📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ខុទ្ទកនិកាយេ

ថេរគាថា-អដ្ឋកថា

(ទុតិយោ ភាគោ)

៤. ចតុក្កនិបាតោ

១. នាគសមាលត្ថេរគាថាវណ្ណនា

អលង្កតាតិអាទិកា ¶ ¶ អាយស្មតោ នាគសមាលត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ គិម្ហសមយេ សូរិយាតបសន្តត្តាយ ¶ ភូមិយា គច្ឆន្តំ សត្ថារំ ¶ ទិស្វា បសន្នមានសោ ឆត្តំ អទាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សក្យរាជកុលេ និព្ពត្តិត្វា នាគសមាលោតិ លទ្ធនាមោ វយប្បត្តោ ញាតិសមាគមេ បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា កិញ្ចិ កាលំ ភគវតោ ឧបដ្ឋាកោ អហោសិ. សោ ឯកទិវសំ នគរំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ អលង្កតបដិយត្តំ អញ្ញតរំ នច្ចកិំ មហាបថេ តូរិយេសុ វជ្ជន្តេសុ នច្ចន្តិំ ទិស្វា, ‘‘អយំ ចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារវសេន ករជកាយស្ស តថា តថា បរិវត្តិ, អហោ អនិច្ចា សង្ខារា’’តិ ខយវយំ បដ្ឋបេត្វា វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៦.៣៧-៤៨) –

‘‘អង្គារជាតា បថវី, កុក្កុឡានុគតា មហី;

បទុមុត្តរោ ភគវា, អព្ភោកាសម្ហិ ចង្កមិ.

‘‘បណ្ឌរំ ¶ ឆត្តមាទាយ, អទ្ធានំ បដិបជ្ជហំ;

តត្ថ ទិស្វាន សម្ពុទ្ធំ, វិត្តិ មេ ឧបបជ្ជថ.

‘‘មរីចិយោត្ថដា ភូមិ, អង្គារាវ មហី អយំ;

ឧបហន្តិ មហាវាតា, សរីរស្សាសុខេបនា.

‘‘សីតំ ឧណ្ហំ វិហនន្តំ, វាតាតបនិវារណំ;

បដិគ្គណ្ហ ឥមំ ឆត្តំ, ផស្សយិស្សាមិ និព្ពុតិំ.

‘‘អនុកម្បកោ ការុណិកោ, បទុមុត្តរោ មហាយសោ;

មម សង្កប្បមញ្ញាយ, បដិគ្គណ្ហិ តទា ជិនោ.

‘‘តិំសកប្បានិ ទេវិន្ទោ, ទេវរជ្ជមការយិំ;

សតានំ បញ្ចក្ខត្តុញ្ច, ចក្កវត្តី អហោសហំ.

‘‘បទេសរជ្ជំ វិបុលំ, គណនាតោ អសង្ខិយំ;

អនុភោមិ សកំ កម្មំ, បុព្ពេ សុកតមត្តនោ.

‘‘អយំ មេ បច្ឆិមា ជាតិ, ចរិមោ វត្តតេ ភវោ;

អជ្ជាបិ សេតច្ឆត្តំ មេ, សព្ពកាលំ ធរីយតិ.

‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, យំ ឆត្តមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ឆត្តទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា –

២៦៧.

‘‘អលង្កតា ¶ សុវសនា, មាលិនី ចន្ទនុស្សទា;

មជ្ឈេ មហាបថេ នារី, តូរិយេ នច្ចតិ នដ្ដកី.

២៦៨.

‘‘បិណ្ឌិកាយ បវិដ្ឋោហំ, គច្ឆន្តោ នំ ឧទិក្ខិសំ;

អលង្កតំ សុវសនំ, មច្ចុបាសំវ ឱឌ្ឌិតំ.

២៦៩.

‘‘តតោ មេ មនសីការោ, យោនិសោ ឧទបជ្ជថ;

អាទីនវោ បាតុរហុ, និព្ពិទា សមតិដ្ឋថ.

២៧០.

‘‘តតោ ¶ ចិត្តំ វិមុច្ចិ មេ, បស្ស ធម្មសុធម្មតំ;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ. –

ចតូហិ គាថាហិ អត្តនោ បដិបត្តិកិត្តនមុខេន អញ្ញំ ព្យាកាសិ.

តត្ថ អលង្កតាតិ ហត្ថូបគាទិអាភរណេហិ អលង្កតគត្តា. សុវសនាតិ សុន្ទរវសនា សោភនវត្ថនិវត្ថា. មាលិនីតិ មាលាធារិនី បិឡន្ធិតបុប្ផមាលា. ចន្ទនុស្សទាតិ ចន្ទនានុលេបលិត្តសរីរា. មជ្ឈេ មហាបថេ នារី, តូរិយេ នច្ចតិ នដ្ដកីតិ យថាវុត្តដ្ឋានេ ឯកា នារី នដ្ដកី នាដកិត្ថី នគរវីថិយា មជ្ឈេ បញ្ចង្គិកេ តូរិយេ វជ្ជន្តេ នច្ចតិ, យថាបដ្ឋបិតំ នច្ចំ ករោតិ.

បិណ្ឌិកាយាតិ ភិក្ខាយ. បវិដ្ឋោហន្តិ នគរំ បវិដ្ឋោ អហំ. គច្ឆន្តោ នំ ឧទិក្ខិសន្តិ នគរវីថិយំ គច្ឆន្តោ បរិស្សយបរិហរណត្ថំ វីថិំ ឱលោកេន្តោ តំ នដ្ដកិំ ឱលោកេសិំ. កិំ វិយ? មច្ចុបាសំវ ឱឌ្ឌិតន្តិ យថា មច្ចុស្ស មច្ចុរាជស្ស បាសភូតោ រូបាទិកោ ឱឌ្ឌិតោ លោកេ អនុវិចរិត្វា ឋិតោ ឯកំសេន សត្តានំ អនត្ថាវហោ, ឯវំ ¶ សាបិ អប្បដិសង្ខានេ ឋិតានំ អន្ធបុថុជ្ជនានំ ឯកំសតោ អនត្ថាវហាតិ មច្ចុបាសសទិសី វុត្តា.

តតោតិ តស្មា មច្ចុបាសសទិសត្តា. មេតិ មយ្ហំ. មនសីការោ យោនិសោ ឧទបជ្ជថាតិ ‘‘អយំ អដ្ឋិសង្ឃាតោ ន្ហារុសម្ពន្ធោ មំសេន អនុបលិត្តោ ឆវិយា បដិច្ឆន្នោ អសុចិទុគ្គន្ធជេគុច្ឆបដិក្កូលោ អនិច្ចុច្ឆាទនបរិមទ្ទនភេទនវិទ្ធំសនធម្មោ ឦទិសេ វិការេ ទស្សេតី’’តិ ឯវំ យោនិសោ មនសិការោ ឧប្បជ្ជិ. អាទីនវោ បាតុរហូតិ ឯវំ កាយស្ស សភាវូបធារណមុខេន តស្ស ច តំនិស្សិតានញ្ច ចិត្តចេតសិកានំ ឧទយព្ពយំ សរសបភង្គុតញ្ច មនសិ ករោតោ តេសុ ច យក្ខរក្ខសាទីសុ វិយ ភយតោ ឧបដ្ឋហន្តេសុ តត្ថ មេ អនេកាការអាទីនវោ ទោសោ បាតុរហោសិ. តប្បដិបក្ខតោ ច និព្ពានេ អានិសំសោ. និព្ពិទា សមតិដ្ឋថាតិ និព្ពិន្ទនំ អាទីនវានុបស្សនានុភាវសិទ្ធំ និព្ពិទាញាណំ មម ហទយេ សណ្ឋាសិ, មុហុត្តម្បិ ¶ តេសំ រូបារូបធម្មានំ គហណេ ចិត្តំ នាហោសិ, អញ្ញទត្ថុ មុញ្ចិតុកាមតាទិវសេន តត្ថ ឧទាសីនមេវ ជាតន្តិ អត្ថោ.

តតោតិ ¶ វិបស្សនាញាណតោ បរំ. ចិត្តំ វិមុច្ចិ មេតិ លោកុត្តរភាវនាយ វត្តមានាយ មគ្គបដិបាដិយា សព្ពកិលេសេហិ មម ចិត្តំ វិមុត្តំ អហោសិ. ឯតេន ផលុប្បត្តិំ ទស្សេតិ. មគ្គក្ខណេ ហិ កិលេសា វិមុច្ចន្តិ នាម, ផលក្ខណេ វិមុត្តាតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

នាគសមាលត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ភគុត្ថេរគាថាវណ្ណនា

អហំ មិទ្ធេនាតិអាទិកា អាយស្មតោ ភគុត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ សត្ថរិ បរិនិព្ពុតេ តស្ស ធាតុយោ បុប្ផេហិ បូជេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន និម្មានរតីសុ និព្ពត្តិត្វា អបរាបរំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សក្យរាជកុលេ និព្ពត្តិត្វា ភគូតិ លទ្ធនាមោ វយប្បត្តោ អនុរុទ្ធកិមិលេហិ សទ្ធិំ និក្ខមិត្វា បព្ពជិត្វា ពាលកលោណកគាមេ វសន្តោ ឯកទិវសំ ថិនមិទ្ធាភិភវំ វិនោទេតុំ វិហារតោ និក្ខម្ម ចង្កមំ អភិរុហន្តោ បបតិត្វា ¶ តទេវ អង្កុសំ កត្វា ថិនមិទ្ធំ វិនោទេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៦.៤៩-៥៧) –

‘‘បរិនិព្ពុតេ ភគវតិ, បទុមុត្តរេ មហាយសេ;

បុប្ផវដំសកេ កត្វា, សរីរមភិរោបយិំ.

‘‘តត្ថ ចិត្តំ បសាទេត្វា, និម្មានំ អគមាសហំ;

ទេវលោកគតោ សន្តោ, បុញ្ញកម្មំ សរាមហំ.

‘‘អម្ពរា បុប្ផវស្សោ មេ, សព្ពកាលំ បវស្សតិ;

សំសរាមិ មនុស្សេ ចេ, រាជា ហោមិ មហាយសោ.

‘‘តហិំ កុសុមវស្សោ មេ, អភិវស្សតិ សព្ពទា;

តស្សេវ បុប្ផបូជាយ, វាហសា សព្ពទស្សិនោ.

‘‘អយំ ¶ បច្ឆិមកោ មយ្ហំ, ចរិមោ វត្តតេ ភវោ;

អជ្ជាបិ បុប្ផវស្សោ មេ, អភិវស្សតិ សព្ពទា.

‘‘សតសហស្សិតោ ¶ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិរោបយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ទេហបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា ផលសុខេន និព្ពានសុខេន ច វីតិនាមេន្តោ សត្ថារា ឯកវិហារំ អនុមោទិតុំ ឧបគតេន – ‘‘កច្ចិ ត្វំ, ភិក្ខុ, អប្បមត្តោ វិហរសី’’តិ បុដ្ឋោ អត្តនោ អប្បមាទវិហារំ និវេទេន្តោ –

២៧១.

‘‘អហំ មិទ្ធេន បកតោ, វិហារា ឧបនិក្ខមិំ;

ចង្កមំ អភិរុហន្តោ, តត្ថេវ បបតិំ ឆមា.

២៧២.

‘‘គត្តានិ បរិមជ្ជិត្វា, បុនបារុយ្ហ ចង្កមំ;

ចង្កមេ ចង្កមិំ សោហំ, អជ្ឈត្តំ សុសមាហិតោ.

២៧៣.

‘‘តតោ មេ មនសីការោ, យោនិសោ ឧទបជ្ជថ;

អាទីនវោ បាតុរហុ, និព្ពិទា សមតិដ្ឋថ.

២៧៤.

‘‘តតោ ចិត្តំ វិមុច្ចិ មេ, បស្ស ធម្មសុធម្មតំ;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ. –

ឥមា ចតស្សោ គាថា អភាសិ.

តត្ថ មិទ្ធេន បកតោតិ កាយាលសិយសង្ខាតេន អសត្តិវិឃាតសភាវេន មិទ្ធេន អភិភូតោ. វិហារាតិ សេនាសនតោ. ឧបនិក្ខមិន្តិ ចង្កមិតុំ និក្ខមិំ. តត្ថេវ បបតិំ ឆមាតិ តត្ថេវ ចង្កមសោបានេ និទ្ទាភិភូតតាយ ភូមិយំ និបតិំ. គត្តានិ បរិមជ្ជិត្វាតិ ភូមិយំ បតនេន បំសុកិតានិ អត្តនោ សរីរាវយវានិ អនុមជ្ជិត្វា. បុនបារុយ្ហ ចង្កមន្តិ ‘‘បតិតោ ទានាហ’’ន្តិ សង្កោចំ អនាបជ្ជិត្វា បុនបិ ចង្កមដ្ឋានំ អារុហិត្វា. អជ្ឈត្តំ សុសមាហិតោតិ គោចរជ្ឈត្តេ កម្មដ្ឋានេ នីវរណវិក្ខម្ភនេន សុដ្ឋុ សមាហិតោ ឯកគ្គចិត្តោ ហុត្វា ចង្កមិន្តិ យោជនា. សេសំ វុត្តនយមេវ. ឥទមេវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណំ អហោសិ.

ភគុត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. សភិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា

បរេ ¶ ¶ ចាតិអាទិកា អាយស្មតោ សភិយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ កកុសន្ធស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ សត្ថារំ ទិវាវិហារាយ គច្ឆន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ ឧបាហនំ ¶ អទាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កស្សបេ ភគវតិ បរិនិព្ពុតេ បតិដ្ឋិតេ សុវណ្ណចេតិយេ ឆហិ កុលបុត្តេហិ សទ្ធិំ អត្តសត្តមោ សាសនេ បព្ពជិត្វា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញេ វិហរន្តោ វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តោ ឥតរេ អាហ – ‘‘មយំ បិណ្ឌបាតាយ គច្ឆន្តោ ជីវិតេ សាបេក្ខា ហោម, ជីវិតេ សាបេក្ខេន ច ន សក្កា លោកុត្តរធម្មំ អធិគន្តុំ, បុថុជ្ជនកាលង្កិរិយា ច ទុក្ខា. ហន្ទ, មយំ និស្សេណិំ ពន្ធិត្វា បព្ពតំ អភិរុយ្ហ កាយេ ច ជីវិតេ ច អនបេក្ខា សមណធម្មំ ករោមា’’តិ. តេ តថា អកំសុ.

អថ នេសំ មហាថេរោ ឧបនិស្សយសម្បន្នត្តា តទហេវ ឆឡភិញ្ញោ ហុត្វា ឧត្តរកុរុតោ បិណ្ឌបាតំ ឧបនេសិ. ឥតរេ – ‘‘តុម្ហេ, ភន្តេ, កតកិច្ចា តុម្ហេហិ សទ្ធិំ សល្លាបមត្តម្បិ បបញ្ចោ, សមណធម្មមេវ មយំ ករិស្សាម, តុម្ហេ អត្តនា ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារមនុយុញ្ជថា’’តិ វត្វា បិណ្ឌបាតំ បដិក្ខិបិំសុ. ថេរោ នេ សម្បដិច្ឆាបេតុំ អសក្កោន្តោ អគមាសិ.

តតោ នេសំ ឯកោ ទ្វីហតីហច្ចយេន អភិញ្ញាបរិវារំ អនាគាមិផលំ សច្ឆិកត្វា តថេវ វត្វា តេហិ បដិក្ខិត្តោ អគមាសិ. តេសុ ខីណាសវត្ថេរោ បរិនិព្ពាយិ, អនាគាមី សុទ្ធាវាសេសុ ឧប្បជ្ជិ. ឥតរេ បុថុជ្ជនកាលង្កិរិយមេវ កត្វា ឆសុ កាមសគ្គេសុ អនុលោមបដិលោមតោ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវិត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ ទេវលោកា ចវិត្វា ឯកោ មល្លរាជកុលេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ, ឯកោ គន្ធាររាជកុលេ, ឯកោ ពាហិររដ្ឋេ, ឯកោ រាជគហេ ឯកិស្សា កុលទារិកាយ កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. ឥតរោ អញ្ញតរិស្សា បរិព្ពាជិកាយ កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ អគ្គហេសិ. សា កិរ អញ្ញតរស្ស ខត្តិយស្ស ធីតា, នំ មាតាបិតរោ – ‘‘អម្ហាកំ ធីតា សមយន្តរំ ជានាតូ’’តិ ឯកស្ស បរិព្ពាជកស្ស និយ្យាទយិំសុ. អថេកោ បរិព្ពាជកោ តាយ សទ្ធិំ វិប្បដិបជ្ជិ. សា តេន គព្ភំ គណ្ហិ. តំ គព្ភិនិំ ទិស្វា បរិព្ពាជកា និក្កឌ្ឍិំសុ. សា អញ្ញត្ថ ¶ គច្ឆន្តី អន្តរាមគ្គេ សភាយំ វិជាយិ. តេនស្ស សភិយោត្វេវ នាមំ អកាសិ. សោ វឌ្ឍិត្វា បរិព្ពាជកបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា នានាសត្ថានិ ឧគ្គហេត្វា ¶ មហាវាទី ហុត្វា វាទប្បសុតោ វិចរន្តោ អត្តនា សទិសំ អទិស្វា នគរទ្វារេ អស្សមំ ការេត្វា ខត្តិយកុមារាទយោ សិប្បំ សិក្ខាបេន្តោ វិហរន្តោ អត្តនោ មាតុយា ឥត្ថិភាវំ ជិគុច្ឆិត្វា ឈានំ ឧប្បាទេត្វា ព្រហ្មលោកេ ឧប្បន្នាយ អភិសង្ខរិត្វា ទិន្នេ វីសតិបញ្ហេ គហេត្វា តេ តេ សមណព្រាហ្មណេ បុច្ឆិ. តេ ចស្ស តេសំ បញ្ហានំ អត្ថំ ព្យាកាតុំ នាសក្ខិំសុ. សភិយសុត្តវណ្ណនាយំ (សុ. និ. អដ្ឋ. ២. សភិយសុត្តវណ្ណនា) បន ¶ ‘‘សុទ្ធាវាសព្រហ្មា តេ បញ្ហេ អភិសង្ខរិត្វា អទាសី’’តិ អាគតំ.

យទា បន ភគវា បវត្តវរធម្មចក្កោ អនុបុព្ពេន រាជគហំ អាគន្ត្វា វេឡុវនេ វិហាសិ, តទា សភិយោ តត្ថ គន្ត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា តេ បញ្ហេ បុច្ឆិ. សត្ថា តស្ស តេ បញ្ហេ ព្យាកាសីតិ សព្ពំ សភិយសុត្តេ (សុ. និ. សភិយសុត្តំ) អាគតនយេន វេទិតព្ពំ. សភិយោ បន ភគវតា តេសុ បញ្ហេសុ ព្យាកតេសុ បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៦.២៧-៣១) –

‘‘កកុសន្ធស្ស មុនិនោ, ព្រាហ្មណស្ស វុសីមតោ;

ទិវាវិហារំ វជតោ, អក្កមនមទាសហំ.

‘‘ឥមស្មិំយេវ កប្បម្ហិ, យំ ទានមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, អក្កមនស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហា បន ហុត្វា ទេវទត្តេ សង្ឃភេទាយ បរក្កមន្តេ ទេវទត្តបក្ខិកានំ ភិក្ខូនំ ឱវាទំ ទេន្តោ –

២៧៥.

‘‘បរេ ច ន វិជានន្តិ, មយមេត្ថ យមាមសេ;

យេ ច តត្ថ វិជានន្តិ, តតោ សម្មន្តិ មេធគា.

២៧៦.

‘‘យទា ច អវិជានន្តា, ឥរិយន្ត្យមរា វិយ;

វិជានន្តិ ច យេ ធម្មំ, អាតុរេសុ អនាតុរា.

២៧៧.

‘‘យំ ¶ កិញ្ចិ សិថិលំ កម្មំ, សំកិលិដ្ឋញ្ច យំ វតំ;

សង្កស្សរំ ព្រហ្មចរិយំ, ន តំ ហោតិ មហប្ផលំ.

២៧៨.

‘‘យស្ស សព្រហ្មចារីសុ, គារវោ នូបលព្ភតិ;

អារកា ហោតិ សទ្ធម្មា, នភំ បុថវិយា យថា’’តិ. –

ចតូហិ គាថាហិ ធម្មំ ទេសេសិ.

តត្ថ ¶ បរេតិ បណ្ឌិតេ ឋបេត្វា តតោ អញ្ញេ – ‘‘អធម្មំ ធម្មោ’’តិ ‘‘ធម្មំ អធម្មោ’’តិអាទិភេទករវត្ថុទីបនវសេន វិវាទប្បសុតា បរេ នាម. តេ តត្ថ វិវាទំ ករោន្តា ‘‘មយំ យមាមសេ ឧបរមាម នស្សាម សតតំ សមិតំ មច្ចុសន្តិកំ គច្ឆាមា’’តិ ន ជានន្តិ. យេ ច តត្ថ វិជានន្តីតិ យេ តត្ថ បណ្ឌិតា – ‘‘មយំ មច្ចុសមីបំ គច្ឆាមា’’តិ វិជានន្តិ. តតោ សម្មន្តិ មេធគាតិ ឯវញ្ហិ តេ ជានន្តា យោនិសោមនសិការំ ឧប្បាទេត្វា មេធគានំ កលហានំ វូបសមាយ បដិបជ្ជន្តិ. អថ នេសំ តាយ បដិបត្តិយា តេ មេធគា សម្មន្តិ. អថ វា បរេ ចាតិ យេ សត្ថុ ឱវាទានុសាសនិយា អគ្គហណេន សាសនតោ ពាហិរតាយ បរេ, តេ យាវ ‘‘មយំ មិច្ឆាគាហំ គហេត្វា ឯត្ថ ឥធ លោកេ ¶ សាសនស្ស បដិនិគ្គាហេន យមាមសេ វាយមាមា’’តិ ន វិជានន្តិ, តាវ វិវាទា ន វូបសម្មន្តិ, យទា បន តស្ស គាហស្ស វិស្សជ្ជនវសេន យេ ច តត្ថ តេសុ វិវាទប្បសុតេសុ អធម្មធម្មាទិកេ អធម្មធម្មាទិតោ យថាភូតំ វិជានន្តិ, តតោ តេសំ សន្តិកា តេ បណ្ឌិតបុរិសេ និស្សាយ វិវាទសង្ខាតា មេធគា សម្មន្តីតិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

យទាតិ យស្មិំ កាលេ. អវិជានន្តាតិ វិវាទស្ស វូបសមូបាយំ, ធម្មាធម្មេ វា យាថាវតោ អជានន្តា. ឥរិយន្ត្យមរា វិយាតិ អមរា វិយ ជរាមរណំ អតិក្កន្តា វិយ ឧទ្ធតា ឧន្នឡា ចបលា មុខរា វិប្បកិណ្ណវាចា ហុត្វា វត្តន្តិ ចរន្តិ វិចរន្តិ តទា វិវាទោ ន វូបសម្មតេវ. វិជានន្តិ ច យេ ធម្មំ, អាតុរេសុ អនាតុរាតិ យេ បន សត្ថុ សាសនធម្មំ យថាភូតំ ជានន្តិ, តេ កិលេសរោគេន អាតុរេសុ សត្តេសុ អនាតុរា និក្កិលេសា អនីឃា វិហរន្តិ, តេសំ វសេន វិវាទោ អច្ចន្តមេវ វូបសម្មតីតិ អធិប្បាយោ.

យំ ¶ កិញ្ចិ សិថិលំ កម្មន្តិ ឱលិយិត្វា ករណេន សិថិលគាហំ កត្វា សាថលិភាវេន កតំ យំ កិញ្ចិ កុសលកម្មំ. សំកិលិដ្ឋន្តិ វេសីអាទិកេ អគោចរេ ចរណេន, កុហនាទិមិច្ឆាជីវេន វា សំកិលិដ្ឋំ វតសមាទានំ. សង្កស្សរន្តិ សង្កាហិ សរិតព្ពំ, វិហារេ កិញ្ចិ អសារុប្បំ សុត្វា – ‘‘នូន អសុកេន កត’’ន្តិ បរេហិ អសង្កិតព្ពំ, ឧបោសថកិច្ចាទីសុ អញ្ញតរកិច្ចវសេន សន្និបតិតម្បិ សង្ឃំ ទិស្វា, ‘‘អទ្ធា ឥមេ មម ចរិយំ ញត្វា មំ ឧក្ខិបិតុកាមា សន្និបតិតា’’តិ ឯវំ អត្តនោ វា អាសង្កាហិ សរិតំ ឧសង្កិតំ បរិសង្កិតំ. ន តំ ហោតីតិ តំ ឯវរូបំ ព្រហ្មចរិយំ សមណធម្មករណំ តស្ស បុគ្គលស្ស មហប្ផលំ ន ហោតិ. តស្ស អមហប្ផលភាវេនេវ បច្ចយទាយកានម្បិស្ស ន មហប្ផលំ ហោតិ. តស្មា សល្លេខវុត្តិនា ភវិតព្ពំ. សល្លេខវុត្តិនោ ច វិវាទស្ស អវសរោ ឯវ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ.

គារវោ ¶ នូបលព្ភតីតិ អនុសាសនិយា អបទក្ខិណគ្គាហិភាវេន គរុកាតព្ពេសុ សព្រហ្មចារីសុ យស្ស បុគ្គលស្ស គារវោ គរុករណំ ន វិជ្ជតិ. អារកា ហោតិ សទ្ធម្មាតិ សោ ឯវរូបោ បុគ្គលោ បដិបត្តិសទ្ធម្មតោបិ បដិវេធសទ្ធម្មតោបិ ទូរេ ហោតិ, ន ហិ តំ គរូ សិក្ខាបេន្តិ, អសិក្ខិយមានោ អនាទិយន្តោ ន បដិបជ្ជតិ, អប្បដិបជ្ជន្តោ កុតោ សច្ចានិ បដិវិជ្ឈិស្សតីតិ. តេនាហ – ‘‘អារកា ហោតិ សទ្ធម្មា’’តិ. យថា កិំ? ‘‘នភំ បុថវិយា យថា’’តិ យថា នភំ អាកាសំ បុថវិយា បថវីធាតុយា សភាវតោ ទូរេ. ន កទាចិ សម្មិស្សភាវោ. តេនេវាហ –

‘‘នភញ្ច ¶ ទូរេ បថវី ច ទូរេ, បារំ សមុទ្ទស្ស តទាហុ ទូរេ;

តតោ ហវេ ទូរតរំ វទន្តិ, សតញ្ច ធម្មោ អសតញ្ច រាជា’’តិ.(ជា. ២.២១.៤១៤);

សភិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. នន្ទកត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ធិរត្ថូតិអាទិកា ¶ អាយស្មតោ នន្ទកត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ មហាវិភវោ សេដ្ឋិ ហុត្វា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ ភិក្ខុនោវាទកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា តំ ឋានន្តរំ បត្ថេត្វា សតសហស្សគ្ឃនិកេន វត្ថេន ភគវន្តំ បូជេត្វា បណិធានមកាសិ, សត្ថុ ពោធិរុក្ខេ បទីបបូជញ្ច បវត្តេតិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កកុសន្ធស្ស ភគវតោ កាលេ ករវិកសកុណោ ហុត្វា មធុរកូជិតំ កូជន្តោ សត្ថារំ បទក្ខិណំ អកាសិ. អបរភាគេ មយូរោ ហុត្វា អញ្ញតរស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស វសនគុហាយ ទ្វារេ បសន្នមានសោ ទិវសេ ទិវសេ តិក្ខត្តុំ មធុរវស្សិតំ វស្សិ, ឯវំ តត្ថ តត្ថ បុញ្ញានិ កត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ សាវត្ថិយំ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា នន្ទកោតិ លទ្ធនាមោ វយប្បត្តោ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៦.២២-២៦) –

‘‘បទុមុត្តរពុទ្ធស្ស ¶ ពោធិយា បាទបុត្តមេ;

បសន្នចិត្តោ សុមនោ, តយោ ឧក្កេ អធារយិំ.

‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, សោហំ ឧក្កមធារយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ឧក្កទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហា បន ហុត្វា វិមុត្តិសុខេន វីតិនាមេន្តោ សត្ថារា ភិក្ខុនីនំ ឱវាទេ អាណត្តោ ឯកស្មិំ ឧបោសថទិវសេ បញ្ច ភិក្ខុនិសតានិ ឯកោវាទេនេវ អរហត្តំ បាបេសិ. តេន នំ ភគវា ភិក្ខុនោវាទកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ. អថេកទិវសំ ថេរំ សាវត្ថិយំ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ អញ្ញតរា បុរាណទុតិយិកា ឥត្ថី កិលេសវសេន ឱលោកេត្វា ហសិ. ថេរោ តស្សា តំ កិរិយំ ទិស្វា សរីរស្ស បដិក្កូលវិភាវនមុខេន ធម្មំ កថេន្តោ –

២៧៩.

‘‘ធិរត្ថុ បូរេ ទុគ្គន្ធេ, មារបក្ខេ អវស្សុតេ;

នវសោតានិ តេ កាយេ, យានិ សន្ទន្តិ សព្ពទា.

២៨០.

‘‘មា ¶ ¶ បុរាណំ អមញ្ញិត្ថោ, មាសាទេសិ តថាគតេ;

សគ្គេបិ តេ ន រជ្ជន្តិ, កិមង្គំ បន មានុសេ.

២៨១.

‘‘យេ ច ខោ ពាលា ទុម្មេធា, ទុម្មន្តី មោហបារុតា;

តាទិសា តត្ថ រជ្ជន្តិ, មារខិត្តម្ហិ ពន្ធនេ.

២៨២.

‘‘យេសំ រាគោ ច ទោសោ ច, អវិជ្ជា ច វិរាជិតា;

តាទី តត្ថ ន រជ្ជន្តិ, ឆិន្នសុត្តា អពន្ធនា’’តិ. – គាថា អភាសិ;

តត្ថ ធីតិ ជិគុច្ឆនត្ថេ និបាតោ, រត្ថូតិ រ-ការោ បទសន្ធិករោ, ធី អត្ថុ តំ ជិគុច្ឆាមិ តវ ធិក្ការោ ហោតូតិ អត្ថោ. បូរេតិអាទីនិ តស្សា ធិក្កាតព្ពភាវទីបនានិ អាមន្តនវចនានិ. បូរេតិ អតិវិយ ជេគុច្ឆេហិ នានាកុណបេហិ នានាវិធអសុចីហិ សម្បុណ្ណេ. ទុគ្គន្ធេតិ កុណបបូរិតត្តា ឯវ សភាវទុគ្គន្ធេ. មារបក្ខេតិ យស្មា វិសភាគវត្ថុ អន្ធបុថុជ្ជនានំ អយោនិសោមនសិការនិមិត្តតាយ កិលេសមារំ វឌ្ឍេតិ, ទេវបុត្តមារស្ស ច ឱតារំ បវិដ្ឋំ ទេតិ. តស្មា មារស្ស បក្ខោ ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘មារបក្ខេ’’តិ. អវស្សុតេតិ សព្ពកាលំ កិលេសាវស្សវនេន តហិំ តហិំ អសុចិនិស្សន្ទនេន ច អវស្សុតេ. ឥទានិស្សា នវសោតានិ តេ កាយេ, យានិ សន្ទន្តិ សព្ពទាតិ ‘‘អក្ខិម្ហា អក្ខិគូថកោ’’តិអាទិនា (សុ. និ. ១៩៩) វុត្តំ អសុចិនោ អវស្សវនដ្ឋានំ ទស្សេតិ.

ឯវំ ¶ បន នវឆិទ្ទំ ធុវស្សវំ អសុចិភរិតំ កាយំ យថាភូតំ ជានន្តី មា បុរាណំ អមញ្ញិត្ថោតិ បុរាណំ អជាននកាលេ បវត្តំ ហសិតលបិតំ កីឡិតំ មា មញ្ញិ, ‘‘ឥទានិបិ ឯវំ បដិបជ្ជិស្សតី’’តិ មា ចិន្តេហិ. មាសាទេសិ តថាគតេតិ យថា ឧបនិស្សយសម្បត្តិយា បុរិមកា ពុទ្ធសាវកា អាគតា, យថា វា តេ សម្មាបដិបត្តិយា គតា បដិបន្នា, យថា ច រូបារូបធម្មានំ តថលក្ខណំ តថធម្មេ ច អរិយសច្ចានិ អាគតា អធិគតា អវពុទ្ធា, តថា ឥមេបីតិ ឯវំ តថា អាគមនាទិអត្ថេន តថាគតេ អរិយសាវកេ បកតិសត្តេ វិយ អវញ្ញាយ កិលេសវសេន ច ¶ ឧបសង្កមមានា មាសាទេសិ. អនាសាទេតព្ពតាយ ការណមាហ. សគ្គេបិ តេ ន រជ្ជន្តិ, កិមង្គំ បន មានុសេតិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធេនាបិ អក្ខានេន បរិយោសាបេតុំ អសក្កុណេយ្យសុខេ សគ្គេបិ តេ សាវកពុទ្ធា ន រជ្ជន្តិ, សង្ខារេសុ អាទីនវស្ស សុបរិទិដ្ឋត្តា រាគំ ន ជនេន្តិ, កិមង្គំ បន មីឡ្ហរាសិសទិសេ មានុសេ កាមគុណេ, តត្ថ ន រជ្ជន្តីតិ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ.

យេ ច ខោតិ យេ បន ពាល្យប្បយោគតោ ពាលា, ធម្មោជបញ្ញាយ អភាវតោ ទុម្មេធា, អសុភេ សុភានុបស្សនេន ទុចិន្តិតចិន្តិតាយ ទុម្មន្តី, មោហេន អញ្ញាណេន សព្ពសោ បដិច្ឆាទិតចិត្តតាយ មោហបារុតា ¶ តាទិសា តថារូបា អន្ធបុថុជ្ជនា, តត្ថ តស្មិំ ឥត្ថិសញ្ញិតេ, មារខិត្តម្ហិ ពន្ធនេ មារេន ឱឌ្ឌិតេ មារបាសេ, រជ្ជន្តិ រត្តា គិទ្ធា គធិតា មុច្ឆិតា អជ្ឈោបន្នា តិដ្ឋន្តិ.

វិរាជិតាតិ យេសំ បន ខីណាសវានំ តេលញ្ជនរាគោ វិយ ទុម្មោចនីយសភាវោ រាគោ សបត្តោ វិយ លទ្ធោកាសោ ទុស្សនសភាវោ ទោសោ អញ្ញាណសភាវា អវិជ្ជា ច អរិយមគ្គវិរាគេន សព្ពសោ វិរាជិតា បហីនា សមុច្ឆិន្នា, តាទិសា អគ្គមគ្គសត្ថេន ឆិន្នភវនេត្តិសុត្តា តតោ ឯវ កត្ថចិបិ ពន្ធនាភាវតោ អពន្ធនា តត្ថ តស្មិំ យថាវុត្តេ មារបាសេ ន រជ្ជន្តិ. ឯវំ ថេរោ តស្សា ឥត្ថិយា ធម្មំ កថេត្វា គតោ.

នន្ទកត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ជម្ពុកត្ថេរគាថាវណ្ណនា

បញ្ចបញ្ញាសាតិអាទិកា អាយស្មតោ ជម្ពុកត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ តិស្សស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ ¶ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ សត្ថុ សម្មាសម្ពោធិំ សទ្ទហន្តោ ពោធិរុក្ខំ វន្ទិត្វា ពីជនេន បូជេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ សាសនេ បព្ពជិត្វា អញ្ញតរេន ឧបាសកេន ការិតេ អារាមេ អាវាសិកោ ហុត្វា វិហរតិ តេន ¶ ឧបដ្ឋីយមានោ. អថេកទិវសំ ឯកោ ខីណាសវត្ថេរោ លូខចីវរធរោ កេសោហរណត្ថំ អរញ្ញតោ គាមាភិមុខោ អាគច្ឆតិ, តំ ទិស្វា សោ ឧបាសកោ ឥរិយាបថេ បសីទិត្វា កប្បកេន កេសមស្សូនិ ឱហារាបេត្វា បណីតភោជនំ ភោជេត្វា សុន្ទរានិ ចីវរានិ ទត្វា ‘‘ឥធេវ, ភន្តេ, វសថា’’តិ វសាបេតិ. តំ ទិស្វា អាវាសិកោ ឥស្សាមច្ឆេរបកតោ ខីណាសវត្ថេរំ អាហ – ‘‘វរំ តេ, ភិក្ខុ, ឥមិនា បាបុបាសកេន ឧបដ្ឋីយមានស្ស ឯវំ ឥធ វសនតោ អង្គុលីហិ កេសេ លុញ្ចិត្វា អចេលស្ស សតោ គូថមុត្តាហារជីវន’’ន្តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា តាវទេវ វច្ចកុដិំ បវិសិត្វា បាយាសំ វឌ្ឍេន្តោ វិយ ហត្ថេន គូថំ វឌ្ឍេត្វា វឌ្ឍេត្វា យាវទត្ថំ ខាទិ, មុត្តញ្ច បិវិ. ឥមិនា និយាមេន យាវតាយុកំ ឋត្វា កាលង្កត្វា និរយេ បច្ចិត្វា បុន គូថមុត្តាហារោ វសិត្វា តស្សេវ កម្មស្ស វិបាកាវសេសេន មនុស្សេសុ ឧប្បន្នោបិ បញ្ច ជាតិសតានិ និគណ្ឋោ ហុត្វា គូថភក្ខោ អហោសិ.

បុន ¶ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ មនុស្សយោនិយំ និព្ពត្តមានោបិ អរិយូបវាទពលេន ទុគ្គតកូលេ និព្ពត្តិត្វា ថញ្ញំ វា ខីរំ វា សប្បិំ វា បាយមានោ, តំ ឆឌ្ឌេត្វា មុត្តមេវ បិវតិ, ឱទនំ ភោជិយមានោ, តំ ឆឌ្ឌេត្វា គូថមេវ ខាទតិ, ឯវំ គូថមុត្តបរិភោគេន វឌ្ឍន្តោ វយប្បត្តោបិ តទេវ បរិភុញ្ជតិ. មនុស្សា តតោ វារេតុំ អសក្កោន្តា បរិច្ចជិំសុ. សោ ញាតកេហិ បរិច្ចត្តោ នគ្គបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ន ន្ហាយតិ, រជោជល្លធរោ កេសមស្សូនិ លុញ្ចិត្វា អញ្ញេ ឥរិយាបថេ បដិក្ខិបិត្វា ឯកបាទេន តិដ្ឋតិ, និមន្តនំ ន សាទិយតិ, មាសោបវាសំ អធិដ្ឋាយ បុញ្ញត្ថិកេហិ ទិន្នំ ភោជនំ មាសេ មាសេ ឯកវារំ កុសគ្គេន គហេត្វា ទិវា ជិវ្ហគ្គេន លេហតិ, រត្តិយំ បន ‘‘អល្លគូថំ សប្បាណក’’ន្តិ អខាទិត្វា សុក្ខគូថមេវ ខាទតិ, ឯវំ ករោន្តស្ស បញ្ចបញ្ញាសវស្សានិ វីតិវត្តានិ មហាជនោ ‘‘មហាតបោ បរមប្បិច្ឆោ’’តិ មញ្ញមានោ តន្និន្នោ តប្បោណោ អហោសិ.

អថ ភគវា តស្ស ហទយព្ភន្តរេ ឃដេ បទីបំ វិយ អរហត្តូបនិស្សយំ បជ្ជលន្តំ ទិស្វា សយមេវ តត្ថ គន្ត្វា ធម្មំ ទេសេត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា, ឯហិភិក្ខូបសម្បទាយ លទ្ធូបសម្បទំ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារោ បន ធម្មបទេ ¶ ‘‘មាសេ មាសេ កុសគ្គេនា’’តិ គាថាវណ្ណនាយ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.ជម្ពុកត្ថេរវត្ថុ) វុត្តនយេន ¶ វេទិតព្ពោ. អរហត្តេ បន បតិដ្ឋិតោ បរិនិព្ពានកាលេ ‘‘អាទិតោ មិច្ឆា បដិបជ្ជិត្វាបិ សម្មាសម្ពុទ្ធំ និស្សាយ សាវកេន អធិគន្តព្ពំ មយា អធិគត’’ន្តិ ទស្សេន្តោ –

២៨៣.

‘‘បញ្ចបញ្ញាសវស្សានិ, រជោជល្លមធារយិំ;

ភុញ្ជន្តោ មាសិកំ ភត្តំ, កេសមស្សុំ អលោចយិំ.

២៨៤.

‘‘ឯកបាទេន អដ្ឋាសិំ, អាសនំ បរិវជ្ជយិំ;

សុក្ខគូថានិ ច ខាទិំ, ឧទ្ទេសញ្ច ន សាទិយិំ.

២៨៥.

‘‘ឯតាទិសំ ករិត្វាន, ពហុំ ទុគ្គតិគាមិនំ;

វុយ្ហមានោ មហោឃេន, ពុទ្ធំ សរណមាគមំ.

២៨៦.

‘‘សរណគមនំ បស្ស, បស្ស ធម្មសុធម្មតំ;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ. –

ឥមា ចតស្សោ គាថា អភាសិ.

តត្ថ បញ្ចបញ្ញាសវស្សានិ, រជោជល្លមធារយិន្តិ នគ្គបព្ពជ្ជូបគមនេន ន្ហានបដិក្ខេបតោ បញ្ចាធិកានិ បញ្ញាសវស្សានិ សរីរេ លគ្គំ អាគន្តុករេណុសង្ខាតំ រជោ, សរីរមលសង្ខាតំ ជល្លញ្ច កាយេន ធារេសិំ. ភុញ្ជន្តោ មាសិកំ ភត្តន្តិ រត្តិយំ គូថំ ខាទន្តោ លោកវញ្ចនត្ថំ មាសោបវាសិកោ នាម ហុត្វា បុញ្ញត្ថិកេហិ ទិន្នំ ភោជនំ មាសេ មាសេ ឯកវារំ ជិវ្ហគ្គេ បឋនវសេន ភុញ្ជន្តោ អលោចយិន្តិ តាទិសច្ឆារិកាបក្ខេបេន សិថិលមូលំ កេសមស្សុំ អង្គុលីហិ លុញ្ចាបេសិំ.

ឯកបាទេន ¶ អដ្ឋាសិំ, អាសនំ បរិវជ្ជយិន្តិ សព្ពេន សព្ពំ អាសនំ និសជ្ជំ បរិវជ្ជេសិំ, តិដ្ឋន្តោ ច ឧភោ ហត្ថេ ឧក្ខិបិត្វា ឯកេនេវ បាទេន អដ្ឋាសិំ. ឧទ្ទេសន្តិ និមន្តនំ. ឧទិស្សកតន្តិ កេចិ. ន សាទិយិន្តិ ន សម្បដិច្ឆិំ បដិក្ខិបិន្តិ អត្ថោ.

ឯតាទិសំ ករិត្វាន, ពហុំ ទុគ្គតិគាមិនន្តិ ឯតាទិសំ ឯវរូបំ វិបាកនិព្ពត្តនកំ ទុគ្គតិគាមិនំ ពហុំ បាបកម្មំ បុរិមជាតីសុ ឥធ ច កត្វា ឧប្បាទេត្វា. វុយ្ហមានោ ¶ មហោឃេនាតិ កាមោឃាទិនា មហតា ឱឃេន វិសេសតោ ទិដ្ឋោឃេន អបាយសមុទ្ទំ បតិអាកឌ្ឍិយមានោ, ពុទ្ធំ សរណមាគមន្តិ តាទិសេន បុញ្ញកម្មច្ឆិទ្ទេន កិច្ឆេន មនុស្សត្តភាវំ លភិត្វា ឥទានិ បុញ្ញពលេន ពុទ្ធំ ‘‘សរណ’’ន្តិ អាគមាសិំ, ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ ភគវា’’តិ អវេច្ចបសាទេន សត្ថរិ បសីទិំ. សរណគមនំ បស្ស, បស្ស ធម្មសុធម្មតន្តិ អាយតនគតំ មម សរណគមនំ បស្ស, បស្ស សាសនធម្មស្ស ¶ ច សុធម្មតំ យោហំ តថាមិច្ឆាបដិបន្នោបិ ឯកោវាទេនេវ សត្ថារា ឯទិសំ សម្បត្តិំ សម្បាបិតោ. ‘‘តិស្សោ វិជ្ជា’’តិអាទិនា តំ សម្បត្តិំ ទស្សេតិ តេនាហ (អប. ថេរ ២.៤៦.១៧-២១) –

‘‘តិស្សស្សាហំ ភគវតោ, ពោធិរុក្ខមវន្ទិយំ;

បគ្គយ្ហ ពីជនិំ តត្ថ, សីហាសនមពីជហំ.

‘‘ទ្វេនវុតេ ឥតោ កប្បេ, សីហាសនមពីជហំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពីជនាយ ឥទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

ជម្ពុកត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. សេនកត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ស្វាគតំ វតាតិអាទិកា អាយស្មតោ សេនកត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ សិខិស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ សត្ថារំ ទិស្វា បសន្នមានសោ មោរហត្ថេន ភគវន្តំ បូជេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា ឧរុវេលកស្សបត្ថេរស្ស ភគិនិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិ, សេនកោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ ព្រាហ្មណានំ វិជ្ជាសិប្បេសុ និប្ផត្តិំ គតោ ឃរាវាសំ វសតិ. តេន ច សមយេន មហាជនោ សំវច្ឆរេ សំវច្ឆរេ ផគ្គុនមាសេ ឧត្តរផគ្គុននក្ខត្តេ ឧស្សវំ អនុភវន្តោ គយាយំ តិត្ថាភិសេកំ ករោតិ. តេន តំ ឧស្សវំ ¶ ‘‘គយាផគ្គូ’’តិ វទន្តិ. អថ ភគវា តាទិសេ ឧស្សវទិវសេ វេនេយ្យានុកម្បាយ គយាតិត្ថសមីបេ វិហរតិ, មហាជនោបិ តិត្ថាភិសេកាធិប្បាយេន តតោ ¶ តតោ តំ ឋានំ ឧបគច្ឆតិ. តស្មិំ ខណេ សេនកោបិ តិត្ថាភិសេកត្ថំ តំ ឋានំ ឧបគតោ សត្ថារំ ធម្មំ ទេសេន្តំ ទិស្វា ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៦.៩-១៦) –

‘‘មោរហត្ថំ ¶ គហេត្វាន, ឧបេសិំ លោកនាយកំ;

បសន្នចិត្តោ សុមនោ, មោរហត្ថមទាសហំ.

‘‘ឥមិនា មោរហត្ថេន, ចេតនាបណិធីហិ ច;

និព្ពាយិំសុ តយោ អគ្គី, លភាមិ វិបុលំ សុខំ.

‘‘អហោ ពុទ្ធោ អហោ ធម្មោ, អហោ នោ សត្ថុសម្បទា;

ទត្វានហំ មោរហត្ថំ, លភាមិ វិបុលំ សុខំ.

‘‘តិយគ្គី និព្ពុតា មយ្ហំ, ភវា សព្ពេ សមូហតា;

សព្ពាសវា បរិក្ខីណា, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ.

‘‘ឯកតិំសេ ឥតោ កប្បេ, យំ ទានមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, មោរហត្ថស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អត្តនោ បដិបត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា សញ្ជាតសោមនស្សោ ឧទានវសេន –

២៨៧.

‘‘ស្វាគតំ វត មេ អាសិ, គយាយំ គយផគ្គុយា;

យំ អទ្ទសាសិំ សម្ពុទ្ធំ, ទេសេន្តំ ធម្មមុត្តមំ.

២៨៨.

‘‘មហប្បភំ គណាចរិយំ, អគ្គបត្តំ វិនាយកំ;

សទេវកស្ស លោកស្ស, ជិនំ អតុលទស្សនំ.

២៨៩.

‘‘មហានាគំ មហាវីរំ, មហាជុតិមនាសវំ;

សព្ពាសវបរិក្ខីណំ, សត្ថារមកុតោភយំ.

២៩០.

‘‘ចិរសង្កិលិដ្ឋំ ¶ វត មំ, ទិដ្ឋិសន្ទានពន្ធិតំ;

វិមោចយិ សោ ភគវា, សព្ពគន្ថេហិ សេនក’’ន្តិ. –

ចតស្សោ គាថា អភាសិ.

តត្ថ ស្វាគតំ វត មេ អាសីតិ មយា សុដ្ឋុ អាគតំ វត អាសិ. មម វា សុន្ទរំ វត អាគមនំ អាសិ. គយាយន្តិ គយាតិត្ថសមីបេ. គយផគ្គុយាតិ ‘‘គយាផគ្គូ’’តិ លទ្ធវោហារេ ផគ្គុនមាសស្ស ឧត្តរផគ្គុនីនក្ខត្តេ. ‘‘យ’’ន្តិអាទិ ស្វាគតភាវស្ស ការណទស្សនំ. តត្ថ យន្តិ យស្មា. អទ្ទសាសិន្តិ អទ្ទក្ខិំ. សម្ពុទ្ធន្តិ សម្មា សាមំ សព្ពធម្មានំ ពុទ្ធត្តា សម្ពុទ្ធំ. ទេសេន្តំ ធម្មមុត្តមន្តិ ឧត្តមំ អគ្គំ សព្ពសេដ្ឋំ ឯកន្តនិយ្យានិកំ ធម្មំ វេនេយ្យជ្ឈាសយានុរូបំ ភាសន្តំ.

មហប្បភន្តិ មហតិយា សរីរប្បភាយ ញាណប្បភាយ ច សមន្នាគតំ. គណាចរិយន្តិ ភិក្ខុបរិសាទីនំ គណានំ ឧត្តមេន ទមថេន អាចារសិក្ខាបនេន គណាចរិយំ. អគ្គភូតានំ សីលាទីនំ ¶ គុណានំ អធិគមេន អគ្គប្បត្តំ. ទេវមនុស្សាទីនំ បរមេន វិនយេន វិនយនតោ, សយំ នាយករហិតត្តា ច វិនាយកំ. កេនចិ អនភិភូតោ ហុត្វា សកលំ លោកំ អភិភវិត្វា ឋិតត្តា, បញ្ចន្នម្បិ មារានំ ជិតត្តា ច សទេវកស្ស លោកស្ស ជិនំ សទេវកេ លោកេ អគ្គជិនំ, ពាត្តិំសវរមហាបុរិសលក្ខណអសីតិអនុព្យញ្ជនាទិបដិមណ្ឌិតរូបកាយតាយ ទសពលចតុវេសារជ្ជាទិគុណបដិមណ្ឌិតធម្មកាយតាយ ច ¶ សទេវកេន លោកេន អបរិមេយ្យទស្សនតាយ អសទិសទស្សនតាយ ច អតុលទស្សនំ.

គតិពលបរក្កមាទិសម្បត្តិយា មហានាគសទិសត្តា, នាគេសុបិ ខីណាសវេសុ មហានុភាវតាយ ច មហានាគំ. មារសេនាវិមថនតោ មហាវិក្កន្តតាយ ច មហាវីរំ. មហាជុតិន្តិ មហាបតាបំ មហាតេជន្តិ អត្ថោ. នត្ថិ ឯតស្ស ចត្តារោបិ អាសវាតិ អនាសវំ. សព្ពេ អាសវា សវាសនា បរិក្ខីណា ឯតស្សាតិ សព្ពាសវបរិក្ខីណំ. កាមំ សាវកពុទ្ធា បច្ចេកពុទ្ធា ច ខីណាសវាវ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធា ឯវ បន សវាសនេ អាសវេ ខេបេន្តីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘អនាសវ’’ន្តិ វត្វា បុន ‘‘សព្ពាសវបរិក្ខីណ’’ន្តិ វុត្តំ. តេន វុត្តំ – ‘‘សព្ពេ អាសវា សវាសនា បរិក្ខីណា ឯតស្សាតិ សព្ពាសវបរិក្ខីណ’’ន្តិ. ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេហិ យថារហំ វេនេយ្យានំ អនុសាសនតោ សត្ថារំ, ចតុវេសារជ្ជវិសារទតាយ កុតោចិបិ ¶ ភយាភាវតោ អកុតោភយំ, ឯវរូបំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ យំ យស្មា អទ្ទសាសិំ, តស្មា ស្វាគតំ វត មេ អាសីតិ យោជនា.

ឥទានិ សត្ថុ ទស្សនេន អត្តនា លទ្ធគុណំ ទស្សេន្តោ ចតុត្ថំ គាថមាហ. តស្សត្ថោ – កញ្ជិយបុណ្ណលាពុ វិយ តក្កភរិតចាដិ វិយ វសាបីតបិលោតិកា វិយ ច សំកិលេសវត្ថូហិ អនមតគ្គេ សំសារេ ចិរកាលំ សំកិលិដ្ឋំ. គទ្ទុលពន្ធិតំ វិយ ថម្ភេ សារមេយំ សក្កាយថម្ភេ ទិដ្ឋិសន្ទានេន, ទិដ្ឋិពន្ធនេន ពន្ធិតំ ពទ្ធំ, តតោ វិមោចេន្តោ ច អភិជ្ឈាទីហិ សព្ពគន្ថេ ហិ មំ សេនកំ អរិយមគ្គហត្ថេន, វិមោចយិ វត សោ ភគវា មយ្ហំ សត្ថាតិ ភគវតិ អភិប្បសាទំ បវេទេតិ.

សេនកត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. សម្ភូតត្ថេរគាថាវណ្ណនា

យោ ទន្ធកាលេតិអាទិកា អាយស្មតោ សម្ភូតត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ករោន្តោ ពុទ្ធសុញ្ញេ លោកេ ចន្ទភាគាយ នទិយា ¶ តីរេ កិន្នរយោនិយំ និព្ពត្តោ. ឯកទិវសំ អញ្ញតរំ បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វា បសន្នមានសោ វន្ទិត្វា កតញ្ជលី អជ្ជុនបុប្ផេហិ បូជំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា សម្ភូតោតិ លទ្ធនាមោ វយប្បត្តោ ភគវតោ បរិនិព្ពានស្ស បច្ឆា ធម្មភណ្ឌាគារិកស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោ ¶ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥២.២៨-៣៦) –

‘‘ចន្ទភាគានទីតីរេ, អហោសិំ កិន្នរោ តទា;

អទ្ទសំ វិរជំ ពុទ្ធំ, សយម្ភុំ អបរាជិតំ.

‘‘បសន្នចិត្តោ សុមនោ, វេទជាតោ កតញ្ជលី;

គហេត្វា អជ្ជុនំ បុប្ផំ, សយម្ភុំ អភិបូជយិំ.

‘‘តេន កម្មេន សុកតេន, ចេតនាបណិធីហិ ច;

ជហិត្វា កិន្នរំ ទេហំ, តាវតិំសមគច្ឆហំ.

‘‘ឆត្តិសក្ខត្តុំ ¶ ទេវិន្ទោ, ទេវរជ្ជមការយិំ;

ទសក្ខត្តុំ ចក្កវត្តី, មហារជ្ជមការយិំ.

‘‘បទេសរជ្ជំ វិបុលំ, គណនាតោ អសង្ខិយំ;

សុខេត្តេ វប្បិតំ ពីជំ, សយម្ភុម្ហិ អហោ មម.

‘‘កុសលំ វិជ្ជតេ មយ្ហំ, បព្ពជិំ អនគារិយំ;

បូជារហោ អហំ អជ្ជ, សក្យបុត្តស្ស សាសនេ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា វិមុត្តិសុខេន វិហរន្តោ វស្សសតបរិនិព្ពុតេ ភគវតិ វេសាលិកេសុ វជ្ជិបុត្តកេសុ ទស វត្ថូនិ បគ្គយ្ហ ឋិតេសុ កាកណ្ឌកបុត្តេន យសត្ថេរេន ឧស្សាហិតេហិ សត្តសតេហិ ខីណាសវេហិ តំ ទិដ្ឋិំ ភិន្ទិត្វា សទ្ធម្មំ បគ្គណ្ហន្តេហិ ធម្មវិនយសង្គហេ កតេ តេសំ វជ្ជិបុត្តកានំ ឧទ្ធម្មឧព្ពិនយទីបនេ ធម្មសំវេគេន ថេរោ –

២៩១.

‘‘យោ ទន្ធកាលេ តរតិ, តរណីយេ ច ទន្ធយេ;

អយោនិសំវិធានេន, ពាលោ ទុក្ខំ និគច្ឆតិ.

២៩២.

‘‘តស្សត្ថា បរិហាយន្តិ, កាឡបក្ខេវ ចន្ទិមា;

អាយសក្យញ្ច បប្បោតិ, មិត្តេហិ ច វិរុជ្ឈតិ.

២៩៣.

‘‘យោ ¶ ទន្ធកាលេ ទន្ធេតិ, តរណីយេ ច តារយេ;

យោនិសោ សំវិធានេន, សុខំ បប្បោតិ បណ្ឌិតោ.

២៩៤.

‘‘តស្សត្ថា បរិបូរេន្តិ, សុក្កបក្ខេវ ចន្ទិមា;

យសោ កិត្តិញ្ច បប្បោតិ, មិត្តេហិ ន វិរុជ្ឈតី’’តិ. –

ឥមា គាថា ភណន្តោ អញ្ញំ ព្យាកាសិ.

តត្ថ យោ ទន្ធកាលេ តរតីតិ កិស្មិញ្ចិ កត្តព្ពវត្ថុស្មិំ – ‘‘កប្បតិ នុ ខោ, ន នុ ខោ កប្បតី’’តិ វិនយកុក្កុច្ចេ ឧប្បន្នេ យាវ វិយត្តំ វិនយធរំ បុច្ឆិត្វា តំ កុក្កុច្ចំ ន វិនោទេតិ, តាវ ទន្ធកាលេ តស្ស កិច្ចស្ស ទន្ធាយិតព្ពសមយេ តរតិ មទ្ទិត្វា វីតិក្កមំ ករោតិ. តរណីយេ ច ទន្ធយេតិ គហដ្ឋស្ស តាវ សរណគមនសីលសមាទានាទិកេ, បព្ពជិតស្ស វត្តបដិវត្តករណាទិកេ ¶ សមថវិបស្សនានុយោគេ ច តរិតព្ពេ សម្បត្តេ សីឃំ តំ កិច្ចំ អននុយុញ្ជិត្វា – ‘‘អាគមនមាសេ បក្ខេ វា ករិស្សាមី’’តិ ទន្ធាយេយ្យ, តំ កិច្ចំ អករោន្តោវ កាលំ វីតិនាមេយ្យ. អយោនិសំវិធានេនាតិ ឯវំ ទន្ធាយិតព្ពេ តរន្តោ តរិតព្ពេ ច ទន្ធាយន្តោ អនុបាយសំវិធានេន ឧបាយសំវិធានាភាវេន ពាលោ, មន្ទពុទ្ធិកោ បុគ្គលោ, សម្បតិ អាយតិញ្ច ទុក្ខំ អនត្ថំ បាបុណាតិ.

តស្សត្ថា បរិហាយន្តីតិ តស្ស តថារូបស្ស បុគ្គលស្ស ទិដ្ឋធម្មិកាទិភេទា អត្ថា កាឡបក្ខេ ចន្ទិមា វិយ, បរិហាយន្តិ ទិវសេ ¶ ទិវសេ បរិក្ខយំ បរិយាទានំ គច្ឆន្តិ. ‘‘អសុកោ បុគ្គលោ អស្សទ្ធោ អប្បសន្នោ កុសីតោ ហីនវីរិយោ’’តិអាទិនា. អាយសក្យំ វិញ្ញូហិ គរហិតព្ពតំ បប្បោតិ បាបុណាតិ. មិត្តេហិ ច វិរុជ្ឈតីតិ ‘‘ឯវំ បដិបជ្ជ, មា ឯវំ បដិបជ្ជា’’តិ ឱវាទទាយកេហិ កល្យាណមិត្តេហិ ‘‘អវចនីយា មយ’’ន្តិ ឱវាទស្ស អនាទានេនេវ វិរុទ្ធោ នាម ហោតិ.

សេសគាថាទ្វយស្ស វុត្តវិបរិយាយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. កេចិ បនេត្ថ – ‘‘តរតិ ទន្ធយេ’’តិបទានំ អត្ថភាវេន ភាវនាចិត្តស្ស បគ្គហនិគ្គហេ ឧទ្ធរន្តិ. តំ បច្ឆិមគាថាសុ យុជ្ជតិ. បុរិមា ហិ ទ្វេ គាថា បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ ចរិតព្ពំ សមណធម្មំ អកត្វា កុក្កុច្ចបកតតាយ ទស វត្ថូនិ ទីបេត្វា សង្ឃេន និក្កឌ្ឍិតេ វជ្ជិបុត្តកេ សន្ធាយ ថេរេន វុត្តា. បច្ឆិមា បន អត្តសទិសេ សម្មា បដិបន្នេ សកត្ថំ និប្ផាទេត្វា ឋិតេតិ.

សម្ភូតត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. រាហុលត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ឧភយេនាតិអាទិកា ¶ អាយស្មតោ រាហុលត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ សិក្ខាកាមានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ¶ សយម្បិ តំ ឋានន្តរំ បត្ថេត្វា សេនាសនវិសោធនវិជ្ជោតនាទិកំ ឧឡារំ បុញ្ញំ កត្វា បណិធានមកាសិ. សោ តតោ ចវិត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ អម្ហាកំ ពោធិសត្តំ បដិច្ច យសោធរាយ ទេវិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិត្វា រាហុលោតិ លទ្ធនាមោ មហតា ខត្តិយបរិវារេន វឌ្ឍិ, តស្ស បព្ពជ្ជាវិធានំ ខន្ធកេ (មហាវ. ១០៥) អាគតមេវ. សោ បព្ពជិត្វា សត្ថុ សន្តិកេ អនេកេហិ សុត្តបទេហិ សុលទ្ធោវាទោ បរិបក្កញាណោ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.២.៦៨-៨៥) –

‘‘បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ, លោកជេដ្ឋស្ស តាទិនោ;

សត្តភូមម្ហិ បាសាទេ, អាទាសំ សន្ថរិំ អហំ.

‘‘ខីណាសវសហស្សេហិ, បរិកិណ្ណោ មហាមុនិ;

ឧបាគមិ គន្ធកុដិំ, ទ្វិបទិន្ទោ នរាសភោ.

‘‘វិរោចេន្តោ គន្ធកុដិំ, ទេវទេវោ នរាសភោ;

ភិក្ខុសង្ឃេ ឋិតោ សត្ថា, ឥមា គាថា អភាសថ.

‘‘យេនាយំ ជោតិតា សេយ្យា, អាទាសោវ សុសន្ថតោ;

តមហំ កិត្តយិស្សាមិ, សុណាថ មម ភាសតោ.

‘‘សោណ្ណមយា រូបិមយា, អថោ វេឡុរិយាមយា;

និព្ពត្តិស្សន្តិ បាសាទា, យេ កេចិ មនសោ បិយា.

‘‘ចតុសដ្ឋិក្ខត្តុំ ទេវិន្ទោ, ទេវរជ្ជំ ករិស្សតិ;

សហស្សក្ខត្តុំ ចក្កវត្តី, ភវិស្សតិ អនន្តរា.

‘‘ឯកវីសតិកប្បម្ហិ, វិមលោ នាម ខត្តិយោ;

ចាតុរន្តោ វិជិតាវី, ចក្កវត្តី ភវិស្សតិ.

‘‘នគរំ រេណុវតី នាម, ឥដ្ឋកាហិ សុមាបិតំ;

អាយាមតោ តីណិ សតំ, ចតុរស្សសមាយុតំ.

‘‘សុទស្សនោ នាម បាសាទោ, វិស្សកម្មេន មាបិតោ;

កូដាគារវរូបេតោ, សត្តរតនភូសិតោ.

‘‘ទសសទ្ទាវិវិត្តំ ¶ តំ, វិជ្ជាធរសមាកុលំ;

សុទស្សនំវ នគរំ, ទេវតានំ ភវិស្សតិ.

‘‘បភា ¶ និគ្គច្ឆតេ តស្ស, ឧគ្គច្ឆន្តេវ សូរិយេ;

វិរោចេស្សតិ តំ និច្ចំ, សមន្តា អដ្ឋយោជនំ.

‘‘កប្បសតសហស្សម្ហិ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;

គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘តុសិតា សោ ចវិត្វាន, សុក្កមូលេន ចោទិតោ;

គោតមស្ស ភគវតោ, អត្រជោ សោ ភវិស្សតិ.

‘‘សចេវសេយ្យ អគារំ, ចក្កវត្តី ភវេយ្យ សោ;

អដ្ឋានមេតំ យំ តាទី, អគារេ រតិមជ្ឈគា.

‘‘និក្ខមិត្វា អគារម្ហា, បព្ពជិស្សតិ សុព្ពតោ;

រាហុលោ នាម នាមេន, អរហា សោ ភវិស្សតិ.

‘‘កិកីវ អណ្ឌំ រក្ខេយ្យ, ចាមរី វិយ វាលធិំ;

និបកោ សីលសម្បន្នោ, មមំ រក្ខិ មហាមុនិ.

‘‘តស្សាហំ ធម្មមញ្ញាយ, វិហាសិំ សាសនេ រតោ;

សព្ពាសវេ បរិញ្ញាយ, វិហរាមិ អនាសវោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អត្តនោ បដិបត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

២៩៥.

‘‘ឧភយេនេវ ¶ សម្បន្នោ, រាហុលភទ្ទោតិ មំ វិទូ;

យញ្ចម្ហិ បុត្តោ ពុទ្ធស្ស, យញ្ច ធម្មេសុ ចក្ខុមា.

២៩៦.

‘‘យញ្ច មេ អាសវា ខីណា, យញ្ច នត្ថិ បុនព្ភវោ;

អរហា ទក្ខិណេយ្យោម្ហិ, តេវិជ្ជោ អមតទ្ទសោ.

២៩៧.

‘‘កាមន្ធា ជាលបច្ឆន្នា, តណ្ហាឆទនឆាទិតា;

បមត្តពន្ធុនា ពទ្ធា, មច្ឆាវ កុមិនាមុខេ.

២៩៨.

‘‘តំ ¶ កាមំ អហមុជ្ឈិត្វា, ឆេត្វា មារស្ស ពន្ធនំ;

សមូលំ តណ្ហមព្ពុយ្ហ, សីតិភូតោស្មិ និព្ពុតោ’’តិ. –

ចតស្សោ គាថា អភាសិ.

តត្ថ ឧភយេនេវ សម្បន្នោតិ ជាតិសម្បទា, បដិបត្តិសម្បទាតិ ឧភយសម្បត្តិយាបិ សម្បន្នោ សមន្នាគតោ. រាហុលភទ្ទោតិ មំ វិទូតិ ‘‘រាហុលភទ្ទោ’’តិ មំ សព្រហ្មចារិនោ សញ្ជានន្តិ. តស្ស ហិ ¶ ជាតសាសនំ សុត្វា ពោធិសត្តេន ‘‘រាហុ ជាតោ, ពន្ធនំ ជាត’’ន្តិ វុត្តវចនំ ឧបាទាយ សុទ្ធោទនមហារាជា ‘‘រាហុលោ’’តិ នាមំ គណ្ហិ. តត្ថ អាទិតោ បិតរា វុត្តបរិយាយមេវ គហេត្វា អាហ – ‘‘រាហុលភទ្ទោតិ មំ វិទូ’’តិ. ភទ្ទោតិ ច បសំសាវចនមេតំ.

ឥទានិ តំ ឧភយសម្បត្តិំ ទស្សេតុំ ‘‘យញ្ចម្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ យន្តិ យស្មា. ច-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ. អម្ហិ បុត្តោ ពុទ្ធស្សាតិ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ឱរសបុត្តោ អម្ហិ. ធម្មេសូតិ លោកិយេសុ លោកុត្តរេសុ ច ធម្មេសុ, ចតុសច្ចធម្មេសូតិ អត្ថោ. ចក្ខុមាតិ មគ្គបញ្ញាចក្ខុនា ចក្ខុមា ច អម្ហីតិ យោជេតព្ពំ.

បុន អបរាបរេហិបិ បរិយាយេហិ អត្តនិ ឧភយសម្បត្តិំ ទស្សេតុំ – ‘‘យញ្ច មេ អាសវា ខីណា’’តិ គាថមាហ. តត្ថ ទក្ខិណេយ្យោតិ ទក្ខិណារហោ. អមតទ្ទសោតិ និព្ពានស្ស ទស្សាវី. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឥទានិ យាយ វិជ្ជាសម្បត្តិយា ច វិមុត្តិសម្បត្តិយា ច អភាវេន សត្តកាយោ កុមិនេ ពន្ធមច្ឆា វិយ សំសារេ បរិវត្តតិ, តំ ឧភយសម្បត្តិំ អត្តនិ ទស្សេតុំ ‘‘កាមន្ធា’’តិ គាថាទ្វយមាហ. តត្ថ កាមេហិ កាមេសុ វា អន្ធាតិ កាមន្ធា. ‘‘ឆន្ទោ រាគោ’’តិអាទិវិភាគេហិ (ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៨) កិលេសកាមេហិ រូបាទីសុ វត្ថុកាមេសុ អនាទីនវទស្សិតាយ អន្ធីកតា. ជាលបច្ឆន្នាតិ សកលំ ភវត្តយំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា ឋិតេន វិសត្តិកាជាលេន បការតោ ឆន្នា បលិគុណ្ឋិតា. តណ្ហាឆទនឆាទិតាតិ តតោ ឯវ តណ្ហាសង្ខាតេន ឆទនេន ឆាទិតា និវុតា សព្ពសោ បដិកុជ្ជិតា. បមត្តពន្ធុនា ពទ្ធា, មច្ឆាវ កុមិនាមុខេតិ កុមិនាមុខេ មច្ឆពន្ធានំ មច្ឆបសិព្ពកមុខេ ពទ្ធា មច្ឆា វិយ បមត្តពន្ធុនា មារេន ¶ យេន ¶ កាមពន្ធនេន ពទ្ធា ឥមេ សត្តា តតោ ន និគច្ឆន្តិ អន្តោពន្ធនគតាវ ហោន្តិ.

តំ តថារូបំ កាមំ ពន្ធនភូតំ ឧជ្ឈិត្វា បុព្ពភាគបដិបត្តិយា បហាយ កិលេសមារស្ស ពន្ធនំ ឆេត្វា, បុន អរិយមគ្គសត្ថេន អនវសេសតោ សមុច្ឆិន្ទិត្វា តតោ ឯវ អវិជ្ជាសង្ខាតេន មូលេន សមូលំ, កាមតណ្ហាទិកំ តណ្ហំ អព្ពុយ្ហ ឧទ្ធរិត្វា សព្ពកិលេសទរថបរិឡាហាភាវតោ, សីតិភូតោ សឧបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា និព្ពុតោ, អហំ អស្មិ ហោមីតិ អត្ថោ.

រាហុលត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. ចន្ទនត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ជាតរូបេនាតិអាទិកា ¶ អាយស្មតោ ចន្ទនត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ឯកតិំសេ កប្បេ ពុទ្ធសុញ្ញេ លោកេ រុក្ខទេវតា ហុត្វា និព្ពត្តោ សុទស្សនំ នាម បច្ចេកពុទ្ធំ បព្ពតន្តរេ វសន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ កុដជបុប្ផេហិ បូជំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ វិភវសម្បន្នេ កុលេ និព្ពត្តិត្វា ចន្ទនោតិ លទ្ធនាមោ វយប្បត្តោ ឃរាវាសំ វសន្តោ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា សោតាបន្នោ អហោសិ. សោ ឯកំ បុត្តំ លភិត្វា ឃរាវាសំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរញ្ញេ វិហរន្តោ សត្ថារំ វន្ទិតុំ សាវត្ថិំ អាគតោ សុសានេ វសតិ. តស្ស អាគតភាវំ សុត្វា បុរាណទុតិយិកា អលង្កតបដិយត្តា ទារកំ អាទាយ មហតា បរិវារេន ថេរស្ស សន្តិកំ គច្ឆតិ – ‘‘ឥត្ថិកុត្តាទីហិ នំ បលោភេត្វា ឧប្បព្ពាជេស្សាមី’’តិ. ថេរោ តំ អាគច្ឆន្តិំ ទូរតោវ ទិស្វា ‘‘ឥទានិស្សា អវិសយោ ភវិស្សាមី’’តិ យថារទ្ធំ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥២.៣៧-៤៣) –

‘‘ហិមវន្តស្សាវិទូរេ ¶ , វសលោ នាម បព្ពតោ;

ពុទ្ធោ សុទស្សនោ នាម, វសតេ បព្ពតន្តរេ.

‘‘បុប្ផំ ហេមវន្តំ មយ្ហ, វេហាសំ អគមាសហំ;

តត្ថទ្ទសាសិំ សម្ពុទ្ធំ, ឱឃតិណ្ណមនាសវំ.

‘‘បុប្ផំ កុដជមាទាយ, សិរេ កត្វាន អញ្ជលិំ;

ពុទ្ធស្ស អភិរោបេសិំ, សយម្ភុស្ស មហេសិនោ.

‘‘ឯកតិំសេ ឥតោ កប្បេ, យំ បុប្ផមភិបូជយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

ឆឡភិញ្ញោ បន ហុត្វា អាកាសេ ឋត្វា តស្សា ធម្មំ ទេសេត្វា សរណេសុ ច សីលេសុ ច បតិដ្ឋាបេត្វា សយំ អត្តនា បុព្ពេ វសិតដ្ឋានមេវ គតោ. សហាយភិក្ខូហិ – ‘‘វិប្បសន្នានិ ខោ តេ, អាវុសោ, ឥន្ទ្រិយានិ, កច្ចិ តយា សច្ចានិ បដិវិទ្ធានី’’តិ បុដ្ឋោ –

២៩៩.

‘‘ជាតរូបេន សញ្ឆន្នា, ទាសីគណបុរក្ខតា;

អង្កេន បុត្តមាទាយ, ភរិយា មំ ឧបាគមិ.

៣០០.

‘‘តញ្ច ¶ ¶ ទិស្វាន អាយន្តិំ, សកបុត្តស្ស មាតរំ;

អលង្កតំ សុវសនំ, មច្ចុបាសំវ ឱឌ្ឌិតំ.

៣០១.

‘‘តតោ មេ មនសីការោ, យោនិសោ ឧទបជ្ជថ;

អាទីនវោ បាតុរហុ, និព្ពិទា សមតិដ្ឋថ.

៣០២.

‘‘តតោ ចិត្តំ វិមុច្ចិ មេ, បស្ស ធម្មសុធម្មតំ;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ. –

ឥមាហិ គាថាហិ អត្តនោ បដិបត្តិំ កថេន្តោ អញ្ញំ ព្យាកាសិ.

តត្ថ ជាតរូបេន សញ្ឆន្នាតិ ជាតរូបមយេន សីសូបគាទិអលង្ការេន អលង្ករណវសេន បដិច្ឆាទិតសរីរា, សព្ពាភរណភូសិតាតិ អត្ថោ. ទាសីគណបុរក្ខតាតិ យថារហំ អលង្កតបដិយត្តេន អត្តនោ ទាសិគណេន ¶ បុរតោ កតា បរិវារិតាតិ អត្ថោ. អង្កេន បុត្តមាទាយាតិ ‘‘អបិ នាម បុត្តម្បិ ទិស្វា គេហស្សិតសាតោ ភវេយ្យា’’តិ បុត្តំ អត្តនោ អង្កេន គហេត្វា.

អាយន្តិន្តិ អាគច្ឆន្តិំ. សកបុត្តស្ស មាតរន្តិ មម ឱរសបុត្តស្ស ជននិំ, មយ្ហំ បុរាណទុតិយិកន្តិ អត្ថោ. សព្ពមិទំ ថេរោ អត្តនោ កាមរាគសមុច្ឆេទំ ពហុមញ្ញន្តោ វទតិ. យោនិសោ ឧទបជ្ជថាតិ ‘‘ឯវរូបាបិ នាម សម្បត្តិ ជរាព្យាធិមរណេហិ អភិភុយ្យតិ, អហោ សង្ខារា អនិច្ចា អធុវា អនស្សាសិកា’’តិ ឯវំ យោនិសោមនសិការោ ឧប្បជ្ជិ. សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ.

ចន្ទនត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. ធម្មិកត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ធម្មោ ហវេតិអាទិកា អាយស្មតោ ធម្មិកត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ សិខិស្ស ភគវតោ កាលេ មិគលុទ្ទកោ ហុត្វា ឯកទិវសំ អរញ្ញាយតនេ ទេវបរិសាយ សត្ថុ ធម្មំ ទេសេន្តស្ស ‘‘ធម្មោ ឯសោ វុច្ចតី’’តិ ទេសនាយ និមិត្តំ គណ្ហិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កោសលរដ្ឋេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា ធម្មិកោតិ លទ្ធនាមោ វយប្បត្តោ ជេតវនបដិគ្គហណេ លទ្ធប្បសាទោ បព្ពជិត្វា អញ្ញតរស្មិំ គាមកាវាសេ អាវាសិកោ ហុត្វា វិហរន្តោ ¶ អាគន្តុកានំ ភិក្ខូនំ វត្តាវត្តេសុ ឧជ្ឈានពហុលោ អក្ខមោ អហោសិ. តេន ភិក្ខូ តំ វិហារំ ឆឌ្ឌេត្វា បក្កមិំសុ. សោ ឯកកោវ អហោសិ. វិហារសាមិកោ ឧបាសកោ តំ ការណំ សុត្វា ភគវតោ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. សត្ថា តំ ភិក្ខុំ បក្កោសេត្វា តមត្ថំ បុច្ឆិត្វា តេន ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ – ‘‘នាយំ ឥទានេវ អក្ខមោ, បុព្ពេបិ អក្ខមោ អហោសី’’តិ វត្វា ភិក្ខូហិ យាចិតោ រុក្ខធម្មំ (ជា. ១.១.៧៤) កថេត្វា ឧបរិ តស្ស ឱវាទំ ទេន្តោ –

៣០៣.

‘‘ធម្មោ ¶ ¶ ហវេ រក្ខតិ ធម្មចារិំ, ធម្មោ សុចិណ្ណោ សុខមាវហាតិ;

ឯសានិសំសោ ធម្មេ សុចិណ្ណេ, ន ទុគ្គតិំ គច្ឆតិ ធម្មចារី.

៣០៤.

‘‘ន ហិ ធម្មោ អធម្មោ ច, ឧភោ សមវិបាកិនោ;

អធម្មោ និរយំ នេតិ, ធម្មោ បាបេតិ សុគ្គតិំ.

៣០៥.

‘‘តស្មា ហិ ធម្មេសុ ករេយ្យ ឆន្ទំ, ឥតិ មោទមានោ សុគតេន តាទិនា;

ធម្មេ ឋិតា សុគតវរស្ស សាវកា, នីយន្តិ ធីរា សរណវរគ្គគាមិនោ.

៣០៦.

‘‘វិប្ផោដិតោ គណ្ឌមូលោ, តណ្ហាជាលោ សមូហតោ;

សោ ខីណសំសារោ ន ចត្ថិ កិញ្ចនំ,

ចន្ទោ យថា ទោសិនា បុណ្ណមាសិយ’’ន្តិ. – ចតស្សោ គាថា អភាសិ;

តត្ថ ធម្មោតិ លោកិយលោកុត្តរោ សុចរិតធម្មោ. រក្ខតីតិ អបាយទុក្ខតោ រក្ខតិ, សំសារទុក្ខតោ ច វិវដ្ដូបនិស្សយភូតោ រក្ខតិយេវ. ធម្មចារិន្តិ តំ ធម្មំ ចរន្តំ បដិបជ្ជន្តំ. សុចិណ្ណោតិ សុដ្ឋុ ចិណ្ណោ កម្មផលានិ សទ្ទហិត្វា សក្កច្ចំ ចិត្តីកត្វា ឧបចិតោ. សុខន្តិ លោកិយលោកុត្តរសុខំ. តត្ថ លោកិយំ តាវ កាមាវចរាទិភេទោ ធម្មោ យថាសកំ សុខំ ទិដ្ឋេ វា ធម្មេ ឧបបជ្ជេ វា អបរេ វា បរិយាយេ អាវហតិ និប្ផាទេតិ, ឥតរំ បន វិវដ្ដូបនិស្សយេ ឋត្វា ចិណ្ណោ បរម្បរាយ អាវហតីតិ វត្តុំ វដ្ដតិ អនុបនិស្សយស្ស តទភាវតោ. ឯសានិសំសោ ធម្មេ សុចិណ្ណេ, ន ទុគ្គតិំ គច្ឆតិ ធម្មចារីតិ ធម្មចារី បុគ្គលោ ធម្មេ សុចិណ្ណេ តំនិមិត្តំ ទុគ្គតិំ ន គច្ឆតីតិ ឯសោ ធម្មេ សុចិណ្ណេ អានិសំសោ ឧទ្រយោតិ អត្ថោ.

យស្មា ¶ ធម្មេនេវ សុគតិគមនំ, អធម្មេនេវ ច ទុគ្គតិគមនំ, តស្មា ‘‘ធម្មោ អធម្មោ’’តិ ឥមេ អញ្ញមញ្ញំ អសំកិណ្ណផលាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ន ហិ ធម្មោ’’តិអាទិនា ទុតិយំ គាថមាហ. តត្ថ អធម្មោតិ ធម្មបដិបក្ខោ ទុច្ចរិតំ. សមវិបាកិនោតិ សទិសវិបាកា សមានផលា.

តស្មាតិ ¶ យស្មា ធម្មាធម្មានំ អយំ យថាវុត្តោ វិបាកភេទោ, តស្មា. ឆន្ទន្តិ កត្តុកម្យតាឆន្ទំ. ឥតិ មោទមានោ សុគតេន តាទិនាតិ ឥតិ ឯវំ វុត្តប្បការេន ឱវាទទានេន សុគតេន សម្មគ្គតេន សម្មាបដិបន្នេន ឥដ្ឋាទីសុ តាទិភាវប្បត្តិយា តាទិនាមវតា ហេតុភូតេន មោទមានោ ¶ តុដ្ឋិំ អាបជ្ជមានោ ធម្មេសុ ឆន្ទំ ករេយ្យាតិ យោជនា. ឯត្តាវតា វដ្ដំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិវដ្ដំ ទស្សេន្តោ ‘‘ធម្មេ ឋិតា’’តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – យស្មា សុគតស្ស វរស្ស សុគតេសុ ច វរស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សាវកា តស្ស ធម្មេ ឋិតា ធីរា អតិវិយ អគ្គភូតសរណគាមិនោ តេនេវ សរណគមនសង្ខាតេ ធម្មេ ឋិតភាវេន សកលវដ្ដទុក្ខតោបិ នីយន្តិ និស្សរន្តិ, តស្មា ហិ ធម្មេសុ ករេយ្យ ឆន្ទន្តិ.

ឯវំ សត្ថារា តីហិ គាថាហិ ធម្មេ ទេសិតេ ទេសនានុសារេន យថានិសិន្នោវ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥២.៤៤-៥០) –

‘‘មិគលុទ្ទោ បុរេ អាសិំ, អរញ្ញេ វិបិនេ អហំ;

អទ្ទសំ វិរជំ ពុទ្ធំ, ទេវសង្ឃបុរក្ខតំ.

‘‘ចតុសច្ចំ បកាសេន្តំ, ទេសេន្តំ អមតំ បទំ;

អស្សោសិំ មធុរំ ធម្មំ, សិខិនោ លោកពន្ធុនោ.

‘‘ឃោសេ ចិត្តំ បសាទេសិំ, អសមប្បដិបុគ្គលេ;

តត្ថ ចិត្តំ បសាទេត្វា, ឧត្តរិំ ទុត្តរំ ភវំ.

‘‘ឯកតិំសេ ឥតោ កប្បេ, យំ សញ្ញមលភិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ឃោសសញ្ញាយិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

តថា អរហត្តេ បតិដ្ឋិតោ. អរហត្តំ បន បត្វា អត្តនា អធិគតំ វិសេសំ សត្ថុ និវេទេន្តោ ចរិមគាថាយ អញ្ញំ ព្យាកាសិ.

តត្ថ ¶ វិប្ផោដិតោតិ វិធុតោ, មគ្គញាណេន បដិនិស្សដ្ឋោតិ អត្ថោ. គណ្ឌមូលោតិ អវិជ្ជា. សា ហិ គណ្ឌតិ សវតិ. ‘‘គណ្ឌោតិ ខោ, ភិក្ខុ, បញ្ចន្នេតំ ឧបាទានក្ខន្ធានំ អធិវចន’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.១០៣; អ. និ. ៦.២៣; ៨.៥៦; ៩.១៥; ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១៣៧) ឯវំ សត្ថារា វុត្តស្ស ទុក្ខមូលយោគតោ, កិលេសាសុចិបគ្ឃរណតោ, ឧប្បាទជរាភង្គេហិ ឧទ្ធុមាតបក្កបភិជ្ជនតោ ច, គណ្ឌាភិធានស្ស ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកស្ស ¶ មូលំ ការណំ តណ្ហាជាលោ សមូហតោតិ តណ្ហាសង្ខាតោ ជាលោ មគ្គេន សមុគ្ឃាដិតោ. សោ ខីណសំសារោ ន ចត្ថិ កិញ្ចនន្តិ សោ អហំ ឯវំ បហីនតណ្ហាវិជ្ជតាយ បរិក្ខីណសំសារោ បហីនភវមូលត្តា ឯវ ន ចត្ថិ, ន ច ឧបលព្ភតិ រាគាទិកិញ្ចនំ. ចន្ទោ យថា ទោសិនា បុណ្ណមាសិយន្តិ យថា នាម ចន្ទោ អព្ភមហិកាទិទោសរហិតោ បុណ្ណមាសិយំ បរិបុណ្ណកាលេ ឯវំ អហម្បិ អរហត្តាធិគមេន អបេតរាគាទិកិញ្ចនោ បរិបុណ្ណធម្មកោដ្ឋាសោ អហោសិន្តិ.

ធម្មិកត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១. សប្បកត្ថេរគាថាវណ្ណនា

យទា ¶ ពលាកាតិអាទិកា អាយស្មតោ សប្បកត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ឯកតិំសេ កប្បេ មហានុភាវោ នាគរាជា ហុត្វា និព្ពត្តោ សម្ភវស្ស នាម បច្ចេកពុទ្ធស្ស អព្ភោកាសេ សមាបត្តិយា និសិន្នស្ស មហន្តំ បទុមំ គហេត្វា ឧបរិមុទ្ធនិ ធារេន្តោ បូជំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា សប្បកោតិ លទ្ធនាមោ វិញ្ញុតំ បត្តោ ភគវតោ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អជករណិយា ¶ នាម នទិយា តីរេ លេណគិរិវិហារេ វសន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥២.៧៨-៨៣) –

‘‘ហិមវន្តស្សាវិទូរេ, រោមសោ នាម បព្ពតោ;

ពុទ្ធោបិ សម្ភវោ នាម, អព្ភោកាសេ វសី តទា.

