំ តីរណបរិញ្ញាយ តថាយ គតោ អវគតោតិ តថាគតោ. លោកសមុទយំ បហានបរិញ្ញាយ តថាយ គតោ អតីតោតិ តថាគតោ. លោកនិរោធំ សច្ឆិកិរិយាយ តថាយ គតោ អធិគតោតិ តថាគតោ. លោកនិរោធគាមិនិំ បដិបទំ តថំ គតោ បដិបន្នោតិ តថាគតោ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –
‘‘លោកោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ, លោកស្មា តថាគតោ វិសំយុត្តោ. លោកសមុទយោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ, លោកសមុទយោ តថាគតស្ស បហីនោ, លោកនិរោធោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ, លោកនិរោធោ តថាគតស្ស សច្ឆិកតោ. លោកនិរោធគាមិនី បដិបទា ¶ , ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធា ¶ , លោកនិរោធគាមិនី បដិបទា តថាគតស្ស ភាវិតា. យំ, ភិក្ខវេ ¶ , សទេវកស្ស លោកស្ស…បេ… សព្ពំ តំ តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធំ. តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣).
អបរេហិបិ អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា តថាគតោ – តថាយ អាគតោតិ តថាគតោ, តថាយ គតោតិ តថាគតោ, តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ, តថា គតោតិ តថាគតោ, តថាវិធោតិ តថាគតោ, តថា បវត្តិតោតិ តថាគតោ, តថេហិ អគតោតិ តថាគតោ, តថា គតភាវេន តថាគតោ.
កថំ តថាយ អាគតោតិ តថាគតោ? យា សា ភគវតា សុមេធភូតេន ទីបង្ករទសពលស្ស បាទមូលេ –
‘‘មនុស្សត្តំ លិង្គសម្បត្តិ, ហេតុ សត្ថារទស្សនំ,
បព្ពជ្ជា គុណសម្បត្តិ, អធិការោ ច ឆន្ទតា;
អដ្ឋធម្មសមោធានា, អភិនីហារោ សមិជ្ឈតី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.៥៩) –
ឯវំ វុត្តំ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ អភិនីហារំ សម្បាទេន្តេន ‘‘អហំ សទេវកំ លោកំ តិណ្ណោ តារេស្សាមិ, មុត្តោ មោចេស្សាមិ, ទន្តោ ទមេស្សាមិ, សន្តោ សមេស្សាមិ, អស្សត្ថោ អស្សាសេស្សាមិ, បរិនិព្ពុតោ បរិនិព្ពាបេស្សាមិ, ពុទ្ធោ ពោធេស្សាមី’’តិ មហាបដិញ្ញា បវត្តិតា. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘កិំ មេ ឯកេន តិណ្ណេន, បុរិសេន ថាមទស្សិនា;
សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, សន្តារេស្សំ សទេវកំ.
‘‘ឥមិនា មេ អធិការេន, កតេន បុរិសុត្តមេ;
សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, តារេមិ ជនតំ ពហុំ.
‘‘សំសារសោតំ ឆិន្ទិត្វា, វិទ្ធំសេត្វា តយោ ភវេ;
ធម្មនាវំ សមារុយ្ហ, សន្តារេស្សំ សទេវកំ.
‘‘កិំ មេ អញ្ញាតវេសេន, ធម្មំ សច្ឆិកតេនិធ;
សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, ពុទ្ធោ ហេស្សំ សទេវកេ’’តិ. (ពុ. វំ. ២.៥៥-៥៨);
តំ ¶ បនេតំ មហាបដិញ្ញំ សកលស្សាបិ ពុទ្ធករធម្មសមុទាយស្ស បវិចយ បច្ចវេក្ខណសមាទានានំ ការណភូតំ ¶ អវិសំវាទេត្វា លោកនាយកោ យស្មា មហាកប្បានំ សតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ សក្កច្ចំ ¶ និរន្តរំ និរវសេសតោ ទានបារមិអាទយោ សមតិំសបារមិយោ បូរេត្វា, អង្គបរិច្ចាគាទយោ បញ្ច មហាបរិច្ចាគេ បរិច្ចជិត្វា, សច្ចាធិដ្ឋានាទីនិ ចត្តារិ អធិដ្ឋានានិ បរិព្រូហេត្វា, បុញ្ញញាណសម្ភារេ សម្ភរិត្វា, បុព្ពយោគបុព្ពចរិយធម្មក្ខានញាតត្ថចរិយាទយោ ឧក្កំសាបេត្វា, ពុទ្ធិចរិយំ បរមកោដិំ បាបេត្វា, អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈិ, តស្មា តស្សេវ សា មហាបដិញ្ញា តថា អវិតថា អនញ្ញថា, ន តស្ស វាលគ្គមត្តម្បិ វិតថំ អត្ថិ. តថា ហិ ទីបង្ករទសពលោ កោណ្ឌញ្ញោ មង្គលោ…បេ… កស្សបោ ភគវាតិ ឥមេ ចតុវីសតិ សម្មាសម្ពុទ្ធា បដិបាដិយា ឧប្បន្នា ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាករិំសុ. ឯវំ ចតុវីសតិយា ពុទ្ធានំ សន្តិកេ លទ្ធព្យាករណោ យេ តេ កតាភិនីហារេហិ ពោធិសត្តេហិ លទ្ធព្ពា អានិសំសា, តេ លភិត្វាវ អាគតោតិ តាយ យថាវុត្តាយ មហាបដិញ្ញាយ តថាយ អភិសម្ពុទ្ធភាវំ អាគតោ អធិគតោតិ តថាគតោ. ឯវំ តថាយ អាគតោតិ តថាគតោ.
កថំ តថាយ គតោតិ តថាគតោ? យាយ មហាករុណាយ លោកនាថោ មហាទុក្ខសម្ពាធប្បដិបន្នំ សត្តនិកាយំ ទិស្វា ‘‘តស្ស នត្ថញ្ញោ កោចិ បដិស្សរណំ, អហមេវ នមិតោ សំសារទុក្ខតោ មុត្តោ មោចេស្សាមី’’តិ សមុស្សាហិតមានសោ មហាភិនីហារមកាសិ. កត្វា ច យថាបណិធានំ សកលលោកហិតសម្បាទនាយ ឧស្សុក្កមាបន្នោ អត្តនោ កាយជីវិតនិរបេក្ខោ បរេសំ សោតបថាគមនមត្តេនបិ ចិត្តុត្រាសសមុប្បាទិកា អតិទុក្ករា ទុក្ករចរិយា សមាចរន្តោ យថា មហាពោធិយា បដិបត្តិ ហានភាគិយា សំកិលេសភាគិយា ឋិតិភាគិយា វា ន ហោតិ, អថ ខោ ឧត្តរុត្តរិ វិសេសភាគិយាវ ហោតិ, តថា បដិបជ្ជមានោ អនុបុព្ពេន និរវសេសេ ពោធិសម្ភារេ សម្បាទេត្វា អភិសម្ពោធិំ បាបុណិ. តតោ បរញ្ច តាយេវ មហាករុណាយ សញ្ចោទិតមានសោ បវិវេករតិំ បរមញ្ច សន្តំ វិមោក្ខសុខំ បហាយ ពាលជនពហុលេ លោកេ តេហិ សមុប្បាទិតំ សម្មានាវមានវិប្បការំ អគណេត្វា វិនេយ្យជនស្ស វិនយនេន និរវសេសំ ពុទ្ធកិច្ចំ ¶ និដ្ឋបេសិ. តត្ថ យោ ភគវតោ សត្តេសុ មហាករុណាយ សមោក្កមនាការោ, សោ បរតោ អាវិភវិស្សតិ. យថា ច ពុទ្ធភូតស្ស ¶ លោកនាថស្ស សត្តេសុ មហាករុណា, ឯវំ ពោធិសត្តភូតស្សបិ មហាភិនីហារកាលាទីសូតិ សព្ពត្ថ សព្ពទា ច ឯកសទិសតាយ តថា អវិតថា អនញ្ញថា, តស្មា តីសុបិ អវត្ថាសុ សព្ពសត្តេសុ សមានរសាយ តថាយ មហាករុណាយ សកលលោកហិតាយ គតោ បដិបន្នោតិ តថាគតោ. ឯវំ តថាយ គតោតិ តថាគតោ.
កថំ តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ? តថានិ នាម ចត្តារិ អរិយមគ្គញាណានិ. តានិ ហិ ¶ ឥទំ ទុក្ខំ, អយំ ទុក្ខសមុទយោ, អយំ ទុក្ខនិរោធោ, អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ ឯវំ សព្ពញេយ្យធម្មសង្គាហកានំ បវត្តិនិវត្តិតទុភយហេតុភូតានំ ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ សង្ខតដ្ឋោ សន្តាបដ្ឋោ វិបរិណាមដ្ឋោ, សមុទយស្ស អាយូហនដ្ឋោ និទានដ្ឋោ សំយោគដ្ឋោ បលិពោធដ្ឋោ, និរោធស្ស និស្សរណដ្ឋោ វិវេកដ្ឋោ អសង្ខតដ្ឋោ អមតដ្ឋោ, មគ្គស្ស និយ្យានដ្ឋោ ហេត្វដ្ឋោ ទស្សនដ្ឋោ អាធិបតេយ្យដ្ឋោតិអាទីនំ តព្ពិភាគានញ្ច យថាភូតសភាវាវពោធវិពន្ធកស្ស សំកិលេសបក្ខស្ស សមុច្ឆិន្ទនេន បដិលទ្ធាយ តត្ថ អសម្មោហាភិសមយសង្ខាតាយ អវិបរីតាការប្បវត្តិយា ធម្មានំ សភាវសរសលក្ខណស្ស អវិសំវាទនតោ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ, តានិ ភគវា អនញ្ញនេយ្យោ សយមេវ អាគតោ អធិគតោ, តស្មា តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ.
យថា ច មគ្គញាណានិ, ឯវំ ភគវតោ តីសុ កាលេសុ អប្បដិហតញាណានិ ចតុបដិសម្ភិទាញាណានិ ចតុវេសារជ្ជញាណានិ បញ្ចគតិបរិច្ឆេទញាណានិ ឆអសាធារណញាណានិ សត្តពោជ្ឈង្គវិភាវនញាណានិ អដ្ឋមគ្គង្គវិភាវនញាណានិ នវានុបុព្ពវិហារសមាបត្តិញាណានិ ទសពលញាណានិ ច តថភាវេ វេទិតព្ពានិ.
តត្រាយំ វិភាវនា – យញ្ហិ កិញ្ចិ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ហីនាទិភេទភិន្នាសុ អតីតាសុ ខន្ធាយតនធាតូសុ សភាវកិច្ចាទិ ¶ អវត្ថាវិសេសាទិ ខន្ធប្បដិពទ្ធនាមគោត្តាទិ ច ជានិតព្ពំ. អនិន្ទ្រិយពទ្ធេសុ ច អតិសុខុមតិរោហិតវិទូរទេសេសុបិ រូបធម្មេសុ យោ តំតំបច្ចយវិសេសេហិ សទ្ធិំ បច្ចយុប្បន្នានំ វណ្ណសណ្ឋានគន្ធរសផស្សាទិវិសេសោ, តត្ថ សព្ពត្ថេវ ហត្ថតលេ ឋបិតអាមលកេ វិយ ¶ បច្ចក្ខតោ អប្បដិហតំ ភគវតោ ញាណំ បវត្តតិ, តថា អនាគតាសុ បច្ចុប្បន្នាសុ ចាតិ ឥមានិ តីសុ កាលេសុ អប្បដិហតញាណានិ នាម. យថាហ –
‘‘អតីតំសេ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អប្បដិហតំ ញាណំ, អនាគតំសេ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អប្បដិហតំ ញាណំ, បច្ចុប្បន្នំសេ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អប្បដិហតំ ញាណ’’ន្តិ (បដិ. ម. ៣.៥).
តានិ បនេតានិ តត្ថ តត្ថ ធម្មានំ សភាវសរសលក្ខណស្ស អវិសំវាទនតោ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ, តានិ ភគវា សយម្ភូញាណេន អធិគញ្ឆីតិ. ឯវម្បិ តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ.
តថា ¶ អត្ថប្បដិសម្ភិទា ធម្មប្បដិសម្ភិទា និរុត្តិប្បដិសម្ភិទា បដិភានប្បដិសម្ភិទាតិ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា. តត្ថ អត្ថប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ អត្ថប្បភេទគតំ ញាណំ អត្ថប្បដិសម្ភិទា. ធម្មប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ ធម្មប្បភេទគតំ ញាណំ ធម្មប្បដិសម្ភិទា. និរុត្តិប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ និរុត្តាភិលាបេ បភេទគតំ ញាណំ និរុត្តិប្បដិសម្ភិទា. បដិភានប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ បដិភានប្បភេទគតំ ញាណំ បដិភានប្បដិសម្ភិទា. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘អត្ថេ ញាណំ អត្ថប្បដិសម្ភិទា, ធម្មេ ញាណំ ធម្មប្បដិសម្ភិទា, តត្រ ធម្មនិរុត្តាភិលាបេ ញាណំ និរុត្តិប្បដិសម្ភិទា, ញាណេសុ ញាណំ បដិភានប្បដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧១៨-៧២១).
ឯត្ថ ច ហេតុអនុសារេន អរណីយតោ អធិគន្តព្ពតោ ច សង្ខេបតោ ហេតុផលំ អត្ថោ នាម. បភេទតោ បន យំ កិញ្ចិ បច្ចយុប្បន្នំ, និព្ពានំ ¶ , ភាសិតត្ថោ, វិបាកោ, កិរិយាតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា អត្ថោ. តំ អត្ថំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ អត្ថេ បភេទគតំ ញាណំ អត្ថប្បដិសម្ភិទា. ធម្មោតិ សង្ខេបតោ បច្ចយោ. សោ ហិ យស្មា តំ តំ អត្ថំ វិទហតិ បវត្តេតិ ចេវ បាបេតិ ច, តស្មា ធម្មោតិ វុច្ចតិ, បភេទតោ បន យោ កោចិ ផលនិព្ពត្តនកោ ហេតុ អរិយមគ្គោ ភាសិតំ កុសលំ អកុសលន្តិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា ធម្មោ, តំ ធម្មំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ ធម្មេ បភេទគតំ ញាណំ ធម្មប្បដិសម្ភិទា. វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘ទុក្ខេ ¶ ញាណំ អត្ថប្បដិសម្ភិទា, ទុក្ខសមុទយេ ញាណំ ធម្មប្បដិសម្ភិទា, ទុក្ខនិរោធេ ញាណំ អត្ថប្បដិសម្ភិទា, ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ ធម្មប្បដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧១៩).
អថ វា ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មប្បដិសម្ភិទា, ហេតុផលេ ញាណំ អត្ថប្បដិសម្ភិទា. យេ ធម្មា ជាតា ភូតា សញ្ជាតា និព្ពត្តា អភិនិព្ពត្តា បាតុភូតា, ឥមេសុ ធម្មេសុ ញាណំ អត្ថប្បដិសម្ភិទា. យម្ហា ធម្មា តេ ធម្មា ជាតា ភូតា សញ្ជាតា និព្ពត្តា អភិនិព្ពត្តា បាតុភូតា, តេសុ ធម្មេសុ ញាណំ ធម្មប្បដិសម្ភិទា. ជរាមរណេ ញាណំ អត្ថប្បដិសម្ភិទា, ជរាមរណសមុទយេ ញាណំ ធម្មប្បដិសម្ភិទា. ជរាមរណនិរោធេ ញាណំ អត្ថប្បដិសម្ភិទា, ជរាមរណនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ ធម្មប្បដិសម្ភិទា. ជាតិយា, ភវេ, ឧបាទានេ, តណ្ហាយ, វេទនាយ, ផស្សេ, សឡាយតនេ, នាមរូបេ, វិញ្ញាណេ, សង្ខារេសុ ញាណំ អត្ថប្បដិសម្ភិទា, សង្ខារសមុទយេ ¶ ញាណំ ធម្មប្បដិសម្ភិទា. សង្ខារនិរោធេ ញាណំ អត្ថប្បដិសម្ភិទា, សង្ខារនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ ធម្មប្បដិសម្ភិទា.
‘‘ឥធ ភិក្ខុ ធម្មំ ជានាតិ សុត្តំ គេយ្យំ…បេ… វេទល្លំ, អយំ វុច្ចតិ ធម្មប្បដិសម្ភិទា. សោ តស្ស តស្សេវ ភាសិតស្ស អត្ថំ ជានាតិ ‘អយំ ឥមស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ, អយំ ឥមស្ស ¶ ភាសិតស្ស អត្ថោ’តិ, អយំ វុច្ចតិ អត្ថប្បដិសម្ភិទា.
‘‘កតមេ ធម្មា កុសលា? យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ សោមនស្សសហគតំ ញាណសម្បយុត្តំ រូបារម្មណំ វា…បេ… ធម្មារម្មណំ វា យំ យំ វា បនារព្ភ, តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតិ…បេ… អវិក្ខេបោ ហោតិ…បេ… ឥមេ ធម្មា កុសលា. ឥមេសុ ធម្មេសុ ញាណំ ធម្មប្បដិសម្ភិទា, តេសំ វិបាកេ ញាណំ អត្ថប្បដិសម្ភិទា’’តិអាទិ (វិភ. ៧២៤-៧២៥) វិត្ថារោ.
យា បនេតស្មិំ អត្ថេ ច ធម្មេ ច សភាវនិរុត្តិ អព្យភិចារវោហារោ អភិលាបោ, តស្មិំ សភាវនិរុត្តាភិលាបេ មាគធិកាយ សព្ពសត្តានំ មូលភាសាយ ‘‘អយំ សភាវនិរុត្តិ, អយំ អសភាវនិរុត្តី’’តិ បភេទគតំ ញាណំ និរុត្តិប្បដិសម្ភិទា. យថាវុត្តេសុ តេសុ ញាណេសុ គោចរកិច្ចតោ វិត្ថារតោ បវត្តំ សព្ពម្បិ តំ ញាណំ អារម្មណំ កត្វា បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ ញាណេ បភេទគតំ ញាណំ បដិភានប្បដិសម្ភិទា. ឥតិ ឥមានិ ចត្តារិ ¶ បដិសម្ភិទាញាណានិ សយមេវ ភគវតា អធិគតានិ អត្ថធម្មាទិកេ តស្មិំ តស្មិំ អត្តនោ វិសយេ អវិសំវាទនវសេន អវិបរីតាការប្បវត្តិយា តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ. ឯវម្បិ ភគវា តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ.
តថា យំកិញ្ចិ ញេយ្យំ នាម, សព្ពំ តំ ភគវតា សព្ពាការេន ញាតំ ទិដ្ឋំ អធិគតំ អភិសម្ពុទ្ធំ. តថា ហិស្ស អភិញ្ញេយ្យា ធម្មា អភិញ្ញេយ្យតោ ពុទ្ធា, បរិញ្ញេយ្យា ធម្មា បរិញ្ញេយ្យតោ, បហាតព្ពា ធម្មា បហាតព្ពតោ, សច្ឆិកាតព្ពា ធម្មា សច្ឆិកាតព្ពតោ, ភាវេតព្ពា ធម្មា ភាវេតព្ពតោ, យតោ នំ កោចិ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ទេវោ វា មារោ វា ព្រហ្មា វា ‘‘ឥមេ នាម តេ ធម្មា អនភិសម្ពុទ្ធា’’តិ សហ ធម្មេន អនុយុញ្ជិតុំ សមត្ថោ នត្ថិ.
យំកិញ្ចិ បហាតព្ពំ នាម, សព្ពំ តំ ភគវតោ អនវសេសតោ ពោធិមូលេយេវ បហីនំ អនុប្បត្តិធម្មំ ¶ , ន តស្ស បហានាយ ឧត្តរិ ករណីយំ អត្ថិ. តថា ហិស្ស លោភទោសមោហវិបរីតមនសិការអហិរិកានោត្តប្បថិនមិទ្ធកោធូបនាហ- មក្ខបលាសឥស្សាមច្ឆរិយមាយាសាឋេយ្យថម្ភសារម្ភមានាតិមានមទប្បមាទតិវិធា- កុសលមូលទុច្ចរិតវិសមវិបរីតសញ្ញា- ¶ មលវិតក្កបបញ្ចឯសនាតណ្ហាចតុព្ពិធវិបរិយេសអាសវគន្ថ- ឱឃយោគាគតិតណ្ហុបាទានបញ្ចាភិនន្ទននីវរណចេតោខិលចេតសោវិនិពន្ធ- ឆវិវាទមូលសត្តានុសយអដ្ឋមិច្ឆត្តនវអាឃាតវត្ថុតណ្ហា- មូលកទសអកុសលកម្មបថឯកវីសតិ អនេសនទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតអដ្ឋសតតណ្ហាវិចរិតាទិប្បភេទំ ទិយឌ្ឍកិលេសសហស្សំ សហ វាសនាយ បហីនំ សមុច្ឆិន្នំ សមូហតំ, យតោ នំ កោចិ សមណោ វា…បេ… ព្រហ្មា វា ‘‘ឥមេ នាម តេ កិលេសា អប្បហីនា’’តិ សហ ធម្មេន អនុយុញ្ជិតុំ សមត្ថោ នត្ថិ.
យេ ចិមេ ភគវតា កម្មវិបាកកិលេសូបវាទអាណាវីតិក្កមប្បភេទា អន្តរាយិកា វុត្តា, អលមេវ តេ បដិសេវតោ ឯកន្តេន អន្តរាយាយ. យតោ នំ កោចិ សមណោ វា…បេ… ព្រហ្មា វា ‘‘នាលំ តេ បដិសេវតោ អន្តរាយាយា’’តិ សហ ធម្មេន អនុយុញ្ជិតុំ សមត្ថោ នត្ថិ.
យោ ច ភគវតា និរវសេសវដ្ដទុក្ខនិស្សរណាយ សីលសមាធិបញ្ញាយ សង្គហោ សត្តកោដ្ឋាសិកោ សត្តតិំសប្បភេទោ អរិយមគ្គបុព្ពង្គមោ អនុត្តរោ ¶ និយ្យានិកោ ធម្មោ ទេសិតោ, សោ ឯកន្តេនេវ និយ្យាតិ, បដិបន្នស្ស វដ្ដទុក្ខតោ មោក្ខាយ ហោតិ, យតោ នំ កោចិ សមណោ វា…បេ… ព្រហ្មា វា ‘‘និយ្យានិកោ ធម្មោតិ តយា ទេសិតោ ន និយ្យាតី’’តិ សហ ធម្មេន អនុយុញ្ជិតុំ សមត្ថោ នត្ថីតិ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស តេ បដិជានតោ ឥមេ ធម្មា អនភិសម្ពុទ្ធា’’តិ (ម. និ. ១.១៥០) វិត្ថារោ. ឯវមេតានិ អត្តនោ ញាណប្បហានទេសនាវិសេសានំ អវិតថភាវាវពោធនតោ ¶ អវិបរីតាការប្បវត្តិតានិ ភគវតោ ចតុវេសារជ្ជញាណានិ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ. ឯវម្បិ ភគវា តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ.
តថា និរយគតិ, តិរច្ឆានគតិ, បេតគតិ, មនុស្សគតិ, ទេវគតីតិ បញ្ច គតិយោ, តាសុ សញ្ជីវាទយោ អដ្ឋ មហានិរយា, កុក្កុឡាទយោ សោឡស ឧស្សទនិរយា, លោកន្តរិកនិរយោតិ សព្ពេបិមេ ឯកន្តទុក្ខតាយ និរស្សាទដ្ឋេន និរយា, យថាកម្មុនា គន្តព្ពតោ គតិ ចាតិ និរយគតិ, តិព្ពន្ធការសីតនរកាបិ ឯតេស្វេវ អន្តោគធា. កិមិកីដសរីសបបក្ខិសោណសិង្គាលាទយោ តិរិយំ អញ្ឆិតភាវេន តិរច្ឆានា, តេ ឯវ គតីតិ តិរច្ឆានគតិ. ខុប្បិបាសិតត្តា បរទត្តូបជីវិនិជ្ឈាមតណ្ហិកាទយោ ទុក្ខពហុលតាយ បាកដសុខតោ ¶ ឥតា វិគតាតិ បេតា, តេ ឯវ គតីតិ បេតគតិ, កាលកញ្ចិកាទិអសុរាបិ ឯតេស្វេវន្តោគធា. បរិត្តទីបវាសីហិ សទ្ធិំ ជម្ពុទីបាទិចតុមហាទីបវាសិនោ មនសោ ឧស្សន្នតាយ មនុស្សា, តេ ឯវ គតីតិ មនុស្សគតិ. ចាតុមហារាជិកតោ បដ្ឋាយ យាវ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនូបគាតិ ឥមេ ឆព្ពីសតិ ទេវនិកាយា ទិព្ពន្តិ អត្តនោ ឥទ្ធានុភាវេន កីឡន្តិ ជោតន្តិ ចាតិ ទេវា, តេ ឯវ គតីតិ ទេវគតិ.
តា បនេតា គតិយោ យស្មា តំតំកម្មនិព្ពត្តោ ឧបបត្តិភវវិសេសោ, តស្មា អត្ថតោ វិបាកក្ខន្ធា កដត្តា ច រូបំ. តត្ថ ‘‘អយំ នាម គតិ ឥមិនា នាម កម្មុនា ជាយតិ, តស្ស ច កម្មស្ស បច្ចយវិសេសេហិ ឯវំ វិភាគភិន្នត្តា វិសុំ ឯតេ សត្តនិកាយា ឯវំ វិភាគភិន្នា’’តិ យថាសកំ ហេតុផលវិភាគបរិច្ឆិន្ទនវសេន ឋានសោ ហេតុសោ ភគវតោ ញាណំ បវត្តតិ. តេនាហ ភគវា –
‘‘បញ្ច ¶ ខោ ឥមា, សារិបុត្ត, គតិយោ. កតមា បញ្ច? និរយោ, តិរច្ឆានយោនិ, បេត្តិវិសយោ, មនុស្សា, ទេវា. និរយញ្ចាហំ, សារិបុត្ត, បជានាមិ និរយគាមិញ្ច មគ្គំ និរយគាមិនិញ្ច បដិបទំ, យថា បដិបន្នោ ច កាយស្ស ភេទា ¶ បរម្មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជតិ, តញ្ច បជានាមី’’តិអាទិ (ម. និ. ១.១៥៣).
តានិ បនេតានិ ភគវតោ ញាណានិ តស្មិំ តស្មិំ វិសយេ អវិបរីតាការប្បវត្តិយា អវិសំវាទនតោ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ. ឯវម្បិ ភគវា តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ.
តថា យំ សត្តានំ សទ្ធាទិយោគវិកលាវិកលភាវាវពោធនេន អប្បរជក្ខមហារជក្ខតាទិវិសេសវិភាវនំ បញ្ញាសាយ អាការេហិ បវត្តំ ភគវតោ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណំ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘សទ្ធោ បុគ្គលោ អប្បរជក្ខោ, អស្សទ្ធោ បុគ្គលោ មហារជក្ខោ’’តិ (បដិ. ម. ១.១១១) វិត្ថារោ.
យញ្ច ‘‘អយំ បុគ្គលោ អប្បរជក្ខោ, អយំ សស្សតទិដ្ឋិកោ, អយំ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិកោ, អយំ អនុលោមិកាយំ ខន្តិយំ ឋិតោ, អយំ យថាភូតញាណេ ឋិតោ, អយំ កាមាសយោ, ន នេក្ខម្មាទិអាសយោ, អយំ នេក្ខម្មាសយោ, ន កាមាទិអាសយោ’’តិអាទិនា ‘‘ឥមស្ស កាមរាគោ អតិវិយ ¶ ថាមគតោ, ន បដិឃាទិកោ, ឥមស្ស បដិឃោ អតិវិយ ថាមគតោ, ន កាមរាគាទិកោ’’តិអាទិនា ‘‘ឥមស្ស បុញ្ញាភិសង្ខារោ អធិកោ, ន អបុញ្ញាភិសង្ខារោ ន អានេញ្ជាភិសង្ខារោ, ឥមស្ស អបុញ្ញាភិសង្ខារោ អធិកោ, ន បុញ្ញាភិសង្ខារោ ន អានេញ្ជាភិសង្ខារោ, ឥមស្ស អានេញ្ជាភិសង្ខារោ អធិកោ, ន បុញ្ញាភិសង្ខារោ ន អបុញ្ញាភិសង្ខារោ. ឥមស្ស កាយសុចរិតំ អធិកំ, ឥមស្ស វចីសុចរិតំ, ឥមស្ស មនោសុចរិតំ, អយំ ហីនាធិមុត្តិកោ, អយំ បណីតាធិមុត្តិកោ, អយំ កម្មាវរណេន សមន្នាគតោ, អយំ កិលេសាវរណេន សមន្នាគតោ, អយំ វិបាកាវរណេន សមន្នាគតោ, អយំ ន កម្មាវរណេន សមន្នាគតោ, ន កិលេសាវរណេន សមន្នាគតោ, ន វិបាកាវរណេន សមន្នាគតោ’’តិអាទិនា ច សត្តានំ អាសយាទីនំ យថាភូតំ វិភាវនាការប្បវត្តំ ភគវតោ អាសយានុសយញាណំ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ –
‘‘ឥធ ¶ តថាគតោ សត្តានំ អាសយំ ជានាតិ, អនុសយំ ជានាតិ, ចរិតំ ជានាតិ, អធិមុត្តិំ ជានាតិ, ភព្ពាភព្ពេ សត្តេ ជានាតី’’តិអាទិ (បដិ. ម. ១.១១៣).
យញ្ច ឧបរិមហេដ្ឋិមបុរិមបច្ឆិមកាយេហិ ទក្ខិណវាមអក្ខិកណ្ណសោតនាសិកសោតអំសកូដហត្ថបាទេហិ អង្គុលិអង្គុលន្តរេហិ លោមកូបេហិ ច អគ្គិក្ខន្ធូទកធារាបវត្តនំ អនញ្ញសាធារណំ វិវិធវិកុព្ពនិទ្ធិនិម្មាបនកំ ¶ ភគវតោ យមកបាដិហារិយញាណំ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ –
‘‘ឥធ តថាគតោ យមកបាដិហារិយំ ករោតិ អសាធារណំ សាវកេហិ, ឧបរិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ហេដ្ឋិមកាយតោ ឧទកធារា បវត្តតិ. ហេដ្ឋិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ឧបរិមកាយតោ ឧទកធារា បវត្តតី’’តិអាទិ (បដិ. ម. ១.១១៦).
យញ្ច រាគាទីហិ ជាតិអាទីហិ ច អនេកេហិ ទុក្ខធម្មេហិ ឧបទ្ទុតំ សត្តនិកាយំ តតោ នីហរិតុកាមតាវសេន នានានយេហិ បវត្តស្ស ភគវតោ មហាករុណោក្កមនស្ស បច្ចយភូតំ មហាករុណាសមាបត្តិញាណំ. យថាហ (បដិ. ម. ១.១១៧-១១៨) –
‘‘កតមំ តថាគតស្ស មហាករុណាសមាបត្តិយា ញាណំ? ពហុកេហិ អាការេហិ បស្សន្តានំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ សត្តេសុ មហាករុណា ឱក្កមតិ, អាទិត្តោ លោកសន្និវាសោតិ បស្សន្តានំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ សត្តេសុ មហាករុណា ឱក្កមតិ. ឧយ្យុត្តោ, បយាតោ, កុម្មគ្គប្បដិបន្នោ, ឧបនីយតិ លោកោ អទ្ធុវោ, អតាណោ លោកោ អនភិស្សរោ ¶ , អស្សកោ លោកោ, សព្ពំ បហាយ គមនីយំ, ឩនោ លោកោ អតិត្តោ តណ្ហាទាសោតិ បស្សន្តានំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ សត្តេសុ មហាករុណា ឱក្កមតិ.
‘‘អតាយនោ លោកសន្និវាសោ, អលេណោ, អសរណោ, អសរណីភូតោ. ឧទ្ធតោ លោកោ អវូបសន្តោ, សសល្លោ លោកសន្និវាសោ វិទ្ធោ បុថុសល្លេហិ, អវិជ្ជន្ធការាវរណោ ¶ កិលេសបញ្ជរបក្ខិត្តោ, អវិជ្ជាគតោ លោកសន្និវាសោ អណ្ឌភូតោ បរិយោនទ្ធោ តន្តាកុលកជាតោ កុលគុណ្ឌិកជាតោ មុញ្ជបព្ពជភូតោ អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ សំសារំ នាតិវត្តតិ, អវិជ្ជាវិសទោសសំលិត្តោ, កិលេសកលលីភូតោ, រាគទោសមោហជដាជដិតោ.
‘‘តណ្ហាសង្ឃាដបដិមុក្កោ, តណ្ហាជាលេន ឱត្ថដោ, តណ្ហាសោតេន វុយ្ហតិ, តណ្ហាសញ្ញោជនេន សំយុត្តោ, តណ្ហានុសយេន ¶ អនុសដោ, តណ្ហាសន្តាបេន សន្តប្បតិ, តណ្ហាបរិឡាហេន បរិឌយ្ហតិ.
‘‘ទិដ្ឋិសង្ឃាដបដិមុក្កោ, ទិដ្ឋិជាលេន ឱត្ថដោ, ទិដ្ឋិសោតេន វុយ្ហតិ, ទិដ្ឋិសញ្ញោជនេន សំយុត្តោ, ទិដ្ឋានុសយេន អនុសដោ, ទិដ្ឋិសន្តាបេន សន្តប្បតិ, ទិដ្ឋិបរិឡាហេន បរិឌយ្ហតិ.
‘‘ជាតិយា អនុគតោ, ជរាយ អនុសដោ, ព្យាធិនា អភិភូតោ, មរណេន អព្ភាហតោ, ទុក្ខេ បតិដ្ឋិតោ.
‘‘តណ្ហាយ ឧឌ្ឌិតោ, ជរាបាការបរិក្ខិត្តោ, មច្ចុបាសេន បរិក្ខិត្តោ, មហាពន្ធនពទ្ធោ, រាគពន្ធនេន ទោសមោហមានទិដ្ឋិកិលេសទុច្ចរិតពន្ធនេន ពទ្ធោ, មហាសម្ពាធប្បដិបន្នោ, មហាបលិពោធេន បលិពុទ្ធោ, មហាបបាតេ បតិតោ, មហាកន្តារប្បដិបន្នោ, មហាសំសារប្បដិបន្នោ, មហាវិទុគ្គេ សម្បរិវត្តតិ, មហាបលិបេ បលិបន្នោ.
‘‘អព្ភាហតោ លោកសន្និវាសោ, អាទិត្តោ លោកសន្និវាសោ រាគគ្គិនា ទោសគ្គិនា មោហគ្គិនា ជាតិយា ជរាយ មរណេន សោកេហិ បរិទេវេហិ ទុក្ខេហិ ទោមនស្សេហិ ឧបាយាសេហិ, ឧន្នីតកោ លោកសន្និវាសោ ហញ្ញតិ និច្ចមតាណោ បត្តទណ្ឌោ តក្ករោ, វជ្ជពន្ធនពទ្ធោ ¶ អាឃាតនបច្ចុបដ្ឋិតោ, អនាថោ លោកសន្និវាសោ បរមការុញ្ញប្បត្តោ, ទុក្ខាភិតុន្នោ ចិររត្តំ បីឡិតោ, គធិតោ និច្ចំ បិបាសិតោ.
‘‘អន្ធោ ¶ អចក្ខុកោ, ហតនេត្តោ អបរិណាយកោ, វិបថបក្ខន្ទោ អញ្ជសាបរទ្ធោ, មហោឃបក្ខន្ទោ.
‘‘ទ្វីហិ ទិដ្ឋិគតេហិ បរិយុដ្ឋិតោ, តីហិ ទុច្ចរិតេហិ វិប្បដិបន្នោ, ចតូហិ យោគេហិ យោជិតោ, ចតូហិ គន្ថេហិ គន្ថិតោ, ចតូហិ ឧបាទានេហិ ឧបាទិយតិ, បញ្ចគតិសមារុឡ្ហោ, បញ្ចហិ កាមគុណេហិ រជ្ជតិ, បញ្ចហិ នីវរណេហិ ឱត្ថដោ, ឆហិ ¶ វិវាទមូលេហិ វិវទតិ, ឆហិ តណ្ហាកាយេហិ រជ្ជតិ, ឆហិ ទិដ្ឋិគតេហិ បរិយុដ្ឋិតោ, សត្តហិ អនុសយេហិ អនុសដោ, សត្តហិ សញ្ញោជនេហិ សំយុត្តោ, សត្តហិ មានេហិ ឧន្នតោ, អដ្ឋហិ លោកធម្មេហិ សម្បរិវត្តតិ, អដ្ឋហិ មិច្ឆត្តេហិ និយ្យាតោ, អដ្ឋហិ បុរិសទោសេហិ ទុស្សតិ, នវហិ អាឃាតវត្ថូហិ អាឃាតិតោ, នវវិធមានេហិ ឧន្នតោ, នវហិ តណ្ហាមូលកេហិ ធម្មេហិ រជ្ជតិ, ទសហិ កិលេសវត្ថូហិ កិលិស្សតិ, ទសហិ អាឃាតវត្ថូហិ អាឃាតិតោ, ទសហិ អកុសលកម្មបថេហិ សមន្នាគតោ, ទសហិ សំយោជនេហិ សំយុត្តោ, ទសហិ មិច្ឆត្តេហិ និយ្យាតោ, ទសវត្ថុកាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ, ទសវត្ថុកាយ អន្តគ្គាហិកាយ ទិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ, អដ្ឋសតតណ្ហាបបញ្ចេហិ បបញ្ចិតោ, ទ្វាសដ្ឋិយា ទិដ្ឋិគតេហិ បរិយុដ្ឋិតោ, លោកសន្និវាសោតិ បស្សន្តានំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ សត្តេសុ មហាករុណា ឱក្កមតិ.
‘‘អហញ្ចម្ហិ តិណ្ណោ, លោកោ ច អតិណ្ណោ. អហញ្ចម្ហិ មុត្តោ, លោកោ ច អមុត្តោ. អហញ្ចម្ហិ ទន្តោ, លោកោ ច អទន្តោ. អហញ្ចម្ហិ សន្តោ, លោកោ ច អសន្តោ. អហញ្ចម្ហិ អស្សត្ថោ, លោកោ ច អនស្សត្ថោ. អហញ្ចម្ហិ បរិនិព្ពុតោ, លោកោ ច អបរិនិព្ពុតោ. បហោមិ ខ្វាហំ តិណ្ណោ តារេតុំ, មុត្តោ មោចេតុំ, ទន្តោ ទមេតុំ, សន្តោ សមេតុំ, អស្សត្ថោ អស្សាសេតុំ, បរិនិព្ពុតោ បរិនិព្ពាបេតុន្តិ បស្សន្តានំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ សត្តេសុ មហាករុណា ឱក្កមតី’’តិ (បដិ. ម. ១.១១៧-១១៨).
ឯវំ ¶ ឯកូននវុតិយា អាការេហិ វិភជនំ កតំ.
យំ បន យាវតា ធម្មធាតុយា យត្តកំ ញាតព្ពំ សង្ខតាសង្ខតាទិកស្ស សព្ពស្ស បរោបទេសនិរបេក្ខំ ¶ សព្ពាការេន បដិវិជ្ឈនសមត្ថំ អាកង្ខមត្តប្បដិពទ្ធវុត្តិអនញ្ញសាធារណំ ភគវតោ ញាណំ សព្ពថា អនវសេសសង្ខតាសង្ខតសម្មុតិសច្ចាវពោធតោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ តត្ថាវរណាភាវតោ និស្សង្គប្បវត្តិមុបាទាយ អនាវរណញាណន្តិ វុច្ចតិ. ឯកមេវ ហិ តំ ញាណំ វិសយប្បវត្តិមុខេន អញ្ញេហិ អសាធារណភាវទស្សនត្ថំ ¶ ទុវិធេន ឧទ្ទិដ្ឋំ. អញ្ញថា សព្ពញ្ញុតានាវរណញាណានំ សាធារណតា សព្ពវិសយតា អាបជ្ជេយ្យុំ, ន ច តំ យុត្តំ កិញ្ចាបិ ឥមាយ យុត្តិយា. អយញ្ហេត្ថ បាឡិ –
‘‘សព្ពំ សង្ខតមសង្ខតំ អនវសេសំ ជានាតីតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, តត្ថ អាវរណំ នត្ថីតិ អនាវរណញាណំ. អតីតំ សព្ពំ ជានាតីតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, តត្ថ អាវរណំ នត្ថីតិ អនាវរណញាណំ. អនាគតំ សព្ពំ ជានាតីតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, តត្ថ អាវរណំ នត្ថីតិ អនាវរណញាណំ. បច្ចុប្បន្នំ សព្ពំ ជានាតីតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, តត្ថ អាវរណំ នត្ថីតិ អនាវរណញាណ’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.១១៩-១២០) វិត្ថារោ.
ឯវមេតានិ ភគវតោ ឆអសាធារណញាណានិ អវិបរីតាការប្បវត្តិយា យថាសកវិសយស្ស អវិសំវាទនតោ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ. ឯវម្បិ ភគវា តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ.
តថា –
‘‘សត្តិមេ, ភិក្ខវេ, ពោជ្ឈង្គា – សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ, ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គោ, វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គោ, បីតិសម្ពោជ្ឈង្គោ, បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គោ, សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គោ, ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោ’’តិ (បដិ. ម. ២.១៧; សំ. និ. ៥.១៨៥) ឯវំ សរូបតោ, ‘‘យាយំ លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ ឧប្បជ្ជមានា លីនុទ្ធច្ចបតិដ្ឋានាយូហនកាមសុខល្លិកត្តកិលមថានុយោគឧច្ឆេទសស្សតាភិនិវេសាទីនំ អនេកេសំ ឧបទ្ទវានំ បដិបក្ខភូតា សតិអាទិភេទា ធម្មសាមគ្គី, យាយ អរិយសាវកោ ពុជ្ឈតិ កិលេសនិទ្ទាយ ឧដ្ឋហតិ, ចត្តារិ វា អរិយសច្ចានិ បដិវិជ្ឈតិ, និព្ពានមេវ វា សច្ឆិករោតីតិ, សា ធម្មសាមគ្គី ពោធីតិ វុច្ចតិ. តស្សា ‘ពោធិយា អង្គាតិ ពោជ្ឈង្គា, អរិយសាវកោ វា យថាវុត្តាយ ធម្មសាមគ្គិយា ពុជ្ឈតីតិ ¶ កត្វា ពោធីតិ វុច្ចតិ, តស្ស ពោធិស្ស អង្គាតិបិ ពោជ្ឈង្គា’’តិ ឯវំ សាមញ្ញលក្ខណតោ. ‘‘ឧបដ្ឋានលក្ខណោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ, បវិចយលក្ខណោ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គោ, បគ្គហលក្ខណោ វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គោ, ផរណលក្ខណោ បីតិសម្ពោជ្ឈង្គោ, ឧបសមលក្ខណោ ¶ បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គោ, អវិក្ខេបលក្ខណោ សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គោ, បដិសង្ខានលក្ខណោ ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោ’’តិ ឯវំ វិសេសលក្ខណតោ.
‘‘តត្ថ កតមោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ? ឥធ, ភិក្ខុ ¶ , សតិមា ហោតិ បរមេន សតិនេបក្កេន សមន្នាគតោ, ចិរកតម្បិ ចិរភាសិតម្បិ សរិតា ហោតិ អនុស្សរិតា’’តិអាទិនា (វិភ. ៤៦៧) សត្តន្នំ ពោជ្ឈង្គានំ អញ្ញមញ្ញោបការវសេន ឯកក្ខណេ បវត្តិទស្សនតោ, ‘‘តត្ថ កតមោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ? អត្ថិ អជ្ឈត្តំ, ភិក្ខវេ, ធម្មេសុ សតិ, អត្ថិ ពហិទ្ធា ធម្មេសុ សតី’’តិអាទិនា តេសំ វិសយវិភាគេន បវត្តិទស្សនតោ. ‘‘តត្ថ កតមោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតិ វិវេកនិស្សិតំ វិរាគនិស្សិតំ និរោធនិស្សិតំ វោស្សគ្គបរិណាមិ’’ន្តិអាទិនា (វិភ. ៤៧១) ភាវនាវិធិទស្សនតោ. ‘‘តត្ថ កតមេ សត្ត ពោជ្ឈង្គា? ឥធ ភិក្ខុ យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ ឈានំ ភាវេតិ…បេ… តស្មិំ សមយេ សត្ត ពោជ្ឈង្គា ហោន្តិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ…បេ… ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោ. តត្ថ កតមោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ? យា សតិ…បេ… អនុស្សតី’’តិអាទិនា (វិភ. ៤៧៨-៤៧៩) ឆន្នវុតិយា នយសហស្សវិភាគេហីតិ ឯវំ នានាការតោ បវត្តានិ ភគវតោ សម្ពោជ្ឈង្គវិភាវនញាណានិ តស្ស តស្ស អត្ថស្ស អវិសំវាទនតោ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ. ឯវម្បិ ភគវា តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ.
តថា –
‘‘តត្ថ កតមំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា អរិយសច្ចំ? អយមេវ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ. សេយ្យថិទំ, សម្មាទិដ្ឋិ…បេ… សម្មាសមាធី’’តិ (វិភ. ២០៥) ឯវំ សរូបតោ. សព្ពកិលេសេហិ អារកត្តា អរិយភាវករត្តា អរិយផលប្បដិលាភករត្តា ច អរិយោ, អដ្ឋវិធត្តា និព្ពានាធិគមាយ ឯកន្តការណត្តា ច អដ្ឋង្គិកោ. កិលេសេ មារេន្តោ គច្ឆតិ, និព្ពានត្ថិកេហិ មគ្គីយតិ, សយំ វា និព្ពានំ មគ្គតីតិ មគ្គោតិ ឯវំ សាមញ្ញលក្ខណតោ. ‘‘សម្មា ទស្សនលក្ខណា សម្មាទិដ្ឋិ, សម្មា អភិនិរោបនលក្ខណោ សម្មាសង្កប្បោ, សម្មា បរិគ្គហណលក្ខណា សម្មាវាចា, សម្មា សមុដ្ឋានលក្ខណោ ¶ សម្មាកម្មន្តោ, សម្មា វោទានលក្ខណោ សម្មាអាជីវោ, សម្មា បគ្គហលក្ខណោ សម្មាវាយាមោ, សម្មា ឧបដ្ឋានលក្ខណា សម្មាសតិ, សម្មា អវិក្ខេបលក្ខណោ សម្មាសមាធី’’តិ ឯវំ វិសេសលក្ខណតោ ¶ . សម្មាទិដ្ឋិ អញ្ញេហិបិ អត្តនោ បច្ចនីកកិលេសេហិ សទ្ធិំ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ បជហតិ, និព្ពានំ អារម្មណំ ករោតិ, តប្បដិច្ឆាទកមោហវិធមនេន អសម្មោហតោ សម្បយុត្តធម្មេ ច បស្សតិ. តថា សម្មាសង្កប្បាទយោបិ មិច្ឆាសង្កប្បាទីនិ ¶ បជហន្តិ, និព្ពានញ្ច អារម្មណំ ករោន្តិ, សហជាតធម្មានំ សម្មាអភិនិរោបនបរិគ្គហណសមុដ្ឋានវោទានបគ្គហឧបដ្ឋានសមាទហនានិ ច ករោន្តីតិ ឯវំ កិច្ចវិភាគតោ. សម្មាទិដ្ឋិ បុព្ពភាគេ នានក្ខណា វិសុំ វិសុំ ទុក្ខាទិអារម្មណា ហុត្វា មគ្គកាលេ ឯកក្ខណា និព្ពានមេវ អារម្មណំ កត្វា កិច្ចតោ ‘‘ទុក្ខេ ញាណ’’ន្តិអាទីនិ ចត្តារិ នាមានិ លភតិ, សម្មាសង្កប្បាទយោបិ បុព្ពភាគេ នានក្ខណា នានារម្មណា មគ្គកាលេ ឯកក្ខណា ឯការម្មណា.
