អដ្ឋកថា > សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) > ខុទ្ទកនិកាយ (អដ្ឋកថា)

កា បនេតា ថេរគាថា ថេរីគាថា ច, កថញ្ច បវត្តាតិ, កាមញ្ចាយមត្ថោ គាថាសុ វុត្តោយេវ បាកដករណត្ថំ បន បុនបិ វុច្ចតេ – តត្ថ ថេរគាថា តាវ សុភូតិត្ថេរាទីហិ ភាសិតា. យា ហិ តេ អត្តនា យថាធិគតំ មគ្គផលសុខំ បច្ចវេក្ខិត្វា កាចិ ឧទានវសេន, កាចិ អត្តនោ សមាបត្តិវិហារបច្ចវេក្ខណវសេន, កាចិ បុច្ឆាវសេន, កាចិ បរិនិព្ពានសមយេ សាសនស្ស និយ្យានិកភាវវិភាវនវសេន អភាសិំសុ, តា សព្ពា សង្គីតិកាលេ ឯកជ្ឈំ កត្វា ‘‘ថេរគាថា’’ឥច្ចេវ ធម្មសង្គាហកេហិ សង្គីតា. ថេរីគាថា បន ថេរិយោ ឧទ្ទិស្ស ទេសិតា.

តា បន វិនយបិដកំ, សុត្តន្តបិដកំ អភិធម្មបិដកន្តិ តីសុ បិដកេសុ សុត្តន្តបិដកបរិយាបន្នា. ទីឃនិកាយោ, មជ្ឈិមនិកាយោ, សំយុត្តនិកាយោ, អង្គុត្តរនិកាយោ, ខុទ្ទកនិកាយោតិ ¶ បញ្ចសុ និកាយេសុ ខុទ្ទកនិកាយបរិយាបន្នា, សុត្តំ, គេយ្យំ, វេយ្យាករណំ, គាថា, ឧទានំ, ឥតិវុត្តកំ ¶ , ជាតកំ, អព្ភុតធម្មំ, វេទល្លន្តិ នវសុ សាសនង្គេសុ គាថង្គសង្គហំ គតា.

‘‘ទ្វាសីតិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិំ, ទ្វេសហស្សានិ ភិក្ខុតោ;

ចតុរាសីតិសហស្សានិ, យេ មេ ធម្មា បវត្តិនោ’’តិ.

ឯវំ ធម្មភណ្ឌាគារិកេន បដិញ្ញាតេសុ ចតុរាសីតិយា ធម្មក្ខន្ធសហស្សេសុ កតិបយធម្មក្ខន្ធសង្គហំ គតា.

តត្ថ ¶ ថេរគាថា តាវ និបាតតោ ឯកនិបាតោ ឯកុត្តរវសេន យាវ ចុទ្ទសនិបាតាតិ ចុទ្ទសនិបាតោ សោឡសនិបាតោ វីសតិនិបាតោ តិំសនិបាតោ ចត្តាលីសនិបាតោ បញ្ញាសនិបាតោ សដ្ឋិនិបាតោ សត្តតិនិបាតោតិ ឯកវីសតិនិបាតសង្គហា. និបាតនំ និក្ខិបនន្តិ និបាតោ. ឯកោ ឯកេកោ គាថានំ និបាតោ និក្ខេបោ ឯត្ថាតិ ឯកនិបាតោ. ឥមិនា នយេន សេសេសុបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ ឯកនិបាតេ ទ្វាទស វគ្គា. ឯកេកស្មិំ វគ្គេ ទស ទស កត្វា វីសុត្តរសតំ ថេរា, តត្តិកា ឯវ គាថា. វុត្តញ្ហិ –

‘‘វីសុត្តរសតំ ថេរា, កតកិច្ចា អនាសវា;

ឯកកម្ហិ និបាតម្ហិ, សុសង្គីតា មហេសិភី’’តិ.

ទុកនិបាតេ ឯកូនបញ្ញាស ថេរា, អដ្ឋនវុតិ គាថា; តិកនិបាតេ សោឡស ថេរា, អដ្ឋចត្តាលីស គាថា; ចតុក្កនិបាតេ តេរស ថេរា, ទ្វេបញ្ញាស គាថា; បញ្ចកនិបាតេ ទ្វាទស ថេរា, សដ្ឋិ គាថា; ឆក្កនិបាតេ ចុទ្ទស ថេរា, ចតុរាសីតិ គាថា; សត្តកនិបាតេ បញ្ច ថេរា, បញ្ចតិំស គាថា; អដ្ឋកនិបាតេ តយោ ថេរា, ចតុវីសតិ គាថា; នវកនិបាតេ ឯកោ ថេរោ, នវ គាថា; ទសនិបាតេ សត្ត ថេរា, សត្តតិ គាថា; ឯកាទសនិបាតេ ឯកោ ថេរោ, ឯកាទស គាថា; ទ្វាទសនិបាតេ ទ្វេ ថេរា, ចតុវីសតិ គាថា; តេរសនិបាតេ ឯកោ ថេរោ, តេរស គាថា; ចុទ្ទសនិបាតេ ទ្វេ ថេរា, អដ្ឋវីសតិ គាថា; បន្នរសនិបាតោ នត្ថិ, សោឡសនិបាតេ ទ្វេ ថេរា, ទ្វត្តិំស គាថា; វីសតិនិបាតេ ទស ថេរា, បញ្ចចត្តាលីសាធិកានិ ទ្វេ គាថាសតានិ; តិំសនិបាតេ តយោ ថេរា, សតំ បញ្ច ¶ ច គាថា; ចត្តាលីសនិបាតេ ឯកោ ¶ ថេរោ, ទ្វេចត្តាលីស គាថា; បញ្ញាសនិបាតេ ឯកោ ថេរោ, បញ្ចបញ្ញាស គាថា; សដ្ឋិនិបាតេ ឯកោ ថេរោ, អដ្ឋសដ្ឋិ គាថា; សត្តតិនិបាតេ ឯកោ ថេរោ, ឯកសត្តតិ គាថា. សម្បិណ្ឌេត្វា បន ទ្វេសតានិ ចតុសដ្ឋិ ច ថេរា, សហស្សំ តីណិ សតានិ សដ្ឋិ ច គាថាតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘សហស្សំ ហោន្តិ តា គាថា, តីណិ សដ្ឋិ សតានិ ច;

ថេរា ច ទ្វេ សតា សដ្ឋិ, ចត្តារោ ច បកាសិតា’’តិ.

ថេរីគាថា បន ឯកនិបាតោ ឯកុត្តរវសេន យាវ នវនិបាតាតិ នវនិបាតោ ឯកាទសនិបាតោ, ទ្វាទសនិបាតោ, សោឡសនិបាតោ, វីសតិនិបាតោ, តិំសនិបាតោ, ចត្តាលីសនិបាតោ, មហានិបាតោតិ ¶ សោឡសនិបាតសង្គហា. តត្ថ ឯកនិបាតេ អដ្ឋារស ថេរិយោ, អដ្ឋារសេវ គាថា; ទុកនិបាតេ ទស ថេរិយោ, វីសតិ គាថា; តិកនិបាតេ អដ្ឋ ថេរិយោ, ចតុវីសតិ គាថា; ចតុក្កនិបាតេ ឯកា ថេរី, ចតស្សោ គាថា; បញ្ចកនិបាតេ ទ្វាទស ថេរិយោ សដ្ឋិ គាថា; ឆក្កនិបាតេ អដ្ឋ ថេរិយោ អដ្ឋចត្តាលីស គាថា; សត្តនិបាតេ តិស្សោ ថេរិយោ, ឯកវីសតិ គាថា; អដ្ឋ និបាតតោ បដ្ឋាយ យាវ សោឡសនិបាតា ឯកេកា ថេរិយោ តំតំនិបាតបរិមាណា គាថា; វីសតិនិបាតេ បញ្ច ថេរិយោ, អដ្ឋារសសតគាថា; តិំសនិបាតេ ឯកា ថេរី, ចតុត្តិំស គាថា; ចត្តាលីសនិបាតេ ឯកា ថេរី, អដ្ឋចត្តាលីស គាថា; មហានិបាតេបិ ឯកា ថេរី, បញ្ចសត្តតិ គាថា. ឯវមេត្ថ និបាតានំ គាថាវគ្គានំ គាថានញ្ច បរិមាណំ វេទិតព្ពំ.

ឯវំ ¶ បរិច្ឆិន្នបរិមាណាសុ បនេតាសុ ថេរគាថា អាទិ. តត្ថាបិ –

‘‘សីហានំវ នទន្តានំ, ទាឋីនំ គិរិគព្ភរេ;

សុណាថ ភាវិតត្តានំ, គាថា អត្ថូបនាយិកា’’តិ.

អយំ បឋមមហាសង្គីតិកាលេ អាយស្មតា អានន្ទេន តេសំ ថេរានំ ថោមនត្ថំ ភាសិតា គាថា អាទិ. តត្ថ សីហានន្តិ សីហសទ្ទោ ‘‘សីហោ, ភិក្ខវេ, មិគរាជា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៣៣) មិគរាជេ អាគតោ. ‘‘អថ ខោ សីហោ សេនាបតិ យេន ភគវា តេនុបសង្កមី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៥.៣៤) បញ្ញត្តិយំ. ‘‘សីហោតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តថាគតស្សេតំ ¶ អធិវចនំ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្សា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៥.៩៩; ១០.២១) តថាគតេ. តត្ថ យថា តថាគតេ សទិសកប្បនាយ អាគតោ, ឯវំ ឥធាបិ សទិសកប្បនាវសេនេវ វេទិតព្ពោ, តស្មា សីហានំវាតិ សីហានំ ឥវ. សន្ធិវសេន សរលោបោ ‘‘ឯវំស តេ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២២) វិយ. តត្ថ ឥវាតិ និបាតបទំ. សុណាថាតិ អាខ្យាតបទំ. ឥតរានិ នាមបទានិ. សីហានំវាតិ ច សម្ពន្ធេ សាមិវចនំ. កាមញ្ចេត្ថ សម្ពន្ធី សរូបតោ ន វុត្តោ, អត្ថតោ ¶ បន វុត្តោវ ហោតិ. យថា ហិ ‘‘ឱដ្ឋស្សេវ មុខំ ឯតស្សា’’តិ វុត្តេ ឱដ្ឋស្ស មុខំ វិយ មុខំ ឯតស្សាតិ អយមត្ថោ វុត្តោ ឯវ ហោតិ, ឯវមិធាបិ ‘‘សីហានំវា’’តិ វុត្តេ សីហានំ នាទោ វិយាតិ អយមត្ថោ វុត្តោ ឯវ ហោតិ. តត្ថ មុខសទ្ទសន្និធានំ ហោតីតិ ចេ, ឥធាបិ ‘‘នទន្តាន’’ន្តិ បទសន្និធានតោ, តស្មា សីហានំវាតិ និទស្សនវចនំ. នទន្តានន្តិ តស្ស និទស្សិតព្ពេន សម្ពន្ធទស្សនំ. ទាឋីនន្តិ តព្ពិសេសនំ. គិរិគព្ភរេតិ តស្ស បវត្តិដ្ឋានទស្សនំ. សុណាថាតិ សវនេ និយោជនំ. ភាវិតត្តានន្តិ សោតព្ពស្ស បភវទស្សនំ. គាថាតិ សោតព្ពវត្ថុទស្សនំ. អត្ថុបនាយិកាតិ តព្ពិសេសនំ. កាមញ្ចេត្ថ ‘‘សីហានំ នទន្តានំ ទាឋីន’’ន្តិ បុល្លិង្គវសេន អាគតំ, លិង្គំ បន បរិវត្តេត្វា ‘‘សីហីន’’ន្តិអាទិនា ឥត្ថិលិង្គវសេនាបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯកសេសវសេន វា សីហា ច សីហិយោ ច សីហា, តេសំ សីហានន្តិអាទិនា ¶ សាធារណា ហេតា តិស្សោ និទានគាថា ថេរគាថានំ ថេរីគាថានញ្ចាតិ.

តត្ថ សហនតោ ហននតោ ច សីហោ. យថា ហិ សីហស្ស មិគរញ្ញោ ពលវិសេសយោគតោ សរភមិគមត្តវរវារណាទិតោបិ បរិស្សយោ នាម នត្ថិ, វាតាតបាទិបរិស្សយម្បិ សោ សហតិយេវ, គោចរាយ បក្កមន្តោបិ តេជុស្សទតាយ មត្តគន្ធហត្ថិវនមហិំសាទិកេ សមាគន្ត្វា អភីរូ អឆម្ភី អភិភវតិ, អភិភវន្តោ ច តេ អញ្ញទត្ថុ ហន្ត្វា តត្ថ មុទុមំសានិ ភក្ខយិត្វា សុខេនេវ វិហរតិ, ឯវមេតេបិ មហាថេរា អរិយពលវិសេសយោគេន សព្ពេសម្បិ បរិស្សយានំ សហនតោ, រាគាទិសំកិលេសពលស្ស អភិភវិត្វា ហននតោ បជហនតោ តេជុស្សទភាវេន កុតោចិបិ អភីរូ អឆម្ភី ឈានាទិសុខេន វិហរន្តីតិ សហនតោ ហននតោ ច សីហា វិយាតិ សីហា. សទ្ទត្ថតោ បន យថា កន្តនត្ថេន អាទិអន្តវិបល្លាសតោ តក្កំ វុច្ចតិ, ឯវំ ហិំសនដ្ឋេន សីហោ វេទិតព្ពោ. តថា សហនដ្ឋេន. បិសោទរាទិបក្ខេបេន និរុត្តិនយេន បន ¶ វុច្ចមានេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ.

អថ វា យថា មិគរាជា កេសរសីហោ អត្តនោ តេជុស្សទតាយ ឯកចារី វិហរតិ, ន កញ្ចិ សហាយំ បច្ចាសីសតិ, ឯវមេតេបិ តេជុស្សទតាយ វិវេកាភិរតិយា ច ឯកចារិនោតិ ឯកចរិយដ្ឋេនបិ សីហា វិយាតិ សីហា, តេនាហ – ភគវា ‘‘សីហំវេកចរំ នាគ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.៣០; សុ. និ. ១៦៨).

អថ ¶ វា អសន្តាសនជវបរក្កមាទិវិសេសយោគតោ សីហា វិយាតិ សីហា, ឯតេ មហាថេរា. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, អសនិយា ផលន្តិយា ន សន្តសន្តិ, កតមេវ ទ្វេ? ភិក្ខុ ច ខីណាសវោ សីហោ ច មិគរាជា’’តិ (អ. និ. ២.៦០).

ជវោបិ សីហស្ស អញ្ញេហិ អសាធារណោ, តថា បរក្កមោ. តថា ហិ សោ ឧសភសតម្បិ លង្ឃិត្វា វនមហិំសាទីសុ និបតតិ, បោតកោបិ សមានោ បភិន្នមទានម្បិ មត្តវរវារណានំ បដិមានំ ភិន្ទិត្វា ¶ ទន្តកឡីរំវ ខាទតិ. ឯតេសំ បន អរិយមគ្គជវោ ឥទ្ធិជវោ ច អញ្ញេហិ អសាធារណោ, សម្មប្បធានបរក្កមោ ច និរតិសយោ. តស្មា សីហានំវាតិ សីហសទិសានំ វិយ. សីហស្ស ចេត្ថ ហីនូបមតា ទដ្ឋព្ពា, អច្ចន្តវិសិដ្ឋស្ស សហនាទិអត្ថស្ស ថេរេស្វេវ លព្ភនតោ.

នទន្តានន្តិ គជ្ជន្តានំ. គោចរបរក្កមតុដ្ឋិវេលាទីសុ ហិ យថា សីហា អត្តនោ អាសយតោ និក្ខមិត្វា វិជម្ភិត្វា សីហនាទំ អភីតនាទំ នទន្តិ, ឯវំ ឯតេបិ វិសយជ្ឈត្តបច្ចវេក្ខណឧទានាទិកាលេសុ ឥមំ អភីតនាទំ នទិំសុ. តេន វុត្តំ – ‘‘សីហានំវ នទន្តាន’’ន្តិ. ទាឋីនន្តិ ទាឋាវន្តានំ. បសដ្ឋទាឋីនំ, អតិសយទាឋានន្តិ វា អត្ថោ. យថា ហិ សីហា អតិវិយ ទឡ្ហានំ តិក្ខានញ្ច ចតុន្នំ ទាឋានំ ពលេន បដិបក្ខំ អភិភវិត្វា អត្តនោ មនោរថំ មត្ថកំ បូរេន្តិ, ឯវមេតេបិ ចតុន្នំ អរិយមគ្គទាឋានំ ពលេន អនាទិមតិ សំសារេ អនភិភូតបុព្ពបដិបក្ខំ ¶ អភិភវិត្វា អត្តនោ មនោរថំ មត្ថកំ បាបេសុំ. ឥធាបិ ទាឋា វិយាតិ ទាឋាតិ សទិសកប្បនាវសេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

គិរិគព្ភរេតិ បព្ពតគុហាយំ, សមីបត្ថេ ភុម្មវចនំ. ‘‘គិរិគវ្ហរេ’’តិ កេចិ បឋន្តិ. បព្ពតេសុ វនគហនេ វនសណ្ឌេតិ អត្ថោ. ឥទំ បន នេសំ វិរោចនដ្ឋានទស្សនញ្ចេវ សីហនាទស្ស យោគ្យភូមិទស្សនញ្ច. នទន្តានំ គិរិគព្ភរេតិ យោជនា. យថា ហិ សីហា យេភុយ្យេន គិរិគព្ភរេ អញ្ញេហិ ទុរាសទតាយ ជនវិវិត្តេ វសន្តា អត្តនោ ទស្សនេន ឧប្បជ្ជនកស្ស ខុទ្ទកមិគសន្តាសស្ស បរិហរណត្ថំ គោចរគមនេ សីហនាទំ នទន្តិ, ឯវមេតេបិ អញ្ញេហិ ទុរាសទគិរិគព្ភរសទិសេវ សុញ្ញាគារេវសន្តា គុណេហិ ខុទ្ទកានំ បុថុជ្ជនានំ តណ្ហាទិដ្ឋិបរិត្តាសបរិវជ្ជនត្ថំ វក្ខមានគាថាសង្ខាតំ អភីតនាទំ នទិំសុ. តេន វុត្តំ ‘‘សីហានំវ នទន្តានំ, ទាឋីនំ គិរិគព្ភរេ’’តិ.

សុណាថាតិ ¶ សវនាណត្តិកវចនំ, តេន វក្ខមានានំ គាថានំ សន្និបតិតាយ បរិសាយ សោតុកាមតំ ឧប្បាទេន្តោ សវនេ អាទរំ ជនេតិ, ឧស្សាហំ សមុដ្ឋាបេន្តោ គារវំ ពហុមានញ្ច ឧបដ្ឋបេតិ. អថ វា ‘‘សីហាន’’ន្តិអាទីនំ ¶ បទានំ សទិសកប្បនាយ វិនា មុខ្យវសេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តស្មា ទឡ្ហតិក្ខភាវេន បសដ្ឋាតិសយទាឋតាយ ទាឋីនំ គិរិគព្ភរេ នទន្តានំ សីហគជ្ជិតំ គជ្ជន្តានំ សីហានំ មិគរាជូនំ វិយ តេសំ អភីតនាទសទិសា គាថា សុណាថាតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘យថា សីហនាទំ នទន្តានំ សីហានំ មិគរាជូនំ កុតោចិបិ ភយាភាវតោ សោ អភីតនាទោ តទញ្ញមិគសន្តាសករោ, ឯវំ ភាវិតត្តានំ អប្បមត្តានំ ថេរានំ សីហនាទសទិសិយោ សព្ពសោ ភយហេតូនំ សុប្បហីនត្តា អភីតនាទភូតា, បមត្តជនសន្តាសករា គាថា សុណាថា’’តិ.

ភាវិតត្តានន្តិ ភាវិតចិត្តានំ. ចិត្តញ្ហិ ‘‘អត្តា ហិ កិរ ទុទ្ទមោ (ធ. ប. ១៥៩) យោ វេ ឋិតត្តោ តសរំវ ឧជ្ជូ’’តិ (សុ. និ. ២១៧) ច ‘‘អត្តសម្មាបណិធី’’តិ ¶ (ខុ. បា. ៥.៤; សុ. និ. ២៦៣) ច ឯវមាទីសុ អត្តាតិ វុច្ចតិ, តស្មា អធិចិត្តានុយោគេន សមថវិបស្សនាភិវឌ្ឍិតចិត្តានំ សមថវិបស្សនាភាវនាមត្ថកំ បាបេត្វា ឋិតានន្តិ អត្ថោ. អថ វា ភាវិតត្តានន្តិ ភាវិតសភាវានំ, សភាវភូតសីលាទិភាវិតានន្តិ អត្ថោ. គីយតីតិ គាថា, អនុដ្ឋុភាទិវសេន ឥសីហិ បវត្តិតំ ចតុប្បទំ ឆប្បទំ វា វចនំ. អញ្ញេសម្បិ តំសទិសតាយ តថា វុច្ចន្តិ. អត្តត្ថាទិភេទេ អត្ថេ ឧបនេន្តិ តេសុ វា ឧបនិយ្យន្តីតិ អត្ថូបនាយិកា.

អថ វា ភាវិតត្តានន្តិ ភាវិតត្តាភាវានំ, អត្តភាវោ ហិ អាហិតោ អហំ មានោ ឯត្ថាតិ ‘‘អត្តា’’តិ វុច្ចតិ, សោ ច តេហិ អប្បមាទភាវនាយ អនវជ្ជភាវនាយ ភាវិតោ សម្មទេវ គុណគន្ធំ គាហាបិតោ. តេន តេសំ កាយភាវនា សីលភាវនា ចិត្តភាវនា បញ្ញាភាវនាតិ ចតុន្នម្បិ ភាវនានំ បរិបុណ្ណភាវំ ទស្សេតិ. ‘‘ភាវនា’’តិ ច សម្ពោធិបដិបទា ឥធាធិប្បេតា. យាយំ សច្ចសម្ពោធិ អត្ថិ, សា ទុវិធា អភិសមយតោ តទត្ថតោ ច. សម្ពោធិ បន តិវិធា សម្មាសម្ពោធិ បច្ចេកសម្ពោធិ សាវកសម្ពោធីតិ. តត្ថ សម្មា សាមំ សព្ពធម្មានំ ពុជ្ឈនតោ ពោធនតោ ច សម្មាសម្ពោធិ. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានំ មគ្គញាណំ មគ្គញាណបទដ្ឋានញ្ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ‘‘សម្មាសម្ពោធី’’តិ វុច្ចតិ. តេនាហ –

‘‘ពុទ្ធោតិ ¶ យោ សោ ភគវា សយម្ភូ អនាចរិយកោ បុព្ពេ អននុស្សុតេសុ ធម្មេសុ សាមំ សច្ចានិ អភិសម្ពុជ្ឈិ, តត្ថ ច សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ ពលេសុ ច វសីភាវ’’ន្តិ (មហានិ. ១៩២; ចូឡនិ. បារាយនត្ថុតិគាថានិទ្ទេស ៩៧; បដិ. ម. ១.១៦១).

ពោធនេយ្យពោធនត្ថោ ¶ ហិ ពលេសុ វសីភាវោ. បច្ចេកំ សយមេវ ពោធីតិ បច្ចេកសម្ពោធិ, អននុពុទ្ធោ សយម្ភូញាណេន សច្ចាភិសមយោតិ អត្ថោ. សម្មាសម្ពុទ្ធានញ្ហិ សយម្ភូញាណតាយ សយមេវ បវត្តមានោបិ សច្ចាភិសមយោ សានុពុទ្ធោ អបរិមាណានំ សត្តានំ សច្ចាភិសមយស្ស ហេតុភាវតោ. ឥមេសំ បន សោ ឯកស្សាបិ សត្តស្ស សច្ចាភិសមយហេតុ ន ហោតិ. សត្ថុ ធម្មទេសនាយ សវនន្តេ ជាតាតិ សាវកា. សាវកានំ សច្ចាភិសមយោ សាវកសម្ពោធិ. តិវិធាបេសា ¶ តិណ្ណំ ពោធិសត្តានំ យថាសកំ អាគមនីយបដិបទាយ មត្ថកប្បត្តិយា សតិបដ្ឋានាទីនំ សត្តតិំសាយ ពោធិបក្ខិយធម្មានំ ភាវនាបារិបូរីតិ វេទិតព្ពា ឥតរាភិសមយានំ តទវិនាភាវតោ. ន ហិ សច្ឆិកិរិយាភិសមយេន វិនា ភាវនាភិសមយោ សម្ភវតិ, សតិ ច ភាវនាភិសមយេ បហានាភិសមយោ បរិញ្ញាភិសមយោ ច សិទ្ធោយេវ ហោតីតិ.

យទា ហិ មហាពោធិសត្តោ បរិបូរិតពោធិសម្ភារោ ចរិមភវេ កតបុព្ពកិច្ចោ ពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ – ‘‘ន តាវិមំ បល្លង្កំ ភិន្ទិស្សាមិ, យាវ ន មេ អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ វិមុច្ចិស្សតី’’តិ បដិញ្ញំ កត្វា អបរាជិតបល្លង្កេ និសិន្នោ អសម្បត្តាយ ឯវ សញ្ឈាវេលាយ មារពលំ វិធមិត្វា បុរិមយាមេ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណេន អនេកាការវោការេ បុព្ពេ និវុត្ថក្ខន្ធេ អនុស្សរិត្វា មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុវិសោធនេន ចុតូបបាតញាណអនាគតំសញាណានិ អធិគន្ត្វា បច្ឆិមយាមេ ‘‘កិច្ឆំ វតាយំ លោកោ អាបន្នោ ជាយតិ ច ជីយតិ ច មីយតិ ច ចវតិ ច ឧបបជ្ជតិ ច, អថ ច បនិមស្ស ទុក្ខស្ស និស្សរណំ នប្បជានាតិ ជរាមរណស្សា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៥៧) ជរាមរណតោ បដ្ឋាយ បដិច្ចសមុប្បាទមុខេន វិបស្សនំ អភិនិវិសិត្វា មហាគហនំ ឆិន្ទិតុំ និសទសិលាយំ ផរសុំ និសេន្តោ វិយ កិលេសគហនំ ឆិន្ទិតុំ លោកនាថោ ញាណផរសុំ តេជេន្តោ ពុទ្ធភាវាយ ហេតុសម្បត្តិយា ¶ បរិបាកំ គតត្តា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណាធិគមាយ វិបស្សនំ គព្ភំ គណ្ហាបេន្តោ អន្តរន្តរា នានាសមាបត្តិយោ សមាបជ្ជិត្វា យថាវវត្ថាបិតេ នាមរូបេ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា អនុបទធម្មវិបស្សនាវសេន អនេកាការវោការសង្ខារេ សម្មសន្តោ ឆត្តិំសកោដិសតសហស្សមុខេន សម្មសនវារំ វិត្ថារេត្វា តត្ថ មហាវជិរញាណសង្ខាតេ វិបស្សនាញាណេ តិក្ខេ សូរេ បសន្នេ វុដ្ឋានគាមិនិភាវេន បវត្តមានេ យទា តំ មគ្គេន ឃដេតិ, តទា មគ្គបដិបាដិយា ទិយឌ្ឍកិលេសសហស្សំ ខេបេន្តោ អគ្គមគ្គក្ខណេ សម្មាសម្ពោធិំ អធិគច្ឆតិ នាម, អគ្គផលក្ខណតោ បដ្ឋាយ ¶ អធិគតោ នាម. សម្មាសម្ពុទ្ធភាវតោ ទសពលចតុវេសារជ្ជាទយោបិ តស្ស តទា ហត្ថគតាយេវ ហោន្តីតិ អយំ តាវ អភិសមយតោ សម្មាសម្ពោធិបដិបទា. តទត្ថតោ បន មហាភិនីហារតោ បដ្ឋាយ យាវ តុសិតភវនេ និព្ពត្តិ, ឯត្ថន្តរេ បវត្តំ ពោធិសម្ភារសម្ភរណំ. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ សព្ពាការសម្បន្នំ ចរិយាបិដកវណ្ណនាយំ វិត្ថារតោ វុត្តមេវាតិ តត្ថ វុត្តនយេនេវ គហេតព្ពំ.

បច្ចេកពោធិសត្តាបិ ¶ បច្ចេកពោធិយា កតាភិនីហារា អនុបុព្ពេន សម្ភតបច្ចេកសម្ពោធិសម្ភារា តាទិសេ កាលេ ចរិមត្តភាវេ ឋិតា ញាណស្ស បរិបាកគតភាវេន ឧបដ្ឋិតំ សំវេគនិមិត្តំ គហេត្វា សវិសេសំ ភវាទីសុ អាទីនវំ ទិស្វា សយម្ភូញាណេន បវត្តិ បវត្តិហេតុំ និវត្តិ និវត្តិហេតុញ្ច បរិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘សោ ‘ឥទំ ទុក្ខ’ន្តិ យោនិសោ មនសិ ករោតី’’តិអាទិនា អាគតនយេន ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានំ បរិព្រូហេន្តា អត្តនោ អភិនីហារានុរូបំ សង្ខារេ បរិមទ្ទន្តា អនុក្កមេន វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា មគ្គបដិបាដិយា អគ្គមគ្គំ អធិគច្ឆន្តា បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈន្តិ នាម, អគ្គផលក្ខណតោ បដ្ឋាយ បច្ចេកសម្ពុទ្ធា នាម ហុត្វា សទេវកស្ស លោកស្ស អគ្គទក្ខិណេយ្យា ហោន្តិ.

សាវកា បន សត្ថុ សព្រហ្មចារិនោ វា ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានកថំ សុត្វា តស្មិំយេវ ខណេ កាលន្តរេ វា តជ្ជំ បដិបត្តិំ អនុតិដ្ឋន្តា ឃដេន្តា វាយមន្តា វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា, យទិ វា បដិបទាយ វឌ្ឍន្តិយា, សច្ចានិ បដិវិជ្ឈន្តា ¶ អត្តនោ អភិនីហារានុរូបសិទ្ធិអគ្គសាវកភូមិយា វា កេវលំ វា អគ្គមគ្គក្ខណេ សាវកសម្ពោធិំ អធិគច្ឆន្តិ នាម. តតោ បរំ សាវកពុទ្ធា នាម ហោន្តិ សទេវកេ លោកេ អគ្គទក្ខិណេយ្យា. ឯវំ តាវ អភិសមយតោ បច្ចេកសម្ពោធិ សាវកសម្ពោធិ ច វេទិតព្ពា.

តទត្ថតោ បន យថា មហាពោធិសត្តានំ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បានំ សតសហស្សញ្ច ពោធិសម្ភារសម្ភរណំ ឥច្ឆិតព្ពំ មជ្ឈិមបរិច្ឆេទេន អដ្ឋ ¶ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បានំ សតសហស្សញ្ច, ឧបរិមបរិច្ឆេទេន សោឡស អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បានំ សតសហស្សញ្ច ឯតេ ច ភេទា បញ្ញាធិកសទ្ធាធិកវីរិយាធិកវសេន វេទិតព្ពា. បញ្ញាធិកានញ្ហិ សទ្ធា មន្ទា ហោតិ បញ្ញា តិក្ខា, តតោ ច ឧបាយកោសល្លស្ស វិសទនិបុណភាវេន នចិរស្សេវ បារមិយោ បារិបូរិំ គច្ឆន្តិ. សទ្ធាធិកានំ បញ្ញា មជ្ឈិមា ហោតីតិ តេសំ នាតិសីឃំ នាតិសណិកំ បារមិយោ បារិបូរិំ គច្ឆន្តិ. វីរិយាធិកានំ បន បញ្ញា មន្ទា ហោតីតិ តេសំ ចិរេនេវ បារមិយោ បារិបូរិំ គច្ឆន្តិ. ន ឯវំ បច្ចេកពោធិសត្តានំ. តេសញ្ហិ សតិបិ បញ្ញាធិកភាវេ ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បានំ សតសហស្សញ្ច ពោធិសម្ភារសម្ភរណំ ឥច្ឆិតព្ពំ, ន តតោ ឱរំ. សទ្ធាធិកវីរិយាធិកាបិ វុត្តបរិច្ឆេទតោ បរំ កតិបយេ ឯវ កប្បេ អតិក្កមិត្វា បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈន្តិ, ន តតិយំ អសង្ខ្យេយ្យន្តិ. សាវកពោធិសត្តានំ បន យេសំ អគ្គសាវកភាវាយ អភិនីហារោ, តេសំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ កប្បានំ សតសហស្សញ្ច សម្ភារសម្ភរណំ ឥច្ឆិតព្ពំ. យេសំ មហាសាវកភាវាយ, តេសំ កប្បានំ សតសហស្សមេវ, តថា ពុទ្ធស្ស មាតាបិតូនំ ឧបដ្ឋាកស្ស បុត្តស្ស ច. តត្ថ យថា –

‘‘មនុស្សត្តំ ¶ លិង្គសម្បត្តិ, ហេតុ សត្ថារទស្សនំ;

បព្ពជ្ជា គុណសម្បត្តិ, អធិការោ ច ឆន្ទតា;

អដ្ឋធម្មសមោហានា, អភិនីហារោ សមិជ្ឈតី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.៥៩) –

ឯវំ វុត្តេ អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វា កតបណិធានានំ មហាពោធិសត្តានំ មហាភិនីហារតោ បភុតិ សវិសេសំ ទានាទីសុ យុត្តប្បយុត្តានំ ទិវសេ ទិវសេ វេស្សន្តរទានសទិសំ មហាទានំ ទេន្តានំ តទនុរូបសីលាទិកេ សព្ពបារមិធម្មេ អាចិនន្តានម្បិ យថាវុត្តកាលបរិច្ឆេទំ អសម្បត្វា អន្តរា ឯវ ¶ ពុទ្ធភាវប្បត្តិ នាម នត្ថិ. កស្មា? ញាណស្ស អបរិបច្ចនតោ. បរិច្ឆិន្នកាលេ និប្ផាទិតំ វិយ ហិ សស្សំ ពុទ្ធញាណំ យថាបរិច្ឆិន្នកាលវសេនេវ វុទ្ធិំ វិរុឡ្ហិំ វេបុល្លំ អាបជ្ជន្តំ ¶ គព្ភំ គណ្ហន្តំ បរិបាកំ គច្ឆតីតិ ឯវំ –

‘‘មនុស្សត្តំ លិង្គសម្បត្តិ, វិគតាសវទស្សនំ;

អធិការោ ឆន្ទតា ឯតេ, អភិនីហារការណា’’តិ. (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.ខគ្គវិសាណសុត្តវណ្ណនា) –

ឥមេ បញ្ច ធម្មេ សមោធានេត្វា កតាភិនីហារានំ បច្ចេកពោធិសត្តានំ ‘‘អធិការោ ឆន្ទតា’’តិ ទ្វង្គសមន្នាគតាយ បត្ថនាយ វសេន កតបណិធានានំ សាវកពោធិសត្តានញ្ច តត្ថ តត្ថ វុត្តកាលបរិច្ឆេទំ អសម្បត្វា អន្តរា ឯវ បច្ចេកសម្ពោធិយា យថាវុត្តសាវកសម្ពោធិយា ច អធិគមោ នត្ថិ. កស្មា? ញាណស្ស អបរិបច្ចនតោ. ឥមេសម្បិ ហិ យថា មហាពោធិសត្តានំ ទានាទិបារមីហិ បរិព្រូហិតា បញ្ញាបារមី អនុក្កមេន គព្ភំ គណ្ហន្តី បរិបាកំ គច្ឆន្តី ពុទ្ធញាណំ បរិបូរេតិ, ឯវំ ទានាទីហិ បរិព្រូហិតា អនុបុព្ពេន យថារហំ គព្ភំ គណ្ហន្តី បរិបាកំ គច្ឆន្តី បច្ចេកពោធិញាណំ សាវកពោធិញាណញ្ច បរិបូរេតិ. ទានបរិចយេន ហេតេ តត្ថ តត្ថ ភវេ អលោភជ្ឈាសយតាយ សព្ពត្ថ អសង្គមានសា អនបេក្ខចិត្តា ហុត្វា, សីលបរិចយេន សុសំវុតកាយវាចតាយ សុបរិសុទ្ធកាយវចីកម្មន្តា បរិសុទ្ធាជីវា ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារា ភោជនេ មត្តញ្ញុនោ ហុត្វា ជាគរិយានុយោគេន ចិត្តំ សមាទហន្តិ, ស្វាយំ តេសំ ជាគរិយានុយោគោ គតបច្ចាគតិកវត្តវសេន វេទិតព្ពោ.

ឯវំ បន បដិបជ្ជន្តានំ អធិការសម្បត្តិយា អប្បកសិរេនេវ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ បញ្ចាភិញ្ញា ឆឡភិញ្ញា អធិដ្ឋានភូតា បុព្ពភាគវិបស្សនា ច ហត្ថគតាយេវ ហោន្តិ. វីរិយាទយោ បន តទន្តោគធា ឯវ. យញ្ហិ បច្ចេកពោធិយា សាវកពោធិយា វា អត្ថាយ ទានាទិបុញ្ញសម្ភរណេ អព្ភុស្សហនំ, ឥទំ វីរិយំ. យំ តទនុបរោធស្ស សហនំ, អយំ ខន្តិ. យំ ទានសីលាទិសមាទានាវិសំវាទនំ, ឥទំ សច្ចំ. សព្ពត្ថមេវ អចលសមាធានាធិដ្ឋានំ, ឥទំ អធិដ្ឋានំ ¶ . យា ទានសីលាទីនំ បវត្តិដ្ឋានភូតេសុ សត្តេសុ ហិតេសិតា, អយំ មេត្តា. យំ សត្តានំ កតវិប្បការេសុ អជ្ឈុបេក្ខនំ, អយំ ¶ ឧបេក្ខាតិ. ឯវំ ¶ ទានសីលភាវនាសុ សីលសមាធិបញ្ញាសុ ច សិជ្ឈមានាសុ វីរិយាទយោ សិទ្ធា ឯវ ហោន្តិ. សាយេវ បច្ចេកពោធិអត្ថាយ សាវកពោធិអត្ថាយ ច ទានាទិបដិបទា តេសំ ពោធិសត្តានំ សន្តានស្ស ភាវនតោ បរិភាវនតោ ភាវនា នាម. វិសេសតោ ទានសីលាទីហិ ស្វាភិសង្ខតេ សន្តានេ បវត្តា សមថវិបស្សនាបដិបទា, យតោ តេ ពោធិសត្តា បុព្ពយោគាវចរសមុទាគមសម្បន្នា ហោន្តិ. តេនាហ ភគវា –

‘‘បញ្ចិមេ, អានន្ទ, អានិសំសា បុព្ពយោគាវចរេ. កតមេ បញ្ច? ឥធានន្ទ, បុព្ពយោគាវចរោ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បដិកច្ច អញ្ញំ អារាធេតិ, នោ ចេ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បដិកច្ច អញ្ញំ អារាធេតិ, អថ មរណកាលេ អញ្ញំ អារាធេតិ, អថ ទេវបុត្តោ សមានោ អញ្ញំ អារាធេតិ, អថ ពុទ្ធានំ សម្មុខីភាវេ ខិប្បាភិញ្ញោ ហោតិ, អថ បច្ឆិមេ កាលេ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ហោតី’’តិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.ខគ្គវិសាណសុត្តវណ្ណនា).

ឥតិ បុព្ពភាគបដិបទាភូតាយ បារមិតាបរិភាវិតាយ សមថវិបស្សនាភាវនាយ និរោធគាមិនិបដិបទាភូតាយ អភិសមយសង្ខាតាយ មគ្គភាវនាយ ច ភាវិតត្តភាវា ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកា ភាវិតត្តា នាម. តេសុ ឥធ ពុទ្ធសាវកា អធិប្បេតា.

ឯត្ថ ច ‘‘សីហានំវា’’តិ ឥមិនា ថេរានំ សីហសមានវុត្តិតាទស្សនេន អត្តនោ បដិបក្ខេហិ អនភិភវនីយតំ, តេ ច អភិភុយ្យ បវត្តិំ ទស្សេតិ. ‘‘សីហានំវ នទន្តានំ…បេ… គាថា’’តិ ឥមិនា ថេរគាថានំ សីហនាទសទិសតាទស្សនេន តាសំ បរវាទេហិ អនភិភវនីយតំ, តេ ច អភិភវិត្វា បវត្តិំ ទស្សេតិ. ‘‘ភាវិតត្តាន’’ន្តិ ឥមិនា តទុភយស្ស ការណំ វិភាវេតិ. ភាវិតត្តភាវេន ថេរា ឥធ សីហសទិសា វុត្តា, តេសញ្ច គាថា សីហនាទសទិសិយោ. ‘‘អត្ថូបនាយិកា’’តិ ឥមិនា អភិភវនេ បយោជនំ ទស្សេតិ. តត្ថ ថេរានំ បដិបក្ខោ នាម សំកិលេសធម្មោ, តទភិភវោ តទង្គិវិក្ខម្ភនប្បហានេហិ សទ្ធិំ សមុច្ឆេទប្បហានំ. តស្មិំ សតិ បដិបស្សទ្ធីប្បហានំ និស្សរណប្បហានញ្ច សិទ្ធមេវ ហោតិ, យតោ តេ ភាវិតត្តាតិ ¶ វុច្ចន្តិ. មគ្គក្ខណេ ហិ អរិយា អប្បមាទភាវនំ ភាវេន្តិ នាម, អគ្គផលក្ខណតោ បដ្ឋាយ ភាវិតត្តា នាមាតិ ¶ វុត្តោវាយមត្ថោ.

តេសុ តទង្គប្បហានេន នេសំ សីលសម្បទា ទស្សិតា, វិក្ខម្ភនប្បហានេន សមាធិសម្បទា, សមុច្ឆេទប្បហានេន បញ្ញាសម្បទា, ឥតរេន តាសំ ផលំ ទស្សិតំ. សីលេន ច តេសំ បដិបត្តិយា អាទិកល្យាណតា ¶ ទស្សិតា, ‘‘កោ ចាទិ កុសលានំ ធម្មានំ? សីលញ្ច សុវិសុទ្ធំ’’ (សំ. និ. ៥.៣៦៩), ‘‘សីលេ បតិដ្ឋាយ’’ (សំ. និ. ១.២៣; វិសុទ្ធិ. ១.១), ‘‘សព្ពបាបស្ស អករណ’’ន្តិ (ធ. ប. ១៨៣; ទី. និ. ២.៩០) ច វចនតោ សីលំ បដិបត្តិយា អាទិកល្យាណំវ អវិប្បដិសារាទិគុណាវហត្តា. សមាធិនា មជ្ឈេកល្យាណតា ទស្សិតា, ‘‘ចិត្តំ ភាវយំ’’, ‘‘កុសលស្ស ឧបសម្បទា’’តិ ច វចនតោ សមាធិបដិបត្តិយា មជ្ឈេកល្យាណោវ, ឥទ្ធិវិធាទិគុណាវហត្តា. បញ្ញាយ បរិយោសានកល្យាណតា ទស្សិតា, ‘‘សចិត្តបរិយោទបនំ’’ (ធ. ប. ១៨៣; ទី. និ. ២.៩០), ‘‘បញ្ញំ ភាវយ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.២៣; វិសុទ្ធិ. ១.១) ច វចនតោ បញ្ញា បដិបត្តិយា បរិយោសានំវ, បញ្ញុត្តរតោ កុសលានំ ធម្មានំ សាវ កល្យាណា ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ តាទិភាវាវហត្តា.

‘‘សេលោ យថា ឯកឃនោ, វាតេន ន សមីរតិ; (មហាវ. ២៤៤);

ឯវំ និន្ទាបសំសាសុ, ន សមិញ្ជន្តិ បណ្ឌិតា’’តិ. (ធ. ប. ៨១) –

តថា សីលសម្បទាយ តេវិជ្ជភាវោ ទស្សិតោ. សីលសម្បត្តិញ្ហិ និស្សាយ តិស្សោ វិជ្ជា បាបុណន្តិ. សមាធិសម្បទាយ ឆឡភិញ្ញាភាវោ. សមាធិសម្បត្តិញ្ហិ និស្សាយ ឆឡភិញ្ញា បាបុណន្តិ. បញ្ញាសម្បទាយ បភិន្នបដិសម្ភិទាភាវោ. បញ្ញាសម្បទញ្ហិ និស្សាយ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា បាបុណន្តិ. ឥមិនា តេសំ ថេរានំ កេចិ តេវិជ្ជា, កេចិ ឆឡភិញ្ញា, កេចិ បដិសម្ភិទាបត្តាតិ អយមត្ថោ ទស្សិតោតិ វេទិតព្ពំ.

តថា សីលសម្បទាយ តេសំ កាមសុខានុយោគសង្ខាតស្ស អន្តស្ស បរិវជ្ជនំ ទស្សេតិ. សមាធិសម្បទាយ អត្តកិលមថានុយោគសង្ខាតស្ស, បញ្ញាសម្បទាយ មជ្ឈិមាយ បដិបទាយ សេវនំ ទស្សេតិ. តថា សីលសម្បទាយ តេសំ វីតិក្កមប្បហានំ កិលេសានំ ទស្សេតិ. សមាធិសម្បទាយ បរិយុដ្ឋានប្បហានំ ¶ , បញ្ញាសម្បទាយ អនុសយប្បហានំ ទស្សេតិ. សីលសម្បទាយ វា ទុច្ចរិតសំកិលេសវិសោធនំ, សមាធិសម្បទាយ ¶ តណ្ហាសំកិលេសវិសោធនំ, បញ្ញាសម្បទាយ ទិដ្ឋិសំកិលេសវិសោធនំ ទស្សេតិ. តទង្គប្បហានេន វា នេសំ អបាយសមតិក្កមោ ទស្សិតោ. វិក្ខម្ភនប្បហានេន កាមធាតុសមតិក្កមោ, សមុច្ឆេទប្បហានេន សព្ពភវសមតិក្កមោ ទស្សិតោតិ វេទិតព្ពំ.

‘‘ភាវិតត្តាន’’ន្តិ វា ឯត្ថ សីលភាវនា, ចិត្តភាវនា បញ្ញាភាវនាតិ តិស្សោ ភាវនា វេទិតព្ពា កាយភាវនាយ តទន្តោគធត្តា. សីលភាវនា ច បដិបត្តិយា អាទីតិ សព្ពំ បុរិមសទិសំ ¶ . យថា បន សីហនាទំ បរេ មិគគណា ន សហន្តិ, កុតោ អភិភវេ, អញ្ញទត្ថុ សីហនាទោវ តេ អភិភវតិ ឯវមេវ អញ្ញតិត្ថិយវាទា ថេរានំ វាទេ ន សហន្តិ, កុតោ អភិភវេ, អញ្ញទត្ថុ ថេរវាទាវ តេ អភិភវន្តិ. តំ កិស្ស ហេតុ? ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា, សព្ពេ សង្ខារា ទុក្ខា, សព្ពេ ធម្មា អនត្តា’’តិ (ធ. ប. ២៧៧-២៧៩) ‘‘និព្ពានធាតូ’’តិ ច បវត្តនតោ. ន ហិ ធម្មតោ សក្កា កេនចិ អញ្ញថា កាតុំ អប្បដិវត្តនីយតោ. យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ បរតោ អាវិភវិស្សតិ. ឯវមេត្ថ សង្ខេបេនេវ បឋមគាថាយ អត្ថវិភាវនា វេទិតព្ពា.

ទុតិយគាថាយំ បន អយំ សម្ពន្ធទស្សនមុខេន អត្ថវិភាវនា. តត្ថ យេសំ ថេរានំ គាថា សាវេតុកាមោ, តេ សាធារណវសេន នាមតោ គោត្តតោ គុណតោ ច កិត្តេតុំ ‘‘យថានាមា’’តិអាទិ វុត្តំ. អសាធារណតោ បន តត្ថ តត្ថ គាថាស្វេវ អាវិភវិស្សតិ. តត្ថ យថានាមាតិ យំយំនាមា, សុភូតិ មហាកោដ្ឋិកោតិអាទិនា នយេន នាមធេយ្យេន បញ្ញាតាតិ អត្ថោ. យថាគោត្តាតិ យំយំគោត្តា, គោតមោ កស្សបោតិអាទិនា នយេន កុលបទេសេន យាយ យាយ ជាតិយា បញ្ញាតាតិ អត្ថោ. យថាធម្មវិហារិនោតិ យាទិសធម្មវិហារិនោ, បរិយត្តិបរមតាយំ អដ្ឋត្វា យថានុរូបំ សមាបត្តិវិហារិនោ ហុត្វា វិហរិំសូតិ អត្ថោ. អថ វា យថាធម្មវិហារិនោតិ យថាធម្មា វិហារិនោ ច, យាទិសសីលាទិធម្មា ទិព្ពវិហារាទីសុ អភិណ្ហសោ ¶ វិហរមានា យាទិសវិហារា ចាតិ អត្ថោ. យថាធិមុត្តាតិ យាទិសអធិមុត្តិកា សទ្ធាធិមុត្តិបញ្ញាធិមុត្តីសុ យំយំអធិមុត្តិកា សុញ្ញតមុខាទីសុ វា យថា យថា និព្ពានំ អធិមុត្តាតិ យថាធិមុត្តា. ‘‘និព្ពានំ ¶ អធិមុត្តានំ, អត្ថំ គច្ឆន្តិ អាសវា’’តិ (ធ. ប. ២២៦) ហិ វុត្តំ. ឧភយញ្ចេតំ បុព្ពភាគវសេន វេទិតព្ពំ. អរហត្តប្បត្តិតោ បុព្ពេយេវ ហិ យថាវុត្តមធិមុច្ចនំ, ន បរតោ. តេនាហ ភគវា –

‘‘អស្សទ្ធោ អកតញ្ញូ ច, សន្ធិច្ឆេទោ ច យោ នរោ’’តិអាទិ. (ធ. ប. ៩៧).

‘‘យថាវិមុត្តា’’តិ វា បាឋោ, បញ្ញាវិមុត្តិឧភតោភាគវិមុត្តីសុ យំយំវិមុត្តិកាតិ អត្ថោ. សប្បញ្ញាតិ តិហេតុកបដិសន្ធិបញ្ញាយ បារិហារិកបញ្ញាយ ភាវនាបញ្ញាយ ចាតិ តិវិធាយបិ បញ្ញាយ បញ្ញវន្តោ. វិហរិំសូតិ តាយ ឯវ សប្បញ្ញតាយ យថាលទ្ធេន ផាសុវិហារេនេវ វសិំសុ. អតន្ទិតាតិ អនលសា, អត្តហិតបដិបត្តិយំ យថាពលំ បរហិតបដិបត្តិយញ្ច ឧដ្ឋានវន្តោតិ អត្ថោ.

ឯត្ថ ច បន នាមគោត្តគ្គហណេន តេសំ ថេរានំ បកាសបញ្ញាតភាវំ ទស្សេតិ. ធម្មវិហារគ្គហណេន សីលសម្បទំ សមាធិសម្បទញ្ច ទស្សេតិ. ‘‘យថាធិមុត្តា សប្បញ្ញា’’តិ ឥមិនា បញ្ញាសម្បទំ ¶ . ‘‘អតន្ទិតា’’តិ ឥមិនា សីលសម្បទាទីនំ ការណភូតំ វីរិយសម្បទំ ទស្សេតិ. ‘‘យថានាមា’’តិ ឥមិនា តេសំ បកាសននាមតំ ទស្សេតិ. ‘‘យថាគោត្តា’’តិ ឥមិនា សទ្ធានុសារីធម្មានុសារីគោត្តសម្បត្តិសមុទាគមំ, ‘‘យថាធម្មវិហារិនោ’’តិអាទិនា សីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាណទស្សនំ សម្បត្តិសមុទាគមំ, ‘‘អតន្ទិតា’’តិ ឥមិនា ឯវំ អត្តហិតសម្បត្តិយំ ឋិតានំ បរហិតបដិបត្តិំ ទស្សេតិ.

អថ វា ‘‘យថានាមា’’តិ ឥទំ តេសំ ថេរានំ គរូហិ គហិតនាមធេយ្យទស្សនំ សមញ្ញាមត្តកិត្តនតោ. ‘‘យថាគោត្តា’’តិ ឥទំ កុលបុត្តភាវទស្សនំ កុលាបទេស កិត្តនតោ. តេន នេសំ សទ្ធាបព្ពជិតភាវំ ទស្សេតិ ¶ . ‘‘យថាធម្មវិហារិនោ’’តិ ឥទំ ចរណសម្បត្តិទស្សនំ សីលសំវរាទីហិ សមង្គីភាវទីបនតោ ¶ . ‘‘យថាធិមុត្តា សប្បញ្ញា’’តិ ឥទំ នេសំ វិជ្ជាសម្បត្តិទស្សនំ អាសវក្ខយបរិយោសានាយ ញាណសម្បត្តិយា អធិគមបរិទីបនតោ. ‘‘អតន្ទិតា’’តិ ឥទំ វិជ្ជាចរណសម្បត្តីនំ អធិគមូបាយទស្សនំ. ‘‘យថានាមា’’តិ វា ឥមិនា តេសំ បកាសននាមតំយេវ ទស្សេតិ. ‘‘យថាគោត្តា’’តិ បន ឥមិនា បច្ឆិមចក្កទ្វយសម្បត្តិំ ទស្សេតិ. ន ហិ សម្មាអប្បណិហិតត្តនោ បុព្ពេ ច អកតបុញ្ញស្ស សទ្ធានុសារីធម្មានុសារិនោ គោត្តសម្បត្តិសមុទាគមោ សម្ភវតិ. ‘‘យថាធម្មវិហារិនោ’’តិ ឥមិនា តេសំ បុរិមចក្កទ្វយសម្បត្តិំ ទស្សេតិ. ន ហិ អប្បតិរូបេ ទេសេ វសតោ សប្បុរិសូបនិស្សយរហិតស្ស ច តាទិសា គុណវិសេសា សម្ភវន្តិ. ‘‘យថាធិមុត្តា’’តិ ឥមិនា សទ្ធម្មសវនសម្បទាសមាយោគំ ទស្សេតិ. ន ហិ បរតោឃោសេន វិនា សាវកានំ សច្ចសម្បដិវេធោ សម្ភវតិ. ‘‘សប្បញ្ញា អតន្ទិតា’’តិ ឥមិនា យថាវុត្តស្ស គុណវិសេសស្ស អព្យភិចារិហេតុំ ទស្សេតិ ញាយារម្ភទស្សនតោ.

អបរោ នយោ – ‘‘យថាគោត្តា’’តិ ឯត្ថ គោត្តកិត្តនេន តេសំ ថេរានំ យោនិសោមនសិការសម្បទំ ទស្សេតិ យថាវុត្តគោត្តសម្បន្នស្ស យោនិសោមនសិការសម្ភវតោ. ‘‘យថាធម្មវិហារិនោ’’តិ ឯត្ថ ធម្មវិហារគ្គហណេន សទ្ធម្មសវនសម្បទំ ទស្សេតិ សទ្ធម្មសវនេន វិនា តទភាវតោ. ‘‘យថាធិមុត្តា’’តិ ឥមិនា មត្ថកប្បត្តំ ធម្មានុធម្មបដិបទំ ទស្សេតិ. ‘‘សប្បញ្ញា’’តិ ឥមិនា សព្ពត្ថ សម្បជានការិតំ. ‘‘អតន្ទិតា’’តិ ឥមិនា វុត្តនយេន អត្តហិតសម្បត្តិំ បរិបូរេត្វា ឋិតានំ បរេសំ ហិតសុខាវហាយ បដិបត្តិយំ អកិលាសុភាវំ ទស្សេតិ. តថា ‘‘យថាគោត្តា’’តិ ឥមិនា នេសំ សរណគមនសម្បទា ទស្សិតា សទ្ធានុសារីគោត្តកិត្តនតោ. ‘‘យថាធម្មវិហារិនោ’’តិ ឥមិនា សីលក្ខន្ធបុព្ពង្គមោ សមាធិក្ខន្ធោ ទស្សិតោ. ‘‘យថាធិមុត្តា សប្បញ្ញា’’តិ ឥមិនា បញ្ញក្ខន្ធាទយោ. សរណគមនញ្ច សាវកគុណានំ អាទិ, សមាធិ មជ្ឈេ, បញ្ញា បរិយោសានន្តិ អាទិមជ្ឈបរិយោសានទស្សនេន សព្ពេបិ ¶ សាវកគុណា ទស្សិតា ហោន្តិ.

ឦទិសី ¶ បន គុណវិភូតិ យាយ សម្មាបដិបត្តិយា តេហិ អធិគតា, តំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ តត្ថ វិបស្សិត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ តេសុ ¶ អរញ្ញរុក្ខមូលបព្ពតាទីសុ វិវិត្តសេនាសនេសុ. តត្ថ តត្ថាតិ វា តស្មិំ តស្មិំ ឧទានាទិកាលេ. វិបស្សិត្វាតិ សម្បស្សិត្វា. នាមរូបវវត្ថាបនបច្ចយបរិគ្គហេហិ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិកង្ខាវិតរណវិសុទ្ធិយោ សម្បាទេត្វា កលាបសម្មសនាទិក្កមេន បញ្ចមំ វិសុទ្ធិំ អធិគន្ត្វា បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិយា មត្ថកំ បាបនវសេន វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា ផុសិត្វាតិ បត្វា សច្ឆិកត្វា. អច្ចុតំ បទន្តិ និព្ពានំ. តញ្ហិ សយំ អចវនធម្មត្តា អធិគតានំ អច្ចុតិហេតុភាវតោ ច នត្ថិ ឯត្ថ ចុតីតិ ‘‘អច្ចុតំ’’. សង្ខតធម្មេហិ អសម្មិស្សភាវតាយ តទត្ថិកេហិ បដិបជ្ជិតព្ពតាយ ច ‘‘បទ’’ន្តិ ច វុច្ចតិ. កតន្តន្តិ កតស្ស អន្តំ. យោ ហិ តេហិ អធិគតោ អរិយមគ្គោ, សោ អត្តនោ បច្ចយេហិ ឧប្បាទិតត្តា កតោ នាម. តស្ស បន បរិយោសានភូតំ ផលំ កតន្តោតិ អធិប្បេតំ. តំ កតន្តំ អគ្គផលំ. អថ វា បច្ចយេហិ កតត្តា និប្ផាទិតត្តា កតា នាម សង្ខតធម្មា, តន្និស្សរណភាវតោ កតន្តោ និព្ពានំ. តំ កតន្តំ. បច្ចវេក្ខន្តាតិ ‘‘អធិគតំ វត មយា អរិយមគ្គាធិគមេន ឥទំ អរិយផលំ, អធិគតា អសង្ខតា ធាតូ’’តិ អរិយផលនិព្ពានានិ វិមុត្តិញាណទស្សនេន បដិបត្តិំ អវេក្ខមានា. អថ វា សច្ចសម្បដិវេធវសេន យំ អរិយេន ករណីយំ បរិញ្ញាទិសោឡសវិធំ កិច្ចំ អគ្គផលេ ឋិតេន និប្ផាទិតត្តា បរិយោសាបិតត្តា កតំ នាម, ឯវំ កតំ តំ បច្ចវេក្ខន្តា. ឯតេន បហីនកិលេសបច្ចវេក្ខណំ ទស្សិតំ. បុរិមនយេន បន ឥតរបច្ចវេក្ខណានីតិ ឯកូនវីសតិ បច្ចវេក្ខណានិ ទស្សិតានិ ហោន្តិ.

ឥមមត្ថន្តិ ឯត្ថ ឥមន្តិ សកលោ ថេរថេរីគាថានំ អត្ថោ អត្តនោ ឥតរេសញ្ច តត្ថ សន្និបតិតានំ ធម្មសង្គាហកមហាថេរានំ ពុទ្ធិយំ វិបរិវត្តមានតាយ អាសន្នោ បច្ចក្ខោតិ ច កត្វា វុត្តំ. អត្ថន្តិ ‘‘ឆន្នា មេ កុដិកា’’តិអាទីហិ ¶ គាថាហិ វុច្ចមានំ អត្តូបនាយិកំ បរូបនាយិកំ លោកិយលោកុត្តរបដិសំយុត្តំ អត្ថំ. អភាសិសុន្តិ គាថាពន្ធវសេន កថេសុំ, តំទីបនិយោ ឥទានិ មយា វុច្ចមានា តេសំ ភាវិតត្តានំ គាថា អត្តូបនាយិកា សុណាថាតិ យោជនា. តេ ច មហាថេរា ឯវំ កថេន្តា ¶ អត្តនោ សម្មាបដិបត្តិបកាសនីហិ គាថាហិ សាសនស្ស ឯកន្តនិយ្យានិកវិភាវនេន បរេបិ តត្ថ សម្មាបដិបត្តិយំ និយោជេន្តីតិ ឯតមត្ថំ ទីបេតិ អាយស្មា ធម្មភណ្ឌាគារិកោ, តថា ទីបេន្តោ ច ឥមាហិ គាថាហិ តេសំ ថោមនំ តាសញ្ច តេសំ វចនស្ស និទានភាវេន ឋបនំ ឋានគតមេវាតិ ទស្សេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥទានិ ¶ ឆន្នា ¶ មេ កុដិកាតិអាទិនយប្បវត្តានំ ថេរគាថានំ អត្ថវណ្ណនា ហោតិ. សា បនាយំ អត្ថវណ្ណនា យស្មា តាសំ តាសំ គាថានំ អដ្ឋុប្បត្តិំ បកាសេត្វា វុច្ចមានា បាកដា ហោតិ សុវិញ្ញេយ្យា ច. តស្មា តត្ថ តត្ថ អដ្ឋុប្បត្តិំ បកាសេត្វា អត្ថវណ្ណនំ ករិស្សាមាតិ.

តត្ថ ឆន្នា មេ កុដិកាតិគាថាយ កា ឧប្បត្តិ? វុច្ចតេ – ឥតោ កិរ កប្បសតសហស្សមត្ថកេ អនុប្បន្នេយេវ បទុមុត្តរេ ភគវតិ លោកនាថេ ហំសវតីនាមកេ នគរេ អញ្ញតរស្ស ព្រាហ្មណមហាសាលស្ស ឯកោ បុត្តោ ឧប្បជ្ជិ. តស្ស ‘‘នន្ទមាណវោ’’តិ នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ តយោ វេទេ ឧគ្គណ្ហិត្វា តត្ថ សារំ អបស្សន្តោ អត្តនោ បរិវារភូតេហិ ចតុចត្តាលីសាយ មាណវកសហស្សេហិ សទ្ធិំ បព្ពតបាទេ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ បញ្ច ច អភិញ្ញាយោ និព្ពត្តេសិ. អន្តេវាសិកានម្បិ កម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិ. តេបិ ន ចិរេនេវ ឈានលាភិនោ អហេសុំ.

តេន ¶ ច សមយេន បទុមុត្តរោ ភគវា លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា ហំសវតីនគរំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តោ ឯកទិវសំ បច្ចូសសមយេ លោកំ វោលោកេន្តោ នន្ទតាបសស្ស អន្តេវាសិកជដិលានំ អរហត្តូបនិស្សយំ នន្ទតាបសស្ស ច ទ្វីហង្គេហិ សមន្នាគតស្ស សាវកដ្ឋានន្តរស្ស បត្ថនំ ទិស្វា បាតោវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា បុព្ពណ្ហសមយេ បត្តចីវរមាទាយ អញ្ញំ កញ្ចិ អនាមន្តេត្វា សីហោ វិយ ឯកចរោ នន្ទតាបសស្ស អន្តេវាសិកេសុ ផលាផលត្ថាយ គតេសុ ‘‘ពុទ្ធភាវំ មេ ជានាតូ’’តិ បស្សន្តស្សេវ នន្ទតាបសស្ស អាកាសតោ ឱតរិត្វា បថវិយំ បតិដ្ឋាសិ. នន្ទតាបសោ ពុទ្ធានុភាវញ្ចេវ លក្ខណបារិបូរិញ្ច ទិស្វា លក្ខណមន្តេ សម្មសិត្វា ‘‘ឥមេហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតោ នាម អគារំ អជ្ឈាវសន្តោ រាជា ហោតិ ចក្កវត្តី, បព្ពជន្តោ ¶ លោកេ ¶ វិវដច្ឆទោ សព្ពញ្ញូ ពុទ្ធោ ហោតិ. អយំ បុរិសាជានីយោ និស្សំសយំ ពុទ្ធោតិ ញត្វា បច្ចុគ្គមនំ កត្វា, បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា, អាសនំ បញ្ញាបេត្វា, អទាសិ. និសីទិ ភគវា បញ្ញត្តេ អាសនេ. នន្ទតាបសោបិ អត្តនោ អនុច្ឆវិកំ អាសនំ គហេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ.

តស្មិំ សមយេ ចតុចត្តាលីសសហស្សជដិលា បណីតបណីតានិ ឱជវន្តានិ ផលាផលានិ គហេត្វា អាចរិយស្ស សន្តិកំ សម្បត្តា ពុទ្ធានញ្ចេវ អាចរិយស្ស ច និសិន្នាសនំ ឱលោកេន្តា អាហំសុ – ‘‘អាចរិយ, មយំ ‘ឥមស្មិំ លោកេ តុម្ហេហិ មហន្តតរោ នត្ថី’តិ វិចរាម, អយំ បន បុរិសោ តុម្ហេហិ មហន្តតរោ មញ្ញេ’’តិ. នន្ទតាបសោ, ‘‘តាតា, កិំ វទេថ, សាសបេន សទ្ធិំ អដ្ឋសដ្ឋិសតសហស្សយោជនុព្ពេធំ សិនេរុំ ឧបមេតុំ ឥច្ឆថ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធេន សទ្ធិំ មា មំ ឧបមិត្ថា’’តិ អាហ. អថ តេ តាបសា ‘‘សចេ អយំ ឱរកោ អភវិស្ស, ន អម្ហាកំ អាចរិយោ ឯវំ ឧបមំ អាហរេយ្យ, យាវ មហា វតាយំ បុរិសាជានីយោ’’តិ បាទេសុ និបតិត្វា សិរសា វន្ទិំសុ. អថ តេ អាចរិយោ អាហ – ‘‘តាតា, អម្ហាកំ ពុទ្ធានំ អនុច្ឆវិកោ ទេយ្យធម្មោ នត្ថិ, ភគវា ច ភិក្ខាចារវេលាយំ ឥធាគតោ, តស្មា មយំ យថាពលំ ទេយ្យធម្មំ ទស្សាម, តុម្ហេ យំ យំ បណីតំ ផលាផលំ អានីតំ, តំ តំ អាហរថា’’តិ វត្វា អាហរាបេត្វា ហត្ថេ ធោវិត្វា សយំ តថាគតស្ស បត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ. សត្ថារា ¶ ផលាផលេ បដិគ្គហិតមត្តេ ទេវតា ទិព្ពោជំ បក្ខិបិំសុ. តាបសោ ឧទកម្បិ សយមេវ បរិស្សាវេត្វា អទាសិ. តតោ ភោជនកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា និសិន្នេ សត្ថរិ សព្ពេ អន្តេវាសិកេ បក្កោសិត្វា សត្ថុ សន្តិកេ សារណីយំ កថំ កថេន្តោ និសីទិ. សត្ថា ‘‘ភិក្ខុសង្ឃោ អាគច្ឆតូ’’តិ ចិន្តេសិ. ភិក្ខូ សត្ថុ ចិត្តំ ញត្វា សតសហស្សមត្តា ខីណាសវា អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋំសុ.

នន្ទតាបសោ អន្តេវាសិកេ អាមន្តេសិ – ‘‘តាតា, ពុទ្ធានំ និសិន្នាសនម្បិ នីចំ, សមណសតសហស្សស្សបិ អាសនំ នត្ថិ, តុម្ហេហិ អជ្ជ ឧឡារំ ភគវតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច សក្ការំ កាតុំ វដ្ដតិ ¶ , បព្ពតបាទតោ វណ្ណគន្ធសម្បន្នានិ បុប្ផានិ អាហរថា’’តិ. អចិន្តេយ្យត្តា ឥទ្ធិវិសយស្ស មុហុត្តេនេវ វណ្ណគន្ធសម្បន្នានិ បុប្ផានិ អាហរិត្វា ពុទ្ធានំ យោជនប្បមាណំ បុប្ផាសនំ បញ្ញាបេសុំ. អគ្គសាវកានំ តិគាវុតំ, សេសភិក្ខូនំ អឌ្ឍយោជនិកាទិភេទំ, សង្ឃនវកស្ស ឧសភមត្តំ អហោសិ. ឯវំ បញ្ញត្តេសុ អាសនេសុ នន្ទតាបសោ តថាគតស្ស បុរតោ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ឋិតោ, ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ ឥមំ បុប្ផាសនំ អភិរុហថា’’តិ អាហ. និសីទិ ភគវា បុប្ផាសនេ. ឯវំ និសិន្នេ សត្ថរិ សត្ថុ អាការំ ញត្វា ភិក្ខូ អត្តនោ អត្តនោ បត្តាសនេ និសីទិំសុ. នន្ទតាបសោ មហន្តំ បុប្ផឆត្តំ គហេត្វា តថាគតស្ស មត្ថកេ ធារេន្តោ អដ្ឋាសិ. សត្ថា ‘‘តាបសានំ អយំ សក្ការោ មហប្ផលោ ហោតូ’’តិ ¶ និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិ. សត្ថុ សមាបន្នភាវំ ញត្វា ភិក្ខូបិ សមាបជ្ជិំសុ. តថាគតេ សត្តាហំ និរោធំ សមាបជ្ជិត្វា និសិន្នេ អន្តេវាសិកា ភិក្ខាចារកាលេ សម្បត្តេ វនមូលផលាផលំ បរិភុញ្ជិត្វា សេសកាលេ ពុទ្ធានំ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ តិដ្ឋន្តិ. នន្ទតាបសោ បន ភិក្ខាចារម្បិ អគន្ត្វា បុប្ផឆត្តំ ធារេន្តោ សត្តាហំ បីតិសុខេនេវ វីតិនាមេតិ.

សត្ថា និរោធតោ វុដ្ឋាយ អរណវិហារិអង្គេន ទក្ខិណេយ្យង្គេន ចាតិ ទ្វីហិ អង្គេហិ សមន្នាគតំ ឯកំ សាវកំ ‘‘ឥសិគណស្ស បុប្ផាសនានុមោទនំ ករោហី’’តិ អាណាបេសិ. សោ ចក្កវត្តិរញ្ញោ សន្តិកា បដិលទ្ធមហាលាភោ មហាយោធោ វិយ តុដ្ឋមានសោ អត្តនោ វិសយេ ¶ ឋត្វា តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ សម្មសិត្វា អនុមោទនំ អកាសិ. តស្ស ទេសនាវសានេ សត្ថា សយំ ធម្មំ ទេសេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ សព្ពេ ចតុចត្តាលីសសហស្សតាបសា អរហត្តំ បាបុណិំសុ. សត្ថា ‘‘ឯថ, ភិក្ខវោ’’តិ ហត្ថំ បសារេសិ. តេសំ តាវទេវ កេសមស្សុ អន្តរធាយិ. អដ្ឋ បរិក្ខារា កាយេ បដិមុក្កាវ អហេសុំ សដ្ឋិវស្សត្ថេរា វិយ សត្ថារំ បរិវារយិំសុ. នន្ទតាបសោ បន វិក្ខិត្តចិត្តតាយ វិសេសំ នាធិគច្ឆិ. តស្ស ¶ កិរ អរណវិហារិត្ថេរស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សោតុំ អារទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ ‘‘អហោ វតាហម្បិ អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកពុទ្ធស្ស សាសនេ ឥមិនា សាវកេន លទ្ធធុរំ លភេយ្យ’’ន្តិ ចិត្តំ ឧទបាទិ. សោ តេន បរិវិតក្កេន មគ្គផលបដិវេធំ កាតុំ នាសក្ខិ. តថាគតំ បន វន្ទិត្វា សម្មុខេ ឋត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, យេន ភិក្ខុនា ឥសិគណស្ស បុប្ផាសនានុមោទនា កតា, កោ នាមាយំ តុម្ហាកំ សាសនេ’’តិ. ‘‘អរណវិហារិអង្គេ ទក្ខិណេយ្យអង្គេ ច ឯតទគ្គំ បត្តោ ឯសោ ភិក្ខូ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, យ្វាយំ មយា សត្តាហំ បុប្ផឆត្តំ ធារេន្តេន សក្ការោ កតោ, តេន អធិការេន ន អញ្ញំ សម្បត្តិំ បត្ថេមិ, អនាគតេ បន ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ អយំ ថេរោ វិយ ទ្វីហង្គេហិ សមន្នាគតោ សាវកោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនមកាសិ.

សត្ថា ‘‘សមិជ្ឈិស្សតិ នុ, ខោ ឥមស្ស តាបសស្ស បត្ថនា’’តិ អនាគតំសញាណំ បេសេត្វា ឱលោកេន្តោ កប្បសតសហស្សំ អតិក្កមិត្វា សមិជ្ឈនកភាវំ ទិស្វា នន្ទតាបសំ អាហ – ‘‘ន តេ អយំ បត្ថនា មោឃា ភវិស្សតិ, អនាគតេ កប្បសតសហស្សំ អតិក្កមិត្វា គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស សន្តិកេ សមិជ្ឈិស្សតី’’តិ វត្វា ធម្មកថំ កថេត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ អាកាសំ បក្ខន្ទិ. នន្ទតាបសោ យាវ ចក្ខុបថសមតិក្កមា សត្ថារំ ភិក្ខុសង្ឃញ្ច ឧទ្ទិស្ស អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ អដ្ឋាសិ. សោ អបរភាគេ កាលេន កាលំ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុណិ. អបរិហីនជ្ឈានោវ កាលង្កត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តោ. តតោ បន ចុតោ អបរានិបិ បញ្ច ជាតិសតានិ បព្ពជិត្វា អារញ្ញកោ អហោសិ. កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេបិ បព្ពជិត្វា អារញ្ញកោ ហុត្វា គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេសិ. ឯតំ កិរ វត្តំ ¶ អបរិបូរេត្វា មហាសាវកភាវំ ¶ បាបុណន្តា នាម នត្ថិ. គតបច្ចាគតវត្តំ បន អាគមដ្ឋកថាសុ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. សោ វីសតិវស្សសហស្សានិ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា កាលង្កត្វា កាមាវចរទេវលោកេ តាវតិំសភវនេ និព្ពត្តិ. វុត្តញ្ហេតំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.៣.១៥១) –

‘‘ហិមវន្តស្សាវិទូរេ ¶ , និសភោ នាម បព្ពតោ;

អស្សមោ សុកតោ មយ្ហំ, បណ្ណសាលា សុមាបិតា.

‘‘កោសិយោ នាម នាមេន, ជដិលោ ឧគ្គតាបនោ;

ឯកាកិយោ អទុតិយោ, វសាមិ និសភេ តទា.

‘‘ផលំ មូលញ្ច បណ្ណញ្ច, ន ភុញ្ជាមិ អហំ តទា;

បវត្តំវ សុបាតាហំ, ឧបជីវាមិ តាវទេ.

‘‘នាហំ កោបេមិ អាជីវំ, ចជមានោបិ ជីវិតំ;

អារាធេមិ សកំ ចិត្តំ, វិវជ្ជេមិ អនេសនំ.

‘‘រាគូបសំហិតំ ចិត្តំ, យទា ឧប្បជ្ជតេ មម;

សយំវ បច្ចវេក្ខាមិ, ឯកគ្គោ តំ ទមេមហំ.

‘‘រជ្ជសេ រជ្ជនីយេ ច, ទុស្សនីយេ ច ទុស្សសេ;

មុយ្ហសេ មោហនីយេ ច, និក្ខមស្សុ វនា តុវំ.

‘‘វិសុទ្ធានំ អយំ វាសោ, និម្មលានំ តបស្សិនំ;

មា ខោ វិសុទ្ធំ ទូសេសិ, និក្ខមស្សុ វនា តុវំ.

‘‘អគារិកោ ភវិត្វាន, យទា បុត្តំ លភិស្សសិ;

ឧភោបិ មា វិរាធេសិ, និក្ខមស្សុ វនា តុវំ.

‘‘ឆវាលាតំ យថា កដ្ឋំ, ន ក្វចិ កិច្ចការកំ;

នេវ គាមេ អរញ្ញេ វា, ន ហិ តំ កដ្ឋសម្មតំ.

‘‘ឆវាលាតូបមោ ត្វំ សិ, ន គិហី នាបិ សញ្ញតោ;

ឧភតោ មុត្តកោ អជ្ជ, និក្ខមស្សុ វនា តុវំ.

‘‘សិយា នុ ខោ តវ ឯតំ, កោ បជានាតិ តេ ឥទំ;

សទ្ធាធុរំ វហិសិ មេ, កោសជ្ជពហុលាយ ច.

‘‘ជិគុច្ឆិស្សន្តិ ¶ តំ វិញ្ញូ, អសុចិំ នាគរិកោ យថា;

អាកឌ្ឍិត្វាន ឥសយោ, ចោទយិស្សន្តិ តំ សទា.

‘‘តំ ¶ វិញ្ញូ បវទិស្សន្តិ, សមតិក្កន្តសាសនំ;

សំវាសំ អលភន្តោ ហិ, កថំ ជីវិហិសិ តុវំ.

‘‘តិធាបភិន្នំ មាតង្គំ, កុញ្ជរំ សដ្ឋិហាយនំ;

ពលី នាគោ ឧបគន្ត្វា, យូថា នីហរតេ គជំ.

‘‘យូថា វិនិស្សដោ សន្តោ, សុខំ សាតំ ន វិន្ទតិ;

ទុក្ខិតោ វិមនោ ហោតិ, បជ្ឈាយន្តោ បវេធតិ.

‘‘តថេវ ជដិលា តម្បិ, នីហរិស្សន្តិ ទុម្មតិំ;

តេហិ ត្វំ និស្សដោ សន្តោ, សុខំ សាតំ ន លច្ឆសិ.

‘‘ទិវា វា យទិ វា រត្តិំ, សោកសល្លសមប្បិតោ;

ទយ្ហតិ បរិឡាហេន, គជោ យូថាវ និស្សដោ.

‘‘ជាតរូបំ យថា កូដំ, នេវ ឈាយតិ កត្ថចិ;

តថា សីលវីហិនោ ត្វំ, ន ឈាយិស្សសិ កត្ថចិ.

‘‘អគារំ វសមានោបិ, កថំ ជីវិហិសិ តុវំ;

មត្តិកំ បេត្តិកញ្ចាបិ, នត្ថិ តេ និហិតំ ធនំ.

‘‘សយំ កម្មំ ករិត្វាន, គត្តេ សេទំ បមោចយំ;

ឯវំ ជីវិហិសិ គេហេ, សាធុ តេ តំ ន រុច្ចតិ.

‘‘ឯវាហំ តត្ថ វារេមិ, សំកិលេសគតំ មនំ;

នានាធម្មកថំ កត្វា, បាបា ចិត្តំ និវារយិំ.

‘‘ឯវំ មេ វិហរន្តស្ស, អប្បមាទវិហារិនោ;

តិំសវស្សសហស្សានិ, វិបិនេ មេ អតិក្កមុំ.

‘‘អប្បមាទរតំ ទិស្វា, ឧត្តមត្ថំ គវេសកំ;

បទុមុត្តរសម្ពុទ្ធោ, អាគច្ឆិ មម សន្តិកំ.

‘‘តិម្ពរូសកវណ្ណាភោ, អប្បមេយ្យោ អនូបមោ;

រូបេនាសទិសោ ពុទ្ធោ, អាកាសេ ចង្កមី តទា.

‘‘សុផុល្លោ ¶ សាលរាជាវ, វិជ្ជូវព្ភឃនន្តរេ;

ញាណេនាសទិសោ ពុទ្ធោ, អាកាសេ ចង្កមី តទា.

‘‘សីហរាជាវសម្ភីតោ, គជរាជាវ ទប្បិតោ;

លាសីតោ ព្យគ្ឃរាជាវ, អាកាសេ ចង្កមី តទា.

‘‘សិង្ឃីនិក្ខសវណ្ណាភោ, ខទិរង្គារសន្និភោ;

មណិ យថា ជោតិរសោ, អាកាសេ ចង្កមី តទា.

‘‘វិសុទ្ធកេលាសនិភោ, បុណ្ណមាយេវ ចន្ទិមា;

មជ្ឈន្ហិកេវ សូរិយោ, អាកាសេ ចង្កមី តទា.

‘‘ទិស្វា ¶ នភេ ចង្កមន្តំ, ឯវំ ចិន្តេសហំ តទា;

ទេវោ នុ ខោ អយំ សត្តោ, ឧទាហុ មនុជោ អយំ.

‘‘ន មេ សុតោ វា ទិដ្ឋោ វា, មហិយា ឯទិសោ នរោ;

អបិ មន្តបទំ អត្ថិ, អយំ សត្ថា ភវិស្សតិ.

‘‘ឯវាហំ ចិន្តយិត្វាន, សកំ ចិត្តំ បសាទយិំ;

នានាបុប្ផញ្ច គន្ធញ្ច, សន្និបាតេសហំ តទា.

‘‘បុប្ផាសនំ បញ្ញាបេត្វា, សាធុចិត្តំ មនោរមំ;

នរសារថិនំ អគ្គំ, ឥទំ វចនមព្រវិំ.

‘‘ឥទំ មេ អាសនំ វីរ, បញ្ញត្តំ តវនុច្ឆវំ;

ហាសយន្តោ មមំ ចិត្តំ, និសីទ កុសុមាសនេ.

‘‘និសីទិ តត្ថ ភគវា, អសម្ភីតោវ កេសរី;

សត្តរត្តិន្ទិវំ ពុទ្ធោ, បវរេ កុសុមាសនេ.

‘‘នមស្សមានោ អដ្ឋាសិំ, សត្តរត្តិន្ទិវំ អហំ;

វុដ្ឋហិត្វា សមាធិម្ហា, សត្ថា លោកេ អនុត្តរោ;

មម កម្មំ បកិត្តេន្តោ, ឥទំ វចនមព្រវិ.

‘‘ភាវេហិ ពុទ្ធានុស្សតិំ, ភាវនានមនុត្តរំ;

ឥមំ សតិំ ភាវយិត្វា, បូរយិស្សសិ មានសំ.

‘‘តិំសកប្បសហស្សានិ ¶ , ទេវលោកេ រមិស្សសិ;

អសីតិក្ខត្តុំ ទេវិន្ទោ, ទេវរជ្ជំ ករិស្សសិ;

សហស្សក្ខត្តុំ ចក្កវត្តី, រាជា រដ្ឋេ ភវិស្សសិ.

‘‘បទេសរជ្ជំ វិបុលំ, គណនាតោ អសង្ខិយំ;

អនុភោស្សសិ តំ សព្ពំ, ពុទ្ធានុស្សតិយា ផលំ.

‘‘ភវាភវេ សំសរន្តោ, មហាភោគំ លភិស្សសិ;

ភោគេ តេ ឩនតា នត្ថិ, ពុទ្ធានុស្សតិយា ផលំ.

‘‘កប្បសតសហស្សម្ហិ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;

គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘អសីតិកោដិំ ឆឌ្ឌេត្វា, ទាសេ កម្មករេ ពហូ;

គោតមស្ស ភគវតោ, សាសនេ បព្ពជិស្សសិ.

‘‘អារាធយិត្វា សម្ពុទ្ធំ, គោតមំ សក្យបុង្គវំ;

សុភូតិ នាម នាមេន, ហេស្សសិ សត្ថុ សាវកោ.

‘‘ភិក្ខុសង្ឃេ និសីទិត្វា, ទក្ខិណេយ្យគុណម្ហិ តំ;

តថារណវិហារេ ច, ទ្វីសុ អគ្គេ ឋបេស្សសិ.

‘‘ឥទំ ¶ វត្វាន សម្ពុទ្ធោ, ជលជុត្តមនាមកោ;

នភំ អព្ភុគ្គមី វីរោ, ហំសរាជាវ អម្ពរេ.

‘‘សាសិតោ លោកនាថេន, នមស្សិត្វា តថាគតំ;

សទា ភាវេមិ មុទិតោ, ពុទ្ធានុស្សតិមុត្តមំ.

‘‘តេន កម្មេន សុកតេន, ចេតនាបណិធីហិ ច;

ជហិត្វា មានុសំ ទេហំ, តាវតិំសំ អគច្ឆហំ.

‘‘អសីតិក្ខត្តុំ ទេវិន្ទោ, ទេវរជ្ជមការយិំ;

សហស្សក្ខត្តុំ រាជា ច, ចក្កវត្តី អហោសហំ.

‘‘បទេសរជ្ជំ វិបុលំ, គណនាតោ អសង្ខិយំ;

អនុភោមិ សុសម្បត្តិំ, ពុទ្ធានុស្សតិយា ផលំ.

‘‘ភវាភវេ ¶ សំសរន្តោ, មហាភោគំ លភាមហំ;

ភោគេ មេ ឩនតា នត្ថិ, ពុទ្ធានុស្សតិយា ផលំ.

‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, យំ កម្មមករិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធានុស្សតិយា ផលំ.

‘‘បដិសម្ភិទា ចតស្សោ, វិមោក្ខាបិ ច អដ្ឋិមេ;

ឆឡភិញ្ញា សច្ឆិកតា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ. –

ឥត្ថំ សុទំ អាយស្មា សុភូតិត្ថេរោ ឥមា គាថាយោ អភាសិត្ថាតិ.

ឯវំ បន សោ តាវតិំសភវនេ អបរាបរំ ឧប្បជ្ជនវសេន ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវិត្វា តតោ ចុតោ មនុស្សលោកេ អនេកសតក្ខត្តុំ ចក្កវត្តិរាជា ច បទេសរាជា ច ហុត្វា ឧឡារំ មនុស្សសម្បត្តិំ អនុភវិត្វា អថ អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ សាវត្ថិយំ សុមនសេដ្ឋិស្ស គេហេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស កនិដ្ឋោ ហុត្វា និព្ពត្តិ ‘‘សុភូតី’’តិស្ស នាមំ អហោសិ.

តេន ច សមយេន អម្ហាកំ ភគវា លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា បវត្តវរធម្មចក្កោ អនុបុព្ពេន រាជគហំ គន្ត្វា តត្ថ វេឡុវនបដិគ្គហណាទិនា លោកានុគ្គហំ ករោន្តោ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ សីតវនេ វិហរតិ. តទា អនាថបិណ្ឌិកោ សេដ្ឋិ សាវត្ថិយំ ឧដ្ឋានកភណ្ឌំ គហេត្វា អត្តនោ សហាយស្ស រាជគហសេដ្ឋិនោ ឃរំ គតោ ពុទ្ធុប្បាទំ សុត្វា សត្ថារំ សីតវនេ វិហរន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បឋមទស្សនេនេវ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ សត្ថារំ សាវត្ថិំ អាគមនត្ថាយ យាចិត្វា តតោ បញ្ចចត្តាលីសយោជនេ មគ្គេ យោជនេ យោជនេ សតសហស្សបរិច្ចាគេន វិហារេ បតិដ្ឋាបេត្វា សាវត្ថិយំ រាជមានេន អដ្ឋករីសប្បមាណំ ជេតស្ស រាជកុមារស្ស ឧយ្យានភូមិំ កោដិសន្ថារេន កិណិត្វា តត្ថ ភគវតោ វិហារំ ការេត្វា អទាសិ. វិហារបរិគ្គហណទិវសេ អយំ សុភូតិកុដុម្ពិកោ អនាថបិណ្ឌិកសេដ្ឋិនា សទ្ធិំ គន្ត្វា ធម្មំ សុណន្តោ សទ្ធំ បដិលភិត្វា បព្ពជិ ¶ . សោ ឧបសម្បជ្ជិត្វា ទ្វេ មាតិកា បគុណា កត្វា កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា អរញ្ញេ សមណធម្មំ ករោន្តោ មេត្តាឈានបាទកំ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. សោ ធម្មំ ទេសេន្តោ ¶ យស្មា សត្ថារា ទេសិតនិយាមេន អនោទិស្សកំ កត្វា ធម្មំ ទេសេតិ. តស្មា អរណវិហារីនំ អគ្គោ នាម ជាតោ. បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ឃរេ ឃរេ មេត្តាឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ¶ ភិក្ខំ បដិគ្គណ្ហាតិ ‘‘ឯវំ ទាយកានំ មហប្ផលំ ភវិស្សតី’’តិ. តស្មា ទក្ខិណេយ្យានំ អគ្គោ នាម ជាតោ. តេនាហ ភគវា – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ អរណវិហារីនំ យទិទំ សុភូតិ, ទក្ខិណេយ្យានំ យទិទំ សុភូតី’’តិ (អ. និ. ១.១៩៨, ២០១). ឯវមយំ មហាថេរោ អរហត្តេ បតិដ្ឋាយ អត្តនា បូរិតបារមីនំ ផលស្ស មត្ថកំ បត្វា លោកេ អភិញ្ញាតោ អភិលក្ខិតោ ហុត្វា ពហុជនហិតាយ ជនបទចារិកំ ចរន្តោ អនុបុព្ពេន រាជគហំ អគមាសិ.