‘‘ភវនា និក្ខមិត្វាន, បទុមំ ធារយិំ អហំ;

ឯកាហំ ធារយិត្វាន, ភវនំ បុនរាគមិំ.

‘‘ឯកតិំសេ ឥតោ កប្បេ, យំ ពុទ្ធមភិបូជយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

សោ អរហត្តំ បត្វា សត្ថារំ វន្ទិតុំ សាវត្ថិំ អាគតោ ញាតីហិ ឧបដ្ឋីយមានោ តត្ថ កតិបាហំ ¶ វសិត្វា ធម្មំ ទេសេត្វា ញាតកេ សរណេសុ ច សីលេសុ ច បតិដ្ឋាបេត្វា យថាវុត្តដ្ឋានមេវ គន្តុកាមោ អហោសិ. តំ ញាតកា ‘‘ឥធេវ, ភន្តេ, វសថ, មយំ បដិជគ្គិស្សាមា’’តិ យាចិំសុ. សោ គមនាការំ ទស្សេត្វា ឋិតោ អត្តនា វសិតដ្ឋានកិត្តនាបទេសេន វិវេកាភិរតិំ បកាសេន្តោ –

៣០៧.

‘‘យទា ពលាកា សុចិបណ្ឌរច្ឆទា, កាឡស្ស មេឃស្ស ភយេន តជ្ជិតា;

បលេហិតិ អាលយមាលយេសិនី, តទា នទី អជករណី រមេតិ មំ.

៣០៨.

‘‘យទា ពលាកា សុវិសុទ្ធបណ្ឌរា, កាឡស្ស មេឃស្ស ភយេន តជ្ជិតា;

បរិយេសតិ លេណមលេណទស្សិនី, តទា នទី អជករណី រមេតិ មំ.

៣០៩.

‘‘កំ នុ តត្ថ ន រមេន្តិ, ជម្ពុយោ ឧភតោ តហិំ;

សោភេន្តី អាបគាកូលំ, មម លេណស្ស បច្ឆតោ.

៣១០.

‘‘តាមតមទសង្ឃសុប្បហីនា ¶ ¶ , ភេកា មន្ទវតី បនាទយន្តិ;

នាជ្ជ គិរិនទីហិ វិប្បវាសសមយោ,

ខេមា អជករណី សិវា សុរម្មា’’តិ. – ចតស្សោ គាថា អភាសិ;

តត្ថ យទាតិ យស្មិំ កាលេ. ពលាកាតិ ពលាកាសកុណិកា. សុចិបណ្ឌរច្ឆទាតិ សុចិសុទ្ធធវលបក្ខា. កាឡស្ស មេឃស្ស ភយេន តជ្ជិតាតិ ជលភារភរិតតាយ កាឡស្ស អញ្ជនគិរិសន្និកាសស្ស បាវុស្សកមេឃស្ស គជ្ជតោ វុដ្ឋិភយេន និព្ពិជ្ជិតា ភិំសាបិតា. បលេហិតីតិ គោចរភូមិតោ ឧប្បតិត្វា គមិស្សតិ. អាលយន្តិ និលយំ អត្តនោ កុលាវកំ. អាលយេសិនីតិ តត្ថ អាលយនំ និលីយនមេវ ឥច្ឆន្តី. តទា នទី អជករណី រមេតិ មន្តិ តស្មិំ បាវុស្សកកាលេ អជករណីនាមិកា នទី នវោទកស្ស បូរា ហារហារិនី កុលង្កសា មំ រមេតិ មម ចិត្តំ អារាធេតីតិ ឧតុបទេសវិសេសកិត្តនាបទេសេន វិវេកាភិរតិំ បកាសេសិ.

សុវិសុទ្ធបណ្ឌរាតិ សុដ្ឋុ វិសុទ្ធបណ្ឌរវណ្ណា, អសម្មិស្សវណ្ណា សព្ពសេតាតិ អត្ថោ. បរិយេសតីតិ មគ្គតិ. លេណន្តិ វសនដ្ឋានំ. អលេណទស្សិនីតិ វសនដ្ឋានំ អបស្សន្តី. បុព្ពេ និពទ្ធវសនដ្ឋានស្ស អភាវេន អលេណទស្សិនី, ឥទានិ បាវុស្សកកាលេ មេឃគជ្ជិតេន អាហិតគព្ភា បរិយេសតិ លេណន្តិ និពទ្ធវសនដ្ឋានំ កុលាវកំ ករោតីតិ អត្ថោ.

កំ នុ តត្ថ…បេ… បច្ឆតោតិ មម វសនកមហាលេណស្ស បច្ឆតោ បច្ឆាភាគេ អាបគាកូលំ អជករណីនទិយា ឧភតោតីរំ តហិំ តហិំ ឥតោ ចិតោ ច សោភេន្តិយោ និច្ចកាលំ ផលភារនមិតសាខា ¶ សិនិទ្ធបណ្ណច្ឆាយា ជម្ពុយោ តត្ថ តស្មិំ ឋានេ កំ នាម សត្តំ ន រមេន្តិ នុ, សព្ពំ រមេន្តិយេវ.

តាមតមទសង្ឃសុប្បហីនាតិ ¶ អមតំ វុច្ចតិ អគទំ, តេន មជ្ជន្តីតិ អមតមទា, សប្បា, តេសំ សង្ឃោ អមតមទសង្ឃោ, តតោ សុដ្ឋុ បហីនា អបគតា. ភេកា មណ្ឌូកិយោ, មន្ទវតី សរវតិយោ, បនាទយន្តិ តំ ឋានំ មធុរេន វស្សិតេន និន្នាទយន្តិ. នាជ្ជ ¶ គិរិនទីហិ វិប្បវាសសមយោតិ អជ្ជ ឯតរហិ អញ្ញាហិបិ បព្ពតេយ្យាហិ នទីហិ វិប្បវាសសមយោ ន ហោតិ, វិសេសតោ បន វាឡមច្ឆសុសុមារាទិវិរហិតតោ ខេមា អជករណី នទី. សុន្ទរតលតិត្ថបុលិនសម្បត្តិយា សិវា. សុដ្ឋុ រម្មា រមណីយា, តស្មា តត្ថេវ មេ មនោ រមតីតិ អធិប្បាយោ.

ឯវំ បន វត្វា ញាតកេ វិស្សជ្ជេត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ គតោ. សុញ្ញាគារាភិរតិទីបនេន ឥទមេវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណំ អហោសីតិ.

សប្បកត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២. មុទិតត្ថេរគាថាវណ្ណនា

បព្ពជិន្តិអាទិកា អាយស្មតោ មុទិតត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ សត្ថារំ ទិស្វា បសន្នមានសោ ឯកំ មញ្ចមទាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កោសលរដ្ឋេ គហបតិកុលេ និព្ពត្តិត្វា មុទិតោតិ លទ្ធនាមោ វិញ្ញុតំ បាបុណិ. តេន ច សមយេន តំ កុលំ រញ្ញា កេនចិទេវ ករណីយេន បលិពុទ្ធំ អហោសិ. មុទិតោ រាជភយាភីតោ បលាយិត្វា អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ អញ្ញតរស្ស ខីណាសវត្ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ ឧបគច្ឆិ. ថេរោ តស្ស ភីតភាវំ ញត្វា ‘‘មា ភាយី’’តិ សមស្សាសេសិ. សោ ‘‘កិត្តកេន នុ ខោ, ភន្តេ, កាលេន ឥទំ មេ ភយំ វូបសមេស្សតី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សត្តដ្ឋមាសេ អតិក្កមិត្វា’’តិ វុត្តេ – ‘‘ឯត្តកំ កាលំ អធិវាសេតុំ ន សក្កោមិ, បព្ពជិស្សាមហំ, ភន្តេ, បព្ពាជេថ ម’’ន្តិ ជីវិតរក្ខណត្ថំ បព្ពជ្ជំ យាចិ. ថេរោ តំ បព្ពាជេសិ. សោ បព្ពជិត្វា សាសនេ បដិលទ្ធសទ្ធោ ភយេ វូបសន្តេបិ សមណធម្មំយេវ ¶ ¶ រោចេន្តោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ – ‘‘អរហត្តំ អប្បត្វា ឥមស្មា វសនគព្ភា ពហិ ន និក្ខមិស្សាមី’’តិអាទិនា បដិញ្ញំ កត្វា វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.៣៦.៣០-៣៣) –

‘‘វិបស្សិនោ ភគវតោ, លោកជេដ្ឋស្ស តាទិនោ;

ឯកំ មញ្ចំ មយា ទិន្នំ, បសន្នេន សបាណិនា.

‘‘ហត្ថិយានំ អស្សយានំ, ទិព្ពយានំ សមជ្ឈគំ;

តេន មញ្ចកទានេន, បត្តោម្ហិ អាសវក្ខយំ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ មញ្ចមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, មញ្ចទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា វិមុត្តិសុខំ បដិសំវេទេន្តោ សហាយភិក្ខូហិ អធិគតំ បុច្ឆិតោ អត្តនោ បដិបន្នាការំ កថេន្តោ –

៣១១.

‘‘បព្ពជិំ ¶ ជីវិកត្ថោហំ, លទ្ធាន ឧបសម្បទំ;

តតោ សទ្ធំ បដិលភិំ, ទឡ្ហវីរិយោ បរក្កមិំ.

៣១២.

‘‘កាមំ ភិជ្ជតុយំ កាយោ, មំសបេសី វិសីយរុំ;

ឧភោ ជណ្ណុកសន្ធីហិ, ជង្ឃាយោ បបតន្តុ មេ.

៣១៣.

‘‘នាសិស្សំ ន បិវិស្សាមិ, វិហារា ច ន និក្ខមេ;

នបិ បស្សំ និបាតេស្សំ, តណ្ហាសល្លេ អនូហតេ.

៣១៤.

‘‘តស្ស មេវំ វិហរតោ, បស្ស វីរិយបរក្កមំ;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ. –

ចតស្សោ គាថា អភាសិ.

តត្ថ ជីវិកត្ថោតិ ជីវិកាយ អត្ថិកោ ជីវិកប្បយោជនោ. ‘‘ឯត្ថ បព្ពជិត្វា និព្ភយោ សុខេន អកិលមន្តោ ជីវិស្សាមី’’តិ ឯវំ ជីវិកត្ថាយ បព្ពជិន្តិ អត្ថោ. លទ្ធាន ឧបសម្បទន្តិ បឋមំ សាមណេរបព្ពជ្ជាយំ ឋិតោ ¶ ញត្តិចតុត្ថេន កម្មេន ឧបសម្បទំ លភិត្វា. តតោ សទ្ធំ បដិលភិន្តិ តតោ ឧបសម្បន្នកាលតោ បដ្ឋាយ កល្យាណមិត្តេ សេវន្តោ ទ្វេ មាតិកា, តិស្សោ អនុមោទនា, ឯកច្ចំ សុត្តំ, សមថកម្មដ្ឋានំ, វិបស្សនាវិធិញ្ច ឧគ្គណ្ហន្តោ ពុទ្ធាទីនំ មហានុភាវតំ ¶ ទិស្វា – ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ ភគវា, ស្វាក្ខាតោ ធម្មោ, សុប្បដិបន្នោ សង្ឃោ’’តិ រតនត្តយេ សទ្ធំ បដិលភិំ. ទឡ្ហវីរិយោ បរក្កមិន្តិ ឯវំ បដិលទ្ធសទ្ធោ ហុត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ សច្ចបដិវេធាយ ទឡ្ហវីរិយោ ថិរវីរិយោ ហុត្វា បរក្កមិំ, អកុសលានំ ធម្មានំ បហានាយ កុសលានំ ធម្មានំ ឧបសម្បទាយ សម្មទេវ បទហិំ.

យថា បន បរក្កមិំ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘កាម’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ កាមន្តិ យថាកាមំ ឯកំសតោ វា ភិជ្ជតុ. អយំ កាយោតិ អយំ មម បូតិកាយោ, ឥមិនា វីរិយបតាបេន ភិជ្ជតិ ចេ, ភិជ្ជតុ ឆិន្នភិន្នំ ហោតុ. មំសបេសី វិសីយរុន្តិ ឥមិនា ទឡ្ហបរក្កមេន ឥមស្មា កាយា មំសបេសិយោ វិសីយន្តិ ចេ, វិសីយន្តុ ឥតោ ចិតោ វិទ្ធំសន្តុ. ឧភោ ជណ្ណុកសន្ធីហិ, ជង្ឃាយោ បបតន្តុ មេតិ ឧភោហិ ជណ្ណុកសន្ធីហិ សហ មម ឧភោ ជង្ឃាយោ សត្ថិយោ ឩរុពន្ធតោ ភិជ្ជិត្វា ភូមិយំ បបតន្តុ. ‘‘ម’’ន្តិបិ បាឋោ, សោ ឯវត្ថោ. សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ.

មុទិតត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចតុក្កនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. បញ្ចកនិបាតោ

១. រាជទត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា

បញ្ចកនិបាតេ ¶ ¶ ភិក្ខុ សិវថិកំ គន្ត្វាតិអាទិកា អាយស្មតោ រាជទត្តត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ, តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ឧបចិនន្តោ, ឥតោ ចតុទ្ទសេ កប្បេ ពុទ្ធសុញ្ញេ លោកេ ¶ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ, ឯកទិវសំ កេនចិទេវ ករណីយេន វនន្តំ ឧបគតោ តត្ថ អញ្ញតរំ បច្ចេកពុទ្ធំ រុក្ខមូលេ និសិន្នំ ទិស្វា បសន្នមានសោ សុបរិសុទ្ធំ អម្ពាដកផលំ អទាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ សត្ថវាហកុលេ និព្ពត្តិ. តស្ស មហារាជំ វេស្សវណំ អារាធេត្វា បដិលទ្ធភាវតោ មាតាបិតរោ រាជទត្តោតិ នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ បញ្ចហិ សកដសតេហិ ភណ្ឌំ អាទាយ វាណិជ្ជវសេន រាជគហំ អគមាសិ. តេន ច សមយេន រាជគហេ អញ្ញតរា គណិកា អភិរូបា ទស្សនីយា បរមសោភគ្គយោគតោ ទិវសេ ទិវសេ សហស្សំ លភតិ. អថ សោ សត្ថវាហបុត្តោ ទិវសេ ទិវសេ តស្សា គណិកាយ សហស្សំ ទត្វា សំវាសំ កប្បេន្តោ នចិរស្សេវ សព្ពំ ធនំ ខេបេត្វា ទុគ្គតោ ហុត្វា ឃាសច្ឆាទនមត្តម្បិ អលភន្តោ ឥតោ ចិតោ ច បរិព្ភមន្តោ សំវេគប្បត្តោ អហោសិ. សោ ឯកទិវសំ ឧបាសកេហិ សទ្ធិំ វេឡុវនំ អគមាសិ.

តេន ច សមយេន សត្ថា មហតិយា បរិសាយ បរិវុតោ ធម្មំ ទេសេន្តោ និសិន្នោ ហោតិ. សោ បរិសបរិយន្តេ និសីទិត្វា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា ធុតង្គានិ សមាទិយិត្វា សុសានេ វសតិ. តទា អញ្ញតរោបិ សត្ថវាហបុត្តោ សហស្សំ ទត្វា តាយ គណិកាយ សហ វសតិ. សា ច គណិកា តស្ស ហត្ថេ មហគ្ឃរតនំ ទិស្វា លោភំ ឧប្បាទេត្វា អញ្ញេហិ ធុត្តបុរិសេហិ តំ មារាបេត្វា តំ រតនំ គណ្ហិ. អថ តស្ស សត្ថវាហបុត្តស្ស មនុស្សា តំ បវត្តិំ សុត្វា ឱចរកមនុស្សេ បេសេសុំ. តេ រត្តិយំ តស្សា គណិកាយ ឃរំ បវិសិត្វា ឆវិអាទីនិ អនុបហច្ចេវ តំ មារេត្វា សិវថិកាយ ឆឌ្ឌេសុំ. រាជទត្តត្ថេរោ អសុភនិមិត្តំ គហេតុំ សុសានេ វិចរន្តោ តស្សា គណិកាយ កឡេវរំ ¶ បដិក្កុលតោ មនសិ កាតុំ ឧបគតោ កតិបយវារេ យោនិសោ មនសិ កត្វា អចិរមតភាវតោ សោណសិង្គាលាទីហិ អនុបហតឆវិតាយ វិសភាគវត្ថុតាយ ច អយោនិសោ ¶ មនសិករោន្តោ, តត្ថ កាមរាគំ ឧប្បាទេត្វា សំវិគ្គតរមានសោ អត្តនោ ចិត្តំ បរិភាសិត្វា មុហុត្តំ ឯកមន្តំ អបសក្កិត្វា អាទិតោ ឧបដ្ឋិតំ អសុភនិមិត្តមេវ គហេត្វា យោនិសោ មនសិករោន្តោ ឈានំ ឧប្បាទេត្វា តំ ឈានំ បាទកំ កត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា តាវទេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៤.៥៥-៥៩) –

‘‘វិបិនេ ពុទ្ធំ ទិស្វាន, សយម្ភុំ អបរាជិតំ;

អម្ពាដកំ គហេត្វាន, សយម្ភុស្ស អទាសហំ.

‘‘ឯកតិំសេ ឥតោ កប្បេ, យំ ផលមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អត្តនោ បដិបត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា បីតិសោមនស្សជាតោ –

៣១៥.

‘‘ភិក្ខុ ¶ សិវថិកំ គន្ត្វា, អទ្ទស ឥត្ថិមុជ្ឈិតំ;

អបវិទ្ធំ សុសានស្មិំ, ខជ្ជន្តិំ កិមិហី ផុដំ.

៣១៦.

‘‘យញ្ហិ ឯកេ ជិគុច្ឆន្តិ, មតំ ទិស្វាន បាបកំ;

កាមរាគោ បាតុរហុ, អន្ធោវ សវតី អហុំ.

៣១៧.

‘‘ឱរំ ឱទនបាកម្ហា, តម្ហា ឋានា អបក្កមិំ;

សតិមា សម្បជានោហំ, ឯកមន្តំ ឧបាវិសិំ.

៣១៨.

‘‘តតោ មេ មនសីការោ, យោនិសោ ឧទបជ្ជថ;

អាទីនវោ បាតុរហុ, និព្ពិទា សមតិដ្ឋថ.

៣១៩.

‘‘តតោ ចិត្តំ វិមុច្ចិ មេ, បស្ស ធម្មសុធម្មតំ;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ. –

ឥមា បញ្ច គាថា អភាសិ.

តត្ថ ¶ ភិក្ខុ សិវថិកំ គន្ត្វាតិ សំសារេ ភយស្ស ឥក្ខនតោ ភិក្ខុ, អសុភកម្មដ្ឋានត្ថំ អាមកសុសានំ ឧបគន្ត្វា. ‘‘ភិក្ខូ’’តិ ចេតំ អត្តានំ សន្ធាយ ថេរោ សយំ វទតិ. ឥត្ថិន្តិ ថីយតិ ឯត្ថ សុក្កសោណិតំ សត្តសន្តានភាវេន សំហញ្ញតីតិ ថី, មាតុគាមោ. ឯវញ្ច សភាវនិរុត្តិវសេន ‘‘ឥត្ថី’’តិបិ វុច្ចតិ. វញ្ឈាទីសុ បន តំសទិសតាយ តំសភាវានតិវត្តនតោ ច តព្ពោហារោ. ‘‘ឥត្ថី’’តិ ឥត្ថិកឡេវរំ វទតិ. ឧជ្ឈិតន្តិ បរិច្ចត្តំ ឧជ្ឈនិយត្តា ឯវ អបវិទ្ធំ អនបេក្ខភាវេន ខិត្តំ. ខជ្ជន្តិំ កិមិហី ផុដន្តិ កិមីហិ បូរិតំ ហុត្វា ខជ្ជមានំ.

យញ្ហិ ¶ ឯកេ ជិគុច្ឆន្តិ, មតំ ទិស្វាន បាបកន្តិ យំ អបគតាយុឧស្មាវិញ្ញាណតាយ មតំ កឡេវរំ បាបកំ និហីនំ លាមកំ ឯកេ ចោក្ខជាតិកា ជិគុច្ឆន្តិ, ឱលោកេតុម្បិ ន ឥច្ឆន្តិ. កាមរាគោ បាតុរហូតិ តស្មិំ កុណបេ អយោនិសោមនសិការស្ស ពលវតាយ កាមរាគោ មយ្ហំ បាតុរហោសិ ឧប្បជ្ជិ. អន្ធោវ សវតី អហុន្តិ តស្មិំ កឡេវរេ នវហិ ទ្វារេហិ អសុចិំ សវតិ សន្ទន្តេ អសុចិភាវស្ស អទស្សនេន អន្ធោ វិយ អហោសិំ. តេនាហ –

‘‘រត្តោ អត្ថំ ន ជានាតិ, រត្តោ ធម្មំ ន បស្សតិ;

អន្ធតមំ តទា ហោតិ, យំ រាគោ សហតេ នរ’’ន្តិ ច.

‘‘កាមច្ឆន្ទោ ខោ, ព្រាហ្មណ, អន្ធករណោ អចក្ខុករណោ’’តិ ច អាទិ. កេចិ បនេត្ថ តការាគមំ កត្វា ‘‘កិលេសបរិយុដ្ឋានេន អវសវត្តិ កិលេសស្ស វា វសវត្តី’’តិ អត្ថំ វទន្តិ. អបរេ ‘‘អន្ធោវ អសតិ អហុ’’ន្តិ បាឡិំ ¶ វត្វា ‘‘កាមរាគេន អន្ធោ ឯវ ហុត្វា សតិរហិតោ អហោសិ’’ន្តិ អត្ថំ វទន្តិ. តទុភយំ បន បាឡិយំ នត្ថិ.

ឱរំ ឱទនបាកម្ហាតិ ឱទនបាកតោ ឱរំ, យាវតា កាលេន សុបរិធោតតិន្តតណ្ឌុលនាឡិយា ឱទនំ បចតិ, តតោ ឱរមេវ កាលំ, តតោបិ លហុកាលេន រាគំ វិនោទេន្តោ, តម្ហា ឋានា អបក្កមិំ យស្មិំ ឋានេ ឋិតស្ស មេ រាគោ ឧប្បជ្ជិ, តម្ហា ឋានា អបក្កមិំ អបសក្កិំ. អបក្កន្តោវ សតិមា សម្បជានោហំ សមណសញ្ញំ ឧបដ្ឋបេត្វា សតិបដ្ឋានមនសិការវសេន សតិមា, សម្មទេវ ធម្មសភាវជាននេន សម្បជានោ ¶ ច ហុត្វា ឯកមន្តំ ឧបាវិសិំ, បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសីទិំ. និសិន្នស្ស ច តតោ មេ មនសីការោ, យោនិសោ ឧទបជ្ជថាតិអាទិ សព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវាតិ.

រាជទត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. សុភូតត្ថេរគាថាវណ្ណនា

អយោគេតិអាទិកា អាយស្មតោ សុភូតត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ ពារាណសិយំ គហបតិមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បសន្នមានសោ សរណេសុ ច សីលេសុ ច បតិដ្ឋាយ មាសេ មាសេ អដ្ឋក្ខត្តុំ ចតុជ្ជាតិយគន្ធេន សត្ថុ គន្ធកុដិំ ¶ ឱបុញ្ជាបេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ សុគន្ធសរីរោ ហុត្វា, ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ មគធរដ្ឋេ គហបតិកុលេ និព្ពត្តិត្វា សុភូតោតិ លទ្ធនាមោ វយប្បត្តោ, និស្សរណជ្ឈាសយតាយ ឃរាវាសំ បហាយ តិត្ថិយេសុ បព្ពជិត្វា តត្ថ សារំ អលភន្តោ, សត្ថុ សន្តិកេ ឧបតិស្សកោលិតសេលាទិកេ ពហូ សមណព្រាហ្មណេ បព្ពជិត្វា សាមញ្ញសុខំ អនុភវន្តេ ទិស្វា សាសនេ បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា អាចរិយុបជ្ឈាយេ អារាធេត្វា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វិវេកវាសំ វសន្តោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥៥.២៧២-៣០៨) –

‘‘ឥមម្ហិ ភទ្ទកេ កប្បេ, ព្រហ្មពន្ធុ មហាយសោ;

កស្សបោ នាម គោត្តេន, ឧប្បជ្ជិ វទតំ វរោ.

‘‘អនុព្យញ្ជនសម្បន្នោ, ពាត្តិំសវរលក្ខណោ;

ព្យាមប្បភាបរិវុតោ, រំសិជាលសមោត្ថដោ.

‘‘អស្សាសេតា យថា ចន្ទោ, សូរិយោវ បភង្ករោ;

និព្ពាបេតា យថា មេឃោ, សាគរោវ គុណាករោ.

‘‘ធរណីរិវ ¶ សីលេន, ហិមវាវ សមាធិនា;

អាកាសោ វិយ បញ្ញាយ, អសង្គោ អនិលោ យថា.

‘‘តទាហំ ពារាណសិយំ, ឧបបន្នោ មហាកុលេ;

បហូតធនធញ្ញស្មិំ, នានារតនសញ្ចយេ.

‘‘មហតា បរិវារេន, និសិន្នំ លោកនាយកំ;

ឧបេច្ច ធម្មមស្សោសិំ, អមតំវ មនោហរំ.

‘‘ទ្វត្តិំសលក្ខណធរោ, សនក្ខត្តោវ ចន្ទិមា;

អនុព្យញ្ជនសម្បន្នោ, សាលរាជាវ ផុល្លិតោ.

‘‘រំសិជាលបរិក្ខិត្តោ, ទិត្តោវ កនកាចលោ;

ព្យាមប្បភាបរិវុតោ, សតរំសី ទិវាករោ.

‘‘សោណ្ណាននោ ជិនវរោ, សមណីវ សិលុច្ចយោ;

ករុណាបុណ្ណហទយោ, គុណេន វិយ សាគរោ.

‘‘លោកវិស្សុតកិត្តិ ច, សិនេរូវ នគុត្តមោ;

យសសា វិត្ថតោ វីរោ, អាកាសសទិសោ មុនិ.

‘‘អសង្គចិត្តោ សព្ពត្ថ, អនិលោ វិយ នាយកោ;

បតិដ្ឋា សព្ពភូតានំ, មហីវ មុនិសត្តមោ.

‘‘អនុបលិត្តោ លោកេន, តោយេន បទុមំ យថា;

កុវាទគច្ឆទហនោ, អគ្គិក្ខន្ធោវ សោភតិ.

‘‘អគទោ ¶ វិយ សព្ពត្ថ, កិលេសវិសនាសកោ;

គន្ធមាទនសេលោវ, គុណគន្ធវិភូសិតោ.

‘‘គុណានំ អាករោ វីរោ, រតនានំវ សាគរោ;

សិន្ធូវ វនរាជីនំ, កិលេសមលហារកោ.

‘‘វិជយីវ មហាយោធោ, មារសេនាវមទ្ទនោ;

ចក្កវត្តីវ សោ រាជា, ពោជ្ឈង្គរតនិស្សរោ.

‘‘មហាភិសក្កសង្កាសោ, ទោសព្យាធិតិកិច្ឆកោ;

សល្លកត្តោ យថា វេជ្ជោ, ទិដ្ឋិគណ្ឌវិផាលកោ.

‘‘សោ ¶ តទា លោកបជ្ជោតោ, សនរាមរសក្កតោ;

បរិសាសុ នរាទិច្ចោ, ធម្មំ ទេសយតេ ជិនោ.

‘‘ទានំ ទត្វា មហាភោគោ, សីលេន សុគតូបគោ;

ភាវនាយ ច និព្ពាតិ, ឥច្ចេវមនុសាសថ.

‘‘ទេសនំ តំ មហស្សាទំ, អាទិមជ្ឈន្តសោភនំ;

សុណន្តិ បរិសា សព្ពា, អមតំវ មហារសំ.

‘‘សុត្វា សុមធុរំ ធម្មំ, បសន្នោ ជិនសាសនេ;

សុគតំ សរណំ គន្ត្វា, យាវជីវំ នមស្សហំ.

‘‘មុនិនោ គន្ធកុដិយា, ឱបុញ្ជេសិំ តទា មហិំ;

ចតុជ្ជាតេន គន្ធេន, មាសេ អដ្ឋ ទិនេស្វហំ.

‘‘បណិធាយ សុគន្ធត្តំ, សរីរវិស្សគន្ធិនោ;

តទា ជិនោ វិយាកាសិ, សុគន្ធតនុលាភិតំ.

‘‘យោ យំ គន្ធកុដិភូមិំ, គន្ធេនោបុញ្ជតេ សកិំ;

តេន កម្មវិបាកេន, ឧបបន្នោ តហិំ តហិំ.

‘‘សុគន្ធទេហោ សព្ពត្ថ, ភវិស្សតិ អយំ នរោ;

គុណគន្ធយុត្តោ ហុត្វា, និព្ពាយិស្សតិនាសវោ.

‘‘តេន កម្មេន សុកតេន, ចេតនាបណិធីហិ ច;

ជហិត្វា មានុសំ ទេហំ, តាវតិំសមគច្ឆហំ.

‘‘បច្ឆិមេ ច ភវេ ទានិ, ជាតោ វិប្បកុលេ អហំ;

គព្ភំ មេ វសតោ មាតា, ទេហេនាសិ សុគន្ធិតា.

‘‘យទា ច មាតុកុច្ឆិម្ហា, និក្ខមាមិ តទា បុរី;

សាវត្ថិ សព្ពគន្ធេហិ, វាសិតា វិយ វាយថ.

‘‘បុប្ផវស្សញ្ច សុរភិ, ទិព្ពគន្ធំ មនោរមំ;

ធូបានិ ច មហគ្ឃានិ, ឧបវាយិំសុ តាវទេ.

‘‘ទេវា ¶ ច សព្ពគន្ធេហិ, ធូបបុប្ផេហិ តំ ឃរំ;

វាសយិំសុ សុគន្ធេន, យស្មិំ ជាតោ អហំ ឃរេ.

‘‘យទា ¶ ច តរុណោ ភទ្ទោ, បឋមេ យោព្ពនេ ឋិតោ;

តទា សេលំ សបរិសំ, វិនេត្វា នរសារថិ.

‘‘តេហិ សព្ពេហិ បរិវុតោ, សាវត្ថិបុរមាគតោ;

តទា ពុទ្ធានុភាវំ តំ, ទិស្វា បព្ពជិតោ អហំ.

‘‘សីលំ សមាធិបញ្ញញ្ច, វិមុត្តិញ្ច អនុត្តរំ;

ភាវេត្វា ចតុរោ ធម្មេ, បាបុណិំ អាសវក្ខយំ.

‘‘យទា បព្ពជិតោ ចាហំ, យទា ច អរហា អហុំ;

និព្ពាយិស្សំ យទា ចាហំ, គន្ធវស្សោ តទា អហុ.

‘‘សរីរគន្ធោ ច សទាតិសេតិ មេ, មហារហំ ចន្ទនចម្បកុប្បលំ;

តថេវ គន្ធេ ឥតរេ ច សព្ពសោ, បសយ្ហ វាយាមិ តតោ តហិំ តហិំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា តិត្ថិយេសុ បព្ពជិត្វា អត្តនោ បត្តំ អត្តកិលមថានុយោគំ ទុក្ខំ, សាសនេ បព្ពជិត្វា បត្តំ ឈានាទិសុខញ្ច ចិន្តេត្វា អត្តនោ បដិបត្តិបច្ចវេក្ខណមុខេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

៣២០.

‘‘អយោគេ ¶ យុញ្ជមត្តានំ, បុរិសោ កិច្ចមិច្ឆកោ;

ចរំ ចេ នាធិគច្ឆេយ្យ, តំ មេ ទុព្ភគលក្ខណំ.

៣២១.

‘‘អព្ពូឡ្ហំ អឃគតំ វិជិតំ, ឯកញ្ចេ ឱស្សជេយ្យ កលីវ សិយា;

សព្ពានិបិ ចេ ឱស្សជេយ្យ អន្ធោវ សិយា, សមវិសមស្ស អទស្សនតោ.

៣២២.

‘‘យញ្ហិ កយិរា តញ្ហិ វទេ, យំ ន កយិរា ន តំ វទេ;

អករោន្តំ ភាសមានំ, បរិជានន្តិ បណ្ឌិតា.

៣២៣.

‘‘យថាបិ រុចិរំ បុប្ផំ, វណ្ណវន្តំ អគន្ធកំ;

ឯវំ សុភាសិតា វាចា, អផលា ហោតិ អកុព្ពតោ.

៣២៤.

‘‘យថាបិ ¶ រុចិរំ បុប្ផំ, វណ្ណវន្តំ សុគន្ធកំ;

ឯវំ សុភាសិតា វាចា, សផលា ហោតិ កុព្ពតោ’’តិ. –

ឥមា បញ្ច គាថា អភាសិ.

តត្ថ អយោគេតិ អយុញ្ជិតព្ពេ អសេវិតព្ពេ អន្តទ្វយេ. ឥធ បន អត្តកិលមថានុយោគវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. យុញ្ជន្តិ តស្មិំ អត្តានំ យុញ្ជន្តោ យោជេន្តោ តថា បដិបជ្ជន្តោ. កិច្ចមិច្ឆកោតិ ¶ ឧភយហិតាវហំ កិច្ចំ ឥច្ឆន្តោ, តប្បដិបក្ខតោ អយោគេ ចរំ ចរន្តោ ចេ ភវេយ្យ. នាធិគច្ឆេយ្យាតិ យថាធិប្បេតំ ហិតសុខំ ន បាបុណេយ្យាតិ ញាយោ. តស្មា យំ អហំ តិត្ថិយមតវញ្ចិតោ អយោគេ យុញ្ជិំ, តំ មេ ទុព្ភគលក្ខណំ អបុញ្ញសភាវោ. ‘‘បុរិមកម្មព្យាមោហិតោ អយោគេ យុញ្ជិ’’ន្តិ ទស្សេតិ.

អព្ពូឡ្ហំ អឃគតំ វិជិតន្តិ វិពាធនសភាវតាយ អឃា នាម រាគាទយោ, អឃានិ ឯវ អឃគតំ, អឃគតានំ វិជិតំ សំសារប្បវត្តិ, តេសំ វិជយោ កុសលធម្មាភិភវោ. ‘‘អឃគតំ វិជិត’’ន្តិ អនុនាសិកលោបំ អកត្វា វុត្តំ. តំ អព្ពូឡ្ហំ អនុទ្ធតំ យេន, តំ អព្ពូឡ្ហាឃគតំ វិជិតំ កត្វា ឯវំភូតោ ហុត្វា, កិលេសេ អសមុច្ឆិន្ទិត្វាតិ អត្ថោ. ឯកញ្ចេ ឱស្សជេយ្យាតិ អទុតិយតាយ បធានតាយ ច ឯកំ អប្បមាទំ សម្មាបយោគមេវ វា ឱស្សជេយ្យ បរិច្ចជេយ្យ ចេ. កលីវ សោ បុគ្គលោ កាឡកណ្ណី វិយ សិយា. សព្ពានិបិ ចេ ឱស្សជេយ្យាតិ សព្ពានិបិ វិមុត្តិយា បរិបាចកានិ សទ្ធាវីរិយសតិសមាធិបញ្ញិន្ទ្រិយានិ ឱស្សជេយ្យ ចេ, អភាវនាយ ឆឌ្ឌេយ្យ ចេ, អន្ធោវ សិយា សមវិសមស្ស អទស្សនតោ.

យថាតិ ឱបម្មសម្បដិបាទនត្ថេ និបាតោ. រុចិរន្តិ សោភនំ. វណ្ណវន្តន្តិ វណ្ណសណ្ឋានសម្បន្នំ. អគន្ធកន្តិ គន្ធរហិតំ បាលិភទ្ទកគិរិកណ្ណិកជយសុមនាទិភេទំ. ឯវំ សុភាសិតា វាចាតិ សុភាសិតា វាចា នាម តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ វណ្ណសណ្ឋានសម្បន្នបុប្ផសទិសំ. យថា ហិ អគន្ធកំ បុប្ផំ ¶ ធារេន្តស្ស សរីរេ គន្ធោ ន ផរតិ, ឯវំ ឯតម្បិ យោ សក្កច្ចសវនាទីហិ ¶ ច សមាចរតិ, តស្ស សក្កច្ចំ អសមាចរន្តស្ស យំ តត្ថ កត្តព្ពំ, តំ អកុព្ពតោ សុតគន្ធំ បដិបត្តិគន្ធញ្ច ន អាវហតិ អផលា ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ឯវំ សុភាសិតា វាចា, អផលា ហោតិ អកុព្ពតោ’’តិ.

សុគន្ធកន្តិ សុមនចម្បកនីលុប្បលបុប្ផាទិភេទំ. ឯវន្តិ យថា តំ បុប្ផំ ធារេន្តស្ស សរីរេ គន្ធោ ផរតិ, ឯវំ តេបិដកពុទ្ធវចនសង្ខាតា សុភាសិតា វាចាបិ យោ សក្កច្ចសវនាទីហិ តត្ថ កត្តព្ពំ ករោតិ, អស្ស បុគ្គលស្ស សផលា ហោតិ, សុតគន្ធបដិបត្តិគន្ធានំ អាវហនតោ មហប្ផលា ហោតិ មហានិសំសា. តស្មា យថោវាទំ បដិបជ្ជេយ្យ, យថាការី តថាវាទី ច ភវេយ្យាតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

សុភូតត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. គិរិមានន្ទត្ថេរគាថាវណ្ណនា

វស្សតិ ¶ ទេវោតិអាទិកា អាយស្មតោ គិរិមានន្ទត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ សុមេធស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ ឃរាវាសំ វសន្តោ អត្តនោ ភរិយាយ បុត្តេ ច កាលង្កតេ សោកសល្លសមប្បិតោ អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ សត្ថារា តត្ថ គន្ត្វា ធម្មំ កថេត្វា សោកសល្លេ អព្ពូឡ្ហេ បសន្នមានសោ សុគន្ធបុប្ផេហិ បូជេត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា សិរសិ អញ្ជលិំ កត្វា អភិត្ថវិ.

សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហេ ពិម្ពិសាររញ្ញោ បុរោហិតស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, គិរិមានន្ទោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វិញ្ញុតំ បត្តោ សត្ថុ រាជគហគមនេ ពុទ្ធានុភាវំ ទិស្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោ កតិបយំ ទិវសំ គាមកាវាសេ វសិត្វា សត្ថារំ វន្ទិតុំ រាជគហំ អគមាសិ. ពិម្ពិសារមហារាជា តស្ស អាគមនំ សុត្វា ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ឥធេវ, ភន្តេ, វសថ, អហំ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហាមី’’តិ សម្បវារេត្វា គតោ ¶ ពហុកិច្ចតាយ ន សរិ. ‘‘ថេរោ អព្ភោកាសេ វសតី’’តិ ទេវតា ថេរស្ស តេមនភយេន វស្សំ វារេសុំ. រាជា អវស្សនការណំ សល្លក្ខេត្វា ថេរស្ស កុដិកំ ការាបេសិ. ថេរោ កុដិកាយំ វសន្តោ សេនាសនសប្បាយលាភេន សមាធានំ ¶ លភិត្វា វីរិយសមតំ យោជេត្វា វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.៤០.៤១៩-៤៤៨) –

‘‘ភរិយា មេ កាលង្កតា, បុត្តោ សិវថិកំ គតោ;

មាតា បិតា មតា ភាតា, ឯកចិតម្ហិ ឌយ្ហរេ.

‘‘តេន សោកេន សន្តត្តោ, កិសោ បណ្ឌុ អហោសហំ;

ចិត្តក្ខេបោ ច មេ អាសិ, តេន សោកេន អដ្ដិតោ.

‘‘សោកសល្លបរេតោហំ, វនន្តមុបសង្កមិំ;

បវត្តផលំ ភុញ្ជិត្វា, រុក្ខមូលេ វសាមហំ.

‘‘សុមេធោ នាម សម្ពុទ្ធោ, ទុក្ខស្សន្តករោ ជិនោ;

មមុទ្ធរិតុកាមោ សោ, អាគញ្ឆិ មម សន្តិកំ.

‘‘បទសទ្ទំ ¶ សុណិត្វាន, សុមេធស្ស មហេសិនោ;

បគ្គហេត្វានហំ សីសំ, ឧល្លោកេសិំ មហាមុនិំ.

‘‘ឧបាគតេ មហាវីរេ, បីតិ មេ ឧទបជ្ជថ;

តទាសិមេកគ្គមនោ, ទិស្វា តំ លោកនាយកំ.

‘‘សតិំ បដិលភិត្វាន, បណ្ណមុដ្ឋិមទាសហំ;

និសីទិ ភគវា តត្ថ, អនុកម្បាយ ចក្ខុមា.

‘‘និសជ្ជ តត្ថ ភគវា, សុមេធោ លោកនាយកោ;

ធម្មំ មេ កថយី ពុទ្ធោ, សោកសល្លវិនោទនំ.

‘‘អនវ្ហិតា តតោ អាគុំ, អននុញ្ញាតា ឥតោ គតា;

យថាគតា តថា គតា, តត្ថ កា បរិទេវនា.

‘‘យថាបិ បថិកា សត្តា, វស្សមានាយ វុដ្ឋិយា;

សភណ្ឌា ឧបគច្ឆន្តិ, វស្សស្សាបតនាយ តេ.

‘‘វស្សេ ¶ ច តេ ឱរមិតេ, សម្បយន្តិ យទិច្ឆកំ;

ឯវំ មាតា បិតា តុយ្ហំ, តត្ថ កា បរិទេវនា.

‘‘អាគន្តុកា បាហុនកា, ចលិតេរិតកម្បិតា;

ឯវំ មាតា បិតា តុយ្ហំ, តត្ថ កា បរិទេវនា.

‘‘យថាបិ ឧរគោ ជិណ្ណំ, ហិត្វា គច្ឆតិ សំ តចំ;

ឯវំ មាតា បិតា តុយ្ហំ, សំ តនុំ ឥធ ហីយរេ.

‘‘ពុទ្ធស្ស គិរមញ្ញាយ, សោកសល្លំ វិវជ្ជយិំ;

បាមោជ្ជំ ជនយិត្វាន, ពុទ្ធសេដ្ឋំ អវន្ទហំ.

‘‘វន្ទិត្វាន មហានាគំ, បូជយិំ គិរិមញ្ជរិំ;

ទិព្ពគន្ធំ សម្បវន្តំ, សុមេធំ លោកនាយកំ.

‘‘បូជយិត្វាន សម្ពុទ្ធំ, សិរេ កត្វាន អញ្ជលិំ;

អនុស្សរំ គុណគ្គានិ, សន្ថវិំ លោកនាយកំ.

‘‘និត្តិណ្ណោសិ មហាវីរ, សព្ពញ្ញុ លោកនាយក;

សព្ពេ សត្តេ ឧទ្ធរសិ, ញាណេន ត្វំ មហាមុនេ.

‘‘វិមតិំ ទ្វេឡ្ហកំ វាបិ, សញ្ឆិន្ទសិ មហាមុនេ;

បដិបាទេសិ មេ មគ្គំ, តវ ញាណេន ចក្ខុម.

‘‘អរហា វសិបត្តា ច, ឆឡភិញ្ញា មហិទ្ធិកា;

អន្តលិក្ខចរា ធីរា, បរិវារេន្តិ តាវទេ.

‘‘បដិបន្នា ច សេខា ច, ផលដ្ឋា សន្តិ សាវកា;

សុរោទយេវ បទុមា, បុប្ផន្តិ តវ សាវកា.

‘‘មហាសមុទ្ទោវក្ខោភោ ¶ , អតុលោបិ ទុរុត្តរោ;

ឯវំ ញាណេន សម្បន្នោ, អប្បមេយ្យោសិ ចក្ខុម.

‘‘វន្ទិត្វាហំ លោកជិនំ, ចក្ខុមន្តំ មហាយសំ;

បុថុទិសា នមស្សន្តោ, បដិកុដិកោ អាគញ្ឆហំ.

‘‘ទេវលោកា ចវិត្វាន, សម្បជានោ បតិស្សតោ;

ឱក្កមិំ មាតុយា កុច្ឆិំ, សន្ធាវន្តោ ភវាភវេ.

‘‘អគារា ¶ អភិនិក្ខម្ម, បព្ពជិំ អនគារិយំ;

អាតាបី និបកោ ឈាយី, បដិសល្លានគោចរោ.

‘‘បធានំ បទហិត្វាន, តោសយិត្វា មហាមុនិំ;

ចន្ទោវព្ភឃនា មុត្តោ, វិចរាមិ អហំ សទា.

‘‘វិវេកមនុយុត្តោម្ហិ, ឧបសន្តោ និរូបធិ;

សព្ពាសវេ បរិញ្ញាយ, វិហរាមិ អនាសវោ.

‘‘តិំសកប្បសហស្សម្ហិ, យំ ពុទ្ធមភិបូជយិំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អថ ថេរស្ស អរហត្តប្បត្តិយា ហដ្ឋតុដ្ឋេ វិយ ទេវេ វស្សន្តេ ឧបរិ តំ វស្សនេ និយោជនមុខេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

៣២៥.

‘‘វស្សតិ ទេវោ យថាសុគីតំ, ឆន្នា មេ កុដិកា សុខា និវាតា;

តស្សំ វិហរាមិ វូបសន្តោ, អថ ចេ បត្ថយសី បវស្ស ទេវ.

៣២៦.

‘‘វស្សតិ ទេវោ យថាសុគីតំ, ឆន្នា មេ កុដិកា សុខា និវាតា;

តស្សំ វិហរាមិ សន្តចិត្តោ, អថ ចេ បត្ថយសី បវស្ស ទេវ.

៣២៧.

‘‘វស្សតិ ទេវោ…បេ… តស្សំ វិហរាមិ វីតរាគោ…បេ….

៣២៨.

‘‘វស្សតិ ទេវោ…បេ… តស្សំ វិហរាមិ វីតទោសោ…បេ….

៣២៩.

‘‘វស្សតិ ទេវោ…បេ… តស្សំ វិហរាមិ វីតមោហោ;

អថ ចេ បត្ថយសី បវស្ស ទេវា’’តិ. – ឥមា បញ្ច គាថា អភាសិ;

តត្ថ ¶ យថាសុគីតន្តិ សុគីតានុរូបំ, សុន្ទរស្ស អត្តនោ មេឃគីតស្ស អនុរូបមេវាតិ អត្ថោ. វលាហកោ ហិ យថា អគជ្ជន្តោ កេវលំ វស្សន្តោ ន សោភតិ, ឯវំ សតបដលសហស្សបដលេន ឧដ្ឋហិត្វា ថនយន្តោ គជ្ជន្តោ វិជ្ជុល្លតា និច្ឆារេន្តោបិ អវស្សន្តោ ន សោភតិ, តថាភូតោ បន ហុត្វា វស្សន្តោ សោភតីតិ វុត្តំ ‘‘វស្សតិ ទេវោ យថាសុគីត’’ន្តិ. តេនាហ – ‘‘អភិត្ថនយ, បជ្ជុន្ន’’ ¶ , (ចរិយា. ៣.៨៩; ជា. ១.១.៧៥) ‘‘គជ្ជិតា ចេវ វស្សិតា ចា’’តិ (អ. និ. ៤.១០១; បុ. ប. ១៥៧) ច. តស្សំ វិហរាមីតិ តស្សំ កុដិកាយំ អរិយវិហារគព្ភេន ឥរិយាបថវិហារេន វិហរាមិ. វូបសន្តចិត្តោតិ អគ្គផលសមាធិនា សម្មទេវ ឧបសន្តមានសោ.

ឯវំ ថេរស្ស អនេកវារំ កតំ ឧយ្យោជនំ សិរសា សម្បដិច្ឆន្តោ វលាហកទេវបុត្តោ និន្នញ្ច ថលញ្ច បូរេន្តោ មហាវស្សំ វស្សាបេសិ.

គិរិមានន្ទត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. សុមនត្ថេរគាថាវណ្ណនា

យំ បត្ថយានោតិអាទិកា អាយស្មតោ សុមនត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ ឥតោ បញ្ចនវុតេ កប្បេ ពុទ្ធសុញ្ញេ លោកេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកំ បច្ចេកពុទ្ធំ ព្យាធិតំ ទិស្វា ហរីតកំ អទាសិ ¶ . សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កោសលរដ្ឋេ គហបតិកុលេ និព្ពត្តិត្វា សុមនោតិ លទ្ធនាមោ សុខេន វឌ្ឍិ. តស្ស បន មាតុលោ បព្ពជិត្វា អរហា ហុត្វា អរញ្ញេ វិហរន្តោ សុមនេ វយប្បត្តេ តំ បព្ពាជេត្វា ចរិតានុកូលំ កម្មដ្ឋានំ អទាសិ. សោ តត្ថ យោគកម្មំ ករោន្តោ ចត្តារិ ឈានានិ បញ្ច ច អភិញ្ញាយោ និព្ពត្តេសិ. អថស្ស ថេរោ វិបស្សនាវិធិំ អាចិក្ខិ. សោ ច នចិរេនេវ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៤.៦០-៧១) –

‘‘ហរីតកំ អាមលកំ, អម្ពជម្ពុវិភីតកំ;

កោលំ ភល្លាតកំ ពិល្លំ, សយមេវ ហរាមហំ.

‘‘ទិស្វាន ¶ បព្ភារគតំ, ឈាយិំ ឈានរតំ មុនិំ;

អាពាធេន អាបីឡេន្តំ, អទុតីយំ មហាមុនិំ.

‘‘ហរីតកំ គហេត្វាន, សយម្ភុស្ស អទាសហំ;

ខាទមត្តម្ហិ ភេសជ្ជេ, ព្យាធិ បស្សម្ភិ តាវទេ.

‘‘បហីនទរថោ ពុទ្ធោ, អនុមោទមកាសិ មេ;

ភេសជ្ជទានេនិមិនា, ព្យាធិវូបសមេន ច.

‘‘ទេវភូតោ ¶ មនុស្សោ វា, ជាតោ វា អញ្ញជាតិយា;

សព្ពត្ថ សុខិតោ ហោតុ, មា ច តេ ព្យាធិមាគមា.

‘‘ឥទំ វត្វាន សម្ពុទ្ធោ, សយម្ភូ អបរាជិតោ;

នភំ អព្ភុគ្គមី ធីរោ, ហំសរាជាវ អម្ពរេ.

‘‘យតោ ហរីតកំ ទិន្នំ, សយម្ភុស្ស មហេសិនោ;

ឥមំ ជាតិំ ឧបាទាយ, ព្យាធិ មេ នុបបជ្ជថ.

‘‘អយំ បច្ឆិមកោ មយ្ហំ, ចរិមោ វត្តតេ ភវោ;

តិស្សោ វិជ្ជា សច្ឆិកតា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនំ.

‘‘ចតុន្នវុតិតោ កប្បេ, ភេសជ្ជមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ភេសជ្ជស្ស ឥទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តេ បន បតិដ្ឋិតោ ឯកទិវសំ មាតុលត្ថេរស្ស ឧបដ្ឋានំ អគមាសិ. តំ ថេរោ អធិគមំ បុច្ឆិ, តំ ព្យាករោន្តោ –

៣៣០.

‘‘យំ បត្ថយានោ ធម្មេសុ, ឧបជ្ឈាយោ អនុគ្គហិ;

អមតំ អភិកង្ខន្តំ, កតំ កត្តព្ពកំ មយា.

៣៣១.

‘‘អនុប្បត្តោ សច្ឆិកតោ, សយំ ធម្មោ អនីតិហោ;

វិសុទ្ធញាណោ និក្កង្ខោ, ព្យាករោមិ តវន្តិកេ.

៣៣២.

‘‘បុព្ពេនិវាសំ ជានាមិ, ទិព្ពចក្ខុ វិសោធិតំ;

សទត្ថោ មេ អនុប្បត្តោ, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនំ.

៣៣៣.

‘‘អប្បមត្តស្ស ¶ មេ សិក្ខា, សុស្សុតា តវ សាសនេ;

សព្ពេ មេ អាសវា ខីណា, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ.

៣៣៤.

‘‘អនុសាសិ មំ អរិយវតា, អនុកម្បិ អនុគ្គហិ;

អមោឃោ តុយ្ហមោវាទោ, អន្តេវាសិម្ហិ សិក្ខិតោ’’តិ. –

ឥមាហិ បញ្ចហិ គាថាហិ សីហនាទំ នទន្តោ អញ្ញំ ព្យាកាសិ.

តត្ថ យំ បត្ថយានោ ធម្មេសុ, ឧបជ្ឈាយោ អនុគ្គហិ. អមតំ អភិកង្ខន្តន្តិ សមថវិបស្សនាទីសុ អនវជ្ជធម្មេសុ យំ ធម្មំ មយ្ហំ បត្ថយន្តោ អាកង្ខន្តោ ឧបជ្ឈាយោ អមតំ និព្ពានំ អភិកង្ខន្តំ មំ ឱវាទទានវសេន អនុគ្គណ្ហិ. កតំ កត្តព្ពកំ មយាតិ តស្ស អធិគមត្ថំ កត្តព្ពំ បរិញ្ញាទិសោឡសវិធំ កិច្ចំ កតំ និដ្ឋាបិតំ មយា.

តតោ ¶ ឯវ អនុប្បត្តោ អធិគតោ ចតុព្ពិធោបិ មគ្គធម្មោ សច្ឆិកតោ. សយំ ធម្មោ អនីតិហោតិ សយំ អត្តនាយេវ និព្ពានធម្មោ ផលធម្មោ ច អនីតិហោ អសន្ទិទ្ធោ អត្តបច្ចក្ខោ កតោ, ‘‘ឥតិហ, ឥតិ កិរា’’តិ បវត្តិយា ឥតិហសង្ខាតំ សំសយំ សមុច្ឆិន្ទន្តោយេវ អរិយមគ្គោ បវត្តតិ. តេនាហ ‘‘វិសុទ្ធញាណោ និក្កង្ខោ’’តិអាទិ. តត្ថ វិសុទ្ធញាណោតិ សព្ពសំកិលេសវិសុទ្ធិយា វិសុទ្ធញាណោ. តវន្តិកេតិ តវ សមីបេ.

សទត្ថោតិ អរហត្តំ. សិក្ខាតិ ¶ អធិសីលសិក្ខាទយោ. សុស្សុតាតិ បរិយត្តិពាហុសច្ចស្ស បដិវេធពាហុសច្ចស្ស ច បារិបូរិវសេន សុដ្ឋុ សុតា. តវ សាសនេតិ តវ ឱវាទេ អនុសិដ្ឋិយំ ឋិតស្ស.

អរិយវតាតិ សុវិសុទ្ធសីលាទិវតសមាទានេន. អន្តេវាសិម្ហិ សិក្ខិតោតិ តុយ្ហំ សមីបេ ចិណ្ណព្រហ្មចរិយវាសតាយ អន្តេវាសី សិក្ខិតវា សិក្ខិតអធិសីលាទិសិក្ខោ អម្ហីតិ.

សុមនត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. វឌ្ឍត្ថេរគាថាវណ្ណនា

សាធូ ¶ ហីតិអាទិកា អាយស្មតោ វឌ្ឍត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយានិ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ ភារុកច្ឆនគរេ គហបតិកុលេ និព្ពត្តិត្វា វឌ្ឍោតិ លទ្ធនាមោ អនុបុព្ពេន វឌ្ឍតិ. អថស្ស មាតា សំសារេ សញ្ជាតសំវេគា បុត្តំ ញាតីនំ និយ្យាទេត្វា ភិក្ខុនីនំ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តី អរហត្តំ បាបុណិត្វា អបរេន សមយេន បុត្តម្បិ វិញ្ញុតំ បត្តំ វេឡុទន្តត្ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពាជេសិ. សោ បព្ពជិតោ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គហេត្វា ពហុស្សុតោ ធម្មកថិកោ ហុត្វា គន្ថធុរំ វហន្តោ ឯកទិវសំ ‘‘ឯកកោ សន្តរុត្តរោវ មាតរំ បស្សិស្សាមី’’តិ ភិក្ខុនុបស្សយំ អគមាសិ. តំ ទិស្វា មាតា ‘‘កស្មា ត្វំ ឯកកោ សន្តរុត្តរោវ ឥធាគតោ’’តិ ចោទេសិ. សោ មាតរា ចោទិយមានោ ‘‘អយុត្តំ មយា កត’’ន្តិ ឧប្បន្នសំវេគោ វិហារំ គន្ត្វា ទិវាដ្ឋានេ និសិន្នោ វិបស្សិត្វា អរហត្តំ បត្វា មាតុ ឱវាទសម្បត្តិបកាសនមុខេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

៣៣៥.

‘‘សាធូ ¶ ហិ កិរ មេ មាតា, បតោទំ ឧបទំសយិ;

យស្សាហំ វចនំ សុត្វា, អនុសិដ្ឋោ ជនេត្តិយា;

អារទ្ធវីរិយោ បហិតត្តោ, បត្តោ សម្ពោធិមុត្តមំ.

៣៣៦.

‘‘អរហា ទក្ខិណេយ្យោម្ហិ, តេវិជ្ជោ អមតទ្ទសោ;

ជេត្វា នមុចិនោ សេនំ, វិហរាមិ អនាសវោ.

៣៣៧.

‘‘អជ្ឈត្តញ្ច ពហិទ្ធា ច, យេ មេ វិជ្ជិំសុ អាសវា;

សព្ពេ អសេសា ឧច្ឆិន្នា, ន ច ឧប្បជ្ជរេ បុន.

៣៣៨.

‘‘វិសារទា ខោ ភគិនី, ឯវមត្ថំ អភាសយិ;

អបិហា នូន មយិបិ, វនថោ តេ ន វិជ្ជតិ.

៣៣៩.

‘‘បរិយន្តកតំ ទុក្ខំ, អន្តិមោយំ សមុស្សយោ;

ជាតិមរណសំសារោ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ. – ឥមា គាថា អភាសិ;

តត្ថ ¶ ¶ សាធូ ហិ កិរ មេ មាតា, បតោទំ ឧបទំសយីតិ សាធុ វត មាតា មយ្ហំ ឱវាទសង្ខាតំ បតោទំ ទស្សេតិ, តេន មេ វីរិយំ ឧត្តេជេន្តី ឧត្តមង្គេ បញ្ញាសីសេ វិជ្ឈិ. យស្សាតិ យស្សា មេ មាតុយា. សម្ពោធិន្តិ អរហត្តំ. អយញ្ហេត្ថ យោជនា – ជនេត្តិយា មេ អនុសិដ្ឋោ យស្សា អនុសាសនីភូតំ វចនំ សុត្វា អហំ អារទ្ធវីរិយោ បហិតត្តោ វិហរន្តោ ឧត្តមំ អគ្គផលំ សម្ពោធិំ អរហត្តំ បត្តោ.

តតោ ឯវ អារកត្តា កិលេសេហិ អរហា បុញ្ញក្ខេត្តតាយ ទក្ខិណេយ្យោ ទក្ខិណារហោ អម្ហិ. បុព្ពេនិវាសញាណាទិវិជ្ជាត្តយស្ស អធិគតត្តា តេវិជ្ជោ និព្ពានស្ស សច្ឆិកតត្តា អមតទ្ទសោ នមុចិនោ មារស្ស សេនំ កិលេសវាហិនិំ ពោធិបក្ខិយសេនាយ ជិនិត្វា តស្ស ជិតត្តាយេវ អនាសវោ សុខំ វិហរាមីតិ.

ឥទានិ ‘‘អនាសវោ’’តិ វុត្តមត្ថំ បាកដតរំ កាតុំ ‘‘អជ្ឈត្តញ្ចា’’ តិ គាថមាហ. តស្សត្ថោ – អជ្ឈត្តំ អជ្ឈត្តវត្ថុកា ច ពហិទ្ធា ពហិទ្ធវត្ថុកា ច អាសវា យេ មយ្ហំ អរិយមគ្គាធិគមតោ បុព្ពេ វិជ្ជិំសុ ឧបលព្ភិំសុ, តេ សព្ពេ អនវសេសា ឧច្ឆិន្នា អរិយមគ្គេន សមុច្ឆិន្នា បហីនា បុន ទានិ កទាចិបិ ន ច ឧប្បជ្ជេយ្យុំ ន ឧប្បជ្ជិស្សន្តិយេវាតិ.

ឥទានិ មាតុ វចនំ អង្កុសំ កត្វា អត្តនា អរហត្តស្ស អធិគតត្តា មាតរំ ថោមេន្តោ ‘‘វិសារទា’’តិ គាថមាហ. តត្ថ វិសារទា ខោតិ ឯកំសេន វិគតសារជ្ជា. ឯវំ មាតុ អត្តនោ ¶ ច អរហត្តាធិគមេន សត្ថុ ឱរសបុត្តភាវំ ឧល្លបេន្តោ មាតរំ ‘‘ភគិនី’’តិ អាហ. ឯតមត្ថំ អភាសយីតិ ឯតំ មម ឱវាទភូតំ អត្ថំ អភណិ. ឯវំ បន មំ ឱវទន្តី ន កេវលំ វិសារទា ឯវ, អថ ខោ អបិហា នូន មយិបិ តវ បុត្តកេបិ អបិហា អសន្ថវា មញ្ញេ, កិំ វា ឯតេន បរិកប្បនេន? វនថោ តេ ន វិជ្ជតិ អវិជ្ជាទិកោ វនថោ តវ សន្តានេ នត្ថេវ, យា មំ ភវក្ខយេ និយោជេសីតិ អធិប្បាយោ.

ឥទានិ ‘‘តយា និយោជិតាការេនេវ មយា បដិបន្ន’’ន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘បរិយន្តកត’’ន្តិ ឱសានគាថមាហ, តស្សត្ថោ សុវិញ្ញេយ្យោវ.

វឌ្ឍត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. នទីកស្សបត្ថេរគាថាវណ្ណនា

អត្ថាយ ¶ វត មេតិអាទិកា អាយស្មតោ នទីកស្សបត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនន្តោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ¶ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ សត្ថារំ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ អត្តនា រោបិតស្ស អម្ពរុក្ខស្ស បឋមុប្បន្នំ មនោសិលាវណ្ណំ ឯកំ អម្ពផលំ អទាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ មគធរដ្ឋេ ព្រាហ្មណកុលេ ឧរុវេលកស្សបស្ស ភាតា ហុត្វា និព្ពត្តោ. វយប្បត្តោ និស្សរណជ្ឈាសយតាយ ឃរាវាសំ អនិច្ឆន្តោ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា តីហិ តាបសសតេហិ សទ្ធិំ នេរញ្ជរាយ នទិយា តីរេ អស្សមំ មាបេត្វា វិហរតិ. នទីតីរេ វសនតោ ហិស្ស កស្សបគោត្តតាយ ច នទីកស្សបោតិ សមញ្ញា អហោសិ. តស្ស ភគវា សបរិសស្ស ឯហិភិក្ខុភាវេន ឧបសម្បទំ អទាសិ. តំ សព្ពំ ខន្ធកេ (មហាវ. ៣៦-៣៩) អាគតមេវ. សោ ភគវតោ អាទិត្តបរិយាយទេសនាយ (មហាវ. ៥៤; សំ. និ. ៤.២៨) អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៤.៨១-៨៧) –

‘‘បទុមុត្តរពុទ្ធស្ស, លោកជេដ្ឋស្ស តាទិនោ;

បិណ្ឌាយ វិចរន្តស្ស, ធារតោ ឧត្តមំ យសំ.

‘‘អគ្គផលំ ¶ គហេត្វាន, វិប្បសន្នេន ចេតសា;

ទក្ខិណេយ្យស្ស វីរស្ស, អទាសិំ សត្ថុនោ អហំ.

‘‘តេន កម្មេន ទ្វិបទិន្ទ, លោកជេដ្ឋ នរាសភ;

បត្តោម្ហិ អចលំ ឋានំ, ហិត្វា ជយបរាជយំ.

‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, យំ ទានមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, អគ្គទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តេ បន បតិដ្ឋិតោ អបរភាគេ អត្តនោ បដិបត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា ទិដ្ឋិសមុគ្ឃាតកិត្តនមុខេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

៣៤០.

‘‘អត្ថាយ ¶ វត មេ ពុទ្ធោ, នទិំ នេរញ្ជរំ អគា;

យស្សាហំ ធម្មំ សុត្វាន, មិច្ឆាទិដ្ឋិំ វិវជ្ជយិំ.

៣៤១.

‘‘យជិំ ឧច្ចាវចេ យញ្ញេ, អគ្គិហុត្តំ ជុហិំ អហំ;

ឯសា សុទ្ធីតិ មញ្ញន្តោ, អន្ធភូតោ បុថុជ្ជនោ.

៣៤២.

‘‘ទិដ្ឋិគហនបក្ខន្ទោ, បរាមាសេន មោហិតោ;

អសុទ្ធិំ មញ្ញិសំ សុទ្ធិំ, អន្ធភូតោ អវិទ្ទសុ.

៣៤៣.

‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិ បហីនា មេ, ភវា សព្ពេ វិទាលិតា;

ជុហាមិ ទក្ខិណេយ្យគ្គិំ, នមស្សាមិ តថាគតំ.

៣៤៤.

‘‘មោហា សព្ពេ បហីនា មេ, ភវតណ្ហា បទាលិតា;

វិក្ខីណោ ជាតិសំសារោ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ. –

ឥមា បញ្ច គាថា អភាសិ.

តត្ថ អត្ថាយ វត មេតិ មយ្ហំ អត្ថាយ វត ហិតាយ វត. ពុទ្ធោតិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធោ. នទិំ នេរញ្ជរំ អគាតិ នេរញ្ជរាសង្ខាតំ នទិំ អគញ្ឆិ, តស្សា នទិយា តីរេ ច មម ភាតុ ឧរុវេលកស្សបស្ស អស្សមំ ឧបគតោតិ អធិប្បាយោ.

ឥទានិ យថាវុត្តមត្ថំ វិវរិតុំ ‘‘យស្សាហ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. យស្សាតិ យស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ. ធម្មំ សុត្វានាតិ ចតុសច្ចបដិសំយុត្តំ ធម្មំ សុត្វា, សោតទ្វារានុសារេន ឧបលភិត្វា. មិច្ឆាទិដ្ឋិំ វិវជ្ជយិន្តិ ¶ ‘‘យញ្ញាទីហិ សុទ្ធិ ហោតី’’តិអាទិនយប្បវត្តំ វិបរីតទស្សនំ បជហិំ.

មិច្ឆាទិដ្ឋិំ ¶ វិវជ្ជយិន្តិ វុត្តមេវត្ថំ វិត្ថារេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘យជិ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ យជិំ ឧច្ចាវចេ យញ្ញេតិ បាកដយញ្ញេ សោមយាគវាជបេយ្យាទិកេ នានាវិធេ យញ្ញេ យជិំ. អគ្គិហុត្តំ ជុហិំ អហន្តិ តេសំ យញ្ញានំ យជនវសេន អាហុតិំ បគ្គណ្ហន្តោ អគ្គិំ បរិចរិំ. ឯសា សុទ្ធីតិ មញ្ញន្តោតិ ឯសា យញ្ញកិរិយា អគ្គិបារិចរិយា សុទ្ធិហេតុភាវតោ សុទ្ធិ ‘‘ឯវំ មេ សំសារសុទ្ធិ ហោតី’’តិ មញ្ញមានោ. អន្ធភូតោ បុថុជ្ជនោតិ បញ្ញាចក្ខុវេកល្លេន អវិជ្ជន្ធតាយ អន្ធភូតោ បុថុជ្ជនោ ហុត្វា វនគហនបព្ពតគហនាទីនិ វិយ ទុរតិក្កមនដ្ឋេន ទិដ្ឋិយេវ គហនំ ទិដ្ឋិគហនំ ¶ , តំ បក្ខន្ទោ អនុបវិដ្ឋោតិ ទិដ្ឋិគហនបក្ខន្ទោ. បរាមាសេនាតិ ធម្មសភាវំ អតិក្កមិត្វា ‘‘ឥទមេវ សច្ច’’ន្តិ បរាមសនតោ បរាមាសសង្ខាតេន មិច្ឆាភិនិវេសេន. មោហិតោតិ មូឡ្ហភាវំ បាបិតោ. អសុទ្ធិំ មញ្ញិសំ សុទ្ធិន្តិ អសុទ្ធិំ មគ្គំ ‘‘សុទ្ធិំ មគ្គ’’ន្តិ មញ្ញិសំ មញ្ញិំ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘អន្ធភូតោ អវិទ្ទសូ’’តិ. យស្មា អវិជ្ជាយ អន្ធភូតោ, តតោ ឯវ ធម្មាធម្មំ យុត្តាយុត្តញ្ច អវិទ្វា, តស្មា តថា មញ្ញិន្តិ អត្ថោ.

មិច្ឆាទិដ្ឋិ បហីនា មេតិ ឯវំភូតស្ស បន សត្ថុ សម្មុខា ចតុសច្ចគព្ភំ ធម្មកថំ សុត្វា យោនិសោ បដិបជ្ជន្តស្ស អរិយមគ្គសម្មាទិដ្ឋិយា សព្ពាបិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ សមុច្ឆេទប្បហានវសេន មយ្ហំ បហីនា. ភវាតិ កាមភវាទយោ សព្ពេបិ ភវា អរិយមគ្គសត្ថេន វិទាលិតា វិទ្ធំសិតា. ជុហាមិ ទក្ខិណេយ្យគ្គិន្តិ អាហវនីយាទិកេ អគ្គី ឆឌ្ឌេត្វា សទេវកស្ស លោកស្ស អគ្គទក្ខិណេយ្យតាយ សព្ពស្ស ច បាបស្ស ទហនតោ ទក្ខិណេយ្យគ្គិំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ ជុហាមិ បរិចរាមិ. តយិទំ មយ្ហំ ទក្ខិណេយ្យគ្គិបរិចរណំ ទធិនវនីតមថិតសប្បិអាទិនិរបេក្ខំ សត្ថុ នមស្សនមេវាតិ អាហ ‘‘នមស្សាមិ តថាគត’’ន្តិ. អថ វា ជុហាមិ ទក្ខិណេយ្យគ្គិន្តិ ទាយកានំ ទក្ខិណាយ មហប្ផលភាវករណេន បាបស្ស ច ទហនេន ទក្ខិណេយ្យគ្គិភូតំ អត្តានំ ជុហាមិ បរិចរាមិ តថា កត្វា បរិចរាមិ, តថា កត្វា បរិហរាមិ. បុព្ពេ អគ្គិទេវំ នមស្សាមិ, ឥទានិ បន នមស្សាមិ តថាគតន្តិ.

មោហា សព្ពេ បហីនា មេតិ ទុក្ខេ អញ្ញាណាទិភេទា សព្ពេ មោហា មយ្ហំ បហីនា សមុច្ឆិន្នា, តតោ ឯវ ‘‘ភវតណ្ហា បទាលិតា. វិក្ខីណោ ជាតិសំសារោ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ តីសុ បទេសុ មេ-សទ្ទោ អានេត្វា យោជេតព្ពោ.

នទីកស្សបត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. គយាកស្សបត្ថេរគាថាវណ្ណនា

បាតោ ¶ ¶ មជ្ឈន្ហិកន្តិអាទិកា អាយស្មតោ គយាកស្សបត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ឯកតិំសេ កប្បេ សិខិស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ និស្សរណជ្ឈាសយតាយ ឃរាវាសំ បហាយ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អរញ្ញាយតនេ ¶ អស្សមំ ការេត្វា វនមូលផលាហារោ វសតិ. តេន ច សមយេន ភគវា ឯកោ អទុតិយោ តស្ស អស្សមសមីបេន គច្ឆតិ. សោ ភគវន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ ឋិតោ វេលំ ឱលោកេត្វា មនោហរានិ កោលផលានិ សត្ថុ ឧបនេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ និស្សរណជ្ឈាសយតាយ ឃរាវាសំ បហាយ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ទ្វីហិ តាបសសតេហិ សទ្ធិំ គយាយំ វិហរតិ. គយាយំ វសនតោ ហិស្ស កស្សបគោត្តតាយ ច គយាកស្សបោតិ សមញ្ញា អហោសិ. សោ ភគវតា សទ្ធិំ បរិសាយ ឯហិភិក្ខូបសម្បទំ ទត្វា អាទិត្តបរិយាយទេសនាយ (មហាវ. ៥៤) ឱវទិយមានោ អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៥.៨-១៤) –

‘‘អជិនេន និវត្ថោហំ, វាកចីរធរោ តទា;

ខារិយា បូរយិត្វានំ, កោលំហាសិំ មមស្សមំ.

‘‘តម្ហិ កាលេ សិខី ពុទ្ធោ, ឯកោ អទុតិយោ អហុ;

មមស្សមំ ឧបគច្ឆិ, ជានន្តោ សព្ពកាលិកំ.

‘‘សកំ ចិត្តំ បសាទេត្វា, វន្ទិត្វាន ច សុព្ពតំ;

ឧភោ ហត្ថេហិ បគ្គយ្ហ, កោលំ ពុទ្ធស្សទាសហំ.

‘‘ឯកតិំសេ ឥតោ កប្បេ, យំ ផលមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, កោលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តេ បន បតិដ្ឋិតោ អត្តនោ បដិបត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា បាបបវាហនកិត្តនមុខេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

៣៤៥.

‘‘បាតោ មជ្ឈន្ហិកំ សាយំ, តិក្ខត្តុំ ទិវសស្សហំ;

ឱតរិំ ឧទកំ សោហំ, គយាយ គយផគ្គុយា.

៣៤៦.

‘‘យំ ¶ មយា បកតំ បាបំ, បុព្ពេ អញ្ញាសុ ជាតិសុ;

តំ ទានីធ បវាហេមិ, ឯវំទិដ្ឋិ បុរេ អហុំ.

៣៤៧.

‘‘សុត្វា ¶ សុភាសិតំ វាចំ, ធម្មត្ថសហិតំ បទំ;

តថំ យាថាវកំ អត្ថំ, យោនិសោ បច្ចវេក្ខិសំ.

៣៤៨.

‘‘និន្ហាតសព្ពបាបោម្ហិ, និម្មលោ បយតោ សុចិ;

សុទ្ធោ សុទ្ធស្ស ទាយាទោ, បុត្តោ ពុទ្ធស្ស ឱរសោ.

៣៤៩.

‘‘ឱគយ្ហដ្ឋង្គិកំ សោតំ, សព្ពបាបំ បវាហយិំ;

តិស្សោ វិជ្ជា អជ្ឈគមិំ, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ. –

ឥមា បញ្ច គាថា អភាសិ.

តត្ថ បឋមគាថាយ តាវ អយំ សង្ខេបត្ថោ – បាតោ សូរិយុគ្គមនវេលាយំ, មជ្ឈន្ហិកំ ¶ មជ្ឈន្ហវេលាយំ, សាយំ សាយន្ហវេលាយន្តិ ទិវសស្ស តិក្ខត្តុំ តយោ វារេ អហំ ឧទកំ ឱតរិំ ឱគាហិំ. ឱតរន្តោ ច សោហំ ន យត្ថ កត្ថចិ យទា វា តទា វា ឱតរិំ, អថ ខោ គយាយ មហាជនស្ស ‘‘បាបបវាហន’’ន្តិ អភិសម្មតេ គយាតិត្ថេ, គយផគ្គុយា គយាផគ្គុនាមកេ ផគ្គុនីមាសស្ស ឧត្តរផគ្គុនីនក្ខត្តេ អនុសំវច្ឆរំ ឧទកោរោហនមនុយុត្តោ អហោសិន្តិ.

ឥទានិ តទា យេនាធិប្បាយេន ឧទកោរោហនមនុយុត្តំ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘យំ មយា’’តិ គាថមាហ. តស្សត្ថោ – ‘‘យំ មយា បុព្ពេ ឥតោ អញ្ញាសុ ជាតីសុ បាបកម្មំ ឧបចិតំ. តំ ឥទានិ ឥធ គយាតិត្ថេ ឥមិស្សា ច គយាផគ្គុយា ឥមិនា ឧទកោរោហនេន បវាហេមិ អបនេមិ វិក្ខាលេមី’’តិ. បុរេ សត្ថុ សាសនុបគមនតោ បុព្ពេ ឯវំទិដ្ឋិ ឯវរូបវិបរីតទស្សនោ អហុំ អហោសិំ.

ធម្មត្ថសហិតំ បទន្តិ វិភត្តិអលោបេន និទ្ទេសោ. ធម្មេន ច អត្ថេន ច សហិតកោដ្ឋាសំ, អាទិតោ មជ្ឈតោ បរិយោសានតោ ច ធម្មូបសំហិតំ អត្ថូបសំហិតំ សុដ្ឋុ ឯកន្តេន និយ្យានិកំ កត្វា ភាសិតំ វាចំ សម្មាសម្ពុទ្ធវចនំ សុត្វា តេន បកាសិតំ បរមត្ថភាវេន តច្ឆភាវតោ តថំ យថារហំ បវត្តិនិវត្តិឧបាយភាវេ ព្យភិចារាភាវតោ យាថាវកំ ទុក្ខាទិអត្ថំ យោនិសោ ឧបាយេន បរិញ្ញេយ្យាទិភាវេន បច្ចវេក្ខិសំ ‘‘ទុក្ខំ បរិញ្ញេយ្យំ, សមុទយោ បហាតព្ពោ, និរោធោ សច្ឆិកាតព្ពោ ¶ , មគ្គោ ភាវេតព្ពោ’’តិ បតិអវេក្ខិំ, ញាណចក្ខុនា បស្សិំ បដិវិជ្ឈិន្តិ អត្ថោ.

និន្ហាតសព្ពបាបោម្ហីតិ ឯវំ បដិវិទ្ធសច្ចត្តា ឯវ អរិយមគ្គជលេន វិក្ខាលិតសព្ពបាបោ អម្ហិ. តតោ ឯវ រាគមលាទីនំ អភាវេន និម្មលត្តា និម្មលោ. តតោ ឯវ ¶ បរិសុទ្ធកាយសមាចារតាយ បរិសុទ្ធវចីសមាចារតាយ បរិសុទ្ធមនោសមាចារតាយ បយតោ សុចិ សុទ្ធោ. សវាសនសព្ពកិលេសមលវិសុទ្ធិយា សុទ្ធស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ លោកុត្តរធម្មទាយស្ស អាទិយនតោ ទាយាទោ. តស្សេវ ទេសនាញាណសមុដ្ឋានឧរោវាយាមជនិតាភិជាតិតាយ ឱរសោ បុត្តោ អម្ហីតិ យោជនា.

បុនបិ អត្តនោ បរមត្ថតោ ន្ហាតកភាវមេវ វិភាវេតុំ ‘‘ឱគយ្ហា’’តិ ឱសានគាថមាហ. តត្ថ ឱគយ្ហាតិ ឱគាហេត្វា អនុបវិសិត្វា. អដ្ឋង្គិកំ សោតន្តិ សម្មាទិដ្ឋិអាទីហិ អដ្ឋង្គសមោធានភូតំ មគ្គសោតំ. សព្ពបាបំ បវាហយិន្តិ អនវសេសំ បាបមលំ បក្ខាលេសិំ, អរិយមគ្គជលបវាហនេន បរមត្ថន្ហាតកោ អហោសិំ. តតោ ឯវ តិស្សោ វិជ្ជា អជ្ឈគមិំ, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនន្តិ វុត្តត្ថមេវ.

គយាកស្សបត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. វក្កលិត្ថេរគាថាវណ្ណនា

វាតរោគាភិនីតោតិអាទិកា ¶ អាយស្មតោ វក្កលិត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ សត្ថុ សន្តិកំ គច្ឆន្តេហិ ឧបាសកេហិ សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ សទ្ធាធិមុត្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា សយម្បិ តំ ឋានំ បត្ថេន្តោ សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា បណិធានំ អកាសិ. សត្ថា តស្ស អនន្តរាយតំ ទិស្វា ព្យាករិ.

សោបិ ¶ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ អម្ហាកំ សត្ថុ កាលេ សាវត្ថិយំ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិ, វក្កលីតិស្ស នាមំ អកំសុ. សោ វុទ្ធិប្បត្តោ តយោ វេទេ ឧគ្គណ្ហិត្វា ព្រាហ្មណសិប្បេសុ និប្ផត្តិំ គតោ សត្ថារំ ទិស្វា រូបកាយស្ស សម្បត្តិទស្សនេន អតិត្តោ សត្ថារា សទ្ធិំយេវ វិចរតិ. ‘‘អគារមជ្ឈេ វសន្តោ និច្ចកាលំ សត្ថារំ ទដ្ឋុំ ន លភិស្សាមី’’តិ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា ឋបេត្វា ភោជនវេលំ សរីរកិច្ចកាលញ្ច សេសកាលេ យត្ថ ឋិតេន សក្កា ទសពលំ បស្សិតុំ, តត្ថ ឋិតោ អញ្ញំ កិច្ចំ បហាយ ភគវន្តំ ឱលោកេន្តោវ វិហរតិ. សត្ថា តស្ស ញាណបរិបាកំ អាគមេន្តោ ពហុកាលំ តស្មិំ រូបទស្សនេនេវ វិចរន្តេ កិញ្ចិ អវត្វា បុនេកទិវសំ ¶ ‘‘កិំ តេ, វក្កលិ, ឥមិនា បូតិកាយេន ទិដ្ឋេន? យោ ខោ, វក្កលិ, ធម្មំ បស្សតិ, សោ មំ បស្សតិ. យោ មំ បស្សតិ, សោ ធម្មំ បស្សតិ. ធម្មញ្ហិ, វក្កលិ, បស្សន្តោ មំ បស្សតិ, មំ បស្សន្តោ ធម្មំ បស្សតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៨៧) អាហ.

សត្ថរិ ឯវំ វទន្តេបិ ថេរោ សត្ថុ ទស្សនំ បហាយ អញ្ញត្ថ គន្តុំ ន សក្កោតិ. តតោ សត្ថា ‘‘នាយំ ភិក្ខុ សំវេគំ អលភិត្វា ពុជ្ឈិស្សតី’’តិ វស្សូបនាយិកទិវសេ ‘‘អបេហិ, វក្កលី’’តិ ថេរំ បណាមេសិ. សោ សត្ថារា បណាមិតោ សម្មុខេ ឋាតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘កិំ មយ្ហំ ជីវិតេន, យោហំ សត្ថារំ ទដ្ឋុំ ន លភាមី’’តិ គិជ្ឈកូដបព្ពតេ បបាតដ្ឋានំ អភិរុហិ. សត្ថា តស្ស តំ បវត្តិំ ញត្វា ‘‘អយំ ភិក្ខុ មម សន្តិកា អស្សាសំ អលភន្តោ មគ្គផលានំ ឧបនិស្សយំ នាសេយ្យា’’តិ អត្តានំ ទស្សេតុំ ឱភាសំ វិស្សជ្ជេន្តោ –

‘‘បាមោជ្ជពហុលោ ភិក្ខុ, បសន្នោ ពុទ្ធសាសនេ;

អធិគច្ឆេ បទំ សន្តំ, សង្ខារូបសមំ សុខ’’ន្តិ. (ធ. ប. ៣៨១) –

គាថំ វត្វា ‘‘ឯហិ, វក្កលី’’តិ ហត្ថំ បសារេសិ. ថេរោ ‘‘ទសពលោ មេ ទិដ្ឋោ, ‘ឯហី’តិ អវ្ហានម្បិ លទ្ធ’’ន្តិ ពលវបីតិសោមនស្សំ ឧប្បាទេត្វា ¶ ‘‘កុតោ អាគច្ឆាមី’’តិ អត្តនោ គមនភាវំ អជានិត្វា សត្ថុ សម្មុខេ អាកាសេ បក្ខន្ទន្តោ បឋមបាទេន បព្ពតេ ឋិតោយេវ សត្ថារា វុត្តគាថំ ¶ អាវជ្ជេន្តោ អាកាសេយេវ បីតិំ វិក្ខម្ភេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណីតិ អង្គុត្តរដ្ឋកថាយំ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២០៨) ធម្មបទវណ្ណនាយញ្ច (ធ. ប. អដ្ឋ. ២.៣៨១) អាគតំ.

ឥធ បន ឯវំ វទន្តិ – ‘‘កិំ តេ, វក្កលី’’តិអាទិនា សត្ថារា ឱវទិតោ គិជ្ឈកូដេ វិហរន្តោ វិបស្សនំ បដ្ឋបេសិ, តស្ស សទ្ធាយ ពលវភាវតោ ឯវ វិបស្សនា វីថិំ ន ឱតរតិ, ភគវា តំ ញត្វា កម្មដ្ឋានំ សោធេត្វា អទាសិ. បុន វិបស្សនំ មត្ថកំ បាបេតុំ នាសក្ខិយេវ, អថស្ស អាហារវេកល្លេន វាតាពាធោ ឧប្បជ្ជិ, តំ វាតាពាធេន បីឡិយមានំ ញត្វា ភគវា តត្ថ គន្ត្វា បុច្ឆន្តោ –

៣៥០.

‘‘វាតរោគាភិនីតោ ត្វំ, វិហរំ កាននេ វនេ;

បវិទ្ធគោចរេ លូខេ, កថំ ភិក្ខុ ករិស្សសី’’តិ. –

អាហ. តំ សុត្វា ថេរោ –

៣៥១.

‘‘បីតិសុខេន ¶ វិបុលេន, ផរមានោ សមុស្សយំ;

លូខម្បិ អភិសម្ភោន្តោ, វិហរិស្សាមិ កាននេ.

៣៥២.

‘‘ភាវេន្តោ សតិបដ្ឋានេ, ឥន្ទ្រិយានិ ពលានិ ច;

ពោជ្ឈង្គានិ ច ភាវេន្តោ, វិហរិស្សាមិ កាននេ.

៣៥៣.

‘‘អារទ្ធវីរិយេ បហិតត្តេ, និច្ចំ ទឡ្ហបរក្កមេ;

សមគ្គេ សហិតេ ទិស្វា, វិហរិស្សាមិ កាននេ.

៣៥៤.

‘‘អនុស្សរន្តោ សម្ពុទ្ធំ, អគ្គំ ទន្តំ សមាហិតំ;

អតន្ទិតោ រត្តិន្ទិវំ, វិហរិស្សាមិ កាននេ’’តិ. –

ចតស្សោ គាថា អភាសិ.

តត្ថ វាតរោគាភិនីតោតិ វាតាពាធេន អសេរិភាវំ ឧបនីតោ, វាតព្យាធិនា អភិភូតោ. ត្វន្តិ ថេរំ អាលបតិ. វិហរន្តិ តេន ឥរិយាបថវិហារេន វិហរន្តោ. កាននេ វនេតិ កាននភូតេ វនេ, មហាអរញ្ញេតិ អត្ថោ. បវិទ្ធគោចរេតិ វិស្សដ្ឋគោចរេ ទុល្លភបច្ចយេ. វាតរោគស្ស សប្បាយានំ សប្បិអាទិភេសជ្ជានំ អភាវេន ផរុសភូមិភាគតាយ ច លូខេ លូខដ្ឋានេ. កថំ ភិក្ខុ ករិស្សសីតិ ភិក្ខុ ត្វំ កថំ វិហរិស្សសីតិ ភគវា បុច្ឆិ.