តេសុ សម្មាសង្កប្បោ កិច្ចតោ នេក្ខម្មសង្កប្បោតិអាទីនិ តីណិ នាមានិ លភតិ, សម្មាវាចាទយោ តយោ បុព្ពភាគេ មុសាវាទាវេរមណីតិអាទិវិភាគា វិរតិយោបិ ចេតនាយោបិ ហុត្វា មគ្គក្ខណេ វិរតិយោវ, សម្មាវាយាមសតិយោ កិច្ចតោ សម្មប្បធានសតិបដ្ឋានវសេន ចត្តារិ នាមានិ លភន្តិ. សម្មាសមាធិ បន មគ្គក្ខណេបិ បឋមជ្ឈានាទិវសេន នានា ឯវាតិ ឯវំ បុព្ពភាគបរភាគេសុ បវត្តិវិភាគតោ, ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សម្មាទិដ្ឋិំ ភាវេតិ វិវេកនិស្សិត’’ន្តិអាទិនា (វិភ. ៤៨៩) ភាវនាវិធិតោ, ‘‘តត្ថ កតមោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ? ឥធ, ភិក្ខុ, យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ ឈានំ ភាវេតិ…បេ… ទុក្ខាបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ, តស្មិំ សមយេ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ ហោតិ សម្មាទិដ្ឋិ សម្មាសង្កប្បោ’’តិអាទិនា (វិភ. ៤៩៩) ចតុរាសីតិយា នយសហស្សវិភាគេហីតិ ឯវំ អនេកាការតោ បវត្តានិ ភគវតោ អរិយមគ្គវិភាវនញាណានិ អត្ថស្ស អវិសំវាទនតោ សព្ពានិបិ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ. ឯវម្បិ ភគវា តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ.
តថា បឋមជ្ឈានសមាបត្តិ យា ច និរោធសមាបត្តីតិ ឯតាសុ អនុបដិបាដិយា វិហរិតព្ពដ្ឋេន សមាបជ្ជិតព្ពដ្ឋេន ច អនុបុព្ពវិហារសមាបត្តីសុ សម្បាទនបច្ចវេក្ខណាទិវសេន យថារហំ សម្បយោគវសេន ច បវត្តានិ ភគវតោ ញាណានិ តទត្ថសិទ្ធិយា តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ ¶ . តថា ¶ ‘‘ឥទំ ឥមស្ស ឋានំ, ឥទំ អដ្ឋាន’’ន្តិ អវិបរីតំ តស្ស តស្ស ផលស្ស ការណាការណជាននំ, តេសំ តេសំ សត្តានំ អតីតាទិភេទភិន្នស្ស កម្មសមាទានស្ស អនវសេសតោ យថាភូតំ វិបាកន្តរជាននំ, អាយូហនក្ខណេយេវ តស្ស តស្ស សត្តស្ស ‘‘អយំ និរយគាមិនី បដិបទា…បេ… អយំ និព្ពានគាមិនី បដិបទា’’តិ យាថាវតោ សាសវានាសវកម្មវិភាគជាននំ, ០.ខន្ធាយតនាទីនំ ឧបាទិន្នានុបាទិន្នាទិអនេកសភាវំ នានាសភាវញ្ច តស្ស លោកស្ស ‘‘ឥមាយ នាម ធាតុយា ឧស្សន្នត្តា ឥមស្មិំ ធម្មប្បពន្ធេ អយំ វិសេសោ ជាយតី’’តិអាទិនា នយេន យថាភូតំ ធាតុនានត្តជាននំ, អនវសេសតោ សត្តានំ ហីនាទិអជ្ឈាសយាធិមុត្តិជាននំ, សទ្ធាទិឥន្ទ្រិយានំ តិក្ខមុទុតាជាននំ, សំកិលេសាទីហិ សទ្ធិំ ឈានវិមោក្ខាទិវិសេសជាននំ ¶ , សត្តានំ អបរិមាណាសុ ជាតីសុ តប្បដិពន្ធេន សទ្ធិំ អនវសេសតោ បុព្ពេនិវុត្ថក្ខន្ធសន្តតិជាននំ, ហីនាទិវិភាគេហិ សទ្ធិំ ចុតិបដិសន្ធិជាននំ, ‘‘ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិអាទិនា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ ចតុសច្ចជាននន្តិ ឥមានិ ភគវតោ ទសពលញាណានិ អវិរជ្ឈិត្វា យថាសកំ វិសយាវគាហនតោ យថាធិប្បេតត្ថសាធនតោ ច យថាភូតវុត្តិយា តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘ឥធ តថាគតោ ឋានញ្ច ឋានតោ អដ្ឋានញ្ច អដ្ឋានតោ យថាភូតំ បជានាតី’’តិអាទិ (វិភ. ៨០៩; អ. និ. ១០.២១).
ឯវម្បិ ភគវា តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ.
យថា ចេតេសំ ញាណានំ វសេន, ឯវំ យថាវុត្តានំ សតិបដ្ឋានសម្មប្បធានវិភាវនញាណាទីនំ អនន្តាបរិមេយ្យភេទានំ អនញ្ញសាធារណានំ បញ្ញាវិសេសានំ វសេន ភគវា តថានិ ញាណានិ អាគតោ អធិគតោតិ តថាគតោ. ឯវម្បិ តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ.
កថំ តថា គតោតិ តថាគតោ? យា សា ភគវតោ អភិជាតិ អភិសម្ពោធិ ធម្មវិនយបញ្ញាបនា អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុ, សា តថា. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យទត្ថំ លោកនាថេន អភិសម្ពោធិ បត្ថិតា បវត្តិតា ច, តទត្ថស្ស ឯកន្តសិទ្ធិយា អវិសំវាទនតោ អវិបរីតត្ថវុត្តិយា តថា អវិតថា អនញ្ញថា. តថា ហិ អយំ ភគវា ពោធិសត្តភូតោ សមតិំសបារមិបរិបូរណាទិកំ ¶ វុត្តប្បភេទំ សព្ពំ ពុទ្ធត្តហេតុំ សម្បាទេត្វា ¶ តុសិតបុរេ ឋិតោវ ពុទ្ធកោលាហលំ សុត្វា ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតាហិ ឯកតោ សន្និបតិតាហិ ឧបសង្កមិត្វា –
‘‘កាលោ ទេវ មហាវីរ, ឧប្បជ្ជ មាតុកុច្ឆិយំ;
សទេវកំ តារយន្តោ, ពុជ្ឈស្សុ អមតំ បទ’’ន្តិ. (ពុ. វំ. ១.៦៧) –
អាយាចិតោ ឧប្បន្នបុព្ពនិមិត្តោ បញ្ច មហាវិលោកនានិ វិលោកេត្វា ‘‘ឥទានាហំ មនុស្សយោនិយំ ឧប្បជ្ជិត្វា អភិសម្ពុជ្ឈិស្សាមី’’តិ អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាយ សក្យរាជកុលេ មហាមាយាយ ទេវិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គហេត្វា ទស មាសេ ទេវមនុស្សេហិ មហតា បរិហារេន បរិហរិយមានោ វិសាខបុណ្ណមាយ បច្ចូសសមយេ អភិជាតិំ បាបុណិ.
អភិជាតិក្ខណេ ¶ បនស្ស បដិសន្ធិគ្គហណក្ខណេ វិយ ទ្វត្តិំសបុព្ពនិមិត្តានិ បាតុរហេសុំ. អយញ្ហិ ទសសហស្សី លោកធាតុ កម្បិ សង្កម្បិ សម្បកម្បិ សម្បវេធិ, ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ អប្បមាណោ ឱភាសោ ផរិ, តស្ស តំ សិរិំ ទដ្ឋុកាមា វិយ ជច្ចន្ធា ចក្ខូនិ បដិលភិំសុ, ពធិរា សទ្ទំ សុណិំសុ. មូគា សមាលបិំសុ, ខុជ្ជា ឧជុគត្តា អហេសុំ, បង្គុលា បទសា គមនំ បដិលភិំសុ, ពន្ធនគតា សព្ពសត្តា អន្ទុពន្ធនាទីហិ មុច្ចិំសុ, សព្ពនិរយេសុ អគ្គិ និព្ពាយិ, បេត្តិវិសយេ ខុប្បិបាសា វូបសមិ, តិរច្ឆានានំ ភយំ នាហោសិ, សព្ពសត្តានំ រោគោ វូបសមិ, សព្ពសត្តា បិយំវទា អហេសុំ, មធុរេនាការេន អស្សា ហសិំសុ, វារណា គជ្ជិំសុ, សព្ពតូរិយានិ សកំ សកំ និន្នាទំ មុញ្ចិំសុ, អឃដ្ដិតានិ ឯវ មនុស្សានំ ហត្ថូបគាទីនិ អាភរណានិ មធុរេនាការេន រវិំសុ, សព្ពទិសា វិប្បសន្នា អហេសុំ, សត្តានំ សុខំ ឧប្បាទយមានោ មុទុសីតលវាតោ វាយិ, អកាលមេឃោ វស្សិ, បថវិតោបិ ឧទកំ ឧព្ភិជ្ជិត្វា វិស្សន្ទិ, បក្ខិនោ អាកាសគមនំ វិជហិំសុ, នទិយោ អសន្ទមានា អដ្ឋំសុ, មហាសមុទ្ទេ មធុរំ ឧទកំ អហោសិ, ឧបក្កិលេសវិមុត្តេ សូរិយេ ទិស្សមានេ ឯវ អាកាសគតា សព្ពា ជោតិយោ ជលិំសុ ¶ , ឋបេត្វា អរូបាវចរេ ទេវេ អវសេសា សព្ពេ ទេវា សព្ពេបិ នេរយិកា ទិស្សមានរូបា អហេសុំ, តរុកុដ្ដកវាដសេលាទយោ អនាវរណភូតា អហេសុំ, សត្តានំ ចុតូបបាតា នាហេសុំ, សព្ពំ អនិដ្ឋគន្ធំ អភិភវិត្វា ទិព្ពគន្ធោ វាយិ, សព្ពេ ផលូបគា រុក្ខា ផលធរា សម្បជ្ជិំសុ, មហាសមុទ្ទោ ¶ សព្ពត្ថកមេវ បញ្ចវណ្ណេហិ បទុមេហិ សញ្ឆន្នតលោ អហោសិ, ថលជជលជាទីនិ សព្ពបុប្ផានិ បុប្ផិំសុ, រុក្ខានំ ខន្ធេសុ ខន្ធបទុមានិ, សាខាសុ សាខបទុមានិ, លតាសុ លតាបទុមានិ បុប្ផិំសុ, មហីតលេ សិលាតលានិ ភិន្ទិត្វា ឧបរូបរិ សត្ត សត្ត ហុត្វា ទណ្ឌបទុមានិ នាម និក្ខមិំសុ, អាកាសេ ឱលម្ពកបទុមានិ និព្ពត្តិំសុ, សមន្តតោ បុប្ផវស្សំ វស្សិ, អាកាសេ ទិព្ពតូរិយានិ វជ្ជិំសុ, សកលទសសហស្សី លោកធាតុ វដ្ដេត្វា វិស្សដ្ឋមាលាគុឡំ វិយ ឧប្បីឡេត្វា ពទ្ធមាលាកលាបោ វិយ អលង្កតប្បដិយត្តំ មាលាសនំ វិយ ច ឯកមាលាមាលិនី វិប្ផុរន្តវាឡពីជនី បុប្ផធូបគន្ធបរិវាសិតា បរមសោភគ្គប្បត្តា អហោសិ, តានិ ច បុព្ពនិមិត្តានិ ឧបរិ អធិគតានំ អនេកេសំ វិសេសាធិគមានំ និមិត្តភូតានិ ឯវ អហេសុំ. ឯវំ អនេកច្ឆរិយបាតុភាវប្បដិមណ្ឌិតា ចាយំ អភិជាតិ យទត្ថំ អនេន អភិសម្ពោធិ បត្ថិតា, តស្សា អភិសម្ពោធិយា ឯកន្តសិទ្ធិយា តថាវ អហោសិ អវិតថា អនញ្ញថា.
តថា យេ ពុទ្ធវេនេយ្យា ពោធនេយ្យពន្ធវា, តេ សព្ពេបិ អនវសេសតោ សយមេវ ភគវតា វិនីតា. យេ ច សាវកវេនេយ្យា ធម្មវេនេយ្យា ច, តេបិ សាវកាទីហិ វិនីតា វិនយំ គច្ឆន្តិ គមិស្សន្តិ ចាតិ យទត្ថំ ភគវតា អភិសម្ពោធិ អភិបត្ថិតា, តទត្ថស្ស ឯកន្តសិទ្ធិយា អភិសម្ពោធិ តថា អវិតថា អនញ្ញថា.
អបិច ¶ យស្ស យស្ស ញេយ្យធម្មស្ស យោ យោ សភាវោ ពុជ្ឈិតព្ពោ, សោ សោ ហត្ថតលេ ឋបិតអាមលកំ វិយ អាវជ្ជនមត្តប្បដិពទ្ធេន អត្តនោ ញាណេន អវិបរីតំ អនវសេសតោ ភគវតា អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯវម្បិ អភិសម្ពោធិ តថា អវិតថា អនញ្ញថា.
តថា តេសំ តេសំ ធម្មានំ តថា តថា ទេសេតព្ពប្បការំ តេសំ តេសញ្ច សត្តានំ អាសយានុសយចរិតាធិមុត្តិំ សម្មទេវ ឱលោកេត្វា ¶ ធម្មតំ អវិជហន្តេនេវ បញ្ញត្តិនយវោហារមគ្គំ អនតិធាវន្តេនេវ ច ធម្មតំ វិភាវន្តេន យថាបរាធំ យថាជ្ឈាសយំ យថាធម្មញ្ច អនុសាសន្តេន ភគវតា វេនេយ្យា វិនីតា អរិយភូមិំ សម្បាបិតាតិ ធម្មវិនយបញ្ញាបនាបិស្ស តទត្ថសិទ្ធិយា យថាភូតវុត្តិយា ច តថា អវិតថា អនញ្ញថា.
តថា ¶ យា សា ភគវតា អនុប្បត្តា បថវិយាទិផស្សវេទនាទិរូបារូបសភាវវិនិមុត្តា លុជ្ជនភាវាភាវតោ លោកសភាវាតីតា តមសា វិសំសដ្ឋត្តា កេនចិ អនោភាសនីយា លោកសភាវាភាវតោ ឯវ គតិអាទិភាវរហិតា អប្បតិដ្ឋា អនារម្មណា អមតមហានិព្ពានធាតុ ខន្ធសង្ខាតានំ ឧបាទីនំ លេសមត្តស្សបិ អភាវតោ អនុបាទិសេសាតិ វុច្ចតិ, យំ សន្ធាយ វុត្តំ –
‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, តទាយតនំ, យត្ថ នេវ បថវី ន អាបោ ន តេជោ ន វាយោ ន អាកាសានញ្ចាយតនំ ន វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ ន អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ ន នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ នាយំ លោកោ ន បរោ លោកោ ន ច ឧភោ ចន្ទិមសូរិយា, តត្រាបាហំ, ភិក្ខវេ, នេវ អាគតិំ វទាមិ ន គតិំ ន ឋិតិំ ន ចុតិំ ន ឧបបត្តិំ, អប្បតិដ្ឋំ អប្បវត្តំ អនារម្មណមេវេតំ, ឯសេវន្តោ ទុក្ខស្សា’’តិ (ឧទា. ៧១).
សា សព្ពេសម្បិ ឧបាទានក្ខន្ធានំ អត្ថង្គមោ, សព្ពសង្ខារានំ សមថោ, សព្ពូបធីនំ បដិនិស្សគ្គោ, សព្ពទុក្ខានំ វូបសមោ, សព្ពាលយានំ សមុគ្ឃាតោ, សព្ពវដ្ដានំ ឧបច្ឆេទោ, អច្ចន្តសន្តិលក្ខណោតិ យថាវុត្តសភាវស្ស កទាចិបិ អវិសំវាទនតោ តថា អវិតថា អនញ្ញថា. ឯវមេតា អភិជាតិអាទិកា តថា គតោ ឧបគតោ អធិគតោ បដិបន្នោ បត្តោតិ តថាគតោ. ឯវំ ភគវា តថា គតោតិ តថាគតោ.
កថំ តថាវិធោតិ តថាគតោ? យថាវិធា បុរិមកា សម្មាសម្ពុទ្ធា, អយម្បិ ភគវា តថាវិធោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថាវិធា តេ ភគវន្តោ មគ្គសីលេន ផលសីលេន សព្ពេនបិ លោកិយលោកុត្តរសីលេន, មគ្គសមាធិនា ផលសមាធិនា ¶ សព្ពេនបិ លោកិយលោកុត្តរសមាធិនា, មគ្គបញ្ញាយ ¶ ផលបញ្ញាយ សព្ពាយបិ លោកិយលោកុត្តរបញ្ញាយ, ទេវសិកំ វលញ្ជិតព្ពេហិ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសមាបត្តិវិហារេហិ, តទង្គវិមុត្តិយា, វិក្ខម្ភនវិមុត្តិយា, សមុច្ឆេទវិមុត្តិយា, បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តិយា, និស្សរណវិមុត្តិយាតិ សង្ខេបតោ. វិត្ថារតោ បន អនន្តាបរិមាណភេទេហិ អចិន្តេយ្យានុភាវេហិ សកលសព្ពញ្ញុគុណេហិ, អយម្បិ ¶ អម្ហាកំ ភគវា តថាវិធោ. សព្ពេសញ្ហិ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ អាយុវេមត្តំ, សរីរប្បមាណវេមត្តំ, កុលវេមត្តំ, ទុក្ករចរិយាវេមត្តំ, រស្មិវេមត្តន្តិ, ឥមេហិ បញ្ចហិ វេមត្តេហិ សិយា វេមត្តំ, ន បន សីលវិសុទ្ធិយាទីសុ វិសុទ្ធីសុ សមថវិបស្សនាបដិបត្តិយំ អត្តនា បដិលទ្ធគុណេសុ ច កិញ្ចិ នានាករណំ អត្ថិ. អថ ខោ មជ្ឈេ ភិន្នសុវណ្ណំ វិយ អញ្ញមញ្ញំ និព្ពិសេសា តេ ពុទ្ធា ភគវន្តោ. តស្មា យថាវិធា បុរិមកា សម្មាសម្ពុទ្ធា, អយម្បិ ភគវា តថាវិធោ. ឯវំ តថាវិធោតិ តថាគតោ. វិធត្ថោ ចេត្ថ គតសទ្ទោ, តថា ហិ លោកិយា វិធយុត្តគតសទ្ទេ បការត្ថេ វទន្តិ.
កថំ តថា បវត្តិតោតិ តថាគតោ? អនញ្ញសាធារណេន ឥទ្ធានុភាវេន សមន្នាគតត្តា អត្ថប្បដិសម្ភិទាទីនំ ឧក្កំសបារមិប្បត្តិយា អនាវរណញាណប្បដិលាភេន ច ភគវតោ កាយប្បវត្តិយាទីនំ កត្ថចិ បដិឃាតាភាវតោ យថា រុចិ តថា គតំ គតិ គមនំ កាយវចីចិត្តប្បវត្តិ ឯតស្សាតិ តថាគតោ. ឯវំ តថា បវត្តិតោតិ តថាគតោ.
កថំ តថេហិ អគតោតិ តថាគតោ? ពោធិសម្ភារសម្ភរណេ តប្បដិបក្ខប្បវត្តិសង្ខាតំ នត្ថិ ឯតស្ស គតន្តិ អគតោ. សោ បនស្ស អគតភាវោ មច្ឆេរទានបារមិអាទីសុ អវិបរីតំ អាទីនវានិសំសបច្ចវេក្ខណាទិនយប្បវត្តេហិ ញាណេហីតិ តថេហិ ញាណេហិ អគតោតិ តថាគតោ.
អថ វា កិលេសាភិសង្ខារប្បវត្តិសង្ខាតំ ខន្ធប្បវត្តិសង្ខាតមេវ វា បញ្ចសុបិ គតីសុ គតំ គមនំ ឯតស្ស នត្ថីតិ អគតោ. សឧបាទិសេសអនុបាទិសេសនិព្ពានប្បត្តិយា ស្វាយមស្ស អគតភាវោ តថេហិ អរិយមគ្គញាណេហីតិ ឯវម្បិ ភគវា តថេហិ អគតោតិ តថាគតោ.
កថំ ¶ តថា គតភាវេន តថាគតោ? តថា គតភាវេនាតិ ច តថាគតស្ស សព្ភាវេន អត្ថិតាយាតិ អត្ថោ. កោ បនេស តថាគតោ, យស្ស អត្ថិតាយ ភគវា តថាគតោតិ វុច្ចតីតិ? សទ្ធម្មោ. សទ្ធម្មោ ហិ អរិយមគ្គោ តាវ យថា យុគនទ្ធសមថវិបស្សនាពលេន អនវសេសតោ កិលេសបក្ខំ សមូហនន្តេន សមុច្ឆេទប្បហានវសេន គន្តព្ពំ ¶ , តថា គតោ. ផលធម្មោ យថា អត្តនោ មគ្គានុរូបំ បដិប្បស្សទ្ធិបហានវសេន គន្តព្ពំ, តថា គតោ បវត្តោ. និព្ពានធម្មោ បន យថា គតោ ¶ បញ្ញាយ បដិវិទ្ធោ សកលវដ្ដទុក្ខវូបសមាយ សម្បជ្ជតិ, ពុទ្ធាទីហិ តថា គតោ សច្ឆិកតោតិ តថាគតោ. បរិយត្តិធម្មោបិ យថា បុរិមពុទ្ធេហិ សុត្តគេយ្យាទិវសេន បវត្តិអាទិប្បកាសនវសេន ច វេនេយ្យានំ អាសយាទិអនុរូបំ បវត្តិតោ, អម្ហាកម្បិ ភគវតា តថា គតោ គទិតោ បវត្តិតោតិ វា តថាគតោ. យថា ភគវតា ទេសិតោ, តថា ភគវតោ សាវកេហិ គតោ អវគតោតិ តថាគតោ. ឯវំ សព្ពោបិ សទ្ធម្មោ តថាគតោ. តេនាហ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ – ‘‘តថាគតំ ទេវមនុស្សបូជិតំ, ធម្មំ នមស្សាម សុវត្ថិ ហោតូ’’តិ (ខុ. បា. ៦.១៧; សុ. និ. ២៤០). ស្វាស្ស អត្ថីតិ ភគវា តថាគតោ.
យថា ច ធម្មោ, ឯវំ អរិយសង្ឃោបិ យថា អត្តហិតាយ បរហិតាយ ច បដិបន្នេហិ សុវិសុទ្ធំ បុព្ពភាគសមថវិបស្សនាបដិបទំ បុរក្ខត្វា តេន តេន មគ្គេន គន្តព្ពំ, តំ តំ តថា គតោតិ តថាគតោ. យថា វា ភគវតា សច្ចបដិច្ចសមុប្បាទាទយោ ទេសិតា, តថាវ ពុទ្ធត្តា តថា គទនតោ ច តថាគតោ. តេនាហ សក្កោ ទេវរាជា – ‘‘តថាគតំ ទេវមនុស្សបូជិតំ, សង្ឃំ នមស្សាម សុវត្ថិ ហោតូ’’តិ. ស្វាស្ស សាវកភូតោ អត្ថីតិ ភគវា តថាគតោ. ឯវំ តថាគតភាវេន តថាគតោតិ.
ឥទម្បិ ច តថាគតស្ស តថាគតភាវទីបនេ មុខមត្តកមេវ, សព្ពាការេន បន តថាគតោវ តថាគតស្ស ¶ តថាគតភាវំ វណ្ណេយ្យ. ឥទញ្ហិ តថាគតបទំ មហត្ថំ មហាគតិកំ មហាវិសយំ, តស្ស អប្បមាទបទស្ស វិយ តេបិដកម្បិ ពុទ្ធវចនំ យុត្តិតោ អត្ថភាវេន អាហរន្តោ ‘‘អតិត្ថេន ធម្មកថិកោ បក្ខន្ទោ’’តិ ន វត្តព្ពោតិ.
តត្ថេតំ វុច្ចតិ –
‘‘យថេវ លោកេ បុរិមា មហេសិនោ,
សព្ពញ្ញុភាវំ មុនយោ ឥធាគតា;
តថា អយំ សក្យមុនីបិ អាគតោ,
តថាគតោ វុច្ចតិ តេន ចក្ខុមា.
‘‘បហាយ ¶ កាមាទិមលេ អសេសតោ,
សមាធិញាណេហិ យថា គតា ជិនា;
បុរាតនា ¶ សក្យមុនី ជុតិន្ធរោ,
តថា គតោ តេន តថាគតោ មតោ.
‘‘តថញ្ច ធាតាយតនាទិលក្ខណំ,
សភាវសាមញ្ញវិភាគភេទតោ;
សយម្ភុញាណេន ជិនោយមាគតោ,
តថាគតោ វុច្ចតិ សក្យបុង្គវោ.
‘‘តថានិ សច្ចានិ សមន្តចក្ខុនា,
តថា ឥទប្បច្ចយតា ច សព្ពសោ;
អនញ្ញនេយ្យា នយតោ វិភាវិតា,
តថា គតោ តេន ជិនោ តថាគតោ.
‘‘អនេកភេទាសុបិ លោកធាតុសុ,
ជិនស្ស រូបាយតនាទិគោចរេ;
វិចិត្តភេទេ តថមេវ ទស្សនំ,
តថាគតោ តេន សមន្តលោចនោ.
‘‘យតោ ¶ ច ធម្មំ តថមេវ ភាសតិ,
ករោតិ វាចាយ នុរូបមត្តនោ;
គុណេហិ លោកំ អភិភុយ្យិរីយតិ,
តថាគតោ តេនបិ លោកនាយកោ.
‘‘តថា បរិញ្ញាយ តថាយ សព្ពសោ,
អវេទិ លោកំ បភវំ អតិក្កមិ;
គតោ ច បច្ចក្ខកិរិយាយ និព្ពុតិំ,
អរីយមគ្គញ្ច គតោ តថាគតោ.
‘‘តថា បដិញ្ញាយ តថាយ សព្ពសោ,
ហិតាយ លោកស្ស យតោយមាគតោ;
តថាយ ¶ នាថោ ករុណាយ សព្ពទា,
គតោ ច តេនាបិ ជិនោ តថាគតោ.
‘‘តថានិ ¶ ញាណានិ យតោយមាគតោ,
យថាសភាវំ វិសយាវពោធតោ;
តថាភិជាតិប្បភុតី តថាគតោ,
តទត្ថសម្បាទនតោ តថាគតោ.
‘‘យថាវិធា តេ បុរិមា មហេសិនោ,
តថាវិធោយម្បិ តថា យថារុចិ;
បវត្តវាចា តនុចិត្តភាវតោ,
តថាគតោ វុច្ចតិ អគ្គបុគ្គលោ.
‘‘សម្ពោធិសម្ភារវិបក្ខតោ បុរេ,
គតំ ន សំសារគតម្បិ តស្ស វា;
ន ចត្ថិ នាថស្ស ភវន្តទស្សិនោ,
តថេហិ តស្មា អគតោ តថាគតោ.
‘‘តថាគតោ ធម្មវរោ មហេសិនា,
យថា បហាតព្ពមលំ បហីយតិ;
តថាគតោ អរិយគណោបិ សត្ថុនោ,
តថាគតោ តេន សមង្គិភាវតោ’’តិ.
មហិទ្ធិកតាតិ ¶ បរមេន ចិត្តវសីភាវេន ច ឥទ្ធិវិធយោគេន ធម្មានុភាវញ្ញថត្តនិប្ផាទនសមត្ថតាសង្ខាតាយ មហតិយា ឥទ្ធិយា សមន្នាគមោ មហិទ្ធិកតា. ចិរកាលសម្ភូតេន សុវិទូរប្បដិបក្ខេន ឥច្ឆិតត្ថនិប្ផត្តិហេតុភូតេន មហាជុតិកេន បុញ្ញតេជេន សមន្នាគមោ មហានុភាវតា. យត្រាតិ អច្ឆរិយបសំសាកោតុហលហាសបសាទិកោ បច្ចត្តត្ថេ និបាតោ. តេន យុត្តត្តា វិជាយិស្សតីតិ អនាគតកាលវចនំ, អត្ថោ បន អតីតកាលោយេវ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – យា ហិ នាម អយំ សុប្បវាសា តថា ទុក្ខនិមុគ្គា កិច្ឆាបន្នា ភគវតោ វចនសមកាលមេវ សុខិនី អរោគា អរោគំ បុត្តំ វិជាយីតិ. អត្តមនោតិ សកមនោ, ភគវតិ បសាទេន កិលេសរហិតចិត្តោតិ ¶ អត្ថោ. កិលេសបរិយុដ្ឋិតញ្ហិ ចិត្តំ វសេ អវត្តនតោ អត្តមនោតិ ន សក្កា វត្តុន្តិ. អត្តមនោតិ វា បីតិសោមនស្សេហិ គហិតមនោ. បមុទិតោតិ បាមោជ្ជេន ¶ យុត្តោ. បីតិសោមនស្សជាតោតិ ជាតពលវបីតិសោមនស្សោ. អថាតិ បច្ឆា, តតោ កតិបាហស្ស អច្ចយេន. សត្តភត្តានីតិ សត្តសុ ទិវសេសុ ទាតព្ពភត្តានិ. ស្វាតនាយាតិ ស្វាតនបុញ្ញត្ថំ, យំ ស្វេ ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស ទានវសេន បយិរុបាសនវសេន ច ភវិស្សតិ បុញ្ញំ តទត្ថំ.
អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ មហាមោគ្គល្លានំ អាមន្តេសីតិ កស្មា អាមន្តេសិ? សុប្បវាសាយ សាមិកស្ស បសាទរក្ខណត្ថំ. សុប្បវាសា បន អចលប្បសាទាវ, ឧបាសកស្ស បន បសាទរក្ខណំ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស ភារោ. តេនាហ ‘‘តុយ្ហេសោ ឧបដ្ឋាកោ’’តិ. តត្ថ តុយ្ហេសោតិ តុយ្ហំ ឯសោ. តិណ្ណំ ធម្មានំ បាដិភោគោតិ មម ភោគាទីនំ តិណ្ណំ ធម្មានំ អហានិយា អវិនាសាយ អយ្យោ មហាមោគ្គល្លានោ យទិ បាដិភោគោ យទិ បតិភូ, ឥតោ សត្ត ទិវសេ អតិក្កមិត្វា មម សក្កា ទានំ ទាតុន្តិ យទិ អយ្យេន ញាតន្តិ ទីបេតិ. ថេរោបិ តស្ស តេសុ ទិវសេសុ ភោគានំ ជីវិតស្ស ច អនុបទ្ទវំ បស្សិត្វា អាហ – ‘‘ទ្វិន្នំ ខោ នេសំ, អាវុសោ, ធម្មានំ បាដិភោគោ ភោគានញ្ច ជីវិតស្ស ចា’’តិ. សទ្ធា បនស្ស ចិត្តប្បដិពទ្ធាតិ តស្សេវ ភារំ ករោន្តោ ‘‘សទ្ធាយ បន ត្វញ្ញេវ បាដិភោគោ’’តិ អាហ. អបិ ច សោ ឧបាសកោ ទិដ្ឋសច្ចោ, តស្ស សទ្ធាយ អញ្ញថាភាវោ នត្ថីតិ តថា វុត្តំ. តេនេវ ច ការណេន ភគវតា ‘‘បច្ឆាបិ ត្វំ ករិស្សសីតិ សញ្ញាបេហី’’តិ វុត្តំ. ឧបាសកោបិ ¶ សត្ថរិ ថេរេ ច គារវេន សុព្ពចតាយ តស្សា ច បុញ្ញេន វឌ្ឍិំ ឥច្ឆន្តោ ‘‘ករោតុ សុប្បវាសា កោលិយធីតា សត្ត ភត្តានិ, បច្ឆាហំ ករិស្សាមី’’តិ អនុជានិ.
តញ្ច ទារកន្តិ វិជាតទិវសតោ បដ្ឋាយ ឯកាទសមំ ទិវសំ អតិក្កមិត្វា តតោ បរំ សត្តាហំ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ ភោជេត្វា សត្តមេ ទិវសេ តំ សត្តវស្សិកំ ទារកំ ភគវន្តំ ភិក្ខុសង្ឃញ្ច វន្ទាបេសិ. សត្ត មេ វស្សានីតិ សត្ត មេ សំវច្ឆរានិ, អច្ចន្តសំយោគវសេន ចេតំ ឧបយោគវចនំ. លោហិតកុម្ភិយំ វុត្ថានីតិ មាតុកុច្ឆិយំ អត្តនោ គព្ភវាសទុក្ខំ សន្ធាយ វទតិ. អញ្ញានិបិ ឯវរូបានិ សត្ត បុត្តានីតិ ‘‘អញ្ញេបិ ឯវរូបេ សត្ត បុត្តេ’’តិ វត្តព្ពេ លិង្គវិបល្លាសវសេន វុត្តំ ‘‘ឯវរូបានី’’តិ. ឯវំ សត្ត វស្សានិ គព្ភធារណវសេន សត្តាហំ មូឡ្ហគព្ភតាយ ច មហន្តំ ទុក្ខំ ¶ បាបេត្វា ឧប្បជ្ជនកបុត្តេតិ អត្ថោ. ឯតេន មាតុគាមានំ បុត្តលោលតាយ បុត្តលាភេន តិត្តិ នត្ថីតិ ទស្សេតិ.
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ឯតំ សត្តទិវសាធិកានិ សត្ត សំវច្ឆរានិ គព្ភធារណាទិវសេន បវត្តំ ¶ មហន្តំ ទុក្ខំ ឯកបទេ វិសរិត្វា បុត្តលោលតាវសេន តាយ វុត្តមត្ថំ វិទិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ ចិត្តសុខប្បមត្តោ វិយ បមត្តបុគ្គលេ ឥដ្ឋាការេន វញ្ចេត្វា តណ្ហាសិនេហស្ស មហានត្ថករភាវទីបកំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ អសាតន្តិ អមធុរំ អសុន្ទរំ អនិដ្ឋំ. សាតរូបេនាតិ ឥដ្ឋសភាវេន. បិយរូបេនាតិ បិយាយិតព្ពភាវេន. សុខស្ស រូបេនាតិ សុខសភាវេន. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា អសាតំ អប្បិយំ ទុក្ខមេវ សមានំ សកលម្បិ វដ្ដគតំ សង្ខារជាតំ អប្បហីនវិបល្លាសត្តា អយោនិសោមនសិការេន ឥដ្ឋំ វិយ បិយំ វិយ សុខំ វិយ ច ហុត្វា ឧបដ្ឋហមានំ សតិវិប្បវាសេន បមត្តបុគ្គលំ អតិវត្តតិ អភិភវតិ អជ្ឈោត្ថរតិ, តស្មា ឥមម្បិ សុប្បវាសំ បុនបិ សត្តក្ខត្តុំ ឯវរូបំ អសាតំ អប្បិយំ ទុក្ខំ សាតាទិបតិរូបកេន ទុក្ខេន បុត្តសង្ខាតបេមវត្ថុសុខេន អជ្ឈោត្ថរតីតិ.
អដ្ឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៩. វិសាខាសុត្តវណ្ណនា
១៩. នវមេ ¶ បុព្ពារាមេតិ សាវត្ថិយា បាចីនទិសាភាគេ អនុរាធបុរស្ស ឧត្តមទេវីវិហារសទិសេ ឋានេ ការិតេ អារាមេ. មិគារមាតុបាសាទេតិ មិគារមាតុយា បាសាទេ.
តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – អតីតេ សតសហស្សកប្បមត្ថកេ បទុមុត្តរទសពលំ ឯកា ឧបាសិកា អញ្ញតរំ ឧបាសិកំ អត្តនោ អគ្គុបដ្ឋាយិកដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ភគវន្តំ និមន្តេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសតសហស្សស្ស ទានំ ទត្វា ភគវតោ និបច្ចការំ កត្វា ‘‘អនាគតេ តុម្ហាទិសស្ស ¶ ពុទ្ធស្ស អគ្គុបដ្ឋាយិកា ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. សា កប្បសតសហស្សំ ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សំសរិត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ ភទ្ទិយនគរេ មេណ្ឌកសេដ្ឋិបុត្តស្ស ធនញ្ជយសេដ្ឋិនោ គេហេ សុមនទេវិយា កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. ជាតកាលេ ចស្សា វិសាខាតិ នាមំ អកំសុ. សា យទា ភគវា ភទ្ទិយនគរំ អគមាសិ, តទា បញ្ចហិ ទារិកាសតេហិ សទ្ធិំ ភគវតោ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា បឋមទស្សនេនេវ សោតាបន្នា អហោសិ.
អបរភាគេ សាវត្ថិយំ មិគារសេដ្ឋិបុត្តស្ស បុណ្ណវឌ្ឍនកុមារស្ស គេហំ គតា, តត្ថ នំ សសុរោ មិគារសេដ្ឋិ ¶ ឧបការវសេន មាតុដ្ឋានេ ឋបេសិ. តស្មា មិគារមាតាតិ វុច្ចតិ. សា អត្តនោ មហល្លតាបសាធនំ វិស្សជ្ជេត្វា នវកោដីហិ ភគវតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច វសនត្ថាយ ករីសមត្តេ ភូមិភាគេ ឧបរិភូមិយំ បញ្ចគព្ភសតានិ ហេដ្ឋាភូមិយំ បញ្ចគព្ភសតានីតិ គព្ភសហស្សេហិ បដិមណ្ឌិតំ បាសាទំ ការេសិ. តេន វុត្តំ ‘‘មិគារមាតុបាសាទេ’’តិ.
កោចិទេវ អត្ថោតិ កិញ្ចិទេវ បយោជនំ. រញ្ញេតិ រាជិនិ. បដិពទ្ធោតិ អាយត្តោ. វិសាខាយ ញាតិកុលតោ មណិមុត្តាទិរចិតំ តាទិសំ ភណ្ឌជាតំ តស្សា បណ្ណាការត្ថាយ បេសិតំ, តំ ¶ នគរទ្វារប្បត្តំ សុង្កិកា តត្ថ សុង្កំ គណ្ហន្តា តទនុរូបំ អគ្គហេត្វា អតិរេកំ គណ្ហិំសុ. តំ សុត្វា វិសាខា រញ្ញោ តមត្ថំ និវេទេតុកាមា បតិរូបបរិវារេន រាជនិវេសនំ អគមាសិ, តស្មិំ ខណេ រាជា មល្លិកាយ ទេវិយា សទ្ធិំ អន្តេបុរំ គតោ ហោតិ. វិសាខា ឱកាសំ អលភមានា ‘‘ឥទានិ លភិស្សាមិ, ឥទានិ លភិស្សាមី’’តិ ភោជនវេលំ អតិក្កមិត្វា ឆិន្នភត្តា ហុត្វា បក្កាមិ. ឯវំ ទ្វីហតីហំ គន្ត្វាបិ ឱកាសំ ន លភិយេវ. ឥតិ រាជា អនិវេទិតោបិ តស្ស អត្ថវិនិច្ឆយស្ស ឱកាសាករណេន ‘‘យថាធិប្បាយំ ន តីរេតី’’តិ វុត្តោ. តត្ថ យថាធិប្បាយន្តិ អធិប្បាយានុរូបំ. ន តីរេតីតិ ន និដ្ឋាបេតិ. មហាឧបាសិកាយ ហិ រាជាយត្តសុង្កមេវ រញ្ញោ ទត្វា ឥតរំ វិស្សជ្ជាបេតុំ អធិប្បាយោ, សោ រញ្ញា ន ទិដ្ឋត្តា ឯវ ន តីរិតោ. ហន្ទាតិ វោស្សគ្គត្ថេ និបាតោ. ទិវា ទិវស្សាតិ ទិវសស្ស ទិវា, មជ្ឈន្ហិកេ កាលេតិ អត្ថោ. កេនចិទេវ ករណីយេន ទ្វីហតីហំ រាជនិវេសនទ្វារំ គច្ឆន្តី តស្ស អត្ថស្ស អនិដ្ឋិតត្តា និរត្ថកមេវ ឧបសង្កមិំ ¶ , ភគវតិ ឧបសង្កមនមេវ បន ទស្សនានុត្តរិយាទិប្បដិលាភការណត្តា សាត្ថកន្តិ ឯវាហំ, ភន្តេ, ឥមាយ វេលាយ ឥធាគតាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តី មហាឧបាសិកា ‘‘ឥធ មេ, ភន្តេ’’តិអាទិមាហ.
ឯតមត្ថន្តិ ឯតំ បរាយត្តតាយ អធិប្បាយាសមិជ្ឈនសង្ខាតំ អត្ថំ វិទិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ បរាធីនាបរាធីនវុត្តីសុ អាទីនវានិសំសបរិទីបកំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ សព្ពំ បរវសំ ទុក្ខន្តិ យំ កិញ្ចិ អត្ថជាតំ បយោជនំ បរវសំ បរាយត្តំ អត្តនោ ឥច្ឆាយ និប្ផាទេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ ទុក្ខំ ទុក្ខាវហំ ហោតីតិ អត្ថោ. សព្ពំ ឥស្សរិយំ សុខន្តិ ទុវិធំ ឥស្សរិយំ លោកិយំ លោកុត្តរញ្ច. តត្ថ លោកិយំ រាជិស្សរិយាទិ ចេវ លោកិយជ្ឈានាភិញ្ញានិព្ពត្តំ ចិត្តិស្សរិយញ្ច, លោកុត្តរំ មគ្គផលាធិគមនិមិត្តំ និរោធិស្សរិយំ. តេសុ យំ ចក្កវត្តិភាវបរិយោសានំ មនុស្សេសុ ឥស្សរិយំ, យញ្ច សក្កាទីនំ តស្មិំ តស្មិំ ទេវនិកាយេ អាធិបច្ចភូតំ ឥស្សរិយំ, តទុភយំ យទិបិ កម្មានុភាវេន យថិច្ឆិតនិប្ផត្តិយា សុខនិមិត្តតាយ ¶ សុខំ, វិបរិណាមទុក្ខតាយ បន សព្ពថា ទុក្ខមេវ. តថា អនិច្ចន្តិកតាយ ¶ លោកិយជ្ឈាននិព្ពត្តំ ចិត្តិស្សរិយំ, និរោធិស្សរិយមេវ បន លោកធម្មេហិ អកម្បនីយតោ អនិវត្តិសភាវត្តា ច ឯកន្តសុខំ នាម. យំ បនេត្ថ សព្ពត្ថេវ អបរាធីនតាយ លភតិ ចិត្តសុខំ, តំ សន្ធាយ សត្ថា ‘‘សព្ពំ ឥស្សរិយំ សុខ’’ន្តិ អាហ.
សាធារណេ វិហញ្ញន្តីតិ ឥទំ ‘‘សព្ពំ បរវសំ ទុក្ខ’’ន្តិ ឥមស្ស បទស្ស អត្ថវិវរណំ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – សាធារណេ បយោជនេ សាធេតព្ពេ សតិ តស្ស បរាធីនតាយ យថាធិប្បាយំ អនិប្ផាទនតោ ឥមេ សត្តា វិហញ្ញន្តិ វិឃាតំ អាបជ្ជន្តិ កិលមន្តិ. កស្មា? យោគា ហិ ទុរតិក្កមាតិ យស្មា កាមយោគភវយោគទិដ្ឋិយោគអវិជ្ជាយោគា អនាទិកាលភាវិតា អនុបចិតកុសលសម្ភារេហិ បជហិតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ ទុរតិក្កមា. ឯតេសុ ទិដ្ឋិយោគោ បឋមមគ្គេន អតិក្កមិតព្ពោ, កាមយោគោ តតិយមគ្គេន. ឥតរេ អគ្គមគ្គេន. ឥតិ អរិយមគ្គានំ ទុរធិគមនីយត្តា ឥមេ យោគា ទុរតិក្កមា. តស្មា កាមយោគាទិវសេន ឥច្ឆិតាលាភហេតុ សត្តា វិហញ្ញន្តិ, អសាធារណេ បន ចិត្តិស្សរិយេ ¶ និរោធិស្សរិយេ ច សតិ ន កទាចិបិ វិឃាតស្ស សម្ភវោតិ អធិប្បាយោ.
អថ វា សព្ពំ បរវសន្តិ យំ អត្តនោ អញ្ញប្បដិពទ្ធវុត្តិសង្ខាតំ, តំ សព្ពំ អនិច្ចសភាវតាយ ទុក្ខំ. ‘‘យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខ’’ន្តិ ហិ វុត្តំ. សព្ពំ ឥស្សរិយន្តិ យំ សព្ពសង្ខតនិស្សដំ ឥស្សរិយដ្ឋានតាយ ឥស្សរិយន្តិ លទ្ធនាមំ និព្ពានំ, តំ ឧបាទិសេសាទិវិភាគំ សព្ពំ សុខំ. ‘‘និព្ពានំ បរមំ សុខ’’ន្តិ (ធ. ប. ២០៣-២០៤) ហិ វុត្តំ. សាធារណេតិ ឯវំ ទុក្ខសុខេ វវត្ថិតេ ឥមេ សត្តា ពហុសាធារណេ ទុក្ខការណេ និមុគ្គា ហុត្វា វិហញ្ញន្តិ. កស្មា? យោគា ហិ ទុរតិក្កមាតិ យស្មា តេ សព្ពត្ថ និមុជ្ជនស្ស ហេតុភូតា កាមយោគាទយោ ទុរតិក្កមា, តស្មា ត្វម្បិ វិសាខេ បរាយត្តមត្ថំ បត្ថេត្វា អលភមានា វិហញ្ញសីតិ អធិប្បាយោ.
នវមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១០. ភទ្ទិយសុត្តវណ្ណនា
២០. ទសមេ ¶ ¶ អនុបិយាយន្តិ ឯវំ នាមកេ នគរេ. អម្ពវនេតិ តស្ស នគរស្ស អវិទូរេ មល្លរាជូនំ ឯកំ អម្ពវនំ អហោសិ, តត្ថ មល្លរាជូហិ ភគវតោ វិហារោ ការិតោ, សោ ‘‘អម្ពវន’’ន្ត្វេវ វុច្ចតិ. អនុបិយំ គោចរគាមំ កត្វា តត្ថ ភគវា វិហរតិ, តេន វុត្តំ ‘‘អនុបិយាយំ វិហរតិ អម្ពវនេ’’តិ. ភទ្ទិយោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ. កាឡីគោធាយ បុត្តោតិ កាឡីគោធា នាម សាកិយានី សក្យរាជទេវី អរិយសាវិកា អាគតផលា វិញ្ញាតសាសនា, តស្សា អយំ បុត្តោ. តស្ស បព្ពជ្ជាវិធិ ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៣០-៣៣១) អាគតោវ. សោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា ន ចិរស្សេវ ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ, តេរសបិ ធុតង្គានិ សមាទាយ វត្តតិ. ភគវតា ច ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ឧច្ចកុលិកានំ, យទិទំ ភទ្ទិយោ កាឡីគោធាយ បុត្តោ’’តិ (អ. និ. ១.១៩៣) ឧច្ចកុលិកភាវេ ឯតទគ្គេ ឋបិតោ អសីតិយា សាវកានំ អព្ភន្តរោ.
សុញ្ញាគារគតោតិ ‘‘ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច អវសេសំ អរញ្ញ’’ន្តិ វុត្តំ អរញ្ញំ រុក្ខមូលញ្ច ឋបេត្វា អញ្ញំ បព្ពតកន្ទរាទិ បព្ពជិតសារុប្បំ និវាសដ្ឋានំ ¶ ជនសម្ពាធាភាវតោ ឥធ សុញ្ញាគារន្តិ អធិប្បេតំ. អថ វា ឈានកណ្ដកានំ សទ្ទានំ អភាវតោ វិវិត្តំ យំ កិញ្ចិ អគារម្បិ សុញ្ញាគារន្តិ វេទិតព្ពំ. តំ សុញ្ញាគារំ ឧបគតោ. អភិក្ខណន្តិ ពហុលំ. ឧទានំ ឧទានេសីតិ សោ ហិ អាយស្មា អរញ្ញេ ទិវាវិហារំ ឧបគតោបិ រត្តិវាសូបគតោបិ យេភុយ្យេន ផលសមាបត្តិសុខេន និរោធសុខេន ច វីតិនាមេតិ, តស្មា តំ សុខំ សន្ធាយ បុព្ពេ អត្តនា អនុភូតំ សភយំ សបរិឡាហំ រជ្ជសុខំ ជិគុច្ឆិត្វា ‘‘អហោ សុខំ អហោ សុខ’’ន្តិ សោមនស្សសហិតំ ញាណសមុដ្ឋានំ បីតិសមុដ្ឋានំ សមុគ្គិរតិ.