រាជា ពិម្ពិសារោ ថេរស្ស អាគមនំ សុត្វា ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ‘‘ឥធេវ, ភន្តេ, វសថា’’តិ វត្វា ‘‘និវាសនដ្ឋានំ ករិស្សាមី’’តិ បក្កន្តោ វិស្សរិ. ថេរោ សេនាសនំ អលភន្តោ អព្ភោកាសេ វីតិនាមេសិ. ថេរស្ស អានុភាវេន ទេវោ ន វស្សតិ. មនុស្សា អវុដ្ឋិតាយ ឧបទ្ទុតា រញ្ញោ និវេសនទ្វារេ ឧក្កុដ្ឋិមកំសុ. រាជា ‘‘កេន នុ ខោ ការណេន ទេវោ ន វស្សតី’’តិ វីមំសន្តោ ‘‘ថេរស្ស អព្ភោកាសវាសេន មញ្ញេ ន វស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា តស្ស បណ្ណកុដិំ ការាបេត្វា ‘‘ឥមិស្សា, ភន្តេ, បណ្ណកុដិយា វសថា’’តិ វត្វា វន្ទិត្វា បក្កាមិ. ថេរោ កុដិកំ បវិសិត្វា តិណសន្ថារកេ បល្លង្កេន និសីទិ. តទា បន ទេវោ ថោកំ ថោកំ ផុសាយតិ, ន សម្មា ធារំ អនុប្បវេច្ឆតិ. អថ ថេរោ លោកស្ស អវុដ្ឋិកភយំ វិសមិតុកាមោ អត្តនោ អជ្ឈត្តិកពាហិរវត្ថុកស្ស បរិស្សយស្ស អភាវំ បវេទេន្តោ –

‘‘ឆន្នា មេ កុដិកា សុខា និវាតា, វស្ស ទេវ យថាសុខំ;

ចិត្តំ មេ សុសមាហិតំ វិមុត្តំ, អាតាបី វិហរាមិ វស្ស ទេវា’’តិ. –

តត្ថ ¶ ឆន្ន-សទ្ទោ តាវ ‘‘ឆន្នា សា កុមារិកា ឥមស្ស កុមារកស្ស’’ (បារា. ២៩៦) ‘‘នច្ឆន្នំ នប្បតិរូប’’ន្តិអាទីសុ (បារា. ៣៨៣) បតិរូបេ អាគតោ. ‘‘ឆន្នំ ត្វេវ, ផគ្គុណ, ផស្សាយតនាន’’ន្តិអាទីសុ វចនវិសិដ្ឋេ សង្ខ្យាវិសេសេ. ‘‘ឆន្នមតិវស្សតិ, វិវដំ នាតិវស្សតី’’តិអាទីសុ ¶ (ឧទា. ៤៥; ចូឡវ. ៣៨៥) គហណេ. ‘‘ក្យាហំ តេ នច្ឆន្នោបិ ករិស្សាមី’’តិអាទីសុ និវាសនបារុបនេ ‘‘អាយស្មា ឆន្នោ អនាចារំ អាចរតី’’តិអាទីសុ (បារា. ៤២៤) បញ្ញត្តិយំ. ‘‘សព្ពច្ឆន្នំ សព្ពបរិច្ឆន្នំ (បាចិ. ៥២, ៥៤), ឆន្នា កុដិ អាហិតោ ¶ គិនី’’តិ (សុ. និ. ១៨) ច អាទីសុ តិណាទីហិ ឆាទនេ. ឥធាបិ តិណាទីហិ ឆាទនេយេវ ទដ្ឋព្ពោ, តស្មា តិណេន វា បណ្ណេន វា ឆន្នា យថា ន វស្សតិ វស្សោទកបតនំ ន ហោតិ ន ឱវស្សតិ, ឯវំ សម្មទេវ ឆាទិតាតិ អត្ថោ.

មេ-សទ្ទោ ‘‘កិច្ឆេន មេ អធិគតំ, ហលំ ទានិ បកាសិតុ’’ន្តិអាទីសុ (មហាវ. ៨; ទី. និ. ២.៦៥; ម. និ. ១.២៨១; ២.៣៣៧; សំ. និ. ១.១៧២) ករណេ អាគតោ, មយាតិ អត្ថោ. ‘‘តស្ស មេ, ភន្តេ, ភគវា សំខិត្តេន ធម្មំ ទេសេតូ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៣.១៨២; អ. និ. ៤.២៥៧) សម្បទានេ, មយ្ហន្តិ អត្ថោ. ‘‘បុព្ពេវ មេ, ភិក្ខវេ, សម្ពោធា អនភិសម្ពុទ្ធស្ស ពោធិសត្តស្សេវ សតោ’’អាទីសុ (ម. និ. ១.២០៦; សំ. និ. ៤.១៤) សាមិអត្ថេ អាគតោ. ឥធាបិ សាមិអត្ថេ ឯវ ទដ្ឋព្ពោ, មមាតិ អត្ថោ. កិញ្ចាបិ ខីណាសវានំ មមាយិតព្ពំ នាម កិញ្ចិ នត្ថិ លោកធម្មេហិ អនុបលិត្តភាវតោ, លោកសមញ្ញាវសេន បន តេសម្បិ ‘‘អហំ មមា’’តិ វោហារមត្តំ ហោតិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘កិន្តិ មេ សាវកា ធម្មទាយាទា ភវេយ្យុំ, នោ អាមិសទាយាទា’’តិ (ម. និ. ១.២៩).

កុដិកាតិ បន មាតុកុច្ឆិបិ ករជកាយោបិ តិណាទិច្ឆទនោ បតិស្សយោបិ វុច្ចតិ. តថា ហិ –

‘‘មាតរំ កុដិកំ ព្រូសិ, ភរិយំ ព្រូសិ កុលាវកំ;

បុត្តេ សន្តានកេ ព្រូសិ, តណ្ហា មេ ព្រូសិ ពន្ធន’’ន្តិ. (សំ. និ. ១.១៩) –

អាទីសុ មាតុកុច្ឆិ ‘‘កុដិកា’’តិ វុត្តា.

‘‘អដ្ឋិកង្កលកុដិកេ ¶ , មំសន្ហារុបសិព្ពិតេ;

ធិរត្ថុ បូរេ ទុគ្គន្ធេ, បរគត្តេ មមាយសី’’តិ. (ថេរគា. ១១៥៣) –

អាទីសុ កេសាទិសមូហភូតោ ករជកាយោ. ‘‘កស្សបស្ស ភគវតោ ភគិនិ កុដិ ឱវស្សតិ’’ (ម. និ. ២.២៩១) ‘‘កុដិ នាម ឧល្លិត្តា វា ហោតិ អវលិត្តា វា’’តិអាទីសុ (បារា. ៣៤៩) តិណឆទនបតិស្សយោ. ឥធាបិ ¶ សោ ឯវ វេទិតព្ពោ បណ្ណសាលាយ អធិប្បេតត្តា. កុដិ ឯវ ហិ កុដិកា, អបាកដកុដិ ‘‘កុដិកា’’តិ វុត្តា.

សុខ-សទ្ទោ បន ‘‘វិបិដ្ឋិកត្វាន សុខំ ទុខញ្ច, បុព្ពេវ ច សោមនស្សទោមនស្ស’’ន្តិអាទីសុ ¶ (សុ. និ. ៦៧) សុខវេទនាយំ អាគតោ. ‘‘សុខោ ពុទ្ធានមុប្បាទោ, សុខា សទ្ធម្មទេសនា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៩៤) សុខមូលេ. ‘‘សុខស្សេតំ, ភិក្ខវេ, អធិវចនំ យទិទំ បុញ្ញានី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៧.៦២; ឥតិវុ. ២២) សុខហេតុម្ហិ. ‘‘យស្មា ច, ខោ, មហាលិ, រូបំ សុខំ សុខានុបតិតំ សុខាវក្កន្ត’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ៣.៦០) សុខារម្មណេ, ‘‘ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារា ឯតេ, ចុន្ទ, អរិយស្ស វិនយេ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៨២) អព្យាបជ្ជេ. ‘‘និព្ពានំ បរមំ សុខ’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ២.២១៥; ធ. ប. ២០៣-២០៤) និព្ពានេ. ‘‘យាវញ្ចិទំ, ភិក្ខវេ, ន សុករំ អក្ខានេន បាបុណិតុំ យាវ សុខា សគ្គា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.២២៥) សុខប្បច្ចយដ្ឋានេ. ‘‘សោវគ្គិកំ សុខវិបាកំ សគ្គសំវត្តនិក’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.១៦៣; សំ. និ. ១.១៣០) ឥដ្ឋេ, បិយមនាបេតិ អត្ថោ. ឥធាបិ ឥដ្ឋេ សុខប្បច្ចយេ វា ទដ្ឋព្ពោ. សា ហិ កុដិ អន្តោ ពហិ ច មនាបភាវេន សម្បាទិតា និវាសនផាសុតាយ ‘‘សុខា’’តិ វុត្តា. តថា នាតិសីតនាតិឧណ្ហតាយ ឧតុសុខសម្បត្តិយោគេន កាយិកចេតសិកសុខស្ស បច្ចយភាវតោ.

និវាតាតិ អវាតា, ផុសិតគ្គឡបិហិតវាតបានត្តា វាតបរិស្សយរហិតាតិ អត្ថោ. ឥទំ តស្សា កុដិកា សុខភាវវិភាវនំ. សវាតេ ហិ សេនាសនេ ឧតុសប្បាយោ ន លព្ភតិ, និវាតេ សោ លព្ភតីតិ. វស្សាតិ បវស្ស សម្មា ធារំ អនុប្បវេច្ឆ. ទេវាតិ អយំ ទេវ-សទ្ទោ ‘‘ឥមានិ តេ, ទេវ, ចតុរាសីតិ នគរសហស្សានិ កុសវតីរាជធានិប្បមុខានិ, ឯត្ថ ¶ , ទេវ, ឆន្ទំ ជនេហិ ជីវិតេ អបេក្ខ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២៦៦) សម្មុតិទេវេ ខត្តិយេ អាគតោ. ‘‘ចាតុមហារាជិកា ទេវា វណ្ណវន្តោ សុខពហុលា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣៣៧) ឧបបត្តិទេវេសុ. ‘‘តស្ស ទេវាតិទេវស្ស, សាសនំ សព្ពទស្សិនោ’’តិអាទីសុ វិសុទ្ធិទេវេសុ ¶ . វិសុទ្ធិទេវានញ្ហិ ភគវតោ អតិទេវភាវេ វុត្តេ ឥតរេសំ វុត្តោ ឯវ ហោតិ. ‘‘វិទ្ធេ វិគតវលាហកេ ទេវេ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៤៨៦; សំ. និ. ១.១១០; ឥតិវុ. ២៧) អាកាសេ. ‘‘ទេវោ ច កាលេន កាលំ ន សម្មា ធារំ អនុប្បវេច្ឆតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៧០) មេឃេ បជ្ជុន្នេ វា. ឥធាបិ មេឃេ បជ្ជុន្នេ វា ទដ្ឋព្ពោ. វស្សាតិ ហិ តេ អាណាបេន្តោ ថេរោ អាលបតិ. យថាសុខន្តិ យថារុចិំ. តវ វស្សនេន មយ្ហំ ពាហិរោ បរិស្សយោ នត្ថិ, តស្មា យថាកាមំ វស្សាតិ វស្សូបជីវិសត្តេ អនុគ្គណ្ហន្តោ វទតិ.

ឥទានិ អព្ភន្តរេ បរិស្សយាភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ចិត្ត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ចិត្តំ មេ សុសមាហិតន្តិ មម ចិត្តំ សុដ្ឋុ អតិវិយ សម្មា សម្មទេវ ឯកគ្គភាវេន អារម្មណេ ឋបិតំ. តញ្ច ខោ ន នីវរណាទិវិក្ខម្ភនមត្តេន; អបិ ច ខោ វិមុត្តំ ឱរម្ភាគិយឧទ្ធំភាគិយសង្គហេហិ ¶ សព្ពសំយោជនេហិ សព្ពកិលេសធម្មតោ ច វិសេសេន វិមុត្តំ, សមុច្ឆេទប្បហានវសេន បដិបស្សទ្ធិប្បហានវសេន តេ បជហិត្វា ឋិតន្តិ អត្ថោ. អាតាបីតិ វីរិយវា. ផលសមាបត្តិអត្ថំ វិបស្សនារម្ភវសេន ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារត្ថញ្ច អារទ្ធវីរិយោ ហុត្វា វិហរាមិ, ទិព្ពវិហារាទីហិ អត្តភាវំ បវត្តេមិ, ន បន កិលេសប្បហានត្ថំ, បហាតព្ពស្សេវ អភាវតោតិ អធិប្បាយោ. ‘‘យថា បន ពាហិរបរិស្សយាភាវេន, ទេវ, មយា ត្វំ វស្សនេ និយោជិតោ, ឯវំ អព្ភន្តរបរិស្សយាភាវេនបី’’តិ ទស្សេន្តោ បុនបិ ‘‘វស្ស, ទេវា’’តិ អាហ.

អបរោ នយោ ឆន្នាតិ ឆាទិតា បិហិតា. កុដិកាតិ អត្តភាវោ. សោ ហិ ‘‘អនេកាវយវស្ស សមុទាយស្ស អវិជ្ជានីវរណស្ស, ភិក្ខវេ, បុគ្គលស្ស តណ្ហាសំយុត្តស្ស អយញ្ចេវ កាយោ សមុទាគតោ, ពហិទ្ធា ច នាមរូប’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.១៩) កាយោតិ អាគតោ. ‘‘សិញ្ច, ភិក្ខុ, ឥមំ នាវំ ¶ , សិត្តា តេ លហុមេស្សតី’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ៦៦) នាវាតិ អាគតោ. ‘‘គហការក ទិដ្ឋោសិ, គហកូដំ វិសង្ខត’’ន្តិ (ធ. ប. ១៥៤) ច អាទីសុ គហន្តិ អាគតោ. ‘‘សត្តោ គុហាយំ ពហុនាភិឆន្នោ, តិដ្ឋំ នរោ មោហនស្មិំ បគាឡ្ហោ’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៧៧៨) គុហាតិ ¶ អាគតោ. ‘‘នេលង្គោ សេតបច្ឆាទោ, ឯការោ វត្តតី រថោ’’តិអាទីសុ (ឧទា. ៦៥) រថោតិ អាគតោ. ‘‘បុន គេហំ ន កាហសី’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៥៤) គេហន្តិ អាគតោ. ‘‘វិវដា កុដិ និព្ពុតោ គិនី’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ១៩) កុដីតិ អាគតោ. តស្មា ឥធាបិ សោ ‘‘កុដិកា’’តិ វុត្តោ. អត្តភាវោ ហិ កដ្ឋាទីនិ បដិច្ច លព្ភមានា គេហនាមិកា កុដិកា វិយ អដ្ឋិអាទិសញ្ញិតេ បថវីធាតុអាទិកេ ផស្សាទិកេ ច បដិច្ច លព្ភមានោ ‘‘កុដិកា’’តិ វុត្តោ, ចិត្តមក្កដស្ស និវាសភាវតោ ច. យថាហ –

‘‘អដ្ឋិកង្កលកុដិវេសា, មក្កដាវសថោ ឥតិ;

មក្កដោ បញ្ចទ្វារាយ, កុដិកាយ បសក្កិយ;

ទ្វារេនានុបរិយាតិ, ឃដ្ដយន្តោ បុនប្បុន’’ន្តិ ច.

សា បនេសា អត្តភាវកុដិកា ថេរស្ស តិណ្ណំ ឆន្នំ អដ្ឋន្នញ្ច អសំវរទ្វារានំ វសេន សមតិ វិជ្ឈនកស្ស រាគាទិអវស្សុតស្ស បញ្ញាយ សំវុតត្តា សម្មទេវ បិហិតត្តា ‘‘ឆន្នា’’តិ វុត្តា. តេនាហ ភគវា – ‘‘សោតានំ សំវរំ ព្រូមិ, បញ្ញាយេតេ បិធីយរេ’’តិ (សុ. និ. ១០៤១). វុត្តនយេន ឆន្នត្តា ឯវ កិលេសទុក្ខាភាវតោ និរាមិសសុខសមង្គិតាយ ច សុខា សុខប្បត្តា, តតោ ឯវ ច និវាតា និហតមានមទថម្ភសារម្ភតាយ និវាតវុត្តិកា. អយញ្ច នយោ ¶ ‘‘មយ្ហំ ន សំកិលេសធម្មានំ សំវរណមត្តេន សិទ្ធោ, អថ ខោ អគ្គមគ្គសមាធិនា សុដ្ឋុ សមាហិតចិត្តតាយ ចេវ អគ្គមគ្គបញ្ញាយ សព្ពសំយោជនេហិ វិប្បមុត្តចិត្តតាយ ចា’’តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ចិត្តំ មេ សុសមាហិតំ វិមុត្ត’’ន្តិ. ឯវំភូតោ ច ‘‘ឥទានាហំ កតករណីយោ’’តិ ន អប្បោស្សុក្កោ ហោមិ, អថ ខោ អាតាបី វិហរាមិ, សទេវកស្ស លោកស្ស ហិតសុខូបសំហារេ ឧស្សាហជាតោ ភិក្ខាចារកាលេបិ អនុឃរំ ព្រហ្មវិហារេនេវ វិហរាមិ. តស្មា ¶ ត្វម្បិ, ទេវ, បជ្ជុន្ន មយ្ហំ បិយំ កាតុកាមតាយបិ វស្សូបជីវីនំ សត្តានំ អនុកម្បាយបិ វស្ស សម្មា ធារំ អនុប្បវេច្ឆាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

ឯត្ថ ¶ ច ថេរោ ‘‘ឆន្នា មេ កុដិកា សុខា និវាតា’’តិ ឥមិនា លោកិយលោកុត្តរភេទំ អត្តនោ អធិសីលសិក្ខំ ទស្សេតិ. ‘‘ចិត្តំ មេ សុសមាហិត’’ន្តិ ឥមិនា អធិចិត្តសិក្ខំ. ‘‘វិមុត្ត’’ន្តិ ឥមិនា អធិបញ្ញាសិក្ខំ. ‘‘អាតាបី វិហរាមី’’តិ ឥមិនា ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារំ. អថ វា ‘‘ឆន្នា មេ កុដិកា សុខា និវាតា’’តិ ឥមិនា អនិមិត្តវិហារំ ទស្សេតិ កិលេសវស្សបិធានមុខេន និច្ចាទិនិមិត្តុគ្ឃាដនទីបនតោ. ‘‘ចិត្តំ មេ សុសមាហិត’’ន្តិ ឥមិនា អប្បណិហិតវិហារំ. ‘‘វិមុត្ត’’ន្តិ ឥមិនា សុញ្ញតវិហារំ. ‘‘អាតាបី វិហរាមី’’តិ ឥមិនា តេសំ តិណ្ណំ វិហារានំ អធិគមូបាយំ. បឋមេន វា ទោសប្បហានំ, ទុតិយេន រាគប្បហានំ, តតិយេន មោហប្បហានំ. តថា ទុតិយេន បឋមទុតិយេហិ វា ធម្មវិហារសម្បត្តិយោ ទស្សេតិ. តតិយេន វិមុត្តិសម្បត្តិយោ. ‘‘អាតាបី វិហរាមី’’តិ ឥមិនា បរហិតបដិបត្តិយំ អតន្ទិតភាវំ ទស្សេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ ‘‘យថានាមា’’តិ គាថាយ វុត្តានំ ធម្មវិហារាទីនំ ឥមាយ គាថាយ ទស្សិតត្តា តត្ថ អទស្សិតេសុ នាមគោត្តេសុ នាមំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥត្ថំ សុទ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. យេ ហិ ថេរា នាមមត្តេន បាកដា, តេ នាមេន, យេ គោត្តមត្តេន បាកដា, តេ គោត្តេន, យេ ឧភយថា បាកដា, តេ ឧភយេនបិ ទស្សិស្ស’’ន្តិ. អយំ បន ថេរោ នាមេន អភិលក្ខិតោ, ន តថា គោត្តេនាតិ ‘‘ឥត្ថំ សុទំ អាយស្មា សុភូតី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ ឥត្ថន្តិ ឥទំ បការំ, ឥមិនា អាការេនាតិ អត្ថោ. សុទន្តិ សុ ឥទំ, សន្ធិវសេន ឥការលោបោ. សូតិ ច និបាតមត្តំ, ឥទំ គាថន្តិ យោជនា. អាយស្មាតិ បិយវចនមេតំ គរុគារវសប្បតិស្សវចនមេតំ. សុភូតីតិ នាមកិត្តនំ. សោ ហិ សរីរសម្បត្តិយាបិ ទស្សនីយោ បាសាទិកោ, គុណសម្បត្តិយាបិ. ឥតិ សុន្ទរាយ សរីរាវយវវិភូតិយា សីលសម្បត្តិយាទិវិភូតិយា ច សមន្នាគតត្តា សុភូតីតិ បញ្ញាយិត្ថ សីលសារាទិថិរគុណយោគតោ ថេរោ. អភាសិត្ថាតិ កថេសិ. កស្មា បនេតេ មហាថេរា អត្តនោ គុណេ បកាសេន្តីតិ? ឥមិនា ទីឃេន អទ្ធុនា ¶ អនធិគតបុព្ពំ បរមគម្ភីរំ អតិវិយ សន្តំ បណីតំ អត្តនា អធិគតំ លោកុត្តរធម្មំ បច្ចវេក្ខិត្វា ¶ បីតិវេគសមុស្សាហិតឧទានវសេន សាសនស្ស និយ្យានិកភាវវិភាវនវសេន ច បរមប្បិច្ឆា អរិយា ¶ អត្តនោ គុណេ បកាសេន្តិ, យថា តំ លោកនាថោ ពោធនេយ្យអជ្ឈាសយវសេន ‘‘ទសពលសមន្នាគតោ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ ចតុវេសារជ្ជវិសារទោ’’តិអាទិនា អត្តនោ គុណេ បកាសេតិ, ឯវមយំ ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណគាថា ហោតីតិ.

បរមត្ថទីបនិយា ថេរគាថាសំវណ្ណនាយ

សុភូតិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. មហាកោដ្ឋិកត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ឧបសន្តោតិ អាយស្មតោ មហាកោដ្ឋិកត្ថេរស្ស គាថា. តស្ស កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ ថេរោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ មហាភោគកុលេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ មាតាបិតូនំ អច្ចយេន កុដុម្ពំ សណ្ឋបេត្វា ឃរាវាសំ វសន្តោ ឯកទិវសំ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ ធម្មទេសនាកាលេ ហំសវតីនគរវាសិកេ គន្ធមាលាទិហត្ថេ យេន ពុទ្ធោ យេន ធម្មោ យេន សង្ឃោ, តន្និន្នេ តប្បោណេ តប្បព្ភារេ គច្ឆន្តេ ទិស្វា មហាជនេន សទ្ធិំ ឧបគតោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ បដិសម្ភិទាបត្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ កិរ ឥមស្មិំ សាសនេ បដិសម្ភិទាបត្តានំ អគ្គោ, អហោ វតាហម្បិ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ អយំ វិយ បដិសម្ភិទាបត្តានំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា សត្ថុ ទេសនាបរិយោសានេ វុដ្ឋិតាយ បរិសាយ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, ស្វេ មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ និមន្តេសិ. សត្ថា អធិវាសេសិ. សោ ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា សកនិវេសនំ គន្ត្វា សព្ពរត្តិំ ពុទ្ធស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច និសជ្ជដ្ឋានំ គន្ធទាមមាលាទាមាទីហិ អលង្ករិត្វា បណីតំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ បដិយាទាបេត្វា តស្សា រត្តិយា អច្ចយេន សកេ និវេសនេ ភិក្ខុសតសហស្សបរិវារំ ភគវន្តំ វិវិធយាគុខជ្ជកបរិវារំ នានារសសូបព្យញ្ជនំ គន្ធសាលិភោជនំ ភោជេត្វា ¶ ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ ចិន្តេសិ – ‘‘មហន្តំ, ខោ, អហំ ឋានន្តរំ បត្ថេមិ ន ខោ បន មយ្ហំ យុត្តំ ឯកទិវសមេវ ទានំ ទត្វា តំ ឋានន្តរំ បត្ថេតុំ, អនុបដិបាដិយា សត្ត ទិវសេ ទានំ ទត្វា បត្ថេស្សាមី’’តិ ¶ . សោ តេនេវ និយាមេន សត្ត ទិវសេ មហាទានានិ ទត្វា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ ទុស្សកោដ្ឋាគារំ វិវរាបេត្វា ឧត្តមំ តិចីវរប្បហោនកំ សុខុមវត្ថំ ពុទ្ធស្ស បាទមូលេ ឋបេត្វា ភិក្ខុសតសហស្សស្ស ច តិចីវរំ ទត្វា តថាគតំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘ភន្តេ, យោ សោ ភិក្ខុ តុម្ហេហិ ឥតោ សត្តមទិវសមត្ថកេ ឯតទគ្គេ ឋបិតោ, អហម្បិ សោ ភិក្ខុ វិយ អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកពុទ្ធស្ស សាសនេ បព្ពជិត្វា បដិសម្ភិទាបត្តានំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ វត្វា សត្ថុ បាទមូលេ ¶ និបជ្ជិត្វា បត្ថនំ អកាសិ. សត្ថា តស្ស បត្ថនាយ សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ‘‘អនាគតេ ឥតោ កប្បសតសហស្សមត្ថកេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស សាសនេ តវ បត្ថនា សមិជ្ឈិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. វុត្តម្បិ ចេតំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥៤.២២១-២៥០) –

‘‘បទុមុត្តរោ នាម ជិនោ, សព្ពលោកវិទូ មុនិ;

ឥតោ សតសហស្សម្ហិ, កប្បេ ឧប្បជ្ជិ ចក្ខុមា.

‘‘ឱវាទកោ វិញ្ញាបកោ, តារកោ សព្ពបាណិនំ;

ទេសនាកុសលោ ពុទ្ធោ, តារេសិ ជនតំ ពហុំ.

‘‘អនុកម្បកោ ការុណិកោ, ហិតេសី សព្ពបាណិនំ;

សម្បត្តេ តិត្ថិយេ សព្ពេ, បញ្ចសីលេ បតិដ្ឋបិ.

‘‘ឯវំ និរាកុលំ អាសិ, សុញ្ញតំ តិត្ថិយេហិ ច;

វិចិត្តំ អរហន្តេហិ, វសីភូតេហិ តាទិភិ.

‘‘រតនានដ្ឋបញ្ញាសំ, ឧគ្គតោ សោ មហាមុនិ;

កញ្ចនគ្ឃិយសង្កាសោ, ពាត្តិំសវរលក្ខណោ.

‘‘វស្សសតសហស្សានិ, អាយុ វិជ្ជតិ តាវទេ;

តាវតា តិដ្ឋមានោ សោ, តារេសិ ជនតំ ពហុំ.

‘‘តទាហំ ហំសវតិយំ, ព្រាហ្មណោ វេទបារគូ;

ឧបេច្ច សព្ពលោកគ្គំ, អស្សោសិំ ធម្មទេសនំ.

‘‘តទា សោ សាវកំ វីរោ, បភិន្នមតិគោចរំ;

អត្ថេ ធម្មេ និរុត្តេ ច, បដិភានេ ច កោវិទំ.

‘‘ឋបេសិ ¶ ឯតទគ្គម្ហិ, តំ សុត្វា មុទិតោ អហំ;

សសាវកំ ជិនវរំ, សត្តាហំ ភោជយិំ តទា.

‘‘ទុស្សេហច្ឆាទយិត្វាន, សសិស្សំ ពុទ្ធិសាគរំ;

និបច្ច បាទមូលម្ហិ, តំ ឋានំ បត្ថយិំ អហំ.

‘‘តតោ អវោច លោកគ្គោ, បស្សថេតំ ទិជុត្តមំ;

វិនតំ បាទមូលេ មេ, កមលោទរសប្បភំ.

‘‘ពុទ្ធសេដ្ឋស្ស ភិក្ខុស្ស, ឋានំ បត្ថយតេ អយំ;

តាយ សទ្ធាយ ចាគេន, សទ្ធម្មស្សវនេន ច.

‘‘សព្ពត្ថ សុខិតោ ហុត្វា, សំសរិត្វា ភវាភវេ;

អនាគតម្ហិ អទ្ធានេ, លច្ឆសេតំ មនោរថំ.

‘‘សតសហស្សិតោ ¶ កប្បេ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;

គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘តស្ស ធម្មេសុ ទាយាទោ, ឱរសោ ធម្មនិម្មិតោ;

កោដ្ឋិកោ នាម នាមេន, ហេស្សតិ សត្ថុ សាវកោ.

‘‘តំ សុត្វា មុទិតោ ហុត្វា, យាវជីវំ តទា ជិនំ;

មេត្តចិត្តោ បរិចរិំ, សតោ បញ្ញា សមាហិតោ.

‘‘តេន កម្មវិបាកេន, ចេតនាបណិធីហិ ច;

ជហិត្វា មានុសំ ទេហំ, តាវតិំសមគច្ឆហំ.

‘‘សតានំ តីណិក្ខត្តុញ្ច, ទេវរជ្ជមការយិំ;

សតានំ បញ្ចក្ខត្តុញ្ច, ចក្កវត្តី អហោសហំ.

‘‘បទេសរជ្ជំ វិបុលំ, គណនាតោ អសង្ខិយំ;

សព្ពត្ថ សុខិតោ អាសិំ, តស្ស កម្មស្ស វាហសា.

‘‘ទុវេ ភវេ សំសរាមិ, ទេវត្តេ អថ មានុសេ;

អញ្ញំ គតិំ ន គច្ឆាមិ, សុចិណ្ណស្ស ឥទំ ផលំ.

‘‘ទុវេ កុលេ បជាយាមិ, ខត្តិយេ អថ ព្រាហ្មណេ;

នីចេ កុលេ ន ជាយាមិ, សុចិណ្ណស្ស ឥទំ ផលំ.

‘‘បច្ឆិមេ ¶ ភវេ សម្បត្តេ, ព្រហ្មពន្ធុ អហោសហំ;

សាវត្ថិយំ វិប្បកុលេ, បច្ចាជាតោ មហទ្ធនេ.

‘‘មាតា ចន្ទវតី នាម, បិតា មេ អស្សលាយនោ;

យទា មេ បិតរំ ពុទ្ធោ, វិនយី សព្ពសុទ្ធិយា.

‘‘តទា បសន្នោ សុគតេ, បព្ពជិំ អនគារិយំ;

មោគ្គល្លានោ អាចរិយោ, ឧបជ្ឈា សារិសម្ភវោ.

‘‘កេសេសុ ឆិជ្ជមានេសុ, ទិដ្ឋិ ឆិន្នា សមូលិកា;

និវាសេន្តោ ច កាសាវំ, អរហត្តមបាបុណិំ.

‘‘អត្ថធម្មនិរុត្តីសុ, បដិភានេ ច មេ មតិ;

បភិន្នា តេន លោកគ្គោ, ឯតទគ្គេ ឋបេសិ មំ.

‘‘អសន្ទិដ្ឋំ វិយាកាសិំ, ឧបតិស្សេន បុច្ឆិតោ;

បដិសម្ភិទាសុ តេនាហំ, អគ្គោ សម្ពុទ្ធសាសនេ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ, ភវា សព្ពេ សមូហតា;

នាគោវ ពន្ធនំ ឆេត្វា, វិហរាមិ អនាសវោ.

‘‘ស្វាគតំ វត មេ អាសិ, មម ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនំ.

‘‘បដិសម្ភិទា ¶ ចតស្សោ, វិមោក្ខាបិ ច អដ្ឋិមេ;

ឆឡភិញ្ញា សច្ឆិកតា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

ឯវំ សោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញញាណសម្ភារំ សម្ភរន្តោ អបរាបរំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ. កោដ្ឋិកោតិស្ស នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ តយោ វេទេ ឧគ្គហេត្វា ព្រាហ្មណសិប្បេ និប្ផត្តិំ គតោ ឯកទិវសំ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា ឧបសម្បន្នកាលតោ បដ្ឋាយ វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា បដិសម្ភិទាសុ ចិណ្ណវសី ហុត្វា អភិញ្ញាតេ អភិញ្ញាតេ មហាថេរេ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆន្តោបិ ទសពលំ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆន្តោបិ បដិសម្ភិទាសុយេវ បញ្ហំ បុច្ឆិ. ឯវមយំ ថេរោ តត្ថ ¶ កតាធិការតាយ ចិណ្ណវសីភាវេន ច បដិសម្ភិទាបត្តានំ អគ្គោ ជាតោ. អថ នំ សត្ថា មហាវេទល្លសុត្តំ (ម. និ. ១.៤៤៩ អាទយោ) អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា បដិសម្ភិទាបត្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ បដិសម្ភិទាបត្តានំ យទិទំ ¶ មហាកោដ្ឋិកោ’’តិ (អ. និ. ១.២០៩, ២១៨). សោ អបរេន សមយេន វិមុត្តិសុខំ បដិសំវេទេន្តោ ឧទានវសេន –

‘‘ឧបសន្តោ ឧបរតោ, មន្តភាណី អនុទ្ធតោ;

ធុនាតិ បាបកេ ធម្មេ, ទុមបត្តំវ មាលុតោ’’តិ. –

ឥត្ថំ សុទំ អាយស្មា មហាកោដ្ឋិកត្ថេរោ គាថំ អភាសិ.

តត្ថ ឧបសន្តោតិ មនច្ឆដ្ឋានំ ឥន្ទ្រិយានំ ឧបសមនេន និព្ពិសេវនភាវករណេន ឧបសន្តោ. ឧបរតោតិ សព្ពស្មា បាបករណតោ ឱរតោ វិរតោ. មន្តភាណីតិ មន្តា វុច្ចតិ បញ្ញា, តាយ បន ឧបបរិក្ខិត្វា ភណតីតិ មន្តភាណី, កាលវាទីអាទិភាវំ អវិស្សជ្ជេន្តោយេវ ភណតីតិ អត្ថោ. មន្តភណនវសេន វា ភណតីតិ មន្តភាណី, ទុព្ភាសិតតោ វិនា អត្តនោ ភាសនវសេន ចតុរង្គសមន្នាគតំ សុភាសិតំយេវ ភណតីតិ អត្ថោ. ជាតិអាទិវសេន អត្តនោ អនុក្កំសនតោ ន ឧទ្ធតោតិ អនុទ្ធតោ អថ វា តិណ្ណំ កាយទុច្ចរិតានំ វូបសមនេន តតោ បដិវិរតិយា ឧបសន្តោ, តិណ្ណំ មនោទុច្ចរិតានំ ឧបរមណេន បជហនេន ឧបរតោ, ចតុន្នំ វចីទុច្ចរិតានំ អប្បវត្តិយា បរិមិតភាណិតាយ មន្តភាណី, តិវិធទុច្ចរិតនិមិត្តឧប្បជ្ជនកស្ស ឧទ្ធច្ចស្ស អភាវតោ អនុទ្ធតោ. ឯវំ បន តិវិធទុច្ចរិតប្បហានេន សុទ្ធេ សីលេ បតិដ្ឋិតោ, ឧទ្ធច្ចប្បហានេន សមាហិតោ, តមេវ សមាធិំ បទដ្ឋានំ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា មគ្គបដិបាដិយា ធុនាតិ បាបកេ ធម្មេ លាមកដ្ឋេន បាបកេ សព្ពេបិ សំកិលេសធម្មេ និទ្ធុនាតិ, សមុច្ឆេទវសេន បជហតិ ¶ . យថា កិំ? ទុមបត្តំវ មាលុតោ, យថា នាម ទុមស្ស រុក្ខស្ស បត្តំ បណ្ឌុបលាសំ មាលុតោ វាតោ ធុនាតិ, ពន្ធនតោ វិយោជេន្តោ នីហរតិ, ឯវំ យថាវុត្តបដិបត្តិយំ ឋិតោ បាបធម្មេ អត្តនោ សន្តានតោ នីហរតិ, ឯវមយំ ថេរស្ស អញ្ញាបទេសេន អញ្ញាព្យាករណគាថាបិ ហោតីតិ វេទិតព្ពា.

ឯត្ថ ¶ ច កាយវចីទុច្ចរិតប្បហានវចនេន បយោគសុទ្ធិំ ទស្សេតិ, មនោទុច្ចរិតប្បហានវចនេន អាសយសុទ្ធិំ. ឯវំ បយោគាសយសុទ្ធស្ស ‘‘អនុទ្ធតោ’’តិ ¶ ឥមិនា ឧទ្ធច្ចាភាវវចនេន តទេកដ្ឋតាយ នីវរណប្បហានំ ទស្សេតិ. តេសុ បយោគសុទ្ធិយា សីលសម្បត្តិ វិភាវិតា, អាសយសុទ្ធិយា សមថភាវនាយ ឧបការកធម្មបរិគ្គហោ, នីវរណប្បហានេន សមាធិភាវនា, ‘‘ធុនាតិ បាបកេ ធម្មេ’’តិ ឥមិនា បញ្ញាភាវនា វិភាវិតា ហោតិ. ឯវំ អធិសីលសិក្ខាទយោ តិស្សោ សិក្ខា, តិវិធកល្យាណំ សាសនំ, តទង្គប្បហានាទីនិ តីណិ បហានានិ, អន្តទ្វយបរិវជ្ជនេន សទ្ធិំ មជ្ឈិមាយ បដិបត្តិយា បដិបជ្ជនំ, អបាយភវាទីនំ សមតិក្កមនូបាយោ ច យថារហំ និទ្ធារេត្វា យោជេតព្ពា. ឥមិនា នយេន សេសគាថាសុបិ យថារហំ អត្ថយោជនា វេទិតព្ពា. អត្ថមត្តមេវ បន តត្ថ តត្ថ អបុព្ពំ វណ្ណយិស្សាម. ‘‘ឥត្ថំ សុទំ អាយស្មា មហាកោដ្ឋិកោ’’តិ ឥទំ បូជាវចនំ, យថា តំ មហាមោគ្គល្លានោតិ.

មហាកោដ្ឋិកត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បញ្ញំ ឥមំ បស្សាតិ អាយស្មតោ កង្ខារេវតស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ ថេរោ បទុមុត្តរភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តោ. ឯកទិវសំ ពុទ្ធានំ ធម្មទេសនាកាលេ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន មហាជនេន សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ ឈានាភិរតានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ‘‘មយាបិ អនាគតេ ឯវរូបេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ទេសនាវសានេ សត្ថារំ និមន្តេត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេន មហាសក្ការំ កត្វា ភគវន្តំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, អហំ ឥមិនា អធិការកម្មេន អញ្ញំ សម្បត្តិំ ន បត្ថេមិ, យថា បន សោ ភិក្ខុ តុម្ហេហិ ឥតោ សត្តមទិវសមត្ថកេ ឈាយីនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបិតោ, ឯវំ អហម្បិ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ ឈាយីនំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនមកាសិ. សត្ថា អនាគតំ ឱលោកេត្វា និប្ផជ្ជនភាវំ ទិស្វា ‘‘អនាគតេ កប្បសតសហស្សាវសានេ គោតមោ ¶ នាម ¶ ពុទ្ធោ ¶ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស សាសនេ ត្វំ ឈាយីនំ អគ្គោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាករិត្វា បក្កាមិ.

សោ យាវជីវំ កល្យាណកម្មំ កត្វា កប្បសតសហស្សំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ សាវត្ថិនគរេ មហាភោគកុលេ និព្ពត្តោ បច្ឆាភត្តំ ធម្មស្សវនត្ថំ គច្ឆន្តេន មហាជនេន សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ ទសពលស្ស ធម្មកថំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា ឧបសម្បទំ លភិត្វា កម្មដ្ឋានំ កថាបេត្វា ឈានបរិកម្មំ ករោន្តោ ឈានលាភី ហុត្វា ឈានំ បាទកំ កត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. សោ យេភុយ្យេន ទសពលេន សមាបជ្ជិតព្ពសមាបត្តិំ សមាបជ្ជន្តោ អហោរត្តំ ឈានេសុ ចិណ្ណវសី អហោសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ឈាយីនំ យទិទំ កង្ខារេវតោ’’តិ (អ. និ. ១.១៩៨, ២០៤) ឈាយីនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ. វុត្តម្បិ ចេតំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥៥.៣៤-៥៣) –

‘‘បទុមុត្តរោ នាម ជិនោ, សព្ពធម្មេសុ ចក្ខុមា;

ឥតោ សតសហស្សម្ហិ, កប្បេ ឧប្បជ្ជិ នាយកោ.

‘‘សីហហនុ ព្រហ្មគិរោ, ហំសទុន្ទុភិនិស្សនោ;

នាគវិក្កន្តគមនោ, ចន្ទសូរាធិកប្បភោ.

‘‘មហាមតិ មហាវីរោ, មហាឈាយី មហាពលោ;

មហាការុណិកោ នាថោ, មហាតមបនូទនោ.

‘‘ស កទាចិ តិលោកគ្គោ, វេនេយ្យំ វិនយំ ពហុំ;

ធម្មំ ទេសេសិ សម្ពុទ្ធោ, សត្តាសយវិទូ មុនិ.

‘‘ឈាយិំ ឈានរតំ វីរំ, ឧបសន្តំ អនាវិលំ;

វណ្ណយន្តោ បរិសតិំ, តោសេសិ ជនតំ ជិនោ.

‘‘តទាហំ ហំសវតិយំ, ព្រាហ្មណោ វេទបារគូ;

ធម្មំ សុត្វាន មុទិតោ, តំ ឋានមភិបត្ថយិំ.

‘‘តទា ជិនោ វិយាកាសិ, សង្ឃមជ្ឈេ វិនាយកោ;

មុទិតោ ហោហិ ត្វំ ព្រហ្មេ, លច្ឆសេ តំ មនោរថំ.

‘‘សតសហស្សិតោ ¶ កប្បេ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;

គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘តស្ស ធម្មេសុ ទាយាទោ, ឱរសោ ធម្មនិម្មិតោ;

រេវតោ នាម នាមេន, ហេស្សតិ សត្ថុ សាវកោ.

‘‘តេន ¶ កម្មេន សុកតេន, ចេតនាបណិធីហិ ច;

ជហិត្វា មានុសំ ទេហំ, តាវតិំសមគច្ឆហំ.

‘‘បច្ឆិមេ ច ភវេ ទានិ, ជាតោហំ កោលិយេ បុរេ;

ខត្តិយេ កុលសម្បន្នេ, ឥទ្ធេ ផីតេ មហទ្ធនេ.

‘‘យទា កបិលវត្ថុស្មិំ, ពុទ្ធោ ធម្មមទេសយិ;

តទា បសន្នោ សុគតេ, បព្ពជិំ អនគារិយំ.

‘‘កង្ខា មេ ពហុលា អាសិ, កប្បាកប្បេ តហិំ តហិំ;

សព្ពំ តំ វិនយី ពុទ្ធោ, ទេសេត្វា ធម្មមុត្តមំ.

‘‘តតោហំ តិណ្ណសំសារោ, តទា ឈានសុខេ រតោ;

វិហរាមិ តទា ពុទ្ធោ, មំ ទិស្វា ឯតទព្រវិ.

‘‘យា កាចិ កង្ខា ឥធ វា ហុរំ វា, សវេទិយា វា បរវេទិយា វា;

យេ ឈាយិនោ តា បជហន្តិ សព្ពា, អាតាបិនោ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តា.

‘‘សតសហស្សេ កតំ កម្មំ, ផលំ ទស្សេសិ មេ ឥធ;

សុមុត្តោ សរវេគោវ, កិលេសេ ឈាបយិំ មម.

‘‘តតោ ឈានរត្តំ ទិស្វា, ពុទ្ធោ លោកន្តគូ មុនិ;

ឈាយីនំ ភិក្ខូនំ អគ្គោ, បញ្ញាបេសិ មហាមតិ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ, ភវា សព្ពេ សមូហតា;

នាគោវ ពន្ធនំ ឆេត្វា, វិហរាមិ អនាសវោ.

‘‘ស្វាគតំ វត មេ អាសិ, មម ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនំ.

‘‘បដិសម្ភិទា ¶ ចតស្សោ, វិមោក្ខាបិ ច អដ្ឋិមេ;

ឆឡភិញ្ញា សច្ឆិកតា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

តថា កតកិច្ចោ បនាយំ មហាថេរោ បុព្ពេ ទីឃរត្តំ អត្តនោ កង្ខាបកតចិត្តតំ ឥទានិ សព្ពសោ វិគតកង្ខតញ្ច បច្ចវេក្ខិត្វា ‘‘អហោ នូន មយ្ហំ សត្ថុនោ ទេសនានុភាវោ, តេនេតរហិ ឯវំ វិគតកង្ខោ អជ្ឈត្តំ វូបសន្តចិត្តោ ជាតោ’’តិ សញ្ជាតពហុមានោ ភគវតោ បញ្ញំ បសំសន្តោ ‘‘បញ្ញំ ឥមំ បស្សា’’តិ ឥមំ គាថមាហ.

៣. តត្ថ បញ្ញន្តិ បការេ ជានាតិ, បការេហិ ញាបេតីតិ ច បញ្ញា. វេនេយ្យានំ អាសយានុសយចរិយាធិមុត្តិអាទិប្បការេ ធម្មានំ កុសលាទិកេ ខន្ធាទិកេ ច ទេសេតព្ពប្បការេ ជានាតិ, យថាសភាវតោ បដិវិជ្ឈតិ, តេហិ ច បការេហិ ញាបេតីតិ អត្ថោ. សត្ថុ ទេសនាញាណញ្ហិ ឥធាធិប្បេតំ, តេនាហ ‘‘ឥម’’ន្តិ. តញ្ហិ អត្តនិ សិទ្ធេន ទេសនាពលេន នយគ្គាហតោ ¶ បច្ចក្ខំ វិយ ឧបដ្ឋិតំ គហេត្វា ‘‘ឥម’’ន្តិ វុត្តំ. យទគ្គេន វា សត្ថុ ទេសនាញាណំ សាវកេហិ នយតោ គយ្ហតិ, តទគ្គេន អត្តនោ វិសយេ បដិវេធញាណម្បិ នយតោ គយ្ហតេវ. តេនាហ ¶ អាយស្មា ធម្មសេនាបតិ – ‘‘អបិច មេ, ភន្តេ, ធម្មន្វយោ វិទិតោ’’តិ (ទី. និ. ២.១៤៦; ៣.១៤៣). បស្សាតិ វិម្ហយប្បត្តោ អនិយមតោ អាលបតិ អត្តនោយេវ វា ចិត្តំ, យថាហ ភគវា ឧទានេន្តោ – ‘‘លោកមិមំ បស្ស; បុថូ អវិជ្ជាយ បរេតំ ភូតំ ភូតរតំ ភវា អបរិមុត្ត’’ន្តិ (ឧទា. ៣០). តថាគតានន្តិ តថា អាគមនាទិអត្ថេន តថាគតានំ. តថា អាគតោតិ ហិ តថាគតោ, តថា គតោតិ តថាគតោ, តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ, តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ, តថទស្សិតាយ តថាគតោ, តថវាទិតាយ តថាគតោ, តថាការិតាយ តថាគតោ, អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោតិ ឯវំ អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា តថាគតោ. តថាយ អាគតោតិ តថាគតោ, តថាយ គតោតិ តថាគតោ, តថលក្ខណំ គតោតិ តថាគតោ, តថានិ អាគតោតិ តថាគតោ, តថាវិធោតិ តថាគតោ, តថា បវត្តិតោតិ តថាគតោ, តថេហិ អាគតោតិ តថាគតោ ¶ , តថា គតភាវេន តថាគតោតិ ឯវម្បិ អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា តថាគតោតិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារោ បន បរមត្ថទីបនិយា ឧទានដ្ឋកថាយ (ឧទា. អដ្ឋ. ១៨) ឥតិវុត្តកដ្ឋកថាយ (ឥតិវុ. អដ្ឋ. ៣៨) ច វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

ឥទានិ តស្សា បញ្ញាយ អសាធារណវិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘អគ្គិ យថា’’តិអាទិ វុត្តំ. យថា អគ្គីតិ ឧបមាវចនំ. យថាតិ តស្ស ឧបមាភាវទស្សនំ. បជ្ជលិតោតិ ឧបមេយ្យេន សម្ពន្ធទស្សនំ. និសីថេតិ កិច្ចករណកាលទស្សនំ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – យថា នាម និសីថេ រត្តិយំ ចតុរង្គសមន្នាគតេ អន្ធការេ វត្តមានេ ឧន្នតេ ឋានេ បជ្ជលិតោ អគ្គិ តស្មិំ បទេសេ តយគតំ វិធមន្តំ តិដ្ឋតិ, ឯវមេវ តថាគតានំ ឥមំ ទេសនាញាណសង្ខាតំ សព្ពសោ វេនេយ្យានំ សំសយតមំ វិធមន្តំ បញ្ញំ បស្សាតិ. យតោ ទេសនាវិលាសេន សត្តានំ ញាណមយំ អាលោកំ ទេន្តីតិ អាលោកទា. បញ្ញាមយមេវ ចក្ខុំ ទទន្តីតិ ចក្ខុទទា. តទុភយម្បិ កង្ខាវិនយបទដ្ឋានមេវ កត្វា ¶ ទស្សេន្តោ ‘‘យេ អាគតានំ វិនយន្តិ កង្ខ’’ន្តិ អាហ, យេ តថាគតា អត្តនោ សន្តិកំ អាគតានំ ឧបគតានំ វេនេយ្យានំ ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហមតីតមទ្ធាន’’ន្តិអាទិនយប្បវត្តំ (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០) សោឡសវត្ថុកំ, ‘‘ពុទ្ធេ កង្ខតិ ធម្មេ កង្ខតី’’តិអាទិនយប្បវត្តំ (ធ. ស. ១០០៨) អដ្ឋវត្ថុកញ្ច កង្ខំ វិចិកិច្ឆំ វិនយន្តិ ទេសនានុភាវេន អនវសេសតោ វិធមន្តិ វិទ្ធំសេន្តិ. វិនយកុក្កុច្ចសង្ខាតា បន កង្ខា តព្ពិនយេនេវ វិនីតា ហោន្តីតិ.

អបរោ នយោ – យថា អគ្គិ និសីថេ រត្តិភាគេ បជ្ជលិតោ បដុតរជាលោ សមុជ្ជលំ ឧច្ចាសនេ ¶ ឋិតានំ ឱភាសទានមត្តេន អន្ធការំ វិធមិត្វា សមវិសមំ វិភាវេន្តោ អាលោកទទោ ហោតិ. អច្ចាសន្នេ បន ឋិតានំ តំ សុបាកដំ ករោន្តោ ចក្ខុកិច្ចករណតោ ចក្ខុទទោ នាម ហោតិ, ឯវមេវ តថាគតោ អត្តនោ ធម្មកាយស្ស ទូរេ ឋិតានំ អកតាធិការានំ បញ្ញាបជ្ជោតេន មោហន្ធការំ វិធមិត្វា កាយវិសមាទិសមវិសមំ វិភាវេន្តោ អាលោកទា ភវន្តិ, អាសន្នេ ឋិតានំ បន កតាធិការានំ ធម្មចក្ខុំ ឧប្បាទេន្តោ ចក្ខុទទា ភវន្តិ. យេ ឯវំភូតា ¶ អត្តនោ វចីគោចរំ អាគតានំ មាទិសានម្បិ កង្ខាពហុលានំ កង្ខំ វិនយន្តិ អរិយមគ្គសមុប្បាទនេន វិធមន្តិ, តេសំ តថាគតានំ បញ្ញំ ញាណាតិសយំ បស្សាតិ យោជនា. ឯវមយំ ថេរស្ស អត្តនោ កង្ខាវិតរណប្បកាសនេន អញ្ញាព្យាករណគាថាបិ ហោតិ. អយញ្ហិ ថេរោ បុថុជ្ជនកាលេ កប្បិយេបិ កុក្កុច្ចកោ ហុត្វា កង្ខាពហុលតាយ ‘‘កង្ខារេវតោ’’តិ បញ្ញាតោ, បច្ឆា ខីណាសវកាលេបិ តថេវ វោហរយិត្ថ. តេនាហ – ‘‘ឥត្ថំ សុទំ អាយស្មា កង្ខារេវតោ គាថំ អភាសិត្ថា’’តិ. តំ វុត្តត្ថមេវ.

កង្ខារេវតត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សព្ភិរេវ ¶ សមាសេថាតិ អាយស្មតោ បុណ្ណត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ បទុមុត្តរស្ស ទសពលស្ស ឧប្បត្តិតោ បុរេតរមេវ ហំសវតីនគរេ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តោ អនុក្កមេន វិញ្ញុតំ បត្តោ សត្ថរិ លោកេ ឧប្បជ្ជន្តេ ឯកទិវសំ ពុទ្ធានំ ធម្មទេសនាកាលេ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន មហាជនេន សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ និសីទិត្វា ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ ធម្មកថិកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ‘‘មយាបិ អនាគតេ ឯវរូបេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ទេសនាវសានេ វុដ្ឋិតាយ បរិសាយ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា និមន្តេត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ មហាសក្ការំ កត្វា ភគវន្តំ ឯវមាហ – ‘‘ភន្តេ, អហំ ឥមិនា អធិការកម្មេន នាញ្ញំ សម្បត្តិំ បត្ថេមិ. យថា បន សោ ភិក្ខុ ឥតោ សត្តមទិវសមត្ថកេ ធម្មកថិកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបិតោ, ឯវំ អហម្បិ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ ធម្មកថិកានំ ភិក្ខូនំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. សត្ថា អនាគតំ ឱលោកេត្វា តស្ស បត្ថនាយ សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ‘‘អនាគតេ កប្បសតសហស្សមត្ថកេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស សាសនេ ត្វំ បព្ពជិត្វា ធម្មកថិកានំ អគ្គោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ.

សោ ¶ តត្ថ យាវជីវំ កល្យាណធម្មំ កត្វា តតោ ចុតោ កប្បសតសហស្សំ បុញ្ញញាណសម្ភារំ សម្ភរន្តោ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ កបិលវត្ថុនគរស្ស អវិទូរេ ទោណវត្ថុនាមកេ ¶ ព្រាហ្មណគាមេ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរស្ស ភាគិនេយ្យោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. តស្ស នាមគ្គហណទិវសេ ‘‘បុណ្ណោ’’តិ នាមំ អកំសុ. សោ សត្ថរិ អភិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តវរធម្មចក្កេ អនុបុព្ពេន រាជគហំ គន្ត្វា តំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តេ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ សព្ពំ បុព្ពកិច្ចំ កត្វា បធានមនុយុញ្ជន្តោ បព្ពជិតកិច្ចំ មត្ថកំ បាបេត្វាវ ‘‘ទសពលស្ស ¶ សន្តិកំ គមិស្សាមី’’តិ មាតុលត្ថេរេន សទ្ធិំ សត្ថុ សន្តិកំ អគន្ត្វា កបិលវត្ថុសាមន្តាយេវ ឱហីយិត្វា យោនិសោមនសិការេ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. វុត្តម្បិ ចេតំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១.៤៣៤-៤៤០) –

‘‘អជ្ឈាយកោ មន្តធរោ, តិណ្ណំ វេទាន បារគូ;

បុរក្ខតោម្ហិ សិស្សេហិ, ឧបគច្ឆិំ នរុត្តមំ.

‘‘បទុមុត្តរោ លោកវិទូ, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;

មម កម្មំ បកិត្តេសិ, សំខិត្តេន មហាមុនិ.

‘‘តាហំ ធម្មំ សុណិត្វាន, អភិវាទេត្វាន សត្ថុនោ;

អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វាន, បក្កមិំ ទក្ខិណាមុខោ.

‘‘សំខិត្តេន សុណិត្វាន, វិត្ថារេន អភាសយិំ;

សព្ពេ សិស្សា អត្តមនា, សុត្វាន មម ភាសតោ.

‘‘សកំ ទិដ្ឋិំ វិនោទេត្វា, ពុទ្ធេ ចិត្តំ បសាទយុំ;

សំខិត្តេនបិ ទេសេមិ, វិត្ថារេន តថេវហំ.

‘‘អភិធម្មនយញ្ញូហំ, កថាវត្ថុវិសុទ្ធិយា;

សព្ពេសំ វិញ្ញាបេត្វាន, វិហរាមិ អនាសវោ.

‘‘ឥតោ ¶ បញ្ចសតេ កប្បេ, ចតុរោ សុប្បកាសកា;

សត្តរតនសម្បន្នា, ចតុទីបម្ហិ ឥស្សរា.

‘‘បដិសម្ភិទា ចតស្សោ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

តស្ស បន បុណ្ណត្ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិតា កុលបុត្តា បញ្ចសតា អហេសុំ. ថេរោ សយំ ទសកថាវត្ថុលាភិតាយ តេបិ ទសហិ កថាវត្ថូហិ ឱវទិ. តេ តស្ស ឱវាទេ ឋត្វា សព្ពេវ អរហត្តំ បត្តា. តេ អត្តនោ បព្ពជិតកិច្ចំ មត្ថកប្បត្តំ ញត្វា ឧបជ្ឈាយំ ឧបសង្កមិត្វា អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ កិច្ចំ មត្ថកប្បត្តំ, ទសន្នញ្ចម្ហ កថាវត្ថូនំ លាភិនោ, សមយោ, ទានិ នោ ទសពលំ បស្សិតុ’’ន្តិ. ថេរោ តេសំ វចនំ សុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មម ទសកថាវត្ថុលាភិតំ ¶ សត្ថា ជានាតិ អហំ ធម្មំ ទេសេន្តោ ទស កថាវត្ថូនិ អមុញ្ចិត្វាវ ទេសេមិ, មយិ គច្ឆន្តេ សព្ពេបិមេ ភិក្ខូ មំ បរិវារេត្វា គច្ឆិស្សន្តិ, ឯវំ គណសង្គណិកាយ គន្ត្វា បន អយុត្តំ មយ្ហំ ទសពលំ បស្សិតុំ, ឥមេ តាវ គន្ត្វា បស្សន្តូ’’តិ តេ ភិក្ខូ អាហ – ‘‘អាវុសោ, តុម្ហេ បុរតោ គន្ត្វា តថាគតំ បស្សថ, មម វចនេន ចស្ស បាទេ វន្ទថ, អហម្បិ តុម្ហាកំ គតមគ្គេនាគមិស្សាមី’’តិ. តេ ថេរា សព្ពេបិ ទសពលស្ស ជាតិភូមិរដ្ឋវាសិនោ សព្ពេ ខីណាសវា សព្ពេ ទសកថាវត្ថុលាភិនោ អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស ឱវាទំ សម្បដិច្ឆិត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរន្តា សដ្ឋិយោជនមគ្គំ អតិក្កម្ម រាជគហេ វេឡុវនមហាវិហារំ គន្ត្វា ទសពលស្ស បាទេ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ.

អាចិណ្ណំ ខោ បនេតំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ អាគន្តុកេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បដិសម្មោទិតុន្តិ ភគវា តេហិ សទ្ធិំ – ‘‘កច្ចិ, ភិក្ខវេ, ខមនីយ’’ន្តិអាទិនា នយេន មធុរបដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘កុតោ ច តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, អាគច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិ ¶ . អថ តេហិ ‘‘ជាតិភូមិតោ’’តិ វុត្តេ ‘‘កោ នុ ខោ, ភិក្ខវេ, ជាតិភូមិយំ ជាតិភូមកានំ ភិក្ខូនំ សព្រហ្មចារីនំ ឯវំ សម្ភាវិតោ ‘អត្តនា ច អប្បិច្ឆោ អប្បិច្ឆកថញ្ច ភិក្ខូនំ កត្តា’’’តិ (ម. និ. ១.២៥២) ទសកថាវត្ថុលាភិំ ភិក្ខុំ បុច្ឆិ. តេបិ ‘‘បុណ្ណោ នាម, ភន្តេ, អាយស្មា មន្តាណិបុត្តោ’’តិ អារោចយិំសុ. តំ កថំ សុត្វា អាយស្មា សារិបុត្តោ ថេរស្ស ទស្សនកាមោ អហោសិ. អថ សត្ថា រាជគហតោ សាវត្ថិំ អគមាសិ ¶ . បុណ្ណត្ថេរោបិ ទសពលស្ស តត្ថ អាគតភាវំ សុត្វា – ‘‘សត្ថារំ បស្សិស្សាមី’’តិ គន្ត្វា អន្តោគន្ធកុដិយំយេវ តថាគតំ សម្បាបុណិ. សត្ថា តស្ស ធម្មំ ទេសេសិ. ថេរោ ធម្មំ សុត្វា ទសពលំ វន្ទិត្វា បដិសល្លានត្ថាយ អន្ធវនំ គន្ត្វា អញ្ញតរម្ហិ រុក្ខមូលេ ទិវាវិហារំ និសីទិ.

សារិបុត្តត្ថេរោបិ តស្សាគមនំ សុត្វា សីសានុលោកិកោ គន្ត្វា ឱកាសំ សល្លក្ខេត្វា តំ រុក្ខមូលេ និសិន្នំ ឧបសង្កមិត្វា ថេរេន សទ្ធិំ សម្មោទិត្វា, តំ សត្តវិសុទ្ធិក្កមំ បុច្ឆិ. ថេរោបិស្ស បុច្ឆិតបុច្ឆិតំ ព្យាករោន្តោ រថវិនីតូបមាយ ចិត្តំ អារាធេសិ, តេ អញ្ញមញ្ញស្ស សុភាសិតំ សមនុមោទិំសុ. អថ សត្ថា អបរភាគេ ភិក្ខុសង្ឃមជ្ឈេ និសិន្នោ ថេរំ ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ធម្មកថិកានំ យទិទំ បុណ្ណោ’’តិ (អ. និ. ១.១៨៨, ១៩៦) ធម្មកថិកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ. សោ ឯកទិវសំ អត្តនោ វិមុត្តិសម្បត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា ‘‘សត្ថារំ និស្សាយ អហញ្ចេវ អញ្ញេ ច ពហូ សត្តា សំសារទុក្ខតោ វិប្បមុត្តា, ពហូបការា វត សប្បុរិសសំសេវា’’តិ បីតិសោមនស្សជាតោ ឧទានវសេន បីតិវេគវិស្សដ្ឋំ ‘‘សព្ភិរេវ សមាសេថា’’តិ គាថំ អភាសិ.

៤. តត្ថ ¶ សព្ភិរេវាតិ សប្បុរិសេហិ ឯវ. សន្តោតិ បនេត្ថ ពុទ្ធាទយោ អរិយា អធិប្បេតា. តេ ហិ អនវសេសតោ អសតំ ធម្មំ បហាយ សទ្ធម្មេ ឧក្កំសគតត្តា សាតិសយំ បសំសិយត្តា ច វិសេសតោ ‘‘សន្តោ សប្បុរិសា’’តិ ច វុច្ចន្តិ. សមាសេថាតិ សមំ អាសេថ សហ វសេយ្យ. តេ បយិរុបាសន្តោ តេសំ សុស្សូសន្តោ ទិដ្ឋានុគតិញ្ច ¶ អាបជ្ជន្តោ សមានវាសោ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. បណ្ឌិតេហត្ថទស្សិភីតិ តេសំ ថោមនា. បណ្ឌា វុច្ចតិ បញ្ញា, សា ឥមេសំ សញ្ជាតាតិ បណ្ឌិតា. តតោ ឯវ អត្តត្ថាទិភេទំ អត្ថំ អវិបរីតតោ បស្សន្តីតិ អត្ថទស្សិនោ. តេហិ បណ្ឌិតេហិ អត្ថទស្សីភិ សមាសេថ. កស្មាតិ ចេ? យស្មា តេ សន្តោ បណ្ឌិតា, តេ វា សម្មា សេវន្តា ឯកន្តហិតភាវតោ មគ្គញាណាទីហេវ អរណីយតោ អត្ថំ, មហាគុណតាយ សន្តតាយ ច មហន្តំ, អគាធភាវតោ គម្ភីរញាណគោចរតោ ច គម្ភីរំ, ហីនច្ឆន្ទាទីហិ ទដ្ឋុំ អសក្កុណេយ្យត្តា ឥតរេហិ ច កិច្ឆេន ទដ្ឋព្ពត្តា ទុទ្ទសំ ¶ , ទុទ្ទសត្តា សណ្ហនិបុណសភាវត្តា និបុណញាណគោចរតោ ច និបុណំ, និបុណត្តា ឯវំ សុខុមសភាវតាយ អណុំ និព្ពានំ, អវិបរីតដ្ឋេន វា បរមត្ថសភាវត្តា អត្ថំ, អរិយភាវករត្តា មហត្តនិមិត្តតាយ មហន្តំ, អនុត្តានសភាវតាយ គម្ភីរំ, ទុក្ខេន ទដ្ឋព្ពំ ន សុខេន ទដ្ឋុំ សក្កាតិ ទុទ្ទសំ, គម្ភីរត្តា ទុទ្ទសំ, ទុទ្ទសត្តា គម្ភីរន្តិ ចតុសច្ចំ, វិសេសតោ និបុណំ អណុំ, និរោធសច្ចន្តិ ឯវមេតំ ចតុសច្ចំ ធីរា សមធិគច្ឆន្តិ ធិតិសម្បន្នតាយ ធីរា ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានភាវនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា សម្មទេវ អធិគច្ឆន្តិ. អប្បមត្តាតិ សព្ពត្ថ សតិអវិប្បវាសេន អប្បមាទបដិបត្តិំ បូរេន្តា. វិចក្ខណាតិ វិបស្សនាភាវនាយ ឆេកា កុសលា. តស្មា សព្ភិរេវ សមាសេថាតិ យោជនា. បណ្ឌិតេហត្ថទស្សិភីតិ វា ឯតំ និស្សក្កវចនំ. យស្មា បណ្ឌិតេហិ អត្ថទស្សីភិ សមុទាយភូតេហិ ធីរា អប្បមត្តា វិចក្ខណា មហន្តាទិវិសេសវន្តំ អត្ថំ សមធិគច្ឆន្តិ, តស្មា តាទិសេហិ សព្ភិរេវ សមាសេថាតិ សម្ពន្ធោ. ឯវមេសា ថេរស្ស បដិវេធទីបនេន អញ្ញាព្យាករណគាថាបិ អហោសីតិ.

បុណ្ណត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

យោ ទុទ្ទមិយោតិ ¶ អាយស្មតោ ទព្ពត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ ហំសវតីនគរេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ ធម្មទេសនំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ សេនាសនបញ្ញាបកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា អធិការកម្មំ កត្វា តំ ឋានន្តរំ បត្ថេត្វា សត្ថារា ព្យាកតោ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា កស្សបទសពលស្ស សាសនោសក្កនកាលេ បព្ពជិ. តទា តេន សទ្ធិំ អបរេ ឆ ជនាតិ សត្ត ភិក្ខូ ¶ ឯកចិត្តា ហុត្វា អញ្ញេ សាសនេ អគារវំ ករោន្តេ ទិស្វា – ‘‘ឥធ កិំ ករោម ឯកមន្តេ សមណធម្មំ កត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សាមា’’តិ និស្សេណិំ ពន្ធិត្វា ឧច្ចំ បព្ពតសិខរំ អារុហិត្វា, ‘‘អត្តនោ ចិត្តពលំ ជានន្តា និស្សេណិំ និបាតេន្តុ, ជីវិតេ សាលយា ឱតរន្តុ, មា បច្ឆានុតប្បិនោ អហុវត្ថា’’តិ ¶ វត្វា សព្ពេ ឯកចិត្តា ហុត្វា និស្សេណិំ បាតេត្វា – ‘‘អប្បមត្តា ហោថ, អាវុសោ’’តិ អញ្ញមញ្ញំ ឱវទិត្វា ចិត្តរុចិកេសុ ឋានេសុ និសីទិត្វា សមណធម្មំ កាតុំ អារភិំសុ.

តត្រេកោ ថេរោ បញ្ចមេ ទិវសេ អរហត្តំ បត្វា, ‘‘មម កិច្ចំ និប្ផន្នំ, អហំ ឥមស្មិំ ឋានេ កិំ ករិស្សាមិ’’តិ ឥទ្ធិយា ឧត្តរកុរុតោ បិណ្ឌបាតំ អាហរិត្វា, ‘‘អាវុសោ, ឥមំ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជថ, ភិក្ខាចារកិច្ចំ មមាយត្តំ ហោតុ, តុម្ហេ អត្តនោ កម្មំ ករោថា’’តិ អាហ. ‘‘កិំ នុ ខោ មយំ, អាវុសោ, និស្សេណិំ បាតេន្តា ឯវំ អវោចុម្ហ – ‘យោ បឋមំ ធម្មំ សច្ឆិករោតិ, សោ ភិក្ខំ អាហរតុ, តេនាភតំ សេសា បរិភុញ្ជិត្វា សមណធម្មំ ករិស្សន្តី’’’តិ. ‘‘នត្ថិ, អាវុសោ’’តិ. តុម្ហេ អត្តនោ បុព្ពហេតុនា លភិត្ថ, មយម្បិ សក្កោន្តា វដ្ដស្សន្តំ ករិស្សាម, គច្ឆថ តុម្ហេតិ. ថេរោ តេ សញ្ញាបេតុំ អសក្កោន្តោ ផាសុកដ្ឋានេ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា គតោ ¶ . អបរោ ថេរោ សត្តមេ ទិវសេ អនាគាមិផលំ បត្វា តតោ ចុតោ សុទ្ធាវាសព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តោ. ឥតរេ ថេរា តតោ ចុតា ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា តេសុ តេសុ កុលេសុ និព្ពត្តា. ឯកោ គន្ធាររដ្ឋេ តក្កសិលានគរេ រាជគេហេ និព្ពត្តោ, ឯកោ មជ្ឈន្តិករដ្ឋេ បរិព្ពាជិកាយ កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តោ, ឯកោ ពាហិយរដ្ឋេ កុដុម្ពិយគេហេ និព្ពត្តោ, ឯកោ ភិក្ខុនុបស្សយេ ជាតោ.

អយំ បន ទព្ពត្ថេរោ មល្លរដ្ឋេ អនុបិយនគរេ ឯកស្ស មល្លរញ្ញោ គេហេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តស្ស មាតា ឧបវិជញ្ញា កាលមកាសិ, មតសរីរំ សុសានំ នេត្វា ទារុចិតកំ អារោបេត្វា អគ្គិំ អទំសុ. តស្សា អគ្គិវេគសន្តត្តំ ឧទរបដលំ ទ្វេធា អហោសិ. ទារកោ អត្តនោ បុញ្ញពលេន ឧប្បតិត្វា ឯកស្មិំ ទព្ពត្ថម្ភេ និបតិ. តំ ទារកំ គហេត្វា អយ្យិកាយ អទំសុ. សា តស្ស នាមំ គណ្ហន្តី ទព្ពត្ថម្ភេ បតិត្វា លទ្ធជីវិតត្តា ‘‘ទព្ពោ’’តិស្ស នាមំ អកាសិ. តស្ស ច សត្តវស្សិកកាលេ សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ មល្លរដ្ឋេ ចារិកំ ចរមានោ អនុបិយម្ពវនេ វិហរតិ. ទព្ពកុមារោ សត្ថារំ ទិស្វា ទស្សនេនេវ ¶ បសីទិត្វា បព្ពជិតុកាមោ ហុត្វា ‘‘អហំ ទសពលស្ស សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមី’’តិ អយ្យិកំ អាបុច្ឆិ. សា ‘‘សាធុ, តាតា’’តិ ទព្ពកុមារំ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមំ កុមារំ បព្ពាជេថា’’តិ អាហ. សត្ថា អញ្ញតរស្ស ភិក្ខុនោ សញ្ញំ អទាសិ – ‘‘ភិក្ខុ ឥមំ ទារកំ បព្ពាជេហី’’តិ. សោ ថេរោ សត្ថុ វចនំ សុត្វា ¶ ទព្ពកុមារំ បព្ពាជេន្តោ តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិ. បុព្ពហេតុសម្បន្នោ កតាភិនីហារោ សត្តោ បឋមកេសវដ្ដិយា វោរោបនក្ខណេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, ទុតិយាយ កេសវដ្ដិយា ឱរោបិយមានាយ សកទាគាមិផលេ, តតិយាយ អនាគាមិផលេ, សព្ពកេសានំ បន ឱរោបនញ្ច អរហត្តផលសច្ឆិកិរិយា ច អបច្ឆា អបុរេ អហោសិ. សត្ថា មល្លរដ្ឋេ យថាភិរន្តំ វិហរិត្វា ¶ រាជគហំ គន្ត្វា វេឡុវនេ វាសំ កប្បេសិ.

តត្រាយស្មា ទព្ពោ មល្លបុត្តោ រហោគតោ អត្តនោ កិច្ចនិប្ផត្តិំ ឱលោកេត្វា សង្ឃស្ស វេយ្យាវច្ចករណេ កាយំ យោជេតុកាមោ ចិន្តេសិ – ‘‘យំនូនាហំ សង្ឃស្ស សេនាសនញ្ច បញ្ញាបេយ្យំ ភត្តានិ ច ឧទ្ទិសេយ្យ’’ន្តិ. សោ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា អត្តនោ បរិវិតក្កំ អារោចេសិ. សត្ថា តស្ស សាធុការំ ទត្វា សេនាសនបញ្ញាបកត្តញ្ច ភត្តុទ្ទេសកត្តញ្ច សម្បដិច្ឆិ. អថ នំ ‘‘អយំ ទព្ពោ ទហរោវ សមានោ មហន្តេ ឋានេ ឋិតោ’’តិ សត្តវស្សិកកាលេយេវ ឧបសម្បាទេសិ. ថេរោ ឧបសម្បន្នកាលតោ បដ្ឋាយ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តានំ សព្ពភិក្ខូនំ សេនាសនានិ ច បញ្ញាបេតិ, ភិក្ខញ្ច ឧទ្ទិសតិ. តស្ស សេនាសនបញ្ញាបកភាវោ សព្ពទិសាសុ បាកដោ អហោសិ – ‘‘ទព្ពោ កិរ មល្លបុត្តោ សភាគសភាគានំ ភិក្ខូនំ ឯកដ្ឋានេ សេនាសនានិ បញ្ញាបេតិ, អាសន្នេបិ ទូរេបិ សេនាសនំ បញ្ញាបេតិ, គន្តុំ អសក្កោន្តេ ឥទ្ធិយា នេតី’’តិ.

អថ នំ ភិក្ខូ កាលេបិ វិកាលេបិ – ‘‘អម្ហាកំ, អាវុសោ, ជីវកម្ពវនេ សេនាសនំ បញ្ញាបេហិ, អម្ហាកំ មទ្ទកុច្ឆិស្មិំ មិគទាយេ’’តិ ឯវំ សេនាសនំ ឧទ្ទិសាបេត្វា តស្ស ឥទ្ធិំ បស្សន្តា គច្ឆន្តិ. សោបិ ឥទ្ធិយា មនោមយេ កាយេ អភិសង្ខរិត្វា ឯកេកស្ស ថេរស្ស ឯកេកំ អត្តនា សទិសំ ភិក្ខុំ ទត្វា អង្គុលិយា ជលមានាយ បុរតោ គន្ត្វា ‘‘អយំ មញ្ចោ ឥទំ បីឋ’’ន្តិអាទីនិ វត្វា សេនាសនំ បញ្ញាបេត្វា បុន អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ អាគច្ឆតិ ¶ . អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បនិទំ វត្ថុ បាឡិយំ អាគតមេវ. សត្ថា ឥទមេវ ការណំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា អបរភាគេ អរិយគណមជ្ឈេ និសិន្នោ ថេរំ សេនាសនបញ្ញាបកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ សេនាសនបញ្ញាបកានំ យទិទំ ទព្ពោ មល្លបុត្តោ’’តិ (អ. និ. ១.២០៩; ២១៤). វុត្តម្បិ ចេតំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥៤, ១០៨-១៤៩) –

‘‘បទុមុត្តរោ នាម ជិនោ, សព្ពលោកវិទូ មុនិ;

ឥតោ សតសហស្សម្ហិ, កប្បេ ឧប្បជ្ជិ ចក្ខុមា.

‘‘ឱវាទកោ វិញ្ញាបកោ, តារកោ សព្ពបាណិនំ;

ទេសនាកុសលោ ពុទ្ធោ, តារេសិ ជនតំ ពហុំ.

‘‘អនុកម្បកោ ¶ ការុណិកោ, ហិតេសី សព្ពបាណិនំ;

សម្បត្តេ តិត្ថិយេ សព្ពេ, បញ្ចសីលេ បតិដ្ឋបិ.

‘‘ឯវំ និរាកុលំ អាសិ, សុញ្ញតំ តិត្ថិយេហិ ច;

វិចិត្តំ អរហន្តេហិ, វសីភូតេហិ តាទិភិ.

‘‘រតនានដ្ឋបញ្ញាសំ, ឧគ្គតោ សោ មហាមុនិ;

កញ្ចនគ្ឃិយសង្កាសោ, ពាត្តិំសវរលក្ខណោ.

‘‘វស្សសតសហស្សានិ, អាយុ វិជ្ជតិ តាវទេ;

តាវតា តិដ្ឋមានោ សោ, តារេសិ ជនតំ ពហុំ.

‘‘តទាហំ ហំសវតិយំ, សេដ្ឋិបុត្តោ មហាយសោ;

ឧបេត្វា លោកបជ្ជោតំ, អស្សោសិំ ធម្មទេសនំ.

‘‘សេនាសនានិ ភិក្ខូនំ, បញ្ញាបេន្តំ សសាវកំ;

កិត្តយន្តស្ស វចនំ, សុណិត្វា មុទិតោ អហំ.

‘‘អធិការំ សសង្ឃស្ស, កត្វា តស្ស មហេសិនោ;

និបច្ច សិរសា បាទេ, តំ ឋានមភិបត្ថយិំ.

‘‘តទាហ ស មហាវីរោ, មម កម្មំ បកិត្តយំ;

យោ សសង្ឃមភោជេសិ, សត្តាហំ លោកនាយកំ.

‘‘សោយំ ¶ កមលបត្តក្ខោ, សីហំសោ កនកត្តចោ;

មម បាទមូលេ និបតិ, បត្ថយំ ឋានមុត្តមំ.

‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;

គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘សាវកោ តស្ស ពុទ្ធស្ស, ទព្ពោ នាមេន វិស្សុតោ;

សេនាសនបញ្ញាបកោ, អគ្គោ ហេស្សតិយំ តទា.

‘‘តេន កម្មេន សុកតេន, ចេតនាបណិធីហិ ច;

ជហិត្វា មានុសំ ទេហំ, តាវតិំសមគច្ឆហំ.

‘‘សតានំ តីណិក្ខត្តុញ្ច, ទេវរជ្ជមការយិំ;

សតានំ បញ្ចក្ខត្តុញ្ច, ចក្កវត្តី អហោសហំ.

‘‘បទេសរជ្ជំ វិបុលំ, គណនាតោ អសង្ខិយំ;

សព្ពត្ថ សុខិតោ អាសិំ, តស្ស កម្មស្ស វាហសា.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, វិបស្សី នាម នាយកោ;

ឧប្បជ្ជិ ចារុទស្សនោ, សព្ពធម្មវិបស្សកោ.

‘‘ទុដ្ឋចិត្តោ ឧបវទិំ, សាវកំ តស្ស តាទិនោ;

សព្ពាសវបរិក្ខីណំ, សុទ្ធោតិ ច វិជានិយ.

‘‘តស្សេវ ¶ នរវីរស្ស, សាវកានំ មហេសិនំ;

សលាកញ្ច គហេត្វាន, ខីរោទនមទាសហំ.

‘‘ឥមម្ហិ ភទ្ទកេ កប្បេ, ព្រហ្មពន្ធុ មហាយសោ;

កស្សបោ នាម គោត្តេន, ឧប្បជ្ជិ វទតំ វរោ.

‘‘សាសនំ ជោតយិត្វាន, អភិភុយ្យ កុតិត្ថិយេ;

វិនេយ្យេ វិនយិត្វាវ, និព្ពុតោ សោ សសាវកោ.

‘‘សសិស្សេ និព្ពុតេ នាថេ, អត្ថមេន្តម្ហិ សាសនេ;

ទេវា កន្ទិំសុ សំវិគ្គា, មុត្តកេសា រុទម្មុខា.

‘‘និព្ពាយិស្សតិ ធម្មក្ខោ, ន បស្សិសាម សុព្ពតេ;

ន សុណិស្សាម សទ្ធម្មំ, អហោ នោ អប្បបុញ្ញតា.

‘‘តទាយំ ¶ បថវី សព្ពា, អចលា សា ចលាចលា;

សាគរោ ច សសោកោវ, វិនទី ករុណំ គិរំ.

‘‘ចតុទ្ទិសា ទុន្ទុភិយោ, នាទយិំសុ អមានុសា;

សមន្តតោ អសនិយោ, ផលិំសុ ច ភយាវហា.

‘‘ឧក្កា បតិំសុ នភសា, ធូមកេតុ ច ទិស្សតិ;

សធូមា ជាលវដ្ដា ច, រវិំសុ ករុណំ មិគា.

‘‘ឧប្បាទេ ទារុណេ ទិស្វា, សាសនត្ថង្គសូចកេ;

សំវិគ្គា ភិក្ខវោ សត្ត, ចិន្តយិម្ហ មយំ តទា.

‘‘សាសនេន វិនាម្ហាកំ, ជីវិតេន អលំ មយំ;

បវិសិត្វា មហារញ្ញំ, យុញ្ជាម ជិនសាសនេ.

‘‘អទ្ទសម្ហ តទារញ្ញេ, ឧព្ពិទ្ធំ សេលមុត្តមំ;

និស្សេណិយា តមារុយ្ហ, និស្សេណិំ បាតយិម្ហសេ.

‘‘តទា ឱវទិ នោ ថេរោ, ពុទ្ធុប្បាទោ សុទុល្លភោ;

សទ្ធាតិទុល្លភា លទ្ធា, ថោកំ សេសញ្ច សាសនំ.

‘‘និបតន្តិ ខណាតីតា, អនន្តេ ទុក្ខសាគរេ;

តស្មា បយោគោ កត្តព្ពោ, យាវ ឋាតិ មុនេ មតំ.

‘‘អរហា អាសិ សោ ថេរោ, អនាគាមី តទានុគោ;

សុសីលា ឥតរេ យុត្តា, ទេវលោកំ អគម្ហសេ.

‘‘និព្ពុតោ តិណ្ណសំសារោ, សុទ្ធាវាសេ ច ឯកកោ;

អហញ្ច បក្កុសាតិ ច, សភិយោ ពាហិយោ តថា.

‘‘កុមារកស្សបោ, ចេវ, តត្ថ តត្ថូបគា មយំ;

សំសារពន្ធនា មុត្តា, គោតមេនានុកម្បិតា.

‘‘មល្លេសុ ¶ កុសិនារាយំ, គព្ភេ ជាតស្ស មេ សតោ;

មាតា មតា ចិតារុឡ្ហា, តតោ និប្បតិតោ អហំ.

‘‘បតិតោ ទព្ពបុញ្ជម្ហិ, តតោ ទព្ពោតិ វិស្សុតោ;

ព្រហ្មចារីពលេនាហំ, វិមុត្តោ សត្តវស្សិកោ.

‘‘ខីរោទនពលេនាហំ ¶ , បញ្ចហង្គេហុបាគតោ;

ខីណាសវោបវាទេន, បាបេហិ ពហុ ចោទិតោ.

‘‘ឧភោ បុញ្ញញ្ច បាបញ្ច, វីតិវត្តោម្ហិ ទានិហំ;

បត្វាន បរមំ សន្តិំ, វិហរាមិ អនាសវោ.

‘‘សេនាសនំ បញ្ញាបយិំ, ហាសយិត្វាន សុព្ពតេ;

ជិនោ តស្មិំ គុណេ តុដ្ឋោ, ឯតទគ្គេ ឋបេសិ មំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ, ភវា សព្ពេ សមូហតា;

នាគោវ ពន្ធនំ ឆេត្វា, វិហរាមិ អនាសវោ.

‘‘ស្វាគតំ វត មេ អាសិ, ពុទ្ធសេដ្ឋស្ស សន្តិកេ;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនំ.

‘‘បដិសម្ភិទា ចតស្សោ…បេ…កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

ឯវំភូតំ ¶ បន តំ យេន បុព្ពេ ឯកស្ស ខីណាសវត្ថេរស្ស អនុទ្ធំសនវសេន កតេន បាបកម្មេន ពហូនិ វស្សសតសហស្សានិ និរយេ បច្ចិ, តាយ ឯវ កម្មបិលោតិកាយ ចោទិយមានា មេត្តិយភូមជកា ភិក្ខូ ‘‘ឥមិនា មយំ កល្យាណភត្តិកស្ស គហបតិនោ អន្តរេ បរិភេទិតា’’តិ ទុគ្គហិតគាហិនោ អមូលកេន បារាជិកេន ធម្មេន អនុទ្ធំសេសុំ. តស្មិញ្ច អធិករណេ សង្ឃេន សតិវិនយេន វូបសមិតេ អយំ ថេរោ លោកានុកម្បាយ អត្តនោ គុណេ វិភាវេន្តោ ‘‘យោ ទុទ្ទមិយោ’’តិ ឥមំ គាថំ អភាសិ.

៥. តត្ថ យោតិ អនិយមិតនិទ្ទេសោ, តស្ស ‘‘សោ’’តិ ឥមិនា និយមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ. ឧភយេនបិ អញ្ញំ វិយ កត្វា អត្តានមេវ វទតិ. ទុទ្ទមិយោតិ ទុទ្ទមោ, ទមេតុំ អសក្កុណេយ្យោ. ឥទញ្ច អត្តនោ បុថុជ្ជនកាលេ ទិដ្ឋិគតានំ វិសូកាយិកានំ កិលេសានំ មទាលេបចិត្តស្ស វិប្ផន្ទិតំ ឥន្ទ្រិយានំ អវូបសមនញ្ច ចិន្តេត្វា វទតិ. ទមេនាតិ ឧត្តមេន អគ្គមគ្គទមេន, តេន ហិ ទន្តោ បុន ទមេតព្ពតាភាវតោ ‘‘ទន្តោ’’តិ វត្តព្ពតំ អរហតិ, ន អញ្ញេន. អថ វា ទមេនាតិ ទមកេន បុរិសទម្មសារថិនា ទមិតោ ¶ . ទព្ពោតិ ទ្រព្យោ, ភព្ពោតិ អត្ថោ. តេនាហ ភគវា ឥមមេវ ថេរំ សន្ធាយ – ‘‘ន ខោ, ទព្ព, ទព្ពា ឯវំ និព្ពេឋេន្តី’’តិ (បារា. ៣៨៤; ចូឡវ. ១៩៣) ¶ . សន្តុសិតោតិ យថាលទ្ធបច្ចយសន្តោសេន ឈានសមាបត្តិសន្តោសេន មគ្គផលសន្តោសេន ច សន្តុដ្ឋោ. វិតិណ្ណកង្ខោតិ សោឡសវត្ថុកាយ អដ្ឋវត្ថុកាយ ច កង្ខាយ បឋមមគ្គេនេវ សមុគ្ឃាដិតត្តា វិគតកង្ខោ. វិជិតាវីតិ បុរិសាជានីយេន វិជេតព្ពស្ស សព្ពស្សបិ សំកិលេសបក្ខស្ស វិជិតត្តា វិធមិតត្តា វិជិតាវី. អបេតភេរវោតិ បញ្ចវីសតិយា ភយានំ សព្ពសោ អបេតត្តា អបគតភេរវោ អភយូបរតោ ¶ . បុន ទព្ពោតិ នាមកិត្តនំ. បរិនិព្ពុតោតិ ទ្វេ បរិនិព្ពានានិ កិលេសបរិនិព្ពានញ្ច, យា សឧបាទិសេសនិព្ពានធាតុ, ខន្ធបរិនិព្ពានញ្ច, យា អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុ. តេសុ ឥធ កិលេសបរិនិព្ពានំ អធិប្បេតំ, តស្មា បហាតព្ពធម្មានំ មគ្គេន សព្ពសោ បហីនត្តា កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពុតោតិ អត្ថោ. ឋិតត្តោតិ ឋិតសភាវោ អចលោ ឥដ្ឋាទីសុ តាទិភាវប្បត្តិយា លោកធម្មេហិ អកម្បនីយោ. ហីតិ ច ហេតុអត្ថេ និបាតោ, តេន យោ បុព្ពេ ទុទ្ទមោ ហុត្វា ឋិតោ យស្មា ទព្ពត្តា សត្ថារា ឧត្តមេន ទមេន ទមិតោ សន្តុសិតោ វិតិណ្ណកង្ខោ វិជិតាវី អបេតភេរវោ, តស្មា សោ ទព្ពោ បរិនិព្ពុតោ តតោយេវ ច ឋិតត្តោ, ឯវំភូតេ ច តស្មិំ ចិត្តបសាទោវ កាតព្ពោ, ន បសាទញ្ញថត្តន្តិ បរនេយ្យពុទ្ធិកេ សត្តេ អនុកម្បន្តោ ថេរោ អញ្ញំ ព្យាកាសិ.