តំ ¶ សុត្វា ថេរោ និរាមិសបីតិសោមនស្សាទិនា អត្តនោ សុខវិហារំ បកាសេន្តោ ‘‘បីតិសុខេនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បីតិសុខេនាតិ ឧព្ពេគលក្ខណាយ ផរណលក្ខណាយ ច ¶ បីតិយា តំសម្បយុត្តសុខេន ច. តេនាហ ‘‘វិបុលេនា’’តិ ឧឡារេនាតិ អត្ថោ. ផរមានោ សមុស្សយន្តិ យថាវុត្តបីតិសុខសមុដ្ឋិតេហិ បណីតេហិ រូបេហិ សកលំ កាយំ ផរាបេន្តោ និរន្តរំ ផុដំ ករោន្តោ. លូខម្បិ អភិសម្ភោន្តោតិ អរញ្ញាវាសជនិតំ សល្លេខវុត្តិហេតុកំ ទុស្សហម្បិ បច្ចយលូខំ អភិភវន្តោ អធិវាសេន្តោ. វិហរិស្សាមិ កាននេតិ ឈានសុខេន វិបស្សនាសុខេន ច អរញ្ញាយតនេ វិហរិស្សាមីតិ អត្ថោ. តេនាហ – ‘‘សុខញ្ច កាយេន បដិសំវេទេសិ’’ន្តិ (បារា. ១១).

‘‘យតោ យតោ សម្មសតិ, ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ;

លភតី បីតិបាមោជ្ជំ, អមតំ តំ វិជានត’’ន្តិ ច. (ធ. ប. ៣៧៤);

ភាវេន្តោ សតិបដ្ឋានេតិ មគ្គបរិយាបន្នេ កាយានុបស្សនាទិកេ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ ឧប្បាទេន្តោ វឌ្ឍេន្តោ ច. ឥន្ទ្រិយានីតិ មគ្គបរិយាបន្នានិ ឯវ សទ្ធាទីនិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ. ពលានីតិ តថា សទ្ធាទីនិ ¶ បញ្ច ពលានិ. ពោជ្ឈង្គានីតិ តថា សតិសម្ពោជ្ឈង្គាទីនិ សត្ត ពោជ្ឈង្គានិ. ច-សទ្ទេន សម្មប្បធានឥទ្ធិបាទមគ្គង្គានិ សង្គណ្ហាតិ. តទវិនាភាវតោ ហិ តគ្គហណេនេវ តេសំ គហណំ ហោតិ. វិហរិស្សាមីតិ យថាវុត្តេ ពោធិបក្ខិយធម្មេ ភាវេន្តោ មគ្គសុខេន តទធិគមសិទ្ធេន ផលសុខេន និព្ពានសុខេន ច វិហរិស្សាមិ.

អារទ្ធវីរិយេតិ ចតុព្ពិធសម្មប្បធានវសេន បគ្គហិតវីរិយេ. បហិតត្តេតិ និព្ពានំ បតិបេសិតចិត្តេ. និច្ចំ ទឡ្ហបរក្កមេតិ សព្ពកាលំ អសិថិលវីរិយេ. អវិវាទវសេន កាយសាមគ្គិទានវសេន ច សមគ្គេ. ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សហិតេ សព្រហ្មចារី ទិស្វា. ឯតេន កល្យាណមិត្តសម្បត្តិំ ទស្សេតិ.

អនុស្សរន្តោ សម្ពុទ្ធន្តិ សម្មា សាមំ សព្ពធម្មានំ ពុទ្ធត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធំ សព្ពសត្តុត្តមតាយ, អគ្គំ ឧត្តមេន ទមថេន ទន្តំ, អនុត្តរសមាធិនា សមាហិតំ អតន្ទិតោ អនលសោ ហុត្វា, រត្តិន្ទិវំ សព្ពកាលំ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា អរហ’’ន្តិអាទិនា អនុស្សរន្តោ វិហរិស្សាមិ. ឯតេន ពុទ្ធានុស្សតិភាវនាយ ¶ យុត្តាការទស្សនេន សព្ពត្ថ កម្មដ្ឋានានុយោគមាហ, បុរិមេន បារិហារិយកម្មដ្ឋានានុយោគំ.

ឯវំ បន វត្វា ថេរោ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥៤.២៨-៦៥) –

‘‘ឥតោ សតសហស្សម្ហិ, កប្បេ ឧប្បជ្ជិ នាយកោ;

អនោមនាមោ អមិតោ, នាមេន បទុមុត្តរោ.

‘‘បទុមាការវទនោ, បទុមាមលសុច្ឆវី;

លោកេនានុបលិត្តោវ, តោយេន បទុមំ យថា.

‘‘វីរោ បទុមបត្តក្ខោ, កន្តោ ច បទុមំ យថា;

បទុមុត្តរគន្ធោវ, តស្មា សោ បទុមុត្តរោ.

‘‘លោកជេដ្ឋោ ច និម្មានោ, អន្ធានំ នយនូបមោ;

សន្តវេសោ គុណនិធិ, ករុណាមតិសាគរោ.

‘‘ស កទាចិ មហាវីរោ, ព្រហ្មាសុរសុរច្ចិតោ;

សទេវមនុជាកិណ្ណេ, ជនមជ្ឈេ ជិនុត្តមោ.

‘‘វទនេន សុគន្ធេន, មធុរេន រុតេន ច;

រញ្ជយំ បរិសំ សព្ពំ, សន្ថវី សាវកំ សកំ.

‘‘សទ្ធាធិមុត្តោ សុមតិ, មម ទស្សនលាលសោ;

នត្ថិ ឯតាទិសោ អញ្ញោ, យថាយំ ភិក្ខុ វក្កលិ.

‘‘តទាហំ ¶ ហំសវតិយំ, នគរេ ព្រាហ្មណត្រជោ;

ហុត្វា សុត្វា ច តំ វាក្យំ, តំ ឋានមភិរោចយិំ.

‘‘សសាវកំ តំ វិមលំ, និមន្តេត្វា តថាគតំ;

សត្តាហំ ភោជយិត្វាន, ទុស្សេហច្ឆាទយិំ តទា.

‘‘និបច្ច សិរសា តស្ស, អនន្តគុណសាគរេ;

និមុគ្គោ បីតិសម្បុណ្ណោ, ឥទំ វចនមព្រវិំ.

‘‘យោ សោ តយា សន្ថវិតោ, ឥតោ សត្តមកេ មុនិ;

ភិក្ខុ សទ្ធាវតំ អគ្គោ, តាទិសោ ហោមហំ មុនេ.

‘‘ឯវំ ¶ វុត្តេ មហាវីរោ, អនាវរណទស្សនោ;

ឥមំ វាក្យំ ឧទីរេសិ, បរិសាយ មហាមុនិ.

‘‘បស្សថេតំ មាណវកំ, បីតមដ្ឋនិវាសនំ;

ហេមយញ្ញោបចិតង្គំ, ជននេត្តមនោហរំ.

‘‘ឯសោ អនាគតទ្ធានេ, គោតមស្ស មហេសិនោ;

អគ្គោ សទ្ធាធិមុត្តានំ, សាវកោយំ ភវិស្សតិ.

‘‘ទេវភូតោ មនុស្សោ វា, សព្ពសន្តាបវជ្ជិតោ;

សព្ពភោគបរិព្យូឡ្ហោ, សុខិតោ សំសរិស្សតិ.

‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;

គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘តស្ស ធម្មេសុ ទាយាទោ, ឱរសោ ធម្មនិម្មិតោ;

វក្កលិ នាម នាមេន, ហេស្សតិ សត្ថុ សាវកោ.

‘‘តេន កម្មវិសេសេន, ចេតនាបណិធីហិ ច;

ជហិត្វា មានុសំ ទេហំ, តាវតិំសមគច្ឆហំ.

‘‘សព្ពត្ថ សុខិតោ ហុត្វា, សំសរន្តោ ភវាភវេ;

សាវត្ថិយំ បុរេ ជាតោ, កុលេ អញ្ញតរេ អហំ.

‘‘នោនីតសុខុមាលំ មំ, ជាតបល្លវកោមលំ;

មន្ទំ ឧត្តានសយនំ, បិសាចភយតជ្ជិតា.

‘‘បាទមូលេ មហេសិស្ស, សាយេសុំ ទីនមានសា;

ឥមំ ទទាម តេ នាថ, សរណំ ហោហិ នាយក.

‘‘តទា បដិគ្គហិ សោ មំ, ភីតានំ សរណោ មុនិ;

ជាលិនា ចក្កង្កិតេន, មុទុកោមលបាណិនា.

‘‘តទា បភុតិ តេនាហំ, អរក្ខេយ្យេន រក្ខិតោ;

សព្ពវេរវិនិមុត្តោ, សុខេន បរិវុទ្ធិតោ.

‘‘សុគតេន ¶ វិនា ភូតោ, ឧក្កណ្ឋាមិ មុហុត្តកំ;

ជាតិយា សត្តវស្សោហំ, បព្ពជិំ អនគារិយំ.

‘‘សព្ពបារមិសម្ភូតំ ¶ , នីលក្ខិនយនំ វរំ;

រូបំ សព្ពសុភាកិណ្ណំ, អតិត្តោ វិហរាមហំ.

‘‘ពុទ្ធរូបរតិំ ញត្វា, តទា ឱវទិ មំ ជិនោ;

អលំ វក្កលិ កិំ រូបេ, រមសេ ពាលនន្ទិតេ.

‘‘យោ ហិ បស្សតិ សទ្ធម្មំ, សោ មំ បស្សតិ បណ្ឌិតោ;

អបស្សមានោ សទ្ធម្មំ, មំ បស្សម្បិ ន បស្សតិ.

‘‘អនន្តាទីនវោ កាយោ, វិសរុក្ខសមូបមោ;

អាវាសោ សព្ពរោគានំ, បុញ្ជោ ទុក្ខស្ស កេវលោ.

‘‘និព្ពិន្ទិយ តតោ រូបេ, ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ;

បស្ស ឧបក្កិលេសានំ, សុខេនន្តំ គមិស្សសិ.

‘‘ឯវំ តេនានុសិដ្ឋោហំ, នាយកេន ហិតេសិនា;

គិជ្ឈកូដំ សមារុយ្ហ, ឈាយាមិ គិរិកន្ទរេ.

‘‘ឋិតោ បព្ពតបាទម្ហិ, អស្សាសយិ មហាមុនិ;

វក្កលីតិ ជិនោ វាចំ, តំ សុត្វា មុទិតោ អហំ.

‘‘បក្ខន្ទិំ សេលបព្ភារេ, អនេកសតបោរិសេ;

តទា ពុទ្ធានុភាវេន, សុខេនេវ មហិំ គតោ.

‘‘បុនោបិ ធម្មំ ទេសេតិ, ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ;

តមហំ ធម្មមញ្ញាយ, អរហត្តមបាបុណិំ.

‘‘សុមហាបរិសមជ្ឈេ, តទា មំ ចរណន្តគោ;

អគ្គំ សទ្ធាធិមុត្តានំ, បញ្ញបេសិ មហាមតិ.

‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, យំ កម្មមករិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ ¶ បន បត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តោបិ ថេរោ ឥមា ឯវ គាថា អភាសិ. អថ នំ សត្ថា ភិក្ខុសង្ឃមជ្ឈេ និសិន្នោ សទ្ធាធិមុត្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

វក្កលិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. វិជិតសេនត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ឱលគ្គេស្សាមីតិអាទិកា ¶ ¶ អាយស្មតោ វិជិតសេនត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនន្តោ អត្ថទស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ឃរាវាសំ បហាយ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អរញ្ញេ វិហរន្តោ អាកាសេន គច្ឆន្តំ ភគវន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ បសន្នាការំ ទស្សេន្តោ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ អដ្ឋាសិ. សត្ថា តស្ស អជ្ឈាសយំ ញត្វា អាកាសតោ ឱតរិ. សោ ភគវតោ មនោហរានិ មធុរានិ ផលានិ ឧបនេសិ, បដិគ្គហេសិ ភគវា អនុកម្បំ ឧបាទាយ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កោសលរដ្ឋេ ហត្ថាចរិយកុលេ និព្ពត្តិត្វា វិជិតសេនោតិ លទ្ធនាមោ វិញ្ញុតំ បាបុណិ. តស្ស មាតុលា សេនោ ច ឧបសេនោ ចាតិ ទ្វេ ហត្ថាចរិយា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធា បព្ពជិត្វា វាសធុរំ បូរេន្តា អរហត្តំ បាបុណិំសុ. វិជិតសេនោបិ ហត្ថិសិប្បេ និប្ផត្តិំ គតោ និស្សរណជ្ឈាសយតាយ ឃរាវាសេ អលគ្គមានសោ សត្ថុ យមកបាដិហារិយំ ទិស្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ មាតុលត្ថេរានំ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា តេសំ ឱវាទានុសាសនិយា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ វិបស្សនាវីថិំ លង្ឃិត្វា ពហិទ្ធា នានារម្មណេ វិធាវន្តំ អត្តនោ ចិត្តំ ឱវទន្តោ –

៣៥៥.

‘‘ឱលគ្គេស្សាមិ តេ ចិត្ត, អាណិទ្វារេវ ហត្ថិនំ;

ន តំ បាបេ និយោជេស្សំ, កាមជាលំ សរីរជំ.

៣៥៦.

‘‘ត្វំ ឱលគ្គោ ន គច្ឆសិ, ទ្វារវិវរំ គជោវ អលភន្តោ;

ន ច ចិត្តកលិ បុនប្បុនំ, បសក្ក បាបរតោ ចរិស្សសិ.

៣៥៧.

‘‘យថា កុញ្ជរំ អទន្តំ, នវគ្គហមង្កុសគ្គហោ;

ពលវា អាវត្តេតិ អកាមំ, ឯវំ អាវត្តយិស្សំ តំ.

៣៥៨.

‘‘យថា វរហយទមកុសលោ, សារថិបវរោ ទមេតិ អាជញ្ញំ;

ឯវំ ទមយិស្សំ តំ, បតិដ្ឋិតោ បញ្ចសុ ពលេសុ.

៣៥៩.

‘‘សតិយា ¶ ¶ តំ និពន្ធិស្សំ, បយុត្តោ តេ ទមេស្សាមិ;

វីរិយធុរនិគ្គហិតោ, ន យិតោ ទូរំ គមិស្សសេ ចិត្តា’’តិ. –

គាថា អភាសិ.

តត្ថ ឱលគ្គេស្សាមីតិ សំវរិស្សាមិ និវារេស្សាមិ. តេតិ តំ. ឧបយោគត្ថេ ហិ ឥទំ សាមិវចនំ ¶ . តេ គមនន្តិ វា វចនសេសោ. ហត្ថិនន្តិ ច ហត្ថិន្តិ អត្ថោ. ចិត្តាតិ អត្តនោ ចិត្តំ អាលបតិ. យថា តំ វារេតុកាមោ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘អាណិទ្វារេវ ហត្ថិន’’ន្តិ អាហ. អាណិទ្វារំ នាម បាការពទ្ធស្ស នគរស្ស ខុទ្ទកទ្វារំ, យំ ឃដិកាឆិទ្ទេ អាណិម្ហិ បក្ខិត្តេ យន្តេន វិនា អព្ភន្តរេ ឋិតេហិបិ វិវរិតុំ ន សក្កា. យេន មនុស្សគវស្សមហិំសាទយោ ន និគ្គន្តុំ សក្កា. នគរតោ ពហិ និគ្គន្តុកាមម្បិ ហត្ថិំ យតោ បលោភេត្វា ហត្ថាចរិយោ គមនំ និវារេសិ. អថ វា អាណិទ្វារំ នាម បលិឃទ្វារំ. តត្ថ ហិ តិរិយំ បលិឃំ ឋបេត្វា រុក្ខសូចិសង្ខាតំ អាណិំ បលិឃសីសេ អាវុណន្តិ. បាបេតិ រូបាទីសុ ឧប្បជ្ជនកអភិជ្ឈាទិបាបធម្មេ តំ ន និយោជេស្សំ ន និយោជិស្សាមិ. កាមជាលាតិ កាមស្ស ជាលភូតំ. យថា ហិ មច្ឆពន្ធមិគលុទ្ទានំ ជាលំ នាម មច្ឆាទីនំ តេសំ យថាកាមការសាធនំ, ឯវំ អយោនិសោមនសិការានុបាតិតំ ចិត្តំ មារស្ស កាមការសាធនំ. តេន ហិ សោ សត្តេ អនត្ថេសុ បាតេតិ. សរីរជាតិ សរីរេសុ ឧប្បជ្ជនក. បញ្ចវោការភវេ ហិ ចិត្តំ រូបបដិពទ្ធវុត្តិតាយ ‘‘សរីរជ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

ត្វំ ឱលគ្គោ ន គច្ឆសីតិ ត្វំ, ចិត្តកលិ, មយា សតិបញ្ញាបតោទអង្កុសេហិ វារិតោ ន ទានិ យថារុចិំ គមិស្សសិ, អយោនិសោមនសិការវសេន យថាកាមំ វត្តិតុំ ន លភិស្សសិ. យថា កិំ? ទ្វារវិវរំ គជោវ អលភន្តោ នគរតោ គជនិរោធតោ វា និគ្គមនាយ ទ្វារវិវរកំ អលភមានោ ហត្ថី វិយ. ចិត្តកលីតិ ចិត្តកាឡកណ្ណិ. បុនប្បុនន្តិ អបរាបរំ. បសក្កាតិ សរណសម្បស្សាសវសេន. បាបរតោតិ បាបកម្មនិរតោ បុព្ពេ វិយ ឥទានិ ន ចរិស្សសិ តថា ចរិតុំ ន ទស្សាមីតិ អត្ថោ.

អទន្តន្តិ ¶ អទមិតំ ហត្ថិសិក្ខំ អសិក្ខិតំ. នវគ្គហន្តិ អចិរគហិតំ. អង្កុសគ្គហោតិ ហត្ថាចរិយោ. ពលវាតិ កាយពលេន ញាណពលេន ច ពលវា. អាវត្តេតិ អកាមន្តិ អនិច្ឆន្តមេវ និសេធនតោ និវត្តេតិ. ឯវំ អាវត្តយិស្សន្តិ យថា យថាវុត្តំ ហត្ថិំ ហត្ថាចរិយោ, ឯវំ តំ ចិត្តំ ចិត្តកលិំ ទុច្ចរិតនិសេធនតោ និវត្តយិស្សាមិ.

វរហយទមកុសលោតិ ¶ ឧត្តមានំ អស្សទម្មានំ ទមនេ កុសលោ. តតោ ឯវ សារថិបវរោ អស្សទម្មសារថីសុ វិសិដ្ឋោ ទមេតិ អាជញ្ញំ អាជានីយំ អស្សទម្មំ ទេសកាលានុរូបំ សណ្ហផរុសេហិ ទមេតិ វិនេតិ និព្ពិសេវនំ ករោតិ. បតិដ្ឋិតោ បញ្ចសុ ពលេសូតិ សទ្ធាទីសុ បញ្ចសុ ពលេសុ បតិដ្ឋិតោ ហុត្វា អស្សទ្ធិយាទិនិសេធនតោ តំ ទមយិស្សំ ទមេស្សាមីតិ អត្ថោ.

សតិយា ¶ តំ និពន្ធិស្សន្តិ គោចរជ្ឈត្តតោ ពហិ គន្តុំ អទេន្តោ សតិយោត្តេន កម្មដ្ឋានថម្ភេ, ចិត្តកលិ, តំ និពន្ធិស្សាមិ និយមេស្សាមិ. បយុត្តោ តេ ទមេស្សាមីតិ តត្ថ និពន្ធន្តោ ឯវ យុត្តប្បយុត្តោ ហុត្វា តេ ទមេស្សាមិ, សំកិលេសមលតោ តំ វិសោធេស្សាមិ. វីរិយធុរនិគ្គហិតោតិ យថាវុត្តោ ឆេកេន សុសារថិនា យុគេ យោជិតោ យុគនិគ្គហិតោ យុគន្តរគតោ តំ នាតិក្កមតិ, ឯវំ ត្វម្បិ ចិត្ត, មម វីរិយធុរេ និគ្គហិតោ សក្កច្ចការិតាយ សាតច្ចការិតាយ អញ្ញថា វត្តិតុំ អលភន្តោ ឥតោ គោចរជ្ឈត្តតោ ទូរំ ពហិ ន គមិស្សសិ. ភាវនានុយុត្តស្ស ហិ កម្មដ្ឋានតោ អញ្ញំ អាសន្នម្បិ លក្ខណតោ ទូរមេវាតិ ឯវំ ថេរោ ឥមាហិ គាថាហិ អត្តនោ ចិត្តំ និគ្គណ្ហន្តោវ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៥.២២-៣០) –

‘‘សុវណ្ណវណ្ណំ សម្ពុទ្ធំ, ទ្វត្តិំសវរលក្ខណំ;

វិបិនគ្គេន គច្ឆន្តំ, សាលរាជំវ ផុល្លិតំ.

‘‘តិណត្ថរំ បញ្ញាបេត្វា, ពុទ្ធសេដ្ឋំ អយាចហំ;

អនុកម្បតុ មំ ពុទ្ធោ, ភិក្ខំ ឥច្ឆាមិ ទាតវេ.

‘‘អនុកម្បកោ ¶ ការុណិកោ, អត្ថទស្សី មហាយសោ;

មម សង្កប្បមញ្ញាយ, ឱរូហិ មម អស្សមេ.

‘‘ឱរោហិត្វាន សម្ពុទ្ធោ, និសីទិ បណ្ណសន្ថរេ;

ភល្លាតកំ គហេត្វាន, ពុទ្ធសេដ្ឋស្សទាសហំ.

‘‘មម និជ្ឈាយមានស្ស, បរិភុញ្ជិ តទា ជិនោ;

តត្ថ ចិត្តំ បសាទេត្វា, អភិវន្ទិំ តទា ជិនំ.

‘‘អដ្ឋារសេ កប្បសតេ, យំ ផលមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ផលទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តោបិ ឥមា គាថា អភាសិ.

វិជិតសេនត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. យសទត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ឧបារម្ភចិត្តោតិអាទិកា អាយស្មតោ យសទត្តត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនិ. តថា ហេស បទុមុត្តរស្ស ¶ ភគវតោ កាលេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា ព្រាហ្មណានំ វិជ្ជាសិប្បេសុ និប្ផត្តិំ គតោ កាមេ បហាយ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អរញ្ញេ វិហរន្តោ ឯកទិវសំ សត្ថារំ ទិស្វា បសន្នមានសោ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ អភិត្ថវិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ មល្លរដ្ឋេ មល្លរាជកុលេ និព្ពត្តិត្វា យសទត្តោតិ លទ្ធនាមោ, វយប្បត្តោ តក្កសិលំ គន្ត្វា សព្ពសិប្បានិ សិក្ខិត្វា សភិយេន បរិព្ពាជកេន សទ្ធិំយេវ ចារិកំ ចរមានោ, អនុបុព្ពេន សាវត្ថិយំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា សភិយេន បុដ្ឋបញ្ហេសុ ¶ វិស្សជ្ជិយមានេសុ សយំ ឱតារាបេក្ខោ សុណន្តោ និសីទិ ‘‘សមណស្ស គោតមស្ស វាទេ ទោសំ ទស្សាមី’’តិ. អថស្ស ភគវា ចិត្តាចារំ ញត្វា សភិយសុត្តទេសនាវសានេ (សុ. និ. សភិយសុត្ត) ឱវាទំ ទេន្តោ –

៣៦០.

‘‘ឧបារម្ភចិត្តោ ¶ ទុម្មេធោ, សុណាតិ ជិនសាសនំ;

អារកា ហោតិ សទ្ធម្មា, នភសោ បថវី យថា.

៣៦១.

‘‘ឧបារម្ភចិត្តោ ទុម្មេធោ, សុណាតិ ជិនសាសនំ;

បរិហាយតិ សទ្ធម្មា, កាឡបក្ខេវ ចន្ទិមា.

៣៦២.

‘‘ឧបារម្ភចិត្តោ ទុម្មេធោ, សុណាតិ ជិនសាសនំ;

បរិសុស្សតិ សទ្ធម្មេ, មច្ឆោ អប្បោទកេ យថា.

៣៦៣.

‘‘ឧបារម្ភចិត្តោ ទុម្មេធោ, សុណាតិ ជិនសាសនំ;

ន វិរូហតិ សទ្ធម្មេ, ខេត្តេ ពីជំវ បូតិកំ.

៣៦៤.

‘‘យោ ច តុដ្ឋេន ចិត្តេន, សុណាតិ ជិនសាសនំ;

ខេបេត្វា អាសវេ សព្ពេ, សច្ឆិកត្វា អកុប្បតំ;

បប្បុយ្យ បរមំ សន្តិំ, បរិនិព្ពាតិនាសវោ’’តិ. –

ឥមា បញ្ច គាថា អភាសិ.

តត្ថ ឧបារម្ភចិត្តោតិ សារម្ភចិត្តោ, ទោសារោបនាធិប្បាយោតិ អត្ថោ. ទុម្មេធោតិ និប្បញ្ញោ. អារកា ហោតិ សទ្ធម្មាតិ សោ តាទិសោ បុគ្គលោ នភសោ វិយ បថវី បដិបត្តិសទ្ធម្មតោបិ ទូរេ ហោតិ, បគេវ បដិវេធសទ្ធម្មតោ. ‘‘ន ត្វំ ឥមំ ធម្មវិនយំ អាជានាសី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១៨) វិគ្គាហិកកថំ អនុយុត្តស្ស កុតោ សន្តនិបុណោ បដិបត្តិសទ្ធម្មោ.

បរិហាយតិ សទ្ធម្មាតិ នវវិធលោកុត្តរធម្មតោ បុព្ពភាគិយសទ្ធាទិសទ្ធម្មតោបិ និហីយតិ. បរិសុស្សតីតិ វិសុស្សតិ កាយចិត្តានំ បីណនរសស្ស បីតិបាមោជ្ជាទិកុសលធម្មស្សាភាវតោ. ន វិរូហតីតិ ¶ វិរូឡ្ហិំ វុទ្ធិំ ន បាបុណាតិ. បូតិកន្តិ គោមយលេបទានាទិអភាវេន បូតិភាវំ បត្តំ.

តុដ្ឋេន ចិត្តេនាតិ ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ, អត្តមនោ បមុទិតោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. ខេបេត្វាតិ សមុច្ឆិន្ទិត្វា. អកុប្បតន្តិ អរហត្តំ. បប្បុយ្យាតិ បាបុណិត្វា. បរមំ សន្តិន្តិ អនុបាទិសេសំ និព្ពានំ. តទធិគមោ ¶ ចស្ស កេវលំ កាលាគមនមេវ, ន កោចិវិធោតិ តំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘បរិនិព្ពាតិនាសវោ’’តិ.

ឯវំ សត្ថារា ឱវទិតោ សំវេគជាតោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៤.៣៥-៤៣) –

‘‘កណិការំវ ¶ ជលិតំ, ទីបរុក្ខំវ ជោតិតំ;

កញ្ចនំវ វិរោចន្តំ, អទ្ទសំ ទ្វិបទុត្តមំ.

‘‘កមណ្ឌលុំ ឋបេត្វាន, វាកចីរញ្ច កុណ្ឌិកំ;

ឯកំសំ អជិនំ កត្វា, ពុទ្ធសេដ្ឋំ ថវិំ អហំ.

‘‘តមន្ធការំ វិធមំ, មោហជាលសមាកុលំ;

ញាណាលោកំ ទស្សេត្វាន, និត្តិណ្ណោសិ មហាមុនិ.

‘‘សមុទ្ធរសិមំ លោកំ, សព្ពាវន្តមនុត្តរំ;

ញាណេ តេ ឧបមា នត្ថិ, យាវតា ជគតោ គតិ.

‘‘តេន ញាណេន សព្ពញ្ញូ, ឥតិ ពុទ្ធោ បវុច្ចតិ;

វន្ទាមិ តំ មហាវីរំ, សព្ពញ្ញុតមនាវរំ.

‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, ពុទ្ធសេដ្ឋំ ថវិំ អហំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ញាណត្ថវាយិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តោបិ ថេរោ ឥមា ឯវ គាថា អភាសិ.

យសទត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១. សោណកុដិកណ្ណត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ឧបសម្បទា ¶ ច មេ លទ្ធាតិអាទិកា អាយស្មតោ សោណស្ស កុដិកណ្ណស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ វិភវសម្បន្នោ សេដ្ឋិ ហុត្វា ឧឡារាយ ឥស្សរិយសម្បត្តិយា ឋិតោ ឯកទិវសំ សត្ថារំ សតសហស្សខីណាសវបរិវុតំ មហតិយា ¶ ពុទ្ធលីឡាយ មហន្តេន ពុទ្ធានុភាវេន នគរំ បវិសន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ វន្ទិត្វា អញ្ជលិំ កត្វា អដ្ឋាសិ. សោ បច្ឆាភត្តំ ឧបាសកេហិ សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា ភគវតោ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ កល្យាណវាក្ករណានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា សយម្បិ តំ ឋានំ បត្ថេត្វា មហាទានំ ទត្វា បណិធានំ អកាសិ. សត្ថា តស្ស អនន្តរាយតំ ទិស្វា ‘‘អនាគតេ គោតមស្ស នាម សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សាសនេ កល្យាណវាក្ករណានំ អគ្គោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ.

សោ តត្ថ យាវជីវំ បុញ្ញានិ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ សាសនេ បព្ពជិត្វា វត្តបដិវត្តានិ បូរេន្តោ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ ចីវរំ សិព្ពិត្វា អទាសិ. បុន ពុទ្ធសុញ្ញេ លោកេ ពារាណសិយំ តុន្នវាយោ ហុត្វា ឯកស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស ចីវរកោដិំ ឆិន្នំ ឃដេត្វា អទាសិ. ឯវំ តត្ថ តត្ថ បុញ្ញានិ កត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ អវន្តិរដ្ឋេ កុររឃរេ មហាវិភវស្ស សេដ្ឋិនោ បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. សោណោតិស្ស នាមំ អកំសុ. កោដិអគ្ឃនកស្ស កណ្ណបិឡន្ធនស្ស ធារណេន ‘‘កោដិកណ្ណោ’’តិ វត្តព្ពេ កុដិកណ្ណោតិ បញ្ញាយិត្ថ.

សោ អនុក្កមេន វឌ្ឍិត្វា កុដុម្ពំ សណ្ឋបេន្តោ អាយស្មន្តេ មហាកច្ចានេ កុលឃរំ និស្សាយ បវត្តបព្ពតេ វិហរន្តេ តស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា សរណេសុ ច សីលេសុ ច បតិដ្ឋាយ តំ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហិ. សោ អបរភាគេ សំសារេ សញ្ជាតសំវេគោ ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា កិច្ឆេន កសិរេន ទសវគ្គំ សង្ឃំ សន្និបាតេត្វា ឧបសម្បជ្ជិត្វា កតិបយកាលំ ថេរស្ស សន្តិកេ វសិត្វា, ថេរំ អាបុច្ឆិត្វា សត្ថារំ វន្ទិតុំ សាវត្ថិំ ឧបគតោ, សត្ថារា ឯកគន្ធកុដិយំ វាសំ លភិត្វា បច្ចូសសមយេ អជ្ឈិដ្ឋោ សោឡសអដ្ឋកវគ្គិយានំ ¶ ឧស្សារណេន សាធុការំ ទត្វា ភាសិតាយ ‘‘ទិស្វា អាទីនវំ លោកេ’’តិ (ឧទា. ៤៦; មហាវ. ២៥៨) ឧទានគាថាយ បរិយោសានេ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៤.២៦-៣៤) –

‘‘បទុមុត្តរោ ¶ នាម ជិនោ, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;

វសីសតសហស្សេហិ, នគរំ បាវិសី តទា.

‘‘នគរំ ¶ បវិសន្តស្ស, ឧបសន្តស្ស តាទិនោ;

រតនានិ បជ្ជោតិំសុ, និគ្ឃោសោ អាសិ តាវទេ.

‘‘ពុទ្ធស្ស អានុភាវេន, ភេរី វជ្ជុមឃដ្ដិតា;

សយំ វីណា បវជ្ជន្តិ, ពុទ្ធស្ស បវិសតោ បុរំ.

‘‘ពុទ្ធសេដ្ឋំ នមស្សាមិ, បទុមុត្តរមហាមុនិំ;

បាដិហីរញ្ច បស្សិត្វា, តត្ថ ចិត្តំ បសាទយិំ.

‘‘អហោ ពុទ្ធោ អហោ ធម្មោ, អហោ នោ សត្ថុ សម្បទា;

អចេតនាបិ តូរិយា, សយមេវ បវជ្ជរេ.

‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, យំ សញ្ញមលភិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធសញ្ញាយិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តេ បន បតិដ្ឋិតោ អត្តនោ ឧបជ្ឈាយេន អាចិក្ខិតនិយាមេន បច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ វិនយធរបញ្ចមេន គណេន ឧបសម្បទា, ធុវន្ហានំ, ចម្មត្ថរណំ, គុណង្គុណូបាហនំ, ចីវរវិប្បវាសោតិ បញ្ច វរេ យាចិត្វា តេ សត្ថុ សន្តិកា លភិត្វា បុនទេវ អត្តនោ វសិតដ្ឋានំ គន្ត្វា ឧបជ្ឈាយស្ស តមត្ថំ អារោចេសិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារោ បន ឧទានដ្ឋកថាយំ អាគតនយេន វេទិតព្ពោ. អង្គុត្តរដ្ឋកថាយំ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២០៦) បន ‘‘ឧបសម្បន្នោ ហុត្វា អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណី’’តិ វុត្តំ.

សោ អបរភាគេ វិមុត្តិសុខេន វិហរន្តោ អត្តនោ បដិបត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា សោមនស្សជាតោ ឧទានវសេន –

៣៦៥.

‘‘ឧបសម្បទា ច មេ លទ្ធា, វិមុត្តោ ចម្ហិ អនាសវោ;

សោ ច មេ ភគវា ទិដ្ឋោ, វិហារេ ច សហាវសិំ.

៣៦៦.

‘‘ពហុទេវ រត្តិំ ភគវា, អព្ភោកាសេតិនាមយិ;

វិហារកុសលោ សត្ថា, វិហារំ បាវិសី តទា.

៣៦៧.

‘‘សន្ថរិត្វាន ¶ សង្ឃាដិំ, សេយ្យំ កប្បេសិ គោតមោ;

សីហោ សេលគុហាយំវ, បហីនភយភេរវោ.

៣៦៨.

‘‘តតោ កល្យាណវាក្ករណោ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាវកោ;

សោណោ អភាសិ សទ្ធម្មំ, ពុទ្ធសេដ្ឋស្ស សម្មុខា.

៣៦៩.

‘‘បញ្ចក្ខន្ធេ ¶ បរិញ្ញាយ, ភាវយិត្វាន អញ្ជសំ;

បប្បុយ្យ បរមំ សន្តិំ, បរិនិព្ពិស្សត្យនាសវោ’’តិ. –

ឥមា បញ្ច គាថា អភាសិ.

តត្ថ ឧបសម្បទា ច មេ លទ្ធាតិ យា សា កិច្ឆេន ទសវគ្គំ ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតេត្វា អត្តនា លទ្ធា ឧបសម្បទា. យា ច បន វរទានវសេន សព្ពបច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ វិនយធរបញ្ចមេន គណេន សត្ថារា អនុញ្ញាតា ឧបសម្បទា, តទុភយំ សន្ធាយាហ. ច-សទ្ទោ ¶ សមុច្ចយត្ថោ, តេន ឥតរេបិ សត្ថុ សន្តិកា លទ្ធវរេ សង្គណ្ហាតិ. វិមុត្តោ ចម្ហិ អនាសវោតិ អគ្គមគ្គេន សកលកិលេសវត្ថុវិមុត្តិយា វិមុត្តោ ច អម្ហិ. តតោ ឯវ កាមាសវាទីហិ អនាសវោ អម្ហីតិ យោជនា. សោ ច មេ ភគវា ទិដ្ឋោតិ យទត្ថំ អហំ អវន្តិរដ្ឋតោ សាវត្ថិំ គតោ, សោ ច ភគវា មយា អទិដ្ឋបុព្ពោ ទិដ្ឋោ. វិហារេ ច សហាវសិន្តិ ន កេវលំ តស្ស ភគវតោ ទស្សនមេវ មយា លទ្ធំ, អថ ខោ វិហារេ សត្ថុ គន្ធកុដិយំ សត្ថារា ការណំ សល្លក្ខេត្វា វាសេន្តេន សហ អវសិំ. ‘‘វិហារេតិ វិហារសមីបេ’’តិ កេចិ.

ពហុទេវ រត្តិន្តិ បឋមំ យាមំ ភិក្ខូនំ ធម្មទេសនាវសេន កម្មដ្ឋានសោធនវសេន ច, មជ្ឈិមំ យាមំ ទេវានំ ព្រហ្មូនញ្ច កង្ខច្ឆេទនវសេន ភគវា ពហុទេវ រត្តិំ អព្ភោកាសេ អតិនាមយិ វីតិនាមេសិ. វិហារកុសលោតិ ទិព្ពព្រហ្មអានេញ្ជអរិយវិហារេសុ កុសលោ. វិហារំ បាវិសីតិ អតិវេលំ និសជ្ជចង្កមេហិ ឧប្បន្នបរិស្សមវិនោទនត្ថំ គន្ធកុដិំ បាវិសិ.

សន្ថរិត្វាន សង្ឃាដិំ, សេយ្យំ កប្បេសីតិ ចតុគ្គុណំ សង្ឃាដិំ បញ្ញាបេត្វា សីហសេយ្យំ កប្បេសិ. តេនាហ ‘‘គោតមោ សីហោ សេលគុហាយំវ បហីនភយភេរវោ’’តិ. តត្ថ គោតមោតិ ភគវន្តំ គោត្តេន កិត្តេតិ. សីហោ សេលគុហាយំវាតិ សេលស្ស បព្ពតស្ស គុហាយំ. យថា សីហោ មិគរាជា តេជុស្សទតាយ បហីនភយភេរវោ ទក្ខិណេន បស្សេន ¶ បាទេ បាទំ អច្ចាធាយ សេយ្យំ កប្បេសិ, ឯវំ ចិត្តុត្រាសលោមហំសនឆម្ភិតត្តហេតូនំ កិលេសានំ សមុច្ឆិន្នត្តា បហីនភយភេរវោ គោតមោ ភគវា សេយ្យំ កប្បេសីតិ អត្ថោ.

តតោតិ បច្ឆា, សីហសេយ្យំ កប្បេត្វា តតោ វុដ្ឋហិត្វា ‘‘បដិភាតុ តំ ភិក្ខុ ធម្មោ ភាសិតុ’’ន្តិ (ឧទា. ៤៦) សត្ថារា អជ្ឈេសិតោតិ អត្ថោ. កល្យាណវាក្ករណោតិ សុន្ទរវចីករណោ, លក្ខណសម្បន្នវចនក្កមោតិ អត្ថោ. សោណោ អភាសិ សទ្ធម្មន្តិ សោឡស អដ្ឋកវគ្គិយសុត្តានិ ¶ សោណោ កុដិកណ្ណោ, ពុទ្ធសេដ្ឋស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សម្មុខា, បច្ចក្ខតោ អភាសីតិ ថេរោ អត្តានមេវ បរំ វិយ អវោច.

បញ្ចក្ខន្ធេ បរិញ្ញាយាតិ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេ តីហិបិ បរិញ្ញាហិ បរិជានិត្វា តេ បរិជានន្តោយេវ, អញ្ជសំ អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ភាវយិត្វា, បរមំ សន្តិំ និព្ពានំ បប្បុយ្យ បាបុណិត្វា ឋិតោ អនាសវោ. តតោ ឯវ ឥទានិ បរិនិព្ពិស្សតិ អនុបាទិសេសនិព្ពានវសេន និព្ពាយិស្សតីតិ.

សោណកុដិកណ្ណត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២. កោសិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា

យោ ¶ ឯវ គរូនន្តិអាទិកា អាយស្មតោ កោសិយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនន្តោ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ សត្ថារំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ ឧច្ឆុខណ្ឌិកំ អទាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ មគធរដ្ឋេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិ, កោសិយោតិស្ស គោត្តវសេន នាមំ អកាសិ. សោ វិញ្ញុតំ បត្តោ អាយស្មន្តំ ធម្មសេនាបតិំ អភិណ្ហំ ឧបសង្កមតិ, តស្ស សន្តិកេ ធម្មំ សុណាតិ. សោ តេន សាសនេ បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៤.៤៤-៤៩) –

‘‘នគរេ ¶ ពន្ធុមតិយា, ទ្វារបាលោ អហោសហំ;

អទ្ទសំ វិរជំ ពុទ្ធំ, សព្ពធម្មាន បារគុំ.

‘‘ឧច្ឆុខណ្ឌិកមាទាយ ពុទ្ធសេដ្ឋស្សទាសហំ;

បសន្នចិត្តោ សុមនោ, វិបស្សិស្ស មហេសិនោ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ ឧច្ឆុមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ឧច្ឆុខណ្ឌស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ¶ ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អត្តនោ បដិបត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា គរុវាសំ សប្បុរិសូបនិស្សយញ្ច បសំសន្តោ –

៣៧០.

‘‘យោ វេ គរូនំ វចនញ្ញុ ធីរោ, វសេ ច តម្ហិ ជនយេថ បេមំ;

សោ ភត្តិមា នាម ច ហោតិ បណ្ឌិតោ, ញត្វា ច ធម្មេសុ វិសេសិ អស្ស.

៣៧១.

‘‘យំ អាបទា ឧប្បតិតា ឧឡារា, នក្ខម្ភយន្តេ បដិសង្ខយន្តំ;

សោ ថាមវា នាម ច ហោតិ បណ្ឌិតោ, ញត្វា ច ធម្មេសុ វិសេសិ អស្ស.

៣៧២.

‘‘យោ វេ សមុទ្ទោវ ឋិតោ អនេជោ, គម្ភីរបញ្ញោ និបុណត្ថទស្សី;

អសំហារិយោ នាម ច ហោតិ បណ្ឌិតោ, ញត្វា ច ធម្មេសុ វិសេសិ អស្ស.

៣៧៣.

‘‘ពហុស្សុតោ ធម្មធរោ ច ហោតិ, ធម្មស្ស ហោតិ អនុធម្មចារី;

សោ តាទិសោ នាម ច ហោតិ បណ្ឌិតោ, ញត្វា ច ធម្មេសុ វិសេសិ អស្ស.

៣៧៤.

‘‘អត្ថញ្ច ¶ យោ ជានាតិ ភាសិតស្ស,

អត្ថញ្ច ញត្វាន តថា ករោតិ;

អត្ថន្តរោ នាម ស ហោតិ បណ្ឌិតោ,

ញត្វា ច ធម្មេសុ វិសេសិ អស្សា’’តិ. –

ឥមា បញ្ច គាថា អភាសិ.

តត្ថ ¶ យោតិ ខត្តិយាទីសុ ចតូសុ បរិសាសុ យោ កោចិ. វេតិ ព្យត្តំ. គរូនន្តិ សីលាទិគរុគុណយុត្តានំ បណ្ឌិតានំ. វចនញ្ញូតិ តេសំ អនុសាសនីវចនំ ជានន្តោ, យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានោ បដិបជ្ជិត្វា ច តស្ស ផលំ ជានន្តោតិ អត្ថោ. ធីរោតិ ធិតិសម្បន្នោ. វសេ ច តម្ហិ ជនយេថ បេមន្តិ តស្មិំ គរូនំ វចនេ ឱវាទេ វសេយ្យ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជេយ្យ, បដិបជ្ជិត្វា ‘‘ឥមិនា វតាហំ ឱវាទេន ឥមំ ជាតិអាទិទុក្ខំ វីតិវត្តោ’’តិ តត្ថ ជនយេថ បេមំ គារវំ ឧប្បាទេយ្យ. ឥទញ្ហិ ទ្វយំ ‘‘គរូនំ វចនញ្ញុ ធីរោ’’តិ បទទ្វយេន វុត្តស្សេវត្ថស្ស បាកដករណំ. សោតិ យោ គរូនំ វចនញ្ញូ ធីរោ, សោ យថានុសិដ្ឋំ បដិបត្តិយា តត្ថ ភត្តិមា ច នាម ហោតិ, ជីវិតហេតុបិ តស្ស អនតិក្កមនតោ បណ្ឌិតោ ច នាម ហោតិ. ញត្វា ច ធម្មេសុ វិសេសិ អស្សាតិ តថា បដិបជ្ជន្តោ ច តាយ ឯវ បដិបត្តិយា ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ ជាននហេតុ ¶ លោកិយលោកុត្តរធម្មេសុ វិជ្ជាត្តយាទិវសេន ‘‘តេវិជ្ជោ, ឆឡភិញ្ញោ, បដិសម្ភិទាបត្តោ’’តិ វិសេសិ វិសេសវា សិយាតិ អត្ថោ.

យន្តិ យំ បុគ្គលំ បដិបត្តិយា អន្តរាយករណតោ ‘‘អាបទា’’តិ លទ្ធវោហារា សោតុណ្ហខុប្បិបាសាទិបាកដបរិស្សយា ចេវ រាគាទិបដិច្ឆន្នបរិស្សយា ច ឧប្បតិតា ឧប្បន្នា, ឧឡារា ពលវន្តោបិ នក្ខម្ភយន្តេ ន កិញ្ចិ ចាលេន្តិ. កស្មា? បដិសង្ខយន្តន្តិ បដិសង្ខាយមានំ បដិសង្ខានពលេ ឋិតន្តិ អត្ថោ. សោតិ យោ ទឡ្ហតរាហិ អាបទាហិបិ អក្ខម្ភនីយោ, សោ ថាមវា ធិតិមា ទឡ្ហបរក្កមោ នាម ហោតិ. អនវសេសសំកិលេសបក្ខស្ស អភិភវនកបញ្ញាពលសមង្គិតាយ បណ្ឌិតោ ច នាម ហោតិ. តថាភូតោ ច ញត្វា ច ធម្មេសុ វិសេសិ អស្សាតិ តំ វុត្តត្ថមេវ.

សមុទ្ទោវ ¶ ឋិតោតិ សមុទ្ទោ វិយ ឋិតសភាវោ. យថា ហិ ចតុរាសីតិយោជនសហស្សគម្ភីរេ សិនេរុបាទសមីបេ មហាសមុទ្ទោ អដ្ឋហិបិ ទិសាហិ ឧដ្ឋិតេហិ បកតិវាតេហិ អនិញ្ជនតោ ឋិតោ អនេជោ គម្ភីរោ ច, ឯវំ កិលេសវាតេហិ តិត្ថិយវាទវាតេហិ ច អកម្បនីយតោ ឋិតោ អនេជោ. គម្ភីរស្ស អនុបចិតញាណសម្ភារេហិ អលទ្ធគាធស្ស និបុណស្ស សុខុមស្ស បដិច្ចសមុប្បាទាទិអត្ថស្ស បដិវិជ្ឈនេន គម្ភីរបញ្ញោ និបុណត្ថទស្សី. អសំហារិយោ នាម ច ហោតិ បណ្ឌិតោ សោ តាទិសោ បុគ្គលោ កិលេសេហិ ទេវបុត្តមារាទីសុ វា កេនចិ អសំហារិយតាយ អសំហារិយោ នាម ហោតិ, យថាវុត្តេន អត្ថេន បណ្ឌិតោ ច នាម ហោតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

ពហុស្សុតោតិ បរិយត្តិពាហុសច្ចវសេន ពហុស្សុតោ, សុត្តគេយ្យាទិ ពហុំ សុតំ ឯតស្សាតិ ពហុស្សុតោ. តមេវ ធម្មំ សុវណ្ណភាជនេ បក្ខិត្តសីហវសំ វិយ អវិនស្សន្តមេវ ធារេតីតិ ធម្មធរោ ¶ ច ហោតិ. ធម្មស្ស ហោតិ អនុធម្មចារីតិ យថាសុតស្ស យថាបរិយត្តស្ស ធម្មស្ស អត្ថមញ្ញាយ ធម្មមញ្ញាយ នវលោកុត្តរធម្មស្ស អនុរូបំ ធម្មំ បុព្ពភាគបដិបទាសង្ខាតំ ចតុបារិសុទ្ធិសីលធុតង្គអសុភកម្មដ្ឋានាទិភេទំ ចរតិ បដិបជ្ជតីតិ អនុធម្មចារី ហោតិ, ‘‘អជ្ជ អជ្ជេវា’’តិ បដិវេធំ អាកង្ខន្តោ វិចរតិ. សោ តាទិសោ នាម ច ហោតិ បណ្ឌិតោតិ យោ បុគ្គលោ យំ គរុំ និស្សាយ ពហុស្សុតោ ធម្មធរោ ធម្មស្ស ច អនុធម្មចារី ហោតិ. សោ ច តាទិសោ តេន គរុនា សទិសោ បណ្ឌិតោ នាម ហោតិ បដិបត្តិយា សទិសភាវតោ. តថាភូតោ បន សោ ញត្វា ច ធម្មេសុ វិសេសិ អស្ស, តំ វុត្តត្ថំវ.

អត្ថញ្ច យោ ជានាតិ ភាសិតស្សាតិ យោ បុគ្គលោ សម្មាសម្ពុទ្ធេន ភាសិតស្ស បរិយត្តិធម្មស្ស ¶ អត្ថំ ជានាតិ. ជានន្តោ បន ‘‘ឥធ សីលំ វុត្តំ, ឥធ សមាធិ, ឥធ បញ្ញា’’តិ តត្ថ តត្ថ យថាវុត្តំ អត្ថញ្ច ញត្វាន តថា ករោតិ យថា សត្ថារា អនុសិដ្ឋំ, តថា បដិបជ្ជតិ. អត្ថន្តរោ នាម ស ហោតិ បណ្ឌិតោតិ សោ ឯវរូបោ បុគ្គលោ អត្ថន្តរោ អត្ថការណា សីលាទិអត្ថជាននមត្តមេវ ឧបនិស្សយំ កត្វា បណ្ឌិតោ ហោតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

ឯត្ថ ¶ ច បឋមគាថាយ ‘‘យោ វេ គរូន’’ន្តិអាទិនា សទ្ធូបនិស្សយោ វិសេសភាវោ វុត្តោ, ទុតិយគាថាយ ‘‘យំ អាបទា’’តិ អាទិនា វីរិយូបនិស្សយោ, តតិយគាថាយ ‘‘យោ វេ សមុទ្ទោវ ឋិតោ’’តិអាទិនា សមាធូបនិស្សយោ, ចតុត្ថគាថាយ ‘‘ពហុស្សុតោ’’តិអាទិនា សតូបនិស្សយោ, បញ្ចមគាថាយ ‘‘អត្ថញ្ច យោ ជានាតី’’តិអាទិនា បញ្ញូបនិស្សយោ វិសេសភាវោ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

កោសិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បញ្ចកនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ឆក្កនិបាតោ

១. ឧរុវេលកស្សបត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ឆក្កនិបាតេ ¶ ¶ ទិស្វាន បាដិហីរានីតិអាទិកា អាយស្មតោ ឧរុវេលកស្សបត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនន្តោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា, វយប្បត្តោ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ មហាបរិសានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា, សយម្បិ តំ ឋានន្តរំ បត្ថេត្វា មហាទានំ ទត្វា បណិធានមកាសិ. ភគវា ចស្ស អនន្តរាយតំ ទិស្វា, ‘‘អនាគតេ គោតមពុទ្ធស្ស សាសនេ មហាបរិសានំ អគ្គោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ.

សោ ¶ តត្ថ យាវជីវំ បុញ្ញានិ កត្វា តតោ ចវិត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥតោ ទ្វានវុតិកប្បមត្ថកេ ផុស្សស្ស ភគវតោ វេមាតិកកនិដ្ឋភាតា ហុត្វា និព្ពត្តិ. អញ្ញេបិស្ស ទ្វេ កនិដ្ឋភាតរោ អហេសុំ. តេ តយោបិ ពុទ្ធប្បមុខំ សង្ឃំ បរមាយ បូជាយ បូជេត្វា យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ អម្ហាកំ ភគវតោ និព្ពត្តិតោ បុរេតរមេវ ពារាណសិយំ ព្រាហ្មណកុលេ ភាតរោ ហុត្វា, អនុក្កមេន និព្ពត្តា គោត្តវសេន តយោបិ កស្សបា ឯវ នាម ជាតា. តេ វយប្បត្តា តយោ វេទេ ឧគ្គណ្ហិំសុ. តេសំ ជេដ្ឋភាតិកស្ស បញ្ច មាណវកសតានិ បរិវារោ, មជ្ឈិមស្ស តីណិ, កនិដ្ឋស្ស ទ្វេ. តេ អត្តនោ គន្ថេ សារំ ឱលោកេន្តា ទិដ្ឋធម្មិកមេវ អត្ថំ ទិស្វា បព្ពជ្ជំ រោចេសុំ. តេសុ ជេដ្ឋភាតា អត្តនោ បរិវារេន សទ្ធិំ ឧរុវេលំ គន្ត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ឧរុវេលកស្សបោ នាម ជាតោ មហាគង្គានទីវង្កេ បព្ពជិតោ នទីកស្សបោ នាម ជាតោ, គយាសីសេ បព្ពជិតោ គយាកស្សបោ នាម ជាតោ.

ឯវំ តេសុ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា តត្ថ តត្ថ វសន្តេសុ ពហូនំ ទិវសានំ អច្ចយេន អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា, បដិវិទ្ធសព្ពញ្ញុតញ្ញាណោ អនុក្កមេន ធម្មចក្កំ បវត្តេត្វា, បញ្ចវគ្គិយត្ថេរេ អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា យសប្បមុខេ បញ្ចបញ្ញាស សហាយកេ វិនេត្វា សដ្ឋិ អរហន្តេ ‘‘ចរថ, ភិក្ខវេ, ចារិក’’ន្តិ វិស្សជ្ជេត្វា, ភទ្ទវគ្គិយេ វិនេត្វា ឧរុវេលកស្សបស្ស ¶ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា វសនត្ថាយ អគ្យាគារំ បវិសិត្វា ¶ , តត្ថ កតនាគទមនំ អាទិំ កត្វា អឌ្ឍុឌ្ឍសហស្សេហិ បាដិហារិយេហិ ឧរុវេលកស្សបំ សបរិសំ វិនេត្វា បព្ពាជេសិ. តស្ស បព្ពជិតភាវំ ញត្វា ឥតរេបិ ទ្វេ ភាតរោ សបរិសា អាគន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិំសុ. សព្ពេវ ឯហិភិក្ខូ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា អហេសុំ.

សត្ថា តំ សមណសហស្សំ អាទាយ គយាសីសំ គន្ត្វា បិដ្ឋិបាសាណេ និសិន្នោ អាទិត្តបរិយាយទេសនាយ សព្ពេ អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥៤.២៥១-២៩៥) –

‘‘បទុមុត្តរោ នាម ជិនោ, សព្ពលោកវិទូ មុនិ;

ឥតោ សតសហស្សម្ហិ, កប្បេ ឧប្បជ្ជិ ចក្ខុមា.

‘‘ឱវាទកោ វិញ្ញាបកោ, តារកោ សព្ពបាណិនំ;

ទេសនាកុសលោ ពុទ្ធោ, តារេសិ ជនតំ ពហុំ.

‘‘អនុកម្បកោ ការុណិកោ, ហិតេសី សព្ពបាណិនំ;

សម្បត្តេ តិត្ថិយេ សព្ពេ, បញ្ចសីលេ បតិដ្ឋបិ.

‘‘ឯវំ និរាកុលំ អាសិ, សុញ្ញតំ តិត្ថិយេហិ ច;

វិចិត្តំ អរហន្តេហិ, វសីភូតេហិ តាទិភិ.

‘‘រតនានដ្ឋបញ្ញាសំ, ឧគ្គតោ សោ មហាមុនិ;

កញ្ចនគ្ឃិយសង្កាសោ, ពាត្តិំសវរលក្ខណោ.

‘‘វស្សសតសហស្សានិ, អាយុ វិជ្ជតិ តាវទេ;

តាវតា តិដ្ឋមានោ សោ, តារេសិ ជនតំ ពហុំ.

‘‘តទាហំ ហំសវតិយា, ព្រាហ្មណោ សាធុសម្មតោ;

ឧបេច្ច លោកបជ្ជោតំ, អស្សោសិំ ធម្មទេសនំ.

‘‘តទា មហាបរិសតិំ, មហាបរិសសាវកំ;

ឋបេន្តំ ឯតទគ្គម្ហិ, សុត្វាន មុទិតោ អហំ.

‘‘មហតា បរិវារេន, និមន្តេត្វា មហាជិនំ;

ព្រាហ្មណានំ សហស្សេន, សហទានមទាសហំ.

‘‘មហាទានំ ទទិត្វាន, អភិវាទិយ នាយកំ;

ឯកមន្តំ ឋិតោ ហដ្ឋោ, ឥទំ វចនមព្រវិំ.

‘‘តយិ ¶ សទ្ធាយ មេ វីរ, អធិការគុណេន ច;

បរិសា មហតី ហោតុ, និព្ពត្តស្ស តហិំ តហិំ.

‘‘តទា ¶ អវោច បរិសំ, គជគជ្ជិតសុស្សរោ;

ករវីករុតោ សត្ថា, ឯតំ បស្សថ ព្រាហ្មណំ.

‘‘ហេមវណ្ណំ មហាពាហុំ, កមលាននលោចនំ;

ឧទគ្គតនុជំ ហដ្ឋំ, សទ្ធវន្តំ គុណេ មម.

‘‘ឯស បត្ថយតេ ឋានំ, សីហឃោសស្ស ភិក្ខុនោ;

អនាគតម្ហិ អទ្ធានេ, លច្ឆសេ តំ មនោរថំ.

‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;

គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘តស្ស ធម្មេសុ ទាយាទោ, ឱរសោ ធម្មនិម្មិតោ;

កស្សបោ នាម គោត្តេន, ហេស្សតិ សត្ថុ សាវកោ.

‘‘ឥតោ ទ្វេនវុតេ កប្បេ, អហុ សត្ថា អនុត្តរោ;

អនូបមោ អសទិសោ, ផុស្សោ លោកគ្គនាយកោ.

‘‘សោ ច សព្ពំ តមំ ហន្ត្វា, វិជដេត្វា មហាជដំ;

វស្សតេ អមតំ វុដ្ឋិំ, តប្បយន្តោ សទេវកំ.

‘‘តទា ហិ ពារាណសិយំ, រាជាបច្ចា អហុម្ហសេ;

ភាតរោម្ហ តយោ សព្ពេ, សំវិសដ្ឋាវ រាជិនោ.

‘‘វីរង្គរូបា ពលិនោ, សង្គាមេ អបរាជិតា;

តទា កុបិតបច្ចន្តោ, អម្ហេ អាហ មហីបតិ.

‘‘ឯថ គន្ត្វាន បច្ចន្តំ, សោធេត្វា អដ្ដវីពលំ;

ខេមំ វិជិរិតំ កត្វា, បុន ទេថាតិ ភាសថ.

‘‘តតោ ¶ មយំ អវោចុម្ហ, យទិ ទេយ្យាសិ នាយកំ;

ឧបដ្ឋានាយ អម្ហាកំ, សាធយិស្សាម វោ តតោ.

‘‘តតោ មយំ លទ្ធវរា, ភូមិបាលេន បេសិតា;

និក្ខិត្តសត្ថំ បច្ចន្តំ, កត្វា បុនរុបេច្ច តំ.

‘‘យាចិត្វា ¶ សត្ថុបដ្ឋានំ, រាជានំ លោកនាយកំ;

មុនិវីរំ លភិត្វាន, យាវជីវំ យជិម្ហ តំ.

‘‘មហគ្ឃានិ ច វត្ថានិ, បណីតានិ រសានិ ច;

សេនាសនានិ រម្មានិ, ភេសជ្ជានិ ហិតានិ ច.

‘‘ទត្វា សសង្ឃមុនិនោ, ធម្មេនុប្បាទិតានិ នោ;

សីលវន្តោ ការុណិកា, ភាវនាយុត្តមានសា.

‘‘សទ្ធា បរិចរិត្វាន, មេត្តចិត្តេន នាយកំ;

និព្ពុតេ តម្ហិ លោកគ្គេ, បូជំ កត្វា យថាពលំ.

‘‘តតោ ចុតា សន្តុសិតំ, គតា តត្ថ មហាសុខំ;

អនុភូតា មយំ សព្ពេ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘មាយាការោ យថា រង្គេ, ទស្សេសិ វិកតិំ ពហុំ;

តថា ភវេ ភមន្តោហំ, វិទេហាធិបតី អហុំ.

‘‘គុណាចេលស្ស វាក្យេន, មិច្ឆាទិដ្ឋិគតាសយោ;

នរកំ មគ្គមារូឡ្ហោ, រុចាយ មម ធីតុយា.

‘‘ឱវាទំ នាទិយិត្វាន, ព្រហ្មុនា នារទេនហំ;

ពហុធា សំសិតោ សន្តោ, ទិដ្ឋិំ ហិត្វាន បាបិកំ.

‘‘បូរយិត្វា វិសេសេន, ទស កម្មបថានិហំ;

ហិត្វាន ទេហមគមិំ, សគ្គំ សភវនំ យថា.

‘‘បច្ឆិមេ ភវេ សម្បត្តេ, ព្រហ្មពន្ធុ អហោសហំ;

ពារាណសិយំ ផីតាយំ, ជាតោ វិប្បមហាកុលេ.

‘‘មច្ចុព្យាធិជរាភីតោ, ឱគាហេត្វា មហាវនំ;

និព្ពានំ បទមេសន្តោ, ជដិលេសុ បរិព្ពជិំ.

‘‘តទា ទ្វេ ភាតរោ មយ្ហំ, បព្ពជិំសុ មយា សហ;

ឧរុវេលាយំ មាបេត្វា, អស្សមំ និវសិំ អហំ.

‘‘កស្សបោ នាម គោត្តេន, ឧរុវេលនិវាសិកោ;

តតោ មេ អាសិ បញ្ញត្តិ, ឧរុវេលកស្សបោ ឥតិ.

‘‘នទីសកាសេ ¶ ភាតា មេ, នទីកស្សបសវ្ហយោ;

អាសី សកាសនាមេន, គយាយំ គយាកស្សបោ.

‘‘ទ្វេ សតានិ កនិដ្ឋស្ស, តីណិ, មជ្ឈស្ស ភាតុនោ;

មម បញ្ច សតានូនា, សិស្សា សព្ពេ មមានុគា.

‘‘តទា ឧបេច្ច មំ ពុទ្ធោ, កត្វាន វិវិធានិ មេ;

បាដិហីរានិ លោកគ្គោ, វិនេសិ នរសារថិ.

‘‘សហស្សបរិវារេន, អហោសិំ ឯហិភិក្ខុកោ;

តេហេវ សហ សព្ពេហិ, អរហត្តមបាបុណិំ.

‘‘តេ ចេវញ្ញេ ច ពហវោ, សិស្សា មំ បរិវារយុំ;

ភាសិតុញ្ច សមត្ថោហំ, តតោ មំ ឥសិសត្តមោ.

‘‘មហាបរិសភាវស្មិំ, ឯតទគ្គេ ឋបេសិ មំ;

អហោ ពុទ្ធេ កតំ ការំ, សផលំ មេ អជាយថ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អត្តនោ បដិបត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា សីហនាទំ នទន្តោ –

៣៧៥.

‘‘ទិស្វាន ¶ បាដិហីរានិ, គោតមស្ស យសស្សិនោ;

ន តាវាហំ បណិបតិំ, ឥស្សាមានេន វញ្ចិតោ.

៣៧៦.

‘‘មម សង្កប្បមញ្ញាយ, ចោទេសិ នរសារថិ;

តតោ មេ អាសិ សំវេគោ, អព្ភុតោ លោមហំសនោ.

៣៧៧.

‘‘បុព្ពេ ¶ ជដិលភូតស្ស, យា មេ សិទ្ធិ បរិត្តិកា;

តាហំ តទា និរាកត្វា, បព្ពជិំ ជិនសាសនេ.

៣៧៨.

‘‘បុព្ពេ យញ្ញេន សន្តុដ្ឋោ, កាមធាតុបុរក្ខតោ;

បច្ឆា រាគញ្ច ទោសញ្ច, មោហញ្ចាបិ សមូហនិំ.

៣៧៩.

‘‘បុព្ពេនិវាសំ ជានាមិ, ទិព្ពចក្ខុ វិសោធិតំ;

ឥទ្ធិមា បរចិត្តញ្ញូ, ទិព្ពសោតញ្ច បាបុណិំ.

៣៨០.

‘‘យស្ស ¶ ចត្ថាយ បព្ពជិតោ, អគារស្មានគារិយំ;

សោ មេ អត្ថោ អនុប្បត្តោ, សព្ពសំយោជនក្ខយោ’’តិ. –

ឥមា ឆ គាថា អភាសិ.

តត្ថ ទិស្វាន បាដិហីរានីតិ នាគរាជទមនាទីនិ អឌ្ឍុឌ្ឍសហស្សានិ បាដិហារិយានិ ទិស្វា. ‘‘បាដិហីរំ, បាដិហេរំ, បាដិហារិយ’’ន្តិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ, ព្យញ្ជនមេវ នានំ. យសស្សិនោ’’តិ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនា សទេវកេ លោកេ យថាភុច្ចំ បត្ថដកិត្តិសទ្ទស្ស. ន តាវាហំ បណិបតិន្តិ យាវ មំ ភគវា ‘‘នេវ ខោ ត្វំ, កស្សប, អរហា, នាបិ អរហត្តមគ្គំ សមាបន្នោ, សាបិ តេ បដិបទា នត្ថិ, យាយ ត្វំ អរហា វា អស្ស, អរហត្តមគ្គំ វា សមាបន្នោ’’តិ ន តជ្ជេសិ, តាវ អហំ ន បណិបាតនំ អកាសិំ. កិំការណា? ឥស្សាមានេន វញ្ចិតោ, ‘‘ឥមស្ស មយិ សាវកត្តំ ឧបគតេ មម លាភសក្ការោ បរិហាយិស្សតិ, ឥមស្ស ឯវ វឌ្ឍិស្សតី’’តិ ឯវំ បរសម្បត្តិអសហនលក្ខណាយ ឥស្សាយ ចេវ, ‘‘អហំ គណបាមោក្ខោ ពហុជនសម្មតោ’’តិ ឯវំ អព្ភុន្នតិលក្ខណេន មានេន ច វញ្ចិតោ, បលម្ភិតោ ហុត្វាតិ អត្ថោ.

មម សង្កប្បមញ្ញាយាតិ មយ្ហំ មិច្ឆាសង្កប្បំ ជានិត្វា, យំ យំ ភគវា ឧត្តរិ មនុស្សធម្មា ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ទស្សេតិ, តំ តំ ទិស្វា ‘‘មហិទ្ធិកោ ខោ មហាសមណោ មហានុភាវោ’’តិ ចិន្តេត្វាបិ ‘‘ន ត្វេវ ខោ អរហា យថា អហ’’ន្តិ ឯវំ បវត្តំ មិច្ឆាវិតក្កំ ជានន្តោបិ ញាណបរិបាកំ អាគមេន្តោ អជ្ឈុបេក្ខិត្វា បច្ឆា នេរញ្ជរាយ មជ្ឈេ សមន្តតោ ឧទកំ ឧស្សារេត្វា រេណុហតាយ ភូមិយា ចង្កមិត្វា តេន អាភតនាវាយ ឋិតោ តទាបិ ‘‘មហិទ្ធិកោ’’តិអាទិកំ ចិន្តេត្វា បុន ‘‘ន ត្វេវ ខោ អរហា យថា អហ’’ន្តិ បវត្តិតំ មិច្ឆាសង្កប្បំ ញត្វាតិ អត្ថោ. ចោទេសិ នរសារថីតិ តទា មេ ¶ ញាណបរិបាកំ ញត្វា ‘‘នេវ ខោ ត្វំ អរហា’’តិអាទិនា បុរិសទម្មសារថិ សត្ថា មំ ចោទេសិ និគ្គណ្ហិ. តតោ មេ អាសិ សំវេគោ, អព្ភុតោ លោមហំសនោតិ តតោ យថាវុត្តចោទនាហេតុ ឯត្តកំ កាលំ អភូតបុព្ពតាយ អព្ភុតោ លោមហំសនវសេន បវត្តិយា លោមហំសនោ ‘‘អនរហាវ សមានោ ‘អរហា’តិ ¶ មញ្ញិ’’ន្តិ សំវេគោ សហោត្តប្បោ ញាណុប្បាទោ មយ្ហំ អហោសិ.

ជដិលភូតស្សាតិ ¶ តាបសភូតស្ស. សិទ្ធីតិ លាភសក្ការសមិទ្ធិ. បរិត្តិកាតិ អប្បមត្តិកា. តាហន្តិ តំ អហំ. តទាតិ ភគវតោ ចោទនាយ សំវេគុប្បត្តិកាលេ. និរាកត្វាតិ អបនេត្វា ឆឌ្ឌេត្វា, អនបេក្ខោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘ឥទ្ធីតិ ភាវនាមយឥទ្ធី’’តិ វទន្តិ. តទយុត្តំ តទា តស្ស អឈានលាភីភាវតោ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘កាមធាតុបុរក្ខតោ’’តិ.

យញ្ញេន សន្តុដ្ឋោតិ ‘‘យញ្ញំ យជិត្វា សគ្គសុខំ អនុភវិស្សាមិ, អលមេត្តាវតា’’តិ យញ្ញយជនេន សន្តុដ្ឋោ និដ្ឋិតកិច្ចសញ្ញី. កាមធាតុបុរក្ខតោតិ កាមសុគតិំ អារព្ភ ឧប្បន្នតណ្ហោ យញ្ញយជនេន កាមលោកំ បុរក្ខត្វា ឋិតោ. សោ ចេ យញ្ញោ បាណាតិបាតបដិសំយុត្តោ ហោតិ, ន តេន សុគតិំ សក្កា លទ្ធុំ. ន ហិ អកុសលស្ស ឥដ្ឋោ កន្តោ វិបាកោ និព្ពត្តតិ. យា បន តត្ថ ទានាទិកុសលចេតនា, តាយ សតិ បច្ចយសមវាយេ សុគតិំ គច្ឆេយ្យ. បច្ឆាតិ តាបសបព្ពជ្ជាតោ បច្ឆា សត្ថុ ឱវាទេន តាបសលទ្ធិំ បហាយ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានានុយោគកាលេ. សមូហនិន្តិ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា មគ្គបដិបាដិយា រាគញ្ច ទោសញ្ច មោហញ្ច អនវសេសតោ សមុគ្ឃាតេសិំ.

យស្មា បនាយំ ថេរោ អរិយមគ្គេន រាគាទយោ សមូហនន្តោយេវ ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ, តស្មា តំ អត្តនោ ឆឡភិញ្ញភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘បុព្ពេនិវាសំ ជានាមី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បុព្ពេនិវាសំ ជានាមីតិ អត្តនោ បរេសញ្ច បុព្ពេនិវាសំ អតីតាសុ ជាតីសុ និព្ពត្តក្ខន្ធេ ខន្ធបដិពទ្ធេ ច បុព្ពេនិវាសញាណេន ហត្ថតលេ អាមលកំ វិយ បច្ចក្ខតោ ជានាមិ ពុជ្ឈាមិ. ទិព្ពចក្ខុ វិសោធិតន្តិ ទិព្ពចក្ខុញាណំ វិសោធិតំ, បកតិចក្ខុនា អាបាថគតំ បកតិរូបំ វិយ ទិព្ពំ មានុសម្បិ ទូរំ តិរោដ្ឋិតំ អតិសុខុមញ្ច រូបំ វិភាវេតុំ សមត្ថញាណំ ភាវនាយ មយា វិសុទ្ធំ កត្វា បដិលទ្ធន្តិ អត្ថោ. ឥទ្ធិមាតិ អធិដ្ឋានិទ្ធិវិកុព្ពនិទ្ធិអាទីហិ ឥទ្ធីហិ ឥទ្ធិមា, ឥទ្ធិវិធញាណលាភីតិ អត្ថោ. សរាគាទិភេទស្ស បរេសំ ចិត្តស្ស ជាននតោ បរចិត្តញ្ញូ, ចេតោបរិយញាណលាភីតិ វុត្តំ ហោតិ. ទិព្ពសោតញ្ច បាបុណិន្តិ ទិព្ពសោតញាណញ្ច បដិលភិំ.

សោ ¶ មេ អត្ថោ អនុប្បត្តោ, សព្ពសំយោជនក្ខយោតិ យោ សព្ពេសំ សំយោជនានំ ខយភូតោ ខយេន ¶ វា លទ្ធព្ពោ, សោ សទត្ថោ បរមត្ថោ ច មយា អរិយមគ្គាធិគមេន អធិគតោតិ. ឯវមេតាយ គាថាយ ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណំ អហោសីតិ វេទិតព្ពោ.

ឧរុវេលកស្សបត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. តេកិច្ឆការិត្ថេរគាថាវណ្ណនា

អតិហិតា ¶ វីហីតិអាទិកា អាយស្មតោ តេកិច្ឆការិត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ ឥតោ ឯកនវុតេ កប្បេ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្វា វេជ្ជសត្ថេ និប្ផត្តិំ គតោ. វិបស្សិស្ស ភគវតោ ឧបដ្ឋាកំ អសោកំ នាម ថេរំ ព្យាធិតំ អរោគមកាសិ, អញ្ញេសញ្ច សត្តានំ រោគាភិភូតានំ អនុកម្បាយ ភេសជ្ជំ សំវិទហិ.

សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សុពុទ្ធស្ស នាម ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. តស្ស តិកិច្ឆកេហិ គព្ភកាលេ បរិស្សយំ អបហរិត្វា បរិបាលិតតាយ តេកិច្ឆការីតិ នាមំ អកំសុ. សោ អត្តនោ កុលានុរូបានិ វិជ្ជាដ្ឋានានិ សិប្បានិ ច សិក្ខន្តោ វឌ្ឍតិ. តទា ចាណក្កោ សុពុទ្ធស្ស បញ្ញាវេយ្យត្តិយំ កិរិយាសុ ឧបាយកោសល្លញ្ច ទិស្វា, ‘‘អយំ ឥមស្មិំ រាជកុលេ បតិដ្ឋំ លភន្តោ មំ អភិភវេយ្យា’’តិ ឥស្សាបកតោ រញ្ញា ចន្ទគុត្តេន តំ ពន្ធនាគារេ ខិបាបេសិ. តេកិច្ឆការី បិតុ ពន្ធនាគារប្បវេសនំ សុត្វា ភីតោ បលាយិត្វា សាណវាសិត្ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា អត្តនោ សំវេគការណំ ថេរស្ស កថេត្វា បព្ពជិត្វា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អព្ភោកាសិកោ នេសជ្ជិកោ ច ហុត្វា វិហរតិ, សីតុណ្ហំ អគណេន្តោ ¶ សមណធម្មមេវ ករោតិ, វិសេសតោ ព្រហ្មវិហារភាវនមនុយុញ្ជតិ. តំ ទិស្វា មារោ បាបិមា ‘‘ន ឥមស្ស មម វិសយំ អតិក្កមិតុំ ទស្សាមី’’តិ វិក្ខេបំ កាតុកាមោ សស្សានំ និប្ផត្តិកាលេ ខេត្តគោបកវណ្ណេន ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តំ និប្បណ្ឌេន្តោ –

៣៨១.

‘‘អតិហិតា វីហិ, ខលគតា សាលី;

ន ច លភេ បិណ្ឌំ, កថមហំ កស្ស’’ន្តិ. – អាហ; តំ សុត្វា ថេរោ –

៣៨២.

‘‘ពុទ្ធមប្បមេយ្យំ ¶ អនុស្សរ បសន្នោ, បីតិយា ផុដសរីរោ ហោហិសិ សតតមុទគ្គោ.

៣៨៣.

‘‘ធម្មមប្បមេយ្យំ ¶ …បេ… សតតមុទគ្គោ.

៣៨៤.

‘‘សង្ឃមប្បមេយ្យំ…បេ… សតតមុទគ្គោ’’តិ. – អាហ; តំ សុត្វា មារោ –

៣៨៥.

‘‘អព្ភោកាសេ វិហរសិ, សីតា ហេមន្តិកា ឥមា រត្យោ;

មា សីតេន បរេតោ វិហញ្ញិត្ថោ, បវិស ត្វំ វិហារំ ផុសិតគ្គឡ’’ន្តិ. –

អាហ. អថ ថេរោ –

៣៨៦.

‘‘ផុសិស្សំ ចតស្សោ អប្បមញ្ញាយោ, តាហិ ច សុខិតោ វិហរិស្សំ;

នាហំ សីតេន វិហញ្ញិស្សំ, អនិញ្ជិតោ វិហរន្តោ’’តិ. – អាហ;

តត្ថ អតិហិតា វីហីតិ វីហយោ កោដ្ឋាគារំ អតិនេត្វា ឋបិតា, តត្ថ បដិសាមិតា ខលតោ វា ឃរំ ឧបនីតាតិ អត្ថោ. វីហិគ្គហណេន ចេត្ថ ឥតរម្បិ ធញ្ញំ សង្គណ្ហាតិ. សាលី បន យេភុយ្យេន វីហិតោ ¶ បច្ឆា បច្ចន្តីតិ អាហ. ខលគតា សាលីតិ ខលំ ធញ្ញករណដ្ឋានំ គតា, តត្ថ រាសិវសេន មទ្ទនចាវនាទិវសេន ឋិតាតិ អត្ថោ. បធានធញ្ញភាវទស្សនត្ថញ្ចេត្ថ សាលីនំ វិសុំ គហណំ, ឧភយេនបិ គាមេ, គាមតោ ពហិ ច ធញ្ញំ បរិបុណ្ណំ ឋិតន្តិ ទស្សេតិ. ន ច លភេ បិណ្ឌន្តិ ឯវំ សុលភធញ្ញេ សុភិក្ខកាលេ អហំ បិណ្ឌមត្តម្បិ ន លភាមិ. ឥទានិ កថមហំ កស្សន្តិ អហំ កថំ ករិស្សាមិ, កថំ ជីវិស្សាមីតិ បរិហាសកេឡិំ អកាសិ.

តំ សុត្វា ថេរោ ‘‘អយំ វរាកោ អត្តនា អត្តនោ បវត្តិំ មយ្ហំ បកាសេសិ, មយា បន អត្តនាវ អត្តា ឱវទិតព្ពោ, ន មយា កិញ្ចិ កថេតព្ព’’ន្តិ វត្ថុត្តយានុស្សតិយំ អត្តានំ និយោជេន្តោ ‘‘ពុទ្ធមប្បមេយ្យ’’ន្តិអាទិនា តិស្សោ គាថា អភាសិ. តត្ថ ពុទ្ធមប្បមេយ្យំ អនុស្សរ បសន្នោតិ សវាសនាយ អវិជ្ជានិទ្ទាយ អច្ចន្តវិគមេន, ពុទ្ធិយា ច វិកសិតភាវេន ពុទ្ធំ ភគវន្តំ បមាណករានំ រាគាទិកិលេសានំ អភាវា អបរិមាណគុណសមង្គិតាយ អប្បមេយ្យបុញ្ញក្ខេត្តតាយ ច អប្បមេយ្យំ. ឱកប្បនលក្ខណេន អភិប្បសាទេន បសន្នោ, បសន្នមានសោ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.៧៤; សំ. និ. ៥.៩៩៧) អនុស្សរ អនុ អនុ ពុទ្ធារម្មណំ សតិំ បវត្តេហិ, បីតិយា ផុដសរីរោ ហោហិសិ. សតតមុទគ្គោតិ អនុស្សរន្តោវ ផរណលក្ខណាយ បីតិយា សតតំ សព្ពទា ផុដសរីរោ បីតិសមុដ្ឋានបណីតរូបេហិ អជ្ឈោត្ថដសរីរោ ឧព្ពេគបីតិយា ¶ ឧទគ្គោ កាយំ ឧទគ្គំ កត្វា អាកាសំ លង្ឃិតុំ សមត្ថោ ច ភវេយ្យាសិ, ពុទ្ធានុស្សតិយា ពុទ្ធារម្មណំ ឧឡារំ បីតិសោមនស្សំ បដិសំវេទេយ្យាសិ. យតោ សីតុណ្ហេហិ វិយ ជិឃច្ឆាបិបាសាហិបិ អនភិភូតោ ហោហិសីតិ អត្ថោ.

ធម្មន្តិ ¶ អរិយំ លោកុត្តរធម្មំ. សង្ឃន្តិ អរិយំ បរមត្ថសង្ឃំ. សេសំ វុត្តនយមេវ. អនុស្សរាតិ បនេត្ថ ‘‘ស្វាក្ខាតោ ភគវតា ធម្មោ’’តិអាទិនា ធម្មំ, ‘‘សុប្បដិបន្នោ ភគវតោ សាវកសង្ឃោ’’តិអាទិនា សង្ឃំ អនុស្សរាតិ យោជេតព្ពំ.

ឯវំ ថេរេន រតនត្តយគុណានុស្សរណេ និយោជនវសេន អត្តនិ ឱវទិតេ បុន មារោ វិវេកវាសតោ នំ វិវេចេតុកាមោ ហិតេសីភាវំ ¶ វិយ ទស្សេន្តោ ‘‘អព្ភោកាសេ វិហរសី’’តិ បញ្ចមំ គាថមាហ. តស្សត្ថោ – ត្វំ, ភិក្ខុ, អព្ភោកាសេ កេនចិ អបដិច្ឆន្នេ វិវដង្គណេ វិហរសិ ឥរិយាបថេ កប្បេសិ. ហេមន្តិកា ហិមបាតសមយេ បរិយាបន្នា ឥមា សីតា រត្តិយោ វត្តន្តិ. តស្មា សីតេន បរេតោ អភិភូតោ ហុត្វា មា វិហញ្ញិត្ថោ វិឃាតំ មា អាបជ្ជិ មា កិលមិ. ផុសិតគ្គឡំ បិហិតកវាដំ សេនាសនំ បវិស, ឯវំ តេ សុខវិហារោ ភវិស្សតីតិ.

តំ សុត្វា ថេរោ ‘‘ន មយ្ហំ សេនាសនបរិយេសនាយ បយោជនំ, ឯត្ថេវាហំ សុខវិហារី’’តិ ទស្សេន្តោ ‘‘ផុសិស្ស’’ន្តិអាទិនា ឆដ្ឋំ គាថមាហ. តត្ថ ផុសិស្សំ ចតស្សោ អប្បមញ្ញាយោតិ អប្បមាណគោចរតាយ ‘‘អប្បមញ្ញា’’តិ លទ្ធវោហារេ ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារេ ផុសិស្សំ ផុសិស្សាមិ, កាលេន កាលំ សមាបជ្ជិស្សាមិ. តាហិ ច សុខិតោ វិហរិស្សន្តិ តាហិ អប្បមញ្ញាហិ សុខិតោ សញ្ជាតសុខោ ហុត្វា វិហរិស្សំ ចត្តារោបិ ឥរិយាបថេ កប្បេស្សាមីតិ. តេន មយ្ហំ សព្ពកាលេ សុខមេវ, ន ទុក្ខំ. យតោ នាហំ សីតេន វិហញ្ញិស្សំ អន្តរដ្ឋកេបិ ហិមបាតសមយេ អហំ សីតេន ន កិលមិស្សាមិ, តស្មា អនិញ្ជិតោ វិហរន្តោ ចិត្តស្ស ឥញ្ជិតការណានំ ព្យាបាទាទីនំ សុប្បហីនត្តា បច្ចយុប្បន្និញ្ជនាយ ច អភាវតោ សមាបត្តិសុខេនេវ សុខិតោ វិហរិស្សាមីតិ. ឯវំ ថេរោ ឥមំ គាថំ វទន្តោយេវ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១៨.៣៩-៤៤) –

‘‘នគរេ ពន្ធុមតិយា, វេជ្ជោ អាសិំ សុសិក្ខិតោ;

អាតុរានំ សទុក្ខានំ, មហាជនសុខាវហោ.

‘‘ព្យាធិតំ សមណំ ទិស្វា, សីលវន្តំ មហាជុតិំ;

បសន្នចិត្តោ សុមនោ, ភេសជ្ជមទទិំ តទា.

‘‘អរោគោ អាសិ តេនេវ, សមណោ សំវុតិន្ទ្រិយោ;

អសោកោ នាម នាមេន, ឧបដ្ឋាកោ វិបស្សិនោ.

‘‘ឯកនវុតិតោ កប្បេ, យំ ឱសធមទាសហំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ភេសជ្ជស្ស ឥទំ ផលំ.

‘‘ឥតោ ¶ ច អដ្ឋមេ កប្បេ, សព្ពោសធសនាមកោ;

សត្តរតនសម្បន្នោ, ចក្កវត្តី មហប្ផលោ.

‘‘កិលេសា ¶ ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

ឯត្ថ ច ពិន្ទុសាររញ្ញោ កាលេ ឥមស្ស ថេរស្ស ឧប្បន្នត្តា តតិយសង្គីតិយំ ឥមា គាថា សង្គីតាតិ វេទិតព្ពា.

តេកិច្ឆការិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. មហានាគត្ថេរគាថាវណ្ណនា

យស្ស សព្រហ្មចារីសូតិអាទិកា អាយស្មតោ មហានាគត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនន្តោ កកុសន្ធស្ស ភគវតោ កាលេ ¶ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ កកុសន្ធំ ភគវន្តំ អរញ្ញំ អជ្ឈោគាហេត្វា អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ ឈានសុខេន និសិន្នំ ទិស្វា បសន្នមានសោ តស្ស ទាឡិមផលំ អទាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាកេតេ មធុវាសេដ្ឋស្ស នាម ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, មហានាគោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វិញ្ញុតំ បត្តោ ភគវតិ សាកេតេ អញ្ជនវនេ វិហរន្តេ អាយស្មតោ គវម្បតិត្ថេរស្ស បាដិហារិយំ ទិស្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ ថេរស្សេវ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា តស្សោវាទេ ឋត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៥.១-៧) –

‘‘កកុសន្ធោ មហាវីរោ, សព្ពធម្មាន បារគូ;

គណម្ហា វូបកដ្ឋោ សោ, អគមាសិ វនន្តរំ.

‘‘ពីជមិញ្ជំ គហេត្វាន, លតាយ អាវុណិំ អហំ;

ភគវា តម្ហិ សមយេ, ឈាយតេ បព្ពតន្តរេ.

‘‘ទិស្វានហំ ទេវទេវំ, វិប្បសន្នេន ចេតសា;

ទក្ខិណេយ្យស្ស វីរស្ស, ពីជមិញ្ជមទាសហំ.

