📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ខុទ្ទកនិកាយេ

សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថា

(បឋមោ ភាគោ)

គន្ថារម្ភកថា

ឧត្តមំ វន្ទនេយ្យានំ, វន្ទិត្វា រតនត្តយំ;

យោ ខុទ្ទកនិកាយម្ហិ, ខុទ្ទាចារប្បហាយិនា.

ទេសិតោ លោកនាថេន, លោកនិស្សរណេសិនា;

តស្ស សុត្តនិបាតស្ស, ករិស្សាមត្ថវណ្ណនំ.

អយំ សុត្តនិបាតោ ច, ខុទ្ទកេស្វេវ ឱគធោ;

យស្មា តស្មា ឥមស្សាបិ, ករិស្សាមត្ថវណ្ណនំ.

គាថាសតសមាកិណ្ណោ, គេយ្យព្យាករណង្កិតោ;

កស្មា សុត្តនិបាតោតិ, សង្ខមេស គតោតិ ចេ.

សុវុត្តតោ សវនតោ, អត្ថានំ សុដ្ឋុ តាណតោ;

សូចនា សូទនា ចេវ, យស្មា សុត្តំ បវុច្ចតិ.

តថារូបានិ សុត្តានិ, និបាតេត្វា តតោ តតោ;

សមូហតោ អយំ តស្មា, សង្ខមេវមុបាគតោ.

សព្ពានិ ចាបិ សុត្តានិ, បមាណន្តេន តាទិនោ;

វចនានិ អយំ តេសំ, និបាតោ ច យតោ តតោ.

អញ្ញសង្ខានិមិត្តានំ, វិសេសានមភាវតោ;

សង្ខំ សុត្តនិបាតោតិ, ឯវមេវ សមជ្ឈគាតិ.

១. ឧរគវគ្គោ

១. ឧរគសុត្តវណ្ណនា

ឯវំ សមធិគតសង្ខោ ច យស្មា ឯស វគ្គតោ ឧរគវគ្គោ, ចូឡវគ្គោ, មហាវគ្គោ, អដ្ឋកវគ្គោ, បារាយនវគ្គោតិ បញ្ច វគ្គា ហោន្តិ; តេសុ ឧរគវគ្គោ អាទិ. សុត្តតោ ឧរគវគ្គេ ទ្វាទស សុត្តានិ, ចូឡវគ្គេ ចុទ្ទស, មហាវគ្គេ ទ្វាទស, អដ្ឋកវគ្គេ សោឡស, បារាយនវគ្គេ សោឡសាតិ សត្តតិ សុត្តានិ. តេសំ ឧរគសុត្តំ អាទិ. បរិយត្តិបមាណតោ អដ្ឋ ភាណវារា. ឯវំ វគ្គសុត្តបរិយត្តិបមាណវតោ បនស្ស –

‘‘យោ ឧប្បតិតំ វិនេតិ កោធំ, វិសដំ សប្បវិសំវ ឱសធេហិ;

សោ ភិក្ខុ ជហាតិ ឱរបារំ, ឧរគោ ជិណ្ណមិវ តចំ បុរាណ’’ន្តិ. –

អយំ គាថា អាទិ. តស្មា អស្សា ឥតោ បភុតិ អត្ថវណ្ណនំ កាតុំ ឥទំ វុច្ចតិ –

‘‘យេន យត្ថ យទា យស្មា, វុត្តា គាថា អយំ ឥមំ;

វិធិំ បកាសយិត្វាស្សា, ករិស្សាមត្ថវណ្ណន’’ន្តិ.

កេន បនាយំ គាថា វុត្តា, កត្ថ, កទា, កស្មា ច វុត្តាតិ? វុច្ចតេ – យោ សោ ភគវា ចតុវីសតិពុទ្ធសន្តិកេ លទ្ធព្យាករណោ យាវ វេស្សន្តរជាតកំ, តាវ បារមិយោ បូរេត្វា តុសិតភវនេ ឧប្បជ្ជិ, តតោបិ ចវិត្វា សក្យរាជកុលេ ឧបបត្តិំ គហេត្វា, អនុបុព្ពេន កតមហាភិនិក្ខមនោ ពោធិរុក្ខមូលេ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈិត្វា, ធម្មចក្កំ បវត្តេត្វា ទេវ-មនុស្សានំ ហិតាយ ធម្មំ ទេសេសិ, តេន ភគវតា សយម្ភុនា អនាចរិយកេន សម្មាសម្ពុទ្ធេន វុត្តា. សា ច បន អាឡវិយំ. យទា ច ភូតគាមសិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តទា តត្ថ ឧបគតានំ ធម្មទេសនត្ថំ វុត្តាតិ. អយមេត្ថ សង្ខេបវិស្សជ្ជនា. វិត្ថារតោ បន ទូរេនិទានអវិទូរេនិទានសន្តិកេនិទានវសេន វេទិតព្ពា. តត្ថ ទូរេនិទានំ នាម ទីបង្ករតោ យាវ បច្ចុប្បន្នវត្ថុកថា, អវិទូរេនិទានំ នាម តុសិតភវនតោ យាវ បច្ចុប្បន្នវត្ថុកថា, សន្តិកេនិទានំ នាម ពោធិមណ្ឌតោ យាវ បច្ចុប្បន្នវត្ថុកថាតិ.

តត្ថ យស្មា អវិទូរេនិទានំ សន្តិកេនិទានញ្ច ទូរេនិទានេយេវ សមោធានំ គច្ឆន្តិ, តស្មា ទូរេនិទានវសេនេវេត្ថ វិត្ថារតោ វិស្សជ្ជនា វេទិតព្ពា. សា បនេសា ជាតកដ្ឋកថាយំ វុត្តាតិ ឥធ ន វិត្ថារិតា. តតោ តត្ថ វិត្ថារិតនយេនេវ វេទិតព្ពា. អយំ បន វិសេសោ – តត្ថ បឋមគាថាយ សាវត្ថិយំ វត្ថុ ឧប្បន្នំ, ឥធ អាឡវិយំ. យថាហ –

‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា អាឡវិយំ វិហរតិ អគ្គាឡវេ ចេតិយេ. តេន ខោ បន សមយេន អាឡវកា ភិក្ខូ នវកម្មំ ករោន្តា រុក្ខំ ឆិន្ទន្តិបិ ឆេទាបេន្តិបិ. អញ្ញតរោបិ អាឡវកោ ភិក្ខុ រុក្ខំ ឆិន្ទតិ. តស្មិំ រុក្ខេ អធិវត្ថា ទេវតា តំ ភិក្ខុំ ឯតទវោច – ‘មា, ភន្តេ, អត្តនោ ភវនំ កត្តុកាមោ មយ្ហំ ភវនំ ឆិន្ទី’តិ. សោ ភិក្ខុ អនាទិយន្តោ ឆិន្ទិយេវ. តស្សា ច ទេវតាយ ទារកស្ស ពាហុំ អាកោដេសិ. អថ ខោ តស្សា ទេវតាយ ឯតទហោសិ – ‘យំនូនាហំ ឥមំ ភិក្ខុំ ឥធេវ ជីវិតា វោរោបេយ្យ’ន្តិ. អថ ខោ តស្សា ទេវតាយ ឯតទហោសិ – ‘ន ខោ មេតំ បតិរូបំ, យាហំ ឥមំ ភិក្ខុំ ឥធេវ ជីវិតា វោរោបេយ្យំ, យំនូនាហំ ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេយ្យ’ន្តិ. អថ ខោ សា ទេវតា យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសិ. ‘សាធុ, សាធុ ទេវតេ, សាធុ ខោ ត្វំ, ទេវតេ, តំ ភិក្ខុំ ជីវិតា ន វោរោបេសិ. សចជ្ជ ត្វំ, ទេវតេ, តំ ភិក្ខុំ ជីវិតា វោរោបេយ្យាសិ, ពហុញ្ច ត្វំ, ទេវតេ, អបុញ្ញំ បសវេយ្យាសិ. គច្ឆ ត្វំ, ទេវតេ, អមុកស្មិំ ឱកាសេ រុក្ខោ វិវិត្តោ, តស្មិំ ឧបគច្ឆា’’’តិ (បាចិ. ៨៩).

ឯវញ្ច បន វត្វា បុន ភគវា តស្សា ទេវតាយ ឧប្បន្នកោធវិនយនត្ថំ –

‘‘យោ វេ ឧប្បតិតំ កោធំ, រថំ ភន្តំវ វារយេ’’តិ. (ធ. ប. ២២២) –

ឥមំ គាថំ អភាសិ. តតោ ‘‘កថញ្ហិ នាម សមណា សក្យបុត្តិយា រុក្ខំ ឆិន្ទិស្សន្តិបិ, ឆេទាបេស្សន្តិបិ, ឯកិន្ទ្រិយំ សមណា សក្យបុត្តិយា ជីវំ វិហេឋេន្តី’’តិ ឯវំ មនុស្សានំ ឧជ្ឈាយិតំ សុត្វា ភិក្ខូហិ អារោចិតោ ភគវា – ‘‘ភូតគាមបាតព្យតាយ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៩០) ឥមំ សិក្ខាបទំ បញ្ញាបេត្វា តត្ថ ឧបគតានំ ធម្មទេសនត្ថំ –

‘‘យោ ឧប្បតិតំ វិនេតិ កោធំ,

វិសដំ សប្បវិសំវ ឱសធេហី’’តិ. –

ឥមំ គាថំ អភាសិ. ឯវមិទំ ឯកំយេវ វត្ថុ តីសុ ឋានេសុ សង្គហំ គតំ – វិនយេ, ធម្មបទេ, សុត្តនិបាតេតិ. ឯត្តាវតា ច យា សា មាតិកា ឋបិតា –

‘‘យេន យត្ថ យទា យស្មា, វុត្តា គាថា អយំ ឥមំ;

វិធិ បកាសយិត្វាស្សា, ករិស្សាមត្ថវណ្ណន’’ន្តិ. –

សា សង្ខេបតោ វិត្ថារតោ ច បកាសិតា ហោតិ ឋបេត្វា អត្ថវណ្ណនំ.

១. អយំ បនេត្ថ អត្ថវណ្ណនា. យោតិ យោ យាទិសោ ខត្តិយកុលា វា បព្ពជិតោ, ព្រាហ្មណកុលា វា បព្ពជិតោ, នវោ វា មជ្ឈិមោ វា ថេរោ វា. ឧប្បតិតន្តិ ឧទ្ធមុទ្ធំ បតិតំ គតំ, បវត្តន្តិ អត្ថោ, ឧប្បន្នន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឧប្បន្នញ្ច នាមេតំ វត្តមានភុត្វាបគតោកាសកតភូមិលទ្ធវសេន អនេកប្បភេទំ. តត្ថ សព្ពម្បិ សង្ខតំ ឧប្បាទាទិសមង្គិ វត្តមានុប្បន្នំ នាម, យំ សន្ធាយ ‘‘ឧប្បន្នា ធម្មា, អនុប្បន្នា ធម្មា, ឧប្បាទិនោ ធម្មា’’តិ (ធ. ស. តិកមាតិកា ១៧) វុត្តំ. អារម្មណរសមនុភវិត្វា និរុទ្ធំ អនុភុត្វាបគតសង្ខាតំ កុសលាកុសលំ, ឧប្បាទាទិត្តយមនុប្បត្វា និរុទ្ធំ ភុត្វាបគតសង្ខាតំ សេសសង្ខតញ្ច ភុត្វាបគតុប្បន្នំ នាម. តទេតំ ‘‘ឯវរូបំ បាបកំ ទិដ្ឋិគតំ ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិ (ម. និ. ១.២៣៤; បាចិ. ៤១៧) ច, ‘‘យថា ច ឧប្បន្នស្ស សតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាបារិបូរី ហោតី’’តិ ច ឯវមាទីសុ សុត្តន្តេសុ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘យានិស្ស តានិ បុព្ពេ កតានិ កម្មានី’’តិ ឯវមាទិនា (ម. និ. ៣.២៤៨; នេត្តិ. ១២០) នយេន វុត្តំ កម្មំ អតីតម្បិ សមានំ អញ្ញស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា អត្តនោ វិបាកស្សោកាសំ កត្វា ឋិតត្តា, តថា កតោកាសញ្ច វិបាកំ អនុប្បន្នម្បិ ឯវំ កតេ ឱកាសេ អវស្សមុប្បត្តិតោ ឱកាសកតុប្បន្នំ នាម. តាសុ តាសុ ភូមីសុ អសមូហតមកុសលំ ភូមិលទ្ធុប្បន្នំ នាម.

ឯត្ថ ច ភូមិយា ភូមិលទ្ធស្ស ច នានត្តំ វេទិតព្ពំ. សេយ្យថិទំ – ភូមិ នាម វិបស្សនាយ អារម្មណភូតា តេភូមកា បញ្ចក្ខន្ធា. ភូមិលទ្ធំ នាម តេសុ ឧប្បត្តារហំ កិលេសជាតំ. តេន ហិ សា ភូមិលទ្ធា នាម ហោតីតិ. តស្មា ‘‘ភូមិលទ្ធ’’ន្តិ វុច្ចតិ. តញ្ច បន ន អារម្មណវសេន. អារម្មណវសេន ហិ សព្ពេបិ អតីតាទិភេទេ បរិញ្ញាតេបិ ច ខីណាសវានំ ខន្ធេ អារព្ភ កិលេសា ឧប្បជ្ជន្តិ មហាកច្ចាយនឧប្បលវណ្ណាទីនំ ខន្ធេ អារព្ភ សោរេយ្យសេដ្ឋិបុត្តនន្ទមាណវកាទីនំ វិយ. យទិ ចេតំ ភូមិលទ្ធំ នាម សិយា, តស្ស អប្បហេយ្យតោ ន កោចិ ភវមូលំ ជហេយ្យ. វត្ថុវសេន បន ភូមិលទ្ធំ នាម វេទិតព្ពំ. យត្ថ យត្ថ ហិ វិបស្សនាយ អបរិញ្ញាតា ខន្ធា ឧប្បជ្ជន្តិ, តត្ថ តត្ថ ឧប្បាទតោ បភុតិ តេសុ វដ្ដមូលំ កិលេសជាតំ អនុសេតិ. តំ អប្បហីនដ្ឋេន ភូមិលទ្ធុប្បន្នំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ ច យស្ស ខន្ធេសុ អប្បហីនានុសយិតា កិលេសា, តស្ស តេ ឯវ ខន្ធា តេសំ កិលេសានំ វត្ថុ, ន ឥតរេ ខន្ធា. អតីតក្ខន្ធេសុ ចស្ស អប្បហីនានុសយិតានំ កិលេសានំ អតីតក្ខន្ធា ឯវ វត្ថុ, ន ឥតរេ. ឯសេវ នយោ អនាគតាទីសុ. តថា កាមាវចរក្ខន្ធេសុ អប្បហីនានុសយិតានំ កិលេសានំ កាមាវចរក្ខន្ធា ឯវ វត្ថុ, ន ឥតរេ. ឯស នយោ រូបារូបាវចរេសុ.

សោតាបន្នាទីនំ បន យស្ស យស្ស អរិយបុគ្គលស្ស ខន្ធេសុ តំ តំ វដ្ដមូលំ កិលេសជាតំ តេន តេន មគ្គេន បហីនំ, តស្ស តស្ស តេ តេ ខន្ធា បហីនានំ តេសំ តេសំ វដ្ដមូលកិលេសានំ អវត្ថុតោ ភូមីតិ សង្ខំ ន លភន្តិ. បុថុជ្ជនស្ស បន សព្ពសោ វដ្ដមូលានំ កិលេសានំ អប្បហីនត្តា យំ កិញ្ចិ ករិយមានំ កម្មំ កុសលំ វា អកុសលំ វា ហោតិ, ឥច្ចស្ស កិលេសប្បច្ចយា វដ្ដំ វឌ្ឍតិ. តស្សេតំ វដ្ដមូលំ រូបក្ខន្ធេ ឯវ, ន វេទនាក្ខន្ធាទីសុ…បេ… វិញ្ញាណក្ខន្ធេ ឯវ វា, ន រូបក្ខន្ធាទីសូតិ ន វត្តព្ពំ. កស្មា? អវិសេសេន បញ្ចសុ ខន្ធេសុ អនុសយិតត្តា. កថំ? បថវីរសាទិមិវ រុក្ខេ. យថា ហិ មហារុក្ខេ បថវីតលំ អធិដ្ឋាយ បថវីរសញ្ច អាបោរសញ្ច និស្សាយ តប្បច្ចយា មូលខន្ធសាខបសាខបត្តបល្លវបលាសបុប្ផផលេហិ វឌ្ឍិត្វា នភំ បូរេត្វា យាវកប្បាវសានំ ពីជបរម្បរាយ រុក្ខបវេណីសន្តានេ ឋិតេ ‘‘តំ បថវីរសាទិ មូលេ ឯវ, ន ខន្ធាទីសុ, ផលេ ឯវ វា, ន មូលាទីសូ’’តិ ន វត្តព្ពំ. កស្មា? អវិសេសេន សព្ពេស្វេវ មូលាទីសុ អនុគតត្តា, ឯវំ. យថា បន តស្សេវ រុក្ខស្ស បុប្ផផលាទីសុ និព្ពិន្នោ កោចិ បុរិសោ ចតូសុ ទិសាសុ មណ្ឌូកកណ្ដកំ នាម រុក្ខេ វិសំ បយោជេយ្យ, អថ សោ រុក្ខោ តេន វិសសម្ផស្សេន ផុដ្ឋោ បថវីរសអាបោរសបរិយាទិន្នេន អប្បសវនធម្មតំ អាគម្ម បុន សន្តានំ និព្ពត្តេតុំ សមត្ថោ ន ភវេយ្យ, ឯវមេវំ ខន្ធប្បវត្តិយំ និព្ពិន្នោ កុលបុត្តោ តស្ស បុរិសស្ស ចតូសុ ទិសាសុ រុក្ខេ វិសប្បយោជនំ វិយ អត្តនោ សន្តានេ ចតុមគ្គភាវនំ អារភតិ. អថស្ស សោ ខន្ធសន្តានោ តេន ចតុមគ្គវិសសម្ផស្សេន សព្ពសោ វដ្ដមូលកិលេសានំ បរិយាទិន្នត្តា កិរិយភាវមត្តមុបគតកាយកម្មាទិ សព្ពកម្មប្បភេទោ អាយតិំ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តធម្មតមាគម្ម ភវន្តរសន្តានំ និព្ពត្តេតុំ សមត្ថោ ន ហោតិ. កេវលំ បន ចរិមវិញ្ញាណនិរោធេន និរិន្ធនោ វិយ ជាតវេទោ អនុបាទានោ បរិនិព្ពាតិ. ឯវំ ភូមិយា ភូមិលទ្ធស្ស ច នានត្តំ វេទិតព្ពំ.

អបិច អបរម្បិ សមុទាចារារម្មណាធិគ្គហិតាវិក្ខម្ភិតាសមូហតវសេន ចតុព្ពិធមុប្បន្នំ. តត្ថ វត្តមានុប្បន្នមេវ សមុទាចារុប្បន្នំ. ចក្ខាទីនំ បន អាបាថគតេ អារម្មណេ បុព្ពភាគេ អនុប្បជ្ជមានម្បិ កិលេសជាតំ អារម្មណស្ស អធិគ្គហិតត្តា ឯវ អបរភាគេ អវស្សមុប្បត្តិតោ អារម្មណាធិគ្គហិតុប្បន្នន្តិ វុច្ចតិ. កល្យាណិគាមេ បិណ្ឌាយ ចរតោ មហាតិស្សត្ថេរស្ស វិសភាគរូបទស្សនេន ឧប្បន្នកិលេសជាតញ្ចេត្ថ និទស្សនំ. តស្ស ‘‘ឧប្បន្នំ កាមវិតក្ក’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៦; អ. និ. ៦.៥៨) បយោគោ ទដ្ឋព្ពោ. សមថវិបស្សនានំ អញ្ញតរវសេន អវិក្ខម្ភិតកិលេសជាតំ ចិត្តសន្តតិមនារូឡ្ហំ ឧប្បត្តិនិវារកស្ស ហេតុនោ អភាវា អវិក្ខម្ភិតុប្បន្នំ នាម. តំ ‘‘អយម្បិ ខោ, ភិក្ខវេ, អានាបានស្សតិសមាធិ ភាវិតោ ពហុលីកតោ សន្តោ ចេវ បណីតោ ច អសេចនកោ ច សុខោ ច វិហារោ ឧប្បន្នុប្បន្នេ បាបកេ អកុសលេ ធម្មេ ឋានសោ អន្តរធាបេតី’’តិអាទីសុ (បារា. ១៦៥) ទដ្ឋព្ពំ. សមថវិបស្សនាវសេន វិក្ខម្ភិតម្បិ កិលេសជាតំ អរិយមគ្គេន អសមូហតត្តា ឧប្បត្តិធម្មតំ អនតីតន្តិ កត្វា អសមូហតុប្បន្នន្តិ វុច្ចតិ. អាកាសេន គច្ឆន្តស្ស អដ្ឋសមាបត្តិលាភិនោ ថេរស្ស កុសុមិតរុក្ខេ ឧបវនេ បុប្ផានិ ឱចិនន្តស្ស មធុរស្សរេន គាយតោ មាតុគាមស្ស គីតស្សរំ សុតវតោ ឧប្បន្នកិលេសជាតញ្ចេត្ថ និទស្សនំ. តស្ស ‘‘អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ពហុលីករោន្តោ ឧប្បន្នុប្បន្នេ បាបកេ អកុសលេ ធម្មេ អន្តរាយេវ អន្តរធាបេតី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៥.១៥៧) បយោគោ ទដ្ឋព្ពោ. តិវិធម្បិ ចេតំ អារម្មណាធិគ្គហិតាវិក្ខម្ភិតាសមូហតុប្បន្នំ ភូមិលទ្ធេនេវ សង្គហំ គច្ឆតីតិ វេទិតព្ពំ.

ឯវមេតស្មិំ យថាវុត្តប្បភេទេ ឧប្បន្នេ ភូមិលទ្ធារម្មណាធិគ្គហិតាវិក្ខម្ភិតាសមូហតុប្បន្នវសេនាយំ កោធោ ឧប្បន្នោតិ វេទិតព្ពោ. កស្មា? ឯវំវិធស្ស វិនេតព្ពតោ. ឯវំវិធមេវ ហិ ឧប្បន្នំ យេន កេនចិ វិនយេន វិនេតុំ សក្កា ហោតិ. យំ បនេតំ វត្តមានភុត្វាបគតោកាសកតសមុទាចារសង្ខាតំ ឧប្បន្នំ, ឯត្ថ អផលោ ច អសក្យោ ច វាយាមោ. អផលោ ហិ ភុត្វាបគតេ វាយាមោ វាយាមន្តរេនាបិ តស្ស និរុទ្ធត្តា. តថា ឱកាសកតេ. អសក្យោ ច វត្តមានសមុទាចារុប្បន្នេ កិលេសវោទានានំ ឯកជ្ឈមនុប្បត្តិតោតិ.

វិនេតីតិ ឯត្ថ បន –

‘‘ទុវិធោ វិនយោ នាម, ឯកមេកេត្ថ បញ្ចធា;

តេសុ អដ្ឋវិធេនេស, វិនេតីតិ បវុច្ចតិ’’.

អយញ្ហិ សំវរវិនយោ, បហានវិនយោតិ ទុវិធោ វិនយោ. ឯត្ថ ច ទុវិធេ វិនយេ ឯកមេកោ វិនយោ បញ្ចធា ភិជ្ជតិ. សំវរវិនយោបិ ហិ សីលសំវរោ, សតិសំវរោ, ញាណសំវរោ, ខន្តិសំវរោ, វីរិយសំវរោតិ បញ្ចវិធោ. បហានវិនយោបិ តទង្គប្បហានំ, វិក្ខម្ភនប្បហានំ, សមុច្ឆេទប្បហានំ, បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានំ, និស្សរណប្បហានន្តិ បញ្ចវិធោ.

តត្ថ ‘‘ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរេន ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោ’’តិអាទីសុ (វិភ. ៥១១) សីលសំវរោ, ‘‘រក្ខតិ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ចក្ខុន្ទ្រិយេ សំវរំ អាបជ្ជតី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២១៣; ម. និ. ១.២៩៥; សំ. និ. ៤.២៣៩; អ. និ. ៣.១៦) សតិសំវរោ.

‘‘យានិ សោតានិ លោកស្មិំ, (អជិតាតិ ភគវា)

សតិ តេសំ និវារណំ;

សោតានំ សំវរំ ព្រូមិ,

បញ្ញាយេតេ បិធីយរេ’’តិ. (សុ. និ. ១០៤១) –

អាទីសុ ញាណសំវរោ, ‘‘ខមោ ហោតិ សីតស្ស ឧណ្ហស្សា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៤; អ. និ. ៤.១១៤) ខន្តិសំវរោ, ‘‘ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតិ, បជហតិ, វិនោទេតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៦; អ. និ. ៤.១១៤) វីរិយសំវរោ វេទិតព្ពោ. សព្ពោបិ ចាយំ សំវរោ យថាសកំ សំវរិតព្ពានំ វិនេតព្ពានញ្ច កាយវចីទុច្ចរិតាទីនំ សំវរណតោ សំវរោ, វិនយនតោ វិនយោតិ វុច្ចតិ. ឯវំ តាវ សំវរវិនយោ បញ្ចធា ភិជ្ជតីតិ វេទិតព្ពោ.

តថា យំ នាមរូបបរិច្ឆេទាទីសុ វិបស្សនង្គេសុ យាវ អត្តនោ អបរិហានវសេន បវត្តិ, តាវ តេន តេន ញាណេន តស្ស តស្ស អនត្ថសន្តានស្ស បហានំ. សេយ្យថិទំ – នាមរូបវវត្ថានេន សក្កាយទិដ្ឋិយា, បច្ចយបរិគ្គហេន អហេតុវិសមហេតុទិដ្ឋីនំ, តស្សេវ អបរភាគេន កង្ខាវិតរណេន កថំកថីភាវស្ស, កលាបសម្មសនេន ‘‘អហំ មមា’’តិ គាហស្ស, មគ្គាមគ្គវវត្ថានេន អមគ្គេ មគ្គសញ្ញាយ, ឧទយទស្សនេន ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយា, វយទស្សនេន សស្សតទិដ្ឋិយា, ភយទស្សនេន សភយេសុ អភយសញ្ញាយ, អាទីនវទស្សនេន អស្សាទសញ្ញាយ, និព្ពិទានុបស្សនេន អភិរតិសញ្ញាយ, មុច្ចិតុកម្យតាញាណេន អមុច្ចិតុកម្យតាយ, ឧបេក្ខាញាណេន អនុបេក្ខាយ, អនុលោមេន ធម្មដ្ឋិតិយំ និព្ពានេ ច បដិលោមភាវស្ស, គោត្រភុនា សង្ខារនិមិត្តគ្គាហស្ស បហានំ, ឯតំ តទង្គប្បហានំ នាម. យំ បន ឧបចារប្បនាភេទស្ស សមាធិនោ យាវ អត្តនោ អបរិហានិបវត្តិ, តាវ តេនាភិហតានំ នីវរណានំ យថាសកំ វិតក្កាទិបច្ចនីកធម្មានញ្ច អនុប្បត្តិសង្ខាតំ បហានំ, ឯតំ វិក្ខម្ភនប្បហានំ នាម. យំ បន ចតុន្នំ អរិយមគ្គានំ ភាវិតត្តា តំតំមគ្គវតោ អត្តនោ សន្តានេ យថាសកំ ‘‘ទិដ្ឋិគតានំ បហានាយា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ២៧៧) នយេន វុត្តស្ស សមុទយបក្ខិកស្ស កិលេសគហនស្ស បុន អច្ចន្តអប្បវត្តិភាវេន សមុច្ឆេទសង្ខាតំ បហានំ, ឥទំ សមុច្ឆេទប្បហានំ នាម. យំ បន ផលក្ខណេ បដិប្បស្សទ្ធត្តំ កិលេសានំ បហានំ, ឥទំ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានំ នាម. យំ បន សព្ពសង្ខតនិស្សរណត្តា បហីនសព្ពសង្ខតំ និព្ពានំ, ឯតំ និស្សរណប្បហានំ នាម. សព្ពម្បិ ចេតំ បហានំ យស្មា ចាគដ្ឋេន បហានំ, វិនយនដ្ឋេន វិនយោ, តស្មា ‘‘បហានវិនយោ’’តិ វុច្ចតិ, តំតំបហានវតោ វា តស្ស តស្ស វិនយស្ស សម្ភវតោបេតំ ‘‘បហានវិនយោ’’តិ វុច្ចតិ. ឯវំ បហានវិនយោបិ បញ្ចធា ភិជ្ជតីតិ វេទិតព្ពោ. ឯវមេកេកស្ស បញ្ចធា ភិន្នត្តា ទសេតេ វិនយា ហោន្តិ.

តេសុ បដិប្បស្សទ្ធិវិនយំ និស្សរណវិនយញ្ច ឋបេត្វា អវសេសេន អដ្ឋវិធេន វិនយេនេស តេន តេន បរិយាយេន វិនេតីតិ បវុច្ចតិ. កថំ? សីលសំវរេន កាយវចីទុច្ចរិតានិ វិនេន្តោបិ ហិ តំសម្បយុត្តំ កោធំ វិនេតិ, សតិបញ្ញាសំវរេហិ អភិជ្ឈាទោមនស្សាទីនិ វិនេន្តោបិ ទោមនស្សសម្បយុត្តំ កោធំ វិនេតិ, ខន្តិសំវរេន សីតាទីនិ ខមន្តោបិ តំតំអាឃាតវត្ថុសម្ភវំ កោធំ វិនេតិ, វីរិយសំវរេន ព្យាបាទវិតក្កំ វិនេន្តោបិ តំសម្បយុត្តំ កោធំ វិនេតិ. យេហិ ធម្មេហិ តទង្គវិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទប្បហានានិ ហោន្តិ, តេសំ ធម្មានំ អត្តនិ និព្ពត្តនេន តេ តេ ធម្មេ បជហន្តោបិ តទង្គប្បហាតព្ពំ វិក្ខម្ភេតព្ពំ សមុច្ឆិន្ទិតព្ពញ្ច កោធំ វិនេតិ. កាមញ្ចេត្ថ បហានវិនយេន វិនយោ ន សម្ភវតិ. យេហិ បន ធម្មេហិ បហានំ ហោតិ, តេហិ វិនេន្តោបិ បរិយាយតោ ‘‘បហានវិនយេន វិនេតី’’តិ វុច្ចតិ. បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានកាលេ បន វិនេតព្ពាភាវតោ និស្សរណប្បហានស្ស ច អនុប្បាទេតព្ពតោ ន តេហិ កិញ្ចិ វិនេតីតិ វុច្ចតិ. ឯវំ តេសុ បដិប្បស្សទ្ធិវិនយំ និស្សរណវិនយញ្ច ឋបេត្វា អវសេសេន អដ្ឋវិធេន វិនយេនេស តេន តេន បរិយាយេន វិនេតីតិ បវុច្ចតីតិ. យេ វា –

‘‘បញ្ចិមេ, ភិក្ខវេ, អាឃាតបដិវិនយា, យត្ថ ភិក្ខុនោ ឧប្បន្នោ អាឃាតោ សព្ពសោ បដិវិនេតព្ពោ. កតមេ បញ្ច? យស្មិំ, ភិក្ខវេ, បុគ្គលេ អាឃាតោ ជាយេថ, មេត្តា តស្មិំ បុគ្គលេ ភាវេតព្ពា…បេ… ករុណា… ឧបេក្ខា… អសតិ-អមនសិការោ តស្មិំ បុគ្គលេ អាបជ្ជិតព្ពោ, ឯវំ តស្មិំ បុគ្គលេ អាឃាតោ បដិវិនេតព្ពោ. កម្មស្សកតា ឯវ វា តស្មិំ បុគ្គលេ អធិដ្ឋាតព្ពា កម្មស្សកោ អយមាយស្មា…បេ… ទាយាទោ ភវិស្សតី’’តិ (អ. និ. ៥.១៦១) –

ឯវំ បញ្ច អាឃាតបដិវិនយា វុត្តា. យេ ច –

‘‘បញ្ចិមេ, អាវុសោ, អាឃាតបដិវិនយា, យត្ថ ភិក្ខុនោ ឧប្បន្នោ អាឃាតោ សព្ពសោ បដិវិនេតព្ពោ. កតមេ បញ្ច? ឥធាវុសោ, ឯកច្ចោ បុគ្គលោ អបរិសុទ្ធកាយសមាចារោ ហោតិ, បរិសុទ្ធវចីសមាចារោ, ឯវរូបេបិ, អាវុសោ, បុគ្គលេ អាឃាតោ បដិវិនេតព្ពោ’’តិ (អ. និ. ៥.១៦២) –

ឯវមាទិនាបិ នយេន បញ្ច អាឃាតបដិវិនយា វុត្តា. តេសុ យេន កេនចិ អាឃាតបដិវិនយេន វិនេន្តោបេស វិនេតីតិ បវុច្ចតិ. អបិច យស្មា –

‘‘ឧភតោទណ្ឌកេន ចេបិ, ភិក្ខវេ, កកចេន ចោរា ឱចរកា អង្គមង្គានិ ឱក្កន្តេយ្យុំ, តត្រាបិ យោ មនោ បទោសេយ្យ, ន មេ សោ តេន សាសនករោ’’តិ (ម. និ. ១.២៣២) –-

ឯវំ សត្ថុ ឱវាទំ,

‘‘តស្សេវ តេន បាបិយោ, យោ កុទ្ធំ បដិកុជ្ឈតិ;

កុទ្ធំ អប្បដិកុជ្ឈន្តោ, សង្គាមំ ជេតិ ទុជ្ជយំ.

‘‘ឧភិន្នមត្ថំ ចរតិ, អត្តនោ ច បរស្ស ច;

បរំ សង្កុបិតំ ញត្វា, យោ សតោ ឧបសម្មតិ’’. (សំ. និ. ១.១៨៨);

‘‘សត្តិមេ, ភិក្ខវេ, ធម្មា សបត្តកន្តា សបត្តករណា កោធនំ អាគច្ឆន្តិ ឥត្ថិំ វា បុរិសំ វា. កតមេ សត្ត? ឥធ, ភិក្ខវេ, សបត្តោ សបត្តស្ស ឯវំ ឥច្ឆតិ – ‘អហោ, វតាយំ ទុព្ពណ្ណោ អស្សា’តិ. តំ កិស្ស ហេតុ? ន, ភិក្ខវេ, សបត្តោ សបត្តស្ស វណ្ណវតាយ នន្ទតិ. កោធនាយំ, ភិក្ខវេ, បុរិសបុគ្គលោ កោធាភិភូតោ កោធបរេតោ កិញ្ចាបិ សោ ហោតិ សុន្ហាតោ សុវិលិត្តោ កប្បិតកេសមស្សុ ឱទាតវត្ថវសនោ, អថ ខោ សោ ទុព្ពណ្ណោវ ហោតិ កោធាភិភូតោ. អយំ, ភិក្ខវេ, បឋមោ ធម្មោ សបត្តកន្តោ សបត្តករណោ កោធនំ អាគច្ឆតិ ឥត្ថិំ វា បុរិសំ វា (អ. និ. ៧.៦៤).

‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, សបត្តោ សបត្តស្ស ឯវំ ឥច្ឆតិ – ‘អហោ, វតាយំ ទុក្ខំ សយេយ្យា’តិ…បេ… ‘ន បចុរត្ថោ អស្សា’តិ…បេ… ‘ន ភោគវា អស្សា’តិ…បេ… ‘ន យសវា អស្សា’តិ…បេ… ‘ន មិត្តវា អស្សា’តិ…បេ… ‘កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបជ្ជេយ្យា’តិ. តំ កិស្ស ហេតុ? ន, ភិក្ខវេ, សបត្តោ សបត្តស្ស សុគតិគមនេន នន្ទតិ. កោធនាយំ, ភិក្ខវេ, បុរិសបុគ្គលោ កោធាភិភូតោ កោធបរេតោ កាយេន ទុច្ចរិតំ ចរតិ, វាចាយ… មនសា ទុច្ចរិតំ ចរតិ. សោ កាយេន ទុច្ចរិតំ ចរិត្វា…បេ… វាចាយ…បេ… មនសា ទុច្ចរិតំ ចរិត្វា កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា…បេ… និរយំ ឧបបជ្ជតិ កោធាភិភូតោ’’តិ (អ. និ. ៧.៦៤).

‘‘កុទ្ធោ អត្ថំ ន ជានាតិ, កុទ្ធោ ធម្មំ ន បស្សតិ…បេ…. (អ. និ. ៧.៦៤; មហានិ. ៥);

‘‘យេន កោធេន កុទ្ធាសេ, សត្តា គច្ឆន្តិ ទុគ្គតិំ;

តំ កោធំ សម្មទញ្ញាយ, បជហន្តិ វិបស្សិនោ. (ឥតិវុ. ៤);

‘‘កោធំ ជហេ វិប្បជហេយ្យ មានំ, សំយោជនំ សព្ពមតិក្កមេយ្យ. (ធ. ប. ២២១);

‘‘អនត្ថជននោ កោធោ, កោធោ ចិត្តប្បកោបនោ. (អ. និ. ៧.៦៤; ឥតិវុ. ៨៨);

‘‘ឯកាបរាធំ ខម ភូរិបញ្ញ, ន បណ្ឌិតា កោធពលា ភវន្តី’’តិ. (ជា. ១.១៥.១៩) –

ឯវមាទិនា នយេន កោធេ អាទីនវញ្ច បច្ចវេក្ខតោបិ កោធោ វិនយំ ឧបេតិ. តស្មា ឯវំ បច្ចវេក្ខិត្វា កោធំ វិនេន្តោបិ ឯស វិនេតីតិ វុច្ចតិ.

កោធន្តិ ‘‘អនត្ថំ មេ អចរីតិ អាឃាតោ ជាយតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ៣.៣៤០; អ. និ. ៩.២៩) នយេន សុត្តេ វុត្តានំ នវន្នំ, ‘‘អត្ថំ មេ ន ចរី’’តិ អាទីនញ្ច តប្បដិបក្ខតោ សិទ្ធានំ នវន្នមេវាតិ អដ្ឋារសន្នំ, ខាណុកណ្ដកាទិនា អដ្ឋានេន សទ្ធិំ ឯកូនវីសតិយា អាឃាតវត្ថូនំ អញ្ញតរាឃាតវត្ថុសម្ភវំ អាឃាតំ. វិសដន្តិ វិត្ថតំ. សប្បវិសន្តិ សប្បស្ស វិសំ. ឥវាតិ ឱបម្មវចនំ, ឥ-ការ លោបំ កត្វា វ-ឥច្ចេវ វុត្តំ. ឱសធេហីតិ អគទេហិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា វិសតិកិច្ឆកោ វេជ្ជោ សប្បេន ទដ្ឋំ សព្ពំ កាយំ ផរិត្វា ឋិតំ វិសដំ សប្បវិសំ មូលខន្ធតចបត្តបុប្ផាទីនំ អញ្ញតរេហិ នានាភេសជ្ជេហិ បយោជេត្វា កតេហិ វា ឱសធេហិ ខិប្បមេវ វិនេយ្យ, ឯវមេវំ យោ យថាវុត្តេនត្ថេន ឧប្បតិតំ ចិត្តសន្តានំ ព្យាបេត្វា ឋិតំ កោធំ យថាវុត្តេសុ វិនយនូបាយេសុ យេន កេនចិ ឧបាយេន វិនេតិ នាធិវាសេតិ បជហតិ វិនោទេតិ ព្យន្តីករោតីតិ.

សោ ភិក្ខុ ជហាតិ ឱរបារន្តិ សោ ឯវំ កោធំ វិនេន្តោ ភិក្ខុ យស្មា កោធោ តតិយមគ្គេន សព្ពសោ បហីយតិ, តស្មា ឱរបារសញ្ញិតានិ បញ្ចោរម្ភាគិយសំយោជនានិ ជហាតីតិ វេទិតព្ពោ. អវិសេសេន ហិ បារន្តិ តីរស្ស នាមំ, តស្មា ឱរានិ ច តានិ សំសារសាគរស្ស បារភូតានិ ចាតិ កត្វា ‘‘ឱរបារ’’ន្តិ វុច្ចតិ. អថ វា ‘‘យោ ឧប្បតិតំ វិនេតិ កោធំ វិសដំ សប្បវិសំវ ឱសធេហិ’’, សោ តតិយមគ្គេន សព្ពសោ កោធំ វិនេត្វា អនាគាមិផលេ ឋិតោ ភិក្ខុ ជហាតិ ឱរបារំ. តត្ថ ឱរន្តិ សកត្តភាវោ, បារន្តិ បរត្តភាវោ. ឱរំ វា ឆ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានិ, បារំ ឆ ពាហិរាយតនានិ. តថា ឱរំ មនុស្សលោកោ, បារំ ទេវលោកោ. ឱរំ កាមធាតុ, បារំ រូបារូបធាតុ. ឱរំ កាមរូបភវោ, បារំ អរូបភវោ. ឱរំ អត្តភាវោ, បារំ អត្តភាវសុខូបករណានិ. ឯវមេតស្មិំ ឱរបារេ ចតុត្ថមគ្គេន ឆន្ទរាគំ បជហន្តោ ‘‘ជហាតិ ឱរបារ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ អនាគាមិនោ កាមរាគស្ស បហីនត្តា ឥធត្តភាវាទីសុ ឆន្ទរាគោ ឯវ នត្ថិ; អបិច ខោ បនស្ស តតិយមគ្គាទីនំ វិយ វណ្ណប្បកាសនត្ថំ សព្ពមេតំ ឱរបារភេទំ សង្គហេត្វា តត្ថ ឆន្ទរាគប្បហានេន ‘‘ជហាតិ ឱរបារ’’ន្តិ វុត្តំ.

ឥទានិ តស្សត្ថស្ស វិភាវនត្ថាយ ឧបមំ អាហ ‘‘ឧរគោ ជិណ្ណមិវ តចំ បុរាណ’’ន្តិ. តត្ថ ឧរេន គច្ឆតីតិ ឧរគោ, សប្បស្សេតំ អធិវចនំ. សោ ទុវិធោ – កាមរូបី ច អកាមរូបី ច. កាមរូបីបិ ទុវិធោ – ជលជោ ថលជោ ច. ជលជោ ជលេ ឯវ កាមរូបំ លភតិ, ន ថលេ, សង្ខបាលជាតកេ សង្ខបាលនាគរាជា វិយ. ថលជោ ថលេ ឯវ, ន ជលេ. សោ ជជ្ជរភាវេន ជិណ្ណំ, ចិរកាលតាយ បុរាណញ្ចាតិ សង្ខំ គតំ. តចំ ជហន្តោ ចតុព្ពិធេន ជហាតិ – សជាតិយំ ឋិតោ, ជិគុច្ឆន្តោ, និស្សាយ, ថាមេនាតិ. សជាតិ នាម សប្បជាតិ ទីឃត្តភាវោ. ឧរគា ហិ បញ្ចសុ ឋានេសុ សជាតិំ នាតិវត្តន្តិ – ឧបបត្តិយំ, ចុតិយំ, វិស្សដ្ឋនិទ្ទោក្កមនេ, សមានជាតិយា មេថុនបដិសេវនេ, ជិណ្ណតចាបនយនេ ចាតិ. សប្បោ ហិ យទា តចំ ជហាតិ, តទា សជាតិយំយេវ ឋត្វា ជហាតិ. សជាតិយំ ឋិតោបិ ច ជិគុច្ឆន្តោ ជហាតិ. ជិគុច្ឆន្តោ នាម យទា ឧបឌ្ឍដ្ឋានេ មុត្តោ ហោតិ, ឧបឌ្ឍដ្ឋានេ អមុត្តោ ឱលម្ពតិ, តទា នំ អដ្ដីយន្តោ ជហាតិ. ឯវំ ជិគុច្ឆន្តោបិ ច ទណ្ឌន្តរំ វា មូលន្តរំ វា បាសាណន្តរំ វា និស្សាយ ជហាតិ. និស្សាយ ជហន្តោបិ ច ថាមំ ជនេត្វា, ឧស្សាហំ កត្វា, វីរិយេន វង្កំ នង្គុដ្ឋំ កត្វា, បស្សសន្តោវ ផណំ ករិត្វា ជហាតិ. ឯវំ ជហិត្វា យេនកាមំ បក្កមតិ. ឯវមេវំ អយម្បិ ភិក្ខុ ឱរបារំ ជហិតុកាមោ ចតុព្ពិធេន ជហាតិ – សជាតិយំ ឋិតោ, ជិគុច្ឆន្តោ, និស្សាយ, ថាមេនាតិ. សជាតិ នាម ភិក្ខុនោ ‘‘អរិយាយ ជាតិយា ជាតោ’’តិ (ម. និ. ២.៣៥១) វចនតោ សីលំ. តេនេវាហ ‘‘សីលេ បតិដ្ឋាយ នរោ សប្បញ្ញោ’’តិ (សំ. និ. ១.២៣; បេដកោ. ២២). ឯវមេតិស្សំ សជាតិយំ ឋិតោ ភិក្ខុ តំ សកត្តភាវាទិភេទំ ឱរបារំ ជិណ្ណបុរាណតចមិវ ទុក្ខំ ជនេន្តំ តត្ថ តត្ថ អាទីនវទស្សនេន ជិគុច្ឆន្តោ កល្យាណមិត្តេ និស្សាយ អធិមត្តវាយាមសង្ខាតំ ថាមំ ជនេត្វា ‘‘ទិវសំ ចង្កមេន និសជ្ជាយ អាវរណីយេហិ ធម្មេហិ ចិត្តំ បរិសោធេតី’’តិ (អ. និ. ៣.១៦; វិភ. ៥១៩) វុត្តនយេន រត្តិន្ទិវំ ឆធា វិភជិត្វា ឃដេន្តោ វាយមន្តោ ឧរគោ វិយ, វង្កំ នង្គុដ្ឋំ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា ឧរគោ វិយ បស្សសន្តោ, អយម្បិ អសិថិលបរក្កមតាយ វាយមន្តោ ឧរគោ វិយ ផណំ ករិត្វា, អយម្បិ ញាណវិប្ផារំ ជនេត្វា ឧរគោវ តចំ ឱរបារំ ជហាតិ. ជហិត្វា ច ឧរគោ វិយ ឱហិតតចោ យេនកាមំ អយម្បិ ឱហិតភារោ អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុទិសំ បក្កមតីតិ. តេនាហ ភគវា –

‘‘យោ ឧប្បតិតំ វិនេតិ កោធំ, វិសដំ សប្បវិសំវ ឱសធេហិ;

សោ ភិក្ខុ ជហាតិ ឱរបារំ, ឧរគោ ជិណ្ណមិវ តចំ បុរាណ’’ន្តិ.

ឯវមេសា ភគវតា អរហត្តនិកូដេន បឋមគាថា ទេសិតាតិ.

២. ឥទានិ ទុតិយគាថាយ អត្ថវណ្ណនាក្កមោ អនុប្បត្តោ. តត្រាបិ –

‘‘យេន យត្ថ យទា យស្មា, វុត្តា គាថា អយំ ឥមំ;

វិធិំ បកាសយិត្វាស្សា, ករិស្សាមត្ថវណ្ណន’’ន្តិ. –

អយមេវ មាតិកា. តតោ បរញ្ច សព្ពគាថាសុ. អតិវិត្ថារភយេន បន ឥតោ បភុតិ មាតិកំ អនិក្ខិបិត្វា ឧប្បត្តិទស្សននយេនេវ តស្សា តស្សា អត្ថំ ទស្សេន្តោ អត្ថវណ្ណនំ ករិស្សាមិ. សេយ្យថិទំ យោ រាគមុទច្ឆិទា អសេសន្តិ អយំ ទុតិយគាថា.

តស្សុប្បត្តិ – ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ. តេន ខោ បន សមយេន អាយស្មតោ សារិបុត្តត្ថេរស្ស ឧបដ្ឋាកោ អញ្ញតរោ សុវណ្ណការបុត្តោ ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិតោ. ថេរោ តស្ស ‘‘ទហរានំ អសុភំ សប្បាយ’’ន្តិ មន្ត្វា រាគវិឃាតត្ថំ អសុភកម្មដ្ឋានំ អទាសិ. តស្ស តស្មិំ អាសេវនមត្តម្បិ ចិត្តំ ន លភតិ. សោ ‘‘អនុបការំ មមេត’’ន្តិ ថេរស្ស អារោចេសិ. ថេរោ ‘‘ទហរានមេតំ សប្បាយ’’ន្តិ មន្ត្វា បុនបិ តទេវាចិក្ខិ. ឯវំ ចត្តារោ មាសា អតីតា, សោ កិញ្ចិមត្តម្បិ វិសេសំ ន លភតិ. តតោ នំ ថេរោ ភគវតោ សន្តិកំ នេសិ. ភគវា ‘‘អវិសយោ, សារិបុត្ត, តុយ្ហេតស្ស សប្បាយំ ជានិតុំ, ពុទ្ធវេនេយ្យោ ឯសោ’’តិ វត្វា បភស្សរវណ្ណំ បទុមំ ឥទ្ធិយា និម្មិនិត្វា តស្ស ហត្ថេ បាទាសិ – ‘‘ហន្ទ, ភិក្ខុ, ឥមំ វិហារបច្ឆាយាយំ វាលិកាតលេ នាឡេន វិជ្ឈិត្វា ឋបេហិ, អភិមុខញ្ចស្ស បល្លង្កេន និសីទ ‘លោហិតំ លោហិត’ន្តិ អាវជ្ជេន្តោ’’តិ. អយំ កិរ បញ្ច ជាតិសតានិ សុវណ្ណការោវ អហោសិ. តេនស្ស ‘‘លោហិតកនិមិត្តំ សប្បាយ’’ន្តិ ញត្វា ភគវា លោហិតកកម្មដ្ឋានំ អទាសិ. សោ តថា កត្វា មុហុត្តេនេវ យថាក្កមំ តត្ថ ចត្តារិបិ ឈានានិ អធិគន្ត្វា អនុលោមបដិលោមាទិនា នយេន ឈានកីឡំ អារភិ. អថ ភគវា ‘តំ បទុមំ មិលាយតូ’តិ អធិដ្ឋាសិ. សោ ឈានា វុដ្ឋិតោ តំ មិលាតំ កាឡវណ្ណំ ទិស្វា ‘‘បភស្សររូបំ ជរាយ បរិមទ្ទិត’’ន្តិ អនិច្ចសញ្ញំ បដិលភិ. តតោ នំ អជ្ឈត្តម្បិ ឧបសំហរិ. តតោ ‘‘យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខំ, យំ ទុក្ខំ តទនត្តា’’តិ តយោបិ ភវេ អាទិត្តេ វិយ បស្សិ. ឯវំ បស្សតោ ចស្សាវិទូរេ បទុមស្សរោ អត្ថិ. តត្ថ ទារកា ឱរោហិត្វា បទុមានិ ភញ្ជិត្វា ភញ្ជិត្វា រាសិំ ករោន្តិ. តស្ស តានិ ឧទកេ បទុមានិ នឡវនេ អគ្គិជាលា វិយ ខាយិំសុ, បត្តានិ បតន្តានិ បបាតំ បវិសន្តានិ វិយ ខាយិំសុ, ថលេ និក្ខិត្តបទុមានំ អគ្គានិ មិលាតានិ អគ្គិឌឌ្ឍានិ វិយ ខាយិំសុ. អថស្ស តទនុសារេន សព្ពធម្មេ ឧបនិជ្ឈាយតោ ភិយ្យោសោមត្តាយ តយោ ភវា អាទិត្តមិវ អគារំ អប្បដិសរណា ហុត្វា ឧបដ្ឋហិំសុ. តតោ ភគវា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ តស្ស ភិក្ខុនោ ឧបរិ សរីរាភំ មុញ្ចិ. សា ចស្ស មុខំយេវ អជ្ឈោត្ថរិ. តតោ សោ ‘‘កិមេត’’ន្តិ អាវជ្ជេន្តោ ភគវន្តំ អាគន្ត្វា សមីបេ ឋិតមិវ ទិស្វា ឧដ្ឋាយាសនា អញ្ជលិំ បណាមេសិ. អថស្ស ភគវា សប្បាយំ វិទិត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ ឱភាសគាថំ អភាសិ ‘‘យោ រាគមុទច្ឆិទា អសេស’’ន្តិ.

តត្ថ រញ្ជនវសេន រាគោ, បញ្ចកាមគុណរាគស្សេតំ អធិវចនំ. ឧទច្ឆិទាតិ ឧច្ឆិន្ទតិ, ភញ្ជតិ, វិនាសេតិ. អតីតកាលិកានម្បិ ហិ ឆន្ទសិ វត្តមានវចនំ អក្ខរចិន្តកា ឥច្ឆន្តិ. អសេសន្តិ សានុសយំ. ភិសបុប្ផំវ សរោរុហន្តិ សរេ វិរូឡ្ហំ បទុមបុប្ផំ វិយ. វិគយ្ហាតិ ឱគយ្ហ, បវិសិត្វាតិ អត្ថោ. សេសំ បុព្ពសទិសមេវ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថា នាម ឯតេ ទារកា សរំ ឱរុយ្ហ ភិសបុប្ផំ សរោរុហំ ឆិន្ទន្តិ, ឯវមេវំ យោ ភិក្ខុ ឥមំ តេធាតុកលោកសន្និវាសំ ឱគយ្ហ –

‘‘នត្ថិ រាគសមោ អគ្គិ’’; (ធ. ប. ២០២);

‘‘កាមរាគេន ទយ្ហាមិ, ចិត្តំ មេ បរិទយ្ហតិ’’; (សំ. និ. ១.២១២);

‘‘យេ រាគរត្តានុបតន្តិ សោតំ, សយំ កតំ មក្កដកោវ ជាលំ’’. (ធ. ប. ៣៤៧);

‘‘រត្តោ ខោ, អាវុសោ, រាគេន អភិភូតោ បរិយាទិន្នចិត្តោ បាណម្បិ ហនតី’’តិ (អ. និ. ៣.៥៦, ៧២) –

ឯវមាទិនយមនុគន្ត្វា រាគាទីនវបច្ចវេក្ខណេន យថាវុត្តប្បការេហិ សីលសំវរាទីហិ សំវរេហិ សវិញ្ញាណកាវិញ្ញាណកេសុ វត្ថូសុ អសុភសញ្ញាយ ច ថោកំ ថោកំ រាគំ សមុច្ឆិន្ទន្តោ អនាគាមិមគ្គេន អវសេសំ អរហត្តមគ្គេន ច តតោ អនវសេសម្បិ ឧច្ឆិន្ទតិ បុព្ពេ វុត្តប្បការេនេវ សោ ភិក្ខុ ជហាតិ ឱរបារំ ឧរគោ ជិណ្ណមិវ តចំ បុរាណន្តិ. ឯវមេសា ភគវតា អរហត្តនិកូដេន គាថា ទេសិតា. ទេសនាបរិយោសានេ ច សោ ភិក្ខុ អរហត្តេ បតិដ្ឋិតោតិ.

៣. យោ តណ្ហមុទច្ឆិទាតិ កា ឧប្បត្តិ? ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ. អញ្ញតរោ ភិក្ខុ គគ្គរាយ បោក្ខរណិយា តីរេ វិហរន្តោ តណ្ហាវសេន អកុសលវិតក្កំ វិតក្កេតិ. ភគវា តស្សជ្ឈាសយំ វិទិត្វា ឥមំ ឱភាសគាថមភាសិ.

តត្ថ តស្សតីតិ តណ្ហា. វិសយេហិ តិត្តិំ ន ឧបេតីតិ អត្ថោ. កាមភវវិភវតណ្ហានមេតំ អធិវចនំ. សរិតន្តិ គតំ បវត្តំ, យាវ ភវគ្គា អជ្ឈោត្ថរិត្វា ឋិតន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សីឃសរន្តិ សីឃគាមិនិំ, សន្ទិដ្ឋិកសម្បរាយិកំ អាទីនវំ អគណេត្វា មុហុត្តេនេវ បរចក្កវាឡម្បិ ភវគ្គម្បិ សម្បាបុណិតុំ សមត្ថន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវមេតំ សរិតំ សីឃសរំ សព្ពប្បការម្បិ តណ្ហំ –

‘‘ឧបរិវិសាលា ទុប្បូរា, ឥច្ឆា វិសដគាមិនី;

យេ ច តំ អនុគិជ្ឈន្តិ, តេ ហោន្តិ ចក្កធារិនោ’’តិ.

‘‘តណ្ហាទុតិយោ បុរិសោ, ទីឃមទ្ធានសំសរំ;

ឥត្ថភាវញ្ញថាភាវំ, សំសារំ នាតិវត្តតី’’តិ. (ឥតិវុ. ១៥, ១០៥; មហានិ. ១៩១; ចូឡនិ. បារាយនានុគីតិគាថានិទ្ទេស ១០៧);

‘‘ឩនោ លោកោ អតិត្តោ តណ្ហាទាសោតិ ខោ, មហារាជា’’តិ (ម. និ. ២.៣០៥) ច –

ឯវមាទីនវបច្ចវេក្ខណេន វុត្តប្បការេហិ សីលសំវរាទីហិ ច យោ ថោកំ ថោកំ វិសោសយិត្វា អរហត្តមគ្គេន អសេសំ ឧច្ឆិជ្ជតិ, សោ ភិក្ខុ តស្មិំយេវ ខណេ សព្ពប្បការម្បិ ជហាតិ ឱរបារន្តិ. ទេសនាបរិយោសានេ សោ ភិក្ខុ អរហត្តេ បតិដ្ឋិតោតិ.

៤. យោ មានមុទព្ពធីតិ កា ឧប្បត្តិ? ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ. អញ្ញតរោ ភិក្ខុ គង្គាយ តីរេ វិហរន្តោ គិម្ហកាលេ អប្បោទកេ សោតេ កតំ នឡសេតុំ បច្ឆា អាគតេន មហោឃេន វុយ្ហមានំ ទិស្វា ‘‘អនិច្ចា សង្ខារា’’តិ សំវិគ្គោ អដ្ឋាសិ. តស្សជ្ឈាសយំ វិទិត្វា ភគវា ឥមំ ឱភាសគាថំ អភាសិ.

តត្ថ មានោតិ ជាតិអាទិវត្ថុកោ ចេតសោ ឧណ្ណាមោ. សោ ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិ មានោ, ‘‘សទិសោហមស្មី’’តិ មានោ, ‘‘ហីនោហមស្មី’’តិ មានោតិ ឯវំ តិវិធោ ហោតិ. បុន ‘‘សេយ្យស្ស សេយ្យោហមស្មីតិ, សេយ្យស្ស សទិសោ, សេយ្យស្ស ហីនោ, សទិសស្ស សេយ្យោ, សទិសស្ស សទិសោ, សទិសស្ស ហីនោ, ហីនស្ស សេយ្យោ, ហីនស្ស សទិសោ, ហីនស្ស ហីនោហមស្មី’’តិ មានោតិ ឯវំ នវវិធោ ហោតិ. តំ សព្ពប្បការម្បិ មានំ –

‘‘យេន មានេន មត្តាសេ, សត្តា គច្ឆន្តិ ទុគ្គតិ’’ន្តិ. (ឥតិវុ. ៦) –

អាទិនា នយេន តត្ថ អាទីនវបច្ចវេក្ខណេន វុត្តប្បការេហិ សីលសំវរាទីហិ ច យោ ថោកំ ថោកំ វធេន្តោ កិលេសានំ អពលទុព្ពលត្តា នឡសេតុសទិសំ លោកុត្តរធម្មានំ អតិពលត្តា មហោឃសទិសេន អរហត្តមគ្គេន អសេសំ ឧទព្ពធិ, អនវសេសប្បហានវសេន ឧច្ឆិន្ទន្តោ វធេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. សោ ភិក្ខុ តស្មិំយេវ ខណេ សព្ពប្បការម្បិ ជហាតិ ឱរបារន្តិ. ទេសនាបរិយោសានេ សោ ភិក្ខុ អរហត្តេ បតិដ្ឋិតោតិ.

៥. តិ កា ឧប្បត្តិ? ឥមិស្សា គាថាយ ឥតោ បរានញ្ច ទ្វាទសន្នំ ឯកាយេវ ឧប្បត្តិ. ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ. តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរោ ព្រាហ្មណោ អត្តនោ ធីតុយា វារេយ្យេ បច្ចុបដ្ឋិតេ ចិន្តេសិ – ‘‘កេនចិ វសលេន អបរិភុត្តបុព្ពេហិ បុប្ផេហិ ទារិកំ អលង្ករិត្វា បតិកុលំ បេសេស្សាមី’’តិ. សោ សន្តរពាហិរំ សាវត្ថិំ វិចិនន្តោ កិញ្ចិ តិណបុប្ផម្បិ អបរិភុត្តបុព្ពំ នាទ្ទស. អថ សម្ពហុលេ ធុត្តកជាតិកេ ព្រាហ្មណទារកេ សន្និបតិតេ ទិស្វា ‘‘ឯតេ បុច្ឆិស្សាមិ, អវស្សំ សម្ពហុលេសុ កោចិ ជានិស្សតី’’តិ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ. តេ តំ ព្រាហ្មណំ ឧប្បណ្ឌេន្តា អាហំសុ – ‘‘ឧទុម្ពរបុប្ផំ នាម, ព្រាហ្មណ, លោកេ ន កេនចិ បរិភុត្តបុព្ពំ. តេន ធីតរំ អលង្ករិត្វា ទេហី’’តិ. សោ ទុតិយទិវសេ កាលស្សេវ វុដ្ឋាយ ភត្តវិស្សគ្គំ កត្វា អចិរវតិយា នទិយា តីរេ ឧទុម្ពរវនំ គន្ត្វា ឯកមេកំ រុក្ខំ វិចិនន្តោ បុប្ផស្ស វណ្ដមត្តម្បិ នាទ្ទស. អថ វីតិវត្តេ មជ្ឈន្ហិកេ ទុតិយតីរំ អគមាសិ. តត្ថ ច អញ្ញតរោ ភិក្ខុ អញ្ញតរស្មិំ មនុញ្ញេ រុក្ខមូលេ ទិវាវិហារំ និសិន្នោ កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករោតិ. សោ តត្ថ ឧបសង្កមិត្វា អមនសិករិត្វា, សកិំ និសីទិត្វា, សកិំ ឧក្កុដិកោ ហុត្វា, សកិំ ឋត្វា, តំ រុក្ខំ សព្ពសាខាវិដបបត្តន្តរេសុ វិចិនន្តោ កិលមតិ. តតោ នំ សោ ភិក្ខុ អាហ – ‘‘ព្រាហ្មណ, កិំ មគ្គសី’’តិ? ‘‘ឧទុម្ពរបុប្ផំ, ភោ’’តិ. ‘‘ឧទុម្ពរបុប្ផំ នាម, ព្រាហ្មណ, លោកេ នត្ថិ, មុសា ឯតំ វចនំ, មា កិលមា’’តិ. អថ ភគវា តស្ស ភិក្ខុនោ អជ្ឈាសយំ វិទិត្វា ឱភាសំ មុញ្ចិត្វា សមុប្បន្នសមន្នាហារពហុមានស្ស ឥមា ឱភាសគាថាយោ អភាសិ ‘‘យោ នាជ្ឈគមា ភវេសុ សារ’’ន្តិ សព្ពា វត្តព្ពា.

តត្ថ បឋមគាថាយ តាវ នាជ្ឈគមាតិ នាធិគច្ឆិ, នាធិគច្ឆតិ វា. ភវេសូតិ កាមរូបារូបសញ្ញីអសញ្ញីនេវសញ្ញីនាសញ្ញីឯកវោការចតុវោការបញ្ចវោការភវេសុ. សារន្តិ និច្ចភាវំ អត្តភាវំ វា. វិចិនន្តិ បញ្ញាយ គវេសន្តោ. បុប្ផមិវ ឧទុម្ពរេសូតិ យថា ឧទុម្ពររុក្ខេសុ បុប្ផំ វិចិនន្តោ ឯស ព្រាហ្មណោ នាជ្ឈគមា, ឯវំ យោ យោគាវចរោបិ បញ្ញាយ វិចិនន្តោ សព្ពភវេសុ កិញ្ចិ សារំ នាជ្ឈគមា. សោ អសារកដ្ឋេន តេ ធម្មេ អនិច្ចតោ អនត្តតោ ច វិបស្សន្តោ អនុបុព្ពេន លោកុត្តរធម្មេ អធិគច្ឆន្តោ ជហាតិ ឱរបារំ ឧរគោ ជិណ្ណមិវ តចំ បុរាណន្តិ អយមត្ថោ យោជនា ច. អវសេសគាថាសុ បនស្ស យោជនំ អវត្វា វិសេសត្ថមត្តមេវ វក្ខាម.

៦.

‘‘យស្សន្តរតោ ន សន្តិ កោបា,

ឥតិភវាភវតញ្ច វីតិវត្តោ’’តិ. (ឧទា. ២០) –

ឯត្ថ តាវ អយំ ‘អន្តរសទ្ទោ’ –

‘‘នទីតីរេសុ សណ្ឋានេ, សភាសុ រថិយាសុ ច;

ជនា សង្គម្ម មន្តេន្តិ, មញ្ច តញ្ច កិមន្តរ’’ន្តិ. (សំ. និ. ១.២២៨);

‘‘អប្បមត្តកេន វិសេសាធិគមេន អន្តរា វោសានមាបាទិ’’ (អ. និ. ១០.៨៤);

‘‘អនត្ថជននោ កោធោ, កោធោ ចិត្តប្បកោបនោ;

ភយមន្តរតោ ជាតំ, តំ ជនោ នាវពុជ្ឈតី’’តិ. (អ. និ. ៧.៦៤; ឥតិវុ. ៨៨) –

ឯវំ ការណវេមជ្ឈចិត្តាទីសុ សម្ពហុលេសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ. ឥធ បន ចិត្តេ. តតោ យស្សន្តរតោ ន សន្តិ កោបាតិ តតិយមគ្គេន សមូហតត្តា យស្ស ចិត្តេ ន សន្តិ កោបាតិ អត្ថោ. យស្មា បន ភវោតិ សម្បត្តិ, វិភវោតិ វិបត្តិ. តថា ភវោតិ វុទ្ធិ, វិភវោតិ ហានិ. ភវោតិ សស្សតោ, វិភវោតិ ឧច្ឆេទោ. ភវោតិ បុញ្ញំ, វិភវោតិ បាបំ. វិភវោ អភវោតិ ច អត្ថតោ ឯកមេវ. តស្មា ឥតិភវាភវតញ្ច វីតិវត្តោតិ ឯត្ថ យា ឯសា សម្បត្តិវិបត្តិវុឌ្ឍិហានិសស្សតុច្ឆេទបុញ្ញបាបវសេន ឥតិ អនេកប្បការា ភវាភវតា វុច្ចតិ. ចតូហិបិ មគ្គេហិ យថាសម្ភវំ តេន តេន នយេន តំ ឥតិភវាភវតញ្ច វីតិវត្តោតិ ឯវមត្ថោ ញាតព្ពោ.

៧. យស្ស វិតក្កាតិ ឯត្ថ បន យស្ស ភិក្ខុនោ តយោ កាមព្យាបាទវិហិំសាវិតក្កា, តយោ ញាតិជនបទាមរវិតក្កា, តយោ បរានុទ្ទយតាបដិសំយុត្តលាភសក្ការសិលោកអនវញ្ញត្តិបដិសំយុត្តវិតក្កាតិ ឯតេ នវ វិតក្កា សមន្តភទ្ទកេ វុត្តនយេន តត្ថ តត្ថ អាទីនវំ បច្ចវេក្ខិត្វា បដិបក្ខវវត្ថានេន តស្ស តស្ស បហានសមត្ថេហិ តីហិ ហេដ្ឋិមមគ្គេហិ ច វិធូបិតា ភុសំ ធូបិតា សន្តាបិតា ទឌ្ឍាតិ អត្ថោ. ឯវំ វិធូបេត្វា ច អជ្ឈត្តំ សុវិកប្បិតា អសេសា, និយកជ្ឈត្តភូតេ អត្តនោ ខន្ធសន្តានេ អជ្ឈត្តជ្ឈត្តភូតេ ចិត្តេ ច យថា ន បុន សម្ភវន្តិ, ឯវំ អរហត្តមគ្គេន អសេសា ឆិន្នា. ឆិន្នញ្ហិ កប្បិតន្តិ វុច្ចតិ. យថាហ ‘‘កប្បិតកេសមស្សូ’’តិ (សំ. និ. ១.១២២; ៤.៣៦៥). ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

៨. ឥទានិ យោ នាច្ចសារីតិ ឯត្ថ យោ នាច្ចសារីតិ យោ នាតិធាវិ. ន បច្ចសារីតិ ន ឱហីយិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? អច្ចារទ្ធវីរិយេន ហិ ឧទ្ធច្ចេ បតន្តោ អច្ចាសរតិ, អតិសិថិលេន កោសជ្ជេ បតន្តោ បច្ចាសរតិ. តថា ភវតណ្ហាយ អត្តានំ កិលមេន្តោ អច្ចាសរតិ, កាមតណ្ហាយ កាមសុខមនុយុញ្ជន្តោ បច្ចាសរតិ. សស្សតទិដ្ឋិយា អច្ចាសរតិ, ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយា បច្ចាសរតិ. អតីតំ អនុសោចន្តោ អច្ចាសរតិ, អនាគត បដិកង្ខន្តោ បច្ចាសរតិ. បុព្ពន្តានុទិដ្ឋិយា អច្ចាសរតិ, អបរន្តានុទិដ្ឋិយា បច្ចាសរតិ. តស្មា យោ ឯតេ ឧភោ អន្តេ វជ្ជេត្វា មជ្ឈិមំ បដិបទំ បដិបជ្ជន្តោ នាច្ចសារី ន បច្ចសារីតិ ឯវំ វុត្តំ ហោតិ. សព្ពំ អច្ចគមា ឥមំ បបញ្ចន្តិ តាយ ច បន អរហត្តមគ្គវោសានាយ មជ្ឈិមាយ បដិបទាយ សព្ពំ ឥមំ វេទនាសញ្ញាវិតក្កប្បភវំ តណ្ហាមានទិដ្ឋិសង្ខាតំ តិវិធំ បបញ្ចំ អច្ចគមា អតិក្កន្តោ, សមតិក្កន្តោតិ អត្ថោ.

៩. តទនន្តរគាថាយ បន សព្ពំ វិតថមិទន្តិ ញត្វា លោកេតិ អយមេវ វិសេសោ. តស្សត្ថោ – សព្ពន្តិ អនវសេសំ, សកលមនូនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ បន វិបស្សនុបគំ លោកិយខន្ធាយតនធាតុប្បភេទំ សង្ខតមេវ ឥធាធិប្បេតំ. វិតថន្តិ វិគតតថភាវំ. និច្ចន្តិ វា សុខន្តិ វា សុភន្តិ វា អត្តាតិ វា យថា យថា កិលេសវសេន ពាលជនេហិ គយ្ហតិ, តថាតថាភាវតោ វិតថន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទន្តិ តមេវ សព្ពំ បច្ចក្ខភាវេន ទស្សេន្តោ អាហ. ញត្វាតិ មគ្គបញ្ញាយ ជានិត្វា, តញ្ច បន អសម្មោហតោ, ន វិសយតោ. លោកេតិ ឱកាសលោកេ សព្ពំ ខន្ធាទិភេទំ ធម្មជាតំ ‘‘វិតថមិទ’’ន្តិ ញត្វាតិ សម្ពន្ធោ.

១០-១៣. ឥទានិ ឥតោ បរាសុ ចតូសុ គាថាសុ វីតលោភោ វីតរាគោ វីតទោសោ វីតមោហោតិ ឯតេ វិសេសា. ឯត្ថ លុព្ភនវសេន លោភោ. សព្ពសង្គាហិកមេតំ បឋមស្ស អកុសលមូលស្ស អធិវចនំ, វិសមលោភស្ស វា. យោ សោ ‘‘អប្បេកទា មាតុមត្តីសុបិ លោភធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ, ភគិនិមត្តីសុបិ លោភធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ, ធីតុមត្តីសុបិ លោភធម្មា ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ (សំ. និ. ៤.១២៧) ឯវំ វុត្តោ. រជ្ជនវសេន រាគោ, បញ្ចកាមគុណរាគស្សេតំ អធិវចនំ. ទុស្សនវសេន ទោសោ, បុព្ពេ វុត្តកោធស្សេតំ អធិវចនំ. មុយ្ហនវសេន មោហោ, ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ អញ្ញាណស្សេតំ អធិវចនំ. តត្ថ យស្មា អយំ ភិក្ខុ លោភំ ជិគុច្ឆន្តោ វិបស្សនំ អារភិ ‘‘កុទាស្សុ នាមាហំ លោភំ វិនេត្វា វិគតលោភោ វិហរេយ្យ’’ន្តិ, តស្មា តស្ស លោភប្បហានូបាយំ សព្ពសង្ខារានំ វិតថភាវទស្សនំ លោភប្បហានានិសំសញ្ច ឱរបារប្បហានំ ទស្សេន្តោ ឥមំ គាថមាហ. ឯស នយោ ឥតោ បរាសុបិ. កេចិ បនាហុ – ‘‘យថាវុត្តេនេវ នយេន ឯតេ ធម្មេ ជិគុច្ឆិត្វា វិបស្សនមារទ្ធស្ស តស្ស តស្ស ភិក្ខុនោ ឯកមេកាវ ឯត្ថ គាថា វុត្តា’’តិ. យំ រុច្ចតិ, តំ គហេតព្ពំ. ឯស នយោ ឥតោ បរាសុ ចតូសុ គាថាសុ.

១៤. អយំ បនេត្ថ អត្ថវណ្ណនា – អប្បហីនដ្ឋេន សន្តានេ សយន្តីតិ អនុសយា កាមរាគបដិឃមានទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាភវរាគាវិជ្ជានំ ឯតំ អធិវចនំ. សម្បយុត្តធម្មានំ អត្តនោ អាការានុវិធានដ្ឋេន មូលា; អខេមដ្ឋេន អកុសលា; ធម្មានំ បតិដ្ឋាភូតាតិបិ មូលា; សាវជ្ជទុក្ខវិបាកដ្ឋេន អកុសលា; ឧភយម្បេតំ លោភទោសមោហានំ អធិវចនំ. តេ ហិ ‘‘លោភោ, ភិក្ខវេ, អកុសលញ្ច អកុសលមូលញ្ចា’’តិអាទិនា នយេន ឯវំ និទ្ទិដ្ឋា. ឯវមេតេ អនុសយា តេន តេន មគ្គេន បហីនត្តា យស្ស កេចិ ន សន្តិ, ឯតេ ច អកុសលមូលា តថេវ សមូហតាសេ, សមូហតា ឥច្ចេវ អត្ថោ. បច្ចត្តពហុវចនស្ស ហិ សេ-ការាគមំ ឥច្ឆន្តិ សទ្ទលក្ខណកោវិទា. អដ្ឋកថាចរិយា បន ‘‘សេតិ និបាតោ’’តិ វណ្ណយន្តិ. យំ រុច្ចតិ, តំ គហេតព្ពំ. ឯត្ថ បន ‘‘កិញ្ចាបិ សោ ឯវំវិធោ ភិក្ខុ ខីណាសវោ ហោតិ, ខីណាសវោ ច នេវ អាទិយតិ, ន បជហតិ, បជហិត្វា ឋិតោ’’តិ វុត្តោ. តថាបិ វត្តមានសមីបេ វត្តមានវចនលក្ខណេន ‘‘ជហាតិ ឱរបារ’’ន្តិ វុច្ចតិ. អថ វា អនុបាទិសេសាយ ច និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយន្តោ អត្តនោ អជ្ឈត្តិកពាហិរាយតនសង្ខាតំ ជហាតិ ឱរបារន្តិ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ កិលេសបដិបាដិយា មគ្គបដិបាដិយា ចាតិ ទ្វិធា អនុសយានំ អភាវោ វេទិតព្ពោ. កិលេសបដិបាដិយា ហិ កាមរាគានុសយបដិឃានុសយានំ តតិយមគ្គេន អភាវោ ហោតិ, មានានុសយស្ស ចតុត្ថមគ្គេន, ទិដ្ឋានុសយវិចិកិច្ឆានុសយានំ បឋមមគ្គេន, ភវរាគានុសយាវិជ្ជានុសយានំ ចតុត្ថមគ្គេនេវ. មគ្គបដិបាដិយា បន បឋមមគ្គេន ទិដ្ឋានុសយវិចិកិច្ឆានុសយានំ អភាវោ ហោតិ. ទុតិយមគ្គេន កាមរាគានុសយបដិឃានុសយានំ តនុភាវោ, តតិយមគ្គេន សព្ពសោ អភាវោ, ចតុត្ថមគ្គេន មានានុសយភវរាគានុសយាវិជ្ជានុសយានំ អភាវោ ហោតិ. តត្ថ យស្មា ន សព្ពេ អនុសយា អកុសលមូលា; កាមរាគភវរាគានុសយា ឯវ ហិ លោភាកុសលមូលេន សង្គហំ គច្ឆន្តិ. បដិឃានុសយាវិជ្ជានុសយា ច ‘‘ទោសោ អកុសលមូលំ, មោហោ អកុសលមូលំ’’ ឥច្ចេវ សង្ខំ គច្ឆន្តិ, ទិដ្ឋិមានវិចិកិច្ឆានុសយា បន ន កិញ្ចិ អកុសលមូលំ ហោន្តិ, យស្មា វា អនុសយាភាវវសេន ច អកុសលមូលសមុគ្ឃាតវសេន ច កិលេសប្បហានំ បដ្ឋបេសិ, តស្មា –

‘‘យស្សានុសយា ន សន្តិ កេចិ, មូលា ច អកុសលា សមូហតាសេ’’. –

ឥតិ ភគវា អាហ.

១៥. យស្ស ទរថជាតិ ឯត្ថ បន បឋមុប្បន្នា កិលេសា បរិឡាហដ្ឋេន ទរថា នាម, អបរាបរុប្បន្នា បន តេហិ ទរថេហិ ជាតត្តា ទរថជា នាម. ឱរន្តិ សក្កាយោ វុច្ចតិ. យថាហ – ‘‘ឱរិមំ តីរន្តិ ខោ, ភិក្ខុ, សក្កាយស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.២៣៨). អាគមនាយាតិ ឧប្បត្តិយា. បច្ចយាសេតិ បច្ចយា ឯវ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យស្ស បន ឧបាទានក្ខន្ធគ្គហណាយ បច្ចយភូតា អរិយមគ្គេន បហីនត្តា, កេចិ ទរថជវេវចនា កិលេសា ន សន្តិ, បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ សោ ភិក្ខុ ជហាតិ ឱរបារន្តិ.

១៦. យស្ស វនថជាតិ ឯត្ថបិ ទរថជា វិយ វនថជា វេទិតព្ពា. វចនត្ថេ បន អយំ វិសេសោ – វនុតេ, វនោតីតិ វា វនំ យាចតិ សេវតិ ភជតីតិ អត្ថោ. តណ្ហាយេតំ អធិវចនំ. សា ហិ វិសយានំ បត្ថនតោ សេវនតោ ច ‘‘វន’’ន្តិ វុច្ចតិ. តំ បរិយុដ្ឋានវសេន វនំ ថរតិ តនោតីតិ វនថោ, តណ្ហានុសយស្សេតំ អធិវចនំ. វនថា ជាតាតិ វនថជាតិ. កេចិ បនាហុ ‘‘សព្ពេបិ កិលេសា គហនដ្ឋេន វនថោតិ វុច្ចន្តិ, អបរាបរុប្បន្នា បន វនថជា’’តិ. អយមេវ ចេត្ថ ឧរគសុត្តេ អត្ថោ អធិប្បេតោ, ឥតរោ បន ធម្មបទគាថាយំ. វិនិពន្ធាយ ភវាយាតិ ភវវិនិពន្ធាយ. អថ វា ចិត្តស្ស វិសយេសុ វិនិពន្ធាយ អាយតិំ ឧប្បត្តិយា ចាតិ អត្ថោ. ហេតុយេវ ហេតុកប្បា.

១៧. យោ នីវរណេតិ ឯត្ថ នីវរណាតិ ចិត្តំ, ហិតបដិបត្តិំ វា នីវរន្តីតិ នីវរណា, បដិច្ឆាទេន្តីតិ អត្ថោ. បហាយាតិ ឆឌ្ឌេត្វា. បញ្ចាតិ តេសំ សង្ខ្យាបរិច្ឆេទោ. ឦឃាភាវតោ អនីឃោ. កថំកថាយ តិណ្ណត្តា តិណ្ណកថំកថោ. វិគតសល្លត្តា វិសល្លោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យោ ភិក្ខុ កាមច្ឆន្ទាទីនិ បញ្ច នីវរណានិ សមន្តភទ្ទកេ វុត្តនយេន សាមញ្ញតោ វិសេសតោ ច នីវរណេសុ អាទីនវំ ទិស្វា តេន តេន មគ្គេន បហាយ តេសញ្ច បហីនត្តា ឯវ កិលេសទុក្ខសង្ខាតស្ស ឦឃស្សាភាវេន អនីឃោ, ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហំ អតីតមទ្ធាន’’ន្តិអាទិនា (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០) នយេន បវត្តាយ កថំកថាយ តិណ្ណត្តា តិណ្ណកថំកថោ, ‘‘តត្ថ កតមេ បញ្ច សល្លា? រាគសល្លោ, ទោសសល្លោ, មោហសល្លោ, មានសល្លោ, ទិដ្ឋិសល្លោ’’តិ វុត្តានំ បញ្ចន្នំ សល្លានំ វិគតត្តា វិសល្លោ. សោ ភិក្ខុ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ ជហាតិ ឱរបារន្តិ.

អត្រាបិ ច កិលេសបដិបាដិយា មគ្គបដិបាដិយា ចាតិ ទ្វិធា ឯវ នីវរណប្បហានំ វេទិតព្ពំ. កិលេសបដិបាដិយា ហិ កាមច្ឆន្ទនីវរណស្ស ព្យាបាទនីវរណស្ស ច តតិយមគ្គេន បហានំ ហោតិ, ថិនមិទ្ធនីវរណស្ស ឧទ្ធច្ចនីវរណស្ស ច ចតុត្ថមគ្គេន. ‘‘អកតំ វត មេ កុសល’’ន្តិអាទិនា (ម. និ. ៣.២៤៨; នេត្តិ. ១២០) នយេន បវត្តស្ស វិប្បដិសារសង្ខាតស្ស កុក្កុច្ចនីវរណស្ស វិចិកិច្ឆានីវរណស្ស ច បឋមមគ្គេន. មគ្គបដិបាដិយា បន កុក្កុច្ចនីវរណស្ស វិចិកិច្ឆានីវរណស្ស ច បឋមមគ្គេន បហានំ ហោតិ, កាមច្ឆន្ទនីវរណស្ស ព្យាបាទនីវរណស្ស ច ទុតិយមគ្គេន តនុភាវោ ហោតិ, តតិយេន អនវសេសប្បហានំ. ថិនមិទ្ធនីវរណស្ស ឧទ្ធច្ចនីវរណស្ស ច ចតុត្ថមគ្គេន បហានំ ហោតីតិ. ឯវំ –

‘‘យោ នីវរណេ បហាយ បញ្ច, អនីឃោ តិណ្ណកថំកថោ វិសល្លោ;

សោ ភិក្ខុ ជហាតិ ឱរបារំ, ឧរគោ ជិណ្ណមិវត្តចំ បុរាណ’’ន្តិ. –

អរហត្តនិកូដេនេវ ភគវា ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ សោ ភិក្ខុ អរហត្តេ បតិដ្ឋិតោ. ‘‘ឯកច្ចេ យេន យេន តេសំ ភិក្ខូនំ យា យា គាថា ទេសិតា, តេន តេន តស្សា តស្សា គាថាយ បរិយោសានេ សោ សោ ភិក្ខុ អរហត្តេ បតិដ្ឋិតោ’’តិ វទន្តិ.

បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ

សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ ឧរគសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ធនិយសុត្តវណ្ណនា

១៨. បក្កោទនោតិ ធនិយសុត្តំ. កា ឧប្បត្តិ? ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ. តេន សមយេន ធនិយោ គោបោ មហីតីរេ បដិវសតិ. តស្សាយំ បុព្ពយោគោ – កស្សបស្ស ភគវតោ បាវចនេ ទិព្ពមានេ វីសតិ វស្សសហស្សានិ ទិវសេ ទិវសេ សង្ឃស្ស វីសតិ សលាកភត្តានិ អទាសិ. សោ តតោ ចុតោ ទេវេសុ ឧប្បន្នោ. ឯវំ ទេវលោកេ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ខេបេត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ វិទេហរដ្ឋមជ្ឈេ បព្ពតរដ្ឋំ នាម អត្ថិ តត្ថ ធម្មកោរណ្ឌំ នាម នគរំ, តស្មិំ នគរេ សេដ្ឋិបុត្តោ ហុត្វា អភិនិព្ពត្តោ, គោយូថំ និស្សាយ ជីវតិ. តស្ស ហិ តិំសមត្តានិ គោសហស្សានិ ហោន្តិ, សត្តវីសសហស្សា គាវោ ខីរំ ទុយ្ហន្តិ. គោបា នាម និពទ្ធវាសិនោ ន ហោន្តិ. វស្សិកេ ចត្តារោមាសេ ថលេ វសន្តិ, អវសេសេ អដ្ឋមាសេ យត្ថ តិណោទកំ សុខំ លព្ភតិ, តត្ថ វសន្តិ. តញ្ច នទីតីរំ វា ជាតស្សរតីរំ វា ហោតិ. អថាយម្បិ វស្សកាលេ អត្តនោ វសិតគាមតោ និក្ខមិត្វា គុន្នំ ផាសុវិហារត្ថាយ ឱកាសំ គវេសន្តោ មហាមហី ភិជ្ជិត្វា ឯកតោ កាលមហី ឯកតោ មហាមហិច្ចេវ សង្ខំ គន្ត្វា សន្ទមានា បុន សមុទ្ទសមីបេ សមាគន្ត្វា បវត្តា. យំ ឱកាសំ អន្តរទីបំ អកាសិ, តំ បវិសិត្វា វច្ឆានំ សាលំ អត្តនោ ច និវេសនំ មាបេត្វា វាសំ កប្បេសិ. តស្ស សត្ត បុត្តា, សត្ត ធីតរោ, សត្ត សុណិសា, អនេកេ ច កម្មការា ហោន្តិ. គោបា នាម វស្សនិមិត្តំ ជានន្តិ. យទា សកុណិកា កុលាវកានិ រុក្ខគ្គេ ករោន្តិ, កក្កដកា ឧទកសមីបេ ទ្វារំ បិទហិត្វា ថលសមីបទ្វារេន វឡញ្ជេន្តិ, តទា សុវុដ្ឋិកា ភវិស្សតីតិ គណ្ហន្តិ. យទា បន សកុណិកា កុលាវកានិ នីចដ្ឋានេ ឧទកបិដ្ឋេ ករោន្តិ, កក្កដកា ថលសមីបេ ទ្វារំ បិទហិត្វា ឧទកសមីបទ្វារេន វឡញ្ជេន្តិ, តទា ទុព្ពុដ្ឋិកា ភវិស្សតីតិ គណ្ហន្តិ.

អថ សោ ធនិយោ សុវុដ្ឋិកនិមិត្តានិ ឧបសល្លក្ខេត្វា ឧបកដ្ឋេ វស្សកាលេ អន្តរទីបា និក្ខមិត្វា មហាមហិយា បរតីរេ សត្តសត្តាហម្បិ ទេវេ វស្សន្តេ ឧទកេន អនជ្ឈោត្ថរណោកាសេ អត្តនោ វសនោកាសំ កត្វា សមន្តា បរិក្ខិបិត្វា, វច្ឆសាលាយោ មាបេត្វា, តត្ថ និវាសំ កប្បេសិ. អថស្ស ទារុតិណាទិសង្គហេ កតេ សព្ពេសុ បុត្តទារកម្មករបោរិសេសុ សមានិយេសុ ជាតេសុ នានប្បការេ ខជ្ជភោជ្ជេ បដិយត្តេ សមន្តា ចតុទ្ទិសា មេឃមណ្ឌលានិ ឧដ្ឋហិំសុ. សោ ធេនុយោ ទុហាបេត្វា, វច្ឆសាលាសុ វច្ឆេ សណ្ឋាបេត្វា, គុន្នំ ចតុទ្ទិសា ធូមំ ការាបេត្វា, សព្ពបរិជនំ ភោជាបេត្វា, សព្ពកិច្ចានិ ការាបេត្វា តត្ថ តត្ថ ទីបេ ឧជ្ជាលាបេត្វា, សយំ ខីរេន ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា, មហាសយនេ សយន្តោ អត្តនោ សិរិសម្បត្តិំ ទិស្វា, តុដ្ឋចិត្តោ ហុត្វា, អបរទិសាយ មេឃត្ថនិតសទ្ទំ សុត្វា និបន្នោ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ ‘‘បក្កោទនោ ទុទ្ធខីរោហមស្មី’’តិ.

តត្រាយំ អត្ថវណ្ណនា – បក្កោទនោតិ សិទ្ធភត្តោ. ទុទ្ធខីរោតិ គាវោ ទុហិត្វា គហិតខីរោ. អហន្តិ អត្តានំ និទស្សេតិ, អស្មីតិ អត្តនោ តថាភាវំ. បក្កោទនោ ទុទ្ធខីរោ ច អហមស្មិ ភវាមីតិ អត្ថោ. ឥតីតិ ឯវមាហាតិ អត្ថោ. និទ្ទេសេ បន ‘‘ឥតីតិ បទសន្ធិ, បទសំសគ្គោ, បទបារិបូរិ, អក្ខរសមវាយោ ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតា បទានុបុព្ពតាមេត’’ន្តិ (ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ១) ឯវមស្ស អត្ថោ វណ្ណិតោ. សោបិ ឥទមេវ សន្ធាយាតិ វេទិតព្ពោ. យំ យំ ហិ បទំ បុព្ពបទេន វុត្តំ, តស្ស តស្ស ឯវមាហាតិ ឯតមត្ថំ បកាសេន្តោយេវ ឥតិសទ្ទោ បច្ឆិមេន បទេន មេត្តេយ្យោ ឥតិ វា ភគវា ឥតិ វា ឯវមាទិនា បទសន្ធិ ហោតិ, នាញ្ញថា.

ធនិយោ គោបោតិ តស្ស សេដ្ឋិបុត្តស្ស នាមសមោធានំ. សោ ហិ យានិមានិ ថាវរាទីនិ បញ្ច ធនានិ, តេសុ ឋបេត្វា ទានសីលាទិអនុគាមិកធនំ, ខេត្តវត្ថុ-អារាមាទិតោ ថាវរធនតោបិ, គវស្សាទិតោ ជង្គមធនតោបិ ហិរញ្ញសុវណ្ណាទិតោ សំហារិមធនតោបិ, សិប្បាយតនាទិតោ អង្គសមធនតោបិ យំ តំ លោកស្ស បញ្ចគោរសានុប្បទានេន ពហូបការំ តំ សន្ធាយ ‘‘នត្ថិ គោសមិតំ ធន’’ន្តិ (សំ. និ. ១.១៣; នេត្តិ. ១២៣) ឯវំ វិសេសិតំ គោធនំ, តេន សមន្នាគតត្តា ធនិយោ, គុន្នំ បាលនតោ គោបោ. យោ ហិ អត្តនោ គាវោ បាលេតិ, សោ ‘‘គោបោ’’តិ វុច្ចតិ. យោ បរេសំ វេតនេន ភដោ ហុត្វា, សោ គោបាលកោ. អយំ បន អត្តនោយេវ, តេន គោបោតិ វុត្តោ.

អនុតីរេតិ តីរស្ស សមីបេ. មហិយាតិ មហាមហីនាមិកាយ នទិយា. សមានេន អនុកូលវត្តិនា បរិជនេន សទ្ធិំ វាសោ យស្ស សោ សមានវាសោ, អយញ្ច តថាវិធោ. តេនាហ ‘‘សមានវាសោ’’តិ. ឆន្នាតិ តិណបណ្ណច្ឆទនេហិ អនោវស្សកា កតា. កុដីតិ វសនឃរស្សេតំ អធិវចនំ. អាហិតោតិ អាភតោ, ជាលិតោ វា. គិនីតិ អគ្គិ. តេសុ តេសុ ឋានេសុ អគ្គិ ‘‘គិនី’’តិ វោហរីយតិ. អថ ចេ បត្ថយសីតិ ឥទានិ យទិ ឥច្ឆសីតិ វុត្តំ ហោតិ. បវស្សាតិ សិញ្ច, បគ្ឃរ, ឧទកំ មុញ្ចាតិ អត្ថោ. ទេវាតិ មេឃំ អាលបតិ. អយំ តាវេត្ថ បទវណ្ណនា.

អយំ បន អត្ថវណ្ណនា – ឯវមយំ ធនិយោ គោបោ អត្តនោ សយនឃរេ មហាសយនេ និបន្នោ មេឃត្ថនិតំ សុត្វា ‘‘បក្កោទនោហមស្មី’’តិ ភណន្តោ កាយទុក្ខវូបសមូបាយំ កាយសុខហេតុញ្ច អត្តនោ សន្និហិតំ ទីបេតិ. ‘‘ទុទ្ធខីរោហមស្មី’’តិ ភណន្តោ ចិត្តទុក្ខវូបសមូបាយំ ចិត្តសុខហេតុញ្ច. ‘‘អនុតីរេ មហិយា’’តិ និវាសដ្ឋានសម្បត្តិំ, ‘‘សមានវាសោ’’តិ តាទិសេ កាលេ បិយវិប្បយោគបទដ្ឋានស្ស សោកស្សាភាវំ. ‘‘ឆន្នា កុដី’’តិ កាយទុក្ខាបគមបដិឃាតំ. ‘‘អាហិតោ គិនី’’តិ យស្មា គោបាលកា បរិក្ខេបធូមទារុអគ្គិវសេន តយោ អគ្គី ករោន្តិ. តេ ច តស្ស គេហេ សព្ពេ កតា, តស្មា សព្ពទិសាសុ បរិក្ខេបគ្គិំ សន្ធាយ ‘‘អាហិតោ គិនី’’តិ ភណន្តោ វាឡមិគាគមននិវារណំ ទីបេតិ, គុន្នំ មជ្ឈេ គោមយាទីហិ ធូមគ្គិំ សន្ធាយ ឌំសមកសាទីហិ គុន្នំ អនាពាធំ, គោបាលកានំ សយនដ្ឋានេ ទារុអគ្គិំ សន្ធាយ គោបាលកានំ សីតាពាធបដិឃាតំ. សោ ឯវំ ទីបេន្តោ អត្តនោ វា គុន្នំ វា បរិជនស្ស វា វុដ្ឋិបច្ចយស្ស កស្សចិ អាពាធស្ស អភាវតោ បីតិសោមនស្សជាតោ អាហ – ‘‘អថ ចេ បត្ថយសី បវស្ស ទេវា’’តិ.

១៩. ឯវំ ធនិយស្ស ឥមំ គាថំ ភាសមានស្ស អស្សោសិ ភគវា ទិព្ពាយ សោតធាតុយា វិសុទ្ធាយ អតិក្កន្តមានុសិកាយ ជេតវនមហាវិហារេ គន្ធកុដិយំ វិហរន្តោ. សុត្វា ច បន ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ អទ្ទស ធនិយញ្ច បជាបតិញ្ចស្ស ‘‘ឥមេ ឧភោបិ ហេតុសម្បន្នា. សចេ អហំ គន្ត្វា ធម្មំ ទេសេស្សាមិ, ឧភោបិ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិស្សន្តិ. នោ ចេ គមិស្សាមិ, ស្វេ ឧទកោឃេន វិនស្សិស្សន្តី’’តិ តំ ខណេយេវ សាវត្ថិតោ សត្ត យោជនសតានិ ធនិយស្ស និវាសដ្ឋានំ អាកាសេន គន្ត្វា តស្ស កុដិយា ឧបរិ អដ្ឋាសិ. ធនិយោ តំ គាថំ បុនប្បុនំ ភាសតិយេវ, ន និដ្ឋាបេតិ, ភគវតិ គតេបិ ភាសតិ. ភគវា ច តំ សុត្វា ‘‘ន ឯត្តកេន សន្តុដ្ឋា វា វិស្សត្ថា វា ហោន្តិ, ឯវំ បន ហោន្តី’’តិ ទស្សេតុំ –

‘‘អក្កោធនោ វិគតខិលោហមស្មិ, អនុតីរេ មហិយេករត្តិវាសោ;

វិវដា កុដិ និព្ពុតោ គិនិ, អថ ចេ បត្ថយសី បវស្ស ទេវា’’តិ. –

ឥមំ បដិគាថំ អភាសិ ព្យញ្ជនសភាគំ នោ អត្ថសភាគំ. ន ហិ ‘‘បក្កោទនោ’’តិ, ‘‘អក្កោធនោ’’តិ ច អាទីនិ បទានិ អត្ថតោ សមេន្តិ មហាសមុទ្ទស្ស ឱរិមបារិមតីរានិ វិយ, ព្យញ្ជនំ បនេត្ថ កិញ្ចិ កិញ្ចិ សមេតីតិ ព្យញ្ជនសភាគានិ ហោន្តិ. តត្ថ បុរិមគាថាយ សទិសបទានំ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

វិសេសបទានំ បនាយំ បទតោ អត្ថតោ ច វណ្ណនា – អក្កោធនោតិ អកុជ្ឈនសភាវោ. យោ ហិ សោ បុព្ពេ វុត្តប្បការអាឃាតវត្ថុសម្ភវោ កោធោ ឯកច្ចស្ស សុបរិត្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ ហទយំ សន្តាបេត្វា វូបសម្មតិ, យេន ច តតោ ពលវតរុប្បន្នេន ឯកច្ចោ មុខវិកុណនមត្តំ ករោតិ, តតោ ពលវតរេន ឯកច្ចោ ផរុសំ វត្តុកាមោ ហនុសញ្ចលនមត្តំ ករោតិ, អបរោ តតោ ពលវតរេន ផរុសំ ភណតិ, អបរោ តតោ ពលវតរេន ទណ្ឌំ វា សត្ថំ វា គវេសន្តោ ទិសា វិលោកេតិ, អបរោ តតោ ពលវតរេន ទណ្ឌំ វា សត្ថំ វា អាមសតិ, អបរោ តតោ ពលវតរេន ទណ្ឌាទីនិ គហេត្វា ឧបធាវតិ, អបរោ តតោ ពលវតរេន ឯកំ វា ទ្វេ វា បហារេ ទេតិ, អបរោ តតោ ពលវតរេន អបិ ញាតិសាលោហិតំ ជីវិតា វោរោបេតិ, ឯកច្ចោ តតោ ពលវតរេន បច្ឆា វិប្បដិសារី អត្តានម្បិ ជីវិតា វោរោបេតិ សីហឡទីបេ កាលគាមវាសី អមច្ចោ វិយ. ឯត្តាវតា ច កោធោ បរមវេបុល្លប្បត្តោ ហោតិ. សោ ភគវតា ពោធិមណ្ឌេយេវ សព្ពសោ បហីនោ ឧច្ឆិន្នមូលោ តាលាវត្ថុកតោ, តស្មា ភគវា ‘‘អក្កោធនោហមស្មី’’តិ អាហ.

វិគតខិលោតិ អបគតខិលោ. យេ ហិ តេ ចិត្តពន្ធភាវេន បញ្ច ចេតោខិលា វុត្តា, យេ ហិ ច ខិលភូតេ ចិត្តេ សេយ្យថាបិ នាម ខិលេ ភូមិភាគេ ចត្តារោ មាសេ វស្សន្តេបិ ទេវេ សស្សានិ ន រុហន្តិ, ឯវមេវំ សទ្ធម្មស្សវនាទិកុសលហេតុវស្សេ វស្សន្តេបិ កុសលំ ន រុហតិ តេ ច ភគវតា ពោធិមណ្ឌេយេវ សព្ពសោ បហីនា, តស្មា ភគវា ‘‘វិគតខិលោហមស្មី’’តិ អាហ.

ឯករត្តិំ វាសោ អស្សាតិ ឯករត្តិវាសោ. យថា ហិ ធនិយោ តត្ថ ចត្តារោ វស្សិកេ មាសេ និពទ្ធវាសំ ឧបគតោ, ន តថា ភគវា. ភគវា ហិ តំយេវ រត្តិំ តស្ស អត្ថកាមតាយ តត្ថ វាសំ ឧបគតោ. តស្មា ‘‘ឯករត្តិវាសោ’’តិ អាហ. វិវដាតិ អបនីតច្ឆទនា. កុដីតិ អត្តភាវោ. អត្តភាវោ ហិ តំ តំ អត្ថវសំ បដិច្ច កាយោតិបិ គុហាតិបិ ទេហោតិបិ សន្ទេហោតិបិ នាវាតិបិ រថោតិបិ វណោតិបិ ធជោតិបិ វម្មិកោតិបិ កុដីតិបិ កុដិកាតិបិ វុច្ចតិ. ឥធ បន កដ្ឋាទីនិ បដិច្ច គេហនាមិកា កុដិ វិយ អដ្ឋិអាទីនិ បដិច្ច សង្ខ្យំ គតត្តា ‘‘កុដី’’តិ វុត្តោ. យថាហ –

‘‘សេយ្យថាបិ, អាវុសោ, កដ្ឋញ្ច បដិច្ច, វល្លិញ្ច បដិច្ច, មត្តិកញ្ច បដិច្ច, តិណញ្ច បដិច្ច, អាកាសោ បរិវារិតោ អគារំត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ; ឯវមេវ ខោ, អាវុសោ, អដ្ឋិញ្ច បដិច្ច, ន្ហារុញ្ច បដិច្ច, មំសញ្ច បដិច្ច, ចម្មញ្ច បដិច្ច, អាកាសោ បរិវារិតោ រូបន្ត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតី’’តិ (ម. និ. ១.៣០៦).

ចិត្តមក្កដស្ស និវាសតោ វា កុដិ. យថាហ –

‘‘អដ្ឋិកង្កលកុដិ ចេ សា, មក្កដាវសថោ ឥតិ;

មក្កដោ បញ្ចទ្វារាយ, កុដិកាយ បសក្កិយ;

ទ្វារេន អនុបរិយាតិ, ឃដ្ដយន្តោ បុនប្បុន’’ន្តិ. (ថេរគា. ១២៥);

សា កុដិ យេន តណ្ហាមានទិដ្ឋិឆទនេន សត្តានំ ឆន្នត្តា បុនប្បុនំ រាគាទិកិលេសវស្សំ អតិវស្សតិ. យថាហ –

‘‘ឆន្នមតិវស្សតិ, វិវដំ នាតិវស្សតិ;

តស្មា ឆន្នំ វិវរេថ, ឯវំ តំ នាតិវស្សតី’’តិ. (ឧទា. ៤៥; ថេរគា. ៤៤៧; បរិ. ៣៣៩);

អយំ គាថា ទ្វីសុ ឋានេសុ វុត្តា ខន្ធកេ ថេរគាថាយញ្ច. ខន្ធកេ ហិ ‘‘យោ អាបត្តិំ បដិច្ឆាទេតិ, តស្ស កិលេសា ច បុនប្បុនំ អាបត្តិយោ ច អតិវស្សន្តិ, យោ បន ន បដិច្ឆាទេតិ, តស្ស នាតិវស្សន្តី’’តិ ឥមំ អត្ថំ បដិច្ច វុត្តា. ថេរគាថាយំ ‘‘យស្ស រាគាទិច្ឆទនំ អត្ថិ, តស្ស បុន ឥដ្ឋារម្មណាទីសុ រាគាទិសម្ភវតោ ឆន្នមតិវស្សតិ. យោ វា ឧប្បន្នេ កិលេសេ អធិវាសេតិ, តស្សេវ អធិវាសិតកិលេសច្ឆទនច្ឆន្នា អត្តភាវកុដិ បុនប្បុនំ កិលេសវស្សំ អតិវស្សតិ. យស្ស បន អរហត្តមគ្គញាណវាតេន កិលេសច្ឆទនស្ស វិទ្ធំសិតត្តា វិវដា, តស្ស នាតិវស្សតី’’តិ. អយមត្ថោ ឥធ អធិប្បេតោ. ភគវតា ហិ យថាវុត្តំ ឆទនំ យថាវុត្តេនេវ នយេន វិទ្ធំសិតំ, តស្មា ‘‘វិវដា កុដី’’តិ អាហ. និព្ពុតោតិ ឧបសន្តោ. គិនីតិ អគ្គិ. យេន ហិ ឯកាទសវិធេន អគ្គិនា សព្ពមិទំ អាទិត្តំ. យថាហ – ‘‘អាទិត្តំ រាគគ្គិនា’’តិ វិត្ថារោ. សោ អគ្គិ ភគវតោ ពោធិមូលេយេវ អរិយមគ្គសលិលសេកេន និព្ពុតោ, តស្មា ‘‘និព្ពុតោ គិនី’’តិ អាហ.

ឯវំ វទន្តោ ច ធនិយំ អតុដ្ឋព្ពេន តុស្សមានំ អញ្ញាបទេសេនេវ បរិភាសតិ, ឱវទតិ, អនុសាសតិ. កថំ? ‘‘អក្កោធនោ’’តិ ហិ វទមានោ, ធនិយ, ត្វំ ‘‘បក្កោទនោហមស្មី’’តិ តុដ្ឋោ, ឱទនបាកោ ច យាវជីវំ ធនបរិក្ខយេន កត្តព្ពោ, ធនបរិក្ខយោ ច អារក្ខាទិទុក្ខបទដ្ឋានោ, ឯវំ សន្តេ ទុក្ខេនេវ តុដ្ឋោ ហោសិ. អហំ បន ‘‘អក្កោធនោហមស្មី’’តិ តុស្សន្តោ សន្ទិដ្ឋិកសម្បរាយិកទុក្ខាភាវេន តុដ្ឋោ ហោមីតិ ទីបេតិ. ‘‘វិគតខិលោ’’តិ វទមានោ ត្វំ ‘‘ទុទ្ធខីរោហមស្មី’’តិ តុស្សន្តោ អកតកិច្ចោវ ‘‘កតកិច្ចោហមស្មី’’តិ មន្ត្វា តុដ្ឋោ, អហំ បន ‘‘វិគតខិលោហមស្មី’’តិ តុស្សន្តោ កតកិច្ចោវ តុដ្ឋោ ហោមីតិ ទីបេតិ. ‘‘អនុតីរេ មហិយេករត្តិវាសោ’’តិ វទមានោ ត្វំ អនុតីរេ មហិយា សមានវាសោតិ តុស្សន្តោ ចតុមាសនិពទ្ធវាសេន តុដ្ឋោ. និពទ្ធវាសោ ច អាវាសសង្គេន ហោតិ, សោ ច ទុក្ខោ, ឯវំ សន្តេ ទុក្ខេនេវ តុដ្ឋោ ហោសិ. អហំ បន ឯករត្តិវាសោតិ តុស្សន្តោ អនិពទ្ធវាសេន តុដ្ឋោ, អនិពទ្ធវាសោ ច អាវាសសង្គាភាវេន ហោតិ, អាវាសសង្គាភាវោ ច សុខោតិ សុខេនេវ តុដ្ឋោ ហោមីតិ ទីបេតិ.

‘‘វិវដា កុដី’’តិ វទមានោ ត្វំ ឆន្នា កុដីតិ តុស្សន្តោ ឆន្នគេហតាយ តុដ្ឋោ, គេហេ ច តេ ឆន្នេបិ អត្តភាវកុដិកំ កិលេសវស្សំ អតិវស្សតិ, យេន សញ្ជនិតេហិ ចតូហិ មហោឃេហិ វុយ្ហមានោ អនយព្យសនំ បាបុណេយ្យាសិ, ឯវំ សន្តេ អតុដ្ឋព្ពេនេវ តុដ្ឋោ ហោសិ. អហំ បន ‘‘វិវដា កុដី’’តិ តុស្សន្តោ អត្តភាវកុដិយា កិលេសច្ឆទនាភាវេន តុដ្ឋោ. ឯវញ្ច មេ វិវដាយ កុដិយា ន តំ កិលេសវស្សំ អតិវស្សតិ, យេន សញ្ជនិតេហិ ចតូហិ មហោឃេហិ វុយ្ហមានោ អនយព្យសនំ បាបុណេយ្យំ, ឯវំ សន្តេ តុដ្ឋព្ពេនេវ តុដ្ឋោ ហោមីតិ ទីបេតិ. ‘‘និព្ពុតោ គិនី’’តិ វទមានោ ត្វំ អាហិតោ គិនីតិ តុស្សន្តោ អកតូបទ្ទវនិវារណោវ កតូបទ្ទវនិវារណោស្មីតិ មន្ត្វា តុដ្ឋោ. អហំ បន និព្ពុតោ គិនីតិ តុស្សន្តោ ឯកាទសគ្គិបរិឡាហាភាវតោ កតូបទ្ទវនិវារណតាយេវ តុដ្ឋោតិ ទីបេតិ. ‘‘អថ ចេ បត្ថយសី បវស្ស ទេវា’’តិ វទមានោ ឯវំ វិគតទុក្ខានំ អនុប្បត្តសុខានំ កតសព្ពកិច្ចានំ អម្ហាទិសានំ ឯតំ វចនំ សោភតិ, អថ ចេ បត្ថយសិ, បវស្ស ទេវ, ន នោ តយិ វស្សន្តេ វា អវស្សន្តេ វា វុឌ្ឍិ វា ហានិ វា អត្ថិ, ត្វំ បន កស្មា ឯវំ វទសីតិ ទីបេតិ. តស្មា យំ វុត្តំ ‘‘ឯវំ វទន្តោ ច ធនិយ អតុដ្ឋព្ពេនេវ តុស្សមានំ អញ្ញាបទេសេនេវ បរិភាសតិ ឱវទតិ, អនុសាសតី’’តិ, តំ សម្មទេវ វុត្តន្តិ.

២០. ឯវមិមំ ភគវតា វុត្តំ គាថំ សុត្វាបិ ធនិយោ គោបោ ‘‘កោ អយំ គាថំ ភាសតី’’តិ អវត្វា តេន សុភាសិតេន បរិតុដ្ឋោ បុនបិ តថារូបំ សោតុកាមោ អបរម្បិ គាថមាហ ‘‘អន្ធកមកសា’’តិ. តត្ថ អន្ធកាតិ កាឡមក្ខិកានំ អធិវចនំ, បិង្គលមក្ខិកានន្តិបិ ឯកេ. មកសាតិ មកសាយេវ. ន វិជ្ជរេតិ នត្ថិ. កច្ឆេតិ ទ្វេ កច្ឆា – នទីកច្ឆោ ច បព្ពតកច្ឆោ ច. ឥធ នទីកច្ឆោ. រុឡ្ហតិណេតិ សញ្ជាតតិណេ. ចរន្តីតិ ភត្តកិច្ចំ ករោន្តិ. វុដ្ឋិម្បីតិ វាតវុដ្ឋិអាទិកា អនេកា វុដ្ឋិយោ, តា អាឡវកសុត្តេ បកាសយិស្សាម. ឥធ បន វស្សវុដ្ឋិំ សន្ធាយ វុត្តំ. សហេយ្យុន្តិ ខមេយ្យុំ. សេសំ បាកដមេវ. ឯត្ថ ធនិយោ យេ អន្ធកមកសា សន្និបតិត្វា រុធិរេ បិវន្តា មុហុត្តេនេវ គាវោ អនយព្យសនំ បាបេន្តិ, តស្មា វុដ្ឋិតមត្តេយេវ តេ គោបាលកា បំសុនា ច សាខាហិ ច មារេន្តិ, តេសំ អភាវេន គុន្នំ ខេមតំ, កច្ឆេ រុឡ្ហតិណចរណេន អទ្ធានគមនបរិស្សមាភាវំ វត្វា ខុទាកិលមថាភាវញ្ច ទីបេន្តោ ‘‘យថា អញ្ញេសំ គាវោ អន្ធកមកសសម្ផស្សេហិ ទិស្សមានា អទ្ធានគមនេន កិលន្តា ខុទាយ មិលាយមានា ឯកវុដ្ឋិនិបាតម្បិ ន សហេយ្យុំ, ន មេ តថា គាវោ, មយ្ហំ បន គាវោ វុត្តប្បការាភាវា ទ្វិក្ខត្តុំ វា តិក្ខតុំ វា វុដ្ឋិម្បិ សហេយ្យុ’’ន្តិ ទីបេតិ.

២១. តតោ ភគវា យស្មា ធនិយោ អន្តរទីបេ វសន្តោ ភយំ ទិស្វា, កុល្លំ ពន្ធិត្វា, មហាមហិំ តរិត្វា, តំ កច្ឆំ អាគម្ម ‘‘អហំ សុដ្ឋុ អាគតោ, និព្ភយេវ ឋានេ ឋិតោ’’តិ មញ្ញមានោ ឯវមាហ, សភយេ ឯវ ច សោ ឋានេ ឋិតោ, តស្មា តស្ស អាគមនដ្ឋានា អត្តនោ អាគមនដ្ឋានំ ឧត្តរិតរញ្ច បណីតតរញ្ច វណ្ណេន្តោ ‘‘ពទ្ធាសិ ភិសី’’តិ ឥមំ គាថមភាសិ, អត្ថសភាគំ នោ ព្យញ្ជនសភាគំ.

តត្ថ ភិសីតិ បត្ថរិត្វា បុថុលំ កត្វា ពទ្ធកុល្លោ វុច្ចតិ លោកេ. អរិយស្ស បន ធម្មវិនយេ អរិយមគ្គស្សេតំ អធិវចនំ. អរិយមគ្គោ ហិ –

‘‘មគ្គោ បជ្ជោ បថោ បន្ថោ, អញ្ជសំ វដុមាយនំ;

នាវា ឧត្តរសេតុ ច, កុល្លោ ច ភិសិ សង្កមោ’’. (ចូឡនិ. បារាយនត្ថុតិគាថានិទ្ទេស ១០១);

‘‘អទ្ធានំ បភវោ ចេវ, តត្ថ តត្ថ បកាសិតោ’’.

ឥមាយបិ គាថាយ ភគវា បុរិមនយេនេវ តំ ឱវទន្តោ ឥមំ អត្ថំ អាហាតិ វេទិតព្ពោ – ធនិយ, ត្វំ កុល្លំ ពន្ធិត្វា, មហិំ តរិត្វា, ឥមំ ឋានមាគតោ, បុនបិ ច តេ កុល្លោ ពន្ធិតព្ពោ ឯវ ភវិស្សតិ, នទី ច តរិតព្ពា, ន ចេតំ ឋានំ ខេមំ. មយា បន ឯកចិត្តេ មគ្គង្គានិ សមោធានេត្វា ញាណពន្ធនេន ពទ្ធា អហោសិ ភិសិ. សា ច សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មបរិបុណ្ណតាយ ឯករសភាវូបគតត្តា អញ្ញមញ្ញំ អនតិវត្តនេន បុន ពន្ធិតព្ពប្បយោជនាភាវេន ទេវមនុស្សេសុ កេនចិ មោចេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ ច សុសង្ខតា. តាយ ចម្ហិ តិណ្ណោ, បុព្ពេ បត្ថិតំ តីរប្បទេសំ គតោ. គច្ឆន្តោបិ ច ន សោតាបន្នាទយោ វិយ កញ្ចិទេវ បទេសំ គតោ. អថ ខោ បារគតោ សព្ពាសវក្ខយំ សព្ពធម្មបារំ បរមំ ខេមំ និព្ពានំ គតោ, តិណ្ណោតិ វា សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ, បារគតោតិ អរហត្តំ បត្តោ. កិំ វិនេយ្យ បារគតោតិ ចេ? វិនេយ្យ ឱឃំ, កាមោឃាទិចតុព្ពិធំ ឱឃំ តរិត្វា អតិក្កម្ម តំ បារំ គតោតិ. ឥទានិ ច បន មេ បុន តរិតព្ពាភាវតោ អត្ថោ ភិសិយា ន វិជ្ជតិ, តស្មា មមេវ យុត្តំ វត្តុំ ‘‘អថ ចេ បត្ថយសី បវស្ស ទេវា’’តិ.

២២. តម្បិ សុត្វា ធនិយោ បុរិមនយេនេវ ‘‘គោបី មម អស្សវា’’តិ ឥមំ គាថំ អភាសិ. តត្ថ គោបីតិ ភរិយំ និទ្ទិសតិ. អស្សវាតិ វចនករា កិំការបដិសាវិនី. អលោលាតិ មាតុគាមោ ហិ បញ្ចហិ លោលតាហិ លោលោ ហោតិ – អាហារលោលតាយ, អលង្ការលោលតាយ, បរបុរិសលោលតាយ, ធនលោលតាយ, បាទលោលតាយ. តថា ហិ មាតុគាមោ ភត្តបូវសុរាទិភេទេ អាហារេ លោលតាយ អន្តមសោ បារិវាសិកភត្តម្បិ ភុញ្ជតិ, ហត្ថោតាបកម្បិ ខាទតិ, ទិគុណំ ធនមនុប្បទត្វាបិ សុរំ បិវតិ. អលង្ការលោលតាយ អញ្ញំ អលង្ការំ អលភមានោ អន្តមសោ ឧទកតេលកេនបិ កេសេ ឱសណ្ឌេត្វា មុខំ បរិមជ្ជតិ. បរបុរិសលោលតាយ អន្តមសោ បុត្តេនបិ តាទិសេ បទេសេ បក្កោសិយមានោ បឋមំ អសទ្ធម្មវសេន ចិន្តេតិ. ធនលោលតាយ ‘‘ហំសរាជំ គហេត្វាន សុវណ្ណា បរិហាយថ’’. បាទលោលតាយ អារាមាទិគមនសីលោ ហុត្វា សព្ពំ ធនំ វិនាសេតិ. តត្ថ ធនិយោ ‘‘ឯកាបិ លោលតា មយ្ហំ គោបិយា នត្ថី’’តិ ទស្សេន្តោ អលោលាតិ អាហ.

ទីឃរត្តំ សំវាសិយាតិ ទីឃកាលំ សទ្ធិំ វសមានា កោមារភាវតោ បភុតិ ឯកតោ វឌ្ឍិតា. តេន បរបុរិសេ ន ជានាតីតិ ទស្សេតិ. មនាបាតិ ឯវំ បរបុរិសេ អជានន្តី មមេវ មនំ អល្លីយតីតិ ទស្សេតិ. តស្សា ន សុណាមិ កិញ្ចិ បាបន្តិ ‘‘ឥត្ថន្នាមេន នាម សទ្ធិំ ឥមាយ ហសិតំ វា លបិតំ វា’’តិ ឯវំ តស្សា ន សុណាមិ, កញ្ចិ អតិចារទោសន្តិ ទស្សេតិ.

២៣. អថ ភគវា ឯតេហិ គុណេហិ គោបិយា តុដ្ឋំ ធនិយំ ឱវទន្តោ បុរិមនយេនេវ ‘‘ចិត្តំ មម អស្សវ’’ន្តិ ឥមំ គាថមភាសិ, អត្ថសភាគំ, ព្យញ្ជនសភាគញ្ច. តត្ថ ឧត្តានត្ថានេវ បទានិ. អយំ បន អធិប្បាយោ – ធនិយ, ត្វំ ‘‘គោបី មម អស្សវា’’តិ តុដ្ឋោ, សា បន តេ អស្សវា ភវេយ្យ វា ន វា; ទុជ្ជានំ បរចិត្តំ, វិសេសតោ មាតុគាមស្ស. មាតុគាមញ្ហិ កុច្ឆិយា បរិហរន្តាបិ រក្ខិតុំ ន សក្កោន្តិ, ឯវំ ទុរក្ខចិត្តត្តា ឯវ ន សក្កា តុម្ហាទិសេហិ ឥត្ថី អលោលាតិ វា សំវាសិយាតិ វា មនាបាតិ វា និប្បាបាតិ វា ជានិតុំ. មយ្ហំ បន ចិត្តំ អស្សវំ ឱវាទបដិករំ មម វសេ វត្តតិ, នាហំ តស្ស វសេ វត្តាមិ. សោ ចស្ស អស្សវភាវោ យមកបាដិហារិយេ ឆន្នំ វណ្ណានំ អគ្គិធារាសុ ច ឧទកធារាសុ ច បវត្តមានាសុ សព្ពជនស្ស បាកដោ អហោសិ. អគ្គិនិម្មានេ ហិ តេជោកសិណំ សមាបជ្ជិតព្ពំ ឧទកនិម្មានេ អាបោកសិណំ, នីលាទិនិម្មានេ នីលាទិកសិណានិ. ពុទ្ធានម្បិ ហិ ទ្វេ ចិត្តានិ ឯកតោ នប្បវត្តន្តិ, ឯកមេវ បន អស្សវភាវេន ឯវំ វសវត្តិ អហោសិ. តញ្ច ខោ បន សព្ពកិលេសពន្ធនាបគមា វិមុត្តំ, វិមុត្តត្តា តទេវ អលោលំ, ន តវ គោបី. ទីបង្ករពុទ្ធកាលតោ ច បភុតិ ទានសីលាទីហិ ទីឃរត្តំ បរិភាវិតត្តា សំវាសិយំ, ន តវ គោបី. តទេតំ អនុត្តរេន ទមថេន ទមិតត្តា សុទន្តំ, សុទន្តត្តា អត្តនោ វសេន ឆទ្វារវិសេវនំ បហាយ មមេវ អធិប្បាយមនស្ស វសេនានុវត្តនតោ មនាបំ, ន តវ គោបី.

បាបំ បន មេ ន វិជ្ជតីតិ ឥមិនា បន ភគវា តស្ស អត្តនោ ចិត្តស្ស បាបាភាវំ ទស្សេតិ, ធនិយោ វិយ គោបិយា. សោ ចស្ស បាបាភាវោ ន កេវលំ សម្មាសម្ពុទ្ធកាលេយេវ, ឯកូនតិំស វស្សានិ សរាគាទិកាលេ អគារមជ្ឈេ វសន្តស្សាបិ វេទិតព្ពោ. តទាបិ ហិស្ស អគារិយភាវានុរូបំ វិញ្ញុបដិកុដ្ឋំ កាយទុច្ចរិតំ វា វចីទុច្ចរិតំ វា មនោទុច្ចរិតំ វា ន ឧប្បន្នបុព្ពំ. តតោ បរំ មារោបិ ឆព្ពស្សានិ អនភិសម្ពុទ្ធំ, ឯកំ វស្សំ អភិសម្ពុទ្ធន្តិ សត្ត វស្សានិ តថាគតំ អនុពន្ធិ ‘‘អប្បេវ នាម វាលគ្គនិតុទនមត្តម្បិស្ស បាបសមាចារំ បស្សេយ្យ’’ន្តិ. សោ អទិស្វាវ និព្ពិន្នោ ឥមំ គាថំ អភាសិ –

‘‘សត្ត វស្សានិ ភគវន្តំ, អនុពន្ធិំ បទាបទំ;

ឱតារំ នាធិគច្ឆិស្សំ, សម្ពុទ្ធស្ស សតីមតោ’’តិ. (សុ. និ. ៤៤៨);

ពុទ្ធកាលេបិ នំ ឧត្តរមាណវោ សត្ត មាសានិ អនុពន្ធិ អាភិសមាចារិកំ ទដ្ឋុកាមោ. សោ កិញ្ចិ វជ្ជំ អទិស្វាវ បរិសុទ្ធសមាចារោ ភគវាតិ គតោ. ចត្តារិ ហិ តថាគតស្ស អរក្ខេយ្យានិ. យថាហ –

‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, តថាគតស្ស អរក្ខេយ្យានិ. កតមានិ ចត្តារិ? បរិសុទ្ធកាយសមាចារោ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ, នត្ថិ តថាគតស្ស កាយទុច្ចរិតំ, យំ តថាគតោ រក្ខេយ្យ ‘មា មេ ឥទំ បរោ អញ្ញាសី’តិ, បរិសុទ្ធវចីសមាចារោ…បេ… បរិសុទ្ធមនោសមាចារោ…បេ… បរិសុទ្ធាជីវោ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ, នត្ថិ តថាគតស្ស មិច្ឆាជីវោ, យំ តថាគតោ រក្ខេយ្យ ‘មា មេ ឥទំ បរោ អញ្ញាសី’’’តិ (អ. និ. ៧.៥៨).

ឯវំ យស្មា តថាគតស្ស ចិត្តស្ស ន កេវលំ សម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ, បុព្ពេបិ បាបំ នត្ថិ ឯវ, តស្មា អាហ – ‘‘បាបំ បន មេ ន វិជ្ជតី’’តិ. តស្សាធិប្បាយោ – មមេវ ចិត្តស្ស បាបំ ន សក្កា សុណិតុំ, ន តវ គោបិយា. តស្មា យទិ ឯតេហិ គុណេហិ តុដ្ឋេន ‘‘អថ ចេ បត្ថយសី បវស្ស ទេវា’’តិ វត្តព្ពំ, មយាវេតំ វត្តព្ពន្តិ.

២៤. តម្បិ សុត្វា ធនិយោ តតុត្តរិបិ សុភាសិតរសាយនំ បិវិតុកាមោ អត្តនោ ភុជិស្សភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អត្តវេតនភតោហមស្មី’’តិ. តត្ថ អត្តវេតនភតោតិ អត្តនិយេនេវ ឃាសច្ឆាទនេន ភតោ, អត្តនោយេវ កម្មំ កត្វា ជីវាមិ, ន បរស្ស វេតនំ គហេត្វា បរស្ស កម្មំ ករោមីតិ ទស្សេតិ. បុត្តាតិ ធីតរោ ច បុត្តា ច, តេ សព្ពេ បុត្តាត្វេវ ឯកជ្ឈំ វុច្ចន្តិ. សមានិយាតិ សន្និហិតា អវិប្បវុដ្ឋា. អរោគាតិ និរាពាធា, សព្ពេវ ឩរុពាហុពលាតិ ទស្សេតិ. តេសំ ន សុណាមិ កិញ្ចិ បាបន្តិ តេសំ ចោរាតិ វា បរទារិកាតិ វា ទុស្សីលាតិ វា កិញ្ចិ បាបំ ន សុណាមីតិ.

២៥. ឯវំ វុត្តេ ភគវា បុរិមនយេនេវ ធនិយំ ឱវទន្តោ ឥមំ គាថំ អភាសិ – ‘‘នាហំ ភតកោ’’តិ. អត្រាបិ ឧត្តានត្ថានេវ បទានិ. អយំ បន អធិប្បាយោ – ត្វំ ‘‘ភុជិស្សោហមស្មី’’តិ មន្ត្វា តុដ្ឋោ, បរមត្ថតោ ច អត្តនោ កម្មំ ករិត្វា ជីវន្តោបិ ទាសោ ឯវាសិ តណ្ហាទាសត្តា, ភតកវាទា ច ន បរិមុច្ចសិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ឩនោ លោកោ អតិត្តោ តណ្ហាទាសោ’’តិ (ម. និ. ២.៣០៥). បរមត្ថតោ បន នាហំ ភតកោស្មិ កស្សចិ. អហញ្ហិ កស្សចិ បរស្ស វា អត្តនោ វា ភតកោ ន ហោមិ. កិំ ការណា? យស្មា និព្ពិដ្ឋេន ចរាមិ សព្ពលោកេ. អហញ្ហិ ទីបង្ករបាទមូលតោ យាវ ពោធិ, តាវ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស ភតកោ អហោសិំ. សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ បន និព្ពិដ្ឋោ និព្ពិសោ រាជភតោ វិយ. តេនេវ និព្ពិដ្ឋេន សព្ពញ្ញុភាវេន លោកុត្តរសមាធិសុខេន ច ជីវាមិ. តស្ស មេ ឥទានិ ឧត្តរិករណីយស្ស កតបរិចយស្ស វា អភាវតោ អប្បហីនបដិសន្ធិកានំ តាទិសានំ វិយ បត្តព្ពោ កោចិ អត្ថោ ភតិយា ន វិជ្ជតិ. ‘‘ភដិយា’’តិបិ បាឋោ. តស្មា យទិ ភុជិស្សតាយ តុដ្ឋេន ‘‘អថ ចេ បត្ថយសី បវស្ស ទេវា’’តិ វត្តព្ពំ, មយាវេតំ វត្តព្ពន្តិ.

២៦. តម្បិ សុត្វា ធនិយោ អតិត្តោវ សុភាសិតាមតេន អត្តនោ បញ្ចប្បការគោមណ្ឌលបរិបុណ្ណភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អត្ថិ វសា’’តិ. តត្ថ វសាតិ អទមិតវុឌ្ឍវច្ឆកា. ធេនុបាតិ ធេនុំ បិវន្តា តរុណវច្ឆកា, ខីរទាយិកា វា គាវោ. គោធរណិយោតិ គព្ភិនិយោ. បវេណិយោតិ វយប្បត្តា ពលីពទ្ទេហិ សទ្ធិំ មេថុនបត្ថនកគាវោ. ឧសភោបិ គវម្បតីតិ យោ គោបាលកេហិ បាតោ ឯវ ន្ហាបេត្វា, ភោជេត្វា, បញ្ចង្គុលំ ទត្វា, មាលំ ពន្ធិត្វា – ‘‘ឯហិ, តាត, គាវោ គោចរំ បាបេត្វា រក្ខិត្វា អានេហី’’តិ បេសីយតិ, ឯវំ បេសិតោ ច តា គាវោ អគោចរំ បរិហរិត្វា, គោចរេ ចារេត្វា, សីហព្យគ្ឃាទិភយា បរិត្តាយិត្វា អានេតិ, តថារូបោ ឧសភោបិ គវម្បតិ ឥធ មយ្ហំ គោមណ្ឌលេ អត្ថីតិ ទស្សេសិ.

២៧. ឯវំ វុត្តេ ភគវា តថេវ ធនិយំ ឱវទន្តោ ឥមំ បច្ចនីកគាថំ អាហ ‘‘នត្ថិ វសា’’តិ. ឯត្ថ ចេស អធិប្បាយោ – ឥធ អម្ហាកំ សាសនេ អទមិតដ្ឋេន វុឌ្ឍដ្ឋេន ច វសាសង្ខាតា បរិយុដ្ឋានា វា, តរុណវច្ឆកេ សន្ធាយ វសានំ មូលដ្ឋេន ខីរទាយិនិយោ សន្ធាយ បគ្ឃរណដ្ឋេន ធេនុបាសង្ខាតា អនុសយា វា, បដិសន្ធិគព្ភធារណដ្ឋេន គោធរណិសង្ខាតា បុញ្ញាបុញ្ញានេញ្ជាភិសង្ខារចេតនា វា, សំយោគបត្ថនដ្ឋេន បវេណិសង្ខាតា បត្ថនា តណ្ហា វា, អាធិបច្ចដ្ឋេន បុព្ពង្គមដ្ឋេន សេដ្ឋដ្ឋេន ច គវម្បតិឧសភសង្ខាតំ អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ វា នត្ថិ, ស្វាហំ ឥមាយ សព្ពយោគក្ខេមភូតាយ នត្ថិតាយ តុដ្ឋោ. ត្វំ បន សោកាទិវត្ថុភូតាយ អត្ថិតាយ តុដ្ឋោ. តស្មា សព្ពយោគក្ខេមតាយ តុដ្ឋស្ស មមេវេតំ យុត្តំ វត្តុំ ‘‘អថ ចេ បត្ថយសី បវស្ស ទេវា’’តិ.

២៨. តម្បិ សុត្វា ធនិយោ តតុត្តរិបិ សុភាសិតំ អមតរសំ អធិគន្តុកាមោ អត្តនោ គោគណស្ស ខិលពន្ធនសម្បត្តិំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ខិលា និខាតា’’តិ. តត្ថ ខិលាតិ គុន្នំ ពន្ធនត្ថម្ភា. និខាតាតិ អាកោដេត្វា ភូមិយំ បវេសិតា ខុទ្ទកា មហន្តា ខណិត្វា ឋបិតា. អសម្បវេធីតិ អកម្បកា. ទាមាតិ វច្ឆកានំ ពន្ធនត្ថាយ កតា គន្ថិតបាសយុត្តា រជ្ជុពន្ធនវិសេសា. មុញ្ជមយាតិ មុញ្ជតិណមយា. នវាតិ អចិរកតា. សុសណ្ឋានាតិ សុដ្ឋុ សណ្ឋានា, សុវដ្ដិតសណ្ឋានា វា. ន ហិ សក្ខិន្តីតិ នេវ សក្ខិស្សន្តិ. ធេនុបាបិ ឆេត្តុន្តិ តរុណវច្ឆកាបិ ឆិន្ទិតុំ.

២៩. ឯវំ វុត្តេ ភគវា ធនិយស្ស ឥន្ទ្រិយ-បរិបាកកាលំ ញត្វា បុរិមនយេនេវ តំ ឱវទន្តោ ឥមំ ចតុសច្ចទីបិកំ គាថំ អភាសិ ‘‘ឧសភោរិវ ឆេត្វា’’តិ. តត្ថ ឧសភោតិ គោបិតា គោបរិណាយកោ គោយូថបតិ ពលីពទ្ទោ. កេចិ បន ភណន្តិ ‘‘គវសតជេដ្ឋោ ឧសភោ, សហស្សជេដ្ឋោ វសភោ, សតសហស្សជេដ្ឋោ និសភោ’’តិ. អបរេ ‘‘ឯកគាមខេត្តេ ជេដ្ឋោ ឧសភោ, ទ្វីសុ ជេដ្ឋោ វសភោ, សព្ពត្ថ អប្បដិហតោ និសភោ’’តិ. សព្ពេបេតេ បបញ្ចា, អបិច ខោ បន ឧសភោតិ វា វសភោតិ វា និសភោតិ វា សព្ពេបេតេ អប្បដិសមដ្ឋេន វេទិតព្ពា. យថាហ – ‘‘និសភោ វត ភោ សមណោ គោតមោ’’តិ (សំ. និ. ១.៣៨). រ-ការោ បទសន្ធិករោ. ពន្ធនានីតិ រជ្ជុពន្ធនានិ កិលេសពន្ធនានិ ច. នាគោតិ ហត្ថី. បូតិលតន្តិ គឡោចីលតំ. យថា ហិ សុវណ្ណវណ្ណោបិ កាយោ បូតិកាយោ, វស្សសតិកោបិ សុនខោ កុក្កុរោ, តទហុជាតោបិ សិង្គាលោ ‘‘ជរសិង្គាលោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំ អភិនវាបិ គឡោចីលតា អសារកត្តេន ‘‘បូតិលតា’’តិ វុច្ចតិ. ទាលយិត្វាតិ ឆិន្ទិត្វា. គព្ភញ្ច សេយ្យញ្ច គព្ភសេយ្យំ. តត្ថ គព្ភគ្គហណេន ជលាពុជយោនិ, សេយ្យគ្គហណេន អវសេសា. គព្ភសេយ្យមុខេន វា សព្ពាបិ តា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. សេសមេត្ថ បទត្ថតោ ឧត្តានមេវ.

អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ – ធនិយ, ត្វំ ពន្ធនេន តុដ្ឋោ, អហំ បន ពន្ធនេន អដ្ដីយន្តោ ថាមវីរិយូបេតោ មហាឧសភោរិវ ពន្ធនានិ បញ្ចុទ្ធម្ភាគិយសំយោជនានិ ចតុត្ថអរិយមគ្គថាមវីរិយេន ឆេត្វា, នាគោ បូតិលតំវ បញ្ចោរម្ភាគិយសំយោជនពន្ធនានិ ហេដ្ឋាមគ្គត្តយថាមវីរិយេន ទាលយិត្វា, អថ វា ឧសភោរិវ ពន្ធនានិ អនុសយេ នាគោ បូតិលតំវ បរិយុដ្ឋានានិ ឆេត្វា ទាលយិត្វាវ ឋិតោ. តស្មា ន បុន គព្ភសេយ្យំ ឧបេស្សំ. សោហំ ជាតិទុក្ខវត្ថុកេហិ សព្ពទុក្ខេហិ បរិមុត្តោ សោភាមិ – ‘‘អថ ចេ បត្ថយសី បវស្ស ទេវា’’តិ វទមានោ. តស្មា សចេ ត្វម្បិ អហំ វិយ វត្តុមិច្ឆសិ, ឆិន្ទ តានិ ពន្ធនានីតិ. ឯត្ថ ច ពន្ធនានិ សមុទយសច្ចំ, គព្ភសេយ្យា ទុក្ខសច្ចំ, ‘‘ន ឧបេស្ស’’ន្តិ ឯត្ថ អនុបគមោ អនុបាទិសេសវសេន, ‘‘ឆេត្វា ទាលយិត្វា’’តិ ឯត្ថ ឆេទោ បទាលនញ្ច សឧបាទិសេសវសេន និរោធសច្ចំ, យេន ឆិន្ទតិ បទាលេតិ ច, តំ មគ្គសច្ចន្តិ.

ឯវមេតំ ចតុសច្ចទីបិកំ គាថំ សុត្វា គាថាបរិយោសានេ ធនិយោ ច បជាបតិ ចស្ស ទ្វេ ច ធីតរោតិ ចត្តារោ ជនា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ. អថ ធនិយោ អវេច្ចប្បសាទយោគេន តថាគតេ មូលជាតាយ បតិដ្ឋិតាយ សទ្ធាយ បញ្ញាចក្ខុនា ភគវតោ ធម្មកាយំ ទិស្វា ធម្មតាយ ចោទិតហទយោ ចិន្តេសិ – ‘‘ពន្ធនានិ ឆិន្ទិំ, គព្ភសេយ្យោ ច មេ នត្ថី’’តិ អវីចិំ បរិយន្តំ កត្វា យាវ ភវគ្គា កោ អញ្ញោ ឯវំ សីហនាទំ នទិស្សតិ អញ្ញត្រ ភគវតា, អាគតោ នុ ខោ មេ សត្ថាតិ. តតោ ភគវា ឆព្ពណ្ណរស្មិជាលវិចិត្រំ សុវណ្ណរសសេកបិញ្ជរំ វិយ សរីរាភំ ធនិយស្ស និវេសនេ មុញ្ចិ ‘‘បស្ស ទានិ យថាសុខ’’ន្តិ.

៣០. អថ ធនិយោ អន្តោ បវិដ្ឋចន្ទិមសូរិយំ វិយ សមន្តា បជ្ជលិតបទីបសហស្សសមុជ្ជលិតមិវ ច និវេសនំ ទិស្វា ‘‘អាគតោ ភគវា’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ. តស្មិំយេវ ច សមយេ មេឃោបិ បាវស្សិ. តេនាហុ សង្គីតិការា ‘‘និន្នញ្ច ថលញ្ច បូរយន្តោ’’តិ. តត្ថ និន្នន្តិ បល្លលំ. ថលន្តិ ឧក្កូលំ. ឯវមេតំ ឧក្កូលវិកូលំ សព្ពម្បិ សមំ កត្វា បូរយន្តោ មហាមេឃោ បាវស្សិ, វស្សិតុំ អារភីតិ វុត្តំ ហោតិ. តាវទេវាតិ យំ ខណំ ភគវា សរីរាភំ មុញ្ចិ, ធនិយោ ច ‘‘សត្ថា មេ អាគតោ’’តិ សទ្ធាមយំ ចិត្តាភំ មុញ្ចិ, តំ ខណំ បាវស្សីតិ. កេចិ បន ‘‘សូរិយុគ្គមនម្បិ តស្មិំយេវ ខណេ’’តិ វណ្ណយន្តិ.

៣១-៣២. ឯវំ តស្មិំ ធនិយស្ស សទ្ធុប្បាទតថាគតោភាសផរណសូរិយុគ្គមនក្ខណេ វស្សតោ ទេវស្ស សទ្ទំ សុត្វា ធនិយោ បីតិសោមនស្សជាតោ ឥមមត្ថំ អភាសថ ‘‘លាភា វត នោ អនប្បកា’’តិ ទ្វេ គាថា វត្តព្ពា.

តត្ថ យស្មា ធនិយោ សបុត្តទារោ ភគវតោ អរិយមគ្គបដិវេធេន ធម្មកាយំ ទិស្វា, លោកុត្តរចក្ខុនា រូបកាយំ ទិស្វា, លោកិយចក្ខុនា សទ្ធាបដិលាភំ លភិ. តស្មា អាហ – ‘‘លាភា វត នោ អនប្បកា, យេ មយំ ភគវន្តំ អទ្ទសាមា’’តិ. តត្ថ វត ឥតិ វិម្ហយត្ថេ និបាតោ. នោ ឥតិ អម្ហាកំ. អនប្បកាតិ វិបុលា. សេសំ ឧត្តានមេវ. សរណំ តំ ឧបេមាតិ ឯត្ថ បន កិញ្ចាបិ មគ្គបដិវេធេនេវស្ស សិទ្ធំ សរណគមនំ, តត្ថ បន និច្ឆយគមនមេវ គតោ, ឥទានិ វាចាយ អត្តសន្និយ្យាតនំ ករោតិ. មគ្គវសេន វា សន្និយ្យាតនសរណតំ អចលសរណតំ បត្តោ, តំ បរេសំ វាចាយ បាកដំ ករោន្តោ បណិបាតសរណគមនំ គច្ឆតិ. ចក្ខុមាតិ ភគវា បកតិទិព្ពបញ្ញាសមន្តពុទ្ធចក្ខូហិ បញ្ចហិ ចក្ខូហិ ចក្ខុមា. តំ អាលបន្តោ អាហ – ‘‘សរណំ តំ ឧបេម ចក្ខុមា’’តិ. ‘‘សត្ថា នោ ហោហិ តុវំ មហាមុនី’’តិ ឥទំ បន វចនំ សិស្សភាវូបគមនេនាបិ សរណគមនំ បូរេតុំ ភណតិ, គោបី ច អហញ្ច អស្សវា, ព្រហ្មចរិយំ សុគតេ ចរាមសេតិ ឥទំ សមាទានវសេន.

តត្ថ ព្រហ្មចរិយន្តិ មេថុនវិរតិមគ្គសមណធម្មសាសនសទារសន្តោសានមេតំ អធិវចនំ. ‘‘ព្រហ្មចារី’’តិ ឯវមាទីសុ (ម. និ. ១.៨៣) ហិ មេថុនវិរតិ ព្រហ្មចរិយន្តិ វុច្ចតិ. ‘‘ឥទំ ខោ បន មេ បញ្ចសិខ, ព្រហ្មចរិយំ ឯកន្តនិព្ពិទាយា’’តិ ឯវមាទីសុ (ទី. និ. ២.៣២៩) មគ្គោ. ‘‘អភិជានាមិ ខោ បនាហំ, សារិបុត្ត, ចតុរង្គសមន្នាគតំ ព្រហ្មចរិយំ ចរិតា’’តិ ឯវមាទីសុ (ម. និ. ១.១៥៥) សមណធម្មោ. ‘‘តយិទំ ព្រហ្មចរិយំ ឥទ្ធញ្ចេវ ផីតញ្ចា’’តិ ឯវមាទីសុ (ទី. និ. ៣.១៧៤) សាសនំ.

‘‘មយញ្ច ភរិយា នាតិក្កមាម, អម្ហេ ច ភរិយា នាតិក្កមន្តិ;

អញ្ញត្រ តាហិ ព្រហ្មចរិយំ ចរាម, តស្មា ហិ អម្ហំ ទហរា ន មីយរេ’’តិ. (ជា. ១.១០.៩៧) –

ឯវមាទីសុ សទារសន្តោសោ. ឥធ បន សមណធម្មព្រហ្មចរិយបុព្ពង្គមំ ឧបរិមគ្គព្រហ្មចរិយមធិប្បេតំ. សុគតេតិ សុគតស្ស សន្តិកេ. ភគវា ហិ អន្តទ្វយមនុបគ្គម្ម សុដ្ឋុ គតត្តា, សោភណេន ច អរិយមគ្គគមនេន សមន្នាគតត្តា, សុន្ទរញ្ច និព្ពានសង្ខាតំ ឋានំ គតត្តា សុគតោតិ វុច្ចតិ. សមីបត្ថេ ចេត្ថ ភុម្មវចនំ, តស្មា សុគតស្ស សន្តិកេតិ អត្ថោ. ចរាមសេតិ ចរាម. យញ្ហិ តំ សក្កតេ ចរាមសីតិ វុច្ចតិ, តំ ឥធ ចរាមសេតិ. អដ្ឋកថាចរិយា បន ‘‘សេតិ និបាតោ’’តិ ភណន្តិ. តេនេវ ចេត្ថ អាយាចនត្ថំ សន្ធាយ ‘‘ចរេម សេ’’តិបិ បាឋំ វិកប្បេន្តិ. យំ រុច្ចតិ, តំ គហេតព្ពំ.

ឯវំ ធនិយោ ព្រហ្មចរិយចរណាបទេសេន ភគវន្តំ បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា បព្ពជ្ជបយោជនំ ទីបេន្តោ អាហ ‘‘ជាតីមរណស្ស បារគូ, ទុក្ខស្សន្តករា ភវាមសេ’’តិ. ជាតិមរណស្ស បារំ នាម និព្ពានំ, តំ អរហត្តមគ្គេន គច្ឆាម. ទុក្ខស្សាតិ វដ្ដទុក្ខស្ស. អន្តករាតិ អភាវករា. ភវាមសេតិ ភវាម, អថ វា អហោ វត មយំ ភវេយ្យាមាតិ. ‘‘ចរាមសេ’’តិ ឯត្ថ វុត្តនយេនេវ តំ វេទិតព្ពំ. ឯវំ វត្វាបិ ច បុន ឧភោបិ កិរ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ‘‘បព្ពាជេថ នោ ភគវា’’តិ ឯវំ បព្ពជ្ជំ យាចិំសូតិ.

៣៣. អថ មារោ បាបិមា ឯវំ តេ ឧភោបិ វន្ទិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចន្តេ ទិស្វា – ‘‘ឥមេ មម វិសយំ អតិក្កមិតុកាមា, ហន្ទ នេសំ អន្តរាយំ ករោមី’’តិ អាគន្ត្វា ឃរាវាសេ គុណំ ទស្សេន្តោ ឥមំ គាថមាហ ‘‘នន្ទតិ បុត្តេហិ បុត្តិមា’’តិ. តត្ថ នន្ទតីតិ តុស្សតិ មោទតិ. បុត្តេហីតិ បុត្តេហិបិ ធីតរេហិបិ, សហយោគត្ថេ, ករណត្ថេ វា ករណវចនំ, បុត្តេហិ សហ នន្ទតិ, បុត្តេហិ ករណភូតេហិ នន្ទតីតិ វុត្តំ ហោតិ. បុត្តិមាតិ បុត្តវា បុគ្គលោ. ឥតីតិ ឯវមាហ. មារោតិ វសវត្តិភូមិយំ អញ្ញតរោ ទាមរិកទេវបុត្តោ. សោ ហិ សដ្ឋានាតិក្កមិតុកាមំ ជនំ យំ សក្កោតិ, តំ មារេតិ. យំ ន សក្កោតិ, តស្សបិ មរណំ ឥច្ឆតិ. តេន ‘‘មារោ’’តិ វុច្ចតិ. បាបិមាតិ លាមកបុគ្គលោ, បាបសមាចារោ វា. សង្គីតិការានមេតំ វចនំ, សព្ពគាថាសុ ច ឦទិសានិ. យថា ច បុត្តេហិ បុត្តិមា, គោបិយោ គោហិ តថេវ នន្ទតិ. យស្ស គាវោ អត្ថិ, សោបិ គោបិយោ, គោហិ សហ, គោហិ វា ករណភូតេហិ តថេវ នន្ទតីតិ អត្ថោ.

ឯវំ វត្វា ឥទានិ តស្សត្ថស្ស សាធកការណំ និទ្ទិសតិ, ‘‘ឧបធី ហិ នរស្ស នន្ទនា’’តិ. តត្ថ ឧបធីតិ ចត្តារោ ឧបធយោ – កាមូបធិ, ខន្ធូបធិ, កិលេសូបធិ, អភិសង្ខារូបធីតិ. កាមា ហិ ‘‘យំ បញ្ចកាមគុណេ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សុខំ សោមនស្សំ, អយំ កាមានំ អស្សាទោ’’តិ (ម. និ. ១.១៦៦) ឯវំ វុត្តស្ស សុខស្ស អធិដ្ឋានភាវតោ ឧបធីយតិ ឯត្ថ សុខន្តិ ឥមិនា វចនត្ថេន ឧបធីតិ វុច្ចន្តិ. ខន្ធាបិ ខន្ធមូលកទុក្ខស្ស អធិដ្ឋានភាវតោ, កិលេសាបិ អបាយទុក្ខស្ស អធិដ្ឋានភាវតោ, អភិសង្ខារាបិ ភវទុក្ខស្ស អធិដ្ឋានភាវតោតិ. ឥធ បន កាមូបធិ អធិប្បេតោ. សោ សត្តសង្ខារវសេន ទុវិធោ. តត្ថ សត្តបដិពទ្ធោ បធានោ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘បុត្តេហិ គោហី’’តិ វត្វា ការណមាហ – ‘‘ឧបធី ហិ នរស្ស នន្ទនា’’តិ. តស្សត្ថោ – យស្មា ឥមេ កាមូបធី នរស្ស នន្ទនា, នន្ទយន្តិ នរំ បីតិសោមនស្សំ ឧបសំហរន្តា, តស្មា វេទិតព្ពមេតំ ‘‘នន្ទតិ បុត្តេហិ បុត្តិមា, គោបិយោ គោហិ តថេវ នន្ទតិ, ត្វញ្ច បុត្តិមា គោបិយោ ច, តស្មា ឯតេហិ, នន្ទ, មា បព្ពជ្ជំ បាដិកង្ខិ. បព្ពជិតស្ស ហិ ឯតេ ឧបធយោ ន សន្តិ, ឯវំ សន្តេ ត្វំ ទុក្ខស្សន្តំ បត្ថេន្តោបិ ទុក្ខិតោវ ភវិស្សសី’’តិ.

ឥទានិ តស្សបិ អត្ថស្ស សាធកការណំ និទ្ទិសតិ ‘‘ន ហិ សោ នន្ទតិ, យោ និរូបធី’’តិ. តស្សត្ថោ – យស្មា យស្សេតេ ឧបធយោ នត្ថិ, សោ បិយេហិ ញាតីហិ វិប្បយុត្តោ និព្ភោគូបករណោ ន នន្ទតិ, តស្មា ត្វំ ឥមេ ឧបធយោ វជ្ជេត្វា បព្ពជិតោ ទុក្ខិតោវ ភវិស្សសីតិ.

៣៤. អថ ភគវា ‘‘មារោ អយំ បាបិមា ឥមេសំ អន្តរាយាយ អាគតោ’’តិ វិទិត្វា ផលេន ផលំ បាតេន្តោ វិយ តាយេវ មារេនាភតាយ ឧបមាយ មារវាទំ ភិន្ទន្តោ តមេវ គាថំ បរិវត្តេត្វា ‘‘ឧបធិ សោកវត្ថូ’’តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សោចតិ បុត្តេហិ បុត្តិមា’’តិ. តត្ថ សព្ពំ បទត្ថតោ ឧត្តានមេវ. អយំ បន អធិប្បាយោ – មា, បាបិម, ឯវំ អវច ‘‘នន្ទតិ បុត្តេហិ បុត្តិមា’’តិ. សព្ពេហេវ ហិ បិយេហិ, មនាបេហិ នានាភាវោ វិនាភាវោ, អនតិក្កមនីយោ អយំ វិធិ, តេសញ្ច បិយមនាបានំ បុត្តទារានំ គវាស្សវឡវហិរញ្ញសុវណ្ណាទីនំ វិនាភាវេន អធិមត្តសោកសល្លសមប្បិតហទយា សត្តា ឧម្មត្តកាបិ ហោន្តិ ខិត្តចិត្តា, មរណម្បិ និគច្ឆន្តិ មរណមត្តម្បិ ទុក្ខំ. តស្មា ឯវំ គណ្ហ – សោចតិ បុត្តេហិ បុត្តិមា. យថា ច បុត្តេហិ បុត្តិមា, គោបិយោ គោហិ តថេវ សោចតីតិ. កិំ ការណា? ឧបធី ហិ នរស្ស សោចនា. យស្មា ច ឧបធី ហិ នរស្ស សោចនា, តស្មា ឯវ ‘‘ន ហិ សោ សោចតិ, យោ និរូបធិ’’. យោ ឧបធីសុ សង្គប្បហានេន និរុបធិ ហោតិ, សោ សន្តុដ្ឋោ ហោតិ កាយបរិហារិកេន ចីវរេន, កុច្ឆិបរិហារិកេន បិណ្ឌបាតេន, យេន យេនេវ បក្កមតិ, សមាទាយេវ បក្កមតិ. សេយ្យថាបិ នាម បក្ខី សកុណោ …បេ… នាបរំ ឥត្ថត្តាយាតិ បជានាតិ. ឯវំ សព្ពសោកសមុគ្ឃាតា ‘‘ន ហិ សោ សោចតិ, យោ និរុបធី’’តិ. ឥតិ ភគវា អរហត្តនិកូដេន ទេសនំ វោសាបេសិ. អថ វា យោ និរុបធិ, យោ និក្កិលេសោ, សោ ន សោចតិ. យាវទេវ ហិ កិលេសា សន្តិ, តាវទេវ សព្ពេ ឧបធយោ សោកប្ផលាវ ហោន្តិ. កិលេសប្បហានា បន នត្ថិ សោកោតិ. ឯវម្បិ អរហត្តនិកូដេនេវ ទេសនំ វោសាបេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ ធនិយោ ច គោបី ច ឧភោបិ បព្ពជិំសុ. ភគវា អាកាសេនេវ ជេតវនំ អគមាសិ. តេ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ សច្ឆិករិំសុ. វសនដ្ឋានេ ច នេសំ គោបាលកា វិហារំ ការេសុំ. សោ អជ្ជាបិ គោបាលកវិហារោត្វេវ បញ្ញាយតីតិ.

បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ

សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ ធនិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ខគ្គវិសាណសុត្តវណ្ណនា

សព្ពេសុ ភូតេសូតិ ខគ្គវិសាណសុត្តំ. កា ឧប្បត្តិ? សព្ពសុត្តានំ ចតុព្ពិធា ឧប្បត្តិ – អត្តជ្ឈាសយតោ, បរជ្ឈាសយតោ, អដ្ឋុប្បត្តិតោ, បុច្ឆាវសិតោ ចាតិ. ទ្វយតានុបស្សនាទីនញ្ហិ អត្តជ្ឈាសយតោ ឧប្បត្តិ, មេត្តសុត្តាទីនំ បរជ្ឈាសយតោ, ឧរគសុត្តាទីនំ អដ្ឋុប្បត្តិតោ, ធម្មិកសុត្តាទីនំ បុច្ឆាវសិតោ. តត្ថ ខគ្គវិសាណសុត្តស្ស អវិសេសេន បុច្ឆាវសិតោ ឧប្បត្តិ. វិសេសេន បន យស្មា ឯត្ថ កាចិ គាថា តេន តេន បច្ចេកសម្ពុទ្ធេន បុដ្ឋេន វុត្តា, កាចិ អបុដ្ឋេន អត្តនា អធិគតមគ្គនយានុរូបំ ឧទានំយេវ ឧទានេន្តេន, តស្មា កាយចិ គាថាយ បុច្ឆាវសិតោ, កាយចិ អត្តជ្ឈាសយតោ ឧប្បត្តិ.

តត្ថ យា អយំ អវិសេសេន បុច្ឆាវសិតោ ឧប្បត្តិ, សា អាទិតោ បភុតិ ឯវំ វេទិតព្ពា – ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ. អថ ខោ អាយស្មតោ អានន្ទស្ស រហោគតស្ស បដិសល្លីនស្ស ឯវំ ចេតសោ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ – ‘‘ពុទ្ធានំ បត្ថនា ច អភិនីហារោ ច ទិស្សតិ; តថា សាវកានំ, បច្ចេកពុទ្ធានំ ន ទិស្សតិ; យំនូនាហំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆេយ្យ’’ន្តិ. សោ បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា យថាក្កមេន ឯតមត្ថំ បុច្ឆិ. អថស្ស ភគវា បុព្ពយោគាវចរសុត្តំ អភាសិ –

‘‘បញ្ចិមេ, អានន្ទ, អានិសំសា បុព្ពយោគាវចរេ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បដិកច្ចេវ អញ្ញំ អារាធេតិ. នោ ចេ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បដិកច្ចេវ អញ្ញំ អារាធេតិ, អថ មរណកាលេ អញ្ញំ អារាធេតិ. នោ ចេ មរណកាលេ អញ្ញំ អារាធេតិ, អថ ទេវបុត្តោ សមានោ អញ្ញំ អារាធេតិ, អថ ពុទ្ធានំ សម្មុខីភាវេ ខិប្បាភិញ្ញោ ហោតិ, អថ បច្ឆិមេ កាលេ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ហោតី’’តិ –

ឯវំ វត្វា បុន អាហ –

‘‘បច្ចេកពុទ្ធា នាម, អានន្ទ, អភិនីហារសម្បន្នា បុព្ពយោគាវចរា ហោន្តិ. តស្មា ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសាវកានំ សព្ពេសំ បត្ថនា ច អភិនីហារោ ច ឥច្ឆិតព្ពោ’’តិ.

សោ អាហ – ‘‘ពុទ្ធានំ, ភន្តេ, បត្ថនា កីវ ចិរំ វដ្ដតី’’តិ? ពុទ្ធានំ, អានន្ទ, ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច, មជ្ឈិមបរិច្ឆេទេន អដ្ឋ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច, ឧបរិមបរិច្ឆេទេន សោឡស អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច. ឯតេ ច ភេទា បញ្ញាធិកសទ្ធាធិកវីរិយាធិកវសេន ញាតព្ពា. បញ្ញាធិកានញ្ហិ សទ្ធា មន្ទា ហោតិ, បញ្ញា តិក្ខា. សទ្ធាធិកានំ បញ្ញា មជ្ឈិមា ហោតិ, សទ្ធា ពលវា. វីរិយាធិកានំ សទ្ធាបញ្ញា មន្ទា, វីរិយំ ពលវន្តិ. អប្បត្វា បន ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច ទិវសេ ទិវសេ វេស្សន្តរទានសទិសំ ទានំ ទេន្តោបិ តទនុរូបសីលាទិសព្ពបារមិធម្មេ អាចិនន្តោបិ អន្តរា ពុទ្ធោ ភវិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ. កស្មា? ញាណំ គព្ភំ ន គណ្ហាតិ, វេបុល្លំ នាបជ្ជតិ, បរិបាកំ ន គច្ឆតីតិ. យថា នាម តិមាសចតុមាសបញ្ចមាសច្ចយេន និប្ផជ្ជនកំ សស្សំ តំ តំ កាលំ អប្បត្វា ទិវសេ ទិវសេ សហស្សក្ខត្តុំ កេឡាយន្តោបិ ឧទកេន សិញ្ចន្តោបិ អន្តរា បក្ខេន វា មាសេន វា និប្ផាទេស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ. កស្មា? សស្សំ គព្ភំ ន គណ្ហាតិ, វេបុល្លំ នាបជ្ជតិ, បរិបាកំ ន គច្ឆតីតិ. ឯវមេវំ អប្បត្វា ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ…បេ… នេតំ ឋានំ វិជ្ជតីតិ. តស្មា យថាវុត្តមេវ កាលំ បារមិបូរណំ កាតព្ពំ ញាណបរិបាកត្ថាយ. ឯត្តកេនបិ ច កាលេន ពុទ្ធត្តំ បត្ថយតោ អភិនីហារករណេ អដ្ឋ សម្បត្តិយោ ឥច្ឆិតព្ពា. អយញ្ហិ –

‘‘មនុស្សត្តំ លិង្គសម្បត្តិ, ហេតុ សត្ថារទស្សនំ;

បព្ពជ្ជា គុណសម្បត្តិ, អធិការោ ច ឆន្ទតា;

អដ្ឋធម្មសមោធានា, អភិនីហារោ សមិជ្ឈតី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.៥៩);

អភិនីហារោតិ ច មូលបណិធានស្សេតំ អធិវចនំ. តត្ថ មនុស្សត្តន្តិ មនុស្សជាតិ. អញ្ញត្រ ហិ មនុស្សជាតិយា អវសេសជាតីសុ ទេវជាតិយម្បិ ឋិតស្ស បណិធិ ន ឥជ្ឈតិ. ឯត្ថ ឋិតេន បន ពុទ្ធត្តំ បត្ថេន្តេន ទានាទីនិ បុញ្ញកម្មានិ កត្វា មនុស្សត្តំយេវ បត្ថេតព្ពំ. តត្ថ ឋត្វា បណិធិ កាតព្ពោ. ឯវញ្ហិ សមិជ្ឈតិ. លិង្គសម្បត្តីតិ បុរិសភាវោ. មាតុគាមនបុំសកឧភតោព្យញ្ជនកានញ្ហិ មនុស្សជាតិយំ ឋិតានម្បិ បណិធិ ន សមិជ្ឈតិ. តត្ថ ឋិតេន បន ពុទ្ធត្តំ បត្ថេន្តេន ទានាទីនិ បុញ្ញកម្មានិ កត្វា បុរិសភាវោយេវ បត្ថេតព្ពោ. តត្ថ ឋត្វា បណិធិ កាតព្ពោ. ឯវញ្ហិ សមិជ្ឈតិ. ហេតូតិ អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយសម្បត្តិ. យោ ហិ តស្មិំ អត្តភាវេ វាយមន្តោ អរហត្តំ បាបុណិតុំ សមត្ថោ, តស្ស សមិជ្ឈតិ, នោ ឥតរស្ស, យថា សុមេធបណ្ឌិតស្ស. សោ ហិ ទីបង្ករបាទមូលេ បព្ពជិត្វា តេនត្តភាវេន អរហត្តំ បាបុណិតុំ សមត្ថោ អហោសិ. សត្ថារទស្សនន្តិ ពុទ្ធានំ សម្មុខាទស្សនំ. ឯវញ្ហិ ឥជ្ឈតិ, នោ អញ្ញថា; យថា សុមេធបណ្ឌិតស្ស. សោ ហិ ទីបង្ករំ សម្មុខា ទិស្វា បណិធេសិ. បព្ពជ្ជាតិ អនគារិយភាវោ. សោ ច ខោ សាសនេ វា កម្មវាទិកិរិយវាទិតាបសបរិព្ពាជកនិកាយេ វា វដ្ដតិ យថា សុមេធបណ្ឌិតស្ស. សោ ហិ សុមេធោ នាម តាបសោ ហុត្វា បណិធេសិ. គុណសម្បត្តីតិ ឈានាទិគុណបដិលាភោ. បព្ពជិតស្សាបិ ហិ គុណសម្បន្នស្សេវ ឥជ្ឈតិ, នោ ឥតរស្ស; យថា សុមេធបណ្ឌិតស្ស. សោ ហិ បញ្ចាភិញ្ញោ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី ច ហុត្វា បណិធេសិ. អធិការោតិ អធិកការោ, បរិច្ចាគោតិ អត្ថោ. ជីវិតាទិបរិច្ចាគញ្ហិ កត្វា បណិទហតោយេវ ឥជ្ឈតិ, នោ ឥតរស្ស; យថា សុមេធបណ្ឌិតស្ស. សោ ហិ –

‘‘អក្កមិត្វាន មំ ពុទ្ធោ, សហ សិស្សេហិ គច្ឆតុ;

មា នំ កលលេ អក្កមិត្ថ, ហិតាយ មេ ភវិស្សតី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.៥៣) –

ឯវំ ជីវិតបរិច្ចាគំ កត្វា បណិធេសិ. ឆន្ទតាតិ កត្តុកម្យតា. សា យស្ស ពលវតី ហោតិ, តស្ស ឥជ្ឈតិ. សា ច, សចេ កោចិ វទេយ្យ ‘‘កោ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ សតសហស្សញ្ច កប្បេ និរយេ បច្ចិត្វា ពុទ្ធត្តំ ឥច្ឆតី’’តិ, តំ សុត្វា យោ ‘‘អហ’’ន្តិ វត្តុំ ឧស្សហតិ, តស្ស ពលវតីតិ វេទិតព្ពា. តថា យទិ កោចិ វទេយ្យ ‘‘កោ សកលចក្កវាឡំ វីតច្ចិកានំ អង្គារានំ បូរំ អក្កមន្តោ អតិក្កមិត្វា ពុទ្ធត្តំ ឥច្ឆតិ, កោ សកលចក្កវាឡំ សត្តិសូលេហិ អាកិណ្ណំ អក្កមន្តោ អតិក្កមិត្វា ពុទ្ធត្តំ ឥច្ឆតិ, កោ សកលចក្កវាឡំ សមតិត្តិកំ ឧទកបុណ្ណំ ឧត្តរិត្វា ពុទ្ធត្តំ ឥច្ឆតិ, កោ សកលចក្កវាឡំ និរន្តរំ វេឡុគុម្ពសញ្ឆន្នំ មទ្ទន្តោ អតិក្កមិត្វា ពុទ្ធត្តំ ឥច្ឆតី’’តិ តំ សុត្វា យោ ‘‘អហ’’ន្តិ វត្តុំ ឧស្សហតិ, តស្ស ពលវតីតិ វេទិតព្ពា. ឯវរូបេន ច កត្តុកម្យតាឆន្ទេន សមន្នាគតោ សុមេធបណ្ឌិតោ បណិធេសីតិ.

ឯវំ សមិទ្ធាភិនីហារោ ច ពោធិសត្តោ ឥមានិ អដ្ឋារស អភព្ពដ្ឋានានិ ន ឧបេតិ. សោ ហិ តតោ បភុតិ ន ជច្ចន្ធោ ហោតិ, ន ជច្ចពធិរោ, ន ឧម្មត្តកោ, ន ឯឡមូគោ, ន បីឋសប្បី, ន មិលក្ខូសុ ឧប្បជ្ជតិ, ន ទាសិកុច្ឆិយា និព្ពត្តតិ, ន និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិកោ ហោតិ, នាស្ស លិង្គំ បរិវត្តតិ, ន បញ្ចានន្តរិយកម្មានិ ករោតិ, ន កុដ្ឋី ហោតិ, ន តិរច្ឆានយោនិយំ វដ្ដកតោ បច្ឆិមត្តភាវោ ហោតិ, ន ខុប្បិបាសិកនិជ្ឈាមតណ្ហិកបេតេសុ ឧប្បជ្ជតិ, ន កាលកញ្ចិកាសុរេសុ, ន អវីចិនិរយេ, ន លោកន្តរិកេសុ, កាមាវចរេសុ ន មារោ ហោតិ, រូបាវចរេសុ ន អសញ្ញីភវេ, ន សុទ្ធាវាសភវេសុ ឧប្បជ្ជតិ, ន អរូបភវេសុ, ន អញ្ញំ ចក្កវាឡំ សង្កមតិ.

យា ចិមា ឧស្សាហោ ឧម្មង្គោ អវត្ថានំ ហិតចរិយា ចាតិ ចតស្សោ ពុទ្ធភូមិយោ, តាហិ សមន្នាគតោ ហោតិ. តត្ថ –

‘‘ឧស្សាហោ វីរិយំ វុត្តំ, ឧម្មង្គោ បញ្ញា បវុច្ចតិ;

អវត្ថានំ អធិដ្ឋានំ, ហិតចរិយា មេត្តាភាវនា’’តិ. –

វេទិតព្ពា. យេ ចាបិ ឥមេ នេក្ខម្មជ្ឈាសយោ, បវិវេកជ្ឈាសយោ, អលោភជ្ឈាសយោ, អទោសជ្ឈាសយោ, អមោហជ្ឈាសយោ, និស្សរណជ្ឈាសយោតិ ឆ អជ្ឈាសយា ពោធិបរិបាកាយ សំវត្តន្តិ, យេហិ សមន្នាគតត្តា នេក្ខម្មជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា កាមេ ទោសទស្សាវិនោ, បវិវេកជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា សង្គណិកាយ ទោសទស្សាវិនោ, អលោភជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា លោភេ ទោសទស្សាវិនោ, អទោសជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា ទោសេ ទោសទស្សាវិនោ, អមោហជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា មោហេ ទោសទស្សាវិនោ, និស្សរណជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា សព្ពភវេសុ ទោសទស្សាវិនោតិ វុច្ចន្តិ, តេហិ ច សមន្នាគតោ ហោតិ.

បច្ចេកពុទ្ធានំ បន កីវ ចិរំ បត្ថនា វដ្ដតីតិ? បច្ចេកពុទ្ធានំ ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច. តតោ ឱរំ ន សក្កា. បុព្ពេ វុត្តនយេនេវេត្ថ ការណំ វេទិតព្ពំ. ឯត្តកេនាបិ ច កាលេន បច្ចេកពុទ្ធត្តំ បត្ថយតោ អភិនីហារករណេ បញ្ច សម្បត្តិយោ ឥច្ឆិតព្ពា. តេសញ្ហិ –

មនុស្សត្តំ លិង្គសម្បត្តិ, វិគតាសវទស្សនំ;

អធិការោ ឆន្ទតា ឯតេ, អភិនីហារការណា.

តត្ថ វិគតាសវទស្សនន្តិ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសាវកានំ យស្ស កស្សចិ ទស្សនន្តិ អត្ថោ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

អថ សាវកានំ បត្ថនា កិត្តកំ វដ្ដតីតិ? ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ កប្បសតសហស្សញ្ច, អសីតិមហាសាវកានំ កប្បសតសហស្សំ, តថា ពុទ្ធស្ស មាតាបិតូនំ ឧបដ្ឋាកស្ស បុត្តស្ស ចាតិ. តតោ ឱរំ ន សក្កា. វុត្តនយមេវេត្ថ ការណំ. ឥមេសំ បន សព្ពេសម្បិ អធិការោ ឆន្ទតាតិ ទ្វង្គសម្បន្នោយេវ អភិនីហារោ ហោតិ.

ឯវំ ឥមាយ បត្ថនាយ ឥមិនា ច អភិនីហារេន យថាវុត្តប្បភេទំ កាលំ បារមិយោ បូរេត្វា ពុទ្ធា លោកេ ឧប្បជ្ជន្តា ខត្តិយកុលេ វា ព្រាហ្មណកុលេ វា ឧប្បជ្ជន្តិ, បច្ចេកពុទ្ធា ខត្តិយព្រាហ្មណគហបតិកុលានំ អញ្ញតរស្មិំ, អគ្គសាវកា បន ខត្តិយព្រាហ្មណកុលេស្វេវ ពុទ្ធា ឥវ សព្ពពុទ្ធា សំវដ្ដមានេ កប្បេ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, វិវដ្ដមានេ កប្បេ ឧប្បជ្ជន្តិ. បច្ចេកពុទ្ធា ពុទ្ធេ អប្បត្វា ពុទ្ធានំ ឧប្បជ្ជនកាលេយេវ ឧប្បជ្ជន្តិ. ពុទ្ធា សយញ្ច ពុជ្ឈន្តិ, បរេ ច ពោធេន្តិ. បច្ចេកពុទ្ធា សយមេវ ពុជ្ឈន្តិ, ន បរេ ពោធេន្តិ. អត្ថរសមេវ បដិវិជ្ឈន្តិ, ន ធម្មរសំ. ន ហិ តេ លោកុត្តរធម្មំ បញ្ញត្តិំ អារោបេត្វា ទេសេតុំ សក្កោន្តិ, មូគេន ទិដ្ឋសុបិនោ វិយ វនចរកេន នគរេ សាយិតព្យញ្ជនរសោ វិយ ច នេសំ ធម្មាភិសមយោ ហោតិ. សព្ពំ ឥទ្ធិសមាបត្តិបដិសម្ភិទាបភេទំ បាបុណន្តិ, គុណវិសិដ្ឋតាយ ពុទ្ធានំ ហេដ្ឋា សាវកានំ ឧបរិ ហោន្តិ, អញ្ញេ បព្ពាជេត្វា អាភិសមាចារិកំ សិក្ខាបេន្តិ, ‘‘ចិត្តសល្លេខោ កាតព្ពោ, វោសានំ នាបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា ឧទ្ទេសេន ឧបោសថំ ករោន្តិ, ‘អជ្ជុបោសថោ’តិ វចនមត្តេន វា. ឧបោសថំ ករោន្តា ច គន្ធមាទនេ មញ្ជូសករុក្ខមូលេ រតនមាឡេ សន្និបតិត្វា ករោន្តីតិ. ឯវំ ភគវា អាយស្មតោ អានន្ទស្ស បច្ចេកពុទ្ធានំ សព្ពាការបរិបូរំ បត្ថនញ្ច អភិនីហារញ្ច កថេត្វា, ឥទានិ ឥមាយ បត្ថនាយ ឥមិនា ច អភិនីហារេន សមុទាគតេ តេ តេ បច្ចេកពុទ្ធេ កថេតុំ ‘‘សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌ’’ន្តិអាទិនា នយេន ឥមំ ខគ្គវិសាណសុត្តំ អភាសិ. អយំ តាវ អវិសេសេន បុច្ឆាវសិតោ ខគ្គវិសាណសុត្តស្ស ឧប្បត្តិ.

៣៥. ឥទានិ វិសេសេន វត្តព្ពា. តត្ថ ឥមិស្សា តាវ គាថាយ ឯវំ ឧប្បត្តិ វេទិតព្ពា – អយំ កិរ បច្ចេកពុទ្ធោ បច្ចេកពោធិសត្តភូមិំ ឱគាហន្តោ ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច បារមិយោ បូរេត្វា កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា អារញ្ញិកោ ហុត្វា គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេន្តោ សមណធម្មំ អកាសិ. ឯតំ កិរ វត្តំ អបរិបូរេត្វា បច្ចេកពោធិំ បាបុណន្តា នាម នត្ថិ. កិំ បនេតំ គតបច្ចាគតវត្តំ នាម? ហរណបច្ចាហរណន្តិ. តំ យថា វិភូតំ ហោតិ, តថា កថេស្សាម.

ឥធេកច្ចោ ភិក្ខុ ហរតិ, ន បច្ចាហរតិ; ឯកច្ចោ បច្ចាហរតិ, ន ហរតិ; ឯកច្ចោ បន នេវ ហរតិ, ន បច្ចាហរតិ; ឯកច្ចោ ហរតិ ច បច្ចាហរតិ ច. តត្ថ យោ ភិក្ខុ បគេវ វុដ្ឋាយ ចេតិយង្គណពោធិយង្គណវត្តំ កត្វា, ពោធិរុក្ខេ ឧទកំ អាសិញ្ចិត្វា, បានីយឃដំ បូរេត្វា បានីយមាឡេ ឋបេត្វា, អាចរិយវត្តំ ឧបជ្ឈាយវត្តំ កត្វា, ទ្វេអសីតិ ខុទ្ទកវត្តានិ ចុទ្ទស មហាវត្តានិ ច សមាទាយ វត្តតិ, សោ សរីរបរិកម្មំ កត្វា, សេនាសនំ បវិសិត្វា, យាវ ភិក្ខាចារវេលា តាវ វិវិត្តាសនេ វីតិនាមេត្វា, វេលំ ញត្វា, និវាសេត្វា, កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា, ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា, សង្ឃាដិំ ខន្ធេ ករិត្វា, បត្តំ អំសេ អាលគ្គេត្វា, កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករោន្តោ ចេតិយង្គណំ បត្វា, ចេតិយញ្ច ពោធិញ្ច វន្ទិត្វា, គាមសមីបេ ចីវរំ បារុបិត្វា, បត្តមាទាយ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសតិ, ឯវំ បវិដ្ឋោ ច លាភី ភិក្ខុ បុញ្ញវា ឧបាសកេហិ សក្កតគរុកតោ ឧបដ្ឋាកកុលេ វា បដិក្កមនសាលាយំ វា បដិក្កមិត្វា ឧបាសកេហិ តំ តំ បញ្ហំ បុច្ឆិយមានោ តេសំ បញ្ហវិស្សជ្ជនេន ធម្មទេសនាវិក្ខេបេន ច តំ មនសិការំ ឆឌ្ឌេត្វា និក្ខមតិ, វិហារំ អាគតោបិ ភិក្ខូនំ បញ្ហំ បុដ្ឋោ កថេតិ, ធម្មំ ភណតិ, តំ តំ ព្យាបារមាបជ្ជតិ, បច្ឆាភត្តម្បិ បុរិមយាមម្បិ មជ្ឈិមយាមម្បិ ឯវំ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បបញ្ចិត្វា កាយទុដ្ឋុល្លាភិភូតោ បច្ឆិមយាមេបិ សយតិ, នេវ កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករោតិ, អយំ វុច្ចតិ ហរតិ, ន បច្ចាហរតីតិ.

យោ បន ព្យាធិពហុលោ ហោតិ, ភុត្តាហារោ បច្ចូសសមយេ ន សម្មា បរិណមតិ, បគេវ វុដ្ឋាយ យថាវុត្តំ វត្តំ កាតុំ ន សក្កោតិ កម្មដ្ឋានំ វា មនសិ កាតុំ, អញ្ញទត្ថុ យាគុំ វា ភេសជ្ជំ វា បត្ថយមានោ កាលស្សេវ បត្តចីវរមាទាយ គាមំ បវិសតិ. តត្ថ យាគុំ វា ភេសជ្ជំ វា ភត្តំ វា លទ្ធា ភត្តកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា, បញ្ញត្តាសនេ និសិន្នោ កម្មដ្ឋានំ មនសិ កត្វា, វិសេសំ បត្វា វា អប្បត្វា វា, វិហារំ អាគន្ត្វា, តេនេវ មនសិការេន វិហរតិ. អយំ វុច្ចតិ បច្ចាហរតិ ន ហរតីតិ. ឯទិសា ច ភិក្ខូ យាគុំ បិវិត្វា, វិបស្សនំ អារភិត្វា, ពុទ្ធសាសនេ អរហត្តំ បត្តា គណនបថំ វីតិវត្តា. សីហឡទីបេយេវ តេសុ តេសុ គាមេសុ អាសនសាលាយ ន តំ អាសនំ អត្ថិ, យត្ថ យាគុំ បិវិត្វា អរហត្តំ បត្តោ ភិក្ខុ នត្ថីតិ.

យោ បន បមាទវិហារី ហោតិ និក្ខិត្តធុរោ, សព្ពវត្តានិ ភិន្ទិត្វា បញ្ចវិធចេតោខិលវិនិពន្ធនពទ្ធចិត្តោ វិហរន្តោ កម្មដ្ឋានមនសិការមននុយុត្តោ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា គិហិបបញ្ចេន បបញ្ចិតោ តុច្ឆកោ និក្ខមតិ, អយំ វុច្ចតិ នេវ ហរតិ ន បច្ចាហរតីតិ.

យោ បន បគេវ វុដ្ឋាយ បុរិមនយេនេវ សព្ពវត្តានិ បរិបូរេត្វា យាវ ភិក្ខាចារវេលា, តាវ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករោតិ. កម្មដ្ឋានំ នាម ទុវិធំ – សព្ពត្ថកំ, បារិហារិយញ្ច. សព្ពត្ថកំ នាម មេត្តា ច មរណស្សតិ ច. តំ សព្ពត្ថ ឥច្ឆិតព្ពតោ ‘‘សព្ពត្ថក’’ន្តិ វុច្ចតិ. មេត្តា នាម អាវាសាទីសុ សព្ពត្ថ ឥច្ឆិតព្ពា. អាវាសេសុ ហិ មេត្តាវិហារី ភិក្ខុ សព្រហ្មចារីនំ បិយោ ហោតិ, តេន ផាសុ អសង្ឃដ្ឋោ វិហរតិ. ទេវតាសុ មេត្តាវិហារី ទេវតាហិ រក្ខិតគោបិតោ សុខំ វិហរតិ. រាជរាជមហាមត្តាទីសុ មេត្តាវិហារី, តេហិ មមាយិតោ សុខំ វិហរតិ. គាមនិគមាទីសុ មេត្តាវិហារី សព្ពត្ថ ភិក្ខាចរិយាទីសុ មនុស្សេហិ សក្កតគរុកតោ សុខំ វិហរតិ. មរណស្សតិភាវនាយ ជីវិតនិកន្តិំ បហាយ អប្បមត្តោ វិហរតិ.

យំ បន សទា បរិហរិតព្ពំ ចរិតានុកូលេន គហិតត្តា ទសាសុភកសិណានុស្សតីសុ អញ្ញតរំ, ចតុធាតុវវត្ថានមេវ វា, តំ សទា បរិហរិតព្ពតោ, រក្ខិតព្ពតោ, ភាវេតព្ពតោ ច បារិហារិយន្តិ វុច្ចតិ, មូលកម្មដ្ឋានន្តិបិ តទេវ. តត្ថ យំ បឋមំ សព្ពត្ថកកម្មដ្ឋានំ មនសិ ករិត្វា បច្ឆា បារិហារិយកម្មដ្ឋានំ មនសិ ករោតិ, តំ ចតុធាតុវវត្ថានមុខេន ទស្សេស្សាម.

អយញ្ហិ យថាឋិតំ យថាបណិហិតំ កាយំ ធាតុសោ បច្ចវេក្ខតិ – យំ ឥមស្មិំ សរីរេ វីសតិកោដ្ឋាសេសុ កក្ខឡំ ខរគតំ, សា បថវីធាតុ. យំ ទ្វាទសសុ អាពន្ធនកិច្ចករំ ស្នេហគតំ, សា អាបោធាតុ. យំ ចតូសុ បរិបាចនករំ ឧសុមគតំ, សា តេជោធាតុ. យំ បន ឆសុ វិត្ថម្ភនករំ វាយោគតំ, សា វាយោធាតុ. យំ បនេត្ថ ចតូហិ មហាភូតេហិ អសម្ផុដ្ឋំ ឆិទ្ទំ វិវរំ, សា អាកាសធាតុ. តំវិជាននកំ ចិត្តំ វិញ្ញាណធាតុ. តតោ ឧត្តរិ អញ្ញោ សត្តោ វា បុគ្គលោ វា នត្ថិ. កេវលំ សុទ្ធសង្ខារបុញ្ជោវ អយន្តិ.

ឯវំ អាទិមជ្ឈបរិយោសានតោ កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករិត្វា, កាលំ ញត្វា, ឧដ្ឋាយាសនា និវាសេត្វា, បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ គាមំ បិណ្ឌាយ គច្ឆតិ. គច្ឆន្តោ ច យថា អន្ធបុថុជ្ជនា អភិក្កមាទីសុ ‘‘អត្តា អភិក្កមតិ, អត្តនា អភិក្កមោ និព្ពត្តិតោ’’តិ វា, ‘‘អហំ អភិក្កមាមិ, មយា អភិក្កមោ និព្ពត្តិតោ’’តិ វា សម្មុយ្ហន្តិ, តថា អសម្មុយ្ហន្តោ ‘‘អភិក្កមាមីតិ ចិត្តេ ឧប្បជ្ជមានេ តេនេវ ចិត្តេន សទ្ធិំ ចិត្តសមុដ្ឋានា សន្ធារណវាយោធាតុ ឧប្បជ្ជតិ. សា ឥមំ បថវីធាត្វាទិសន្និវេសភូតំ កាយសម្មតំ អដ្ឋិកសង្ឃាដំ វិប្ផរតិ, តតោ ចិត្តកិរិយាវាយោធាតុវិប្ផារវសេន អយំ កាយសម្មតោ អដ្ឋិកសង្ឃាដោ អភិក្កមតិ. តស្សេវំ អភិក្កមតោ ឯកេកបាទុទ្ធារណេ ចតូសុ ធាតូសុ វាយោធាតុអនុគតា តេជោធាតុ អធិកា ឧប្បជ្ជតិ, មន្ទា ឥតរា. អតិហរណវីតិហរណាបហរណេសុ បន តេជោធាតុអនុគតា វាយោធាតុ អធិកា ឧប្បជ្ជតិ, មន្ទា ឥតរា. ឱរោហណេ បន បថវីធាតុអនុគតា អាបោធាតុ អធិកា ឧប្បជ្ជតិ, មន្ទា ឥតរា. សន្និក្ខេបនសមុប្បីឡនេសុ អាបោធាតុអនុគតា បថវីធាតុ អធិកា ឧប្បជ្ជតិ, មន្ទា ឥតរា. ឥច្ចេតា ធាតុយោ តេន តេន អត្តនោ ឧប្បាទកចិត្តេន សទ្ធិំ តត្ថ តត្ថេវ ភិជ្ជន្តិ. តត្ថ កោ ឯកោ អភិក្កមតិ, កស្ស វា ឯកស្ស អភិក្កមន’’ន្តិ ឯវំ ឯកេកបាទុទ្ធារណាទិប្បការេសុ ឯកេកស្មិំ បការេ ឧប្បន្នធាតុយោ, តទវិនិព្ភុត្តា ច សេសា រូបធម្មា, តំសមុដ្ឋាបកំ ចិត្តំ, តំសម្បយុត្តា ច សេសា អរូបធម្មាតិ ឯតេ រូបារូបធម្មា. តតោ បរំ អតិហរណវីតិហរណាទីសុ អញ្ញំ បការំ ន សម្បាបុណន្តិ, តត្ថ តត្ថេវ ភិជ្ជន្តិ. តស្មា អនិច្ចា. យញ្ច អនិច្ចំ, តំ ទុក្ខំ. យំ ទុក្ខំ, តទនត្តាតិ ឯវំ សព្ពាការបរិបូរំ កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តោវ គច្ឆតិ. អត្ថកាមា ហិ កុលបុត្តា សាសនេ បព្ពជិត្វា ទសបិ វីសម្បិ តិំសម្បិ ចត្តាលីសម្បិ បញ្ញាសម្បិ សដ្ឋិបិ សត្តតិបិ សតម្បិ ឯកតោ វសន្តា កតិកវត្តំ កត្វា វិហរន្តិ – ‘‘អាវុសោ, តុម្ហេ ន ឥណដ្ឋា, ន ភយដ្ឋា, ន ជីវិកាបកតា បព្ពជិតា; ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមា បនេត្ថ បព្ពជិតា. តស្មា គមនេ ឧប្បន្នកិលេសំ គមនេយេវ និគ្គណ្ហថ, ឋានេ និសជ្ជាយ, សយនេ ឧប្បន្នកិលេសំ គមនេយេវ និគ្គណ្ហថា’’តិ. តេ ឯវំ កតិកវត្តំ កត្វា ភិក្ខាចារំ គច្ឆន្តា អឌ្ឍឧសភឧសភអឌ្ឍគាវុតគាវុតន្តរេសុ បាសាណា ហោន្តិ, តាយ សញ្ញាយ កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តាវ គច្ឆន្តិ. សចេ កស្សចិ គមនេ កិលេសោ ឧប្បជ្ជតិ, តត្ថេវ នំ និគ្គណ្ហាតិ. តថា អសក្កោន្តោ តិដ្ឋតិ. អថស្ស បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តោបិ តិដ្ឋតិ. សោ – ‘‘អយំ ភិក្ខុ តុយ្ហំ ឧប្បន្នវិតក្កំ ជានាតិ, អននុច្ឆវិកំ តេ ឯត’’ន្តិ អត្តានំ បដិចោទេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា តត្ថេវ អរិយភូមិំ ឱក្កមតិ. តថា អសក្កោន្តោ និសីទតិ. អថស្ស បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តោបិ និសីទតីតិ សោយេវ នយោ. អរិយភូមិ ឱក្កមិតុំ អសក្កោន្តោបិ តំ កិលេសំ វិក្ខម្ភេត្វា កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តោវ គច្ឆតិ. ន កម្មដ្ឋានវិប្បយុត្តេន ចិត្តេន បាទំ ឧទ្ធរតិ. ឧទ្ធរតិ ចេ, បដិនិវត្តិត្វា បុរិមប្បទេសំយេវ ឯតិ សីហឡទីបេ អាលិន្ទកវាសី មហាផុស្សទេវត្ថេរោ វិយ.

សោ កិរ ឯកូនវីសតិ វស្សានិ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេន្តោ ឯវ វិហាសិ. មនុស្សាបិ សុទំ អន្តរាមគ្គេ កសន្តា ច វបន្តា ច មទ្ទន្តា ច កម្មានិ ករោន្តា ថេរំ តថា គច្ឆន្តំ ទិស្វា – ‘‘អយំ ថេរោ បុនប្បុនំ និវត្តិត្វា គច្ឆតិ, កិំ នុ ខោ មគ្គមូឡ្ហោ, ឧទាហុ កិញ្ចិ បមុដ្ឋោ’’តិ សមុល្លបន្តិ. សោ តំ អនាទិយិត្វា កម្មដ្ឋានយុត្តេនេវ ចិត្តេន សមណធម្មំ ករោន្តោ វីសតិវស្សព្ភន្តរេ អរហត្តំ បាបុណិ. អរហត្តប្បត្តទិវសេ ចស្ស ចង្កមនកោដិយំ អធិវត្ថា ទេវតា អង្គុលីហិ ទីបំ ឧជ្ជាលេត្វា អដ្ឋាសិ. ចត្តារោបិ មហារាជានោ សក្កោ ច ទេវានមិន្ទោ, ព្រហ្មា ច សហម្បតិ ឧបដ្ឋានំ អាគមំសុ. តញ្ច ឱភាសំ ទិស្វា វនវាសី មហាតិស្សត្ថេរោ តំ ទុតិយទិវសេ បុច្ឆិ ‘‘រត្តិភាគេ អាយស្មតោ សន្តិកេ ឱភាសោ អហោសិ, កិំ សោ ឱភាសោ’’តិ? ថេរោ វិក្ខេបំ ករោន្តោ ‘‘ឱភាសោ នាម ទីបោភាសោបិ ហោតិ, មណិឱភាសោបី’’តិ ឯវមាទិំ អាហ. សោ ‘‘បដិច្ឆាទេថ តុម្ហេ’’តិ និពទ្ធោ ‘‘អាមា’’តិ បដិជានិត្វា អារោចេសិ.

កាឡវល្លិមណ្ឌបវាសី មហានាគត្ថេរោ វិយ ច. សោបិ កិរ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេន្តោ ‘‘បឋមំ តាវ ភគវតោ មហាបធានំ បូជេមី’’តិ សត្ត វស្សានិ ឋានចង្កមមេវ អធិដ្ឋាសិ. បុន សោឡស វស្សានិ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. ឯវំ កម្មដ្ឋានយុត្តេនេវ ចិត្តេន បាទំ ឧទ្ធរន្តោ វិប្បយុត្តេន ចិត្តេន ឧទ្ធដេ បន បដិនិវត្តន្តោ គាមសមីបំ គន្ត្វា, ‘‘គាវី នុ បព្ពជិតោ នូ’’តិ អាសង្កនីយប្បទេសេ ឋត្វា, សង្ឃាដិំ បារុបិត្វា បត្តំ គហេត្វា, គាមទ្វារំ បត្វា, កច្ឆកន្តរតោ ឧទកំ គហេត្វា, គណ្ឌូសំ កត្វា គាមំ បវិសតិ ‘‘ភិក្ខំ ទាតុំ វា វន្ទិតុំ វា ឧបគតេ មនុស្សេ ‘ទីឃាយុកា ហោថា’តិ វចនមត្តេនបិ មា មេ កម្មដ្ឋានវិក្ខេបោ អហោសី’’តិ សចេ បន ‘‘អជ្ជ, ភន្តេ, កិំ សត្តមី, ឧទាហុ អដ្ឋមី’’តិ ទិវសំ បុច្ឆន្តិ, ឧទកំ គិលិត្វា អារោចេតិ. សចេ ទិវសបុច្ឆកា ន ហោន្តិ, និក្ខមនវេលាយំ គាមទ្វារេ និដ្ឋុភិត្វាវ យាតិ.

សីហឡទីបេយេវ កលម្ពតិត្ថវិហារេ វស្សូបគតា បញ្ញាសភិក្ខូ វិយ ច. តេ កិរ វស្សូបនាយិកឧបោសថទិវសេ កតិកវត្តំ អកំសុ – ‘‘អរហត្តំ អប្បត្វា អញ្ញមញ្ញំ នាលបិស្សាមា’’តិ. គាមញ្ច បិណ្ឌាយ បវិសន្តា គាមទ្វារេ ឧទកគណ្ឌូសំ កត្វា បវិសិំសុ, ទិវសេ បុច្ឆិតេ ឧទកំ គិលិត្វា អារោចេសុំ, អបុច្ឆិតេ គាមទ្វារេ និដ្ឋុភិត្វា វិហារំ អាគមំសុ. តត្ថ មនុស្សា និដ្ឋុភនដ្ឋានំ ទិស្វា ជានិំសុ ‘‘អជ្ជ ឯកោ អាគតោ, អជ្ជ ទ្វេ’’តិ. ឯវញ្ច ចិន្តេសុំ ‘‘កិំ នុ ខោ ឯតេ អម្ហេហេវ សទ្ធិំ ន សល្លបន្តិ, ឧទាហុ អញ្ញមញ្ញម្បិ? យទិ អញ្ញមញ្ញម្បិ ន សល្លបន្តិ, អទ្ធា វិវាទជាតា ភវិស្សន្តិ, ហន្ទ នេសំ អញ្ញមញ្ញំ ខមាបេស្សាមា’’តិ សព្ពេ វិហារំ អគមំសុ. តត្ថ បញ្ញាសភិក្ខូសុ វស្សំ ឧបគតេសុ ទ្វេ ភិក្ខូ ឯកោកាសេ នាទ្ទសំសុ. តតោ យោ តេសុ ចក្ខុមា បុរិសោ, សោ ឯវមាហ – ‘‘ន, ភោ, កលហការកានំ វសនោកាសោ ឦទិសោ ហោតិ, សុសម្មដ្ឋំ ចេតិយង្គណំ ពោធិយង្គណំ, សុនិក្ខិត្តា សម្មជ្ជនិយោ, សូបដ្ឋបិតំ បានីយបរិភោជនីយ’’ន្តិ. តេ តតោវ និវត្តា. តេ ភិក្ខូ អន្តោតេមាសេយេវ វិបស្សនំ អារភិត្វា អរហត្តំ បត្វា មហាបវារណាយ វិសុទ្ធិបវារណំ បវារេសុំ.

ឯវំ កាឡវល្លិមណ្ឌបវាសី មហានាគត្ថេរោ វិយ កលម្ពតិត្ថវិហារេ វស្សូបគតភិក្ខូ វិយ ច កម្មដ្ឋានយុត្តេនេវ ចិត្តេន បាទំ ឧទ្ធរន្តោ គាមសមីបំ បត្វា, ឧទកគណ្ឌូសំ កត្វា, វីថិយោ សល្លក្ខេត្វា, យត្ថ សុរាសោណ្ឌធុត្តាទយោ កលហការកា ចណ្ឌហត្ថិអស្សាទយោ វា នត្ថិ, តំ វីថិំ បដិបជ្ជតិ. តត្ថ ច បិណ្ឌាយ ចរមានោ ន តុរិតតុរិតោ វិយ ជវេន គច្ឆតិ, ជវនបិណ្ឌបាតិកធុតង្គំ នាម នត្ថិ. វិសមភូមិភាគប្បត្តំ បន ឧទកភរិតសកដមិវ និច្ចលោវ ហុត្វា គច្ឆតិ. អនុឃរំ បវិដ្ឋោ ច ទាតុកាមំ អទាតុកាមំ វា សល្លក្ខេតុំ តទនុរូបំ កាលំ អាគមេន្តោ ភិក្ខំ គហេត្វា, បតិរូបេ ឱកាសេ និសីទិត្វា, កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករោន្តោ អាហារេ បដិកូលសញ្ញំ ឧបដ្ឋបេត្វា, អក្ខព្ភញ្ជនវណាលេបនបុត្តមំសូបមាវសេន បច្ចវេក្ខន្តោ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ អាហារំ អាហារេតិ, នេវ ទវាយ ន មទាយ…បេ… ភុត្តាវី ច ឧទកកិច្ចំ កត្វា, មុហុត្តំ ភត្តកិលមថំ បដិប្បស្សម្ភេត្វា, យថា បុរេ ភត្តំ, ឯវំ បច្ឆា ភត្តំ បុរិមយាមំ បច្ឆិមយាមញ្ច កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករោតិ. អយំ វុច្ចតិ ហរតិ ចេវ បច្ចាហរតិ ចាតិ. ឯវមេតំ ហរណបច្ចាហរណំ គតបច្ចាគតវត្តន្តិ វុច្ចតិ.

ឯតំ បូរេន្តោ យទិ ឧបនិស្សយសម្បន្នោ ហោតិ, បឋមវយេ ឯវ អរហត្តំ បាបុណាតិ. នោ ចេ បឋមវយេ បាបុណាតិ, អថ មជ្ឈិមវយេ បាបុណាតិ. នោ ចេ មជ្ឈិមវយេ បាបុណាតិ, អថ មរណសមយេ បាបុណាតិ. នោ ចេ មរណសមយេ បាបុណាតិ, អថ ទេវបុត្តោ ហុត្វា បាបុណាតិ. នោ ចេ ទេវបុត្តោ ហុត្វា បាបុណាតិ, អថ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា បរិនិព្ពាតិ. នោ ចេ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា បរិនិព្ពាតិ, អថ ពុទ្ធានំ សន្តិកេ ខិប្បាភិញ្ញោ ហោតិ; សេយ្យថាបិ – ថេរោ ពាហិយោ, មហាបញ្ញោ វា ហោតិ; សេយ្យថាបិ ថេរោ សារិបុត្តោ.

អយំ បន បច្ចេកពោធិសត្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា, អារញ្ញិកោ ហុត្វា, វីសតិ វស្សសហស្សានិ ឯតំ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា, កាលំ កត្វា, កាមាវចរទេវលោកេ ឧប្បជ្ជិ. តតោ ចវិត្វា ពារាណសិរញ្ញោ អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ អគ្គហេសិ. កុសលា ឥត្ថិយោ តទហេវ គព្ភសណ្ឋានំ ជានន្តិ, សា ច តាសមញ្ញតរា, តស្មា តំ គព្ភបតិដ្ឋានំ រញ្ញោ និវេទេសិ. ធម្មតា ឯសា, យំ បុញ្ញវន្តេ សត្តេ គព្ភេ ឧប្បន្នេ មាតុគាមោ គព្ភបរិហារំ លភតិ. តស្មា រាជា តស្សា គព្ភបរិហារំ អទាសិ. សា តតោ បភុតិ នាច្ចុណ្ហំ កិញ្ចិ អជ្ឈោហរិតុំ លភតិ, នាតិសីតំ, នាតិអម្ពិលំ, នាតិលោណំ, នាតិកដុកំ, នាតិតិត្តកំ. អច្ចុណ្ហេ ហិ មាតរា អជ្ឈោហដេ គព្ភស្ស លោហកុម្ភិវាសោ វិយ ហោតិ, អតិសីតេ លោកន្តរិកវាសោ វិយ, អច្ចម្ពិលលោណកដុកតិត្តកេសុ ភុត្តេសុ សត្ថេន ផាលេត្វា អម្ពិលាទីហិ សិត្តានិ វិយ គព្ភសេយ្យកស្ស អង្គានិ តិព្ពវេទនានិ ហោន្តិ. អតិចង្កមនដ្ឋាននិសជ្ជាសយនតោបិ នំ និវារេន្តិ – ‘‘កុច្ឆិគតស្ស សញ្ចលនទុក្ខំ មា អហោសី’’តិ. មុទុកត្ថរណត្ថតាយ ភូមិយំ ចង្កមនាទីនិ មត្តាយ កាតុំ លភតិ, វណ្ណគន្ធាទិសម្បន្នំ សាទុសប្បាយំ អន្នបានំ លភតិ. បរិគ្គហេត្វាវ នំ ចង្កមាបេន្តិ, និសីទាបេន្តិ, វុដ្ឋាបេន្តិ.

សា ឯវំ បរិហរិយមានា គព្ភបរិបាកកាលេ សូតិឃរំ បវិសិត្វា បច្ចូសសមយេ បុត្តំ វិជាយិ បក្កតេលមទ្ទិតមនោសិលាបិណ្ឌិសទិសំ ធញ្ញបុញ្ញលក្ខណូបេតំ. តតោ នំ បញ្ចមទិវសេ អលង្កតប្បដិយត្តំ រញ្ញោ ទស្សេសុំ, រាជា តុដ្ឋោ ឆសដ្ឋិយា ធាតីហិ ឧបដ្ឋាបេសិ. សោ សព្ពសម្បត្តីហិ វឌ្ឍមានោ ន ចិរស្សេវ វិញ្ញុតំ បាបុណិ. តំ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកមេវ សមានំ រាជា រជ្ជេ អភិសិញ្ចិ, វិវិធនាដកានិ ចស្ស ឧបដ្ឋាបេសិ. អភិសិត្តោ រាជបុត្តោ រជ្ជំ ការេសិ នាមេន ព្រហ្មទត្តោ សកលជម្ពុទីបេ វីសតិយា នគរសហស្សេសុ. ជម្ពុទីបេ ហិ បុព្ពេ ចតុរាសីតិ នគរសហស្សានិ អហេសុំ. តានិ បរិហាយន្តានិ សដ្ឋិ អហេសុំ, តតោ បរិហាយន្តានិ ចត្តាលីសំ, សព្ពបរិហាយនកាលេ បន វីសតិ ហោន្តិ. អយញ្ច ព្រហ្មទត្តោ សព្ពបរិហាយនកាលេ ឧប្បជ្ជិ. តេនស្ស វីសតិ នគរសហស្សានិ អហេសុំ, វីសតិ បាសាទសហស្សានិ, វីសតិ ហត្ថិសហស្សានិ, វីសតិ អស្សសហស្សានិ, វីសតិ រថសហស្សានិ, វីសតិ បត្តិសហស្សានិ, វីសតិ ឥត្ថិសហស្សានិ – ឱរោធា ច នាដកិត្ថិយោ ច, វីសតិ អមច្ចសហស្សានិ. សោ មហារជ្ជំ ការយមានោ ឯវ កសិណបរិកម្មំ កត្វា បញ្ច អភិញ្ញាយោ, អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេសិ. យស្មា បន អភិសិត្តរញ្ញា នាម អវស្សំ អដ្ដករណេ និសីទិតព្ពំ, តស្មា ឯកទិវសំ បគេវ បាតរាសំ ភុញ្ជិត្វា វិនិច្ឆយដ្ឋានេ និសីទិ. តត្ថ ឧច្ចាសទ្ទមហាសទ្ទំ អកំសុ. សោ ‘‘អយំ សទ្ទោ សមាបត្តិយា ឧបក្កិលេសោ’’តិ បាសាទតលំ អភិរុហិត្វា ‘‘សមាបត្តិំ អប្បេមី’’តិ និសិន្នោ នាសក្ខិ អប្បេតុំ, រជ្ជវិក្ខេបេន សមាបត្តិ បរិហីនា. តតោ ចិន្តេសិ ‘‘កិំ រជ្ជំ វរំ, ឧទាហុ សមណធម្មោ’’តិ. តតោ ‘‘រជ្ជសុខំ បរិត្តំ អនេកាទីនវំ, សមណធម្មសុខំ បន វិបុលមនេកានិសំសំ ឧត្តមបុរិសសេវិតញ្ចា’’តិ ញត្វា អញ្ញតរំ អមច្ចំ អាណាបេសិ – ‘‘ឥមំ រជ្ជំ ធម្មេន សមេន អនុសាស, មា ខោ អធម្មការំ អកាសី’’តិ សព្ពំ និយ្យាតេត្វា បាសាទំ អភិរុហិត្វា សមាបត្តិសុខេន វិហរតិ, ន កោចិ ឧបសង្កមិតុំ លភតិ អញ្ញត្រ មុខធោវនទន្តកដ្ឋទាយកភត្តនីហារកាទីហិ.

តតោ អទ្ធមាសមត្តេ វីតិក្កន្តេ មហេសី បុច្ឆិ ‘‘រាជា ឧយ្យានគមនពលទស្សននាដកាទីសុ កត្ថចិ ន ទិស្សតិ, កុហិំ គតោ’’តិ? តស្សា តមត្ថំ អារោចេសុំ. សា អមច្ចស្ស បាហេសិ ‘‘រជ្ជេ បដិច្ឆិតេ អហម្បិ បដិច្ឆិតា ហោមិ, ឯតុ មយា សទ្ធិំ សំវាសំ កប្បេតូ’’តិ. សោ ឧភោ កណ្ណេ ថកេត្វា ‘‘អសវនីយមេត’’ន្តិ បដិក្ខិបិ. សា បុនបិ ទ្វត្តិក្ខត្តុំ បេសេត្វា អនិច្ឆមានំ តជ្ជាបេសិ – ‘‘យទិ ន ករោសិ, ឋានាបិ តេ ចាវេមិ, ជីវិតាបិ វោរោបេមី’’តិ. សោ ភីតោ ‘‘មាតុគាមោ នាម ទឡ្ហនិច្ឆយោ, កទាចិ ឯវម្បិ ការាបេយ្យា’’តិ ឯកទិវសំ រហោ គន្ត្វា តាយ សទ្ធិំ សិរិសយនេ សំវាសំ កប្បេសិ. សា បុញ្ញវតី សុខសម្ផស្សា. សោ តស្សា សម្ផស្សរាគេន រត្តោ តត្ថ អភិក្ខណំ សង្កិតសង្កិតោវ អគមាសិ. អនុក្កមេន អត្តនោ ឃរសាមិកោ វិយ និព្ពិសង្កោ បវិសិតុមារទ្ធោ.

តតោ រាជមនុស្សា តំ បវត្តិំ រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា ន សទ្ទហតិ. ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ អារោចេសុំ. តតោ និលីនោ សយមេវ ទិស្វា សព្ពាមច្ចេ សន្និបាតាបេត្វា អារោចេសិ. តេ – ‘‘អយំ រាជាបរាធិកោ ហត្ថច្ឆេទំ អរហតិ, បាទច្ឆេទំ អរហតី’’តិ យាវ សូលេ ឧត្តាសនំ, តាវ សព្ពកម្មការណានិ និទ្ទិសិំសុ. រាជា – ‘‘ឯតស្ស វធពន្ធនតាឡនេ មយ្ហំ វិហិំសា ឧប្បជ្ជេយ្យ, ជីវិតា វោរោបនេ បាណាតិបាតោ ភវេយ្យ, ធនហរណេ អទិន្នាទានំ, អលំ ឯវរូបេហិ កតេហិ, ឥមំ មម រជ្ជា និក្កឌ្ឍថា’’តិ អាហ. អមច្ចា តំ និព្ពិសយំ អកំសុ. សោ អត្តនោ ធនសារញ្ច បុត្តទារញ្ច គហេត្វា បរវិសយំ អគមាសិ. តត្ថ រាជា សុត្វា ‘‘កិំ អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ទេវ, ឥច្ឆាមិ តំ ឧបដ្ឋាតុ’’ន្តិ. សោ តំ សម្បដិច្ឆិ. អមច្ចោ កតិបាហច្ចយេន លទ្ធវិស្សាសោ តំ រាជានំ ឯតទវោច – ‘‘មហារាជ, អមក្ខិកមធុំ បស្សាមិ, តំ ខាទន្តោ នត្ថី’’តិ. រាជា ‘‘កិំ ឯតំ ឧប្បណ្ឌេតុកាមោ ភណតី’’តិ ន សុណាតិ. សោ អន្តរំ លភិត្វា បុនបិ សុដ្ឋុតរំ វណ្ណេត្វា អារោចេសិ. រាជា ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ពារាណសិរជ្ជំ, ទេវា’’តិ. រាជា ‘‘មំ នេត្វា មារេតុកាមោសី’’តិ អាហ. សោ ‘‘មា, ទេវ, ឯវំ អវច, យទិ ន សទ្ទហសិ, មនុស្សេ បេសេហី’’តិ. សោ មនុស្សេ បេសេសិ. តេ គន្ត្វា គោបុរំ ខណិត្វា រញ្ញោ សយនឃរេ ឧដ្ឋហិំសុ.

រាជា ទិស្វា ‘‘កិស្ស អាគតាត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ចោរា មយំ, មហារាជា’’តិ. រាជា តេសំ ធនំ ទាបេត្វា ‘‘មា បុន ឯវមកត្ថា’’តិ ឱវទិត្វា វិស្សជ្ជេសិ. តេ អាគន្ត្វា តស្ស រញ្ញោ អារោចេសុំ. សោ បុនបិ ទ្វត្តិក្ខត្តុំ តថេវ វីមំសិត្វា ‘‘សីលវា រាជា’’តិ ចតុរង្គិនិំ សេនំ សន្នយ្ហិត្វា សីមន្តរេ ឯកំ នគរំ ឧបគម្ម តត្ថ អមច្ចស្ស បាហេសិ ‘‘នគរំ វា មេ ទេហិ យុទ្ធំ វា’’តិ. សោ ព្រហ្មទត្តស្ស តមត្ថំ អារោចាបេសិ ‘‘អាណាបេតុ ទេវោ កិំ យុជ្ឈាមិ, ឧទាហុ នគរំ ទេមី’’តិ. រាជា ‘‘ន យុជ្ឈិតព្ពំ, នគរំ ទត្វា ឥធាគច្ឆា’’តិ បេសេសិ. សោ តថា អកាសិ. បដិរាជាបិ តំ នគរំ គហេត្វា អវសេសនគរេសុបិ តថេវ ទូតំ បាហេសិ. តេបិ អមច្ចា តថេវ ព្រហ្មទត្តស្ស អារោចេត្វា តេន ‘‘ន យុជ្ឈិតព្ពំ, ឥធាគន្តព្ព’’ន្តិ វុត្តា ពារាណសិំ អាគមំសុ.

តតោ អមច្ចា ព្រហ្មទត្តំ អាហំសុ – ‘‘មហារាជ, តេន សហ យុជ្ឈាមា’’តិ. រាជា – ‘‘មម បាណាតិបាតោ ភវិស្សតី’’តិ វារេសិ. អមច្ចា – ‘‘មយំ, មហារាជ, តំ ជីវគ្គាហំ គហេត្វា ឥធេវ អានេស្សាមា’’តិ នានាឧបាយេហិ រាជានំ សញ្ញាបេត្វា ‘‘ឯហិ មហារាជា’’តិ គន្តុំ អារទ្ធា. រាជា ‘‘សចេ សត្តមារណប្បហរណវិលុម្បនកម្មំ ន ករោថ, គច្ឆាមី’’តិ ភណតិ. អមច្ចា ‘‘ន, ទេវ, ករោម, ភយំ ទស្សេត្វា បលាបេមា’’តិ ចតុរង្គិនិំ សេនំ សន្នយ្ហិត្វា ឃដេសុ ទីបេ បក្ខិបិត្វា រត្តិំ គច្ឆិំសុ. បដិរាជា តំ ទិវសំ ពារាណសិសមីបេ នគរំ គហេត្វា ឥទានិ កិន្តិ រត្តិំ សន្នាហំ មោចាបេត្វា បមត្តោ និទ្ទំ ឱក្កមិ សទ្ធិំ ពលកាយេន. តតោ អមច្ចា ពារាណសិរាជានំ គហេត្វា បដិរញ្ញោ ខន្ធាវារំ គន្ត្វា សព្ពឃដេហិ ទីបេ និហរាបេត្វា ឯកបជ្ជោតាយ សេនាយ សទ្ទំ អកំសុ. បដិរញ្ញោ អមច្ចោ មហាពលំ ទិស្វា ភីតោ អត្តនោ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ឧដ្ឋេហិ អមក្ខិកមធុំ ខាទាហី’’តិ មហាសទ្ទំ អកាសិ. តថា ទុតិយោបិ, តតិយោបិ. បដិរាជា តេន សទ្ទេន បដិពុជ្ឈិត្វា ភយំ សន្តាសំ អាបជ្ជិ. ឧក្កុដ្ឋិសតានិ បវត្តិំសុ. សោ ‘‘បរវចនំ សទ្ទហិត្វា អមិត្តហត្ថំ បត្តោម្ហី’’តិ សព្ពរត្តិំ តំ តំ វិប្បលបិត្វា ទុតិយទិវសេ ‘‘ធម្មិកោ រាជា, ឧបរោធំ ន ករេយ្យ, គន្ត្វា ខមាបេមី’’តិ ចិន្តេត្វា រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ជណ្ណុកេហិ បតិដ្ឋហិត្វា ‘‘ខម, មហារាជ, មយ្ហំ អបរាធ’’ន្តិ អាហ. រាជា តំ ឱវទិត្វា ‘‘ឧដ្ឋេហិ, ខមាមិ តេ’’តិ អាហ. សោ រញ្ញា ឯវំ វុត្តមត្តេយេវ បរមស្សាសប្បត្តោ អហោសិ, ពារាណសិរញ្ញោ សមីបេយេវ ជនបទេ រជ្ជំ លភិ. តេ អញ្ញមញ្ញំ សហាយកា អហេសុំ.

អថ ព្រហ្មទត្តោ ទ្វេបិ សេនា សម្មោទមានា ឯកតោ ឋិតា ទិស្វា ‘‘មមេកស្ស ចិត្តានុរក្ខណាយ អស្មិំ ជនកាយេ ខុទ្ទកមក្ខិកាយ បិវនមត្តម្បិ លោហិតពិន្ទុ ន ឧប្បន្នំ. អហោ សាធុ, អហោ សុដ្ឋុ, សព្ពេ សត្តា សុខិតា ហោន្តុ, អវេរា ហោន្តុ, អព្យាបជ្ឈា ហោន្តូ’’តិ មេត្តាឈានំ ឧប្បាទេត្វា, តទេវ បាទកំ កត្វា, សង្ខារេ សម្មសិត្វា, បច្ចេកពោធិញាណំ សច្ឆិកត្វា, សយម្ភុតំ បាបុណិ. តំ មគ្គសុខេន ផលសុខេន សុខិតំ ហត្ថិក្ខន្ធេ និសិន្នំ អមច្ចា បណិបាតំ កត្វា អាហំសុ – ‘‘យានកាលោ, មហារាជ, វិជិតពលកាយស្ស សក្ការោ កាតព្ពោ, បរាជិតពលកាយស្ស ភត្តបរិព្ពយោ ទាតព្ពោ’’តិ. សោ អាហ – ‘‘នាហំ, ភណេ, រាជា, បច្ចេកពុទ្ធោ នាមាហ’’ន្តិ. កិំ ទេវោ ភណតិ, ន ឯទិសា បច្ចេកពុទ្ធា ហោន្តីតិ? កីទិសា, ភណេ, បច្ចេកពុទ្ធាតិ? បច្ចេកពុទ្ធា នាម ទ្វង្គុលកេសមស្សុ អដ្ឋបរិក្ខារយុត្តា ភវន្តីតិ. សោ ទក្ខិណហត្ថេន សីសំ បរាមសិ, តាវទេវ គិហិលិង្គំ អន្តរធាយិ, បព្ពជិតវេសោ បាតុរហោសិ, ទ្វង្គុលកេសមស្សុ អដ្ឋបរិក្ខារសមន្នាគតោ វស្សសតិកត្ថេរសទិសោ អហោសិ. សោ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា ហត្ថិក្ខន្ធតោ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បទុមបុប្ផេ និសីទិ. អមច្ចា វន្ទិត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, កម្មដ្ឋានំ, កថំ អធិគតោសី’’តិ បុច្ឆិំសុ. សោ យតោ អស្ស មេត្តាឈានកម្មដ្ឋានំ អហោសិ, តញ្ច វិបស្សនំ វិបស្សិត្វា អធិគតោ, តស្មា តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ឧទានគាថញ្ច ព្យាករណគាថញ្ច ឥមញ្ញេវ គាថំ អភាសិ ‘‘សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌ’’ន្តិ.

តត្ថ សព្ពេសូតិ អនវសេសេសុ. ភូតេសូតិ សត្តេសុ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារំ បន រតនសុត្តវណ្ណនាយំ វក្ខាម. និធាយាតិ និក្ខិបិត្វា. ទណ្ឌន្តិ កាយវចីមនោទណ្ឌំ, កាយទុច្ចរិតាទីនមេតំ អធិវចនំ. កាយទុច្ចរិតញ្ហិ ទណ្ឌយតីតិ ទណ្ឌោ, ពាធេតិ អនយព្យសនំ បាបេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ វចីទុច្ចរិតំ មនោទុច្ចរិតំ ច. បហរណទណ្ឌោ ឯវ វា ទណ្ឌោ, តំ និធាយាតិបិ វុត្តំ ហោតិ. អវិហេឋយន្តិ អវិហេឋយន្តោ. អញ្ញតរម្បីតិ យំកិញ្ចិ ឯកម្បិ. តេសន្តិ តេសំ សព្ពភូតានំ. ន បុត្តមិច្ឆេយ្យាតិ អត្រជោ, ខេត្រជោ, ទិន្នកោ, អន្តេវាសិកោតិ ឥមេសុ ចតូសុ បុត្តេសុ យំ កិញ្ចិ បុត្តំ ន ឥច្ឆេយ្យ. កុតោ សហាយន្តិ សហាយំ បន ឥច្ឆេយ្យាតិ កុតោ ឯវ ឯតំ.

ឯកោតិ បព្ពជ្ជាសង្ខាតេន ឯកោ, អទុតិយដ្ឋេន ឯកោ, តណ្ហាបហានេន ឯកោ, ឯកន្តវិគតកិលេសោតិ ឯកោ, ឯកោ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯកោ. សមណសហស្សស្សាបិ ហិ មជ្ឈេ វត្តមានោ គិហិសញ្ញោជនស្ស ឆិន្នត្តា ឯកោ – ឯវំ បព្ពជ្ជាសង្ខាតេន ឯកោ. ឯកោ តិដ្ឋតិ, ឯកោ គច្ឆតិ, ឯកោ និសីទតិ, ឯកោ សេយ្យំ កប្បេតិ, ឯកោ ឥរិយតិ វត្តតីតិ – ឯវំ អទុតិយដ្ឋេន ឯកោ.

‘‘តណ្ហាទុតិយោ បុរិសោ, ទីឃមទ្ធានសំសរំ;

ឥត្ថភាវញ្ញថាភាវំ, សំសារំ នាតិវត្តតិ.

‘‘ឯវមាទីនវំ ញត្វា, តណ្ហំ ទុក្ខស្ស សម្ភវំ;

វីតតណ្ហោ អនាទានោ, សតោ ភិក្ខុ បរិព្ពជេ’’តិ. (ឥតិវុ. ១៥, ១០៥; មហានិ. ១៩១; ចូឡនិ. បារាយនានុគីតិគាថានិទ្ទេស ១០៧) –

ឯវំ តណ្ហាបហានដ្ឋេន ឯកោ. សព្ពកិលេសាស្ស បហីនា ឧច្ឆិន្នមូលា តាលាវត្ថុកតា អនភាវំកតា អាយតិំ អនុប្បាទធម្មាតិ – ឯវំ ឯកន្តវិគតកិលេសោតិ ឯកោ. អនាចរិយកោ ហុត្វា សយម្ភូ សាមញ្ញេវ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ – ឯវំ ឯកោ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯកោ.

ចរេតិ យា ឥមា អដ្ឋ ចរិយាយោ; សេយ្យថិទំ – បណិធិសម្បន្នានំ ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ ឥរិយាបថចរិយា, ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារានំ អជ្ឈត្តិកាយតនេសុ អាយតនចរិយា, អប្បមាទវិហារីនំ ចតូសុ សតិបដ្ឋានេសុ សតិចរិយា, អធិចិត្តមនុយុត្តានំ ចតូសុ ឈានេសុ សមាធិចរិយា, ពុទ្ធិសម្បន្នានំ ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ ញាណចរិយា, សម្មា បដិបន្នានំ ចតូសុ អរិយមគ្គេសុ មគ្គចរិយា, អធិគតប្ផលានំ ចតូសុ សាមញ្ញផលេសុ បត្តិចរិយា, តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ សព្ពសត្តេសុ លោកត្ថចរិយា, តត្ថ បទេសតោ បច្ចេកពុទ្ធសាវកានន្តិ. យថាហ – ‘‘ចរិយាតិ អដ្ឋ ចរិយាយោ ឥរិយាបថចរិយា’’តិ (បដិ. ម. ១.១៩៧; ៣.២៨) វិត្ថារោ. តាហិ ចរិយាហិ សមន្នាគតោ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. អថ វា យា ឥមា ‘‘អធិមុច្ចន្តោ សទ្ធាយ ចរតិ, បគ្គណ្ហន្តោ វីរិយេន ចរតិ, ឧបដ្ឋហន្តោ សតិយា ចរតិ, អវិក្ខិត្តោ សមាធិនា ចរតិ, បជានន្តោ បញ្ញាយ ចរតិ, វិជានន្តោ វិញ្ញាណេន ចរតិ, ឯវំ បដិបន្នស្ស កុសលា ធម្មា អាយតន្តីតិ អាយតនចរិយាយ ចរតិ, ឯវំ បដិបន្នោ វិសេសមធិគច្ឆតីតិ វិសេសចរិយាយ ចរតី’’តិ (បដិ. ម. ១.១៩៧; ៣.២៩) ឯវំ អបរាបិ អដ្ឋ ចរិយា វុត្តា. តាហិបិ សមន្នាគតោ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. ខគ្គវិសាណកប្បោតិ ឯត្ថ ខគ្គវិសាណំ នាម ខគ្គមិគសិង្គំ. កប្បសទ្ទស្ស អត្ថំ វិត្ថារតោ មង្គលសុត្តវណ្ណនាយំ បកាសយិស្សាម. ឥធ បនាយំ ‘‘សត្ថុកប្បេន វត, ភោ, កិរ សាវកេន សទ្ធិំ មន្តយមានា’’តិ (ម. និ. ១.២៦០) ឯវមាទីសុ វិយ បដិភាគោ វេទិតព្ពោ. ខគ្គវិសាណកប្បោតិ ខគ្គវិសាណសទិសោតិ វុត្តំ ហោតិ. អយំ តាវេត្ថ បទតោ អត្ថវណ្ណនា.

អធិប្បាយានុសន្ធិតោ បន ឯវំ វេទិតព្ពា – យ្វាយំ វុត្តប្បការោ ទណ្ឌោ ភូតេសុ បវត្តិយមានោ អហិតោ ហោតិ, តំ តេសុ អប្បវត្តនេន តប្បដិបក្ខភូតាយ មេត្តាយ បរហិតូបសំហារេន ច សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌំ, និហិតទណ្ឌត្តា ឯវ ច. យថា អនិហិតទណ្ឌា សត្តា ភូតានិ ទណ្ឌេន វា សត្ថេន វា បាណិនា វា លេឌ្ឌុនា វា វិហេឋយន្តិ, តថា អវិហេឋយំ អញ្ញតរម្បិ តេសំ. ឥមំ មេត្តាកម្មដ្ឋានមាគម្ម យទេវ តត្ថ វេទនាគតំ សញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណគតំ តញ្ច តទនុសារេនេវ តទញ្ញញ្ច សង្ខារគតំ វិបស្សិត្វា ឥមំ បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ អយំ តាវ អធិប្បាយោ.

អយំ បន អនុសន្ធិ – ឯវំ វុត្តេ តេ អមច្ចា អាហំសុ – ‘‘ឥទានិ, ភន្តេ, កុហិំ គច្ឆថា’’តិ? តតោ តេន ‘‘បុព្ពបច្ចេកសម្ពុទ្ធា កត្ថ វសន្តី’’តិ អាវជ្ជេត្វា ញត្វា ‘‘គន្ធមាទនបព្ពតេ’’តិ វុត្តេ បុនាហំសុ – ‘‘អម្ហេ ទានិ, ភន្តេ, បជហថ, ន ឥច្ឆថា’’តិ. អថ បច្ចេកពុទ្ធោ អាហ – ‘‘ន បុត្តមិច្ឆេយ្យា’’តិ សព្ពំ. តត្រាធិប្បាយោ – អហំ ឥទានិ អត្រជាទីសុ យំ កិញ្ចិ បុត្តម្បិ ន ឥច្ឆេយ្យំ, កុតោ បន តុម្ហាទិសំ សហាយំ? តស្មា តុម្ហេសុបិ យោ មយា សទ្ធិំ គន្តុំ មាទិសោ វា ហោតុំ ឥច្ឆតិ, សោ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ. អថ វា តេហិ ‘‘អម្ហេ ទានិ, ភន្តេ, បជហថ ន ឥច្ឆថា’’តិ វុត្តេ សោ បច្ចេកពុទ្ធោ ‘‘ន បុត្តមិច្ឆេយ្យ កុតោ សហាយ’’ន្តិ វត្វា អត្តនោ យថាវុត្តេនត្ថេន ឯកចរិយាយ គុណំ ទិស្វា បមុទិតោ បីតិសោមនស្សជាតោ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ – ‘‘ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ. ឯវំ វត្វា បេក្ខមានស្សេវ មហាជនស្ស អាកាសេ ឧប្បតិត្វា គន្ធមាទនំ អគមាសិ.

គន្ធមាទនោ នាម ហិមវតិ ចូឡកាឡបព្ពតំ, មហាកាឡបព្ពតំ, នាគបលិវេឋនំ, ចន្ទគព្ភំ, សូរិយគព្ភំ, សុវណ្ណបស្សំ, ហិមវន្តបព្ពតន្តិ សត្ត បព្ពតេ អតិក្កម្ម ហោតិ. តត្ថ នន្ទមូលកំ នាម បព្ភារំ បច្ចេកពុទ្ធានំ វសនោកាសោ. តិស្សោ ច គុហាយោ – សុវណ្ណគុហា, មណិគុហា, រជតគុហាតិ. តត្ថ មណិគុហាទ្វារេ មញ្ជូសកោ នាម រុក្ខោ យោជនំ ឧព្ពេធេន, យោជនំ វិត្ថារេន. សោ យត្តកានិ ឧទកេ វា ថលេ វា បុប្ផានិ, សព្ពានិ តានិ បុប្ផយតិ វិសេសេន បច្ចេកពុទ្ធាគមនទិវសេ. តស្សូបរិតោ សព្ពរតនមាឡោ ហោតិ. តត្ថ សម្មជ្ជនកវាតោ កចវរំ ឆឌ្ឌេតិ, សមករណវាតោ សព្ពរតនមយំ វាលិកំ សមំ ករោតិ, សិញ្ចនកវាតោ អនោតត្តទហតោ អានេត្វា ឧទកំ សិញ្ចតិ, សុគន្ធករណវាតោ ហិមវន្តតោ សព្ពេសំ គន្ធរុក្ខានំ គន្ធេ អានេតិ, ឱចិនកវាតោ បុប្ផានិ ឱចិនិត្វា បាតេតិ, សន្ថរកវាតោ សព្ពត្ថ សន្ថរតិ. សទា បញ្ញត្តានេវ ចេត្ថ អាសនានិ ហោន្តិ, យេសុ បច្ចេកពុទ្ធុប្បាទទិវសេ ឧបោសថទិវសេ ច សព្ពបច្ចេកពុទ្ធា សន្និបតិត្វា និសីទន្តិ. អយំ តត្ថ បកតិ. អភិសម្ពុទ្ធ-បច្ចេកពុទ្ធោ តត្ថ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទតិ. តតោ សចេ តស្មិំ កាលេ អញ្ញេបិ បច្ចេកពុទ្ធា សំវិជ្ជន្តិ, តេបិ តង្ខណំ សន្និបតិត្វា បញ្ញត្តាសនេសុ និសីទន្តិ. និសីទិត្វា ច កិញ្ចិទេវ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋហន្តិ, តតោ សង្ឃត្ថេរោ អធុនាគតបច្ចេកពុទ្ធំ សព្ពេសំ អនុមោទនត្ថាយ ‘‘កថមធិគត’’ន្តិ កម្មដ្ឋានំ បុច្ឆតិ. តទាបិ សោ តមេវ អត្តនោ ឧទានព្យាករណគាថំ ភាសតិ. បុន ភគវាបិ អាយស្មតា អានន្ទេន បុដ្ឋោ តមេវ គាថំ ភាសតិ, អានន្ទោ ច សង្គីតិយន្តិ ឯវមេកេកា គាថា បច្ចេកសម្ពោធិអភិសម្ពុទ្ធដ្ឋានេ, មញ្ជូសកមាឡេ, អានន្ទេន បុច្ឆិតកាលេ, សង្គីតិយន្តិ ចតុក្ខត្តុំ ភាសិតា ហោតីតិ.

បឋមគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៣៦. សំសគ្គជាតស្សាតិ កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បច្ចេកពោធិសត្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ វីសតិ វស្សសហស្សានិ បុរិមនយេនេវ សមណធម្មំ ករោន្តោ កសិណបរិកម្មំ កត្វា, បឋមជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា, នាមរូបំ វវត្ថបេត្វា, លក្ខណសម្មសនំ កត្វា, អរិយមគ្គំ អនធិគម្ម ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ. សោ តតោ ចុតោ ពារាណសិរញ្ញោ អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ ឧប្បជ្ជិត្វា បុរិមនយេនេវ វឌ្ឍមានោ យតោ បភុតិ ‘‘អយំ ឥត្ថី អយំ បុរិសោ’’តិ វិសេសំ អញ្ញាសិ, តតុបាទាយ ឥត្ថីនំ ហត្ថេ ន រមតិ, ឧច្ឆាទនន្ហាបនមណ្ឌនាទិមត្តម្បិ ន សហតិ. តំ បុរិសា ឯវ បោសេន្តិ, ថញ្ញបាយនកាលេ ធាតិយោ កញ្ចុកំ បដិមុញ្ចិត្វា បុរិសវេសេន ថញ្ញំ បាយេន្តិ. សោ ឥត្ថីនំ គន្ធំ ឃាយិត្វា សទ្ទំ វា សុត្វា រោទតិ, វិញ្ញុតំ បត្តោបិ ឥត្ថិយោ បស្សិតុំ ន ឥច្ឆតិ, តេន តំ អនិត្ថិគន្ធោត្វេវ សញ្ជានិំសុ.

តស្មិំ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកេ ជាតេ រាជា ‘‘កុលវំសំ សណ្ឋបេស្សាមី’’តិ នានាកុលេហិ តស្ស អនុរូបា កញ្ញាយោ អានេត្វា អញ្ញតរំ អមច្ចំ អាណាបេសិ ‘‘កុមារំ រមាបេហី’’តិ. អមច្ចោ ឧបាយេន តំ រមាបេតុកាមោ តស្ស អវិទូរេ សាណិបាការំ បរិក្ខិបាបេត្វា នាដកានិ បយោជាបេសិ. កុមារោ គីតវាទិតសទ្ទំ សុត្វា – ‘‘កស្សេសោ សទ្ទោ’’តិ អាហ. អមច្ចោ ‘‘តវេសោ, ទេវ, នាដកិត្ថីនំ សទ្ទោ, បុញ្ញវន្តានំ ឦទិសានិ នាដកានិ ហោន្តិ, អភិរម, ទេវ, មហាបុញ្ញោសិ ត្វ’’ន្តិ អាហ. កុមារោ អមច្ចំ ទណ្ឌេន តាឡាបេត្វា និក្កឌ្ឍាបេសិ. សោ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា កុមារស្ស មាតរា សហ គន្ត្វា, កុមារំ ខមាបេត្វា, បុន អមច្ចំ អប្បេសិ. កុមារោ តេហិ អតិនិប្បីឡិយមានោ សេដ្ឋសុវណ្ណំ ទត្វា សុវណ្ណការេ អាណាបេសិ – ‘‘សុន្ទរំ ឥត្ថិរូបំ ករោថា’’តិ. តេ វិស្សកម្មុនា និម្មិតសទិសំ សព្ពាលង្ការវិភូសិតំ ឥត្ថិរូបំ កត្វា ទស្សេសុំ. កុមារោ ទិស្វា វិម្ហយេន សីសំ ចាលេត្វា មាតាបិតូនំ បេសេសិ ‘‘យទិ ឦទិសិំ ឥត្ថិំ លភិស្សាមិ, គណ្ហិស្សាមី’’តិ. មាតាបិតរោ ‘‘អម្ហាកំ បុត្តោ មហាបុញ្ញោ, អវស្សំ តេន សហ កតបុញ្ញា កាចិ ទារិកា លោកេ ឧប្បន្នា ភវិស្សតី’’តិ តំ សុវណ្ណរូបំ រថំ អារោបេត្វា អមច្ចានំ អប្បេសុំ ‘‘គច្ឆថ, ឦទិសិំ ទារិកំ គវេសថា’’តិ. តេ គហេត្វា សោឡស មហាជនបទេ វិចរន្តា តំ តំ គាមំ គន្ត្វា ឧទកតិត្ថាទីសុ យត្ថ យត្ថ ជនសមូហំ បស្សន្តិ, តត្ថ តត្ថ ទេវតំ វិយ សុវណ្ណរូបំ ឋបេត្វា នានាបុប្ផវត្ថាលង្ការេហិ បូជំ កត្វា, វិតានំ ពន្ធិត្វា, ឯកមន្តំ តិដ្ឋន្តិ – ‘‘យទិ កេនចិ ឯវរូបា ទិដ្ឋបុព្ពា ភវិស្សតិ, សោ កថំ សមុដ្ឋាបេស្សតី’’តិ? ឯតេនុបាយេន អញ្ញត្រ មទ្ទរដ្ឋា សព្ពេ ជនបទេ អាហិណ្ឌិត្វា តំ ‘‘ខុទ្ទករដ្ឋ’’ន្តិ អវមញ្ញមានា តត្ថ បឋមំ អគន្ត្វា និវត្តិំសុ.

តតោ នេសំ អហោសិ ‘‘មទ្ទរដ្ឋម្បិ តាវ គច្ឆាម, មា នោ ពារាណសិំ បវិដ្ឋេបិ រាជា បុន បាហេសី’’តិ មទ្ទរដ្ឋេ សាគលនគរំ អគមំសុ. សាគលនគរេ ច មទ្ទវោ នាម រាជា. តស្ស ធីតា សោឡសវស្សុទ្ទេសិកា អភិរូបា ហោតិ. តស្សា វណ្ណទាសិយោ ន្ហានោទកត្ថាយ តិត្ថំ គតា. តត្ថ អមច្ចេហិ ឋបិតំ តំ សុវណ្ណរូបំ ទូរតោវ ទិស្វា ‘‘អម្ហេ ឧទកត្ថាយ បេសេត្វា រាជបុត្តី សយមេវ អាគតា’’តិ ភណន្តិយោ សមីបំ គន្ត្វា ‘‘នាយំ សាមិនី, អម្ហាកំ សាមិនី ឥតោ អភិរូបតរា’’តិ អាហំសុ. អមច្ចា តំ សុត្វា រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា អនុរូបេន នយេន ទារិកំ យាចិំសុ, សោបិ អទាសិ. តតោ ពារាណសិរញ្ញោ បាហេសុំ ‘‘លទ្ធា ទារិកា, សាមំ អាគច្ឆិស្សតិ, ឧទាហុ អម្ហេវ អានេមា’’តិ? សោ ច ‘‘មយិ អាគច្ឆន្តេ ជនបទបីឡា ភវិស្សតិ, តុម្ហេវ អានេថា’’តិ បេសេសិ.

អមច្ចា ទារិកំ គហេត្វា នគរា និក្ខមិត្វា កុមារស្ស បាហេសុំ – ‘‘លទ្ធា សុវណ្ណរូបសទិសី ទារិកា’’តិ. កុមារោ សុត្វាវ រាគេន អភិភូតោ បឋមជ្ឈានា បរិហាយិ. សោ ទូតបរម្បរំ បេសេសិ ‘‘សីឃំ អានេថ, សីឃំ អានេថា’’តិ. តេ សព្ពត្ថ ឯករត្តិវាសេនេវ ពារាណសិំ បត្វា ពហិនគរេ ឋិតា រញ្ញោ បាហេសុំ – ‘‘អជ្ជ បវិសិតព្ពំ, នោ’’តិ? រាជា ‘‘សេដ្ឋកុលា អានីតា ទារិកា, មង្គលកិរិយំ កត្វា មហាសក្ការេន បវេសេស្សាម, ឧយ្យានំ តាវ នំ នេថា’’តិ អាណាបេសិ. តេ តថា អកំសុ. សា អច្ចន្តសុខុមាលា យានុគ្ឃាតេន ឧព្ពាឡ្ហា អទ្ធានបរិស្សមេន ឧប្បន្នវាតរោគា មិលាតមាលា វិយ ហុត្វា រត្តិំយេវ កាលមកាសិ. អមច្ចា ‘‘សក្ការា បរិភដ្ឋម្ហា’’តិ បរិទេវិំសុ. រាជា ច នាគរា ច ‘‘កុលវំសោ វិនដ្ឋោ’’តិ បរិទេវិំសុ. នគរេ មហាកោលាហលំ អហោសិ. កុមារស្ស សុតមត្តេយេវ មហាសោកោ ឧទបាទិ. តតោ កុមារោ សោកស្ស មូលំ ខណិតុមារទ្ធោ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ សោកោ នាម ន អជាតស្ស ហោតិ, ជាតស្ស បន ហោតិ, តស្មា ជាតិំ បដិច្ច សោកោ’’តិ. ‘‘ជាតិ បន កិំ បដិច្ចា’’តិ? តតោ ‘‘ភវំ បដិច្ច ជាតី’’តិ ឯវំ បុព្ពភាវនានុភាវេន យោនិសោ មនសិករោន្តោ អនុលោមបដិលោមបដិច្ចសមុប្បាទំ ទិស្វា សង្ខារេ សម្មសន្តោ តត្ថេវ និសិន្នោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. តំ មគ្គផលសុខេន សុខិតំ សន្តិន្ទ្រិយំ សន្តមានសំ និសិន្នំ ទិស្វា, បណិបាតំ កត្វា, អមច្ចា អាហំសុ – ‘‘មា សោចិ, ទេវ, មហន្តោ ជម្ពុទីបោ, អញ្ញំ តតោ សុន្ទរតរំ អានេស្សាមា’’តិ. សោ អាហ – ‘‘នាហំ សោចកោ, និស្សោកោ បច្ចេកពុទ្ធោ អហ’’ន្តិ. ឥតោ បរំ សព្ពំ បុរិមគាថាសទិសមេវ ឋបេត្វា គាថាវណ្ណនំ.

គាថាវណ្ណនាយំ បន សំសគ្គជាតស្សាតិ ជាតសំសគ្គស្ស. តត្ថ ទស្សន, សវន, កាយ, សមុល្លបន, សម្ភោគសំសគ្គវសេន បញ្ចវិធោ សំសគ្គោ. តត្ថ អញ្ញមញ្ញំ ទិស្វា ចក្ខុវិញ្ញាណវីថិវសេន ឧប្បន្នរាគោ ទស្សនសំសគ្គោ នាម. តត្ថ សីហឡទីបេ កាឡទីឃវាបីគាមេ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ កល្យាណវិហារវាសីទីឃភាណកទហរភិក្ខុំ ទិស្វា បដិពទ្ធចិត្តា កេនចិ ឧបាយេន តំ អលភិត្វា, កាលកតា កុដុម្ពិយធីតា, តស្សា និវាសនចោឡខណ្ឌំ ទិស្វា ‘‘ឯវរូបវត្ថធារិនិយា នាម សទ្ធិំ សំវាសំ នាលត្ថ’’ន្តិ ហទយំ ផាលេត្វា កាលកតោ. សោ ឯវ ច ទហរោ និទស្សនំ.

បរេហិ បន កថិយមានំ រូបាទិសម្បត្តិំ អត្តនា វា ហសិតលបិតគីតសទ្ទំ សុត្វា សោតវិញ្ញាណវីថិវសេន ឧប្បន្នោ រាគោ សវនសំសគ្គោ នាម. តត្រាបិ គិរិគាមវាសីកម្មារធីតាយ បញ្ចហិ កុមារីហិ សទ្ធិំ បទុមស្សរំ គន្ត្វា, ន្ហត្វា មាលំ អារោបេត្វា, ឧច្ចាសទ្ទេន គាយន្តិយា អាកាសេន គច្ឆន្តោ សទ្ទំ សុត្វា កាមរាគេន វិសេសា បរិហាយិត្វា អនយព្យសនំ បត្តោ បញ្ចគ្គឡលេណវាសី តិស្សទហរោ និទស្សនំ.

អញ្ញមញ្ញំ អង្គបរាមសនេន ឧប្បន្នរាគោ កាយសំសគ្គោ នាម. ធម្មគាយនទហរភិក្ខុ ចេត្ថ និទស្សនំ. មហាវិហារេ កិរ ទហរភិក្ខុ ធម្មំ ភាសតិ. តត្ថ មហាជនេ អាគតេ រាជាបិ អគមាសិ សទ្ធិំ អន្តេបុរេន. តតោ រាជធីតាយ តស្ស រូបញ្ច សទ្ទញ្ច អាគម្ម ពលវរាគោ ឧប្បន្នោ, តស្ស ច ទហរស្សាបិ. តំ ទិស្វា រាជា សល្លក្ខេត្វា សាណិបាការេន បរិក្ខិបាបេសិ. តេ អញ្ញមញ្ញំ បរាមសិត្វា អាលិង្គិំសុ. បុន សាណិបាការំ អបនេត្វា បស្សន្តា ទ្វេបិ កាលកតេយេវ អទ្ទសំសូតិ.

អញ្ញមញ្ញំ អាលបនសមុល្លបនេ ឧប្បន្នោ រាគោ បន សមុល្លបនសំសគ្គោ នាម. ភិក្ខុភិក្ខុនីហិ សទ្ធិំ បរិភោគករណេ ឧប្បន្នរាគោ សម្ភោគសំសគ្គោ នាម. ទ្វីសុបិ ចេតេសុ បារាជិកប្បត្តោ ភិក្ខុ ច ភិក្ខុនី ច និទស្សនំ. មរិចិវដ្ដិនាមមហាវិហារមហេ កិរ ទុដ្ឋគាមណិ អភយមហារាជា មហាទានំ បដិយាទេត្វា ឧភតោសង្ឃំ បរិវិសតិ. តត្ថ ឧណ្ហយាគុយា ទិន្នាយ សង្ឃនវកសាមណេរី អនាធារកស្ស សង្ឃនវកសាមណេរស្ស ទន្តវលយំ ទត្វា សមុល្លាបំ អកាសិ. តេ ឧភោបិ ឧបសម្បជ្ជិត្វា សដ្ឋិវស្សា ហុត្វា បរតីរំ គតា អញ្ញមញ្ញំ សមុល្លាបេន បុព្ពសញ្ញំ បដិលភិត្វា តាវទេវ ជាតសិនេហា សិក្ខាបទំ វីតិក្កមិត្វា បារាជិកា អហេសុន្តិ.

ឯវំ បញ្ចវិធេ សំសគ្គេ យេន កេនចិ សំសគ្គេន ជាតសំសគ្គស្ស ភវតិ ស្នេហោ, បុរិមរាគបច្ចយា ពលវរាគោ ឧប្បជ្ជតិ. តតោ ស្នេហន្វយំ ទុក្ខមិទំ បហោតិ តមេវ ស្នេហំ អនុគច្ឆន្តំ សន្ទិដ្ឋិកសម្បរាយិកសោកបរិទេវាទិនានប្បការកំ ទុក្ខមិទំ បហោតិ, និព្ពត្តតិ, ភវតិ, ជាយតិ. អបរេ បន ‘‘អារម្មណេ ចិត្តស្ស វោស្សគ្គោ សំសគ្គោ’’តិ ភណន្តិ. តតោ ស្នេហោ, ស្នេហា ទុក្ខមិទន្តិ.

ឯវមត្ថប្បភេទំ ឥមំ អឌ្ឍគាថំ វត្វា សោ បច្ចេកពុទ្ធោ អាហ – ‘‘ស្វាហំ យមិទំ ស្នេហន្វយំ សោកាទិទុក្ខំ បហោតិ, តស្ស ទុក្ខស្ស មូលំ ខនន្តោ បច្ចេកសម្ពោធិមធិគតោ’’តិ. ឯវំ វុត្តេ តេ អមច្ចា អាហំសុ – ‘‘អម្ហេហិ ទានិ, ភន្តេ, កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? តតោ សោ អាហ – ‘‘តុម្ហេ វា អញ្ញេ វា យោ ឥមម្ហា ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមោ, សោ សព្ពោបិ អាទីនវំ ស្នេហជំ បេក្ខមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ. ឯត្ថ ច យំ ‘‘ស្នេហន្វយំ ទុក្ខមិទំ បហោតី’’តិ វុត្តំ ‘‘តទេវ សន្ធាយ អាទីនវំ ស្នេហជំ បេក្ខមានោ’’តិ ឥទំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អថ វា យថាវុត្តេន សំសគ្គេន សំសគ្គជាតស្ស ភវតិ ស្នេហោ, ស្នេហន្វយំ ទុក្ខមិទំ បហោតិ, ឯតំ យថាភូតំ អាទីនវំ ស្នេហជំ បេក្ខមានោ អហំ អធិគតោតិ. ឯវំ អភិសម្ពន្ធិត្វា ចតុត្ថបាទោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ ឧទានវសេន វុត្តោបិ វេទិតព្ពោ. តតោ បរំ សព្ពំ បុរិមគាថាយ វុត្តសទិសមេវាតិ.

សំសគ្គគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៣៧. មិត្តេ សុហជ្ជេតិ កា ឧប្បត្តិ? អយំ បច្ចេកពោធិសត្តោ បុរិមគាថាយ វុត្តនយេនេវ ឧប្បជ្ជិត្វា ពារាណសិយំ រជ្ជំ ការេន្តោ បឋមំ ឈានំ និព្ពត្តេត្វា ‘‘កិំ សមណធម្មោ វរោ, រជ្ជំ វរ’’ន្តិ វីមំសិត្វា ចតុន្នំ អមច្ចានំ ហត្ថេ រជ្ជំ និយ្យាតេត្វា សមណធម្មំ ករោតិ. អមច្ចា ‘‘ធម្មេន សមេន ករោថា’’តិ វុត្តាបិ លញ្ជំ គហេត្វា អធម្មេន ករោន្តិ. តេ លញ្ជំ គហេត្វា សាមិកេ បរាជេន្តា ឯកទា អញ្ញតរំ រាជវល្លភំ បរាជេសុំ. សោ រញ្ញោ ភត្តហារកេន សទ្ធិំ បវិសិត្វា សព្ពំ អារោចេសិ. រាជា ទុតិយទិវសេ សយំ វិនិច្ឆយដ្ឋានំ អគមាសិ. តតោ មហាជនកាយា – ‘‘អមច្ចា សាមិកេ អសាមិកេ ករោន្តី’’តិ មហាសទ្ទំ ករោន្តា មហាយុទ្ធំ វិយ អកំសុ. អថ រាជា វិនិច្ឆយដ្ឋានា វុដ្ឋាយ បាសាទំ អភិរុហិត្វា សមាបត្តិំ អប្បេតុំ និសិន្នោ តេន សទ្ទេន វិក្ខិត្តចិត្តោ ន សក្កោតិ អប្បេតុំ. សោ ‘‘កិំ មេ រជ្ជេន, សមណធម្មោ វរោ’’តិ រជ្ជសុខំ បហាយ បុន សមាបត្តិំ និព្ពត្តេត្វា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វិបស្សន្តោ បច្ចេកសម្ពោធិំ សច្ឆាកាសិ. កម្មដ្ឋានញ្ច បុច្ឆិតោ ឥមំ គាថំ អភាសិ –

‘‘មិត្តេ សុហជ្ជេ អនុកម្បមានោ, ហាបេតិ អត្ថំ បដិពទ្ធចិត្តោ;

ឯតំ ភយំ សន្ថវេ បេក្ខមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ មេត្តាយនវសេន មិត្តា. សុហទយភាវេន សុហជ្ជា. កេចិ ហិ ឯកន្តហិតកាមតាយ មិត្តាវ ហោន្តិ, ន សុហជ្ជា. កេចិ គមនាគមនដ្ឋាននិសជ្ជាសមុល្លាបាទីសុ ហទយសុខជននេន សុហជ្ជាវ ហោន្តិ, ន មិត្តា. កេចិ តទុភយវសេន សុហជ្ជា ចេវ មិត្តា ច. តេ ទុវិធា ហោន្តិ – អគារិយា អនគារិយា ច. តត្ថ អគារិយា តិវិធា ហោន្តិ – ឧបការោ, សមានសុខទុក្ខោ, អនុកម្បកោតិ. អនគារិយា វិសេសេន អត្ថក្ខាយិនោ ឯវ. តេ ចតូហិ អង្គេហិ សមន្នាគតា ហោន្តិ. យថាហ –

‘‘ចតូហិ ខោ, គហបតិបុត្ត, ឋានេហិ ឧបការោ មិត្តោ សុហទោ វេទិតព្ពោ – បមត្តំ រក្ខតិ, បមត្តស្ស សាបតេយ្យំ រក្ខតិ, ភីតស្ស សរណំ ហោតិ, ឧប្បន្នេសុ កិច្ចករណីយេសុ តទ្ទិគុណំ ភោគំ អនុប្បទេតិ’’ (ទី. និ. ៣.២៦១).

តថា –

‘‘ចតូហិ ខោ, គហបតិបុត្ត, ឋានេហិ សមានសុខទុក្ខោ មិត្តោ សុហទោ វេទិតព្ពោ – គុយ្ហមស្ស អាចិក្ខតិ, គុយ្ហមស្ស បរិគូហតិ, អាបទាសុ ន វិជហតិ, ជីវិតម្បិស្ស អត្ថាយ បរិច្ចត្តំ ហោតិ’’ (ទី. និ. ៣.២៦២).

តថា –

‘‘ចតូហិ ខោ, គហបតិបុត្ត, ឋានេហិ អនុកម្បកោ មិត្តោ សុហទោ វេទិតព្ពោ – អភវេនស្ស ន នន្ទតិ, ភវេនស្ស នន្ទតិ, អវណ្ណំ ភណមានំ និវារេតិ, វណ្ណំ ភណមានំ បសំសតិ’’ (ទី. និ. ៣.២៦៤).

តថា –

‘‘ចតូហិ ខោ, គហបតិបុត្ត, ឋានេហិ អត្ថក្ខាយី មិត្តោ សុហទោ វេទិតព្ពោ – បាបា និវារេតិ, កល្យាណេ និវេសេតិ, អស្សុតំ សាវេតិ, សគ្គស្ស មគ្គំ អាចិក្ខតី’’តិ (ទី. និ. ៣.២៦៣).

តេស្វិធ អគារិយា អធិប្បេតា. អត្ថតោ បន សព្ពេបិ យុជ្ជន្តិ. តេ មិត្តេ សុហជ្ជេ. អនុកម្បមានោតិ អនុទយមានោ. តេសំ សុខំ ឧបសំហរិតុកាមោ ទុក្ខំ អបហរិតុកាមោ ច.

ហាបេតិ អត្ថន្តិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថវសេន តិវិធំ, តថា អត្តត្ថបរត្ថឧភយត្ថវសេនាបិ តិវិធំ. អត្ថំ លទ្ធវិនាសនេន អលទ្ធានុប្បាទនេនាតិ ទ្វិធាបិ ហាបេតិ វិនាសេតិ. បដិពទ្ធចិត្តោតិ ‘‘អហំ ឥមំ វិនា ន ជីវាមិ, ឯស មេ គតិ, ឯស មេ បរាយណ’’ន្តិ ឯវំ អត្តានំ នីចេ ឋានេ ឋបេន្តោបិ បដិពទ្ធចិត្តោ ហោតិ. ‘‘ឥមេ មំ វិនា ន ជីវន្តិ, អហំ តេសំ គតិ, តេសំ បរាយណ’’ន្តិ ឯវំ អត្តានំ ឧច្ចេ ឋានេ ឋបេន្តោបិ បដិពទ្ធចិត្តោ ហោតិ. ឥធ បន ឯវំ បដិពទ្ធចិត្តោ អធិប្បេតោ. ឯតំ ភយន្តិ ឯតំ អត្ថហាបនភយំ, អត្តនោ សមាបត្តិហានិំ សន្ធាយ វុត្តំ. សន្ថវេតិ តិវិធោ សន្ថវោ – តណ្ហាទិដ្ឋិមិត្តសន្ថវវសេន. តត្ថ អដ្ឋសតប្បភេទាបិ តណ្ហា តណ្ហាសន្ថវោ, ទ្វាសដ្ឋិភេទាបិ ទិដ្ឋិ ទិដ្ឋិសន្ថវោ, បដិពទ្ធចិត្តតាយ មិត្តានុកម្បនា មិត្តសន្ថវោ. សោ ឥធាធិប្បេតោ. តេន ហិស្ស សមាបត្តិ បរិហីនា. តេនាហ – ‘‘ឯតំ ភយំ សន្ថវេ បេក្ខមានោ អហមធិគតោ’’តិ. សេសំ វុត្តសទិសមេវាតិ វេទិតព្ពន្តិ.

មិត្តសុហជ្ជគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៣៨. វំសោ វិសាលោតិ កា ឧប្បត្តិ? បុព្ពេ កិរ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ តយោ បច្ចេកពោធិសត្តា បព្ពជិត្វា វីសតិ វស្សសហស្សានិ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា ទេវលោកេ ឧប្បន្នា. តតោ ចវិត្វា តេសំ ជេដ្ឋកោ ពារាណសិរាជកុលេ និព្ពត្តោ, ឥតរេ បច្ចន្តរាជកុលេសុ. តេ ឧភោបិ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គណ្ហិត្វា, រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា, អនុក្កមេន បច្ចេកពុទ្ធា ហុត្វា, នន្ទមូលកបព្ភារេ វសន្តា ឯកទិវសំ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ‘‘មយំ កិំ កម្មំ កត្វា ឥមំ លោកុត្តរសុខំ អនុប្បត្តា’’តិ អាវជ្ជេត្វា បច្ចវេក្ខមានា កស្សបពុទ្ធកាលេ អត្តនោ ចរិយំ អទ្ទសំសុ. តតោ ‘‘តតិយោ កុហិ’’ន្តិ អាវជ្ជេន្តា ពារាណសិយំ រជ្ជំ ការេន្តំ ទិស្វា តស្ស គុណេ សរិត្វា ‘‘សោ បកតិយាវ អប្បិច្ឆតាទិគុណសមន្នាគតោ អហោសិ, អម្ហាកញ្ញេវ ឱវាទកោ វត្តា វចនក្ខមោ បាបគរហី, ហន្ទ, នំ អារម្មណំ ទស្សេត្វា មោចេស្សាមា’’តិ ឱកាសំ គវេសន្តា តំ ឯកទិវសំ សព្ពាលង្ការវិភូសិតំ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា អាកាសេនាគន្ត្វា ឧយ្យានទ្វារេ វេឡុគុម្ពមូលេ អដ្ឋំសុ. មហាជនោ អតិត្តោ រាជទស្សនេន រាជានំ ឱលោកេតិ. តតោ រាជា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ កោចិ មម ទស្សនេ អព្យាវដោ’’តិ ឱលោកេន្តោ បច្ចេកពុទ្ធេ អទ្ទក្ខិ. សហ ទស្សនេនេវ ចស្ស តេសុ សិនេហោ ឧប្បជ្ជិ.

សោ ហត្ថិក្ខន្ធា ឱរុយ្ហ សន្តេន ឧបចារេន តេ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ភន្តេ, កិំ នាមា តុម្ហេ’’តិ បុច្ឆិ. តេ អាហំសុ ‘‘មយំ, មហារាជ, អសជ្ជមានា នាមា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ‘អសជ្ជមានា’តិ ឯតស្ស កោ អត្ថោ’’តិ? ‘‘អលគ្គនត្ថោ, មហារាជា’’តិ. តតោ តំ វេឡុគុម្ពំ ទស្សេន្តា អាហំសុ – ‘‘សេយ្យថាបិ, មហារាជ, ឥមំ វេឡុគុម្ពំ សព្ពសោ មូលខន្ធសាខានុសាខាហិ សំសិព្ពិត្វា ឋិតំ អសិហត្ថោ បុរិសោ មូលេ ឆេត្វា អាវិញ្ឆន្តោ ន សក្កុណេយ្យ ឧទ្ធរិតុំ, ឯវមេវ ត្វំ អន្តោ ច ពហិ ច ជដាយ ជដិតោ អាសត្តវិសត្តោ តត្ថ លគ្គោ. សេយ្យថាបិ វា បនស្ស វេមជ្ឈគតោបិ អយំ វំសកឡីរោ អសញ្ជាតសាខត្តា កេនចិ អលគ្គោ ឋិតោ, សក្កា ច បន អគ្គេ វា មូលេ វា ឆេត្វា ឧទ្ធរិតុំ, ឯវមេវ មយំ កត្ថចិ អសជ្ជមានា សព្ពទិសា គច្ឆាមា’’តិ តាវទេវ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា បស្សតោ ឯវ រញ្ញោ អាកាសេន នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមំសុ. តតោ រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘កទា នុ ខោ អហម្បិ ឯវំ អសជ្ជមានោ ភវេយ្យ’’ន្តិ តត្ថេវ និសីទិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. បុរិមនយេនេវ កម្មដ្ឋានំ បុច្ឆិតោ ឥមំ គាថំ អភាសិ –

‘‘វំសោ វិសាលោវ យថា វិសត្តោ, បុត្តេសុ ទារេសុ ច យា អបេក្ខា;

វំសក្កឡីរោវ អសជ្ជមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ វំសោតិ វេឡុ. វិសាលោតិ វិត្ថិណ្ណោ. ចការោ អវធារណត្ថោ, ឯវការោ វា អយំ, សន្ធិវសេនេត្ថ ឯការោ នដ្ឋោ. តស្ស បរបទេន សម្ពន្ធោ, តំ បច្ឆា យោជេស្សាម. យថាតិ បដិភាគេ. វិសត្តោតិ លគ្គោ, ជដិតោ សំសិព្ពិតោ. បុត្តេសុ ទារេសុ ចាតិ បុត្តធីតុភរិយាសុ. យា អបេក្ខាតិ យា តណ្ហា យោ ស្នេហោ. វំសក្កឡីរោវ អសជ្ជមានោតិ វំសកឡីរោ វិយ អលគ្គមានោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថា វំសោ វិសាលោ វិសត្តោ ឯវ ហោតិ, បុត្តេសុ ទារេសុ ច យា អបេក្ខា, សាបិ ឯវំ តានិ វត្ថូនិ សំសិព្ពិត្វា ឋិតត្តា វិសត្តា ឯវ. ស្វាហំ តាយ អបេក្ខាយ អបេក្ខវា វិសាលោ វំសោ វិយ វិសត្តោតិ ឯវំ អបេក្ខាយ អាទីនវំ ទិស្វា តំ អបេក្ខំ មគ្គញាណេន ឆិន្ទន្តោ អយំ វំសកឡីរោវ រូបាទីសុ វា លោភាទីសុ វា កាមភវាទីសុ វា ទិដ្ឋាទីសុ វា តណ្ហាមានទិដ្ឋិវសេន អសជ្ជមានោ បច្ចេកពោធិំ អធិគតោតិ. សេសំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

វំសកឡីរគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៣៩. មិគោ អរញ្ញម្ហីតិ កា ឧប្បត្តិ? ឯកោ កិរ ភិក្ខុ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ យោគាវចរោ កាលំ កត្វា, ពារាណសិយំ សេដ្ឋិកុលេ ឧប្បន្នោ អឌ្ឍេ មហទ្ធនេ មហាភោគេ, សោ សុភគោ អហោសិ. តតោ បរទារិកោ ហុត្វា តត្ថ កាលកតោ និរយេ និព្ពត្តោ តត្ថ បច្ចិត្វា វិបាកាវសេសេន សេដ្ឋិភរិយាយ កុច្ឆិម្ហិ ឥត្ថិបដិសន្ធិំ អគ្គហេសិ. និរយតោ អាគតានំ គត្តានិ ឧណ្ហានិ ហោន្តិ. តេន សេដ្ឋិភរិយា ឌយ្ហមានេន ឧទរេន កិច្ឆេន កសិរេន តំ គព្ភំ ធារេត្វា កាលេន ទារិកំ វិជាយិ. សា ជាតទិវសតោ បភុតិ មាតាបិតូនំ សេសពន្ធុបរិជនានញ្ច ទេស្សា អហោសិ. វយប្បត្តា ច យម្ហិ កុលេ ទិន្នា, តត្ថាបិ សាមិកសស្សុសសុរានំ ទេស្សាវ អហោសិ អប្បិយា អមនាបា. អថ នក្ខត្តេ ឃោសិតេ សេដ្ឋិបុត្តោ តាយ សទ្ធិំ កីឡិតុំ អនិច្ឆន្តោ វេសិំ អានេត្វា កីឡតិ. សា តំ ទាសីនំ សន្តិកា សុត្វា សេដ្ឋិបុត្តំ ឧបសង្កមិត្វា នានប្បការេហិ អនុនយិត្វា អាហ – ‘‘អយ្យបុត្ត, ឥត្ថី នាម សចេបិ ទសន្នំ រាជូនំ កនិដ្ឋា ហោតិ, ចក្កវត្តិនោ វា ធីតា, តថាបិ សាមិកស្ស បេសនករា ហោតិ. សាមិកេ អនាលបន្តេ សូលេ អារោបិតា វិយ ទុក្ខំ បដិសំវេទេតិ. សចេ អហំ អនុគ្គហារហា, អនុគ្គហេតព្ពា. នោ ចេ, វិស្សជ្ជេតព្ពា, អត្តនោ ញាតិកុលំ គមិស្សាមី’’តិ. សេដ្ឋិបុត្តោ – ‘‘ហោតុ, ភទ្ទេ, មា សោចិ, កីឡនសជ្ជា ហោហិ, នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមា’’តិ អាហ. សេដ្ឋិធីតា តាវតកេនបិ សល្លាបមត្តេន ឧស្សាហជាតា ‘‘ស្វេ នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមី’’តិ ពហុំ ខជ្ជភោជ្ជំ បដិយាទេតិ. សេដ្ឋិបុត្តោ ទុតិយទិវសេ អនារោចេត្វាវ កីឡនដ្ឋានំ គតោ. សា ‘‘ឥទានិ បេសេស្សតិ, ឥទានិ បេសេស្សតី’’តិ មគ្គំ ឱលោកេន្តី និសិន្នា ឧស្សូរំ ទិស្វា មនុស្សេ បេសេសិ. តេ បច្ចាគន្ត្វា ‘‘សេដ្ឋិបុត្តោ គតោ’’តិ អារោចេសុំ. សា សព្ពំ តំ បដិយាទិតំ អាទាយ យានំ អភិរុហិត្វា ឧយ្យានំ គន្តុំ អារទ្ធា.

អថ នន្ទមូលកបព្ភារេ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ សត្តមេ ទិវសេ និរោធា វុដ្ឋាយ អនោតត្តេ មុខំ ធោវិត្វា នាគលតាទន្តបោណំ ខាទិត្វា ‘‘កត្ថ អជ្ជ ភិក្ខំ ចរិស្សាមី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ តំ សេដ្ឋិធីតរំ ទិស្វា ‘‘ឥមិស្សា មយិ សក្ការំ ករិត្វា តំ កម្មំ បរិក្ខយំ គមិស្សតី’’តិ ញត្វា បព្ភារសមីបេ សដ្ឋិយោជនំ មនោសិលាតលំ, តត្ថ ឋត្វា និវាសេត្វា បត្តចីវរមាទាយ អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា អាកាសេនាគន្ត្វា តស្សា បដិបថេ ឱរុយ្ហ ពារាណសីភិមុខោ អគមាសិ. តំ ទិស្វា ទាសិយោ សេដ្ឋិធីតាយ អារោចេសុំ. សា យានា ឱរុយ្ហ សក្កច្ចំ វន្ទិត្វា, បត្តំ គហេត្វា, សព្ពរសសម្បន្នេន ខាទនីយភោជនីយេន បូរេត្វា, បទុមបុប្ផេន បដិច្ឆាទេត្វា ហេដ្ឋាបិ បទុមបុប្ផំ កត្វា, បុប្ផកលាបំ ហត្ថេន គហេត្វា, បច្ចេកពុទ្ធំ ឧបសង្កមិត្វា, តស្ស ហត្ថេ បត្តំ ទត្វា, វន្ទិត្វា, បុប្ផកលាបហត្ថា បត្ថេសិ ‘‘ភន្តេ, យថា ឥទំ បុប្ផំ, ឯវាហំ យត្ថ យត្ថ ឧប្បជ្ជាមិ, តត្ថ តត្ថ មហាជនស្ស បិយា ភវេយ្យំ មនាបា’’តិ. ឯវំ បត្ថេត្វា ទុតិយំ បត្ថេសិ ‘‘ភន្តេ, ទុក្ខោ គព្ភវាសោ, តំ អនុបគម្ម បទុមបុប្ផេ ឯវំ បដិសន្ធិ ភវេយ្យា’’តិ. តតិយម្បិ បត្ថេសិ ‘‘ភន្តេ, ជិគុច្ឆនីយោ មាតុគាមោ, ចក្កវត្តិធីតាបិ បរវសំ គច្ឆតិ, តស្មា អហំ ឥត្ថិភាវំ អនុបគម្ម បុរិសោ ភវេយ្យ’’ន្តិ. ចតុត្ថម្បិ បត្ថេសិ ‘‘ភន្តេ, ឥមំ សំសារទុក្ខំ អតិក្កម្ម បរិយោសានេ តុម្ហេហិ បត្តំ អមតំ បាបុណេយ្យ’’ន្តិ.

ឯវំ ចតុរោ បណិធយោ កត្វា, តំ បទុមបុប្ផកលាបំ បូជេត្វា, បច្ចេកពុទ្ធស្ស បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា ‘‘បុប្ផសទិសោ ឯវ មេ គន្ធោ ចេវ វណ្ណោ ច ហោតូ’’តិ ឥមំ បញ្ចមំ បណិធិំ អកាសិ. តតោ បច្ចេកពុទ្ធោ បត្តំ បុប្ផកលាបញ្ច គហេត្វា អាកាសេ ឋត្វា –

‘‘ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, ខិប្បមេវ សមិជ្ឈតុ;

សព្ពេ បូរេន្តុ សង្កប្បា, ចន្ទោ បន្នរសោ យថា’’តិ. –

ឥមាយ គាថាយ សេដ្ឋិធីតាយ អនុមោទនំ កត្វា ‘‘សេដ្ឋិធីតា មំ គច្ឆន្តំ បស្សតូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមាសិ. សេដ្ឋិធីតាយ តំ ទិស្វា មហតី បីតិ ឧប្បន្នា. ភវន្តរេ កតំ អកុសលកម្មំ អនោកាសតាយ បរិក្ខីណំ, ចិញ្ចម្ពិលធោតតម្ពភាជនមិវ សុទ្ធា ជាតា. តាវទេវ ចស្សា បតិកុលេ ញាតិកុលេ ច សព្ពោ ជនោ តុដ្ឋោ ‘‘កិំ ករោមា’’តិ បិយវចនានិ បណ្ណាការានិ ច បេសេសិ. សេដ្ឋិបុត្តោ មនុស្សេ បេសេសិ ‘‘សីឃំ សីឃំ អានេថ សេដ្ឋិធីតរំ, អហំ វិស្សរិត្វា ឧយ្យានំ អាគតោ’’តិ. តតោ បភុតិ ច នំ ឧរេ វិលិត្តចន្ទនំ វិយ អាមុត្តមុត្តាហារំ វិយ បុប្ផមាលំ វិយ ច បិយាយន្តោ បរិហរិ.

សា តត្ថ យាវតាយុកំ ឥស្សរិយភោគសុខំ អនុភវិត្វា កាលំ កត្វា បុរិសភាវេន ទេវលោកេ បទុមបុប្ផេ ឧប្បជ្ជិ. សោ ទេវបុត្តោ គច្ឆន្តោបិ បទុមបុប្ផគព្ភេយេវ គច្ឆតិ, តិដ្ឋន្តោបិ, និសីទន្តោបិ, សយន្តោបិ បទុមគព្ភេយេវ សយតិ. មហាបទុមទេវបុត្តោតិ ចស្ស នាមំ អកំសុ. ឯវំ សោ តេន ឥទ្ធានុភាវេន អនុលោមបដិលោមំ ឆទេវលោកេ ឯវ សំសរតិ.

តេន ច សមយេន ពារាណសិរញ្ញោ វីសតិ ឥត្ថិសហស្សានិ ហោន្តិ. រាជា ឯកិស្សាបិ កុច្ឆិយំ បុត្តំ ន លភតិ. អមច្ចា រាជានំ វិញ្ញាបេសុំ ‘‘ទេវ, កុលវំសានុបាលកោ បុត្តោ ឥច្ឆិតព្ពោ, អត្រជេ អវិជ្ជមានេ ខេត្រជោបិ កុលវំសធរោ ហោតី’’តិ. រាជា ‘‘ឋបេត្វា មហេសិំ អវសេសា នាដកិត្ថិយោ សត្តាហំ ធម្មនាដកំ ករោថា’’តិ យថាកាមំ ពហិ ចរាបេសិ, តថាបិ បុត្តំ នាលត្ថ. បុន អមច្ចា អាហំសុ – ‘‘មហារាជ, មហេសី នាម បុញ្ញេន ច បញ្ញាយ ច សព្ពិត្ថីនំ អគ្គា, អប្បេវ នាម ទេវោ មហេសិយាបិ កុច្ឆិស្មិំ បុត្តំ លភេយ្យា’’តិ. រាជា មហេសិយា ឯតមត្ថំ អារោចេសិ. សា អាហ – ‘‘មហារាជ, យា ឥត្ថី សច្ចវាទិនី សីលវតី, សា បុត្តំ លភេយ្យ, ហិរោត្តប្បរហិតាយ កុតោ បុត្តោ’’តិ បាសាទំ អភិរុហិត្វា បញ្ច សីលានិ សមាទិយិត្វា បុនប្បុនំ អនុមជ្ជតិ. សីលវតិយា រាជធីតាយ បញ្ច សីលានិ អនុមជ្ជន្តិយា បុត្តបត្ថនាចិត្តេ ឧប្បន្នមត្តេ សក្កស្ស អាសនំ សន្តប្បិ.

អថ សក្កោ អាសនតាបការណំ អាវជ្ជេន្តោ ឯតមត្ថំ វិទិត្វា ‘‘សីលវតិយា រាជធីតាយ បុត្តវរំ ទេមី’’តិ អាកាសេនាគន្ត្វា ទេវិយា សម្មុខេ ឋត្វា ‘‘កិំ បត្ថេសិ ទេវី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘បុត្តំ, មហារាជា’’តិ. ‘‘ទម្មិ តេ, ទេវិ, បុត្តំ, មា ចិន្តយី’’តិ វត្វា ទេវលោកំ គន្ត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឯត្ថ ខីណាយុកោ’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘អយំ មហាបទុមោ ឧបរិទេវលោកេ ឧប្បជ្ជិតុំ ឥតោ ចវតី’’តិ ញត្វា តស្ស វិមានំ គន្ត្វា ‘‘តាត មហាបទុម, មនុស្សលោកំ គច្ឆាហី’’តិ យាចិ. សោ អាហ – ‘‘មហារាជ, មា ឯវំ ភណិ, ជេគុច្ឆោ មនុស្សលោកោ’’តិ. ‘‘តាត, ត្វំ មនុស្សលោកេ បុញ្ញំ កត្វា ឥធូបបន្នោ, តត្ថេវ ឋត្វា បារមិយោ បូរេតព្ពា, គច្ឆ, តាតា’’តិ. ‘‘ទុក្ខោ, មហារាជ, គព្ភវាសោ, ន សក្កោមិ តត្ថ វសិតុ’’ន្តិ. ‘‘កិំ តេ, តាត, គព្ភវាសេន, តថា ហិ ត្វំ កម្មមកាសិ, យថា បទុមគព្ភេយេវ និព្ពត្តិស្សសិ, គច្ឆ, តាតា’’តិ បុនប្បុនំ វុច្ចមានោ អធិវាសេសិ.

តតោ មហាបទុមោ ទេវលោកា ចវិត្វា ពារាណសិរញ្ញោ ឧយ្យានេ សិលាបដ្ដបោក្ខរណិយំ បទុមគព្ភេ និព្ពត្តោ. តញ្ច រត្តិំ មហេសី បច្ចូសសមយេ សុបិនន្តេន វីសតិឥត្ថិសហស្សបរិវុតា ឧយ្យានំ គន្ត្វា សិលាបដ្ដបោក្ខរណិយំ បទុមស្សរេ បុត្តំ លទ្ធា វិយ អហោសិ. សា បភាតាយ រត្តិយា សីលានិ រក្ខមានា តថេវ តត្ថ គន្ត្វា ឯកំ បទុមបុប្ផំ អទ្ទស. តំ នេវ តីរេ ហោតិ ន គម្ភីរេ. សហ ទស្សនេនេវ ចស្សា តត្ថ បុត្តសិនេហោ ឧប្បជ្ជិ. សា សាមំយេវ បវិសិត្វា តំ បុប្ផំ អគ្គហេសិ. បុប្ផេ គហិតមត្តេយេវ បត្តានិ វិកសិំសុ. តត្ថ តដ្ដកេ អាសិត្តសុវណ្ណបដិមំ វិយ ទារកំ អទ្ទស. ទិស្វាវ ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ សទ្ទំ និច្ឆារេសិ. មហាជនោ សាធុការសហស្សានិ មុញ្ចិ, រញ្ញោ ច បេសេសិ. រាជា សុត្វា ‘‘កត្ថ លទ្ធោ’’តិ បុច្ឆិត្វា លទ្ធោកាសញ្ច សុត្វា ‘‘ឧយ្យានញ្ច បោក្ខរណិយំ បទុមញ្ច អម្ហាកញ្ញេវ ខេត្តំ, តស្មា អម្ហាកំ ខេត្តេ ជាតត្តា ខេត្រជោ នាមាយំ បុត្តោ’’តិ វត្វា នគរំ បវេសេត្វា វីសតិសហស្សឥត្ថិយោ ធាតិកិច្ចំ ការាបេសិ. យា យា កុមារស្ស រុចិំ ញត្វា បត្ថិតបត្ថិតំ ខាទនីយំ ខាទាបេតិ, សា សា សហស្សំ លភតិ. សកលពារាណសី ចលិតា, សព្ពោ ជនោ កុមារស្ស បណ្ណាការសហស្សានិ បេសេសិ. កុមារោ តំ តំ អតិនេត្វា ‘‘ឥមំ ខាទ, ឥមំ ភុញ្ជា’’តិ វុច្ចមានោ ភោជនេន ឧព្ពាឡ្ហោ ឧក្កណ្ឋិតោ ហុត្វា, គោបុរទ្វារំ គន្ត្វា, លាខាគុឡកេន កីឡតិ.

តទា អញ្ញតរោ បច្ចេកពុទ្ធោ ពារាណសិំ និស្សាយ ឥសិបតនេ វសតិ. សោ កាលស្សេវ វុដ្ឋាយ សេនាសនវត្តសរីរបរិកម្មមនសិការាទីនិ សព្ពកិច្ចានិ កត្វា, បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោ ‘‘អជ្ជ កត្ថ ភិក្ខំ គហេស្សាមី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ កុមារស្ស សម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘ឯស បុព្ពេ កិំ កម្មំ ករី’’តិ វីមំសន្តោ ‘‘មាទិសស្ស បិណ្ឌបាតំ ទត្វា, ចតស្សោ បត្ថនា បត្ថេសិ តត្ថ តិស្សោ សិទ្ធា, ឯកា តាវ ន សិជ្ឈតិ, តស្ស ឧបាយេន អារម្មណំ ទស្សេមី’’តិ ភិក្ខាចរិយវសេន កុមារស្ស សន្តិកំ អគមាសិ. កុមារោ តំ ទិស្វា ‘‘សមណ, មា ឥធ អាគច្ឆិ, ឥមេ ហិ តម្បិ ‘ឥទំ ខាទ, ឥទំ ភុញ្ជា’តិ វទេយ្យុ’’ន្តិ អាហ. សោ ឯកវចនេនេវ តតោ និវត្តិត្វា អត្តនោ សេនាសនំ បាវិសិ. កុមារោ បរិជនំ អាហ – ‘‘អយំ សមណោ មយា វុត្តមត្តោវ និវត្តោ, កុទ្ធោ, នុ, ខោ មមា’’តិ. តតោ តេហិ ‘‘បព្ពជិតា នាម, ទេវ, ន កោធបរាយណា ហោន្តិ, បរេន បសន្នមនេន យំ ទិន្នំ ហោតិ, តេន យាបេន្តី’’តិ វុច្ចមានោបិ ‘‘កុទ្ធោ ឯវ មមាយំ សមណោ, ខមាបេស្សាមិ ន’’ន្តិ មាតាបិតូនំ អារោចេត្វា ហត្ថិំ អភិរុហិត្វា, មហតា រាជានុភាវេន ឥសិបតនំ គន្ត្វា, មិគយូថំ ទិស្វា, បុច្ឆិ ‘‘កិំ នាម ឯតេ’’តិ? ‘‘ឯតេ, សាមិ, មិគា នាមា’’តិ. ឯតេសំ ‘‘ឥមំ ខាទថ, ឥមំ ភុញ្ជថ, ឥមំ សាយថា’’តិ វត្វា បដិជគ្គន្តា អត្ថីតិ. នត្ថិ សាមិ, យត្ថ តិណោទកំ សុលភំ, តត្ថ វសន្តីតិ.

កុមារោ ‘‘យថា ឥមេ អរក្ខិយមានាវ យត្ថ ឥច្ឆន្តិ, តត្ថ វសន្តិ, កទា នុ, ខោ, អហម្បិ ឯវំ វសេយ្យ’’ន្តិ ឯតមារម្មណំ អគ្គហេសិ. បច្ចេកពុទ្ធោបិ តស្ស អាគមនំ ញត្វា សេនាសនមគ្គញ្ច ចង្កមញ្ច សម្មជ្ជិត្វា, មដ្ឋំ កត្វា, ឯកទ្វិក្ខត្តុំ ចង្កមិត្វា, បទនិក្ខេបំ ទស្សេត្វា, ទិវាវិហារោកាសញ្ច បណ្ណសាលញ្ច សម្មជ្ជិត្វា, មដ្ឋំ កត្វា, បវិសនបទនិក្ខេបំ ទស្សេត្វា, និក្ខមនបទនិក្ខេបំ អទស្សេត្វា, អញ្ញត្រ អគមាសិ. កុមារោ តត្ថ គន្ត្វា តំ បទេសំ សម្មជ្ជិត្វា មដ្ឋំ កតំ ទិស្វា ‘‘វសតិ មញ្ញេ ឯត្ថ សោ បច្ចេកពុទ្ធោ’’តិ បរិជនេន ភាសិតំ សុត្វា អាហ – ‘‘បាតោបិ សោ សមណោ កុទ្ធោ, ឥទានិ ហត្ថិអស្សាទីហិ អត្តនោ ឱកាសំ អក្កន្តំ ទិស្វា, សុដ្ឋុតរំ កុជ្ឈេយ្យ, ឥធេវ តុម្ហេ តិដ្ឋថា’’តិ ហត្ថិក្ខន្ធា ឱរុយ្ហ ឯកកោវ សេនាសនំ បវិដ្ឋោ វត្តសីសេន សុសម្មដ្ឋោកាសេ បទនិក្ខេបំ ទិស្វា, ‘‘អយំ សមណោ ឯត្ថ ចង្កមន្តោ ន វណិជ្ជាទិកម្មំ ចិន្តេសិ, អទ្ធា អត្តនោ ហិតមេវ ចិន្តេសិ មញ្ញេ’’តិ បសន្នមានសោ ចង្កមំ អារុហិត្វា, ទូរីកតបុថុវិតក្កោ គន្ត្វា, បាសាណផលកេ និសីទិត្វា, សញ្ជាតឯកគ្គោ ហុត្វា, បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា, វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិញាណំ អធិគន្ត្វា, បុរិមនយេនេវ បុរោហិតេន កម្មដ្ឋានេ បុច្ឆិតេ គគនតលេ និសិន្នោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘មិគោ អរញ្ញម្ហិ យថា អពទ្ធោ, យេនិច្ឆកំ គច្ឆតិ គោចរាយ;

វិញ្ញូ នរោ សេរិតំ បេក្ខមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ មិគោតិ ទ្វេ មិគា ឯណីមិគោ, បសទមិគោ ចាតិ. អបិច សព្ពេសំ អារញ្ញិកានំ ចតុប្បទានមេតំ អធិវចនំ. ឥធ បន បសទមិគោ អធិប្បេតោ. អរញ្ញម្ហីតិ គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច ឋបេត្វា អវសេសំ អរញ្ញំ, ឥធំ បន ឧយ្យានមធិប្បេតំ, តស្មា ឧយ្យានម្ហីតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាតិ បដិភាគេ. អពទ្ធោតិ រជ្ជុពន្ធនាទីហិ អពទ្ធោ, ឯតេន វិស្សត្ថចរិយំ ទីបេតិ. យេនិច្ឆកំ គច្ឆតិ គោចរាយតិ យេន យេន ទិសាភាគេន គន្តុមិច្ឆតិ, តេន តេន ទិសាភាគេន គោចរាយ គច្ឆតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ភគវតា –

‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, អារញ្ញកោ មិគោ អរញ្ញេ បវនេ ចរមានោ វិស្សត្ថោ គច្ឆតិ, វិស្សត្ថោ តិដ្ឋតិ, វិស្សត្ថោ និសីទតិ, វិស្សត្ថោ សេយ្យំ កប្បេតិ. តំ កិស្ស ហេតុ? អនាបាថគតោ, ភិក្ខវេ, លុទ្ទស្ស; ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អន្ធមកាសិ មារំ អបទំ, វធិត្វា មារចក្ខុំ អទស្សនំ គតោ បាបិមតោ’’តិ (ម. និ. ១.២៨៧; ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២៥) វិត្ថារោ.

វិញ្ញូ នរោតិ បណ្ឌិតបុរិសោ. សេរិតន្តិ សច្ឆន្ទវុត្តិតំ អបរាយត្តតំ. បេក្ខមានោតិ បញ្ញាចក្ខុនា ឱលោកយមានោ. អថ វា ធម្មសេរិតំ បុគ្គលសេរិតញ្ច. លោកុត្តរធម្មា ហិ កិលេសវសំ អគមនតោ សេរិនោ តេហិ សមន្នាគតា បុគ្គលា ច, តេសំ ភាវនិទ្ទេសោ សេរិតា. តំ បេក្ខមានោតិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ‘‘យថា មិគោ អរញ្ញម្ហិ អពទ្ធោ យេនិច្ឆកំ គច្ឆតិ គោចរាយ, កទា នុ ខោ អហម្បិ ឯវំ គច្ឆេយ្យ’’ន្តិ ឥតិ មេ តុម្ហេហិ ឥតោ ចិតោ ច បរិវារេត្វា ឋិតេហិ ពទ្ធស្ស យេនិច្ឆកំ គន្តុំ អលភន្តស្ស តស្មិំ យេនិច្ឆកគមនាភាវេន យេនិច្ឆកគមនេ ចានិសំសំ ទិស្វា អនុក្កមេន សមថវិបស្សនា បារិបូរិំ អគមំសុ. តតោ បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហិ. តស្មា អញ្ញោបិ វិញ្ញូ បណ្ឌិតោ នរោ សេរិតំ បេក្ខមានោ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

មិគអរញ្ញគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៤០. អាមន្តនា ហោតីតិ កា ឧប្បត្តិ? អតីតេ កិរ ឯកវជ្ជិកព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា អហោសិ មុទុកជាតិកោ. យទា អមច្ចា តេន សហ យុត្តំ វា អយុត្តំ វា មន្តេតុកាមា ហោន្តិ, តទា នំ បាដិយេក្កំ បាដិយេក្កំ ឯកមន្តំ នេន្តិ. តំ ឯកទិវសំ ទិវាសេយ្យំ ឧបគតំ អញ្ញតរោ អមច្ចោ ‘‘ទេវ, មម សោតព្ពំ អត្ថី’’តិ ឯកមន្តំ គមនំ យាចិ. សោ ឧដ្ឋាយ អគមាសិ. បុន ឯកោ មហាឧបដ្ឋានេ និសិន្នំ វរំ យាចិ, ឯកោ ហត្ថិក្ខន្ធេ, ឯកោ អស្សបិដ្ឋិយំ, ឯកោ សុវណ្ណរថេ, ឯកោ សិវិកាយ និសីទិត្វា ឧយ្យានំ គច្ឆន្តំ យាចិ. រាជា តតោ ឱរោហិត្វា ឯកមន្តំ អគមាសិ. អបរោ ជនបទចារិកំ គច្ឆន្តំ យាចិ, តស្សាបិ វចនំ សុត្វា ហត្ថិតោ ឱរុយ្ហ ឯកមន្តំ អគមាសិ. ឯវំ សោ តេហិ និព្ពិន្នោ ហុត្វា បព្ពជិ. អមច្ចា ឥស្សរិយេន វឌ្ឍន្តិ. តេសុ ឯកោ គន្ត្វា រាជានំ អាហ – ‘‘អមុកំ, មហារាជ, ជនបទំ មយ្ហំ ទេហី’’តិ. រាជា ‘‘តំ ឥត្ថន្នាមោ ភុញ្ជតី’’តិ ភណតិ. សោ រញ្ញោ វចនំ អនាទិយិត្វា ‘‘គច្ឆាមហំ តំ ជនបទំ គហេត្វា ភុញ្ជាមី’’តិ តត្ថ គន្ត្វា, កលហំ កត្វា, បុន ឧភោបិ រញ្ញោ សន្តិកំ អាគន្ត្វា, អញ្ញមញ្ញស្ស ទោសំ អារោចេន្តិ. រាជា ‘‘ន សក្កា ឥមេ តោសេតុ’’ន្តិ តេសំ លោភេ អាទីនវំ ទិស្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកសម្ពោធិំ សច្ឆាកាសិ. សោ បុរិមនយេនេវ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘អាមន្តនា ហោតិ សហាយមជ្ឈេ, វាសេ ឋានេ គមនេ ចារិកាយ;

អនភិជ្ឈិតំ សេរិតំ បេក្ខមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តស្សត្ថោ – សហាយមជ្ឈេ ឋិតស្ស ទិវាសេយ្យសង្ខាតេ វាសេ ច, មហាឧបដ្ឋានសង្ខាតេ ឋានេ ច, ឧយ្យានគមនសង្ខាតេ គមនេ ច, ជនបទចារិកសង្ខាតាយ ចារិកាយ ច ‘‘ឥទំ មេ សុណ, ឥទំ មេ ទេហី’’តិអាទិនា នយេន តថា តថា អាមន្តនា ហោតិ, តស្មា អហំ តត្ថ និព្ពិជ្ជិត្វា យាយំ អរិយជនសេវិតា អនេកានិសំសា ឯកន្តសុខា, ឯវំ សន្តេបិ លោភាភិភូតេហិ សព្ពកាបុរិសេហិ អនភិជ្ឈិតា អនភិបត្ថិតា បព្ពជ្ជា, តំ អនភិជ្ឈិតំ បរេសំ អវសវត្តនេន ធម្មបុគ្គលវសេន ច សេរិតំ បេក្ខមានោ វិបស្សនំ អារភិត្វា អនុក្កមេន បច្ចេកសម្ពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

អាមន្តនាគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៤១. ខិឌ្ឌា រតីតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ ឯកបុត្តកព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា អហោសិ. សោ ចស្ស ឯកបុត្តកោ បិយោ អហោសិ មនាបោ បាណសមោ. សោ សព្ពិរិយាបថេសុ បុត្តំ គហេត្វាវ វត្តតិ. សោ ឯកទិវសំ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ តំ ឋបេត្វា គតោ. កុមារោបិ តំ ទិវសំយេវ ឧប្បន្នេន ព្យាធិនា មតោ. អមច្ចា ‘‘បុត្តសិនេហេន រញ្ញោ ហទយម្បិ ផលេយ្យា’’តិ អនារោចេត្វាវ នំ ឈាបេសុំ. រាជា ឧយ្យានេ សុរាមទេន មត្តោ បុត្តំ នេវ សរិ, តថា ទុតិយទិវសេបិ ន្ហានភោជនវេលាសុ. អថ ភុត្តាវី និសិន្នោ សរិត្វា ‘‘បុត្តំ មេ អានេថា’’តិ អាហ. តស្ស អនុរូបេន វិធានេន តំ បវត្តិំ អារោចេសុំ. តតោ សោកាភិភូតោ និសិន្នោ ឯវំ យោនិសោ មនសាកាសិ ‘‘ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតិ, ឥមស្សុប្បាទា ឥទំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ. សោ ឯវំ អនុក្កមេន អនុលោមបដិលោមំ បដិច្ចសមុប្បាទំ សម្មសន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. សេសំ សំសគ្គគាថាយ វុត្តសទិសមេវ ឋបេត្វា គាថាយត្ថវណ្ណនំ.

អត្ថវណ្ណនាយំ បន ខិឌ្ឌាតិ កីឡនា. សា ទុវិធា ហោតិ – កាយិកា, វាចសិកា ច. តត្ថ កាយិកា នាម ហត្ថីហិបិ កីឡន្តិ, អស្សេហិបិ, រថេហិបិ, ធនូហិបិ, ថរូហិបីតិ ឯវមាទិ. វាចសិកា នាម គីតំ, សិលោកភណនំ, មុខភេរីតិ ឯវមាទិ. រតីតិ បញ្ចកាមគុណរតិ. វិបុលន្តិ យាវ អដ្ឋិមិញ្ជំ អាហច្ច ឋានេន សកលត្តភាវព្យាបកំ. សេសំ បាកដមេវ. អនុសន្ធិយោជនាបិ ចេត្ថ សំសគ្គគាថាយ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា, តតោ បរញ្ច សព្ពន្តិ.

ខិឌ្ឌារតិគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៤២. ចាតុទ្ទិសោតិ កា ឧប្បត្តិ? បុព្ពេ កិរ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បញ្ច បច្ចេកពោធិសត្តា បព្ពជិត្វា វីសតិ វស្សសហស្សានិ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា ទេវលោកេ ឧប្បន្នា. តតោ ចវិត្វា តេសំ ជេដ្ឋកោ ពារាណសិយំ រាជា អហោសិ, សេសា បាកតិករាជានោ. តេ ចត្តារោបិ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គណ្ហិត្វា, រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា, អនុក្កមេន បច្ចេកពុទ្ធា ហុត្វា នន្ទមូលកបព្ភារេ វសន្តា ឯកទិវសំ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ វំសកឡីរគាថាយំ វុត្តនយេនេវ អត្តនោ កម្មញ្ច សហាយញ្ច អាវជ្ជេត្វា ញត្វា ពារាណសិរញ្ញោ ឧបាយេន អារម្មណំ ទស្សេតុំ ឱកាសំ គវេសន្តិ. សោ ច រាជា តិក្ខត្តុំ រត្តិយា ឧព្ពិជ្ជតិ, ភីតោ វិស្សរំ ករោតិ, មហាតលេ ធាវតិ. បុរោហិតេន កាលស្សេវ វុដ្ឋាយ សុខសេយ្យំ បុច្ឆិតោបិ ‘‘កុតោ មេ, អាចរិយ, សុខ’’ន្តិ សព្ពំ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. បុរោហិតោបិ ‘‘អយំ រោគោ ន សក្កា យេន កេនចិ ឧទ្ធំវិរេចនាទិនា ភេសជ្ជកម្មេន វិនេតុំ, មយ្ហំ បន ខាទនូបាយោ ឧប្បន្នោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘រជ្ជហានិជីវិតន្តរាយាទីនំ បុព្ពនិមិត្តំ ឯតំ មហារាជា’’តិ រាជានំ សុដ្ឋុតរំ ឧព្ពេជេត្វា តស្ស វូបសមនត្ថំ ‘‘ឯត្តកេ ច ឯត្តកេ ច ហត្ថិអស្សរថាទយោ ហិរញ្ញសុវណ្ណញ្ច ទក្ខិណំ ទត្វា យញ្ញោ យជិតព្ពោ’’តិ តំ យញ្ញយជនេ សមាទបេសិ.

តតោ បច្ចេកពុទ្ធា អនេកានិ បាណសហស្សានិ យញ្ញត្ថាយ សម្បិណ្ឌិយមានានិ ទិស្វា ‘‘ឯតស្មិំ កម្មេ កតេ ទុព្ពោធនេយ្យោ ភវិស្សតិ, ហន្ទ នំ បដិកច្ចេវ គន្ត្វា បេក្ខាមា’’តិ វំសកឡីរគាថាយំ វុត្តនយេនេវ អាគន្ត្វា បិណ្ឌាយ ចរមានា រាជង្គណេ បដិបាដិយា អគមំសុ. រាជា សីហបញ្ជរេ ឋិតោ រាជង្គណំ ឱលោកយមានោ តេ អទ្ទក្ខិ, សហ ទស្សនេនេវ ចស្ស សិនេហោ ឧប្បជ្ជិ. តតោ តេ បក្កោសាបេត្វា អាកាសតលេ បញ្ញត្តាសនេ និសីទាបេត្វា សក្កច្ចំ ភោជេត្វា កតភត្តកិច្ចេ ‘‘កេ តុម្ហេ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘មយំ, មហារាជ, ចាតុទ្ទិសា នាមា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ចាតុទ្ទិសាតិ ឥមស្ស កោ អត្ថោ’’តិ? ‘‘ចតូសុ ទិសាសុ កត្ថចិ កុតោចិ ភយំ វា ចិត្តុត្រាសោ វា អម្ហាកំ នត្ថិ, មហារាជា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ តំ ភយំ កិំ ការណា ន ហោតី’’តិ? ‘‘មយញ្ហិ, មហារាជ, មេត្តំ ភាវេម, ករុណំ ភាវេម, មុទិតំ ភាវេម, ឧបេក្ខំ ភាវេម, តេន នោ តំ ភយំ ន ហោតី’’តិ វត្វា ឧដ្ឋាយាសនា អត្តនោ វសតិំ អគមំសុ.

តតោ រាជា ចិន្តេសិ ‘‘ឥមេ សមណា មេត្តាទិភាវនាយ ភយំ ន ហោតីតិ ភណន្តិ, ព្រាហ្មណា បន អនេកសហស្សបាណវធំ វណ្ណយន្តិ, កេសំ នុ ខោ វចនំ សច្ច’’ន្តិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘សមណា សុទ្ធេន អសុទ្ធំ ធោវន្តិ, ព្រាហ្មណា បន អសុទ្ធេន អសុទ្ធំ. ន ច សក្កា អសុទ្ធេន អសុទ្ធំ ធោវិតុំ, បព្ពជិតានំ ឯវ វចនំ សច្ច’’ន្តិ. សោ ‘‘សព្ពេ សត្តា សុខិតា ហោន្តូ’’តិអាទិនា នយេន មេត្តាទយោ ចត្តារោបិ ព្រហ្មវិហារេ ភាវេត្វា ហិតផរណចិត្តេន អមច្ចេ អាណាបេសិ ‘‘សព្ពេ បាណេ មុញ្ចថ, សីតានិ បានីយានិ បិវន្តុ, ហរិតានិ តិណានិ ខាទន្តុ, សីតោ ច នេសំ វាតោ ឧបវាយតូ’’តិ. តេ តថា អកំសុ.

តតោ រាជា ‘‘កល្យាណមិត្តានំ វចនេនេវ បាបកម្មតោ មុត្តោម្ហី’’តិ តត្ថេវ និសិន្នោ វិបស្សិត្វា បច្ចេកសម្ពោធិំ សច្ឆាកាសិ. អមច្ចេហិ ច ភោជនវេលាយំ ‘‘ភុញ្ជ, មហារាជ, កាលោ’’តិ វុត្តេ ‘‘នាហំ រាជា’’តិ បុរិមនយេនេវ សព្ពំ វត្វា ឥមំ ឧទានព្យាករណគាថំ អភាសិ –

‘‘ចាតុទ្ទិសោ អប្បដិឃោ ច ហោតិ, សន្តុស្សមានោ ឥតរីតរេន;

បរិស្សយានំ សហិតា អឆម្ភី, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ ចាតុទ្ទិសោតិ ចតូសុ ទិសាសុ យថាសុខវិហារី, ‘‘ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ៣.៣០៨; អ. និ. ៤.១២៥; ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២៨) វា នយេន ព្រហ្មវិហារភាវនាផរិតា ចតស្សោ ទិសា អស្ស សន្តីតិបិ ចាតុទ្ទិសោ. តាសុ ទិសាសុ កត្ថចិ សត្តេ វា សង្ខារេ វា ភយេន ន បដិហញ្ញតីតិ អប្បដិឃោ. សន្តុស្សមានោតិ ទ្វាទសវិធស្ស សន្តោសស្សវសេន សន្តុស្សកោ, ឥតរីតរេនាតិ ឧច្ចាវចេន បច្ចយេន. បរិស្សយានំ សហិតា អឆម្ភីតិ ឯត្ថ បរិស្សយន្តិ កាយចិត្តានិ, បរិហាបេន្តិ វា តេសំ សម្បត្តិំ, តានិ វា បដិច្ច សយន្តីតិ បរិស្សយា, ពាហិរានំ សីហព្យគ្ឃាទីនំ អព្ភន្តរានញ្ច កាមច្ឆន្ទាទីនំ កាយចិត្តុបទ្ទវានំ ឯតំ អធិវចនំ. តេ បរិស្សយេ អធិវាសនខន្តិយា ច វីរិយាទីហិ ធម្មេហិ ច សហតីតិ បរិស្សយានំ សហិតា. ថទ្ធភាវករភយាភាវេន អឆម្ភី. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថា តេ ចត្តារោ សមណា, ឯវំ ឥតរីតរេន បច្ចយេន សន្តុស្សមានោ ឯត្ថ បដិបត្តិបទដ្ឋានេ សន្តោសេ ឋិតោ ចតូសុ ទិសាសុ មេត្តាទិភាវនាយ ចាតុទ្ទិសោ, សត្តសង្ខារេសុ បដិហននភយាភាវេន អប្បដិឃោ ច ហោតិ. សោ ចាតុទ្ទិសត្តា វុត្តប្បការានំ បរិស្សយានំ សហិតា, អប្បដិឃត្តា អឆម្ភី ច ហោតីតិ ឯវំ បដិបត្តិគុណំ ទិស្វា យោនិសោ បដិបជ្ជិត្វា បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ. អថ វា តេ សមណា វិយ សន្តុស្សមានោ ឥតរីតរេន វុត្តនយេនេវ ចាតុទ្ទិសោ ហោតីតិ ញត្វា ឯវំ ចាតុទ្ទិសភាវំ បត្ថយន្តោ យោនិសោ បដិបជ្ជិត្វា អធិគតោម្ហិ. តស្មា អញ្ញោបិ ឦទិសំ ឋានំ បត្ថយមានោ ចាតុទ្ទិសតាយ បរិស្សយានំ សហិតា អប្បដិឃតាយ ច អឆម្ភី ហុត្វា ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

ចាតុទ្ទិសគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៤៣. ទុស្សង្គហាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិរញ្ញោ កិរ អគ្គមហេសី កាលមកាសិ. តតោ វីតិវត្តេសុ សោកទិវសេសុ ឯកំ ទិវសំ អមច្ចា ‘‘រាជូនំ នាម តេសុ តេសុ កិច្ចេសុ អគ្គមហេសី អវស្សំ ឥច្ឆិតព្ពា, សាធុ, ទេវោ, អញ្ញំ ទេវិំ អានេតូ’’តិ យាចិំសុ. រាជា‘‘តេន ហិ, ភណេ, ជានាថា’’តិ អាហ. តេ បរិយេសន្តា សាមន្តរជ្ជេ រាជា មតោ. តស្ស ទេវី រជ្ជំ អនុសាសតិ. សា ច គព្ភិនី ហោតិ. អមច្ចា ‘‘អយំ រញ្ញោ អនុរូបា’’តិ ញត្វា តំ យាចិំសុ. សា ‘‘គព្ភិនី នាម មនុស្សានំ អមនាបា ហោតិ, សចេ អាគមេថ, យាវ វិជាយាមិ, ឯវំ ហោតុ, នោ ចេ, អញ្ញំ បរិយេសថា’’តិ អាហ. តេ រញ្ញោបិ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. រាជា ‘‘គព្ភិនីបិ ហោតុ អានេថា’’តិ. តេ អានេសុំ. រាជា តំ អភិសិញ្ចិត្វា សព្ពំ មហេសីភោគំ អទាសិ. តស្សា បរិជនញ្ច នានាវិធេហិ បណ្ណាការេហិ សង្គណ្ហាតិ. សា កាលេន បុត្តំ វិជាយិ. តម្បិ រាជា អត្តនោ ជាតបុត្តមិវ សព្ពិរិយាបថេសុ អង្កេ ច ឧរេ ច កត្វា វិហរតិ. តតោ ទេវិយា បរិជនោ ចិន្តេសិ ‘‘រាជា អតិវិយ សង្គណ្ហាតិ កុមារំ, អតិវិស្សាសនិយានិ រាជហទយានិ, ហន្ទ នំ បរិភេទេមា’’តិ.

តតោ កុមារំ – ‘‘ត្វំ, តាត, អម្ហាកំ រញ្ញោ បុត្តោ, ន ឥមស្ស រញ្ញោ, មា ឯត្ថ វិស្សាសំ អាបជ្ជី’’តិ អាហំសុ. អថ កុមារោ ‘‘ឯហិ បុត្តា’’តិ រញ្ញា វុច្ចមានោបិ ហត្ថេ គហេត្វា អាកឌ្ឍិយមានោបិ បុព្ពេ វិយ រាជានំ ន អល្លីយតិ. រាជា ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ វីមំសន្តោ តំ បវត្តិំ ញត្វា ‘‘អរេ, ឯតេ មយា ឯវំ សង្គហិតាបិ បដិកូលវុត្តិនោ ឯវា’’តិ និព្ពិជ្ជិត្វា រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិតោ. ‘‘រាជា បព្ពជិតោ’’តិ អមច្ចបរិជនាបិ ពហូ បព្ពជិតា, ‘‘សបរិជនោ រាជា បព្ពជិតោ’’តិ មនុស្សា បណីតេ បច្ចយេ ឧបនេន្តិ. រាជា បណីតេ បច្ចយេ យថាវុឌ្ឍំ ទាបេតិ. តត្ថ យេ សុន្ទរំ លភន្តិ, តេ តុស្សន្តិ. ឥតរេ ឧជ្ឈាយន្តិ ‘‘មយំ បរិវេណសម្មជ្ជនាទីនិ សព្ពកិច្ចានិ ករោន្តា លូខភត្តំ ជិណ្ណវត្ថញ្ច លភាមា’’តិ. សោ តម្បិ ញត្វា ‘‘អរេ, យថាវុឌ្ឍំ ទិយ្យមានេបិ នាម ឧជ្ឈាយន្តិ, អហោ, អយំ បរិសា ទុស្សង្គហា’’តិ បត្តចីវរំ អាទាយ ឯកោ អរញ្ញំ បវិសិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. តត្ថ អាគតេហិ ច កម្មដ្ឋានំ បុច្ឆិតោ ឥមំ គាថំ អភាសិ –

‘‘ទុស្សង្គហា បព្ពជិតាបិ ឯកេ, អថោ គហដ្ឋា ឃរមាវសន្តា;

អប្បោស្សុក្កោ បរបុត្តេសុ ហុត្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

សា អត្ថតោ បាកដា ឯវ. អយំ បន យោជនា – ទុស្សង្គហា បព្ពជិតាបិ ឯកេ, យេ អសន្តោសាភិភូតា, តថាវិធា ឯវ ច អថោ គហដ្ឋា ឃរមាវសន្តា. ឯតមហំ ទុស្សង្គហភាវំ ជិគុច្ឆន្តោ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ. សេសំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

ទុស្សង្គហគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៤៤. ឱរោបយិត្វាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ ចាតុមាសិកព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា គិម្ហានំ បឋមេ មាសេ ឧយ្យានំ គតោ. តត្ថ រមណីយេ ភូមិភាគេ នីលឃនបត្តសញ្ឆន្នំ កោវិឡាររុក្ខំ ទិស្វា ‘‘កោវិឡារមូលេ មម សយនំ បញ្ញាបេថា’’តិ វត្វា ឧយ្យានេ កីឡិត្វា សាយន្ហសមយំ តត្ថ សេយ្យំ កប្បេសិ. បុន គិម្ហានំ មជ្ឈិមេ មាសេ ឧយ្យានំ គតោ. តទា កោវិឡារោ បុប្ផិតោ ហោតិ, តទាបិ តថេវ អកាសិ. បុន គិម្ហានំ បច្ឆិមេ មាសេ គតោ. តទា កោវិឡារោ សញ្ឆិន្នបត្តោ សុក្ខរុក្ខោ វិយ ហោតិ. តទាបិ សោ អទិស្វាវ តំ រុក្ខំ បុព្ពបរិចយេន តត្ថេវ សេយ្យំ អាណាបេសិ. អមច្ចា ជានន្តាបិ ‘‘រញ្ញា អាណត្ត’’ន្តិ ភយេន តត្ថ សយនំ បញ្ញាបេសុំ. សោ ឧយ្យានេ កីឡិត្វា សាយន្ហសមយំ តត្ថ សេយ្យំ កប្បេន្តោ តំ រុក្ខំ ទិស្វា ‘‘អរេ, អយំ បុព្ពេ សញ្ឆន្នបត្តោ មណិមយោ វិយ អភិរូបទស្សនោ អហោសិ. តតោ មណិវណ្ណសាខន្តរេ ឋបិតបវាឡង្កុរសទិសេហិ បុប្ផេហិ សស្សិរិកចារុទស្សនោ អហោសិ. មុត្តាទលសទិសវាលិកាកិណ្ណោ ចស្ស ហេដ្ឋា ភូមិភាគោ ពន្ធនា បមុត្តបុប្ផសញ្ឆន្នោ រត្តកម្ពលសន្ថតោ វិយ អហោសិ. សោ នាមជ្ជ សុក្ខរុក្ខោ វិយ សាខាមត្តាវសេសោ ឋិតោ. ‘អហោ, ជរាយ ឧបហតោ កោវិឡារោ’’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘អនុបាទិន្នម្បិ តាវ ជរា ហញ្ញតិ, កិមង្គ បន ឧបាទិន្ន’’ន្តិ អនិច្ចសញ្ញំ បដិលភិ. តទនុសារេនេវ សព្ពសង្ខារេ ទុក្ខតោ អនត្តតោ ច វិបស្សន្តោ ‘‘អហោ វតាហម្បិ សញ្ឆិន្នបត្តោ កោវិឡារោ វិយ អបេតគិហិព្យញ្ជនោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថយមានោ អនុបុព្ពេន តស្មិំ សយនតលេ ទក្ខិណេន បស្សេន និបន្នោយេវ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. តតោ គមនកាលេ អមច្ចេហិ ‘‘កាលោ គន្តុំ, មហារាជា’’តិ វុត្តេ ‘‘នាហំ រាជា’’តិអាទីនិ វត្វា បុរិមនយេនេវ ឥមំ គាថំ អភាសិ –

‘‘ឱរោបយិត្វា គិហិព្យញ្ជនានិ, សញ្ឆិន្នបត្តោ យថា កោវិឡារោ;

ឆេត្វាន វីរោ គិហិពន្ធនានិ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ ឱរោបយិត្វាតិ អបនេត្វា. គិហិព្យញ្ជនានីតិ កេសមស្សុឱទាតវត្ថាលង្ការមាលាគន្ធវិលេបនឥត្ថិបុត្តទាសិទាសាទីនិ. ឯតានិ ហិ គិហិភាវំ ព្យញ្ជយន្តិ, តស្មា ‘‘គិហិព្យញ្ជនានី’’តិ វុច្ចន្តិ. សញ្ឆិន្នបត្តោតិ បតិតបត្តោ. ឆេត្វានាតិ មគ្គញាណេន ឆិន្ទិត្វា. វីរោតិ មគ្គវីរិយសមន្នាគតោ. គិហិពន្ធនានីតិ កាមពន្ធនានិ. កាមា ហិ គិហីនំ ពន្ធនានិ. អយំ តាវ បទត្ថោ.