ទព្ពត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

យោ សីតវនន្តិ អាយស្មតោ សម្ភូតត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? ឥតោ កិរ អដ្ឋារសាធិកស្ស កប្បសតស្ស មត្ថកេ អត្ថទស្សី នាម សម្ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា សទេវកំ លោកំ សំសារមហោឃតោ តារេន្តោ ឯកទិវសំ មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ គង្គាតីរំ ឧបគច្ឆិ. តស្មិំ កាលេ អយំ គហបតិកុលេ និព្ពត្តោ តត្ថ ភគវន្តំ បស្សិត្វា បសន្នមានសោ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, បារំ គន្តុកាមត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. ភគវា ‘‘គមិស្សាមា’’តិ អវោច. សោ តាវទេវ នាវាសង្ឃាដំ ¶ យោជេត្វា ឧបនេសិ. សត្ថា តំ អនុកម្បន្តោ សហ ភិក្ខុសង្ឃេន នាវំ អភិរុហិ. សោ សយម្បិ អភិរុយ្ហ សុខេនេវ បរតីរំ សម្បាបេត្វា ភគវន្តំ ភិក្ខុសង្ឃញ្ច ទុតិយទិវសេ មហាទានំ បវត្តេត្វា អនុគន្ត្វា បសន្នចិត្តោ វន្ទិត្វា និវត្តិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា ឥតោ ¶ តេរសាធិកកប្បសតស្ស មត្ថកេ ខត្តិយកុលេ និព្ពត្តិត្វា រាជា អហោសិ ចក្កវត្តី ធម្មិកោ ធម្មរាជា. សោ សត្តេ សុគតិមគ្គេ បតិដ្ឋាបេត្វា តតោ ចុតោ ឯកនវុតិកប្បេ វិបស្សិស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា ធុតធម្មេ សមាទាយ សុសានេ វសន្តោ សមណធម្មំ អកាសិ. បុន កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេបិ តស្ស សាសនេ តីហិ សហាយេហិ សទ្ធិំ ¶ បព្ពជិត្វា វីសតិវស្សសហស្សានិ សមណធម្មំ កត្វា ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហេ ព្រាហ្មណមហាសាលស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. តស្ស ‘‘សម្ភូតោ’’តិ នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ ព្រាហ្មណសិប្បេសុ និប្ផត្តិំ គតោ. ភូមិជោ ជេយ្យសេនោ អភិរាធនោតិ តីហិ សហាយេហិ សទ្ធិំ ភគវតោ សន្តិកំ គតោ ធម្មទេសនំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិ. យេ សន្ធាយ វុត្តំ –

‘‘ភូមិជោ ជេយ្យសេនោ ច, សម្ភូតោ អភិរាធនោ;

ឯតេ ធម្មំ អភិញ្ញាសុំ, សាសនេ វរតាទិនោ’’តិ.

អថ សម្ភូតោ ភគវតោ សន្តិកេ កាយគតាសតិកម្មដ្ឋានំ គហេត្វា និពទ្ធំ សីតវនេ វសតិ. តេនេវាយស្មា ‘‘សីតវនិយោ’’តិ បញ្ញាយិត្ថ. តេន ច សមយេន វេស្សវណោ មហារាជា កេនចិទេវ ករណីយេន ជម្ពុទីបេ ទក្ខិណទិសាភាគំ ឧទ្ទិស្ស អាកាសេន គច្ឆន្តោ ថេរំ អព្ភោកាសេ និសីទិត្វា កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តំ ទិស្វា វិមានតោ ឱរុយ្ហ ថេរំ វន្ទិត្វា, ‘‘យទា ថេរោ សមាធិតោ វុដ្ឋហិស្សតិ, តទា មម អាគមនំ អារោចេថ, អារក្ខញ្ចស្ស ករោថា’’តិ ទ្វេ យក្ខេ អាណាបេត្វា បក្កាមិ. តេ ថេរស្ស សមីបេ ឋត្វា មនសិការំ បដិសំហរិត្វា និសិន្នកាលេ អារោចេសុំ. តំ សុត្វា ថេរោ ‘‘តុម្ហេ មម វចនេន វេស្សវណមហារាជស្ស កថេថ, ភគវតា អត្តនោ សាសនេ ឋិតានំ សតិអារក្ខា នាម ឋបិតា អត្ថិ, សាយេវ មាទិសេ រក្ខតិ, ត្វំ តត្ថ អប្បោស្សុក្កោ ហោហិ, ភគវតោ ឱវាទេ ឋិតានំ ឯទិសាយ អារក្ខាយ ¶ ករណីយំ នត្ថី’’តិ តេ វិស្សជ្ជេត្វា តាវទេវ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា វិជ្ជាត្តយំ សច្ឆាកាសិ. តតោ វេស្សវណោ និវត្តមានោ ថេរស្ស ¶ សមីបំ បត្វា មុខាការសល្លក្ខណេនេវស្ស កតកិច្ចភាវំ ញត្វា សាវត្ថិំ គន្ត្វា ភគវតោ អារោចេត្វា សត្ថុ សម្មុខា ថេរំ អភិត្ថវន្តោ –

‘‘សតិអារក្ខសម្បន្នោ, ធិតិមា វីរិយសមាហិតោ;

អនុជាតោ សត្ថុ សម្ភូតោ, តេវិជ្ជោ មច្ចុបារគូ’’តិ. –

ឥមាយ គាថាយ ថេរស្ស គុណេ វណ្ណេសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.២១.១៥-២០) –

‘‘អត្ថទស្សី តុ ភគវា, ទ្វិបទិន្ទោ នរាសភោ;

បុរក្ខតោ សាវកេហិ, គង្គាតីរមុបាគមិ.

‘‘សមតិត្តិ កាកបេយ្យា, គង្គា អាសិ ទុរុត្តរា;

ឧត្តារយិំ ភិក្ខុសង្ឃំ, ពុទ្ធញ្ច ទ្វិបទុត្តមំ.

‘‘អដ្ឋារសេ ¶ កប្បសតេ, យំ កម្មមករិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, តរណាយ ឥទំ ផលំ.

‘‘តេរសេតោ កប្បសតេ, បញ្ច សព្ពោភវា អហុំ;

សត្តរតនសម្បន្នា, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘បច្ឆិមេ ច ភវេ អស្មិំ, ជាតោហំ ព្រាហ្មណេ កុលេ;

សទ្ធិំ តីហិ សហាយេហិ, បព្ពជិំ សត្ថុ សាសនេ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អថាយស្មា សម្ភូតោ ភគវន្តំ ទស្សនាយ គច្ឆន្តេ ភិក្ខូ ទិស្វា ‘‘អាវុសោ, មម វចនេន ភគវតោ បាទេ សិរសា វន្ទថ, ឯវញ្ច វទេថា’’តិ វត្វា ធម្មាធិករណំ អត្តនោ សត្ថុ អវិហេឋិតភាវំ បកាសេន្តោ ‘‘យោ សីតវន’’ន្តិ គាថមាហ. តេ ភិក្ខូ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា សម្ភូតត្ថេរស្ស សាសនំ សម្បវេទេន្តា, ‘‘អាយស្មា, ភន្តេ, សម្ភូតោ ភគវតោ បាទេ សិរសា វន្ទតិ, ឯវញ្ច វទតី’’តិ វត្វា តំ គាថំ អារោចេសុំ, តំ សុត្វា ភគវា ‘‘បណ្ឌិតោ, ភិក្ខវេ, សម្ភូតោ ¶ ភិក្ខុ បច្ចបាទិ ធម្មស្សានុធម្មំ, ន ច មំ ធម្មាធិករណំ វិហេឋេតិ. វេស្សវណេន តស្សត្ថោ មយ្ហំ អារោចិតា’’តិ អាហ.

៦. យំ បន តេ ភិក្ខូ សម្ភូតត្ថេរេន វុត្តំ ‘‘យោ សីតវន’’ន្តិ គាថំ សត្ថុ និវេទេសុំ. តត្ថ សីតវនន្តិ ឯវំនាមកំ រាជគហសមីបេ មហន្តំ ភេរវសុសានវនំ. ឧបគាតិ និវាសនវសេន ឧបគច្ឆិ. ឯតេន ភគវតា អនុញ្ញាតំ បព្ពជិតានុរូបំ និវាសនដ្ឋានំ ទស្សេតិ. ភិក្ខូតិ សំសារភយស្ស ឥក្ខនតោ ភិន្នកិលេសតាយ ច ភិក្ខុ. ឯកោតិ អទុតិយោ, ឯតេន កាយវិវេកំ ទស្សេតិ. សន្តុសិតោតិ សន្តុដ្ឋោ. ឯតេន ចតុបច្ចយសន្តោសលក្ខណំ អរិយវំសំ ទស្សេតិ. សមាហិតត្តោតិ ឧបចារប្បនាភេទេន សមាធិនា សមាហិតចិត្តោ, ឯតេន ចិត្តវិវេកភាវនាមុខេន ភាវនារាមំ ¶ អរិយវំសំ ទស្សេតិ. វិជិតាវីតិ សាសនេ សម្មាបដិបជ្ជន្តេន វិជេតព្ពំ កិលេសគណំ វិជិត្វា ឋិតោ, ឯតេន ឧបធិវិវេកំ ទស្សេតិ. ភយហេតូនំ កិលេសានំ អបគតត្តា អបេតលោមហំសោ, ឯតេន សម្មាបដិបត្តិយា ផលំ ទស្សេតិ. រក្ខន្តិ រក្ខន្តោ. កាយគតាសតិន្តិ កាយារម្មណំ សតិំ, កាយគតាសតិកម្មដ្ឋានំ បរិព្រូហនវសេន អវិស្សជ្ជេន្តោ. ធិតិមាតិ ធីរោ, សមាហិតត្តំ វិជិតាវិភាវតំ វា ឧបាទាយ បដិបត្តិទស្សនមេតំ. អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – សោ ភិក្ខុ វិវេកសុខានុបេក្ខាយ ឯកោ សីតវនំ ឧបាគមិ, ឧបាគតោ ច លោលភាវាភាវតោ សន្តុដ្ឋោ ធិតិមា កាយគតាសតិកម្មដ្ឋានំ ភាវេន្តោ តថាធិគតំ ឈានំ បាទកំ កត្វា អារទ្ធវិបស្សនំ ¶ ឧស្សុក្កាបេត្វា អធិគតេន អគ្គមគ្គេន សមាហិតោ វិជិតាវី ច ហុត្វា កតកិច្ចតាយ ភយហេតូនំ សព្ពសោ អបគតត្តា អបេតលោមហំសោ ជាតោតិ.

សីតវនិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

យោបានុទីតិ ¶ អាយស្មតោ ភល្លិយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ ឥតោ ឯកតិំសេ កប្បេ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ សុមនស្ស នាម បច្ចេកពុទ្ធស្ស បសន្នចិត្តោ ផលាផលំ ទត្វា សុគតីសុ ឯវ សំសរន្តោ សិខិស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស កាលេ អរុណវតីនគរេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តោ ‘‘សិខិស្ស ភគវតោ បឋមាភិសម្ពុទ្ធស្ស ឧជិត, ឱជិតា នាម ទ្វេ សត្ថវាហបុត្តា បឋមាហារំ អទំសូ’’តិ សុត្វា អត្តនោ សហាយកេន សទ្ធិំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ស្វាតនាយ និមន្តេត្វា មហាទានំ បវត្តេត្វា បត្ថនំ អកំសុ – ‘‘ឧភោបិ មយំ, ភន្តេ, អនាគតេ តុម្ហាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស បឋមាហារទាយកា ភវេយ្យាមា’’តិ. តេ ¶ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញកម្មំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តា កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ គោបាលកសេដ្ឋិស្ស បុត្តា ភាតរោ ហុត្វា និព្ពត្តា. ពហូនិ វស្សានិ ភិក្ខុសង្ឃំ ខីរភោជនេន ឧបដ្ឋហិំសុ. អម្ហាកំ បន ភគវតោ កាលេ បោក្ខរវតីនគរេ សត្ថវាហស្ស បុត្តា ភាតរោ ហុត្វា និព្ពត្តា. តេសុ ជេដ្ឋោ តផុស្សោ នាម, កនិដ្ឋោ ភល្លិយោ នាម, តេ បញ្ចមត្តានិ សកដសតានិ ភណ្ឌស្ស បូរេត្វា វាណិជ្ជាយ គច្ឆន្តា ភគវតិ បឋមាភិសម្ពុទ្ធេ សត្តសត្តាហំ វិមុត្តិសុខធម្មបច្ចវេក្ខណាហិ វីតិនាមេត្វា អដ្ឋមេ សត្តាហេ រាជាយតនមូលេ វិហរន្តេ រាជាយតនស្ស អវិទូរេ មហាមគ្គេន អតិក្កមន្តិ, តេសំ តស្មិំ សមយេ សមេបិ ភូមិភាគេ អកទ្ទមោទកេ សកដានិ នប្បវត្តិំសុ, ‘‘កិំ នុ, ខោ, ការណ’’ន្តិ ច ចិន្តេន្តានំ បោរាណសាលោហិតា ទេវតា រុក្ខវិដបន្តរេ អត្តានំ ទស្សេន្តី អាហ – ‘‘មាទិសា, អយំ ភគវា អចិរាភិសម្ពុទ្ធោ សត្តសត្តាហំ អនាហារោ វិមុត្តិសុខាបដិសំវេទី ឥទានិ រាជាយតនមូលេ និសិន្នោ, តំ អាហារេន បដិមានេថ, យទស្ស តុម្ហាកំ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយា’’តិ. តំ សុត្វា តេ ឧឡារំ បីតិសោមនស្សំ បដិសំវេទេន្តា, ‘‘អាហារសម្បាទនំ បបញ្ច’’ន្តិ មញ្ញមានា មន្ថញ្ច មធុបិណ្ឌិកញ្ច ភគវតោ ទត្វា ទ្វេវាចិកសរណំ គន្ត្វា កេសធាតុយោ លភិត្វា អគមំសុ. តេ ហិ បឋមំ ឧបាសកា អហេសុំ. អថ ភគវតិ ពារាណសិំ គន្ត្វា ធម្មចក្កំ បវត្តេត្វា អនុបុព្ពេន រាជគហេ វិហរន្តេ តផុស្សភល្លិយា រាជគហំ ឧបគតា ¶ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. តេសំ ភគវា ធម្មំ ទេសេសិ. តេសុ តផុស្សោ ¶ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ ឧបាសកោវ អហោសិ. ភល្លិយោ បន បព្ពជិត្វា ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៨.៦៦-៧០) –

‘‘សុមនោ ¶ នាម សម្ពុទ្ធោ, តក្ករាយំ វសី តទា;

វល្លិការផលំ គយ្ហ, សយម្ភុស្ស អទាសហំ.

‘‘ឯកតិំសេ ឥតោ កប្បេ, យំ ផលំ អទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អថេកទិវសំ មារោ ភល្លិយត្ថេរស្ស ភិំសាបនត្ថំ ភយានកំ រូបំ ទស្សេសិ. សោ អត្តនោ សព្ពភយាតិក្កមំ បកាសេន្តោ ‘‘យោបានុទី’’តិ គាថមភាសិ.

៧. តត្ថ យោបានុទីតិ យោ អបានុទិ ខិបិ បជហិ វិទ្ធំសេសិ. មច្ចុរាជស្សាតិ មច្ចុ នាម មរណំ ខន្ធានំ ភេទោ, សោ ឯវ ច សត្តានំ អត្តនោ វសេ អនុវត្តាបនតោ ឥស្សរដ្ឋេន រាជាតិ មច្ចុរាជា, តស្ស. សេនន្តិ ជរារោគាទិំ, សា ហិស្ស វសវត្តនេ អង្គភាវតោ សេនា នាម, តេន ហេស មហតា នានាវិធេន វិបុលេន ‘‘មហាសេនោ’’តិ វុច្ចតិ. យថាហ – ‘‘ន ហិ នោ សង្គរំ តេន, មហាសេនេន មច្ចុនា’’តិ (ម. និ. ១.២៧២; ជា. ២.២២.១២១; នេត្តិ. ១០៣). អថ វា គុណមារណដ្ឋេន ‘‘មច្ចូ’’តិ ឥធ ទេវបុត្តមារោ អធិប្បេតោ, តស្ស ច សហាយភាវូបគមនតោ កាមាទយោ សេនា. តថា ចាហ –

‘‘កាមា តេ បឋមា សេនា, ទុតិយា អរតិ វុច្ចតិ;

តតិយា ខុប្បិបាសា តេ, ចតុត្ថី តណ្ហា បវុច្ចតិ.

‘‘បញ្ចមី ថិនមិទ្ធំ តេ, ឆដ្ឋា ភីរូ បវុច្ចតិ;

សត្តមី វិចិកិច្ឆា តេ, មានោ មក្ខោ ច អដ្ឋមី’’តិ. (សុ. និ. ៤៣៨-៤៣៩; មហានិ. ២៨;ចូឡនិ. នន្ទមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៤៧);

នឡសេតុំវ ¶ សុទុព្ពលំ មហោឃោតិ សារវិរហិតតោ នឡសេតុសទិសំ អតិវិយ អពលភាវតោ សុដ្ឋុ ទុព្ពលំ សំកិលេសសេនំ នវលោកុត្តរធម្មានំ មហាពលវភាវតោ មហោឃសទិសេន អគ្គមគ្គេន យោ អបានុទិ ¶ វិជិតាវី អបេតភេរវោ ទន្តោ, សោ បរិនិព្ពុតោ ឋិតត្តោតិ យោជនា. តំ សុត្វា មារោ ‘‘ជានាតិ មំ សមណោ’’តិ តត្ថេវន្តរធាយីតិ.

ភល្លិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

យោ ¶ ទុទ្ទមិយោតិ អាយស្មតោ វីរត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ វិបស្សិស្ស ភគវតោ វសនអាវាសំ បដិជគ្គិ. ឯកទិវសញ្ច សិន្ធុវារបុប្ផសទិសានិ និគ្គុណ្ឋិបុប្ផានិ គហេត្វា ភគវន្តំ បូជេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥតោ បញ្ចតិំសេ កប្បេ ខត្តិយកុលេ និព្ពត្តិត្វា មហាបតាបោ នាម រាជា អហោសិ ចក្កវត្តី. សោ ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេន្តោ សត្តេ សគ្គមគ្គេ បតិដ្ឋាបេសិ. បុន ឥមស្មិំ កប្បេ កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ មហាវិភវោ សេដ្ឋិ ហុត្វា កបណទ្ធិកាទីនំ ទានំ ទេន្តោ សង្ឃស្ស ខីរភត្តំ អទាសិ. ឯវំ តត្ថ តត្ថ ទានមយំ បុញ្ញសម្ភារំ ករោន្តោ ឥតរញ្ច និព្ពានត្ថំ សម្ភរន្តោ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិនគរេ រញ្ញោ បសេនទិស្ស អមច្ចកុលេ និព្ពត្តិ, ‘‘វីរោ’’តិស្ស នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ នាមានុគតេហិ បត្តពលជវាទិគុណេហិ សមន្នាគតោ សង្គាមសូរោ ហុត្វា មាតាបិតូហិ និពន្ធវសេន ការិតេ ទារបរិគ្គហេ ឯកំយេវ បុត្តំ លភិត្វា បុព្ពហេតុនា ចោទិយមានោ កាមេសុ សំសារេ ច អាទីនវំ ទិស្វា សំវេគជាតោ បព្ពជិត្វា ឃដេន្តោ វាយមន្តោ នចិរស្សេវ ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.២១.២១-២៤) –

‘‘វិបស្សិស្ស ភគវតោ, អាសិមារាមិកោ អហំ;

និគ្គុណ្ឋិបុប្ផំ បគ្គយ្ហ, ពុទ្ធស្ស អភិរោបយិំ.

‘‘ឯកនវុតិតោ ¶ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិបូជយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘បញ្ចវីសេ ឥតោ កប្បេ, ឯកោ អាសិំ ជនាធិបោ;

មហាបតាបនាមេន, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

ឯវំ បន អរហត្តំ បត្វា ផលសមាបត្តិសុខេន វីតិនាមេន្តំ ថេរំ បុរាណទុតិយិកា ឧប្បព្ពាជេតុកាមា ¶ អន្តរន្តរា នានានយេហិ បលោភេតុំ បរក្កមន្តី ឯកទិវសំ ទិវាវិហារដ្ឋានំ គន្ត្វា ឥត្ថិកុត្តាទីនិ ទស្សេតុំ អារភិ. អថាយស្មា វីរោ ‘‘មំ បលោភេតុកាមា សិនេរុំ មកសបក្ខវាតេន ចាលេតុកាមា វិយ យាវ ពាលា វតាយំ ¶ ឥត្ថី’’តិ តស្សា កិរិយាយ និរត្ថកភាវំ ទីបេន្តោ ‘‘យោ ទុទ្ទមិយោ’’តិ គាថំ អភាសិ.

៨. តត្ថ យោ ទុទ្ទមិយោតិអាទីនំ បទានំ អត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ. ឥទំ បនេត្ថ យោជនាមត្តំ យោ បុព្ពេ អទន្ត កិលេសតាយ បច្ចត្ថិកេហិ វា សង្គមសីសេ ទមេតុំ ជេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយទុទ្ទមិយោ, ឥទានិ បន ឧត្តមេន ទមេន ទន្តោ ចតុព្ពិធសម្មប្បមធានវីរិយសម្បត្តិយា វីរោ, វុត្តនយេនេវ សន្តុសិតោ វិតិណ្ណកង្ខោ វិជិតាវី អបេតលោមហំសោ វីរោ វីរនាមកោ អនវសេសតោ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពុតោ, តតោ ឯវ ឋិតសភាវោ, ន តាទិសានំ សតេនបិ សហស្សេនបិ ចាលនីយោតិ. តំ សុត្វា សា ឥត្ថី – ‘‘មយ្ហំ សាមិកេ ឯវំ បដិបន្នេ កោ មយ្ហំ ឃរាវាសេន អត្ថោ’’តិ សំវេគជាតា ភិក្ខុនីសុ បព្ពជិត្វា នចិរស្សេវ តេវិជ្ជា អហោសីតិ.

វីរត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. បិលិន្ទវច្ឆត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ស្វាគតន្តិ ¶ អាយស្មតោ បិលិន្ទវច្ឆត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ ហំសវតីនគរេ មហាភោគកុលេ និព្ពត្តោ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ ទេវតានំ បិយមនាបភាវេន អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា តំ ឋានន្តរំ បត្ថេត្វា យាវជីវំ កុសលំ កត្វា តតោ ចុតោ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ សុមេធស្ស ភគវតោ កាលេ មនុស្សលោកេ និព្ពត្តិត្វា ភគវតិ បរិនិព្ពុតេ សត្ថុ ថូបស្ស បូជំ កត្វា សង្ឃេ ច មហាទានំ បវត្តេត្វា តតោ ចុតោ ទេវមនុស្សេសុ ឯវ សំសរន្តោ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ ចក្កវត្តី រាជា ហុត្វា មហាជនំ បញ្ចសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា សគ្គបរាយណំ អកាសិ. សោ អនុប្បន្នេយេវ អម្ហាកំ ភគវតិ សាវត្ថិយំ ព្រាហ្មណគេហេ និព្ពត្តិ. ‘‘បិលិន្ទោ’’តិស្ស នាមំ អកំសុ. វច្ឆោតិ បន គោត្តំ ¶ . តេន សោ អបរភាគេ ‘‘បិលិន្ទវច្ឆោ’’តិ បញ្ញាយិត្ថ. សំសារេ បន សំវេគពហុលតាយ បរិព្ពាជកបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ចូឡគន្ធារំ នាម វិជ្ជំ សាធេត្វា តាយ វិជ្ជាយ អាកាសចារី បរចិត្តវិទូ ច ហុត្វា រាជគហេ លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ បដិវសតិ.

អថ ¶ យទា អម្ហាកំ ភគវា អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា អនុក្កមេន រាជគហំ ឧបគតោ, តតោ បដ្ឋាយ ពុទ្ធានុភាវេន តស្ស សា វិជ្ជា ន សម្បជ្ជតិ, អត្តនោ កិច្ចំ ន សាធេតិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘សុតំ ខោ បន មេតំ អាចរិយបាចរិយានំ ភាសមានានំ ‘យត្ថ មហាគន្ធារវិជ្ជា ធរតិ, តត្ថ ចូឡគន្ធារវិជ្ជា ន សម្បជ្ជតី’តិ, សមណស្ស បន គោតមស្ស អាគតកាលតោ បដ្ឋាយ នាយំ មម វិជ្ជា សម្បជ្ជតិ, និស្សំសយំ សមណោ គោតមោ មហាគន្ធារវិជ្ជំ ជានាតិ, យំនូនាហំ តំ បយិរុបាសិត្វា តស្ស សន្តិកេ តំ វិជ្ជំ បរិយាបុណេយ្យ’’ន្តិ. សោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ឯតទវោច – ‘‘អហំ, មហាសមណ, តវ សន្តិកេ ឯកំ វិជ្ជំ បរិយាបុណិតុកាមោ, ឱកាសំ មេ ករោហី’’តិ. ភគវា ‘‘តេន ហិ បព្ពជា’’តិ អាហ. សោ ‘‘វិជ្ជាយ បរិកម្មំ បព្ពជ្ជា’’តិ មញ្ញមានោ បព្ពជិ. តស្ស ភគវា ធម្មំ កថេត្វា ចរិតានុកូលំ កម្មដ្ឋានំ អទាសិ. សោ ឧបនិស្សយសម្បន្នតាយ នចិរស្សេវ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. យា បន បុរិមជាតិយំ ¶ តស្សោវាទេ ឋត្វា សគ្គេ និព្ពត្តា ទេវតា, តំ កតញ្ញុតំ និស្សាយ សញ្ជាតពហុមានា សាយំ បាតំ ថេរំ បយិរុបាសិត្វា គច្ឆន្តិ. តស្មា ថេរោ ទេវតានំ បិយមនាបតាយ អគ្គតំ បត្តោ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.២.៥៥-៦៧) –

‘‘និព្ពុតេ លោកនាថម្ហិ, សុមេធេ អគ្គបុគ្គលេ;

បសន្នចិត្តោ សុមនោ, ថូបបូជំ អកាសហំ.

‘‘យេ ច ខីណាសវា តត្ថ, ឆឡភិញ្ញា មហិទ្ធិកា;

តេហំ តត្ថ សមានេត្វា, សង្ឃភត្តំ អកាសហំ.

‘‘សុមេធស្ស ភគវតោ, ឧបដ្ឋាកោ តទា អហុ;

សុមេធោ នាម នាមេន, អនុមោទិត្ថ សោ តទា.

‘‘តេន ចិត្តប្បសាទេន, វិមានំ ឧបបជ្ជហំ;

ឆឡាសីតិសហស្សានិ, អច្ឆរាយោ រមិំសុ មេ.

‘‘មមេវ អនុវត្តន្តិ, សព្ពកាមេហិ តា សទា;

អញ្ញេ ទេវេ អភិភោមិ, បុញ្ញកម្មស្សិទំ ផលំ.

‘‘បញ្ចវីសម្ហិ កប្បម្ហិ, វរុណោ នាម ខត្តិយោ;

វិសុទ្ធភោជនោ អាសិំ, ចក្កវត្តី អហំ តទា.

‘‘ន តេ ពីជំ បវប្បន្តិ, នបិ នីយន្តិ នង្គលា;

អកដ្ឋបាកិមំ សាលិំ, បរិភុញ្ជន្តិ មានុសា.

‘‘តត្ថ រជ្ជំ ករិត្វាន, ទេវត្តំ បុន គច្ឆហំ;

តទាបិ ឯទិសា មយ្ហំ, និព្ពត្តា ភោគសម្បទា.

‘‘ន មំ មិត្តា អមិត្តា វា, ហិំសន្តិ សព្ពបាណិនោ;

សព្ពេសម្បិ បិយោ ហោមិ, បុញ្ញកម្មស្សិទំ ផលំ.

‘‘តិំសកប្បសហស្សម្ហិ ¶ , យំ ទានមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, គន្ធាលេបស្សិទំ ផលំ.

‘‘ឥមស្មិំ ភទ្ទកេ កប្បេ, ឯកោ អាសិំ ជនាធិបោ;

មហានុភាវោ រាជាហំ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘សោហំ ¶ បញ្ចសុ សីលេសុ, ឋបេត្វា ជនតំ ពហុំ;

បាបេត្វា សុគតិំយេវ, ទេវតានំ បិយោ អហុំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

តថា ទេវតាហិ អតិវិយ បិយាយិតព្ពភាវតោ ឥមំ ថេរំ ភគវា ទេវតានំ បិយមនាបភាវេន អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ទេវតានំ បិយមនាបានំ យទិទំ បិលិន្ទវច្ឆោ’’តិ (អ. និ. ១.២០៩, ២១៥) សោ ¶ ឯកទិវសំ ភិក្ខុសង្ឃមជ្ឈេ និសិន្នោ អត្តនោ គុណេ បច្ចវេក្ខិត្វា តេសំ ការណភូតំ វិជ្ជានិមិត្តំ ភគវតោ សន្តិកេ អាគមនំ បសំសន្តោ ‘‘ស្វាគតំ នាបគត’’ន្តិ គាថំ អភាសិ.

៩. តត្ថ ស្វាគតន្តិ សុន្ទរំ អាគមនំ, ឥទំ មមាតិ សម្ពន្ធោ. អថ វា ស្វាគតន្តិ សុដ្ឋុ អាគតំ, មយាតិ វិភត្តិ វិបរិណាមេតព្ពា. នាបគតន្តិ ន អបគតំ ហិតាភិវុទ្ធិតោ ន អបេតំ. នយិទំ ទុមន្តិតំ មមាតិ ឥទំ មម ទុដ្ឋុ កថិតំ, ទុដ្ឋុ វា វីមំសិតំ ន ហោតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យំ ភគវតោ សន្តិកេ មមាគមនំ, យំ វា មយា តត្ថ អាគតំ, តំ ស្វាគតំ, ស្វាគតត្តាយេវ ន ទុរាគតំ. យំ ‘‘ភគវតោ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បព្ពជិស្សាមី’’តិ មម មន្តិតំ គទិតំ កថិតំ, ចិត្តេន វា វីមំសិតំ ឥទម្បិ ន ទុម្មន្តិន្តិ. ឥទានិ តត្ថ ការណំ ទស្សេន្តោ ‘‘សំវិភត្តេសូ’’តិអាទិមាហ. សំវិភត្តេសូតិ បការតោ វិភត្តេសុ. ធម្មេសូតិ ញេយ្យធម្មេសុ សមថធម្មេសុ វា, នានាតិត្ថិយេហិ បកតិអាទិវសេន, សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ ទុក្ខាទិវសេន សំវិភជិត្វា វុត្តធម្មេសុ. យំ សេដ្ឋំ តទុបាគមិន្តិ យំ តត្ថ សេដ្ឋំ, តំ ចតុសច្ចធម្មំ, តស្ស វា ពោធកំ សាសនធម្មំ ឧបាគមិំ, ‘‘អយំ ធម្មោ អយំ វិនយោ’’តិ ឧបគច្ឆិំ. សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ ឯវ វា កុសលាទិវសេន ខន្ធាទិវសេន យថាសភាវតោ សំវិភត្តេសុ សភាវធម្មេសុ យំ តត្ថ សេដ្ឋំ ឧត្តមំ បវរំ, តំ មគ្គផលនិព្ពានធម្មំ ឧបាគមិំ, អត្តបច្ចក្ខតោ ឧបគច្ឆិំ សច្ឆាកាសិំ, តស្មា ស្វាគតំ មម ន អបគតំ សុមន្តិតំ ន ទុម្មន្តិតន្តិ យោជនា.

បិលិន្ទវច្ឆត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វិហរិ ¶ ¶ ¶ អបេក្ខន្តិ អាយស្មតោ បុណ្ណមាសត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ ចក្កវាកយោនិយំ និព្ពត្តោ ភគវន្តំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ អត្តនោ មុខតុណ្ឌកេន សាលបុប្ផំ គហេត្វា បូជំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥតោ សត្តរសេ កប្បេ អដ្ឋក្ខត្តុំ ចក្កវត្តី រាជា អហោសិ. ឥមស្មិំ បន កប្បេ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ ឱសក្កមានេ កុដុម្ពិយកុលេ និព្ពត្តិត្វា បព្ពជិត្វា សមណធម្មំ កត្វា តតោ ចុតោ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិនគរេ សមិទ្ធិស្ស នាម ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. តស្ស ជាតទិវសេ តស្មិំ គេហេ សព្ពា រិត្តកុម្ភិយោ សុវណ្ណមាសានំ បុណ្ណា អហេសុំ. តេនស្ស បុណ្ណមាសោតិ នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ ព្រាហ្មណវិជ្ជាសុ និប្ផត្តិំ បត្វា វិវាហកម្មំ កត្វា ឯកំ បុត្តំ លភិត្វា ឧបនិស្សយសម្បន្នតាយ ឃរាវាសំ ជិគុច្ឆន្តោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ បុព្ពកិច្ចសម្បន្នោ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានេ យុត្តប្បយុត្តោ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.៧.១៣-១៩) –

‘‘សិន្ធុយា នទិយា តីរេ, ចក្កវាកោ អហំ តទា;

សុទ្ធសេវាលភក្ខោហំ, បាបេសុ ច សុសញ្ញតោ.

‘‘អទ្ទសំ វិរជំ ពុទ្ធំ, គច្ឆន្តំ អនិលញ្ជសេ;

តុណ្ឌេន សាលំ បគ្គយ្ហ, វិបស្សិស្សាភិរោបយិំ.

‘‘យស្ស សទ្ធា តថាគតេ, អចលា សុប្បតិដ្ឋិតា;

តេន ចិត្តប្បសាទេន, ទុគ្គតិំ សោ ន គច្ឆតិ.

‘‘ស្វាគតំ វត មេ អាសិ, ពុទ្ធសេដ្ឋស្ស សន្តិកេ;

វិហង្គមេន សន្តេន, សុពីជំ រោបិតំ មយា.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិរោបយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘សុចារុទស្សនា ¶ នាម, អដ្ឋេតេ ឯកនាមកា;

កប្បេ សត្តរសេ អាសុំ, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អថស្ស បុរាណទុតិយិកា តំ បលោភេតុកាមា អលង្កតបដិយត្តា បុត្តេន សទ្ធិំ ឧបគន្ត្វា បិយាលាបភាវាទិកេហិ ¶ ភាវវិវរណកម្មំ នាម កាតុំ អារភិ. ថេរោ តស្សា ការណំ ទិស្វា អត្តនោ កត្ថចិបិ អលគ្គភាវំ បកាសេន្តោ ‘‘វិហរិ អបេក្ខ’’ន្តិ គាថំ អភាសិ.

១០. តត្ថ វិហរីតិ វិសេសតោ ហរិ អបហរិ អបនេសិ. អបេក្ខន្តិ តណ្ហំ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ លោកេ អត្តភាវេ វា. ហុរន្តិ អបរស្មិំ អនាគតេ អត្តភាវេ វា. ឥធាតិ វា អជ្ឈត្តិកេសុ អាយតនេសុ. ហុរន្តិ ពាហិរេសុ ¶ . វា-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ ‘‘អបទា វា ទ្វិបទា វា’’តិអាទីសុ (ឥតិវុ. ៩០; អ. និ. ៤.៣៤; ៥.៣២) វិយ. យោតិ អត្តានមេវ បរំ វិយ ទស្សេតិ. វេទគូតិ វេទេន គតោ មគ្គញាណេន និព្ពានំ គតោ អធិគតោ, ចត្តារិ វា សច្ចានិ បរិញ្ញាបហានសច្ឆិកិរិយាភាវនាភិសមយវសេន អភិសមេច្ច ឋិតោ. យតត្តោតិ មគ្គសំវរេន សំយតសភាវោ, សម្មាវាយាមេន វា សំយតសភាវោ. សព្ពេសុ ធម្មេសុ អនូបលិត្តោតិ សព្ពេសុ អារម្មណេសុ ធម្មេសុ តណ្ហាទិដ្ឋិលេបវសេន ន ឧបលិត្តោ, តេន លាភាទិលោកធម្មេ សមតិក្កមំ ទស្សេតិ. លោកស្សាតិ ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកស្ស. តញ្ហិ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោ. ជញ្ញាតិ ជានិត្វា. ឧទយព្ពយញ្ចាតិ ឧប្បាទញ្ចេវ វយញ្ច, ឯតេន យថាវុត្តគុណានំ បុព្ពភាគបដិបទំ ទស្សេតិ. អយំ បនេត្ថ អត្ថោ – យោ សកលស្ស ខន្ធាទិលោកស្ស សមបញ្ញាសាយ អាការេហិ ឧទយព្ពយំ ជានិត្វា វេទគូ យតត្តោ កត្ថចិ អនុបលិត្តោ, សោ សព្ពត្ថ អបេក្ខំ វិនេយ្យ សន្តុសិតោ តាទិសានំ វិប្បការានំ ន កិញ្ចិ មញ្ញតិ, តស្មា ត្វំ អន្ធពាលេ យថាគតមគ្គេនេវ គច្ឆាតិ. អថ សា ឥត្ថី ‘‘អយំ សមណោ មយិ បុត្តេ ច និរបេក្ខោ, ន សក្កា ឥមំ បលោភេតុ’’ន្តិ បក្កាមិ.

បុណ្ណមាសត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បរមត្ថទីបនិយា ថេរគាថាសំវណ្ណនាយ

បាមោជ្ជពហុលោតិ ¶ ¶ អាយស្មតោ ចូឡវច្ឆត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ទលិទ្ទកុលេ និព្ពត្តិត្វា បរេសំ ភតិយា ជីវិកំ កប្បេន្តោ ភគវតោ សាវកំ សុជាតំ នាម ថេរំ បំសុកូលំ បរិយេសន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ ឧបសង្កមិត្វា វត្ថំ ទត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន តេត្តិំសក្ខត្តុំ ទេវរជ្ជំ ការេសិ. សត្តសត្តតិក្ខត្តុំ ចក្កវត្តី រាជា ¶ អហោសិ. អនេកវារំ បទេសរាជា. ឯវំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ ឱសក្កមានេ បព្ពជិត្វា សមណធម្មំ កត្វា ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវមនុស្សគតីសុ អបរាបរំ បរិវត្តន្តោ អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ កោសម្ពិយំ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិ. ចូឡវច្ឆោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ ព្រាហ្មណសិប្បេសុ និប្ផត្តិំ គតោ ពុទ្ធគុណេ សុត្វា បសន្នមានសោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិ, តស្ស ភគវា ធម្មំ កថេសិ. សោ បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ កតបុព្ពកិច្ចោ ចរិតានុកូលំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ភាវេន្តោ វិហរិ. តេន ច សមយេន កោសម្ពិកា ភិក្ខូ ភណ្ឌនជាតា អហេសុំ. តទា ចូឡវច្ឆត្ថេរោ ឧភយេសំ ភិក្ខូនំ លទ្ធិំ អនាទាយ ភគវតា ទិន្នោវាទេ ឋត្វា វិបស្សនំ ព្រូហេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥០.៣១-៤០) –

‘‘បទុមុត្តរភគវតោ, សុជាតោ នាម សាវកោ;

បំសុកូលំ គវេសន្តោ, សង្ការេ ចរតី តទា.

‘‘នគរេ ហំសវតិយា, បរេសំ ភតកោ អហំ;

ឧបឌ្ឍុទុស្សំ ទត្វាន, សិរសា អភិវាទយិំ.

‘‘តេន កម្មេន សុកតេន, ចេតនាបណិធីហិ ច;

ជហិត្វា មានុសំ ទេហំ, តាវតិំសមគច្ឆហំ.

‘‘តេត្តិំសក្ខត្តុំ ទេវិន្ទោ, ទេវរជ្ជមការយិំ;

សត្តសត្តតិក្ខត្តុញ្ច, ចក្កវត្តី អហោសហំ.

‘‘បទេសរជ្ជំ ¶ ¶ វិបុលំ, គណនាតោ អសង្ខិយំ;

ឧបឌ្ឍទុស្សទានេន, មោទាមិ អកុតោភយោ.

‘‘ឥច្ឆមានោ ចហំ អជ្ជ, សកាននំ សបព្ពតំ;

ខោមទុស្សេហិ ឆាទេយ្យំ, អឌ្ឍុទុស្សស្សិទំ ផលំ.

‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, យំ ទានមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, អឌ្ឍុទុស្សស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អថ ចូឡវច្ឆត្ថេរោ អរហត្តំ បត្វា តេសំ ភិក្ខូនំ កលហាភិរតិយា សកត្ថវិនាសំ ទិស្វា ធម្មសំវេគប្បត្តោ, អត្តនោ ច បត្តវិសេសំ បច្ចវេក្ខិត្វា បីតិសោមនស្សវសេន ‘‘បាមោជ្ជពហុលោ’’តិ គាថំ អភាសិ.

១១. តត្ថ បាមោជ្ជពហុលោតិ សុបរិសុទ្ធសីលតាយ វិប្បដិសារាភាវតោ អធិកុសលេសុ ធម្មេសុ អភិរតិវសេន បមោទពហុលោ. តេនេវាហ ‘‘ធម្មេ ពុទ្ធប្បវេទិតេ’’តិ. តត្ថ ធម្មេតិ. សត្តតិំសាយ ពោធិបក្ខិយធម្មេ នវវិធេ វា លោកុត្តរធម្មេ. សោ ហិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធេន សាមុក្កំសិកាយ ទេសនាយ បកាសិតត្តា សាតិសយំ ពុទ្ធប្បវេទិតោ នាម. តស្ស បន អធិគមូបាយភាវតោ ទេសនាធម្មោបិ ឥធ លព្ភតេវ. បទំ សន្តន្តិ និព្ពានំ សន្ធាយ វទតិ. ឯវរូបោ ហិ ភិក្ខុ សន្តំ បទំ សន្តំ កោដ្ឋាសំ សព្ពសង្ខារានំ ឧបសមភាវតោ សង្ខារូបសមំ បរមសុខតាយ សុខំ និព្ពានំ អធិគច្ឆតិ វិន្ទតិយេវ. បរិសុទ្ធសីលោ ហិ ភិក្ខុ វិប្បដិសារាភាវេន បាមោជ្ជពហុលោ សទ្ធម្មេ យុត្តប្បយុត្តោ វិមុត្តិបរិយោសានា សព្ពសម្បត្តិយោ បាបុណាតិ. យថាហ – ‘‘អវិប្បដិសារត្ថានិ ខោ ¶ , អានន្ទ, កុសលានិ សីលានិ, អវិប្បដិសារោ បាមោជ្ជត្ថាយា’’តិអាទិ (អ. និ. ១០.១). អថ វា បាមោជ្ជពហុលោតិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ភគវា, ស្វាក្ខាតោ ធម្មោ, សុប្បដិបន្នោ សង្ឃោតិ រតនត្តយំ សន្ធាយ បមោទពហុលោ. តត្ថ បន សោ បមោទពហុលោ កិំ វា ករោតីតិ អាហ ‘‘ធម្មេ ពុទ្ធប្បវេទិតេ’’តិអាទិ. សទ្ធាសម្បន្នស្ស ហិ សប្បុរិសសំសេវនសទ្ធម្មស្សវនយោនិសោមនសិការធម្មានុធម្មបដិបត្តីនំ សុខេនេវ សម្ភវតោ សម្បត្តិយោ ហត្ថគតា ¶ ឯវ ហោន្តិ, យថាហ – ‘‘សទ្ធាជាតោ ឧបសង្កមតិ, ឧបសង្កមន្តោ បយិរុបាសតី’’តិអាទិ (ម. និ. ២.១៨៣).

ចូឡវច្ឆត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បញ្ញាពលីតិ ¶ អាយស្មតោ មហាវច្ឆត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច បានីយទានមទាសិ. បុន សិខិស្ស ភគវតោ កាលេ ឧបាសកោ ហុត្វា វិវដ្ដូបនិស្សយំ ពហុំ បុញ្ញកម្មំ អកាសិ, សោ តេហិ បុញ្ញកម្មេហិ តត្ថ តត្ថ សុគតីសុយេវ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ មគធរដ្ឋេ នាឡកគាមេ សមិទ្ធិស្ស នាម ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. តស្ស មហាវច្ឆោតិ នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស ភគវតោ សាវកភាវំ សុត្វា ‘‘សោបិ នាម មហាបញ្ញោ. យស្ស សាវកត្តំ ឧបាគតោ, សោ ឯវ មញ្ញេ ឥមស្មិំ លោកេ អគ្គបុគ្គលោ’’តិ ភគវតិ សទ្ធំ ឧប្បាទេត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥០.៥១-៥៦) –

‘‘បទុមុត្តរពុទ្ធស្ស, ភិក្ខុសង្ឃេ អនុត្តរេ;

បសន្នចិត្តោ សុមនោ, បានីយឃដមបូរយិំ.

‘‘បព្ពតគ្គេ ទុមគ្គេ វា, អាកាសេ វាថ ភូមិយំ;

យទា បានីយមិច្ឆាមិ, ខិប្បំ និព្ពត្តតេ មម.

‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, យំ ទានមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ទកទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… ភវា សព្ពេ សមូហតា;

ឆឡភិញ្ញា សច្ឆិកតា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

ឯវំ ¶ បន អរហត្តំ បត្វា វិមុត្តិសុខំ អនុភវន្តោ សាសនស្ស និយ្យានិកភាវវិភាវនេន សព្រហ្មចារីនំ ឧស្សាហជននត្ថំ ‘‘បញ្ញាពលី’’តិ គាថំ អភាសិ.

១២. តត្ថ ¶ បញ្ញាពលីតិ បារិហារិយបញ្ញាយ វិបស្សនាបញ្ញាយ ច វសេន អភិណ្ហសោ សាតិសយេន បញ្ញាពលេន សមន្នាគតោ. សីលវតូបបន្នោតិ ឧក្កំសគតេន ចតុបារិសុទ្ធិសីលេន, ធុតធម្មសង្ខាតេហិ វតេហិ ច ឧបបន្នោ សមន្នាគតោ. សមាហិតោតិ ឧបចារប្បនាភេទេន សមាធិនា សមាហិតោ. ឈានរតោតិ តតោ ឯវ អារម្មណូបនិជ្ឈានេ លក្ខណូបនិជ្ឈានេ ច រតោ សតតាភិយុត្តោ. សព្ពកាលំ សតិយា អវិប្បវាសវសេន សតិមា. យទត្ថិយន្តិ អត្ថតោ អនបេតំ អត្ថិយំ, យេន អត្ថិយំ យទត្ថិយំ. យថា បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តស្ស បរិភុញ្ជនំ អត្ថិយំ ហោតិ, តថា ¶ ភោជនំ ភុញ្ជមានោ. សាមិបរិភោគេន ហិ តំ អត្ថិយំ ហោតិ ទាយជ្ជបរិភោគេន វា, ន អញ្ញថា ភោជនន្តិ ច និទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ. ភុញ្ជិយតិ បរិភុញ្ជិយតីតិ វា ភោជនំ, ចត្តារោ បច្ចយា. ‘‘យទត្ថិក’’ន្តិ វា បាឋោ. យទត្ថំ យស្សត្ថាយ សត្ថារា បច្ចយា អនុញ្ញាតា, តទត្ថំ កាយស្ស ឋិតិអាទិអត្ថំ, តញ្ច អនុបាទិសេសនិព្ពានត្ថំ. តស្មា អនុបាទាបរិនិព្ពានត្ថំ ភោជនបច្ចយេ ភុញ្ជមានោ តតោ ឯវ កង្ខេថ កាលំ អត្តនោ អនុបាទាបរិនិព្ពានកាលំ អាគមេយ្យ. ឥធ ឥមស្មិំ សាសនេ វីតរាគោ. ពាហិរកស្ស បន កាមេសុ វីតរាគស្ស ឥទំ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ.

មហាវច្ឆត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

នីលព្ភវណ្ណាតិ អាយស្មតោ វនវច្ឆត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ អត្ថទស្សិនោ ភគវតោ កាលេ កច្ឆបយោនិយំ និព្ពត្តោ វិនតាយ នាម នទិយា វសតិ. តស្ស ខុទ្ទកនាវប្បមាណោ អត្តភាវោ អហោសិ. សោ កិរ ឯកទិវសំ ភគវន្តំ ¶ នទិយា តីរេ ឋិតំ ទិស្វា, ‘‘បារំ គន្តុកាមោ មញ្ញេ ភគវា’’តិ អត្តនោ បិដ្ឋិយំ អារោបេត្វា នេតុកាមោ បាទមូលេ និបជ្ជិ. ភគវា តស្ស អជ្ឈាសយំ ញត្វា តំ អនុកម្បន្តោ អារុហិ. សោ បីតិសោមនស្សជាតោ សោតំ ឆិន្ទន្តោ ជិយាយ វេគេន ខិត្តសរោ វិយ តាវទេវ បរតីរំ បាបេសិ. ភគវា តស្ស បុញ្ញស្ស ផលំ ឯតរហិ និព្ពត្តនកសម្បត្តិញ្ច ព្យាករិត្វា បក្កាមិ. សោ ¶ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ អនេកសតក្ខត្តុំ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អរញ្ញវាសីយេវ អហោសិ. បុន កស្សបពុទ្ធកាលេ កបោតយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា អរញ្ញេ វិហរន្តំ មេត្តាវិហារិំ ឯកំ ភិក្ខុំ ទិស្វា ចិត្តំ បសាទេសិ.

តតោ បន ចុតោ ពារាណសិយំ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ សំវេគជាតោ បព្ពជិត្វា វិវដ្ដូបនិស្សយំ ពហុំ បុញ្ញកម្មំ ឧបចិនិ. ឯវំ តត្ថ តត្ថ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កបិលវត្ថុនគរេ វច្ឆគោត្តស្ស នាម ព្រាហ្មណស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តស្ស មាតា បរិបក្កគព្ភា អរញ្ញំ ទស្សនត្ថាយ សញ្ជាតទោហឡា អរញ្ញំ បវិសិត្វា វិចរតិ, តាវទេវស្សា កម្មជវាតា ចលិំសុ, តិរោករណិំ បរិក្ខិបិត្វា អទំសុ. សា ធញ្ញបុញ្ញលក្ខណំ បុត្តំ វិជាយិ. សោ ពោធិសត្តេន សហ បំសុកីឡិកសហាយោ អហោសិ. ‘‘វច្ឆោ’’តិស្ស នាមញ្ច អហោសិ. វនាភិរតិយា វសេន វនវច្ឆោតិ បញ្ញាយិត្ថ. អបរភាគេ មហាសត្តេ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា ¶ មហាបធានំ បទហន្តេ, ‘‘អហម្បិ សិទ្ធត្ថកុមារេន សហ អរញ្ញេ វិហរិស្សាមី’’តិ និក្ខមិត្វា តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តេ វសន្តោ អភិសម្ពុទ្ធភាវំ សុត្វា ភគវតោ សន្តិកំ ឧបគន្ត្វា បព្ពជិត្វា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញេ វសមានោ នចិរស្សេវ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៩-១៤៨-១៦៣) –

‘‘អត្ថទស្សី តុ ភគវា, សយម្ភូ លោកនាយកោ;

វិនតានទិយា តីរំ, ឧបគច្ឆិ តថាគតោ.

‘‘ឧទកា អភិនិក្ខម្ម, កច្ឆបោ វារិគោចរោ;

ពុទ្ធំ តារេតុកាមោហំ, ឧបេសិំ លោកនាយកំ.

‘‘អភិរូហតុ មំ ពុទ្ធោ, អត្ថទស្សី មហាមុនិ;

អហំ តំ តារយិស្សាមិ, ទុក្ខស្សន្តករោ តុវំ.

‘‘មម សង្កប្បមញ្ញាយ, អត្ថទស្សី មហាយសោ;

អភិរូហិត្វា មេ បិដ្ឋិំ, អដ្ឋាសិ លោកនាយកោ.

‘‘យតោ ¶ សរាមិ អត្តានំ, យតោ បត្តោស្មិ វិញ្ញុតំ;

សុខំ មេ តាទិសំ នត្ថិ, ផុដ្ឋេ បាទតលេ យថា.

‘‘ឧត្តរិត្វាន សម្ពុទ្ធោ, អត្ថទស្សី មហាយសោ;

នទិតីរម្ហិ ឋត្វាន, ឥមា គាថា អភាសថ.

‘‘យាវតា វត្តតេ ចិត្តំ, គង្គាសោតំ តរាមហំ;

អយញ្ច កច្ឆបោ រាជា, តារេសិ មម បញ្ញវា.

‘‘ឥមិនា ពុទ្ធតរណេន, មេត្តចិត្តវតាយ ច;

អដ្ឋារសេ កប្បសតេ, ទេវលោកេ រមិស្សតិ.

‘‘ទេវលោកា ឥធាគន្ត្វា, សុក្កមូលេន ចោទិតោ;

ឯកាសនេ និសីទិត្វា, កង្ខាសោតំ តរិស្សតិ.

‘‘យថាបិ ភទ្ទកេ ខេត្តេ, ពីជំ អប្បម្បិ រោបិតំ;

សម្មាធារេ បវេច្ឆន្តេ, ផលំ តោសេតិ កស្សកំ.

‘‘តថេវិទំ ពុទ្ធខេត្តំ, សម្មាសម្ពុទ្ធទេសិតំ;

សម្មាធារេ បវេច្ឆន្តេ, ផលំ មំ តោសយិស្សតិ.

‘‘បធានបហិតត្តោម្ហិ, ឧបសន្តោ និរូបធិ;

សព្ពាសវេ បរិញ្ញាយ, វិហរាមិ អនាសវោ.

‘‘អដ្ឋារសេ កប្បសតេ, យំ កម្មមករិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, តរណាយ ឥទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

ឯវំ ¶ បន ¶ អរហត្តំ បត្វា ភគវតិ កបិលវត្ថុស្មិំ វិហរន្តេ តត្ថ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ភិក្ខូហិ សមាគតោ បដិសន្ថារវសេន ‘‘កិំ, អាវុសោ, អរញ្ញេ ផាសុវិហារោ លទ្ធោ’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘រមណីយា, អាវុសោ, អរញ្ញេ បព្ពតា’’តិ អត្តនា វុដ្ឋបព្ពតេ វណ្ណេន្តោ ‘‘នីលព្ភវណ្ណា’’តិ គាថំ អភាសិ.

១៣. តត្ថ នីលព្ភវណ្ណាតិ នីលវលាហកនិភា នីលវលាហកសណ្ឋានា ច. រុចិរាតិ រុចិយា សកិរណា បភស្សរា ច. សីតវារីតិ សីតលសលិលា. សុចិន្ធរាតិ សុចិសុទ្ធភូមិភាគតាយ សុទ្ធចិត្តានំ វា អរិយានំ ¶ និវាសនដ្ឋានតាយ សុចិន្ធរា. គាថាសុខត្ថញ្ហិ សានុនាសិកំ កត្វា និទ្ទេសោ. ‘‘សីតវារិសុចិន្ធរា’’តិបិ បាឋោ, សីតសុចិវារិធរា សីតលវិមលសលិលាសយវន្តោតិ អត្ថោ. ឥន្ទគោបកសញ្ឆន្នាតិ ឥន្ទគោបកនាមកេហិ បវាឡវណ្ណេហិ រត្តកិមីហិ សញ្ឆាទិតា បាវុស្សកាលវសេន ឯវមាហ. កេចិ បន ‘‘ឥន្ទគោបកនាមានិ រត្តតិណានី’’តិ វទន្តិ. អបរេ ‘‘កណិការរុក្ខា’’តិ. សេលាតិ សិលាមយា បព្ពតា, ន បំសុបព្ពតាតិ អត្ថោ. តេនាហ – ‘‘យថាបិ បព្ពតោ សេលោ’’តិ (ឧទា. ២៤). រមយន្តិ មន្តិ មំ រមាបេន្តិ, មយ្ហំ វិវេកាភិរត្តិំ បរិព្រូហេន្តិ. ឯវំ ថេរោ អត្តនោ ចិរកាលបរិភាវិតំ អរញ្ញាភិរតិំ បវេទេន្តោ តិវិធំ វិវេកាភិរតិមេវ ទីបេតិ. តត្ថ ឧបធិវិវេកេន អញ្ញាព្យាករណំ ទីបិតមេវ ហោតីតិ.

វនវច្ឆត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឧបជ្ឈាយោតិ ¶ សិវកស្ស សាមណេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ ឥតោ ឯកតិំសេ កប្បេ វេស្សភុស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តោ ឯកទិវសំ កេនចិទេវ ករណីយេន អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ តត្ថ បព្ពតន្តរេ និសិន្នំ វេស្សភុំ ភគវន្តំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ អដ្ឋាសិ. បុន តត្ថ មនោហរានិ កាសុមារិកផលានិ ទិស្វា តានិ គហេត្វា ភគវតោ ឧបនេសិ, បដិគ្គហេសិ ភគវា អនុកម្បំ ឧបាទាយ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ មាតុលេ បព្ពជន្តេ តេន សទ្ធិំ បព្ពជិត្វា ពហុំ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ វនវច្ឆត្ថេរស្ស ភាគិនេយ្យោ ហុត្វា និព្ពត្តោ, សិវកោតិស្ស នាមំ អហោសិ. តស្ស មាតា អត្តនោ ជេដ្ឋភាតិកេ វនវច្ឆេ សាសនេ បព្ពជិត្វា បព្ពជិតកិច្ចំ មត្ថកំ បាបេត្វា អរញ្ញេ វិហរន្តេ តំ បវត្តិំ សុត្វា បុត្តំ អាហ – ‘‘តាត ¶ សិវក, ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា ថេរំ ឧបដ្ឋហ, មហល្លកោ ទានិ ថេរោ’’តិ. សោ មាតុ ¶ ឯកវចនេនេវ ច បុព្ពេ កតាធិការតាយ ច មាតុលត្ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បព្ពជិត្វា តំ ឧបដ្ឋហន្តោ អរញ្ញេ វសតិ.

តស្ស ឯកទិវសំ កេនចិទេវ ករណីយេន គាមន្តំ គតស្ស ខរោ អាពាធោ ឧប្បជ្ជិ. មនុស្សេសុ ភេសជ្ជំ ករោន្តេសុបិ ន បដិប្បស្សម្ភិ. តស្មិំ ចិរាយន្តេ ថេរោ ‘‘សាមណេរោ ចិរាយតិ, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ តត្ថ គន្ត្វា តំ គិលានំ ទិស្វា តស្ស តំ តំ កត្តព្ពយុត្តកំ ករោន្តោ ទិវសភាគំ វីតិនាមេត្វា រត្តិភាគេ ពលវបច្ចូសវេលាយំ អាហ – ‘‘សិវក, ន មយា បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ គាមេ វសិតបុព្ពំ, ឥតោ អរញ្ញមេវ គច្ឆាមា’’តិ. តំ សុត្វា សិវកោ ‘‘យទិបិ មេ, ភន្តេ, ឥទានិ កាយោ គាមន្តេ ឋិតោ, ចិត្តំ បន អរញ្ញេ, តស្មា សយានោបិ អរញ្ញមេវ គមិស្សាមី’’តិ, តំ សុត្វា ថេរោ តំ ពាហាយំ គហេត្វា អរញ្ញមេវ នេត្វា ឱវាទំ អទាសិ. សោ ថេរស្ស ឱវាទេ ឋត្វា វិបស្សិត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.៣៨.៥៣-៥៨) –

‘‘កណិការំវ ¶ ជោតន្តំ, និសិន្នំ បព្ពតន្តរេ;

អទ្ទសំ វិរជំ ពុទ្ធំ, លោកជេដ្ឋំ នរាសភំ.

‘‘បសន្នចិត្តោ សុមនោ, កិរេ កត្វាន អញ្ជលិំ;

កាសុមារិកមាទាយ, ពុទ្ធសេដ្ឋស្សទាសហំ.

‘‘ឯកតិំសេ ឥតោ កប្បេ, យំ ផលំ អទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

សោ អរហត្តំ បត្វា ឧបជ្ឈាយេន អត្តនា ច វុត្តមត្ថំ សំសន្ទិត្វា អត្តនោ វិវេកាភិរតិកតំ កតកិច្ចតញ្ច បវេទេន្តោ ‘‘ឧបជ្ឈាយោ មំ អវចា’’តិ គាថំ អភាសិ.

១៤. តត្ថ ឧបជ្ឈាយោតិ វជ្ជាវជ្ជំ ឧបនិជ្ឈាយតិ ហិតេសិតំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា ញាណចក្ខុនា បេក្ខតីតិ ឧបជ្ឈាយោ. មន្តិ អត្តានំ វទតិ. អវចាតិ អភាសិ. ឥតោ គច្ឆាម សីវកាតិ វុត្តាការទស្សនំ, សិវក, ឥតោ គាមន្តតោ អរញ្ញដ្ឋានមេវ ឯហិ គច្ឆាម, តទេវ អម្ហាកំ វសនយោគ្គន្តិ ¶ អធិប្បាយោ. ឯវំ បន ឧបជ្ឈាយេន វុត្តោ សិវកោ ភទ្រោ អស្សាជានីយោ វិយ កសាភិហតោ សញ្ជាតសំវេគោ ហុត្វា អរញ្ញមេវ គន្តុកាមតំ បវេទេន្តោ –

‘‘គាមេ ¶ មេ វសតិ កាយោ, អរញ្ញំ មេ គតំ មនោ;

សេមានកោបិ គច្ឆាមិ, នត្ថិ សង្គោ វិជានត’’ន្តិ. –អាហ;

តស្សត្ថោ – យស្មា ឥទានិ យទិបិ មេ ឥទំ សរីរំ គាមន្តេ ឋិតំ, អជ្ឈាសយោ បន អរញ្ញមេវ គតោ, តស្មា សេមានកោបិ គច្ឆាមិ គេលញ្ញេន ឋាននិសជ្ជាគមនេសុ អសមត្ថតាយ សយានោបិ ឥមិនា សយិតាការេន សរីសបោ វិយ សរីសបន្តោ, ឯថ, ភន្តេ, អរញ្ញមេវ គច្ឆាម, កស្មា? នត្ថិ សង្គោ វិជានតន្តិ, យស្មា ធម្មសភាវា កាមេសុ សំសារេ ច អាទីនវំ, នេក្ខម្មេ និព្ពានេ ច អានិសំសំ យាថាវតោ ជានន្តស្ស ន កត្ថចិ សង្គោ, តស្មា ឯកបទេនេវ ឧបជ្ឈាយស្ស អាណា អនុឋិតាតិ, តទបទេសេន អញ្ញំ ព្យាកាសិ.

សិវកសាមណេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បញ្ច ¶ ឆិន្ទេ បញ្ច ជហេតិ អាយស្មតោ កុណ្ឌធានត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ កុលគេហេ ឧប្បន្នោ វយប្បត្តោ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារា ឯកំ ភិក្ខុំ បឋមំ សលាកំ គណ្ហន្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបិយមានំ ទិស្វា តំ ឋានន្តរំ បត្ថេត្វា តទនុរូបំ បុញ្ញំ ករោន្តោ វិចរិ. សោ ឯកទិវសំ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ និរោធសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ និសិន្នស្ស មនោសិលាចុណ្ណបិញ្ជរំ មហន្តំ កទលិផលកណ្ណិកំ ឧបនេសិ, តំ ភគវា បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ឯកាទសក្ខត្តុំ ទេវេសុ ទេវរជ្ជំ ការេសិ. ចតុវីសតិវារេ រាជា អហោសិ ចក្កវត្តី. ឯវំ សោ បុនប្បុនំ បុញ្ញានិ កត្វា អបរាបរំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កស្សបពុទ្ធកាលេ ភុម្មទេវតា ហុត្វា និព្ពត្តិ. ទីឃាយុកពុទ្ធានញ្ច ¶ នាម ន អន្វទ្ធមាសិកោ ឧបោសថោ ហោតិ. តថា ហិ វិបស្សិស្ស ភគវតោ ឆព្ពស្សន្តរេ ឆព្ពស្សន្តរេ ឧបោសថោ អហោសិ. កស្សបទសពលោ បន ឆដ្ឋេ ឆដ្ឋេ មាសេ បាតិមោក្ខំ ឱសារេសិ. តស្ស បាតិមោក្ខស្ស ឱសារណកាលេ ទិសាវាសិកា ទ្វេ សហាយកា ភិក្ខូ ‘‘ឧបោសថំ ករិស្សាមា’’តិ គច្ឆន្តិ.

អយំ ភុម្មទេវតា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេសំ ទ្វិន្នំ ភិក្ខូនំ មេត្តិ អតិវិយ ទឡ្ហា, កិំ នុ ខោ, ភេទកេ សតិ ភិជ្ជេយ្យ, ន ភិជ្ជេយ្យា’’តិ, សា តេសំ ឱកាសំ ឱលោកយមានា តេសំ អវិទូរេនេវ គច្ឆតិ. អថេកោ ថេរោ ឯកស្ស ហត្ថេ បត្តចីវរំ ទត្វា សរីរវឡញ្ជនត្ថំ ឧទកផាសុកដ្ឋានំ ¶ គន្ត្វា ធោតហត្ថបាទោ ហុត្វា គុម្ពសមីបតោ និក្ខមតិ ភុម្មទេវតា តស្ស ថេរស្ស បច្ឆតោ ឧត្តមរូបា ឥត្ថី ហុត្វា កេសេ វិធុនិត្វា សំវិធាយ សម្ពន្ធន្តី វិយ ¶ បិដ្ឋិយំ បំសុំ បុញ្ឆមានា វិយ សាដកំ សំវិធាយ និវាសយមានា វិយ ច ហុត្វា ថេរស្ស បទានុបទិកា ហុត្វា គុម្ពតោ និក្ខន្តា. ឯកមន្តេ ឋិតោ សហាយកត្ថេរោ តំ ការណំ ទិស្វាវ ទោមនស្សជាតោ ‘‘នដ្ឋោ ទានិ មេ ឥមិនា ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ទីឃរត្តានុគតោ សិនេហោ, សចាហំ ឯវំវិធភាវំ ជានេយ្យំ, ឯត្តកំ អទ្ធានំ ឥមិនា សទ្ធិំ វិស្សាសំ ន ករេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា អាគច្ឆន្តស្សេវស្ស, ‘‘ហន្ទាវុសោ, តុយ្ហំ បត្តចីវរំ, តាទិសេន បាបេន សទ្ធិំ ឯកមគ្គំ នាគច្ឆាមី’’តិ អាហ. តំ កថំ សុត្វា តស្ស លជ្ជិភិក្ខុនោ ហទយំ តិខិណសត្តិំ គហេត្វា វិទ្ធំ វិយ អហោសិ. តតោ នំ អាហ – ‘‘អាវុសោ, កិំ នាមេតំ វទសិ, អហំ ឯត្តកំ កាលំ ទុក្កដមត្តម្បិ អាបត្តិំ ន ជានាមិ. ត្វំ បន មំ អជ្ជ ‘បាបោ’តិ វទសិ, កិំ តេ ទិដ្ឋ’’ន្តិ. ‘‘កិំ អញ្ញេន ទិដ្ឋេន, កិំ ត្វំ ឯវំវិធេន អលង្កតបដិយត្តេន មាតុគាមេន សទ្ធិំ ឯកដ្ឋានេ ហុត្វា និក្ខន្តោ’’តិ. ‘‘នត្ថេតំ, អាវុសោ, មយ្ហំ, នាហំ ឯវរូបំ មាតុគាមំ បស្សាមី’’តិ. តស្ស យាវតតិយំ កថេន្តស្សាបិ ឥតរោ ថេរោ កថំ អសទ្ទហិត្វា អត្តនា ទិដ្ឋការណំយេវ ភូតត្តំ កត្វា គណ្ហន្តោ តេន សទ្ធិំ ឯកមគ្គេន អគន្ត្វា អញ្ញេន ¶ មគ្គេន សត្ថុ សន្តិកំ គតោ. ឥតរោបិ ភិក្ខុ អញ្ញេន មគ្គេន សត្ថុ សន្តិកំយេវ គតោ.

តតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឧបោសថាគារំ បវិសនវេលាយ សោ ភិក្ខុ តំ ភិក្ខុំ ឧបោសថគ្គេ សញ្ជានិត្វា, ‘‘ឥមស្មិំ ឧបោសថគ្គេ ឯវរូបោ នាម បាបភិក្ខុ អត្ថិ, នាហំ តេន សទ្ធិំ ឧបោសថំ ករិស្សាមី’’តិ និក្ខមិត្វា ពហិ អដ្ឋាសិ. អថ ភុម្មទេវតា ‘‘ភារិយំ មយា កម្មំ កត’’ន្តិ មហល្លកឧបាសកវណ្ណេន តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កស្មា, ភន្តេ, អយ្យោ ឥមស្មិំ ឋានេ ឋិតោ’’តិ អាហ. ‘‘ឧបាសក, ឥមំ ឧបោសថគ្គំ ឯកោ បាបភិក្ខុ បវិដ្ឋោ, ‘នាហំ ¶ តេន សទ្ធិំ ឧបោសថំ ករោមី’តិ ពហិ ឋិតោម្ហី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, មា ឯវំ គណ្ហថ, បរិសុទ្ធសីលោ ឯស ភិក្ខុ. តុម្ហេហិ ទិដ្ឋមាតុគាមោ នាម អហំ, មយា តុម្ហាកំ វីមំសនត្ថាយ ‘ទឡ្ហា នុ ខោ ឥមេសំ ថេរានំ មេត្តិ, នោ ទឡ្ហា’តិ ភិជ្ជនាភិជ្ជនភាវំ ឱលោកេន្តេន តំ កម្មំ កត’’ន្តិ. ‘‘កោ បន, ត្វំ សប្បុរិសា’’តិ? ‘‘អហំ ឯកា ភុម្មទេវតា, ភន្តេ’’តិ ទេវបុត្តោ កថេន្តោ ទិព្ពានុភាវេន ឋត្វា ថេរស្ស បាទេសុ និបតិត្វា ‘‘មយ្ហំ, ភន្តេ, ខមថ, ឯតំ ទោសំ ថេរោ ន ជានាតិ, ឧបោសថំ ករោថា’’តិ ថេរំ យាចិត្វា ឧបោសថគ្គំ បវេសេសិ. សោ ថេរោ ឧបោសថំ តាវ ឯកដ្ឋានេ អកាសិ, មិត្តសន្ថវវសេន បន បុន តេន សទ្ធិំ ន ឯកដ្ឋានេ អហោសីតិ. ឥមស្ស ថេរស្ស កម្មំ ន កថីយតិ, ចុទិតកត្ថេរោ បន អបរាបរំ វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ អរហត្តំ បាបុណិ.

ភុម្មទេវតា ¶ តស្ស កម្មស្ស និស្សន្ទេន ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ អបាយភយតោ ន មុច្ចិត្ថ. សចេ បន កិស្មិញ្ចិ កាលេ មនុស្សត្តំ អាគច្ឆតិ, អញ្ញេន យេន កេនចិ កតោ ទោសោ តស្សេវ ឧបរិ បតតិ. សោ អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ សាវត្ថិយំ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិ. ‘‘ធានមាណវោ’’តិស្ស នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ តយោ វេទេ ឧគ្គណ្ហិត្វា មហល្លកកាលេ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិ, តស្ស ឧបសម្បន្នទិវសតោ បដ្ឋាយ ឯកា អលង្កតបដិយត្តា ឥត្ថី តស្មិំ គាមំ ¶ បវិសន្តេ សទ្ធិំយេវ គាមំ បវិសតិ, និក្ខមន្តេ និក្ខមតិ. វិហារំ បវិសន្តេបិ សទ្ធិំ បវិសតិ, តិដ្ឋន្តេបិ តិដ្ឋតីតិ ឯវំ និច្ចានុពន្ធា បញ្ញាយតិ. ថេរោ តំ ន បស្សតិ. តស្ស បុន បុរិមកម្មនិស្សន្ទេន សា អញ្ញេសំ ឧបដ្ឋាតិ. គាមេ យាគុំ ភិក្ខញ្ច ទទមានា ឥត្ថិយោ ‘‘ភន្តេ, អយំ ឯកោ យាគុឧឡុង្កោ តុម្ហាកំ, ឯកោ ឥមិស្សា អម្ហាកំ សហាយិកាយា’’តិ បរិហាសំ ករោន្តិ. ថេរស្ស មហតី វិហេសា ហោតិ. វិហារគតម្បិ នំ សាមណេរា ចេវ ទហរា ភិក្ខូ ច បរិវារេត្វា ‘‘ធានោ កោណ្ឌោ ជាតោ’’តិ បរិហាសំ ករោន្តិ. អថស្ស តេនេវ ¶ ការណេន កុណ្ឌធានត្ថេរោតិ នាមំ ជាតំ. សោ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ តេហិ ករិយមានំ កេឡិំ សហិតុំ អសក្កោន្តោ ឧម្មាទំ គហេត្វា ‘‘តុម្ហេ កោណ្ឌា, តុម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ កោណ្ឌោ, អាចរិយោ កោណ្ឌោ’’តិ វទតិ. អថ នំ សត្ថុ អារោចេសុំ ‘‘កុណ្ឌធានោ, ភន្តេ, ទហរសាមណេរេហិ សទ្ធិំ ឯវំ ផរុសវាចំ វទតី’’តិ. សត្ថា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ, ធាន, សាមណេរេហិ សទ្ធិំ ផរុសវាចំ វទសី’’តិ វត្វា តេន ‘‘សច្ចំ ភគវា’’តិ វុត្តេ ‘‘កស្មា ឯវំ វទេសី’’តិ អាហ. ‘‘ភន្តេ, និពទ្ធំ វិហេសំ អសហន្តោ ឯវំ កថេមី’’តិ. ‘‘ត្វំ បុព្ពេ កតកម្មំ យាវជ្ជទិវសា ជីរាបេតុំ ន សក្កោសិ, បុន ឯវរូបំ ផរុសំ មាវទី ភិក្ខូ’’តិ វត្វា អាហ –

‘‘មាវោច ផរុសំ កញ្ចិ, វុត្តា បដិវទេយ្យុ តំ;

ទុក្ខា ហិ សារម្ភកថា, បដិទណ្ឌា ផុសេយ្យុ តំ.

‘‘សចេ នេរេសិ អត្តានំ, កំសោ ឧបហតោ យថា;

ឯស បត្តោសិ និព្ពានំ, សារម្ភោ តេ ន វិជ្ជតី’’តិ. (ធ. ប. ១៣៣-១៣៤);

ឥមញ្ច បន តស្ស ថេរស្ស មាតុគាមេន សទ្ធិំ វិចរណភាវំ កោសលរញ្ញោបិ កថយិំសុ. រាជា ‘‘គច្ឆថ, ភណេ, វីមំសថា’’តិ បេសេត្វា សយម្បិ មន្ទេនេវ បរិវារេន ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា ឯកមន្តេ ឱលោកេន្តោ អដ្ឋាសិ. តស្មិំ ខណេ ថេរោ សូចិកម្មំ ករោន្តោ និសិន្នោ ហោតិ, សាបិ ឥត្ថី អវិទូរេ ឋានេ ឋិតា វិយ បញ្ញាយតិ. រាជា ទិស្វា ‘‘អត្ថិទំ ការណ’’ន្តិ តស្សា ¶ ឋិតដ្ឋានំ អគមាសិ. សា តស្មិំ អាគច្ឆន្តេ ថេរស្ស វសនបណ្ណសាលំ បវិដ្ឋា វិយ អហោសិ. រាជាបិ តាយ សទ្ធិំ តមេវ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា សព្ពត្ថ ឱលោកេន្តោ អទិស្វា ¶ ‘‘នាយំ មាតុគាមោ, ថេរស្ស ឯកោ កម្មវិបាកោ’’តិ សញ្ញំ កត្វា បឋមំ ថេរស្ស សមីបេន គច្ឆន្តោបិ ថេរំ អវន្ទិត្វា តស្ស ការណស្ស អភូតភាវំ ញត្វា អាគម្ម ថេរំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ ‘‘កច្ចិ, ភន្តេ, បិណ្ឌកេន ន កិលមថា’’តិ បុច្ឆិ. ថេរោ ‘‘វដ្ដតិ, មហារាជា’’តិ អាហ. ‘‘ជានាមហំ, ភន្តេ, អយ្យស្ស កថំ, ឯវរូបេន បរិក្កិលេសេន សទ្ធិំ ចរន្តានំ តុម្ហាកំ កេ នាម បសីទិស្សន្តិ, ឥតោ បដ្ឋាយ វោ កត្ថចិ គមនកិច្ចំ នត្ថិ, អហំ ¶ ចតូហិ បច្ចយេហិ តុម្ហេ ឧបដ្ឋហិស្សាមិ, តុម្ហេ យោនិសោ មនសិការេ មា បមជ្ជិត្ថា’’តិ និពទ្ធភិក្ខំ បដ្ឋបេសិ. ថេរោ រាជានំ ឧបត្ថម្ភកំ លភិត្វា ភោជនសប្បាយេន ឯកគ្គចិត្តោ ហុត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តតោ បដ្ឋាយ សា ឥត្ថី អន្តរធាយិ.

តទា មហាសុភទ្ទា ឧគ្គនគរេ មិច្ឆាទិដ្ឋិកកុលេ វសមានា ‘‘សត្ថា មំ អនុកម្បតូ’’តិ ឧបោសថំ អធិដ្ឋាយ និរាមគន្ធា ហុត្វា ឧបរិបាសាទតលេ ឋិតា ‘‘ឥមានិ បុប្ផានិ អន្តរេ អដ្ឋត្វា ទសពលស្ស មត្ថកេ វិតានំ ហុត្វា តិដ្ឋន្តុ, ទសពលោ ឥមាយ សញ្ញាយ ស្វេ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហតូ’’តិ សច្ចកិរិយំ កត្វា អដ្ឋ សុមនបុប្ផមុដ្ឋិយោ វិស្សជ្ជេសិ. បុប្ផានិ គន្ត្វា ធម្មទេសនាវេលាយ សត្ថុ មត្ថកេ វិតានំ ហុត្វា អដ្ឋំសុ. សត្ថា តំ សុមនបុប្ផវិតានំ ទិស្វា ចិត្តេនេវ សុភទ្ទាយ ភិក្ខំ អធិវាសេត្វា បុនទិវសេ អរុណេ ឧដ្ឋិតេ អានន្ទត្ថេរំ អាហ – ‘‘អានន្ទ, មយំ អជ្ជ ទូរំ ភិក្ខាចារំ គមិស្សាម, បុថុជ្ជនានំ អទត្វា អរិយានំយេវ សលាកំ ទេហី’’តិ. ថេរោ ភិក្ខូនំ អារោចេសិ – ‘‘អាវុសោ, សត្ថា អជ្ជ ទូរំ ភិក្ខាចារំ គមិស្សតិ, បុថុជ្ជនា មា គណ្ហន្តុ, អរិយាវ សលាកំ គណ្ហន្តូ’’តិ. កុណ្ឌធានត្ថេរោ ‘‘អាហរ, អាវុសោ សលាក’’ន្តិ បឋមំយេវ ហត្ថំ បសារេសិ. អានន្ទោ ‘‘សត្ថា តាទិសានំ ភិក្ខូនំ សលាកំ ន ទាបេតិ, អរិយានំយេវ ទាបេតី’’តិ វិតក្កំ ឧប្បាទេត្វា គន្ត្វា សត្ថុ អារោចេសិ. សត្ថា ‘‘អាហរាបេន្តស្ស សលាកំ ទេហី’’តិ អាហ. ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ កុណ្ឌធានស្ស សលាកា ទាតុំ ន យុត្តា, អថ សត្ថា បដិពាហេយ្យ, ភវិស្សតិ ឯត្ថ ការណ’’ន្តិ ‘‘កុណ្ឌធានស្ស សលាកំ ទស្សាមី’’តិ ¶ គមនំ អភិនីហរិ. កុណ្ឌធានោ តស្ស បុរេ អាគមនា ឯវ អភិញ្ញាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា ឥទ្ធិយា អាកាសេ ឋត្វា ‘‘អាហរាវុសោ, អានន្ទ, សត្ថា មំ ជានាតិ, មាទិសំ ភិក្ខុំ បឋមំ សលាកំ គណ្ហន្តំ ន សត្ថា និវារេតី’’តិ ហត្ថំ បសារេត្វា សលាកំ គណ្ហិ. សត្ថា តំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា ថេរំ ឥមស្មិំ សាសនេ បឋមំ សលាកំ គណ្ហន្តានំ ¶ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ. យស្មា អយំ ថេរោ រាជានំ ឧបត្ថម្ភកំ លភិត្វា សប្បាយាហារលាភេន ¶ សមាហិតចិត្តោ វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ ឧបនិស្សយសម្បន្នតាយ ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.៤.១-១៦) –

‘‘សត្តាហំ បដិសល្លីនំ, សយម្ភុំ អគ្គបុគ្គលំ;

បសន្នចិត្តោ សុមនោ, ពុទ្ធសេដ្ឋំ ឧបដ្ឋហិំ.

‘‘វុដ្ឋិតំ កាលមញ្ញាយ, បទុមុត្តរំ មហាមុនិំ;

មហន្តិំ កទលីកណ្ណិំ, គហេត្វា ឧបគច្ឆហំ.

‘‘បដិគ្គហេត្វា ភគវា, សព្ពញ្ញូ លោកនាយកោ;

មម ចិត្តំ បសាទេន្តោ, បរិភុញ្ជិ មហាមុនិ.

‘‘បរិភុញ្ជិត្វា សម្ពុទ្ធោ, សត្ថវាហោ អនុត្តរោ;

សកាសនេ និសីទិត្វា, ឥមា គាថា អភាសថ.

‘‘យេ ច សន្តិ សមិតារោ, យក្ខា ឥមម្ហិ បព្ពតេ;

អរញ្ញេ ភូតភព្យានិ, សុណន្តុ វចនំ មម.

‘‘យោ សោ ពុទ្ធំ ឧបដ្ឋាសិ, មិគរាជំវ កេសរិំ;

តមហំ កិត្តយិស្សាមិ, សុណាថ មម ភាសតោ.

‘‘ឯកាទសញ្ចក្ខត្តុំ សោ, ទេវរាជា ភវិស្សតិ;

ចតុវីសតិក្ខត្តុញ្ច, ចក្កវត្តី ភវិស្សតិ.

‘‘កប្បសតសហស្សម្ហិ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;

គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘អក្កោសិត្វាន សមណេ, សីលវន្តេ អនាសវេ;

បាបកម្មវិបាកេន, នាមធេយ្យំ លភិស្សតិ.

‘‘តស្ស ¶ ធម្មេ សុទាយាទោ, ឱរសោ ធម្មនិម្មិតោ;

កុណ្ឌធានោតិ នាមេន, សាវកោ សោ ភវិស្សតិ.

‘‘បវិវេកមនុយុត្តោ, ឈាយី ឈានរតោ អហំ;

តោសយិត្វាន សត្ថារំ, វិហរាមិ អនាសវោ.

‘‘សាវកេហិ បរិវុតោ, ភិក្ខុសង្ឃបុរក្ខតោ;

ភិក្ខុសង្ឃេ និសីទិត្វា, សលាកំ គាហយី ជិនោ.

‘‘ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា, វន្ទិត្វា លោកនាយកំ;

វទតំ វរស្ស បុរតោ, បឋមំ អគ្គហេសហំ.

‘‘តេន កម្មេន ភគវា, ទសសហស្សិកម្បកោ;

ភិក្ខុសង្ឃេ និសីទិត្វា, អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ មំ.

‘‘វីរិយំ ¶ មេ ធុរធោរយ្ហំ, យោគក្ខេមាធិវាហនំ;

ធារេមិ អន្តិមំ ទេហំ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាសនេ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

ឯវំភូតស្សបិ ឥមស្ស ថេរស្ស គុណេ អជានន្តា យេ បុថុជ្ជនា ភិក្ខូ តទា បឋមំ សលាកគ្គហណេ ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ សមចិន្តេសុំ. តេសំ វិមតិវិធមនត្ថំ ថេរោ អាកាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ទស្សេត្វា អញ្ញាបទេសេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ ‘‘បញ្ច ឆិន្ទេ’’តិ គាថំ អភាសិ.

១៥. តត្ថ បញ្ច ឆិន្ទេតិ អបាយូបបត្តិនិព្ពត្តនកានិ បញ្ចោរម្ភាគិយានិ សំយោជនានិ បាទេ ពន្ធនរជ្ជុកំ វិយ បុរិសោ សត្ថេន ហេដ្ឋិមមគ្គត្តយេន ឆិន្ទេយ្យ បជហេយ្យ. បញ្ច ជហេតិ ឧបរិទេវលោកូបបត្តិហេតុភូតានិ បញ្ចុទ្ធម្ភាគិយសំយោជនានិ បុរិសោ គីវាយ ពន្ធនរជ្ជុកំ វិយ អរហត្តមគ្គេន ជហេយ្យ, ឆិន្ទេយ្យ វាតិ អត្ថោ. បញ្ច ចុត្តរិ ភាវយេតិ តេសំយេវ ឧទ្ធម្ភាគិយសំយោជនានំ បហានាយ សទ្ធាទីនិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ ឧត្តរិ អនាគាមិមគ្គាធិគមតោ ឧបរិ ភាវេយ្យ អគ្គមគ្គាធិគមវសេន វឌ្ឍេយ្យ. បញ្ចសង្គាតិគោតិ ឯវំភូតោ បន បញ្ចន្នំ រាគទោសមោហមានទិដ្ឋិសង្គានំ អតិក្កមនេន បហានេន បញ្ចសង្គាតិគោ ហុត្វា. ភិក្ខុ ¶ ឱឃតិណ្ណោតិ វុច្ចតីតិ សព្ពថា ភិន្នកិលេសតាយ ភិក្ខូតិ, កាមភវទិដ្ឋិអវិជ្ជោឃេ តរិត្វា តេសំ បារភូតេ និព្ពានេ ឋិតោតិ ច វុច្ចតីតិ អត្ថោ.

កុណ្ឌធានត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

យថាបិ ¶ ភទ្ទោ អាជញ្ញោតិ អាយស្មតោ ពេលដ្ឋសីសត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោ ឧបនិស្សយសម្បត្តិយា អភាវេន វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ នាសក្ខិ. វិវដ្ដូបនិស្សយំ បន ពហុំ កុសលំ ឧបចិនិត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥតោ ឯកតិំសេ កប្បេ វេស្សភុំ ភគវន្តំ បស្សិត្វា បសន្នចិត្តោ មាតុលុង្គផលំ អទាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវេសុ និព្ពត្តិត្វា អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា សុគតិតោ សុគតិំ ឧបគច្ឆន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តោ ភគវតោ អភិសម្ពោធិយា បុរេតរមេវ ឧរុវេលកស្សបស្ស ¶ សន្តិកេ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អគ្គិំ បរិចរន្តោ ឧរុវេលកស្សបទមនេ អាទិត្តបរិយាយទេសនាយ (មហាវ. ៥៤; សំ. និ. ៤.២៨) បុរាណជដិលសហស្សេន សទ្ធិំ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥១.៦៨-៧៣) –

‘‘កណិការំវ ជោតន្តំ, បុណ្ណមាយេវ ចន្ទិមំ;

ជលន្តំ ទីបរុក្ខំវ, អទ្ទសំ លោកនាយកំ.