‘‘ឥមស្មិំយេវ ¶ កប្បម្ហិ, យំ មិញ្ជមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពីជមិញ្ជស្សិទំ ផលំ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា វិមុត្តិសុខេន វិហរន្តោ ថេរោ ឆព្ពគ្គិយេ ភិក្ខូ សព្រហ្មចារីសុ គារវំ អកត្វា វិហរន្តេ ទិស្វា តេសំ ឱវាទទានវសេន –

៣៨៧.

‘‘យស្ស ¶ សព្រហ្មចារីសុ, គារវោ នូបលព្ភតិ;

បរិហាយតិ សទ្ធម្មា, មច្ឆោ អប្បោទកេ យថា.

៣៨៨.

‘‘យស្ស សព្រហ្មចារីសុ, គារវោ នូបលព្ភតិ;

ន វិរូហតិ សទ្ធម្មេ, ខេត្តេ ពីជំវ បូតិកំ.

៣៨៩.

‘‘យស្ស សព្រហ្មចារីសុ, គារវោ នូបលព្ភតិ;

អារកា ហោតិ និព្ពានា, ធម្មរាជស្ស សាសនេ.

៣៩០.

‘‘យស្ស សព្រហ្មចារីសុ, គារវោ ឧបលព្ភតិ;

ន វិហាយតិ សទ្ធម្មា, មច្ឆោ ពវ្ហោទកេ យថា.

៣៩១.

‘‘យស្ស សព្រហ្មចារីសុ, គារវោ ឧបលព្ភតិ;

សោ វិរូហតិ សទ្ធម្មេ, ខេត្តេ ពីជំវ ភទ្ទកំ.

៣៩២.

‘‘យស្ស សព្រហ្មចារីសុ, គារវោ ឧបលព្ភតិ;

សន្តិកេ ហោតិ និព្ពានំ, ធម្មរាជស្ស សាសនេ’’តិ. –

ឥមា ឆ គាថា អភាសិ.

តត្ថ សព្រហ្មចារីសូតិ សមានំ ព្រហ្មំ សីលាទិធម្មំ ចរន្តីតិ សព្រហ្មចារិនោ, សីលទិដ្ឋិសាមញ្ញគតា សហធម្មិកា, តេសុ. គារវោតិ គរុភាវោ សីលាទិគុណនិមិត្តំ គរុករណំ. នូបលព្ភតីតិ ន វិជ្ជតិ ន បវត្តតិ, ន ឧបតិដ្ឋតីតិ អត្ថោ. និព្ពានាតិ កិលេសានំ និព្ពាបនតោ កិលេសក្ខយាតិ អត្ថោ. ធម្មរាជស្សាតិ សត្ថុនោ. សត្ថា ហិ សទេវកំ លោកំ យថារហំ លោកិយលោកុត្តរេន ធម្មេន រញ្ជេតិ តោសេតីតិ ធម្មរាជា. ឯត្ថ ច ‘‘ធម្មរាជស្ស សាសនេ’’តិ ឥមិនា និព្ពានំ នាម ធម្មរាជស្សេវ សាសនេ ¶ , ន អញ្ញត្ថ. តត្ថ យោ សព្រហ្មចារីសុ ¶ គារវរហិតោ, សោ យថា និព្ពានា អារកា ហោតិ, តថា ធម្មរាជស្ស សាសនតោបិ អារកា ហោតីតិ ទស្សេតិ. ពវ្ហោទកេតិ ពហុឧទកេ. សន្តិកេ ហោតិ និព្ពានន្តិ និព្ពានំ តស្ស សន្តិកេ សមីបេ ឯវ ហោតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ. ឥមា ឯវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណគាថា អហេសុំ.

មហានាគត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. កុល្លត្ថេរគាថាវណ្ណនា

កុល្លោ សិវថិកន្តិអាទិកា អាយស្មតោ កុល្លត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ ¶ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ កុដុម្ពិយកុលេ និព្ពត្តិត្វា កុល្លោតិ លទ្ធនាមោ វិញ្ញុតំ បត្តោ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិ. សោ ច រាគចរិតត្តា តិព្ពរាគជាតិកោ ហោតិ. តេនស្ស អភិក្ខណំ កិលេសា ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តិ. អថស្ស សត្ថា ចិត្តាចារំ ញត្វា អសុភកម្មដ្ឋានំ ទត្វា, ‘‘កុល្ល, តយា អភិណ្ហំ សុសានេ ចារិកា ចរិតព្ពា’’តិ អាហ. សោ សុសានំ បវិសិត្វា ឧទ្ធុមាតកាទីនិ តានិ តានិ អសុភានិ ទិស្វា តំ មុហុត្តំ អសុភមនសិការំ ឧប្បាទេត្វា សុសានតោ និក្ខន្តមត្តោវ កាមរាគេន អភិភុយ្យតិ. បុន ភគវា តស្ស តំ បវត្តិំ ញត្វា ឯកទិវសំ តស្ស សុសានដ្ឋានំ គតកាលេ ឯកំ តរុណិត្ថិរូបំ អធុនា មតំ អវិនដ្ឋច្ឆវិំ និម្មិនិត្វា ទស្សេតិ. តស្ស តំ ទិដ្ឋមត្តស្ស ជីវមានវិសភាគវត្ថុស្មិំ វិយ សហសា រាគោ ឧប្បជ្ជតិ. អថ នំ សត្ថា តស្ស បេក្ខន្តស្សេវ នវហិ វណមុខេហិ បគ្ឃរមានាសុចិំ កិមិកុលាកុលំ អតិវិយ ពីភច្ឆំ ទុគ្គន្ធំ ជេគុច្ឆំ បដិក្កូលំ កត្វា ទស្សេសិ. សោ តំ បេក្ខន្តោ វិរត្តចិត្តោ ហុត្វា អដ្ឋាសិ. អថស្ស ភគវា ឱភាសំ ផរិត្វា សតិំ ជនេន្តោ –

‘‘អាតុរំ អសុចិំ បូតិំ, បស្ស កុល្ល សមុស្សយំ;

ឧគ្ឃរន្តំ បគ្ឃរន្តំ, ពាលានំ អភិនន្ទិត’’ន្តិ. –

អាហ ¶ . តំ សុត្វា ថេរោ សម្មទេវ សរីរសភាវំ ឧបធារេន្តោ អសុភសញ្ញំ បដិលភិត្វា តត្ថ បឋមំ ឈានំ និព្ពត្តេត្វា តំ បាទកំ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិត្វា អត្តនោ បដិបត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា –

៣៩៣.

‘‘កុល្លោ ¶ សិវថិកំ គន្ត្វា, អទ្ទស ឥត្ថិមុជ្ឈិតំ;

អបវិទ្ធំ សុសានស្មិំ, ខជ្ជន្តិំ កិមិហី ផុដំ.

៣៩៤.

‘‘អាតុរំ…បេ… ពាលានំ អភិនន្ទិតំ.

៣៩៥.

‘‘ធម្មាទាសំ គហេត្វាន, ញាណទស្សនបត្តិយា;

បច្ចវេក្ខិំ ឥមំ កាយំ, តុច្ឆំ សន្តរពាហិរំ.

៣៩៦.

‘‘យថា ឥទំ តថា ឯតំ, យថា ឯតំ តថា ឥទំ;

យថា អធោ តថា ឧទ្ធំ, យថា ឧទ្ធំ តថា អធោ.

៣៩៧.

‘‘យថា ទិវា តថា រត្តិំ, យថា រត្តិំ តថា ទិវា;

យថា បុរេ តថា បច្ឆា, យថា បច្ឆា តថា បុរេ.

៣៩៨.

‘‘បញ្ចង្គិកេន តុរិយេន, ន រតី ហោតិ តាទិសី;

យថា ឯកគ្គចិត្តស្ស, សម្មា ធម្មំ វិបស្សតោ’’តិ. –

ឧទានវសេន ឥមា គាថា អភាសិ.

តត្ថ ¶ កុល្លោតិ អត្តានមេវ ថេរោ បរំ វិយ កត្វា វទតិ.

អាតុរន្តិ នានប្បការេហិ ទុក្ខេហិ អភិណ្ហំ បដិបីឡិតំ. អសុចិន្តិ សុចិរហិតំ ជេគុច្ឆំ បដិក្កូលំ. បូតិន្តិ ទុគ្គន្ធំ. បស្សាតិ សភាវតោ ឱលោកេហិ. កុល្លាតិ ឱវាទកាលេ ភគវា ថេរំ អាលបតិ. ឧទានកាលេ បន ថេរោ សយមេវ អត្តានំ វទតិ. សមុស្សយន្តិ សរីរំ. ឧគ្ឃរន្តន្តិ ឧទ្ធំ វណមុខេហិ អសុចិំ សវន្តំ. បគ្ឃរន្តន្តិ អធោ វណមុខេហិ សមន្តតោ ច អសុចិំ សវន្តំ. ពាលានំ អភិនន្ទិតន្តិ ពាលេហិ អន្ធបុថុជ្ជនេហិ ទិដ្ឋិតណ្ហាភិនន្ទនាហិ ‘‘អហំ មម’’ន្តិ អភិនិវិស្ស នន្ទិតំ.

ធម្មាទាសន្តិ ធម្មមយំ អាទាសំ. យថា ហិ សត្តា អទាសេន អត្តនោ មុខេ កាយេ វា គុណទោសេ បស្សន្តិ, ឯវំ យោគាវចរោ យេន អត្តភាវេ ¶ សំកិលេសវោទានធម្មេ យាថាវតោ បស្សតិ, តំ វិបស្សនាញាណំ ឥធ ‘‘ធម្មាទាស’’ន្តិ វុត្តំ. តំ ញាណទស្សនស្ស មគ្គញាណសង្ខាតស្ស ធម្មចក្ខុស្ស អធិគមាយ អត្តនោ សន្តានេ ឧប្បាទេត្វា. បច្ចវេក្ខិំ ឥមំ កាយន្តិ ឥមំ ករជកាយំ និច្ចសារាទិវិរហតោ តុច្ឆំ អត្តបរសន្តានានំ វិភាគតោ សន្តរពាហិរំ ញាណចក្ខុនា បតិអវេក្ខិំ បស្សិំ.

យថា បន បច្ចវេក្ខិំ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘យថា ឥទ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ យថា ឥទំ តថា ឯតន្តិ យថា ឥទំ មយ្ហំ សរីរសង្ខាតំ អសុភំ អាយុឧស្មាវិញ្ញាណានំ អនបគមា នានាវិធំ មាយោបមំ កិរិយំ ទស្សេតិ, តថាវ ឯតំ មតសរីរំ បុព្ពេ តេសំ ធម្មានំ អនបគមា អហោសិ. យថា ឯតំ ឯតរហិ មតសរីរំ តេសំ ធម្មានំ អបគមា ន កិញ្ចិ កិរិយំ ទស្សេតិ, តថា ឥទំ មម សរីរម្បិ តេសំ ធម្មានំ អបគមា នស្សតេវាតិ. យថា ច ឥទំ មម សរីរំ ឯតរហិ សុសានេ ន មតំ ន សយិតំ, ន ឧទ្ធុមាតកាទិភាវំ ឧបគតំ, តថា ឯតំ ឯតរហិ មតសរីរម្បិ បុព្ពេ ¶ អហោសិ. យថា បនេតំ ឯតរហិ មតសរីរំ សុសានេ សយិតំ ឧទ្ធុមាតកាទិភាវំ ឧបគតំ, តថា ឥទំ មម សរីរម្បិ ភវិស្សតិ. អថ វា យថា ឥទំ មម សរីរំ អសុចិ ទុគ្គន្ធំ ជេគុច្ឆំ បដិក្កូលំ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា, តថា ឯតំ មតសរីរម្បិ. យថា វា ឯតំ មតសរីរំ អសុចិអាទិសភាវញ្ចេវ អនិច្ចាទិសភាវញ្ច, តថា ឥទំ មម សរីរម្បិ. យថា អធោ តថា ឧទ្ធន្តិ យថា នាភិតោ អធោ ហេដ្ឋា អយំ កាយោ អសុចិ ទុគ្គន្ធោ ជេគុច្ឆោ បដិក្កូលោ អនិច្ចោ ទុក្ខោ អនត្តា ច, តថា ឧទ្ធំ នាភិតោ ឧបរិ អសុចិអាទិសភាវោ ច. យថា ឧទ្ធំ តថា អធោតិ យថា ច នាភិតោ, ឧទ្ធំ អសុចិអាទិសភាវោ, តថា អធោ នាភិតោ ហេដ្ឋាបិ.

យថា ¶ ទិវា តថា រត្តិន្តិ យថា អយំ កាយោ ទិវា ‘‘អក្ខិម្ហា អក្ខិគូថកោ’’តិអាទិនា (សុ. និ. ១៩៩) អសុចិ បគ្ឃរតិ, តថា រត្តិម្បិ. យថា រត្តិំ តថា ទិវាតិ យថា ច រត្តិំ អយំ កាយោ អសុចិ បគ្ឃរតិ, តថា ទិវាបិ, នយិមស្ស កាលវិភាគេន អញ្ញថាភាវោតិ អត្ថោ. យថា បុរេ តថា បច្ឆាតិ យថា អយំ កាយោ បុរេ បុព្ពេ តរុណកាលេ អសុចិ ទុគ្គន្ធោ ជេគុច្ឆោ បដិក្កូលោ, តថា ច បច្ឆា ជិណ្ណកាលេ. យថា ច បច្ឆា ជិណ្ណកាលេ អសុចិអាទិសភាវោ, តថា បុរេ តរុណកាលេបិ ¶ . យថា វា បុរេ អតីតកាលេ សវិញ្ញាណកាលេ អសុចិអាទិសភាវោ ច អនិច្ចាទិសភាវោ ច, តថា បច្ឆា អនាគតកាលេ អវិញ្ញាណកាលេតិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

បញ្ចង្គិកេន តុរិយេនាតិ ‘‘អាតតំ វិតតំ អាតតវិតតំ ឃនំ សុសីរ’’ន្តិ ឯវំ បញ្ចង្គិកេន បញ្ចហិ អង្គេហិ សមន្នាគតេន តុរិយេន បរិចរិយមានស្ស កាមសុខសមង្គិនោ ឥស្សរជនស្ស តាទិសី តថារូបា រតិ សុខស្សាទោ ន ហោតិ. យថា ឯកគ្គចិត្តស្ស, សម្មា ធម្មំ វិបស្សតោតិ សមថវិបស្សនំ យុគនទ្ធំ កត្វា ឥន្ទ្រិយានំ ឯករសភាវេន វីថិបដិបន្នាយ វិបស្សនាយ ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ បស្សន្តស្ស យោគាវចរស្ស យាទិសា ធម្មរតិ, តស្សា កលម្បិ កាមរតិ ន ឧបេតីតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘យតោ យតោ សម្មសតិ, ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ;

លភតី បីតិបាមោជ្ជំ, អមតំ តំ វិជានត’’ន្តិ. (ធ. ប. ៣៧៤);

ឥមា ឯវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណគាថាបិ អហេសុំ.

កុល្លត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. មាលុក្យបុត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា

មនុជស្សាតិអាទិកា ¶ អាយស្មតោ មាលុក្យបុត្តត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ កោសលរញ្ញោ អគ្គាសនិកស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. តស្ស មាតា មាលុក្យា នាម, តស្សា វសេន មាលុក្យបុត្តោត្វេវ បញ្ញាយិត្ថ. សោ វយប្បត្តោ និស្សរណជ្ឈាសយតាយ ឃរាវាសំ បហាយ បរិព្ពាជកបព្ពជ្ជំ ¶ បព្ពជិត្វា វិចរន្តោ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា សាសនេ បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. សោ ញាតីសុ អនុកម្បាយ ញាតិកុលំ អគមាសិ. តំ ញាតកា បណីតេន ខាទនីយេន ភោជនីយេន បរិវិសិត្វា ធនេន បលោភេតុកាមា មហន្តំ ធនរាសិំ ¶ បុរតោ ឧបដ្ឋបេត្វា ‘‘ឥទំ ធនំ តវ សន្តកំ, វិព្ភមិត្វា ឥមិនា ធនេន បុត្តទារំ បដិជគ្គន្តោ បុញ្ញានិ ករោហី’’តិ យាចិំសុ. ថេរោ តេសំ អជ្ឈាសយំ វិបរិវត្តេន្តោ អាកាសេ ឋត្វា –

៣៩៩.

‘‘មនុជស្ស បមត្តចារិនោ, តណ្ហា វឌ្ឍតិ មាលុវា វិយ;

សោ ប្លវតី ហុរា ហុរំ, ផលមិច្ឆំវ វនស្មិ វានរោ.

៤០០.

‘‘យំ ឯសា សហតេ ជម្មី, តណ្ហា លោកេ វិសត្តិកា;

សោកា តស្ស បវឌ្ឍន្តិ, អភិវដ្ឋំវ ពីរណំ.

៤០១.

‘‘យោ ចេតំ សហតេ ជម្មិំ, តណ្ហំ លោកេ ទុរច្ចយំ;

សោកា តម្ហា បបតន្តិ, ឧទពិន្ទូវ បោក្ខរា.

៤០២.

‘‘តំ វោ វទាមិ ភទ្ទំ វោ, យាវន្តេត្ថ សមាគតា;

តណ្ហាយ មូលំ ខណថ, ឧសីរត្ថោវ ពីរណំ;

មា វោ នឡំវ សោតោវ, មារោ ភញ្ជិ បុនប្បុនំ.

៤០៣.

‘‘ករោថ ពុទ្ធវចនំ, ខណោ វោ មា ឧបច្ចគា;

ខណាតីតា ហិ សោចន្តិ, និរយម្ហិ សមប្បិតា.

៤០៤.

‘‘បមាទោ រជោ បមាទោ, បមាទានុបតិតោ រជោ;

អប្បមាទេន វិជ្ជាយ, អព្ពហេ សល្លមត្តនោ’’តិ. –

ឥមាហិ ឆហិ គាថាហិ ធម្មំ ទេសេតិ.

តត្ថ មនុជស្សាតិ សត្តស្ស. បមត្តចារិនោតិ សតិវោស្សគ្គលក្ខណេន បមាទេន បមត្តចារិស្ស, នេវ ឈានំ, ន វិបស្សនា ¶ , ន មគ្គផលានិ វឌ្ឍន្តិ. យថា បន រុក្ខំ សំសិព្ពន្តី បរិយោនន្ធន្តី តស្ស វិនាសាយ មាលុវា លតា វឌ្ឍតិ, ឯវមស្ស ឆ ទ្វារានិ និស្សាយ រូបាទីសុ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជមានា តណ្ហា វឌ្ឍតិ. វឌ្ឍមានាវ យថា មាលុវា លតា អត្តនោ អបស្សយភូតំ រុក្ខំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា បាតេតិ, ឯវំ តណ្ហាវសិកំ បុគ្គលំ អបាយេ និបាតេតិ. សោ ប្លវតីតិ សោ តណ្ហាវសិកោ បុគ្គលោ អបរាបរំ ភវាភវេ ឧប្លវតិ ធាវតិ. យថា កិំ? ផលមិច្ឆំវ វនស្មិ វានរោ យថា រុក្ខផលំ ឥច្ឆន្តោ វានរោ វនស្មិំ ធាវន្តោ រុក្ខស្ស ឯកំ សាខំ គណ្ហាតិ, តំ មុញ្ចិត្វា អញ្ញំ គណ្ហាតិ, តំ មុញ្ចិត្វា អញ្ញន្តិ ‘‘សាខំ ¶ អលភិត្វា និសិន្នោ’’តិ វត្តព្ពតំ ¶ នាបជ្ជតិ; ឯវមេវ តណ្ហាវសិកោ បុគ្គលោ ហុរា ហុរំ ធាវន្តោ ‘‘អារម្មណំ អលភិត្វា តណ្ហាយ អប្បវត្តិំ បត្តោ’’តិ វត្តព្ពតំ នាបជ្ជតិ.

យន្តិ យំ បុគ្គលំ. ឯសា លាមកភាវេន ជម្មី វិសាហារតាយ វិសមូលតាយ វិសផលតាយ វិសបរិភោគតាយ រូបាទីសុ វិសត្តតាយ អាសត្តតាយ ច វិសត្តិកាតិ សង្ខំ គតា ឆទ្វារិកា តណ្ហា សហតេ អភិភវតិ តស្ស បុគ្គលស្ស. យថា នាម វនេ បុនប្បុនំ វស្សន្តេ ទេវេ អភិវដ្ឋំ ពីរណំ ពីរណតិណំ វឌ្ឍតិ, ឯវំ វដ្ដមូលកា សោកា អភិវឌ្ឍន្តិ វុទ្ធិំ អាបជ្ជន្តីតិ អត្ថោ.

យោ ចេតំ…បេ… ទុរច្ចយន្តិ យោ បន បុគ្គលោ ឯវំ វុត្តប្បការំ អតិក្កមិតុំ បជហិតុំ ទុក្ករតាយ ទុរច្ចយំ តណ្ហំ សហតេ អភិភវតិ, តម្ហា បុគ្គលា វដ្ដមូលកា សោកា បបតន្តិ. យថា នាម បោក្ខរេ បទុមបត្តេ បតិតំ ឧទពិន្ទុ ន បតិដ្ឋាតិ, ឯវំ ន បតិដ្ឋហន្តីតិ អត្ថោ.

តំ វោ វទាមីតិ តេន ការណេន អហំ តុម្ហេ វទាមិ. ភទ្ទំ វោតិ ភទ្ទំ តុម្ហាកំ ហោតុ, មា តណ្ហំ អនុវត្តបុគ្គលោ វិយ វិភវំ អនត្ថំ បាបុណាថាតិ អត្ថោ. យាវន្តេត្ថ សមាគតាតិ ឥមស្មិំ ឋានេ យត្តកា សន្និបតិតា, តត្តកា. កិំ វទសីតិ ចេ? តណ្ហាយ មូលំ ខណថ ឥមិស្សា ឆទ្វារិកតណ្ហាយ មូលំ ការណំ អវិជ្ជាទិកិលេសគ្គហនំ អរហត្តមគ្គញាណកុទាលេន ខណថ សមុច្ឆិន្ទថ. កិំ វិយាតិ? ឧសីរត្ថោវ ពីរណំ យថា ឧសីរេន អត្ថិកោ បុរិសោ មហន្តេន កុទាលេន ពីរណាបរនាមំ ឧសីរំ នាម តិណំ ខណតិ, ឯវមស្ស មូលំ ខណថាតិ អត្ថោ. មា វោ នឡំវ សោតោវ, មារោ ភញ្ជិ បុនប្បុនន្តិ តុម្ហេ នទីតីរេ ជាតំ នឡំ មហាវេគេន អាគតោ នទីសោតោ វិយ កិលេសមារោ មច្ចុមារោ ទេវបុត្តមារោ ច បុនប្បុនំ មា ភញ្ជីតិ អត្ថោ.

តស្មា ករោថ ពុទ្ធវចនំ ‘‘ឈាយថ, ភិក្ខវេ, មា បមាទត្ថា’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២១៥) វុត្តំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ វចនំ ករោថ, យថានុសិដ្ឋំ បដិបត្តិយា សម្បាទេថ. ខណោ វោ មា ¶ ឧបច្ចគាតិ យោ ហិ ពុទ្ធវចនំ ន ករោតិ, តំ ¶ បុគ្គលំ អយំ ពុទ្ធុប្បាទក្ខណោ បតិរូបទេសវាសេ ឧប្បត្តិក្ខណោ សម្មទិដ្ឋិយា បដិលទ្ធក្ខណោ ឆន្នំ អាយតនានំ អវេកល្លក្ខណោតិ សព្ពោបិ ខណោ អតិក្កមតិ, សោ ខណោ មា តុម្ហេ អតិក្កមតុ. ខណាតីតាតិ យេ ហិ តំ ខណំ អតីតា, យេ វា បុគ្គលេ សោ ខណោ អតីតោ, តេ និរយម្ហិ សមប្បិតា តត្ថ និព្ពត្តា ចិរកាលំ សោចន្តិ.

បមាទោ រជោតិ រូបាទីសុ អារម្មណេសុ សតិវោស្សគ្គលក្ខណោ បមាទោ, សំកិលេសសភាវត្តា រាគរជាទិមិស្សតាយ ¶ ច រជោ. បមាទានុបតិតោ រជោតិ យោ ហិ កោចិ រជោ នាម រាគាទិកោ, សោ សព្ពោ បមាទានុបតិតោ បមាទវសេនេវ ឧប្បជ្ជតិ. អប្បមាទេនាតិ អប្បមជ្ជនេន អប្បមាទបដិបត្តិយា. វិជ្ជាយាតិ អគ្គមគ្គវិជ្ជាយ. អព្ពហេ សល្លមត្តនោតិ អត្តនោ ហទយនិស្សិតំ រាគាទិសល្លំ ឧទ្ធរេយ្យ សមូហនេយ្យាតិ.

មាលុក្យបុត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. សប្បទាសត្ថេរគាថាវណ្ណនា

បណ្ណវីសតីតិអាទិកា អាយស្មតោ សប្បទាសត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កបិលវត្ថុស្មិំ សុទ្ធោទនមហារាជស្ស បុរោហិតបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, តស្ស សប្បទាសោតិ នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ សត្ថុ ញាតិសមាគមេ បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា កិលេសាភិភវេន ចេតោសមាធិំ អលភន្តោ ព្រហ្មចរិយំ ចរិត្វា សំវេគជាតោ បច្ឆា សត្ថំ អាហរន្តោ យោនិសោ មនសិការំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

៤០៥.

‘‘បណ្ណវីសតិ វស្សានិ, យតោ បព្ពជិតោ អហំ;

អច្ឆរាសង្ឃាតមត្តម្បិ, ចេតោសន្តិមនជ្ឈគំ.

៤០៦.

‘‘អលទ្ធា ចិត្តស្សេកគ្គំ, កាមរាគេន អដ្ដិតោ;

ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តោ, វិហារា ឧបនិក្ខមិំ.

៤០៧.

‘‘សត្ថំ ¶ វា អាហរិស្សាមិ, កោ អត្ថោ ជីវិតេន មេ;

កថញ្ហិ សិក្ខំ បច្ចក្ខំ, កាលំ កុព្ពេថ មាទិសោ.

៤០៨.

‘‘តទាហំ ¶ ខុរមាទាយ, មញ្ចកម្ហិ ឧបាវិសិំ;

បរិនីតោ ខុរោ អាសិ, ធមនិំ ឆេត្តុមត្តនោ.

៤០៩.

‘‘តតោ មេ មនសីការោ, យោនិសោ ឧទបជ្ជថ;

អាទីនវោ បាតុរហុ, និព្ពិទា សមតិដ្ឋថ.

៤១០.

‘‘តតោ ចិត្តំ វិមុច្ចិ មេ, បស្ស ធម្មសុធម្មតំ;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ. –

ឥមា គាថា អភាសិ.

តត្ថ ¶ បណ្ណវីសតិវស្សានិ, យតោ បព្ពជិតោ អហន្តិ យតោ បដ្ឋាយ អហំ បព្ពជិតោ តានិមានិ បណ្ណវីសតិវស្សានិ. អច្ឆរាសង្ឃាតមត្តម្បិ, ចេតោសន្តិមនជ្ឈគន្តិ សោហំ ឯត្តកំ កាលំ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តោ អច្ឆរាសង្ឃាតមត្តម្បិ អង្គុលិផោដនមត្តម្បិ ខណំ ចេតោសន្តិំ ចេតសោ សមាធានំ ន លភិំ.

ឯវំ បន អលទ្ធា ចិត្តស្សេកគ្គតំ, តត្ថ ការណមាហ ‘‘កាមរាគេន អដ្ដិតោ’’តិ. តត្ថ អដ្ដិតោតិ បីឡិតោ, អភិភូតោតិ អត្ថោ. ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តោតិ ‘‘ឥទមិធ អតិវិយ អយុត្តំ វត្តតិ, យទាហំ និយ្យានិកេ សាសនេ បព្ពជិត្វា អត្តានំ កិលេសបង្កតោ ឧទ្ធរិតុំ ន សក្កោមី’’តិ ឧទ្ធំមុខោ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទមានោ. វិហារា ឧបនិក្ខមិន្តិ វសនកវិហារតោ ពហិ និក្ខន្តោ.

យេនាធិប្បាយេន និក្ខន្តោ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សត្ថំ វា អាហរិស្សាមី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សត្ថំ វា អាហរិស្សាមីតិ វា-សទ្ទោ វិកប្បនត្ថោ. តេន ‘‘រុក្ខា វា បបតិស្សាមិ, ឧព្ពន្ធិត្វា វា មរិស្សាមី’’តិអាទិកេ មរណប្បការេ សង្គណ្ហាតិ. សិក្ខន្តិ អធិសីលសិក្ខំ. បច្ចក្ខន្តិ បច្ចាចិក្ខន្តោ បរិច្ចជន្តោ. ‘‘បច្ចក្ខា’’តិបិ បាឡិ, បច្ចក្ខាយាតិ អត្ថោ. កាលន្តិ មរណំ. កថញ្ហិ នាម មាទិសោ សិក្ខាបច្ចក្ខានេន កាលំ ករេយ្យាតិ អត្ថោ. សិក្ខាបច្ចក្ខានញ្ហិ អរិយស្ស វិនយេ មរណំ នាម. យថាហ ភគវា – ‘‘មរណញ្ហេតំ ¶ , ភិក្ខវេ, យោ សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តតី’’តិ (ម. និ. ៣.៦៣). ‘‘សិក្ខំ បច្ចក្ខា’’តិ បន បាឋេ កថញ្ហិ នាម មាទិសោ សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ កាលំ ករេយ្យ, សិក្ខាសមង្គី ឯវ បន ហុត្វា កាលំ ករេយ្យ? តស្មា សត្ថំ វា អាហរិស្សាមិ, កោ អត្ថោ ជីវិតេន មេតិ យោជនា.

តទាហន្តិ យទា កិលេសាភិភវេន សមណធម្មំ កាតុំ អសមត្ថតាយ ជីវិតេ និព្ពិន្ទន្តោ តទា. ខុរន្តិ និសិតខុរំ, ខុរសទិសំ វា សត្ថកំ. មញ្ចកម្ហិ ឧបាវិសិន្តិ បរេសំ និវារណភយេន ឱវរកំ បវិសិត្វា មញ្ចកេ និសីទិំ. បរិនីតោតិ ឧបនីតោ, គលេ ឋបិតោតិ អធិប្បាយោ. ធមនិន្តិ ‘‘កណ្ឋេ ធមនិំ, កណ្ឋធមនិំ គលវលយ’’ន្តិបិ វទន្តិ. ឆេត្តុន្តិ ឆិន្ទិតុំ.

តតោ មេ មនសីការោ, យោនិសោ ឧទបជ្ជថាតិ ‘‘យទាហំ មរិស្សាមី’’តិ កណ្ឋេ ធមនិំ ឆិន្ទិតុំ ខុរំ ឧបនេសិំ, តតោ បរំ ‘‘អរោគំ នុ ខោ មេ សីល’’ន្តិ បច្ចវេក្ខន្តស្ស អក្ខណ្ឌំ អច្ឆិទ្ទំ សុបរិសុទ្ធំ ¶ សីលំ ទិស្វា បីតិ ឧប្បជ្ជិ, បីតិមនស្ស កាយោ បស្សម្ភិ, បស្សទ្ធកាយស្ស និរាមិសំ សុខំ អនុភវន្តស្ស ចិត្តស្ស សមាហិតតាយ វិបស្សនាវសេន ¶ យោនិសោ មនសិការោ ឧប្បជ្ជិ. អថ វា តតោតិ កណ្ឋេ ខុរស្ស ឧបនយតោ វណេ ជាតេ ឧប្បន្នំ វេទនំ វិក្ខម្ភេន្តោ វិបស្សនាយ វសេន យោនិសោមនសិការោ ឧប្បជ្ជិ. ឥទានិ តតោ បរំ មគ្គផលបច្ចវេក្ខណញាណំ ឧប្បន្នភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘អាទីនវោ បាតុរហូ’’តិអាទិ វុត្តំ. តំ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថមេវ.

សប្បទាសត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. កាតិយានត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ឧដ្ឋេហីតិអាទិកា អាយស្មតោ កាតិយានត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ អញ្ញតរស្ស កោសិយគោត្តស្ស ព្រាហ្មណស្ស ¶ បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តោ, មាតុគោត្តវសេន បន កាតិយានោតិ លទ្ធនាមោ វយប្បត្តោ សាមញ្ញកានិត្ថេរស្ស គិហិសហាយោ ថេរំ ទិស្វា បព្ពជិតោ សមណធម្មំ ករោន្តោ រត្តិំ ‘‘និទ្ទាភិភវំ វិនោទេស្សាមី’’តិ ចង្កមំ អារុហិ. សោ ចង្កមន្តោ និទ្ទាយ អភិភូតោ បចលាយមានោ បរិបតិត្វា តត្ថេវ អនន្តរហិតាយ ភូមិយា និបជ្ជិ, សត្ថា តស្ស តំ បវត្តិំ ទិស្វា សយំ តត្ថ គន្ត្វា អាកាសេ ឋត្វា ‘‘កាតិយានា’’តិ សញ្ញំ អទាសិ. សោ សត្ថារំ ទិស្វា ឧដ្ឋហិត្វា វន្ទិត្វា សំវេគជាតោ អដ្ឋាសិ. អថស្ស សត្ថា ធម្មំ ទេសេន្តោ –

៤១១.

‘‘ឧដ្ឋេហិ និសីទ កាតិយាន, មា និទ្ទាពហុលោ អហុ ជាគរស្សុ;

មា តំ អលសំ បមត្តពន្ធុ, កូដេនេវ ជិនាតុ មច្ចុរាជា.

៤១២.

‘‘សេយ្យថាបិ មហាសមុទ្ទវេគោ, ឯវំ ជាតិជរាតិ វត្តតេ តំ;

សោ ករោហិ សុទីបមត្តនោ ត្វំ, ន ហិ តាណំ តវ វិជ្ជតេវ អញ្ញំ.

៤១៣.

‘‘សត្ថា ហិ វិជេសិ មគ្គមេតំ, សង្គា ជាតិជរាភយា អតីតំ;

បុព្ពាបររត្តមប្បមត្តោ, អនុយុញ្ជស្សុ ទឡ្ហំ ករោហិ យោគំ.

៤១៤.

‘‘បុរិមានិ បមុញ្ច ពន្ធនានិ, សង្ឃាដិខុរមុណ្ឌភិក្ខភោជី;

មា ¶ ខិឌ្ឌារតិញ្ច មា និទ្ទំ, អនុយុញ្ជិត្ថ ឈាយ កាតិយាន.

៤១៥.

‘‘ឈាយាហិ ជិនាហិ កាតិយាន, យោគក្ខេមបថេសុ កោវិទោសិ;

បប្បុយ្យ អនុត្តរំ វិសុទ្ធិំ, បរិនិព្ពាហិសិ វារិនាវ ជោតិ.

៤១៦.

‘‘បជ្ជោតករោ ¶ ¶ បរិត្តរំសោ, វាតេន វិនម្យតេ លតាវ;

ឯវម្បិ តុវំ អនាទិយានោ, មារំ ឥន្ទសគោត្ត និទ្ធុនាហិ;

សោ វេទយិតាសុ វីតរាគោ, កាលំ កង្ខ ឥធេវ សីតិភូតោ’’តិ. –

ឥមា គាថា អភាសិ.

តត្ថ ឧដ្ឋេហីតិ និទ្ទូបគមនតោ ឧដ្ឋហន្តោ ឧដ្ឋានវីរិយំ ករោហិ. យស្មា និបជ្ជា នាម កោសជ្ជបក្ខិយា, តស្មា មា សយិ. និសីទាតិ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា ឧជុំ កាយំ បណិធាយ បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា និសីទ. កាតិយានាតិ តំ នាមេន អាលបតិ. មា និទ្ទាពហុលោ អហូតិ និទ្ទាពហុលោ និទ្ទាភិភូតោ មា អហុ. ជាគរស្សូតិ ជាគរ, ជាគរិយមនុយុត្តោ ហោហិ. មា តំ អលសន្តិ ជាគរិយំ អននុយុញ្ជន្តំ តំ អលសំ កុសីតំ បមត្តពន្ធុ មច្ចុរាជា កូដេនេវ អទ្ទុហនេន វិយ នេសាទោ មិគំ វា បក្ខិំ វា ជរារោគេហិ មា ជិនាតុ មា អភិភវតុ, មា អជ្ឈោត្ថរតូតិ អត្ថោ.

សេយ្យថាបីតិ សេយ្យថា អបិ. មហាសមុទ្ទវេគោតិ មហាសមុទ្ទស្ស ឩមិវេគោ. ឯវន្តិ យថា នាម មហាសមុទ្ទឩមិវេគោ ឧបរូបរិ ឧដ្ឋហន្តោ តំ អភិក្កមិតុំ អសក្កោន្តំ បុរិសំ អភិភវតិ, ឯវំ ជាតិ ជរា ច កោសជ្ជាភិភូតំ តំ អតិវត្តតេ ឧបរូបរិ អជ្ឈោត្ថរតិ. សោ ករោហីតិ សោ ត្វំ, កាតិយាន, ចតូហិ ឱឃេហិ អនជ្ឈោត្ថរណីយំ អរហត្តផលសង្ខាតំ សុទីបំ អត្តនោ ករោហិ អត្តនោ សន្តានេ ឧប្បាទេហិ. ន ហិ តាណំ តវ វិជ្ជតេវ អញ្ញន្តិ ហីតិ ហេតុអត្ថេ និបាតោ. យស្មា តតោ អគ្គផលតោ អញ្ញំ តវ តាណំ នាម ឥធ វា ហុរំ វា ន ឧបលព្ភតិ, តស្មា តំ អរហត្តសង្ខាតំ សុទីបំ ករោហីតិ.

សត្ថា ហិ វិជេសិ មគ្គមេតន្តិ យំ សាធេតុំ អវិសហន្តា យតោ បរាជិតា បុថូ អញ្ញតិត្ថិយា, តទេតំ តស្ស សុទីបស្ស ការណភូតំ បញ្ចវិធសង្គតោ ជាតិអាទិភយតោ ច អតីតំ អរិយមគ្គំ ទេវបុត្តមារាទិកេ អភិភវិត្វា តុយ្ហំ សត្ថា វិជេសិ សាធេសិ. យស្មា សត្ថុ សន្តកំ ¶ នាម សាវកេន អធិគន្តព្ពំ ន វិស្សជ្ជេតព្ពំ, តស្មា តស្ស អធិគមាយ បុព្ពរត្តាបររត្តំ បុរិមយាមំ បច្ឆិមយាមញ្ច ¶ , អប្បមត្តោ សតោ សម្បជានោ ហុត្វា អនុយុញ្ជ យោគំ ភាវនំ ទឡ្ហញ្ច ករោហិ.

បុរិមានិ បមុញ្ច ពន្ធនានីតិ បុរិមកានិ គិហិកាលេ អាពទ្ធានិ គិហិពន្ធនានិ កាមគុណពន្ធនានិ បមុញ្ច វិស្សជ្ជេហិ, តត្ថ អនបេក្ខោ ហោហិ. សង្ឃាដិខុរមុណ្ឌភិក្ខភោជីតិ សង្ឃាដិធារី ¶ ខុរេន កតសិរមុណ្ឌោ ភិក្ខាហារភោជី, តិវិធម្បេតំ បុរិមពន្ធនបមោក្ខស្ស ខិឌ្ឌារតិនិទ្ទាននុយោគស្ស ច ការណវចនំ. យស្មា ត្វំ សង្ឃាដិបារុតោ មុណ្ឌោ ភិក្ខាហារោ ជីវតិ, តស្មា តេ កាមសុខានុយោគោ ខិឌ្ឌារតិនិទ្ទានុយោគោ ច ន យុត្តោតិ តតោ បុរិមានិ បមុញ្ច ពន្ធនានិ ខិឌ្ឌារតិំ និទ្ទញ្ច មានុយុញ្ជិត្ថាតិ យោជនា. ឈាយាតិ ឈាយស្សុ អារម្មណូបនិជ្ឈានំ អនុយុញ្ជ.

តំ បន អនុយុញ្ជន្តោ យេន ឈានេន ឈាយតោ កិលេសា សព្ពសោ ជិតា ហោន្តិ, តំ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ អនុយុញ្ជាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឈាយាហិ ជិនាហី’’តិ អាហ. យោគក្ខេមបថេសុ កោវិទោសីតិ ចតូហិ យោគេហិ ខេមស្ស និព្ពានស្ស បថភូតេសុ ពោធិបក្ខិយធម្មេសុ កុសលោ ឆេកោ អសិ, តស្មា ភាវនំ ឧស្សុក្កាបេន្តោ អនុត្តរំ ឧត្តររហិតំ, វិសុទ្ធិំ និព្ពានំ អរហត្តញ្ច បប្បុយ្យ បាបុណិត្វា បន ត្វំ បរិនិព្ពាហិសិ. វារិនាវ ជោតីតិ មហតា សលិលវុដ្ឋិនិបាតេន អគ្គិខន្ធោ វិយ អរិយមគ្គវុដ្ឋិនិបាតេន បរិនិព្ពាយិស្សតិ.

បជ្ជោតករោតិ បជ្ជោតិំ ករោ បទីបោ. បរិត្តរំសោតិ ខុទ្ទកច្ចិកោ. វិនម្យតេតិ វិនមីយតិ អបនិយ្យតិ. លតាវាតិ វល្លិ វិយ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា វដ្ដិអាទិបច្ចយវេកល្លេន បរិត្តរំសោ មន្ទបភោ បទីបោ អប្បិកា លតា វា វាតេន វិធមិយ្យតិ វិទ្ធំសិយ្យតិ, ឯវំ តុវម្បិ. កោសិយគោត្តតាយ, ឥន្ទសគោត្ត, ឥន្ទសមានគោត្តំ. មារំ តស្ស វសេ អនាវត្តនា អនុបាទានតោ ច អនាទិយានោ, និទ្ធុនាហិ វិធមេហិ វិទ្ធំសេហិ. ឯវំ បន វិទ្ធំសមានោ សោ ត្វំ វេទយិតាសុ សព្ពាសុ វេទនាសុ វិគតច្ឆន្ទរាគោ ឥធេវ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ សព្ពកិលេសទរថបរិឡាហាភាវេន សីតិភូតោ និព្ពុតោ អត្តនោ បរិនិព្ពានកាលំ កង្ខ អាគមេហីតិ ¶ . ឯវំ សត្ថារា អនុបាទិសេសំ និព្ពានំ បាបេត្វា ទេសនាយ កតាយ ថេរោ ទេសនាវសានេ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. អរហត្តំ បន បត្វា សត្ថារា ទេសិតនិយាមេនេវ ឥមា គាថា អភាសិ. តា ឯវ ឥមា គាថា ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណញ្ច ជាតា.

កាតិយានត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. មិគជាលត្ថេរគាថាវណ្ណនា

សុទេសិតោតិអាទិកា ¶ អាយស្មតោ មិគជាលត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ វិសាខាយ ¶ មហាឧបាសិកាយ បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, មិគជាលោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វិហារំ គន្ត្វា អភិណ្ហសោ ធម្មស្សវនេន បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

៤១៧.

‘‘សុទេសិតោ ចក្ខុមតា, ពុទ្ធេនាទិច្ចពន្ធុនា;

សព្ពសំយោជនាតីតោ, សព្ពវដ្ដវិនាសនោ.

៤១៨.

‘‘និយ្យានិកោ ឧត្តរណោ, តណ្ហាមូលវិសោសនោ;

វិសមូលំ អាឃាតនំ, ឆេត្វា បាបេតិ និព្ពុតិំ.

៤១៩.

‘‘អញ្ញាណមូលភេទាយ, កម្មយន្តវិឃាដនោ;

វិញ្ញាណានំ បរិគ្គហេ, ញាណវជិរនិបាតនោ.

៤២០.

‘‘វេទនានំ វិញ្ញាបនោ, ឧបាទានប្បមោចនោ;

ភវំ អង្គារកាសុំវ, ញាណេន អនុបស្សនោ.

៤២១.

‘‘មហារសោ សុគម្ភីរោ, ជរាមច្ចុនិវារណោ;

អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ, ទុក្ខូបសមនោ សិវោ.

៤២២.

‘‘កម្មំ កម្មន្តិ ញត្វាន, វិបាកញ្ច វិបាកតោ;

បដិច្ចុប្បន្នធម្មានំ, យថាវាលោកទស្សនោ;

មហាខេមង្គមោ សន្តោ, បរិយោសានភទ្ទកោ’’តិ. – ឥមា គាថា អភាសិ;

តត្ថ ¶ សុទេសិតោតិ សុដ្ឋុ ទេសិតោ, វេនេយ្យជ្ឈាសយានុរូបំ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថានំ យាថាវតោ វិភាវនវសេន ទេសិតោតិ អត្ថោ. អថ វា សុទេសិតោតិ សម្មា ទេសិតោ, បវត្តិនិវត្តីនំ តទុភយហេតូនញ្ច អវិបរីតតោ បកាសនវសេន ភាសិតោ ស្វាខ្យាតោតិ អត្ថោ. ចក្ខុមតាតិ មំសចក្ខុ, ទិព្ពចក្ខុ, បញ្ញាចក្ខុ, ពុទ្ធចក្ខុ, សមន្តចក្ខូតិ ឥមេហិ បញ្ចហិ ចក្ខូហិ ចក្ខុមតា. ពុទ្ធេនាតិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធេន. អាទិច្ចពន្ធុនាតិ អាទិច្ចគោត្តេន. ទុវិធោ ហិ លោកេ ខត្តិយវំសោ – អាទិច្ចវំសោ, សោមវំសោតិ. តត្ថ អាទិច្ចវំសោ, ឱក្កាករាជវំសោតិ ជានិតព្ពំ. តតោ សញ្ជាតតាយ សាកិយា អាទិច្ចគោត្តាតិ ភគវា ‘‘អាទិច្ចពន្ធូ’’តិ វុច្ចតិ. អថ វា អាទិច្ចស្ស ពន្ធូតិបិ ភគវា អាទិច្ចពន្ធុ, ស្វាយមត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ. កាមរាគសំយោជនាទីនំ សព្ពេសំ សំយោជនានំ សមតិក្កមនភាវតោ សព្ពសំយោជនាតីតោ តតោ ឯវ កិលេសកម្មវិបាកវដ្ដានំ វិនាសនតោ វិទ្ធំសនតោ សព្ពវដ្ដវិនាសនោ, សំសារចារកតោ ¶ និយ្យានតោ និយ្យានិកោ, សំសារមហោឃតោ សមុត្តរណដ្ឋេន ឧត្តរណោ, កាមតណ្ហាទីនំ សព្ពតណ្ហានំ មូលំ អវិជ្ជំ អយោនិសោ មនសិការញ្ច វិសោសេតិ សុក្ខាបេតីតិ តណ្ហាមូលវិសោសនោ, តិណ្ណម្បិ វេទានំ សម្បដិវេធស្ស ¶ វិទ្ធំសនតោ វិសស្ស ទុក្ខស្ស ការណត្តា វិសមូលំ, សត្តានំ ព្យសនុប្បត្តិដ្ឋានតាយ អាឃាតនំ កម្មំ កិលេសំ វា ឆេត្វា សមុច្ឆិន្ទិត្វា និព្ពុតិំ និព្ពានំ បាបេតិ.

អញ្ញាណស្ស មូលំ អយោនិសោ មនសិការោ អាសវា ច ‘‘អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយោ’’តិ (ម. និ. ១.១០៣) ហិ វុត្តំ, តស្ស ភេទាយ វជិរូបមញាណេន ភិន្ទនត្ថាយ. អថ វា ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិវចនតោ (វិភ. ២២៥-២២៦; សំ. និ. ២.១) អញ្ញាណំ មូលំ ឯតស្សាតិ អញ្ញាណមូលំ, ភវចក្កំ, តស្ស មគ្គញាណវជិរេន បទាលនត្ថំ ទេសិតោតិ សម្ពន្ធោ. កម្មយន្តវិឃាដនោតិ កម្មឃដិតស្ស អត្តភាវយន្តស្ស វិទ្ធំសនោ. វិញ្ញាណានំ បរិគ្គហេតិ កាមភវាទីសុ យថាសកកម្មុនា វិញ្ញាណគ្គហណេ ឧបដ្ឋិតេតិ វចនសេសោ. តត្ថ តត្ថ ហិ ភវេ បដិសន្ធិយា គហិតាយ តំតំភវនិស្សិតវិញ្ញាណានិបិ គហិតានេវ ហោន្តិ. ញាណវជិរនិបាតនោតិ ញាណវជិរស្ស ¶ និបាតោ, ញាណវជិរំ និបាតេត្វា តេសំ បទាលេតា. លោកុត្តរធម្មោ ហិ ឧប្បជ្ជមានោ សត្តមភវាទីសុ ឧប្បជ្ជនារហានិ វិញ្ញាណានិ ភិន្ទត្តមេវ ឧប្បជ្ជតីតិ.

វេទនានំ វិញ្ញាបនោតិ សុខាទីនំ តិស្សន្នំ វេទនានំ យថាក្កមំ ទុក្ខសល្លានិច្ចវសេន យាថាវតោ បវេទកោ. ឧបាទានប្បមោចនោតិ កាមុបាទានាទីហិ ចតូហិបិ ឧបាទានេហិ ចិត្តសន្តានស្ស វិមោចកោ. ភវំ អង្គារកាសុំវ, ញាណេន អនុបស្សនោតិ កាមភវាទិនវវិធម្បិ ភវំ ឯកាទសហិ អគ្គីហិ អាទិត្តភាវតោ សាធិកបោរិសំ អង្គារកាសុំ វិយ មគ្គញាណេន អនុបច្ចក្ខតោ ទស្សេតា.

សន្តបណីតភាវតោ អតិត្តិករដ្ឋេន មហារសោ បរិញ្ញាទិវសេន វា មហាកិច្ចតាយ សាមញ្ញផលវសេន មហាសម្បត្តិតាយ ច មហារសោ, អនុបចិតសម្ភារេហិ ទុរវគាហតាយ អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋតាយ ច សុដ្ឋុ គម្ភីរោ ជរាមច្ចុនិវារណោ, អាយតិំ ភវាភិនិប្ផត្តិយា និវត្តនេន ជរាយ មច្ចុនោ ច បដិសេធកោ. ឥទានិ យថាវុត្តគុណវិសេសយុត្តំ ធម្មំ សរូបតោ ទស្សេន្តោ ‘‘អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ’’តិ វត្វា បុនបិ តស្ស កតិបយេ គុណេ វិភាវេតុំ ‘‘ទុក្ខូបសមនោ សិវោ’’តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – បរិសុទ្ធដ្ឋេន អរិយោ, សម្មាទិដ្ឋិអាទិអដ្ឋធម្មសមោធានតាយ អដ្ឋង្គិកោ, និព្ពានគវេសនដ្ឋេន មគ្គោ សកលវដ្ដទុក្ខវូបសមនដ្ឋេន ¶ ទុក្ខវូបសមនោ, ខេមដ្ឋេន សិវោ.

យថា ឥតោ ពាហិរកសមយេ អសម្មាសម្ពុទ្ធបវេទិតត្តា កម្មវិបាកោ វិបល្លាសោ សិយាតិ ឯវំ អវិបល្លាសេត្វា បដិច្ចុប្បន្នធម្មានំ បដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ កម្មំ កម្មន្តិ វិបាកញ្ច វិបាកតោ ¶ ញត្វាន បុព្ពភាគញាណេន ជាននហេតុ សស្សតុច្ឆេទគ្គាហានំ វិធមនេន យាថាវតោ អាលោកទស្សនោ តក្ករស្ស លោកុត្តរញាណាលោកស្ស ទស្សនោ. កេនចិ កញ្ចិ កទាចិបិ អនុបទ្ទុតត្តា មហាខេមំ និព្ពានំ គច្ឆតិ សត្តេ គមេតិ ចាតិ មហាខេមង្គមោ, សព្ពកិលេសទរថបរិឡាហវូបសមនតោ សន្តោ, អកុប្បាយ ចេតោវិមុត្តិយា អនុបាទិសេសាយ ច និព្ពានធាតុយា បាបនេន បរិយោសានភទ្ទកោ សុទេសិតោ ចក្ខុមតាតិ យោជនា.

ឯវំ ¶ ថេរោ នានានយេហិ អរិយធម្មំ បសំសន្តោ តស្ស ធម្មស្ស អត្តនា អធិគតភាវំ អញ្ញាបទេសេន បកាសេសិ.

មិគជាលត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. បុរោហិតបុត្តជេន្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ជាតិមទេន មត្តោហន្តិអាទិកា អាយស្មតោ ជេន្តត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ កោសលរញ្ញោ បុរោហិតស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, តស្ស ជេន្តោតិ នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ ជាតិមទេន ភោគឥស្សរិយរូបមទេន ច មត្តោ អញ្ញេ ហីឡេន្តោ គរុដ្ឋានិយានម្បិ អបចិតិំ អករោន្តោ មានថទ្ធោ វិចរតិ. សោ ឯកទិវសំ សត្ថារំ មហតិយា បរិសាយ បរិវុតំ ធម្មំ ទេសេន្តំ ទិស្វា ឧបសង្កមន្តោ ‘‘សចេ មំ សមណោ គោតមោ បឋមំ អាលបិស្សតិ, អហម្បិ អាលបិស្សាមិ; នោ ចេ, នាលបិស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា ឧបសង្កមិត្វា ឋិតោ ភគវតិ បឋមំ អនាលបន្តេ សយម្បិ មានេន អនាលបិត្វា គមនាការំ ទស្សេសិ. តំ ភគវា –

‘‘ន មានំ ព្រាហ្មណ សាធុ, អត្ថិកស្សីធ ព្រាហ្មណ;

យេន អត្ថេន អាគច្ឆិ, តមេវមនុព្រូហយេ’’តិ. (សំ. និ. ១.២០១) –

គាថាយ ¶ អជ្ឈភាសិ. សោ ‘‘ចិត្តំ មេ សមណោ គោតមោ ជានាតី’’តិ អភិប្បសន្នោ ភគវតោ បាទេសុ សិរសា និបតិត្វា បរមនិបច្ចាការំ កត្វា –

‘‘កេសុ ន មានំ កយិរាថ, កេសុ ចស្ស សគារវោ;

ក្យស្ស អបចិតា អស្សុ, ក្យស្សុ សាធុ សុបូជិតា’’តិ. –

បុច្ឆិ. តស្ស ភគវា –

‘‘មាតរិ ¶ បិតរិ ចាបិ, អថោ ជេដ្ឋម្ហិ ភាតរិ;

អាចរិយេ ចតុត្ថម្ហិ, សមណព្រាហ្មណេសុ ច.

‘‘តេសុ ¶ ន មានំ កយិរាថ, តេសុ អស្ស សគារវោ;

ក្យស្ស អបចិតា អស្សុ, ត្យស្សុ សាធុ សុបូជិតា.

‘‘អរហន្តេ សីតិភូតេ, កតកិច្ចេ អនាសវេ;

និហច្ច មានំ អត្ថទ្ធោ, តេ នមស្សេ អនុត្តរេ’’តិ. (សំ. និ. ១.២០១) –

បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តោ ធម្មំ ទេសេសិ. សោ តាយ ទេសនាយ សោតាបន្នោ ហុត្វា បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ អរហត្តំ បត្វា អត្តនោ បដិបត្តិកិត្តនមុខេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

៤២៣.

‘‘ជាតិមទេន មត្តោហំ, ភោគឥស្សរិយេន ច;

សណ្ឋានវណ្ណរូបេន, មទមត្តោ អចារិហំ.

៤២៤.

‘‘នាត្តនោ សមកំ កញ្ចិ, អតិរេកញ្ច មញ្ញិសំ;

អតិមានហតោ ពាលោ, បត្ថទ្ធោ ឧស្សិតទ្ធជោ.

៤២៥.

‘‘មាតរំ បិតរញ្ចាបិ, អញ្ញេបិ គរុសម្មតេ;

ន កញ្ចិ អភិវាទេសិំ, មានត្ថទ្ធោ អនាទរោ.

៤២៦.

‘‘ទិស្វា វិនាយកំ អគ្គំ, សារថីនំ វរុត្តមំ;

តបន្តមិវ អាទិច្ចំ, ភិក្ខុសង្ឃបុរក្ខតំ.

៤២៧.

‘‘មានំ មទញ្ច ឆឌ្ឌេត្វា, វិប្បសន្នេន ចេតសា;

សិរសា អភិវាទេសិំ, សព្ពសត្តានមុត្តមំ.

៤២៨.

‘‘អតិមានោ ច ឱមានោ, បហីនា សុសមូហតា;

អស្មិមានោ សមុច្ឆិន្នោ, សព្ពេ មានវិធា ហតា’’តិ. –

ឥមា គាថា អភាសិ.

តត្ថ ជាតិមទេន មត្តោហន្តិ អហំ ឧទិច្ចេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តោ, ‘‘ន មាទិសោ ឧភតោ សុជាតោ អញ្ញោ អត្ថី’’តិ កុលមានេន មត្តោ មានថទ្ធោ អចារិន្តិ យោជនា. ភោគឥស្សរិយេន ចាតិ វិភវេន អាធិបច្ចេន ច ហេតុភូតេន ភោគសម្បទញ្ច ឥស្សរិយសម្បទញ្ច បដិច្ច ឧប្បន្នមទេន មត្តោ អហំ អចារិន្តិ យោជនា. សណ្ឋានវណ្ណរូបេនាតិ សណ្ឋានំ ¶ អារោហបរិណាហសម្បត្តិ, វណ្ណោ ¶ ឱទាតសាមតាទិឆវិសម្បត្តិ, រូបំ អង្គបច្ចង្គសោភា. ឥធាបិ វុត្តនយេន យោជនា វេទិតព្ពា. មទមត្តោតិ វុត្តប្បការតោ អញ្ញេនបិ មទេន មត្តោ.

នាត្តនោ ¶ សមកំ កញ្ចីតិ អត្តនោ សមកំ សទិសំ ជាតិអាទីហិ សមានំ អតិរេកំ វា កញ្ចិ ន មញ្ញិសំ ន មញ្ញិំ, មយា សមានម្បិ ន មញ្ញិំ, កុតោ អធិកន្តិ អធិប្បាយោ. អតិមានហតោ ពាលោតិ ពាលោ អហំ តតោ ពាលភាវតោ អតិមានេន ខតូបហតកុសលាចារោ, តតោ ឯវ បត្ថទ្ធោ ឧស្សិតទ្ធជោ ថម្ភវសេន គរូនម្បិ និបច្ចការស្ស អករណតោ ភុសំ ថទ្ធោ អនោនមនថទ្ធជាតោ ឧស្សិតមានទ្ធជោ.

វុត្តមេវត្ថំ បាកដតរំ កាតុំ ‘‘មាតរ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អញ្ញេតិ ជេដ្ឋភាតុអាទិកេ, សមណព្រាហ្មណេ ច. គរុសម្មតេតិ គរូតិ សម្មតេ គរុដ្ឋានិយេ. អនាទរោតិ អាទររហិតោ.

ទិស្វា វិនាយកំ អគ្គន្តិ ឯវំ មានថទ្ធោ ហុត្វា វិចរន្តោ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេហិ វេនេយ្យានំ វិនយនតោ សយម្ភុតាយ នាយកភាវតោ ច វិនាយកំ. សទេវកេ លោកេ សីលាទិគុណេហិ សេដ្ឋភាវតោ អគ្គំ. បុរិសទម្មានំ អច្ចន្តតាយ ទមនតោ សារថីនំ វរុត្តមំ, អតិវិយ ឧត្តមំ ព្យាមប្បភាទិឱភាសេន អាទិច្ចមិវ តបន្តំ, ឱភាសន្តំ ភិក្ខុសង្ឃបុរក្ខតំ ធម្មំ ទេសេន្តំ សព្ពសត្តានំ ឧត្តមំ សត្ថារំ ទិស្វា ពុទ្ធានុភាវេន សន្តជ្ជិតោ ‘‘អហមេវ សេដ្ឋោ, អញ្ញេ ហីនា’’តិ បវត្តមានំ ភោគមទាទិមទញ្ច ឆឌ្ឌេត្វា បហាយ វិប្បសន្នេន ចេតសា សិរសា អភិវាទេសិន្តិ យោជនា. កថំ បនាយំ មានថទ្ធោ សមានោ សត្ថុ ទស្សនមត្តេន មានំ បហាសីតិ? ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ. សត្ថុ ទស្សនមត្តេន មានំ ន បហាសិ ‘‘ន មានំ, ព្រាហ្មណ, សាធូ’’តិអាទិកាយ បន ទេសនាយ មានំ បហាសិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘មានំ មទញ្ច ឆឌ្ឌេត្វា, វិប្បសន្នេន ចេតសា. សិរសា អភិវាទេសិ’’ន្តិ. វិប្បសន្នេន ចេតសាតិ ច ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ ទដ្ឋព្ពំ.

‘‘អហមេវ ¶ សេដ្ឋោ’’តិ បវត្តោ មានោ អតិមានោ. ‘‘ឥមេ បន និហីនា’’តិ អញ្ញេ ហីនតោ ទហន្តស្ស មានោ ‘‘ឱមានោ’’តិ វទន្តិ. ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិ បន អញ្ញំ អតិក្កមិត្វា អត្តានំ សេយ្យតោ ទហន្តស្ស បវត្តោ សេយ្យមានោ អតិមានោ. ‘‘ហីនោហមស្មី’’តិ បវត្តោ ហីនមានោ ឱមានោ. បហីនា សុសមូហតាតិ ហេដ្ឋិមមគ្គេហិ បហីនា ហុត្វា អគ្គមគ្គេន សុដ្ឋុ សមុគ្ឃាដិតា. អស្មិមានោតិ ‘‘ឯសោហមស្មី’’តិ ខន្ធេ ‘‘អហ’’ន្តិ ¶ គហណវសេន បវត្តមានោ. សព្ពេតិ ន កេវលំ អតិមានឱមានអស្មិមានា ឯវ, អថ ខោ សេយ្យស្ស សេយ្យមានាទយោ នវវិធា អន្តរភេទេន អនេកវិធា ច សព្ពេ មានវិធា មានកោដ្ឋាសា ហតា អគ្គមគ្គេន សមុគ្ឃាដិតាតិ.

បុរោហិតបុត្តជេន្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. សុមនត្ថេរគាថាវណ្ណនា

យទា ¶ នវោ បព្ពជិតោតិអាទិកា អាយស្មតោ សុមនត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ សិខិស្ស ភគវតោ កាលេ មាលាការកុលេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ សិខិំ ភគវន្តំ បស្សិត្វា បសន្នមានសោ សុមនបុប្ផេហិ បូជំ អកាសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ អញ្ញតរស្ស ឧបាសកស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. សោ ច ឧបាសកោ អាយស្មតោ អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស ឧបដ្ឋាកោ អហោសិ. តស្ស ច តតោ បុព្ពេ ជាតាជាតា ទារកា មរិំសុ. តេន សោ ‘‘សចាហំ ឥទានិ ឯកំ បុត្តំ លភិស្សាមិ, អយ្យស្ស អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពាជេស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ. សោ ច ទសមាសច្ចយេន ជាតោ អរោគោយេវ ហុត្វា អនុក្កមេន វឌ្ឍេន្តោ សត្តវស្សិកោ អហោសិ, តំ បិតា ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពាជេសិ. សោ បព្ពជិត្វា តតោ បរិបក្កញាណត្តា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ ឆឡភិញ្ញោ ហុត្វា ថេរំ ឧបដ្ឋហន្តោ ‘‘បានីយំ អាហរិស្សាមី’’តិ ឃដំ អាទាយ ឥទ្ធិយា អនោតត្តទហំ អគមាសិ. អថេកោ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ នាគរាជា អនោតត្តទហំ បដិច្ឆាទេន្តោ សត្តក្ខត្តុំ ភោគេន បរិក្ខិបិត្វា ¶ ឧបរិ មហន្តំ ផណំ កត្វា សុមនស្ស បានីយំ គហេតុំ ឱកាសំ ន ទេតិ. សុមនោ គរុឡរូបំ គហេត្វា តំ នាគរាជំ អភិភវិត្វា បានីយំ គហេត្វា ថេរស្ស វសនដ្ឋានំ ឧទ្ទិស្ស អាកាសេន គច្ឆតិ. តំ សត្ថា ជេតវនេ និសិន្នោ តថា គច្ឆន្តំ ទិស្វា ធម្មសេនាបតិំ អាមន្តេត្វា, ‘‘សារិបុត្ត, ឥមំ បស្សា’’តិអាទិនា ចតូហិ គាថាហិ តស្ស គុណេ អភាសិ. អថ សុមនត្ថេរោ –

៤២៩.

‘‘យទា នវោ បព្ពជិតោ, ជាតិយា សត្តវស្សិកោ;

ឥទ្ធិយា អភិភោត្វាន, បន្នគិន្ទំ មហិទ្ធិកំ.

៤៣០.

‘‘ឧបជ្ឈាយស្ស ឧទកំ, អនោតត្តា មហាសរា;

អាហរាមិ តតោ ទិស្វា, មំ សត្ថា ឯតទព្រវិ.

៤៣១.

‘‘សារិបុត្ត ឥមំ បស្ស, អាគច្ឆន្តំ កុមារកំ;

ឧទកកុម្ភមាទាយ, អជ្ឈត្តំ សុសមាហិតំ.

៤៣២.

‘‘បាសាទិកេន ¶ វត្តេន, កល្យាណឥរិយាបថោ;

សាមណេរោនុរុទ្ធស្ស, ឥទ្ធិយា ច វិសារទោ.

៤៣៣.

‘‘អាជានីយេន អាជញ្ញោ, សាធុនា សាធុការិតោ;

វិនីតោ អនុរុទ្ធេន, កតកិច្ចេន សិក្ខិតោ.

៤៣៤.

‘‘សោ ¶ បត្វា បរមំ សន្តិំ, សច្ឆិកត្វា អកុប្បតំ;

សាមណេរោ ស សុមនោ, មា មំ ជញ្ញាតិ ឥច្ឆតី’’តិ. –

អញ្ញាព្យាករណវសេន ឆ គាថា អភាសិ.

តត្ថ អាទិតោ ទ្វេ គាថា សុមនត្ថេរេនេវ ភាសិតា, ឥតរា ចតស្សោ តំ បសំសន្តេន សត្ថារា ភាសិតា. តា សព្ពា ឯកជ្ឈំ កត្វា សុមនត្ថេរោ បច្ឆា អញ្ញាព្យាករណវសេន អភាសិ. តត្ថ បន្នគិន្ទន្តិ នាគរាជំ. តតោតិ តត្ថ, យទា នវោ បព្ពជិតោ ជាតិយា សត្តវស្សិកោ ឥទ្ធិពលេន មហិទ្ធិកំ នាគរាជំ អភិភវិត្វា អនោតត្តទហតោ ឧបជ្ឈាយស្ស បានីយំ អាហរាមិ, តស្មិំ កាលេតិ អត្ថោ.

មំ ¶ ឧទ្ទិស្ស មយ្ហំ សត្ថា ឯតទព្រវិ, តំ ទស្សេន្តោ, ‘‘សារិបុត្ត, ឥមំ បស្សា’’តិអាទិមាហ. អជ្ឈត្តំ សុសមាហិតន្តិ វិសយជ្ឈត្តភូតេន អគ្គផលសមាធិនា សុដ្ឋុ សមាហិតំ.

បាសាទិកេន វត្តេនាតិ បស្សន្តានំ បសាទាវហេន អាចារវត្តេន, ករណត្ថេ ឥទំ ករណវចនំ. កល្យាណឥរិយាបថោតិ សម្បន្និរិយាបថោ. បាសាទិកេន វត្តេនាតិ វា ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ. សមណស្ស ភាវោ សាមណ្យំ, សាមញ្ញន្តិ អត្ថោ. តទត្ថំ ឦរតិ បវត្តតីតិ សាមណេរោ, សមណុទ្ទេសោ. ឥទ្ធិយា ច វិសារទោតិ ឥទ្ធិយម្បិ ព្យត្តោ សុកុសលោ. អាជានីយេនាតិ បុរិសាជានីយេន. អត្តហិតបរហិតានំ សាធនតោ សាធុនា កតកិច្ចេន អនុរុទ្ធេន សាធុ ឧភយហិតសាធកោ, សុដ្ឋុ វា អាជញ្ញោ ការិតោ ទមិតោ. អគ្គវិជ្ជាយ វិនីតោ អសេក្ខភាវាបាទនេន សិក្ខិតោ សិក្ខាបិតោតិ អត្ថោ.

សោ សាមណេរោ សុមនោ បរមំ សន្តិំ និព្ពានំ បត្វា អគ្គមគ្គាធិគមេន អធិគន្ត្វា សច្ឆិកត្វា អត្តបច្ចក្ខំ កត្វា អកុប្បតំ អរហត្តផលំ អប្បិច្ឆភាវស្ស បរមុក្កំសគតត្តា មា មំ ជញ្ញាតិ មំ ‘‘អយំ ខីណាសវោ’’តិ វា ‘‘ឆឡភិញ្ញោ’’តិ វា កោចិបិ មា ជានេយ្យាតិ ឥច្ឆតិ អភិកង្ខតីតិ.

សុមនត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១. ន្ហាតកមុនិត្ថេរគាថាវណ្ណនា

វាតរោគាភិនីតោតិអាទិកា ¶ ¶ អាយស្មតោ ន្ហាតកមុនិស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ វិជ្ជាដ្ឋានាទីសុ និប្ផត្តិំ គតោ ន្ហាតកលក្ខណយោគេន ន្ហាតកោតិ បញ្ញាយិត្ថ. សោ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា រាជគហស្ស តិយោជនប្បមាណេ ឋានេ អរញ្ញាយតនេ នីវារេហិ យាបេន្តោ អគ្គិំ បរិចារយមានោ វសតិ. តស្ស សត្ថា ឃដេ វិយ បទីបំ ហទយព្ភន្តរេ បជ្ជលន្តំ អរហត្តូបនិស្សយំ ទិស្វា អស្សមបទំ អគមាសិ. សោ ភគវន្តំ ទិស្វា ហដ្ឋតុដ្ឋោ អត្តនោ ¶ ឧបកប្បននិយាមេន អាហារំ ឧបនេសិ. តំ ភគវា បរិភុញ្ជិ. ឯវំ តយោ ទិវសេ ទត្វា ចតុត្ថទិវសេ ‘‘ភគវា តុម្ហេ បរមសុខុមាលា, កថំ ឥមិនា អាហារេន យាបេថា’’តិ អាហ. តស្ស សត្ថា អរិយសន្តោសគុណំ បកាសេន្តោ ធម្មំ ទេសេសិ. តាបសោ តំ សុត្វា សោតាបន្នោ ហុត្វា បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. ភគវា តំ អរហត្តេ បតិដ្ឋបេត្វា គតោ. សោ បន តត្ថេវ វិហរន្តោ អបរភាគេ វាតាពាធេន ឧបទ្ទុតោ អហោសិ. សត្ថា តត្ថ គន្ត្វា បដិសន្ថារមុខេន តស្ស វិហារំ បុច្ឆន្តោ –

៤៣៥.

‘‘វាតរោគាភិនីតោ ត្វំ, វិហរំ កាននេ វនេ;

បវិទ្ធគោចរេ លូខេ, កថំ ភិក្ខុ ករិស្សសី’’តិ. – គាថមាហ; អថ ថេរោ –

៤៣៦.

‘‘បីតិសុខេន វិបុលេន, ផរិត្វាន សមុស្សយំ;

លូខម្បិ អភិសម្ភោន្តោ, វិហរិស្សាមិ កាននេ.

៤៣៧.

‘‘ភាវេន្តោ សត្ត ពោជ្ឈង្គេ, ឥន្ទ្រិយានិ ពលានិ ច;

ឈានសោខុម្មសម្បន្នោ, វិហរិស្សំ អនាសវោ.

៤៣៨.

‘‘វិប្បមុត្តំ កិលេសេហិ, សុទ្ធចិត្តំ អនាវិលំ;

អភិណ្ហំ បច្ចវេក្ខន្តោ, វិហរិស្សំ អនាសវោ.

៤៣៩.

‘‘អជ្ឈត្តញ្ច ពហិទ្ធា ច, យេ មេ វិជ្ជិំសុ អាសវា;

សព្ពេ អសេសា ឧច្ឆិន្នា, ន ច ឧប្បជ្ជរេ បុន.

៤៤០.

‘‘បញ្ចក្ខន្ធា បរិញ្ញាតា, តិដ្ឋន្តិ ឆិន្នមូលកា;

ទុក្ខក្ខយោ អនុប្បត្តោ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ. –

ឥមាហិ សេសគាថាហិ អត្តនោ វិហារំ សត្ថុ បវេទេសិ.

តត្ថ ¶ ឈានសោខុម្មសម្បន្នោតិ ឈានសុខុមភាវេន សមន្នាគតោ. ឈានសុខុមំ នាម អរូបជ្ឈានំ, តស្មា អដ្ឋសមាបត្តិលាភិម្ហីតិ វុត្តំ ហោតិ. តេន អត្តនោ ឧភតោភាគវិមុត្តិតំ ទស្សេតិ. អបរេ បនាហុ – ‘‘សោខុម្មន្តិ អគ្គមគ្គផលេសុ អធិបញ្ញាសិក្ខា ¶ អធិប្បេតា, តតោ ឈានគ្គហណេន ¶ អត្តនោ ឧភតោភាគវិមុត្តិតំ វិភាវេតី’’តិ. វិប្បមុត្តំ កិលេសេហីតិ បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តិយា សព្ពកិលេសេហិ វិមុត្តំ, តតោ ឯវ សុទ្ធចិត្តំ, អនាវិលសង្កប្បតាយ អនាវិលំ, តីហិបិ បទេហិ អរហត្តផលចិត្តមេវ វទតិ. សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ. ឥមមេវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណំ អហោសីតិ.

ន្ហាតកមុនិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២. ព្រហ្មទត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា

អក្កោធស្សាតិអាទិកា អាយស្មតោ ព្រហ្មទត្តត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ កោសលរញ្ញោ បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, ព្រហ្មទត្តោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ ជេតវនមហេ ពុទ្ធានុភាវំ ទិស្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ សហ បដិសម្ភិទាហិ ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. តំ ឯកទិវសំ នគរេ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ អញ្ញតរោ ព្រាហ្មណោ អក្កោសិ. ថេរោ តំ សុត្វាបិ តុណ្ហីភូតោ បិណ្ឌាយ ចរតិយេវ, ព្រាហ្មណោ បុនបិ អក្កោសិយេវ. មនុស្សា ឯវំ អក្កោសន្តម្បិ នំ ‘‘អយំ ថេរោ ន កិញ្ចិ ភណតី’’តិ អាហំសុ. តំ សុត្វា ថេរោ តេសំ មនុស្សានំ ធម្មំ ទេសេន្តោ –

៤៤១.

‘‘អក្កោធស្ស កុតោ កោធោ, ទន្តស្ស សមជីវិនោ;

សម្មទញ្ញា វិមុត្តស្ស, ឧបសន្តស្ស តាទិនោ.

៤៤២.

‘‘តស្សេវ តេន បាបិយោ, យោ កុទ្ធំ បដិកុជ្ឈតិ;

កុទ្ធំ អប្បដិកុជ្ឈន្តោ, សង្គាមំ ជេតិ ទុជ្ជយំ.

៤៤៣.

‘‘ឧភិន្នមត្ថំ ចរតិ, អត្តនោ ច បរស្ស ច;

បរំ សង្កុបិតំ ញត្វា, យោ សតោ ឧបសម្មតិ.

៤៤៤.

‘‘ឧភិន្នំ តិកិច្ឆន្តំ តំ, អត្តនោ ច បរស្ស ច;

ជនា មញ្ញន្តិ ពាលោតិ, យេ ធម្មស្ស អកោវិទា. (សំ. និ. ១.១៨៩);

៤៤៥.

‘‘ឧប្បជ្ជេ ¶ ¶ ¶ តេ សចេ កោធោ, អាវជ្ជ កកចូបមំ;

ឧប្បជ្ជេ ចេ រសេ តណ្ហា, បុត្តមំសូបមំ សរ.

៤៤៦.

‘‘សចេ ធាវតិ ចិត្តំ តេ, កាមេសុ ច ភវេសុ ច;

ខិប្បំ និគ្គណ្ហ សតិយា, កិដ្ឋាទំ វិយ ទុប្បសុ’’ន្តិ. –

ឥមា គាថា អភាសិ.

តត្ថ អក្កោធស្សាតិ កោធរហិតស្ស មគ្គេន សមុច្ឆិន្នកោធស្ស. កុតោ កោធោតិ កុតោ នាម ហេតុ កោធោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, តស្ស ឧប្បត្តិការណំ នត្ថីតិ អត្ថោ. ទន្តស្សាតិ ឧត្តមេន ទមេន អគ្គមគ្គទមថេន ទន្តស្ស. សមជីវិនោតិ កាយវិសមាទីនិ សព្ពសោ បហាយ កាយសមាទីនំ វសេន សមំ ជីវន្តស្ស សត្តដ្ឋានិយេន សម្បជញ្ញេន សម្មទេវ វត្តន្តស្ស. សម្មទញ្ញា វិមុត្តស្សាតិ សម្មា អញ្ញាយ អភិញ្ញេយ្យាទិកេ ធម្មេ ជានិត្វា សព្ពាសវេហិ វិប្បមុត្តស្ស. តតោ ឯវ សព្ពកិលេសទរថបរិឡាហវូបសមេន ឧបសន្តស្ស. ឥដ្ឋាទីសុ តាទិលក្ខណប្បត្តិយា តាទិនោ ខីណាសវស្ស កុតោ កោធោតិ អញ្ញាបទេសេន ថេរោ អត្តនោ កោធាភាវំ តស្ស ច ការណានិ វត្វា ឥទានិ កោធេ អកោធេ ច អាទីនវានិសំសទស្សនេន ធម្មំ កថេន្តោ ‘‘តស្សេវា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យោ កុទ្ធំ បដិកុជ្ឈតីតិ យោ បុគ្គលោ អត្តនោ ឧបរិ កុទ្ធំ កុបិតំ បុគ្គលំ បដិកុជ្ឈតិ, តស្សេវ តេន បដិកុជ្ឈនបច្ចក្កោសនបដិប្បហរណាទិនា បាបិយោ ឥធលោកេ វិញ្ញូគរហាទិវសេន បរលោកេ និរយទុក្ខាទិវសេន អភទ្ទកតរំ អកល្យាណតរំ ហោតិ. កុជ្ឈនេន បន អកុទ្ធស្ស បាបំ ហោតីតិ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. កេចិ បន ‘‘យោ អកុទ្ធំ បដិកុទ្ធំ អារព្ភ កុជ្ឈតី’’តិ អត្ថំ វទន្តិ. កុទ្ធំ អប្បដិកុជ្ឈន្តោតិ យោ បន កុទ្ធំ បុគ្គលំ ‘‘អយំ កុទ្ធោ កោធបរេតោ’’តិ ញត្វា ន បដិកុជ្ឈតិ ខមតិ, សោ ទុជ្ជយំ កិលេសសង្គាមំ ជេតិ នាម. ន កេវលញ្ចស្ស កិលេសសង្គាមជយោ ឯវ, អថ ខោ ឧភយហិតបដិបត្តិម្បីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឧភិន្នមត្ថំ…បេ… ឧបសម្មតី’’តិ. យោ បរំ បុគ្គលំ សង្កុបិតំ កុទ្ធំ ‘‘កោធបរេតោ’’តិ ញត្វា តំ មេត្តាយន្តោ អជ្ឈុបេក្ខន្តោ វា សតោ ¶ សម្បជានោ ហុត្វា ឧបសម្មតិ ខមតិ ន បដិប្ផរតិ. សោ អត្តនោ ច បរស្ស ចាតិ ឧភិន្នំ ឧភយលោកសុខាវហំ អត្ថំ ហិតំ ចរតិ.

ឧភិន្នំ តិកិច្ឆន្តំ តន្តិ តំ អត្តនោ ច បរស្ស ចាតិ ឧភិន្នំ ទ្វិន្នំ កោធព្យាធិតិកិច្ឆាយ តិកិច្ឆន្តំ ខមន្តំ បុគ្គលំ យេ ជនា ធម្មស្ស អរិយាចារធម្មេ អកុសលា, តេ ពាលា ‘‘អយំ អវិទ្ទសុ យោ អត្តានំ អក្កោសន្តស្ស បហរន្តស្ស កិញ្ចិ ន ករោតី’’តិ មញ្ញន្តិ ¶ , តំ តេសំ អយោនិសោ មញ្ញនន្តិ អធិប្បាយោ. ‘‘តិកិច្ឆន’’ន្តិបិ បឋន្តិ, តិកិច្ឆនសភាវន្តិ អត្ថោ.

ឯវំ ¶ ថេរេន វុច្ចមានំ ធម្មំ សុត្វា អក្កោសកព្រាហ្មណោ សំវិគ្គោ បសន្នចិត្តោ ច ហុត្វា ថេរំ ខមាបេត្វា តស្សេវ សន្តិកេ បព្ពជិ. ថេរោ តស្ស កម្មដ្ឋានំ ទេន្តោ ‘‘ឥមស្ស មេត្តាភាវនា យុត្តា’’តិ មេត្តាកម្មដ្ឋានំ ទត្វា កោធបរិយុដ្ឋានាទីសុ បច្ចវេក្ខណាទិវិធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឧប្បជ្ជេ តេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឧប្បជ្ជេ តេ សចេតិ សចេ តេ កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជន្តស្ស កញ្ចិ បុគ្គលំ និស្សាយ ចិរបរិចយោ កោធោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, តស្ស វូបសមាយ –

‘‘ឧភតោទណ្ឌកេន ចេបិ, ភិក្ខវេ, កកចេន ចោរា ឱចរកា អង្គមង្គានិ ឱកន្តេយ្យុំ, តត្រាបិ យោ មនោ បទូសេយ្យ, ន មេ សោ តេន សាសនករោ’’តិ (ម. និ. ១.២៣២) –

សត្ថារា វុត្តំ កកចូបមំ ឱវាទំ អាវជ្ជេហិ. ឧប្បជ្ជេ ចេ រសេ តណ្ហាតិ សចេ តេ មធុរាទិភេទេ រសេ តណ្ហា អភិលាសោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, តស្ស វូបសមាយ –

‘‘បុត្តមំសំ ជាយម្បតិកា យថា កន្តារនិត្ថរណត្ថមេវ ខាទិំសុ, ន រសតណ្ហាយ ឯវំ កុលបុត្តោបិ បព្ពជិតោ បិណ្ឌបាតំ បដិសេវតិ…បេ… ផាសុវិហារោ ចា’’តិ (សំ. និ. ២.៦៣ អត្ថតោ សមានំ) –

ឯវំ វុត្តំ បុត្តមំសូបមោវាទំ សរ អនុស្សរ.

សចេ ធាវតិ តេ ចិត្តន្តិ អយោនិសោ មនសិ ករោតោ តវ ចិត្តំ កាមេសុ បញ្ចកាមគុណេសុ ឆន្ទរាគវសេន, កាមភវាទីសុ ភវេសុ ភវបត្ថនាវសេន សចេ ធាវតិ សរតិ ជវតិ. ខិប្បំ និគ្គណ្ហ សតិយា, កិដ្ឋាទំ ¶ វិយ ទុប្បសុន្តិ តថា ធាវិតុំ អទេន្តោ យថា នាម បុរិសោ កិដ្ឋាទំ សស្សខាទកំ ទុប្បសុំ ទុដ្ឋគោណំ យោត្តេន ថម្ភេ ពន្ធិត្វា អត្តនោ វសេ វត្តេតិ, ឯវំ សតិយា សតិយោត្តេន សម្មាធិថម្ភេ ពន្ធន្តោ ខិប្បំ សីឃមេវ និគ្គណ្ហ, យថា កិលេសវិគមេន និព្ពិសេវនំ ហោតិ, តថា ទមេហីតិ. កេចិ បន ‘‘ថេរោ បុថុជ្ជនោវ ហុត្វា អក្កោសំ អធិវាសេន្តោ តេសំ មនុស្សានំ អរិយគុណេ បកាសេន្តោ ធម្មំ កថេត្វា បច្ឆា ទ្វីហិ គាថាហិ អត្តានំ ឱវទន្តោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បត្វា អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ ឥមាយេវ គាថា អភាសី’’តិ វទន្តិ.

ព្រហ្មទត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៣. សិរិមណ្ឌត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ឆន្នមតិវស្សតីតិអាទិកា ¶ អាយស្មតោ សិរិមណ្ឌត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សំសុមារគិរេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា ¶ សិរិមណ្ឌោតិ លទ្ធនាមោ វយប្បត្តោ ភេសកលាវនេ ភគវតិ វិហរន្តេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ សមណធម្មំ ករោន្តោ ឯកស្មិំ ឧបោសថទិវសេ បាតិមោក្ខុទ្ទេសដ្ឋានេ និសិន្នោ និទានុទ្ទេសស្ស បរិយោសានេ ‘‘អាវិកតា ហិស្ស ផាសុ ហោតី’’តិ (មហាវ. ១៣៤) បាឡិយា អត្ថំ ឧបធារេន្តោ អាបន្នំ អាបត្តិំ អនាវិកត្វា បដិច្ឆាទេន្តោ ឧបរូបរិ អាបត្តិយោ អាបជ្ជតិ, តេនស្ស ន ផាសុ ហោតិ, អាវិកត្វា បន យថាធម្មំ បដិករោន្តស្ស ផាសុ ហោតីតិ ឥមមត្ថំ មនសិ កត្វា ‘‘អហោ សត្ថុ សាសនំ សុវិសុទ្ធ’’ន្តិ លទ្ធប្បសាទោ តថា ឧប្បន្នំ បីតិំ វិក្ខម្ភេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បត្វា អត្តនោ បដិបត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា បសន្នមានសោ ភិក្ខូនំ ឱវាទំ ទេន្តោ –

៤៤៧.

‘‘ឆន្នមតិវស្សតិ, វិវដំ នាតិវស្សតិ;

តស្មា ឆន្នំ វិវរេថ, ឯវំ តំ នាតិវស្សតិ.

៤៤៨.

‘‘មច្ចុនាព្ភាហតោ ¶ លោកោ, ជរាយ បរិវារិតោ;

តណ្ហាសល្លេន ឱតិណ្ណោ, ឥច្ឆាធូបាយិតោ សទា. (សំ. និ. ១.៦៦);

៤៤៩.

‘‘មច្ចុនាព្ភាហតោ លោកោ, បរិក្ខិត្តោ ជរាយ ច;

ហញ្ញតិ និច្ចមត្តាណោ, បត្តទណ្ឌោវ តក្ករោ.

៤៥០.

‘‘អាគច្ឆន្តគ្គិខន្ធាវ, មច្ចុ ព្យាធិ ជរា តយោ;

បច្ចុគ្គន្តុំ ពលំ នត្ថិ, ជវោ នត្ថិ បលាយិតុំ.