សុត្វាន នេសំ ឯតទហោសីតិ នេសំ សម្ពហុលានំ ភិក្ខូនំ តស្ស អាយស្មតោ ‘‘អហោ សុខំ, អហោ សុខ’’ន្តិ ឧទានេន្តស្ស ឧទានំ សុត្វា ‘‘និស្សំសយំ ឯស អនភិរតោ ព្រហ្មចរិយំ ចរតី’’តិ ឯវំ បរិវិតក្កិតំ អហោសិ. តេ ភិក្ខូ បុថុជ្ជនា តស្ស អាយស្មតោ វិវេកសុខំ សន្ធាយ ឧទានំ អជានន្តា ¶ ឯវំ អមញ្ញិំសុ, តេន វុត្តំ ‘‘និស្សំសយ’’ន្តិអាទិ. តត្ថ និស្សំសយន្តិ អសន្ទេហេន ឯកន្តេនាតិ អត្ថោ. ‘‘យំ សោ បុព្ពេ អគារិយភូតោ សមានោ’’តិ បាឡិំ វត្វា ‘‘អនុភវី’’តិ វចនសេសេន កេចិ អត្ថំ វណ្ណេន្តិ, អបរេ ‘‘យំ សា’’តិ បឋន្តិ, ‘‘យំស បុព្ពេ អគារិយភូតស្សា’’តិ បន បាឡិ. តត្ថ យំសាតិ យំ អស្ស, សន្ធិវសេន ហិ អការសការលោបោ ‘‘ឯវំស តេ (ម. និ. ១.២៣; អ. និ. ៦.៥៨), បុប្ផំសា ឧប្បជ្ជី’’តិអាទីសុ ¶ (បារា. ៣៦) វិយ. តស្សត្ថោ – អស្ស អាយស្មតោ ភទ្ទិយស្ស បព្ពជិតតោ បុព្ពេ អគារិយភូតស្ស គហដ្ឋស្ស សតោ យំ រជ្ជសុខំ អនុភូតំ. សា តមនុស្សរមានោតិ សោ តំ សុខំ ឯតរហិ ឧក្កណ្ឋនវសេន អនុស្សរន្តោ.
តេ ភិក្ខូ ភគវន្តំ ឯតទវោចុន្តិ តេ សម្ពហុលា ភិក្ខូ ឧល្លបនសភាវសណ្ឋិតា តស្ស អនុគ្គហណាធិប្បាយេន ភគវន្តំ ឯតទវោចុំ, ន ឧជ្ឈានវសេន. អញ្ញតរន្តិ នាមគោត្តេន អបាកដំ ឯកំ ភិក្ខុំ. អាមន្តេសីតិ អាណាបេសិ តេ ភិក្ខូ សញ្ញាបេតុកាមោ. ឯវន្តិ វចនសម្បដិគ្គហេ, សាធូតិ អត្ថោ. បុន ឯវន្តិ បដិញ្ញាយ. អភិក្ខណំ ‘‘អហោ សុខំ, អហោ សុខ’’ន្តិ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសីតិ យថា តេ ភិក្ខូ វទន្តិ, តំ ឯវំ តថេវាតិ អត្តនោ ឧទានំ បដិជានាតិ. កិំ បន ត្វំ ភទ្ទិយាតិ កស្មា ភគវា បុច្ឆតិ, កិំ តស្ស ចិត្តំ ន ជានាតីតិ ¶ ? នោ ន ជានាតិ, តេនេវ បន តមត្ថំ វទាបេត្វា តេ ភិក្ខូ សញ្ញាបេតុំ បុច្ឆតិ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘ជានន្តាបិ តថាគតា បុច្ឆន្តិ, ជានន្តាបិ ន បុច្ឆន្តី’’តិអាទិ. អត្ថវសន្តិ ការណំ.
អន្តេបុរេតិ ឥត្ថាគារស្ស សញ្ចរណដ្ឋានភូតេ រាជគេហស្ស អព្ភន្តរេ, យត្ថ រាជា ន្ហានភោជនសយនាទិំ កប្បេតិ. រក្ខា សុសំវិហិតាតិ អារក្ខាទិកតបុរិសេហិ គុត្តិ សុដ្ឋុ សមន្តតោ វិហិតា. ពហិបិ អន្តេបុរេតិ អឌ្ឌករណដ្ឋានាទិកេ អន្តេបុរតោ ពហិភូតេ រាជគេហេ. ឯវំ រក្ខិតោ គោបិតោ សន្តោតិ ឯវំ រាជគេហរាជធានិរជ្ជទេសេសុ អន្តោ ច ពហិ ច អនេកេសុ ឋានេសុ អនេកសតេហិ សុសំវិហិតរក្ខាវរណគុត្តិយា មមេវ និព្ភយត្ថំ ផាសុវិហារត្ថំ រក្ខិតោ គោបិតោ សមានោ. ភីតោតិអាទីនិ បទានិ អញ្ញមញ្ញវេវចនានិ. អថ ¶ វា ភីតោតិ បររាជូហិ ភាយមានោ. ឧព្ពិគ្គោតិ សករជ្ជេបិ បកតិតោ ឧប្បជ្ជនកភយុព្ពេគេន ឧព្ពិគ្គោ ចលិតោ. ឧស្សង្កីតិ ‘‘រញ្ញា នាម សព្ពកាលំ អវិស្សត្ថេន ភវិតព្ព’’ន្តិ វចនេន សព្ពត្ថ អវិស្សាសវសេន តេសំ តេសំ កិច្ចករណីយានំ បច្ចយបរិសង្កាយ ច ឧទ្ធមុខំ សង្កមានោ. ឧត្រាសីតិ ‘‘សន្តិកាវចរេហិបិ អជានន្តស្សេវ មេ កទាចិ អនត្ថោ ភវេយ្យា’’តិ ឧប្បន្នេន សរីរកម្បំ ឧប្បាទនសមត្ថេន តាសេន ឧត្រាសី. ‘‘ឧត្រស្តោ’’តិបិ បឋន្តិ. វិហាសិន្តិ ឯវំភូតោ ហុត្វា វិហរិំ.
ឯតរហីតិ ឥទានិ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ. ឯកោតិ អសហាយោ, តេន វូបកដ្ឋកាយតំ ទស្សេតិ. អភីតោតិអាទីនំ បទានំ វុត្តវិបរិយាយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ភយាទិនិមិត្តស្ស បរិគ្គហស្ស តំ និមិត្តស្ស ច កិលេសស្ស អភាវេនេវស្ស អភីតាទិតាតិ. ឯតេន ចិត្តវិវេកំ ទស្សេតិ ¶ . អប្បោស្សុក្កោតិ សរីរគុត្តិយំ និរុស្សុក្កោ. បន្នលោមោតិ លោមហំសុប្បាទកស្ស ឆម្ភិតត្តស្ស អភាវេន អនុគ្គតលោមោ. បទទ្វយេនបិ សេរិវិហារំ ទស្សេតិ. បរទត្តវុត្តោតិ បរេហិ ទិន្នេន ចីវរាទិនា វត្តមានោ, ឯតេន សព្ពសោ សង្គាភាវទីបនមុខេន អនវសេសភយហេតុវិរហំ ទស្សេតិ. មិគភូតេន ចេតសាតិ វិស្សត្ថវិហារិតាយ មិគស្ស វិយ ជាតេន ចិត្តេន. មិគោ ហិ អមនុស្សបថេ អរញ្ញេ វសមានោ ¶ វិស្សត្ថោ តិដ្ឋតិ, និសីទតិ, និបជ្ជតិ, យេនកាមញ្ច បក្កមតិ អប្បដិហតចារោ, ឯវំ អហម្បិ វិហរាមីតិ ទស្សេតិ. វុត្តញ្ហេតំ បច្ចេកពុទ្ធេន –
‘‘មិគោ អរញ្ញម្ហិ យថា អពទ្ធោ,
យេនិច្ឆកំ គច្ឆតិ គោចរាយ;
វិញ្ញូ នរោ សេរិតំ បេក្ខមានោ,
ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ. (សុ. និ. ៣៩; អប. ថេរ ១.១.៩៥);
ឥមំ ខោ អហំ, ភន្តេ, អត្ថវសន្តិ, ភន្តេ, ភគវា យទិទំ មម ឯតរហិ បរមំ វិវេកសុខំ ផលសមាបត្តិសុខំ, ឥទមេវ ការណំ សម្បស្សមានោ ‘‘អហោ សុខំ, អហោ សុខ’’ន្តិ ឧទានំ ឧទានេសិន្តិ.
ឯតមត្ថន្តិ ឯតំ ភទ្ទិយត្ថេរស្ស ¶ បុថុជ្ជនវិសយាតីតំ វិវេកសុខសង្ខាតមត្ថំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ ឥទំ សហេតុកភយសោកវិគមានុភាវទីបកំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ យស្សន្តរតោ ន សន្តិ កោបាតិ យស្ស អរិយបុគ្គលស្ស អន្តរតោ អព្ភន្តរេ អត្តនោ ចិត្តេ ចិត្តកាលុស្សិយករណតោ ចិត្តប្បកោបា រាគាទយោ អាឃាតវត្ថុអាទិការណភេទតោ អនេកភេទា ទោសកោបា ឯវ កោបា ន សន្តិ មគ្គេន បហីនត្តា ន វិជ្ជន្តិ. អយញ្ហិ អន្តរសទ្ទោ កិញ្ចាបិ ‘‘មញ្ច ត្វញ្ច កិមន្តរ’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.២២៨) ការណេ ទិស្សតិ, ‘‘អន្តរដ្ឋកេ ហិមបាតសមយេ’’តិអាទីសុ (មហាវ. ៣៤៦) វេមជ្ឈេ, ‘‘អន្តរា ច ជេតវនំ អន្តរា ច សាវត្ថិ’’ន្តិអាទីសុ (ឧទា. ១៣, ៤៤) វិវរេ, ‘‘ភយមន្តរតោ ជាត’’ន្តិអាទីសុ (ឥតិវុ. ៨៨; មហានិ. ៥) ចិត្តេ, ឥធាបិ ចិត្តេ ឯវ ទដ្ឋព្ពោ. តេន វុត្តំ ‘‘អន្តរតោ អត្តនោ ចិត្តេ’’តិ.
ឥតិភវាភវតញ្ច វីតិវត្តោតិ យស្មា ភវោតិ សម្បត្តិ, អភវោតិ វិបត្តិ. តថា ភវោតិ ¶ វុទ្ធិ, អភវោតិ ហានិ. ភវោតិ វា សស្សតំ, អភវោតិ ឧច្ឆេទោ. ភវោតិ វា បុញ្ញំ, អភវោតិ បាបំ. ភវោតិ វា សុគតិ, អភវោតិ ទុគ្គតិ. ភវោតិ វា ខុទ្ទកោ, អភវោតិ មហន្តោ. តស្មា យា សា សម្បត្តិវិបត្តិវុឌ្ឍិហានិសស្សតុច្ឆេទបុញ្ញបាបសុគតិទុគ្គតិ- ខុទ្ទកមហន្តឧបបត្តិភវានំ វសេន ឥតិ អនេកប្បការា ភវាភវតា វុច្ចតិ. ចតូហិបិ ¶ អរិយមគ្គេហិ យថាសម្ភវំ តេន តេន នយេន តំ ឥតិភវាភវតញ្ច វីតិវត្តោ អតិក្កន្តោ ហោតិ. អត្ថវសេន វិភត្តិ វិបរិណាមេតព្ពា. តំ វិគតភយន្តិ តំ ឯវរូបំ យថាវុត្តគុណសមន្នាគតំ ខីណាសវំ ចិត្តកោបាភាវតោ ឥតិភវាភវសមតិក្កមតោ ច ភយហេតុវិគមេន វិគតភយំ, វិវេកសុខេន អគ្គផលសុខេន ច សុខិំ, វិគតភយត្តា ឯវ អសោកំ. ទេវា នានុភវន្តិ ទស្សនាយាតិ អធិគតមគ្គេ ឋបេត្វា សព្ពេបិ ឧបបត្តិទេវា វាយមន្តាបិ ចិត្តចារទស្សនវសេន ទស្សនាយ ទដ្ឋុំ នានុភវន្តិ ន អភិសម្ភុណន្តិ ន សក្កោន្តិ, បគេវ មនុស្សា. សេក្ខាបិ ហិ បុថុជ្ជនា វិយ អរហតោ ចិត្តប្បវត្តិំ ន ជានន្តិ.
ទសមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
និដ្ឋិតា ច មុចលិន្ទវគ្គវណ្ណនា.
៣. នន្ទវគ្គោ
១. កម្មវិបាកជសុត្តវណ្ណនា
២១. នន្ទវគ្គស្ស ¶ ¶ ¶ បឋមេ អញ្ញតរោ ភិក្ខូតិ នាមគោត្តេន អបាកដោ ឯកោ ខីណាសវភិក្ខុ. សោ កិរ រាជគហវាសី កុលបុត្តោ មោគ្គល្លានត្ថេរេន សំវេជិតោ សំសារទោសំ ទិស្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា សីលានិ សោធេត្វា ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ន ចិរស្សេវ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តស្ស អបរភាគេ ខរោ អាពាធោ ឧប្បជ្ជិ, សោ បច្ចវេក្ខណាយ អធិវាសេន្តោ វិហរតិ. ខីណាសវានញ្ហិ ចេតសិកទុក្ខំ នាម នត្ថិ, កាយិកទុក្ខំ បន ហោតិយេវ. សោ ឯកទិវសំ ភគវតោ ធម្មំ ទេសេន្តស្ស នាតិទូរេ ឋានេ ទុក្ខំ អធិវាសេន្តោ បល្លង្កេន និសីទិ. តេន វុត្តំ ‘‘ភគវតោ អវិទូរេ និសិន្នោ ហោតី’’តិអាទិ.
តត្ថ បល្លង្កន្តិ សមន្តតោ ឩរុពទ្ធាសនំ. អាភុជិត្វាតិ ពន្ធិត្វា. ឧជុំ កាយំ បណិធាយាតិ ឧបរិមំ សរីរំ ឧជុកំ ឋបេត្វា អដ្ឋារស បិដ្ឋិកណ្ដកេ កោដិយា កោដិំ បដិបាទេត្វា. ឯវញ្ហិ និសិន្នស្ស ចម្មមំសន្ហារូនិ ន នមន្តិ, តស្មា សោ តថា និសិន្នោ ហោតិ. បុរាណកម្មវិបាកជន្តិ បុព្ពេ កតស្ស កម្មស្ស វិបាកភាវេន ជាតំ, បុរាណកម្មវិបាកេ វា សុខទុក្ខប្បការេ វិបាកវដ្ដសមុទាយេ តទេកទេសភាវេន ជាតំ. កិំ តំ? ទុក្ខំ. បុរាណកម្មវិបាកជន្តិ ច ឥមិនា តស្ស អាពាធស្ស កម្មសមុដ្ឋានតំ ទស្សេន្តោ ឱបក្កមិកឧតុវិបរិណាមជាទិភាវំ បដិក្ខិបតិ. ទុក្ខន្តិ បចុរជនេហិ ខមិតុំ អសក្កុណេយ្យំ. តិព្ពន្តិ ¶ តិខិណំ, អភិភវិត្វា បវត្តិយា ពហលំ វា. ខរន្តិ កក្ខឡំ. កដុកន្តិ អសាតំ. អធិវាសេន្តោតិ ឧបរិ វាសេន្តោ សហន្តោ ខមន្តោ.
សតោ សម្បជានោតិ វេទនាបរិគ្គាហកានំ សតិសម្បជញ្ញានំ វសេន សតិមា សម្បជានន្តោ ច. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘អយំ វេទនា នាម ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចា, អនិដ្ឋារម្មណាទិបច្ចយេ បដិច្ច ឧប្បន្នត្តា បដិច្ចសមុប្បន្នា, ឧប្បជ្ជិត្វា ឯកន្តេន ភិជ្ជនសភាវត្តា ខយធម្មា វយធម្មា វិរាគធម្មា និរោធធម្មា’’តិ វេទនាយ អនិច្ចតាសល្លក្ខណវសេន សតោការិតាយ ¶ សតោ ¶ , អវិបរីតសភាវបដិវិជ្ឈនវសេន សម្បជានោ ច ហុត្វា. អថ វា សតិវេបុល្លបត្តិយា សព្ពត្ថេវ កាយវេទនាចិត្តធម្មេសុ សុដ្ឋុ ឧបដ្ឋិតសតិតាយ សតោ, តថា បញ្ញាវេបុល្លប្បត្តិយា បរិគ្គហិតសង្ខារតាយ សម្បជានោ. អវិហញ្ញមានោតិ ‘‘អស្សុតវា, ភិក្ខវេ, បុថុជ្ជនោ អញ្ញតរញ្ញតរេន ទុក្ខធម្មេន ផុដ្ឋោ សមានោ សោចតិ កិលមតិ បរិទេវតិ ឧរត្តាឡិំ កន្ទតិ សម្មោហំ អាបជ្ជតី’’តិ វុត្តនយេន អន្ធបុថុជ្ជនោ វិយ ន វិហញ្ញមានោ មគ្គេនេវ សមុគ្ឃាតិតត្តា ចេតោទុក្ខំ អនុប្បាទេន្តោ កេវលំ កម្មវិបាកជំ សរីរទុក្ខំ អធិវាសេន្តោ សមាបត្តិំ សមាបន្នោ វិយ និសិន្នោ ហោតិ. អទ្ទសាតិ តំ អាយស្មន្តំ អធិវាសនខន្តិយា តថា និសិន្នំ អទ្ទក្ខិ.
ឯតមត្ថន្តិ ឯតំ តាទិសស្សបិ រោគស្ស វេជ្ជាទីហិ តិកិច្ឆនត្ថំ អនុស្សុក្កាបជ្ជនការណំ ខីណាសវានំ លោកធម្មេហិ អនុបលេបិតសង្ខាតំ អត្ថំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ សង្ខតធម្មានំ យេហិ កេហិចិ ទុក្ខធម្មេហិ អវិឃាតបត្តិវិភាវនំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ សព្ពកម្មជហស្សាតិ បហីនសព្ពកម្មស្ស. អគ្គមគ្គស្ស ហិ ឧប្បន្នកាលតោ បដ្ឋាយ អរហតោ សព្ពានិ កុសលាកុសលកម្មានិ បហីនានិ នាម ហោន្តិ បដិសន្ធិំ ទាតុំ អសមត្ថភាវតោ, យតោ អរិយមគ្គញាណំ កម្មក្ខយករន្តិ វុច្ចតិ. ភិក្ខុនោតិ ភិន្នកិលេសតាយ ភិក្ខុនោ. ធុនមានស្ស បុរេ កតំ រជន្តិ អរហត្តប្បត្តិតោ បុព្ពេ កតំ រាគរជាទិមិស្សតាយ រជន្តិ លទ្ធនាមំ ទុក្ខវេទនីយំ កម្មំ វិបាកបដិសំវេទនេន តំ ¶ ធុនន្តស្ស វិទ្ធំសេន្តស្ស, អរហត្តប្បត្តិយា បរតោ បន សាវជ្ជកិរិយាយ សម្ភវោយេវ នត្ថិ, អនវជ្ជកិរិយា ច ភវមូលស្ស សមុច្ឆិន្នត្តា សមុច្ឆិន្នមូលតាយ បុប្ផំ វិយ ផលទានសមត្ថតាយ អភាវតោ កិរិយមត្តាវ ហោតិ.
អមមស្សាតិ រូបាទីសុ កត្ថចិ មមន្តិ គហណាភាវតោ អមមស្ស មមង្ការរហិតស្ស. យស្ស ហិ មមង្ការោ អត្ថិ, សោ អត្តសិនេហេន វេជ្ជាទីហិ សរីរំ បដិជគ្គាបេតិ. អរហា បន អមមោ, តស្មា សោ សរីរជគ្គនេបិ ឧទាសីនធាតុកោវ. ឋិតស្សាតិ ចតុព្ពិធម្បិ ឱឃំ តរិត្វា និព្ពានថលេ ឋិតស្ស, បដិសន្ធិគ្គហណវសេន វា សន្ធាវនស្ស អភាវេន ឋិតស្ស ¶ . សេក្ខបុថុជ្ជនា ហិ កិលេសាភិសង្ខារានំ អប្បហីនត្តា ចុតិបដិសន្ធិវសេន សំសារេ ធាវន្តិ នាម, អរហា បន តទភាវតោ ឋិតោតិ វុច្ចតិ. អថ វា ទសវិធេ ខីណាសវសង្ខាតេ អរិយធម្មេ ឋិតស្ស. តាទិនោតិ ‘‘បដិកូលេ អប្បដិកូលសញ្ញី វិហរតី’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ៣.១៧) នយេន ¶ វុត្តាយ បញ្ចវិធាយ អរិយិទ្ធិយា អដ្ឋហិ លោកធម្មេហិ អកម្បនិយាយ ឆឡង្គុបេក្ខាយ ច សមន្នាគតេន ឥដ្ឋាទីសុ ឯកសទិសតាសង្ខាតេន តាទីភាវេន តាទិនោ. អត្ថោ នត្ថិ ជនំ លបេតវេតិ ‘‘មម ភេសជ្ជាទីនិ ករោថា’’តិ ជនំ លបិតុំ កថេតុំ បយោជនំ នត្ថិ សរីរេ និរបេក្ខភាវតោ. បណ្ឌុបលាសោ វិយ ហិ ពន្ធនា បវុត្តោ សយមេវាយំ កាយោ ភិជ្ជិត្វា បតតូតិ ខីណាសវានំ អជ្ឈាសយោ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘នាភិកង្ខាមិ មរណំ, នាភិកង្ខាមិ ជីវិតំ;
កាលញ្ច បដិកង្ខាមិ, និព្ពិសំ ភតកោ យថា’’តិ. (ថេរគា. ៦០៦);
អថ វា យំកិញ្ចិ និមិត្តំ ទស្សេត្វា ‘‘កិំ អយ្យស្ស ឥច្ឆិតព្ព’’ន្តិ ជនំ លបេតវេ បច្ចយេហិ និមន្តនវសេន លបាបេតុំ ខីណាសវស្ស អត្ថោ នត្ថិ តាទិសស្ស មិច្ឆាជីវស្ស មគ្គេនេវ សមុគ្ឃាតិតត្តាតិ អត្ថោ. ឥតិ ភគវា ‘‘កិស្សាយំ ថេរោ អត្តនោ រោគំ វេជ្ជេហិ អតិកិច្ឆាបេត្វា ភគវតោ អវិទូរេ និសីទតី’’តិ ចិន្តេន្តានំ តស្ស អតិកិច្ឆាបនេ ការណំ បកាសេសិ.
បឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
២. នន្ទសុត្តវណ្ណនា
២២. ទុតិយេ ¶ នន្ទោតិ តស្ស នាមំ. សោ ហិ ចក្កវត្តិលក្ខណូបេតត្តា មាតាបិតរោ សបរិជនំ សកលញ្ច ញាតិបរិវដ្ដំ នន្ទយន្តោ ជាតោតិ ‘‘នន្ទោ’’តិ នាមំ លភិ. ភគវតោ ភាតាតិ ភគវតោ ឯកបិតុបុត្តតាយ ភាតា. ន ហិ ភគវតោ សហោទរា ឧប្បជ្ជន្តិ, តេន វុត្តំ ‘‘មាតុច្ឆាបុត្តោ’’តិ, ចូឡមាតុបុត្តោតិ អត្ថោ. មហាបជាបតិគោតមិយា ហិ សោ បុត្តោ. អនភិរតោតិ ន អភិរតោ. ព្រហ្មចរិយន្តិ ¶ ព្រហ្មំ សេដ្ឋំ ឧត្តមំ ចរិយំ ឯកាសនំ ឯកសេយ្យំ មេថុនវិរតិំ. សន្ធារេតុន្តិ បឋមចិត្តតោ យាវចរិមកចិត្តំ សម្មា បរិបុណ្ណំ បរិសុទ្ធំ ធារេតុំ បវត្តេតុំ. ទុតិយេន ចេត្ថ ព្រហ្មចរិយបទេន មគ្គព្រហ្មចរិយស្សាបិ សង្គហោ វេទិតព្ពោ. សិក្ខំ បច្ចក្ខាយាតិ ឧបសម្បទកាលេ ភិក្ខុភាវេន សទ្ធិំ សមាទិន្នំ និព្ពត្តេតព្ពភាវេន អនុដ្ឋិតំ តិវិធម្បិ សិក្ខំ បដិក្ខិបិត្វា, វិស្សជ្ជេត្វាតិ អត្ថោ. ហីនាយាតិ គិហិភាវាយ. អាវត្តិស្សាមីតិ និវត្តិស្សាមិ.
កស្មា ¶ បនាយំ ឯវមារោចេសីតិ? ឯត្ថាយំ អនុបុព្ពិកថា – ភគវា បវត្តវរធម្មចក្កោ រាជគហំ គន្ត្វា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ‘‘បុត្តំ មេ អានេត្វា ទស្សេថា’’តិ សុទ្ធោទនមហារាជេន បេសិតេសុ សហស្សសហស្សបរិវារេសុ ទសសុ ទូតេសុ សហ បរិវារេន អរហត្តំ បត្តេសុ សព្ពបច្ឆា គន្ត្វា អរហត្តប្បត្តេន កាឡុទាយិត្ថេរេន គមនកាលំ ញត្វា មគ្គវណ្ណនំ វណ្ណេត្វា ជាតិភូមិគមនាយ យាចិតោ វីសតិសហស្សខីណាសវបរិវុត្តោ កបិលវត្ថុនគរំ គន្ត្វា ញាតិសមាគមេ បោក្ខរវស្សំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា វេស្សន្តរជាតកំ (ជា. ២.២២.១៦៥៥ អាទយោ) កថេត្វា បុនទិវសេ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ ‘‘ឧត្តិដ្ឋេ នប្បមជ្ជេយ្យា’’តិ (ធ. ប. ១៦៨) គាថាយ បិតរំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា និវេសនំ គន្ត្វា ‘‘ធម្មញ្ចរេ’’តិ (ធ. ប. ១៦៩) គាថាយ មហាបជាបតិំ សោតាបត្តិផលេ, រាជានំ សកទាគាមិផលេ បតិដ្ឋាបេសិ.
ភត្តកិច្ចាវសានេ ¶ បន រាហុលមាតុគុណកថំ និស្សាយ ចន្ទកិន្នរីជាតកំ (ជា. ១.១៤.១៨ អាទយោ) កថេត្វា តតិយទិវសេ នន្ទកុមារស្ស អភិសេកគេហប្បវេសនវិវាហមង្គលេសុ វត្តមានេសុ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា នន្ទកុមារស្ស ហត្ថេ បត្តំ ទត្វា មង្គលំ វត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កមន្តោ កុមារស្ស ហត្ថតោ បត្តំ ន គណ្ហិ. សោបិ តថាគតេ គារវេន ‘‘បត្តំ តេ, ភន្តេ, គណ្ហថា’’តិ វត្តុំ នាសក្ខិ. ឯវំ បន ចិន្តេសិ, ‘‘សោបានសីសេ បត្តំ គណ្ហិស្សតី’’តិ, សត្ថា តស្មិំ ឋានេ ន គណ្ហិ. ឥតរោ ‘‘សោបានមូលេ គណ្ហិស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ, សត្ថា តត្ថបិ ន គណ្ហិ. ឥតរោ ‘‘រាជង្គណេ គណ្ហិស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ, សត្ថា តត្ថបិ ន គណ្ហិ. កុមារោ និវត្តិតុកាមោ អនិច្ឆាយ គច្ឆន្តោ គារវេន ‘‘បត្តំ គណ្ហថា’’តិ វត្តុំ ន សក្កោតិ, ‘‘ឥធ គណ្ហិស្សតិ, ឯត្ថ គណ្ហិស្សតី’’តិ ចិន្តេន្តោ គច្ឆតិ.
តស្មិំ ¶ ខណេ ជនបទកល្យាណិយា អាចិក្ខិំសុ, ‘‘អយ្យេ ភគវា, នន្ទរាជានំ គហេត្វា គច្ឆតិ, តុម្ហេហិ វិនា ករិស្សតី’’តិ. សា ឧទកពិន្ទូហិ បគ្ឃរន្តេហិ អឌ្ឍុល្លិខិតេហិ កេសេហិ វេគេន បាសាទំ អារុយ្ហ សីហបញ្ជរទ្វារេ ឋត្វា ‘‘តុវដំ ខោ, អយ្យបុត្ត, អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ អាហ. តំ តស្សា វចនំ តស្ស ហទយេ តិរិយំ បតិត្វា វិយ ឋិតំ. សត្ថាបិស្ស ហត្ថតោ បត្តំ អគ្គហេត្វាវ តំ វិហារំ នេត្វា ‘‘បព្ពជិស្សសិ នន្ទា’’តិ អាហ. សោ ពុទ្ធគារវេន ‘‘ន បព្ពជិស្សាមី’’តិ អវត្វា, ‘‘អាម, បព្ពជិស្សាមី’’តិ អាហ. សត្ថា តេន ហិ នន្ទំ បព្ពាជេថាតិ កបិលវត្ថុបុរំ គន្ត្វា តតិយទិវសេ តំ បព្ពាជេសិ. សត្តមេ ទិវសេ មាតរា អលង្ករិត្វា បេសិតំ ‘‘ទាយជ្ជំ មេ, សមណ, ទេហី’’តិ វត្វា អត្តនា សទ្ធិំ អារាមាគតំ រាហុលកុមារំ បព្ពាជេសិ. បុនេកទិវសំ មហាធម្មបាលជាតកំ (ជា. ១.១០.៩២ អាទយោ) កថេត្វា រាជានំ អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋាបេសិ.
ឥតិ ¶ ភគវា មហាបជាបតិំ សោតាបត្តិផលេ, បិតរំ តីសុ ផលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ បុនទេវ រាជគហំ គន្ត្វា តតោ អនាថបិណ្ឌិកេន សាវត្ថិំ អាគមនត្ថាយ គហិតបដិញ្ញោ និដ្ឋិតេ ជេតវនមហាវិហារេ តត្ថ គន្ត្វា វាសំ កប្បេសិ. ឯវំ សត្ថរិ ជេតវនេ វិហរន្តេ អាយស្មា នន្ទោ អត្តនោ ¶ អនិច្ឆាយ បព្ពជិតោ កាមេសុ អនាទីនវទស្សាវី ជនបទកល្យាណិយា វុត្តវចនមនុស្សរន្តោ ឧក្កណ្ឋិតោ ហុត្វា ភិក្ខូនំ អត្តនោ អនភិរតិំ អារោចេសិ. តេន វុត្តំ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អាយស្មា នន្ទោ…បេ… ហីនាយាវត្តិស្សាមី’’តិ.
កស្មា បន នំ ភគវា ឯវំ បព្ពាជេសីតិ? ‘‘បុរេតរមេវ អាទីនវំ ទស្សេត្វា កាមេហិ នំ វិវេចេតុំ ន សក្កា, បព្ពាជេត្វា បន ឧបាយេន តតោ វិវេចេត្វា ឧបរិវិសេសំ និព្ពត្តេស្សាមី’’តិ វេនេយ្យទមនកុសលោ សត្ថា ឯវំ នំ បឋមំ បព្ពាជេសិ.
សាកិយានីតិ សក្យរាជធីតា. ជនបទកល្យាណីតិ ជនបទម្ហិ កល្យាណី រូបេន ឧត្តមា ឆសរីរទោសរហិតា, បញ្ចកល្យាណសមន្នាគតា. សា ហិ យស្មា នាតិទីឃា នាតិរស្សា នាតិកិសា នាតិថូលា នាតិកាឡិកា នច្ចោទាតា អតិក្កន្តា មានុសកវណ្ណំ អប្បត្តា ទិព្ពវណ្ណំ, តស្មា ឆសរីរទោសរហិតា. ឆវិកល្យាណំ មំសកល្យាណំ នខកល្យាណំ អដ្ឋិកល្យាណំ វយកល្យាណន្តិ ឥមេហិ បញ្ចហិ កល្យាណេហិ សមន្នាគតា.
តត្ថ ¶ អត្តនោ សរីរោភាសេន ទសទ្វាទសហត្ថេ ឋានេ អាលោកំ ករោតិ, បិយង្គុសមា វា សុវណ្ណសមា វា ហោតិ, អយមស្សា ឆវិកល្យាណតា. ចត្តារោ បនស្សា ហត្ថបាទា មុខបរិយោសានញ្ច លាខារសបរិកម្មកតំ វិយ រត្តបវាឡរត្តកម្ពលេន សទិសំ ហោតិ, អយមស្សា មំសកល្យាណតា. វីសតិ នខបត្តានិ មំសតោ អមុត្តដ្ឋានេ លាខារសបរិកិតានិ វិយ មុត្តដ្ឋានេ ខីរធារាសទិសានិ ហោន្តិ, អយមស្សា នខកល្យាណតា. ទ្វត្តិំសទន្តា សុផុសិតា បរិសុទ្ធបវាឡបន្តិសទិសា វជិរបន្តី វិយ ខាយន្តិ, អយមស្សា អដ្ឋិកល្យាណតា. វីសតិវស្សសតិកាបិ សមានា សោឡសវស្សុទ្ទេសិកា វិយ ហោតិ និប្បលិតា, អយមស្សា វយកល្យាណតា. សុន្ទរី ច ហោតិ ឯវរូបគុណសមន្នាគតា, តេន វុត្តំ ‘‘ជនបទកល្យាណី’’តិ.
ឃរា និក្ខមន្តស្សាតិ អនាទរេ សាមិវចនំ, ឃរតោ និក្ខមតោតិ អត្ថោ. ‘‘ឃរា និក្ខមន្ត’’ន្តិបិ បឋន្តិ. ឧបឌ្ឍុល្លិខិតេហិ ¶ កេសេហីតិ ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ, វិប្បកតុល្លិខិតេហិ កេសេហិ ឧបលក្ខិតាតិ អត្ថោ. ‘‘អឌ្ឍុល្លិខិតេហី’’តិបិ បឋន្តិ. ឧល្លិខនន្តិ ¶ ច ផណកាទីហិ កេសសណ្ឋាបនំ, ‘‘អឌ្ឍការវិធាន’’ន្តិបិ វទន្តិ. អបលោកេត្វាតិ សិនេហរសវិប្ផារសំសូចកេន អឌ្ឍក្ខិនា អាពន្ធន្តី វិយ ឱលោកេត្វា. មំ, ភន្តេតិ បុព្ពេបិ ‘‘ម’’ន្តិ វត្វា ឧក្កណ្ឋាកុលចិត្តតាយ បុន ‘‘មំ ឯតទវោចា’’តិ អាហ. តុវដន្តិ សីឃំ. តមនុស្សរមានោតិ តំ តស្សា វចនំ, តំ វា តស្សា អាការសហិតំ វចនំ អនុស្សរន្តោ.
ភគវា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘ឧបាយេនស្ស រាគំ វូបសមេស្សាមី’’តិ ឥទ្ធិពលេន នំ តាវតិំសភវនំ នេន្តោ អន្តរាមគ្គេ ឯកស្មិំ ឈាមខេត្តេ ឈាមខាណុមត្ថកេ និសិន្នំ ឆិន្នកណ្ណនាសានង្គុដ្ឋំ ឯកំ បលុដ្ឋមក្កដិំ ទស្សេត្វា តាវតិំសភវនំ នេសិ. បាឡិយំ បន ឯកក្ខណេនេវ សត្ថារា តាវតិំសភវនំ គតំ វិយ វុត្តំ, តំ គមនំ អវត្វា តាវតិំសភវនំ សន្ធាយ វុត្តំ. គច្ឆន្តោយេវ ហិ ភគវា អាយស្មតោ នន្ទស្ស អន្តរាមគ្គេ តំ បលុដ្ឋមក្កដិំ ទស្សេតិ. យទិ ឯវំ កថំ សមិញ្ជនាទិនិទស្សនំ? តំ អន្តរធាននិទស្សនន្តិ គហេតព្ពំ. ឯវំ សត្ថា តំ តាវតិំសភវនំ នេត្វា សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ ឧបដ្ឋានំ អាគតានិ កកុដបាទានិ បញ្ច អច្ឆរាសតានិ អត្តានំ វន្ទិត្វា ឋិតានិ ¶ ទស្សេត្វា ជនបទកល្យាណិយា តាសំ បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ រូបសម្បត្តិំ បដិច្ច វិសេសំ បុច្ឆិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ នន្ទំ ពាហាយំ គហេត្វា…បេ… កកុដបាទានី’’តិ.
តត្ថ ពាហាយំ គហេត្វាតិ ពាហុម្ហិ គហេត្វា វិយ. ភគវា ហិ តទា តាទិសំ ឥទ្ធាភិសង្ខារំ អភិសង្ខារេសិ, យថា អាយស្មា នន្ទោ ភុជេ គហេត្វា ភគវតា នីយមានោ វិយ អហោសិ. តត្ថ ច ភគវតា សចេ តស្ស អាយស្មតោ តាវតិំសទេវលោកស្ស ទស្សនំ បវេសនមេវ វា ឥច្ឆិតំ សិយា, យថានិសិន្នស្សេវ តស្ស តំ ទេវលោកំ ទស្សេយ្យ លោកវិវរណិទ្ធិកាលេ ¶ វិយ, តមេវ វា ឥទ្ធិយា តត្ថ បេសេយ្យ. យស្មា បនស្ស ទិព្ពត្តភាវតោ មនុស្សត្តភាវស្ស យោ និហីនជិគុច្ឆនីយភាវោ, តស្ស សុខគ្គហណត្ថំ អន្តរាមគ្គេ តំ មក្កដិំ ទស្សេតុកាមោ, ទេវលោកសិរិវិភវសម្បត្តិយោ ច ឱគាហេត្វា ទស្សេតុកាមោ អហោសិ, តស្មា តំ គហេត្វា តត្ថ នេសិ. ឯវញ្ហិស្ស តទត្ថំ ព្រហ្មចរិយវាសេ វិសេសតោ អភិរតិ ភវិស្សតីតិ.
កកុដបាទានីតិ រត្តវណ្ណតាយ បារាវតសទិសបាទានិ. តា កិរ សព្ពាបិ កស្សបស្ស ភគវតោ សាវកានំ បាទមក្ខនតេលទានេន តាទិសា សុកុមារបាទា អហេសុំ. បស្សសិ នោតិ បស្សសិ នុ. អភិរូបតរាតិ វិសិដ្ឋរូបតរា. ទស្សនីយតរាតិ ទិវសម្បិ បស្សន្តានំ អតិត្តិករណដ្ឋេន បស្សិតព្ពតរា. បាសាទិកតរាតិ សព្ពាវយវសោភាយ សមន្តតោ បសាទាវហតរា.
កស្មា ¶ បន ភគវា អវស្សុតចិត្តំ អាយស្មន្តំ នន្ទំ អច្ឆរាយោ ឱលោកាបេសិ? សុខេនេវស្ស កិលេសេ នីហរិតុំ. យថា ហិ កុសលោ វេជ្ជោ ឧស្សន្នទោសំ បុគ្គលំ តិកិច្ឆន្តោ សិនេហបានាទិនា បឋមំ ទោសេ ឧក្កិលេទេត្វា បច្ឆា វមនវិរេចនេហិ សម្មទេវ នីហរាបេតិ, ឯវំ វិនេយ្យទមនកុសលោ ភគវា ឧស្សន្នរាគំ អាយស្មន្តំ នន្ទំ ទេវច្ឆរាយោ ទស្សេត្វា ឧក្កិលេទេសិ អរិយមគ្គភេសជ្ជេន អនវសេសតោ នីហរិតុកាមោតិ វេទិតព្ពំ.
បលុដ្ឋមក្កដីតិ ឈាមង្គបច្ចង្គមក្កដី. ឯវមេវ ខោតិ យថា សា, ភន្តេ, តុម្ហេហិ មយ្ហំ ទស្សិតា ឆិន្នកណ្ណនាសា បលុដ្ឋមក្កដី ជនបទកល្យាណិំ ឧបាទាយ ¶ , ឯវមេវ ជនបទកល្យាណី ឥមានិ បញ្ច អច្ឆរាសតានិ ឧបាទាយាតិ អត្ថោ. បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានន្តិ ឧបយោគេ សាមិវចនំ, បញ្ច អច្ឆរាសតានីតិ អត្ថោ. អវយវសម្ពន្ធេ វា ឯតំ សាមិវចនំ, តេន បញ្ចន្នំ អច្ឆរាសតានំ រូបសម្បត្តិំ ឧបនិធាយាតិ អធិប្បាយោ. ឧបនិធាយាតិ ច សមីបេ ឋបេត្វា, ឧបាទាយាតិ អត្ថោ. សង្ខ្យន្តិ ឥត្ថីតិ គណនំ. កលភាគន្តិ កលាយបិ ភាគំ, ឯកំ សោឡសកោដ្ឋាសេ កត្វា តតោ ឯកកោដ្ឋាសំ គហេត្វា សោឡសធា គណិតេ តត្ថ យោ ឯកេកោ កោដ្ឋាសោ, សោ កលភាគោតិ ¶ អធិប្បេតោ, តម្បិ កលភាគំ ន ឧបេតីតិ វទតិ. ឧបនិធិន្តិ ‘‘ឥមាយ អយំ សទិសី’’តិ ឧបមាភាវេន គហេត្វា សមីបេ ឋបនម្បិ.
យត្ថាយំ អនភិរតោ, តំ ព្រហ្មចរិយំ បុព្ពេ វុត្តំ បាកដញ្ចាតិ តំ អនាមសិត្វា តត្ថ អភិរតិយំ អាទរជននត្ថំ អភិរម, នន្ទ, អភិរម, នន្ទា’’តិ អាមេឌិតវសេន វុត្តំ. អហំ តេ បាដិភោគោតិ កស្មា ភគវា តស្ស ព្រហ្មចរិយវាសំ ឥច្ឆន្តោ អព្រហ្មចរិយវាសស្ស បាដិភោគំ ឧបគញ្ឆិ? យត្ថស្ស អារម្មណេ រាគោ ទឡ្ហំ និបតិ, តំ អាគន្តុការម្មណេ សង្កាមេត្វា សុខេន សក្កា ជហាបេតុន្តិ បាដិភោគំ ឧបគញ្ឆិ. អនុបុព្ពិកថាយំ សគ្គកថា ឥមស្ស អត្ថស្ស និទស្សនំ.
អស្សោសុន្តិ កថមស្សោសុំ? ភគវា ហិ តទា អាយស្មន្តេ នន្ទេ វត្តំ ទស្សេត្វា អត្តនោ ទិវាដ្ឋានំ គតេ ឧបដ្ឋានំ អាគតានំ ភិក្ខូនំ តំ បវត្តិំ កថេត្វា យថា នាម កុសលោ បុរិសោ អនិក្ខន្តំ អាណិំ អញ្ញាយ អាណិយា នីហរិត្វា បុន តំ ហត្ថាទីហិ សញ្ចាលេត្វា អបនេតិ, ឯវមេវ អាចិណ្ណវិសយេ តស្ស រាគំ អាគន្តុកវិសយេន នីហរិត្វា បុន តទបិ ព្រហ្មចរិយមគ្គហេតុំ កត្វា អបនេតុកាមោ ‘‘ឯថ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, នន្ទំ ភិក្ខុំ ភតកវាទេន ច ឧបក្កិតកវាទេន ច សមុទាចរថា’’តិ អាណាបេសិ, ឯវំ ភិក្ខូ អស្សោសុំ. កេចិ បន ‘‘ភគវា តថារូបំ ឥទ្ធាភិសង្ខារំ អភិសង្ខារេសិ, យថា តេ ភិក្ខូ តមត្ថំ ជានិំសូ’’តិ វទន្តិ.
ភតកវាទេនាតិ ¶ ភតកោតិ វាទេន. យោ ហិ ភតិយា កម្មំ ករោតិ, សោ ភតកោតិ វុច្ចតិ, អយម្បិ អាយស្មា អច្ឆរាសម្ភោគនិមិត្តំ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តោ ភតកោ វិយ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ភតកវាទេនា’’តិ ¶ . ឧបក្កិតកវាទេនាតិ យោ កហាបណាទីហិ កិញ្ចិ កិណាតិ, សោ ឧបក្កិតកោតិ វុច្ចតិ, អយម្បិ អាយស្មា អច្ឆរានំ ហេតុ អត្តនោ ព្រហ្មចរិយំ កិណាតិ, តស្មា ‘‘ឧបក្កិតកោ’’តិ ឯវំ វចនេន. អថ វា ភគវតោ អាណាយ អច្ឆរាសម្ភោគសង្ខាតាយ ភតិយា ព្រហ្មចរិយវាសសង្ខាតំ ជីវិតំ បវត្តេន្តោ តាយ ភតិយា យាបនេ ភគវតា ភរិយមានោ វិយ ហោតីតិ ‘‘ភតកោ’’តិ វុត្តោ, តថា ¶ អច្ឆរាសម្ភោគសង្ខាតំ វិក្កយំ អាទាតព្ពំ កត្វា ភគវតោ អាណត្តិយំ តិដ្ឋន្តោ តេន វិក្កយេន ភគវតា ឧបក្កិតោ វិយ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ឧបក្កិតកោ’’តិ.
អដ្ដីយមានោតិ បីឡិយមានោ ទុក្ខាបិយមានោ. ហរាយមានោតិ លជ្ជមានោ. ជិគុច្ឆមានោតិ បាដិកុល្យតោ ទហន្តោ. ឯកោតិ អសហាយោ. វូបកដ្ឋោតិ វត្ថុកាមេហិ កិលេសកាមេហិ ច កាយេន ចេវ ចិត្តេន ច វូបកដ្ឋោ. អប្បមត្តោតិ កម្មដ្ឋានេ សតិំ អវិជហន្តោ. អាតាបីតិ កាយិកចេតសិកវីរិយាតាបេន អាតាបវា, អាតាបេតិ កិលេសេតិ អាតាបោ, វីរិយំ. បហិតត្តោតិ កាយេ ច ជីវិតេ ច អនបេក្ខតាយ បេសិតត្តោ វិស្សដ្ឋអត្តភាវោ, និព្ពានេ វា បេសិតចិត្តោ. ន ចិរស្សេវាតិ កម្មដ្ឋានារម្ភតោ ន ចិរេនេវ. យស្សត្ថាយាតិ យស្ស អត្ថាយ. កុលបុត្តាតិ ទុវិធា កុលបុត្តា ជាតិកុលបុត្តា ច អាចារកុលបុត្តា ច, អយំ បន ឧភយថាបិ កុលបុត្តោ. សម្មទេវាតិ ហេតុនា ច ការណេន ច. អគារស្មាតិ ឃរតោ. អនគារិយន្តិ បព្ពជ្ជំ. កសិវណិជ្ជាទិកម្មញ្ហិ អគារស្ស ហិតន្តិ អគារិយំ នាម, តំ ឯត្ថ នត្ថីតិ បព្ពជ្ជា អនគារិយាតិ វុច្ចតិ. បព្ពជន្តីតិ ឧបគច្ឆន្តិ. តទនុត្តរន្តិ តំ អនុត្តរំ. ព្រហ្មចរិយបរិយោសានន្តិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស បរិយោសានភូតំ អរហត្តផលំ. តស្ស ហិ អត្ថាយ កុលបុត្តា ឥធ បព្ពជន្តិ. ទិដ្ឋេវ ធម្មេតិ តស្មិំយេវ អត្តភាវេ. សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វាតិ អត្តនាយេវ បញ្ញាយ បច្ចក្ខំ កត្វា, អបរប្បច្ចយេន ញត្វាតិ អត្ថោ. ឧបសម្បជ្ជ វិហាសីតិ បាបុណិត្វា សម្បាទេត្វា វា វិហាសិ. ឯវំ វិហរន្តោវ ខីណា ជាតិ…បេ… អព្ភញ្ញាសីតិ. ឥមិនា អស្ស បច្ចវេក្ខណភូមិ ទស្សិតា.