‘‘មាតុលុង្គផលំ គយ្ហ, អទាសិំ សត្ថុនោ អហំ;

ទក្ខិណេយ្យស្ស វីរស្ស, បសន្នោ សេហិ បាណិភិ.

‘‘ឯកតិំសេ ឥតោ កប្បេ, យំ ផលំ អទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

ឯវំ ¶ អធិគតារហត្តោ អាយស្មតោ ធម្មភណ្ឌាគារិកស្ស ឧបជ្ឈាយោ អយំ ថេរោ ឯកទិវសំ ផលសមាបត្តិតោ ឧដ្ឋាយ តំ សន្តំ បណីតំ និរាមិសំ សុខំ អត្តនោ បុព្ពយោគញ្ច បច្ចវេក្ខិត្វា បីតិវេគវសេន ‘‘យថាបិ ភទ្ទោ អាជញ្ញោ’’តិ គាថំ អភាសិ.

១៦. តត្ថ យថាបីតិ ឱបម្មបដិបាទនត្ថេ និបាតោ. ភទ្ទោតិ សុន្ទរោ ថាមពលសមត្ថជវបរក្កមាទិសម្បន្នោ. អាជញ្ញោតិ អាជានីយោ ជាតិមា ការណាការណានំ អាជាននកោ. សោ តិវិធោ ឧសភាជញ្ញោ អស្សាជញ្ញោ ហត្ថាជញ្ញោតិ. តេសុ ឧសភាជញ្ញោ ឥធាធិប្បេតោ. សោ ច ខោ ឆេកកសនកិច្ចេ និយុត្តោ, តេនាហ ‘‘នង្គលាវត្តនី’’តិ. នង្គលស្ស ផាលស្ស អាវត្តនកោ, នង្គលំ ឥតោ ចិតោ ច អាវត្តេត្វា ខេត្តេ កសនកោតិ អត្ថោ. នង្គលំ វា អាវត្តយតិ ឯត្ថាតិ នង្គលាវត្តំ ¶ , ខេត្តេ នង្គលបថោ, តស្មិំ នង្គលាវត្តនិ. គាថាសុខត្ថញ្ហេត្ថ ‘‘វត្តនី’’តិ ទីឃំ កត្វា វុត្តំ. សិខីតិ មត្ថកេ អវដ្ឋានតោ សិខាសទិសតាយ សិខា, សិង្គំ. តទស្ស អត្ថីតិ សិខី. អបរេ បន ‘‘កកុធំ ឥធ ‘សិខា’តិ អធិប្បេត’’ន្តិ វទន្តិ, ឧភយថាបិ បធានង្គកិត្តនមេតំ ‘‘សិខី’’តិ. អប្បកសិរេនាតិ អប្បកិលមថេន. រត្តិន្ទិវាតិ រត្តិយោ ទិវា ច, ឯវំ មមំ អប្បកសិរេន គច្ឆន្តីតិ យោជនា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា ‘‘ភទ្ទោ ឧសភាជានីយោ កសនេ និយុត្តោ ឃនតិណមូលាទិកេបិ នង្គលបថេ តំ អគណេន្តោ អប្បកសិរេន ឥតោ ចិតោ ច បរិវត្តេន្តោ គច្ឆតិ, យាវ កសនតិណានំ បរិស្សមំ ទស្សេតិ, ឯវំ មមំ រត្តិន្ទិវាបិ អប្បកសិរេនេវ គច្ឆន្តិ អតិក្កមន្តី’’តិ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘សុខេ លទ្ធេ និរាមិសេ’’តិ. យស្មា កាមាមិសលោកាមិសវដ្ដាមិសេហិ ¶ អសម្មិស្សំ សន្តំ បណីតំ ផលសមាបត្តិសុខំ លទ្ធំ, តស្មាតិ អត្ថោ. បច្ចត្តេ ចេតំ ភុម្មវចនំ យថា ‘‘វនប្បគុម្ពេ’’ (ខុ. បា. ៦.១៣; សុ. និ. ២៣៦) ‘‘តេន វត រេ វត្តព្ពេ’’តិ (កថា. ១) ច. អថ វា តតោ បភុតិ រត្តិន្ទិវា អប្បកសិរេន គច្ឆន្តីតិ វិចារណាយ អាហ – ‘‘សុខេ លទ្ធេ និរាមិសេ’’តិ, និរាមិសេ សុខេ លទ្ធេ សតិ តស្ស លទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយាតិ អត្ថោ.

ពេលដ្ឋសីសត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

មិទ្ធី ¶ យទាតិ អាយស្មតោ ទាសកត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ អនុប្បន្នេ តថាគតេ អជិតស្ស នាម បច្ចេកពុទ្ធស្ស គន្ធមាទនតោ មនុស្សបថំ ឱតរិត្វា អញ្ញតរស្មិំ គាមេ បិណ្ឌាយ ចរន្តស្ស មនោរមានិ អម្ពផលានិ អទាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ សាសនេ បព្ពជិត្វា វិវដ្ដូបនិស្សយំ ពហុំ បុញ្ញំ អកាសិ. ឯវំ កុសលកម្មប្បសុតោ ហុត្វា សុគតិតោ ¶ សុគតិំ ឧបគច្ឆន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ កុលគេហេ និព្ពត្តិ. ទាសកោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ អនាថបិណ្ឌិកេន គហបតិនា វិហារបដិជគ្គនកម្មេ ឋបិតោ សក្កច្ចំ វិហារំ បដិជគ្គន្តោ អភិណ្ហំ ពុទ្ធទស្សនេន ធម្មស្សវនេន ច បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិ. កេចិ បន ភណន្តិ – ‘‘អយំ កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ អញ្ញតរំ ខីណាសវត្ថេរំ ឧបដ្ឋហន្តោ កិញ្ចិ កម្មំ ការាបេតុកាមោ ថេរំ អាណាបេសិ. សោ តេន កម្មេន អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ សាវត្ថិយំ អនាថបិណ្ឌិកស្ស ទាសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តោ វយប្បត្តោ សេដ្ឋិនា វិហារបដិជគ្គនេ ឋបិតោ វុត្តនយេនេវ បដិលទ្ធសទ្ធោ អហោសិ. មហាសេដ្ឋិ តស្ស សីលាចារំ អជ្ឈាសយញ្ច ញត្វា ភុជិស្សំ កត្វា ‘យថាសុខំ បព្ពជា’តិ អាហ. តំ ភិក្ខូ បព្ពាជេសុ’’ន្តិ. សោ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ កុសីតោ ហីនវីរិយោ ហុត្វា ន កិញ្ចិ វត្តបដិវត្តំ ករោតិ, កុតោ សមណធម្មំ, កេវលំ យាវទត្ថំ ភុញ្ជិត្វា និទ្ទាពហុលោ វិហរតិ. ធម្មស្សវនកាលេបិ ឯកំ កោណំ បវិសិត្វា បរិសបរិយន្តេ និសិន្នោ ឃុរុឃុរុបស្សាសី និទ្ទាយតេវ. អថស្ស ភគវា បុព្ពូបនិស្សយំ ឱលោកេត្វា សំវេគជននត្ថំ ‘‘មិទ្ធី យទា ហោតិ មហគ្ឃសោ ចា’’តិ គាថំ អភាសិ.

១៧. តត្ថ មិទ្ធីតិ ថិនមិទ្ធាភិភូតោ, យញ្ហិ មិទ្ធំ អភិភវតិ, តំ ថិនម្បិ អភិភវតេវ. យទាតិ យស្មិំ កាលេ. មហគ្ឃសោតិ មហាភោជនោ, អាហរហត្ថកអលំសាដកតត្ថវដ្ដកកាកមាសកភុត្តវមិតកានំ ¶ អញ្ញតរោ វិយ. និទ្ទាយិតាតិ សុបនសីលោ. សម្បរិវត្តសាយីតិ សម្បរិវត្តកំ សម្បរិវត្តកំ និបជ្ជិត្វា ឧភយេនបិ សេយ្យសុខំ បស្សសុខំ មិទ្ធសុខំ ¶ អនុយុត្តោតិ ទស្សេតិ. និវាបបុដ្ឋោតិ កុណ្ឌកាទិនា សូករភត្តេន បុដ្ឋោ ភរិតោ. ឃរសូករោ ហិ ពាលកាលតោ បដ្ឋាយ បោសិយមានោ ថូលសរីរកាលេ គេហា ពហិ និក្ខមិតុំ អលភន្តោ ហេដ្ឋាមញ្ចាទីសុ ¶ សម្បរិវត្តេត្វា សម្បរិវត្តេត្វា សយតេវ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យទា បុរិសោ មិទ្ធី ច ហោតិ មហគ្ឃសោ ច និវាបបុដ្ឋោ មហាវរាហោ វិយ អញ្ញេន ឥរិយាបថេន យាបេតុំ អសក្កោន្តោ និទ្ទាយនសីលោ សម្បរិវត្តសាយី, តទា សោ ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា’’តិ តីណិ លក្ខណានិ មនសិកាតុំ ន សក្កោតិ. តេសំ អមនសិការា មន្ទបញ្ញោ បុនប្បុនំ គព្ភំ ឧបេតិ, គព្ភាវាសតោ ន បរិមុច្ចតេវាតិ. តំ សុត្វា ទាសកត្ថេរោ សំវេគជាតោ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥១.៧៤, ៨០-៨៤) –

‘‘អជិតោ នាម សម្ពុទ្ធោ, ហិមវន្តេ វសី តទា;

ចរណេន ច សម្បន្នោ, សមាធិកុសលោ មុនិ.

‘‘សុវណ្ណវណ្ណេ សម្ពុទ្ធេ, អាហុតីនំ បដិគ្គហេ;

រថិយំ បដិបជ្ជន្តេ, អម្ពផលមទាសហំ.

‘‘ឯកនវុតេ ឥតោ កប្បេ, យំ ផលំ អទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា ថេរោ ឥមាយ គាថាយ មំ ភគវា ឱវទិ, ‘‘អយំ គាថា មយ្ហំ អង្កុសភូតា’’តិ តមេវ គាថំ បច្ចុទាហាសិ. តយិទំ ថេរស្ស បរិវត្តាហារនយេន អញ្ញាព្យាករណំ ជាតំ.

ទាសកត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. សិង្គាលបិតុត្ថេរគាថាវណ្ណនា

អហុ ពុទ្ធស្ស ទាយាទោតិ សិង្គាលកបិតុត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ ឥតោ ចតុនវុតេ កប្បេ សតរំសិំ នាម បច្ចេកសម្ពុទ្ធំ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ វន្ទិត្វា អត្តនោ ហត្ថគតំ តាលផលំ អទាសិ. តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តោ អបរាបរំ ¶ បុញ្ញានិ កត្វា ¶ សុគតីសុយេវ សំសរន្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ មនុស្សយោនិយំ និព្ពត្តោ សាសនេ បដិលទ្ធសទ្ធោ ហុត្វា បព្ពជិត្វា អដ្ឋិកសញ្ញំ ភាវេសិ. បុន ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ ទារបរិគ្គហំ កត្វា ឯកំ បុត្តំ លភិត្វា តស្ស ‘‘សិង្គាលកោ’’តិ នាមំ អកាសិ. តេន ¶ នំ សិង្គាលកបិតាតិ វោហរន្តិ. សោ អបរភាគេ ឃរពន្ធនំ បហាយ សាសនេ បព្ពជិ. តស្ស ភគវា អជ្ឈាសយំ ឱលោកេន្តោ អដ្ឋិកសញ្ញាកម្មដ្ឋានំ អទាសិ. សោ តំ គហេត្វា ភគ្គេសុ វិហរតិ សុសុមារគិរេ ភេសកឡាវនេ, អថស្ស តស្មិំ វនេ អធិវត្ថា ទេវតា ឧស្សាហជននត្ថំ ‘‘ភាវនាផលំ នចិរស្សេវ ហត្ថគតំ ករិស្សតី’’តិ ឥមមត្ថំ អញ្ញាបទេសេន វិភាវេន្តី ‘‘អហុ ពុទ្ធស្ស ទាយាទោ’’តិ គាថំ អភាសិ.

១៨. តត្ថ អហូតិ ហោតិ, វត្តមានត្ថេ ហិ ឥទំ អតីតកាលវចនំ. ពុទ្ធស្សាតិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធស្ស. ទាយាទោតិ ធម្មទាយាទោ នវវិធស្ស លោកុត្តរធម្មទាយស្ស អត្តនោ សម្មាបដិបត្តិយា អាទាយកោ គណ្ហនកោ. អថ វា អហូតិ អហោសិ. ឯវំនាមស្ស ពុទ្ធស្ស ទាយាទភាវេ កោចិ វិពន្ធោ ឥទានេវ ភវិស្សតីតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘មញ្ញេហំ កាមរាគំ សោ, ខិប្បមេវ វហិស្សតី’’តិ. ភេសកឡាវនេតិ ភេសកេន នាម យក្ខេន លភិតត្តា បរិគ្គហិតត្តា, ភេសកឡានំ វា កដ្ឋាទីនំ ពហុលតាយ ‘‘ភេសកឡាវន’’ន្តិ លទ្ធនាមេ អរញ្ញេ. តស្ស ភិក្ខុនោ ពុទ្ធស្ស ទាយាទភាវេ ការណំ វទន្តោ ‘‘កេវលំ អដ្ឋិសញ្ញាយ, អផរី បថវិំ ឥម’’ន្តិ អាហ. តត្ថ កេវលន្តិ សកលំ អនវសេសំ. អដ្ឋិសញ្ញាយាតិ អដ្ឋិកភាវនាយ. អផរីតិ ‘‘អដ្ឋី’’តិ អធិមុច្ចនវសេន បត្ថរិ. បថវិន្តិ អត្តភាវបថវិំ. អត្តភាវោ ហិ ឥធ ‘‘បថវី’’តិ វុត្តោ ‘‘កោ ឥមំ បថវិំ វិច្ចេស្សតី’’តិអាទីសុ វិយ. មញ្ញេហន្តិ មញ្ញេ អហំ. ‘‘មញ្ញាហ’’ន្តិបិ បាឋោ. សោតិ សោ ភិក្ខុ. ខិប្បមេវ នចិរស្សេវ កាមរាគំ បហិស្សតិ បជហិស្សតីតិ មញ្ញេ. កស្មា? អដ្ឋិកសញ្ញាយ កាមរាគស្ស ឧជុបដិបក្ខភាវតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ ឯកស្មិំ បទេសេ លទ្ធាយ អត្ថិកសញ្ញាយ សកលំ អត្តនោ សព្ពេសំ វា អត្តភាវំ ¶ ‘‘អដ្ឋី’’ត្វេវ ផរិត្វា ឋិតោ, សោ ភិក្ខុ តំ អដ្ឋិកឈានំ បាទកំ កត្វា វិបស្សន្តោ នចិរេនេវ អនាគាមិមគ្គេន កាមរាគំ ¶ , សព្ពំ វា កាមនដ្ឋេន ‘‘កាមោ’’, រញ្ជនដ្ឋេន ‘‘រាគោ’’តិ ច លទ្ធនាមំ តណ្ហំ អគ្គមគ្គេន បជហិស្សតីតិ. ឥមំ គាថំ សុត្វា សោ ថេរោ ‘‘អយំ ទេវតា មយ្ហំ ឧស្សាហជននត្ថំ ឯវមាហា’’តិ អប្បដិវានវីរិយំ អធិដ្ឋាយ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥១.៨៥-៩០) –

‘‘សតរំសី នាម ភគវា, សយម្ភូ អបរាជិតោ;

វិវេកា ឧដ្ឋហិត្វាន, គោចរាយាភិនិក្ខមិ.

‘‘ផលហត្ថោ ¶ អហំ ទិស្វា, ឧបគច្ឆិំ នរាសភំ;

បសន្នចិត្តោ សុមនោ, តាលផលមទាសហំ.

‘‘ចតុន្នវុតិតោ កប្បេ, យំ ផលំ អទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា តាយ ទេវតាយ វុត្តវចនំ បតិមានេន្តោ តមេវ គាថំ ឧទានវសេន អភាសិ. តទេវស្ស ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណំ អហោសីតិ.

សិង្គាលបិតុត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឧទកញ្ហិ នយន្តីតិ អាយស្មតោ កុលត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ ថេរោ បុព្ពេបិ វិវដ្ដូបនិស្សយំ ពហុំ កុសលំ ឧបចិនិត្វា អធិការសម្បន្នោ វិបស្សិំ ភគវន្តំ អាកាសេ គច្ឆន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ នាឡិកេរផលំ ទាតុកាមោ អដ្ឋាសិ. សត្ថា តស្ស ចិត្តំ ញត្វា ឱតរិត្វា បដិគ្គណ្ហិ. សោ អតិវិយ បសន្នចិត្តោ ហុត្វា តេនេវ សទ្ធាបដិលាភេន សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ, សត្ថា អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ ¶ អាណាបេសិ – ‘‘ឥមំ បុរិសំ បព្ពាជេហី’’តិ. សោ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ សមណធម្មំ កត្វា តតោ ចុតោ ឆបិ ពុទ្ធន្តរានិ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិ. កុលោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ សាសនេ លទ្ធប្បសាទោ ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា វិក្ខេបពហុលតាយ វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ នាសក្ខិ. អថេកទិវសំ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តោ អន្តរាមគ្គេ ភូមិំ ខណិត្វា ¶ ឧទកវាហកំ កត្វា ឥច្ឆិតិច្ឆិតដ្ឋានេ ឧទកំ នេន្តេ បុរិសេ ទិស្វា តំ សល្លក្ខេត្វា គាមំ បវិដ្ឋោ អញ្ញតរំ ឧសុការំ ឧសុទណ្ឌកំ ឧសុយន្តេ បក្ខិបិត្វា អក្ខិកោដិយា ឱលោកេត្វា ឧជុំ ករោន្តំ ទិស្វា តម្បិ សល្លក្ខេត្វា គច្ឆន្តោ បុរតោ គន្ត្វា អរនេមិនាភិអាទិកេ រថចក្កាវយវេ តច្ឆន្តេ តច្ឆកេ ទិស្វា តម្បិ សល្លក្ខេត្វា វិហារំ បវិសិត្វា កតភត្តកិច្ចោ បត្តចីវរំ បដិសាមេត្វា ទិវាវិហារេ និសិន្នោ អត្តនា ទិដ្ឋនិមិត្តានិ ឧបមាភាវេន គហេត្វា អត្តនោ ចិត្តទមនេ ឧបនេន្តោ ‘‘អចេតនំ ឧទកម្បិ មនុស្សា ឥច្ឆិកិច្ឆិតដ្ឋានំ នយន្តិ តថា អចេតនំ វង្កម្បិ សរទណ្ឌំ ឧបាយេន នមេន្តោ ឧជុំ ករោន្តិ ¶ , តថា អចេតនំ កដ្ឋកឡិង្គរាទិំ តច្ឆកា នេមិអាទិវសេន វង្កំ ឧជុញ្ច ករោន្តិ. អថ កស្មា អហំ សកចិត្តំ ឧជុំ ន ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា ឃដេន្តោ វាយមន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥១.៩១-៩៩) –

‘‘នគរេ ពន្ធុមតិយា, អារាមិកោ អហំ តទា;

អទ្ទសំ វិរជំ ពុទ្ធំ, គច្ឆន្តំ អនិលញ្ជសេ.

‘‘នាឡិកេរផលំ គយ្ហ, ពុទ្ធសេដ្ឋស្សទាសហំ;

អាកាសេ ឋិតកោ សន្តោ, បដិគ្គណ្ហិ មហាយសោ.

‘‘វិត្តិសញ្ជននោ មយ្ហំ, ទិដ្ឋធម្មសុខាវហោ;

ផលំ ពុទ្ធស្ស ទត្វាន, វិប្បសន្នេន ចេតសា.

‘‘អធិគច្ឆិំ តទា បីតិំ, វិបុលញ្ច សុខុត្តមំ;

ឧប្បជ្ជតេវ រតនំ, និព្ពត្តស្ស តហិំ តហិំ.

‘‘ឯកនវុតិតោ ¶ កប្បេ, យំ ផលំ អទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘ទិព្ពចក្ខុ វិសុទ្ធំ មេ, សមាធិកុសលោ អហំ;

អភិញ្ញាបារមិប្បត្តោ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

ឯវំ យានិ និមិត្តានិ អង្កុសេ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ, តេហិ សទ្ធិំ អត្តនោ ចិត្តទមនំ សំសន្ទិត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ ‘‘ឧទកញ្ហិ នយន្តិ នេត្តិកា’’តិ គាថំ អភាសិ.

១៩. តត្ថ ឧទកំ ហីតិ ហិ-សទ្ទោ និបាតមត្តំ. នយន្តីតិ បថវិយា តំ តំ ថលដ្ឋានំ ខណិត្វា និន្នដ្ឋានំ បូរេត្វា មាតិកំ វា កត្វា រុក្ខទោណិំ វា ឋបេត្វា អត្តនោ ឥច្ឆិតិច្ឆិតដ្ឋានំ នេន្តិ. តថា តេ នេន្តីតិ នេត្តិកា. តេជនន្តិ កណ្ឌំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – នេត្តិកា អត្តនោ រុចិយា ឥច្ឆិតិច្ឆិតដ្ឋានំ ឧទកំ នយន្តិ, ឧសុការាបិ តាបេត្វា តេជនំ នមយន្តិ ឧជុំ ករោន្តិ. នមនវសេន តច្ឆកា នេមិអាទីនំ អត្ថាយ តច្ឆន្តា ទារុំ នមយន្តិ អត្តនោ រុចិយា ឧជុំ វា វង្កំ វា ករោន្តិ. ឯវំ ឯត្តកំ អារម្មណំ ¶ កត្វា សុព្ពតា យថាសមាទិន្នេន ¶ សីលាទិនា សុន្ទរវតា ធីរា សោតាបត្តិមគ្គាទីនំ ឧប្បាទេន្តា អត្តានំ ទមេន្តិ, អរហត្តំ បន បត្តេសុ ឯកន្តទន្តា នាម ហោន្តីតិ.

កុលត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

មរណេ មេ ភយំ នត្ថីតិ អាយស្មតោ អជិតត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ ឯកនវុតេ កប្បេ វិបស្សិំ ភគវន្តំ បស្សិត្វា បសន្នចិត្តោ កបិត្ថផលំ អទាសិ. តតោ បរម្បិ តំ តំ បុញ្ញំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ កប្បេ អនុប្បន្នេ ឯវ អម្ហាកំ សត្ថរិ សាវត្ថិយំ មហាកោសលរញ្ញោ អគ្គាសនិយស្ស ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. តស្ស អជិតោតិ នាមំ អហោសិ. តស្មិញ្ច សមយេ ¶ សាវត្ថិវាសី ពាវរី នាម ព្រាហ្មណោ តីហិ មហាបុរិសលក្ខណេហិ សមន្នាគតោ តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ សាវត្ថិតោ និក្ខមិត្វា តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា គោធាវរីតីរេ កបិត្ថារាមេ វសតិ. អថ អជិតោ តស្ស សន្តិកេ បព្ពជិតោ អត្ថកាមាយ ទេវតាយ ចោទិតេន ពាវរិនា សត្ថុ សន្តិកំ បេសិតោ តិស្សមេត្តេយ្យាទីហិ សទ្ធិំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា មនសាវ បញ្ហេ បុច្ឆិត្វា តេសុ វិស្សជ្ជិតេសុ បសន្នចិត្តោ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥២.៧-១១) –

‘‘សុវណ្ណវណ្ណំ សម្ពុទ្ធំ, អាហុតីនំ បដិគ្គហំ;

រថិយំ បដិបជ្ជន្តំ, កបិត្ថំ អទទិំ ផលំ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ ផលំ អទទិំ ទទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្តោ សីហនាទំ នទន្តោ ‘‘មរណេ មេ ភយំ នត្ថី’’តិ គាថំ អភាសិ.

២០. តត្ថ មរណេតិ មរណនិមិត្តំ មរណហេតុ. មេតិ មយ្ហំ, ភយំ នត្ថិ ឧច្ឆិន្នភវមូលតាយ បរិក្ខីណជាតិកត្តា ¶ . អនុច្ឆិន្នភវមូលានញ្ហិ ‘‘កីទិសី នុ ខោ មយ្ហំ អាយតិំ ឧប្បត្តី’’តិ មរណតោ ភយំ ភវេយ្យ. និកន្តីតិ អបេក្ខា តណ្ហា, សា នត្ថិ ជីវិតេ សុបរិមទ្ទិតសង្ខារតាយ ¶ ឧបាទានក្ខន្ធានំ ទុក្ខាសារកាទិភាវេន សុដ្ឋុ ឧបដ្ឋហនតោ. ឯវំភូតោ ចាហំ សន្ទេហំ សរីរំ, សកំ វា ទេហំ ទេហសង្ខាតំ ទុក្ខភារំ និក្ខិបិស្សាមិ ឆឌ្ឌេស្សាមិ, និក្ខិបន្តោ ច ‘‘‘ឥមិនា សរីរកេន សាធេតព្ពំ សាធិតំ, ឥទានិ តំ ឯកំសេន ឆឌ្ឌនីយមេវា’តិ បញ្ញាវេបុល្លប្បត្តិយា សម្បជានោ សតិវេបុល្លប្បត្តិយា បដិស្សតោ និក្ខិបិស្សាមី’’តិ. ឥមំ បន គាថំ វត្វា ថេរោ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តទនន្តរំ បរិនិព្ពាយីតិ.

អជិតត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

នាហំ ¶ ¶ ភយស្ស ភាយាមីតិ អាយស្មតោ និគ្រោធត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ ឥតោ អដ្ឋារសេ កប្បសតេ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ កាមេសុ អាទីនវំ នេក្ខម្មេ ច អានិសំសំ ទិស្វា ឃរពន្ធនំ បហាយ អរញ្ញាយតនំ បវិសិត្វា អញ្ញតរស្មិំ សាលវនេ បណ្ណសាលំ កត្វា តាបសបព្ពជំ បព្ពជិត្វា វនមូលផលាហារោ វសតិ. តេន សមយេន បិយទស្សី នាម សម្មាសម្ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា សទេវកស្ស លោកស្ស ធម្មាមតវស្សេន កិលេសសន្តាបំ និព្ពាបេន្តោ ឯកទិវសំ តាបសេ អនុកម្បាយ តំ សាលវនំ បវិសិត្វា និរោធសមាបត្តិំ សមាបន្នោ. តាបសោ វនមូលផលត្ថាយ គច្ឆន្តោ ភគវន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ បុប្ផិតសាលទណ្ឌសាខាយោ គហេត្វា សាលមណ្ឌបំ កត្វា តំ សព្ពត្ថកមេវ សាលបុប្ផេហិ សញ្ឆាទេត្វា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា បីតិសោមនស្សវសេនេវ អាហារត្ថាយបិ អគន្ត្វា នមស្សមានោ អដ្ឋាសិ. សត្ថា និរោធតោ វុដ្ឋាយ តស្ស អនុកម្បាយ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃោ អាគច្ឆតូ’’តិ ចិន្តេសិ, ‘‘ភិក្ខុសង្ឃេបិ ¶ ចិត្តំ បសាទេស្សតី’’តិ. តាវទេវ ភិក្ខុសង្ឃោ អាគតោ. សោ ភិក្ខុសង្ឃម្បិ ទិស្វា បសន្នមានសោ វន្ទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ អដ្ឋាសិ. សត្ថា សិតស្ស បាតុករណាបទេសេន តស្ស ភាវិនិំ សម្បត្តិំ បកាសេន្តោ ធម្មំ កថេត្វា បក្កាមិ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុយេវ សំសរន្តោ វិវដ្ដូបនិស្សយំ ពហុំ កុសលំ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ, និគ្រោធោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ ជេតវនបដិគ្គហណទិវសេ ពុទ្ធានុភាវទស្សនេន សញ្ជាតប្បសាទោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា នចិរស្សេវ ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៩.១៩០-២២០) –

‘‘អជ្ឈោគាហេត្វា សាលវនំ, សុកតោ អស្សមោ មម;

សាលបុប្ផេហិ សញ្ឆន្នោ, វសាមិ វិបិនេ តទា.

‘‘បិយទស្សី ¶ ច ភគវា, សយម្ភូ អគ្គបុគ្គលោ;

វិវេកកាមោ សម្ពុទ្ធោ, សាលវនមុបាគមិ.

‘‘អស្សមា ¶ អភិនិក្ខម្ម, បវនំ អគមាសហំ;

មូលផលំ គវេសន្តោ, អាហិន្ទាមិ វនេ តទា.

‘‘តត្ថទ្ទសាសិំ សម្ពុទ្ធំ, បិយទស្សិំ មហាយសំ;

សុនិសិន្នំ សមាបន្នំ, វិរោចន្តំ មហាវនេ.

‘‘ចតុទណ្ឌេ ឋបេត្វាន, ពុទ្ធស្ស ឧបរី អហំ;

មណ្ឌបំ សុកតំ កត្វា, សាលបុប្ផេហិ ឆាទយិំ.

‘‘សត្តាហំ ធារយិត្វាន, មណ្ឌបំ សាលឆាទិតំ;

តត្ថ ចិត្តំ បសាទេត្វា, ពុទ្ធសេដ្ឋមវន្ទហំ.

‘‘ភគវា តម្ហិ សមយេ, វុដ្ឋហិត្វា សមាធិតោ;

យុគមត្តំ បេក្ខមានោ, និសីទិ បុរិសុត្តមោ.

‘‘សាវកោ វរុណោ នាម, បិយទស្សិស្ស សត្ថុនោ;

វសីសតសហស្សេហិ, ឧបគច្ឆិ វិនាយកំ.

‘‘បិយទស្សី ច ភគវា, លោកជេដ្ឋោ នរាសភោ;

ភិក្ខុសង្ឃេ និសីទិត្វា, សិតំ បាតុករី ជិនោ.

‘‘អនុរុទ្ធោ ឧបដ្ឋាកោ, បិយទស្សិស្ស សត្ថុនោ;

ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា, អបុច្ឆិត្ថ មហាមុនិំ.

‘‘កោ នុ ខោ ភគវា ហេតុ, សិតកម្មស្ស សត្ថុនោ;

ការណេ វិជ្ជមានម្ហិ, សត្ថា បាតុករេ សិតំ.

‘‘សត្តាហំ សាលច្ឆទនំ, យោ មេ ធារេសិ មាណវោ;

តស្ស កម្មំ សរិត្វាន, សិតំ បាតុករិំ អហំ.

‘‘អនោកាសំ ន បស្សាមិ, យត្ថ បុញ្ញំ វិបច្ចតិ;

ទេវលោកេ មនុស្សេ វា, ឱកាសោវ ន សម្មតិ.

‘‘ទេវលោកេ វសន្តស្ស, បុញ្ញកម្មសមង្គិនោ;

យាវតា បរិសា តស្ស, សាលច្ឆន្នា ភវិស្សតិ.

‘‘តត្ថ ¶ ទិព្ពេហិ នច្ចេហិ, គីតេហិ វាទិតេហិ ច;

រមិស្សតិ សទា សន្តោ, បុញ្ញកម្មសមាហិតោ.

‘‘យាវតា បរិសា តស្ស, គន្ធគន្ធី ភវិស្សតិ;

សាលស្ស បុប្ផវស្សោ ច, បវស្សិស្សតិ តាវទេ.

‘‘តតោ ចុតោយំ មនុជោ, មានុសំ អាគមិស្សតិ;

ឥធាបិ សាលច្ឆទនំ, សព្ពកាលំ ធរិស្សតិ.

‘‘ឥធ នច្ចញ្ច គីតញ្ច, សម្មតាឡសមាហិតំ;

បរិវារេស្សន្តិ មំ និច្ចំ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘ឧគ្គច្ឆន្តេ ¶ ច សូរិយេ, សាលវស្សំ បវស្សតេ;

បុញ្ញកម្មេន សំយុត្តំ, វស្សតេ សព្ពកាលិកំ.

‘‘អដ្ឋារសេ កប្បសតេ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;

គោតមោ នាម នាមេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘តស្ស ធម្មេ សុទាយាទោ, ឱរសោ ធម្មនិម្មិតោ;

សព្ពាសវេ បរិញ្ញាយ, និព្ពាយិស្សតិនាសវោ.

‘‘ធម្មំ អភិសមេន្តស្ស, សាលច្ឆន្នំ ភវិស្សតិ;

ចិតកេ ឈាយមានស្ស, ឆទនំ តត្ថ ហេស្សតិ.

‘‘វិបាកំ កិត្តយិត្វាន, បិយទស្សី មហាមុនិ;

បរិសាយ ធម្មំ ទេសេសិ, តប្បេន្តោ ធម្មវុដ្ឋិយា.

‘‘តិំសកប្បានិ ទេវេសុ, ទេវរជ្ជមការយិំ;

សដ្ឋិ ច សត្តក្ខត្តុញ្ច, ចក្កវត្តី អហោសហំ.

‘‘ទេវលោកា ឥធាគន្ត្វា, លភាមិ វិបុលំ សុខំ;

ឥធាបិ សាលច្ឆទនំ, មណ្ឌបស្ស ឥទំ ផលំ.

‘‘អយំ បច្ឆិមកោ មយ្ហំ, ចរិមោ វត្តតេ ភវោ;

ឥធាបិ សាលច្ឆទនំ, ហេស្សតិ សព្ពកាលិកំ.

‘‘មហាមុនិំ តោសយិត្វា, គោតមំ សក្យបុង្គវំ;

បត្តោម្ហិ អចលំ ឋានំ, ហិត្វា ជយបរាជយំ.

‘‘អដ្ឋារសេ ¶ កប្បសតេ, យំ ពុទ្ធមភិបូជយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ, ភវា សព្ពេ សមូហតា;

នាគោវ ពន្ធនំ ឆេត្វា, វិហរាមិ អនាសវោ.

‘‘ស្វាគតំ វត មេ អាសិ, ពុទ្ធសេដ្ឋស្ស សន្តិកេ;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនំ.

‘‘បដិសម្ភិទា ចតស្សោ, វិមោក្ខាបិ ច អដ្ឋិមេ;

ឆឡភិញ្ញា សច្ឆិកតា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

ឯវំ បន ឆឡភិញ្ញោ ហុត្វា ផលសុខេន វីតិនាមេន្តោ សាសនស្ស និយ្យានិកភាវវិភាវនត្ថំ អញ្ញាព្យាករណវសេន ‘‘នាហំ ភយស្ស ភាយាមី’’តិ គាថំ អភាសិ.

២១. តត្ថ ភាយន្តិ ឯតស្មាតិ ភយំ, ជាតិជរាទិ. ភយស្សាតិ និស្សក្កេ សាមិវចនំ, ភយតោ ភាយិតព្ពនិមិត្តំ ជាតិជរាមរណាទិនា ហេតុនា នាហំ ភាយាមីតិ អត្ថោ. តត្ថ ការណមាហ ¶ ‘‘សត្ថា នោ អមតស្ស កោវិទោ’’តិ. អម្ហាកំ សត្ថា អមតេ កុសលោ វេនេយ្យានំ អមតទានេ ឆេកោ. យត្ថ ភយំ នាវតិដ្ឋតីតិ យស្មិំ និព្ពានេ យថាវុត្តំ ភយំ ន តិដ្ឋតិ ឱកាសំ ន លភតិ. តេនាតិ តតោ និព្ពានតោ. វជន្តីតិ អភយដ្ឋានមេវ គច្ឆន្តិ. និព្ពានញ្ហិ អភយដ្ឋានំ នាម. កេន បន វជន្តីតិ អាហ ‘‘មគ្គេន វជន្តិ ភិក្ខវោ’’តិ, អដ្ឋង្គិកេន អរិយមគ្គេន សត្ថុ ឱវាទករណា ភិក្ខូ សំសារេ ភយស្ស ឥក្ខនកាតិ អត្ថោ. យត្ថាតិ វា យំ និមិត្តំ យស្ស អរិយមគ្គស្ស ¶ អធិគមហេតុ អត្តានុវាទាទិកំ បញ្ចវីសតិវិធម្បិ ភយំ នាវតិដ្ឋតិ បតិដ្ឋំ ន លភតិ, តេន អរិយេន មគ្គេន វជន្តិ អភយដ្ឋានំ សត្ថុ សាសនេ ភិក្ខូ, តេន មគ្គេន អហម្បិ គតោ, តស្មា នាហំ ភយស្ស ភាយាមីតិ ថេរោ អញ្ញំ ព្យាកាសិ.

និគ្រោធត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

នីលាសុគីវាតិ ¶ អាយស្មតោ ចិត្តកត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ អាចិនន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ មនុស្សយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុត្តំ បត្តោ វិបស្សិំ ភគវន្តំ បស្សិត្វា បសន្នមានសោ បុប្ផេហិ បូជំ កត្វា វន្ទិត្វា ‘‘សន្តធម្មេន នាម ឯត្ថ ភវិតព្ព’’ន្តិ សត្ថរិ និព្ពានេ ច អធិមុច្ចិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន តតោ ចុតោ តាវតិំសភវនេ និព្ពត្តោ អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហេ វិភវសម្បន្នស្ស ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ ចិត្តកោ នាម នាមេន. សោ ភគវតិ រាជគហំ គន្ត្វា វេឡុវនេ វិហរន្តេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា ចរិយានុកូលំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញាយតនំ បវិសិត្វា ភាវនានុយុត្តោ ឈានំ និព្ពត្តេត្វា ឈានបាទកំ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា នចិរេនេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥០.១-៧) –

‘‘កណិការំវ ជោតន្តំ, និសិន្នំ បព្ពតន្តរេ;

អទ្ទសំ វិរជំ ពុទ្ធំ, វិបស្សិំ លោកនាយកំ.

‘‘តីណិ កិង្កណិបុប្ផានិ, បគ្គយ្ហ អភិរោបយិំ;

សម្ពុទ្ធំ អភិបូជេត្វា, គច្ឆាមិ ទក្ខិណាមុខោ.

‘‘តេន ¶ កម្មេន សុកតេន, ចេតនាបណិធីហិ ច;

ជហិត្វា មានុសំ ទេហំ, តាវតិំសំ អគច្ឆហំ.

‘‘ឯកនវុតេ ឥតោ កប្បេ, យំ ពុទ្ធមភិបូជយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា សត្ថារំ វន្ទិតុំ រាជគហំ ឧបគតោ តត្ថ ភិក្ខូហិ ‘‘កិំ, អាវុសោ, អរញ្ញេ អប្បមត្តោ វិហាសី’’តិ បុដ្ឋោ អត្តនោ អប្បមាទវិហារនិវេទនេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ ‘‘នីលាសុគីវា’’តិ គាថំ អភាសិ.

២២. តត្ថ ¶ នីលាសុគីវាតិ នីលសុគីវា, គាថាសុខត្ថញ្ហេត្ថ ទីឃោ ¶ កតោ, រាជិវន្តតាយ សុន្ទរាយ គីវាយ សមន្នាគតោតិ អត្ថោ. តេ យេភុយ្យេន ច នីលវណ្ណតាយ នីលា. សោភនកណ្ឋតាយ សុគីវា. សិខិនោតិ មត្ថកេ ជាតាយ សិខាយ សស្សិរិកភាវេន សិខិនោ. មោរាតិ មយូរា. ការម្ភិយន្តិ ការម្ពរុក្ខេ. ការម្ភិយន្តិ វា តស្ស វនស្ស នាមំ. តស្មា ការម្ភិយន្តិ ការម្ភនាមកេ វនេតិ អត្ថោ. អភិនទន្តីតិ បាវុស្សកាលេ មេឃគជ្ជិតំ សុត្វា កេកាសទ្ទំ ករោន្តា ឧតុសម្បទាសិទ្ធេន សរេន ហំសាទិកេ អភិភវន្តា វិយ នទន្តិ. តេតិ តេ មោរា. សីតវាតកីឡិតាតិ សីតេន មេឃវាតេន សញ្ជាតកីឡិតា មធុរវស្សិតំ វស្សន្តា. សុត្តន្តិ ភត្តសម្មទវិនោទនត្ថំ សយិតំ, កាយកិលមថបដិបស្សម្ភនាយ វា អនុញ្ញាតវេលាយំ សុបន្តំ. ឈាយន្តិ សមថវិបស្សនាឈានេហិ ឈាយនសីលំ ភាវនានុយុត្តំ. និពោធេន្តីតិ បពោធេន្តិ. ‘‘ឥមេបិ នាម និទ្ទំ អនុបគន្ត្វា ជាគរន្តា អត្តនា កត្តព្ពំ ករោន្តិ, កិមង្គំ បនាហ’’ន្តិ ឯវំ សម្បជញ្ញុប្បាទនេន សយនតោ វុដ្ឋាបេន្តីតិ អធិប្បាយោ.

ចិត្តកត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អហំ ខោ វេឡុគុម្ពស្មិន្តិ អាយស្មតោ គោសាលត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោបិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ អាចិនន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ អញ្ញតរស្មិំ បព្ពតេ រុក្ខសាខាយំ ឱលម្ពមានំ បច្ចេកពុទ្ធស្ស បំសុកូលចីវរំ ទិស្វា ‘‘អរហទ្ធជោ វតាយ’’ន្តិ បសន្នចិត្តោ បុប្ផេហិ បូជេហិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ¶ តាវតិំសភវនេ និព្ពត្តោ ¶ . តតោ បដ្ឋាយ ទេវមនុស្សេសុយេវ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ មគធរដ្ឋេ ឥព្ភកុលេ និព្ពត្តោ គោសាលោ នាម នាមេន. សោណេន បន កោដិកណ្ណេន កតបរិចយត្តា តស្ស បព្ពជិតភាវំ សុត្វា ‘‘សោបិ នាម មហាវិភវោ បព្ពជិស្សតិ ¶ , កិមង្គំ បនាហ’’ន្តិ សញ្ជាតសំវេគោ ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា ចរិយានុកូលំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា សប្បាយំ វសនដ្ឋានំ គវេសន្តោ អត្តនោ ជាតគាមស្ស អវិទូរេ ឯកស្មិំ សានុបព្ពតេ វិហាសិ. តស្ស មាតា ទិវសេ ទិវសេ ភិក្ខំ ទេតិ. អថេកទិវសំ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋស្ស មាតា មធុសក្ខរាភិសង្ខតំ បាយាសំ អទាសិ. សោ តំ គហេត្វា តស្ស បព្ពតស្ស ឆាយាយំ អញ្ញតរស្ស វេឡុគុម្ពស្ស មូលេ និសីទិត្វា បរិភុញ្ជិត្វា ធោវិតបត្តបាណី វិបស្សនំ អារភិ. ភោជនសប្បាយលាភេន កាយចិត្តានំ កល្លតាយ សមាហិតោ ឧទយព្ពយញាណាទិកេ តិក្ខេ សូរេ វហន្តេ អប្បកសិរេនេវ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា មគ្គបដិបាដិយា ភាវនំ មត្ថកំ បាបេន្តោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥០.៨-១៤) –

‘‘ហិមវន្តស្ស អវិទូរេ, ឧទង្គណោ នាម បព្ពតោ;

តត្ថទ្ទសំ បំសុកូលំ, ទុមគ្គម្ហិ វិលម្ពិតំ.

‘‘តីណិ កិង្កណិបុប្ផានិ, ឱចិនិត្វានហំ តទា;

ហេដ្ឋា បហដ្ឋេន ចិត្តេន, បំសុកូលំ អបូជយិំ.

‘‘តេន កម្មេន សុកតេន, ចេតនាបណិធីហិ ច;

ជហិត្វា មានុសំ ទេហំ, តាវតិំសំ អគច្ឆហំ.

‘‘ឯកនវុតេ ឥតោ កប្បេ, យំ កម្មមករិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, បូជិត្វា អរហទ្ធជំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន អធិគន្ត្វា ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារត្ថំ បព្ពតសានុមេវ គន្តុកាមោ អត្តនោ បដិបត្តិំ បវេទេន្តោ ‘‘អហំ ខោ វេឡុគុម្ពស្មិ’’ន្តិ គាថំ អភាសិ.

២៣. តត្ថ វេឡុគុម្ពស្មិន្តិ វេឡុគច្ឆស្ស សមីបេ, តស្ស ឆាយាយំ. ភុត្វាន មធុបាយសន្តិ មធុបសិត្តបាយាសំ ភុញ្ជិត្វា. បទក្ខិណន្តិ បទក្ខិណគ្គាហេន, សត្ថុ ឱវាទស្ស សម្មា សម្បដិច្ឆនេនាតិ អត្ថោ. សម្មសន្តោ ខន្ធានំ ¶ ឧទយព្ពយន្តិ បញ្ចន្នំ ឧបាទានក្ខន្ធានំ ឧទយព្ពយញ្ច វិបស្សន្តោ, យទិបិ ឥទានិ ¶ កតកិច្ចោ, ផលសមាបត្តិំ បន សមាបជ្ជិតុំ វិបស្សនំ បដ្ឋបេន្តោតិ អធិប្បាយោ. សានុំ បដិគមិស្សាមីតិ បុព្ពេ មយា វុត្ថបព្ពតសានុមេវ ឧទ្ទិស្ស ¶ គច្ឆិស្សាមិ. វិវេកមនុព្រូហយន្តិ បដិបស្សទ្ធិវិវេកំ ផលសមាបត្តិកាយវិវេកញ្ច បរិព្រូហយន្តោ, តស្ស វា បរិព្រូហនហេតុ គមិស្សាមីតិ. ឯវំ បន វត្វា ថេរោ តត្ថេវ គតោ, អយមេវ ច ឥមស្ស ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណគាថា អហោសិ.

គោសាលត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អនុវស្សិកោ បព្ពជិតោតិ អាយស្មតោ សុគន្ធត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ ឥតោ ទ្វានវុតេ កប្បេ តិស្សស្ស នាម សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស កាលេ មនុស្សយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ មិគព្យធនេន អរញ្ញេ វិចរតិ. សត្ថា តស្ស អនុកម្បាយ បទវឡញ្ជំ ទស្សេត្វា គតោ. សោ សត្ថុ បទចេតិយានិ ទិស្វា បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការតាយ ‘‘សទេវកេ លោកេ អគ្គបុគ្គលស្ស ឥមានិ បទានី’’តិ បីតិសោមនស្សជាតោ កោរណ្ឌកបុប្ផានិ គហេត្វា បូជំ កត្វា ចិត្តំ បសាទេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា តតោ ចុតោ អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ កុដុម្ពិកោ ហុត្វា សត្ថុ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច មហាទានំ បវត្តេត្វា គន្ធកុដិំ មហគ្ឃគោសិតចន្ទនំ បិសិត្វា តេន បរិភណ្ឌំ កត្វា បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ – ‘‘និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ មយ្ហំ សរីរំ ឯវំសុគន្ធំ ហោតូ’’តិ. ឯវំ អញ្ញានិបិ តត្ថ តត្ថ ភវេ ពហូនិ បុញ្ញកម្មានិ កត្វា សុគតីសុ ឯវ បរិវត្តមានោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ វិភវសម្បន្នស្ស ព្រាហ្មណស្ស គេហេ និព្ពត្តិ. និព្ពត្តស្ស ច តស្ស មាតុកុច្ឆិគតកាលតោ បដ្ឋាយ មាតុ សរីរំ សកលម្បិ គេហំ សុរភិគន្ធំ វាយតិ. ជាតទិវសេ បន វិសេសតោ បរមសុគន្ធំ សាមន្តគេហេសុបិ វាយតេវ. តស្ស មាតាបិតរោ ‘‘អម្ហាកំ បុត្តោ អត្តនាវ ¶ អត្តនោ នាមំ គហេត្វា អាគតោ’’តិ សុគន្ធោត្វេវ នាមំ អកំសុ. សោ អនុបុព្ពេន វយប្បត្តោ ¶ មហាសេលត្ថេរំ ទិស្វា តស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ សត្តាហព្ភន្តរេ ឯវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥០.១៥-២៤) –

‘‘វនកម្មិកោ បុរេ អាសិំ, បិតុមាតុមតេនហំ;

បសុមារេន ជីវាមិ, កុសលំ មេ ន វិជ្ជតិ.

‘‘មម អាសយសាមន្តា, តិស្សោ លោកគ្គនាយកោ;

បទានិ តីណិ ទស្សេសិ, អនុកម្បាយ ចក្ខុមា.

‘‘អក្កន្តេ ¶ ច បទេ ទិស្វា, តិស្សនាមស្ស សត្ថុនោ;

ហដ្ឋោ ហដ្ឋេន ចិត្តេន, បទេ ចិត្តំ បសាទយិំ.

‘‘កោរណ្ឌំ បុប្ផិតំ ទិស្វា, បាទបំ ធរណីរុហំ;

សកោសកំ គហេត្វាន, បទសេដ្ឋំ អបូជយិំ.

‘‘តេន កម្មេន សុកតេន, ចេតនាបណិធីហិ ច;

ជហិត្វា មានុសំ ទេហំ, តាវតិំសមគច្ឆហំ.

‘‘យំ យំ យោនុបបជ្ជាមិ, ទេវត្តំ អថ មានុសំ;

កោរណ្ឌកឆវី ហោមិ, សុប្បភាសោ ភវាមហំ.

‘‘ទ្វេនវុតេ ឥតោ កប្បេ, យំ កម្មមករិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, បទបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ ‘‘អនុវស្សិកោ បព្ពជិតោ’’តិ ឥមំ គាថំ អភាសិ.

២៤. តត្ថ អនុវស្សិកោតិ អនុគតោ ឧបគតោ វស្សំ អនុវស្សោ, អនុវស្សោវ អនុវស្សិកោ. បព្ពជិតោតិ បព្ពជ្ជំ ឧបគតោ, បព្ពជិតោ ហុត្វា ឧបគតវស្សមត្តោ ឯកវស្សិកោតិ អត្ថោ. អថ វា អនុគតំ បច្ឆាគតំ អបគតំ វស្សំ អនុវស្សំ, តំ អស្ស អត្ថីតិ អនុវស្សិកោ. យស្ស បព្ពជិតស្ស វស្សំ អបរិបុណ្ណតាយ ន គណនូបគតំ, សោ ឯវំ វុត្តោ, តស្មា ¶ អវស្សិកោតិ វុត្តំ ហោតិ. បស្ស ធម្មសុធម្មតន្តិ តវ សត្ថុ ធម្មស្ស សុធម្មភាវំ ស្វាក្ខាតតំ ឯកន្តនិយ្យានិកតំ បស្ស, យត្ថ អនុវស្សិកោ តុវំ បព្ពជិតោ. បុព្ពេនិវាសញាណំ ទិព្ពចក្ខុញាណំ អាសវក្ខយញាណន្តិ តិស្សោ វិជ្ជា តយា អនុប្បត្តា សច្ឆិកតា, តតោ ឯវ កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនំ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សាសនំ អនុសិដ្ឋិ ឱវាទោ អនុសិក្ខិតោតិ កតកិច្ចតំ និស្សាយ បីតិសោមនស្សជាតោ ថេរោ អត្តានំ បរំ វិយ កត្វា វទតីតិ.

សុគន្ធត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឱភាសជាតន្តិ ¶ អាយស្មតោ នន្ទិយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ ¶ កាលេ សត្ថរិ បរិនិព្ពុតេ ចេតិយេ ចន្ទនសារេន វេទិកំ ការេត្វា ឧឡារំ បូជាសក្ការំ បវត្តេសិ. តតោ បដ្ឋាយ អជ្ឈាសយសម្បន្នោ ហុត្វា តត្ថ តត្ថ វិវដ្ដូបនិស្សយំ ពហុំ បុញ្ញកម្មំ អាចិនិត្វា ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កបិលវត្ថុស្មិំ សក្យរាជកុលេ និព្ពត្តិ. តស្ស មាតាបិតរោ នន្ទិំ ជនេន្តោ ជាតោតិ នន្ទិយោតិ នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ អនុរុទ្ធាទីសុ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជន្តេសុ សយម្បិ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ កតាធិការតាយ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៥.១៥-២០) –

‘‘បទុមុត្តរោ នាម ជិនោ, លោកជេដ្ឋោ នរាសភោ;

ជលិត្វា អគ្គិខន្ធោវ, សម្ពុទ្ធោ បរិនិព្ពុតោ.

‘‘និព្ពុតេ ច មហាវីរេ, ថូបោ វិត្ថារិកោ អហុ;

ទូរតោវ ឧបដ្ឋេន្តិ, ធាតុគេហវរុត្តមេ.

‘‘បសន្នចិត្តោ សុមនោ, អកំ ចន្ទនវេទិកំ;

ទិស្សតិ ថូបខន្ធោ ច, ថូបានុច្ឆវិកោ តទា.

‘‘ភវេ ¶ និព្ពត្តមានម្ហិ, ទេវត្តេ អថ មានុសេ.

ឱមត្តំ មេ ន បស្សាមិ, បុព្ពកម្មស្សិទំ ផលំ.

‘‘បញ្ចទសកប្បសតេ, ឥតោ អដ្ឋ ជនា អហុំ;

សព្ពេ សមត្តនាមា តេ ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អនុរុទ្ធត្ថេរាទីហិ សទ្ធិំ បាចីនវំសមិគទាយេ វិហរន្តេ ឥមស្មិំ ថេរេ ឯកទិវសំ មារោ បាបិមា ភិំសាបេតុកាមោ តស្ស ភេរវរូបំ ទស្សេតិ. ថេរោ តំ ‘‘មារោ អយ’’ន្តិ ញត្វា ‘‘បាបិម, យេ មារធេយ្យំ វីតិវត្តា, តេសំ តវ កិរិយា កិំ ករិស្សតិ, តតោនិទានំ បន ត្វំ ឯវ វិឃាតំ អនត្ថំ បាបុណិស្សសី’’តិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឱភាសជាតំ ផលគ’’ន្តិ គាថំ អភាសិ.

២៥. តត្ថ ឱភាសជាតន្តិ ញាណោភាសេន ជាតោភាសំ អគ្គមគ្គញាណស្ស អធិគតត្តា. តេន អនវសេសតោ កិលេសន្ធការស្ស វិហតវិទ្ធំសិតភាវតោ អតិវិយ បភស្សរន្តិ អត្ថោ. ផលគន្តិ ផលំ គតំ ឧបគតំ, អគ្គផលញាណសហិតន្តិ អធិប្បាយោ. ចិត្តន្តិ ខីណាសវស្ស ចិត្តំ សាមញ្ញេន វទតិ. តេនាហ ‘‘អភិណ្ហសោ’’តិ. តញ្ហិ និរោធនិន្នតាយ ខីណាសវានំ និច្ចកប្បំ អរហត្តផលសមាបត្តិសមាបជ្ជនតោ ‘‘ផលេន សហិត’’ន្តិ វត្តព្ពតំ អរហតិ. តាទិសន្តិ តថារូបំ, អរហន្តន្តិ ¶ អត្ថោ. អាសជ្ជាតិ វិសោធេត្វា បរិភុយ្យ. កណ្ហាតិ មារំ អាលបតិ, សោ ហិ កណ្ហកម្មត្តា កណ្ហាភិជាតិតាយ ¶ ច ‘‘កណ្ហោ’’តិ វុច្ចតិ. ទុក្ខំ និគច្ឆសីតិ ឥធ កុច្ឆិអនុប្បវេសាទិនា និរត្ថកំ កាយបរិស្សមំ ទុក្ខំ, សម្បរាយេ ច អប្បតិការំ អបាយទុក្ខំ ឧបគមិស្សសិ បាបុណិស្សសិ. តំ សុត្វា មារោ ‘‘ជានាតិ មំ សមណោ’’តិ តត្ថេវន្តរធាយីតិ.

នន្ទិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សុត្វា ¶ សុភាសិតំ វាចន្តិ អាយស្មតោ អភយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា ធម្មកថិកោ ហុត្វា ធម្មកថនកាលេ បឋមំ ចតូហិ គាថាហិ ភគវន្តំ អភិត្ថវិត្វា បច្ឆា ធម្មំ កថេសិ. តេនស្ស បុញ្ញកម្មពលេន កប្បានំ សតសហស្សំ អបាយបដិសន្ធិ នាម នាហោសិ. តថា ហិ វុត្តំ –

‘‘អភិត្ថវិត្វា បទុមុត្តរំ ជិនំ, បសន្នចិត្តោ អភយោ សយម្ភុំ;

ន គច្ឆិ កប្បានិ អបាយភូមិំ, សតសហស្សានិ ឧឡារសទ្ធោ’’តិ. (អប. ថេរ ២.៥៥.២២១)

ខេត្តសម្បត្តិយាទីហិ តស្ស ច បុព្ពបច្ឆិមសន្និដ្ឋានចេតនានំ អតិវិយ ឧឡារភាវេន សោ អបរិមេយ្យោ បុញ្ញាភិសន្ទោ កុសលាភិសន្ទោ តាទិសោ អហោសិ. ‘‘អចិន្តិយេ បសន្នានំ, វិបាកោ ហោតិ អចិន្តិយោ’’តិ (អប. ថេរ ១.១.៨២) ហិ វុត្តំ. តត្ថ តត្ថ ហិ ភវេ ឧបចិតំ បុញ្ញំ តស្ស ឧបត្ថម្ភកមហោសិ. តថា ហិ សោ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កេតកបុប្ផេហិ បូជមកាសិ. ឯវំ ឧឡារេហិ បុញ្ញវិសេសេហិ សុគតីសុ ឯវ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រញ្ញោ ពិម្ពិសារស្ស បុត្តោ ¶ ហុត្វា និព្ពត្តិ. អភយោតិស្ស នាមំ អហោសិ. តស្ស ឧប្បត្តិ បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ. សោ និគណ្ឋេន នាដបុត្តេន ឧភតោកោដិកំ បញ្ហំ សិក្ខាបេត្វា ‘‘ឥមំ បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា សមណស្ស គោតមស្ស វាទំ អារោបេហី’’តិ វិស្សជ្ជិតោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា តំ បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា តស្ស បញ្ហស្ស អនេកំសព្យាករណភាវេ ភគវតា កថិតេ និគណ្ឋានំ បរាជយំ, សត្ថុ ច សម្មាសម្ពុទ្ធភាវំ វិទិត្វា ឧបាសកត្តំ បដិវេទេសិ. តតោ រញ្ញេ ពិម្ពិសារេ កាលង្កតេ សញ្ជាតសំវេគោ សាសនេ បព្ពជិត្វា តាលច្ឆិគ្គឡូបមសុត្តទេសនាយ សោតាបន្នោ ហុត្វា បុន វិបស្សនំ អារភិត្វា អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥២.១៧-២២) –

‘‘វិនតានទិយា ¶ តីរេ, វិហាសិ បុរិសុត្តមោ;

អទ្ទសំ វិរជំ ពុទ្ធំ, ឯកគ្គំ សុសមាហិតំ.

‘‘មធុគន្ធស្ស ¶ បុប្ផេន, កេតកស្ស អហំ តទា;

បសន្នចិត្តោ សុមនោ, ពុទ្ធសេដ្ឋមបូជយិំ.

‘‘ឯកនវុតេ ឥតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិបូជយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អត្តនោ បដិបត្តិកិត្តនេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ ‘‘សុត្វា សុភាសិតំ វាច’’ន្តិ គាថំ អភាសិ.

២៦. តត្ថ សុត្វាតិ សោតំ ឱទហិត្វា, សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារេត្វា. សុភាសិតន្តិ សុដ្ឋុ ភាសិតំ, សម្មទេវ ភាសិតំ, សម្មាសម្ពុទ្ធភាវតោ មហាការុណិកតាយ ច កិញ្ចិ អវិសំវាទេត្វា យថាធិប្បេតស្ស អត្ថស្ស ឯកន្តតោ សាធនវសេន ភាសិតំ ចតុសច្ចវិភាវនីយធម្មកថំ. ន ហិ សច្ចវិនិមុត្តា ភគវតោ ធម្មទេសនា អត្ថិ. ពុទ្ធស្សាតិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធស្ស. អាទិច្ចពន្ធុនោតិ អាទិច្ចវំសេ សម្ភូតត្តា អាទិច្ចោ ពន្ធុ ឯតស្សាតិ អាទិច្ចពន្ធុ, ភគវា. តស្ស អាទិច្ចពន្ធុនោ. អាទិច្ចស្ស វា ពន្ធូតិ អាទិច្ចពន្ធុ, ភគវា. តស្ស ភគវតោ ឱរសបុត្តភាវតោ. តេនាហ ភគវា –

‘‘យោ អន្ធការេ តមសី បភង្ករោ, វេរោចនោ មណ្ឌលី ឧគ្គតេជោ;

មា រាហុ គិលី ចរមន្តលិក្ខេ, បជំ មមំ រាហុ បមុញ្ច សូរិយ’’ន្តិ. (សំ. និ. ១.៩១);

បច្ចព្យធិន្តិ ¶ បដិវិជ្ឈិំ. ហី-តិ និបាតមត្តំ. និបុណន្តិ សណ្ហំ បរមសុខុមំ, និរោធសច្ចំ, ចតុសច្ចមេវ វា. ហី-តិ វា ហេតុអត្ថេ និបាតោ. យស្មា បច្ចព្យធិំ និបុណំ ចតុសច្ចំ, តស្មា ន ទានិ កិញ្ចិ បដិវិជ្ឈិតព្ពំ អត្ថីតិ អត្ថោ. យថា កិំ បដិវិជ្ឈីតិ អាហ ‘‘វាលគ្គំ ឧសុនា យថា’’តិ. យថា សត្តធា ភិន្នស្ស វាលស្ស កោដិំ សុសិក្ខិតោ កុសលោ ឥស្សាសោ ឧសុនា កណ្ឌេន អវិរជ្ឈន្តោ វិជ្ឈេយ្យ, ឯវំ បច្ចព្យធិំ និបុណំ អរិយសច្ចន្តិ យោជនា.

អភយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. លោមសកង្គិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ទព្ពំ ¶ ¶ កុសន្តិ អាយស្មតោ លោមសកង្គិយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ វិបស្សិំ ភគវន្តំ បស្សិត្វា បសន្នមានសោ នានាបុប្ផេហិ បូជេត្វា តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តោ បុន អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា សុគតីសុយេវ សំសរន្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា សមណធម្មំ ករោតិ. តេន ច សមយេន សត្ថារា ភទ្ទេករត្តបដិបទាយ កថិតាយ អញ្ញតរោ ភិក្ខុ ភទ្ទេករត្តសុត្តវសេន តេន សាកច្ឆំ ករោតិ. សោ តំ ន សម្បាយាសិ. អសម្បាយន្តោ ‘‘អហំ អនាគតេ តុយ្ហំ ភទ្ទេករត្តំ កថេតុំ សមត្ថោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បណិធានំ អកាសិ, ឥតរោ ‘‘បុច្ឆេយ្យ’’ន្តិ. ឯតេសុ បឋមោ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ កបិលវត្ថុស្មិំ សាកិយរាជកុលេ និព្ពត្តិ. តស្ស សុខុមាលភាវេន សោណស្ស វិយ បាទតលេសុ លោមានិ ជាតានិ, តេនស្ស លោមសកង្គិយោតិ នាមំ អហោសិ. ឥតរោ ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ចន្ទនោតិ បញ្ញាយិត្ថ. លោមសកង្គិយោ អនុរុទ្ធាទីសុ សក្យកុមារេសុ បព្ពជន្តេសុ បព្ពជិតុំ ន ឥច្ឆិ. អថ នំ សំវេជេតុំ ចន្ទនោ ទេវបុត្តោ ឧបសង្កមិត្វា ភទ្ទេករត្តំ បុច្ឆិ. ឥតរោ ‘‘ន ជានាមី’’តិ. បុន ទេវបុត្តោ ‘‘អថ កស្មា តយា ‘ភទ្ទេករត្តំ កថេយ្យ’ន្តិ ¶ សង្គរោ កតោ, ឥទានិ បន នាមមត្តម្បិ ន ជានាសី’’តិ ចោទេសិ. ឥតរោ តេន សទ្ធិំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘មយា កិរ, ភន្តេ, បុព្ពេ ‘ឥមស្ស ភទ្ទេករត្តំ កថេស្សាមី’តិ សង្គរោ កតោ’’តិ បុច្ឆិ. ភគវា ‘‘អាម, កុលបុត្ត, កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ តយា ឯវំ កត’’ន្តិ អាហ. ស្វាយមត្ថោ ឧបរិបណ្ណាសកេ អាគតនយេន វិត្ថារតោ វេទិតព្ពោ. អថ លោមសកង្គិយោ ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, បព្ពាជេថ ម’’ន្តិ អាហ. ភគវា ‘‘ន, ខោ, តថាគតា មាតាបិតូហិ អននុញ្ញាតំ បុត្តំ បព្ពាជេន្តី’’តិ បដិក្ខិបិ. សោ មាតុ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘អនុជានាហិ មំ, អម្ម, បព្ពជិតុំ, បព្ពជិស្សាមហ’’ន្តិ វត្វា, មាតរា ‘‘តាត, សុខុមាលោ ត្វំ កថំ បព្ពជិស្សសី’’តិ វុត្តេ, ‘‘អត្តនោ បរិស្សយសហនភាវំ បកាសេន្តោ ‘‘ទព្ពំ កុសំ បោដកិល’’ន្តិ គាថំ អភាសិ.

២៧. តត្ថ ¶ ទព្ពន្តិ ទព្ពតិណមាហ, យំ ‘‘សទ្ទុលោ’’តិបិ វុច្ចតិ. កុសន្តិ កុសតិណំ, យោ ‘‘កាសោ’’តិ វុច្ចតិ. បោដកិលន្តិ សកណ្ដកំ អកណ្ដកញ្ច គច្ឆំ. ឥធ បន សកណ្ដកមេវ អធិប្បេតំ. ឧសីរាទីនិ សុវិញ្ញេយ្យានិ. ទព្ពាទីនិ តិណានិ ពីរណតិណានិ បាទេហិ អក្កន្តស្សាបិ ទុក្ខជនកានិ គមនន្តរាយករានិ ច, តានិ ច បនាហំ ឧរសា បនុទិស្សាមិ ឧរសាបិ អបនេស្សាមិ. ឯវំ អបនេន្តោ តំ និមិត្តំ ទុក្ខំ សហន្តោ អរញ្ញាយតនេ គុម្ពន្តរំ បវិសិត្វា សមណធម្មំ កាតុំ សក្ខិស្សាមិ. កោ បន វាទោ បាទេហិ អក្កមនេតិ ទស្សេតិ. វិវេកមនុព្រូហយន្តិ ¶ កាយវិវេកំ ចិត្តវិវេកំ ឧបធិវិវេកញ្ច អនុព្រូហយន្តោ. គណសង្គណិកញ្ហិ បហាយ កាយវិវេកំ អនុព្រូហយន្តស្សេវ អដ្ឋតិំសាយ អារម្មណេសុ យត្ថ កត្ថចិ ចិត្តំ សមាទហន្តស្ស ចិត្តវិវេកោ, ន សង្គណិការតស្ស. សមាហិតស្សេវ វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តស្ស សមថវិបស្សនញ្ច យុគនទ្ធំ ករោន្តស្ស កិលេសានំ ខេបនេន ឧបធិវិវេកាធិគមោ, ន អសមាហិតស្ស. តេន វុត្តំ ‘‘វិវេកមនុព្រូហយន្តិ កាយវិវេកំ ចិត្តវិវេកំ ឧបធិវិវេកញ្ច អនុព្រូហយន្តោ’’តិ. ឯវំ បន បុត្តេន វុត្តេ មាតា ‘‘តេន ហិ, តាត, បព្ពជា’’តិ អនុជានិ. សោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. តំ ¶ សត្ថា បព្ពាជេសិ. តំ បព្ពជិត្វា កតបុព្ពកិច្ចំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញំ បវិសន្តំ ភិក្ខូ អាហំសុ – ‘‘អាវុសោ, ត្វំ សុខុមាលោ កិំ សក្ខិស្សសិ អរញ្ញេ វសិតុ’’ន្តិ. សោ តេសម្បិ តមេវ គាថំ វត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា ភាវនំ អនុយុញ្ជន្តោ នចិរស្សេវ ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥២.២៣-២៧) –

‘‘សុវណ្ណវណ្ណំ សម្ពុទ្ធំ, អាហុតីនំ បដិគ្គហំ;

រថិយំ បដិបជ្ជន្តំ, នានាបុប្ផេហិ បូជយិំ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិបូជយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា ថេរោ អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ តំយេវ គាថំ អភាសីតិ.

លោមសកង្គិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. ជម្ពុគាមិយបុត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា

កច្ចិ ¶ នោ វត្ថបសុតោតិ អាយស្មតោ ជម្ពុគាមិយបុត្តត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ ហុត្វា តត្ថ តត្ថ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ អាចិនន្តោ ឥតោ ឯកតិំសេ កប្បេ វេស្សភុស្ស ភគវតោ កាលេ ឯកទិវសំ កិំសុកានិ បុប្ផានិ ទិស្វា តានិ បុប្ផានិ គហេត្វា ពុទ្ធគុណេ អនុស្សរន្តោ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស អាកាសេ ខិបន្តោ បូជេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន តាវតិំសេសុ និព្ពត្តោ. តតោ បរំ បុញ្ញានិ កត្វា អបរាបរំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ ចម្បាយំ ជម្ពុគាមិយស្ស នាម ឧបាសកស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. តេន ¶ បុញ្ញកម្មេន តាវតិំសេសុ និព្ពត្តោ. តតោ បរំ បុញ្ញានិ កត្វា អបរាបរំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ ចម្បាយំ ជម្ពុគាមិយស្ស នាម ឧបាសកស្ស បុត្វា និព្ពត្តិ. តេនស្ស ជម្ពុគាមិយបុត្តោត្វេវ សមញ្ញា អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ ភគវតោ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសំវេគោ បព្ពជិត្វា កតបុព្ពកិច្ចោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា សាកេតេ អញ្ជនវនេ វសតិ. អថស្ស បិតា ‘‘កិំ នុ ខោ មម បុត្តោ សាសនេ អភិរតោ វិហរតិ, ឧទាហុ នោ’’តិ វីមំសនត្ថំ ‘‘កច្ចិ នោ វត្ថបសុតោ’’តិ គាថំ លិខិត្វា បេសេសិ. សោ តំ វាចេត្វា, ‘‘បិតា មេ បមាទវិហារំ អាសង្កតិ, អហញ្ច អជ្ជាបិ បុថុជ្ជនភូមិំ នាតិវត្តោ’’តិ សំវេគជាតោ ឃដេន្តោ វាយមន្តោ នចិរស្សេវ ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥០.២៥-៣០) –

‘‘កិំសុកំ ¶ បុប្ផិតំ ទិស្វា, បគ្គហេត្វាន អញ្ជលិំ;

ពុទ្ធសេដ្ឋំ សរិត្វាន, អាកាសេ អភិបូជយិំ.

‘‘តេន កម្មេន សុកតេន, ចេតនាបណិធីហិ ច;

ជហិត្វា មានុសំ ទេហំ, តាវតិំសមគច្ឆហំ.

‘‘ឯកតិំសេ ឥតោ កប្បេ, យំ កម្មមករិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា ញាតីនំ វសននគរំ គន្ត្វា សាសនស្ស និយ្យានិកភាវំ បកាសេន្តោ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ទស្សេសិ. តំ ទិស្វា ញាតកា បសន្នមានសា ពហូ សង្ឃារាមេ ការេសុំ. ថេរោបិ សកបិតរា បេសិតំ ¶ គាថំ អង្កុសំ កត្វា ឃដេន្តោ វាយមន្តោ អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ. អញ្ញំ ព្យាករោន្តោបិ បិតុបូជនត្ថំ ‘‘កច្ចិ នោ វត្ថបសុតោ’’តិ តមេវ គាថំ អភាសិ.

២៨. តត្ថ កច្ចីតិ បុច្ឆាយំ និបាតោ. នោតិ បដិសេធេ. វត្ថបសុតោតិ វត្ថេ បសុតោ វត្ថបសុតោ, ចីវរមណ្ឌនាភិរតោ. និទស្សនមត្តញ្ចេតំ បត្តមណ្ឌនាទិចាបល្លបដិក្ខេបស្សាបិ អធិប្បេតត្តា. ‘‘កច្ចិ ន វត្ថបសុតោ’’តិបិ បាឋោ, សោ ឯវត្ថោ. ភូសនារតោតិ អត្តភាវវិភូសនាយ រតោ អភិរតោ, យថេកច្ចេ បព្ពជិត្វាបិ ចបលា កាយទឡ្ហិពហុលា ចីវរាទិបរិក្ខារស្ស អត្តនោ សរីរស្ស ច មណ្ឌនវិភូសនដ្ឋានាយ យុត្តា ហោន្តិ. កិមេវ បរិក្ខារបសុតោ ភូសនារតោ ច នាហោសីតិ អយមេត្ថ បទទ្វយស្សាបិ អត្ថោ. សីលមយំ គន្ធន្តិ អខណ្ឌាទិភាវាបាទនេន សុបរិសុទ្ធស្ស ចតុព្ពិធស្សបិ សីលស្ស វសេន យ្វាយំ ‘‘យោ ច សីលវតំ បជាតិ ¶ ន ឥតរា ទុស្សីលបជា, ទុស្សីលត្តាយេវ ទុស្សិល្យមយំ ទុគ្គន្ធំ វាយតិ, ឯវំ ត្វំ ទុគ្គន្ធំ អវាយិត្វា កច្ចិ សីលមយំ គន្ធំ វាយសីតិ ¶ អត្ថោ. អថ វា នេតរា បជាតិ ន ឥតរា ទុស្សីលបជា, តំ កច្ចិ ន ហោតិ, យតោ សីលមយំ គន្ធំ វាយសីតិ ព្យតិរេកេន សីលគន្ធវាយនមេវ វិភាវេតិ.

ជម្ពុគាមិយបុត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សមុន្នមយមត្តានន្តិ អាយស្មតោ ហារិតត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ ហុត្វា តត្ថ តត្ថ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញសម្ភារំ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ឯកតិំសេ កប្បេ សុទស្សនំ ¶ នាម បច្ចេកសម្ពុទ្ធំ ទិស្វា បសន្នមានសោ កុដជបុប្ផេហិ បូជំ កត្វា តេន បុញ្ញកម្មេន សុគតីសុយេវ បរិវត្តេន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិនគរេ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ. ហារិតោតិស្ស នាមំ អហោសិ. តស្ស វយប្បត្តស្ស មាតាបិតរោ កុលរូបាទីហិ អនុច្ឆវិកំ កុមារិកំ ព្រាហ្មណធីតរំ អានេសុំ. សោ តាយ សទ្ធិំ ភោគសុខំ អនុភវន្តោ ឯកទិវសំ អត្តនោ តស្សា ច រូបសម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា ធម្មតាយ ចោទិយមានោ ‘‘ឦទិសំ នាម រូបំ នចិរស្សេវ ជរាយ មច្ចុនា ច អភិប្បមទ្ទីយតី’’តិ សំវេគំ បដិលភិ. កតិបយទិវសាតិក្កមេនេវ ចស្ស ភរិយំ កណ្ហសប្បោ ឌំសិត្វា មារេសិ. សោ តេន ភិយ្យោសោមត្តាយ សញ្ជាតសំវេគោ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ធម្មំ សុត្វា ឃរពន្ធនេ ឆិន្ទិត្វា បព្ពជិ. តស្ស ច ចរិយានុកូលំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វិហរន្តស្ស កម្មដ្ឋានំ ន សម្បជ្ជតិ, ចិត្តំ ឧជុគតំ ន ហោតិ. សោ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ អញ្ញតរំ ឧសុការំ ឧសុទណ្ឌំ យន្តេ បក្ខិបិត្វា ឧជុំ ករោន្តំ ទិស្វា ‘‘ឥមេ អចេតនម្បិ នាម ឧជុំ ករោន្តិ, កស្មា អហំ ចិត្តំ ឧជុំ ន ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តតោវ បដិនិវត្តិត្វា ទិវាដ្ឋានេ និសិន្នោ វិបស្សនំ អារភិ. អថស្ស ភគវា ឧបរិ អាកាសេ និសីទិត្វា ឱវាទំ ទេន្តោ ‘‘សមុន្នមយមត្តាន’’ន្តិ គាថំ អភាសិ. អយមេវ ថេរោ អត្តានំ បរំ វិយ ឱវទន្តោ អភាសីតិ ច វទន្តិ.

២៩. តត្ថ សមុន្នមយន្តិ សម្មា ឧន្នមេន្តោ, សមាបត្តិវសេន កោសជ្ជបក្ខេ ¶ បតិតុំ អទត្វា តតោ ឧទ្ធរន្តោ វីរិយសមតំ យោជេន្តោតិ អត្ថោ. អត្តានន្តិ ចិត្តំ, អថ វា សមុន្នមយាតិ កោសជ្ជបក្ខតោ សមុន្នមេហិ. ម-ការោ បទសន្ធិករោ. ហីនវីរិយតាយ តវ ចិត្តំ កម្មដ្ឋានវីថិំ នប្បដិបជ្ជតិ ចេ, តំ វីរិយារម្ភវសេន សម្មា ឧន្នមេហិ, អនោនតំ អនបនតំ ករោហីតិ ¶ អធិប្បាយោ. ឯវំ បន ករោន្តោ ឧសុការោវ តេជនំ. ចិត្តំ ឧជុំ ករិត្វាន, អវិជ្ជំ ភិន្ទ ហារិតាតិ. យថា នាម ឧសុការោ កណ្ឌំ ឦសកម្បិ ឱនតំ អបនតញ្ច វិជ្ឈន្តោ លក្ខំ ភិន្ទនត្ថំ ឧជុំ ករោតិ, ឯវំ កោសជ្ជបាតតោ អរក្ខណេន ឱនតំ ឧទ្ធច្ចបាតតោ អរក្ខណេន អបនតំ វិជ្ឈន្តោ អប្បនាបត្តិយា ចិត្តំ ឧជុំ ¶ ករិត្វាន សមាហិតចិត្តោ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា សីឃំ អគ្គមគ្គញាណេន អវិជ្ជំ ភិន្ទ បទាលេហីតិ. តំ សុត្វា ថេរោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា នចិរេនេវ អរហា អហោសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.៣៥.៣៩-៤៣) –

‘‘ហិមវន្តស្សាវិទូរេ, វសលោ នាម បព្ពតោ;

ពុទ្ធោ សុទស្សនោ នាម, វសតេ បព្ពតន្តរេ.

‘‘បុប្ផំ ហេមវន្តំ គយ្ហ, វេហាសំ អគមាសហំ;

តត្ថទ្ទសាសិំ សម្ពុទ្ធំ, ឱឃតិណ្ណមនាសវំ.

‘‘បុប្ផំ កុដជមាទាយ, សីសេ កត្វានហំ តទា;

ពុទ្ធស្ស អភិរោបេសិំ, សយម្ភុស្ស មហេសិនោ.

‘‘ឯកតិំសេ ឥតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិបូជយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, បុប្ផបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តោបិ តមេវ គាថំ អភាសិ.

ហារិតត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អាពាធេ មេ សមុប្បន្នេតិ អាយស្មតោ ឧត្តិយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ចតុនវុតេ កប្បេ សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោ កាលេ ចន្ទភាគាយ នទិយា មហារូបោ ¶ សុសុមារោ ហុត្វា និព្ពត្តោ. សោ បារំ គន្តុំ នទិយា តីរំ ឧបគតំ ភគវន្តំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ បារំ នេតុកាមោ តីរសមីបេ និបជ្ជិ. ភគវា តស្ស អនុកម្បាយ បិដ្ឋិយំ បាទេ ឋបេសិ. សោ ហដ្ឋោ ឧទគ្គោ បីតិវេគេន ទិគុណុស្សាហោ ហុត្វា សោតំ ឆិន្ទន្តោ សីឃេន ជវេន ភគវន្តំ បរតីរំ នេសិ. ភគវា តស្ស ចិត្តប្បសាទំ ¶ ឱលោកេត្វា ‘‘អយំ ឥតោ ចុតោ ទេវលោកេ ¶ និព្ពត្តិត្វា តតោ បដ្ឋាយ សុគតីសុយេវ សំសរន្តោ ឥតោ ចតុនវុតេ កប្បេ អមតំ បាបុណិស្សតី’’តិ ព្យាករិត្វា បក្កាមិ.

សោ តថា សុគតីសុយេវ បរិព្ភមន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ អញ្ញតរស្ស ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ ឧត្តិយោ នាម នាមេន. សោ វយប្បត្តោ ‘‘អមតំ បរិយេសិស្សាមី’’តិ បរិព្ពាជកោ ហុត្វា វិចរន្តោ ឯកទិវសំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា សាសនេ បព្ពជិត្វាបិ សីលាទីនំ អវិសោធិតត្តា វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តោ អញ្ញេ ភិក្ខូ វិសេសំ និព្ពត្តេត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តេ ទិស្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា សង្ខេបេនេវ ឱវាទំ យាចិ. សត្ថាបិ តស្ស ‘‘តស្មាតិហ ត្វំ, ឧត្តិយ, អាទិមេវ វិសោធេហី’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៥.៣៦៩) សង្ខេបេនេវ ឱវាទំ អទាសិ. សោ តស្ស ឱវាទេ ឋត្វា វិបស្សនំ អារភិ. តស្ស អារទ្ធវិបស្សនស្ស អាពាធោ ឧប្បជ្ជិ. ឧប្បន្នេ បន អាពាធេ សញ្ជាតសំវេគោ វីរិយារម្ភវត្ថុំ កត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.៣.១៦៩-១៧៩) –

‘‘ចន្ទភាគានទីតីរេ, សុសុមារោ អហំ តទា;

សគោចរបសុតោហំ, នទិតិត្ថំ អគច្ឆហំ.

‘‘សិទ្ធត្ថោ តម្ហិ សមយេ, សយម្ភូ អគ្គបុគ្គលោ;

នទិំ តរិតុកាមោ សោ, នទិតិត្ថំ ឧបាគមិ.

‘‘ឧបគតេ ច សម្ពុទ្ធេ, អហម្បិ តត្ថុបាគមិំ;

ឧបគន្ត្វាន សម្ពុទ្ធំ, ឥមំ វាចំ ឧទីរយិំ.

‘‘អភិរូហ មហាវីរ, តារេស្សាមិ អហំ តុវំ;

បេត្តិកំ វិសយំ មយ្ហំ, អនុកម្ប មហាមុនិ.

‘‘មម ឧគ្គជ្ជនំ សុត្វា, អភិរូហិ មហាមុនិ;

ហដ្ឋោ ហដ្ឋេន ចិត្តេន, តារេសិំ លោកនាយកំ.

‘‘នទិយា បារិមេ តីរេ, សិទ្ធត្ថោ លោកនាយកោ;

អស្សាសេសិ មមំ តត្ថ, អមតំ បាបុណិស្សតិ.

‘‘តម្ហា ¶ កាយា ចវិត្វាន, ទេវលោកំ អគច្ឆហំ;

ទិព្ពសុខំ អនុភវិំ, អច្ឆរាហិ បុរក្ខតោ.

‘‘សត្តក្ខត្តុញ្ច ទេវិន្ទោ, ទេវរជ្ជមកាសហំ;

តីណិក្ខត្តុំ ចក្កវត្តី, មហិយា ឥស្សរោ អហុំ.

‘‘វិវេកមនុយុត្តោហំ ¶ , និបកោ ច សុសំវុតោ;

ធារេមិ អន្តិមំ ទេហំ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាសនេ.

‘‘ចតុន្នវុតិតោ កប្បេ, តារេសិំ យំ នរាសភំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, តរណាយ ឥទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អត្តនោ សម្មា បដិបត្តិយា បរិបុណ្ណាការវិភាវនមុខេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ ‘‘អាពាធេ មេ សមុប្បន្នេ’’តិ គាថំ អភាសិ.

៣០. តត្ថ អាពាធេ មេ សមុប្បន្នេតិ សរីរស្ស អាពាធនតោ ‘‘អាពាធោ’’តិ លទ្ធនាមេ វិសភាគធាតុក្ខោភហេតុកេ រោគេ មយ្ហំ សញ្ជាតេ. សតិ មេ ឧទបជ្ជថាតិ ‘‘ឧប្បន្នោ ខោ មេ អាពាធោ, ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតិ, យទិទំ អាពាធោ វឌ្ឍេយ្យ. យាវ បនាយំ អាពាធោ ន វឌ្ឍតិ, ហន្ទាហំ ¶ វីរិយំ អារភាមិ ‘អប្បត្តស្ស បត្តិយា អនធិគតស្ស អធិគមាយ អសច្ឆិកតស្ស សច្ឆិកិរិយាយា’’’តិ វីរិយារម្ភវត្ថុភូតា សតិ តស្សេវ អាពាធស្ស វសេន ទុក្ខាយ វេទនាយ បីឡិយមានស្ស មយ្ហំ ឧទបាទិ. តេនាហ ‘‘អាពោធោ មេ សមុប្បន្នោ, កាលោ មេ នប្បមជ្ជិតុ’’ន្តិ. ឯវំ ឧប្បន្នញ្ហិ សតិំ អង្កុសំ កត្វា អយំ ថេរោ អរហត្តំ បត្តោតិ.

ឧត្តិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១. គហ្វរតីរិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ផុដ្ឋោ ¶ ¶ ឌំសេហីតិ អាយស្មតោ គហ្វរតីរិយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ ឥតោ ឯកតិំសេ កប្បេ សិខិស្ស ភគវតោ កាលេ មិគលុទ្ទោ ហុត្វា អរញ្ញេ វិចរន្តោ អទ្ទស សិខិំ ភគវន្តំ អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ ទេវនាគយក្ខានំ ធម្មំ ទេសេន្តំ, ទិស្វា បន បសន្នមានសោ ‘‘ធម្មោ ឯស វុច្ចតី’’តិ សរេ និមិត្តំ អគ្គហេសិ. សោ តេន ចិត្តប្បសាទេន ទេវលោកេ ឧប្បន្នោ បុន អបរាបរំ សុគតីសុយេវ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា ‘‘អគ្គិទត្តោ’’តិ លទ្ធនាមោ វយប្បត្តោ ភគវតោ យមកបាដិហារិយំ ទិស្វា សញ្ជាតប្បសាទោ សាសនេ បព្ពជិត្វា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា គហ្វរតីរេ នាម អរញ្ញដ្ឋានេ វសតិ. តេនស្ស គហ្វរតីរយោតិ សមញ្ញា អហោសិ. សោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥២.៤៤-៥០) –

‘‘មិគលុទ្ទោ បុរេ អាសិ, អរញ្ញេ វិបិនេ អហំ;

អទ្ទសំ វិរជំ ពុទ្ធំ, ទេវសង្ឃបុរក្ខតំ.

‘‘ចតុសច្ចំ បកាសេន្តំ, ទេសេន្តំ, អមតំ បទំ;

អស្សោសិំ មធុរំ ធម្មំ, សិខិនោ លោកពន្ធុនោ.

‘‘ឃោសេ ចិត្តំ បសាទេសិំ, អសមប្បដិបុគ្គលេ;

តត្ថ ចិត្តំ បសាទេត្វា, ឧត្តរិំ ទុត្តរំ ភវំ.

‘‘ឯកតិំសេ ឥតោ កប្បេ, យំ សញ្ញមលភិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ឃោសសញ្ញាយិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ ¶ បន បត្វា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា សាវត្ថិយំ អគមាសិ. តស្ស អាគតភាវំ សុត្វា ញាតកា ឧបគន្ត្វា មហាទានំ បវត្តេសុំ. សោ កតិបយទិវសេ វសិត្វា អរញ្ញមេវ គន្តុកាមោ អហោសិ. តំ ញាតកា, ‘‘ភន្តេ, អរញ្ញំ នាម ឌំសមកសាទិវសេន ពហុបរិស្សយំ, ឥធេវ វសថា’’តិ ¶ ¶ អាហំសុ. តំ សុត្វា ថេរោ ‘‘អរញ្ញវាសោយេវ មយ្ហំ រុច្ចតី’’តិ វិវេកាភិរតិកិត្តនមុខេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ ‘‘ផុដ្ឋោ ឌំសេហី’’តិ គាថំ អភាសិ.