៤៥១.

‘‘អមោឃំ ទិវសំ កយិរា, អប្បេន ពហុកេន វា;

យំ យំ វិជហតេ រត្តិំ, តទូនំ តស្ស ជីវិតំ.

៤៥២.

‘‘ចរតោ តិដ្ឋតោ វាបិ, អាសីនសយនស្ស វា;

ឧបេតិ ចរិមា រត្តិ, ន តេ កាលោ បមជ្ជិតុ’’ន្តិ. –

ឥមា គាថា អភាសិ.

តត្ថ ឆន្នន្តិ ឆាទិតំ យថាភូតំ អវិវដំ អប្បកាសិតំ ទុច្ចរិតំ. អតិវស្សតីតិ អាបត្តិវស្សញ្ចេវ កិលេសវស្សញ្ច អតិវិយ វស្សតិ. អាបត្តិយា ហិ ឆាទនំ អលជ្ជិភាវាទិនា ¶ តាទិសោវ, ឆាទនេន តតោ អញ្ញថាវ បុនបិ តថារូបំ តតោ វា បាបិដ្ឋតរំ អាបត្តិំ អាបជ្ជេយ្យាតិ ឆាទនំ វស្សនស្ស ការណំ វុត្តំ. វិវដន្តិ បកាសិតំ អប្បដិច្ឆន្នំ. នាតិវស្សតីតិ ឯត្ថ អតីតិ ឧបសគ្គមត្តំ, ន វស្សតីតិ អត្ថោ. អវស្សនញ្ចេត្ថ វុត្តវិបរិយាយេន វេទិតព្ពំ ចិត្តសន្តានស្ស វិសោធិតត្តា. តស្មាតិ វុត្តមេវត្ថំ ការណភាវេន បច្ចាមសតិ, ឆន្នស្ស ទុច្ចរិតស្ស អាបត្តិវស្សាទីនំ អតិវស្សនតោ វិវដស្ស ច អវស្សនតោតិ អត្ថោ. ឆន្នំ វិវរេថាតិ បុថុជ្ជនភាវេន ឆាទនាធិប្បាយេ ឧប្បន្នេបិ តំ ¶ អននុវត្តិត្វា វិវរេថ អាវិករេយ្យ, យថាធម្មំ បដិករេយ្យ. ឯវន្តិ វិវរណេន យថាធម្មំ បដិបត្តិយា. តន្តិ តំ ឆន្នំ ទុច្ចរិតំ. នាតិវស្សតិ អាបត្តិវស្សំ កិលេសវស្សញ្ច ន វស្សតិ, សុទ្ធន្តេ បុគ្គលំ បតិដ្ឋបេតីតិ អត្ថោ.

ឥទានិ ¶ ‘‘ឯកំសេន សីឃំយេវ ច អត្តា សោធេតព្ពោ, អប្បមាទោ កាតព្ពោ’’តិ តស្ស ការណំ សំវេគវត្ថុំ ទស្សេន្តោ ‘‘មច្ចុនាព្ភាហតោ លោកោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ មច្ចុនាព្ភាហតោ លោកោតិ អយំ សព្ពោបិ សត្តលោកោ ចោរោ វិយ ចោរឃាតកេន, សព្ពវដ្ដនិបាតិនា មច្ចុនា មរណេន អភិហតោ, ន តស្ស ហត្ថតោ មុច្ចតិ. ជរាយ បរិវារិតោតិ អយំ លោកោ ឧប្បាទតោ ឧទ្ធំ មរណូបនយនរសាយ ជរាយ បរិវារិតោ អជ្ឈោត្ថដោ, ជរាសង្ឃាតបរិមុក្កោតិ អត្ថោ. តណ្ហាសល្លេន ឱតិណ្ណោតិ សរីរស្ស អន្តោ និមុគ្គេន វិសបីតខុរប្បេន វិយ ឧបាទានលក្ខណេន តណ្ហាសង្ខាតេន សល្លេន ឱតិណ្ណោ ហទយព្ភន្តរេ ឱគាឡ្ហោ. តណ្ហា ហិ បីឡាជននតោ អន្តោ តុទនតោ ទុរុទ្ធារតោ ច ‘‘សល្លោ’’តិ វុច្ចតិ. ឥច្ឆាធូបាយិតោតិ អារម្មណាភិបត្ថនលក្ខណាយ ឥច្ឆាយ សន្តាបិតោ. តំ វិសយំ ឥច្ឆន្តោ ហិ បុគ្គលោ យទិច្ឆិតំ វិសយំ លភន្តោ វា អលភន្តោ វា តាយ ឯវ អនុទហនលក្ខណាយ ឥច្ឆាយ សន្តត្តោ បរិឡាហប្បត្តោ ហោតិ. សទាតិ សព្ពកាលំ, ឥទញ្ច បទំ សព្ពបទេសុ យោជេតព្ពំ.

បរិក្ខិត្តោ ជរាយ ចាតិ ន កេវលំ មច្ចុនា អព្ភាហតោយេវ, អថ ខោ ជរាយ ច បរិក្ខិត្តោ. ជរាយ សមវរុទ្ធោ ជរាបាការបរិក្ខិត្តោ, ន តំ សមតិក្កមតីតិ អត្ថោ. ហញ្ញតិ និច្ចមត្តាណោតិ អតាណោ អសរណោ ហុត្វា និច្ចកាលំ ជរាមរណេហិ ហញ្ញតិ វិពាធីយតិ. យថា កិំ? បត្តទណ្ឌោវ តក្ករោ យថា តក្ករោ ចោរោ កតាបរាធោ វជ្ឈប្បត្តោ អតាណោ រាជាណាយ ហញ្ញតិ, ឯវមយំ លោកោ ជរាមរណេហីតិ ទស្សេតិ.

អាគច្ឆន្តគ្គិខន្ធាវាតិ មហាវនេ ឌយ្ហមានេ តំ អភិភវន្តា មហន្តា អគ្គិក្ខន្ធា វិយ មច្ចុ ព្យាធិ ជរាតិ ឥមេ តយោ អនុទហនដ្ឋេន អគ្គិក្ខន្ធា ឥមំ សត្តលោកំ អភិភវន្តា អាគច្ឆន្តិ ¶ , តេសំ បន បដិពលោ ហុត្វា បច្ចុគ្គន្តុំ អភិភវិតុំ ពលំ ឧស្សាហោ នត្ថិ, ឥមស្ស លោកស្ស, ជវោ នត្ថិ បលាយិតុំ ជវន្តេសុ, អជ្ឈោត្ថរន្តេសុ. យត្ថ តេ នាភិភវន្តិ, បិដ្ឋិំ ទស្សេត្វា តតោ បលាយិតុម្បិ ឥមស្ស លោកស្ស ជង្ឃាជវោ នត្ថិ, ឯវំ ¶ អត្តនា អសមត្ថោ មាយាទីហិ ឧបាយេហិ អប្បដិការេ តិវិធេ ពលវតិ បច្ចាមិត្តេ និច្ចុបដ្ឋិតេ កិំ កាតព្ពន្តិ ចេ? អមោឃំ ¶ ទិវសំ កយិរា, អប្បេន ពហុកេន វាតិ អប្បេន អន្តមសោ គទ្ទូហនមត្តម្បិ កាលំ បវត្តិតេន ពហុកេន វា សកលំ អហោរត្តំ បវត្តិតេន វិបស្សនាមនសិការេន អមោឃំ អវញ្ឈំ ទិវសំ ករេយ្យ, យស្មា យំ យំ វិជហតេ រត្តិំ, តទូនំ តស្ស ជីវិតំ អយំ សត្តោ យំ យំ រត្តិំ វិជហតិ នាសេតិ ខេបេតិ, តទូនំ តេន ឩនំ តស្ស សត្តស្ស ជីវិតំ ហោតិ. ឯតេន រត្តិក្ខយោ នាម ជីវិតក្ខយោ តស្ស អនិវត្តនតោតិ ទស្សេតិ. តេនាហ –

‘‘យមេករត្តិំ បឋមំ, គព្ភេ វសតិ មាណវោ;

អព្ភុដ្ឋិតោវ សោ យាតិ, ស គច្ឆំ ន និវត្តតី’’តិ. (ជា. ១.១៥.៣៦៣);

ន កេវលំ រត្តិវសេនេវ, អថ ខោ ឥរិយាបថវសេនាបិ ជីវិតក្ខយោ ឧបធារេតព្ពោតិ អាហ ‘‘ចរតោ’’តិអាទិ. ចរតោតិ គច្ឆន្តស្ស. តិដ្ឋតោតិ ឋិតំ កប្បេន្តស្ស. អាសីនសយនស្ស វាតិ អាសីនស្ស សយនស្ស វា, និសិន្នស្ស និបជ្ជន្តស្ស វាតិ អត្ថោ. ‘‘អាសីទន’’ន្តិបិ បឋន្តិ, តត្ថ សាមិអត្ថេ ឧបយោគវចនំ ទដ្ឋព្ពំ. ឧបេតិ ចរិមា រត្តីតិ ចរិមកចិត្តសហិតា រត្តិ ឧបគច្ឆតិ, រត្តិគ្គហណញ្ចេត្ថ ទេសនាសីសមត្តំ. គមនាទីសុ យេន កេនចិ ឥរិយាបថេន សមង្គីភូតស្ស ចរិមកាលោយេវ, តេនេវស្ស ឥរិយាបថក្ខណា ជីវិតំ ខេបេត្វា ឯវ គច្ឆន្តិ, តស្មា ន តេ កាលោ បមជ្ជិតុំ នាយំ តុយ្ហំ បមាទំ អាបជ្ជិតុំ កាលោ ‘‘ឥមស្មិំ នាម កាលេ មរណំ ន ហោតី’’តិ អវិទិតត្តា. វុត្តំ ហិ –

‘‘អនិមិត្តមនញ្ញាតំ, មច្ចានំ ឥធ ជីវិតំ;

កសិរញ្ច បរិត្តញ្ច, តញ្ច ទុក្ខេន សំយុត’’ន្តិ. (សុ. និ. ៥៧៩);

តស្មា ឯវំ អត្តានំ ឱវទិត្វា អប្បមត្តេន តីសុ សិក្ខាសុ អនុយោគោ កាតព្ពោតិ អធិប្បាយោ.

សិរិមណ្ឌត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៤. សព្ពកាមិត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ទ្វិបាទកោតិអាទិកា ¶ ¶ អាយស្មតោ សព្ពកាមិត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ សាសនេ ឧប្បន្នំ អព្ពុទំ សោធេត្វា បដិបាកតិកំ ឋបេន្តំ ឯកំ ថេរំ ទិស្វា, ‘‘អហម្បិ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ អព្ពុទំ សោធេត្វា បដិបាកតិកំ ឋបេតុំ សមត្ថោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេត្វា តទនុរូបានិ បុញ្ញានិ កត្វា ¶ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ អបរិនិព្ពុតេ ឯវ ភគវតិ វេសាលិយំ ខត្តិយកុលេ និព្ពត្តិត្វា សព្ពកាមោតិ លទ្ធនាមោ វយប្បត្តោ ញាតកេហិ ទារបរិគ្គហំ ការិតោ និស្សរណជ្ឈាសយតាយ ឃរាវាសំ ជិគុច្ឆន្តោ ធម្មភណ្ឌាគារិកស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោ ឧបជ្ឈាយេន សទ្ធិំ វេសាលិំ ឧបគតោ ញាតិឃរំ អគមាសិ. តត្ថ នំ បុរាណទុតិយិកា បតិវិយោគទុក្ខិតា កិសា ទុព្ពណ្ណា អនលង្កតា កិលិដ្ឋវត្ថនិវសនា វន្ទិត្វា រោទមានា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. តំ ទិស្វា ថេរស្ស ករុណាបុរស្សរំ មេត្តំ ឧបដ្ឋាបយតោ អនុភូតារម្មណេ អយោនិសោមនសិការវសេន សហសា កិលេសោ ឧប្បជ្ជិ.

សោ តេន កសាហិ តាឡិតោ អាជានីយោ វិយ សញ្ជាតសំវេគោ តាវទេវ សុសានំ គន្ត្វា, អសុភនិមិត្តំ ឧគ្គហេត្វា, តត្ថ បដិលទ្ធឈានំ បាទកំ កត្វា, វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា, អរហត្តំ បាបុណិ. អថស្ស សសុរោ អលង្កតបដិយត្តំ ធីតរំ អាទាយ មហតា បរិវារេន នំ ឧប្បព្ពាជេតុកាមោ វិហារំ អគមាសិ. ថេរោ តស្សា អធិប្បាយំ ញត្វា អត្តនោ កាមេសុ វិរត្តភាវំ សព្ពត្ថ ច អនុបលិត្តតំ បកាសេន្តោ –

៤៥៣.

‘‘ទ្វិបាទកោយំ អសុចិ, ទុគ្គន្ធោ បរិហីរតិ;

នានាកុណបបរិបូរោ, វិស្សវន្តោ តតោ តតោ.

៤៥៤.

‘‘មិគំ និលីនំ កូដេន, ពឡិសេនេវ អម្ពុជំ;

វានរំ វិយ លេបេន, ពាធយន្តិ បុថុជ្ជនំ.

៤៥៥.

‘‘រូបា សទ្ទា រសា គន្ធា, ផោដ្ឋព្ពា ច មនោរមា;

បញ្ច កាមគុណា ឯតេ, ឥត្ថិរូបស្មិ ទិស្សរេ.

៤៥៦.

‘‘យេ ឯតា ឧបសេវន្តិ, រត្តចិត្តា បុថុជ្ជនា;

វឌ្ឍេន្តិ កដសិំ ឃោរំ, អាចិនន្តិ បុនព្ភវំ.

៤៥៧.

‘‘យោ ¶ ¶ ចេតា បរិវជ្ជេតិ, សប្បស្សេវ បទា សិរោ;

សោមំ វិសត្តិកំ លោកេ, សតោ សមតិវត្តតិ.

៤៥៨.

‘‘កាមេស្វាទីនវំ ទិស្វា, នេក្ខម្មំ ទដ្ឋុ ខេមតោ;

និស្សដោ សព្ពកាមេហិ, បត្តោ មេ អាសវក្ខយោ’’តិ. –

ឥមា គាថា អភាសិ.

តត្ថ ទ្វិបាទកោតិ យទិបិ អបាទកាទយោបិ កាយា អសុចីយេវ, អធិការវសេន បន ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន វា ឯវំ វុត្តំ. យស្មា វា អញ្ញេ អសុចិភូតាបិ កាយា លោណម្ពិលាទីហិ អភិសង្ខរិត្វា មនុស្សានំ ភោជនេបិ ឧបនីយន្តិ, ន បន មនុស្សកាយោ, តស្មា អសុចិតរសភាវមស្ស ទស្សេន្តោ ‘‘ទ្វិបាទកោ’’តិ អាហ. អយន្តិ តទា ឧបដ្ឋិតំ ឥត្ថិរូបំ ¶ សន្ធាយាហ. អសុចីតិ អសុចិ ឯវ, ន ឯត្ថ កិញ្ចិបិ សុចីតិ អត្ថោ. ទុគ្គន្ធោ បរិហីរតីតិ ទុគ្គន្ធោ សមានោ បុប្ផគន្ធាទីហិ សង្ខរិត្វា បរិហរីយតិ. នានាកុណបបរិបូរោតិ កេសាទិអនេកប្បការកុណបភរិតោ. វិស្សវន្តោ តតោ តតោតិ បុប្ផគន្ធាទីហិស្ស ជេគុច្ឆភាវំ បដិច្ឆាទេតុំ វាយមន្តានម្បិ តំ វាយាមំ និប្ផលំ កត្វា នវហិ ទ្វារេហិ ខេឡសិង្ឃាណិកាទីនិ លោមកូបេហិ ច សេទជល្លិកំ ‘វិស្សវន្តោយេវ បរិហីរតី’តិ សម្ពន្ធោ.

ឯវំ ជេគុច្ឆោបិ សមានោ ចាយំ កាយោ កូដាទីហិ វិយ មិគាទិកេ អត្តនោ រូបាទីហិ អន្ធបុថុជ្ជនេ វញ្ចេតិយេវាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘មិគ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ មិគំ និលីនំ កូដេនាតិ បាសវាករាទិនា កូដេន និលីនំ, បដិច្ឆន្នំ កត្វា មិគំ វិយ នេសាទោ. វក្ខមានោ ហិ ឥវ-សទ្ទោ ឥធាបិ អានេត្វា យោជេតព្ពោ. ពឡិសេនេវ អម្ពុជន្តិ អម្ពុជំ មច្ឆំ អាមិសពទ្ធេន ពឡិសេន វិយ ពាឡិសិកោ. វានរំ វិយ លេបេនាតិ រុក្ខសិលាទីសុ បក្ខិត្តេន មក្កដលេបេន មក្កដំ វិយ មិគលុទ្ទោ អន្ធបុថុជ្ជនំ វញ្ចេន្តោ ពាធេន្តីតិ.

កេ បន ពាធេន្តីតិ អាហ. ‘‘រូបា សទ្ទា’’តិអាទិ. រូបាទយោ ហិ បញ្ច កាមកោដ្ឋាសា វិសេសតោ វិសភាគវត្ថុសន្និស្សយា វិបល្លាសូបនិស្សយេន អយោនិសោមនសិការេន បរិក្ខិត្តានំ អន្ធបុថុជ្ជនានំ មនោ រមេន្តោ កិលេសវត្ថុតាយ អនត្ថាវហភាវតោ តេ ពាធេន្តិ នាម. តេន វុត្តំ ‘‘រូបា សទ្ទា…បេ… ឥត្ថិរូបស្មិ ទិស្សរេ’’តិ.

ឥត្ថិគ្គហណញ្ចេត្ថ ¶ អធិការវសេន កតន្តិ វេទិតព្ពំ. តេនេវាហ ‘‘យេ ឯតា ឧបសេវន្តី’’តិអាទិ. តស្សត្ថោ – យេ បុថុជ្ជនា ឯតា ឥត្ថិយោ រត្តចិត្តា រាគាភិភូតចិត្តា ឧបភោគវត្ថុសញ្ញាយ ¶ ឧបសេវន្តិ. វឌ្ឍេន្តិ កដសិំ ឃោរន្តិ តេ ជាតិអាទីហិ និរយាទីហិ ច ឃោរំ, ភយានកំ, អន្ធពាលេហិ អភិរមិតព្ពតោ កដសិសង្ខាតំ សំសារំ បុនប្បុនំ ឧប្បត្តិមរណាទិនា វឌ្ឍេន្តិ. តេនាហ ‘‘អាចិនន្តិ បុនព្ភវ’’ន្តិ.

យោ ចេតាតិ យោ បន បុគ្គលោ ឯតា ឥត្ថិយោ តត្ថ ឆន្ទរាគស្ស វិក្ខម្ភនេន វា សមុច្ឆិន្ទនេន វា អត្តនោ បាទេន សប្បស្ស សិរំ វិយ បរិវជ្ជេតិ, សោ សព្ពំ លោកំ វិសជិត្វា ឋិតត្តា លោកេ វិសត្តិកាសង្ខាតំ តណ្ហំ សតោ ហុត្វា សមតិវត្តតិ.

កាមេស្វាទីនវំ ទិស្វាតិ ‘‘អដ្ឋិកង្កលូបមា កាមា ពហុទុក្ខា ពហុបាយាសា’’តិអាទិនា (បាចិ. ៤១៧; ចូឡវ. ៦៥; ម. និ. ១.២៣៤) វត្ថុកាមេសុ កិលេសកាមេសុ អនេកាការវោការំ អាទីនវំ, ទោសំ, ទិស្វា. នេក្ខម្មំ ទដ្ឋុ ខេមតោតិ កាមេហិ ភវេហិ ច និក្ខន្តភាវតោ នេក្ខម្មំ, បព្ពជ្ជំ ¶ , និព្ពានញ្ច, ខេមតោ, អនុបទ្ទវតោ, ទដ្ឋុ, ទិស្វា. សព្ពកាមេហិបិ តេភូមកធម្មេហិ និស្សដោ វិសំយុត្តោ. សព្ពេបិ តេភូមកា ធម្មា កាមនីយដ្ឋេន កាមា, តេហិ ច ថេរោ វិសំយុត្តោ. តេនាហ ‘‘បត្តោ មេ អាសវក្ខយោ’’តិ.

ឯវំ ថេរោ អាទិតោ បញ្ចហិ គាថាហិ ធម្មំ កថេត្វា ឆដ្ឋគាថាយ អញ្ញំ ព្យាកាសិ. តំ សុត្វា សសុរោ ‘‘អយំ សព្ពត្ថ អនុបលិត្តោ, ន សក្កា ឥមំ កាមេសុ បតារេតុ’’ន្តិ យថាគតមគ្គេនេវ គតោ. ថេរោបិ វស្សសតបរិនិព្ពុតេ ភគវតិ ឧបសម្បទាយ វីសវស្សសតិកោ បថព្យា ថេរោ ហុត្វា, វេសាលិកេហិ វជ្ជិបុត្តេហិ ឧប្បាទិតំ សាសនស្ស អព្ពុទំ សោធេត្វា, ទុតិយំ ធម្មសង្គីតិំ សង្គាយិត្វា ‘‘អនាគតេ ធម្មាសោកកាលេ ឧប្បជ្ជនកំ អព្ពុទំ សោធេហី’’តិ តិស្សមហាព្រហ្មានំ អាណាបេត្វា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ.

សព្ពកាមិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឆក្កនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. សត្តកនិបាតោ

១. សុន្ទរសមុទ្ទត្ថេរគាថាវណ្ណនា

សត្តកនិបាតេ ¶ ¶ អលង្កតាតិអាទិកា អាយស្មតោ សុន្ទរសមុទ្ទត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហេ អញ្ញតរស្ស មហាវិភវស្ស សេដ្ឋិនោ បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. សមុទ្ទោតិស្ស នាមំ អហោសិ. រូបសម្បត្តិយា បន សុន្ទរសមុទ្ទោតិ បញ្ញាយិត្ថ. សោ បឋមវយេ ឋិតោ ភគវតោ រាជគហប្បវេសេ ពុទ្ធានុភាវំ ទិស្វា, បដិលទ្ធសទ្ធោ និស្សរណជ្ឈាសយតាយ បព្ពជិត្វា, លទ្ធូបសម្បទោ សមាទិន្នធុតធម្មោ រាជគហតោ សាវត្ថិំ គន្ត្វា, កល្យាណមិត្តស្ស សន្តិកេ វិបស្សនាចារំ ឧគ្គហេត្វា, កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជន្តោ វិហរតិ. តស្ស មាតា រាជគហេ ឧស្សវទិវសេ អញ្ញេ សេដ្ឋិបុត្តេ សបជាបតិកេ អលង្កតបដិយត្តេ ឧស្សវកីឡំ កីឡន្តេ ទិស្វា, បុត្តំ អនុស្សរិត្វា រោទតិ. តំ ទិស្វា អញ្ញតរា គណិកា រោទនការណំ បុច្ឆិ. សា តស្សា តំ ការណំ កថេសិ. តំ សុត្វា គណិកា ‘‘អហំ តំ អានេស្សាមិ, បស្ស តាវ មម ឥត្ថិភាវ’’ន្តិ វត្វា ‘‘យទិ ឯវំ តំយេវ តស្ស បជាបតិំ កត្វា ឥមស្ស កុលស្ស សាមិនិំ ករិស្សាមី’’តិ តាយ ពហុំ ធនំ ទត្វា ¶ , វិស្សជ្ជិតា មហតា បរិវារេន សាវត្ថិំ គន្ត្វា, ថេរស្ស បិណ្ឌាយ វិចរណដ្ឋានេ ឯកស្មិំ គេហេ វសមានា ទិវសេ ទិវសេ អញ្ញេហិ ថេរស្ស សក្កច្ចំ បិណ្ឌបាតំ ទាបេសិ. អលង្កតបដិយត្តា ច ហុត្វា សុវណ្ណបាទុកា អារុយ្ហ អត្តានំ ទស្សេសិ. អថេកទិវសំ គេហទ្វារេន គច្ឆន្តំ ថេរំ ទិស្វា, សុវណ្ណបាទុកា ឱមុញ្ចិត្វា, អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ បុរតោ គច្ឆន្តី នានប្បការំ ថេរំ កាមនិមន្តនាយ និមន្តេសិ. តំ សុត្វា ថេរោ ‘‘បុថុជ្ជនចិត្តំ នាម ចញ្ចលំ, យំនូន មយា ឥទានេវ ឧស្សាហោ ករណីយោ’’តិ តត្ថេវ ឋិតោ ភាវនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ –

៤៥៩.

‘‘អលង្កតា សុវសនា, មាលធារី វិភូសិតា;

អលត្តកកតាបាទា, បាទុការុយ្ហ វេសិកា.

៤៦០.

‘‘បាទុកា ¶ ¶ ឱរុហិត្វាន, បុរតោ បញ្ជលីកតា;

សា មំ សណ្ហេន មុទុនា, ម្ហិតបុព្ពំ អភាសថ.

៤៦១.

‘‘‘យុវាសិ ត្វំ បព្ពជិតោ, តិដ្ឋាហិ មម សាសនេ;

ភុញ្ជ មានុសកេ កាមេ, អហំ វិត្តំ ទទាមិ តេ;

សច្ចំ តេ បដិជានាមិ, អគ្គិំ វា តេ ហរាមហំ.

៤៦២.

‘‘‘យទា ជិណ្ណា ភវិស្សាម, ឧភោ ទណ្ឌបរាយនា;

ឧភោបិ បព្ពជិស្សាម, ឧភយត្ថ កដគ្គហោ’’’.

៤៦៣.

‘‘តញ្ច ទិស្វាន យាចន្តិំ, វេសិកំ បញ្ជលីកតំ;

អលង្កតំ សុវសនំ, មច្ចុបាសំវ ឱឌ្ឌិតំ.

៤៦៤.

‘‘តតោ មេ មនសីការោ, យោនិសោ ឧទបជ្ជថ;

អាទីនវោ បាតុរហុ, និព្ពិទា សមតិដ្ឋថ.

៤៦៥.

‘‘តតោ ចិត្តំ វិមុច្ចិ មេ, បស្ស ធម្មសុធម្មតំ;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

តត្ថ មាលធារីតិ មាលាធារិនី បិឡន្ធបុប្ផទាមា. វិភូសិតាតិ ឩនដ្ឋានស្ស បូរណវសេន បុប្ផេហិ ចេវ គន្ធវិលេបនាទីហិ ច វិភូសិតគត្តា. ‘‘អលង្កតា’’តិ ឥមិនា ហត្ថូបគគីវូបគាទីហិ អាភរណេហិ អលង្ករណំ អធិប្បេតំ. អលត្តកកតាបាទាតិ បរិណតជយសុមនបុប្ផវណ្ណេន លាខារសេន រញ្ជិតចរណយុគឡា. សមាសបទញ្ហេតំ, ‘‘អលត្តកកតបាទា’’តិ វត្តព្ពេ គាថាសុខត្ថំ ទីឃំ កត្វា វុត្តំ. អសមាសភាវេ បន ‘‘តស្សា’’តិ វចនសេសោ វេទិតព្ពោ. បាទុការុយ្ហ វេសិកាតិ ឯកា រូបូបជីវិកា ឥត្ថី យថាវុត្តវេសា សុវណ្ណបាទុកា បដិមុញ្ចិត្វា ‘‘ឋិតា’’តិ វចនសេសោ.

បាទុកា ឱរុហិត្វានាតិ បាទុកាហិ ឱតរិត្វា, សុវណ្ណបាទុកាយោ ឱមុញ្ចិត្វាតិ អត្ថោ. បញ្ជលីកតាតិ បគ្គហិតអញ្ជលិកា សា វេសី មំ. សាមំ វា វចនបរម្បរំ ¶ វិនា សយមេវ អភាសថ. សណ្ហេនាតិ មដ្ឋេន. មុទុនាតិ មធុរេន. ‘‘វចនេនា’’តិ អវុត្តម្បិ វុត្តមេវ ហោតិ, អភាសថាតិ, វុត្តត្តា.

យុវាសិ ¶ ត្វំ បព្ពជិតោតិ ត្វំ បព្ពជន្តោ យុវា, ទហរោយេវ ហុត្វា បព្ពជិតោសិ, ននុ បព្ពជន្តេន សត្តមេ ទសកេ សម្បត្តេវ បព្ពជិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. តិដ្ឋាហិ មម សាសនេតិ មម វចនេ តិដ្ឋ.

កិំ ¶ បន តន្តិ អាហ ‘‘ភុញ្ជ មានុសកេ កាមេ’’តិ កាមេ បរិភុញ្ជិតុកាមស្ស រូបសម្បត្តិ, វយសម្បត្តិ, បរិវារសម្បត្តិ, ភោគសម្បត្តិ ច ឥច្ឆិតព្ពា. តត្ថ ‘‘កុតោ មេ ភោគសម្បត្តី’’តិ វទេយ្យាតិ, អាហ ‘‘អហំ វិត្តំ ទទាមិ តេ’’តិ. ‘‘តយិទំ វចនំ កថំ សទ្ទហាតព្ព’’ន្តិ មញ្ញេយ្យាតិ តំ សទ្ទហាបេន្តី អាហ ‘‘សច្ចំ តេ បដិជានាមិ, អគ្គិំ វា តេ ហរាមហ’’ន្តិ. ‘‘ភុញ្ជ មានុសកេ កាមេ, អហំ វិត្តំ ទទាមិ តេ’’តិ យទិទំ មយា បដិញ្ញាតំ, តំ ឯកំសេន សច្ចមេវ បដិជានាមិ, សចេ មេ ន បត្តិយាយសិ, អគ្គិំ វា តេ ហរាមហំ អគ្គិំ ហរិត្វា អគ្គិបច្ចយំ សបថំ ករោមីតិ អត្ថោ. ឧភយត្ថ កដគ្គហោតិ អម្ហាកំ ឧភិន្នំ ជិណ្ណកាលេ បព្ពជ្ជនំ ឧភយត្ថ ជយគ្គាហោ. យំ មយំ យាវ ទណ្ឌបរាយនកាលា ភោគេ ភុញ្ជាម, ឯវំ ឥធលោកេបិ ភោគេហិ ន ជីយាម, មយំ បច្ឆា បព្ពជិស្សាម, ឯវំ បរលោកេបិ ភោគេហិ ន ជីយាមាតិ អធិប្បាយោ. តតោតិ តំ និមិត្តំ, កាមេហិ និមន្តេន្តិយា ‘‘យុវាសិ ត្វ’’ន្តិអាទិនា ‘‘យទា ជិណ្ណា ភវិស្សាមា’’តិអាទិនា ច តស្សា វេសិយា វុត្តវចនហេតុ. តញ្ហិ វចនំ អង្កុសំ កត្វា ថេរោ សមណធម្មំ ករោន្តោ សទត្ថំ បរិបូរេសិ. សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ.

សុន្ទរសមុទ្ទត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. លកុណ្ឌកភទ្ទិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា

បរេ អម្ពាដការាមេតិអាទិកា អាយស្មតោ លកុណ្ឌកភទ្ទិយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ មហាភោគេ កុលេ និព្ពត្តិត្វា, វយប្បត្តោ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តោ និសិន្នោ តស្មិំ ខណេ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ មញ្ជុស្សរានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា, សយម្បិ តំ ឋានំ បត្ថេន្តោ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា, ‘‘អហោ វតាហម្បិ អនាគតេ អយំ ភិក្ខុ ¶ វិយ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ មញ្ជុស្សរានំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បណិធានំ អកាសិ. ភគវា ច តស្ស អនន្តរាយតំ ទិស្វា ព្យាករិត្វា បក្កាមិ.

សោ ¶ តត្ថ យាវជីវំ បុញ្ញានិ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ផុស្សស្ស ភគវតោ កាលេ ចិត្តបត្តកោកិលោ ហុត្វា រាជុយ្យានតោ មធុរំ អម្ពផលំ តុណ្ឌេនាទាយ គច្ឆន្តោ សត្ថារំ ទិស្វា បសន្នមានសោ ‘‘ទស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ. សត្ថា តស្ស ចិត្តំ ញត្វា បត្តំ គហេត្វា និសីទិ. កោកិលោ ទសពលស្ស បត្តេ អម្ពបក្កំ បតិដ្ឋាបេសិ. សត្ថា តំ បរិភុញ្ជិ. សោ កោកិលោ ¶ បសន្នមានសោ តេនេវ បីតិសុខេន សត្តាហំ វីតិនាមេសិ. តេន ច បុញ្ញកម្មេន មញ្ជុស្សរោ អហោសិ. កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ បន ចេតិយេ អារទ្ធេ កិំ បមាណំ ករោម? សត្តយោជនប្បមាណំ. អតិមហន្តមេតំ. ឆយោជនប្បមាណំ. ឯតម្បិ អតិមហន្តំ. បញ្ចយោជនំ, ចតុយោជនំ, តិយោជនំ, ទ្វិយោជនន្តិ វុត្តេ អយំ តទា ជេដ្ឋវឌ្ឍកី ហុត្វា ‘‘ឯថ, ភោ, អនាគតេ សុខបដិជគ្គិយំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា រជ្ជុយា បរិក្ខិបន្តោ គាវុតមត្តកេ ឋត្វា ‘‘ឯកេកំ មុខំ គាវុតំ គាវុតំ ហោតុ, ចេតិយំ ឯកយោជនាវដ្ដំ យោជនុព្ពេធំ ភវិស្សតី’’តិ អាហ. តេ តស្ស វចនេ អដ្ឋំសុ. ឥតិ អប្បមាណស្ស ពុទ្ធស្ស បមាណំ អកាសីតិ. តេន បន កម្មេន និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ អញ្ញេហិ នីចតរប្បមាណោ ហោតិ.

សោ អម្ហាកំ សត្ថុ កាលេ សាវត្ថិយំ មហាភោគកុលេ និព្ពត្តិ, ភទ្ទិយោតិស្ស នាមំ អហោសិ. អតិរស្សតាយ បន លកុណ្ឌកភទ្ទិយោតិ បញ្ញាយិត្ថ. សោ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា, បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា, ពហុស្សុតោ ធម្មកថិកោ ហុត្វា មធុរេន សរេន បរេសំ ធម្មំ កថេសិ. អថេកស្មិំ ឧស្សវទិវសេ ឯកេន ព្រាហ្មណេន សទ្ធិំ រថេន គច្ឆន្តី អញ្ញតរា គណិកា ថេរំ ទិស្វា ទន្តវិទំសកំ ហសិ. ថេរោ តស្សា ទន្តដ្ឋិកេ និមិត្តំ គហេត្វា ឈានំ ឧប្បាទេត្វា, តំ បាទកំ កត្វា, វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា, អនាគាមី អហោសិ. សោ អភិណ្ហំ កាយគតាយ សតិយា វិហរន្តោ ឯកទិវសំ អាយស្មតា ធម្មសេនាបតិនា ឱវទិយមានោ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥៥.១-៣៣) –

‘‘បទុមុត្តរោ ¶ នាម ជិនោ, សព្ពធម្មេសុ ចក្ខុមា;

ឥតោ សតសហស្សម្ហិ, កប្បេ ឧប្បជ្ជិ នាយកោ.

‘‘តទាហំ ហំសវតិយំ សេដ្ឋិបុត្តោ មហទ្ធនោ;

ជង្ឃាវិហារំ វិចរំ, សង្ឃារាមំ អគច្ឆហំ.

‘‘តទា សោ លោកបជ្ជោតោ, ធម្មំ ទេសេសិ នាយកោ;

មញ្ជុស្សរានំ បវរំ, សាវកំ អភិកិត្តយិ.

‘‘តំ សុត្វា មុទិតោ ហុត្វា, ការំ កត្វា មហេសិនោ;

វន្ទិត្វា សត្ថុនោ បាទេ, តំ ឋានមភិបត្ថយិំ.

‘‘តទា ពុទ្ធោ វិយាកាសិ, សង្ឃមជ្ឈេ វិនាយកោ;

អនាគតម្ហិ អទ្ធានេ, លច្ឆសេ តំ មនោរថំ.

‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;

គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘តស្ស ធម្មេសុ ទាយាទោ, ឱរសោ ធម្មនិម្មិតោ;

ភទ្ទិយោ នាម នាមេន, ហេស្សតិ សត្ថុ សាវកោ.

‘‘តេន ¶ កម្មេន សុកតេន, ចេតនាបណិធីហិ ច;

ជហិត្វា មានុសំ ទេហំ, តាវតិំសមគច្ឆហំ.

‘‘ទ្វេនវុតេ ឥតោ កប្បេ, ផុស្សោ ឧប្បជ្ជិ នាយកោ;

ទុរាសទោ ទុប្បសហោ, សព្ពលោកុត្តមោ ជិនោ.

‘‘ចរណេន ច សម្បន្នោ, ព្រហា ឧជុ បតាបវា;

ហិតេសី សព្ពសត្តានំ, ពហុំ មោចេសិ ពន្ធនា.

‘‘នន្ទារាមវនេ តស្ស, អហោសិំ ផុស្សកោកិលោ;

គន្ធកុដិសមាសន្នេ, អម្ពរុក្ខេ វសាមហំ.

‘‘តទា បិណ្ឌាយ គច្ឆន្តំ, ទក្ខិណេយ្យំ ជិនុត្តមំ;

ទិស្វា ចិត្តំ បសាទេត្វា, មញ្ជុនាភិនិកូជហំ.

‘‘រាជុយ្យានំ តទា គន្ត្វា, សុបក្កំ កនកត្តចំ;

អម្ពបិណ្ឌំ គហេត្វាន, សម្ពុទ្ធស្សោបនាមយិំ.

‘‘តទា ¶ មេ ចិត្តមញ្ញាយ, មហាការុណិកោ ជិនោ;

ឧបដ្ឋាកស្ស ហត្ថតោ, បត្តំ បគ្គណ្ហិ នាយកោ.

‘‘អទាសិំ ហដ្ឋចិត្តោហំ, អម្ពបិណ្ឌំ មហាមុនេ;

បត្តេ បក្ខិប្ប បក្ខេហិ, បញ្ជលិំ កត្វាន មញ្ជុនា.

‘‘សរេន រជនីយេន, សវនីយេន វគ្គុនា;

វស្សន្តោ ពុទ្ធបូជត្ថំ, នីឡំ គន្ត្វា និបជ្ជហំ.

‘‘តទា មុទិតចិត្តំ មំ, ពុទ្ធបេមគតាសយំ;

សកុណគ្ឃិ ឧបាគន្ត្វា, ឃាតយី ទុដ្ឋមានសោ.

‘‘តតោ ចុតោហំ តុសិតេ, អនុភោត្វា មហាសុខំ;

មនុស្សយោនិមាគច្ឆិំ, តស្ស កម្មស្ស វាហសា.

‘‘ឥមម្ហិ ភទ្ទកេ កប្បេ, ព្រហ្មពន្ធុ មហាយសោ;

កស្សបោ នាម គោត្តេន, ឧប្បជ្ជិ វទតំ វរោ.

‘‘សាសនំ ជោតយិត្វា សោ, អភិភុយ្យ កុតិត្ថិយេ;

វិនយិត្វាន វេនេយ្យេ, និព្ពុតោ សោ សសាវកោ.

‘‘និព្ពុតេ តម្ហិ លោកគ្គេ, បសន្នា ជនតា ពហូ;

បូជនត្ថាយ ពុទ្ធស្ស, ថូបំ កុព្ពន្តិ សត្ថុនោ.

‘‘សត្តយោជនិកំ ថូបំ, សត្តរតនភូសិតំ;

ករិស្សាម មហេសិស្ស, ឥច្ចេវំ មន្តយន្តិ តេ.

‘‘កិកិនោ កាសិរាជស្ស, តទា សេនាយ នាយកោ;

ហុត្វាហំ អប្បមាណស្ស, បមាណំ ចេតិយេ វទិំ.

‘‘តទា ¶ តេ មម វាក្យេន, ចេតិយំ យោជនុគ្គតំ;

អកំសុ នរវីរស្ស, នានារតនភូសិតំ.

‘‘តេន កម្មេន សុកតេន, ចេតនាបណិធីហិ ច;

ជហិត្វា មានុសំ ទេហំ, តាវតិំសមគច្ឆហំ.

‘‘បច្ឆិមេ ច ភវេ ទានិ, ជាតោ សេដ្ឋិកុលេ អហំ;

សាវត្ថិយំ បុរវរេ, ឥទ្ធេ ផីតេ មហទ្ធនេ.

‘‘បុរប្បវេសេ ¶ សុគតំ, ទិស្វា វិម្ហិតមានសោ;

បព្ពជិត្វាន ន ចិរំ, អរហត្តមបាបុណិំ.

‘‘ចេតិយស្ស បមាណំ យំ, អករិំ តេន កម្មុនា;

លកុណ្ឌកសរីរោហំ, ជាតោ បរិភវារហោ.

‘‘សរេន មធុរេនាហំ, បូជិត្វា ឥសិសត្តមំ;

មញ្ជុស្សរានំ ភិក្ខូនំ, អគ្គត្តមនុបាបុណិំ.

‘‘ផលទានេន ពុទ្ធស្ស, គុណានុស្សរណេន ច;

សាមញ្ញផលសម្បន្នោ, វិហរាមិ អនាសវោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អបរភាគេ អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

៤៦៦.

‘‘បរេ អម្ពាដការាមេ, វនសណ្ឌម្ហិ ភទ្ទិយោ;

សមូលំ តណ្ហមព្ពុយ្ហ, តត្ថ ភទ្ទោវ ឈាយតិ.

៤៦៧.

‘‘រមន្តេកេ ¶ មុទិង្គេហិ, វីណាហិ បណវេហិ ច;

អហញ្ច រុក្ខមូលស្មិំ, រតោ ពុទ្ធស្ស សាសនេ.

៤៦៨.

‘‘ពុទ្ធោ ចេ មេ វរំ ទជ្ជា, សោ ច លព្ភេថ មេ វរោ;

គណ្ហេហំ សព្ពលោកស្ស, និច្ចំ កាយគតំ សតិ’’ន្តិ. –

ឥមា តិស្សោ គាថា អភាសិ.

តត្ថ បរេតិ សេដ្ឋេ អធិកេ, វិសិដ្ឋេតិ អត្ថោ. អធិកវាចី ហិ អយំ បរសទ្ទោ ‘‘បរំ វិយ មត្តាយា’’តិអាទីសុ វិយ. អម្ពាដការាមេតិ ឯវំនាមកេ អារាមេ. សោ កិរ ឆាយូទកសម្បន្នោ វនសណ្ឌមណ្ឌិតោ រមណីយោ ហោតិ តេន ‘‘បរេ’’តិ វិសេសេត្វា វុត្តោ. ‘‘អម្ពាដកវនេ អម្ពាដកេហិ អភិលក្ខិតវនេ’’តិ ច វទន្តិ. វនសណ្ឌម្ហីតិ វនគហនេ, ឃននិចិតរុក្ខគច្ឆលតាសមូហេ វនេតិ អត្ថោ. ភទ្ទិយោតិ ឯវំនាមកោ, អត្តានមេវ ថេរោ អញ្ញំ វិយ វទតិ. សមូលំ តណ្ហមព្ពុយ្ហាតិ តណ្ហាយ ¶ មូលំ នាម អវិជ្ជា. តស្មា សាវិជ្ជំ តណ្ហំ អគ្គមគ្គេន ¶ សមុគ្ឃាដេត្វាតិ អត្ថោ. តត្ថ ភទ្ទោវ ឈាយតីតិ លោកុត្តរេហិ សីលាទីហិ ភទ្ទោ សុន្ទរោ តស្មិំយេវ វនសណ្ឌេ កតកិច្ចតាយ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារវសេន អគ្គផលឈានេន ឈាយតិ.

ផលសុខេន ច ឈានសមាបត្តីហិ ច វីតិនាមេតីតិ អត្តនោ វិវេករតិំ ទស្សេត្វា ‘‘រមន្តេកេ’’តិ គាថាយបិ ព្យតិរេកមុខេន តមេវត្ថំ ទស្សេតិ. តត្ថ មុទិង្គេហីតិ អង្គិកាទីហិ មុរជេហិ. វីណាហីតិ នន្ទិនីអាទីហិ វីណាហិ. បណវេហីតិ តុរិយេហិ រមន្តិ ឯកេ កាមភោគិនោ, សា បន តេសំ រតិ អនរិយា អនត្ថសំហិតា. អហញ្ចា តិ អហំ បន, ឯកកោ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សាសនេ រតោ, តតោ ឯវ រុក្ខមូលស្មិំ រតោ អភិរតោ វិហរាមីតិ អត្ថោ.

ឯវំ អត្តនោ វិវេកាភិរតិំ កិត្តេត្វា ឥទានិ យំ កាយគតាសតិកម្មដ្ឋានំ ភាវេត្វា អរហត្តំ បត្តោ, តស្ស បសំសនត្ថំ ‘‘ពុទ្ធោ ចេ មេ’’តិ គាថមាហ. តស្សត្ថោ – សចេ ពុទ្ធោ ភគវា ‘‘ឯកាហំ, ភន្តេ, ភគវន្តំ វរំ យាចាមី’’តិ មយា យាចិតោ ‘‘អតិក្កន្តវរា ខោ, ភិក្ខុ, តថាគតា’’តិ អបដិក្ខិបិត្វា មយ្ហំ យថាយាចិតំ វរំ ទទេយ្យ, សោ ច វរោ មមាធិប្បាយបូរកោ លព្ភេថ មយ្ហំ មនោរថំ មត្ថកំ បាបេយ្យាតិ ថេរោ បរិកប្បវសេន វទតិ. ‘‘ភន្តេ, សព្ពោ លោកោ សព្ពកាលំ កាយគតាសតិកម្មដ្ឋានំ ភាវេតូ’’តិ ‘‘សព្ពលោកស្ស និច្ចំ កាយគតាសតិ ភាវេតព្ពា’’តិ កត្វា វរំ គណ្ហេ អហន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘គណ្ហេហំ សព្ពលោកស្ស, និច្ចំ កាយគតំ សតិ’’ន្តិ. ឥទានិ អបរិក្ខណគរហាមុខេន បរិក្ខណំ បសំសន្តោ –

៤៦៩.

‘‘យេ ¶ មំ រូបេន បាមិំសុ, យេ ច ឃោសេន អន្វគូ;

ឆន្ទរាគវសូបេតា, ន មំ ជានន្តិ តេ ជនា.

៤៧០.

‘‘អជ្ឈត្តញ្ច ន ជានាតិ, ពហិទ្ធា ច ន បស្សតិ;

សមន្តាវរណោ ពាលោ, ស វេ ឃោសេន វុយ្ហតិ.

៤៧១.

‘‘អជ្ឈត្តញ្ច ន ជានាតិ, ពហិទ្ធា ច វិបស្សតិ;

ពហិទ្ធា ផលទស្សាវី, សោបិ ឃោសេន វុយ្ហតិ.

៤៧២.

‘‘អជ្ឈត្តញ្ច ¶ បជានាតិ, ពហិទ្ធា ច វិបស្សតិ;

អនាវរណទស្សាវី, ន សោ ឃោសេន វុយ្ហតី’’តិ. –

ឥមា ចតស្សោ គាថា អភាសិ.

តត្ថ យេ មំ រូបេន បាមិំសូតិ យេ ជនា អវិទ្ទសូ មម រូបេន អបសាទិកេន និហីនេន ‘‘អាការសទិសី បញ្ញា’’តិ, ធម្មសរីរេន ច មំ និហីនំ បាមិំសុ, ‘‘ឱរកោ អយ’’ន្តិ ហីឡេន្តា បរិច្ឆិន្ទនវសេន ¶ មញ្ញិំសូតិ អត្ថោ. យេ ច ឃោសេន អន្វគូតិ យេ ច សត្តា ឃោសេន មញ្ជុនា មំ សម្ភាវនាវសេន អនុគតា ពហុ មញ្ញិំសុ, តំ តេសំ មិច្ឆា, ន ហិ អហំ រូបមត្តេន អវមន្តព្ពោ, ឃោសមត្តេន វា ន ពហុំ មន្តព្ពោ, តស្មា ឆន្ទរាគវសូបេតា, ន មំ ជានន្តិ តេ ជនាតិ តេ ទុវិធាបិ ជនា ឆន្ទរាគស្ស វសំ ឧបេតា អប្បហីនឆន្ទរាគា សព្ពសោ បហីនឆន្ទរាគំ មំ ន ជានន្តិ.

អវិសយោ តេសំ មាទិសោ អជ្ឈត្តំ ពហិទ្ធា ច អបរិញ្ញាតវត្ថុតាយាតិ ទស្សេតុំ ‘‘អជ្ឈត្ត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. អជ្ឈត្តន្តិ អត្តនោ សន្តានេ ខន្ធាយតនាទិធម្មំ. ពហិទ្ធាតិ បរសន្តានេ. អថ វា អជ្ឈត្តន្តិ, មម អព្ភន្តរេ អសេក្ខសីលក្ខន្ធាទិំ. ពហិទ្ធាតិ, មមេវ អាកប្បសម្បត្តិយាទិយុត្តំ ពហិទ្ធា រូបធម្មប្បវត្តិំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទិប្បវត្តិញ្ច. សមន្តាវរណោតិ ឯវំ អជ្ឈត្តញ្ច ពហិទ្ធា ច អជាននេន សមន្តតោ អាវរណយុត្តោ អាវដញាណគតិកោ. ស វេ ឃោសេន វុយ្ហតីតិ សោ បរនេយ្យពុទ្ធិកោ ពាលោ ឃោសេន បរេសំ វចនេន វុយ្ហតិ និយ្យតិ អាកឌ្ឍីយតិ.

ពហិទ្ធា ច វិបស្សតីតិ យោ ច វុត្តនយេន អជ្ឈត្តំ ន ជានាតិ, ពហិទ្ធា បន សុតានុសារេន អាកប្បសម្បត្តិអាទិឧបធារណេន វា វិសេសតោ បស្សតិ. ‘‘គុណវិសេសយុត្តោ សិយា’’តិ មញ្ញតិ, សោបិ ពហិទ្ធា ផលទស្សាវី នយគ្គាហេន ផលមត្តំ គណ្ហន្តោ វុត្តនយេន ឃោសេន វុយ្ហតិ, សោបិ មាទិសេ ន ជានាតីតិ អត្ថោ.

យោ បន អជ្ឈត្តញ្ច ខីណាសវស្ស អព្ភន្តរេ អសេក្ខសីលក្ខន្ធាទិគុណំ ជានាតិ, ពហិទ្ធា ចស្ស បដិបត្តិសល្លក្ខណេន វិសេសតោ គុណវិសេសយោគំ បស្សតិ. អនាវរណទស្សាវី កេនចិ អនាវដោ ហុត្វា អរិយានំ គុណេ ¶ ទដ្ឋុំ ញាតុំ សមត្ថោ, ន សោ ឃោសមត្តេន វុយ្ហតិ យាថាវតោ ទស្សនតោតិ.

លកុណ្ឌកភទ្ទិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ភទ្ទត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ឯកបុត្តោតិអាទិកា ¶ អាយស្មតោ ភទ្ទត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ បទុមុត្តរំ ភគវន្តំ ភិក្ខុសង្ឃញ្ច សតសហស្សបរិមាណំ ចីវរាទីហិ ចតូហិ បច្ចយេហិ បូជេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តិ. និព្ពត្តមានោ ¶ ច អបុត្តកេសុ មាតាបិតូសុ ទេវតាយាចនាទីនិ កត្វាបិ អលភន្តេសុ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘សចេ, ភន្តេ, មយំ ឯកំ បុត្តំ លច្ឆាម, តំ តុម្ហាកំ ទាសត្ថាយ ទស្សាមា’’តិ វត្វា អាយាចិត្វា គតេសុ សត្ថុ អធិប្បាយំ ញត្វា អញ្ញតរោ ទេវបុត្តោ ខីណាយុកោ ហុត្វា ឋិតោ សក្កេន ទេវរញ្ញា ‘‘អមុកស្មិំ កុលេ និព្ពត្តាហី’’តិ អាណត្តោ តត្ថ និព្ពត្តិ, ភទ្ទោតិស្ស នាមំ អកំសុ. តំ សត្តវស្សុទ្ទេសិកំ ជាតំ មាតាបិតរោ អលង្ករិត្វា ភគវតោ សន្តិកំ នេត្វា ‘‘អយំ សោ, ភន្តេ, តុម្ហេ អាយាចិត្វា លទ្ធទារកោ, ឥមំ តុម្ហាកំ និយ្យាតេមា’’តិ អាហំសុ. សត្ថា អានន្ទត្ថេរំ អាណាបេសិ – ‘‘ឥមំ បព្ពាជេហី’’តិ. អាណាបេត្វា ច គន្ធកុដិំ បាវិសិ. ថេរោ តំ បព្ពាជេត្វា សង្ខេបេន វិបស្សនាមុខំ អាចិក្ខិ. សោ ឧបនិស្សយសម្បន្នត្តា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ សូរិយេ អនោគ្គតេយេវ ភាវនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.៥.៥៤-៦៩) –

‘‘បទុមុត្តរសម្ពុទ្ធំ, មេត្តចិត្តំ មហាមុនិំ;

ឧបេតិ ជនតា សព្ពា, សព្ពលោកគ្គនាយកំ.

‘‘សត្តុកញ្ច ពទ្ធកញ្ច, អាមិសំ បានភោជនំ;

ទទន្តិ សត្ថុនោ សព្ពេ, បុញ្ញក្ខេត្តេ អនុត្តរេ.

‘‘អហម្បិ ទានំ ទស្សាមិ, ទេវទេវស្ស តាទិនោ;

ពុទ្ធសេដ្ឋំ និមន្តេត្វា, សង្ឃម្បិ ច អនុត្តរំ.

‘‘ឧយ្យោជិតា ¶ មយា ចេតេ, និមន្តេសុំ តថាគតំ;

កេវលំ ភិក្ខុសង្ឃញ្ច, បុញ្ញក្ខេត្តំ អនុត្តរំ.

‘‘សតសហស្សបល្លង្កំ, សោវណ្ណំ គោនកត្ថតំ;

តូលិកាបដលិកាយ, ខោមកប្បាសិកេហិ ច;

មហារហំ បញ្ញាបយិំ, អាសនំ ពុទ្ធយុត្តកំ.

‘‘បទុមុត្តរោ លោកវិទូ, ទេវទេវោ នរាសភោ;

ភិក្ខុសង្ឃបរិព្យូឡ្ហោ, មម ទ្វារមុបាគមិ.

‘‘បច្ចុគ្គន្ត្វាន សម្ពុទ្ធំ, លោកនាថំ យសស្សិនំ;

បសន្នចិត្តោ សុមនោ, អភិនាមយិំ សង្ឃរំ.

‘‘ភិក្ខូនំ សតសហស្សំ, ពុទ្ធញ្ច លោកនាយកំ;

បសន្នចិត្តោ សុមនោ, បរមន្នេន តប្បយិំ.

‘‘បទុមុត្តរោ លោកវិទូ, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;

ភិក្ខុសង្ឃេ និសីទិត្វា, ឥមា គាថា អភាសថ.

‘‘យេនិទំ អាសនំ ទិន្នំ, សោវណ្ណំ គោនកត្ថតំ;

តមហំ កិត្តយិស្សាមិ, សុណាថ មម ភាសតោ.

‘‘ចតុសត្តតិក្ខត្តុំ ¶ សោ, ទេវរជ្ជំ ករិស្សតិ;

អនុភោស្សតិ សម្បត្តិំ, អច្ឆរាហិ បុរក្ខតោ.

‘‘បទេសរជ្ជំ សហស្សំ, វសុធំ អាវសិស្សតិ;

ឯកបញ្ញាសក្ខត្តុញ្ច, ចក្កវត្តី ភវិស្សតិ.

‘‘សព្ពាសុ ភវយោនីសុ, ឧច្ចាកុលី ភវិស្សតិ;

សោ ច បច្ឆា បព្ពជិត្វា, សុក្កមូលេន ចោទិតោ;

ភទ្ទិយោ នាម នាមេន, ហេស្សតិ សត្ថុ សាវកោ.

‘‘វិវេកមនុយុត្តោម្ហិ, បន្តសេននិវាសហំ;

ផលញ្ចាធិគតំ សព្ពំ, ចត្តក្លេសោម្ហិ អជ្ជហំ.

‘‘មម សព្ពំ អភិញ្ញាយ, សព្ពញ្ញូ លោកនាយកោ;

ភិក្ខុសង្ឃេ និសីទិត្វា, ឯតទគ្គេ ឋបេសិ មំ.

‘‘បដិសម្ភិទា ចតស្សោ, វិមោក្ខាបិ ច អដ្ឋិមេ;

ឆឡភិញ្ញា សច្ឆិកតា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

តស្ស ¶ ភគវា ឆឡភិញ្ញុប្បត្តិំ ញត្វា ‘‘ឯហិ, ភទ្ទា’’តិ អាហ. សោ តាវទេវ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា បញ្ជលិកោ សត្ថុ សមីបេ អដ្ឋាសិ, សា ឯវ ចស្ស ឧបសម្បទា អហោសិ. ពុទ្ធូបសម្បទា នាម កិរេសា. ថេរោ ជាតិតោ បដ្ឋាយ អត្តនោ បវត្តិយា កថនមុខេន អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

៤៧៣.

‘‘ឯកបុត្តោ អហំ អាសិំ, បិយោ មាតុ បិយោ បិតុ;

ពហូហិ វតចរិយាហិ, លទ្ធោ អាយាចនាហិ ច.

៤៧៤.

‘‘តេ ច មំ អនុកម្បាយ, អត្ថកាមា ហិតេសិនោ;

ឧភោ បិតា ច មាតា ច, ពុទ្ធស្ស ឧបនាមយុំ.

៤៧៥.

‘‘កិច្ឆា លទ្ធោ អយំ បុត្តោ, សុខុមាលោ សុខេធិតោ;

ឥមំ ទទាម តេ នាថ, ជិនស្ស បរិចារកំ.

៤៧៦.

‘‘សត្ថា ច មំ បដិគ្គយ្ហ, អានន្ទំ ឯតទព្រវិ;

បព្ពាជេហិ ឥមំ ខិប្បំ, ហេស្សត្យាជានិយោ អយំ.

៤៧៧.

‘‘បព្ពាជេត្វាន ¶ មំ សត្ថា, វិហារំ បាវិសី ជិនោ;

អនោគ្គតស្មិំ សូរិយស្មិំ, តតោ ចិត្តំ វិមុច្ចិ មេ.

៤៧៨.

‘‘តតោ ¶ សត្ថា និរាកត្វា, បដិសល្លានវុដ្ឋិតោ;

ឯហិ ភទ្ទាតិ មំ អាហ, សា មេ អាសូបសម្បទា.

៤៧៩.

‘‘ជាតិយា សត្តវស្សេន, លទ្ធា មេ ឧបសម្បទា;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, អហោ ធម្មសុធម្មតា’’តិ. –

ឥមា គាថា អភាសិ.

តត្ថ វតចរិយាហីតិ, ‘‘ឯវំ កត្វា បុត្តំ លភិស្សថា’’តិ វុត្តំ សមណព្រាហ្មណានំ វចនំ សុត្វា, ខីរំ បាយិត្វា, អនសនាទិវតចរណេហិ. អាយាចនាហីតិ ទេវតាយាចនាហិ សត្ថុអាយាចនាយ ច, ឥទមេវ ចេត្ថ ការណំ, ឥតរំ ថេរោ មាតាបិតូនំ បដិបត្តិទស្សនត្ថញ្ចេវ កិច្ឆលទ្ធភាវទស្សនត្ថញ្ច វទតិ.

តេតិ ¶ មាតាបិតរោ. ឧបនាមយុន្តិ ឧបនាមេសុំ.

សុខេធិតោតិ សុខសំវឌ្ឍិតោ. តេតិ តុយ្ហំ. បរិចារកន្តិ កិំការំ.

ហេស្សត្យាជានិយោ អយន្តិ អយំ ទារកោ មម សាសនេ អាជានីយោ ភវិស្សតិ. តស្មា ខិប្បំ អជ្ជេវ បព្ពាជេហីតិ ឯតំ អព្រវិ, អាហ.

បព្ពាជេត្វានាតិ អានន្ទត្ថេរេន បព្ពាជេត្វា. វិហារន្តិ គន្ធកុដិំ. អនោគ្គតស្មិំ សូរិយស្មិន្តិ សូរិយេ អនត្ថង្គតេយេវ. តតោ ចិត្តំ វិមុច្ចិ មេតិ តតោ វិបស្សនារម្ភតោ បរំ ន ចិរេនេវ ខណេន សព្ពាសវេហិ មេ ចិត្តំ វិមុច្ចិ, ខីណាសវោ អហោសិំ.

តតោតិ មម អាសវក្ខយតោ បច្ឆា. និរាកត្វាតិ អត្តនា សមាបន្នំ ផលសមាបត្តិំ អប្បេត្វា តតោ វុដ្ឋាយ. តេនាហ ‘‘បដិសល្លានវុដ្ឋិតោ’’តិ. សា មេ អាសូបសម្បទាតិ យា មំ ឧទ្ទិស្ស ‘‘ឯហិ, ភទ្ទា’’តិ សត្ថុ វាចា បវត្តា, សា ឯវ មេ មយ្ហំ ឧបសម្បទា អាសិ. ឯវំ ជាតិយា សត្តវស្សេន, លទ្ធា មេ ឧបសម្បទាតិ សាតិសយំ សត្ថារា អត្តនោ កតំ អនុគ្គហំ សាសនស្ស ច និយ្យានិកតំ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘អហោ ធម្មសុធម្មតា’’តិ.

ឯត្ថ ច ‘‘ចិត្តំ វិមុច្ចិ មេ’’តិ ខីណាសវភាវំ បកាសេត្វាបិ បុន ‘‘តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា’’តិ លោកិយាភិញ្ញេកទេសទស្សនំ ឆឡភិញ្ញភាវវិភាវនត្ថំ. តេនាហ អបទានេ ‘‘ឆឡភិញ្ញា សច្ឆិកតា’’តិ.

ភទ្ទត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. សោបាកត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ទិស្វា ¶ ¶ បាសាទឆាយាយន្តិអាទិកា អាយស្មតោ សោបាកត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោ កាលេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ ព្រាហ្មណានំ វិជ្ជាសិប្បេសុ និប្ផត្តិំ គតោ កាមេសុ អាទីនវំ ទិស្វា ឃរាវាសំ បហាយ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ឯកស្មិំ ¶ បព្ពតេ វិហរតិ. សត្ថា អាសន្នមរណំ តំ ញត្វា តស្ស សន្តិកំ អគមាសិ. សោ ភគវន្តំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ ឧឡារំ បីតិសោមនស្សំ បវេទេន្តោ បុប្ផមយំ អាសនំ បញ្ញបេត្វា អទាសិ. សត្ថា តត្ថ និសីទិត្វា, អនិច្ចតាបដិសំយុត្តំ ធម្មិំ កថំ កថេត្វា តស្ស បស្សន្តស្សេវ អាកាសេន អគមាសិ. សោ បុព្ពេ គហិតំ និច្ចគ្គាហំ បហាយ អនិច្ចសញ្ញំ ហទយេ ឋបេត្វា, កាលង្កត្វា, ទេវលោកេ ឧប្បជិត្វា, អបរាបរំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ, ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហេ សោបាកយោនិយំ និព្ពត្តិ. សោ ជាតិអាគតេន សោបាកោតិ នាមេន បញ្ញាយិ. កេចិ បន ‘‘វាណិជកុលេ និព្ពត្តោ, ‘សោបាកោ’តិ បន នាមមត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. តំ អបទានបាឡិយា វិរុជ្ឈតិ ‘‘បច្ឆិមេ ភវេ សម្បត្តេ, សោបាកយោនុបាគមិ’’ន្តិ វចនតោ.

តស្ស ចតុមាសជាតស្ស បិតា កាលមកាសិ, ចូឡបិតា បោសេសិ. អនុក្កមេន សត្តវស្សិកោ ជាតោ. ឯកទិវសំ ចូឡបិតា ‘‘អត្តនោ បុត្តេន កលហំ ករោតី’’តិ កុជ្ឈិត្វា, តំ សុសានំ នេត្វា, ទ្វេ ហត្ថេ រជ្ជុយា ឯកតោ ពន្ធិត្វា, តាយ ឯវ រជ្ជុយា មតមនុស្សស្ស សរីរេ គាឡ្ហំ ពន្ធិត្វា គតោ ‘‘សិង្គាលាទយោ ខាទន្តូ’’តិ. បច្ឆិមភវិកតាយ ទារកស្ស បុញ្ញផលេន សយំ មារេតុំ ន វិសហិ, សិង្គាលាទយោបិ ន អភិភវិំសុ. ទារកោ អឌ្ឍរត្តសមយេ ឯវំ វិប្បលបតិ –

‘‘កា គតិ មេ អគតិស្ស, កោ វា ពន្ធុ អពន្ធុនោ;

សុសានមជ្ឈេ ពន្ធស្ស, កោ មេ អភយទាយកោ’’តិ.

សត្ថា តាយ វេលាយ វេនេយ្យពន្ធវេ ឱលោកេន្តោ ទារកស្ស ហទយព្ភន្តរេ បជ្ជលន្តំ អរហត្តូបនិស្សយំ ទិស្វា ឱភាសំ ផរិត្វា សតិំ ជនេត្វា ឯវមាហ –

‘‘ឯហិ ¶ សោបាក មា ភាយិ, ឱលោកស្សុ តថាគតំ;

អហំ តំ តារយិស្សាមិ, រាហុមុខេវ ចន្ទិម’’ន្តិ.

ទារកោ ពុទ្ធានុភាវេន ឆិន្នពន្ធនោ គាថាបរិយោសានេ សោតាបន្នោ ហុត្វា គន្ធកុដិសម្មុខេ អដ្ឋាសិ. តស្ស មាតា បុត្តំ អបស្សន្តី ចូឡបិតរំ បុច្ឆិត្វា តេនស្ស បវត្តិយា អកថិតាយ តត្ថ តត្ថ ¶ គន្ត្វា វិចិនន្តី ¶ ‘‘ពុទ្ធា កិរ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ ជានន្តិ, យំនូនាហំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា មម បុត្តស្ស បវត្តិំ ជានេយ្យ’’ន្តិ សត្ថុ សន្តិកំ អគមាសិ. សត្ថា, ឥទ្ធិយា តំ បដិច្ឆាទេត្វា, ‘‘ភន្តេ, មម បុត្តំ ន បស្សាមិ, អបិច ភគវា តស្ស បវត្តិំ ជានាតី’’តិ តាយ បុដ្ឋោ –

‘‘ន សន្តិ បុត្តា តាណាយ, ន បិតា នាបិ ពន្ធវា;

អន្តកេនាធិបន្នស្ស, នត្ថិ ញាតីសុ តាណតា’’តិ. (ធ. ប. ២៨៨) –

ធម្មំ កថេសិ. តំ សុត្វា សា សោតាបន្នា អហោសិ. ទារកោ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.២.១១២-១២៣) –

‘‘បព្ភារំ សោធយន្តស្ស, វិបិនេ បព្ពតុត្តមេ;

សិទ្ធត្ថោ នាម ភគវា, អាគច្ឆិ មម សន្តិកំ.

‘‘ពុទ្ធំ ឧបគតំ ទិស្វា, លោកជេដ្ឋស្ស តាទិនោ;

សន្ថរំ សន្ថរិត្វាន, បុប្ផាសនមទាសហំ.

‘‘បុប្ផាសនេ និសីទិត្វា, សិទ្ធត្ថោ លោកនាយកោ;

មមញ្ច គតិមញ្ញាយ, អនិច្ចតមុទាហរិ.

‘‘អនិច្ចា វត សង្ខារា, ឧប្បាទវយធម្មិនោ;

ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈន្តិ, តេសំ វូបសមោ សុខោ.

‘‘ឥទំ វត្វាន សព្ពញ្ញូ, លោកជេដ្ឋោ នរាសភោ;

នភំ អព្ភុគ្គមី វីរោ, ហំសរាជាវ អម្ពរេ.

‘‘សកំ ទិដ្ឋិំ ជហិត្វាន, ភាវយានិច្ចសញ្ញហំ;

ឯកាហំ ភាវយិត្វាន, តត្ថ កាលំ កតោ អហំ.

‘‘ទ្វេ សម្បត្តី អនុភោត្វា, សុក្កមូលេន ចោទិតោ;

បច្ឆិមេ ភវេ សម្បត្តេ, សបាកយោនុបាគមិំ.

‘‘អគារា អភិនិក្ខម្ម, បព្ពជិំ អនគារិយំ;

ជាតិយា សត្តវស្សោហំ, អរហត្តមបាបុណិំ.

‘‘អារទ្ធវីរិយោ ¶ បហិតត្តោ, សីលេសុ សុសមាហិតោ;

តោសេត្វាន មហានាគំ, អលត្ថំ ឧបសម្បទំ.

‘‘ចតុន្នវុតិតោ ¶ កប្បេ, យំ កម្មមករិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, បុប្ផទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘ចតុន្នវុតិតោ កប្បេ, យំ សញ្ញំ ភាវយិំ តទា;

តំ សញ្ញំ ភាវយន្តស្ស, បត្តោ មេ អាសវក្ខយោ.

‘‘បដិសម្ភិទា ចតស្សោ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អថ ភគវា ឥទ្ធិំ បដិសំហរិ. សាបិ បុត្តំ ទិស្វា ហដ្ឋតុដ្ឋោ តស្ស ខីណាសវភាវំ សុត្វា បព្ពាជេត្វា គតា. សោ សត្ថារំ គន្ធកុដិច្ឆាយាយំ ចង្កមន្តំ ឧបសង្កមិត្វា, វន្ទិត្វា អនុចង្កមិ. តស្ស ភគវា ឧបសម្បទំ អនុជានិតុកាមោ ‘‘ឯកំ នាម កិ’’ន្តិអាទិនា ទស បញ្ហេ បុច្ឆិ. សោបិ សត្ថុ អធិប្បាយំ គណ្ហន្តោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សំសន្ទេន្តោ ‘‘សព្ពេ សត្តា អាហារដ្ឋិតិកា’’តិអាទិនា (ខុ. បា. ៤.១) តេ បញ្ហេ វិស្សជ្ជេសិ. តេនេវ តេ កុមារបញ្ហា នាម ជាតា. សត្ថា តស្ស បញ្ហព្យាករណេន អារាធិតចិត្តោ ឧបសម្បទំ អនុជានិ. តេន សា បញ្ហព្យាករណូបសម្បទា នាម ជាតា. តស្សិមំ អត្តនោ បវត្តិំ បកាសេត្វា ថេរោ អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ –

៤៨០.

‘‘ទិស្វា បាសាទឆាយាយំ, ចង្កមន្តំ នរុត្តមំ;

តត្ថ នំ ឧបសង្កម្ម, វន្ទិស្សំ បុរិសុត្តមំ.

៤៨១.

‘‘ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា, សំហរិត្វាន បាណយោ;

អនុចង្កមិស្សំ វិរជំ, សព្ពសត្តានមុត្តមំ.

៤៨២.

‘‘តតោ បញ្ហេ អបុច្ឆិ មំ, បញ្ហានំ កោវិទោ វិទូ;

អច្ឆម្ភី ច អភីតោ ច, ព្យាកាសិំ សត្ថុនោ អហំ.

៤៨៣.

‘‘វិស្សជ្ជិតេសុ បញ្ហេសុ, អនុមោទិ តថាគតោ;

ភិក្ខុសង្ឃំ វិលោកេត្វា, ឥមមត្ថំ អភាសថ.

៤៨៤.

‘‘‘លាភា អង្គានំ មគធានំ, យេសាយំ បរិភុញ្ជតិ;

ចីវរំ បិណ្ឌបាតញ្ច, បច្ចយំ សយនាសនំ;

បច្ចុដ្ឋានញ្ច សាមីចិំ, តេសំ លាភា’តិ ចាព្រវិ.

៤៨៥.

‘‘‘អជ្ជទគ្គេ ¶ មំ សោបាក, ទស្សនាយោបសង្កម;

ឯសា ចេវ តេ សោបាក, ភវតុ ឧបសម្បទា’’’.

៤៨៦.

‘‘ជាតិយា សត្តវស្សេន, លទ្ធាន ឧបសម្បទំ;

ធារេមិ អន្តិមំ ទេហំ, អហោ ធម្មសុធម្មតា’’តិ. – ឥមា គាថា អភាសិ;

តត្ថ ¶ ¶ បាសាទឆាយាយន្តិ គន្ធកុដិច្ឆាយាយំ. វន្ទិស្សន្តិ, អភិវន្ទិំ.

សំហរិត្វាន បាណយោតិ ឧភោ ហត្ថេ កមលមកុឡាការេន សង្គតេ កត្វា, អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វាតិ អត្ថោ. អនុចង្កមិស្សន្តិ ចង្កមន្តស្ស សត្ថុនោ អនុបច្ឆតោ អនុគមនវសេន ចង្កមិំ. វិរជន្តិ វិគតរាគាទិរជំ.

បញ្ហេតិ កុមារបញ្ហេ. វិទូតិ វេទិតព្ពំ វិទិតវា, សព្ពញ្ញូតិ អត្ថោ. ‘‘សត្ថា មំ បុច្ឆតី’’តិ ឧប្បជ្ជនកស្ស ឆម្ភិតត្តស្ស ភយស្ស ច សេតុឃាតេន បហីនត្តា អច្ឆម្ភី ច អភីតោ ច ព្យាកាសិ.

យេសាយន្តិ យេសំ អង្គមគធានំ អយំ សោបាកោ. បច្ចយន្តិ គិលានបច្ចយំ. សាមីចិន្តិ មគ្គទានពីជនាទិសាមីចិកិរិយំ.

អជ្ជទគ្គេតិ ទ-ការោ បទសន្ធិករោ, អជ្ជ អគ្គេ អាទិំ កត្វា, អជ្ជ បដ្ឋាយ. ‘‘អជ្ជតគ្គេ’’តិបិ បាឡិ, អជ្ជតំ អាទិំ កត្វាតិ អត្ថោ. ទស្សនាយោបសង្កមាតិ ‘‘ហីនជច្ចោ, វយសា តរុណតរោ’’តិ វា អចិន្តេត្វា ទស្សនាយ មំ ឧបសង្កម. ឯសា ចេវាតិ យា តស្ស មម សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សទ្ធិំ សំសន្ទេត្វា កតា បញ្ហវិស្សជ្ជនា. ឯសាយេវ តេ ភវតុ ឧបសម្បទា ឥតិ ច អព្រវីតិ យោជនា. ‘‘លទ្ធា មេ ឧបសម្បទា’’តិបិ បាឡិ. យេ បន ‘‘លទ្ធាន ឧបសម្បទ’’ន្តិបិ បឋន្តិ, តេសំ សត្តវស្សេនាតិ សត្តមេន វស្សេនាតិ អត្ថោ, សត្តវស្សេន វា ហុត្វាតិ វចនសេសោ. យំ បនេត្ថ អវុត្តំ, តំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

សោបាកត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. សរភង្គត្ថេរគាថាវណ្ណនា

សរេ ¶ ហត្ថេហីតិអាទិកា អាយស្មតោ សរភង្គត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហេ អញ្ញតរស្ស ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, អនភិលក្ខិតោតិស្ស កុលវំសាគតំ នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ កាមេ បហាយ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា សរតិណានិ ¶ សយមេវ ភញ្ជិត្វា បណ្ណសាលំ កត្វា វសតិ. តតោ បដ្ឋាយ សរភង្គោតិស្ស សមញ្ញា អហោសិ. អថ ភគវា ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ តស្ស អរហត្តូបនិស្សយំ ទិស្វា, តត្ថ គន្ត្វា, ធម្មំ ទេសេសិ. សោ បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បត្វា តត្ថេវ វសតិ. អថស្ស តាបសកាលេ កតា បណ្ណសាលា ជិណ្ណា បលុគ្គា អហោសិ. តំ ទិស្វា ¶ មនុស្សា ‘‘កិស្ស, ភន្តេ, ឥមំ កុដិកំ ន បដិសង្ខរោថា’’តិ អាហំសុ. ថេរោ ‘‘កុដិកា យថា តាបសកាលេ កតា, ឥទានិ តថា កាតុំ ន សក្កា’’តិ តំ សព្ពំ បកាសេន្តោ –

៤៨៧.

‘‘សរេ ហត្ថេហិ ភញ្ជិត្វា, កត្វាន កុដិមច្ឆិសំ;

តេន មេ សរភង្គោតិ, នាមំ សម្មុតិយា អហុ.

៤៨៨.

‘‘ន មយ្ហំ កប្បតេ អជ្ជ, សរេ ហត្ថេហិ ភញ្ជិតុំ;

សិក្ខាបទា នោ បញ្ញត្តា, គោតមេន យសស្សិនា’’តិ. – ទ្វេ គាថា អភាសិ;

តត្ថ សរេ ហត្ថេហិ ភញ្ជិត្វាតិ, បុព្ពេ តាបសកាលេ សរតិណានិ មម ហត្ថេហិ ឆិន្ទិត្វា តិណកុដិំ កត្វា អច្ឆិសំ វសិំ, និសីទិញ្ចេវ និបជ្ជិញ្ច. តេនាតិ កុដិករណត្ថំ សរានំ ភញ្ជនេន. សម្មុតិយាតិ អន្វត្ថសម្មុតិយា សរភង្គោតិ, នាមំ អហុ អហោសិ.

ន មយ្ហំ កប្បតេ អជ្ជាតិ អជ្ជ ឥទានិ ឧបសម្បន្នស្ស មយ្ហំ សរេ សរតិណេ ហត្ថេហិ ភញ្ជិតុំ ន កប្បតេ ន វដ្ដតិ. កស្មា? សិក្ខាបទា នោ បញ្ញត្តា, គោតមេន យសស្សិនាតិ. តេន យំ អម្ហាកំ សត្ថារា សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តំ មយំ ជីវិតហេតុនាបិ នាតិក្កមាមាតិ ទស្សេតិ.

ឯវំ ¶ ឯកេន បការេន តិណកុដិកាយ អបដិសង្ខរណេ ការណំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អបរេនបិ បរិយាយេន នំ ទស្សេន្តោ –

៤៨៩.

‘‘សកលំ សមត្តំ រោគំ, សរភង្គោ នាទ្ទសំ បុព្ពេ;

សោយំ រោគោ ទិដ្ឋោ, វចនករេនាតិទេវស្សា’’តិ. – ឥមំ គាថមាហ;

តត្ថ សកលន្តិ សព្ពំ. សមត្តន្តិ សម្បុណ្ណំ, សព្ពភាគតោ អនវសេសន្តិ អត្ថោ. រោគន្តិ ទុក្ខទុក្ខតាទិវសេន រុជនដ្ឋេន រោគភូតំ ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកំ សន្ធាយ វទតិ. នាទ្ទសំ បុព្ពេតិ ¶ សត្ថុ ឱវាទបដិលាភតោ បុព្ពេ ន អទ្ទក្ខិំ. សោយំ រោគោ ទិដ្ឋោ, វចនករេនាតិទេវស្សាតិ សម្មុតិទេវា ឧបបត្តិទេវា វិសុទ្ធិទេវាតិ សព្ពេបិ ទេវេ អត្តនោ សីលាទិគុណេហិ អតិក្កមិត្វា ឋិតត្តា អតិទេវស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ឱវាទបដិករេន សរភង្គេន សោ អយំ ខន្ធបញ្ចកសង្ខាតោ រោគោ វិបស្សនាបញ្ញាសហិតាយ មគ្គបញ្ញាយ បញ្ចក្ខន្ធតោ ទិដ្ឋោ, បរិញ្ញាតោតិ អត្ថោ. ឯតេន ឯវំ អត្តភាវកុដិកាយម្បិ អនបេក្ខោ ពាហិរំ តិណកុដិកំ កថំ បដិសង្ខរិស្សតីតិ ទស្សេតិ.

ឥទានិ យំ មគ្គំ បដិបជ្ជន្តេន មយា អយំ អត្តភាវរោគោ យាថាវតោ ទិដ្ឋោ, ស្វាយំ មគ្គោ សព្ពពុទ្ធសាធារណោ. យេន នេសំ ឱវាទធម្មោបិ មជ្ឈេ ភិន្នសុវណ្ណសទិសោ យត្ថាហំ បតិដ្ឋាយ ទុក្ខក្ខយំ បត្តោតិ ¶ ឯវំ អត្តនោ អរហត្តបដិបត្តិំ ព្យាករោន្តោ –

៤៩០.

‘‘យេនេវ មគ្គេន គតោ វិបស្សី, យេនេវ មគ្គេន សិខី ច វេស្សភូ;

កកុសន្ធកោណាគមនោ ច កស្សបោ, តេនញ្ជសេន អគមាសិ គោតមោ.

៤៩១.

‘‘វីតតណ្ហា អនាទានា, សត្ត ពុទ្ធា ខយោគធា;

យេហាយំ ទេសិតោ ធម្មោ, ធម្មភូតេហិ តាទិភិ.

៤៩២.

‘‘ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ, អនុកម្បាយ បាណិនំ;

ទុក្ខំ សមុទយោ មគ្គោ, និរោធោ ទុក្ខសង្ខយោ.

៤៩៣.

‘‘យស្មិំ ¶ និវត្តតេ ទុក្ខំ, សំសារស្មិំ អនន្តកំ;

ភេទា ឥមស្ស កាយស្ស, ជីវិតស្ស ច សង្ខយា;

អញ្ញោ បុនព្ភវោ នត្ថិ, សុវិមុត្តោម្ហិ សព្ពធី’’តិ. –

ឥមា គាថា អភាសិ –

តត្ថ យេនេវ មគ្គេនាតិ យេនេវ សបុព្ពភាគេន អរិយេន អដ្ឋង្គិកេន មគ្គេន. គតោតិ បដិបន្នោ និព្ពានំ អធិគតោ. វិបស្សីតិ វិបស្សី សម្មាសម្ពុទ្ធោ. កកុសន្ធាតិ អវិភត្តិកោ និទ្ទេសោ. ‘‘កកុសន្ធកោណាគមនា’’តិបិ បាឋោ. តេនញ្ជសេនាតិ តេនេវ អញ្ជសេន អរិយមគ្គេន.

អនាទានាតិ អនុបាទានា អប្បដិសន្ធិកា វា. ខយោគធាតិ និព្ពានោគធា និព្ពានបតិដ្ឋា. យេហាយំ ទេសិតោ ធម្មោតិ យេហិ សត្តហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ អយំ សាសនធម្មោ ទេសិតោ បវេទិតោ. ធម្មភូតេហីតិ ធម្មកាយតាយ ធម្មសភាវេហិ, នវលោកុត្តរធម្មតោ វា ភូតេហិ ជាតេហិ, ធម្មំ វា បត្តេហិ. តាទិភីតិ, ឥដ្ឋាទីសុ តាទិភាវប្បត្តេហិ.

‘‘ចត្តារិ ¶ អរិយសច្ចានី’’តិអាទិនា តេហិ ទេសិតំ ធម្មំ ទស្សេតិ. តត្ថ ចត្តារីតិ គណនបរិច្ឆេទោ. អរិយសច្ចានីតិ បរិច្ឆិន្នធម្មទស្សនំ. វចនត្ថតោ បន អរិយានិ ច អវិតថដ្ឋេន សច្ចានិ ចាតិ អរិយសច្ចានិ, អរិយស្ស វា ភគវតោ សច្ចានិ តេន ទេសិតត្តា, អរិយភាវករានិ វា សច្ចានីតិ អរិយសច្ចានិ. កុច្ឆិតភាវតោ តុច្ឆភាវតោ ច ទុក្ខំ, ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកំ. តំ ទុក្ខំ សមុទេតិ ឯតស្មាតិ សមុទយោ, តណ្ហា. កិលេសេ មារេន្តោ គច្ឆតិ, និព្ពានត្ថិកេហិ មគ្គីយតីតិ វា មគ្គោ, សម្មាទិដ្ឋិអាទយោ អដ្ឋ ធម្មា. សំសារចារកសង្ខាតោ នត្ថិ ឯត្ថ រោធោ, ឯតស្មិំ វា អធិគតេ បុគ្គលស្ស រោធាភាវោ ហោតិ, និរុជ្ឈតិ ទុក្ខមេត្ថាតិ វា និរោធោ, និព្ពានំ. តេនាហ ‘‘ទុក្ខសង្ខយោ’’តិ. អយមេត្ថ ¶ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

យស្មិន្តិ យស្មិំ និរោធេ និព្ពានេ អធិគតេ. និវត្តតេតិ អរិយមគ្គភាវនាយ សតិ អនន្តកំ អបរិយន្តំ ឥមស្មិំ សំសារេ ជាតិអាទិទុក្ខំ ន បវត្តតិ ឧច្ឆិជ្ជតិ, សោ និរោធោតិ អយំ ធម្មភូតេហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ ទេសិតោ ¶ ធម្មោតិ យោជនា. ‘‘ភេទា’’តិអាទិនា ‘‘រោគោ ទិដ្ឋោ’’តិ ទុក្ខបរិញ្ញាយ សូចិតំ អត្តនោ អរហត្តប្បត្តិំ សរូបតោ ទស្សេតិ. ‘‘យស្មិំ និព្ពត្តតេ ទុក្ខ’’ន្តិ បន បាឋេ សកលគាថាយ តត្ថាយំ យោជនា – យស្មិំ ខន្ធាទិបដិបាដិសញ្ញិតេ សំសារេ ឥទំ អនន្តកំ ជាតិអាទិទុក្ខំ និព្ពត្តំ, សោ ឥតោ ទុក្ខប្បត្តិតោ អញ្ញោ បុនប្បុនំ ភវនភាវតោ បុនព្ភវោ. ឥមស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស សង្ខយា កាយសង្ខាតស្ស ខន្ធបញ្ចកស្ស ភេទា វិនាសា ឧទ្ធំ នត្ថិ, តស្មា សព្ពធិ សព្ពេហិ កិលេសេហិ សព្ពេហិ ភវេហិ សុដ្ឋុ វិមុត្តោ វិសំយុត្តោ អម្ហីតិ.

សរភង្គត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សត្តកនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. អដ្ឋកនិបាតោ

១. មហាកច្ចាយនត្ថេរគាថាវណ្ណនា

អដ្ឋកនិបាតេ ¶ ¶ កម្មំ ពហុកន្តិអាទិកា អាយស្មតោ មហាកច្ចាយនត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ គហបតិមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិត្វា វុទ្ធិប្បត្តោ, ឯកទិវសំ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារា សំខិត្តេន ភាសិតស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ វិភជន្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបិយមានំ ឯកំ ភិក្ខុំ ទិស្វា, សយម្បិ តំ ឋានំ បត្ថេន្តោ បណិធានំ កត្វា, ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា, ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ សុមេធស្ស ភគវតោ កាលេ វិជ្ជាធរោ ហុត្វា អាកាសេន គច្ឆន្តោ សត្ថារំ ហិមវន្តបព្ពតេ ឯកស្មិំ វនសណ្ឌេ និសិន្នំ ទិស្វា បសន្នមានសោ កណិការបុប្ផេហិ បូជំ អកាសិ.