អយំ បន អធិប្បាយោ – ‘‘អហោ វតាហម្បិ ឱរោបយិត្វា គិហិព្យញ្ជនានិ សញ្ឆិន្នបត្តោ យថា កោវិឡារោ ភវេយ្យ’’ន្តិ ឯវញ្ហិ ចិន្តយមានោ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ. សេសំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

កោវិឡារគាថាវណ្ណនា សមត្តា. បឋមោ វគ្គោ និដ្ឋិតោ.

៤៥-៤៦. សចេ លភេថាតិ កា ឧប្បត្តិ? បុព្ពេ កិរ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ ទ្វេ បច្ចេកពោធិសត្តា បព្ពជិត្វា វីសតិ វស្សសហស្សានិ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា ទេវលោកេ ឧប្បន្នា. តតោ ចវិត្វា តេសំ ជេដ្ឋកោ ពារាណសិរញ្ញោ បុត្តោ អហោសិ, កនិដ្ឋោ បុរោហិតស្ស បុត្តោ អហោសិ. តេ ឯកទិវសំយេវ បដិសន្ធិំ គហេត្វា ឯកទិវសមេវ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមិត្វា សហបំសុកីឡិតសហាយកា អហេសុំ. បុរោហិតបុត្តោ បញ្ញវា អហោសិ. សោ រាជបុត្តំ អាហ – ‘‘សម្ម, ត្វំ បិតុនោ អច្ចយេន រជ្ជំ លភិស្សសិ, អហំ បុរោហិតដ្ឋានំ, សុសិក្ខិតេន ច សុខំ រជ្ជំ អនុសាសិតុំ សក្កា, ឯហិ សិប្បំ ឧគ្គហេស្សាមា’’តិ. តតោ ឧភោបិ បុព្ពោបចិតកម្មា ហុត្វា គាមនិគមាទីសុ ភិក្ខំ ចរមានា បច្ចន្តជនបទគាមំ គតា. តញ្ច គាមំ បច្ចេកពុទ្ធា ភិក្ខាចារវេលាយ បវិសន្តិ. អថ មនុស្សា បច្ចេកពុទ្ធេ ទិស្វា ឧស្សាហជាតា អាសនានិ បញ្ញាបេន្តិ, បណីតំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ ឧបនាមេន្តិ, មានេន្តិ, បូជេន្តិ. តេសំ ឯតទហោសិ – ‘‘អម្ហេហិ សទិសា ឧច្ចាកុលិកា នាម នត្ថិ, អថ ច បនិមេ មនុស្សា យទិ ឥច្ឆន្តិ, អម្ហាកំ ភិក្ខំ ទេន្តិ, យទិ ច និច្ឆន្តិ, ន ទេន្តិ, ឥមេសំ បន បព្ពជិតានំ ឯវរូបំ សក្ការំ ករោន្តិ, អទ្ធា ឯតេ កិញ្ចិ សិប្បំ ជានន្តិ, ហន្ទ នេសំ សន្តិកេ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហាមា’’តិ.

តេ មនុស្សេសុ បដិក្កន្តេសុ ឱកាសំ លភិត្វា ‘‘យំ, ភន្តេ, តុម្ហេ សិប្បំ ជានាថ, តំ អម្ហេបិ សិក្ខាបេថា’’តិ យាចិំសុ. បច្ចេកពុទ្ធា ‘‘ន សក្កា អបព្ពជិតេន សិក្ខិតុ’’ន្តិ អាហំសុ. តេ បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា បព្ពជិំសុ. តតោ នេសំ បច្ចេកពុទ្ធា ‘‘ឯវំ វោ និវាសេតព្ពំ, ឯវំ បារុបិតព្ព’’ន្តិអាទិនា នយេន អាភិសមាចារិកំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘ឥមស្ស សិប្បស្ស ឯកីភាវាភិរតិ និប្ផត្តិ, តស្មា ឯកេនេវ និសីទិតព្ពំ, ឯកេន ចង្កមិតព្ពំ, ឋាតព្ពំ, សយិតព្ព’’ន្តិ បាដិយេក្កំ បណ្ណសាលមទំសុ. តតោ តេ អត្តនោ អត្តនោ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា និសីទិំសុ. បុរោហិតបុត្តោ និសិន្នកាលតោ បភុតិ ចិត្តសមាធានំ លទ្ធា ឈានំ លភិ. រាជបុត្តោ មុហុត្តេនេវ ឧក្កណ្ឋិតោ តស្ស សន្តិកំ អាគតោ. សោ តំ ទិស្វា ‘‘កិំ, សម្មា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឧក្កណ្ឋិតោម្ហី’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ ឥធ និសីទា’’តិ. សោ តត្ថ មុហុត្តំ និសីទិត្វា អាហ – ‘‘ឥមស្ស កិរ, សម្ម, សិប្បស្ស ឯកីភាវាភិរតិ និប្ផត្តី’’តិ បុរោហិតបុត្តោ ‘‘ឯវំ, សម្ម, តេន ហិ ត្វំ អត្តនោ និសិន្នោកាសំ ឯវ គច្ឆ, ឧគ្គហេស្សាមិ ឥមស្ស សិប្បស្ស និប្ផត្តិ’’ន្តិ អាហ. សោ គន្ត្វា បុនបិ មុហុត្តេនេវ ឧក្កណ្ឋិតោ បុរិមនយេនេវ តិក្ខត្តុំ អាគតោ.

តតោ នំ បុរោហិតបុត្តោ តថេវ ឧយ្យោជេត្វា តស្មិំ គតេ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ អត្តនោ ច កម្មំ ហាបេតិ, មម ច ឥធាភិក្ខណំ អាគច្ឆន្តោ’’តិ. សោ បណ្ណសាលតោ និក្ខម្ម អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ. ឥតរោ អត្តនោ បណ្ណសាលាយេវ និសិន្នោ បុនបិ មុហុត្តេនេវ ឧក្កណ្ឋិតោ ហុត្វា តស្ស បណ្ណសាលំ អាគន្ត្វា ឥតោ ចិតោ ច មគ្គន្តោបិ តំ អទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘យោ គហដ្ឋកាលេ បណ្ណាការម្បិ អាទាយ អាគតោ មំ ទដ្ឋុំ ន លភតិ, សោ នាម មយិ អាគតេ ទស្សនម្បិ អទាតុកាមោ បក្កាមិ, អហោ, រេ ចិត្ត, ន លជ្ជសិ, យំ មំ ចតុក្ខត្តុំ ឥធានេសិ, សោទានិ តេ វសេ ន វត្តិស្សាមិ, អញ្ញទត្ថុ តំយេវ មម វសេ វត្តាបេស្សាមី’’តិ អត្តនោ សេនាសនំ បវិសិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា អាកាសេន នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមាសិ. ឥតរោបិ អរញ្ញំ បវិសិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា តត្ថេវ អគមាសិ. តេ ឧភោបិ មនោសិលាតលេ និសីទិត្វា បាដិយេក្កំ បាដិយេក្កំ ឥមា ឧទានគាថាយោ អភាសិំសុ –

‘‘សចេ លភេថ និបកំ សហាយំ, សទ្ធិំ ចរំ សាធុវិហារិ ធីរំ;

អភិភុយ្យ សព្ពានិ បរិស្សយានិ, ចរេយ្យ តេនត្តមនោ សតីមា.

‘‘នោ ចេ លភេថ និបកំ សហាយំ, សទ្ធិំ ចរំ សាធុវិហារិ ធីរំ;

រាជាវ រដ្ឋំ វិជិតំ បហាយ, ឯកោ ចរេ មាតង្គរញ្ញេវ នាគោ’’តិ.

តត្ថ និបកន្តិ បកតិនិបុណំ បណ្ឌិតំ កសិណបរិកម្មាទីសុ កុសលំ. សាធុវិហារិន្តិ អប្បនាវិហារេន វា ឧបចារេន វា សមន្នាគតំ. ធីរន្តិ ធិតិសម្បន្នំ. តត្ថ និបកត្តេន ធិតិសម្បទា វុត្តា. ឥធ បន ធិតិសម្បន្នមេវាតិ អត្ថោ. ធិតិ នាម អសិថិលបរក្កមតា, ‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ចា’’តិ (ម. និ. ២.១៨៤; អ. និ. ២.៥; មហានិ. ១៩៦) ឯវំ បវត្តវីរិយស្សេតំ អធិវចនំ. អបិច ធិកតបាបោតិបិ ធីរោ. រាជាវ រដ្ឋំ វិជិតំ បហាយាតិ យថា បដិរាជា ‘‘វិជិតំ រដ្ឋំ អនត្ថាវហ’’ន្តិ ញត្វា រជ្ជំ បហាយ ឯកោ ចរតិ, ឯវំ ពាលសហាយំ បហាយ ឯកោ ចរេ. អថ វា រាជាវ រដ្ឋន្តិ យថា សុតសោមោ រាជា វិជិតំ រដ្ឋំ បហាយ ឯកោ ចរិ, យថា ច មហាជនកោ, ឯវំ ឯកោ ចរេតិ អយម្បិ តស្សត្ថោ. សេសំ វុត្តានុសារេន សក្កា ជានិតុន្តិ ន វិត្ថារិតន្តិ.

សហាយគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៤៧. អទ្ធា បសំសាមាតិ ឥមិស្សា គាថាយ យាវ អាកាសតលេ បញ្ញត្តាសនេ បច្ចេកពុទ្ធានំ និសជ្ជា, តាវ ចាតុទ្ទិសគាថាយ ឧប្បត្តិសទិសា ឯវ ឧប្បត្តិ. អយំ បន វិសេសោ – យថា សោ រាជា រត្តិយា តិក្ខត្តុំ ឧព្ពិជ្ជិ, ន តថា អយំ, នេវស្ស យញ្ញោ បច្ចុបដ្ឋិតោ អហោសិ. សោ អាកាសតលេ បញ្ញត្តេសុ អាសនេសុ បច្ចេកពុទ្ធេ និសីទាបេត្វា ‘‘កេ តុម្ហេ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘មយំ, មហារាជ, អនវជ្ជភោជិនោ នាមា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ‘អនវជ្ជភោជិនោ’តិ ឥមស្ស កោ អត្ថោ’’តិ? ‘‘សុន្ទរំ វា អសុន្ទរំ វា លទ្ធា និព្ពិការា ភុញ្ជាម, មហារាជា’’តិ. តំ សុត្វា រញ្ញោ ឯតទហោសិ ‘‘យំនូនាហំ ឥមេ ឧបបរិក្ខេយ្យំ ឯទិសា វា នោ វា’’តិ. តំ ទិវសំ កណាជកេន ពិលង្គទុតិយេន បរិវិសិ. បច្ចេកពុទ្ធា អមតំ ភុញ្ជន្តា វិយ និព្ពិការា ភុញ្ជិំសុ. រាជា ‘‘ហោន្តិ នាម ឯកទិវសំ បដិញ្ញាតត្តា និព្ពិការា, ស្វេ ជានិស្សាមី’’តិ ស្វាតនាយបិ និមន្តេសិ. តតោ ទុតិយទិវសេបិ តថេវាកាសិ. តេបិ តថេវ បរិភុញ្ជិំសុ. អថ រាជា ‘‘ឥទានិ សុន្ទរំ ទត្វា វីមំសិស្សាមី’’តិ បុនបិ និមន្តេត្វា, ទ្វេ ទិវសេ មហាសក្ការំ កត្វា, បណីតេន អតិវិចិត្រេន ខាទនីយេន ភោជនីយេន បរិវិសិ. តេបិ តថេវ និព្ពិការា ភុញ្ជិត្វា រញ្ញោ មង្គលំ វត្វា បក្កមិំសុ. រាជា អចិរបក្កន្តេសុ តេសុ ‘‘អនវជ្ជភោជិនោវ ឯតេ សមណា, អហោ វតាហម្បិ អនវជ្ជភោជី ភវេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា មហារជ្ជំ បហាយ បព្ពជ្ជំ សមាទាយ វិបស្សនំ អារភិត្វា, បច្ចេកពុទ្ធោ ហុត្វា, មញ្ជូសករុក្ខមូលេ បច្ចេកពុទ្ធានំ មជ្ឈេ អត្តនោ អារម្មណំ វិភាវេន្តោ ឥមំ គាថំ អភាសិ –

‘‘អទ្ធា បសំសាម សហាយសម្បទំ, សេដ្ឋា សមា សេវិតព្ពា សហាយា;

ឯតេ អលទ្ធា អនវជ្ជភោជី, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

សា បទត្ថតោ ឧត្តានា ឯវ. កេវលំ បន សហាយសម្បទន្តិ ឯត្ថ អសេខេហិ សីលាទិក្ខន្ធេហិ សម្បន្នា សហាយា ឯវ សហាយសម្បទាតិ វេទិតព្ពា. អយំ បនេត្ថ យោជនា – យាយំ វុត្តា សហាយសម្បទា, តំ សហាយសម្បទំ អទ្ធា បសំសាម, ឯកំសេនេវ ថោមេមាតិ វុត្តំ ហោតិ. កថំ? សេដ្ឋា សមា សេវិតព្ពា សហាយាតិ. កស្មា? អត្តនោ ហិ សីលាទីហិ សេដ្ឋេ សេវមានស្ស សីលាទយោ ធម្មា អនុប្បន្នា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា វុទ្ធិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ បាបុណន្តិ. សមេ សេវមានស្ស អញ្ញមញ្ញំ សមធារណេន កុក្កុច្ចស្ស វិនោទនេន ច លទ្ធា ន បរិហាយន្តិ. ឯតេ បន សហាយកេ សេដ្ឋេ ច សមេ ច អលទ្ធា កុហនាទិមិច្ឆាជីវំ វជ្ជេត្វា ធម្មេន សមេន ឧប្បន្នំ ភោជនំ ភុញ្ជន្តោ តត្ថ ច បដិឃានុនយំ អនុប្បាទេន្តោ អនវជ្ជភោជី ហុត្វា អត្ថកាមោ កុលបុត្តោ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ. អហម្បិ ហិ ឯវំ ចរន្តោ ឥមំ សម្បត្តិំ អធិគតោម្ហីតិ.

អនវជ្ជភោជិគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៤៨. ទិស្វា សុវណ្ណស្សាតិ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ ពារាណសិរាជា គិម្ហសមយេ ទិវាសេយ្យំ ឧបគតោ. សន្តិកេ ចស្ស វណ្ណទាសី គោសីតចន្ទនំ បិសតិ. តស្សា ឯកពាហាយំ ឯកំ សុវណ្ណវលយំ, ឯកពាហាយំ ទ្វេ, តានិ សង្ឃដ្ដន្តិ ឥតរំ ន សង្ឃដ្ដតិ. រាជា តំ ទិស្វា ‘‘ឯវមេវ គណវាសេ សង្ឃដ្ដនា, ឯកវាសេ អសង្ឃដ្ដនា’’តិ បុនប្បុនំ តំ ទាសិំ ឱលោកយមានោ ចិន្តេសិ. តេន ច សមយេន សព្ពាលង្ការភូសិតា ទេវី តំ ពីជយន្តី ឋិតា ហោតិ. សា ‘‘វណ្ណទាសិយា បដិពទ្ធចិត្តោ មញ្ញេ រាជា’’តិ ចិន្តេត្វា តំ ទាសិំ ឧដ្ឋាបេត្វា សយមេវ បិសិតុមារទ្ធា. តស្សា ឧភោសុ ពាហាសុ អនេកេ សុវណ្ណវលយា, តេ សង្ឃដ្ដន្តា មហាសទ្ទំ ជនយិំសុ. រាជា សុដ្ឋុតរំ និព្ពិន្នោ ទក្ខិណេន បស្សេន និបន្នោយេវ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. តំ អនុត្តរេន សុខេន សុខិតំ និបន្នំ ចន្ទនហត្ថា ទេវី ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អាលិម្បាមិ, មហារាជា’’តិ អាហ. រាជា – ‘‘អបេហិ, មា អាលិម្បាហី’’តិ អាហ. សា ‘‘កិស្ស, មហារាជា’’តិ អាហ. សោ ‘‘នាហំ រាជា’’តិ. ឯវមេតេសំ តំ កថាសល្លាបំ សុត្វា អមច្ចា ឧបសង្កមិំសុ. តេហិបិ មហារាជវាទេន អាលបិតោ ‘‘នាហំ, ភណេ, រាជា’’តិ អាហ. សេសំ បឋមគាថាយ វុត្តសទិសមេវ.

អយំ បន គាថាវណ្ណនា – ទិស្វាតិ ឱលោកេត្វា. សុវណ្ណស្សាតិ កញ្ចនស្ស ‘‘វលយានី’’តិ បាឋសេសោ. សាវសេសបាឋោ ហិ អយំ អត្ថោ. បភស្សរានីតិ បភាសនសីលានិ, ជុតិមន្តានីតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ. អយំ បន យោជនា – ទិស្វា ភុជស្មិំ សុវណ្ណស្ស វលយានិ ‘‘គណវាសេ សតិ សង្ឃដ្ដនា, ឯកវាសេ អសង្ឃដ្ដនា’’តិ ឯវំ ចិន្តេន្តោ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

សុវណ្ណវលយគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៤៩. ឯវំ ទុតិយេនាតិ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ ពារាណសិរាជា ទហរោវ បព្ពជិតុកាមោ អមច្ចេ អាណាបេសិ ‘‘ទេវិំ គហេត្វា រជ្ជំ បរិហរថ, អហំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. អមច្ចា ‘‘ន, មហារាជ, អរាជកំ រជ្ជំ អម្ហេហិ សក្កា រក្ខិតុំ, សាមន្តរាជានោ អាគម្ម វិលុម្បិស្សន្តិ, យាវ ឯកបុត្តោបិ ឧប្បជ្ជតិ, តាវ អាគមេហី’’តិ សញ្ញាបេសុំ. មុទុចិត្តោ រាជា អធិវាសេសិ. អថ ទេវី គព្ភំ គណ្ហិ. រាជា បុនបិ តេ អាណាបេសិ – ‘‘ទេវី គព្ភិនី, បុត្តំ ជាតំ រជ្ជេ អភិសិញ្ចិត្វា រជ្ជំ បរិហរថ, អហំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. អមច្ចា ‘‘ទុជ្ជានំ, មហារាជ, ឯតំ ទេវី បុត្តំ វា វិជាយិស្សតិ ធីតរំ វា, វិជាយនកាលំ តាវ អាគមេហី’’តិ បុនបិ សញ្ញាបេសុំ. អថ សា បុត្តំ វិជាយិ. តទាបិ រាជា តថេវ អមច្ចេ អាណាបេសិ. អមច្ចា បុនបិ រាជានំ ‘‘អាគមេហិ, មហារាជ, យាវ, បដិពលោ ហោតី’’តិ ពហូហិ ការណេហិ សញ្ញាបេសុំ. តតោ កុមារេ បដិពលេ ជាតេ អមច្ចេ សន្និបាតាបេត្វា ‘‘បដិពលោ អយំ, តំ រជ្ជេ អភិសិញ្ចិត្វា បដិបជ្ជថា’’តិ អមច្ចានំ ឱកាសំ អទត្វា អន្តរាបណា កាសាយវត្ថាទយោ សព្ពបរិក្ខារេ អាហរាបេត្វា អន្តេបុរេ ឯវ បព្ពជិត្វា មហាជនកោ វិយ និក្ខមិ. សព្ពបរិជនោ នានប្បការកំ បរិទេវមានោ រាជានំ អនុពន្ធិ.

រាជា យាវ អត្តនោ រជ្ជសីមា, តាវ គន្ត្វា កត្តរទណ្ឌេន លេខំ កត្វា ‘‘អយំ លេខា នាតិក្កមិតព្ពា’’តិ អាហ. មហាជនោ លេខាយ សីសំ កត្វា, ភូមិយំ និបន្នោ បរិទេវមានោ ‘‘តុយ្ហំ ទានិ, តាត, រញ្ញោ អាណា, កិំ ករិស្សតី’’តិ កុមារំ លេខំ អតិក្កមាបេសិ. កុមារោ ‘‘តាត, តាតា’’តិ ធាវិត្វា រាជានំ សម្បាបុណិ. រាជា កុមារំ ទិស្វា ‘‘ឯតំ មហាជនំ បរិហរន្តោ រជ្ជំ ការេសិំ, កិំ ទានិ ឯកំ ទារកំ បរិហរិតុំ ន សក្ខិស្ស’’ន្តិ កុមារំ គហេត្វា អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ, តត្ថ បុព្ពបច្ចេកពុទ្ធេហិ វសិតបណ្ណសាលំ ទិស្វា វាសំ កប្បេសិ សទ្ធិំ បុត្តេន. តតោ កុមារោ វរសយនាទីសុ កតបរិចយោ តិណសន្ថារកេ វា រជ្ជុមញ្ចកេ វា សយមានោ រោទតិ. សីតវាតាទីហិ ផុដ្ឋោ សមានោ ‘‘សីតំ, តាត, ឧណ្ហំ, តាត, មក្ខិកា, តាត, ខាទន្តិ, ឆាតោម្ហិ, តាត, បិបាសិតោម្ហិ, តាតា’’តិ វទតិ. រាជា តំ សញ្ញាបេន្តោយេវ រត្តិំ វីតិនាមេតិ. ទិវាបិស្ស បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ភត្តំ ឧបនាមេតិ, តំ ហោតិ មិស្សកភត្តំ កង្គុវរកមុគ្គាទិពហុលំ. កុមារោ អច្ឆាទេន្តម្បិ តំ ជិឃច្ឆាវសេន ភុញ្ជមានោ កតិបាហេនេវ ឧណ្ហេ ឋបិតបទុមំ វិយ មិលាយិ. បច្ចេកពោធិសត្តោ បន បដិសង្ខានពលេន និព្ពិការោយេវ ភុញ្ជតិ.

តតោ សោ កុមារំ សញ្ញាបេន្តោ អាហ – ‘‘នគរស្មិំ, តាត, បណីតាហារោ លព្ភតិ, តត្ថ គច្ឆាមា’’តិ. កុមារោ ‘‘អាម, តាតា’’តិ អាហ. តតោ នំ បុរក្ខត្វា អាគតមគ្គេនេវ និវត្តិ. កុមារមាតាបិ ទេវី ‘‘ន ទានិ រាជា កុមារំ គហេត្វា អរញ្ញេ ចិរំ វសិស្សតិ, កតិបាហេនេវ និវត្តិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា រញ្ញា កត្តរទណ្ឌេន លិខិតដ្ឋានេយេវ វតិំ ការាបេត្វា វាសំ កប្បេសិ. តតោ រាជា តស្សា វតិយា អវិទូរេ ឋត្វា ‘‘ឯត្ថ តេ, តាត, មាតា និសិន្នា, គច្ឆាហី’’តិ បេសេសិ. យាវ ច សោ តំ ឋានំ បាបុណាតិ, តាវ ឧទិក្ខន្តោ អដ្ឋាសិ ‘‘មា ហេវ នំ កោចិ វិហេឋេយ្យា’’តិ. កុមារោ មាតុ សន្តិកំ ធាវន្តោ អគមាសិ. អារក្ខកបុរិសា ច នំ ទិស្វា ទេវិយា អារោចេសុំ. ទេវី វីសតិនាដកិត្ថិសហស្សបរិវុតា គន្ត្វា បដិគ្គហេសិ, រញ្ញោ ច បវត្តិំ បុច្ឆិ. អថ ‘‘បច្ឆតោ អាគច្ឆតី’’តិ សុត្វា មនុស្សេ បេសេសិ. រាជាបិ តាវទេវ សកវសតិំ អគមាសិ. មនុស្សា រាជានំ អទិស្វា និវត្តិំសុ. តតោ ទេវី និរាសាវ ហុត្វា, បុត្តំ គហេត្វា, នគរំ គន្ត្វា, តំ រជ្ជេ អភិសិញ្ចិ. រាជាបិ អត្តនោ វសតិំ បត្វា, តត្ថ និសិន្នោ វិបស្សិត្វា, បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា, មញ្ជូសករុក្ខមូលេ បច្ចេកពុទ្ធានំ មជ្ឈេ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘ឯវំ ទុតិយេន សហ មមស្ស, វាចាភិលាបោ អភិសជ្ជនា វា;

ឯតំ ភយំ អាយតិំ បេក្ខមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

សា បទត្ថតោ ឧត្តានា ឯវ. អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ – យ្វាយំ ឯតេន ទុតិយេន កុមារេន សីតុណ្ហាទីនិ និវេទេន្តេន សហវាសេន តំ សញ្ញាបេន្តស្ស មម វាចាភិលាបោ, តស្មិំ សិនេហវសេន អភិសជ្ជនា ច ជាតា, សចេ អហំ ឥមំ ន បរិច្ចជាមិ, តតោ អាយតិម្បិ ហេស្សតិ យថេវ ឥទានិ; ឯវំ ទុតិយេន សហ មមស្ស វាចាភិលាបោ អភិសជ្ជនា វា. ឧភយម្បិ ចេតំ អន្តរាយករំ វិសេសាធិគមស្សាតិ ឯតំ ភយំ អាយតិំ បេក្ខមានោ តំ ឆឌ្ឌេត្វា យោនិសោ បដិបជ្ជិត្វា បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

អាយតិភយគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៥០. កាមា ហិ ចិត្រាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ សេដ្ឋិបុត្តោ ទហរោវ សេដ្ឋិដ្ឋានំ លភិ. តស្ស តិណ្ណំ ឧតូនំ តយោ បាសាទា ហោន្តិ. សោ តត្ថ សព្ពសម្បត្តីហិ ទេវកុមារោ វិយ បរិចារេតិ. សោ ទហរោវ សមានោ ‘‘បព្ពជិស្សាមី’’តិ មាតាបិតរោ យាចិ. តេ នំ វារេន្តិ. សោ តថេវ និពន្ធតិ. បុនបិ នំ មាតាបិតរោ ‘‘ត្វំ, តាត, សុខុមាលោ, ទុក្ករា បព្ពជ្ជា, ខុរធារាយ ឧបរិ ចង្កមនសទិសា’’តិ នានប្បការេហិ វារេន្តិ. សោ តថេវ និពន្ធតិ. តេ ចិន្តេសុំ ‘‘សចាយំ បព្ពជតិ, អម្ហាកំ ទោមនស្សំ ហោតិ. សចេ នំ និវារេម, ឯតស្ស ទោមនស្សំ ហោតិ. អបិច អម្ហាកំ ទោមនស្សំ ហោតុ, មា ច ឯតស្សា’’តិ អនុជានិំសុ. តតោ សោ សព្ពបរិជនំ បរិទេវមានំ អនាទិយិត្វា ឥសិបតនំ គន្ត្វា បច្ចេកពុទ្ធានំ សន្តិកេ បព្ពជិ. តស្ស ឧឡារសេនាសនំ ន បាបុណាតិ, មញ្ចកេ តដ្ដិកំ បត្ថរិត្វា សយិ. សោ វរសយនេ កតបរិចយោ សព្ពរត្តិំ អតិទុក្ខិតោ អហោសិ. បភាតេបិ សរីរបរិកម្មំ កត្វា, បត្តចីវរមាទាយ បច្ចេកពុទ្ធេហិ សទ្ធិំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. តត្ថ វុឌ្ឍា អគ្គាសនញ្ច អគ្គបិណ្ឌញ្ច លភន្តិ, នវកា យំកិញ្ចិទេវ អាសនំ លូខភោជនញ្ច. សោ តេន លូខភោជនេនាបិ អតិទុក្ខិតោ អហោសិ. សោ កតិបាហំយេវ កិសោ ទុព្ពណ្ណោ ហុត្វា និព្ពិជ្ជិ យថា តំ អបរិបាកគតេ សមណធម្មេ. តតោ មាតាបិតូនំ ទូតំ បេសេត្វា ឧប្បព្ពជិ. សោ កតិបាហំយេវ ពលំ គហេត្វា បុនបិ បព្ពជិតុកាមោ អហោសិ. តតោ តេនេវ កមេន បព្ពជិត្វា បុនបិ ឧប្បព្ពជិត្វា តតិយវារេ បព្ពជិត្វា សម្មា បដិបន្នោ បច្ចេកសម្ពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ វត្វា បុន បច្ចេកពុទ្ធានំ មជ្ឈេ ឥមមេវ ព្យាករណគាថំ អភាសិ –

‘‘កាមា ហិ ចិត្រា មធុរា មនោរមា, វិរូបរូបេន មថេន្តិ ចិត្តំ;

អាទីនវំ កាមគុណេសុ ទិស្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ កាមាតិ ទ្វេ កាមា វត្ថុកាមា ច កិលេសកាមា ច. តត្ថ វត្ថុកាមា មនាបិយរូបាទយោ ធម្មា, កិលេសកាមា ឆន្ទាទយោ សព្ពេបិ រាគប្បភេទា. ឥធ បន វត្ថុកាមា អធិប្បេតា. រូបាទិអនេកប្បការវសេន ចិត្រា. លោកស្សាទវសេន មធុរា. ពាលបុថុជ្ជនានំ មនំ រមេន្តីតិ មនោរមា. វិរូបរូបេនាតិ វិរូបេន រូបេន, អនេកវិធេន សភាវេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេ ហិ រូបាទិវសេន ចិត្រា, រូបាទីសុបិ នីលាទិវសេន វិវិធរូបា. ឯវំ តេន វិរូបរូបេន តថា តថា អស្សាទំ ទស្សេត្វា មថេន្តិ ចិត្តំ បព្ពជ្ជាយ អភិរមិតុំ ន ទេន្តីតិ. សេសមេត្ថ បាកដមេវ. និគមនម្បិ ទ្វីហិ តីហិ វា បទេហិ យោជេត្វា បុរិមគាថាសុ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

កាមគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៥១. ឦតី ចាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ រញ្ញោ គណ្ឌោ ឧទបាទិ. ពាឡ្ហា វេទនា វត្តន្តិ. វេជ្ជា ‘‘សត្ថកម្មេន វិនា ផាសុ ន ហោតី’’តិ ភណន្តិ. រាជា តេសំ អភយំ ទត្វា សត្ថកម្មំ ការាបេសិ. តេ ផាលេត្វា, បុព្ពលោហិតំ នីហរិត្វា, និព្ពេទនំ កត្វា, វណំ បដ្ដេន ពន្ធិំសុ, អាហារាចារេសុ ច នំ សម្មា ឱវទិំសុ. រាជា លូខភោជនេន កិសសរីរោ អហោសិ, គណ្ឌោ ចស្ស មិលាយិ. សោ ផាសុកសញ្ញី ហុត្វា សិនិទ្ធាហារំ ភុញ្ជិ. តេន ច សញ្ជាតពលោ វិសយេ បដិសេវិ. តស្ស គណ្ឌោ បុន បុរិមសភាវមេវ សម្បាបុណិ. ឯវំ យាវ តិក្ខត្តុំ សត្ថកម្មំ ការាបេត្វា, វេជ្ជេហិ បរិវជ្ជិតោ និព្ពិជ្ជិត្វា, រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា, អរញ្ញំ បវិសិត្វា, វិបស្សនំ អារភិត្វា, សត្តហិ វស្សេហិ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា, ឥមំ ឧទានគាថំ ភាសិត្វា នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមាសិ.

‘‘ឦតី ច គណ្ឌោ ច ឧបទ្ទវោ ច, រោគោ ច សល្លញ្ច ភយញ្ច មេតំ;

ឯតំ ភយំ កាមគុណេសុ ទិស្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ ឯតីតិ ឦតិ, អាគន្តុកានំ អកុសលភាគិយានំ ព្យសនហេតូនំ ឯតំ អធិវចនំ. តស្មា កាមគុណាបិ ឯតេ អនេកព្យសនាវហដ្ឋេន ទឡ្ហសន្និបាតដ្ឋេន ច ឦតិ. គណ្ឌោបិ អសុចិំ បគ្ឃរតិ, ឧទ្ធុមាតបរិបក្កបរិភិន្នោ ហោតិ. តស្មា ឯតេ កិលេសាសុចិបគ្ឃរណតោ ឧប្បាទជរាភង្គេហិ ឧទ្ធុមាតបរិបក្កបរិភិន្នភាវតោ ច គណ្ឌោ. ឧបទ្ទវតីតិ ឧបទ្ទវោ; អនត្ថំ ជនេន្តោ អភិភវតិ; អជ្ឈោត្ថរតីតិ អត្ថោ, រាជទណ្ឌាទីនមេតំ អធិវចនំ. តស្មា កាមគុណាបេតេ អវិទិតនិព្ពានត្ថាវហហេតុតាយ សព្ពុបទ្ទវវត្ថុតាយ ច ឧបទ្ទវោ. យស្មា បនេតេ កិលេសាតុរភាវំ ជនេន្តា សីលសង្ខាតមារោគ្យំ, លោលុប្បំ វា ឧប្បាទេន្តា បាកតិកមេវ អារោគ្យំ វិលុម្បន្តិ, តស្មា ឥមិនា អារោគ្យវិលុម្បនដ្ឋេនេវ រោគោ. អព្ភន្តរមនុប្បវិដ្ឋដ្ឋេន បន អន្តោតុទកដ្ឋេន ទុន្និហរណីយដ្ឋេន ច សល្លំ. ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកភយាវហនតោ ភយំ. មេ ឯតន្តិ មេតំ. សេសមេត្ថ បាកដមេវ. និគមនំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

ឦតិគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៥២. សីតញ្ចាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ សីតាលុកព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា អហោសិ. សោ បព្ពជិត្វា អរញ្ញកុដិកាយ វិហរតិ. តស្មិញ្ច បទេសេ សីតេ សីតំ, ឧណ្ហេ ឧណ្ហមេវ ច ហោតិ អព្ភោកាសត្តា បទេសស្ស. គោចរគាមេ ភិក្ខា យាវទត្ថាយ ន លព្ភតិ. បិវនកបានីយម្បិ ទុល្លភំ, វាតាតបឌំសសរីសបាបិ ពាធេន្តិ. តស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘ឥតោ អឌ្ឍយោជនមត្តេ សម្បន្នោ បទេសោ, តត្ថ សព្ពេបិ ឯតេ បរិស្សយា នត្ថិ. យំនូនាហំ តត្ថ គច្ឆេយ្យំ; ផាសុកំ វិហរន្តេន សក្កា វិសេសំ អធិគន្តុ’’ន្តិ. តស្ស បុន អហោសិ – ‘‘បព្ពជិតា នាម ន បច្ចយវសិកា ហោន្តិ, ឯវរូបញ្ច ចិត្តំ វសេ វត្តេន្តិ, ន ចិត្តស្ស វសេ វត្តេន្តិ, នាហំ គមិស្សាមី’’តិ បច្ចវេក្ខិត្វា ន អគមាសិ. ឯវំ យាវតតិយកំ ឧប្បន្នចិត្តំ បច្ចវេក្ខិត្វា និវត្តេសិ. តតោ តត្ថេវ សត្ត វស្សានិ វសិត្វា, សម្មា បដិបជ្ជមានោ បច្ចេកសម្ពោធិំ សច្ឆិកត្វា, ឥមំ ឧទានគាថំ ភាសិត្វា នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមាសិ.

‘‘សីតញ្ច ឧណ្ហញ្ច ខុទំ បិបាសំ, វាតាតបេ ឌំសសរីសបេ ច;

សព្ពានិបេតានិ អភិសម្ភវិត្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ សីតញ្ចាតិ សីតំ នាម ទុវិធំ អព្ភន្តរធាតុក្ខោភបច្ចយញ្ច, ពាហិរធាតុក្ខោភបច្ចយញ្ច; តថា ឧណ្ហំ. ឌំសាតិ បិង្គលមក្ខិកា. សរីសបាតិ យេ កេចិ ទីឃជាតិកា សរិត្វា គច្ឆន្តិ. សេសំ បាកដមេវ. និគមនម្បិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

សីតាលុកគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៥៣. នាគោវាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញតរោ រាជា វីសតិ វស្សានិ រជ្ជំ ការេត្វា កាលកតោ និរយេ វីសតិ ឯវ វស្សានិ បច្ចិត្វា ហិមវន្តប្បទេសេ ហត្ថិយោនិយំ ឧប្បជ្ជិត្វា សញ្ជាតក្ខន្ធោ បទុមវណ្ណសកលសរីរោ ឧឡារោ យូថបតិ មហានាគោ អហោសិ. តស្ស ឱភគ្គោភគ្គំ សាខាភង្គំ ហត្ថិឆាបាវ ខាទន្តិ. ឱគាហេបិ នំ ហត្ថិនិយោ កទ្ទមេន លិម្បន្តិ, សព្ពំ បាលិលេយ្យកនាគស្សេវ អហោសិ. សោ យូថា និព្ពិជ្ជិត្វា បក្កមិ. តតោ នំ បទានុសារេន យូថំ អនុពន្ធិ. ឯវំ យាវតតិយំ បក្កន្តោ អនុពទ្ធោវ. តតោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥទានិ មយ្ហំ នត្តកោ ពារាណសិយំ រជ្ជំ ការេតិ, យំនូនាហំ អត្តនោ បុរិមជាតិយា ឧយ្យានំ គច្ឆេយ្យំ, តត្រ មំ សោ រក្ខិស្សតី’’តិ. តតោ រត្តិំ និទ្ទាវសំ គតេ យូថេ យូថំ បហាយ តមេវ ឧយ្យានំ បាវិសិ. ឧយ្យានបាលោ ទិស្វា រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា ‘‘ហត្ថិំ គហេស្សាមី’’តិ សេនាយ បរិវារេសិ. ហត្ថី រាជានំ ឯវ អភិមុខោ គច្ឆតិ. រាជា ‘‘មំ អភិមុខោ ឯតី’’តិ ខុរប្បំ សន្នយ្ហិត្វា អដ្ឋាសិ. តតោ ហត្ថី ‘‘វិជ្ឈេយ្យាបិ មំ ឯសោ’’តិ មានុសិកាយ វាចាយ ‘‘ព្រហ្មទត្ត, មា មំ វិជ្ឈ, អហំ តេ អយ្យកោ’’តិ អាហ. រាជា ‘‘កិំ ភណសី’’តិ សព្ពំ បុច្ឆិ. ហត្ថីបិ រជ្ជេ ច នរកេ ច ហត្ថិយោនិយញ្ច បវត្តិំ សព្ពំ អារោចេសិ. រាជា ‘‘សុន្ទរំ, មា ភាយិ, មា ច កញ្ចិ ភិំសាបេហី’’តិ ហត្ថិនោ វដ្ដញ្ច អារក្ខកេ ច ហត្ថិភណ្ឌេ ច ឧបដ្ឋាបេសិ.

អថេកទិវសំ រាជា ហត្ថិក្ខន្ធគតោ ‘‘អយំ វីសតិ វស្សានិ រជ្ជំ កត្វា និរយេ បក្កោ, វិបាកាវសេសេន ច តិរច្ឆានយោនិយំ ឧប្បន្នោ, តត្ថបិ គណវាសសង្ឃដ្ដនំ អសហន្តោ ឥធាគតោ. អហោ ទុក្ខោ គណវាសោ, ឯកីភាវោ ឯវ ច បន សុខោ’’តិ ចិន្តេត្វា តត្ថេវ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. តំ លោកុត្តរសុខេន សុខិតំ អមច្ចា ឧបសង្កមិត្វា, បណិបាតំ កត្វា ‘‘យានកាលោ មហារាជា’’តិ អាហំសុ. តតោ ‘‘នាហំ រាជា’’តិ វត្វា បុរិមនយេនេវ ឥមំ គាថំ អភាសិ –

‘‘នាគោវ យូថានិ វិវជ្ជយិត្វា, សញ្ជាតខន្ធោ បទុមី ឧឡារោ;

យថាភិរន្តំ វិហរំ អរញ្ញេ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

សា បទត្ថតោ បាកដា ឯវ. អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយយោជនា. សា ច ខោ យុត្តិវសេនេវ, ន អនុស្សវវសេន. យថា អយំ ហត្ថី មនុស្សកន្តេសុ សីលេសុ ទន្តត្តា អទន្តភូមិំ នាគច្ឆតីតិ វា, សរីរមហន្តតាយ វា នាគោ, ឯវំ កុទាស្សុ នាមាហម្បិ អរិយកន្តេសុ សីលេសុ ទន្តត្តា អទន្តភូមិំ នាគមនេន អាគុំ អករណេន បុន ឥត្ថត្តំ អនាគមនេន ច គុណសរីរមហន្តតាយ វា នាគោ ភវេយ្យំ. យថា ចេស យូថានិ វិវជ្ជេត្វា ឯកចរិយសុខេន យថាភិរន្តំ វិហរំ អរញ្ញេ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឯវំ គណំ វិវជ្ជេត្វា ឯកវិហារសុខេន ឈានសុខេន យថាភិរន្តំ វិហរំ អរញ្ញេ អត្តនោ យថា យថា សុខំ, តថា តថា យត្តកំ វា ឥច្ឆាមិ, តត្តកំ អរញ្ញេ និវាសំ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ ចរេយ្យន្តិ អត្ថោ. យថា ចេស សុសណ្ឋិតក្ខន្ធតាយ សញ្ជាតក្ខន្ធោ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឯវំ អសេខសីលក្ខន្ធមហន្តតាយ សញ្ជាតក្ខន្ធោ ភវេយ្យំ. យថា ចេស បទុមសទិសគត្តតាយ វា បទុមកុលេ ឧប្បន្នតាយ វា បទុមី, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឯវំ បទុមសទិសឧជុគត្តតាយ វា អរិយជាតិបទុមេ ឧប្បន្នតាយ វា បទុមី ភវេយ្យំ. យថា ចេស ថាមពលជវាទីហិ ឧឡារោ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឯវំ បរិសុទ្ធកាយសមាចារតាទីហិ សីលសមាធិនិព្ពេធិកបញ្ញាទីហិ វា ឧឡារោ ភវេយ្យន្តិ ឯវំ ចិន្តេន្តោ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ.

នាគគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៥៤. អដ្ឋាន តន្តិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិរញ្ញោ កិរ បុត្តោ ទហរោ ឯវ សមានោ បព្ពជិតុកាមោ មាតាបិតរោ យាចិ. មាតាបិតរោ នំ វារេន្តិ. សោ វារិយមានោបិ និពន្ធតិយេវ ‘‘បព្ពជិស្សាមី’’តិ. តតោ នំ បុព្ពេ វុត្តសេដ្ឋិបុត្តំ វិយ សព្ពំ វត្វា អនុជានិំសុ. បព្ពជិត្វា ច ឧយ្យានេយេវ វសិតព្ពន្តិ បដិជានាបេសុំ, សោ តថា អកាសិ. តស្ស មាតា បាតោវ វីសតិសហស្សនាដកិត្ថិបរិវុតា ឧយ្យានំ គន្ត្វា, បុត្តំ យាគុំ បាយេត្វា, អន្តរា ខជ្ជកាទីនិ ច ខាទាបេត្វា, យាវ មជ្ឈន្ហិកសមយំ តេន សទ្ធិំ សមុល្លបិត្វា, នគរំ បវិសតិ. បិតា ច មជ្ឈន្ហិកេ អាគន្ត្វា, តំ ភោជេត្វា អត្តនាបិ ភុញ្ជិត្វា, ទិវសំ តេន សទ្ធិំ សមុល្លបិត្វា, សាយន្ហសមយេ ជគ្គនបុរិសេ ឋបេត្វា នគរំ បវិសតិ. សោ ឯវំ រត្តិន្ទិវំ អវិវិត្តោ វិហរតិ. តេន ខោ បន សមយេន អាទិច្ចពន្ធុ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ នន្ទមូលកបព្ភារេ វិហរតិ. សោ អាវជ្ជេន្តោ តំ អទ្ទស – ‘‘អយំ កុមារោ បព្ពជិតុំ អសក្ខិ, ជដំ ឆិន្ទិតុំ ន សក្កោតី’’តិ. តតោ បរំ អាវជ្ជិ ‘‘អត្តនោ ធម្មតាយ និព្ពិជ្ជិស្សតិ, នោ’’តិ. អថ ‘‘ធម្មតាយ និព្ពិន្ទន្តោ អតិចិរំ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា ‘‘តស្ស អារម្មណំ ទស្សេស្សាមី’’តិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ មនោសិលាតលតោ អាគន្ត្វា ឧយ្យានេ អដ្ឋាសិ. រាជបុរិសោ ទិស្វា ‘‘បច្ចេកពុទ្ធោ អាគតោ, មហារាជា’’តិ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា ‘‘ឥទានិ មេ បុត្តោ បច្ចេកពុទ្ធេន សទ្ធិំ អនុក្កណ្ឋិតោ វសិស្សតី’’តិ បមុទិតមនោ ហុត្វា បច្ចេកពុទ្ធំ សក្កច្ចំ ឧបដ្ឋហិត្វា តត្ថេវ វាសំ យាចិត្វា បណ្ណសាលាទិវាវិហារដ្ឋានចង្កមាទិសព្ពំ ការេត្វា វាសេសិ.

សោ តត្ថ វសន្តោ ឯកទិវសំ ឱកាសំ លភិត្វា កុមារំ បុច្ឆិ ‘‘កោសិ ត្វ’’ន្តិ? សោ អាហ ‘‘អហំ បព្ពជិតោ’’តិ. ‘‘បព្ពជិតា នាម ន ឯទិសា ហោន្តី’’តិ. ‘‘អថ ភន្តេ, កីទិសា ហោន្តិ, កិំ មយ្ហំ អននុច្ឆវិក’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ត្វំ អត្តនោ អននុច្ឆវិកំ ន បេក្ខសិ, ននុ តេ មាតា វីសតិសហស្សឥត្ថីហិ សទ្ធិំ បុព្ពណ្ហសមយេ អាគច្ឆន្តី ឧយ្យានំ អវិវិត្តំ ករោតិ, បិតា មហតា ពលកាយេន សាយន្ហសមយេ, ជគ្គនបុរិសា សកលរត្តិំ; បព្ពជិតា នាម តវ សទិសា ន ហោន្តិ, ‘ឯទិសា បន ហោន្តី’’’តិ តត្រ ឋិតស្សេវ ឥទ្ធិយា ហិមវន្តេ អញ្ញតរំ វិហារំ ទស្សេសិ. សោ តត្ថ បច្ចេកពុទ្ធេ អាលម្ពនពាហំ និស្សាយ ឋិតេ ច ចង្កមន្តេ ច រជនកម្មសូចិកម្មាទីនិ ករោន្តេ ច ទិស្វា អាហ – ‘‘តុម្ហេ ឥធ, នាគច្ឆថ, បព្ពជ្ជា នាម តុម្ហេហិ អនុញ្ញាតា’’តិ. ‘‘អាម, បព្ពជ្ជា អនុញ្ញាតា, បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ សមណា នាម អត្តនោ និស្សរណំ កាតុំ ឥច្ឆិតបត្ថិតញ្ច បទេសំ គន្តុំ លភន្តិ, ឯត្តកំវ វដ្ដតី’’តិ វត្វា អាកាសេ ឋត្វា –

‘‘អដ្ឋាន តំ សង្គណិការតស្ស, យំ ផស្សយេ សាមយិកំ វិមុត្តិ’’ន្តិ. –

ឥមំ ឧបឌ្ឍគាថំ វត្វា, ទិស្សមានេនេវ កាយេន នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមាសិ. ឯវំ គតេ បច្ចេកពុទ្ធេ សោ អត្តនោ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា និបជ្ជិ. អារក្ខកបុរិសោបិ ‘‘សយិតោ កុមារោ, ឥទានិ កុហិំ គមិស្សតី’’តិ បមត្តោ និទ្ទំ ឱក្កមិ. សោ តស្ស បមត្តភាវំ ញត្វា បត្តចីវរំ គហេត្វា អរញ្ញំ បាវិសិ. តត្រ ច វិវិត្តោ វិបស្សនំ អារភិត្វា, បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា, បច្ចេកពុទ្ធដ្ឋានំ គតោ. តត្រ ច ‘‘កថមធិគត’’ន្តិ បុច្ឆិតោ អាទិច្ចពន្ធុនា វុត្តំ ឧបឌ្ឍគាថំ បរិបុណ្ណំ កត្វា អភាសិ.

តស្សត្ថោ – អដ្ឋាន តន្តិ. អដ្ឋានំ តំ, អការណំ តន្តិ វុត្តំ ហោតិ, អនុនាសិកលោបោ កតោ ‘‘អរិយសច្ចាន ទស្សន’’ន្តិអាទីសុ (ខុ. បា. ៥.១១; សុ. និ. ២៧០) វិយ. សង្គណិការតស្សាតិ គណាភិរតស្ស. យន្តិ ករណវចនមេតំ ‘‘យំ ហិរីយតិ ហិរីយិតព្ពេនា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៣០) វិយ. ផស្សយេតិ អធិគច្ឆេ. សាមយិកំ វិមុត្តិន្តិ លោកិយសមាបត្តិំ. សា ហិ អប្បិតប្បិតសមយេ ឯវ បច្ចនីកេហិ វិមុច្ចនតោ ‘‘សាមយិកា វិមុត្តី’’តិ វុច្ចតិ. តំ សាមយិកំ វិមុត្តិំ. អដ្ឋានំ តំ, ន តំ ការណំ វិជ្ជតិ សង្គណិការតស្ស, យេន ការណេន ផស្សយេតិ ឯតំ អាទិច្ចពន្ធុស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស វចោ និសម្ម សង្គណិការតិំ បហាយ យោនិសោ បដិបជ្ជន្តោ អធិគតោម្ហីតិ អាហ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

អដ្ឋានគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

ទុតិយោ វគ្គោ និដ្ឋិតោ.

៥៥. ទិដ្ឋីវិសូកានីតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញតរោ រាជា រហោគតោ ចិន្តេសិ – ‘‘យថា សីតាទីនំ បដិឃាតកានិ ឧណ្ហាទីនិ អត្ថិ, អត្ថិ នុ ខោ ឯវំ វដ្ដបដិឃាតកំ វិនដ្ដំ, នោ’’តិ. សោ អមច្ចេ បុច្ឆិ – ‘‘វិវដ្ដំ ជានាថា’’តិ? តេ ‘‘ជានាម, មហារាជា’’តិ អាហំសុ. រាជា – ‘‘កិំ ត’’ន្តិ? តតោ ‘‘អន្តវា លោកោ’’តិអាទិនា នយេន សស្សតុច្ឆេទំ កថេសុំ. អថ រាជា ‘‘ឥមេ ន ជានន្តិ, សព្ពេបិមេ ទិដ្ឋិគតិកា’’តិ សយមេវ តេសំ វិលោមតញ្ច អយុត្តតញ្ច ទិស្វា ‘‘វដ្ដបដិឃាតកំ វិវដ្ដំ អត្ថិ, តំ គវេសិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេត្វា រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. ឥមញ្ច ឧទានគាថំ អភាសិ បច្ចេកពុទ្ធមជ្ឈេ ព្យាករណគាថញ្ច –

‘‘ទិដ្ឋីវិសូកានិ ឧបាតិវត្តោ, បត្តោ និយាមំ បដិលទ្ធមគ្គោ;

ឧប្បន្នញាណោម្ហិ អនញ្ញនេយ្យោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តស្សត្ថោ – ទិដ្ឋីវិសូកានីតិ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតានិ. តានិ ហិ មគ្គសម្មាទិដ្ឋិយា វិសូកដ្ឋេន វិជ្ឈនដ្ឋេន វិលោមដ្ឋេន ច វិសូកានិ. ឯវំ ទិដ្ឋិយា វិសូកានិ, ទិដ្ឋិ ឯវ វា វិសូកានិ ទិដ្ឋិវិសូកានិ. ឧបាតិវត្តោតិ ទស្សនមគ្គេន អតិក្កន្តោ. បត្តោ និយាមន្តិ អវិនិបាតធម្មតាយ សម្ពោធិបរាយណតាយ ច និយតភាវំ អធិគតោ, សម្មត្តនិយាមសង្ខាតំ វា បឋមមគ្គន្តិ. ឯត្តាវតា បឋមមគ្គកិច្ចនិប្ផត្តិ ច តស្ស បដិលាភោ ច វុត្តោ. ឥទានិ បដិលទ្ធមគ្គោតិ ឥមិនា សេសមគ្គបដិលាភំ ទស្សេតិ. ឧប្បន្នញាណោម្ហីតិ ឧប្បន្នបច្ចេកពោធិញាណោ អម្ហិ. ឯតេន ផលំ ទស្សេតិ. អនញ្ញនេយ្យោតិ អញ្ញេហិ ‘‘ឥទំ សច្ចំ, ឥទំ សច្ច’’ន្តិ ន នេតព្ពោ. ឯតេន សយម្ភុតំ ទីបេតិ, បត្តេ វា បច្ចេកពោធិញាណេ អនេយ្យតាយ អភាវា សយំវសិតំ. សមថវិបស្សនាយ វា ទិដ្ឋិវិសូកានិ ឧបាតិវត្តោ, អាទិមគ្គេន បត្តោ និយាមំ, សេសេហិ បដិលទ្ធមគ្គោ, ផលញាណេន ឧប្បន្នញាណោ, តំ សព្ពំ អត្តនាវ អធិគតោតិ អនញ្ញនេយ្យោ. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

ទិដ្ឋិវិសូកគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៥៦. និល្លោលុបោតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិរញ្ញោ កិរ សូទោ អន្តរភត្តំ បចិត្វា ឧបនាមេសិ មនុញ្ញទស្សនំ សាទុរសំ ‘‘អប្បេវ នាម មេ រាជា ធនមនុប្បទេយ្យា’’តិ. តំ រញ្ញោ គន្ធេនេវ ភោត្តុកាមតំ ជនេសិ មុខេ ខេឡំ ឧប្បាទេន្តំ. បឋមកពឡេ បន មុខេ បក្ខិត្តមត្តេ សត្តរសហរណិសហស្សានិ អមតេនេវ ផុដ្ឋានិ អហេសុំ. សូទោ ‘‘ឥទានិ មេ ទស្សតិ, ឥទានិ មេ ទស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ. រាជាបិ ‘‘សក្ការារហោ សូទោ’’តិ ចិន្តេសិ – ‘‘រសំ សាយិត្វា បន សក្ករោន្តំ មំ បាបកោ កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆេយ្យ – ‘លោលោ អយំ រាជា រសគរុកោ’’’តិ ន កិញ្ចិ អភណិ. ឯវំ យាវ ភោជនបរិយោសានំ, តាវ សូទោបិ ‘‘ឥទានិ ទស្សតិ, ឥទានិ ទស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ. រាជាបិ អវណ្ណភយេន ន កិញ្ចិ អភណិ. តតោ សូទោ ‘‘នត្ថិ ឥមស្ស រញ្ញោ ជិវ្ហាវិញ្ញាណ’’ន្តិ ទុតិយទិវសេ អរសភត្តំ ឧបនាមេសិ. រាជា ភុញ្ជន្តោ ‘‘និគ្គហារហោ អជ្ជ សូទោ’’តិ ជានន្តោបិ បុព្ពេ វិយ បច្ចវេក្ខិត្វា អវណ្ណភយេន ន កិញ្ចិ អភណិ. តតោ សូទោ ‘‘រាជា នេវ សុន្ទរំ នាសុន្ទរំ ជានាតី’’តិ ចិន្តេត្វា សព្ពំ បរិព្ពយំ អត្តនា គហេត្វា យំកិញ្ចិទេវ បចិត្វា រញ្ញោ ទេតិ. រាជា ‘‘អហោ វត លោភោ, អហំ នាម វីសតិ នគរសហស្សានិ ភុញ្ជន្តោ ឥមស្ស លោភេន ភត្តមត្តម្បិ ន លភាមី’’តិ និព្ពិជ្ជិត្វា, រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា, វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ, បុរិមនយេនេវ ច ឥមំ គាថំ អភាសិ –

‘‘និល្លោលុបោ និក្កុហោ និប្បិបាសោ, និម្មក្ខោ និទ្ធន្តកសាវមោហោ;

និរាសយោ សព្ពលោកេ ភវិត្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ និល្លោលុបោតិ អលោលុបោ. យោ ហិ រសតណ្ហាភិភូតោ ហោតិ, សោ ភុសំ លុប្បតិ បុនប្បុនញ្ច លុប្បតិ, តេន លោលុបោតិ វុច្ចតិ. តស្មា ឯស តំ បដិក្ខិបន្តោ អាហ ‘‘និល្លោលុបោ’’តិ. និក្កុហោតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ យស្ស តិវិធំ កុហនវត្ថុ នត្ថិ, សោ និក្កុហោតិ វុច្ចតិ. ឥមិស្សា បន គាថាយ មនុញ្ញភោជនាទីសុ វិម្ហយមនាបជ្ជនតោ និក្កុហោតិ អយមធិប្បាយោ. និប្បិបាសោតិ ឯត្ថ បាតុមិច្ឆា បិបាសា, តស្សា អភាវេន និប្បិបាសោ, សាទុរសលោភេន ភោត្តុកម្យតាវិរហិតោតិ អត្ថោ. និម្មក្ខោតិ ឯត្ថ បរគុណវិនាសនលក្ខណោ មក្ខោ, តស្ស អភាវេន និម្មក្ខោ. អត្តនោ គហដ្ឋកាលេ សូទស្ស គុណមក្ខនាភាវំ សន្ធាយាហ. និទ្ធន្តកសាវមោហោតិ ឯត្ថ រាគាទយោ តយោ, កាយទុច្ចរិតាទីនិ ច តីណីតិ ឆ ធម្មា យថាសម្ភវំ អប្បសន្នដ្ឋេន សកភាវំ វិជហាបេត្វា បរភាវំ គណ្ហាបនដ្ឋេន កសដដ្ឋេន ច កសាវាតិ វេទិតព្ពា. យថាហ –

‘‘តត្ថ, កតមេ តយោ កសាវា? រាគកសាវោ, ទោសកសាវោ, មោហកសាវោ, ឥមេ តយោ កសាវា. តត្ថ, កតមេ អបរេបិ តយោ កសាវា? កាយកសាវោ, វចីកសាវោ, មនោកសាវោ’’តិ (វិភ. ៩២៤).

តេសុ មោហំ ឋបេត្វា បញ្ចន្នំ កសាវានំ តេសញ្ច សព្ពេសំ មូលភូតស្ស មោហស្ស និទ្ធន្តត្តា និទ្ធន្តកសាវមោហោ, តិណ្ណំ ឯវ វា កាយវចីមនោកសាវានំ មោហស្ស ច និទ្ធន្តត្តា និទ្ធន្តកសាវមោហោ. ឥតរេសុ និល្លោលុបតាទីហិ រាគកសាវស្ស, និម្មក្ខតាយ ទោសកសាវស្ស និទ្ធន្តភាវោ សិទ្ធោ ឯវ. និរាសយោតិ និត្តណ្ហោ. សព្ពលោកេតិ សកលលោកេ, តីសុ ភវេសុ ទ្វាទសសុ វា អាយតនេសុ ភវវិភវតណ្ហាវិរហិតោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អថ វា តយោបិ បាទេ វត្វា ឯកោ ចរេតិ ឯកោ ចរិតុំ សក្កុណេយ្យាតិ ឯវម្បិ ឯត្ថ សម្ពន្ធោ កាតព្ពោតិ.

និល្លោលុបគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៥៧. បាបំ សហាយន្តិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញតរោ រាជា មហច្ចរាជានុភាវេន នគរំ បទក្ខិណំ ករោន្តោ មនុស្សេ កោដ្ឋាគារតោ បុរាណធញ្ញានិ ពហិទ្ធា នីហរន្តេ ទិស្វា ‘‘កិំ, ភណេ, ឥទ’’ន្តិ អមច្ចេ បុច្ឆិ. ‘‘ឥទានិ, មហារាជ, នវធញ្ញានិ ឧប្បជ្ជិស្សន្តិ, តេសំ ឱកាសំ កាតុំ ឥមេ មនុស្សា បុរាណធញ្ញាទីនិ ឆឌ្ឌេន្តី’’តិ. រាជា – ‘‘កិំ, ភណេ, ឥត្ថាគារពលកាយាទីនំ វដ្ដំ បរិបុណ្ណ’’ន្តិ? ‘‘អាម, មហារាជ, បរិបុណ្ណន្តិ’’. ‘‘តេន ហិ, ភណេ, ទានសាលំ ការាបេថ, ទានំ ទស្សាមិ, មា ឥមានិ ធញ្ញានិ អនុបការានិ វិនស្សិំសូ’’តិ. តតោ នំ អញ្ញតរោ ទិដ្ឋិគតិកោ អមច្ចោ ‘‘មហារាជ, នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិ អារព្ភ យាវ ‘‘ពាលា ច បណ្ឌិតា ច សន្ធាវិត្វា សំសរិត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សន្តី’’តិ វត្វា និវារេសិ. សោ ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ កោដ្ឋាគារេ វិលុម្បន្តេ ទិស្វា តថេវ អាណាបេសិ. តតិយម្បិ នំ ‘‘មហារាជ, ទត្តុបញ្ញត្តំ យទិទំ ទាន’’ន្តិអាទីនិ វត្វា និវារេសិ. សោ ‘‘អរេ, អហំ អត្តនោ សន្តកម្បិ ន លភាមិ ទាតុំ, កិំ មេ ឥមេហិ បាបសហាយេហី’’តិ និព្ពិន្នោ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. តញ្ច បាបំ សហាយំ គរហន្តោ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘បាបំ សហាយំ បរិវជ្ជយេថ, អនត្ថទស្សិំ វិសមេ និវិដ្ឋំ;

សយំ ន សេវេ បសុតំ បមត្តំ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តស្សាយំ សង្ខេបត្ថោ – យ្វាយំ ទសវត្ថុកាយ បាបទិដ្ឋិយា សមន្នាគតត្តា បាបោ, បរេសម្បិ អនត្ថំ បស្សតីតិ អនត្ថទស្សី, កាយទុច្ចរិតាទិម្ហិ ច វិសមេ និវិដ្ឋោ, តំ អត្ថកាមោ កុលបុត្តោ បាបំ សហាយំ បរិវជ្ជយេថ អនត្ថទស្សិំ វិសមេ និវិដ្ឋំ. សយំ ន សេវេតិ អត្តនោ វសេន ន សេវេ. យទិ បន បរវសោ ហោតិ, កិំ សក្កា កាតុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បសុតន្តិ បសដំ, ទិដ្ឋិវសេន តត្ថ តត្ថ លគ្គន្តិ អត្ថោ. បមត្តន្តិ កាមគុណេសុ វោស្សដ្ឋចិត្តំ, កុសលភាវនារហិតំ វា. តំ ឯវរូបំ ន សេវេ, ន ភជេ, ន បយិរុបាសេ, អញ្ញទត្ថុ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ.

បាបសហាយគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៥៨. ពហុស្សុតន្តិ កា ឧប្បត្តិ? បុព្ពេ កិរ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ អដ្ឋ បច្ចេកពោធិសត្តា បព្ពជិត្វា គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា ទេវលោកេ ឧប្បន្នាតិ សព្ពំ អនវជ្ជភោជីគាថាយ វុត្តសទិសមេវ. អយំ បន វិសេសោ – បច្ចេកពុទ្ធេ និសីទាបេត្វា រាជា អាហ ‘‘កេ តុម្ហេ’’តិ? តេ អាហំសុ – ‘‘មយំ, មហារាជ, ពហុស្សុតា នាមា’’តិ. រាជា – ‘‘អហំ សុតព្រហ្មទត្តោ នាម, សុតេន តិត្តិំ ន គច្ឆាមិ, ហន្ទ, នេសំ សន្តិកេ វិចិត្រនយំ សទ្ធម្មទេសនំ សោស្សាមី’’តិ អត្តមនោ ទក្ខិណោទកំ ទត្វា, បរិវិសិត្វា, ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ សង្ឃត្ថេរស្ស បត្តំ គហេត្វា, វន្ទិត្វា, បុរតោ និសីទិ ‘‘ធម្មកថំ, ភន្តេ, ករោថា’’តិ. សោ ‘‘សុខិតោ ហោតុ, មហារាជ, រាគក្ខយោ ហោតូ’’តិ វត្វា ឧដ្ឋិតោ. រាជា ‘‘អយំ ន ពហុស្សុតោ, ទុតិយោ ពហុស្សុតោ ភវិស្សតិ, ស្វេ ទានិ វិចិត្រធម្មទេសនំ សោស្សាមី’’តិ ស្វាតនាយ និមន្តេសិ. ឯវំ យាវ សព្ពេសំ បដិបាដិ គច្ឆតិ, តាវ និមន្តេសិ. តេ សព្ពេបិ ‘‘ទោសក្ខយោ ហោតុ, មោហក្ខយោ, គតិក្ខយោ, វដ្ដក្ខយោ, ឧបធិក្ខយោ, តណ្ហក្ខយោ ហោតូ’’តិ ឯវំ ឯកេកំ បទំ វិសេសេត្វា សេសំ បឋមសទិសមេវ វត្វា ឧដ្ឋហិំសុ.

តតោ រាជា ‘‘ឥមេ ‘ពហុស្សុតា មយ’ន្តិ ភណន្តិ, ន ច តេសំ វិចិត្រកថា, កិមេតេហិ វុត្ត’’ន្តិ តេសំ វចនត្ថំ ឧបបរិក្ខិតុមារទ្ធោ. អថ ‘‘រាគក្ខយោ ហោតូ’’តិ ឧបបរិក្ខន្តោ ‘‘រាគេ ខីណេ ទោសោបិ មោហោបិ អញ្ញតរញ្ញតរេបិ កិលេសា ខីណា ហោន្តី’’តិ ញត្វា អត្តមនោ អហោសិ – ‘‘និប្បរិយាយពហុស្សុតា ឥមេ សមណា. យថា ហិ បុរិសេន មហាបថវិំ វា អាកាសំ វា អង្គុលិយា និទ្ទិសន្តេន ន អង្គុលិមត្តោវ បទេសោ និទ្ទិដ្ឋោ ហោតិ, អបិច, ខោ, បន បថវីអាកាសា ឯវ និទ្ទិដ្ឋា ហោន្តិ, ឯវំ ឥមេហិ ឯកមេកំ អត្ថំ និទ្ទិសន្តេហិ អបរិមាណា អត្ថា និទ្ទិដ្ឋា ហោន្តី’’តិ. តតោ សោ ‘‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឯវំ ពហុស្សុតោ ភវិស្សាមី’’តិ តថារូបំ ពហុស្សុតភាវំ បត្ថេន្តោ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា, វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា, ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘ពហុស្សុតំ ធម្មធរំ ភជេថ, មិត្តំ ឧឡារំ បដិភានវន្តំ;

អញ្ញាយ អត្ថានិ វិនេយ្យ កង្ខំ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថាយំ សង្ខេបត្ថោ – ពហុស្សុតន្តិ ទុវិធោ ពហុស្សុតោ តីសុ បិដកេសុ អត្ថតោ និខិលោ បរិយត្តិពហុស្សុតោ ច, មគ្គផលវិជ្ជាភិញ្ញានំ បដិវិទ្ធត្តា បដិវេធពហុស្សុតោ ច. អាគតាគមោ ធម្មធរោ. ឧឡារេហិ បន កាយវចីមនោកម្មេហិ សមន្នាគតោ ឧឡារោ. យុត្តបដិភានោ ច មុត្តបដិភានោ ច យុត្តមុត្តបដិភានោ ច បដិភានវា. បរិយត្តិបរិបុច្ឆាធិគមវសេន វា តិធា បដិភានវា វេទិតព្ពោ. យស្ស ហិ បរិយត្តិ បដិភាតិ, សោ បរិយត្តិបដិភានវា. យស្ស អត្ថញ្ច ញាណញ្ច លក្ខណញ្ច ឋានាដ្ឋានញ្ច បរិបុច្ឆន្តស្ស បរិបុច្ឆា បដិភាតិ, សោ បរិបុច្ឆាបដិភានវា. យេន មគ្គាទយោ បដិវិទ្ធា ហោន្តិ, សោ អធិគមបដិភានវា. តំ ឯវរូបំ ពហុស្សុតំ ធម្មធរំ ភជេថ មិត្តំ ឧឡារំ បដិភានវន្តំ. តតោ តស្សានុភាវេន អត្តត្ថបរត្ថឧភយត្ថភេទតោ វា ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថភេទតោ វា អនេកប្បការានិ អញ្ញាយ អត្ថានិ. តតោ – ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហំ អតីតមទ្ធាន’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០) កង្ខដ្ឋានេសុ វិនេយ្យ កង្ខំ, វិចិកិច្ឆំ វិនេត្វា វិនាសេត្វា ឯវំ កតសព្ពកិច្ចោ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ.

ពហុស្សុតគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៥៩. ខិឌ្ឌំ រតិន្តិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ វិភូសកព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា បាតោវ យាគុំ វា ភត្តំ វា ភុញ្ជិត្វា នានាវិធវិភូសនេហិ អត្តានំ វិភូសាបេត្វា មហាអាទាសេ សកលសរីរំ ទិស្វា យំ ន ឥច្ឆតិ តំ អបនេត្វា អញ្ញេន វិភូសនេន វិភូសាបេតិ. តស្ស ឯកទិវសំ ឯវំ ករោតោ ភត្តវេលា មជ្ឈន្ហិកសមយោ បត្តោ. អថ អវិភូសិតោវ ទុស្សបដ្ដេន សីសំ វេឋេត្វា, ភុញ្ជិត្វា, ទិវាសេយ្យំ ឧបគច្ឆិ. បុនបិ ឧដ្ឋហិត្វា តថេវ ករោតោ សូរិយោ អត្ថង្គតោ. ឯវំ ទុតិយទិវសេបិ តតិយទិវសេបិ. អថស្ស ឯវំ មណ្ឌនប្បសុតស្ស បិដ្ឋិរោគោ ឧទបាទិ. តស្សេតទហោសិ – ‘‘អហោ រេ, អហំ សព្ពថាមេន វិភូសន្តោបិ ឥមស្មិំ កប្បកេ វិភូសនេ អសន្តុដ្ឋោ លោភំ ឧប្បាទេសិំ. លោភោ ច នាមេស អបាយគមនីយោ ធម្មោ, ហន្ទាហំ, លោភំ និគ្គណ្ហាមី’’តិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘ខិឌ្ឌំ រតិំ កាមសុខញ្ច លោកេ, អនលង្ករិត្វា អនបេក្ខមានោ;

វិភូសនដ្ឋានា វិរតោ សច្ចវាទី, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ ខិឌ្ឌា ច រតិ ច បុព្ពេ វុត្តាវ. កាមសុខន្តិ វត្ថុកាមសុខំ. វត្ថុកាមាបិ ហិ សុខស្ស វិសយាទិភាវេន សុខន្តិ វុច្ចន្តិ. យថាហ – ‘‘អត្ថិ រូបំ សុខំ សុខានុបតិត’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.៦០). ឯវមេតំ ខិឌ្ឌំ រតិំ កាមសុខញ្ច ឥមស្មិំ ឱកាសលោកេ អនលង្ករិត្វា អលន្តិ អកត្វា, ឯតំ តប្បកន្តិ វា សារភូតន្តិ វា ឯវំ អគ្គហេត្វា. អនបេក្ខមានោតិ តេន អលង្ករណេន អនបេក្ខណសីលោ, អបិហាលុកោ, និត្តណ្ហោ, វិភូសនដ្ឋានា វិរតោ សច្ចវាទី ឯកោ ចរេតិ. តត្ថ វិភូសា ទុវិធា – អគារិកវិភូសា, អនគារិកវិភូសា ច. តត្ថ អគារិកវិភូសា សាដកវេឋនមាលាគន្ធាទិ, អនគារិកវិភូសា បត្តមណ្ឌនាទិ. វិភូសា ឯវ វិភូសនដ្ឋានំ. តស្មា វិភូសនដ្ឋានា តិវិធាយ វិរតិយា វិរតោ. អវិតថវចនតោ សច្ចវាទីតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

វិភូសនដ្ឋានគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៦០. បុត្តញ្ច ទារន្តិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិរញ្ញោ កិរ បុត្តោ ទហរកាលេ ឯវ អភិសិត្តោ រជ្ជំ ការេសិ. សោ បឋមគាថាយ វុត្តបច្ចេកពោធិសត្តោ វិយ រជ្ជសិរិមនុភវន្តោ ឯកទិវសំ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ រជ្ជំ ការេន្តោ ពហូនំ ទុក្ខំ ករោមិ. កិំ មេ ឯកភត្តត្ថាយ ឥមិនា បាបេន, ហន្ទ សុខមុប្បាទេមី’’តិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘បុត្តញ្ច ទារំ បិតរញ្ច មាតរំ, ធនានិ ធញ្ញានិ ច ពន្ធវានិ;

ហិត្វាន កាមានិ យថោធិកានិ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ ធនានីតិ មុត្តាមណិវេឡុរិយសង្ខសិលាបវាឡរជតជាតរូបាទីនិ រតនានិ. ធញ្ញានីតិ សាលិវីហិយវគោធុមកង្កុវរកកុទ្រូសកបភេទានិ សត្ត សេសាបរណ្ណានិ ច. ពន្ធវានីតិ ញាតិពន្ធុគោត្តពន្ធុមិត្តពន្ធុសិប្បពន្ធុវសេន ចតុព្ពិធេ ពន្ធវេ. យថោធិកានីតិ សកសកឱធិវសេន ឋិតានេវ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

បុត្តទារគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៦១. សង្គោ ឯសោតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ បាទលោលព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា អហោសិ. សោ បាតោវ យាគុំ វា ភត្តំ វា ភុញ្ជិត្វា តីសុ បាសាទេសុ តិវិធនាដកានិ បស្សតិ. តិវិធនាដកានីតិ កិរ បុព្ពរាជតោ អាគតំ, អនន្តររាជតោ អាគតំ, អត្តនោ កាលេ ឧដ្ឋិតន្តិ. សោ ឯកទិវសំ បាតោវ ទហរនាដកបាសាទំ គតោ. តា នាដកិត្ថិយោ ‘‘រាជានំ រមាបេស្សាមា’’តិ សក្កស្ស ទេវានមិន្ទស្ស អច្ឆរាយោ វិយ អតិមនោហរំ នច្ចគីតវាទិតំ បយោជេសុំ. រាជា – ‘‘អនច្ឆរិយមេតំ ទហរាន’’ន្តិ អសន្តុដ្ឋោ ហុត្វា មជ្ឈិមនាដកបាសាទំ គតោ. តាបិ នាដកិត្ថិយោ តថេវ អកំសុ. សោ តត្ថាបិ តថេវ អសន្តុដ្ឋោ ហុត្វា មហានាដកបាសាទំ គតោ. តាបិ នាដកិត្ថិយោ តថេវ អកំសុ. រាជា ទ្វេ តយោ រាជបរិវដ្ដេ អតីតានំ តាសំ មហល្លកភាវេន អដ្ឋិកីឡនសទិសំ នច្ចំ ទិស្វា គីតញ្ច អមធុរំ សុត្វា បុនទេវ ទហរនាដកបាសាទំ, បុន មជ្ឈិមនាដកបាសាទន្តិ ឯវំ វិចរិត្វា កត្ថចិ អសន្តុដ្ឋោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមា នាដកិត្ថិយោ សក្កំ ទេវានមិន្ទំ អច្ឆរាយោ វិយ មំ រមាបេតុកាមា សព្ពថាមេន នច្ចគីតវាទិតំ បយោជេសុំ, ស្វាហំ កត្ថចិ អសន្តុដ្ឋោ លោភមេវ វឌ្ឍេមិ, លោភោ ច នាមេស អបាយគមនីយោ ធម្មោ, ហន្ទាហំ លោភំ និគ្គណ្ហាមី’’តិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘សង្គោ ឯសោ បរិត្តមេត្ថ សោខ្យំ, អប្បស្សាទោ ទុក្ខមេត្ថ ភិយ្យោ;

គឡោ ឯសោ ឥតិ ញត្វា មតិមា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តស្សត្ថោ – សង្គោ ឯសោតិ អត្តនោ ឧបភោគំ និទ្ទិសតិ. សោ ហិ សជ្ជន្តិ តត្ថ បាណិនោ កទ្ទមេ បវិដ្ឋោ ហត្ថី វិយាតិ សង្គោ. បរិត្តមេត្ថ សោខ្យន្តិ ឯត្ថ បញ្ចកាមគុណូបភោគកាលេ វិបរីតសញ្ញាយ ឧប្បាទេតព្ពតោ កាមាវចរធម្មបរិយាបន្នតោ វា លាមកដ្ឋេន សោខ្យំ បរិត្តំ, វិជ្ជុប្បភាយ ឱភាសិតនច្ចទស្សនសុខំ វិយ ឥត្តរំ, តាវកាលិកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អប្បស្សាទោ ទុក្ខមេត្ថ ភិយ្យោតិ ឯត្ថ ច យ្វាយំ ‘‘យំ ខោ, ភិក្ខវេ, ឥមេ បញ្ច កាមគុណេ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សុខំ សោមនស្សំ, អយំ កាមានំ អស្សាទោ’’តិ (ម. និ. ១.១៦៦) វុត្តោ. សោ យទិទំ ‘‘កោ ច, ភិក្ខវេ, កាមានំ អាទីនវោ? ឥធ, ភិក្ខវេ, កុលបុត្តោ យេន សិប្បដ្ឋានេន ជីវិកំ កប្បេតិ, យទិ មុទ្ទាយ, យទិ គណនាយា’’តិ ឯវមាទិនា (ម. និ. ១.១៦៧) នយេនេត្ថ ទុក្ខំ វុត្តំ. តំ ឧបនិធាយ អប្បោ ឧទកពិន្ទុមត្តោ ហោតិ. អថ ខោ ទុក្ខមេវ ភិយ្យោ ពហុ, ចតូសុ សមុទ្ទេសុ ឧទកសទិសំ ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘អប្បស្សាទោ ទុក្ខមេត្ថ ភិយ្យោ’’តិ. គឡោ ឯសោតិ អស្សាទំ ទស្សេត្វា អាកឌ្ឍនវសេន ពឡិសោ វិយ ឯសោ យទិទំ បញ្ច កាមគុណា. ឥតិ ញត្វា មតិមាតិ ឯវំ ញត្វា ពុទ្ធិមា បណ្ឌិតោ បុរិសោ សព្ពម្បេតំ បហាយ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ.

សង្គគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៦២. សន្ទាលយិត្វានាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អនិវត្តព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា អហោសិ. សោ សង្គាមំ ឱតិណ្ណោ អជិនិត្វា អញ្ញំ វា កិច្ចំ អារទ្ធោ អនិដ្ឋបេត្វា ន និវត្តតិ, តស្មា នំ ឯវំ សញ្ជានិំសុ. សោ ឯកទិវសំ ឧយ្យានំ គច្ឆតិ. តេន ច សមយេន វនទាហោ ឧដ្ឋាសិ. សោ អគ្គិ សុក្ខានិ ច ហរិតានិ ច តិណាទីនិ ទហន្តោ អនិវត្តមានោ ឯវ គច្ឆតិ. រាជា តំ ទិស្វា តប្បដិភាគនិមិត្តំ ឧប្បាទេសិ. ‘‘យថាយំ វនទាហោ, ឯវមេវ ឯកាទសវិធោ អគ្គិ សព្ពសត្តេ ទហន្តោ អនិវត្តមានោវ គច្ឆតិ មហាទុក្ខំ ឧប្បាទេន្តោ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឥមស្ស ទុក្ខស្ស និវត្តនត្ថំ អយំ អគ្គិ វិយ អរិយមគ្គញាណគ្គិនា កិលេសេ ទហន្តោ អនិវត្តមានោ គច្ឆេយ្យ’’ន្តិ? តតោ មុហុត្តំ គន្ត្វា កេវដ្ដេ អទ្ទស នទិយំ មច្ឆេ គណ្ហន្តេ. តេសំ ជាលន្តរំ បវិដ្ឋោ ឯកោ មហាមច្ឆោ ជាលំ ភេត្វា បលាយិ. តេ ‘‘មច្ឆោ ជាលំ ភេត្វា គតោ’’តិ សទ្ទមកំសុ. រាជា តម្បិ វចនំ សុត្វា តប្បដិភាគនិមិត្តំ ឧប្បាទេសិ – ‘‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ អរិយមគ្គញាណេន តណ្ហាទិដ្ឋិជាលំ ភេត្វា អសជ្ជមានោ គច្ឆេយ្យ’’ន្តិ. សោ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ, ឥមញ្ច ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘សន្ទាលយិត្វាន សំយោជនានិ, ជាលំវ ភេត្វា សលិលម្ពុចារី;

អគ្គីវ ទឌ្ឍំ អនិវត្តមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តស្សា ទុតិយបាទេ ជាលន្តិ សុត្តមយំ វុច្ចតិ. អម្ពូតិ ឧទកំ, តត្ថ ចរតីតិ អម្ពុចារី, មច្ឆស្សេតំ អធិវចនំ. សលិលេ អម្ពុចារី សលិលម្ពុចារី, តស្មិំ នទីសលិលេ ជាលំ ភេត្វា អម្ពុចារីវាតិ វុត្តំ ហោតិ. តតិយបាទេ ទឌ្ឍន្តិ ទឌ្ឍដ្ឋានំ វុច្ចតិ. យថា អគ្គិ ទឌ្ឍដ្ឋានំ បុន ន និវត្តតិ, ន តត្ថ ភិយ្យោ អាគច្ឆតិ, ឯវំ មគ្គញាណគ្គិនា ទឌ្ឍំ កាមគុណដ្ឋានំ អនិវត្តមានោ តត្ថ ភិយ្យោ អនាគច្ឆន្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

សន្ទាលនគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៦៣. ឱក្ខិត្តចក្ខូតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ ចក្ខុលោលព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា បាទលោលព្រហ្មទត្តោ វិយ នាដកទស្សនមនុយុត្តោ ហោតិ. អយំ បន វិសេសោ – សោ អសន្តុដ្ឋោ តត្ថ តត្ថ គច្ឆតិ, អយំ តំ តំ នាដកំ ទិស្វា អតិវិយ អភិនន្ទិត្វា នាដកបរិវត្តទស្សនេន តណ្ហំ វឌ្ឍេន្តោ វិចរតិ. សោ កិរ នាដកទស្សនាយ អាគតំ អញ្ញតរំ កុដុម្ពិយភរិយំ ទិស្វា រាគំ ឧប្បាទេសិ. តតោ សំវេគមាបជ្ជិត្វា បុន ‘‘អហំ ឥមំ តណ្ហំ វឌ្ឍេន្តោ អបាយបរិបូរកោ ភវិស្សាមិ, ហន្ទ នំ និគ្គណ្ហាមី’’តិ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា អត្តនោ បុរិមបដិបត្តិំ គរហន្តោ តប្បដិបក្ខគុណទីបិកំ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘ឱក្ខិត្តចក្ខូ ន ច បាទលោលោ, គុត្តិន្ទ្រិយោ រក្ខិតមានសានោ;

អនវស្សុតោ អបរិឌយ្ហមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ ឱក្ខិត្តចក្ខូតិ ហេដ្ឋាខិត្តចក្ខុ, សត្ត គីវដ្ឋីនិ បដិបាដិយា ឋបេត្វា បរិវជ្ជគហេតព្ពទស្សនត្ថំ យុគមត្តំ បេក្ខមានោតិ វុត្តំ ហោតិ. ន តុ ហនុកដ្ឋិនា ហទយដ្ឋិំ សង្ឃដ្ដេន្តោ. ឯវញ្ហិ ឱក្ខិត្តចក្ខុតា ន សមណសារុប្បា ហោតី. ន ច បាទលោលោតិ ឯកស្ស ទុតិយោ, ទ្វិន្នំ តតិយោតិ ឯវំ គណមជ្ឈំ បវិសិតុកាមតាយ កណ្ឌូយមានបាទោ វិយ អភវន្តោ, ទីឃចារិកអនវដ្ឋិតចារិកវិរតោ វា. គុត្តិន្ទ្រិយោតិ ឆសុ ឥន្ទ្រិយេសុ ឥធ វិសុំវុត្តាវសេសវសេន គោបិតិន្ទ្រិយោ. រក្ខិតមានសានោតិ មានសំ យេវ មានសានំ, តំ រក្ខិតមស្សាតិ រក្ខិតមានសានោ. យថា កិលេសេហិ ន វិលុប្បតិ, ឯវំ រក្ខិតចិត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. អនវស្សុតោតិ ឥមាយ បដិបត្តិយា តេសុ តេសុ អារម្មណេសុ កិលេសអន្វាស្សវវិរហិតោ. អបរិឌយ្ហមានោតិ ឯវំ អន្វាស្សវវិរហាវ កិលេសគ្គីហិ អបរិឌយ្ហមានោ. ពហិទ្ធា វា អនវស្សុតោ, អជ្ឈត្តំ អបរិឌយ្ហមានោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

ឱក្ខិត្តចក្ខុគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៦៤. ឱហារយិត្វាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អយំ អញ្ញោបិ ចាតុមាសិកព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា ចតុមាសេ ចតុមាសេ ឧយ្យានកីឡំ គច្ឆតិ. សោ ឯកទិវសំ គិម្ហានំ មជ្ឈិមេ មាសេ ឧយ្យានំ បវិសន្តោ ឧយ្យានទ្វារេ បត្តសញ្ឆន្នំ បុប្ផាលង្កតវិដបំ បារិច្ឆត្តកកោវិឡារំ ទិស្វា ឯកំ បុប្ផំ គហេត្វា ឧយ្យានំ បាវិសិ. តតោ ‘‘រញ្ញា អគ្គបុប្ផំ គហិត’’ន្តិ អញ្ញតរោបិ អមច្ចោ ហត្ថិក្ខន្ធេ ឋិតោ ឯវ ឯកំ បុប្ផំ អគ្គហេសិ. ឯតេនេវ ឧបាយេន សព្ពោ ពលកាយោ អគ្គហេសិ. បុប្ផំ អនស្សាទេន្តា បត្តម្បិ គណ្ហិំសុ. សោ រុក្ខោ និប្បត្តបុប្ផោ ខន្ធមត្តោវ អហោសិ. តំ រាជា សាយន្ហសមយេ ឧយ្យានា និក្ខមន្តោ ទិស្វា ‘‘កិំ កតោ អយំ រុក្ខោ, មម អាគមនវេលាយំ មណិវណ្ណសាខន្តរេសុ បវាឡសទិសបុប្ផាលង្កតោ អហោសិ, ឥទានិ និប្បត្តបុប្ផោ ជាតោ’’តិ ចិន្តេន្តោ តស្សេវាវិទូរេ អបុប្ផិតំ រុក្ខំ សញ្ឆន្នបលាសំ អទ្ទស. ទិស្វា ចស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អយំ រុក្ខោ បុប្ផភរិតសាខត្តា ពហុជនស្ស លោភនីយោ អហោសិ, តេន មុហុត្តេនេវ ព្យសនំ បត្តោ, អយំ បនញ្ញោ អលោភនីយត្តា តថេវ ឋិតោ. ឥទម្បិ រជ្ជំ បុប្ផិតរុក្ខោ វិយ លោភនីយំ, ភិក្ខុភាវោ បន អបុប្ផិតរុក្ខោ វិយ អលោភនីយោ. តស្មា យាវ ឥទម្បិ អយំ រុក្ខោ វិយ ន វិលុប្បតិ, តាវ អយមញ្ញោ សញ្ឆន្នបត្តោ យថា បារិច្ឆត្តកោ, ឯវំ កាសាវេន បរិសញ្ឆន្នេន ហុត្វា បព្ពជិតព្ព’’ន្តិ. សោ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘ឱហារយិត្វា គិហិព្យញ្ជនានិ, សញ្ឆន្នបត្តោ យថា បារិឆត្តោ;

កាសាយវត្ថោ អភិនិក្ខមិត្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ កាសាយវត្ថោ អភិនិក្ខមិត្វាតិ ឥមស្ស បាទស្ស គេហា អភិនិក្ខមិត្វា កាសាយវត្ថោ ហុត្វាតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ. សេសំ វុត្តនយេនេវ សក្កា ជានិតុន្តិ ន វិត្ថារិតន្តិ.

បារិច្ឆត្តកគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

តតិយោ វគ្គោ និដ្ឋិតោ.

៦៥. រសេសូតិ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ ពារាណសិរាជា ឧយ្យានេ អមច្ចបុត្តេហិ បរិវុតោ សិលាបដ្ដបោក្ខរណិយំ កីឡតិ. តស្ស សូទោ សព្ពមំសានំ រសំ គហេត្វា អតីវ សុសង្ខតំ អមតកប្បំ អន្តរភត្តំ បចិត្វា ឧបនាមេសិ. សោ តត្ថ គេធមាបន្នោ កស្សចិ កិញ្ចិ អទត្វា អត្តនាវ ភុញ្ជិ. ឧទកកីឡតោ ច អតិវិកាលេ និក្ខន្តោ សីឃំ សីឃំ ភុញ្ជិ. យេហិ សទ្ធិំ បុព្ពេ ភុញ្ជតិ, ន តេសំ កញ្ចិ សរិ. អថ បច្ឆា បដិសង្ខានំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘អហោ, មយា បាបំ កតំ, យ្វាហំ រសតណ្ហាយ អភិភូតោ សព្ពជនំ វិសរិត្វា ឯកកោវ ភុញ្ជិំ. ហន្ទ រសតណ្ហំ និគ្គណ្ហាមី’’តិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា អត្តនោ បុរិមបដិបត្តិំ គរហន្តោ តប្បដិបក្ខគុណទីបិកំ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘រសេសុ គេធំ អករំ អលោលោ, អនញ្ញបោសី សបទានចារី;

កុលេ កុលេ អប្បដិពទ្ធចិត្តោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ រសេសូតិ អម្ពិលមធុរតិត្តកកដុកលោណិកខារិកកសាវាទិភេទេសុ សាយនីយេសុ. គេធំ អករន្តិ គិទ្ធិំ អករោន្តោ, តណ្ហំ អនុប្បាទេន្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. អលោលោតិ ‘‘ឥទំ សាយិស្សាមិ, ឥទំ សាយិស្សាមី’’តិ ឯវំ រសវិសេសេសុ អនាកុលោ. អនញ្ញបោសីតិ បោសេតព្ពកសទ្ធិវិហារិកាទិវិរហិតោ, កាយសន្ធារណមត្តេន សន្តុដ្ឋោតិ វុត្តំ ហោតិ. យថា វា បុព្ពេ ឧយ្យានេ រសេសុ គេធករណលោលោ ហុត្វា អញ្ញបោសី អាសិំ, ឯវំ អហុត្វា យាយ តណ្ហាយ លោលោ ហុត្វា រសេសុ គេធំ ករោតិ. តំ តណ្ហំ ហិត្វា អាយតិំ តណ្ហាមូលកស្ស អញ្ញស្ស អត្តភាវស្ស អនិព្ពត្តនេន អនញ្ញបោសីតិ ទស្សេតិ. អថ វា អត្ថភញ្ជនកដ្ឋេន អញ្ញេតិ កិលេសា វុច្ចន្តិ. តេសំ អបោសនេន អនញ្ញបោសីតិ អយម្បេត្ថ អត្ថោ. សបទានចារីតិ អវោក្កម្មចារី អនុបុព្ពចារី, ឃរបដិបាដិំ អឆឌ្ឌេត្វា អឌ្ឍកុលញ្ច ទលិទ្ទកុលញ្ច និរន្តរំ បិណ្ឌាយ បវិសមានោតិ អត្ថោ. កុលេ កុលេ អប្បដិពទ្ធចិត្តោតិ ខត្តិយកុលាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ កិលេសវសេន អលគ្គចិត្តោ, ចន្ទូបមោ និច្ចនវកោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

រសគេធគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៦៦. បហាយ បញ្ចាវរណានីតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញតរោ រាជា បឋមជ្ឈានលាភី អហោសិ. សោ ឈានានុរក្ខណត្ថំ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា អត្តនោ បដិបត្តិសម្បទំ ទីបេន្តោ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘បហាយ បញ្ចាវរណានិ ចេតសោ, ឧបក្កិលេសេ ព្យបនុជ្ជ សព្ពេ;

អនិស្សិតោ ឆេត្វ សិនេហទោសំ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ អាវរណានីតិ នីវរណានេវ. តានិ អត្ថតោ ឧរគសុត្តេ វុត្តានិ. តានិ បន យស្មា អព្ភាទយោ វិយ ចន្ទសូរិយេ ចេតោ អាវរន្តិ, តស្មា ‘‘អាវរណានិ ចេតសោ’’តិ វុត្តានិ. តានិ ឧបចារេន វា អប្បនាយ វា បហាយ. ឧបក្កិលេសេតិ ឧបគម្ម ចិត្តំ វិពាធេន្តេ អកុសលេ ធម្មេ, វត្ថោបមាទីសុ វុត្តេ អភិជ្ឈាទយោ វា. ព្យបនុជ្ជាតិ បនុទិត្វា វិនាសេត្វា, វិបស្សនាមគ្គេន បជហិត្វាតិ អត្ថោ. សព្ពេតិ អនវសេសេ. ឯវំ សមថវិបស្សនាសម្បន្នោ បឋមមគ្គេន ទិដ្ឋិនិស្សយស្ស បហីនត្តា អនិស្សិតោ. សេសមគ្គេហិ ឆេត្វា តេធាតុកំ សិនេហទោសំ, តណ្ហារាគន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សិនេហោ ឯវ ហិ គុណបដិបក្ខតោ សិនេហទោសោតិ វុត្តោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

អាវរណគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៦៧. វិបិដ្ឋិកត្វានាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញតរោ រាជា ចតុត្ថជ្ឈានលាភី អហោសិ. សោ ឈានានុរក្ខណត្ថំ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា អត្តនោ បដិបត្តិសម្បទំ ទីបេន្តោ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘វិបិដ្ឋិកត្វាន សុខំ ទុខញ្ច, បុព្ពេវ ច សោមនស្សទោមនស្សំ;

លទ្ធានុបេក្ខំ សមថំ វិសុទ្ធំ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ វិបិដ្ឋិកត្វានាតិ បិដ្ឋិតោ កត្វា, ឆឌ្ឌេត្វា ជហិត្វាតិ អត្ថោ. សុខំ ទុខញ្ចាតិ កាយិកំ សាតាសាតំ. សោមនស្សទោមនស្សន្តិ ចេតសិកំ សាតាសាតំ. ឧបេក្ខន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានុបេក្ខំ. សមថន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានសមថមេវ. វិសុទ្ធន្តិ បញ្ចនីវរណវិតក្កវិចារបីតិសុខសង្ខាតេហិ នវហិ បច្ចនីកធម្មេហិ វិមុត្តត្តា វិសុទ្ធំ, និទ្ធន្តសុវណ្ណមិវ វិគតូបក្កិលេសន្តិ អត្ថោ.

អយំ បន យោជនា – វិបិដ្ឋិកត្វាន សុខំ ទុក្ខញ្ច បុព្ពេវ បឋមជ្ឈានុបចារភូមិយំយេវ ទុក្ខំ, តតិយជ្ឈានុបចារភូមិយំ សុខន្តិ អធិប្បាយោ. បុន អាទិតោ វុត្តំ ចការំ បរតោ នេត្វា ‘‘សោមនស្សំ ទោមនស្សញ្ច វិបិដ្ឋិកត្វាន បុព្ពេវា’’តិ អធិការោ. តេន សោមនស្សំ ចតុត្ថជ្ឈានុបចារេ, ទោមនស្សញ្ច ទុតិយជ្ឈានុបចារេយេវាតិ ទីបេតិ. ឯតានិ ហិ ឯតេសំ បរិយាយតោ បហានដ្ឋានានិ. និប្បរិយាយតោ បន ទុក្ខស្ស បឋមជ្ឈានំ, ទោមនស្សស្ស ទុតិយជ្ឈានំ, សុខស្ស តតិយជ្ឈានំ, សោមនស្សស្ស ចតុត្ថជ្ឈានំ បហានដ្ឋានំ. យថាហ – ‘‘បឋមជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ឯត្ថុប្បន្នំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតី’’តិអាទិ (សំ. និ. ៥.៥១០). តំ សព្ពំ អដ្ឋសាលិនិយា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៦៥) វុត្តំ. យតោ បុព្ពេវ តីសុ បឋមជ្ឈានាទីសុ ទុក្ខទោមនស្សសុខានិ វិបិដ្ឋិកត្វា ឯត្ថេវ ចតុត្ថជ្ឈានេ សោមនស្សំ វិបិដ្ឋិកត្វា ឥមាយ បដិបទាយ លទ្ធានុបេក្ខំ សមថំ វិសុទ្ធំ ឯកោ ចរេតិ. សេសំ សព្ពត្ថ បាកដមេវាតិ.

វិបិដ្ឋិកត្វាគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៦៨. អារទ្ធវីរិយោតិ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ បច្ចន្តរាជា សហស្សយោធបរិមាណពលកាយោ រជ្ជេន ខុទ្ទកោ, បញ្ញាយ មហន្តោ អហោសិ. សោ ឯកទិវសំ ‘‘កិញ្ចាបិ អហំ ខុទ្ទកោ, បញ្ញវតា ច បន សក្កា សកលជម្ពុទីបំ គហេតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា សាមន្តរញ្ញោ ទូតំ បាហេសិ – ‘‘សត្តទិវសព្ភន្តរេ មេ រជ្ជំ វា ទេតុ យុទ្ធំ វា’’តិ. តតោ សោ អត្តនោ អមច្ចេ សមោធានេត្វា អាហ – ‘‘មយា តុម្ហេ អនាបុច្ឆាយេវ សាហសំ កតំ, អមុកស្ស រញ្ញោ ឯវំ បហិតំ, កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? តេ អាហំសុ – ‘‘សក្កា, មហារាជ, សោ ទូតោ និវត្តេតុ’’ន្តិ? ‘‘ន សក្កា, គតោ ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘យទិ ឯវំ វិនាសិតម្ហា តយា, តេន ហិ ទុក្ខំ អញ្ញស្ស សត្ថេន មរិតុំ. ហន្ទ, មយំ អញ្ញមញ្ញំ បហរិត្វា មរាម, អត្តានំ បហរិត្វា មរាម, ឧព្ពន្ធាម, វិសំ ខាទាមា’’តិ. ឯវំ តេសុ ឯកមេកោ មរណមេវ សំវណ្ណេតិ. តតោ រាជា – ‘‘កិំ មេ, ឥមេហិ, អត្ថិ, ភណេ, មយ្ហំ យោធា’’តិ អាហ. អថ ‘‘អហំ, មហារាជ, យោធោ, អហំ, មហារាជ, យោធោ’’តិ តំ យោធសហស្សំ ឧដ្ឋហិ.

រាជា ‘‘ឯតេ ឧបបរិក្ខិស្សាមី’’តិ មន្ត្វា ចិតកំ សជ្ជេត្វា អាហ – ‘‘មយា, ភណេ, ឥទំ នាម សាហសំ កតំ, តំ មេ អមច្ចា បដិក្កោសន្តិ, សោហំ ចិតកំ បវិសិស្សាមិ, កោ មយា សទ្ធិំ បវិសិស្សតិ, កេន មយ្ហំ ជីវិតំ បរិច្ចត្ត’’ន្តិ? ឯវំ វុត្តេ បញ្ចសតា យោធា ឧដ្ឋហិំសុ – ‘‘មយំ, មហារាជ, បវិសាមា’’តិ. តតោ រាជា អបរេ បញ្ចសតេ យោធេ អាហ – ‘‘តុម្ហេ ឥទានិ, តាតា, កិំ ករិស្សថា’’តិ? តេ អាហំសុ – ‘‘នាយំ, មហារាជ, បុរិសការោ, ឥត្ថិកិរិយា ឯសា, អបិច មហារាជេន បដិរញ្ញោ ទូតោ បេសិតោ, តេន មយំ រញ្ញា សទ្ធិំ យុជ្ឈិត្វា មរិស្សាមា’’តិ. តតោ រាជា ‘‘បរិច្ចត្តំ តុម្ហេហិ មម ជីវិត’’ន្តិ ចតុរង្គិនិំ សេនំ សន្នយ្ហិត្វា តេន យោធសហស្សេន បរិវុតោ គន្ត្វា រជ្ជសីមាយ និសីទិ.

សោបិ បដិរាជា តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘អរេ, សោ ខុទ្ទករាជា មម ទាសស្សាបិ នប្បហោតី’’តិ កុជ្ឈិត្វា សព្ពំ ពលកាយំ អាទាយ យុជ្ឈិតុំ និក្ខមិ. ខុទ្ទករាជា តំ អព្ភុយ្យាតំ ទិស្វា ពលកាយំ អាហ – ‘‘តាតា, តុម្ហេ ន ពហុកា; សព្ពេ សម្បិណ្ឌិត្វា, អសិចម្មំ គហេត្វា, សីឃំ ឥមស្ស រញ្ញោ បុរតោ ឧជុកំ ឯវ គច្ឆថា’’តិ. តេ តថា អកំសុ. អថ សា សេនា ទ្វិធា ភិជ្ជិត្វា អន្តរមទាសិ. តេ តំ រាជានំ ជីវគ្គាហំ គណ្ហិំសុ, អញ្ញេ យោធា បលាយិំសុ. ខុទ្ទករាជា ‘‘តំ មារេមី’’តិ បុរតោ ធាវតិ, បដិរាជា តំ អភយំ យាចិ. តតោ តស្ស អភយំ ទត្វា, សបថំ ការាបេត្វា, តំ អត្តនោ មនុស្សំ កត្វា, តេន សហ អញ្ញំ រាជានំ អព្ភុគ្គន្ត្វា, តស្ស រជ្ជសីមាយ ឋត្វា បេសេសិ – ‘‘រជ្ជំ វា មេ ទេតុ យុទ្ធំ វា’’តិ. សោ ‘‘អហំ ឯកយុទ្ធម្បិ ន សហាមី’’តិ រជ្ជំ និយ្យាតេសិ. ឯតេនេវ ឧបាយេន សព្ពរាជានោ គហេត្វា អន្តេ ពារាណសិរាជានម្បិ អគ្គហេសិ.

សោ ឯកសតរាជបរិវុតោ សកលជម្ពុទីបេ រជ្ជំ អនុសាសន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ បុព្ពេ ខុទ្ទកោ អហោសិំ, សោម្ហិ អត្តនោ ញាណសម្បត្តិយា សកលជម្ពុទីបស្ស ឥស្សរោ ជាតោ. តំ ខោ បន មេ ញាណំ លោកិយវីរិយសម្បយុត្តំ, នេវ និព្ពិទាយ ន វិរាគាយ សំវត្តតិ, សាធុ វតស្ស ស្វាហំ ឥមិនា ញាណេន លោកុត្តរធម្មំ គវេសេយ្យ’’ន្តិ. តតោ ពារាណសិរញ្ញោ រជ្ជំ ទត្វា, បុត្តទារញ្ច សកជនបទមេវ បេសេត្វា, បព្ពជ្ជំ សមាទាយ វិបស្សនំ អារភិត្វា, បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា អត្តនោ វីរិយសម្បត្តិំ ទីបេន្តោ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘អារទ្ធវិរិយោ បរមត្ថបត្តិយា, អលីនចិត្តោ អកុសីតវុត្តិ;

ទឡ្ហនិក្កមោ ថាមពលូបបន្នោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ អារទ្ធំ វីរិយមស្សាតិ អារទ្ធវិរិយោ. ឯតេន អត្តនោ វីរិយារម្ភំ អាទិវីរិយំ ទស្សេតិ. បរមត្ថោ វុច្ចតិ និព្ពានំ, តស្ស បត្តិយា បរមត្ថបត្តិយា. ឯតេន វីរិយារម្ភេន បត្តព្ពផលំ ទស្សេតិ. អលីនចិត្តោតិ ឯតេន ពលវីរិយូបត្ថម្ភានំ ចិត្តចេតសិកានំ អលីនតំ ទស្សេតិ. អកុសីតវុត្តីតិ ឯតេន ឋានអាសនចង្កមនាទីសុ កាយស្ស អនវសីទនំ. ទឡ្ហនិក្កមោតិ ឯតេន ‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ចា’’តិ (ម. និ. ២.១៨៤; អ. និ. ២.៥; មហានិ. ១៩៦) ឯវំ បវត្តំ បទហនវីរិយំ ទស្សេតិ, យំ តំ អនុបុព្ពសិក្ខាទីសុ បទហន្តោ ‘‘កាយេន ចេវ បរមសច្ចំ សច្ឆិករោតិ, បញ្ញាយ ច នំ អតិវិជ្ឈ បស្សតី’’តិ វុច្ចតិ. អថ វា ឯតេន មគ្គសម្បយុត្តវីរិយំ ទស្សេតិ. តញ្ហិ ទឡ្ហញ្ច ភាវនាបារិបូរិំ គតត្តា, និក្កមោ ច សព្ពសោ បដិបក្ខា និក្ខន្តត្តា, តស្មា តំសមង្គីបុគ្គលោបិ ទឡ្ហោ និក្កមោ អស្សាតិ ‘‘ទឡ្ហនិក្កមោ’’តិ វុច្ចតិ. ថាមពលូបបន្នោតិ មគ្គក្ខណេ កាយថាមេន ញាណពលេន ច ឧបបន្នោ, អថ វា ថាមភូតេន ពលេន ឧបបន្នោតិ ថាមពលូបបន្នោ, ថិរញាណពលូបបន្នោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេន តស្ស វីរិយស្ស វិបស្សនាញាណសម្បយោគំ ទីបេន្តោ យោនិសោ បទហនភាវំ សាធេតិ. បុព្ពភាគមជ្ឈិមឧក្កដ្ឋវីរិយវសេន វា តយោបិ បាទា យោជេតព្ពា. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

អារទ្ធវីរិយគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៦៩. បដិសល្លានន្តិ កា ឧប្បត្តិ? ឥមិស្សា គាថាយ អាវរណគាថាយ ឧប្បត្តិសទិសា ឯវ ឧប្បត្តិ, នត្ថិ កោចិ វិសេសោ. អត្ថវណ្ណនាយំ បនស្សា បដិសល្លានន្តិ តេហិ តេហិ សត្តសង្ខារេហិ បដិនិវត្តិត្វា សល្លីនំ ឯកត្តសេវិតា ឯកីភាវោ, កាយវិវេកោតិ អត្ថោ. ឈានន្តិ បច្ចនីកឈាបនតោ អារម្មណលក្ខណូបនិជ្ឈានតោ ច ចិត្តវិវេកោ វុច្ចតិ. តត្ថ អដ្ឋសមាបត្តិយោ នីវរណាទិបច្ចនីកឈាបនតោ អារម្មណូបនិជ្ឈានតោ ច ឈានន្តិ វុច្ចតិ, វិបស្សនាមគ្គផលានិ សត្តសញ្ញាទិបច្ចនីកឈាបនតោ, លក្ខណូបនិជ្ឈានតោយេវ ចេត្ថ ផលានិ. ឥធ បន អារម្មណូបនិជ្ឈានមេវ អធិប្បេតំ. ឯវមេតំ បដិសល្លានញ្ច ឈានញ្ច អរិញ្ចមានោ, អជហមានោ, អនិស្សជ្ជមានោ. ធម្មេសូតិ វិបស្សនូបគេសុ បញ្ចក្ខន្ធាទិធម្មេសុ. និច្ចន្តិ សតតំ, សមិតំ, អព្ភោកិណ្ណំ. អនុធម្មចារីតិ តេ ធម្មេ អារព្ភ បវត្តមានេន អនុគតំ វិបស្សនាធម្មំ ចរមានោ. អថ វា ធម្មាតិ នវ លោកុត្តរធម្មា, តេសំ ធម្មានំ អនុលោមោ ធម្មោតិ អនុធម្មោ, វិបស្សនាយេតំ អធិវចនំ. តត្ថ ‘‘ធម្មានំ និច្ចំ អនុធម្មចារី’’តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធសុខត្ថំ វិភត្តិព្យត្តយេន ‘‘ធម្មេសូ’’តិ វុត្តំ សិយា. អាទីនវំ សម្មសិតា ភវេសូតិ តាយ អនុធម្មចរិតាសង្ខាតាយ វិបស្សនាយ អនិច្ចាការាទិទោសំ តីសុ ភវេសុ សមនុបស្សន្តោ ឯវំ ឥមំ កាយវិវេកចិត្តវិវេកំ អរិញ្ចមានោ សិខាប្បត្តវិបស្សនាសង្ខាតាយ បដិបទាយ អធិគតោតិ វត្តព្ពោ ឯកោ ចរេតិ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា.

បដិសល្លានគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៧០. តណ្ហក្ខយន្តិ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ ពារាណសិរាជា មហច្ចរាជានុភាវេន នគរំ បទក្ខិណំ ករោតិ. តស្ស សរីរសោភាយ អាវដ្ដិតហទយា សត្តា បុរតោ គច្ឆន្តាបិ និវត្តិត្វា តមេវ ឧល្លោកេន្តិ, បច្ឆតោ គច្ឆន្តាបិ, ឧភោហិ បស្សេហិ គច្ឆន្តាបិ. បកតិយា ឯវ ហិ ពុទ្ធទស្សនេ បុណ្ណចន្ទសមុទ្ទរាជទស្សនេ ច អតិត្តោ លោកោ. អថ អញ្ញតរា កុដុម្ពិយភរិយាបិ ឧបរិបាសាទគតា សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា ឱលោកយមានា អដ្ឋាសិ. រាជា តំ ទិស្វាវ បដិពទ្ធចិត្តោ ហុត្វា អមច្ចំ អាណាបេសិ – ‘‘ជានាហិ តាវ, ភណេ, អយំ ឥត្ថី សសាមិកា វា អសាមិកា វា’’តិ. សោ គន្ត្វា ‘‘សសាមិកា’’តិ អារោចេសិ. អថ រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមា វីសតិសហស្សនាដកិត្ថិយោ ទេវច្ឆរាយោ វិយ មំយេវ ឯកំ អភិរមេន្តិ, សោ ទានាហំ ឯតាបិ អតុសិត្វា បរស្ស ឥត្ថិយា តណ្ហំ ឧប្បាទេសិំ, សា ឧប្បន្នា អបាយមេវ អាកឌ្ឍតី’’តិ តណ្ហាយ អាទីនវំ ទិស្វា ‘‘ហន្ទ នំ និគ្គណ្ហាមី’’តិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘តណ្ហក្ខយំ បត្ថយមប្បមត្តោ, អនេឡមូគោ សុតវា សតីមា;

សង្ខាតធម្មោ និយតោ បធានវា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ តណ្ហក្ខយន្តិ និព្ពានំ, ឯវំ ទិដ្ឋាទីនវាយ តណ្ហាយ ឯវ អប្បវត្តិំ. អប្បមត្តោតិ សាតច្ចការី សក្កច្ចការី. អនេឡមូគោតិ អលាលាមុខោ. អថ វា អនេឡោ ច អមូគោ ច, បណ្ឌិតោ ព្យត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. ហិតសុខសម្បាបកំ សុតមស្ស អត្ថីតិ សុតវា អាគមសម្បន្នោតិ វុត្តំ ហោតិ. សតីមាតិ ចិរកតាទីនំ អនុស្សរិតា. សង្ខាតធម្មោតិ ធម្មុបបរិក្ខាយ បរិញ្ញាតធម្មោ. និយតោតិ អរិយមគ្គេន និយាមំ បត្តោ. បធានវាតិ សម្មប្បធានវីរិយសម្បន្នោ. ឧប្បដិបាដិយា ឯស បាឋោ យោជេតព្ពោ. ឯវមេតេហិ អប្បមាទាទីហិ សមន្នាគតោ និយាមសម្បាបកេន បធានេន បធានវា, តេន បធានេន បត្តនិយាមត្តា និយតោ, តតោ អរហត្តប្បត្តិយា សង្ខាតធម្មោ. អរហា ហិ បុន សង្ខាតព្ពាភាវតោ ‘‘សង្ខាតធម្មោ’’តិ វុច្ចតិ. យថាហ ‘‘យេ ច សង្ខាតធម្មាសេ, យេ ច សេខា បុថូ ឥធា’’តិ (សុ. និ. ១០៤៤; ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៧). សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

តណ្ហក្ខយគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៧១. សីហោ វាតិ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរស្ស កិរ ពារាណសិរញ្ញោ ទូរេ ឧយ្យានំ ហោតិ. សោ បគេវ វុដ្ឋាយ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ យានា ឱរុយ្ហ ឧទកដ្ឋានំ ឧបគតោ ‘‘មុខំ ធោវិស្សាមី’’តិ. តស្មិញ្ច បទេសេ សីហី បោតកំ ជនេត្វា គោចរាយ គតា. រាជបុរិសោ តំ ទិស្វា ‘‘សីហបោតកោ ទេវា’’តិ អារោចេសិ. រាជា ‘‘សីហោ កិរ ន កស្សចិ ភាយតី’’តិ តំ ឧបបរិក្ខិតុំ ភេរិអាទីនិ អាកោដាបេសិ. សីហបោតកោ តំ សទ្ទំ សុត្វាបិ តថេវ សយិ. រាជា យាវតតិយកំ អាកោដាបេសិ, សោ តតិយវារេ សីសំ ឧក្ខិបិត្វា សព្ពំ បរិសំ ឱលោកេត្វា តថេវ សយិ. អថ រាជា ‘‘យាវស្ស មាតា នាគច្ឆតិ, តាវ គច្ឆាមា’’តិ វត្វា គច្ឆន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘តំ ទិវសំ ជាតោបិ សីហបោតកោ ន សន្តសតិ ន ភាយតិ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ តណ្ហាទិដ្ឋិបរិតាសំ ឆេត្វា ន សន្តសេយ្យំ ន ភាយេយ្យ’’ន្តិ. សោ តំ អារម្មណំ គហេត្វា, គច្ឆន្តោ បុន កេវដ្ដេហិ មច្ឆេ គហេត្វា សាខាសុ ពន្ធិត្វា បសារិតេ ជាលេ វាតំ អលគ្គំយេវ គច្ឆមានំ ទិស្វា, តម្បិ និមិត្តំ អគ្គហេសិ – ‘‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ តណ្ហាទិដ្ឋិជាលំ មោហជាលំ វា ផាលេត្វា ឯវំ អសជ្ជមានោ គច្ឆេយ្យ’’ន្តិ.

អថ ឧយ្យានំ គន្ត្វា សិលាបដ្ដបោក្ខរណិតីរេ និសិន្នោ វាតព្ភាហតានិ បទុមានិ ឱនមិត្វា ឧទកំ ផុសិត្វា វាតវិគមេ បុន យថាឋានេ ឋិតានិ ឧទកេន អនុបលិត្តានិ ទិស្វា តម្បិ និមិត្តំ អគ្គហេសិ – ‘‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ យថា ឯតានិ ឧទកេ ជាតានិ ឧទកេន អនុបលិត្តានិ តិដ្ឋន្តិ, ឯវមេវំ លោកេ ជាតោ លោកេន អនុបលិត្តោ តិដ្ឋេយ្យ’’ន្តិ. សោ បុនប្បុនំ ‘‘យថា សីហវាតបទុមានិ, ឯវំ អសន្តសន្តេន អសជ្ជមានេន អនុបលិត្តេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេត្វា, រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា, វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘សីហោវ សទ្ទេសុ អសន្តសន្តោ, វាតោវ ជាលម្ហិ អសជ្ជមានោ;

បទុមំវ តោយេន អលិប្បមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ សីហោតិ ចត្តារោ សីហា – តិណសីហោ, បណ្ឌុសីហោ, កាឡសីហោ, កេសរសីហោតិ. កេសរសីហោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតិ. សោវ ឥធ អធិប្បេតោ. វាតោ បុរត្ថិមាទិវសេន អនេកវិធោ, បទុមំ រត្តសេតាទិវសេន. តេសុ យោ កោចិ វាតោ យំកិញ្ចិ បទុមញ្ច វដ្ដតិយេវ. តត្ថ យស្មា សន្តាសោ អត្តសិនេហេន ហោតិ, អត្តសិនេហោ ច តណ្ហាលេបោ, សោបិ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តេន វា ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តេន វា លោភេន ហោតិ, សោ ច តណ្ហាយេវ. សជ្ជនំ បន តត្ថ ឧបបរិក្ខាវិរហិតស្ស មោហេន ហោតិ, មោហោ ច អវិជ្ជា. តត្ថ សមថេន តណ្ហាយ បហានំ ហោតិ, វិបស្សនាយ, អវិជ្ជាយ. តស្មា សមថេន អត្តសិនេហំ បហាយ សីហោវ សទ្ទេសុ អនិច្ចាទីសុ អសន្តសន្តោ, វិបស្សនាយ មោហំ បហាយ វាតោវ ជាលម្ហិ ខន្ធាយតនាទីសុ អសជ្ជមានោ, សមថេនេវ លោភំ លោភសម្បយុត្តំ ឯវ ទិដ្ឋិញ្ច បហាយ, បទុមំវ តោយេន សព្ពភវភោគលោភេន អលិប្បមានោ. ឯត្ថ ច សមថស្ស សីលំ បទដ្ឋានំ, សមថោ សមាធិ, វិបស្សនា បញ្ញាតិ. ឯវំ តេសុ ទ្វីសុ ធម្មេសុ សិទ្ធេសុ តយោបិ ខន្ធា សិទ្ធា ហោន្តិ. តត្ថ សីលក្ខន្ធេន សុរតោ ហោតិ. សោ សីហោវ សទ្ទេសុ អាឃាតវត្ថូសុ កុជ្ឈិតុកាមតាយ ន សន្តសតិ. បញ្ញាក្ខន្ធេន បដិវិទ្ធសភាវោ វាតោវ ជាលម្ហិ ខន្ធាទិធម្មភេទេ ន សជ្ជតិ, សមាធិក្ខន្ធេន វីតរាគោ បទុមំវ តោយេន រាគេន ន លិប្បតិ. ឯវំ សមថវិបស្សនាហិ សីលសមាធិបញ្ញាក្ខន្ធេហិ ច យថាសម្ភវំ អវិជ្ជាតណ្ហានំ តិណ្ណញ្ច អកុសលមូលានំ បហានវសេន អសន្តសន្តោ អសជ្ជមានោ អលិប្បមានោ ច វេទិតព្ពោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

អសន្តសន្តគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៧២. សីហោ យថាតិ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ ពារាណសិរាជា បច្ចន្តំ កុប្បិតំ វូបសមេតុំ គាមានុគាមិមគ្គំ ឆឌ្ឌេត្វា, ឧជុំ អដវិមគ្គំ គហេត្វា, មហតិយា សេនាយ គច្ឆតិ. តេន ច សមយេន អញ្ញតរស្មិំ បព្ពតបាទេ សីហោ ពាលសូរិយាតបំ តប្បមានោ និបន្នោ ហោតិ. តំ ទិស្វា រាជបុរិសោ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា ‘‘សីហោ កិរ សទ្ទេន ន សន្តសតី’’តិ ភេរិសង្ខបណវាទីហិ សទ្ទំ ការាបេសិ. សីហោ តថេវ និបជ្ជិ. ទុតិយម្បិ ការាបេសិ. សីហោ តថេវ និបជ្ជិ. តតិយម្បិ ការាបេសិ. សីហោ ‘‘មម បដិសត្តុ អត្ថី’’តិ ចតូហិ បាទេហិ សុប្បតិដ្ឋិតំ បតិដ្ឋហិត្វា សីហនាទំ នទិ. តំ សុត្វាវ ហត្ថារោហាទយោ ហត្ថិអាទីហិ ឱរោហិត្វា តិណគហនានិ បវិដ្ឋា, ហត្ថិអស្សគណា ទិសាវិទិសា បលាតា. រញ្ញោ ហត្ថីបិ រាជានំ គហេត្វា វនគហនានិ បោថយមានោ បលាយិ. សោ តំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តោ រុក្ខសាខាយ ឱលម្ពិត្វា, បថវិំ បតិត្វា, ឯកបទិកមគ្គេន គច្ឆន្តោ បច្ចេកពុទ្ធានំ វសនដ្ឋានំ បាបុណិត្វា តត្ថ បច្ចេកពុទ្ធេ បុច្ឆិ – ‘‘អបិ, ភន្តេ, សទ្ទមស្សុត្ថា’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. ‘‘កស្ស សទ្ទំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘បឋមំ ភេរិសង្ខាទីនំ, បច្ឆា សីហស្សា’’តិ. ‘‘ន ភាយិត្ថ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ន មយំ, មហារាជ, កស្សចិ សទ្ទស្ស ភាយាមា’’តិ. ‘‘សក្កា បន, ភន្តេ, មយ្ហម្បិ ឯទិសំ កាតុ’’ន្តិ? ‘‘សក្កា, មហារាជ, សចេ បព្ពជសី’’តិ. ‘‘បព្ពជាមិ, ភន្តេ’’តិ. តតោ នំ បព្ពាជេត្វា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ អាភិសមាចារិកំ សិក្ខាបេសុំ. សោបិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘សីហោ យថា ទាឋពលី បសយ្ហ, រាជា មិគានំ អភិភុយ្យ ចារី;

សេវេថ បន្តានិ សេនាសនានិ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ សហនា ច ហននា ច សីឃជវត្តា ច សីហោ. កេសរសីហោវ ឥធ អធិប្បេតោ. ទាឋា ពលមស្ស អត្ថីតិ ទាឋពលី. បសយ្ហ អភិភុយ្យាតិ, ឧភយំ ចារីសទ្ទេន សហ យោជេតព្ពំ បសយ្ហចារី អភិភុយ្យចារីតិ តត្ថ បសយ្ហ និគ្គហេត្វា ចរណេន បសយ្ហចារី, អភិភវិត្វា, សន្តាសេត្វា, វសីកត្វា, ចរណេន អភិភុយ្យចារី. ស្វាយំ កាយពលេន បសយ្ហចារី, តេជសា អភិភុយ្យចារី. តត្ថ សចេ កោចិ វទេយ្យ – ‘‘កិំ បសយ្ហ អភិភុយ្យ ចារី’’តិ, តតោ មិគានន្តិ សាមិវចនំ ឧបយោគវចនំ កត្វា ‘‘មិគេ បសយ្ហ អភិភុយ្យ ចារី’’តិ បដិវត្តព្ពំ. បន្តានីតិ ទូរានិ. សេនាសនានីតិ វសនដ្ឋានានិ. សេសំ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ សក្កា ជានិតុន្តិ ន វិត្ថារិតន្តិ.

ទាឋពលីគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៧៣. មេត្តំ ឧបេក្ខន្តិ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ រាជា មេត្តាទិឈានលាភី អហោសិ. សោ ‘‘ឈានសុខន្តរាយករំ រជ្ជ’’ន្តិ ឈានានុរក្ខណត្ថំ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា, ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

មេត្តំ ឧបេក្ខំ ករុណំ វិមុត្តិំ, អាសេវមានោ មុទិតញ្ច កាលេ;

សព្ពេន លោកេន អវិរុជ្ឈមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ ‘‘សព្ពេ សត្តា សុខិតា ហោន្តូ’’តិអាទិនា នយេន ហិតសុខុបនយនកាមតា មេត្តា. ‘‘អហោ វត ឥមម្ហា ទុក្ខា វិមុច្ចេយ្យុ’’ន្តិអាទិនា នយេន អហិតទុក្ខាបនយនកាមតា ករុណា. ‘‘មោទន្តិ វត ភោន្តោ សត្តា មោទន្តិ សាធុ សុដ្ឋូ’’តិអាទិនា នយេន ហិតសុខាវិប្បយោគកាមតា មុទិតា. ‘‘បញ្ញាយិស្សន្តិ សកេន កម្មេនា’’តិ សុខទុក្ខេសុ អជ្ឈុបេក្ខនតា ឧបេក្ខា. គាថាពន្ធសុខត្ថំ បន ឧប្បដិបាដិយា មេត្តំ វត្វា ឧបេក្ខា វុត្តា, មុទិតា បច្ឆា. វិមុត្តិន្តិ ចតស្សោបិ ហិ ឯតា អត្តនោ បច្ចនីកធម្មេហិ វិមុត្តត្តា វិមុត្តិយោ. តេន វុត្តំ ‘‘មេត្តំ ឧបេក្ខំ ករុណំ, វិមុត្តិំ, អាសេវមានោ មុទិតញ្ច កាលេ’’តិ.

តត្ថ អាសេវមានោតិ តិស្សោ តិកចតុក្កជ្ឈានវសេន, ឧបេក្ខំ ចតុត្ថជ្ឈានវសេន ភាវយមានោ. កាលេតិ មេត្តំ អាសេវិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ ករុណំ, តតោ វុដ្ឋាយ មុទិតំ, តតោ ឥតរតោ វា និប្បីតិកឈានតោ វុដ្ឋាយ ឧបេក្ខំ អាសេវមានោ ‘‘កាលេ អាសេវមានោ’’តិ វុច្ចតិ, អាសេវិតុំ ផាសុកាលេ វា. សព្ពេន លោកេន អវិរុជ្ឈមានោតិ ទសសុ ទិសាសុ សព្ពេន សត្តលោកេន អវិរុជ្ឈមានោ. មេត្តាទីនញ្ហិ ភាវិតត្តា សត្តា អប្បដិកូលា ហោន្តិ. សត្តេសុ ច វិរោធភូតោ បដិឃោ វូបសម្មតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘សព្ពេន លោកេន អវិរុជ្ឈមានោ’’តិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារេន បន មេត្តាទិកថា អដ្ឋសាលិនិយា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ២៥១) វុត្តា. សេសំ បុព្ពវុត្តសទិសមេវាតិ.

អប្បមញ្ញាគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៧៤. រាគញ្ច ទោសញ្ចាតិ កា ឧប្បត្តិ? រាជគហំ កិរ ឧបនិស្សាយ មាតង្គោ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ វិហរតិ សព្ពបច្ឆិមោ បច្ចេកពុទ្ធានំ. អថ អម្ហាកំ ពោធិសត្តេ ឧប្បន្នេ ទេវតាយោ ពោធិសត្តស្ស បូជនត្ថាយ អាគច្ឆន្តិយោ តំ ទិស្វា ‘‘មារិសា, មារិសា, ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ’’តិ ភណិំសុ. សោ និរោធា វុដ្ឋហន្តោ តំ សទ្ទំ សុត្វា, អត្តនោ ច ជីវិតក្ខយំ ទិស្វា, ហិមវន្តេ មហាបបាតោ នាម បព្ពតោ បច្ចេកពុទ្ធានំ បរិនិព្ពានដ្ឋានំ, តត្ថ អាកាសេន គន្ត្វា បុព្ពេ បរិនិព្ពុតបច្ចេកពុទ្ធស្ស អដ្ឋិសង្ឃាតំ បបាតេ បក្ខិបិត្វា, សិលាតលេ និសីទិត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘រាគញ្ច ទោសញ្ច បហាយ មោហំ, សន្ទាលយិត្វាន សំយោជនានិ;

អសន្តសំ ជីវិតសង្ខយម្ហិ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ រាគទោសមោហា ឧរគសុត្តេ វុត្តា. សំយោជនានីតិ ទស សំយោជនានិ. តានិ ច តេន តេន មគ្គេន សន្ទាលយិត្វា. អសន្តសំ ជីវិតសង្ខយម្ហីតិ ជីវិតសង្ខយោ វុច្ចតិ ចុតិចិត្តស្ស បរិភេទោ, តស្មិញ្ច ជីវិតសង្ខយេ ជីវិតនិកន្តិយា បហីនត្តា អសន្តសន្តិ. ឯត្តាវតា សោបាទិសេសំ និព្ពានធាតុំ អត្តនោ ទស្សេត្វា គាថាបរិយោសានេ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយីតិ.

ជីវិតសង្ខយគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

៧៥. ភជន្តីតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញតរោ រាជា អាទិគាថាយ វុត្តប្បការមេវ ផីតំ រជ្ជំ សមនុសាសតិ. តស្ស ខរោ អាពាធោ ឧប្បជ្ជិ, ទុក្ខា វេទនា វត្តន្តិ. វីសតិសហស្សិត្ថិយោ បរិវារេត្វា ហត្ថបាទសម្ពាហនាទីនិ ករោន្តិ. អមច្ចា ‘‘ន ទានាយំ រាជា ជីវិស្សតិ, ហន្ទ មយំ អត្តនោ សរណំ គវេសាមា’’តិ ចិន្តេត្វា អញ្ញស្ស រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ឧបដ្ឋានំ យាចិំសុ. តេ តត្ថ ឧបដ្ឋហន្តិយេវ, ន កិញ្ចិ លភន្តិ. រាជាបិ អាពាធា វុដ្ឋហិត្វា បុច្ឆិ ‘‘ឥត្ថន្នាមោ ច ឥត្ថន្នាមោ ច កុហិ’’ន្តិ? តតោ តំ បវត្តិំ សុត្វា សីសំ ចាលេត្វា តុណ្ហី អហោសិ. តេបិ អមច្ចា ‘‘រាជា វុដ្ឋិតោ’’តិ សុត្វា តត្ថ កិញ្ចិ អលភមានា បរមេន បារិជុញ្ញេន សមន្នាគតា បុនទេវ អាគន្ត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋំសុ. តេន ច រញ្ញា ‘‘កុហិំ, តាតា, តុម្ហេ គតា’’តិ វុត្តា អាហំសុ – ‘‘ទេវំ ទុព្ពលំ ទិស្វា អាជីវិកភយេនម្ហា អសុកំ នាម ជនបទំ គតា’’តិ. រាជា សីសំ ចាលេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘យំនូនាហំ ឥមេ វីមំសេយ្យំ, កិំ បុនបិ ឯវំ ករេយ្យុំ នោ’’តិ? សោ បុព្ពេ អាពាធិករោគេន ផុដ្ឋោ វិយ ពាឡ្ហវេទនំ អត្តានំ ទស្សេន្តោ គិលានាលយំ អកាសិ. ឥត្ថិយោ សម្បរិវារេត្វា បុព្ពសទិសមេវ សព្ពំ អកំសុ. តេបិ អមច្ចា តថេវ បុន ពហុតរំ ជនំ គហេត្វា បក្កមិំសុ. ឯវំ រាជា យាវតតិយំ សព្ពំ បុព្ពសទិសំ អកាសិ. តេបិ តថេវ បក្កមិំសុ. តតោ ចតុត្ថម្បិ តេ អាគតេ ទិស្វា ‘‘អហោ ឥមេ ទុក្ករំ អកំសុ, យេ មំ ព្យាធិតំ បហាយ អនបេក្ខា បក្កមិំសូ’’តិ និព្ពិន្នោ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ –

‘‘ភជន្តិ សេវន្តិ ច ការណត្ថា, និក្ការណា ទុល្លភា អជ្ជ មិត្តា;

អត្តដ្ឋបញ្ញា អសុចី មនុស្សា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ ភជន្តីតិ សរីរេន អល្លីយិត្វា បយិរុបាសន្តិ. សេវន្តីតិ អញ្ជលិកម្មាទីហិ កិំ ការបដិស្សាវិតាយ ច បរិចរន្តិ. ការណំ អត្ថោ ឯតេសន្តិ ការណត្ថា, ភជនាយ សេវនាយ ច នាញ្ញំ ការណមត្ថិ, អត្ថោ ឯវ នេសំ ការណំ, អត្ថហេតុ សេវន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. និក្ការណា ទុល្លភា អជ្ជ មិត្តាតិ ‘‘ឥតោ កិញ្ចិ លច្ឆាមា’’តិ ឯវំ អត្តបដិលាភការណេន និក្ការណា, កេវលំ –

‘‘ឧបការោ ច យោ មិត្តោ,

សុខេ ទុក្ខេ ច យោ សខា;

អត្ថក្ខាយី ច យោ មិត្តោ,

យោ ច មិត្តានុកម្បកោ’’តិ. (ទី. និ. ៣.២៦៥) –

ឯវំ វុត្តេន អរិយេន មិត្តភាវេន សមន្នាគតា ទុល្លភា អជ្ជ មិត្តា. អត្តនិ ឋិតា ឯតេសំ បញ្ញា, អត្តានំយេវ ឱលោកេន្តិ, ន អញ្ញន្តិ អត្តដ្ឋបញ្ញា. ទិដ្ឋត្ថបញ្ញាតិ អយម្បិ កិរ បោរាណបាឋោ, សម្បតិ ទិដ្ឋិយេវ អត្ថេ ឯតេសំ បញ្ញា, អាយតិំ ន បេក្ខន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. អសុចីតិ អសុចិនា អនរិយេន កាយវចីមនោកម្មេន សមន្នាគតា. សេសំ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

ការណត្ថគាថាវណ្ណនា សមត្តា.

ចតុត្ថោ វគ្គោ និដ្ឋិតោ ឯកាទសហិ គាថាហិ.

ឯវមេតំ ឯកចត្តាលីសគាថាបរិមាណំ ខគ្គវិសាណសុត្តំ កត្ថចិទេវ វុត្តេន យោជនានយេន សព្ពត្ថ យថានុរូបំ យោជេត្វា អនុសន្ធិតោ អត្ថតោ ច វេទិតព្ពំ. អតិវិត្ថារភយេន បន អម្ហេហិ ន សព្ពត្ថ យោជិតន្តិ.

បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ

សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ ខគ្គវិសាណសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. កសិភារទ្វាជសុត្តវណ្ណនា

ឯវំ មេ សុតន្តិ កសិភារទ្វាជសុត្តំ. កា ឧប្បត្តិ? ភគវា មគធេសុ វិហរន្តោ ទក្ខិណាគិរិស្មិំ ឯកនាលាយំ ព្រាហ្មណគាមេ បុរេភត្តកិច្ចំ បច្ឆាភត្តកិច្ចន្តិ ឥមេសុ ទ្វីសុ ពុទ្ធកិច្ចេសុ បុរេភត្តកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា បច្ឆាភត្តកិច្ចាវសានេ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ កសិភារទ្វាជំ ព្រាហ្មណំ អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយសម្បន្នំ ទិស្វា ‘‘តត្ថ មយិ គតេ យថា បវត្តិស្សតិ, តតោ កថាវសានេ ធម្មទេសនំ សុត្វា ឯស ព្រាហ្មណោ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិស្សតី’’តិ ច ញត្វា, តត្ថ គន្ត្វា, កថំ សមុដ្ឋាបេត្វា, ឥមំ សុត្តំ អភាសិ.

តត្ថ សិយា ‘‘កតមំ ពុទ្ធានំ បុរេភត្តកិច្ចំ, កតមំ បច្ឆាភត្តកិច្ច’’ន្តិ? វុច្ចតេ – ពុទ្ធោ ភគវា បាតោ ឯវ ឧដ្ឋាយ ឧបដ្ឋាកានុគ្គហត្ថំ សរីរផាសុកត្ថញ្ច មុខធោវនាទិសរីរបរិកម្មំ កត្វា យាវ ភិក្ខាចារវេលា, តាវ វិវិត្តាសនេ វីតិនាមេត្វា, ភិក្ខាចារវេលាយ និវាសេត្វា, កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា, ចីវរំ បារុបិត្វា, បត្តមាទាយ កទាចិ ឯកកោវ កទាចិ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ គាមំ វា និគមំ វា បិណ្ឌាយ បវិសតិ, កទាចិ បកតិយា, កទាចិ អនេកេហិ បាដិហារិយេហិ វត្តមានេហិ. សេយ្យថិទំ – បិណ្ឌាយ បវិសតោ លោកនាថស្ស បុរតោ បុរតោ គន្ត្វា មុទុគតិយោ វាតា បថវិំ សោធេន្តិ; វលាហកា ឧទកផុសិតានិ មុញ្ចន្តា មគ្គេ រេណុំ វូបសមេត្វា ឧបរិ វិតានំ ហុត្វា តិដ្ឋន្តិ. អបរេ វាតា បុប្ផានិ ឧបសំហរិត្វា មគ្គេ ឱកិរន្តិ, ឧន្នតា ភូមិប្បទេសា ឱនមន្តិ, ឱនតា ឧន្នមន្តិ, បាទនិក្ខេបសមយេ សមាវ ភូមិ ហោតិ, សុខសម្ផស្សានិ រថចក្កមត្តានិ បទុមបុប្ផានិ វា បាទេ សម្បដិច្ឆន្តិ, ឥន្ទខីលស្ស អន្តោ ឋបិតមត្តេ ទក្ខិណបាទេ សរីរា ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ និច្ឆរិត្វា សុវណ្ណរសបិញ្ជរានិ វិយ ចិត្របដបរិក្ខិត្តានិ វិយ ច បាសាទកូដាគារាទីនិ ករោន្តិយោ ឥតោ ចិតោ ច វិធាវន្តិ, ហត្ថិអស្សវិហង្គាទយោ សកសកដ្ឋានេសុ ឋិតាយេវ មធុរេនាការេន សទ្ទំ ករោន្តិ, តថា ភេរិវីណាទីនិ តូរិយានិ មនុស្សានំ កាយូបគានិ ច អាភរណានិ, តេន សញ្ញាណេន មនុស្សា ជានន្តិ ‘‘អជ្ជ ភគវា ឥធ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ’’តិ. តេ សុនិវត្ថា សុបារុតា គន្ធបុប្ផាទីនិ អាទាយ ឃរា និក្ខមិត្វា អន្តរវីថិំ បដិបជ្ជិត្វា ភគវន្តំ គន្ធបុប្ផាទីហិ សក្កច្ចំ បូជេត្វា វន្ទិត្វា – ‘‘អម្ហាកំ, ភន្តេ, ទស ភិក្ខូ, អម្ហាកំ វីសតិ, អម្ហាកំ ភិក្ខុសតំ ទេថា’’តិ យាចិត្វា ភគវតោបិ បត្តំ គហេត្វា, អាសនំ បញ្ញាបេត្វា សក្កច្ចំ បិណ្ឌបាតេន បដិមានេន្តិ.

ភគវា កតភត្តកិច្ចោ តេសំ សន្តានានិ ឱលោកេត្វា តថា ធម្មំ ទេសេតិ, យថា កេចិ សរណគមនេ បតិដ្ឋហន្តិ, កេចិ បញ្ចសុ សីលេសុ, កេចិ សោតាបត្តិសកទាគាមិអនាគាមិផលានំ អញ្ញតរស្មិំ, កេចិ បព្ពជិត្វា អគ្គផលេ អរហត្តេតិ. ឯវំ តថា តថា ជនំ អនុគ្គហេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ គច្ឆតិ. តត្ថ មណ្ឌលមាឡេ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទតិ ភិក្ខូនំ ភត្តកិច្ចបរិយោសានំ អាគមយមានោ. តតោ ភិក្ខូនំ ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ ឧបដ្ឋាកោ ភគវតោ និវេទេតិ. អថ ភគវា គន្ធកុដិំ បវិសតិ. ឥទំ តាវ បុរេភត្តកិច្ចំ. យញ្ចេត្ថ ន វុត្តំ, តំ ព្រហ្មាយុសុត្តេ វុត្តនយេនេវ គហេតព្ពំ.

អថ ភគវា ឯវំ កតបុរេភត្តកិច្ចោ គន្ធកុដិយា ឧបដ្ឋានេ និសីទិត្វា, បាទេ បក្ខាលេត្វា, បាទបីឋេ ឋត្វា, ភិក្ខុសង្ឃំ ឱវទតិ – ‘‘ភិក្ខវេ, អប្បមាទេន សម្បាទេថ, ពុទ្ធុប្បាទោ ទុល្លភោ លោកស្មិំ, មនុស្សបដិលាភោ ទុល្លភោ, សទ្ធាសម្បត្តិ ទុល្លភា, បព្ពជ្ជា ទុល្លភា, សទ្ធម្មស្សវនំ ទុល្លភំ លោកស្មិ’’ន្តិ. តតោ ភិក្ខូ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា កម្មដ្ឋានំ បុច្ឆន្តិ. អថ ភគវា ភិក្ខូនំ ចរិយវសេន កម្មដ្ឋានំ ទេតិ. តេ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គហេត្វា, ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា, អត្តនោ អត្តនោ វសនដ្ឋានំ គច្ឆន្តិ; កេចិ អរញ្ញំ, កេចិ រុក្ខមូលំ, កេចិ បព្ពតាទីនំ អញ្ញតរំ, កេចិ ចាតុមហារាជិកភវនំ…បេ… កេចិ វសវត្តិភវនន្តិ. តតោ ភគវា គន្ធកុដិំ បវិសិត្វា សចេ អាកង្ខតិ, ទក្ខិណេន បស្សេន សតោ សម្បជានោ មុហុត្តំ សីហសេយ្យំ កប្បេតិ. អថ សមស្សាសិតកាយោ ឧដ្ឋហិត្វា ទុតិយភាគេ លោកំ វោលោកេតិ. តតិយភាគេ យំ គាមំ វា និគមំ វា ឧបនិស្សាយ វិហរតិ, តត្ថ ជនោ បុរេភត្តំ ទានំ ទត្វា បច្ឆាភត្តំ សុនិវត្ថោ សុបារុតោ គន្ធបុប្ផាទីនិ អាទាយ វិហារេ សន្និបតតិ. តតោ ភគវា សម្បត្តបរិសាយ អនុរូបេន បាដិហារិយេន គន្ត្វា ធម្មសភាយំ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសជ្ជ ធម្មំ ទេសេតិ កាលយុត្តំ បមាណយុត្តំ. អថ កាលំ វិទិត្វា បរិសំ ឧយ្យោជេតិ.

តតោ សចេ គត្តានិ ឱសិញ្ចិតុកាមោ ហោតិ. អថ ពុទ្ធាសនា ឧដ្ឋាយ ឧបដ្ឋាកេន ឧទកបដិយាទិតោកាសំ គន្ត្វា, ឧបដ្ឋាកហត្ថតោ ឧទកសាដិកំ គហេត្វា, ន្ហានកោដ្ឋកំ បវិសតិ. ឧបដ្ឋាកោបិ ពុទ្ធាសនំ អានេត្វា គន្ធកុដិបរិវេណេ បញ្ញាបេតិ. ភគវា គត្តានិ ឱសិញ្ចិត្វា, សុរត្តទុបដ្ដំ និវាសេត្វា, កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា, ឧត្តរាសង្គំ កត្វា, តត្ថ អាគន្ត្វា, និសីទតិ ឯកកោវ មុហុត្តំ បដិសល្លីនោ. អថ ភិក្ខូ តតោ តតោ អាគម្ម ភគវតោ ឧបដ្ឋានំ គច្ឆន្តិ. តត្ថ ឯកច្ចេ បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ, ឯកច្ចេ កម្មដ្ឋានំ, ឯកច្ចេ ធម្មស្សវនំ យាចន្តិ. ភគវា តេសំ អធិប្បាយំ សម្បាទេន្តោ បឋមំ យាមំ វីតិនាមេតិ.

មជ្ឈិមយាមេ សកលទសសហស្សិលោកធាតុទេវតាយោ ឱកាសំ លភមានា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ យថាភិសង្ខតំ អន្តមសោ ចតុរក្ខរម្បិ. ភគវា តាសំ ទេវតានំ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តោ មជ្ឈិមយាមំ វីតិនាមេតិ. តតោ បច្ឆិមយាមំ ចត្តារោ ភាគេ កត្វា ឯកំ ភាគំ ចង្កមំ អធិដ្ឋាតិ, ទុតិយភាគំ គន្ធកុដិំ បវិសិត្វា ទក្ខិណេន បស្សេន សតោ សម្បជានោ សីហសេយ្យំ កប្បេតិ, តតិយភាគំ ផលសមាបត្តិយា វីតិនាមេតិ, ចតុត្ថភាគំ មហាករុណាសមាបត្តិំ បវិសិត្វា ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេតិ អប្បរជក្ខមហារជក្ខាទិសត្តទស្សនត្ថំ. ឥទំ បច្ឆាភត្តកិច្ចំ.

ឯវមិមស្ស បច្ឆាភត្តកិច្ចស្ស លោកវោលោកនសង្ខាតេ ចតុត្ថភាគាវសានេ ពុទ្ធធម្មសង្ឃេសុ ទានសីលឧបោសថកម្មាទីសុ ច អកតាធិការេ កតាធិការេ ច អនុបនិស្សយសម្បន្នេ ឧបនិស្សយសម្បន្នេ ច សត្តេ បស្សិតុំ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ កសិភារទ្វាជំ ព្រាហ្មណំ អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយសម្បន្នំ ទិស្វា ‘‘តត្ថ មយិ គតេ កថា បវត្តិស្សតិ, តតោ កថាវសានេ ធម្មទេសនំ សុត្វា ឯស ព្រាហ្មណោ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិស្សតី’’តិ ច ញត្វា, តត្ថ គន្ត្វា, កថំ សមុដ្ឋាបេត្វា ឥមំ សុត្តមភាសិ.

តត្ថ ឯវំ មេ សុតន្តិអាទិ អាយស្មតា អានន្ទេន បឋមមហាសង្គីតិកាលេ ធម្មសង្គីតិំ ករោន្តេន អាយស្មតា មហាកស្សបត្ថេរេន បុដ្ឋេន បញ្ចន្នំ អរហន្តសតានំ វុត្តំ, ‘‘អហំ, ខោ, សមណ កសាមិ ច វបាមិ ចា’’តិ កសិភារទ្វាជេន វុត្តំ, ‘‘អហម្បិ ខោ ព្រាហ្មណ កសាមិ ច វបាមិ ចា’’តិអាទិ ភគវតា វុត្តំ. តទេតំ សព្ពម្បិ សមោធានេត្វា ‘‘កសិភារទ្វាជសុត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ.

តត្ថ ឯវន្តិ អយំ អាការនិទស្សនាវធារណត្ថោ ឯវំ-សទ្ទោ. អាការត្ថេន ហិ ឯតេន ឯតមត្ថំ ទីបេតិ – នានានយនិបុណមនេកជ្ឈាសយសមុដ្ឋានំ អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នំ វិវិធបាដិហារិយំ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធគម្ភីរំ សព្ពសត្តេហិ សកសកភាសានុរូបមុបលក្ខណិយសភាវំ តស្ស ភគវតោ វចនំ, តំ សព្ពាការេន កោ សមត្ថោ វិញ្ញាតុំ; អថ, ខោ, ‘‘ឯវំ មេ សុតំ, មយាបិ ឯកេនាការេន សុត’’ន្តិ. និទស្សនត្ថេន ‘‘នាហំ សយម្ភូ, ន មយា ឥទំ សច្ឆិកត’’ន្តិ អត្តានំ បរិមោចេន្តោ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ, មយា ឯវំ សុត’’ន្តិ ឥទានិ វត្តព្ពំ សកលសុត្តំ និទស្សេតិ. អវធារណត្ថេន ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ពហុស្សុតានំ យទិទំ អានន្ទោ, គតិមន្តានំ, សតិមន្តានំ, ធិតិមន្តានំ, ឧបដ្ឋាកានំ យទិទំ អានន្ទោ’’តិ (អ. និ. ១.២១៩-២២៣) ឯវំ ភគវតា បសត្ថភាវានុរូបំ អត្តនោ ធារណពលំ ទស្សេន្តោ សត្តានំ សោតុកម្យតំ ជនេតិ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ តញ្ច អត្ថតោ វា ព្យញ្ជនតោ វា អនូនមនធិកំ, ឯវមេវ, ន អញ្ញថា ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ. មេ សុតន្តិ ឯត្ថ មយាសទ្ទត្ថោ មេ-សទ្ទោ, សោតទ្វារវិញ្ញាណត្ថោ សុតសទ្ទោ. តស្មា ឯវំ មេ សុតន្តិ ឯវំ មយា សោតវិញ្ញាណបុព្ពង្គមាយ វិញ្ញាណវីថិយា ឧបធារិតន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

ឯកំ សមយន្តិ ឯកំ កាលំ. ភគវាតិ ភាគ្យវា, ភគ្គវា, ភត្តវាតិ វុត្តំ ហោតិ. មគធេសុ វិហរតីតិ មគធា នាម ជនបទិនោ រាជកុមារា, តេសំ និវាសោ ឯកោបិ ជនបទោ រុឡ្ហីសទ្ទេន ‘‘មគធា’’តិ វុច្ចតិ. តស្មិំ មគធេសុ ជនបទេ. កេចិ បន ‘‘យស្មា ចេតិយរាជា មុសាវាទំ ភណិត្វា ភូមិំ បវិសន្តោ ‘មា គធំ បវិសា’តិ វុត្តោ, យស្មា វា តំ រាជានំ មគ្គន្តា ភូមិំ ខនន្តា បុរិសា ‘មា គធំ ករោថា’តិ វុត្តា, តស្មា មគធា’’តិ ឯវមាទីហិ នយេហិ ពហុធា បបញ្ចេន្តិ. យំ រុច្ចតិ, តំ គហេតព្ពន្តិ. វិហរតីតិ ឯកំ ឥរិយាបថពាធនំ អបរេន ឥរិយាបថេន វិច្ឆិន្ទិត្វា អបរិបតន្តំ អត្តភាវំ ហរតិ, បវត្តេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារេហិ វា សត្តានំ វិវិធំ ហិតំ ហរតីតិ វិហរតិ. ហរតីតិ ឧបសំហរតិ, ឧបនេតិ, ជនេតិ, ឧប្បាទេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. តថា ហិ យទា សត្តា កាមេសុ វិប្បដិបជ្ជន្តិ, តទា កិរ ភគវា ទិព្ពេន វិហារេន វិហរតិ តេសំ អលោភកុសលមូលុប្បាទនត្ថំ – ‘‘អប្បេវ នាម ឥមំ បដិបត្តិំ ទិស្វា ឯត្ថ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា កាមេសុ វិរជ្ជេយ្យុ’’ន្តិ. យទា បន ឥស្សរិយត្ថំ សត្តេសុ វិប្បដិបជ្ជន្តិ, តទា ព្រហ្មវិហារេន វិហរតិ តេសំ អទោសកុសលមូលុប្បាទនត្ថំ – ‘‘អប្បេវ នាម ឥមំ បដិបត្តិំ ទិស្វា ឯត្ថ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា អទោសេន ទោសំ វូបសមេយ្យុ’’ន្តិ. យទា បន បព្ពជិតា ធម្មាធិករណំ វិវទន្តិ, តទា អរិយវិហារេន វិហរតិ តេសំ អមោហកុសលមូលុប្បាទនត្ថំ – ‘‘អប្បេវ នាម ឥមំ បដិបត្តិំ ទិស្វា ឯត្ថ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា អមោហេន មោហំ វូបសមេយ្យុ’’ន្តិ. ឥរិយាបថវិហារេន បន ន កទាចិ ន វិហរតិ តំ វិនា អត្តភាវបរិហរណាភាវតោតិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារំ បន មង្គលសុត្តវណ្ណនាយំ វក្ខាម.