៣១. តត្ថ ផុដ្ឋោ ឌំសេហិ មកសេហីតិ ឌំសនសីលតាយ ‘‘ឌំសា’’តិ លទ្ធនាមាហិ អន្ធកមក្ខិកាហិ, មកសនញ្ញិតេហិ ច សូចិមុខបាណេហិ ផុស្សិតោ ទដ្ឋោតិ អត្ថោ. អរញ្ញស្មិន្តិ ‘‘បញ្ចធនុសតិកំ បច្ឆិម’’ន្តិ (បារា. ៦៥៤) វុត្តអរញ្ញលក្ខណយោគតោ អរញ្ញេ. ព្រហាវនេតិ មហារុក្ខគច្ឆគហនតាយ មហាវនេ អរញ្ញានិយំ. នាគោ សង្គាមសីសេវាតិ សង្គាមាវចរោ ហត្ថិនាគោ វិយ សង្គាមមុទ្ធនិ បរសេនាសម្បហារំ. ‘‘អរញ្ញវាសោ នាម ពុទ្ធាទីហិ វណ្ណិតោ ថោមិតោ’’តិ ឧស្សាហជាតោ សតោ សតិមា ហុត្វា តត្រ តស្មិំ អរញ្ញេ, តស្មិំ វា ឌំសាទិសម្ផស្សេ ឧបដ្ឋិតេ អធិវាសយេ អធិវាសេយ្យ សហេយ្យ, ‘‘ឌំសាទយោ មំ អាពាធេន្តី’’តិ អរញ្ញវាសំ ន ជហេយ្យាតិ អត្ថោ.

គហ្វរតីរិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អជរំ ជីរមានេនាតិ អាយស្មតោ សុប្បិយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អរញ្ញាយតនេ វសន្តោ តត្ថ ភគវន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ ផលាផលំ អទាសិ, តថា ភិក្ខុសង្ឃស្ស. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កស្សបស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស កាលេ ខត្តិយកុលេ និព្ពត្តិត្វា អនុក្កមេន វិញ្ញុតំ បត្តោ កល្យាណមិត្តសន្និស្សយេន លទ្ធសំវេគោ សាសនេ បព្ពជិត្វា ពហុស្សុតោ អហោសិ. ជាតិមទេន សុតមទេន ច អត្តានំ ឧក្កំសេន្តោ បរេ ច វម្ភេន្តោ វិហាសិ. សោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ តស្ស ¶ កម្មស្ស និស្សន្ទេន សាវត្ថិយំ បរិភូតរូបេ សុសានគោបកកុលេ និព្ពត្តិ. សុប្បិយោតិស្ស នាមំ អហោសិ. អថ វិញ្ញុតំ បត្តោ អត្តនោ សហាយភូតំ សោបាកត្ថេរំ ¶ ឧបសង្កមិត្វា តស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសំវេគោ បព្ពជិត្វា សម្មាបដិបត្តិំ បូរេត្វា ‘‘អជរំ ជីរមានេនា’’តិ គាថំ អភាសិ.

៣២. តត្ថ អជរន្តិ ជរារហិតំ, និព្ពានំ សន្ធាយាហ. តញ្ហិ អជាតត្តា នត្ថិ ឯត្ថ ជរា, ឯតស្មិំ វា អធិគតេ បុគ្គលស្ស សា នត្ថីតិ ជរាភាវហេតុតោបិ អជរំ នាម. ជីរមានេនាតិ ជីរន្តេន, ខណេ ខណេ ជរំ បាបុណន្តេន. តប្បមានេនាតិ សន្តប្បមានេន, រាគាទីហិ ¶ ឯកាទសហិ អគ្គីហិ ទយ្ហមានេន. និព្ពុតិន្តិ យថាវុត្តសន្តាបាភាវតោ និព្ពុតសភាវំ និព្ពានំ. និមិយន្តិ បរិវត្តេយ្យំ ចេតាបេយ្យំ. បរមំ សន្តិន្តិ អនវសេសកិលេសាភិសង្ខារបរិឡាហវូបសមធម្មតាយ ឧត្តមំ សន្តិំ. ចតូហិ យោគេហិ អននុពន្ធត្តា យោគក្ខេមំ. អត្តនោ ឧត្តរិតរស្ស កស្សចិ អភាវតោ អនុត្តរំ. អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – ខណេ ខណេ ជរាយ អភិភុយ្យមានត្តា ជីរមានេន, តថា រាគគ្គិអាទីហិ សន្តប្បមានេន គតោ ឯវំ អនិច្ចេន ទុក្ខេន អសារេន សព្ពថាបិ អនុបសន្តសភាវេន សឧបទ្ទវេន, តប្បដិបក្ខភាវតោ អជរំ បរមុបសមភូតំ កេនចិ អនុបទ្ទុតំ អនុត្តរំ និព្ពានំ និមិយំ បរិវត្តេយ្យំ ‘‘មហា វត មេ លាភោ មហា ឧទយោ ហត្ថគតោ’’តិ. យថា ហិ មនុស្សា យំ កិញ្ចិ ភណ្ឌំ បរិវត្តេន្តា និរបេក្ខា គយ្ហមានេន សម្ពហុមានា ហោន្តិ, ឯវមយំ ថេរោ បហិតត្តោ វិហរន្តោ អត្តនោ កាយេ ច ជីវិតេ ច និរបេក្ខតំ, និព្ពានំ បដិបេសិតត្តញ្ច បកាសេន្តោ ‘‘និមិយំ បរមំ សន្តិំ, យោគក្ខេមំ អនុត្តរ’’ន្តិ វត្វា តមេវ ¶ បដិបត្តិំ បរិព្រូហយន្តោ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥២.៥១-៧៧) –

‘‘វរុណោ នាម នាមេន, ព្រាហ្មណោ មន្តបារគូ;

ឆឌ្ឌេត្វា ទស បុត្តានិ, វនមជ្ឈោគហិំ តទា.

‘‘អស្សមំ សុកតំ កត្វា, សុវិភត្តំ មនោរមំ;

បណ្ណសាលំ ករិត្វាន, វសាមិ វិបិនេ អហំ.

‘‘បទុមុត្តរោ លោកវិទូ, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;

មមុទ្ធរិតុកាមោ សោ, អាគច្ឆិ មម អស្សមំ.

‘‘យាវតា ¶ វនសណ្ឌម្ហិ, ឱភាសោ វិបុលោ អហុ;

ពុទ្ធស្ស អានុភាវេន, បជ្ជលី វិបិនំ តទា.

‘‘ទិស្វាន តំ បាដិហីរំ, ពុទ្ធសេដ្ឋស្ស តាទិនោ;

បត្តបុដំ គហេត្វាន, ផលេន បូជយិំ អហំ.

‘‘ឧបគន្ត្វាន សម្ពុទ្ធំ, សហខារិមទាសហំ;

អនុកម្បាយ មេ ពុទ្ធោ, ឥទំ វចនមព្រវិ.

‘‘ខារិភារំ គហេត្វាន, បច្ឆតោ ឯហិ មេ តុវំ;

បរិភុត្តេ ច សង្ឃម្ហិ, បុញ្ញំ តវ ភវិស្សតិ.

‘‘បុដកំ តំ គហេត្វាន, ភិក្ខុសង្ឃស្សទាសហំ;

តត្ថ ចិត្តំ បសាទេត្វា, តុសិតំ ឧបបជ្ជហំ.

‘‘តត្ថ ¶ ទិព្ពេហិ នច្ចេហិ, គីតេហិ វាទិតេហិ ច;

បុញ្ញកម្មេន សំយុត្តំ, អនុភោមិ សទា សុខំ.

‘‘យំ យំ យោនុបបជ្ជាមិ, ទេវត្តំ អថ មានុសំ;

ភោគេ មេ ឩនតា នត្ថិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘យាវតា ចតុរោ ទីបា, សសមុទ្ទា សបព្ពតា;

ផលំ ពុទ្ធស្ស ទត្វាន, ឥស្សរំ ការយាមហំ.

‘‘យាវតា យេ បក្ខិគណា, អាកាសេ ឧប្បតន្តិ ចេ;

តេបិ មេ វសមន្វេន្តិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘យាវតា វនសណ្ឌម្ហិ, យក្ខា ភូតា ច រក្ខសា;

កុម្ភណ្ឌា គរុឡា ចាបិ, បារិចរិយំ ឧបេន្តិ មេ.

‘‘កុម្មា សោណា មធុការា, ឌំសា ច មកសា ឧភោ;

តេបិ មំ វសមន្វេន្តិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘សុបណ្ណា នាម សកុណា, បក្ខិជាតា មហព្ពលា;

តេបិ មំ សរណំ យន្តិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘យេបិ ទីឃាយុកា នាគា, ឥទ្ធិមន្តោ មហាយសា;

តេបិ មំ វសមន្វេន្តិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘សីហា ¶ ព្យគ្ឃា ច ទីបី ច, អច្ឆកោកតរច្ឆកា;

តេបិ មំ វសមន្វេន្តិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘ឱសធី តិណវាសី ច, យេ ច អាកាសវាសិនោ;

សព្ពេ មំ សរណំ យន្តិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘សុទុទ្ទសំ សុនិបុណំ, គម្ភីរំ សុប្បកាសិតំ;

ផស្សយិត្វា វិហរាមិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘វិមោក្ខេ អដ្ឋ ផុសិត្វា, វិហរាមិ អនាសវោ;

អាតាបី និបកោ ចាហំ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘យេ ផលដ្ឋា ពុទ្ធបុត្តា, ខីណទោសា មហាយសា;

អហមញ្ញតរោ តេសំ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘អភិញ្ញាបារមិំ គន្ត្វា, សុក្កមូលេន ចោទិតោ;

សព្ពាសវេ បរិញ្ញាយ, វិហរាមិ អនាសវោ.

‘‘តេវិជ្ជា ឥទ្ធិបត្តា ច, ពុទ្ធបុត្តា មហាយសា;

ទិព្ពសោតំ សមាបន្នា, តេសំ អញ្ញតរោ អហំ.

‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, យំ ផលំ អទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ¶ ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វាបិ តមេវ គាថំ អញ្ញាព្យាករណវសេន អភាសិ.

សុប្បិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

យថាបិ ឯកបុត្តស្មិន្តិ អាយស្មតោ សោបាកត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ ហុត្វា តត្ថ តត្ថ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនន្តោ កកុសន្ធស្ស ភគវតោ កាលេ អញ្ញតរស្ស កុដុម្ពិកស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តោ ឯកទិវសំ សត្ថារំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ ពីជបូរផលានិ សត្ថុ ឧបនេសិ. បដិគ្គហេសិ ភគវា អនុកម្បំ ឧបាទាយ ¶ . សោ ភិក្ខុសង្ឃេ ច អភិប្បសន្នោ សលាកភត្តំ បដ្ឋបេត្វា សង្ឃុទ្ទេសវសេន តិណ្ណំ ភិក្ខូនំ យាវតាយុកំ ខីរភត្តំ អទាសិ. សោ តេហិ បុញ្ញកម្មេហិ អបរាបរំ ទេវមនុស្សេសុ សម្បត្តិំ អនុភវន្តោ ឯកទា មនុស្សយោនិយំ និព្ពត្តោ ឯកស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស ខីរភត្តំ អទាសិ. ឯវំ តត្ថ តត្ថ បុញ្ញានិ កត្វា សុគតីសុ ឯវ បរិព្ភមន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ បុរិមកម្មនិស្សន្ទេន សាវត្ថិយំ អញ្ញតរាយ ទុគ្គតិត្ថិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តស្ស មាតា ទស មាសេ កុច្ឆិនា បរិហរិត្វា បរិបក្កេ គព្ភេ វិជាយនកាលេ វិជាយិតុំ អសក្កោន្តី មុច្ឆំ អាបជ្ជិត្វា ពហុវេលំ មតា វិយ និបជ្ជិ. តំ ញាតកា ‘‘មតា’’តិ សញ្ញាយ សុសានំ នេត្វា ចិតកំ អារោបេត្វា ទេវតានុភាវេន វាតវុដ្ឋិយា ឧដ្ឋិតាយ អគ្គិំ អទត្វា បក្កមិំសុ. ទារកោ ¶ បច្ឆិមភាវិកត្តា ទេវតានុភាវេន មាតុកុច្ឆិតោ អរោគោ និក្ខមិ. មាតា បន កាលមកាសិ. ទេវតា តំ គហេត្វា មនុស្សរូបេន សុសានគោបកស្ស គេហេ ឋបេត្វា កតិបយកាលំ បតិរូបេន អាហារេន បោសេសិ. តតោ បរំ សុសានគោបកោ ច នំ អត្តនោ បុត្តំ កត្វា វឌ្ឍេតិ. សោ តថា វឌ្ឍេន្តោ តស្ស បុត្តេន សុបិយេន នាម ទារកេន សទ្ធិំ កីឡន្តោ វិចរតិ. តស្ស សុសានេ ជាតសំវឌ្ឍភាវតោ សោបាកោតិ សមញ្ញា អហោសិ.

អថេកទិវសំ សត្តវស្សិកំ តំ ភគវា បច្ចូសវេលាយ ញាណជាលំ បត្ថរិត្វា វេនេយ្យពន្ធវេ ឱលោកេត្វា ញាណជលន្តោគធំ ទិស្វា សុសានដ្ឋានំ អគមាសិ. ទារកោ បុព្ពហេតុនា ចោទិយមានោ បសន្នមានសោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ. សត្ថា តស្ស ធម្មំ កថេសិ. សោ ធម្មំ សុត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា ‘‘បិតរា អនុញ្ញាតោសី’’តិ វុត្តោ បិតរំ សត្ថុ សន្តិកំ នេសិ. តស្ស ¶ បិតា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ‘‘ភន្តេ, ឥមំ ទារកំ បព្ពាជេថា’’តិ អនុជានិ. សត្ថា តំ បព្ពាជេត្វា មេត្តាភាវនាយ និយោជេសិ. សោ មេត្តាកម្មដ្ឋានំ គហេត្វា សុសានេ វិហរន្តោ ច ចិរស្សេវ មេត្តាឈានំ និព្ពត្តេត្វា ឈានំ បាទកំ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៥.១-៧) –

‘‘កកុសន្ធោ ¶ មហាវីរោ, សព្ពធម្មាន បារគូ;

គណម្ហា វូបកដ្ឋោ សោ, អគមាសិ វនន្តរំ.

‘‘ពីជមិញ្ជំ គហេត្វាន, លតាយ អាវុណិំ អហំ;

ភគវា តម្ហិ សមយេ, ឈាយតេ បព្ពតន្តរេ.

‘‘ទិស្វានហំ ទេវទេវំ, វិប្បសន្នេន ចេតសា;

ទក្ខិណេយ្យស្ស វីរស្ស, ពីជមិញ្ជមទាសហំ.

‘‘ឥមស្មិំយេវ កប្បម្ហិ, យំ មិញ្ជមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពីជមិញ្ជស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហា ហុត្វា បន អញ្ញេសំ សោសានិកភិក្ខូនំ មេត្តាភាវនាវិធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘យថាបិ ឯកបុត្តស្មិ’’ន្តិ គាថំ អភាសិ.

៣៣. តត្ថ យថាតិ ឱបម្មត្ថេ និបាតោ. ឯកបុត្តស្មិន្តិ បុនាតិ ច កុលវំសំ តាយតិ ចាតិ បុត្តោ, អត្រជាទិភេទោ បុត្តោ. ឯកោ បុត្តោ ឯកបុត្តោ, តស្មិំ ឯកបុត្តស្មិំ. វិសយេ ចេតំ ភុម្មវចនំ. បិយស្មិន្តិ បិយាយិតព្ពតាយ ចេវ ឯកបុត្តតាយ ច រូបសីលាចារាទីហិ ច បេមករណដ្ឋានភូតេ. កុសលីតិ កុសលំ វុច្ចតិ ខេមំ សោត្ថិភាវោ, តំ លភិតព្ពំ ឯតស្ស អត្ថីតិ កុសលី, សត្តានំ ហិតេសី ¶ មេត្តជ្ឈាសយោ. សព្ពេសុ បាណេសូតិ សព្ពេសុ សត្តេសុ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពាសុ ទិសាសុ សព្ពេសុ វា ភវាទីសុ, សព្ពាសុ វា អវត្ថាសុ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា ឯកបុត្តកេ បិយេ មនាបេ មាតាបិតា កុសលី ឯកន្តហិតេសី ភវេយ្យ, ឯវំ បុរត្ថិមាទិភេទាសុ សព្ពាសុ ទិសាសុ, កាមភវាទិភេទេសុ សព្ពេសុ ភវេសុ ទហរាទិភេទាសុ សព្ពាសុ អវត្ថាសុ ច ឋិតេសុ សព្ពេសុ សត្តេសុ ឯកន្តហិតេសិតាយ កុសលី ភវេយ្យ, ‘‘មិត្តោ ឧទាសីនោ បញ្ចត្ថិកោ’’តិ សីមំ អកត្វា សីមាសម្ភេទវសេន សព្ពត្ថ ឯករសំ មេត្តំ ភាវេយ្យាតិ. ឥមំ បន គាថំ វត្វា ‘‘សចេ តុម្ហេ អាយស្មន្តោ ឯវំ មេត្តាភាវនំ ¶ អនុយុញ្ជេយ្យាថ, យេ តេ ភគវតា ‘សុខំ សុបតី’តិអាទិនា ¶ (អ. និ. ១១.១៥) ឯកាទស មេត្តានិសំសា វុត្តា, ឯកំសេន តេសំ ភាគិនោ ភវថា’’តិ ឱវាទមទាសិ.

សោបាកត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អនាសន្នវរាតិ អាយស្មតោ បោសិយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ វិវដ្ដូបនិស្សយំ ពហុំ កុសលំ ឧបចិនិត្វា សុគតីសុ ឯវ សំសរន្តោ ឥតោ ទ្វេនវុតេ កប្បេ តិស្សស្ស ភគវតោ កាលេ មិគលុទ្ទោ ហុត្វា អរញ្ញេ វិចរតិ. អថ ភគវា តស្ស អនុគ្គហំ កាតុំ អរញ្ញំ គន្ត្វា តស្ស ចក្ខុបថេ អត្តានំ ទស្សេសិ. សោ ភគវន្តំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ អាវុធំ និក្ខិបិត្វា ឧបសង្កមិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ អដ្ឋាសិ. ភគវា និសីទិតុកាមតំ ទស្សេសិ. សោ តាវទេវ តិណមុដ្ឋិយោ គហេត្វា សមេ ភូមិភាគេ សក្កច្ចំ សន្ថរិត្វា អទាសិ. និសីទិ តត្ថ ភគវា អនុកម្បំ ឧបាទាយ. និសិន្នេ បន ភគវតិ អនប្បកំ បីតិសោមនស្សំ បដិសំវេទេន្តោ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា សយម្បិ ឯកមន្តំ និសីទិ. អថ ភគវា ‘‘ឯត្តកំ វដ្ដតិ ឥមស្ស កុសលពីជ’’ន្តិ ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. អចិរបក្កន្តេ ភគវតិ តំ សីហោ មិគរាជា ឃាតេសិ. សោ ¶ កាលង្កតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តិ. ‘‘សោ កិរ ភគវតិ អនុបគច្ឆន្តេ សីហេន ឃាតិតោ និរយេ និព្ពត្តិស្សតី’’តិ តំ ទិស្វា ភគវា សុគតិយំ និព្ពត្តនត្ថំ កុសលពីជរោបនត្ថញ្ច ឧបសង្កមិ.

សោ តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា តតោ ទេវលោកតោ ចវិត្វា សុគតីសុយេវ បរិវត្តេន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ អញ្ញតរស្ស មហាវិភវស្ស សេដ្ឋិនោ បុត្តោ សង្គាមជិតត្ថេរស្ស កនិដ្ឋភាតា ហុត្វា និព្ពត្តិ. បោសិយោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ ទារបរិគ្គហំ កត្វា ឯកំ បុត្តំ លភិត្វា អន្តិមភវិកតាយ ធម្មតាយ ចោទិយមានោ ជាតិអាទិំ បដិច្ច ឧប្បន្នសំវេគោ បព្ពជិត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា វូបកដ្ឋោ ហុត្វា ¶ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានភាវនំ អនុយុញ្ជន្តោ នចិរស្សេវ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥៣.១-១២) –

‘‘ហិមវន្តស្សាវិទូរេ, លម្ពកោ នាម បព្ពតោ;

តត្ថេវ តិស្សោ សម្ពុទ្ធោ, អព្ភោកាសម្ហិ ចង្កមិ.

‘‘មិគលុទ្ទោ ¶ តទា អាសិំ, អរញ្ញេ កាននេ អហំ;

ទិស្វាន តំ ទេវទេវំ, តិណមុដ្ឋិមទាសហំ.

‘‘និសីទនត្ថំ ពុទ្ធស្ស, ទត្វា ចិត្តំ បសាទយិំ;

សម្ពុទ្ធំ អភិវាទេត្វា, បក្កាមិំ ឧត្តរាមុខោ.

‘‘អចិរំ គតមត្តស្ស, មិគរាជា អបោថយិ;

សោហេន បោថិតោ, សន្តោ តត្ថ កាលង្កតោ អហំ.

‘‘អាសន្នេ មេ កតំ កម្មំ, ពុទ្ធសេដ្ឋេ អនាសវេ;

សុមុត្តោ សរវេគោវ, ទេវលោកមគច្ឆហំ.

‘‘យូបោ តត្ថ សុភោ អាសិ, បុញ្ញកម្មាភិនិម្មិតោ;

សហស្សកណ្ឌោ សតភេណ្ឌុ, ធជាលុ ហរិតាមយោ.

‘‘បភា និទ្ធាវតេ តស្ស, សតរំសីវ ឧគ្គតោ;

អាកិណ្ណោ ទេវកញ្ញាហិ, អាមោទិំ កាមកាមិហំ.

‘‘ទេវលោកា ចវិត្វាន, សុក្កមូលេន ចោទិតោ;

អាគន្ត្វាន មនុស្សត្តំ, បត្តោម្ហិ អាសវក្ខយំ.

‘‘ចតុន្នវុតិតោ កប្បេ, និសីទនមទាសហំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, តិណមុដ្ឋេ ឥទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា ភគវន្តំ វន្ទិតុំ សាវត្ថិំ អាគតោ ញាតិំ អនុកម្បាយ ញាតិគេហំ អគមាសិ. តត្ថ នំ បុរាណទុតិយិកា វន្ទិត្វា អាសនទានាទិនា បឋមំ ឧបាសិកា វិយ វត្តំ ទស្សេត្វា ថេរស្ស អជ្ឈាសយំ អជានន្តី បច្ឆា ឥត្ថិកុត្តាទីហិ បលោភេតុកាមា អហោសិ ¶ . ថេរោ ‘‘អហោ អន្ធពាលា មាទិសេបិ នាម ឯវំ បដិបជ្ជតី’’តិ ចិន្តេត្វា កិញ្ចិ អវត្វា ឧដ្ឋាយាសនា អរញ្ញមេវ គតោ. តំ អារញ្ញកា ភិក្ខូ ‘‘កិំ, អាវុសោ, អតិលហុំ, និវត្តោសិ, ញាតកេហិ ន ទិដ្ឋោសី’’តិ បុច្ឆិំសុ. ថេរោ តត្ថ បវត្តិំ អាចិក្ខន្តោ ‘‘អនាសន្នវរា ឯតា’’តិ គាថំ អភាសិ.

៣៤. តត្ថ អនាសន្នវរាតិ ឯតា ឥត្ថិយោ ន អាសន្នា អនុបគតា, ទូរេ ឯវ វា ឋិតា ហុត្វា វរា បុរិសស្ស សេដ្ឋា ហិតាវហា, តញ្ច ខោ និច្ចមេវ សព្ពកាលមេវ, ន រត្តិមេវ, ន ទិវាបិ, ន រហោវេលាយបិ. វិជានតាតិ វិជានន្តេន. ‘‘អនាសន្នបរា’’តិបិ បាឡិ, សោ ឯវត្ថោ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – ចណ្ឌហត្ថិអស្សមហិំសសីហព្យគ្ឃយក្ខរក្ខសបិសាចាបិ មនុស្សានំ ¶ ¶ អនុបសង្កមន្តោ វរា សេដ្ឋា, ន អនត្ថាវហា, តេ បន ឧបសង្កមន្តា ទិដ្ឋធម្មិកំយេវ អនត្ថំ ករេយ្យុំ. ឥត្ថិយោ បន ឧបសង្កមិត្វា ទិដ្ឋធម្មិកំ សម្បរាយិកំ វិមោក្ខនិស្សិតម្បិ អត្ថំ វិនាសេត្វា មហន្តំ អនត្ថំ អាបាទេន្តិ, តស្មា អនាសន្នវរា ឯតា និច្ចមេវ វិជានតាតិ. ឥទានិ តមត្ថំ អត្តូបនាយិកំ កត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘គាមា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ គាមាតិ គាមំ. ឧបយោគត្ថេ ហិ ឯតំ និស្សក្កវចនំ. អរញ្ញមាគម្មាតិ អរញ្ញតោ អាគន្ត្វា. ម-ការោ បទសន្ធិករោ, និស្សក្កេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ. តតោតិ មញ្ចកតោ. អនាមន្តេត្វាតិ អនាលបិត្វា បុរាណទុតិយិកំ ‘‘អប្បមត្តា ហោហី’’តិ ឯត្តកម្បិ អវត្វា. បោសិយោតិ អត្តានមេវ បរំ វិយ វទតិ. យេ បន ‘‘បក្កាមិ’’ន្តិ បឋន្តិ, តេសំ អហំ បោសិយោ បក្កាមិន្តិ យោជនា. យេ បន ‘‘សា ឥត្ថី ថេរំ ឃរំ ឧបគតំ ភោជេត្វា បលោភេតុកាមា ជាតា, តំ ទិស្វា ថេរោ តាវទេវ គេហតោ និក្ខមិត្វា វិហារំ គន្ត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានេ មញ្ចកេ និសីទិ. សាបិ ខោ ឥត្ថី បច្ឆាភត្តំ អលង្កតបដិយត្តា វិហារេ ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ ឧបសង្កមិ. តំ ទិស្វា ថេរោ កិញ្ចិ អវត្វា ឧដ្ឋាយ ទិវាដ្ឋានមេវ គតោ’’តិ វទន្តិ, តេសំ ‘‘គាមា អរញ្ញមាគម្មា’’តិ គាថាបទស្ស អត្ថោ យថារុតវសេនេវ និយ្យតិ. វិហារោ ហិ ឥធ ‘‘អរញ្ញ’’ន្តិ អធិប្បេតោ.

បោសិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. សាមញ្ញកានិត្ថេរគាថាវណ្ណនា

សុខំ ¶ សុខត្ថោតិ អាយស្មតោ សាមញ្ញកានិត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ ហុត្វា តត្ថ តត្ថ ភវេ កុសលំ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ មនុស្សយោនិយំ និព្ពត្តោ វិបស្សិំ ភគវន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ ឯកំ មញ្ចំ អទាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ អញ្ញតរស្ស បរិព្ពាជកស្ស បុត្តោ ហុត្វា ¶ និព្ពត្តិ. សាមញ្ញកានីតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វិញ្ញុតំ បត្តោ សត្ថុ យមកបាដិហារិយំ ទិស្វា បសន្នមានសោ សាសនេ បព្ពជិត្វា ចរិយានុកូលំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ឈានំ និព្ពត្តេត្វា ឈានំ បាទកំ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.៣៦.៣០-៣៣) –

‘‘វិបស្សិនោ ភគវតោ, លោកជេដ្ឋស្ស តាទិនោ;

ឯកំ មញ្ចំ មយា ទិន្នំ, បសន្នេន សបាណិនា.

‘‘ហត្ថិយានំ ¶ អស្សយានំ, ទិព្ពយានំ សមជ្ឈគំ;

តេន មញ្ចក ទានេន, បត្តោម្ហិ អាសវក្ខយំ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ មញ្ចមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, មញ្ចទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

ថេរស្ស បន គិហិសហាយកោ កាតិយានោ នាម បរិព្ពាជកោ ពុទ្ធុប្បាទតោ បដ្ឋាយ តិត្ថិយានំ ហតលាភសក្ការតាយ ឃាសច្ឆាទនមត្តម្បិ អលភន្តោ អាជីវកាបកតោ ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘តុម្ហេ សាកិយបុត្តិយា នាម មហាលាភគ្គយសគ្គប្បត្តា សុខេន ជីវថ, មយំ បន ទុក្ខិតា កិច្ឆជីវិកា, កថំ នុ ខោ បដិបជ្ជមានស្ស ទិដ្ឋធម្មិកញ្ចេវ សម្បរាយិកញ្ច សុខំ សម្បជ្ជតី’’តិ បុច្ឆិ. អថស្ស ថេរោ ‘‘និប្បរិយាយតោ សុខំ នាម លោកុត្តរសុខមេវ, តញ្ច តទនុរូបំ បដិបត្តិំ បដិបជ្ជន្តស្សេវា’’តិ អត្តនា តស្ស អធិគតភាវំ បរិយាយេន វិភាវេន្តោ ‘‘សុខំ សុខត្ថោ លភតេ តទាចរ’’ន្តិ គាថំ អភាសិ.

៣៥. តត្ថ ¶ សុខន្តិ និរាមិសំ សុខំ ឥធាធិប្បេតំ. តញ្ច ផលសមាបត្តិ ចេវ និព្ពានញ្ច. តថា ហិ ‘‘អយំ សមាធិ បច្ចុប្បន្នសុខោ ចេវ អាយតិញ្ច សុខវិបាកោ’’ (ទី. និ. ៣.៣៥៥; អ. និ. ៥.២៧; វិភ. ៨០៤) ‘‘និព្ពានំ បរមំ សុខ’’ន្តិ (ធ. ប. ២០៣-២០៤) ច វុត្តំ. សុខត្ថោតិ សុខប្បយោជនោ, យថាវុត្តេន សុខេន អត្ថិកោ. លភតេតិ បាបុណាតិ, អត្ថិកស្សេវេទំ សុខំ, ន ឥតរស្ស. កោ បន អត្ថិកោតិ អាហ ‘‘តទាចរ’’ន្តិ តទត្ថំ អាចរន្តោ, យាយ បដិបត្តិយា តំ បដិបត្តិំ បដិបជ្ជន្តោតិ អត្ថោ. ន កេវលំ តទាចរំ សុខមេវ លភតេ, អថ ខោ កិត្តិញ្ច បប្បោតិ ‘‘ឥតិបិ សីលវា សុបរិសុទ្ធកាយវចីកម្មន្តោ សុបរិសុទ្ធាជីវោ ឈាយី ឈានយុត្តោ’’តិអាទិនា កិត្តិំ បរម្មុខា បត្ថដយសតំ បាបុណាតិ. យសស្ស វឌ្ឍតីតិ ¶ សម្មុខេ គុណាភិត្ថវសង្ខាតោ បរិវារសម្បទាសង្ខាតោ ច យសោ អស្ស បរិព្រូហតិ. ឥទានិ ‘‘តទាចរ’’ន្តិ សាមញ្ញតោ វុត្តមត្ថំ សរូបតោ ទស្សេន្តោ – ‘‘យោ អរិយមដ្ឋង្គិកមញ្ជសំ ឧជុំ, ភាវេតិ មគ្គំ អមតស្ស បត្តិយា’’តិ អាហ. តស្សត្ថោ យោ បុគ្គលោ កិលេសេហិ អារកត្តា បរិសុទ្ធដ្ឋេន បដិបជ្ជន្តានំ អរិយភាវករណដ្ឋេន អរិយំ, សម្មាទិដ្ឋិអាទិអដ្ឋង្គសមុទាយតាយ អដ្ឋង្គិកំ, អន្តទ្វយរហិតមជ្ឈិមបដិបត្តិភាវតោ អកុដិលដ្ឋេន អញ្ជសំ, កាយវង្កាទិប្បហានតោ ឧជុំ, និព្ពានត្ថិកេហិ មគ្គនិយដ្ឋេន កិលេសេ មារេន្តោ គមនដ្ឋេន ច ‘‘មគ្គ’’ន្តិ លទ្ធនាមំ ទុក្ខនិរោធគាមិនិបដិបទំ អមតស្ស អសង្ខតាយ ធាតុយា បត្តិយា អធិគមាយ ភាវេតិ អត្តនោ សន្តានេ ឧប្បាទេតិ វឌ្ឍេតិ ច, សោ និប្បរិយាយេន ‘‘សុខត្ថោ តទាចរ’’ន្តិ ¶ វុច្ចតិ, តស្មា យថាវុត្តំ សុខំ លភតិ. តំ សុត្វា បរិព្ពាជកោ បសន្នមានសោ បព្ពជិត្វា សម្មា បដិបជ្ជន្តោ នចិរស្សេវ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. ឥទមេវ ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណំ អហោសិ.

សាមញ្ញកានិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សាធុ ¶ សុតន្តិ អាយស្មតោ កុមាបុត្តត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បតិ? សោ កិរ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ អជិនចម្មវសនោ តាបសោ ហុត្វា ពន្ធុមតីនគរេ រាជុយ្យានេ វសន្តោ វិបស្សិំ ភគវន្តំ បស្សិត្វា បសន្នមានសោ បាទព្ភញ្ជនតេលំ អទាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តោ. តតោ បដ្ឋាយ សុគតីសុយេវ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ អវន្តិរដ្ឋេ វេឡុកណ្ដកនគរេ គហបតិកុលេ និព្ពត្តោ. ‘‘នន្ទោ’’តិស្ស នាមំ អកំសុ. មាតា បនស្ស កុមា នាម, តេន កុមាបុត្តោតិ បញ្ញាយិត្ថ. សោ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា លទ្ធប្បសាទោ បព្ពជិត្វា កតបុព្ពកិច្ចោ បរិយន្តបព្ពតបស្សេ សមណធម្មំ ករោន្តោ វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តោ ¶ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា កម្មដ្ឋានំ សោធេត្វា សប្បាយដ្ឋានេ វសន្តោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥៣.២៤-៣០) –

‘‘នគរេ ពន្ធុមតិយា, រាជុយ្យានេ វសាមហំ;

ចម្មវាសី តទា អាសិំ, កមណ្ឌលុធរោ អហំ.

‘‘អទ្ទសំ វិមលំ ពុទ្ធំ, សយម្ភុំ អបរាជិតំ;

បធានំ បហិតត្តំ តំ, ឈាយិំ ឈានរតំ វសិំ.

‘‘សព្ពកាមសមិទ្ធញ្ច, ឱឃតិណ្ណមនាសវំ;

ទិស្វា បសន្នសុមនោ, អព្ភញ្ជនមទាសហំ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, អព្ភញ្ជនមទាសហំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, អព្ភញ្ជនស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ ¶ បន បត្វា អរញ្ញេ កាយទឡ្ហិពហុលេ ភិក្ខូ, ទិស្វា តេ ឱវទន្តោ សាសនស្ស និយ្យានិកភាវំ បកាសេន្តោ ‘‘សាធុ សុតំ សាធុ ចរិតក’’ន្តិ គាថំ អភាសិ.

៣៦. តត្ថ ¶ សាធូតិ សុន្ទរំ. សុតន្តិ សវនំ. តញ្ច ខោ វិវដ្ដូបនិស្សិតំ វិសេសតោ អប្បិច្ឆតាទិបដិសំយុត្តំ ទសកថាវត្ថុសវនំ ឥធាធិប្បេតំ. សាធុ ចរិតកន្តិ តទេវ អប្បិច្ឆតាទិចរិតំ ចិណ្ណំ, សាធុចរិតមេវ ហិ ‘‘ចរិតក’’ន្តិ វុត្តំ. បទទ្វយេនាបិ ពាហុសច្ចំ តទនុរូបំ បដិបត្តិញ្ច ‘‘សុន្ទរ’’ន្តិ ទស្សេតិ. សទាតិ សព្ពកាលេ នវកមជ្ឈិមថេរកាលេ, សព្ពេសុ វា ឥរិយាបថក្ខណេសុ. អនិកេតវិហារោតិ កិលេសានំ និវាសនដ្ឋានដ្ឋេន បញ្ចកាមគុណា និកេតា នាម, លោកិយា វា ឆឡារម្មណធម្មា. យថាហ – ‘‘រូបនិមិត្តនិកេតវិសារវិនិពន្ធា ខោ, គហបតិ, ‘និកេតសារី’តិ វុច្ចតី’’តិអាទិ (សំ. និ. ៣.៣). តេសំ និកេតានំ បហានត្ថាយ បដិបទា អនិកេតវិហារោ. អត្ថបុច្ឆនន្តិ តំ អាជានិតុកាមស្ស កល្យាណមិត្តំ ឧបសង្កមិត្វា ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថបភេទស្ស បុច្ឆនំ, កុសលាទិភេទស្ស វា អត្ថស្ស សភាវធម្មស្ស ‘‘កិំ, ភន្តេ, កុសលំ, កិំ អកុសលំ, កិំ សាវជ្ជំ, កិំ អនវជ្ជ’’ន្តិអាទិនា (ម. និ. ៣.២៩៦) បុច្ឆនំ អត្ថបុច្ឆនំ. បទក្ខិណកម្មន្តិ តំ បន បុច្ឆិត្វា បទក្ខិណគ្គាហិភាវេន តស្ស ឱវាទេ អធិដ្ឋានំ សម្មាបដិបត្តិ. ឥធាបិ ‘‘សាធូ’’តិ បទំ អានេត្វា យោជេតព្ពំ. ឯតំ សាមញ្ញន្តិ ‘‘សាធុ សុត’’ន្តិអាទិនា វុត្តំ យំ សុតំ, យញ្ច ចរិតំ, យោ ច អនិកេតវិហារោ ¶ , យញ្ច អត្ថបុច្ឆនំ, យញ្ច បទក្ខិណកម្មំ, ឯតំ សាមញ្ញំ ឯសោ សមណភាវោ. យស្មា ឥមាយ ឯវ បដិបទាយ សមណភាវោ, ន អញ្ញថា, តស្មា ‘‘សាមញ្ញ’’ន្តិ និប្បរិយាយតោ មគ្គផលស្ស អធិវចនំ. តស្ស វា បន អយំ អបណ្ណកបដិបទា, តំ បនេតំ សាមញ្ញំ យាទិសស្ស សម្ភវាតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘អកិញ្ចនស្សា’’តិ វុត្តំ. អបរិគ្គាហកស្ស, ខេត្តវត្ថុហិរញ្ញសុវណ្ណទាសិទាសាទិបរិគ្គហបដិគ្គហណរហិតស្សាតិ អត្ថោ.

កុមាបុត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. កុមាបុត្តសហាយត្ថេរគាថាវណ្ណនា

នានាជនបទំ ¶ យន្តីតិ អាយស្មតោ កុមាបុត្តសហាយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ចតុនវុតេ កប្បេ សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ អរញ្ញំ បវិសិត្វា ពហុំ រុក្ខទណ្ឌំ ឆិន្ទិត្វា កត្តរយដ្ឋិំ កត្វា សង្ឃស្ស អទាសិ. អញ្ញញ្ច យថាវិភវំ បុញ្ញំ កត្វា ទេវេសុ ¶ និព្ពត្តិត្វា តតោ បដ្ឋាយ សុគតីសុយេវ បរិវត្តេន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ វេឡុកណ្ដកនគរេ ឥទ្ធេ កុលេ និព្ពត្តិ. សុទន្តោតិស្ស នាមំ អហោសិ. ‘‘វាសុលោ’’តិ កេចិ វទន្តិ. សោ កុមាបុត្តស្ស បិយសហាយោ ហុត្វា វិចរន្តោ ‘‘កុមាបុត្តោ បព្ពជិតោ’’តិ សុត្វា ‘‘ន ហិ នូន សោ ឱរកោ ធម្មវិនយោ, យត្ថ កុមាបុត្តោ បព្ពជិតោ’’តិ តទនុពន្ធេន សយម្បិ បព្ពជិតុកាមោ ហុត្វា សត្ថុ សន្តិកំ ឧបសង្កមិ. តស្ស សត្ថា ធម្មំ ទេសេសិ. សោ ភិយ្យោសោមត្តាយ បព្ពជ្ជាយ សញ្ជាតឆន្ទោ បព្ពជិត្វា កុមាបុត្តេនេវ សទ្ធិំ បរិយន្តបព្ពតេ ភាវនានុយុត្តោ វិហរតិ. តេន ច សមយេន សម្ពហុលា ភិក្ខូ នានាជនបទេសុ ជនបទចារិកំ ចរន្តាបិ គច្ឆន្តាបិ អាគច្ឆន្តាបិ តំ ឋានំ ¶ ឧបគច្ឆន្តិ. តេន តត្ថ កោលាហលំ ហោតិ. តំ ទិស្វា សុទន្តត្ថេរោ ‘‘ឥមេ ភិក្ខូ និយ្យានិកសាសនេ បព្ពជិត្វា ជនបទវិតក្កំ អនុវត្តេន្តា ចិត្តសមាធិំ វិរាធេន្តី’’តិ សំវេគជាតោ តមេវ សំវេគំ អត្តនោ ចិត្តទមនស្ស អង្កុសំ ករោន្តោ ‘‘នានាជនបទំ យន្តី’’តិ គាថំ អភាសិ.

៣៧. តត្ថ នានាជនបទន្តិ វិសុំ វិសុំ នានាវិធំ ជនបទំ, កាសិកោសលាទិអនេករដ្ឋន្តិ អត្ថោ. យន្តីតិ គច្ឆន្តិ. វិចរន្តាតិ ‘‘អសុកោ ជនបទោ សុភិក្ខោ សុលភបិណ្ឌោ, អសុកោ ខេមោ អរោគោ’’តិអាទិវិតក្កវសេន ជនបទចារិកំ ចរន្តា. អសញ្ញតាតិ តស្សេវ ជនបទវិតក្កស្ស អប្បហីនតាយ ចិត្តេន អសំយតា. សមាធិញ្ច វិរាធេន្តីតិ សព្ពស្សបិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មស្ស មូលភូតំ ឧបចារប្បនាភេទំ សមាធិញ្ច នាម វិរាធេន្តិ ¶ . ច-សទ្ទោ សម្ភាវនេ. ទេសន្តរចរណេន ឈាយិតុំ ឱកាសាភាវេន អនធិគតំ សមាធិំ នាធិគច្ឆន្តា, អធិគតញ្ច វសីភាវានាបាទនេន ជីរន្តា វីរាធេន្តិ នាម. កិំសុ រដ្ឋចរិយា ករិស្សតីតិ សូតិ និបាតមត្តំ. ‘‘ឯវំភូតានំ រដ្ឋចរិយា ជនបទចារិកា កិំ ករិស្សតិ, កិំ នាម អត្ថំ សាធេស្សតិ, និរត្ថកាវា’’តិ គរហន្តោ វទតិ. តស្មាតិ យស្មា ឦទិសី ទេសន្តរចរិយា ភិក្ខុស្ស ន អត្ថាវហា, អបិ ច ខោ អនត្ថាវហា សម្បត្តីនំ វិរាធនតោ, តស្មា. វិនេយ្យ សារម្ភន្តិ វសនបទេសេ អរតិវសេន ឧប្បន្នំ សារម្ភំ ចិត្តសំកិលេសំ តទនុរូបេន បដិសង្ខានេន វិនេត្វា វូបសមេត្វា. ឈាយេយ្យាតិ អារម្មណូបនិជ្ឈានេន លក្ខណូបនិជ្ឈានេន ចាតិ ទុវិធេនបិ ឈានេន ឈាយេយ្យ. អបុរក្ខតោតិ មិច្ឆាវិតក្កេហិ តណ្ហាទីហិ វា ន បុរក្ខតោតិ តេសំ វសំ អនុបគច្ឆន្តោ កម្មដ្ឋានមេវ មនសិ ករេយ្យាតិ អត្ថោ. ឯវំ បន វត្វា ថេរោ តមេវ សំវេគំ អង្កុសំ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥៣.៣៦-៤១) –

‘‘កាននំ ¶ វនមោគ្គយ្ហ, វេឡុំ ឆេត្វានហំ តទា;

អាលម្ពនំ ករិត្វាន, សង្ឃស្ស អទទិំ ពហុំ.

‘‘តេន ¶ ចិត្តប្បសាទេន, សុព្ពតេ អភិវាទិយ;

អាលម្ពទណ្ឌំ ទត្វាន, បក្កាមិំ ឧត្តរាមុខោ.

‘‘ចតុន្នវុតិតោ កប្បេ, យំ ទណ្ឌមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ទណ្ឌទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

យំ បនត្ថំ អង្កុសំ កត្វា អយំ ថេរោ អរហត្តំ បត្តោ, តមេវត្ថំ ហទយេ ឋបេត្វា អរហត្តំ បត្តោបិ ‘‘នានាជនបទំ យន្តិ’’តិ ឥទមេវ គាថំ អភាសិ. តស្មា តទេវស្ស អញ្ញាព្យាករណំ អហោសីតិ.

កុមាបុត្តសហាយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

យោ ¶ ឥទ្ធិយា សរភុន្តិ អាយស្មតោ គវម្បតិត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ ឥតោ ឯកតិំសេ កប្បេ សិខិំ ភគវន្តំ បស្សិត្វា បសន្នមានសោ បុប្ផេហិ បូជំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ ឧប្បន្នោ អបរាបរំ បុញ្ញានិ ករោន្តោ កោណាគមនស្ស ភគវតោ ចេតិយេ ឆត្តញ្ច វេទិកញ្ច ការេសិ. កស្សបស្ស បន ភគវតោ កាលេ អញ្ញតរស្មិំ កុលគេហេ និព្ពត្តោ. តស្មិញ្ច កុលេ ពហុំ គោមណ្ឌលំ អហោសិ. តំ គោបាលកា រក្ខន្តិ. អយំ តត្ថ អន្តរន្តរា យុត្តប្បយុត្តំ វិចារេន្តោ វិចរតិ. សោ ឯកំ ខីណាសវត្ថេរំ គាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ពហិគាមេ ទេវសិកំ ឯកស្មិំ បទេសេ ភត្តកិច្ចំ ករោន្តំ ទិស្វា ‘‘អយ្យោ សូរិយាតបេន កិលមិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ចត្តារោ សិរីសទណ្ឌេ ឧស្សាបេត្វា តេសំ ឧបរិ សិរីសសាខាយោ ឋបេត្វា សាខាមណ្ឌបំ កត្វា អទាសិ. ‘‘មណ្ឌបស្ស សមីបេ សិរីសរុក្ខំ រោបេសី’’តិ ច វទន្តិ. តស្ស អនុកម្បាយ ទេវសិកំ ថេរោ តត្ថ និសីទិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន តតោ ចវិត្វា ចាតុមហារាជិកេសុ និព្ពត្តិ. តស្ស បុរិមកម្មសំសូចកំ វិមានទ្វារេ មហន្តំ សិរីសវនំ និព្ពត្តិ វណ្ណគន្ធសម្បន្នេហិ អញ្ញេហិ បុប្ផេហិ សព្ពកាលេ ឧបសោភយមានំ, តេន តំ វិមានំ ‘‘សេរីសក’’ន្តិ បញ្ញាយិត្ថ. សោ ទេវបុត្តោ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សំសរិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ យសត្ថេរស្ស ចតូសុ ¶ គិហិសហាយេសុ គវម្បតិ នាម ហុត្វា អាយស្មតោ យសស្ស បព្ពជិតភាវំ សុត្វា អត្តនោ សហាយេហិ សទ្ធិំ ភគវតោ សន្តិកំ អគមាសិ ¶ . សត្ថា តស្ស ធម្មំ ទេសេសិ. សោ ទេសនាវសានេ សហាយេហិ សទ្ធិំ អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥៣.៤២-៤៧) –

‘‘មិគលុទ្ទោ បុរេ អាសិំ, វិបិនេ វិចរំ អហំ;

អទ្ទសំ វិរជំ ពុទ្ធំ, សព្ពធម្មាន បារគុំ.

‘‘តស្មិំ មហាការុណិកេ, សព្ពសត្តហិតេ រតេ;

បសន្នចិត្តោ សុមនោ, នេលបុប្ផំ អបូជយិំ.

‘‘ឯកតិំសេ ¶ ឥតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិបូជយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា ថេរោ វិមុត្តិសុខំ បដិសំវេទេន្តោ សាកេតេ វិហរតិ អញ្ជនវនេ. តេន ច សមយេន ភគវា មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ សាកេតំ គន្ត្វា អញ្ជនវនេ វិហាសិ. សេនាសនំ នប្បហោសិ. សម្ពហុលា ភិក្ខូ វិហារសាមន្តា សរភុយា នទិយា វាលិកាបុឡិនេ សយិំសុ. អថ អឌ្ឍរត្តសមយេ នទិយា ឧទកោឃេ អាគច្ឆន្តេ សាមណេរាទយោ ឧច្ចាសទ្ទមហាសទ្ទា អហេសុំ. ភគវា តំ ញត្វា អាយស្មន្តំ គវម្បតិំ អាណាបេសិ – ‘‘គច្ឆ, គវម្បតិ, ជលោឃំ វិក្ខម្ភេត្វា ភិក្ខូនំ ផាសុវិហារំ ករោហី’’តិ. ថេរោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ឥទ្ធិពលេន នទីសោតំ វិក្ខម្ភិ, តំ ទូរតោវ បព្ពតកូដំ វិយ អដ្ឋាសិ. តតោ បដ្ឋាយ ថេរស្ស អានុភាវោ លោកេ បាកដោ អហោសិ. អថេកទិវសំ សត្ថា មហតិយា ទេវបរិសាយ មជ្ឈេ និសីទិត្វា ធម្មំ ទេសេន្តំ ថេរំ ទិស្វា លោកានុកម្បាយ តស្ស គុណានំ វិភាវនត្ថំ តំ បសំសន្តោ ‘‘យោ ឥទ្ធិយា សរភុ’’ន្តិ គាថំ អភាសិ.

៣៨. តត្ថ ឥទ្ធិយាតិ អធិដ្ឋានិទ្ធិយា. សរភុន្តិ ឯវំនាមិកំ នទិំ, យំ លោកេ ‘‘សរភុ’’ន្តិ វទន្តិ. អដ្ឋបេសីតិ សន្ទិតុំ អទេន្តោ សោតំ និវត្តេត្វា បព្ពតកូដំ វិយ មហន្តំ ជលរាសិំ កត្វា ឋបេសិ. អសិតោតិ នសិតោ, តណ្ហាទិដ្ឋិនិស្សយរហិតោ, ពន្ធនសង្ខាតានំ វា សព្ពសំយោជនានំ សមុច្ឆិន្នត្តា កេនចិបិ ពន្ធនេន អពទ្ធោ, តតោ ឯវ ឯជានំ កិលេសានំ អភាវតោ អនេជោ សោ, គវម្បតិ, តំ សព្ពសង្គាតិគតំ តាទិសំ សព្ពេបិ រាគទោសមោហមានទិដ្ឋិសង្គេ អតិក្កមិត្វា ¶ ឋិតត្តា សព្ពសង្គាតិគតំ, អសេក្ខមុនិភាវតោ មហាមុនិំ, តតោ ឯវ កាមកម្មភវាទិភេទស្ស សកលស្សបិ ភវស្ស បារំ និព្ពានំ គតត្តា ភវស្ស បារគុំ. ទេវា នមស្សន្តីតិ ទេវាបិ ឥមស្សន្តិ, បគេវ ឥតរា បជាតិ.

គាថាបរិយោសានេ ¶ ¶ មហតោ ជនកាយស្ស ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. ថេរោ អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ ‘‘សត្ថារំ បូជេស្សាមី’’តិ ឥមមេវ គាថំ អភាសីតិ.

គវម្បតិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សត្តិយា វិយ ឱមដ្ឋោតិ អាយស្មតោ តិស្សត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បតិ? អយម្បិ កិរ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ឧបចិនន្តោ តិស្សស្ស ភគវតោ ពោធិយា មូលេ បុរាណបណ្ណានិ នីហរិត្វា សោធេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កបិលវត្ថុនគរេ ភគវតោ បិតុច្ឆាបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ តិស្សោ នាម នាមេន. សោ ភគវន្តំ អនុបព្ពជិត្វា ឧបសម្បន្នោ ហុត្វា អរញ្ញាយតនេ វិហរន្តោ ជាតិំ បដិច្ច មានំ ករោន្តោ កោធូបាយាសពហុលោ ច ឧជ្ឈានពហុលោ ច ហុត្វា វិចរតិ, សមណធម្មេ ឧស្សុក្កំ ន ករោតិ. អថ នំ សត្ថា ឯកទិវសំ ទិវាដ្ឋានេ វិវដមុខំ និទ្ទាយន្តំ ទិព្ពចក្ខុនា ឱលោកេន្តោ សាវត្ថិតោ អាកាសេន គន្ត្វា តស្ស ឧបរិ អាកាសេយេវ ឋត្វា ឱភាសំ ផរិត្វា តេនោភាសេន បដិពុទ្ធស្ស សតិំ ឧប្បាទេត្វា ឱវាទំ ទេន្តោ ‘‘សត្តិយា វិយ ឱមដ្ឋោ’’តិ គាថំ អភាសិ.

៣៩. តត្ថ សត្តិយាតិ ទេសនាសីសមេតំ, ឯកតោធារាទិនា សត្ថេនាតិ អត្ថោ. ឱមដ្ឋោតិ បហតោ. ចត្តារោ ហិ បហារា ឱមដ្ឋោ ឧម្មដ្ឋោ មដ្ឋោ វិមដ្ឋោតិ. តត្ថ ឧបរិ ឋត្វា អធោមុខំ ទិន្នបហារោ ឱមដ្ឋោ នាម, ហេដ្ឋា ឋត្វា ឧទ្ធម្មុខំ ទិន្នបហារោ ឧម្មដ្ឋោ នាម, អគ្គឡសូចិ ¶ វិយ វិនិវិជ្ឈិត្វា គតោ មដ្ឋោ នាម, សេសោ សព្ពោបិ វិមដ្ឋោ នាម. ឥមស្មិំ បន ឋានេ ឱមដ្ឋោ គហិតោ. សោ ហិ សព្ពទារុណោ ទុរុទ្ធរណសល្លោ ទុត្តិកិច្ឆោ អន្តោទោសោ អន្តោបុព្ពលោហិតោវ ហោតិ, បុព្ពលោហិតំ អនិក្ខមិត្វា វណមុខំ បរិយោនន្ធិត្វា តិដ្ឋតិ. បុព្ពលោហិតំ នីហរិតុកាមេហិ មញ្ចេន សទ្ធិំ ពន្ធិត្វា អធោសិរោ កាតព្ពោ ¶ ហោតិ, មរណំ វា មរណមត្តំ វា ទុក្ខំ បាបុណន្តិ. ឌយ្ហមានេតិ អគ្គិនា ឈាយមានេ. មត្ថកេតិ សីសេ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា សត្តិយា ឱមដ្ឋោ បុរិសោ សល្លុព្ពាហនវណតិកិច្ឆនានំ អត្ថាយ វីរិយំ អារភតិ តាទិសំ បយោគំ ករោតិ បរក្កមតិ, យថា ច ឌយ្ហមានេ មត្ថកេ អាទិត្តសីសោ បុរិសោ តស្ស និព្ពាបនត្ថំ វីរិយំ អារភតិ តាទិសំ បយោគំ ករោតិ, ឯវមេវំ, ភិក្ខុ, កាមរាគប្បហានាយ សតោ អប្បមត្តោ អតិវិយ ឧស្សាហជាតោ ហុត្វា វិហរេយ្យាតិ.

ឯវំ ¶ ភគវា តស្ស ថេរស្ស កោធូបាយាសវូបសមាយ ឱវាទំ ទេន្តោ តទេកដ្ឋតាយ កាមរាគប្បហានសីសេន ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ. ថេរោ ឥមំ គាថំ សុត្វា សំវិគ្គហទយោ វិបស្សនាយ យុត្តប្បយុត្តោ វិហាសិ. តស្ស អជ្ឈាសយំ ញត្វា សត្ថា សំយុត្តកេ តិស្សត្ថេរសុត្តំ (សំ. និ. ៣.៨៤) ទេសេសិ. សោ ទេសនាបរិយោសានេ អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥៣.៦៦-៧៣) –

‘‘ទេវលោកេ មនុស្សេ ចេ, អនុភោត្វា ឧភោ យសេ;

អវសានេ ច និព្ពានំ, សិវំ បត្តោ អនុត្តរំ.

‘‘សម្ពុទ្ធំ ឧទ្ទិសិត្វាន, ពោធិំ វា តស្ស សត្ថុនោ;

យោ បុញ្ញំ បសវី បោសោ, តស្ស កិំ នាម ទុល្លភំ.

‘‘មគ្គេ ផលេ អាគមេ ច, ឈានាភិញ្ញាគុណេសុ ច;

អញ្ញេសំ អធិកោ ហុត្វា, និព្ពាយាមិ អនាសវោ.

‘‘បុរេហំ ពោធិយា បត្តំ, ឆឌ្ឌេត្វា ហដ្ឋមានសោ;

ឥមេហិ វីសតង្គេហិ, សមង្គី ហោមិ សព្ពថា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា ថេរោ អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ សត្ថារំ បូជេតុំ តមេវ គាថំ អភាសិ.

តិស្សត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សត្តិយា ¶ ¶ វិយ ឱមដ្ឋោតិ អាយស្មតោ វឌ្ឍមានត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ កិរ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ ឥតោ ទ្វេនវុតេ កប្បេ តិស្សស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ តិស្សំ ភគវន្តំ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ សុបរិបក្កានិ វណ្ដតោ មុត្តានិ អម្ពផលានិ អទាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តោ អបរាបរំ បុញ្ញកម្មានិ ឧបចិនន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ វេសាលិយំ លិច្ឆវិរាជកុលេ និព្ពត្តិ, វឌ្ឍមានោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ សទ្ធោ បសន្នោ ទាយកោ ទានរតោ ការកោ សង្ឃុបដ្ឋាកោ ហុត្វា តថារូបេ អបរាធេ សត្ថារា បត្តនិក្កុជ្ជនកម្មេ ការាបិតេ អគ្គិំ អក្កន្តោ វិយ សង្ឃំ ខមាបេត្វា កម្មំ បដិប្បស្សម្ភេត្វា សញ្ជាតសំវេគោ បព្ពជិ, បព្ពជិត្វា បន ¶ ថិនមិទ្ធាភិភូតោ វិហាសិ. តំ សត្ថា សំវេជេន្តោ ‘‘សត្តិយា វិយ ឱមដ្ឋោ’’តិ គាថំ អភាសិ.

៤០. តត្ថ ភវរាគប្បហានាយាតិ ភវរាគស្ស រូបរាគស្ស អរូបរាគស្ស ច បជហនត្ថាយ. យទិបិ អជ្ឈត្តសំយោជនានិ អប្បហាយ ពហិទ្ធសំយោជនានំ បហានំ នាម នត្ថិ, នានន្តរិកភាវតោ បន ឧទ្ធម្ភាគិយសំយោជនប្បហានវចនេន ឱរម្ភាគិយសំយោជនប្បហានម្បិ វុត្តមេវ ហោតិ. យស្មា វា សមុច្ឆិន្នោរម្ភាគិយសំយោជនានម្បិ កេសញ្ចិ អរិយានំ ឧទ្ធម្ភាគិយសំយោជនានិ ទុប្បហេយ្យានិ ហោន្តិ, តស្មា សុប្បហេយ្យតោ ទុប្បហេយ្យមេវ ទស្សេន្តោ ភគវា ភវរាគប្បហានសីសេន សព្ពស្សាបិ ឧទ្ធម្ភាគិយសំយោជនស្ស បហានមាហ. ថេរស្ស ឯវ វា អជ្ឈាសយវសេនេវំ វុត្តំ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

វឌ្ឍមានត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វិវរមនុបតន្តិ ¶ ¶ ¶ វិជ្ជុតាតិ អាយស្មតោ សិរិវឌ្ឍត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោបិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ វិបស្សិំ ភគវន្តំ បស្សិត្វា កិង្កណិបុប្ផេហិ បូជំ កត្វា តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តោ អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា សុគតីសុយេវ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហេ វិភវសម្បន្នស្ស ព្រាហ្មណស្ស គេហេ និព្ពត្តិ, សិរិវឌ្ឍោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ ពិម្ពិសារសមាគមេ សត្ថរិ សទ្ធម្មេ ច ឧប្បន្នប្បសាទោ ហេតុសម្បន្នតាយ បព្ពជិ. បព្ពជិត្វា ច កតបុព្ពកិច្ចោ វេភារបណ្ឌវបព្ពតានំ អវិទូរេ អញ្ញតរស្មិំ អរញ្ញាយតនេ បព្ពតគុហាយំ កម្មដ្ឋានមនុយុត្តោ វិហរតិ. តស្មិញ្ច សមយេ មហា អកាលមេឃោ ឧដ្ឋហិ. វិជ្ជុល្លតា បព្ពតវិវរំ បវិសន្តិយោ វិយ វិចរន្តិ. ថេរស្ស ឃម្មបរិឡាហាភិភូតស្ស សារគព្ភេហិ មេឃវាតេហិ ឃម្មបរិឡាហោ វូបសមិ. ឧតុសប្បាយលាភេន ចិត្តំ ឯកគ្គំ អហោសិ. សមាហិតចិត្តោ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.២១.១០-១៤) –

‘‘កញ្ចនគ្ឃិយសង្កាសោ, សព្ពញ្ញូ លោកនាយកោ;

ឱទកំ ទហមោគ្គយ្ហ, សិនាយិ អគ្គបុគ្គលោ.

‘‘បគ្គយ្ហ កិង្កណិំ បុប្ផំ, វិបស្សិស្សាភិរោបយិំ;

ឧទគ្គចិត្តោ សុមនោ, ទ្វិបទិន្ទស្ស តាទិនោ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិរោបយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘សត្តវីសតិកប្បម្ហិ, រាជា ភីមរថោ អហុ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ ¶ ¶ បន បត្វា អញ្ញាបទេសេន អត្តសន្និស្សយំ ឧទានំ ឧទានេន្តោ ‘‘វិវរមនុបតន្តិ វិជ្ជុតា’’តិ គាថំ អភាសិ.

៤១. តត្ថ វិវរន្តិ អន្តរា វេមជ្ឈំ. អនុបតន្តីតិ អនុលក្ខណេ បតន្តិ បវត្តន្តិ, វិជ្ជោតន្តីតិ អត្ថោ. វិជ្ជោតនមេវ ហិ វិជ្ជុល្លតានំ បវត្តិ នាម. អនុ-សទ្ទយោគេន ចេត្ថ ឧបយោគវចនំ, យថា ‘‘រុក្ខមនុវិជ្ជោតន្តី’’តិ. វិជ្ជុតាតិ ¶ សតេរតា. វេភារស្ស ច បណ្ឌវស្ស ចាតិ វេភារបព្ពតស្ស ច បណ្ឌវបព្ពតស្ស ច វិវរមនុបតន្តីតិ យោជនា. នគវិវរគតោតិ នគវិវរំ បព្ពតគុហំ ឧបគតោ. ឈាយតីតិ អារម្មណូបនិជ្ឈានេន លក្ខណូបនិជ្ឈានេន ច ឈាយតិ, សមថវិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេន្តោ ភាវេតិ. បុត្តោ អប្បដិមស្ស តាទិនោតិ សីលក្ខន្ធាទិធម្មកាយសម្បត្តិយា រូបកាយសម្បត្តិយា ច អនុបមស្ស ឧបមារហិតស្ស ឥដ្ឋានិដ្ឋាទីសុ តាទិលក្ខណសម្បត្តិយា តាទិនោ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ឱរសបុត្តោ. បុត្តវចនេនេវ ចេត្ថ ថេរេន សត្ថុ អនុជាតភាវទីបនេន អញ្ញា ព្យាកតាតិ វេទិតព្ពំ.

សិរិវឌ្ឍត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចាលេ ឧបចាលេតិ អាយស្មតោ ខទិរវនិយរេវតត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បតិ? អយំ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ តិត្ថនាវិកកុលេ និព្ពត្តិត្វា មហាគង្គាយ បយាគតិត្ថេ តិត្ថនាវាកម្មំ ករោន្តោ ឯកទិវសំ សសាវកសង្ឃំ ភគវន្តំ គង្គាតីរំ ឧបគតំ ទិស្វា បសន្នមានសោ នាវាសង្ឃាដំ យោជេត្វា មហន្តេន បូជាសក្ការេន បរតីរំ បាបេត្វា អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ សត្ថារា អារញ្ញកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបិយមានំ ទិស្វា តទត្ថំ បត្ថនំ បដ្ឋបេត្វា ភគវតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច មហាទានំ បវត្តេសិ. ភគវា ច តស្ស បត្ថនាយ អវជ្ឈភាវំ ព្យាកាសិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ តត្ថ តត្ថ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ កត្វា ¶ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ មគធរដ្ឋេ នាលកគាមេ រូបសារិយា ព្រាហ្មណិយា កុច្ឆិស្មិំ និព្ពត្តិ. តំ វយប្បត្តំ មាតាបិតរោ ឃរពន្ធនេន ពន្ធិតុកាមា ជាតា. សោ ¶ សារិបុត្តត្ថេរស្ស បព្ពជិតភាវំ សុត្វា ‘‘មយ្ហំ ជេដ្ឋភាតា អយ្យោ ឧបតិស្សោ ឥមំ វិភវំ ឆឌ្ឌេត្វា បព្ពជិតោ, តេន វន្តំ ខេឡបិណ្ឌំ កថាហំ បច្ឆា គិលិស្សាមី’’តិ ជាតសំវេគោ បាសំ អនុបគច្ឆនកមិគោ វិយ ញាតកេ វញ្ចេត្វា ហេតុសម្បត្តិយា ចោទិយមានោ ភិក្ខូនំ សន្តិកំ គន្ត្វា ធម្មសេនាបតិនោ កនិដ្ឋភាវំ និវេទេត្វា អត្តនោ បព្ពជ្ជាយ ឆន្ទំ អារោចេសិ. ភិក្ខូ តំ បព្ពាជេត្វា បរិបុណ្ណវីសតិវស្សំ ឧបសម្បាទេត្វា ¶ កម្មដ្ឋានេ និយោជេសុំ. សោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ខទិរវនំ បវិសិត្វា, ‘‘អរហត្តំ បត្វា ភគវន្តំ ធម្មសេនាបតិញ្ច បស្សិស្សាមី’’តិ ឃដេន្តោ វាយមន្តោ ញាណស្ស បរិបាកគតត្តា នចិរស្សេវ ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១.៦២៨-៦៤៣) –

‘‘គង្គា ភាគីរថី នាម, ហិមវន្តា បភាវិតា;

កុតិត្ថេ នាវិកោ អាសិំ, ឱរិមេ ច តរិំ អហំ.

‘‘បទុមុត្តរោ នាយកោ, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

វសីសតសហស្សេហិ, គង្គាតីរមុបាគតោ.

‘‘ពហូ នាវា សមានេត្វា, វឌ្ឍកីហិ សុសង្ខតំ;

នាវាយ ឆទនំ កត្វា, បដិមានិំ នរាសភំ.

‘‘អាគន្ត្វាន ច សម្ពុទ្ធោ, អារូហិ តញ្ច នាវកំ;

វារិមជ្ឈេ ឋិតោ សត្ថា, ឥមា គាថា អភាសថ.

‘‘យោ សោ តារេសិ សម្ពុទ្ធំ, សង្ឃញ្ចាបិ អនាសវំ;

តេន ចិត្តប្បសាទេន, ទេវលោកេ រមិស្សតិ.

‘‘និព្ពត្តិស្សតិ តេ ព្យម្ហំ, សុកតំ នាវសណ្ឋិតំ;

អាកាសេ បុប្ផឆទនំ, ធារយិស្សតិ សព្ពទា.

‘‘អដ្ឋបញ្ញាសកប្បម្ហិ, តារកោ នាម ខត្តិយោ;

ចាតុរន្តោ វិជិតាវី, ចក្កវត្តី ភវិស្សតិ.

‘‘សត្តបញ្ញាសកប្បម្ហិ ¶ , ចម្មកោ នាម ខត្តិយោ;

ឧគ្គច្ឆន្តោវ សូរិយោ, ជោតិស្សតិ មហព្ពលោ.

‘‘កប្បសតសហស្សម្ហិ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;

គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘តិទសា សោ ចវិត្វាន, មនុស្សត្តំ គមិស្សតិ;

រេវតោ នាម នាមេន, ព្រហ្មពន្ធុ ភវិស្សតិ.

‘‘អគារា និក្ខមិត្វាន, សុក្កមូលេន ចោទិតោ;

គោតមស្ស ភគវតោ, សាសនេ បព្ពជិស្សតិ.

‘‘សោ បច្ឆា បព្ពជិត្វាន, យុត្តយោគោ វិបស្សកោ;

សព្ពាសវេ បរិញ្ញាយ, និព្ពាយិស្សតិនាសវោ.

‘‘វីរិយំ មេ ធុរធោរយ្ហំ, យោគក្ខេមាធិវាហនំ;

ធារេមិ អន្តិមំ ទេហំ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាសនេ.

‘‘សតសហស្សេ កតំ កម្មំ, ផលំ ទស្សេសិ មេ ឥធ;

សុមុត្តោ សរវេគោវ, កិលេសេ ឈាបយី មម.

‘‘តតោ ¶ មំ វននិរតំ, ទិស្វា លោកន្តគូ មុនិ;

វនវាសិភិក្ខូនគ្គំ, បញ្ញបេសិ មហាមតិ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

ឆឡភិញ្ញោ បន ហុត្វា ថេរោ សត្ថារំ ធម្មសេនាបតិញ្ច វន្ទិតុំ សេនាសនំ សំសាមេត្វា បត្តចីវរមាទាយ អនុបុព្ពេន សាវត្ថិំ បត្វា ជេតវនំ បវិសិត្វា សត្ថារំ ធម្មសេនាបតិញ្ច វន្ទិត្វា កតិបាហំ ជេតវនេ វិហាសិ ¶ . អថ នំ សត្ថា អរិយគណមជ្ឈេ និសិន្នោ អារញ្ញកានំ ភិក្ខូនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ អារញ្ញកានំ យទិទំ រេវតោ ខទិរវនិយោ’’តិ (អ. និ. ១.១៩៨, ២០៣). សោ អបរភាគេ អត្តនោ ជាតគាមំ គន្ត្វា ‘‘ចាលា, ឧបចាលា, សីសូបចាលា’’តិ តិស្សន្នំ ភគិនីនំ បុត្តេ ‘‘ចាលា, ឧបចាលា, សីសូបចាលា’’តិ តយោ ភាគិនេយ្យេ អានេត្វា បព្ពាជេត្វា កម្មដ្ឋានេ និយោជេសិ. តេ កម្មដ្ឋានំ អនុយុត្តា វិហរន្តិ. តស្មិញ្ច សមយេ ថេរស្ស កោចិទេវ អាពាធោ ឧប្បន្នោ. តំ ¶ សុត្វា សារិបុត្តត្ថេរោ រេវតំ ‘‘គិលានបុច្ឆនំ អធិគមបុច្ឆនញ្ច ករិស្សាមី’’តិ ឧបគច្ឆិ. រេវតត្ថេរោ ធម្មសេនាបតិំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា តេសំ សាមណេរានំ សតុប្បាទនវសេន ឱវទន្តោ ‘‘ចាលេ ឧបចាលេ’’តិ គាថំ អភាសិ.

៤២. តត្ថ ចាលេ ឧបចាលេ សីសូបចាលេតិ តេសំ អាលបនំ. ‘‘ចាលា, ឧបចាលា, សីសូបចាលា’’តិ ហិ ឥត្ថិលិង្គវសេន លទ្ធនាមា តេ តយោ ទារកា បព្ពជិតាបិ តថា វោហរីយន្តិ. ‘‘‘ចាលី, ឧបចាលី, សីសូបចាលី’តិ តេសំ នាម’’ន្តិ ច វទន្តិ. យទត្ថំ ‘‘ចាលា’’តិអាទិនា អាមន្តនំ កតំ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘បតិស្សតា នុ ខោ វិហរថា’’តិ វត្វា តត្ថ ការណមាហ ‘‘អាគតោ វោ វាលំ វិយ វេធី’’តិ. បតិស្សតាតិ បតិស្សតិកា. ខោតិ អវធារណេ. អាគតោតិ អាគច្ឆិ. វោតិ តុម្ហាកំ. វាលំ វិយ វេធីតិ វាលវេធី វិយ, អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – តិក្ខជវននិព្ពេធិកបញ្ញតាយ វាលវេធិរូបោ សត្ថុកប្បោ តុម្ហាកំ មាតុលត្ថេរោ អាគតោ, តស្មា សមណសញ្ញំ ឧបដ្ឋបេត្វា សតិសម្បជញ្ញយុត្តា ឯវ ហុត្វា វិហរថ, ‘‘យថាធិគតេ វិហារេ អប្បមត្តា ភវថា’’តិ.

តំ សុត្វា តេ សាមណេរា ធម្មសេនាបតិស្ស បច្ចុគ្គមនាទិវត្តំ កត្វា ឧភិន្នំ មាតុលត្ថេរានំ បដិសន្ថារវេលាយំ នាតិទូរេ សមាធិំ សមាបជ្ជិត្វា និសីទិំសុ. ធម្មសេនាបតិ រេវតត្ថេរេន សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា ឧដ្ឋាយាសនា តេ សាមណេរេ ឧបសង្កមិ, តេ តថាកាលបរិច្ឆេទស្ស កតត្តា ថេរេ ឧបសង្កមន្តេ ឯវ ឧដ្ឋហិត្វា វន្ទិត្វា អដ្ឋំសុ. ថេរោ ‘‘កតរកតរវិហារេន វិហរថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ¶ ¶ តេហិ ‘‘ឥមាយ ឥមាយា’’តិ វុត្តេ ‘‘ទារកេបិ នាម ឯវំ វិនេន្តោ មយ្ហំ ភាតិកោ បច្ចបាទិ វត ធម្មស្ស អនុធម្ម’’ន្តិ ថេរំ បសំសន្តោ បក្កាមិ.

ខទិរវនិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សុមុត្តិកោតិ ¶ អាយស្មតោ សុមង្គលត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោបិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ឧបចិនន្តោ សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោ កាលេ រុក្ខទេវតា ហុត្វា និព្ពត្តិ. សោ ឯកទិវសំ សត្ថារំ ន្ហាយិត្វា ឯកចីវរំ ឋិតំ ទិស្វា សោមនស្សប្បត្តោ ហុត្វា អប្ផោដេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយា អវិទូរេ អញ្ញតរស្មិំ គាមកេ តាទិសេន កម្មនិស្សន្ទេន ទលិទ្ទកុលេ និព្ពត្តិ. តស្ស សុមង្គលោតិ នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ ខុជ្ជកាសិតនង្គលកុទ្ទាលបរិក្ខារោ ហុត្វា កសិយា ជីវតិ. សោ ឯកទិវសំ រញ្ញា បសេនទិកោសលេន ភគវតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច មហាទានេ បវត្តិយមានេ ទានោបករណានិ គហេត្វា អាគច្ឆន្តេហិ មនុស្សេហិ សទ្ធិំ ទធិឃដំ គហេត្វា អាគតោ ភិក្ខូនំ សក្ការសម្មានំ ទិស្វា ‘‘ឥមេ សមណា សក្យបុត្តិយា សុខុមវត្ថសុនិវត្ថា សុភោជនានិ ភុញ្ជិត្វា និវាតេសុ សេនាសនេសុ វិហរន្តិ, យំនូនាហម្បិ បព្ពជេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា, អញ្ញតរំ មហាថេរំ ឧបសង្កមិត្វា អត្តនោ បព្ពជ្ជាធិប្បាយំ និវេទេសិ. សោ តំ ករុណាយន្តោ បព្ពាជេត្វា កម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិ. សោ អរញ្ញេ វិហរន្តោ ឯកវិហារេ និព្ពិន្នោ ឧក្កណ្ឋិតោ ហុត្វា, វិព្ភមិតុកាមោ ញាតិគាមំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ កច្ឆំ ពន្ធិត្វា ខេត្តំ កសន្តេ កិលិដ្ឋវត្ថនិវត្ថេ សមន្តតោ រជោកិណ្ណសរីរេ វាតាតបេន ផុស្សន្តេ កស្សកេ ទិស្វា, ‘‘មហន្តំ វតិមេ សត្តា ជីវិកនិមិត្តំ ទុក្ខំ បច្ចនុភោន្តី’’តិ ¶ សំវេគំ បដិលភិ. ញាណស្ស បរិបាកំ គតត្តា យថាគហិតំ កម្មដ្ឋានំ ឧបដ្ឋាសិ. សោ អញ្ញតរំ រុក្ខមូលំ ឧបគន្ត្វា វិវេកំ លភិត្វា យោនិសោ មនសិករោន្តោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា មគ្គបដិបាដិយា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១២.១១-១៩) –

‘‘អត្ថទស្សី ជិនវរោ, លោកជេដ្ឋោ នរាសភោ;

វិហារា អភិនិក្ខម្ម, តឡាកំ ឧបសង្កមិ.

‘‘ន្ហាត្វា បិត្វា ច សម្ពុទ្ធោ, ឧត្តរិត្វេកចីវរោ;

អដ្ឋាសិ ភគវា តត្ថ, វិលោកេន្តោ ទិសោទិសំ.

‘‘ភវនេ ¶ ¶ ឧបវិដ្ឋោហំ, អទ្ទសំ លោកនាយកំ;

ហដ្ឋោ ហដ្ឋេន ចិត្តេន, អប្ផោដេសិំ អហំ តទា.

‘‘សតរំសិំវ ជោតន្តំ, បភាសន្តំវ កញ្ចនំ;

នច្ចគីតេ បយុត្តោហំ, បញ្ចង្គតូរិយម្ហិ ច.

‘‘យំ យំ យោនុបបជ្ជាមិ, ទេវត្តំ អថ មានុសំ;

សព្ពេ សត្តេ អភិភោមិ, វិបុលោ ហោតិ មេ យសោ.

‘‘នមោ តេ បុរិសាជញ្ញ, នមោ តេ បុរិសុត្តម;

អត្តានំ តោសយិត្វាន, បរេ តោសេសិ ត្វំ មុនិ.

‘‘បរិគ្គហេ និសីទិត្វា, ហាសំ កត្វាន សុព្ពតេ;

ឧបដ្ឋហិត្វា សម្ពុទ្ធំ, តុសិតំ ឧបបជ្ជហំ.

‘‘សោឡសេតោ កប្បសតេ, ទ្វិនវឯកចិន្តិតា;

សត្តរតនសម្បន្នា, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា សម្បត្តិំ អត្តនោ ទុក្ខវិមុត្តិញ្ច កិត្តនវសេន ឧទានំ ឧទានេន្តោ ‘‘សុមុត្តិកោ’’តិអាទិមាហ.

៤៣. តត្ថ សុមុត្តិកោតិ សុន្ទរា អច្ចន្តិកតាយ អបុនព្ភវិកា មុត្តិ ឯតស្សាតិ សុមុត្តិកោ. តស្ស បន វិមុត្តិយា បាសំសិយតាយ អច្ឆរិយតាយ ច អប្ផោដេន្តោ អាហ ‘‘សុមុត្តិកោ’’តិ. បុន តត្ថ វិមុត្តិយំ អត្តនោ បសាទស្ស ទឡ្ហភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘សាហុ សុមុត្តិកោម្ហី’’តិ អាហ. ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ មុត្តិកោ វតម្ហី’’តិ អត្ថោ. ‘‘កុតោ បនាយំ សុមុត្តិកតា’’តិ? កាមញ្ចាយំ ថេរោ សព្ពស្មាបិ វដ្ដទុក្ខតោ សុវិមុត្តោ, អត្តនោ បន តាវ ឧបដ្ឋិតំ អតិវិយ អនិដ្ឋភូតំ ទុក្ខំ ទស្សេន្តោ ‘‘តីហិ ខុជ្ជកេហី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ខុជ្ជកេហីតិ ខុជ្ជសភាវេហិ, ខុជ្ជាការេហិ វា. និស្សក្កវចនញ្ចេតំ មុត្តសទ្ទាបេក្ខាយ. កស្សកោ ហិ អខុជ្ជោបិ សមានោ តីសុ ឋានេសុ អត្តានំ ខុជ្ជំ កត្វា ទស្សេតិ លាយនេ កសនេ កុទ្ទាលកម្មេ ច. យោ ហិ បន កស្សកោ លាយនាទីនិ ករោតិ ¶ , តានិបិ អសិតាទីនិ កុដិលាការតោ ខុជ្ជកានីតិ វុត្តំ ‘‘តីហិ ខុជ្ជកេហី’’តិ.

ឥទានិ តានិ សរូបតោ ទស្សេន្តោ ‘‘អសិតាសុ មយា, នង្គលាសុ មយា, ខុទ្ទកុទ្ទាលាសុ មយា’’តិ អាហ. តត្ថ អសិតាសុ មយាតិ លវិត្តេហិ មយា មុត្តន្តិ អត្ថោ. និស្សក្កេ ចេតំ ភុម្មវចនំ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. អបរេ បន ‘‘អសិតាសុ មយាតិ លវិត្តេហិ ករណភូតេហិ មយា ខុជ្ជិត’’ន្តិ វទន្តិ. តេសំ មតេន ករណត្ថេ ហេតុម្ហិ វា ភុម្មវចនំ. ‘‘នង្គលាសូ’’តិ លិង្គវិបល្លាសំ ¶ កត្វា វុត្តំ, នង្គលេហិ កសិរេហីតិ អត្ថោ. អត្តនា វឡញ្ជិតកុទ្ទាលស្ស សភាវតោ វឡញ្ជនេន វា អប្បកតាយ វុត្តំ ‘‘ខុទ្ទកុទ្ទាលាសូ’’តិ ‘‘កុណ្ឋកុទ្ទាលាសូ’’តិបិ ¶ បាឡិ. វឡញ្ជនេនេវ អតិខិណខណិត្តេសូតិ អត្ថោ. ឥធមេវាតិ ម-ការោ បទសន្ធិករោ. អថ វាបីតិ វា-សទ្ទោ និបាតមត្តំ. គាមកេ ឋិតត្តា តានិ អសិតាទីនិ កិញ្ចាបិ ឥធេវ មម សមីបេយេវ, តថាបិ អលមេវ ហោតីតិ អត្ថោ. តុរិតវសេន ចេតំ អាមេឌិតវចនំ. ឈាយាតិ ផលសមាបត្តិជ្ឈានវសេន ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារត្ថំ ទិព្ពវិហារាទិវសេន ច ឈាយ. សុមង្គលាតិ អត្តានំ អាលបតិ. ឈានេ បន អាទរទស្សនត្ថំ អាមេឌិតំ កតំ. អប្បមត្តោ វិហរាតិ សតិបញ្ញាវេបុល្លប្បត្តិយា សព្ពត្ថកមេវ អប្បមត្តោសិ ត្វំ, តស្មា ឥទានិ សុខំ វិហរ, សុមង្គល. កេចិ បន ‘‘អរហត្តំ អប្បត្វា ឯវ វិបស្សនាយ វីថិបដិបន្នាយ សាសនេ សញ្ជាតាភិរតិយា យថានុភូតំ ឃរាវាសទុក្ខំ ជិគុច្ឆន្តោ ថេរោ ឥមំ គាថំ វត្វា បច្ឆា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណី’’តិ វទន្តិ. តេសំ មតេន ‘‘ឈាយ អប្បមត្តោ វិហរា’’តិ បទានំ អត្ថោ វិបស្សនាមគ្គវសេនបិ យុជ្ជតិ ឯវ.

សុមង្គលត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

មតំ ¶ វា អម្ម រោទន្តីតិ អាយស្មតោ សានុត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោបិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ចតុនវុតេ កប្បេ សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោ ហត្ថបាទធោវនមុខវិក្ខាលនានំ អត្ថាយ ឧទកំ ឧបនេសិ. សត្ថា ហិ ភោជនកាលេ ហត្ថបាទេ ធោវិតុកាមោ អហោសិ. សោ សត្ថុ អាការំ សល្លក្ខេត្វា ឧទកំ ឧបនេសិ. ភគវា ហត្ថបាទេ ធោវិត្វា ភុញ្ជិត្វា មុខំ វិក្ខាលេតុកាមោ អហោសិ. សោ តម្បិ ¶ ញត្វា មុខោទកំ ឧបនេសិ. សត្ថា មុខំ វិក្ខាលេត្វា មុខធោវនកិច្ចំ និដ្ឋាបេសិ. ឯវំ ភគវា អនុកម្បំ ឧបាទាយ តេន ករីយមានំ វេយ្យាវច្ចំ សាទិយិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ អញ្ញតរស្ស ឧបាសកស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តស្មិំ គព្ភគតេយេវ បិតា បវាសំ គតោ, ឧបាសិកា ទសមាសច្ចយេន បុត្តំ វិជាយិត្វា សានូតិស្ស នាមំ អកាសិ. តស្មិំ អនុក្កមេន វឌ្ឍន្តេ សត្តវស្សិកំយេវ នំ ភិក្ខូនំ សន្តិកេ បព្ពាជេសិ, ‘‘ឯវមយំ អនន្តរាយោ វឌ្ឍិត្វា អច្ចន្តសុខភាគី ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘សោ សានុសាមណេរោ’’តិ បញ្ញាតោ បញ្ញវា វត្តសម្បន្នោ ពហុស្សុតោ ¶ ធម្មកថិកោ សត្តេសុ មេត្តជ្ឈាសយោ ហុត្វា ទេវមនុស្សានំ បិយោ អហោសិ មនាបោតិ សព្ពំ សានុសុត្តេ អាគតនយេន វេទិតព្ពំ.

តស្ស អតីតជាតិយំ មាតា យក្ខយោនិយំ និព្ពត្តិ. តំ យក្ខា ‘‘សានុត្ថេរស្ស អយំ មាតា’’តិ គរុចិត្តិការពហុលា ហុត្វា មានេន្តិ. ឯវំ គច្ឆន្តេ កាលេ បុថុជ្ជនភាវស្ស អាទីនវំ វិភាវេន្តំ វិយ ឯកទិវសំ សានុស្ស យោនិសោ មនសិការាភាវា អយោនិសោ ឧម្មុជ្ជន្តស្ស វិព្ភមិតុកាមតាចិត្តំ ឧប្បជ្ជិ. តំ តស្ស យក្ខិនិមាតា ញត្វា មនុស្សមាតុយា អារោចេសិ – ‘‘តវ បុត្តោ, សានុ, ‘វិព្ភមិស្សាមី’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ, តស្មា ត្វំ –

‘‘សានុំ បពុទ្ធំ វជ្ជាសិ, យក្ខានំ វចនំ ឥទំ;

មាកាសិ បាបកំ កម្មំ, អាវិ វា យទិ វា រហោ.

‘‘សចេ ¶ ត្វំ បាបកំ កម្មំ, ករិស្សសិ ករោសិ វា;

ន តេ ទុក្ខា បមុត្យត្ថិ, ឧប្បច្ចាបិ បលាយតោ’’តិ. (សំ. និ. ១.២៣៩; ធ. ប. អដ្ឋ. ២.៣២៥ សានុសាមណេរវត្ថុ) –

ឯវំ ភណាហី’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា យក្ខិនិមាតា តត្ថេវន្តរធាយិ. មនុស្សមាតា បន តំ សុត្វា បរិទេវសោកសមាបន្នា ចេតោទុក្ខសមប្បិតា អហោសិ. អថ សានុសាមណេរោ បុព្ពណ្ហសមយំ និវាសេត្វា ¶ បត្តចីវរមាទាយ មាតុ សន្តិកំ ឧបគតោ មាតរំ រោទមានំ ទិស្វា ‘‘អម្ម, កិំ និស្សាយ រោទសី’’តិ វត្វា ‘‘តំ និស្សាយា’’តិ ច វុត្តោ មាតុ ‘‘មតំ វា, អម្ម, រោទន្តិ, យោ វា ជីវំ ន ទិស្សតី’’តិ គាថំ អភាសិ.