សោ តេន បុញ្ញកម្មេន អបរាបរំ សុគតីសុយេវ បរិវត្តេន្តោ កស្សបទសពលស្ស កាលេ ពារាណសិយំ កុលឃរេ និព្ពត្តិត្វា បរិនិព្ពុតេ ភគវតិ សុវណ្ណចេតិយករណដ្ឋានេ សតសហស្សគ្ឃនិកាយ សុវណ្ណិដ្ឋកាយ បូជំ កត្វា, ‘‘ភគវា មយ្ហំ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ សរីរំ សុវណ្ណវណ្ណំ ហោតូ’’តិ បត្ថនំ អកាសិ.

តតោ យាវជីវំ កុសលកម្មំ កត្វា ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា ¶ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ ឧជ្ជេនិយំ រញ្ញោ ចណ្ឌបជ្ជោតស្ស បុរោហិតគេហេ និព្ពត្តិ. តស្ស នាមគ្គហណទិវសេ មាតា ‘‘មយ្ហំ បុត្តោ សុវណ្ណវណ្ណោ, អត្តនោ នាមំ គហេត្វា អាគតោ’’តិ កញ្ចនមាណវោ ត្វេវ នាមំ អកាសិ. សោ វុឌ្ឍិមន្វាយ តយោ វេទេ ឧគ្គហេត្វា បិតុ អច្ចយេន បុរោហិតដ្ឋានំ លភិ. សោ គោត្តវសេន កច្ចាយនោតិ បញ្ញាយិត្ថ. តំ រាជា ចណ្ឌបជ្ជោតោ ពុទ្ធុប្បាទំ សុត្វា, ‘‘អាចរិយ, ត្វំ តត្ថ គន្ត្វា សត្ថារំ ឥធានេហី’’តិ បេសេសិ. សោ អត្តដ្ឋមោ សត្ថុ សន្តិកំ ឧបគតោ. តស្ស សត្ថា ធម្មំ ទេសេតិ. ទេសនាបរិយោសានេ សោ សត្តហិ ជនេហិ សទ្ធិំ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥៤.១-២៧) –

‘‘បទុមុត្តរោ ¶ ¶ នាម ជិនោ, អនេជោ អជិតំ ជយោ;

សតសហស្សេ កប្បានំ, ឥតោ ឧប្បជ្ជិ នាយកោ.

‘‘វីរោ កមលបត្តក្ខោ, សសង្កវិមលាននោ;

កនកាចលសង្កាសោ, រវិទិត្តិសមប្បភោ.

‘‘សត្តនេត្តមនោហារី, វរលក្ខណភូសិតោ;

សព្ពវាក្យបថាតីតោ, មនុជាមរសក្កតោ.

‘‘សម្ពុទ្ធោ ពោធយំ សត្តេ, វាគីសោ មធុរស្សរោ;

ករុណានិពន្ធសន្តានោ, បរិសាសុ វិសារទោ.

‘‘ទេសេតិ មធុរំ ធម្មំ, ចតុសច្ចូបសំហិតំ;

និមុគ្គេ មោហបង្កម្ហិ, សមុទ្ធរតិ បាណិនេ.

‘‘តទា ឯកចរោ ហុត្វា, តាបសោ ហិមវាលយោ;

នភសា មានុសំ លោកំ, គច្ឆន្តោ ជិនមទ្ទសំ.

‘‘ឧបេច្ច សន្តិកំ តស្ស, អស្សោសិំ ធម្មទេសនំ;

វណ្ណយន្តស្ស វីរស្ស, សាវកស្ស មហាគុណំ.

‘‘សំខិត្តេន មយា វុត្តំ, វិត្ថារេន បកាសយំ;

បរិសំ មញ្ច តោសេតិ, យថា កច្ចាយនោ អយំ.

‘‘នាហំ ឯវមិធេកច្ចំ, អញ្ញំ បស្សាមិ សាវកំ;

តស្មាតទគ្គេ ឯសគ្គោ, ឯវំ ធារេថ ភិក្ខវោ.

‘‘តទាហំ វិម្ហិតោ ហុត្វា, សុត្វា វាក្យំ មនោរមំ;

ហិមវន្តំ គមិត្វាន, អាហិត្វា បុប្ផសញ្ចយំ.

‘‘បូជេត្វា លោកសរណំ, តំ ឋានមភិបត្ថយិំ;

តទា មមាសយំ ញត្វា, ព្យាកាសិ ស រណញ្ជហោ.

‘‘បស្សថេតំ ឥសិវរំ, និទ្ធន្តកនកត្តចំ;

ឧទ្ធគ្គលោមំ បីណំសំ, អចលំ បញ្ជលិំ ឋិតំ.

‘‘ហាសំ សុបុណ្ណនយនំ, ពុទ្ធវណ្ណគតាសយំ;

ធម្មជំ ឧគ្គហទយំ, អមតាសិត្តសន្និភំ.

‘‘កច្ចានស្ស ¶ គុណំ សុត្វា, តំ ឋានំ បត្ថយំ ឋិតោ;

អនាគតម្ហិ អទ្ធានេ, គោតមស្ស មហាមុនេ.

‘‘តស្ស ធម្មេសុ ទាយាទោ, ឱរសោ ធម្មនិម្មិតោ;

កច្ចានោ នាម នាមេន, ហេស្សតិ សត្ថុ សាវកោ.

‘‘ពហុស្សុតោ មហាញាណី, អធិប្បាយវិទូ មុនេ;

បាបុណិស្សតិ តំ ឋានំ, យថាយំ ព្យាកតោ មយា.

‘‘សតសហស្សិតោ ¶ កប្បេ, យំ កម្មមករិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘ទុវេ ភវេ សំសរាមិ, ទេវត្តេ អថ មានុសេ;

អញ្ញំ គតិំ ន គច្ឆាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘ទុវេ កុលេ បជាយាមិ, ខត្តិយេ អថ ព្រាហ្មណេ;

នីចេ កុលេ ន ជាយាមិ, ពុទ្ធបូជាយិទំ ផលំ.

‘‘បច្ឆិមេ ច ភវេ ទានិ, ជាតោ ឧជ្ជេនិយំ បុរេ;

បជ្ជោតស្ស ច ចណ្ឌស្ស, បុរោហិតទិជាធិនោ.

‘‘បុត្តោ តិរិដិវច្ឆស្ស, និបុណោ វេទបារគូ;

មាតា ច ចន្ទិមា នាម, កច្ចានោហំ វរត្តចោ.

‘‘វីមំសនត្ថំ ពុទ្ធស្ស, ភូមិបាលេន បេសិតោ;

ទិស្វា មោក្ខបុរទ្វារំ, នាយកំ គុណសញ្ចយំ.

‘‘សុត្វា ច វិមលំ វាក្យំ, គតិបង្កវិសោសនំ;

បាបុណិំ អមតំ សន្តំ, សេសេហិ សហ សត្តហិ.

‘‘អធិប្បាយវិទូ ជាតោ, សុគតស្ស មហាមតេ.

ឋបិតោ ឯតទគ្គេ ច, សុសមិទ្ធមនោរថោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អថ សត្ថា ‘‘ឯថ, ភិក្ខវោ’’តិ ហត្ថំ បសារេសិ. តេ តាវទេវ ទ្វង្គុលមត្តកេសមស្សុកា ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា វស្សសដ្ឋិកត្ថេរា វិយ អហេសុំ. ឯវំ ថេរោ សទត្ថំ និប្ផាទេត្វា, ‘‘ភន្តេ, រាជា បជ្ជោតោ តុម្ហាកំ ¶ បាទេ វន្ទិតុំ ធម្មញ្ច សោតុំ ឥច្ឆតី’’តិ សត្ថុ អារោចេសិ. សត្ថា, ‘‘ត្វំយេវ, ភិក្ខុ, តត្ថ គច្ឆ, តយិ គតេបិ រាជា បសីទិស្សតី’’តិ អាហ. ថេរោ សត្ថុ អាណាយ អត្តដ្ឋមោ តត្ថ គន្ត្វា រាជានំ បសាទេត្វា អវន្តីសុ សាសនំ បតិដ្ឋាបេត្វា បុន សត្ថុ សន្តិកមេវ គតោ. សោ ឯកទិវសំ សម្ពហុលេ ភិក្ខូ សមណធម្មំ បហាយ កម្មារាមេ សង្គណិការាមេ រសតណ្ហានុគតេ ច បមាទវិហារិនោ ទិស្វា តេសំ ឱវាទវសេន –

៤៩៤.

‘‘កម្មំ ពហុកំ ន ការយេ, បរិវជ្ជេយ្យ ជនំ ន ឧយ្យមេ;

សោ ឧស្សុក្កោ រសានុគិទ្ធោ, អត្ថំ រិញ្ចតិ យោ សុខាធិវាហោ.

៤៩៥.

‘‘បង្កោតិ ហិ នំ អវេទយុំ, យាយំ វន្ទនបូជនា កុលេសុ;

សុខុមំ សល្លំ ទុរុព្ពហំ, សក្ការោ កាបុរិសេន ទុជ្ជហោ’’តិ. –

ទ្វេ គាថា អភាសិ.

តត្ថ ¶ ¶ កម្មំ ពហុកំ ន ការយេតិ នវាវាសការាបនាទិំ សមណធម្មករណស្ស បរិពន្ធភូតំ មហន្តំ នវកម្មំ ន បដ្ឋបេយ្យ, ខុទ្ទកំ អប្បសមារម្ភំ ខណ្ឌផុល្លបដិសង្ខរណាទិំ សត្ថុ វចនបដិបូជនត្ថំ កាតព្ពមេវ. បរិវជ្ជេយ្យ ជនន្តិ គណសង្គណិកវសេន ជនំ វិវជ្ជេយ្យ. ជនន្តិ វា យាទិសំ សំសេវតោ ភជតោ បយិរុបាសតោ កុសលា ធម្មា បរិហាយន្តិ, អកុសលា ធម្មា អភិវឌ្ឍន្តិ, តាទិសំ អកល្យាណមិត្តភូតំ ជនំ បរិវជ្ជេយ្យ. ន ឧយ្យមេតិ, បច្ចយុប្បាទនត្ថំ កុលសង្គណ្ហនវសេន ន វាយមេយ្យ, យស្មា សោ ឧស្សុក្កោ រសានុគិទ្ធោ, អត្ថំ រិញ្ចតិ យោ សុខាធិវាហោតិ យោ រសានុគិទ្ធោ រសតណ្ហាវសិកោ ភិក្ខុ បច្ចយុប្បាទនបសុតោ, សោ កុលសង្គណ្ហនត្ថំ ឧស្សុក្កោ, តេសុ សុខិតេសុ សុខិតោ, ទុក្ខិតេសុ ទុក្ខិតោ, ឧប្បន្នេសុ កិច្ចករណីយេសុ អត្តនា យោគំ អាបជ្ជតិ, យោ សុខាធិវាហោ សមថវិបស្សនាមគ្គផលនិព្ពានសុខាវហោ សីលាទិអត្ថោ, តំ រិញ្ចតិ បជហតិ ឯកំសេន អត្តានំ តតោ វិវេចេតីតិ អត្ថោ.

ឯវំ បឋមគាថាយ ‘‘កម្មារាមតំ សង្គណិការាមតំ បច្ចយគេធញ្ច វជ្ជេថា’’តិ ឱវទិត្វា ឥទានិ សក្ការាភិលាសំ គរហន្តោ ទុតិយំ គាថមាហ. តស្សត្ថោ – យា អយំ ភិក្ខាយ ឧបគតានំ បព្ពជិតានំ កុលេសុ គេហវាសីហិ គុណសម្ភាវនាយ ករីយមានា វន្ទនា បូជនា ច, យស្មា តំ ¶ អភាវិតត្តានំ ឱសីទាបនដ្ឋេន មលិនភាវករណដ្ឋេន ច បង្កោ កទ្ទមោតិ ពុទ្ធាទយោ អរិយា បវេទយុំ អព្ភញ្ញំសុ បវេទេសុំ វា, យស្មា ច អបរិញ្ញាតក្ខន្ធានំ អន្ធបុថុជ្ជនានំ សក្ការាភិលាសំ ទុវិញ្ញេយ្យសភាវតាយ បីឡាជននតោ អន្តោ តុទនតោ ទុរុទ្ធរណតោ ច សុខុមំ សល្លំ ទុរុព្ពហំ បវេទយុំ, តតោ ឯវ សក្ការោ កាបុរិសេន ទុជ្ជហោ ទុប្បជហេយ្យោ តស្ស បហានបដិបត្តិយា អប្បដិបជ្ជនតោ. សក្ការាភិលាសប្បហានេន ហិ សក្ការោ បហីនោ ហោតិ, តស្មា តស្ស បហានាយ អាយោគោ ករណីយោតិ ទស្សេតិ –

៤៩៦.

‘‘ន បរស្សុបនិធាយ, កម្មំ មច្ចស្ស បាបកំ;

អត្តនា តំ ន សេវេយ្យ, កម្មពន្ធូ ហិ មាតិយា.

៤៩៧.

‘‘ន បរេ វចនា ចោរោ, ន បរេ វចនា មុនិ;

អត្តា ច នំ យថា វេទិ, ទេវាបិ នំ តថា វិទូ.

៤៩៨.

‘‘បរេ ច ន វិជានន្តិ, មយមេត្ថ យមាមសេ;

យេ ច តត្ថ វិជានន្តិ, តតោ សម្មន្តិ មេធគា.

៤៩៩.

‘‘ជីវតេ វាបិ សប្បញ្ញោ, អបិ វិត្តបរិក្ខយោ;

បញ្ញាយ ច អលាភេន, វិត្តវាបិ ន ជីវតិ.

៥០០.

‘‘សព្ពំ ¶ ¶ សុណាតិ សោតេន, សព្ពំ បស្សតិ ចក្ខុនា;

ន ច ទិដ្ឋំ សុតំ ធីរោ, សព្ពំ ឧជ្ឈិតុមរហតិ.

៥០១.

‘‘ចក្ខុមាស្ស យថា អន្ធោ, សោតវា ពធិរោ យថា;

បញ្ញវាស្ស យថា មូគោ, ពលវា ទុព្ពលោរិវ;

អថ អត្ថេ សមុប្បន្នេ, សយេថ មតសាយិក’’ន្តិ. –

ឥមា ឆ គាថា រញ្ញោ បជ្ជោតស្ស ឱវាទវសេន អភាសិ. សោ កិរ ព្រាហ្មណេ សទ្ទហិត្វា បសុឃាតយញ្ញំ ការេតិ, កម្មំ អសោធេត្វាវ អចោរេ ចោរសញ្ញាយ ទណ្ឌេសិ, អដ្ដករណេ ច អស្សាមិកេ សាមិកេ ករោតិ, សាមិកេ ច អស្សាមិកេ. តតោ នំ ថេរោ វិវេចេតុំ ‘‘ន បរស្សា’’តិអាទិនា ឆ គាថា អភាសិ.

តត្ថ ¶ ន បរស្សុបនិធាយ, កម្មំ មច្ចស្ស បាបកន្តិ បរស្ស មច្ចស្ស សត្តស្ស ឧបនិធាយ ឧទ្ទិស្ស ការណំ កត្វា បាបកំ វធពន្ធាទិកម្មំ ន សេវេយ្យ, បរេន ន ការាបេយ្យាតិ អត្ថោ. អត្តនា តំ ន សេវេយ្យាតិ អត្តនាបិ តំ បាបកំ ន ករេយ្យ. កស្មា? កម្មពន្ធូ ហិ មាតិយា ឥមេ មាតិយា មច្ចា កម្មទាយាទា, តស្មា អត្តនា ច កិញ្ចិ បាបកម្មំ ន ករេយ្យ, បរេនបិ ន ការាបេយ្យាតិ អត្ថោ.

ន បរេ វចនា ចោរោតិ អត្តនា ចោរិយំ អកត្វា បរវចនា បរស្ស វចនមត្តេន ចោរោ នាម ន ហោតិ, តថា ន បរេ វចនា មុនិ បរស្ស វចនមត្តេន មុនិ សុវិសុទ្ធកាយវចីមនោសមាចារោ ន ហោតិ. ឯត្ថ ហិ បរេតិ វិភត្តិអលោបំ កត្វា និទ្ទេសោ. កេចិ បន ‘‘បរេសន្តិ វត្តព្ពេ បរេតិ សំ-ការលោបំ កត្វា និទ្ទិដ្ឋ’’ន្តិ វទន្តិ. អត្តា ច នំ យថា វេទីតិ នំ សត្តំ តស្ស អត្តា ចិត្តំ យថា ‘‘អហំ បរិសុទ្ធោ, អបរិសុទ្ធោ វា’’តិ យាថាវតោ អវេទិ ជានាតិ. ទេវាបិ នំ តថា វិទូតិ វិសុទ្ធិទេវា, ឧបបត្តិទេវា ច តថា វិទូ វិទន្តិ ជានន្តិ, តស្មា សយំ តាទិសា ទេវា ច បមាណំ សុទ្ធាសុទ្ធានំ សុទ្ធាសុទ្ធភាវជាននេ, ន យេ កេចិ ឥច្ឆាទោសបរេតា សត្តាតិ អធិប្បាយោ.

បរេតិ បណ្ឌិតេ ឋបេត្វា តតោ អញ្ញេ, កុសលាកុសលសាវជ្ជានវជ្ជំ កម្មំ កម្មផលំ កាយស្ស អសុភតំ សង្ខារានំ អនិច្ចតំ អជានន្តា ឥធ បរេ នាម. តេ មយមេត្ថ ឥមស្មិំ ជីវលោកេ យមាម ឧបរមាម, ‘‘សតតំ សមិតំ មច្ចុ សន្តិកំ គច្ឆាមា’’តិ ន ជានន្តិ. យេ ច តត្ថ វិជានន្តីតិ យេ ច តត្ថ បណ្ឌិតា ‘‘មយំ មច្ចុ សមីបំ គច្ឆាមា’’តិ វិជានន្តិ. តតោ សម្មន្តិ មេធគាតិ ឯវញ្ហិ តេ ជានន្តា មេធគានំ បរវិហិំសនានំ វូបសមាយ បដិបជ្ជន្តិ, អត្តនា ¶ បរេ ច អញ្ញេ ន មេធន្តិ ន ពាធេន្តីតិ អត្ថោ. ត្វំ បន ជីវិតនិមិត្តំ អចោរេ ចោរេ ករោន្តោបិ ទណ្ឌនេន សាមិកេ អស្សាមិកេ ករោន្តោបិ ធនជានិយា ពាធសិ បញ្ញាវេកល្លតោ. តថា ¶ អករោន្តោបិ ជីវតេ វាបិ សប្បញ្ញោ, អបិ វិត្តបរិក្ខយោ បរិក្ខីណធនោបិ សប្បញ្ញជាតិកោ ឥតរីតរសន្តោសេន សន្តុដ្ឋោ អនវជ្ជាយ ជីវិកាយ ជីវតិយេវ. តស្ស ហិ ជីវិតំ នាម. តេនាហ ភគវា – ‘‘បញ្ញាជីវិំ ជីវិតមាហុ សេដ្ឋ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.៧៣, ២៤៦; សុ. និ. ១៨៤). ទុម្មេធបុគ្គលោ បន បញ្ញាយ ¶ ច អលាភេន ទិដ្ឋធម្មិកំ សម្បរាយិកញ្ច អត្ថំ វិរាធេន្តោ វិត្តវាបិ ន ជីវតិ គរហាទិបវត្តិយា ជីវន្តោ នាម ន ហោតិ, អនុបាយញ្ញុតាយ យថាធិគតំ ធនំ នាសេន្តោ ជីវិតម្បិ សន្ធារេតុំ ន សក្កោតិយេវ.

ឥមា កិរ ចតស្សោបិ គាថា ថេរោ សុបិនន្តេន រញ្ញោ កថេសិ. រាជា សុបិនំ ទិស្វា ថេរំ នមស្សន្តោយេវ បពុជ្ឈិត្វា បភាតាយ រត្តិយា ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា អត្តនា ទិដ្ឋនិយាមេន សុបិនំ កថេសិ. តំ សុត្វា ថេរោ តា គាថា បច្ចុនុភាសិត្វា ‘‘សព្ពំ សុណាតី’’តិអាទិនា ទ្វីហិ គាថាហិ រាជានំ ឱវទិ. តត្ថ សព្ពំ សុណាតិ សោតេនាតិ ឥធ សោតព្ពំ សទ្ទំ អាបាថគតំ សព្ពំ សុភាសិតំ ទុព្ភាសិតញ្ច អពធិរោ សោតេន សុណាតិ. តថា សព្ពំ រូបំ សុន្ទរំ អសុន្ទរម្បិ ចក្ខុនា អនន្ធោ បស្សតិ, អយមិន្ទ្រិយានំ សភាវោ. តត្ថ បន ន ច ទិដ្ឋំ សុតំ ធីរោ, សព្ពំ ឧជ្ឈិតុន្តិ ច និទស្សនមត្តមេតំ. យញ្ហិ តំ ទិដ្ឋំ សុតំ វា, ន តំ សព្ពំ ធីរោ សប្បញ្ញោ ឧជ្ឈិតុំ បរិច្ចជិតុំ គហេតុំ វា អរហតិ. គុណាគុណំ បន តត្ថ ឧបបរិក្ខិត្វា ឧជ្ឈិតព្ពមេវ ឧជ្ឈិតុំ គហេតព្ពញ្ច គហេតុំ អរហតិ, តស្មា ចក្ខុមាស្ស យថា អន្ធោ ចក្ខុមាបិ សមានោ ឧជ្ឈិតព្ពេ ទិដ្ឋេ អន្ធោ យថា អស្ស អបស្សន្តោ វិយ ភវេយ្យ, តថា ឧជ្ឈិតព្ពេ សុតេ សោតវាបិ ពធិរោ យថា អស្ស អសុណន្តោ វិយ ភវេយ្យ. បញ្ញវាស្ស យថា មូគោតិ វិចារណបញ្ញាយ បញ្ញវា វចនកុសលោបិ អវត្តព្ពេ មូគោ វិយ ភវេយ្យ. ពលវា ថាមសម្បន្នោបិ អកត្តព្ពេ ទុព្ពលោរិវ, រការោ បទសន្ធិករោ, អសមត្ថោ វិយ ភវេយ្យ. អថ អត្ថេ សមុប្បន្នេ, សយេថ មតសាយិកន្តិ អត្តនា កាតព្ពកិច្ចេ ឧប្បន្នេ ឧបដ្ឋិតេ មតសាយិកំ សយេថ, មតសាយិកំ សយិត្វាបិ តំ កិច្ចំ តីរេតព្ពមេវ, ន វិរាធេតព្ពំ. អថ វា អថ អត្ថេ សមុប្បន្នេតិ អត្តនា អករណីយេ អត្ថេ កិច្ចេ ឧប្បន្នេ ឧបដ្ឋិតេ មតសាយិកំ សយេថ, មតសាយិកំ សយិត្វាបិ តំ ន កាតព្ពមេវ. ន ហិ បណ្ឌិតោ អយុត្តំ កាតុមរហតីតិ ឯវំ ថេរេន ឱវទិតោ រាជា អកត្តព្ពំ បហាយ កាតព្ពេយេវ យុត្តប្បយុត្តោ អហោសីតិ.

មហាកច្ចាយនត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. សិរិមិត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា

អក្កោធនោតិអាទិកា ¶ ¶ ¶ អាយស្មតោ សិរិមិត្តត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហេ មហទ្ធនកុដុម្ពិកស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, សិរិមិត្តោតិ លទ្ធនាមោ. តស្ស កិរ មាតា សិរិគុត្តស្ស ភគិនី. តស្ស វត្ថុ ធម្មបទវណ្ណនាយំ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.គរហទិន្នវត្ថុ) អាគតមេវ. សោ សិរិគុត្តស្ស ភាគិនេយ្យោ សិរិមិត្តោ វយប្បត្តោ សត្ថុ ធនបាលទមនេ លទ្ធប្បសាទោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បត្តោ. ឯកទិវសំ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុំ អាសនំ អភិរុហិត្វា ចិត្តពីជនិំ គហេត្វា និសិន្នោ ភិក្ខូនំ ធម្មំ កថេសិ. កថេន្តោ ច ឧឡារតរេ គុណេ វិភជិត្វា ទស្សេន្តោ –

៥០២.

‘‘អក្កោធនោនុបនាហី, អមាយោ រិត្តបេសុណោ;

ស វេ តាទិសកោ ភិក្ខុ, ឯវំ បេច្ច ន សោចតិ.

៥០៣.

‘‘អក្កោធនោនុបនាហី, អមាយោ រិត្តបេសុណោ;

គុត្តទ្វារោ សទា ភិក្ខុ, ឯវំ បេច្ច ន សោចតិ.

៥០៤.

‘‘អក្កោធនោនុបនាហី, អមាយោ រិត្តបេសុណោ;

កល្យាណសីលោ សោ ភិក្ខុ, ឯវំ បេច្ច ន សោចតិ.

៥០៥.

‘‘អក្កោធនោនុបនាហី, អមាយោ រិត្តបេសុណោ;

កល្យាណមិត្តោ សោ ភិក្ខុ, ឯវំ បេច្ច ន សោចតិ.

៥០៦.

‘‘អក្កោធនោនុបនាហី, អមាយោ រិត្តបេសុណោ;

កល្យាណបញ្ញោ សោ ភិក្ខុ, ឯវំ បេច្ច ន សោចតិ.

៥០៧.

‘‘យស្ស សទ្ធា តថាគតេ, អចលា សុប្បតិដ្ឋិតា;

សីលញ្ច យស្ស កល្យាណំ, អរិយកន្តំ បសំសិតំ.

៥០៨.

‘‘សង្ឃេ បសាទោ យស្សត្ថិ, ឧជុភូតញ្ច ទស្សនំ;

អទលិទ្ទោតិ តំ អាហុ, អមោឃំ តស្ស ជីវិតំ.

៥០៩.

‘‘តស្មា ¶ សទ្ធញ្ច សីលញ្ច, បសាទំ ធម្មទស្សនំ;

អនុយុញ្ជេថ មេធាវី, សរំ ពុទ្ធាន សាសន’’ន្តិ. – ឥមា គាថា អភាសិ;

តត្ថ អក្កោធនោតិ អកុជ្ឈនសីលោ. ឧបដ្ឋិតេ ហិ កោធុប្បត្តិនិមិត្តេ អធិវាសនខន្តិយំ ឋត្វា ¶ កោបស្ស អនុប្បាទកោ. អនុបនាហីតិ ន ឧបនាហកោ, បរេហិ កតំ អបរាធំ បដិច្ច ‘‘អក្កោច្ឆិ មំ អវធិ មំ, អជិនិ មំ អហាសិ មេ’’តិអាទិនា (ធ. ប. ៣; មហាវ. ៤៦៤; ម. និ. ៣.២៣៧) កោធស្ស អនុបនយ្ហនសីលោ. សន្តទោសបដិច្ឆាទនលក្ខណាយ មាយាយ អភាវតោ អមាយោ. បិសុណវាចាវិរហិតតោ រិត្តបេសុណោ, ស វេ តាទិសកោ ភិក្ខូតិ សោ តថារូបោ តថាជាតិកោ យថាវុត្តគុណសមន្នាគតោ ភិក្ខុ ¶ . ឯវំ យថាវុត្តបដិបត្តិយា បេច្ច បរលោកេ ន សោចតិ សោកនិមិត្តស្ស អភាវតោ. ចក្ខុទ្វារាទយោ កាយទ្វារាទយោ ច គុត្តា បិហិតា សំវុតា ឯតស្សាតិ គុត្តទ្វារោ. កល្យាណសីលោតិ សុន្ទរសីលោ សុវិសុទ្ធសីលោ. កល្យាណមិត្តោតិ –

‘‘បិយោ គរុភាវនិយោ, វត្តា ច វចនក្ខមោ;

គម្ភីរញ្ច កថំ កត្តា, នោ ចដ្ឋានេ និយោជយេ’’តិ. (អ. និ. ៧.៣៧) –

ឯវំ វិភាវិតលក្ខណោ កល្យាណមិត្តោ ឯតស្សាតិ កល្យាណមិត្តោ. កល្យាណបញ្ញោតិ សុន្ទរបញ្ញោ. យទិបិ បញ្ញា នាម អសុន្ទរា នត្ថិ, និយ្យានិកាយ បន បញ្ញាយ វសេន ឯវំ វុត្តំ

ឯវមេត្ថ កោធាទីនំ វិក្ខម្ភនវសេន សមុច្ឆេទវសេន ច អក្កោធនាទិមុខេន, បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ គាថាយ សម្មាបដិបត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ និប្ផត្តិតលោកុត្តរសទ្ធាទិកេ ឧទ្ធរិត្វា បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ឯវ គាថាយ សម្មាបដិបត្តិំ ទស្សេន្តោ ‘‘យស្ស សទ្ធា’’តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – យស្ស បុគ្គលស្ស តថាគតេ សម្មាសម្ពុទ្ធេ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនយប្បវត្តា មគ្គេនាគតសទ្ធា, តតោ ឯវ អចលា អវិកម្បា សុដ្ឋុ បតិដ្ឋិតា. ‘‘អត្ថី’’តិ, បទំ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. អរិយកន្តន្តិ អរិយានំ កន្តំ បិយាយិតំ ភវន្តរេបិ អវិជហនតោ. បសំសិតន្តិ ពុទ្ធាទីហិ បសដ្ឋំ, វណ្ណិតំ ថោមិតំ អត្ថីតិ យោជនា. តំ បនេតំ សីលំ គហដ្ឋសីលំ បព្ពជិតសីលន្តិ ¶ ទុវិធំ. តត្ថ គហដ្ឋសីលំ នាម បញ្ចសិក្ខាបទសីលំ, យំ គហដ្ឋេន រក្ខិតុំ សក្កា. បព្ពជិតសីលំ នាម ទសសិក្ខាបទសីលំ ឧបាទាយ សព្ពំ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ, តយិទំ សព្ពម្បិ អខណ្ឌាទិភាវេន អបរាមដ្ឋតាយ ‘‘កល្យាណ’’ន្តិ វេទិតព្ពំ.

សង្ឃេ បសាទោ យស្សត្ថីតិ ‘‘សុប្បដិបន្នោ ភគវតោ សាវកសង្ឃោ’’តិអាទិនា អរិយសង្ឃេ បសាទោ សទ្ធា យស្ស បុគ្គលស្ស អត្ថិ អចលោ សុប្បតិដ្ឋិតោតិ អានេត្វា យោជេតព្ពំ. ឧជុភូតញ្ច ទស្សនន្តិ ទិដ្ឋិវង្កាភាវតោ កិលេសវង្កាភាវតោ ច ឧជុភូតំ. អកុដិលំ អជិម្ហំ កម្មស្សកតាទស្សនញ្ចេវ សប្បច្ចយនាមរូបទស្សនញ្ចាតិ ទុវិធម្បិ ទស្សនំ យស្ស អត្ថិ អចលំ សុប្បតិដ្ឋិតន្តិ ¶ យោជនា. អទលិទ្ទោតិ តំ អាហុ សទ្ធាធនំ, សីលធនំ, សុតធនំ, ចាគធនំ, បញ្ញាធនន្តិ ឥមេសំ សុវិសុទ្ធានំ ធនានំ អត្ថិតាយ ‘‘អទលិទ្ទោ’’តិ តំ តាទិសំ បុគ្គលំ ពុទ្ធាទយោ អរិយា អាហុ. អមោឃំ តស្ស ជីវិតំ តស្ស តថារូបស្ស ជីវិតំ ទិដ្ឋធម្មិកាទិអត្ថាធិគមេន អមោឃំ អវញ្ឈំ សផលមេវាតិ អាហូតិ អត្ថោ.

តស្មាតិ ¶ , យស្មា យថាវុត្តសទ្ធាទិគុណសមន្នាគតោ បុគ្គលោ ‘‘អទលិទ្ទោ អមោឃជីវិតោ’’តិ វុច្ចតិ, តស្មា អហម្បិ តថារូបោ ភវេយ្យន្តិ. សទ្ធញ្ច…បេ… សាសនន្តិ ‘‘សព្ពបាបស្ស អករណ’’ន្តិអាទិនា (ធ. ប. ១៨៣; ទី. និ. ២.៩០) វុត្តំ ពុទ្ធានំ សាសនំ អនុស្សរន្តោ កុលបុត្តោ វុត្តប្បភេទំ សទ្ធញ្ចេវ សីលញ្ច ធម្មទស្សនហេតុកំ ធម្មេ សុនិច្ឆយា វិមោក្ខភូតំ បសាទញ្ច អនុយុញ្ជេយ្យ វឌ្ឍេយ្យាតិ.

ឯវំ ថេរោ ភិក្ខូនំ ធម្មទេសនាមុខេន អត្តនិ វិជ្ជមានេ គុណេ បកាសេន្តោ អញ្ញំ ព្យាកាសិ.

សិរិមិត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. មហាបន្ថកត្ថេរគាថាវណ្ណនា

យទា ¶ បឋមមទ្ទក្ខិន្តិអាទិកា អាយស្មតោ មហាបន្ថកត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ វិភវសម្បន្នោ កុដុម្ពិយោ ហុត្វា ឯកទិវសំ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ សញ្ញាវិវដ្ដកុសលានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា សយម្បិ តំ ឋានន្តរំ បត្ថេន្តោ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សត្តាហំ មហាទានំ បវត្តេត្វា, ‘‘ភន្តេ, យំ ភិក្ខុំ តុម្ហេ ឥតោ សត្តទិវសមត្ថកេ – ‘សញ្ញាវិវដ្ដកុសលានំ អយំ មម សាសនេ អគ្គោ’តិ ឯតទគ្គេ ឋបយិត្ថ, អហម្បិ ឥមស្ស អធិការកម្មស្ស ពលេន សោ ភិក្ខុ វិយ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. កនិដ្ឋភាតា បនស្ស តថេវ ភគវតិ អធិការកម្មំ កត្វា មនោមយស្ស កាយស្សាភិនិម្មានំ ចេតោវិវដ្ដកោសល្លន្តិ ទ្វិន្នំ អង្គានំ វសេន វុត្តនយេនេវ បណិធានំ អកាសិ. ភគវា ទ្វិន្នម្បិ បត្ថនំ អនន្តរាយេន សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ‘‘អនាគតេ កប្បសតសហស្សមត្ថកេ គោតមស្ស នាម សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សាសនេ តុម្ហាកំ បត្ថនា សមិជ្ឈិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ.

តេ ¶ ឧភោបិ ជនា តត្ថ យាវជីវំ បុញ្ញានិ កត្វា តតោ ចុតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តិំសុ. តត្ថ មហាបន្ថកស្ស អន្តរាកតំ កល្យាណធម្មំ ន កថីយតិ. ចូឡបន្ថកោ បន កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា វីសតិ វស្សសហស្សានិ ឱទាតកសិណកម្មំ កត្វា ទេវបុរេ និព្ពត្តិ. អបទានេ បន ‘‘ចូឡបន្ថកោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ តាបសោ ហុត្វា ហិមវន្តេ វសន្តោ តត្ថ ភគវន្តំ ទិស្វា បុប្ផច្ឆត្តេន បូជំ អកាសី’’តិ អាគតំ. តេសំ ទេវមនុស្សេសុ ¶ សំសរន្តានំយេវ កប្បសតសហស្សំ អតិក្កន្តំ. អថ អម្ហាកំ សត្ថា អភិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វេឡុវនេ មហាវិហារេ វិហរតិ.

តេន ច សមយេន រាជគហេ ធនសេដ្ឋិស្ស ធីតា អត្តនោ ទាសេន សទ្ធិំ សន្ថវំ កត្វា ញាតកេហិ ភីតា ហត្ថសារំ គហេត្វា តេន សទ្ធិំ បលាយិត្វា អញ្ញត្ថ វសន្តី តំ បដិច្ច គព្ភំ លភិត្វា បរិបក្កគព្ភា ‘‘ញាតិឃរំ ¶ គន្ត្វា វិជាយិស្សាមី’’តិ គច្ឆន្តី អន្តរាមគ្គេយេវ បុត្តំ វិជាយិត្វា សាមិនា និវត្តិតា បុព្ពេ វសិតដ្ឋានេ វសន្តី បុត្តស្ស បន្ថេ ជាតត្តា បន្ថកោតិ, នាមំ អកាសិ. តស្មិំ អាធាវិត្វា វិធាវិត្វា វិចរណកាលេ តមេវ បដិច្ច ទុតិយំ គព្ភំ បដិលភិត្វា បរិបក្កគព្ភា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ អន្តរាមគ្គេ បុត្តំ វិជាយិត្វា សាមិនា និវត្តិតា ជេដ្ឋបុត្តស្ស មហាបន្ថកោតិ កនិដ្ឋស្ស ចូឡបន្ថកោតិ នាមំ កត្វា យថាវសិតដ្ឋានេយេវ វសន្តី អនុក្កមេន ទារកេសុ វឌ្ឍន្តេសុ តេហិ, ‘‘អម្ម, អយ្យកកុលំ នោ ទស្សេហី’’តិ និពុន្ធិយមានា ទារកេ មាតាបិតូនំ សន្តិកំ បេសេសិ. តតោ បដ្ឋាយ ទារកា ធនសេដ្ឋិនោ គេហេ វឌ្ឍន្តិ. តេសុ ចូឡបន្ថកោ អតិទហរោ. មហាបន្ថកោ បន អយ្យកេន សទ្ធិំ ភគវតោ សន្តិកំ គតោ សត្ថារំ ទិស្វា សហ ទស្សនេន បដិលទ្ធសទ្ធោ ធម្មំ សុត្វា ឧបនិស្សយសម្បន្នតាយ បព្ពជិតុកាមោ ហុត្វា បិតាមហំ អាបុច្ឆិ. សោ សត្ថុ តមត្ថំ អារោចេត្វា តំ បព្ពាជេសិ. សោ បព្ពជិត្វា ពហុំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា បរិបុណ្ណវស្សោ ឧបសម្បជ្ជិត្វា យោនិសោមនសិការេ កម្មំ ករោន្តោ វិសេសតោ ចតុន្នំ អរូបជ្ឈានានំ លាភី ហុត្វា តតោ វុដ្ឋាយ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. ឥតិ សោ សញ្ញាវិវដ្ដកុសលានំ អគ្គោ ជាតោ. សោ ឈានសុខេន ផលសុខេន វីតិនាមេន្តោ ឯកទិវសំ អត្តនោ បដិបត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា អធិគតសម្បត្តិំ បដិច្ច សញ្ជាតសោមនស្សោ សីហនាទំ នទន្តោ –

៥១០.

‘‘យទា បឋមមទ្ទក្ខិំ, សត្ថារមកុតោភយំ;

តតោ មេ អហុ សំវេគោ, បស្សិត្វា បុរិសុត្តមំ.

៥១១.

‘‘សិរិំ ហត្ថេហិ បាទេហិ, យោ បណាមេយ្យ អាគតំ;

ឯតាទិសំ សោ សត្ថារំ, អារាធេត្វា វិរាធយេ.

៥១២.

‘‘តទាហំ ¶ បុត្តទារញ្ច, ធនធញ្ញញ្ច ឆឌ្ឌយិំ;

កេសមស្សូនិ ឆេទេត្វា, បព្ពជិំ អនគារិយំ.

៥១៣.

‘‘សិក្ខាសាជីវសម្បន្នោ, ឥន្ទ្រិយេសុ សុសំវុតោ;

នមស្សមានោ សម្ពុទ្ធំ, វិហាសិំ អបរាជិតោ.

៥១៤.

‘‘តតោ ¶ ¶ មេ បណិធី អាសិ, ចេតសោ អភិបត្ថិតោ;

ន និសីទេ មុហុត្តម្បិ, តណ្ហាសល្លេ អនូហតេ.

៥១៥.

‘‘តស្ស មេវំ វិហរតោ, បស្ស វីរិយបរក្កមំ;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនំ.

៥១៦.

‘‘បុព្ពេនិវាសំ ជានាមិ, ទិព្ពចក្ខុ វិសោធិតំ;

អរហា ទក្ខិណេយ្យោម្ហិ, វិប្បមុត្តោ និរូបធិ.

៥១៧.

‘‘តតោ រត្យាវិវសានេ, សូរិយុគ្គមនំ បតិ;

សព្ពំ តណ្ហំ វិសោសេត្វា, បល្លង្កេន ឧបាវិសិ’’ន្តិ. – ឥមា គាថា អភាសិ;

តត្ថ យទាតិ យស្មិំ កាលេ. បឋមន្តិ អាទិតោ. អទ្ទក្ខិន្តិ បស្សិំ, សត្ថារន្តិ, ភគវន្តំ. អកុតោភយន្តិ និព្ភយំ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – សព្ពេសំ ភយហេតូនំ ពោធិមូលេយេវ បហីនត្តា កុតោចិបិ ភយាភាវតោ អកុតោភយំ និព្ភយំ, ចតុវេសារជ្ជវិសារទំ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេហិ វេនេយ្យានំ យថារហមនុសាសនតោ សត្ថារំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ មយ្ហំ បិតាមហេន សទ្ធិំ គន្ត្វា យាយ វេលាយ សព្ពបឋមំ បស្សិំ, តំ បុរិសុត្តមំ សទេវកេ លោកេ អគ្គបុគ្គលំ បស្សិត្វា តតោ ទស្សនហេតុ តតោ ទស្សនតោ បច្ឆា ‘‘ឯត្តកំ កាលំ សត្ថារំ ទដ្ឋុំ ធម្មញ្ច សោតុំ នាលត្ថ’’ន្តិ មយ្ហំ សំវេគោ អហុ សហោត្តប្បំ ញាណំ ឧប្បជ្ជិ. ឧប្បន្នសំវេគោ បនាហំ ឯវំ ចិន្តេសិន្តិ ទស្សេតិ សិរិំ ហត្ថេហីតិ គាថាយ. តស្សត្ថោ – យោ វិភវត្ថិកោ បុរិសោ ‘‘ឧបដ្ឋាយិកោ ហុត្វា តវ សន្តិកេ វសិស្សាមី’’តិ សវិគ្គហំ សិរិំ សយនេ ឧបគតំ ហត្ថេហិ ច បាទេហិ ច កោដ្ដេន្តោ បណាមេយ្យ នីហរេយ្យ, សោ តថារូបោ អលក្ខិកបុរិសោ ឯតាទិសំ សត្ថារំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ អារាធេត្វា ឥមស្មិំ នវមេ ខណេ បដិលភិត្វា វិរាធយេ តស្ស ឱវាទាករណេន តំ វិរជ្ឈេយ្យ, អហំ បនេវំ ន ករោមីតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘តទាហំ…បេ… អនគារិយ’’ន្តិ. តត្ថ ឆឌ្ឌយិន្តិ, បជហិំ. ‘‘ឆឌ្ឌិយ’’ន្តិបិ បាឋោ. ននុ អយំ ថេរោ ទារបរិគ្គហំ អកត្វាវ បព្ពជិតោ, សោ កស្មា ‘‘បុត្តទារញ្ច ¶ ឆឌ្ឌយិ’’ន្តិ អវោចាតិ? យថា នាម បុរិសោ អនិព្ពត្តផលមេវ រុក្ខំ ឆិន្ទន្តោ អច្ឆិន្នេ តតោ លទ្ធផលេហិ បរិហីនោ នាម ហោតិ. ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ.

សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោតិ យា អធិសីលសិក្ខា, តាយ ច, យត្ថ ភិក្ខូ សហ ជីវន្តិ, ឯកជីវិកា ¶ សភាគវុត្តិនោ ហោន្តិ, តេន ភគវតា បញ្ញត្តសិក្ខាបទសង្ខាតេន សាជីវេន ច សមន្នាគតោ សិក្ខនភាវេន ¶ សមង្គីភូតោ, សិក្ខំ បរិបូរេន្តោ សាជីវញ្ច អវីតិក្កមន្តោ ហុត្វា តទុភយំ សម្បាទេន្តោតិ អត្ថោ. តេន សុវិសុទ្ធេ បាតិមោក្ខេ សីលេ បតិដ្ឋិតភាវំ ទស្សេតិ. ឥន្ទ្រិយេសុ សុសំវុតោតិ មនច្ឆដ្ឋេសុ ឥន្ទ្រិយេសុ សុដ្ឋុ សំវុតោ. រូបាទិវិសយេសុ ឧប្បជ្ជនកានំ អភិជ្ឈាទីនំ បវត្តិនិវារណវសេន សតិកវាដេន សុបិហិតចក្ខាទិទ្វារោតិ អត្ថោ. ឯវំ បាតិមោក្ខសំវរឥន្ទ្រិយសំវរសីលសម្បត្តិទស្សនេន ឥតរសីលម្បិ អត្ថតោ ទស្សិតមេវ ហោតីតិ ថេរោ អត្តនោ ចតុបារិសុទ្ធិសីលសម្បទំ ទស្សេត្វា ‘‘នមស្សមានោ សម្ពុទ្ធ’’ន្តិ ឥមិនា ពុទ្ធានុស្សតិភាវនានុយោគមាហ. វិហាសិំ អបរាជិតោតិ កិលេសមារាទីហិ អបរាជិតោ ឯវ ហុត្វា វិហរិំ, យាវ អរហត្តប្បត្តិ, តាវ តេហិ អនភិភូតោ, អញ្ញទត្ថុ តេ អភិភវន្តោ ឯវ វិហាសិន្តិ អត្ថោ.

តតោតិ តស្មា, យស្មា សុវិសុទ្ធសីលោ សត្ថរិ អភិប្បសន្នោ កិលេសាភិភវនបដិបត្តិយញ្ច ឋិតោ, តស្មា. បណិធីតិ បណិធានំ. តតោ វា ចិត្តាភិនីហារោ. អាសីតិ អហោសិ. ចេតសោ អភិបត្ថិតោតិ, មម ចិត្តេន ឥច្ឆិតោ. កីទិសោ បន សោតិ អាហ ‘‘ន និសីទេ មុហុត្តម្បិ, តណ្ហាសល្លេ អនូហតេ’’តិ. ‘‘អគ្គមគ្គសណ្ឌាសេន មម ហទយតោ តណ្ហាសល្លេ អនុទ្ធដេ មុហុត្តម្បិ ន និសីទេ, និសជ្ជំ ន កប្បេយ្យ’’ន្តិ ឯវំ មេ ចិត្តាភិនីហារោ អហោសីតិ អត្ថោ.

ឯវំ បន ចិត្តំ អធិដ្ឋាយ ភាវនំ ភាវយិត្វា ឋានចង្កមេហេវ រត្តិំ វីតិនាមេន្តោ អរូបសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ឈានង្គមុខេន វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ. តេន វុត្តំ ‘‘តស្ស មេ’’តិអាទិ. និរូបធីតិ កិលេសុបធិអាទីនំ អភាវេន និរុបធិ. រត្យាវិវសានេតិ រត្តិភាគស្ស វិគមនេ ¶ វិភាតាយ រត្តិយា. សូរិយុគ្គមនំ បតីតិ សូរិយុគ្គមនំ លក្ខណំ កត្វា. សព្ពំ តណ្ហន្តិ កាមតណ្ហាទិភេទំ សព្ពំ តណ្ហាសោតំ អគ្គមគ្គេន វិសោសេត្វា សុក្ខាបេត្វា ‘‘តណ្ហាសល្លេ អនូហតេ ន និសីទេ’’តិ, បដិញ្ញាយ មោចិតត្តា. បល្លង្កេន ឧបាវិសិន្តិ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសីទិន្តិ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

មហាបន្ថកត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អដ្ឋកនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. នវកនិបាតោ

១. ភូតត្ថេរគាថាវណ្ណនា

នវកនិបាតេ ¶ ¶ យទា ទុក្ខន្តិអាទិកា អាយស្មតោ ភូតត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ឧបចិនន្តោ សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោ កាលេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា ¶ សេនោតិ លទ្ធនាមោ វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ សត្ថារំ ទិស្វា បសន្នមានសោ ‘‘ឧសភំ បវរ’’ន្តិអាទិនា ចតូហិ គាថាហិ អភិត្ថវិ.

សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាកេតនគរស្ស ទ្វារគាមេ មហាវិភវស្ស សេដ្ឋិស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. តស្ស កិរ សេដ្ឋិនោ ជាតា ជាតា ទារកា ពទ្ធាឃាតេន ឯកេន យក្ខេន ខាទិតា, ឥមស្ស បន បច្ឆិមភវិកត្តា ភូតា អារក្ខំ គណ្ហិំសុ. យក្ខោ បន វេស្សវណស្ស ឧបដ្ឋានំ គតោ, បុន នាគមាសិ. នាមករណទិវសេ ចស្ស ‘‘ឯវំ កតេ អមនុស្សា អនុកម្បន្តា បរិហរេយ្យុ’’ន្តិ ភូតោតិ នាមំ អកំសុ. សោ បន អត្តនោ បុញ្ញពលេន អនន្តរាយោ វឌ្ឍិ, តស្ស ‘‘តយោ បាសាទា អហេសុ’’ន្តិអាទិ សព្ពំ យសស្ស កុលបុត្តស្ស វិភវកិត្តនេ វិយ វេទិតព្ពំ. សោ វិញ្ញុតំ បត្តោ សត្ថរិ សាកេតេ វសន្តេ ឧបាសកេហិ សទ្ធិំ វិហារំ គតោ. សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា អជករណិយា នាម នទិយា តីរេ លេណេ វសន្តោ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.៧.២០-២៨) –

‘‘ឧសភំ បវរំ វីរំ, មហេសិំ វិជិតាវិនំ;

សុវណ្ណវណ្ណំ សម្ពុទ្ធំ, កោ ទិស្វា នប្បសីទតិ.

‘‘ហិមវា វាបរិមេយ្យោ, សាគរោវ ទុរុត្តរោ;

តថេវ ឈានំ ពុទ្ធស្ស, កោ ទិស្វា នប្បសីទតិ.

‘‘វសុធា ¶ យថាប្បមេយ្យា, ចិត្តា វនវដំសកា;

តថេវ សីលំ ពុទ្ធស្ស, កោ ទិស្វា នប្បសីទតិ.

‘‘អនិលញ្ជសាសង្ខុព្ភោ ¶ , យថាកាសោ អសង្ខិយោ;

តថេវ ញាណំ ពុទ្ធស្ស, កោ ទិស្វា នប្បសីទតិ.

‘‘ឥមាហិ ចតុគាថាហិ, ព្រាហ្មណោ សេនសវ្ហយោ;

ពុទ្ធសេដ្ឋំ ថវិត្វាន, សិទ្ធត្ថំ អបរាជិតំ.

‘‘ចតុន្នវុតិកប្បានិ, ទុគ្គតិំ នុបបជ្ជថ;

សុគតិំ សុខសម្បត្តិំ, អនុភោសិមនប្បកំ.

‘‘ចតុន្នវុតិតោ កប្បេ, ថវិត្វា លោកនាយកំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ថោមនាយ ឥទំ ផលំ.

‘‘ចាតុទ្ទសម្ហិ កប្បម្ហិ, ចតុរោ អាសុមុគ្គតា;

សត្តរតនសម្បន្នា, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អបរេន សមយេន ញាតីនំ អនុកម្បាយ សាកេតំ គន្ត្វា កតិបាហំ តេហិ ឧបដ្ឋិយមានោ អញ្ជនវនេ វសិត្វា បុន អត្តនា វសិតដ្ឋានមេវ គន្តុកាមោ គមនាការំ ទស្សេសិ. ញាតកា ‘‘ឥធេវ, ភន្តេ, វសថ, តុម្ហេបិ ន កិលមិស្សថ, មយម្បិ បុញ្ញេន វឌ្ឍិស្សាមា’’តិ ថេរំ យាចិំសុ. ថេរោ អត្តនោ វិវេកាភិរតិំ តត្ថ ច ផាសុវិហារំ បកាសេន្តោ –

៥១៨.

‘‘យទា ទុក្ខំ ជរាមរណន្តិ បណ្ឌិតោ, អវិទ្ទសូ យត្ថ សិតា បុថុជ្ជនា;

ទុក្ខំ បរិញ្ញាយ សតោវ ឈាយតិ, តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតិ.

៥១៩.

‘‘យទា ទុក្ខស្សាវហនិំ វិសត្តិកំ, បបញ្ចសង្ឃាតទុខាធិវាហិនិំ;

តណ្ហំ បហន្ត្វាន សតោវ ឈាយតិ, តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតិ.

៥២០.

‘‘យទា ¶ សិវំ ទ្វេចតុរង្គគាមិនំ, មគ្គុត្តមំ សព្ពកិលេសសោធនំ;

បញ្ញាយ បស្សិត្វ សតោវ ឈាយតិ, តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតិ.

៥២១.

‘‘យទា ¶ អសោកំ វិរជំ អសង្ខតំ, សន្តំ បទំ សព្ពកិលេសសោធនំ;

ភាវេតិ សញ្ញោជនពន្ធនច្ឆិទំ, តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតិ.

៥២២.

‘‘យទា នភេ គជ្ជតិ មេឃទុន្ទុភិ, ធារាកុលា វិហគបថេ សមន្តតោ;

ភិក្ខូ ច បព្ភារគតោវ ឈាយតិ, តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតិ.

៥២៣.

‘‘យទា ¶ នទីនំ កុសុមាកុលានំ, វិចិត្ត-វានេយ្យ-វដំសកានំ;

តីរេ និសិន្នោ សុមនោវ ឈាយតិ, តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតិ.

៥២៤.

‘‘យទា និសីថេ រហិតម្ហិ កាននេ, ទេវេ គឡន្តម្ហិ នទន្តិ ទាឋិនោ;

ភិក្ខូ ច បព្ភារគតោវ ឈាយតិ, តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតិ.

៥២៥.

‘‘យទា វិតក្កេ ឧបរុន្ធិយត្តនោ, នគន្តរេ នគវិវរំ សមស្សិតោ;

វីតទ្ទរោ វីតខិលោវ ឈាយតិ, តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតិ.

៥២៦.

‘‘យទា សុខី មលខិលសោកនាសនោ,

និរគ្គឡោ និព្ពនថោ វិសល្លោ;

សព្ពាសវេ ព្យន្តិកតោវ ឈាយតិ,

តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតី’’តិ. – ឥមា គាថា អភាសិ;

តត្ថាយំ ¶ បទយោជនាមុខេន បឋមគាថាយ អត្ថវណ្ណនា – ខន្ធានំ បរិបាកោ ជរា. ភេទោ មរណំ. ជរាមរណសីសេន ចេត្ថ ជរាមរណវន្តោ ធម្មា គហិតា. ‘‘តយិទំ ជរាមរណំ ទុក្ខ’’ន្តិ អវិទ្ទសូ យថាភូតំ អជានន្តា បុថុជ្ជនា យត្ថ យស្មិំ ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកេ សិតា បដិពន្ធា អល្លីនា, តំ ‘‘ឥទំ ទុក្ខំ, ឯត្តកំ ទុក្ខំ, ន ឥតោ ភិយ្យោ’’តិ វិបស្សនាបញ្ញាសហិតាយ មគ្គបញ្ញាយ បរិជានិត្វា, ឥធ ឥមស្មិំ សាសនេ សតោ សម្បជានោ, បណ្ឌិតោ ភិក្ខុ, យទា យស្មិំ កាលេ លក្ខណូបនិជ្ឈានេន ឈាយតិ. តតោ វិបស្សនារតិតោ មគ្គផលរតិតោ ច បរមតរំ ឧត្តមតរំ រតិំ ន វិន្ទតិ នប្បដិលភតិ. តេនាហ ភគវា –

‘‘យតោ យតោ សម្មសតិ, ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ;

លភតី បីតិបាមោជ្ជំ, អមតំ តំ វិជានតំ.

‘‘បឋព្យា ឯករជ្ជេន, សគ្គស្ស គមនេន វា;

សព្ពលោកាធិបច្ចេន, សោតាបត្តិផលំ វរ’’ន្តិ. (ធ. ប. ៣៧៤, ១៧៨);

ឯវំ ¶ បរិញ្ញាភិសមយមុខេន វិវេករតិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បហានាភិសមយាទិមុខេនបិ តំ ទស្សេតុំ ទុតិយាទិកា តិស្សោ គាថា អភាសិ. តត្ថ ទុក្ខស្សាវហនិន្តិ ទុក្ខស្ស អាយតិំ បវត្តិំ, ទុក្ខស្ស និប្ផត្តិកន្តិ អត្ថោ. វិសត្តិកន្តិ តណ្ហំ. សា ហិ វិសតាតិ វិសត្តិកា, វិសាលាតិ វិសត្តិកា, វិសដាតិ វិសត្តិកា, វិសក្កតីតិ វិសត្តិកា, វិសំ ហរតីតិ វិសត្តិកា, វិសំវាទិកាតិ វិសត្តិកា, វិសមូលាតិ វិសត្តិកា, វិសផលាតិ វិសត្តិកា, វិសបរិភោគាតិ វិសត្តិកា, វិសាលា វា បន សា តណ្ហា រូបេ សទ្ទេ គន្ធេ រសេ ផោដ្ឋព្ពេ ធម្មេ កុលេ ¶ គណេ វិត្ថដាតិ វិសត្តិកាតិ វុច្ចតិ. បបញ្ចសង្ឃាតទុខាធិវាហិនិន្តិ សត្តសន្តានំ សំសារេ បបញ្ចេន្តិ វិត្ថារេន្តីតិ បបញ្ចា, រាគាទយោ មានាទយោ ច. តេ ឯវ បវត្តិទុក្ខស្ស សង្ឃាតដ្ឋេន សង្ឃាតា, សទរថបរិឡាហសភាវត្តា ទុក្ខញ្ចាតិ បបញ្ចសង្ឃាតទុខំ, តស្ស អធិវាហតោ និព្ពត្តនតោ បបញ្ចសង្ឃាតទុខាធិវាហិនី. តំ តណ្ហំ បហន្ត្វានាតិ អរិយមគ្គេន សមុច្ឆិន្ទិត្វា.

សិវន្តិ ¶ ខេមំ, អខេមករានំ កិលេសានំ សមុច្ឆិន្ទនេន តេហិ អនុបទ្ទុតន្តិ អត្ថោ. សម្មាទិដ្ឋិអាទីនំ វសេន ទ្វិចតុរង្គោ ហុត្វា អរិយេ និព្ពានំ គមេតីតិ ទ្វេចតុរង្គគាមិនំ, គាថាសុខត្ថញ្ចេត្ថ វិភត្តិអលោបោ កតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. រូបូបបត្តិមគ្គាទីសុ សព្ពេសុ មគ្គេសុ ឧត្តមត្តា មគ្គុត្តមំ. តេនាហ ភគវា – ‘‘មគ្គានដ្ឋង្គិកោ សេដ្ឋោ’’តិអាទិ (ធ. ប. ២៧៣). សព្ពេហិ កិលេសមលេហិ សត្តានំ សោធនតោ សព្ពកិលេសសោធនំ. បញ្ញាយ បស្សិត្វាតិ បដិវេធបញ្ញាយ ភាវនាភិសមយវសេន អភិសមេច្ច.

សោកហេតូនំ អភាវតោ បុគ្គលស្ស ច សោកាភាវហេតុតោ នត្ថិ ឯត្ថ សោកោតិ អសោកំ. តថា វិគតរាគាទិរជត្តា វិរជំ. ន កេនចិ បច្ចយេន សង្ខតន្តិ អសង្ខតំ. សព្ពេសំ កិលេសានំ សព្ពស្ស ច ទុក្ខស្ស វូបសមភាវតោ, សំសារទុក្ខទ្ទិតេហិ បជ្ជិតព្ពតោ អធិគន្តព្ពតោ ច សន្តំ បទំ. សព្ពេហិ កិលេសមលេហិ សត្តសន្តានស្ស សោធននិមិត្តតោ សព្ពកិលេសសោធនំ. ភាវេតីតិ សច្ឆិកិរិយាភិសមយវសេន អភិសមេតិ. ពហុក្ខត្តុញ្ហិ និព្ពានំ អារព្ភ សច្ឆិកិរិយាភិសមយំ បវត្តេន្តស្ស អាលម្ពកេ លព្ភមានវិសេសកំ អាលម្ពិតព្ពេ អារោបេត្វា ឯវំ វុត្តំ. សំយោជនសង្ខាតានំ ពន្ធនានំ ឆេទនតោ សំយោជនពន្ធនច្ឆិទំ. និមិត្តញ្ហេត្ថ កត្តុភាវេន ឧបចារិតំ, យថា អរិយភាវករានិ សច្ចានិ អរិយសច្ចានីតិ. យថា បុរិមគាថាសុ យទា ឈាយតិ, តទា ¶ តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតីតិ យោជនា. ឯវំ ឥធ យទា ភាវេតិ, តទា តតោ រតិំ បរមតរំ ន វិន្ទតីតិ យោជនា.

ឯវំ ថេរោ ចតូហិ គាថាហិ អត្តានំ អនុបនេត្វាវ ចតុសច្ចបដិវេធកិត្តនេន អញ្ញំ ព្យាករិត្វា ឥទានិ អត្តនា វសិតដ្ឋានស្ស វិវិត្តភាវេន ផាសុតំ ទស្សេន្តោ ‘‘យទា នភេ’’តិអាទិកា គាថា អភាសិ. តត្ថ នភេតិ អាកាសេ. សិនិទ្ធគម្ភីរនិគ្ឃោសតាយ មេឃោយេវ ទុន្ទុភិ មេឃទុន្ទុភិ. សមន្តតោ បគ្ឃរន្តីហិ ធារាហិ អាកុលាតិ ធារាកុលា. វិហគានំ បក្ខីនំ គមនមគ្គត្តា វិហគបថេ នភេតិ យោជនា. តតោតិ ឈានរតិតោ.

កុសុមាកុលានន្តិ ¶ តរូហិ គឡិតកុសុមេហិ សមោហិតានំ. វិចិត្តវានេយ្យវដំសកានន្តិ វនេ ជាតត្តា ¶ វានេយ្យានិ វនបុប្ផានិ, វិចិត្តានិ វានេយ្យានិ វដំសកានិ ឯតាសន្តិ វិចិត្តវានេយ្យវដំសកា នទិយោ, តាសំ នានាវិធវនបុប្ផវដំសកានន្តិ អត្ថោ. ឧត្តរិមនុស្សធម្មវសេន សុន្ទរោ មនោ ឯតស្សាតិ សុមនោ ឈាយតិ.

និសីថេតិ រត្តិយំ. រហិតម្ហីតិ, ជនសម្ពាធវិរហិតេ វិវិត្តេ. ទេវេតិ មេឃេ. គឡន្តម្ហីតិ វុដ្ឋិធារាយោ បគ្ឃរន្តេ វស្សន្តេ. ទាឋិនោតិ សីហព្យគ្ឃាទយោ បដិបក្ខសត្តា. តេ ហិ ទាឋាវុធាតិ ‘‘ទាឋិនោ’’តិ វុច្ចន្តិ, នទន្តិ ទាឋិនោតិ ឥទម្បិ ជនវិវេកទស្សនត្ថមេវ គហិតំ.

វិតក្កេ ឧបរុន្ធិយត្តនោតិ អត្តសន្តានបរិយាបន្នតាយ អត្តនោ កាមវិតក្កាទិកេ មិច្ឆាវិតក្កេ បដិបក្ខពលេន និសេធេត្វា. អត្តនោតិ វា ឥទំ វិន្ទតីតិ ឥមិនា យោជេតព្ពំ ‘‘តតោ រតិំ បរមតរំ អត្តនា ន វិន្ទតី’’តិ. នគន្តរេតិ បព្ពតន្តរេ. នគវិវរន្តិ បព្ពតគុហំ បព្ភារំ វា. សមស្សិតោតិ និស្សិតោ ឧបគតោ. វីតទ្ទរោតិ វិគតកិលេសទរថោ. វីតខិលោតិ បហីនចេតោខិលោ.

សុខីតិ ឈានាទិសុខេន សុខិតោ. មលខិលសោកនាសនោតិ រាគាទីនំ មលានំ បញ្ចន្នញ្ច ចេតោខិលានំ ញាតិវិយោគាទិហេតុកស្ស សោកស្ស ច បហាយកោ. និរគ្គឡោតិ, អគ្គឡំ វុច្ចតិ អវិជ្ជា និព្ពានបុរបវេសនិវារណតោ, តទភាវតោ និរគ្គឡោ. និព្ពនថោតិ និតណ្ហោ. វិសល្លោតិ, វិគតរាគាទិសល្លោ. សព្ពាសវេតិ, កាមាសវាទិកេ សព្ពេបិ អាសវេ. ព្យន្តិកតោតិ ព្យន្តិកតាវី អរិយមគ្គេន វិគតន្តេ កត្វា ឋិតោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារត្ថំ យទា ឈាយតិ, តតោ ឈានរតិតោ បរមតរំ រតិំ ន វិន្ទតីតិ យោជនា. ឯវំ បន វត្វា ថេរោ អជករណីតីរមេវ គតោ.

ភូតត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

នវកនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. ទសកនិបាតោ

១. កាឡុទាយិត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ទសកនិបាតេ ¶ ¶ ¶ អង្គារិនោតិអាទិកា អាយស្មតោ កាឡុទាយិត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បទុមុត្តរពុទ្ធស្ស កាលេ ហំសវតីនគរេ កុលគេហេ និព្ពត្តោ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ កុលប្បសាទកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា តជ្ជំ អភិនីហារកម្មំ កត្វា តំ ឋានន្តរំ បត្ថេសិ.

សោ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ អម្ហាកំ ពោធិសត្តស្ស មាតុកុច្ឆិយំ បដិសន្ធិគ្គហណទិវសេ កបិលវត្ថុស្មិំយេវ អមច្ចគេហេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. ពោធិសត្តេន សទ្ធិំ ឯកទិវសំយេវ ជាតោតិ តំទិវសំយេវ នំ ទុកូលចុម្ពដេ និបជ្ជាបេត្វា ពោធិសត្តស្ស ឧបដ្ឋានំ នយិំសុ. ពោធិសត្តេន ហិ សទ្ធិំ ពោធិរុក្ខោ, រាហុលមាតា, ចត្តារោ និធី, អារោហនិយហត្ថី, អស្សកណ្ឌកោ, ឆន្នោ កាឡុទាយីតិ ឥមេ សត្ត ឯកទិវសំយេវ ជាតត្តា សហជាតា នាម អហេសុំ. អថស្ស នាមគ្គហណទិវសេ សកលនគរស្ស ឧទគ្គចិត្តទិវសេ ជាតត្តា ឧទាយីត្វេវ នាមំ អកំសុ, ថោកំ កាឡធាតុកត្តា បន កាឡុទាយីតិ បញ្ញាយិត្ថ. សោ ពោធិសត្តេន សទ្ធិំ កុមារកីឡំ កីឡន្តោ វុទ្ធិំ អគមាសិ.

អបរភាគេ លោកនាថេ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា អនុក្កមេន សព្ពញ្ញុតំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កេ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វេឡុវនេ វិហរន្តេ សុទ្ធោទនមហារាជា តំ បវត្តិំ សុត្វា បុរិសសហស្សបរិវារំ ឯកំ អមច្ចំ ‘‘បុត្តំ មេ ឥធានេហី’’តិ បេសេសិ. សោ ធម្មទេសនាវេលាយ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ ធម្មំ សុត្វា សបរិសោ អរហត្តំ បាបុណិ. អថ នេ សត្ថា ‘‘ឯថ, ភិក្ខវោ’’តិ ហត្ថំ បសារេតិ. សព្ពេ តង្ខណំយេវ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា វស្សសដ្ឋិកត្ថេរា វិយ អហេសុំ. អរហត្តំ បត្តតោ បដ្ឋាយ បន អរិយា មជ្ឈត្តាវ ហោន្តិ, តស្មា រញ្ញា បហិតសាសនំ ទសពលស្ស ន កថេសិ. រាជា ‘‘នេវ គតពលកោដ្ឋកោ អាគច្ឆតិ, ន សាសនំ សុយ្យតី’’តិ អបរម្បិ អមច្ចំ បុរិសសហស្សេន ¶ បេសេសិ ¶ . តស្មិម្បិ តថា បដិបន្នេ អបរន្តិ ឯវំ នវហិ អមច្ចេហិ សទ្ធិំ នវ បុរិសសហស្សានិ បេសេសិ សព្ពេ អរហត្តំ បត្វា តុណ្ហី អហេសុំ.

អថ រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘ឯត្តកា ជនា មយិ សិនេហាភាវេន ទសពលស្ស ឥធាគមនត្ថាយ ន កិញ្ចិ កថយិំសុ, អយំ ខោ បន ឧទាយី ទសពលេន សមវយោ សហបំសុកីឡិកោ, មយិ ច សិនេហវា, ឥមំ បេសេស្សាមី’’តិ តំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘តាត, ត្វំ បុរិសសហស្សបរិវារោ រាជគហំ គន្ត្វា ទសពលំ អានេហី’’តិ វត្វា បេសេសិ. សោ បន គច្ឆន្តោ ‘‘សចាហំ, ទេវ, បព្ពជិតុំ លភិស្សាមិ, ឯវាហំ ភគវន្តំ ឥធានេស្សាមី’’តិ ¶ វត្វា ‘‘យំ កិញ្ចិ កត្វា មម បុត្តំ ទស្សេហី’’តិ វុត្តោ រាជគហំ គន្ត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនាវេលាយ បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ ធម្មំ សុត្វា សបរិវារោ អរហត្តំ បត្វា ឯហិភិក្ខុភាវេ បតិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.៤.៤៨-៦៣) –

‘‘បទុមុត្តរពុទ្ធស្ស, លោកជេដ្ឋស្ស តាទិនោ;

អទ្ធានំ បដិបន្នស្ស, ចរតោ ចារិកំ តទា.

‘‘សុផុល្លំ បទុមំ គយ្ហ, ឧប្បលំ មល្លិកញ្ចហំ;

បរមន្នំ គហេត្វាន, អទាសិំ សត្ថុនោ អហំ.

‘‘បរិភុញ្ជិ មហាវីរោ, បរមន្នំ សុភោជនំ;

តញ្ច បុប្ផំ គហេត្វាន, ជនស្ស សម្បទស្សយិ.

‘‘ឥដ្ឋំ កន្តំ បិយំ លោកេ, ជលជំ បុប្ផមុត្តមំ;

សុទុក្ករំ កតំ តេន, យោ មេ បុប្ផំ អទាសិទំ.

‘‘យោ បុប្ផមភិរោបេសិ, បរមន្នញ្ចទាសិ មេ;

តមហំ កិត្តយិស្សាមិ, សុណាថ មម ភាសតោ.

‘‘ទស អដ្ឋ ចក្ខត្តុំ សោ, ទេវរជ្ជំ ករិស្សតិ;

ឧប្បលំ បទុមញ្ចាបិ, មល្លិកញ្ច តទុត្តរិ.

‘‘អស្ស បុញ្ញវិបាកេន, ទិព្ពគន្ធសមាយុតំ;

អាកាសេ ឆទនំ កត្វា, ធារយិស្សតិ តាវទេ.

‘‘បញ្ចវីសតិក្ខត្តុញ្ច ¶ , ចក្កវត្តី ភវិស្សតិ;

បថព្យា រជ្ជំ បញ្ចសតំ, វសុធំ អាវសិស្សតិ.

‘‘កប្បសតសហស្សម្ហិ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;

គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘សកកម្មាភិរទ្ធោ ¶ សោ, សុក្កមូលេន ចោទិតោ;

សក្យានំ នន្ទិជននោ, ញាតិពន្ធុ ភវិស្សតិ.

‘‘សោ បច្ឆា បព្ពជិត្វាន, សុក្កមូលេន ចោទិតោ;

សព្ពាសវេ បរិញ្ញាយ, និព្ពាយិស្សតិនាសវោ.

‘‘បដិសម្ភិទមនុប្បត្តំ, កតកិច្ចមនាសវំ;

គោតមោ លោកពន្ធុ តំ, ឯតទគ្គេ ឋបេស្សតិ.

‘‘បធានបហិតត្តោ សោ, ឧបសន្តោ និរូបធិ;

ឧទាយី នាម នាមេន, ហេស្សតិ សត្ថុ សាវកោ.

‘‘រាគោ ទោសោ ច មោហោ ច, មានោ មក្ខោ ច ធំសិតោ;

សព្ពាសវេ បរិញ្ញាយ, វិហរាមិ អនាសវោ.

‘‘តោសយិញ្ចាបិ សម្ពុទ្ធំ, អាតាបី និបកោ អហំ;

បសាទិតោ ច សម្ពុទ្ធោ, ឯតទគ្គេ ឋបេសិ មំ.

‘‘បដិសម្ភិទា ចតស្សោ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា ‘‘ន តាវាយំ ទសពលស្ស កុលនគរំ គន្តុំ កាលោ, វសន្តេ បន ឧបគតេ បុប្ផិតេសុ វនសណ្ឌេសុ ហរិតតិណសញ្ឆន្នាយ ភូមិយា គមនកាលោ ភវិស្សតី’’តិ កាលំ បដិមានេន្តោ វសន្តេ សម្បត្តេ សត្ថុ កុលនគរំ គន្តុំ គមនមគ្គវណ្ណំ សំវណ្ណេន្តោ –

៥២៧.

‘‘អង្គារិនោ ទានិ ទុមា ភទន្តេ, ផលេសិនោ ឆទនំ វិប្បហាយ;

តេ អច្ចិមន្តោវ បភាសយន្តិ, សមយោ មហាវីរ ភាគីរសានំ.

៥២៨.

‘‘ទុមានិ ¶ ផុល្លានិ មនោរមានិ, សមន្តតោ សព្ពទិសា បវន្តិ;

បត្តំ បហាយ ផលមាសសានា, កាលោ ឥតោ បក្កមនាយ វីរ.

៥២៩.

‘‘នេវាតិសីតំ ន បនាតិឧណ្ហំ, សុខា ឧតុ អទ្ធនិយា ភទន្តេ;

បស្សន្តុ តំ សាកិយា កោឡិយា ច, បច្ឆាមុខំ រោហិនិយំ តរន្តំ.

៥៣០.

‘‘អាសាយ កសតេ ខេត្តំ, ពីជំ អាសាយ វប្បតិ;

អាសាយ វាណិជា យន្តិ, សមុទ្ទំ ធនហារកា;

យាយ អាសាយ តិដ្ឋាមិ, សា មេ អាសា សមិជ្ឈតុ.

៥៣១.

‘‘បុនប្បុនញ្ចេវ វបន្តិ ពីជំ, បុនប្បុនំ វស្សតិ ទេវរាជា;

បុនប្បុនំ ខេត្តំ កសន្តិ កស្សកា, បុនប្បុនំ ធញ្ញមុបេតិ រដ្ឋំ.

៥៣២.

‘‘បុនប្បុនំ យាចនកា ចរន្តិ, បុនប្បុនំ ទានបតី ទទន្តិ;

បុនប្បុនំ ទានបតី ទទិត្វា, បុនប្បុនំ សគ្គមុបេន្តិ ឋានំ.

៥៣៣.

‘‘វីរោ ¶ ¶ ហវេ សត្តយុគំ បុនេតិ, យស្មិំ កុលេ ជាយតិ ភូរិបញ្ញោ;

មញ្ញាមហំ សក្កតិ ទេវទេវោ, តយា ហិ ជាតោ មុនិ សច្ចនាមោ.

៥៣៤.

‘‘សុទ្ធោទនោ នាម បិតា មហេសិនោ, ពុទ្ធស្ស មាតា បន មាយនាមា;

យា ពោធិសត្តំ បរិហរិយ កុច្ឆិនា, កាយស្ស ភេទា តិទិវម្ហិ មោទតិ.

៥៣៥.

‘‘សា គោតមី កាលកតា ឥតោ ចុតា, ទិព្ពេហិ កាមេហិ សមង្គិភូតា;

សា មោទតិ កាមគុណេហិ បញ្ចហិ, បរិវារិតា ទេវគណេហិ តេហិ.

៥៣៦.

‘‘ពុទ្ធស្ស ¶ បុត្តោម្ហិ អសយ្ហសាហិនោ, អង្គីរសស្សប្បដិមស្ស តាទិនោ;

បិតុបិតា មយ្ហំ តុវំសិ សក្ក, ធម្មេន មេ គោតម អយ្យកោសី’’តិ. –

ឥមា គាថា អភាសិ.

តត្ថ អង្គារិនោតិ អង្គារានិ វិយាតិ អង្គារានិ, រត្តបវាឡវណ្ណានិ រុក្ខានំ បុប្ផបល្លវានិ, តានិ ឯតេសំ សន្តីតិ អង្គារិនោ, អតិលោហិតកុសុមកិសលយេហិ អង្គារវុដ្ឋិសំបរិកិណ្ណា វិយាតិ អត្ថោ. ឥទានីតិ ឥមស្មិំ កាលេ. ទុមាតិ រុក្ខា. ភទន្តេតិ, ភទ្ទំ អន្តេ ឯតស្សាតិ ភទន្តេតិ ឯកស្ស ទការស្ស លោបំ កត្វា វុច្ចតិ, គុណវិសេសយុត្តោ, គុណវិសេសយុត្តានញ្ច អគ្គភូតោ សត្ថា. តស្មា ភទន្តេតិ សត្ថុ អាលបនំ. បច្ចត្តវចនញ្ចេតំ ឯការន្តំ ‘‘សុកដេ បដិកម្មេ សុខេ ទុក្ខេបិ ចេ’’តិអាទីសុ វិយ. ឥធ បន សម្ពោធនត្ថេ ទដ្ឋព្ពំ. តេន វុត្តំ ‘‘ភទន្តេតិ អាលបន’’ន្តិ. ‘‘ភទ្ទសទ្ទសមានត្ថំ បទន្តរមេក’’ន្តិ កេចិ. ផលានិ ឯសន្តីតិ ផលេសិនោ. អចេតនេបិ ហិ សចេតនកិរិយមារោបេត្វា វោហរន្តិ, យថា កុលំ បតិតុកាមន្តិ, ផលានិ គហេតុមារទ្ធា សម្បត្តិផលគហណកាលាតិ អត្ថោ. ឆទនំ វិប្បហាយាតិ បុរាណបណ្ណានិ បជហិត្វា សម្បន្នបណ្ឌុបលាសាតិ អត្ថោ. តេតិ ទុមា. អច្ចិមន្តោវ បភាសយន្តីតិ ទីបសិខាវន្តោ វិយ ជលិតអគ្គី វិយ វា ឱភាសយន្តិ សព្ពា ទិសាតិ អធិប្បាយោ. សមយោតិ កាលោ, ‘‘អនុគ្គហាយា’’តិ វចនសេសោ. មហាវីរាតិ មហាវិក្កន្ត. ភាគី រសានន្តិ អត្ថរសាទីនំ ភាគី. វុត្តញ្ហេតំ ធម្មសេនាបតិនា – ‘‘ភាគី វា ភគវា អត្ថរសស្ស ធម្មរសស្សា’’តិអាទិ (ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ២). មហាវីរ, ភាគីតិ ច ឥទម្បិ ទ្វយំ សម្ពោធនវចនំ ទដ្ឋព្ពំ. ភាគីរថានន្តិ បន បាឋេ ភគីរថោ នាម ¶ អាទិរាជា. តព្ពំសជាតតាយ សាកិយា ភាគីរថា, តេសំ ភាគីរថានំ ឧបការត្ថន្តិ អធិប្បាយោ.

ទុមានីតិ លិង្គវិបល្លាសេន វុត្តំ, ទុមា រុក្ខាតិ អត្ថោ. សមន្តតោ សព្ពទិសា បវន្តីតិ, សមន្តតោ សព្ពភាគតោ សព្ពទិសាសុ ច ផុល្លានិ, តថា ផុល្លត្តា ឯវ សព្ពទិសា បវន្តិ គន្ធំ វិស្សជ្ជេន្តិ. អាសមានាតិ អាសីសន្តា ¶ គហិតុកាមា. ឯវំ រុក្ខសោភាយ គមនមគ្គស្ស ¶ រាមណេយ្យតំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ‘‘នេវាតិសីត’’ន្តិអាទិនា ឧតុសម្បត្តិំ ទស្សេតិ. សុខាតិ នាតិសីតនាតិឧណ្ហភាវេនេវ សុខា ឥដ្ឋា. ឧតុ អទ្ធនិយាតិ អទ្ធានគមនយោគ្គា ឧតុ. បស្សន្តុ តំ សាកិយា កោឡិយា ច, បច្ឆាមុខំ រោហិនិយំ តរន្តន្តិ រោហិនី នាម នទី សាកិយកោឡិយជនបទានំ អន្តរេ ឧត្តរទិសតោ ទក្ខិណមុខា សន្ទតិ, រាជគហំ ចស្សា បុរត្ថិមទក្ខិណាយ ទិសាយ, តស្មា រាជគហតោ កបិលវត្ថុំ គន្តុំ តំ នទិំ តរន្តា បច្ឆាមុខា ហុត្វា តរន្តិ. តេនាហ ‘‘បស្សន្តុ តំ…បេ… តរន្ត’’ន្តិ. ‘‘ភគវន្តំ បច្ឆាមុខំ រោហិនិំ នាម នទិំ អតិក្កមន្តំ សាកិយកោឡិយជនបទវាសិនោ បស្សន្តូ’’តិ កបិលវត្ថុគមនាយ ភគវន្តំ អាយាចន្តោ ឧស្សាហេតិ.

ឥទានិ អត្តនោ បត្ថនំ ឧបមាហិ បកាសេន្តោ ‘‘អាសាយ កសតេ’’តិ គាថមាហ. អាសាយ កសតេ ខេត្តន្តិ កស្សកោ កសន្តោ ខេត្តំ ផលាសាយ កសតិ. ពីជំ អាសាយ វប្បតីតិ កសិត្វា ច វបន្តេន ផលាសាយ ឯវ ពីជំ វប្បតិ និក្ខិបីយតិ. អាសាយ វាណិជា យន្តីតិ ធនហារកា វាណិជា ធនាសាយ សមុទ្ទំ តរិតុំ ទេសំ ឧបគន្តុំ សមុទ្ទំ នាវាយ យន្តិ គច្ឆន្តិ. យាយ អាសាយ តិដ្ឋាមីតិ ឯវំ អហម្បិ យាយ អាសាយ បត្ថនាយ ភគវា តុម្ហាកំ កបិលបុរគមនបត្ថនាយ ឥធ តិដ្ឋាមិ. សា មេ អាសា សមិជ្ឈតុ, តុម្ហេហិ ‘‘កបិលវត្ថុ គន្តព្ព’’ន្តិ វទតិ, អាសាយ សទិសតាយ ចេត្ថ កត្តុកម្យតាឆន្ទំ អាសាតិ អាហ.

គមនមគ្គសំវណ្ណនាទិនា អនេកវារំ យាចនាយ ការណំ ទស្សេតុំ ‘‘បុនប្បុន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តស្សត្ថោ – សកិំ វុត្តមត្តេន វប្បេ អសម្បជ្ជមានេ កស្សកា បុនប្បុនំ ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ ពីជំ វបន្តិ. បជ្ជុន្នោ ទេវរាជាបិ ឯកវារមេវ អវស្សិត្វា បុនប្បុនំ កាលេន កាលំ វស្សតិ. កស្សកាបិ ឯកវារមេវ អកសិត្វា សស្សសម្បត្តិអត្ថំ បំសុំ កទ្ទមំ វា មុទុំ កាតុំ ខេត្តំ បុនប្បុនំ កសន្តិ. ឯកវារមេវ ធញ្ញំ សង្គហំ កត្វា ¶ ‘‘អលមេត្តាវតា’’តិ អបរិតុស្សនតោ កោដ្ឋាគារាទីសុ បដិសាមនវសេន មនុស្សេហិ ឧបនីយមានំ បុនប្បុនំ សាលិអាទិធញ្ញំ រដ្ឋំ ឧបេតិ ឧបគច្ឆតិ.

យាចនកាបិ ¶ យាចន្តា បុនប្បុនំ កុលានិ ចរន្តិ ឧបគច្ឆន្តិ, ន ឯកវារមេវ, យាចិតា បន តេសំ បុនប្បុនំ ទានបតី ទទន្តិ, ន សកិំយេវ. តថា បន ទេយ្យធម្មំ បុនប្បុនំ ទានបតី ទទិត្វា ទានមយំ បុញ្ញំ ឧបចិនិត្វា បុនប្បុនំ អបរាបរំ សគ្គមុបេន្តិ ឋានំ បដិសន្ធិវសេន ទេវលោកំ ឧបគច្ឆន្តិ. តស្មា អហម្បិ បុនប្បុនំ យាចាមិ ភគវា មយ្ហំ មនោរថំ មត្ថកំ បាបេហីតិ អធិប្បាយោ.

ឥទានិ ¶ យទត្ថំ សត្ថារំ កបិលវត្ថុគមនំ យាចតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘វីរោ ហវេ’’តិគាថមាហ. តស្សត្ថោ – វីរោ វីរិយវា មហាវិក្កន្តោ ភូរិបញ្ញោ មហាបញ្ញោ បុរិសោ យស្មិំ កុលេ ជាយតិ និព្ពត្តតិ, តត្ថ ហវេ ឯកំសេន សត្តយុគំ សត្តបុរិសយុគំ យាវសត្តមំ បិតាមហយុគំ សម្មាបដិបត្តិយា បុនេតិ សោធេតីតិ លោកវាទោ អតិវាទោ អញ្ញេសុ. ភគវា បន សព្ពេសំ ទេវានំ ឧត្តមទេវតាយ ទេវទេវោ បាបនិវារណេន កល្យាណបតិដ្ឋាបនេន តតោ បរម្បិ សោធេតុំ សក្កតិ សក្កោតីតិ មញ្ញាមិ អហំ. កស្មា? តយា ហិ ជាតោ មុនិ សច្ចនាមោ យស្មា តយា សត្ថារា អរិយាយ ជាតិយា ជាតោ មុនិភាវោ, មុនិ វា សមានោ អត្តហិតបរហិតានំ ឥធលោកបរលោកានញ្ច មុននដ្ឋេន ‘‘មុនី’’តិ អវិតថនាមោ, មោនវា វា មុនិ, ‘‘សមណោ បព្ពជិតោ ឥសី’’តិ អវិតថនាមោ តយា ជាតោ. តស្មា សត្តានំ ឯកន្តហិតបដិលាភហេតុភាវតោ ភគវា តវ តត្ថ គមនំ យាចាមាតិ អត្ថោ.

ឥទានិ ‘‘សត្តយុគ’’ន្តិ វុត្តេ បិតុយុគំ ទស្សេតុំ ‘‘សុទ្ធោទនោ នាមា’’តិអាទិ វុត្តំ. សុទ្ធំ ឱទនំ ជីវនំ ឯតស្សាតិ សុទ្ធោទនោ. ពុទ្ធបិតា ហិ ឯកំសតោ សុវិសុទ្ធកាយវចីមនោសមាចារោ សុវិសុទ្ធាជីវោ ហោតិ តថា អភិនីហារសម្បន្នត្តា. មាយនាមាតិ កុលរូបសីលាចារាទិសម្បត្តិយា ញាតិមិត្តាទីហិ ‘‘មា យាហី’’តិ វត្តព្ពគុណតាយ ‘‘មាយា’’តិ លទ្ធនាមា. បរិហរិយាតិ ធារេត្វា. កាយស្ស ភេទាតិ សទេវកស្ស លោកស្ស ចេតិយសទិសស្ស អត្តនោ កាយស្ស វិនាសតោ ឧទ្ធំ. តិទិវម្ហីតិ តុសិតទេវលោកេ.