តត្ថ ¶ ខីណា ជាតីតិ ន តាវស្ស អតីតា ជាតិ ខីណា បុព្ពេវ ខីណត្តា, ន អនាគតា អនាគតត្តា ឯវ, ន បច្ចុប្បន្នា វិជ្ជមានត្តា. មគ្គស្ស បន អភាវិតត្តា យា ឯកចតុបញ្ចវោការភវេសុ ឯកចតុបញ្ចក្ខន្ធប្បភេទា ¶ ជាតិ ឧប្បជ្ជេយ្យ, សា មគ្គស្ស ភាវិតត្តា អនុប្បាទធម្មតំ អាបជ្ជនេន ខីណា. តំ សោ មគ្គភាវនាយ បហីនកិលេសេ បច្ចវេក្ខិត្វា ¶ កិលេសាភាវេន វិជ្ជមានម្បិ កម្មំ អាយតិំ អប្បដិសន្ធិកំ ហោតីតិ ជាននេន អព្ភញ្ញាសិ. វុសិតន្តិ វុត្ថំ បរិវុត្ថំ កតំ ចរិតំ, និដ្ឋាបិតន្តិ អត្ថោ. ព្រហ្មចរិយន្តិ មគ្គព្រហ្មចរិយំ. បុថុជ្ជនកល្យាណកេន ហិ សទ្ធិំ សត្ត សេក្ខា ព្រហ្មចរិយវាសំ វសន្តិ នាម, ខីណាសវោ វុត្ថវាសោ, តស្មា សោ អត្តនោ ព្រហ្មចរិយវាសំ បច្ចវេក្ខន្តោ ‘‘វុសិតំ ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ អព្ភញ្ញាសិ. កតំ ករណីយន្តិ ចតូសុ សច្ចេសុ ចតូហិ មគ្គេហិ បរិញ្ញាបហានសច្ឆិកិរិយាភាវនាវសេន សោឡសវិធម្បិ កិច្ចំ និដ្ឋាបិតំ. បុថុជ្ជនកល្យាណកាទយោ ហិ តំ កិច្ចំ ករោន្តិ នាម, ខីណាសវោ កតករណីយោ, តស្មា សោ អត្តនោ ករណីយំ បច្ចវេក្ខន្តោ ‘‘កតំ ករណីយ’’ន្តិ អព្ភញ្ញាសិ. នាបរំ ឥត្ថត្តាយាតិ ‘‘ឥទានិ បុន ឥត្ថភាវាយ ឯវំ សោឡសកិច្ចភាវាយ កិលេសក្ខយាយ វា មគ្គភាវនាយ កិច្ចំ មេ នត្ថី’’តិ អព្ភញ្ញាសិ. នាបរំ ឥត្ថត្តាយាតិ វា ‘‘ឥត្ថភាវតោ ឥមស្មា ឯវំបការា វត្តមានក្ខន្ធសន្តានា អបរំ ខន្ធសន្តានំ មយ្ហំ នត្ថិ, ឥមេ បន បញ្ចក្ខន្ធា បរិញ្ញាតា តិដ្ឋន្តិ ឆិន្នមូលកា វិយ រុក្ខា, តេ ចរិមកចិត្តនិរោធេន អនុបាទានោ វិយ ជាតវេទោ និព្ពាយិស្សន្តិ, អបណ្ណត្តិកភាវំ គមិស្សន្តី’’តិ អព្ភញ្ញាសិ. អញ្ញតរោតិ ឯកោ. អរហតន្តិ ភគវតោ សាវកានំ អរហន្តានំ អព្ភន្តរោ ឯកោ មហាសាវកោ អហោសីតិ អត្ថោ.
អញ្ញតរា ទេវតាតិ អធិគតមគ្គា ឯកា ព្រហ្មទេវតា. សា ហិ សយំ អសេក្ខត្តា អសេក្ខវិសយំ អព្ភញ្ញាសិ. សេក្ខា ហិ តំ តំ សេក្ខវិសយំ, បុថុជ្ជនា ច អត្តនោ បុថុជ្ជនវិសយមេវ ជានន្តិ. អភិក្កន្តាយ រត្តិយាតិ បរិក្ខីណាយ រត្តិយា, មជ្ឈិមយាមេតិ អត្ថោ. អភិក្កន្តវណ្ណាតិ អតិឧត្តមវណ្ណា. កេវលកប្បន្តិ អនវសេសេន សមន្តតោ. ឱភាសេត្វាតិ អត្តនោ បភាយ ចន្ទោ វិយ សូរិយោ វិយ ច ជេតវនំ ឯកោភាសំ កត្វា. តេនុបសង្កមីតិ អាយស្មតោ នន្ទស្ស ¶ អរហត្តប្បត្តិំ វិទិត្វា បីតិសោមនស្សជាតា ¶ ‘‘តំ ភគវតោ បដិវេទេស្សាមី’’តិ ឧបសង្កមិ.
អាសវានំ ខយាតិ ឯត្ថ អាសវន្តីតិ អាសវា, ចក្ខុទ្វារាទីហិ បវត្តន្តីតិ អត្ថោ. អថ វា អាគោត្រភុំ អាភវគ្គំ វា សវន្តីតិ អាសវា, ឯតេ ធម្មេ ឯតញ្ច ឱកាសំ អន្តោ ករិត្វា បវត្តន្តីតិ អត្ថោ. ចិរបារិវាសិយដ្ឋេន មទិរាទិអាសវា វិយាតិ អាសវា. ‘‘បុរិមា, ភិក្ខវេ, កោដិ ន បញ្ញាយតិ អវិជ្ជាយា’’តិអាទិវចនេហិ (អ. និ. ១០.៦១) នេសំ ចិរបារិវាសិយតា វេទិតព្ពា. អថ វា អាយតំ សំសារទុក្ខំ សវន្តិ បសវន្តីតិបិ, អាសវា. បុរិមោ ចេត្ថ អត្ថោ កិលេសេសុ យុជ្ជតិ, បច្ឆិមោ កម្មេបិ. ន កេវលញ្ច កម្មកិលេសា ឯវ អាសវា, អថ ខោ នានប្បការា ឧបទ្ទវាបិ. តថា ហិ ‘‘នាហំ, ចុន្ទ ¶ , ទិដ្ឋធម្មិកានំយេវ អាសវានំ សំវរាយ ធម្មំ ទេសេមី’’តិ ឯត្ថ (ទី. និ. ៣.១៨២) វិវាទមូលភូតា កិលេសា អាសវាតិ អាគតា.
‘‘យេន ទេវូបបត្យស្ស, គន្ធព្ពោ វា វិហង្គមោ;
យក្ខត្តំ យេន គច្ឆេយ្យ, មនុស្សត្តញ្ច អព្ពជេ;
តេ មយ្ហំ អាសវា ខីណា, វិទ្ធស្តា វិនលីកតា’’តិ. (អ. និ. ៤.៣៦) –
ឯត្ថ តេភូមិកំ កម្មំ អវសេសា ច អកុសលា ធម្មា អាសវាតិ អាគតា. ‘‘ទិដ្ឋធម្មិកានំ អាសវានំ សំវរាយ, សម្បរាយិកានំ អាសវានំ បដិឃាតាយា’’តិ (បារា. ៣៩) បរូបឃាតវិប្បដិសារវធពន្ធាទយោ ចេវ អបាយទុក្ខភូតា ច នានប្បការា ឧបទ្ទវា.
តេ បនេតេ អាសវា វិនយេ – ‘‘ទិដ្ឋធម្មិកានំ អាសវានំ សំវរាយ សម្បរាយិកានំ អាសវានំ បដិឃាតាយា’’តិ (បារា. ៣៩) ទ្វិធា អាគតា. សឡាយតនេ ‘‘តយោមេ, អាវុសោ, អាសវា – កាមាសវោ, ភវាសវោ, អវិជ្ជាសវោ’’តិ (ទី. និ. ៣.៣០៥) តិធា អាគតា, តថា អញ្ញេសុ ច សុត្តន្តេសុ. អភិធម្មេ តេយេវ ទិដ្ឋាសវេន សទ្ធិំ ចតុធា អាគតា. និព្ពេធិកបរិយាយេ ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, អាសវា និរយគាមិនិយា’’តិអាទិនា (អ. និ. ៦.៦៣) បញ្ចធា ¶ អាគតា. ឆក្កនិបាតេ ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, អាសវា សំវរាយ បហាតព្ពា’’តិអាទិនា (អ. និ. ៦.៥៨) នយេន ¶ ឆធា អាគតា. សព្ពាសវបរិយាយេ (ម. និ. ១.២២) តេយេវ ទស្សនបហាតព្ពេហិ សទ្ធិំ សត្តធា អាគតា. ឥធ បន អភិធម្មនយេន ចត្តារោ អាសវា វេទិតព្ពា.
ខយាតិ ឯត្ថ បន ‘‘យោ អាសវានំ ខយោ ភេទោ បរិភេទោ’’តិអាទីសុ អាសវានំ សរសភេទោ អាសវក្ខយោតិ វុត្តោ. ‘‘ជានតោ អហំ, ភិក្ខវេ, បស្សតោ អាសវានំ ខយំ វទាមី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៥) អាសវានំ អាយតិំ អនុប្បាទោ អាសវក្ខយោតិ វុត្តោ.
‘‘សេក្ខស្ស សិក្ខមានស្ស, ឧជុមគ្គានុសារិនោ;
ខយស្មិំ បឋមំ ញាណំ, តតោ អញ្ញា អនន្តរា’’តិ. (ឥតិវុ. ៦២) –
អាទីសុ ¶ មគ្គោ អាសវក្ខយោតិ វុត្តោ. ‘‘អាសវានំ ខយា សមណោ ហោតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៤៣៨) ផលំ.
‘‘បរវជ្ជានុបស្សិស្ស, និច្ចំ ឧជ្ឈានសញ្ញិនោ;
អាសវា តស្ស វឌ្ឍន្តិ, អារា សោ អាសវក្ខយា’’តិ. –
អាទីសុ (ធ. ប. ២៥៣) និព្ពានំ. ឥធ បន អាសវានំ អច្ចន្តខយោ អនុប្បាទោ វា មគ្គោ វា ‘‘អាសវានំ ខយោ’’តិ វុត្តោ.
អនាសវន្តិ បដិបស្សទ្ធិវសេន សព្ពសោ បហីនាសវំ. ចេតោវិមុត្តិន្តិ អរហត្តផលសមាធិំ. បញ្ញាវិមុត្តិន្តិ អរហត្តផលបញ្ញំ. ឧភយវចនំ មគ្គេ វិយ ផលេបិ សមថវិបស្សនានំ យុគនន្ធភាវទស្សនត្ថំ. ញាណន្តិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ. ទេវតាយ វចនសមនន្តរមេវ ‘‘កថំ នុ ខោ’’តិ អាវជ្ជេន្តស្ស ភគវតោ ញាណំ ឧប្បជ្ជិ ‘‘នន្ទេន អរហត្តំ សច្ឆិកត’’ន្តិ. សោ ហិ អាយស្មា សហាយភិក្ខូហិ តថា ឧប្បណ្ឌិយមានោ ‘‘ភារិយំ វត មយា កតំ, យោហំ ឯវំ ស្វាក្ខាតេ ធម្មវិនយេ បព្ពជិត្វា អច្ឆរានំ បដិលាភាយ សត្ថារំ បាដិភោគំ អកាសិ’’ន្តិ ឧប្បន្នសំវេគោ ហិរោត្តប្បំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា ឃដេន្តោ វាយមន្តោ អរហត្តំ បត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘យំនូនាហំ ភគវន្តំ ឯតស្មា បដិស្សវា មោចេយ្យ’’ន្តិ. សោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា អត្តនោ អធិប្បាយំ សត្ថុ អារោចេសិ. តេន ¶ វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ អាយស្មា នន្ទោ…បេ… ឯតស្មា បដិស្សវា’’តិ. តត្ថ បដិស្សវាតិ បាដិភោគប្បដិស្សវា, ‘‘អច្ឆរានំ បដិលាភាយ អហំ បដិភូតោ’’តិ បដិញ្ញាយ.
អថស្ស ¶ ភគវា ‘‘យស្មា តយា អញ្ញា អារាធិតាតិ ញាតមេតំ មយា, ទេវតាបិ មេ អារោចេសិ, តស្មា នាហំ បដិស្សវា ឥទានិ មោចេតព្ពោ អរហត្តប្បត្តិយាវ មោចិតត្តា’’តិ អាហ. តេន វុត្តំ ‘‘យទេវ ខោ តេ នន្ទា’’តិអាទិ. តត្ថ យទេវាតិ យទា ឯវ. តេតិ តវ. មុត្តោតិ បមុត្តោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មិំយេវ កាលេ អាសវេហិ តវ ចិត្តំ វិមុត្តំ, អថ អនន្តរមេវាហំ តតោ បាដិភោគតោ មុត្តោតិ.
សោបិ អាយស្មា វិបស្សនាកាលេយេវ ‘‘យទេវាហំ ឥន្ទ្រិយាសំវរំ និស្សាយ ឥមំ វិប្បការំ បត្តោ, តមេវ សុដ្ឋុ និគ្គហេស្សាមី’’តិ ឧស្សាហជាតោ ពលវហិរោត្តប្បោ តត្ថ ច កតាធិការត្តា ឥន្ទ្រិយសំវរេ ឧក្កដ្ឋបដិបទម្បិ អគមាសិ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘សចេ ¶ , ភិក្ខវេ, នន្ទស្ស បុរត្ថិមា ទិសា អាលោកេតព្ពា ហោតិ, សព្ពំ ចេតសោ សមន្នាហរិត្វា នន្ទោ បុរត្ថិមំ ទិសំ អាលោកេតិ ‘ឯវំ មេ បុរត្ថិមំ ទិសំ អាលោកយតោ ន អភិជ្ឈាទោមនស្សា បាបកា អកុសលា ធម្មា អន្វាស្សវេយ្យុ’ន្តិ, ឥតិហ តត្ថ សម្បជានោ ហោតិ.
‘‘សចេ, ភិក្ខវេ, នន្ទស្ស បច្ឆិមា…បេ… ឧត្តរា… ទក្ខិណា… ឧទ្ធំ… អធោ… អនុទិសា អាលោកេតព្ពា ហោតិ, សព្ពំ ចេតសោ សមន្នាហរិត្វា នន្ទោ អនុទិសំ អាលោកេតិ ‘ឯវំ មេ…បេ… សម្បជានោ ហោតី’’’តិ (អ. និ. ៨.៩).
តេនេវ តំ អាយស្មន្តំ សត្ថា ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារានំ យទិទំ នន្ទោ’’តិ (អ. និ. ១.២៣០) ឯតទគ្គេ ឋបេសិ.
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ឯតំ អាយស្មតោ នន្ទស្ស សព្ពាសវេ ខេបេត្វា សុខាទីសុ តាទិភាវប្បត្តិសង្ខាតំ អត្ថំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ តទត្ថវិភាវនំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ យស្ស និត្តិណ្ណោ បង្កោតិ យេន អរិយបុគ្គលេន អរិយមគ្គសេតុនា សព្ពោ ទិដ្ឋិបង្កោ សំសារបង្កោ ឯវ វា និព្ពានបារគមនេន តិណ្ណោ. មទ្ទិតោ កាមកណ្ឌកោតិ យេន សត្តានំ វិជ្ឈនតោ. ‘‘កាមកណ្ឌកោ’’តិ ¶ លទ្ធនាមោ សព្ពោ កិលេសកាមោ សព្ពោ កាមវិសូកោ អគ្គញាណទណ្ឌេន មទ្ទិតោ ភគ្គោ អនវសេសតោ មថិតោ. មោហក្ខយំ អនុប្បត្តោតិ ឯវំភូតោ ច ទុក្ខាទិវិសយស្ស សព្ពស្ស សម្មោហស្ស ¶ ខេបនេន មោហក្ខយំ បត្តោ, អរហត្តផលំ និព្ពានញ្ច អនុប្បត្តោ. សុខទុក្ខេសុ ន វេធតី ស ភិក្ខូតិ សោ ភិន្នកិលេសោ ភិក្ខុ ឥដ្ឋារម្មណសមាយោគតោ ឧប្បន្នេសុ សុខេសុ អនិដ្ឋារម្មណសមាយោគតោ ឧប្បន្នេសុ ទុក្ខេសុ ច ន វេធតិ ន កម្បតិ, តំ និមិត្តំ ចិត្តវិការំ នាបជ្ជតិ. ‘‘សុខទុក្ខេសូ’’តិ ច ទេសនាមត្តំ, សព្ពេសុបិ លោកធម្មេសុ ន វេធតីតិ វេទិតព្ពំ.
ទុតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៣. យសោជសុត្តវណ្ណនា
២៣. តតិយេ ¶ យសោជប្បមុខានីតិ ឯត្ថ យសោជោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ, តំ បុព្ពង្គមំ កត្វា បព្ពជិតត្តា វិចរណតោ ច តានិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ ‘‘យសោជប្បមុខានី’’តិ វុត្តានិ.
តេសំ អយំ បុព្ពយោគោ – អតីតេ កិរ កស្សបទសពលស្ស សាសនេ អញ្ញតរោ ភិក្ខុ អារញ្ញកោ អរញ្ញេ បិដ្ឋិបាសាណេ កតបណ្ណកុដិយំ វិហរតិ. តស្មិញ្ច សមយេ បញ្ចសតា ចោរា គាមឃាតកាទីនិ កត្វា ចោរិកាយ ជីវន្តា ចោរកម្មំ កត្វា ជនបទមនុស្សេហិ អនុពទ្ធា បលាយមានា អរញ្ញំ បវិសិត្វា តត្ថ កិញ្ចិ គហណំ វា បដិសរណំ វា អបស្សន្តា អវិទូរេ តំ ភិក្ខុំ បាសាណេ និសិន្នំ ទិស្វា វន្ទិត្វា តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘អម្ហាកំ, ភន្តេ, បដិសរណំ ហោថា’’តិ យាចិំសុ. ថេរោ ‘‘តុម្ហាកំ សីលសទិសំ បដិសរណំ នត្ថិ, សព្ពេ បញ្ច សីលានិ សមាទិយថា’’តិ អាហ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា សីលានិ សមាទិយិំសុ. ថេរោ ‘‘តុម្ហេ ឥទានិ សីលេសុ បតិដ្ឋិតា, អត្តនោ ជីវិតំ វិនាសយន្តេសុបិ មា មនំ បទោសយិត្ថា’’តិ កកចូបមវិធិំ (ម. និ. ១.២២២ អាទយោ) អាចិក្ខិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិំសុ. អថ តេ ជានបទា តំ សម្បត្តា ឥតោ ចិតោ ច គវេសន្តា តេ ចោរេ ទិស្វា សព្ពេវ ជីវិតា វោរោបេសុំ. តេ ¶ តេសុ មនោបទោសមត្តម្បិ អកត្វា អក្ខណ្ឌសីលា កាលំ កត្វា កាមាវចរទេវេសុ និព្ពត្តិំសុ. តេសុ ¶ ជេដ្ឋចោរោ ជេដ្ឋទេវបុត្តោ អហោសិ, ឥតរេ តស្សេវ បរិវារា.
តេ អបរាបរំ សំសរន្តា ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវលោកេ ខេបេត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ ទេវលោកតោ ចវិត្វា ជេដ្ឋទេវបុត្តោ សាវត្ថិនគរទ្វារេ កេវដ្ដគាមេ បញ្ចសតកុលគាមជេដ្ឋកស្ស កេវដ្ដស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, យសោជោតិស្ស នាមំ អកំសុ. ឥតរេបិ អវសេសកេវដ្ដានំ បុត្តា ហុត្វា និព្ពត្តិំសុ. តេ បុព្ពសន្និវាសេន សព្ពេបិ សហាយកា ហុត្វា សហបំសុកីឡិតំ កីឡន្តា អនុបុព្ពេន វយប្បត្តា អហេសុំ, យសោជោ តេសំ អគ្គោ អហោសិ. តេ សព្ពេវ ឯកតោ ហុត្វា ជាលានិ គហេត្វា នទិតឡាកាទីសុ មច្ឆេ ពន្ធន្តា វិចរន្តិ.
អថេកទិវសំ អចិរវតិយា នទិយា ជាលេ ខិត្តេ សុវណ្ណវណ្ណោ មច្ឆោ អន្តោជាលេ បាវិសិ. តំ ទិស្វា សព្ពេបិ កេវដ្ដា ‘‘អម្ហាកំ បុត្តា មច្ឆេ ពន្ធន្តា សុវណ្ណវណ្ណំ មច្ឆំ ពន្ធិំសូ’’តិ ហដ្ឋតុដ្ឋា អហេសុំ. អថ តេ បញ្ចសតាបិ សហាយកា មច្ឆំ នាវាយ បក្ខិបិត្វា នាវំ ឧក្ខិបិត្វា រញ្ញោ ទស្សេសុំ. រាជា តំ ទិស្វា ‘‘ភគវា ឯតស្ស សុវណ្ណវណ្ណការណំ ជានិស្សតី’’តិ មច្ឆំ គាហាបេត្វា ភគវតោ ទស្សេសិ. សត្ថា ‘‘អយំ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សាសនេ ¶ ឱសក្កមានេ បព្ពជិត្វា មិច្ឆា បដិបជ្ជន្តោ សាសនំ ឱសក្កាបេត្វា និរយេ និព្ពត្តោ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ និរយេ បច្ចិត្វា តតោ ចុតោ អចិរវតិយំ មច្ឆោ ហុត្វា និព្ពត្តោ’’តិ វត្វា តស្ស មាតុភគិនីនញ្ច និរយេ និព្ពត្តភាវំ, តស្ស ភាតិកត្ថេរស្ស បរិនិព្ពុតភាវញ្ច តេនេវ កថាបេត្វា ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា កបិលសុត្តំ ទេសេសិ.
សត្ថុ ទេសនំ សុត្វា តេ បញ្ចសតា កេវដ្ដបុត្តា សំវេគជាតា ហុត្វា ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា, ឧបសម្បន្នា ហុត្វា វិវេកវាសំ វសន្តា ភគវន្តំ ទស្សនាយ អាគមំសុ. តេន វុត្តំ – ‘‘តេន ខោ បន សមយេន យសោជប្បមុខានិ បញ្ចមត្តានិ ភិក្ខុសតានី’’តិអាទិ.
តត្ថ តេធាតិ តេ ឥធ. នេវាសិកេហីតិ និពទ្ធវាសំ វសមានេហិ. បដិសម្មោទមានាតិ នេវាសិកភិក្ខូហិ ‘‘កច្ចាវុសោ, ខមនីយ’’ន្តិអាទិនា បដិសន្ថារវសេន សម្មោទនាយ កតាយ ‘‘អាមាវុសោ, ខមនីយ’’ន្តិអាទិនា ¶ , បុន សម្មោទមានា តេហិ សទ្ធិំ សមប្បវត្តមោទា. សេនាសនានិ បញ្ញាបយមានាតិ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ ¶ អត្តនោ ច បាបុណកានិ សេនាសនានិ បុច្ឆិត្វា តេហិ នេវាសិកេហិ តេសំ ‘‘ឥទំ តុម្ហាកំ អាចរិយានំ, ឥទំ តុម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយានំ, ឥទំ តុម្ហាកំ បាបុណាតី’’តិ សេនាសនានិ សំវិធាបេត្វា អត្តនា ច តត្ថ គន្ត្វា, ទ្វារកវាដានិ វិវរិត្វា, មញ្ចបីឋកដសារកាទីនិ នីហរិត្វា បប្ផោដេត្វា យថាឋានំ ឋបនាទិវសេន បញ្ញាបេន្តា ច.
បត្តចីវរានិ បដិសាមយមានាតិ, ‘‘ភន្តេ, ឥមំ មេ បត្តំ ឋបេថ, ឥទំ ចីវរំ, ឥទំ ថាលកំ, ឥទំ ឧទកតុម្ពំ, ឥទំ មេ កត្តរយដ្ឋិ’’ន្តិ ឯវំ សមណបរិក្ខារំ សំគោបយមានា. ឧច្ចាសទ្ទា មហាសទ្ទាតិ ឧទ្ធំ គតដ្ឋេន ឧច្ចោ សទ្ទោ យេសន្តេ ឧច្ចាសទ្ទា អការស្ស អាការំ កត្វា. សមន្តតោ បត្ថដដ្ឋេន មហន្តោ សទ្ទោ យេសន្តេ មហាសទ្ទា. កេវដ្ដា មញ្ញេ មច្ឆវិលោបេតិ កេវដ្ដា វិយ មច្ឆវិលុម្បនេ. យថា នាម កេវដ្ដា ឧទកេ វដ្ដនតោ មច្ឆគ្គហណត្ថំ បវត្តនតោ ‘‘កេវដ្ដា’’តិ លទ្ធនាមា មច្ឆពន្ធា មច្ឆគ្គហណត្ថំ ជលេ ជាលំ បក្ខិបិត្វា ‘‘បវិដ្ឋោ ន បវិដ្ឋោ, គហិតោ ន គហិតោ’’តិអាទិនា ឧច្ចាសទ្ទមហាសទ្ទា ហោន្តិ. យថា ច តេ មច្ឆបច្ឆិអាទីនិ ឋបិតដ្ឋានេ មហាជនេ គន្ត្វា ‘‘មយ្ហំ ឯកំ មច្ឆំ ទេថ, មយ្ហំ ឯកំ មច្ឆផាលំ ទេថ, អមុកស្ស ទិន្នោ មហន្តោ, មយ្ហំ ខុទ្ទកោ’’តិអាទីនិ វត្វា វិលុម្បមានេ តេសំ បដិសេធនាទិវសេន ឧច្ចាសទ្ទមហាសទ្ទា ច ហោន្តិ, ឯវមេតេ ភិក្ខូតិ ទស្សេតិ. តេតេតិ តេ ឯតេ. កិំនូតិ កិស្ស នុ, កិមត្ថំ នូតិ អត្ថោ. តេមេតិ តេ ឥមេ. បណាមេមីតិ នីហរាមិ. វោតិ តុម្ហេ. ន វោ មម សន្តិកេ វត្ថព្ពន្តិ តុម្ហេហិ មយ្ហំ សន្តិកេ ន វសិតព្ពំ. យេ តុម្ហេ មាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស វសនដ្ឋានំ ¶ អាគន្ត្វា ឯវំ មហាសទ្ទំ ករោថ, អត្តនោ ធម្មតាយ វសន្តា កិំ នាម សារុប្បំ ករិស្សថ, តុម្ហាទិសានំ មម សន្តិកេ វសនកិច្ចំ នត្ថីតិ ទីបេតិ. ឯវំ បណាមិតេសុ ច ភគវតា តេសុ ឯកភិក្ខុបិ ‘‘ភគវា តុម្ហេ មហាសទ្ទមត្តកេន ¶ អម្ហេ បណាមេថា’’តិ វា អញ្ញំ វា កិញ្ចិ បដិវចនំ អវត្វា ពុទ្ធគារវេន សព្ពេ ភគវតោ វចនំ សម្បដិច្ឆន្តា ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ វត្វា និក្ខមិំសុ. ឯវំ បន តេសំ អហោសិ ‘‘មយំ សត្ថារំ បស្សិស្សាម, ធម្មំ សោស្សាម, សត្ថុ សន្តិកេ វសិស្សាមាតិ អាគតា, ឯវរូបស្ស បន គរុនោ ¶ សត្ថុ សន្តិកំ អាគន្ត្វា មហាសទ្ទំ ករិម្ហា, អម្ហាកមេវ ទោសោយំ, បណាមិតម្ហា តតោ, ន លទ្ធំ សត្ថុ សន្តិកេ វត្ថុំ, សមន្តបាសាទិកំ សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ ឱលោកេតុំ, មធុរស្សរេន ទេសិតំ ធម្មំ សោតុ’’ន្តិ. តេ ពលវទោមនស្សជាតា ហុត្វា បក្កមិំសុ.
សំសាមេត្វាតិ សុគុត្តំ កត្វា. វជ្ជីតិ ឯវំនាមកោ ជនបទោ, វជ្ជី នាម ជានបទិនោ រាជកុមារា, តេសំ និវាសោ ឯកោបិ ជនបទោ រុឡ្ហីវសេន ‘‘វជ្ជី’’ត្វេវ វុច្ចតិ. តេន វុត្តំ ‘‘វជ្ជីសូ’’តិ. វគ្គុមុទាតិ ឯវំនាម លោកស្ស បុញ្ញសម្មតា ឯកា នទី. ‘‘វគ្គមុទា’’តិបិ បាឋោ. អត្ថកាមេនាតិ កិញ្ចិ បយោជនំ អនបេក្ខិត្វា អត្ថមេវ ឥច្ឆន្តេន. ហិតេសិនាតិ អត្ថំ ឥច្ឆន្តេន, ‘‘កិន្តិ មេ សាវកា វដ្ដទុក្ខា បរិមុច្ចេយ្យុ’’ន្តិ តស្ស អត្ថសង្ខាតស្ស អត្ថស្ស វា ហេតុភូតស្ស ហិតស្ស ឯសនសីលេន. តតោ ឯវ អត្តនោ សរីរខេទំ អគណេត្វា ទូរេបិ វេនេយ្យសន្តិកំ គន្ត្វា អនុកម្បនតោ អនុកម្បកេន. តមេវ អនុកម្បំ ឧបាទាយ មយំ បណាមិតា, ន អត្តនោ វេយ្យាវច្ចាទិបច្ចាសីសាយ. យស្មា ធម្មគរុនោ ពុទ្ធា ភគវន្តោ សម្មាបដិបត្តិយាវ បូជេតព្ពា, យេ ឧច្ចាសទ្ទករណមត្តេបិ បណាមេន្តិ, តស្មា ហន្ទ មយំ, អាវុសោ, តថា វិហារំ កប្បេម សព្ពត្ថ សតិសម្បជញ្ញយោគេន អបណ្ណកប្បដិបទំ បូរេន្តា យថាគហិតកម្មដ្ឋានំ មត្ថកំ បាបេន្តា ចតុឥរិយាបថវិហារំ កប្បេម វិហរាម. យថា នោ វិហរតន្តិ យថា អម្ហេសុ វិហរន្តេសុ, ភគវា អត្តមនោ អស្ស, សម្មាបដិបត្តិយា បូជាយ អារាធិតោ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ.
តេនេវន្តរវស្សេនាតិ តស្មិំយេវ អន្តរវស្សេ មហាបវារណំ ¶ អនតិក្កមិត្វាវ. សព្ពេវ តិស្សោ វិជ្ជា សច្ឆាកំសូតិ សព្ពេយេវ តេ បញ្ចសតា ភិក្ខូ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ ទិព្ពចក្ខុញាណំ អាសវក្ខយញាណន្តិ ឥមា តិស្សោ បុព្ពេនិវុត្ថក្ខន្ធប្បដិច្ឆាទកមោហក្ខន្ធាទីនំ វិនិវិជ្ឈនដ្ឋេន វិជ្ជា អត្តបច្ចក្ខា អកំសុ. លោកិយាភិញ្ញាសុ ឥមាយេវ ទ្វេ អភិញ្ញា អាសវក្ខយញាណស្ស ពហូបការា, ន តថា ទិព្ពសោតចេតោបរិយឥទ្ធិវិធញាណានីតិ ទស្សនត្ថំ វិជ្ជត្តយមេវេត្ថ តេសំ ភិក្ខូនំ អធិគមទស្សនវសេន ឧទ្ធដំ. តថា ហិ វេរញ្ជសុត្តេ (អ. និ. ៨.១១) ភគវា វេរញ្ជព្រាហ្មណស្ស អត្តនោ អធិគមំ ទស្សេន្តោ វិជ្ជត្តយមេវ ទេសេសិ, ន ទិព្ពសោតញាណាទីនំ ¶ អភាវតោ. ឯវំ តេសម្បិ ភិក្ខូនំ វិជ្ជមានានិបិ ទិព្ពសោតញាណាទីនិ ¶ ន ឧទ្ធដានិ. ឆឡភិញ្ញា ហិ តេ ភិក្ខូ. ឯវញ្ច កត្វា ‘‘វគ្គុមុទាយ នទិយា តីរេ អន្តរហិតា មហាវនេ កូដាគារសាលាយំ ភគវតោ សម្មុខេ បាតុរហេសុ’’ន្តិ តេសំ ភិក្ខូនំ ឥទ្ធិវឡញ្ជនំ វក្ខតិ.
យថាភិរន្តន្តិ យថាភិរតិំ យថាជ្ឈាសយំ. ពុទ្ធានញ្ហិ ឯកស្មិំ ឋានេ វសន្តានំ ឆាយូទកវិបត្តិំ វា អផាសុកសេនាសនំ វា មនុស្សានំ អស្សទ្ធាទិភាវំ វា អាគម្ម អនភិរតិ នាម នត្ថិ, តេសំ សម្បត្តិយា ‘‘ផាសុំ វិហរាមា’’តិ ចិរវិហារោបិ នត្ថិ. យត្ថ បន ភគវតិ វិហរន្តេ មនុស្សា សរណេសុ វា បតិដ្ឋហន្តិ, សីលានិ វា សមាទិយន្តិ បព្ពជន្តិ, សោតាបត្តិមគ្គាទីនិ វា បាបុណន្តិ, សត្ថា តាសុ សម្បត្តីសុ តេសំ បតិដ្ឋាបនត្ថំ វសតិ, តទភាវេ បក្កមតិ. តទា ហិ សាវត្ថិយំ កត្តព្ពពុទ្ធកិច្ចំ នាហោសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ ភគវា សាវត្ថិយំ យថាភិរន្តំ វិហរិត្វា យេន វេសាលី តេន ចារិកំ បក្កាមី’’តិ.
ចារិកំ ចរមានោតិ អទ្ធានគមនំ គច្ឆន្តោ. ចារិកា ច នាមេសា ភគវតោ ទុវិធា តុរិតចារិកា អតុរិតចារិកាតិ. តត្ថ ទូរេបិ ពោធនេយ្យបុគ្គលំ ទិស្វា តស្ស ពោធនត្ថំ សហសា គមនំ តុរិតចារិកា នាម, សា មហាកស្សបបច្ចុគ្គមនាទីសុ ទដ្ឋព្ពា. យា បន គាមនិគមរាជធានីបដិបាដិយា ទេវសិកំ យោជនទ្ធយោជនវសេន បិណ្ឌបាតចរិយាទីហិ លោកំ អនុគ្គណ្ហន្តោ គច្ឆតិ, អយំ អតុរិតចារិកា នាម, អយមេវ ឥធាធិប្បេតា. តទវសរីតិ តេន អវសរិ, តំ វា អវសរិ, តត្ថ អវសរិ ¶ , បាវិសីតិ អត្ថោ.
តត្រាតិ តស្សំ. សុទន្តិ និបាតមត្តំ. វេសាលិយន្តិ តិក្ខត្តុំ វិសាលីភូតត្តា ‘‘វេសាលី’’តិ លទ្ធនាមេ លិច្ឆវិរាជូនំ នគរេ. មហាវនេតិ មហាវនំ នាម សយំជាតំ អរោបិមំ សបរិច្ឆេទំ មហន្តំ វនំ. កបិលវត្ថុសាមន្តា បន មហាវនំ ហិមវន្តេន សហ ឯកាពទ្ធំ អបរិច្ឆេទំ ហុត្វា មហាសមុទ្ទំ អាហច្ច ឋិតំ. ឥទំ តាទិសំ ន ហោតិ, សបរិច្ឆេទំ មហន្តំ វនន្តិ មហាវនំ. កូដាគារសាលាយន្តិ តស្មិំ មហាវនេ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស កតេ អារាមេ កូដាគារំ អន្តោ កត្វា ហំសវដ្ដកច្ឆន្នេន កតា សព្ពាការសម្បន្នា ពុទ្ធស្ស ភគវតោ គន្ធកុដិ កូដាគារសាលា នាម ¶ , តស្សំ កូដាគារសាលាយំ. វគ្គុមុទាតីរិយានន្តិ វគ្គុមុទាតីរវាសីនំ. ចេតសា ចេតោ បរិច្ច មនសិ ករិត្វាតិ អត្តនោ ចិត្តេន តេសំ ចិត្តំ បរិច្ឆិជ្ជ មនសិ ករិត្វា, ចេតោបរិយញាណេន វា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន វា តេហិ អធិគតវិសេសំ ជានិត្វាតិ អត្ថោ.
អាលោកជាតា ¶ វិយាតិ សញ្ជាតាលោកា វិយ. ឥតរំ តស្សេវ វេវចនំ, ចន្ទសហស្សសូរិយសហស្សេហិ ឱភាសិតា វិយាតិ អត្ថោ. យស្មា តេ យសោជប្បមុខា បញ្ចសតា ភិក្ខូ សព្ពសោ អវិជ្ជន្ធការវិធមនេន អាលោកភូតា ឱភាសភូតា ហុត្វា វិហរន្តិ, តស្មា ភគវា តេហិ ឋិតទិសាយ ‘‘អាលោកជាតា វិយ មេ, អានន្ទ, ឯសា ទិសា’’តិអាទិនា វណ្ណភណនាបទេសេន តេ ភិក្ខូ បសំសតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘យស្សំ ទិសាយំ វគ្គុមុទាតីរិយា ភិក្ខូ វិហរន្តី’’តិ. អប្បដិកូលាតិ ន បដិកូលា, មនាបា មនោហរាតិ អត្ថោ. យស្មិញ្ហិ បទេសេ សីលាទិគុណសម្បន្នា មហេសិនោ វិហរន្តិ, តំ កិញ្ចាបិ ឧក្កូលវិកូលវិសមទុគ្គាការំ, អថ ខោ មនុញ្ញំ រមណីយមេវ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘គាមេ វា យទិ វារញ្ញេ, និន្នេ វា យទិ វា ថលេ;
យត្ថ អរហន្តោ វិហរន្តិ, តំ ភូមិរាមណេយ្យក’’ន្តិ. (ធ. ប. ៩៨);
បហិណេយ្យាសីតិ ¶ បេសេយ្យាសិ. សត្ថា អាយស្មន្តានំ ទស្សនកាមោតិ តេសំ ភិក្ខូនំ សន្តិកេ បហេណាការទស្សនំ. ឥតិ ភគវា យទត្ថំ តេ ភិក្ខូ បណាមេសិ, តមត្ថំ មត្ថកប្បត្តំ ទិស្វា អារទ្ធចិត្តោ តេសំ ទស្សនកាមតំ ថេរស្ស អារោចេសិ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ ‘‘អហំ ឥមេ ឧច្ចាសទ្ទមហាសទ្ទករណេ បណាមេស្សាមិ, អថ តេ ភទ្រោ អស្សាជានីយោ វិយ កសាភិឃាតេន, តេន ចោទិតា សំវេគប្បត្តា មមារាធនត្ថំ អរញ្ញំ បវិសិត្វា ឃដេន្តា វាយមន្តា ខិប្បមេវ អរហត្តំ សច្ឆិករិស្សន្តី’’តិ. ឥទានិ តេ អគ្គផលប្បត្តេ ទិស្វា តាយ អរហត្តប្បត្តិយា អារាធិតចិត្តោ តេសំ ទស្សនកាមោ ហុត្វា ឯវំ ធម្មភណ្ឌាគារិកំ អាណាបេសិ.
សោ ភិក្ខូតិ អានន្ទត្ថេរេន តថា អាណត្តោ ឆឡភិញ្ញោ ឯកោ ភិក្ខុ. បមុខេតិ សម្មុខេ. អានេញ្ជសមាធិនាតិ ចតុត្ថជ្ឈានបាទកេន អគ្គផលសមាធិនា, ‘‘អរូបជ្ឈានបាទកេនា’’តិបិ វទន្តិ. ‘‘អានេញ្ជេន សមាធិនា’’តិបិ ¶ បាឋោ. កស្មា បន ភគវា តេសំ ភិក្ខូនំ អាគមនំ ជានន្តោ បដិសន្ថារំ អកត្វា សមាបត្តិំយេវ សមាបជ្ជិ? តេសំ អត្តនា សមាបន្នសមាបត្តិំ ជានិត្វា សមាបជ្ជនត្ថំ, តេសំ បុព្ពេ បណាមិតានំ ឥទានិ អត្តនា សមានសម្ភោគទស្សនត្ថំ, អានុភាវទីបនត្ថំ, វិនា វចីភេទេន អញ្ញព្យាករណទីបនត្ថញ្ច. អបរេ បនាហុ ‘‘បុព្ពេ បណាមិតានំ ឥទានិ អត្តនោ សន្តិកំ អាគតានំ អនុត្តរសុខុប្បាទនេន អនញ្ញសាធារណបដិសន្ថារករណត្ថ’’ន្តិ. តេបិ អាយស្មន្តោ ភគវតោ អជ្ឈាសយំ ញត្វា តំយេវ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិំសុ. តេន វុត្តំ – ‘‘កតមេន នុ ខោ ភគវា វិហារេន ឯតរហិ វិហរតី’’តិអាទិ.
ឯត្ថ ¶ ច រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានំ កោសជ្ជាទីនំ បារិបន្តិកធម្មានំ សុវិទូរភាវតោ ឥទ្ធិយា មូលភូតេហិ អនោណមនាទីហិ សោឡសហិ វោទានធម្មេហិ សមន្នាគមនតោ អានេញ្ជប្បត្តំ សយំ អនិញ្ជនដ្ឋេន អានេញ្ជន្តិ វុច្ចតិ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘អនោណតំ ¶ ចិត្តំ កោសជ្ជេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ. អនុណ្ណតំ ចិត្តំ ឧទ្ធច្ចេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ. អនភិរតំ ចិត្តំ រាគេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ. អនបនតំ ចិត្តំ ព្យាបាទេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ. អនិស្សិតំ ចិត្តំ ទិដ្ឋិយា ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ. អប្បដិពទ្ធំ ចិត្តំ ឆន្ទរាគេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ. វិប្បមុត្តំ ចិត្តំ កាមរាគេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ. វិសំយុត្តំ ចិត្តំ កិលេសេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ. វិមរិយាទិកតំ ចិត្តំ កិលេសមរិយាទាយ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ. ឯកត្តគតំ ចិត្តំ នានត្តកិលេសេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ. សទ្ធាយ បរិគ្គហិតំ ចិត្តំ អស្សទ្ធិយេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ. វីរិយេន បរិគ្គហិតំ ចិត្តំ កោសជ្ជេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ. សតិយា បរិគ្គហិតំ ចិត្តំ បមាទេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ. សមាធិនា បរិគ្គហិតំ ចិត្តំ ឧទ្ធច្ចេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ. បញ្ញាយ បរិគ្គហិតំ ចិត្តំ អវិជ្ជាយ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ. ឱភាសគតំ ចិត្តំ អវិជ្ជន្ធការេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជ’’ន្តិ.
រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានមេវ ច រូបវិរាគភាវនាវសេន បវត្តិតំ, អារម្មណវិភាគេន ចតុព្ពិធំ អរូបាវចរជ្ឈានន្តិ ឯតេសំ បញ្ចន្នំ ឈានានំ អានេញ្ជវោហារោ. តេសំ យំ កិញ្ចិ បាទកំ កត្វា សមាបន្នា អរហត្តផលសមាបត្តិ អានេញ្ជសមាធីតិ បោរាណា.
អភិក្កន្តាយាតិ ¶ អតីតាយ. និក្ខន្តេតិ និគ្គតេ, អបគតេតិ អត្ថោ. តុណ្ហី អហោសីតិ ភគវា អរិយេន តុណ្ហីភាវេន តុណ្ហី អហោសិ. ឧទ្ធស្តេ អរុណេតិ ឧគ្គតេ អរុណេ, អរុណោ នាម បុរត្ថិមទិសាយ សូរិយោទយតោ បុរេតរមេវ ឧដ្ឋិតោភាសោ. នន្ទិមុខិយាតិ រត្តិយា អរុណស្ស ឧគ្គតត្តា ឯវ អរុណប្បភាយ សូរិយាលោកូបជីវិនោ សត្តេ នន្ទាបនមុខិយា វិយ ¶ រត្តិយា ជាតាយ, វិភាយមានាយាតិ អត្ថោ.
តម្ហា សមាធិម្ហា វុដ្ឋហិត្វាតិ យថាបរិច្ឆេទំ តតោ អានេញ្ជសមាធិតោ អរហត្តផលសមាបត្តិតោ ឧដ្ឋាយ. សចេ ខោ ត្វំ, អានន្ទ, ជានេយ្យាសីតិ ភគវា ‘‘ឥមេ ច ភិក្ខូ ឯត្តកំ កាលំ ឥមិនា នាម សមាបត្តិសុខេន វីតិនាមេន្តី’’តិ, អានន្ទ, យទិ ត្វំ ជានេយ្យាសិ. ឯត្តកម្បិ តេ នប្បដិភាសេយ្យាតិ លោកិយបដិសម្មោទនំ សន្ធាយ យទិទំ តេ ‘‘អភិក្កន្តា, ភន្តេ, រត្តី’’តិអាទិនា ¶ តិក្ខត្តុំ បដិភានំ ឧបដ្ឋិតំ, តយិទំ ឯត្តកម្បិ តេ ន ឧបដ្ឋហេយ្យ. យស្មា ច ខោ ត្វំ, អានន្ទ, សេក្ខោ អសេក្ខំ សមាបត្តិវិហារំ ន ជានាសិ, តស្មា មំ ឥមេសំ ភិក្ខូនំ លោកិយបដិសម្មោទនំ ការេតុំ ឧស្សុក្កំ អាបជ្ជិ. អហំ បន ឥមេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ លោកុត្តរបដិសម្មោទនេនេវ តិយាមរត្តិំ វីតិនាមេសិន្តិ ទស្សេន្តោ ភគវា អាហ – ‘‘អហញ្ច, អានន្ទ, ឥមានិ ច បញ្ច ភិក្ខុសតានិ សព្ពេវ អានេញ្ជសមាធិនា និសីទិម្ហា’’តិ.
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ឯតំ តេសំ ភិក្ខូនំ អត្តនា សមំ អានេញ្ជសមាធិសមាបជ្ជនសមត្ថតាសង្ខាតំ វសីភាវត្ថំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ តេសំ ភិក្ខូនំ អនវសេសរាគាទិប្បហានសំសិទ្ធិតាទិសភាវទីបនំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ យស្ស ជិតោ កាមកណ្ឌកោតិ កុសលបក្ខវិជ្ឈនដ្ឋេន កណ្ឌកភូតោ កិលេសកាមោ យេន អរិយបុគ្គលេន អនវសេសំ ជិតោ បហីនោ, ឯតេនស្ស អនុនយាភាវំ ទស្សេតិ. ‘‘គាមកណ្ដកោ’’តិបិ បាឋោ. តស្សត្ថោ – គាមេ កណ្ដកោ កណ្ដកដ្ឋានិយោ សកលោ វត្ថុកាមោ យស្ស ជិតោតិ. ជយោ ចស្ស តប្បដិពទ្ធឆន្ទរាគប្បហានេនេវ វេទិតព្ពោ, តេន តេសំ អនាគាមិមគ្គោ វុត្តោ ហោតិ ¶ . អក្កោសោ ច ជិតោតិ សម្ពន្ធោ. វធោ ច ពន្ធនញ្ចាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. តេសុ អក្កោសជយេន វចីទុច្ចរិតាភាវោ, ឥតរេន កាយទុច្ចរិតាភាវោ ទស្សិតោ. តេន តំនិមិត្តកស្ស ព្យាបាទស្ស អនវសេសប្បហានេន តតិយមគ្គោ វុត្តោ ហោតិ. អថ វា អក្កោសាទិជយវចនេន តតិយមគ្គោ វុត្តោ ហោតិ, អក្កោសាទីនំ អច្ចន្តខមនំ តត្ថ បកាសិតំ ហោតិ, ឧភយថាបិ នេសំ វិរោធាភាវំ ទស្សេតិ. បព្ពតោ ¶ វិយ សោ ឋិតោ អនេជោតិ ឯជា វុច្ចតិ ចលនកិលេសបរិបន្ថោ, ឯជាហេតូនំ អវសេសកិលេសានំ អភាវេន អនេជោ, អនេជត្តាយេវ សព្ពកិលេសេហិ បរវាទវាតេហិ ច អកម្បនីយត្តា ឋិតោ ឯកគ្ឃនបព្ពតសទិសោ. សុខទុក្ខេសុ ន វេធតិ ស ភិក្ខូតិ សោ ភិន្នកិលេសោ ភិក្ខុ សុខទុក្ខនិមិត្តំ ន កម្បតីតិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥតិ ភគវា តេសំ បញ្ចសតានំ ភិក្ខូនំ អរហត្តាធិគមេន តាទិភាវប្បត្តិំ ឯកជ្ឈំ កត្វា ឯកបុគ្គលាធិដ្ឋានំ ឧទានំ ឧទានេសីតិ.
តតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៤. សារិបុត្តសុត្តវណ្ណនា
២៤. ចតុត្ថេ ¶ បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វាតិ អារម្មណាភិមុខំ សតិំ ឋបយិត្វា មុខសមីបេ កត្វា. តថា ហិ វិភង្គេ វុត្តំ –
‘‘អយំ សតិ ឧបដ្ឋិតា ហោតិ សុបដ្ឋិតា នាសិកគ្គេ វា មុខនិមិត្តេ វា, តេន វុច្ចតិ បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា’’តិ (វិភ. ៥៣៧).
អថ វា ‘‘បរីតិ បរិគ្គហដ្ឋោ, មុខន្តិ និយ្យានដ្ឋោ, សតីតិ ឧបដ្ឋានដ្ឋោ, តេន វុច្ចតិ ‘បរិមុខំ សតិ’’’ន្តិ. ឯវំ បដិសម្ភិទាយំ (បដិ. ម. ១.១៦៤) វុត្តនយេនបេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តត្រាយំ សង្ខេបត្ថោ – បរិគ្គហិតនិយ្យានសតិំ កត្វាតិ. និយ្យានន្តិ ច សតិយា ឱគាហិតព្ពំ អារម្មណំ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថ ច បុរិមោ បច្ឆិមោ ច អត្ថោ សព្ពសង្គាហកវសេន, ឥតរោ សមាបត្តិយា បុព្ពភាគសមន្នាហារវសេន ទដ្ឋព្ពោ. សតីតិ វា សតិសីសេន ឈានំ វុត្តំ ¶ ‘‘យេ កាយគតាសតិំ បរិភុញ្ជន្តី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ១.៦០០) វិយ. កតមំ បន តំ ឈានន្តិ? រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានំ បាទកំ កត្វា សមាបន្នំ អរហត្តផលជ្ឈានំ. កថំ បនេតំ ជានិតព្ពន្តិ? អានេញ្ជសមាធិយោគេន ថេរស្ស សវិសេសំ និច្ចលភាវំ កេនចិ អកម្បនីយតញ្ច ¶ បព្ពតោបមាយ បកាសេន្តោ ភគវា ឥមំ ឧទានំ អភាសីតិ គាថាយ ឯវ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ. ន ចាយំ និសជ្ជា ថេរស្ស សច្ចប្បដិវេធាយ, អថ ខោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារាយ. បុព្ពេយេវ ហិ សូករខតលេណេ (ម. និ. ២.២០១) អត្តនោ ភាគិនេយ្យស្ស ទីឃនខបរិព្ពាជកស្ស ភគវតិ ធម្មំ ទេសេន្តេ អយំ មហាថេរោ សច្ចប្បដិវេធកិច្ចំ មត្ថកំ បាបេសីតិ.
ឯតមត្ថន្តិ ឯតំ ថេរស្ស អានេញ្ជសមាធិយោគេន តាទិភាវប្បត្តិយា ច កេនចិ អកម្បនីយតាសង្ខាតំ អត្ថំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា តទត្ថវិភាវនំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ យថាបិ បព្ពតោ សេលោតិ យថា សិលាមយោ ឯកគ្ឃនសិលាបព្ពតោ, ន បំសុបព្ពតោ ន មិស្សកបព្ពតោតិ អត្ថោ. អចលោ សុប្បតិដ្ឋិតោតិ សុប្បតិដ្ឋិតមូលោ បកតិវាតេហិ អចលោ អកម្បនីយោ ហោតិ. ឯវំ មោហក្ខយា ភិក្ខុ, បព្ពតោវ ន វេធតីតិ មោហស្ស អនវសេសប្បហានា មោហមូលកត្តា ច សព្ពាកុសលានំ បហីនសព្ពាកុសលោ ភិក្ខុ, យថា សោ បព្ពតោ បកតិវាតេហិ, ឯវំ លោកធម្មេហិ ន វេធតិ ន កម្បតិ. មោហក្ខយោតិ វា យស្មា និព្ពានំ អរហត្តញ្ច វុច្ចតិ, តស្មា មោហក្ខយស្ស ហេតុ និព្ពានស្ស អរហត្តស្ស វា អធិគតត្តា ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ ¶ សុប្បតិដ្ឋិតោ អសមាបន្នកាលេបិ យថាវុត្តបព្ពតោ វិយ ន កេនចិ វេធតិ, បគេវ សមាបន្នកាលេតិ អធិប្បាយោ.
ចតុត្ថសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៥. មហាមោគ្គល្លានសុត្តវណ្ណនា
២៥. បញ្ចមេ កាយគតាយ សតិយាតិ កាយានុបស្សនាវសេន កាយេ គតាយ កាយារម្មណាយ សតិយា, ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ឥទំ ករណវចនំ ¶ . អជ្ឈត្តន្តិ ឥធ អជ្ឈត្តំ នាម និយកជ្ឈត្តំ, តស្មា អត្តនិ អត្តសន្តានេតិ អត្ថោ. អថ វា យស្មា កម្មដ្ឋានភូតោ កេសាទិកោ ទ្វត្តិំសកោដ្ឋាសសមុទាយោ ឥធ កាយោតិ អធិប្បេតោ, តស្មា អជ្ឈត្តន្តិ បទស្ស គោចរជ្ឈត្តន្តិ ¶ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. សូបដ្ឋិតាយាតិ និយកជ្ឈត្តភូតេ គោចរជ្ឈត្តភូតេ វា កាយេ សុដ្ឋុ ឧបដ្ឋិតាយ. កា បនាយំ សតិ, យា ‘‘អជ្ឈត្តំ សូបដ្ឋិតា’’តិ វុត្តា? យ្វាយំ ភគវតា ‘‘អត្ថិ ឥមស្មិំ កាយេ កេសា លោមា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៣៧៧; ម. និ. ១.១១០; ខុ. បា. ៣.ទ្វត្តិំសាការ) អជ្ឈត្តកេសាទិកោ ទ្វត្តិំសាការោ កាយោ វុត្តោ, តត្ថ យា បដិកូលមនសិការំ បវត្តេន្តស្ស ឧបចារប្បនាវសេន កាយេ ឧបដ្ឋិតា សតិ, សា ‘‘កាយគតា សតី’’តិ វុច្ចតិ. យថា ចាយំ, ឯវំ អានាបានចតុឥរិយាបថសតិសម្បជញ្ញានំ វសេន ឧទ្ធុមាតកវិនីលកាទិវសេន ច មនសិការំ បវត្តេន្តស្ស យថារហំ ឧបចារប្បនាវសេន កាយេ ឧបដ្ឋិតា សតិ ‘‘កាយគតា សតី’’តិ វុច្ចតិ. ឥធ បន អជ្ឈត្តំ កាយគតា សតិ បថវីអាទិកា ចតស្សោ ធាតុយោ សសម្ភារសង្ខេបាទីសុ ចតូសុ យេន កេនចិ ឯកេនាការេន វវត្ថបេត្វា តេសំ អនិច្ចាទិលក្ខណសល្លក្ខណវសេន ឧបដ្ឋិតា វិបស្សនាសម្បយុត្តា សតិ ‘‘កាយគតា សតី’’តិ អធិប្បេតា. ថេរោ បន តថា វិបស្សិត្វា អត្តនោ ផលសមាបត្តិមេវ សមាបជ្ជិត្វា និសីទិ. ឥធាបិ គាថាយ ឯវំ ឥមស្ស អត្ថស្ស វិញ្ញាតព្ពតា ‘‘ន ចាយំ និសជ្ជា’’តិអាទិនា វុត្តនយានុសារេន យោជេតព្ពា.
ឯតមត្ថន្តិ ឯតំ ថេរស្ស ចតុធាតុវវត្ថានមុខេន កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានេន វិបស្សនំ ឱគាហេត្វា ផលសមាបត្តិសមាបជ្ជនសង្ខាតំ អត្ថំ វិទិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ សតិបដ្ឋានភាវនាយ និព្ពានាធិគមទីបកំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ ¶ សតិ កាយគតា ឧបដ្ឋិតាតិ បុព្ពេ វុត្តលក្ខណា សតិ សទ្ធាបុព្ពង្គមានំ សមាធិវីរិយបញ្ញានំ យថាសកំ កិច្ចនិប្ផាទនេន សហាយភាវំ អាបន្នត្តា បហីនប្បដិបក្ខា តតោ ឯវ តិក្ខវិសទភូតា ច យថាវុត្តកាយសំវរណវសេន ឯកត្ថសមោសរណវសេន ច អវិបរីតសភាវំ សល្លក្ខេន្តី ឧបគន្ត្វា ឋិតា ហោតិ, ឯតេន កាយសង្ខាតានំ ចតុន្នំ ធាតូនំ តន្និស្សិតានញ្ច ឧបាទារូបានំ សល្លក្ខណវសេន, បច្ចយេ វវត្ថបេត្វា តតោ បរំ តេសំ អនិច្ចាទិលក្ខណសល្លក្ខណវសេន ¶ ច បវត្តំ ញាណបរម្បរាគតំ ¶ សតិំ ទស្សេតិ, សតិសីសេន វា តំសម្បយុត្តំ បរិញ្ញាត្តយបរិយាបន្នញាណបរម្បរមេវ ទស្សេតិ. ឆសុ ផស្សាយតនេសុ សំវុតោតិ យថាវុត្តាយ កាយេ ឧបដ្ឋិតាយ សតិយា សមន្នាគតោ ចក្ខាទីសុ ផស្សស្ស ការណភូតេសុ ឆសុ ទ្វារេសុ កាយានុបស្សនាយ អភាវិតាយ ឧប្បជ្ជនារហានំ អភិជ្ឈាទីនំ តស្សា ភាវិតត្តា ញាណប្បវត្តិំ បដិវេធេន្តោ តេ បិទហន្តោ ‘‘តត្ថ សំវុតោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯតេន ញាណសំវរំ ទស្សេតិ.
សតតំ ភិក្ខុ សមាហិតោតិ សោ ភិក្ខុ ឯវំ ឧបដ្ឋិតស្សតិ សព្ពត្ថ ច សំវុតោ បុថុត្តារម្មណេ ចិត្តំ អវិស្សជ្ជេត្វា អនិច្ចាទិវសេន សម្មសន្តោ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា ញាណេ តិក្ខេ សូរេ វហន្តេ វិបស្សនាសមាធិនា តាវ សតតំ និរន្តរំ សមាហិតោ អនុលោមញាណានន្តរំ គោត្រភុញាណោទយតោ បដ្ឋាយ. ជញ្ញា និព្ពានមត្តនោតិ អញ្ញេសំ បុថុជ្ជនានំ សុបិនន្តេបិ អគោចរភាវតោ, អរិយានំ បន តស្ស តស្សេវ អាវេណិកត្តា អត្តសទិសត្តា ច ‘‘អត្តា’’តិ លទ្ធវោហារស្ស មគ្គផលញាណស្ស សាតិសយវិសយភាវតោ ឯកន្តសុខាវហំ និព្ពានំ អសង្ខតធាតុ ‘‘អត្តនោ’’តិ វុត្តំ, តំ និព្ពានំ ជញ្ញា ជានេយ្យ, មគ្គផលញាណេហិ បដិវិជ្ឈេយ្យ, សច្ឆិករេយ្យាតិ អត្ថោ. ឯតេន អរិយានំ និព្ពានេ អធិមុត្តតំ ទស្សេតិ. អរិយា ហិ អធិចិត្តប្បវត្តិកាលេបិ ឯកន្តេនេវ និព្ពានេ និន្នបោណបព្ភារភាវេន វិហរន្តិ. ឯត្ថ ច យស្ស សតិ កាយគតា ឧបដ្ឋិតា, សោ ភិក្ខុ ឆសុ ផស្សាយតនេសុ សំវុតោ, តតោ ឯវ សតតំ សមាហិតោ អត្តបច្ចក្ខករណេន និព្ពានំ អត្តនោ ជានេយ្យាតិ ឯវំ គាថាបទានំ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. ឯវំ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានមុខេន យាវ អរហត្តា ឯកស្ស ភិក្ខុនោ និយ្យានមគ្គំ ទស្សេតិ ធម្មរាជា.
អបរោ នយោ – សតិ កាយគតា ឧបដ្ឋិតាតិ ឯតេន កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ ទស្សេតិ. ឆសុ ផស្សាយតនេសុ សំវុតោតិ ផស្សោ អាយតនំ ការណំ ឯតេសន្តិ ផស្សាយតនានិ, តេសុ ផស្សាយតនេសុ. ផស្សហេតុកេសុ ផស្សបច្ចយា និព្ពត្តេសុ ¶ ឆសុ ចក្ខុសម្ផស្សជាទិវេទយិតេសុ តណ្ហាទីនំ អប្បវត្តិយា សំវុតោ, ឯតេន វេទនានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ ¶ ទស្សេតិ. សតតំ ភិក្ខុ សមាហិតោតិ សតតំ និច្ចកាលំ និរន្តរំ វិក្ខេបាភាវតោ សមាហិតោ ភិក្ខុ. សោ ចាយំ អវិក្ខេបោ ¶ សព្ពសោ សតិបដ្ឋានភាវនាយ មត្ថកប្បត្តាយ ហោតិ. សម្មសន្តោ ហិ អតីតាទិភេទភិន្នេសុ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេសុ អនវសេសតោវ បរិគ្គហេត្វា សម្មសតីតិ. ឯតេន សេសសតិបដ្ឋានេ ទស្សេតិ. ជញ្ញា និព្ពានមត្តនោតិ ឯវំ ចតុសតិបដ្ឋានភាវនំ មត្ថកំ បាបេត្វា ឋិតោ ភិន្នកិលេសោ ភិក្ខុ អត្តនោ កិលេសនិព្ពានំ បច្ចវេក្ខណញាណេន សយមេវ ជានេយ្យាតិ អត្ថោ.
អថ វា សតិ កាយគតា ឧបដ្ឋិតាតិ អត្តនោ បរេសញ្ច កាយស្ស យថាសភាវបរិញ្ញាទីបនេន ថេរស្ស សតិវេបុល្លប្បត្តិ ទីបិតា. ឆសុ ផស្សាយតនេសុ សំវុតោតិ ចក្ខាទីសុ ឆសុ ទ្វារេសុ អច្ចន្តសំវរទីបនេន សតតវិហារិវសេន ថេរស្ស សម្បជញ្ញប្បកាសិនី បញ្ញាវេបុល្លប្បត្តិ ទីបិតា. សតតំ ភិក្ខុ សមាហិតោតិ សមាបត្តិពហុលតាទស្សនេន នវានុបុព្ពវិហារសមាបត្តិយោ ទស្សិតា. ឯវំភូតោ បន ភិក្ខុ ជញ្ញា និព្ពានមត្តនោតិ កតកិច្ចត្តា ឧត្តរិ ករណីយាភាវតោ កេវលំ អត្តនោ អនុបាទិសេសនិព្ពានមេវ ជានេយ្យ ចិន្តេយ្យ, អញ្ញម្បិ តស្ស ចិន្តេតព្ពំ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ.
បញ្ចមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៦. បិលិន្ទវច្ឆសុត្តវណ្ណនា
២៦. ឆដ្ឋេ បិលិន្ទវច្ឆោតិ បិលិន្ទាតិស្ស នាមំ, វច្ឆោតិ គោត្តវសេន ថេរំ សញ្ជានន្តិ. វសលវាទេន សមុទាចរតីតិ ‘‘ឯហិ, វសល, អបេហិ, វសលា’’តិអាទិនា ភិក្ខូ វសលវាទេន វោហរតិ អាលបតិ. សម្ពហុលា ភិក្ខូតិ ពហូ ភិក្ខូ. តេ ថេរំ តថា សមុទាចរន្តំ ទិស្វា ‘‘អរហាវ សមានោ អប្បហីនវាសនត្តា ¶ ឯវំ ភណតី’’តិ អជានន្តា ‘‘ទោសន្តរោ មញ្ញេ អយំ ថេរោ ឯវំ សមុទាចរតី’’តិ ចិន្តេត្វា ឧល្លបនាធិប្បាយា តំ តតោ វុដ្ឋាបេតុំ ភគវតោ អារោចេសុំ. តេន ¶ វុត្តំ – ‘‘អាយស្មា, ភន្តេ, បិលិន្ទវច្ឆោ ភិក្ខូ វសលវាទេន សមុទាចរតី’’តិ. កេចិ បនាហុ – ‘‘ឥមំ ថេរំ ភិក្ខូ ‘អរហា’តិ សញ្ជានន្តិ, អយញ្ច ភិក្ខូ ផរុសវចនេន ឯវំ សមុទាចរតិ, ‘អភូតោ ឯវ នុ ខោ ឥមស្មិំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ’តិ វាសនាវសេន តស្ស តថា សមុទាចារំ អជានន្តា អរិយភាវញ្ចស្ស អសទ្ទហន្តា ឧជ្ឈានសញ្ញិនោ ភគវតោ តមត្ថំ អារោចេសុ’’ន្តិ. ភគវា ថេរស្ស ទោសន្តរាភាវំ បកាសេតុកាមោ ឯកេន ភិក្ខុនា តំ បក្កោសាបេត្វា សម្មុខា តស្ស ‘‘បុព្ពាចិណ្ណវសេនាយំ តថា សមុទាចរតិ, ន ផរុសវចនាធិប្បាយោ’’តិ ¶ អាហ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ ភគវា អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ អាមន្តេសី’’តិអាទិ.
តត្ថ បុព្ពេនិវាសំ មនសិ ករិត្វាតិ សត្ថា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ, វច្ឆ, ភិក្ខូ វសលវាទេន សមុទាចរសី’’តិ ថេរំ បុច្ឆិត្វា តេន ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘អយំ វច្ឆោ កិលេសវាសនាយ វសលវាទំ ន បរិច្ចជតិ, កិំ នុ ខោ អតីតេសុបិ អត្តភាវេសុ ព្រាហ្មណជាតិកោ អហោសី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ បុព្ពេនិវាសញាណេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន វា តស្ស បុព្ពេនិវាសំ អតីតាសុ ជាតីសុ និវុត្ថក្ខន្ធសន្តានំ មនសិ ករិត្វា ហត្ថតលេ ឋបិតំ អាមលកំ វិយ បច្ចក្ខករណវសេន អត្តនោ មនសិ កត្វា. ភិក្ខូ អាមន្តេសីតិ តេ ភិក្ខូ សញ្ញាបេតុំ អាលបិ, អភាសិ. តេន វុត្តំ ‘‘មា ខោ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិ.
តត្ថ មាតិ បដិសេធេ និបាតោ, តស្ស ‘‘ឧជ្ឈាយិត្ថា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. មា ឧជ្ឈាយិត្ថាតិ មា ហេដ្ឋា កត្វា ចិន្តយិត្ថ, ឱលោកយិត្ថាតិ អត្ថោ. វច្ឆស្ស ភិក្ខុនោតិ ច ឧជ្ឈាយនស្ស ឧសូយនត្ថត្តា សម្បទានវចនំ. ឥទានិស្ស អនុជ្ឈាយិតព្ពេ ការណំ ទស្សេន្តោ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, វច្ឆោ ទោសន្តរោ ភិក្ខូ វសលវាទេន សមុទាចរតី’’តិ អាហ. តស្សត្ថោ – ភិក្ខវេ, អយំ វច្ឆោ ទោសន្តរោ ទោសចិត្តោ ទោសេន ព្យាបាទេន ទូសិតចិត្តោ ហុត្វា ភិក្ខូ វសលវាទេន ន សមុទាចរតិ ¶ , មគ្គេនេវ ចស្ស ព្យាបាទោ សមុគ្ឃាតិតោ. ឯវំ អទោសន្តរត្តេបិ តស្ស តថា សមុទាចារស្ស បុរិមជាតិសិទ្ធំ ការណំ ទស្សេន្តោ ‘‘វច្ឆស្ស, ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ.
តត្ថ អព្ពោកិណ្ណានីតិ ខត្តិយាទិជាតិអន្តរេហិ អវោមិស្សានិ អនន្តរិតានិ. បញ្ច ជាតិសតានិ ព្រាហ្មណកុលេ បច្ចាជាតានីតិ សព្ពានិ តានិ វច្ឆស្ស បញ្ច ជាតិសតានិ បដិបាដិយា ព្រាហ្មណកុលេ ឯវ ជាតានិ, អហេសុន្តិ ¶ អត្ថោ. សោ តស្ស វសលវាទោ ទីឃរត្តំ សមុទាចិណ្ណោតិ យោ ឯតរហិ ខីណាសវេនបិ សតា បវត្តិយតិ, សោ តស្ស វច្ឆស្ស ភិក្ខុនោ វសលវាទោ ទីឃរត្តំ ឥតោ ជាតិតោ បដ្ឋាយ ឧទ្ធំ អារោហនវសេន បញ្ចជាតិសតមត្តំ កាលំ ព្រាហ្មណជាតិកត្តា សមុទាចិណ្ណោ សមុទាចរិតោ អហោសិ. ព្រាហ្មណា ហិ ជាតិសិទ្ធេន មានេន ថទ្ធា អញ្ញំ វសលវាទេន សមុទាចរន្តិ. ‘‘អជ្ឈាចិណ្ណោ’’តិបិ បឋន្តិ, សោ ឯវ អត្ថោ. តេនាតិ តេន ទីឃរត្តំ តថា សមុទាចិណ្ណភាវេន, ឯតេនស្ស តថា សមុទាចារស្ស ការណំ វាសនាតិ ទស្សេតិ. កា បនាយំ វាសនា នាម? យំ កិលេសរហិតស្សាបិ សន្តានេ អប្បហីនកិលេសានំ សមាចារសទិសសមាចារហេតុភូតំ, អនាទិកាលភាវិតេហិ កិលេសេហិ អាហិតំ សាមត្ថិយមត្តំ, តថារូបា អធិមុត្តីតិ វទន្តិ. តំ បនេតំ អភិនីហារសម្បត្តិយា ញេយ្យាវរណប្បហានវសេន យត្ថ កិលេសា ¶ បហីនា, តត្ថ ភគវតោ សន្តានេ នត្ថិ. យត្ថ បន តថា កិលេសា ន បហីនា, តត្ថ សាវកានំ បច្ចេកពុទ្ធានញ្ច សន្តានេ អត្ថិ, តតោ តថាគតោវ អនាវរណញាណទស្សនោ.
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ឯតំ អាយស្មតោ បិលិន្ទវច្ឆស្ស សតិបិ វសលសមុទាចារេ ទោសន្តរាភាវសង្ខាតំ អត្ថំ វិទិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ តស្ស អគ្គផលាធិគមវិភាវនំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ យម្ហិ ន មាយា វសតិ ន មានោតិ យស្មិំ អរិយបុគ្គលេ សន្តទោសប្បដិច្ឆាទនលក្ខណា មាយា, ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិអាទិនា សម្បគ្គហវសេន បវត្តោ ឧណ្ណតិលក្ខណោ មានោ ច ន វសតិ, មគ្គេន សមុគ្ឃាតិតត្តា ន ¶ បវត្តតិ ន ឧប្បជ្ជតិ. យោ វីតលោភោ អមមោ និរាសោតិ យោ ច រាគាទិបរិយាយវសេន បវត្តស្ស អារម្មណគ្គហណលក្ខណស្ស លោភស្ស សព្ពថា វិគតត្តា វីតលោភោ, តតោ ឯវ រូបាទីសុ កត្ថចិ មមាយនាភាវតោ អមមោ អបរិគ្គហោ, អនាគតានម្បិ ភវាទីនំ អនាសីសនតោ និរាសោ. បនុណ្ណកោធោតិ កុជ្ឈនលក្ខណស្ស កោធស្ស អនាគាមិមគ្គេន សព្ពសោ បហីនត្តា បនុណ្ណកោធោ សមុច្ឆិន្នាឃាតោ. អភិនិព្ពុតត្តោតិ យោ ឯវំ មាយាមានលោភកោធានំ សមុគ្ឃាតេន តទេកដ្ឋតាយ សព្ពស្ស សំកិលេសបក្ខស្ស សុប្បហីនត្តា សព្ពសោ កិលេសបរិនិព្ពានេន អភិនិព្ពុតចិត្តោ សីតិភូតោ. សោ ព្រាហ្មណោ ¶ សោ សមណោ ស ភិក្ខូតិ សោ ឯវរូបោ ខីណាសវោ សព្ពសោ ពាហិតបាបត្តា ព្រាហ្មណោ, សោ ឯវ សមិតបាបត្តា សមចរិយាយ ច សមណោ, សោ ឯវ ច សព្ពសោ ភិន្នកិលេសត្តា ភិក្ខុ នាម. ឯវំភូតោ ច, ភិក្ខវេ, វច្ឆោ សោ កថំ ទោសន្តរោ កិញ្ចិ កាយកម្មាទិំ បវត្តេយ្យ, កេវលំ បន វាសនាយ អប្បហីនត្តា វសលវាទេន សមុទាចរតីតិ.
ឆដ្ឋសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៧. សក្កុទានសុត្តវណ្ណនា
២៧. សត្តមេ សត្តាហំ ឯកបល្លង្កេន និសិន្នោ ហោតិ អញ្ញតរំ សមាធិំ សមាបជ្ជិត្វាតិ ឯត្ថ កេចិ តាវ អាហុ ‘‘អរហត្តផលសមាធិ ឥធ ‘អញ្ញតរោ សមាធី’តិ អធិប្បេតោ’’តិ. តញ្ហិ សោ អាយស្មា ¶ ពហុលំ សមាបជ្ជតិ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារត្ថំ, បហោតិ ច សត្តាហម្បិ ផលសមាបត្តិយា វីតិនាមេតុំ. តថា ហិ ភគវតា –
‘‘អហំ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ វិវិច្ចេវ កាមេហិ, វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហិ…បេ… វិហរាមិ. កស្សបោបិ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខតិ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ… វិហរតី’’តិ (សំ. និ. ២.១៥២) –
អាទិនា នវានុបុព្ពវិហារឆឡភិញ្ញាទិភេទេ ¶ ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ អត្តនា សមសមដ្ឋានេ ឋបិតោ, ន ចេត្ថ ‘‘យទិ ឯវំ ថេរោ យមកបាដិហារិយម្បិ ករេយ្យា’’តិ វត្តព្ពំ សាវកសាធារណានំយេវ ឈានាទីនំ អធិប្បេតត្តាតិ.
បោរាណា បនាហុ – អញ្ញតរំ សមាធិំ សមាបជ្ជិត្វាតិ និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា. កថំ បន និរោធសមាបត្តិ សមាធីតិ វុត្តា? សមាធានដ្ឋេន. កោ បនាយំ សមាធានដ្ឋោ? សម្មទេវ អាធាតព្ពតា. យា ហិ ឯសា បច្ចនីកធម្មេហិ អកម្បនីយា ពលប្បត្តិយា សមថពលំ វិបស្សនាពលន្តិ ឥមេហិ ទ្វីហិ ពលេហិ, អនិច្ចទុក្ខានត្តនិព្ពិទាវិរាគនិរោធបដិនិស្សគ្គវិវដ្ដានុបស្សនា ចត្តារិ មគ្គញាណានិ ចត្តារិ ច ផលញាណានីតិ ឥមេសំ ¶ សោឡសន្នំ ញាណានំ វសេន សោឡសហិ ញាណចរិយាហិ, បឋមជ្ឈានសមាធិអាទយោ អដ្ឋ សមាធី ឯកជ្ឈំ កត្វា គហិតោ តេសំ ឧបចារសមាធិ ចាតិ ឥមេសំ នវន្នំ សមាធីនំ វសេន នវហិ សមាធិចរិយាហិ កាយសង្ខារោ វចីសង្ខារោ ចិត្តសង្ខារោតិ ឥមេសំ តិណ្ណំ សង្ខារានំ តត្ថ តត្ថ បដិប្បស្សទ្ធិយា តថា វិហរិតុកាមេន យថាវុត្តេសុ ឋានេសុ វសីភាវប្បត្តេន អរហតា អនាគាមិនា វា យថាធិប្បេតំ កាលំ ចិត្តចេតសិកសន្តានស្ស សម្មទេវ អប្បវត្តិ អាធាតព្ពា, តស្សា តថា សមាធាតព្ពតា ឥធ សមាធានដ្ឋោ, តេនាយំ វិហារោ សមាធីតិ វុត្តោ, ន អវិក្ខេបដ្ឋេន. ឯតេនស្ស សមាបត្តិអត្ថោបិ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. ឥមញ្ហិ និរោធសមាបត្តិំ សន្ធាយ បដិសម្ភិទាមគ្គេ –
‘‘កថំ ទ្វីហិ ពលេហិ សមន្នាគតត្តា តិណ្ណំ សង្ខារានំ បដិប្បស្សទ្ធិយា សោឡសហិ ញាណចរិយាហិ នវហិ សមាធិចរិយាហិ វសីភាវតាយ សញ្ញានិរោធសមាបត្តិយា ញាណ’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.៨៣) –
បុច្ឆិត្វា ‘‘ទ្វីហិ ពលេហី’’តិ ទ្វេ ពលានិ សមថពលំ វិបស្សនាពលន្តិ វិត្ថារោ. សាយំ និរោធសមាបត្តិកថា វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៨៦៧ អាទយោ) សំវណ្ណិតាវ. កស្មា បនាយំ ថេរោ ¶ ផលសមាបត្តិំ អសមាបជ្ជិត្វា និរោធំ សមាបជ្ជិ? សត្តេសុ អនុកម្បាយ. អយញ្ហិ មហាថេរោ សព្ពាបិ សមាបត្តិយោ វឡញ្ជេតិ, សត្តានុគ្គហេន បន ¶ យេភុយ្យេន និរោធំ សមាបជ្ជតិ. តញ្ហិ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋិតស្ស កតោ អប្បកោបិ សក្ការោ វិសេសតោ មហប្ផលោ មហានិសំសោ ហោតីតិ.
វុដ្ឋាសីតិ អរហត្តផលចិត្តុប្បត្តិយា វុដ្ឋាសិ. និរោធំ សមាបន្នោ ហិ អរហា ចេ អរហត្តផលស្ស, អនាគាមី ចេ អនាគាមិផលស្ស ឧប្បាទេន វុដ្ឋិតោ នាម ហោតិ.
តេន ខោ បន សមយេន សក្កោ ទេវានមិន្ទោ អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស បិណ្ឌបាតំ ទាតុកាមោ ហោតីតិ កថំ តស្ស ទាតុកាមតា ជាតា? យានិ ‘‘តានិ បញ្ចមត្តានិ ទេវតាសតានី’’តិ វុត្តានិ, តា សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ បរិចារិកា កកុដបាទិនិយោ បុព្ពេ ‘‘អយ្យោ មហាកស្សបោ រាជគហំ បិណ្ឌាយ បវិសតិ, គច្ឆថ ថេរស្ស ទានំ ទេថា’’តិ សក្កេន បេសិតា ឧបគន្ត្វា ទិព្ពាហារំ ទាតុកាមា ឋិតា ថេរេន ¶ បដិក្ខិត្តា ទេវលោកមេវ គតា. ឥទានិ បុរិមប្បដិក្ខេបំ ចិន្តេត្វា ‘‘កទាចិ គណ្ហេយ្យា’’តិ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតស្ស ថេរស្ស ទានំ ទាតុកាមា សក្កស្ស អនារោចេត្វា សយមេវ អាគន្ត្វា ទិព្ពភោជនានិ ឧបនេន្តិយោ បុរិមនយេនេវ ថេរេន បដិក្ខិត្តា ទេវលោកំ គន្ត្វា សក្កេន ‘‘កហំ គតត្ថា’’តិ បុដ្ឋា តមត្ថំ អារោចេត្វា ‘‘ទិន្នោ វោ ថេរស្ស បិណ្ឌបាតោ’’តិ សក្កេន វុត្តេ ‘‘គណ្ហិតុំ ន ឥច្ឆតី’’តិ. ‘‘កិំ កថេសី’’តិ? ‘‘‘ទុគ្គតានំ សង្គហំ ករិស្សាមី’តិ អាហ, ទេវា’’តិ. ‘‘តុម្ហេ កេនាការេន គតា’’តិ? ‘‘ឥមិនាវ, ទេវា’’តិ. សក្កោ ‘‘តុម្ហាទិសិយោ ថេរស្ស បិណ្ឌបាតំ កិំ ទស្សន្តី’’តិ? សយំ ទាតុកាមោ, ជរាជិណ្ណោ ខណ្ឌទន្តោ បលិតកេសោ ឱភគ្គសរីរោ មហល្លកោ តន្តវាយោ ហុត្វា, សុជម្បិ អសុរធីតរំ តថារូបិមេវ មហល្លិកំ កត្វា, ឯកំ បេសការវីថិំ មាបេត្វា តន្តំ បសារេន្តោ អច្ឆិ, សុជា តសរំ បូរេតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘តេន ខោ បន សមយេន សក្កោ ទេវានមិន្ទោ…បេ… តសរំ បូរេតី’’តិ.
តត្ថ តន្តំ វិនាតីតិ បសារិតតន្តំ វិនន្តោ វិយ ហោតិ. តសរំ បូរេតីតិ តសរវដ្ដិំ វឌ្ឍេន្តី វិយ. យេន សក្កស្ស ទេវានមិន្ទស្ស និវេសនំ តេនុបសង្កមីតិ ថេរោ និវាសេត្វា បត្តចីវរមាទាយ ‘‘ទុគ្គតជនសង្គហំ ករិស្សាមី’’តិ នគរាភិមុខោ គច្ឆន្តោ ¶ ពហិនគរេ សក្កេន មាបិតំ បេសការវីថិំ បដិបជ្ជិត្វា ឱលោកេន្តោ អទ្ទស ឱលុគ្គវិលុគ្គជិណ្ណសាលំ តត្ថ ច តេ ជាយម្បតិកេ យថាវុត្តរូបេ តន្តវាយកម្មំ ករោន្តេ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ មហល្លកកាលេបិ កម្មំ ករោន្តិ. ឥមស្មិំ នគរេ ឥមេហិ ទុគ្គតតរា នត្ថិ មញ្ញេ. ឥមេហិ ទិន្នំ សាកមត្តម្បិ ¶ គហេត្វា ឥមេសំ សង្គហំ ករិស្សាមី’’តិ. សោ តេសំ គេហាភិមុខោ អគមាសិ. សក្កោ តំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា សុជំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, មយ្ហំ អយ្យោ ឥតោ អាគច្ឆតិ, តំ ត្វំ អបស្សន្តី វិយ តុណ្ហី ហុត្វា និសីទ. ខណេនេវ វញ្ចេត្វា បិណ្ឌបាតំ ទស្សាមា’’តិ ថេរោ គន្ត្វា គេហទ្វារេ អដ្ឋាសិ. តេបិ អបស្សន្តា វិយ អត្តនោ កម្មមេវ ករោន្តា ថោកំ អាគមយិំសុ. អថ សក្កោ ‘‘គេហទ្វារេ ឋិតោ ឯកោ ថេរោ វិយ ខាយតិ, ឧបធារេហិ តាវា’’តិ អាហ. ‘‘តុម្ហេ គន្ត្វា ឧបធារេថ, សាមី’’តិ. សោ គេហា និក្ខមិត្វា ថេរំ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា ឧភោហិ ហត្ថេហិ ជណ្ណុកានិ ឱលុម្ពិត្វា និត្ថុនន្តោ ឧដ្ឋាយ ‘‘កតរត្ថេរោ នុ ខោ អយ្យោ’’តិ ថោកំ ឱសក្កិត្វា ‘‘អក្ខីនិ ¶ មេ ធូមាយន្តី’’តិ វត្វា នលាដេ ហត្ថំ ឋបេត្វា ឧទ្ធំ ឧល្លោកេត្វា ‘‘អហោ ទុក្ខំ អយ្យោ នោ មហាកស្សបត្ថេរោវ ចិរស្សំ មេ កុដិទ្វារំ អាគតោ. អត្ថិ នុ ខោ កិញ្ចិ គេហេ’’តិ អាហ. សុជា ថោកំ អាកុលា វិយ ហុត្វា ‘‘អត្ថិ, សាមី’’តិ បដិវចនំ អទាសិ. សក្កោ, ‘‘ភន្តេ, លូខំ វា បណីតំ វាតិ អចិន្តេត្វា សង្គហំ នោ ករោថា’’តិ បត្តំ គណ្ហិ. ថេរោ បត្តំ ទេន្តោ ‘‘ឥមេសំ ឯវ ទុគ្គតានំ ជរាជិណ្ណានំ មយា សង្គហោ កាតព្ពោ’’តិ ចិន្តេសិ. សោ អន្តោ បវិសិត្វា ឃដិឱទនំ នាម ឃដិតោ ឧទ្ធរិត្វា, បត្តំ បូរេត្វា, ថេរស្ស ហត្ថេ ឋបេសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អទ្ទសា ខោ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ…បេ… អទាសី’’តិ.
តត្ថ ឃដិយាតិ ភត្តឃដិតោ. ‘‘ឃដិឱទន’’ន្តិបិ បាឋោ, តស្ស ឃដិឱទនំ នាម ទេវានំ កោចិ អាហារវិសេសោតិ អត្ថំ វទន្តិ. ឧទ្ធរិត្វាតិ កុតោចិ ភាជនតោ ឧទ្ធរិត្វា. អនេកសូបោ ¶ សោ ឯវ អាហារោ បត្តេ បក្ខិបិត្វា ថេរស្ស ហត្ថេ ឋបនកាលេ កបណានំ ឧបកប្បនកលូខាហារោ វិយ បញ្ញាយិត្ថ, ហត្ថេ ឋបិតមត្តេ បន អត្តនោ ទិព្ពសភាវេនេវ អដ្ឋាសិ. អនេកសូបោតិ មុគ្គមាសាទិសូបេហិ ចេវ ខជ្ជវិកតីហិ ច អនេកវិធសូបោ. អនេកព្យញ្ជនោតិ នានាវិធឧត្តរិភង្គោ. អនេករសព្យញ្ជនោតិ អនេកេហិ សូបេហិ ចេវ ព្យញ្ជនេហិ ច មធុរាទិមូលរសានញ្ចេវ សម្ភិន្នរសានញ្ច អភិព្យញ្ជកោ, នានគ្គរសសូបព្យញ្ជនោតិ អត្ថោ.
សោ កិរ បិណ្ឌបាតោ ថេរស្ស ហត្ថេ ឋបិតកាលេ រាជគហនគរំ អត្តនោ ទិព្ពគន្ធេន អជ្ឈោត្ថរិ, តតោ ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ បុរិសោ អប្បេសក្ខោ, បិណ្ឌបាតោ អតិវិយ បណីតោ សក្កស្ស ភោជនសទិសោ. កោ នុ ខោ ឯសោ’’តិ? អថ នំ ‘‘សក្កោ’’តិ ញត្វា អាហ – ‘‘ភារិយំ តេ, កោសិយ, កម្មំ កតំ ទុគ្គតានំ សម្បត្តិំ វិលុម្បន្តេន, អជ្ជ មយ្ហំ ទានំ ទត្វា កោចិទេវ ទុគ្គតោ សេនាបតិដ្ឋានំ វា សេដ្ឋិដ្ឋានំ វា លភេយ្យា’’តិ. ‘‘កោ មយា ទុគ្គតតរោ អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘កថំ ត្វំ ទុគ្គតោ ទេវរជ្ជសិរិំ អនុភវន្តោ’’តិ? ‘‘ភន្តេ, ឯវំ នាមេតំ, មយា ¶ បន អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ កល្យាណកម្មំ កតំ, ពុទ្ធុប្បាទេ បន វត្តមានេ បុញ្ញកម្មំ កត្វា ចូឡរថទេវបុត្តោ មហារថទេវបុត្តោ អនេកវណ្ណទេវបុត្តោតិ ឥមេ តយោ ទេវបុត្តា ¶ មមាសន្នដ្ឋានេ និព្ពត្តា មហាតេជវន្តតរា. អហំ តេសុ ទេវបុត្តេសុ ‘នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមា’តិ បរិចារិកាយោ គហេត្វា អន្តរវីថិំ ឱតិណ្ណេសុ បលាយិត្វា គេហំ បវិសាមិ. តេសញ្ហិ សរីរតោ តេជោ មម សរីរំ ឱត្ថរតិ, មម សរីរតោ តេជោ តេសំ សរីរំ ន ឱត្ថរតិ. កោ មយា ទុគ្គតតរោ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ឯវំ សន្តេបិ ឥតោ បដ្ឋាយ មយ្ហំ ¶ មា ឯវំ វញ្ចេត្វា ទានមទាសី’’តិ. ‘‘វញ្ចេត្វា តុម្ហាកំ ទានេ ទិន្នេ មយ្ហំ កុសលំ អត្ថិ នត្ថី’’តិ? ‘‘អត្ថិ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘ឯវំ សន្តេ កុសលករណំ នាម មយ្ហំ ភារោ, ភន្តេ’’តិ វត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា សុជំ អាទាយ ថេរំ បទក្ខិណំ កត្វា, វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ‘‘អហោ ទានំ បរមទានំ, កស្សបេ សុប្បតិដ្ឋិត’’ន្តិ តិក្ខត្តុំ ឧទានំ ឧទានេសិ. តេន វុត្តំ ‘‘អថ ខោ អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស ឯតទហោសី’’តិអាទិ.
តត្ថ កោសិយាតិ សក្កំ ទេវានមិន្ទំ គោត្តេន អាលបតិ. បុញ្ញេន អត្ថោតិ បុញ្ញេន បយោជនំ. អត្ថីតិ វចនសេសោ. វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វាតិ បថវិតោ វេហាសំ អភិឧគ្គន្ត្វា. អាកាសេ អន្តលិក្ខេតិ អាកាសមេវ បរិយាយសទ្ទេន អន្តលិក្ខេតិ វទន្តិ. អថ វា អន្តលិក្ខសង្ខាតេ អាកាសេ ន កសិណុគ្ឃាដិមាទិអាកាសេតិ វិសេសេន្តោ វទតិ. អហោ ទានន្តិ ឯត្ថ អហោតិ អច្ឆរិយត្ថេ និបាតោ. សក្កោ ហិ ទេវានមិន្ទោ, ‘‘យស្មា និរោធា វុដ្ឋិតស្ស អយ្យស្ស មហាកស្សបត្ថេរស្ស សក្កច្ចំ សហត្ថេន ចិត្តីកត្វា អនបវិទ្ធំ កាលេន បរេសំ អនុបហច្ច, សម្មាទិដ្ឋិំ បុរក្ខត្វា ឥទមីទិសំ មយា ទិព្ពភោជនទានំ ទិន្នំ, តស្មា ខេត្តសម្បត្តិ ទេយ្យធម្មសម្បត្តិ ចិត្តសម្បត្តីតិ, តិវិធាយបិ សម្បត្តិយា សមន្នាគតត្តា សព្ពង្គសម្បន្នំ វត មយា ទានំ បវត្តិត’’ន្តិ អច្ឆរិយព្ភុតចិត្តជាតោ តទា អត្តនោ ហទយព្ភន្តរគតំ បីតិសោមនស្សំ សមុគ្គិរន្តោ ‘‘អហោ ទាន’’ន្តិ វត្វា តស្ស ទានស្ស វុត្តនយេន ឧត្តមទានភាវំ ខេត្តង្គតភាវញ្ច បកាសេន្តោ ‘‘បរមទានំ កស្សបេ សុប្បតិដ្ឋិត’’ន្តិ ឧទានំ ឧទានេសិ.
ឯវំ បន សក្កស្ស ឧទានេន្តស្ស ភគវា វិហារេ ឋិតោយេវ ទិព្ពសោតេន សទ្ទំ សុត្វា ‘‘បស្សថ, ភិក្ខវេ, សក្កំ ទេវានមិន្ទំ ឧទានំ ឧទានេត្វា អាកាសេន គច្ឆន្ត’’ន្តិ ភិក្ខូនំ វត្វា តេហិ ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, តេន កត’’ន្តិ បុដ្ឋោ ‘‘មម បុត្តស្ស កស្សបស្ស វញ្ចេត្វា ទានំ អទាសិ, តេន ច អត្តមនោ ឧទានេសី’’តិ អាហ. តេន វុត្តំ ‘‘អស្សោសិ ខោ ភគវា ទិព្ពាយ សោតធាតុយា’’តិអាទិ.
តត្ថ ¶ ¶ ¶ ទិព្ពាយ សោតធាតុយាតិ ទិព្ពសទិសត្តា ទិព្ពា. ទេវតានញ្ហិ សុចរិតកម្មនិព្ពត្តា បិត្តសេម្ហរុហិរាទីហិ អបលិពុទ្ធា ឧបក្កិលេសវិនិមុត្តតាយ ទូរេបិ អារម្មណំ គហេតុំ សមត្ថា ទិព្ពបសាទសោតធាតុ ហោតិ. អយញ្ចាបិ ភគវតោ វីរិយភាវនាពលនិព្ពត្តា ញាណមយា សោតធាតុ តាទិសា ឯវាតិ ទិព្ពសទិសត្តា ទិព្ពា. អបិ ច ទិព្ពវិហារវសេន បដិលទ្ធត្តា អត្តនា ច ទិព្ពវិហារសន្និស្សិតត្តាបិ ទិព្ពា. សវនដ្ឋេន ច សភាវធារណដ្ឋេន ច សោតធាតុ, សោតធាតុយាបិ កិច្ចករណេន សោតធាតុ វិយាតិ សោតធាតុ, តាយ ទិព្ពាយ សោតធាតុយា. វិសុទ្ធាយាតិ បរិសុទ្ធាយ និរុបក្កិលេសាយ. អតិក្កន្តមានុសិកាយាតិ មនុស្សូបចារំ អតិក្កមិត្វា សទ្ទស្សវនេន មានុសិកមំសសោតធាតុំ អតិក្កមិត្វា ឋិតាយ.
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ‘‘សម្មាបដិបត្តិយា គុណវិសេសេ បតិដ្ឋិតំ បុរិសាតិសយំ ទេវាបិ មនុស្សាបិ អាទរជាតា អតិវិយ បិហយន្តី’’តិ ឥមមត្ថំ វិទិត្វា តទត្ថទីបនំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្រ បិណ្ឌបាតិកង្គសង្ខាតំ ធុតង្គំ សមាទាយ តស្ស បរិបូរណេន បិណ្ឌបាតិកស្ស. ននុ ចាយំ គាថា អាយស្មន្តំ មហាកស្សបំ និមិត្តំ កត្វា ភាសិតា, ថេរោ ច សព្ពេសំ ធុតវាទានំ អគ្គោ តេរសធុតង្គធរោ, សោ កស្មា ឯកេនេវ ធុតង្គេន កិត្តិតោតិ? អដ្ឋុប្បត្តិវសេនាយំ និទ្ទេសោ. អថ វា ទេសនាមត្តមេតំ, ឥមិនា ទេសនាសីសេន សព្ពេបិស្ស ធុតង្គា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. អថ វា ‘‘យថាបិ ភមរោ បុប្ផ’’ន្តិ (ធ. ប. ៤៩) គាថាយ វុត្តនយេន បរមប្បិច្ឆតាយ កុលានុទ្ទយតាយ ចស្ស សព្ពំ បិណ្ឌបាតិកវត្តំ អក្ខណ្ឌេត្វា តត្ថ សាតិសយំ បដិបត្តិយា បកាសនត្ថំ ‘‘បិណ្ឌបាតិកស្សា’’តិ វុត្តំ. បិណ្ឌបាតិកស្សាតិ ច បិហយន្តីតិ បទំ អបេក្ខិត្វា សម្បទានវចនំ, តំ ឧបយោគត្ថេ ទដ្ឋព្ពំ. អត្តភរស្សាតិ ‘‘អប្បានិ ច តានិ សុលភានិ អនវជ្ជានី’’តិ (អ. និ. ៤.២៧; ឥតិវុ. ១០១) ឯវំ វុត្តេហិ អប្បានវជ្ជសុលភរូបេហិ ចតូហិ បច្ចយេហិ អត្តានមេវ ¶ ភរន្តស្ស. អនញ្ញបោសិនោតិ អាមិសសង្គណ្ហនេន អញ្ញេ សិស្សាទិកេ បោសេតុំ អនុស្សុក្កតាយ អនញ្ញបោសិនោ. បទទ្វយេនស្ស កាយបរិហារិកេន ចីវរេន កុច្ឆិបរិហារិកេន បិណ្ឌបាតេន វិចរណតោ សល្លហុកវុត្តិតំ សុភរតំ បរមញ្ច សន្តុដ្ឋិំ ¶ ទស្សេតិ. អថ វា អត្តភរស្សាតិ ឯកវចនិច្ឆាយ អត្តភាវសង្ខាតំ ឯកំយេវ ឥមំ អត្តានំ ភរតិ, ន ឥតោ បរំ អញ្ញន្តិ អត្តភរោ, តតោ ឯវ អត្តនា អញ្ញស្ស បោសេតព្ពស្ស អភាវតោ អនញ្ញបោសី, តស្ស អត្តភរស្ស អនញ្ញបោសិនោ. បទទ្វយេនបិ ខីណាសវភាវេន អាយតិំ អនាទានតំ ទស្សេតិ.