៤៤. តស្សត្ថោ – ‘‘អម្ម, រោទន្តា នាម ញាតកា មិត្តា វា អត្តនោ ញាតកំ មិត្តំ វា មតំ ឧទ្ទិស្ស រោទន្តិ បរលោកំ គតត្តា, យោ វា ញាតកោ មិត្តោ វា ជីវំ ជីវន្តោ ទេសន្តរំ បក្កន្តតាយ ច ន ទិស្សតិ, តំ វា ឧទ្ទិស្ស រោទន្តិ, ឧភយម្បេតំ មយិ ន វិជ្ជតិ, ឯវំ សន្តេ ជីវន្តំ ធរមានំ មំ បុរតោ ឋិតំ បស្សន្តី; កស្មា, អម្ម, រោទសិ?មំ ឧទ្ទិស្ស តវ រោទនស្ស ការណមេវ នត្ថី’’តិ.

តំ សុត្វា តស្ស មាតា ‘‘មរណញ្ហេតំ, ភិក្ខវេ, យោ សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តតី’’តិ (ម. និ. ៣.៦៣) សុត្តបទានុសារេន ឧប្បព្ពជនំ អរិយស្ស វិនយេ មរណន្តិ ទស្សេន្តី –

‘‘មតំ ¶ វា បុត្ត រោទន្តិ, យោ វា ជីវំ ន ទិស្សតិ;

យោ ច កាមេ ចជិត្វាន, បុនរាគច្ឆតេ ឥធ.

‘‘តំ វាបិ បុត្ត រោទន្តិ, បុន ជីវំ មតោ ហិ សោ;

កុក្កុឡា ឧព្ភតោ តាត, កុក្កុឡំ បតិតុមិច្ឆសី’’តិ. (សំ. និ. ១.២៣៩; ធ. ប. អដ្ឋ. ២.សានុសាមណេរវត្ថុ) –

តត្ថ កាមេ ចជិត្វានាតិ នេក្ខម្មជ្ឈាសយេន វត្ថុកាមេ បហាយ, តញ្ច កិលេសកាមស្ស តទង្គប្បហានវសេន វេទិតព្ពំ. បព្ពជ្ជា ហេត្ថ កាមបរិច្ចាគោ អធិប្បេតោ. បុនរាគច្ឆតេ ឥធាតិ ឥធ គេហេ បុនទេវ អាគច្ឆតិ, ហីនាយាវត្តនំ សន្ធាយ វទតិ. តំ វាបីតិ យោ បព្ពជិត្វា វិព្ភមតិ ¶ , តំ វាបិ បុគ្គលំ មតំ វិយមាទិសិយោ រោទន្តិ. កស្មាតិ ចេ? បុន ជីវំ មតោ ហិ សោតិ វិព្ភមនតោ បច្ឆា យោ ជីវន្តោ, សោ គុណមរណេន អត្ថតោ មតោយេវ. ឥទានិស្ស សវិសេសសំវេគំ ជនេតុំ ‘‘កុក្កុឡា’’តិអាទិ វុត្តំ. តស្សត្ថោ – ‘‘អហោរត្តំ អាទិត្តំ វិយ ហុត្វា ឌហនដ្ឋេន កុក្កុឡនិរយសទិសត្តា កុក្កុឡា ¶ គិហិភាវា អនុកម្បន្តិយា មយា ឧព្ភតោ ឧទ្ធតោ, តាត សានុ, កុក្កុឡំ បតិតុំ ឥច្ឆសិ បតិតុកាមោសី’’តិ.

តំ សុត្វា សានុសាមណេរោ សំវេគជាតោ ហុត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.២១.២៥-២៩) –

‘‘ភុញ្ជន្តំ សមណំ ទិស្វា, វិប្បសន្នមនាវិលំ;

ឃដេនោទកមាទាយ, សិទ្ធត្ថស្ស អទាសហំ.

‘‘និម្មលោ ហោមហំ អជ្ជ, វិមលោ ខីណសំសយោ;

ភវេ និព្ពត្តមានស្ស, ផលំ និព្ពត្តតេ សុភំ.

‘‘ចតុន្នវុតិតោ កប្បេ, ឧទកំ យមទាសហំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ទកទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘ឯកសដ្ឋិម្ហិតោ កប្បេ, ឯកោវ វិមលោ អហុ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ ¶ បន បត្វា ថេរោ ឥមិស្សា គាថាយ វសេន ‘‘មយ្ហំ វិបស្សនារម្ភោ អរហត្តប្បត្តិ ច ជាតា’’តិ ឧទានវសេន តមេវ គាថំ បច្ចុទាហាសិ.

សានុត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. រមណីយវិហារិត្ថេរគាថាវណ្ណនា

យថាបិ ¶ ភទ្ទោ អាជញ្ញោតិ អាយស្មតោ រមណីយវិហារិត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោបិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ វិបស្សិំ ភគវន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា កោរណ្ឌបុប្ផេហិ បូជំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវេសុ និព្ពត្តិត្វា អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហេ អញ្ញតរស្ស សេដ្ឋិស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តោ យោព្ពនមទេន កាមេសុ មុច្ឆំ អាបន្នោ វិហរតិ. សោ ឯកទិវសំ អញ្ញតរំ បារទារិកំ រាជបុរិសេហិ វិវិធា កម្មការណា ករីយមានំ ទិស្វា សំវេគជាតោ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បព្ពជិ. បព្ពជិតោ ច រាគចរិតតាយ និច្ចកាលំ សុសម្មដ្ឋំ បរិវេណំ សូបដ្ឋិតំ បានីយបរិភោជនីយំ សុបញ្ញតំ មញ្ចបីឋំ កត្វា វិហរតិ. តេន សោ រមណីយវិហារីត្វេវ បញ្ញាយិត្ថ.

សោ រាគុស្សន្នតាយ អយោនិសោ មនសិ ករិត្វា សញ្ចេតនិកំ សុក្កវិស្សដ្ឋិអាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា, ‘‘ធិរត្ថុ, មំ ឯវំភូតោ សទ្ធាទេយ្យំ ¶ ភុញ្ជេយ្យ’’ន្តិ វិប្បដិសារី ហុត្វា ‘‘វិព្ភមិស្សាមី’’តិ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ រុក្ខមូលេ និសីទិ, តេន ច មគ្គេន សកដេសុ គច្ឆន្តេសុ ឯកោ សកដយុត្តោ គោណោ បរិស្សមន្តោ វិសមដ្ឋានេ ខលិត្វា បតិ, តំ សាកដិកា យុគតោ មុញ្ចិត្វា តិណោទកំ ទត្វា បរិស្សមំ វិនោទេត្វា បុនបិ ធុរេ យោជេត្វា អគមំសុ. ថេរោ តំ ទិស្វា – ‘‘យថាយំ គោណោ សកិំ ខលិត្វាបិ ឧដ្ឋាយ សកិំ ធុរំ វហតិ, ឯវំ មយាបិ កិលេសវសេន សកិំ ខលិតេនាបិ វុដ្ឋាយ សមណធម្មំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ យោនិសោ ឧម្មុជ្ជន្តោ និវត្តិត្វា ឧបាលិត្ថេរស្ស អត្តនោ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា តេន វុត្តវិធិនា អាបត្តិតោ វុដ្ឋហិត្វា សីលំ បាកតិកំ កត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.២១.៣៥-៣៩) –

‘‘អក្កន្តញ្ច បទំ ទិស្វា, ចក្កាលង្ការភូសិតំ;

បទេនានុបទំ យន្តោ, វិបស្សិស្ស មហេសិនោ.

‘‘កោរណ្ឌំ ¶ ¶ បុប្ផិតំ ទិស្វា, សមូលំ បូជិតំ មយា;

ហដ្ឋោ ហដ្ឋេន ចិត្តេន, អវន្ទិំ បទមុត្តមំ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិបូជយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘សត្តបញ្ញាសកប្បម្ហិ, ឯកោ វីតមលោ អហុំ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា វិមុត្តិសុខំ អនុភវន្តោ អត្តនោ បុព្ពភាគបដិបត្តិយា សទ្ធិំ អរិយធម្មាធិគមនទីបនិំ ‘‘យថាបិ ភទ្ទោ អាជញ្ញោ, ខលិត្វា បតិតិដ្ឋតី’’តិ គាថំ អភាសិ.

៤៥. តត្ថ ខលិត្វាតិ បក្ខលិត្វា. បតិតិដ្ឋតីតិ បតិដ្ឋហតិ, បុនទេវ យថាឋានេ តិដ្ឋតិ. ឯវន្តិ យថា ភទ្ទោ ឧសភាជានីយោ ភារំ វហន្តោ បរិស្សមប្បត្តោ វិសមដ្ឋានំ អាគម្ម ឯកវារំ បក្ខលិត្វា បតិតោ ន តត្តកេន ធុរំ ឆឌ្ឌេតិ, ថាមជវបរក្កមសម្បន្នតាយ បន ខលិត្វាបិ បតិតិដ្ឋតិ, អត្តនោ សភាវេនេវ ឋត្វា ភារំ វហតិ, ឯវំ កិលេសបរិស្សមប្បត្តោ កិរិយាបរាធេន ខលិត្វា តំ ខលិតំ ថាមវីរិយសម្បត្តិតាយ បដិបាកតិកំ កត្វា មគ្គសម្មាទិដ្ឋិយា ទស្សនសម្បន្នំ, តតោ ឯវ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សវនន្តេ អរិយាយ ជាតិយា ជាតតាយ សាវកំ, តស្ស ឧរេ វាយាមជនិតាភិជាតិតាយ ឱរសំ ¶ បុត្តំ ភទ្ទាជានីយសទិសកិច្ចតាយ អាជានីយន្តិ ច មំ ធារេថ ឧបធារេថាតិ អត្ថោ.

រមណីយវិហារិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សទ្ធាយាហំ ¶ បព្ពជិតោតិ អាយស្មតោ សមិទ្ធិត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កត្តាធិការោ តត្ថ តត្ថ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ចតុនវុតេ កប្បេ សិទ្ធត្ថំ ភគវន្តំ បស្សិត្វា បសន្នមានសោ សវណ្ដានិ បុប្ផានិ កណ្ណិកពទ្ធានិ គហេត្វា បូជេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា សុគតីសុយេវ បរិវត្តេន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហេ កុលគេហេ និព្ពត្តិ. តស្ស ជាតកាលតោ បដ្ឋាយ តំ កុលំ ធនធញ្ញាទីហិ វឌ្ឍិ, អត្តភាវោ ចស្ស អភិរូបោ ទស្សនីយោ គុណវា ឥតិ វិភវសមិទ្ធិយា ច គុណសមិទ្ធិយា ¶ ច សមិទ្ធីត្វេវ បញ្ញាយិត្ថ. សោ ពិម្ពិសារសមាគមេ ពុទ្ធានុភាវំ ទិស្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា ភាវនាយ យុត្តប្បយុត្តោ វិហរន្តោ ភគវតិ តបោទារាមេ វិហរន្តេ ឯកទិវសំ ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘លាភា វត មេ សត្ថា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ, ស្វាក្ខាតេ ចាហំ ធម្មវិនយេ បព្ពជិតោ, សព្រហ្មចារី ច មេ សីលវន្តោ កល្យាណធម្មា’’តិ. តស្សេវំ ចិន្តេន្តស្ស ឧឡារំ បីតិសោមនស្សំ ឧទបាទិ. តំ អសហន្តោ មារោ បាបិមា ថេរស្ស អវិទូរេ មហន្តំ ភេរវសទ្ទមកាសិ, បថវិយា ឧន្ទ្រិយនកាលោ វិយ អហោសិ. ថេរោ ភគវតោ តមត្ថំ អារោចេសិ. ភគវា ‘‘មារោ តុយ្ហំ វិចក្ខុកម្មាយ ចេតេតិ, គច្ឆ, ភិក្ខុ តត្ថ អចិន្តេត្វា វិហរាហី’’តិ អាហ. ថេរោ តត្ថ គន្ត្វា វិហរន្តោ នចិរស្សេវ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.២១.៣០-៣៤) –

‘‘កណិការំវ ¶ ជោតន្តំ, និសិន្នំ បព្ពតន្តរេ;

ឱភាសេន្តំ ទិសា សព្ពា, សិទ្ធត្ថំ នរសារថិំ.

‘‘ធនុំ អទ្វេជ្ឈំ កត្វាន, ឧសុំ សន្នយ្ហហំ តទា;

បុប្ផំ សវណ្ដំ ឆេត្វាន, ពុទ្ធស្ស អភិរោបយិំ.

‘‘ចតុន្នវុតិតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិរោបយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘ឯកបញ្ញាសិតោ កប្បេ, ឯកោ អាសិំ ជុតិន្ធរោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ ¶ បន បត្វា តត្ថេវ វិហរន្តស្ស ថេរស្ស ខីណាសវភាវំ អជានន្តោ បុរិមនយេនេវ មារោ មហន្តំ ភេរវសទ្ទំ អកាសិ. តំ សុត្វា ថេរោ អភីតោ អច្ឆម្ភី ‘‘តាទិសានំ មារានំ សតម្បិ សហស្សម្បិ មយ្ហំ លោមម្បិ ន កម្បេតី’’តិ អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ ‘‘សទ្ធាយាហំ បព្ពជិតោ’’តិ គាថំ អភាសិ.

៤៦. តត្ថ សទ្ធាយាតិ ធម្មច្ឆន្ទសមុដ្ឋានាយ កម្មផលសទ្ធាយ ចេវ រតនត្តយសទ្ធាយ ច. អហន្តិ អត្តានំ និទ្ទិសតិ. បព្ពជិតោតិ ឧបគតោ. អគារស្មាតិ គេហតោ ឃរាវាសតោ វា. អនគារិយន្តិ បព្ពជ្ជំ, សា ហិ យំកិញ្ចិ កសិវាណិជ្ជាទិកម្មំ ‘អគារស្ស ហិត’ន្តិ អគារិយំ នាម, តទភាវតោ ‘‘អនគារិយា’’តិ វុច្ចតិ. សតិ បញ្ញា ច មេ វុឌ្ឍាតិ សរណលក្ខណា សតិ, បជាននលក្ខណា បញ្ញាតិ ឥមេ ធម្មា វិបស្សនាក្ខណតោ បដ្ឋាយ មគ្គបដិបាដិយា ¶ យាវ អរហត្តា មេ វុឌ្ឍា វឌ្ឍិតា, ន ទានិ វឌ្ឍេតព្ពា អត្ថិ សតិបញ្ញា វេបុល្លប្បត្តាតិ ទស្សេតិ. ចិត្តញ្ច សុសមាហិតន្តិ អដ្ឋសមាបត្តិវសេន ចេវ លោកុត្តរសមាធិវសេន ច ចិត្តំ មេ សុដ្ឋុ សមាហិតំ, ន ទានិ តស្ស សមាធាតព្ពំ អត្ថិ, សមាធិ វេបុល្លប្បត្តោតិ ទស្សេតិ. តស្មា កាមំ ករស្សុ រូបានីតិ បាបិម មំ ឧទ្ទិស្ស យានិ កានិចិ វិប្បការានិ យថារុចិំ ករោហិ, តេហិ បន នេវ មំ ព្យាធយិស្សសិ មម សរីរកម្បនមត្តម្បិ កាតុំ ន សក្ខិស្សសិ, កុតោ ចិត្តញ្ញថត្តំ? តស្មា តវ កិរិយា អប្បដិច្ឆិតបហេនកំ វិយ ន កិញ្ចិ អត្ថំ សោធេតិ, កេវលំ តវ ចិត្តវិឃាតមត្តផលាតិ ថេរោ មារំ តជ្ជេសិ. តំ សុត្វា មារោ ‘‘ជានាតិ មំ សមណោ’’តិ តត្ថេវន្តរធាយិ.

សមិទ្ធិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

នមោ ¶ តេ ពុទ្ធ វីរត្ថូតិ អាយស្មតោ ឧជ្ជយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ករោន្តោ ឥតោ ទ្វានវុតេ កប្បេ តិស្សំ ភគវន្តំ បស្សិត្វា បសន្នមានសោ កណិការបុប្ផេហិ បូជំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ ¶ និព្ពត្តិត្វា អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហេ អញ្ញតរស្ស សោត្តិយព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, ឧជ្ជយោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ ហុត្វា តត្ថ សារំ អបស្សន្តោ ឧបនិស្សយសម្បត្តិយា ចោទិយមានោ វេឡុវនំ គន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា ចរិយានុកូលំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញេ វិហរន្តោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.២១.១-៤) –

‘‘កណិការំ បុប្ផិតំ ទិស្វា, ឱចិនិត្វានហំ តទា;

តិស្សស្ស អភិរោបេសិំ, ឱឃតិណ្ណស្ស តាទិនោ.

‘‘ទ្វេនវុតេ ឥតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិរោបយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘បញ្ចតិំសេ ឥតោ កប្បេ, អរុណបាណីតិ វិស្សុតោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ ¶ បន បត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិត្វា ភគវតោ ថោមនាការេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ ‘‘នមោ តេ ពុទ្ធ វីរត្ថូ’’តិ គាថំ អភាសិ.

៤៧. តត្ថ នមោតិ បណាមកិត្តនំ. តេតិ បណាមកិរិយាយ សម្បទានកិត្តនំ, តុយ្ហន្តិ អត្ថោ. ពុទ្ធ វីរាតិ ច ភគវតោ អាលបនំ. ភគវា ហិ យថា អភិញ្ញេយ្យាទិភេទស្ស អត្ថស្ស អភិញ្ញេយ្យាទិភេទេន សយម្ភូញាណេន អនវសេសតោ ពុទ្ធត្តា ‘‘ពុទ្ធោ’’តិ វុច្ចតិ. ឯវំ បញ្ចន្នម្បិ មារានំ អភិប្បមទ្ទនវសេន បទហន្តេន មហតា វីរិយេន សមន្នាគតត្តា ‘‘វីរោ’’តិ វុច្ចតិ. អត្ថូតិ ហោតុ, តស្ស ‘‘នមោ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. វិប្បមុត្តោសិ សព្ពធីតិ សព្ពេហិ កិលេសេហិ សព្ពស្មិញ្ច សង្ខារគតេ វិប្បមុត្តោ វិសំយុត្តោ អសិ ភវសិ, ន តយា កិញ្ចិ អវិប្បមុត្តំ នាម អត្ថិ, យតោហំ តុយ្ហាបទានេ វិហរំ, វិហរាមិ អនាសវោតិ តុយ្ហំ តវ អបទានេ ឱវាទេ ¶ គតមគ្គេ បដិបត្តិចរិយាយ វិហរំ យថាសត្តិ ¶ យថាពលំ បដិបជ្ជន្តោ កាមាសវាទីនំ ចតុន្នម្បិ អាសវានំ សុប្បហីនត្តា អនាសវោ វិហរាមិ, តាទិសស្ស នមោ តេ ពុទ្ធ-វីរត្ថូតិ.

ឧជ្ជយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

យតោ អហន្តិ អាយស្មតោ សញ្ជយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោបិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ឧបចិនន្តោ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ មហតិ បូគេ សំកិត្តិវសេន វត្ថុំ សង្ឃរិត្វា រតនត្តយំ ឧទ្ទិស្ស បុញ្ញំ ករោន្តោ សយំ ទលិទ្ទោ ហុត្វា នេសំ គណាទីនំ បុញ្ញកិរិយាយ ព្យាវដោ អហោសិ. កាលេន កាលំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា បសន្នមានសោ ភិក្ខូនញ្ច តំ តំ វេយ្យាវច្ចំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តោ អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា សុគតីសុយេវ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហេ វិភវសម្បន្នស្ស ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ សញ្ជយោ នាម នាមេន, សោ វយប្បត្តោ ព្រហ្មាយុបោក្ខរសាតិអាទិកេ អភិញ្ញាតេ ព្រាហ្មណេ សាសនេ អភិប្បសន្នេ ទិស្វា សញ្ជាតប្បសាទោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិ. តស្ស សត្ថា ធម្មំ ទេសេសិ. សោ ធម្មំ សុត្វា សោតាបន្នោ អហោសិ. អបរភាគេ បព្ពជិ. បព្ពជន្តោ ច ខុរគ្គេយេវ ឆឡភិញ្ញោ អហោសី. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១០.៥១-៥៥) –

‘‘វិបស្សិស្ស ¶ ភគវតោ, មហាបូគគណោ អហុ;

វេយ្យាវច្ចករោ អាសិំ, សព្ពកិច្ចេសុ វាវដោ.

‘‘ទេយ្យធម្មោ ច មេ នត្ថិ, សុគតស្ស មហេសិនោ;

អវន្ទិំ សត្ថុនោ បាទេ, វិប្បសន្នេន ចេតសា.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, វេយ្យាវច្ចំ អកាសហំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, វេយ្យាវច្ចស្សិទំ ផលំ.

‘‘ឥតោ ¶ ច អដ្ឋមេ កប្បេ, រាជា អាសិំ សុចិន្តិតោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

ឆឡភិញ្ញោ ¶ បន ហុត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ ‘‘យតោ អហំ បព្ពជិតោ’’តិ គាថំ អភាសិ.

៤៨. តត្ថ យតោ អហំ បព្ពជិតោតិ យតោ បភុតិ យតោ បដ្ឋាយ អហំ បព្ពជិតោ. បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ នាភិជានាមិ សង្កប្បំ, អនរិយំ ទោសសំហិតន្តិ រាគាទិទោសសំហិតំ តតោ ឯវ អនរិយំ និហីនំ, អរិយេហិ វា អនរណីយតាយ អនរិយេហិ អរណីយតាយ ច អនរិយំ បាបកំ អារម្មណេ អភូតគុណាទិសង្កប្បនតោ ‘‘សង្កប្បោ’’តិ លទ្ធនាមំ កាមវិតក្កាទិមិច្ឆាវិតក្កំ ឧប្បាទិតំ នាភិជានាមីតិ, ‘‘ខុរគ្គេយេវ មយា អរហត្តំ បត្ត’’ន្តិ អញ្ញំ ព្យាកាសិ.

សញ្ជយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចិហចិហាភិនទិតេតិ អាយស្មតោ រាមណេយ្យកត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ សិខិស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ភគវន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ បុប្ផេហិ បូជំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តោ អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា សុគតីសុ ឯវ បរិវត្តេន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ ឥព្ភកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ ជេតវនបដិគ្គហណេ សញ្ជាតប្បសាទោ បព្ពជិត្វា ចរិយានុកូលំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញេ វិហរតិ. តស្ស អត្តនោ សម្បត្តិយា បព្ពជិតសារុប្បាយ ច បដិបត្តិយា បាសាទិកភាវតោ រាមណេយ្យកោត្វេវ សមញ្ញា អហោសិ ¶ . អថេកទិវសំ មារោ ថេរំ ភិំសាបេតុកាមោ ភេរវសទ្ទំ អកាសិ. តំ សុត្វា ថេរោ ថិរបកតិតាយ ¶ តេន អសន្តសន្តោ ‘‘មារោ អយ’’ន្តិ ញត្វា តត្ថ អនាទរំ ទស្សេន្តោ ‘‘ចិហចិហាភិនទិតេ’’តិ គាថំ អភាសិ.

៤៩. តត្ថ ចិហចិហាភិនទិតេតិ ចិហចិហាតិ អភិណ្ហំ បវត្តសទ្ទតាយ ‘‘ចិហចិហា’’តិ លទ្ធនាមានំ វដ្ដកានំ អភិនាទនិមិត្តំ, វិរវហេតូតិ ¶ អត្ថោ. សិប្បិកាភិរុតេហិ ចាតិ សិប្បិកា វុច្ចន្តិ ទេវកា បរនាមកា គេលញ្ញេន ឆាតកិសទារកាការា សាខាមិគា. ‘‘មហាកលន្ទកា’’តិ កេចិ, សិប្បិកានំ អភិរុតេហិ មហាវិរវេហិ, ហេតុម្ហិ ចេតំ ករណវចនំ, តំ ហេតូតិ អត្ថោ. ន មេ តំ ផន្ទតិ ចិត្តន្តិ មម ចិត្តំ ន ផន្ទតិ ន ចវតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឥមស្មិំ អរញ្ញេ វិរវហេតុ សិប្បិកាភិរុតហេតុ វិយ, បាបិម, តវ វិស្សរករណហេតុ មម ចិត្តំ កម្មដ្ឋានតោ ន បរិបតតីតិ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘ឯកត្តនិរតញ្ហិ មេ’’តិ. ហិ-សទ្ទោ ហេតុ អត្ថោ, យស្មា មម ចិត្តំ គណសង្គណិកំ បហាយ ឯកត្តេ ឯកីភាវេ, ពហិទ្ធា វា វិក្ខេបំ បហាយ ឯកត្តេ ឯកគ្គតាយ, ឯកត្តេ ឯកសភាវេ វា និព្ពានេ និរតំ អភិរតំ, តស្មា កម្មដ្ឋានតោ ន ផន្ទតិ ន ចវតីតិ, ឥមំ កិរ គាថំ វទន្តោ ឯវ ថេរោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.២១.៥-៩) –

‘‘សុវណ្ណវណ្ណោ ភគវា, សតរំសី បតាបវា;

ចង្កមនំ សមារូឡ្ហោ, មេត្តចិត្តោ សិខីសភោ.

‘‘បសន្នចិត្តោ សុមនោ, វន្ទិត្វា ញាណមុត្តមំ;

មិនេលបុប្ផំ បគ្គយ្ហ, ពុទ្ធស្ស អភិរោបយិំ.

‘‘ឯកតិំសេ ឥតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិបូជយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘ឯកូនតិំសកប្បម្ហិ, សុមេឃឃននាមកោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អយមេវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណគាថា អហោសិ.

រាមណេយ្យកត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ធរណី ¶ ¶ ច សិញ្ចតិ វាតិ អាយស្មតោ វិមលត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោបិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនន្តោ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ សង្ខធមនកុលេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ តស្មិំ ¶ សិប្បេ និប្ផត្តិំ គតោ ឯកទិវសំ វិបស្សិំ ភគវន្តំ បស្សិត្វា បសន្នមានសោ សង្ខធមនេន បូជំ កត្វា តតោ បដ្ឋាយ កាលេន កាលំ សត្ថុ ឧបដ្ឋានំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ ‘‘អនាគតេ មេ វិមលោ វិសុទ្ធោ កាយោ ហោតូ’’តិ ពោធិរុក្ខំ គន្ធោទកេហិ ន្ហាបេសិ, ចេតិយង្គណពោធិយង្គណេសុ អាសនានិ ធោវាបេសិ, ភិក្ខូនម្បិ កិលិដ្ឋេ សមណបរិក្ខារេ ធោវាបេសិ.

សោ តតោ ចវិត្វា ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច បរិវត្តេន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហេ ឥព្ភកុលេ និព្ពត្តិ. តស្ស មាតុកុច្ឆិយំ វសន្តស្ស និក្ខមន្តស្ស ច កាយោ បិត្តសេម្ហាទីហិ អសំកិលិដ្ឋោ បទុមបលាសេ ឧទកពិន្ទុ វិយ អលគ្គោ បច្ឆិមភវិកពោធិសត្តស្ស វិយ សុវិសុទ្ធោ អហោសិ, តេនស្ស វិមលោត្វេវ នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ រាជគហប្បវេសនេ ពុទ្ធានុភាវំ ទិស្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា កោសលរដ្ឋេ បព្ពតគុហាយំ វិហរតិ. អថេកទិវសំ ចាតុទ្ទីបិកមហាមេឃោ សកលំ ចក្កវាឡគព្ភំ បត្ថរិត្វា បាវស្សិ. វិវដ្ដដ្ឋាយិម្ហិ ពុទ្ធានំ ចក្កវត្តីនញ្ច ធរមានកាលេ ឯវ កិរ ឯវំ វស្សតិ. ឃម្មបរិឡាហវូបសមតោ ឧតុសប្បាយលាភេន ថេរស្ស ចិត្តំ សមាហិតំ អហោសិ ឯកគ្គំ. សោ សមាហិតចិត្តោ តាវទេវ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា មគ្គបដិបាដិយា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១០.៥៦-៦០) –

‘‘វិបស្សិស្ស ភគវតោ, អហោសិំ សង្ខធម្មកោ;

និច្ចុបដ្ឋានយុត្តោម្ហិ, សុគតស្ស មហេសិនោ.

‘‘ឧបដ្ឋានផលំ បស្ស, លោកនាថស្ស តាទិនោ;

សដ្ឋិ តូរិយសហស្សានិ, បរិវារេន្តិ មំ សទា.

‘‘ឯកនវុតិតោ ¶ កប្បេ, ឧបដ្ឋហិំ មហាឥសិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ឧបដ្ឋានស្សិទំ ផលំ.

‘‘ចតុវីសេ ឥតោ កប្បេ, មហានិគ្ឃោសនាមកា;

សោឡសាសិំសុ រាជានោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ¶ ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា កតកិច្ចតាយ តុដ្ឋមានសោ ឧទានំ ឧទានេន្តោ ‘‘ធរណី ច សិញ្ចតិ វាតិ មាលុតោ’’តិ គាថំ អភាសិ.

៥០. តត្ថ ធរណីតិ បថវី, សា ហិ សកលំ ធរាធរំ ធារេតីតិ ‘‘ធរណី’’តិ វុច្ចតិ. សិញ្ចតីតិ សមន្តតោ នភំ បូរេត្វា អភិប្បវស្សតោ មហាមេឃស្ស វុដ្ឋិធារាហិ សិញ្ចតិ ¶ . វាតិ មាលុតោតិ ឧទកផុសិតសម្មិស្សតាយ សីតលោ វាតោ វាយតិ. វិជ្ជុតា ចរតិ នភេតិ តត្ថ តត្ថ គជ្ជតា គឡគឡាយតា មហាមេឃតោ និច្ឆរន្តិយោ សតេរតា អាកាសេ ឥតោ ចិតោ ច វិចរន្តិ. ឧបសមន្តិ វិតក្កាតិ ឧតុសប្បាយសិទ្ធេន សមថវិបស្សនាធិគមេន បុព្ពភាគេ តទង្គាទិវសេន វូបសន្តា ហុត្វា កាមវិតក្កាទយោ សព្ពេបិ នវ មហាវិតក្កា អរិយមគ្គាធិគមេន ឧបសមន្តិ. អនវសេសតោ សមុច្ឆិជ្ជន្តីតិ. វត្តមានសមីបតាយ អរិយមគ្គក្ខណំ វត្តមានំ កត្វា វទតិ. អតីតត្ថេ វា ឯតំ បច្ចុប្បន្នវចនំ. ចិត្តំ សុសមាហិតំ មមាតិ តតោ ឯវ លោកុត្តរសមាធិនា មម ចិត្តំ សុដ្ឋុ សមាហិតំ, ន ទានិ តស្ស សមាធានេ កិញ្ចិ កាតព្ពំ អត្ថីតិ ថេរោ អញ្ញំ ព្យាកាសិ.

វិមលត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១. គោធិកាទិចតុត្ថេរគាថាវណ្ណនា

វស្សតិ ¶ ¶ ទេវោតិអាទិកា ចតស្សោ – គោធិកោ, សុពាហុ, វល្លិយោ, ឧត្តិយោតិ ឥមេសំ ចតុន្នំ ថេរានំ គាថា. កា ឧប្បត្តិ? ឥមេបិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការា តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តា ឥតោ ចតុនវុតេ កប្បេ សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្វា អញ្ញមញ្ញំ សហាយា ហុត្វា វិចរិំសុ. តេសុ ឯកោ សិទ្ធត្ថំ ភគវន្តំ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ទិស្វា កដច្ឆុភិក្ខំ អទាសិ. ទុតិយោ បសន្នចិត្តោ ហុត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គណ្ហិ. តតិយោ បសន្នចិត្តោ ឯកេន បុប្ផហត្ថេន ភគវន្តំ បូជេសិ. ចតុត្ថោ សុមនបុប្ផេហិ បូជមកាសិ. ឯវំ តេ សត្ថរិ ចិត្តំ បសាទេត្វា បសុតេន តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា បុន អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា សហាយកា ហុត្វា សាសនេ បព្ពជិត្វា សមណធម្មំ កត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ បាវាយំ ចតុន្នំ មល្លរាជានំ បុត្តា ហុត្វា និព្ពត្តិំសុ. តេសំ ¶ គោធិកោ, សុពាហុ, វល្លិយោ, ឧត្តិយោតិ នាមានិ អកំសុ. អញ្ញមញ្ញំ បិយសហាយា អហេសុំ. តេ កេនចិទេវ ករណីយេន កបិលវត្ថុំ អគមំសុ. តស្មិញ្ច សមយេ សត្ថា កបិលវត្ថុំ គន្ត្វា និគ្រោធារាមេ វសន្តោ យមកបាដិហារិយំ ទស្សេត្វា សុទ្ធោទនប្បមុខេ សក្យរាជានោ ទមេសិ. តទា តេបិ ចត្តារោ មល្លរាជបុត្តា បាដិហារិយំ ទិស្វា លទ្ធប្បសាទា បព្ពជិត្វា វិបស្សនាកម្មំ ករោន្តា នចិរស្សេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១១.១-២៣) –

‘‘សុវណ្ណវណ្ណំ សម្ពុទ្ធំ, អាហុតីនំ បដិគ្គហំ;

បវរា អភិនិក្ខន្តំ, វនា និព្ពនមាគតំ.

‘‘កដច្ឆុភិក្ខំ បាទាសិំ, សិទ្ធត្ថស្ស មហេសិនោ;

បញ្ញាយ ឧបសន្តស្ស, មហាវីរស្ស តាទិនោ.

‘‘បទេនានុបទាយន្តំ, និព្ពាបេន្តេ មហាជនំ;

ឧឡារា វិត្តិ មេ ជាតា, ពុទ្ធេ អាទិច្ចពន្ធុនេ.

‘‘ចតុន្នវុតិតោ ¶ ¶ កប្បេ, យំ ទានមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ភិក្ខាទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘សត្តាសីតិម្ហិតោ កប្បេ, មហារេណុសនាមកា;

សត្តរតនសម្បន្នា, សត្តេតេ ចក្កវត្តិនោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

‘‘សុវណ្ណវណ្ណំ សម្ពុទ្ធំ, និសភាជានិយំ យថា;

តិធាបភិន្នំ មាតង្គំ, កុញ្ជរំវ មហេសិនំ.

‘‘ឱភាសេន្តំ ទិសា សព្ពា, ឧឡុរាជំវ បូរិតំ;

រថិយំ បដិបជ្ជន្តំ, លោកជេដ្ឋំ អបស្សហំ.

‘‘ញាណេ ចិត្តំ បសាទេត្វា, បគ្គហេត្វាន អញ្ជលិំ;

បសន្នចិត្តោ សុមនោ, សិទ្ធត្ថមភិវាទយិំ.

‘‘ចតុន្នវុតិតោ កប្បេ, យំ កម្មមករិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ញាណសញ្ញាយិទំ ផលំ.

‘‘តេសត្តតិម្ហិតោ កប្បេ, សោឡសាសុំ នរុត្តមា;

សត្តរតនសម្បន្នា, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

‘‘តិវរាយំ និវាសីហំ, អហោសិំ មាលិកោ តទា;

អទ្ទសំ វិរជំ ពុទ្ធំ, សិទ្ធត្ថំ លោកបូជិតំ.

‘‘បសន្នចិត្តោ សុមនោ, បុប្ផហត្ថមទាសហំ;

យត្ថ យត្ថុបបជ្ជាមិ, តស្ស កម្មស្ស វាហសា.

‘‘អនុភោមិ ផលំ ឥដ្ឋំ, បុព្ពេ សុកតមត្តនោ;

បរិក្ខិត្តោ សុមល្លេហិ, បុប្ផទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘ចតុន្នវុតិតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិរោបយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, បុប្ផបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘ចតុន្នវុតុបាទាយ ¶ , ឋបេត្វា វត្តមានកំ;

បញ្ចរាជសតា តត្ថ, នជ្ជសមសនាមកា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

‘‘សិទ្ធត្ថស្ស ¶ ភគវតោ, ជាតិបុប្ផមទាសហំ;

បាទេសុ សត្ត បុប្ផានិ, ហាសេនោកិរិតានិ មេ.

‘‘តេន កម្មេនហំ អជ្ជ, អភិភោមិ នរាមរេ;

ធារេមិ អន្តិមំ ទេហំ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាសនេ.

‘‘ចតុន្នវុតិតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិរោបយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, បុប្ផបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘សមន្តគន្ធនាមាសុំ, តេរស ចក្កវត្តិនោ;

ឥតោ បញ្ចមកេ កប្បេ, ចាតុរន្តា ជនាធិបា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ. (អប. ថេរ ១.១១.១-២៣);

អរហត្តំ បន បត្វា ឥមេ ចត្តារោបិ ថេរា លោកេ បាកដា បញ្ញាតា រាជរាជមហាមត្តេហិ សក្កតា គរុកតា ហុត្វា អរញ្ញេ ¶ សហេវ វិហរន្តិ. អថេកទា រាជា ពិម្ពិសារោ តេ ចត្តារោ ថេរេ រាជគហំ ឧបគតេ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា តេមាសំ វស្សាវាសត្ថាយ និមន្តេត្វា តេសំ បាដិយេក្កំ កុដិកាយោ ការេត្វា សតិសម្មោសេន ន ឆាទេសិ. ថេរា អច្ឆន្នាសុ កុដិកាសុ វិហរន្តិ. វស្សកាលេ ទេវោ ន វស្សតិ. រាជា ‘‘កិំ នុ ខោ ការណំ ទេវោ ន វស្សតី’’តិ ចិន្តេន្តោ, តំ ការណំ ញត្វា, តា កុដិកាយោ ឆាទាបេត្វា, មត្តិកាកម្មំ ចិត្តកម្មញ្ច ការាបេត្វា, កុដិកាមហំ ករោន្តោ មហតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានំ អទាសិ. ថេរា រញ្ញោ អនុកម្បាយ កុដិកាយោ បវិសិត្វា មេត្តាសមាបត្តិយោ សមាបជ្ជិំសុ. អថុត្តរបាចីនទិសតោ មហាមេឃោ ឧដ្ឋហិត្វា ¶ ថេរានំ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋានក្ខណេយេវ វស្សិតុំ អារភិ. តេសុ គោធិកត្ថេរោ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ សហ មេឃគជ្ជិតេន –

‘‘វស្សតិ ទេវោ យថា សុគីតំ, ឆន្នា មេ កុដិកា សុខា និវាតា;

ចិត្តំ សុសមាហិតញ្ច មយ្ហំ, អថ ចេ បត្ថយសិ បវស្ស ទេវា’’តិ. –

តត្ថ វស្សតីតិ សិញ្ចតិ វុដ្ឋិធារំ បវេច្ឆតិ. ទេវោតិ មេឃោ. យថា សុគីតន្តិ សុន្ទរគីតំ វិយ គជ្ជន្តោតិ អធិប្បាយោ. មេឃោ ហិ វស្សនកាលេ សតបដលសហស្សបដលោ ឧដ្ឋហិត្វា ថនយន្តោ វិជ្ជុតា និច្ឆារេន្តោវ សោភតិ, ន កេវលោ. តស្មា សិនិទ្ធមធុរគម្ភីរនិគ្ឃោសោ វស្សតិ ¶ ទេវោតិ ទស្សេតិ. តេន សទ្ទតោ អនុបបីឡិតំ អាហ ‘‘ឆន្នា មេ កុដិកា សុខា និវាតា’’តិ. យថា ន ទេវោ វស្សតិ, ឯវំ តិណាទីហិ ឆាទិតា អយំ មេ កុដិកា, តេន វុដ្ឋិវស្សេន អនុបបីឡិតំ អាហ. បរិភោគសុខស្ស ឧតុសប្បាយឧតុសុខស្ស ច សព្ភាវតោ សុខា. ផុសិតគ្គឡបិហិតវាតបានតាហិ វាតបរិស្សយរហិតា. ឧភយេនបិ អាវាសសប្បាយវសេន អនុបបីឡិតំ អាហ. ចិត្តំ សុសមាហិតញ្ច មយ្ហន្តិ ចិត្តញ្ច មម សុដ្ឋុ សមាហិតំ អនុត្តរសមាធិនា និព្ពានារម្មណេ ¶ សុដ្ឋុ អប្បិតំ, ឯតេន អព្ភន្តរបរិស្សយាភាវតោ អប្បោស្សុក្កតំ ទស្សេតិ. អថ ចេ បត្ថយសីតិ អថ ឥទានិ បត្ថយសិ ចេ, យទិ ឥច្ឆសិ. បវស្សាតិ សិញ្ច ឧទកំ បគ្ឃរ វុដ្ឋិធារំ បវេច្ឆ. ទេវាតិ មេឃំ អាលបតិ.

គោធិកត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥២. ឥតរេហិ វុត្តគាថាសុ តតិយបទេ ឯវ វិសេសោ. តត្ថ សុពាហុនា វុត្តគាថាយំ ចិត្តំ សុសមាហិតញ្ច កាយេតិ មម ចិត្តំ ករជកាយេ កាយគតាសតិភាវនាវសេន សុដ្ឋុ សមាហិតំ សម្មទេវ អប្បិតំ. អយញ្ហិ ថេរោ កាយគតាសតិភាវនាវសេន បដិលទ្ធឈានំ បាទកំ ¶ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តំ សន្ធាយាហ ‘‘ចិត្តំ សុសមាហិតញ្ច កាយេ’’តិ.

សុពាហុត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥៣. វល្លិយត្ថេរគាថាយំ តស្សំ វិហរាមិ អប្បមត្តោតិ តស្សំ កុដិកាយំ អប្បមាទបដិបត្តិយា មត្ថកំ បាបិតត្តា អប្បមត្តោ អរិយវិហារូបសំហិតេន ទិព្ពវិហារាទិសំហិតេន ច ឥរិយាបថវិហារេន វិហរាមិ, អត្តភាវំ បវត្តេមីតិ វុត្តំ ហោតិ.

វល្លិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា

៥៤. ឧត្តិយត្ថេរេន ¶ វុត្តគាថាយំ អទុតិយោតិ អសហាយោ, កិលេសសង្គណិកាយ គណសង្គណិកាយ ច វិរហិតោតិ អត្ថោ.

ឧត្តិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចតុន្នំ ថេរានំ គាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អាសន្ទិំ ¶ កុដិកំ កត្វាតិ អាយស្មតោ អញ្ជនវនិយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ សុទស្សនោ នាម មាលាការោ ហុត្វា សុមនបុប្ផេហិ ភគវន្តំ បូជេត្វា អញ្ញម្បិ តត្ថ តត្ថ ពហុំ បុញ្ញំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា សមណធម្មំ អកាសិ. អថ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ វេសាលិយំ វជ្ជិរាជកុលេ និព្ពត្តិត្វា តស្ស វយប្បត្តកាលេ វជ្ជិរដ្ឋេ អវុដ្ឋិភយំ ព្យាធិភយំ អមនុស្សភយន្តិ តីណិ ភយានិ ឧប្បជ្ជិំសុ ¶ . តំ សព្ពំ រតនសុត្តវណ្ណនាយំ (ខុ. បា. អដ្ឋ. រតនសុត្តវណ្ណនា; សុ. និ. អដ្ឋ. ១.រតនសុត្តវណ្ណនា) វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ. ភគវតិ បន វេសាលិំ បវិដ្ឋេ ភយេសុ ច វូបសន្តេសុ សត្ថុ ធម្មទេសនាយ សម្ពហុលានំ ទេវមនុស្សានំ ធម្មាភិសមយេ ច ជាតេ អយំ រាជកុមារោ ពុទ្ធានុភាវំ ទិស្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិ. យថា ចាយំ ឯវំ អនន្តរំ វុច្ចមានា ចត្តារោបិ ជនា. តេបិ ហិ ឥមស្ស សហាយភូតា លិច្ឆវិរាជកុមារា ឯវំ ឥមិនាវ នីហារេន បព្ពជិំសុ. កស្សបសម្ពុទ្ធកាលេបិ សហាយា ហុត្វា ឥមិនា សហេវ បព្ពជិត្វា សមណធម្មំ អកំសុ, បទុមុត្តរស្សបិ ភគវតោ បាទមូលេ កុសលពីជរោបនាទិំ អកំសូតិ. តត្ថាយំ កតបុព្ពកិច្ចោ សាកេតេ អញ្ជនវនេ សុសានដ្ឋានេ វសន្តោ ឧបកដ្ឋាយ វស្សូបនាយិកាយ មនុស្សេហិ ឆឌ្ឌិតំ ជិណ្ណកំ អាសន្ទិំ លភិត្វា តំ ចតូសុ បាសាណេសុ ឋបេត្វា ឧបរិ តិរិយញ្ច តិណាទីហិ ឆាទេត្វា ទ្វារំ យោជេត្វា វស្សំ ឧបគតោ. បឋមមាសេយេវ ឃដេន្តោ វាយមន្តោ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១១.២៤-២៨) –

‘‘សុទស្សនោតិ នាមេន, មាលាការោ អហំ តទា;

អទ្ទសំ វិរជំ ពុទ្ធំ, លោកជេដ្ឋំ នរាសភំ.

‘‘ជាតិបុប្ផំ ¶ គហេត្វាន, បូជយិំ បទុមុត្តរំ;

វិសុទ្ធចក្ខុ សុមនោ, ទិព្ពចក្ខុំ សមជ្ឈគំ.

‘‘ឯតិស្សា បុប្ផបូជាយ, ចិត្តស្ស បណិធីហិ ច;

កប្បានំ សតសហស្សំ, ទុគ្គតិំ នុបបជ្ជហំ.

‘‘សោឡសាសិំសុ រាជានោ, ទេវុត្តរសនាមកា;

ឆត្តិំសម្ហិ ឥតោ កប្បេ, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា វិមុត្តិសុខំ បដិសំវេទេន្តោ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ យថាលទ្ធំ សម្បត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា បីតិវេគេន ឧទានេន្តោ ‘‘អាសន្ទិំ កុដិកំ កត្វា’’តិ គាថំ អភាសិ ¶ .

៥៥. តត្ថ អាសន្ទិំ កុដិកំ កត្វាតិ អាសន្ទី នាម ទីឃបាទកំ ចតុរស្សបីឋំ, អាយតំ ចតុរស្សម្បិ អត្ថិយេវ, យត្ថ និសីទិតុមេវ សក្កា, ន និបជ្ជិតុំ ¶ តំ អាសន្ទិំ កុដិកំ កត្វា វាសត្ថាយ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន កុដិកំ កត្វា យថា តត្ថ និសិន្នស្ស ឧតុបរិស្សយាភាវេន សុខេន សមណធម្មំ កាតុំ សក្កា, ឯវំ កុដិកំ កត្វា. ឯតេន បរមុក្កំសគតំ សេនាសនេ អត្តនោ អប្បិច្ឆតំ សន្តុដ្ឋិញ្ច ទស្សេតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ធម្មសេនាបតិនា –

‘‘បល្លង្កេន និសិន្នស្ស, ជណ្ណុកេនាភិវស្សតិ;

អលំ ផាសុវិហារាយ, បហិតត្តស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ. (ថេរគា. ៩៨៥; មិ. ប. ៦.១.១);

អបរេ ‘‘អាសន្ទិកុដិក’’ន្តិ បាឋំ វត្វា ‘‘អាសន្ទិប្បមាណំ កុដិកំ កត្វា’’តិ អត្ថំ វទន្តិ. អញ្ញេ បន ‘‘អាសននិសជ្ជាទិគតេ មនុស្សេ ឧទ្ទិស្ស មញ្ចកស្ស ឧបរិ កតកុដិកា អាសន្ទី នាម, តំ អាសន្ទិំ កុដិកំ កត្វា’’តិ អត្ថំ វទន្តិ. ឱគ្គយ្ហាតិ ឱគាហេត្វា អនុបវិសិត្វា. អញ្ជនំ វនន្តិ ឯវំនាមកំ វនំ, អញ្ជនវណ្ណបុប្ផភាវតោ ហិ អញ្ជនា វុច្ចន្តិ វល្លិយោ, តព្ពហុលតាយ តំ វនំ ‘‘អញ្ជនវន’’ន្តិ នាមំ លភិ. អបរេ បន ‘‘អញ្ជនា នាម មហាគច្ឆា’’តិ វទន្តិ, តំ អញ្ជនវនំ ឱគ្គយ្ហ អាសន្ទិកំ កុដិកំ កត្វា តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនន្តិ វិហរតា មយាតិ វចនសេសេនេវ យោជនា. ឥទមេវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណំ អហោសីតិ.

អញ្ជនវនិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. កុដិវិហារិត្ថេរគាថាវណ្ណនា

កោ ¶ កុដិកាយន្តិ អាយស្មតោ កុដិវិហារិត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ អាកាសេន គច្ឆន្តស្ស ‘‘ឧទកទានំ ¶ ទស្សាមី’’តិ សីតលំ ឧទកំ គហេត្វា បីតិសោមនស្សជាតោ ឧទ្ធម្មុខោ ហុត្វា ឧក្ខិបិ. សត្ថា តស្ស អជ្ឈាសយំ ញត្វា បសាទសំវឌ្ឍនត្ថំ អាកាសេ ឋិតោវ សម្បដិច្ឆិ. សោ តេន អនប្បកំ បីតិសោមនស្សំ បដិសំវេទេសិ. សេសំ អញ្ជនវនិយត្ថេរស្ស វត្ថុម្ហិ វុត្តសទិសមេវ. អយំ បន វិសេសោ – អយំ កិរ វុត្តនយេន បព្ពជិត្វា កតបុព្ពកិច្ចោ វិបស្សនំ អនុយុញ្ជន្តោ សាយំ ខេត្តសមីបេន គច្ឆន្តោ ទេវេ ផុសាយន្តេ ខេត្តបាលកស្ស បុញ្ញំ តិណកុដិំ ទិស្វា បវិសិត្វា តត្ថ តិណសន្ថារកេ និសីទិ ¶ . និសិន្នមត្តោវ ឧតុសប្បាយំ លភិត្វា វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១១.២៩-៣៥) –

‘‘សុវណ្ណវណ្ណំ សម្ពុទ្ធំ, គច្ឆន្តំ អនិលញ្ជសេ;

ឃតាសនំវ ជលិតំ, អាទិត្តំវ ហុតាសនំ.

‘‘បាណិនា ឧទកំ គយ្ហ, អាកាសេ ឧក្ខិបិំ អហំ;

សម្បដិច្ឆិ មហាវីរោ, ពុទ្ធោ ការុណិកោ ឥសិ.

‘‘អន្តលិក្ខេ ឋិតោ សត្ថា, បទុមុត្តរនាមកោ;

មម សង្កប្បមញ្ញាយ, ឥមា គាថា អភាសថ.

‘‘ឥមិនា ទកទានេន, បីតិឧប្បាទនេន ច;

កប្បសតសហស្សម្បិ, ទុគ្គតិំ នុបបជ្ជតិ.

‘‘តេន កម្មេន ទ្វិបទិន្ទ, លោកជេដ្ឋ នរាសភ;

បត្តោម្ហិ អចលំ ឋានំ, ហិត្វា ជយបរាជយំ.

‘‘សហស្សរាជនាមេន, តយោ តេ ចក្កវត្តិនោ;

បញ្ចសដ្ឋិកប្បសតេ, ចាតុរន្តា ជនាធិបា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា ថេរេ តត្ថ និសិន្នេ ខេត្តបាលកោ អាគន្ត្វា ‘‘កោ កុដិកាយ’’ន្តិ អាហ. តំ សុត្វា ថេរោ ‘‘ភិក្ខុ កុដិកាយ’’ន្តិអាទិមាហ. តយិទំ ខេត្តបាលស្ស ថេរស្ស ច វចនំ ឯកជ្ឈំ កត្វា –

‘‘កោ ¶ កុដិកាយំ ភិក្ខុ កុដិកាយំ, វីតរាគោ សុសមាហិតចិត្តោ;

ឯវំ ជានាហិ អាវុសោ, អមោឃា តេ កុដិកា កតា’’តិ. –

តត្ថ កោ កុដិកាយន្តិ, ‘‘ឥមិស្សំ កុដិកាយំ កោ និសិន្នោ’’តិ ខេត្តបាលស្ស បុច្ឆាវចនំ. តស្ស ភិក្ខុ កុដិកាយន្តិ ថេរស្ស បដិវចនទានំ. អថ នំ អត្តនោ អនុត្តរទក្ខិណេយ្យភាវតោ តំ កុដិបរិភោគំ អនុមោទាបេត្វា ¶ ឧឡារំ តមេវ បុញ្ញំ បតិដ្ឋាបេតុំ ‘‘វីតរាគោ’’តិអាទិ វុត្តំ. តស្សត្ថោ – ឯកោ ភិន្នកិលេសោ ភិក្ខុ តេ កុដិកាយំ និសិន្នោ, តតោ ឯវ សោ អគ្គមគ្គេន សព្ពសោ សមុច្ឆិន្នរាគតាយ វីតរាគោ អនុត្តរសមាធិនា និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា សុដ្ឋុ សមាហិតចិត្តតាយ សុសមាហិតចិត្តោ, ឥមញ្ច អត្ថំ, អាវុសោ ខេត្តបាល, យថាហំ វទាមិ, ឯវំ ជានាហិ សទ្ទហ អធិមុច្ចស្សុ. អមោឃា ¶ តេ កុដិកា កតា តយា កតា កុដិកា អមោឃា អវញ្ឈា សផលា សឧទ្រយា, យស្មា អរហតា ខីណាសវេន បរិភុត្តា. សចេ ត្វំ អនុមោទសិ, តំ តេ ភវិស្សតិ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយាតិ.

តំ សុត្វា ខេត្តបាលោ ‘‘លាភា វត មេ, សុលទ្ធំ វត មេ, យស្ស មេ កុដិកាយំ ឯទិសោ អយ្យោ បវិសិត្វា និសីទតី’’តិ បសន្នចិត្តោ អនុមោទន្តោ អដ្ឋាសិ. ឥមំ បន តេសំ កថាសល្លាបំ ភគវា ទិព្ពាយ សោតធាតុយា សុត្វា អនុមោទនញ្ចស្ស ញត្វា តម្ភាវិនិំ សម្បត្តិំ វិភាវេន្តោ ខេត្តបាលំ ឥមាហិ គាថាហិ អជ្ឈភាសិ –

‘‘វិហាសិ កុដិយំ ភិក្ខុ, សន្តចិត្តោ អនាសវោ;

តេន កម្មវិបាកេន, ទេវិន្ទោ ត្វំ ភវិស្សសិ.

‘‘ឆត្តិំសក្ខត្តុំ ទេវិន្ទោ, ទេវរជ្ជំ ករិស្សសិ;

ចតុត្តិំសក្ខត្តុំ ចក្កវត្តី, រាជា រដ្ឋេ ភវិស្សសិ;

រតនកុដិ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ, វីតរាគោ ភវិស្សសី’’តិ.

កុដិកាយំ លទ្ធវិសេសត្តា បន ថេរស្ស តតោ បភុតិ កុដិវិហារីត្វេវ សមញ្ញា ឧទបាទិ. អយមេវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណគាថាបិ អហោសីតិ.

កុដិវិហារិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. ទុតិយកុដិវិហារិត្ថេរគាថាវណ្ណនា

អយមាហុ ¶ ¶ បុរាណិយាតិ អាយស្មតោ កុដិវិហារិត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ បសន្នមានសោ បរិឡាហកាលេ នឡវិលីវេហិ វិរចិតំ ពីជនិំ អទាសិ. តំ សត្ថា អនុមោទនគាថាយ សម្បហំសេសិ. សេសំ យទេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ អញ្ជនវនិយត្ថេរវត្ថុម្ហិ វុត្តសទិសមេវ. អយំ បន វិសេសោ – អយំ កិរ វុត្តនយេន បព្ពជិត្វា អញ្ញតរាយ បុរាណកុដិកាយ វិហរន្តោ សមណធម្មំ អចិន្តេត្វា, ‘‘អយំ កុដិកា ជិណ្ណា, អញ្ញំ កុដិកំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ នវកម្មវសេន ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ. តស្ស អត្ថកាមា ទេវតា សំវេគជននត្ថំ ឥមំ ឧត្តានោភាសំ គម្ភីរត្ថំ ‘‘អយមាហុ’’តិ គាថមាហ.

៥៧. តត្ថ ¶ អយន្តិ អាសន្នបច្ចក្ខវចនំ. អាហូតិ អហោសីតិ អត្ថោ. គាថាសុខត្ថញ្ហិ ទីឃំ កត្វា វុត្តំ. បុរាណិយាតិ បុរាតនី អទ្ធគតា. អញ្ញំ បត្ថយសេ នវំ កុដិន្តិ ឥមិស្សា កុដិយា បុរាណភាវេន ជិណ្ណតាយ ឥតោ អញ្ញំ ឥទានិ និព្ពត្តនីយតាយ នវំ កុដិំ បត្ថយសេ បត្ថេសិ អាសីសសិ. សព្ពេន សព្ពំ បន អាសំ កុដិយា វិរាជយ បុរាណិយំ វិយ នវាយម្បិ កុដិយំ អាសំ តណ្ហំ អបេក្ខំ វិរាជេហិ, សព្ពសោ តត្ថ វិរត្តចិត្តោ ហោហិ. កស្មា? យស្មា ទុក្ខា ភិក្ខុ បុន នវា នាម កុដិ ភិក្ខុ បុន ឥទានិ និព្ពត្តិយមានា ទុក្ខាវហត្តា ទុក្ខា, តស្មា អញ្ញំ នវំ ទុក្ខំ អនុប្បាទេន្តោ យថានិព្ពត្តាយំ បុរាណិយំយេវ កុដិយំ ឋត្វា អត្តនា កតព្ពំ ករោហីតិ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – ត្វំ, ភិក្ខុ, ‘‘អយំ បុរាណី តិណកុដិកា ជិណ្ណា’’តិ អញ្ញំ នវំ តិណកុដិកំ កាតុំ ឥច្ឆសិ, ន សមណធម្មំ, ឯវំ ឥច្ឆន្តោ បន ភាវនាយ អននុយុញ្ជនេន បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិយា អនតិវត្តនតោ អាយតិំ អត្តភាវកុដិម្បិ បត្ថេន្តោ កាតុំ ឥច្ឆន្តោយេវ នាម ហោតិ. សា បន នវា តិណកុដិ វិយ ករណទុក្ខេន តតោ ភិយ្យោបិ ជរាមរណសោកបរិទេវាទិទុក្ខសំសដ្ឋតាយ ទុក្ខា, តស្មា តិណកុដិយំ វិយ អត្តភាវកុដិយំ អាសំ អបេក្ខំ វិរាជយ សព្ពសោ តត្ថ វិរត្តចិត្តោ ហោហិ, ឯវំ តេ វដ្ដទុក្ខំ ន ភវិស្សតីតិ. ទេវតាយ ច វចនំ សុត្វា ថេរោ សំវេគជាតោ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា ឃដេន្តោ វាយមន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១១.៣៦-៤៦) –

‘‘បទុមុត្តរពុទ្ធស្ស ¶ , លោកជេដ្ឋស្ស តាទិនោ;

តិណត្ថរេ និសិន្នស្ស, ឧបសន្តស្ស តាទិនោ.

‘‘នឡមាលំ គហេត្វាន, ពន្ធិត្វា ពីជនិំ អហំ;

ពុទ្ធស្ស ឧបនាមេសិំ, ទ្វិបទិន្ទស្ស តាទិនោ.

‘‘បដិគ្គហេត្វា ¶ សព្ពញ្ញូ, ពីជនិំ លោកនាយកោ;

មម សង្កប្បមញ្ញាយ, ឥមំ គាថំ អភាសថ.

‘‘យថា មេ កាយោ និព្ពាតិ, បរិឡាហោ ន វិជ្ជតិ;

តថេវ តិវិធគ្គីហិ, ចិត្តំ តវ វិមុច្ចតុ.

‘‘សព្ពេ ទេវា សមាគច្ឆុំ, យេ កេចិ វននិស្សិតា;

សោស្សាម ពុទ្ធវចនំ, ហាសយន្តញ្ច ទាយកំ.

‘‘និសិន្នោ ភគវា តត្ថ, ទេវសង្ឃបុរក្ខតោ;

ទាយកំ សម្បហំសេន្តោ, ឥមា គាថា អភាសថ.

‘‘ឥមិនា ពីជនិទានេន, ចិត្តស្ស បណិធីហិ ច;

សុព្ពតោ នាម នាមេន, ចក្កវត្តី ភវិស្សតិ.

‘‘តេន កម្មាវសេសេន, សុក្កមូលេន ចោទិតោ;

មាលុតោ នាម នាមេន, ចក្កវត្តី ភវិស្សតិ.

‘‘ឥមិនា ពីជនិទានេន, សម្មានវិបុលេន ច;

កប្បសតសហស្សម្បិ, ទុគ្គតិំ នុបបជ្ជតិ.

‘‘តិំសកប្បសហស្សម្ហិ, សុព្ពតា អដ្ឋតិំស តេ;

ឯកូនតិំសសហស្សេ, អដ្ឋ មាលុតនាមកា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តេ បន បតិដ្ឋិតោ ‘‘អយំ មេ អរហត្តប្បត្តិយា អង្កុសភូតា’’តិ តមេវ គាថំ បច្ចុទាហាសិ. សាយេវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណគាថា អហោសិ. កុដិឱវាទេន លទ្ធវិសេសត្តា ចស្ស កុដិវិហារីត្វេវ សមញ្ញា អហោសីតិ.

ទុតិយកុដិវិហារិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. រមណីយកុដិកត្ថេរគាថាវណ្ណនា

រមណីយា ¶ ¶ មេ កុដិកាតិ អាយស្មតោ រមណីយកុដិកត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោបិ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ កុសលពីជរោបនំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥតោ អដ្ឋារសកប្បសតមត្ថកេ អត្ថទស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ពុទ្ធារហំ ¶ អាសនំ ភគវតោ អទាសិ. បុប្ផេហិ ច ភគវន្តំ បូជេត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមិ. សេសំ អញ្ជនវនិយត្ថេរស្ស វត្ថុម្ហិ វុត្តសទិសមេវ. អយំ បន វិសេសោ – អយំ កិរ វុត្តនយេន បព្ពជិត្វា កតបុព្ពកិច្ចោ វជ្ជិរដ្ឋេ អញ្ញតរស្មិំ គាមកាវាសេ កុដិកាយំ វិហរតិ, សា ហោតិ កុដិកា អភិរូបា ទស្សនីយា បាសាទិកា សុបរិកម្មកតភិត្តិភូមិកា អារាមបោក្ខរណិរាមណេយ្យាទិសម្បន្នា មុត្តាជាលសទិសវាលិកាកិណ្ណភូមិភាគា ថេរស្ស ច វត្តសម្បន្នតាយ សុសម្មដ្ឋង្គណតាទិនា ភិយ្យោសោមត្តាយ រមណីយតរា ហុត្វា តិដ្ឋតិ. សោ តត្ថ វិហរន្តោ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១១.៤៧-៥២) –

‘‘កាននំ វនមោគ្គយ្ហ, អប្បសទ្ទំ និរាកុលំ;

សីហាសនំ មយា ទិន្នំ, អត្ថទស្សិស្ស តាទិនោ.

‘‘មាលាហត្ថំ គហេត្វាន, កត្វា ច នំ បទក្ខិណំ;

សត្ថារំ បយិរុបាសិត្វា, បក្កាមិំ ឧត្តរាមុខោ.

‘‘តេន កម្មេន ទ្វិបទិន្ទ, លោកជេដ្ឋ នរាសភ;

សន្និព្ពាបេមិ អត្តានំ, ភវា សព្ពេ សមូហតា.

‘‘អដ្ឋារសកប្បសតេ, យំ ទានមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, សីហាសនស្សិទំ ផលំ.

‘‘ឥតោ សត្តកប្បសតេ, សន្និព្ពាបកខត្តិយោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា ថេរេ តត្ថ វិហរន្តេ កុដិកាយ រមណីយភាវតោ វិហារបេក្ខកា មនុស្សា តតោ តតោ អាគន្ត្វា កុដិំ បស្សន្តិ ¶ . អថេកទិវសំ កតិបយា ធុត្តជាតិកា ឥត្ថិយោ តត្ថ គតា កុដិកាយ រមណីយភាវំ ទិស្វា, ‘‘ឯត្ថ វសន្តោ អយំ សមណោ សិយា អម្ហេហិ អាកឌ្ឍនីយហទយោ’’តិ អធិប្បាយេន – ‘‘រមណីយំ វោ, ភន្តេ, វសនដ្ឋានំ. មយម្បិ រមណីយរូបា បឋមយោព្ពនេ ឋិតា’’តិ វត្វា ឥត្ថិកុត្តាទីនិ ទស្សេតុំ អារភិំសុ. ថេរោ អត្តនោ វីតរាគភាវំ បកាសេន្តោ ‘‘រមណីយា មេ កុដិកា, សទ្ធាទេយ្យា មនោរមា’’តិ គាថំ អភាសិ.

៥៨. តត្ថ រមណីយា មេ កុដិកាតិ ‘‘រមណីយា តេ, ភន្តេ, កុដិកា’’តិ យំ តុម្ហេហិ វុត្តំ, តំ សច្ចំ. អយំ មម វសនកុដិកា រមណីយា មនុញ្ញរូបា, សា ច ខោ សទ្ធាទេយ្យា, ‘‘ឯវរូបាយ ¶ មនាបំ ¶ កត្វា បព្ពជិតានំ ទិន្នាយ ឥទំ នាម ផលំ ហោតី’’តិ កម្មផលានិ សទ្ទហិត្វា សទ្ធាយ ធម្មច្ឆន្ទេន ទាតព្ពត្តា សទ្ធាទេយ្យា, ន ធនេន និព្ពត្តិតា. សយញ្ច តថាទិន្នានិ សទ្ធាទេយ្យានិ បស្សន្តានំ បរិភុញ្ជន្តានញ្ច មនោ រមេតីតិ មនោរមា. សទ្ធាទេយ្យត្តា ឯវ ហិ មនោរមា, សទ្ធាទីហិ ទេយ្យធម្មំ សក្កច្ចំ អភិសង្ខរិត្វា ទេន្តិ, សទ្ធាទេយ្យញ្ច បរិភុញ្ជន្តា សប្បុរិសា ទាយកស្ស អវិសំវាទនត្ថម្បិ បយោគាសយសម្បន្នា ហោន្តិ, ន តុម្ហេហិ ចិន្តិតាការេន បយោគាសយវិបន្នាតិ អធិប្បាយោ. ន មេ អត្ថោ កុមារីហីតិ យស្មា សព្ពសោ កាមេហិ វិនិវត្តិតមានសោ អហំ, តស្មា ន មេ អត្ថោ កុមារីហិ. កប្បិយការកកម្មវសេនបិ ហិ មាទិសានំ ឥត្ថីហិ បយោជនំ នាម នត្ថិ, បគេវ រាគវសេន, តស្មា ន មេ អត្ថោ កុមារីហីតិ. កុមារិគ្គហណញ្ចេត្ថ ឧបលក្ខណំ ទដ្ឋព្ពំ. មាទិសស្ស នាម សន្តិកេ ឯវំ បដិបជ្ជាហីតិ អយុត្តការិនីហិ យាវ អបរទ្ធញ្ច តុម្ហេហិ សមានជ្ឈាសយានំ បុរតោ អយំ កិរិយា សោភេយ្យាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យេសំ អត្ថោ តហិំ គច្ឆថ នារិយោ’’តិ. តត្ថ យេសន្តិ កាមេសុ អវីតរាគានំ. អត្ថោតិ បយោជនំ. តហិន្តិ តត្ថ តេសំ សន្តិកំ. នារិយោតិ អាលបនំ. តំ សុត្វា ឥត្ថិយោ មង្កុភូតា បត្តក្ខន្ធា អាគតមគ្គេនេវ គតា. ឯត្ថ ច ‘‘ន មេ អត្ថោ កុមារីហី’’តិ កាមេហិ អនត្ថិកភាវវចនេនេវ ថេរេន អរហត្តំ ព្យាកតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

រមណីយកុដិកត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. កោសលវិហារិត្ថេរគាថាវណ្ណនា

សទ្ធាយាហំ ¶ បព្ពជិតោតិ អាយស្មតោ កោសលវិហារិត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ កុសលពីជំ រោបេត្វា តំ តំ បុញ្ញំ អកាសិ. សេសំ អញ្ជនវនិយត្ថេរវត្ថុសទិសមេវ. អយំ ¶ បន វិសេសោ – អយំ កិរ វុត្តនយេន បព្ពជិត្វា កតបុព្ពកិច្ចោ កោសលរដ្ឋេ អញ្ញតរស្មិំ គាមេ ឯកំ ឧបាសកកុលំ និស្សាយ អរញ្ញេ វិហរតិ, តំ សោ ឧបាសកោ រុក្ខមូលេ វសន្តំ ទិស្វា កុដិកំ ការេត្វា អទាសិ. ថេរោ កុដិកាយំ វិហរន្តោ អាវាសសប្បាយេន សមាធានំ លភិត្វា វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១១.៥៣-៦១) –

‘‘ហិមវន្តស្សាវិទូរេ, វសាមិ បណ្ណសន្ថរេ;

ឃាសេសុ គេធមាបន្នោ, សេយ្យសីលោ ចហំ តទា.

‘‘ខណន្តាលុកលម្ពានិ ¶ , ពិឡាលិតក្កលានិ ច;

កោលំ ភល្លាតកំ ពិល្លំ, អាហត្វា បដិយាទិតំ.

‘‘បទុមុត្តរោ លោកវិទូ, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;

មម សង្កប្បមញ្ញាយ, អាគច្ឆិ មម សន្តិកំ.

‘‘ឧបាគតំ មហានាគំ, ទេវទេវំ នរាសភំ;

ពិឡាលិំ បគ្គហេត្វាន, បត្តម្ហិ ឱកិរិំ អហំ.

‘‘បរិភុញ្ជិ មហាវីរោ, តោសយន្តោ មមំ តទា;

បរិភុញ្ជិត្វាន សព្ពញ្ញូ, ឥមំ គាថំ អភាសថ.

‘‘សកំ ចិត្តំ បសាទេត្វា, ពិឡាលិំ មេ អទា តុវំ;

កប្បានំ សតសហស្សំ, ទុគ្គតិំ នុបបជ្ជសិ.

‘‘ចរិមំ វត្តតេ មយ្ហំ, ភវា សព្ពេ សមូហតា;

ធារេមិ អន្តិមំ ទេហំ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាសនេ.

‘‘ចតុបញ្ញាសិតោ កប្បេ, សុមេខលិយ សវ្ហយោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ ¶ បន បត្វា វិមុត្តិសុខប្បដិសំវេទនេន ឧប្បន្នបីតិវេគេន ឧទានេន្តោ ‘‘សទ្ធាយាហំ បព្ពជិតោ’’តិ គាថំ អភាសិ.

៥៩. តត្ថ សទ្ធាយាតិ ភគវតោ វេសាលិំ ឧបគមនេ អានុភាវំ ទិស្វា, ‘‘ឯកន្តនិយ្យានិកំ ឥទំ សាសនំ, តស្មា អទ្ធា ឥមាយ បដិបត្តិយា ជរាមរណតោ មុច្ចិស្សាមី’’តិ ឧប្បន្នសទ្ធាវសេន បព្ពជិតោ បព្ពជ្ជំ ឧបគតោ. អរញ្ញេ មេ កុដិកា កតាតិ តស្សា បព្ពជ្ជាយ អនុរូបវសេន អរញ្ញេ វសតោ មេ កុដិកា កតា, បព្ពជ្ជានុរូបំ អារញ្ញកោ ហុត្វា វូបកដ្ឋោ វិហរាមីតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘អប្បមត្តោ ច អាតាបី, សម្បជានោ បតិស្សតោ’’តិ. អរញ្ញវាសលទ្ធេន កាយវិវេកេន ជាគរិយំ អនុយុញ្ជន្តោ តត្ថ សតិយា អវិប្បវាសេន អប្បមត្តោ, អារទ្ធវីរិយតាយ អាតាបី, បុព្ពភាគិយសតិសម្បជញ្ញបារិបូរិយា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តាធិគមេន បញ្ញាសតិវេបុល្លប្បត្តិយា អច្ចន្តមេវ សម្បជានោ បតិស្សតោ វិហរាមីតិ អត្ថោ. អប្បមត្តភាវាទិកិត្តនេ ចស្ស ឥទមេវ អញ្ញាព្យាករណំ អហោសិ កោសលរដ្ឋេ ចិរនិវាសិភាវេន បន កោសលវិហារីតិ សមញ្ញា ជាតាតិ.

កោសលវិហារិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

តេ ¶ ¶ មេ ឥជ្ឈិំសុ សង្កប្បាតិ អាយស្មតោ សីវលិត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន វិហារំ គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ លាភីនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ‘‘មយាបិ អនាគតេ ឯវរូបេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ ទសពលំ និមន្តេត្វា សត្តាហំ សត្ថុ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច មហាទានំ ទត្វា ‘‘ភគវា អហំ ឥមិនា អធិការកម្មេន អញ្ញំ សម្បត្តិំ ន បត្ថេមិ, អនាគតេ បន ឯកពុទ្ធស្ស សាសនេ អហម្បិ តុម្ហេហិ សោ ឯតទគ្គេ ឋបិតភិក្ខុ វិយ លាភីនំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. សត្ថា អនន្តរាយំ ទិស្វា – ‘‘អយំ តេ បត្ថនា អនាគតេ គោតមពុទ្ធស្ស សន្តិកេ សមិជ្ឈិស្សតី’’តិ ព្យាករិត្វា បក្កាមិ. សោបិ ¶ កុលបុត្តោ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ វិបស្សីពុទ្ធកាលេ ពន្ធុមតីនគរតោ អវិទូរេ ឯកស្មិំ គាមកេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តស្មិំ សមយេ ពន្ធុមតីនគរវាសិនោ រញ្ញា សទ្ធិំ សាកច្ឆិត្វា ទសពលស្ស ទានំ ទេន្តិ. តេ ឯកទិវសំ សព្ពេវ ឯកតោ ហុត្វា ទានំ ទេន្តា ‘‘កិំ នុ ខោ អម្ហាកំ ទានមុខេ នត្ថី’’តិ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២០៧) មធុញ្ច គុឡទធិញ្ច ន អទ្ទសំសុ. តេ ‘‘យតោ កុតោចិ អាហរិស្សាមា’’តិ ជនបទតោ នគរបវិសនមគ្គេ បុរិសំ ឋបេសុំ. តទា ឯស កុលបុត្តោ អត្តនោ គាមតោ គុឡទធិវារកំ គហេត្វា, ‘‘កិញ្ចិទេវ អាហរិស្សាមី’’តិ នគរំ គច្ឆន្តោ, ‘‘មុខំ ធោវិត្វា ធោតហត្ថបាទោ បវិសិស្សាមី’’តិ ផាសុកដ្ឋានំ ឱលោកេន្តោ នង្គលសីសមត្តំ និម្មក្ខិកំ ទណ្ឌកមធុំ ទិស្វា ‘‘បុញ្ញេន មេ ឥទំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ គហេត្វា នគរំ បាវិសិ. នាគរេហិ ឋបិតបុរិសោ តំ ទិស្វា, ‘‘ភោ បុរិស, កស្សិមំ អាហរសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន កស្សចិ, សាមិ, វិក្កិណិតុំ បន មេ ឥទំ អាភត’’ន្តិ. ‘‘តេន ¶ ហិ, ភោ, ឥទំ កហាបណំ គហេត្វា ឯតំ មធុញ្ច គុឡទធិញ្ច ទេហី’’តិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥទំ ន ពហុមូលំ, អយញ្ច ឯកប្បហារេនេវ ពហុំ ទេតិ, វីមំសិតុំ វដ្ដតី’’តិ. តតោ នំ ‘‘នាហំ ឯកេន កហាបណេន ទេមី’’តិ អាហ. ‘‘យទិ ឯវំ ទ្វេ គហេត្វា ទេហី’’តិ. ‘‘ទ្វីហិបិ ន ទេមី’’តិ. ឯតេនុបាយេន វឌ្ឍេត្វា សហស្សំ បាបុណិ.

សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អតិវឌ្ឍិតុំ ន វដ្ដតិ, ហោតុ តាវ ឥមិនា កត្តព្ពកិច្ចំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ. អថ នំ អាហ – ‘‘ឥទំ ន ពហុំ អគ្ឃនកំ, ត្វញ្ច ពហុំ ទេសិ, កេន កម្មេន ឥទំ គណ្ហាសី’’តិ. ‘‘ឥធ, ភោ, នគរវាសិនោ រញ្ញា សទ្ធិំ បដិវិរុជ្ឈិត្វា វិបស្សីទសពលស្ស ទានំ ទេន្តា ឥទំ ទ្វយំ ទានមុខេ អបស្សន្តា បរិយេសន្តិ, សចេ ឥទំ ទ្វយំ ន លភិស្សន្តិ, នាគរានំ បរាជយោ ភវិស្សតិ, តស្មា សហស្សំ កត្វា គណ្ហាមី’’តិ. ‘‘កិំ បនេតំ នាគរានមេវ វដ្ដតិ, អញ្ញេសំ ទាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ. ‘‘យស្ស កស្សចិ ទាតុំ អវារិតមេត’’ន្តិ. ‘‘អត្ថិ បន កោចិ នាគរានំ ទានេ ឯកទិវសំ សហស្សំ ទាតា’’តិ? ‘‘នត្ថិ, សម្មា’’តិ. ‘‘ឥមេសំ បន ទ្វិន្នំ សហស្សគ្ឃនកភាវំ ¶ ជានាសី’’តិ? ‘‘អាម, ជានាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ គច្ឆ, នាគរានំ អាចិក្ខ ‘ឯកោ បុរិសោ ឥមានិ ទ្វេ មូលេន ន ទេតិ សហត្ថេនេវ ទាតុកាមោ, តុម្ហេ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ ការណា ¶ និព្ពិតក្កា ហោថា’តិ, ត្វំ បន មេ ឥមស្មិំ ទានមុខេ ជេដ្ឋកភាវស្ស កាយសក្ខី ហោហី’’តិ. សោ បរិព្ពយត្ថំ គហិតមាសកេន បញ្ចកដុកំ គហេត្វា ¶ ចុណ្ណំ កត្វា ទធិតោ កញ្ជិយំ គហេត្វា តត្ថ មធុបដលំ បីឡេត្វា បញ្ចកដុកចុណ្ណេន យោជេត្វា ឯកស្មិំ បទុមិនិបត្តេ បក្ខិបិត្វា តំ សំវិទហិត្វា អាទាយ ទសពលស្ស អវិទូរដ្ឋានេ និសីទិ មហាជនេន អាហរិយមានស្ស សក្ការស្ស អវិទូរេ អត្តនោ បត្តវារំ ឱលោកយមានោ, សោ ឱកាសំ ញត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ភគវា អយំ ឧប្បន្នទុគ្គតបណ្ណាការោ, ឥមំ មេ អនុកម្បំ បដិច្ច បដិគ្គណ្ហថាតិ. សត្ថា តស្ស អនុកម្បំ បដិច្ច ចតុមហារាជទត្តិយេន សេលមយបត្តេន តំ បដិគ្គហេត្វា យថា អដ្ឋសដ្ឋិយា ភិក្ខុសតសហស្សស្ស ទិយ្យមានំ ន ខីយតិ, ឯវំ អធិដ្ឋាសិ. សោ កុលបុត្តោ និដ្ឋិតភត្តកិច្ចំ ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ ឋិតោ អាហ – ‘‘ទិដ្ឋោ មេ, ភគវា, អជ្ជ ពន្ធុមតីនគរវាសិកេហិ តុម្ហាកំ សក្ការោ អាហរិយមានោ, អហម្បិ ឥមស្ស កម្មស្ស និស្សន្ទេន និព្ពត្តនិព្ពត្តភវេ លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ ភវេយ្យ’’ន្តិ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២០៧). សត្ថា, ‘‘ឯវំ ហោតុ, កុលបុត្តា’’តិ វត្វា តស្ស ច នគរវាសីនញ្ច ភត្តានុមោទនំ កត្វា បក្កាមិ.

សោបិ កុលបុត្តោ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សុប្បវាសាយ រាជធីតាយ កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. បដិសន្ធិគ្គហណតោ បដ្ឋាយ សាយំ បាតញ្ច បណ្ណាការសតានិ សកដេនាទាយ សុប្បវាសាយ ឧបនីយន្តិ. អថ នំ បុញ្ញវីមំសនត្ថំ ហត្ថេន ពីជបច្ឆិំ ផុសាបេន្តិ. ឯកេកពីជតោ សលាកសតម្បិ សលាកសហស្សម្បិ និគ្គច្ឆតិ. ឯកេកករីសខេត្តេ បណ្ណាសម្បិ សដ្ឋិបិ សកដប្បមាណានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. កោដ្ឋេ បូរណកាលេបិ កោដ្ឋទ្វារំ ហត្ថេន ផុសាបេន្តិ. រាជធីតាយ បុញ្ញេន គណ្ហន្តានំ គហិតគហិតដ្ឋានំ បុន បូរតិ. បរិបុណ្ណភត្តភាជនតោបិ ‘‘រាជធីតាយ បុញ្ញ’’ន្តិ វត្វា យស្ស កស្សចិ ទេន្តានំ យាវ ន ឧក្កឌ្ឍន្តិ, ន តាវ ភត្តំ ខីយតិ, ទារកេ ¶ កុច្ឆិគតេយេវ សត្តវស្សានិ អតិក្កមិំសុ.

គព្ភេ ¶ បន បរិបក្កេ សត្តាហំ មហាទុក្ខំ អនុភោសិ. សា សាមិកំ អាមន្តេត្វា, ‘‘បុរេ មរណា ជីវមានាវ ទានំ ទស្សាមី’’តិ សត្ថុ សន្តិកំ បេសេសិ – ‘‘គច្ឆ, ឥមំ បវត្តិំ សត្ថុ អារោចេត្វា សត្ថារំ និមន្តេហិ, យញ្ច សត្ថា វទេតិ, តំ សាធុកំ ឧបលក្ខេត្វា អាគន្ត្វា មយ្ហំ កថេហី’’តិ. សោ គន្ត្វា តស្សា សាសនំ ភគវតោ អារោចេសិ. សត្ថា, ‘‘សុខិនី ហោតុ សុប្បវាសា កោលិយធីតា អរោគា, អរោគំ បុត្តំ វិជាយតូ’’តិ (ឧទា. ១៨) អាហ. រាជា តំ សុត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា អត្តនោ គាមាភិមុខោ បាយាសិ. តស្ស បុរេ អាគមនាយេវ សុប្បវាសាយ កុច្ឆិតោ ¶ ធមករណា ឧទកំ វិយ គព្ភោ និក្ខមិ, បរិវារេត្វា និសិន្នជនោ អស្សុមុខោវ ហសិតុំ អារទ្ធោ តុដ្ឋបហដ្ឋោ មហាជនោ រញ្ញោ សាសនំ អារោចេតុំ អគមាសិ.

រាជា តេសំ អាគមនំ ទិស្វាវ, ‘‘ទសពលេន កថិតកថា និប្ផន្នា ភវិស្សតិ មញ្ញេ’’តិ ចិន្តេសិ. សោ អាគន្ត្វា សត្ថុ សាសនំ រាជធីតាយ អារោចេសិ. រាជធីតា តយា និមន្តិតំ ជីវិតភត្តមេវ មង្គលភត្តំ ភវិស្សតិ, គច្ឆ សត្តាហំ ទសពលំ និមន្តេហីតិ. រាជា តថា អកាសិ. សត្តាហំ ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស មហាទានំ បវត្តយិំសុ. ទារកោ សព្ពេសំ ញាតីនំ សន្តត្តំ ចិត្តំ និព្ពាបេន្តោ ជាតោតិ សីវលិទារកោត្វេវស្ស នាមំ អកំសុ. សោ សត្តវស្សានិ គព្ភេ វសិតត្តា ជាតកាលតោ បដ្ឋាយ សព្ពកម្មក្ខមោ អហោសិ. ធម្មសេនាបតិ សារិបុត្តោ សត្តមេ ទិវសេ តេន សទ្ធិំ កថាសល្លាបំ អកាសិ. សត្ថាបិ ធម្មបទេ គាថំ អភាសិ –

‘‘យោមំ បលិបថំ ទុគ្គំ, សំសារំ មោហមច្ចគា;

តិណ្ណោ បារង្គតោ ឈាយី, អនេជោ អកថំកថី;

អនុបាទាយ និព្ពុតោ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ. (ធ. ប. ៤១៤);

អថ នំ ថេរោ ឯវមាហ – ‘‘កិំ បន តយា ឯវរូបំ ទុក្ខរាសិំ អនុភវិត្វា បព្ពជិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ? ‘‘លភមានោ បព្ពជេយ្យំ, ភន្តេ’’តិ. សុប្បវាសា នំ ទារកំ ថេរេន ¶ សទ្ធិំ កថេន្តំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ មេ បុត្តោ ធម្មសេនាបតិនា សទ្ធិំ កថេតី’’តិ ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘មយ្ហំ បុត្តោ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ កិំ កថេតិ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អត្តនា អនុភូតំ គព្ភវាសទុក្ខំ កថេត្វា, ‘តុម្ហេហិ អនុញ្ញាតោ បព្ពជិស្សាមី’តិ វទតី’’តិ. ‘‘សាធុ ¶ , ភន្តេ, បព្ពាជេថ ន’’ន្តិ. ថេរោ តំ វិហារំ នេត្វា តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ ទត្វា បព្ពាជេន្តោ ‘‘សីវលិ, ន តុយ្ហំ អញ្ញេន ឱវាទេន កម្មំ អត្ថិ, តយា សត្ត វស្សានិ អនុភូតទុក្ខមេវ បច្ចវេក្ខាហី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, បព្ពាជនមេវ តុម្ហាកំ ភារោ, យំ បន មយា កាតុំ សក្កា, តមហំ ជានិស្សាមី’’តិ. សោ បន បឋមកេសវដ្ដិយា ឱហារណក្ខណេយេវ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ, ទុតិយាយ ឱហារណក្ខណេ សកទាគាមិផលេ, តតិយាយ អនាគាមិផលេ សព្ពេសំយេវ បន កេសានំ ឱរោបនញ្ច អរហត្តសច្ឆិកិរិយា ច អបច្ឆា អបុរិមា អហោសិ. តស្ស បព្ពជិតទិវសតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ចត្តារោ បច្ចយា យាវតិច្ឆកំ ឧប្បជ្ជន្តិ. ឯវំ ឯត្ថ វត្ថុ សមុដ្ឋិតំ.

អបរភាគេ សត្ថា សាវត្ថិំ អគមាសិ. ថេរោ សត្ថារំ អភិវាទេត្វា, ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ បុញ្ញំ វីមំសិស្សាមិ, បញ្ច មេ ភិក្ខុសតានិ ទេថា’’តិ អាហ. ‘‘គណ្ហ សីវលី’’តិ. សោ បញ្ចសតេ ភិក្ខូ ¶ គហេត្វា ហិមវន្តាភិមុខំ គច្ឆន្តោ អដវិមគ្គំ គច្ឆតិ, តស្ស បឋមំ ទិដ្ឋនិគ្រោធេ អធិវត្ថា ទេវតា សត្តទិវសានិ ទានំ អទាសិ. ឥតិ សោ –

‘‘និគ្រោធំ បឋមំ បស្សិ, ទុតិយំ បណ្ឌវបព្ពតំ;

តតិយំ អចិរវតិយំ, ចតុត្ថំ វរសាគរំ.

‘‘បញ្ចមំ ហិមវន្តំ សោ, ឆដ្ឋំ ឆទ្ទន្តុបាគមិ;

សត្តមំ គន្ធមាទនំ, អដ្ឋមំ អថ រេវត’’ន្តិ.

សព្ពដ្ឋានេសុ សត្ត សត្ត ទិវសានេវ ទានំ អទំសុ. គន្ធមាទនបព្ពតេ បន នាគទត្តទេវរាជា នាម សត្តសុ ទិវសេសុ ឯកទិវសេ ខីរបិណ្ឌបាតំ អទាសិ, ឯកទិវសេ សប្បិបិណ្ឌបាតំ. ភិក្ខុសង្ឃោ អាហ – ‘‘ឥមស្ស ទេវរញ្ញោ នេវ ធេនុយោ ទុយ្ហមានា បញ្ញាយន្តិ, ន ទធិនិម្មថនំ ¶ , កុតោ តេ ទេវរាជ ឥទំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ. ‘‘ភន្តេ កស្សបទសពលស្ស កាលេ ខីរសលាកភត្តទានស្សេតំ ផល’’ន្តិ ទេវរាជា អាហ. អបរភាគេ សត្ថា ខទិរវនិយរេវតស្ស បច្ចុគ្គមនំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា ថេរំ អត្តនោ សាសនេ លាភគ្គយសគ្គប្បត្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ.