សាតិ មាយាទេវី. គោតមីតិ គោត្តេន តំ កិត្តេតិ. ទិព្ពេហិ កាមេហីតិ, តុសិតភវនបរិយាបន្នេហិ ទិព្ពេហិ វត្ថុកាមេហិ. សមង្គិភូតាតិ សមន្នាគតា. កាមគុណេហីតិ កាមកោដ្ឋាសេហិ, ‘‘កាមេហី’’តិ វត្វា ¶ បុន ‘‘កាមគុណេហី’’តិ វចនេន អនេកភាគេហិ វត្ថុកាមេហិ បរិចារិយតីតិ ទីបេតិ. តេហីតិ យស្មិំ ទេវនិកាយេ និព្ពត្តិ, តេហិ តុសិតទេវគណេហិ, តេហិ វា កាមគុណេហិ. ‘‘សមង្គិភូតា បរិវារិតា’’តិ ច ¶ ឥត្ថិលិង្គនិទ្ទេសោ បុរិមត្តភាវសិទ្ធំ ឥត្ថិភាវំ, ទេវតាភាវំ វា សន្ធាយ កតោ, ទេវូបបត្តិ បន បុរិសភាវេនេវ ជាតា.

ឯវំ ថេរេន យាចិតោ ភគវា តត្ថ គមនេ ពហូនំ វិសេសាធិគមំ ទិស្វា វីសតិសហស្ស ខីណាសវបរិវុតោ រាជគហតោ អតុរិតចារិកាវសេន កបិលវត្ថុគាមិមគ្គំ បដិបជ្ជិ. ថេរោ ឥទ្ធិយា កបិលវត្ថុំ គន្ត្វា រញ្ញោ បុរតោ អាកាសេ ឋិតោ អទិដ្ឋបុព្ពំ វេសំ ទិស្វា រញ្ញា ‘‘កោសិ ¶ ត្វ’’ន្តិ បុច្ឆិតោ, ‘‘សចេ អមច្ចបុត្តំ តយា ភគវតោ សន្តិកំ បេសិតំ មំ ន ជានាសិ, ឯវំ បន ជានាហី’’តិ ទស្សេន្តោ –

‘‘ពុទ្ធស្ស បុត្តោម្ហិ អសយ្ហសាហិនោ, អង្គីរសស្សប្បដិមស្ស តាទិនោ;

បិតុបិតា មយ្ហំ តុវំសិ សក្ក, ធម្មេន មេ គោតម អយ្យកោសី’’តិ. –

ឱសានគាថមាហ.

តត្ថ ពុទ្ធស្ស បុត្តោម្ហីតិ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធស្ស ឧរេ ជាតតាយ ឱរសបុត្តោ អម្ហិ. អសយ្ហសាហិនោតិ, អភិសម្ពោធិតោ បុព្ពេ ឋបេត្វា មហាពោធិសត្តំ អញ្ញេហិ សហិតុំ វហិតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា អសយ្ហស្ស សកលស្ស ពោធិសម្ភារស្ស មហាការុណិកាធិការស្ស ច សហនតោ វហនតោ, តតោ បរម្បិ អញ្ញេហិ សហិតុំ អភិភវិតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា អសយ្ហានំ បញ្ចន្នំ មារានំ សហនតោ អភិភវនតោ, អាសយានុសយចរិតាធិមុត្តិអាទិវិភាគាវពោធនេន យថារហំ វេនេយ្យានំ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេហិ អនុសាសនីសង្ខាតស្ស អញ្ញេហិ អសយ្ហស្ស ពុទ្ធកិច្ចស្ស ច សហនតោ, តត្ថ វា សាធុការីភាវតោ អសយ្ហសាហិនោ. អង្គីរសស្សាតិ អង្គីកតសីលាទិសម្បត្តិកស្ស. ‘‘អង្គមង្គេហិ និច្ឆរណកឱភាសស្សា’’តិ អបរេ. កេចិ បន ‘‘អង្គីរសោ, សិទ្ធត្ថោតិ ទ្វេ ¶ នាមានិ បិតរាយេវ គហិតានី’’តិ វទន្តិ. អប្បដិមស្សាតិ អនូបមស្ស. ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ តាទិលក្ខណប្បត្តិយា តាទិនោ. បិតុបិតា មយ្ហំ តុវំសីតិ អរិយជាតិវសេន មយ្ហំ បិតុ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស លោកវោហារេន ត្វំ បិតា អសិ. សក្កាតិ ជាតិវសេន រាជានំ អាលបតិ. ធម្មេនាតិ សភាវេន អរិយជាតិ លោកិយជាតីតិ ទ្វិន្នំ ជាតីនំ សភាវសមោធានេន គោតមាតិ រាជានំ គោត្តេន អាលបតិ. អយ្យកោសីតិ បិតាមហោ អសិ. ឯត្ថ ច ‘‘ពុទ្ធស្ស បុត្តោម្ហី’’តិអាទិំ វទន្តោ ថេរោ អញ្ញំ ព្យាកាសិ.

ឯវំ ¶ បន អត្តានំ ជានាបេត្វា ហដ្ឋតុដ្ឋេន រញ្ញា មហារហេ បល្លង្កេ និសីទាបេត្វា អត្តនោ បដិយាទិតស្ស នានគ្គរសស្ស ភោជនស្ស បត្តំ បូរេត្វា ទិន្នេ គមនាការំ ទស្សេតិ. ‘‘កស្មា គន្តុកាមត្ថ, ភុញ្ជថា’’តិ ច វុត្តេ, ‘‘សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ភុញ្ជិស្សាមី’’តិ. ‘‘កហំ បន សត្ថា’’តិ? ‘‘វីសតិសហស្សភិក្ខុបរិវារោ តុម្ហាកំ ទស្សនត្ថាយ មគ្គំ បដិបន្នោ’’តិ. ‘‘តុម្ហេ ឥមំ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា យាវ មម បុត្តោ ឥមំ នគរំ សម្បាបុណាតិ, តាវស្ស ឥតោវ បិណ្ឌបាតំ ហរថា’’តិ. ថេរោ ភត្តកិច្ចំ កត្វា រញ្ញោ បរិសាយ ច ធម្មំ កថេត្វា សត្ថុ អាគមនតោ បុរេតរមេវ សកលំ រាជនិវេសនំ រតនត្តយេ អភិប្បសន្នំ ករោន្តោ សព្ពេសំ បស្សន្តានំយេវ សត្ថុ អាហរិតព្ពភត្តបុណ្ណំ បត្តំ អាកាសេ វិស្សជ្ជេត្វា សយម្បិ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ¶ បិណ្ឌបាតំ ឧបនេត្វា សត្ថុ ហត្ថេ ឋបេសិ. សត្ថា តំ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិ. ឯវំ សដ្ឋិយោជនំ មគ្គំ ទិវសេ ទិវសេ យោជនំ គច្ឆន្តស្ស សត្ថុ រាជគេហតោវ ភត្តំ អាហរិត្វា អទាសិ. អថ នំ ភគវា ‘‘មយ្ហំ បិតុ មហារាជស្ស សកលនិវេសនំ បសាទេសី’’តិ កុលប្បសាទកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

កាឡុទាយិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ឯកវិហារិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា

បុរតោ ¶ បច្ឆតោ វាតិអាទិកា អាយស្មតោ ឯកវិហារិយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ កស្សបទសពលស្ស កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា វិវេកវាសំ វសិ.

សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ ភគវតិ បរិនិព្ពុតេ ធម្មាសោករញ្ញោ កនិដ្ឋភាតា ហុត្វា និព្ពត្តិ. អសោកមហារាជា កិរ សត្ថុ បរិនិព្ពានតោ ទ្វិន្នំ វស្សសតានំ ឧបរិ អដ្ឋារសមេ វស្សេ សកលជម្ពុទីបេ ឯករជ្ជាភិសេកំ បត្វា អត្តនោ កនិដ្ឋំ តិស្សកុមារំ ឱបរជ្ជេ ឋបេត្វា ឯកេន ឧបាយេន តំ សាសនេ អភិប្បសន្នំ អកាសិ. សោ ឯកទិវសំ មិគវំ គតោ អរញ្ញេ យោនកមហាធម្មរក្ខិតត្ថេរំ ហត្ថិនាគេន សាលសាខំ គហេត្វា ពីជិយមានំ និសិន្នំ ទិស្វា សញ្ជាតបសាទោ ‘‘អហោ វតាហម្បិ អយំ មហាថេរោ វិយ បព្ពជិត្វា អរញ្ញេ វិហរេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេសិ. ថេរោ ¶ តស្ស ចិត្តាចារំ ញត្វា តស្ស បស្សន្តស្សេវ អាកាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា អសោការាមេ បោក្ខរណិយា អភិជ្ជមានេ ឧទកេ ឋត្វា ចីវរញ្ច ឧត្តរាសង្គញ្ច អាកាសេ ឱលគ្គេត្វា ន្ហាយិតុំ អារភិ. កុមារោ ថេរស្ស អានុភាវំ ទិស្វា អភិប្បសន្នោ អរញ្ញតោ និវត្តិត្វា រាជគេហំ គន្ត្វា ‘‘បព្ពជិស្សាមី’’តិ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា តំ អនេកប្បការំ យាចិត្វា បព្ពជ្ជាធិប្បាយំ និវត្តេតុំ នាសក្ខិ. សោ ឧបាសកោ ហុត្វា បព្ពជ្ជាសុខំ បត្ថេន្តោ –

៥៣៧.

‘‘បុរតោ បច្ឆតោ វាបិ, អបរោ ចេ ន វិជ្ជតិ;

អតីវ ផាសុ ភវតិ, ឯកស្ស វសតោ វនេ.

៥៣៨.

‘‘ហន្ទ ¶ ឯកោ គមិស្សាមិ, អរញ្ញំ ពុទ្ធវណ្ណិតំ;

ផាសុ ឯកវិហារិស្ស, បហិតត្តស្ស ភិក្ខុនោ.

៥៣៩.

‘‘យោគី-បីតិករំ រម្មំ, មត្តកុញ្ជរសេវិតំ;

ឯកោ អត្ថវសី ខិប្បំ, បវិសិស្សាមិ កាននំ.

៥៤០.

‘‘សុបុប្ផិតេ ¶ សីតវនេ, សីតលេ គិរិកន្ទរេ;

គត្តានិ បរិសិញ្ចិត្វា, ចង្កមិស្សាមិ ឯកកោ.

៥៤១.

‘‘ឯកាកិយោ អទុតិយោ, រមណីយេ មហាវនេ;

កទាហំ វិហរិស្សាមិ, កតកិច្ចោ អនាសវោ.

៥៤២.

‘‘ឯវំ មេ កត្តុកាមស្ស, អធិប្បាយោ សមិជ្ឈតុ;

សាធយិស្សាមហំយេវ, នាញ្ញោ អញ្ញស្ស ការកោ’’តិ. –

ឥមា ឆ គាថា អភាសិ.

តត្ថ បុរតោ បច្ឆតោ វាតិ អត្តនោ បុរតោ វា បច្ឆតោ វា, វា-សទ្ទស្ស វិកប្បត្ថត្តា បស្សតោ វា អបរោ អញ្ញោ ជនោ ន វិជ្ជតិ ចេ, អតីវ អតិវិយ ផាសុ ចិត្តសុខំ ភវតិ. ឯកវិហារីភាវេន ឯកស្ស អសហាយស្ស. វនេ វសតោតិ ចិរបរិចិតេន វិវេកជ្ឈាសយេន អាកឌ្ឍិយមានហទយោ សោ រត្តិន្ទិវំ មហាជនបរិវុតស្ស វសតោ សង្គណិកវិហារំ និព្ពិន្ទន្តោ វិវេកសុខញ្ច ពហុំ មញ្ញន្តោ វទតិ.

ហន្ទាតិ វោស្សគ្គត្ថេ និបាតោ, តេន ឥទានិ ករីយមានស្ស អរញ្ញគមនស្ស និច្ឆិតភាវមាហ. ឯកោ គមិស្សាមីតិ ‘‘សុញ្ញាគារេ ខោ, គហបតិ, តថាគតា អភិរមន្តី’’តិអាទិវចនតោ (ចូឡវ. ៣០៦) ពុទ្ធេហិ វណ្ណិតំ បសដ្ឋំ អរញ្ញំ ឯកោ អសហាយោ គមិស្សាមិ វាសាធិប្បាយេន ឧបគច្ឆាមិ. យស្មា ឯកវិហារិស្ស ឋានាទីសុ អសហាយភាវេន ឯកវិហារិស្ស និព្ពានំ បដិបេសិតចិត្តតាយ បហិតត្តស្ស អធិសីលសិក្ខាទិកា តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខតោ ភិក្ខុនោ អរញ្ញំ ផាសុ ឥដ្ឋំ សុខាវហន្តិ អត្ថោ.

យោគី-បីតិករន្តិ យោគីនំ ភាវនាយ យុត្តប្បយុត្តានំ អប្បសទ្ទាទិភាវេន ឈានវិបស្សនាទិបីតិំ អាវហនតោ យោគី-បីតិករំ. វិសភាគារម្មណាភាវេន បដិសល្លានសារុប្បតាយ រម្មំ. មត្តកុញ្ជរសេវិតន្តិ ¶ មត្តវរវារណវិចរិតំ, ឥមិនាបិ ព្រហារញ្ញភាវេន ជនវិវេកំយេវ ទស្សេតិ. អត្ថវសីតិ ឥធ អត្ថោតិ សមណធម្មោ អធិប្បេតោ. ‘‘កថំ នុ ខោ សោ មេ ភវេយ្យា’’តិ តស្ស វសំ គតោ.

សុបុប្ផិតេតិ ¶ ¶ សុដ្ឋុ បុប្ផិតេ. សីតវនេតិ ឆាយូទកសម្បត្តិយា សីតេ វនេ. ឧភយេនបិ តស្ស រមណីយតំយេវ វិភាវេតិ. គិរិកន្ទរេតិ គិរីនំ អព្ភន្តរេ កន្ទរេ. កន្តិ ហិ ឧទកំ, តេន ទារិតំ និន្នដ្ឋានំ កន្ទរំ នាម. តាទិសេ សីតលេ គិរិកន្ទរេ ឃម្មបរិតាបំ វិនោទេត្វា អត្តនោ គត្តានិ បរិសិញ្ចិត្វា ន្ហាយិត្វា ចង្កមិស្សាមិ ឯកកោតិ កត្ថចិ អនាយត្តវុត្តិតំ ទស្សេតិ.

ឯកាកិយោតិ ឯកាកី អសហាយោ. អទុតិយោតិ តណ្ហាសង្ខាតទុតិយាភាវេន អទុតិយោ. តណ្ហា ហិ បុរិសស្ស សព្ពទា អវិជហនដ្ឋេន ទុតិយា នាម. តេនាហ ភគវា – ‘‘តណ្ហាទុតិយោ បុរិសោ, ទីឃមទ្ធាន សំសរ’’ន្តិ (ឥតិវុ. ១៥, ១០៥).

ឯវំ មេ កត្តុកាមស្សាតិ ‘‘ហន្ទ ឯកោ គមិស្សាមី’’តិអាទិនា វុត្តវិធិនា អរញ្ញំ គន្ត្វា ភាវនាភិយោគំ កត្តុកាមស្ស មេ. អធិប្បាយោ សមិជ្ឈតូតិ ‘‘កទាហំ វិហរិស្សាមិ, កតកិច្ចោ អនាសវោ’’តិ ឯវំ បវត្តោ មនោរថោ ឥជ្ឈតុ សិទ្ធិំ បាបុណាតុ. អរហត្តប្បត្តិ ច យស្មា ន អាយាចនមត្តេន សិជ្ឈតិ, នាបិ អញ្ញេន សាធេតព្ពា, តស្មា អាហ ‘‘សាធយិស្សាមហំយេវ, នាញ្ញោ អញ្ញស្ស ការកោ’’តិ.

ឯវំ ឧបរាជស្ស បព្ពជ្ជាយ ទឡ្ហនិច្ឆយតំ ញត្វា រាជា អសោការាមគមនីយំ មគ្គំ អលង្ការាបេត្វា កុមារំ សព្ពាលង្ការវិភូសិតំ មហតិយា សេនាយ មហច្ចរាជានុភាវេន វិហារំ នេសិ. កុមារោ បធានឃរំ គន្ត្វា មហាធម្មរក្ខិតត្ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិ, អនេកសតា មនុស្សា តំ អនុបព្ពជិំសុ. រញ្ញោ ភាគិនេយ្យោ សង្ឃមិត្តាយ សាមិកោ អគ្គិព្រហ្មាបិ តមេវ អនុបព្ពជិ. សោ បព្ពជិត្វា ហដ្ឋតុដ្ឋោ អត្តនា កាតព្ពំ បកាសេន្តោ –

៥៤៣.

‘‘ឯស ពន្ធាមិ សន្នាហំ, បវិសិស្សាមិ កាននំ;

ន តតោ និក្ខមិស្សាមិ, អប្បត្តោ អាសវក្ខយំ.

៥៤៤.

‘‘មាលុតេ ឧបវាយន្តេ, សីតេ សុរភិគន្ធិកេ;

អវិជ្ជំ ទាលយិស្សាមិ, និសិន្នោ នគមុទ្ធនិ.

៥៤៥.

‘‘វនេ ¶ កុសុមសញ្ឆន្នេ, បព្ភារេ នូន សីតលេ;

វិមុត្តិសុខេន សុខិតោ, រមិស្សាមិ គិរិព្ពជេ’’តិ. –

តិស្សោ គាថា អភាសិ.

តត្ថ ឯស ពន្ធាមិ សន្នាហន្តិ ឯសាហំ វីរិយសង្ខាតំ សន្នាហំ ពន្ធាមិ, កាយេ ច ¶ ជីវិតេ ច និរបេក្ខោ វីរិយសន្នាហេន សន្នយ្ហាមិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា នាម សូរោ បុរិសោ បច្ចត្ថិកេ បច្ចុបដ្ឋិតេ ¶ តំ ជេតុកាមោ អញ្ញំ កិច្ចំ បហាយ កវចបដិមុច្ចនាទិនា យុទ្ធាយ សន្នយ្ហតិ, យុទ្ធភូមិញ្ច គន្ត្វា បច្ចត្ថិកេ អជេត្វា តតោ ន និវត្តតិ, ឯវមហម្បិ កិលេសបច្ចត្ថិកេ ជេតុំ អាទិត្តម្បិ សីសំ ចេលញ្ច អជ្ឈុបេក្ខិត្វា ចតុព្ពិធសម្មប្បធានវីរិយសន្នាហំ សន្នយ្ហាមិ, កិលេសេ អជេត្វា កិលេសវិជយយោគ្គំ វិវេកដ្ឋានំ ន វិស្សជ្ជេមីតិ. តេន វុត្តំ ‘‘បវិសិស្សាមិ កាននំ ន តតោ និក្ខមិស្សាមិ, អប្បត្តោ អាសវក្ខយ’’ន្តិ.

‘‘មាលុតេ ឧបវាយន្តេ’’តិអាទិនា អរញ្ញដ្ឋានស្ស កម្មដ្ឋានភាវនាយោគ្យតំ វទតិ, រមិស្សាមិ នូន គិរិព្ពជេតិ យោជនា. បព្ពតបរិក្ខេបេ អភិរមិស្សាមិ មញ្ញេតិ អនាគតត្ថំ បរិកប្បេន្តោ វទតិ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឯវំ វត្វា ថេរោ អរញ្ញំ បវិសិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោ ឧបជ្ឈាយេន សទ្ធិំ កលិង្គរដ្ឋំ អគមាសិ. តត្ថស្ស បាទេ ចម្មិកាពាធោ ឧប្បជ្ជិ, តំ ទិស្វា ឯកោ វេជ្ជោ ‘‘សប្បិំ, ភន្តេ, បរិយេសថ, តិកិច្ឆិស្សាមិ ន’’ន្តិ អាហ. ថេរោ សប្បិបរិយេសនំ អកត្វា វិបស្សនាយ ឯវ កម្មំ ករោតិ, រោគោ វឌ្ឍតិ, វេជ្ជោ ថេរស្ស តត្ថ អប្បោស្សុក្កតំ ទិស្វា សយមេវ សប្បិំ បរិយេសិត្វា ថេរំ អរោគំ អកាសិ. សោ អរោគោ ហុត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៤៤.១-១២) –

‘‘ឥមម្ហិ ភទ្ទកេ កប្បេ, ព្រហ្មពន្ធុ មហាយសោ;

កស្សបោ នាម គោត្តេន, ឧប្បជ្ជិ វទតំ វរោ.

‘‘និប្បបញ្ចោ និរាលម្ពោ, អាកាសសមមានសោ;

សុញ្ញតាពហុលោ តាទី, អនិមិត្តរតោ វសី.

‘‘អសង្គចិត្តោ ¶ និក្លេសោ, អសំសដ្ឋោ កុលេ គណេ;

មហាការុណិកោ វីរោ, វិនយោបាយកោវិទោ.

‘‘ឧយ្យុត្តោ បរកិច្ចេសុ, វិនយន្តោ សទេវកេ;

និព្ពានគមនំ មគ្គំ, គតិំ បង្កវិសោសនំ.

‘‘អមតំ បរមស្សាទំ, ជរាមច្ចុនិវារណំ;

មហាបរិសមជ្ឈេ សោ, និសិន្នោ លោកតារកោ.

‘‘ករវីករុតោ ¶ នាថោ, ព្រហ្មឃោសោ តថាគតោ;

ឧទ្ធរន្តោ មហាទុគ្គា, វិប្បនដ្ឋេ អនាយកេ.

‘‘ទេសេន្តោ វិរជំ ធម្មំ, ទិដ្ឋោ មេ លោកនាយកោ;

តស្ស ធម្មំ សុណិត្វាន, បព្ពជិំ អនគារិយំ.

‘‘បព្ពជិត្វា តទាបាហំ, ចិន្តេន្តោ ជិនសាសនំ;

ឯកកោវ វនេ រម្មេ, វសិំ សំសគ្គបីឡិតោ.

‘‘សក្កាយវូបកាសោ មេ, ហេតុភូតោ មមាភវី;

មនសោ វូបកាសស្ស, សំសគ្គភយទស្សិនោ.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា ថេរេ តត្ថ វិហរន្តេ រាជា កោដិធនបរិច្ចាគេន ភោជកគិរិវិហារំ នាម ការេត្វា ថេរំ តត្ថ វាសេសិ. សោ តត្ថ វិហរន្តោ បរិនិព្ពានកាលេ –

៥៤៦.

‘‘សោហំ បរិបុណ្ណសង្កប្បោ, ចន្ទោ បន្នរសោ យថា;

សព្ពាសវបរិក្ខីណោ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ. –

ឱសានគាថមាហ. សា ឧត្តានត្ថាវ. តទេវ ច ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណំ អហោសីតិ.

ឯកវិហារិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. មហាកប្បិនត្ថេរគាថាវណ្ណនា

អនាគតំ ¶ យោ បដិកច្ច បស្សតីតិអាទិកា អាយស្មតោ មហាកប្បិនត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ បទុមុត្តរពុទ្ធកាលេ ហំសវតីនគរេ កុលឃរេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ ភិក្ខុឱវាទកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ¶ ទិស្វា តជ្ជំ អធិការកម្មំ កត្វា តំ ឋានន្តរំ បត្ថេសិ.

សោ តត្ថ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ ពារាណសិយំ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ បុរិសសហស្សគណជេដ្ឋកោ ហុត្វា គព្ភសហស្សបដិមណ្ឌិតំ មហន្តំ បរិវេណំ ការាបេសិ. តេ សព្ពេបិ ជនា យាវជីវំ កុសលំ កត្វា តំ ¶ ឧបាសកំ ជេដ្ឋកំ កត្វា សបុត្តទារា ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិំសុ. តេសុ គណជេដ្ឋកោ អម្ហាកំ សត្ថុ និព្ពត្តិតោ បុរេតរមេវ បច្ចន្តទេសេ កុក្កុដនាមកេ នគរេ រាជគេហេ និព្ពត្តិ, តស្ស កប្បិនោតិ នាមំ អហោសិ. សេសបុរិសា តស្មិំយេវ នគរេ អមច្ចកុលេ និព្ពត្តិំសុ. កប្បិនកុមារោ បិតុ អច្ចយេន ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា មហាកប្បិនរាជា នាម ជាតោ. សោ សុតវិត្តកតាយ បាតោវ ចតូហិ ទ្វារេហិ សីឃំ ទូតេ បេសេសិ – ‘‘យត្ថ ពហុស្សុតេ បស្សថ, តតោ និវត្តិត្វា មយ្ហំ អារោចេថា’’តិ.

តេន ច សមយេន អម្ហាកំ សត្ថា លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា សាវត្ថិំ ឧបនិស្សាយ វិហរតិ. តស្មិំ កាលេ សាវត្ថិវាសិនោ វាណិជា សាវត្ថិយំ ឧដ្ឋានកភណ្ឌំ គហេត្វា តំ នគរំ គន្ត្វា ភណ្ឌំ បដិសាមេត្វា ‘‘រាជានំ បស្សិស្សាមា’’តិ បណ្ណាការហត្ថា រញ្ញោ អារោចាបេសុំ. តេ រាជា បក្កោសាបេត្វា និយ្យាទិតបណ្ណាការេ វន្ទិត្វា ឋិតេ ‘‘កុតោ អាគតត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សាវត្ថិតោ, ទេវា’’តិ. ‘‘កច្ចិ វោ រដ្ឋំ សុភិក្ខំ, ធម្មិកោ រាជា’’តិ? ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘កីទិសោ ធម្មោ តុម្ហាកំ ទេសេ ឥទានិ បវត្តតី’’តិ? ‘‘តំ, ទេវ, ន សក្កា ឧច្ឆិដ្ឋមុខេហិ កថេតុ’’ន្តិ. រាជា សុវណ្ណភិង្គារេន ឧទកំ ទាបេសិ. តេ មុខំ វិក្ខាលេត្វា ទសពលាភិមុខា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា, ‘‘ទេវ, អម្ហាកំ ទេសេ ពុទ្ធរតនំ នាម ឧប្បន្ន’’ន្តិ ¶ អាហំសុ. រញ្ញោ ‘‘ពុទ្ធោ’’តិ វចនេ សុតមត្តេយេវ សកលសរីរំ ផរមានា បីតិ ឧប្បជ្ជិ. តតោ ‘‘ពុទ្ធោតិ, តាតា, វទេថា’’តិ អាហ. ‘‘ពុទ្ធោតិ, ទេវ, វទាមា’’តិ. ឯវំ តិក្ខត្តុំ វទាបេត្វា ‘‘ពុទ្ធោតិ បទំ អបរិមាណ’’ន្តិ តស្មិំយេវ បទេ បសន្នោ សតសហស្សំ ទត្វា ‘‘អបរំ វទេថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ទេវ, លោកេ ធម្មរតនំ នាម ឧប្បន្ន’’ន្តិ. តម្បិ ¶ សុត្វា តថេវ សតសហស្សំ ទត្វា ‘‘អបរំ វទេថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ទេវ, សង្ឃរតនំ នាម ឧប្បន្ន’’ន្តិ. តម្បិ សុត្វា តថេវ សតសហស្សំ ទត្វា ‘‘ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមី’’តិ តតោវ និក្ខមិ. អមច្ចាបិ តថេវ និក្ខមិំសុ. សោ អមច្ចសហស្សេន សទ្ធិំ គង្គាតីរំ បត្វា ‘‘សចេ សត្ថា សម្មាសម្ពុទ្ធោ, ឥមេសំ អស្សានំ ខុរមត្តម្បិ មា តេមេតូ’’តិ សច្ចាធិដ្ឋានំ កត្វា ឧទកបិដ្ឋេនេវ បូរំ គង្គានទិំ អតិក្កមិត្វា អបរម្បិ អឌ្ឍយោជនវិត្ថារំ នទិំ តថេវ អតិក្កមិត្វា តតិយំ ចន្ទភាគំ នាម មហានទិំ បត្វា តម្បិ តាយ ឯវ សច្ចកិរិយាយ អតិក្កមិ.

សត្ថាបិ តំទិវសំ បច្ចូសសមយំយេវ មហាករុណាសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ លោកំ វោលោកេន្តោ ‘‘អជ្ជ មហាកប្បិនោ តិយោជនសតិកំ រជ្ជំ បហាយ អមច្ចសហស្សបរិវារោ មម សន្តិកេ បព្ពជិតុំ អាគមិស្សតី’’តិ ទិស្វា ‘‘មយា តេសំ បច្ចុគ្គមនំ កាតុំ យុត្ត’’ន្តិ បាតោវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ សាវត្ថិយំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ ¶ សយមេវ អាកាសេន គន្ត្វា ចន្ទភាគាយ នទិយា តីរេ តេសំ ឧត្តរណតិត្ថស្សាភិមុខដ្ឋានេ មហានិគ្រោធមូលេ បល្លង្កេន និសិន្នោ ឆព្ពណ្ណពុទ្ធរស្មិយោ វិស្សជ្ជេសិ. តេ តេន តិត្ថេន ឧត្តរន្តា ពុទ្ធរស្មិយោ ឥតោ ចិតោ ច វិធាវន្តិយោ ឱលោកេន្តោ ភគវន្តំ ទិស្វា ‘‘យំ សត្ថារំ ឧទ្ទិស្ស មយំ អាគតា, អទ្ធា សោ ឯសោ’’តិ ទស្សនេនេវ និដ្ឋំ គន្ត្វា ទិដ្ឋដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ឱនមិត្វា បរមនិបច្ចាការំ ករោន្តា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិំសុ. រាជា ភគវតោ គោប្ផកេសុ គហេត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ សទ្ធិំ អមច្ចសហស្សេន. សត្ថា តេសំ ធម្មំ ទេសេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ សទ្ធិំ បរិសាយ អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ២.៥៤.៦៦-១០៧) –

‘‘បទុមុត្តរោ ¶ នាម ជិនោ, សព្ពធម្មាន បារគូ;

ឧទិតោ អជដាកាសេ, រវីវ សរទម្ពរេ.

‘‘វចនាភាយ ពោធេតិ, វេនេយ្យបទុមានិ សោ;

កិលេសបង្កំ សោសេតិ, មតិរំសីហិ នាយកោ.

‘‘តិត្ថិយានំ យសេ ហន្តិ, ខជ្ជោតាភា យថា រវិ;

សច្ចត្ថាភំ បកាសេតិ, រតនំវ ទិវាករោ.

‘‘គុណានំ អាយតិភូតោ, រតនានំវ សាគរោ;

បជ្ជុន្នោរិវ ភូតានិ, ធម្មមេឃេន វស្សតិ.

‘‘អក្ខទស្សោ តទា អាសិំ, នគរេ ហំសសវ្ហយេ;

ឧបេច្ច ធម្មមស្សោសិំ, ជលជុត្តមនាមិនោ.

‘‘ឱវាទកស្ស ភិក្ខូនំ, សាវកស្ស កតាវិនោ;

គុណំ បកាសយន្តស្ស, តប្បយន្តស្ស មេ មនំ.

‘‘សុត្វា បតីតោ សុមនោ, និមន្តេត្វា តថាគតំ;

សសិស្សំ ភោជយិត្វាន, តំ ឋានមភិបត្ថយិំ.

‘‘តទា ហំសសមភាគោ, ហំសទុន្ទុភិនិស្សនោ;

បស្សថេតំ មហាមត្តំ, វិនិច្ឆយវិសារទំ.

‘‘បតិតំ បាទមូលេ មេ, សមុគ្គតតនូរុហំ;

ជីមូតវណ្ណំ បីណំសំ, បសន្ននយនាននំ.

‘‘បរិវារេន មហតា, រាជយុត្តំ មហាយសំ;

ឯសោ កតាវិនោ ឋានំ, បត្ថេតិ មុទិតាសយោ.

‘‘ឥមិនា បណិបាតេន, ចាគេន បណិធីហិ ច;

កប្បសតសហស្សានិ, នុបបជ្ជតិ ទុគ្គតិំ.

‘‘ទេវេសុ ¶ ទេវសោភគ្គំ, មនុស្សេសុ មហន្តតំ;

អនុភោត្វាន សេសេន, និព្ពានំ បាបុណិស្សតិ.

‘‘សតសហស្សិតោ កប្បេ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;

គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘តស្ស ¶ ធម្មេសុ ទាយាទោ, ឱរសោ ធម្មនិម្មិតោ;

កប្បិនោ នាម នាមេន, ហេស្សតិ សត្ថុ សាវកោ.

‘‘តតោហំ សុកតំ ការំ, កត្វាន ជិនសាសនេ;

ជហិត្វា មានុសំ ទេហំ, តុសិតំ អគមាសហំ.

‘‘ទេវមានុសរជ្ជានិ, សតសោ អនុសាសិយ;

ពារាណសិយមាសន្នេ, ជាតោ កេណិយជាតិយំ.

‘‘សហស្សបរិវារេន, សបជាបតិកោ អហំ;

បញ្ចបច្ចេកពុទ្ធានំ, សតានិ សមុបដ្ឋហិំ.

‘‘តេមាសំ ភោជយិត្វាន, បច្ឆាទម្ហ តិចីវរំ;

តតោ ចុតា មយំ សព្ពេ, អហុម្ហ តិទសូបគា.

‘‘បុនោ សព្ពេ មនុស្សត្តំ, អគមិម្ហ តតោ ចុតា;

កុក្កុដម្ហិ បុរេ ជាតា, ហិមវន្តស្ស បស្សតោ.

‘‘កប្បិនោ នាមហំ អាសិំ, រាជបុត្តោ មហាយសោ;

សេសាមច្ចកុលេ ជាតា, មមេវ បរិវារយុំ.

‘‘មហារជ្ជសុខំ បត្តោ, សព្ពកាមសមិទ្ធិមា;

វាណិជេហិ សមក្ខាតំ, ពុទ្ធុប្បាទមហំ សុណិំ.

‘‘ពុទ្ធោ លោកេ សមុប្បន្នោ, អសមោ ឯកបុគ្គលោ;

សោ បកាសេតិ សទ្ធម្មំ, អមតំ សុខមុត្តមំ.

‘‘សុយុត្តា តស្ស សិស្សា ច, សុមុត្តា ច អនាសវា;

សុត្វា នេសំ សុវចនំ, សក្ករិត្វាន វាណិជេ.

‘‘បហាយ រជ្ជំ សាមច្ចោ, និក្ខមិំ ពុទ្ធមាមកោ;

នទិំ ទិស្វា មហាចន្ទំ, បូរិតំ សមតិត្តិកំ.

‘‘អប្បតិដ្ឋំ អនាលម្ពំ, ទុត្តរំ សីឃវាហិនិំ;

គុណំ សរិត្វា ពុទ្ធស្ស, សោត្ថិនា សមតិក្កមិំ.

‘‘ភវសោតំ សចេ ពុទ្ធោ, តិណ្ណោ លោកន្តគូ វិទូ;

ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, គមនំ មេ សមិជ្ឈតុ.

‘‘យទិ ¶ សន្តិគមោ មគ្គោ, មោក្ខោ ចច្ចន្តិកំ សុខំ;

ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, គមនំ មេ សមិជ្ឈតុ.

‘‘សង្ឃោ ¶ ចេ តិណ្ណកន្តារោ, បុញ្ញក្ខេត្តោ អនុត្តរោ;

ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, គមនំ មេ សមិជ្ឈតុ.

‘‘សហ កតេ សច្ចវរេ, មគ្គា អបគតំ ជលំ;

តតោ សុខេន ឧត្តិណ្ណោ, នទីតីរេ មនោរមេ.

‘‘និសិន្នំ អទ្ទសំ ពុទ្ធំ, ឧទេន្តំវ បភង្ករំ;

ជលន្តំ ហេមសេលំវ, ទីបរុក្ខំវ ជោតិតំ.

‘‘សសិំវ តារាសហិតំ, សាវកេហិ បុរក្ខតំ;

វាសវំ វិយ វស្សន្តំ, ទេសនាជលទន្តរំ.

‘‘វន្ទិត្វាន សហាមច្ចោ, ឯកមន្តមុបាវិសិំ;

តតោ នោ អាសយំ ញត្វា, ពុទ្ធោ ធម្មមទេសយិ.

‘‘សុត្វាន ធម្មំ វិមលំ, អវោចុម្ហ មយំ ជិនំ;

បព្ពាជេហិ មហាវីរ, និព្ពិន្ទាម្ហ មយំ ភវេ.

‘‘ស្វក្ខាតោ ភិក្ខវេ ធម្មោ, ទុក្ខន្តករណាយ វោ;

ចរថ ព្រហ្មចរិយំ, ឥច្ចាហ មុនិសត្តមោ.

‘‘សហ វាចាយ សព្ពេបិ, ភិក្ខុវេសធរា មយំ;

អហុម្ហ ឧបសម្បន្នា, សោតាបន្នា ច សាសនេ.

‘‘តតោ ជេតវនំ គន្ត្វា, អនុសាសិ វិនាយកោ;

អនុសិដ្ឋោ ជិនេនាហំ, អរហត្តមបាបុណិំ.

‘‘តតោ ភិក្ខុសហស្សានិ, អនុសាសិមហំ តទា;

មមានុសាសនករា, តេបិ អាសុំ អនាសវា.

‘‘ជិនោ តស្មិំ គុណេ តុដ្ឋោ, ឯតទគ្គេ ឋបេសិ មំ;

ភិក្ខុឱវាទកានគ្គោ, កប្បិនោតិ មហាជនេ.

‘‘សតសហស្សេ កតំ កម្មំ, ផលំ ទស្សេសិ មេ ឥធ;

បមុត្តោ សរវេគោវ, កិលេសេ ឈាបយិំ មម.

‘‘កិលេសា ឈាបិតា មយ្ហំ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ ¶ បត្វា បន តេ សព្ពេវ សត្ថារំ បព្ពជ្ជំ យាចិំសុ. សត្ថា តេ ‘‘ឯថ, ភិក្ខវោ’’តិ អាហ. សា ឯវ តេសំ បព្ពជ្ជា ឧបសម្បទា ច អហោសិ. សត្ថា តំ ភិក្ខុសហស្សំ អាទាយ អាកាសេន ជេតវនំ អគមាសិ. អថេកទិវសំ ភគវា តស្សន្តេវាសិកេ ភិក្ខូ អាហ – ‘‘កច្ចិ, ភិក្ខវេ, កប្បិនោ ភិក្ខូនំ ធម្មំ ទេសេតី’’តិ? ‘‘ន, ភគវា, ទេសេតិ ¶ . អប្បោស្សុក្កោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារមនុយុត្តោ វិហរតិ, ឱវាទមត្តម្បិ ន ទេតី’’តិ. សត្ថា ¶ ថេរំ បក្កោសាបេត្វា – ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ, កប្បិន, អន្តេវាសិកានំ ឱវាទមត្តម្បិ ន ទេសី’’តិ? ‘‘សច្ចំ, ភគវា’’តិ. ‘‘ព្រាហ្មណ, មា ឯវំ ករិ, អជ្ជ បដ្ឋាយ ឧបគតានំ ធម្មំ ទេសេហី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ថេរោ សត្ថុ វចនំ សិរសា សម្បដិច្ឆិត្វា ឯកោវាទេនេវ សមណសហស្សំ អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ. តេន នំ សត្ថា បដិបាដិយា អត្តនោ សាវកេ ថេរេ ឋានន្តរេ ឋបេន្តោ ភិក្ខុឱវាទកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ. អថេកទិវសំ ថេរោ ភិក្ខុនិយោ ឱវទន្តោ –

៥៤៧.

‘‘អនាគតំ យោ បដិកច្ច បស្សតិ, ហិតញ្ច អត្ថំ អហិតញ្ច តំ ទ្វយំ;

វិទ្ទេសិនោ តស្ស ហិតេសិនោ វា, រន្ធំ ន បស្សន្តិ សមេក្ខមានា.

៥៤៨.

‘‘អានាបានសតី យស្ស, បរិបុណ្ណា សុភាវិតា;

អនុបុព្ពំ បរិចិតា, យថា ពុទ្ធេន ទេសិតា;

សោមំ លោកំ បភាសេតិ, អព្ភា មុត្តោវ ចន្ទិមា.

៥៤៩.

‘‘ឱទាតំ វត មេ ចិត្តំ, អប្បមាណំ សុភាវិតំ;

និព្ពិទ្ធំ បគ្គហីតញ្ច, សព្ពា ឱភាសតេ ទិសា.

៥៥០.

‘‘ជីវតេ វាបិ សប្បញ្ញោ, អបិ វិត្តបរិក្ខយោ;

បញ្ញាយ ច អលាភេន, វិត្តវាបិ ន ជីវតិ.

៥៥១.

‘‘បញ្ញា សុតវិនិច្ឆិនី, បញ្ញា កិត្តិសិលោកវទ្ធនី;

បញ្ញាសហិតោ នរោ ឥធ, អបិ ទុក្ខេសុ សុខានិ វិន្ទតិ.

៥៥២.

‘‘នាយំ ¶ អជ្ជតនោ ធម្មោ, នច្ឆេរោ នបិ អព្ភុតោ;

យត្ថ ជាយេថ មីយេថ, តត្ថ កិំ វិយ អព្ភុតំ.

៥៥៣.

‘‘អនន្តរញ្ហិ ជាតស្ស, ជីវិតា មរណំ ធុវំ;

ជាតា ជាតា មរន្តីធ, ឯវំ ធម្មា ហិ បាណិនោ.

៥៥៤.

‘‘ន ហេតទត្ថាយ មតស្ស ហោតិ, យំ ជីវិតត្ថំ បរបោរិសានំ;

មតម្ហិ រុណ្ណំ ន យសោ ន លោក្យំ, ន វណ្ណិតំ សមណព្រាហ្មណេហិ.

៥៥៥.

‘‘ចក្ខុំ សរីរំ ឧបហន្តិ តេន, និហីយតិ វណ្ណពលំ មតី ច;

អានន្ទិនោ តស្ស ទិសា ភវន្តិ, ហិតេសិនោ នាស្ស សុខី ភវន្តិ.

៥៥៦.

‘‘តស្មា ហិ ឥច្ឆេយ្យ កុលេ វសន្តេ, មេធាវិនោ ចេវ ពហុស្សុតេ ច;

យេសញ្ហិ បញ្ញាវិភវេន កិច្ចំ, តរន្តិ នាវាយ នទិំវ បុណ្ណ’’ន្តិ. –

ឥមា គាថា អភាសិ.

តត្ថ ¶ ¶ អនាគតន្តិ ន អាគតំ, អវិន្ទន្តិ, អត្ថោ. បដិកច្ចាតិ បុតេតរំយេវ. បស្សតីតិ ឱលោកេតិ. អត្ថន្តិ កិច្ចំ. តំ ទ្វយន្តិ ហិតាហិតំ. វិទ្ទេសិនោតិ អមិត្តា. ហិតេសិនោតិ មិត្តា. រន្ធន្តិ ឆិទ្ទំ. សមេក្ខមានាតិ គវេសន្តា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ បុគ្គលោ អត្តនោ ហិតាវហំ អហិតាវហំ តទុភយញ្ច អត្ថំ កិច្ចំ អនាគតំ អសម្បត្តំ បុរេតរំយេវ បញ្ញាចក្ខុនា អហំ វិយ បស្សតិ វីមំសតិ វិចារេតិ, តស្ស អមិត្តា វា អហិតជ្ឈាសយេន មិត្តា វា ហិតជ្ឈាសយេន រន្ធំ គវេសន្តា ន បស្សន្តិ, តាទិសោ បញ្ញវា បុគ្គលោ អច្ឆិទ្ទវុត្តិ, តស្មា តុម្ហេហិ តថារូបេហិ ភវិតព្ពន្តិ.

ឥទានិ អានាបានសតិភាវនាយ គុណំ ទស្សេន្តោ តត្ថ តានិ យោជេតុំ ‘‘អានាបានសតី យស្សា’’តិ ទុតិយំ គាថមាហ. តត្ថ អានន្តិ ¶ អស្សាសោ. អបានន្តិ បស្សាសោ. អស្សាសបស្សាសនិមិត្តារម្មណា សតិ អានាបានសតិ. សតិសីសេន ចេត្ថ តំសម្បយុត្តសមាធិភាវនា អធិប្បេតា. យស្សាតិ, យស្ស យោគិនោ. បរិបុណ្ណា សុភាវិតាតិ ចតុន្នំ សតិបដ្ឋានានំ សោឡសន្នញ្ច អាការានំ បារិបូរិយា សព្ពសោ បុណ្ណា សត្តន្នំ ពោជ្ឈង្គានំ វិជ្ជាវិមុត្តីនញ្ច បារិបូរិយា សុដ្ឋុ ភាវិតា វឌ្ឍិតា. អនុបុព្ពំ បរិចិតា, យថា ពុទ្ធេន ទេសិតាតិ ‘‘សោ សតោវ អស្សសតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៣៧៤; ម. និ. ១.១០៧) យថា ភគវតា ទេសិតា, តថា អនុបុព្ពំ អនុក្កមេន បរិចិតា អាសេវិតា ភាវិតា. សោមំ លោកំ បភាសេតិ, អព្ភា មុត្តោវ ចន្ទិមាតិ សោ យោគាវចរោ យថា អព្ភាទិឧបក្កិលេសា វិមុត្តោ ចន្ទោ ចន្ទាលោកេន ឥមំ ឱកាសលោកំ បភាសេតិ, ឯវំ អវិជ្ជាទិឧបក្កិលេសវិមុត្តោ ញាណាលោកេន អត្តសន្តានបតិតំ បរសន្តានបតិតញ្ច សង្ខារលោកំ បភាសេតិ បកាសេតិ. តស្មា តុម្ហេហិ អានាបានសតិភាវនា ភាវេតព្ពាតិ អធិប្បាយោ.

ឥទានិ អត្តានំ និទស្សនំ កត្វា ភាវនាភិយោគស្ស សផលតំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឱទាតំ វត មេ ចិត្ត’’ន្តិ តតិយំ គាថមាហ. តស្សត្ថោ – នីវរណមលវិគមតោ ឱទាតំ សុទ្ធំ វត មម ចិត្តំ. យថា បមាណករា រាគាទយោ បហីនា, អប្បមាណញ្ច និព្ពានំ បច្ចក្ខំ កតំ អហោសិ, តថា ភាវិតត្តា អប្បមាណំ សុភាវិតំ, តតោ ឯវ ចតុសច្ចំ និព្ពិទ្ធំ បដិវិជ្ឈិតំ, សកលសំកិលេសបក្ខតោ បគ្គហិតញ្ច ហុត្វា ទុក្ខាទិកា បុព្ពន្តាទិកា ច ទិសា ឱភាសតេ តត្ថ វិតិណ្ណកង្ខត្តា សព្ពធម្មេសុ វិគតសម្មោហត្តា ច. តស្មា តុម្ហេហិបិ ឯវំ ចិត្តំ ភាវេតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

យថា ភាវនាមយា បញ្ញា ចិត្តមលវិសោធនាទិនា បុរិសស្ស ពហុបការា, ឯវំ ឥតរាបីតិ ទស្សេន្តោ ¶ ‘‘ជីវតេ វាបិ សប្បញ្ញោ’’តិ ចតុត្ថគាថមាហ. តស្សត្ថោ – បរិក្ខីណធនោបិ សប្បញ្ញជាតិកោ ឥតរីតរសន្តោសេន សន្តុដ្ឋោ អនវជ្ជាយ ជីវិកាយ ជីវតិយេវ. តស្ស ហិ ជីវិតំ ជីវិតំ នាម. តេនាហ ភគវា – ‘‘បញ្ញាជីវិំ ជីវិតមាហុ សេដ្ឋ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.៧៣, ២៤៦; សុ. និ. ១៨៤). ទុម្មេធបុគ្គលោ បន បញ្ញាយ អលាភេន ¶ ទិដ្ឋធម្មិកំ សម្បរាយិកញ្ច អត្ថំ ¶ វិរាធេន្តោ វិត្តវាបិ ន ជីវតិ, គរហាទិប្បត្តិយា ជីវន្តោ នាម ន តស្ស ហោតិ, អនុបាយញ្ញុតាយ វា យថាធិគតំ ធនំ នាសេន្តោ ជីវិតម្បិ សន្ធារេតុំ ន សក្កោតិយេវ, តស្មា បារិហារិយបញ្ញាបិ តុម្ហេហិ អប្បមត្តេហិ សម្បាទេតព្ពាតិ អធិប្បាយោ.

ឥទានិ បញ្ញាយ អានិសំសេ ទស្សេតុំ ‘‘បញ្ញា សុតវិនិច្ឆិនី’’តិ បញ្ចមំ គាថមាហ. តត្ថ បញ្ញា សុតវិនិច្ឆិនីតិ បញ្ញា នាមេសា សុតស្ស វិនិច្ឆយិនី, យថាសុតេ សោតបថមាគតេ អត្ថេ ‘‘អយំ អកុសលោ, អយំ កុសលោ, អយំ សាវជ្ជោ, អយំ អនវជ្ជោ’’តិអាទិនា វិនិច្ឆយជននី. កិត្តិសិលោកវទ្ធនីតិ កិត្តិយា សម្មុខា បសំសាយ សិលោកស្ស បត្ថដយសភាវស្ស វទ្ធនី, បញ្ញវតោយេវ ហិ កិត្តិអាទយោ វិញ្ញូនំ បាសំសភាវតោ. បញ្ញាសហិតោតិ បារិហារិយបញ្ញាយ, វិបស្សនាបញ្ញាយ ច យុត្តោ. អបិ ទុក្ខេសុ សុខានិ វិន្ទតីតិ ឯកន្តទុក្ខសភាវេសុ ខន្ធាយតនាទីសុ សម្មាបដិបត្តិយា យថាភូតសភាវាវពោធេន និរាមិសានិបិ សុខានិ បដិលភតិ.

ឥទានិ តាសំ ភិក្ខុនីនំ អនិច្ចតាបដិសំយុត្តំ ធីរភាវាវហំ ធម្មំ កថេន្តោ ‘‘នាយំ អជ្ជតនោ ធម្មោ’’តិអាទិនា សេសគាថា អភាសិ. តត្រាយំ សង្ខេបត្ថោ – យ្វាយំ សត្តានំ ជាយនមីយនសភាវោ, អយំ ធម្មោ អជ្ជតនោ អធុនាគតោ ន ហោតិ, អភិណ្ហបវត្តិកតាយ ន អច្ឆរិយោ, អព្ភុតបុព្ពតាភាវតោ នាបិ អព្ភុតោ. តស្មា យត្ថ ជាយេថ មីយេថ, យស្មិំ លោកេ សត្តោ ជាយេយ្យ, សោ ឯកំសេន មីយេថ, តត្ថ កិំ វិយ? កិំ នាម អព្ភុតំ សិយា? សភាវិកត្តា មរណស្ស – ន ហិ ខណិកមរណស្ស កិញ្ចិ ការណំ អត្ថិ. យតោ អនន្តរញ្ហិ ជាតស្ស, ជីវិតា មរណំ ធុវំ ជាតស្ស ជាតិសមនន្តរំ ជីវិតតោ មរណំ ឯកន្តិកំ ឧប្បន្នានំ ខន្ធានំ ឯកំសេន ភិជ្ជនតោ. យោ បនេត្ថ ជីវតីតិ លោកវោហារោ, សោ តទុបាទានស្ស អនេកបច្ចយាយត្តតាយ អនេកន្តិកោ, យស្មា ឯតទេវំ, តស្មា ជាតា មរន្តីធ, ឯវំធម្មា ហិ បាណិនោតិ អយំ សត្តានំ បកតិ, យទិទំ ជាតានំ មរណន្តិ ជាតិយា មរណានុពន្ធនតំ អាហ.

ឥទានិ ¶ យស្មា តាសុ ភិក្ខុនីសុ កាចិ សោកពន្ធិតចិត្តាបិ អត្ថិ, តស្មា តាសំ សោកវិនោទនំ កាតុំ ‘‘ន ហេតទត្ថាយាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ន ហេតទត្ថាយ មតស្ស ហោតីតិ យំ មតស្ស ¶ ជីវិតត្ថំ ជីវិតនិមិត្តំ បរបោរិសានំ បរបុគ្គលានំ រុណ្ណំ, ឯតំ តស្ស មតស្ស សត្តស្ស ជីវិតត្ថំ តាវ តិដ្ឋតុ, កស្សចិបិ អត្ថាយ ន ហោតិ, យេ បន រុទន្តិ, តេសម្បិ មតម្ហិ មតបុគ្គលនិមិត្តំ រុណ្ណំ, ន យសោ ន លោក្យំ យសាវហំ វិសុទ្ធាវហញ្ច ន ហោតិ ¶ . ន វណ្ណិតំ សមណព្រាហ្មណេហីតិ វិញ្ញុប្បសដ្ឋម្បិ ន ហោតិ, អថ ខោ វិញ្ញុគរហិតមេវាតិ អត្ថោ.

ន កេវលមេតេវ យេ រុទតោ អាទីនវា, អថ ខោ ឥមេបីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ចក្ខុំ សរីរំ ឧបហន្តី’’តិ គាថំ វត្វា តតោ បរំ សោកាទិអនត្ថបដិពាហនត្ថំ កល្យាណមិត្តបយិរុបាសនាយំ តា និយោជេន្តោ ‘‘តស្មា’’តិអាទិនា ឱសានគាថមាហ. តត្ថ តស្មាតិ យស្មា រុណ្ណំ រុទន្តស្ស បុគ្គលស្ស ចក្ខុំ សរីរញ្ច ឧបហន្តិ វិពាធតិ, តេន រុណ្ណេន វណ្ណោ ពលំ មតិ ច និហីយតិ បរិហាយតិ, តស្ស រុទន្តស្ស បុគ្គលស្ស ទិសា សបត្តា អានន្ទិនោ បមោទវន្តោ បីតិវន្តោ ភវន្តិ. ហិតេសិនោ មិត្តា ទុក្ខី ទុក្ខិតា ភវន្តិ តស្មា ធម្មោជបញ្ញាយ សមន្នាគតត្តា មេធាវិនោ ទិដ្ឋធម្មិកាទិអត្ថសន្និស្សិតស្ស ពាហុសច្ចស្ស បារិបូរិយា ពហុស្សុតេ, អត្តនោ កុលេ វសន្តេ ឥច្ឆេយ្យ បាដិកង្ខេយ្យ កុលូបកេ ករេយ្យ. យេសន្តិ យេសំ មេធាវីនំ ពហុស្សុតានំ បណ្ឌិតានំ បញ្ញាវិភវេន បញ្ញាពលេន យថា មហោឃស្ស បុណ្ណំ នទិំ នាវាយ តរន្តិ, ឯវំ កុលបុត្តា អត្តនោ អត្ថកិច្ចំ តរន្តិ បារំ បាបុណន្តិ. តេ ឥច្ឆេយ្យ កុលេ វសន្តេតិ យោជនា.

ឯវំ ថេរោ តាសំ ភិក្ខុនីនំ ធម្មំ កថេត្វា វិស្សជ្ជេសិ. តា ថេរស្ស ឱវាទេ ឋត្វា សោកំ វិនោទេត្វា យោនិសោ បដិបជ្ជន្តិយោ សទត្ថំ បរិបូរេសុំ.

មហាកប្បិនត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ចូឡបន្ថកត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ទន្ធា ¶ មយ្ហំ គតីតិអាទិកា អាយស្មតោ ចូឡបន្ថកត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? យទេត្ថ អដ្ឋុប្បត្តិវសេន វត្តព្ពំ, តំ អដ្ឋកនិបាតេ មហាបន្ថកវត្ថុស្មិំ (ថេរគា. អដ្ឋ. ២.មហាបន្ថកត្ថេរគាថាវណ្ណនា) វុត្តមេវ. អយំ បន វិសេសោ – មហាបន្ថកត្ថេរោ អរហត្តំ បត្វា អគ្គផលសុខេន វីតិនាមេន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘កថំ នុ ខោ សក្កា ចូឡបន្ថកម្បិ ឥមស្មិំ សុខេ បតិដ្ឋបេតុ’’ន្តិ? សោ អត្តនោ អយ្យកំ ធនសេដ្ឋិំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘សចេ, មហាសេដ្ឋិ, អនុជានាថ ¶ , អហំ ចូឡបន្ថកំ បព្ពាជេយ្យ’’ន្តិ. ‘‘បព្ពាជេថ, ភន្តេ’’តិ. ថេរោ តំ បព្ពាជេសិ. សោ ទសសុ សីលេសុ បតិដ្ឋិតោ ភាតុ សន្តិកេ –

‘‘បទុមំ យថា កោកនទំ សុគន្ធំ, បាតោ សិយា ផុល្លមវីតគន្ធំ;

អង្គីរសំ បស្ស វិរោចមានំ, តបន្តមាទិច្ចមិវន្តលិក្ខេ’’តិ. (សំ. និ. ១.១២៣; អ. និ. ៥.១៩៥) –

គាថំ ¶ ឧគ្គណ្ហន្តោ ចតូហិ មាសេហិ គហេតុំ នាសក្ខិ, គហិតគហិតំ បទំ ហទយេ ន តិដ្ឋតិ. អថ នំ មហាបន្ថកោ អាហ – ‘‘បន្ថក, ត្វំ ឥមស្មិំ សាសនេ អភព្ពោ, ចតូហិ មាសេហិ ឯកគាថម្បិ គហេតុំ ន សក្កោសិ. បព្ពជិតកិច្ចំ បន ត្វំ កថំ មត្ថកំ បាបេស្សសិ? និក្ខម ឥតោ’’តិ. សោ ថេរេន បណាមិតោ ទ្វារកោដ្ឋកសមីបេ រោទមានោ អដ្ឋាសិ.

តេន ច សមយេន សត្ថា ជីវកម្ពវនេ វិហរតិ. អថ ជីវកោ បុរិសំ បេសេសិ, ‘‘បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ សត្ថារំ និមន្តេហី’’តិ. តេន ច សមយេន អាយស្មា មហាបន្ថកោ ភត្តុទ្ទេសកោ ហោតិ. សោ ‘‘បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ ភិក្ខំ បដិច្ឆថ, ភន្តេ’’តិ វុត្តោ ‘‘ចូឡបន្ថកំ ឋបេត្វា សេសានំ បដិច្ឆាមី’’តិ អាហ. តំ សុត្វា ចូឡបន្ថកោ ភិយ្យោសោមត្តាយ ទោមនស្សប្បត្តោ អហោសិ. សត្ថា តស្ស ចិត្តក្ខេទំ ញត្វា, ‘‘ចូឡបន្ថកោ មយា កតេន ឧបាយេន ពុជ្ឈិស្សតី’’តិ តស្ស អវិទូរេ ឋានេ អត្តានំ ទស្សេត្វា ‘‘កិំ, បន្ថក, រោទសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ភាតា មំ, ភន្តេ, បណាមេតី’’តិ អាហ. ‘‘បន្ថក, មា ចិន្តយិ, មម សាសនេ តុយ្ហំ បព្ពជ្ជា, ឯហិ, ឥមំ គហេត្វា ‘រជោហរណំ, រជោហរណ’ន្តិ មនសិ ករោហី’’តិ ឥទ្ធិយា សុទ្ធំ ចោឡក្ខណ្ឌំ អភិសង្ខរិត្វា អទាសិ. សោ សត្ថារា ¶ ទិន្នំ ចោឡក្ខណ្ឌំ ‘‘រជោហរណំ, រជោហរណ’’ន្តិ ហត្ថេន បរិមជ្ជន្តោ និសីទិ. តស្ស តំ បរិមជ្ជន្តស្ស កិលិដ្ឋធាតុកំ ជាតំ, បុន បរិមជ្ជន្តស្ស ឧក្ខលិបរិបុញ្ឆនសទិសំ ជាតំ. សោ ញាណស្ស បរិបក្កត្តា ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥទំ ចោឡក្ខណ្ឌំ បកតិយា បរិសុទ្ធំ, ឥមំ ឧបាទិណ្ណកសរីរំ និស្សាយ កិលិដ្ឋំ អញ្ញថា ជាតំ, តស្មា អនិច្ចំ យថាបេតំ, ឯវំ ចិត្តម្បី’’តិ ខយវយំ បដ្ឋបេត្វា តស្មិំយេវ និមិត្តេ ឈានានិ និព្ពត្តេត្វា ឈានបាទកំ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.២.៣៥-៥៤) –

‘‘បទុមុត្តរោ នាម ជិនោ, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;

គណម្ហា វូបកដ្ឋោ សោ, ហិមវន្តេ វសី តទា.

‘‘អហម្បិ ¶ ហិមវន្តម្ហិ, វសាមិ អស្សមេ តទា;

អចិរាគតំ មហាវីរំ, ឧបេសិំ លោកនាយកំ.

‘‘បុប្ផច្ឆត្តំ គហេត្វាន, ឧបគច្ឆិំ នរាសភំ;

សមាធិំ សមាបជ្ជន្តំ, អន្តរាយមកាសហំ.

‘‘ឧភោ ហត្ថេហិ បគ្គយ្ហ, បុប្ផច្ឆត្តំ អទាសហំ;

បដិគ្គហេសិ ភគវា, បទុមុត្តរោ មហាមុនិ.

‘‘សព្ពេ ទេវា អត្តមនា, ហិមវន្តំ ឧបេន្តិ តេ;

សាធុការំ បវត្តេសុំ, អនុមោទិស្សតិ ចក្ខុមា.

‘‘ឥទំ វត្វាន តេ ទេវា, ឧបគច្ឆុំ នរុត្តមំ;

អាកាសេ ធារយន្តស្ស, បទុមច្ឆត្តមុត្តមំ.

‘‘សតបត្តឆត្តំ បគ្គយ្ហ, អទាសិ តាបសោ មម;

តមហំ កិត្តយិស្សាមិ, សុណាថ មម ភាសតោ.

‘‘បញ្ចវីសតិកប្បានិ, ទេវរជ្ជំ ករិស្សតិ;

ចតុត្តិំសតិក្ខត្តុញ្ច, ចក្កវត្តី ភវិស្សតិ.

‘‘យំ យំ យោនិំ សំសរតិ, ទេវត្តំ អថ មានុសំ;

អព្ភោកាសេ បតិដ្ឋន្តំ, បទុមំ ធារយិស្សតិ.

‘‘កប្បសតសហស្សម្ហិ ¶ , ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;

គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘បកាសិតេ បាវចនេ, មនុស្សត្តំ លភិស្សតិ;

មនោមយម្ហិ កាយម្ហិ, ឧត្តមោ សោ ភវិស្សតិ.

‘‘ទ្វេ ភាតរោ ភវិស្សន្តិ, ឧភោបិ បន្ថកវ្ហយា;

អនុភោត្វា ឧត្តមត្ថំ, ជោតយិស្សន្តិ សាសនំ.

‘‘សោហំ អដ្ឋារសវស្សោ, បព្ពជិំ អនគារិយំ;

វិសេសាហំ ន វិន្ទាមិ, សក្យបុត្តស្ស សាសនេ.

‘‘ទន្ធា មយ្ហំ គតី អាសិ, បរិភូតោ បុរេ អហុំ;

ភាតា ច មំ បណាមេសិ, គច្ឆ ទានិ សកំ ឃរំ.

‘‘សោហំ បណាមិតោ សន្តោ, សង្ឃារាមស្ស កោដ្ឋកេ;

ទុម្មនោ តត្ថ អដ្ឋាសិំ, សាមញ្ញស្មិំ អបេក្ខវា.

‘‘ភគវា តត្ថ អាគច្ឆិ, សីសំ មយ្ហំ បរាមសិ;

ពាហាយ មំ គហេត្វាន, សង្ឃារាមំ បវេសយិ.

‘‘អនុកម្បាយ មេ សត្ថា, អទាសិ បាទបុញ្ឆនិំ;

ឯវំ សុទ្ធំ អធិដ្ឋេហិ, ឯកមន្តមធិដ្ឋហំ.

‘‘ហត្ថេហិ ¶ តមហំ គយ្ហ, សរិំ កោកនទំ អហំ;

តត្ថ ចិត្តំ វិមុច្ចិ មេ, អរហត្តំ អបាបុណិំ.

‘‘មនោមយេសុ កាយេសុ, សព្ពត្ថ បារមិំ គតោ;

សព្ពាសវេ បរិញ្ញាយ, វិហរាមិ អនាសវោ.

‘‘បដិសម្ភិទា ចតស្សោ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តមគ្គេនេវស្ស តេបិដកំ បញ្ចាភិញ្ញា ច អាគមិំសុ. សត្ថា ឯកេន ឩនេហិ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ គន្ត្វា ជីវកស្ស និវេសនេ បញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទិ. ចូឡបន្ថកោ បន អត្តនោ ភិក្ខាយ អប្បដិច្ឆិតត្តា ឯវ ន គតោ. ជីវកោ យាគុំ ទាតុំ អារភិ, សត្ថា បត្តំ ហត្ថេន បិទហិ. ‘‘កស្មា, ភន្តេ, ន គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ – ‘‘វិហារេ ឯកោ ភិក្ខុ អត្ថិ, ជីវកា’’តិ. សោ បុរិសំ បហិណិ, ‘‘គច្ឆ, ភណេ, វិហារេ និសិន្នំ អយ្យំ គហេត្វា ¶ ឯហី’’តិ. ចូឡបន្ថកត្ថេរោបិ រូបេន កិរិយាយ ច ឯកម្បិ ឯកេន អសទិសំ ភិក្ខុសហស្សំ និម្មិនិត្វា និសីទិ. សោ បុរិសោ វិហារេ ភិក្ខូនំ ពហុភាវំ ទិស្វា គន្ត្វា ជីវកស្ស កថេសិ – ‘‘ឥមស្មា ភិក្ខុសង្ឃា វិហារេ ភិក្ខុសង្ឃោ ពហុតរោ, បក្កោសិតព្ពំ អយ្យំ ន ជានាមី’’តិ. ជីវកោ សត្ថារំ បដិបុច្ឆិ – ‘‘កោនាមោ, ភន្តេ, វិហារេ និសិន្នោ ភិក្ខូ’’តិ? ‘‘ចូឡបន្ថកោ នាម, ជីវកា’’តិ. ‘‘គច្ឆ ¶ , ភណេ, ‘ចូឡបន្ថកោ នាម កតរោ’តិ បុច្ឆិត្វា តំ អានេហី’’តិ. សោ វិហារំ គន្ត្វា ‘‘ចូឡបន្ថកោ នាម កតរោ, ភន្តេ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អហំ ចូឡបន្ថកោ’’,‘‘អហំ ចូឡបន្ថកោ’’តិ ឯកបហារេនេវ ភិក្ខុសហស្សម្បិ កថេសិ. សោ បុនាគន្ត្វា តំ បវត្តិំ ជីវកស្ស អារោចេសិ. ជីវកោ បដិវិទ្ធសច្ចត្តា ‘‘ឥទ្ធិមា មញ្ញេ, អយ្យោ’’តិ នយតោ ញត្វា ‘‘គច្ឆ, ភណេ, បឋមំ កថនកមយ្យមេវ ‘តុម្ហេ សត្ថា បក្កោសតី’តិ វត្វា ចីវរកណ្ណេ គណ្ហា’’តិ អាហ. សោ វិហារំ គន្ត្វា តថា អកាសិ, តាវទេវ និម្មិតភិក្ខូ អន្តរធាយិំសុ. សោ ថេរំ គហេត្វា អគមាសិ.

សត្ថា តស្មិំ ខណេ យាគុញ្ច ខជ្ជកាទិភេទញ្ច បដិគ្គណ្ហិ. ទសពលេ ភត្តកិច្ចំ កត្វា វិហារំ គតេ ធម្មសភាយំ កថា ឧទបាទិ – ‘‘អហោ ពុទ្ធានំ អានុភាវោ, យត្រ ហិ នាម ចត្តារោ មាសេ ឯកគាថំ គហេតុំ អសក្កោន្តម្បិ លហុកេន ខណេនេវ ឯវំ មហិទ្ធិកំ អកំសូ’’តិ. សត្ថា តេសំ ភិក្ខូនំ កថាសល្លាបំ សុត្វា អាគន្ត្វា ពុទ្ធាសនេ និសជ្ជ, ‘‘កិំ វទេថ, ភិក្ខវេ’’តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘ឥមំ នាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភិក្ខវេ, ចូឡបន្ថកេន ឥទានិ មយ្ហំ ឱវាទេ ឋត្វា លោកុត្តរទាយជ្ជំ លទ្ធំ, បុព្ពេ បន លោកិយទាយជ្ជ’’ន្តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ ចូឡសេដ្ឋិជាតកំ (ជា. ១.១.៤) កថេសិ. អបរភាគេ តំ សត្ថា អរិយគណបរិវុតោ ធម្មាសនេ និសិន្នោ មនោមយំ កាយំ ¶ អភិនិម្មិនន្តានំ ភិក្ខូនំ ចេតោវិវដ្ដកុសលានញ្ច អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ. សោ អបរេន សមយេន ភិក្ខូហិ ‘‘តថា ទន្ធធាតុកេន កថំ តយា សច្ចានិ បដិវិទ្ធានី’’តិ បុដ្ឋោ ភាតុ បណាមនតោ បដ្ឋាយ អត្តនោ បដិបត្តិំ បកាសេន្តោ –

៥៥៧.

‘‘ទន្ធា មយ្ហំ គតី អាសិ, បរិភូតោ បុរេ អហំ;

ភាតា ច មំ បណាមេសិ, គច្ឆ ទានិ តុវំ ឃរំ.

៥៥៨.

‘‘សោហំ ¶ បណាមិតោ សន្តោ, សង្ឃារាមស្ស កោដ្ឋកេ;

ទុម្មនោ តត្ថ អដ្ឋាសិំ, សាសនស្មិំ អបេក្ខវា.

៥៥៩.

‘‘ភគវា ¶ តត្ថ អាគច្ឆិ, សីសំ មយ្ហំ បរាមសិ;

ពាហាយ មំ គហេត្វាន, សង្ឃារាមំ បវេសយិ.

៥៦០.

‘‘អនុកម្បាយ មេ សត្ថា, បាទាសិ បាទបុញ្ឆនិំ;

ឯតំ សុទ្ធំ អធិដ្ឋេហិ, ឯកមន្តំ ស្វធិដ្ឋិតំ.

៥៦១.

‘‘តស្សាហំ វចនំ សុត្វា, វិហាសិំ សាសនេ រតោ;

សមាធិំ បដិបាទេសិំ, ឧត្តមត្ថស្ស បត្តិយា.

៥៦២.

‘‘បុព្ពេនិវាសំ ជានាមិ, ទិព្ពចក្ខុ វិសោធិតំ;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនំ.

៥៦៣.

‘‘សហស្សក្ខត្តុមត្តានំ, និម្មិនិត្វាន បន្ថកោ;

និសីទម្ពវនេ រម្មេ, យាវ កាលប្បវេទនា.

៥៦៤.

‘‘តតោ មេ សត្ថា បាហេសិ, ទូតំ កាលប្បវេទកំ;

បវេទិតម្ហិ កាលម្ហិ, វេហាសាទុបសង្កមិំ.

៥៦៥.

‘‘វន្ទិត្វា សត្ថុនោ បាទេ, ឯកមន្តំ និសីទហំ;

និសិន្នំ មំ វិទិត្វាន, អត្ថ សត្ថា បដិគ្គហិ.

៥៦៦.

‘‘អាយាគោ សព្ពលោកស្ស, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;

បុញ្ញក្ខេត្តំ មនុស្សានំ, បដិគ្គណ្ហិត្ថ ទក្ខិណ’’ន្តិ. –

ឥមា គាថា អភាសិ.

តត្ថ ទន្ធាតិ, មន្ទា, ចតុប្បទិកំ គាថំ ចតូហិ មាសេហិ គហេតុំ អសមត្ថភាវេន ទុព្ពលា. គតីតិ ញាណគតិ. អាសីតិ, អហោសិ. បរិភូតោតិ, តតោ ឯវ ‘‘មុដ្ឋស្សតិ អសម្បជានោ’’តិ ហីឡិតោ. បុរេតិ, បុព្ពេ បុថុជ្ជនកាលេ. ភាតា ចាតិ សមុច្ចយត្ថោ ច-សទ្ទោ, ន កេវលំ បរិភូតោវ, អថ ខោ ភាតាបិ មំ បណាមេសិ, ‘‘បន្ថក, ត្វំ ទុប្បញ្ញោ អហេតុកោ មញ្ញេ, តស្មា បព្ពជិតកិច្ចំ ¶ មត្ថកំ បាបេតុំ អសមត្ថោ ¶ , ន ឥមស្ស សាសនស្ស អនុច្ឆវិកោ, គច្ឆ ទានិ តុយ្ហំ អយ្យកឃរ’’ន្តិ និក្កឌ្ឍេសិ. ភាតាតិ, ភាតរា.

កោដ្ឋកេតិ, ទ្វារកោដ្ឋកសមីបេ. ទុម្មនោតិ, ទោមនស្សិតោ. សាសនស្មិំ អបេក្ខវាតិ, សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សាសនេ សាបេក្ខោ អវិព្ភមិតុកាមោ.

ភគវា តត្ថ អាគច្ឆីតិ, មហាករុណាសញ្ចោទិតមានសោ មំ អនុគ្គណ្ហន្តោ ភគវា យត្ថាហំ ឋិតោ, តត្ថ អាគច្ឆិ. អាគន្ត្វា ច, ‘‘បន្ថក, អហំ តេ សត្ថា, ន មហាបន្ថកោ, មំ ឧទ្ទិស្ស តវ បព្ពជ្ជា’’តិ សមស្សាសេន្តោ សីសំ មយ្ហំ បរាមសិ ជាលាពន្ធនមុទុតលុនបីណវរាយតង្គុលិសមុបសោភិតេន វិកសិតបទុមសស្សិរីកេន ចក្កង្កិតេន ហត្ថតលេន ‘‘ឥទានិយេវ មម បុត្តោ ភវិស្សតី’’តិ ទីបេន្តោ មយ្ហំ សីសំ បរាមសិ. ពាហាយ មំ គហេត្វានាតិ, ‘‘កស្មា ត្វំ, ឥធ តិដ្ឋសី’’តិ ចន្ទនគន្ធគន្ធិនា អត្តនោ ហត្ថេន មំ ភុជេ គហេត្វា អន្តោសង្ឃារាមំ បវេសេសិ. បាទាសិ ¶ បាទបុញ្ឆនិន្តិ បាទបុញ្ឆនិំ កត្វា បាទាសិ ‘‘រជោហរណន្តិ មនសិ ករោហី’’តិ អទាសីតិ អត្ថោ. ‘‘អទាសី’’តិ ‘‘បាទបុញ្ឆនិ’’ន្តិ ច បឋន្តិ. កេចិ បន ‘‘បាទបុញ្ឆនិ’’ន្តិ បាទបុញ្ឆនចោឡក្ខណ្ឌំ បាទាសី’’តិ វទន្តិ. តទយុត្តំ ឥទ្ធិយា អភិសង្ខរិត្វា ចោឡក្ខណ្ឌស្ស ទិន្នត្តា. ឯតំ សុទ្ធំ អធិដ្ឋេហិ, ឯកមន្តំ ស្វធិដ្ឋិតន្តិ, ឯតំ សុទ្ធំ ចោឡក្ខណ្ឌំ ‘‘រជោហរណំ, រជោហរណ’’ន្តិ មនសិការេន ស្វធិដ្ឋិតំ កត្វា ឯកមន្តំ ឯកមន្តេ វិវិត្តេ គន្ធកុដិបមុខេ និសិន្នោ អធិដ្ឋេហិ តថា ចិត្តំ សមាហិតំ កត្វា បវត្តេហិ.

តស្សាហំ វចនំ សុត្វាតិ, តស្ស ភគវតោ វចនំ ឱវាទំ អហំ សុត្វា តស្មិំ សាសនេ ឱវាទេ រតោ អភិរតោ ហុត្វា វិហាសិំ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជិំ. បដិបជ្ជន្តោ ច សមាធិំ បដិបាទេសិំ, ឧត្តមត្ថស្ស បត្តិយាតិ, ឧត្តមត្ថោ នាម អរហត្តំ, តស្ស អធិគមាយ កសិណបរិកម្មវសេន រូបជ្ឈានានិ និព្ពត្តេត្វា ឈានបាទកំ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា មគ្គបដិបាដិយា អគ្គមគ្គសមាធិំ សម្បាទេសិន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ ហិ សមាធីតិ ឧបចារសមាធិតោ បដ្ឋាយ យាវ ចតុត្ថមគ្គសមាធិ, តាវ សមាធិសាមញ្ញេន គហិតោ, អគ្គផលសមាធិ បន ឧត្តមត្ថគ្គហណេន, សាតិសយំ ចេវាយំ សមាធិកុសលោ, តស្មា ‘‘សមាធិំ បដិបាទេសិ’’ន្តិ អាហ. សមាធិកុសលតាយ ¶ ហិ អយមាយស្មា ចេតោវិវដ្ដកុសលោ នាម ជាតោ, មហាបន្ថកត្ថេរោ បន វិបស្សនាកុសលតាយ សញ្ញាវិវដ្ដកុសលោ នាម. ឯកោ ចេត្ថ សមាធិលក្ខណេ ឆេកោ, ឯកោ វិបស្សនាលក្ខណេ, ឯកោ សមាធិគាឡ្ហោ, ឯកោ វិបស្សនាគាឡ្ហោ ឯកោ អង្គសំខិត្តេ ឆេកោ, ឯកោ អារម្មណសំខិត្តេ, ឯកោ អង្គវវត្ថានេ, ឯកោ អារម្មណវវត្ថានេតិ វណ្ណេន្តិ. អបិច ចូឡបន្ថកត្ថេរោ ¶ សាតិសយំ ចតុន្នំ រូបាវចរជ្ឈានានំ លាភិតាយ ចេតោវិវដ្ដកុសលោ វុត្តោ, មហាបន្ថកត្ថេរោ សាតិសយំ ចតុន្នំ អរូបាវចរជ្ឈានានំ លាភិតាយ សញ្ញាវិវដ្ដកុសលោ. បឋមោ វា រូបាវចរជ្ឈានលាភី ហុត្វា ឈានង្គេហិ វុដ្ឋាយ អរហត្តំ បត្តោតិ ចេតោវិវដ្ដកុសលោ, ឥតរោ អរូបាវចរជ្ឈានលាភី ហុត្វា ឈានង្គេហិ វុដ្ឋាយ អរហត្តំ បត្តោតិ សញ្ញាវិវដ្ដកុសលោ. មនោមយំ បន កាយំ និព្ពត្តេន្តោ អញ្ញេ តយោ វា ចត្តារោ វា និព្ពត្តន្តិ, ន ពហុកេ, ឯកសទិសេយេវ ច កត្វា និព្ពត្តេន្តិ, ឯកវិធមេវ កម្មំ កុរុមានេ. អយំ បន ថេរោ ឯកាវជ្ជនេន សមណសហស្សំ មាបេសិ, ទ្វេបិ ន កាយេន ឯកសទិសេ អកាសិ, ន ឯកវិធំ កម្មំ កុរុមានេ. តស្មា មនោមយំ កាយំ អភិនិម្មិនន្តានំ អគ្គោ នាម ជាតោ.

ឥទានិ ¶ អត្តនោ អធិគតវិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘បុព្ពេនិវាសំ ជានាមី’’តិអាទិមាហ. កាមញ្ចាយំ ថេរោ ឆឡភិញ្ញោ, យា បន អភិញ្ញា អាសវក្ខយញាណាធិគមស្ស ពហូបការា, តំ ទស្សនត្ថំ ‘‘បុព្ពេនិវាសំ ជានាមិ, ទិព្ពចក្ខុ វិសោធិត’’ន្តិ វត្វា ‘‘តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា’’តិ វុត្តំ. បុព្ពេនិវាសយថាកម្មុបគអនាគតំសញាណានិ ហិ វិបស្សនាចារស្ស ពហូបការានិ, ន តថា ឥតរញាណានិ.

សហស្សក្ខត្តុន្តិ សហស្សំ. ‘‘សហស្សវារ’’ន្តិ កេចិ វទន្តិ. ឯកាវជ្ជនេន បន ថេរោ សហស្សេ មនោមយេ កាយេ និម្មិនិ, ន វារេន. តេ ច ខោ អញ្ញមញ្ញមសទិសេ វិវិធញ្ច កម្មំ ករោន្តេ. ‘‘កិំ បន សាវកានម្បិ ឯវរូបំ ឥទ្ធិនិម្មានំ សម្ភវតី’’តិ? ន សម្ភវតិ សព្ពេសំ, អភិនីហារសម្បត្តិយា បន អយមេវ ថេរោ ឯវមកាសិ, តថា ហេស ឥមិនា អង្គេន ឯតទគ្គេ ឋបិតោ. បន្ថកោ និសីទីតិ អត្តានមេវ បរំ វិយ វទតិ. អម្ពវនេតិ, អម្ពវនេ ជីវកេន ¶ កតវិហារេ. វេហាសាទុបសង្កមិន្តិ វេហាសាតិ ករណេ និស្សក្កវចនំ, វេហាសេនាតិ អត្ថោ, ទ-ការោ បទសន្ធិករោ. អថាតិ, មម និសជ្ជាយ បច្ឆា. បដិគ្គហីតិ ទក្ខិណោទកំ បដិគ្គណ្ហិ. អាយាគោ សព្ពលោកស្សាតិ, សព្ពស្ស សទេវកស្ស លោកស្ស អគ្គទក្ខិណេយ្យតាយ ទេយ្យធម្មំ អានេត្វា យជិតព្ពដ្ឋានភូតោ. អាហុតីនំ បដិគ្គហោតិ, មហាផលភាវករណេន ទក្ខិណាហុតីនំ បដិគ្គណ្ហកោ. បដិគ្គណ្ហិត្ថ ទក្ខិណន្តិ ជីវកេន ឧបនីតំ យាគុខជ្ជាទិភេទំ ទក្ខិណំ បដិគ្គហេសិ.

អថ ខោ ភគវា កតភត្តកិច្ចោ អាយស្មន្តំ ចូឡបន្ថកំ អាណាបេសិ – ‘‘អនុមោទនំ ករោហី’’តិ. សោ សិនេរុំ គហេត្វា មហាសមុទ្ទំ មន្ថេន្តោ វិយ បភិន្នបដិសម្ភិទាប្បត្តតាយ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ សង្ខោភេន្តោ សត្ថុ អជ្ឈាសយំ គណ្ហន្តោ អនុមោទនំ អកាសិ. តថា ឧបនិស្សយសម្បន្នោបិ ¶ ចាយមាយស្មា តថារូបាយ កម្មបិលោតិកាយ បរិពាធិតោ ចតុប្បទិកំ គាថំ ចតូហិបិ មាសេហិ គហេតុំ នាសក្ខិ. តំ បនស្ស ឧបនិស្សយសម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា សត្ថា បុព្ពចរិយានុរូបំ យោនិសោមនសិការេ និយោជេសិ. តថា ហិ ភគវា តទា ជីវកស្ស និវេសនេ និសិន្នោ ឯវ ‘‘ចូឡបន្ថកស្ស ចិត្តំ សមាហិតំ, វីថិបដិបន្នា វិបស្សនា’’តិ ញត្វា យថានិសិន្នោវ អត្តានំ ទស្សេត្វា, ‘‘បន្ថក, យទិបាយំ បិលោតិកា សំកិលិដ្ឋា រជានុកិណ្ណា, ឥតោ បន អញ្ញោ ឯវ អរិយស្ស វិនយេ សំកិលេសោ រជោ ចាតិ ទស្សេន្តោ –

‘‘រាគោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ, រាគស្សេតំ អធិវចនំ រជោតិ;

ឯតំ ¶ រជំ វិប្បជហិត្វា ភិក្ខវោ, វិហរន្តិ តេ វីតរជស្ស សាសនេ.

‘‘ទោសោ រជោ…បេ… សាសនេ.

‘‘មោហោ រជោ…បេ… វីតរជស្ស សាសនេ’’តិ. –

ឥមា តិស្សោ ឱភាសគាថា អភាសិ. គាថាបរិយោសានេ ចូឡបន្ថកោ អភិញ្ញាបដិសម្ភិទាបរិវារំ អរហត្តំ បាបុណីតិ.

ចូឡបន្ថកត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. កប្បត្ថេរគាថាវណ្ណនា

នានាកុលមលសម្បុណ្ណោតិអាទិកា ¶ អាយស្មតោ កប្បត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោ កាលេ វិភវសម្បន្នេ កុលេ និព្ពត្តិត្វា បិតុ អច្ចយេន វិញ្ញុតំ បត្តោ នានាវិរាគវណ្ណវិចិត្តេហិ វត្ថេហិ អនេកវិធេហិ អាភរណេហិ នានាវិធេហិ មណិរតនេហិ ពហុវិធេហិ បុប្ផទាមមាលាទីហិ ច កប្បរុក្ខំ នាម អលង្ករិត្វា តេន សត្ថុ ថូបំ បូជេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ មគធរដ្ឋេ មណ្ឌលិករាជកុលេ និព្ពត្តិត្វា បិតុ អច្ចយេន រជ្ជេ បតិដ្ឋិតោ កាមេសុ អតិវិយ រត្តោ គិទ្ធោ ហុត្វា វិហរតិ. តំ សត្ថា មហាករុណាសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ លោកំ វោលោកេន្តោ ញាណជាលេ បញ្ញាយមានំ ទិស្វា, ‘‘កិំ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ, ‘‘ឯស មម សន្តិកេ អសុភកថំ សុត្វា កាមេសុ វិរត្តចិត្តោ ហុត្វា បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិស្សតី’’តិ ញត្វា អាកាសេន តត្ថ គន្ត្វា –

៥៦៧.

‘‘នានាកុលមលសម្បុណ្ណោ ¶ , មហាឧក្ការសម្ភវោ;

ចន្ទនិកំវ បរិបក្កំ, មហាគណ្ឌោ មហាវណោ.

៥៦៨.

‘‘បុព្ពរុហិរសម្បុណ្ណោ, គូថកូបេន គាឡ្ហិតោ;

អាបោបគ្ឃរណោ កាយោ, សទា សន្ទតិ បូតិកំ.

៥៦៩.

‘‘សដ្ឋិកណ្ឌរសម្ពន្ធោ, មំសលេបនលេបិតោ;

ចម្មកញ្ចុកសន្នទ្ធោ, បូតិកាយោ និរត្ថកោ.

៥៧០.

‘‘អដ្ឋិសង្ឃាតឃដិតោ, ន្ហារុសុត្តនិពន្ធនោ;

នេកេសំ សំគតីភាវា, កប្បេតិ ឥរិយាបថំ.