ទេវា ¶ បិហយន្តិ…បេ… សតីមតោតិ តំ អគ្គផលាធិគមេន សព្ពកិលេសទរថបរិឡាហានំ វូបសមេន បដិប្បស្សទ្ធិយា ឧបសន្តំ, សតិវេបុល្លប្បត្តិយា និច្ចកាលំ សតោការិតាយ សតិមន្តំ, តតោ ឯវ ឥដ្ឋានិដ្ឋាទីសុ តាទិលក្ខណប្បត្តំ ខីណាសវំ សក្កាទយោ ទេវា បិហយន្តិ បត្ថេន្តិ, តស្ស សីលាទិគុណវិសេសេសុ ពហុមានំ ឧប្បាទេន្តា អាទរំ ជនេន្តិ, បគេវ មនុស្សាតិ.
សត្តមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៨. បិណ្ឌបាតិកសុត្តវណ្ណនា
២៨. អដ្ឋមេ បច្ឆាភត្តន្តិ ឯកាសនិកខលុបច្ឆាភត្តិកានំ បាតោវ ភុត្តានំ អន្តោមជ្ឈន្ហិកោបិ បច្ឆាភត្តមេវ, ឥធ បន បកតិភត្តស្សេវ បច្ឆតោ បច្ឆាភត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តានន្តិ បិណ្ឌបាតតោ បដិក្កន្តានំ, បិណ្ឌបាតំ បរិយេសិត្វា ភត្តកិច្ចស្ស និដ្ឋាបនវសេន តតោ និវត្តានំ. ករេរិមណ្ឌលមាឡេតិ ឯត្ថ ករេរីតិ វរុណរុក្ខស្ស នាមំ. សោ កិរ គន្ធកុដិយា មណ្ឌបស្ស សាលាយ ច អន្តរេ ហោតិ, តេន គន្ធកុដីបិ ¶ ‘‘ករេរិកុដិកា’’តិ វុច្ចតិ, មណ្ឌបោបិ សាលាបិ ‘‘ករេរិមណ្ឌលមាឡោ’’តិ. តស្មា ករេរិរុក្ខស្ស អវិទូរេ កតេ និសីទនសាលសង្ខាតេ មណ្ឌលមាឡេ. តិណបណ្ណច្ឆទនំ អនោវស្សកំ ‘‘មណ្ឌលមាឡោ’’តិ វទន្តិ, អតិមុត្តកាទិលតាមណ្ឌបោ ‘‘មណ្ឌលមាឡោ’’តិ អបរេ.
កាលេន កាលន្តិ កាលេ កាលេ អន្តរន្តរា, តស្មិំ តស្មិំ សមយេតិ អត្ថោ. មនាបិកេតិ មនវឌ្ឍកេ, បិយរូបេ ឥដ្ឋេតិ អត្ថោ. ឥដ្ឋានិដ្ឋភាវោ ច បុគ្គលវសេន ច ទ្វារវសេន ច គហេតព្ពោ. ឯកច្ចស្ស ហិ ឥដ្ឋាភិមតោ ឯកច្ចស្ស អនិដ្ឋោ ហោតិ, ឯកច្ចស្ស អនិដ្ឋាភិមតោ ឯកច្ចស្ស ឥដ្ឋោ ¶ . តថា ឯកស្ស ទ្វារស្ស ឥដ្ឋោ អញ្ញស្ស អនិដ្ឋោ. វិបាកវសេន បនេត្ថ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. កុសលវិបាកោ ហិ ឯកន្តេន ឥដ្ឋោ, អកុសលវិបាកោ អនិដ្ឋោ ឯវាតិ. ចក្ខុនា រូបេ បស្សិតុន្តិ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ ឧបាសកេហិ គេហំ បវេសេត្វា បូជាសក្ការករណត្ថំ ឧបនីតេសុ អាសនវិតានាទីសុ នានាវិរាគសមុជ្ជលវណ្ណសង្ខាតេ រជនីយេ អញ្ញេ ច សវិញ្ញាណករូបេ ចក្ខុទ្វារិកវិញ្ញាណេហិ បស្សិតុំ. សទ្ទេតិ តថេវ ឥស្សរជនានំ គេហំ បវិដ្ឋោ តេសំ បយុត្តេ គីតវាទិតសទ្ទេ សោតុំ. គន្ធេតិ តថា តេហិ បូជាសក្ការវសេន ឧបនីតេ បុប្ផធូមាទិគន្ធេ ឃាយិតុំ. រសេតិ តេហិ ទិន្នាហារបរិភោគេ នានគ្គរសេ សាយិតុំ. ផោដ្ឋព្ពេតិ មហគ្ឃបច្ចត្ថរណេសុ ¶ អាសនេសុ និសិន្នកាលេ សុខសម្ផស្សេ ផោដ្ឋព្ពេ ផុសិតុំ. ឯវញ្ច បញ្ចទ្វារិកឥដ្ឋារម្មណប្បដិលាភំ កិត្តេត្វា ឥទានិ មនោទ្វារិកឥដ្ឋារម្មណប្បដិលាភំ ទស្សេតុំ ‘‘សក្កតោ’’តិអាទិ វុត្តំ. តំ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថមេវ.
កិំ បន អបិណ្ឌបាតិកានំ អយំ នយោ ន លព្ភតីតិ? លព្ភតិ. តេសម្បិ ហិ និមន្តនសលាកភត្តាទិអត្ថំ គាមំ គតកាលេ ឧឡារវិភវា ឧបាសកា តថា សក្ការសម្មានំ ករោន្តិយេវ, តំ បន អនិយតំ. បិណ្ឌបាតិកានំ បន តទា និច្ចមេវ តត្ថ បូជាសក្ការំ ករិយមានំ ទិស្វា, សក្ការគរុតាយ អនិស្សរណមគ្គេ ឋត្វា, អយោនិសោមនសិការវសេន តេ ភិក្ខូ ឯវមាហំសុ. តេនេវាហ – ‘‘ហន្ទាវុសោ, មយម្បិ បិណ្ឌបាតិកា ហោមា’’តិអាទិ.
តត្ថ ហន្ទាតិ វោស្សគ្គត្ថេ និបាតោ. លច្ឆាមាតិ លភិស្សាម. តេនុបសង្កមីតិ តត្ថ សុរភិគន្ធកុដិយំ និសិន្នោ តេសំ តំ កថាសល្លាបំ សុត្វា ¶ ‘‘ឥមេ ភិក្ខូ មាទិសស្ស នាម ពុទ្ធស្ស សាសនេ បព្ពជិត្វា មយា សទ្ធិំ ឯកវិហារេ វសន្តាបិ ឯវំ អយោនិសោមនសិការវសេន កថំ បវត្តេន្តិ, សល្លេខេ ន វត្តន្តិ, ហន្ទ តេ តតោ និវារេត្វា សល្លេខវិហារេ និយោជេស្សាមី’’តិ មណ្ឌលមាឡំ ឧបសង្កមិ. សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ.
ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ ‘‘អប្បិច្ឆតាសន្តុដ្ឋិតាសល្លេខានំ វសេន កិលេសេ ធុនិតុំ តណ្ហំ វិសោសេតុំ បដិបន្នោតិ បិណ្ឌបាតិកស្ស សតោ ទេវា បិហយន្តិ, តស្ស បដិបត្តិយា អាទរជាតា បិយាយន្តិ, ន ឥតោ អញ្ញថា’’តិ ឥមមត្ថំ វិទិត្វា តទត្ថទីបនំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ ¶ នោ ចេ សទ្ទសិលោកនិស្សិតោតិ ‘‘អហោ អយ្យោ អប្បិច្ឆោ សន្តុដ្ឋោ បរមសល្លេខវុត្តី’’តិអាទិនា បរេហិ កិត្តិតព្ពសទ្ទសង្ខាតំ សិលោកំ. តណ្ហាយ និស្សិតោ ន ហោតិ ចេតិ អត្ថោ. សទ្ទោ វា សម្មុខា វណ្ណភណនថុតិឃោសោ, សិលោកោ បរម្មុខភូតា បសំសា បត្ថដយសតា វា. សេសំ អនន្តរសុត្តេ វុត្តនយមេវ.
អដ្ឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៩. សិប្បសុត្តវណ្ណនា
២៩. នវមេ ¶ កោ នុ ខោ, អាវុសោ, សិប្បំ ជានាតីតិ, អាវុសោ, អម្ហេសុ ឥធ សន្និបតិតេសុ កោ នុ ជីវិតនិមិត្តំ សិក្ខិតព្ពដ្ឋេន ‘‘សិប្ប’’ន្តិ លទ្ធនាមំ យំកិញ្ចិ អាជីវំ វិជានាតិ? កោ កិំ សិប្បំ សិក្ខីតិ កោ ទីឃរត្តំ សិប្បាចរិយកុលំ បយិរុបាសិត្វា អាគមតោ បយោគតោ ច ហត្ថិសិប្បាទីសុ កិំ សិប្បំ សិក្ខិ? កតរំ សិប្បំ សិប្បានំ អគ្គន្តិ សព្ពសិប្បានំ អគារយ្ហតាយ មហប្ផលតាយ អកិច្ឆសិទ្ធិយា ច កតរំ សិប្បំ អគ្គំ ឧត្តមំ? យំ និស្សាយ សុខេន សក្កា ជីវិតុន្តិ អធិប្បាយោ. តត្ថេកច្ចេតិ តេសុ ភិក្ខូសុ ឯកច្ចេ ភិក្ខូ. យេ ហត្ថាចរិយកុលា បព្ពជិតា តេ. ឯវមាហំសូតិ តេ ឯវំ ភណិំសុ. ឥតោ បរម្បិ ‘‘ឯកច្ចេ’’តិ វុត្តដ្ឋានេ ឯសេវ នយោ. ហត្ថិសិប្បន្តិ ¶ យំ ហត្ថីនំ បរិគ្គណ្ហនទមនសារណរោគតិកិច្ឆាទិភេទំ កត្តព្ពំ, តំ ឧទ្ទិស្ស បវត្តំ សព្ពម្បិ សិប្បំ ឥធ ‘‘ហត្ថិសិប្ប’’ន្តិ អធិប្បេតំ. អស្សសិប្បន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. រថសិប្បំ បន រថយោគ្គានំ ទមនសារណាទិវិធានវសេន ចេវ រថស្ស ករណវសេន ច វេទិតព្ពំ. ធនុសិប្បន្តិ ឥស្សាសសិប្បំ, យោ ធនុព្ពេធោតិ វុច្ចតិ. ថរុសិប្បន្តិ សេសអាវុធសិប្បំ. មុទ្ទាសិប្បន្តិ ហត្ថមុទ្ទាយ គណនសិប្បំ. គណនសិប្បន្តិ អច្ឆិទ្ទកគណនសិប្បំ. សង្ខានសិប្បន្តិ សង្កលនបដុប្បាទនាទិវសេន បិណ្ឌគណនសិប្បំ. តំ យស្ស បគុណំ ហោតិ, សោ រុក្ខម្បិ ទិស្វា ‘‘ឯត្តកានិ ឯត្ថ បណ្ណានី’’តិ គណិតុំ ជានាតិ. លេខាសិប្បន្តិ នានាការេហិ អក្ខរលិខនសិប្បំ, លិបិញាណំ វា. កាវេយ្យសិប្បន្តិ អត្តនោ ចិន្តាវសេន វា បរតោ បដិលទ្ធសុតវសេន វា, ‘‘ឥមស្ស អយមត្ថោ, ឯវំ នំ យោជេស្សាមី’’តិ ឯវំ អត្ថវសេន វា, កិញ្ចិទេវ កព្ពំ ទិស្វា, ‘‘តប្បដិភាគំ កព្ពំ ករិស្សាមី’’តិ ¶ ឋានុប្បត្តិកបដិភានវសេន វា ចិន្តាកវិអាទីនំ ចតុន្នំ កវីនំ កព្ពករណសិប្បំ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –
‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, កវី – ចិន្តាកវិ, សុតកវិ, អត្ថកវិ, បដិភានកវី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣១).
លោកាយតសិប្បន្តិ ‘‘កាកោ សេតោ អដ្ឋីនំ សេតត្តា, ពលាកា រត្តា លោហិតស្ស រត្តត្តា’’តិ ឯវមាទិនយប្បវត្តំ បរលោកនិព្ពានានំ បដិសេធកំ វិតណ្ឌសត្ថសិប្បំ. ខត្តវិជ្ជាសិប្បន្តិ អព្ភេយ្យមាសុរក្ខាទិនីតិសត្ថសិប្បំ. ឥមានិ កិរ ទ្វាទស មហាសិប្បានិ នាម. តេនេវាហ តត្ថ តត្ថ ‘‘សិប្បានំ អគ្គ’’ន្តិ.
ឯតមត្ថំ ¶ វិទិត្វាតិ ឯតំ សព្ពសិប្បាយតនានំ ជីវិកត្ថតាយ វដ្ដទុក្ខតោ អនិស្សរណភាវំ ¶ , សីលាទីនំយេវ បន សុបរិសុទ្ធានំ និស្សរណភាវំ, តំ សមង្គិនោយេវ ច ភិក្ខុភាវំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា តទត្ថវិភាវនំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ អសិប្បជីវីតិ ចតុន្នំ តណ្ហុប្បាទានំ សមុច្ឆេទវិក្ខម្ភនេន បច្ចយាសាយ វិសោសិតត្តា យំកិញ្ចិ សិប្បំ ឧបនិស្សាយ ជីវិកំ ន កប្បេតីតិ អសិប្បជីវី, ឯតេន អាជីវបារិសុទ្ធិសីលំ ទស្សេតិ. លហូតិ អប្បកិច្ចតាយ សល្លហុកវុត្តិតាយ ច លហុ អពហុលសម្ភារោ, ឯតេន ចតុបច្ចយសន្តោសសិទ្ធំ សុភរតំ ទស្សេតិ. អត្ថកាមោតិ សទេវកស្ស លោកស្ស អត្ថមេវ កាមេតីតិ អត្ថកាមោ, ឯតេន សត្តានំ អនត្ថបរិវជ្ជនស្ស បកាសិតត្តា បាតិមោក្ខសំវរសីលំ ទស្សេតិ បាណាតិបាតាទិអនត្ថវិរមណបរិទីបនតោ. យតិន្ទ្រិយោតិ ចក្ខាទីនំ ឆន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ អភិជ្ឈាទ្យប្បវត្តិតោ សំយមេន យតិន្ទ្រិយោ, ឯតេន ឥន្ទ្រិយសំវរសីលំ វុត្តំ. សព្ពធិ វិប្បមុត្តោតិ ឯវំ សុបរិសុទ្ធសីលោ ចតុបច្ចយសន្តោសេ អវដ្ឋិតោ សប្បច្ចយំ នាមរូបំ បរិគ្គហេត្វា អនិច្ចាទិវសេន សង្ខារេ សម្មសន្តោ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា តតោ បរំ បដិបាដិយា បវត្តិតេហិ ចតូហិ អរិយមគ្គេហិ សំយោជនានំ បហីនត្តា សព្ពធិ សព្ពត្ថ ភវាទីសុ វិប្បមុត្តោ.
អនោកសារី ¶ អមមោ និរាសោតិ តថា សព្ពធិ វិប្បមុត្តត្តា ឯវ ឱកសង្ខាតេសុ ឆសុបិ អាយតនេសុ តណ្ហាភិសរណស្ស អភាវេន អនោកសារី, រូបាទីសុ កត្ថចិ មមង្ការាភាវតោ អមមោ, សព្ពេន សព្ពំ អនាសីសនតោ និរាសោ. ហិត្វា មានំ ឯកចរោ ស ភិក្ខូតិ ឯវំភូតោ ច សោ អរហត្តមគ្គប្បត្តិសមកាលមេវ អនវសេសំ មានំ ហិត្វា បជហិត្វា ឥមេ ភិក្ខូ វិយ គណសង្គណិកំ អកត្វា បវិវេកកាមតាយ តណ្ហាសហាយវិរហេន ច សព្ពិរិយាបថេសុ ឯកចរោ, សោ សព្ពសោ ភិន្នកិលេសត្តា បរមត្ថតោ ភិក្ខុ នាម. ឯត្ថ ច ‘‘អសិប្បជីវី’’តិអាទិនា លោកិយគុណា កថិតា, ‘‘សព្ពធិ វិប្បមុត្តោ’’តិអាទិនា លោកុត្តរគុណា កថិតា. តត្ថ អសិប្បជីវីតិអាទិ ‘‘វិភវេ ឋិតស្សេវ អយំ ធម្មោ, ន សិប្បំ និស្សាយ មិច្ឆាជីវេន ជីវិកំ កប្បេន្តស្ស, តស្មា សិប្បេសុ សារគ្គហណំ វិស្សជ្ជេត្វា អធិសីលាទីសុយេវ តុម្ហេហិ សិក្ខិតព្ព’’ន្តិ ទស្សេតិ.
នវមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១០. លោកសុត្តវណ្ណនា
៣០. ទសមេ ¶ ¶ ពុទ្ធចក្ខុនាតិ ឯត្ថ អាសយានុសយញាណំ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណញ្ច ពុទ្ធចក្ខុ នាម. យថាហ –
‘‘អទ្ទសា ខោ ភគវា ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ សត្តេ អប្បរជក្ខេ មហារជក្ខេ តិក្ខិន្ទ្រិយេ មុទិន្ទ្រិយេ’’តិអាទិ (ម. និ. ១.២៨៣; ២.៣៣៩).
លោកន្តិ តយោ លោកា – ឱកាសលោកោ, សង្ខារលោកោ, សត្តលោកោតិ. តត្ថ –
‘‘យាវតា ចន្ទិមសូរិយា បរិហរន្តិ,
ទិសា ភន្តិ វិរោចនា;
តាវ សហស្សធា លោកោ,
ឯត្ថ តេ វត្តតី វសោ’’តិ. –
អាទីសុ (ម. និ. ១.៥០៣) ឱកាសលោកោ. ‘‘ឯកោ លោកោ – សព្ពេ សត្តា អាហារដ្ឋិតិកា, ទ្វេ លោកា – នាមញ្ច រូបញ្ច, តយោ លោកា – តិស្សោ វេទនា ¶ , ចត្តារោ លោកា – ចត្តារោ អាហារា, បញ្ច លោកា – បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា, ឆ លោកា – ឆ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានិ, សត្ត លោកា – សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ, អដ្ឋ លោកា – អដ្ឋ លោកធម្មា, នវ លោកា – នវ សត្តាវាសា, ទស លោកា – ទសាយតនានិ, ទ្វាទស លោកា – ទ្វាទសាយតនានិ, អដ្ឋារស លោកា – អដ្ឋារស ធាតុយោ’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ១.១១២) សង្ខារលោកោ. ‘‘សស្សតោ លោកោ, អសស្សតោ លោកោ’’តិអាទីសុ សត្តលោកោ វុត្តោ. ឥធាបិ សត្តលោកោ វេទិតព្ពោ.
តត្ថ លោកីយតិ វិចិត្តាការតោ ទិស្សតីតិ ចក្កវាឡសង្ខាតោ លោកោ ឱកាសលោកោ, សង្ខារោ លុជ្ជតិ បលុជ្ជតីតិ លោកោ, លោកីយតិ ឯត្ថ បុញ្ញបាបំ តព្ពិបាកោ ចាតិ សត្តលោកោ. តេសុ ភគវា មហាករុណាយ អនុកម្បមានោ សំសារទុក្ខតោ មោចេតុកាមោ សត្តលោកំ ឱលោកេសិ. កតមស្ស បន សត្តាហស្ស អច្ចយេន ឱលោកេសិ? បឋមស្ស សត្តាហស្ស. ភគវា ហិ បល្លង្កសត្តាហស្ស បរិយោសានេ បច្ឆិមយាមាវសានេ ‘‘យទា ហវេ បាតុភវន្តិ ធម្មា…បេ… សូរិយោវ ឱភាសយមន្តលិក្ខ’’ន្តិ (ឧទា. ១-៣; កថា. ៣២១; មហាវ. ១-៣) ឥមំ អរិយមគ្គានុភាវទីបកំ ¶ ឧទានំ ឧទានេត្វា, ‘‘អហំ តាវ ឯវំ សុទុត្តរំ សំសារមហោឃំ ឥមាយ ធម្មនាវាយ សមុត្តរិត្វា និព្ពានបារេ ឋិតោ, ហន្ទ ទានិ លោកម្បិ តារេស្សាមិ, កីទិសោ នុ ខោ លោកោ’’តិ លោកំ វោលោកេសិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ ភគវា ¶ តស្ស សត្តាហស្ស អច្ចយេន តម្ហា សមាធិម្ហា វុដ្ឋហិត្វា ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេសី’’តិ.
តត្ថ វោលោកេសីតិ វិវិធេហិ អាការេហិ បស្សិ, ហត្ថតលេ ឋបិតអាមលកំ វិយ អត្តនោ ញាណេន បច្ចក្ខំ អកាសិ. អនេកេហិ សន្តាបេហីតិអាទិ វោលោកិតាការទស្សនំ. អនេកេហិ សន្តាបេហីតិ អនេកេហិ ទុក្ខេហិ. ទុក្ខញ្ហិ សន្តាបនបីឡនដ្ឋេន សន្តាបោតិ វុច្ចតិ. យថាហ – ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ សង្ខតដ្ឋោ សន្តាបដ្ឋោ វិបរិណាមដ្ឋោ’’តិ (បដិ. ម. ១.១៧). តញ្ច ទុក្ខទុក្ខាទិវសេន ចេវ ជាតិអាទិវសេន ច អនេកប្បការំ. តេន វុត្តំ ‘‘អនេកេហិ សន្តាបេហី’’តិ. អនេកេហិ ទុក្ខេហិ សន្តប្បមានេ បីឡិយមានេ ពាធិយមានេ. បរិឡាហេហីតិ បរិទាហេហិ. បរិឌយ្ហមានេតិ ឥន្ធនំ វិយ អគ្គិនា សមន្តតោ ឌយ្ហមានេ. រាគជេហីតិ រាគសម្ភូតេហិ ¶ . ឯស នយោ សេសេសុបិ. រាគាទយោ ហិ យស្មិំ សន្តានេ ឧប្បជ្ជន្តិ, តំ និទ្ទហន្តា វិយ វិពាធេន្តិ, តេន វុត្តំ – ‘‘តយោមេ, ភិក្ខវេ, អគ្គី – រាគគ្គិ, ទោសគ្គិ, មោហគ្គី’’តិ (ឥតិវុ. ៩៣). យតោ តេ ចិត្តំ កាយញ្ច កិលេសេន្តីតិ កិលេសាតិ វុច្ចន្តិ. ឯត្ថ ច បរិឌយ្ហមានេតិ ឯតេន ភគវា រាគាទិកិលេសានំ បវត្តិទុក្ខតំ, តេន ច សត្តានំ អភិភូតតំ ទស្សេតិ. សន្តប្បមានេតិ ឥមិនា បន តេសំ កាលន្តរទុក្ខតំ, តេន និរន្តរោបទ្ទវតញ្ច ទស្សេតិ.
ភគវា ហិ ពោធិរុក្ខមូលេ អបរាជិតបល្លង្កេ និសិន្នោ បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរិត្វា មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធេត្វា បច្ឆិមយាមេ បដិច្ចសមុប្បាទេ ញាណំ ឱតារេត្វា កិលេសមូលកំ វដ្ដទុក្ខំ អភិញ្ញាយ សង្ខារេ បរិគ្គហេត្វា សម្មសន្តោ អនុក្កមេន វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរិយមគ្គាធិគមេន សយំ វិគតវិទ្ធស្តកិលេសោ អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា បច្ចវេក្ខណានន្តរំ អនវសេសានំ កិលេសានំ បហីនត្តា អត្តនោ វដ្ដទុក្ខស្ស បរិក្ខីណភាវទីបកំ សព្ពពុទ្ធានំ អវិជហិតំ ‘‘អនេកជាតិសំសារ’’ន្តិ (ធ. ប. ១៥៣) ឧទានំ ឧទានេត្វា តេនេវ បល្លង្កេន សត្តាហំ វិមុត្តិសុខបដិសំវេទី និសិន្នោ សត្តមាយ រត្តិយា តីសុ យាមេសុ វុត្តនយេន តីណិ ឧទានានិ ឧទានេត្វា តតិយឧទានានន្តរំ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ ‘‘សកលមិទំ សត្តានំ វដ្ដទុក្ខំ កិលេសមូលកំ, កិលេសា នាមេតេ បវត្តិទុក្ខា អាយតិម្បិ ទុក្ខហេតុភូតា, តេហិ ¶ ឥមេ សត្តា សន្តប្បន្តិ បរិឌយ្ហន្តិ ចា’’តិ បស្សិ. តេន វុត្តំ ‘‘អទ្ទសា ខោ ភគវា…បេ… មោហជេហិបី’’តិ.
ឯតមត្ថំ ¶ វិទិត្វាតិ ឯតំ លោកស្ស យថាវុត្តសន្តាបបរិឡាហេហិ អភិភុយ្យមានតំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ សព្ពសន្តាបបរិឡាហតោ បរិនិព្ពានវិភាវនំ មហាឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ អយំ លោកោ សន្តាបជាតោតិ អយំ សព្ពោបិ លោកោ ជរារោគមរណេហិ ចេវ នានាវិធព្យសនេហិ ច កិលេសបរិយុដ្ឋានេហិ ច ជាតសន្តាបោ, ឧប្បន្នកាយិកចេតសិកទុក្ខាភិភវោតិ អត្ថោ. ផស្សបរេតោតិ តតោ ឯវ អនេកេហិ ទុក្ខសម្ផស្សេហិ បរិហតោ ឧបទ្ទុតោ. អថ វា ផស្សបរេតោតិ សុខាទិសង្ខាតានំ តិស្សន្នំ ទុក្ខតានំ បច្ចយភូតេហិ ឆហិ ផស្សេហិ អភិភូតោ, តតោ តតោ ទ្វារតោ តស្មិំ ¶ តស្មិំ អារម្មណេ បវត្តិវសេន ឧបស្សដ្ឋោ. រោគំ វទតិ អត្តតោតិ ផស្សបច្ចយា ឧប្បជ្ជមានំ វេទនាសង្ខាតំ រោគំ ទុក្ខំ, ខន្ធបញ្ចកមេវ វា យថាភូតំ អជានន្តោ ‘‘អហ’’ន្តិ សញ្ញាយ ទិដ្ឋិគាហវសេន ‘‘អហំ សុខិតោ ទុក្ខិតោ’’តិ អត្តតោ វទតិ. ‘‘អត្តនោ’’តិបិ បឋន្តិ. តស្សត្ថោ – យ្វាយំ លោកោ កេនចិ ទុក្ខធម្មេន ផុដ្ឋោ អភាវិតត្តតាយ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘អហោ ទុក្ខំ, ឦទិសំ ទុក្ខំ មយ្ហំ អត្តនោបិ មា ហោតូ’’តិអាទិនា វិប្បលបន្តោ កេវលំ អត្តនោ រោគំ វទតិ, តស្ស បន បហានាយ ន បដិបជ្ជតីតិ អធិប្បាយោ. អថ វា តំ យថាវុត្តំ ទុក្ខំ យថាភូតំ អជានន្តោ តណ្ហាគាហវសេន ‘‘មម’’ន្តិ សញ្ញាយ អត្តតោ វទតិ, ‘‘មម ឥទ’’ន្តិ វាចំ និច្ឆារេតិ.
យេន យេន ហិ មញ្ញតីតិ ឯវមិមំ រោគភូតំ ខន្ធបញ្ចកំ អត្តតោ អត្តនោ វា វទន្តោ លោកោ យេន យេន រូបវេទនាទិនា ការណភូតេន, យេន វា សស្សតាទិនា បការេន ទិដ្ឋិមានតណ្ហាមញ្ញនាហិ មញ្ញតិ. តតោ តំ ហោតិ អញ្ញថាតិ ¶ តតោ អត្តនា បរិកប្បិតាការតោ តំ មញ្ញនាយ វត្ថុភូតំ ខន្ធបញ្ចកំ អញ្ញថា អនត្តានត្តនិយមេវ ហោតិ. វសេ វត្តេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ អហង្ការមមង្ការត្តំ ន និប្ផាទេតីតិ អត្ថោ. អថ វា តតោតិ តស្មា មញ្ញនាមត្តភាវតោ តំ ខន្ធបញ្ចកំ និច្ចាទិវសេន មញ្ញិតំ អញ្ញថា អនិច្ចាទិសភាវមេវ ហោតិ. ន ហិ មញ្ញនា ភាវញ្ញថត្តំ វា លក្ខណញ្ញថត្តំ វា កាតុំ សក្កោតិ.
អញ្ញថាភាវី ភវសត្តោតិ អសម្ភវេ វឌ្ឍិយំ ហិតសុខេ សត្តោ លគ្គោ សត្តលោកោ មញ្ញនាយ យថារុចិ ចិន្តិយមានោបិ វិបរីតប្បដិបត្តិយា តតោ អញ្ញថាភាវី អហិតទុក្ខភាវី វិឃាតំយេវ បាបុណាតិ. ភវមេវាភិនន្ទតីតិ ឯវំ សន្តេបិ តំ មញ្ញនាបរិកប្បិតំ អវិជ្ជមានំ ភវំ វឌ្ឍិំ អភិនន្ទតិ ឯវ អភិកង្ខតិ ឯវ. អថ វា អញ្ញថាភាវីតិ ‘‘និច្ចោ មេ អត្តា’’តិអាទិនា មញ្ញនាយ បរិកប្បិតាការតោ សយំ អញ្ញថាភាវី សមានោ អនិច្ចោ អធុវោតិ ¶ អត្ថោ. ភវសត្តោតិ កាមាទិភវេសុ ភវតណ្ហាយ សត្តោ លគ្គោ គធិតោ. ភវមេវាភិនន្ទតីតិ អនិច្ចាទិសភាវំ ភវមេវ និច្ចាទិវសេន បរាមសិត្វា, តត្ថ វា អធិមុត្តិសញ្ញំ តណ្ហាទិដ្ឋាភិនន្ទនាហិ អភិនន្ទតិ, ន តត្ថ និព្ពិន្ទតិ ¶ . យទភិនន្ទតិ តំ ភយន្តិ យំ វឌ្ឍិសង្ខាតំ ភវំ កាមាទិភវំ វា អភិនន្ទតិ, តំ អនិច្ចាទិវិបរិណាមសភាវត្តា អនេកព្យសនានុពន្ធត្តា ច ភវហេតុភាវតោ អតិវិយ ភយានកដ្ឋេន ភយំ. យស្ស ភាយតីតិ យតោ ជរាមរណាទិតោ ភាយតិ, តំ ជរាមរណាទិ ទុក្ខាធិដ្ឋានភាវតោ ទុក្ខទុក្ខភាវតោ ច ទុក្ខំ. អថ វា យស្ស ភាយតីតិ ភវាភិនន្ទនេន យស្ស វិភវស្ស ភាយតិ ¶ , សោ ឧច្ឆេទសង្ខាតោ វិភវោ, តតោ ភាយនញ្ច ទុក្ខវត្ថុភាវតោ ជាតិអាទិទុក្ខស្ស អនតិវត្តនតោ ច ទុក្ខំ ទុក្ខសភាវមេវាតិ អត្ថោ. អថ វា យស្ស ភាយតិ តំ ទុក្ខន្តិ យស្ស អនិច្ចាទិកស្ស ភាយតិ តំ និស្សរណំ អជានន្តោ, តំ ភយំ តស្ស ទុក្ខំ ហោតិ, ទុក្ខំ អាវហតីតិ អត្ថោ.
ឯត្តកេន វដ្ដំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិវដ្ដំ ទស្សេតុំ, ‘‘ភវវិប្បហានាយ ខោ បនិទំ ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតី’’តិ អាហ. តត្ថ ភវវិប្បហានាយាតិ កាមាទិភវស្ស បជហនត្ថាយ. ខោតិ អវធារណេ, បនាតិ បទបូរណេ និបាតោ. ឥទន្តិ អាសន្នបច្ចក្ខវចនំ. ព្រហ្មចរិយន្តិ មគ្គព្រហ្មចរិយំ. វុស្សតីតិ បូរេស្សតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឯកន្តេនេវ កាមាទិភវស្ស សមុទយប្បហានេន អនវសេសបជហនត្ថាយ ឥទំ មយា សតសហស្សកប្បាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ អតិទុក្ករានិ អាចរិត្វា បារមិយោ បូរេត្វា ពោធិមណ្ឌេ តិណ្ណំ មារានំ មត្ថកំ មទ្ទិត្វា អធិគតំ សីលាទិក្ខន្ធត្តយសង្គហំ អដ្ឋង្គិកមគ្គព្រហ្មចរិយំ ចរិយតិ ភាវិយតីតិ.
ឯវំ អរិយមគ្គស្ស ឯកំសេនេវ និយ្យានិកភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អញ្ញមគ្គស្ស តទភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘យេ ហិ កេចី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យេតិ អនិយមនិទ្ទេសោ. ហីតិ និបាតមត្តំ. កេចីតិ ឯកច្ចេ. បទទ្វយេនាបិ តថាវាទិនោ ទិដ្ឋិគតិកេ អនិយមតោ បរិយាទិយតិ. សមណាតិ បព្ពជ្ជូបគមនមត្តេន សមណា, ន សមិតបាបា. ព្រាហ្មណាតិ ជាតិមត្តេន ព្រាហ្មណា, ន ពាហិតបាបា. វាសទ្ទោ វិកប្បត្ថោ. ភវេន ភវស្ស វិប្បមោក្ខមាហំសូតិ ឯកច្ចេ កាមភវេន រូបភវេន វា សព្ពភវតោ វិមុត្តិំ សំសារសុទ្ធិំ កថយិំសុ.
កេ បនេវំ វទន្តីតិ? ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទិនោ តេសុ ហិ កេចិ ‘‘ឧឡារេហិ បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមប្បិតោ អត្តា ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បរមំ និព្ពុតិំ បត្តោ ¶ ហោតី’’តិ វទន្តិ. កេចិ ‘‘រូបាវចរជ្ឈានេសុ បឋមជ្ឈានសមង្គី…បេ… កេចិ ‘‘ទុតិយតតិយចតុត្ថជ្ឈានសមង្គី អត្តា ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បរមំ និព្ពុតិំ បត្តោ ហោតី’’តិ វទន្តិ. យថាហ –
‘‘ឥធ ¶ , ភិក្ខវេ, ឯកច្ចោ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឯវំវាទី ហោតិ ឯវំទិដ្ឋិ ‘យតោ ខោ ភោ អយំ អត្តា បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមប្បិតោ’’’តិ ¶ (ទី. និ. ១.៩៤) វិត្ថារោ.
តេ បន យស្មា យាវទត្ថំ បីតត្តា សុហិតាយ ជលូកាយ វិយ រុហិរបិបាសា កាមាទិសុខេហិ សមប្បិតស្ស តស្ស អត្តនោ កាមេសនាទយោ ន ភវិស្សន្តិ, តទភាវេ ច ភវស្ស អភាវោយេវ, យស្មិំ យស្មិញ្ច ភវេ ឋិតស្ស អយំ នយោ លព្ភតិ, តេន តេន ភវេន សព្ពភវតោ វិមុត្តិ ហោតីតិ វទន្តិ, តស្មា ‘‘ភវេន ភវស្ស វិប្បមោក្ខមាហំសូ’’តិ វុត្តា. យេសញ្ច ‘‘ឯត្តកំ នាម កាលំ សំសរិត្វា ពាលា ច បណ្ឌិតា ច បរិយោសានភវេ ឋត្វា សំសារតោ វិមុច្ចន្តី’’តិ លទ្ធិ, តេបិ ភវេន ភវស្ស វិប្បមោក្ខំ វទន្តិ នាម. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘ចុល្លាសីតិ មហាកប្បិនោ សតសហស្សានិ យានិ ពាលេ ច បណ្ឌិតេ ច សន្ធាវិត្វា សំសរិត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សន្តី’’តិ (ទី. និ. ១.១៦៨).
អថ វា ភវេនាតិ ភវទិដ្ឋិយា. ភវតិ សស្សតំ តិដ្ឋតីតិ បវត្តនតោ សស្សតទិដ្ឋិ ភវទិដ្ឋីតិ វុច្ចតិ, ភវទិដ្ឋិ ឯវេត្ថ ឧត្តរបទលោបេន ភវតណ្ហាតិអាទីសុ វិយ ភវោតិ វុត្តោ. ភវទិដ្ឋិវសេន ច ឯកច្ចេ ភវវិសេសំយេវ កិលេសានំ វូបសន្តវុត្តិយា អាយុនោ ច ទីឃាវាសតាយ និច្ចាទិសភាវំ ភវវិមោក្ខំ មញ្ញន្តិ, សេយ្យថាបិ ពកោ ព្រហ្មា ‘‘ឥទំ និច្ចំ, ឥទំ ធុវំ, ឥទំ សស្សតំ, ឥទំ អវិបរិណាមធម្ម’’ន្តិ (ម. និ. ១.៥០១) អវោច. តេសមេវំ វិបរីតគាហីនំ អនិស្សរណេ និស្សរណទិដ្ឋីនំ កុតោ ភវវិមោក្ខោ. តេនាហ ភគវា – ‘‘សព្ពេ តេ ‘អវិប្បមុត្តា ភវស្មា’តិ វទាមី’’តិ.
វិភវេនាតិ ឧច្ឆេទេន. ភវស្ស និស្សរណមាហំសូតិ សព្ពភវតោ និគ្គមនំ និក្ខន្តិំ សំសារសុទ្ធិំ វទិំសុ. តេ ហិ ‘‘ភវេន ភវស្ស វិប្បមោក្ខោ’’តិ វទន្តានំ វាទំ អននុជានន្តា ភវូបច្ឆេទេន និស្សរណំ បដិជានិំសុ. វិភវេនាតិ វា ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយា. វិភវតិ វិនស្សតិ ឧច្ឆិជ្ជតិ អត្តា ច លោកោ ¶ ចាតិ បវត្តនតោ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ វុត្តនយេន ‘‘វិភវោ’’តិ ¶ វុច្ចតិ. ឧច្ឆេទទិដ្ឋិវសេន ហិ សត្តា អធិមុច្ចិត្វា តត្ថ តត្ថ ឧប្បន្នា ឧច្ឆិជ្ជន្តិ, សា ឯវ សំសារសុទ្ធីតិ ឧច្ឆេទវាទិនោ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘យតោ ខោ ភោ អយំ អត្តា រូបី ចាតុមហាភូតិកោ…បេ… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ ¶ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, ឯត្តាវតា ខោ ភោ អយំ អត្តា សម្មា សមុច្ឆិន្នោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ១.៨៥).
តថា –
‘‘នត្ថិ, មហារាជ, ទិន្នំ, នត្ថិ យិដ្ឋំ នត្ថិ ហុតំ…បេ… ពាលេ ច បណ្ឌិតេ ច កាយស្ស ភេទា ឧច្ឆិជ្ជន្តិ វិនស្សន្តិ ន ហោន្តិ បរំ មរណា’’តិ ច (ទី. និ. ១.១៧១).
តេសម្បិ ឯវំ វិបរីតគាហីនំ កុតោ ភវនិស្សរណំ. តេនាហ ភគវា – ‘‘សព្ពេ តេ ‘អនិស្សដា ភវស្មា’តិ វទាមី’’តិ. ន ហិ អរិយមគ្គភាវនាយ អនវសេសកិលេសំ អសមុគ្ឃាតេត្វា កទាចិបិ ភវតោ និស្សរណវិមុត្តិ សម្ភវតិ. តថា ហិ តេសំ សមណព្រាហ្មណានំ យថាភូតាវពោធាភាវតោ ‘‘អត្ថិ នត្ថី’’តិ អន្តទ្វយនិបតិតានំ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន សម្បរិតសិតវិប្ផន្ទិតមត្តំ, យតោ តេ ទិដ្ឋិគតិកា បវត្តិហេតូសុបិ សម្មូឡ្ហា សក្កាយភូមិយំ សុនិខាតេ វិបរីតទស្សនថម្ភេ តណ្ហាពន្ធនេន ពទ្ធា គទ្ទូលពន្ធនា វិយ សា ន វិជហន្តិ ពន្ធនដ្ឋានំ, កុតោ នេសំ វិមោក្ខោ?
យេ បន ចតុសច្ចវិភាវនេន បវត្តិអាទីសុ អសម្មោហតោ តំ អន្តទ្វយំ អនុបគម្ម មជ្ឈិមំ បដិបទំ សមារុឡ្ហា, តេសំយេវ ភវវិប្បមោក្ខោ និស្សរណញ្ចាតិ ទស្សេន្តោ សត្ថា ‘‘ឧបធិំ ហី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឧបធិន្តិ ខន្ធាទិឧបធិំ. ហីតិ និបាតមត្តំ. បដិច្ចាតិ និស្សាយ, បច្ចយំ កត្វា. ទុក្ខន្តិ ជាតិអាទិ ទុក្ខំ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យត្ថិមេ ទិដ្ឋិគតិកា វិមោក្ខសញ្ញិនោ, តត្ថ ខន្ធកិលេសាភិសង្ខារូបធយោ អធិគតា, កុតោ តត្ថ ទុក្ខនិស្សរណំ? យត្រ ហិ កិលេសា, តត្រាភិសង្ខារសម្ភវតោ ភវបពន្ធស្ស អវិច្ឆេទោយេវាតិ វដ្ដទុក្ខស្ស អនិវត្តិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឧបធិញ្ហិ បដិច្ច ទុក្ខមិទំ សម្ភោតី’’តិ.
ឥទានិ ¶ យំ បរមត្ថតោ ទុក្ខស្ស និស្សរណំ, តំ ទស្សេតុំ, ‘‘សព្ពុបាទានក្ខយា នត្ថិ ទុក្ខស្ស សម្ភវោ’’តិ វុត្តំ. តត្ថ សព្ពុបាទានក្ខយាតិ កាមុបាទានំ ទិដ្ឋុបាទានំ សីលព្ពតុបាទានំ អត្តវាទុបាទានន្តិ សព្ពេសំ ឥមេសំ ចតុន្នម្បិ ឧបាទានានំ អរិយមគ្គាធិគមេន ¶ អនវសេសប្បហានតោ. តត្ថ ទិដ្ឋុបាទានំ សីលព្ពតុបាទានំ អត្តវាទុបាទានន្តិ ឥមានិ តីណិ ឧបាទានានិ សោតាបត្តិមគ្គេន ខីយន្តិ, អនុប្បត្តិធម្មតំ អាបជ្ជន្តិ. កាមុបាទានំ អបាយគមនីយំ ¶ បឋមេន, កាមរាគភូតំ ពហលំ ទុតិយេន, សុខុមំ តតិយេន, រូបរាគារូបរាគប្បហានំ ចតុត្ថេនាតិ ចតូហិបិ មគ្គេហិ ខីយតិ, អនុប្បត្តិធម្មតំ អាបជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ. នត្ថិ ទុក្ខស្ស សម្ភវោតិ ឯវំ សព្ពសោ ឧបាទានក្ខយា តទេកដ្ឋតាយ សព្ពស្សបិ កិលេសគណស្ស អនុប្បាទនតោ អប្បមត្តកស្សបិ វដ្ដទុក្ខស្ស សម្ភវោ បាតុភាវោ នត្ថិ.
ឯវំ ភគវា ហេតុនា សទ្ធិំ បវត្តិំ និវត្តិញ្ច ទស្សេត្វា ‘‘ឥមំ នយំ អជានន្តោ អយំ សត្តលោកោ វដ្ដតោបិ សីសំ ន ឧក្ខិបតី’’តិ ទស្សេន្តោ ‘‘លោកមិមំ បស្សា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ លោកមិមំ បស្សាតិ អត្តនោ ពុទ្ធចក្ខុនា បច្ចក្ខតោ វិសយភាវស្ស ឧបគតត្តា ‘‘លោកមិមំ បស្សា’’តិ ភគវាទស្សនកិរិយាយ និយោជេន្តោ អត្តានមេវាលបតិ. បុថូតិ ពហូ, វិសុំ វិសុំ វា. អវិជ្ជាយ បរេតាតិ ‘‘ទុក្ខេ អញ្ញាណ’’ន្តិអាទិនា (ធ. ស. ១១០៦; វិភ. ២២៦) នយេន វុត្តាយ ចតុសច្ចបដិច្ឆាទិកាយ អវិជ្ជាយ អភិភូតា. ភូតាតិ កម្មកិលេសេហិ ជាតា និព្ពត្តា. ភូតរតាតិ ភូតេសុ មាតាបិតុបុត្តទារាទិសញ្ញាយ អញ្ញសត្តេសុ តណ្ហាយ រតា, ភូតេ វា ខន្ធបញ្ចកេ អនិច្ចាសុភទុក្ខានត្តសភាវេ តំសភាវានវពោធតោ ឥត្ថិបុរិសាទិបរិកប្បវសេន និច្ចាទិវសេន អត្តត្តនិយគាហវសេន ច អភិរតា. ភវា អបរិមុត្តាតិ យថាវុត្តេន តណ្ហាទិដ្ឋិគាហេន ភវតោ សំសារតោ ន បរិមុត្តា.
ឯត្ថ ច ‘‘លោកមិម’’ន្តិ បឋមំ តាវ សកលម្បិ សត្តនិកាយំ សាមញ្ញតោ ឯកត្តំ ឧបនេន្តោ ឯកវចនេន អនោធិសោ គហណំ ទីបេត្វា ‘‘ស្វាយំ លោកោ ភវយោនិគតិឋិតិសត្តាវាសាទិវសេន ចេវ តត្ថាបិ តំតំសត្តនិកាយាទិវសេន ច អនេកភេទភិន្នោ បច្ចេកំ មយា វោលោកិតោ’’តិ អត្តនោ ពុទ្ធចក្ខុញាណានុភាវំ បកាសេន្តោ សត្ថា បុន វចនភេទំ កត្វា ពហុវចនេន ឱធិសោ គហណំ ទីបេតិ ‘‘បុថូ ¶ អវិជ្ជាយ បរេតា ភូតា’’តិអាទិនា. ឯវញ្ច កត្វា ‘‘លោកមិម’’ន្តិ ឧបយោគវចនំ កត្វា ‘‘អវិជ្ជាយ បរេតា’’តិអាទិនា បច្ចត្តពហុវចននិទ្ទេសោបិ ¶ អវិរុទ្ធោ ហោតិ ភិន្នវាក្យត្តា. កេចិ បន ឯកវាក្យតាធិប្បាយេន ‘‘អវិជ្ជាយ បរេតំ ភូតំ ភូតរតំ ភវា អបរិមុត្ត’’ន្តិ បឋន្តិ, វិភត្តិភេទវសេនេវ បន បុរាណបាឋោ.