ទក្ខិណាគិរិស្មិន្តិ យោ សោ រាជគហំ បរិវារេត្វា ឋិតោ គិរិ, តស្ស ទក្ខិណបស្សេ ជនបទោ ‘‘ទក្ខិណាគិរី’’តិ វុច្ចតិ, តស្មិំ ជនបទេតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ វិហារស្សាបិ តទេវ នាមំ. ឯកនាឡាយំ ព្រាហ្មណគាមេតិ ឯកនាឡាតិ តស្ស គាមស្ស នាមំ. ព្រាហ្មណា ចេត្ថ សម្ពហុលា បដិវសន្តិ, ព្រាហ្មណភោគោ វា សោ, តស្មា ‘‘ព្រាហ្មណគាមោ’’តិ វុច្ចតិ.

តេន ខោ បន សមយេនាតិ យំ សមយំ ភគវា អបរាជិតបល្លង្កំ អាភុជិត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈិត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ មគធរដ្ឋេ ឯកនាឡំ ព្រាហ្មណគាមំ ឧបនិស្សាយ ទក្ខិណាគិរិមហាវិហារេ ព្រាហ្មណស្ស ឥន្ទ្រិយបរិបាកំ អាគមយមានោ វិហរតិ, តេន សមយេន ករណភូតេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ខោ បនាតិ ឥទំ បនេត្ថ និបាតទ្វយំ បទបូរណមត្តំ, អធិការន្តរទស្សនត្ថំ វាតិ ទដ្ឋព្ពំ. កសិភារទ្វាជស្ស ព្រាហ្មណស្សាតិ សោ ព្រាហ្មណោ កសិយា ជីវតិ, ភារទ្វាជោតិ ចស្ស គោត្តំ, តស្មា ឯវំ វុច្ចតិ. បញ្ចមត្តានីតិ យថា – ‘‘ភោជនេ មត្តញ្ញូ’’តិ ឯត្ថ មត្តសទ្ទោ បមាណេ វត្តតិ, ឯវមិធាបិ, តស្មា បញ្ចបមាណានិ អនូនានិ អនធិកានិ, បញ្ចនង្គលសតានីតិ វុត្តំ ហោតិ. បយុត្តានីតិ បយោជិតានិ, ពលិពទ្ទានំ ខន្ធេសុ ឋបេត្វា យុគេ យោត្តេហិ យោជិតានិ ហោន្តីតិ អត្ថោ.

វប្បកាលេតិ វបនកាលេ, ពីជនិក្ខិបកាលេតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ ទ្វេ វប្បានិ កលលវប្បញ្ច, បំសុវប្បញ្ច. បំសុវប្បំ ឥធ អធិប្បេតំ. តញ្ច ខោ បឋមទិវសេ មង្គលវប្បំ. តត្ថាយំ ឧបករណសម្បទា – តីណិ ពលិពទ្ទសហស្សានិ ឧបដ្ឋាបិតានិ ហោន្តិ, សព្ពេសំ សុវណ្ណមយានិ សិង្គានិ បដិមុក្កានិ, រជតមយា ខុរា, សព្ពេ សេតមាលាហិ សព្ពគន្ធសុគន្ធេហិ បញ្ចង្គុលិកេហិ ច អលង្កតា បរិបុណ្ណង្គបច្ចង្គា សព្ពលក្ខណសម្បន្នា, ឯកច្ចេ កាឡា អញ្ជនវណ្ណាយេវ, ឯកច្ចេ សេតា ផលិកវណ្ណា, ឯកច្ចេ រត្តា បវាឡវណ្ណា, ឯកច្ចេ កម្មាសា មសារគល្លវណ្ណា. បញ្ចសតា កស្សកបុរិសា សព្ពេ អហតសេតវត្ថនិវត្ថា មាលាលង្កតា ទក្ខិណអំសកូដេសុ ឋបិតបុប្ផចុម្ពដកា ហរិតាលមនោសិលាលញ្ឆនុជ្ជលិតគត្តភាគា ទស ទស នង្គលា ឯកេកគុម្ពា ហុត្វា គច្ឆន្តិ. នង្គលានំ សីសញ្ច យុគញ្ច បតោទា ច សុវណ្ណវិនទ្ធា. បឋមនង្គលេ អដ្ឋ ពលិពទ្ទា យុត្តា, សេសេសុ ចត្តារោ ចត្តារោ, អវសេសា កិលន្តបរិវត្តនត្ថំ អានីតា. ឯកេកគុម្ពេ ឯកមេកំ ពីជសកដំ ឯកេកោ កសតិ, ឯកេកោ វបតិ.

ព្រាហ្មណោ បន បគេវ មស្សុកម្មំ ការាបេត្វា ន្ហត្វា សុគន្ធគន្ធេហិ វិលិត្តោ បញ្ចសតគ្ឃនកំ វត្ថំ និវាសេត្វា សហស្សគ្ឃនកំ ឯកំសំ ករិត្វា ឯកមេកិស្សា អង្គុលិយា ទ្វេ ទ្វេ កត្វា វីសតិ អង្គុលិមុទ្ទិកាយោ, កណ្ណេសុ សីហកុណ្ឌលានិ, សីសេ ច ព្រហ្មវេឋនំ បដិមុញ្ចិត្វា សុវណ្ណមាលំ កណ្ឋេ កត្វា ព្រាហ្មណគណបរិវុតោ កម្មន្តំ វោសាសតិ. អថស្ស ព្រាហ្មណី អនេកសតភាជនេសុ បាយាសំ បចាបេត្វា មហាសកដេសុ អារោបេត្វា គន្ធោទកេន ន្ហាយិត្វា សព្ពាលង្ការវិភូសិតា ព្រាហ្មណីគណបរិវុតា កម្មន្តំ អគមាសិ. គេហម្បិស្ស សព្ពត្ថ គន្ធេហិ សុវិលិត្តំ បុប្ផេហិ សុកតពលិកម្មំ, ខេត្តញ្ច តេសុ តេសុ ឋានេសុ សមុស្សិតបដាកំ អហោសិ. បរិជនកម្មការេហិ សហ កម្មន្តំ ឱសដបរិសា អឌ្ឍតេយ្យសហស្សា អហោសិ. សព្ពេ អហតវត្ថនិវត្ថា, សព្ពេសញ្ច បាយាសភោជនំ បដិយត្តំ អហោសិ.

អថ ព្រាហ្មណោ យត្ថ សាមំ ភុញ្ជតិ, តំ សុវណ្ណបាតិំ ធោវាបេត្វា បាយាសស្ស បូរេត្វា សប្បិមធុផាណិតាទីនិ អភិសង្ខរិត្វា នង្គលពលិកម្មំ ការាបេសិ. ព្រាហ្មណី បញ្ច កស្សកសតានិ សុវណ្ណរជតកំសតម្ពមយានិ ភាជនានិ គហេត្វា និសិន្នានិ សុវណ្ណកដច្ឆុំ គហេត្វា បាយាសេន បរិវិសន្តី គច្ឆតិ. ព្រាហ្មណោ បន ពលិកម្មំ ការាបេត្វា រត្តសុវណ្ណពន្ធូបាហនាយោ អារោហិត្វា រត្តសុវណ្ណទណ្ឌំ គហេត្វា ‘‘ឥធ បាយាសំ ទេថ, ឥធ សប្បិំ, ឥធ សក្ខរំ ទេថា’’តិ វោសាសមានោ វិចរតិ. អថ ភគវា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ ព្រាហ្មណស្ស បរិវេសនំ វត្តមានំ ញត្វា ‘‘អយំ កាលោ ព្រាហ្មណំ ទមេតុ’’ន្តិ និវាសេត្វា, កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា, សង្ឃាដិំ បារុបិត្វា, បត្តំ គហេត្វា, គន្ធកុដិតោ និក្ខមិ យថា តំ អនុត្តរោ បុរិសទម្មសារថិ. តេនាហ អាយស្មា អានន្ទោ ‘‘អថ ខោ ភគវា បុព្ពណ្ហសមយំ និវាសេត្វា’’តិ.

តត្ថ អថ ឥតិ និបាតោ អញ្ញាធិការវចនារម្ភេ ខោតិ បទបូរណេ. ភគវាតិ វុត្តនយមេវ. បុព្ពណ្ហសមយន្តិ ទិវសស្ស បុព្ពភាគសមយំ, បុព្ពណ្ហសមយេតិ អត្ថោ, បុព្ពណ្ហេ វា សមយំ បុព្ពណ្ហសមយំ, បុព្ពណ្ហេ ឯកំ ខណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ លព្ភតិ. និវាសេត្វាតិ បរិទហិត្វា, វិហារនិវាសនបរិវត្តនវសេនេតំ វេទិតព្ពំ. ន ហិ ភគវា តតោ បុព្ពេ អនិវត្ថោ អាសិ. បត្តចីវរមាទាយាតិ បត្តំ ហត្ថេហិ, ចីវរំ កាយេន អាទិយិត្វា, សម្បដិច្ឆិត្វា ធារេត្វាតិ អត្ថោ. ភគវតោ កិរ បិណ្ឌាយ បវិសិតុកាមស្ស ភមរោ វិយ វិកសិតបទុមទ្វយមជ្ឈំ, ឥន្ទនីលមណិវណ្ណំ សេលមយំ បត្តំ ហត្ថទ្វយមជ្ឈំ អាគច្ឆតិ. តស្មា ឯវមាគតំ បត្តំ ហត្ថេហិ សម្បដិច្ឆិត្វា ចីវរញ្ច បរិមណ្ឌលំ បារុតំ កាយេន ធារេត្វាតិ ឯវមស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោ. យេន វា តេន វា ហិ បការេន គណ្ហន្តោ អាទាយ ឥច្ចេវ វុច្ចតិ យថា ‘‘សមាទាយេវ បក្កមតី’’តិ.

យេនាតិ យេន មគ្គេន. កម្មន្តោតិ កម្មករណោកាសោ. តេនាតិ តេន មគ្គេន. ឧបសង្កមីតិ គតោ, យេន មគ្គេន កសិភារទ្វាជស្ស ព្រាហ្មណស្ស កម្មន្តោ គម្មតិ, តេន មគ្គេន គតោតិ វុត្តំ ហោតិ. អថ កស្មា, ភិក្ខូ, ភគវន្តំ នានុពន្ធិំសូតិ? វុច្ចតេ – យទា ភគវា ឯកកោវ កត្ថចិ ឧបសង្កមិតុកាមោ ហោតិ, ភិក្ខាចារវេលាយំ ទ្វារំ បិទហិត្វា អន្តោគន្ធកុដិំ បវិសតិ. តតោ ភិក្ខូ តាយ សញ្ញាយ ជានន្តិ – ‘‘អជ្ជ ភគវា ឯកកោវ គាមំ បវិសិតុកាមោ, អទ្ធា កញ្ចិ ឯវ វិនេតព្ពបុគ្គលំ អទ្ទសា’’តិ. តេ អត្តនោ បត្តចីវរំ គហេត្វា, គន្ធកុដិំ បទក្ខិណំ កត្វា, ភិក្ខាចារំ គច្ឆន្តិ. តទា ច ភគវា ឯវមកាសិ. តស្មា ភិក្ខូ ភគវន្តំ នានុពន្ធិំសូតិ.

តេន ខោ បន សមយេនាតិ យេន សមយេន ភគវា កម្មន្តំ ឧបសង្កមិ, តេន សមយេន តស្ស ព្រាហ្មណស្ស បរិវេសនា វត្តតិ, ភត្តវិស្សគ្គោ វត្តតីតិ អត្ថោ. យំ បុព្ពេ អវោចុម្ហ – ‘‘ព្រាហ្មណី បញ្ច កស្សកសតានិ សុវណ្ណរជតកំសតម្ពមយានិ ភាជនានិ គហេត្វា និសិន្នានិ សុវណ្ណកដច្ឆុំ គហេត្វា បាយាសេន បរិវិសន្តី គច្ឆតី’’តិ. អថ ខោ ភគវា យេន បរិវេសនា តេនុបសង្កមិ. កិំ ការណាតិ? ព្រាហ្មណស្ស អនុគ្គហករណត្ថំ. ន ហិ ភគវា កបណបុរិសោ វិយ ភោត្តុកាមតាយ បរិវេសនំ ឧបសង្កមតិ. ភគវតោ ហិ ទ្វេ អសីតិសហស្សសង្ខ្យា សក្យកោលិយរាជានោ ញាតយោ, តេ អត្តនោ សម្បត្តិយា និពទ្ធភត្តំ ទាតុំ ឧស្សហន្តិ. ន បន ភគវា ភត្តត្ថាយ បព្ពជិតោ, អបិច ខោ បន ‘‘អនេកានិ អសង្ខ្យេយ្យានិ បញ្ច មហាបរិច្ចាគេ បរិច្ចជន្តោ បារមិយោ បូរេត្វា មុត្តោ មោចេស្សាមិ, ទន្តោ ទមេស្សាមិ; សន្តោ សមេស្សាមិ, បរិនិព្ពុតោ បរិនិព្ពាបេស្សាមី’’តិ បព្ពជិតោ. តស្មា អត្តនោ មុត្តត្តា…បេ… បរិនិព្ពុតត្តា ច បរំ មោចេន្តោ…បេ… បរិនិព្ពាបេន្តោ ច លោកេ វិចរន្តោ ព្រាហ្មណស្ស អនុគ្គហករណត្ថំ យេន បរិវេសនា តេនុបសង្កមីតិ វេទិតព្ពំ.

ឧបសង្កមិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសីតិ ឯវំ ឧបសង្កមិត្វា ច ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. ឯកមន្តន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ, ឯកោកាសំ ឯកបស្សន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ភុម្មត្ថេ វា ឧបយោគវចនំ, តស្ស ទស្សនូបចារេ កថាសវនដ្ឋានេ, យត្ថ ឋិតំ ព្រាហ្មណោ បស្សតិ, តត្ថ ឧច្ចដ្ឋានេ អដ្ឋាសិ. ឋត្វា ច សុវណ្ណរសបិញ្ជរំ សហស្សចន្ទសូរិយោភាសាតិភាសយមានំ សរីរាភំ មុញ្ចិ សមន្តតោ អសីតិហត្ថបរិមាណំ, យាយ អជ្ឈោត្ថរិតត្តា ព្រាហ្មណស្ស កម្មន្តសាលាភិត្តិរុក្ខកសិតមត្តិកាបិណ្ឌាទយោ សុវណ្ណមយា វិយ អហេសុំ. អថ មនុស្សា បាយាសំ ភុត្តា អសីតិអនុព្យញ្ជនបរិវារទ្វត្តិំសវរលក្ខណបដិមណ្ឌិតសរីរំ ព្យាមប្បភាបរិក្ខេបវិភូសិតពាហុយុគឡំ កេតុមាលាសមុជ្ជលិតសស្សិរិកទស្សនំ ជង្គមមិវ បទុមស្សរំ, រំសិជាលុជ្ជលិតតារាគណមិវ គគនតលំ, អាទិត្តមិវ ច កនកគិរិសិខរំ សិរិយា ជលមានំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ ឯកមន្តំ ឋិតំ ទិស្វា ហត្ថបាទេ ធោវិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ សម្បរិវារេត្វា អដ្ឋំសុ. ឯវំ តេហិ សម្បរិវារិតំ អទ្ទស ខោ កសិភារទ្វាជោ ព្រាហ្មណោ ភគវន្តំ បិណ្ឌាយ ឋិតំ. ទិស្វាន ភគវន្តំ ឯតទវោច ‘‘អហំ ខោ, សមណ, កសាមិ ច វបាមិ ចា’’តិ.

កស្មា បនាយំ ឯវមាហ? កិំ សមន្តបាសាទិកេ បសាទនីយេ ឧត្តមទមថសមថមនុប្បត្តេបិ ភគវតិ អប្បសាទេន, ឧទាហុ អឌ្ឍតេយ្យានំ ជនសហស្សានំ បាយាសំ បដិយាទេត្វាបិ កដច្ឆុភិក្ខាយ មច្ឆេរេនាតិ? ឧភយថាបិ នោ, អបិច ខ្វាស្ស ភគវតោ ទស្សនេន អតិត្តំ និក្ខិត្តកម្មន្តំ ជនំ ទិស្វា ‘‘កម្មភង្គំ មេ កាតុំ អាគតោ’’តិ អនត្តមនតា អហោសិ. តស្មា ឯវមាហ. ភគវតោ ច លក្ខណសម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘សចាយំ កម្មន្តេ បយោជយិស្ស, សកលជម្ពុទីបេ មនុស្សានំ សីសេ ចូឡាមណិ វិយ អភវិស្ស, កោ នាមស្ស អត្ថោ ន សម្បជ្ជិស្ស, ឯវមេវំ អលសតាយ កម្មន្តេ អប្បយោជេត្វា វប្បមង្គលាទីសុ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ភុញ្ជន្តោ កាយទឡ្ហីពហុលោ វិចរតី’’តិបិស្ស អហោសិ. តេនាហ – ‘‘អហំ ខោ, សមណ, កសាមិ ច វបាមិ ច, កសិត្វា ច វបិត្វា ច ភុញ្ជាមី’’តិ. ន មេ កម្មន្តា ព្យាបជ្ជន្តិ, ន ចម្ហិ យថា ត្វំ ឯវំ លក្ខណសម្បន្នោតិ អធិប្បាយោ. ត្វម្បិ សមណ…បេ… ភុញ្ជស្សុ, កោ តេ អត្ថោ ន សម្បជ្ជេយ្យ ឯវំ លក្ខណសម្បន្នស្សាតិ អធិប្បាយោ.

អបិចាយំ អស្សោសិ – ‘‘សក្យរាជកុលេ កិរ កុមារោ ឧប្បន្នោ, សោ ចក្កវត្តិរជ្ជំ បហាយ បព្ពជិតោ’’តិ. តស្មា ‘‘ឥទានិ អយំ សោ’’តិ ញត្វា ‘‘ចក្កវត្តិរជ្ជំ កិរ បហាយ កិលន្តោសី’’តិ ឧបារម្ភំ ករោន្តោ អាហ ‘‘អហំ ខោ សមណា’’តិ. អបិចាយំ តិក្ខបញ្ញោ ព្រាហ្មណោ, ន ភគវន្តំ អវក្ខិបន្តោ ភណតិ, ភគវតោ បន រូបសម្បត្តិំ ទិស្វា បញ្ញាសម្បត្តិំ សម្ភាវយមានោ កថាបវត្តនត្ថម្បិ ឯវមាហ – ‘‘អហំ ខោ សមណា’’តិ. តតោ ភគវា វេនេយ្យវសេន សទេវកេ លោកេ អគ្គកស្សកវប្បកភាវំ អត្តនោ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អហម្បិ ខោ ព្រាហ្មណា’’តិ.

អថ ព្រាហ្មណស្ស ចិន្តា ឧទបាទិ – ‘‘អយំ សមណោ ‘កសាមិ ច វបាមិ ចា’តិ អាហ. ន ចស្ស ឱឡារិកានិ យុគនង្គលាទីនិ កសិភណ្ឌានិ បស្សាមិ, សោ មុសា នុ ខោ ភណតិ, នោ’’តិ ភគវន្តំ បាទតលា បដ្ឋាយ យាវ ឧបរិ កេសន្តា សម្មាលោកយមានោ អង្គវិជ្ជាយ កតាធិការត្តា ទ្វត្តិំសវរលក្ខណសម្បត្តិមស្ស ញត្វា ‘‘អដ្ឋានមេតំ អនវកាសោ, យំ ឯវរូបោ មុសា ភណេយ្យា’’តិ តាវទេវ សញ្ជាតពហុមានោ ភគវតិ សមណវាទំ បហាយ គោត្តេន ភគវន្តំ សមុទាចរមានោ អាហ ‘‘ន ខោ បន មយំ បស្សាម ភោតោ គោតមស្សា’’តិ.

ឯវញ្ច បន វត្វា តិក្ខបញ្ញោ ព្រាហ្មណោ ‘‘គម្ភីរត្ថំ សន្ធាយ ឥមិនា ឯតំ វុត្ត’’ន្តិ ញត្វា បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ ញាតុកាមោ ភគវន្តំ គាថាយ អជ្ឈភាសិ. តេនាហ អាយស្មា អានន្ទោ ‘‘អថ ខោ កសិភារទ្វាជោ ព្រាហ្មណោ ភគវន្តំ គាថាយ អជ្ឈភាសី’’តិ. តត្ថ គាថាយាតិ អក្ខរបទនិយមិតេន វចនេន. អជ្ឈភាសីតិ អភាសិ.

៧៦-៧៧. តត្ថ ព្រាហ្មណោ ‘‘កសិ’’ន្តិ យុគនង្គលាទិកសិសម្ភារសមាយោគំ វទតិ. ភគវា បន យស្មា បុព្ពធម្មសភាគេន រោបេត្វា កថនំ នាម ពុទ្ធានំ អានុភាវោ, តស្មា ពុទ្ធានុភាវំ ទីបេន្តោ បុព្ពធម្មសភាគេន រោបេន្តោ អាហ – ‘‘សទ្ធា ពីជ’’ន្តិ. កោ បនេត្ថ បុព្ពធម្មសភាគោ, ននុ ព្រាហ្មណេន ភគវា យុគនង្គលាទិកសិសម្ភារសមាយោគំ បុច្ឆិតោ អថ ច បន អបុច្ឆិតស្ស ពីជស្ស សភាគេន រោបេន្តោ អាហ – ‘‘សទ្ធា ពីជ’’ន្តិ, ឯវញ្ច សតិ អននុសន្ធិកាវ អយំ កថា ហោតីតិ? វុច្ចតេ – ន ពុទ្ធានំ អននុសន្ធិកា នាម កថា អត្ថិ, នាបិ ពុទ្ធា បុព្ពធម្មសភាគំ អនារោបេត្វា កថេន្តិ. ឯវញ្ចេត្ថ អនុសន្ធិ វេទិតព្ពា – អនេន ហិ ព្រាហ្មណេន ភគវា យុគនង្គលាទិកសិសម្ភារវសេន កសិំ បុច្ឆិតោ. សោ តស្ស អនុកម្បាយ ‘‘ឥទំ អបុច្ឆិត’’ន្តិ អបរិហាបេត្វា សមូលំ សឧបការំ សសម្ភារំ សផលំ កសិំ ញាបេតុំ មូលតោ បដ្ឋាយ កសិំ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘សទ្ធា ពីជ’’ន្តិ. ពីជញ្ហិ កសិយា មូលំ តស្មិំ សតិ កត្តព្ពតោ, អសតិ អកត្តព្ពតោ, តប្បមាណេន ច កត្តព្ពតោ. ពីជេ ហិ សតិ កសិំ ករោន្តិ, អសតិ ន ករោន្តិ. ពីជប្បមាណេន ច កុសលា កស្សកា ខេត្តំ កសន្តិ, ន ឩនំ ‘‘មា នោ សស្សំ បរិហាយី’’តិ, ន អធិកំ ‘‘មា នោ មោឃោ វាយាមោ អហោសី’’តិ. យស្មា ច ពីជមេវ មូលំ, តស្មា ភគវា មូលតោ បដ្ឋាយ កសិំ ទស្សេន្តោ តស្ស ព្រាហ្មណស្ស កសិយា បុព្ពធម្មស្ស ពីជស្ស សភាគេន អត្តនោ កសិយា បុព្ពធម្មំ រោបេន្តោ អាហ – ‘‘សទ្ធា ពីជ’’ន្តិ. ឯវមេត្ថ បុព្ពធម្មសភាគោ វេទិតព្ពោ.

បុច្ឆិតំយេវ វត្វា អបុច្ឆិតំ បច្ឆា កិំ ន វុត្តន្តិ ចេ? តស្ស ឧបការភាវតោ ធម្មសម្ពន្ធសមត្ថភាវតោ ច. អយញ្ហិ ព្រាហ្មណោ បញ្ញវា, មិច្ឆាទិដ្ឋិកុលេ បន ជាតត្តា សទ្ធាវិរហិតោ. សទ្ធាវិរហិតោ ច បញ្ញវា បរេសំ សទ្ធាយ អត្តនោ វិសយេ អបដិបជ្ជមានោ វិសេសំ នាធិគច្ឆតិ, កិលេសកាលុស្សិយភាវាបគមប្បសាទមត្តលក្ខណាបិ ចស្ស ទុព្ពលា សទ្ធា ពលវតិយា បញ្ញាយ សហ វត្តមានា អត្ថសិទ្ធិំ ន ករោតិ, ហត្ថិនា សហ ឯកធុរេ យុត្តគោណោ វិយ. តស្មា តស្ស សទ្ធា ឧបការិកា. ឯវំ តស្ស ព្រាហ្មណស្ស សឧបការភាវតោ តំ ព្រាហ្មណំ សទ្ធាយ បតិដ្ឋាបេន្តេន បច្ឆាបិ វត្តព្ពោ អយមត្ថោ បុព្ពេ វុត្តោ ទេសនាកុសលតាយ យថា អញ្ញត្រាបិ ‘‘សទ្ធា ពន្ធតិ បាថេយ្យ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.៧៩) ច, ‘‘សទ្ធា ទុតិយា បុរិសស្ស ហោតី’’តិ (សំ. និ. ១.៥៩) ច, ‘‘សទ្ធីធ វិត្តំ បុរិសស្ស សេដ្ឋ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.៧៣, ២៤៦; សុ. និ. ១៨៤) ច, ‘‘សទ្ធាយ តរតិ ឱឃ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.២៤៦) ច, ‘‘សទ្ធាហត្ថោ មហានាគោ’’តិ (អ. និ. ៦.៤៣; ថេរគា. ៦៩៤) ច, ‘‘សទ្ធេសិកោ ខោ, ភិក្ខវេ, អរិយសាវកោតិ ចា’’តិ (អ. និ. ៧.៦៧). ពីជស្ស ច ឧបការិកា វុដ្ឋិ, សា តទនន្តរញ្ញេវ វុច្ចមានា សមត្ថា ហោតិ. ឯវំ ធម្មសម្ពន្ធសមត្ថភាវតោ បច្ឆាបិ វត្តព្ពោ អយមត្ថោ បុព្ពេ វុត្តោ, អញ្ញោ ច ឯវំវិធោ ឦសាយោត្តាទិ.

តត្ថ សម្បសាទនលក្ខណា សទ្ធា, ឱកប្បនលក្ខណា វា, បក្ខន្ទនរសា, អធិមុត្តិបច្ចុបដ្ឋានា, អកាលុស្សិយបច្ចុបដ្ឋានា វា, សោតាបត្តិយង្គបទដ្ឋានា, សទ្ទហិតព្ពធម្មបទដ្ឋានា វា, អាទាសជលតលាទីនំ បសាទោ វិយ ចេតសោ បសាទភូតា, ឧទកប្បសាទកមណិ វិយ ឧទកស្ស, សម្បយុត្តធម្មានំ បសាទិកា. ពីជន្តិ បញ្ចវិធំ – មូលពីជំ, ខន្ធពីជំ, ផលុពីជំ, អគ្គពីជំ, ពីជពីជមេវ បញ្ចមន្តិ. តំ សព្ពម្បិ វិរុហនដ្ឋេន ពីជំត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ. យថាហ – ‘‘ពីជញ្ចេតំ វិរុហនដ្ឋេនា’’តិ.

តត្ថ យថា ព្រាហ្មណស្ស កសិយា មូលភូតំ ពីជំ ទ្វេ កិច្ចានិ ករោតិ, ហេដ្ឋា មូលេន បតិដ្ឋាតិ, ឧបរិ អង្កុរំ ឧដ្ឋាបេតិ; ឯវំ ភគវតោ កសិយា មូលភូតា សទ្ធា ហេដ្ឋា សីលមូលេន បតិដ្ឋាតិ, ឧបរិ សមថវិបស្សនង្កុរំ ឧដ្ឋាបេតិ. យថា ច តំ មូលេន បថវិរសំ អាបោរសំ គហេត្វា នាឡេន ធញ្ញបរិបាកគហណត្ថំ វឌ្ឍតិ; ឯវមយំ សីលមូលេន សមថវិបស្សនារសំ គហេត្វា អរិយមគ្គនាឡេន អរិយផលធញ្ញបរិបាកគហណត្ថំ វឌ្ឍតិ. យថា ច តំ សុភូមិយំ បតិដ្ឋហិត្វា មូលង្កុរបណ្ណនាឡកណ្ឌប្បសវេហិ វុឌ្ឍិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ បត្វា, ខីរំ ជនេត្វា, អនេកសាលិផលភរិតំ សាលិសីសំ និប្ផាទេតិ; ឯវមយំ ចិត្តសន្តានេ បតិដ្ឋហិត្វា សីលចិត្តទិដ្ឋិកង្ខាវិតរណមគ្គាមគ្គញាណទស្សនបដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធីហិ វុឌ្ឍិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ បត្វា ញាណទស្សនវិសុទ្ធិខីរំ ជនេត្វា អនេកបដិសម្ភិទាភិញ្ញាភរិតំ អរហត្តផលំ និប្ផាទេតិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘សទ្ធា ពីជ’’ន្តិ.

តត្ថ សិយា ‘‘បរោបញ្ញាសកុសលធម្មេសុ ឯកតោ ឧប្បជ្ជមានេសុ កស្មា សទ្ធាវ ពីជន្តិ វុត្តា’’តិ? វុច្ចតេ – ពីជកិច្ចករណតោ. យថា ហិ តេសុ វិញ្ញាណំយេវ វិជាននកិច្ចំ ករោតិ, ឯវំ សទ្ធា ពីជកិច្ចំ, សា ច សព្ពកុសលានំ មូលភូតា. យថាហ –

‘‘សទ្ធាជាតោ ឧបសង្កមតិ, ឧបសង្កមន្តោ បយិរុបាសតិ, បយិរុបាសន្តោ សោតំ ឱទហតិ, ឱហិតសោតោ ធម្មំ សុណាតិ, សុត្វា ធម្មំ ធារេតិ, ធតានំ ធម្មានំ អត្ថំ ឧបបរិក្ខតិ, អត្ថំ ឧបបរិក្ខតោ ធម្មា និជ្ឈានំ ខមន្តិ, ធម្មនិជ្ឈានក្ខន្តិយា សតិ ឆន្ទោ ជាយតិ, ឆន្ទជាតោ ឧស្សហតិ, ឧស្សាហេត្វា តុលយតិ, តុលយិត្វា បទហតិ, បហិតត្តោ សមានោ កាយេន ចេវ បរមសច្ចំ សច្ឆិករោតិ, បញ្ញាយ ច នំ អតិវិជ្ឈបស្សតី’’តិ (ម. និ. ២.១៨៣, ៤៣២).

តបតិ អកុសលេ ធម្មេ កាយញ្ចាតិ តបោ; ឥន្ទ្រិយសំវរវីរិយធុតង្គទុក្ករការិកានំ ឯតំ អធិវចនំ. ឥធ បន ឥន្ទ្រិយសំវរោ អធិប្បេតោ. វុដ្ឋីតិ វស្សវុដ្ឋិវាតវុដ្ឋីតិអាទិនា អនេកវិធា. ឥធ វស្សវុដ្ឋិ អធិប្បេតា. យថា ហិ ព្រាហ្មណស្ស វស្សវុដ្ឋិសមនុគ្គហិតំ ពីជំ ពីជមូលកញ្ច សស្សំ វិរុហតិ ន មិលាយតិ និប្ផត្តិំ គច្ឆតិ, ឯវំ ភគវតោ ឥន្ទ្រិយសំវរសមនុគ្គហិតា សទ្ធា សទ្ធាមូលា ច សីលាទយោ ធម្មា វិរុហន្តិ ន មិលាយន្តិ និប្ផត្តិំ គច្ឆន្តិ. តេនាហ – ‘‘តបោ វុដ្ឋី’’តិ. ‘‘បញ្ញា មេ’’តិ ឯត្ថ ច វុត្តោ មេ-សទ្ទោ ឥមេសុបិ បទេសុ យោជេតព្ពោ ‘‘សទ្ធា មេ ពីជំ, តបោ មេ វុដ្ឋី’’តិ. តេន កិំ ទីបេតិ? យថា, ព្រាហ្មណ, តយា វបិតេ ពីជេ សចេ វុដ្ឋិ អត្ថិ, សាធុ, នោ ចេ អត្ថិ, ឧទកម្បិ ទាតព្ពំ ហោតិ, តថា មយា ហិរិ-ឦសេ បញ្ញាយុគនង្គលេ មនោយោត្តេន ឯកាពទ្ធេ កតេ វីរិយពលិពទ្ទេ យោជេត្វា សតិបាចនេន វិជ្ឈិត្វា អត្តនោ ចិត្តសន្តានខេត្តេ សទ្ធាពីជេ វបិតេ វុដ្ឋិ-អភាវោ នាម នត្ថិ. អយំ បន មេ សតតំ សមិតំ តបោ វុដ្ឋីតិ.

បជានាតិ ឯតាយ បុគ្គលោ, សយំ វា បជានាតីតិ បញ្ញា, សា កាមាវចរាទិភេទតោ អនេកវិធា. ឥធ បន សហ វិបស្សនាយ មគ្គបញ្ញា អធិប្បេតា. យុគនង្គលន្តិ យុគញ្ច នង្គលញ្ច. យថា ហិ ព្រាហ្មណស្ស យុគនង្គលំ, ឯវំ ភគវតោ ទុវិធាបិ បញ្ញា. តត្ថ យថា យុគំ ឦសាយ ឧបនិស្សយំ ហោតិ, បុរតោ ហោតិ, ឦសាពទ្ធំ ហោតិ, យោត្តានំ និស្សយំ ហោតិ, ពលិពទ្ទានំ ឯកតោ គមនំ ធារេតិ, ឯវំ បញ្ញា ហិរិបមុខានំ ធម្មានំ ឧបនិស្សយា ហោតិ. យថាហ – ‘‘បញ្ញុត្តរា សព្ពេ កុសលា ធម្មា’’តិ (អ. និ. ៨.៨៣) ច, ‘‘បញ្ញា ហិ សេដ្ឋា កុសលា វទន្តិ, នក្ខត្តរាជារិវ តារកាន’’ន្តិ (ជា. ២.១៧.៨១) ច. កុសលានំ ធម្មានំ បុព្ពង្គមដ្ឋេន បុរតោ ច ហោតិ. យថាហ – ‘‘សីលំ ហិរី ចាបិ សតញ្ច ធម្មោ, អន្វាយិកា បញ្ញវតោ ភវន្តី’’តិ. ហិរិវិប្បយោគេន អនុប្បត្តិតោ ឦសាពទ្ធា ហោតិ, មនោសង្ខាតស្ស សមាធិយោត្តស្ស និស្សយបច្ចយតោ យោត្តានំ និស្សយោ ហោតិ, អច្ចារទ្ធាតិលីនភាវបដិសេធនតោ វីរិយពលិពទ្ទានំ ឯកតោ គមនំ ធារេតិ. យថា ច នង្គលំ ផាលយុត្តំ កសនកាលេ បថវិឃនំ ភិន្ទតិ, មូលសន្តានកានិ បទាលេតិ, ឯវំ សតិយុត្តា បញ្ញា វិបស្សនាកាលេ ធម្មានំ សន្តតិសមូហកិច្ចារម្មណឃនំ ភិន្ទតិ, សព្ពកិលេសមូលសន្តានកានិ បទាលេតិ. សា ច ខោ លោកុត្តរាវ ឥតរា បន លោកិយាបិ សិយា. តេនាហ – ‘‘បញ្ញា មេ យុគនង្គល’’ន្តិ.

ហិរីយតិ ឯតាយ បុគ្គលោ, សយំ វា ហិរីយតិ អកុសលប្បវត្តិំ ជិគុច្ឆតីតិ ហិរី. តគ្គហណេន សហចរណភាវតោ ឱត្តប្បំ គហិតំយេវ ហោតិ. ឦសាតិ យុគនង្គលសន្ធារិកា ទារុយដ្ឋិ. យថា ហិ ព្រាហ្មណស្ស ឦសា យុគនង្គលំ សន្ធារេតិ, ឯវំ ភគវតោបិ ហិរី លោកិយលោកុត្តរបញ្ញាសង្ខាតំ យុគនង្គលំ សន្ធារេតិ ហិរិយា អសតិ បញ្ញាយ អភាវតោ. យថា ច ឦសាបដិពទ្ធំ យុគនង្គលំ កិច្ចករំ ហោតិ អចលំ អសិថិលំ, ឯវំ ហិរិបដិពទ្ធា ច បញ្ញា កិច្ចការី ហោតិ អចលា អសិថិលា អព្ពោកិណ្ណា អហិរិកេន. តេនាហ ‘‘ហិរី ឦសា’’តិ.

មុនាតីតិ មនោ, ចិត្តស្សេតំ អធិវចនំ. ឥធ បន មនោសីសេន តំសម្បយុត្តោ សមាធិ អធិប្បេតោ. យោត្តន្តិ រជ្ជុពន្ធនំ. តំ តិវិធំ ឦសាយ សហ យុគស្ស ពន្ធនំ, យុគេន សហ ពលិពទ្ទានំ ពន្ធនំ, សារថិនា សហ ពលិពទ្ទានំ ពន្ធនន្តិ. តត្ថ យថា ព្រាហ្មណស្ស យោត្តំ ឦសាយុគពលិពទ្ទេ ឯកាពទ្ធេ កត្វា សកកិច្ចេ បដិបាទេតិ, ឯវំ ភគវតោ សមាធិ សព្ពេវ តេ ហិរិបញ្ញាវីរិយធម្មេ ឯការម្មណេ អវិក្ខេបភាវេន ពន្ធិត្វា សកកិច្ចេ បដិបាទេតិ. តេនាហ – ‘‘មនោ យោត្ត’’ន្តិ.

សរតិ ឯតាយ ចិរកតាទិមត្ថំ បុគ្គលោ, សយំ វា សរតីតិ សតិ, សា អសម្មុស្សនលក្ខណា. ផាលេតីតិ ផាលោ. បាជេតិ ឯតេនាតិ បាជនំ. តំ ឥធ ‘‘បាចន’’ន្តិ វុច្ចតិ, បតោទស្សេតំ អធិវចនំ. ផាលោ ច បាចនញ្ច ផាលបាចនំ. យថា ហិ ព្រាហ្មណស្ស ផាលបាចនំ, ឯវំ ភគវតោ វិបស្សនាយុត្តា មគ្គយុត្តា ច សតិ. តត្ថ យថា ផាលោ នង្គលមនុរក្ខតិ, បុរតោ ចស្ស គច្ឆតិ, ឯវំ សតិ កុសលានំ ធម្មានំ គតិយោ សមន្វេសមានា អារម្មណេ វា ឧបដ្ឋាបយមានា បញ្ញានង្គលំ រក្ខតិ, តថា ហិ ‘‘សតារក្ខេន ចេតសា វិហរតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ១០.២០) ‘‘អារក្ខា’’តិ វុត្តា. អសម្មុស្សនវសេន ចស្ស បុរតោ ហោតិ. សតិបរិចិតេ ហិ ធម្មេ បញ្ញា បជានាតិ, នោ សម្មុដ្ឋេ. យថា ច បាចនំ ពលិពទ្ទានំ វិជ្ឈនភយំ ទស្សេន្តំ សំសីទនំ ន ទេតិ, ឧប្បថគមនញ្ច វារេតិ, ឯវំ សតិ វីរិយពលិពទ្ទានំ អបាយភយំ ទស្សេន្តី កោសជ្ជសំសីទនំ ន ទេតិ, កាមគុណសង្ខាតេ អគោចរេ ចារំ និវារេត្វា កម្មដ្ឋានេ និយោជេន្តី ឧប្បថគមនញ្ច វារេតិ. តេនាហ – ‘‘សតិ មេ ផាលបាចន’’ន្តិ.

៧៨. កាយគុត្តោតិ តិវិធេន កាយសុចរិតេន គុត្តោ. វចីគុត្តោតិ ចតុព្ពិធេន វចីសុចរិតេន គុត្តោ. ឯត្តាវតា បាតិមោក្ខសំវរសីលំ វុត្តំ. អាហារេ ឧទរេ យតោតិ ឯត្ថ អាហារមុខេន សព្ពបច្ចយានំ សង្គហិតត្តា ចតុព្ពិធេបិ បច្ចយេ យតោ សំយតោ និរុបក្កិលេសោតិ អត្ថោ. ឥមិនា អាជីវបារិសុទ្ធិសីលំ វុត្តំ. ឧទរេ យតោតិ ឧទរេ យតោ សំយតោ មិតភោជី, អាហារេ មត្តញ្ញូតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមិនា ភោជនេ មត្តញ្ញុតាមុខេន បច្ចយបដិសេវនសីលំ វុត្តំ. តេន កិំ ទីបេតិ? យថា ត្វំ, ព្រាហ្មណ, ពីជំ វបិត្វា សស្សបរិបាលនត្ថំ កណ្ដកវតិំ វា រុក្ខវតិំ វា បាការបរិក្ខេបំ វា ករោសិ, តេន តេ គោមហិំសមិគគណា បវេសំ អលភន្តា សស្សំ ន វិលុម្បន្តិ, ឯវមហម្បិ សទ្ធាពីជំ វបិត្វា នានប្បការកុសលសស្សបរិបាលនត្ថំ កាយវចីអាហារគុត្តិមយំ តិវិធបរិក្ខេបំ ករោមិ. តេន មេ រាគាទិអកុសលធម្មគោមហិំសមិគគណា បវេសំ អលភន្តា នានប្បការកុសលសស្សំ ន វិលុម្បន្តីតិ.

សច្ចំ ករោមិ និទ្ទានន្តិ ឯត្ថ ទ្វីហិ ទ្វារេហិ អវិសំវាទនំ សច្ចំ. និទ្ទានន្តិ ឆេទនំ លុននំ ឧប្បាដនំ, ករណត្ថេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ វេទិតព្ពំ. អយញ្ហិ ឯត្ថ អត្ថោ ‘‘សច្ចេន ករោមិ និទ្ទាន’’ន្តិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថា ត្វំ ពាហិរំ កសិំ កសិត្វា សស្សទូសកានំ តិណានំ ហត្ថេន វា អសិតេន វា និទ្ទានំ ករោសិ; ឯវមហម្បិ អជ្ឈត្តិកំ កសិំ កសិត្វា កុសលសស្សទូសកានំ វិសំវាទនតិណានំ សច្ចេន និទ្ទានំ ករោមិ. ញាណសច្ចំ វា ឯត្ថ សច្ចន្តិ វេទិតព្ពំ, យំ តំ យថាភូតញាណន្តិ វុច្ចតិ. តេន អត្តសញ្ញាទីនំ តិណានំ និទ្ទានំ ករោមីតិ ឯវំ យោជេតព្ពំ. អថ វា និទ្ទានន្តិ ឆេទកំ លាវកំ, ឧប្បាដកន្តិ អត្ថោ. ឯវំ សន្តេ យថា ត្វំ ទាសំ វា កម្មករំ វា និទ្ទានំ ករោសិ, ‘‘និទ្ទេហិ តិណានី’’តិ តិណានំ ឆេទកំ លាវកំ ឧប្បាដកំ ករោសិ; ឯវមហំ សច្ចំ ករោមីតិ ឧបយោគវចនេនេវ វត្តុំ យុជ្ជតិ. អថ វា សច្ចន្តិ ទិដ្ឋិសច្ចំ. តមហំ និទ្ទានំ ករោមិ, ឆិន្ទិតព្ពំ លុនិតព្ពំ ឧប្បាដេតព្ពំ ករោមីតិ ឯវម្បិ ឧបយោគវចនេនេវ វត្តុំ យុជ្ជតិ.

សោរច្ចំ មេ បមោចនន្តិ ឯត្ថ យំ តំ ‘‘កាយិកោ អវីតិក្កមោ, វាចសិកោ អវីតិក្កមោ’’តិ, ឯវំ សីលមេវ ‘‘សោរច្ច’’ន្តិ វុត្តំ, ន តំ ឥធ អធិប្បេតំ, វុត្តមេវ ឯតំ ‘‘កាយគុត្តោ’’តិអាទិនា នយេន, អរហត្តផលំ បន អធិប្បេតំ. តម្បិ ហិ សុន្ទរេ និព្ពានេ រតភាវតោ ‘‘សោរច្ច’’ន្តិ វុច្ចតិ. បមោចនន្តិ យោគ្គវិស្សជ្ជនំ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថា តវ បមោចនំ បុនបិ សាយន្ហេ វា ទុតិយទិវសេ វា អនាគតសំវច្ឆរេ វា យោជេតព្ពតោ អប្បមោចនមេវ ហោតិ, ន មម ឯវំ. ន ហិ មម អន្តរា មោចនំ នាម អត្ថិ. អហញ្ហិ ទីបង្ករទសពលកាលតោ បភុតិ បញ្ញានង្គលេ វីរិយពលិពទ្ទេ យោជេត្វា ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច មហាកសិំ កសន្តោ តាវ ន មុញ្ចិំ, យាវ ន សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈិ. យទា ច មេ សព្ពំ តំ កាលំ ខេបេត្វា ពោធិរុក្ខមូលេ អបរាជិតបល្លង្កេ និសិន្នស្ស សព្ពគុណបរិវារំ អរហត្តផលំ ឧទបាទិ, តទា មយា តំ សព្ពុស្សុក្កបដិប្បស្សទ្ធិប្បត្តិយា បមុត្តំ, ន ទានិ បុន យោជេតព្ពំ ភវិស្សតីតិ. ឯតមត្ថំ សន្ធាយាហ ភគវា – ‘‘សោរច្ចំ មេ បមោចន’’ន្តិ.

៧៩. វីរិយំ មេ ធុរធោរយ្ហន្តិ ឯត្ថ វីរិយន្តិ ‘‘កាយិកោ វា, ចេតសិកោ វា វីរិយារម្ភោ’’តិអាទិនា នយេន វុត្តបធានំ. ធុរាយំ ធោរយ្ហំ ធុរធោរយ្ហំ, ធុរំ វហតីតិ អត្ថោ. យថា ហិ ព្រាហ្មណស្ស ធុរាយំ ធោរយ្ហាកឌ្ឍិតំ នង្គលំ ភូមិឃនំ ភិន្ទតិ, មូលសន្តានកានិ ច បទាលេតិ, ឯវំ ភគវតោ វីរិយាកឌ្ឍិតំ បញ្ញានង្គលំ យថាវុត្តំ ឃនំ ភិន្ទតិ, កិលេសសន្តានកានិ ច បទាលេតិ. តេនាហ – ‘‘វីរិយំ មេ ធុរធោរយ្ហ’’ន្តិ. អថ វា បុរិមធុរំ វហន្តា ធុរា, មូលធុរំ វហន្តា ធោរយ្ហា; ធុរា ច ធោរយ្ហា ច ធុរធោរយ្ហា. តត្ថ យថា ព្រាហ្មណស្ស ឯកមេកស្មិំ នង្គលេ ចតុពលិពទ្ទប្បភេទំ ធុរធោរយ្ហំ វហន្តំ ឧប្បន្នានុប្បន្នតិណមូលឃាតំ សស្សសម្បត្តិញ្ច សាធេតិ, ឯវំ ភគវតោ ចតុសម្មប្បធានវីរិយប្បភេទំ ធុរធោរយ្ហំ វហន្តំ ឧប្បន្នានុប្បន្នាកុសលមូលឃាតំ កុសលសម្បត្តិញ្ច សាធេតិ. តេនាហ – ‘‘វីរិយំ មេ ធុរធោរយ្ហ’’ន្តិ.

យោគក្ខេមាធិវាហនន្តិ ឯត្ថ យោគេហិ ខេមត្តា ‘‘យោគក្ខេម’’ន្តិ និព្ពានំ វុច្ចតិ, តំ អធិកត្វា វាហីយតិ, អភិមុខំ វា វាហីយតីតិ អធិវាហនំ. យោគក្ខេមស្ស អធិវាហនំ យោគក្ខេមាធិវាហនំ. តេន កិំ ទីបេតិ? យថា តវ ធុរធោរយ្ហំ បុរត្ថិមំ ទិសំ បច្ឆិមាទីសុ វា អញ្ញតរំ អភិមុខំ វាហីយតិ, តថា មម ធុរធោរយ្ហំ និព្ពានាភិមុខំ វាហីយតិ.

ឯវំ វាហិយមានញ្ច គច្ឆតិ អនិវត្តន្តំ. យថា តវ នង្គលំ វហន្តំ ធុរធោរយ្ហំ ខេត្តកោដិំ បត្វា បុន និវត្តតិ, ឯវំ អនិវត្តន្តំ ទីបង្ករកាលតោ បភុតិ គច្ឆតេវ. យស្មា វា តេន តេន មគ្គេន បហីនា កិលេសា បុនប្បុនំ បហាតព្ពា ន ហោន្តិ, យថា តវ នង្គលេន ឆិន្នានិ តិណានិ បុនបិ អបរស្មិំ សមយេ ឆិន្ទិតព្ពានិ ហោន្តិ, តស្មាបិ ឯតំ បឋមមគ្គវសេន ទិដ្ឋេកដ្ឋេ កិលេសេ, ទុតិយវសេន ឱឡារិកេ, តតិយវសេន អនុសហគតេ កិលេសេ, ចតុត្ថវសេន សព្ពកិលេសេ បជហន្តំ គច្ឆតិ អនិវត្តន្តំ. អថ វា គច្ឆតិ អនិវត្តន្តិ និវត្តនរហិតំ ហុត្វា គច្ឆតីតិ អត្ថោ. ន្តិ តំ ធុរធោរយ្ហំ. ឯវម្បេត្ថ បទច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ. ឯវំ គច្ឆន្តញ្ច យថា តវ ធុរធោរយ្ហំ ន តំ ឋានំ គច្ឆតិ, យត្ថ គន្ត្វា កស្សកោ អសោកោ និស្សោកោ វិរជោ ហុត្វា ន សោចតិ, ឯតំ បន តំ ឋានំ គច្ឆតិ, យត្ថ គន្ត្វា ន សោចតិ. យត្ថ សតិបាចនេន ឯតំ វីរិយធុរធោរយ្ហំ ចោទេន្តោ គន្ត្វា មាទិសោ កស្សកោ អសោកោ និស្សោកោ វិរជោ ហុត្វា ន សោចតិ, តំ សព្ពសោកសល្លសមុគ្ឃាតភូតំ និព្ពានាមតសង្ខាតំ ឋានំ គច្ឆតីតិ.

៨០. ឥទានិ និគមនំ ករោន្តោ ភគវា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឯវមេសា កសី កដ្ឋា, សា ហោតិ អមតប្ផលា;

ឯតំ កសិំ កសិត្វាន, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ.

តស្សាយំ សង្ខេបត្ថោ – មយា ព្រាហ្មណ ឯសា សទ្ធាពីជា តបោវុដ្ឋិយា អនុគ្គហិតា កសិ, បញ្ញាមយំ យុគនង្គលំ, ហិរិមយញ្ច ឦសំ, មនោមយេន យោត្តេន, ឯកាពទ្ធំ កត្វា, បញ្ញានង្គលេ សតិផាលំ អាកោដេត្វា, សតិបាចនំ គហេត្វា, កាយវចីអាហារគុត្តិយា គោបេត្វា, សច្ចំ និទ្ទានំ កត្វា, សោរច្ចំ បមោចនំ វីរិយំ ធុរធោរយ្ហំ យោគក្ខេមាភិមុខំ អនិវត្តន្តំ វាហេន្តេន កដ្ឋា, កសិកម្មបរិយោសានំ ចតុព្ពិធំ សាមញ្ញផលំ បាបិតា, សា ហោតិ អមតប្ផលា, សា ឯសា កសិ អមតប្ផលា ហោតិ. អមតំ វុច្ចតិ និព្ពានំ, និព្ពានានិសំសា ហោតីតិ អត្ថោ. សា ខោ បនេសា កសិ ន មមេវេកស្ស អមតប្ផលា ហោតិ, អបិច, ខោ, បន យោ កោចិ ខត្តិយោ វា ព្រាហ្មណោ វា វេស្សោ វា សុទ្ទោ វា គហដ្ឋោ វា បព្ពជិតោ វា ឯតំ កសិំ កសតិ, សោ សព្ពោបិ ឯតំ កសិំ កសិត្វាន, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតិ, សព្ពស្មា វដ្ដទុក្ខទុក្ខទុក្ខសង្ខារទុក្ខវិបរិណាមទុក្ខា បមុច្ចតីតិ. ឯវំ ភគវា ព្រាហ្មណស្ស អរហត្តនិកូដេន និព្ពានបរិយោសានំ កត្វា ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ.

តតោ ព្រាហ្មណោ គម្ភីរត្ថំ ទេសនំ សុត្វា ‘‘មម កសិផលំ ភុញ្ជិត្វា អបរជ្ជុ ឯវ ឆាតោ ហោតិ, ឥមស្ស បន កសិ អមតប្ផលា, តស្សា ផលំ ភុញ្ជិត្វា សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ ច វិទិត្វា បសន្នោ បសន្នាការំ កាតុំ បាយាសំ ទាតុមារទ្ធោ. តេនាហ ‘‘អថ ខោ កសិភារទ្វាជោ’’តិ. តត្ថ មហតិយាតិ មហតិយន្តិ អត្ថោ. កំសបាតិយាតិ សុវណ្ណបាតិយំ, សតសហស្សគ្ឃនកេ អត្តនោ សុវណ្ណថាលេ. វឌ្ឍេត្វាតិ ឆុបិត្វា, អាកិរិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ភគវតោ ឧបនាមេសីតិ សប្បិមធុផាណិតាទីហិ វិចិត្រំ កត្វា, ទុកូលវិតានេន បដិច្ឆាទេត្វា, ឧក្ខិបិត្វា, សក្កច្ចំ តថាគតស្ស អភិហរិ. កិន្តិ? ‘‘ភុញ្ជតុ ភវំ គោតមោ បាយាសំ, កស្សកោ ភវ’’ន្តិ. តតោ កស្សកភាវសាធកំ ការណមាហ ‘‘យញ្ហិ…បេ… កសតី’’តិ, យស្មា ភវំ…បេ… កសតីតិ វុត្តំ ហោតិ. អថ ភគវា ‘‘គាថាភិគីតំ មេ’’តិ អាហ.

៨១. តត្ថ គាថាភិគីតន្តិ គាថាហិ អភិគីតំ, គាថាយោ ភាសិត្វា លទ្ធន្តិ វុត្តំ ហោតិ. មេតិ មយា. អភោជនេយ្យន្តិ ភុញ្ជនារហំ ន ហោតិ. សម្បស្សតន្តិ សម្មា អាជីវសុទ្ធិំ បស្សតំ, សមន្តា វា បស្សតំ សម្បស្សតំ, ពុទ្ធានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. នេស ធម្មោតិ ‘‘គាថាភិគីតំ ភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ ឯស ធម្មោ ឯតំ ចារិត្តំ ន ហោតិ, តស្មា គាថាភិគីតំ បនុទន្តិ ពុទ្ធា បដិក្ខិបន្តិ ន ភុញ្ជន្តីតិ. កិំ បន ភគវតា បាយាសត្ថំ គាថា អភិគីតា, យេន ឯវមាហាតិ? ន ឯតទត្ថំ អភិគីតា, អបិច, ខោ, បន បាតោ បដ្ឋាយ ខេត្តសមីបេ ឋត្វា កដច្ឆុភិក្ខម្បិ អលភិត្វា បុន សកលពុទ្ធគុណេ បកាសេត្វា លទ្ធំ តទេតំ នដនច្ចកាទីហិ នច្ចិត្វា គាយិត្វា ច លទ្ធសទិសំ ហោតិ, តេន ‘‘គាថាភិគីត’’ន្តិ វុត្តំ. តាទិសញ្ច យស្មា ពុទ្ធានំ ន កប្បតិ, តស្មា ‘‘អភោជនេយ្យ’’ន្តិ វុត្តំ. អប្បិច្ឆតានុរូបញ្ចេតំ ន ហោតិ, តស្មាបិ បច្ឆិមំ ជនតំ អនុកម្បមានេន ច ឯវំ វុត្តំ. យត្រ ច នាម បរប្បកាសិតេនាបិ អត្តនោ គុណេន ឧប្បន្នំ លាភំ បដិក្ខិបន្តិ សេយ្យថាបិ អប្បិច្ឆោ ឃដិការោ កុម្ភការោ, តត្រ កថំ កោដិប្បត្តាយ អប្បិច្ឆតាយ សមន្នាគតោ ភគវា អត្តនាវ អត្តនោ គុណប្បកាសនេន ឧប្បន្នំ លាភំ សាទិយិស្សតិ, យតោ យុត្តមេវ ឯតំ ភគវតោ វត្តុន្តិ.

ឯត្តាវតា ‘‘អប្បសន្នំ អទាតុកាមំ ព្រាហ្មណំ គាថាគាយនេន ទាតុកាមំ កត្វា, សមណោ គោតមោ ភោជនំ បដិគ្គហេសិ, អាមិសការណា ឥមស្ស ទេសនា’’តិ ឥមម្ហា លោកាបវាទា អត្តានំ មោចេន្តោ ទេសនាបារិសុទ្ធិំ ទីបេត្វា, ឥទានិ អាជីវបារិសុទ្ធិំ ទីបេន្តោ អាហ ‘‘ធម្មេ សតី ព្រាហ្មណ វុត្តិរេសា’’តិ តស្សត្ថោ – អាជីវបារិសុទ្ធិធម្មេ វា ទសវិធសុចរិតធម្មេ វា ពុទ្ធានំ ចារិត្តធម្មេ វា សតិ សំវិជ្ជមានេ អនុបហតេ វត្តមានេ វុត្តិរេសា ឯកន្តវោទាតា អាកាសេ បាណិប្បសារណកប្បា ឯសនា បរិយេសនា ជីវិតវុត្តិ ពុទ្ធានំ ព្រាហ្មណាតិ.

៨២. ឯវំ វុត្តេ ព្រាហ្មណោ ‘‘បាយាសំ មេ បដិក្ខិបតិ, អកប្បិយំ កិរេតំ ភោជនំ, អធញ្ញោ វតស្មិំ, ទានំ ទាតុំ ន លភាមី’’តិ ទោមនស្សំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘អប្បេវ នាម អញ្ញំ បដិគ្គណ្ហេយ្យា’’តិ ច ចិន្តេសិ. តំ ញត្វា ភគវា ‘‘អហំ ភិក្ខាចារវេលំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា អាគតោ – ‘ឯត្តកេន កាលេន ឥមំ ព្រាហ្មណំ បសាទេស្សាមី’តិ, ព្រាហ្មណោ ច ទោមនស្សំ អកាសិ. ឥទានិ តេន ទោមនស្សេន មយិ ចិត្តំ បកោបេត្វា អមតវរធម្មំ បដិវិជ្ឈិតុំ ន សក្ខិស្សតី’’តិ ព្រាហ្មណស្ស បសាទជននត្ថំ តេន បត្ថិតមនោរថំ បូរេន្តោ អាហ ‘‘អញ្ញេន ច កេវលិន’’ន្តិ. តត្ថ កេវលិនន្តិ សព្ពគុណបរិបុណ្ណំ, សព្ពយោគវិសំយុត្តំ វាតិ អត្ថោ. មហន្តានំ សីលក្ខន្ធាទីនំ គុណានំ ឯសនតោ មហេសិំ. បរិក្ខីណសព្ពាសវត្តា ខីណាសវំ. ហត្ថបាទកុក្កុច្ចមាទិំ កត្វា វូបសន្តសព្ពកុក្កុច្ចត្តា កុក្កុច្ចវូបសន្តំ. ឧបដ្ឋហស្សូតិ បរិវិសស្សុ បដិមានយស្សុ. ឯវំ ព្រាហ្មណេន ចិត្តេ ឧប្បាទិតេបិ បរិយាយមេវ ភណតិ, ន តុ ភណតិ ‘‘ទេហិ, អាហរាហី’’តិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវ.

អថ ព្រាហ្មណោ ‘‘អយំ បាយាសោ ភគវតោ អានីតោ នាហំ អរហាមិ តំ អត្តនោ ឆន្ទេន កស្សចិ ទាតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា អាហ ‘‘អថ កស្ស ចាហ’’ន្តិ. តតោ ភគវា ‘‘តំ បាយាសំ ឋបេត្វា តថាគតំ តថាគតសាវកញ្ច អញ្ញស្ស អជីរណធម្មោ’’តិ ញត្វា អាហ – ‘‘ន ខ្វាហំ ត’’ន្តិ. តត្ថ សទេវកវចនេន បញ្ចកាមាវចរទេវគ្គហណំ, សមារកវចនេន ឆដ្ឋកាមាវចរទេវគ្គហណំ, សព្រហ្មកវចនេន រូបាវចរព្រហ្មគ្គហណំ អរូបាវចរា បន ភុញ្ជេយ្យុន្តិ អសម្ភាវនេយ្យា. សស្សមណព្រាហ្មណិវចនេន សាសនបច្ចត្ថិកបច្ចាមិត្តសមណព្រាហ្មណគ្គហណំ សមិតបាបពាហិតបាបសមណព្រាហ្មណគ្គហណញ្ច. បជាវចនេន សត្តលោកគ្គហណំ, សទេវមនុស្សវចនេន សម្មុតិទេវអវសេសមនុស្សគ្គហណំ. ឯវមេត្ថ តីហិ វចនេហិ ឱកាសលោកោ, ទ្វីហិ បជាវសេន សត្តលោកោ គហិតោតិ វេទិតព្ពោ. ឯស សង្ខេបោ, វិត្ថារំ បន អាឡវកសុត្តេ វណ្ណយិស្សាម.

កស្មា បន សទេវកាទីសុ កស្សចិ ន សម្មា បរិណាមំ គច្ឆេយ្យាតិ? ឱឡារិកេ សុខុមោជាបក្ខិបនតោ. ឥមស្មិញ្ហិ បាយាសេ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស គហិតមត្តេយេវ ទេវតាហិ ឱជា បក្ខិត្តា យថា សុជាតាយ បាយាសេ, ចុន្ទស្ស ច សូករមទ្ទវេ បច្ចមានេ, វេរញ្ជាយញ្ច ភគវតា គហិតគហិតាលោបេ, ភេសជ្ជក្ខន្ធកេ ច កច្ចានស្ស គុឡ្ហកុម្ភស្មិំ អវសិដ្ឋគុឡ្ហេ. សោ ឱឡារិកេ សុខុមោជាបក្ខិបនតោ ទេវានំ ន បរិណមតិ. ទេវា ហិ សុខុមសរីរា, តេសំ ឱឡារិកោ មនុស្សាហារោ ន សម្មា បរិណមតិ. មនុស្សានម្បិ ន បរិណមតិ. មនុស្សា ហិ ឱឡារិកសរីរា, តេសំ សុខុមា ទិព្ពោជា ន សម្មា បរិណមតិ. តថាគតស្ស បន បកតិអគ្គិនាវ បរិណមតិ, សម្មា ជីរតិ. កាយពលញាណពលប្បភាវេនាតិ ឯកេ តថាគតសាវកស្ស ខីណាសវស្សេតំ សមាធិពលេន មត្តញ្ញុតាយ ច បរិណមតិ, ឥតរេសំ ឥទ្ធិមន្តានម្បិ ន បរិណមតិ. អចិន្តនីយំ វា ឯត្ថ ការណំ, ពុទ្ធវិសយោ ឯសោតិ.

តេន ហិ ត្វន្តិ យស្មា អញ្ញំ ន បស្សាមិ, មម ន កប្បតិ, មម អកប្បន្តំ សាវកស្សាបិ មេ ន កប្បតិ, តស្មា ត្វំ ព្រាហ្មណាតិ វុត្តំ ហោតិ. អប្បហរិតេតិ បរិត្តហរិតតិណេ, អប្បរុឡ្ហរិតតិណេ វា បាសាណបិដ្ឋិសទិសេ. អប្បាណកេតិ និប្បាណកេ, បាយាសជ្ឈោត្ថរណការណេន មរិតព្ពបាណរហិតេ វា មហាឧទកក្ខន្ធេ. សហ តិណនិស្សិតេហិ បាណេហិ តិណានំ បាណកានញ្ច អនុរក្ខណត្ថាយ ឯតំ វុត្តំ. ចិច្ចិដាយតិ ចិដិចិដាយតីតិ ឯវំ សទ្ទំ ករោតិ. សំធូបាយតីតិ សមន្តា ធូបាយតិ. សម្បធូបាយតីតិ តថេវ អធិមត្តំ ធូបាយតិ. កស្មា ឯវំ អហោសីតិ? ភគវតោ អានុភាវេន, ន ឧទកស្ស, ន បាយាសស្ស, ន ព្រាហ្មណស្ស, ន អញ្ញេសំ ទេវយក្ខាទីនំ. ភគវា ហិ ព្រាហ្មណស្ស ធម្មសំវេគត្ថំ តថា អធិដ្ឋាសិ. សេយ្យថាបិ នាមាតិ ឱបម្មនិទស្សនមត្តមេតំ, យថា ផាលោតិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ ហោតិ. សំវិគ្គោ ចិត្តេន, លោមហដ្ឋជាតោ សរីរេន. សរីរេ កិរស្ស នវនវុតិលោមកូបសហស្សានិ សុវណ្ណភិត្តិយា អាហតមណិនាគទន្តា វិយ ឧទ្ធគ្គា អហេសុំ. សេសំ បាកដមេវ.

បាទេសុ បន និបតិត្វា ភគវតោ ធម្មទេសនំ អព្ភនុមោទមានោ ភគវន្តំ ឯតទវោច ‘‘អភិក្កន្តំ, ភោ គោតម, អភិក្កន្តំ, ភោ គោតមា’’តិ. អព្ភនុមោទនេ ហិ អយមិធ អភិក្កន្ត សទ្ទោ. វិត្ថារតោ បនស្ស មង្គលសុត្តវណ្ណនាយំ អត្ថវណ្ណនា អាវិ ភវិស្សតិ. យស្មា ច អព្ភនុមោទនត្ថេ, តស្មា សាធុ សាធុ ភោ គោតមាតិ វុត្តំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

‘‘ភយេ កោធេ បសំសាយំ, តុរិតេ កោតូហលច្ឆរេ;

ហាសេ សោកេ បសាទេ ច, ករេ អាមេឌិតំ ពុធោ’’តិ. –

ឥមិនា ច លក្ខណេន ឥធ បសាទវសេន បសំសាវសេន ចាយំ ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. អថ វា អភិក្កន្តន្តិ អភិកន្តំ អតិឥដ្ឋំ, អតិមនាបំ, អតិសុន្ទរន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

តត្ថ ឯកេន អភិក្កន្តសទ្ទេន ទេសនំ ថោមេតិ, ឯកេន អត្តនោ បសាទំ. អយញ្ហិ ឯត្ថ អធិប្បាយោ – អភិក្កន្តំ, ភោ គោតម, យទិទំ ភោតោ គោតមស្ស ធម្មទេសនា, អភិក្កន្តំ យទិទំ ភោតោ គោតមស្ស ធម្មទេសនំ អាគម្ម មម បសាទោតិ. ភគវតោ ឯវ វា វចនំ ទ្វេ ទ្វេ អត្ថេ សន្ធាយ ថោមេតិ – ភោតោ គោតមស្ស វចនំ អភិក្កន្តំ ទោសនាសនតោ, អភិក្កន្តំ គុណាធិគមនតោ, តថា សទ្ធាជននតោ, បញ្ញាជននតោ, សាត្ថតោ, សព្យញ្ជនតោ, ឧត្តានបទតោ, គម្ភីរត្ថតោ, កណ្ណសុខតោ, ហទយង្គមតោ, អនត្តុក្កំសនតោ, អបរវម្ភនតោ, ករុណាសីតលតោ, បញ្ញាវទាតតោ, អាបាថរមណីយតោ, វិមទ្ទក្ខមតោ, សុយ្យមានសុខតោ, វីមំសិយមានហិតតោតិ ឯវមាទីហិ យោជេតព្ពំ.

តតោ បរម្បិ ចតូហិ ឧបមាហិ ទេសនំយេវ ថោមេតិ. តត្ថ និក្កុជ្ជិតន្តិ អធោមុខដ្ឋបិតំ, ហេដ្ឋា មុខជាតំ វា. ឧក្កុជ្ជេយ្យាតិ ឧបរិមុខំ ករេយ្យ. បដិច្ឆន្នន្តិ តិណបណ្ណាទិច្ឆាទិតំ. វិវរេយ្យាតិ ឧគ្ឃាដេយ្យ. មូឡ្ហស្សាតិ ទិសាមូឡ្ហស្ស. មគ្គំ អាចិក្ខេយ្យាតិ ហត្ថេ គហេត្វា ‘‘ឯស មគ្គោ’’តិ វទេយ្យ. អន្ធការេតិ កាឡបក្ខចាតុទ្ទសីអឌ្ឍរត្តឃនវនសណ្ឌមេឃបដលេហិ ចតុរង្គេ តមសិ. អយំ តាវ បទត្ថោ.

អយំ បន អធិប្បាយយោជនា – យថា កោចិ និក្កុជ្ជិតំ ឧក្កុជ្ជេយ្យ, ឯវំ សទ្ធម្មវិមុខំ អសទ្ធម្មបតិតំ មំ អសទ្ធម្មា វុដ្ឋាបេន្តេន, យថា បដិច្ឆន្នំ វិវរេយ្យ; ឯវំ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនន្តរធានា បភុតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិគហនបដិច្ឆន្នំ សាសនំ វិវរន្តេន, យថា មូឡ្ហស្ស មគ្គំ អាចិក្ខេយ្យ, ឯវំ កុម្មគ្គមិច្ឆាមគ្គបដិបន្នស្ស មេ សគ្គមោក្ខមគ្គំ អាចិក្ខន្តេន, យថា អន្ធការេ តេលបជ្ជោតំ ធារេយ្យ, ឯវំ មោហន្ធការនិមុគ្គស្ស មេ ពុទ្ធាទិរតនរូបានិ អបស្សតោ តប្បដិច្ឆាទកមោហន្ធការវិទ្ធំសកទេសនាបជ្ជោតធារណេន មយ្ហំ ភោតា គោតមេន ឯតេហិ បរិយាយេហិ ទេសិតត្តា អនេកបរិយាយេន ធម្មោ បកាសិតោ.

អថ វា ឯកច្ចិយេន មត្តេន យស្មា អយំ ធម្មោ ទុក្ខទស្សនេន អសុភេ ‘‘សុភ’’ន្តិ វិបល្លាសប្បហានេន ច និក្កុជ្ជិតុក្កុជ្ជិតសទិសោ, សមុទយទស្សនេន ទុក្ខេ ‘‘សុខ’’ន្តិ វិបល្លាសប្បហានេន ច បដិច្ឆន្នវិវរណសទិសោ, និរោធទស្សនេន អនិច្ចេ ‘‘និច្ច’’ន្តិ វិបល្លាសប្បហានេន ច មូឡ្ហស្ស មគ្គាចិក្ខណសទិសោ, មគ្គទស្សនេន អនត្តនិ ‘‘អត្តា’’តិ វិបល្លាសប្បហានេន ច អន្ធការេ បជ្ជោតសទិសោ, តស្មា សេយ្យថាបិ នាម និក្កុជ្ជិតំ វា ឧក្កុជ្ជេយ្យ…បេ… បជ្ជោតំ ធារេយ្យ ‘‘ចក្ខុមន្តោ រូបានិ ទក្ខន្តី’’តិ, ឯវំ បកាសិតោ ហោតិ.

យស្មា បនេត្ថ សទ្ធាតបកាយគុត្តតាទីហិ សីលក្ខន្ធោ បកាសិតោ ហោតិ, បញ្ញាយ បញ្ញាក្ខន្ធោ, ហិរិមនាទីហិ សមាធិក្ខន្ធោ, យោគក្ខេមេន និរោធោតិ ឯវំ តិក្ខន្ធោ អរិយមគ្គោ និរោធោ ចាតិ សរូបេនេវ ទ្វេ អរិយសច្ចានិ បកាសិតានិ. តត្ថ មគ្គោ បដិបក្ខោ សមុទយស្ស, និរោធោ ទុក្ខស្សាតិ បដិបក្ខេន ទ្វេ. ឥតិ ឥមិនា បរិយាយេន ចត្តារិ សច្ចានិ បកាសិតានិ. តស្មា អនេកបរិយាយេន បកាសិតោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ.

ឯសាហន្តិអាទីសុ ឯសោ អហន្តិ ឯសាហំ. សរណំ គច្ឆាមីតិ បាទេសុ និបតិត្វា បណិបាតេន សរណគមនេន គតោបិ ឥទានិ វាចាយ សមាទិយន្តោ អាហ. អថ វា បណិបាតេន ពុទ្ធំយេវ សរណំ គតោតិ ឥទានិ តំ អាទិំ កត្វា សេសេ ធម្មសង្ឃេបិ គន្តុំ អាហ. អជ្ជតគ្គេតិ អជ្ជតំ អាទិំ កត្វា, អជ្ជទគ្គេតិ វា បាឋោ, ទ-ការោ បទសន្ធិករោ, អជ្ជ អគ្គំ កត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. បាណេហិ ឧបេតំ បាណុបេតំ, យាវ មេ ជីវិតំ បវត្តតិ, តាវ ឧបេតំ, អនញ្ញសត្ថុកំ តីហិ សរណគមនេហិ សរណំ គតំ មំ ភវំ គោតមោ ធារេតុ ជានាតូតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្តាវតា អនេន សុតានុរូបា បដិបត្តិ ទស្សិតា ហោតិ. និក្កុជ្ជិតាទីហិ វា សត្ថុសម្បត្តិំ ទស្សេត្វា ឥមិនា ‘‘ឯសាហ’’ន្តិអាទិនា សិស្សសម្បត្តិ ទស្សិតា. តេន វា បញ្ញាបដិលាភំ ទស្សេត្វា ឥមិនា សទ្ធាបដិលាភោ ទស្សិតោ. ឥទានិ ឯវំ បដិលទ្ធសទ្ធេន បញ្ញវតា យំ កត្តព្ពំ, តំ កត្តុកាមោ ភគវន្តំ យាចតិ ‘‘លភេយ្យាហ’’ន្តិ. តត្ថ ភគវតោ ឥទ្ធិយាទីហិ អភិប្បសាទិតចិត្តោ ‘‘ភគវាបិ ចក្កវត្តិរជ្ជំ បហាយ បព្ពជិតោ, កិមង្គំ បនាហ’’ន្តិ សទ្ធាយ បព្ពជ្ជំ យាចតិ, តត្ថ បរិបូរការិតំ បត្ថេន្តោ បញ្ញាយ ឧបសម្បទំ. សេសំ បាកដមេវ.

ឯកោ វូបកដ្ឋោតិអាទីសុ បន ឯកោ កាយវិវេកេន, វូបកដ្ឋោ ចិត្តវិវេកេន, អប្បមត្តោ កម្មដ្ឋានេ សតិអវិជហនេន, អាតាបី កាយិកចេតសិកវីរិយសង្ខាតេន អាតាបេន, បហិតត្តោ កាយេ ច ជីវិតេ ច អនបេក្ខតាយ វិហរន្តោ អញ្ញតរឥរិយាបថវិហារេន. ន ចិរស្សេវាតិ បព្ពជ្ជំ ឧបាទាយ វុច្ចតិ. កុលបុត្តាតិ ទុវិធា កុលបុត្តា, ជាតិកុលបុត្តា, អាចារកុលបុត្តា ច. អយំ បន ឧភយថាបិ កុលបុត្តោ. អគារស្មាតិ ឃរា. អគារានំ ហិតំ អគារិយំ កសិគោរក្ខាទិកុដុម្ពបោសនកម្មំ វុច្ចតិ. នត្ថិ ឯត្ថ អគារិយន្តិ អនគារិយំ, បព្ពជ្ជាយេតំ អធិវចនំ បព្ពជន្តីតិ ឧបគច្ឆន្តិ ឧបសង្កមន្តិ. តទនុត្តរន្តិ តំ អនុត្តរំ. ព្រហ្មចរិយបរិយោសានន្តិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស បរិយោសានំ, អរហត្តផលន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តស្ស ហិ អត្ថាយ កុលបុត្តា បព្ពជន្តិ. ទិដ្ឋេវ ធម្មេតិ តស្មិំយេវ អត្តភាវេ. សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វាតិ អត្តនាយេវ បញ្ញាយ បច្ចក្ខំ កត្វា, អបរប្បច្ចយំ ញត្វាតិ អត្ថោ. ឧបសម្បជ្ជ វិហាសីតិ បាបុណិត្វា សម្បាទេត្វា វា វិហាសិ. ឯវំ វិហរន្តោ ច ខីណា ជាតិ…បេ… អព្ភញ្ញាសិ. ឯតេនស្ស បច្ចវេក្ខណភូមិំ ទស្សេតិ.

កតមា បនស្ស ជាតិ ខីណា, កថញ្ច នំ អព្ភញ្ញាសីតិ? វុច្ចតេ – ន តាវស្ស អតីតា ជាតិ ខីណា បុព្ពេវ ខីណត្តា, ន អនាគតា អនាគតេ វាយាមាភាវតោ, ន បច្ចុប្បន្នា វិជ្ជមានត្តា. យា បន មគ្គស្ស អភាវិតត្តា ឧប្បជ្ជេយ្យ ឯកចតុបញ្ចវោការភវេសុ ឯកចតុបញ្ចក្ខន្ធប្បភេទា ជាតិ, សា មគ្គស្ស ភាវិតត្តា អនុប្បាទធម្មតំ អាបជ្ជនេន ខីណា. តំ សោ មគ្គភាវនាយ បហីនកិលេសេ បច្ចវេក្ខិត្វា កិលេសាភាវេ វិជ្ជមានម្បិ កម្មំ អាយតិំ អបដិសន្ធិកំ ហោតីតិ ជានន្តោ ជានាតិ.

វុសិតន្តិ វុត្ថំ បរិវុត្ថំ, កតំ ចរិតំ និដ្ឋាបិតន្តិ អត្ថោ. ព្រហ្មចរិយន្តិ មគ្គព្រហ្មចរិយំ. កតំ ករណីយន្តិ ចតូសុ សច្ចេសុ ចតូហិ មគ្គេហិ បរិញ្ញាបហានសច្ឆិកិរិយភាវនាវសេន សោឡសវិធម្បិ កិច្ចំ និដ្ឋាបិតន្តិ អត្ថោ. នាបរំ ឥត្ថត្តាយាតិ ឥទានិ បុន ឥត្ថភាវាយ ឯវំ សោឡសកិច្ចភាវាយ កិលេសក្ខយាយ វា មគ្គភាវនា នត្ថីតិ. អថ វា ឥត្ថត្តាយាតិ ឥត្ថភាវតោ, ឥមស្មា ឯវំបការា ឥទានិ វត្តមានក្ខន្ធសន្តានា អបរំ ខន្ធសន្តានំ នត្ថិ. ឥមេ បន បញ្ចក្ខន្ធា បរិញ្ញាតា តិដ្ឋន្តិ ឆិន្នមូលកោ រុក្ខោ វិយាតិ អព្ភញ្ញាសិ. អញ្ញតរោតិ ឯកោ. អរហតន្តិ អរហន្តានំ. មហាសាវកានំ អព្ភន្តរោ អាយស្មា ភារទ្វាជោ អហោសីតិ អយំ កិរេត្ថ អធិប្បាយោតិ.

បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ

សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ កសិភារទ្វាជសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ចុន្ទសុត្តវណ្ណនា

៨៣. បុច្ឆាមិ មុនិំ បហូតបញ្ញន្តិ ចុន្ទសុត្តំ. កា ឧប្បត្តិ? សង្ខេបតោ តាវ អត្តជ្ឈាសយបរជ្ឈាសយអដ្ឋុប្បត្តិបុច្ឆាវសិកភេទតោ ចតូសុ ឧប្បត្តីសុ ឥមស្ស សុត្តស្ស បុច្ឆាវសិកា ឧប្បត្តិ. វិត្ថារតោ បន ឯកំ សមយំ ភគវា មល្លេសុ ចារិកំ ចរមានោ មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ យេន បាវា តទវសរិ. តត្រ សុទំ ភគវា បាវាយំ វិហរតិ ចុន្ទស្ស កម្មារបុត្តស្ស អម្ពវនេ. ឥតោ បភុតិ យាវ ‘‘អថ ខោ ភគវា បុព្ពណ្ហសមយំ និវាសេត្វា បត្តចីវរមាទាយ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន យេន ចុន្ទស្ស កម្មារបុត្តស្ស និវេសនំ តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា បញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទី’’តិ (ទី. និ. ២.១៨៩), តាវ សុត្តេ អាគតនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ.

ឯវំ ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ និសិន្នេ ភគវតិ ចុន្ទោ កម្មារបុត្តោ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិវិសន្តោ ព្យញ្ជនសូបាទិគហណត្ថំ ភិក្ខូនំ សុវណ្ណភាជនានិ ឧបនាមេសិ. អបញ្ញត្តេ សិក្ខាបទេ កេចិ ភិក្ខូ សុវណ្ណភាជនានិ បដិច្ឆិំសុ កេចិ ន បដិច្ឆិំសុ. ភគវតោ បន ឯកមេវ ភាជនំ អត្តនោ សេលមយំ បត្តំ, ទុតិយភាជនំ ពុទ្ធា ន គណ្ហន្តិ. តត្ថ អញ្ញតរោ បាបភិក្ខុ សហស្សគ្ឃនកំ សុវណ្ណភាជនំ អត្តនោ ភោជនត្ថាយ សម្បត្តំ ថេយ្យចិត្តេន កុញ្ចិកត្ថវិកាយ បក្ខិបិ. ចុន្ទោ បរិវិសិត្វា ហត្ថបាទំ ធោវិត្វា ភគវន្តំ នមស្សមានោ ភិក្ខុសង្ឃំ ឱលោកេន្តោ តំ ភិក្ខុំ អទ្ទស, ទិស្វា ច បន អបស្សមានោ វិយ ហុត្វា ន នំ កិញ្ចិ អភណិ ភគវតិ ថេរេសុ ច គារវេន, អបិច ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិកានំ វចនបថោ មា អហោសី’’តិ. សោ ‘‘កិំ នុ ខោ សំវរយុត្តាយេវ សមណា, ឧទាហុ ភិន្នសំវរា ឦទិសាបិ សមណា’’តិ ញាតុកាមោ សាយន្ហសមយេ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ ‘‘បុច្ឆាមិ មុនិ’’ន្តិ.

តត្ថ បុច្ឆាមីតិ ឥទំ ‘‘តិស្សោ បុច្ឆា អទិដ្ឋជោតនា បុច្ឆា’’តិអាទិនា (ចូឡនិ. បុណ្ណកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ១២) នយេន និទ្ទេសេ វុត្តនយមេវ. មុនិន្តិ ឯតម្បិ ‘‘មោនំ វុច្ចតិ ញាណំ. យា បញ្ញា បជាននា…បេ… សម្មាទិដ្ឋិ, តេន ញាណេន សមន្នាគតោ មុនិ, មោនប្បត្តោតិ, តីណិ មោនេយ្យានិ កាយមោនេយ្យ’’ន្តិអាទិនា (មហានិ. ១៤) នយេន តត្ថេវ វុត្តនយមេវ. អយម្បនេត្ថ សង្ខេបោ. បុច្ឆាមីតិ ឱកាសំ ការេន្តោ មុនិន្តិ មុនិមុនិំ ភគវន្តំ អាលបតិ. បហូតបញ្ញន្តិអាទីនិ ថុតិវចនានិ, តេហិ តំ មុនិំ ថុនាតិ. តត្ថ បហូតបញ្ញន្តិ វិបុលបញ្ញំ. ញេយ្យបរិយន្តិកត្តា ចស្ស វិបុលតា វេទិតព្ពា. ឥតិ ចុន្ទោ កម្មារបុត្តោតិ ឥទំ ទ្វយំ ធនិយសុត្តេ វុត្តនយមេវ. ឥតោ បរំ បន ឯត្តកម្បិ អវត្វា សព្ពំ វុត្តនយំ ឆឌ្ឌេត្វា អវុត្តនយមេវ វណ្ណយិស្សាម.

ពុទ្ធន្តិ តីសុ ពុទ្ធេសុ តតិយពុទ្ធំ. ធម្មស្សាមិន្តិ មគ្គធម្មស្ស ជនកត្តា បុត្តស្សេវ បិតរំ អត្តនា ឧប្បាទិតសិប្បាយតនាទីនំ វិយ ច អាចរិយំ ធម្មស្ស សាមិំ, ធម្មិស្សរំ ធម្មរាជំ ធម្មវសវត្តិន្តិ អត្ថោ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘សោ ហិ, ព្រាហ្មណ, ភគវា អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា, អសញ្ជាតស្ស មគ្គស្ស សញ្ជនេតា, អនក្ខាតស្ស មគ្គស្ស អក្ខាតា, មគ្គញ្ញូ, មគ្គវិទូ, មគ្គកោវិទោ. មគ្គានុគា ច បន ឯតរហិ សាវកា វិហរន្តិ បច្ឆា សមន្នាគតា’’តិ (ម. និ. ៣.៧៩).

វីតតណ្ហន្តិ វិគតកាមភវវិភវតណ្ហំ. ទ្វិបទុត្តមន្តិ ទ្វិបទានំ ឧត្តមំ. តត្ថ កិញ្ចាបិ ភគវា ន កេវលំ ទ្វិបទុត្តមោ ឯវ, អថ ខោ យាវតា សត្តា អបទា វា ទ្វិបទា វា…បេ… នេវសញ្ញីនាសញ្ញិនោ វា, តេសំ សព្ពេសំ ឧត្តមោ. អថ ខោ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន ទ្វិបទុត្តមោត្វេវ វុច្ចតិ. ទ្វិបទា ហិ សព្ពសត្តានំ ឧក្កដ្ឋា ចក្កវត្តិមហាសាវកបច្ចេកពុទ្ធានំ តត្ថ ឧប្បត្តិតោ, តេសញ្ច ឧត្តមោតិ វុត្តេ សព្ពសត្តុត្តមោតិ វុត្តោយេវ ហោតិ. សារថីនំ បវរន្តិ សារេតីតិ សារថិ, ហត្ថិទមកាទីនមេតំ អធិវចនំ. តេសញ្ច ភគវា បវរោ អនុត្តរេន ទមនេន បុរិសទម្មេ ទមេតុំ សមត្ថភាវតោ. យថាហ –

‘‘ហត្ថិទមកេន, ភិក្ខវេ, ហត្ថិទម្មោ សារិតោ ឯកំ ឯវ ទិសំ ធាវតិ បុរត្ថិមំ វា បច្ឆិមំ វា ឧត្តរំ វា ទក្ខិណំ វា. អស្សទមកេន, ភិក្ខវេ, អស្សទម្មោ…បេ… គោទមកេន, ភិក្ខវេ, គោទម្មោ…បេ… ទក្ខិណំ វា. តថាគតេន ហិ, ភិក្ខវេ, អរហតា សម្មាសម្ពុទ្ធេន បុរិសទម្មោ សារិតោ អដ្ឋ ទិសា វិធាវតិ, រូបី រូបានិ បស្សតិ, អយមេកា ទិសា…បេ… សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, អយំ អដ្ឋមី ទិសា’’តិ (ម. និ. ៣.៣១២).

កតីតិ អត្ថប្បភេទបុច្ឆា. លោកេតិ សត្តលោកេ. សមណាតិ បុច្ឆិតព្ពអត្ថនិទស្សនំ. ឥង្ឃាតិ យាចនត្ថេ និបាតោ. តទិង្ឃាតិ តេ ឥង្ឃ. ព្រូហីតិ អាចិក្ខ កថយស្សូតិ.

៨៤. ឯវំ វុត្តេ ភគវា ចុន្ទំ កម្មារបុត្តំ ‘‘កិំ, ភន្តេ, កុសលំ, កិំ អកុសល’’ន្តិអាទិនា (ម. និ. ៣.២៩៦) នយេន គិហិបញ្ហំ អបុច្ឆិត្វា សមណបញ្ហំ បុច្ឆន្តំ ទិស្វា អាវជ្ជេន្តោ ‘‘តំ បាបភិក្ខុំ សន្ធាយ អយំ បុច្ឆតី’’តិ ញត្វា តស្ស អញ្ញត្រ វោហារមត្តា អស្សមណភាវំ ទីបេន្តោ អាហ ‘‘ចតុរោ សមណា’’តិ. តត្ថ ចតុរោតិ សង្ខ្យាបរិច្ឆេទោ. សមណាតិ កទាចិ ភគវា តិត្ថិយេ សមណវាទេន វទតិ; យថាហ – ‘‘យានិ តានិ បុថុសមណព្រាហ្មណានំ វតកោតូហលមង្គលានី’’តិ (ម. និ. ១.៤០៧). កទាចិ បុថុជ្ជនេ; យថាហ – ‘‘សមណា សមណាតិ ខោ, ភិក្ខវេ, ជនោ សញ្ជានាតី’’តិ (ម. និ. ១.៤៣៥). កទាចិ សេក្ខេ; យថាហ – ‘‘ឥធេវ, ភិក្ខវេ, សមណោ, ឥធ ទុតិយោ សមណោ’’តិ (ម. និ. ១.១៣៩; ទី. និ. ២.២១៤; អ. និ. ៤.២៤១). កទាចិ ខីណាសវេ; យថាហ – ‘‘អាសវានំ ខយា សមណោ ហោតី’’តិ (ម. និ. ១.៤៣៨). កទាចិ អត្តានំយេវ; យថាហ – ‘‘សមណោតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តថាគតស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ (អ. និ. ៨.៨៥). ឥធ បន តីហិ បទេហិ សព្ពេបិ អរិយេ សីលវន្តំ បុថុជ្ជនញ្ច, ចតុត្ថេន ឥតរំ អស្សមណម្បិ ភណ្ឌុំ កាសាវកណ្ឋំ កេវលំ វោហារមត្តកេន សមណោតិ សង្គណ្ហិត្វា ‘‘ចតុរោ សមណា’’តិ អាហ. ន បញ្ចមត្ថីតិ ឥមស្មិំ ធម្មវិនយេ វោហារមត្តកេន បដិញ្ញាមត្តកេនាបិ បញ្ចមោ សមណោ នាម នត្ថិ.

តេ តេ អាវិករោមីតិ តេ ចតុរោ សមណេ តវ បាកដេ ករោមិ. សក្ខិបុដ្ឋោតិ សម្មុខា បុច្ឆិតោ. មគ្គជិនោតិ មគ្គេន សព្ពកិលេសេ វិជិតាវីតិ អត្ថោ. មគ្គទេសកោតិ បរេសំ មគ្គំ ទេសេតា. មគ្គេ ជីវតីតិ សត្តសុ សេក្ខេសុ យោ កោចិ សេក្ខោ អបរិយោសិតមគ្គវាសត្តា លោកុត្តរេ, សីលវន្តបុថុជ្ជនោ ច លោកិយេ មគ្គេ ជីវតិ នាម, សីលវន្តបុថុជ្ជនោ វា លោកុត្តរមគ្គនិមិត្តំ ជីវនតោបិ មគ្គេ ជីវតីតិ វេទិតព្ពោ. យោ ច មគ្គទូសីតិ យោ ច ទុស្សីលោ មិច្ឆាទិដ្ឋិ មគ្គបដិលោមាយ បដិបត្តិយា មគ្គទូសកោតិ អត្ថោ.

៨៥. ‘‘ឥមេ តេ ចតុរោ សមណា’’តិ ឯវំ ភគវតា សង្ខេបេន ឧទ្ទិដ្ឋេ ចតុរោ សមណេ ‘‘អយំ នាមេត្ថ មគ្គជិនោ, អយំ មគ្គទេសកោ, អយំ មគ្គេ ជីវតិ, អយំ មគ្គទូសី’’តិ ឯវំ បដិវិជ្ឈិតុំ អសក្កោន្តោ បុន បុច្ឆិតុំ ចុន្ទោ អាហ ‘‘កំ មគ្គជិន’’ន្តិ. តត្ថ មគ្គេ ជីវតិ មេតិ យោ សោ មគ្គេ ជីវតិ, តំ មេ ព្រូហិ បុដ្ឋោតិ. សេសំ បាកដមេវ.

៨៦. ឥទានិស្ស ភគវា ចតុរោបិ សមណេ ចតូហិ គាថាហិ និទ្ទិសន្តោ អាហ ‘‘យោ តិណ្ណកថំកថោ វិសល្លោ’’តិ. តត្ថ តិណ្ណកថំកថោ វិសល្លោតិ ឯតំ ឧរគសុត្តេ វុត្តនយមេវ. អយំ បន វិសេសោ. យស្មា ឥមាយ គាថាយ មគ្គជិនោតិ ពុទ្ធសមណោ អធិប្បេតោ, តស្មា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន កថំកថាបតិរូបកស្ស សព្ពធម្មេសុ អញ្ញាណស្ស តិណ្ណត្តាបិ ‘‘តិណ្ណកថំកថោ’’តិ វេទិតព្ពោ. បុព្ពេ វុត្តនយេន ហិ តិណ្ណកថំកថាបិ សោតាបន្នាទយោ បច្ចេកពុទ្ធបរិយោសានា សកទាគាមិវិសយាទីសុ ពុទ្ធវិសយបរិយោសានេសុ បដិហតញាណប្បភាវត្តា បរិយាយេន អតិណ្ណកថំកថាវ ហោន្តិ. ភគវា បន សព្ពប្បការេន តិណ្ណកថំកថោតិ. និព្ពានាភិរតោតិ និព្ពានេ អភិរតោ, ផលសមាបត្តិវសេន សទា និព្ពាននិន្នចិត្តោតិ អត្ថោ. តាទិសោ ច ភគវា. យថាហ –

‘‘សោ ខោ អហំ, អគ្គិវេស្សន, តស្សា ឯវ កថាយ បរិយោសានេ, តស្មិំយេវ បុរិមស្មិំ សមាធិនិមិត្តេ អជ្ឈត្តមេវ ចិត្តំ សណ្ឋបេមិ, សន្និសាទេមិ, ឯកោទិំ ករោមិ, សមាទហាមី’’តិ (ម. និ. ១.៣៨៧).

អនានុគិទ្ធោតិ កញ្ចិ ធម្មំ តណ្ហាគេធេន អននុគិជ្ឈន្តោ. លោកស្ស សទេវកស្ស នេតាតិ អាសយានុសយានុលោមេន ធម្មំ ទេសេត្វា បារាយនមហាសមយាទីសុ អនេកេសុ សុត្តន្តេសុ អបរិមាណានំ ទេវមនុស្សានំ សច្ចបដិវេធសម្បាទនេន សទេវកស្ស លោកស្ស នេតា, គមយិតា, តារេតា, បារំ សម្បាបេតាតិ អត្ថោ. តាទិន្តិ តាទិសំ យថាវុត្តប្បការលោកធម្មេហិ និព្ពិការន្តិ អត្ថោ. សេសមេត្ថ បាកដមេវ.

៨៧. ឯវំ ភគវា ឥមាយ គាថាយ ‘‘មគ្គជិន’’ន្តិ ពុទ្ធសមណំ និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ ខីណាសវសមណំ និទ្ទិសន្តោ អាហ ‘‘បរមំ បរមន្តី’’តិ. តត្ថ បរមំ នាម និព្ពានំ, សព្ពធម្មានំ អគ្គំ ឧត្តមន្តិ អត្ថោ. បរមន្តិ យោធ ញត្វាតិ តំ បរមំ បរមមិច្ចេវ យោ ឥធ សាសនេ ញត្វា បច្ចវេក្ខណញាណេន. អក្ខាតិ វិភជតេ ឥធេវ ធម្មន្តិ និព្ពានធម្មំ អក្ខាតិ, អត្តនា បដិវិទ្ធត្តា បរេសំ បាកដំ ករោតិ ‘‘ឥទំ និព្ពាន’’ន្តិ, មគ្គធម្មំ វិភជតិ ‘‘ឥមេ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា…បេ… អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ’’តិ. ឧភយម្បិ វា ឧគ្ឃដិតញ្ញូនំ សង្ខេបទេសនាយ អាចិក្ខតិ, វិបញ្ចិតញ្ញូនំ វិត្ថារទេសនាយ វិភជតិ. ឯវំ អាចិក្ខន្តោ វិភជន្តោ ច ‘‘ឥធេវ សាសនេ អយំ ធម្មោ, ន ឥតោ ពហិទ្ធា’’តិ សីហនាទំ នទន្តោ អក្ខាតិ ច វិភជតិ ច. តេន វុត្តំ ‘‘អក្ខាតិ វិភជតេ ឥធេវ ធម្ម’’ន្តិ. តំ កង្ខឆិទំ មុនិំ អនេជន្តិ តំ ឯវរូបំ ចតុសច្ចបដិវេធេន អត្តនោ, ទេសនាយ ច បរេសំ កង្ខច្ឆេទនេន កង្ខច្ឆិទំ, មោនេយ្យសមន្នាគមេន មុនិំ, ឯជាសង្ខាតាយ តណ្ហាយ អភាវតោ អនេជំ ទុតិយំ ភិក្ខុនមាហុ មគ្គទេសិន្តិ.

៨៨. ឯវំ ឥមាយ គាថាយ សយំ អនុត្តរំ មគ្គំ ឧប្បាទេត្វា ទេសនាយ អនុត្តរោ មគ្គទេសី សមានោបិ ទូតមិវ លេខវាចកមិវ ច រញ្ញោ អត្តនោ សាសនហរំ សាសនជោតកញ្ច ‘‘មគ្គទេសិ’’ន្តិ ខីណាសវសមណំ និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ សេក្ខសមណញ្ច សីលវន្តបុថុជ្ជនសមណញ្ច និទ្ទិសន្តោ អាហ ‘‘យោ ធម្មបទេ’’តិ. តត្ថ បទវណ្ណនា បាកដាយេវ. អយំ បនេត្ថ អត្ថវណ្ណនា – យោ និព្ពានធម្មស្ស បទត្តា ធម្មបទេ, ឧភោ អន្តេ អនុបគម្ម ទេសិតត្តា អាសយានុរូបតោ វា សតិបដ្ឋានាទិនានប្បការេហិ ទេសិតត្តា សុទេសិតេ, មគ្គសមង្គីបិ អនវសិតមគ្គកិច្ចត្តា មគ្គេ ជីវតិ, សីលសំយមេន សញ្ញតោ, កាយាទីសុ សូបដ្ឋិតាយ ចិរកតាទិសរណាយ វា សតិយា សតិមា, អណុមត្តស្សាបិ វជ្ជស្ស អភាវតោ អនវជ្ជត្តា, កោដ្ឋាសភាវេន ច បទត្តា សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មសង្ខាតានិ អនវជ្ជបទានិ ភង្គញាណតោ បភុតិ ភាវនាសេវនាយ សេវមានោ, តំ ភិក្ខុនំ តតិយំ មគ្គជីវិន្តិ អាហូតិ.

៨៩. ឯវំ ភគវា ឥមាយ គាថាយ ‘‘មគ្គជីវិ’’ន្តិ សេក្ខសមណំ សីលវន្តបុថុជ្ជនសមណញ្ច និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ តំ ភណ្ឌុំ កាសាវកណ្ឋំ កេវលំ វោហារមត្តសមណំ និទ្ទិសន្តោ អាហ ‘‘ឆទនំ កត្វានា’’តិ. តត្ថ ឆទនំ កត្វានាតិ បតិរូបំ ករិត្វា, វេសំ គហេត្វា, លិង្គំ ធារេត្វាតិ អត្ថោ. សុព្ពតានន្តិ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសាវកានំ. តេសញ្ហិ សុន្ទរានិ វតានិ, តស្មា តេ សុព្ពតាតិ វុច្ចន្តិ. បក្ខន្ទីតិ បក្ខន្ទកោ, អន្តោ បវិសកោតិ អត្ថោ. ទុស្សីលោ ហិ គូថបដិច្ឆាទនត្ថំ តិណបណ្ណាទិច្ឆទនំ វិយ អត្តនោ ទុស្សីលភាវំ បដិច្ឆាទនត្ថំ សុព្ពតានំ ឆទនំ កត្វា ‘‘អហម្បិ ភិក្ខូ’’តិ ភិក្ខុមជ្ឈេ បក្ខន្ទតិ, ‘‘ឯត្តកវស្សេន ភិក្ខុនា គហេតព្ពំ ឯត’’ន្តិ លាភេ ទីយមានេ ‘‘អហំ ឯត្តកវស្សោ’’តិ គណ្ហិតុំ បក្ខន្ទតិ, តេន វុច្ចតិ ‘‘ឆទនំ កត្វាន សុព្ពតានំ បក្ខន្ទី’’តិ. ចតុន្នម្បិ ខត្តិយាទិកុលានំ ឧប្បន្នំ បសាទំ អននុរូបបដិបត្តិយា ទូសេតីតិ កុលទូសកោ. បគព្ភោតិ អដ្ឋដ្ឋានេន កាយបាគព្ភិយេន, ចតុដ្ឋានេន វចីបាគព្ភិយេន, អនេកដ្ឋានេន មនោបាគព្ភិយេន ច សមន្នាគតោតិ អត្ថោ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារំ បន មេត្តសុត្តវណ្ណនាយំ វក្ខាម.

កតបដិច្ឆាទនលក្ខណាយ មាយាយ សមន្នាគតត្តា មាយាវី. សីលសំយមាភាវេន អសញ្ញតោ. បលាបសទិសត្តា បលាបោ. យថា ហិ បលាបោ អន្តោ តណ្ឌុលរហិតោបិ ពហិ ថុសេន វីហិ វិយ ទិស្សតិ, ឯវមិធេកច្ចោ អន្តោ សីលាទិគុណសារវិរហិតោបិ ពហិ សុព្ពតច្ឆទនេន សមណវេសេន សមណោ វិយ ទិស្សតិ. សោ ឯវំ បលាបសទិសត្តា ‘‘បលាបោ’’តិ វុច្ចតិ. អានាបានស្សតិសុត្តេ បន ‘‘អបលាបាយំ, ភិក្ខវេ, បរិសា, និប្បលាបាយំ, ភិក្ខវេ, បរិសា, សុទ្ធា សារេ បតិដ្ឋិតា’’តិ (ម. និ. ៣.១៤៦) ឯវំ បុថុជ្ជនកល្យាណោបិ ‘‘បលាបោ’’តិ វុត្តោ. ឥធ បន កបិលសុត្តេ ច ‘‘តតោ បលាបេ វាហេថ, អស្សមណេ សមណមានិនេ’’តិ (សុ. និ. ២៨៤) ឯវំ បរាជិតកោ ‘‘បលាបោ’’តិ វុត្តោ. បតិរូបេន ចរំ សមគ្គទូសីតិ តំ សុព្ពតានំ ឆទនំ កត្វា យថា ចរន្តំ ‘‘អារញ្ញិកោ អយំ រុក្ខមូលិកោ, បំសុកូលិកោ, បិណ្ឌបាតិកោ, អប្បិច្ឆោ, សន្តុដ្ឋោ’’តិ ជនោ ជានាតិ, ឯវំ បតិរូបេន យុត្តរូបេន ពាហិរមដ្ឋេន អាចារេន ចរន្តោ បុគ្គលោ អត្តនោ លោកុត្តរមគ្គស្ស, បរេសំ សុគតិមគ្គស្ស ច ទូសនតោ ‘‘មគ្គទូសី’’តិ វេទិតព្ពោ.

៩០. ឯវំ ឥមាយ គាថាយ ‘‘មគ្គទូសី’’តិ ទុស្សីលំ វោហារមត្តកសមណំ និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ តេសំ អញ្ញមញ្ញំ អព្យាមិស្សីភាវំ ទីបេន្តោ អាហ ‘‘ឯតេ ច បដិវិជ្ឈី’’តិ. តស្សត្ថោ – ឯតេ ចតុរោ សមណេ យថាវុត្តេន លក្ខណេន បដិវិជ្ឈិ អញ្ញាសិ សច្ឆាកាសិ យោ គហដ្ឋោ ខត្តិយោ វា ព្រាហ្មណោ វា អញ្ញោ វា កោចិ, ឥមេសំ ចតុន្នំ សមណានំ លក្ខណស្សវនមត្តេន សុតវា, តស្សេវ លក្ខណស្ស អរិយានំ សន្តិកេ សុតត្តា អរិយសាវកោ, តេយេវ សមណេ ‘‘អយញ្ច អយញ្ច ឯវំលក្ខណោ’’តិ បជាននមត្តេន សប្បញ្ញោ, យាទិសោ អយំ បច្ឆា វុត្តោ មគ្គទូសី, ឥតរេបិ សព្ពេ នេតាទិសាតិ ញត្វា ឥតិ ទិស្វា ឯវំ បាបំ ករោន្តម្បិ ឯតំ បាបភិក្ខុំ ទិស្វា. តត្ថាយំ យោជនា – ឯតេ ច បដិវិជ្ឈិ យោ គហដ្ឋោ សុតវា អរិយសាវកោ សប្បញ្ញោ, តស្ស តាយ បញ្ញាយ សព្ពេ ‘‘នេតាទិសា’’តិ ញត្វា វិហរតោ ឥតិ ទិស្វា ន ហាបេតិ សទ្ធា, ឯវំ បាបកម្មំ ករោន្តំ បាបភិក្ខុំ ទិស្វាបិ ន ហាបេតិ, ន ហាយតិ, ន នស្សតិ សទ្ធាតិ.

ឯវំ ឥមាយ គាថាយ តេសំ អព្យាមិស្សីភាវំ ទីបេត្វា ឥទានិ ឥតិ ទិស្វាបិ ‘‘សព្ពេ នេតាទិសា’’តិ ជានន្តំ អរិយសាវកំ បសំសន្តោ អាហ ‘‘កថញ្ហិ ទុដ្ឋេនា’’តិ. តស្ស សម្ពន្ធោ – ឯតទេវ ច យុត្តំ សុតវតោ អរិយសាវកស្ស, យទិទំ ឯកច្ចំ បាបំ ករោន្តំ ឥតិ ទិស្វាបិ សព្ពេ ‘‘នេតាទិសា’’តិ ជាននំ. កិំ ការណា? កថញ្ហិ ទុដ្ឋេន អសម្បទុដ្ឋំ, សុទ្ធំ អសុទ្ធេន សមំ ករេយ្យាតិ? តស្សត្ថោ – កថញ្ហិ សុតវា អរិយសាវកោ សប្បញ្ញោ, សីលវិបត្តិយា ទុដ្ឋេន មគ្គទូសិនា អទុដ្ឋំ ឥតរំ សមណត្តយំ, សុទ្ធំ សមណត្តយមេវំ អបរិសុទ្ធកាយសមាចារតាទីហិ អសុទ្ធេន បច្ឆិមេន វោហារមត្តកសមណេន សមំ ករេយ្យ សទិសន្តិ ជានេយ្យាតិ. សុត្តបរិយោសានេ ឧបាសកស្ស មគ្គោ វា ផលំ វា ន កថិតំ. កង្ខាមត្តមេវ ហិ តស្ស បហីនន្តិ.

បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ

សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ ចុន្ទសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. បរាភវសុត្តវណ្ណនា

ឯវំ មេ សុតន្តិ បរាភវសុត្តំ. កា ឧប្បត្តិ? មង្គលសុត្តំ កិរ សុត្វា ទេវានំ ឯតទហោសិ – ‘‘ភគវតា មង្គលសុត្តេ សត្តានំ វុឌ្ឍិញ្ច សោត្ថិញ្ច កថយមានេន ឯកំសេន ភវោ ឯវ កថិតោ, នោ បរាភវោ. ហន្ទ ទានិ យេន សត្តា បរិហាយន្តិ វិនស្សន្តិ, តំ នេសំ បរាភវម្បិ បុច្ឆាមា’’តិ. អថ មង្គលសុត្តំ កថិតទិវសតោ ទុតិយទិវសេ ទសសហស្សចក្កវាឡេសុ ទេវតាយោ បរាភវសុត្តំ សោតុកាមា ឥមស្មិំ ឯកចក្កវាឡេ សន្និបតិត្វា ឯកវាលគ្គកោដិឱកាសមត្តេ ទសបិ វីសម្បិ តិំសម្បិ ចត្តាលីសម្បិ បញ្ញាសម្បិ សដ្ឋិបិ សត្តតិបិ អសីតិបិ សុខុមត្តភាវេ និម្មិនិត្វា សព្ពទេវមារព្រហ្មានោ សិរិយា ច តេជេន ច អធិគយ្ហ វិរោចមានំ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសិន្នំ ភគវន្តំ បរិវារេត្វា អដ្ឋំសុ. តតោ សក្កេន ទេវានមិន្ទេន អាណត្តោ អញ្ញតរោ ទេវបុត្តោ ភគវន្តំ បរាភវបញ្ហំ បុច្ឆិ. អថ ភគវា បុច្ឆាវសេន ឥមំ សុត្តមភាសិ.

តត្ថ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិ អាយស្មតា អានន្ទេន វុត្តំ. ‘‘បរាភវន្តំ បុរិស’’ន្តិអាទិនា នយេន ឯកន្តរិកា គាថា ទេវបុត្តេន វុត្តា, ‘‘សុវិជានោ ភវំ ហោតី’’តិអាទិនា នយេន ឯកន្តរិកា ឯវ អវសានគាថា ច ភគវតា វុត្តា, តទេតំ សព្ពម្បិ សមោធានេត្វា ‘‘បរាភវសុត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ. តត្ថ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ សព្ពំ មង្គលសុត្តវណ្ណនាយំ វក្ខាម.

៩១. បរាភវន្តំ បុរិសន្តិអាទីសុ បន បរាភវន្តន្តិ បរិហាយន្តំ វិនស្សន្តំ. បុរិសន្តិ យំកិញ្ចិ សត្តំ ជន្តុំ. មយំ បុច្ឆាម គោតមាតិ សេសទេវេហិ សទ្ធិំ អត្តានំ និទស្សេត្វា ឱកាសំ ការេន្តោ សោ ទេវបុត្តោ គោត្តេន ភគវន្តំ អាលបតិ. ភវន្តំ បុដ្ឋុមាគម្មាតិ មយញ្ហិ ភវន្តំ បុច្ឆិស្សាមាតិ តតោ តតោ ចក្កវាឡា អាគតាតិ អត្ថោ. ឯតេន អាទរំ ទស្សេតិ. កិំ បរាភវតោ មុខន្តិ ឯវំ អាគតានំ អម្ហាកំ ព្រូហិ បរាភវតោ បុរិសស្ស កិំ មុខំ, កិំ ទ្វារំ, កា យោនិ, កិំ ការណំ, យេន មយំ បរាភវន្តំ បុរិសំ ជានេយ្យាមាតិ អត្ថោ. ឯតេន ‘‘បរាភវន្តំ បុរិស’’ន្តិ ឯត្ថ វុត្តស្ស បរាភវតោ បុរិសស្ស បរាភវការណំ បុច្ឆតិ. បរាភវការណេ ហិ ញាតេ តេន ការណសាមញ្ញេន សក្កា យោ កោចិ បរាភវបុរិសោ ជានិតុន្តិ.

៩២. អថស្ស ភគវា សុដ្ឋុ បាកដីករណត្ថំ បដិបក្ខំ ទស្សេត្វា បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ទេសនាយ បរាភវមុខំ ទីបេន្តោ អាហ ‘‘សុវិជានោ ភវ’’ន្តិ. តស្សត្ថោ – យ្វាយំ ភវំ វឌ្ឍន្តោ អបរិហាយន្តោ បុរិសោ, សោ សុវិជានោ ហោតិ, សុខេន អកសិរេន អកិច្ឆេន សក្កា វិជានិតុំ. យោបាយំ បរាភវតីតិ បរាភវោ, បរិហាយតិ វិនស្សតិ, យស្ស តុម្ហេ បរាភវតោ បុរិសស្ស មុខំ មំ បុច្ឆថ, សោបិ សុវិជានោ. កថំ? អយញ្ហិ ធម្មកាមោ ភវំ ហោតិ ទសកុសលកម្មបថធម្មំ កាមេតិ, បិហេតិ, បត្ថេតិ, សុណាតិ, បដិបជ្ជតិ, សោ តំ បដិបត្តិំ ទិស្វា សុត្វា ច ជានិតព្ពតោ សុវិជានោ ហោតិ. ឥតរោបិ ធម្មទេស្សី បរាភវោ, តមេវ ធម្មំ ទេស្សតិ, ន កាមេតិ, ន បិហេតិ, ន បត្ថេតិ, ន សុណាតិ, ន បដិបជ្ជតិ, សោ តំ វិប្បដិបត្តិំ ទិស្វា សុត្វា ច ជានិតព្ពតោ សុវិជានោ ហោតីតិ. ឯវមេត្ថ ភគវា បដិបក្ខំ ទស្សេន្តោ អត្ថតោ ធម្មកាមតំ ភវតោ មុខំ ទស្សេត្វា ធម្មទេស្សិតំ បរាភវតោ មុខំ ទស្សេតីតិ វេទិតព្ពំ.

៩៣. អថ សា ទេវតា ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទមានា អាហ ‘‘ឥតិ ហេត’’ន្តិ. តស្សត្ថោ – ឥតិ ហិ យថា វុត្តោ ភគវតា, តថេវ ឯតំ វិជានាម, គណ្ហាម, ធារេម, បឋមោ សោ បរាភវោ សោ ធម្មទេស្សិតាលក្ខណោ បឋមោ បរាភវោ. យានិ មយំ បរាភវមុខានិ វិជានិតុំ អាគតម្ហា, តេសុ ឥទំ តាវ ឯកំ បរាភវមុខន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ វិគ្គហោ, បរាភវន្តិ ឯតេនាតិ បរាភវោ. កេន ច បរាភវន្តិ? យំ បរាភវតោ មុខំ, ការណំ, តេន. ព្យញ្ជនមត្តេន ឯវ ហិ ឯត្ថ នានាករណំ, អត្ថតោ បន បរាភវោតិ វា បរាភវតោ មុខន្តិ វា នានាករណំ នត្ថិ. ឯវមេកំ បរាភវតោ មុខំ វិជានាមាតិ អភិនន្ទិត្វា តតោ បរំ ញាតុកាមតាយាហ ‘‘ទុតិយំ ភគវា ព្រូហិ, កិំ បរាភវតោ មុខ’’ន្តិ. ឥតោ បរញ្ច តតិយំ ចតុត្ថន្តិអាទីសុបិ ឥមិនាវ នយេនត្ថោ វេទិតព្ពោ.

៩៤. ព្យាករណបក្ខេបិ ច យស្មា តេ តេ សត្តា តេហិ តេហិ បរាភវមុខេហិ សមន្នាគតា, ន ឯកោយេវ សព្ពេហិ, ន ច សព្ពេ ឯកេនេវ, តស្មា តេសំ តេសំ តានិ តានិ បរាភវមុខានិ ទស្សេតុំ ‘‘អសន្តស្ស បិយា ហោន្តី’’តិអាទិនា នយេន បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ឯវ ទេសនាយ នានាវិធានិ បរាភវមុខានិ ព្យាកាសីតិ វេទិតព្ពា.

តត្រាយំ សង្ខេបតោ អត្ថវណ្ណនា – អសន្តោ នាម ឆ សត្ថារោ, យេ វា បនញ្ញេបិ អវូបសន្តេន កាយវចីមនោកម្មេន សមន្នាគតា, តេ អសន្តោ អស្សបិយា ហោន្តិ សុនក្ខត្តាទីនំ អចេលកកោរខត្តិយាទយោ វិយ. សន្តោ នាម ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសាវកា. យេ វា បនញ្ញេបិ វូបសន្តេន កាយវចីមនោកម្មេន សមន្នាគតា, តេ សន្តេ ន កុរុតេ បិយំ, អត្តនោ បិយេ ឥដ្ឋេ កន្តេ មនាបេ ន កុរុតេតិ អត្ថោ. វេនេយ្យវសេន ហេត្ថ វចនភេទោ កតោតិ វេទិតព្ពោ. អថ វា សន្តេ ន កុរុតេតិ សន្តេ ន សេវតីតិ អត្ថោ, យថា ‘‘រាជានំ សេវតី’’តិ ឯតស្មិញ្ហិ អត្ថេ រាជានំ បិយំ កុរុតេតិ សទ្ទវិទូ មន្តេន្តិ. បិយន្តិ បិយមានោ, តុស្សមានោ, មោទមានោតិ អត្ថោ. អសតំ ធម្មោ នាម ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិគតានិ, ទសាកុសលកម្មបថា វា. តំ អសតំ ធម្មំ រោចេតិ, បិហេតិ, បត្ថេតិ, សេវតិ. ឯវមេតាយ គាថាយ អសន្តបិយតា, សន្តអប្បិយតា, អសទ្ធម្មរោចនញ្ចាតិ តិវិធំ បរាភវតោ មុខំ វុត្តំ. ឯតេន ហិ សមន្នាគតោ បុរិសោ បរាភវតិ បរិហាយតិ, នេវ ឥធ ន ហុរំ វុឌ្ឍិំ បាបុណាតិ, តស្មា ‘‘បរាភវតោ មុខ’’ន្តិ វុច្ចតិ. វិត្ថារំ បនេត្ថ ‘‘អសេវនា ច ពាលានំ, បណ្ឌិតានញ្ច សេវនា’’តិ គាថាវណ្ណនាយំ វក្ខាម.

៩៦. និទ្ទាសីលី នាម យោ គច្ឆន្តោបិ, និសីទន្តោបិ, តិដ្ឋន្តោបិ, សយានោបិ និទ្ទាយតិយេវ. សភាសីលី នាម សង្គណិការាមតំ, ភស្សារាមតមនុយុត្តោ. អនុដ្ឋាតាតិ វីរិយតេជវិរហិតោ ឧដ្ឋានសីលោ ន ហោតិ, អញ្ញេហិ ចោទិយមានោ គហដ្ឋោ វា សមានោ គហដ្ឋកម្មំ, បព្ពជិតោ វា បព្ពជិតកម្មំ អារភតិ. អលសោតិ ជាតិអលសោ, អច្ចន្តាភិភូតោ ថិនេន ឋិតដ្ឋានេ ឋិតោ ឯវ ហោតិ, និសិន្នដ្ឋានេ និសិន្នោ ឯវ ហោតិ, អត្តនោ ឧស្សាហេន អញ្ញំ ឥរិយាបថំ ន កប្បេតិ. អតីតេ អរញ្ញេ អគ្គិម្ហិ ឧដ្ឋិតេ អបលាយនអលសា ចេត្ថ និទស្សនំ. អយមេត្ថ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទោ, តតោ លាមកបរិច្ឆេទេនាបិ បន អលសោ អលសោត្វេវ វេទិតព្ពោ. ធជោវ រថស្ស, ធូមោវ អគ្គិនោ, កោធោ បញ្ញាណមស្សាតិ កោធបញ្ញាណោ. ទោសចរិតោ ខិប្បកោបី អរុកូបមចិត្តោ បុគ្គលោ ឯវរូបោ ហោតិ. ឥមាយ គាថាយ និទ្ទាសីលតា, សភាសីលតា, អនុដ្ឋានតា, អលសតា, កោធបញ្ញាណតាតិ បញ្ចវិធំ បរាភវមុខំ វុត្តំ. ឯតេន ហិ សមន្នាគតោ នេវ គហដ្ឋោ គហដ្ឋវុឌ្ឍិំ, ន បព្ពជិតោ បព្ពជិតវុឌ្ឍិំ បាបុណាតិ, អញ្ញទត្ថុ បរិហាយតិយេវ បរាភវតិយេវ, តស្មា ‘‘បរាភវតោ មុខ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

៩៨. មាតាតិ ជនិកា វេទិតព្ពា. បិតាតិ ជនកោយេវ. ជិណ្ណកំ សរីរសិថិលតាយ. គតយោព្ពនំ យោព្ពនាតិក្កមេន អាសីតិកំ វា នាវុតិកំ វា សយំ កម្មានិ កាតុមសមត្ថំ. បហុ សន្តោតិ សមត្ថោ សមានោ សុខំ ជីវមានោ. ន ភរតីតិ ន បោសេតិ. ឥមាយ គាថាយ មាតាបិតូនំ អភរណំ, អបោសនំ, អនុបដ្ឋានំ ឯកំយេវ បរាភវមុខំ វុត្តំ. ឯតេន ហិ សមន្នាគតោ យំ តំ –

‘‘តាយ នំ បារិចរិយាយ, មាតាបិតូសុ បណ្ឌិតា;

ឥធេវ នំ បសំសន្តិ, បេច្ច សគ្គេ បមោទតី’’តិ. (ឥតិវុ. ១០៦; អ. និ. ៤.៦៣) –

មាតាបិតុភរណេ អានិសំសំ វុត្តំ. តំ ន បាបុណាតិ, អញ្ញទត្ថុ ‘‘មាតាបិតរោបិ ន ភរតិ, កំ អញ្ញំ ភរិស្សតី’’តិ និន្ទញ្ច វជ្ជនីយតញ្ច ទុគ្គតិញ្ច បាបុណន្តោ បរាភវតិយេវ, តស្មា ‘‘បរាភវតោ មុខ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

១០០. បាបានំ ពាហិតត្តា ព្រាហ្មណំ, សមិតត្តា សមណំ. ព្រាហ្មណកុលប្បភវម្បិ វា ព្រាហ្មណំ, បព្ពជ្ជុបគតំ សមណំ, តតោ អញ្ញំ វាបិ យំកិញ្ចិ យាចនកំ. មុសាវាទេន វញ្ចេតីតិ ‘‘វទ, ភន្តេ, បច្ចយេនា’’តិ បវារេត្វា យាចិតោ វា បដិជានិត្វា បច្ឆា អប្បទានេន តស្ស តំ អាសំ វិសំវាទេតិ. ឥមាយ គាថាយ ព្រាហ្មណាទីនំ មុសាវាទេន វញ្ចនំ ឯកំយេវ បរាភវមុខំ វុត្តំ. ឯតេន ហិ សមន្នាគតោ ឥធ និន្ទំ, សម្បរាយេ ទុគ្គតិំ សុគតិយម្បិ អធិប្បាយវិបត្តិញ្ច បាបុណាតិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘ទុស្សីលស្ស សីលវិបន្នស្ស បាបកោ កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆតី’’តិ (ទី. និ. ២.១៤៩; អ. និ. ៥.២១៣; មហាវ. ២៨៥).

តថា –

‘‘ចតូហិ, ភិក្ខវេ, ធម្មេហិ សមន្នាគតោ យថាភតំ និក្ខិត្តោ ឯវំ និរយេ. កតមេហិ ចតូហិ? មុសាវាទី ហោតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៤.៨២).

តថា –

‘‘ឥធ, សារិបុត្ត, ឯកច្ចោ សមណំ វា ព្រាហ្មណំ វា ឧបសង្កមិត្វា បវារេតិ, ‘វទ, ភន្តេ, បច្ចយេនា’តិ, សោ យេន បវារេតិ, តំ ន ទេតិ. សោ ចេ តតោ ចុតោ ឥត្ថត្តំ អាគច្ឆតិ. សោ យំ យទេវ វណិជ្ជំ បយោជេតិ, សាស្ស ហោតិ ឆេទគាមិនី. ឥធ បន សារិបុត្ត…បេ… សោ យេន បវារេតិ, ន តំ យថាធិប្បាយំ ទេតិ. សោ ចេ តតោ ចុតោ ឥត្ថត្តំ អាគច្ឆតិ. សោ យំ យទេវ វណិជ្ជំ បយោជេតិ, សាស្ស ន ហោតិ យថាធិប្បាយា’’តិ (អ. និ. ៤.៧៩).

ឯវមិមានិ និន្ទាទីនិ បាបុណន្តោ បរាភវតិយេវ, តស្មា ‘‘បរាភវតោ មុខ’’ន្តិ វុត្តំ.

១០២. បហូតវិត្តោតិ បហូតជាតរូបរជតមណិរតនោ. សហិរញ្ញោតិ សកហាបណោ. សភោជនោតិ អនេកសូបព្យញ្ជនភោជនសម្បន្នោ. ឯកោ ភុញ្ជតិ សាទូនីតិ សាទូនិ ភោជនានិ អត្តនោ បុត្តានម្បិ អទត្វា បដិច្ឆន្នោកាសេ ភុញ្ជតីតិ ឯកោ ភុញ្ជតិ សាទូនិ. ឥមាយ គាថាយ ភោជនគិទ្ធតាយ ភោជនមច្ឆរិយំ ឯកំយេវ បរាភវមុខំ វុត្តំ. ឯតេន ហិ សមន្នាគតោ និន្ទំ វជ្ជនីយំ ទុគ្គតិន្តិ ឯវមាទីនិ បាបុណន្តោ បរាភវតិយេវ, តស្មា ‘‘បរាភវតោ មុខ’’ន្តិ វុត្តំ. វុត្តនយេនេវ សព្ពំ សុត្តានុសារេន យោជេតព្ពំ, អតិវិត្ថារភយេន បន ឥទានិ យោជនានយំ អទស្សេត្វា អត្ថមត្តមេវ ភណាម.

១០៤. ជាតិត្ថទ្ធោ នាម យោ ‘‘អហំ ជាតិសម្បន្នោ’’តិ មានំ ជនេត្វា តេន ថទ្ធោ វាតបូរិតភស្តា វិយ ឧទ្ធុមាតោ ហុត្វា ន កស្សចិ ឱនមតិ. ឯស នយោ ធនគោត្តត្ថទ្ធេសុ. សញ្ញាតិំ អតិមញ្ញេតីតិ អត្តនោ ញាតិម្បិ ជាតិយា អតិមញ្ញតិ សក្យា វិយ វិដដូភំ. ធនេនាបិ ច ‘‘កបណោ អយំ ទលិទ្ទោ’’តិ អតិមញ្ញតិ, សាមីចិមត្តម្បិ ន ករោតិ, តស្ស តេ ញាតយោ បរាភវមេវ ឥច្ឆន្តិ. ឥមាយ គាថាយ វត្ថុតោ ចតុព្ពិធំ, លក្ខណតោ ឯកំយេវ បរាភវមុខំ វុត្តំ.

១០៦. ឥត្ថិធុត្តោតិ ឥត្ថីសុ សារត្តោ, យំកិញ្ចិ អត្ថិ, តំ សព្ពម្បិ ទត្វា អបរាបរំ ឥត្ថិំ សង្គណ្ហាតិ. តថា សព្ពម្បិ អត្តនោ សន្តកំ និក្ខិបិត្វា សុរាបានបយុត្តោ សុរាធុត្តោ. និវត្ថសាដកម្បិ និក្ខិបិត្វា ជូតកីឡនមនុយុត្តោ អក្ខធុត្តោ. ឯតេហិ តីហិ ឋានេហិ យំកិញ្ចិបិ លទ្ធំ ហោតិ, តស្ស វិនាសនតោ លទ្ធំ លទ្ធំ វិនាសេតីតិ វេទិតព្ពោ. ឯវំវិធោ បរាភវតិយេវ, តេនស្សេតំ ឥមាយ គាថាយ តិវិធំ បរាភវមុខំ វុត្តំ.

១០៨. សេហិ ទារេហីតិ អត្តនោ ទារេហិ. យោ អត្តនោ ទារេហិ អសន្តុដ្ឋោ ហុត្វា វេសិយាសុ បទុស្សតិ, តថា បរទារេសុ, សោ យស្មា វេសីនំ ធនប្បទានេន បរទារសេវនេន ច រាជទណ្ឌាទីហិ បរាភវតិយេវ, តេនស្សេតំ ឥមាយ គាថាយ ទុវិធំ បរាភវមុខំ វុត្តំ.

១១០. អតីតយោព្ពនោតិ យោព្ពនមតិច្ច អាសីតិកោ វា នាវុតិកោ វា ហុត្វា អានេតិ បរិគ្គណ្ហាតិ. តិម្ពរុត្ថនិន្តិ តិម្ពរុផលសទិសត្ថនិំ តរុណទារិកំ. តស្សា ឥស្សា ន សុបតីតិ ‘‘ទហរាយ មហល្លកេន សទ្ធិំ រតិ ច សំវាសោ ច អមនាបោ, មា ហេវ ខោ តរុណំ បត្ថេយ្យា’’តិ ឥស្សាយ តំ រក្ខន្តោ ន សុបតិ. សោ យស្មា កាមរាគេន ច ឥស្សាយ ច ឌយ្ហន្តោ ពហិទ្ធា កម្មន្តេ ច អប្បយោជេន្តោ បរាភវតិយេវ, តេនស្សេតំ ឥមាយ គាថាយ ឥមំ ឥស្សាយ អសុបនំ ឯកំយេវ បរាភវមុខំ វុត្តំ.

១១២. សោណ្ឌិន្តិ មច្ឆមំសាទីសុ លោលំ គេធជាតិកំ. វិកិរណិន្តិ តេសំ អត្ថាយ ធនំ បំសុកំ វិយ វិកិរិត្វា នាសនសីលំ. បុរិសំ វាបិ តាទិសន្តិ បុរិសោ វាបិ យោ ឯវរូបោ ហោតិ, តំ យោ ឥស្សរិយស្មិំ ឋបេតិ, លញ្ឆនមុទ្ទិកាទីនិ ទត្វា ឃរាវាសេ កម្មន្តេ វា វណិជ្ជាទិវោហារេសុ វា តទេវ វាវដំ ការេតិ. សោ យស្មា តស្ស ទោសេន ធនក្ខយំ បាបុណន្តោ បរាភវតិយេវ, តេនស្សេតំ ឥមាយ គាថាយ តថាវិធស្ស ឥស្សរិយស្មិំ ឋបនំ ឯកំយេវ បរាភវមុខំ វុត្តំ.

១១៤. អប្បភោគោ នាម សន្និចិតានញ្ច ភោគានំ អាយមុខស្ស ច អភាវតោ. មហាតណ្ហោតិ មហតិយា ភោគតណ្ហាយ សមន្នាគតោ, យំ លទ្ធំ, តេន អសន្តុដ្ឋោ. ខត្តិយេ ជាយតេ កុលេតិ ខត្តិយានំ កុលេ ជាយតិ. សោ ច រជ្ជំ បត្ថយតីតិ សោ ឯតាយ មហាតណ្ហតាយ អនុបាយេន ឧប្បដិបាដិយា អត្តនោ ទាយជ្ជភូតំ អលព្ភនេយ្យំ វា បរសន្តកំ រជ្ជំ បត្ថេតិ, សោ ឯវំ បត្ថេន្តោ យស្មា តម្បិ អប្បកំ ភោគំ យោធាជីវាទីនំ ទត្វា រជ្ជំ អបាបុណន្តោ បរាភវតិយេវ, តេនស្សេតំ ឥមាយ គាថាយ រជ្ជបត្ថនំ ឯកំយេវ បរាភវមុខំ វុត្តំ.

១១៥. ឥតោ បរំ យទិ សា ទេវតា ‘‘តេរសមំ ភគវា ព្រូហិ…បេ… សតសហស្សិមំ ភគវា ព្រូហី’’តិ បុច្ឆេយ្យ, តម្បិ ភគវា កថេយ្យ. យស្មា បន សា ទេវតា ‘‘កិំ ឥមេហិ បុច្ឆិតេហិ, ឯកមេត្ថ វុឌ្ឍិករំ នត្ថី’’តិ តានិ បរាភវមុខានិ អសុយ្យមានា ឯត្តកម្បិ បុច្ឆិត្វា វិប្បដិសារី ហុត្វា តុណ្ហី អហោសិ, តស្មា ភគវា តស្សាសយំ វិទិត្វា ទេសនំ និដ្ឋាបេន្តោ ឥមំ គាថំ អភាសិ ‘‘ឯតេ បរាភវេ លោកេ’’តិ.

តត្ថ បណ្ឌិតោតិ បរិវីមំសាយ សមន្នាគតោ. សមវេក្ខិយាតិ បញ្ញាចក្ខុនា ឧបបរិក្ខិត្វា. អរិយោតិ ន មគ្គេន, ន ផលេន, អបិច ខោ, បន ឯតស្មិំ បរាភវសង្ខាតេ អនយេ ន ឥរិយតីតិ អរិយោ. យេន ទស្សនេន យាយ បញ្ញាយ បរាភវេ ទិស្វា វិវជ្ជេតិ, តេន សម្បន្នត្តា ទស្សនសម្បន្នោ. ស លោកំ ភជតេ សិវន្តិ សោ ឯវរូបោ សិវំ ខេមមុត្តមមនុបទ្ទវំ ទេវលោកំ ភជតិ, អល្លីយតិ, ឧបគច្ឆតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ទេសនាបរិយោសានេ បរាភវមុខានិ សុត្វា ឧប្បន្នសំវេគានុរូបំ យោនិសោ បទហិត្វា សោតាបត្តិសកទាគាមិអនាគាមិផលានិ បត្តា ទេវតា គណនំ វីតិវត្តា. យថាហ –

‘‘មហាសមយសុត្តេ ច, អថោ មង្គលសុត្តកេ;

សមចិត្តេ រាហុលោវាទេ, ធម្មចក្កេ បរាភវេ.

‘‘ទេវតាសមិតី តត្ថ, អប្បមេយ្យា អសង្ខិយា;

ធម្មាភិសមយោ ចេត្ថ, គណនាតោ អសង្ខិយោ’’តិ.

បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ

សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ បរាភវសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. អគ្គិកភារទ្វាជសុត្តវណ្ណនា

ឯវំ មេ សុតន្តិ អគ្គិកភារទ្វាជសុត្តំ, ‘‘វសលសុត្ត’’ន្តិបិ វុច្ចតិ. កា ឧប្បត្តិ? ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ. កសិភារទ្វាជសុត្តេ វុត្តនយេន បច្ឆាភត្តកិច្ចាវសានេ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ អគ្គិកភារទ្វាជំ ព្រាហ្មណំ សរណសិក្ខាបទានំ ឧបនិស្សយសម្បន្នំ ទិស្វា ‘‘តត្ថ មយិ គតេ កថា បវត្តិស្សតិ, តតោ កថាវសានេ ធម្មទេសនំ សុត្វា ឯស ព្រាហ្មណោ សរណំ គន្ត្វា សិក្ខាបទានិ សមាទិយិស្សតី’’តិ ញត្វា, តត្ថ គន្ត្វា, បវត្តាយ កថាយ ព្រាហ្មណេន ធម្មទេសនំ យាចិតោ ឥមំ សុត្តំ អភាសិ. តត្ថ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិំ មង្គលសុត្តវណ្ណនាយំ វណ្ណយិស្សាម, ‘‘អថ ខោ ភគវា បុព្ពណ្ហសមយ’’ន្តិអាទិ កសិភារទ្វាជសុត្តេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

តេន ខោ បន សមយេន អគ្គិកភារទ្វាជស្សាតិ យំ យំ អវុត្តបុព្ពំ, តំ តទេវ វណ្ណយិស្សាម. សេយ្យថិទំ – សោ ហិ ព្រាហ្មណោ អគ្គិំ ជុហតិ បរិចរតីតិ កត្វា អគ្គិកោតិ នាមេន បាកដោ អហោសិ, ភារទ្វាជោតិ គោត្តេន. តស្មា វុត្តំ ‘‘អគ្គិកភារទ្វាជស្សា’’តិ. និវេសនេតិ ឃរេ. តស្ស កិរ ព្រាហ្មណស្ស និវេសនទ្វារេ អន្តរវីថិយំ អគ្គិហុតសាលា អហោសិ. តតោ ‘‘និវេសនទ្វារេ’’តិ វត្តព្ពេ តស្សបិ បទេសស្ស និវេសនេយេវ បរិយាបន្នត្តា ‘‘និវេសនេ’’តិ វុត្តំ. សមីបត្ថេ វា ភុម្មវចនំ, និវេសនសមីបេតិ អត្ថោ. អគ្គិ បជ្ជលិតោ ហោតីតិ អគ្គិយាធានេ ឋិតោ អគ្គិ កតព្ភុទ្ធរណោ សមិធាបក្ខេបំ ពីជនវាតញ្ច លភិត្វា ជលិតោ ឧទ្ធំ សមុគ្គតច្ចិសមាកុលោ ហោតិ. អាហុតិ បគ្គហិតាតិ សសីសំ ន្ហាយិត្វា មហតា សក្ការេន បាយាសសប្បិមធុផាណិតាទីនិ អភិសង្ខតានិ ហោន្តីតិ អត្ថោ. យញ្ហិ កិញ្ចិ អគ្គិម្ហិ ជុហិតព្ពំ, តំ សព្ពំ ‘‘អាហុតី’’តិ វុច្ចតិ. សបទានន្តិ អនុឃរំ. ភគវា ហិ សព្ពជនានុគ្គហត្ថាយ អាហារសន្តុដ្ឋិយា ច ឧច្ចនីចកុលំ អវោក្កម្ម បិណ្ឌាយ ចរតិ. តេន វុត្តំ ‘‘សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរមានោ’’តិ.

អថ កិមត្ថំ សព្ពាការសម្បន្នំ សមន្តបាសាទិកំ ភគវន្តំ ទិស្វា ព្រាហ្មណស្ស ចិត្តំ នប្បសីទតិ? កស្មា ច ឯវំ ផរុសេន វចនេន ភគវន្តំ សមុទាចរតីតិ? វុច្ចតេ – អយំ កិរ ព្រាហ្មណោ ‘‘មង្គលកិច្ចេសុ សមណទស្សនំ អវមង្គល’’ន្តិ ឯវំទិដ្ឋិកោ, តតោ ‘‘មហាព្រហ្មុនោ ភុញ្ជនវេលាយ កាឡកណ្ណី មុណ្ឌកសមណកោ មម និវេសនំ ឧបសង្កមតី’’តិ មន្ត្វា ចិត្តំ នប្បសាទេសិ, អញ្ញទត្ថុ ទោសវសំយេវ អគមាសិ. អថ កុទ្ធោ អនត្តមនោ អនត្តមនវាចំ និច្ឆារេសិ ‘‘តត្រេវ មុណ្ឌកា’’តិអាទិ. តត្រាបិ ច យស្មា ‘‘មុណ្ឌោ អសុទ្ធោ ហោតី’’តិ ព្រាហ្មណានំ ទិដ្ឋិ, តស្មា ‘‘អយំ អសុទ្ធោ, តេន ទេវព្រាហ្មណបូជកោ ន ហោតី’’តិ ជិគុច្ឆន្តោ ‘‘មុណ្ឌកា’’តិ អាហ. មុណ្ឌកត្តា វា ឧច្ឆិដ្ឋោ ឯស, ន ឥមំ បទេសំ អរហតិ អាគច្ឆិតុន្តិ សមណោ ហុត្វាបិ ឦទិសំ កាយកិលេសំ ន វណ្ណេតីតិ ច សមណភាវំ ជិគុច្ឆន្តោ ‘‘សមណកា’’តិ អាហ. ន កេវលំ ទោសវសេនេវ, វសលេ វា បព្ពាជេត្វា តេហិ សទ្ធិំ ឯកតោ សម្ភោគបរិភោគករណេន បតិតោ អយំ វសលតោបិ បាបតរោតិ ជិគុច្ឆន្តោ ‘‘វសលកា’’តិ អាហ – ‘‘វសលជាតិកានំ វា អាហុតិទស្សនមត្តសវនេន បាបំ ហោតី’’តិ មញ្ញមានោបិ ឯវមាហ.

ភគវា តថា វុត្តោបិ វិប្បសន្នេនេវ មុខវណ្ណេន មធុរេន សរេន ព្រាហ្មណស្ស ឧបរិ អនុកម្បាសីតលេន ចិត្តេន អត្តនោ សព្ពសត្តេហិ អសាធារណតាទិភាវំ បកាសេន្តោ អាហ ‘‘ជានាសិ បន, ត្វំ ព្រាហ្មណា’’តិ. អថ ព្រាហ្មណោ ភគវតោ មុខប្បសាទសូចិតំ តាទិភាវំ ញត្វា អនុកម្បាសីតលេន ចិត្តេន និច្ឆារិតំ មធុរស្សរំ សុត្វា អមតេនេវ អភិសិត្តហទយោ អត្តមនោ វិប្បសន្និន្ទ្រិយោ និហតមានោ ហុត្វា តំ ជាតិសភាវំ វិសឧគ្គិរសទិសំ សមុទាចារវចនំ បហាយ ‘‘នូន យមហំ ហីនជច្ចំ វសលន្តិ បច្ចេមិ, ន សោ បរមត្ថតោ វសលោ, ន ច ហីនជច្ចតា ឯវ វសលករណោ ធម្មោ’’តិ មញ្ញមានោ ‘‘ន ខ្វាហំ, ភោ គោតមា’’តិ អាហ. ធម្មតា ហេសា, យំ ហេតុសម្បន្នោ បច្ចយាលាភេន ផរុសោបិ សមានោ លទ្ធមត្តេ បច្ចយេ មុទុកោ ហោតីតិ.

តត្ថ សាធូតិ អយំ សទ្ទោ អាយាចនសម្បដិច្ឆនសម្បហំសនសុន្ទរទឡ្ហីកម្មាទីសុ ទិស្សតិ. ‘‘សាធុ មេ, ភន្តេ, ភគវា សំខិត្តេន ធម្មំ ទេសេតូ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៤.៩៥; អ. និ. ៧.៨៣) ហិ អាយាចនេ. ‘‘សាធុ, ភន្តេតិ ខោ សោ ភិក្ខុ ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទិត្វា អនុមោទិត្វា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.៨៦) សម្បដិច្ឆនេ. ‘‘សាធុ, សាធុ, សារិបុត្តា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣៤៩) សម្បហំសនេ.

‘‘សាធុ ធម្មរុចី រាជា, សាធុ បញ្ញាណវា នរោ;

សាធុ មិត្តានមទ្ទុព្ភោ, បាបស្សាករណំ សុខ’’ន្តិ. (ជា. ២.១៨.១០១) –

អាទីសុ សុន្ទរេ. ‘‘តំ សុណាថ, សាធុកំ មនសិ ករោថា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១) ទឡ្ហីកម្មេ. ឥធ បន អាយាចនេ.

តេន ហីតិ តស្សាធិប្បាយនិទស្សនំ, សចេ ញាតុកាមោសីតិ វុត្តំ ហោតិ. ការណវចនំ វា, តស្ស យស្មា ញាតុកាមោសិ, តស្មា, ព្រាហ្មណ, សុណាហិ, សាធុកំ មនសិ ករោហិ, តថា តេ ភាសិស្សាមិ, យថា ត្វំ ជានិស្សសីតិ ឯវំ បរបទេហិ សទ្ធិំ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. តត្រ ច សុណាហីតិ សោតិន្ទ្រិយវិក្ខេបវារណំ, សាធុកំ មនសិ ករោហីតិ មនសិការេ ទឡ្ហីកម្មនិយោជនេន មនិន្ទ្រិយវិក្ខេបវារណំ. បុរិមញ្ចេត្ថ ព្យញ្ជនវិបល្លាសគ្គាហវារណំ, បច្ឆិមំ អត្ថវិបល្លាសគ្គាហវារណំ. បុរិមេន ច ធម្មស្សវនេ និយោជេតិ, បច្ឆិមេន សុតានំ ធម្មានំ ធារណត្ថូបបរិក្ខាទីសុ. បុរិមេន ច ‘‘សព្យញ្ជនោ អយំ ធម្មោ, តស្មា សវនីយោ’’តិ ទីបេតិ, បច្ឆិមេន ‘‘សាត្ថោ, តស្មា មនសិ កាតព្ពោ’’តិ. សាធុកបទំ វា ឧភយបទេហិ យោជេត្វា ‘‘យស្មា អយំ ធម្មោ ធម្មគម្ភីរោ ច ទេសនាគម្ភីរោ ច, តស្មា សុណាហិ សាធុកំ. យស្មា អត្ថគម្ភីរោ បដិវេធគម្ភីរោ ច, តស្មា សាធុកំ មនសិ ករោហី’’តិ ឯតមត្ថំ ទីបេន្តោ អាហ – ‘‘សុណាហិ សាធុកំ មនសិ ករោហី’’តិ.

តតោ ‘‘ឯវំ គម្ភីរេ កថមហំ បតិដ្ឋំ លភិស្សាមី’’តិ វិសីទន្តមិវ តំ ព្រាហ្មណំ សមុស្សាហេន្តោ អាហ – ‘‘ភាសិស្សាមី’’តិ. តត្ថ ‘‘យថា ត្វំ ញស្សសិ, តថា បរិមណ្ឌលេហិ បទព្យញ្ជនេហិ ឧត្តានេន នយេន ភាសិស្សាមី’’តិ ឯវមធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ. តតោ ឧស្សាហជាតោ ហុត្វា ‘‘ឯវំ ភោ’’តិ ខោ អគ្គិកភារទ្វាជោ ព្រាហ្មណោ ភគវតោ បច្ចស្សោសិ, សម្បដិច្ឆិ បដិគ្គហេសីតិ វុត្តំ ហោតិ, យថានុសិដ្ឋំ វា បដិបជ្ជនេន អភិមុខោ អស្សោសីតិ. អថស្ស ‘‘ភគវា ឯតទវោចា’’តិ ឥទានិ វត្តព្ពំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘កោធនោ ឧបនាហី’’តិ ឯវមាទិកំ.

១១៦. តត្ថ កោធនោតិ កុជ្ឈនសីលោ. ឧបនាហីតិ តស្សេវ កោធស្ស ទឡ្ហីកម្មេន ឧបនាហេន សមន្នាគតោ. បរេសំ គុណេ មក្ខេតិ បុញ្ឆតីតិ មក្ខី, បាបោ ច សោ មក្ខី ចាតិ បាបមក្ខី. វិបន្នទិដ្ឋីតិ វិនដ្ឋសម្មាទិដ្ឋិ, វិបន្នាយ វា វិរូបំ គតាយ ទសវត្ថុកាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ. មាយាវីតិ អត្តនិ វិជ្ជមានទោសបដិច្ឆាទនលក្ខណាយ មាយាយ សមន្នាគតោ. តំ ជញ្ញា វសលោ ឥតីតិ តំ ឯវរូបំ បុគ្គលំ ឯតេសំ ហីនធម្មានំ វស្សនតោ សិញ្ចនតោ អន្វាស្សវនតោ ‘‘វសលោ’’តិ ជានេយ្យាតិ, ឯតេហិ សព្ពេហិ ព្រាហ្មណមត្ថកេ ជាតោ. អយញ្ហិ បរមត្ថតោ វសលោ ឯវ, អត្តនោ ហទយតុដ្ឋិមត្តំ, ន បរន្តិ. ឯវមេត្ថ ភគវា អាទិបទេនេវ តស្ស ព្រាហ្មណស្ស កោធនិគ្គហំ កត្វា ‘‘កោធាទិធម្មោ ហីនបុគ្គលោ’’តិ បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ច ទេសនាយ កោធាទិធម្មេ ទេសេន្តោ ឯកេន តាវ បរិយាយេន វសលញ្ច វសលករណេ ច ធម្មេ ទេសេសិ. ឯវំ ទេសេន្តោ ច ‘‘ត្វំ អហ’’ន្តិ បរវម្ភនំ អត្តុក្កំសនញ្ច អកត្វា ធម្មេនេវ សមេន ញាយេន តំ ព្រាហ្មណំ វសលភាវេ, អត្តានញ្ច ព្រាហ្មណភាវេ ឋបេសិ.

១១៧. ឥទានិ យាយំ ព្រាហ្មណានំ ទិដ្ឋិ ‘‘កទាចិ បាណាតិបាតអទិន្នាទានាទីនិ ករោន្តោបិ ព្រាហ្មណោ ឯវា’’តិ. តំ ទិដ្ឋិំ បដិសេធេន្តោ, យេ ច សត្តវិហិំសាទីសុ អកុសលធម្មេសុ តេហិ តេហិ សមន្នាគតា អាទីនវំ អបស្សន្តា តេ ធម្មេ ឧប្បាទេន្តិ, តេសំ ‘‘ហីនា ឯតេ ធម្មា វសលករណា’’តិ តត្ថ អាទីនវញ្ច ទស្សេន្តោ អបរេហិបិ បរិយាយេហិ វសលញ្ច វសលករណេ ច ធម្មេ ទេសេតុំ ‘‘ឯកជំ វា ទ្វិជំ វា’’តិ ឯវមាទិគាថាយោ អភាសិ.

តត្ថ ឯកជោតិ ឋបេត្វា អណ្ឌជំ អវសេសយោនិជោ. សោ ហិ ឯកទា ឯវ ជាយតិ. ទ្វិជោតិ អណ្ឌជោ. សោ ហិ មាតុកុច្ឆិតោ អណ្ឌកោសតោ ចាតិ ទ្វិក្ខត្តុំ ជាយតិ. តំ ឯកជំ វា ទ្វិជំ វាបិ. យោធ បាណន្តិ យោ ឥធ សត្តំ. វិហិំសតីតិ កាយទ្វារិកចេតនាសមុដ្ឋិតេន វា វចីទ្វារិកចេតនាសមុដ្ឋិតេន វា បយោគេន ជីវិតា វោរោបេតិ. ‘‘បាណានិ ហិំសតី’’តិបិ បាឋោ. តត្ថ ឯកជំ វា ទ្វិជំ វាតិ ឯវំបភេទានិ យោធ បាណានិ ហិំសតីតិ ឯវំ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. យស្ស បាណេ ទយា នត្ថីតិ ឯតេន មនសា អនុកម្បាយ អភាវំ អាហ. សេសមេត្ថ វុត្តនយមេវ. ឥតោ បរាសុ ច គាថាសុ, យតោ ឯត្តកម្បិ អវត្វា ឥតោ បរំ ឧត្តានត្ថានិ បទានិ បរិហរន្តា អវណ្ណិតបទវណ្ណនាមត្តមេវ ករិស្សាម.

១១៨. ហន្តីតិ ហនតិ វិនាសេតិ. បរិរុន្ធតីតិ សេនាយ បរិវារេត្វា តិដ្ឋតិ. គាមានិ និគមានិ ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទេន នគរានីតិបិ វត្តព្ពំ. និគ្គាហកោ សមញ្ញាតោតិ ឥមិនា ហននបរិរុន្ធនេន គាមនិគមនគរឃាតកោតិ លោកេ វិទិតោ.

១១៩. គាមេ វា យទិ វារញ្ញេតិ គាមោបិ និគមោបិ នគរម្បិ សព្ពោវ ឥធ គាមោ សទ្ធិំ ឧបចារេន, តំ ឋបេត្វា សេសំ អរញ្ញំ. តស្មិំ គាមេ វា យទិ វារញ្ញេ យំ បរេសំ មមាយិតំ, យំ បរសត្តានំ បរិគ្គហិតមបរិច្ចត្តំ សត្តោ វា សង្ខារោ វា. ថេយ្យា អទិន្នមាទេតីតិ តេហិ អទិន្នំ អននុញ្ញាតំ ថេយ្យចិត្តេន អាទិយតិ, យេន កេនចិ បយោគេន យេន កេនចិ អវហារេន អត្តនោ គហណំ សាធេតិ.