ឯវំ លាភគ្គយសគ្គប្បត្តស្ស បន ឥមស្ស ថេរស្ស អរហត្តប្បត្តិំ ឯកច្ចេ អាចរិយា ឯវំ វទន្តិ – ‘‘ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ធម្មសេនាបតិនា ឱវាទេ ទិន្នេ យំ ¶ មយា កាតុំ សក្កា, តមហំ ជានិស្សាមីតិ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាកម្មដ្ឋានំ គហេត្វា តំ ទិវសំយេវ អញ្ញតរំ វិវិត្តំ កុដិកំ ទិស្វា តំ បវិសិត្វា មាតុកុច្ឆិស្មិំ សត្ត វស្សានិ អត្តនា អនុភូតំ ទុក្ខំ អនុស្សរិត្វា តទនុសារេន អតីតានាគតេ តស្ស អវេក្ខន្តស្ស អាទិត្តា វិយ តយោ ភវា ឧបដ្ឋហិំសុ. ញាណស្ស បរិបាកំ គតត្តា វិបស្សនាវីថិំ ឱតរិ, តាវទេវ មគ្គប្បដិបាដិយា សព្ពេបិ អាសវេ ខេបេន្តោ អរហត្តំ បាបុណី’’តិ. ឧភយថាបិ ថេរស្ស អរហត្តប្បត្តិយេវ បកាសិតា. ថេរោ បន បភិន្នបដិសម្ភិទោ ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១២.៣១-៣៩) –

‘‘វរុណោ នាម នាមេន, ទេវរាជា អហំ តទា;

ឧបដ្ឋហេសិំ សម្ពុទ្ធំ, សយោគ្គពលវាហនោ.

‘‘និព្ពុតេ លោកនាថម្ហិ, អត្ថទស្សីនរុត្តមេ;

តូរិយំ សព្ពមាទាយ, អគមំ ពោធិមុត្តមំ.

‘‘វាទិតេន ច នច្ចេន, សម្មតាឡសមាហិតោ;

សម្មុខា វិយ សម្ពុទ្ធំ, ឧបដ្ឋិំ ពោធិមុត្តមំ.

‘‘ឧបដ្ឋហិត្វា ¶ តំ ពោធិំ, ធរណីរុហបាទបំ;

បល្លង្កំ អាភុជិត្វាន, តត្ថ កាលង្កតោ អហំ.

‘‘សកកម្មាភិរទ្ធោហំ, បសន្នោ ពោធិមុត្តមេ;

តេន ចិត្តប្បសាទេន, និម្មានំ ឧបបជ្ជហំ.

‘‘សដ្ឋិតូរិយសហស្សានិ, បរិវារេន្តិ មំ សទា;

មនុស្សេសុ ច ទេវេសុ, វត្តមានំ ភវាភវេ.

‘‘តិវិធគ្គី និព្ពុតា មយ្ហំ, ភវា សព្ពេ សមូហតា;

ធារេមិ អន្តិមំ ទេហំ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាសនេ.

‘‘សុពាហូ នាម នាមេន, ចតុត្តិំសាសុ ខត្តិយា;

សត្តរតនសម្បន្នា, បញ្ចកប្បសតេ ឥតោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ ¶ បន បត្វា វិមុត្តិសុខបដិសំវេទនេន បីតិវេគេន ឧទានេន្តោ ‘‘តេ មេ ឥជ្ឈិំសុ សង្កប្បា’’តិ គាថំ អភាសិ.

៦០. តត្ថ តេ មេ ឥជ្ឈិំសុ សង្កប្បា, យទត្ថោ បាវិសិំ កុដិំ, វិជ្ជាវិមុត្តិំ បច្ចេសន្តិ យេ បុព្ពេ មយា កាមសង្កប្បាទីនំ សមុច្ឆេទករា នេក្ខម្មសង្កប្បាទយោ អភិបត្ថិតាយេវ ‘‘កទា នុ ខ្វាហំ តទាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរិស្សាមិ, យទរិយា ឯតរហិ ¶ ឧបសម្បជ្ជ វិហរន្តី’’តិ, វិមុត្តាធិប្បាយសញ្ញិតា វិមុត្តិំ ឧទ្ទិស្ស សង្កប្បា មនោរថា អភិណ្ហសោ អប្បមត្តា យទត្ថោ យំបយោជនោ យេសំ និប្ផាទនត្ថំ កុដិំ សុញ្ញាគារំ វិបស្សិតុំ បាវិសិំ តិស្សោ វិជ្ជា ផលវិមុត្តិញ្ច បច្ចេសន្តោ, គវេសន្តោ តេ មេ ឥជ្ឈិំសុ តេ សព្ពេវ ឥទានិ មយ្ហំ ឥជ្ឈិំសុ សមិជ្ឈិំសុ, និប្ផន្នកុសលសង្កប្បោ បរិបុណ្ណមនោរថោ ជាតោតិ អត្ថោ. តេសំ សមិទ្ធភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘មានានុសយមុជ្ជហ’’ន្តិ វុត្តំ. យស្មា មានានុសយមុជ្ជហំ បជហិំ សមុច្ឆិន្ទិំ, តស្មា តេ មេ សង្កប្បា ឥជ្ឈិំសូតិ យោជនា. មានានុសយេ ហិ បហីនេ អប្បហីនោ នាម អនុសយោ នត្ថិ, អរហត្តញ្ច អធិគតមេវ ហោតីតិ មានានុសយប្បហានំ យថាវុត្តសង្កប្បសមិទ្ធិយា ការណំ កត្វា វុត្តំ.

សីវលិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បស្សតិ ¶ បស្សោតិ អាយស្មតោ វប្បត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ‘‘អសុកោ ច អសុកោ ច ថេរោ សត្ថុ បឋមំ ធម្មបដិគ្គាហកា អហេសុ’’ន្តិ ថោមនំ សុត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ – ‘‘អហម្បិ ភគវា អនាគតេ តាទិសស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បឋមំ ធម្មបដិគ្គាហកានំ អញ្ញតរោ ភវេយ្យ’’ន្តិ, សត្ថុ ¶ សន្តិកេ សរណគមនញ្ច បវេទេសិ. សោ យាវជីវំ បុញ្ញានិ កត្វា តតោ ចុតោ ទេវមនុស្សេសុយេវ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កបិលវត្ថុស្មិំ វាសេដ្ឋស្ស នាម ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, វប្បោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ អសិតេន ឥសិនា ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារោ សព្ពញ្ញូ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកតោ កោណ្ឌញ្ញប្បមុខេហិ ព្រាហ្មណបុត្តេហិ សទ្ធិំ ឃរាវាសំ បហាយ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ‘‘តស្មិំ សព្ពញ្ញុតំ បត្តេ តស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា អមតំ បាបុណិស្សាមី’’តិ ឧរុវេលាយំ វិហរន្តំ មហាសត្តំ ឆព្ពស្សានិ បធានំ បទហន្តំ ឧបដ្ឋហិត្វា ឱឡារិកាហារបរិភោគេន និព្ពិជ្ជិត្វា ឥសិបតនំ គតោ. អភិសម្ពុជ្ឈិត្វា សត្ថារា សត្តសត្តាហានិ វីតិនាមេត្វា ឥសិបតនំ ¶ គន្ត្វា ធម្មចក្កេ បវត្តិតេ បាដិបទទិវសេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតោ បញ្ចមិយំ បក្ខស្ស អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញាទីហិ សទ្ធិំ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១២.២០-៣០) –

‘‘ឧភិន្នំ ទេវរាជូនំ, សង្គាមោ សមុបដ្ឋិតោ;

អហោសិ សមុបព្យូឡ្ហោ, មហាឃោសោ អវត្តថ.

‘‘បទុមុត្តរោ លោកវិទូ, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;

អន្តលិក្ខេ ឋិតោ សត្ថា, សំវេជេសិ មហាជនំ.

‘‘សព្ពេ ទេវា អត្តមនា, និក្ខិត្តកវចាវុធា;

សម្ពុទ្ធំ អភិវាទេត្វា, ឯកគ្គាសិំសុ តាវទេ.

‘‘មយ្ហំ សង្កប្បមញ្ញាយ, វាចាសភិមុទីរយិ;

អនុកម្បកោ លោកវិទូ, និព្ពាបេសិ មហាជនំ.

‘‘បទុដ្ឋចិត្តោ ¶ មនុជោ, ឯកបាណំ វិហេឋយំ;

តេន ចិត្តប្បទោសេន, អបាយំ ឧបបជ្ជតិ.

‘‘សង្គាមសីសេ នាគោវ, ពហូ បាណេ វិហេឋយំ;

និព្ពាបេថ សកំ ចិត្តំ, មា ហញ្ញិត្ថោ បុនប្បុនំ.

‘‘ទ្វិន្នម្បិ យក្ខរាជូនំ, សេនា សា វិម្ហិតា អហុ;

សរណញ្ច ឧបាគច្ឆុំ, លោកជេដ្ឋំ សុតាទិនំ.

‘‘សញ្ញាបេត្វាន ជនតំ, បទមុទ្ធរិ ចក្ខុមា;

បេក្ខមានោវ ទេវេហិ, បក្កាមិ ឧត្តរាមុខោ.

‘‘បឋមំ ¶ សរណំ គច្ឆិំ, ទ្វិបទិន្ទស្ស តាទិនោ;

កប្បានំ សតសហស្សំ, ទុគ្គតិំ នុបបជ្ជហំ.

‘‘មហាទុន្ទុភិនាមា ច, សោឡសាសុំ រថេសភា;

តិំសកប្បសហស្សម្ហិ, រាជានោ ចក្កវត្តិនោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អត្តនា បដិលទ្ធសម្បត្តិំ បច្ចវេក្ខណមុខេន សត្ថុ គុណមហន្តតំ បច្ចវេក្ខិត្វា ‘‘ឦទិសំ នាម សត្ថារំ ពាហុលិកាទិវាទេន សមុទាចរិម្ហ. អហោ បុថុជ្ជនភាវោ នាម អន្ធករណោ អចក្ខុករណោ អរិយភាវោយេវ ចក្ខុករណោ’’តិ ទស្សេន្តោ ‘‘បស្សតិ បស្សោ’’តិ គាថំ អភាសិ.

៦១. តត្ថ បស្សតិ បស្សោតិ បស្សតិ សម្មាទិដ្ឋិយា ធម្មេ អវិបរីតំ ជានាតិ ពុជ្ឈតីតិ បស្សោ, ទស្សនសម្បន្នោ អរិយោ, សោ បស្សន្តំ អវិបរីតទស្សាវិំ ‘‘អយំ អវិបរីតទស្សាវី’’តិ បស្សតិ បញ្ញាចក្ខុនា ធម្មាធម្មំ យថាសភាវតោ ជានាតិ. ន កេវលំ បស្សន្តមេវ, អថ ខោ អបស្សន្តញ្ច បស្សតិ, យោ បញ្ញាចក្ខុវិរហិតោ ធម្មេ យថាសភាវតោ ន បស្សតិ, តម្បិ អបស្សន្តំ បុថុជ្ជនំ ‘‘អន្ធោ វតាយំ ភវំ អចក្ខុកោ’’តិ អត្តនោ បញ្ញាចក្ខុនា បស្សតិ. អបស្សន្តោ អបស្សន្តំ, បស្សន្តញ្ច ន បស្សតីតិ អបស្សន្តោ បញ្ញាចក្ខុរហិតោ អន្ធពាលោ តាទិសំ អន្ធពាលំ អយំ ធម្មាធម្មំ យថាសភាវតោ ន បស្សតីតិ យថា អបស្សន្តំ ន បស្សតិ ន ជានាតិ, ឯវំ អត្តនោ បញ្ញាចក្ខុនា ធម្មាធម្មំ យថាសភាវតោ បស្សន្តញ្ច បណ្ឌិតំ ‘‘អយំ ឯវំវិធោ’’តិ ន បស្សតិ ន ជានាតិ, តស្មា អហម្បិ បុព្ពេ ទស្សនរហិតោ សកលំ ញេយ្យំ ហត្ថាមលកំ វិយ បស្សន្តំ ភគវន្តំ អបស្សន្តម្បិ បូរណាទិំ យថាសភាវតោ ន បស្សិំ, ឥទានិ បន ពុទ្ធានុភាវេន សម្បន្នោ ឧភយេបិ យថាសភាវតោ បស្សាមីតិ សេវិតព្ពាសេវិតព្ពេសុ អត្តនោ អវិបរីតបដិបត្តិំ ទស្សេតិ.

វប្បត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. វជ្ជិបុត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ឯកកា ¶ ¶ ¶ មយំ អរញ្ញេតិ អាយស្មតោ វជ្ជិបុត្តត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ វិបស្សិំ ភគវន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ នាគបុប្ផកេសរេហិ បូជំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ អមច្ចកុលេ និព្ពត្តិ, វជ្ជិបុត្តោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ ភគវតោ វេសាលិគមនេ ពុទ្ធានុភាវំ ទិស្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា កតបុព្ពកិច្ចោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វេសាលិយា អវិទូរេ អញ្ញតរស្មិំ វនសណ្ឌេ វិហរតិ. តេន ច សមយេន វេសាលិយំ ឧស្សវោ អហោសិ. តត្ថ តត្ថ នច្ចគីតវាទិតំ បវត្តតិ, មហាជនោ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ឧស្សវសម្បត្តិំ បច្ចនុភោតិ, តំ សុត្វា សោ ភិក្ខុ អយោនិសោ ឧម្មុជ្ជន្តោ វិវេកំ វជ្ជមានោ កម្មដ្ឋានំ វិស្សជ្ជេត្វា អត្តនោ អនភិរតិំ បកាសេន្តោ –

‘‘ឯកកា មយំ អរញ្ញេ វិហរាម, អបវិទ្ធំវ វនស្មិំ ទារុកំ;

ឯតាទិសិកាយ រត្តិយា, កោ សុ នាម អម្ហេហិ បាបិយោ’’តិ. – គាថមាហ;

តំ សុត្វា វនសណ្ឌេ អធិវត្ថា ទេវតា តំ ភិក្ខុំ អនុកម្បមានា ‘‘យទិបិ, ត្វំ ភិក្ខុ, អរញ្ញវាសំ ហីឡេន្តោ វទសិ, វិវេកកាមា បន វិទ្ទសុនោ តំ ពហុ មញ្ញន្តិយេវា’’តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តី –

‘‘ឯកកោ ត្វំ អរញ្ញេ វិហរសិ, អបវិទ្ធំវ វនស្មិំ ទារុកំ;

តស្ស តេ ពហុកា បិហយន្តិ, នេរយិកា វិយ សគ្គគាមិន’’ន្តិ. –

គាថំ វត្វា, ‘‘កថញ្ហិ នាម ត្វំ, ភិក្ខុ, និយ្យានិកេ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សាសនេ បព្ពជិត្វា អនិយ្យានិកំ វិតក្កំ វិតក្កេស្សសី’’តិ សន្តជ្ជេន្តី សំវេជេសិ ¶ . ឯវំ សោ ភិក្ខុ តាយ ទេវតាយ សំវេជិតោ កសាភិហតោ វិយ ភទ្រោ អស្សាជានីយោ វិបស្សនាវីថិំ ¶ ឱតរិត្វា នចិរស្សេវ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១១.៦២-៦៦) –

‘‘សុវណ្ណវណ្ណំ សម្ពុទ្ធំ, សតរំសិំវ ភាណុមំ;

ឱភាសេន្តំ ទិសា សព្ពា, ឧឡុរាជំវ បូរិតំ.

‘‘បុរក្ខតំ ¶ សាវកេហិ, សាគរេហេវ មេទនិំ;

នាគំ បគ្គយ្ហ រេណូហិ, វិបស្សិស្សាភិរោបយិំ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ រេណុមភិរោបយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘បណ្ណតាលីសិតោ កប្បេ, រេណុ នាមាសិ ខត្តិយោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា ‘‘អយំ មេ អរហត្តប្បត្តិយា អង្កុសោ ជាតោ’’តិ អត្តនោ ទេវតាយ ច វុត្តនយំ សំកឌ្ឍិត្វា –

‘‘ឯកកា មយំ អរញ្ញេ វិហរាម, អបវិទ្ធំវ វនស្មិំ ទារុកំ;

តស្ស មេ ពហុកា បិហយន្តិ, នេរយិកា វិយ សគ្គគាមិន’’ន្តិ. –

តស្សត្ថោ – អនបេក្ខភាវេន វនេ ឆឌ្ឌិតទារុក្ខណ្ឌំ វិយ យទិបិ មយំ ឯកកា ឯកាកិនោ អសហាយា ឥមស្មិំ អរញ្ញេ វិហរាម, ឯវំ វិហរតោ បន តស្ស មេ ពហុកា បិហយន្តិ មំ ពហូ អត្ថកាមរូបា កុលបុត្តា អភិបត្ថេន្តិ, ‘‘អហោ វតស្ស មយម្បិ វជ្ជិបុត្តត្ថេរោ វិយ ឃរពន្ធនំ បហាយ អរញ្ញេ វិហរេយ្យាមា’’តិ. យថា កិំ? នេរយិកា វិយ សគ្គគាមិនំ, យថា នាម នេរយិកា អត្តនោ បាបកម្មេន និរយេ និព្ពត្តសត្តា សគ្គគាមីនំ សគ្គូបគាមីនំ បិហយន្តិ – ‘‘អហោ វត មយម្បិ និរយទុក្ខំ បហាយ សគ្គសុខំ បច្ចនុភវេយ្យាមា’’តិ ឯវំសម្បទមិទន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ ¶ ច អត្តនិ គរុពហុវចនប្បយោគស្ស ឥច្ឆិតព្ពត្តា ‘‘ឯកកា មយំ វិហរាមា’’តិ បុន តស្ស អត្ថស្ស ឯកត្តំ សន្ធាយ ‘‘តស្ស មេ’’តិ ឯកវចនប្បយោគោ កតោ. ‘‘តស្ស មេ’’, ‘‘សគ្គគាមិន’’ន្តិ ច ឧភយម្បិ ‘បិហយន្តី’តិ បទំ អបេក្ខិត្វា ឧបយោគត្ថេ សម្បទាននិទ្ទេសោ ទដ្ឋព្ពោ. តំ អភិបត្ថេន្តីតិ ច តាទិសេ អរញ្ញវាសាទិគុណេ អភិបត្ថេន្តា នាម ហោន្តីតិ កត្វា វុត្តំ. តស្ស មេតិ វា តស្ស មម សន្តិកេ គុណេតិ អធិប្បាយោ.

វជ្ជិបុត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចុតា ¶ ¶ បតន្តីតិ អាយស្មតោ បក្ខត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោបិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ករោន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ យក្ខសេនាបតិ ហុត្វា វិបស្សិំ ភគវន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ ទិព្ពវត្ថេន បូជំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សក្កេសុ ទេវទហនិគមេ សាកិយរាជកុលេ និព្ពត្តិ, ‘‘សម្មោទកុមារោ’’តិស្ស នាមំ អហោសិ. អថស្ស ទហរកាលេ វាតរោគេន បាទា ន វហិំសុ. សោ កតិបយំ កាលំ បីឋសប្បី វិយ វិចរិ. តេនស្ស បក្ខោតិ សមញ្ញា ជាតា. បច្ឆា អរោគកាលេបិ តថេវ នំ សញ្ជានន្តិ, សោ ភគវតោ ញាតិសមាគមេ បាដិហារិយំ ទិស្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា កតបុព្ពកិច្ចោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញេ វិហរតិ. អថេកទិវសំ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិតុំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និសីទិ. តស្មិញ្ច សមយេ អញ្ញតរោ កុលលោ មំសបេសិំ អាទាយ អាកាសេន គច្ឆតិ, តំ ពហូ កុលលា អនុបតិត្វា បាតេសុំ. បាតិតំ មំសបេសិំ ឯកោ កុលលោ អគ្គហេសិ. តំ អញ្ញោ អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហិ, តំ ទិស្វា ថេរោ ‘‘យថាយំ មំសបេសិ, ឯវំ កាមា នាម ពហុសាធារណា ពហុទុក្ខា ពហុបាយាសា’’តិ – កាមេសុ អាទីនវំ នេក្ខម្មេ ច អានិសំសំ បច្ចវេក្ខិត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា ‘‘អនិច្ច’’ន្តិអាទិនា មនសិករោន្តោ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា កតភត្តកិច្ចោ ¶ ទិវាដ្ឋានេ និសីទិត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១២.១-១០) –

‘‘វិបស្សី នាម ភគវា, លោកជេដ្ឋោ នរាសភោ;

អដ្ឋសដ្ឋិសហស្សេហិ, បាវិសិ ពន្ធុមំ តទា.

‘‘នគរា អភិនិក្ខម្ម, អគមំ ទីបចេតិយំ;

អទ្ទសំ វិរជំ ពុទ្ធំ, អាហុតីនំ បដិគ្គហំ.

‘‘ចុល្លាសីតិសហស្សានិ, យក្ខា មយ្ហំ ឧបន្តិកេ;

ឧបដ្ឋហន្តិ សក្កច្ចំ, ឥន្ទំវ តិទសា គណា.

‘‘ភវនា អភិនិក្ខម្ម, ទុស្សំ បគ្គយ្ហហំ តទា;

សិរសា អភិវាទេសិំ, តញ្ចាទាសិំ មហេសិនោ.

‘‘អហោ ពុទ្ធោ អហោ ធម្មោ, អហោ នោ សត្ថុ សម្បទា;

ពុទ្ធស្ស អានុភាវេន, វសុធាយំ បកម្បថ.

‘‘តញ្ច អច្ឆរិយំ ទិស្វា, អព្ភុតំ លោមហំសនំ;

ពុទ្ធេ ចិត្តំ បសាទេមិ, ទ្វិបទិន្ទម្ហិ តាទិនេ.

‘‘សោហំ ¶ ចិត្តំ បសាទេត្វា, ទុស្សំ ទត្វាន សត្ថុនោ;

សរណញ្ច ឧបាគច្ឆិំ, សាមច្ចោ សបរិជ្ជនោ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ កម្មមករិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘ឥតោ បន្នរសេ កប្បេ, សោឡសាសុំ សុវាហនា;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា យទេវ សំវេគវត្ថុំ អង្កុសំ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អញ្ញា អធិគតា, តស្ស សំកិត្តនមុខេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ ‘‘ចុតា បតន្តី’’តិ គាថំ អភាសិ.

៦៣. តត្ថ ចុតាតិ ភដ្ឋា. បតន្តីតិ អនុបតន្តិ. បតិតាតិ ¶ ចវនវសេន ភូមិយំ បតិតា, អាកាសេ វា សម្បតនវសេន បតិតា. គិទ្ធាតិ គេធំ អាបន្នា ¶ . បុនរាគតាតិ បុនទេវ ឧបគតា. ច-សទ្ទោ សព្ពត្ថ យោជេតព្ពោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បតន្តិ អនុបតន្តិ ច ឥធ កុលលា, ឥតរស្ស មុខតោ ចុតា ច មំសបេសិ, ចុតា បន សា ភូមិយំ បតិតា ច, គិទ្ធា គេធំ អាបន្នា សព្ពេវ កុលលា បុនរាគតា. យថា ចិមេ កុលលា, ឯវំ សំសារេ បរិព្ភមន្តា សត្តា យេ កុសលធម្មតោ ចុតា, តេ បតន្តិ និរយាទីសុ, ឯវំ បតិតា ច, សម្បត្តិភវេ ឋិតា តត្ថ កាមសុខានុយោគវសេន កាមភវេ រូបារូបភវេសុ ច ភវនិកន្តិវសេន គិទ្ធា ច បុនរាគតា ភវតោ អបរិមុត្តត្តា តេន តេន ភវគាមិនា កម្មេន តំ តំ ភវសញ្ញិតំ ទុក្ខំ អាគតា ឯវ, ឯវំភូតា ឥមេ សត្តា. មយា បន កតំ កិច្ចំ បរិញ្ញាទិភេទំ សោឡសវិធម្បិ កិច្ចំ កតំ, ន ទានិ តំ កាតព្ពំ អត្ថិ. រតំ រម្មំ រមិតព្ពំ អរិយេហិ សព្ពសង្ខតវិនិស្សដំ និព្ពានំ រតំ អភិរតំ រម្មំ. តេន ច សុខេនន្វាគតំ សុខំ ផលសមាបត្តិសុខេន អនុអាគតំ ឧបគតំ អច្ចន្តសុខំ និព្ពានំ, សុខេន វា សុខាបដិបទាភូតេន វិបស្សនាសុខេន មគ្គសុខេន ច អន្វាគតំ ផលសុខំ និព្ពានសុខញ្ចាតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

បក្ខត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. វិមលកោណ្ឌញ្ញត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ទុមវ្ហយាយ ឧប្បន្នោតិ វិមលកោណ្ឌញ្ញត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ ¶ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ វិភវសម្បន្នេ កុលេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ វិបស្សិំ ភគវន្តំ មហតិយា បរិសាយ បរិវុតំ ធម្មំ ទេសេន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ ចតូហិ សុវណ្ណបុប្ផេហិ បូជេសិ. ភគវា តស្ស បសាទសំវឌ្ឍនត្ថំ តថារូបំ ឥទ្ធាភិសង្ខារំ អភិសង្ខារេសិ, យថា សុវណ្ណាភា សកលំ តំ បទេសំ ឱត្ថរតិ. តំ ទិស្វា ភិយ្យោសោមត្តាយ បសន្នមានសោ ហុត្វា ¶ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា តំ និមិត្តំ គហេត្វា អត្តនោ គេហំ គន្ត្វា ពុទ្ធារម្មណំ បីតិំ អវិជហន្តោ កេនចិ រោគេន កាលំ កត្វា តុសិតេសុ ឧបបន្នោ អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជានំ ¶ ពិម្ពិសារំ បដិច្ច អម្ពបាលិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. រាជា ហិ ពិម្ពិសារោ តរុណកាលេ អម្ពបាលិយា រូបសម្បត្តិំ សុត្វា សញ្ជាតាភិលាសោ កតិបយមនុស្សបរិវារោ អញ្ញាតកវេសេន វេសាលិំ គន្ត្វា ឯករត្តិំ តាយ សំវាសំ កប្បេសិ. តទា អយំ តស្សា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ អគ្គហេសិ. សា ច គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតភាវំ តស្ស អារោចេសិ. រាជាបិ អត្តានំ ជានាបេត្វា ទាតព្ពយុត្តកំ ទត្វា បក្កាមិ. សា គព្ភស្ស បរិបាកមន្វាយ បុត្តំ វិជាយិ, ‘‘វិមលោ’’តិស្ស នាមំ អហោសិ, បច្ឆា វិមលកោណ្ឌញ្ញោតិ បញ្ញាយិត្ថ. សោ វយប្បត្តោ ភគវតោ វេសាលិគមនេ ពុទ្ធានុភាវំ ទិស្វា បសន្នមានសោ បព្ពជិត្វា កតបុព្ពកិច្ចោ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១២.៤០-៤៨) –

‘‘វិបស្សី នាម ភគវា, លោកជេដ្ឋោ នរាសភោ;

និសិន្នោ ជនកាយស្ស, ទេសេសិ អមតំ បទំ.

‘‘តស្សាហំ ធម្មំ សុត្វាន, ទ្វិបទិន្នស្ស តាទិនោ;

សោណ្ណបុប្ផានិ ចត្តារិ, ពុទ្ធស្ស អភិរោបយិំ.

‘‘សុវណ្ណច្ឆទនំ អាសិ, យាវតា បរិសា តទា;

ពុទ្ធាភា ច សុវណ្ណាភា, អាលោកោ វិបុលោ អហុ.

‘‘ឧទគ្គចិត្តោ សុមនោ, វេទជាតោ កតញ្ជលី;

វិត្តិសញ្ជននោ តេសំ, ទិដ្ឋធម្មសុខាវហោ.

‘‘អាយាចិត្វាន សម្ពុទ្ធំ, វន្ទិត្វាន ច សុព្ពតំ;

បាមោជ្ជំ ជនយិត្វាន, សកំ ភវនុបាគមិំ.

‘‘ភវនេ ឧបវិដ្ឋោហំ, ពុទ្ធសេដ្ឋំ អនុស្សរិំ;

តេន ចិត្តប្បសាទេន, តុសិតំ ឧបបជ្ជហំ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិរោបយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘សោឡសាសិំសុ ¶ រាជានោ, នេមិសម្មតនាមកា;

តេតាលីសេ ឥតោ កប្បេ, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ ¶ បន បត្វា អញ្ញាបទេសេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ ‘‘ទុមវ្ហយាយា’’តិ គាថំ អភាសិ.

៦៤. តត្ថ ទុមវ្ហយាយាតិ ទុមេន អម្ពេន អវ្ហាតព្ពាយ, អម្ពបាលិយាតិ អត្ថោ. អាធារេ ចេតំ ភុម្មវចនំ. ឧប្បន្នោតិ តស្សា កុច្ឆិយំ ឧប្បន្នោ ឧប្បជ្ជមានោ ច. ជាតោ បណ្ឌរកេតុនាតិ ធវលវត្ថធជត្តា ‘‘បណ្ឌរកេតូ’’តិ បញ្ញាតេន ពិម្ពិសាររញ្ញា ហេតុភូតេន ជាតោ, តំ បដិច្ច និព្ពត្តោតិ អត្ថោ. ឧប្បន្នោតិ វា បឋមាភិនិព្ពត្តិទស្សនំ. តតោ ហិ ជាតោតិ អភិជាតិទស្សនំ. វិជាយនកាលតោ បដ្ឋាយ ហិ លោកេ ជាតវោហារោ. ឯត្ថ ច ‘‘ទុមវ្ហយាយ ឧប្បន្នោ’’តិ ឥមិនា អត្តុក្កំសនភាវំ អបនេតិ, អនេកបតិបុត្តានម្បិ វិសេសាធិគមសម្ភវញ្ច ទីបេតិ. ‘‘ជាតោ បណ្ឌរកេតុនា’’តិ ឥមិនា ¶ វិញ្ញាតបិតិកទស្សនេន បរវម្ភនំ អបនេតិ. កេតុហាតិ មានប្បហាយី. មានោ ហិ ឧណ្ណតិលក្ខណត្តា កេតុ វិយាតិ កេតុ. តថា ហិ សោ ‘‘កេតុកម្យតាបច្ចុបដ្ឋានោ’’តិ វុច្ចតិ. កេតុនាយេវាតិ បញ្ញាយ ឯវ. បញ្ញា ហិ អនវជ្ជធម្មេសុ អច្ចុគ្គតដ្ឋេន មារសេនប្បមទ្ទនេន បុព្ពង្គមដ្ឋេន ច អរិយានំ ធជា នាម. តេនាហ ‘‘ធម្មោ ហិ ឥសិនំ ធជោ’’តិ (សំ. និ. ២.២៤១; អ. និ. ៤.៤៨; ជា. ២.២១.៤៩៤). មហាកេតុំ បធំសយីតិ មហាវិសយតាយ មហន្តា, សេយ្យមានជាតិមានាទិភេទតោ ពហវោ ច មានប្បការា, ឥតរេ ច កិលេសធម្មា សមុស្សិតដ្ឋេន កេតុ ឯតស្សាតិ មហាកេតុ មារោ បាបិមា. តំ ពលវិធមនវិសយាតិក្កមនវសេន អភិភវិ និព្ពិសេវនំ អកាសីតិ. ‘‘មហាកេតុំ បធំសយី’’តិ អត្តានំ បរំ វិយ ទស្សេន្តោ អញ្ញាបទេសេន អរហត្តំ ព្យាកាសិ.

វិមលកោណ្ឌញ្ញត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ឧក្ខេបកតវច្ឆត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ឧក្ខេបកតវច្ឆស្សាតិ អាយស្មតោ ឧក្ខេបកតវច្ឆត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោបិ កិរ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ចតុនវុតេ កប្បេ សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ សត្ថារំ ឧទ្ទិស្ស ¶ មាឡំ ករោន្តស្ស បូគស្ស ឯកត្ថម្ភំ អលភន្តស្ស ថម្ភំ ទត្វា សហាយកិច្ចំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ¶ ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ អញ្ញតរស្ស ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, វច្ឆោតិស្ស គោត្តតោ អាគតនាមំ. សោ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា កោសលរដ្ឋេ គាមកាវាសេ វសន្តោ អាគតាគតានំ ភិក្ខូនំ សន្តិកេ ធម្មំ បរិយាបុណាតិ. ‘‘អយំ ¶ វិនយោ ឥទំ សុត្តន្តំ អយំ អភិធម្មោ’’តិ បន បរិច្ឆេទំ ន ជានាតិ. អថេកទិវសំ អាយស្មន្តំ ធម្មសេនាបតិំ បុច្ឆិត្វា យថាបរិច្ឆេទំ សព្ពំ សល្លក្ខេសិ. ធម្មសង្គីតិយា បុព្ពេបិ បិដកាទិសមញ្ញា បរិយត្តិសទ្ធម្មេ វវត្ថិតា ឯវ, យតោ ភិក្ខូនំ វិនយធរាទិវោហារោ. សោ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហន្តោ បរិបុច្ឆន្តោ តត្ថ វុត្តេ រូបារូបធម្មេ សល្លក្ខេត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា សម្មសន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.២.១៣-២៦) –

‘‘សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោ, មហាបូគគណោ អហុ;

សរណំ គតា ច តេ ពុទ្ធំ, សទ្ទហន្តិ តថាគតំ.

‘‘សព្ពេ សង្គម្ម មន្តេត្វា, មាឡំ កុព្ពន្តិ សត្ថុនោ;

ឯកត្ថម្ភំ អលភន្តា, វិចិនន្តិ ព្រហាវនេ.

‘‘តេហំ អរញ្ញេ ទិស្វាន, ឧបគម្ម គណំ តទា;

អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វាន, បដិបុច្ឆិំ គណំ អហំ.

‘‘តេ មេ បុដ្ឋា វិយាកំសុ, សីលវន្តោ ឧបាសកា;

មាឡំ មយំ កត្តុកាមា, ឯកត្ថម្ភោ ន លព្ភតិ.

‘‘ឯកត្ថម្ភំ មមំ ទេថ, អហំ ទស្សាមិ សត្ថុនោ;

អាហរិស្សាមហំ ថម្ភំ, អប្បោស្សុក្កា ភវន្តុ តេ.

‘‘តេ មេ ថម្ភំ បវេច្ឆិំសុ, បសន្នា តុដ្ឋមានសា;

តតោ បដិនិវត្តិត្វា, អគមំសុ សកំ ឃរំ.

‘‘អចិរំ គតេ បូគគណេ, ថម្ភំ អហាសហំ តទា;

ហដ្ឋោ ហដ្ឋេន ចិត្តេន, បឋមំ ឧស្សបេសហំ.

‘‘តេន ¶ ចិត្តប្បសាទេន, វិមានំ ឧបបជ្ជហំ;

ឧព្ពិទ្ធំ ភវនំ មយ្ហំ, សត្តភូមំ សមុគ្គតំ.

‘‘វជ្ជមានាសុ ភេរីសុ, បរិចារេមហំ សទា;

បញ្ចបញ្ញាសកប្បម្ហិ, រាជា អាសិំ យសោធរោ.

‘‘តត្ថាបិ ភវនំ មយ្ហំ, សត្តភូមំ សមុគ្គតំ;

កូដាគារវរូបេតំ, ឯកត្ថម្ភំ មនោរមំ.

‘‘ឯកវីសតិកប្បម្ហិ ¶ , ឧទេនោ នាម ខត្តិយោ;

តត្រាបិ ភវនំ មយ្ហំ, សត្តភូមំ សមុគ្គតំ.

‘‘យំ យំ យោនុបបជ្ជាមិ, ទេវត្តំ អថ មានុសំ;

អនុភោមិ សុខំ សព្ពំ, ឯកត្ថម្ភស្សិទំ ផលំ.

‘‘ចតុន្នវុតិតោ កប្បេ, យំ ថម្ភមទទំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ឯកត្ថម្ភស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា កតកិច្ចត្តា អកិលាសុភាវេ ឋិតោ អត្តនោ សន្តិកំ ឧបគតានំ គហដ្ឋបព្ពជិតានំ អនុកម្បំ ឧបាទាយ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ វីមំសិត្វា ធម្មំ ទេសេសិ. ទេសេន្តោ ច ឯកទិវសំ អត្តានំ បរំ វិយ កត្វា ទស្សេន្តោ –

‘‘ឧក្ខេបកតវច្ឆស្ស, សង្កលិតំ ពហូហិ វស្សេហិ;

តំ ភាសតិ គហដ្ឋានំ, សុនិសិន្នោ ឧឡារបាមោជ្ជោ’’តិ. – គាថំ អភាសិ;

តត្ថ ឧក្ខេបកតវច្ឆស្សាតិ កតឧក្ខេបវច្ឆស្ស, ភិក្ខុនោ សន្តិកេ វិសុំ វិសុំ ឧគ្គហិតំ វិនយបទេសំ សុត្តបទេសំ អភិធម្មបទេសញ្ច យថាបរិច្ឆេទំ វិនយសុត្តាភិធម្មានំយេវ ឧបរិ ខិបិត្វា សជ្ឈាយនវសេន តត្ថ តត្ថេវ បក្ខិបិត្វា ឋិតវច្ឆេនាតិ អត្ថោ ករណត្ថេ ហិ ឥទំ សាមិវចនំ. សង្កលិតំ ពហូហិ វស្សេហីតិ ពហុកេហិ សំវច្ឆរេហិ សម្បិណ្ឌនវសេន ហទយេ ឋបិតំ. ‘‘សង្ខលិត’’ន្តិបិ បាឋោ, សង្ខលិតំ វិយ កតំ ឯកាពទ្ធវសេន ¶ វាចុគ្គតំ ¶ កតំ. យំ ពុទ្ធវចនន្តិ វចនសេសោ. តន្តិ តំ បរិយត្តិធម្មំ ភាសតិ កថេតិ. គហដ្ឋានន្តិ តេសំ យេភុយ្យតាយ វុត្តំ. សុនិសិន្នោតិ តស្មិំ ធម្មេ សម្មា និច្ចលោ និសិន្នោ, លាភសក្ការាទិំ អបច្ចាសីសន្តោ កេវលំ វិមុត្តាយតនសីសេយេវ ឋត្វា កថេតីតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘ឧឡារបាមោជ្ជោ’’តិ ផលសមាបត្តិសុខវសេន ធម្មទេសនាវសេនេវ ច ឧប្បន្នឧឡារបាមោជ្ជោតិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘យថា យថាវុសោ ភិក្ខុ, យថាសុតំ យថាបរិយត្តំ ធម្មំ វិត្ថារេន បរេសំ ទេសេតិ តថា តថា សោ តស្មិំ ធម្មេ លភតិ អត្ថវេទំ, លភតិ ធម្មវេទំ, លភតិ ធម្មូបសំហិតំ បាមោជ្ជ’’ន្តិអាទិ (ទី. និ. ៣.៣៥៥).

ឧក្ខេបកតវច្ឆត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អនុសាសិ ¶ មហាវីរោតិ អាយស្មតោ មេឃិយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ កុសលពីជានិ រោបេន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បាបុណិ. តស្មិញ្ច សមយេ វិបស្សី ភគវា ពុទ្ធកិច្ចស្ស បរិយោសានមាគម្ម អាយុសង្ខារំ ឱស្សជ្ជិ. តេន បថវីកម្បាទីសុ ឧប្បន្នេសុ មហាជនោ ភីតតសិតោ អហោសិ. អថ នំ វេស្សវណោ មហារាជា តមត្ថំ វិភាវេត្វា សមស្សាសេសិ. តំ សុត្វា មហាជនោ សំវេគប្បត្តោ អហោសិ. តត្ថាយំ កុលបុត្តោ ពុទ្ធានុភាវំ សុត្វា សត្ថរិ សញ្ជាតគារវពហុមានោ ឧឡារំ បីតិសោមនស្សំ បដិសំវេទេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កបិលវត្ថុស្មិំ សាកិយរាជកុលេ និព្ពត្តិ, តស្ស មេឃិយោតិ នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា ភគវន្តំ ឧបដ្ឋហន្តោ ភគវតិ ជាលិកាយំ វិហរន្តេ កិមិកាលាយ នទិយា តីរេ រមណីយំ អម្ពវនំ ទិស្វា ¶ តត្ថ វិហរិតុកាមោ ¶ ទ្វេ វារេ ភគវតា វារេត្វា តតិយវារំ វិស្សជ្ជិតោ តត្ថ គន្ត្វា មិច្ឆាវិតក្កមក្ខិកាហិ ខជ្ជមានោ ចិត្តសមាធិំ អលភិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា តមត្ថំ អារោចេសិ. អថស្ស ភគវា ‘‘អបរិបក្កាយ, មេឃិយ, ចេតោវិមុត្តិយា បញ្ច ធម្មា បរិបាកាយ សំវត្តន្តី’’តិអាទិនា (ឧទា. ៣១) ឱវាទំ អទាសិ. សោ តស្មិំ ឱវាទេ ឋត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១២.៥៧-៦៥) –

‘‘យទា វិបស្សី លោកគ្គោ, អាយុសង្ខារមោស្សជិ;

បថវី សម្បកម្បិត្ថ, មេទនី ជលមេខលា.

‘‘ឱតតំ វិតតំ មយ្ហំ, សុវិចិត្តវដំសកំ;

ភវនម្បិ បកម្បិត្ថ, ពុទ្ធស្ស អាយុសង្ខយេ.

‘‘តាសោ មយ្ហំ សមុប្បន្នោ, ភវនេ សម្បកម្បិតេ;

ឧប្បាទោ នុ កិមត្ថាយ, អាលោកោ វិបុលោ អហុ.

‘‘វេស្សវណោ ឥធាគម្ម, និព្ពាបេសិ មហាជនំ;

បាណភូតេ ភយំ នត្ថិ, ឯកគ្គា ហោថ សំវុតា.

‘‘អហោ ពុទ្ធោ អហោ ធម្មោ, អហោ នោ សត្ថុ សម្បទា;

យស្មិំ ឧប្បជ្ជមានម្ហិ, បថវី សម្បកម្បតិ.

‘‘ពុទ្ធានុភាវំ កិត្តេត្វា, កប្បំ សគ្គម្ហិ មោទហំ;

អវសេសេសុ កប្បេសុ, កុសលំ ចរិតំ មយា.

‘‘ឯកនវុតិតោ ¶ កប្បេ, យំ សញ្ញមលភិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធសញ្ញាយិទំ ផលំ.

‘‘ឥតោ ចុទ្ទសកប្បម្ហិ, រាជា អាសិំ បតាបវា;

សមិតោ នាម នាមេន, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា សត្ថុ សម្មុខា ឱវាទំ លភិត្វា ‘‘មយា អរហត្តំ អធិគត’’ន្តិ អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

‘‘អនុសាសិ ¶ មហាវីរោ, សព្ពធម្មាន បារគូ;

តស្សាហំ ធម្មំ សុត្វាន, វិហាសិំ សន្តិកេ សតោ;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ. – គាថំ អភាសិ;

តត្ថ អនុសាសីតិ ‘‘អបរិបក្កាយ, មេឃិយ, ចេតោវិមុត្តិយា បញ្ច ធម្មា បរិបាកាយ សំវត្តន្តី’’តិអាទិនា ឱវទិ អនុសិដ្ឋិំ អទាសិ. មហាវីរោតិ មហាវិក្កន្តោ, វីរិយបារមិបារិបូរិយា ចតុរង្គសមន្នាគតវីរិយាធិដ្ឋានេន អនញ្ញសាធារណចតុព្ពិធសម្មប្បធានសម្បត្តិយា ច មហាវីរិយោតិ អត្ថោ. សព្ពធម្មាន បារគូតិ សព្ពេសញ្ច ញេយ្យធម្មានំ បារំ បរិយន្តំ ញាណគមនេន គតោ អធិគតោតិ សព្ពធម្មាន បារគូ, សព្ពញ្ញូតិ អត្ថោ. សព្ពេសំ វា សង្ខតធម្មានំ បារភូតំ និព្ពានំ សយម្ភូញាណេន គតោ អធិគតោតិ សព្ពធម្មាន បារគូ. តស្សាហំ ធម្មំ សុត្វានាតិ តស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សាមុក្កំសិកំ តំ ចតុសច្ចធម្មំ សុណិត្វា. វិហាសិំ សន្តិកេតិ អម្ពវនេ មិច្ឆាវិតក្កេហិ ឧបទ្ទុតោ ចាលិកា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ សមីបេយេវ វិហាសិំ. សតោតិ សតិមា, សមថវិបស្សនាភាវនាយ អប្បមត្តោតិ អត្ថោ. អហន្តិ ឥទំ យថា ‘‘អនុសាសី’’តិ ឯត្ថ ‘‘ម’’ន្តិ ឯវំ ‘‘វិជ្ជា ¶ អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ ឯត្ថ ‘‘មយា’’តិ បរិណាមេតព្ពំ. ‘‘កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ ច ឥមិនា យថាវុត្តំ វិជ្ជាត្តយានុប្បត្តិមេវ សត្ថុ ឱវាទបដិករណភាវទស្សនេន បរិយាយន្តរេន បកាសេតិ. សីលក្ខន្ធាទិបរិបូរណមេវ ហិ សត្ថុ សាសនការិតា.

មេឃិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. ឯកធម្មសវនីយត្ថេរគាថាវណ្ណនា

កិលេសា ¶ ឈាបិតា មយ្ហន្តិ អាយស្មតោ ឯកធម្មសវនីយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ ¶ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ រុក្ខទេវតា ហុត្វា និព្ពត្តោ កតិបយេ ភិក្ខូ មគ្គមូឡ្ហេ មហារញ្ញេ វិចរន្តេ ទិស្វា អនុកម្បមានោ អត្តនោ ភវនតោ ឱតរិត្វា តេ សមស្សាសេត្វា ភោជេត្វា យថាធិប្បេតដ្ឋានំ បាបេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កស្សបេ ភគវតិ លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា កតពុទ្ធកិច្ចេ បរិនិព្ពុតេ តស្មិំ កាលេ ពារាណសិរាជា កិកី នាម អហោសិ. តស្មិំ កាលង្កតេ តស្ស បុថុវិន្ទរាជា នាម បុត្តោ អាសិ. តស្ស បុត្តោ សុសាមោ នាម. តស្ស បុត្តោ កិកីព្រហ្មទត្តោ នាម ហុត្វា រជ្ជំ ការេន្តោ សាសនេ អន្តរហិតេ ធម្មស្សវនំ អលភន្តោ, ‘‘យោ ធម្មំ ទេសេតិ, តស្ស សហស្សំ ទម្មី’’តិ ឃោសាបេត្វា ឯកម្បិ ធម្មកថិកំ អលភន្តោ, ‘‘មយ្ហំ បិតុបិតាមហាទីនំ កាលេ ធម្មោ សំវត្តតិ, ធម្មកថិកា សុលភា អហេសុំ. ឥទានិ បន ចតុប្បទិកគាថាមត្តម្បិ កថេន្តោ ទុល្លភោ. យាវ ធម្មសញ្ញា ន វិនស្សតិ, តាវទេវ បព្ពជិស្សាមី’’តិ រជ្ជំ បហាយ ហិមវន្តំ ឧទ្ទិស្ស គច្ឆន្តំ សក្កោ ទេវរាជា អាគន្ត្វា, ‘‘អនិច្ចា វត សង្ខារា’’តិ គាថាយ ធម្មំ កថេត្វា និវត្តេសិ. សោ និវត្តិត្វា ពហុំ បុញ្ញំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សេតព្យនគរេ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ ភគវតិ សេតព្យនគរេ សិំសបាវនេ វិហរន្តេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ ¶ និសីទិ. តស្ស សត្ថា អជ្ឈាសយំ ឱលោកេត្វា, ‘‘អនិច្ចា វត សង្ខារា’’តិ ឥមាយ គាថាយ ធម្មំ ទេសេសិ. តស្ស តត្ថ កតាធិការតាយ សោ អនិច្ចសញ្ញាយ បាកដតរំ ហុត្វា ឧបដ្ឋិតាយ បដិលទ្ធសំវេគោ បព្ពជិត្វា ធម្មសម្មសនំ បដ្ឋបេត្វា ទុក្ខសញ្ញំ អនត្តសញ្ញញ្ច មនសិករោន្តោ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១២.៦៦-៧១) –

‘‘បទុមុត្តរពុទ្ធស្ស, សាវកា វនចារិនោ;

វិប្បនដ្ឋា ព្រហារញ្ញេ, អន្ធាវ អនុសុយ្យរេ.

‘‘អនុស្សរិត្វា សម្ពុទ្ធំ, បទុមុត្តរនាយកំ;

តស្ស តេ មុនិនោ បុត្តា, វិប្បនដ្ឋា មហាវនេ.

‘‘ភវនា ¶ ឱរុហិត្វាន, អគមិំ ភិក្ខុសន្តិកំ;

តេសំ មគ្គញ្ច អាចិក្ខិំ, ភោជនញ្ច អទាសហំ.

‘‘តេន កម្មេន ទ្វិបទិន្ទ, លោកជេដ្ឋ នរាសភ;

ជាតិយា សត្តវស្សោហំ, អរហត្តមបាបុណិំ.

‘‘សចក្ខូ នាម នាមេន, ទ្វាទស ចក្កវត្តិនោ;

សត្តរតនសម្បន្នា, បញ្ចកប្បសតេ ឥតោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

តស្ស ¶ ឯកេនេវ ធម្មស្សវនេន និប្ផន្នកិច្ចត្តា ឯកធម្មសវនីយោត្វេវ សមញ្ញា អហោសិ. សោ អរហា ហុត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ, ភវា សព្ពេ សមូហតា;

វិក្ខីណោ ជាតិសំសារោ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ. – គាថំ អភាសិ;

តត្ថ កិលេសាតិ យស្មិំ សន្តានេ ឧប្បន្នា, តំ កិលេសេន្តិ វិពាធេន្តិ ឧបតាបេន្តិ វាតិ កិលេសា, រាគាទយោ. ឈាបិតាតិ ឥន្ទគ្គិនា វិយ រុក្ខគច្ឆាទយោ អរិយមគ្គញាណគ្គិនា សមូលំ ទឌ្ឍា. មយ្ហន្តិ មយា, មម សន្តានេ វា. ភវា សព្ពេ សមូហតាតិ កាមកម្មភវាទយោ សព្ពេ ភវា សមុគ្ឃាដិតា កិលេសានំ ឈាបិតត្តា. សតិ ហិ កិលេសវដ្ដេ កម្មវដ្ដេន ភវិតព្ពំ. កម្មភវានំ សមូហតត្តា ឯវ ច ឧបបត្តិភវាបិ សមូហតា ឯវ អនុប្បត្តិធម្មតាយ អាបាទិតត្តា. វិក្ខីណោ ជាតិសំសារោតិ ជាតិអាទិកោ –

‘‘ខន្ធានញ្ច បដិបាដិ, ធាតុអាយតនាន ច;

អព្ពោច្ឆិន្នំ វត្តមានា, សំសារោតិ បវុច្ចតី’’តិ. –

វុត្តលក្ខណោ ¶ សំសារោ វិសេសតោ ខីណោ, តស្មា នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ. យស្មា អាយតិំ បុនព្ភវោ នត្ថិ, តស្មា វិក្ខីណោ ជាតិសំសារោ. តស្មា ច បុនព្ភវោ នត្ថិ, យស្មា ភវា សព្ពេ សមូហតាតិ អាវត្តេត្វា វត្តព្ពំ. អថ វា វិក្ខីណោ ជាតិសំសារោ, តតោ ឯវ នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោតិ យោជេតព្ពំ.

ឯកធម្មសវនីយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អធិចេតសោ ¶ អប្បមជ្ជតោតិ អាយស្មតោ ឯកុទានិយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ឧបចិនន្តោ អត្ថទស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ យក្ខសេនាបតិ ហុត្វា និព្ពត្តោ សត្ថរិ បរិនិព្ពុតេ, ‘‘អលាភា វត មេ, ទុល្លទ្ធំ វត មេ, យោហំ សត្ថុធរមានកាលេ ទានាទិបុញ្ញំ កាតុំ នាលត្ថ’’ន្តិ បរិទេវសោកមាបន្នោ អហោសិ. អថ នំ សាគរោ នាម សត្ថុ សាវកោ សោកំ វិនោទេត្វា សត្ថុ ថូបបូជាយំ និយោជេសិ. សោ បញ្ច វស្សានិ ថូបំ ¶ បូជេត្វា តតោ ចុតោ តេន បុញ្ញេន ទេវមនុស្សេសុ ឯវ សំសរន្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ កាលេន កាលំ សត្ថុ សន្តិកំ ឧបសង្កមិ. តស្មិញ្ច សមយេ សត្ថា ‘‘អធិចេតសោ’’តិ គាថាយ សាវកេ អភិណ្ហំ ឱវទិ. សោ តំ សុត្វា សទ្ធាជាតោ បព្ពជិ. បព្ពជិត្វា ច បន តមេវ គាថំ បុនប្បុនំ បរិវត្តេតិ. សោ តត្ថ វីសតិវស្សសហស្សានិ សមណធម្មំ ករោន្តោ ញាណស្ស អបរិបក្កត្តា វិសេសំ និព្ពត្តេតុ នាសក្ខិ. តតោ បន ចុតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា អបរាបរំ សុគតីសុយេវ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ វិភវសម្បន្នស្ស ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តោ វិញ្ញុតំ បត្វា ជេតវនបដិគ្គហណសមយេ ពុទ្ធានុភាវំ ទិស្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា កតបុព្ពកិច្ចោ អរញ្ញេ វិហរន្តោ សត្ថុ សន្តិកំ អគមាសិ. តស្មិញ្ច សមយេ សត្ថា អាយស្មន្តំ សារិបុត្តំ អត្តនោ អវិទូរេ អធិចិត្តមនុយុត្តំ ទិស្វា ‘‘អធិចេតសោ’’តិ ឥមំ ឧទានំ ¶ ឧទានេសិ. តំ សុត្វា អយំ ចិរកាលំ ភាវនាយ អរញ្ញេ វិហរន្តោបិ កាលេន កាលំ តមេវ គាថំ ឧទានេតិ, តេនស្ស ឯកុទានិយោតិ សមញ្ញា ឧទបាទិ. សោ អថេកទិវសំ ចិត្តេកគ្គតំ លភិត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១២.៧២-៨១) –

‘‘អត្ថទស្សិម្ហិ សុគតេ, និព្ពុតេ សមនន្តរា;

យក្ខយោនិំ ឧបបជ្ជិំ, យសំ បត្តោ ចហំ តទា.

‘‘ទុល្លទ្ធំ ¶ វត មេ អាសិ, ទុប្បភាតំ ទុរុដ្ឋិតំ;

យំ មេ ភោគេ វិជ្ជមានេ, បរិនិព្ពាយិ ចក្ខុមា.

‘‘មម សង្កប្បមញ្ញាយ, សាគរោ នាម សាវកោ;

មមុទ្ធរិតុកាមោ សោ, អាគច្ឆិ មម សន្តិកំ.

‘‘កិំ នុ សោចសិ មា ភាយិ, ចរ ធម្មំ សុមេធស;

អនុប្បទិន្នា ពុទ្ធេន, សព្ពេសំ ពីជសម្បទា.

‘‘យោ ចេ បូរេយ្យ សម្ពុទ្ធំ, តិដ្ឋន្តំ លោកនាយកំ;

ធាតុំ សាសបមត្តម្បិ, និព្ពុតស្សាបិ បូជយេ.

‘‘សមេ ចិត្តប្បសាទម្ហិ, សមំ បុញ្ញំ មហគ្គតំ;

តស្មា ថូបំ ករិត្វាន, បូជេហិ ជិនធាតុយោ.

‘‘សាគរស្ស វចោ សុត្វា, ពុទ្ធថូបំ អកាសហំ;

បញ្ចវស្សេ បរិចរិំ, មុនិនោ ថូបមុត្តមំ.

‘‘តេន កម្មេន ទ្វិបទិន្ទ, លោកជេដ្ឋ នរាសភ;

សម្បត្តិំ អនុភោត្វាន, អរហត្តមបាបុណិំ.

‘‘ភូរិបញ្ញា ¶ ច ចត្តារោ, សត្តកប្បសតេ ឥតោ;

សត្តរតនសម្បន្នា, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា វិមុត្តិសុខេន វិហរន្តោ ឯកទិវសំ អាយស្មតា ធម្មភណ្ឌាគារិកេន បដិភានំ វីមំសិតុំ, ‘‘អាវុសោ, មយ្ហំ ធម្មំ ភណាហី’’តិ អជ្ឈិដ្ឋោ ចិរកាលបរិចិតត្តា –

‘‘អធិចេតសោ អប្បមជ្ជតោ, មុនិនោ មោនបថេសុ សិក្ខតោ;

សោកា ន ភវន្តិ តាទិនោ, ឧបសន្តស្ស សទា សតីមតោ’’តិ. (ឧទា. ៣៧) –

តត្ថ ¶ អធិចេតសោតិ អធិចិត្តវតោ, សព្ពចិត្តានំ អធិកេន អរហត្តផលចិត្តេន សមន្នាគតស្សាតិ អត្ថោ. អប្បមជ្ជតោតិ នប្បមជ្ជតោ, អប្បមាទេន អនវជ្ជធម្មេសុ សាតច្ចកិរិយាយ សមន្នាគតស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. មុនិនោតិ ‘‘យោ មុនាតិ ឧភោ លោកេ, មុនិ តេន បវុច្ចតី’’តិ (ធ. ប. ២៦៩; មហានិ. ១៤៩; ចូឡនិ. មេត្តគូមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ២១) ឯវំ ឧភយលោកមុននេន វា, មោនំ វុច្ចតិ ញាណំ, តេន អរហត្តផលបញ្ញាសង្ខាតេន មោនេន សមន្នាគតតាយ វា ខីណាសវោ មុនិ នាម, តស្ស មុនិនោ. មោនបថេសុ សិក្ខតោតិ អរហត្តញាណសង្ខាតស្ស មោនស្ស បថេសុ ឧបាយមគ្គេសុ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មេសុ, តីសុ វា សិក្ខាសុ សិក្ខតោ. ឥទញ្ច បុព្ពភាគបដិបទំ គហេត្វា វុត្តំ. បរិនិដ្ឋិតសិក្ខោ ហិ អរហា, តស្មា ឯវំ សិក្ខតោ, ឥមាយ សិក្ខាយ មុនិភាវំ បត្តស្ស មុនិនោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. យស្មា ចេតទេវំ តស្មា ហេដ្ឋិមមគ្គផលចិត្តានំ វសេន អធិចេតសោ, ចតុសច្ចសម្ពោធិបដិបត្តិយំ អប្បមាទវសេន ¶ អប្បមជ្ជតោ, អគ្គមគ្គញាណសមន្នាគមេន មុនិនោតិ ឯវមេតេសំ បទានំ អត្ថោ យុជ្ជតិយេវ. អថ វា ‘‘អប្បមជ្ជតោ សិក្ខតោ’’ បធានហេតូ អក្ខាតាតិ ទដ្ឋព្ពា. តស្មា អប្បមជ្ជនហេតុ សិក្ខនហេតុ ច អធិចេតសោតិ អត្ថោ.

សោកា ន ភវន្តិ តាទិនោតិ តាទិសស្ស ខីណាសវមុនិនោ អព្ភន្តរេ ឥដ្ឋវិយោគាទិវត្ថុកា សោកា ចិត្តសន្តាបា ន ហោន្តិ. អថ វា តាទិលក្ខណប្បត្តស្ស អសេក្ខមុនិនោ សោកា ន ភវន្តីតិ. ឧបសន្តស្សាតិ រាគាទីនំ អច្ចន្តូបសមេន ឧបសន្តស្ស. សទា សតីមតោតិ សតិវេបុល្លប្បត្តិយា និច្ចកាលំ សតិយា អវិរហិតស្ស.

ឯត្ថ ¶ ច ‘‘អធិចេតសោ’’តិ ឥមិនា អធិចិត្តសិក្ខា, ‘‘អប្បមជ្ជតោ’’តិ ឥមិនា អធិសីលសិក្ខា, ‘‘មុនិនោ មោនបថេសុ សិក្ខតោ’’តិ ឯតេហិ អធិបញ្ញាសិក្ខា. ‘‘មុនិនោ’’តិ វា ឯតេន អធិបញ្ញាសិក្ខា, ‘‘មោនបថេសុ សិក្ខតោ’’តិ ឯតេន តាសំ លោកុត្តរសិក្ខានំ បុព្ពភាគបដិបទា, ‘‘សោកា ន ភវន្តី’’តិអាទីហិ សិក្ខាបារិបូរិយា អានិសំសា បកាសិតាតិ វេទិតព្ពំ អយមេវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណគាថា អហោសិ.

ឯកុទានិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សុត្វាន ¶ ធម្មំ មហតោ មហារសន្តិ អាយស្មតោ ឆន្នត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ឧបចិនន្តោ សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ សិទ្ធត្ថំ ភគវន្តំ អញ្ញតរំ រុក្ខមូលំ ឧបគច្ឆន្តំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ មុទុសម្ផស្សំ បណ្ណសន្ថរំ សន្ថរិត្វា អទាសិ. បុប្ផេហិ ច ¶ សមន្តតោ ឱកិរិត្វា បូជំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា បុនបិ អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា សុគតីសុយេវ សំសរន្តោ អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ សុទ្ធោទនមហារាជស្ស គេហេ ទាសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិ, ឆន្នោតិស្ស នាមំ អហោសិ, ពោធិសត្តេន សហជាតោ. សោ សត្ថុ ញាតិសមាគមេ បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា ភគវតិ បេមេន, ‘‘អម្ហាកំ ពុទ្ធោ, អម្ហាកំ ធម្មោ’’តិ មមត្តំ ឧប្បាទេត្វា សិនេហំ ឆិន្ទិតុំ អសក្កោន្តោ សមណធម្មំ អកត្វា សត្ថរិ បរិនិព្ពុតេ សត្ថារា អាណត្តវិធិនា កតេន ព្រហ្មទណ្ឌេន សន្តជ្ជិតោ សំវេគប្បត្តោ ហុត្វា សិនេហំ ឆិន្ទិត្វា វិបស្សន្តោ នចិរេនេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១០.៤៥-៥០) –

‘‘សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោ, អទាសិំ បណ្ណសន្ថរំ;

សមន្តា ឧបហារញ្ច, កុសុមំ ឱកិរិំ អហំ.

‘‘បាសាទេវំ គុណំ រម្មំ, អនុភោមិ មហារហំ;

មហគ្ឃានិ ច បុប្ផានិ, សយនេភិសវន្តិ មេ.

‘‘សយនេហំ តុវដ្ដាមិ, វិចិត្តេ បុប្ផសន្ថតេ;

បុប្ផវុដ្ឋិ ច សយនេ, អភិវស្សតិ តាវទេ.

‘‘ចតុន្នវុតិតោ កប្បេ, អទាសិំ បណ្ណសន្ថរំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, សន្ថរស្ស ឥទំ ផលំ.

‘‘តិណសន្ថរកា ¶ នាម, សត្តេតេ ចក្កវត្តិនោ;

ឥតោ តេ បញ្ចមេ កប្បេ, ឧប្បជ្ជិំសុ ជនាធិបា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ ¶ បន បត្វា វិមុត្តិសុខសន្តប្បិតោ បីតិវេគវិស្សដ្ឋំ ឧទានំ ឧទានេន្តោ –

សោ យោគក្ខេមស្ស បថស្ស កោវិទោ’’តិ. – គាថំ អភាសិ;

តត្ថ សុត្វានាតិ សុណិត្វា, សោតេន គហេត្វា ឱហិតសោតោ សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារេត្វា. ធម្មន្តិ ចតុសច្ចធម្មំ. មហតោតិ ភគវតោ. ភគវា ហិ មហន្តេហិ ឧឡារតមេហិ សីលាទិគុណេហិ សមន្នាគតត្តា, សទេវកេន លោកេន វិសេសតោ មហនីយតាយ ច ‘‘មហា’’តិ វុច្ចតិ, យា តស្ស មហាសមណោតិ សមញ្ញា ជាតា. និស្សក្កវចនញ្ចេតំ ‘‘មហតោ ធម្មំ សុត្វានា’’តិ. មហារសន្តិ វិមុត្តិរសស្ស ទាយកត្តា ឧឡាររសំ. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណវរេន ទេសិតន្តិ សព្ពំ ជានាតីតិ សព្ពញ្ញូ, តស្ស ភាវោ សព្ពញ្ញុតា. ញាណមេវ វរំ, ញាណេសុ វា វរន្តិ ញាណវរំ, សព្ពញ្ញុតា ញាណវរំ ឯតស្សាតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណវរោ, ភគវា. តេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសង្ខាតអគ្គញាណេន វា ករណភូតេន ទេសិតំ កថិតំ ធម្មំ សុត្វានាតិ ¶ យោជនា. យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ បរមត្ថទីបនិយំ ឥតិវុត្តកវណ្ណនាយំ វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ. មគ្គន្តិ អដ្ឋង្គិកំ អរិយមគ្គំ. បបជ្ជិន្តិ បដិបជ្ជិំ. អមតស្ស បត្តិយាតិ និព្ពានស្ស អធិគមាយ ឧបាយភូតំ បដិបជ្ជិន្តិ យោជនា. សោតិ សោ ភគវា. យោគក្ខេមស្ស បថស្ស កោវិទោតិ ចតូហិ យោគេហិ អនុបទ្ទុតស្ស និព្ពានស្ស យោ បថោ, តស្ស កោវិទោ តត្ថ សុកុសលោ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – ភគវតោ ចតុសច្ចទេសនំ សុត្វា អមតាធិគមូបាយមគ្គំ អហំ បដិបជ្ជិំ បដិបជ្ជនមគ្គំ មយា កតំ, សោ ឯវ បន ភគវា សព្ពថា យោគក្ខេមស្ស បថស្ស កោវិទោ, បរសន្តានេ វា បរមនេសុ កុសលោ, យស្ស សំវិធានមាគម្ម អហម្បិ មគ្គំ បដិបជ្ជិន្តិ. អយមេវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណគាថា អហោសីតិ.

ឆន្នត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សីលមេវាតិ ¶ ¶ អាយស្មតោ បុណ្ណត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោបិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ ពុទ្ធសុញ្ញេ លោកេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ ព្រាហ្មណសិប្បេសុ និប្ផត្តិំ គន្ត្វា កាមេសុ អាទីនវំ ទិស្វា ឃរាវាសំ បហាយ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តប្បទេសេ បណ្ណកុដិំ កត្វា វាសំ កប្បេសិ. តស្ស វសនដ្ឋានស្ស អវិទូរេ ឯកស្មិំ បព្ភារេ បច្ចេកពុទ្ធោ អាពាធិកោ ហុត្វា បរិនិព្ពាយិ, តស្ស បរិនិព្ពានសមយេ មហា អាលោកោ អហោសិ. តំ ទិស្វា សោ, ‘‘កថំ នុ ខោ អយំ អាលោកោ ឧប្បន្នោ’’តិ វីមំសនវសេន ឥតោ ចិតោ ច អាហិណ្ឌន្តោ ¶ បព្ភារេ បច្ចេកសម្ពុទ្ធំ បរិនិព្ពុតំ ទិស្វា គន្ធទារូនិ សំកឌ្ឍិត្វា សរីរំ ឈាបេត្វា គន្ធោទកេន ឧបសិញ្ចិ. តត្ថេកោ ទេវបុត្តោ អន្តលិក្ខេ ឋត្វា ឯវមាហ – ‘‘សាធុ, សាធុ, សប្បុរិស, ពហុំ តយា បុញ្ញំ បសវន្តេន បូរិតំ សុគតិសំវត្តនិយំ កម្មំ តេន ត្វំ សុគតីសុយេវ ឧប្បជ្ជិស្សសិ, ‘បុណ្ណោ’តិ ច តេ នាមំ ភវិស្សតី’’តិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សុនាបរន្តជនបទេ សុប្បារកបដ្ដនេ គហបតិកុលេ និព្ពត្តិ, បុណ្ណោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ វាណិជ្ជវសេន មហតា សត្ថេន សទ្ធិំ សាវត្ថិំ គតោ. តេន ច សមយេន ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ. អថ សោ សាវត្ថិវាសីហិ ឧបាសកេហិ សទ្ធិំ វិហារំ គតោ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា វត្តបដិវត្តេហិ អាចរិយុបជ្ឈាយេ អារាធេន្តោ វិហាសិ. សោ ឯកទិវសំ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា, ‘‘សាធុ មំ, ភន្តេ ភគវា, សំខិត្តេន ឱវាទេន ឱវទតុ, យមហំ សុត្វា សុនាបរន្តជនបទេ វិហរេយ្យ’’ន្តិ អាហ. តស្ស ភគវា, ‘‘សន្តិ ខោ, បុណ្ណ, ចក្ខុវិញ្ញេយ្យា រូបា’’តិអាទិនា (ម. និ. ៣.៣៩៥; សំ. និ. ៤.៨៨) ឱវាទំ ទត្វា សីហនាទំ នទាបេត្វា វិស្សជ្ជេសិ. សោ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា សុនាបរន្តជនបទំ គន្ត្វា សុប្បារកបដ្ដនេ វិហរន្តោ សមថវិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា តិស្សោ វិជ្ជា សច្ឆាកាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.៤១.២៩-៤៤) –

‘‘បព្ភារកូដំ និស្សាយ, សយម្ភូ អបរាជិតោ;

អាពាធិកោ ច សោ ពុទ្ធោ, វសតិ បព្ពតន្តរេ.

‘‘មម ¶ អស្សមសាមន្តា, បនាទោ អាសិ តាវទេ;

ពុទ្ធេ និព្ពាយមានម្ហិ, អាលោកោ ឧទបជ្ជថ.

‘‘យាវតា វនសណ្ឌស្មិំ, អច្ឆកោកតរច្ឆកា;

វាឡា ច កេសរី សព្ពេ, អភិគជ្ជិំសុ តាវទេ.

‘‘ឧប្បាតំ ¶ តមហំ ទិស្វា, បព្ភារំ អគមាសហំ;

តត្ថទ្ទសាសិំ សម្ពុទ្ធំ, និព្ពុតំ អបរាជិតំ.

‘‘សុផុល្លំ សាលរាជំវ, សតរំសិំវ ឧគ្គតំ;

វីតច្ចិកំវ អង្គារំ, និព្ពុតំ អបរាជិតំ.

‘‘តិណំ កដ្ឋញ្ច បូរេត្វា, ចិតកំ តត្ថកាសហំ;

ចិតកំ សុកតំ កត្វា, សរីរំ ឈាបយិំ អហំ.

‘‘សរីរំ ឈាបយិត្វាន, គន្ធតោយំ សមោកិរិំ;

អន្តលិក្ខេ ឋិតោ យក្ខោ, នាមមគ្គហិ តាវទេ.

‘‘យំ បូរិតំ តយា កិច្ចំ, សយម្ភុស្ស មហេសិនោ;

បុណ្ណកោ នាម នាមេន, សទា ហោហិ តុវំ មុនេ.

‘‘តម្ហា កាយា ចវិត្វាន, ទេវលោកំ អគច្ឆហំ;

តត្ថ ទិព្ពមយោ គន្ធោ, អន្តលិក្ខា បវស្សតិ.

‘‘តត្រាបិ នាមធេយ្យំ មេ, បុណ្ណកោតិ អហូ តទា;

ទេវភូតោ មនុស្សោ វា, សង្កប្បំ បូរយាមហំ.

‘‘ឥទំ បច្ឆិមកំ មយ្ហំ, ចរិមោ វត្តតេ ភវោ;

ឥធាបិ បុណ្ណកោ នាម, នាមធេយ្យំ បកាសតិ.

‘‘តោសយិត្វាន សម្ពុទ្ធំ, គោតមំ សក្យបុង្គវំ;

សព្ពាសវេ បរិញ្ញាយ, វិហរាមិ អនាសវោ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ កម្មមករិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, តនុកិច្ចស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ ¶ បន បត្វា ថេរោ ពហូ មនុស្សេ សាសនេ អភិប្បសាទេសិ. យតោ បញ្ចសតមត្តា បុរិសា ឧបាសកត្តំ បញ្ចសតមត្តា ច ឥត្ថិយោ ឧបាសិកាភាវំ បដិវេទេសុំ. សោ តត្ថ រត្តចន្ទនេន ចន្ទនមាឡំ នាម គន្ធកុដិំ ការាបេត្វា, ‘‘សត្ថា បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ មាឡំ បដិច្ឆតូ’’តិ ភគវន្តំ បុប្ផទូតេន និមន្តេសិ ¶ . ភគវា ច ឥទ្ធានុភាវេន តត្តកេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ តត្ថ គន្ត្វា ចន្ទនមាឡំ បដិគ្គហេត្វា អរុណេ អនុដ្ឋិតេយេវ បច្ចាគមាសិ. ថេរោ អបរភាគេ បរិនិព្ពានសមយេ អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

‘‘សីលមេវ ¶ ឥធ អគ្គំ, បញ្ញវា បន ឧត្តមោ;

មនុស្សេសុ ច ទេវេសុ, សីលបញ្ញាណតោ ជយ’’ន្តិ. – គាថំ អភាសិ;

តត្ថ សីលន្តិ សីលនដ្ឋេន សីលំ, បតិដ្ឋានដ្ឋេន សមាធានដ្ឋេន ចាតិ អត្ថោ. សីលញ្ហិ សព្ពគុណានំ បតិដ្ឋា, តេនាហ – ‘‘សីលេ បតិដ្ឋាយ នរោ សបញ្ញោ’’តិ (សំ. និ. ១.២៣; បេដកោ. ២២; វិសុទ្ធិ. ១.១). សមាទហតិ ច តំ កាយវាចាអវិប្បកិណ្ណំ ករោតីតិ អត្ថោ. តយិទំ សីលមេវ អគ្គំ សព្ពគុណានំ មូលភាវតោ បមុខភាវតោ ច. យថាហ – ‘‘តស្មាតិហ, ត្វំ ភិក្ខុ, អាទិមេវ វិសោធេហិ កុសលេសុ ធម្មេសុ. កោ ចាទិ កុសលានំ ធម្មានំ សីលញ្ច សុវិសុទ្ធ’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.៣៦៩), ‘‘បាតិមោក្ខន្តិ មុខមេតំ បមុខមេត’’ន្តិ (មហាវ. ១៣៥) ច អាទិ. ឥធាតិ និបាតមត្តំ. បញ្ញវាតិ ញាណសម្បន្នោ. សោ ឧត្តមោ សេដ្ឋោ បវរោតិ បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ គាថាយ បញ្ញាយយេវ សេដ្ឋភាវំ ទស្សេតិ. បញ្ញុត្តរា ហិ កុសលា ធម្មា. ឥទានិ តំ សីលបញ្ញានំ អគ្គសេដ្ឋភាវំ ការណតោ ទស្សេតិ ‘‘មនុស្សេសុ ច ទេវេសុ, សីលបញ្ញាណតោ ជយ’’ន្តិ ច. សីលបញ្ញាណហេតុ បដិបក្ខជយោ កាមកិលេសជយោ ហោតីតិ អត្ថោ.

បុណ្ណត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សុសុខុមនិបុណត្ថទស្សិនាតិ ¶ ¶ អាយស្មតោ វច្ឆបាលត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ អាចិនន្តោ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា ព្រាហ្មណសិប្បេសុ និប្ផត្តិំ គន្ត្វា អគ្គិំ បរិចរន្តោ ឯកទិវសំ មហតិយា កំសបាតិយា បាយាសំ អាទាយ ¶ ទក្ខិណេយ្យំ បរិយេសន្តោ វិបស្សិំ ភគវន្តំ អាកាសេ ចង្កមន្តំ ទិស្វា អច្ឆរិយព្ភុតចិត្តជាតោ ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ទាតុកាមតំ ទស្សេសិ. បដិគ្គហេសិ ភគវា អនុកម្បំ ឧបាទាយ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហេ វិភវសម្បន្នស្ស ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, វច្ឆបាលោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ ពិម្ពិសារសមាគមេ ឧរុវេលកស្សបត្ថេរេន ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ទស្សេត្វា សត្ថុ បរមនិបច្ចការេ កតេ តំ ទិស្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា សត្តាហបព្ពជិតោ ឯវ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៣.២៦-៣៤) –

‘‘សុវណ្ណវណ្ណោ សម្ពុទ្ធោ, ពាត្តិំសវរលក្ខណោ;

បវនា អភិនិក្ខន្តោ, ភិក្ខុសង្ឃបុរក្ខតោ.

‘‘មហច្ចា កំសបាតិយា, វឌ្ឍេត្វា បាយសំ អហំ;

អាហុតិំ យិដ្ឋុកាមោ សោ, ឧបនេសិំ ពលិំ អហំ.

‘‘ភគវា តម្ហិ សមយេ, លោកជេដ្ឋោ នរាសភោ;

ចង្កមំ សុសមារូឡ្ហោ, អម្ពរេ អនិលាយនេ.

‘‘តញ្ច អច្ឆរិយំ ទិស្វា, អព្ភុតំ លោមហំសនំ;

ឋបយិត្វា កំសបាតិំ, វិបស្សិំ អភិវាទយិំ.

‘‘តុវំ ទេវោសិ សព្ពញ្ញូ, សទេវេ សហមានុសេ;

អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បដិគ្គណ្ហ មហាមុនិ.

‘‘បដិគ្គហេសិ ¶ ¶ ភគវា, សព្ពញ្ញូ លោកនាយកោ;

មម សង្កប្បមញ្ញាយ, សត្ថា លោកេ មហាមុនិ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ ទានមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, បាយាសស្ស ឥទំ ផលំ.

‘‘ឯកតាលីសិតោ កប្បេ, ពុទ្ធោ នាមាសិ ខត្តិយោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា សុខេនេវ អត្តនា និព្ពានស្ស អធិគតភាវំ វិភាវេន្តោ –

‘‘សុសុខុមនិបុណត្ថទស្សិនា, មតិកុសលេន និវាតវុត្តិនា;

សំសេវិតវុទ្ធសីលិនា, និព្ពានំ ន ហិ តេន ទុល្លភ’’ន្តិ. –

តត្ថ សុសុខុមនិបុណត្ថទស្សិនាតិ អតិវិយ ទុទ្ទសដ្ឋេន សុខុមេ, សណ្ហដ្ឋេន និបុណេ សច្ចបដិច្ចសមុប្បាទាទិអត្ថេ អនិច្ចតាទិំ ឱរោបេត្វា បស្សតីតិ សុសុខុមនិបុណត្ថទស្សី, តេន. មតិកុសលេនាតិ មតិយា បញ្ញាយ កុសលេន ឆេកេន, ‘‘ឯវំ បវត្តមានស្ស បញ្ញា វឌ្ឍតិ, ឯវំ ន វឌ្ឍតី’’តិ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គបញ្ញាយ ឧប្បាទនេ កុសលេន. និវាតវុត្តិនាតិ សព្រហ្មចារីសុ និវាតនីចវត្តនសីលេន, វុឌ្ឍេសុ នវេសុ ច យថានុរូបបដិបត្តិនា. សំសេវិតវុទ្ធសីលិនាតិ សំសេវិតំ អាចិណ្ណំ វុទ្ធសីលំ សំសេវិតវុទ្ធសីលំ, តំ យស្ស អត្ថិ, តេន សំសេវិតវុទ្ធសីលិនា. អថ វា សំសេវិតា ឧបាសិតា វុទ្ធសីលិនោ ឯតេនាតិ សំសេវិតវុទ្ធសីលី, តេន ¶ . ហីតិសទ្ទោ ហេតុអត្ថោ. យស្មា យោ និវាតវុត្តិ សំសេវិតវុទ្ធសីលី មតិកុសលោ សុសុខុមនិបុណត្ថទស្សី ច, តស្មា និព្ពានំ ន តស្ស ទុល្លភន្តិ អត្ថោ. និវាតវុត្តិតាយ ហិ សំសេវិតវុទ្ធសីលិតាយ ច បណ្ឌិតា តំ ឱវទិតព្ពំ អនុសាសិតព្ពំ មញ្ញន្តិ, តេសញ្ច ឱវាទេ ឋិតោ សយំ ¶ មតិកុសលតាយ សុសុខុមនិបុណត្ថទស្សិតាយ ច វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ និព្ពានំ អធិគច្ឆតីតិ, អយមេវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណគាថា អហោសីតិ.

វច្ឆបាលត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

យថា ¶ កឡីរោ សុសុ វឌ្ឍិតគ្គោតិ អាយស្មតោ អាតុមត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោបិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ អាចិនន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ វិបស្សិំ ភគវន្តំ អន្តរវីថិយំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ គន្ធោទកេន គន្ធចុណ្ណេន ច បូជំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តោ អបរាបរំ សុគតីសុយេវ សំសរន្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា សមណធម្មំ អកាសិ, ញាណស្ស បន អបរិបក្កត្តា វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ នាសក្ខិ. អថ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ សេដ្ឋិបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, អាតុមោតិស្ស នាមំ អហោសិ. តស្ស វយប្បត្តស្ស មាតា ‘‘បុត្តស្ស មេ ភរិយំ អានេស្សាមា’’តិ ញាតកេហិ សម្មន្តេសិ. សោ តំ ឧបធារេត្វា ហេតុសម្បត្តិយា ចោទិយមានោ ‘‘កិំ មយ្ហំ ឃរាវាសេន, ឥទានេវ បព្ពជិស្សាមី’’តិ ភិក្ខូនំ សន្តិកំ គន្ត្វា បព្ពជិ. បព្ពជិតម្បិ នំ មាតា ឧប្បព្ពាជេតុកាមា នានានយេហិ បលោភេតិ. សោ តស្សា អវសរំ អទត្វា អត្តនោ អជ្ឈាសយំ បកាសេន្តោ –

‘‘យថា កឡីរោ សុសុ វឌ្ឍិតគ្គោ, ទុន្និក្ខមោ ហោតិ បសាខជាតោ;

ឯវំ អហំ ភរិយាយានីតាយ, អនុមញ្ញ មំ បព្ពជិតោម្ហិ ទានី’’តិ. –

តត្ថ ¶ កឡីរោតិ អង្កុរោ, ឥធ បន វំសង្កុរោ អធិប្បេតោ. សុសូតិ តរុណោ. វឌ្ឍិតគ្គោតិ បវឌ្ឍិតសាខោ. សុសុវឌ្ឍិតគ្គោតិ វា សុដ្ឋុ វឌ្ឍិតសាខោ សញ្ជាតបត្តសាខោ. ទុន្និក្ខមោតិ វេឡុគុម្ពតោ និក្ខាមេតុំ នីហរិតុំ អសក្កុណេយ្យោ. បសាខជាតោតិ ជាតបសាខោ, សាខានម្បិ បព្ពេ បព្ពេ ឧប្បន្នអនុសាខោ. ឯវំ អហំ ភរិយាយានីតាយាតិ យថា វំសោ វឌ្ឍិតគ្គោ វំសន្តរេសុ សំសដ្ឋ សាខាបសាខោ វេឡុគុម្ពតោ ទុន្នីហរណីយោ ហោតិ, ឯវំ អហម្បិ ភរិយាយ មយ្ហំ អានីតាយ បុត្តធីតាទិវសេន វឌ្ឍិតគ្គោ អាសត្តិវសេន ឃរាវាសតោ ទុន្នីហរណីយោ ភវេយ្យំ. យថា បន វំសកឡីរោ អសញ្ជាតសាខពន្ធោ វេឡុគុម្ពតោ សុនីហរណីយោវ ហោតិ, ឯវំ អហម្បិ អសញ្ជាតបុត្តទារាទិពន្ធោ សុនីហរណីយោ ហោមិ, តស្មា អនានីតាយ ឯវ ភរិយាយ អនុមញ្ញ មំ អត្តនាវ មំ អនុជានាបេត្វា. បព្ពជិតោម្ហិ ទានីតិ, ‘‘ឥទានិ បន បព្ពជិតោ អម្ហិ, សាធុ សុដ្ឋូ’’តិ អត្តនោ នេក្ខម្មាភិរតិំ បកាសេសិ, អថ វា ‘‘អនុមញ្ញ មំ បព្ពជិតោម្ហិ ទានី’’តិ មាតុ កថេតិ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – យទិបិ តាយ បុព្ពេ នានុមតំ, ឥទានិ បន បព្ពជិតោ អម្ហិ, តស្មា អនុមញ្ញ អនុជានាហិ មំ សមណភាវេយេវ ឋាតុំ, នាហំ តយា និវត្តនីយោតិ ¶ . ឯវំ បន កថេន្តោ យថាឋិតោវ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា មគ្គបដិបាដិយា កិលេសេ ខេបេត្វា ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៣.៣៥-៤០) –

‘‘និសជ្ជ បាសាទវរេ, វិបស្សិំ អទ្ទសំ ជិនំ;

កកុធំ វិលសន្តំវ, សព្ពញ្ញុំ តមនាសកំ.

‘‘បាសាទស្សាវិទូរេ ច, គច្ឆតិ លោកនាយកោ;

បភា និទ្ធាវតេ តស្ស, យថា ច សតរំសិនោ.

‘‘គន្ធោទកញ្ច បគ្គយ្ហ, ពុទ្ធសេដ្ឋំ សមោកិរិំ;

តេន ចិត្តប្បសាទេន, តត្ថ កាលង្កតោ អហំ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ គន្ធោទកមាកិរិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘ឯកតិំសេ ឥតោ កប្បេ, សុគន្ធោ នាម ខត្តិយោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

ឆឡភិញ្ញោ ¶ បន ហុត្វា មាតរំ អាបុច្ឆិត្វា តស្សា បេក្ខន្តិយាយេវ អាកាសេន បក្កាមិ. សោ អរហត្តប្បត្តិយា ឧត្តរិកាលម្បិ អន្តរន្តរា តមេវ គាថំ បច្ចុទាហាសិ.

តត្ថ ‘‘បព្ពជិតោម្ហី’’តិ ឥមិនាបទេសេន អយម្បិ ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណគាថា អហោសិ ¶ អត្តនោ សន្តានេ រាគាទិមលស្ស បព្ពាជិតភាវទីបនតោ. តេនាហ ភគវា – ‘‘បព្ពាជយមត្តនោ មលំ, តស្មា ‘បព្ពជិតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (ធ. ប. ៣៨៨).

អាតុមត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ជិណ្ណញ្ច ទិស្វា ទុខិតញ្ច ព្យាធិតន្តិ អាយស្មតោ មាណវត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា លក្ខណធរោ ហុត្វា វិបស្សិស្ស ភគវតោ អភិជាតិយា លក្ខណានិ បរិគ្គហេត្វា បុព្ពនិមិត្តានិ សាវេត្វា, ‘‘ឯកំសេន អយំ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ¶ ព្យាករិត្វា នានានយេហិ ថោមេត្វា អភិវាទេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន សុគតីសុយេវ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ ព្រាហ្មណមហាសាលស្ស គេហេ និព្ពត្តិត្វា យាវ សត្តវស្សានិ, តាវ អន្តោឃរេយេវ វឌ្ឍិត្វា សត្តមេ សំវច្ឆរេ ឧបនយនត្ថំ ឧយ្យានំ នីតោ អន្តរាមគ្គេ ជិណ្ណាតុរមតេ ទិស្វា តេសំ អទិដ្ឋបុព្ពត្តា តេ បរិជនេ បុច្ឆិត្វា ជរារោគមរណសភាវំ សុត្វា សញ្ជាតសំវេគោ តតោ អនិវត្តន្តោ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា មាតាបិតរោ អនុជានាបេត្វា បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៣.៤១-៦៤) –

‘‘ជាយមានេ វិបស្សិម្ហិ, និមិត្តំ ព្យាករិំ អហំ;

និព្ពាបយិញ្ច ជនតំ, ពុទ្ធោ លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘យស្មិញ្ច ¶ ជាយមានស្មិំ, ទសសហស្សិ កម្បតិ;

សោ ទានិ ភគវា សត្ថា, ធម្មំ ទេសេតិ ចក្ខុមា.

‘‘យស្មិញ្ច ជាយមានស្មិំ, អាលោកោ វិបុលោ អហុ;

សោ ទានិ ភគវា សត្ថា, ធម្មំ ទេសេតិ ចក្ខុមា.