ឥទានិ យេន ឧបាយេន ភវវិប្បមោក្ខោ ហោតិ, តំ សព្ពំ តិត្ថិយានំ អវិសយភូតំ ពុទ្ធគោចរំ វិបស្សនាវីថិំ ទស្សេន្តោ ‘‘យេ ហិ កេចី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យេ ហិ កេចិ ភវាតិ កាមភវាទិ សញ្ញីភវាទិ ឯកវោការភវាទិវិភាគេន នានាភេទភិន្នា សាតវន្តោ វា អសាតវន្តោ វា ទីឃាយុកា វា ឥត្តរក្ខណា វា យេ ហិ កេចិ ភវា. សព្ពធីតិ ឧទ្ធំ អធោ តិរិយន្តិ អាទិវិភាគេន សព្ពត្ថ. សព្ពត្ថតាយាតិ សគ្គាបាយមនុស្សាទិវិភាគេន. សព្ពេ តេតិអាទីសុ ¶ សព្ពេបិ តេ ភវា រូបវេទនាទិធម្មា ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចា, ឧទយព្ពយបដិបីឡិតត្តា ទុក្ខា, ជរាយ មរណេន ចាតិ ទ្វិធា វិបរិណាមេតព្ពតាយ វិបរិណាមធម្មា. ឥតិសទ្ទោ អាទិអត្ថោ បការត្ថោ វា, តេន អនត្តលក្ខណម្បិ សង្គហេត្វា អវសវត្តនដ្ឋេន អនត្តា, វិបរិណាមធម្មតាយ វា អវសវត្តនដ្ឋេន អនត្តាតិ វុត្តា.
ឯវំ លក្ខណត្តយបដិវិជ្ឈនាការេន ឯតំ ភវសង្ខាតំ ខន្ធបញ្ចកំ យថាភូតំ អវិបរីតំ សម្មប្បញ្ញាយ សម្មា ញាយេន វិបស្សនាសហិតាយ មគ្គបញ្ញាយ បស្សតោ បរិញ្ញាភិសមយាទិវសេន បដិវិជ្ឈតោ ‘‘ភវោ និច្ចោ’’តិ អាទិនយប្បវត្តា ភវេសុ តណ្ហា បហីយតិ, អគ្គមគ្គប្បត្តិសមកាលមេវ អនវសេសំ និរុជ្ឈតិ, ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយា សព្ពសោ បហីនត្តា វិភវំ វិច្ឆេទំ នាភិនន្ទតិ ន បត្ថេតិ. ឯវំភូតស្ស តស្ស យា កាមតណ្ហាទិវសេន អដ្ឋសតភេទា អវត្ថាទិវិភាគេន អនន្តភេទា ច, តាសំ សព្ពសោ សព្ពប្បការេន តណ្ហានំ ខយា បហានា, តទេកដ្ឋតាយ សព្ពស្សបិ សំកិលេសបក្ខស្ស ¶ អសេសំ និស្សេសំ វិរាគេន អរិយមគ្គេន យោ អនុប្បាទនិរោធោ, តំ និព្ពានន្តិ.
ឯវំ តណ្ហាយ បហានមុខេន សឧបាទិសេសនិព្ពានំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អនុបាទិសេសនិព្ពានំ ទស្សេន្តោ ‘‘តស្ស និព្ពុតស្សា’’តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ ¶ – យោ សោ សព្ពសោ តណ្ហានំ ខយា កិលេសបរិនិព្ពានេន និព្ពុតោ វុត្តនយេន ភិន្នកិលេសោ ខីណាសវភិក្ខុ, តស្ស និព្ពុតស្ស ភិក្ខុនោ អនុបាទា ឧបាទានាភាវតោ កិលេសាភិសង្ខារមារានំ វា អគ្គហណតោ បុនព្ភវោ ន ហោតិ, អាយតិំ បដិសន្ធិវសេន ឧបបត្តិភវោ នត្ថិ. ឯវំភូតេន ច តេន អភិភូតោ មារោ, អរិយមគ្គក្ខណេ កិលេសមារោ អភិសង្ខារមារោ ទេវបុត្តមារោ ច ចរិមកចិត្តក្ខណេ ខន្ធមារោ មច្ចុមារោ ចាតិ បញ្ចវិធោ មារោ អភិភូតោ បរាជិតោ, បុន សីសំ ឧក្ខិបិតុំ អប្បទានេន និព្ពិសេវនោ កតោ, យតោ តេន វិជិតោ សង្គាមោ មារេហិ តត្ថ តត្ថ បវត្តិតោ. ឯវំ វិជិតសង្គាមោ បន ឥដ្ឋាទីសុ សព្ពេសុ វិការាភាវេន តាទិលក្ខណប្បត្តិយា តាទី អរហា សព្ពភវានិ យថាវុត្តភេទេ សព្ពេបិ ភវេ ឧបច្ចគា សមតិក្កន្តោ, ន យត្ថ កត្ថចិ សង្ខំ ឧបេតិ, អញ្ញទត្ថុ អនុបាទានោ វិយ ជាតវេទោ បរិនិព្ពានតោ ឧទ្ធំ អបញ្ញត្តិកោវ ហោតីតិ. ឥតិ ភគវា ឥមំ មហាឧទានំ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា កូដំ គហេត្វា និដ្ឋបេសិ.
ទសមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
និដ្ឋិតា ច នន្ទវគ្គវណ្ណនា.
៤. មេឃិយវគ្គោ
១. មេឃិយសុត្តវណ្ណនា
៣១. មេឃិយវគ្គស្ស ¶ ¶ ¶ បឋមេ ចាលិកាយន្តិ ឯវំ នាមកេ នគរេ. តស្ស កិរ នគរស្ស ទ្វារដ្ឋានំ មុញ្ចិត្វា សមន្តតោ ចលបង្កំ ហោតិ, តំ ចលបង្កំ និស្សាយ ឋិតត្តា ឱលោកេន្តានំ ចលមានំ វិយ ឧបដ្ឋាតិ, តស្មា ‘‘ចាលិកា’’តិ វុច្ចតិ. ចាលិកេ បព្ពតេតិ តស្ស នគរស្ស អវិទូរេ ឯកោ បព្ពតោ, សោបិ សព្ពសេតត្តា កាលបក្ខឧបោសថេ ឱលោកេន្តានំ ចលមានោ វិយ ឧបដ្ឋាតិ, តស្មា ‘‘ចាលិកបព្ពតោ’’តិ សង្ខំ គតោ. តត្ថ ភគវតោ មហន្តំ វិហារំ ការយិំសុ, ភគវា តទា តំ នគរំ គោចរគាមំ កត្វា តស្មិំ ចាលិកបព្ពតមហាវិហារេ វិហរតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ចាលិកាយំ វិហរតិ ចាលិកេ បព្ពតេ’’តិ. មេឃិយោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ. ឧបដ្ឋាកោ ហោតីតិ បរិចារកោ ហោតិ. ភគវតោ ហិ បឋមពោធិយំ ឧបដ្ឋាកា អនិពទ្ធា អហេសុំ, ឯកទា នាគសមាលោ, ឯកទា នាគិតោ, ឯកទា ឧបវានោ, ឯកទា សុនក្ខត្តោ, តទាបិ មេឃិយត្ថេរោវ ឧបដ្ឋាកោ. តេនាហ – ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អាយស្មា មេឃិយោ ភគវតោ ឧបដ្ឋាកោ ហោតី’’តិ.
ជន្តុគាមន្តិ ឯវំ នាមកំ តស្សេវ វិហារស្ស អបរំ គោចរគាមំ. ‘‘ជត្តុគាម’’ន្តិបិ បាឋោ. កិមិកាឡាយាតិ កាឡកិមីនំ ពហុលតាយ ‘‘កិមិកាឡា’’តិ លទ្ធនាមាយ នទិយា. ជង្ឃវិហារន្តិ ចិរនិសជ្ជាយ ជង្ឃាសុ ឧប្បន្នកិលមថវិនោទនត្ថំ វិចរណំ. បាសាទិកន្តិ អវិរឡរុក្ខតាយ សិនិទ្ធបត្តតាយ ច បស្សន្តានំ បសាទមាវហតីតិ បាសាទិកំ. សន្ទច្ឆាយតាយ ¶ មនុញ្ញភូមិភាគតាយ ច មនុញ្ញំ. អន្តោ បវិដ្ឋានំ បីតិសោមនស្សជននដ្ឋេន ចិត្តំ រមេតីតិ រមណីយំ. អលន្តិ បរិយត្តំ, យុត្តន្តិបិ អត្ថោ. បធានត្ថិកស្សាតិ យោគេន ភាវនាយ អត្ថិកស្ស. បធានាយាតិ សមណធម្មករណាយ. អាគច្ឆេយ្យាហន្តិ អាគច្ឆេយ្យំ អហំ. ថេរេន កិរ បុព្ពេ តំ ឋានំ អនុបដិបាដិយា បញ្ច ជាតិសតានិ រញ្ញា ឯវ សតា អនុភូតំ ឧយ្យានំ អហោសិ, តេនស្ស ទិដ្ឋមត្តេយេវ តត្ថ វិហរិតុំ ចិត្តំ នមិ. អាគមេហិ តាវាតិ ¶ សត្ថា ថេរស្ស វចនំ សុត្វា ឧបធារេន្តោ ‘‘ន តាវស្ស ញាណំ បរិបាកំ គត’’ន្តិ ញត្វា បដិក្ខិបន្តោ ឯវមាហ ¶ . ឯកកម្ហិ តាវាតិ ឥទំ បនស្ស ‘‘ឯវមយំ គន្ត្វាបិ កម្មេ អនិប្ផជ្ជមានេ និរាសង្កោ ហុត្វា បេមវសេន បុន អាគច្ឆិស្សតី’’តិ ចិត្តមទ្ទវជននត្ថំ អាហ. យាវ អញ្ញោបិ កោចិ ភិក្ខុ អាគច្ឆតីតិ អញ្ញោ កោចិ ភិក្ខុ មម សន្តិកំ យាវ អាគច្ឆតិ, តាវ អាគមេហីតិ អត្ថោ. ‘‘កោចិ ភិក្ខុ ទិស្សតី’’តិបិ បាឋោ. ‘‘អាគច្ឆតូ’’តិបិ បឋន្តិ, តថា ‘‘ទិស្សតូ’’តិ.
នត្ថិ កិញ្ចិ ឧត្តរិ ករណីយន្តិ ចតូសុ សច្ចេសុ ចតូហិ មគ្គេហិ បរិញ្ញាទីនំ សោឡសន្នំ កិច្ចានំ កតត្តា, អភិសម្ពោធិយា វា អធិគតត្តា តតោ អញ្ញំ ឧត្តរិ ករណីយំ នាម នត្ថិ. នត្ថិ កតស្ស វា បតិចយោតិ កតស្ស វា បុន បតិចយោបិ នត្ថិ. ន ហិ ភាវិតមគ្គោ បុន ភាវីយតិ, បហីនកិលេសានំ វា បុន បហានេន កិច្ចំ អត្ថិ. អត្ថិ កតស្ស បតិចយោតិ មយ្ហំ សន្តានេ និប្ផាទិតស្ស សីលាទិធម្មស្ស អរិយមគ្គស្ស អនធិគតត្តា តទត្ថំ បុន វឌ្ឍនសង្ខាតោ បតិចយោ អត្ថិ, ឥច្ឆិតព្ពោតិ អត្ថោ. បធានន្តិ ខោ មេឃិយ វទមានំ កិន្តិ វទេយ្យាមាតិ ‘‘សមណធម្មំ ករោមី’’តិ តំ វទមានំ មយំ អញ្ញំ កិំ នាម វទេយ្យាម?
ទិវាវិហារំ ¶ និសីទីតិ ទិវាវិហារត្ថាយ និសីទិ. និសិន្នោ ច យស្មិំ មង្គលសិលាបដ្ដេ បុព្ពេ អនុបដិបាដិយា បញ្ច ជាតិសតានិ រាជា ហុត្វា ឧយ្យានកីឡំ កីឡន្តោ វិវិធនាដកបរិវារោ និសិន្នបុព្ពោ, តស្មិំយេវ ឋានេ និសីទិ. អថស្ស និសិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ សមណភាវោ វិគតោ វិយ អហោសិ, រាជវេសំ គហេត្វា នាដកបរិវារបរិវុតោ សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា មហារហេ បល្លង្កេ និសិន្នោ វិយ ជាតោ. អថស្ស តំ សម្បត្តិំ អស្សាទយតោ កាមវិតក្កោ ឧទបាទិ. សោ តស្មិំយេវ ខណេ សហោឌ្ឍំ គហិតេ ទ្វេ ចោរេ អានេត្វា បុរតោ ឋបិតេ វិយ អទ្ទស. តេសុ ឯកស្ស វធំ អាណាបនវសេន ព្យាបាទវិតក្កោ ឧប្បជ្ជិ, ឯកស្ស ពន្ធនំ អាណាបនវសេន វិហិំសាវិតក្កោ, ឯវំ សោ លតាជាលេន រុក្ខោ វិយ មធុមក្ខិកាហិ មធុឃាតកោ វិយ ច អកុសលវិតក្កេហិ បរិក្ខិត្តោ សម្បរិកិណ្ណោ អហោសិ. តំ សន្ធាយ ‘‘អថ ខោ អាយស្មតោ មេឃិយស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ.
អច្ឆរិយំ ¶ វត ភោតិ គរហណច្ឆរិយំ នាម កិរេតំ យថា អាយស្មា អានន្ទោ ភគវតោ វលិយគត្តំ ទិស្វា អវោច ‘‘អច្ឆរិយំ, ភន្តេ, អព្ភុតំ, ភន្តេ’’តិ (សំ. និ. ៥.៥១១). អបរេ បន ‘‘តស្មិំ សមយេ បុប្ផផលបល្លវាទីសុ លោភវសេន កាមវិតក្កោ, ខរស្សរានំ បក្ខិអាទីនំ សទ្ទស្សវនេន ព្យាបាទវិតក្កោ, លេឌ្ឌុអាទីហិ តេសំ បដិពាហនាធិប្បាយេន វិហិំសាវិតក្កោ, ‘ឥធេវាហំ វសេយ្យ’ន្តិ តត្ថ សាបេក្ខតាវសេន កាមវិតក្កោ, វនចរកេ តត្ថ តត្ថ ¶ ទិស្វា តេសុ ចិត្តទុព្ភនេន ព្យាបាទវិតក្កោ, តេសំ វិហេឋនាធិប្បាយេន វិហិំសាវិតក្កោ តស្ស ឧប្បជ្ជី’’តិបិ វទន្តិ. យថា វា តថា វា តស្ស មិច្ឆាវិតក្កុប្បត្តិយេវ អច្ឆរិយការណំ. អន្វាសត្តាតិ អនុលគ្គា វោកិណ្ណា. អត្តនិ គរុម្ហិ ច ឯកត្តេបិ ពហុវចនំ ទិស្សតិ. ‘‘អនុសន្តោ’’តិបិ បាឋោ.
យេន ភគវា តេនុបសង្កមីតិ ឯវំ មិច្ឆាវិតក្កេហិ សម្បរិកិណ្ណោ កម្មដ្ឋានសប្បាយំ កាតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘ឥទំ វត ទិស្វា ទីឃទស្សី ភគវា បដិសេធេសី’’តិ សល្លក្ខេត្វា ‘‘ឥមំ ការណំ ទសពលស្ស អារោចេស្សាមី’’តិ និសិន្នាសនតោ ¶ វុដ្ឋាយ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ. ឧបសង្កមិត្វា ច ‘‘ឥធ មយ្ហំ, ភន្តេ’’តិអាទិនា អត្តនោ បវត្តិំ អារោចេសិ.
តត្ថ យេភុយ្យេនាតិ ពហុលំ អភិក្ខណំ. បាបកាតិ លាមកា. អកុសលាតិ អកោសល្លសម្ភូតា. ទុគ្គតិសម្បាបនដ្ឋេន វា បាបកា, កុសលបដិបក្ខតាយ អកុសលា. វិតក្កេតិ ឩហតិ អារម្មណំ ចិត្តំ អភិនិរោបេតីតិ វិតក្កោ, កាមសហគតោ វិតក្កោ កាមវិតក្កោ, កិលេសកាមសម្បយុត្តោ វត្ថុកាមារម្មណោ វិតក្កោតិ អត្ថោ. ព្យាបាទសហគតោ វិតក្កោ ព្យាបាទវិតក្កោ. វិហិំសាសហគតោ វិតក្កោ វិហិំសាវិតក្កោ. តេសុ កាមានំ អភិនន្ទនវសេន បវត្តោ នេក្ខម្មបដិបក្ខោ កាមវិតក្កោ, ‘‘ឥមេ សត្តា ហញ្ញន្តុ វា វិនស្សន្តុ វា មា វា អហេសុ’’ន្តិ សត្តេសុ សម្បទុស្សនវសេន បវត្តោ មេត្តាបដិបក្ខោ ព្យាបាទវិតក្កោ, បាណិលេឌ្ឌុទណ្ឌាទីហិ សត្តានំ វិហេឋេតុកាមតាវសេន បវត្តោ ករុណាបដិបក្ខោ វិហិំសាវិតក្កោ.
កស្មា បនស្ស ភគវា តត្ថ គមនំ អនុជានិ? ‘‘អននុញ្ញាតោបិ ចាយំ មំ ឱហាយ គច្ឆិស្សតេវ, ‘បរិចារកាមតាយ មញ្ញេ ភគវា គន្តុំ ន ទេតី’តិ ¶ ចស្ស សិយា អញ្ញថត្តំ. តទស្ស ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តេយ្យា’’តិ អនុជានិ.
ឯវំ តស្មិំ អត្តនោ បវត្តិំ អារោចេត្វា និសិន្នេ អថស្ស ភគវា សប្បាយំ ធម្មំ ទេសេន្តោ ‘‘អបរិបក្កាយ, មេឃិយ, ចេតោវិមុត្តិយា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អបរិបក្កាយាតិ បរិបាកំ អប្បត្តាយ. ចេតោវិមុត្តិយាតិ កិលេសេហិ ចេតសោ វិមុត្តិយា. បុព្ពភាគេ ហិ តទង្គវសេន ចេវ វិក្ខម្ភនវសេន ច កិលេសេហិ ចេតសោ វិមុត្តិ ហោតិ, អបរភាគេ សមុច្ឆេទវសេន ចេវ បដិបស្សទ្ធិវសេន ច. សាយំ វិមុត្តិ ហេដ្ឋា វិត្ថារតោ កថិតាវ, តស្មា តត្ថ វុត្តនយេន វេទិតព្ពា. តត្ថ វិមុត្តិបរិបាចនីយេហិ ធម្មេហិ អាសយេ បរិបាចិតេ បពោធិតេ វិបស្សនាយ មគ្គគព្ភំ ¶ គណ្ហន្តិយា បរិបាកំ គច្ឆន្តិយា ចេតោវិមុត្តិ បរិបក្កា នាម ហោតិ, តទភាវេ អបរិបក្កា.
កតមេ បន វិមុត្តិបរិបាចនីយា ធម្មា? សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនំ វិសុទ្ធិករណវសេន បន្នរស ធម្មា វេទិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘អស្សទ្ធេ បុគ្គលេ បរិវជ្ជយតោ, សទ្ធេ បុគ្គលេ សេវតោ ភជតោ បយិរុបាសតោ, បសាទនីយេ សុត្តន្តេ បច្ចវេក្ខតោ ¶ – ឥមេហិ តីហាការេហិ សទ្ធិន្ទ្រិយំ វិសុជ្ឈតិ.
‘‘កុសីតេ បុគ្គលេ បរិវជ្ជយតោ, អារទ្ធវីរិយេ បុគ្គលេ សេវតោ ភជតោ បយិរុបាសតោ, សម្មប្បធានេ បច្ចវេក្ខតោ – ឥមេហិ តីហាការេហិ វីរិយិន្ទ្រិយំ វិសុជ្ឈតិ.
‘‘មុដ្ឋស្សតី បុគ្គលេ បរិវជ្ជយតោ, ឧបដ្ឋិតស្សតី បុគ្គលេ សេវតោ ភជតោ បយិរុបាសតោ, សតិបដ្ឋានេ បច្ចវេក្ខតោ – ឥមេហិ តីហាការេហិ សតិន្ទ្រិយំ វិសុជ្ឈតិ.
‘‘អសមាហិតេ បុគ្គលេ បរិវជ្ជយតោ, សមាហិតេ បុគ្គលេ សេវតោ ភជតោ បយិរុបាសតោ, ឈានវិមោក្ខេ បច្ចវេក្ខតោ – ឥមេហិ តីហាការេហិ សមាធិន្ទ្រិយំ វិសុជ្ឈតិ.
‘‘ទុប្បញ្ញេ បុគ្គលេ បរិវជ្ជយតោ, បញ្ញវន្តេ បុគ្គលេ សេវតោ ភជតោ បយិរុបាសតោ, គម្ភីរញាណចរិយំ បច្ចវេក្ខតោ – ឥមេហិ តីហាការេហិ បញ្ញិន្ទ្រិយំ វិសុជ្ឈតិ.
‘‘ឥតិ ¶ ឥមេ បញ្ច បុគ្គលេ បរិវជ្ជយតោ, បញ្ច បុគ្គលេ សេវតោ ភជតោ បយិរុបាសតោ, បញ្ច សុត្តន្តេ បច្ចវេក្ខតោ – ឥមេហិ បន្នរសហិ អាការេហិ, ឥមានិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ វិសុជ្ឈន្តី’’តិ (បដិ. ម. ១.១៨៥).
អបរេបិ បន្នរស ធម្មា វិមុត្តិបរិបាចនីយា – សទ្ធាបញ្ចមានិ ឥន្ទ្រិយានិ, អនិច្ចសញ្ញា ទុក្ខសញ្ញា អនត្តសញ្ញា បហានសញ្ញា វិរាគសញ្ញាតិ ឥមា បញ្ច និព្ពេធភាគិយា ¶ សញ្ញា, កល្យាណមិត្តតា សីលសំវរោ អភិសល្លេខតា វីរិយារម្ភោ និព្ពេធិកបញ្ញាតិ. តេសុ វិនេយ្យទមនកុសលោ សត្ថា វិនេយ្យស្ស មេឃិយត្ថេរស្ស អជ្ឈាសយវសេន ឥធ កល្យាណមិត្តតាទយោ វិមុត្តិបរិបាចនីយេ ធម្មេ ទស្សេន្តោ ‘‘បញ្ច ធម្មា បរិបាកាយ សំវត្តន្តី’’តិ វត្វា តេ វិត្ថារេន្តោ ‘‘ឥធ, មេឃិយ, ភិក្ខុ កល្យាណមិត្តោ ហោតី’’តិអាទិមាហ.
តត្ថ កល្យាណមិត្តោតិ កល្យាណោ ភទ្ទោ សុន្ទរោ មិត្តោ ឯតស្សាតិ កល្យាណមិត្តោ. យស្ស សីលាទិគុណសម្បន្នោ ‘‘អឃស្ស ឃាតា, ហិតស្ស វិធាតា’’តិ ឯវំ សព្ពាការេន ឧបការោ មិត្តោ ហោតិ, សោ បុគ្គលោ កល្យាណមិត្តោវ. យថាវុត្តេហិ កល្យាណបុគ្គលេហេវ សព្ពិរិយាបថេសុ សហ អយតិ បវត្តតិ, ន វិនា តេហីតិ កល្យាណសហាយោ.កល្យាណបុគ្គលេសុ ឯវ ចិត្តេន ¶ ចេវ កាយេន ច និន្នបោណបព្ភារភាវេន បវត្តតីតិ កល្យាណសម្បវង្កោ. បទត្តយេន កល្យាណមិត្តសំសគ្គេ អាទរំ ឧប្បាទេតិ.
តត្រិទំ កល្យាណមិត្តលក្ខណំ – ឥធ កល្យាណមិត្តោ សទ្ធាសម្បន្នោ ហោតិ សីលសម្បន្នោ សុតសម្បន្នោ ចាគសម្បន្នោ វីរិយសម្បន្នោ សតិសម្បន្នោ សមាធិសម្បន្នោ បញ្ញាសម្បន្នោ. តត្ថ សទ្ធាសម្បត្តិយា សទ្ទហតិ តថាគតស្ស ពោធិំ កម្មផលញ្ច, តេន សម្មាសម្ពោធិហេតុភូតំ សត្តេសុ ហិតេសិតំ ន បរិច្ចជតិ. សីលសម្បត្តិយា សព្រហ្មចារីនំ បិយោ ហោតិ មនាបោ គរុ ភាវនីយោ ចោទកោ បាបគរហី វត្តា វចនក្ខមោ, សុតសម្បត្តិយា សច្ចបដិច្ចសមុប្បាទាទិបដិសំយុត្តានំ គម្ភីរានំ កថានំ កត្តា ហោតិ, ចាគសម្បត្តិយា អប្បិច្ឆោ ហោតិ សន្តុដ្ឋោ បវិវិត្តោ អសំសដ្ឋោ, វីរិយសម្បត្តិយា អារទ្ធវីរិយោ ហោតិ សត្តានំ ហិតប្បដិបត្តិយា, សតិសម្បត្តិយា ឧបដ្ឋិតស្សតិ ហោតិ, សមាធិសម្បត្តិយា អវិក្ខិត្តោ ¶ ហោតិ សមាហិតចិត្តោ, បញ្ញាសម្បត្តិយា អវិបរីតំ ជានាតិ. សោ សតិយា កុសលានំ ធម្មានំ គតិយោ សមន្វេសមានោ បញ្ញាយ សត្តានំ ហិតាហិតំ យថាភូតំ ជានិត្វា, សមាធិនា តត្ថ ឯកគ្គចិត្តោ ហុត្វា, វីរិយេន សត្តេ អហិតា និសេធេត្វា ហិតេ និយោជេតិ. តេនាហ –
‘‘បិយោ គរុ ភាវនីយោ, វត្តា ច វចនក្ខមោ;
គម្ភីរញ្ច កថំ កត្តា, នោ ចដ្ឋានេ និយោជយេ’’តិ. (អ. និ. ៧.៣៧);
អយំ បឋមោ ធម្មោ បរិបាកាយ សំវត្តតីតិ, អយំ កល្យាណមិត្តតាសង្ខាតោ ព្រហ្មចរិយវាសស្ស អាទិភាវតោ, សព្ពេសញ្ច កុសលានំ ធម្មានំ ពហុការតាយ បធានភាវតោ ច ឥមេសុ បញ្ចសុ ធម្មេសុ អាទិតោ វុត្តត្តា បឋមោ អនវជ្ជធម្មោ អវិសុទ្ធានំ សទ្ធាទីនំ វិសុទ្ធិករណវសេន ¶ ចេតោវិមុត្តិយា បរិបាកាយ សំវត្តតិ. ឯត្ថ ច កល្យាណមិត្តស្ស ពហុការតា បធានតា ច ‘‘ឧបឌ្ឍមិទំ, ភន្តេ, ព្រហ្មចរិយស្ស យទិទំ កល្យាណមិត្តតា’’តិ វទន្តំ ធម្មភណ្ឌាគារិកំ, ‘‘មា ហេវំ, អានន្ទា’’តិ ទ្វិក្ខត្តុំ បដិសេធេត្វា, ‘‘សកលមេវ ហិទំ, អានន្ទ, ព្រហ្មចរិយំ, យទិទំ កល្យាណមិត្តតា កល្យាណសហាយតា’’តិអាទិសុត្តបទេហិ (សំ. និ. ១.១២៩; ៥.២) វេទិតព្ពា.
បុន ចបរន្តិ បុន ច អបរំ ធម្មជាតំ. សីលវាតិ ¶ ឯត្ថ កេនដ្ឋេន សីលំ? សីលនដ្ឋេន សីលំ. កិមិទំ សីលនំ នាម? សមាធានំ, កាយកម្មាទីនំ សុសីល្យវសេន អវិប្បកិណ្ណតាតិ អត្ថោ. អថ វា ឧបធារណំ, ឈានាទិកុសលានំ ធម្មានំ បតិដ្ឋានវសេន អាធារភាវោតិ អត្ថោ. តស្មា សីលេតិ សីលតីតិ វា សីលំ. អយំ តាវ សទ្ទលក្ខណនយេន សីលត្ថោ. អបរេ បន ‘‘សិរដ្ឋោ សីតលដ្ឋោ សីលដ្ឋោ សំវរដ្ឋោ’’តិ និរុត្តិនយេន អត្ថំ វណ្ណេន្តិ. តយិទំ បារិបូរិតោ អតិសយតោ វា សីលំ អស្ស អត្ថីតិ សីលវា, សីលសម្បន្នោតិ អត្ថោ.
យថា ច សីលវា ហោតិ សីលសម្បន្នោ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បាតិមោក្ខន្តិ សិក្ខាបទសីលំ. តញ្ហិ យោ នំ បាតិ រក្ខតិ, តំ មោក្ខេតិ មោចេតិ អាបាយិកាទីហិ ទុក្ខេហីតិ បាតិមោក្ខំ. សំវរណំ សំវរោ, កាយវាចាហិ អវីតិក្កមោ. បាតិមោក្ខមេវ ¶ សំវរោ បាតិមោក្ខសំវរោ, តេន សំវុតោ បិហិតកាយវាចោតិ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ, ឥទមស្ស តស្មិំ សីលេ បតិដ្ឋិតភាវបរិទីបនំ. វិហរតីតិ តទនុរូបវិហារសមង្គិភាវបរិទីបនំ. អាចារគោចរសម្បន្នោតិ ហេដ្ឋា បាតិមោក្ខសំវរស្ស, ឧបរិ វិសេសានំ យោគស្ស ច ឧបការកធម្មបរិទីបនំ. អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវីតិ បាតិមោក្ខសីលតោ អចវនធម្មតាបរិទីបនំ. សមាទាយាតិ សិក្ខាបទានំ អនវសេសតោ អាទានបរិទីបនំ. សិក្ខតីតិ សិក្ខាយ សមង្គិភាវបរិទីបនំ. សិក្ខាបទេសូតិ សិក្ខិតព្ពធម្មបរិទីបនំ.
អបរោ នយោ – កិលេសានំ ពលវភាវតោ, បាបកិរិយាយ សុករភាវតោ, បុញ្ញកិរិយាយ ច ទុក្ករភាវតោ ពហុក្ខត្តុំ អបាយេសុ បតនសីលោតិ បាតី, បុថុជ្ជនោ. អនិច្ចតាយ វា ភវាទីសុ កម្មវេគក្ខិត្តោ ឃដីយន្តំ វិយ អនវដ្ឋានេន បរិព្ភមនតោ គមនសីលោតិ បាតី, មរណវសេន វា តម្ហិ តម្ហិ សត្តនិកាយេ អត្តភាវស្ស បតនសីលោតិ វា បាតី, សត្តសន្តានោ ចិត្តមេវ វា. តំ បាតិនំ សំសារទុក្ខតោ មោក្ខេតីតិ បាតិមោក្ខំ. ចិត្តស្ស ¶ ហិ វិមោក្ខេន សត្តោ ‘‘វិមុត្តោ’’តិ វុច្ចតិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘ចិត្តវោទានា សត្តា វិសុជ្ឈន្តី’’តិ (សំ. និ. ៣.១០០), ‘‘អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ វិមុត្ត’’ន្តិ (មហាវ. ២៨) ច.
អថ ¶ វា អវិជ្ជាទិហេតុនា សំសារេ បតតិ គច្ឆតិ បវត្តតីតិ បាតិ, ‘‘អវិជ្ជានីវរណានំ សត្តានំ តណ្ហាសំយោជនានំ សន្ធាវតំ សំសរត’’ន្តិ (សំ. និ. ២.១២៤) ហិ វុត្តំ. តស្ស បាតិនោ សត្តស្ស តណ្ហាទិសំកិលេសត្តយតោ មោក្ខោ ឯតេនាតិ បាតិមោក្ខោ, ‘‘កណ្ឋេកាលោ’’តិអាទីនំ វិយ សមាសសិទ្ធិ វេទិតព្ពា.
អថ វា បាតេតិ វិនិបាតេតិ ទុក្ខេហីតិ បាតិ, ចិត្តំ. វុត្តញ្ហិ ‘‘ចិត្តេន និយ្យតី លោកោ, ចិត្តេន បរិកស្សតី’’តិ (សំ. និ. ១.៦២). តស្ស បាតិនោ មោក្ខោ ឯតេនាតិ បាតិមោក្ខោ. បតតិ វា ឯតេន អបាយទុក្ខេ សំសារទុក្ខេ ចាតិ បាតិ, តណ្ហាទិសំកិលេសា. វុត្តញ្ហិ – ‘‘តណ្ហា ជនេតិ បុរិសំ (សំ. និ. ១.៥៥-៥៧), តណ្ហាទុតិយោ បុរិសោ’’តិ (ឥតិវុ. ១៥, ១០៥) ចាទិ. តតោ បាតិតោ មោក្ខោតិ បាតិមោក្ខោ.
អថ ¶ វា បតតិ ឯត្ថាតិ បាតិ, ឆ អជ្ឈត្តិកពាហិរានិ អាយតនានិ. វុត្តញ្ហិ – ‘‘ឆសុ លោកោ សមុប្បន្នោ, ឆសុ កុព្ពតិ សន្ថវ’’ន្តិ (សុ. និ. ១៧១). តតោ ឆ អជ្ឈត្តិកពាហិរាយតនសង្ខាតបាតិតោ មោក្ខោតិ បាតិមោក្ខោ. អថ វា បាតោ វិនិបាតោ អស្ស អត្ថីតិ បាតី, សំសារោ. តតោ មោក្ខោតិ បាតិមោក្ខោ.
អថ វា សព្ពលោកាធិបតិភាវតោ ធម្មិស្សរោ ភគវា បតីតិ វុច្ចតិ, មុច្ចតិ ឯតេនាតិ មោក្ខោ. បតិនោ មោក្ខោ តេន បញ្ញត្តត្តាតិ បតិមោក្ខោ, បតិមោក្ខោ ឯវ បាតិមោក្ខោ. សព្ពគុណានំ វា តម្មូលភាវតោ ឧត្តមដ្ឋេន បតិ ច, សោ យថាវុត្តដ្ឋេន មោក្ខោ ចាតិ បតិមោក្ខោ, បតិមោក្ខោ ឯវ បាតិមោក្ខោ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘បាតិមោក្ខន្តិអាទិមេតំ មុខមេត’’ន្តិ វិត្ថារោ.
អថ វា បឥតិ បការេ, អតីតិ អច្ចន្តត្ថេ និបាតោ, តស្មា បការេហិ អច្ចន្តំ មោក្ខេតីតិ បាតិមោក្ខំ. ឥទញ្ហិ សីលំ សយំ តទង្គវសេន, សមាធិសហិតំ បញ្ញាសហិតញ្ច វិក្ខម្ភនវសេន សមុច្ឆេទវសេន ច អច្ចន្តំ មោក្ខេតិ មោចេតីតិ បាតិមោក្ខំ. បតិ មោក្ខោតិ វា បតិមោក្ខោ, តម្ហា តម្ហា វីតិក្កមទោសតោ បច្ចេកំ មោក្ខោតិ អត្ថោ. បតិមោក្ខោ ¶ ឯវ បាតិមោក្ខោ. មោក្ខោតិ វា និព្ពានំ, តស្ស មោក្ខស្ស បដិពិម្ពភូតោតិ បតិមោក្ខោ. សីលសំវរោ ហិ សូរិយស្ស អរុណុគ្គមនំ វិយ និព្ពានស្ស ឧទយភូតោ តប្បដិភាគោ ច យថារហំ សំកិលេសនិព្ពាបនតោ. បតិមោក្ខោ ឯវ បាតិមោក្ខោ. បតិវត្តតិ មោក្ខេតិ ¶ ទុក្ខន្តិ វា បតិមោក្ខំ, បតិមោក្ខមេវ បាតិមោក្ខន្តិ ឯវំ តាវេត្ថ បាតិមោក្ខសទ្ទស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
សំវរតិ បិទហតិ ឯតេនាតិ សំវរោ, បាតិមោក្ខមេវ សំវរោ បាតិមោក្ខសំវរោ. អត្ថតោ បន តតោ តតោ វីតិក្កមិតព្ពតោ វិរតិយោ ចេតនា ច. តេន បាតិមោក្ខសំវរេន ឧបេតោ សមន្នាគតោ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោតិ វុត្តោ. វុត្តញ្ហេតំ វិភង្គេ –
‘‘ឥមិនា ¶ បាតិមោក្ខសំវរេន ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោ ឧបាគតោ សមុបាគតោ ឧបបន្នោ សមុបបន្នោ សមន្នាគតោ, តេន វុច្ចតិ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ’’តិ (វិភ. ៥១១).
វិហរតីតិ ឥរិយាបថវិហារេន វិហរតិ ឥរីយតិ វត្តតិ.
អាចារគោចរសម្បន្នោតិ វេឡុទានាទិមិច្ឆាជីវស្ស កាយបាគព្ភិយាទីនញ្ច អករណេន សព្ពសោ អនាចារំ វជ្ជេត្វា ‘‘កាយិកោ អវីតិក្កមោ វាចសិកោ អវីតិក្កមោ កាយិកវាចសិកោ អវីតិក្កមោ’’តិ ឯវំ វុត្តភិក្ខុសារុប្បអាចារសម្បត្តិយា, វេសិយាទិអគោចរំ វជ្ជេត្វា បិណ្ឌបាតាទិអត្ថំ ឧបសង្កមិតុំ យុត្តដ្ឋានសង្ខាតេន គោចរេន ច សម្បន្នត្តា អាចារគោចរសម្បន្នោ.
អបិច យោ ភិក្ខុ សត្ថរិ សគារវោ សប្បតិស្សោ សព្រហ្មចារីសុ សគារវោ សប្បតិស្សោ ហិរោត្តប្បសម្បន្នោ សុនិវត្ថោ សុបារុតោ បាសាទិកេន អភិក្កន្តេន បដិក្កន្តេន អាលោកិតេន វិលោកិតេន សមិញ្ជិតេន បសារិតេន ឥរិយាបថសម្បន្នោ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារោ ភោជនេ មត្តញ្ញូ ជាគរិយមនុយុត្តោ សតិសម្បជញ្ញេន សមន្នាគតោ អប្បិច្ឆោ សន្តុដ្ឋោ បវិវិត្តោ អសំសដ្ឋោ អាភិសមាចារិកេសុ សក្កច្ចការី គរុចិត្តីការពហុលោ វិហរតិ, អយំ វុច្ចតិ អាចារសម្បន្នោ.
គោចរោ បន ឧបនិស្សយគោចរោ អារក្ខគោចរោ ឧបនិពន្ធគោចរោតិ តិវិធោ. តត្ថ យោ ទសកថាវត្ថុគុណសមន្នាគតោ វុត្តលក្ខណោ កល្យាណមិត្តោ, យំ និស្សាយ អសុតំ សុណាតិ, សុតំ បរិយោទាបេតិ, កង្ខំ វិតរតិ, ទិដ្ឋិំ ឧជុំ ករោតិ, ចិត្តំ បសាទេតិ, យញ្ច អនុសិក្ខន្តោ សទ្ធាយ វឌ្ឍតិ ¶ , សីលេន, សុតេន, ចាគេន, បញ្ញាយ វឌ្ឍតិ, អយំ វុច្ចតិ ឧបនិស្សយគោចរោ.
យោ ¶ ភិក្ខុ អន្តរឃរំ បវិដ្ឋោ វីថិំ បដិបន្នោ ឱក្ខិត្តចក្ខុ យុគមត្តទស្សាវី ចក្ខុន្ទ្រិយសំវុតោវ គច្ឆតិ, ន ហត្ថិំ ឱលោកេន្តោ, ន អស្សំ, ន រថំ, ន បត្តិំ, ន ឥត្ថិំ, ន បុរិសំ ឱលោកេន្តោ, ន ឧទ្ធំ ឱលោកេន្តោ, ន អធោ ឱលោកេន្តោ, ន ទិសាវិទិសំ បេក្ខមានោ គច្ឆតិ, អយំ អារក្ខគោចរោ.
ឧបនិពន្ធគោចរោ ¶ បន ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា, យត្ថ ភិក្ខុ អត្តនោ ចិត្តំ ឧបនិពន្ធតិ, វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –
‘‘កោ ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ គោចរោ សកោ បេត្តិកោ វិសយោ, យទិទំ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៧២).
តត្ថ ឧបនិស្សយគោចរស្ស បុព្ពេ វុត្តត្តា ឥតរេសំ វសេនេត្ថ គោចរោ វេទិតព្ពោ. ឥតិ យថាវុត្តាយ អាចារសម្បត្តិយា, ឥមាយ ច គោចរសម្បត្តិយា សមន្នាគតត្តា អាចារគោចរសម្បន្នោ.
អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវីតិ អប្បមត្តកត្តា អណុប្បមាណេសុ អស្សតិយា អសញ្ចិច្ច អាបន្នសេខិយអកុសលចិត្តុប្បាទាទិភេទេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សនសីលោ. យោ ហិ ភិក្ខុ បរមាណុមត្តំ វជ្ជំ អដ្ឋសដ្ឋិយោជនបមាណាធិកយោជនសតសហស្សុព្ពេធសិនេរុបព្ពតរាជសទិសំ កត្វា បស្សតិ, យោបិ សព្ពលហុកំ ទុព្ភាសិតមត្តំ បារាជិកសទិសំ កត្វា បស្សតិ, អយម្បិ អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវី នាម. សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសូតិ យំកិញ្ចិ សិក្ខាបទេសុ សិក្ខិតព្ពំ, តំ សព្ពេន សព្ពំ សព្ពថា សព្ពំ អនវសេសំ សម្មា អាទិយិត្វា សិក្ខតិ, បវត្តតិ បរិបូរេតីតិ អត្ថោ.
អភិសល្លេខិកាតិ អតិវិយ កិលេសានំ សល្លេខនី, តេសំ តនុភាវាយ បហានាយ យុត្តរូបា. ចេតោវិវរណសប្បាយាតិ ចេតសោ បដិច្ឆាទកានំ នីវរណានំ ទូរីភាវករណេន ចេតោវិវរណសង្ខាតានំ សមថវិបស្សនានំ សប្បាយា, សមថវិបស្សនាចិត្តស្សេវ វា វិវរណាយ បាកដីករណាយ វា សប្បាយា ឧបការិកាតិ ចេតោវិវរណសប្បាយា.
ឥទានិ ¶ យេន និព្ពិទាទិអាវហនេន អយំ កថា អភិសល្លេខិកា ចេតោវិវរណសប្បាយា ច នាម ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកន្តនិព្ពិទាយា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឯកន្តនិព្ពិទាយាតិ ឯកំសេនេវ វដ្ដទុក្ខតោ និព្ពិន្ទនត្ថាយ. វិរាគាយ និរោធាយាតិ តស្សេវ វិរជ្ជនត្ថាយ ច និរុជ្ឈនត្ថាយ ¶ ច. ឧបសមាយាតិ សព្ពកិលេសូបសមាយ. អភិញ្ញាយាតិ សព្ពស្សាបិ អភិញ្ញេយ្យស្ស អភិជាននាយ. សម្ពោធាយាតិ ចតុមគ្គសម្ពោធាយ. និព្ពានាយាតិ អនុបាទិសេសនិព្ពានាយ. ឯតេសុ ហិ អាទិតោ តីហិ បទេហិ វិបស្សនា វុត្តា, ទ្វីហិ មគ្គោ, ទ្វីហិ និព្ពានំ វុត្តំ. សមថវិបស្សនា អាទិំ ¶ កត្វា និព្ពានបរិយោសានោ អយំ សព្ពោ ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ ទសកថាវត្ថុលាភិនោ សិជ្ឈតីតិ ទស្សេតិ.
ឥទានិ តំ កថំ វិភជិត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘អប្បិច្ឆកថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អប្បិច្ឆោតិ ន ឥច្ឆោ, តស្ស កថា អប្បិច្ឆកថា, អប្បិច្ឆភាវប្បដិសំយុត្តា កថា វា អប្បិច្ឆកថា. ឯត្ថ ច អត្រិច្ឆោ បាបិច្ឆោ មហិច្ឆោ អប្បិច្ឆោតិ ឥច្ឆាវសេន ចត្តារោ បុគ្គលា. តេសុ អត្តនា យថាលទ្ធេន លាភេន អតិត្តោ ឧបរូបរិ លាភំ ឥច្ឆន្តោ អត្រិច្ឆោ នាម. យំ សន្ធាយ វុត្តំ –
‘‘ចតុព្ភិ អដ្ឋជ្ឈគមា, អដ្ឋភិ ចាបិ សោឡស;
សោឡសភិ ច ទ្វត្តិំស, អត្រិច្ឆំ ចក្កមាសទោ;
ឥច្ឆាហតស្ស បោសស្ស, ចក្កំ ភមតិ មត្ថកេ’’តិ. (ជា. ១.៥.១០៣);
‘‘អត្រិច្ឆា អតិលោភេន, អតិលោភមទេន ចា’’តិ ច. (ជា. ១.២.១៦៨);
លាភសក្ការសិលោកនិកាមយតាយ អសន្តគុណសម្ភាវនាធិប្បាយោ បាបិច្ឆោ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ –
‘‘តត្ថ កតមា កុហនា? លាភសក្ការសិលោកសន្និស្សិតស្ស បាបិច្ឆស្ស ឥច្ឆាបកតស្ស បច្ចយប្បដិសេវនសង្ខាតេន វា សាមន្តជប្បិតេន វា ឥរិយាបថស្ស វា អឋបនា’’តិអាទិ (វិភ. ៨៦១).
សន្តគុណសម្ភាវនាធិប្បាយោ ¶ បដិគ្គហណេ អមត្តញ្ញូ មហិច្ឆោ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ –
‘‘ឥធេកច្ចោ សទ្ធោ សមានោ ‘សទ្ធោតិ មំ ជនោ ជានាតូ’តិ ឥច្ឆតិ, សីលវា សមានោ ‘សីលវាតិ មំ ជនោ ជានាតូ’តិ ឥច្ឆតី’’តិអាទិ (វិភ. ៨៥១).
ទុត្តប្បិយតាយ ហិស្ស វិជាតមាតាបិ ចិត្តំ គហេតុំ ន សក្កោតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –
‘‘អគ្គិក្ខន្ធោ ¶ សមុទ្ទោ ច, មហិច្ឆោ ចាបិ បុគ្គលោ;
សកដេហិ បច្ចយេ ទេន្តុ, តយោបេតេ អតប្បិយា’’តិ.
ឯតេ ¶ បន អត្រិច្ឆតាទយោ ទោសេ អារកា បរិវជ្ជេត្វា សន្តគុណនិគូហនាធិប្បាយោ បដិគ្គហណេ ច មត្តញ្ញូ អប្បិច្ឆោ. សោ អត្តនិ វិជ្ជមានម្បិ គុណំ បដិច្ឆាទេតុកាមតាយ សទ្ធោ សមានោ ‘‘សទ្ធោតិ មំ ជនោ ជានាតូ’’តិ ន ឥច្ឆតិ, សីលវា, ពហុស្សុតោ, បវិវិត្តោ, អារទ្ធវីរិយោ, ឧបដ្ឋិតស្សតិ, សមាហិតោ, បញ្ញវា សមានោ ‘‘បញ្ញវាតិ មំ ជនោ ជានាតូ’’តិ ន ឥច្ឆតិ.