១២០. ឥណមាទាយាតិ អត្តនោ សន្តកំ កិញ្ចិ និក្ខិបិត្វា និក្ខេបគ្គហណេន វា, កិញ្ចិ អនិក្ខិបិត្វា ‘‘ឯត្តកេន កាលេន ឯត្តកំ វឌ្ឍិំ ទស្សាមី’’តិ វឌ្ឍិគ្គហណេន វា, ‘‘យំ ឥតោ ឧទយំ ភវិស្សតិ, តំ មយ្ហំ មូលំ តវេវ ភវិស្សតី’’តិ វា ‘‘ឧទយំ ឧភិន្នម្បិ សាធារណ’’ន្តិ វា ឯវំ តំតំអាយោគគ្គហណេន វា ឥណំ គហេត្វា. ចុជ្ជមានោ បលាយតិ ន ហិ តេ ឥណមត្ថីតិ តេន ឥណាយិកេន ‘‘ទេហិ មេ ឥណ’’ន្តិ ចោទិយមានោ ‘‘ន ហិ តេ ឥណមត្ថិ, មយា គហិតន្តិ កោ សក្ខី’’តិ ឯវំ ភណនេន ឃរេ វសន្តោបិ បលាយតិ.

១២១. កិញ្ចិក្ខកម្យតាតិ អប្បមត្តកេបិ កិស្មិញ្ចិទេវ ឥច្ឆាយ. បន្ថស្មិំ វជន្តំ ជនន្តិ មគ្គេ គច្ឆន្តំ យំកិញ្ចិ ឥត្ថិំ វា បុរិសំ វា. ហន្ត្វា កិញ្ចិក្ខមាទេតីតិ មារេត្វា កោដ្ដេត្វា តំ ភណ្ឌកំ គណ្ហាតិ.

១២២. អត្តហេតូតិ អត្តនោ ជីវិតការណា, តថា បរហេតុ. ធនហេតូតិ សកធនស្ស វា បរធនស្ស វា ការណា. ច-ការោ សព្ពត្ថ វិកប្បនត្ថោ. សក្ខិបុដ្ឋោតិ យំ ជានាសិ, តំ វទេហីតិ បុច្ឆិតោ. មុសា ព្រូតីតិ ជានន្តោ វា ‘‘ន ជានាមី’’តិ អជានន្តោ វា ‘‘ជានាមី’’តិ ភណតិ, សាមិកេ អសាមិកេ, អសាមិកេ ច សាមិកេ ករោតិ.

១២៣. ញាតីនន្តិ សម្ពន្ធីនំ. សខីនន្តិ វយស្សានំ ទារេសូតិ បរបរិគ្គហិតេសុ. បដិទិស្សតីតិ បដិកូលេន ទិស្សតិ, អតិចរន្តោ ទិស្សតីតិ អត្ថោ. សាហសាតិ ពលក្ការេន អនិច្ឆំ. សម្បិយេនាតិ តេហិ តេសំ ទារេហិ បត្ថិយមានោ សយញ្ច បត្ថយមានោ, ឧភយសិនេហវសេនាបីតិ វុត្តំ ហោតិ.

១២៤. មាតរំ បិតរំ វាតិ ឯវំ មេត្តាយ បទដ្ឋានភូតម្បិ, ជិណ្ណកំ គតយោព្ពនន្តិ ឯវំ ករុណាយ បទដ្ឋានភូតម្បិ. បហុ សន្តោ ន ភរតីតិ អត្ថសម្បន្នោ ឧបករណសម្បន្នោ ហុត្វាបិ ន បោសេតិ.

១២៥. សសុន្តិ សស្សុំ. ហន្តីតិ បាណិនា វា លេឌ្ឌុនា វា អញ្ញេន វា កេនចិ បហរតិ. រោសេតីតិ កោធមស្ស សញ្ជនេតិ វាចាយ ផរុសវចនេន.

១២៦. អត្ថន្តិ សន្ទិដ្ឋិកសម្បរាយិកបរមត្ថេសុ យំកិញ្ចិ. បុច្ឆិតោ សន្តោតិ បុដ្ឋោ សមានោ. អនត្ថមនុសាសតីតិ តស្ស អហិតមេវ អាចិក្ខតិ. បដិច្ឆន្នេន មន្តេតីតិ អត្ថំ អាចិក្ខន្តោបិ យថា សោ ន ជានាតិ, តថា អបាកដេហិ បទព្យញ្ជនេហិ បដិច្ឆន្នេន វចនេន មន្តេតិ, អាចរិយមុដ្ឋិំ វា កត្វា ទីឃរត្តំ វសាបេត្វា សាវសេសមេវ មន្តេតិ.

១២៧. យោ កត្វាតិ ឯត្ថ មយា បុព្ពភាគេ បាបិច្ឆតា វុត្តា. យា សា ‘‘ឥធេកច្ចោ កាយេន ទុច្ចរិតំ ចរិត្វា, វាចាយ ទុច្ចរិតំ ចរិត្វា, មនសា ទុច្ចរិតំ ចរិត្វា, តស្ស បដិច្ឆាទនហេតុ បាបិកំ ឥច្ឆំ បណិទហតិ, មា មំ ជញ្ញាតិ ឥច្ឆតី’’តិ ឯវំ អាគតា. យថា អញ្ញេ ន ជានន្តិ, តថា ករណេន កតានញ្ច អវិវរណេន បដិច្ឆន្នា អស្ស កម្មន្តាតិ បដិច្ឆន្នកម្មន្តោ.

១២៨. បរកុលន្តិ ញាតិកុលំ វា មិត្តកុលំ វា. អាគតន្តិ យស្ស តេន កុលេ ភុត្តំ, តំ អត្តនោ គេហមាគតំ បានភោជនាទីហិ នប្បដិបូជេតិ, ន វា ទេតិ, អវភុត្តំ វា ទេតីតិ អធិប្បាយោ.

១២៩. យោ ព្រាហ្មណំ វាតិ បរាភវសុត្តេ វុត្តនយមេវ.

១៣០. ភត្តកាលេ ឧបដ្ឋិតេតិ ភោជនកាលេ ជាតេ. ឧបដ្ឋិតន្តិបិ បាឋោ, ភត្តកាលេ អាគតន្តិ អត្ថោ. រោសេតិ វាចា ន ច ទេតីតិ ‘‘អត្ថកាមោ មេ អយំ ពលក្ការេន មំ បុញ្ញំ ការាបេតុំ អាគតោ’’តិ អចិន្តេត្វា អប្បតិរូបេន ផរុសវចនេន រោសេតិ, អន្តមសោ សម្មុខភាវមត្តម្បិ ចស្ស ន ទេតិ, បគេវ ភោជនន្តិ អធិប្បាយោ.

១៣១. អសតំ យោធ បព្រូតីតិ យោ ឥធ យថា និមិត្តានិ ទិស្សន្តិ ‘‘អសុកទិវសេ ឥទញ្ចិទញ្ច តេ ភវិស្សតី’’តិ ឯវំ អសជ្ជនានំ វចនំ បព្រូតិ. ‘‘អសន្ត’’ន្តិបិ បាឋោ, អភូតន្តិ អត្ថោ. បព្រូតីតិ ភណតិ ‘‘អមុកស្មិំ នាម គាមេ មយ្ហំ ឦទិសោ ឃរវិភវោ, ឯហិ តត្ថ គច្ឆាម, ឃរណី មេ ភវិស្សសិ, ឥទញ្ចិទញ្ច តេ ទស្សាមី’’តិ បរភរិយំ បរទាសិំ វា វញ្ចេន្តោ ធុត្តោ វិយ. និជិគីសានោតិ និជិគីសមានោ មគ្គមានោ, តំ វញ្ចេត្វា យំកិញ្ចិ គហេត្វា បលាយិតុកាមោតិ អធិប្បាយោ.

១៣២. យោ ចត្តានន្តិ យោ ច អត្តានំ. សមុក្កំសេតិ ជាតិអាទីហិ សមុក្កំសតិ ឧច្ចដ្ឋានេ ឋបេតិ. បរេ ច មវជានាតីតិ តេហិយេវ បរេ អវជានាតិ, នីចំ ករោតិ. ម-ការោ បទសន្ធិករោ. និហីនោតិ គុណវុឌ្ឍិតោ បរិហីនោ, អធមភាវំ វា គតោ. សេន មានេនាតិ តេន ឧក្កំសនាវជាននសង្ខាតេន អត្តនោ មានេន.

១៣៣. រោសកោតិ កាយវាចាហិ បរេសំ រោសជនកោ. កទរិយោតិ ថទ្ធមច្ឆរី, យោ បរេ បរេសំ ទេន្តេ អញ្ញំ វា បុញ្ញំ ករោន្តេ វារេតិ, តស្សេតំ អធិវចនំ. បាបិច្ឆោតិ អសន្តគុណសម្ភាវនិច្ឆាយ សមន្នាគតោ. មច្ឆរីតិ អាវាសាទិមច្ឆរិយយុត្តោ. សឋោតិ អសន្តគុណប្បកាសនលក្ខណេន សាឋេយ្យេន សមន្នាគតោ, អសម្មាភាសី វា អកាតុកាមោបិ ‘‘ករោមី’’តិអាទិវចនេន. នាស្ស បាបជិគុច្ឆនលក្ខណា ហិរី, នាស្ស ឧត្តាសនតោ ឧព្ពេគលក្ខណំ ឱត្តប្បន្តិ អហិរិកោ អនោត្តប្បី.

១៣៤. ពុទ្ធន្តិ សម្មាសម្ពុទ្ធំ. បរិភាសតីតិ ‘‘អសព្ពញ្ញូ’’តិអាទីហិ អបវទតិ, សាវកញ្ច ‘‘ទុប្បដិបន្នោ’’តិអាទីហិ. បរិព្ពាជំ គហដ្ឋំ វាតិ សាវកវិសេសនមេវេតំ បព្ពជិតំ វា តស្ស សាវកំ, គហដ្ឋំ វា បច្ចយទាយកន្តិ អត្ថោ. ពាហិរកំ វា បរិព្ពាជកំ យំកិញ្ចិ គហដ្ឋំ វា អភូតេន ទោសេន បរិភាសតីតិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថំ ឥច្ឆន្តិ បោរាណា.

១៣៥. អនរហំ សន្តោតិ អខីណាសវោ សមានោ. អរហំ បដិជានាតីតិ ‘‘អហំ អរហា’’តិ បដិជានាតិ, យថា នំ ‘‘អរហា អយ’’ន្តិ ជានន្តិ, តថា វាចំ និច្ឆារេតិ, កាយេន បរក្កមតិ, ចិត្តេន ឥច្ឆតិ អធិវាសេតិ. ចោរោតិ ថេនោ. សព្រហ្មកេ លោកេតិ ឧក្កដ្ឋវសេន អាហ – សព្ពលោកេតិ វុត្តំ ហោតិ. លោកេ ហិ សន្ធិច្ឆេទននិល្លោបហរណឯកាគារិកករណបរិបន្ថតិដ្ឋនាទីហិ បរេសំ ធនំ វិលុម្បន្តា ចោរាតិ វុច្ចន្តិ. សាសនេ បន បរិសសម្បត្តិអាទីហិ បច្ចយាទីនិ វិលុម្បន្តា. យថាហ –

‘‘បញ្ចិមេ, ភិក្ខវេ, មហាចោរា សន្តោ សំវិជ្ជមានា លោកស្មិំ. កតមេ បញ្ច? ឥធ, ភិក្ខវេ, ឯកច្ចស្ស មហាចោរស្ស ឯវំ ហោតិ ‘កុទាស្សុ នាមាហំ សតេន វា សហស្សេន វា បរិវុតោ គាមនិគមរាជធានីសុ អាហិណ្ឌិស្សាមិ ហនន្តោ, ឃាតេន្តោ, ឆិន្ទន្តោ, ឆេទាបេន្តោ, បចន្តោ បាចេន្តោតិ, សោ អបរេន សមយេន សតេន វា សហស្សេន វា បរិវុតោ គាមនិគមរាជធានីសុ អាហិណ្ឌតិ ហនន្តោ…បេ… បាចេន្តោ. ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ឥធេកច្ចស្ស បាបភិក្ខុនោ ឯវំ ហោតិ ‘កុទាស្សុ នាមាហំ សតេន វា…បេ… រាជធានីសុ ចារិកំ ចរិស្សាមិ សក្កតោ, គរុកតោ, មានិតោ, បូជិតោ, អបចិតោ, គហដ្ឋានញ្ចេវ បព្ពជិតានញ្ច លាភី ចីវរ…បេ… បរិក្ខារាន’ន្តិ. សោ អបរេន សមយេន សតេន វា សហស្សេន វា បរិវុតោ គាមនិគមរាជធានីសុ ចារិកំ ចរតិ សក្កតោ…បេ… បរិក្ខារានំ. អយំ, ភិក្ខវេ, បឋមោ មហាចោរោ សន្តោ សំវិជ្ជមានោ លោកស្មិំ.

‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, ឥធេកច្ចោ បាបភិក្ខុ តថាគតប្បវេទិតំ ធម្មវិនយំ បរិយាបុណិត្វា អត្តនោ ទហតិ, អយំ, ភិក្ខវេ, ទុតិយោ…បេ… លោកស្មិំ.

‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, ឥធេកច្ចោ បាបភិក្ខុ សុទ្ធំ ព្រហ្មចារិំ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តំ អមូលកេន អព្រហ្មចរិយេន អនុទ្ធំសេតិ. អយំ, ភិក្ខវេ, តតិយោ…បេ… លោកស្មិំ.

‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, ឥធេកច្ចោ, បាបភិក្ខុ យានិ តានិ សង្ឃស្ស គរុភណ្ឌានិ គរុបរិក្ខារានិ, សេយ្យថិទំ – អារាមោ, អារាមវត្ថុ, វិហារោ, វិហារវត្ថុ, មញ្ចោ, បីឋំ, ភិសិ, ពិម្ពោហនំ, លោហកុម្ភី, លោហភាណកំ, លោហវារកោ, លោហកដាហំ, វាសិ, ផរសុ, កុឋារី, កុទាលោ, និខាទនំ, វល្លិ, វេឡុ, មុញ្ជំ, បព្ពជំ, តិណំ, មត្តិកា, ទារុភណ្ឌំ, មត្តិកាភណ្ឌំ, តេហិ គិហិំ សង្គណ្ហាតិ ឧបលាបេតិ. អយំ, ភិក្ខវេ, ចតុត្ថោ…បេ… លោកស្មិំ.

‘‘សទេវកេ, ភិក្ខវេ, លោកេ…បេ… សទេវមនុស្សាយ អយំ អគ្គោ មហាចោរោ, យោ អសន្តំ អភូតំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ ឧល្លបតី’’តិ (បារា. ១៩៥).

តត្ថ លោកិយចោរា លោកិយមេវ ធនធញ្ញាទិំ ថេនេន្តិ. សាសនេ វុត្តចោរេសុ បឋមោ តថារូបមេវ ចីវរាទិបច្ចយមត្តំ, ទុតិយោ បរិយត្តិធម្មំ, តតិយោ បរស្ស ព្រហ្មចរិយំ, ចតុត្ថោ សង្ឃិកគរុភណ្ឌំ, បញ្ចមោ ឈានសមាធិសមាបត្តិមគ្គផលប្បភេទំ លោកិយលោកុត្តរគុណធនំ, លោកិយញ្ច ចីវរាទិបច្ចយជាតំ. យថាហ – ‘‘ថេយ្យាយ វោ, ភិក្ខវេ, រដ្ឋបិណ្ឌោ ភុត្តោ’’តិ. តត្ថ យ្វាយំ បញ្ចមោ មហាចោរោ, តំ សន្ធាយាហ ភគវា ‘‘ចោរោ សព្រហ្មកេ លោកេ’’តិ. សោ ហិ ‘‘សទេវកេ, ភិក្ខវេ, លោកេ…បេ… សទេវមនុស្សាយ អយំ អគ្គោ មហាចោរោ, យោ អសន្តំ អភូតំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ ឧល្លបតី’’តិ (បារា. ១៩៥) ឯវំ លោកិយលោកុត្តរធនថេននតោ អគ្គោ មហាចោរោតិ វុត្តោ, តស្មា តំ ឥធាបិ ‘‘សព្រហ្មកេ លោកេ’’តិ ឥមិនា ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន បកាសេសិ.

ឯសោ ខោ វសលាធមោតិ. ឯត្ថ ខោតិ អវធារណត្ថោ, តេន ឯសោ ឯវ វសលាធមោ. វសលានំ ហីនោ សព្ពបច្ឆិមកោតិ អវធារេតិ. កស្មា? វិសិដ្ឋវត្ថុម្ហិ ថេយ្យធម្មវស្សនតោ, យាវ តំ បដិញ្ញំ ន វិស្សជ្ជេតិ, តាវ អវិគតវសលករណធម្មតោ ចាតិ.

ឯតេ ខោ វសលាតិ. ឥទានិ យេ តេ បឋមគាថាយ អាសយវិបត្តិវសេន កោធនាទយោ បញ្ច, បាបមក្ខិំ វា ទ្វិធា កត្វា ឆ, ទុតិយគាថាយ បយោគវិបត្តិវសេន បាណហិំសកោ ឯកោ, តតិយាយ បយោគវិបត្តិវសេនេវ គាមនិគមនិគ្គាហកោ ឯកោ, ចតុត្ថាយ ថេយ្យាវហារវសេន ឯកោ, បញ្ចមាយ ឥណវញ្ចនវសេន ឯកោ, ឆដ្ឋាយ បសយ្ហាវហារវសេន បន្ថទូសកោ ឯកោ, សត្តមាយ កូដសក្ខិវសេន ឯកោ, អដ្ឋមាយ មិត្តទុព្ភិវសេន ឯកោ, នវមាយ អកតញ្ញុវសេន ឯកោ, ទសមាយ កតនាសនវិហេសនវសេន ឯកោ, ឯកាទសមាយ ហទយវញ្ចនវសេន ឯកោ, ទ្វាទសមាយ បដិច្ឆន្នកម្មន្តវសេន ទ្វេ, តេរសមាយ អកតញ្ញុវសេន ឯកោ, ចុទ្ទសមាយ វញ្ចនវសេន ឯកោ, បន្នរសមាយ វិហេសនវសេន ឯកោ, សោឡសមាយ វញ្ចនវសេន ឯកោ, សត្តរសមាយ អត្តុក្កំសនបរវម្ភនវសេន ទ្វេ, អដ្ឋារសមាយ បយោគាសយវិបត្តិវសេន រោសកាទយោ សត្ត, ឯកូនវីសតិមាយ បរិភាសនវសេន ទ្វេ, វីសតិមាយ អគ្គមហាចោរវសេន ឯកោតិ ឯវំ តេត្តិំស ចតុត្តិំស វា វសលា វុត្តា. តេ និទ្ទិសន្តោ អាហ ‘‘ឯតេ ខោ វសលា វុត្តា, មយា យេ តេ បកាសិតា’’តិ. តស្សត្ថោ – យេ តេ មយា បុព្ពេ ‘‘ជានាសិ បន ត្វំ, ព្រាហ្មណ, វសល’’ន្តិ ឯវំ សង្ខេបតោ វសលា វុត្តា, តេ វិត្ថារតោ ឯតេ ខោ បកាសិតាតិ. អថ វា យេ តេ មយា បុគ្គលវសេន វុត្តា, តេ ធម្មវសេនាបិ ឯតេ ខោ បកាសិតា. អថ វា ឯតេ ខោ វសលា វុត្តា អរិយេហិ កម្មវសេន, ន ជាតិវសេន, មយា យេ តេ បកាសិតា ‘‘កោធនោ ឧបនាហី’’តិអាទិនា នយេន.

១៣៦. ឯវំ ភគវា វសលំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យស្មា ព្រាហ្មណោ សកាយ ទិដ្ឋិយា អតីវ អភិនិវិដ្ឋោ ហោតិ, តស្មា តំ ទិដ្ឋិំ បដិសេធេន្តោ អាហ ‘‘ន ជច្ចា វសលោ ហោតី’’តិ. តស្សត្ថោ – បរមត្ថតោ ហិ ន ជច្ចា វសលោ ហោតិ, ន ជច្ចា ហោតិ ព្រាហ្មណោ, អបិច ខោ កម្មុនា វសលោ ហោតិ, កម្មុនា ហោតិ ព្រាហ្មណោ, អបរិសុទ្ធកម្មវស្សនតោ វសលោ ហោតិ, បរិសុទ្ធេន កម្មុនា អបរិសុទ្ធវាហនតោ ព្រាហ្មណោ ហោតិ. យស្មា វា តុម្ហេ ហីនំ វសលំ ឧក្កដ្ឋំ ព្រាហ្មណំ មញ្ញិត្ថ, តស្មា ហីនេន កម្មុនា វសលោ ហោតិ, ឧក្កដ្ឋេន កម្មុនា ព្រាហ្មណោ ហោតីតិ ឯវម្បិ អត្ថំ ញាបេន្តោ ឯវមាហ.

១៣៧-១៣៩. ឥទានិ តមេវត្ថំ និទស្សនេន សាធេតុំ ‘‘តទមិនាបិ ជានាថា’’តិអាទិកា តិស្សោ គាថាយោ អាហ. តាសុ ទ្វេ ចតុប្បាទា, ឯកា ឆប្បាទា, តាសំ អត្ថោ – យំ មយា វុត្តំ ‘‘ន ជច្ចា វសលោ ហោតី’’តិអាទិ, តទមិនាបិ ជានាថ, យថា មេទំ និទស្សនំ, តំ ឥមិនាបិ បការេន ជានាថ, យេន មេ បការេន យេន សាមញ្ញេន ឥទំ និទស្សនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. កតមំ និទស្សនន្តិ ចេ? ចណ្ឌាលបុត្តោ សោបាកោ…បេ… ព្រហ្មលោកូបបត្តិយាតិ.

ចណ្ឌាលស្ស បុត្តោ ចណ្ឌាលបុត្តោ. អត្តនោ ខាទនត្ថាយ មតេ សុនខេ លភិត្វា បចតីតិ សោបាកោ. មាតង្គោតិ ឯវំនាមោ វិស្សុតោតិ ឯវំ ហីនាយ ជាតិយា ច ជីវិកាយ ច នាមេន ច បាកដោ.

សោតិ បុរិមបទេន សម្ពន្ធិត្វា សោ មាតង្គោ យសំ បរមំ បត្តោ, អព្ភុតំ ឧត្តមំ អតិវិសិដ្ឋំ យសំ កិត្តិំ បសំសំ បត្តោ. យំ សុទុល្លភន្តិ យំ ឧឡារកុលូបបន្នេនាបិ ទុល្លភំ, ហីនកុលូបបន្នេន សុទុល្លភំ. ឯវំ យសប្បត្តស្ស ច អាគច្ឆុំ តស្សុបដ្ឋានំ, ខត្តិយា ព្រាហ្មណា ពហូ, តស្ស មាតង្គស្ស បារិចរិយត្ថំ ខត្តិយា ច ព្រាហ្មណា ច អញ្ញេ ច ពហូ វេស្សសុទ្ទាទយោ ជម្ពុទីបមនុស្សា យេភុយ្យេន ឧបដ្ឋានំ អាគមិំសូតិ អត្ថោ.

ឯវំ ឧបដ្ឋានសម្បន្នោ សោ មាតង្គោ វិគតកិលេសរជត្តា វិរជំ, មហន្តេហិ ពុទ្ធាទីហិ បដិបន្នត្តា មហាបថំ, ព្រហ្មលោកសង្ខាតំ ទេវលោកំ យាបេតុំ សមត្ថត្តា ទេវលោកយានសញ្ញិតំ អដ្ឋសមាបត្តិយានំ អភិរុយ្ហ, តាយ បដិបត្តិយា កាមរាគំ វិរាជេត្វា, កាយស្ស ភេទា ព្រហ្មលោកូបគោ អហុ, សា តថា ហីនាបិ ន នំ ជាតិ និវារេសិ ព្រហ្មលោកូបបត្តិយា, ព្រហ្មលោកូបបត្តិតោតិ វុត្តំ ហោតិ.

អយំ បនត្ថោ ឯវំ វេទិតព្ពោ – អតីតេ កិរ មហាបុរិសោ តេន តេនុបាយេន សត្តហិតំ ករោន្តោ សោបាកជីវិកេ ចណ្ឌាលកុលេ ឧប្បជ្ជិ. សោ នាមេន មាតង្គោ, រូបេន ទុទ្ទសិកោ ហុត្វា ពហិនគរេ ចម្មកុដិកាយ វសតិ, អន្តោនគរេ ភិក្ខំ ចរិត្វា ជីវិកំ កប្បេតិ. អថេកទិវសំ តស្មិំ នគរេ សុរានក្ខត្តេ ឃោសិតេ ធុត្តា យថាសកេន បរិវារេន កីឡន្តិ. អញ្ញតរាបិ ព្រាហ្មណមហាសាលធីតា បន្នរសសោឡសវស្សុទ្ទេសិកា ទេវកញ្ញា វិយ រូបេន ទស្សនីយា បាសាទិកា ‘‘អត្តនោ កុលវំសានុរូបំ កីឡិស្សាមី’’តិ បហូតំ ខជ្ជភោជ្ជាទិកីឡនសម្ភារំ សកដេសុ អារោបេត្វា សព្ពសេតវឡវយុត្តំ យានមារុយ្ហ មហាបរិវារេន ឧយ្យានភូមិំ គច្ឆតិ ទិដ្ឋមង្គលិកាតិ នាមេន. សា កិរ ‘‘ទុស្សណ្ឋិតំ រូបំ អវមង្គល’’ន្តិ ទដ្ឋុំ ន ឥច្ឆតិ, តេនស្សា ទិដ្ឋមង្គលិកាត្វេវ សង្ខា ឧទបាទិ.

តទា សោ មាតង្គោ កាលស្សេវ វុដ្ឋាយ បដបិលោតិកំ និវាសេត្វា, កំសតាឡំ ហត្ថេ ពន្ធិត្វា, ភាជនហត្ថោ នគរំ បវិសតិ, មនុស្សេ ទិស្វា ទូរតោ ឯវ កំសតាឡំ អាកោដេន្តោ. អថ ទិដ្ឋមង្គលិកា ‘‘ឧស្សរថ, ឧស្សរថា’’តិ បុរតោ បុរតោ ហីនជនំ អបនេន្តេហិ បុរិសេហិ នីយមានា នគរទ្វារមជ្ឈេ មាតង្គំ ទិស្វា ‘‘កោ ឯសោ’’តិ អាហ. អហំ មាតង្គចណ្ឌាលោតិ. សា ‘‘ឦទិសំ ទិស្វា គតានំ កុតោ វុឌ្ឍី’’តិ យានំ និវត្តាបេសិ. មនុស្សា ‘‘យំ មយំ ឧយ្យានំ គន្ត្វា ខជ្ជភោជ្ជាទិំ លភេយ្យាម, តស្ស នោ មាតង្គេន អន្តរាយោ កតោ’’តិ កុបិតា ‘‘គណ្ហថ ចណ្ឌាល’’ន្តិ លេឌ្ឌូហិ បហរិត្វា ‘‘មតោ’’តិ បាទេ គហេត្វា ឯកមន្តេ ឆឌ្ឌេត្វា កចវរេន បដិច្ឆាទេត្វា អគមំសុ. សោ សតិំ បដិលភិត្វា ឧដ្ឋាយ មនុស្សេ បុច្ឆិ – ‘‘កិំ, អយ្យា, ទ្វារំ នាម សព្ពសាធារណំ, ឧទាហុ ព្រាហ្មណានំយេវ កត’’ន្តិ? មនុស្សា អាហំសុ – ‘‘សព្ពេសំ សាធារណ’’ន្តិ. ‘‘ឯវំ សព្ពសាធារណទ្វារេន បវិសិត្វា ភិក្ខាហារេន យាបេន្តំ មំ ទិដ្ឋមង្គលិកាយ មនុស្សា ឥមំ អនយព្យសនំ បាបេសុ’’ន្តិ រថិកាយ រថិកំ អាហិណ្ឌន្តោ មនុស្សានំ អារោចេត្វា ព្រាហ្មណស្ស ឃរទ្វារេ និបជ្ជិ – ‘‘ទិដ្ឋមង្គលិកំ អលទ្ធា ន វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ.

ព្រាហ្មណោ ‘‘ឃរទ្វារេ មាតង្គោ និបន្នោ’’តិ សុត្វា ‘‘តស្ស កាកណិកំ ទេថ, តេលេន អង្គំ មក្ខេត្វា គច្ឆតូ’’តិ អាហ. សោ តំ ន ឥច្ឆតិ, ‘‘ទិដ្ឋមង្គលិកំ អលទ្ធា ន វុដ្ឋហិស្សាមិ’’ច្ចេវ អាហ. តតោ ព្រាហ្មណោ ‘‘ទ្វេ កាកណិកាយោ ទេថ, កាកណិកាយ បូវំ ខាទតុ, កាកណិកាយ តេលេន អង្គំ មក្ខេត្វា គច្ឆតូ’’តិ អាហ. សោ តំ ន ឥច្ឆតិ, តថេវ វទតិ. ព្រាហ្មណោ សុត្វា ‘‘មាសកំ ទេថ, បាទំ, ឧបឌ្ឍកហាបណំ, កហាបណំ ទ្វេ តីណី’’តិ យាវ សតំ អាណាបេសិ. សោ ន ឥច្ឆតិ, តថេវ វទតិ. ឯវំ យាចន្តានំយេវ សូរិយោ អត្ថង្គតោ. អថ ព្រាហ្មណី បាសាទា ឱរុយ្ហ សាណិបាការំ បរិក្ខិបាបេត្វា តំ ឧបសង្កមិត្វា យាចិ – ‘‘តាត មាតង្គ, ទិដ្ឋមង្គលិកាយ អបរាធំ ខម, សហស្សំ គណ្ហាហិ, ទ្វេ តីណី’’តិ យាវ ‘‘សតសហស្សំ គណ្ហាហី’’តិ អាហ. សោ តុណ្ហីភូតោ និបជ្ជិយេវ.

ឯវំ ចតូហបញ្ចាហេ វីតិវត្តេ ពហុម្បិ បណ្ណាការំ ទត្វា ទិដ្ឋមង្គលិកំ អលភន្តា ខត្តិយកុមារាទយោ មាតង្គស្ស ឧបកណ្ណកេ អារោចាបេសុំ – ‘‘បុរិសា នាម អនេកានិបិ សំវច្ឆរានិ វីរិយំ កត្វា ឥច្ឆិតត្ថំ បាបុណន្តិ, មា ខោ ត្វំ និព្ពិជ្ជិ, អទ្ធា ទ្វីហតីហច្ចយេន ទិដ្ឋមង្គលិកំ លច្ឆសី’’តិ. សោ តុណ្ហីភូតោ និបជ្ជិយេវ. អថ សត្តមេ ទិវសេ សមន្តា បដិវិស្សកា ឧដ្ឋហិត្វា ‘‘តុម្ហេ មាតង្គំ វា ឧដ្ឋាបេថ, ទារិកំ វា ទេថ, មា អម្ហេ សព្ពេ នាសយិត្ថា’’តិ អាហំសុ. តេសំ កិរ អយំ ទិដ្ឋិ ‘‘យស្ស ឃរទ្វារេ ឯវំ និបន្នោ ចណ្ឌាលោ មរតិ, តស្ស ឃរេន សហ សមន្តា សត្តសត្តឃរវាសិនោ ចណ្ឌាលា ហោន្តី’’តិ. តតោ ទិដ្ឋមង្គលិកំ នីលបដបិលោតិកំ និវាសាបេត្វា ឧឡុង្កកឡោបិកាទីនិ ទត្វា បរិទេវមានំ តស្ស សន្តិកំ នេត្វា ‘‘គណ្ហ ទារិកំ, ឧដ្ឋាយ គច្ឆាហី’’តិ អទំសុ. សា បស្សេ ឋត្វា ‘‘ឧដ្ឋាហី’’តិ អាហ, សោ ‘‘ហត្ថេន មំ គហេត្វា ឧដ្ឋាបេហី’’តិ អាហ. សា នំ ឧដ្ឋាបេសិ. សោ និសីទិត្វា អាហ – ‘‘មយំ អន្តោនគរេ វសិតុំ ន លភាម, ឯហិ មំ ពហិនគរេ ចម្មកុដិំ នេហី’’តិ. សា នំ ហត្ថេ គហេត្វា តត្ថ នេសិ. ‘‘បិដ្ឋិយំ អារោបេត្វា’’តិ ជាតកភាណកា. នេត្វា ចស្ស សរីរំ តេលេន មក្ខេត្វា, ឧណ្ហោទកេន ន្ហាបេត្វា, យាគុំ បចិត្វា អទាសិ. សោ ‘‘ព្រាហ្មណកញ្ញា អយំ មា វិនស្សី’’តិ ជាតិសម្ភេទំ អកត្វាវ អឌ្ឍមាសមត្តំ ពលំ គហេត្វា ‘‘អហំ វនំ គច្ឆាមិ, ‘អតិចិរាយតី’តិ មា ត្វំ ឧក្កណ្ឋី’’តិ វត្វា ឃរមានុសកានិ ច ‘‘ឥមំ មា បមជ្ជិត្ថា’’តិ អាណាបេត្វា ឃរា និក្ខម្ម តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា, កសិណបរិកម្មំ កត្វា, កតិបាហេនេវ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ បញ្ច ច អភិញ្ញាយោ និព្ពត្តេត្វា ‘‘ឥទានាហំ ទិដ្ឋមង្គលិកាយ មនាបោ ភវិស្សាមី’’តិ អាកាសេនាគន្ត្វា នគរទ្វារេ ឱរោហិត្វា ទិដ្ឋមង្គលិកាយ សន្តិកំ បេសេសិ.

សា សុត្វា ‘‘កោចិ មញ្ញេ មម ញាតកោ បព្ពជិតោ មំ ទុក្ខិតំ ញត្វា ទដ្ឋុំ អាគតោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តយមានា គន្ត្វា, តំ ញត្វា, បាទេសុ និបតិត្វា ‘‘កិស្ស មំ អនាថំ តុម្ហេ អកត្ថា’’តិ អាហ. មហាបុរិសោ ‘‘មា ត្វំ ទិដ្ឋមង្គលិកេ ទុក្ខិនី អហោសិ, សកលជម្ពុទីបវាសីហិ តេ សក្ការំ ការេស្សាមី’’តិ វត្វា ឯតទវោច – ‘‘គច្ឆ ត្វំ ឃោសនំ ករោហិ – ‘មហាព្រហ្មា មម សាមិកោ ន មាតង្គោ, សោ ចន្ទវិមានំ ភិន្ទិត្វា សត្តមេ ទិវសេ មម សន្តិកំ អាគមិស្សតី’’’តិ. សា អាហ – ‘‘អហំ, ភន្តេ, ព្រាហ្មណមហាសាលធីតា ហុត្វា អត្តនោ បាបកម្មេន ឥមំ ចណ្ឌាលភាវំ បត្តា, ន សក្កោមិ ឯវំ វត្តុ’’ន្តិ. មហាបុរិសោ ‘‘ន ត្វំ មាតង្គស្ស អានុភាវំ ជានាសី’’តិ វត្វា យថា សា សទ្ទហតិ, តថា អនេកានិ បាដិហារិយានិ ទស្សេត្វា តថេវ តំ អាណាបេត្វា អត្តនោ វសតិំ អគមាសិ. សា តថា អកាសិ.

មនុស្សា ឧជ្ឈាយន្តិ ហសន្តិ – ‘‘កថញ្ហិ នាមាយំ អត្តនោ បាបកម្មេន ចណ្ឌាលភាវំ បត្វា បុន តំ មហាព្រហ្មានំ ករិស្សតី’’តិ. សា អធិមានា ឯវ ហុត្វា ទិវសេ ទិវសេ ឃោសន្តី នគរំ អាហិណ្ឌតិ ‘‘ឥតោ ឆដ្ឋេ ទិវសេ, បញ្ចមេ, ចតុត្ថេ, តតិយេ, សុវេ, អជ្ជ អាគមិស្សតី’’តិ. មនុស្សា តស្សា វិស្សត្ថវាចំ សុត្វា ‘‘កទាចិ ឯវម្បិ សិយា’’តិ អត្តនោ អត្តនោ ឃរទ្វារេសុ មណ្ឌបំ ការាបេត្វា, សាណិបាការំ សជ្ជេត្វា, វយប្បត្តា ទារិកាយោ អលង្ករិត្វា ‘‘មហាព្រហ្មនិ អាគតេ កញ្ញាទានំ ទស្សាមា’’តិ អាកាសំ ឧល្លោកេន្តា និសីទិំសុ. អថ មហាបុរិសោ បុណ្ណមទិវសេ គគនតលំ ឧបារូឡ្ហេ ចន្ទេ ចន្ទវិមានំ ផាលេត្វា បស្សតោ មហាជនស្ស មហាព្រហ្មរូបេន និគ្គច្ឆិ. មហាជនោ ‘‘ទ្វេ ចន្ទា ជាតា’’តិ អតិមញ្ញិ. តតោ អនុក្កមេន អាគតំ ទិស្វា ‘‘សច្ចំ ទិដ្ឋមង្គលិកា អាហ, មហាព្រហ្មាវ អយំ ទិដ្ឋមង្គលិកំ ទមេតុំ បុព្ពេ មាតង្គវេសេនាគច្ឆី’’តិ និដ្ឋំ អគមាសិ. ឯវំ សោ មហាជនេន ទិស្សមានោ ទិដ្ឋមង្គលិកាយ វសនដ្ឋានេ ឯវ ឱតរិ. សា ច តទា ឧតុនី អហោសិ. សោ តស្សា នាភិំ អង្គុដ្ឋកេន បរាមសិ. តេន ផស្សេន គព្ភោ បតិដ្ឋាសិ. តតោ នំ ‘‘គព្ភោ តេ សណ្ឋិតោ, បុត្តម្ហិ ជាតេ តំ និស្សាយ ជីវាហី’’តិ វត្វា បស្សតោ មហាជនស្ស បុន ចន្ទវិមានំ បាវិសិ.

ព្រាហ្មណា ‘‘ទិដ្ឋមង្គលិកា មហាព្រហ្មុនោ បជាបតិ អម្ហាកំ មាតា ជាតា’’តិ វត្វា តតោ តតោ អាគច្ឆន្តិ. តំ សក្ការំ កាតុកាមានំ មនុស្សានំ សម្បីឡនេន នគរទ្វារានិ អនោកាសានិ អហេសុំ. តេ ទិដ្ឋមង្គលិកំ ហិរញ្ញរាសិម្ហិ ឋបេត្វា, ន្ហាបេត្វា, មណ្ឌេត្វា, រថំ អារោបេត្វា, មហាសក្ការេន នគរំ បទក្ខិណំ ការាបេត្វា, នគរមជ្ឈេ មណ្ឌបំ ការាបេត្វា, តត្រ នំ ‘‘មហាព្រហ្មុនោ បជាបតី’’តិ ទិដ្ឋដ្ឋានេ ឋបេត្វា វសាបេន្តិ ‘‘យាវស្សា បតិរូបំ វសនោកាសំ ករោម, តាវ ឥធេវ វសតូ’’តិ. សា មណ្ឌបេ ឯវ បុត្តំ វិជាយិ. តំ វិសុទ្ធទិវសេ សទ្ធិំ បុត្តេន សសីសំ ន្ហាបេត្វា មណ្ឌបេ ជាតោតិ ទារកស្ស ‘‘មណ្ឌព្យកុមារោ’’តិ នាមំ អកំសុ. តតោ បភុតិ ច នំ ព្រាហ្មណា ‘‘មហាព្រហ្មុនោ បុត្តោ’’តិ បរិវារេត្វា ចរន្តិ. តតោ អនេកសតសហស្សប្បការា បណ្ណាការា អាគច្ឆន្តិ, តេ ព្រាហ្មណា កុមារស្សារក្ខំ ឋបេសុំ, អាគតា លហុំ កុមារំ ទដ្ឋុំ ន លភន្តិ.

កុមារោ អនុបុព្ពេន វុឌ្ឍិមន្វាយ ទានំ ទាតុំ អារទ្ធោ. សោ សាលាយ សម្បត្តានំ កបណទ្ធិកានំ អទត្វា ព្រាហ្មណានំយេវ ទេតិ. មហាបុរិសោ ‘‘កិំ មម បុត្តោ ទានំ ទេតី’’តិ អាវជ្ជេត្វា ព្រាហ្មណានំយេវ ទានំ ទេន្តំ ទិស្វា ‘‘យថា សព្ពេសំ ទស្សតិ, តថា ករិស្សាមី’’តិ ចីវរំ បារុបិត្វា បត្តំ គហេត្វា អាកាសេន អាគម្ម បុត្តស្ស ឃរទ្វារេ អដ្ឋាសិ. កុមារោ តំ ទិស្វា ‘‘កុតោ អយំ ឯវំ វិរូបវេសោ វសលោ អាគតោ’’តិ កុទ្ធោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘កុតោ នុ អាគច្ឆសិ ទុម្មវាសី, ឱតល្លកោ បំសុបិសាចកោវ;

សង្ការចោឡំ បដិមុញ្ច កណ្ឋេ, កោ រេ តុវំ ហោសិ អទក្ខិណេយ្យោ’’តិ.

ព្រាហ្មណា ‘‘គណ្ហថ គណ្ហថា’’តិ តំ គហេត្វា អាកោដេត្វា អនយព្យសនំ បាបេសុំ. សោ អាកាសេន គន្ត្វា ពហិនគរេ បច្ចដ្ឋាសិ. ទេវតា កុបិតា កុមារំ គលេ គហេត្វា ឧទ្ធំបាទំ អធោសិរំ ឋបេសុំ. សោ អក្ខីហិ និគ្គតេហិ មុខេន ខេឡំ បគ្ឃរន្តេន ឃរុឃរុបស្សាសី ទុក្ខំ វេទយតិ. ទិដ្ឋមង្គលិកា សុត្វា ‘‘កោចិ អាគតោ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, បព្ពជិតោ អាគច្ឆី’’តិ. ‘‘កុហិំ គតោ’’តិ? ‘‘ឯវំ គតោ’’តិ. សា តត្ថ គន្ត្វា ‘‘ខមថ, ភន្តេ, អត្តនោ ទាសស្សា’’តិ យាចន្តី តស្ស បាទមូលេ ភូមិយា និបជ្ជិ. តេន ច សមយេន មហាបុរិសោ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា, យាគុំ លភិត្វា, តំ បិវន្តោ តត្ថ និសិន្នោ ហោតិ, សោ អវសិដ្ឋំ ថោកំ យាគុំ ទិដ្ឋមង្គលិកាយ អទាសិ. ‘‘គច្ឆ ឥមំ យាគុំ ឧទកកុម្ភិយា អាលោលេត្វា យេសំ ភូតវិការោ អត្ថិ, តេសំ អក្ខិមុខកណ្ណនាសាពិលេសុ អាសិញ្ច, សរីរញ្ច បរិប្ផោសេហិ, ឯវំ និព្ពិការា ភវិស្សន្តី’’តិ. សា តថា អកាសិ. តតោ កុមារេ បកតិសរីរេ ជាតេ ‘‘ឯហិ, តាត មណ្ឌព្យ, តំ ខមាបេស្សាមា’’តិ បុត្តញ្ច សព្ពេ ព្រាហ្មណេ ច តស្ស បាទមូលេ និក្កុជ្ជិត្វា និបជ្ជាបេត្វា ខមាបេសិ.

សោ ‘‘សព្ពជនស្ស ទានំ ទាតព្ព’’ន្តិ ឱវទិត្វា, ធម្មកថំ កត្វា, អត្តនោ វសនដ្ឋានំយេវ គន្ត្វា, ចិន្តេសិ ‘‘ឥត្ថីសុ បាកដា ទិដ្ឋមង្គលិកា ទមិតា, បុរិសេសុ បាកដោ មណ្ឌព្យកុមារោ, ឥទានិ កោ ទមេតព្ពោ’’តិ. តតោ ជាតិមន្តតាបសំ អទ្ទស ពន្ធុមតីនគរំ និស្សាយ កុម្ភវតីនទីតីរេ វិហរន្តំ. សោ ‘‘អហំ ជាតិយា វិសិដ្ឋោ, អញ្ញេហិ បរិភុត្តោទកំ ន បរិភុញ្ជាមី’’តិ ឧបរិនទិយា វសតិ. មហាបុរិសោ តស្ស ឧបរិភាគេ វាសំ កប្បេត្វា តស្ស ឧទកបរិភោគវេលាយំ ទន្តកដ្ឋំ ខាទិត្វា ឧទកេ បក្ខិបិ. តាបសោ តំ ឧទកេន វុយ្ហមានំ ទិស្វា ‘‘កេនិទំ ខិត្ត’’ន្តិ បដិសោតំ គន្ត្វា មហាបុរិសំ ទិស្វា ‘‘កោ ឯត្ថា’’តិ អាហ. ‘‘មាតង្គចណ្ឌាលោ, អាចរិយា’’តិ. ‘‘អបេហិ, ចណ្ឌាល, មា ឧបរិនទិយា វសី’’តិ. មហាបុរិសោ ‘‘សាធុ, អាចរិយា’’តិ ហេដ្ឋានទិយា វសតិ, បដិសោតម្បិ ទន្តកដ្ឋំ តាបសស្ស សន្តិកំ អាគច្ឆតិ. តាបសោ បុន គន្ត្វា ‘‘អបេហិ, ចណ្ឌាល, មា ហេដ្ឋានទិយំ វស, ឧបរិនទិយាយេវ វសា’’តិ អាហ. មហាបុរិសោ ‘‘សាធុ, អាចរិយា’’តិ តថា អកាសិ, បុនបិ តថេវ អហោសិ. តាបសោ បុនបិ ‘‘តថា ករោតី’’តិ ទុដ្ឋោ មហាបុរិសំ សបិ ‘‘សូរិយស្ស តេ ឧគ្គមនវេលាយ សត្តធា មុទ្ធា ផលតូ’’តិ. មហាបុរិសោបិ ‘‘សាធុ, អាចរិយ, អហំ បន សូរិយុដ្ឋានំ ន ទេមី’’តិ វត្វា សូរិយុដ្ឋានំ និវារេសិ. តតោ រត្តិ ន វិភាយតិ, អន្ធការោ ជាតោ, ភីតា ពន្ធុមតីវាសិនោ តាបសស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, អាចរិយ, អម្ហាកំ សោត្ថិភាវោ’’តិ បុច្ឆិំសុ. តេ ហិ តំ ‘‘អរហា’’តិ មញ្ញន្តិ. សោ តេសំ សព្ពមាចិក្ខិ. តេ មហាបុរិសំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘សូរិយំ, ភន្តេ, មុញ្ចថា’’តិ យាចិំសុ. មហាបុរិសោ ‘‘យទិ តុម្ហាកំ អរហា អាគន្ត្វា មំ ខមាបេតិ, មុញ្ចាមី’’តិ អាហ.

មនុស្សា គន្ត្វា តាបសំ អាហំសុ – ‘‘ឯហិ, ភន្តេ, មាតង្គបណ្ឌិតំ ខមាបេហិ, មា តុម្ហាកំ កលហការណា មយំ នស្សិម្ហា’’តិ. សោ ‘‘នាហំ ចណ្ឌាលំ ខមាបេមី’’តិ អាហ. មនុស្សា ‘‘អម្ហេ ត្វំ នាសេសី’’តិ តំ ហត្ថបាទេសុ គហេត្វា មហាបុរិសស្ស សន្តិកំ នេសុំ. មហាបុរិសោ ‘‘មម បាទមូលេ កុច្ឆិយា និបជ្ជិត្វា ខមាបេន្តេ ខមាមី’’តិ អាហ. មនុស្សា ‘‘ឯវំ ករោហី’’តិ អាហំសុ. តាបសោ ‘‘នាហំ ចណ្ឌាលំ វន្ទាមី’’តិ. មនុស្សា ‘‘តវ ឆន្ទេន ន វន្ទិស្សសី’’តិ ហត្ថបាទមស្សុគីវាទីសុ គហេត្វា មហាបុរិសស្ស បាទមូលេ សយាបេសុំ. សោ ‘‘ខមាមហំ ឥមស្ស, អបិចាហំ តស្សេវានុកម្បាយ សូរិយំ ន មុញ្ចាមិ, សូរិយេ ហិ ឧគ្គតមត្តេ មុទ្ធា អស្ស សត្តធា ផលិស្សតី’’តិ អាហ. មនុស្សា ‘‘ឥទានិ, ភន្តេ, កិំ កាតព្ព’’ន្តិ អាហំសុ. មហាបុរិសោ ‘‘តេន ហិ ឥមំ គលប្បមាណេ ឧទកេ ឋបេត្វា មត្តិកាបិណ្ឌេនស្ស សីសំ បដិច្ឆាទេថ, សូរិយរស្មីហិ ផុដ្ឋោ មត្តិកាបិណ្ឌោ សត្តធា ផលិស្សតិ. តស្មិំ ផលិតេ ឯស អញ្ញត្រ គច្ឆតូ’’តិ អាហ. តេ តាបសំ ហត្ថបាទាទីសុ គហេត្វា តថា អកំសុ. សូរិយេ មុញ្ចិតមត្តេ មត្តិកាបិណ្ឌោ សត្តធា ផលិត្វា បតិ, តាបសោ ភីតោ បលាយិ. មនុស្សា ទិស្វា ‘‘បស្សថ, ភោ, សមណស្ស អានុភាវ’’ន្តិ ទន្តកដ្ឋបក្ខិបនមាទិំ កត្វា សព្ពំ វិត្ថារេត្វា ‘‘នត្ថិ ឦទិសោ សមណោ’’តិ តស្មិំ បសីទិំសុ. តតោ បភុតិ សកលជម្ពុទីបេ ខត្តិយព្រាហ្មណាទយោ គហដ្ឋបព្ពជិតា មាតង្គបណ្ឌិតស្ស ឧបដ្ឋានំ អគមំសុ. សោ យាវតាយុកំ ឋត្វា កាយស្ស ភេទា ព្រហ្មលោកេ ឧប្បជ្ជិ. តេនាហ ភគវា ‘‘តទមិនាបិ ជានាថ…បេ… ព្រហ្មលោកូបបត្តិយា’’តិ.

១៤០-១៤១. ឯវំ ‘‘ន ជច្ចា វសលោ ហោតិ, កម្មុនា វសលោ ហោតី’’តិ សាធេត្វា ឥទានិ ‘‘ន ជច្ចា ហោតិ ព្រាហ្មណោ, កម្មុនា ហោតិ ព្រាហ្មណោ’’តិ ឯតំ សាធេតុំ អាហ ‘‘អជ្ឈាយកកុលេ ជាតា …បេ… ទុគ្គត្យា គរហាយ វា’’តិ. តត្ថ អជ្ឈាយកកុលេ ជាតាតិ មន្តជ្ឈាយកេ ព្រាហ្មណកុលេ ជាតា. ‘‘អជ្ឈាយកាកុឡេ ជាតា’’តិបិ បាឋោ. មន្តានំ អជ្ឈាយកេ អនុបកុដ្ឋេ ច ព្រាហ្មណកុលេ ជាតាតិ អត្ថោ. មន្តា ពន្ធវា ឯតេសន្តិ មន្តពន្ធវា. វេទពន្ធូ វេទបដិស្សរណាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេ ច បាបេសុ កម្មេសុ អភិណ្ហមុបទិស្សរេតិ តេ ឯវំ កុលេ ជាតា មន្តពន្ធវា ច សមានាបិ យទិ បាណាតិបាតាទីសុ បាបកម្មេសុ បុនប្បុនំ ឧបទិស្សន្តិ, អថ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ គារយ្ហា សម្បរាយេ ច ទុគ្គតិ តេ ឯវមុបទិស្សមានា ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ មាតាបិតូហិបិ ‘‘នយិមេ អម្ហាកំ បុត្តា, ទុជ្ជាតា ឯតេ កុលស្ស អង្គារភូតា, និក្កឌ្ឍថ នេ’’តិ, ព្រាហ្មណេហិបិ ‘‘គហបតិកា ឯតេ, ន ឯតេ ព្រាហ្មណា, មា នេសំ សទ្ធយញ្ញថាលិបាកាទីសុ បវេសំ ទេថ, មា នេហិ សទ្ធិំ សល្លបថា’’តិ, អញ្ញេហិបិ មនុស្សេហិ ‘‘បាបកម្មន្តា ឯតេ, ន ឯតេ ព្រាហ្មណា’’តិ ឯវំ គារយ្ហា ហោន្តិ. សម្បរាយេ ច នេសំ ទុគ្គតិ និរយាទិភេទា, ទុគ្គតិ ឯតេសំ បរលោកេ ហោតីតិ អត្ថោ. សម្បរាយេ វាតិបិ បាឋោ. បរលោកេ ឯតេសំ ទុក្ខស្ស គតិ ទុគ្គតិ, ទុក្ខប្បត្តិយេវ ហោតីតិ អត្ថោ. ន នេ ជាតិ និវារេតិ, ទុគ្គត្យា គរហាយ វាតិ សា តថា ឧក្កដ្ឋាបិ យំ ត្វំ សារតោ បច្ចេសិ, ជាតិ ឯតេ បាបកម្មេសុ បទិស្សន្តេ ព្រាហ្មណេ ‘‘សម្បរាយេ ច ទុគ្គតី’’តិ ឯត្ថ វុត្តប្បការាយ ទុគ្គតិយា វា, ‘‘ទិដ្ឋេវ ធម្មេ គារយ្ហា’’តិ ឯត្ថ វុត្តប្បការាយ គរហាយ វា ន និវារេតិ.

១៤២. ឯវំ ភគវា អជ្ឈាយកកុលេ ជាតានម្បិ ព្រាហ្មណានំ គារយ្ហាទិកម្មវសេន ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បតិតភាវំ ទីបេន្តោ ទុគ្គតិគមនេន ច សម្បរាយេ ព្រាហ្មណជាតិយា អភាវំ ទីបេន្តោ ‘‘ន ជច្ចា ហោតិ ព្រាហ្មណោ, កម្មុនា ហោតិ ព្រាហ្មណោ’’តិ ឯតម្បិ អត្ថំ សាធេត្វា ឥទានិ ទុវិធម្បិ អត្ថំ និគមេន្តោ អាហ, ឯវំ ព្រាហ្មណ –

‘‘ន ជច្ចា វសលោ ហោតិ, ន ជច្ចា ហោតិ ព្រាហ្មណោ;

កម្មុនា វសលោ ហោតិ, កម្មុនា ហោតិ ព្រាហ្មណោ’’តិ.

សេសំ កសិភារទ្វាជសុត្តេ វុត្តនយមេវ. វិសេសតោ វា ឯត្ថ និក្កុជ្ជិតំ វាតិអាទីនំ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា – យថា កោចិ និក្កុជ្ជិតំ វា ឧក្កុជ្ជេយ្យ, ឯវំ មំ កម្មវិមុខំ ជាតិវាទេ បតិតំ ‘‘ជាតិយា ព្រាហ្មណវសលភាវោ ហោតី’’តិ ទិដ្ឋិតោ វុដ្ឋាបេន្តេន, យថា បដិច្ឆន្នំ វិវរេយ្យ, ឯវំ ជាតិវាទបដិច្ឆន្នំ កម្មវាទំ វិវរន្តេន, យថា មូឡ្ហស្ស មគ្គំ អាចិក្ខេយ្យ, ឯវំ ព្រាហ្មណវសលភាវស្ស អសម្ភិន្នឧជុមគ្គំ អាចិក្ខន្តេន, យថា អន្ធការេ វា តេលបជ្ជោតំ ធារេយ្យ, ឯវំ មាតង្គាទិនិទស្សនបជ្ជោតធារណេន មយ្ហំ ភោតា គោតមេន ឯតេហិ បរិយាយេហិ បកាសិតត្តា អនេកបរិយាយេន ធម្មោ បកាសិតោតិ.

បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ

សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ អគ្គិកភារទ្វាជសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. មេត្តសុត្តវណ្ណនា

ករណីយមត្ថកុសលេនាតិ មេត្តសុត្តំ. កា ឧប្បត្តិ? ហិមវន្តបស្សតោ កិរ ទេវតាហិ ឧព្ពាឡ្ហា ភិក្ខូ ភគវតោ សន្តិកំ សាវត្ថិំ អាគច្ឆិំសុ. តេសំ ភគវា បរិត្តត្ថាយ កម្មដ្ឋានត្ថាយ ច ឥមំ សុត្តំ អភាសិ. អយំ តាវ សង្ខេបោ.

អយំ បន វិត្ថារោ – ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ឧបកដ្ឋាយ វស្សូបនាយិកាយ. តេន ខោ បន សមយេន សម្ពហុលា នានាវេរជ្ជកា ភិក្ខូ ភគវតោ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា តត្ថ តត្ថ វស្សំ ឧបគន្តុកាមា ភគវន្តំ ឧបសង្កមន្តិ. តត្រ សុទំ ភគវា រាគចរិតានំ សវិញ្ញាណកាវិញ្ញាណកវសេន ឯកាទសវិធំ អសុភកម្មដ្ឋានំ, ទោសចរិតានំ ចតុព្ពិធំ មេត្តាទិកម្មដ្ឋានំ, មោហចរិតានំ មរណស្សតិកម្មដ្ឋានាទីនិ, វិតក្កចរិតានំ អានាបានស្សតិបថវីកសិណាទីនិ, សទ្ធាចរិតានំ ពុទ្ធានុស្សតិកម្មដ្ឋានាទីនិ, ពុទ្ធិចរិតានំ ចតុធាតុវវត្ថនាទីនីតិ ឥមិនា នយេន ចតុរាសីតិសហស្សប្បភេទចរិតានុកូលានិ កម្មដ្ឋានានិ កថេតិ.

អថ ខោ បញ្ចមត្តានិ ភិក្ខុសតានិ ភគវតោ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គហេត្វា សប្បាយសេនាសនញ្ច គោចរគាមញ្ច បរិយេសមានានិ អនុបុព្ពេន គន្ត្វា បច្ចន្តេ ហិមវន្តេន សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធំ នីលកាចមណិសន្និភសិលាតលំ សីតលឃនច្ឆាយនីលវនសណ្ឌមណ្ឌិតំ មុត្តាតលរជតបដ្ដសទិសវាលុកាកិណ្ណភូមិភាគំ សុចិសាតសីតលជលាសយបរិវារិតំ បព្ពតមទ្ទសំសុ. អថ ខោ តេ ភិក្ខូ តត្ថេករត្តិំ វសិត្វា បភាតាយ រត្តិយា សរីរបរិកម្មំ កត្វា តស្ស អវិទូរេ អញ្ញតរំ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិំសុ. គាមោ ឃននិវេសសន្និវិដ្ឋកុលសហស្សយុត្តោ, មនុស្សា ចេត្ថ សទ្ធា បសន្នា, តេ បច្ចន្តេ បព្ពជិតទស្សនស្ស ទុល្លភតាយ ភិក្ខូ ទិស្វា ឯវ បីតិសោមនស្សជាតា ហុត្វា តេ ភិក្ខូ ភោជេត្វា ‘‘ឥធេវ, ភន្តេ, តេមាសំ វសថា’’តិ យាចិត្វា បញ្ចបធានកុដិសតានិ ការាបេត្វា តត្ថ មញ្ចបីឋបានីយបរិភោជនីយឃដាទីនិ សព្ពូបករណានិ បដិយាទេសុំ.

ភិក្ខូ ទុតិយទិវសេ អញ្ញំ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិំសុ. តត្ថាបិ មនុស្សា តថេវ ឧបដ្ឋហិត្វា វស្សាវាសំ យាចិំសុ. ភិក្ខូ ‘‘អសតិ អន្តរាយេ’’តិ អធិវាសេត្វា តំ វនសណ្ឌំ បវិសិត្វា សព្ពរត្តិន្ទិវំ អារទ្ធវីរិយា ហុត្វា យាមគណ្ឌិកំ កោដ្ដេត្វា យោនិសោមនសិការពហុលា វិហរន្តា រុក្ខមូលានិ ឧបគន្ត្វា និសីទិំសុ. សីលវន្តានំ ភិក្ខូនំ តេជេន វិហតតេជា រុក្ខទេវតា អត្តនោ អត្តនោ វិមានា ឱរុយ្ហ ទារកេ គហេត្វា ឥតោ ចិតោ ច វិចរន្តិ. សេយ្យថាបិ នាម រាជូហិ វា រាជមហាមត្តេហិ វា គាមកាវាសំ គតេហិ គាមវាសីនំ ឃរេសុ ឱកាសេ គហិតេ ឃរមានុសកា ឃរា និក្ខមិត្វា អញ្ញត្រ វសន្តា ‘‘កទា នុ ខោ គមិស្សន្តី’’តិ ទូរតោ ឱលោកេន្តិ; ឯវមេវ ទេវតា អត្តនោ អត្តនោ វិមានានិ ឆឌ្ឌេត្វា ឥតោ ចិតោ ច វិចរន្តិយោ ទូរតោវ ឱលោកេន្តិ – ‘‘កទា នុ ខោ ភទន្តា គមិស្សន្តី’’តិ. តតោ ឯវំ សមចិន្តេសុំ ‘‘បឋមវស្សូបគតា ភិក្ខូ អវស្សំ តេមាសំ វសិស្សន្តិ. មយំ បន តាវ ចិរំ ទារកេ គហេត្វា ឱក្កម្ម វសិតុំ ន សក្ខិស្សាម. ហន្ទ មយំ ភិក្ខូនំ ភយានកំ អារម្មណំ ទស្សេមា’’តិ. តា រត្តិំ ភិក្ខូនំ សមណធម្មករណវេលាយ ភិំសនកានិ យក្ខរូបានិ និម្មិនិត្វា បុរតោ បុរតោ តិដ្ឋន្តិ, ភេរវសទ្ទញ្ច ករោន្តិ. ភិក្ខូនំ តានិ រូបានិ បស្សន្តានំ តញ្ច សទ្ទំ សុណន្តានំ ហទយំ ផន្ទិ, ទុព្ពណ្ណា ច អហេសុំ ឧប្បណ្ឌុបណ្ឌុកជាតា. តេន តេ ចិត្តំ ឯកគ្គំ កាតុំ នាសក្ខិំសុ. តេសំ អនេកគ្គចិត្តានំ ភយេន ច បុនប្បុនំ សំវិគ្គានំ សតិ សម្មុស្សិ. តតោ នេសំ មុដ្ឋស្សតីនំ ទុគ្គន្ធានិ អារម្មណានិ បយោជេសុំ. តេសំ តេន ទុគ្គន្ធេន និម្មថិយមានមិវ មត្ថលុង្គំ អហោសិ, ពាឡ្ហា សីសវេទនា ឧប្បជ្ជិំសុ, ន ច តំ បវត្តិំ អញ្ញមញ្ញស្ស អារោចេសុំ.

អថេកទិវសំ សង្ឃត្ថេរស្ស ឧបដ្ឋានកាលេ សព្ពេសុ សន្និបតិតេសុ សង្ឃត្ថេរោ បុច្ឆិ – ‘‘តុម្ហាកំ, អាវុសោ, ឥមំ វនសណ្ឌំ បវិដ្ឋានំ កតិបាហំ អតិវិយ បរិសុទ្ធោ ឆវិវណ្ណោ អហោសិ បរិយោទាតោ, វិប្បសន្នានិ ច ឥន្ទ្រិយានិ ឯតរហិ បនត្ថ កិសា ទុព្ពណ្ណា ឧប្បណ្ឌុបណ្ឌុកជាតា, កិំ វោ ឥធ អសប្បាយ’’ន្តិ? តតោ ឯកោ ភិក្ខុ អាហ – ‘‘អហំ, ភន្តេ, រត្តិំ ឦទិសញ្ច ឦទិសញ្ច ភេរវារម្មណំ បស្សាមិ ច សុណាមិ ច, ឦទិសញ្ច គន្ធំ ឃាយាមិ, តេន មេ ចិត្តំ ន សមាធិយតី’’តិ. ឯតេនេវ ឧបាយេន សព្ពេ តំ បវត្តិំ អារោចេសុំ. សង្ឃត្ថេរោ អាហ – ‘‘ភគវតា អាវុសោ ទ្វេ វស្សូបនាយិកា បញ្ញត្តា, អម្ហាកញ្ច ឥទំ សេនាសនំ អសប្បាយំ, អាយាមាវុសោ ភគវតោ សន្តិកំ, គន្ត្វា អញ្ញំ សប្បាយំ សេនាសនំ បុច្ឆាមា’’តិ. ‘‘សាធុ ភន្តេ’’តិ តេ ភិក្ខូ ថេរស្ស បដិស្សុណិត្វា សព្ពេ សេនាសនំ សំសាមេត្វា បត្តចីវរមាទាយ អនុបលិត្តត្តា កុលេសុ កញ្ចិ អនាមន្តេត្វា ឯវ យេន សាវត្ថិ តេន ចារិកំ បក្កមិំសុ. អនុបុព្ពេន សាវត្ថិំ គន្ត្វា ភគវតោ សន្តិកំ អគមិំសុ.

ភគវា តេ ភិក្ខូ ទិស្វា ឯតទវោច – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អន្តោវស្សំ ចារិកា ចរិតព្ពាតិ មយា សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, កិស្ស តុម្ហេ ចារិកំ ចរថា’’តិ. តេ ភគវតោ សព្ពំ អារោចេសុំ. ភគវា អាវជ្ជេន្តោ សកលជម្ពុទីបេ អន្តមសោ ចតុប្បាទបីឋកដ្ឋានមត្តម្បិ តេសំ សប្បាយំ សេនាសនំ នាទ្ទស. អថ តេ ភិក្ខូ អាហ – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, តុម្ហាកំ អញ្ញំ សប្បាយំ សេនាសនំ អត្ថិ, តត្ថេវ តុម្ហេ វិហរន្តា អាសវក្ខយំ បាបុណេយ្យាថ. គច្ឆថ, ភិក្ខវេ, តមេវ សេនាសនំ ឧបនិស្សាយ វិហរថ. សចេ បន ទេវតាហិ អភយំ ឥច្ឆថ, ឥមំ បរិត្តំ ឧគ្គណ្ហថ, ឯតញ្ហិ វោ បរិត្តញ្ច កម្មដ្ឋានញ្ច ភវិស្សតី’’តិ ឥមំ សុត្តមភាសិ.

អបរេ បនាហុ – ‘‘គច្ឆថ, ភិក្ខវេ, តមេវ សេនាសនំ ឧបនិស្សាយ វិហរថា’’តិ ឥទញ្ច វត្វា ភគវា អាហ – ‘‘អបិច ខោ អារញ្ញកេន បរិហរណំ ញាតព្ពំ. សេយ្យថិទំ – សាយំបាតំ ករណវសេន ទ្វេ មេត្តា, ទ្វេ បរិត្តា, ទ្វេ អសុភា, ទ្វេ មរណស្សតី អដ្ឋ មហាសំវេគវត្ថុសមាវជ្ជនញ្ច. អដ្ឋ មហាសំវេគវត្ថូនិ នាម ជាតិ ជរា ព្យាធិ មរណំ ចត្តារិ អបាយទុក្ខានីតិ. អថ វា ជាតិជរាព្យាធិមរណានិ ចត្តារិ, អបាយទុក្ខំ បញ្ចមំ, អតីតេ វដ្ដមូលកំ ទុក្ខំ, អនាគតេ វដ្ដមូលកំ ទុក្ខំ, បច្ចុប្បន្នេ អាហារបរិយេដ្ឋិមូលកំ ទុក្ខ’’ន្តិ. ឯវំ ភគវា បរិហរណំ អាចិក្ខិត្វា តេសំ ភិក្ខូនំ មេត្តត្ថញ្ច បរិត្តត្ថញ្ច វិបស្សនាបាទកឈានត្ថញ្ច ឥមំ សុត្តំ អភាសីតិ.

១៤៣. តត្ថ ករណីយមត្ថកុសលេនាតិ ឥមិស្សា បឋមគាថាយ តាវ អយំ បទវណ្ណនា – ករណីយន្តិ កាតព្ពំ, ករណារហន្តិ អត្ថោ. អត្ថោតិ បដិបទា, យំ វា កិញ្ចិ អត្តនោ ហិតំ, តំ សព្ពំ អរណីយតោ អត្ថោតិ វុច្ចតិ, អរណីយតោ នាម ឧបគន្តព្ពតោ. អត្ថេ កុសលេន អត្ថកុសលេន, អត្ថឆេកេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. យន្តិ អនិយមិតបច្ចត្តំ. ន្តិ និយមិតឧបយោគំ. ឧភយម្បិ វា យំ តន្តិ បច្ចត្តវចនំ. សន្តំ បទន្តិ ឧបយោគវចនំ. តត្ថ លក្ខណតោ សន្តំ, បត្តព្ពតោ បទំ, និព្ពានស្សេតំ អធិវចនំ. អភិសមេច្ចាតិ អភិសមាគន្ត្វា. សក្កោតីតិ សក្កោ, សមត្ថោ បដិពលោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧជូតិ អជ្ជវយុត្តោ. សុដ្ឋុ ឧជូតិ សុហុជុ. សុខំ វចោ អស្មិន្តិ សុវចោ. អស្សាតិ ភវេយ្យ. មុទូតិ មទ្ទវយុត្តោ. ន អតិមានីតិ អនតិមានី.

អយំ បនេត្ថ អត្ថវណ្ណនា – ករណីយមត្ថកុសលេន យន្ត សន្តំ បទំ អភិសមេច្ចាតិ. ឯត្ថ តាវ អត្ថិ ករណីយំ, អត្ថិ អករណីយំ. តត្ថ សង្ខេបតោ សិក្ខត្តយំ ករណីយំ, សីលវិបត្តិ, ទិដ្ឋិវិបត្តិ, អាចារវិបត្តិ, អាជីវវិបត្តីតិ ឯវមាទិ អករណីយំ. តថា អត្ថិ អត្ថកុសលោ, អត្ថិ អនត្ថកុសលោ.

តត្ថ យោ ឥមស្មិំ សាសនេ បព្ពជិត្វា ន អត្តានំ សម្មា បយោជេតិ, ខណ្ឌសីលោ ហោតិ, ឯកវីសតិវិធំ អនេសនំ និស្សាយ ជីវិកំ កប្បេតិ. សេយ្យថិទំ – វេឡុទានំ, បត្តទានំ, បុប្ផទានំ, ផលទានំ, ទន្តកដ្ឋទានំ, មុខោទកទានំ, សិនានទានំ, ចុណ្ណទានំ, មត្តិកាទានំ, ចាដុកម្យតំ, មុគ្គសូប្យតំ, បារិភដុតំ, ជង្ឃបេសនិយំ, វេជ្ជកម្មំ, ទូតកម្មំ, បហិណគមនំ, បិណ្ឌបដិបិណ្ឌទានានុប្បទានំ, វត្ថុវិជ្ជំ, នក្ខត្តវិជ្ជំ, អង្គវិជ្ជន្តិ. ឆព្ពិធេ ច អគោចរេ ចរតិ. សេយ្យថិទំ – វេសិយគោចរេ វិធវាថុល្លកុមារិកបណ្ឌកភិក្ខុនិបានាគារគោចរេតិ. សំសដ្ឋោ ច វិហរតិ រាជូហិ រាជមហាមត្តេហិ តិត្ថិយេហិ តិត្ថិយសាវកេហិ អននុលោមិកេន គិហិសំសគ្គេន. យានិ វា បន តានិ កុលានិ អសទ្ធានិ អប្បសន្នានិ អនោបានភូតានិ អក្កោសកបរិភាសកានិ អនត្ថកាមានិ អហិតអផាសុកអយោគក្ខេមកាមានិ ភិក្ខូនំ…បេ… ឧបាសិកានំ, តថារូបានិ កុលានិ សេវតិ ភជតិ បយិរុបាសតិ. អយំ អនត្ថកុសលោ.

យោ បន ឥមស្មិំ សាសនេ បព្ពជិត្វា អត្តានំ សម្មា បយោជេតិ, អនេសនំ បហាយ ចតុបារិសុទ្ធិសីលេ បតិដ្ឋាតុកាមោ សទ្ធាសីសេន បាតិមោក្ខសំវរំ, សតិសីសេន ឥន្ទ្រិយសំវរំ, វីរិយសីសេន អាជីវបារិសុទ្ធិំ, បញ្ញាសីសេន បច្ចយបដិសេវនំ បូរេតិ អយំ អត្ថកុសលោ.

យោ វា សត្តាបត្តិក្ខន្ធសោធនវសេន បាតិមោក្ខសំវរំ, ឆទ្វារេ ឃដ្ដិតារម្មណេសុ អភិជ្ឈាទីនំ អនុប្បត្តិវសេន ឥន្ទ្រិយសំវរំ, អនេសនបរិវជ្ជនវសេន វិញ្ញុបសត្ថពុទ្ធពុទ្ធសាវកវណ្ណិតបច្ចយបដិសេវនេន ច អាជីវបារិសុទ្ធិំ, យថាវុត្តបច្ចវេក្ខណវសេន បច្ចយបដិសេវនំ, ចតុឥរិយាបថបរិវត្តនេ សាត្ថកាទីនំ បច្ចវេក្ខណវសេន សម្បជញ្ញញ្ច សោធេតិ, អយម្បិ អត្ថកុសលោ.

យោ វា យថា ឩសោទកំ បដិច្ច សំកិលិដ្ឋំ វត្ថំ បរិយោទាយតិ, ឆារិកំ បដិច្ច អាទាសោ, ឧក្កាមុខំ បដិច្ច ជាតរូបំ, តថា ញាណំ បដិច្ច សីលំ វោទាយតីតិ ញត្វា ញាណោទកេន ធោវន្តោ សីលំ បរិយោទាបេតិ. យថា ច កិកី សកុណិកា អណ្ឌំ, ចមរីមិគោ វាលធិំ, ឯកបុត្តិកា នារី បិយំ ឯកបុត្តកំ, ឯកនយនោ បុរិសោ តំ ឯកនយនំ រក្ខតិ, តថា អតិវិយ អប្បមត្តោ អត្តនោ សីលក្ខន្ធំ រក្ខតិ, សាយំបាតំ បច្ចវេក្ខមានោ អណុមត្តម្បិ វជ្ជំ ន បស្សតិ, អយម្បិ អត្ថកុសលោ.

យោ វា បន អវិប្បដិសារករសីលេ បតិដ្ឋាយ កិលេសវិក្ខម្ភនបដិបទំ បគ្គណ្ហាតិ, តំ បគ្គហេត្វា កសិណបរិកម្មំ ករោតិ, កសិណបរិកម្មំ កត្វា សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេតិ, អយម្បិ អត្ថកុសលោ. យោ វា បន សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ សង្ខារេ សម្មសិត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ, អយំ អត្ថកុសលានំ អគ្គោ.

តត្ថ យេ ឥមេ យាវ អវិប្បដិសារករសីលេ បតិដ្ឋានេន, យាវ វា កិលេសវិក្ខម្ភនបដិបទាយ បគ្គហណេន មគ្គផលេន វណ្ណិតា អត្ថកុសលា, តេ ឥមស្មិំ អត្ថេ អត្ថកុសលាតិ អធិប្បេតា. តថាវិធា ច តេ ភិក្ខូ. តេន ភគវា តេ ភិក្ខូ សន្ធាយ ឯកបុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ទេសនាយ ‘‘ករណីយមត្ថកុសលេនា’’តិ អាហ.

តតោ ‘‘កិំ ករណីយ’’ន្តិ តេសំ សញ្ជាតកង្ខានំ អាហ ‘‘យន្ត សន្តំ បទំ អភិសមេច្ចា’’តិ. អយមេត្ថ អធិប្បាយោ – តំ ពុទ្ធានុពុទ្ធេហិ វណ្ណិតំ សន្តំ និព្ពានបទំ បដិវេធវសេន អភិសមេច្ច វិហរិតុកាមេន យំ ករណីយន្តិ. ឯត្ថ ច យន្តិ ឥមស្ស គាថាបាទស្ស អាទិតោ វុត្តមេវ ករណីយន្តិ. អធិការតោ អនុវត្តតិ តំ សន្តំ បទំ អភិសមេច្ចាតិ. អយំ បន យស្មា សាវសេសបាឋោ អត្ថោ, តស្មា ‘‘វិហរិតុកាមេនា’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

អថ វា សន្តំ បទំ អភិសមេច្ចាតិ អនុស្សវាទិវសេន លោកិយបញ្ញាយ និព្ពានបទំ សន្តន្តិ ញត្វា តំ អធិគន្តុកាមេន យន្តំ ករណីយន្តិ អធិការតោ អនុវត្តតិ, តំ ករណីយមត្ថកុសលេនាតិ ឯវម្បេត្ថ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ. អថ វា ‘‘ករណីយមត្ថកុសលេនា’’តិ វុត្តេ ‘‘កិ’’ន្តិ ចិន្តេន្តានំ អាហ ‘‘យន្ត សន្តំ បទំ អភិសមេច្ចា’’តិ. តស្សេវំ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ – លោកិយបញ្ញាយ សន្តំ បទំ អភិសមេច្ច យំ ករណីយំ, តន្តិ. យំ កាតព្ពំ, តំ ករណីយំ, ករណារហមេវ តន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

កិំ បន តន្តិ? កិមញ្ញំ សិយា អញ្ញត្រ តទធិគមូបាយតោ. កាមញ្ចេតំ ករណារហត្ថេន សិក្ខត្តយទីបកេន អាទិបទេនេវ វុត្តំ. តថា ហិ តស្ស អត្ថវណ្ណនាយំ អវោចុម្ហា ‘‘អត្ថិ ករណីយំ អត្ថិ អករណីយំ. តត្ថ សង្ខេបតោ សិក្ខត្តយំ ករណីយ’’ន្តិ. អតិសង្ខេបទេសិតត្តា បន តេសំ ភិក្ខូនំ កេហិចិ វិញ្ញាតំ, កេហិចិ ន វិញ្ញាតំ. តតោ យេហិ ន វិញ្ញាតំ, តេសំ វិញ្ញាបនត្ថំ យំ វិសេសតោ អារញ្ញកេន ភិក្ខុនា កាតព្ពំ, តំ វិត្ថារេន្តោ ‘‘សក្កោ ឧជូ ច សុហុជូ ច, សុវចោ ចស្ស មុទុ អនតិមានី’’តិ ឥមំ តាវ ឧបឌ្ឍគាថំ អាហ.

កិំ វុត្តំ ហោតិ? សន្តំ បទំ អភិសមេច្ច វិហរិតុកាមោ លោកិយបញ្ញាយ វា តំ អភិសមេច្ច តទធិគមាយ បដិបជ្ជមានោ អារញ្ញកោ ភិក្ខុ ទុតិយចតុត្ថបធានិយង្គសមន្នាគមេន កាយេ ច ជីវិតេ ច អនបេក្ខោ ហុត្វា សច្ចបដិវេធាយ បដិបជ្ជិតុំ សក្កោ អស្ស, តថា កសិណបរិកម្មវត្តសមាទានាទីសុ, អត្តនោ បត្តចីវរបដិសង្ខរណាទីសុ ច យានិ តានិ សព្រហ្មចារីនំ ឧច្ចាវចានិ កិំ ករណីយានិ, តេសុ អញ្ញេសុ ច ឯវរូបេសុ សក្កោ អស្ស ទក្ខោ អនលសោ សមត្ថោ. សក្កោ ហោន្តោបិ ច តតិយបធានិយង្គសមន្នាគមេន ឧជុ អស្ស. ឧជុ ហោន្តោបិ ច សកិំ ឧជុភាវេន សន្តោសំ អនាបជ្ជិត្វា យាវជីវំ បុនប្បុនំ អសិថិលករណេន សុដ្ឋុតរំ ឧជុ អស្ស. អសឋតាយ វា ឧជុ, អមាយាវិតាយ សុហុជុ. កាយវចីវង្កប្បហានេន វា ឧជុ, មនោវង្កប្បហានេន សុហុជុ. អសន្តគុណស្ស វា អនាវិករណេន ឧជុ, អសន្តគុណេន ឧប្បន្នស្ស លាភស្ស អនធិវាសនេន សុហុជុ. ឯវំ អារម្មណលក្ខណូបនិជ្ឈានេហិ បុរិមទ្វយតតិយសិក្ខាហិ បយោគាសយសុទ្ធីហិ ច ឧជុ ច សុហុជុ ច អស្ស.

ន កេវលញ្ច ឧជុ ច សុហុជុ ច, អបិច បន សុព្ពចោ ច អស្ស. យោ ហិ បុគ្គលោ ‘‘ឥទំ ន កាតព្ព’’ន្តិ វុត្តោ ‘‘កិំ តេ ទិដ្ឋំ, កិំ តេ សុតំ, កោ មេ ហុត្វា វទសិ, កិំ ឧបជ្ឈាយោ អាចរិយោ សន្ទិដ្ឋោ សម្ភត្តោ វា’’តិ វទតិ, តុណ្ហីភាវេន វា តំ វិហេឋេតិ, សម្បដិច្ឆិត្វា វា ន តថា ករោតិ, សោ វិសេសាធិគមស្ស ទូរេ ហោតិ. យោ បន ឱវទិយមានោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ, សុដ្ឋុ វុត្តំ, អត្តនោ វជ្ជំ នាម ទុទ្ទសំ ហោតិ, បុនបិ មំ ឯវរូបំ ទិស្វា វទេយ្យាថ អនុកម្បំ ឧបាទាយ, ចិរស្សំ មេ តុម្ហាកំ សន្តិកា ឱវាទោ លទ្ធោ’’តិ វទតិ, យថានុសិដ្ឋញ្ច បដិបជ្ជតិ, សោ វិសេសាធិគមស្ស អវិទូរេ ហោតិ. តស្មា ឯវំ បរស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា ករោន្តោ សុព្ពចោ ច អស្ស.

យថា ច សុវចោ, ឯវំ មុទុ អស្ស. មុទូតិ គហដ្ឋេហិ ទូតគមនប្បហិណគមនាទីសុ និយុញ្ជិយមានោ តត្ថ មុទុភាវំ អកត្វា ថទ្ធោ ហុត្វា វត្តបដិបត្តិយំ សកលព្រហ្មចរិយេ ច មុទុ អស្ស សុបរិកម្មកតសុវណ្ណំ វិយ តត្ថ តត្ថ វិនិយោគក្ខមោ. អថ វា មុទូតិ អភាកុដិកោ ឧត្តានមុខោ សុខសម្ភាសោ បដិសន្ថារវុត្តិ សុតិត្ថំ វិយ សុខាវគាហោ អស្ស. ន កេវលញ្ច មុទុ, អបិច បន អនតិមានី អស្ស, ជាតិគោត្តាទីហិ អតិមានវត្ថូហិ បរេ នាតិមញ្ញេយ្យ, សារិបុត្តត្ថេរោ វិយ ចណ្ឌាលកុមារកសមេន ចេតសា វិហរេយ្យាតិ.

១៤៤. ឯវំ ភគវា សន្តំ បទំ អភិសមេច្ច វិហរិតុកាមស្ស តទធិគមាយ វា បដិបជ្ជមានស្ស វិសេសតោ អារញ្ញកស្ស ភិក្ខុនោ ឯកច្ចំ ករណីយំ វត្វា បុន តតុត្តរិបិ វត្តុកាមោ ‘‘សន្តុស្សកោ ចា’’តិ ទុតិយំ គាថមាហ.

តត្ថ ‘‘សន្តុដ្ឋី ច កតញ្ញុតា’’តិ ឯត្ថ វុត្តប្បភេទេន ទ្វាទសវិធេន សន្តោសេន សន្តុស្សតីតិ សន្តុស្សកោ. អថ វា តុស្សតីតិ តុស្សកោ, សកេន តុស្សកោ, សន្តេន តុស្សកោ, សមេន តុស្សកោតិ សន្តុស្សកោ. តត្ថ សកំ នាម ‘‘បិណ្ឌិយាលោបភោជនំ និស្សាយា’’តិ (មហាវ. ៧៣) ឯវំ ឧបសម្បទមាឡកេ ឧទ្ទិដ្ឋំ អត្តនា ច សម្បដិច្ឆិតំ ចតុបច្ចយជាតំ. តេន សុន្ទរេន វា អសុន្ទរេន វា សក្កច្ចំ វា អសក្កច្ចំ វា ទិន្នេន បដិគ្គហណកាលេ បរិភោគកាលេ ច វិការមទស្សេត្វា យាបេន្តោ ‘‘សកេន តុស្សកោ’’តិ វុច្ចតិ. សន្តំ នាម យំ លទ្ធំ ហោតិ អត្តនោ វិជ្ជមានំ, តេន សន្តេនេវ តុស្សន្តោ តតោ បរំ ន បត្ថេន្តោ អត្រិច្ឆតំ បជហន្តោ ‘‘សន្តេន តុស្សកោ’’តិ វុច្ចតិ. សមំ នាម ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ អនុនយបដិឃប្បហានំ. តេន សមេន សព្ពារម្មណេសុ តុស្សន្តោ ‘‘សមេន តុស្សកោ’’តិ វុច្ចតិ.

សុខេន ភរីយតីតិ សុភរោ, សុបោសោតិ វុត្តំ ហោតិ. យោ ហិ ភិក្ខុ សាលិមំសោទនាទីនំ បត្តេ បូរេត្វា ទិន្នេបិ ទុម្មុខភាវំ អនត្តមនភាវមេវ ច ទស្សេតិ, តេសំ វា សម្មុខាវ តំ បិណ្ឌបាតំ ‘‘កិំ តុម្ហេហិ ទិន្ន’’ន្តិ អបសាទេន្តោ សាមណេរគហដ្ឋាទីនំ ទេតិ, ឯស ទុព្ភរោ. ឯតំ ទិស្វា មនុស្សា ទូរតោវ បរិវជ្ជេន្តិ ‘‘ទុព្ភរោ ភិក្ខុ ន សក្កា បោសិតុ’’ន្តិ. យោ បន យំកិញ្ចិ លូខំ វា បណីតំ វា អប្បំ វា ពហុំ វា លភិត្វា អត្តមនោ វិប្បសន្នមុខោ ហុត្វា យាបេតិ, ឯស សុភរោ. ឯតំ ទិស្វា មនុស្សា អតិវិយ វិស្សត្ថា ហោន្តិ – ‘‘អម្ហាកំ ភទន្តោ សុភរោ ថោកថោកេនបិ តុស្សតិ, មយមេវ នំ បោសេស្សាមា’’តិ បដិញ្ញំ កត្វា បោសេន្តិ. ឯវរូបោ ឥធ សុភរោតិ អធិប្បេតោ.

អប្បំ កិច្ចមស្សាតិ អប្បកិច្ចោ, ន កម្មារាមតាភស្សារាមតាសង្គណិការាមតាទិអនេកកិច្ចព្យាវដោ. អថ វា សកលវិហារេ នវកម្មសង្ឃភោគសាមណេរអារាមិកវោសាសនាទិកិច្ចវិរហិតោ, អត្តនោ កេសនខច្ឆេទនបត្តចីវរបរិកម្មាទិំ កត្វា សមណធម្មកិច្ចបរោ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

សល្លហុកា វុត្តិ អស្សាតិ សល្លហុកវុត្តិ. យថា ឯកច្ចោ ពហុភណ្ឌោ ភិក្ខុ ទិសាបក្កមនកាលេ ពហុំ បត្តចីវរបច្ចត្ថរណតេលគុឡាទិំ មហាជនេន សីសភារកដិភារាទីហិ ឧច្ចារាបេត្វា បក្កមតិ, ឯវំ អហុត្វា យោ អប្បបរិក្ខារោ ហោតិ, បត្តចីវរាទិអដ្ឋសមណបរិក្ខារមត្តមេវ បរិហរតិ, ទិសាបក្កមនកាលេ បក្ខី សកុណោ វិយ សមាទាយេវ បក្កមតិ, ឯវរូបោ ឥធ សល្លហុកវុត្តីតិ អធិប្បេតោ. សន្តានិ ឥន្ទ្រិយានិ អស្សាតិ សន្តិន្ទ្រិយោ, ឥដ្ឋារម្មណាទីសុ រាគាទិវសេន អនុទ្ធតិន្ទ្រិយោតិ វុត្តំ ហោតិ. និបកោតិ វិញ្ញូ វិភាវី បញ្ញវា, សីលានុរក្ខណបញ្ញាយ ចីវរាទិវិចារណបញ្ញាយ អាវាសាទិសត្តសប្បាយបរិជាននបញ្ញាយ ច សមន្នាគតោតិ អធិប្បាយោ.

ន បគព្ភោតិ អប្បគព្ភោ, អដ្ឋដ្ឋានេន កាយបាគព្ភិយេន, ចតុដ្ឋានេន វចីបាគព្ភិយេន, អនេកដ្ឋានេន មនោបាគព្ភិយេន ច វិរហិតោតិ អត្ថោ.

អដ្ឋដ្ឋានំ កាយបាគព្ភិយំ (មហានិ. ៨៧) នាម សង្ឃគណបុគ្គលភោជនសាលាជន្តាឃរន្ហានតិត្ថភិក្ខាចារមគ្គអន្តរឃរបវេសនេសុ កាយេន អប្បតិរូបករណំ. សេយ្យថិទំ – ឥធេកច្ចោ សង្ឃមជ្ឈេ បល្លត្ថិកាយ វា និសីទតិ, បាទេ បាទមោទហិត្វា វាតិ ឯវមាទិ, តថា គណមជ្ឈេ, គណមជ្ឈេតិ ចតុបរិសសន្និបាតេ, តថា វុឌ្ឍតរេ បុគ្គលេ. ភោជនសាលាយំ បន វុឌ្ឍានំ អាសនំ ន ទេតិ, នវានំ អាសនំ បដិពាហតិ, តថា ជន្តាឃរេ. វុឌ្ឍេ ចេត្ថ អនាបុច្ឆា អគ្គិជាលនាទីនិ ករោតិ. ន្ហានតិត្ថេ ច យទិទំ ‘‘ទហរោ វុឌ្ឍោតិ បមាណំ អកត្វា អាគតបដិបាដិយា ន្ហាយិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, តម្បិ អនាទិយន្តោ បច្ឆា អាគន្ត្វា ឧទកំ ឱតរិត្វា វុឌ្ឍេ ច នវេ ច ពាធេតិ. ភិក្ខាចារមគ្គេ បន អគ្គាសនអគ្គោទកអគ្គបិណ្ឌត្ថំ វុឌ្ឍានំ បុរតោ បុរតោ យាតិ ពាហាយ ពាហំ បហរន្តោ, អន្តរឃរប្បវេសនេ វុឌ្ឍានំ បឋមតរំ បវិសតិ, ទហរេហិ កាយកីឡនំ ករោតីតិ ឯវមាទិ.

ចតុដ្ឋានំ វចីបាគព្ភិយំ នាម សង្ឃគណបុគ្គលអន្តរឃរេសុ អប្បតិរូបវាចានិច្ឆារណំ. សេយ្យថិទំ – ឥធេកច្ចោ សង្ឃមជ្ឈេ អនាបុច្ឆា ធម្មំ ភាសតិ, តថា បុព្ពេ វុត្តប្បការេ គណេ វុឌ្ឍតរេ បុគ្គលេ ច. តត្ថ មនុស្សេហិ បញ្ហំ បុដ្ឋោ វុឌ្ឍតរំ អនាបុច្ឆា វិស្សជ្ជេតិ. អន្តរឃរេ បន ‘‘ឥត្ថន្នាមេ កិំ អត្ថិ, កិំ យាគុ ឧទាហុ ខាទនីយំ ភោជនីយំ, កិំ មេ ទស្សសិ, កិមជ្ជ ខាទិស្សាមិ, កិំ ភុញ្ជិស្សាមិ, កិំ បិវិស្សាមី’’តិ ឯទមាទិំ ភាសតិ.

អនេកដ្ឋានំ មនោបាគព្ភិយំ នាម តេសុ តេសុ ឋានេសុ កាយវាចាហិ អជ្ឈាចារំ អនាបជ្ជិត្វាបិ មនសា ឯវ កាមវិតក្កាទិនានប្បការអប្បតិរូបវិតក្កនំ.

កុលេស្វននុគិទ្ធោតិ យានិ កុលានិ ឧបសង្កមតិ, តេសុ បច្ចយតណ្ហាយ វា អននុលោមិយគិហិសំសគ្គវសេន វា អននុគិទ្ធោ, ន សហសោកី, ន សហនន្ទី, ន សុខិតេសុ សុខិតោ, ន ទុក្ខិតេសុ ទុក្ខិតោ, ន ឧប្បន្នេសុ កិច្ចករណីយេសុ អត្តនា វា យោគមាបជ្ជិតាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមិស្សា ច គាថាយ យំ ‘‘សុវចោ ចស្សា’’តិ ឯត្ថ វុត្តំ ‘‘អស្សា’’តិ វចនំ, តំ សព្ពបទេហិ សទ្ធិំ ‘‘សន្តុស្សកោ ច អស្ស, សុភរោ ច អស្សា’’តិ ឯវំ យោជេតព្ពំ.

១៤៥. ឯវំ ភគវា សន្តំ បទំ អភិសមេច្ច វិហរិតុកាមស្ស តទធិគមាយ វា បដិបជ្ជិតុកាមស្ស វិសេសតោ អារញ្ញកស្ស ភិក្ខុនោ តតុត្តរិបិ ករណីយំ អាចិក្ខិត្វា ឥទានិ អករណីយម្បិ អាចិក្ខិតុកាមោ ‘‘ន ច ខុទ្ទមាចរេ កិញ្ចិ, យេន វិញ្ញូ បរេ ឧបវទេយ្យុ’’ន្តិ ឥមំ ឧបឌ្ឍគាថមាហ. តស្សត្ថោ – ឯវមិមំ ករណីយំ ករោន្តោ យំ តំ កាយវចីមនោទុច្ចរិតំ ខុទ្ទំ លាមកន្តិ វុច្ចតិ, តំ ន ច ខុទ្ទំ សមាចរេ. អសមាចរន្តោ ច ន កេវលំ ឱឡារិកំ, កិំ បន កិញ្ចិ ន សមាចរេ, អប្បមត្តកំ អណុមត្តម្បិ ន សមាចរេតិ វុត្តំ ហោតិ.

តតោ តស្ស សមាចារេ សន្ទិដ្ឋិកមេវាទីនវំ ទស្សេតិ ‘‘យេន វិញ្ញូ បរេ ឧបវទេយ្យុ’’ន្តិ. ឯត្ថ ច យស្មា អវិញ្ញូ បរេ អប្បមាណំ. តេ ហិ អនវជ្ជំ វា សាវជ្ជំ ករោន្តិ, អប្បសាវជ្ជំ វា មហាសាវជ្ជំ. វិញ្ញូ ឯវ បន បមាណំ. តេ ហិ អនុវិច្ច បរិយោគាហេត្វា អវណ្ណារហស្ស អវណ្ណំ ភាសន្តិ, វណ្ណារហស្ស ច វណ្ណំ ភាសន្តិ, តស្មា ‘‘វិញ្ញូ បរេ’’តិ វុត្តំ.

ឯវំ ភគវា ឥមាហិ អឌ្ឍតេយ្យាហិ គាថាហិ សន្តំ បទំ អភិសមេច្ច វិហរិតុកាមស្ស, តទធិគមាយ វា បដិបជ្ជិតុកាមស្ស វិសេសតោ អារញ្ញកស្ស អារញ្ញកសីសេន ច សព្ពេសម្បិ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វិហរិតុកាមានំ ករណីយាករណីយភេទំ កម្មដ្ឋានូបចារំ វត្វា ឥទានិ តេសំ ភិក្ខូនំ តស្ស ទេវតាភយស្ស បដិឃាតាយ បរិត្តត្ថំ វិបស្សនាបាទកជ្ឈានវសេន កម្មដ្ឋានត្ថញ្ច ‘‘សុខិនោ វ ខេមិនោ ហោន្តូ’’តិអាទិនា នយេន មេត្តកថំ កថេតុមារទ្ធោ.

តត្ថ សុខិនោតិ សុខសមង្គិនោ. ខេមិនោតិ ខេមវន្តោ, អភយា និរុបទ្ទវាតិ វុត្តំ ហោតិ. សព្ពេតិ អនវសេសា. សត្តាតិ បាណិនោ. សុខិតត្តាតិ សុខិតចិត្តា. ឯត្ថ ច កាយិកេន សុខេន សុខិនោ, មានសេន សុខិតត្តា, តទុភយេនាបិ សព្ពភយូបទ្ទវវិគមេន វា ខេមិនោតិ វេទិតព្ពា. កស្មា បន ឯវំ វុត្តំ? មេត្តាភាវនាការទស្សនត្ថំ. ឯវញ្ហិ មេត្តា ភាវេតព្ពា ‘‘សព្ពេ សត្តា សុខិនោ ហោន្តូ’’តិ វា, ‘‘ខេមិនោ ហោន្តូ’’តិ វា, ‘‘សុខិតត្តា ហោន្តូ’’តិ វា.

១៤៦. ឯវំ យាវ ឧបចារតោ អប្បនាកោដិ, តាវ សង្ខេបេន មេត្តាភាវនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិត្ថារតោបិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘យេ កេចី’’តិ គាថាទ្វយមាហ. អថ វា យស្មា បុថុត្តារម្មណេ បរិចិតំ ចិត្តំ ន អាទិកេនេវ ឯកត្តេ សណ្ឋាតិ, អារម្មណប្បភេទំ បន អនុគន្ត្វា កមេន សណ្ឋាតិ, តស្មា តស្ស តសថាវរាទិទុកតិកប្បភេទេ អារម្មណេ អនុគន្ត្វា អនុគន្ត្វា សណ្ឋានត្ថម្បិ ‘‘យេ កេចី’’តិ គាថាទ្វយមាហ. អថ វា យស្មា យស្ស យំ អារម្មណំ វិភូតំ ហោតិ, តស្ស តត្ថ ចិត្តំ សុខំ តិដ្ឋតិ. តស្មា តេសំ ភិក្ខូនំ យស្ស យំ វិភូតំ អារម្មណំ, តស្ស តត្ថ ចិត្តំ សណ្ឋាបេតុកាមោ តសថាវរាទិទុកត្តិកអារម្មណប្បភេទទីបកំ ‘‘យេ កេចី’’តិ ឥមំ គាថាទ្វយមាហ.

ឯត្ថ ហិ តសថាវរទុកំ ទិដ្ឋាទិដ្ឋទុកំ ទូរសន្តិកទុកំ ភូតសម្ភវេសិទុកន្តិ ចត្តារិ ទុកានិ, ទីឃាទីហិ ច ឆហិ បទេហិ មជ្ឈិមបទស្ស តីសុ, អណុកបទស្ស ច ទ្វីសុ តិកេសុ អត្ថសម្ភវតោ ទីឃរស្សមជ្ឈិមត្តិកំ មហន្តាណុកមជ្ឈិមត្តិកំ ថូលាណុកមជ្ឈិមត្តិកន្តិ តយោ តិកេ ទីបេតិ. តត្ថ យេ កេចីតិ អនវសេសវចនំ. បាណា ឯវ ភូតា បាណភូតា. អថ វា បាណន្តីតិ បាណា. ឯតេន អស្សាសបស្សាសបដិពទ្ធេ បញ្ចវោការសត្តេ គណ្ហាតិ. ភវន្តីតិ ភូតា. ឯតេន ឯកវោការចតុវោការសត្តេ គណ្ហាតិ. អត្ថីតិ សន្តិ, សំវិជ្ជន្តិ.

ឯវំ ‘‘យេ កេចិ បាណភូតត្ថី’’តិ ឥមិនា វចនេន ទុកត្តិកេហិ សង្គហេតព្ពេ សព្ពេ សត្តេ ឯកជ្ឈំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សព្ពេបិ តេ តសា វា ថាវរា វា អនវសេសាតិ ឥមិនា ទុកេន សង្គហេត្វា ទស្សេតិ.

តត្ថ តសន្តីតិ តសា, សតណ្ហានំ សភយានញ្ចេតំ អធិវចនំ. តិដ្ឋន្តីតិ ថាវរា, បហីនតណ្ហាភយានំ អរហតំ ឯតំ អធិវចនំ. នត្ថិ តេសំ អវសេសន្តិ អនវសេសា, សព្ពេបីតិ វុត្តំ ហោតិ. យញ្ច ទុតិយគាថាយ អន្តេ វុត្តំ, តំ សព្ពទុកតិកេហិ សម្ពន្ធិតព្ពំ – យេ កេចិ បាណភូតត្ថិ តសា វា ថាវរា វា អនវសេសា, ឥមេបិ សព្ពេ សត្តា ភវន្តុ សុខិតត្តា. ឯវំ យាវ ភូតា វា សម្ភវេសី វា ឥមេបិ សព្ពេ សត្តា ភវន្តុ សុខិតត្តាតិ.

ឥទានិ ទីឃរស្សមជ្ឈិមាទិតិកត្តយទីបកេសុ ទីឃា វាតិអាទីសុ ឆសុ បទេសុ ទីឃាតិ ទីឃត្តភាវា នាគមច្ឆគោធាទយោ. អនេកព្យាមសតប្បមាណាបិ ហិ មហាសមុទ្ទេ នាគានំ អត្តភាវា អនេកយោជនប្បមាណាបិ មច្ឆគោធាទីនំ អត្តភាវា ហោន្តិ. មហន្តាតិ មហន្តត្តភាវា ជលេ មច្ឆកច្ឆបាទយោ, ថលេ ហត្ថិនាគាទយោ, អមនុស្សេសុ ទានវាទយោ. អាហ ច – ‘‘រាហុគ្គំ អត្តភាវីន’’ន្តិ (អ. និ. ៤.១៥). តស្ស ហិ អត្តភាវោ ឧព្ពេធេន ចត្តារិ យោជនសហស្សានិ អដ្ឋ ច យោជនសតានិ, ពាហូ ទ្វាទសយោជនសតបរិមាណា, បញ្ញាសយោជនំ ភមុកន្តរំ, តថា អង្គុលន្តរិកា, ហត្ថតលានិ ទ្វេ យោជនសតានីតិ. មជ្ឈិមាតិ អស្សគោណមហិំសសូករាទីនំ អត្តភាវា. រស្សកាតិ តាសុ តាសុ ជាតីសុ វាមនាទយោ ទីឃមជ្ឈិមេហិ ឱមកប្បមាណា សត្តា. អណុកាតិ មំសចក្ខុស្ស អគោចរា, ទិព្ពចក្ខុវិសយា ឧទកាទីសុ និព្ពត្តា សុខុមត្តភាវា សត្តា, ឩកាទយោ វា. អបិច យេ តាសុ តាសុ ជាតីសុ មហន្តមជ្ឈិមេហិ ថូលមជ្ឈិមេហិ ច ឱមកប្បមាណា សត្តា, តេ អណុកាតិ វេទិតព្ពា. ថូលាតិ បរិមណ្ឌលត្តភាវា មច្ឆកុម្មសិប្បិកសម្ពុកាទយោ សត្តា.

១៤៧. ឯវំ តីហិ តិកេហិ អនវសេសតោ សត្តេ ទស្សេត្វា ឥទានិ ‘‘ទិដ្ឋា វា យេវ អទិដ្ឋា’’តិអាទីហិ តីហិ ទុកេហិបិ តេ សង្គហេត្វា ទស្សេតិ.

តត្ថ ទិដ្ឋាតិ យេ អត្តនោ ចក្ខុស្ស អាបាថមាគតវសេន ទិដ្ឋបុព្ពា. អទិដ្ឋាតិ យេ បរសមុទ្ទបរសេលបរចក្កវាឡាទីសុ ឋិតា. ‘‘យេវ ទូរេ វសន្តិ អវិទូរេ’’តិ ឥមិនា បន ទុកេន អត្តនោ អត្តភាវស្ស ទូរេ ច អវិទូរេ ច វសន្តេ សត្តេ ទស្សេតិ. តេ ឧបាទាយុបាទាវសេន វេទិតព្ពា. អត្តនោ ហិ កាយេ វសន្តា សត្តា អវិទូរេ, ពហិកាយេ វសន្តា ទូរេ. តថា អន្តោឧបចារេ វសន្តា អវិទូរេ, ពហិឧបចារេ វសន្តា ទូរេ. អត្តនោ វិហារេ គាមេ ជនបទេ ទីបេ ចក្កវាឡេ វសន្តា អវិទូរេ, បរចក្កវាឡេ វសន្តា ទូរេ វសន្តីតិ វុច្ចន្តិ.

ភូតាតិ ជាតា, អភិនិព្ពត្តា. យេ ភូតា ឯវ, ន បុន ភវិស្សន្តីតិ សង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ, តេសំ ខីណាសវានមេតំ អធិវចនំ. សម្ភវមេសន្តីតិ សម្ភវេសី. អប្បហីនភវសំយោជនត្តា អាយតិម្បិ សម្ភវំ ឯសន្តានំ សេក្ខបុថុជ្ជនានមេតំ អធិវចនំ. អថ វា ចតូសុ យោនីសុ អណ្ឌជជលាពុជា សត្តា យាវ អណ្ឌកោសំ វត្ថិកោសញ្ច ន ភិន្ទន្តិ, តាវ សម្ភវេសី នាម. អណ្ឌកោសំ វត្ថិកោសញ្ច ភិន្ទិត្វា ពហិ និក្ខន្តា ភូតា នាម. សំសេទជា ឱបបាតិកា ច បឋមចិត្តក្ខណេ សម្ភវេសី នាម. ទុតិយចិត្តក្ខណតោ បភុតិ ភូតា នាម. យេន វា ឥរិយាបថេន ជាយន្តិ, យាវ តតោ អញ្ញំ ន បាបុណន្តិ, តាវ សម្ភវេសី នាម. តតោ បរំ ភូតាតិ.

១៤៨. ឯវំ ភគវា ‘‘សុខិនោ វា’’តិអាទីហិ អឌ្ឍតេយ្យាហិ គាថាហិ នានប្បការតោ តេសំ ភិក្ខូនំ ហិតសុខាគមបត្ថនាវសេន សត្តេសុ មេត្តាភាវនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អហិតទុក្ខានាគមបត្ថនាវសេនាបិ តំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ន បរោ បរំ និកុព្ពេថា’’តិ. ឯស បោរាណបាឋោ, ឥទានិ បន ‘‘បរំ ហី’’តិបិ បឋន្តិ, អយំ ន សោភនោ.

តត្ថ បរោតិ បរជនោ. បរន្តិ បរជនំ. ន និកុព្ពេថាតិ ន វញ្ចេយ្យ. នាតិមញ្ញេថាតិ ន អតិក្កមិត្វា មញ្ញេយ្យ. កត្ថចីតិ កត្ថចិ ឱកាសេ, គាមេ វា និគមេ វា ខេត្តេ វា ញាតិមជ្ឈេ វា បូគមជ្ឈេ វាតិអាទិ. នន្តិ ឯតំ. កញ្ចីតិ យំ កញ្ចិ ខត្តិយំ វា ព្រាហ្មណំ វា គហដ្ឋំ វា បព្ពជិតំ វា សុគតំ វា ទុគ្គតំ វាតិអាទិ. ព្យារោសនា បដិឃសញ្ញាតិ កាយវចីវិការេហិ ព្យារោសនាយ ច, មនោវិការេន បដិឃសញ្ញាយ ច. ‘‘ព្យារោសនាយ បដិឃសញ្ញាយា’’តិ ហិ វត្តព្ពេ ‘‘ព្យារោសនា បដិឃសញ្ញា’’តិ វុច្ចតិ យថា ‘‘សម្ម ទញ្ញាយ វិមុត្តា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘សម្ម ទញ្ញា វិមុត្តា’’តិ, យថា ច ‘‘អនុបុព្ពសិក្ខាយ អនុបុព្ពកិរិយាយ អនុបុព្ពបដិបទាយា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘អនុបុព្ពសិក្ខា អនុបុព្ពកិរិយា អនុបុព្ពបដិបទា’’តិ (អ. និ. ៨.១៩; ឧទា. ៤៥; ចូឡវ. ៣៨៥). នាញ្ញមញ្ញស្ស ទុក្ខមិច្ឆេយ្យាតិ អញ្ញមញ្ញស្ស ទុក្ខំ ន ឥច្ឆេយ្យ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ន កេវលំ ‘‘សុខិនោ វា ខេមិនោ វា ហោន្តូ’’តិអាទិ មនសិការវសេនេវ មេត្តំ ភាវេយ្យ. កិំ បន ‘‘អហោ វត យោ កោចិ បរបុគ្គលោ យំ កញ្ចិ បរបុគ្គលំ វញ្ចនាទីហិ និកតីហិ ន និកុព្ពេថ, ជាតិអាទីហិ ច នវហិ មានវត្ថូហិ កត្ថចិ បទេសេ យំ កញ្ចិ បរបុគ្គលំ នាតិមញ្ញេយ្យ, អញ្ញមញ្ញស្ស ច ព្យារោសនាយ វា បដិឃសញ្ញាយ វា ទុក្ខំ ន ឥច្ឆេយ្យា’’តិ ឯវម្បិ មនសិ ករោន្តោ ភាវេយ្យាតិ.

១៤៩. ឯវំ អហិតទុក្ខានាគមបត្ថនាវសេន អត្ថតោ មេត្តាភាវនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តមេវ ឧបមាយ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘មាតា យថា និយំ បុត្ត’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – យថា មាតា និយំ បុត្តំ អត្តនិ ជាតំ ឱរសំ បុត្តំ, តញ្ច ឯកបុត្តមេវ អាយុសា អនុរក្ខេ, តស្ស ទុក្ខាគមបដិពាហនត្ថំ អត្តនោ អាយុម្បិ ចជិត្វា តំ អនុរក្ខេ, ឯវម្បិ សព្ពភូតេសុ ឥទំ មេត្តមានសំ ភាវយេ, បុនប្បុនំ ជនយេ វឌ្ឍយេ, តញ្ច អបរិមាណសត្តារម្មណវសេន ឯកស្មិំ វា សត្តេ អនវសេសផរណវសេន អបរិមាណំ ភាវយេតិ.

១៥០. ឯវំ សព្ពាការេន មេត្តាភាវនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តស្សេវ វឌ្ឍនំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘មេត្តញ្ច សព្ពលោកស្មី’’តិ.

តត្ថ មិជ្ជតិ តាយតិ ចាតិ មិត្តោ, ហិតជ្ឈាសយតាយ សិនិយ្ហតិ, អហិតាគមតោ រក្ខតិ ចាតិ អត្ថោ. មិត្តស្ស ភាវោ មេត្តំ. សព្ពស្មិន្តិ អនវសេសេ. លោកស្មិន្តិ សត្តលោកេ. មនសិ ភវន្តិ មានសំ. តញ្ហិ ចិត្តសម្បយុត្តត្តា ឯវំ វុត្តំ. ភាវយេតិ វឌ្ឍយេ. នាស្ស បរិមាណន្តិ អបរិមាណំ, អប្បមាណសត្តារម្មណតាយ ឯវំ វុត្តំ. ឧទ្ធន្តិ ឧបរិ. តេន អរូបភវំ គណ្ហាតិ. អធោតិ ហេដ្ឋា. តេន កាមភវំ គណ្ហាតិ. តិរិយន្តិ វេមជ្ឈំ. តេន រូបភវំ គណ្ហាតិ. អសម្ពាធន្តិ សម្ពាធវិរហិតំ, ភិន្នសីមន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សីមា នាម បច្ចត្ថិកោ វុច្ចតិ, តស្មិម្បិ បវត្តន្តិ អត្ថោ. អវេរន្តិ វេរវិរហិតំ, អន្តរន្តរាបិ វេរចេតនាបាតុភាវវិរហិតន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អសបត្តន្តិ វិគតបច្ចត្ថិកំ. មេត្តាវិហារី ហិ បុគ្គលោ មនុស្សានំ បិយោ ហោតិ, អមនុស្សានំ បិយោ ហោតិ, នាស្ស កោចិ បច្ចត្ថិកោ ហោតិ, តេនស្ស តំ មានសំ វិគតបច្ចត្ថិកត្តា ‘‘អសបត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ. បរិយាយវចនញ្ហិ ឯតំ, យទិទំ បច្ចត្ថិកោ សបត្តោតិ. អយំ អនុបទតោ អត្ថវណ្ណនា.

អយំ បនេត្ថ អធិប្បេតត្ថវណ្ណនា – យទេតំ ‘‘ឯវម្បិ សព្ពភូតេសុ មានសំ ភាវយេ អបរិមាណ’’ន្តិ វុត្តំ. តញ្ចេតំ អបរិមាណំ មេត្តំ មានសំ សព្ពលោកស្មិំ ភាវយេ វឌ្ឍយេ, វុឌ្ឍិំ, វិរូឡ្ហិំ, វេបុល្លំ គមយេ. កថំ? ឧទ្ធំ អធោ ច តិរិយញ្ច, ឧទ្ធំ យាវ ភវគ្គា, អធោ យាវ អវីចិតោ, តិរិយំ យាវ អវសេសទិសា. ឧទ្ធំ វា អារុប្បំ, អធោ កាមធាតុំ, តិរិយំ រូបធាតុំ អនវសេសំ ផរន្តោ. ឯវំ ភាវេន្តោបិ ច តំ យថា អសម្ពាធំ, អវេរំ, អសបត្តញ្ច, ហោតិ តថា សម្ពាធវេរសបត្តាភាវំ ករោន្តោ ភាវយេ. យំ វា តំ ភាវនាសម្បទំ បត្តំ សព្ពត្ថ ឱកាសលាភវសេន អសម្ពាធំ. អត្តនោ បរេសុ អាឃាតបដិវិនយេន អវេរំ, អត្តនិ ច បរេសំ អាឃាតបដិវិនយេន អសបត្តំ ហោតិ, តំ អសម្ពាធំ អវេរំ អសបត្តំ អបរិមាណំ មេត្តំ មានសំ ឧទ្ធំ អធោ តិរិយញ្ចាតិ តិវិធបរិច្ឆេទេ សព្ពលោកស្មិំ ភាវយេ វឌ្ឍយេតិ.

១៥១. ឯវំ មេត្តាភាវនាយ វឌ្ឍនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តំ ភាវនមនុយុត្តស្ស វិហរតោ ឥរិយាបថនិយមាភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តិដ្ឋំ ចរំ…បេ… អធិដ្ឋេយ្យា’’តិ.

តស្សត្ថោ – ឯវមេតំ មេត្តំ មានសំ ភាវេន្តោ សោ ‘‘និសីទតិ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា, ឧជុំ កាយំ បណិធាយា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៧៤; ម. និ. ១.១០៧; វិភ. ៥០៨) វិយ ឥរិយាបថនិយមំ អកត្វា យថាសុខំ អញ្ញតរញ្ញតរឥរិយាបថពាធនវិនោទនំ ករោន្តោ តិដ្ឋំ វា ចរំ វា និសិន្នោ វា សយានោ វា យាវតា វិគតមិទ្ធោ អស្ស, អថ ឯតំ មេត្តាឈានស្សតិំ អធិដ្ឋេយ្យ.

អថ វា ឯវំ មេត្តាភាវនាយ វឌ្ឍនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វសីភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តិដ្ឋំ ចរ’’ន្តិ. វសិប្បត្តោ ហិ តិដ្ឋំ វា ចរំ វា និសិន្នោ វា សយានោ វា យាវតា ឥរិយាបថេន ឯតំ មេត្តាឈានស្សតិំ អធិដ្ឋាតុកាមោ ហោតិ. អថ វា តិដ្ឋំ វា ចរំ វាតិ ន តស្ស ឋានាទីនិ អន្តរាយករានិ ហោន្តិ, អបិច ខោ សោ យាវតា ឯតំ មេត្តាឈានស្សតិំ អធិដ្ឋាតុកាមោ ហោតិ, តាវតា វិតមិទ្ធោ ហុត្វា អធិដ្ឋាតិ, នត្ថិ តស្ស តត្ថ ទន្ធាយិតត្តំ. តេនាហ ‘‘តិដ្ឋំ ចរំ និសិន្នោ វ សយានោ, យាវតាស្ស វិតមិទ្ធោ. ឯតំ សតិំ អធិដ្ឋេយ្យា’’តិ.

តស្សាយមធិប្បាយោ – យំ តំ ‘‘មេត្តញ្ច សព្ពលោកស្មិ, មានសំ ភាវយេ’’តិ វុត្តំ, តំ តថា ភាវយេ, យថា ឋានាទីសុ យាវតា ឥរិយាបថេន, ឋានាទីនិ វា អនាទិយិត្វា យាវតា ឯតំ មេត្តាឈានស្សតិំ អធិដ្ឋាតុកាមោ អស្ស, តាវតា វិតមិទ្ធោ ហុត្វា ឯតំ សតិំ អធិដ្ឋេយ្យាតិ.

ឯវំ មេត្តាភាវនាយ វសីភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯតំ សតិំ អធិដ្ឋេយ្យា’’តិ តស្មិំ មេត្តាវិហារេ និយោជេត្វា ឥទានិ តំ វិហារំ ថុនន្តោ អាហ ‘‘ព្រហ្មមេតំ វិហារមិធមាហូ’’តិ.

តស្សត្ថោ – យ្វាយំ ‘‘សុខិនោវ ខេមិនោ ហោន្តូ’’តិអាទិំ កត្វា យាវ ‘‘ឯតំ សតិំ អធិដ្ឋេយ្យា’’តិ សំវណ្ណិតោ មេត្តាវិហារោ, ឯតំ ចតូសុ ទិព្ពព្រហ្មអរិយឥរិយាបថវិហារេសុ និទ្ទោសត្តា អត្តនោបិ បរេសម្បិ អត្ថករត្តា ច ឥធ អរិយស្ស ធម្មវិនយេ ព្រហ្មវិហារមាហុ, សេដ្ឋវិហារមាហូតិ. យតោ សតតំ សមិតំ អព្ពោកិណ្ណំ តិដ្ឋំ ចរំ និសិន្នោ វា សយានោ វា យាវតាស្ស វិតមិទ្ធោ, ឯតំ សតិំ អធិដ្ឋេយ្យាតិ.

១៥២. ឯវំ ភគវា តេសំ ភិក្ខូនំ នានប្បការតោ មេត្តាភាវនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យស្មា មេត្តា សត្តារម្មណត្តា អត្តទិដ្ឋិយា អាសន្នា ហោតិ តស្មា ទិដ្ឋិគហណនិសេធនមុខេន តេសំ ភិក្ខូនំ តទេវ មេត្តាឈានំ បាទកំ កត្វា អរិយភូមិប្បត្តិំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ទិដ្ឋិញ្ច អនុបគ្គម្មា’’តិ. ឥមាយ គាថាយ ទេសនំ សមាបេសិ.

តស្សត្ថោ – យ្វាយំ ‘‘ព្រហ្មមេតំ វិហារមិធមាហូ’’តិ សំវណ្ណិតោ មេត្តាឈានវិហារោ, តតោ វុដ្ឋាយ យេ តត្ថ វិតក្កវិចារាទយោ ធម្មា, តេ, តេសញ្ច វត្ថាទិអនុសារេន រូបធម្មេ បរិគ្គហេត្វា ឥមិនា នាមរូបបរិច្ឆេទេន ‘‘សុទ្ធសង្ខារបុញ្ជោយំ, ន ឥធ សត្តូបលព្ភតី’’តិ (សំ. និ. ១.១៧១) ឯវំ ទិដ្ឋិញ្ច អនុបគ្គម្ម អនុបុព្ពេន លោកុត្តរសីលេន សីលវា ហុត្វា លោកុត្តរសីលសម្បយុត្តេនេវ សោតាបត្តិមគ្គសម្មាទិដ្ឋិសង្ខាតេន ទស្សនេន សម្បន្នោ. តតោ បរំ យោបាយំ វត្ថុកាមេសុ គេធោ កិលេសកាមោ អប្បហីនោ ហោតិ, តម្បិ សកទាគាមិអនាគាមិមគ្គេហិ តនុភាវេន អនវសេសប្បហានេន ច កាមេសុ គេធំ វិនេយ្យ វិនយិត្វា វូបសមេត្វា ន ហិ ជាតុ គព្ភសេយ្យ បុន រេតិ ឯកំសេនេវ បុន គព្ភសេយ្យំ ន ឯតិ, សុទ្ធាវាសេសុ និព្ពត្តិត្វា តត្ថេវ អរហត្តំ បាបុណិត្វា បរិនិព្ពាតីតិ.

ឯវំ ភគវា ទេសនំ សមាបេត្វា តេ ភិក្ខូ អាហ – ‘‘គច្ឆថ, ភិក្ខវេ, តស្មិំយេវ វនសណ្ឌេ វិហរថ. ឥមញ្ច សុត្តំ មាសស្ស អដ្ឋសុ ធម្មស្សវនទិវសេសុ គណ្ឌិំ អាកោដេត្វា ឧស្សារេថ, ធម្មកថំ ករោថ, សាកច្ឆថ, អនុមោទថ, ឥទមេវ កម្មដ្ឋានំ អាសេវថ, ភាវេថ, ពហុលីករោថ. តេបិ វោ អមនុស្សា តំ ភេរវារម្មណំ ន ទស្សេស្សន្តិ, អញ្ញទត្ថុ អត្ថកាមា ហិតកាមា ភវិស្សន្តី’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ ភគវតោ បដិស្សុណិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា, បទក្ខិណំ កត្វា, តត្ថ គន្ត្វា, តថា អកំសុ. ទេវតាយោ ច ‘‘ភទន្តា អម្ហាកំ អត្ថកាមា ហិតកាមា’’តិ បីតិសោមនស្សជាតា ហុត្វា សយមេវ សេនាសនំ សម្មជ្ជន្តិ, ឧណ្ហោទកំ បដិយាទេន្តិ, បិដ្ឋិបរិកម្មបាទបរិកម្មំ ករោន្តិ, អារក្ខំ សំវិទហន្តិ. តេ ភិក្ខូ តថេវ មេត្តំ ភាវេត្វា តមេវ ច បាទកំ កត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា សព្ពេវ តស្មិំយេវ អន្តោតេមាសេ អគ្គផលំ អរហត្តំ បាបុណិត្វា មហាបវារណាយ វិសុទ្ធិបវារណំ បវារេសុន្តិ.

ឯវញ្ហិ អត្ថកុសលេន តថាគតេន,

ធម្មិស្សរេន កថិតំ ករណីយមត្ថំ;

កត្វានុភុយ្យ បរមំ ហទយស្ស សន្តិំ,

សន្តំ បទំ អភិសមេន្តិ សមត្តបញ្ញា.

តស្មា ហិ តំ អមតមព្ភុតមរិយកន្តំ,

សន្តំ បទំ អភិសមេច្ច វិហរិតុកាមោ;

វិញ្ញូ ជនោ វិមលសីលសមាធិបញ្ញា,

ភេទំ ករេយ្យ សតតំ ករណីយមត្ថន្តិ.

បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ

សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ មេត្តសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. ហេមវតសុត្តវណ្ណនា

អជ្ជ បន្នរសោតិ ហេមវតសុត្តំ. កា ឧប្បត្តិ? បុច្ឆាវសិកា ឧប្បត្តិ. ហេមវតេន ហិ បុដ្ឋោ ភគវា ‘‘ឆសុ លោកោ សមុប្បន្នោ’’តិអាទីនិ អភាសិ. តត្ថ ‘‘អជ្ជ បន្នរសោ’’តិអាទិ សាតាគិរេន វុត្តំ, ‘‘ឥតិ សាតាគិរោ’’តិអាទិ សង្គីតិការេហិ, ‘‘កច្ចិមនោ’’តិអាទិ ហេមវតេន, ‘‘ឆសុ លោកោ’’តិអាទិ ភគវតា, តំ សព្ពម្បិ សមោធានេត្វា ‘‘ហេមវតសុត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ. ‘‘សាតាគិរិសុត្ត’’ន្តិ ឯកច្ចេហិ.

តត្ថ យាយំ ‘‘អជ្ជ បន្នរសោ’’តិអាទិ គាថា. តស្សា ឧប្បត្តិ – ឥមស្មិំយេវ ភទ្ទកប្បេ វីសតិវស្សសហស្សាយុកេសុ បុរិសេសុ ឧប្បជ្ជិត្វា សោឡសវស្សសហស្សាយុកានិ ឋត្វា បរិនិព្ពុតស្ស ភគវតោ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធស្ស មហតិយា បូជាយ សរីរកិច្ចំ អកំសុ. តស្ស ធាតុយោ អវិកិរិត្វា សុវណ្ណក្ខន្ធោ វិយ ឯកគ្ឃនា ហុត្វា អដ្ឋំសុ. ទីឃាយុកពុទ្ធានញ្ហិ ឯសា ធម្មតា. អប្បាយុកពុទ្ធា បន យស្មា ពហុតរេន ជនេន អទិដ្ឋា ឯវ បរិនិព្ពាយន្តិ, តស្មា ធាតុបូជម្បិ កត្វា ‘‘តត្ថ តត្ថ ជនា បុញ្ញំ បសវិស្សន្តី’’តិ អនុកម្បាយ ‘‘ធាតុយោ វិកិរន្តូ’’តិ អធិដ្ឋហន្តិ. តេន តេសំ សុវណ្ណចុណ្ណានិ វិយ ធាតុយោ វិកិរន្តិ, សេយ្យថាបិ អម្ហាកំ ភគវតោ.

មនុស្សា តស្ស ភគវតោ ឯកំយេវ ធាតុឃរំ កត្វា ចេតិយំ បតិដ្ឋាបេសុំ យោជនំ ឧព្ពេធេន បរិក្ខេបេន ច. តស្ស ឯកេកគាវុតន្តរានិ ចត្តារិ ទ្វារានិ អហេសុំ. ឯកំ ទ្វារំ កិកី រាជា អគ្គហេសិ; ឯកំ តស្សេវ បុត្តោ បថវិន្ធរោ នាម; ឯកំ សេនាបតិបមុខា អមច្ចា; ឯកំ សេដ្ឋិបមុខា ជានបទា រត្តសុវណ្ណមយា ឯកគ្ឃនា សុវណ្ណរសបដិភាគា ច នានារតនមយា ឥដ្ឋកា អហេសុំ ឯកេកា សតសហស្សគ្ឃនិកា. តេ ហរិតាលមនោសិលាហិ មត្តិកាកិច្ចំ សុរភិតេលេន ឧទកកិច្ចញ្ច កត្វា តំ ចេតិយំ បតិដ្ឋាបេសុំ.

ឯវំ បតិដ្ឋិតេ ចេតិយេ ទ្វេ កុលបុត្តា សហាយកា និក្ខមិត្វា សម្មុខសាវកានំ ថេរានំ សន្តិកេ បព្ពជិំសុ. ទីឃាយុកពុទ្ធានញ្ហិ សម្មុខសាវកាយេវ បព្ពាជេន្តិ, ឧបសម្បាទេន្តិ, និស្សយំ ទេន្តិ, ឥតរេ ន លភន្តិ. តតោ តេ កុលបុត្តា ‘‘សាសនេ, ភន្តេ, កតិ ធុរានី’’តិ បុច្ឆិំសុ. ថេរា ‘‘ទ្វេ ធុរានី’’តិ កថេសុំ – ‘‘វាសធុរំ, បរិយត្តិធុរញ្ចា’’តិ. តត្ថ បព្ពជិតេន កុលបុត្តេន អាចរិយុបជ្ឈាយានំ សន្តិកេ បញ្ច វស្សានិ វសិត្វា, វត្តបដិវត្តំ បូរេត្វា, បាតិមោក្ខំ ទ្វេ តីណិ ភាណវារសុត្តន្តានិ ច បគុណំ កត្វា, កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គហេត្វា, កុលេ វា គណេ វា និរាលយេន អរញ្ញំ បវិសិត្វា, អរហត្តសច្ឆិកិរិយាយ ឃដិតព្ពំ វាយមិតព្ពំ, ឯតំ វាសធុរំ. អត្តនោ ថាមេន បន ឯកំ វា និកាយំ បរិយាបុណិត្វា ទ្វេ វា បញ្ច វា និកាយេ បរិយត្តិតោ ច អត្ថតោ ច សុវិសទំ សាសនំ អនុយុញ្ជិតព្ពំ, ឯតំ បរិយត្តិធុរន្តិ. អថ តេ កុលបុត្តា ‘‘ទ្វិន្នំ ធុរានំ វាសធុរមេវ សេដ្ឋ’’ន្តិ វត្វា ‘‘មយំ បនម្ហា ទហរា, វុឌ្ឍកាលេ វាសធុរំ បរិបូរេស្សាម, បរិយត្តិធុរំ តាវ បូរេមា’’តិ បរិយត្តិំ អារភិំសុ. តេ បកតិយាវ បញ្ញវន្តោ នចិរស្សេវ សកលេ ពុទ្ធវចនេ បកតញ្ញនោ វិនយេ ច អតិវិយ វិនិច្ឆយកុសលា អហេសុំ. តេសំ បរិយត្តិំ និស្សាយ បរិវារោ ឧប្បជ្ជិ, បរិវារំ និស្សាយ លាភោ, ឯកមេកស្ស បញ្ចសតបញ្ចសតា ភិក្ខូ បរិវារា អហេសុំ. តេ សត្ថុសាសនំ ទីបេន្តា វិហរិំសុ, បុន ពុទ្ធកាលោ វិយ អហោសិ.

តទា ទ្វេ ភិក្ខូ គាមកាវាសេ វិហរន្តិ ធម្មវាទី ច អធម្មវាទី ច. អធម្មវាទី ចណ្ឌោ ហោតិ ផរុសោ, មុខរោ, តស្ស អជ្ឈាចារោ ឥតរស្ស បាកដោ ហោតិ. តតោ នំ ‘‘ឥទំ តេ, អាវុសោ, កម្មំ សាសនស្ស អប្បតិរូប’’ន្តិ ចោទេសិ. សោ ‘‘កិំ តេ ទិដ្ឋំ, កិំ សុត’’ន្តិ វិក្ខិបតិ. ឥតរោ ‘‘វិនយធរា ជានិស្សន្តី’’តិ អាហ. តតោ អធម្មវាទី ‘‘សចេ ឥមំ វត្ថុំ វិនយធរា វិនិច្ឆិនិស្សន្តិ, អទ្ធា មេ សាសនេ បតិដ្ឋា ន ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា អត្តនោ បក្ខំ កាតុកាមោ តាវទេវ បរិក្ខារេ អាទាយ តេ ទ្វេ ថេរេ ឧបសង្កមិត្វា សមណបរិក្ខារេ ទត្វា តេសំ និស្សយេន វិហរិតុមារទ្ធោ. សព្ពញ្ច នេសំ ឧបដ្ឋានំ ករោន្តោ សក្កច្ចំ វត្តបដិវត្តំ បូរេតុកាមោ វិយ អកាសិ. តតោ ឯកទិវសំ ឧបដ្ឋានំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា តេហិ វិស្សជ្ជិយមានោបិ អដ្ឋាសិយេវ. ថេរា ‘‘កិញ្ចិ វត្តព្ពមត្ថី’’តិ តំ បុច្ឆិំសុ. សោ ‘‘អាម, ភន្តេ, ឯកេន មេ ភិក្ខុនា សហ អជ្ឈាចារំ បដិច្ច វិវាទោ អត្ថិ. សោ យទិ តំ វត្ថុំ ឥធាគន្ត្វា អារោចេតិ, យថាវិនិច្ឆយំ ន វិនិច្ឆិនិតព្ព’’ន្តិ. ថេរា ‘‘ឱសដំ វត្ថុំ យថាវិនិច្ឆយំ ន វិនិច្ឆិនិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ អាហំសុ. សោ ‘‘ឯវំ ករិយមានេ, ភន្តេ, មម សាសនេ បតិដ្ឋា នត្ថិ, មយ្ហេតំ បាបំ ហោតុ, មា តុម្ហេ វិនិច្ឆិនថា’’តិ. តេ តេន និប្បីឡិយមានា សម្បដិច្ឆិំសុ. សោ តេសំ បដិញ្ញំ គហេត្វា បុន តំ អាវាសំ គន្ត្វា ‘‘សព្ពំ វិនយធរានំ សន្តិកេ និដ្ឋិត’’ន្តិ តំ ធម្មវាទិំ សុដ្ឋុតរំ អវមញ្ញន្តោ ផរុសេន សមុទាចរតិ. ធម្មវាទី ‘‘និស្សង្កោ អយំ ជាតោ’’តិ តាវទេវ និក្ខមិត្វា ថេរានំ បរិវារំ ភិក្ខុសហស្សំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘ននុ, អាវុសោ, ឱសដំ វត្ថុ យថាធម្មំ វិនិច្ឆិនិតព្ពំ, អនោសរាបេត្វា ឯវ វា អញ្ញមញ្ញំ អច្ចយំ ទេសាបេត្វា សាមគ្គី កាតព្ពា. ឥមេ បន ថេរា នេវ វត្ថុំ វិនិច្ឆិនិំសុ, ន សាមគ្គិំ អកំសុ. កិំ នាមេត’’ន្តិ? តេបិ សុត្វា តុណ្ហី អហេសុំ – ‘‘នូន កិញ្ចិ អាចរិយេហិ ញាត’’ន្តិ. តតោ អធម្មវាទី ឱកាសំ លភិត្វា ‘‘ត្វំ បុព្ពេ ‘វិនយធរា ជានិស្សន្តី’តិ ភណសិ. ឥទានិ តេសំ វិនយធរានំ អារោចេហិ តំ វត្ថុ’’ន្តិ ធម្មវាទិំ បីឡេត្វា ‘‘អជ្ជតគ្គេ បរាជិតោ ត្វំ, មា តំ អាវាសំ អាគច្ឆី’’តិ វត្វា បក្កាមិ. តតោ ធម្មវាទី ថេរេ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘តុម្ហេ សាសនំ អនបេក្ខិត្វា ‘អម្ហេ ឧបដ្ឋេសិ បរិតោសេសី’តិ បុគ្គលមេវ អបេក្ខិត្ថ, សាសនំ អរក្ខិត្វា បុគ្គលំ រក្ខិត្ថ, អជ្ជតគ្គេ ទានិ តុម្ហាកំ វិនិច្ឆយំ វិនិច្ឆិនិតុំ ន វដ្ដតិ, អជ្ជ បរិនិព្ពុតោ កស្សបោ ភគវា’’តិ មហាសទ្ទេន កន្ទិត្វា ‘‘នដ្ឋំ សត្ថុ សាសន’’ន្តិ បរិទេវមានោ បក្កាមិ.

អថ ខោ តេ ភិក្ខូ សំវិគ្គមានសា ‘‘មយំ បុគ្គលមនុរក្ខន្តា សាសនរតនំ សោព្ភេ បក្ខិបិម្ហា’’តិ កុក្កុច្ចំ ឧប្បាទេសុំ. តេ តេនេវ កុក្កុច្ចេន ឧបហតាសយត្តា កាលំ កត្វា សគ្គេ និព្ពត្តិតុមសក្កោន្តា ឯកាចរិយោ ហិមវតិ ហេមវតេ បព្ពតេ និព្ពត្តិ ហេមវតោ យក្ខោតិ នាមេន. ទុតិយាចរិយោ មជ្ឈិមទេសេ សាតបព្ពតេ សាតាគិរោតិ នាមេន. តេបិ នេសំ បរិវារា ភិក្ខូ តេសំយេវ អនុវត្តិត្វា សគ្គេ និព្ពត្តិតុមសក្កោន្តា តេសំ បរិវារា យក្ខាវ ហុត្វា និព្ពត្តិំសុ. តេសំ បន បច្ចយទាយកា គហដ្ឋា ទេវលោកេ និព្ពតិំសុ. ហេមវតសាតាគិរា អដ្ឋវីសតិយក្ខសេនាបតីនមព្ភន្តរា មហានុភាវា យក្ខរាជានោ អហេសុំ.

យក្ខសេនាបតីនញ្ច អយំ ធម្មតា – មាសេ មាសេ អដ្ឋ ទិវសានិ ធម្មវិនិច្ឆយត្ថំ ហិមវតិ មនោសិលាតលេ នាគវតិមណ្ឌបេ ទេវតានំ សន្និបាតោ ហោតិ, តត្ថ សន្និបតិតព្ពន្តិ. អថ សាតាគិរហេមវតា តស្មិំ សមាគមេ អញ្ញមញ្ញំ ទិស្វា សញ្ជានិំសុ – ‘‘ត្វំ, សម្ម, កុហិំ ឧប្បន្នោ, ត្វំ កុហិ’’ន្តិ អត្តនោ អត្តនោ ឧប្បត្តិដ្ឋានញ្ច បុច្ឆិត្វា វិប្បដិសារិនោ អហេសុំ. ‘‘នដ្ឋា មយំ, សម្ម, បុព្ពេ វីសតិ វស្សសហស្សានិ សមណធម្មំ កត្វា ឯកំ បាបសហាយំ និស្សាយ យក្ខយោនិយំ ឧប្បន្នា, អម្ហាកំ បន បច្ចយទាយកា កាមាវចរទេវេសុ និព្ពត្តា’’តិ. អថ សាតាគិរោ អាហ – ‘‘មារិស, ហិមវា នាម អច្ឆរិយព្ភុតសម្មតោ, កិញ្ចិ អច្ឆរិយំ ទិស្វា វា សុត្វា វា មមាបិ អារោចេយ្យាសី’’តិ. ហេមវតោបិ អាហ – ‘‘មារិស, មជ្ឈិមទេសោ នាម អច្ឆរិយព្ភុតសម្មតោ, កិញ្ចិ អច្ឆរិយំ ទិស្វា វា សុត្វា វា មមាបិ អារោចេយ្យាសី’’តិ. ឯវំ តេសុ ទ្វីសុ សហាយេសុ អញ្ញមញ្ញំ កតិកំ កត្វា, តមេវ ឧប្បត្តិំ អវិវជ្ជេត្វា វសមានេសុ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ វីតិវត្តំ, មហាបថវី ឯកយោជនតិគាវុតមត្តំ ឧស្សទា.

អថម្ហាកំ ពោធិសត្តោ ទីបង្ករបាទមូលេ កតបណិធានោ យាវ វេស្សន្តរជាតកំ, តាវ បារមិយោ បូរេត្វា, តុសិតភវនេ ឧប្បជ្ជិត្វា, តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា, ធម្មបទនិទានេ វុត្តនយេន ទេវតាហិ អាយាចិតោ បញ្ច មហាវិលោកនានិ វិលោកេត្វា, ទេវតានំ អារោចេត្វា, ទ្វត្តិំសាយ បុព្ពនិមិត្តេសុ វត្តមានេសុ ឥធ បដិសន្ធិំ អគ្គហេសិ ទសសហស្សិលោកធាតុំ កម្បេត្វា. តានិ ទិស្វាបិ ឥមេ រាជយក្ខា ‘‘ឥមិនា ការណេន និព្ពត្តានី’’តិ ន ជានិំសុ. ‘‘ខិឌ្ឌាបសុតត្តា នេវាទ្ទសំសូ’’តិ ឯកេ. ឯស នយោ ជាតិយំ អភិនិក្ខមនេ ពោធិយញ្ច. ធម្មចក្កប្បវត្តនេ បន បញ្ចវគ្គិយេ អាមន្តេត្វា ភគវតិ តិបរិវដ្ដំ ទ្វាទសាការំ វរធម្មចក្កំ បវត្តេន្តេ មហាភូមិចាលំ បុព្ពនិមិត្តំ បាដិហារិយានិ ច ឯតេសំ ឯកោ សាតាគិរោយេវ បឋមំ អទ្ទស. និព្ពត្តិការណញ្ច តេសំ ញត្វា សបរិសោ ភគវន្តំ ឧបសង្កម្ម ធម្មទេសនំ អស្សោសិ, ន ច កិញ្ចិ វិសេសំ អធិគច្ឆិ. កស្មា? សោ ហិ ធម្មំ សុណន្តោ ហេមវតំ អនុស្សរិត្វា ‘‘អាគតោ នុ ខោ មេ សហាយកោ, នោ’’តិ បរិសំ ឱលោកេត្វា តំ អបស្សន្តោ ‘‘វញ្ចិតោ មេ សហាយោ, យោ ឯវំ វិចិត្របដិភានំ ភគវតោ ធម្មទេសនំ ន សុណាតី’’តិ វិក្ខិត្តចិត្តោ អហោសិ. ភគវា ច អត្ថង្គតេបិ ច សូរិយេ ទេសនំ ន និដ្ឋាបេសិ.

អថ សាតាគិរោ ‘‘សហាយំ គហេត្វា តេន សហាគម្ម ធម្មទេសនំ សោស្សាមី’’តិ ហត្ថិយានអស្សយានគរុឡយានាទីនិ មាបេត្វា បញ្ចហិ យក្ខសតេហិ បរិវុតោ ហិមវន្តាភិមុខោ បាយាសិ, តទា ហេមវតោបិ. យស្មា បដិសន្ធិជាតិ-អភិនិក្ខមន-ពោធិបរិនិព្ពានេស្វេវ ទ្វត្តិំស បុព្ពនិមិត្តានិ ហុត្វាវ បតិវិគច្ឆន្តិ, ន ចិរដ្ឋិតិកានិ ហោន្តិ, ធម្មចក្កបវត្តនេ បន តានិ សវិសេសានិ ហុត្វា, ចិរតរំ ឋត្វា និរុជ្ឈន្តិ, តស្មា ហិមវតិ តំ អច្ឆរិយបាតុភាវំ ទិស្វា ‘‘យតោ អហំ ជាតោ, ន កទាចិ អយំ បព្ពតោ ឯវំ អភិរាមោ ភូតបុព្ពោ, ហន្ទ ទានិ មម សហាយំ គហេត្វា អាគម្ម តេន សហ ឥមំ បុប្ផសិរិំ អនុភវិស្សាមី’’តិ តថេវ មជ្ឈិមទេសាភិមុខោ អាគច្ឆតិ. តេ ឧភោបិ រាជគហស្ស ឧបរិ សមាគន្ត្វា អញ្ញមញ្ញស្ស អាគមនការណំ បុច្ឆិំសុ. ហេមវតោ អាហ – ‘‘យតោ អហំ, មារិស, ជាតោ, នាយំ បព្ពតោ ឯវំ អកាលកុសុមិតេហិ រុក្ខេហិ អភិរាមោ ភូតបុព្ពោ, តស្មា ឯតំ បុប្ផសិរិំ តយា សទ្ធិំ អនុភវិស្សាមីតិ អាគតោម្ហី’’តិ. សាតាគិរោ អាហ – ‘‘ជានាសិ, បន, ត្វំ មារិស, យេន ការណេន ឥមំ អកាលបុប្ផបាដិហារិយំ ជាត’’ន្តិ? ‘‘ន ជានាមិ, មារិសា’’តិ. ‘‘ឥមំ, មារិស, បាដិហារិយំ ន កេវល ហិមវន្តេយេវ, អបិច ខោ បន ទសសហស្សិលោកធាតូសុ និព្ពត្តំ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ, អជ្ជ ធម្មចក្កំ បវត្តេសិ, តេន ការណេនា’’តិ. ឯវំ សាតាគិរោ ហេមវតស្ស ពុទ្ធុប្បាទំ កថេត្វា, តំ ភគវតោ សន្តិកំ អានេតុកាមោ ឥមំ គាថមាហ. កេចិ បន គោតមកេ ចេតិយេ វិហរន្តេ ភគវតិ អយមេវមាហាតិ ភណន្តិ ‘‘អជ្ជ បន្នរសោ’’តិ.

១៥៣. តត្ថ អជ្ជាតិ អយំ រត្តិន្ទិវោ បក្ខគណនតោ បន្នរសោ, ឧបវសិតព្ពតោ ឧបោសថោ. តីសុ វា ឧបោសថេសុ អជ្ជ បន្នរសោ ឧបោសថោ, ន ចាតុទ្ទសី ឧបោសថោ, ន សាមគ្គីឧបោសថោ. យស្មា វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសអដ្ឋង្គឧបវាសបញ្ញត្តិទិវសាទីសុ សម្ពហុលេសុ អត្ថេសុ ឧបោសថសទ្ទោ វត្តតិ. ‘‘អាយាមាវុសោ, កប្បិន, ឧបោសថំ គមិស្សាមា’’តិអាទីសុ ហិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសេ ឧបោសថសទ្ទោ. ‘‘ឯវំ អដ្ឋង្គសមន្នាគតោ ខោ វិសាខេ ឧបោសថោ ឧបវុត្ថោ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.៤៣) បាណាតិបាតា វេរមណិអាទិកេសុ អដ្ឋង្គេសុ. ‘‘សុទ្ធស្ស វេ សទា ផគ្គុ, សុទ្ធស្សុបោសថោ សទា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៧៩) ឧបវាសេ. ‘‘ឧបោសថោ នាម នាគរាជា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២៤៦; ម. និ. ៣.២៥៨) បញ្ញត្តិយំ. ‘‘តទហុបោសថេ បន្នរសេ សីសំន្ហាតស្សា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៨៥; ម. និ. ៣.២៥៦) ទិវសេ. តស្មា អវសេសត្ថំ បដិក្ខិបិត្វា អាសាឡ្ហីបុណ្ណមទិវសំយេវ និយាមេន្តោ អាហ – ‘‘អជ្ជ បន្នរសោ ឧបោសថោ’’តិ. បាដិបទោ ទុតិយោតិ ឯវំ គណិយមានេ អជ្ជ បន្នរសោ ទិវសោតិ អត្ថោ.

ទិវិ ភវានិ ទិព្ពានិ, ទិព្ពានិ ឯត្ថ អត្ថីតិ ទិព្ពា. កានិ តានិ? រូបានិ. តញ្ហិ រត្តិំ ទេវានំ ទសសហស្សិលោកធាតុតោ សន្និបតិតានំ សរីរវត្ថាភរណវិមានប្បភាហិ អព្ភាទិឧបក្កិលេសវិរហិតាយ ចន្ទប្បភាយ ច សកលជម្ពុទីបោ អលង្កតោ អហោសិ. វិសេសាលង្កតោ ច បរមវិសុទ្ធិទេវស្ស ភគវតោ សរីរប្បភាយ. តេនាហ ‘‘ទិព្ពា រត្តិ ឧបដ្ឋិតា’’តិ.

ឯវំ រត្តិគុណវណ្ណនាបទេសេនាបិ សហាយស្ស ចិត្តប្បសាទំ ជនេន្តោ ពុទ្ធុប្បាទំ កថេត្វា អាហ ‘‘អនោមនាមំ សត្ថារំ, ហន្ទ បស្សាម គោតម’’ន្តិ. តត្ថ អនោមេហិ អលាមកេហិ សព្ពាការបរិបូរេហិ គុណេហិ នាមំ អស្សាតិ អនោមនាមោ. តថា ហិស្ស ‘‘ពុជ្ឈិតា សច្ចានីតិ ពុទ្ធោ, ពោធេតា បជាយាតិ ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា (មហានិ. ១៩២; ចូឡនិ. បារាយនត្ថុតិគាថានិទ្ទេស ៩៧; បដិ. ម. ១.១៦២) នយេន ពុទ្ធោតិ អនោមេហិ គុណេហិ នាមំ, ‘‘ភគ្គរាគោតិ ភគវា, ភគ្គទោសោតិ ភគវា’’តិអាទិនា (មហានិ. ៨៤) នយេន ច អនោមេហិ គុណេហិ នាមំ. ឯស នយោ ‘‘អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ វិជ្ជាចរណសម្បន្នោ’’តិអាទីសុ. ទិដ្ឋធម្មិកាទីសុ អត្ថេសុ ទេវមនុស្សេ អនុសាសតិ ‘‘ឥមំ បជហថ, ឥមំ សមាទាយ វត្តថា’’តិ សត្ថា. អបិច ‘‘សត្ថា ភគវា សត្ថវាហោ, យថា សត្ថវាហោ សត្តេ កន្តារំ តារេតី’’តិអាទិនា (មហានិ. ១៩០) និទ្ទេសេ វុត្តនយេនាបិ សត្ថា. តំ អនោមនាមំ សត្ថារំ. ហន្ទាតិ ព្យវសានត្ថេ និបាតោ. បស្សាមាតិ តេន អត្តានំ សហ សង្គហេត្វា បច្ចុប្បន្នវចនំ. គោតមន្តិ គោតមគោត្តំ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ‘‘សត្ថា, ន សត្ថា’’តិ មា វិមតិំ អកាសិ, ឯកន្តព្យវសិតោ ហុត្វាវ ឯហិ បស្សាម គោតមន្តិ.

១៥៤. ឯវំ វុត្តេ ហេមវតោ ‘‘អយំ សាតាគិរោ ‘អនោមនាមំ សត្ថារ’ន្តិ ភណន្តោ តស្ស សព្ពញ្ញុតំ បកាសេតិ, សព្ពញ្ញុនោ ច ទុល្លភា លោកេ, សព្ពញ្ញុបដិញ្ញេហិ បូរណាទិសទិសេហេវ លោកោ ឧបទ្ទុតោ. សោ បន យទិ សព្ពញ្ញូ, អទ្ធា តាទិលក្ខណប្បត្តោ ភវិស្សតិ, តេន តំ ឯវំ បរិគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តាទិលក្ខណំ បុច្ឆន្តោ អាហ – ‘‘កច្ចិ មនោ’’តិ.

តត្ថ កច្ចីតិ បុច្ឆា. មនោតិ ចិត្តំ. សុបណិហិតោតិ សុដ្ឋុ ឋបិតោ, អចលោ អសម្បវេធី. សព្ពេសុ ភូតេសុ សព្ពភូតេសុ. តាទិនោតិ តាទិលក្ខណប្បត្តស្សេវ សតោ. បុច្ឆា ឯវ វា អយំ ‘‘សោ តេ សត្ថា សព្ពភូតេសុ តាទី, ឧទាហុ នោ’’តិ. ឥដ្ឋេ អនិដ្ឋេ ចាតិ ឯវរូបេ អារម្មណេ. សង្កប្បាតិ វិតក្កា. វសីកតាតិ វសំ គមិតា. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យំ ត្វំ សត្ថារំ វទសិ, តស្ស តេ សត្ថុនោ កច្ចិ តាទិលក្ខណប្បត្តស្ស សតោ សព្ពភូតេសុ មនោ សុបណិហិតោ, ឧទាហុ យាវ ចលនបច្ចយំ ន លភតិ, តាវ សុបណិហិតោ វិយ ខាយតិ. សោ វា តេ សត្ថា កច្ចិ សព្ពភូតេសុ សមចិត្តេន តាទី, ឧទាហុ នោ, យេ ច ខោ ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ អារម្មណេសុ រាគទោសវសេន សង្កប្បា ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, ត្យាស្ស កច្ចិ វសីកតា, ឧទាហុ កទាចិ តេសម្បិ វសេន វត្តតីតិ.

១៥៥. តតោ សាតាគិរោ ភគវតោ សព្ពញ្ញុភាវេ ព្យវសិតត្តា សព្ពេ សព្ពញ្ញុគុណេ អនុជានន្តោ អាហ ‘‘មនោ ចស្ស សុបណិហិតោ’’តិអាទិ. តត្ថ សុបណិហិតោតិ សុដ្ឋុ ឋបិតោ, បថវីសមោ អវិរុជ្ឈនដ្ឋេន, សិនេរុសមោ សុប្បតិដ្ឋិតាចលនដ្ឋេន, ឥន្ទខីលសមោ ចតុព្ពិធមារបរវាទិគណេហិ អកម្បិយដ្ឋេន. អនច្ឆរិយញ្ចេតំ, ភគវតោ ឥទានិ សព្ពាការសម្បន្នត្តា សព្ពញ្ញុភាវេ ឋិតស្ស មនោ សុបណិហិតោ អចលោ ភវេយ្យ. យស្ស តិរច្ឆានភូតស្សាបិ សរាគាទិកាលេ ឆទ្ទន្តនាគកុលេ ឧប្បន្នស្ស សវិសេន សល្លេន វិទ្ធស្ស អចលោ អហោសិ, វធកេបិ តស្មិំ នប្បទុស្សិ, អញ្ញទត្ថុ តស្សេវ អត្តនោ ទន្តេ ឆេត្វា អទាសិ; តថា មហាកបិភូតស្ស មហតិយា សិលាយ សីសេ បហដស្សាបិ តស្សេវ ច មគ្គំ ទស្សេសិ; តថា វិធុរបណ្ឌិតភូតស្ស បាទេសុ គហេត្វា សដ្ឋិយោជនេ កាឡបព្ពតបបាតេ បក្ខិត្តស្សាបិ អញ្ញទត្ថុ តស្សេវ យក្ខស្សត្ថាយ ធម្មំ ទេសេសិ. តស្មា សម្មទេវ អាហ សាតាគិរោ – ‘‘មនោ ចស្ស សុបណិហិតោ’’តិ.

សព្ពភូតេសុ តាទិនោតិ សព្ពសត្តេសុ តាទិលក្ខណប្បត្តស្សេវ សតោ មនោ សុបណិហិតោ, ន យាវ បច្ចយំ ន លភតីតិ អត្ថោ. តត្ថ ភគវតោ តាទិលក្ខណំ បញ្ចធា វេទិតព្ពំ. យថាហ –

‘‘ភគវា បញ្ចហាការេហិ តាទី, ឥដ្ឋានិដ្ឋេ តាទី, ចត្តាវីតិ តាទី, មុត្តាវីតិ តាទី, តិណ្ណាវីតិ តាទី, តន្និទ្ទេសាតិ តាទី. កថំ ភគវា ឥដ្ឋានិដ្ឋេ តាទី? ភគវា លាភេបិ តាទី’’តិ (មហានិ. ៣៨).