‘‘យស្មិញ្ច ជាយមានស្មិំ, សរិតាយោ ន សន្ទយុំ;

សោ ទានិ ភគវា សត្ថា, ធម្មំ ទេសេតិ ចក្ខុមា.

‘‘យស្មិញ្ច ជាយមានស្មិំ, អវីចគ្គិ ន បជ្ជលិ;

សោ ទានិ ភគវា សត្ថា, ធម្មំ ទេសេតិ ចក្ខុមា.

‘‘យស្មិញ្ច ជាយមានស្មិំ, បក្ខិសង្ឃោ ន សញ្ចរិ;

សោ ទានិ ភគវា សត្ថា, ធម្មំ ទេសេតិ ចក្ខុមា.

‘‘យស្មិញ្ច ជាយមានស្មិំ, វាតក្ខន្ធោ ន វាយតិ;

សោ ទានិ ភគវា សត្ថា, ធម្មំ ទេសេតិ ចក្ខុមា.

‘‘យស្មិញ្ច ជាយមានស្មិំ, សព្ពរតនានិ ជោតយុំ;

សោ ទានិ ភគវា សត្ថា, ធម្មំ ទេសេតិ ចក្ខុមា.

‘‘យស្មិញ្ច ជាយមានស្មិំ, សត្តាសុំ បទវិក្កមា;

សោ ទានិ ភគវា សត្ថា, ធម្មំ ទេសេតិ ចក្ខុមា.

‘‘ជាតមត្តោ ច សម្ពុទ្ធោ, ទិសា សព្ពា វិលោកយិ;

វាចាសភិមុទីរេសិ, ឯសា ពុទ្ធាន ធម្មតា.

‘‘សំវេជយិត្វា ជនតំ, ថវិត្វា លោកនាយកំ;

សម្ពុទ្ធំ អភិវាទេត្វា, បក្កាមិំ បាចិនាមុខោ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ ពុទ្ធមភិថោមយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ថោមនាយ ឥទំ ផលំ.

‘‘ឥតោ ¶ នវុតិកប្បម្ហិ, សម្មុខាថវិកវ្ហយោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘បថវីទុន្ទុភិ នាម, ឯកូននវុតិម្ហិតោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘អដ្ឋាសីតិម្ហិតោ ¶ កប្បេ, ឱភាសោ នាម ខត្តិយោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘សត្តាសីតិម្ហិតោ កប្បេ, សរិតច្ឆេទនវ្ហយោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘អគ្គិនិព្ពាបនោ នាម, កប្បានំ ឆឡសីតិយា;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘គតិបច្ឆេទនោ នាម, កប្បានំ បញ្ចសីតិយា;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘រាជា វាតសមោ នាម, កប្បានំ ចុល្លសីតិយា;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘រតនបជ្ជលោ នាម, កប្បានំ តេអសីតិយា;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘បទវិក្កមនោ នាម, កប្បានំ ទ្វេអសីតិយា;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘រាជា វិលោកនោ នាម, កប្បានំ ឯកសីតិយា;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘គិរសារោតិ នាមេន, កប្បេសីតិម្ហិ ខត្តិយោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អធិគតារហត្តោ បន ភិក្ខូហិ, ‘‘កេន, ត្វំ អាវុសោ, សំវេគេន អតិទហរោវ សមានោ បព្ពជិតោ’’តិ បុច្ឆិតោ អត្តនោ បព្ពជ្ជានិមិត្តកិត្តនាបទេសេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

‘‘ជិណ្ណញ្ច ¶ ទិស្វា ទុខិតញ្ច ព្យាធិតំ, មតញ្ច ទិស្វា គតមាយុសង្ខយំ;

តតោ អហំ និក្ខមិតូន បព្ពជិំ, បហាយ កាមានិ មនោរមានី’’តិ. –

តត្ថ ¶ ¶ ជិណ្ណន្តិ ជរាយ អភិភូតំ, ខណ្ឌិច្ចបាលិច្ចវលិត្តចតាទីហិ សមង្គីភូតំ. ទុខិតន្តិ ទុក្ខប្បត្តំ. ព្យាធិតន្តិ គិលានំ. ឯត្ថ ច ‘‘ព្យាធិត’’ន្តិ វុត្តេបិ ទុក្ខប្បត្តភាវោ សិទ្ធោ, ‘‘ទុខិត’’ន្តិ វចនំ តស្ស ពាឡ្ហគិលានភាវបរិទីបនត្ថំ. មតន្តិ កាលង្កតំ, យស្មា កាលង្កតោ អាយុនោ ខយំ វយំ ភេទំ គតោ នាម ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘គតមាយុសង្ខយ’’ន្តិ. តស្មា ជិណ្ណព្យាធិមតានំ ទិដ្ឋត្តា, ‘‘ឥមេ ជរាទយោ នាម ន ឥមេសំយេវ, អថ ខោ សព្ពសាធារណា, តស្មា អហម្បិ ជរាទិកេ អនតិវត្តោ’’តិ សំវិគ្គត្តា. និក្ខមិតូនាតិ និក្ខមិត្វា, អយមេវ វា បាឋោ. បព្ពជ្ជាធិប្បាយេន ឃរតោ និគ្គន្ត្វា. បព្ពជិន្តិ សត្ថុ សាសនេ បព្ពជំ ឧបគតោ. បហាយ កាមានិ មនោរមានីតិ ឥដ្ឋកន្តាទិភាវតោ អវីតរាគានំ មនោ រមេន្តីតិ មនោរមេ វត្ថុកាមេ បជហិត្វា, តប្បដិពទ្ធស្ស ឆន្ទរាគស្ស អរិយមគ្គេន សមុច្ឆិន្ទនេន និរបេក្ខភាវេន ឆឌ្ឌេត្វាតិ អត្ថោ. កាមានំ បហានកិត្តនមុខេន ចេតំ ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណំ អហោសិ. មាណវកាលេ បព្ពជិតត្តា ឥមស្ស ថេរស្ស មាណវោត្វេវ សមញ្ញា ជាតាតិ.

មាណវត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

កាមច្ឆន្ទោ ច ព្យាបាទោតិ អាយស្មតោ សុយាមនត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ ធញ្ញវតីនគរេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា ¶ វយប្បត្តោ ព្រាហ្មណសិប្បេសុ និប្ផត្តិំ បត្វា ព្រាហ្មណមន្តេ វាចេតិ. តេន ច សមយេន វិបស្សី ភគវា មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ ធញ្ញវតីនគរំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ ហោតិ. តំ ទិស្វា ព្រាហ្មណោ បសន្នចិត្តោ អត្តនោ គេហំ នេត្វា អាសនំ បញ្ញាបេត្វា តស្សូបរិ បុប្ផសន្ថារំ សន្ថរិត្វា អទាសិ, សត្ថរិ តត្ថ និសិន្នេ បណីតេន អាហារេន សន្តប្បេសិ, ភុត្តាវិញ្ច បុប្ផគន្ធេន បូជេសិ. សត្ថា អនុមោទនំ វត្វា បក្កាមិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា ¶ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ វេសាលិយំ អញ្ញតរស្ស ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, សុយាមនោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ បរមនិស្សមយុត្តោ ហុត្វា គេហវាសីនំ កាមូបភោគំ ជិគុច្ឆិត្វា ឈាននិន្នោ ភគវតោ វេសាលិគមនេ បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា ខុរគ្គេយេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៣.៦៥-៧៤) –

‘‘នគរេ ¶ ធញ្ញវតិយា, អហោសិំ ព្រាហ្មណោ តទា;

លក្ខណេ ឥតិហាសេ ច, សនិឃណ្ឌុសកេដុភេ.

‘‘បទកោ វេយ្យាករណោ, និមិត្តកោវិទោ អហំ;

មន្តេ ច សិស្សេ វាចេសិំ, តិណ្ណំ វេទាន បារគូ.

‘‘បញ្ច ឧប្បលហត្ថានិ, បិដ្ឋិយំ ឋបិតានិ មេ;

អាហុតិំ យិដ្ឋុកាមោហំ, បិតុមាតុសមាគមេ.

‘‘តទា វិបស្សី ភគវា, ភិក្ខុសង្ឃបុរក្ខតោ;

ឱភាសេន្តោ ទិសា សព្ពា, អាគច្ឆតិ នរាសភោ.

‘‘អាសនំ បញ្ញបេត្វាន, និមន្តេត្វា មហាមុនិំ;

សន្ថរិត្វាន តំ បុប្ផំ, អភិនេសិំ សកំ ឃរំ.

‘‘យំ មេ អត្ថិ សកេ គេហេ, អាមិសំ បច្ចុបដ្ឋិតំ;

តាហំ ពុទ្ធស្ស បាទាសិំ, បសន្នោ សេហិ បាណិភិ.

‘‘ភុត្តាវិំ កាលមញ្ញាយ បុប្ផហត្ថមទាសហំ;

អនុមោទិត្វាន សព្ពញ្ញូ, បក្កាមិ ឧត្តរាមុខោ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, បុប្ផទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘អនន្តរំ ឥតោ កប្បេ, រាជាហុំ វរទស្សនោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា នីវរណប្បហានកិត្តនមុខេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

‘‘កាមច្ឆន្ទោ ¶ ច ព្យាបាទោ, ថិនមិទ្ធញ្ច ភិក្ខុនោ;

ឧទ្ធច្ចំ វិចិកិច្ឆា ច, សព្ពសោវ ន វិជ្ជតី’’តិ. – គាថំ អភាសិ;

តត្ថ កាមច្ឆន្ទោតិ កាមេសុ ឆន្ទោ, កាមោ ច សោ ឆន្ទោ ចាតិបិ កាមច្ឆន្ទោ, កាមរាគោ. ឥធ បន សព្ពោបិ រាគោ កាមច្ឆន្ទោ អគ្គមគ្គវជ្ឈស្សាបិ អធិប្បេតត្តា, តេនាហ ‘‘សព្ពសោវ ន វិជ្ជតី’’តិ. សព្ពេបិ ហិ តេភូមកធម្មា កាមនីយដ្ឋេន កាមា, តត្ថ បវត្តោ រាគោ កាមច្ឆន្ទោ, តេនាហ ភគវា – ‘‘អារុប្បេ កាមច្ឆន្ទនីវរណំ បដិច្ច ថិនមិទ្ធនីវរណំ ឧទ្ធច្ចនីវរណំ អវិជ្ជានីវរណំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ (បដ្ឋា. ៣.៨.៨) ព្យាបជ្ជតិ ¶ ចិត្តំ បូតិភាវំ ¶ គច្ឆតិ ឯតេនាតិ ព្យាបាទោ, ‘‘អនត្ថំ មេ អចរី’’តិអាទិនយប្បវត្តោ (ធ. ស. ១០៦៦; វិភ. ៩០៩) អាឃាតោ. ថិនំ ចិត្តស្ស អកល្យតា អនុស្សាហសំហននំ, មិទ្ធំ កាយស្ស អកល្យតា អសត្តិវិឃាតោ, តទុភយម្បិ ថិនញ្ច មិទ្ធញ្ច ថិនមិទ្ធំ, កិច្ចាហារបដិបក្ខានំ ឯកតាយ ឯកំ កត្វា វុត្តំ. ឧទ្ធតភាវោ ឧទ្ធច្ចំ, យេន ធម្មេន ចិត្តំ ឧទ្ធតំ ហោតិ អវូបសន្តំ, សោ ចេតសោ វិក្ខេបោ ឧទ្ធច្ចំ. ឧទ្ធច្ចគ្គហណេនេវ ចេត្ថ កិច្ចាហារបដិបក្ខានំ សមានតាយ កុក្កុច្ចម្បិ គហិតមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តំ បច្ឆានុតាបលក្ខណំ. យោ ហិ កតាកតកុសលាកុសលូបនិស្សយោ វិប្បដិសារោ, តំ កុក្កុច្ចំ. វិចិកិច្ឆាតិ, ‘‘ឯវំ នុ ខោ ន នុ ខោ’’តិ សំសយំ អាបជ្ជតិ, ធម្មសភាវំ វា វិចិនន្តោ កិច្ឆតិ កិលមតិ ឯតាយាតិ វិចិកិច្ឆា, ពុទ្ធាទិវត្ថុកោ សំសយោ. សព្ពសោតិ អនវសេសតោ. ន វិជ្ជតីតិ នត្ថិ, មគ្គេន សមុច្ឆិន្នត្តា ន ឧបលព្ភតិ. ឥទញ្ច បទទ្វយំ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ អយញ្ហេត្ថ យោជនា – យស្ស ភិក្ខុនោ តេន តេន អរិយមគ្គេន សមុច្ឆិន្នត្តា កាមច្ឆន្ទោ ច ព្យាបាទោ ច ថិនមិទ្ធញ្ច ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចញ្ច វិចិកិច្ឆា ច សព្ពសោវ ន វិជ្ជតិ, តស្ស ន កិញ្ចិ ករណីយំ, កតស្ស វា បតិចយោតិ អញ្ញាបទេសេន អញ្ញំ ព្យាករោតិ. បញ្ចសុ ហិ នីវរណេសុ មគ្គេន សមុច្ឆិន្នេសុ តទេកដ្ឋតាយ សព្ពេបិ កិលេសា សមុច្ឆិន្នាយេវ ហោន្តិ. តេនាហ – ‘‘សព្ពេតេ ភគវន្តោ បញ្ច នីវរណេ បហាយ ចេតសោ ឧបក្កិលេសេ’’តិ (ទី. និ. ២.១៤៦).

សុយាមនត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សាធុ ¶ សុវិហិតាន ទស្សនន្តិ អាយស្មតោ សុសារទត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វិជ្ជាបទេសុ និប្ផត្តិំ គន្ត្វា កាមេសុ អាទីនវំ ¶ ទិស្វា ឃរាវាសំ បហាយ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តប្បទេសេ អរញ្ញាយតនេ អស្សមំ ការេត្វា វិហាសិ. អថ នំ អនុគ្គណ្ហន្តោ បទុមុត្តរោ ភគវា ភិក្ខាចារវេលាយំ ឧបសង្កមិ. សោ ទូរតោវ ទិស្វា បសន្នមានសោ បច្ចុគ្គន្ត្វា បត្តំ គហេត្វា មធុរានិ ផលានិ បក្ខិបិត្វា អទាសិ. ភគវា តំ បដិគ្គហេត្វា អនុមោទនំ កត្វា បក្កាមិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ ធម្មសេនាបតិនោ ញាតិព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា មន្ទបញ្ញត្តា សុសារទោតិ គហិតនាមោ អបរភាគេ ធម្មសេនាបតិស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា ¶ បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៣.៧៥-៨៣) –

‘‘អជ្ឈាយកោ មន្តធរោ, តិណ្ណំ វេទាន បារគូ;

ហិមវន្តស្សាវិទូរេ, វសាមិ អស្សមេ អហំ.

‘‘អគ្គិហុត្តញ្ច មេ អត្ថិ, បុណ្ឌរីកផលានិ ច;

បុដកេ និក្ខិបិត្វាន, ទុមគ្គេ លគ្គិតំ មយា.

‘‘បទុមុត្តរោ លោកវិទូ, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;

មមុទ្ធរិតុកាមោ សោ, ភិក្ខន្តោ មមុបាគមិ.

‘‘បសន្នចិត្តោ សុមនោ, ផលំ ពុទ្ធស្សទាសហំ;

វិត្តិសញ្ជននោ មយ្ហំ, ទិដ្ឋធម្មសុខាវហោ.

‘‘សុវណ្ណវណ្ណោ សម្ពុទ្ធោ, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;

អន្តលិក្ខេ ឋិតោ សត្ថា, ឥមំ គាថំ អភាសថ.

‘‘ឥមិនា ផលទានេន, ចេតនាបណិធីហិ ច;

កប្បានំ សតសហស្សំ, ទុគ្គតិំ នុបបជ្ជសិ.

‘‘តេនេវ សុក្កមូលេន, អនុភោត្វាន សម្បទា;

បត្តោម្ហិ អចលំ ឋានំ, ហិត្វា ជយបរាជយំ.

‘‘ឥតោ ¶ សត្តសតេ កប្បេ, រាជា អាសិំ សុមង្គលោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា សប្បុរិសូបនិស្សយានិសំសកិត្តនាបទេសេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

‘‘សាធុ សុវិហិតាន ទស្សនំ, កង្ខា ឆិជ្ជតិ ពុទ្ធិ វឌ្ឍតិ;

ពាលម្បិ ករោន្តិ បណ្ឌិតំ, តស្មា សាធុ សតំ សមាគមោ’’តិ. –

តត្ថ សាធូតិ សុន្ទរំ, ភទ្ទកន្តិ អត្ថោ. សុវិហិតាន ទស្សនន្តិ សុវិហិតានំ ទស្សនំ. គាថាសុខត្ថំ អនុស្វារលោបោ កតោ. សីលាទិគុណេហិ សុសំវិហិតត្តភាវានំ បរានុទ្ទយាយ សុដ្ឋុ វិហិតធម្មទេសនានំ អរិយានំ ទស្សនំ សាធូតិ យោជនា. ‘‘ទស្សន’’ន្តិ និទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ សវនាទីនម្បិ ពហុការត្តា. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘យេ ¶ តេ ភិក្ខូ សីលសម្បន្នា សមាធិសម្បន្នា បញ្ញាសម្បន្នា វិមុត្តិសម្បន្នា វិមុត្តិញាណទស្សនសម្បន្នា ឱវាទកា វិញ្ញាបកា សន្ទស្សកា សមាទបកា សមុត្តេជកា សម្បហំសកា អលំសមក្ខាតារោ សទ្ធម្មស្ស, ទស្សនម្បាហំ, ភិក្ខវេ, តេសំ ភិក្ខូនំ ពហូបការំ វទាមិ, សវនំ…បេ… ឧបសង្កមនំ…បេ… បយិរុបាសនំ…បេ… អនុស្សរណំ…បេ… អនុបព្ពជ្ជម្បាហំ, ភិក្ខវេ, តេសំ ភិក្ខូនំ ពហូបការំ វទាមី’’តិ ¶ (ឥតិវុ. ១០៤).

ទស្សនមូលកត្តា វា ឥតរេសំ ទស្សនមេវេត្ថ វុត្តំ, កង្ខា ឆិជ្ជតីតិអាទិ តត្ថ ការណវចនំ. តាទិសានញ្ហិ កល្យាណមិត្តានំ ទស្សនេ សតិ វិញ្ញុជាតិកោ អត្ថកាមោ កុលបុត្តោ តេ ឧបសង្កមតិ បយិរុបាសតិ ‘‘កិំ, ភន្តេ, កុសលំ, កិំ អកុសល’’ន្តិអាទិនា (ម. និ. ៣.២៩៦) បញ្ហំ បុច្ឆតិ. តេ ចស្ស អនេកវិហិតេសុ កង្ខាដ្ឋានីយេសុ កង្ខំ បដិវិនោទេន្តិ, តេន វុត្តំ ‘‘កង្ខា ឆិជ្ជតី’’តិ. យស្មា ច តេ ធម្មទេសនាយ តេសំ កង្ខំ បដិវិនោទេត្វា ¶ បុព្ពភាគេ កម្មបថសម្មាទិដ្ឋិំ វិបស្សនាសម្មាទិដ្ឋិញ្ច ឧប្បាទេន្តិ, តស្មា តេសំ ពុទ្ធិ វឌ្ឍតិ. យទា បន តេ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា សច្ចានិ បដិវិជ្ឈន្តិ, តទា សោឡសវត្ថុកា អដ្ឋវត្ថុកា ច វិចិកិច្ឆា ឆិជ្ជតិ សមុច្ឆិជ្ជតិ, និប្បរិយាយេន បញ្ញា ពុទ្ធិ វឌ្ឍតិ. ពាល្យសមតិក្កមនតោ តេ បណ្ឌិតា ហោន្តិ. សោ តេហិ ពុទ្ធិំ វឌ្ឍេតិ, ពាលម្បិ ករោន្តិ បណ្ឌិតន្តិ. តស្មាតិអាទិ និគមនំ, យស្មា សាធូនំ ទស្សនំ វុត្តនយេន កង្ខា ឆិជ្ជតិ ពុទ្ធិ វឌ្ឍតិ, តេ ពាលំ បណ្ឌិតំ ករោន្តិ, តស្មា តេន ការណេន សាធុ សុន្ទរំ សតំ សប្បុរិសានំ អរិយានំ សមាគមោ, តេហិ សមោធានំ សម្មា វឌ្ឍនន្តិ អត្ថោ.

សុសារទត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឧប្បតន្តេសុ និបតេតិ អាយស្មតោ បិយញ្ជហត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោបិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ ហិមវន្តេ រុក្ខទេវតា ហុត្វា បព្ពតន្តរេ វសន្តោ ទេវតាសមាគមេសុ អប្បានុភាវតាយ បរិសបរិយន្តេ ឋត្វា ធម្មំ សុត្វា សត្ថរិ បដិលទ្ធសទ្ធោ ឯកទិវសំ សុវិសុទ្ធំ រមណីយំ គង្គាយំ បុលិនប្បទេសំ ទិស្វា សត្ថុ គុណេ អនុស្សរិ – ‘‘ឥតោបិ សុវិសុទ្ធា សត្ថុ គុណា អនន្តា អបរិមេយ្យា ចា’’តិ, ឯវំ សោ ¶ សត្ថុ គុណេ អារព្ភ ចិត្តំ បសាទេត្វា ¶ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ វេសាលិយំ លិច្ឆវិរាជកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ យុទ្ធសោណ្ឌោ អបរាជិតសង្គាមោ អមិត្តានំ បិយហានិករណេន បិយញ្ជហោតិ បញ្ញាយិត្ថ. សោ សត្ថុ វេសាលិគមនេ បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា អរញ្ញេ វសមានោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៣.៨៤-៩០) –

‘‘បព្ពតេ ហិមវន្តម្ហិ, វសាមិ បព្ពតន្តរេ;

បុលិនំ សោភនំ ទិស្វា, ពុទ្ធសេដ្ឋំ អនុស្សរិំ.

‘‘ញាណេ ¶ ឧបនិធា នត្ថិ, សង្ខារំ នត្ថិ សត្ថុនោ;

សព្ពធម្មំ អភិញ្ញាយ, ញាណេន អធិមុច្ចតិ.

‘‘នមោ តេ បុរិសាជញ្ញ, នមោ តេ បុរិសុត្តម;

ញាណេន តេ សមោ នត្ថិ, យាវតា ញាណមុត្តមំ.

‘‘ញាណេ ចិត្តំ បសាទេត្វា, កប្បំ សគ្គម្ហិ មោទហំ;

អវសេសេសុ កប្បេសុ, កុសលំ ចរិតំ មយា.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ សញ្ញមលភិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ញាណសញ្ញាយិទំ ផលំ.

‘‘ឥតោ សត្តតិកប្បម្ហិ, ឯកោ បុលិនបុប្ផិយោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា ‘‘អន្ធបុថុជ្ជនានំ បដិបត្តិតោ វិធុរា អរិយានំ បដិបត្តី’’តិ ឥមស្ស អត្ថស្ស ទស្សនវសេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

‘‘ឧប្បតន្តេសុ និបតេ, និបតន្តេសុ ឧប្បតេ;

វសេ អវសមានេសុ, រមមានេសុ នោ រមេ’’តិ. – គាថំ អភាសិ;

តត្ថ ឧប្បតន្តេសូតិ ឧណ្ណមន្តេសុ, សត្តេសុ មានុទ្ធច្ចថម្ភសារម្ភាទីហិ អត្តុក្កំសនេន អនុបសន្តេសុ. និបតេតិ នមេយ្យ, តេសញ្ញេវ បាបធម្មានំ បរិវជ្ជនេន និវាតវុត្តិ ភវេយ្យ. និបតន្តេសូតិ ឱណមន្តេសុ, ហីនាធិមុត្តិកតាយ កោសជ្ជេន ច គុណតោ និហីយមានេសុ. ឧប្បតេតិ ឧណ្ណមេយ្យ, បណីតាធិមុត្តិកតាយ វីរិយារម្ភេន ច គុណតោ ឧស្សុក្កេយ្យ. អថ វា ឧប្បតន្តេសូតិ ឧដ្ឋហន្តេសុ, កិលេសេសុ បរិយុដ្ឋានវសេន សីសំ ឧក្ខិបន្តេសុ. និបតេតិ បដិសង្ខានពលេន យថា តេ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, តថា អនុរូបបច្ចវេក្ខណាយ និបតេយ្យ, វិក្ខម្ភេយ្យ ចេវ ¶ សមុច្ឆិន្ទេយ្យ ច. និបតន្តេសូតិ បរិបតន្តេសុ, អយោនិសោមនសិការេសុ វីរិយបយោគមន្ទតាយ វា យថារទ្ធេសុ សមថវិបស្សនាធម្មេសុ ហាយ មានេសុ ¶ . ឧប្បតេតិ យោនិសោមនសិការេន វីរិយារម្ភសម្បទាយ ច តេ ឧបដ្ឋាបេយ្យ ឧប្បាទេយ្យ វឌ្ឍេយ្យ ច. វសេ ¶ អវសមានេសូតិ សត្តេសុ មគ្គព្រហ្មចរិយវាសំ អរិយវាសញ្ច អវសន្តេសុ សយំ តំ វាសំ វសេយ្យាតិ, អរិយេសុ វា កិលេសវាសំ ទុតិយកវាសំ អវសន្តេសុ យេន វាសេន តេ អវសមានា នាម ហោន្តិ, សយំ តថា វសេ. រមមានេសុ នោ រមេតិ សត្តេសុ កាមគុណរតិយា កិលេសរតិយា រមន្តេសុ សយំ តថា នោ រមេ នំ រមេយ្យ, អរិយេសុ វា និរាមិសាយ ឈានាទិរតិយា រមមានេសុ សយម្បិ តថា រមេ, តតោ អញ្ញថា បន កទាចិបិ នោ រមេ នាភិរមេយ្យ វាតិ អត្ថោ.

បិយញ្ជហត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. ហត្ថារោហបុត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ឥទំ បុរេ ចិត្តមចារិ ចារិកន្តិ អាយស្មតោ ហត្ថារោហបុត្តត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ឧបចិនន្តោ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ សត្ថារំ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតំ វិហារតោ និក្ខន្តំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ បុប្ផេហិ បូជំ កត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ ហត្ថារោហកុលេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ហត្ថិសិប្បេ និប្ផត្តិំ អគមាសិ. សោ ឯកទិវសំ ហត្ថិំ សិក្ខាបេន្តោ នទីតីរំ គន្ត្វា ហេតុសម្បត្តិយា ចោទិយមានោ ‘‘កិំ មយ្ហំ ឥមិនា ហត្ថិទមនេន, អត្តានំ ទមនមេវ វរ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វាវ ចរិយានុកូលំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ ចិរបរិចយេន កម្មដ្ឋានតោ ពហិទ្ធា វិធាវន្តំ ចិត្តំ ឆេកោ ហត្ថាចរិយោ វិយ អង្កុសេន ចណ្ឌមត្តវរវារណំ បដិសង្ខានអង្កុសេន និគ្គណ្ហន្តោ ‘‘ឥទំ បុរេ ចិត្តមចារិ ចារិក’’ន្តិ គាថំ អភាសិ.

៧៧. តត្ថ ¶ ឥទន្តិ វុច្ចមានស្ស ចិត្តស្ស អត្តបច្ចក្ខតាយ វុត្តំ. បុរេតិ និគ្គហកាលតោ បុព្ពេ. អចារីតិ វិចរិ, អនវដ្ឋិតតាយ នានារម្មណេសុ បរិព្ភមិ ¶ . ចារិកន្តិ យថាកាមចរិយំ. តេនាហ ‘‘យេនិច្ឆកំ យត្ថកាមំ យថាសុខ’’ន្តិ. តន្តិ តំ ចិត្តំ. អជ្ជាតិ ឯតរហិ. និគ្គហេស្សាមីតិ និគ្គណ្ហិស្សាមិ, និព្ពិសេវនំ ករិស្សាមិ. យោនិសោតិ ឧបាយេន. យថា ¶ កិំ? ហត្ថិប្បភិន្នំ វិយ អង្កុសគ្គហោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឥទំ មម ចិត្តំ នាម ឥតោ បុព្ពេ រូបាទីសុ អារម្មណេសុ យេន យេន រមិតុំ ឥច្ឆតិ, តស្ស តស្ស វសេន យេនិច្ឆកំ, យត្ថ យត្ថ ចស្ស កាមោ, តស្ស តស្ស វសេន យត្ថកាមំ, យថា យថា វិចរន្តស្ស សុខំ ហោតិ, តថេវ ចរណតោ យថាសុខំ ទីឃរត្តំ ចារិកំ អចរិ, តំ អជ្ជបាហំ ភិន្នមទមត្តហត្ថិំ ហត្ថាចរិយសង្ខាតោ ឆេកោ អង្កុសគ្គហោ អង្កុសេន វិយ យោនិសោមនសិការេន និគ្គហេស្សាមិ, នាស្ស វីតិក្កមិតុំ ទស្សាមីតិ. ឯវំ វទន្តោ ឯវ ច ថេរោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៣.៩១-៩៦) –

‘‘សុវណ្ណវណ្ណោ សម្ពុទ្ធោ, វិបស្សី ទក្ខិណារហោ;

បុរក្ខតោ សាវកេហិ, អារាមា អភិនិក្ខមិ.

‘‘ទិស្វានហំ ពុទ្ធសេដ្ឋំ, សព្ពញ្ញុំ តមនាសកំ;

បសន្នចិត្តោ សុមនោ, គណ្ឋិបុប្ផំ អបូជយិំ.

‘‘តេន ចិត្តប្បសាទេន, ទ្វិបទិន្ទស្ស តាទិនោ;

ហដ្ឋោ ហដ្ឋេន ចិត្តេន, បុន វន្ទិំ តថាគតំ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិរោបយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘ឯកតាលីសិតោ កប្បេ, ចរណោ នាម ខត្តិយោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អយមេវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណគាថា អហោសីតិ.

ហត្ថារោហបុត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អនេកជាតិសំសារន្តិ ¶ អាយស្មតោ មេណ្ឌសិរត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោបិ កិរ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយានិ បុញ្ញានិ ករោន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ កាមេ បហាយ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា មហតា ឥសិគណេន សទ្ធិំ ហិមវន្តេ វសន្តោ សត្ថារំ ទិស្វា បសន្នមានសោ ឥសិគណេន បទុមានិ អាហរាបេត្វា ¶ សត្ថុ បុប្ផបូជំ កត្វា ¶ សាវកេ អប្បមាទបដិបត្តិយំ ឱវទិត្វា កាលំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តោ អបរាបរំ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាកេតេ គហបតិកុលេ និព្ពត្តិ, តស្ស មេណ្ឌសរិក្ខសីសតាយ មេណ្ឌសិរោត្វេវ សមញ្ញា អហោសិ. សោ ភគវតិ សាកេតេ អញ្ជនវនេ វិហរន្តេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា សមថវិបស្សនាសុ កម្មំ ករោន្តោ ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. តេវ វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៣.៩៧-១០៥) –

‘‘ហិមវន្តស្សាវិទូរេ, គោតមោ នាម បព្ពតោ;

នានារុក្ខេហិ សញ្ឆន្នោ, មហាភូតគណាលយោ.

‘‘វេមជ្ឈម្ហិ ច តស្សាសិ, អស្សមោ អភិនិម្មិតោ;

បុរក្ខតោ សសិស្សេហិ, វសាមិ អស្សមេ អហំ.

‘‘អាយន្តុ មេ សិស្សគណា, បទុមំ អាហរន្តុ មេ;

ពុទ្ធបូជំ ករិស្សាមិ, ទ្វិបទិន្ទស្ស តាទិនោ.

‘‘ឯវន្តិ តេ បដិស្សុត្វា, បទុមំ អាហរិំសុ មេ;

តថា និមិត្តំ កត្វាហំ, ពុទ្ធស្ស អភិរោបយិំ.

‘‘សិស្សេ តទា សមានេត្វា, សាធុកំ អនុសាសហំ;

មា ខោ តុម្ហេ បមជ្ជិត្ថ, អប្បមាទោ សុខាវហោ.

‘‘ឯវំ សមនុសាសិត្វា, តេ សិស្សេ វចនក្ខមេ;

អប្បមាទគុណេ យុត្តោ, តទា កាលង្កតោ អហំ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិរោបយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘ឯកបញ្ញាសកប្បម្ហិ ¶ , រាជា អាសិំ ជលុត្តមោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

សោ អត្តនោ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តោ –

‘‘អនេកជាតិសំសារំ, សន្ធាវិស្សំ អនិព្ពិសំ;

តស្ស មេ ទុក្ខជាតស្ស, ទុក្ខក្ខន្ធោ អបរទ្ធោ’’តិ. – គាថំ អភាសិ;

តត្ថ អនេកជាតិសំសារន្តិ អនេកជាតិសតសហស្សសង្ខ្យំ ឥទំ សំសារវដ្ដំ, អទ្ធុនោ អធិប្បេតត្តា ¶ អច្ចន្តសំយោគេកវចនំ. សន្ធាវិស្សន្តិ សំសរិំ, អបរាបរំ ចវនុប្បជ្ជនវសេន បរិព្ភមិំ. អនិព្ពិសន្តិ តស្ស និវត្តកញាណំ អវិន្ទន្តោ អលភន្តោ. តស្ស មេតិ ឯវំ សំសរន្តស្ស មេ. ទុក្ខជាតស្សាតិ ជាតិអាទិវសេន ឧប្បន្នទុក្ខស្ស, តិស្សន្នំ វា ទុក្ខតានំ វសេន ទុក្ខសភាវស្ស. ទុក្ខក្ខន្ធោតិ កម្មកិលេសវិបាកវដ្ដប្បការោ ទុក្ខរាសិ. អបរទ្ធោតិ អរហត្តមគ្គប្បត្តិតោ បដ្ឋាយ បរិព្ភដ្ឋោ ចុតោ ន អភិនិព្ពត្តិស្សតិ. ‘‘អបរដ្ឋោ’’តិ វា បាឋោ, អបគតសមិទ្ធិតោ សមុច្ឆិន្នការណត្តា អបគតោតិ អត្ថោ. ឥទមេវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណំ អហោសិ.

មេណ្ឌសិរត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សព្ពោ ¶ រាគោ បហីនោ មេតិ អាយស្មតោ រក្ខិតត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា បសន្នមានសោ ទេសនាញាណំ អារព្ភ ថោមនំ អកាសិ. សត្ថា តស្ស ចិត្តប្បសាទំ ឱលោកេត្វា ‘‘អយំ ឥតោ សតសហស្សកប្បមត្ថកេ គោតមស្ស នាម សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស រក្ខិតោ នាម សាវកោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ ¶ . សោ តំ សុត្វា ភិយ្យោសោមត្តាយ បសន្នមានសោ អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ ទេវទហនិគមេ សាកិយរាជកុលេ និព្ពត្តិ, រក្ខិតោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ យេ សាកិយកោលិយរាជូហិ ភគវតោ បរិវារត្ថាយ ទិន្នា បញ្ចសតរាជកុមារា បព្ពជិតា, តេសំ អញ្ញតរោ. តេ បន រាជកុមារា ន សំវេគេន បព្ពជិតត្តា ឧក្កណ្ឋាភិភូតា យទា សត្ថារា កុណាលទហតីរំ នេត្វា កុណាលជាតកទេសនាយ (ជា. ២.២១.កុណាលជាតក) ឥត្ថីនំ ទោសវិភាវនេន កាមេសុ អាទីនវំ បកាសេត្វា កម្មដ្ឋានេ និយោជិតា, តទា អយម្បិ កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជន្តោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៤.១-៩) –

‘‘បទុមុត្តរោ នាម ជិនោ, លោកជេដ្ឋោ នរាសភោ;

មហតោ ជនកាយស្ស, ទេសេតិ អមតំ បទំ.

‘‘តស្សាហំ វចនំ សុត្វា, វាចាសភិមុទីរិតំ;

អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វាន, ឯកគ្គោ អាសហំ តទា.

‘‘យថា ¶ សមុទ្ទោ ឧទធីនមគ្គោ, នេរូ នគានំ បវរោ សិលុច្ចយោ;

តថេវ យេ ចិត្តវសេន វត្តរេ, ន ពុទ្ធញាណស្ស កលំ ឧបេន្តិ តេ.

‘‘ធម្មវិធិំ ឋបេត្វាន, ពុទ្ធោ ការុណិកោ ឥសិ;

ភិក្ខុសង្ឃេ និសីទិត្វា, ឥមា គាថា អភាសថ.

‘‘យោ សោ ញាណំ បកិត្តេសិ, ពុទ្ធម្ហិ លោកនាយកេ;

កប្បានំ សតសហស្សំ, ទុគ្គតិំ ន គមិស្សតិ.

‘‘កិលេសេ ឈាបយិត្វាន, ឯកគ្គោ សុសមាហិតោ;

សោភិតោ នាម នាមេន, ហេស្សតិ សត្ថុ សាវកោ.

‘‘បញ្ញាសេ កប្បសហស្សេ, សត្តេវាសុំ យសុគ្គតា;

សត្តរតនសម្បន្នា, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ ¶ បន បត្វា អត្តនោ បហីនកិលេសេ បច្ចវេក្ខន្តោ ‘‘សព្ពោ រាគោ’’តិ គាថំ អភាសិ.

៧៩. តត្ថ ‘‘សព្ពោ រាគោ’’តិ កាមរាគាទិប្បភេទោ សព្ពោបិ រាគោ. បហីនោតិ អរិយមគ្គភាវនាយ សមុច្ឆេទប្បហានវសេន បហីនោ. សព្ពោ ទោសោតិ អាឃាតវត្ថុកាទិភាវេន អនេកភេទភិន្នោ សព្ពោបិ ព្យាបាទោ. សមូហតោតិ មគ្គេន សមុគ្ឃាដិតោ. សព្ពោ មេ វិគតោ មោហោតិ ‘‘ទុក្ខេ អញ្ញាណ’’ន្តិអាទិនា (ធ. ស. ១០៦៧; វិភ. ៩០៩) វត្ថុភេទេន អដ្ឋភេទោ, សំកិលេសវត្ថុវិភាគេន អនេកវិភាគោ សព្ពោបិ មោហោ មគ្គេន វិទ្ធំសិតត្តា មយ្ហំ វិគតោ. សីតិភូតោស្មិ និព្ពុតោតិ ឯវំ មូលកិលេសប្បហានេន តទេកដ្ឋតាយ សំកិលេសានំ សម្មទេវ បដិប្បស្សទ្ធត្តា អនវសេសកិលេសទរថបរិឡាហាភាវតោ ¶ សីតិភាវំ បត្តោ, តតោ ឯវ សព្ពសោ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពុតោ អហំ អស្មិ ភវាមីតិ អញ្ញំ ព្យាកាសិ.

រក្ខិតត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

យំ មយា បកតំ កម្មន្តិ អាយស្មតោ ឧគ្គត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ករោន្តោ ឥតោ ឯកតិំសេ កប្បេ សិខិស្ស ភគវតោ ¶ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ សិខិំ ភគវន្តំ បស្សិត្វា បសន្នមានសោ កេតកបុប្ផេហិ បូជំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា អបរាបរំ សុគតីសុយេវ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កោសលរដ្ឋេ ឧគ្គនិគមេ សេដ្ឋិបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, ឧគ្គោត្វេវស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វិញ្ញុតំ បត្តោ ភគវតិ តស្មិំ និគមេ ភទ្ទារាមេ វិហរន្តេ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៤.១០-១៦) –

‘‘វិនតានទិយា ¶ តីរេ, បិលក្ខុ ផលិតោ អហុ;

តាហំ រុក្ខំ គវេសន្តោ, អទ្ទសំ លោកនាយកំ.

‘‘កេតកំ បុប្ផិតំ ទិស្វា, វណ្ដេ ឆេត្វានហំ តទា;

ពុទ្ធស្ស អភិរោបេសិំ, សិខិនោ លោកពន្ធុនោ.

‘‘យេន ញាណេន បត្តោសិ, អច្ចុតំ អមតំ បទំ;

តំ ញាណំ អភិបូជេមិ, ពុទ្ធសេដ្ឋ មហាមុនិ.

‘‘ញាណម្ហិ បូជំ កត្វាន, បិលក្ខុមទ្ទសំ អហំ;

បដិលទ្ធោម្ហិ តំ បញ្ញំ, ញាណបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘ឯកតិំសេ ឥតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិរោបយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ញាណបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘ឥតោ តេរសកប្បម្ហិ, ទ្វាទសាសុំ ផលុគ្គតា;

សត្តរតនសម្បន្នា, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អត្តនោ វដ្ដូបច្ឆេទទីបនេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

‘‘យំ មយា បកតំ កម្មំ, អប្បំ វា យទិ វា ពហុំ;

សព្ពមេតំ បរិក្ខីណំ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ. – គាថំ អភាសិ;

តត្ថ យំ មយា បកតំ កម្មន្តិ យំ កម្មំ តីហិ កម្មទ្វារេហិ, ឆហិ ឧប្បត្តិទ្វារេហិ, អដ្ឋហិ អសំវរទ្វារេហិ ¶ , អដ្ឋហិ ច សំវរទ្វារេហិ បាបាទិវសេន ទានាទិវសេន ចាតិ អនេកេហិ បការេហិ អនាទិមតិ សំសារេ យំ មយា កតំ ឧបចិតំ អភិនិព្ពត្តិតំ វិបាកកម្មំ. អប្បំ វា យទិ វា ¶ ពហុន្តិ តញ្ច វត្ថុចេតនាបយោគកិលេសាទីនំ ទុព្ពលភាវេន អប្បំ វា, តេសំ ពលវភាវេន អភិណ្ហបវត្តិយា ច ពហុំ វា. សព្ពមេតំ បរិក្ខីណន្តិ សព្ពមេវ ចេតំ កម្មំ កម្មក្ខយករស្ស អគ្គមគ្គស្ស អធិគតត្តា បរិក្ខយំ គតំ, កិលេសវដ្ដប្បហានេន ហិ កម្មវដ្ដំ បហីនមេវ ហោតិ វិបាកវដ្ដស្ស ¶ អនុប្បាទនតោ. តេនាហ ‘‘នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ. អាយតិំ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិ មយ្ហំ នត្ថីតិ អត្ថោ. ‘‘សព្ពម្បេត’’ន្តិបិ បាឋោ, សព្ពម្បិ ឯតន្តិ បទវិភាគោ.

ឧគ្គត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១. សមិតិគុត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា

យំ ¶ មយា បកតំ បាបន្តិ អាយស្មតោ សមិតិគុត្តត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោបិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ភគវន្តំ បស្សិត្វា បសន្នចិត្តោ ជាតិសុមនបុប្ផេហិ បូជំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន យត្ថ យត្ថ ភវេ និព្ពត្តិ, តត្ថ តត្ថ កុលរូបបរិវារសម្បទាយ អញ្ញេ សត្តេ អភិភវិត្វា អដ្ឋាសិ. ឯកស្មិំ បន អត្តភាវេ អញ្ញតរំ បច្ចេកពុទ្ធំ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ មុណ្ឌកោ កុដ្ឋី មញ្ញេ, តេនាយំ បដិច្ឆាទេត្វា វិចរតី’’តិ និដ្ឋុភិត្វា បក្កាមិ. សោ តេន កម្មេន ពហុំ កាលំ និរយេ បច្ចិត្វា កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ មនុស្សលោកេ និព្ពត្តោ បរិព្ពាជកបព្ពជ្ជំ ឧបគតោ ឯកំ សីលាចារសម្បន្នំ ឧបាសកំ ទិស្វា ទោសន្តរោ ហុត្វា, ‘‘កុដ្ឋរោគី ភវេយ្យាសី’’តិ អក្កោសិ, ន្ហានតិត្ថេ ច មនុស្សេហិ ឋបិតានិ ¶ ន្ហានចុណ្ណានិ ទូសេសិ. សោ តេន កម្មេន បុន និរយេ និព្ពត្តិត្វា ពហូនិ វស្សានិ ទុក្ខំ អនុភវិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ អញ្ញតរស្ស ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, សមិតិគុត្តោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា សុវិសុទ្ធសីលោ ហុត្វា វិហរតិ. តស្ស បុរិមកម្មនិស្សន្ទេន កុដ្ឋរោគោ ឧប្បជ្ជិ, តេន តស្ស សរីរាវយវា យេភុយ្យេន ឆិន្នភិន្នា ហុត្វា បគ្ឃរន្តិ. សោ គិលានសាលាយំ វសតិ. អថេកទិវសំ ធម្មសេនាបតិ គិលានបុច្ឆំ គន្ត្វា តត្ថ តត្ថ គិលានេ ភិក្ខូ បុច្ឆន្តោ តំ ភិក្ខុំ ទិស្វា ‘‘អាវុសោ, យាវតា ខន្ធប្បវត្តិ នាម, សព្ពំ ទុក្ខមេវ វេទនា. ខន្ធេសុ បន អសន្តេសុយេវ នត្ថិ ¶ ទុក្ខ’’ន្តិ វេទនានុបស្សនាកម្មដ្ឋានំ កថេត្វា អគមាសិ. សោ ថេរស្ស ឱវាទេ ឋត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា ឆឡភិញ្ញា សច្ឆាកាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១២.៨២-៩០) –

‘‘ជាយន្តស្ស វិបស្សិស្ស, អាលោកោ វិបុលោ អហុ;

បថវី ច បកម្បិត្ថ, សសាគរា សបព្ពតា.

‘‘នេមិត្តា ¶ ច វិយាកំសុ, ពុទ្ធោ លោកេ ភវិស្សតិ;

អគ្គោ ច សព្ពសត្តានំ, ជនតំ ឧទ្ធរិស្សតិ.

‘‘នេមិត្តានំ សុណិត្វាន, ជាតិបូជមកាសហំ;

ឯទិសា បូជនា នត្ថិ, យាទិសា ជាតិបូជនា.

‘‘សង្ខរិត្វាន កុសលំ, សកំ ចិត្តំ បសាទយិំ;

ជាតិបូជំ ករិត្វាន, តត្ថ កាលង្កតោ អហំ.

‘‘យំ យំ យោនុបបជ្ជាមិ, ទេវត្តំ អថ មានុសំ;

សព្ពេ សត្តេ អភិភោមិ, ជាតិបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘ធាតិយោ មំ ឧបដ្ឋេន្តិ, មម ចិត្តវសានុគា;

ន តា សក្កោន្តិ កោបេតុំ, ជាតិបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ បូជមករិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ជាតិបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘សុបារិចរិយា នាម, ចតុត្តិំស ជនាធិបា;

ឥតោ តតិយកប្បម្ហិ, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

ឆឡភិញ្ញោ បន ហុត្វា បហីនកិលេសបច្ចវេក្ខណេន ឯតរហិ អនុភុយ្យមានរោគវសេន បុរិមជាតីសុ អត្តនា កតំ បាបកម្មំ អនុស្សរិត្វា តស្ស ឥទានិ សព្ពសោ បហីនភាវំ វិភាវេន្តោ –

‘‘យំ មយា បកតំ បាបំ, បុព្ពេ អញ្ញាសុ ជាតិសុ;

ឥធេវ តំ វេទនីយំ, វត្ថុ អញ្ញំ ន វិជ្ជតី’’តិ. – គាថំ អភាសិ;

តត្ថ ¶ បាបន្តិ អកុសលំ កម្មំ. តញ្ហិ លាមកដ្ឋេន បាបន្តិ វុច្ចតិ. បុព្ពេតិ បុរា. អញ្ញាសុ ជាតិសូតិ ឥតោ អញ្ញាសុ ជាតីសុ, អញ្ញេសុ អត្តភាវេសុ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – យទិបិ មយា ឥមស្មិំ អត្តភាវេ ន តាទិសំ បាបំ កតំ អត្ថិ, ឥទានិ បន តស្ស សម្ភវោយេវ នត្ថិ. យំ បន ឥតោ អញ្ញាសុ ជាតីសុ កតំ អត្ថិ, ឥធេវ តំ វេទនីយំ, តញ្ហិ ឥធេវ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ វេទយិតព្ពំ អនុភវិតព្ពំ ផលំ, កស្មា? វត្ថុ អញ្ញំ ន វិជ្ជតីតិ តស្ស កម្មស្ស វិបច្ចនោកាសោ អញ្ញោ ខន្ធប្បពន្ធោ នត្ថិ, ឥមេ ¶ បន ខន្ធា សព្ពសោ ឧបាទានានំ ¶ បហីនត្តា អនុបាទានោ វិយ ជាតវេទោ ចរិមកចិត្តនិរោធេន អប្បដិសន្ធិកា និរុជ្ឈន្តីតិ អញ្ញំ ព្យាកាសិ.

សមិតិគុត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

យេន យេន សុភិក្ខានីតិ អាយស្មតោ កស្សបត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា តីសុ វេទេសុ អញ្ញេសុ ច ព្រាហ្មណសិប្បេសុ និប្ផត្តិំ គតោ, សោ ឯកទិវសំ ភគវន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ សុមនបុប្ផេហិ បូជំ អកាសិ. ករោន្តោ ច សត្ថុ សមន្តតោ ឧបរិ ច បុប្ផមុដ្ឋិយោ ខិបិ. ពុទ្ធានុភាវេន បុប្ផានិ បុប្ផាសនាការេន សត្តាហំ អដ្ឋំសុ. សោ តំ អច្ឆរិយំ ទិស្វា ភិយ្យោសោមត្តាយ បសន្នមានសោ អហោសិ. អបរាបរំ បុញ្ញានិ ករោន្តោ កប្បសតសហស្សំ សុគតីសុយេវ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ អញ្ញតរស្ស ឧទិច្ចព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, កស្សបោតិស្ស នាមំ អហោសិ. តស្ស ទហរកាលេយេវ បិតា កាលមកាសិ. មាតា តំ បដិជគ្គតិ. សោ ឯកទិវសំ ជេតវនំ គតោ ភគវតោ ធម្មទេសនំ សុត្វា ហេតុសម្បន្នតាយ តស្មិំយេវ អាសនេ សោតាបន្នោ ហុត្វា មាតុ សន្តិកំ គន្ត្វា អនុជានាបេត្វា បព្ពជិតោ សត្ថរិ វុដ្ឋវស្សេ បវារេត្វា ជនបទចារិកំ បក្កន្តេ សយម្បិ សត្ថារា សទ្ធិំ គន្តុកាមោ អាបុច្ឆិតុំ មាតុ សន្តិកំ អគមាសិ. មាតា វិស្សជ្ជេន្តី ឱវាទវសេន –

‘‘យេន ¶ យេន សុភិក្ខានិ, សិវានិ អភយានិ ច;

តេន បុត្តក គច្ឆស្សុ, មា សោកាបហតោ ភវា’’តិ. – គាថំ អភាសិ;

តត្ថ យេន យេនាតិ យត្ថ យត្ថ. ភុម្មត្ថេ ហិ ឯតំ ករណវចនំ, យស្មិំ យស្មិំ ទិសាភាគេតិ អត្ថោ. សុភិក្ខានីតិ សុលភបិណ្ឌានិ, រដ្ឋានីតិ អធិប្បាយោ. សិវានីតិ ខេមានិ អរោគានិ. អភយានីតិ ចោរភយាទីហិ និព្ភយានិ, រោគទុព្ភិក្ខភយានិ បន ‘‘សុភិក្ខានិ, សិវានី’’តិ បទទ្វយេនេវ គហិតានិ. តេនាតិ តត្ថ, តស្មិំ តស្មិំ ¶ ទិសាភាគេតិ អត្ថោ. បុត្តកាតិ អនុកម្បន្តី តំ អាលបតិ. មាតិ បដិសេធត្ថេ និបាតោ សោកាបហតោតិ វុត្តគុណរហិតានិ រដ្ឋានិ គន្ត្វា ទុព្ភិក្ខភយាទិជនិតេន សោកេន ឧបហតោ មា ភវ មាហោសីតិ អត្ថោ. តំ សុត្វា ថេរោ, ‘‘មម មាតា មយ្ហំ សោករហិតដ្ឋានគមនំ អាសីសតិ, ហន្ទ មយំ សព្ពសោ អច្ចន្តមេវ សោករហិតំ ¶ ឋានំ បត្តុំ យុត្ត’’ន្តិ ឧស្សាហជាតោ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៣.១-៩) –

‘‘អជ្ឈាយកោ មន្តធរោ, តិណ្ណំ វេទាន បារគូ;

អព្ភោកាសេ ឋិតោ សន្តោ, អទ្ទសំ លោកនាយកំ.

‘‘សីហំ យថា វនចរំ, ព្យគ្ឃរាជំវ និត្តសំ;

តិធាបភិន្នមាតង្គំ, កុញ្ជរំវ មហេសិនំ.

‘‘សេរេយកំ គហេត្វាន, អាកាសេ ឧក្ខិបិំ អហំ;

ពុទ្ធស្ស អានុភាវេន, បរិវារេន្តិ សព្ពសោ.

‘‘អធិដ្ឋហិ មហាវីរោ, សព្ពញ្ញូ លោកនាយកោ;

សមន្តា បុប្ផច្ឆទនា, ឱកិរិំសុ នរាសភំ.

‘‘តតោ សា បុប្ផកញ្ចុកា, អន្តោវណ្ដា ពហិមុខា;

សត្តាហំ ឆទនំ កត្វា, តតោ អន្តរធាយថ.

‘‘តញ្ច អច្ឆរិយំ ទិស្វា, អព្ភុតំ លោមហំសនំ;

ពុទ្ធេ ចិត្តំ បសាទេសិំ, សុគតេ លោកនាយកេ.

‘‘តេន ¶ ចិត្តប្បសាទេន, សុក្កមូលេន ចោទិតោ;

កប្បានំ សតសហស្សំ, ទុគ្គតិំ នុបបជ្ជហំ.

‘‘បន្នរសសហស្សម្ហិ, កប្បានំ បញ្ចវីសតិ;

វីតមលាសនាមា ច, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា ‘‘ឥទមេវ មាតុ វចនំ អរហត្តប្បត្តិយា អង្កុសំ ជាត’’ន្តិ តមេវ គាថំ បច្ចុទាហាសិ.

កស្សបត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សីហប្បមត្តោ វិហរាតិ អាយស្មតោ សីហត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោ កិរ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ ឥតោ អដ្ឋារសកប្បសតមត្ថកេ អត្ថទស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ ចន្ទភាគាយ នទិយា តីរេ កិន្នរយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា បុប្ផភក្ខោ បុប្ផនិវសនោ ហុត្វា វិហរន្តោ អាកាសេន គច្ឆន្តំ អត្ថទស្សិំ ភគវន្តំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ បូជេតុកាមោ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ អដ្ឋាសិ. ភគវា តស្ស អជ្ឈាសយំ ¶ ញត្វា អាកាសតោ ឱរុយ្ហ អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ បល្លង្កេន និសីទិ. កិន្នរោ ចន្ទនសារំ ឃំសិត្វា ចន្ទនគន្ធេន បុប្ផេហិ ច បូជំ កត្វា វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ មល្លរាជកុលេ និព្ពត្តិ, តស្ស ¶ សីហោតិ នាមំ អហោសិ. សោ ភគវន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. សត្ថា តស្ស អជ្ឈាសយំ ឱលោកេត្វា ធម្មំ កថេសិ. សោ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញេ វិហរតិ. តស្ស ចិត្តំ នានារម្មណេ វិធាវតិ, ឯកគ្គំ ន ហោតិ, សកត្ថំ និប្ផាទេតុំ ន សក្កោតិ. សត្ថា តំ ទិស្វា អាកាសេ ឋត្វា –

‘‘សីហប្បមត្តោ ¶ វិហរ, រត្តិន្ទិវមតន្ទិតោ;

ភាវេហិ កុសលំ ធម្មំ, ជហ សីឃំ សមុស្សយ’’ន្តិ. –

គាថាយ ឱវទិ. សោ គាថាវសានេ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៤.១៧-២៥) –

‘‘ចន្ទភាគានទីតីរេ, អហោសិំ កិន្នរោ តទា;

បុប្ផភក្ខោ ចហំ អាសិំ, បុប្ផនិវសនោ តថា.

‘‘អត្ថទស្សី តុ ភគវា, លោកជេដ្ឋោ នរាសភោ;

វិបិនគ្គេន និយ្យាសិ, ហំសរាជាវ អម្ពរេ.

‘‘នមោ តេ បុរិសាជញ្ញ, ចិត្តំ តេ សុវិសោធិតំ;

បសន្នមុខវណ្ណោសិ, វិប្បសន្នមុខិន្ទ្រិយោ.

‘‘ឱរោហិត្វាន អាកាសា, ភូរិបញ្ញោ សុមេធសោ;

សង្ឃាដិំ បត្ថរិត្វាន, បល្លង្កេន ឧបាវិសិ.

‘‘វិលីនំ ចន្ទនាទាយ, អគមាសិំ ជិនន្តិកំ;

បសន្នចិត្តោ សុមនោ, ពុទ្ធស្ស អភិរោបយិំ.

‘‘អភិវាទេត្វាន សម្ពុទ្ធំ, លោកជេដ្ឋំ នរាសភំ;

បាមោជ្ជំ ជនយិត្វាន, បក្កាមិំ ឧត្តរាមុខោ.

‘‘អដ្ឋារសេ កប្បសតេ, ចន្ទនំ យំ អបូជយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘ចតុទ្ទសេ កប្បសតេ, ឥតោ អាសិំសុ តេ តយោ;

រោហណី នាម នាមេន, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ¶ ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

យា បន ភគវតា ឱវាទវសេន វុត្តា ‘‘សីហប្បមត្តោ’’តិ គាថា, តត្ថ សីហាតិ តស្ស ថេរស្ស អាលបនំ. អប្បមត្តោ វិហរាតិ សតិយា អវិប្បវាសេន បមាទវិរហិតោ សព្ពិរិយាបថេសុ សតិសម្បជញ្ញយុត្តោ ហុត្វា វិហរាហិ. ឥទានិ តំ អប្បមាទវិហារំ សហ ផលេន សង្ខេបតោ ទស្សេតុំ ‘‘រត្តិន្ទិវ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តស្សត្ថោ – រត្តិភាគំ ¶ ទិវសភាគញ្ច ‘‘ចង្កមេន និសជ្ជាយ អាវរណីយេហិ ធម្មេហិ ចិត្តំ បរិសោធេតី’’តិ (សំ. និ. ៤.២៣៩; អ. និ. ៣.១៦; វិភ. ៥១៩) វុត្តនយេន ចតុសម្មប្បធានវសេន អតន្ទិតោ អកុសីតោ អារទ្ធវីរិយោ កុសលំ សមថវិបស្សនាធម្មញ្ច លោកុត្តរធម្មញ្ច ភាវេហិ ឧប្បាទេហិ វឌ្ឍេហិ ច, ឯវំ ភាវេត្វា ច ជហ សីឃំ សមុស្សយន្តិ តវ សមុស្សយំ អត្តភាវំ បឋមំ តាវ តប្បដិពទ្ធឆន្ទរាគប្បហានេន សីឃំ នចិរស្សេវ បជហ, ឯវំភូតោ ច បច្ឆា ចរិមកចិត្តនិរោធេន អនវសេសតោ ច បជហិស្សតីតិ. អរហត្តំ បន បត្វា ថេរោ អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ តមេវ គាថំ បច្ចុទាហាសីតិ.

សីហត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សព្ពរត្តិំ ¶ សុបិត្វានាតិ អាយស្មតោ នីតត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ សុនន្ទោ នាម ព្រាហ្មណោ ហុត្វា អនេកសតេ ព្រាហ្មណេ មន្តេ វាចេន្តោ វាជបេយ្យំ នាម យញ្ញំ យជិ, ភគវា តំ ព្រាហ្មណំ អនុកម្បន្តោ យញ្ញដ្ឋានំ គន្ត្វា អាកាសេ ចង្កមិ. ព្រាហ្មណោ សត្ថារំ ទិស្វា បសន្នមានសោ សិស្សេហិ បុប្ផានិ អាហរាបេត្វា អាកាសេ ខិបិត្វា បូជំ អកាសិ. ពុទ្ធានុភាវេន តំ ឋានំ សកលញ្ច នគរំ បុប្ផបដវិតានិកំ វិយ ឆាទិតំ អហោសិ. មហាជនោ សត្ថរិ ឧឡារំ បីតិសោមនស្សំ បដិសំវេទេសិ. សុនន្ទព្រាហ្មណោ តេន កុសលមូលេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ អញ្ញតរស្ស ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, នីតោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វិញ្ញុតំ បត្តោ ‘‘ឥមេ សមណា សក្យបុត្តិយា សុខសីលា សុខសមាចារា សុភោជនានិ ភុញ្ជិត្វា និវាតេសុ សេនាសនេសុ វិហរន្តិ, ឥមេសុ បព្ពជិត្វា សុខេន វិហរិតុំ សក្កា’’តិ សុខាភិលាសាយ បព្ពជិត្វាវ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា កតិបាហមេវ មនសិករិត្វា តំ ឆឌ្ឌេត្វា យាវទត្ថំ ឧទរាវទេហកំ ភុញ្ជិត្វា ទិវសភាគំ សង្គណិការាមោ តិរច្ឆានកថាយ វីតិនាមេតិ, រត្តិភាគេបិ ថិនមិទ្ធាភិភូតោ សព្ពរត្តិំ សុបតិ. សត្ថា តស្ស ហេតុបរិបាកំ ឱលោកេត្វា ឱវាទំ ទេន្តោ –

‘‘សព្ពរត្តិំ ¶ ¶ សុបិត្វាន, ទិវា សង្គណិកេ រតោ;

កុទាស្សុ នាម ទុម្មេធោ, ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សតី’’តិ. – គាថំ អភាសិ;

តត្ថ សព្ពរត្តិន្តិ សកលំ រត្តិំ. សុបិត្វានាតិ និទ្ទាយិត្វា, ‘‘រត្តិយា បឋមំ យាមំ ចង្កមេន និសជ្ជាយ អាវរណីយេហិ ធម្មេហិ ចិត្តំ បរិសោធេតី’’តិអាទិនា វុត្តំ ជាគរិយំ អននុយុញ្ជិត្វា កេវលំ រត្តិយា តីសុបិ យាមេសុ និទ្ទំ ឱក្កមិត្វាតិ អត្ថោ. ទិវាតិ ទិវសំ, សកលំ ទិវសភាគន្តិ អត្ថោ. សង្គណិកេតិ តិរច្ឆានកថិកេហិ កាយទឡ្ហិពហុលបុគ្គលេហិ ¶ សន្និសជ្ជា សង្គណិកោ, តស្មិំ រតោ អភិរតោ តត្ថ អវិគតច្ឆន្ទោ ‘‘សង្គណិកេ រតោ’’តិ វុត្តោ ‘‘សង្គណិការតោ’’តិបិ បាឡិ. កុទាស្សុ នាមាតិ កុទា នាម. អស្សូតិ និបាតមត្តំ, កស្មិំ នាម កាលេតិ អត្ថោ. ទុម្មេធោតិ និប្បញ្ញោ. ទុក្ខស្សាតិ វដ្ដទុក្ខស្ស. អន្តន្តិ បរិយោសានំ. អច្ចន្តមេវ អនុប្បាទំ កទា នាម ករិស្សតិ, ឯទិសស្ស ទុក្ខស្សន្តករណំ នត្ថីតិ អត្ថោ. ‘‘ទុម្មេធ ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សសី’’តិបិ បាឡិ.

ឯវំ បន សត្ថារា គាថាយ កថិតាយ ថេរោ សំវេគជាតោ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៤.២៦-៣៣) –

‘‘សុនន្ទោ នាម នាមេន, ព្រាហ្មណោ មន្តបារគូ;

អជ្ឈាយកោ យាចយោគោ, វាជបេយ្យំ អយាជយិ.

‘‘បទុមុត្តរោ លោកវិទូ, អគ្គោ ការុណិកោ ឥសិ;

ជនតំ អនុកម្បន្តោ, អម្ពរេ ចង្កមី តទា.

‘‘ចង្កមិត្វាន សម្ពុទ្ធោ, សព្ពញ្ញូ លោកនាយកោ;

មេត្តាយ អផរិ សត្តេ, អប្បមាណេ និរូបធិ.

‘‘វណ្ដេ ឆេត្វាន បុប្ផានិ, ព្រាហ្មណោ មន្តបារគូ;

សព្ពេ សិស្សេ សមានេត្វា, អាកាសេ ឧក្ខិបាបយិ.

‘‘យាវតា នគរំ អាសិ, បុប្ផានំ ឆទនំ តទា;

ពុទ្ធស្ស អានុភាវេន, សត្តាហំ ន វិគច្ឆថ.

‘‘តេនេវ ¶ សុក្កមូលេន, អនុភោត្វាន សម្បទា;

សព្ពាសវេ បរិញ្ញាយ, តិណ្ណោ លោកេ វិសត្តិកំ.

‘‘ឯការសេ កប្បសតេ, បញ្ចតិំសាសុ ខត្តិយា;

អម្ពរំសសនាមា តេ, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ¶ ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា ថេរោ អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ តមេវ គាថំ បច្ចុទាហាសិ.

នីតត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចិត្តនិមិត្តស្ស កោវិទោតិ អាយស្មតោ សុនាគត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ឯកត្តិំសេ កប្បេ សិខិស្ស ភគវតោ កាលេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ ហុត្វា អរញ្ញាយតនេ អស្សមេ វសន្តោ តីណិ ព្រាហ្មណសហស្សានិ មន្តេ វាចេសិ. អថេកទិវសំ តស្ស សត្ថារំ ទិស្វា លក្ខណានិ ឧបធារេត្វា លក្ខណមន្តេ បរិវត្តេន្តស្ស, ‘‘ឦទិសេហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតោ អនន្តជិនោ អនន្តញាណោ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ពុទ្ធញាណំ អារព្ភ ឧឡារោ បសាទោ ឧប្បជ្ជិ. សោ តេន ចិត្តប្បសាទេន ទេវលោកេ និព្ពត្តោ អបរាបរំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ¶ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ នាលកគាមេ អញ្ញតរស្ស ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, សុនាគោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ ធម្មសេនាបតិស្ស គិហិសហាយោ ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ធម្មំ សុត្វា ទស្សនភូមិយំ បតិដ្ឋិតោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៤.៣៤-៤០) –

‘‘ហិមវន្តស្សាវិទូរេ, វសភោ នាម បព្ពតោ;

តស្មិំ បព្ពតបាទម្ហិ, អស្សមោ អាសិ មាបិតោ.

‘‘តីណិ ¶ សិស្សសហស្សានិ, វាចេសិំ ព្រាហ្មណោ តទា;

សំហរិត្វាន តេ សិស្សេ, ឯកមន្តំ ឧបាវិសិំ.

‘‘ឯកមន្តំ និសីទិត្វា, ព្រាហ្មណោ មន្តបារគូ;

ពុទ្ធវេទំ គវេសន្តោ, ញាណេ ចិត្តំ បសាទយិំ.

‘‘តត្ថ ចិត្តំ បសាទេត្វា, និសីទិំ បណ្ណសន្ថរេ;

បល្លង្កំ អាភុជិត្វាន, តត្ថ កាលង្កតោ អហំ.

‘‘ឯកតិំសេ ឥតោ កប្បេ, យំ សញ្ញមលភិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ញាណសញ្ញាយិទំ ផលំ.

‘‘សត្តវីសតិ ¶ កប្បម្ហិ, រាជា សិរិធរោ អហុ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា ភិក្ខូនំ ធម្មទេសនាបទេសេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

‘‘ចិត្តនិមិត្តស្ស កោវិទោ, បវិវេករសំ វិជានិយ;

ឈាយំ និបកោ បតិស្សតោ, អធិគច្ឆេយ្យ សុខំ និរាមិស’’ន្តិ. –

តត្ថ ចិត្តនិមិត្តស្ស កោវិទោតិ ភាវនាចិត្តស្ស និមិត្តគ្គហណេ កុសលោ, ‘‘ឥមស្មិំ សមយេ ចិត្តំ បគ្គហេតព្ពំ, ឥមស្មិំ សម្បហំសិតព្ពំ, ឥមស្មិំ អជ្ឈុបេក្ខិតព្ព’’ន្តិ ឯវំ បគ្គហណាទិយោគ្យស្ស ចិត្តនិមិត្តស្ស គហណេ ឆេកោ. បវិវេករសំ វិជានិយាតិ កាយវិវេកសំវឌ្ឍិតស្ស ចិត្តវិវេកស្ស រសំ សញ្ជានិត្វា, វិវេកសុខំ អនុភវិត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘បវិវេករសំ បិត្វា’’តិ (ធ. ប. ២០៥) ហិ វុត្តំ. ឈាយន្តិ បឋមំ អារម្មណូបនិជ្ឈានេន បច្ឆា លក្ខណូបនិជ្ឈានេន ច ឈាយន្តោ. និបកោតិ កម្មដ្ឋានបរិហរណេ កុសលោ. បតិស្សតោតិ ឧបដ្ឋិតស្សតិ. អធិគច្ឆេយ្យ សុខំ និរាមិសន្តិ ឯវំ សមថនិមិត្តាទិកោសល្លេន លព្ភេ ចិត្តវិវេកសុខេ បតិដ្ឋាយ សតោ សម្បជានោ ¶ ហុត្វា វិបស្សនាឈានេនេវ ឈាយន្តោ កាមាមិសវដ្ដាមិសេហិ អសម្មិស្សតាយ និរាមិសំ និព្ពានសុខំ ផលសុខញ្ច អធិគច្ឆេយ្យ សមុបគច្ឆេយ្យាតិ អត្ថោ.

សុនាគត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឥតោ ¶ ពហិទ្ធា បុថុអញ្ញវាទិនន្តិ អាយស្មតោ នាគិតត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ នារទោ នាម ព្រាហ្មណោ ហុត្វា ឯកទិវសំ មាឡកេ និសិន្នោ ភគវន្តំ ភិក្ខុសង្ឃេន បុរក្ខតំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ តីហិ គាថាហិ អភិត្ថវិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កបិលវត្ថុនគរេ សក្យរាជកុលេ និព្ពត្តិ, នាគិតោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ ភគវតិ ¶ កបិលវត្ថុស្មិំ វិហរន្តេ មធុបិណ្ឌិកសុត្តំ (ម. និ. ១.១៩៩ អាទយោ) សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៤.៤៧-៥៤) –

‘‘វិសាលមាឡេ អាសីនោ, អទ្ទសំ លោកនាយកំ;

ខីណាសវំ ពលប្បត្តំ, ភិក្ខុសង្ឃបុរក្ខតំ.

‘‘សតសហស្សា តេវិជ្ជា, ឆឡភិញ្ញា មហិទ្ធិកា;

បរិវារេន្តិ សម្ពុទ្ធំ, កោ ទិស្វា នប្បសីទតិ.

‘‘ញាណេ ឧបនិធា យស្ស, ន វិជ្ជតិ សទេវកេ;

អនន្តញាណំ សម្ពុទ្ធំ, កោ ទិស្វា នប្បសីទតិ.

‘‘ធម្មកាយញ្ច ទីបេន្តំ, កេវលំ រតនាករំ;

វិកប្បេតុំ ន សក្កោន្តិ, កោ ទិស្វា នប្បសីទតិ.

‘‘ឥមាហិ តីហិ គាថាហិ, នារទោវ្ហយវច្ឆលោ;

បទុមុត្តរំ ថវិត្វាន, សម្ពុទ្ធំ អបរាជិតំ.

‘‘តេន ¶ ចិត្តប្បសាទេន, ពុទ្ធសន្ថវនេន ច;

កប្បានំ សតសហស្សំ, ទុគ្គតិំ នុបបជ្ជហំ.

‘‘ឥតោ តិំសកប្បសតេ, សុមិត្តោ នាម ខត្តិយោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា សត្ថុ អវិតថទេសនតំ ធម្មស្ស ច និយ្យានិកតំ និស្សាយ សញ្ជាតបីតិសោមនស្សោ បីតិវេគប្បវិស្សដ្ឋំ ឧទានំ ឧទានេន្តោ –

‘‘ឥតោ ពហិទ្ធា បុថុអញ្ញវាទិនំ, មគ្គោ ន និព្ពានគមោ យថា អយំ;

ឥតិស្សុ សង្ឃំ ភគវានុសាសតិ, សត្ថា សយំ បាណិតលេវ ទស្សយ’’ន្តិ. –

តត្ថ ឥតោ ពហិទ្ធាតិ ឥមស្មា ពុទ្ធសាសនា ពាហិរកេ សមយេ, តេនាហ ‘‘បុថុអញ្ញវាទិន’’ន្តិ, នានាតិត្ថិយានន្តិ អត្ថោ. មគ្គោ ន និព្ពានគមោ យថា អយន្តិ យថា អយំ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ ឯកំសេន និព្ពានំ គច្ឆតីតិ និព្ពានគមោ, និព្ពានគាមី, ឯវំ និព្ពានគមោ មគ្គោ តិត្ថិយសមយេ នត្ថិ អសម្មាសម្ពុទ្ធប្បវេទិតត្តា អញ្ញតិត្ថិយវាទស្ស. តេនាហ ភគវា –

‘‘ឥធេវ ¶ , ភិក្ខវេ, សមណោ, ឥធ ទុតិយោ សមណោ, ឥធ តតិយោ សមណោ, ឥធ ¶ ចតុត្ថោ សមណោ, សុញ្ញា បរប្បវាទា សមណេភិ អញ្ញេហី’’តិ (ទី. និ. ២.២១៤; ម. និ. ១.១៣៩; អ. និ. ៤.២៤១).

ឥតីតិ ឯវំ. អស្សូតិ និបាតមត្តំ. សង្ឃន្តិ ភិក្ខុសង្ឃំ, ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសោយំ យថា ‘‘សត្ថា ទេវមនុស្សាន’’ន្តិ. សង្ឃន្តិ វា សមូហំ, វេនេយ្យជនន្តិ អធិប្បាយោ. ភគវាតិ ភាគ្យវន្តតាទីហិ ការណេហិ ភគវា, អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារោ បន បរមត្ថទីបនិយំ ឥតិវុត្តកវណ្ណនាយំ វុត្តនយេន ¶ វេទិតព្ពោ. សត្ថាតិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេហិ យថារហំ អនុសាសតីតិ សត្ថា. សយន្តិ សយមេវ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – ‘‘សីលាទិក្ខន្ធត្តយសង្គហោ សម្មាទិដ្ឋិអាទីនំ អដ្ឋន្នំ អង្គានំ វសេន អដ្ឋង្គិកោ និព្ពានគាមី អរិយមគ្គោ យថា មម សាសនេ អត្ថិ, ឯវំ ពាហិរកសមយេ មគ្គោ នាម នត្ថី’’តិ សីហនាទំ នទន្តោ អម្ហាកំ សត្ថា ភគវា សយមេវ សយម្ភូញាណេន ញាតំ, សយមេវ វា មហាករុណាសញ្ចោទិតោ ហុត្វា អត្តនោ ទេសនាវិលាសសម្បត្តិយា ហត្ថតលេ អាមលកំ វិយ ទស្សេន្តោ ភិក្ខុសង្ឃំ វេនេយ្យជនតំ អនុសាសតិ ឱវទតីតិ.

នាគិតត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ខន្ធា ទិដ្ឋា យថាភូតន្តិ អាយស្មតោ បវិដ្ឋត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ករោន្តោ អត្ថទស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ កេសវោ នាម តាបសោ ហុត្វា ឯកទិវសំ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា បសន្នមានសោ អភិវាទេត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ មគធរដ្ឋេ ព្រាហ្មណកុលេ ឧប្បជ្ជិត្វា អនុក្កមេន វិញ្ញុតំ បត្តោ នេក្ខម្មនិន្នជ្ឈាសយតាយ បរិព្ពាជកបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា តត្ថ សិក្ខិតព្ពំ សិក្ខិត្វា ¶ វិចរន្តោ ឧបតិស្សកោលិតានំ ពុទ្ធសាសនេ បព្ពជិតភាវំ សុត្វា ‘‘តេបិ នាម មហាបញ្ញា តត្ថ បព្ពជិតា, តទេវ មញ្ញេ សេយ្យោ’’តិ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិ. តស្ស សត្ថា វិបស្សនំ អាចិក្ខិ. សោ វិបស្សនំ អារភិត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៤.៥៥-៥៩) –

‘‘នារទោ ¶ ឥតិ មេ នាមំ, កេសវោ ឥតិ មំ វិទូ;

កុសលាកុសលំ ឯសំ, អគមំ ពុទ្ធសន្តិកំ.

‘‘មេត្តចិត្តោ ¶ ការុណិកោ, អត្ថទស្សី មហាមុនិ;

អស្សាសយន្តោ សត្តេ សោ, ធម្មំ ទេសេតិ ចក្ខុមា.

‘‘សកំ ចិត្តំ បសាទេត្វា, សិរេ កត្វាន អញ្ជលិំ;

សត្ថារំ អភិវាទេត្វា, បក្កាមិំ បាចិនាមុខោ.

‘‘សត្តរសេ កប្បសតេ, រាជា អាសិ មហីបតិ;

អមិត្តតាបនោ នាម, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

‘‘ខន្ធា ទិដ្ឋា យថាភូតំ, ភវា សព្ពេ បទាលិតា;

វិក្ខីណោ ជាតិសំសារោ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ. – គាថំ អភាសិ;

តត្ថ ខន្ធាតិ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា, តេ ហិ វិបស្សនុបលក្ខណតោ សាមញ្ញលក្ខណតោ ច ញាតបរិញ្ញាទីហិ បរិជាននវសេន វិបស្សិតព្ពា. ទិដ្ឋា យថាភូតន្តិ វិបស្សនាបញ្ញាសហិតាយ មគ្គបញ្ញាយ ‘‘ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិអាទិនា អវិបរីតតោ ទិដ្ឋា. ភវា សព្ពេ បទាលិតាតិ កាមភវាទយោ សព្ពេ កម្មភវា ឧបបត្តិភវា ច មគ្គញាណសត្ថេន ភិន្នា វិទ្ធំសិតា. កិលេសបទាលនេនេវ ហិ កម្មោបបត្តិភវា បទាលិតា នាម ហោន្តិ. តេនាហ ‘‘វិក្ខីណោ ជាតិសំសារោ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ. តស្សត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ.

បវិដ្ឋត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អសក្ខិំ វត អត្តានន្តិ អាយស្មតោ អជ្ជុនត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនន្តោ វិបស្សិស្ស ¶ ភគវតោ កាលេ សីហយោនិយំ និព្ពត្តោ ឯកទិវសំ អរញ្ញេ អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និសិន្នំ សត្ថារំ ¶ ទិស្វា ‘‘អយំ ខោ ឥមស្មិំ កាលេ សព្ពសេដ្ឋោ បុរិសសីហោ’’តិ បសន្នមានសោ សុបុប្ផិតសាលសាខំ ¶ ភញ្ជិត្វា សត្ថារំ បូជេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តិ. អជ្ជុនោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វិញ្ញុតំ បត្តោ និគណ្ឋេហិ កតបរិចយោ ហុត្វា ‘‘ឯវាហំ អមតំ អធិគមិស្សាមី’’តិ វិវដ្ដជ្ឈាសយតាយ ទហរកាលេយេវ និគណ្ឋេសុ បព្ពជិត្វា តត្ថ សារំ អលភន្តោ សត្ថុ យមកបាដិហារិយំ ទិស្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ សាសនេ បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា នចិរស្សេវ អរហា អហោសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៤.៦០-៦៥) –

‘‘មិគរាជា តទា អាសិំ, អភិជាតោ សុកេសរី;

គិរិទុគ្គំ គវេសន្តោ, អទ្ទសំ លោកនាយកំ.

‘‘អយំ នុ ខោ មហាវីរោ, និព្ពាបេតិ មហាជនំ;

យំនូនាហំ ឧបាសេយ្យំ, ទេវទេវំ នរាសភំ.

‘‘សាខំ សាលស្ស ភញ្ជិត្វា, សកោសំ បុប្ផមាហរិំ;

ឧបគន្ត្វាន សម្ពុទ្ធំ, អទាសិំ បុប្ផមុត្តមំ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិរោបយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, បុប្ផទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘ឥតោ ច នវមេ កប្បេ, វិរោចនសនាមកា;

តយោ អាសិំសុ រាជានោ, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អនុត្តរសុខាធិគមសម្ភូតេន បីតិវេគេន ឧទានំ ឧទានេន្តោ –

‘‘អសក្ខិំ វត អត្តានំ, ឧទ្ធាតុំ ឧទកា ថលំ;

វុយ្ហមានោ មហោឃេវ, សច្ចានិ បដិវិជ្ឈហ’’ន្តិ. – គាថំ អភាសិ;

តត្ថ ¶ អសក្ខិន្តិ សក្កោសិំ. វតាតិ វិម្ហយេ និបាតោ. អតិវិម្ហយនីយញ្ហេតំ យទិទំ សច្ចបដិវេធោ. តេនាហ –

‘‘តំ កិំមញ្ញថ, ភិក្ខវេ, កតមំ នុ ខោ ទុក្ករតរំ វា ទុរភិសម្ភវតរំ វា, យំ សត្តធា ភិន្នស្ស វាលស្ស កោដិយា កោដិំ បដិវិជ្ឈេយ្យា’’តិអាទិ (សំ. និ. ៥.១១១៥)?

អត្តានន្តិ និយកជ្ឈត្តំ សន្ធាយ វទតិ. យោ ហិ បរោ ន ហោតិ សោ អត្តាតិ. ឧទ្ធាតុន្តិ ¶ ឧទ្ធរិតុំ, ‘‘ឧទ្ធដ’’ន្តិបិ បាឋោ. ឧទកាតិ សំសារមហោឃសង្ខាតា ឧទកា. ថលន្តិ និព្ពានថលំ. វុយ្ហមានោ មហោឃេវាតិ មហណ្ណវេ វុយ្ហមានោ វិយ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា នាម គម្ភីរវិត្ថតេ អប្បតិដ្ឋេ មហតិ ឧទកោឃេ វេគសា វុយ្ហមានោ បុរិសោ កេនចិ ¶ អត្ថកាមេន ឧបនីតំ ផិយារិត្តសម្បន្នំ ទឡ្ហនាវំ លភិត្វា សុខេនេវ តតោ អត្តានំ ឧទ្ធរិតុំ សក្កុណេយ្យ បារំ បាបុណេយ្យ, ឯវមេវាហំ សំសារមហោឃេ កិលេសាភិសង្ខារវេគេន វុយ្ហមានោ សត្ថារា ឧបនីតំ សមថវិបស្សនុបេតំ អរិយមគ្គនាវំ លភិត្វា តតោ អត្តានំ ឧទ្ធរិតុំ និព្ពានថលំ បត្តុំ អហោ អសក្ខិន្តិ. យថា បន អសក្ខិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សច្ចានិ បដិវិជ្ឈហ’’ន្តិ អាហ. យស្មា អហំ ទុក្ខាទីនិ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ បរិញ្ញាបហានសច្ឆិកិរិយាភាវនាបដិវេធេន បដិវិជ្ឈិំ អរិយមគ្គញាណេន អញ្ញាសិំ, តស្មា អសក្ខិំ វត អត្តានំ ឧទ្ធាតុំ ឧទកា ថលន្តិ យោជនា.

អជ្ជុនត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឧត្តិណ្ណា បង្កបលិបាតិ អាយស្មតោ ទេវសភត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? សោបិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ឧបចិនន្តោ សិខិស្ស ភគវតោ កាលេ បារាវតយោនិយំ និព្ពត្តោ ឯកទិវសំ សត្ថារំ ទិស្វា បសន្នមានសោ បិយាលផលំ ឧបនេសិ. សត្ថា តស្ស បសាទសំវឌ្ឍនត្ថំ តំ បរិភុញ្ជិ. សោ តេន អតិវិយ បសន្នចិត្តោ ហុត្វា កាលេន កាលំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ចិត្តំ បសាទេតិ ¶ . សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តោ អបរាបរំ បុញ្ញានិ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ អញ្ញតរស្ស មណ្ឌលិករញ្ញោ បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តោ តរុណកាលេយេវ រជ្ជេ បតិដ្ឋិតោ រជ្ជសុខមនុភវន្តោ វុទ្ធោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិ, តស្ស សត្ថា ធម្មំ ទេសេសិ. សោ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ សំវេគជាតោ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៤.៦៦-៧២) –

‘‘បារាវតោ តទា អាសិំ, បរំ អនុបរោធកោ;

បព្ភារេ សេយ្យំ កប្បេមិ, អវិទូរេ សិខិសត្ថុនោ.

‘‘សាយំ បាតញ្ច បស្សាមិ, ពុទ្ធំ លោកគ្គនាយកំ;

ទេយ្យធម្មោ ច មេ នត្ថិ, ទ្វិបទិន្ទស្ស តាទិនោ.

‘‘បិយាលផលមាទាយ ¶ , អគមំ ពុទ្ធសន្តិកំ;

បដិគ្គហេសិ ភគវា, លោកជេដ្ឋោ នរាសភោ.

‘‘តតោ បរំ ឧបាទាយ, បរិចារិំ វិនាយកំ;

តេន ចិត្តប្បសាទេន, តត្ថ កាលង្កតោ អហំ.

‘‘ឯកត្តិំសេ ឥតោ កប្បេ, យំ ផលំ អទទិំ អហំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘ឥតោ បន្នរសេ កប្បេ, តយោ អាសុំ បិយាលិនោ;

សត្តរតនសម្បន្នា, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ ¶ បន បត្វា បហីនកិលេសបច្ចវេក្ខណវសេន ឧប្បន្នសោមនស្សោ ឧទានំ ឧទានេន្តោ –

‘‘ឧត្តិណ្ណា បង្កបលិបា, បាតាលា បរិវជ្ជិតា;

មុត្តោ ឱឃា ច គន្ថា ច, សព្ពេ មានា វិសំហតា’’តិ. – គាថំ អភាសិ;

តត្ថ ¶ ឧត្តិណ្ណាតិ ឧត្តរិតា អតិក្កន្តា. បង្កបលិបាតិ បង្កា ច បលិបា ច. បង្កោ វុច្ចតិ បកតិកទ្ទមោ. ‘‘បលិបោ’’តិ គម្ភីរបុថុលោ មហាកទ្ទមោ. ឥធ បន បង្កោ វិយាតិ បង្កោ, កាមរាគោ អសុចិភាវាបាទនេន ចិត្តស្ស មក្ខនតោ. បលិបោ វិយាតិ បលិបោ, បុត្តទារាទិវិសយោ ពហលោ ឆន្ទរាគោ វុត្តនយេន សម្មក្ខនតោ ទុរុត្តរណតោ ច. តេ មយា អនាគាមិមគ្គេន សព្ពសោ អតិក្កន្តាតិ អាហ ‘‘ឧត្តិណ្ណា បង្កបលិបា’’តិ. បាតាលាតិ បាតាយាលន្តិ បាតាលា, មហាសមុទ្ទេ និន្នតរបទេសា. កេចិ បន នាគភវនំ ‘‘បាតាល’’ន្តិ វទន្តិ. ឥធ បន អគាហទុរវគ្គាហទុរុត្តរណដ្ឋេន បាតាលា វិយាតិ បាតាលា, ទិដ្ឋិយោ. តេ ច មយា បឋមមគ្គាធិគមេនេវ សព្ពថា វជ្ជិតា សមុច្ឆិន្នាតិ អាហ ‘‘បាតាលា បរិវជ្ជិតា’’តិ មុត្តោ ឱឃា ច គន្ថា ចាតិ កាមោឃាទិឱឃតោ អភិជ្ឈាកាយគន្ថាទិគន្ថតោ ច តេន តេន មគ្គេន មុត្តោ បរិមុត្តោ, បុន អនភិកិរណអគន្ថនវសេន អតិក្កន្តោតិ អត្ថោ. សព្ពេ មានា វិសំហតាតិ នវវិធាបិ មានា អគ្គមគ្គាធិគមេន វិសេសតោ សង្ឃាតំ វិនាសំ អាបាទិតា សមុច្ឆិន្នា ‘‘មានវិធា ហតា’’តិ កេចិ បឋន្តិ, មានកោដ្ឋាសាតិ អត្ថោ. ‘‘មានវិសា’’តិ អបរេ, តេសំ បន មានវិសស្ស ទុក្ខស្ស ផលតោ មានវិសាតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.