ស្វាយំ បច្ចយប្បិច្ឆោ ធុតង្គប្បិច្ឆោ បរិយត្តិអប្បិច្ឆោ អធិគមប្បិច្ឆោតិ ចតុព្ពិធោ. តត្ថ ចតូសុ បច្ចយេសុ អប្បិច្ឆោ បច្ចយទាយកំ ទេយ្យធម្មំ អត្តនោ ថាមញ្ច ឱលោកេត្វា សចេបិ ហិ ទេយ្យធម្មោ ពហុ ហោតិ, ទាយកោ អប្បំ ទាតុកាមោ, ទាយកស្ស វសេន អប្បមេវ គណ្ហាតិ. ទេយ្យធម្មោ ចេ អប្បោ, ទាយកោ ពហុំ ទាតុកាមោ, ទេយ្យធម្មស្ស វសេន អប្បមេវ គណ្ហាតិ. ទេយ្យធម្មោបិ ចេ ពហុ, ទាយកោបិ ពហុំ ទាតុកាមោ, អត្តនោ ថាមំ ញត្វា បមាណយុត្តមេវ គណ្ហាតិ. ឯវរូបោ ហិ ភិក្ខុ អនុប្បន្នំ លាភំ ឧប្បាទេតិ, ឧប្បន្នំ លាភំ ថាវរំ ករោតិ, ទាយកានំ ចិត្តំ អារាធេតិ. ធុតង្គសមាទានស្ស បន អត្តនិ អត្ថិភាវំ ន ជានាបេតុកាមោ ធុតង្គប្បិច្ឆោ. យោ អត្តនោ ពហុស្សុតភាវំ ជានាបេតុំ ន ឥច្ឆតិ, អយំ បរិយត្តិអប្បិច្ឆោ. យោ បន សោតាបន្នាទីសុ អញ្ញតរោ ហុត្វា សព្រហ្មចារីនម្បិ អត្តនោ សោតាបន្នាទិភាវំ ជានាបេតុំ ន ឥច្ឆតិ, អយំ អធិគមប្បិច្ឆោ. ឯវមេតេសំ អប្បិច្ឆានំ យា អប្បិច្ឆតា, តស្សា សទ្ធិំ សន្ទស្សនាទិវិធិនា អនេកាការវោការអានិសំសវិភាវនវសេន, តប្បដិបក្ខស្ស អត្រិច្ឆាទិភេទស្ស ឥច្ឆាចារស្ស អាទីនវវិភាវនវសេន ច បវត្តា កថា អប្បិច្ឆកថា.
សន្តុដ្ឋិកថាតិ ¶ ឯត្ថ សន្តុដ្ឋីតិ សកេន អត្តនា លទ្ធេន តុដ្ឋិ សន្តុដ្ឋិ. អថ វា វិសមំ បច្ចយិច្ឆំ បហាយ សមំ តុដ្ឋិ, សន្តុដ្ឋិ. សន្តេន វា វិជ្ជមានេន តុដ្ឋិ សន្តុដ្ឋិ. វុត្តញ្ចេតំ –
‘‘អតីតំ នានុសោចន្តោ, នប្បជប្បមនាគតំ;
បច្ចុប្បន្នេន យាបេន្តោ, សន្តុដ្ឋោតិ បវុច្ចតី’’តិ.
សម្មា វា ញាយេន ភគវតា អនុញ្ញាតវិធិនា បច្ចយេហិ តុដ្ឋិ សន្តុដ្ឋិ. អត្ថតោ ឥតរីតរបច្ចយសន្តោសោ ¶ , សោ ទ្វាទសវិធោ ហោតិ. កថំ ¶ ? ចីវរេ យថាលាភសន្តោសោ, យថាពលសន្តោសោ, យថាសារុប្បសន្តោសោតិ តិវិធោ, ឯវំ បិណ្ឌបាតាទីសុ.
តត្រាយំ បភេទវណ្ណនា – ឥធ ភិក្ខុ ចីវរំ លភតិ សុន្ទរំ វា អសុន្ទរំ វា, សោ តេនេវ យាបេតិ, អញ្ញំ ន បត្ថេតិ, លភន្តោបិ ន គណ្ហាតិ, អយមស្ស ចីវរេ យថាលាភសន្តោសោ. អថ បន បកតិទុព្ពលោ វា ហោតិ អាពាធជរាភិភូតោ វា, គរុំ ចីវរំ បារុបន្តោ កិលមតិ, សោ សភាគេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ តំ បរិវត្តេត្វា លហុកេន យាបេន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស ចីវរេ យថាពលសន្តោសោ. អបរោ បដ្ដចីវរាទីនំ អញ្ញតរំ មហគ្ឃចីវរំ លភិត្វា ‘‘ឥទំ ថេរានំ ចិរបព្ពជិតានំ, ឥទំ ពហុស្សុតានំ អនុរូបំ, ឥទំ គិលានានំ ទុព្ពលានំ, ឥទំ អប្បលាភីនំ វា ហោតូ’’តិ តេសំ ទត្វា អត្តនា សង្ការកូដាទិតោ នន្តកានិ ឧច្ចិនិត្វា សង្ឃាដិំ កត្វា តេសំ វា បុរាណចីវរានិ គហេត្វា ធារេន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស ចីវរេ យថាសារុប្បសន្តោសោ.
ឥធ បន ភិក្ខុ បិណ្ឌបាតំ លភតិ លូខំ វា បណីតំ វា, សោ តេនេវ យាបេតិ, អញ្ញំ ន បត្ថេតិ, លភន្តោបិ ន គណ្ហាតិ, អយមស្ស បិណ្ឌបាតេ យថាលាភសន្តោសោ. អថ បន អាពាធិកោ ហោតិ, លូខំ បកតិវិរុទ្ធំ វា ព្យាធិវិរុទ្ធំ វា បិណ្ឌបាតំ ភុញ្ជិត្វា គាឡ្ហំ រោគាតង្កំ បាបុណាតិ, សោ សភាគស្ស ភិក្ខុនោ ទត្វា តស្ស ហត្ថតោ សប្បាយភោជនំ ភុញ្ជិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស បិណ្ឌបាតេ យថាពលសន្តោសោ ¶ . អបរោ ភិក្ខុ បណីតំ បិណ្ឌបាតំ លភតិ, សោ ‘‘អយំ បិណ្ឌបាតោ ចិរបព្ពជិតាទីនំ អនុរូបោ’’តិ ចីវរំ វិយ តេសំ ទត្វា, តេសំ វា សន្តកំ គហេត្វា, អត្តនា បិណ្ឌាយ ចរិត្វា, មិស្សកាហារំ វា បរិភុញ្ជន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ. អយមស្ស បិណ្ឌបាតេ យថាសារុប្បសន្តោសោ.
ឥធ បន ភិក្ខុនោ សេនាសនំ បាបុណាតិ មនាបំ វា អមនាបំ វា អន្តមសោ តិណកុដិកាបិ តិណសន្ថារកម្បិ, សោ តេនេវ សន្តុស្សតិ, បុន អញ្ញំ សុន្ទរតរំ វា បាបុណាតិ, តំ ន គណ្ហាតិ, អយមស្ស សេនាសនេ យថាលាភសន្តោសោ. អថ បន អាពាធិកោ ហោតិ ទុព្ពលោ វា, សោ ព្យាធិវិរុទ្ធំ វា បកតិវិរុទ្ធំ វា សេនាសនំ លភតិ, យត្ថស្ស វសតោ អផាសុ ហោតិ, សោ តំ សភាគស្ស ភិក្ខុនោ ទត្វា តស្ស សន្តកេ សប្បាយសេនាសនេ វសិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស ¶ សេនាសនេ យថាពលសន្តោសោ. អបរោ សុន្ទរំ សេនាសនំ បត្តម្បិ ន សម្បដិច្ឆតិ ‘‘បណីតសេនាសនំ បមាទដ្ឋាន’’ន្តិ, មហាបុញ្ញតាយ វា លេណមណ្ឌបកូដាគារាទីនិ បណីតសេនាសនានិ លភតិ, សោ តានិ ចីវរាទីនិ វិយ ចិរបព្ពជិតាទីនំ ¶ ទត្វា យត្ថ កត្ថចិ វសន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស សេនាសនេ យថាសារុប្បសន្តោសោ.
ឥធ បន ភិក្ខុ ភេសជ្ជំ លភតិ លូខំ វា បណីតំ វា, សោ តេនេវ តុស្សតិ, អញ្ញំ ន បត្ថេតិ, លភន្តោបិ ន គណ្ហាតិ, អយមស្ស គិលានបច្ចយេ យថាលាភសន្តោសោ. អថ បន តេលេន អត្ថិកោ ផាណិតំ លភតិ, សោ តំ សភាគស្ស ភិក្ខុនោ ទត្វា, តស្ស ហត្ថតោ តេលំ គហេត្វា, ភេសជ្ជំ កត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស គិលានបច្ចយេ យថាពលសន្តោសោ. អបរោ មហាបុញ្ញោ ពហុំ តេលមធុផាណិតាទិបណីតភេសជ្ជំ លភតិ, សោ តំ ចីវរាទីនិ វិយ ចិរបព្ពជិតាទីនំ ទត្វា តេសំ អាភតេន យេន កេនចិ ភេសជ្ជំ ករោន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតិ. យោ បន ឯកស្មិំ ភាជនេ មុត្តហរីតកំ, ឯកស្មិំ ចតុមធុរំ ឋបេត្វា ‘‘គណ្ហថ, ភន្តេ, យទិច្ឆសី’’តិ វុច្ចមានោ សចស្ស តេសុ អញ្ញតរេនបិ រោគោ វូបសម្មតិ ¶ , ‘‘មុត្តហរីតកំ នាម ពុទ្ធាទីហិ វណ្ណិតំ, បូតិមុត្តភេសជ្ជំ និស្សាយ បព្ពជ្ជា, តត្ថ តេ យាវជីវំ ឧស្សាហោ ករណីយោ’’តិ (មហាវ. ១២៨) វចនមនុស្សរន្តោ ចតុមធុរំ បដិក្ខិបិត្វា មុត្តហរីតកេន ភេសជ្ជំ ករោន្តោ បរមសន្តុដ្ឋោវ ហោតិ, អយមស្ស គិលានបច្ចយេ យថាសារុប្បសន្តោសោ.
សោ ឯវំបភេទោ សព្ពោបិ សន្តោសោ សន្តុដ្ឋីតិ បវុច្ចតិ. តេន វុត្តំ ‘‘អត្ថតោ ឥតរីតរបច្ចយសន្តោសោ’’តិ. ឥតរីតរសន្តុដ្ឋិយា សទ្ធិំ សន្ទស្សនាទិវិធិនា អានិសំសវិភាវនវសេន, តប្បដិបក្ខស្ស អត្រិច្ឆតាទិភេទស្ស ឥច្ឆាបកតត្តស្ស អាទីនវវិភាវនវសេន ច បវត្តា កថា សន្តុដ្ឋិកថា. ឥតោ បរាសុបិ កថាសុ ឯសេវ នយោ, វិសេសមត្តមេវ វក្ខាម.
បវិវេកកថាតិ ឯត្ថ កាយវិវេកោ ចិត្តវិវេកោ ឧបធិវិវេកោតិ តយោ វិវេកា. តេសុ ឯកោ គច្ឆតិ, ឯកោ តិដ្ឋតិ, ឯកោ និសីទតិ, ឯកោ សេយ្យំ កប្បេតិ, ឯកោ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសតិ, ឯកោ ¶ បដិក្កមតិ, ឯកោ អភិក្កមតិ, ឯកោ ចង្កមំ អធិដ្ឋាតិ, ឯកោ ចរតិ, ឯកោ វិហរតីតិ ឯវំ សព្ពិរិយាបថេសុ សព្ពកិច្ចេសុ គណសង្គណិកំ បហាយ វិវិត្តវាសោ កាយវិវេកោ នាម. អដ្ឋ សមាបត្តិយោ បន ចិត្តវិវេកោ នាម. និព្ពានំ ឧបធិវិវេកោ នាម. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘កាយវិវេកោ ច វិវេកដ្ឋកាយានំ នេក្ខម្មាភិរតានំ, ចិត្តវិវេកោ ច បរិសុទ្ធចិត្តានំ បរមវោទានប្បត្តានំ, ឧបធិវិវេកោ ច និរុបធីនំ បុគ្គលានំ វិសង្ខារគតាន’’ន្តិ (មហានិ. ៥៧).
វិវេកោយេវ ¶ បវិវេកោ, បវិវេកប្បដិសំយុត្តា កថា បវិវេកកថា.
អសំសគ្គកថាតិ ឯត្ថ សវនសំសគ្គោ ទស្សនសំសគ្គោ សមុល្លបនសំសគ្គោ សម្ភោគសំសគ្គោ កាយសំសគ្គោតិ បញ្ច សំសគ្គា. តេសុ ឥធេកច្ចោ ភិក្ខុ សុណាតិ ‘‘អសុកស្មិំ គាមេ វា និគមេ វា ឥត្ថី អភិរូបា ទស្សនីយា បាសាទិកា បរមាយ វណ្ណបោក្ខរតាយ សមន្នាគតា’’តិ, សោ តំ សុត្វា ¶ សំសីទតិ វិសីទតិ, ន សក្កោតិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តតិ, ឯវំ វិសភាគារម្មណសវនេន ឧប្បន្នកិលេសសន្ថវោ សវនសំសគ្គោ នាម. ន ហេវ ខោ ភិក្ខុ សុណាតិ, អបិច ខោ សាមំ បស្សតិ ឥត្ថិំ អភិរូបំ ទស្សនីយំ បាសាទិកំ បរមាយ វណ្ណបោក្ខរតាយ សមន្នាគតំ, សោ តំ ទិស្វា សំសីទតិ វិសីទតិ, ន សក្កោតិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុំ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តតិ, ឯវំ វិសភាគារម្មណទស្សនេន ឧប្បន្នកិលេសសន្ថវោ ទស្សនសំសគ្គោ នាម. ទិស្វា បន អញ្ញមញ្ញំ អាលាបសល្លាបវសេន ឧប្បន្នោ កិលេសសន្ថវោ សមុល្លបនសំសគ្គោ នាម. សហជគ្ឃនាទីនិបិ ឯតេនេវ សង្គណ្ហាតិ. អត្តនោ បន សន្តកំ យំកិញ្ចិ មាតុគាមស្ស ទត្វា វា អទត្វា វា តេន ទិន្នស្ស វនភង្គិយាទិនោ បរិភោគវសេន ឧប្បន្នកិលេសសន្ថវោ សម្ភោគសំសគ្គោ នាម. មាតុគាមស្ស ហត្ថគ្គាហាទិវសេន ឧប្បន្នកិលេសសន្ថវោ កាយសំសគ្គោ នាម. យោបិ ចេស –
‘‘គិហីហិ សំសដ្ឋោ វិហរតិ អននុលោមិកេន សំសគ្គេន សហសោកី សហនន្ទី សុខិតេសុ សុខិតោ, ទុក្ខិតេសុ ទុក្ខិតោ ¶ , ឧប្បន្នេសុ កិច្ចករណីយេសុ អត្តនា ឧយ្យោគំ អាបជ្ជតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៣; មហានិ. ១៦៤) –
ឯវំ វុត្តោ អននុលោមិកោ គិហិសំសគ្គោ, យោ ច សព្រហ្មចារីហិបិ កិលេសុប្បត្តិហេតុភូតោ សំសគ្គោ, តំ សព្ពំ បហាយ យ្វាយំ សំសារេ ថិរតរំ សំវេគំ, សង្ខារេសុ តិព្ពំ ភយសញ្ញំ, សរីរេ បដិកូលសញ្ញំ, សព្ពាកុសលេសុ ជិគុច្ឆាបុព្ពង្គមំ ហិរោត្តប្បំ, សព្ពកិរិយាសុ សតិសម្បជញ្ញន្តិ សព្ពំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា កមលទលេ ជលពិន្ទុ វិយ សព្ពត្ថ អលគ្គភាវោ, អយំ សព្ពសំសគ្គប្បដិបក្ខតាយ អសំសគ្គោ. តប្បដិសំយុត្តា កថា អសំសគ្គកថា.
វីរិយារម្ភកថាតិ ឯត្ថ វីរស្ស ភាវោ, កម្មន្តិ វា វីរិយំ, វិធិនា ឦរយិតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ វា វីរិយំ, វីរិយញ្ច តំ អកុសលានំ ធម្មានំ បហានាយ កុសលានំ ធម្មានំ ¶ ឧបសម្បទាយ អារម្ភនំ វីរិយារម្ភោ. ស្វាយំ កាយិកោ ចេតសិកោ ចាតិ ទុវិធោ, អារម្ភធាតុ, និក្កមធាតុ, បរក្កមធាតុ ចាតិ តិវិធោ; សម្មប្បធានវសេន ចតុព្ពិធោ. សោ សព្ពោបិ យោ ភិក្ខុ ¶ គមនេ ឧប្បន្នំ កិលេសំ ឋានំ បាបុណិតុំ ន ទេតិ; ឋានេ ឧប្បន្នំ និសជ្ជំ, និសជ្ជាយ ឧប្បន្នំ សយនំ បាបុណិតុំ ន ទេតិ, តត្ថ តត្ថេវ អជបទេន ទណ្ឌេន កណ្ហសប្បំ ឧប្បីឡេត្វា គណ្ហន្តោ វិយ, តិខិណេន អសិនា អមិត្តំ គីវាយ បហរន្តោ វិយ ច សីសំ ឧក្ខិបិតុំ អទត្វា វីរិយពលេន និគ្គណ្ហាតិ, តស្សេវំ អារទ្ធវីរិយស្ស វសេន វេទិតព្ពោ. តប្បដិសំយុត្តា កថា វីរិយារម្ភកថា.
សីលកថាទីសុ ទុវិធំ សីលំ លោកិយំ លោកុត្តរញ្ច. តត្ថ លោកិយំ បាតិមោក្ខសំវរាទិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ, លោកុត្តរំ មគ្គសីលំ ផលសីលញ្ច. តថា វិបស្សនាយ បាទកភូតា សហ ឧបចារេន អដ្ឋ សមាបត្តិយោ លោកិយោ សមាធិ, មគ្គសម្បយុត្តោ បនេត្ថ លោកុត្តរោ សមាធិ នាម. តថា បញ្ញាបិ លោកិយា សុតមយា ចិន្តាមយា ឈានសម្បយុត្តា វិបស្សនាញាណញ្ច. វិសេសតោ បនេត្ថ វិបស្សនាបញ្ញា គហេតព្ពា, លោកុត្តរា មគ្គបញ្ញា ផលបញ្ញា ច. វិមុត្តីបិ អរិយផលវិមុត្តិ និព្ពានញ្ច. អបរេ បន តទង្គវិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទវិមុត្តីនម្បិ វសេនេត្ថ អត្ថំ វណ្ណេន្តិ. វិមុត្តិញាណទស្សនម្បិ ឯកូនវីសតិវិធំ បច្ចវេក្ខណញាណំ. ឥតិ ឥមេសំ សីលាទីនំ ¶ សទ្ធិំ សន្ទស្សនាទិវិធិនា អនេកាការវោការអានិសំសវិភាវនវសេន ចេវ តប្បដិបក្ខានំ ទុស្សីល្យាទីនំ អាទីនវវិភាវនវសេន ច បវត្តា កថា, តប្បដិសំយុត្តា កថា វា សីលាទិកថា នាម.
ឯត្ថ ច ‘‘អត្តនា ច អប្បិច្ឆោ ហោតិ, អប្បិច្ឆកថញ្ច បរេសំ កត្តា’’តិ (ម. និ. ១.២៥២; អ. និ. ១០.៧០) ‘‘សន្តុដ្ឋោ ហោតិ ឥតរីតរេន ចីវរេន, ឥតរីតរចីវរសន្តុដ្ឋិយា ច វណ្ណវាទី’’តិ (សំ. និ. ២.១៤៤; ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២៨) ច អាទិវចនតោ សយញ្ច អប្បិច្ឆតាទិគុណសមន្នាគតេន បរេសម្បិ តទត្ថាយ ហិតជ្ឈាសយេន បវត្តេតព្ពា តថារូបី កថា, យា ឥធ អភិសល្លេខិកាទិភាវេន វិសេសេត្វា វុត្តា អប្បិច្ឆកថាទីតិ វេទិតព្ពា. ការកស្សេវ ហិ កថា វិសេសតោ អធិប្បេតត្ថសាធិនី. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘កល្យាណមិត្តស្សេតំ, មេឃិយ, ភិក្ខុនោ បាដិកង្ខំ…បេ. ¶ … អកសិរលាភី’’តិ.
ឯវរូបាយាតិ ឦទិសាយ, យថាវុត្តាយ. និកាមលាភីតិ យថិច្ឆិតលាភី យថារុចិលាភី, សព្ពកាលំ ឥមា កថា សោតុំ វិចារេតុញ្ច យថាសុខំ លភន្តោ. អកិច្ឆលាភីតិ និទ្ទុក្ខលាភី. អកសិរលាភីតិ វិបុលលាភី.
អារទ្ធវីរិយោតិ បគ្គហិតវីរិយោ. អកុសលានំ ធម្មានំ បហានាយាតិ អកោសល្លសម្ភូតដ្ឋេន អកុសលានំ ¶ បាបធម្មានំ បជហនត្ថាយ. កុសលានំ ធម្មានន្តិ កុច្ឆិតានំ សលនាទិអត្ថេន អនវជ្ជដ្ឋេន ច កុសលានំ សហវិបស្សនានំ មគ្គផលធម្មានំ. ឧបសម្បទាយាតិ សម្បាទនាយ, អត្តនោ សន្តានេ ឧប្បាទនាយ. ថាមវាតិ ឧស្សោឡ្ហិសង្ខាតេន វីរិយថាមេន សមន្នាគតោ. ទឡ្ហបរក្កមោតិ ថិរបរក្កមោ អសិថិលវីរិយោ. អនិក្ខិត្តធុរោតិ អនោរោហិតធុរោ អនោសក្កិតវីរិយោ.
បញ្ញវាតិ វិបស្សនាបញ្ញាយ បញ្ញវា. ឧទយត្ថគាមិនិយាតិ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ឧទយញ្ច វយញ្ច បដិវិជ្ឈន្តិយា. អរិយាយាតិ វិក្ខម្ភនវសេន កិលេសេហិ អារកា ទូរេ ឋិតាយ និទ្ទោសាយ. និព្ពេធិកាយាតិ និព្ពេធភាគិយាយ. សម្មា ទុក្ខក្ខយគាមិនិយាតិ វដ្ដទុក្ខស្ស ខេបនតោ ‘‘ទុក្ខក្ខយោ’’តិ លទ្ធនាមំ អរិយមគ្គំ សម្មា ហេតុនា ញាយេន គច្ឆន្តិយា.
ឥមេសុ ច បន បញ្ចសុ ធម្មេសុ សីលំ វីរិយំ បញ្ញា ច យោគិនោ អជ្ឈត្តិកំ អង្គំ, ឥតរទ្វយំ ពាហិរំ អង្គំ. តថាបិ កល្យាណមិត្តសន្និស្សយេនេវ សេសំ ¶ ចតុព្ពិធំ ឥជ្ឈតិ, កល្យាណមិត្តស្សេវេត្ថ ពហូបការតំ ទស្សេន្តោ សត្ថា ‘‘កល្យាណមិត្តស្សេតំ, មេឃិយ, ភិក្ខុនោ បាដិកង្ខ’’ន្តិអាទិនា ទេសនំ វឌ្ឍេតិ. តត្ថ បាដិកង្ខន្តិ ឯកំសេន ឥច្ឆិតព្ពំ, អវស្សំភាវីតិ អត្ថោ. យន្តិ កិរិយាបរាមសនំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘សីលវា ភវិស្សតី’’តិ ឯត្ថ យទេតំ កល្យាណមិត្តស្ស ភិក្ខុនោ សីលវន្តតាយ ភវនំ សីលសម្បន្នត្តំ, តស្ស ភិក្ខុនោ សីលសម្បន្នត្តា ឯតំ តស្ស បាដិកង្ខំ, អវស្សំភាវី ឯកំសេនេវ តស្ស តត្ថ និយោជនតោតិ អធិប្បាយោ. បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរិស្សតីតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.
ឯវំ ¶ ភគវា សទេវកេ លោកេ ឧត្តមកល្យាណមិត្តសង្ខាតស្ស អត្តនោ វចនំ អនាទិយិត្វា តំ វនសណ្ឌំ បវិសិត្វា តាទិសំ វិប្បការំ បត្តស្ស អាយស្មតោ មេឃិយស្ស កល្យាណមិត្តតាទិនា សកលំ សាសនសម្បត្តិំ ទស្សេត្វា, ឥទានិស្ស តត្ថ អាទរជាតស្ស បុព្ពេ យេហិ កាមវិតក្កាទីហិ ឧបទ្ទុតត្តា កម្មដ្ឋានំ ន សម្បជ្ជិ, តស្ស តេសំ ឧជុវិបច្ចនីកភូតត្តា ច ភាវនានយំ បកាសេត្វា, តតោ បរំ អរហត្តស្ស កម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខន្តោ, ‘‘តេន ច បន, មេឃិយ, ភិក្ខុនា ឥមេសុ បញ្ចសុ ធម្មេសុ បតិដ្ឋាយ ចត្តារោ ធម្មា ឧត្តរិ ភាវេតព្ពា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តេនាតិ ឯវំ កល្យាណមិត្តសន្និស្សយេន យថាវុត្តសីលាទិគុណសមន្នាគតេន. តេនេវាហ ‘‘ឥមេសុ បញ្ចសុ ធម្មេសុ បតិដ្ឋាយា’’តិ. ឧត្តរីតិ អារទ្ធតរុណវិបស្សនស្ស រាគាទិបរិស្សយា ចេ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, តេសំ វិសោធនត្ថំ តតោ ឧទ្ធំ ចត្តារោ ធម្មា ភាវេតព្ពា ឧប្បាទេតព្ពា វឌ្ឍេតព្ពា ច.
អសុភាតិ ¶ ឯកាទសសុ អសុភកម្មដ្ឋានេសុ យថារហំ យត្ថ កត្ថចិ អសុភភាវនា. រាគស្ស បហានាយាតិ កាមរាគស្ស បជហនត្ថាយ. អយមត្ថោ សាលិលាយកោបមាយ វិភាវេតព្ពោ – ឯកោ ហិ បុរិសោ អសិតំ គហេត្វា កោដិតោ បដ្ឋាយ សាលិខេត្តេ សាលិយោ លាយតិ, អថស្ស វតិំ ភិន្ទិត្វា គាវោ បវិសិំសុ. សោ អសិតំ ឋបេត្វា, យដ្ឋិំ អាទាយ, តេនេវ មគ្គេន គាវោ នីហរិត្វា, វតិំ បាកតិកំ កត្វា, បុន អសិតំ គហេត្វា សាលិយោ លាយិ. តត្ថ សាលិខេត្តំ វិយ ពុទ្ធសាសនំ ទដ្ឋព្ពំ, សាលិលាយកោ វិយ យោគាវចរោ, អសិតំ វិយ បញ្ញា, លាយនកាលោ វិយ វិបស្សនាយ កម្មករណកាលោ, យដ្ឋិ វិយ អសុភកម្មដ្ឋានំ, វតិ វិយ សំវរោ ¶ , វតិំ ភិន្ទិត្វា គាវីនំ បវិសនំ វិយ សហសា អប្បដិសង្ខាយ បមាទំ អាគម្ម រាគស្ស ឧប្បជ្ជនំ, អសិតំ ឋបេត្វា, យដ្ឋិំ អាទាយ, បវិដ្ឋមគ្គេនេវ គាវោ នីហរិត្វា, វតិំ បដិបាកតិកំ កត្វា, បុន ឋិតដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ សាលិលាយនំ វិយ អសុភកម្មដ្ឋានេន រាគំ វិក្ខម្ភេត្វា, បុន វិបស្សនាយ កម្មករណកាលោតិ ឥទមេត្ថ ឧបមាសំសន្ទនំ. ឯវំភូតំ ភាវនាវិធិំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អសុភា ភាវេតព្ពា រាគស្ស បហានាយា’’តិ.
មេត្តាតិ ¶ មេត្តាកម្មដ្ឋានំ. ព្យាបាទស្ស បហានាយាតិ វុត្តនយេនេវ ឧប្បន្នកោបស្ស បជហនត្ថាយ. អានាបានស្សតីតិ សោឡសវត្ថុកា អានាបានស្សតិ. វិតក្កុបច្ឆេទាយាតិ វុត្តនយេនេវ ឧប្បន្នានំ វិតក្កានំ ឧបច្ឆេទនត្ថាយ. អស្មិមានសមុគ្ឃាតាយាតិ អស្មីតិ ឧប្បជ្ជនកស្ស នវវិធស្ស មានស្ស សមុច្ឆេទនត្ថាយ. អនិច្ចសញ្ញិនោតិ ហុត្វា អភាវតោ ឧទយព្ពយវន្តតោ បភង្គុតោ តាវកាលិកតោ និច្ចប្បដិបក្ខតោ ច ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា’’តិ (ធ. ប. ២៧៧; ចូឡនិ. ហេមកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៥៦) បវត្តអនិច្ចានុបស្សនាវសេន អនិច្ចសញ្ញិនោ. អនត្តសញ្ញា សណ្ឋាតីតិ អសារកតោ អវសវត្តនតោ បរតោ រិត្តតោ តុច្ឆតោ សុញ្ញតោ ច ‘‘សព្ពេ ធម្មា អនត្តា’’តិ (ធ. ប. ២៧៩; ចូឡនិ. ហេមកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៥៦) ឯវំ បវត្តា អនត្តានុបស្សនាសង្ខាតា អនត្តសញ្ញា ចិត្តេ សណ្ឋហតិ, អតិទឡ្ហំ បតិដ្ឋាតិ. អនិច្ចលក្ខណេ ហិ ទិដ្ឋេ អនត្តលក្ខណំ ទិដ្ឋមេវ ហោតិ. តីសុ ហិ លក្ខណេសុ ឯកស្មិំ ទិដ្ឋេ ឥតរទ្វយំ ទិដ្ឋមេវ ហោតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អនិច្ចសញ្ញិនោ ហិ, មេឃិយ, អនត្តសញ្ញា សណ្ឋាតី’’តិ. អនត្តលក្ខណេ ទិដ្ឋេ អស្មីតិ ឧប្បជ្ជនកមានោ សុប្បជហោវ ហោតីតិ អាហ – ‘‘អនត្តសញ្ញី អស្មិមានសមុគ្ឃាតំ បាបុណាតី’’តិ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ និព្ពានន្តិ ទិដ្ឋេយេវ ធម្មេ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ អបច្ចយបរិនិព្ពានំ បាបុណាតិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បន អសុភាទិភាវនានយោ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១០២) វុត្តនយេន គហេតព្ពោ.
ឯតមត្ថំ ¶ វិទិត្វាតិ ឯតំ អាយស្មតោ មេឃិយស្ស មិច្ឆាវិតក្កចោរេហិ កុសលភណ្ឌុបច្ឆេទសង្ខាតំ អត្ថំ ជានិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ កាមវិតក្កាទីនំ អវិនោទនេ វិនោទនេ ច អាទីនវានិសំសទីបកំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ ¶ ខុទ្ទាតិ ហីនា លាមកា. វិតក្កាតិ កាមវិតក្កាទយោ តយោ បាបវិតក្កា. តេ ហិ សព្ពវិតក្កេហិ បតិកិដ្ឋតាយ ឥធ ខុទ្ទាតិ វុត្តា ‘‘ន ច ខុទ្ទមាចរេ’’តិអាទីសុ (ខុ. បា. ៩.៣; សុ. និ. ១៤៥) វិយ. សុខុមាតិ ញាតិវិតក្កាទយោ អធិប្បេតា. ញាតិវិតក្កោ ជនបទវិតក្កោ អមរាវិតក្កោ បរានុទ្ទយតាយ បដិសំយុត្តោ វិតក្កោ លាភសក្ការសិលោកបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ អនវញ្ញត្តិបដិសំយុត្តោ វិតក្កោតិ ឯតេ ហិ វិតក្កា កាមវិតក្កាទយោ វិយ ¶ ទារុណា ន ហោន្តីតិ អនោឡារិកសភាវតាយ សុខុមាតិ វុត្តា. អនុគតាតិ ចិត្តេន អនុវត្តិតា. វិតក្កេ ហិ ឧប្បជ្ជមានេ ចិត្តំ តទនុគតមេវ ហោតិ តស្ស អារម្មណាភិនិរោបនតោ. ‘‘អនុគ្គតា’’តិបិ បាឡិ, អនុឧដ្ឋិតាតិ អត្ថោ. មនសោ ឧប្បិលាវាតិ ចេតសោ ឧប្បិលាវិតត្តករា.
ឯតេ អវិទ្វា មនសោ វិតក្កេតិ ឯតេ កាមវិតក្កាទិកេ មនោវិតក្កេ អស្សាទាទីនវនិស្សរណតោ ញាតតីរណបហានបរិញ្ញាហិ យថាភូតំ អជានន្តោ. ហុរា ហុរំ ធាវតិ ភន្តចិត្តោតិ អប្បហីនមិច្ឆាវិតក្កត្តា អនវដ្ឋិតចិត្តោ ‘‘កទាចិ រូបេ, កទាចិ សទ្ទេ’’តិអាទិនា តស្មិំ តស្មិំ អារម្មណេ អស្សាទាទិវសេន អបរាបរំ ធាវតិ បរិព្ភមតិ. អថ វា ហុរា ហុរំ ធាវតិ ភន្តចិត្តោតិ អបរិញ្ញាតវិតក្កត្តា តន្និមិត្តានំ អវិជ្ជាតណ្ហានំ វសេន បរិព្ភមនមានសោ ឥធលោកតោ បរលោកំ អាទាននិក្ខេបេហិ អបរាបរំ ធាវតិ សំសរតីតិ អត្ថោ.
ឯតេ ច វិទ្វា មនសោ វិតក្កេតិ ឯតេ យថាវុត្តប្បភេទេ កាមវិតក្កាទិកេ មនោវិតក្កេ អស្សាទាទិតោ យថាភូតំ ជានន្តោ. អាតាបិយោតិ វីរិយវា. សំវរតីតិ បិទហតិ. សតិមាតិ សតិសម្បន្នោ. អនុគ្គតេតិ ទុល្លភវសេន អនុប្បន្នេ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឯតេ វុត្តប្បការេ កាមវិតក្កាទិកេ មនោវិតក្កេ ចិត្តស្ស ឧប្បិលាវិតហេតុតាយ មនសោ ឧប្បិលាវេ វិទ្វា វិបស្សនាបញ្ញាសហិតាយ មគ្គបញ្ញាយ សម្មទេវ ជានន្តោ, តស្ស សហាយភូតានំ សម្មាវាយាមសតីនំ អត្ថិតាយ អាតាបិយោ សតិមា តេ អរិយមគ្គភាវនាយ អាយតិំ ឧប្បត្តិរហេ អនុគ្គតេ អនុប្បន្នេ ឯវ មគ្គក្ខណេ សំវរតិ, ញាណសំវរវសេន បិទហតិ, អាគមនបថំ ¶ បច្ឆិន្ទតិ, ឯវំភូតោ ច ចតុសច្ចប្បពោធេន ពុទ្ធោ អរិយសាវកោ អរហត្តាធិគមេន ¶ អសេសំ, អនវសេសំ ¶ ឯតេ កាមវិតក្កាទិកេ បជហាសិ សមុច្ឆិន្ទីតិ. ឯត្ថាបិ ‘‘អនុគតេ’’តិបិ បឋន្តិ. តស្សត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ.
បឋមសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
២. ឧទ្ធតសុត្តវណ្ណនា
៣២. ទុតិយេ កុសិនារាយន្តិ កុសិនារាយំ នាម មល្លរាជូនំ នគរេ. ឧបវត្តនេ មល្លានំ សាលវនេតិ យថា ហិ អនុរាធបុរស្ស ថូបារាមោ, ឯវំ កុសិនារាយ ឧយ្យានំ ទក្ខិណបច្ឆិមទិសាយ ហោតិ. យថា ថូបារាមតោ ទក្ខិណទ្វារេន នគរបវិសនមគ្គោ បាចីនមុខោ គន្ត្វា ឧត្តរេន និវត្តតិ, ឯវំ ឧយ្យានតោ សាលបន្តិ បាចីនមុខា គន្ត្វា ឧត្តរេន និវត្តា, តស្មា ‘‘ឧបវត្តន’’ន្តិ វុច្ចតិ. តស្មិំ ឧបវត្តនេ មល្លរាជូនំ សាលវនេ. អរញ្ញកុដិកាយន្តិ សាលបន្តិយា អវិទូរេ រុក្ខគច្ឆសញ្ឆន្នដ្ឋានេ កតា កុដិកា, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អរញ្ញកុដិកាយំ វិហរតី’’តិ. តេ បន ភិក្ខូ បដិសង្ខានវិរហិតា ឱស្សដ្ឋវីរិយា បមត្តវិហារិនោ, តេន វុត្តំ ‘‘ឧទ្ធតា’’តិអាទិ.
តត្ថ ឧទ្ធច្ចពហុលត្តា អវូបសន្តចិត្តតាយ ឧទ្ធតា. តុច្ឆភាវេន មានោ នឡោ វិយាតិ នឡោ, មានសង្ខាតោ ឧគ្គតោ នឡោ ឯតេសន្តិ ឧន្នឡា, ឧគ្គតតុច្ឆមានាតិ អត្ថោ. បត្តចីវរមណ្ឌនាទិចាបល្លេន សមន្នាគតត្តា ពហុកតាយ វា ចបលា. ផរុសវាចតាយ មុខេន ខរាតិ មុខរា. តិរច្ឆានកថាពហុលតាយ វិកិណ្ណា ព្យាកុលា វាចា ឯតេសន្តិ វិកិណ្ណវាចា. មុដ្ឋា នដ្ឋា សតិ ឯតេសន្តិ មុដ្ឋស្សតិនោ, សតិវិរហិតា បមាទវិហារិនោតិ អត្ថោ. សព្ពេន សព្ពំ សម្បជញ្ញាភាវតោ អសម្បជានា. គទ្ទូហនមត្តម្បិ ¶ កាលំ ចិត្តសមាធានស្ស អភាវតោ ន សមាហិតាតិ អសមាហិតា. លោលសភាវត្តា ភន្តមិគសប្បដិភាគតាយ វិព្ភន្តចិត្តា. មនច្ឆដ្ឋានំ ឥន្ទ្រិយានំ អសំវរណតោ អសញ្ញតិន្ទ្រិយតាយ បាកតិន្ទ្រិយា.
ឯតមត្ថំ ¶ វិទិត្វាតិ ឯតំ តេសំ ភិក្ខូនំ ឧទ្ធច្ចាទិវសេន បមាទវិហារំ ជានិត្វា. ឥមំ ឧទានន្តិ ឥមំ បមាទវិហារេ អប្បមាទវិហារេ ច យថាក្កមំ អាទីនវានិសំសវិភាវនំ ឧទានំ ឧទានេសិ.
តត្ថ ¶ អរក្ខិតេនាតិ សតិអារក្ខាភាវេន អគុត្តេន. កាយេនាតិ ឆវិញ្ញាណកាយេន ចក្ខុវិញ្ញាណេន ហិ រូបំ ទិស្វា តត្ថ និមិត្តានុព្យញ្ជនគ្គហណវសេន អភិជ្ឈាទិបវត្តិតោ វិញ្ញាណទ្វារស្ស សតិយា អរក្ខិតភាវតោ. សោតវិញ្ញាណាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯវំ ឆវិញ្ញាណកាយស្ស អរក្ខិតភាវំ សន្ធាយាហ ‘‘អរក្ខិតេន កាយេនា’’តិ. កេចិ បន ‘‘កាយេនា’’តិ អត្ថំ វទន្តិ, តេសម្បិ វុត្តនយេនេវ អត្ថយោជនាយ សតិ យុជ្ជេយ្យ. អបរេ បន ‘‘អរក្ខិតេន ចិត្តេនា’’តិ បឋន្តិ, តេសម្បិ វុត្តនយោ ឯវ អត្ថោ. មិច្ឆាទិដ្ឋិហតេនាតិ សស្សតាទិមិច្ឆាភិនិវេសទូសិតេន. ថិនមិទ្ធាភិភូតេនាតិ ចិត្តស្ស អកល្យតាលក្ខណេន ថិនេន កាយស្ស អកល្យតាលក្ខណេន មិទ្ធេន ច អជ្ឈោត្ថដេន, តេន កាយេន ចិត្តេនាតិ វា សម្ពន្ធោ. វសំ មារស្ស គច្ឆតីតិ កិលេសមារាទិកស្ស សព្ពស្សបិ មារស្ស វសំ យថាកាមករណីយតំ ឧបគច្ឆតិ, តេសំ វិសយំ នាតិក្កមតីតិ អត្ថោ.
ឥមាយ ហិ គាថាយ ភគវា យេ សតិអារក្ខាភាវេន សព្ពសោ អរក្ខិតចិត្តា, យោនិសោមនសិការស្ស ហេតុភូតាយ បញ្ញាយ អភាវតោ អយោនិសោ ឧម្មុជ្ជនេន និច្ចន្តិអាទិនា វិបរិយេសគាហិនោ, តតោ ឯវ កុសលកិរិយាយ វីរិយារម្ភាភាវតោ កោសជ្ជាភិភូតា សំសារវដ្ដតោ សីសំ ន ឧក្ខិបិស្សន្តីតិ តេសំ ភិក្ខូនំ បមាទវិហារគរហាមុខេន វដ្ដំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិវដ្ដំ ទស្សេតុំ, ‘‘តស្មា រក្ខិតចិត្តស្សា’’តិ ទុតិយគាថមាហ.
តត្ថ តស្មា រក្ខិតចិត្តស្សាតិ យស្មា អរក្ខិតចិត្តោ មារស្ស យថាកាមករណីយោ ហុត្វា សំសារេយេវ ហោតិ, តស្មា សតិសំវរេន មនច្ឆដ្ឋានំ ឥន្ទ្រិយានំ រក្ខណេន បិទហនេន រក្ខិតចិត្តោ អស្ស. ចិត្តេ ហិ រក្ខិតេ ចក្ខាទិឥន្ទ្រិយានិ ¶ រក្ខិតានេវ ហោន្តីតិ. សម្មាសង្កប្បគោចរោតិ យស្មា មិច្ឆាសង្កប្បគោចរោ តថា តថា អយោនិសោ វិតក្កេត្វា នានាវិធានិ មិច្ឆាទស្សនានិ គណ្ហន្តោ មិច្ឆាទិដ្ឋិហតេន ចិត្តេន ¶ មារស្ស យថាកាមករណីយោ ហោតិ, តស្មា យោនិសោមនសិការេន កម្មំ ករោន្តោ នេក្ខម្មសង្កប្បាទិសម្មាសង្កប្បគោចរោ អស្ស, ឈានាទិសម្បយុត្តំ សម្មាសង្កប្បមេវ អត្តនោ ចិត្តស្ស បវត្តិដ្ឋានំ ករេយ្យ. សម្មាទិដ្ឋិបុរេក្ខារោតិ សម្មាសង្កប្បគោចរតាយ វិធូតមិច្ឆាទស្សនោ បុរេតរំយេវ កម្មស្សកតាលក្ខណំ, តតោ យថាភូតញាណលក្ខណញ្ច សម្មាទិដ្ឋិំ បុរតោ កត្វា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ សីលសមាធីសុ យុត្តោ បយុត្តោ វិបស្សនំ អារភិត្វា សង្ខារេ សម្មសន្តោ ញត្វាន ឧទយព្ពយំ បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ សមបញ្ញាសាយ អាការេហិ ឧប្បាទនិរោធំ វវត្ថបេត្វា ឧទយព្ពយញាណមធិគន្ត្វា តតោ បរំ ភង្គានុបស្សនាទិវសេន វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អនុក្កមេន អរិយមគ្គំ គណ្ហន្តោ អគ្គមគ្គេន, ថិនមិទ្ធាភិភូ ភិក្ខុ សព្ពា ទុគ្គតិយោ ជហេតិ, ឯវំ សោ ហេដ្ឋិមមគ្គវជ្ឈានំ កិលេសានំ បឋមមេវ ¶ បហីនត្តា ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តលោភសហគតចិត្តុប្បាទេសុ ឧប្បជ្ជនកថិនមិទ្ធានំ អធិគតេន អរហត្តមគ្គេន សមុច្ឆិន្ទនតោ តទេកដ្ឋានំ មានាទីនម្បិ បហីនត្តា សព្ពសោ ភិន្នកិលេសោ ខីណាសវោ ភិក្ខុ តិវិធទុក្ខតាយោគេន ទុគ្គតិសង្ខាតា សព្ពាបិ គតិយោ ឧច្ឆិន្នភវមូលត្តា ជហេ, បជហេយ្យ. តាសំ បរភាគេ និព្ពានេ បតិដ្ឋេយ្យាតិ អត្ថោ.
ទុតិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៣. គោបាលកសុត្តវណ្ណនា
៣៣. តតិយេ កោសលេសូតិ កោសលា នាម ជានបទិនោ រាជកុមារា, តេសំ និវាសោ ឯកោបិ ជនបទោ ‘‘កោសលា’’ត្វេវ វុច្ចតិ, តេសុ កោសលេសុ ជនបទេ. ចារិកំ ចរតីតិ អតុរិតចារិកាវសេន ¶ ជនបទចារិកំ ចរតិ. មហតាតិ គុណមហត្តេនបិ មហតា, អបរិច្ឆិន្នសង្ខ្យត្តា សង្ខ្យាមហត្តេនបិ មហតា. ភិក្ខុសង្ឃេនាតិ ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញសំហតេន សមណគណេន. សទ្ធិន្តិ ឯកតោ. មគ្គា ឱក្កម្មាតិ មគ្គតោ អបក្កមិត្វា. អញ្ញតរំ រុក្ខមូលន្តិ ឃនបត្តសាខាវិដបសម្បន្នស្ស សន្ទច្ឆាយស្ស មហតោ រុក្ខស្ស សមីបសង្ខាតំ មូលំ.
អញ្ញតរោ គោបាលកោតិ ឯកោ គោគណរក្ខកោ, នាមេន បន នន្ទោ នាម. សោ កិរ អឌ្ឍោ មហទ្ធនោ មហាភោគោ, យថា កេណិយោ ¶ ជដិលោ បព្ពជ្ជាវសេន, ឯវំ អនាថបិណ្ឌិកស្ស គោយូថំ រក្ខន្តោ គោបាលកត្តេន រាជបីឡំ អបហរន្តោ អត្តនោ កុដុម្ពំ រក្ខតិ. សោ កាលេន កាលំ បញ្ច គោរសេ គហេត្វា, មហាសេដ្ឋិស្ស សន្តិកំ អាគន្ត្វា និយ្យាតេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា, សត្ថារំ បស្សតិ, ធម្មំ សុណាតិ, អត្តនោ វសនដ្ឋានំ អាគមនត្ថាយ សត្ថារំ យាចតិ. សត្ថា តស្សេវ ញាណបរិបាកំ អាគមយមានោ អគន្ត្វា, អបរភាគេ មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន បរិវុតោ ជនបទចារិកំ ចរន្តោ, ‘‘ឥទានិស្ស ញាណំ បរិបក្ក’’ន្តិ ញត្វា តស្ស វសនដ្ឋានស្ស អវិទូរេ មគ្គា ឱក្កម្ម អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និសីទិ តស្ស អាគមនំ អាគមយមានោ. នន្ទោបិ ខោ ‘‘សត្ថា កិរ ជនបទចារិកំ ចរន្តោ ឥតោ អាគច្ឆតី’’តិ សុត្វា, ហដ្ឋតុដ្ឋោ វេគេន គន្ត្វា, សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា កតបដិសន្ថារោ ឯកមន្តំ និសីទិ, អថស្ស ភគវា ធម្មំ ទេសេសិ. សោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិត្វា ភគវន្តំ និមន្តេត្វា សត្តាហំ បាយាសទានមទាសិ, សត្តមេ ¶ ទិវសេ ភគវា អនុមោទនំ កត្វា បក្កាមិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឯកមន្តំ និសិន្នំ ខោ តំ គោបាលកំ ភគវា ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេសិ…បេ… ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមី’’តិ.
តត្ថ ¶ សន្ទស្សេសីតិ ‘‘ឥមេ ធម្មា កុសលា, ឥមេ ធម្មា អកុសលា’’តិអាទិនា កុសលាទិធម្មេ កម្មវិបាកេ ឥធលោកបរលោកេ បច្ចក្ខតោ ទស្សេន្តោ អនុបុព្ពិកថាវសានេ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ សម្មា ទស្សេសិ. សមាទបេសីតិ ‘‘សច្ចាធិគមាយ ឥមេ នាម ធម្មា អត្តនិ ឧប្បាទេតព្ពា’’តិ សីលាទិធម្មេ សម្មា គណ្ហាបេត្វា តេសុ តំ បតិដ្ឋបេសិ. សមុត្តេជេសីតិ តេ ធម្មា សមាទិន្នា អនុក្កមេន ភាវិយមានា និព្ពេធភាគិយា ហុត្វា តិក្ខវិសទ