ឯវមាទិ សព្ពំ និទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ គហេតព្ពំ. លាភាទយោ ច តស្ស មហាអដ្ឋកថាយំ វិត្ថារិតនយេន វេទិតព្ពា. ‘‘បុច្ឆា ឯវ វា អយំ. សោ តេ សត្ថា សព្ពភូតេសុ តាទី, ឧទាហុ នោ’’តិ ឥមស្មិម្បិ វិកប្បេ សព្ពភូតេសុ សមចិត្តតាយ តាទី អម្ហាកំ សត្ថាតិ អត្ថោ. អយញ្ហិ ភគវា សុខូបសំហារកាមតាយ ទុក្ខាបនយនកាមតាយ ច សព្ពសត្តេសុ សមចិត្តោ, យាទិសោ អត្តនិ, តាទិសោ បរេសុ, យាទិសោ មាតរិ មហាមាយាយ, តាទិសោ ចិញ្ចមាណវិកាយ, យាទិសោ បិតរិ សុទ្ធោទនេ, តាទិសោ សុប្បពុទ្ធេ, យាទិសោ បុត្តេ រាហុលេ, តាទិសោ វធកេសុ ទេវទត្តធនបាលកអង្គុលិមាលាទីសុ. សទេវកេ លោកេបិ តាទី. តស្មា សម្មទេវាហ សាតាគិរោ – ‘‘សព្ពភូតេសុ តាទិនោ’’តិ.

អថោ ឥដ្ឋេ អនិដ្ឋេ ចាតិ. ឯត្ថ បន ឯវំ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ – យំ កិញ្ចិ ឥដ្ឋំ វា អនិដ្ឋំ វា អារម្មណំ, សព្ពប្បការេហិ តត្ថ យេ រាគទោសវសេន សង្កប្បា ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, ត្យាស្ស អនុត្តរេន មគ្គេន រាគាទីនំ បហីនត្តា វសីកតា, ន កទាចិ តេសំ វសេ វត្តតិ. សោ ហិ ភគវា អនាវិលសង្កប្បោ សុវិមុត្តចិត្តោ សុវិមុត្តបញ្ញោតិ. ឯត្ថ ច សុបណិហិតមនតាយ អយោនិសោមនសិការាភាវោ វុត្តោ. សព្ពភូតេសុ ឥដ្ឋានិដ្ឋេហិ សោ យត្ថ ភវេយ្យ, តំ សត្តសង្ខារភេទតោ ទុវិធមារម្មណំ វុត្តំ. សង្កប្បវសីភាវេន តស្មិំ អារម្មណេ តស្ស មនសិការាភាវតោ កិលេសប្បហានំ វុត្តំ. សុបណិហិតមនតាយ ច មនោសមាចារសុទ្ធិ, សព្ពភូតេសុ តាទិតាយ កាយសមាចារសុទ្ធិ, សង្កប្បវសីភាវេន វិតក្កមូលកត្តា វាចាយ វចីសមាចារសុទ្ធិ. តថា សុបណិហិតមនតាយ លោភាទិសព្ពទោសាភាវោ, សព្ពភូតេសុ តាទិតាយ មេត្តាទិគុណសព្ភាវោ, សង្កប្បវសីភាវេន បដិកូលេ អប្បដិកូលសញ្ញិតាទិភេទា អរិយិទ្ធិ, តាយ ចស្ស សព្ពញ្ញុភាវោ វុត្តោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ.

១៥៦. ឯវំ ហេមវតោ បុព្ពេ មនោទ្វារវសេនេវ តាទិភាវំ បុច្ឆិត្វា តញ្ច បដិជានន្តមិមំ សុត្វា ទឡ្ហីកម្មត្ថំ ឥទានិ ទ្វារត្តយវសេនាបិ, បុព្ពេ វា សង្ខេបេន កាយវចីមនោទ្វារសុទ្ធិំ បុច្ឆិត្វា តញ្ច បដិជានន្តមិមំ សុត្វា ទឡ្ហីកម្មត្ថមេវ វិត្ថារេនាបិ បុច្ឆន្តោ អាហ ‘‘កច្ចិ អទិន្ន’’ន្តិ. តត្ថ គាថាពន្ធសុខត្ថាយ បឋមំ អទិន្នាទានវិរតិំ បុច្ឆតិ. អារា បមាទម្ហាតិ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ ចិត្តវោស្សគ្គតោ ទូរីភាវេន អព្រហ្មចរិយវិរតិំ បុច្ឆតិ. ‘‘អារា បមទម្ហា’’តិបិ បឋន្តិ, អារា មាតុគាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឈានំ ន រិញ្ចតីតិ ឥមិនា បន តស្សាយេវ តិវិធាយ កាយទុច្ចរិតវិរតិយា ពលវភាវំ បុច្ឆតិ. ឈានយុត្តស្ស ហិ វិរតិ ពលវតី ហោតីតិ.

១៥៧. អថ សាតាគិរោ យស្មា ភគវា ន កេវលំ ឯតរហិ, អតីតេបិ អទ្ធានេ ទីឃរត្តំ អទិន្នាទានាទីហិ បដិវិរតោ, តស្សា តស្សាយេវ ច វិរតិយា អានុភាវេន តំ តំ មហាបុរិសលក្ខណំ បដិលភិ, សទេវកោ ចស្ស លោកោ ‘‘អទិន្នាទានា បដិវិរតោ សមណោ គោតមោ’’តិអាទិនា នយេន វណ្ណំ ភាសតិ. តស្មា វិស្សដ្ឋាយ វាចាយ សីហនាទំ នទន្តោ អាហ ‘‘ន សោ អទិន្នំ អាទិយតី’’តិ. តំ អត្ថតោ បាកដមេវ. ឥមិស្សាបិ គាថាយ តតិយបាទេ ‘‘បមាទម្ហា បមទម្ហា’’តិ ទ្វិធា បាឋោ. ចតុត្ថបាទេ ច ឈានំ ន រិញ្ចតីតិ ឈានំ រិត្តកំ សុញ្ញកំ ន ករោតិ, ន បរិច្ចជតីតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

១៥៨. ឯវំ កាយទ្វារេ សុទ្ធិំ សុត្វា ឥទានិ វចីទ្វារេ សុទ្ធិំ បុច្ឆន្តោ អាហ – ‘‘កច្ចិ មុសា ន ភណតី’’តិ. ឯត្ថ ខីណាតីតិ ខីណោ, វិហិំសតិ ពធតីតិ អត្ថោ. វាចាយ បថោ ព្យប្បថោ, ខីណោ ព្យប្បថោ អស្សាតិ ខីណព្យប្បថោ. តំ ន-ការេន បដិសេធេត្វា បុច្ឆតិ ‘‘ន ខីណព្យប្បថោ’’តិ, ន ផរុសវាចោតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘នាខីណព្យប្បថោ’’តិបិ បាឋោ, ន អខីណវចនោតិ អត្ថោ. ផរុសវចនញ្ហិ បរេសំ ហទយេ អខីយមានំ តិដ្ឋតិ. តាទិសវចនោ កច្ចិ ន សោតិ វុត្តំ ហោតិ. វិភូតីតិ វិនាសោ, វិភូតិំ កាសតិ ករោតិ វាតិ វិភូតិកំ, វិភូតិកមេវ វេភូតិកំ, វេភូតិយន្តិបិ វុច្ចតិ, បេសុញ្ញស្សេតំ អធិវចនំ. តញ្ហិ សត្តានំ អញ្ញមញ្ញតោ ភេទនេន វិនាសំ ករោតិ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

១៥៩. អថ សាតាគិរោ យស្មា ភគវា ន កេវលំ ឯតរហិ, អតីតេបិ អទ្ធានេ ទីឃរត្តំ មុសាវាទាទីហិ បដិវិរតោ, តស្សា តស្សាយេវ ច វិរតិយា អានុភាវេន តំ តំ មហាបុរិសលក្ខណំ បដិលភិ, សទេវកោ ចស្ស លោកោ ‘‘មុសាវាទា បដិវិរតោ សមណោ គោតមោ’’តិ វណ្ណំ ភាសតិ. តស្មា វិស្សដ្ឋាយ វាចាយ សីហនាទំ នទន្តោ អាហ, ‘‘មុសា ច សោ ន ភណតី’’តិ. តត្ថ មុសាតិ វិនិធាយ ទិដ្ឋាទីនិ បរវិសំវាទនវចនំ. តំ សោ ន ភណតិ. ទុតិយបាទេ បន បឋមត្ថវសេន ន ខីណព្យប្បថោតិ, ទុតិយត្ថវសេន នាខីណព្យប្បថោតិ បាឋោ. ចតុត្ថបាទេ មន្តាតិ បញ្ញា វុច្ចតិ. ភគវា យស្មា តាយ មន្តាយ បរិច្ឆិន្ទិត្វា អត្ថមេវ ភាសតិ អត្ថតោ អនបេតវចនំ, ន សម្ផំ. អញ្ញាណបុរេក្ខារញ្ហិ និរត្ថកវចនំ ពុទ្ធានំ នត្ថិ. តស្មា អាហ – ‘‘មន្តា អត្ថំ សោ ភាសតី’’តិ. សេសមេត្ថ បាកដមេវ.

១៦០. ឯវំ វចីទ្វារសុទ្ធិម្បិ សុត្វា ឥទានិ មនោទ្វារសុទ្ធិំ បុច្ឆន្តោ អាហ ‘‘កច្ចិ ន រជ្ជតិ កាមេសូ’’តិ. តត្ថ កាមាតិ វត្ថុកាមា. តេសុ កិលេសកាមេន ន រជ្ជតីតិ បុច្ឆន្តោ អនភិជ្ឈាលុតំ បុច្ឆតិ. អនាវិលន្តិ បុច្ឆន្តោ ព្យាបាទេន អាវិលភាវំ សន្ធាយ អព្យាបាទតំ បុច្ឆតិ. មោហំ អតិក្កន្តោតិ បុច្ឆន្តោ យេន មោហេន មូឡ្ហោ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ គណ្ហាតិ, តស្សាតិក្កមេន សម្មាទិដ្ឋិតំ បុច្ឆតិ. ធម្មេសុ ចក្ខុមាតិ បុច្ឆន្តោ សព្ពធម្មេសុ អប្បដិហតស្ស ញាណចក្ខុនោ, បញ្ចចក្ខុវិសយេសុ វា ធម្មេសុ បញ្ចន្នម្បិ ចក្ខូនំ វសេន សព្ពញ្ញុតំ បុច្ឆតិ ‘‘ទ្វារត្តយបារិសុទ្ធិយាបិ សព្ពញ្ញូ ន ហោតី’’តិ ចិន្តេត្វា.

១៦១. អថ សាតាគិរោ យស្មា ភគវា អប្បត្វាវ អរហត្តំ អនាគាមិមគ្គេន កាមរាគព្យាបាទានំ បហីនត្តា នេវ កាមេសុ រជ្ជតិ, ន ព្យាបាទេន អាវិលចិត្តោ, សោតាបត្តិមគ្គេនេវ ច មិច្ឆាទិដ្ឋិបច្ចយស្ស សច្ចបដិច្ឆាទកមោហស្ស បហីនត្តា មោហំ អតិក្កន្តោ, សាមញ្ច សច្ចានិ អភិសម្ពុជ្ឈិត្វា ពុទ្ធោតិ វិមោក្ខន្តិកំ នាមំ យថាវុត្តានិ ច ចក្ខូនិ បដិលភិ, តស្មា តស្ស មនោទ្វារសុទ្ធិំ សព្ពញ្ញុតញ្ច ឧគ្ឃោសេន្តោ អាហ ‘‘ន សោ រជ្ជតិ កាមេសូ’’តិ.

១៦២. ឯវំ ហេមវតោ ភគវតោ ទ្វារត្តយបារិសុទ្ធិំ សព្ពញ្ញុតញ្ច សុត្វា ហដ្ឋោ ឧទគ្គោ អតីតជាតិយំ ពាហុសច្ចវិសទាយ បញ្ញាយ អសជ្ជមានវចនប្បថោ ហុត្វា អច្ឆរិយព្ភុតរូបេ សព្ពញ្ញុគុណេ សោតុកាមោ អាហ ‘‘កច្ចិ វិជ្ជាយ សម្បន្នោ’’តិ. តត្ថ វិជ្ជាយ សម្បន្នោតិ ឥមិនា ទស្សនសម្បត្តិំ បុច្ឆតិ, សំសុទ្ធចារណោតិ ឥមិនា គមនសម្បត្តិំ. ឆន្ទវសេន ចេត្ថ ទីឃំ កត្វា ចាការមាហ, សំសុទ្ធចរណោតិ អត្ថោ. អាសវា ខីណាតិ ឥមិនា ឯតាយ ទស្សនគមនសម្បត្តិយា បត្តព្ពាយ អាសវក្ខយសញ្ញិតាយ បឋមនិព្ពានធាតុយា បត្តិំ បុច្ឆតិ, នត្ថិ បុនព្ភវោតិ ឥមិនា ទុតិយនិព្ពានធាតុបត្តិសមត្ថតំ, បច្ចវេក្ខណញាណេន វា បរមស្សាសប្បត្តិំ ញត្វា ឋិតភាវំ.

១៦៣. តតោ យា ឯសា ‘‘សោ អនេកវិហិតំ បុព្ពេនិវាស’’ន្តិអាទិនា (ម. និ. ១.៥២) នយេន ភយភេរវាទីសុ តិវិធា, ‘‘សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ…បេ… អានេញ្ជប្បត្តេ ញាណទស្សនាយ ចិត្តំ អភិនីហរតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២៧៩) នយេន អម្ពដ្ឋាទីសុ អដ្ឋវិធា វិជ្ជា វុត្តា, តាយ យស្មា សព្ពាយបិ សព្ពាការសម្បន្នាយ ភគវា ឧបេតោ. យញ្ចេតំ ‘‘ឥធ, មហានាម, អរិយសាវកោ សីលសម្បន្នោ ហោតិ, ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារោ ហោតិ, ភោជនេ មត្តញ្ញូ ហោតិ, ជាគរិយំ អនុយុត្តោ ហោតិ, សត្តហិ សទ្ធម្មេហិ សមន្នាគតោ ហោតិ, ចតុន្នំ ឈានានំ អាភិចេតសិកានំ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារានំ និកាមលាភី ហោតី’’តិ ឯវំ ឧទ្ទិសិត្វា ‘‘កថញ្ច, មហានាម, អរិយសាវកោ សីលសម្បន្នោ ហោតី’’តិអាទិនា (ម. និ. ២.២៤) នយេន សេខសុត្តេ និទ្ទិដ្ឋំ បន្នរសប្បភេទំ ចរណំ. តញ្ច យស្មា សព្ពូបក្កិលេសប្បហានេន ភគវតោ អតិវិយ សំសុទ្ធំ. យេបិមេ កាមាសវាទយោ ចត្តារោ អាសវា, តេបិ យស្មា សព្ពេ សបរិវារា សវាសនា ភគវតោ ខីណា. យស្មា ច ឥមាយ វិជ្ជាចរណសម្បទាយ ខីណាសវោ ហុត្វា តទា ភគវា ‘‘នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ បច្ចវេក្ខិត្វា ឋិតោ, តស្មា សាតាគិរោ ភគវតោ សព្ពញ្ញុភាវេ ព្យវសាយេន សមុស្សាហិតហទយោ សព្ពេបិ គុណេ អនុជានន្តោ អាហ ‘‘វិជ្ជាយ ចេវ សម្បន្នោ’’តិ.

១៦៤. តតោ ហេមវតោ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ ភគវា’’តិ ភគវតិ និក្កង្ខោ ហុត្វា អាកាសេ ឋិតោយេវ ភគវន្តំ បសំសន្តោ សាតាគិរញ្ច អារាធេន្តោ អាហ ‘‘សម្បន្នំ មុនិនោ ចិត្ត’’ន្តិ. តស្សត្ថោ – សម្បន្នំ មុនិនោ ចិត្តំ, ‘‘មនោ ចស្ស សុបណិហិតោ’’តិ ឯត្ថ វុត្តតាទិភាវេន បុណ្ណំ សម្បុណ្ណំ, ‘‘ន សោ អទិន្នំ អាទិយតី’’តិ ឯត្ថ វុត្តកាយកម្មុនា, ‘‘ន សោ រជ្ជតិ កាមេសូ’’តិ ឯត្ថ វុត្តមនោកម្មុនា ច បុណ្ណំ សម្បុណ្ណំ, ‘‘មុសា ច សោ ន ភណតី’’តិ ឯត្ថ វុត្តព្យប្បថេន ច វចីកម្មុនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ សម្បន្នចិត្តញ្ច អនុត្តរាយ វិជ្ជាចរណសម្បទាយ សម្បន្នត្តា វិជ្ជាចរណសម្បន្នញ្ច ឥមេហិ គុណេហិ ‘‘មនោ ចស្ស សុបណិហិតោ’’តិអាទិនា នយេន ធម្មតោ នំ បសំសសិ, សភាវតោ តច្ឆតោ ភូតតោ ឯវ នំ បសំសសិ, ន កេវលំ សទ្ធាមត្តកេនាតិ ទស្សេតិ.

១៦៥-១៦៦. តតោ សាតាគិរោបិ ‘‘ឯវមេតំ, មារិស, សុដ្ឋុ តយា ញាតញ្ច អនុមោទិតញ្ចា’’តិ អធិប្បាយេន តមេវ សំរាធេន្តោ អាហ – ‘‘សម្បន្នំ មុនិនោ…បេ… ធម្មតោ អនុមោទសី’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា បុន ភគវតោ ទស្សនេ តំ អភិត្ថវយមានោ អាហ ‘‘សម្បន្នំ…បេ… ហន្ទ បស្សាម គោតម’’ន្តិ.

១៦៧. អថ ហេមវតោ អត្តនោ អភិរុចិតគុណេហិ បុរិមជាតិពាហុសច្ចពលេន ភគវន្តំ អភិត្ថុនន្តោ សាតាគិរំ អាហ – ‘‘ឯណិជង្ឃំ…បេ… ឯហិ បស្សាម គោតម’’ន្តិ. តស្សត្ថោ – ឯណិមិគស្សេវ ជង្ឃា អស្សាតិ ឯណិជង្ឃោ. ពុទ្ធានញ្ហិ ឯណិមិគស្សេវ អនុបុព្ពវដ្ដា ជង្ឃា ហោន្តិ, ន បុរតោ និម្មំសា បច្ឆតោ សុសុមារកុច្ឆិ វិយ ឧទ្ធុមាតា. កិសា ច ពុទ្ធា ហោន្តិ ទីឃរស្សសមវដ្ដិតយុត្តដ្ឋានេសុ តថារូបាយ អង្គបច្ចង្គសម្បត្តិយា, ន វឋរបុរិសា វិយ ថូលា. បញ្ញាយ វិលិខិតកិលេសត្តា វា កិសា. អជ្ឈត្តិកពាហិរសបត្តវិទ្ធំសនតោ វីរា. ឯកាសនភោជិតាយ បរិមិតភោជិតាយ ច អប្បាហារា, ន ទ្វត្តិមត្តាលោបភោជិតាយ. យថាហ –

‘‘អហំ ខោ បន, ឧទាយិ, អប្បេកទា ឥមិនា បត្តេន សមតិត្តិកម្បិ ភុញ្ជាមិ, ភិយ្យោបិ ភុញ្ជាមិ. ‘អប្បាហារោ សមណោ គោតមោ អប្បាហារតាយ ច វណ្ណវាទី’តិ ឥតិ ចេ មំ, ឧទាយិ, សាវកា សក្ករេយ្យុំ, គរុំ ករេយ្យុំ, មានេយ្យុំ, បូជេយ្យុំ, សក្កត្វា, គរុំ កត្វា, ឧបនិស្សាយ វិហរេយ្យុំ. យេ តេ, ឧទាយិ, មម សាវកា កោសកាហារាបិ អឌ្ឍកោសកាហារាបិ ពេលុវាហារាបិ អឌ្ឍពេលុវាហារាបិ, ន មំ តេ ឥមិនា ធម្មេន សក្ករេយ្យុំ…បេ… ឧបនិស្សាយ វិហរេយ្យុ’’ន្តិ (ម. និ. ២.២៤២).

អាហារេ ឆន្ទរាគាភាវេន អលោលុបា អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ អាហារំ អាហារេន្តិ មោនេយ្យសម្បត្តិយា មុនិនោ. អនគារិកតាយ វិវេកនិន្នមានសតាយ ច វនេ ឈាយន្តិ. តេនាហ ហេមវតោ យក្ខោ ‘‘ឯណិជង្ឃំ…បេ… ឯហិ បស្សាម គោតម’’ន្តិ.

១៦៨. ឯវញ្ច វត្វា បុន តស្ស ភគវតោ សន្តិកេ ធម្មំ សោតុកាមតាយ ‘‘សីហំវេកចរ’’ន្តិ ឥមំ គាថមាហ. តស្សត្ថោ – សីហំវាតិ ទុរាសទដ្ឋេន ខមនដ្ឋេន និព្ភយដ្ឋេន ច កេសរសីហសទិសំ. យាយ តណ្ហាយ ‘‘តណ្ហាទុតិយោ បុរិសោ’’តិ វុច្ចតិ, តស្សា អភាវេន ឯកចរំ, ឯកិស្សា លោកធាតុយា ទ្វិន្នំ ពុទ្ធានំ អនុប្បត្តិតោបិ ឯកចរំ. ខគ្គវិសាណសុត្តេ វុត្តនយេនាបិ ចេត្ថ តំ តំ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. នាគន្តិ បុនព្ភវំ នេវ គន្តារំ នាគន្តារំ. អថ វា អាគុំ ន ករោតីតិបិ នាគោ. ពលវាតិបិ នាគោ. តំ នាគំ. កាមេសុ អនបេក្ខិនន្តិ ទ្វីសុបិ កាមេសុ ឆន្ទរាគាភាវេន អនបេក្ខិនំ. ឧបសង្កម្ម បុច្ឆាម, មច្ចុបាសប្បមោចនន្តិ តំ ឯវរូបំ មហេសិំ ឧបសង្កមិត្វា តេភូមកវដ្ដស្ស មច្ចុបាសស្ស បមោចនំ វិវដ្ដំ និព្ពានំ បុច្ឆាម. យេន វា ឧបាយេន ទុក្ខសមុទយសង្ខាតា មច្ចុបាសា បមុច្ចតិ, តំ មច្ចុបាសប្បមោចនំ បុច្ឆាមាតិ. ឥមំ គាថំ ហេមវតោ សាតាគិរញ្ច សាតាគិរបរិសញ្ច អត្តនោ បរិសញ្ច សន្ធាយ អាហ.

តេន ខោ បន សមយេន អាសាឡ្ហីនក្ខត្តំ ឃោសិតំ អហោសិ. អថ សមន្តតោ អលង្កតបដិយត្តេ ទេវនគរេ សិរិំ បច្ចនុភោន្តី វិយ រាជគហេ កាឡី នាម កុររឃរិកា ឧបាសិកា បាសាទមារុយ្ហ សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា គព្ភបរិស្សមំ វិនោទេន្តី សវាតប្បទេសេ ឧតុគ្គហណត្ថំ ឋិតា តេសំ យក្ខសេនាបតីនំ តំ ពុទ្ធគុណបដិសំយុត្តំ កថំ អាទិមជ្ឈបរិយោសានតោ អស្សោសិ. សុត្វា ច ‘‘ឯវំ វិវិធគុណសមន្នាគតា ពុទ្ធា’’តិ ពុទ្ធារម្មណំ បីតិំ ឧប្បាទេត្វា តាយ នីវរណានិ វិក្ខម្ភេត្វា តត្ថេវ ឋិតា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ. តតោ ឯវ ភគវតា ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវិកានំ ឧបាសិកានំ អនុស្សវប្បសន្នានំ, យទិទំ កាឡី ឧបាសិកា កុររឃរិកា’’តិ (អ. និ. ១.២៦៧) ឯតទគ្គេ ឋបិតា.

១៦៩. តេបិ យក្ខសេនាបតយោ សហស្សយក្ខបរិវារា មជ្ឈិមយាមសមយេ ឥសិបតនំ បត្វា, ធម្មចក្កប្បវត្តិតបល្លង្កេនេវ និសិន្នំ ភគវន្តំ ឧបសង្កម្ម វន្ទិត្វា, ឥមាយ គាថាយ ភគវន្តំ អភិត្ថវិត្វា ឱកាសមការយិំសុ ‘‘អក្ខាតារំ បវត្តារ’’ន្តិ. តស្សត្ថោ – ឋបេត្វា តណ្ហំ តេភូមកេ ធម្មេ ‘‘ឥទំ ខោ បន, ភិក្ខវេ, ទុក្ខំ អរិយសច្ច’’ន្តិអាទិនា (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៤) នយេន សច្ចានំ វវត្ថានកថាយ អក្ខាតារំ, ‘‘‘តំ ខោ បនិទំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ បរិញ្ញេយ្យ’ន្តិ មេ ភិក្ខវេ’’តិអាទិនា នយេន តេសុ កិច្ចញាណកតញាណប្បវត្តនេន បវត្តារំ. យេ វា ធម្មា យថា វោហរិតព្ពា, តេសុ តថា វោហារកថនេន អក្ខាតារំ, តេសំយេវ ធម្មានំ សត្តានុរូបតោ បវត្តារំ. ឧគ្ឃដិតញ្ញុវិបញ្ចិតញ្ញូនំ វា ទេសនាយ អក្ខាតារំ, នេយ្យានំ បដិបាទនេន បវត្តារំ. ឧទ្ទេសេន វា អក្ខាតារំ, វិភង្គេន តេហិ តេហិ បការេហិ វចនតោ បវត្តារំ. ពោធិបក្ខិយានំ វា សលក្ខណកថនេន អក្ខាតារំ, សត្តានំ ចិត្តសន្តានេ បវត្តនេន បវត្តារំ. សង្ខេបតោ វា តីហិ បរិវដ្ដេហិ សច្ចានំ កថនេន អក្ខាតារំ, វិត្ថារតោ បវត្តារំ. ‘‘សទ្ធិន្ទ្រិយំ ធម្មោ, តំ ធម្មំ បវត្តេតីតិ ធម្មចក្ក’’ន្តិ (បដិ. ម. ២.៤០) ឯវមាទិនា បដិសម្ភិទានយេន វិត្ថារិតស្ស ធម្មចក្កស្ស បវត្តនតោ បវត្តារំ.

សព្ពធម្មានន្តិ ចតុភូមកធម្មានំ. បារគុន្តិ ឆហាការេហិ បារំ គតំ អភិញ្ញាយ, បរិញ្ញាយ, បហានេន, ភាវនាយ, សច្ឆិកិរិយាយ, សមាបត្តិយា. សោ ហិ ភគវា សព្ពធម្មេ អភិជានន្តោ គតោតិ អភិញ្ញាបារគូ, បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេ បរិជានន្តោ គតោតិ បរិញ្ញាបារគូ, សព្ពកិលេសេ បជហន្តោ គតោតិ បហានបារគូ, ចត្តារោ មគ្គេ ភាវេន្តោ គតោតិ ភាវនាបារគូ, និរោធំ សច្ឆិករោន្តោ គតោតិ សច្ឆិកិរិយាបារគូ, សព្ពា សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជន្តោ គតោតិ សមាបត្តិបារគូ. ឯវំ សព្ពធម្មានំ បារគុំ. ពុទ្ធំ វេរភយាតីតន្តិ អញ្ញាណសយនតោ បដិពុទ្ធត្តា ពុទ្ធំ, សព្ពេន វា សរណវណ្ណនាយំ វុត្តេនត្ថេន ពុទ្ធំ, បញ្ចវេរភយានំ អតីតត្តា វេរភយាតីតំ. ឯវំ ភគវន្តំ អតិត្ថវន្តា ‘‘មយំ បុច្ឆាម គោតម’’ន្តិ ឱកាសមការយិំសុ.

១៧០. អថ នេសំ យក្ខានំ តេជេន ច បញ្ញាយ ច អគ្គោ ហេមវតោ យថាធិប្បេតំ បុច្ឆិតព្ពំ បុច្ឆន្តោ ‘‘កិស្មិំ លោកោ’’តិ ឥមំ គាថមាហ. តស្សាទិបាទេ កិស្មិន្តិ ភាវេនភាវលក្ខណេ ភុម្មវចនំ, កិស្មិំ ឧប្បន្នេ លោកោ សមុប្បន្នោ ហោតីតិ អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ. សត្តលោកសង្ខារលោកេ សន្ធាយ បុច្ឆតិ. កិស្មិំ កុព្ពតិ សន្ថវន្តិ អហន្តិ វា មមន្តិ វា តណ្ហាទិដ្ឋិសន្ថវំ កិស្មិំ កុព្ពតិ, អធិករណត្ថេ ភុម្មវចនំ. កិស្ស លោកោតិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ, កិំ ឧបាទាយ លោកោតិ សង្ខ្យំ គច្ឆតីតិ អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ. កិស្មិំ លោកោតិ ភាវេនភាវលក្ខណការណត្ថេសុ ភុម្មវចនំ. កិស្មិំ សតិ កេន ការណេន លោកោ វិហញ្ញតិ បីឡីយតិ ពាធីយតីតិ អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ.

១៧១. អថ ភគវា យស្មា ឆសុ អជ្ឈត្តិកពាហិរេសុ អាយតនេសុ ឧប្បន្នេសុ សត្តលោកោ ច ធនធញ្ញាទិវសេន សង្ខារលោកោ ច ឧប្បន្នោ ហោតិ, យស្មា ចេត្ថ សត្តលោកោ តេស្វេវ ឆសុ ទុវិធម្បិ សន្ថវំ ករោតិ. ចក្ខាយតនំ វា ហិ ‘‘អហំ មម’’ន្តិ គណ្ហាតិ អវសេសេសុ វា អញ្ញតរំ. យថាហ – ‘‘ចក្ខុ អត្តាតិ យោ វទេយ្យ, តំ ន ឧបបជ្ជតី’’តិអាទិ (ម. និ. ៣.៤២២). យស្មា ច ឯតានិយេវ ឆ ឧបាទាយ ទុវិធោបិ លោកោតិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ, យស្មា ច តេស្វេវ ឆសុ សតិ សត្តលោកោ ទុក្ខបាតុភាវេន វិហញ្ញតិ. យថាហ –

‘‘ហត្ថេសុ, ភិក្ខវេ, សតិ អាទាននិក្ខេបនំ ហោតិ, បាទេសុ សតិ អភិក្កមបដិក្កមោ ហោតិ, បព្ពេសុ សតិ សមិញ្ជនបសារណំ ហោតិ, កុច្ឆិស្មិំ សតិ ជិឃច្ឆាបិបាសា ហោតិ; ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ចក្ខុស្មិំ សតិ ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយា ឧប្បជ្ជតិ អជ្ឈត្តំ សុខំ ទុក្ខ’’ន្តិអាទិ (សំ. និ. ៤.២៣៧).

តថា តេសុ អាធារភូតេសុ បដិហតោ សង្ខារលោកោ វិហញ្ញតិ. យថាហ –

‘‘ចក្ខុស្មិំ អនិទស្សនេ សប្បដិឃេ បដិហញ្ញិ វា’’ឥតិ (ធ. ស. ៥៩៧-៨) ច.

‘‘ចក្ខុ, ភិក្ខវេ, បដិហញ្ញតិ មនាបាមនាបេសុ រូបេសូ’’តិ (សំ. និ. ៤.២៣៨) ឯវមាទិ.

តថា តេហិយេវ ការណភូតេហិ ទុវិធោបិ លោកោ វិហញ្ញតិ. យថាហ –

‘‘ចក្ខុ វិហញ្ញតិ មនាបាមនាបេសុ រូបេសូ’’តិ (សំ. និ. ៤.២៣៨) ច.

‘‘ចក្ខុ, ភិក្ខវេ, អាទិត្តំ, រូបា អាទិត្តា. កេន អាទិត្តំ? រាគគ្គិនា’’តិ (សំ. និ. ៤.២៨; មហាវ. ៥៤) ឯវមាទិ.

តស្មា ឆអជ្ឈត្តិកពាហិរាយតនវសេន តំ បុច្ឆំ វិស្សជ្ជេន្តោ អាហ ‘‘ឆសុ លោកោ សមុប្បន្នោ’’តិ.

១៧២. អថ សោ យក្ខោ អត្តនា វដ្ដវសេន បុដ្ឋបញ្ហំ ភគវតា ទ្វាទសាយតនវសេន សង្ខិបិត្វា វិស្សជ្ជិតំ ន សុដ្ឋុ ឧបលក្ខេត្វា តញ្ច អត្ថំ តប្បដិបក្ខញ្ច ញាតុកាមោ សង្ខេបេនេវ វដ្ដវិវដ្ដំ បុច្ឆន្តោ អាហ ‘‘កតមំ ត’’ន្តិ. តត្ថ ឧបាទាតព្ពដ្ឋេន ឧបាទានំ, ទុក្ខសច្ចស្សេតំ អធិវចនំ. យត្ថ លោកោ វិហញ្ញតីតិ ‘‘ឆសុ លោកោ វិហញ្ញតី’’តិ ឯវំ ភគវតា យត្ថ ឆព្ពិធេ ឧបាទានេ លោកោ វិហញ្ញតីតិ វុត្តោ, តំ កតមំ ឧបាទានន្តិ? ឯវំ ឧបឌ្ឍគាថាយ សរូបេនេវ ទុក្ខសច្ចំ បុច្ឆិ. សមុទយសច្ចំ បន តស្ស ការណភាវេន គហិតមេវ ហោតិ. និយ្យានំ បុច្ឆិតោតិ ឥមាយ បន ឧបឌ្ឍគាថាយ មគ្គសច្ចំ បុច្ឆិ. មគ្គសច្ចេន ហិ អរិយសាវកោ ទុក្ខំ បរិជានន្តោ, សមុទយំ បជហន្តោ, និរោធំ សច្ឆិករោន្តោ, មគ្គំ ភាវេន្តោ លោកម្ហា និយ្យាតិ, តស្មា និយ្យានន្តិ វុច្ចតិ. កថន្តិ កេន បការេន. ទុក្ខា បមុច្ចតីតិ ‘‘ឧបាទាន’’ន្តិ វុត្តា វដ្ដទុក្ខា បមោក្ខំ បាបុណាតិ. ឯវមេត្ថ សរូបេនេវ មគ្គសច្ចំ បុច្ឆិ, និរោធសច្ចំ បន តស្ស វិសយភាវេន គហិតមេវ ហោតិ.

១៧៣. ឯវំ យក្ខេន សរូបេន ទស្សេត្វា ច អទស្សេត្វា ច ចតុសច្ចវសេន បញ្ហំ បុដ្ឋោ ភគវា តេនេវ នយេន វិស្សជ្ជេន្តោ អាហ ‘‘បញ្ច កាមគុណា’’តិ. តត្ថ បញ្ចកាមគុណសង្ខាតគោចរគ្គហណេន តគ្គោចរានិ បញ្ចាយតនានិ គហិតានេវ ហោន្តិ. មនោ ឆដ្ឋោ ឯតេសន្តិ មនោឆដ្ឋា. បវេទិតាតិ បកាសិតា. ឯត្ថ អជ្ឈត្តិកេសុ ឆដ្ឋស្ស មនាយតនស្ស គហណេន តស្ស វិសយភូតំ ធម្មាយតនំ គហិតមេវ ហោតិ. ឯវំ ‘‘កតមំ តំ ឧបាទាន’’ន្តិ ឥមំ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តោ បុនបិ ទ្វាទសាយតនានំ វសេនេវ ទុក្ខសច្ចំ បកាសេសិ. មនោគហណេន វា សត្តន្នំ វិញ្ញាណធាតូនំ គហិតត្តា តាសុ បុរិមបញ្ចវិញ្ញាណធាតុគ្គហណេន តាសំ វត្ថូនិ បញ្ច ចក្ខាទីនិ អាយតនានិ, មនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុគ្គហណេន តាសំ វត្ថុគោចរភេទំ ធម្មាយតនំ គហិតមេវាតិ ឯវម្បិ ទ្វាទសាយតនវសេន ទុក្ខសច្ចំ បកាសេសិ. លោកុត្តរមនាយតនធម្មាយតនេកទេសោ បនេត្ថ យត្ថ លោកោ វិហញ្ញតិ, តំ សន្ធាយ និទ្ទិដ្ឋត្តា ន សង្គយ្ហតិ.

ឯត្ថ ឆន្ទំ វិរាជេត្វាតិ ឯត្ថ ទ្វាទសាយតនភេទេ ទុក្ខសច្ចេ តានេវាយតនានិ ខន្ធតោ ធាតុតោ នាមរូបតោតិ តថា តថា វវត្ថបេត្វា, តិលក្ខណំ អារោបេត្វា, វិបស្សន្តោ អរហត្តមគ្គបរិយោសានាយ វិបស្សនាយ តណ្ហាសង្ខាតំ ឆន្ទំ សព្ពសោ វិរាជេត្វា វិនេត្វា វិទ្ធំសេត្វាតិ អត្ថោ. ឯវំ ទុក្ខា បមុច្ចតីតិ ឥមិនា បការេន ឯតស្មា វដ្ដទុក្ខា បមុច្ចតីតិ. ឯវមិមាយ ឧបឌ្ឍគាថាយ ‘‘និយ្យានំ បុច្ឆិតោ ព្រូហិ, កថំ ទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ អយំ បញ្ហោ វិស្សជ្ជិតោ ហោតិ, មគ្គសច្ចញ្ច បកាសិតំ សមុទយនិរោធសច្ចានិ បនេត្ថ បុរិមនយេនេវ សង្គហិតត្តា បកាសិតានេវ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពានិ. ឧបឌ្ឍគាថាយ វា ទុក្ខសច្ចំ, ឆន្ទេន សមុទយសច្ចំ, ‘‘វិរាជេត្វា’’តិ ឯត្ថ វិរាគេន និរោធសច្ចំ, ‘‘វិរាគាវិមុច្ចតី’’តិ វចនតោ វា មគ្គសច្ចំ. ‘‘ឯវ’’ន្តិ ឧបាយនិទស្សនេន មគ្គសច្ចំ, ទុក្ខនិរោធន្តិ វចនតោ វា. ‘‘ទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ ទុក្ខបមោក្ខេន និរោធសច្ចន្តិ ឯវមេត្ថ ចត្តារិ សច្ចានិ បកាសិតានិ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពានិ.

១៧៤. ឯវំ ចតុសច្ចគព្ភាយ គាថាយ លក្ខណតោ និយ្យានំ បកាសេត្វា បុន តទេវ សកេន និរុត្តាភិលាបេន និគមេន្តោ អាហ ‘‘ឯតំ លោកស្ស និយ្យាន’’ន្តិ. ឯត្ថ ឯតន្តិ បុព្ពេ វុត្តស្ស និទ្ទេសោ, លោកស្សាតិ តេធាតុកលោកស្ស. យថាតថន្តិ អវិបរីតំ. ឯតំ វោ អហមក្ខាមីតិ សចេបិ មំ សហស្សក្ខត្តុំ បុច្ឆេយ្យាថ, ឯតំ វោ អហមក្ខាមិ, ន អញ្ញំ. កស្មា? យស្មា ឯវំ ទុក្ខា បមុច្ចតិ, ន អញ្ញថាតិ អធិប្បាយោ. អថ វា ឯតេន និយ្យានេន ឯកទ្វត្តិក្ខតុំ និគ្គតានម្បិ ឯតំ វោ អហមក្ខាមិ, ឧបរិវិសេសាធិគមាយបិ ឯតទេវ អហមក្ខាមីតិ អត្ថោ. កស្មា? យស្មា ឯវំ ទុក្ខា បមុច្ចតិ អសេសនិស្សេសាតិ អរហត្តនិកូដេន ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ ទ្វេបិ យក្ខសេនាបតយោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ សទ្ធិំ យក្ខសហស្សេន.

១៧៥. អថ ហេមវតោ បកតិយាបិ ធម្មគរុ ឥទានិ អរិយភូមិយំ បតិដ្ឋាយ សុដ្ឋុតរំ អតិត្តោ ភគវតោ វិចិត្របដិភានាយ ទេសនាយ ភគវន្តំ សេក្ខាសេក្ខភូមិំ បុច្ឆន្តោ ‘‘កោ សូធ តរតី’’តិ គាថមភាសិ. តត្ថ កោ សូធ តរតិ ឱឃន្តិ ឥមិនា ចតុរោឃំ កោ តរតីតិ សេក្ខភូមិំ បុច្ឆតិ អវិសេសេន. យស្មា អណ្ណវន្តិ ន វិត្ថតមត្តំ នាបិ គម្ភីរមត្តំ អបិច បន យំ វិត្ថតតរញ្ច គម្ភីរតរញ្ច, តំ វុច្ចតិ. តាទិសោ ច សំសារណ្ណវោ. អយញ្ហិ សមន្តតោ បរិយន្តាភាវេន វិត្ថតោ, ហេដ្ឋា បតិដ្ឋាភាវេន ឧបរិ អាលម្ពនាភាវេន ច គម្ភីរោ, តស្មា ‘‘កោ ឥធ តរតិ អណ្ណវំ, តស្មិញ្ច អប្បតិដ្ឋេ អនាលម្ពេ គម្ភីរេ អណ្ណវេ កោ ន សីទតី’’តិ អសេក្ខភូមិំ បុច្ឆតិ.

១៧៦. អថ ភគវា យោ ភិក្ខុ ជីវិតហេតុបិ វីតិក្កមំ អករោន្តោ សព្ពទា សីលសម្បន្នោ លោកិយលោកុត្តរាយ ច បញ្ញាយ បញ្ញវា, ឧបចារប្បនាសមាធិនា ឥរិយាបថហេដ្ឋិមមគ្គផលេហិ ច សុសមាហិតោ, តិលក្ខណំ អារោបេត្វា វិបស្សនាយ និយកជ្ឈត្តចិន្តនសីលោ, សាតច្ចកិរិយាវហាយ អប្បមាទសតិយា ច សមន្នាគតោ. យស្មា សោ ចតុត្ថេន មគ្គេន ឥមំ សុទុត្តរំ ឱឃំ អនវសេសំ តរតិ, តស្មា សេក្ខភូមិំ វិស្សជ្ជេន្តោ ‘‘សព្ពទា សីលសម្បន្នោ’’តិ ឥមំ តិសិក្ខាគព្ភំ គាថមាហ. ឯត្ថ ហិ សីលសម្បទាយ អធិសីលសិក្ខា, សតិសមាធីហិ អធិចិត្តសិក្ខា, អជ្ឈត្តចិន្តិតាបញ្ញាហិ អធិបញ្ញាសិក្ខាតិ តិស្សោ សិក្ខា សឧបការា សានិសំសា ច វុត្តា. ឧបការោ ហិ សិក្ខានំ លោកិយបញ្ញា សតិ ច, អនិសំសោ សាមញ្ញផលានីតិ.

១៧៧. ឯវំ បឋមគាថាយ សេក្ខភូមិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អសេក្ខភូមិំ ទស្សេន្តោ ទុតិយគាថមាហ. តស្សត្ថោ វិរតោ កាមសញ្ញាយាតិ យា កាចិ កាមសញ្ញា, តតោ សព្ពតោ ចតុត្ថមគ្គសម្បយុត្តាយ សមុច្ឆេទវិរតិយា វិរតោ. ‘‘វិរត្តោ’’តិបិ បាឋោ. តទា ‘‘កាមសញ្ញាយា’’តិ ភុម្មវចនំ ហោតិ, សគាថាវគ្គេ បន ‘‘កាមសញ្ញាសូ’’តិបិ (សំ. និ. ១.៩៦) បាឋោ. ចតូហិបិ មគ្គេហិ ទសន្នំ សំយោជនានំ អតីតត្តា សព្ពសំយោជនាតិគោ, ចតុត្ថេនេវ វា ឧទ្ធម្ភាគិយសព្ពសំយោជនាតិគោ, តត្រតត្រាភិនន្ទិនីតណ្ហាសង្ខាតាយ នន្ទិយា តិណ្ណញ្ច ភវានំ បរិក្ខីណត្តា នន្ទីភវបរិក្ខីណោ សោ តាទិសោ ខីណាសវោ ភិក្ខុ គម្ភីរេ សំសារណ្ណវេ ន សីទតិ នន្ទីបរិក្ខយេន សឧបាទិសេសំ, ភវបរិក្ខយេន ច អនុបាទិសេសំ និព្ពានថលំ សមាបជ្ជ បរមស្សាសប្បត្តិយាតិ.

១៧៨. អថ ហេមវតោ សហាយញ្ច យក្ខបរិសញ្ច ឱលោកេត្វា បីតិសោមនស្សជាតោ ‘‘គម្ភីរបញ្ញ’’ន្តិ ឯវមាទីហិ គាថាហិ ភគវន្តំ អភិត្ថវិត្វា សព្ពាវតិយា បរិសាយ សហាយេន ច សទ្ធិំ អភិវាទេត្វា, បទក្ខិណំ កត្វា, អត្តនោ វសនដ្ឋានំ អគមាសិ.

តាសំ បន គាថានំ អយំ អត្ថវណ្ណនា – គម្ភីរបញ្ញន្តិ គម្ភីរាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតំ. តត្ថ បដិសម្ភិទាយំ វុត្តនយេន គម្ភីរបញ្ញា វេទិតព្ពា. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘គម្ភីរេសុ ខន្ធេសុ ញាណំ បវត្តតីតិ គម្ភីរបញ្ញា’’តិអាទិ (បដិ. ម. ៣.៤). និបុណត្ថទស្សិន្តិ និបុណេហិ ខត្តិយបណ្ឌិតាទីហិ អភិសង្ខតានំ បញ្ហានំ អត្ថទស្សិំ អត្ថានំ វា យានិ និបុណានិ ការណានិ ទុប្បដិវិជ្ឈានិ អញ្ញេហិ តេសំ ទស្សនេន និបុណត្ថទស្សិំ. រាគាទិកិញ្ចនាភាវេន អកិញ្ចនំ. ទុវិធេ កាមេ តិវិធេ ចេ ភវេ អលគ្គនេន កាមភវេ អសត្តំ. ខន្ធាទិភេទេសុ សព្ពារម្មណេសុ ឆន្ទរាគពន្ធនាភាវេន សព្ពធិ វិប្បមុត្តំ. ទិព្ពេ បថេ កមមានន្តិ អដ្ឋសមាបត្តិភេទេ ទិព្ពេ បថេ សមាបជ្ជនវសេន ចង្កមន្តំ. តត្ថ កិញ្ចាបិ ន តាយ វេលាយ ភគវា ទិព្ពេ បថេ កមតិ, អបិច ខោ បុព្ពេ កមនំ ឧបាទាយ កមនសត្តិសព្ភាវេន តត្ថ លទ្ធវសីភាវតាយ ឯវំ វុច្ចតិ. អថ វា យេ តេ វិសុទ្ធិទេវា អរហន្តោ, តេសំ បថេ សន្តវិហារេ កមនេនាបេតំ វុត្តំ. មហន្តានំ គុណានំ ឯសនេន មហេសិំ.

១៧៩. ទុតិយគាថាយ អបរេន បរិយាយេន ថុតិ អារទ្ធាតិ កត្វា បុន និបុណត្ថទស្សិគ្គហណំ និទស្សេតិ. អថ វា និបុណត្ថេ ទស្សេតារន្តិ អត្ថោ. បញ្ញាទទន្តិ បញ្ញាបដិលាភសំវត្តនិកាយ បដិបត្តិយា កថនេន បញ្ញាទាយកំ. កាមាលយេ អសត្តន្តិ យ្វាយំ កាមេសុ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន ទុវិធោ អាលយោ, តត្ថ អសត្តំ. សព្ពវិទុន្តិ សព្ពធម្មវិទុំ, សព្ពញ្ញុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សុមេធន្តិ តស្ស សព្ពញ្ញុភាវស្ស មគ្គភូតាយ បារមីបញ្ញាសង្ខាតាយ មេធាយ សមន្នាគតំ. អរិយេ បថេតិ អដ្ឋង្គិកេ មគ្គេ, ផលសមាបត្តិយំ វា. កមមានន្តិ បញ្ញាយ អជ្ឈោគាហមានំ មគ្គលក្ខណំ ញត្វា ទេសនតោ, បវិសមានំ វា ខណេ ខណេ ផលសមាបត្តិសមាបជ្ជនតោ, ចតុព្ពិធមគ្គភាវនាសង្ខាតាយ កមនសត្តិយា កមិតបុព្ពំ វា.

១៨០. សុទិដ្ឋំ វត នោ អជ្ជាតិ. អជ្ជ អម្ហេហិ សុន្ទរំ ទិដ្ឋំ, អជ្ជ វា អម្ហាកំ សុន្ទរំ ទិដ្ឋំ, ទស្សនន្តិ អត្ថោ. សុប្បភាតំ សុហុដ្ឋិតន្តិ អជ្ជ អម្ហាកំ សុដ្ឋុ បភាតំ សោភនំ វា បភាតំ អហោសិ. អជ្ជ ច នោ សុន្ទរំ ឧដ្ឋិតំ អហោសិ, អនុបរោធេន សយនតោ ឧដ្ឋិតំ. កិំ ការណំ? យំ អទ្ទសាម សម្ពុទ្ធំ, យស្មា សម្ពុទ្ធំ អទ្ទសាមាតិ អត្តនោ លាភសម្បត្តិំ អារព្ភ បាមោជ្ជំ បវេទេតិ.

១៨១. ឥទ្ធិមន្តោតិ កម្មវិបាកជិទ្ធិយា សមន្នាគតា. យសស្សិនោតិ លាភគ្គបរិវារគ្គសម្បន្នា. សរណំ យន្តីតិ កិញ្ចាបិ មគ្គេនេវ គតា, តថាបិ សោតាបន្នភាវបរិទីបនត្ថំ បសាទទស្សនត្ថញ្ច វាចំ ភិន្ទតិ.

១៨២. គាមា គាមន្តិ ទេវគាមា ទេវគាមំ. នគា នគន្តិ ទេវបព្ពតា ទេវបព្ពតំ. នមស្សមានា សម្ពុទ្ធំ, ធម្មស្ស ច សុធម្មតន្តិ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ វត ភគវា, ស្វាក្ខាតោ វត ភគវតោ ធម្មោ’’តិអាទិនា នយេន ពុទ្ធសុពោធិតញ្ច ធម្មសុធម្មតញ្ច. ‘‘សុប្បដិបន្នោ វត ភគវតោ សាវកសង្ឃោ’’តិអាទិនា សង្ឃ-សុប្បដិបត្តិញ្ច អភិត្ថវិត្វា អភិត្ថវិត្វា នមស្សមានា ធម្មឃោសកា ហុត្វា វិចរិស្សាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ

សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ ហេមវតសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. អាឡវកសុត្តវណ្ណនា

ឯវំ មេ សុតន្តិ អាឡវកសុត្តំ. កា ឧប្បត្តិ? អត្ថវណ្ណនានយេនេវស្ស ឧប្បត្តិ អាវិភវិស្សតិ. អត្ថវណ្ណនាយ ច ‘‘ឯវំ មេ សុតំ, ឯកំ សមយំ ភគវា’’តិ ឯតំ វុត្តត្ថមេវ. អាឡវិយំ វិហរតិ អាឡវកស្ស យក្ខស្ស ភវនេតិ ឯត្ថ បន កា អាឡវី, កស្មា ច ភគវា តស្ស យក្ខស្ស ភវនេ វិហរតីតិ? វុច្ចតេ – អាឡវីតិ រដ្ឋម្បិ នគរម្បិ វុច្ចតិ, តទុភយម្បិ ឥធ វដ្ដតិ. អាឡវីនគរស្ស ហិ សមីបេ វិហរន្តោបិ ‘‘អាឡវិយំ វិហរតី’’តិ វុច្ចតិ. តស្ស ច នគរស្ស សមីបេ អវិទូរេ គាវុតមត្តេ តំ ភវនំ, អាឡវីរដ្ឋេ វិហរន្តោបិ ‘‘អាឡវិយំ វិហរតី’’តិ វុច្ចតិ, អាឡវីរដ្ឋេ ចេតំ ភវនំ.

យស្មា បន អាឡវកោ រាជា វិវិធនាដកូបភោគំ ឆឌ្ឌេត្វា ចោរបដិពាហនត្ថំ បដិរាជនិសេធនត្ថំ ព្យាយាមករណត្ថញ្ច សត្តមេ សត្តមេ ទិវសេ មិគវំ គច្ឆន្តោ ឯកទិវសំ ពលកាយេន សទ្ធិំ កតិកំ អកាសិ – ‘‘យស្ស បស្សេន មិគោ បលាយតិ, តស្សេវ សោ ភារោ’’តិ. អថ តស្សេវ បស្សេន មិគោ បលាយិ, ជវសម្បន្នោ រាជា ធនុំ គហេត្វា បត្តិកោវ តិយោជនំ តំ មិគំ អនុពន្ធិ. ឯណិមិគា ច តិយោជនវេគា ឯវ ហោន្តិ. អថ បរិក្ខីណជវំ តំ មិគំ ឧទកំ បវិសិត្វា, ឋិតំ វធិត្វា, ទ្វិធា ឆេត្វា, អនត្ថិកោបិ មំសេន ‘‘នាសក្ខិ មិគំ គហេតុ’’ន្តិ អបវាទមោចនត្ថំ កាជេនាទាយ អាគច្ឆន្តោ នគរស្សាវិទូរេ ពហលបត្តបលាសំ មហានិគ្រោធំ ទិស្វា បរិស្សមវិនោទនត្ថំ តស្ស មូលមុបគតោ. តស្មិញ្ច និគ្រោធេ អាឡវកោ យក្ខោ មហារាជសន្តិកា វរំ លភិត្វា មជ្ឈន្ហិកសមយេ តស្ស រុក្ខស្ស ឆាយាយ ផុដ្ឋោកាសំ បវិដ្ឋេ បាណិនោ ខាទន្តោ បដិវសតិ. សោ តំ ទិស្វា ខាទិតុំ ឧបគតោ. អថ រាជា តេន សទ្ធិំ កតិកំ អកាសិ – ‘‘មុញ្ច មំ, អហំ តេ ទិវសេ ទិវសេ មនុស្សញ្ច ថាលិបាកញ្ច បេសេស្សាមី’’តិ. យក្ខោ ‘‘ត្វំ រាជូបភោគេន បមត្តោ សម្មុស្សសិ, អហំ បន ភវនំ អនុបគតញ្ច អននុញ្ញាតញ្ច ខាទិតុំ ន លភាមិ, ស្វាហំ ភវន្តម្បិ ជីយេយ្យ’’ន្តិ ន មុញ្ចិ. រាជា ‘‘យំ ទិវសំ ន បេសេមិ, តំ ទិវសំ មំ គហេត្វា ខាទាហី’’តិ អត្តានំ អនុជានិត្វា តេន មុត្តោ នគរាភិមុខោ អគមាសិ.

ពលកាយោ មគ្គេ ខន្ធាវារំ ពន្ធិត្វា ឋិតោ រាជានំ ទិស្វា – ‘‘កិំ, មហារាជ, អយសមត្តភយា ឯវំ កិលន្តោសី’’តិ វទន្តោ បច្ចុគ្គន្ត្វា បដិគ្គហេសិ. រាជា តំ បវត្តិំ អនារោចេត្វា នគរំ គន្ត្វា, កតបាតរាសោ នគរគុត្តិកំ អាមន្តេត្វា ឯតមត្ថំ អារោចេសិ. នគរគុត្តិកោ – ‘‘កិំ, ទេវ, កាលបរិច្ឆេទោ កតោ’’តិ អាហ. រាជា ‘‘ន កតោ, ភណេ’’តិ អាហ. ‘‘ទុដ្ឋុ កតំ, ទេវ, អមនុស្សា ហិ បរិច្ឆិន្នមត្តមេវ លភន្តិ, អបរិច្ឆិន្នេ បន ជនបទស្ស អាពាធោ ភវិស្សតិ. ហោតុ, ទេវ, កិញ្ចាបិ ឯវមកាសិ, អប្បោស្សុក្កោ ត្វំ រជ្ជសុខំ អនុភោហិ, អហមេត្ថ កាតព្ពំ ករិស្សាមី’’តិ. សោ កាលស្សេវ វុដ្ឋាយ ពន្ធនាគារំ គន្ត្វា យេ យេ វជ្ឈា ហោន្តិ, តេ តេ សន្ធាយ – ‘‘យោ ជីវិតត្ថិកោ ហោតិ, សោ និក្ខមតូ’’តិ ភណតិ. យោ បឋមំ និក្ខមតិ តំ គេហំ នេត្វា, ន្ហាបេត្វា, ភោជេត្វា ច, ‘‘ឥមំ ថាលិបាកំ យក្ខស្ស ទេហី’’តិ បេសេតិ. តំ រុក្ខមូលំ បវិដ្ឋមត្តំយេវ យក្ខោ ភេរវំ អត្តភាវំ និម្មិនិត្វា មូលកន្ទំ វិយ ខាទតិ. យក្ខានុភាវេន កិរ មនុស្សានំ កេសាទីនិ ឧបាទាយ សកលសរីរំ នវនីតបិណ្ឌោ វិយ ហោតិ. យក្ខស្ស ភត្តំ គាហាបេត្តុំ គតបុរិសា តំ ទិស្វា ភីតា យថាមិត្តំ អារោចេសុំ. តតោ បភុតិ ‘‘រាជា ចោរេ គហេត្វា យក្ខស្ស ទេតី’’តិ មនុស្សា ចោរកម្មតោ បដិវិរតា. តតោ អបរេន សមយេន នវចោរានំ អភាវេន បុរាណចោរានញ្ច បរិក្ខយេន ពន្ធនាគារានិ សុញ្ញានិ អហេសុំ.

អថ នគរគុត្តិកោ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា អត្តនោ ធនំ នគររច្ឆាសុ ឆឌ្ឌាបេសិ – ‘‘អប្បេវ នាម កោចិ លោភេន គណ្ហេយ្យា’’តិ. តំ បាទេនបិ ន កោចិ ឆុបិ. សោ ចោរេ អលភន្តោ អមច្ចានំ អារោចេសិ. អមច្ចា ‘‘កុលបដិបាដិយា ឯកមេកំ ជិណ្ណកំ បេសេម, សោ បកតិយាបិ មច្ចុមុខេ វត្តតី’’តិ អាហំសុ. រាជា ‘‘‘អម្ហាកំ បិតរំ, អម្ហាកំ បិតាមហំ បេសេតី’តិ មនុស្សា ខោភំ ករិស្សន្តិ, មា វោ ឯតំ រុច្ចី’’តិ និវារេសិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ទារកំ បេសេម ឧត្តានសេយ្យកំ, តថាវិធស្ស ហិ ‘មាតា មេ បិតា មេ’តិ សិនេហោ នត្ថី’’តិ អាហំសុ. រាជា អនុជានិ. តេ តថា អកំសុ. នគរេ ទារកមាតរោ ច ទារកេ គហេត្វា គព្ភិនិយោ ច បលាយិត្វា បរជនបទេ ទារកេ សំវឌ្ឍេត្វា អានេន្តិ. ឯវំ សព្ពានិបិ ទ្វាទស វស្សានិ គតានិ.

តតោ ឯកទិវសំ សកលនគរំ វិចិនិត្វា ឯកម្បិ ទារកំ អលភិត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ – ‘‘នត្ថិ, ទេវ, នគរេ ទារកោ ឋបេត្វា អន្តេបុរេ តវ បុត្តំ អាឡវកកុមារ’’ន្តិ. រាជា ‘‘យថា មម បុត្តោ បិយោ, ឯវំ សព្ពលោកស្ស, អត្តនា បន បិយតរំ នត្ថិ, គច្ឆថ, តម្បិ ទត្វា មម ជីវិតំ រក្ខថា’’តិ អាហ. តេន ច សមយេន អាឡវកកុមារស្ស មាតា បុត្តំ ន្ហាបេត្វា, មណ្ឌេត្វា, ទុកូលចុម្ពដកេ កត្វា, អង្កេ សយាបេត្វា, និសិន្នា ហោតិ. រាជបុរិសា រញ្ញោ អាណាយ តត្ថ គន្ត្វា វិប្បលបន្តិយា តស្សា សោឡសន្នញ្ច ឥត្ថិសហស្សានំ សទ្ធិំ ធាតិយា តំ អាទាយ បក្កមិំសុ ‘‘ស្វេ យក្ខភក្ខោ ភវិស្សតី’’តិ. តំ ទិវសញ្ច ភគវា បច្ចូសសមយេ បច្ចុដ្ឋាយ ជេតវនមហាវិហារេ គន្ធកុដិយំ មហាករុណាសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា បុន ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ អទ្ទស អាឡវកស្ស កុមារស្ស អនាគាមិផលុប្បត្តិយា ឧបនិស្សយំ, យក្ខស្ស ច សោតាបត្តិផលុប្បត្តិយា ឧបនិស្សយំ ទេសនាបរិយោសានេ ច ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មចក្ខុបដិលាភស្សាតិ. តស្មា វិភាតាយ រត្តិយា បុរេភត្តកិច្ចំ កត្វា អនិដ្ឋិតបច្ឆាភត្តកិច្ចោវ កាឡបក្ខឧបោសថទិវសេ វត្តមានេ ឱគ្គតេ សូរិយេ ឯកកោវ អទុតិយោ បត្តចីវរមាទាយ បាទគមនេនេវ សាវត្ថិតោ តិំស យោជនានិ គន្ត្វា តស្ស យក្ខស្ស ភវនំ បាវិសិ. តេន វុត្តំ ‘‘អាឡវកស្ស យក្ខស្ស ភវនេ’’តិ.

កិំ បន ភគវា យស្មិំ និគ្រោធេ អាឡវកស្ស ភវនំ, តស្ស មូលេ វិហាសិ, ឧទាហុ ភវនេយេវាតិ? វុច្ចតេ – ភវនេយេវ. យថេវ ហិ យក្ខា អត្តនោ ភវនំ បស្សន្តិ, តថា ភគវាបិ. សោ តត្ថ គន្ត្វា ភវនទ្វារេ អដ្ឋាសិ. តទា អាឡវកោ ហិមវន្តេ យក្ខសមាគមំ គតោ ហោតិ. តតោ អាឡវកស្ស ទ្វារបាលោ គទ្រភោ នាម យក្ខោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា, វន្ទិត្វា – ‘‘កិំ, ភន្តេ, ភគវា វិកាលេ អាគតោ’’តិ អាហ. ‘‘អាម, គទ្រភ, អាគតោម្ហិ. សចេ តេ អគរុ, វិហរេយ្យាមេករត្តិំ អាឡវកស្ស ភវនេ’’តិ. ‘‘ន មេ, ភន្តេ, គរុ, អបិច ខោ សោ យក្ខោ កក្ខឡោ ផរុសោ, មាតាបិតូនម្បិ អភិវាទនាទីនិ ន ករោតិ, មា រុច្ចិ ភគវតោ ឥធ វាសោ’’តិ. ‘‘ជានាមិ, គទ្រភ, តស្ស កក្ខឡត្តំ, ន កោចិ មមន្តរាយោ ភវិស្សតិ, សចេ តេ អគរុ, វិហរេយ្យាមេករត្តិ’’ន្តិ.

ទុតិយម្បិ គទ្រភោ យក្ខោ ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘អគ្គិតត្តកបាលសទិសោ, ភន្តេ, អាឡវកោ, ‘មាតាបិតរោ’តិ វា ‘សមណព្រាហ្មណា’តិ វា ‘ធម្មោ’តិ វា ន ជានាតិ, ឥធាគតានំ ចិត្តក្ខេបម្បិ ករោតិ, ហទយម្បិ ផាលេតិ, បាទេបិ គហេត្វា បរសមុទ្ទេ វា បរចក្កវាឡេ វា ខិបតី’’តិ. ទុតិយម្បិ ភគវា អាហ – ‘‘ជានាមិ, គទ្រភ, សចេ តេ អគរុ, វិហរេយ្យាមេករត្តិ’’ន្តិ. តតិយម្បិ គទ្រភោ យក្ខោ ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘អគ្គិតត្តកបាលសទិសោ, ភន្តេ, អាឡវកោ, ‘មាតាបិតរោ’តិ វា ‘សមណព្រាហ្មណា’តិ វា ‘ធម្មោ’តិ វា ន ជានាតិ, ឥធាគតានំ ចិត្តក្ខេបម្បិ ករោតិ, ហទយម្បិ ផាលេតិ, បាទេបិ គហេត្វា បរសមុទ្ទេ វា បរចក្កវាឡេ វា ខិបតី’’តិ. តតិយម្បិ ភគវា អាហ – ‘‘ជានាមិ, គទ្រភ, សចេ តេ អគរុ, វិហរេយ្យាមេករត្តិ’’ន្តិ. ‘‘ន មេ, ភន្តេ, គរុ, អបិច ខោ សោ យក្ខោ អត្តនោ អនារោចេត្វា អនុជានន្តំ មំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ, អារោចេមិ, ភន្តេ, តស្សា’’តិ. ‘‘យថាសុខំ, គទ្រភ, អារោចេហី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, ត្វមេវ ជានាហី’’តិ ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ហិមវន្តាភិមុខោ បក្កាមិ. ភវនទ្វារម្បិ សយមេវ ភគវតោ វិវរមទាសិ. ភគវា អន្តោភវនំ បវិសិត្វា យត្ថ អភិលក្ខិតេសុ មង្គលទិវសាទីសុ និសីទិត្វា អាឡវកោ សិរិំ អនុភោតិ, តស្មិំយេវ ទិព្ពរតនបល្លង្កេ និសីទិត្វា សុវណ្ណាភំ មុញ្ចិ. តំ ទិស្វា យក្ខស្ស ឥត្ថិយោ អាគន្ត្វា, ភគវន្តំ វន្ទិត្វា, សម្បរិវារេត្វា និសីទិំសុ. ភគវា ‘‘បុព្ពេ តុម្ហេ ទានំ ទត្វា, សីលំ សមាទិយិត្វា, បូជនេយ្យំ បូជេត្វា, ឥមំ សម្បត្តិំ បត្តា, ឥទានិបិ តថេវ ករោថ, មា អញ្ញមញ្ញំ ឥស្សាមច្ឆរិយាភិភូតា វិហរថា’’តិអាទិនា នយេន តាសំ បកិណ្ណកធម្មកថំ កថេសិ. តា ច ភគវតោ មធុរនិគ្ឃោសំ សុត្វា, សាធុការសហស្សានិ ទត្វា, ភគវន្តំ បរិវារេត្វា និសីទិំសុយេវ. គទ្រភោបិ ហិមវន្តំ គន្ត្វា អាឡវកស្ស អារោចេសិ – ‘‘យគ្ឃេ, មារិស, ជានេយ្យាសិ, វិមានេ តេ ភគវា និសិន្នោ’’តិ. សោ គទ្រភស្ស សញ្ញមកាសិ ‘‘តុណ្ហី ហោហិ, គន្ត្វា កត្តព្ពំ ករិស្សាមី’’តិ. បុរិសមានេន កិរ លជ្ជិតោ អហោសិ, តស្មា ‘‘មា កោចិ បរិសមជ្ឈេ សុណេយ្យា’’តិ វារេសិ.

តទា សាតាគិរហេមវតា ភគវន្តំ ជេតវនេយេវ វន្ទិត្វា ‘‘យក្ខសមាគមំ គមិស្សាមា’’តិ សបរិវារា នានាយានេហិ អាកាសេន គច្ឆន្តិ. អាកាសេ ច យក្ខានំ ន សព្ពត្ថ មគ្គោ អត្ថិ, អាកាសដ្ឋានិ វិមានានិ បរិហរិត្វា មគ្គដ្ឋានេនេវ មគ្គោ ហោតិ. អាឡវកស្ស បន វិមានំ ភូមដ្ឋំ សុគុត្តំ បាការបរិក្ខិត្តំ សុសំវិហិតទ្វារដ្ដាលកគោបុរំ, ឧបរិ កំសជាលសញ្ឆន្នំ មញ្ជូសសទិសំ តិយោជនំ ឧព្ពេធេន. តស្ស ឧបរិ មគ្គោ ហោតិ. តេ តំ បទេសមាគម្ម គន្តុំ អសមត្ថា អហេសុំ. ពុទ្ធានញ្ហិ និសិន្នោកាសស្ស ឧបរិភាគេន យាវ ភវគ្គា, តាវ កោចិ គន្តុំ អសមត្ថោ. តេ ‘‘កិមិទ’’ន្តិ អាវជ្ជេត្វា ភគវន្តំ ទិស្វា អាកាសេ ខិត្តលេឌ្ឌុ វិយ ឱរុយ្ហ វន្ទិត្វា, ធម្មំ សុត្វា, បទក្ខិណំ កត្វា ‘‘យក្ខសមាគមំ គច្ឆាម ភគវា’’តិ តីណិ វត្ថូនិ បសំសន្តា យក្ខសមាគមំ អគមំសុ. អាឡវកោ តេ ទិស្វា ‘‘ឥធ និសីទថា’’តិ បដិក្កម្ម ឱកាសមទាសិ. តេ អាឡវកស្ស និវេទេសុំ ‘‘លាភា តេ, អាឡវក, យស្ស តេ ភវនេ ភគវា វិហរតិ, គច្ឆាវុសោ ភគវន្តំ បយិរុបាសស្សូ’’តិ. ឯវំ ភគវា ភវនេយេវ វិហាសិ, ន យស្មិំ និគ្រោធេ អាឡវកស្ស ភវនំ, តស្ស មូលេតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ឯកំ សមយំ ភគវា អាឡវិយំ វិហរតិ អាឡវកស្ស យក្ខស្ស ភវនេ’’តិ.

អថ ខោ អាឡវកោ…បេ… ភគវន្តំ ឯតទវោច ‘‘និក្ខម សមណា’’តិ. ‘‘កស្មា បនាយំ ឯតទវោចា’’តិ? វុច្ចតេ – រោសេតុកាមតាយ. តត្រេវំ អាទិតោ បភុតិ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ – អយញ្ហិ យស្មា អស្សទ្ធស្ស សទ្ធាកថា ទុក្កថា ហោតិ ទុស្សីលាទីនំ សីលាទិកថា វិយ, តស្មា តេសំ យក្ខានំ សន្តិកា ភគវតោ បសំសំ សុត្វា ឯវ អគ្គិម្ហិ បក្ខិត្តលោណសក្ខរា វិយ អព្ភន្តរកោបេន តដតដាយមានហទយោ ហុត្វា ‘‘កោ សោ ភគវា នាម, យោ មម ភវនំ បវិដ្ឋោ’’តិ អាហ. តេ អាហំសុ – ‘‘ន ត្វំ, អាវុសោ, ជានាសិ ភគវន្តំ អម្ហាកំ សត្ថារំ, យោ តុសិតភវនេ ឋិតោ បញ្ច មហាវិលោកនានិ វិលោកេត្វា’’តិអាទិនា នយេន យាវ ធម្មចក្កប្បវត្តនំ កថេន្តា បដិសន្ធិអាទិនា ទ្វត្តិំស បុព្ពនិមិត្តានិ វត្វា ‘‘ឥមានិបិ ត្វំ, អាវុសោ, អច្ឆរិយានិ នាទ្ទសា’’តិ ចោទេសុំ. សោ ទិស្វាបិ កោធវសេន ‘‘នាទ្ទស’’ន្តិ អាហ. អាវុសោ អាឡវក បស្សេយ្យាសិ វា ត្វំ, ន វា, កោ តយា អត្ថោ បស្សតា វា អបស្សតា វា, កិំ ត្វំ ករិស្សសិ អម្ហាកំ សត្ថុនោ, យោ ត្វំ តំ ឧបនិធាយ ចលក្កកុធមហាឧសភសមីបេ តទហុជាតវច្ឆកោ វិយ, តិធាបភិន្នមត្តវារណសមីបេ ភិង្កបោតកោ វិយ, ភាសុរវិលម្ពកេសរឧបសោភិតក្ខន្ធស្ស មិគរញ្ញោ សមីបេ ជរសិង្គាលោ វិយ, ទិយឌ្ឍយោជនសតប្បវឌ្ឍកាយសុបណ្ណរាជសមីបេ ឆិន្នបក្ខកាកបោតកោ វិយ ខាយសិ, គច្ឆ យំ តេ ករណីយំ, តំ ករោហីតិ. ឯវំ វុត្តេ កុទ្ធោ អាឡវកោ ឧដ្ឋហិត្វា មនោសិលាតលេ វាមបាទេន ឋត្វា ‘‘បស្សថ ទានិ តុម្ហាកំ វា សត្ថា មហានុភាវោ, អហំ វា’’តិ ទក្ខិណបាទេន សដ្ឋិយោជនមត្តំ កេលាសបព្ពតកូដំ អក្កមិ, តំ អយោកូដបហដោ និទ្ធន្តអយោបិណ្ឌោ វិយ បបដិកាយោ មុញ្ចិ. សោ តត្រ ឋត្វា ‘‘អហំ អាឡវកោ’’តិ ឃោសេសិ, សកលជម្ពុទីបំ សទ្ទោ ផរិ.

ចត្តារោ កិរ សទ្ទា សកលជម្ពុទីបេ សុយ្យិំសុ – យញ្ច បុណ្ណកោ យក្ខសេនាបតិ ធនញ្ចយកោរព្យរាជានំ ជូតេ ជិនិត្វា អប្ផោដេត្វា ‘‘អហំ ជិនិ’’ន្តិ ឧគ្ឃោសេសិ, យញ្ច សក្កោ ទេវានមិន្ទោ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បរិហាយមានេ វិស្សកម្មំ ទេវបុត្តំ សុនខំ ការេត្វា ‘‘អហំ បាបភិក្ខូ ច បាបភិក្ខុនិយោ ច ឧបាសកេ ច ឧបាសិកាយោ ច សព្ពេវ អធម្មវាទិនោ ខាទាមី’’តិ ឧគ្ឃោសាបេសិ, យញ្ច កុសជាតកេ បភាវតិហេតុ សត្តហិ រាជូហិ នគរេ ឧបរុទ្ធេ បភាវតិំ អត្តនា សហ ហត្ថិក្ខន្ធំ អារោបេត្វា នគរា និក្ខម្ម ‘‘អហំ សីហស្សរកុសមហារាជា’’តិ មហាបុរិសោ ឧគ្ឃោសេសិ, យញ្ច អាឡវកោ កេលាសមុទ្ធនិ ឋត្វា ‘‘អហំ អាឡវកោ’’តិ. តទា ហិ សកលជម្ពុទីបេ ទ្វារេ ទ្វារេ ឋត្វា ឧគ្ឃោសិតសទិសំ អហោសិ, តិយោជនសហស្សវិត្ថតោ ច ហិមវាបិ សង្កម្បិ យក្ខស្ស អានុភាវេន.

សោ វាតមណ្ឌលំ សមុដ្ឋាបេសិ – ‘‘ឯតេនេវ សមណំ បលាបេស្សាមី’’តិ. តេ បុរត្ថិមាទិភេទា វាតា សមុដ្ឋហិត្វា អឌ្ឍយោជនយោជនទ្វិយោជនតិយោជនប្បមាណានិ បព្ពតកូដានិ បទាលេត្វា វនគច្ឆរុក្ខាទីនិ ឧម្មូលេត្វា អាឡវីនគរំ បក្ខន្តា ជិណ្ណហត្ថិសាលាទីនិ ចុណ្ណេន្តា ឆទនិដ្ឋកា អាកាសេ ភមេន្តា. ភគវា ‘‘មា កស្សចិ ឧបរោធោ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ. តេ វាតា ទសពលំ បត្វា ចីវរកណ្ណមត្តម្បិ ចាលេតុំ នាសក្ខិំសុ. តតោ មហាវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ ‘‘ឧទកេន អជ្ឈោត្ថរិត្វា សមណំ មារេស្សាមី’’តិ. តស្សានុភាវេន ឧបរូបរិ សតបដលសហស្សបដលាទិភេទា វលាហកា ឧដ្ឋហិត្វា វស្សិំសុ, វុដ្ឋិធារាវេគេន បថវី ឆិទ្ទា អហោសិ, វនរុក្ខាទីនំ ឧបរិ មហោឃោ អាគន្ត្វា ទសពលស្ស ចីវរេ ឧស្សាវពិន្ទុមត្តម្បិ តេមេតុំ នាសក្ខិ. តតោ បាសាណវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ, មហន្តានិ មហន្តានិ បព្ពតកូដានិ ធូមាយន្តានិ បជ្ជលន្តានិ អាកាសេនាគន្ត្វា ទសពលំ បត្វា ទិព្ពមាលាគុឡានិ សម្បជ្ជិំសុ. តតោ បហរណវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ, ឯកតោធារាឧភតោធារា អសិសត្តិខុរប្បាទយោ ធូមាយន្តា បជ្ជលន្តា អាកាសេនាគន្ត្វា ទសពលំ បត្វា ទិព្ពបុប្ផានិ អហេសុំ. តតោ អង្គារវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ, កិំសុកវណ្ណា អង្គារា អាកាសេនាគន្ត្វា ទសពលស្ស បាទមូលេ ទិព្ពបុប្ផានិ ហុត្វា វិកិរិំសុ. តតោ កុក្កុលវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ, អច្ចុណ្ហោ កុក្កុលោ អាកាសេនាគន្ត្វា ទសពលស្ស បាទមូលេ ចន្ទនចុណ្ណំ ហុត្វា និបតិ. តតោ វាលុកាវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ, អតិសុខុមា វាលុកា ធូមាយន្តា បជ្ជលន្តា អាកាសេនាគន្ត្វា ទសពលស្ស បាទមូលេ ទិព្ពបុប្ផានិ ហុត្វា និបតិំសុ. តតោ កលលវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ, តំ កលលវស្សំ ធូមាយន្តំ បជ្ជលន្តំ អាកាសេនាគន្ត្វា ទសពលស្ស បាទមូលេ ទិព្ពគន្ធំ ហុត្វា និបតិ. តតោ អន្ធការំ សមុដ្ឋាបេសិ ‘‘ភិំសេត្វា សមណំ បលាបេស្សាមី’’តិ. តំ ចតុរង្គសមន្នាគតន្ធការសទិសំ ហុត្វា ទសពលំ បត្វា សូរិយប្បភាវិហតមិវន្ធការំ អន្តរធាយិ.

ឯវំ យក្ខោ ឥមាហិ នវហិ វាតវស្សបាសាណបហរណង្គារកុក្កុលវាលុកកលលន្ធការវុដ្ឋីហិ ភគវន្តំ បលាបេតុំ អសក្កោន្តោ នានាវិធបហរណហត្ថាយ អនេកប្បការរូបភូតគណសមាកុលាយ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ សយមេវ ភគវន្តំ អភិគតោ. តេ ភូតគណា អនេកប្បការេ វិការេ កត្វា ‘‘គណ្ហថ ហនថា’’តិ ភគវតោ ឧបរិ អាគច្ឆន្តា វិយ ហោន្តិ, អបិច តេ និទ្ធន្តលោហបិណ្ឌំ វិយ មក្ខិកា, ភគវន្តំ អល្លីយិតុំ អសមត្ថា ឯវំ អហេសុំ. ឯវំ សន្តេបិ យថា ពោធិមណ្ឌេ មារោ អាគតវេលាយមេវ និវត្តោ, តថា អនិវត្តិត្វា ឧបឌ្ឍរត្តិមត្តំ ព្យាកុលមកំសុ. ឯវំ ឧបឌ្ឍរត្តិមត្តំ អនេកប្បការវិភិំសនទស្សនេនបិ ភគវន្តំ ចាលេតុមសក្កោន្តោ អាឡវកោ ចិន្តេសិ – ‘‘យំនូនាហំ កេនចិ អជេយ្យំ ទុស្សាវុធំ មុញ្ចេយ្យ’’ន្តិ.

ចត្តារិ កិរ អាវុធានិ លោកេ សេដ្ឋានិ – សក្កស្ស វជិរាវុធំ, វេស្សវណស្ស គទាវុធំ, យមស្ស នយនាវុធំ, អាឡវកស្ស ទុស្សាវុធន្តិ. យទិ ហិ សក្កោ កុទ្ធោ វជិរាវុធំ សិនេរុមត្ថកេ បហរេយ្យ អដ្ឋសដ្ឋិសហស្សាធិកយោជនសតសហស្សំ សិនេរុំ វិនិវិជ្ឈិត្វា ហេដ្ឋតោ គច្ឆេយ្យ. វេស្សវណស្ស បុថុជ្ជនកាលេ វិស្សជ្ជិតគទា ពហូនំ យក្ខសហស្សានំ សីសំ បាតេត្វា បុន ហត្ថបាសំ អាគន្ត្វា តិដ្ឋតិ. យមេន កុទ្ធេន នយនាវុធេន ឱលោកិតមត្តេ អនេកានិ កុម្ភណ្ឌសហស្សានិ តត្តកបាលេ តិលា វិយ វិប្ផុរន្តានិ វិនស្សន្តិ. អាឡវកោ កុទ្ធោ សចេ អាកាសេ ទុស្សាវុធំ មុញ្ចេយ្យ, ទ្វាទស វស្សានិ ទេវោ ន វស្សេយ្យ. សចេ បថវិយំ មុញ្ចេយ្យ, សព្ពរុក្ខតិណាទីនិ សុស្សិត្វា ទ្វាទសវស្សន្តរំ ន បុន រុហេយ្យុំ. សចេ សមុទ្ទេ មុញ្ចេយ្យ, តត្តកបាលេ ឧទកពិន្ទុ វិយ សព្ពមុទកំ សុស្សេយ្យ. សចេ សិនេរុសទិសេបិ បព្ពតេ មុញ្ចេយ្យ, ខណ្ឌាខណ្ឌំ ហុត្វា វិកិរេយ្យ. សោ ឯវំ មហានុភាវំ ទុស្សាវុធំ ឧត្តរីយកតំ មុញ្ចិត្វា អគ្គហេសិ. យេភុយ្យេន ទសសហស្សិលោកធាតុទេវតា វេគេន សន្និបតិំសុ – ‘‘អជ្ជ ភគវា អាឡវកំ ទមេស្សតិ, តត្ថ ធម្មំ សោស្សាមា’’តិ. យុទ្ធទស្សនកាមាបិ ទេវតា សន្និបតិំសុ. ឯវំ សកលម្បិ អាកាសំ ទេវតាហិ បុរិបុណ្ណមហោសិ.

អថ អាឡវកោ ភគវតោ សមីបេ ឧបរូបរិ វិចរិត្វា វត្ថាវុធំ មុញ្ចិ. តំ អសនិវិចក្កំ វិយ អាកាសេ ភេរវសទ្ទំ ករោន្តំ ធូមាយន្តំ បជ្ជលន្តំ ភគវន្តំ បត្វា យក្ខស្ស មានមទ្ទនត្ថំ បាទមុញ្ឆនចោឡកំ ហុត្វា បាទមូលេ និបតិ. អាឡវកោ តំ ទិស្វា ឆិន្នវិសាណោ វិយ ឧសភោ, ឧទ្ធដទាឋោ វិយ សប្បោ, និត្តេជោ និម្មទោ និបតិតមានទ្ធជោ ហុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ទុស្សាវុធម្បិ សមណំ នភិភោសិ, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ? ឥទំ ការណំ, មេត្តាវិហារយុត្តោ សមណោ, ហន្ទ នំ រោសេត្វា មេត្តាយ វិយោជេមីតិ. ឥមិនា សម្ពន្ធេនេតំ វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ អាឡវកោ យក្ខោ យេន ភគវា…បេ… និក្ខម សមណា’’តិ. តត្រាយមធិប្បាយោ – កស្មា មយា អននុញ្ញាតោ មម ភវនំ បវិសិត្វា ឃរសាមិកោ វិយ ឥត្ថាគារស្ស មជ្ឈេ និសិន្នោសិ, ននុ អយុត្តមេតំ សមណស្ស យទិទំ អទិន្នបដិភោគោ ឥត្ថិសំសគ្គោ ច, តស្មា យទិ ត្វំ សមណធម្មេ ឋិតោ, និក្ខម សមណាតិ. ឯកេ បន ‘‘ឯតានិ អញ្ញានិ ច ផរុសវចនានិ វត្វា ឯវាយំ ឯតទវោចា’’តិ ភណន្តិ.

អថ ភគវា ‘‘យស្មា ថទ្ធោ បដិថទ្ធភាវេន វិនេតុំ ន សក្កា, សោ ហិ បដិថទ្ធភាវេ ករិយមានេ សេយ្យថាបិ ចណ្ឌស្ស កុក្កុរស្ស នាសាយ បិត្តំ ភិន្ទេយ្យ, សោ ភិយ្យោសោ មត្តាយ ចណ្ឌតរោ អស្ស, ឯវំ ថទ្ធតរោ ហោតិ, មុទុនា បន សោ សក្កា វិនេតុ’’ន្តិ ញត្វា ‘‘សាធាវុសោ’’តិ បិយវចនេន តស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា និក្ខមិ. តេន វុត្តំ ‘‘សាធាវុសោតិ ភគវា និក្ខមី’’តិ.

តតោ អាឡវកោ ‘‘សុវចោ វតាយំ សមណោ ឯកវចនេនេវ និក្ខន្តោ, ឯវំ នាម និក្ខមេតុំ សុខំ សមណំ អការណេនេវាហំ សកលរត្តិំ យុទ្ធេន អព្ភុយ្យាសិ’’ន្តិ មុទុចិត្តោ ហុត្វា បុន ចិន្តេសិ ‘‘ឥទានិបិ ន សក្កា ជានិតុំ, កិំ នុ ខោ សុវចតាយ និក្ខន្តោ, ឧទាហុ កោធេន, ហន្ទ នំ វីមំសាមី’’តិ. តតោ ‘‘បវិស សមណា’’តិ អាហ. អថ ‘‘សុវចោ’’តិ មុទុភូតចិត្តវវត្ថានករណត្ថំ បុនបិ បិយវចនំ វទន្តោ សាធាវុសោតិ ភគវា បាវិសិ. អាឡវកោ បុនប្បុនំ តមេវ សុវចភាវំ វីមំសន្តោ ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ ‘‘និក្ខម បវិសា’’តិ អាហ. ភគវាបិ តថា អកាសិ. យទិ ន ករេយ្យ, បកតិយាបិ ថទ្ធយក្ខស្ស ចិត្តំ ថទ្ធតរំ ហុត្វា ធម្មកថាយ ភាជនំ ន ភវេយ្យ. តស្មា យថា នាម មាតា រោទន្តំ បុត្តកំ យំ សោ ឥច្ឆតិ, តំ ទត្វា វា កត្វា វា សញ្ញាបេតិ, តថា ភគវា កិលេសរោទនេន រោទន្តំ យក្ខំ សញ្ញាបេតុំ យំ សោ ភណតិ, តំ អកាសិ. យថា ច ធាតី ថញ្ញំ អបិវន្តំ ទារកំ កិញ្ចិ ទត្វា ឧបលាឡេត្វា បាយេតិ, តថា ភគវា យក្ខំ លោកុត្តរធម្មខីរំ បាយេតុំ តស្ស បត្ថិតវចនករណេន ឧបលាឡេន្តោ ឯវមកាសិ. យថា ច បុរិសោ លាពុម្ហិ ចតុមធុរំ បូរេតុកាមោ តស្សព្ភន្តរំ សោធេតិ, ឯវំ ភគវា យក្ខស្ស ចិត្តេ លោកុត្តរចតុមធុរំ បូរេតុកាមោ តស្ស អព្ភន្តរេ កោធមលំ សោធេតុំ យាវ តតិយំ និក្ខមនបវេសនំ អកាសិ.

អថ អាឡវកោ ‘‘សុវចោ អយំ សមណោ, ‘និក្ខមា’តិ វុត្តោ និក្ខមតិ, ‘បវិសា’តិ វុត្តោ បវិសតិ, យំនូនាហំ ឥមំ សមណំ ឯវមេវំ សកលរត្តិំ កិលមេត្វា, បាទេ គហេត្វា, បារគង្គាយ ខិបេយ្យ’’ន្តិ បាបកំ ចិតំ ឧប្បាទេត្វា ចតុត្ថវារំ អាហ – ‘‘និក្ខម សមណា’’តិ. តំ ញត្វា ភគវា ‘‘ន ខ្វាហំ ត’’ន្តិ អាហ. ‘‘ឯវំ វុត្តេ តទុត្តរិំ ករណីយំ បរិយេសមានោ បញ្ហំ បុច្ឆិតព្ពំ មញ្ញិស្សតិ, តំ ធម្មកថាយ មុខំ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា ‘‘ន ខ្វាហំ ត’’ន្តិ អាហ. តត្ថ នឥតិ បដិក្ខេបេ, ខោឥតិ អវធារណេ. អហន្តិ អត្តនិទស្សនំ, ន្តិ ហេតុវចនំ. តេនេត្ថ ‘‘យស្មា ត្វំ ឯវំ ចិន្តេសិ, តស្មា អហំ អាវុសោ នេវ និក្ខមិស្សាមិ, យំ តេ ករណីយំ, តំ ករោហី’’តិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

តតោ អាឡវកោ យស្មា បុព្ពេបិ អាកាសេនាគមនវេលាយំ ‘‘កិំ នុ ខោ, ឯតំ សុវណ្ណវិមានំ, ឧទាហុ រជតមណិវិមានានំ អញ្ញតរំ, ហន្ទ នំ បស្សាមា’’តិ ឯវំ អត្តនោ វិមានំ អាគតេ ឥទ្ធិមន្តេ តាបសបរិព្ពាជកេ បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជេតុមសក្កោន្តេ ចិត្តក្ខេបាទីហិ វិហេឋេតិ. កថំ? អមនុស្សា ហិ ភិំសនករូបទស្សនេន វា ហទយវត្ថុបរិមទ្ទនេន វាតិ ទ្វីហាការេហិ ចិត្តក្ខេបំ ករោន្តិ. អយំ បន យស្មា ‘‘ឥទ្ធិមន្តោ ភិំសនករូបទស្សនេន ន តសន្តី’’តិ ញត្វា អត្តនោ ឥទ្ធិប្បភាវេន សុខុមត្តភាវំ និម្មិនិត្វា, តេសំ អន្តោ បវិសិត្វា ហទយវត្ថុំ បរិមទ្ទតិ, តតោ ចិត្តសន្តតិ ន សណ្ឋាតិ, តស្សា អសណ្ឋមានាយ ឧម្មត្តកា ហោន្តិ ខិត្តចិត្តា. ឯវំ ខិត្តចិត្តានំ ឯតេសំ ឧរម្បិ ផាលេតិ, បាទេបិ នេ គហេត្វា បារគង្គាយ ខិបតិ ‘‘មាស្សុ មេ បុន ឯវរូបា ភវនមាគមិំសូ’’តិ, តស្មា តេ បញ្ហេ សរិត្វា ‘‘យំនូនាហំ ឥមំ សមណំ ឥទានិ ឯវំ វិហេឋេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា អាហ ‘‘បញ្ហំ តំ សមណា’’តិអាទិ.

កុតោ បនស្ស តេ បញ្ហាតិ? តស្ស កិរ មាតាបិតរោ កស្សបំ ភគវន្តំ បយិរុបាសិត្វា អដ្ឋ បញ្ហេ សវិស្សជ្ជនេ ឧគ្គហេសុំ. តេ ទហរកាលេ អាឡវកំ បរិយាបុណាបេសុំ. សោ កាលច្ចយេន វិស្សជ្ជនំ សម្មុស្សិ. តតោ ‘‘ឥមេ បញ្ហាបិ មា វិនស្សន្តូ’’តិ សុវណ្ណបដ្ដេ ជាតិហិង្គុលកេន លិខាបេត្វា វិមានេ និក្ខិបិ. ឯវមេតេ ពុទ្ធបញ្ហា ពុទ្ធវិសយា ឯវ ហោន្តិ. ភគវា តំ សុត្វា យស្មា ពុទ្ធានំ បរិច្ចត្តលាភន្តរាយោ វា ជីវិតន្តរាយោ វា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណព្យាមប្បភានំ បដិឃាតោ វា ន សក្កា កេនចិ កាតុំ, តស្មា តំ លោកេ អសាធារណំ ពុទ្ធានុភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ន ខ្វាហំ តំ, អាវុសោ, បស្សាមិ សទេវកេ លោកេ’’តិ.

តត្ថ ‘‘សទេវកវចនេន បញ្ចកាមាវចរទេវគ្គហណ’’ន្តិអាទិនា នយេន ឯតេសំ បទានំ អត្ថមត្តទស្សនេន សង្ខេបោ វុត្តោ, ន អនុសន្ធិយោជនាក្កមេន វិត្ថារោ. ស្វាយំ វុច្ចតិ – សទេវកវចនេន ហិ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទតោ សព្ពទេវេសុ គហិតេសុបិ យេសំ តត្ថ សន្និបតិតេ ទេវគណេ វិមតិ អហោសិ ‘‘មារោ មហានុភាវោ ឆកាមាវចរិស្សរោ វសវត្តី បច្ចនីកសាតោ ធម្មទេស្សី កុរុរកម្មន្តោ, កិំ នុ ខោ, សោបិស្ស ចិត្តក្ខេបាទីនិ ន ករេយ្យា’’តិ, តេសំ វិមតិបដិពាហនត្ថំ ‘‘សមារកេ’’តិ អាហ. តតោ យេសំ អហោសិ – ‘‘ព្រហ្មា មហានុភាវោ ឯកង្គុលិយា ឯកចក្កវាឡសហស្សេ អាលោកំ ករោតិ, ទ្វីហិ…បេ… ទសហិ អង្គុលីហិ ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ, អនុត្តរញ្ច ឈានសមាបត្តិសុខំ បដិសំវេទេតិ, កិំ សោបិ ន ករេយ្យា’’តិ, តេសំ វិមតិបដិពាហនត្ថំ ‘‘សព្រហ្មកេ’’តិ អាហ. អថ យេសំ អហោសិ ‘‘បុថុ សមណព្រាហ្មណា សាសនស្ស បច្ចត្ថិកា បច្ចាមិត្តា មន្តាទិពលសមន្នាគតា, កិំ តេបិ ន ករេយ្យុ’’ន្តិ, តេសំ វិមតិបដិពាហនត្ថំ ‘‘សស្សមណព្រាហ្មណិយា បជាយា’’តិ អាហ. ឯវំ ឧក្កដ្ឋដ្ឋានេសុ កស្សចិ អភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សទេវមនុស្សាយាតិ វចនេន សម្មុតិទេវេ អវសេសមនុស្សេ ច ឧបាទាយ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេនេវ សេសសត្តលោកេបិ កស្សចិ អភាវំ ទស្សេសីតិ ឯវមេត្ថ អនុសន្ធិយោជនាក្កមោ វេទិតព្ពោ.

ឯវំ ភគវា តស្ស ពាធនចិត្តំ បដិសេធេត្វា បញ្ហបុច្ឆនេ ឧស្សាហំ ជនេន្តោ អាហ ‘‘អបិច ត្វំ, អាវុសោ, បុច្ឆ យទាកង្ខសី’’តិ. តស្សត្ថោ – បុច្ឆ, យទិ អាកង្ខសិ, ន មេ បញ្ហវិស្សជ្ជនេ ភារោ អត្ថិ. អថ វា ‘‘បុច្ឆ យំ អាកង្ខសិ, តេ សព្ពំ វិស្សជ្ជេស្សាមី’’តិ សព្ពញ្ញុបវារណំ បវារេសិ អសាធារណំ បច្ចេកពុទ្ធអគ្គសាវកមហាសាវកេហិ. តេ ហិ ‘‘បុច្ឆាវុសោ សុត្វា វេទិស្សាមា’’តិ វទន្តិ. ពុទ្ធា បន ‘‘បុច្ឆាវុសោ យទាកង្ខសី’’តិ (សំ. និ. ១.២៣៧, ២៤៦) វា,

‘‘បុច្ឆ វាសវ មំ បញ្ហំ, យំ កិញ្ចិ មនសិច្ឆសី’’តិ វា. (ទី. និ. ២.៣៥៦);

‘‘ពាវរិស្ស ច តុយ្ហំ វា, សព្ពេសំ សព្ពសំសយំ;

កតាវកាសា បុច្ឆវ្ហោ, យំ កិញ្ចិ មនសិច្ឆថា’’តិ វា. (សុ. និ. ១០៣៦) –

ឯវមាទិនា នយេន ទេវមនុស្សានំ សព្ពញ្ញុបវារណំ បវារេន្តិ. អនច្ឆរិយញ្ចេតំ, យំ ភគវា ពុទ្ធភូមិំ បត្វា ឯវំ បវារណំ បវារេយ្យ, យោ ពោធិសត្តភូមិយំ បទេសញាណេ វត្តមានោបិ –

‘‘កោណ្ឌញ្ញ បញ្ហានិ វិយាករោហិ, យាចន្តិ តំ ឥសយោ សាធុរូបា;

កោណ្ឌញ្ញ ឯសោ មនុជេសុ ធម្មោ, យំ វុទ្ធមាគច្ឆតិ ឯស ភារោ’’តិ. (ជា. ២.១៧.៦០) –

ឯវំ ឥសីហិ យាចិតោ –

‘‘កតាវកាសា បុច្ឆន្តុ ភោន្តោ, យំ កិញ្ចិ បញ្ហំ មនសាភិបត្ថិតំ;

អហញ្ហិ តំ តំ វោ វិយាករិស្សំ, ញត្វា សយំ លោកមិមំ បរញ្ចា’’តិ. –

ឯវំ សរភង្គកាលេ សម្ភវជាតកេ ច សកលជម្ពុទីបេ តិក្ខត្តុំ វិចរិត្វា បញ្ហានំ អន្តករំ អទិស្វា ជាតិយា សត្តវស្សិកោ រថិកាយ បំសុកីឡិកំ កីឡន្តោ សុចិរតេន ព្រាហ្មណេន បុដ្ឋោ –

‘‘តគ្ឃ តេ អហមក្ខិស្សំ, យថាបិ កុសលោ តថា;

រាជា ច ខោ នំ ជានាតិ, យទិ កាហតិ វា ន វា’’តិ. (ជា. ១.១៦.១៧២) –

ឯវំ សព្ពញ្ញុបវារណំ បវារេសិ. ឯវំ ភគវតា អាឡវកស្ស សព្ពញ្ញុបវារណាយ បវារិតាយ អថ ខោ អាឡវកោ យក្ខោ ភគវន្តំ គាថាយ អជ្ឈភាសិ ‘‘កិំ សូធ វិត្ត’’ន្តិ.

១៨៣. តត្ថ កិន្តិ បុច្ឆាវចនំ. សូតិ បទបូរណមត្តេ និបាតោ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ លោកេ. វិត្តន្តិ វិទតិ, បីតិំ ករោតីតិ វិត្តំ, ធនស្សេតំ អធិវចនំ. សុចិណ្ណន្តិ សុកតំ. សុខន្តិ កាយិកចេតសិកំ សាតំ. អាវហាតីតិ អាវហតិ, អានេតិ, ទេតិ, អប្បេតីតិ វុត្តំ ហោតិ ហវេតិ ទឡ្ហត្ថេ និបាតោ. សាទុតរន្តិ អតិសយេន សាទុំ. ‘‘សាធុតរ’’ន្តិបិ បាឋោ. រសានន្តិ រសសញ្ញិតានំ ធម្មានំ. កថន្តិ កេន បការេន, កថំជីវិនោ ជីវិតំ កថំជីវិជីវិតំ, គាថាពន្ធសុខត្ថំ បន សានុនាសិកំ វុច្ចតិ. ‘‘កថំជីវិំ ជីវត’’ន្តិ វា បាឋោ. តស្ស ជីវន្តានំ កថំជីវិន្តិ អត្ថោ. សេសមេត្ថ បាកដមេវ. ឯវមិមាយ គាថាយ ‘‘កិំ សុ ឥធ លោកេ បុរិសស្ស វិត្តំ សេដ្ឋំ, កិំ សុ សុចិណ្ណំ សុខមាវហាតិ, កិំ រសានំ សាទុតរំ, កថំជីវិនោ ជីវិតំ សេដ្ឋមាហូ’’តិ ឥមេ ចត្តារោ បញ្ហេ បុច្ឆិ.

១៨៤. អថស្ស ភគវា កស្សបទសពលេន វិស្សជ្ជិតនយេនេវ វិស្សជ្ជេន្តោ ឥមំ គាថមាហ ‘‘សទ្ធីធ វិត្ត’’ន្តិ. តត្ថ យថា ហិរញ្ញសុវណ្ណាទិ វិត្តំ ឧបភោគបរិភោគសុខំ អាវហតិ, ខុប្បិបាសាទិទុក្ខំ បដិពាហតិ, ទាលិទ្ទិយំ វូបសមេតិ, មុត្តាទិរតនបដិលាភហេតុ ហោតិ, លោកសន្ថុតិញ្ច អាវហតិ, ឯវំ លោកិយលោកុត្តរា សទ្ធាបិ យថាសម្ភវំ លោកិយលោកុត្តរវិបាកសុខមាវហតិ, សទ្ធាធុរេន បដិបន្នានំ ជាតិជរាទិទុក្ខំ បដិពាហតិ, គុណទាលិទ្ទិយំ វូបសមេតិ, សតិសម្ពោជ្ឈង្គាទិរតនបដិលាភហេតុ ហោតិ.

‘‘សទ្ធោ សីលេន សម្បន្នោ, យសោ ភោគសមប្បិតោ;

យំ យំ បទេសំ ភជតិ, តត្ថ តត្ថេវ បូជិតោ’’តិ. (ធ. ប. ៣០៣) –

វចនតោ លោកសន្ថុតិញ្ច អាវហតីតិ កត្វា ‘‘វិត្ត’’ន្តិ វុត្តា. យស្មា បនេតំ សទ្ធាវិត្តំ អនុគាមិកំ អនញ្ញសាធារណំ សព្ពសម្បត្តិហេតុ, លោកិយស្ស ហិរញ្ញសុវណ្ណាទិវិត្តស្សាបិ និទានំ. សទ្ធោយេវ ហិ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា វិត្តំ អធិគច្ឆតិ, អស្សទ្ធស្ស បន វិត្តំ យាវទេវ អនត្ថាយ ហោតិ, តស្មា ‘‘សេដ្ឋ’’ន្តិ វុត្តំ. បុរិសស្សាតិ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទទេសនា; តស្មា ន កេវលំ បុរិសស្ស, ឥត្ថិអាទីនម្បិ សទ្ធាវិត្តមេវ សេដ្ឋន្តិ វេទិតព្ពំ.

ធម្មោតិ ទសកុសលកម្មបថធម្មោ, ទានសីលភាវនាធម្មោ វា. សុចិណ្ណោតិ សុកតោ សុចរិតោ. សុខមាវហាតីតិ សោណសេដ្ឋិបុត្តរដ្ឋបាលាទីនំ វិយ មនុស្សសុខំ, សក្កាទីនំ វិយ ទិព្ពសុខំ, បរិយោសានេ ច មហាបទុមាទីនំ វិយ និព្ពានសុខញ្ច អាវហតីតិ.

សច្ចន្តិ អយំ សច្ចសទ្ទោ អនេកេសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ. សេយ្យថិទំ – ‘‘សច្ចំ ភណេ ន កុជ្ឈេយ្យា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ២២៤) វាចាសច្ចេ. ‘‘សច្ចេ ឋិតា សមណព្រាហ្មណា ចា’’តិអាទីសុ (ជា. ២.២១.៤៣៣) វិរតិសច្ចេ. ‘‘កស្មា នុ សច្ចានិ វទន្តិ នានា, បវាទិយាសេ កុសលាវទានា’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨៩១) ទិដ្ឋិសច្ចេ. ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, ព្រាហ្មណសច្ចានី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.១៨៥) ព្រាហ្មណសច្ចេ. ‘‘ឯកញ្ហិ សច្ចំ ន ទុតីយមត្ថី’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨៩០) បរមត្ថសច្ចេ. ‘‘ចតុន្នំ សច្ចានំ កតិ កុសលា’’តិអាទីសុ (វិភ. ២១៦) អរិយសច្ចេ. ឥធ បន បរមត្ថសច្ចំ និព្ពានំ, វិរតិសច្ចំ វា អព្ភន្តរំ កត្វា វាចាសច្ចំ អធិប្បេតំ, យស្សានុភាវេន ឧទកាទីនិ វសេ វត្តេន្តិ ជាតិជរាមរណបារំ តរន្តិ. យថាហ –

‘‘សច្ចេន វាចេនុទកម្បិ ធាវតិ, វិសម្បិ សច្ចេន ហនន្តិ បណ្ឌិតា;

សច្ចេន ទេវោ ថនយំ បវស្សតិ, សច្ចេ ឋិតា និព្ពុតិំ បត្ថយន្តិ.

‘‘យេ កេចិមេ អត្ថិ រសា បថព្យា, សច្ចំ តេសំ សាទុតរំ រសានំ;

សច្ចេ ឋិតា សមណព្រាហ្មណា ច, តរន្តិ ជាតិមរណស្ស បារ’’ន្តិ. (ជា. ២.២១.៤៣៣);

សាទុតរន្តិ មធុរតរំ, បណីតតរំ. រសានន្តិ យេ ឥមេ ‘‘មូលរសោ, ខន្ធរសោ’’តិអាទិនា (ធ. ស. ៦២៨-៦៣០) នយេន សាយនីយធម្មា, យេ ចិមេ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សព្ពំ ផលរសំ (មហាវ. ៣០០) អរសរូបោ ភវំ គោតមោ, យេ តេ, ព្រាហ្មណ, រូបរសា, សទ្ទរសា (អ. និ. ៨.១១; បារា. ៣), អនាបត្តិ រសរសេ (បាចិ. ៦០៧-៦០៩), អយំ ធម្មវិនយោ ឯករសោ វិមុត្តិរសោ (អ. និ. ៨.១៩; ចូឡវ. ៣៨៥), ភាគី វា ភគវា អត្ថរសស្ស ធម្មរសស្សា’’តិអាទិនា (មហានិ. ១៤៩; ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ២) នយេន វាចារសូបវជ្ជា អវសេសព្យញ្ជនាទយោ ធម្មា ‘‘រសា’’តិ វុច្ចន្តិ, តេសំ រសានំ សច្ចំ ហវេ សាទុតរំ សច្ចមេវ សាទុតរំ, សាធុតរំ វា សេដ្ឋតរំ, ឧត្តមតរំ. មូលរសាទយោ ហិ សរីរំ ឧបព្រូហេន្តិ, សំកិលេសិកញ្ច សុខមាវហន្តិ. សច្ចរសេ វិរតិសច្ចវាចាសច្ចរសា សមថវិបស្សនាទីហិ ចិត្តមុបព្រូហេន្តិ, អសំកិលេសិកញ្ច សុខមាវហន្តិ, វិមុត្តិរសោ បរមត្ថសច្ចរសបរិភាវិតត្តា សាទុ, អត្ថរសធម្មរសា ច តទធិគមូបាយភូតំ អត្ថញ្ច ធម្មញ្ច និស្សាយ បវត្តិតោតិ.

បញ្ញាជីវិន្តិ ឯត្ថ បន យ្វាយំ អន្ធេកចក្ខុទ្វិចក្ខុកេសុ ទ្វិចក្ខុបុគ្គលោ គហដ្ឋោ វា កម្មន្តានុដ្ឋានសរណគមនទានសំវិភាគសីលសមាទានឧបោសថកម្មាទិគហដ្ឋបដិបទំ, បព្ពជិតោ វា អវិប្បដិសារករសីលសង្ខាតំ តទុត្តរិចិត្តវិសុទ្ធិអាទិភេទំ វា បព្ពជិតបដិបទំ បញ្ញាយ អារាធេត្វា ជីវតិ, តស្ស បញ្ញាជីវិនោ ជីវិតំ, តំ វា បញ្ញាជីវិំ ជីវិតំ សេដ្ឋមាហូតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

១៨៥-៦. ឯវំ ភគវតា វិស្សជ្ជិតេ ចត្តារោបិ បញ្ហេ សុត្វា អត្តមនោ យក្ខោ អវសេសេបិ ចត្តារោ បញ្ហេ បុច្ឆន្តោ ‘‘កថំ សុ តរតិ ឱឃ’’ន្តិ គាថមាហ. អថស្ស ភគវា បុរិមនយេនេវ វិស្សជ្ជេន្តោ ‘‘សទ្ធាយ តរតី’’តិ គាថមាហ. តត្ថ កិញ្ចាបិ យោ ចតុព្ពិធំ ឱឃំ តរតិ, សោ សំសារណ្ណវម្បិ តរតិ, វដ្ដទុក្ខម្បិ អច្ចេតិ, កិលេសមលាបិ បរិសុជ្ឈតិ, ឯវំ សន្តេបិ បន យស្មា អស្សទ្ធោ ឱឃតរណំ អសទ្ទហន្តោ ន បក្ខន្ទតិ, បញ្ចសុ កាមគុណេសុ ចិត្តវោស្សគ្គេន បមត្តោ តត្ថេវ សត្តវិសត្តតាយ សំសារណ្ណវំ ន តរតិ, កុសីតោ ទុក្ខំ វិហរតិ វោកិណ្ណោ អកុសលេហិ ធម្មេហិ, អប្បញ្ញោ សុទ្ធិមគ្គំ អជានន្តោ ន បរិសុជ្ឈតិ, តស្មា តប្បដិបក្ខំ ទស្សេន្តេន ភគវតា អយំ គាថា វុត្តា.

ឯវំ វុត្តាយ ចេតាយ យស្មា សោតាបត្តិយង្គបទដ្ឋានំ សទ្ធិន្ទ្រិយំ, តស្មា ‘‘សទ្ធាយ តរតិ ឱឃ’’ន្តិ ឥមិនា បទេន ទិដ្ឋោឃតរណំ សោតាបត្តិមគ្គំ សោតាបន្នញ្ច បកាសេតិ. យស្មា បន សោតាបន្នោ កុសលានំ ធម្មានំ ភាវនាយ សាតច្ចកិរិយាសង្ខាតេន អប្បមាទេន សមន្នាគតោ ទុតិយមគ្គំ អារាធេត្វា ឋបេត្វា សកិទេវ ឥមំ លោកំ អាគមនមត្តំ អវសេសំ សោតាបត្តិមគ្គេន អតិណ្ណំ ភវោឃវត្ថុំ សំសារណ្ណវំ តរតិ, តស្មា ‘‘អប្បមាទេន អណ្ណវ’’ន្តិ ឥមិនា បទេន ភវោឃតរណំ សកទាគាមិមគ្គំ សកទាគាមិញ្ច បកាសេតិ. យស្មា សកទាគាមី វីរិយេន តតិយមគ្គំ អារាធេត្វា សកទាគាមិមគ្គេន អនតីតំ កាមោឃវត្ថុំ; កាមោឃសញ្ញិតញ្ច កាមទុក្ខមច្ចេតិ, តស្មា ‘‘វីរិយេន ទុក្ខមច្ចេតី’’តិ ឥមិនា បទេន កាមោឃតរណំ អនាគាមិមគ្គំ អនាគាមិញ្ច បកាសេតិ. យស្មា បន អនាគាមី វិគតកាមបង្កតាយ បរិសុទ្ធាយ បញ្ញាយ ឯកន្តបរិសុទ្ធំ ចតុត្ថមគ្គបញ្ញំ អារាធេត្វា អនាគាមិមគ្គេន អប្បហីនំ អវិជ្ជាសង្ខាតំ បរមមលំ បជហតិ, តស្មា ‘‘បញ្ញាយ បរិសុជ្ឈតី’’តិ ឥមិនា បទេន អវិជ្ជោឃតរណំ អរហត្តមគ្គំ អរហន្តញ្ច បកាសេតិ. ឥមាយ ច អរហត្តនិកូដេន កថិតាយ គាថាយ បរិយោសានេ យក្ខោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ.

១៨៧. ឥទានិ តមេវ ‘‘បញ្ញាយ បរិសុជ្ឈតី’’តិ ឯត្ថ វុត្តំ បញ្ញាបទំ គហេត្វា អត្តនោ បដិភានេន លោកិយលោកុត្តរមិស្សកំ បញ្ហំ បុច្ឆន្តោ ‘‘កថំ សុ លភតេ បញ្ញ’’ន្តិ ឥមំ ឆប្បទគាថមាហ. តត្ថ កថំ សូតិ សព្ពត្ថេវ អត្ថយុត្តិបុច្ឆា ហោតិ. អយញ្ហិ បញ្ញាទិអត្ថំ ញត្វា តស្ស យុត្តិំ បុច្ឆតិ ‘‘កថំ កាយ យុត្តិយា កេន ការណេន បញ្ញំ លភតី’’តិ. ឯស នយោ ធនាទីសុ.

១៨៨. អថស្ស ភគវា ចតូហិ ការណេហិ បញ្ញាលាភំ ទស្សេន្តោ ‘‘សទ្ទហានោ’’តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – យេន បុព្ពភាគេ កាយសុចរិតាទិភេទេន, អបរភាគេ ច សត្តតិំសពោធិបក្ខិយភេទេន ធម្មេន អរហន្តោ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសាវកា និព្ពានំ បត្តា, តំ សទ្ទហានោ អរហតំ ធម្មំ និព្ពានប្បត្តិយា លោកិយលោកុត្តរំ បញ្ញំ លភតិ. តញ្ច ខោ ន សទ្ធាមត្តកេនេវ, យស្មា បន សទ្ធាជាតោ ឧបសង្កមតិ, ឧបសង្កមន្តោ បយិរុបាសតិ, បយិរុបាសន្តោ សោតំ ឱទហតិ, ឱហិតសោតោ ធម្មំ សុណាតិ, តស្មា ឧបសង្កមនតោ បភុតិ យាវ ធម្មស្សវនេន សុស្សូសំ លភតិ. កិ វុត្តំ ហោតិ – តំ ធម្មំ សទ្ទហិត្វាបិ អាចរិយុបជ្ឈាយេ កាលេន ឧបសង្កមិត្វា វត្តករណេន បយិរុបាសិត្វា យទា បយិរុបាសនាយ អារាធិតចិត្តា កិញ្ចិ វត្តុកាមា ហោន្តិ. អថ អធិគតាយ សោតុកាមតាយ សោតំ ឱទហិត្វា សុណន្តោ លភតីតិ. ឯវំ សុសូសម្បិ ច សតិអវិប្បវាសេន អប្បមត្តោ សុភាសិតទុព្ភាសិតញ្ញុតាយ វិចក្ខណោ ឯវ លភតិ, ន ឥតរោ. តេនាហ ‘‘អប្បមត្តោ វិចក្ខណោ’’តិ.

ឯវំ យស្មា សទ្ធាយ បញ្ញាលាភសំវត្តនិកំ បដិបទំ បដិបជ្ជតិ, សុស្សូសាយ សក្កច្ចំ បញ្ញាធិគមូបាយំ សុណាតិ, អប្បមាទេន គហិតំ ន សម្មុស្សតិ, វិចក្ខណតាយ អនូនាធិកំ អវិបរីតញ្ច គហេត្វា វិត្ថារិកំ ករោតិ. សុស្សូសាយ វា ឱហិតសោតោ បញ្ញាបដិលាភហេតុំ ធម្មំ សុណាតិ, អប្បមាទេន សុត្វា ធម្មំ ធារេតិ, វិចក្ខណតាយ ធតានំ ធម្មានំ អត្ថមុបបរិក្ខតិ, អថានុបុព្ពេន បរមត្ថសច្ចំ សច្ឆិករោតិ, តស្មាស្ស ភគវា ‘‘កថំ សុ លភតេ បញ្ញ’’ន្តិ បុដ្ឋោ ឥមានិ ចត្តារិ ការណានិ ទស្សេន្តោ ឥមំ គាថមាហ – ‘‘សទ្ទហានោ…បេ… វិចក្ខណោ’’តិ.

១៨៩. ឥទានិ តតោ បរេ តយោ បញ្ហេ វិស្សជ្ជេន្តោ ‘‘បតិរូបការី’’តិ ឥមំ គាថមាហ. តត្ថ ទេសកាលាទីនិ អហាបេត្វា លោកិយស្ស លោកុត្តរស្ស វា ធនស្ស បតិរូបំ អធិគមូបាយំ ករោតីតិ បតិរូបការី. ធុរវាតិ ចេតសិកវីរិយវសេន អនិក្ខិត្តធុរោ. ឧដ្ឋាតាតិ ‘‘យោ ច សីតញ្ច ឧណ្ហញ្ច, តិណា ភិយ្យោ ន មញ្ញតី’’តិអាទិនា (ថេរគា. ២៣២; ទី. និ. ៣.២៥៣) នយេន កាយិកវីរិយវសេន ឧដ្ឋានសម្បន្នោ អសិថិលបរក្កមោ. វិន្ទតេ ធនន្តិ ឯកមូសិកាយ ន ចិរស្សេវ ទ្វេសតសហស្សសង្ខំ ចូឡន្តេវាសី វិយ លោកិយធនញ្ច, មហល្លកមហាតិស្សត្ថេរោ វិយ លោកុត្តរធនញ្ច លភតិ. សោ ហិ ‘‘តីហិ ឥរិយាបថេហិ វិហរិស្សាមី’’តិ វត្តំ កត្វា ថិនមិទ្ធាគមនវេលាយ បលាលចុម្ពដកំ តេមេត្វា, សីសេ កត្វា, គលប្បមាណំ ឧទកំ បវិសិត្វា, ថិនមិទ្ធំ បដិពាហេន្តោ ទ្វាទសហិ វស្សេហិ អរហត្តំ បាបុណិ. សច្ចេនាតិ វចីសច្ចេនាបិ ‘‘សច្ចវាទី ភូតវាទី’’តិ, បរមត្ថសច្ចេនាបិ ‘‘ពុទ្ធោ បច្ចេកពុទ្ធោ អរិយសាវកោ’’តិ ឯវំ កិត្តិំ បប្បោតិ. ទទន្តិ យំកិញ្ចិ ឥច្ឆិតបត្ថិតំ ទទន្តោ មិត្តានិ គន្ថតិ, សម្បាទេតិ ករោតីតិ អត្ថោ. ទុទ្ទទំ វា ទទំ គន្ថតិ, ទានមុខេន វា ចត្តារិបិ សង្គហវត្ថូនិ គហិតានីតិ វេទិតព្ពានិ. តេហិ មិត្តានិ ករោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៩០. ឯវំ គហដ្ឋបព្ពជិតានំ សាធារណេន លោកិយលោកុត្តរមិស្សកេន នយេន ចត្តារោ បញ្ហេ វិស្សជ្ជេត្វា ឥទានិ ‘‘កថំ បេច្ច ន សោចតី’’តិ ឥមំ បញ្ចមំ បញ្ហំ គហដ្ឋវសេន វិស្សជ្ជេន្តោ អាហ ‘‘យស្សេតេ’’តិ. តស្សត្ថោ – យស្ស ‘‘សទ្ទហានោ អរហត’’ន្តិ ឯត្ថ វុត្តាយ សព្ពកល្យាណធម្មុប្បាទិកាយ សទ្ធាយ សមន្នាគតត្តា សទ្ធស្ស ឃរមេសិនោ ឃរាវាសំ បញ្ច វា កាមគុណេ ឯសន្តស្ស គវេសន្តស្ស កាមភោគិនោ គហដ្ឋស្ស ‘‘សច្ចេន កិត្តិំ បប្បោតី’’តិ ឯត្ថ វុត្តប្បការំ សច្ចំ, ‘‘សុស្សូសំ លភតេ បញ្ញ’’ន្តិ ឯត្ថ សុស្សូសបញ្ញានាមេន វុត្តោ ធម្មោ, ‘‘ធុរវា ឧដ្ឋាតា’’តិ ឯត្ថ ធុរនាមេន ឧដ្ឋាននាមេន ច វុត្តា ធីតិ, ‘‘ទទំ មិត្តានិ គន្ថតី’’តិ ឯត្ថ វុត្តប្បការោ ចាគោ ចាតិ ឯតេ ចតុរោ ធម្មា សន្តិ. ស វេ បេច្ច ន សោចតីតិ ឥធលោកា បរលោកំ គន្ត្វា ស វេ ន សោចតីតិ.

១៩១. ឯវំ ភគវា បញ្ចមម្បិ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេត្វា តំ យក្ខំ ចោទេន្តោ អាហ – ‘‘ឥង្ឃ អញ្ញេបី’’តិ. តត្ថ ឥង្ឃាតិ ចោទនត្ថេ និបាតោ. អញ្ញេបីតិ អញ្ញេបិ ធម្មេ បុថូ សមណព្រាហ្មណេ បុច្ឆស្សុ, អញ្ញេបិ វា បូរណាទយោ សព្ពញ្ញុបដិញ្ញេ បុថូ សមណព្រាហ្មណេ បុច្ឆស្សុ. យទិ អម្ហេហិ ‘‘សច្ចេន កិត្តិំ បប្បោតី’’តិ ឯត្ថ វុត្តប្បការា សច្ចា ភិយ្យោ កិត្តិប្បត្តិការណំ វា, ‘‘សុស្សូសំ លភតេ បញ្ញ’’ន្តិ ឯត្ថ សុស្សូសនបញ្ញាបទេសេន វុត្តា ទមា ភិយ្យោ លោកិយលោកុត្តរបញ្ញាបដិលាភការណំ វា. ‘‘ទទំ មិត្តានិ គន្ថតី’’តិ ឯត្ថ វុត្តប្បការា ចាគា ភិយ្យោ មិត្តគន្ថនការណំ វា, ‘‘ធុរវា ឧដ្ឋាតា’’តិ ឯត្ថ តំ តំ អត្ថវសំ បដិច្ច ធុរនាមេន ឧដ្ឋាននាមេន ច វុត្តាយ មហាភារសហនដ្ឋេន ឧស្សោឡ្ហីភាវប្បត្តាយ វីរិយសង្ខាតាយ ខន្ត្យា ភិយ្យោ លោកិយលោកុត្តរធនវិន្ទនការណំ វា, ‘‘សច្ចំ ធម្មោ ធិតិ ចាគោ’’តិ ឯវំ វុត្តេហិ ឥមេហេវ ចតូហិ ធម្មេហិ ភិយ្យោ អស្មា លោកា បរំ លោកំ បេច្ច អសោចនការណំ វា ឥធ វិជ្ជតីតិ អយមេត្ថ សទ្ធិំ សង្ខេបយោជនាយ អត្ថវណ្ណនា. វិត្ថារតោ បន ឯកមេកំ បទំ អត្ថុទ្ធារបទុទ្ធារវណ្ណនានយេហិ វិភជិត្វា វេទិតព្ពា.

១៩២. ឯវំ វុត្តេ យក្ខោ យេន សំសយេន អញ្ញេ បុច្ឆេយ្យ, តស្ស បហីនត្តា ‘‘កថំ នុ ទានិ បុច្ឆេយ្យំ, បុថូ សមណព្រាហ្មណេតិ វត្វា យេបិស្ស អបុច្ឆនការណំ ន ជានន្តិ, តេបិ ជានាបេន្តោ ‘‘យោហំ អជ្ជ បជានាមិ, យោ អត្ថោ សម្បរាយិកោ’’តិ អាហ. តត្ថ អជ្ជាតិ អជ្ជាទិំ កត្វាតិ អធិប្បាយោ. បជានាមីតិ យថាវុត្តេន បការេន ជានាមិ. យោ អត្ថោតិ ឯត្តាវតា ‘‘សុស្សូសំ លភតេ បញ្ញ’’ន្តិអាទិនា នយេន វុត្តំ ទិដ្ឋធម្មិកំ ទស្សេតិ សម្បរាយិកោតិ ឥមិនា ‘‘យស្សេតេ ចតុរោ ធម្មា’’តិ វុត្តំ បេច្ច សោកាភាវករំ សម្បរាយិកំ. អត្ថោតិ ច ការណស្សេតំ អធិវចនំ. អយញ្ហិ អត្ថសទ្ទោ ‘‘សាត្ថំ សព្យញ្ជន’’ន្តិ ឯវមាទីសុ (បារា. ១; ទី. និ. ១.២៥៥) បាឋត្ថេ វត្តតិ. ‘‘អត្ថោ មេ, គហបតិ, ហិរញ្ញសុវណ្ណេនា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២៥០; ម. និ. ៣.២៥៨) កិច្ចត្ថេ ‘‘ហោតិ សីលវតំ អត្ថោ’’តិអាទីសុ (ជា. ១.១.១១) វុឌ្ឍិម្ហិ. ‘‘ពហុជនោ ភជតេ អត្ថហេតូ’’តិអាទីសុ (ជា. ១.១៥.៨៩) ធនេ. ‘‘ឧភិន្នមត្ថំ ចរតី’’តិអាទីសុ (ជា. ១.៧.៦៦; សំ. និ. ១.២៥០; ថេរគា. ៤៤៣) ហិតេ. ‘‘អត្ថេ ជាតេ ច បណ្ឌិត’’ន្តិអាទីសុ (ជា. ១.១.៩២) ការណេ. ឥធ បន ការណេ. តស្មា យំ បញ្ញាទិលាភាទីនំ ការណំ ទិដ្ឋធម្មិកំ, យញ្ច បេច្ច សោកាភាវស្ស ការណំ សម្បរាយិកំ, តំ យោហំ អជ្ជ ភគវតា វុត្តនយេន សាមំយេវ បជានាមិ, សោ កថំ នុ ទានិ បុច្ឆេយ្យំ បុថូ សមណព្រាហ្មណេតិ ឯវមេត្ថ សង្ខេបតោ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

១៩៣. ឯវំ យក្ខោ ‘‘បជានាមិ យោ អត្ថោ សម្បរាយិកោ’’តិ វត្វា តស្ស ញាណស្ស ភគវំមូលកត្តំ ទស្សេន្តោ ‘‘អត្ថាយ វត មេ ពុទ្ធោ’’តិ អាហ. តត្ថ អត្ថាយាតិ ហិតាយ, វុឌ្ឍិយា វា. យត្ថ ទិន្នំ មហប្ផលន្តិ ‘‘យស្សេតេ ចតុរោ ធម្មា’’តិ (ជា. ១.១.៩៧) ឯត្ថ វុត្តចាគេន យត្ថ ទិន្នំ មហប្ផលំ ហោតិ, តំ អគ្គទក្ខិណេយ្យំ ពុទ្ធំ បជានាមីតិ អត្ថោ. កេចិ បន ‘‘សង្ឃំ សន្ធាយ ឯវមាហា’’តិ ភណន្តិ.

១៩៤. ឯវំ ឥមាយ គាថាយ អត្តនោ ហិតាធិគមំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បរហិតាយ បដិបត្តិំ ទីបេន្តោ អាហ ‘‘សោ អហំ វិចរិស្សាមី’’តិ. តស្សត្ថោ ហេមវតសុត្តេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

ឯវមិមាយ គាថាយ បរិយោសានញ្ច រត្តិវិភាយនញ្ច សាធុការសទ្ទុដ្ឋានញ្ច អាឡវកកុមារស្ស យក្ខស្ស ភវនំ អានយនញ្ច ឯកក្ខណេយេវ អហោសិ. រាជបុរិសា សាធុការសទ្ទំ សុត្វា ‘‘ឯវរូបោ សាធុការសទ្ទោ ឋបេត្វា ពុទ្ធេ ន អញ្ញេសំ អព្ភុគ្គច្ឆតិ, អាគតោ នុ ខោ ភគវា’’តិ អាវជ្ជេន្តា ភគវតោ សរីរប្បភំ ទិស្វា, បុព្ពេ វិយ ពហិ អដ្ឋត្វា, និព្ពិសង្កា អន្តោយេវ បវិសិត្វា, អទ្ទសំសុ ភគវន្តំ យក្ខស្ស ភវនេ និសិន្នំ, យក្ខញ្ច អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឋិតំ. ទិស្វាន យក្ខំ អាហំសុ – ‘‘អយំ តេ, មហាយក្ខ, រាជកុមារោ ពលិកម្មាយ អានីតោ, ហន្ទ នំ ខាទ វា ភុញ្ជ វា, យថាបច្ចយំ វា ករោហី’’តិ. សោ សោតាបន្នត្តា លជ្ជិតោ វិសេសតោ ច ភគវតោ បុរតោ ឯវំ វុច្ចមានោ, អថ តំ កុមារំ ឧភោហិ ហត្ថេហិ បដិគ្គហេត្វា ភគវតោ ឧបនាមេសិ – ‘‘អយំ ភន្តេ កុមារោ មយ្ហំ បេសិតោ, ឥមាហំ ភគវតោ ទម្មិ, ហិតានុកម្បកា ពុទ្ធា, បដិគ្គណ្ហាតុ, ភន្តេ, ភគវា ឥមំ ទារកំ ឥមស្ស ហិតត្ថាយ សុខត្ថាយា’’តិ. ឥមញ្ច គាថមាហ –

‘‘ឥមំ កុមារំ សតបុញ្ញលក្ខណំ, សព្ពង្គុបេតំ បរិបុណ្ណព្យញ្ជនំ;

ឧទគ្គចិត្តោ សុមនោ ទទាមិ តេ, បដិគ្គហ លោកហិតាយ ចក្ខុមា’’តិ.

បដិគ្គហេសិ ភគវា កុមារំ, បដិគ្គណ្ហន្តោ ច យក្ខស្ស ច កុមារស្ស ច មង្គលករណត្ថំ បាទូនគាថំ អភាសិ. តំ យក្ខោ កុមារំ សរណំ គមេន្តោ តិក្ខត្តុំ ចតុត្ថបាទេន បូរេតិ. សេយ្យថិទំ –

‘‘ទីឃាយុកោ ហោតុ អយំ កុមារោ,

តុវញ្ច យក្ខ សុខិតោ ភវាហិ;

អព្យាធិតា លោកហិតាយ តិដ្ឋថ,

អយំ កុមារោ សរណមុបេតិ ពុទ្ធំ…បេ… ធម្មំ…បេ… សង្ឃ’’ន្តិ.

ភគវា កុមារំ រាជបុរិសានំ អទាសិ – ‘‘ឥមំ វឌ្ឍេត្វា បុន មមេវ ទេថា’’តិ. ឯវំ សោ កុមារោ រាជបុរិសានំ ហត្ថតោ យក្ខស្ស ហត្ថំ យក្ខស្ស ហត្ថតោ ភគវតោ ហត្ថំ, ភគវតោ ហត្ថតោ បុន រាជបុរិសានំ ហត្ថំ គតត្តា នាមតោ ‘‘ហត្ថកោ អាឡវកោ’’តិ ជាតោ. តំ អាទាយ បដិនិវត្តេ រាជបុរិសេ ទិស្វា កស្សកវនកម្មិកាទយោ ‘‘កិំ យក្ខោ កុមារំ អតិទហរត្តា ន ឥច្ឆតី’’តិ ភីតា បុច្ឆិំសុ. រាជបុរិសា ‘‘មា ភាយថ, ខេមំ កតំ ភគវតា’’តិ សព្ពមារោចេសុំ. តតោ ‘‘សាធុ សាធូ’’តិ សកលំ អាឡវីនគរំ ឯកកោលាហលេន យក្ខាភិមុខំ អហោសិ. យក្ខោបិ ភគវតោ ភិក្ខាចារកាលេ អនុប្បត្តេ បត្តចីវរំ គហេត្វា ឧបឌ្ឍមគ្គំ អាគន្ត្វា និវត្តិ.

អថ ភគវា នគរេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា កតភត្តកិច្ចោ នគរទ្វារេ អញ្ញតរស្មិំ វិវិត្តេ រុក្ខមូលេ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិ. តតោ មហាជនកាយេន សទ្ធិំ រាជា ច នាគរា ច ឯកតោ សម្បិណ្ឌិត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កម្ម វន្ទិត្វា បរិវារេត្វា និសិន្នា ‘‘កថំ, ភន្តេ, ឯវំ ទារុណំ យក្ខំ ទមយិត្ថា’’តិ បុច្ឆិំសុ. តេសំ ភគវា យុទ្ធមាទិំ កត្វា ‘‘ឯវំ នវវិធវស្សំ វស្សិ, ឯវំ វិភិំសនកំ អកាសិ, ឯវំ បញ្ហំ បុច្ឆិ, តស្សាហំ ឯវំ វិស្សជ្ជេសិ’’ន្តិ តមេវាឡវកសុត្តំ កថេសិ. កថាបរិយោសានេ ចតុរាសីតិបាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. តតោ រាជា ច នាគរា ច វេស្សវណមហារាជស្ស ភវនសមីបេ យក្ខស្ស ភវនំ កត្វា បុប្ផគន្ធាទិសក្ការូបេតំ និច្ចំ ពលិំ បវត្តេសុំ. តញ្ច កុមារំ វិញ្ញុតំ បត្តំ ‘‘ត្វំ ភគវន្តំ និស្សាយ ជីវិតំ លភិ, គច្ឆ, ភគវន្តំយេវ បយិរុបាសស្សុ ភិក្ខុសង្ឃញ្ចា’’តិ វិស្សជ្ជេសុំ. សោ ភគវន្តញ្ច ភិក្ខុសង្ឃញ្ច បយិរុបាសមានោ ន ចិរស្សេវ អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋាយ សព្ពំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គហេត្វា បញ្ចសតឧបាសកបរិវារោ អហោសិ. ភគវា ច នំ ឯតទគ្គេ និទ្ទិសិ ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ឧបាសកានំ ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ បរិសំ សង្គណ្ហន្តានំ យទិទំ ហត្ថកោ អាឡវកោ’’តិ (អ និ. ១.២៥១).

បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ

សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ អាឡវកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១. វិជយសុត្តវណ្ណនា

ចរំ វា យទិ វា តិដ្ឋន្តិ នន្ទសុត្តំ. ‘‘វិជយសុត្តំ កាយវិច្ឆន្ទនិកសុត្ត’’ន្តិបិ វុច្ចតិ. កា ឧប្បត្តិ? ឥទំ កិរ សុត្តំ ទ្វីសុ ឋានេសុ វុត្តំ, តស្មា អស្ស ទុវិធា ឧប្បត្តិ. តត្ថ ភគវតា អនុបុព្ពេន កបិលវត្ថុំ អនុប្បត្វា, សាកិយេ វិនេត្វា នន្ទាទយោ បព្ពាជេត្វា, អនុញ្ញាតាយ មាតុគាមស្ស បព្ពជ្ជាយ អានន្ទត្ថេរស្ស ភគិនី នន្ទា, ខេមកសក្ករញ្ញោ ធីតា អភិរូបនន្ទា, ជនបទកល្យាណី នន្ទាតិ តិស្សោ នន្ទាយោ បព្ពជិំសុ. តេន ច សមយេន ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ. អភិរូបនន្ទា អភិរូបា ឯវ អហោសិ ទស្សនីយា បាសាទិកា, តេនេវស្សា អភិរូបនន្ទាតិ នាមមកំសុ. ជនបទកល្យាណី នន្ទាបិ រូបេន អត្តនា សទិសំ ន បស្សតិ. តា ឧភោបិ រូបមទមត្តា ‘‘ភគវា រូបំ វិវណ្ណេតិ, គរហតិ, អនេកបរិយាយេន រូបេ អាទីនវំ ទស្សេតី’’តិ ភគវតោ ឧបដ្ឋានំ ន គច្ឆន្តិ, ទដ្ឋុម្បិ ន ឥច្ឆន្តិ. ឯវំ អប្បសន្នា កស្មា បព្ពជិតាតិ ចេ? អគតិយា. អភិរូបនន្ទាយ ហិ វារេយ្យទិវសេយេវ សាមិកោ សក្យកុមារោ កាលមកាសិ. អថ នំ មាតាបិតរោ អកាមកំ បព្ពាជេសុំ. ជនបទកល្យាណី នន្ទាបិ អាយស្មន្តេ នន្ទេ អរហត្តំ បត្តេ និរាសា ហុត្វា ‘‘មយ្ហំ សាមិកោ ច មាតា ច មហាបជាបតិ អញ្ញេ ច ញាតកា បព្ពជិតា, ញាតីហិ វិនា ទុក្ខោ ឃរាវាសោ’’តិ ឃរាវាសេ អស្សាទមលភន្តី បព្ពជិតា, ន សទ្ធាយ.

អថ ភគវា តាសំ ញាណបរិបាកំ វិទិត្វា មហាបជាបតិំ អាណាបេសិ ‘‘សព្ពាបិ ភិក្ខុនិយោ បដិបាដិយា ឱវាទំ អាគច្ឆន្តូ’’តិ. តា អត្តនោ វារេ សម្បត្តេ អញ្ញំ បេសេន្តិ. តតោ ភគវា ‘‘សម្បត្តេ វារេ អត្តនាវ អាគន្តព្ពំ, ន អញ្ញា បេសេតព្ពា’’តិ អាហ. អថេកទិវសំ អភិរូបនន្ទា អគមាសិ. តំ ភគវា និម្មិតរូបេន សំវេជេត្វា ‘‘អដ្ឋីនំ នគរំ កត’’ន្តិ ឥមាយ ធម្មបទគាថាយ –

‘‘អាតុរំ អសុចិំ បូតិំ, បស្ស នន្ទេ សមុស្សយំ;

ឧគ្ឃរន្តំ បគ្ឃរន្តំ, ពាលានំ អភិបត្ថិតំ. (ថេរីគា. ១៩);

‘‘អនិមិត្តញ្ច ភាវេហិ, មានានុសយមុជ្ជហ;

តតោ មានាភិសមយា, ឧបសន្តា ចរិស្សសី’’តិ. (សុ. និ. ៣៤៤; ថេរីគា. ២០) –

ឥមាហិ ថេរីគាថាហិ ច អនុបុព្ពេន អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ. អថេកទិវសំ សាវត្ថិវាសិនោ បុរេភត្តំ ទានំ ទត្វា សមាទិន្នុបោសថា សុនិវត្ថា សុបារុតា គន្ធបុប្ផាទីនិ អាទាយ ធម្មស្សវនត្ថាយ ជេតវនំ គន្ត្វា ធម្មស្សវនបរិយោសានេ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា នគរំ បវិសន្តិ. ភិក្ខុនិសង្ឃោបិ ធម្មកថំ សុត្វា ភិក្ខុនិឧបស្សយំ គច្ឆតិ. តត្ថ មនុស្សា ច ភិក្ខុនិយោ ច ភគវតោ វណ្ណំ ភាសន្តិ. ចតុប្បមាណិកេ ហិ លោកសន្និវាសេ សម្មាសម្ពុទ្ធំ ទិស្វា អប្បសីទន្តោ នាម នត្ថិ. រូបប្បមាណិកា ហិ បុគ្គលា ភគវតោ លក្ខណខចិតមនុព្យញ្ជនវិចិត្រំ សមុជ្ជលិតកេតុមាលាព្យាមប្បភាវិនទ្ធមលង្ការត្ថមិវ លោកស្ស សមុប្បន្នំ រូបំ ទិស្វា បសីទន្តិ, ឃោសប្បមាណិកា អនេកសតេសុ ជាតកេសុ កិត្តិឃោសំ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ ករវីកមធុរនិគ្ឃោសំ ព្រហ្មស្សរញ្ច សុត្វា, លូខប្បមាណិកា បត្តចីវរាទិលូខតំ ទុក្ករការិកលូខតំ វា ទិស្វា, ធម្មប្បមាណិកា សីលក្ខន្ធាទីសុ យំកិញ្ចិ ធម្មក្ខន្ធំ ឧបបរិក្ខិត្វា. តស្មា សព្ពដ្ឋានេសុ ភគវតោ វណ្ណំ ភាសន្តិ. ជនបទកល្យាណី នន្ទា ភិក្ខុនិបស្សយំ បត្វាបិ អនេកបរិយាយេន ភគវតោ វណ្ណំ ភាសន្តានំ តេសំ សុត្វា ភគវន្តំ ឧបគន្តុកាមា ហុត្វា ភិក្ខុនីនំ អារោចេសិ. ភិក្ខុនិយោ តំ គហេត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិំសុ.

ភគវា បដិកច្ចេវ តស្សាគមនំ វិទិត្វា កណ្ដកេន កណ្ដកំ, អាណិយា ច អាណិំ នីហរិតុកាមោ បុរិសោ វិយ រូបេនេវ រូបមទំ វិនេតុំ អត្តនោ ឥទ្ធិពលេន បន្នរសសោឡសវស្សុទ្ទេសិកំ អតិទស្សនីយំ ឥត្ថិំ បស្សេ ឋត្វា ពីជមានំ អភិនិម្មិនិ. នន្ទា ភិក្ខុនីហិ សទ្ធិំ ឧបសង្កមិត្វា, ភគវន្តំ វន្ទិត្វា, ភិក្ខុនិសង្ឃស្ស អន្តរេ និសីទិត្វា, បាទតលា បភុតិ យាវ កេសគ្គា ភគវតោ រូបសម្បត្តិំ ទិស្វា បុន តំ ភគវតោ បស្សេ ឋិតំ និម្មតរូបញ្ច ទិស្វា ‘‘អហោ អយំ ឥត្ថី រូបវតី’’តិ អត្តនោ រូបមទំ ជហិត្វា តស្សា រូបេ អភិរត្តភាវា អហោសិ. តតោ ភគវា តំ ឥត្ថិំ វីសតិវស្សប្បមាណំ កត្វា ទស្សេសិ. មាតុគាមោ ហិ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោយេវ សោភតិ, ន តតោ ឧទ្ធំ. អថ តស្សា រូបបរិហានិំ ទិស្វា នន្ទាយ តស្មិំ រូបេ ឆន្ទរាគោ តនុកោ អហោសិ. តតោ ភគវា អវិជាតវណ្ណំ, សកិំវិជាតវណ្ណំ, មជ្ឈិមិត្ថិវណ្ណំ, មហិត្ថិវណ្ណន្តិ ឯវំ យាវ វស្សសតិកំ ឱភគ្គំ ទណ្ឌបរាយណំ តិលកាហតគត្តំ កត្វា, ទស្សេត្វា បស្សមានាយេវ នន្ទាយ តស្សា មរណំ ឧទ្ធុមាតកាទិភេទំ កាកាទីហិ សម្បរិវារេត្វា ខជ្ជមានំ ទុគ្គន្ធំ ជេគុច្ឆបដិកូលភាវញ្ច ទស្សេសិ. នន្ទាយ តំ កមំ ទិស្វា ‘‘ឯវមេវំ មមបិ អញ្ញេសម្បិ សព្ពសាធារណោ អយំ កមោ’’តិ អនិច្ចសញ្ញា សណ្ឋាសិ, តទនុសារេន ច ទុក្ខនត្តសញ្ញាបិ, តយោ ភវា អាទិត្តមិវ អគារំ អប្បដិសរណា ហុត្វា ឧបដ្ឋហិំសុ. អថ ភគវា ‘‘កម្មដ្ឋានេ បក្ខន្តំ នន្ទាយ ចិត្ត’’ន្តិ ញត្វា តស្សា សប្បាយវសេន ឥមា គាថាយោ អភាសិ –

‘‘អាតុរំ អសុចិំ បូតិំ, បស្ស នន្ទេ សមុស្សយំ;

ឧគ្ឃរន្តំ បគ្ឃរន្តំ, ពាលានំ អភិបត្ថិតំ. (ថេរីគា. ១៩);

‘‘យថា ឥទំ តថា ឯតំ, យថា ឯតំ តថា ឥទំ;

ធាតុសោ សុញ្ញតោ បស្ស, មា លោកំ បុនរាគមិ;

ភវេ ឆន្ទំ វិរាជេត្វា, ឧបសន្តា ចរិស្សសី’’តិ. (សុ. និ. ២០៥);

គាថាបរិយោសានេ នន្ទា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ. អថស្សា ភគវា ឧបរិមគ្គាធិគមត្ថំ សុញ្ញតបរិវារំ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានំ កថេន្តោ ឥមំ សុត្តមភាសិ. អយំ តាវស្ស ឯកា ឧប្បត្តិ.

ភគវតិ បន រាជគហេ វិហរន្តេ យា សា ចីវរក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣២៦) វិត្ថារតោ វុត្តសមុដ្ឋានាយ សាលវតិយា គណិកាយ ធីតា ជីវកស្ស កនិដ្ឋា សិរិមា នាម មាតុ អច្ចយេន តំ ឋានំ លភិត្វា ‘‘អក្កោធេន ជិនេ កោធ’’ន្តិ (ធ. ប. ២២៣; ជា. ១.២.១) ឥមិស្សា គាថាយ វត្ថុម្ហិ បុណ្ណកសេដ្ឋិធីតរំ អវមញ្ញិត្វា, ភគវន្តំ ខមាបេន្តី ធម្មទេសនំ សុត្វា, សោតាបន្នា ហុត្វា អដ្ឋ និច្ចភត្តានិ បវត្តេសិ. តំ អារព្ភ អញ្ញតរោ និច្ចភត្តិកោ ភិក្ខុ រាគំ ឧប្បាទេសិ. អាហារកិច្ចម្បិ ច កាតុំ អសក្កោន្តោ និរាហារោ និបជ្ជីតិ ធម្មបទគាថាវត្ថុម្ហិ វុត្តំ. តស្មិំ តថានិបន្នេយេវ សិរិមា កាលំ កត្វា យាមភវនេ សុយាមស្ស ទេវី អហោសិ. អថ តស្សា សរីរស្ស អគ្គិកិច្ចំ និវារេត្វា អាមកសុសានេ រញ្ញា និក្ខិបាបិតំ សរីរំ ទស្សនាយ ភគវា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ អគមាសិ, តម្បិ ភិក្ខុំ អាទាយ, តថា នាគរា ច រាជា ច. តត្ថ មនុស្សា ភណន្តិ ‘‘បុព្ពេ សិរិមាយ អដ្ឋុត្តរសហស្សេនាបិ ទស្សនំ ទុល្លភំ, តំ ទានជ្ជ កាកណិកាយាបិ ទដ្ឋុកាមោ នត្ថី’’តិ. សិរិមាបិ ទេវកញ្ញា បញ្ចហិ រថសតេហិ បរិវុតា តត្រាគមាសិ. តត្រាបិ ភគវា សន្និបតិតានំ ធម្មទេសនត្ថំ ឥមំ សុត្តំ តស្ស ភិក្ខុនោ ឱវាទត្ថំ ‘‘បស្ស ចិត្តកតំ ពិម្ព’’ន្តិ (ធ. ប. ១៤៧) ឥមញ្ច ធម្មបទគាថំ អភាសិ. អយមស្ស ទុតិយា ឧប្បត្តិ.

១៩៥. តត្ថ ចរំ វាតិ សកលរូបកាយស្ស គន្តព្ពទិសាភិមុខេនាភិនីហារេន គច្ឆន្តោ វា. យទិ វា តិដ្ឋន្តិ តស្សេវ ឧស្សាបនភាវេន តិដ្ឋន្តោ វា. និសិន្នោ ឧទ វា សយន្តិ តស្សេវ ហេដ្ឋិមភាគសមិញ្ជនឧបរិមភាគសមុស្សាបនភាវេន និសិន្នោ វា, តិរិយំ បសារណភាវេន សយន្តោ វា. សមិញ្ជេតិ បសារេតីតិ តានិ តានិ បព្ពានិ សមិញ្ជេតិ ច បសារេតិ ច.

ឯសា កាយស្ស ឥញ្ជនាតិ សព្ពាបេសា ឥមស្សេវ សវិញ្ញាណកស្ស កាយស្ស ឥញ្ជនា ចលនា ផន្ទនា, នត្ថេត្ថ អញ្ញោ កោចិ ចរន្តោ វា បសារេន្តោ វា, អបិច ខោ បន ‘‘ចរាមី’’តិ ចិត្តេ ឧប្បជ្ជន្តេ តំសមុដ្ឋានា វាយោធាតុ កាយំ ផរតិ, តេនស្ស គន្តព្ពទិសាភិមុខោ អភិនីហារោ ហោតិ, ទេសន្តរេ រូបន្តរបាតុភាវោតិ អត្ថោ. តេន ‘‘ចរ’’ន្តិ វុច្ចតិ. តថា ‘‘តិដ្ឋាមី’’តិ ចិត្តេ ឧប្បជ្ជន្តេ តំសមុដ្ឋានា វាយោធាតុ កាយំ ផរតិ, តេនស្ស សមុស្សាបនំ ហោតិ, ឧបរូបរិដ្ឋានេន រូបបាតុភាវោតិ អត្ថោ. តេន ‘‘តិដ្ឋ’’ន្តិ វុច្ចតិ. តថា ‘‘និសីទាមី’’តិ ចិត្តេ ឧប្បជ្ជន្តេ តំសមុដ្ឋានា វាយោធាតុ កាយំ ផរតិ, តេនស្ស ហេដ្ឋិមភាគសមិញ្ជនញ្ច ឧបរិមភាគសមុស្សាបនញ្ច ហោតិ, តថាភាវេន រូបបាតុភាវោតិ អត្ថោ. តេន ‘‘និសិន្នោ’’តិ វុច្ចតិ. តថា ‘‘សយាមី’’តិ ចិត្តេ ឧប្បជ្ជន្តេ តំសមុដ្ឋានា វាយោធាតុ កាយំ ផរតិ, តេនស្ស តិរិយំ បសារណំ ហោតិ, តថាភាវេន រូបបាតុភាវោតិ អត្ថោ. តេន ‘‘សយ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

ឯវំ ចាយមាយស្មា យោ កោចិ ឥត្ថន្នាមោ ចរំ វា យទិ វា តិដ្ឋំ, និសិន្នោ ឧទ វា សយំ យមេតំ តត្ថ តត្ថ ឥរិយាបថេ តេសំ តេសំ បព្ពានំ សមិញ្ជនប្បសារណវសេន សមិញ្ជេតិ បសារេតីតិ វុច្ចតិ. តម្បិ យស្មា សមិញ្ជនប្បសារណចិត្តេ ឧប្បជ្ជមានេ យថាវុត្តេនេវ នយេន ហោតិ, តស្មា ឯសា កាយស្ស ឥញ្ជនា, នត្ថេត្ថ អញ្ញោ កោចិ, សុញ្ញមិទំ កេនចិ ចរន្តេន វា បសារេន្តេន វា សត្តេន វា បុគ្គលេន វា. កេវលំ បន –

‘‘ចិត្តនានត្តមាគម្ម, នានត្តំ ហោតិ វាយុនោ;

វាយុនានត្តតោ នានា, ហោតិ កាយស្ស ឥញ្ជនា’’តិ. –

អយមេត្ថ បរមត្ថោ.

ឯវមេតាយ គាថាយ ភគវា យស្មា ឯកស្មិំ ឥរិយាបថេ ចិរវិនិយោគេន កាយបីឡនំ ហោតិ, តស្ស ច វិនោទនត្ថំ ឥរិយាបថបរិវត្តនំ ករីយតិ, តស្មា ‘‘ចរំ វា’’តិអាទីហិ ឥរិយាបថបដិច្ឆន្នំ ទុក្ខលក្ខណំ ទីបេតិ, តថា ចរណកាលេ ឋានាទីនមភាវតោ សព្ពមេតំ ចរណាទិភេទំ ‘‘ឯសា កាយស្ស ឥញ្ជនា’’តិ ភណន្តោ សន្តតិបដិច្ឆន្នំ អនិច្ចលក្ខណំ. តាយ តាយ សាមគ្គិយា បវត្តាយ ‘‘ឯសា កាយស្ស ឥញ្ជនា’’តិ ច អត្តបដិក្ខេបេន ភណន្តោ អត្តសញ្ញាឃនបដិច្ឆន្នំ អនត្តលក្ខណំ ទីបេតិ.

១៩៦. ឯវំ លក្ខណត្តយទីបនេន សុញ្ញតកម្មដ្ឋានំ កថេត្វា បុន សវិញ្ញាណកាវិញ្ញាណកអសុភទស្សនត្ថំ ‘‘អដ្ឋិនហារុសំយុត្តោ’’តិ អារភិ. តស្សត្ថោ – យស្ស ចេសា កាយស្ស ឥញ្ជនា, ស្វាយំ កាយោ វិសុទ្ធិមគ្គេ ទ្វត្តិំសាការវណ្ណនាយំ វណ្ណសណ្ឋានទិសោកាសបរិច្ឆេទភេទេន អព្យាបារនយេន ច បកាសិតេហិ សដ្ឋាធិកេហិ តីហិ អដ្ឋិសតេហិ នវហិ ន្ហារុសតេហិ ច សំយុត្តត្តា អដ្ឋិនហារុសំយុត្តោ. តត្ថេវ បកាសិតេន អគ្គបាទង្គុលិតចាទិនា តចេន ច នវបេសិសតប្បភេទេន ច មំសេន អវលិត្តត្តា តចមំសាវលេបនោ បរមទុគ្គន្ធជេគុច្ឆបដិកូលោតិ វេទិតព្ពោ. កិញ្ចេត្ថ វេទិតព្ពំ សិយា, យទិ ឯស យា សា មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស សកលសរីរតោ សំកឌ្ឍិតា ពទរដ្ឋិប្បមាណា ភវេយ្យ, តាយ មក្ខិកាបត្តសុខុមច្ឆវិយា នីលាទិរង្គជាតេន គេហភិត្តិ វិយ បដិច្ឆន្នោ ន ភវេយ្យ, អយំ បន ឯវំ សុខុមាយបិ ឆវិយា កាយោ បដិច្ឆន្នោ បញ្ញាចក្ខុវិរហិតេហិ ពាលបុថុជ្ជនេហិ យថាភូតំ ន ទិស្សតិ. ឆវិរាគរញ្ជិតោ ហិស្ស បរមជេគុច្ឆបដិកូលធម្មសង្ខាតោ តចោបិ តចបលិវេឋិតំ យំ តំ បភេទតោ –

‘‘នវបេសិសតា មំសា, អវលិត្តា កឡេវរេ;

នានាកិមិកុលាកិណ្ណំ, មិឡ្ហដ្ឋានំវ បូតិកា’’តិ. –

ឯវំ វុត្តំ នវមំសសតម្បិ, មំសាវលិត្តា យេ តេ –

‘‘នវន្ហារុសតា ហោន្តិ, ព្យាមមត្តេ កឡេវរេ;

ពន្ធន្តិ អដ្ឋិសង្ឃាតំ, អគារមិវ វល្លិយា’’តិ. –

តេបិ, ន្ហារុសមុដ្ឋិតានិ បដិបាដិយា អវដ្ឋិតានិ បូតីនិ ទុគ្គន្ធានិ តីណិ សដ្ឋាធិកានិ អដ្ឋិសតានិបិ យថាភូតំ ន ទិស្សន្តិ យតោ អនាទិយិត្វា តំ មក្ខិកាបត្តសុខុមច្ឆវិំ. យានិ បនស្ស ឆវិរាគរត្តេន តចេន បលិវេឋិតត្តា សព្ពលោកស្ស អបាកដានិ នានប្បការានិ អព្ភន្តរកុណបានិ បរមាសុចិទុគ្គន្ធជេគុច្ឆនីយបដិកូលានិ, តានិបិ បញ្ញាចក្ខុនា បដិវិជ្ឈិត្វា ឯវំ បស្សិតព្ពោ ‘‘អន្តបូរោ ឧទរបូរោ…បេ… បិត្តស្ស ច វសាយ ចា’’តិ.

១៩៧. តត្ថ អន្តស្ស បូរោ អន្តបូរោ. ឧទរស្ស បូរោ ឧទរបូរោ. ឧទរន្តិ ច ឧទរិយស្សេតំ អធិវចនំ. តញ្ហិ ឋាននាមេន ‘‘ឧទរ’’ន្តិ វុត្តំ. យកនបេឡស្សាតិ យកនបិណ្ឌស្ស. វត្ថិនោតិ មុត្តស្ស. ឋានូបចារេន បនេតំ ‘‘វត្ថី’’តិ វុត្តំ. បូរោតិ អធិការោ, តស្មា យកនបេឡស្ស បូរោ វត្ថិនោ បូរោតិ ឯវំ យោជេតព្ពំ. ឯស នយោ ហទយស្សាតិអាទីសុ. សព្ពានេវ ចេតានិ អន្តាទីនិ វណ្ណសណ្ឋានទិសោកាសបរិច្ឆេទភេទេន អព្យាបារនយេន ច វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តនយវសេនេវ វេទិតព្ពានិ.

១៩៩-២០០. ឯវំ ភគវា ‘‘ន កិញ្ចេត្ថ ឯកម្បិ គយ្ហូបគំ មុត្តាមណិសទិសំ អត្ថិ, អញ្ញទត្ថុ អសុចិបរិបូរោវាយំ កាយោ’’តិ អព្ភន្តរកុណបំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តមេវ អព្ភន្តរកុណបំ ពហិនិក្ខមនកុណបេន បាកដំ កត្វា ទស្សេន្តោ បុព្ពេ វុត្តញ្ច សង្គណ្ហិត្វា ‘‘អថស្ស នវហិ សោតេហី’’តិ គាថាទ្វយមាហ.

តត្ថ អថាតិ បរិយាយន្តរនិទស្សនំ, អបរេនាបិ បរិយាយេន អសុចិភាវំ បស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. អស្សាតិ ឥមស្ស កាយស្ស. នវហិ សោតេហីតិ ឧភោអក្ខិច្ឆិទ្ទកណ្ណច្ឆិទ្ទនាសាឆិទ្ទមុខវច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គេហិ. អសុចិ សវតីតិ សព្ពលោកបាកដនានប្បការបរមទុគ្គន្ធជេគុច្ឆអសុចិយេវ សវតិ, សន្ទតិ, បគ្ឃរតិ, ន អញ្ញំ កិញ្ចិ អគរុចន្ទនាទិគន្ធជាតំ វា មណិមុត្តាទិរតនជាតំ វា. សព្ពទាតិ តញ្ច ខោ សព្ពទា រត្តិម្បិ ទិវាបិ បុព្ពណ្ហេបិ សាយន្ហេបិ តិដ្ឋតោបិ គច្ឆតោបីតិ. កិំ តំ អសុចីតិ ចេ? ‘‘អក្ខិម្ហា អក្ខិគូថកោ’’តិអាទិ. ឯតស្ស ហិ ទ្វីហិ អក្ខិច្ឆិទ្ទេហិ អបនីតតចមំសសទិសោ អក្ខិគូថកោ, កណ្ណច្ឆិទ្ទេហិ រជោជល្លសទិសោ កណ្ណគូថកោ, នាសាឆិទ្ទេហិ បុព្ពសទិសា សិង្ឃាណិកា ច សវតិ, មុខេន ច វមតិ. កិំ វមតីតិ ចេ? ឯកទា បិត្តំ, យទា អពទ្ធបិត្តំ កុប្បិតំ ហោតិ, តទា តំ វមតីតិ អធិប្បាយោ. សេម្ហញ្ចាតិ ន កេវលញ្ច បិត្តំ, យម្បិ ឧទរបដលេ ឯកបត្ថបូរប្បមាណំ សេម្ហំ តិដ្ឋតិ, តម្បិ ឯកទា វមតិ. តំ បនេតំ វណ្ណាទិតោ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.២០៣-២០៤, ២១០-២១១) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ‘‘សេម្ហញ្ចា’’តិ ច-សទ្ទេន សេម្ហញ្ច អញ្ញញ្ច ឯវរូបំ ឧទរិយលោហិតាទិអសុចិំ វមតីតិ ទស្សេតិ. ឯវំ សត្តហិ ទ្វារេហិ អសុចិវមនំ ទស្សេត្វា កាលញ្ញូ បុគ្គលញ្ញូ បរិសញ្ញូ ច ភគវា តទុត្តរិ ទ្វេ ទ្វារានិ វិសេសវចនេន អនាមសិត្វា អបរេន បរិយាយេន សព្ពស្មាបិ កាយា អសុចិសវនំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កាយម្ហា សេទជល្លិកា’’តិ. តត្ថ សេទជល្លិកាតិ សេទោ ច លោណបដលមលភេទា ជល្លិកា ច, តស្ស ‘‘សវតិ សព្ពទា’’តិ ឥមិនា សទ្ធិំ សម្ពន្ធោ.

២០១. ឯវំ ភគវា យថា នាម ភត្តេ បច្ចមានេ តណ្ឌុលមលញ្ច ឧទកមលញ្ច ផេណេន សទ្ធិំ ឧដ្ឋហិត្វា ឧក្ខលិមុខំ មក្ខេត្វា ពហិ គឡតិ, តថា អសិតបីតាទិភេទេ អាហារេ កម្មជេន អគ្គិនា បច្ចមានេ យំ អសិតបីតាទិមលំ ឧដ្ឋហិត្វា ‘‘អក្ខិម្ហា អក្ខិគូថកោ’’តិអាទិនា ភេទេន និក្ខមន្តំ អក្ខិអាទីនិ មក្ខេត្វា ពហិ គឡតិ, តស្សាបិ វសេន ឥមស្ស កាយស្ស អសុចិភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យំ លោកេ ឧត្តមង្គសម្មតំ សីសំ អតិវិសិដ្ឋភាវតោ បច្ចេន្តា វន្ទនេយ្យានម្បិ វន្ទនំ ន ករោន្តិ, តស្សាបិ និស្សារតាយ អសុចិតាយ ចស្ស អសុចិភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘អថស្ស សុសិរំ សីស’’ន្តិ ឥមំ គាថមាហ.

តត្ថ សុសិរន្តិ ឆិទ្ទំ. មត្ថលុង្គស្ស បូរិតន្តិ ទធិភរិតអលាពុកំ វិយ មត្ថលុង្គភរិតំ. តញ្ច បនេតំ មត្ថលុង្គំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. សុភតោ នំ មញ្ញតិ ពាលោតិ តមេនំ ឯវំ នានាវិធកុណបភរិតម្បិ កាយំ ទុច្ចិន្តិតចិន្តី ពាលោ សុភតោ មញ្ញតិ, សុភំ សុចិំ ឥដ្ឋំ កន្តំ មនាបន្តិ តីហិបិ តណ្ហាទិដ្ឋិមានមញ្ញនាហិ មញ្ញតិ. កស្មា? យស្មា អវិជ្ជាយ បុរក្ខតោ ចតុសច្ចបដិច្ឆាទកេន មោហេន បុរក្ខតោ, ចោទិតោ, បវត្តិតោ, ‘‘ឯវំ អាទិយ, ឯវំ អភិនិវិស ឯវំ មញ្ញាហី’’តិ គាហិតោតិ អធិប្បាយោ. បស្ស យាវ អនត្ថករា ចាយំ អវិជ្ជាតិ.

២០២. ឯវំ ភគវា សវិញ្ញាណកវសេន អសុភំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អវិញ្ញាណកវសេន ទស្សេតុំ, យស្មា វា ចក្កវត្តិរញ្ញោបិ កាយោ យថាវុត្តកុណបភរិតោយេវ ហោតិ, តស្មា សព្ពប្បការេនបិ សម្បត្តិភវេ អសុភំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិបត្តិភវេ ទស្សេតុំ ‘‘យទា ច សោ មតោ សេតី’’តិ គាថមាហ.

តស្សត្ថោ – ស្វាយមេវំវិធោ កាយោ យទា អាយុឧស្មាវិញ្ញាណាបគមេន មតោ វាតភរិតភស្តា វិយ ឧទ្ធុមាតកោ វណ្ណបរិភេទេន វិនីលកោ សុសានស្មិំ និរត្ថំវ កលិង្គរំ ឆឌ្ឌិតត្តា អបវិទ្ធោ សេតិ, អថ ‘‘ន ទានិស្ស បុន ឧដ្ឋានំ ភវិស្សតី’’តិ ឯកំសតោយេវ អនបេក្ខា ហោន្តិ ញាតយោ. តត្ថ មតោតិ អនិច្ចតំ ទស្សេតិ, សេតីតិ និរីហកត្តំ. តទុភយេន ច ជីវិតពលមទប្បហានេ និយោជេតិ. ឧទ្ធុមាតោតិ សណ្ឋានវិបត្តិំ ទស្សេតិ, វិនីលកោតិ ឆវិរាគវិបត្តិំ. តទុភយេន ច រូបមទប្បហានេ វណ្ណបោក្ខរតំ បដិច្ច មានប្បហានេ ច និយោជេតិ. អបវិទ្ធោតិ គហេតព្ពាភាវំ ទស្សេតិ, សុសានស្មិន្តិ អន្តោ អធិវាសេតុមនរហំ ជិគុច្ឆនីយភាវំ. តទុភយេនបិ ‘‘មម’’ន្តិ គាហស្ស សុភសញ្ញាយ ច បហានេ និយោជេតិ. អនបេក្ខា ហោន្តិ ញាតយោតិ បដិកិរិយាភាវំ ទស្សេតិ, តេន ច បរិវារមទប្បហានេ និយោជេតិ.

២០៣. ឯវមិមាយ គាថាយ អបរិភិន្នាវិញ្ញាណកវសេន អសុភំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បរិភិន្នវសេនាបិ ទស្សេតុំ ‘‘ខាទន្តិ ន’’ន្តិ គាថមាហ. តត្ថ យេ ចញ្ញេតិ យេ ច អញ្ញេបិ កាកកុលលាទយោ កុណបភក្ខា បាណិនោ សន្តិ, តេបិ នំ ខាទន្តីតិ អត្ថោ. សេសំ ឧត្តានមេវ.

២០៤. ឯវំ ‘‘ចរំ វា’’តិអាទិនា នយេន សុញ្ញតកម្មដ្ឋានវសេន, ‘‘អដ្ឋិនហារុសំយុត្តោ’’តិអាទិនា សវិញ្ញាណកាសុភវសេន ‘‘យទា ច សោ មតោ សេតី’’តិអាទិនា អវិញ្ញាណកាសុភវសេន កាយំ ទស្សេត្វា ឯវំ និច្ចសុខត្តភាវសុញ្ញេ ឯកន្តអសុភេ ចាបិ កាយស្មិំ ‘‘សុភតោ នំ មញ្ញតិ ពាលោ, អវិជ្ជាយ បុរក្ខតោ’’តិ ឥមិនា ពាលស្ស វុត្តិំ បកាសេត្វា អវិជ្ជាមុខេន ច វដ្ដំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តត្ថ បណ្ឌិតស្ស វុត្តិំ បរិញ្ញាមុខេន ច វិវដ្ដំ ទស្សេតុំ ‘‘សុត្វាន ពុទ្ធវចន’’ន្តិ អារភិ.

តត្ថ សុត្វានាតិ យោនិសោ និសាមេត្វា. ពុទ្ធវចនន្តិ កាយវិច្ឆន្ទនករំ ពុទ្ធវចនំ. ភិក្ខូតិ សេក្ខោ វា បុថុជ្ជនោ វា. បញ្ញាណវាតិ បញ្ញាណំ វុច្ចតិ វិបស្សនា អនិច្ចាទិប្បការេសុ បវត្តត្តា, តាយ សមន្នាគតោតិ អត្ថោ. ឥធាតិ សាសនេ. សោ ខោ នំ បរិជានាតីតិ សោ ឥមំ កាយំ តីហិ បរិញ្ញាហិ បរិជានាតិ. កថំ? យថា នាម កុសលោ វាណិជោ ឥទញ្ចិទញ្ចាតិ ភណ្ឌំ ឱលោកេត្វា ‘‘ឯត្តកេន គហិតេ ឯត្តកោ នាម ឧទយោ ភវិស្សតី’’តិ តុលយិត្វា តថា កត្វា បុន សឧទយំ មូលំ គណ្ហន្តោ តំ ភណ្ឌំ ឆឌ្ឌេតិ, ឯវមេវំ ‘‘អដ្ឋិន្ហារុអាទយោ ឥមេ កេសលោមាទយោ ចា’’តិ ញាណចក្ខុនា ឱលោកេន្តោ ញាតបរិញ្ញាយ បរិជានាតិ, ‘‘អនិច្ចា ឯតេ ធម្មា ទុក្ខា អនត្តា’’តិ តុលយន្តោ តីរណបរិញ្ញាយ បរិជានាតិ, ឯវំ តីរយិត្វា អរិយមគ្គំ បាបុណន្តោ តត្ថ ឆន្ទរាគប្បហានេន បហានបរិញ្ញាយ បរិជានាតិ. សវិញ្ញាណកាវិញ្ញាណកអសុភវសេន វា បស្សន្តោ ញាតបរិញ្ញាយ បរិជានាតិ, អនិច្ចាទិវសេន បស្សន្តោ តីរណបរិញ្ញាយ, អរហត្តមគ្គេន តតោ ឆន្ទរាគំ អបកឌ្ឍិត្វា តំ បជហន្តោ បហានបរិញ្ញាយ បរិជានាតិ.

កស្មា សោ ឯវំ បរិជានាតីតិ ចេ? យថាភូតញ្ហិ បស្សតិ, យស្មា យថាភូតំ បស្សតីតិ អត្ថោ. ‘‘បញ្ញាណវា’’តិអាទិនា ឯវ ច ឯតស្មិំ អត្ថេ សិទ្ធេ យស្មា ពុទ្ធវចនំ សុត្វា តស្ស បញ្ញាណវត្តំ ហោតិ, យស្មា ច សព្ពជនស្ស បាកដោបាយំ កាយោ អសុត្វា ពុទ្ធវចនំ ន សក្កា បរិជានិតុំ, តស្មា តស្ស ញាណហេតុំ ឥតោ ពាហិរានំ ឯវំ ទដ្ឋុំ អសមត្ថតញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘សុត្វាន ពុទ្ធវចន’’ន្តិ អាហ. នន្ទាភិក្ខុនិំ តញ្ច វិបល្លត្ថចិត្តំ ភិក្ខុំ អារព្ភ ទេសនាបវត្តិតោ អគ្គបរិសតោ តប្បដិបត្តិប្បត្តានំ ភិក្ខុភាវទស្សនតោ ច ‘‘ភិក្ខូ’’តិ អាហ.

២០៥. ឥទានិ ‘‘យថាភូតញ្ហិ បស្សតី’’តិ ឯត្ថ យថា បស្សន្តោ យថាភូតំ បស្សតិ, តំ ទស្សេតុំ អាហ ‘‘យថា ឥទំ តថា ឯតំ, យថា ឯតំ តថា ឥទ’’ន្តិ. តស្សត្ថោ – យថា ឥទំ សវិញ្ញាណកាសុភំ អាយុឧស្មាវិញ្ញាណានំ អនបគមា ចរតិ, តិដ្ឋតិ, និសីទតិ, សយតិ; តថា ឯតំ ឯតរហិ សុសានេ សយិតំ អវិញ្ញាណកម្បិ បុព្ពេ តេសំ ធម្មានំ អនបគមា អហោសិ. យថា ច ឯតំ ឯតរហិ មតសរីរំ តេសំ ធម្មានំ អបគមា ន ចរតិ, ន តិដ្ឋតិ, ន និសីទតិ, ន សេយ្យំ កប្បេតិ, តថា ឥទំ សវិញ្ញាណកម្បិ តេសំ ធម្មានំ អបគមា ភវិស្សតិ. យថា ច ឥទំ សវិញ្ញាណកំ ឯតរហិ ន សុសានេ មតំ សេតិ, ន ឧទ្ធុមាតកាទិភាវមុបគតំ, តថា ឯតំ ឯតរហិ មតសរីរម្បិ បុព្ពេ អហោសិ. យថា បនេតំ ឯតរហិ អវិញ្ញាណកាសុភំ មតំ សុសានេ សេតិ, ឧទ្ធុមាតកាទិភាវញ្ច ឧបគតំ, តថា ឥទំ សវិញ្ញាណកម្បិ ភវិស្សតីតិ.

តត្ថ យថា ឥទំ តថា ឯតន្តិ អត្តនា មតស្ស សរីរស្ស សមានភាវំ ករោន្តោ ពាហិរេ ទោសំ បជហតិ. យថា ឯតំ តថា ឥទន្តិ មតសរីរេន អត្តនោ សមានភាវំ ករោន្តោ អជ្ឈត្តិកេ រាគំ បជហតិ. យេនាការេន ឧភយំ សភំ ករោតិ, តំ បជានន្តោ ឧភយត្ថ មោហំ បជហតិ. ឯវំ យថាភូតទស្សនេន បុព្ពភាគេយេវ អកុសលមូលប្បហានំ សាធេត្វា, យស្មា ឯវំ បដិបន្នោ ភិក្ខុ អនុបុព្ពេន អរហត្តមគ្គំ បត្វា សព្ពំ ឆន្ទរាគំ វិរាជេតុំ សមត្ថោ ហោតិ, តស្មា អាហ ‘‘អជ្ឈត្តញ្ច ពហិទ្ធា ច, កាយេ ឆន្ទំ វិរាជយេ’’តិ. ឯវំ បដិបន្នោ ភិក្ខុ អនុបុព្ពេនាតិ បាឋសេសោ.

២០៦. ឯវំ សេក្ខភូមិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អសេក្ខភូមិំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឆន្ទរាគវិរត្តោ សោ’’តិ. តស្សត្ថោ – សោ ភិក្ខុ អរហត្តមគ្គញាណេន បញ្ញាណវា មគ្គានន្តរំ ផលំ បាបុណាតិ, អថ សព្ពសោ ឆន្ទរាគស្ស បហីនត្តា ‘‘ឆន្ទរាគវិរត្តោ’’តិ ច, មរណាភាវេន បណីតដ្ឋេន វា អមតំ សព្ពសង្ខារវូបសមនតោ សន្តិំ តណ្ហាសង្ខាតវានាភាវតោ និព្ពានំ, ចវនាភាវតោ អច្ចុតន្តិ សំវណ្ណិតំ បទមជ្ឈគាតិ ច វុច្ចតិ. អថ វា សោ ភិក្ខុ អរហត្តមគ្គញាណេន បញ្ញាណវា មគ្គានន្តរផលេ ឋិតោ ឆន្ទរាគវិរត្តោ នាម ហោតិ, វុត្តប្បការញ្ច បទមជ្ឈគាតិ វេទិតព្ពោ. តេន ‘‘ឥទមស្ស បហីនំ, ឥទញ្ចានេន លទ្ធ’’ន្តិ ទីបេតិ.

២០៧-២០៨. ឯវំ សវិញ្ញាណកាវិញ្ញាណកវសេន អសុភកម្មដ្ឋានំ សហ និប្ផត្តិយា កថេត្វា បុន សង្ខេបទេសនាយ ឯវំ មហតោ អានិសំសស្ស អន្តរាយករំ បមាទវិហារំ គរហន្តោ ‘‘ទ្វិបាទកោយ’’ន្តិ គាថាទ្វយមាហ. តត្ថ កិញ្ចាបិ អបាទកាទយោបិ កាយា អសុចីយេវ, ឥធាធិការវសេន បន ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន វា, យស្មា វា អញ្ញេ អសុចិភូតាបិ កាយា លោណម្ពិលាទីហិ អភិសង្ខរិត្វា មនុស្សានំ ភោជនេបិ ឧបនីយន្តិ, ន ត្វេវ មនុស្សកាយោ, តស្មា អសុចិតរភាវមស្ស ទស្សេន្តោបិ ‘‘ទ្វិបាទកោ’’តិ អាហ.

អយន្តិ មនុស្សកាយំ ទស្សេតិ. ទុគ្គន្ធោ បរិហីរតីតិ ទុគ្គន្ធោ សមានោ បុប្ផគន្ធាទីហិ អភិសង្ខរិត្វា បរិហីរតិ. នានាកុណបបរិបូរោតិ កេសាទិអនេកប្បការកុណបភរិតោ. វិស្សវន្តោ តតោ តតោតិ បុប្ផគន្ធាទីហិ បដិច្ឆាទេតុំ ឃដេន្តានម្បិ តំ វាយាមំ និប្ផលំ កត្វា នវហិ ទ្វារេហិ ខេឡសិង្ឃាណិកាទីនិ, លោមកូបេហិ ច សេទជល្លិកំ វិស្សវន្តោយេវ. តត្ថ ទានិ បស្សថ – ឯតាទិសេន កាយេន យោ បុរិសោ វា ឥត្ថី វា កោចិ ពាលោ មញ្ញេ ឧណ្ណមេតវេ តណ្ហាទិដ្ឋិមានមញ្ញនាហិ ‘‘អហ’’ន្តិ វា ‘‘មម’’ន្តិ វា ‘‘និច្ចោ’’តិ វាតិអាទិនា នយេន យោ ឧណ្ណមិតុំ មញ្ញេយ្យ, បរំ វា ជាតិអាទីហិ អវជានេយ្យ អត្តានំ ឧច្ចេ ឋានេ ឋបេន្តោ, កិមញ្ញត្រ អទស្សនា ឋបេត្វា អរិយមគ្គេន អរិយសច្ចទស្សនាភាវំ កិមញ្ញំ តស្ស ឯវំ ឧណ្ណមាវជាននការណំ សិយាតិ.

ទេសនាបរិយោសានេ នន្ទា ភិក្ខុនី សំវេគមាបាទិ – ‘‘អហោ វត រេ, អហំ ពាលា, យា មំយេវ អារព្ភ ឯវំ វិវិធធម្មទេសនាបវត្តកស្ស ភគវតោ ឧបដ្ឋានំ នាគមាសិ’’ន្តិ. ឯវំ សំវិគ្គា ច តមេវ ធម្មទេសនំ សមន្នាហរិត្វា តេនេវ កម្មដ្ឋានេន កតិបយទិវសព្ភន្តរេ អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ. ទុតិយដ្ឋានេបិ កិរ ទេសនាបរិយោសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ, សិរិមា ទេវកញ្ញា អនាគាមិផលំ បត្តា, សោ ច ភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហីតិ.

បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ

សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ វិជយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២. មុនិសុត្តវណ្ណនា

២០៩. សន្ថវាតោ ភយំ ជាតន្តិ មុនិសុត្តំ. កា ឧប្បត្តិ? ន សព្ពស្សេវ សុត្តស្ស ឯកា ឧប្បត្តិ, អបិចេត្ថ អាទិតោ តាវ ចតុន្នំ គាថានំ អយមុប្បត្តិ – ភគវតិ កិរ សាវត្ថិយំ វិហរន្តេ គាមកាវាសេ អញ្ញតរា ទុគ្គតិត្ថី មតបតិកា បុត្តំ ភិក្ខូសុ បព្ពាជេត្វា អត្តនាបិ ភិក្ខុនីសុ បព្ពជិ. តេ ឧភោបិ សាវត្ថិយំ វស្សំ ឧបគន្ត្វា អភិណ្ហំ អញ្ញមញ្ញស្ស ទស្សនកាមា អហេសុំ. មាតា កិញ្ចិ លភិត្វា បុត្តស្ស ហរតិ, បុត្តោបិ មាតុ. ឯវំ សាយម្បិ បាតោបិ អញ្ញមញ្ញំ សមាគន្ត្វា លទ្ធំ លទ្ធំ សំវិភជមានា, សម្មោទមានា, សុខទុក្ខំ បុច្ឆមានា, និរាសង្កា អហេសុំ. តេសំ ឯវំ អភិណ្ហទស្សនេន សំសគ្គោ ឧប្បជ្ជិ, សំសគ្គា វិស្សាសោ, វិស្សាសា ឱតារោ, រាគេន ឱតិណ្ណចិត្តានំ បព្ពជិតសញ្ញា ច មាតុបុត្តសញ្ញា ច អន្តរធាយិ. តតោ មរិយាទវីតិក្កមំ កត្វា អសទ្ធម្មំ បដិសេវិំសុ, អយសប្បត្តា ច វិព្ភមិត្វា អគារមជ្ឈេ វសិំសុ. ភិក្ខូ ភគវតោ អារោចេសុំ. ‘‘កិំ នុ សោ, ភិក្ខវេ, មោឃបុរិសោ មញ្ញតិ ន មាតា បុត្តេ សារជ្ជតិ, បុត្តោ វា បន មាតរី’’តិ គរហិត្វា ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯករូបម្បិ សមនុបស្សាមី’’តិអាទិនា (អ. និ. ៥.៥៥) អវសេសសុត្តេនបិ ភិក្ខូ សំវេជេត្វា ‘‘តស្មាតិហ, ភិក្ខវេ –

‘‘វិសំ យថា ហលាហលំ, តេលំ បក្កុថិតំ យថា;

តម្ពលោហវិលីនំវ, មាតុគាមំ វិវជ្ជយេ’’តិ ច. –

វត្វា បុន ភិក្ខូនំ ធម្មទេសនត្ថំ – ‘‘សន្ថវាតោ ភយំ ជាត’’ន្តិ ឥមា អត្តុបនាយិកា ចតស្សោ គាថា អភាសិ.

តត្ថ សន្ថវោ តណ្ហាទិដ្ឋិមិត្តភេទេន តិវិធោតិ បុព្ពេ វុត្តោ. ឥធ តណ្ហាទិដ្ឋិសន្ថវោ អធិប្បេតោ. តំ សន្ធាយ ភគវា អាហ – ‘‘បស្សថ, ភិក្ខវេ, យថា ឥទំ តស្ស មោឃបុរិសស្ស សន្ថវាតោ ភយំ ជាត’’ន្តិ. តញ្ហិ តស្ស អភិណ្ហទស្សនកាមតាទិតណ្ហាយ ពលវកិលេសភយំ ជាតំ, យេន សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តោ មាតរិ វិប្បដិបជ្ជិ. អត្តានុវាទាទិកំ វា មហាភយំ, យេន សាសនំ ឆឌ្ឌេត្វា វិព្ភន្តោ. និកេតាតិ ‘‘រូបនិមិត្តនិកេតវិសារវិនិពន្ធា ខោ, គហបតិ, ‘និកេតសារី’តិ វុច្ចតី’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៣.៣) នយេន វុត្តា អារម្មណប្បភេទា. ជាយតេ រជោតិ រាគទោសមោហរជោ ជាយតេ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ន កេវលញ្ច តស្ស សន្ថវាតោ ភយំ ជាតំ, អបិច ខោ បន យទេតំ កិលេសានំ និវាសដ្ឋេន សាសវារម្មណំ ‘‘និកេត’’ន្តិ វុច្ចតិ, ឥទានិស្ស ភិន្នសំវរត្តា អតិក្កន្តមរិយាទត្តា សុដ្ឋុតរំ តតោ និកេតា ជាយតេ រជោ, យេន សំកិលិដ្ឋចិត្តោ អនយព្យសនំ បាបុណិស្សតិ. អថ វា បស្សថ, ភិក្ខវេ, យថា ឥទំ តស្ស មោឃបុរិសស្ស សន្ថវាតោ ភយំ ជាតំ, យថា ច សព្ពបុថុជ្ជនានំ និកេតា ជាយតេ រជោតិ ឯវម្បេតំ បទទ្វយំ យោជេតព្ពំ.

សព្ពថា បន ឥមិនា បុរិមទ្ធេន ភគវា បុថុជ្ជនទស្សនំ គរហិត្វា អត្តនោ ទស្សនំ បសំសន្តោ ‘‘អនិកេត’’ន្តិ បច្ឆិមទ្ធមាហ. តត្ថ យថាវុត្តនិកេតបដិក្ខេបេន អនិកេតំ, សន្ថវបដិក្ខេបេន ច អសន្ថវំ វេទិតព្ពំ. ឧភយម្បេតំ និព្ពានស្សាធិវចនំ. ឯតំ វេ មុនិទស្សនន្តិ ឯតំ អនិកេតមសន្ថវំ ពុទ្ធមុនិនា ទិដ្ឋន្តិ អត្ថោ. តត្ថ វេតិ វិម្ហយត្ថេ និបាតោ ទដ្ឋព្ពោ. តេន ច យំ នាម និកេតសន្ថវវសេន មាតាបុត្តេសុ វិប្បដិបជ្ជមានេសុ អនិកេតមសន្ថវំ, ឯតំ មុនិនា ទិដ្ឋំ អហោ អព្ភុតន្តិ អយមធិប្បាយោ សិទ្ធោ ហោតិ. អថ វា មុនិនោ ទស្សនន្តិបិ មុនិទស្សនំ, ទស្សនំ នាម ខន្តិ រុចិ, ខមតិ ចេវ រុច្ចតិ ចាតិ អត្ថោ.

២១០. ទុតិយគាថាយ យោ ជាតមុច្ឆិជ្ជាតិ យោ កិស្មិញ្ចិទេវ វត្ថុស្មិំ ជាតំ ភូតំ និព្ពត្តំ កិលេសំ យថា ឧប្បន្នាកុសលប្បហានំ ហោតិ, តថា វាយមន្តោ តស្មិំ វត្ថុស្មិំ បុន អនិព្ពត្តនវសេន ឧច្ឆិន្ទិត្វា យោ អនាគតោបិ កិលេសោ តថារូបប្បច្ចយសមោធានេ និព្ពត្តិតុំ អភិមុខីភូតត្តា វត្តមានសមីបេ វត្តមានលក្ខណេន ‘‘ជាយន្តោ’’តិ វុច្ចតិ, តញ្ច ន រោបយេយ្យ ជាយន្តំ, យថា អនុប្បន្នាកុសលានុប្បាទោ ហោតិ, តថា វាយមន្តោ ន និព្ពត្តេយ្យាតិ អត្ថោ. កថញ្ច ន និព្ពត្តេយ្យ? អស្ស នានុប្បវេច្ឆេ, យេន បច្ចយេន សោ និព្ពត្តេយ្យ តំ នានុប្បវេសេយ្យ ន សមោធានេយ្យ. ឯវំ សម្ភារវេកល្លករណេន តំ ន រោបយេយ្យ ជាយន្តំ. អថ វា យស្មា មគ្គភាវនាយ អតីតាបិ កិលេសា ឧច្ឆិជ្ជន្តិ អាយតិំ វិបាកាភាវេន វត្តមានាបិ ន រោបីយន្តិ តទភាវេន, អនាគតាបិ ចិត្តសន្តតិំ នានុប្បវេសីយន្តិ ឧប្បត្តិសាមត្ថិយវិឃាតេន, តស្មា យោ អរិយមគ្គភាវនាយ ជាតមុច្ឆិជ្ជ ន រោបយេយ្យ ជាយន្តំ, អនាគតម្បិ ចស្ស ជាយន្តស្ស នានុប្បវេច្ឆេ, តមាហុ ឯកំ មុនិនំ ចរន្តំ, សោ ច អទ្ទក្ខិ សន្តិបទំ មហេសីតិ ឯវម្បេត្ថ យោជនា វេទិតព្ពា. ឯកន្តនិក្កិលេសតាយ ឯកំ, សេដ្ឋដ្ឋេន វា ឯកំ. មុនិនន្តិ មុនិំ, មុនីសុ វា ឯកំ. ចរន្តន្តិ សព្ពាការបរិបូរាយ លោកត្ថចរិយាយ អវសេសចរិយាហិ ច ចរន្តំ. អទ្ទក្ខីតិ អទ្ទស. សោតិ យោ ជាតមុច្ឆិជ្ជ អរោបនេ អននុប្បវេសនេ ច សមត្ថតាយ ‘‘ន រោបយេយ្យ ជាយន្តមស្ស នានុប្បវេច្ឆេ’’តិ វុត្តោ ពុទ្ធមុនិ. សន្តិបទន្តិ សន្តិកោដ្ឋាសំ, ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតវិបស្សនានិព្ពានភេទាសុ តីសុ សម្មុតិសន្តិ, តទង្គសន្តិ, អច្ចន្តសន្តីសុ សេដ្ឋំ ឯវំ អនុបសន្តេ លោកេ អច្ចន្តសន្តិំ អទ្ទស មហេសីតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

២១១. តតិយគាថាយ សង្ខាយាតិ គណយិត្វា, បរិច្ឆិន្ទិត្វា វីមំសិត្វា យថាភូតតោ ញត្វា, ទុក្ខបរិញ្ញាយ បរិជានិត្វាតិ អត្ថោ. វត្ថូនីតិ យេសុ ឯវមយំ លោកោ សជ្ជតិ, តានិ ខន្ធាយតនធាតុភេទានិ កិលេសដ្ឋានានិ. បមាយ ពីជន្តិ យំ តេសំ វត្ថូនំ ពីជំ អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ, តំ បមាយ ហិំសិត្វា, ពាធិត្វា, សមុច្ឆេទប្បហានេន បជហិត្វាតិ អត្ថោ. សិនេហមស្ស នានុប្បវេច្ឆេតិ យេន តណ្ហាទិដ្ឋិសិនេហេន សិនេហិតំ តំ ពីជំ អាយតិំ បដិសន្ធិវសេន តំ យថាវុត្តំ វត្ថុសស្សំ វិរុហេយ្យ, តំ សិនេហមស្ស នានុប្បវេច្ឆេ, តប្បដិបក្ខាយ មគ្គភាវនាយ តំ នានុប្បវេសេយ្យាតិ អត្ថោ. ស វេ មុនិ ជាតិខយន្តទស្សីតិ សោ ឯវរូបោ ពុទ្ធមុនិ និព្ពានសច្ឆិកិរិយាយ ជាតិយា ច មរណស្ស ច អន្តភូតស្ស និព្ពានស្ស ទិដ្ឋត្តា ជាតិក្ខយន្តទស្សី តក្កំ បហាយ ន ឧបេតិ សង្ខំ. ឥមាយ ចតុសច្ចភាវនាយ នវប្បភេទម្បិ អកុសលវិតក្កំ បហាយ សឧបាទិសេសនិព្ពានធាតុំ បត្វា លោកត្ថចរិយំ ករោន្តោ អនុបុព្ពេន ចរិមវិញ្ញាណក្ខយា អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុប្បត្តិយា ‘‘ទេវោ វា មនុស្សោ វា’’តិ ន ឧបេតិ សង្ខំ. អបរិនិព្ពុតោ ឯវ វា យថា កាមវិតក្កាទិនោ វិតក្កស្ស អប្បហីនត្តា ‘‘អយំ បុគ្គលោ រត្តោ’’តិ វា ‘‘ទុដ្ឋោ’’តិ វា សង្ខំ ឧបេតិ, ឯវំ តក្កំ បហាយ ន ឧបេតិ សង្ខន្តិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

២១២. ចតុត្ថគាថាយ អញ្ញាយាតិ អនិច្ចាទិនយេន ជានិត្វា. សព្ពានីតិ អនវសេសានិ, និវេសនានីតិ កាមភវាទិកេ ភវេ. និវសន្តិ ហិ តេសុ សត្តា, តស្មា ‘‘និវេសនានី’’តិ វុច្ចន្តិ. អនិកាមយំ អញ្ញតរម្បិ តេសន្តិ ឯវំ ទិដ្ឋាទីនវត្តា តេសំ និវេសនានំ ឯកម្បិ អបត្ថេន្តោ សោ ឯវរូបោ ពុទ្ធមុនិ មគ្គភាវនាពលេន តណ្ហាគេធស្ស វិគតត្តា វីតគេធោ, វីតគេធត្តា ឯវ ច អគិទ្ធោ, ន យថា ឯកេ អវីតគេធា ឯវ សមានា ‘‘អគិទ្ធម្ហា’’តិ បដិជានន្តិ, ឯវំ. នាយូហតីតិ តស្ស តស្ស និវេសនស្ស និព្ពត្តកំ កុសលំ វា អកុសលំ វា ន ករោតិ. កិំ ការណា? បារគតោ ហិ ហោតិ, យស្មា ឯវរូបោ សព្ពនិវេសនានំ បារំ និព្ពានំ គតោ ហោតីតិ អត្ថោ.

ឯវំ បឋមគាថាយ បុថុជ្ជនទស្សនំ គរហិត្វា អត្តនោ ទស្សនំ បសំសន្តោ ទុតិយគាថាយ យេហិ កិលេសេហិ បុថុជ្ជនោ អនុបសន្តោ ហោតិ, តេសំ អភាវេន អត្តនោ សន្តិបទាធិគមំ បសំសន្តោ តតិយគាថាយ យេសុ វត្ថូសុ បុថុជ្ជនោ តក្កំ អប្បហាយ តថា តថា សង្ខំ ឧបេតិ, តេសុ ចតុសច្ចភាវនាយ តក្កំ បហាយ អត្តនោ សង្ខានុបគមនំ បសំសន្តោ ចតុត្ថគាថាយ អាយតិម្បិ យានិ និវេសនានិ កាមយមានោ បុថុជ្ជនោ ភវតណ្ហាយ អាយូហតិ, តេសុ តណ្ហាភាវេន អត្តនោ អនាយូហនំ បសំសន្តោ ចតូហិ គាថាហិ អរហត្តនិកូដេនេវ ឯកដ្ឋុប្បត្តិកំ ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ.

២១៣. សព្ពាភិភុន្តិ កា ឧប្បត្តិ? មហាបុរិសោ មហាភិនិក្ខមនំ កត្វា អនុបុព្ពេន សព្ពញ្ញុតំ បត្វា ធម្មចក្កប្បវត្តនត្ថាយ ពារាណសិំ គច្ឆន្តោ ពោធិមណ្ឌស្ស ច គយាយ ច អន្តរេ ឧបកេនាជីវកេន សមាគច្ឆិ. តេន ច ‘‘វិប្បសន្នានិ ខោ តេ, អាវុសោ, ឥន្ទ្រិយានី’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៨៥; មហាវ. ១១) នយេន បុដ្ឋោ ‘‘សព្ពាភិភូ’’តិអាទីនិ អាហ. ឧបកោ ‘‘ហុបេយ្យាវុសោ’’តិ វត្វា, សីសំ ឱកម្បេត្វា, ឧម្មគ្គំ គហេត្វា បក្កាមិ. អនុក្កមេន ច វង្កហារជនបទេ អញ្ញតរំ មាគវិកគាមំ បាបុណិ. តមេនំ មាគវិកជេដ្ឋកោ ទិស្វា – ‘‘អហោ អប្បិច្ឆោ សមណោ វត្ថម្បិ ន និវាសេតិ, អយំ លោកេ អរហា’’តិ ឃរំ នេត្វា មំសរសេន បរិវិសិត្វា ភុត្តាវិញ្ច នំ សបុត្តទារោ វន្ទិត្វា ‘‘ឥធេវ, ភន្តេ, វសថ, អហំ បច្ចយេន ឧបដ្ឋហិស្សាមី’’តិ និមន្តេត្វា, វសនោកាសំ កត្វា អទាសិ. សោ តត្ថ វសតិ.

មាគវិកោ គិម្ហកាលេ ឧទកសម្បន្នេ សីតលេ បទេសេ ចរិតុំ ទូរំ អបក្កន្តេសុ មិគេសុ តត្ថ គច្ឆន្តោ ‘‘អម្ហាកំ អរហន្តំ សក្កច្ចំ ឧបដ្ឋហស្សូ’’តិ ឆាវំ នាម ធីតរំ អាណាបេត្វា អគមាសិ សទ្ធិំ បុត្តភាតុកេហិ. សា ចស្ស ធីតា ទស្សនីយា ហោតិ កោដ្ឋាសសម្បន្នា. ទុតិយទិវសេ ឧបកោ ឃរំ អាគតោ តំ ទារិកំ សព្ពំ ឧបចារំ កត្វា, បរិវិសិតុំ ឧបគតំ ទិស្វា, រាគេន អភិភូតោ ភុញ្ជិតុម្បិ អសក្កោន្តោ ភាជនេន ភត្តំ អាទាយ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា, ភត្តំ ឯកមន្តេ និក្ខិបិត្វា – ‘‘សចេ ឆាវំ លភាមិ, ជីវាមិ, នោ ចេ, មរាមី’’តិ និរាហារោ សយិ. សត្តមេ ទិវសេ មាគវិកោ អាគន្ត្វា ធីតរំ ឧបកស្ស បវត្តិំ បុច្ឆិ. សា – ‘‘ឯកទិវសមេវ អាគន្ត្វា បុន នាគតបុព្ពោ’’តិ អាហ. មាគវិកោ ‘‘អាគតវេសេនេវ នំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិស្សាមី’’តិ តង្ខណញ្ញេវ គន្ត្វា – ‘‘កិំ, ភន្តេ, អផាសុក’’ន្តិ បាទេ បរាមសន្តោ បុច្ឆិ. ឧបកោ និត្ថុនន្តោ បរិវត្តតិយេវ. សោ ‘‘វទ, ភន្តេ, យំ មយា សក្កា កាតុំ, សព្ពំ ករិស្សាមី’’តិ អាហ. ឧបកោ – ‘‘សចេ ឆាវំ លភាមិ, ជីវាមិ, នោ ចេ, ឥធេវ មរណំ សេយ្យោ’’តិ អាហ. ‘‘ជានាសិ បន, ភន្តេ, កិញ្ចិ សិប្ប’’ន្តិ? ‘‘ន ជានាមី’’តិ. ‘‘ន, ភន្តេ, កិញ្ចិ សិប្បំ អជានន្តេន សក្កា ឃរាវាសំ អធិដ្ឋាតុ’’ន្តិ? សោ អាហ – ‘‘នាហំ កិញ្ចិ សិប្បំ ជានាមិ, អបិច តុម្ហាកំ មំសហារកោ ភវិស្សាមិ, មំសញ្ច វិក្កិណិស្សាមី’’តិ. មាគវិកោបិ ‘‘អម្ហាកំ ឯតទេវ រុច្ចតី’’តិ ឧត្តរសាដកំ ទត្វា, ឃរំ អានេត្វា ធីតរំ អទាសិ. តេសំ សំវាសមន្វាយ បុត្តោ វិជាយិ. សុភទ្ទោតិស្ស នាមំ អកំសុ. ឆាវា បុត្តតោសនគីតេន ឧបកំ ឧប្បណ្ឌេសិ. សោ តំ អសហន្តោ ‘‘ភទ្ទេ, អហំ អនន្តជិនស្ស សន្តិកំ គច្ឆាមី’’តិ មជ្ឈិមទេសាភិមុខោ បក្កាមិ.

ភគវា ច តេន សមយេន សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនមហាវិហារេ. អថ ខោ ភគវា បដិកច្ចេវ ភិក្ខូ អាណាបេសិ – ‘‘យោ, ភិក្ខវេ, អនន្តជិនោតិ បុច្ឆមានោ អាគច្ឆតិ, តស្ស មំ ទស្សេយ្យាថា’’តិ. ឧបកោបិ ខោ អនុបុព្ពេនេវ សាវត្ថិំ អាគន្ត្វា វិហារមជ្ឈេ ឋត្វា ‘‘ឥមស្មិំ វិហារេ មម សហាយោ អនន្តជិនោ នាម អត្ថិ, សោ កុហិំ វសតី’’តិ បុច្ឆិ. តំ ភិក្ខូ ភគវតោ សន្តិកំ នយិំសុ. ភគវា តស្សានុរូបំ ធម្មំ ទេសេសិ. សោ ទេសនាបរិយោសានេ អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋាសិ. ភិក្ខូ តស្ស បុព្ពប្បវត្តិំ សុត្វា កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘ភគវា បឋមំ និស្សិរិកស្ស នគ្គសមណស្ស ធម្មំ ទេសេសី’’តិ. ភគវា តំ កថាសមុដ្ឋានំ វិទិត្វា គន្ធកុដិតោ និក្ខម្ម តង្ខណានុរូបេន បាដិហារិយេន ពុទ្ធាសនេ និសីទិត្វា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ? តេ សព្ពំ កថេសុំ. តតោ ភគវា – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, តថាគតោ អហេតុអប្បច្ចយា ធម្មំ ទេសេតិ, និម្មលា តថាគតស្ស ធម្មទេសនា, ន សក្កា តត្ថ ទោសំ ទដ្ឋុំ. តេន, ភិក្ខវេ, ធម្មទេសនូបនិស្សយេន ឧបកោ ឯតរហិ អនាគាមី ជាតោ’’តិ វត្វា អត្តនោ ទេសនាមលាភាវទីបិកំ ឥមំ គាថមភាសិ.

តស្សត្ថោ – សាសវេសុ សព្ពខន្ធាយតនធាតូសុ ឆន្ទរាគប្បហានេន តេហិ អនភិភូតត្តា សយញ្ច តេ ធម្មេ សព្ពេ អភិភុយ្យ បវត្តត្តា សព្ពាភិភុំ. តេសញ្ច អញ្ញេសញ្ច សព្ពធម្មានំ សព្ពាការេន វិទិតត្តា សព្ពវិទុំ. សព្ពធម្មទេសនសមត្ថាយ សោភនាយ មេធាយ សមន្នាគតត្តា សុមេធំ. យេសំ តណ្ហាទិដ្ឋិលេបានំ វសេន សាសវខន្ធាទិភេទេសុ សព្ពធម្មេសុ ឧបលិម្បតិ, តេសំ លេបានំ អភាវា តេសុ សព្ពេសុ ធម្មេសុ អនុបលិត្តំ. តេសុ ច សព្ពធម្មេសុ ឆន្ទរាគាភាវេន សព្ពេ តេ ធម្មេ ជហិត្វា ឋិតត្តា សព្ពញ្ជហំ. ឧបធិវិវេកនិន្នេន ចិត្តេន តណ្ហក្ខយេ និព្ពានេ វិសេសេន មុត្តត្តា តណ្ហក្ខយេ វិមុត្តំ, អធិមុត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តំ វាបិ ធីរា មុនិ វេទយន្តីតិ តម្បិ បណ្ឌិតា សត្តា មុនិំ វេទយន្តិ ជានន្តិ. បស្សថ យាវ បដិវិសិដ្ឋោវាយំ មុនិ, តស្ស កុតោ ទេសនាមលន្តិ អត្តានំ វិភាវេតិ. វិភាវនត្ថោ ហិ ឯត្ថ វាសទ្ទោតិ. កេចិ បន វណ្ណយន្តិ – ‘‘ឧបកោ តទា តថាគតំ ទិស្វាបិ ‘អយំ ពុទ្ធមុនី’តិ ន សទ្ទហី’’តិ ឯវំ ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ, តតោ ភគវា ‘‘សទ្ទហតុ វា មា វា, ធីរា បន តំ មុនិំ វេទយន្តី’’តិ ទស្សេន្តោ ឥមំ គាថមភាសីតិ.

២១៤. បញ្ញាពលន្តិ កា ឧប្បត្តិ? អយំ គាថា រេវតត្ថេរំ អារព្ភ វុត្តា. តត្ថ ‘‘គាមេ វា យទិ វារញ្ញេ’’តិ ឥមិស្សា គាថាយ វុត្តនយេនេវ រេវតត្ថេរស្ស អាទិតោ បភុតិ បព្ពជ្ជា, បព្ពជិតស្ស ខទិរវនេ វិហារោ, តត្ថ វិហរតោ វិសេសាធិគមោ, ភគវតោ តត្ថ គមនបច្ចាគមនញ្ច វេទិតព្ពំ. បច្ចាគតេ បន ភគវតិ យោ សោ មហល្លកភិក្ខុ ឧបាហនំ សម្មុស្សិត្វា បដិនិវត្តោ ខទិររុក្ខេ អាលគ្គិតំ ទិស្វា សាវត្ថិំ អនុប្បត្តោ វិសាខាយ ឧបាសិកាយ ‘‘កិំ, ភន្តេ, រេវតត្ថេរស្ស វសនោកាសោ រមណីយោ’’តិ ភិក្ខូ បុច្ឆមានាយ យេហិ ភិក្ខូហិ បសំសិតោ, តេ អបសាទេន្តោ ‘‘ឧបាសិកេ, ឯតេ តុច្ឆំ ភណន្តិ, ន សុន្ទរោ ភូមិប្បទេសោ, អតិលូខកក្ខឡំ ខទិរវនមេវា’’តិ អាហ. សោ វិសាខាយ អាគន្តុកភត្តំ ភុញ្ជិត្វា បច្ឆាភត្តំ មណ្ឌលមាឡេ សន្និបតិតេ ភិក្ខូ ឧជ្ឈាបេន្តោ អាហ – ‘‘កិំ, អាវុសោ, រេវតត្ថេរស្ស សេនាសនេ រមណីយំ តុម្ហេហិ ទិដ្ឋ’’ន្តិ. ភគវា តំ ញត្វា គន្ធកុដិតោ និក្ខម្ម តង្ខណានុរូបេន បាដិហារិយេន បរិសមជ្ឈំ បត្វា, ពុទ្ធាសនេ និសីទិត្វា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ? តេ អាហំសុ – ‘‘រេវតំ, ភន្តេ, អារព្ភ កថា ឧប្បន្នា ‘ឯវំ នវកម្មិកោ កទា សមណធម្មំ ករិស្សតី’’’តិ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, រេវតោ នវកម្មិកោ, អរហា រេវតោ ខីណាសវោ’’តិ វត្វា តំ អារព្ភ តេសំ ភិក្ខូនំ ធម្មទេសនត្ថំ ឥមំ គាថមភាសិ.

តស្សត្ថោ – ទុព្ពលករកិលេសប្បហានសាធកេន វិកុព្ពនអធិដ្ឋានប្បភេទេន វា បញ្ញាពលេន សមន្នាគតត្តា បញ្ញាពលំ, ចតុបារិសុទ្ធិសីលេន ធុតង្គវតេន ច ឧបបន្នត្តា សីលវតូបបន្នំ, មគ្គសមាធិនា ផលសមាធិនា ឥរិយាបថសមាធិនា ច សមាហិតំ, ឧបចារប្បនាភេទេន ឈានេន ឈានេ វា រតត្តា ឈានរតំ, សតិវេបុល្លប្បត្តត្តា សតិមំ, រាគាទិសង្គតោ បមុត្តតា សង្គា បមុត្តំ, បញ្ចចេតោខិលចតុអាសវាភាវេន អខិលំ អនាសវំ តំ វាបិ ធីរា មុនិំ វេទយន្តិ. តម្បិ ឯវំ បញ្ញាទិគុណសំយុត្តំ សង្គាទិទោសវិសំយុត្តំ បណ្ឌិតា សត្តា មុនិំ វា វេទយន្តិ. បស្សថ យាវ បដិវិសិដ្ឋោវាយំ ខីណាសវមុនិ, សោ ‘‘នវកម្មិកោ’’តិ វា ‘‘កទា សមណធម្មំ ករិស្សតី’’តិ វា កថំ វត្តព្ពោ. សោ ហិ បញ្ញាពលេន តំ វិហារំ និដ្ឋាបេសិ, ន នវកម្មករណេន, កតកិច្ចោវ សោ, ន ឥទានិ សមណធម្មំ ករិស្សតីតិ រេវតត្ថេរំ វិភាវេតិ. វិភាវនត្ថោ ហិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោតិ.

២១៥. ឯកំ ចរន្តន្តិ កា ឧប្បត្តិ? ពោធិមណ្ឌតោ បភុតិ យថាក្កមំ កបិលវត្ថុំ អនុប្បត្តេ ភគវតិ បិតាបុត្តសមាគមេ វត្តមានេ ភគវា សម្មោទមានេន រញ្ញា សុទ្ធោទនេន ‘‘តុម្ហេ, ភន្តេ, គហដ្ឋកាលេ គន្ធករណ្ឌកេ វាសិតានិ កាសិកាទីនិ ទុស្សានិ និវាសេត្វា ឥទានិ កថំ ឆិន្នកានិ បំសុកូលានិ ធារេថា’’តិ ឯវមាទិនា វុត្តោ រាជានំ អនុនយមានោ –

‘‘យំ ត្វំ តាត វទេ មយ្ហំ, បដ្ដុណ្ណំ ទុកូលកាសិកំ;

បំសុកូលំ តតោ សេយ្យំ, ឯតំ មេ អភិបត្ថិត’’ន្តិ. –

អាទីនិ វត្វា លោកធម្មេហិ អត្តនោ អវិកម្បភាវំ ទស្សេន្តោ រញ្ញោ ធម្មទេសនត្ថំ ឥមំ សត្តបទគាថមភាសិ.

តស្សត្ថោ – បព្ពជ្ជាសង្ខាតាទីហិ ឯកំ, ឥរិយាបថាទីហិ ចរិយាហិ ចរន្តំ. មោនេយ្យធម្មសមន្នាគមេន មុនិំ. សព្ពដ្ឋានេសុ បមាទាភាវតោ អប្បមត្តំ. អក្កោសនគរហនាទិភេទាយ និន្ទាយ វណ្ណនថោមនាទិភេទាយ បសំសាយ ចាតិ ឥមាសុ និន្ទាបសំសាសុ បដិឃានុនយវសេន អវេធមានំ. និន្ទាបសំសាមុខេន ចេត្ថ អដ្ឋបិ លោកធម្មា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. សីហំវ ភេរិសទ្ទាទីសុ សទ្ទេសុ អដ្ឋសុ លោកធម្មេសុ បកតិវិការានុបគមេន អសន្តសន្តំ, បន្តេសុ វា សេនាសនេសុ សន្តាសាភាវេន. វាតំវ សុត្តមយាទិភេទេ ជាលម្ហិ ចតូហិ មគ្គេហិ តណ្ហាទិដ្ឋិជាលេ អសជ្ជមានំ, អដ្ឋសុ វា លោកធម្មេសុ បដិឃានុនយវសេន អសជ្ជមានំ. បទុមំវ តោយេន លោកេ ជាតម្បិ យេសំ តណ្ហាទិដ្ឋិលេបានំ វសេន សត្តា លោកេន លិប្បន្តិ, តេសំ លេបានំ បហីនត្តា លោកេន អលិប្បមានំ, និព្ពានគាមិមគ្គំ ឧប្បាទេត្វា តេន មគ្គេន នេតារមញ្ញេសំ ទេវមនុស្សានំ. អត្តនោ បន អញ្ញេន កេនចិ មគ្គំ ទស្សេត្វា អនេតព្ពត្តា អនញ្ញនេយ្យំ តំ វាបិ ធីរា មុនិ វេទយន្តិ ពុទ្ធមុនិំ វេទយន្តីតិ អត្តានំ វិភាវេតិ. សេសមេត្ថ វុត្តនយមេវ.

២១៦. យោ ឱគហណេតិ កា ឧប្បត្តិ? ភគវតោ បឋមាភិសម្ពុទ្ធស្ស ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច បូរិតទសបារមិទសឧបបារមិទសបរមត្ថបារមិប្បភេទំ អភិនីហារគុណបារមិយោ បូរេត្វា តុសិតភវនេ អភិនិព្ពត្តិគុណំ តត្ថ និវាសគុណំ មហាវិលោកនគុណំ គព្ភវោក្កន្តិំ គព្ភវាសំ គព្ភនិក្ខមនំ បទវីតិហារំ ទិសាវិលោកនំ ព្រហ្មគជ្ជនំ មហាភិនិក្ខមនំ មហាបធានំ អភិសម្ពោធិំ ធម្មចក្កប្បវត្តនំ ចតុព្ពិធំ មគ្គញាណំ ផលញាណំ អដ្ឋសុ បរិសាសុ អកម្បនញាណំ, ទសពលញាណំ, ចតុយោនិបរិច្ឆេទកញាណំ, បញ្ចគតិបរិច្ឆេទកញាណំ, ឆព្ពិធំ អសាធារណញាណំ, អដ្ឋវិធំ សាវកសាធារណពុទ្ធញាណំ, ចុទ្ទសវិធំ ពុទ្ធញាណំ, អដ្ឋារសពុទ្ធគុណបរិច្ឆេទកញាណំ, ឯកូនវីសតិវិធបច្ចវេក្ខណញាណំ, សត្តសត្តតិវិធញាណវត្ថុ ឯវមិច្ចាទិគុណសតសហស្សេ និស្សាយ បវត្តំ មហាលាភសក្ការំ អសហមានេហិ តិត្ថិយេហិ ឧយ្យោជិតាយ ចិញ្ចមាណវិកាយ ‘‘ឯកំ ធម្មំ អតីតស្សា’’តិ ឥមិស្សា គាថាយ វត្ថុម្ហិ វុត្តនយេន ចតុបរិសមជ្ឈេ ភគវតោ អយសេ ឧប្បាទិតេ តប្បច្ចយា ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘ឯវរូបេបិ នាម អយសេ ឧប្បន្នេ ន ភគវតោ ចិត្តស្ស អញ្ញថត្តំ អត្ថី’’តិ. តំ ញត្វា ភគវា គន្ធកុដិតោ និក្ខម្ម តង្ខណានុរូបេន បាដិហារិយេន បរិសមជ្ឈំ បត្វា, ពុទ្ធាសនេ និសីទិត្វា, ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ? តេ សព្ពំ អារោចេសុំ. តតោ ភគវា – ‘‘ពុទ្ធា នាម, ភិក្ខវេ, អដ្ឋសុ លោកធម្មេសុ តាទិនោ ហោន្តី’’តិ វត្វា តេសំ ភិក្ខូនំ ធម្មទេសនត្ថំ ឥមំ គាថមភាសិ.

តស្សត្ថោ – យថា នាម ឱគហណេ មនុស្សានំ ន្ហានតិត្ថេ អង្គឃំសនត្ថាយ ចតុរស្សេ វា អដ្ឋំសេ វា ថម្ភេ និខាតេ ឧច្ចកុលីនាបិ នីចកុលីនាបិ អង្គំ ឃំសន្តិ, ន តេន ថម្ភស្ស ឧន្នតិ វា ឱនតិ វា ហោតិ. ឯវមេវំ យោ ឱគហណេ ថម្ភោរិវាភិជាយតិ យស្មិំ បរេ វាចាបរិយន្តំ វទន្តិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យស្មិំ វត្ថុស្មិំ បរេ តិត្ថិយា វា អញ្ញេ វា វណ្ណវសេន ឧបរិមំ វា អវណ្ណវសេន ហេដ្ឋិមំ វា វាចាបរិយន្តំ វទន្តិ, តស្មិំ វត្ថុស្មិំ អនុនយំ វា បដិឃំ វា អនាបជ្ជមានោ តាទិភាវេន យោ ឱគហណេ ថម្ភោរិវ ភវតីតិ. តំ វីតរាគំ សុសមាហិតិន្ទ្រិយន្តិ តំ ឥដ្ឋារម្មណេ រាគាភាវេន វីតរាគំ, អនិដ្ឋារម្មណេ ច ទោសមោហាភាវេន សុសមាហិតិន្ទ្រិយំ, សុដ្ឋុ វា សមោធានេត្វា ឋបិតិន្ទ្រិយំ, រក្ខិតិន្ទ្រិយំ, គោបិតិន្ទ្រិយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តំ វាបិ ធីរា មុនិ វេទយន្តិ ពុទ្ធមុនិំ វេទយន្តិ, តស្ស កថំ ចិត្តស្ស អញ្ញថត្តំ ភវិស្សតីតិ អត្តានំ វិភាវេតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

២១៧. យោ វេ ឋិតត្តោតិ កា ឧប្បត្តិ? សាវត្ថិយំ កិរ អញ្ញតរា សេដ្ឋិធីតា បាសាទា ឱរុយ្ហ ហេដ្ឋាបាសាទេ តន្តវាយសាលំ គន្ត្វា តសរំ វដ្ដេន្តេ ទិស្វា តស្ស ឧជុភាវេន តប្បដិភាគនិមិត្តំ អគ្គហេសិ – ‘‘អហោ វត សព្ពេ សត្តា កាយវចីមនោវង្កំ បហាយ តសរំ វិយ ឧជុចិត្តា ភវេយ្យុ’’ន្តិ. សា បាសាទំ អភិរុហិត្វាបិ បុនប្បុនំ តទេវ និមិត្តំ អាវជ្ជេន្តី និសីទិ. ឯវំ បដិបន្នាយ ចស្សា ន ចិរស្សេវ អនិច្ចលក្ខណំ បាកដំ អហោសិ, តទនុសារេនេវ ច ទុក្ខានត្តលក្ខណានិបិ. អថស្សា តយោបិ ភវា អាទិត្តា វិយ ឧបដ្ឋហិំសុ. តំ តថា វិបស្សមានំ ញត្វា ភគវា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ ឱភាសំ មុញ្ចិ. សា តំ ទិស្វា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ អាវជ្ជេន្តី ភគវន្តំ បស្សេ និសិន្នមិវ ទិស្វា ឧដ្ឋាយ បញ្ជលិកា អដ្ឋាសិ. អថស្សា ភគវា សប្បាយំ វិទិត្វា ធម្មទេសនាវសេន ឥមំ គាថមភាសិ.

តស្សត្ថោ – យោ វេ ឯកគ្គចិត្តតាយ អកុប្បវិមុត្តិតាយ ច វុឌ្ឍិហានីនំ អភាវតោ វិក្ខីណជាតិសំសារត្តា ភវន្តរូបគមនាភាវតោ ច ឋិតត្តោ, បហីនកាយវចីមនោវង្កតាយ អគតិគមនាភាវេន វា តសរំវ ឧជុ, ហិរោត្តប្បសម្បន្នត្តា ជិគុច្ឆតិ កម្មេហិ បាបកេហិ, បាបកានិ កម្មានិ គូថគតំ វិយ មុត្តគតំ វិយ ច ជិគុច្ឆតិ, ហិរីយតីតិ វុត្តំ ហោតិ. យោគវិភាគេន ហិ ឧបយោគត្ថេ ករណវចនំ សទ្ទសត្ថេ សិជ្ឈតិ. វីមំសមានោ វិសមំ សមញ្ចាតិ កាយវិសមាទិវិសមំ កាយសមាទិសមញ្ច បហានភាវនាកិច្ចសាធនេន មគ្គបញ្ញាយ វីមំសមានោ ឧបបរិក្ខមានោ. តំ វាបិ ខីណាសវំ ធីរា មុនិំ វេទយន្តីតិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថាវុត្តនយេន មគ្គបញ្ញាយ វីមំសមានោ វិសមំ សមញ្ច យោ វេ ឋិតត្តោ ហោតិ, សោ ឯវំ តសរំវ ឧជុ ហុត្វា កិញ្ចិ វីតិក្កមំ អនាបជ្ជន្តោ ជិគុច្ឆតិ កម្មេហិ បាបកេហិ. តំ វាបិ ធីរា មុនិំ វេទយន្តិ. យតោ ឦទិសោ ហោតីតិ ខីណាសវមុនិំ ទស្សេន្តោ អរហត្តនិកូដេន គាថំ ទេសេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ សេដ្ឋិធីតា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. ឯត្ថ ច វិកប្បេ វា សមុច្ចយេ វា វាសទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ.

២១៨. យោ សញ្ញតត្តោតិ កា ឧប្បត្តិ? ភគវតិ កិរ អាឡវិយំ វិហរន្តេ អាឡវីនគរេ អញ្ញតរោ តន្តវាយោ សត្តវស្សិកំ ធីតរំ អាណាបេសិ – ‘‘អម្ម, ហិយ្យោ អវសិដ្ឋតសរំ ន ពហុ, តសរំ វដ្ដេត្វា លហុំ តន្តវាយសាលំ អាគច្ឆេយ្យាសិ, មា ខោ ចិរាយី’’តិ. សា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. សោ សាលំ គន្ត្វា តន្តំ វិនេន្តោ អដ្ឋាសិ. តំ ទិវសញ្ច ភគវា មហាករុណាសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ លោកំ វោលោកេន្តោ តស្សា ទារិកាយ សោតាបត្តិផលូបនិស្សយំ ទេសនាបរិយោសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានញ្ច ធម្មាភិសមយំ ទិស្វា បគេវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា បត្តចីវរមាទាយ នគរំ បាវិសិ. មនុស្សា ភគវន្តំ ទិស្វា – ‘‘អទ្ធា អជ្ជ កោចិ អនុគ្គហេតព្ពោ អត្ថិ, បគេវ បវិដ្ឋោ ភគវា’’តិ ភគវន្តំ ឧបគច្ឆិំសុ. ភគវា យេន មគ្គេន សា ទារិកា បិតុសន្តិកំ គច្ឆតិ, តស្មិំ អដ្ឋាសិ. នគរវាសិនោ តំ បទេសំ សម្មជ្ជិត្វា, បរិប្ផោសិត្វា, បុប្ផូបហារំ កត្វា, វិតានំ ពន្ធិត្វា, អាសនំ បញ្ញាបេសុំ. និសីទិ ភគវា បញ្ញត្តេ អាសនេ, មហាជនកាយោ បរិវារេត្វា អដ្ឋាសិ. សា ទារិកា តំ បទេសំ បត្តា មហាជនបរិវុតំ ភគវន្តំ ទិស្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិ. តំ ភគវា អាមន្តេត្វា – ‘‘ទារិកេ កុតោ អាគតាសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន ជានាមិ ភគវា’’តិ. ‘‘កុហិំ គមិស្សសី’’តិ? ‘‘ន ជានាមិ ភគវា’’តិ. ‘‘ន ជានាសី’’តិ? ‘‘ជានាមិ ភគវា’’តិ. ‘‘ជានាសី’’តិ? ‘‘ន ជានាមិ ភគវា’’តិ.

តំ សុត្វា មនុស្សា ឧជ្ឈាយន្តិ – ‘‘បស្សថ, ភោ, អយំ ទារិកា អត្តនោ ឃរា អាគតាបិ ភគវតា បុច្ឆិយមានា ‘ន ជានាមី’តិ អាហ, តន្តវាយសាលំ គច្ឆន្តី ចាបិ បុច្ឆិយមានា ‘ន ជានាមី’តិ អាហ, ‘ន ជានាសី’តិ វុត្តា ‘ជានាមី’តិ អាហ, ‘ជានាសី’តិ វុត្តា ‘ន ជានាមី’តិ អាហ, សព្ពំ បច្ចនីកមេវ ករោតី’’តិ. ភគវា មនុស្សានំ តមត្ថំ បាកដំ កាតុកាមោ តំ បុច្ឆិ – ‘‘កិំ មយា បុច្ឆិតំ, កិំ តយា វុត្ត’’ន្តិ? សា អាហ – ‘‘ន មំ, ភន្តេ, កោចិ ន ជានាតិ, ឃរតោ អាគតា តន្តវាយសាលំ គច្ឆតី’’តិ; អបិច មំ តុម្ហេ បដិសន្ធិវសេន បុច្ឆថ, ‘‘កុតោ អាគតាសី’’តិ, ចុតិវសេន បុច្ឆថ, ‘‘កុហិំ គមិស្សសី’’តិ អហញ្ច ន ជានាមិ. ‘‘កុតោ ចម្ហិ អាគតា; និរយា វា ទេវលោកា វា’’តិ, ន ហិ ជានាមិ, ‘‘កុហិម្បិ គមិស្សាមិ និរយំ វា ទេវលោកំ វា’’តិ, តស្មា ‘‘ន ជានាមី’’តិ អវចំ. តតោ មំ ភគវា មរណំ សន្ធាយ បុច្ឆិ – ‘‘ន ជានាសី’’តិ, អហញ្ច ជានាមិ. ‘‘សព្ពេសំ មរណំ ធុវ’’ន្តិ, តេនាវោចំ ‘‘ជានាមី’’តិ. តតោ មំ ភគវា មរណកាលំ សន្ធាយ បុច្ឆិ ‘‘ជានាសី’’តិ, អហញ្ច ន ជានាមិ ‘‘កទា មរិស្សាមិ កិំ អជ្ជ វា ឧទាហុ ស្វេ វា’’តិ, តេនាវោចំ ‘‘ន ជានាមី’’តិ. ភគវា តាយ វិស្សជ្ជិតំ បញ្ហំ ‘‘សាធុ សាធូ’’តិ អនុមោទិ. មហាជនកាយោបិ ‘‘យាវ បណ្ឌិតា អយំ ទារិកា’’តិ សាធុការសហស្សានិ អទាសិ. អថ ភគវា ទារិកាយ សប្បាយំ វិទិត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ –

‘‘អន្ធភូតោ អយំ លោកោ, តនុកេត្ថ វិបស្សតិ;

សកុណោ ជាលមុត្តោវ, អប្បោ សគ្គាយ គច្ឆតី’’តិ. (ធ. ប. ១៧៤) –

ឥមំ គាថមាហ. សា គាថាបរិយោសានេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ, ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានញ្ច ធម្មាភិសមយោ អហោសិ.

សា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា បិតុ សន្តិកំ អគមាសិ. បិតា តំ ទិស្វា ‘‘ចិរេនាគតា’’តិ កុទ្ធោ វេគេន តន្តេ វេមំ បក្ខិបិ. តំ និក្ខមិត្វា ទារិកាយ កុច្ឆិំ ភិន្ទិ. សា តត្ថេវ កាលមកាសិ. សោ ទិស្វា – ‘‘នាហំ មម ធីតរំ បហរិំ, អបិច ខោ ឥមំ វេមំ វេគសា និក្ខមិត្វា ឥមិស្សា កុច្ឆិំ ភិន្ទិ. ជីវតិ នុ ខោ ននុ ខោ’’តិ វីមំសន្តោ មតំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មនុស្សា មំ ‘ឥមិនា ធីតា មារិតា’តិ ញត្វា ឧបក្កោសេយ្យុំ, តេន រាជាបិ គរុកំ ទណ្ឌំ បណេយ្យ, ហន្ទាហំ បដិកច្ចេវ បលាយាមី’’តិ. សោ ទណ្ឌភយេន បលាយន្តោ ភគវតោ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញេ វសន្តានំ ភិក្ខូនំ វសនោកាសំ បាបុណិ. តេ ច ភិក្ខូ ឧបសង្កមិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. តេ តំ បព្ពាជេត្វា តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ អទំសុ. សោ តំ ឧគ្គហេត្វា វាយមន្តោ ន ចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ, តេ ចស្ស អាចរិយុបជ្ឈាយា. អថ មហាបវារណាយ សព្ពេវ ភគវតោ សន្តិកំ អគមំសុ – ‘‘វិសុទ្ធិបវារណំ បវារេស្សាមា’’តិ. ភគវា បវារេត្វា វុត្ថវស្សោ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ គាមនិគមាទីសុ ចារិកំ ចរមានោ អនុបុព្ពេន អាឡវិំ អគមាសិ. តត្ថ មនុស្សា ភគវន្តំ និមន្តេត្វា ទានាទីនិ ករោន្តា តំ ភិក្ខុំ ទិស្វា ‘‘ធីតរំ មារេត្វា ឥទានិ កំ មារេតុំ អាគតោសី’’តិអាទីនិ វត្វា ឧប្បណ្ឌេសុំ. ភិក្ខូ តំ សុត្វា ឧបដ្ឋានវេលាយំ ឧបសង្កមិត្វា ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. ភគវា – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អយំ ភិក្ខុ ធីតរំ មារេសិ, សា អត្តនោ កម្មេន មតា’’តិ វត្វា តស្ស ភិក្ខុនោ មនុស្សេហិ ទុព្ពិជានំ ខីណាសវមុនិភាវំ បកាសេន្តោ ភិក្ខូនំ ធម្មទេសនត្ថំ ឥមំ គាថមភាសិ.

តស្សត្ថោ – យោ តីសុបិ កម្មទ្វារេសុ សីលសំយមេន សំយតត្តោ កាយេន វា វាចាយ វា ចេតសា វា ហិំសាទិកំ ន ករោតិ បាបំ, តញ្ច ខោ បន ទហរោ វា ទហរវយេ ឋិតោ, មជ្ឈិមោ វា មជ្ឈិមវយេ ឋិតោ, ឯតេនេវ នយេន ថេរោ វា បច្ឆិមវយេ ឋិតោតិ កទាចិបិ ន ករោតិ. កិំ ការណា? យតត្តោ, យស្មា អនុត្តរាយ វិរតិយា សព្ពបាបេហិ ឧបរតចិត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥទានិ មុនិ អរោសនេយ្យោ ន សោ រោសេតិ កញ្ចីតិ ឯតេសំ បទានំ អយំ យោជនា ច អធិប្បាយោ ច – សោ ខីណាសវមុនិ អរោសនេយ្យោ ‘‘ធីតុមារកោ’’តិ វា ‘‘បេសការោ’’តិ វា ឯវមាទិនា នយេន កាយេន វា វាចាយ វា រោសេតុំ, ឃដ្ដេតុំ, ពាធេតុំ អរហោ ន ហោតិ. សោបិ ហិ ន រោសេតិ កញ្ចិ, ‘‘នាហំ មម ធីតរំ មារេមិ, ត្វំ មារេសិ, តុម្ហាទិសោ វា មារេតី’’តិអាទីនិ វត្វា កញ្ចិ ន រោសេតិ, ន ឃដ្ដេតិ, ន ពាធេតិ, តស្មា សោបិ ន រោសនេយ្យោ. អបិច ខោ បន ‘‘តិដ្ឋតុ នាគោ, មា នាគំ ឃដ្ដេសិ, នមោ ករោហិ នាគស្សា’’តិ (ម. និ. ១.២៤៩) វុត្តនយេន នមស្សិតព្ពោយេវ ហោតិ. តំ វាបិ ធីរា មុនិ វេទយន្តីតិ ឯត្ថ បន តម្បិ ធីរាវ មុនិំ វេទយន្តីតិ ឯវំ បទវិភាគោ វេទិតព្ពោ. អធិប្បាយោ ចេត្ថ – តំ ‘‘អយំ អរោសនេយ្យោ’’តិ ឯតេ ពាលមនុស្សា អជានិត្វា រោសេន្តិ. យេ បន ធីរា ហោន្តិ, តេ ធីរាវ តម្បិ មុនិំ វេទយន្តិ, អយំ ខីណាសវមុនីតិ ជានន្តីតិ.

២១៩. យទគ្គតោតិ កា ឧប្បត្តិ? សាវត្ថិយំ កិរ បញ្ចគ្គទាយកោ នាម ព្រាហ្មណោ អហោសិ. សោ និប្ផជ្ជមានេសុ សស្សេសុ ខេត្តគ្គំ, រាសគ្គំ, កោដ្ឋគ្គំ, កុម្ភិអគ្គំ, ភោជនគ្គន្តិ ឥមានិ បញ្ច អគ្គានិ ទេតិ. តត្ថ បឋមបក្កានិយេវ សាលិ-យវ-គោធូម-សីសានិ អាហរាបេត្វា យាគុបាយាសបុថុកាទីនិ បដិយាទេត្វា ‘‘អគ្គស្ស ទាតា មេធាវី, អគ្គំ សោ អធិគច្ឆតី’’តិ ឯវំទិដ្ឋិកោ ហុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ ទេតិ, ឥទមស្ស ខេត្តគ្គទានំ. និប្ផន្នេសុ បន សស្សេសុ លាយិតេសុ មទ្ទិតេសុ ច វរធញ្ញានិ គហេត្វា តថេវ ទានំ ទេតិ, ឥទមស្ស រាសគ្គទានំ. បុន តេហិ ធញ្ញេហិ កោដ្ឋាគារានិ បូរាបេត្វា បឋមកោដ្ឋាគារវិវរណេ បឋមនីហដានិ ធញ្ញានិ គហេត្វា តថេវ ទានំ ទេតិ, ឥទមស្ស កោដ្ឋគ្គទានំ. យំ យទេវ បនស្ស ឃរេ រន្ធេតិ, តតោ អគ្គំ អនុប្បត្តបព្ពជិតានំ អទត្វា អន្តមសោ ទារកានម្បិ ន កិញ្ចិ ទេតិ, ឥទមស្ស កុម្ភិអគ្គទានំ. បុន អត្តនោ ភោជនកាលេ បឋមូបនីតំ ភោជនំ បុរេភត្តកាលេ សង្ឃស្ស, បច្ឆាភត្តកាលេ សម្បត្តយាចកានំ, តទភាវេ អន្តមសោ សុនខានម្បិ អទត្វា ន ភុញ្ជតិ, ឥទមស្ស ភោជនគ្គទានំ. ឯវំ សោ បញ្ចគ្គទាយកោត្វេវ អភិលក្ខិតោ អហោសិ.

អថេកទិវសំ ភគវា បច្ចូសសមយេ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ តស្ស ព្រាហ្មណស្ស ព្រាហ្មណិយា ច សោតាបត្តិមគ្គឧបនិស្សយំ ទិស្វា សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា អតិប្បគេវ គន្ធកុដិំ បាវិសិ. ភិក្ខូ បិហិតទ្វារំ គន្ធកុដិំ ទិស្វា – ‘‘អជ្ជ ភគវា ឯកកោវ គាមំ បវិសិតុកាមោ’’តិ ញត្វា ភិក្ខាចារវេលាយ គន្ធកុដិំ បទក្ខិណំ កត្វា បិណ្ឌាយ បវិសិំសុ. ភគវាបិ ព្រាហ្មណស្ស ភោជនវេលាយំ និក្ខមិត្វា សាវត្ថិំ បាវិសិ. មនុស្សា ភគវន្តំ ទិស្វា ឯវំ – ‘‘នូនជ្ជ កោចិ សត្តោ អនុគ្គហេតព្ពោ អត្ថិ, តថា ហិ ភគវា ឯកកោវ បវិដ្ឋោ’’តិ ញត្វា ន ភគវន្តំ ឧបសង្កមិំសុ និមន្តនត្ថាយ. ភគវាបិ អនុបុព្ពេន ព្រាហ្មណស្ស ឃរទ្វារំ សម្បត្វា អដ្ឋាសិ. តេន ច សមយេន ព្រាហ្មណោ ភោជនំ គហេត្វា និសិន្នោ ហោតិ, ព្រាហ្មណី បនស្ស ពីជនិំ គហេត្វា ឋិតា. សា ភគវន្តំ ទិស្វា ‘‘សចាយំ ព្រាហ្មណោ បស្សេយ្យ, បត្តំ គហេត្វា សព្ពំ ភោជនំ ទទេយ្យ, តតោ មេ បុន បចិតព្ពំ ភវេយ្យា’’តិ ចិន្តេត្វា អប្បសាទញ្ច មច្ឆេរញ្ច ឧប្បាទេត្វា យថា ព្រាហ្មណោ ភគវន្តំ ន បស្សតិ, ឯវំ តាលវណ្ដេន បដិច្ឆាទេសិ. ភគវា តំ ញត្វា សរីរាភំ មុញ្ចិ. តំ ព្រាហ្មណោ សុវណ្ណោភាសំ ទិស្វា ‘‘កិមេត’’ន្តិ ឧល្លោកេន្តោ អទ្ទស ភគវន្តំ ទ្វារេ ឋិតំ. ព្រាហ្មណីបិ ‘‘ទិដ្ឋោនេន ភគវា’’តិ តាវទេវ តាលវណ្ដំ និក្ខិបិត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិ, វន្ទិត្វា ចស្សា ឧដ្ឋហន្តិយា សប្បាយំ វិទិត្វា –

‘‘សព្ពសោ នាមរូបស្មិំ, យស្ស នត្ថិ មមាយិតំ;

អសតា ច ន សោចតិ, ស វេ ភិក្ខូតិ វុច្ចតី’’តិ. (ធ. ប. ៣៦៧) –

ឥមំ គាថមភាសិ. សា គាថាបរិយោសានេយេវ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ. ព្រាហ្មណោបិ ភគវន្តំ អន្តោឃរំ បវេសេត្វា, វរាសនេ និសីទាបេត្វា, ទក្ខិណោទកំ ទត្វា, អត្តនោ ឧបនីតភោជនំ ឧបនាមេសិ – ‘‘តុម្ហេ, ភន្តេ, សទេវកេ លោកេ អគ្គទក្ខិណេយ្យា, សាធុ, មេ តំ ភោជនំ អត្តនោ បត្តេ បតិដ្ឋាបេថា’’តិ. ភគវា តស្ស អនុគ្គហត្ថំ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិ. កតភត្តកិច្ចោ ច ព្រាហ្មណស្ស សប្បាយំ វិទិត្វា ឥមំ គាថមភាសិ.

តស្សត្ថោ – យំ កុម្ភិតោ បឋមមេវ គហិតត្តា អគ្គតោ, អទ្ធាវសេសាយ កុម្ភិយា អាគន្ត្វា តតោ គហិតត្តា មជ្ឈតោ, ឯកទ្វិកដច្ឆុមត្តាវសេសាយ កុម្ភិយា អាគន្ត្វា តតោ គហិតត្តា សេសតោ វា បិណ្ឌំ លភេថ. បរទត្តូបជីវីតិ បព្ពជិតោ. សោ ហិ ឧទកទន្តបោណំ ឋបេត្វា អវសេសំ បរេនេវ ទត្តំ ឧបជីវតិ, តស្មា ‘‘បរទត្តូបជីវី’’តិ វុច្ចតិ. នាលំ ថុតុំ នោបិ និបច្ចវាទីតិ អគ្គតោ លទ្ធា អត្តានំ វា ទាយកំ វា ថោមេតុម្បិ នារហតិ បហីនានុនយត្តា. សេសតោ លទ្ធា ‘‘កិំ ឯតំ ឥមិនា ទិន្ន’’ន្តិអាទិនា នយេន ទាយកំ និបាតេត្វា អប្បិយវចនានិ វត្តាបិ ន ហោតិ បហីនបដិឃត្តា. តំ វាបិ ធីរា មុនិ វេទយន្តីតិ តម្បិ បហីនានុនយបដិឃំ ធីរាវ មុនិំ វេទយន្តីតិ ព្រាហ្មណស្ស អរហត្តនិកូដេន គាថំ ទេសេសិ. គាថាបរិយោសានេ ព្រាហ្មណោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហីតិ.

២២០. មុនិំ ចរន្តន្តិ កា ឧប្បត្តិ? សាវត្ថិយំ កិរ អញ្ញតរោ សេដ្ឋិបុត្តោ ឧតុវសេន តីសុ បាសាទេសុ សព្ពសម្បត្តីហិ បរិចារយមានោ ទហរោវ បព្ពជិតុកាមោ ហុត្វា, មាតាបិតរោ យាចិត្វា, ខគ្គវិសាណសុត្តេ ‘‘កាមា ហិ ចិត្រា’’តិ (សុ. និ. ៥០) ឥមិស្សា គាថាយ អដ្ឋុប្បត្តិយំ វុត្តនយេនេវ តិក្ខត្តុំ បព្ពជិត្វា ច ឧប្បព្ពជិត្វា ច ចតុត្ថវារេ អរហត្តំ បាបុណិ. តំ បុព្ពបរិចយេន ភិក្ខូ ភណន្តិ – ‘‘សមយោ, អាវុសោ, ឧប្បព្ពជិតុ’’ន្តិ. សោ ‘‘អភព្ពោ ទានាហំ, អាវុសោ, វិព្ភមិតុ’’ន្តិ អាហ. តំ សុត្វា ភិក្ខូ ភគវតោ អារោចេសុំ. ភគវា ‘‘ឯវមេតំ, ភិក្ខវេ, អភព្ពោ សោ ទានិ វិព្ភមិតុ’’ន្តិ តស្ស ខីណាសវមុនិភាវំ អាវិករោន្តោ ឥមំ គាថមាហ.

តស្សត្ថោ – មោនេយ្យធម្មសមន្នាគមេន មុនិំ, ឯកវិហារិតាយ, បុព្ពេ វុត្តប្បការាសុ វា ចរិយាសុ យាយ កាយចិ ចរិយាយ ចរន្តំ, បុព្ពេ វិយ មេថុនធម្មេ ចិត្តំ អកត្វា អនុត្តរាយ វិរតិយា វិរតំ មេថុនស្មា. ទុតិយបាទស្ស សម្ពន្ធោ – កីទិសំ មុនិំ ចរន្តំ វិរតំ មេថុនស្មាតិ ចេ? យោ យោព្ពនេ នោបនិពជ្ឈតេ ក្វចិ, យោ ភទ្រេបិ យោព្ពនេ វត្តមានេ ក្វចិ ឥត្ថិរូបេ យថា បុរេ, ឯវំ មេថុនរាគេន ន ឧបនិពជ្ឈតិ. អថ វា ក្វចិ អត្តនោ វា បរស្ស វា យោព្ពនេ ‘‘យុវា តាវម្ហិ, អយំ វា យុវាតិ បដិសេវាមិ តាវ កាមេ’’តិ ឯវំ យោ រាគេន ន ឧបនិពជ្ឈតីតិ អយម្បេត្ថ អត្ថោ. ន កេវលញ្ច វិរតំ មេថុនស្មា, អបិច ខោ បន ជាតិមទាទិភេទា មទា, កាមគុណេសុ សតិវិប្បវាសសង្ខាតា បមាទាបិ ច វិរតំ, ឯវំ មទប្បមាទា វិរតត្តា ឯវ ច វិប្បមុត្តំ សព្ពកិលេសពន្ធនេហិ. យថា វា ឯកោ លោកិកាយបិ វិរតិយា វិរតោ ហោតិ, ន ឯវំ, កិំ បន វិប្បមុត្តំ វិរតំ, សព្ពកិលេសពន្ធនេហិ វិប្បមុត្តត្តា លោកុត្តរវិរតិយា វិរតន្តិបិ អត្ថោ. តំ វាបិ ធីរា មុនិ វេទយន្តីតិ តម្បិ ធីរា ឯវ មុនិំ វេទយន្តិ, តុម្ហេ បន នំ ន វេទយថ, តេន នំ ឯវំ ភណថាតិ ទស្សេតិ.

២២១. អញ្ញាយ លោកន្តិ កា ឧប្បត្តិ? ភគវា កបិលវត្ថុស្មិំ វិហរតិ. តេន សមយេន នន្ទស្ស អាភរណមង្គលំ, អភិសេកមង្គលំ, អាវាហមង្គលន្តិ តីណិ មង្គលានិ អកំសុ. ភគវាបិ តត្ថ និមន្តិតោ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ តត្ថ គន្ត្វា ភុញ្ជិត្វា និក្ខមន្តោ នន្ទស្ស ហត្ថេ បត្តំ អទាសិ. តំ និក្ខមន្តំ ទិស្វា ជនបទកល្យាណី ‘‘តុវដ្ដំ ខោ, អយ្យបុត្ត, អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ អាហ. សោ ភគវតោ គារវេន ‘‘ហន្ទ ភគវា បត្ត’’ន្តិ វត្តុំ អសក្កោន្តោ វិហារមេវ គតោ. ភគវា គន្ធកុដិបរិវេណេ ឋត្វា ‘‘អាហរ, នន្ទ, បត្ត’’ន្តិ គហេត្វា ‘‘បព្ពជិស្សសី’’តិ អាហ. សោ ភគវតោ គារវេន បដិក្ខិបិតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘បព្ពជាមិ, ភគវា’’តិ អាហ. តំ ភគវា បព្ពាជេសិ. សោ បន ជនបទកល្យាណិយា វចនំ បុនប្បុនំ សរន្តោ ឧក្កណ្ឋិ. ភិក្ខូ ភគវតោ អារោចេសុំ. ភគវា នន្ទស្ស អនភិរតិំ វិនោទេតុកាមោ ‘‘តាវតិំសភវនំ គតបុព្ពោសិ, នន្ទា’’តិ អាហ. នន្ទោ ‘‘នាហំ, ភន្តេ, គតបុព្ពោ’’តិ អវោច.

តតោ នំ ភគវា អត្តនោ អានុភាវេន តាវតិំសភវនំ នេត្វា វេជយន្តបាសាទទ្វារេ អដ្ឋាសិ. ភគវតោ អាគមនំ វិទិត្វា សក្កោ អច្ឆរាគណបរិវុតោ បាសាទា ឱរោហិ. តា សព្ពាបិ កស្សបស្ស ភគវតោ សាវកានំ បាទមក្ខនតេលំ ទត្វា កកុដបាទិនិយោ អហេសុំ. អថ ភគវា នន្ទំ អាមន្តេសិ – ‘‘បស្សសិ នោ, ត្វំ នន្ទ, ឥមានិ បញ្ច អច្ឆរាសតានិ កកុដបាទានី’’តិ សព្ពំ វិត្ថារេតព្ពំ. មាតុគាមស្ស នាម និមិត្តានុព្យញ្ជនំ គហេតព្ពន្តិ សកលេបិ ពុទ្ធវចនេ ឯតំ នត្ថិ. អថ ច បនេត្ថ ភគវា ឧបាយកុសលតាយ អាតុរស្ស ទោសេ ឧគ្គិលេត្វា នីហរិតុកាមោ វេជ្ជោ សុភោជនំ វិយ នន្ទស្ស រាគំ ឧគ្គិលេត្វា នីហរិតុកាមោ និមិត្តានុព្យញ្ជនគ្គហណំ អនុញ្ញាសិ យថា តំ អនុត្តរោ បុរិសទម្មសារថិ. តតោ ភគវា អច្ឆរាហេតុ នន្ទស្ស ព្រហ្មចរិយេ អភិរតិំ ទិស្វា ភិក្ខូ អាណាបេសិ – ‘‘ភតកវាទេន នន្ទំ ចោទេថា’’តិ. សោ តេហិ ចោទិយមានោ លជ្ជិតោ យោនិសោ មនសិ ករោន្តោ បដិបជ្ជិត្វា ន ចិរស្សេវ អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ. តស្ស ចង្កមនកោដិយំ រុក្ខេ អធិវត្ថា ទេវតា ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសិ. ភគវតោបិ ញាណំ ឧទបាទិ. ភិក្ខូ អជានន្តា តថេវាយស្មន្តំ ចោទេន្តិ. ភគវា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានិ នន្ទោ ឯវំ ចោទេតព្ពោ’’តិ តស្ស ខីណាសវមុនិភាវំ ទីបេន្តោ តេសំ ភិក្ខូនំ ធម្មទេសនត្ថំ ឥមំ គាថមភាសិ.

តស្សត្ថោ – ទុក្ខសច្ចវវត្ថានករណេន ខន្ធាទិលោកំ អញ្ញាយ ជានិត្វា វវត្ថបេត្វា និរោធសច្ចសច្ឆិកិរិយាយ បរមត្ថទស្សិំ, សមុទយប្បហានេន ចតុព្ពិធម្បិ ឱឃំ, បហីនសមុទយត្តា រូបមទាទិវេគសហនេន ចក្ខាទិអាយតនសមុទ្ទញ្ច អតិតរិយ អតិតរិត្វា អតិក្កមិត្វា មគ្គភាវនាយ, ‘‘តន្និទ្ទេសា តាទី’’តិ ឥមាយ តាទិលក្ខណប្បត្តិយា តាទិំ. យោ វាយំ កាមរាគាទិកិលេសរាសិយេវ អវហននដ្ឋេន ឱឃោ, កុច្ឆិតគតិបរិយាយេន សមុទ្ទនដ្ឋេន សមុទ្ទោ, សមុទយប្បហានេនេវ តំ ឱឃំ សមុទ្ទញ្ច អតិតរិយ អតិតិណ្ណោឃត្តា ឥទានិ តុម្ហេហិ ឯវំ វុច្ចមានេបិ វិការមនាបជ្ជនតាយ តាទិម្បិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ ច អធិប្បាយោ ច វេទិតព្ពោ. តំ ឆិន្នគន្ថំ អសិតំ អនាសវន្តិ ឥទំ បនស្ស ថុតិវចនមេវ, ឥមាយ ចតុសច្ចភាវនាយ ចតុន្នំ គន្ថានំ ឆិន្នត្តា ឆិន្នគន្ថំ, ទិដ្ឋិយា តណ្ហាយ វា កត្ថចិ អនិស្សិតត្តា អសិតំ, ចតុន្នំ អាសវានំ អភាវេន អនាសវន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តំ វាបិ ធីរា មុនិ វេទយន្តីតិ តម្បិ ធីរាវ ខីណាសវមុនិំ វេទយន្តិ តុម្ហេ បន អវេទយមានា ឯវំ ភណថាតិ ទស្សេតិ.

២២២. អសមា ឧភោតិ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ ភិក្ខុ កោសលរដ្ឋេ បច្ចន្តគាមំ និស្សាយ អរញ្ញេ វិហរតិ. តស្មិញ្ច គាមេ មិគលុទ្ទកោ តស្ស ភិក្ខុនោ វសនោកាសំ គន្ត្វា មិគេ ពន្ធតិ. សោ អរញ្ញំ បវិសន្តោ ថេរំ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តម្បិ បស្សតិ, អរញ្ញា អាគច្ឆន្តោ គាមតោ និក្ខមន្តម្បិ បស្សតិ. ឯវំ អភិណ្ហទស្សនេន ថេរេ ជាតសិនេហោ អហោសិ. សោ យទា ពហុំ មំសំ លភតិ, តទា ថេរស្សាបិ រសបិណ្ឌបាតំ ទេតិ. មនុស្សា ឧជ្ឈាយន្តិ – ‘‘អយំ ភិក្ខុ ‘អមុកស្មិំ បទេសេ មិគា តិដ្ឋន្តិ, ចរន្តិ, បានីយំ បិវន្តី’តិ លុទ្ទកស្ស អារោចេតិ. តតោ លុទ្ទកោ មិគេ មារេតិ, តេន ឧភោ សង្គម្ម ជីវិកំ កប្បេន្តី’’តិ. អថ ភគវា ជនបទចារិកំ ចរមានោ តំ ជនបទំ អគមាសិ. ភិក្ខូ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តា តំ បវត្តិំ សុត្វា ភគវតោ អារោចេសុំ. ភគវា លុទ្ទកេន សទ្ធិំ សមានជីវិកាភាវសាធកំ តស្ស ភិក្ខុនោ ខីណាសវមុនិភាវំ ទីបេន្តោ តេសំ ភិក្ខូនំ ធម្មទេសនត្ថំ ឥមំ គាថមភាសិ.

តស្សត្ថោ – យោ ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ, យោ ច លុទ្ទកោ, ឯតេ អសមា ឧភោ. យំ មនុស្សា ភណន្តិ ‘‘សមានជីវិកា’’តិ, តំ មិច្ឆា. កិំ ការណា? ទូរវិហារវុត្តិនោ, ទូរេ វិហារោ ច វុត្តិ ច នេសន្តិ ទូរវិហារវុត្តិនោ. វិហារោតិ វសនោកាសោ, សោ ច ភិក្ខុនោ អរញ្ញេ, លុទ្ទកស្ស ច គាមេ. វុត្តីតិ ជីវិកា, សា ច ភិក្ខុនោ គាមេ សបទានភិក្ខាចរិយា, លុទ្ទកស្ស ច អរញ្ញេ មិគសកុណមារណា. បុន ចបរំ គិហី ទារបោសី, សោ លុទ្ទកោ តេន កម្មេន បុត្តទារំ បោសេតិ. អមមោ ច សុព្ពតោ, បុត្តទារេសុ តណ្ហាទិដ្ឋិមមត្តវិរហិតោ សុចិវតត្តា សុន្ទរវតត្តា ច សុព្ពតោ សោ ខីណាសវភិក្ខុ. បុន ចបរំ បរបាណរោធាយ គិហី អសញ្ញតោ, សោ លុទ្ទកោ គិហី បរបាណរោធាយ តេសំ បាណានំ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទាយ កាយវាចាចិត្តេហិ អសំយតោ. និច្ចំ មុនី រក្ខតិ បាណិនេ យតោ, ឥតរោ បន ខីណាសវមុនិ កាយវាចាចិត្តេហិ និច្ចំ យតោ សំយតោ បាណិនោ រក្ខតិ. ឯវំ សន្តេ តេ កថំ សមានជីវិកា ភវិស្សន្តីតិ?

២២៣. សិខី យថាតិ កា ឧប្បត្តិ? ភគវតិ កបិលវត្ថុស្មិំ វិហរន្តេ សាកិយានំ កថា ឧទបាទិ – ‘‘បឋមកសោតាបន្នោ បច្ឆា សោតាបត្តិំ បត្តស្ស ធម្មេន វុឌ្ឍតរោ ហោតិ, តស្មា បច្ឆា សោតាបន្នេន ភិក្ខុនា បឋមសោតាបន្នស្ស គិហិនោ អភិវាទនាទីនិ កត្តព្ពានី’’តិ តំ កថំ អញ្ញតរោ បិណ្ឌចារិកោ ភិក្ខុ សុត្វា ភគវតោ អារោចេសិ. ភគវា ‘‘អញ្ញា ឯវ ហិ អយំ ជាតិ, បូជនេយ្យវត្ថុ លិង្គ’’ន្តិ សន្ធាយ ‘‘អនាគាមីបិ ចេ, ភិក្ខវេ, គិហី ហោតិ, តេន តទហុបព្ពជិតស្សាបិ សាមណេរស្ស អភិវាទនាទីនិ កត្តព្ពានេវា’’តិ វត្វា បុន បច្ឆា សោតាបន្នស្សាបិ ភិក្ខុនោ បឋមសោតាបន្នគហដ្ឋតោ អតិមហន្តំ វិសេសំ ទស្សេន្តោ ភិក្ខូនំ ធម្មទេសនត្ថំ ឥមំ គាថមភាសិ.

តស្សត្ថោ – យ្វាយំ មត្ថកេ ជាតាយ សិខាយ សព្ភាវេន សិខី, មណិទណ្ឌសទិសាយ គីវាយ នីលគីវោតិ ច មយូរវិហង្គមោ វុច្ចតិ. សោ យថា ហរិតហំសតម្ពហំសខីរហំសកាឡហំសបាកហំសសុវណ្ណហំសេសុ យ្វាយំ សុវណ្ណហំសោ, តស្ស ហំសស្ស ជវេន សោឡសិម្បិ កលំ ន ឧបេតិ. សុវណ្ណហំសោ ហិ មុហុត្តកេន យោជនសហស្សម្បិ គច្ឆតិ, យោជនម្បិ អសមត្ថោ ឥតរោ. ទស្សនីយតាយ បន ឧភោបិ ទស្សនីយា ហោន្តិ, ឯវំ គិហី បឋមសោតាបន្នោបិ កិញ្ចាបិ មគ្គទស្សនេន ទស្សនីយោ ហោតិ. អថ ខោ សោ បច្ឆា សោតាបន្នស្សាបិ មគ្គទស្សនេន តុល្យទស្សនីយភាវស្សាបិ ភិក្ខុនោ ជវេន នានុករោតិ. កតមេន ជវេន? ឧបរិមគ្គវិបស្សនាញាណជវេន. គិហិនោ ហិ តំ ញាណំ ទន្ធំ ហោតិ បុត្តទារាទិជដាយ ជដិតត្តា, ភិក្ខុនោ បន តិក្ខំ ហោតិ តស្សា ជដាយ វិជដិតត្តា. ស្វាយមត្ថោ ភគវតា ‘‘មុនិនោ វិវិត្តស្ស វនម្ហិ ឈាយតោ’’តិ ឥមិនា បាទេន ទីបិតោ. អយញ្ហិ សេក្ខមុនិ ភិក្ខុ កាយចិត្តវិវេកេន ច វិវិត្តោ ហោតិ, លក្ខណារម្មណូបនិជ្ឈានេន ច និច្ចំ វនស្មិំ ឈាយតិ. កុតោ គិហិនោ ឯវរូបោ វិវេកោ ច ឈានញ្ចាតិ អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោតិ?

បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ

សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ មុនិសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតោ ច បឋមោ វគ្គោ អត្ថវណ្ណនានយតោ, នាមេន

ឧរគវគ្គោតិ.

២. ចូឡវគ្គោ

១. រតនសុត្តវណ្ណនា

យានីធ ភូតានីតិ រតនសុត្តំ. កា ឧប្បត្តិ? អតីតេ កិរ វេសាលិយំ ទុព្ភិក្ខាទយោ ឧបទ្ទវា ឧប្បជ្ជិំសុ. តេសំ វូបសមនត្ថាយ លិច្ឆវយោ រាជគហំ គន្ត្វា, យាចិត្វា, ភគវន្តំ វេសាលិមានយិំសុ. ឯវំ អានីតោ ភគវា តេសំ ឧបទ្ទវានំ វូបសមនត្ថាយ ឥទំ សុត្តមភាសិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. បោរាណា បនស្ស វេសាលិវត្ថុតោ បភុតិ ឧប្បត្តិំ វណ្ណយន្តិ. សា ឯវំ វេទិតព្ពា – ពារាណសិរញ្ញោ កិរ អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ គព្ភោ សណ្ឋាសិ. សា តំ ញត្វា រញ្ញោ និវេទេសិ. រាជា គព្ភបរិហារំ អទាសិ. សា សម្មា បរិហរិយមានគព្ភា គព្ភបរិបាកកាលេ វិជាយនឃរំ បាវិសិ. បុញ្ញវតីនំ បច្ចូសសមយេ គព្ភវុដ្ឋានំ ហោតិ, សា ច តាសំ អញ្ញតរា, តេន បច្ចូសសមយេ អលត្តកបដលពន្ធុជីវកបុប្ផសទិសំ មំសបេសិំ វិជាយិ. តតោ ‘‘អញ្ញា ទេវិយោ សុវណ្ណពិម្ពសទិសេ បុត្តេ វិជាយន្តិ, អគ្គមហេសី មំសបេសិន្តិ រញ្ញោ បុរតោ មម អវណ្ណោ ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិ ចិន្តេត្វា តេន អវណ្ណភយេន តំ មំសបេសិំ ឯកស្មិំ ភាជនេ បក្ខិបិត្វា អញ្ញេន បដិកុជ្ជិត្វា រាជមុទ្ទិកាយ លញ្ឆេត្វា គង្គាយ សោតេ បក្ខិបាបេសិ. មនុស្សេហិ ឆឌ្ឌិតមត្តេ ទេវតា អារក្ខំ សំវិទហិំសុ. សុវណ្ណបដ្ដិកញ្ចេត្ថ ជាតិហិង្គុលកេន ‘‘ពារាណសិរញ្ញោ អគ្គមហេសិយា បជា’’តិ លិខិត្វា ពន្ធិំសុ. តតោ តំ ភាជនំ ឩមិភយាទីហិ អនុបទ្ទុតំ គង្គាយ សោតេន បាយាសិ.

តេន ច សមយេន អញ្ញតរោ តាបសោ គោបាលកុលំ និស្សាយ គង្គាយ តីរេ វសតិ. សោ បាតោវគង្គំ ឱតិណ្ណោ តំ ភាជនំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា បំសុកូលសញ្ញាយ អគ្គហេសិ. តតោ តត្ថ តំ អក្ខរបដ្ដិកំ រាជមុទ្ទិកាលញ្ឆនញ្ច ទិស្វា មុញ្ចិត្វា តំ មំសបេសិំ អទ្ទស. ទិស្វានស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘សិយា គព្ភោ, តថា ហិស្ស ទុគ្គន្ធបូតិភាវោ នត្ថី’’តិ តំ អស្សមំ នេត្វា សុទ្ធេ ឱកាសេ ឋបេសិ. អថ អឌ្ឍមាសច្ចយេន ទ្វេ មំសបេសិយោ អហេសុំ. តាបសោ ទិស្វា សាធុកតរំ ឋបេសិ. តតោ បុន អទ្ធមាសច្ចយេន ឯកមេកិស្សា បេសិយា ហត្ថបាទសីសានមត្ថាយ បញ្ច បញ្ច បិឡកា ឧដ្ឋហិំសុ. អថ តតោ អទ្ធមាសច្ចយេន ឯកា មំសបេសិ សុវណ្ណពិម្ពសទិសោ ទារកោ; ឯកា ទារិកា អហោសិ. តេសុ តាបសស្ស បុត្តសិនេហោ ឧប្បជ្ជិ, អង្គុដ្ឋតោ ចស្ស ខីរំ និព្ពត្តិ, តតោ បភុតិ ច ខីរភត្តំ លភតិ. សោ ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា ខីរំ ទារកានំ មុខេ អាសិញ្ចតិ. តេសំ យំ យំ ឧទរំ បវិសតិ, តំ សព្ពំ មណិភាជនគតំ វិយ ទិស្សតិ. ឯវំ និច្ឆវី អហេសុំ. អបរេ បន អាហុ – ‘‘សិព្ពិត្វា ឋបិតា វិយ នេសំ អញ្ញមញ្ញំ លីនា ឆវិ អហោសី’’តិ. ឯវំ តេ និច្ឆវិតាយ វា លីនច្ឆវិតាយ វា លិច្ឆវីតិ បញ្ញាយិំសុ.

តាបសោ ទារកេ បោសេន្តោ ឧស្សូរេ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសតិ, អតិទិវា បដិក្កមតិ. តស្ស តំ ព្យាបារំ ញត្វា គោបាលកា អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, បព្ពជិតានំ ទារកបោសនំ បលិពោធោ, អម្ហាកំ ទារកេ ទេថ, មយំ បោសេស្សាម, តុម្ហេ អត្តនោ កម្មំ ករោថា’’តិ. តាបសោ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិ. គោបាលកា ទុតិយទិវសេ មគ្គំ សមំ កត្វា, បុប្ផេហិ ឱកិរិត្វា; ធជបដាកា ឧស្សាបេត្វា តូរិយេហិ វជ្ជមានេហិ អស្សមំ អាគតា. តាបសោ ‘‘មហាបុញ្ញា ទារកា, អប្បមាទេន វឌ្ឍេថ, វឌ្ឍេត្វា ច អញ្ញមញ្ញំ អាវាហវិវាហំ ករោថ, បញ្ចគោរសេន រាជានំ តោសេត្វា ភូមិភាគំ គហេត្វា នគរំ មាបេថ, តត្រ កុមារំ អភិសិញ្ចថា’’តិ វត្វា ទារកេ អទាសិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា ទារកេ នេត្វា បោសេសុំ.

ទារកា វឌ្ឍិមន្វាយ កីឡន្តា វិវាទដ្ឋានេសុ អញ្ញេ គោបាលទារកេ ហត្ថេនបិ បាទេនបិ បហរន្តិ, តេ រោទន្តិ. ‘‘កិស្ស រោទថា’’តិ ច មាតាបិតូហិ វុត្តា ‘‘ឥមេ និម្មាតាបិតិកា តាបសបោសិតា អម្ហេ អតីវ បហរន្តី’’តិ វទន្តិ. តតោ តេសំ មាតាបិតរោ ‘‘ឥមេ ទារកា អញ្ញេ ទារកេ វិហេឋេន្តិ ទុក្ខាបេន្តិ, ន ឥមេ សង្គហេតព្ពា, វជ្ជេតព្ពា ឥមេ’’តិ អាហំសុ. តតោ បភុតិ កិរ សោ បទេសោ ‘‘វជ្ជី’’តិ វុច្ចតិ យោជនសតំ បរិមាណេន. អថ តំ បទេសំ គោបាលកា រាជានំ តោសេត្វា អគ្គហេសុំ. តត្ថេវ នគរំ មាបេត្វា សោឡសវស្សុទ្ទេសិកំ កុមារំ អភិសិញ្ចិត្វា រាជានំ អកំសុ. តាយ ចស្ស ទារិកាយ សទ្ធិំ វារេយ្យំ កត្វា កតិកំ អកំសុ – ‘‘ន ពាហិរតោ ទារិកា អានេតព្ពា, ឥតោ ទារិកា ន កស្សចិ ទាតព្ពា’’តិ. តេសំ បឋមសំវាសេន ទ្វេ ទារកា ជាតា ធីតា ច បុត្តោ ច, ឯវំ សោឡសក្ខត្តុំ ទ្វេ ទ្វេ ជាតា. តតោ តេសំ ទារកានំ យថាក្កមំ វឌ្ឍន្តានំ អារាមុយ្យាននិវាសនដ្ឋានបរិវារសម្បត្តិំ គហេតុំ អប្បហោន្តំ តំ នគរំ តិក្ខត្តុំ គាវុតន្តរេន គាវុតន្តរេន បាការេន បរិក្ខិបិំសុ. តស្ស បុនប្បុនំ វិសាលីកតត្តា វេសាលីត្វេវ នាមំ ជាតំ. ឥទំ វេសាលីវត្ថុ.

អយំ បន វេសាលី ភគវតោ ឧប្បន្នកាលេ ឥទ្ធា វេបុល្លប្បត្តា អហោសិ. តត្ថ ហិ រាជូនំយេវ សត្ត សហស្សានិ សត្ត ច សតានិ សត្ត ច រាជានោ អហេសុំ, តថា យុវរាជសេនាបតិភណ្ឌាគារិកប្បភុតីនំ. យថាហ –

‘‘តេន ខោ បន សមយេន វេសាលី ឥទ្ធា ចេវ ហោតិ ផីតា ច ពហុជនា អាកិណ្ណមនុស្សា សុភិក្ខា ច, សត្ត ច បាសាទសហស្សានិ, សត្ត ច បាសាទសតានិ, សត្ត ច បាសាទា, សត្ត ច កូដាគារសហស្សានិ, សត្ត ច កូដាគារសតានិ, សត្ត ច កូដាគារានិ, សត្ត ច អារាមសហស្សានិ, សត្ត ច អារាមសតានិ, សត្ត ច អារាមា, សត្ត ច បោក្ខរណិសហស្សានិ, សត្ត ច បោក្ខរណិសតានិ, សត្ត ច បោក្ខរណិយោ’’តិ (មហាវ. ៣២៦).

សា អបរេន សមយេន ទុព្ភិក្ខា អហោសិ ទុព្ពុដ្ឋិកា ទុស្សស្សា. បឋមំ ទុគ្គតមនុស្សា មរន្តិ, តេ ពហិទ្ធា ឆឌ្ឌេន្តិ. មតមនុស្សានំ កុណបគន្ធេន អមនុស្សា នគរំ បវិសិំសុ. តតោ ពហុតរា មីយន្តិ, តាយ បដិកូលតាយ ច សត្តានំ អហិវាតករោគោ ឧប្បជ្ជិ. ឥតិ តីហិ ទុព្ភិក្ខអមនុស្សរោគភយេហិ ឧបទ្ទុតាយ វេសាលិយា នគរវាសិនោ ឧបសង្កមិត្វា រាជានមាហំសុ – ‘‘មហារាជ, ឥមស្មិំ នគរេ តិវិធំ ភយមុប្បន្នំ, ឥតោ បុព្ពេ យាវ សត្តមា រាជកុលបរិវដ្ដា ឯវរូបំ អនុប្បន្នបុព្ពំ, តុម្ហាកំ មញ្ញេ អធម្មិកត្តេន ឯតរហិ ឧប្បន្ន’’ន្តិ. រាជា សព្ពេ សន្ថាគារេ សន្និបាតាបេត្វា, ‘‘មយ្ហំ អធម្មិកភាវំ វិចិនថា’’តិ អាហ. តេ សព្ពំ បវេណិំ វិចិនន្តា ន កិញ្ចិ អទ្ទសំសុ.

តតោ រញ្ញោ ទោសំ អទិស្វា ‘‘ឥទំ ភយំ អម្ហាកំ កថំ វូបសមេយ្យា’’តិ ចិន្តេសុំ. តត្ថ ឯកច្ចេ ឆ សត្ថារោ អបទិសិំសុ – ‘‘ឯតេហិ ឱក្កន្តមត្តេ វូបសមិស្សតី’’តិ. ឯកច្ចេ អាហំសុ – ‘‘ពុទ្ធោ កិរ លោកេ ឧប្បន្នោ, សោ ភគវា សព្ពសត្តហិតាយ ធម្មំ ទេសេតិ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ, តេន ឱក្កន្តមត្តេ សព្ពភយានិ វូបសមេយ្យុ’’ន្តិ. តេន តេ អត្តមនា ហុត្វា ‘‘កហំ បន សោ ភគវា ឯតរហិ វិហរតិ, អម្ហេហិ វា បេសិតេ អាគច្ឆេយ្យា’’តិ អាហំសុ. អថាបរេ អាហំសុ – ‘‘ពុទ្ធា នាម អនុកម្បកា, កិស្ស នាគច្ឆេយ្យុំ, សោ បន ភគវា ឯតរហិ រាជគហេ វិហរតិ, រាជា ច ពិម្ពិសារោ តំ ឧបដ្ឋហតិ, កទាចិ សោ អាគន្តុំ ន ទទេយ្យា’’តិ. ‘‘តេន ហិ រាជានំ សញ្ញាបេត្វា អានេស្សាមា’’តិ ទ្វេ លិច្ឆវិរាជានោ មហតា ពលកាយេន បហូតំ បណ្ណាការំ ទត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ បេសេសុំ – ‘‘ពិម្ពិសារំ សញ្ញាបេត្វា ភគវន្តំ អានេថា’’តិ. តេ គន្ត្វា រញ្ញោ បណ្ណាការំ ទត្វា តំ បវត្តិំ និវេទេត្វា ‘‘មហារាជ, ភគវន្តំ អម្ហាកំ នគរំ បេសេហី’’តិ អាហំសុ. រាជា ន សម្បដិច្ឆិ – ‘‘តុម្ហេ ឯវ ជានាថា’’តិ អាហ. តេ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯវមាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ នគរេ តីណិ ភយានិ ឧប្បន្នានិ. សចេ ភគវា អាគច្ឆេយ្យ, សោត្ថិ នោ ភវេយ្យា’’តិ. ភគវា អាវជ្ជេត្វា ‘‘វេសាលិយំ រតនសុត្តេ វុត្តេ សា រក្ខា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡានិ ផរិស្សតិ, សុត្តបរិយោសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ ភវិស្សតី’’តិ អធិវាសេសិ. អថ រាជា ពិម្ពិសារោ ភគវតោ អធិវាសនំ សុត្វា ‘‘ភគវតា វេសាលិគមនំ អធិវាសិត’’ន្តិ នគរេ ឃោសនំ ការាបេត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘កិំ, ភន្តេ, សម្បដិច្ឆិត្ថ វេសាលិគមន’’ន្តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, អាគមេថ, យាវ មគ្គំ បដិយាទេមី’’តិ.

អថ ខោ រាជា ពិម្ពិសារោ រាជគហស្ស ច គង្គាយ ច អន្តរា បញ្ចយោជនំ ភូមិំ សមំ កត្វា, យោជនេ យោជនេ វិហារំ មាបេត្វា, ភគវតោ គមនកាលំ បដិវេទេសិ. ភគវា បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ បរិវុតោ បាយាសិ. រាជា បញ្ចយោជនំ មគ្គំ បញ្ចវណ្ណេហិ បុប្ផេហិ ជាណុមត្តំ ឱកិរាបេត្វា ធជបដាកាបុណ្ណឃដកទលិអាទីនិ ឧស្សាបេត្វា ភគវតោ ទ្វេ សេតច្ឆត្តានិ, ឯកេកស្ស ច ភិក្ខុស្ស ឯកមេកំ ឧក្ខិបាបេត្វា សទ្ធិំ អត្តនោ បរិវារេន បុប្ផគន្ធាទីហិ បូជំ ករោន្តោ ឯកេកស្មិំ វិហារេ ភគវន្តំ វសាបេត្វា មហាទានានិ ទត្វា បញ្ចហិ ទិវសេហិ គង្គាតីរំ នេសិ. តត្ថ សព្ពាលង្ការេហិ នាវំ អលង្ករោន្តោ វេសាលិកានំ សាសនំ បេសេសិ – ‘‘អាគតោ ភគវា, មគ្គំ បដិយាទេត្វា សព្ពេ ភគវតោ បច្ចុគ្គមនំ ករោថា’’តិ. តេ ‘‘ទិគុណំ បូជំ ករិស្សាមា’’តិ វេសាលិយា ច គង្គាយ ច អន្តរា តិយោជនំ ភូមិំ សមំ កត្វា ភគវតោ ចត្តារិ, ឯកេកស្ស ច ភិក្ខុនោ ទ្វេ ទ្វេ សេតច្ឆត្តានិ សជ្ជេត្វា បូជំ កុរុមានា គង្គាតីរេ អាគន្ត្វា អដ្ឋំសុ.

ពិម្ពិសារោ ទ្វេ នាវាយោ សង្ឃាដេត្វា, មណ្ឌបំ កត្វា, បុប្ផទាមាទីហិ អលង្ករិត្វា តត្ថ សព្ពរតនមយំ ពុទ្ធាសនំ បញ្ញាបេសិ. ភគវា តស្មិំ និសីទិ. បញ្ចសតា ភិក្ខូបិ នាវំ អភិរុហិត្វា យថានុរូបំ និសីទិំសុ. រាជា ភគវន្តំ អនុគច្ឆន្តោ គលប្បមាណំ ឧទកំ ឱរោហិត្វា ‘‘យាវ, ភន្តេ, ភគវា អាគច្ឆតិ, តាវាហំ ឥធេវ គង្គាតីរេ វសិស្សាមី’’តិ វត្វា និវត្តោ. ឧបរិ ទេវតា យាវ អកនិដ្ឋភវនា បូជមកំសុ, ហេដ្ឋា គង្គានិវាសិនោ កម្ពលស្សតរាទយោ នាគា បូជមកំសុ. ឯវំ មហតិយា បូជាយ ភគវា យោជនមត្តំ អទ្ធានំ គង្គាយ គន្ត្វា វេសាលិកានំ សីមន្តរំ បវិដ្ឋោ.

តតោ លិច្ឆវិរាជានោ តេន ពិម្ពិសារេន កតបូជាយ ទិគុណំ ករោន្តា គលប្បមាណេ ឧទកេ ភគវន្តំ បច្ចុគ្គច្ឆិំសុ. តេនេវ ខណេន តេន មុហុត្តេន វិជ្ជុប្បភាវិនទ្ធន្ធការវិសដកូដោ គឡគឡាយន្តោ ចតូសុ ទិសាសុ មហាមេឃោ វុដ្ឋាសិ. អថ ភគវតា បឋមបាទេ គង្គាតីរេ និក្ខិត្តមត្តេ បោក្ខរវស្សំ វស្សិ. យេ តេមេតុកាមា, តេ ឯវ តេមេន្តិ, អតេមេតុកាមា ន តេមេន្តិ. សព្ពត្ថ ជាណុមត្តំ ឩរុមត្តំ កដិមត្តំ គលប្បមាណំ ឧទកំ វហតិ, សព្ពកុណបានិ ឧទកេន គង្គំ បវេសិតានិ បរិសុទ្ធោ ភូមិភាគោ អហោសិ.

លិច្ឆវិរាជានោ ភគវន្តំ អន្តរា យោជនេ យោជនេ វាសាបេត្វា មហាទានានិ ទត្វា តីហិ ទិវសេហិ ទិគុណំ បូជំ ករោន្តា វេសាលិំ នយិំសុ. វេសាលិំ សម្បត្តេ ភគវតិ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ ទេវសង្ឃបុរក្ខតោ អាគច្ឆិ, មហេសក្ខានំ ទេវានំ សន្និបាតេន អមនុស្សា យេភុយ្យេន បលាយិំសុ. ភគវា នគរទ្វារេ ឋត្វា អានន្ទត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘ឥមំ អានន្ទ, រតនសុត្តំ ឧគ្គហេត្វា ពលិកម្មូបករណានិ គហេត្វា លិច្ឆវិកុមារេហិ សទ្ធិំ វេសាលិយា តីសុ បាការន្តរេសុ វិចរន្តោ បរិត្តំ ករោហី’’តិ រតនសុត្តំ អភាសិ. ឯវំ ‘‘កេន បនេតំ សុត្តំ, កទា, កត្ថ, កស្មា ច វុត្ត’’ន្តិ ឯតេសំ បញ្ហានំ វិស្សជ្ជនា វិត្ថារេន វេសាលិវត្ថុតោ បភុតិ បោរាណេហិ វណ្ណិយតិ.

ឯវំ ភគវតោ វេសាលិំ អនុប្បត្តទិវសេយេវ វេសាលិនគរទ្វារេ តេសំ ឧបទ្ទវានំ បដិឃាតត្ថាយ វុត្តមិទំ រតនសុត្តំ ឧគ្គហេត្វា អាយស្មា អានន្ទោ បរិត្តត្ថាយ ភាសមានោ ភគវតោ បត្តេន ឧទកំ អាទាយ សព្ពនគរំ អព្ភុក្កិរន្តោ អនុវិចរិ. ‘‘យំ កិញ្ចី’’តិ វុត្តមត្តេយេវ ច ថេរេន យេ បុព្ពេ អបលាតា សង្ការកូដភិត្តិប្បទេសាទិនិស្សិតា អមនុស្សា, តេ ចតូហិ ទ្វារេហិ បលាយិំសុ, ទ្វារានិ អនោកាសានិ អហេសុំ. តតោ ឯកច្ចេ ទ្វារេសុ ឱកាសំ អលភមានា បាការំ ភិន្ទិត្វា បលាតា. អមនុស្សេសុ គតមត្តេសុ មនុស្សានំ គត្តេសុ រោគោ វូបសន្តោ, តេ និក្ខមិត្វា សព្ពគន្ធបុប្ផាទីហិ ថេរំ បូជេសុំ. មហាជនោ នគរមជ្ឈេ សន្ថាគារំ សព្ពគន្ធេហិ លិម្បិត្វា វិតានំ កត្វា សព្ពាលង្ការេហិ អលង្ករិត្វា តត្ថ ពុទ្ធាសនំ បញ្ញាបេត្វា ភគវន្តំ អានេសិ.

ភគវា សន្ថាគារំ បវិសិត្វា បញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទិ. ភិក្ខុសង្ឃោបិ ខោ រាជានោ មនុស្សា ច បតិរូបេ ឱកាសេ និសីទិំសុ. សក្កោបិ ទេវានមិន្ទោ ទ្វីសុ ទេវលោកេសុ ទេវបរិសាយ សទ្ធិំ ឧបនិសីទិ អញ្ញេ ច ទេវា. អានន្ទត្ថេរោបិ សព្ពំ វេសាលិំ អនុវិចរន្តោ អារក្ខំ កត្វា វេសាលិនគរវាសីហិ សទ្ធិំ អាគន្ត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. តត្ថ ភគវា សព្ពេសំ តទេវ រតនសុត្តំ អភាសីតិ.

២២៤. តត្ថ យានីធ ភូតានីតិ បឋមគាថាយំ យានីតិ យាទិសានិ អប្បេសក្ខានិ វា មហេសក្ខានិ វា. ឥធាតិ ឥមស្មិំ បទេសេ, តស្មិំ ខណេ សន្និបតិតដ្ឋានំ សន្ធាយាហ. ភូតានីតិ កិញ្ចាបិ ភូតសទ្ទោ ‘‘ភូតស្មិំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ ឯវមាទីសុ (បាចិ. ៦៩) វិជ្ជមានេ, ‘‘ភូតមិទន្តិ, ភិក្ខវេ, សមនុបស្សថា’’តិ ឯវមាទីសុ (ម. និ. ១.៤០១) ខន្ធបញ្ចកេ, ‘‘ចត្តារោ ខោ, ភិក្ខុ, មហាភូតា ហេតូ’’តិ ឯវមាទីសុ (ម. និ. ៣.៨៦) ចតុព្ពិធេ បថវីធាត្វាទិរូបេ, ‘‘យោ ច កាលឃសោ ភូតោ’’តិ ឯវមាទីសុ (ជា. ១.២.១៩០) ខីណាសវេ, ‘‘សព្ពេវ និក្ខិបិស្សន្តិ, ភូតា លោកេ សមុស្សយ’’ន្តិ ឯវមាទីសុ (ទី. និ. ២.២២០) សព្ពសត្តេ, ‘‘ភូតគាមបាតព្យតាយា’’តិ ឯវមាទីសុ (បាចិ. ៩០) រុក្ខាទិកេ, ‘‘ភូតំ ភូតតោ សញ្ជានាតី’’តិ ឯវមាទីសុ (ម. និ. ១.៣) ចាតុមហារាជិកានំ ហេដ្ឋា សត្តនិកាយំ ឧបាទាយ វត្តតិ. ឥធ បន អវិសេសតោ អមនុស្សេសុ ទដ្ឋព្ពោ.

សមាគតានីតិ សន្និបតិតានិ. ភុម្មានីតិ ភូមិយំ និព្ពត្តានិ. វាតិ វិកប្បនេ. តេន យានីធ ភុម្មានិ វា ភូតានិ សមាគតានីតិ ឥមមេកំ វិកប្បំ កត្វា បុន ទុតិយំ វិកប្បំ កាតុំ ‘‘យានិ វា អន្តលិក្ខេ’’តិ អាហ. អន្តលិក្ខេ វា យានិ ភូតានិ និព្ពត្តានិ, តានិ សព្ពានិ ឥធ សមាគតានីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច យាមតោ យាវ អកនិដ្ឋំ, តាវ និព្ពត្តានិ ភូតានិ អាកាសេ បាតុភូតវិមានេសុ និព្ពត្តត្តា ‘‘អន្តលិក្ខេ ភូតានី’’តិ វេទិតព្ពានិ. តតោ ហេដ្ឋា សិនេរុតោ បភុតិ យាវ ភូមិយំ រុក្ខលតាទីសុ អធិវត្ថានិ បថវិយញ្ច និព្ពត្តានិ ភូតានិ, តានិ សព្ពានិ ភូមិយំ ភូមិបដិពទ្ធេសុ ច រុក្ខលតាបព្ពតាទីសុ និព្ពត្តត្តា ‘‘ភុម្មានិ ភូតានី’’តិ វេទិតព្ពានិ.

ឯវំ ភគវា សព្ពានេវ អមនុស្សភូតានិ ‘‘ភុម្មានិ វា យានិ វ អន្តលិក្ខេ’’តិ ទ្វីហិ បទេហិ វិកប្បេត្វា បុន ឯកេន បទេន បរិគ្គហេត្វា ‘‘សព្ពេវ ភូតា សុមនា ភវន្តូ’’តិ អាហ. សព្ពេតិ អនវសេសា. ឯវាតិ អវធារណេ, ឯកម្បិ អនបនេត្វាតិ អធិប្បាយោ. ភូតាតិ អមនុស្សា. សុមនា ភវន្តូតិ សុខិតមនា, បីតិសោមនស្សជាតា ភវន្តូតិ អត្ថោ. អថោបីតិ កិច្ចន្តរសន្និយោជនត្ថំ វាក្យោបាទានេ និបាតទ្វយំ. សក្កច្ច សុណន្តុ ភាសិតន្តិ អដ្ឋិំ កត្វា, មនសិ កត្វា, សព្ពចេតសោ សមន្នាហរិត្វា ទិព្ពសម្បត្តិលោកុត្តរសុខាវហំ មម ទេសនំ សុណន្តុ.

ឯវមេត្ថ ភគវា ‘‘យានីធ ភូតានិ សមាគតានី’’តិ អនិយមិតវចនេន ភូតានិ បរិគ្គហេត្វា បុន ‘‘ភុម្មានិ វា យានិ វ អន្តលិក្ខេ’’តិ ទ្វិធា វិកប្បេត្វា តតោ ‘‘សព្ពេវ ភូតា’’តិ បុន ឯកជ្ឈំ កត្វា ‘‘សុមនា ភវន្តូ’’តិ ឥមិនា វចនេន អាសយសម្បត្តិយំ និយោជេន្តោ ‘‘សក្កច្ច សុណន្តុ ភាសិត’’ន្តិ បយោគសម្បត្តិយំ, តថា យោនិសោមនសិការសម្បត្តិយំ បរតោឃោសសម្បត្តិយញ្ច, តថា អត្តសម្មាបណិធិសប្បុរិសូបនិស្សយសម្បត្តីសុ សមាធិបញ្ញាហេតុសម្បត្តីសុ ច និយោជេន្តោ គាថំ សមាបេសិ.

២២៥. តស្មា ហិ ភូតាតិ ទុតិយគាថា. តត្ថ តស្មាតិ ការណវចនំ. ភូតាតិ អាមន្តនវចនំ. និសាមេថាតិ សុណាថ. សព្ពេតិ អនវសេសា. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យស្មា តុម្ហេ ទិព្ពដ្ឋានានិ តត្ថ ឧបភោគសម្បទញ្ច បហាយ ធម្មស្សវនត្ថំ ឥធ សមាគតា, ន នដនច្ចនាទិទស្សនត្ថំ, តស្មា ហិ ភូតា និសាមេថ សព្ពេតិ. អថ វា ‘‘សុមនា ភវន្តុ សក្កច្ច សុណន្តូ’’តិ វចនេន តេសំ សុមនភាវំ សក្កច្ចំ សោតុកម្យតញ្ច ទិស្វា អាហ – យស្មា តុម្ហេ សុមនភាវេន អត្តសម្មាបណិធិយោនិសោមនសិការាសយសុទ្ធីហិ សក្កច្ចំ សោតុកម្យតាយ សប្បុរិសូបនិស្សយបរតោឃោសបទដ្ឋានតោ បយោគសុទ្ធីហិ ច យុត្តា, តស្មា ហិ ភូតា និសាមេថ សព្ពេតិ. អថ វា យំ បុរិមគាថាយ អន្តេ ‘‘ភាសិត’’ន្តិ វុត្តំ, តំ ការណភាវេន អបទិសន្តោ អាហ – ‘‘យស្មា មម ភាសិតំ នាម អតិទុល្លភំ អដ្ឋក្ខណបរិវជ្ជិតស្ស ខណស្ស ទុល្លភត្តា, អនេកានិសំសញ្ច បញ្ញាករុណាគុណេន បវត្តត្តា, តញ្ចាហំ វត្តុកាមោ ‘សុណន្តុ ភាសិត’ន្តិ អវោចំ. តស្មា ហិ ភូតា និសាមេថ សព្ពេ’’តិ ឥទំ ឥមិនា គាថាបទេន វុត្តំ ហោតិ.

ឯវមេតំ ការណំ និរោបេន្តោ អត្តនោ ភាសិតនិសាមនេ និយោជេត្វា និសាមេតព្ពំ វត្តុមារទ្ធោ ‘‘មេត្តំ ករោថ មានុសិយា បជាយា’’តិ. តស្សត្ថោ – យាយំ តីហិ ឧបទ្ទវេហិ ឧបទ្ទុតា មានុសី បជា, តស្សា មានុសិយា បជាយ មិត្តភាវំ ហិតជ្ឈាសយតំ បច្ចុបដ្ឋាបេថាតិ. កេចិ បន ‘‘មានុសិយំ បជ’’ន្តិ បឋន្តិ, តំ ភុម្មត្ថាសម្ភវា ន យុជ្ជតិ. យម្បិ ចញ្ញេ អត្ថំ វណ្ណយន្តិ, សោបិ ន យុជ្ជតិ. អធិប្បាយោ បនេត្ថ – នាហំ ពុទ្ធោតិ ឥស្សរិយពលេន វទាមិ, អបិច បន តុម្ហាកញ្ច ឥមិស្សា ច មានុសិយា បជាយ ហិតត្ថំ វទាមិ – ‘‘មេត្តំ ករោថ មានុសិយា បជាយា’’តិ. ឯត្ថ ច –

‘‘យេ សត្តសណ្ឌំ បថវិំ វិជេត្វា, រាជិសយោ យជមានា អនុបរិយគា;

អស្សមេធំ បុរិសមេធំ, សម្មាបាសំ វាជបេយ្យំ និរគ្គឡំ.

‘‘មេត្តស្ស ចិត្តស្ស សុភាវិតស្ស, កលម្បិ តេ នានុភវន្តិ សោឡសិំ.

‘‘ឯកម្បិ ចេ បាណមទុដ្ឋចិត្តោ, មេត្តាយតិ កុសលី តេន ហោតិ;

សព្ពេ ច បាណេ មនសានុកម្បី, បហូតមរិយោ បករោតិ បុញ្ញ’’ន្តិ. (អ. និ. ៨.១) –

ឯវមាទីនំ សុត្តានំ ឯកាទសានិសំសានញ្ច វសេន យេ មេត្តំ ករោន្តិ, តេសំ មេត្តា ហិតាតិ វេទិតព្ពា.

‘‘ទេវតានុកម្បិតោ បោសោ, សទា ភទ្រានិ បស្សតី’’តិ. (ទី. និ. ២.១៥៣; ឧទា. ៧៦; មហាវ. ២៨៦) –

ឯវមាទីនំ វសេន យេសុ ករីយតិ, តេសម្បិ ហិតាតិ វេទិតព្ពា.

ឯវំ ឧភយេសម្បិ ហិតភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘មេត្តំ ករោថ មានុសិយា បជាយា’’តិ វត្វា ឥទានិ ឧបការម្បិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ទិវា ច រត្តោ ច ហរន្តិ យេ ពលិំ, តស្មា ហិ នេ រក្ខថ អប្បមត្តា’’តិ. តស្សត្ថោ – យេ មនុស្សា ចិត្តកម្មកដ្ឋកម្មាទីហិបិ ទេវតា កត្វា ចេតិយរុក្ខាទីនិ ច ឧបសង្កមិត្វា ទេវតា ឧទ្ទិស្ស ទិវា ពលិំ ករោន្តិ, កាឡបក្ខាទីសុ ច រត្តិំ ពលិំ ករោន្តិ. សលាកភត្តាទីនិ វា ទត្វា អារក្ខទេវតា ឧបាទាយ យាវ ព្រហ្មទេវតានំ បត្តិទាននិយ្យាតនេន ទិវា ពលិំ ករោន្តិ, ឆត្តារោបនទីបមាលា សព្ពរត្តិកធម្មស្សវនាទីនិ ការាបេត្វា បត្តិទាននិយ្យាតនេន ច រត្តិំ ពលិំ ករោន្តិ, តេ កថំ ន រក្ខិតព្ពា. យតោ ឯវំ ទិវា ច រត្តោ ច តុម្ហេ ឧទ្ទិស្ស ករោន្តិ យេ ពលិំ, តស្មា ហិ នេ រក្ខថ. តស្មា ពលិកម្មការណាបិ តេ មនុស្សេ រក្ខថ គោបយថ, អហិតំ តេសំ អបនេថ, ហិតំ ឧបនេថ អប្បមត្តា ហុត្វា តំ កតញ្ញុភាវំ ហទយេ កត្វា និច្ចមនុស្សរន្តាតិ.

២២៦. ឯវំ ទេវតាសុ មនុស្សានំ ឧបការកភាវំ ទស្សេត្វា តេសំ ឧបទ្ទវវូបសមនត្ថំ ពុទ្ធាទិគុណប្បកាសនេន ច ទេវមនុស្សានំ ធម្មស្សវនត្ថំ ‘‘យំកិញ្ចិ វិត្ត’’ន្តិអាទិនា នយេន សច្ចវចនំ បយុជ្ជិតុមារទ្ធោ. តត្ថ យំកិញ្ចីតិ អនិយមិតវសេន អនវសេសំ បរិយាទិយតិ យំកិញ្ចិ តត្ថ តត្ថ វោហារូបគំ. វិត្តន្តិ ធនំ. តញ្ហិ វិត្តិំ ជនេតីតិ វិត្តំ. ឥធ វាតិ មនុស្សលោកំ និទ្ទិសតិ, ហុរំ វាតិ តតោ បរំ អវសេសលោកំ. តេន ច ឋបេត្វា មនុស្សេ សព្ពលោកគ្គហណេ បត្តេ ‘‘សគ្គេសុ វា’’តិ បរតោ វុត្តត្តា ឋបេត្វា មនុស្សេ ច សគ្គេ ច អវសេសានំ នាគសុបណ្ណាទីនំ គហណំ វេទិតព្ពំ. ឯវំ ឥមេហិ ទ្វីហិ បទេហិ យំ មនុស្សានំ វោហារូបគំ អលង្ការបរិភោគូបគញ្ច ជាតរូបរជតមុត្តាមណិវេឡុរិយបវាឡលោហិតង្កមសារគល្លាទិកំ, យញ្ច មុត្តាមណិវាលុកត្ថតាយ ភូមិយា រតនមយវិមានេសុ អនេកយោជនសតវិត្ថតេសុ ភវនេសុ ឧប្បន្នានំ នាគសុបណ្ណាទីនំ វិត្តំ, តំ និទ្ទិដ្ឋំ ហោតិ.

សគ្គេសុ វាតិ កាមាវចររូបាវចរទេវលោកេសុ. តេ ហិ សោភនេន កម្មេន អជីយន្តិ គម្មន្តីតិ សគ្គា, សុដ្ឋុ វា អគ្គាតិបិ សគ្គា. យន្តិ យំ សស្សាមិកំ វា អស្សាមិកំ វា. រតនន្តិ រតិំ នយតិ, វហតិ, ជនយតិ, វឌ្ឍេតីតិ រតនំ, យំកិញ្ចិ ចិត្តីកតំ មហគ្ឃំ អតុលំ ទុល្លភទស្សនំ អនោមសត្តបរិភោគញ្ច, តស្សេតំ អធិវចនំ. យថាហ –

‘‘ចិត្តីកតំ មហគ្ឃញ្ច, អតុលំ ទុល្លភទស្សនំ;

អនោមសត្តបរិភោគំ, រតនំ តេន វុច្ចតី’’តិ.

បណីតន្តិ ឧត្តមំ, សេដ្ឋំ, អតប្បកំ. ឯវំ ឥមិនា គាថាបទេន យំ សគ្គេសុ អនេកយោជនសតប្បមាណសព្ពរតនមយវិមានេសុ សុធម្មវេជយន្តប្បភុតីសុ សស្សាមិកំ, យញ្ច ពុទ្ធុប្បាទវិរហេន អបាយមេវ បរិបូរេន្តេសុ សត្តេសុ សុញ្ញវិមានបដិពទ្ធំ អស្សាមិកំ, យំ វា បនញ្ញម្បិ បថវីមហាសមុទ្ទហិមវន្តាទិនិស្សិតំ អស្សាមិកំ រតនំ, តំ និទ្ទិដ្ឋំ ហោតិ.

ន នោ សមំ អត្ថិ តថាគតេនាតិ ន-ឥតិ បដិសេធេ, នោ-ឥតិ អវធារណេ. សមន្តិ តុល្យំ. អត្ថីតិ វិជ្ជតិ. តថាគតេនាតិ ពុទ្ធេន. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យំ ឯតំ វិត្តញ្ច រតនញ្ច បកាសិតំ, ឯត្ថ ឯកម្បិ ពុទ្ធរតនេន សទិសំ រតនំ នេវត្ថិ. យម្បិ ហិ តំ ចិត្តីកតដ្ឋេន រតនំ, សេយ្យថិទំ – រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស ចក្ករតនំ មណិរតនញ្ច, យម្ហិ ឧប្បន្នេ មហាជនោ ន អញ្ញត្ថ ចិត្តីការំ ករោតិ, ន កោចិ បុប្ផគន្ធាទីនិ គហេត្វា យក្ខដ្ឋានំ វា ភូតដ្ឋានំ វា គច្ឆតិ, សព្ពោបិ ជនោ ចក្ករតនមណិរតនមេវ ចិត្តិំ ករោតិ បូជេតិ, តំ តំ វរំ បត្ថេតិ, បត្ថិតបត្ថិតញ្ចស្ស ឯកច្ចំ សមិជ្ឈតិ, តម្បិ រតនំ ពុទ្ធរតនេន សមំ នត្ថិ. យទិ ហិ ចិត្តីកតដ្ឋេន រតនំ, តថាគតោវ រតនំ. តថាគតេ ហិ ឧប្បន្នេ យេ កេចិ មហេសក្ខា ទេវមនុស្សា, ន តេ អញ្ញត្រ ចិត្តីការំ ករោន្តិ, ន កញ្ចិ អញ្ញំ បូជេន្តិ. តថា ហិ ព្រហ្មា សហម្បតិ សិនេរុមត្តេន រតនទាមេន តថាគតំ បូជេសិ, យថាពលញ្ច អញ្ញេ ទេវា មនុស្សា ច ពិម្ពិសារកោសលរាជអនាថបិណ្ឌិកាទយោ. បរិនិព្ពុតម្បិ ច ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស ឆន្នវុតិកោដិធនំ វិស្សជ្ជេត្វា អសោកមហារាជា សកលជម្ពុទីបេ ចតុរាសីតិ វិហារសហស្សានិ បតិដ្ឋាបេសិ, កោ បន វាទោ អញ្ញេសំ ចិត្តីការានំ. អបិច កស្សញ្ញស្ស បរិនិព្ពុតស្សាបិ ជាតិពោធិធម្មចក្កប្បវត្តនបរិនិព្ពានដ្ឋានានិ បដិមាចេតិយាទីនិ វា ឧទ្ទិស្ស ឯវំ ចិត្តីការគរុការោ វត្តតិ យថា ភគវតោ. ឯវំ ចិត្តីកតដ្ឋេនាបិ តថាគតសមំ រតនំ នត្ថិ.

តថា យម្បិ តំ មហគ្ឃដ្ឋេន រតនំ, សេយ្យថិទំ – កាសិកំ វត្ថំ. យថាហ – ‘‘ជិណ្ណម្បិ, ភិក្ខវេ, កាសិកំ វត្ថំ វណ្ណវន្តញ្ចេវ ហោតិ សុខសម្ផស្សញ្ច មហគ្ឃញ្ចា’’តិ, តម្បិ ពុទ្ធរតនេន សមំ នត្ថិ. យទិ ហិ មហគ្ឃដ្ឋេន រតនំ, តថាគតោវ រតនំ. តថាគតោ ហិ យេសំ បំសុកម្បិ បដិគ្គណ្ហាតិ, តេសំ តំ មហប្ផលំ ហោតិ មហានិសំសំ, សេយ្យថាបិ អសោកស្ស រញ្ញោ. ឥទមស្ស មហគ្ឃតាយ. ឯវំ មហគ្ឃតាវចនេ ចេត្ថ ទោសាភាវសាធកំ ឥទំ តាវ សុត្តបទំ វេទិតព្ពំ –

‘‘យេសំ ខោ បន សោ បដិគ្គណ្ហាតិ ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានប្បច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារំ, តេសំ តំ មហប្ផលំ ហោតិ មហានិសំសំ. ឥទមស្ស មហគ្ឃតាយ វទាមិ. សេយ្យថាបិ តំ, ភិក្ខវេ, កាសិកំ វត្ថំ មហគ្ឃំ, តថូបមាហំ, ភិក្ខវេ, ឥមំ បុគ្គលំ វទាមី’’តិ (អ. និ. ៣.១០០).

ឯវំ មហគ្ឃដ្ឋេនាបិ តថាគតសមំ រតនំ នត្ថិ.

តថា យម្បិ តំ អតុលដ្ឋេន រតនំ. សេយ្យថិទំ – រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស ចក្ករតនំ ឧប្បជ្ជតិ ឥន្ទនីលមណិមយនាភិ សត្តរតនមយសហស្សារំ បវាឡមយនេមិ, រត្តសុវណ្ណមយសន្ធិ, យស្ស ទសន្នំ ទសន្នំ អរានំ ឧបរិ ឯកំ មុណ្ឌារំ ហោតិ វាតំ គហេត្វា សទ្ទករណត្ថំ, យេន កតោ សទ្ទោ សុកុសលប្បតាឡិតបញ្ចង្គិកតូរិយសទ្ទោ វិយ ហោតិ. យស្ស នាភិយា ឧភោសុ បស្សេសុ ទ្វេ សីហមុខានិ ហោន្តិ, អព្ភន្តរំ សកដចក្កស្សេវ សុសិរំ, តស្ស កត្តា វា ការេតា វា នត្ថិ, កម្មបច្ចយេន ឧតុតោ សមុដ្ឋាតិ. យំ រាជា ទសវិធំ ចក្កវត្តិវត្តំ បូរេត្វា តទហុបោសថេ បន្នរសេ បុណ្ណមទិវសេ សីសំន្ហាតោ ឧបោសថិកោ ឧបរិបាសាទវរគតោ សីលានិ សោធេន្តោ និសិន្នោ បុណ្ណចន្ទំ វិយ សូរិយំ វិយ ច ឧដ្ឋេន្តំ បស្សតិ, យស្ស ទ្វាទសយោជនតោ សទ្ទោ សុយ្យតិ, យោជនតោ វណ្ណោ ទិស្សតិ, យំ មហាជនេន ‘‘ទុតិយោ មញ្ញេ ចន្ទោ សូរិយោ វា ឧដ្ឋិតោ’’តិ អតិវិយ កោតូហលជាតេន ទិស្សមានំ នគរស្ស ឧបរិ អាគន្ត្វា រញ្ញោ អន្តេបុរស្ស បាចីនបស្សេ នាតិឧច្ចំ នាតិនីចំ ហុត្វា មហាជនស្ស គន្ធបុប្ផាទីហិ បូជេតុំ យុត្តដ្ឋានេ អក្ខាហតំ វិយ តិដ្ឋតិ.

តទេវ អនុពន្ធមានំ ហត្ថិរតនំ ឧប្បជ្ជតិ, សព្ពសេតោ រត្តបាទោ សត្តប្បតិដ្ឋោ ឥទ្ធិមា វេហាសង្គមោ ឧបោសថកុលា វា ឆទ្ទន្តកុលា វា អាគច្ឆតិ. ឧបោសថកុលា អាគច្ឆន្តោ ហិ សព្ពជេដ្ឋោ អាគច្ឆតិ, ឆទ្ទន្តកុលា សព្ពកនិដ្ឋោ សិក្ខិតសិក្ខោ ទមថូបេតោ. សោ ទ្វាទសយោជនំ បរិសំ គហេត្វា សកលជម្ពុទីបំ អនុសំយាយិត្វា បុរេបាតរាសមេវ សកំ រាជធានិំ អាគច្ឆតិ.

តម្បិ អនុពន្ធមានំ អស្សរតនំ ឧប្បជ្ជតិ, សព្ពសេតោ រត្តបាទោ កាកសីសោ មុញ្ជកេសោ វលាហកស្ស រាជកុលា អាគច្ឆតិ. សេសមេត្ថ ហត្ថិរតនសទិសមេវ.

តម្បិ អនុពន្ធមានំ មណិរតនំ ឧប្បជ្ជតិ. សោ ហោតិ មណិ វេឡុរិយោ សុភោ ជាតិមា អដ្ឋំសោ សុបរិកម្មកតោ អាយាមតោ ចក្កនាភិសទិសោ, វេបុល្លបព្ពតា អាគច្ឆតិ, សោ ចតុរង្គសមន្នាគតេបិ អន្ធការេ រញ្ញោ ធជគ្គតោ យោជនំ ឱភាសេតិ, យស្សោភាសេន មនុស្សា ‘‘ទិវា’’តិ មញ្ញមានា កម្មន្តេ បយោជេន្តិ, អន្តមសោ កុន្ថកិបិល្លិកំ ឧបាទាយ បស្សន្តិ.

តម្បិ អនុពន្ធមានំ ឥត្ថិរតនំ ឧប្បជ្ជតិ. បកតិអគ្គមហេសី វា ហោតិ, ឧត្តរកុរុតោ វា អាគច្ឆតិ មទ្ទរាជកុលតោ វា, អតិទីឃាទិឆទោសវិវជ្ជិតា អតិក្កន្តា មានុសំ វណ្ណំ អប្បត្តា ទិព្ពំ វណ្ណំ, យស្សា រញ្ញោ សីតកាលេ ឧណ្ហានិ គត្តានិ ហោន្តិ, ឧណ្ហកាលេ សីតានិ, សតធា ផោដិតតូលបិចុនោ វិយ សម្ផស្សោ ហោតិ, កាយតោ ចន្ទនគន្ធោ វាយតិ, មុខតោ ឧប្បលគន្ធោ, បុព្ពុដ្ឋាយិតាទិអនេកគុណសមន្នាគតា ច ហោតិ.

តម្បិ អនុពន្ធមានំ គហបតិរតនំ ឧប្បជ្ជតិ រញ្ញោ បកតិកម្មករោ សេដ្ឋិ, យស្ស ចក្ករតនេ ឧប្បន្នមត្តេ ទិព្ពំ ចក្ខុ បាតុភវតិ, យេន សមន្តតោ យោជនមត្តេ និធិំ បស្សតិ សស្សាមិកម្បិ អស្សាមិកម្បិ. សោ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា បវារេតិ ‘‘អប្បោស្សុក្កោ ត្វំ, ទេវ, ហោហិ, អហំ តេ ធនេន ធនករណីយំ ករិស្សាមី’’តិ.

តម្បិ អនុពន្ធមានំ បរិណាយករតនំ ឧប្បជ្ជតិ រញ្ញោ បកតិជេដ្ឋបុត្តោ, ចក្ករតនេ ឧប្បន្នមត្តេ អតិរេកបញ្ញាវេយ្យត្តិយេន សមន្នាគតោ ហោតិ, ទ្វាទសយោជនាយ បរិសាយ ចេតសា ចិត្តំ បរិជានិត្វា និគ្គហបគ្គហសមត្ថោ ហោតិ. សោ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា បវារេតិ – ‘‘អប្បោស្សុក្កោ ត្វំ, ទេវ, ហោហិ, អហំ តេ រជ្ជំ អនុសាសិស្សាមី’’តិ. យំ វា បនញ្ញម្បិ ឯវរូបំ អតុលដ្ឋេន រតនំ, យស្ស ន សក្កា តុលយិត្វា តីរយិត្វា អគ្ឃោ កាតុំ ‘‘សតំ វា សហស្សំ វា អគ្ឃតិ កោដិំ វា’’តិ. តត្ថ ឯករតនម្បិ ពុទ្ធរតនេន សមំ នត្ថិ. យទិ ហិ អតុលដ្ឋេន រតនំ, តថាគតោវ រតនំ. តថាគតោ ហិ ន សក្កា សីលតោ វា សមាធិតោ វា បញ្ញាទីនំ វា អញ្ញតរតោ កេនចិ តុលយិត្វា តីរយិត្វា ‘‘ឯត្តកគុណោ វា ឥមិនា សមោ វា សប្បដិភាគោ វា’’តិ បរិច្ឆិន្ទិតុំ. ឯវំ អតុលដ្ឋេនាបិ តថាគតសមំ រតនំ នត្ថិ.

តថា យម្បិ តំ ទុល្លភទស្សនដ្ឋេន រតនំ. សេយ្យថិទំ – ទុល្លភបាតុភាវោ រាជា ចក្កវត្តិ ចក្កាទីនិ ច តស្ស រតនានិ, តម្បិ ពុទ្ធរតនេន សមំ នត្ថិ. យទិ ហិ ទុល្លភទស្សនដ្ឋេន រតនំ, តថាគតោវ រតនំ, កុតោ ចក្កវត្តិអាទីនំ រតនត្តំ, យានិ ឯកស្មិំយេវ កប្បេ អនេកានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. យស្មា បន អសង្ខ្យេយ្យេបិ កប្បេ តថាគតសុញ្ញោ លោកោ ហោតិ, តស្មា តថាគតោ ឯវ កទាចិ ករហចិ ឧប្បជ្ជនតោ ទុល្លភទស្សនោ. វុត្តំ ចេតំ ភគវតា បរិនិព្ពានសមយេ –

‘‘ទេវតា, អានន្ទ, ឧជ្ឈាយន្តិ – ‘ទូរា ច វតម្ហ អាគតា តថាគតំ ទស្សនាយ, កទាចិ ករហចិ តថាគតា លោកេ ឧប្បជ្ជន្តិ អរហន្តោ សម្មាសម្ពុទ្ធា, អជ្ជេវ រត្តិយា បច្ឆិមេ យាមេ តថាគតស្ស បរិនិព្ពានំ ភវិស្សតិ, អយញ្ច មហេសក្ខោ ភិក្ខុ ភគវតោ បុរតោ ឋិតោ ឱវារេន្តោ, ន មយំ លភាម បច្ឆិមេ កាលេ តថាគតំ ទស្សនាយា’’’តិ (ទី. និ. ២.២០០).

ឯវំ ទុល្លភទស្សនដ្ឋេនបិ តថាគតសមំ រតនំ នត្ថិ.

តថា យម្បិ តំ អនោមសត្តបរិភោគដ្ឋេន រតនំ. សេយ្យថិទំ – រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស ចក្ករតនាទិ. តញ្ហិ កោដិសតសហស្សធនានម្បិ សត្តភូមិកបាសាទវរតលេ វសន្តានម្បិ ចណ្ឌាលវេននេសាទរថការបុក្កុសាទីនំ នីចកុលិកានំ ឱមកបុរិសានំ សុបិនន្តេបិ បរិភោគត្ថាយ ន និព្ពត្តតិ. ឧភតោ សុជាតស្ស បន រញ្ញោ ខត្តិយស្សេវ បរិបូរិតទសវិធចក្កវត្តិវត្តស្ស បរិភោគត្ថាយ និព្ពត្តនតោ អនោមសត្តបរិភោគំយេវ ហោតិ, តម្បិ ពុទ្ធរតនេន សមំ នត្ថិ. យទិ ហិ អនោមសត្តបរិភោគដ្ឋេន រតនំ, តថាគតោវ រតនំ. តថាគតោ ហិ លោកេ អនោមសត្តសម្មតានម្បិ អនុបនិស្សយសម្បន្នានំ វិបរីតទស្សនានំ បូរណកស្សបាទីនំ ឆន្នំ សត្ថារានំ អញ្ញេសញ្ច ឯវរូបានំ សុបិនន្តេបិ អបរិភោគោ, ឧបនិស្សយសម្បន្នានំ បន ចតុប្បទាយបិ គាថាយ បរិយោសានេ អរហត្តមធិគន្តុំ សមត្ថានំ និព្ពេធិកញាណទស្សនានំ ពាហិយទារុចីរិយប្បភុតីនំ អញ្ញេសញ្ច មហាកុលប្បសុតានំ មហាសាវកានំ បរិភោគោ. តេ ហិ តំ ទស្សនានុត្តរិយសវនានុត្តរិយបារិចរិយានុត្តរិយាទីនិ សាធេន្តា តថា តថា បរិភុញ្ជន្តិ. ឯវំ អនោមសត្តបរិភោគដ្ឋេនាបិ តថាគតសមំ រតនំ នត្ថិ.

យម្បិ តំ អវិសេសតោ រតិជននដ្ឋេន រតនំ. សេយ្យថិទំ – រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស ចក្ករតនំ. តញ្ហិ ទិស្វា រាជា ចក្កវត្តិ អត្តមនោ ហោតិ, ឯវម្បិ តំ រញ្ញោ រតិំ ជនេតិ. បុន ចបរំ រាជា ចក្កវត្តិ វាមេន ហត្ថេន សុវណ្ណភិង្ការំ គហេត្វា ទក្ខិណេន ហត្ថេន ចក្ករតនំ អព្ភុក្កិរតិ ‘‘បវត្តតុ ភវំ ចក្ករតនំ, អភិវិជិនាតុ ភវំ ចក្ករតន’’ន្តិ. តតោ ចក្ករតនំ បញ្ចង្គិកំ វិយ តូរិយំ មធុរស្សរំ និច្ឆរន្តំ អាកាសេន បុរត្ថិមំ ទិសំ គច្ឆតិ, អន្វទេវ រាជា ចក្កវត្តិ ចក្កានុភាវេន ទ្វាទសយោជនវិត្ថិណ្ណាយ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ នាតិឧច្ចំ នាតិនីចំ ឧច្ចរុក្ខានំ ហេដ្ឋាភាគេន, នីចរុក្ខានំ ឧបរិភាគេន, រុក្ខេសុ បុប្ផផលបល្លវាទិបណ្ណាការំ គហេត្វា អាគតានំ ហត្ថតោ បណ្ណាការញ្ច គណ្ហន្តោ ‘‘ឯហិ ខោ មហារាជា’’តិឯវមាទិនា បរមនិបច្ចការេន អាគតេ បដិរាជានោ ‘‘បាណោ ន ហន្តព្ពោ’’តិអាទិនា នយេន អនុសាសន្តោ គច្ឆតិ. យត្ថ បន រាជា ភុញ្ជិតុកាមោ វា ទិវាសេយ្យំ វា កប្បេតុកាមោ ហោតិ, តត្ថ ចក្ករតនំ អាកាសា ឱតរិត្វា ឧទកាទិសព្ពកិច្ចក្ខមេ សមេ ភូមិភាគេ អក្ខាហតំ វិយ តិដ្ឋតិ. បុន រញ្ញោ គមនចិត្តេ ឧប្បន្នេ បុរិមនយេនេវ សទ្ទំ ករោន្តំ គច្ឆតិ, យំ សុត្វា ទ្វាទសយោជនិកាបិ បរិសា អាកាសេន គច្ឆតិ. ចក្ករតនំ អនុបុព្ពេន បុរត្ថិមំ សមុទ្ទំ អជ្ឈោគាហតិ, តស្មិំ អជ្ឈោគាហន្តេ ឧទកំ យោជនប្បមាណំ អបគន្ត្វា ភិត្តីកតំ វិយ តិដ្ឋតិ. មហាជនោ យថាកាមំ សត្ត រតនានិ គណ្ហាតិ. បុន រាជា សុវណ្ណភិង្ការំ គហេត្វា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ មម រជ្ជ’’ន្តិ ឧទកេន អព្ភុក្កិរិត្វា និវត្តតិ. សេនា បុរតោ ហោតិ, ចក្ករតនំ បច្ឆតោ, រាជា មជ្ឈេ. ចក្ករតនស្ស ឱសក្កិតោសក្កិតដ្ឋានំ ឧទកំ បរិបូរតិ. ឯតេនេវ ឧបាយេន ទក្ខិណបច្ឆិមឧត្តរេបិ សមុទ្ទេ គច្ឆតិ.

ឯវំ ចតុទ្ទិសំ អនុសំយាយិត្វា ចក្ករតនំ តិយោជនប្បមាណំ អាកាសំ អារោហតិ. តត្ថ ឋិតោ រាជា ចក្ករតនានុភាវេន វិជិតំ បញ្ចសតបរិត្តទីបបដិមណ្ឌិតំ សត្តយោជនសហស្សបរិមណ្ឌលំ បុព្ពវិទេហំ, តថា អដ្ឋយោជនសហស្សបរិមណ្ឌលំ ឧត្តរកុរុំ, សត្តយោជនសហស្សបរិមណ្ឌលំយេវ អបរគោយានំ, ទសយោជនសហស្សបរិមណ្ឌលំ ជម្ពុទីបញ្ចាតិ ឯវំ ចតុមហាទីបទ្វិសហស្សបរិត្តទីបបដិមណ្ឌិតំ ឯកំ ចក្កវាឡំ សុផុល្លបុណ្ឌរីកវនំ វិយ ឱលោកេតិ. ឯវំ ឱលោកយតោ ចស្ស អនប្បិកា រតិ ឧប្បជ្ជតិ. ឯវម្បិ តំ ចក្ករតនំ រញ្ញោ រតិំ ជនេតិ, តម្បិ ពុទ្ធរតនសមំ នត្ថិ. យទិ ហិ រតិជននដ្ឋេន រតនំ, តថាគតោវ រតនំ. កិំ ករិស្សតិ ឯតំ ចក្ករតនំ? តថាគតោ ហិ យស្សា ទិព្ពាយ រតិយា ចក្ករតនាទីហិ សព្ពេហិបិ ជនិតា ចក្កវត្តិរតិ សង្ខម្បិ កលម្បិ កលភាគម្បិ ន ឧបេតិ, តតោបិ រតិតោ ឧត្តរិតរញ្ច បណីតតរញ្ច អត្តនោ ឱវាទប្បតិករានំ អសង្ខ្យេយ្យានម្បិ ទេវមនុស្សានំ បឋមជ្ឈានរតិំ, ទុតិយតតិយចតុត្ថបញ្ចមជ្ឈានរតិំ, អាកាសានញ្ចាយតនរតិំ, វិញ្ញាណញ្ចាយតនអាកិញ្ចញ្ញាយតននេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនរតិំ, សោតាបត្តិមគ្គរតិំ, សោតាបត្តិផលរតិំ, សកទាគាមិអនាគាមិអរហត្តមគ្គផលរតិញ្ច ជនេតិ. ឯវំ រតិជននដ្ឋេនាបិ តថាគតសមំ រតនំ នត្ថីតិ.

អបិច រតនំ នាមេតំ ទុវិធំ ហោតិ សវិញ្ញាណកំ អវិញ្ញាណកញ្ច. តត្ថ អវិញ្ញាណកំ ចក្ករតនំ មណិរតនំ, យំ វា បនញ្ញម្បិ អនិន្ទ្រិយពទ្ធំ សុវណ្ណរជតាទិ, សវិញ្ញាណកំ ហត្ថិរតនាទិ បរិណាយករតនបរិយោសានំ, យំ វា បនញ្ញម្បិ ឯវរូបំ ឥន្ទ្រិយពទ្ធំ. ឯវំ ទុវិធេ ចេត្ថ សវិញ្ញាណករតនំ អគ្គមក្ខាយតិ. កស្មា? យស្មា អវិញ្ញាណកំ សុវណ្ណរជតមណិមុត្តាទិរតនំ, សវិញ្ញាណកានំ ហត្ថិរតនាទីនំ អលង្ការត្ថាយ ឧបនីយតិ.

សវិញ្ញាណករតនម្បិ ទុវិធំ តិរច្ឆានគតរតនំ, មនុស្សរតនញ្ច. តត្ថ មនុស្សរតនំ អគ្គមក្ខាយតិ. កស្មា? យស្មា តិរច្ឆានគតរតនំ មនុស្សរតនស្ស ឱបវយ្ហំ ហោតិ. មនុស្សរតនម្បិ ទុវិធំ ឥត្ថិរតនំ, បុរិសរតនញ្ច. តត្ថ បុរិសរតនំ អគ្គមក្ខាយតិ. កស្មា? យស្មា ឥត្ថិរតនំ បុរិសរតនស្ស បរិចារិកត្តំ អាបជ្ជតិ. បុរិសរតនម្បិ ទុវិធំ អគារិករតនំ, អនគារិករតនញ្ច. តត្ថ អនគារិករតនំ អគ្គមក្ខាយតិ. កស្មា? យស្មា អគារិករតនេសុ អគ្គោ ចក្កវត្តីបិ សីលាទិគុណយុត្តំ អនគារិករតនំ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា ឧបដ្ឋហិត្វា បយិរុបាសិត្វា ច ទិព្ពមានុសិកា សម្បត្តិយោ បាបុណិត្វា អន្តេ និព្ពានសម្បត្តិំ បាបុណាតិ.

ឯវំ អនគារិករតនម្បិ ទុវិធំ – អរិយបុថុជ្ជនវសេន. អរិយរតនម្បិ ទុវិធំ សេក្ខាសេក្ខវសេន. អសេក្ខរតនម្បិ ទុវិធំ សុក្ខវិបស្សកសមថយានិកវសេន, សមថយានិករតនម្បិ ទុវិធំ សាវកបារមិប្បត្តំ, អប្បត្តញ្ច. តត្ថ សាវកបារមិប្បត្តំ អគ្គមក្ខាយតិ. កស្មា? គុណមហន្តតាយ. សាវកបារមិប្បត្តរតនតោបិ បច្ចេកពុទ្ធរតនំ អគ្គមក្ខាយតិ. កស្មា? គុណមហន្តតាយ. សារិបុត្តមោគ្គល្លានសទិសាបិ ហិ អនេកសតា សាវកា ឯកស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស គុណានំ សតភាគម្បិ ន ឧបេន្តិ. បច្ចេកពុទ្ធរតនតោបិ សម្មាសម្ពុទ្ធរតនំ អគ្គមក្ខាយតិ. កស្មា? គុណមហន្តតាយ. សកលម្បិ ហិ ជម្ពុទីបំ បូរេត្វា បល្លង្កេន បល្លង្កំ ឃដ្ដេន្តា និសិន្នា បច្ចេកពុទ្ធា ឯកស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស គុណានំ នេវ សង្ខំ ន កលំ ន កលភាគំ ឧបេន្តិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ភគវតា – ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, សត្តា អបទា វា…បេ… តថាគតោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិអាទិ (សំ. និ. ៥.១៣៩; អ. និ. ៤.៣៤; ៥.៣២; ឥតិវុ. ៩០). ឯវំ កេនចិបិ បរិយាយេន តថាគតសមំ រតនំ នត្ថិ. តេនាហ ភគវា ‘‘ន នោ សមំ អត្ថិ តថាគតេនា’’តិ.

ឯវំ ភគវា ពុទ្ធរតនស្ស អញ្ញេហិ រតនេហិ អសមតំ វត្វា ឥទានិ តេសំ សត្តានំ ឧប្បន្នឧបទ្ទវវូបសមនត្ថំ នេវ ជាតិំ ន គោត្តំ ន កោលបុត្តិយំ ន វណ្ណបោក្ខរតាទិំ និស្សាយ, អបិច ខោ អវីចិមុបាទាយ ភវគ្គបរិយន្តេ លោកេ សីលសមាធិក្ខន្ធាទីហិ គុណេហិ ពុទ្ធរតនស្ស អសទិសភាវំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ ពុទ្ធេ រតនំ បណីតំ, ឯតេន សច្ចេន សុវត្ថិ ហោតូ’’តិ.

តស្សត្ថោ – ឥទម្បិ ឥធ វា ហុរំ វា សគ្គេសុ វា យំកិញ្ចិ អត្ថិ វិត្តំ វា រតនំ វា, តេន សទ្ធិំ តេហិ តេហិ គុណេហិ អសមត្តា ពុទ្ធរតនំ បណីតំ. យទិ ឯតំ សច្ចំ, ឯតេន សច្ចេន ឥមេសំ បាណីនំ សោត្ថិ ហោតុ, សោភនានំ អត្ថិតា ហោតុ, អរោគតា និរុបទ្ទវតាតិ. ឯត្ថ ច យថា ‘‘ចក្ខុំ ខោ, អានន្ទ, សុញ្ញំ អត្តេន វា អត្តនិយេន វា’’តិឯវមាទីសុ (សំ. និ. ៤.៨៥) អត្តភាវេន វា អត្តនិយភាវេន វាតិ អត្ថោ. ឥតរថា ហិ ចក្ខុ អត្តា វា អត្តនិយំ វាតិ អប្បដិសិទ្ធមេវ សិយា. ឯវំ រតនំ បណីតន្តិ រតនត្តំ បណីតំ, រតនភាវោ បណីតោតិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥតរថា ហិ ពុទ្ធោ នេវ រតនន្តិ សិជ្ឈេយ្យ. ន ហិ យត្ថ រតនំ អត្ថិ, តំ រតនន្តិ សិជ្ឈតិ. យត្ថ បន ចិត្តីកតាទិអត្ថសង្ខាតំ យេន វា តេន វា វិធិនា សម្ពន្ធគតំ រតនត្តំ អត្ថិ, យស្មា តំ រតនត្តមុបាទាយ រតនន្តិ បញ្ញាបីយតិ, តស្មា តស្ស រតនត្តស្ស អត្ថិតាយ រតនន្តិ សិជ្ឈតិ. អថ វា ឥទម្បិ ពុទ្ធេ រតនន្តិ ឥមិនាបិ ការណេន ពុទ្ធោវ រតនន្តិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. វុត្តមត្តាយ ច ភគវតា ឥមាយ គាថាយ រាជកុលស្ស សោត្ថិ ជាតា, ភយំ វូបសន្តំ. ឥមិស្សា គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ.

២២៧. ឯវំ ពុទ្ធគុណេន សច្ចំ វត្វា ឥទានិ និព្ពានធម្មគុណេន វត្តុមារទ្ធោ ‘‘ខយំ វិរាគ’’ន្តិ. តត្ថ យស្មា និព្ពានសច្ឆិកិរិយាយ រាគាទយោ ខីណា ហោន្តិ បរិក្ខីណា, យស្មា វា តំ តេសំ អនុប្បាទនិរោធក្ខយមត្តំ, យស្មា ច តំ រាគាទិវិយុត្តំ សម្បយោគតោ ច អារម្មណតោ ច, យស្មា វា តម្ហិ សច្ឆិកតេ រាគាទយោ អច្ចន្តំ វិរត្តា ហោន្តិ វិគតា វិទ្ធស្តា, តស្មា ‘‘ខយ’’ន្តិ ច ‘‘វិរាគ’’ន្តិ ច វុច្ចតិ. យស្មា បនស្ស ន ឧប្បាទោ បញ្ញាយតិ, ន វយោ ន ឋិតស្ស អញ្ញថត្តំ, តស្មា តំ ន ជាយតិ ន ជីយតិ ន មីយតីតិ កត្វា ‘‘អមត’’ន្តិ វុច្ចតិ, ឧត្តមដ្ឋេន បន អតប្បកដ្ឋេន ច បណីតន្តិ. យទជ្ឈគាតិ យំ អជ្ឈគា វិន្ទិ, បដិលភិ, អត្តនោ ញាណពលេន សច្ឆាកាសិ. សក្យមុនីតិ សក្យកុលប្បសុតត្តា សក្យោ, មោនេយ្យធម្មសមន្នាគតត្តា មុនិ, សក្យោ ឯវ មុនិ សក្យមុនិ. សមាហិតោតិ អរិយមគ្គសមាធិនា សមាហិតចិត្តោ. ន តេន ធម្មេន សមត្ថិ កិញ្ចីតិ តេន ខយាទិនាមកេន សក្យមុនិនា អធិគតេន ធម្មេន សមំ កិញ្ចិ ធម្មជាតំ នត្ថិ. តស្មា សុត្តន្តរេបិ វុត្តំ ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, ធម្មា សង្ខតា វា អសង្ខតា វា, វិរាគោ តេសំ ធម្មានំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៤.៣៤; ឥតិវុ. ៩០).

ឯវំ ភគវា និព្ពានធម្មស្ស អញ្ញេហិ ធម្មេហិ អសមតំ វត្វា ឥទានិ តេសំ សត្តានំ ឧប្បន្នឧបទ្ទវវូបសមនត្ថំ ខយវិរាគាមតបណីតតាគុណេហិ និព្ពានធម្មរតនស្ស អសទិសភាវំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ ធម្មេ រតនំ បណីតំ ឯតេន សច្ចេន សុវត្ថិ ហោតូ’’តិ. តស្សត្ថោ បុរិមគាថាយ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ.

២២៨. ឯវំ និព្ពានធម្មគុណេន សច្ចំ វត្វា ឥទានិ មគ្គធម្មគុណេន វត្តុមារទ្ធោ ‘‘យំ ពុទ្ធសេដ្ឋោ’’តិ. តត្ថ ‘‘ពុជ្ឈិតា សច្ចានី’’តិអាទិនា (មហានិ. ១៩២; ចូឡនិ. បារាយនត្ថុតិគាថានិទ្ទេស ៩៧; បដិ. ម. ១.១៦២) នយេន ពុទ្ធោ, ឧត្តមោ បសំសនីយោ ចាតិ សេដ្ឋោ, ពុទ្ធោ ច សោ សេដ្ឋោ ចាតិ ពុទ្ធសេដ្ឋោ. អនុពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសង្ខាតេសុ វា ពុទ្ធេសុ សេដ្ឋោតិ ពុទ្ធសេដ្ឋោ. សោ ពុទ្ធសេដ្ឋោ យំ បរិវណ្ណយី, ‘‘អដ្ឋង្គិកោ ច មគ្គានំ, ខេមំ និព្ពានប្បត្តិយា’’តិ (ម. និ. ២.២១៥) ច ‘‘អរិយំ វោ, ភិក្ខវេ, សម្មាសមាធិំ ទេសេស្សាមិ សឧបនិសំ សបរិក្ខារ’’ន្តិ (ម. និ. ៣.១៣៦) ច ឯវមាទិនា នយេន តត្ថ តត្ថ បសំសិ បកាសយិ. សុចិន្តិ កិលេសមលសមុច្ឆេទករណតោ អច្ចន្តវោទានំ. សមាធិមានន្តរិកញ្ញមាហូតិ យញ្ច អត្តនោ បវត្តិសមនន្តរំ និយមេនេវ ផលទានតោ ‘‘អានន្តរិកសមាធី’’តិ អាហុ. ន ហិ មគ្គសមាធិញ្ហិ ឧប្បន្នេ តស្ស ផលុប្បត្តិនិសេធកោ កោចិ អន្តរាយោ អត្ថិ. យថាហ –

‘‘អយញ្ច បុគ្គលោ សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នោ អស្ស, កប្បស្ស ច ឧឌ្ឌយ្ហនវេលា អស្ស, នេវ តាវ កប្បោ ឧឌ្ឌយ្ហេយ្យ, យាវាយំ បុគ្គលោ ន សោតាបត្តិផលំ សច្ឆិករោតិ, អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ ឋិតកប្បី. សព្ពេបិ មគ្គសមង្គិនោ បុគ្គលា ឋិតកប្បិនោ’’តិ (បុ. ប. ១៧).

សមាធិនា តេន សមោ ន វិជ្ជតីតិ តេន ពុទ្ធសេដ្ឋបរិវណ្ណិតេន សុចិនា អានន្តរិកសមាធិនា សមោ រូបាវចរសមាធិ វា អរូបាវចរសមាធិ វា កោចិ ន វិជ្ជតិ. កស្មា? តេសំ ភាវិតត្តា តត្ថ តត្ថ ព្រហ្មលោកេ ឧប្បន្នស្សាបិ បុន និរយាទីសុ ឧប្បត្តិសម្ភវតោ, ឥមស្ស ច អរហត្តសមាធិស្ស ភាវិតត្តា អរិយបុគ្គលស្ស សព្ពុប្បត្តិសមុគ្ឃាតសម្ភវតោ. តស្មា សុត្តន្តរេបិ វុត្តំ ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, ធម្មា សង្ខតា, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៤.៣៤; ឥតិវុ. ៩០).

ឯវំ ភគវា អានន្តរិកសមាធិស្ស អញ្ញេហិ សមាធីហិ អសមតំ វត្វា ឥទានិ បុរិមនយេនេវ មគ្គធម្មរតនស្ស អសទិសភាវំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ ធម្មេ…បេ… ហោតូ’’តិ. តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ.

២២៩. ឯវំ មគ្គធម្មគុណេនាបិ សច្ចំ វត្វា ឥទានិ សង្ឃគុណេនាបិ វត្តុមារទ្ធោ ‘‘យេ បុគ្គលា’’តិ. តត្ថ យេតិ អនិយមេត្វា ឧទ្ទេសោ. បុគ្គលាតិ សត្តា. អដ្ឋាតិ តេសំ គណនបរិច្ឆេទោ. តេ ហិ ចត្តារោ ច បដិបន្នា ចត្តារោ ច ផលេ ឋិតាតិ អដ្ឋ ហោន្តិ. សតំ បសត្ថាតិ សប្បុរិសេហិ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសាវកេហិ អញ្ញេហិ ច ទេវមនុស្សេហិ បសត្ថា. កស្មា? សហជាតសីលាទិគុណយោគា. តេសញ្ហិ ចម្បកវកុលកុសុមាទីនំ សហជាតវណ្ណគន្ធាទយោ វិយ សហជាតសីលសមាធិអាទយោ គុណា. តេន តេ វណ្ណគន្ធាទិសម្បន្នានិ វិយ បុប្ផានិ ទេវមនុស្សានំ សតំ បិយា មនាបា បសំសនីយា ច ហោន្តិ. តេន វុត្តំ ‘‘យេ បុគ្គលា អដ្ឋសតំ បសត្ថា’’តិ.

អថ វា យេតិ អនិយមេត្វា ឧទ្ទេសោ. បុគ្គលាតិ សត្តា. អដ្ឋសតន្តិ តេសំ គណនបរិច្ឆេទោ. តេ ហិ ឯកពីជី កោលំកោលោ សត្តក្ខត្តុបរមោតិ តយោ សោតាបន្នា, កាមរូបារូបភវេសុ អធិគតប្ផលា តយោ សកទាគាមិនោ, តេ សព្ពេបិ ចតុន្នំ បដិបទានំ វសេន ចតុវីសតិ, អន្តរាបរិនិព្ពាយី, ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយី, សសង្ខារបរិនិព្ពាយី, អសង្ខារបរិនិព្ពាយី, ឧទ្ធំសោតោ អកនិដ្ឋគាមីតិ, អវិហេសុ បញ្ច, តថា អតប្បសុទស្សសុទស្សីសុ. អកនិដ្ឋេសុ បន ឧទ្ធំសោតវជ្ជា ចត្តារោតិ ចតុវីសតិ អនាគាមិនោ, សុក្ខវិបស្សកោ សមថយានិកោតិ ទ្វេ អរហន្តោ, ចត្តារោ មគ្គដ្ឋាតិ ចតុបញ្ញាស. តេ សព្ពេបិ សទ្ធាធុរបញ្ញាធុរានំ វសេន ទិគុណា ហុត្វា អដ្ឋសតំ ហោន្តិ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

ចត្តារិ ឯតានិ យុគានិ ហោន្តីតិ តេ សព្ពេបិ អដ្ឋ វា អដ្ឋសតំ វាតិ វិត្ថារវសេន ឧទ្ទិដ្ឋបុគ្គលា, សង្ខេបវសេន សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋោ ផលដ្ឋោតិ ឯកំ យុគំ, ឯវំ យាវ អរហត្តមគ្គដ្ឋោ ផលដ្ឋោតិ ឯកំ យុគន្តិ ចត្តារិ យុគានិ ហោន្តិ. តេ ទក្ខិណេយ្យាតិ ឯត្ថ តេតិ បុព្ពេ អនិយមេត្វា ឧទ្ទិដ្ឋានំ និយមេត្វា និទ្ទេសោ. យេ បុគ្គលា វិត្ថារវសេន អដ្ឋ វា អដ្ឋសតំ វា, សង្ខេបវសេន ចត្តារិ យុគានិ ហោន្តីតិ វុត្តា, សព្ពេបិ តេ ទក្ខិណំ អរហន្តីតិ ទក្ខិណេយ្យា. ទក្ខិណា នាម កម្មញ្ច កម្មវិបាកញ្ច សទ្ទហិត្វា ‘‘ឯស មេ ឥទំ វេជ្ជកម្មំ វា ជង្ឃបេសនិកំ វា ករិស្សតី’’តិ ឯវមាទីនិ អនបេក្ខិត្វា ទីយមានោ ទេយ្យធម្មោ, តំ អរហន្តិ នាម សីលាទិគុណយុត្តា បុគ្គលា. ឥមេ ច តាទិសា, តេន វុច្ចន្តិ តេ ‘‘ទក្ខិណេយ្យា’’តិ.

សុគតស្ស សាវកាតិ ភគវា សោភនេន គមនេន យុត្តត្តា, សោភនញ្ច ឋានំ គតត្តា, សុដ្ឋុ ច គតត្តា សុដ្ឋុ ឯវ ច គទត្តា សុគតោ, តស្ស សុគតស្ស. សព្ពេបិ តេ វចនំ សុណន្តីតិ សាវកា. កាមញ្ច អញ្ញេបិ សុណន្តិ, ន បន សុត្វា កត្តព្ពកិច្ចំ ករោន្តិ. ឥមេ បន សុត្វា កត្តព្ពំ ធម្មានុធម្មបដិបត្តិំ កត្វា មគ្គផលានិ បត្តា, តស្មា ‘‘សាវកា’’តិ វុច្ចន្តិ. ឯតេសុ ទិន្នានិ មហប្ផលានីតិ ឯតេសុ សុគតសាវកេសុ អប្បកានិបិ ទានានិ ទិន្នានិ បដិគ្គាហកតោ ទក្ខិណាវិសុទ្ធិភាវំ ឧបគតត្តា មហប្ផលានិ ហោន្តិ. តស្មា សុត្តន្តរេបិ វុត្តំ –

‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, សង្ឃា វា គណា វា, តថាគតសាវកសង្ឃោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតិ, យទិទំ ចត្តារិ បុរិសយុគានិ អដ្ឋ បុរិសបុគ្គលា, ឯស ភគវតោ សាវកសង្ឃោ…បេ… អគ្គោ វិបាកោ ហោតី’’តិ (អ. និ. ៤.៣៤; ៥.៣២; ឥតិវុ. ៩០).

ឯវំ ភគវា សព្ពេសម្បិ មគ្គដ្ឋផលដ្ឋានំ វសេន សង្ឃរតនស្ស គុណំ វត្វា ឥទានិ តមេវ គុណំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ សង្ឃេ’’តិ. តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ.

២៣០. ឯវំ មគ្គដ្ឋផលដ្ឋានំ វសេន សង្ឃគុណេន សច្ចំ វត្វា ឥទានិ តតោ ឯកច្ចិយានំ ផលសមាបត្តិសុខមនុភវន្តានំ ខីណាសវបុគ្គលានំយេវ គុណេន វត្តុមារទ្ធោ ‘‘យេ សុប្បយុត្តា’’តិ. តត្ថ យេតិ អនិយមិតុទ្ទេសវចនំ. សុប្បយុត្តាតិ សុដ្ឋុ បយុត្តា, អនេកវិហិតំ អនេសនំ បហាយ សុទ្ធាជីវិតំ និស្សាយ វិបស្សនាយ អត្តានំ បយុញ្ជិតុមារទ្ធាតិ អត្ថោ. អថ វា សុប្បយុត្តាតិ បរិសុទ្ធកាយវចីបយោគសមន្នាគតា. តេន តេសំ សីលក្ខន្ធំ ទស្សេតិ. មនសា ទឡ្ហេនាតិ ទឡ្ហេន មនសា, ថិរសមាធិយុត្តេន ចេតសាតិ អត្ថោ. តេន តេសំ សមាធិក្ខន្ធំ ទស្សេតិ. និក្កាមិនោតិ កាយេ ច ជីវិតេ ច អនបេក្ខា ហុត្វា បញ្ញាធុរេន វីរិយេន សព្ពកិលេសេហិ កតនិក្កមនា. តេន តេសំ វីរិយសម្បន្នំ បញ្ញាក្ខន្ធំ ទស្សេតិ.

គោតមសាសនម្ហីតិ គោត្តតោ គោតមស្ស តថាគតស្សេវ សាសនម្ហិ. តេន ឥតោ ពហិទ្ធា នានប្បការម្បិ អមរតបំ ករោន្តានំ សុប្បយោគាទិគុណាភាវតោ កិលេសេហិ និក្កមនាភាវំ ទីបេតិ. តេតិ បុព្ពេ ឧទ្ទិដ្ឋានំ និទ្ទេសវចនំ. បត្តិបត្តាតិ ឯត្ថ បត្តព្ពាតិ បត្តិ, បត្តព្ពា នាម បត្តុំ អរហា, យំ បត្វា អច្ចន្តយោគក្ខេមិនោ ហោន្តិ, អរហត្តផលស្សេតំ អធិវចនំ, តំ បត្តិំ បត្តាតិ បត្តិបត្តា. អមតន្តិ និព្ពានំ. វិគយ្ហាតិ អារម្មណវសេន វិគាហិត្វា. លទ្ធាតិ លភិត្វា. មុធាតិ អព្យយេន កាកណិកមត្តម្បិ ព្យយំ អកត្វា. និព្ពុតិន្តិ បដិប្បស្សទ្ធកិលេសទរថំ ផលសមាបត្តិំ. ភុញ្ជមានាតិ អនុភវមានា. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យេ ឥមស្មិំ គោតមសាសនម្ហិ សីលសម្បន្នត្តា សុប្បយុត្តា, សមាធិសម្បន្នត្តា មនសា ទឡ្ហេន, បញ្ញាសម្បន្នត្តា និក្កាមិនោ, តេ ឥមាយ សម្មាបដិបទាយ អមតំ វិគយ្ហ មុធា លទ្ធា ផលសមាបត្តិសញ្ញិតំ និព្ពុតិំ ភុញ្ជមានា បត្តិបត្តា នាម ហោន្តីតិ.

ឯវំ ភគវា ផលសមាបត្តិសុខមនុភវន្តានំ ខីណាសវបុគ្គលានំយេវ វសេន សង្ឃរតនស្ស គុណំ វត្វា ឥទានិ តមេវ គុណំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ សង្ឃេ’’តិ. តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ.

២៣១. ឯវំ ខីណាសវបុគ្គលានំ គុណេន សង្ឃាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្វា ឥទានិ ពហុជនបច្ចក្ខេន សោតាបន្នស្សេវ គុណេន វត្តុមារទ្ធោ ‘‘យថិន្ទខីលោ’’តិ. តត្ថ យថាតិ ឧបមាវចនំ. ឥន្ទខីលោតិ នគរទ្វារនិវារណត្ថំ ឧម្មារព្ភន្តរេ អដ្ឋ វា ទស វា ហត្ថេ បថវិំ ខណិត្វា អាកោដិតស្ស សារទារុមយថម្ភស្សេតំ អធិវចនំ. បថវិន្តិ ភូមិំ. សិតោតិ អន្តោ បវិសិត្វា និស្សិតោ. សិយាតិ ភវេយ្យ. ចតុព្ភិ វាតេហីតិ ចតូហិ ទិសាហិ អាគតវាតេហិ. អសម្បកម្បិយោតិ កម្បេតុំ វា ចាលេតុំ វា អសក្កុណេយ្យោ. តថូបមន្តិ តថាវិធំ. សប្បុរិសន្តិ ឧត្តមបុរិសំ. វទាមីតិ ភណាមិ. យោ អរិយសច្ចានិ អវេច្ច បស្សតីតិ យោ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ បញ្ញាយ អជ្ឈោគាហេត្វា បស្សតិ. តត្ថ អរិយសច្ចានិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ.

អយំ បនេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – យថា ហិ ឥន្ទខីលោ គម្ភីរនេមតាយ បថវិស្សិតោ ចតុព្ភិ វាតេហិ អសម្បកម្បិយោ សិយា, ឥមម្បិ សប្បុរិសំ តថូបមមេវ វទាមិ, យោ អរិយសច្ចានិ អវេច្ច បស្សតិ. កស្មា? យស្មា សោបិ ឥន្ទខីលោ វិយ ចតូហិ វាតេហិ សព្ពតិត្ថិយវាទវាតេហិ អសម្បកម្បិយោ ហោតិ, តម្ហា ទស្សនា កេនចិ កម្បេតុំ វា ចាលេតុំ វា អសក្កុណេយ្យោ. តស្មា សុត្តន្តរេបិ វុត្តំ –

‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, អយោខីលោ វា ឥន្ទខីលោ វា គម្ភីរនេមោ សុនិខាតោ អចលោ អសម្បកម្បី, បុរត្ថិមាយ ចេបិ ទិសាយ អាគច្ឆេយ្យ ភុសា វាតវុដ្ឋិ, នេវ នំ សង្កម្បេយ្យ ន សម្បកម្បេយ្យ ន សម្បចាលេយ្យ. បច្ឆិមាយ…បេ… ទក្ខិណាយ… ឧត្តរាយ ចេបិ…បេ… ន សម្បចាលេយ្យ. តំ កិស្ស ហេតុ? គម្ភីរត្តា, ភិក្ខវេ, នេមស្ស សុនិខាតត្តា ឥន្ទខីលស្ស. ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, យេ ច ខោ កេចិ សមណា វា ព្រាហ្មណា វា ‘ឥទំ ទុក្ខន្តិ…បេ… បដិបទា’តិ យថាភូតំ បជានន្តិ, តេ ន អញ្ញស្ស សមណស្ស វា ព្រាហ្មណស្ស វា មុខំ ឱលោកេន្តិ ‘អយំ នូន ភវំ ជានំ ជានាតិ បស្សំ បស្សតី’តិ. តំ កិស្ស ហេតុ? សុទិដ្ឋត្តា, ភិក្ខវេ, ចតុន្នំ អរិយសច្ចាន’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១១០៩).

ឯវំ ភគវា ពហុជនបច្ចក្ខស្ស សោតាបន្នស្សេវ វសេន សង្ឃរតនស្ស គុណំ វត្វា ឥទានិ តមេវ គុណំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ សង្ឃេ’’តិ. តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ.

២៣២. ឯវំ អវិសេសតោ សោតាបន្នស្ស គុណេន សង្ឃាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្វា ឥទានិ យេ តេ តយោ សោតាបន្នា ឯកពីជី កោលំកោលោ សត្តក្ខត្តុបរមោតិ. យថាហ –

‘‘ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ តិណ្ណំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា សោតាបន្នោ ហោតិ…បេ… សោ ឯកំយេវ ភវំ និព្ពត្តិត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករោតិ, អយំ ឯកពីជី. តថា ទ្វេ វា តីណិ វា កុលានិ សន្ធាវិត្វា សំសរិត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករោតិ, អយំ កោលំកោលោ. តថា សត្តក្ខត្តុំ ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សន្ធាវិត្វា សំសរិត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករោតិ, អយំ សត្តក្ខត្តុបរមោ’’តិ (បុ. ប. ៣១-៣៣).

តេសំ សព្ពកនិដ្ឋស្ស សត្តក្ខត្តុបរមស្ស គុណេន វត្តុមារទ្ធោ ‘‘យេ អរិយសច្ចានី’’តិ. តត្ថ យេ អរិយសច្ចានីតិ ឯតំ វុត្តនយមេវ. វិភាវយន្តីតិ បញ្ញាឱភាសេន សច្ចបដិច្ឆាទកំ កិលេសន្ធការំ វិធមិត្វា អត្តនោ បកាសានិ បាកដានិ ករោន្តិ. គម្ភីរបញ្ញេនាតិ អប្បមេយ្យបញ្ញតាយ សទេវកស្សបិ លោកស្ស ញាណេន អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋបញ្ញេន, សព្ពញ្ញុនាតិ វុត្តំ ហោតិ. សុទេសិតានីតិ សមាសព្យាសសាកល្យវេកល្យាទីហិ តេហិ តេហិ នយេហិ សុដ្ឋុ ទេសិតានិ. កិញ្ចាបិ តេ ហោន្តិ ភុសំ បមត្តាតិ តេ វិភាវិតអរិយសច្ចា បុគ្គលា កិញ្ចាបិ ទេវរជ្ជចក្កវត្តិរជ្ជាទិប្បមាទដ្ឋានំ អាគម្ម ភុសំ បមត្តា ហោន្តិ, តថាបិ សោតាបត្តិមគ្គញាណេន អភិសង្ខារវិញ្ញាណស្ស និរោធា ឋបេត្វា សត្ត ភវេ អនមតគ្គេ សំសារេ យេ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ នាមញ្ច រូបញ្ច, តេសំ និរុទ្ធត្តា អត្ថង្គតត្តា ន អដ្ឋមំ ភវំ អាទិយន្តិ, សត្តមភវេ ឯវ បន វិបស្សនំ អារភិត្វា អរហត្តំ បាបុណន្តីតិ.

ឯវំ ភគវា សត្តក្ខត្តុបរមវសេន សង្ឃរតនស្ស គុណំ វត្វា ឥទានិ តមេវ គុណំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ សង្ឃេ’’តិ. តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ.

២៣៣. ឯវំ សត្តក្ខត្តុបរមស្ស អដ្ឋមំ ភវំ អនាទិយនគុណេន សង្ឃាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្វា ឥទានិ តស្សេវ សត្ត ភវេ អាទិយតោបិ អញ្ញេហិ អប្បហីនភវាទានេហិ បុគ្គលេហិ វិសិដ្ឋេន គុណេន វត្តុមារទ្ធោ ‘‘សហាវស្សា’’តិ. តត្ថ សហាវាតិ សទ្ធិំយេវ. អស្សាតិ ‘‘ន តេ ភវំ អដ្ឋមមាទិយន្តី’’តិ វុត្តេសុ អញ្ញតរស្ស. ទស្សនសម្បទាយាតិ សោតាបត្តិមគ្គសម្បត្តិយា. សោតាបត្តិមគ្គោ ហិ និព្ពានំ ទិស្វា កត្តព្ពកិច្ចសម្បទាយ សព្ពបឋមំ និព្ពានទស្សនតោ ‘‘ទស្សន’’ន្តិ វុច្ចតិ. តស្ស អត្តនិ បាតុភាវោ ទស្សនសម្បទា, តាយ ទស្សនសម្បទាយ សហ ឯវ. តយស្សុ ធម្មា ជហិតា ភវន្តីតិ ឯត្ថ សុឥតិ បទបូរណមត្តេ និបាតោ. ‘‘ឥទំសុ មេ, សារិបុត្ត, មហាវិកដភោជនស្មិំ ហោតី’’តិឯវមាទីសុ (ម. និ. ១.១៥៦) វិយ. យតោ សហាវស្ស ទស្សនសម្បទាយ តយោ ធម្មា ជហិតា ភវន្តិ បហីនា ភវន្តីតិ អយមេវេត្ថ អត្ថោ.

ឥទានិ ជហិតធម្មទស្សនត្ថំ អាហ ‘‘សក្កាយទិដ្ឋី វិចិកិច្ឆិតញ្ច, សីលព្ពតំ វាបិ យទត្ថិ កិញ្ចី’’តិ. តត្ថ សតិ កាយេ វិជ្ជមានេ ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកសង្ខាតេ កាយេ វីសតិវត្ថុកា ទិដ្ឋិ សក្កាយទិដ្ឋិ, សតី វា តត្ថ កាយេ ទិដ្ឋីតិបិ សក្កាយទិដ្ឋិ, យថាវុត្តប្បការេ កាយេ វិជ្ជមានា ទិដ្ឋីតិ អត្ថោ. សតិយេវ វា កាយេ ទិដ្ឋីតិបិ សក្កាយទិដ្ឋិ, យថាវុត្តប្បការេ កាយេ វិជ្ជមានេ រូបាទិសង្ខាតោ អត្តាតិ ឯវំ បវត្តា ទិដ្ឋីតិ អត្ថោ. តស្សា ច បហីនត្តា សព្ពទិដ្ឋិគតានិ បហីនានិយេវ ហោន្តិ. សា ហិ នេសំ មូលំ. សព្ពកិលេសព្យាធិវូបសមនតោ បញ្ញា ‘‘ចិកិច្ឆិត’’ន្តិ វុច្ចតិ, តំ បញ្ញាចិកិច្ឆិតំ ឥតោ វិគតំ, តតោ វា បញ្ញាចិកិច្ឆិតា ឥទំ វិគតន្តិ វិចិកិច្ឆិតំ, ‘‘សត្ថរិ កង្ខតី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១០០៨; វិភ. ៩១៥) នយេន វុត្តាយ អដ្ឋវត្ថុកាយ វិមតិយា ឯតំ អធិវចនំ. តស្សា បហីនត្តា សព្ពវិចិកិច្ឆិតានិ បហីនានិ ហោន្តិ. តញ្ហិ នេសំ មូលំ. ‘‘ឥតោ ពហិទ្ធា សមណព្រាហ្មណានំ សីលេន សុទ្ធិ វតេន សុទ្ធី’’តិឯវមាទីសុ (ធ. ស. ១២២២; វិភ. ៩៣៨) អាគតំ គោសីលកុក្កុរសីលាទិកំ សីលំ គោវតកុក្កុរវតាទិកញ្ច វតំ ‘‘សីលព្ពត’’ន្តិ វុច្ចតិ. តស្ស បហីនត្តា សព្ពម្បិ នគ្គិយមុណ្ឌិកាទិ អមរតបំ បហីនំ ហោតិ. តញ្ហិ តស្ស មូលំ. តេន សព្ពាវសានេ វុត្តំ ‘‘យទត្ថិ កិញ្ចី’’តិ. ទុក្ខទស្សនសម្បទាយ ចេត្ថ សក្កាយទិដ្ឋិ, សមុទយទស្សនសម្បទាយ វិចិកិច្ឆិតំ, មគ្គទស្សននិព្ពានទស្សនសម្បទាយ សីលព្ពតំ បហីយតីតិ វិញ្ញាតព្ពំ.

២៣៤. ឯវមស្ស កិលេសវដ្ដប្បហានំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តស្មិំ កិលេសវដ្ដេ សតិ យេន វិបាកវដ្ដេន ភវិតព្ពំ, តប្បហានា តស្សាបិ បហានំ ទីបេន្តោ អាហ ‘‘ចតូហបាយេហិ ច វិប្បមុត្តោ’’តិ. តត្ថ ចត្តារោ អបាយា នាម និរយតិរច្ឆានបេត្តិវិសយអសុរកាយា, តេហិ ឯស សត្ត ភវេ ឧបាទិយន្តោបិ វិប្បមុត្តោតិ អត្ថោ.

ឯវមស្ស វិបាកវដ្ដប្បហានំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យំ ឥមស្ស វិបាកវដ្ដស្ស មូលភូតំ កម្មវដ្ដំ, តស្សាបិ បហានំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឆច្ចាភិឋានានិ អភព្ព កាតុ’’ន្តិ. តត្ថ អភិឋានានីតិ ឱឡារិកដ្ឋានានិ, តានិ ឯស ឆ អភព្ពោ កាតុំ. តានិ ច ‘‘អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ, យំ ទិដ្ឋិសម្បន្នោ បុគ្គលោ មាតរំ ជីវិតា វោរោបេយ្យា’’តិអាទិនា (អ. និ. ១.២៧១; ម. និ. ៣.១២៨; វិភ. ៨០៩) នយេន ឯកកនិបាតេ វុត្តានិ មាតុឃាតបិតុឃាតអរហន្តឃាតលោហិតុប្បាទសង្ឃភេទអញ្ញសត្ថារុទ្ទេសកម្មានិ វេទិតព្ពានិ. តានិ ហិ កិញ្ចាបិ ទិដ្ឋិសម្បន្នោ អរិយសាវកោ កុន្ថកិបិល្លិកម្បិ ជីវិតា ន វោរោបេតិ, អបិច ខោ បន បុថុជ្ជនភាវស្ស វិគរហណត្ថំ វុត្តានិ. បុថុជ្ជនោ ហិ អទិដ្ឋិសម្បន្នត្តា ឯវំមហាសាវជ្ជានិ អភិឋានានិបិ ករោតិ, ទស្សនសម្បន្នោ បន អភព្ពោ តានិ កាតុន្តិ. អភព្ពគ្គហណញ្ចេត្ថ ភវន្តរេបិ អករណទស្សនត្ថំ. ភវន្តរេបិ ហិ ឯស អត្តនោ អរិយសាវកភាវំ អជានន្តោបិ ធម្មតាយ ឯវ ឯតានិ វា ឆ, បកតិបាណាតិបាតាទីនិ វា បញ្ច វេរានិ អញ្ញសត្ថារុទ្ទេសេន សហ ឆ ឋានានិ ន ករោតិ, យានិ សន្ធាយ ឯកច្ចេ ‘‘ឆឆាភិឋានានី’’តិ បឋន្តិ. មតមច្ឆគ្គាហាទយោ ចេត្ថ អរិយសាវកគាមទារកានំ និទស្សនំ.

ឯវំ ភគវា សត្ត ភវេ អាទិយតោបិ អរិយសាវកស្ស អញ្ញេហិ អប្បហីនភវាទានេហិ បុគ្គលេហិ វិសិដ្ឋគុណវសេន សង្ឃរតនស្ស គុណំ វត្វា ឥទានិ តមេវ គុណំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ សង្ឃេ’’តិ. តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ.

២៣៥. ឯវំ សត្ត ភវេ អាទិយតោបិ អញ្ញេហិ អប្បហីនភវាទានេហិ បុគ្គលេហិ វិសិដ្ឋគុណវសេន សង្ឃាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្វា ឥទានិ ‘‘ន កេវលំ ទស្សនសម្បន្នោ ឆ អភិឋានានិ អភព្ពោ កាតុំ, កិំ បន អប្បមត្តកម្បិ បាបំ កម្មំ កត្វា តស្ស បដិច្ឆាទនាយបិ អភព្ពោ’’តិ បមាទវិហារិនោបិ ទស្សនសម្បន្នស្ស កតបដិច្ឆាទនាភាវគុណេន វត្តុមារទ្ធោ ‘‘កិញ្ចាបិ សោ កម្មំ ករោតិ បាបក’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – សោ ទស្សនសម្បន្នោ កិញ្ចាបិ សតិសម្មោសេន បមាទវិហារំ អាគម្ម យំ តំ ភគវតា លោកវជ្ជសញ្ចិច្ចានតិក្កមនំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘យំ មយា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តំ មម សាវកា ជីវិតហេតុបិ នាតិក្កមន្តី’’តិ (ចូឡវ. ៣៨៥; អ. និ. ៨.១៩; ឧទា. ៤៥), តំ ឋបេត្វា អញ្ញំ កុដិការសហសេយ្យាទិំ វា បណ្ណត្តិវជ្ជវីតិក្កមសង្ខាតំ ពុទ្ធបដិកុដ្ឋំ កាយេន បាបកម្មំ ករោតិ, បទសោធម្មឧត្តរិឆប្បញ្ចវាចាធម្មទេសនាសម្ផប្បលាបផរុសវចនាទិំ វា វាចាយ, ឧទ ចេតសា វា កត្ថចិ លោភទោសុប្បាទនជាតរូបាទិសាទិយនំ ចីវរាទិបរិភោគេសុ អបច្ចវេក្ខណាទិំ វា បាបកម្មំ ករោតិ. អភព្ពោ សោ តស្ស បដិច្ឆទាយ, ន សោ តំ ‘‘ឥទំ អកប្បិយមករណីយ’’ន្តិ ជានិត្វា មុហុត្តម្បិ បដិច្ឆាទេតិ, តង្ខណញ្ញេវ បន សត្ថរិ វា វិញ្ញូសុ វា សព្រហ្មចារីសុ អាវិ កត្វា យថាធម្មំ បដិករោតិ, ‘‘ន បុន ករិស្សាមី’’តិ ឯវំ សំវរិតព្ពំ វា សំវរតិ. កស្មា? យស្មា អភព្ពតា ទិដ្ឋបទស្ស វុត្តា, ឯវរូបំ បាបកម្មំ កត្វា តស្ស បដិច្ឆាទាយ ទិដ្ឋនិព្ពានបទស្ស ទស្សនសម្បន្នស្ស បុគ្គលស្ស អភព្ពតា វុត្តាតិ អត្ថោ.

កថំ –

‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ទហរោ កុមារោ មន្ទោ ឧត្តានសេយ្យកោ ហត្ថេន វា បាទេន វា អង្គារំ អក្កមិត្វា ខិប្បមេវ បដិសំហរតិ, ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ឃម្មតា ឯសា ទិដ្ឋិសម្បន្នស្ស បុគ្គលស្ស, កិញ្ចាបិ តថារូបិំ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, យថារូបាយ អាបត្តិយា វុដ្ឋានំ បញ្ញាយតិ, អថ ខោ នំ ខិប្បមេវ សត្ថរិ វា វិញ្ញូសុ វា សព្រហ្មចារីសុ ទេសេតិ វិវរតិ ឧត្តានីករោតិ, ទេសេត្វា វិវរិត្វា ឧត្តានីកត្វា អាយតិំ សំវរំ អាបជ្ជតី’’តិ (ម. និ. ១.៤៩៦).

ឯវំ ភគវា បមាទវិហារិនោបិ ទស្សនសម្បន្នស្ស កតបដិច្ឆាទនាភាវគុណេន សង្ឃរតនស្ស គុណំ វត្វា ឥទានិ តមេវ គុណំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ សង្ឃេ’’តិ. តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ.

២៣៦. ឯវំ សង្ឃបរិយាបន្នានំ បុគ្គលានំ តេន តេន គុណប្បការេន សង្ឃាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្វា ឥទានិ យ្វាយំ ភគវតា រតនត្តយគុណំ ទីបេន្តេន ឥធ សង្ខេបេន អញ្ញត្រ ច វិត្ថារេន បរិយត្តិធម្មោ ទេសិតោ, តម្បិ និស្សាយ បុន ពុទ្ធាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្តុមារទ្ធោ ‘‘វនប្បគុម្ពេ យថ ផុស្សិតគ្គេ’’តិ. តត្ថ អាសន្នសន្និវេសវវត្ថិតានំ រុក្ខានំ សមូហោ វនំ, មូលសារផេគ្គុតចសាខាបលាសេហិ បវុឌ្ឍោ គុម្ពោ បគុម្ពោ, វនេ បគុម្ពោ វនប្បគុម្ពោ, ស្វាយំ ‘‘វនប្បគុម្ពេ’’តិ វុត្តោ. ឯវម្បិ ហិ វត្តុំ លព្ភតិ ‘‘អត្ថិ សវិតក្កសវិចារេ, អត្ថិ អវិតក្កវិចារមត្តេ, សុខេ ទុក្ខេ ជីវេ’’តិអាទីសុ វិយ. យថាតិ ឱបម្មវចនំ. ផុស្សិតានិ អគ្គានិ អស្សាតិ ផុស្សិតគ្គោ, សព្ពសាខាបសាខាសុ សញ្ជាតបុប្ផោតិ អត្ថោ. សោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ ‘‘ផុស្សិតគ្គេ’’តិ វុត្តោ. គិម្ហាន មាសេ បឋមស្មិំ គិម្ហេតិ យេ ចត្តារោ គិម្ហមាសា, តេសំ ចតុន្នំ គិម្ហានំ ឯកស្មិំ មាសេ. កតមស្មិំ មាសេ ឥតិ ចេ? បឋមស្មិំ គិម្ហេ, ចិត្រមាសេតិ អត្ថោ. សោ ហិ ‘‘បឋមគិម្ហោ’’តិ ច ‘‘ពាលវសន្តោ’’តិ ច វុច្ចតិ. តតោ បរំ បទត្ថតោ បាកដមេវ.

អយំ បនេត្ថ បិណ្ឌត្ថោ – យថា បឋមគិម្ហនាមកេ ពាលវសន្តេ នានាវិធរុក្ខគហនេ វនេ សុបុប្ផិតគ្គសាខោ តរុណរុក្ខគច្ឆបរិយាយនាមោ បគុម្ពោ អតិវិយ សស្សិរិកោ ហោតិ, ឯវមេវំ ខន្ធាយតនាទីហិ សតិបដ្ឋានសម្មប្បធានាទីហិ សីលសមាធិក្ខន្ធាទីហិ វា នានប្បការេហិ អត្ថប្បភេទបុប្ផេហិ អតិវិយ សស្សិរិកត្តា តថូបមំ និព្ពានគាមិមគ្គទីបនតោ និព្ពានគាមិំ បរិយត្តិធម្មវរំ នេវ លាភហេតុ ន សក្ការាទិហេតុ, កេវលញ្ហិ មហាករុណាយ អព្ភុស្សាហិតហទយោ សត្តានំ បរមំហិតាយ អទេសយីតិ. បរមំហិតាយាតិ ឯត្ថ ច គាថាពន្ធសុខត្ថំ អនុនាសិកោ, អយំ បនត្ថោ ‘‘បរមហិតាយ និព្ពានាយ អទេសយី’’តិ.

ឯវំ ភគវា ឥមំ សុបុប្ផិតគ្គវនប្បគុម្ពសទិសំ បរិយត្តិធម្មំ វត្វា ឥទានិ តមេវ និស្សាយ ពុទ្ធាធិដ្ឋានំ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ ពុទ្ធេ’’តិ. តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ, កេវលំ បន ឥទម្បិ យថាវុត្តប្បការបរិយត្តិធម្មសង្ខាតំ ពុទ្ធេ រតនំ បណីតន្តិ យោជេតព្ពំ. ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ.

២៣៧. ឯវំ ភគវា បរិយត្តិធម្មេន ពុទ្ធាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្វា ឥទានិ លោកុត្តរធម្មេន វត្តុមារទ្ធោ ‘‘វរោ វរញ្ញូ’’តិ. តត្ថ វរោតិ បណីតាធិមុត្តិកេហិ ឥច្ឆិតោ ‘‘អហោ វត មយម្បិ ឯវរូបា អស្សាមា’’តិ, វរគុណយោគតោ វា វរោ, ឧត្តមោ សេដ្ឋោតិ អត្ថោ. វរញ្ញូតិ និព្ពានញ្ញូ. និព្ពានញ្ហិ សព្ពធម្មានំ ឧត្តមដ្ឋេន វរំ, តញ្ចេស ពោធិមូលេ សយំ បដិវិជ្ឈិត្វា អញ្ញាសិ. វរទោតិ បញ្ចវគ្គិយភទ្ទវគ្គិយជដិលាទីនំ អញ្ញេសញ្ច ទេវមនុស្សានំ និព្ពេធភាគិយវាសនាភាគិយវរធម្មទាយីតិ អត្ថោ. វរាហរោតិ វរស្ស មគ្គស្ស អាហដត្តា វរាហរោតិ វុច្ចតិ. សោ ហិ ភគវា ទីបង្ករតោ បភុតិ សមតិំស បារមិយោ បូរេន្តោ បុព្ពកេហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ អនុយាតំ បុរាណំ មគ្គវរំ អាហរិ, តេន វរាហរោតិ វុច្ចតិ. អបិច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបដិលាភេន វរោ, និព្ពានសច្ឆិកិរិយាយ វរញ្ញូ, សត្តានំ វិមុត្តិសុខទានេន វរទោ, ឧត្តមបដិបទាហរណេន វរាហរោ, ឯតេហិ លោកុត្តរគុណេហិ អធិកស្ស កស្សចិ អភាវតោ អនុត្តរោ.

អបរោ នយោ – វរោ ឧបសមាធិដ្ឋានបរិបូរណេន, វរញ្ញូ បញ្ញាធិដ្ឋានបរិបូរណេន, វរទោ ចាគាធិដ្ឋានបរិបូរណេន, វរាហរោ សច្ចាធិដ្ឋានបរិបូរណេន, វរំ មគ្គសច្ចមាហរីតិ. តថា វរោ បុញ្ញុស្សយេន, វរញ្ញូ បញ្ញុស្សយេន, វរទោ ពុទ្ធភាវត្ថិកានំ តទុបាយសម្បទានេន, វរាហរោ បច្ចេកពុទ្ធភាវត្ថិកានំ តទុបាយាហរណេន, អនុត្តរោ តត្ថ តត្ថ អសទិសតាយ, អត្តនា វា អនាចរិយកោ ហុត្វា បរេសំ អាចរិយភាវេន, ធម្មវរំ អទេសយិ សាវកភាវត្ថិកានំ តទត្ថាយ ស្វាខាតតាទិគុណយុត្តស្ស វរធម្មស្ស ទេសនតោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

ឯវំ ភគវា នវវិធេន លោកុត្តរធម្មេន អត្តនោ គុណំ វត្វា ឥទានិ តមេវ គុណំ និស្សាយ ពុទ្ធាធិដ្ឋានំ សច្ចវចនំ បយុញ្ជតិ ‘‘ឥទម្បិ ពុទ្ធេ’’តិ. តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. កេវលំ បន យំ វរំ នវលោកុត្តរធម្មំ ឯស អញ្ញាសិ, យញ្ច អទាសិ, យញ្ច អាហរិ, យញ្ច អទេសយិ, ឥទម្បិ ពុទ្ធេ រតនំ បណីតន្តិ ឯវំ យោជេតព្ពំ. ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ.

២៣៨. ឯវំ ភគវា បរិយត្តិធម្មំ លោកុត្តរធម្មញ្ច និស្សាយ ទ្វីហិ គាថាហិ ពុទ្ធាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្វា ឥទានិ យេ តំ បរិយត្តិធម្មំ អស្សោសុំ សុតានុសារេន ច បដិបជ្ជិត្វា នវប្បការម្បិ លោកុត្តរធម្មំ អធិគមិំសុ, តេសំ អនុបាទិសេសនិព្ពានប្បត្តិគុណំ និស្សាយ បុន សង្ឃាធិដ្ឋានំ សច្ចំ វត្តុមារទ្ធោ ‘‘ខីណំ បុរាណ’’ន្តិ. តត្ថ ខីណន្តិ សមុច្ឆិន្នំ. បុរាណន្តិ បុរាតនំ. នវន្តិ សម្បតិ វត្តមានំ. នត្ថិសម្ភវន្តិ អវិជ្ជមានបាតុភាវំ. វិរត្តចិត្តាតិ វិគតរាគចិត្តា. អាយតិកេ ភវស្មិន្តិ អនាគតមទ្ធានំ បុនព្ភវេ. តេតិ យេសំ ខីណំ បុរាណំ នវំ នត្ថិសម្ភវំ, យេ ច អាយតិកេ ភវស្មិំ វិរត្តចិត្តា, តេ ខីណាសវា ភិក្ខូ. ខីណពីជាតិ ឧច្ឆិន្នពីជា. អវិរូឡ្ហិឆន្ទាតិ វិរូឡ្ហិឆន្ទវិរហិតា. និព្ពន្តីតិ វិជ្ឈាយន្តិ. ធីរាតិ ធិតិសម្បន្នា. យថាយំ បទីបោតិ អយំ បទីបោ វិយ.

កិំ វុត្តំ ហោតិ? យំ តំ សត្តានំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធម្បិ បុរាណំ អតីតកាលិកំ កម្មំ តណ្ហាសិនេហស្ស អប្បហីនត្តា បដិសន្ធិអាហរណសមត្ថតាយ អខីណំយេវ ហោតិ, តំ បុរាណំ កម្មំ យេសំ អរហត្តមគ្គេន តណ្ហាសិនេហស្ស សោសិតត្តា អគ្គិនា ទឌ្ឍពីជមិវ អាយតិំ វិបាកទានាសមត្ថតាយ ខីណំ. យញ្ច នេសំ ពុទ្ធបូជាទិវសេន ឥទានិ បវត្តមានំ កម្មំ នវន្តិ វុច្ចតិ, តញ្ច តណ្ហាបហានេនេវ ឆិន្នមូលបាទបបុប្ផមិវ អាយតិំ ផលទានាសមត្ថតាយ យេសំ នត្ថិសម្ភវំ, យេ ច តណ្ហាបហានេនេវ អាយតិកេ ភវស្មិំ វិរត្តចិត្តា, តេ ខីណាសវា ភិក្ខូ ‘‘កម្មំ ខេត្តំ វិញ្ញាណំ ពីជ’’ន្តិ (អ. និ. ៣.៧៧) ឯត្ថ វុត្តស្ស បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស កម្មក្ខយេនេវ ខីណត្តា ខីណពីជា. យោបិ បុព្ពេ បុនព្ភវសង្ខាតាយ វិរូឡ្ហិយា ឆន្ទោ អហោសិ, តស្សាបិ សមុទយប្បហានេនេវ បហីនត្តា បុព្ពេ វិយ ចុតិកាលេ អសម្ភវេន អវិរូឡ្ហិឆន្ទា ធិតិសម្បន្នត្តា ធីរា ចរិមវិញ្ញាណនិរោធេន យថាយំ បទីបោ និព្ពុតោ, ឯវំ និព្ពន្តិ, បុន ‘‘រូបិនោ វា អរូបិនោ វា’’តិ ឯវមាទិំ បញ្ញត្តិបថំ អច្ចេន្តីតិ. តស្មិំ កិរ សមយេ នគរទេវតានំ បូជនត្ថាយ ជាលិតេសុ បទីបេសុ ឯកោ បទីបោ វិជ្ឈាយិ, តំ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘យថាយំ បទីបោ’’តិ.

ឯវំ ភគវា យេ តំ បុរិមាហិ ទ្វីហិ គាថាហិ វុត្តំ បរិយត្តិធម្មំ អស្សោសុំ, សុតានុសារេនេវ បដិបជ្ជិត្វា នវប្បការម្បិ លោកុត្តរធម្មំ អធិគមិំសុ, តេសំ អនុបាទិសេសនិព្ពានប្បត្តិគុណំ វត្វា ឥទានិ តមេវ គុណំ និស្សាយ សង្ឃាធិដ្ឋានំ សច្ចវចនំ បយុញ្ជន្តោ ទេសនំ សមាបេសិ ‘‘ឥទម្បិ សង្ឃេ’’តិ. តស្សត្ថោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ, កេវលំ បន ឥទម្បិ យថាវុត្តេន បការេន ខីណាសវភិក្ខូនំ និព្ពានសង្ខាតំ សង្ឃេ រតនំ បណីតន្តិ ឯវំ យោជេតព្ពំ. ឥមិស្សាបិ គាថាយ អាណា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ អមនុស្សេហិ បដិគ្គហិតាតិ.

ទេសនាបរិយោសានេ រាជកុលស្ស សោត្ថិ អហោសិ, សព្ពូបទ្ទវា វូបសមិំសុ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ.

២៣៩-២៤១. អថ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ ‘‘ភគវតា រតនត្តយគុណំ និស្សាយ សច្ចវចនំ បយុញ្ជមានេន នាគរស្ស សោត្ថិ កតា, មយាបិ នាគរស្ស សោត្ថិត្ថំ រតនត្តយគុណំ និស្សាយ កិញ្ចិ វត្តព្ព’’ន្តិ ចិន្តេត្វា អវសានេ គាថាត្តយំ អភាសិ ‘‘យានីធ ភូតានី’’តិ. តត្ថ យស្មា ពុទ្ធោ យថា លោកហិតត្ថាយ ឧស្សុក្កំ អាបន្នេហិ អាគន្តព្ពំ, តថា អាគតតោ, យថា ច ឯតេហិ គន្តព្ពំ, តថា គតតោ, យថា វា ឯតេហិ អាជានិតព្ពំ, តថា អាជាននតោ, យថា ច ជានិតព្ពំ, តថា ជាននតោ, យញ្ច តថេវ ហោតិ, តស្ស គទនតោ ច ‘‘តថាគតោ’’តិ វុច្ចតិ. យស្មា ច សោ ទេវមនុស្សេហិ បុប្ផគន្ធាទិនា ពហិនិព្ពត្តេន ឧបករណេន, ធម្មានុធម្មប្បដិបត្តាទិនា ច អត្តនិ និព្ពត្តេន អតិវិយ បូជិតោ, តស្មា សក្កោ ទេវានមិន្ទោ សព្ពទេវបរិសំ អត្តនា សទ្ធិំ សម្បិណ្ឌេត្វា អាហ ‘‘តថាគតំ ទេវមនុស្សបូជិតំ, ពុទ្ធំ នមស្សាម សុវត្ថិ ហោតូ’’តិ.

យស្មា បន ធម្មេ មគ្គធម្មោ យថា យុគនន្ធ សមថវិបស្សនាពលេន គន្តព្ពំ កិលេសបក្ខំ សមុច្ឆិន្ទន្តេន, តថា គតោតិ តថាគតោ. និព្ពានធម្មោបិ យថា គតោ បញ្ញាយ បដិវិទ្ធោ សព្ពទុក្ខវិឃាតាយ សម្បជ្ជតិ, ពុទ្ធាទីហិ តថា អវគតោ, តស្មា ‘‘តថាគតោ’’តិ វុច្ចតិ. យស្មា ច សង្ឃោបិ យថា អត្តហិតាយ បដិបន្នេហិ គន្តព្ពំ តេន តេន មគ្គេន, តថា គតោ, តស្មា ‘‘តថាគតោ’’ ត្វេវ វុច្ចតិ. តស្មា អវសេសគាថាទ្វយេបិ តថាគតំ ធម្មំ នមស្សាម សុវត្ថិ ហោតុ, តថាគតំ សង្ឃំ នមស្សាម សុវត្ថិ ហោតូតិ វុត្តំ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

ឯវំ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ ឥមំ គាថាត្តយំ ភាសិត្វា ភគវន្តំ បទក្ខិណំ កត្វា ទេវបុរមេវ គតោ សទ្ធិំ ទេវបរិសាយ. ភគវា បន តទេវ រតនសុត្តំ ទុតិយទិវសេបិ ទេសេសិ, បុន ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. ឯវំ ភគវា យាវ សត្តមំ ទិវសំ ទេសេសិ, ទិវសេ ទិវសេ តថេវ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. ភគវា អឌ្ឍមាសមេវ វេសាលិយំ វិហរិត្វា រាជូនំ ‘‘គច្ឆាមា’’តិ បដិវេទេសិ. តតោ រាជានោ ទិគុណេន សក្ការេន បុន តីហិ ទិវសេហិ ភគវន្តំ គង្គាតីរំ នយិំសុ. គង្គាយំ និព្ពត្តា នាគរាជានោ ចិន្តេសុំ – ‘‘មនុស្សា តថាគតស្ស សក្ការំ ករោន្តិ, មយំ កិំ ន ករិស្សាមា’’តិ សុវណ្ណរជតមណិមយា នាវាយោ មាបេត្វា សុវណ្ណរជតមណិមយេ ឯវ បល្លង្កេ បញ្ញាបេត្វា បញ្ចវណ្ណបទុមសញ្ឆន្នំ ឧទកំ ករិត្វា ‘‘អម្ហាកំ អនុគ្គហំ ករោថា’’តិ ភគវន្តំ ឧបគតា. ភគវា អធិវាសេត្វា រតននាវមារូឡ្ហោ បញ្ច ច ភិក្ខុសតានិ សកំ សកំ នាវំ. នាគរាជានោ ភគវន្តំ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន នាគភវនំ បវេសេសុំ. តត្រ សុទំ ភគវា សព្ពរត្តិំ នាគបរិសាយ ធម្មំ ទេសេសិ. ទុតិយទិវសេ ទិព្ពេហិ ខាទនីយភោជនីយេហិ មហាទានំ អទំសុ. ភគវា អនុមោទិត្វា នាគភវនា និក្ខមិ.

ភូមដ្ឋា ទេវា ‘‘មនុស្សា ច នាគា ច តថាគតស្ស សក្ការំ ករោន្តិ, មយំ កិំ ន ករិស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា វនគុម្ពរុក្ខបព្ពតាទីសុ ឆត្តាតិឆត្តានិ ឧក្ខិបិំសុ. ឯតេនេវ ឧបាយេន យាវ អកនិដ្ឋព្រហ្មភវនំ, តាវ មហាសក្ការវិសេសោ និព្ពត្តិ. ពិម្ពិសារោបិ លិច្ឆវីហិ អាគតកាលេ កតសក្ការតោ ទិគុណមកាសិ, បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ បញ្ចហិ ទិវសេហិ ភគវន្តំ រាជគហំ អានេសិ.

រាជគហមនុប្បត្តេ ភគវតិ បច្ឆាភត្តំ មណ្ឌលមាឡេ សន្និបតិតានំ ភិក្ខូនំ អយមន្តរកថា ឧទបាទិ – ‘‘អហោ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អានុភាវោ, យំ ឧទ្ទិស្ស គង្គាយ ឱរតោ ច បារតោ ច អដ្ឋយោជនោ ភូមិភាគោ និន្នញ្ច ថលញ្ច សមំ កត្វា វាលុកាយ ឱកិរិត្វា បុប្ផេហិ សញ្ឆន្នោ, យោជនប្បមាណំ គង្គាយ ឧទកំ នានាវណ្ណេហិ បទុមេហិ សញ្ឆន្នំ, យាវ អកនិដ្ឋភវនា ឆត្តាតិឆត្តានិ ឧស្សិតានី’’តិ. ភគវា តំ បវត្តិំ ញត្វា គន្ធកុដិតោ និក្ខមិត្វា តង្ខណានុរូបេន បាដិហារិយេន គន្ត្វា មណ្ឌលមាឡេ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិ. និសជ្ជ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ? ភិក្ខូ សព្ពំ អារោចេសុំ. ភគវា ឯតទវោច – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អយំ បូជាវិសេសោ មយ្ហំ ពុទ្ធានុភាវេន និព្ពត្តោ, ន នាគទេវព្រហ្មានុភាវេន, អបិច ខោ បុព្ពេ អប្បមត្តកបរិច្ចាគានុភាវេន និព្ពត្តោ’’តិ. ភិក្ខូ អាហំសុ – ‘‘ន មយំ, ភន្តេ, តំ អប្បមត្តកំ បរិច្ចាគំ ជានាម, សាធុ នោ ភគវា តថា កថេតុ, យថា មយំ តំ ជានេយ្យាមា’’តិ.

ភគវា អាហ – ភូតបុព្ពំ, ភិក្ខវេ, តក្កសិលាយំ សង្ខោ នាម ព្រាហ្មណោ អហោសិ. តស្ស បុត្តោ សុសីមោ នាម មាណវោ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោ វយេន, សោ ឯកទិវសំ បិតរំ ឧបសង្កមិត្វា អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. តំ បិតា អាហ – ‘‘កិំ, តាត សុសីមា’’តិ? សោ អាហ – ‘‘ឥច្ឆាមហំ, តាត, ពារាណសិំ គន្ត្វា សិប្បំ ឧគ្គហេតុ’’ន្តិ. ‘‘តេន ហិ, តាត សុសីម, អសុកោ នាម ព្រាហ្មណោ មម សហាយកោ, តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឧគ្គណ្ហាហី’’តិ កហាបណសហស្សំ អទាសិ. សោ តំ គហេត្វា មាតាបិតរោ អភិវាទេត្វា អនុបុព្ពេន ពារាណសិំ គន្ត្វា ឧបចារយុត្តេន វិធិនា អាចរិយំ ឧបសង្កមិត្វា អភិវាទេត្វា អត្តានំ និវេទេសិ. អាចរិយោ ‘‘មម សហាយកស្ស បុត្តោ’’តិ មាណវំ សម្បដិច្ឆិត្វា សព្ពំ បាហុនេយ្យមកាសិ. សោ អទ្ធានកិលមថំ បដិវិនោទេត្វា តំ កហាបណសហស្សំ អាចរិយស្ស បាទមូលេ ឋបេត្វា សិប្បំ ឧគ្គហេតុំ ឱកាសំ យាចិ. អាចរិយោ ឱកាសំ កត្វា ឧគ្គណ្ហាបេសិ.

សោ លហុញ្ច គណ្ហន្តោ ពហុញ្ច គណ្ហន្តោ គហិតគហិតញ្ច សុវណ្ណភាជនេ បក្ខិត្តមិវ សីហតេលំ អវិនស្សមានំ ធារេន្តោ ទ្វាទសវស្សិកំ សិប្បំ កតិបយមាសេនេវ បរិយោសាបេសិ. សោ សជ្ឈាយំ ករោន្តោ អាទិមជ្ឈំយេវ បស្សតិ, នោ បរិយោសានំ. អថ អាចរិយំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘ឥមស្ស សិប្បស្ស អាទិមជ្ឈមេវ បស្សាមិ, បរិយោសានំ ន បស្សាមី’’តិ. អាចរិយោ អាហ – ‘‘អហម្បិ, តាត, ឯវមេវា’’តិ. ‘‘អថ កោ, អាចរិយ, ឥមស្ស សិប្បស្ស បរិយោសានំ ជានាតី’’តិ? ‘‘ឥសិបតនេ, តាត, ឥសយោ អត្ថិ, តេ ជានេយ្យុ’’ន្តិ. តេ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘បុច្ឆាមិ, អាចរិយា’’តិ. ‘‘បុច្ឆ, តាត, យថាសុខ’’ន្តិ. សោ ឥសិបតនំ គន្ត្វា បច្ចេកពុទ្ធេ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ ជានាថា’’តិ? ‘‘អាមាវុសោ, ជានាមា’’តិ. ‘‘តំ មម្បិ សិក្ខាបេថា’’តិ. ‘‘តេន, ហាវុសោ, បព្ពជាហិ, ន សក្កា អបព្ពជិតេន សិក្ខិតុ’’ន្តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ, បព្ពាជេថ វា មំ, យំ វា ឥច្ឆថ, តំ កត្វា បរិយោសានំ ជានាបេថា’’តិ. តេ តំ បព្ពាជេត្វា កម្មដ្ឋានេ និយោជេតុំ អសមត្ថា ‘‘ឯវំ តេ និវាសេតព្ពំ, ឯវំ បារុបិតព្ព’’ន្តិអាទិនា នយេន អាភិសមាចារិកំ សិក្ខាបេសុំ. សោ តត្ថ សិក្ខន្តោ ឧបនិស្សយសម្បន្នត្តា ន ចិរេនេវ បច្ចេកពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈិ. សកលពារាណសិយំ ‘‘សុសីមបច្ចេកពុទ្ធោ’’តិ បាកដោ អហោសិ លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ សម្បន្នបរិវារោ. សោ អប្បាយុកសំវត្តនិកស្ស កម្មស្ស កតត្តា ន ចិរេនេវ បរិនិព្ពាយិ. តស្ស បច្ចេកពុទ្ធា ច មហាជនកាយោ ច សរីរកិច្ចំ កត្វា ធាតុតោ គហេត្វា នគរទ្វារេ ថូបំ បតិដ្ឋាបេសុំ.

អថ ខោ សង្ខោ ព្រាហ្មណោ ‘‘បុត្តោ មេ ចិរគតោ, ន ចស្ស បវត្តិំ ជានាមី’’តិ បុត្តំ ទដ្ឋុកាមោ តក្កសិលាយ និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន ពារាណសិំ បត្វា មហាជនកាយំ សន្និបតិតំ ទិស្វា ‘‘អទ្ធា ពហូសុ ឯកោបិ មេ បុត្តស្ស បវត្តិំ ជានិស្សតី’’តិ ចិន្តេន្តោ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘សុសីមោ នាម មាណវោ ឥធ អាគតោ អត្ថិ, អបិ នុ តស្ស បវត្តិំ ជានាថា’’តិ? តេ ‘‘អាម, ព្រាហ្មណ, ជានាម, អស្មិំ នគរេ ព្រាហ្មណស្ស សន្តិកេ តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ ហុត្វា បច្ចេកពុទ្ធានំ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា បច្ចេកពុទ្ធោ ហុត្វា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ, អយមស្ស ថូបោ បតិដ្ឋាបិតោ’’តិ អាហំសុ. សោ ភូមិំ ហត្ថេន បហរិត្វា, រោទិត្វា ច បរិទេវិត្វា ច តំ ចេតិយង្គណំ គន្ត្វា តិណានិ ឧទ្ធរិត្វា ឧត្តរសាដកេន វាលុកំ អានេត្វា, បច្ចេកពុទ្ធចេតិយង្គណេ អាកិរិត្វា, កមណ្ឌលុតោ ឧទកេន សមន្តតោ ភូមិំ បរិប្ផោសិត្វា វនបុប្ផេហិ បូជំ កត្វា ឧត្តរសាដកេន បដាកំ អារោបេត្វា ថូបស្ស ឧបរិ អត្តនោ ឆត្តំ ពន្ធិត្វា បក្កាមីតិ.

ឯវំ អតីតំ ទស្សេត្វា តំ ជាតកំ បច្ចុប្បន្នេន អនុសន្ធេន្តោ ភិក្ខូនំ ធម្មកថំ កថេសិ – ‘‘សិយា ខោ បន វោ, ភិក្ខវេ, ឯវមស្ស អញ្ញោ នូន តេន សមយេន សង្ខោ ព្រាហ្មណោ អហោសី’’តិ, ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ, អហំ តេន សមយេន សង្ខោ ព្រាហ្មណោ អហោសិំ, មយា សុសីមស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស ចេតិយង្គណេ តិណានិ ឧទ្ធដានិ, តស្ស មេ កម្មស្ស និស្សន្ទេន អដ្ឋយោជនមគ្គំ វិគតខាណុកណ្ដកំ កត្វា សមំ សុទ្ធមកំសុ, មយា តត្ថ វាលុកា ឱកិណ្ណា, តស្ស មេ និស្សន្ទេន អដ្ឋយោជនមគ្គេ វាលុកំ ឱកិរិំសុ. មយា តត្ថ វនកុសុមេហិ បូជា កតា, តស្ស មេ និស្សន្ទេន នវយោជនមគ្គេ ថលេ ច ឧទកេ ច នានាបុប្ផេហិ បុប្ផសន្ថរំ អកំសុ. មយា តត្ថ កមណ្ឌលុទកេន ភូមិ បរិប្ផោសិតា, តស្ស មេ និស្សន្ទេន វេសាលិយំ បោក្ខរវស្សំ វស្សិ. មយា តស្មិំ ចេតិយេ បដាកា អារោបិតា, ឆត្តញ្ច ពទ្ធំ, តស្ស មេ និស្សន្ទេន យាវ អកនិដ្ឋភវនា បដាកា ច អារោបិតា, ឆត្តាតិឆត្តានិ ច ឧស្សិតានិ. ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, អយំ មយ្ហំ បូជាវិសេសោ នេវ ពុទ្ធានុភាវេន និព្ពត្តោ, ន នាគទេវព្រហ្មានុភាវេន, អបិច ខោ អប្បមត្តកបរិច្ចាគានុភាវេន និព្ពត្តោ’’តិ. ធម្មកថាបរិយោសានេ ឥមំ គាថមភាសិ –

‘‘មត្តាសុខបរិច្ចាគា, បស្សេ ចេ វិបុលំ សុខំ;

ចជេ មត្តាសុខំ ធីរោ, សម្បស្សំ វិបុលំ សុខ’’ន្តិ. (ធ. ប. ២៩០);

បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ

សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ រតនសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. អាមគន្ធសុត្តវណ្ណនា

សាមាកចិង្គូលកចីនកានិ ចាតិ អាមគន្ធសុត្តំ. កា ឧប្បត្តិ? អនុប្បន្នេ ភគវតិ អាមគន្ធោ នាម ព្រាហ្មណោ បញ្ចហិ មាណវកសតេហិ សទ្ធិំ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តំ បវិសិត្វា បព្ពតន្តរេ អស្សមំ ការាបេត្វា វនមូលផលាហារោ ហុត្វា តត្ថ បដិវសតិ, ន កទាចិ មច្ឆមំសំ ខាទតិ. អថ តេសំ តាបសានំ លោណម្ពិលាទីនិ អបរិភុញ្ជន្តានំ បណ្ឌុរោគោ ឧប្បជ្ជិ. តតោ តេ ‘‘លោណម្ពិលាទិសេវនត្ថាយ មនុស្សបថំ គច្ឆាមា’’តិ បច្ចន្តគាមំ សម្បត្តា. តត្ថ មនុស្សា តេសុ បសីទិត្វា និមន្តេត្វា ភោជេសុំ, កតភត្តកិច្ចានំ នេសំ មញ្ចបីឋបរិភោគភាជនបាទមក្ខនាទីនិ ឧបនេត្វា ‘‘ឯត្ថ, ភន្តេ, វសថ, មា ឧក្កណ្ឋិត្ថា’’តិ វសនដ្ឋានំ ទស្សេត្វា បក្កមិំសុ. ទុតិយទិវសេបិ នេសំ ទានំ ទត្វា បុន ឃរបដិបាដិយា ឯកេកទិវសំ ទានមទំសុ. តាបសា ចតុមាសំ តត្ថ វសិត្វា លោណម្ពិលាទិសេវនាយ ថិរភាវប្បត្តសរីរា ហុត្វា ‘‘មយំ, អាវុសោ, គច្ឆាមា’’តិ មនុស្សានំ អារោចេសុំ. មនុស្សា តេសំ តេលតណ្ឌុលាទីនិ អទំសុ. តេ តានិ អាទាយ អត្តនោ អស្សមមេវ អគមំសុ. តញ្ច គាមំ តថេវ សំវច្ឆរេ សំវច្ឆរេ អាគមិំសុ. មនុស្សាបិ តេសំ អាគមនកាលំ វិទិត្វា ទានត្ថាយ តណ្ឌុលាទីនិ សជ្ជេត្វាវ អច្ឆន្តិ, អាគតេ ច នេ តថេវ សម្មានេន្តិ.

អថ ភគវា លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ អនុបុព្ពេន សាវត្ថិំ គន្ត្វា តត្ថ វិហរន្តោ តេសំ តាបសានំ ឧបនិស្សយសម្បត្តិំ ទិស្វា តតោ និក្ខម្ម ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ចារិកំ ចរមានោ អនុបុព្ពេន តំ គាមំ អនុប្បត្តោ. មនុស្សា ភគវន្តំ ទិស្វា មហាទានានិ អទំសុ. ភគវា តេសំ ធម្មំ ទេសេសិ. តេ តាយ ធម្មទេសនាយ អប្បេកច្ចេ សោតាបន្នា, ឯកច្ចេ សកទាគាមិនោ, ឯកច្ចេ អនាគាមិនោ អហេសុំ, ឯកច្ចេ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិំសុ. ភគវា បុនទេវ សាវត្ថិំ បច្ចាគមាសិ. អថ តេ តាបសា តំ គាមំ អាគមិំសុ. មនុស្សា តាបសេ ទិស្វា ន បុព្ពសទិសំ កោតូហលមកំសុ. តាបសា តំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘កិំ, អាវុសោ, ឥមេ មនុស្សា ន បុព្ពសទិសា, កិំ នុ ខោ អយំ គាមោ រាជទណ្ឌេន ឧបទ្ទុតោ, ឧទាហុ ទុព្ភិក្ខេន, ឧទាហុ អម្ហេហិ សីលាទិគុណេហិ សម្បន្នតរោ កោចិ បព្ពជិតោ ឥមំ គាមមនុប្បត្តោ’’តិ? តេ អាហំសុ – ‘‘ន, ភន្តេ, រាជទណ្ឌេន, ន ទុព្ភិក្ខេនាយំ គាមោ ឧបទ្ទុតោ, អបិច ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ, សោ ភគវា ពហុជនហិតាយ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥធាគតោ’’តិ.

តំ សុត្វា អាមគន្ធតាបសោ ‘‘ពុទ្ធោតិ, គហបតយោ, វទេថា’’តិ? ‘‘ពុទ្ធោតិ, ភន្តេ, វទាមា’’តិ តិក្ខត្តុំ វត្វា ‘‘ឃោសោបិ ខោ ឯសោ ទុល្លភោ លោកស្មិំ, យទិទំ ពុទ្ធោ’’តិ អត្តមនោ អត្តមនវាចំ និច្ឆារេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘កិំ នុ ខោ សោ ពុទ្ធោ អាមគន្ធំ ភុញ្ជតិ, ន ភុញ្ជតី’’តិ? ‘‘កោ, ភន្តេ, អាមគន្ធោ’’តិ? ‘‘អាមគន្ធោ នាម មច្ឆមំសំ, គហបតយោ’’តិ. ‘‘ភគវា, ភន្តេ, មច្ឆមំសំ បរិភុញ្ជតី’’តិ. តំ សុត្វា តាបសោ វិប្បដិសារី អហោសិ – ‘‘មាហេវ ខោ បន ពុទ្ធោ សិយា’’តិ. បុន ចិន្តេសិ – ‘‘ពុទ្ធានំ បាតុភាវោ នាម ទុល្លភោ, គន្ត្វា ពុទ្ធំ ទិស្វា បុច្ឆិត្វា ជានិស្សាមី’’តិ. តតោ យេន ភគវា គតោ, តំ មគ្គំ មនុស្សេ បុច្ឆិត្វា វច្ឆគិទ្ធិនី គាវី វិយ តុរិតតុរិតោ សព្ពត្ថ ឯករត្តិវាសេន សាវត្ថិំ អនុប្បត្វា ជេតវនមេវ បាវិសិ សទ្ធិំ សកាយ បរិសាយ. ភគវាបិ តស្មិំ សមយេ ធម្មទេសនត្ថាយ អាសនេ និសិន្នោ ឯវ ហោតិ. តាបសា ភគវន្តំ ឧបសង្កម្ម តុណ្ហីភូតា អនភិវាទេត្វាវ ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. ភគវា ‘‘កច្ចិ វោ ឥសយោ ខមនីយ’’ន្តិអាទិនា នយេន តេហិ សទ្ធិំ បដិសម្មោទិ. តេបិ ‘‘ខមនីយំ, ភោ គោតមា’’តិអាទិមាហំសុ. តតោ អាមគន្ធោ ភគវន្តំ បុច្ឆិ – ‘‘អាមគន្ធំ, ភោ គោតម, ភុញ្ជសិ, ន ភុញ្ជសី’’តិ? ‘‘កោ សោ, ព្រាហ្មណ, អាមគន្ធោ នាមា’’តិ? ‘‘មច្ឆមំសំ, ភោ គោតមា’’តិ. ភគវា ‘‘ន, ព្រាហ្មណ, មច្ឆមំសំ អាមគន្ធោ. អបិច ខោ អាមគន្ធោ នាម សព្ពេ កិលេសា បាបកា អកុសលា ធម្មា’’តិ វត្វា ‘‘ន, ព្រាហ្មណ, ឥទានិ ត្វមេវ អាមគន្ធំ បុច្ឆិ, អតីតេបិ តិស្សោ នាម ព្រាហ្មណោ កស្សបំ ភគវន្តំ បុច្ឆិ. ឯវញ្ច សោ បុច្ឆិ, ឯវញ្ចស្ស ភគវា ព្យាកាសី’’តិ តិស្សេន ច ព្រាហ្មណេន កស្សបេន ច ភគវតា វុត្តគាថាយោ ឯវ អានេត្វា តាហិ គាថាហិ ព្រាហ្មណំ សញ្ញាបេន្តោ អាហ – ‘‘សាមាកចិង្គូលកចីនកានិ ចា’’តិ. អយំ តាវ ឥមស្ស សុត្តស្ស ឥធ ឧប្បត្តិ.

អតីតេ បន កស្សបោ កិរ ពោធិសត្តោ អដ្ឋាសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច បារមិយោ បូរេត្វា ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តស្ស ព្រាហ្មណស្ស ធនវតី នាម ព្រាហ្មណី, តស្សា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ អគ្គហេសិ. អគ្គសាវកោបិ តំ ទិវសំយេវ ទេវលោកា ចវិត្វា អនុបុរោហិតព្រាហ្មណស្ស បជាបតិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិ. ឯវំ តេសំ ឯកទិវសមេវ បដិសន្ធិគ្គហណញ្ច គព្ភវុដ្ឋានញ្ច អហោសិ, ឯកទិវសមេវ ឯតេសំ ឯកស្ស កស្សបោ, ឯកស្ស តិស្សោតិ នាមមកំសុ. តេ សហបំសុកីឡនកា ទ្វេ សហាយា អនុបុព្ពេន វុឌ្ឍិំ អគមិំសុ. តិស្សស្ស បិតា បុត្តំ អាណាបេសិ – ‘‘អយំ, តាត, កស្សបោ និក្ខម្ម បព្ពជិត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ, ត្វម្បិស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា ភវនិស្សរណំ ករេយ្យាសី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា ពោធិសត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ឧភោបិ, សម្ម, បព្ពជិស្សាមា’’តិ អាហ. ពោធិសត្តោ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិ. តតោ វុឌ្ឍិំ អនុប្បត្តកាលេបិ តិស្សោ ពោធិសត្តំ អាហ – ‘‘ឯហិ, សម្ម, បព្ពជិស្សាមា’’តិ ពោធិសត្តោ ន និក្ខមិ. តិស្សោ ‘‘ន តាវស្ស ញាណំ បរិបាកំ គត’’ន្តិ សយំ និក្ខម្ម ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អរញ្ញេ បព្ពតបាទេ អស្សមំ ការាបេត្វា វសតិ. ពោធិសត្តោបិ អបរេន សមយេន ឃរេ ឋិតោយេវ អានាបានស្សតិំ បរិគ្គហេត្វា ចត្តារិ ឈានានិ អភិញ្ញាយោ ច ឧប្បាទេត្វា បាសាទេន ពោធិមណ្ឌសមីបំ គន្ត្វា ‘‘បុន បាសាទោ យថាឋានេយេវ បតិដ្ឋាតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ, សោ សកដ្ឋានេយេវ បតិដ្ឋាសិ. អបព្ពជិតេន កិរ ពោធិមណ្ឌំ ឧបគន្តុំ ន សក្កាតិ. សោ បព្ពជិត្វា ពោធិមណ្ឌំ បត្វា និសីទិត្វា សត្ត ទិវសេ បធានយោគំ កត្វា សត្តហិ ទិវសេហិ សម្មាសម្ពោធិំ សច្ឆាកាសិ.

តទា ឥសិបតនេ វីសតិសហស្សា បព្ពជិតា បដិវសន្តិ. អថ កស្សបោ ភគវា តេ អាមន្តេត្វា ធម្មចក្កំ បវត្តេសិ. សុត្តបរិយោសានេ សព្ពេវ អរហន្តោ អហេសុំ. សោ សុទំ ភគវា វីសតិភិក្ខុសហស្សបរិវុតោ តត្ថេវ ឥសិបតនេ វសតិ. កិកី ច នំ កាសិរាជា ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋាតិ. អថេកទិវសំ ពារាណសិវាសី ឯកោ បុរិសោ បព្ពតេ ចន្ទនសារាទីនិ គវេសន្តោ តិស្សស្ស តាបសស្ស អស្សមំ បត្វា តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. តាបសោ តំ ទិស្វា ‘‘កុតោ អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ពារាណសិតោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កា តត្ថ បវត្តី’’តិ? ‘‘តត្ថ, ភន្តេ, កស្សបោ នាម សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ’’តិ. តាបសោ ទុល្លភវចនំ សុត្វា បីតិសោមនស្សជាតោ បុច្ឆិ – ‘‘កិំ សោ អាមគន្ធំ ភុញ្ជតិ, ន ភុញ្ជតី’’តិ? ‘‘កោ ភន្តេ, អាមគន្ធោ’’តិ? ‘‘មច្ឆមំសំ អាវុសោ’’តិ. ‘‘ភគវា, ភន្តេ, មច្ឆមំសំ ភុញ្ជតី’’តិ. តំ សុត្វា តាបសោ វិប្បដិសារី ហុត្វា បុន ចិន្តេសិ – ‘‘គន្ត្វា តំ បុច្ឆិស្សាមិ, សចេ ‘អាមគន្ធំ បរិភុញ្ជាមី’តិ វក្ខតិ, តតោ នំ ‘តុម្ហាកំ, ភន្តេ, ជាតិយា ច កុលស្ស ច គោត្តស្ស ច អននុច្ឆវិកមេត’ន្តិ និវារេត្វា តស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា ភវនិស្សរណំ ករិស្សាមី’’តិ សល្លហុកំ ឧបករណំ គហេត្វា សព្ពត្ថ ឯករត្តិវាសេន សាយន្ហសមយេ ពារាណសិំ បត្វា ឥសិបតនមេវ បាវិសិ. ភគវាបិ តស្មិំ សមយេ ធម្មទេសនត្ថាយ អាសនេ និសិន្នោយេវ ហោតិ. តាបសោ ភគវន្តំ ឧបសង្កម្ម អនភិវាទេត្វា តុណ្ហីភូតោ ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. ភគវា តំ ទិស្វា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ បដិសម្មោទិ. សោបិ ‘‘ខមនីយំ, ភោ កស្សបា’’តិអាទីនិ វត្វា ឯកមន្តំ និសីទិត្វា ភគវន្តំ បុច្ឆិ – ‘‘អាមគន្ធំ, ភោ កស្សប, ភុញ្ជសិ, ន ភុញ្ជសី’’តិ? ‘‘នាហំ, ព្រាហ្មណ, អាមគន្ធំ ភុញ្ជាមី’’តិ. ‘‘សាធុ, សាធុ, ភោ កស្សប, បរកុណបំ អខាទន្តោ សុន្ទរមកាសិ, យុត្តមេតំ ភោតោ កស្សបស្ស ជាតិយា ច កុលស្ស ច គោត្តស្ស ចា’’តិ. តតោ ភគវា ‘‘អហំ កិលេសេ សន្ធាយ ‘អាមគន្ធំ ន ភុញ្ជាមី’តិ វទាមិ, ព្រាហ្មណោ មច្ឆមំសំ បច្ចេតិ, យំនូនាហំ ស្វេ គាមំ បិណ្ឌាយ អបវិសិត្វា កិកីរញ្ញោ គេហា អាភតំ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជេយ្យំ, ឯវំ អាមគន្ធំ អារព្ភ កថា បវត្តិស្សតិ. តតោ ព្រាហ្មណំ ធម្មទេសនាយ សញ្ញាបេស្សាមី’’តិ ទុតិយទិវសេ កាលស្សេវ សរីរបរិកម្មំ កត្វា គន្ធកុដិំ បាវិសិ. ភិក្ខូ គន្ធកុដិទ្វារំ បិហិតំ ទិស្វា ‘‘ន ភគវា អជ្ជ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បវិសិតុកាមោ’’តិ ញត្វា គន្ធកុដិំ បទក្ខិណំ កត្វា បិណ្ឌាយ បវិសិំសុ.

ភគវាបិ គន្ធកុដិតោ និក្ខម្ម បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. តាបសោបិ ខោ បត្តសាកំ បចិត្វា ខាទិត្វា ភគវតោ សន្តិកេ និសីទិ. កិកី កាសិរាជា ភិក្ខូ បិណ្ឌាយ ចរន្តេ ទិស្វា ‘‘កុហិំ ភគវា, ភន្តេ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘វិហារេ, មហារាជា’’តិ ច សុត្វា នានាព្យញ្ជនរសមនេកមំសវិកតិសម្បន្នំ ភោជនំ ភគវតោ បាហេសិ. អមច្ចា វិហារំ នេត្វា ភគវតោ អារោចេត្វា ទក្ខិណោទកំ ទត្វា បរិវិសន្តា បឋមំ នានាមំសវិកតិសម្បន្នំ យាគុំ អទំសុ, តាបសោ ទិស្វា ‘‘ខាទតិ នុ ខោ នោ’’តិ ចិន្តេន្តោ អដ្ឋាសិ. ភគវា តស្ស បស្សតោយេវ យាគុំ បិវន្តោ មំសខណ្ឌំ មុខេ បក្ខិបិ. តាបសោ ទិស្វា កុទ្ធោ. បុន យាគុបីតស្ស នានារសព្យញ្ជនំ ភោជនមទំសុ, តម្បិ គហេត្វា ភុញ្ជន្តំ ទិស្វា អតិវិយ កុទ្ធោ ‘‘មច្ឆមំសំ ខាទន្តោយេវ ‘ន ខាទាមី’តិ ភណតី’’តិ. អថ ភគវន្តំ កតភត្តកិច្ចំ ហត្ថបាទេ ធោវិត្វា និសិន្នំ ឧបសង្កម្ម ‘‘ភោ កស្សប, មុសា ត្វំ ភណសិ, នេតំ បណ្ឌិតកិច្ចំ. មុសាវាទោ ហិ គរហិតោ ពុទ្ធានំ, យេបិ តេ បព្ពតបាទេ វនមូលផលាទីហិ យាបេន្តា ឥសយោ វសន្តិ, តេបិ មុសា ន ភណន្តី’’តិ វត្វា បុន ឥសីនំ គុណេ គាថាយ វណ្ណេន្តោ អាហ ‘‘សាមាកចិង្គូលកចីនកានិ ចា’’តិ.

២៤២. តត្ថ សាមាកាតិ ធុនិត្វា វា សីសានិ ឧច្ចិនិត្វា វា គយ្ហូបគា តិណធញ្ញជាតិ. តថា ចិង្គូលកា កណវីរបុប្ផសណ្ឋានសីសា ហោន្តិ. ចីនកានីតិ អដវិបព្ពតបាទេសុ អរោបិតជាតា ចីនមុគ្គា. បត្តប្ផលន្តិ យំកិញ្ចិ ហរិតបណ្ណំ. មូលផលន្តិ យំកិញ្ចិ កន្ទមូលំ. គវិប្ផលន្តិ យំកិញ្ចិ រុក្ខវល្លិផលំ. មូលគ្គហណេន វា កន្ទមូលំ, ផលគ្គហណេន រុក្ខវល្លិផលំ, គវិប្ផលគ្គហណេន ឧទកេ ជាតសិង្ឃាតកកសេរុកាទិផលំ វេទិតព្ពំ. ធម្មេន លទ្ធន្តិ ទូតេយ្យបហិណគមនាទិមិច្ឆាជីវំ បហាយ វនេ ឧញ្ឆាចរិយាយ លទ្ធំ. សតន្តិ សន្តោ អរិយា. អស្នមានាតិ ភុញ្ជមានា. ន កាមកាមា អលិកំ ភណន្តីតិ តេ ឯវំ អមមា អបរិគ្គហា ឯតានិ សាមាកាទីនិ ភុញ្ជមានា ឥសយោ យថា ត្វំ សាទុរសាទិកេ កាមេ បត្ថយន្តោ អាមគន្ធំ ភុញ្ជន្តោយេវ ‘‘នាហំ, ព្រាហ្មណ, អាមគន្ធំ ភុញ្ជាមី’’តិ ភណន្តោ អលិកំ ភណសិ, តថា ន កាមកាមា អលិកំ ភណន្តិ, កាមេ កាមយន្តា មុសា ន ភណន្តីតិ ឥសីនំ បសំសាយ ភគវតោ និន្ទំ ទីបេតិ.

២៤៣. ឯវំ ឥសីនំ បសំសាបទេសេន ភគវន្តំ និន្ទិត្វា ឥទានិ អត្តនា អធិប្បេតំ និន្ទាវត្ថុំ ទស្សេត្វា និប្បរិយាយេនេវ ភគវន្តំ និន្ទន្តោ អាហ ‘‘យទស្នមានោ’’តិ តត្ថ ទ-ការោ បទសន្ធិករោ. អយំ បនត្ថោ – យំ កិញ្ចិទេវ សសមំសំ វា តិត្តិរមំសំ វា ធោវនច្ឆេទនាទិនា បុព្ពបរិកម្មេន សុកតំ, បចនវាសនាទិនា បច្ឆាបរិកម្មេន សុនិដ្ឋិតំ, ន មាតរា ន បិតរា, អបិច ខោ បន ‘‘ទក្ខិណេយ្យោ អយ’’ន្តិ មញ្ញមានេហិ ធម្មកាមេហិ បរេហិ ទិន្នំ, សក្ការករណេន បយតំ បណីតមលង្កតំ, ឧត្តមរសតាយ ឱជវន្តតាយ ថាមពលភរណសមត្ថតាយ ច បណីតំ អស្នមានោ អាហារយមានោ, ន កេវលញ្ច យំកិញ្ចិ មំសមេវ, អបិច ខោ បន ឥទម្បិ សាលីនមន្នំ វិចិតកាឡកំ សាលិតណ្ឌុលោទនំ បរិភុញ្ជមានោ សោ ភុញ្ជសិ, កស្សប, អាមគន្ធំ, សោ ត្វំ យំកិញ្ចិ មំសំ ភុញ្ជមានោ ឥទញ្ច សាលីនមន្នំ បរិភុញ្ជមានោ ភុញ្ជសិ, កស្សប, អាមគន្ធន្តិ ភគវន្តំ គោត្តេន អាលបតិ.

២៤៤. ឯវំ អាហារតោ ភគវន្តំ និន្ទិត្វា ឥទានិ មុសាវាទំ អារោបេត្វា និន្ទន្តោ អាហ ‘‘ន អាមគន្ធោ…បេ… សុសង្ខតេហី’’តិ. តស្សត្ថោ – បុព្ពេ មយា បុច្ឆិតោ សមានោ ‘‘ន អាមគន្ធោ មម កប្បតី’’តិ ឥច្ចេវ ត្វំ ភាសសិ, ឯវំ ឯកំសេនេវ ត្វំ ភាសសិ ព្រហ្មពន្ធុ ព្រាហ្មណគុណវិរហិតជាតិមត្តព្រាហ្មណាតិ បរិភាសន្តោ ភណតិ. សាលីនមន្នន្តិ សាលិតណ្ឌុលោទនំ. បរិភុញ្ជមានោតិ ភុញ្ជមានោ. សកុន្តមំសេហិ សុសង្ខតេហីតិ តទា ភគវតោ អភិហដំ សកុណមំសំ និទ្ទិសន្តោ ភណតិ.

ឯវំ ភណន្តោ ឯវ ច ភគវតោ ហេដ្ឋា បាទតលា បភុតិ យាវ ឧបរិ កេសគ្គា សរីរមុល្លោកេន្តោ ទ្វត្តិំសវរលក្ខណាសីតិអនុព្យញ្ជនសម្បទំ ព្យាមប្បភាបរិក្ខេបញ្ច ទិស្វា ‘‘ឯវរូបោ មហាបុរិសលក្ខណាទិបដិមណ្ឌិតកាយោ ន មុសា ភណិតុំ អរហតិ. អយំ ហិស្ស ភវន្តរេបិ សច្ចវាចានិស្សន្ទេនេវ ឧណ្ណា ភមុកន្តរេ ជាតា ឱទាតា មុទុ តូលសន្និភា, ឯកេកានិ ច លោមកូបេសុ លោមានិ. ស្វាយំ កថមិទានិ មុសា ភណិស្សតិ. អទ្ធា អញ្ញោ ឥមស្ស អាមគន្ធោ ភវិស្សតិ, យំ សន្ធាយ ឯតទវោច – ‘នាហំ, ព្រាហ្មណ, អាមគន្ធំ ភុញ្ជាមី’តិ, យំនូនាហំ ឯតំ បុច្ឆេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា សញ្ជាតពហុមានោ គោត្តេនេវ អាលបន្តោ ឥមំ គាថាសេសំ អាហ –

‘‘បុច្ឆាមិ តំ កស្សប ឯតមត្ថំ, កថំបការោ តវ អាមគន្ធោ’’តិ.

២៤៥. អថស្ស ភគវា អាមគន្ធំ វិស្សជ្ជេតុំ ‘‘បាណាតិបាតោ’’តិ ឯវមាទិមាហ. តត្ថ បាណាតិបាតោតិ បាណវធោ. វធឆេទពន្ធនន្តិ ឯត្ថ សត្តានំ ទណ្ឌាទីហិ អាកោដនំ វធោ, ហត្ថបាទាទីនំ ឆេទនំ ឆេទោ, រជ្ជុអាទីហិ ពន្ធោ ពន្ធនំ. ថេយ្យំ មុសាវាទោតិ ថេយ្យញ្ច មុសាវាទោ ច. និកតីតិ ‘‘ទស្សាមិ, ករិស្សាមី’’តិអាទិនា នយេន អាសំ ឧប្បាទេត្វា និរាសាករណំ. វញ្ចនានីតិ អសុវណ្ណំ សុវណ្ណន្តិ គាហាបនាទីនិ. អជ្ឈេនកុត្តន្តិ និរត្ថកមនេកគន្ថបរិយាបុណនំ. បរទារសេវនាតិ បរបរិគ្គហិតាសុ ចារិត្តាបជ្ជនំ. ឯសាមគន្ធោ ន ហិ មំសភោជនន្តិ ឯស បាណាតិបាតាទិអកុសលធម្មសមុទាចារោ អាមគន្ធោ វិស្សគន្ធោ កុណបគន្ធោ. កិំ ការណា? អមនុញ្ញត្តា កិលេសអសុចិមិស្សកត្តា សព្ភិ ជិគុច្ឆិតត្តា បរមទុគ្គន្ធភាវាវហត្តា ច. យេ ហិ ឧស្សន្នកិលេសា សត្តា, តេ តេហិ អតិទុគ្គន្ធា ហោន្តិ, និក្កិលេសានំ មតសរីរម្បិ ទុគ្គន្ធំ ន ហោតិ, តស្មា ឯសាមគន្ធោ. មំសភោជនំ បន អទិដ្ឋមសុតមបរិសង្កិតញ្ច អនវជ្ជំ, តស្មា ន ហិ មំសភោជនំ អាមគន្ធោតិ.

២៤៦. ឯវំ ធម្មាធិដ្ឋានាយ ទេសនាយ ឯកេន នយេន អាមគន្ធំ វិស្សជ្ជេត្វា ឥទានិ យស្មា តេ តេ សត្តា តេហិ តេហិ អាមគន្ធេហិ សមន្នាគតា, ន ឯកោ ឯវ សព្ពេហិ, ន ច សព្ពេ ឯកេនេវ, តស្មា នេសំ តេ តេ អាមគន្ធេ បកាសេតុំ ‘‘យេ ឥធ កាមេសុ អសញ្ញតា ជនា’’តិអាទិនា នយេន បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ តាវ ទេសនាយ អាមគន្ធេ វិស្សជ្ជេន្តោ ទ្វេ គាថាយោ អភាសិ.

តត្ថ យេ ឥធ កាមេសុ អសញ្ញតា ជនាតិ យេ កេចិ ឥធ លោកេ កាមបដិសេវនសង្ខាតេសុ កាមេសុ មាតិមាតុច្ឆាទីសុបិ មរិយាទាវិរហេន ភិន្នសំវរតាយ អសំយតា បុថុជ្ជនា. រសេសុ គិទ្ធាតិ ជិវ្ហាវិញ្ញេយ្យេសុ រសេសុ គិទ្ធា គធិតា មុច្ឆិតា អជ្ឈោសន្នា អនាទីនវទស្សាវិនោ អនិស្សរណបញ្ញា រសេ បរិភុញ្ជន្តិ. អសុចិភាវមស្សិតាតិ តាយ រសគិទ្ធិយា រសបដិលាភត្ថាយ នានប្បការមិច្ឆាជីវសង្ខាតអសុចិភាវមិស្សិតា. នត្ថិកទិដ្ឋីតិ ‘‘នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិទសវត្ថុកមិច្ឆាទិដ្ឋិសមន្នាគតា. វិសមាតិ វិសមេន កាយកម្មាទិនា សមន្នាគតា. ទុរន្នយាតិ ទុវិញ្ញាបយា សន្ទិដ្ឋិបរាមាសីអាធានគ្គាហីទុប្បដិនិស្សគ្គិតាសមន្នាគតា. ឯសាមគន្ធោតិ ឯស ឯតាយ គាថាយ បុគ្គលេ អធិដ្ឋាយ និទ្ទិដ្ឋោ ‘‘កាមេសុ អសំយតតា រសគិទ្ធតា អាជីវវិបត្តិនត្ថិកទិដ្ឋិកាយទុច្ចរិតាទិវិសមតា ទុរន្នយភាវតា’’តិ អបរោបិ បុព្ពេ វុត្តេនេវត្ថេន ឆព្ពិធោ អាមគន្ធោ វេទិតព្ពោ. ន ហិ មំសភោជនន្តិ មំសភោជនំ បន យថាវុត្តេនេវត្ថេន ន អាមគន្ធោតិ.

២៤៧. ទុតិយគាថាយបិ យេ លូខសាតិ យេ លូខា និរសា, អត្តកិលមថានុយុត្តាតិ អត្ថោ. ទារុណាតិ កក្ខឡា ទោវចស្សតាយុត្តា. បិដ្ឋិមំសិកាតិ បុរតោ មធុរំ ភណិត្វា បរម្មុខេ អវណ្ណភាសិនោ. ឯតេ ហិ អភិមុខំ ឱលោកេតុមសក្កោន្តា បរម្មុខានំ បិដ្ឋិមំសខាទកា វិយ ហោន្តិ, តេន ‘‘បិដ្ឋិមំសិកា’’តិ វុច្ចន្តិ. មិត្តទ្ទុនោតិ មិត្តទូហកា, ទារធនជីវិតេសុ វិស្សាសមាបន្នានំ មិត្តានំ តត្ថ មិច្ឆាបដិបជ្ជនកាតិ វុត្តំ ហោតិ. និក្ករុណាតិ ករុណាវិរហិតា សត្តានំ អនត្ថកាមា. អតិមានិនោតិ ‘‘ឥធេកច្ចោ ជាតិយា វា…បេ… អញ្ញតរញ្ញតរេន វត្ថុនា បរេ អតិមញ្ញតិ, យោ ឯវរូបោ មានោ កេតុកម្យតា ចិត្តស្សា’’តិ (វិភ. ៨៨០) ឯវំ វុត្តេន អតិមានេន សមន្នាគតា. អទានសីលាតិ អទានបកតិកា, អទានាធិមុត្តា អសំវិភាគរតាតិ អត្ថោ. ន ច ទេន្តិ កស្សចីតិ តាយ ច បន អទានសីលតាយ យាចិតាបិ សន្តា កស្សចិ កិញ្ចិ ន ទេន្តិ, អទិន្នបុព្ពកកុលេ មនុស្សសទិសា និជ្ឈាមតណ្ហិកបេតបរាយណា ហោន្តិ. កេចិ បន ‘‘អាទានសីលា’’តិបិ បឋន្តិ, កេវលំ គហណសីលា, កស្សចិ បន កិញ្ចិ ន ទេន្តីតិ. ឯសាមគន្ធោ ន ហិ មំសភោជនន្តិ ឯស ឯតាយ គាថាយ បុគ្គលេ អធិដ្ឋាយ និទ្ទិដ្ឋោ ‘‘លូខតា, ទារុណតា, បិដ្ឋិមំសិកតា, មិត្តទូភិតា, និក្ករុណតា, អតិមានិតា, អទានសីលតា, អទាន’’ន្តិ អបរោបិ បុព្ពេ វុត្តេនេវត្ថេន អដ្ឋវិធោ អាមគន្ធោ វេទិតព្ពោ, ន ហិ មំសភោជនន្តិ.

២៤៨. ឯវំ បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ទេសនាយ ទ្វេ គាថាយោ វត្វា បុន តស្ស តាបសស្ស អាសយានុបរិវត្តនំ វិទិត្វា ធម្មាធិដ្ឋានាយេវ ទេសនាយ ឯកំ គាថំ អភាសិ. តត្ថ កោធោ ឧរគសុត្តេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. មទោតិ ‘‘ជាតិមទោ, គោត្តមទោ, អារោគ្យមទោ’’តិអាទិនា (វិភ. ៨៣២) នយេន វិភង្គេ វុត្តប្បភេទោ ចិត្តស្ស មជ្ជនភាវោ. ថម្ភោតិ ថទ្ធភាវោ. បច្ចុបដ្ឋាបនាតិ បច្ចនីកដ្ឋាបនា, ធម្មេន នយេន វុត្តស្ស បដិវិរុជ្ឈិត្វា ឋានំ. មាយាតិ ‘‘ឥធេកច្ចោ កាយេន ទុច្ចរិតំ ចរិត្វា’’តិអាទិនា (វិភ. ៨៩៤) នយេន វិភង្គេ វិភត្តា កតបាបបដិច្ឆាទនតា. ឧសូយាតិ បរលាភសក្ការាទីសុ ឥស្សា. ភស្សសមុស្សយោតិ សមុស្សិតំ ភស្សំ, អត្តុក្កំសនតាតិ វុត្តំ ហោតិ. មានាតិមានោតិ ‘‘ឥធេកច្ចោ ជាតិយា វា…បេ… អញ្ញតរញ្ញតរេន វត្ថុនា បុព្ពកាលំ បរេហិ សទិសំ អត្តានំ ទហតិ, អបរកាលំ អត្តានំ សេយ្យំ ទហតិ, បរេ ហីនេ ទហតិ, យោ ឯវរូបោ មានោ…បេ… កេតុកម្យតា ចិត្តស្សា’’តិ (វិភ. ៨៨០) វិភង្គេ វិភត្តោ. អសព្ភិ សន្ថវោតិ អសប្បុរិសេហិ សន្ថវោ. ឯសាមគន្ធោ ន ហិ មំសភោជនន្តិ ឯស កោធាទិ នវវិធោ អកុសលរាសិ បុព្ពេ វុត្តេនេវត្ថេន អាមគន្ធោតិ វេទិតព្ពោ, ន ហិ មំសភោជនន្តិ.

២៤៩. ឯវំ ធម្មាធិដ្ឋានាយ ទេសនាយ នវវិធំ អាមគន្ធំ ទស្សេត្វា បុនបិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ទេសនាយ អាមគន្ធេ វិស្សជ្ជេន្តោ តិស្សោ គាថាយោ អភាសិ. តត្ថ យេ បាបសីលាតិ យេ បាបសមាចារតាយ ‘‘បាបសីលា’’តិ លោកេ បាកដា. ឥណឃាតសូចកាតិ វសលសុត្តេ វុត្តនយេន ឥណំ គហេត្វា តស្ស អប្បទានេន ឥណឃាតា, បេសុញ្ញេន សូចកា ច. វោហារកូដា ឥធ បាដិរូបិកាតិ ធម្មដ្ដដ្ឋានេ ឋិតា លញ្ជំ គហេត្វា សាមិកេ បរាជេន្តា កូដេន វោហារេន សមន្នាគតត្តា វោហារកូដា, ធម្មដ្ឋបដិរូបកត្តា បាដិរូបិកា. អថ វា ឥធាតិ សាសនេ. បាដិរូបិកាតិ ទុស្សីលា. តេ ហិ យស្មា នេសំ ឥរិយាបថសម្បទាទីហិ សីលវន្តបដិរូបំ អត្ថិ, តស្មា បដិរូបា, បដិរូបា ឯវ បាដិរូបិកា. នរាធមា យេធ ករោន្តិ កិព្ពិសន្តិ យេ ឥធ លោកេ នរាធមា មាតាបិតូសុ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធាទីសុ ច មិច្ឆាបដិបត្តិសញ្ញិតំ កិព្ពិសំ ករោន្តិ. ឯសាមគន្ធោ ន ហិ មំសភោជនន្តិ ឯស ឯតាយ គាថាយ បុគ្គលេ អធិដ្ឋាយ និទ្ទិដ្ឋោ ‘‘បាបសីលតា, ឥណឃាតតា, សូចកតា, វោហារកូដតា, បាដិរូបិកតា, កិព្ពិសការិតា’’តិ អបរោបិ បុព្ពេ វុត្តេនេវត្ថេន ឆព្ពិធោ អាមគន្ធោ វេទិតព្ពោ, ន ហិ មំសភោជនន្តិ.

២៥០. យេ ឥធ បាណេសុ អសញ្ញតា ជនាតិ យេ ជនា ឥធលោកេ បាណេសុ យថាកាមចារិតាយ សតម្បិ សហស្សម្បិ មារេត្វា អនុទ្ទយាមត្តស្សាបិ អករណេន អសំយតា. បរេសមាទាយ វិហេសមុយ្យុតាតិ បរេសំ សន្តកំ អាទាយ ធនំ វា ជីវិតំ វា តតោ ‘‘មា ឯវំ ករោថា’’តិ យាចន្តានំ វា និវារេន្តានំ វា បាណិលេឌ្ឌុទណ្ឌាទីហិ វិហេសំ ឧយ្យុតា. បរេ វា សត្តេ សមាទាយ ‘‘អជ្ជ ទស, អជ្ជ វីស’’ន្តិ ឯវំ សមាទិយិត្វា តេសំ វធពន្ធនាទីហិ វិហេសមុយ្យុតា. ទុស្សីលលុទ្ទាតិ និស្សីលា ច ទុរាចារត្តា, លុទ្ទា ច កុរូរកម្មន្តា លោហិតបាណិតាយ, មច្ឆឃាតកមិគពន្ធកសាកុណិកាទយោ ឥធាធិប្បេតា. ផរុសាតិ ផរុសវាចា. អនាទរាតិ ‘‘ឥទានិ ន ករិស្សាម, វិរមិស្សាម ឯវរូបា’’តិ ឯវំ អាទរវិរហិតា. ឯសាមគន្ធោ ន ហិ មំសភោជនន្តិ ឯស ឯតាយ គាថាយ បុគ្គលេ អធិដ្ឋាយ និទ្ទិដ្ឋោ ‘‘បាណាតិបាតោ វធឆេទពន្ធន’’ន្តិអាទិនា នយេន បុព្ពេ វុត្តោ ច អវុត្តោ ច ‘‘បាណេសុ អសំយតតា បរេសំ វិហេសតា ទុស្សីលតា លុទ្ទតា ផរុសតា អនាទរោ’’តិ ឆព្ពិធោ អាមគន្ធោ វេទិតព្ពោ, ន ហិ មំសភោជនន្តិ. បុព្ពេ វុត្តម្បិ ហិ សោតូនំ សោតុកាមតាយ អវធារណតាយ ទឡ្ហីករណតាយាតិ ឯវមាទីហិ ការណេហិ បុន វុច្ចតិ. តេនេវ ច បរតោ វក្ខតិ ‘‘ឥច្ចេតមត្ថំ ភគវា បុនប្បុនំ, អក្ខាសិ នំ វេទយិ មន្តបារគូ’’តិ.

២៥១. ឯតេសុ គិទ្ធា វិរុទ្ធាតិបាតិនោតិ ឯតេសុ បាណេសុ គេធេន គិទ្ធា, ទោសេន វិរុទ្ធា, មោហេន អាទីនវំ អបស្សន្តា បុនប្បុនំ អជ្ឈាចារប្បត្តិយា អតិបាតិនោ, ឯតេសុ វា ‘‘បាណាតិបាតោ វធឆេទពន្ធន’’ន្តិអាទិនា នយេន វុត្តេសុ បាបកម្មេសុ យថាសម្ភវំ យេ គេធវិរោធាតិបាតសង្ខាតា រាគទោសមោហា, តេហិ គិទ្ធា វិរុទ្ធា អតិបាតិនោ ច. និច្ចុយ្យុតាតិ អកុសលករណេ និច្ចំ ឧយ្យុតា, កទាចិ បដិសង្ខាយ អប្បដិវិរតា. បេច្ចាតិ អស្មា លោកា បរំ គន្ត្វា. តមំ វជន្តិ យេ, បតន្តិ សត្តា និរយំ អវំសិរាតិ យេ លោកន្តរិកន្ធការសង្ខាតំ នីចកុលតាទិភេទំ វា តមំ វជន្តិ, យេ ច បតន្តិ សត្តា អវីចិអាទិភេទំ និរយំ អវំសិរា អធោគតសីសា. ឯសាមគន្ធោតិ តេសំ សត្តានំ តមវជននិរយបតនហេតុ ឯស គេធវិរោធាតិបាតភេទោ សព្ពាមគន្ធមូលភូតោ យថាវុត្តេនត្ថេន តិវិធោ អាមគន្ធោ. ន ហិ មំសភោជនន្តិ មំសភោជនំ បន ន អាមគន្ធោតិ.

២៥២. ឯវំ ភគវា បរមត្ថតោ អាមគន្ធំ វិស្សជ្ជេត្វា ទុគ្គតិមគ្គភាវញ្ចស្ស បកាសេត្វា ឥទានិ យស្មិំ មច្ឆមំសភោជនេ តាបសោ អាមគន្ធសញ្ញី ទុគ្គតិមគ្គសញ្ញី ច ហុត្វា តស្ស អភោជនេន សុទ្ធិកាមោ ហុត្វា តំ ន ភុញ្ជតិ, តស្ស ច អញ្ញស្ស ច តថាវិធស្ស សោធេតុំ អសមត្ថភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ន មច្ឆមំស’’ន្តិ ឥមំ ឆប្បទំ គាថមាហ. តត្ថ សព្ពបទានិ អន្តិមបាទេន យោជេតព្ពានិ – ន មច្ឆមំសំ សោធេតិ មច្ចំ អវិតិណ្ណកង្ខំ, ន អាហុតិយញ្ញមុតូបសេវនា សោធេតិ មច្ចំ អវិតិណ្ណកង្ខន្តិ ឯវំ. ឯត្ថ ច ន មច្ឆមំសន្តិ អខាទិយមានំ មច្ឆមំសំ ន សោធេតិ, តថា អនាសកត្តន្តិ ឯវំ បោរាណា វណ្ណេន្តិ. ឯវំ បន សុន្ទរតរំ សិយា ‘‘ន មច្ឆមំសានំ អនាសកត្តំ ន មច្ឆមំសានានាសកត្តំ, មច្ឆមំសានំ អនាសកត្តំ ន សោធេតិ, មច្ច’’ន្តិ អថាបិ សិយា, ឯវំ សន្តេ អនាសកត្តំ ឱហីយតីតិ? តញ្ច ន, អមរតបេន សង្គហិតត្តា. ‘‘យេ វាបិ លោកេ អមរា ពហូ តបា’’តិ ឯត្ថ ហិ សព្ពោបិ វុត្តាវសេសោ អត្តកិលមថោ សង្គហំ គច្ឆតីតិ. នគ្គិយន្តិ អចេលកត្តំ. មុណ្ឌិយន្តិ មុណ្ឌភាវោ. ជដាជល្លន្តិ ជដា ច រជោជល្លញ្ច. ខរាជិនានីតិ ខរានិ អជិនចម្មានិ. អគ្គិហុត្តស្សុបសេវនាតិ អគ្គិបារិចារិយា. អមរាតិ អមរភាវបត្ថនតាយ បវត្តកាយកិលេសា. ពហូតិ ឧក្កុដិកប្បធានាទិភេទតោ អនេកេ. តបាតិ សរីរសន្តាបា. មន្តាតិ វេទា. អាហុតីតិ អគ្គិហោមកម្មំ. យញ្ញមុតូបសេវនាតិ អស្សមេធាទិយញ្ញា ច ឧតូបសេវនា ច. ឧតូបសេវនា នាម គិម្ហេ អាតបដ្ឋានសេវនា, វស្សេ រុក្ខមូលសេវនា, ហេមន្តេ ជលប្បវេសសេវនា. ន សោធេន្តិ មច្ចំ អវិតិណ្ណកង្ខន្តិ កិលេសសុទ្ធិយា វា ភវសុទ្ធិយា វា អវិតិណ្ណវិចិកិច្ឆំ មច្ចំ ន សោធេន្តិ. កង្ខាមលេ ហិ សតិ ន វិសុទ្ធោ ហោតិ, ត្វញ្ច សកង្ខោយេវាតិ. ឯត្ថ ច ‘‘អវិតិណ្ណកង្ខ’’ន្តិ ឯតំ ‘‘ន មច្ឆមំស’’ន្តិអាទីនិ សុត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ មច្ឆមំសានំ អភោជនាទិនា សិយា វិសុទ្ធិមគ្គោ’’តិ តាបសស្ស កង្ខាយ ឧប្បន្នាយ ភគវតា វុត្តំ សិយាតិ នោ អធិប្បាយោ. យា ចស្ស ‘‘សោ មច្ឆមំសំ ភុញ្ជតី’’តិ សុត្វាវ ពុទ្ធេ កង្ខា ឧប្បន្នា, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

២៥៣. ឯវំ មច្ឆមំសានាសកត្តាទីនំ សោធេតុំ អសមត្ថភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សោធេតុំ សមត្ថេ ធម្មេ ទស្សេន្តោ ‘‘សោតេសុ គុត្តោ’’តិ ឥមំ គាថមាហ. តត្ថ សោតេសូតិ ឆសុ ឥន្ទ្រិយេសុ. គុត្តោតិ ឥន្ទ្រិយសំវរគុត្តិយា សមន្នាគតោ. ឯត្តាវតា ឥន្ទ្រិយសំវរបរិវារសីលំ ទស្សេតិ. វិទិតិន្ទ្រិយោ ចរេតិ ញាតបរិញ្ញាយ ឆឡិន្ទ្រិយានិ វិទិត្វា បាកដានិ កត្វា ចរេយ្យ, វិហរេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្តាវតា វិសុទ្ធសីលស្ស នាមរូបបរិច្ឆេទំ ទស្សេតិ. ធម្មេ ឋិតោតិ អរិយមគ្គេន អភិសមេតព្ពចតុសច្ចធម្មេ ឋិតោ. ឯតេន សោតាបត្តិភូមិំ ទស្សេតិ. អជ្ជវមទ្ទវេ រតោតិ ឧជុភាវេ ច មុទុភាវេ ច រតោ. ឯតេន សកទាគាមិភូមិំ ទស្សេតិ. សកទាគាមី ហិ កាយវង្កាទិករានំ ចិត្តថទ្ធភាវករានញ្ច រាគទោសានំ តនុភាវា អជ្ជវមទ្ទវេ រតោ ហោតិ. សង្គាតិគោតិ រាគទោសសង្គាតិគោ. ឯតេន អនាគាមិភូមិំ ទស្សេតិ. សព្ពទុក្ខប្បហីនោតិ សព្ពស្ស វដ្ដទុក្ខស្ស ហេតុប្បហានេន បហីនសព្ពទុក្ខោ. ឯតេន អរហត្តភូមិំ ទស្សេតិ. ន លិប្បតិ ទិដ្ឋសុតេសុ ធីរោតិ សោ ឯវំ អនុបុព្ពេន អរហត្តំ បត្តោ ធិតិសម្បទាយ ធីរោ ទិដ្ឋសុតេសុ ធម្មេសុ កេនចិ កិលេសេន ន លិប្បតិ. ន កេវលញ្ច ទិដ្ឋសុតេសុ, មុតវិញ្ញាតេសុ ច ន លិប្បតិ, អញ្ញទត្ថុ បរមវិសុទ្ធិប្បត្តោ ហោតីតិ អរហត្តនិកូដេន ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ.

២៥៤-៥. ឥតោ បរំ ‘‘ឥច្ចេតមត្ថ’’ន្តិ ទ្វេ គាថា សង្គីតិការេហិ វុត្តា. តាសមត្ថោ – ឥតិ ភគវា កស្សបោ ឯតមត្ថំ បុនប្បុនំ អនេកាហិ គាថាហិ ធម្មាធិដ្ឋានាយ បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ច ទេសនាយ យាវ តាបសោ អញ្ញាសិ, តាវ សោ អក្ខាសិ កថេសិ វិត្ថារេសិ. នំ វេទយិ មន្តបារគូតិ សោបិ តញ្ច អត្ថំ មន្តបារគូ, វេទបារគូ, តិស្សោ ព្រាហ្មណោ វេទយិ អញ្ញាសិ. កិំ ការណា? យស្មា អត្ថតោ ច បទតោ ច ទេសនានយតោ ច ចិត្រាហិ គាថាហិ មុនី បកាសយិ. កីទិសោ? និរាមគន្ធោ អសិតោ ទុរន្នយោ, អាមគន្ធកិលេសាភាវា និរាមគន្ធោ, តណ្ហាទិដ្ឋិនិស្សយាភាវា អសិតោ, ពាហិរទិដ្ឋិវសេន ‘‘ឥទំ សេយ្យោ ឥទំ វរ’’ន្តិ កេនចិ នេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា ទុរន្នយោ. ឯវំ បកាសិតវតោ ចស្ស សុត្វាន ពុទ្ធស្ស សុភាសិតំ បទំ សុកថិតំ ធម្មទេសនំ សុត្វា និរាមគន្ធំ និក្កិលេសយោគំ, សព្ពទុក្ខប្បនូទនំ សព្ពវដ្ដទុក្ខប្បនូទនំ, នីចមនោ នីចចិត្តោ ហុត្វា វន្ទិ តថាគតស្ស, តិស្សោ ព្រាហ្មណោ តថាគតស្ស បាទេ បញ្ចបតិដ្ឋិតំ កត្វា វន្ទិ. តត្ថេវ បព្ពជ្ជមរោចយិត្ថាតិ តត្ថេវ ច នំ អាសនេ និសិន្នំ កស្សបំ ភគវន្តំ តិស្សោ តាបសោ បព្ពជ្ជមរោចយិត្ថ, អយាចីតិ វុត្តំ ហោតិ. តំ ភគវា ‘‘ឯហិ ភិក្ខូ’’តិ អាហ. សោ តង្ខណំយេវ អដ្ឋបរិក្ខារយុត្តោ ហុត្វា អាកាសេនាគន្ត្វា វស្សសតិកត្ថេរោ វិយ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា កតិបាហេនេវ សាវកបារមិញាណំ បដិវិជ្ឈិត្វា តិស្សោ នាម អគ្គសាវកោ អហោសិ, បុន ទុតិយោ ភារទ្វាជោ នាម. ឯវំ តស្ស ភគវតោ តិស្សភារទ្វាជំ នាម សាវកយុគំ អហោសិ.

អម្ហាកំ បន ភគវា យា ច តិស្សេន ព្រាហ្មណេន អាទិតោ តិស្សោ គាថា វុត្តា, យា ច កស្សបេន ភគវតា មជ្ឈេ នវ, យា ច តទា សង្គីតិការេហិ អន្តេ ទ្វេ, តា សព្ពាបិ ចុទ្ទស គាថា អានេត្វា បរិបុណ្ណំ កត្វា ឥមំ អាមគន្ធសុត្តំ អាចរិយប្បមុខានំ បញ្ចន្នំ តាបសសតានំ អាមគន្ធំ ព្យាកាសិ. តំ សុត្វា សោ ព្រាហ្មណោ តថេវ នីចមនោ ហុត្វា ភគវតោ បាទេ វន្ទិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ សទ្ធិំ បរិសាយ. ‘‘ឯថ ភិក្ខវោ’’តិ ភគវា អវោច. តេ តថេវ ឯហិភិក្ខុភាវំ បត្វា អាកាសេនាគន្ត្វា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា កតិបាហេនេវ សព្ពេវ អគ្គផលេ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសូតិ.

បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ

សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ អាមគន្ធសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ហិរិសុត្តវណ្ណនា

ហិរិំ តរន្តន្តិ ហិរិសុត្តំ. កា ឧប្បត្តិ? អនុប្បន្នេ ភគវតិ សាវត្ថិយំ អញ្ញតរោ ព្រាហ្មណមហាសាលោ អឌ្ឍោ អហោសិ អសីតិកោដិធនវិភវោ. តស្ស ឯកបុត្តកោ អហោសិ បិយោ មនាបោ. សោ តំ ទេវកុមារំ វិយ នានប្បការេហិ សុខូបករណេហិ សំវឌ្ឍេន្តោ តំ សាបតេយ្យំ តស្ស អនិយ្យាតេត្វាវ កាលមកាសិ សទ្ធិំ ព្រាហ្មណិយា. តតោ តស្ស មាណវស្ស មាតាបិតូនំ អច្ចយេន ភណ្ឌាគារិកោ សារគព្ភំ វិវរិត្វា សាបតេយ្យំ និយ្យាតេន្តោ អាហ – ‘‘ឥទំ តេ, សាមិ, មាតាបិតូនំ សន្តកំ, ឥទំ អយ្យកបយ្យកានំ សន្តកំ, ឥទំ សត្តកុលបរិវដ្ដេន អាគត’’ន្តិ. មាណវោ ធនំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥទំ ធនំយេវ ទិស្សតិ, យេហិ បន ឥទំ សញ្ចិតំ, តេ ន ទិស្សន្តិ, សព្ពេវ មច្ចុវសំ គតា. គច្ឆន្តា ច ន ឥតោ កិញ្ចិ អាទាយ អគមំសុ, ឯវំ នាម ភោគេ បហាយ គន្តព្ពោ បរលោកោ, ន សក្កា កិញ្ចិ អាទាយ គន្តុំ អញ្ញត្រ សុចរិតេន. យំនូនាហំ ឥមំ ធនំ បរិច្ចជិត្វា សុចរិតធនំ គណ្ហេយ្យំ, យំ សក្កា អាទាយ គន្តុ’’ន្តិ. សោ ទិវសេ ទិវសេ សតសហស្សំ វិស្សជ្ជេន្តោ បុន ចិន្តេសិ – ‘‘បហូតមិទំ ធនំ, កិំ ឥមិនា ឯវមប្បកេន បរិច្ចាគេន, យំនូនាហំ មហាទានំ ទទេយ្យ’’ន្តិ. សោ រញ្ញោ អារោចេសិ – ‘‘មហារាជ, មម ឃរេ ឯត្តកំ ធនំ អត្ថិ, ឥច្ឆាមិ តេន មហាទានំ ទាតុំ. សាធុ, មហារាជ, នគរេ ឃោសនំ ការាបេថា’’តិ. រាជា តថា ការាបេសិ. សោ អាគតាគតានំ ភាជនានិ បូរេត្វា សត្តហិ ទិវសេហិ សព្ពធនមទាសិ, ទត្វា ច ចិន្តេសិ – ‘‘ឯវំ មហាបរិច្ចាគំ កត្វា អយុត្តំ ឃរេ វសិតុំ, យំនូនាហំ បព្ពជេយ្យ’’ន្តិ. តតោ បរិជនស្ស ឯតមត្ថំ អារោចេសិ. តេ ‘‘មា, ត្វំ សាមិ, ‘ធនំ បរិក្ខីណ’ន្តិ ចិន្តយិ, មយំ អប្បកេនេវ កាលេន នានាវិធេហិ ឧបាយេហិ ធនសញ្ចយំ ករិស្សាមា’’តិ វត្វា នានប្បការេហិ តំ យាចិំសុ. សោ តេសំ យាចនំ អនាទិយិត្វាវ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ.

តត្ថ អដ្ឋវិធា តាបសា – សបុត្តភរិយា, ឧញ្ឆាចារិកា, សម្បត្តកាលិកា, អនគ្គិបក្កិកា, អស្មមុដ្ឋិកា, ទន្តលុយ្យកា, បវត្តផលិកា, វណ្ដមុត្តិកា ចាតិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២៨០). តត្ថ សបុត្តភរិយាតិ បុត្តទារេន សទ្ធិំ បព្ពជិត្វា កសិវណិជ្ជាទីហិ ជីវិកំ កប្បយមានា កេណិយជដិលាទយោ. ឧញ្ឆាចារិកាតិ នគរទ្វារេ អស្សមំ ការាបេត្វា តត្ថ ខត្តិយព្រាហ្មណកុមារាទយោ សិប្បាទីនិ សិក្ខាបេត្វា ហិរញ្ញសុវណ្ណំ បដិក្ខិបិត្វា តិលតណ្ឌុលាទិកប្បិយភណ្ឌបដិគ្គាហកា, តេ សបុត្តភរិយេហិ សេដ្ឋតរា. សម្បត្តកាលិកាតិ អាហារវេលាយ សម្បត្តំ អាហារំ គហេត្វា យាបេន្តា, តេ ឧញ្ឆាចារិកេហិ សេដ្ឋតរា. អនគ្គិបក្កិកាតិ អគ្គិនា អបក្កបត្តផលានិ ខាទិត្វា យាបេន្តា, តេ សម្បត្តកាលិកេហិ សេដ្ឋតរា. អស្មមុដ្ឋិកាតិ មុដ្ឋិបាសាណំ គហេត្វា អញ្ញំ វា កិញ្ចិ វាសិសត្ថកាទិំ គហេត្វា វិចរន្តា យទា ឆាតា ហោន្តិ, តទា សម្បត្តរុក្ខតោ តចំ គហេត្វា ខាទិត្វា ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារេ ភាវេន្តិ, តេ អនគ្គិបក្កិកេហិ សេដ្ឋតរា. ទន្តលុយ្យកាតិ មុដ្ឋិបាសាណាទីនិបិ អគហេត្វា ចរន្តា ខុទាកាលេ សម្បត្តរុក្ខតោ ទន្តេហិ ឧប្បាដេត្វា តចំ ខាទិត្វា ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ ព្រហ្មវិហារេ ភាវេន្តិ, តេ អស្មមុដ្ឋិកេហិ សេដ្ឋតរា. បវត្តផលិកាតិ ជាតស្សរំ វា វនសណ្ឌំ វា និស្សាយ វសន្តា យំ តត្ថ សរេ ភិសមុឡាលាទិ, យំ វា វនសណ្ឌេ បុប្ផកាលេ បុប្ផំ, ផលកាលេ ផលំ, តមេវ ខាទន្តិ. បុប្ផផលេ អសតិ អន្តមសោ តត្ថ រុក្ខបបដិកម្បិ ខាទិត្វា វសន្តិ, ន ត្វេវ អាហារត្ថាយ អញ្ញត្រ គច្ឆន្តិ. ឧបោសថង្គាធិដ្ឋានំ ព្រហ្មវិហារភាវនំ ច ករោន្តិ, តេ ទន្តលុយ្យកេហិ សេដ្ឋតរា. វណ្ដមុត្តិកា នាម វណ្ដមុត្តានិ ភូមិយំ បតិតានិ បណ្ណានិយេវ ខាទន្តិ, សេសំ បុរិមសទិសមេវ, តេ សព្ពសេដ្ឋា.

អយំ បន ព្រាហ្មណកុលបុត្តោ ‘‘តាបសបព្ពជ្ជាសុ អគ្គបព្ពជ្ជំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ វណ្ដមុត្តិកបព្ពជ្ជមេវ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តេ ទ្វេ តយោ បព្ពតេ អតិក្កម្ម អស្សមំ ការាបេត្វា បដិវសតិ. អថ ភគវា លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ អនុបុព្ពេន សាវត្ថិំ គន្ត្វា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ. តេន ខោ បន សមយេន សាវត្ថិវាសី ឯកោ បុរិសោ បព្ពតេ ចន្ទនសារាទីនិ គវេសន្តោ តស្ស អស្សមំ បត្វា អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. សោ តំ ទិស្វា ‘‘កុតោ អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សាវត្ថិតោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កា តត្ថ បវត្តី’’តិ? ‘‘តត្ថ, ភន្តេ, មនុស្សា អប្បមត្តា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ ករោន្តី’’តិ. ‘‘កស្ស ឱវាទំ សុត្វា’’តិ? ‘‘ពុទ្ធស្ស ភគវតោ’’តិ. តាបសោ ពុទ្ធសទ្ទស្សវនេន វិម្ហិតោ ‘‘ពុទ្ធោតិ ត្វំ, ភោ បុរិស, វទេសី’’តិ អាមគន្ធេ វុត្តនយេនេវ តិក្ខត្តុំ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឃោសោបិ ខោ ឯសោ ទុល្លភោ’’តិ អត្តមនោ ភគវតោ សន្តិកំ គន្តុកាមោ ហុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ន យុត្តំ ពុទ្ធស្ស សន្តិកំ តុច្ឆមេវ គន្តុំ, កិំ នុ ខោ គហេត្វា គច្ឆេយ្យ’’ន្តិ. បុន ចិន្តេសិ – ‘‘ពុទ្ធា នាម អាមិសគរុកា ន ហោន្តិ, ហន្ទាហំ ធម្មបណ្ណាការំ គហេត្វា គច្ឆាមី’’តិ ចត្តារោ បញ្ហេ អភិសង្ខរិ –

‘‘កីទិសោ មិត្តោ ន សេវិតព្ពោ, កីទិសោ មិត្តោ សេវិតព្ពោ;

កីទិសោ បយោគោ បយុញ្ជិតព្ពោ, កិំ រសានំ អគ្គ’’ន្តិ.

សោ តេ បញ្ហេ គហេត្វា មជ្ឈិមទេសាភិមុខោ បក្កមិត្វា អនុបុព្ពេន សាវត្ថិំ បត្វា ជេតវនំ បវិដ្ឋោ. ភគវាបិ តស្មិំ សមយេ ធម្មទេសនត្ថាយ អាសនេ និសិន្នោយេវ ហោតិ. សោ ភគវន្តំ ទិស្វា អវន្ទិត្វាវ ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. ភគវា ‘‘កច្ចិ, ឥសិ, ខមនីយ’’ន្តិអាទិនា នយេន សម្មោទិ. សោបិ ‘‘ខមនីយំ, ភោ គោតមា’’តិអាទិនា នយេន បដិសម្មោទិត្វា ‘‘យទិ ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ, មនសា បុច្ឆិតេ បញ្ហេ វាចាយ ឯវ វិស្សជ្ជេស្សតី’’តិ មនសា ឯវ ភគវន្តំ តេ បញ្ហេ បុច្ឆិ. ភគវា ព្រាហ្មណេន បុដ្ឋោ អាទិបញ្ហំ តាវ វិស្សជ្ជេតុំ ហិរិំ តរន្តន្តិ អារភិត្វា អឌ្ឍតេយ្យា គាថាយោ អាហ.

២៥៦. តាសំ អត្ថោ – ហិរិំ តរន្តន្តិ ហិរិំ អតិក្កមន្តំ អហិរិកំ និល្លជ្ជំ. វិជិគុច្ឆមានន្តិ អសុចិមិវ បស្សមានំ. អហិរិកោ ហិ ហិរិំ ជិគុច្ឆតិ អសុចិមិវ បស្សតិ, តេន នំ ន ភជតិ ន អល្លីយតិ. តេន វុត្តំ ‘‘វិជិគុច្ឆមាន’’ន្តិ. តវាហមស្មិ ឥតិ ភាសមានន្តិ ‘‘អហំ, សម្ម, តវ សហាយោ ហិតកាមោ សុខកាមោ, ជីវិតម្បិ មេ តុយ្ហំ អត្ថាយ បរិច្ចត្ត’’ន្តិ ឯវមាទិនា នយេន ភាសមានំ. សយ្ហានិ កម្មានិ អនាទិយន្តន្តិ ឯវំ ភាសិត្វាបិ ច សយ្ហានិ កាតុំ សក្កានិបិ តស្ស កម្មានិ អនាទិយន្តំ ករណត្ថាយ អសមាទិយន្តំ. អថ វា ចិត្តេន តត្ថ អាទរមត្តម្បិ អករោន្តំ, អបិច ខោ បន ឧប្បន្នេសុ កិច្ចេសុ ព្យសនមេវ ទស្សេន្តំ. នេសោ មមន្តិ ឥតិ នំ វិជញ្ញាតិ តំ ឯវរូបំ ‘‘មិត្តបដិរូបកោ ឯសោ, នេសោ មេ មិត្តោ’’តិ ឯវំ បណ្ឌិតោ បុរិសោ វិជានេយ្យ.

២៥៧. អនន្វយន្តិ យំ អត្ថំ ទស្សាមិ, ករិស្សាមីតិ ច ភាសតិ, តេន អននុគតំ. បិយំ វាចំ យោ មិត្តេសុ បកុព្ពតីតិ យោ អតីតានាគតេហិ បទេហិ បដិសន្ថរន្តោ និរត្ថកេន សង្គណ្ហន្តោ កេវលំ ព្យញ្ជនច្ឆាយាមត្តេនេវ បិយំ មិត្តេសុ វាចំ បវត្តេតិ. អករោន្តំ ភាសមានំ, បរិជានន្តិ បណ្ឌិតាតិ ឯវរូបំ យំ ភាសតិ, តំ អករោន្តំ, កេវលំ វាចាយ ភាសមានំ ‘‘វចីបរមោ នាមេស អមិត្តោ មិត្តបដិរូបកោ’’តិ ឯវំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា បណ្ឌិតា ជានន្តិ.

២៥៨. ន សោ មិត្តោ យោ សទា អប្បមត្តោ, ភេទាសង្កី រន្ធមេវានុបស្សីតិ យោ ភេទមេវ អាសង្កមានោ កតមធុរេន ឧបចារេន សទា អប្បមត្តោ វិហរតិ, យំកិញ្ចិ អស្សតិយា អមនសិការេន កតំ, អញ្ញាណកេន វា អកតំ, ‘‘យទា មំ គរហិស្សតិ, តទា នំ ឯតេន បដិចោទេស្សាមី’’តិ ឯវំ រន្ធមេវ អនុបស្សតិ, ន សោ មិត្តោ សេវិតព្ពោតិ.

ឯវំ ភគវា ‘‘កីទិសោ មិត្តោ ន សេវិតព្ពោ’’តិ ឥមំ អាទិបញ្ហំ វិស្សជ្ជេត្វា ទុតិយំ វិស្សជ្ជេតុំ ‘‘យស្មិញ្ច សេតី’’តិ ឥមំ ឧបឌ្ឍគាថមាហ. តស្សត្ថោ យស្មិញ្ច មិត្តេ មិត្តោ តស្ស ហទយមនុបវិសិត្វា សយនេន យថា នាម បិតុ ឧរសិ បុត្តោ ‘‘ឥមស្ស មយិ ឧរសិ សយន្តេ ទុក្ខំ វា អនត្តមនតា វា ភវេយ្យា’’តិអាទីហិ អបរិសង្កមានោ និព្ពិសង្កោ ហុត្វា សេតិ, ឯវមេវំ ទារធនជីវិតាទីសុ វិស្សាសំ ករោន្តោ មិត្តភាវេន និព្ពិសង្កោ សេតិ. យោ ច បរេហិ ការណសតំ ការណសហស្សម្បិ វត្វា អភេជ្ជោ, ស វេ មិត្តោ សេវិតព្ពោតិ.

២៥៩. ឯវំ ភគវា ‘‘កីទិសោ មិត្តោ សេវិតព្ពោ’’តិ ឯវំ ទុតិយបញ្ហំ វិស្សជ្ជេត្វា តតិយំ វិស្សជ្ជេតុំ ‘‘បាមុជ្ជករណ’’ន្តិ គាថមាហ. តស្សត្ថោ – បាមុជ្ជំ ករោតីតិ បាមុជ្ជករណំ. ឋានន្តិ ការណំ. កិំ បន តន្តិ? វីរិយំ. តញ្ហិ ធម្មូបសញ្ហិតំ បីតិបាមោជ្ជសុខមុប្បាទនតោ បាមុជ្ជករណន្តិ វុច្ចតិ. យថាហ ‘‘ស្វាខាតេ, ភិក្ខវេ, ធម្មវិនយេ យោ អារទ្ធវីរិយោ, សោ សុខំ វិហរតី’’តិ (អ. និ. ១.៣១៩). បសំសំ អាវហតីតិ បសំសាវហនំ. អាទិតោ ទិព្ពមានុសកសុខានំ, បរិយោសានេ និព្ពានសុខស្ស អាវហនតោ ផលូបចារេន សុខំ. ផលំ បដិកង្ខមានោ ផលានិសំសោ. ភាវេតីតិ វឌ្ឍេតិ. វហន្តោ បោរិសំ ធុរន្តិ បុរិសានុច្ឆវិកំ ភារំ អាទាយ វិហរន្តោ ឯតំ សម្មប្បធានវីរិយសង្ខាតំ ឋានំ ភាវេតិ, ឦទិសោ បយោគោ សេវិតព្ពោតិ.

២៦០. ឯវំ ភគវា ‘‘កីទិសោ បយោគោ បយុញ្ជិតព្ពោ’’តិ តតិយបញ្ហំ វិស្សជ្ជេត្វា ចតុត្ថំ វិស្សជ្ជេតុំ ‘‘បវិវេករស’’ន្តិ គាថមាហ. តត្ថ បវិវេកោតិ កិលេសវិវេកតោ ជាតត្តា អគ្គផលំ វុច្ចតិ, តស្ស រសោតិ អស្សាទនដ្ឋេន តំសម្បយុត្តំ សុខំ. ឧបសមោបិ កិលេសូបសមន្តេ ជាតត្តា និព្ពានសង្ខាតឧបសមារម្មណត្តា វា តទេវ, ធម្មបីតិរសោបិ អរិយធម្មតោ អនបេតាយ និព្ពានសង្ខាតេ ធម្មេ ឧប្បន្នាយ បីតិយា រសត្តា តទេវ. តំ បវិវេករសំ ឧបសមស្ស ច រសំ បិត្វា តទេវ ធម្មបីតិរសំ បិវំ និទ្ទរោ ហោតិ និប្បាបោ, បិវិត្វាបិ កិលេសបរិឡាហាភាវេន និទ្ទរោ, បិវន្តោបិ បហីនបាបត្តា និប្បាបោ ហោតិ, តស្មា ឯតំ រសានមគ្គន្តិ. កេចិ បន ‘‘ឈាននិព្ពានបច្ចវេក្ខណានំ កាយចិត្តឧបធិវិវេកានញ្ច វសេន បវិវេករសាទយោ តយោ ឯវ ឯតេ ធម្មា’’តិ យោជេន្តិ, បុរិមមេវ សុន្ទរំ. ឯវំ ភគវា ចតុត្ថបញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តោ អរហត្តនិកូដេន ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ ព្រាហ្មណោ ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា កតិបាហេនេវ បដិសម្ភិទាប្បត្តោ អរហា អហោសីតិ.

បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទក-អដ្ឋកថាយ

សុត្តនិបាត-អដ្ឋកថាយ ហិរិសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បឋមោ ភាគោ និដ្ឋិតោ.