៥៧១.

‘‘ធុវប្បយាតោ មរណាយ, មច្ចុរាជស្ស សន្តិកេ;

ឥធេវ ឆឌ្ឌយិត្វាន, យេនកាមង្គមោ នរោ.

៥៧២.

‘‘អវិជ្ជាយ ¶ និវុតោ កាយោ, ចតុគន្ថេន គន្ថិតោ;

ឱឃសំសីទនោ កាយោ, អនុសយាជាលមោត្ថតោ.

៥៧៣.

‘‘បញ្ចនីវរណេ យុត្តោ, វិតក្កេន សមប្បិតោ;

តណ្ហាមូលេនានុគតោ, មោហច្ឆាទនឆាទិតោ.

៥៧៤.

‘‘ឯវាយំ ¶ វត្តតេ កាយោ, កម្មយន្តេន យន្តិតោ;

សម្បត្តិ ច វិបត្យន្តា, នានាភាវោ វិបជ្ជតិ.

៥៧៥.

‘‘យេមំ កាយំ មមាយន្តិ, អន្ធពាលា បុថុជ្ជនា;

វឌ្ឍេន្តិ កដសិំ ឃោរំ, អាទិយន្តិ បុនព្ភវំ.

៥៧៦.

‘‘យេមំ កាយំ វិវជ្ជេន្តិ, គូថលិត្តំវ បន្នគំ;

ភវមូលំ វមិត្វាន, បរិនិព្ពិស្សន្តិនាសវា’’តិ. –

ឥមាហិ គាថាហិ តស្ស អសុភកថំ កថេសិ. សោ សត្ថុ សម្មុខា អនេកាការវោការំ យាថាវតោ សរីរសភាវវិភាវនំ អសុភកថំ សុត្វា សកេន កាយេន អដ្ដីយមានោ ហរាយមានោ ជិគុច្ឆមានោ សំវិគ្គហទយោ សត្ថារំ វន្ទិត្វា, ‘‘លភេយ្យាហំ, ភន្តេ, ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជ្ជ’’ន្តិ បព្ពជ្ជំ យាចិ. សត្ថា សមីបេ ឋិតមញ្ញតរំ ភិក្ខុំ អាណាបេសិ – ‘‘គច្ឆ, ភិក្ខុ, ឥមំ បព្ពាជេត្វា ឧបសម្បាទេត្វា អានេហី’’តិ. សោ តំ តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ ទត្វា បព្ពាជេសិ. សោ ខុរគ្គេយេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. តេរ ១.៤.១០២-១០៧) –

‘‘សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោ, ថូបសេដ្ឋស្ស សម្មុខា;

វិចិត្តទុស្សេ លគេត្វា, កប្បរុក្ខំ ឋបេសហំ.

‘‘យំ ¶ យំ យោនុបបជ្ជាមិ, ទេវត្តំ អថ មានុសំ;

សោភយន្តោ មម ទ្វារំ, កប្បរុក្ខោ បតិដ្ឋតិ.

‘‘អហញ្ច បរិសា ចេវ, យេ កេចិ មមវស្សិតា;

តម្ហា ទុស្សំ គហេត្វាន, និវាសេម មយំ សទា.

‘‘ចតុន្នវុតិតោ កប្បេ, យំ រុក្ខំ ឋបយិំ អហំ;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, កប្បរុក្ខស្សិទំ ផលំ.

‘‘ឥតោ ច សត្តមេ កប្បេ, សុចេឡា អដ្ឋ ខត្តិយា;

សត្តរតនសម្បន្នា, ចក្កវត្តី មហព្ពលា.

‘‘បដិសម្ភិទា ចតស្សោ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ ¶ បន បត្វា លទ្ធូបសម្បទោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ តា ឯវ គាថា អភាសិ. តេនេវ តា ថេរគាថា នាម ជាតា.

តត្ថ នានាកុលមលសម្បុណ្ណោតិ, នានាកុលេហិ នានាភាគេហិ មលេហិ សម្បុណ្ណោ, កេសលោមាទិនានាវិធអសុចិកោដ្ឋាសភរិតោតិ អត្ថោ. មហាឧក្ការសម្ភវោតិ, ឧក្ការោ វុច្ចតិ វច្ចកូបំ. យត្តកវយា មាតា, តត្តកំ កាលំ ការបរិសេទិតវច្ចកូបសទិសតាយ មាតុ កុច្ឆិ ឥធ ‘‘មហាឧក្ការោ’’តិ អធិប្បេតោ. សោ កុច្ឆិ សម្ភវោ ឧប្បត្តិដ្ឋានំ ឯតស្សាតិ មហាឧក្ការសម្ភវោ. ចន្ទនិកំវាតិ ចន្ទនិកំ នាម ឧច្ឆិដ្ឋោទកគព្ភមលាទីនំ ឆឌ្ឌនដ្ឋានំ, យំ ជណ្ណុមត្តំ អសុចិភរិតម្បិ ហោតិ, តាទិសន្តិ អត្ថោ. បរិបក្កន្តិ, បរិណតំ បុរាណំ. តេន យថា ចណ្ឌាលគាមទ្វារេ និទាឃសមយេ ថុល្លផុសិតកេ ទេវេ វស្សន្តេ ឧទកេន សមុបព្យូឡ្ហមុត្តករីសអដ្ឋិចម្មន្ហារុខណ្ឌខេឡសិង្ឃាណិកាទិនានាកុណបភរិតំ កទ្ទមោទកាលុឡិតំ ¶ កតិបយទិវសាតិក្កមេន សំជាត កិមិកុលាកុលំ សូរិយាតបសន្តាបកុថិតំ ឧបរិ ផេណបុព្ពុឡកានិ មុញ្ចន្តំ អភិនីលវណ្ណំ បរមទុគ្គន្ធំ ជេគុច្ឆំ ចន្ទនិកាវាដំ នេវ ឧបគន្តុំ, ន ទដ្ឋុំ អរហរូបំ ហុត្វា តិដ្ឋតិ, តថារូបោយំ កាយោតិ ទស្សេតិ. សទា ទុក្ខតាមូលយោគតោ អសុចិបគ្ឃរណតោ ឧប្បាទជរាមរណេហិ ឧទ្ធុមាយនបរិបច្ចនភិជ្ជនសភាវត្តា ច មហន្តោ គណ្ឌោ វិយាតិ មហាគណ្ឌោ. សព្ពត្ថកមេវ ទុក្ខវេទនានុពទ្ធត្តា គណ្ឌានំ សហនតោ អសុចិវិស្សន្ទនតោ ច មហន្តោ វណោ វិយាតិ មហាវណោ គូថកូបេន គាឡិតោតិ, វច្ចកូបេន វច្ចេនេវ វា ភរិតោ. ‘‘គូថកូបនិគាឡ្ហិតោ’’តិបិ បាឡិ, វច្ចកូបតោ និក្ខន្តោតិ អត្ថោ. អាបោបគ្ឃរណោ កាយោ, សទា សន្ទតិ បូតិកន្តិ, អយំ កាយោ អាបោធាតុយា សទា បគ្ឃរណសីលោ, តញ្ច ខោ បិត្តសេម្ហសេទមុត្តាទិកំ បូតិកំ អសុចិំយេវ សន្ទតិ, ន កទាចិ សុចិន្តិ អត្ថោ.

សដ្ឋិកណ្ឌរសម្ពន្ធោតិ ¶ , គីវាយ ឧបរិមភាគតោ បដ្ឋាយ សរីរំ វិនទ្ធមានា សរីរស្ស បុរិមបច្ឆិមទក្ខិណវាមបស្សេសុ បច្ចេកំ បញ្ច បញ្ច កត្វា វីសតិ, ហត្ថបាទេ វិនទ្ធមានា តេសំ បុរិមបច្ឆិមបស្សេសុ បញ្ច បញ្ច កត្វា ចត្តាលីសាតិ ¶ សដ្ឋិយា កណ្ឌរេហិ មហាន្ហារូហិ សព្ពសោ ពទ្ធោ វិនទ្ធោតិ សដ្ឋិកណ្ឌរសម្ពន្ធោ. មំសលេបនលេបិតោតិ, មំសសង្ខាតេន លេបនេន លិត្តោ, នវមំសបេសិសតានុលិត្តោតិ អត្ថោ. ចម្មកញ្ចុកសន្នទ្ធោតិ, ចម្មសង្ខាតេន កញ្ចុកេន សព្ពសោ ឱនទ្ធោ បរិយោនទ្ធោ បរិច្ឆិន្នោ. បូតិកាយោតិ, សព្ពសោ បូតិគន្ធិកោ កាយោ. និរត្ថកោតិ, និប្បយោជនោ. អញ្ញេសញ្ហិ បាណីនំ កាយោ ចម្មាទិវិនិយោគេន សិយា សប្បយោជនោ, ន តថា មនុស្សកាយោតិ. អដ្ឋិសង្ឃាតឃដិតោតិ, អតិរេកតិសតានំ អដ្ឋីនំ សង្ឃាតេន ឃដិតោ សម្ពន្ធោ. ន្ហារុសុត្តនិពន្ធនោតិ, សុត្តសទិសេហិ នវហិ ន្ហារុសតេហិ និពន្ធិតោ. នេកេសំ សំគតីភាវាតិ, ចតុមហាភូតជីវិតិន្ទ្រិយអស្សាសបស្សាសវិញ្ញាណាទីនំ សមវាយសម្ពន្ធេន សុត្តមេរកសមវាយេន យន្តំ វិយ ឋានាទិឥរិយាបថំ កប្បេតិ.

ធុវប្បយាតោ មរណាយាតិ, មរណស្ស អត្ថាយ ឯកន្តគមនោ, និព្ពត្តិតោ បដ្ឋាយ មរណំ បតិ បវត្តោ. តតោ ឯវ មច្ចុរាជស្ស មរណស្ស ¶ សន្តិកេ ឋិតោ. ឥធេវ ឆឌ្ឌយិត្វានាតិ, ឥមស្មិំយេវ លោកេ កាយំ ឆឌ្ឌេត្វា, យថារុចិតដ្ឋានគាមី អយំ សត្តោ, តស្មា ‘‘បហាយ គមនីយោ អយំ កាយោ’’តិ ឯវម្បិ សង្គោ ន កាតព្ពោតិ ទស្សេតិ.

អវិជ្ជាយ និវុតោតិ, អវិជ្ជានីវរណេន និវុតោ បដិច្ឆាទិតាទីនវោ, អញ្ញថា កោ ឯត្ថ សង្គំ ជនេយ្យាតិ អធិប្បាយោ. ចតុគន្ថេនាតិ, អភិជ្ឈាកាយគន្ថាទិនា ចតុព្ពិធេន គន្ថេន គន្ថិតោ, គន្ថនិយភាវេន វិនទ្ធិតោ. ឱឃសំសីទនោតិ, ឱឃនិយភាវេន កាមោឃាទីសុ ចតូសុ ឱឃេសុ សំសីទនកោ. អប្បហីនភាវេន សន្តានេ អនុ អនុ សេន្តីតិ អនុសយា, កាមរាគាទយោ អនុសយា. តេសំ ជាលេន ឱត្ថតោ អភិភូតោតិ អនុសយាជាលមោត្ថតោ. មការោ បទសន្ធិករោ, គាថាសុខត្ថំ ទីឃំ កត្វា វុត្តំ. កាមច្ឆន្ទាទិនា បញ្ចវិធេន នីវរណេន យុត្តោ អធិមុត្តោតិ បញ្ចនីវរណេ យុត្តោ, ករណត្ថេ ភុម្មវចនំ.

កាមវិតក្កាទិនា ¶ មិច្ឆាវិតក្កេន សមប្បិតោ សមស្សិតោតិ វិតក្កេន សមប្បិតោ. តណ្ហាមូលេនានុគតោតិ, តណ្ហាសង្ខាតេន ភវមូលេន អនុពទ្ធោ. មោហច្ឆាទនឆាទិតោតិ, សម្មោហសង្ខាតេន អាវរណេន បលិគុណ្ឋិតោ. សព្ពមេតំ សវិញ្ញាណកំ ករជកាយំ សន្ធាយ វទតិ. សវិញ្ញាណកោ ហិ អត្តភាវោ ‘‘ឧច្ឆិន្នភវនេត្តិកោ, ភិក្ខវេ, តថាគតស្ស កាយោ តិដ្ឋតិ, អយញ្ចេវ កាយោ ពហិទ្ធា ច នាមរូប’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.១.១៤៧) កាយោតិ វុច្ចតិ, ឯវាយំ វត្តតេ កាយោតិ ¶ ឯវំ ‘‘នានាកុលមលសម្បុណ្ណោ’’តិអាទិនា ‘‘អវិជ្ជាយ និវុតោ’’តិអាទិនា ច វុត្តប្បការេន អយំ កាយោ វត្តតិ, វត្តន្តោ ច កម្មយន្តេន សុកតទុក្កដេន កម្មសង្ខាតេន យន្តេន យន្តិតោ សង្ឃដិតោ. យថា វា ខេមន្តំ គន្តុំ ន សក្កោតិ, តថា សង្ខោភិតោ សុគតិទុគ្គតីសុ វត្តតិ បរិព្ភមតិ. សម្បត្តិ ច វិបត្យន្តាតិ យា ឯត្ថ សម្បត្តិ, សា វិបត្តិបរិយោសានា. សព្ពញ្ហិ យោព្ពនំ ជរាបរិយោសានំ, សព្ពំ អារោគ្យំ ព្យាធិបរិយោសានំ, សព្ពំ ជីវិតំ មរណបរិយោសានំ, សព្ពោ សមាគមោ វិយោគបរិយោសានោ. តេនាហ ‘‘នានាភាវោ វិបជ្ជតី’’តិ. នានាភាវោតិ, វិនាភាវោ វិប្បយោគោ, សោ កទាចិ វិប្បយុញ្ជកស្ស វសេន, កទាចិ វិប្បយុញ្ជិតព្ពស្ស វសេនាតិ វិវិធំ បជ្ជតិ បាបុណីយតិ.

យេមំ កាយំ មមាយន្តីតិ យេ អន្ធពាលា បុថុជ្ជនា ឯវំ អសុភំ អនិច្ចំ អធុវំ ទុក្ខំ អសារំ ឥមំ កាយំ ‘‘មម ឥទ’’ន្តិ គណ្ហន្តា មមាយន្តិ ឆន្ទរាគំ ឧប្បាទេន្តិ, តេ ជាតិអាទីហិ និរយាទីហិ ច ឃោរំ ភយានកំ អបណ្ឌិតេហិ អភិរមិតព្ពតោ កដសិសង្ខាតំ សំសារំ បុនប្បុនំ ជននមរណាទីហិ វឌ្ឍេន្តិ, តេនាហ ‘‘អាទិយន្តិ បុនព្ភវ’’ន្តិ.

យេមំ កាយំ វិវជ្ជេន្តិ, គូថលិត្តំវ បន្នគន្តិ យថា នាម ¶ បុរិសោ សុខកាមោ ជីវិតុកាមោ គូថគតំ អាសីវិសំ ទិស្វា ជិគុច្ឆនិយតាយ វា សប្បដិភយតាយ វា វិវជ្ជេតិ ន អល្លីយតិ, ឯវមេវំ យេ បណ្ឌិតា កុលបុត្តា អសុចិភាវេន ជេគុច្ឆំ អនិច្ចាទិភាវេន សប្បដិភយំ ឥមំ កាយំ វិវជ្ជេន្តិ ឆន្ទរាគប្បហានេន បជហន្តិ. តេ ភវមូលំ អវិជ្ជំ ភវតណ្ហញ្ច វមិត្វា ឆឌ្ឌេត្វា អច្ចន្តមេវ បហាយ តតោ ឯវ សព្ពសោ អនាសវា សឧបាទិសេសាយ អនុបាទិសេសាយ ច និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិស្សន្តីតិ.

កប្បត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. វង្គន្តបុត្តឧបសេនត្ថេរគាថាវណ្ណនា

វិវិត្តំ ¶ អប្បនិគ្ឃោសន្តិអាទិកា អាយស្មតោ ឧបសេនត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ធម្មំ សុណមានោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ សមន្តបាសាទិកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា សត្ថុ អធិការកម្មំ កត្វា តំ ឋានន្តរំ បត្ថេត្វា យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ¶ ពុទ្ធុប្បាទេ នាលកគាមេ រូបសារីព្រាហ្មណិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិ, ឧបសេនោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ តយោ វេទេ ឧគ្គហេត្វា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា ឧបសម្បទាយ ឯកវស្សិកោ ‘‘អរិយគព្ភំ វឌ្ឍេមី’’តិ ឯកំ កុលបុត្តំ អត្តនោ សន្តិកេ ឧបសម្បាទេត្វា តេន សទ្ធិំ សត្ថុ សន្តិកំ គតោ. សត្ថារា ចស្ស តស្ស អវស្សិកស្ស ភិក្ខុនោ សទ្ធិវិហារិកភាវំ សុត្វា, ‘‘អតិលហុំ ខោ ត្វំ, មោឃបុរិស, ពាហុល្លាយ អាវត្តោ’’តិ (មហាវ. ៧៥) គរហិតោ. ‘‘ឥទានាហំ យទិបិ បរិសំ និស្សាយ សត្ថារា គរហិតោ, បរិសំយេវ បន និស្សាយ សត្ថុ បាសំសោបិ ភវិស្សាមី’’តិ វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.២.៨៦-៩៦) –

‘‘បទុមុត្តរំ ភគវន្តំ, លោកជេដ្ឋំ នរាសភំ;

បព្ភារម្ហិ និសីទន្តំ, ឧបគច្ឆិំ នរុត្តមំ.

‘‘កណិការបុប្ផំ ទិស្វា, វណ្ដេ ឆេត្វានហំ តទា;

អលង្ករិត្វា ឆត្តម្ហិ, ពុទ្ធស្ស អភិរោបយិំ.

‘‘បិណ្ឌបាតញ្ច បាទាសិំ, បរមន្នំ សុភោជនំ;

ពុទ្ធេន នវមេ តត្ថ, សមណេ អដ្ឋ ភោជយិំ.

‘‘អនុមោទិ មហាវីរោ, សយម្ភូ អគ្គបុគ្គលោ;

ឥមិនា ឆត្តទានេន, បរមន្នបវេច្ឆនា.

‘‘តេន ចិត្តប្បសាទេន, សម្បត្តិមនុភោស្សសិ;

ឆត្តិំសក្ខត្តុំ ទេវិន្ទោ, ទេវរជ្ជំ ករិស្សតិ.

‘‘ឯកវីសតិក្ខត្តុញ្ច, ចក្កវត្តី ភវិស្សតិ;

បទេសរជ្ជំ វិបុលំ, គណនាតោ អសង្ខិយំ.

‘‘សតសហស្សិតោ ¶ កប្បេ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;

គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘សាសនេ ទិព្ពមានម្ហិ, មនុស្សត្តំ គមិស្សតិ;

តស្ស ធម្មេសុ ទាយាទោ, ឱរសោ ធម្មនិម្មិតោ.

‘‘ឧបសេនោតិ នាមេន, ហេស្សតិ សត្ថុ សាវកោ;

សមន្តបាសាទិកត្តា, អគ្គដ្ឋានេ ឋបេស្សតិ.

‘‘ចរិមំ វត្តតេ មយ្ហំ, ភវា សព្ពេ សមូហតា;

ធារេមិ អន្តិមំ ទេហំ, ជេត្វា មារំ សវាហនំ.

‘‘បដិសម្ភិទា ចតស្សោ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា សយម្បិ សព្ពេ ធុតង្គធម្មេ សមាទាយ វត្តតិ, អញ្ញេបិ តទត្ថាយ សមាទបេតិ ¶ , តេន នំ ភគវា សមន្តបាសាទិកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ. សោ អបរេន សមយេន កោសម្ពិយំ កលហេ ¶ ឧប្បន្នេ ភិក្ខុសង្ឃេ ច ទ្វិធាភូតេ ឯកេន ភិក្ខុនា តំ កលហំ បរិវជ្ជិតុកាមេន ‘‘ឯតរហិ ខោ កលហោ ឧប្បន្នោ, សង្ឃោ ទ្វិធាភូតោ, កថំ នុ ខោ មយា បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ បុដ្ឋោ វិវេកវាសតោ បដ្ឋាយ តស្ស បដិបត្តិំ កថេន្តោ –

៥៧៧.

‘‘វិវិត្តំ អប្បនិគ្ឃោសំ, វាឡមិគនិសេវិតំ;

សេវេ សេនាសនំ ភិក្ខុ, បដិសល្លានការណា.

៥៧៨.

‘‘សង្ការបុញ្ជា អាហត្វា, សុសានា រថិយាហិ ច;

តតោ សង្ឃាដិកំ កត្វា, លូខំ ធារេយ្យ ចីវរំ.

៥៧៩.

‘‘នីចំ មនំ ករិត្វាន, សបទានំ កុលា កុលំ;

បិណ្ឌិកាយ ចរេ ភិក្ខុ, គុត្តទ្វារោ សុសំវុតោ.

៥៨០.

‘‘លូខេនបិ វា សន្តុស្សេ, នាញ្ញំ បត្ថេ រសំ ពហុំ;

រសេសុ អនុគិទ្ធស្ស, ឈានេ ន រមតី មនោ.

៥៨១.

‘‘អប្បិច្ឆោ ចេវ សន្តុដ្ឋោ, បវិវិត្តោ វសេ មុនិ;

អសំសដ្ឋោ គហដ្ឋេហិ, អនាគារេហិ ចូភយំ.

៥៨២.

‘‘យថា ¶ ជឡោ វ មូគោ វ, អត្តានំ ទស្សយេ តថា;

នាតិវេលំ សម្ភាសេយ្យ, សង្ឃមជ្ឈម្ហិ បណ្ឌិតោ.

៥៨៣.

‘‘ន សោ ឧបវទេ កញ្ចិ, ឧបឃាតំ វិវជ្ជយេ;

សំវុតោ បាតិមោក្ខស្មិំ, មត្តញ្ញូ ចស្ស ភោជនេ.

៥៨៤. ‘‘សុគ្គហីតនិមិត្តស្ស, ចិត្តស្សុប្បាទកោវិទោ.

សមថំ អនុយុញ្ជេយ្យ, កាលេន ច វិបស្សនំ.

៥៨៥.

‘‘វីរិយសាតច្ចសម្បន្នោ, យុត្តយោគោ សទា សិយា;

ន ច អប្បត្វា ទុក្ខន្តំ, វិស្សាសំ ឯយ្យ បណ្ឌិតោ.

៥៨៦.

‘‘ឯវំ វិហរមានស្ស, សុទ្ធិកាមស្ស ភិក្ខុនោ;

ខីយន្តិ អាសវា សព្ពេ, និព្ពុតិញ្ចាធិគច្ឆតី’’តិ. –

ឥមា គាថា អភាសិ.

តត្ថ វិវិត្តន្តិ, ជនវិវិត្តំ សុញ្ញំ អរញ្ញាទិំ. អប្បនិគ្ឃោសន្តិ, និស្សទ្ទំ សទ្ទសង្ឃដ្ដនរហិតំ. វាឡមិគនិសេវិតន្តិ, សីហព្យគ្ឃទីបិវាឡមិគេហិ ចរិតំ. ឥមិនាបិ ជនវិវេកំយេវ ទស្សេតិ បន្តសេនាសនភាវទីបនតោ. សេនាសនន្តិ, សយិតុំ អាសយិតុញ្ច យុត្តភាវេន ¶ វសនដ្ឋានំ ឥធ សេនាសនន្តិ អធិប្បេតំ. បដិសល្លានការណាតិ, បដិសល្លាននិមិត្តំ, នានារម្មណតោ និវត្តេត្វា កម្មដ្ឋានេយេវ ចិត្តស្ស បដិ បដិ សម្មទេវ អល្លីយនត្ថំ.

ឯវំ ភាវនានុរូបំ សេនាសនំ និទ្ទិសន្តោ សេនាសនេ សន្តោសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ចីវរាទីសុបិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘សំការបុញ្ជា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ¶ សំការបុញ្ជាតិ សំការានំ បុញ្ជំ សំការបុញ្ជំ, តតោ កចវរដ្ឋានា. អាហត្វាតិ អាហរិត្វា. តតោតិ តថា អាហដចោឡក្ខណ្ឌេហិ. ករណេ ហិ ឥទំ និស្សក្កវចនំ លូខន្តិ សត្ថលូខរជនលូខាទិនា លូខំ អវណ្ណាមដ្ឋំ. ធារេយ្យាតិ និវាសនាទិវសេន បរិហរេយ្យ, ឯតេន ចីវរសន្តោសំ វទតិ.

នីច មនំ ករិត្វានាតិ ‘‘អន្តមិទំ, ភិក្ខវេ, ជីវិកាន’’ន្តិអាទិកំ (ឥតិវុ. ៩១; សំ. និ. ៣.៨០) សុគតោវាទំ អនុស្សរិត្វា និហតមានទប្បំ ចិត្តំ កត្វា. សបទានន្តិ ឃរេសុ ¶ អវខណ្ឌរហិតំ; អនុឃរន្តិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘កុលា កុល’’ន្តិ. កុលា កុលន្តិ កុលតោ កុលំ, កុលានុបុព្ពិយា ឃរបដិបាដិយាតិ អត្ថោ. បិណ្ឌិកាយាតិ មិស្សកភិក្ខាយ, ឥមិនា បិណ្ឌបាតសន្តោសំ វទតិ. គុត្តទ្វារោតិ សុបិហិតចក្ខាទិទ្វារោ. សុសំវុតោតិ ហត្ថកុក្កុច្ចាទីនំ អភាវេន សុដ្ឋុ សំវុតោ.

លូខេនបិ វាតិ អបិសទ្ទោ សមុច្ចយេ, វា-សទ្ទោ វិកប្បេ. ឧភយេនបិ លូខេនបិ អប្បេនបិ យេន កេនចិ សុលភេន ឥតរីតរេន សន្តុស្សេ សមំ សម្មា តុស្សេយ្យ. តេនាហ ‘‘នាញ្ញំ បត្ថេ រសំ ពហុ’’ន្តិ. នាញ្ញំ បត្ថេ រសំ ពហុន្តិ អត្តនា យថាលទ្ធតោ អញ្ញំ មធុរាទិរសំ ពហុំ បណីតញ្ច ន បត្ថេយ្យ ន បិហេយ្យ, ឥមិនា គិលានបច្ចយេបិ សន្តោសោ ទស្សិតោ ហោតិ. រសេសុ គេធវារណត្ថំ បន ការណំ វទន្តោ រសេសុ អនុគិទ្ធស្ស, ឈានេ ន រមតី មនោ’’តិ អាហ. ឥន្ទ្រិយសំវរម្បិ អបរិបូរេន្តស្ស កុតោ វិក្ខិត្តចិត្តសមាធានន្តិ អធិប្បាយោ.

ឯវំ ចតូសុ បច្ចយេសុ សល្លេខបដិបត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អវសិដ្ឋកថាវត្ថូនិ ទស្សេតុំ ‘‘អប្បិច្ឆោ ចេវា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អប្បិច្ឆោតិ, អនិច្ឆោ ចតូសុ បច្ចយេសុ ឥច្ឆារហិតោ, តេន ចតុព្ពិធបច្ចយេសុ តណ្ហុប្បាទវិក្ខម្ភនមាហ. សន្តុដ្ឋោតិ, ចតូសុ បច្ចយេសុ យថាលាភសន្តោសាទិនា សន្តុដ្ឋោ. យោ ហិ –

‘‘អតីតំ នានុសោចេយ្យ, នប្បជប្បេយ្យនាគតំ;

បច្ចុប្បន្នេន យាបេយ្យ, សោ ‘សន្តុដ្ឋោ’តិ បវុច្ចតី’’តិ.

បវិវិត្តោតិ ¶ គណសង្គណិកំ បហាយ កាយេន បវិវិត្តោ វូបកដ្ឋោ. ចិត្តវិវេកាទិកេ ហិ បរតោ វក្ខតិ. វសេតិ សព្ពត្ថ យោជេតព្ពំ. មោនេយ្យធម្មសមន្នាគមេន មុនិ. អសំសដ្ឋោតិ ទស្សនសវនសមុល្លបនសម្ភោគកាយសំសគ្គានំ អភាវេន ¶ អសំសដ្ឋោ យថាវុត្តសំសគ្គរហិតោ. ឧភយន្តិ, គហដ្ឋេហិ អនាគារេហិ ចាតិ ឧភយេហិបិ អសំសដ្ឋោ. ករណេ ហិ ឥទំ បច្ចត្តវចនំ.

អត្តានំ ទស្សយេ តថាតិ អជឡោ អមូគោបិ សមានោ យថា ជឡោ វា មូគោ វា, តថា អត្តានំ ទស្សេយ្យ, ឯតេន បាគព្ពិយប្បហានមាហ. ជឡោ វ មូគោ វាតិ ច គាថាសុខត្ថំ រស្សត្តំ កតំ, សមុច្ចយត្ថោ ច ¶ វាសទ្ទោ. នាតិវេលំ សម្ភាសេយ្យាតិ អតិវេលំ អតិក្កន្តបមាណំ ន ភាសេយ្យ, មត្តភាណី អស្សាតិ អត្ថោ. សង្ឃមជ្ឈម្ហីតិ ភិក្ខុសង្ឃេ, ជនសមូហេ វា.

ន សោ ឧបវទេ កញ្ចីតិ សោ យថាវុត្តបដិបត្តិកោ ភិក្ខុ ហីនំ វា មជ្ឈិមំ វា ឧក្កដ្ឋំ វា យំកិញ្ចិ ន វាចាយ ឧបវទេយ្យ. ឧបឃាតំ វិវជ្ជយេតិ កាយេន ឧបឃាតំ បរិវិហេឋនំ វជ្ជេយ្យ. សំវុតោ បាតិមោក្ខស្មិន្តិ បាតិមោក្ខម្ហិ បាតិមោក្ខសំវរសីលេ សំវុតោ អស្ស, បាតិមោក្ខសំវរេន បិហិតកាយវាចោ សិយាតិ អត្ថោ. មត្តញ្ញូ ចស្ស ភោជនេតិ បរិយេសនបដិគ្គហណបរិភោគវិស្សជ្ជនេសុ ភោជនេ បមាណញ្ញូ សិយា.

សុគ្គហីតនិមិត្តស្សាតិ ‘‘ឯវំ មេ មនសិ ករោតោ ចិត្តំ សមាហិតំ អហោសី’’តិ តទាការំ សល្លក្ខេន្តោ សុដ្ឋុ គហិតសមាធិនិមិត្តោ អស្ស. ‘‘សុគ្គហីតនិមិត្តោ សោ’’តិបិ បាឋោ, សោ យោគីតិ អត្ថោ. ចិត្តស្សុប្បាទកោវិទោតិ ឯវំ ភាវយតោ ចិត្តំ លីនំ ហោតិ, ‘‘ឯវំ ឧទ្ធត’’ន្តិ លីនស្ស ឧទ្ធតស្ស ច ចិត្តស្ស ឧប្បត្តិការណេ កុសលោ អស្ស. លីនេ ហិ ចិត្តេ ធម្មវិចយវីរិយបីតិសម្ពោជ្ឈង្គា ភាវេតព្ពា, ឧទ្ធតេ បស្សទ្ធិសមាធិឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គា. សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ បន សព្ពត្ថ ឥច្ឆិតព្ពោ. តេនាហ ភគវា – ‘‘យស្មិញ្ច ខោ, ភិក្ខវេ, សមយេ លីនំ ចិត្តំ ហោតិ, កាលោ តស្មិំ សមយេ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ភាវនាយា’’តិអាទិ (សំ. និ. ៥.២៣៤). សមថំ អនុយុញ្ជេយ្យាតិ សមថភាវនំ ភាវេយ្យ, អនុប្បន្នំ សមាធិំ ឧប្បាទេយ្យ, ឧប្បន្នញ្ច យាវ វសីភាវប្បត្តិ, តាវ វឌ្ឍេយ្យ ព្យូហេយ្យាតិ អត្ថោ. កាលេន ច វិបស្សនន្តិ យថាលទ្ធំ សមាធិំ និកន្តិយា អបរិយាទានេន ហានភាគិយំ ឋិតិភាគិយំ វា អកត្វា និព្ពេធភាគិយំវ កត្វា កាលេន វិបស្សនញ្ច អនុយុញ្ជេយ្យ. អថ វា កាលេន ច វិបស្សនន្តិ សមថំ អនុយុញ្ជន្តោ តស្ស ថិរីភូតកាលេ សង្កោចំ អនាបជ្ជិត្វា អរិយមគ្គាធិគមាយ វិបស្សនំ អនុយុញ្ជេយ្យ. យថាហ –

‘‘អថ ¶ វា សមាធិលាភេន, វិវិត្តសយនេន វា;

ភិក្ខុ វិស្សាសមាបាទិ, អប្បត្តោ អាសវក្ខយ’’ន្តិ. (ធ. ប. ២៧១-២៧២);

តេន ¶ ¶ វុត្តំ – ‘‘វីរិយសាតច្ចសម្បន្នោ’’តិអាទិ. សតតភាវោ សាតច្ចំ, វីរិយស្ស សាតច្ចំ, តេន សម្បន្នោ សមន្នាគតោ, សតតបវត្តវីរិយោ, និច្ចបគ្គហិតវីរិយោតិ អត្ថោ. យុត្តយោគោ សទា សិយាតិ សព្ពកាលំ ភាវនានុយុត្តោ សិយា. ទុក្ខន្តន្តិ វដ្ដទុក្ខស្ស អន្តំ បរិយោសានំ និរោធំ និព្ពានំ អប្បត្វា វិស្សាសំ ន ឯយ្យ ន គច្ឆេយ្យ. ‘‘អហំ បរិសុទ្ធសីលោ ឈានលាភី អភិញ្ញាលាភី វិបស្សនំ មត្ថកំ បាបេត្វា ឋិតោ’’តិ វា វិស្សដ្ឋោ ន ភវេយ្យាតិ អត្ថោ.

ឯវំ វិហរមានស្សាតិ, ឯវំ វិវិត្តសេនាសនសេវនាទិនា វិបស្សនាវសេន យុត្តយោគតាបរិយោសានេន វិធិនា វិហរន្តស្ស. សុទ្ធិកាមស្សាតិ, ញាណទស្សនវិសុទ្ធិំ អច្ចន្តវិសុទ្ធិំ និព្ពានំ អរហត្តញ្ច ឥច្ឆន្តស្ស. សំសារេ ភយស្ស ឥក្ខតោ ភិក្ខុនោ, កាមាសវាទយោ សព្ពេ អាសវា ខីយន្តិ ខយំ អព្ភត្ថំ គច្ឆន្តិ, តេសំ ខយគមនេនេវ សឧបាទិសេសអនុបាទិសេសបភេទំ ទុវិធម្បិ និព្ពានំ អធិគច្ឆតិ បាបុណាតិ.

ឯវំ ថេរោ តស្ស ភិក្ខុនោ ឱវាទទានាបទេសេន អត្តនា តថាបដិបន្នភាវំ ទីបេន្តោ អញ្ញំ ព្យាកាសិ.

វង្គន្តបុត្តឧបសេនត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. (អបរ)-គោតមត្ថេរគាថាវណ្ណនា

វិជានេយ្យ សកំ អត្ថន្តិអាទិកា អាយស្មតោ អបរស្ស គោតមត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនិត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ ឧប្បត្តិតោ បុរេតរមេវ សាវត្ថិយំ ឧទិច្ចព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ ហុត្វា, វាទមគ្គំ ឧគ្គហេត្វា អត្តនោ វាទស្ស ឧបរិ ឧត្តរិំ វទន្តំ អលភន្តោ តេហិ តេហិ វិគ្គាហិកកថំ អនុយុត្តោ វិចរតិ. អថ អម្ហាកំ ភគវា លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា ¶ បវត្តិតវរធម្មចក្កោ អនុបុព្ពេន យសាទិកេ វេនេយ្យេ វិនេត្វា អនាថបិណ្ឌិកស្ស អភិយាចនាយ សាវត្ថិំ ឧបគច្ឆិ. តទា សត្ថុ ជេតវនបដិគ្គហេ បដិលទ្ធសទ្ធោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. សត្ថា ¶ អញ្ញតរំ បិណ្ឌចារិកំ ភិក្ខុំ អាណាបេសិ – ‘‘ភិក្ខុ, ឥមំ បព្ពាជេហី’’តិ. សោ តេន បព្ពាជិយមានោ ខុរគ្គេយេវ អរហត្តំ បាបុណិត្វា កោសលជនបទំ គន្ត្វា តត្ថ ចិរំ វសិត្វា បុន សាវត្ថិំ បច្ចាគមិ. តំ ពហូ ញាតកា ព្រាហ្មណមហាសាលា ឧបសង្កមិត្វា បយិរុបាសិត្វា និសិន្នា ‘‘ឥមស្មិំ លោកេ ¶ ពហូ សមណព្រាហ្មណា សំសារេ សុទ្ធិវាទា, តេសុ កតមេសំ នុ ខោ វាទោ និយ្យានិកោ, កថំ បដិបជ្ជន្តោ សំសារតោ សុជ្ឈតី’’តិ បុច្ឆិំសុ. ថេរោ តេសំ តមត្ថំ បកាសេន្តោ –

៥៨៧.

‘‘វិជានេយ្យ សកំ អត្ថំ, អវលោកេយ្យាថ បាវចនំ;

យញ្ចេត្ថ អស្ស បតិរូបំ, សាមញ្ញំ អជ្ឈូបគតស្ស.

៥៨៨.

‘‘មិត្តំ ឥធ ច កល្យាណំ, សិក្ខា វិបុលំ សមាទានំ;

សុស្សូសា ច គរូនំ, ឯតំ សមណស្ស បតិរូបំ.

៥៨៩.

‘‘ពុទ្ធេសុ សគារវតា, ធម្មេ អបចិតិ យថាភូតំ;

សង្ឃេ ច ចិត្តីការោ, ឯតំ សមណស្ស បតិរូបំ.

៥៩០.

‘‘អាចារគោចរេ យុត្តោ, អាជីវោ សោធិតោ អគារយ្ហោ;

ចិត្តស្ស ច សណ្ឋបនំ, ឯតំ សមណស្ស បតិរូបំ.

៥៩១.

‘‘ចារិត្តំ អថ វារិត្តំ, ឥរិយាបថិយំ បសាទនិយំ;

អធិចិត្តេ ច អាយោគោ, ឯតំ សមណស្ស បតិរូបំ.

៥៩២.

‘‘អារញ្ញកានិ សេនាសនានិ, បន្តានិ អប្បសទ្ទានិ;

ភជិតព្ពានិ មុនិនា, ឯតំ សមណស្ស បតិរូបំ.

៥៩៣.

‘‘សីលញ្ច ពាហុសច្ចញ្ច, ធម្មានំ បវិចយោ យថាភូតំ;

សច្ចានំ អភិសមយោ, ឯតំ សមណស្ស បតិរូបំ.

៥៩៤.

‘‘ភាវេយ្យ ច អនិច្ចន្តិ, អនត្តសញ្ញំ អសុភសញ្ញញ្ច;

លោកម្ហិ ច អនភិរតិំ, ឯតំ សមណស្ស បតិរូបំ.

៥៩៥.

‘‘ភាវេយ្យ ¶ ច ពោជ្ឈង្គេ, ឥទ្ធិបាទានិ ឥន្ទ្រិយានិ ពលានិ;

អដ្ឋង្គមគ្គមរិយំ, ឯតំ សមណស្ស បតិរូបំ.

៥៩៦.

‘‘តណ្ហំ បជហេយ្យ មុនិ, សមូលកេ អាសវេ បទាលេយ្យ;

វិហរេយ្យ វិប្បមុត្តោ, ឯតំ សមណស្ស បតិរូប’’ន្តិ. –

ឥមា គាថា អភាសិ.

តត្ថ ¶ វិជានេយ្យ សកំ អត្ថន្តិ, វិញ្ញូជាតិកោ បុរិសោ អត្តនោ អត្ថំ យាថាវតោ វិចារេត្វា ជានេយ្យ. វិចារេន្តោ ច អវលោកេយ្យាថ បាវចនំ ឥធ លោកេ បុថុសមណព្រាហ្មណេហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេន ច បវុត្តំ បាវចនំ, សមយោ. តត្ថ យំ និយ្យានិកំ, តំ ឱលោកេយ្យ បញ្ញាចក្ខុនា បស្សេយ្យ. ឥមេ ហិ នានាតិត្ថិយា សមណព្រាហ្មណា អនិច្ចេ ‘‘និច្ច’’ន្តិ, អនត្តនិ ‘‘អត្តា’’តិ, អសុទ្ធិមគ្គញ្ច ‘‘សុទ្ធិមគ្គោ’’តិ មិច្ឆាភិនិវេសិនោ អញ្ញមញ្ញញ្ច វិរុទ្ធវាទា, តស្មា នេសំ វាទោ អនិយ្យានិកោ. សម្មាសម្ពុទ្ធោ បន ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា, សព្ពេ ធម្មា អនត្តា, សន្តំ និព្ពាន’’ន្តិ សយម្ភូញាណេន យថាភូតំ អព្ភញ្ញាយ បវេទេតិ, តស្មា ‘‘តស្ស ¶ វាទោ និយ្យានិកោ’’តិ សត្ថុ សាសនមហន្តតំ ឱលោកេយ្យាតិ អត្ថោ. យញ្ចេត្ថ អស្ស បតិរូបំ, សាមញ្ញំ អជ្ឈូបគតស្សាតិ, សាមញ្ញំ សមណភាវំ បព្ពជ្ជំ ឧបគតស្ស កុលបុត្តស្ស យំ ឯត្ថ សាសនេ បព្ពជិតភាវេ វា បតិរូបំ យុត្តរូបំ សារុប្បំ អស្ស សិយា, តម្បិ អបលោកេយ្យ.

កិំ បន តន្តិ អាហ ‘‘មិត្តំ ឥធ ច កល្យាណ’’ន្តិអាទិ. ឥមស្មិំ សាសនេ កល្យាណមិត្តំ សេវិយមានំ សមណស្ស បតិរូបន្តិ យោជនា. ឯស នយោ ឥតរេសុបិ. កល្យាណមិត្តញ្ហិ និស្សាយ អកុសលំ បជហតិ, កុសលំ ភាវេតិ, សុទ្ធមត្តានំ បរិហរតិ. សិក្ខា វិបុលំ សមាទានន្តិ វិបុលំ សិក្ខាសមាទានំ, មហតិយា និព្ពានាវហាយ អធិសីលាទិសិក្ខាយ អនុដ្ឋានន្តិ អត្ថោ. សុស្សូសា ច គរូនន្តិ គរូនំ អាចរិយុបជ្ឈាយាទីនំ កល្យាណមិត្តានំ ឱវាទស្ស សោតុកម្យតា បារិចរិយា ច. ឯតន្តិ កល្យាណមិត្តសេវនាទិ.

ពុទ្ធេសុ សគារវតាតិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធេសុ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ ភគវា’’តិ គារវយោគោ គរុចិត្តីការោ. ធម្មេ អបចិតិ យថាភូតន្តិ អរិយធម្មេ យាថាវតោ ¶ អបចាយនំ អាទរេន អភិបូជនំ. សង្ឃេតិ អរិយសង្ឃេ. ចិត្តីការោតិ សក្ការោ សម្មាននំ. ឯតន្តិ រតនត្តយគរុករណំ.

អាចារគោចរេ យុត្តោតិ កាយិកវាចសិកវីតិក្កមនសង្ខាតំ អនាចារំ, បិណ្ឌបាតាទីនំ អត្ថាយ ឧបសង្កមិតុំ អយុត្តដ្ឋានភូតំ វេសិយាទិអគោចរញ្ច បហាយ កាយិកវាចសិកអវីតិក្កមនសង្ខាតេន អាចារេន បិណ្ឌបាតាទីនំ អត្ថាយ ឧបសង្កមិតុំ យុត្តដ្ឋានភូតេន គោចរេន ច យុត្តោ សម្បន្នោ, សម្បន្នអាចារគោចរោតិ អត្ថោ. អាជីវោ សោធិតោតិ វេឡុទានាទិំ ពុទ្ធបដិកុដ្ឋំ អនេសនំ បហាយ អនវជ្ជុប្បាទេ បច្ចយេ សេវន្តស្ស អាជីវោ សោធិតោ ហោតិ សុវិសុទ្ធោ, សោធិតត្តា ឯវ អគារយ្ហោ វិញ្ញូហិ. ចិត្តស្ស ច សណ្ឋបនន្តិ យថា ចក្ខាទិទ្វារេហិ រូបាទិអារម្មណេសុ អភិជ្ឈាទយោ នប្បវត្តន្តិ, ឯវំ ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋមត្តាទិវសេន ចិត្តស្ស ¶ សម្មា ឋបនំ. ឯតន្តិ អាចារគោចរសម្បត្តិ អាជីវបារិសុទ្ធិ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារតាតិ ឯតំ តយំ.

ចារិត្តន្តិ ចរិត្វា បរិបូរេតព្ពសីលំ. វារិត្តន្តិ វិរតិយា អករណេន បរិបូរេតព្ពសីលំ. ឥរិយាបថិយំ បសាទនិយន្តិ បរេសំ បសាទាវហំ អាកប្បសម្បត្តិនិមិត្តំ ឥរិយាបថនិស្សិតំ សម្បជញ្ញំ. អធិចិត្តេ ច អាយោគោតិ សមថវិបស្សនាសុ អនុយោគោ ភាវនា.

អារញ្ញកានីតិ អរញ្ញេ បរិយាបន្នានិ. បន្តានីតិ វិវិត្តានិ.

សីលន្តិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ. ហេដ្ឋា ហិ ភិន្ទិត្វា វុត្តំ, ឥធ អភិន្ទិត្វា ¶ វទតិ. ពាហុសច្ចន្តិ ពហុស្សុតភាវោ. សោ ហិ ភាវនានុយោគស្ស ពហុការោ, ពោជ្ឈង្គកោសល្លអនុត្តរសីតិភាវអធិចិត្តយុត្តតាទីសុ សម្មា បវិចយពហុលស្ស សមថវិបស្សនានុយោគោ សម្បជ្ជតិ. ធម្មានំ បវិចយោ យថាភូតន្តិ រូបារូបធម្មានំ អវិបរីតសលក្ខណតោ សាមញ្ញលក្ខណតោ ច បរិវីមំសា. ឥមិនា អធិបញ្ញាធម្មវិបស្សនមាហ. សច្ចានំ អភិសមយោតិ ទុក្ខាទីនំ អរិយសច្ចានំ បរិញ្ញាភិសមយាទិវសេន បដិវេធោ.

ស្វាយំ សច្ចាភិសមយោ យថា ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ភាវេយ្យា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ភាវេយ្យ ច អនិច្ចន្តិ ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា’’តិអាទិនា (ធ. ប. ២៧៧) អវិភាគតោ ¶ ‘‘យំ កិញ្ចិ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្ន’’ន្តិអាទិនា (វិភ. ២; សំ. និ. ៣.៤៩) វិភាគតោ វា សព្ពសង្ខារេសុ អនិច្ចសញ្ញំ ភាវេយ្យ ឧប្បាទេយ្យ ចេវ វឌ្ឍេយ្យ ចាតិ អត្ថោ. អនត្តសញ្ញន្តិ, ‘‘សព្ពេ ធម្មា អនត្តា’’តិ បវត្តំ អនត្តសញ្ញញ្ច ភាវេយ្យាតិ យោជនា. ឯវំ សេសេសុបិ. អសុភសញ្ញន្តិ, ករជកាយេ សព្ពស្មិម្បិ វា តេភូមកសង្ខារេ កិលេសាសុចិបគ្ឃរណតោ ‘‘អសុភា’’តិ បវត្តសញ្ញំ. ទុក្ខសញ្ញាបរិវារា ហិ អយំ, ឯតេនេវ ចេត្ថ ទុក្ខសញ្ញាបិ គហិតាតិ វេទិតព្ពំ. លោកម្ហិ ច អនភិរតិន្តិ សព្ពលោកេ តេភូមកេសុ សង្ខារេសុ អនាភិរតិសញ្ញំ. ឯតេន អាទីនវានុបស្សនំ និព្ពិទានុបស្សនញ្ច វទតិ.

ឯវំ បន វិបស្សនាភាវនំ អនុយុត្តោ តំ ឧស្សុក្កាបេន្តោ ឥមេ ធម្មេ វឌ្ឍេយ្យាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ភាវេយ្យ ច ពោជ្ឈង្គេ’’តិ គាថមាហ. តស្សត្ថោ – ពោធិយា សតិអាទិសត្តវិធធម្មសាមគ្គិយា, ពោធិស្ស វា តំសមង្គិនោ បុគ្គលស្ស អង្គាតិ ពោជ្ឈង្គា, សតិអាទយោ ធម្មា. តេ សតិអាទិកេ សត្តពោជ្ឈង្គេ, ឆន្ទអាទីនិ ចត្តារិ ឥទ្ធិបាទានិ, សទ្ធាទីនិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ, សទ្ធាទីនិយេវ បញ្ច ¶ ពលានិ, សម្មាទិដ្ឋិអាទីនំ វសេន អដ្ឋង្គអរិយមគ្គញ្ច. ច-សទ្ទេន សតិបដ្ឋានានិ សម្មប្បធានានិ ច គហិតានីតិ សព្ពេបិ សត្តតិំសប្បភេទេ ពោធិបក្ខិយធម្មេ ភាវេយ្យ ឧប្បាទេយ្យ ចេវ វឌ្ឍេយ្យ ច. តត្ថ យទេតេសំ បឋមមគ្គក្ខណេ ឧប្បាទនំ, ឧបរិមគ្គក្ខណេ ច វឌ្ឍនំ, ឯតំ សមណស្ស ភិក្ខុនោ សារុប្បន្តិ.

ឯវំ ពោធិបក្ខិយសត្តតិំសធម្មេ ភាវេន្តោ យថា មគ្គសច្ចំ ភាវនាភិសមយវសេន អភិសមេតិ, ឯវំ សមុទយសច្ចំ បហានាភិសមយវសេន, និរោធសច្ចំ សច្ឆិកិរិយាភិសមយវសេន អភិសមេតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តណ្ហំ បជហេយ្យា’’តិ ឱសានគាថមាហ. តត្ថ តណ្ហំ បជហេយ្យាតិ, កាមតណ្ហាទិបភេទំ សព្ពំ តណ្ហំ អរិយមគ្គេន អនវសេសតោ សមុច្ឆិន្ទេយ្យ, មោនំ វុច្ចតិ ញាណំ, តេន ¶ សមន្នាគតត្តា មុនិ. សមូលកេ អាសវេ បទាលេយ្យាតិ កាមរាគានុសយាទិសមូលកេ កាមាសវាទិកេ សព្ពេបិ អាសវេ ភិន្ទេយ្យ សមុច្ឆិន្ទេយ្យ. វិហរេយ្យ វិប្បមុត្តោតិ ឯវំ សព្ពសោ កិលេសានំ បហីនត្តា សព្ពធិ វិមុត្តោ សព្ពូបធិបដិនិស្សគ្គំ ¶ និរោធំ និព្ពានំ សច្ឆិកត្វា វិហរេយ្យ. ឯតន្តិ យទេតំ វិហរណំ, ឯតំ សមណស្ស សមិតបាបស្ស ភិក្ខុនោ បតិរូបំ សារុប្បន្តិ អត្ថោ.

ឯវំ ថេរោ សមណសារុប្បបដិបត្តិកិត្តនមុខេន សាសនស្ស និយ្យានិកភាវំ តព្ពិលោមតោ ពាហិរកសមយស្ស អនិយ្យានិកតញ្ច វិភាវេសិ. តំ សុត្វា តេ ព្រាហ្មណមហាសាលា សាសនេ អភិប្បសន្នា សរណាទីសុ បតិដ្ឋហិំសុ.

(អបរ)-គោតមត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ទសកនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១. ឯកាទសនិបាតោ

១. សំកិច្ចត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ឯកាទសនិបាតេ ¶ ¶ កិំ តវត្ថោ វនេ តាតាតិអាទិកា អាយស្មតោ សំកិច្ចត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តស្មិំ កុច្ឆិគតេយេវ មាតា ព្យាធិតា ហុត្វា កាលមកាសិ. តស្សា សុសានំ នេត្វា ឈាបិយមានាយ គព្ភាសយោ ន ឈាយិ. មនុស្សា សូលេហិ កុច្ឆិំ វិជ្ឈន្តា ទារកស្ស អក្ខិកោដិំ បហរិំសុ. តេ តំ វិជ្ឈិត្វា អង្គារេហិ បដិច្ឆាទេត្វា បក្កមិំសុ. កុច្ឆិបទេសោបិ ឈាយិ, អង្គារមត្ថកេ បន សុវណ្ណពិម្ពសទិសោ ទារកោ បទុមគព្ភេ និបន្នោ វិយ អហោសិ. បច្ឆិមភវិកសត្តស្ស ហិ សិនេរុនា ឱត្ថរិយមានស្សបិ អរហត្តំ អប្បត្វា ជីវិតក្ខយោ នាម នត្ថិ.

បុនទិវសេ អាឡាហនដ្ឋានំ គតា មនុស្សា តថានិបន្នំ ទារកំ ទិស្វា អច្ឆរិយព្ភុតចិត្តជាតា ទារកំ អាទាយ គាមំ បវិសិត្វា នេមិត្តកេ បុច្ឆិំសុ. នេមិត្តកា ‘‘សចេ អយំ ទារកោ អគារំ អជ្ឈាវសិស្សតិ, យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា ទុគ្គតា ភវិស្សន្តិ. សចេ បព្ពជិស្សតិ, បញ្ចហិ សមណសតេហិ បរិវុតោ វិចរិស្សតី’’តិ អាហំសុ. ញាតកា ‘‘ហោតុ, វឌ្ឍិតកាលេ អម្ហាកំ អយ្យស្ស សារិបុត្តត្ថេរស្ស សន្តិកេ តំ បព្ពាជេស្សាមា’’តិ វត្វា សង្កុនា ឆិន្នក្ខិកោដិតាយ សំកិច្ចោតិ វទន្តា អបរភាគេ សំកិច្ចោតិ វោហរិំសុ. សោ សត្តវស្សិកកាលេ អត្តនោ គព្ភគតស្សេវ មាតុ មរណំ, គព្ភេ ច អត្តនោ ¶ បវត្តិំ សុត្វា សំវេគជាតោ ‘‘បព្ពជិស្សាមី’’តិ អាហ. ញាតកា ‘‘សាធុ, តាតា’’តិ ធម្មសេនាបតិស្ស សន្តិកំ នេត្វា, ‘‘ភន្តេ, ឥមំ បព្ពាជេថា’’តិ អទំសុ. ថេរោ តំ តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ ទត្វា បព្ពាជេសិ. សោ ខុរគ្គេយេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា តិំសមត្តេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ អរញ្ញេ វិហរន្តោ ចេ ចោរហត្ថតោ មោចេត្វា សយម្បិ តេ ចោរេ ទមេត្វា បព្ពាជេត្វា អញ្ញតរស្មិំ វិហារេ ពហូហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ វិហរន្តោ ¶ តេ វិវាទបសុតេ ទិស្វា ‘‘អញ្ញត្ថ គច្ឆាមី’’តិ ភិក្ខូ អាបុច្ឆិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន ធម្មបទវត្ថុម្ហិ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.សង្កិច្ចសាមណេរវត្ថុ) ¶ អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពោ. អថ នំ អញ្ញតរោ ឧបាសកោ ឧបដ្ឋាតុកាមោ អាសន្នដ្ឋានេ វាសំ យាចន្តោ –

៥៩៧.

‘‘កិំ តវត្ថោ វនេ តាត, ឧជ្ជុហានោវ បាវុសេ;

វេរម្ភា រមណីយា តេ, បវិវេកោ ហិ ឈាយិន’’ន្តិ. –

បឋមំ គាថមាហ. តំ សុត្វា ថេរោ –

៥៩៨.

‘‘យថា អព្ភានិ វេរម្ភោ, វាតោ នុទតិ បាវុសេ;

សញ្ញា មេ អភិកិរន្តិ, វិវេកបដិសញ្ញុតា.

៥៩៩.

‘‘អបណ្ឌរោ អណ្ឌសម្ភវោ, សីវថិកាយ និកេតចារិកោ;

ឧប្បាទយតេវ មេ សតិំ, សន្ទេហស្មិំ វិរាគនិស្សិតំ.

៦០០.

‘‘យញ្ច អញ្ញេ ន រក្ខន្តិ, យោ ច អញ្ញេ ន រក្ខតិ;

ស វេ ភិក្ខុ សុខំ សេតិ, កាមេសុ អនបេក្ខវា.

៦០១.

‘‘អច្ឆោទិកា បុថុសិលា, គោនង្គលមិគាយុតា;

អម្ពុសេវាលសញ្ឆន្នា, តេ សេលា រមយន្តិ មំ.

៦០២.

‘‘វសិតំ មេ អរញ្ញេសុ, កន្ទរាសុ គុហាសុ ច;

សេនាសនេសុ បន្តេសុ, វាឡមិគនិសេវិតេ.

៦០៣.

‘‘‘ឥមេ ហញ្ញន្តុ វជ្ឈន្តុ, ទុក្ខំ បប្បោន្តុ បាណិនោ’;

សង្កប្បំ នាភិជានាមិ, អនរិយំ ទោសសំហិតំ.

៦០៤.

‘‘បរិចិណ្ណោ មយា សត្ថា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនំ;

ឱហិតោ គរុកោ ភារោ, ភវនេត្តិ សមូហតា.

៦០៥.

‘‘យស្ស ចត្ថាយ បព្ពជិតោ, អគារស្មានគារិយំ;

សោ មេ អត្ថោ អនុប្បត្តោ, សព្ពសំយោជនក្ខយោ.

៦០៦.

‘‘នាភិនន្ទាមិ ¶ មរណំ, នាភិនន្ទាមិ ជីវិតំ;

កាលញ្ច បដិកង្ខាមិ, និព្ពិសំ ភតកោ យថា.

៦០៧.

‘‘នាភិនន្ទាមិ មរណំ, នាភិនន្ទាមិ ជីវិតំ.

កាលញ្ច បដិកង្ខាមិ, សម្បជានោ បតិស្សតោ’’តិ. – ឥមា គាថា អភាសិ;

តត្ថ កិំ តវត្ថោ វនេតិ កិន្តិ លិង្គវិបល្លាសេន វុត្តំ. វនេ កោ តវត្ថោ, កិំ បយោជនន្តិ អត្ថោ. តាតាតិ ទហរសាមណេរតាយ នំ អត្តនោ បុត្តដ្ឋានេ ឋបេត្វា អាលបតិ. ឧជ្ជុហានោវ បាវុសេតិ ¶ ឧជ្ជុហានោ កិរ នាម ឯកោ បព្ពតោ, សោ បន គហនសញ្ឆន្នោ ពហុសោណ្ឌិកន្ទរោ, តហំ តហំ សន្ទមានសលិលោ ¶ , វស្សកាលេ អសប្បាយោ, តស្មា ឧជ្ជុហានោ វា បព្ពតោ ឯតរហិ បាវុសកាលេ តវ កិមត្ថិយោតិ អត្ថោ. កេចិ បនេត្ថ ‘‘ឧជ្ជុហានោ នាម ឯកោ សកុណោ សីតំ ន សហតិ, វស្សកាលេ វនគុម្ពេ និលីនោ អច្ឆតី’’តិ វទន្តិ. តេសំ មតេន ឧជ្ជុហានស្ស វិយ សកុណស្ស បាវុសកាលេ កោ តវ អត្ថោ វនេតិ? វេរម្ភា រមណីយា តេតិ វេរម្ភវាតា វាយន្តា កិំ តេ រមណីយាតិ យោជនា. កេចិ ‘‘វេរម្ភា នាម ឯកា បព្ពតគុហា, បព្ភារោ’’តិ ច វទន្តិ. តញ្ច ឋានំ គមនាគមនយុត្តំ ជនសម្ពាធរហិតំ ឆាយូទកសម្បន្នញ្ច, តស្មា វេរម្ភា រមណីយា, វនេ វសិតុំ យុត្តរូបា. កស្មា? បវិវេកោ ហិ ឈាយិនំ យស្មា តាទិសានំ ឈាយីនំ យត្ថ កត្ថចិ បវិវេកោយេវ ឥច្ឆិតព្ពោ, តស្មា ‘‘ទូរំ អរញ្ញដ្ឋានំ អគន្ត្វា វេរម្ភាយំ វស, តាតា’’តិ វទតិ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – យស្មា ឈាយីនំ បវិវេកក្ខមេ និវាសផាសុកេ សេនាសនេ លទ្ធេយេវ ឈានាទយោ សម្បជ្ជន្តិ, ន អលទ្ធេ, តស្មា ន ឯវរូបេ សីតកាលេ យត្ថ កត្ថចិ វនេ វសិតុំ សក្កា, គុហាបព្ភារាទីសុ បន សក្កាតិ.

ឯវំ ឧបាសកេន វុត្តេ ថេរោ វនាទយោ ឯវ មំ រមេន្តីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘យថា អព្ភានី’’តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – យថា បាវុសេ កាលេ អព្ភានិ វលាហកានិ វេរម្ភវាតោ នុទតិ ខិបតិ នីហរតិ, ឯវមេវ មេ ចិត្តំ វិវេកបដិសញ្ញុតា សញ្ញា អភិកិរន្តិ វិវេកដ្ឋានំយេវ អាកឌ្ឍន្តិ.

កិញ្ច ¶ ? អបណ្ឌរោ កាឡវណ្ណោ, អណ្ឌសម្ភវោ អណ្ឌជោ កាកោ, សីវថិកាយ សុសានដ្ឋានេ, និកេតចារិកោ តមេវ និវាសនដ្ឋានំ កត្វា វិចរណកោ ឧប្បាទយតេវ មេ សតិំ, សន្ទេហស្មិំ វិរាគនិស្សិតន្តិ, កាយស្មិំ វិរាគូបសំហិតំ កាយគតាសតិកម្មដ្ឋានំ មយ្ហំ ឧប្បាទយតិយេវ. ឯកទិវសំ កិរ ថេរោ កាកេន ខជ្ជមានំ មនុស្សកុណបំ បស្សិត្វា អសុភសញ្ញំ បដិលភិ, តំ សន្ធាយ ឯវមាហ. តេន កាយេ សព្ពសោ ឆន្ទរាគស្ស នត្ថិតាយ វនេយេវ វសិតុកាមោម្ហីតិ ទស្សេតិ. យញ្ចាតិ ច-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ, តេន អញ្ញម្បិ មម អរញ្ញវាសការណំ សុណាហីតិ ទស្សេតិ. យំ បព្ពជិតំ មេត្តាវិហារិតាយ អលោភនិយបរិក្ខារតាយ ច រក្ខិតព្ពស្ស អភាវតោ អញ្ញេ សេវកាទយោ ន រក្ខន្តិ. យោ ច បព្ពជិតោ អញ្ញេ កេនចិ កិញ្ចនបលិពោធភូតេ ន រក្ខតិ តាទិសានំយេវ អភាវតោ. ស វេ ភិក្ខុ សុខំ សេតីតិ, សោ ភិក្ខុ សមុច្ឆិន្នកិលេសកាមតាយ សព្ពសោ វត្ថុកាមេសុ អនបេក្ខវា អបេក្ខារហិតោ យត្ថ កត្ថចិ ¶ សុខំ សេតិ. តស្ស អនុសង្កិតបរិសង្កិតាភាវតោ អរញ្ញម្ហិ គាមម្ហិ សទិសមេវាតិ អត្ថោ.

ឥទានិ ¶ បព្ពតវនាទីនំ រមណីយតំ វសិតបុព្ពតញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘អច្ឆោទិកា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ វសិតំ មេតិ, វុដ្ឋបុព្ពំ មយា. វាឡមិគនិសេវិតេតិ, សីហព្យគ្ឃាទីហិ វាឡមិគេហិ ឧបសេវិតេ វនេ.

សង្កប្បំ នាភិជានាមីតិ, ឥមេ យេ កេចិ បាណិនោ សត្តា ឧសុសត្តិអាទីហិ បហរណេហិ ហញ្ញន្តុ មារិយន្តុ មុដ្ឋិប្បហារាទីហិ វជ្ឈន្តុ ពាធីយន្តុ, អញ្ញេន វា យេន កេនចិ អាការេន ទុក្ខំ បប្បោន្តុ បាបុណន្តូតិ; ឯវំ ទោសសំហិតំ បដិឃសំយុត្តំ តតោ ឯវ អនរិយំ ព្យាបាទវិហិំសាទិប្បភេទំ បាបសង្កប្បំ ឧប្បាទិតំ នាភិជានាមិ, មិច្ឆាវិតក្កោ ន ឧប្បន្នបុព្ពោតិ មេត្តាវិហារិតំ ទស្សេតិ.

ឥទានិ ‘‘បរិចិណ្ណោ’’តិអាទិនា អត្តនោ កតកិច្ចតំ ទស្សេតិ. តត្ថ បរិចិណ្ណោតិ ឧបាសិតោ ឱវាទានុសាសនីករណវសេន. ឱហិតោតិ ឱរោហិតោ. គរុកោ ភារោតិ គរុតរោ ខន្ធភារោ.

នាភិនន្ទាមិ ¶ មរណន្តិ ‘‘កថំ នុ ខោ មេ មរណំ សិយា’’តិ មរណំ ន ឥច្ឆាមិ. នាភិនន្ទាមិ ជីវិតន្តិ ‘‘កថំ នុ ខោ អហំ ចិរំ ជីវេយ្យ’’ន្តិ ជីវិតម្បិ ន ឥច្ឆាមិ. ឯតេន មរណេ ជីវិតេ ច សមានចិត្តតំ ទស្សេតិ. កាលញ្ច បដិកង្ខាមីតិ បរិនិព្ពានកាលំវ អាគមេមិ. និព្ពិសន្តិ និព្ពិសន្តោ, ភតិយា កម្មំ ករោន្តោ. ភតកោ យថាតិ យថា ភតកោ បរស្ស កម្មំ ករោន្តោ កម្មសិទ្ធិំ អនភិនន្ទន្តោបិ កម្មំ ករោន្តោវ ទិវសក្ខយំ ឧទិក្ខតិ, ឯវំ អហម្បិ ជីវិតំ អនភិនន្ទន្តោបិ អត្តភាវស្ស យាបនេន មរណំ អនភិនន្ទន្តោបិ បរិយោសានកាលំ បដិកង្ខាមីតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

សំកិច្ចត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឯកាទសនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២. ទ្វាទសកនិបាតោ

១. សីលវត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ទ្វាទសកនិបាតេ ¶ ¶ សីលមេវាតិអាទិកា អាយស្មតោ សីលវត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ រាជគហេ ពិម្ពិសាររញ្ញោ បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, សីលវាតិស្ស នាមំ អហោសិ. តំ វយប្បត្តំ រាជា អជាតសត្តុ មារេតុកាមោ ចណ្ឌំ មត្តហត្ថិំ អារោបេត្វា នានាវិធេហិ ឧបាយេហិ ឧបក្កមន្តោបិ មារេតុំ នាសក្ខិ បច្ឆិមភវិកស្ស អរហត្តំ អប្បត្វា អន្តរា ជីវិតន្តរាយាភាវតោ. តស្ស បវត្តិំ ¶ ទិស្វា ភគវា មហាមោគ្គល្លានត្ថេរំ អាណាបេសិ – ‘‘សីលវកុមារំ អានេហី’’តិ. ថេរោ ឥទ្ធិពលេន សទ្ធិំ ហត្ថិនា តំ អានេសិ. កុមារោ ហត្ថិតោ ឱរុយ្ហ ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. ភគវា តស្ស អជ្ឈាសយានុរូបំ ធម្មំ ទេសេសិ. សោ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បត្វា កោសលរដ្ឋេ វសតិ. អថ នំ អជាតសត្តុ ‘‘មារេថា’’តិ បុរិសេ អាណាបេសិ. តេ ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឋិតា ថេរេន កថិតំ ធម្មកថំ សុត្វា សញ្ជាតសំវេគា បសន្នចិត្តា ហុត្វា បព្ពជិំសុ. ថេរោ តេសំ –

៦០៨.

‘‘សីលមេវិធ សិក្ខេថ, អស្មិំ លោកេ សុសិក្ខិតំ.

សីលញ្ហិ សព្ពសម្បត្តិំ, ឧបនាមេតិ សេវិតំ.

៦០៩.

‘‘សីលំ រក្ខេយ្យ មេធាវី, បត្ថយានោ តយោ សុខេ;

បសំសំ វិត្តិលាភញ្ច, បេច្ច សគ្គេ បមោទនំ.

៦១០.

‘‘សីលវា ហិ ពហូ មិត្តេ, សញ្ញមេនាធិគច្ឆតិ;

ទុស្សីលោ បន មិត្តេហិ, ធំសតេ បាបមាចរំ.

៦១១.

‘‘អវណ្ណញ្ច អកិត្តិញ្ច, ទុស្សីលោ លភតេ នរោ;

វណ្ណំ កិត្តិំ បសំសញ្ច, សទា លភតិ សីលវា.

៦១២.

‘‘អាទិ ¶ ¶ សីលំ បតិដ្ឋា ច, កល្យាណានញ្ច មាតុកំ;

បមុខំ សព្ពធម្មានំ, តស្មា សីលំ វិសោធយេ.

៦១៣.

‘‘វេលា ច សំវរំ សីលំ, ចិត្តស្ស អភិហាសនំ;

តិត្ថញ្ច សព្ពពុទ្ធានំ, តស្មា សីលំ វិសោធយេ.

៦១៤.

‘‘សីលំ ពលំ អប្បដិមំ, សីលំ អាវុធមុត្តមំ;

សីលមាភរណំ សេដ្ឋំ, សីលំ កវចមព្ភុតំ.

៦១៥.

‘‘សីលំ សេតុ មហេសក្ខោ, សីលំ គន្ធោ អនុត្តរោ;

សីលំ វិលេបនំ សេដ្ឋំ, យេន វាតិ ទិសោទិសំ.

៦១៦.

‘‘សីលំ សម្ពលមេវគ្គំ, សីលំ បាថេយ្យមុត្តមំ;

សីលំ សេដ្ឋោ អតិវាហោ, យេន យាតិ ទិសោទិសំ.

៦១៧.

‘‘ឥធេវ និន្ទំ លភតិ, បេច្ចាបាយេ ច ទុម្មនោ;

សព្ពត្ថ ទុម្មនោ ពាលោ, សីលេសុ អសមាហិតោ.

៦១៨.

‘‘ឥធេវ កិត្តិំ លភតិ, បេច្ច សគ្គេ ច សុម្មនោ;

សព្ពត្ថ សុមនោ ធីរោ, សីលេសុ សុសមាហិតោ.

៦១៩.

‘‘សីលមេវ ឥធ អគ្គំ, បញ្ញវា បន ឧត្តមោ;

មនុស្សេសុ ច ទេវេសុ, សីលបញ្ញាណតោ ជយ’’ន្តិ. –

ឥមាហិ គាថាហិ ធម្មំ ទេសេសិ.

តត្ថ សីលមេវិធ សិក្ខេថ, អស្មិំ លោកេតិ ឥធាតិ, និបាតមត្តំ, ឥមស្មិំ សត្តលោកេ អត្ថកាមោ កុលបុត្តោ ចារិត្តវារិត្តាទិភេទំ អាទិតោ សីលមេវ សិក្ខេយ្យ, សិក្ខន្តោ ច នំ សុសិក្ខិតំ អខណ្ឌាទិភាវាបាទនេន សុដ្ឋុ សិក្ខិតំ សុបរិសុទ្ធំ បរិបុណ្ណញ្ច កត្វា សិក្ខេយ្យ. អស្មិំ ¶ លោកេតិ វា ឥមស្មិំ សង្ខារលោកេ សិក្ខិតព្ពធម្មេសុ សីលំ អាទិតោ សិក្ខេយ្យ. ទិដ្ឋិសម្បត្តិយាបិ សីលស្ស បតិដ្ឋាភាវតោ អាហ ‘‘សីលំ ហី’’តិអាទិ. តត្ថ ហីតិ ការណវចនំ. យស្មា សីលំ សេវិតំ បរិចិតំ រក្ខិតំ ¶ មនុស្សសម្បត្តិ, ទិព្ពសម្បត្តិ, និព្ពានសម្បត្តីតិ ឯតំ សព្ពសម្បត្តិំ តំសមង្គិនោ សត្តស្ស ឧបនាមេតិ អាវហតិ.

សីលំ សព្ពសម្បត្តិំ ឧបនាមេតីតិ សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេន្តោ ‘‘សីលំ រក្ខេយ្យា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ រក្ខេយ្យាតិ គោបេយ្យ. បាណាតិបាតាទិតោ ហិ វិរមន្តោ វត្តបដិវត្តញ្ច បូរេន្តោ បដិបក្ខាភិភវនតោ តំ រក្ខតិ នាម. មេធាវីតិ បញ្ញវា, ឥទំ តស្ស រក្ខនុបាយទស្សនំ ញាណពលេន ហិស្ស សមាទានំ អវិកោបនញ្ច ហោតិ. បត្ថយានោតិ ឥច្ឆន្តោ. តយោ សុខេតិ ¶ តីណិ សុខានិ. សុខនិមិត្តំ វា ‘‘សុខ’’ន្តិ អធិប្បេតំ. បសំសន្តិ កិត្តិំ, វិញ្ញូហិ វា បសំសនំ. វិត្តិលាភន្តិ តុដ្ឋិលាភំ. ‘‘វិត្តលាភ’’ន្តិ ច បឋន្តិ, ធនលាភន្តិ អត្ថោ. សីលវា ហិ អប្បមត្តតាយ មហន្តំ ភោគក្ខន្ធំ អធិគច្ឆតិ. បេច្ចាតិ កាលង្កត្វា. សគ្គេ បមោទនន្តិ ទេវលោកេ ឥដ្ឋេហិ កាមគុណេហិ, មោទនញ្ច បត្ថយមានោតិ សម្ពន្ធោ. ឥធលោកេ បសំសំ វិត្តិលាភំ បរលោកេ ទិព្ពសម្បត្តិយា មោទនញ្ច ឥច្ឆន្តោ សីលំ រក្ខេយ្យាតិ យោជនា.

សញ្ញមេនាតិ កាយាទីនំ សំយមេន. សំយតោ ហិ កាយទុច្ចរិតាទីហិ កញ្ចិ អវិហេឋេន្តោ អភយទានំ ទទន្តោ បិយមនាបតាយ មិត្តានិ គន្ថតិ. ធំសតេតិ អបេតិ. បាបមាចរន្តិ បាណាតិបាតាទិបាបកម្មំ ករោន្តោ. ទុស្សីលញ្ហិ បុគ្គលំ អត្ថកាមា សត្តា ន ភជន្តិ, អញ្ញទត្ថុ បរិវជ្ជេន្តិ.

អវណ្ណន្តិ អគុណំ, សម្មុខា គរហំ វា. អកិត្តិន្តិ, អយសំ អសិលោកំ. វណ្ណន្តិ គុណំ. កិត្តិន្តិ សិលោកំ បត្ថដយសតំ. បសំសន្តិ សម្មុខា ថោមនំ.

អាទីតិ មូលំ. សីលញ្ហិ កុសលានំ ធម្មានំ អាទិ. យថាហ – ‘‘តស្មាតិហ ត្វំ, ភិក្ខុ, អាទិមេវ វិសោធេហិ កុសលេសុ ធម្មេសុ. កោ ចាទិ កុសលានំ ធម្មានំ? សីលញ្ច សុវិសុទ្ធ’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.៣៦៩). បតិដ្ឋាតិ អធិដ្ឋានំ. សីលញ្ហិ សព្ពេសំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មានំ បតិដ្ឋា. តេនាហ – ‘‘សីលេ បតិដ្ឋាយា’’តិអាទិ (សំ. និ. ១.២៣; ១៩២; បេដកោ. ២២; មិ. ប. ២.១.៩). កល្យាណានញ្ច មាតុកន្តិ សមថវិបស្សនាទីនំ កល្យាណធម្មានំ មាតុភូតំ ¶ , ជនកន្តិ, អត្ថោ. បមុខំ សព្ពធម្មានន្តិ, សព្ពេសំ បាមោជ្ជាទីនំ អនវជ្ជធម្មានំ បមុខំ មុខភូតំ, បវត្តិទ្វារន្តិ អត្ថោ. តស្មាតិ អាទិភាវាទិតោ. វិសោធយេតិ អក្ខណ្ឌាទិភាវេន សម្បាទេយ្យ.

វេលាតិ ទុច្ចរិតេហិ អនតិក្កមនីយដ្ឋេន វេលា, សីមាតិ អត្ថោ ¶ . វេលាយតិ វា ទុស្សិល្យំ ចលយតិ វិទ្ធំសេតីតិ វេលា. សំវរំ សីលំ កាយទុច្ចរិតាទីនំ ឧប្បត្តិទ្វារស្ស បិទហនតោ. អភិហាសនន្តិ តោសនំ អវិប្បដិសារហេតុតាយ ចិត្តស្សាភិប្បមោទនតោ. តិត្ថញ្ច សព្ពពុទ្ធានន្តិ សាវកពុទ្ធា, បច្ចេកពុទ្ធា, សម្មាសម្ពុទ្ធាតិ សព្ពេសំ ពុទ្ធានំ កិលេសមលប្បវាហនេ និព្ពានមហាសមុទ្ទាវគាហណេ ច តិត្ថភូតញ្ច.

សីលំ ពលំ អប្បដិមន្តិ មារសេនប្បមទ្ទនេ អសទិសំ ពលំ សេនាថាមោ ច. អាវុធមុត្តមន្តិ សំកិលេសធម្មានំ ¶ ឆេទនេ ឧត្តមំ បហរណំ. គុណសរីរោបសោភនដ្ឋេន អាភរណំ. សេដ្ឋន្តិ សព្ពកាលំ ឧត្តមំ ទព្ពញ្ច. សបាណបរិត្តានតោ កវចមព្ភុតំ. ‘‘អព្ភិទ’’ន្តិ ច បឋន្តិ, អភេជ្ជន្តិ អត្ថោ.

អបាយមហោឃាតិក្កមនេ សំសារមហោឃាតិក្កមនេ ច កិលេសេហិ អសំសីទនដ្ឋេន សេតុ. មហេសក្ខោតិ មហព្ពលោ. គន្ធោ អនុត្តរោតិ បដិវាតំ សព្ពទិសាសុ វាយនតោ អនុត្តរោ គន្ធោ សព្ពជនមនោហរត្តា. តេនាហ ‘‘យេន វាតិ ទិសោទិស’’ន្តិ យេន សីលគន្ធេន តំសមង្គី ទិសោទិសំ សព្ពា ទិសា វាយតិ. ‘‘ទិសោទិសា’’តិបិ បាឡិ, ទស ទិសាតិ អត្ថោ.

សម្ពលមេវគ្គន្តិ សម្ពលំ នាម បុដភត្តំ. យថា បុដភត្តំ គហេត្វា មគ្គំ គច្ឆន្តោ បុរិសោ អន្តរាមគ្គេ ជិឃច្ឆាទុក្ខេន ន កិលមតិ, ឯវំ សីលសម្បន្នោបិ សុទ្ធំ សីលសម្ពលំ គហេត្វា សំសារកន្តារំ បដិបន្នោ គតគតដ្ឋានេ ន កិលមតីតិ សីលំ អគ្គំ សម្ពលំ នាម. តថា សីលំ បាថេយ្យមុត្តមំ ចោរាទីហិ អសាធារណត្តា តត្ថ តត្ថ ឥច្ឆិតព្ពសម្បត្តិនិប្ផាទនតោ ច. អតិក្កាមេន្តោ តំ តំ ឋានំ យថិច្ឆិតដ្ឋានំ វា វាហេតិ សម្បាបេតីតិ អតិវាហោ, យានំ. កេនចិ អនុបទ្ទុតំ ហុត្វា ឥច្ឆិតដ្ឋានប្បត្តិហេតុតាយ ¶ សីលំ សេដ្ឋំ អតិវាហោ. យេនាតិ យេន អតិវាហេន យាតិ ទិសោទិសន្តិ អគតិំ គតិញ្ចាបិ តំ តំ ទិសំ សុខេនេវ គច្ឆតិ.

ឥធេវ និន្ទំ លភតីតិ ឥធលោកេបិ ទុម្មនោ រាគាទីហិ ទូសិតចិត្តោ ‘‘ទុស្សីលោ បាបធម្មោ’’តិ និន្ទំ គរហំ លភតិ. បេច្ច បរលោកេបិ អបាយេ ‘‘បុរិសត្តកលិ អវជាតា’’តិអាទិនា យមបុរិសាទីហិ ច និន្ទំ លភតិ. ន កេវលំ និន្ទមេវ លភតិ, អថ ខោ សព្ពត្ថ ទុម្មនោ ពាលោ ឥធលោកេ ទុច្ចរិតចរណេន ទូសិតចិត្តោ បរលោកេ កម្មការណាទិវសេន ទុក្ខុប្បត្តិយាតិ សព្ពត្ថ ពាលោ ទុម្មនោ ហោតិ. កថំ? សីលេសុ អសមាហិតោ សម្មា សីលេសុ ន ឋបិតចិត្តោ អប្បតិដ្ឋិតចិត្តោ.

ឥធេវ កិត្តិំ លភតីតិ ឥធលោកេបិ សុមនោ ‘‘សប្បុរិសោ សីលវា កល្យាណធម្មោ’’តិ កិត្តិំ លភតិ. បេច្ច បរលោកេបិ សគ្គេ ‘‘អយំ សប្បុរិសោ សីលវា កល្យាណធម្មោ. តថា ហិ ទេវានំ សហព្យតំ ឧបបន្នោ’’តិអាទិនា កិត្តិំ លភតិ. ន កេវលំ កិត្តិមេវ លភតិ, អថ ខោ ¶ ធីរោ ធិតិសម្បន្នោ សីលេសុ សុដ្ឋុ សមាហិតោ អប្បិតចិត្តោ សុបតិដ្ឋិតចិត្តោ សព្ពត្ថ ឥធលោកេ សុចរិតចរណេន, បរលោកេ សម្បត្តិបដិលាភេន សុមនោ សោមនស្សប្បត្តោ ហោតិ. សីលមេវ ឥធ អគ្គន្តិ ទុវិធំ សីលំ លោកិយំ លោកុត្តរន្តិ. តត្ថ លោកិយំ តាវ កាមលោកេ ខត្តិយមហាសាលាទីសុ, ទេវលោកេ ព្រហ្មលោកេ ច ឧបបត្តិវិសេសំ អាវហតិ, លាភីភាវាទិកស្ស ច ការណំ ¶ ហោតិ. លោកុត្តរំ បន សកលម្បិ វដ្ដទុក្ខំ អតិក្កាមេតីតិ សីលំ អគ្គមេវ. តថា ហិ វុត្តំ –

‘‘ហីនេន ព្រហ្មចរិយេន, ខត្តិយេ ឧបបជ្ជតិ;

មជ្ឈិមេន ច ទេវត្តំ, ឧត្តមេន វិសុជ្ឈតី’’តិ. (ជា. ១.៨.៧៥);

អាកង្ខេយ្យ ចេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ – ‘‘លាភី អស្សំ ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារាន’’ន្តិ (ម. និ. ១.៦៥), ‘‘សីលេស្វេវស្ស បរិបូរការី’’តិ (ម. និ. ១.៦៥), ‘‘ឥជ្ឈតិ, ភិក្ខវេ, សីលវតោ ចេតោបណិធិ វិសុទ្ធត្តា’’តិ (អ. និ. ៨.៣៥; ទី. និ. ៣.៣៣៧) ច.

លោកុត្តរសីលស្ស ¶ បន សព្ពសោ បហីនបដិបក្ខស្ស សត្តមភវតោ បដ្ឋាយ សំសារទុក្ខំ វិនិវត្តេន្តស្ស អគ្គភាវេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. បញ្ញវា បន ឧត្តមោតិ ‘‘បញ្ញវា បន បុគ្គលោ ឧត្តមោ បរមោ សេដ្ឋោយេវា’’តិ បុគ្គលាធិដ្ឋានេន បញ្ញាយ ឯវ សេដ្ឋភាវំ វទតិ. ឥទានិ សីលបញ្ញានំ សេដ្ឋភាវំ កិច្ចតោ ទស្សេន្តោ ‘‘សីលបញ្ញាណតោ ជយ’’ន្តិ អាហ. ជយន្តិ ច លិង្គវិបល្លាសោ ទដ្ឋព្ពោ, អហូតិ វា វចនសេសោ. តត្ថ បជាននដ្ឋេន បញ្ញាណំ, សីលតោ បញ្ញាណតោ ច បដិបក្ខជយោ. ន ហិ សីលេន វិនា បញ្ញា សម្ភវតិ, បញ្ញាយ ច វិនា សីលំ កិច្ចករំ, អញ្ញមញ្ញោបការកញ្ចេតំ. វុត្តញ្ហិ ‘‘សីលបរិធោតា បញ្ញា, បញ្ញាបរិធោតំ សីល’’ន្តិ (ទី. និ. ១.៣១៧) មនុស្សេសុ ច ទេវេសូតិ ឥទំ នេសំ ឋានវិសេសទស្សនំ. តត្ថ ហិ តានិ សវិសេសានិ វត្តន្តិ, សមាធិ បនេត្ថ សីលបក្ខិកោ បញ្ញាយ អធិដ្ឋានភាវតោ, បញ្ញាបក្ខិកោ វា ភាវេតព្ពតោ សីលាធិដ្ឋានតោ ច.

ឯវំ ថេរោ តេសំ ភិក្ខូនំ សីលមុខេន ធម្មំ ទេសេន្តោ អត្តនោ សុវិសុទ្ធសីលាទិគុណតាទីបនេន អញ្ញំ ព្យាកាសិ.

សីលវត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. សុនីតត្ថេរគាថាវណ្ណនា

នីចេ ¶ កុលម្ហីតិអាទិកា អាយស្មតោ សុនីតត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ ¶ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនិត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ពុទ្ធស្ស សុញ្ញកាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ ពាលជនេហិ សទ្ធិំ កីឡាបសុតោ ហុត្វា វិចរន្តោ ឯកំ បច្ចេកពុទ្ធំ គាមេ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ទិស្វា, ‘‘កិំ តុយ្ហំ សព្ពសោ វណិតសរីរស្ស វិយ សកលំ កាយំ បដិច្ឆាទេត្វា ភិក្ខាចរណេន, ននុ នាម កសិវាណិជ្ជាទីហិ ជីវិកា កប្បេតព្ពា? តានិ ចេ កាតុំ ន សក្កោសិ, ឃរេ ឃរេ មុត្តករីសាទីនិ នីហរន្តោ បច្ឆា វត្ថុសោធនេន ជីវាហី’’តិ អក្កោសិ. សោ តេន កម្មេន និរយេ បច្ចិត្វា តស្សេវ កម្មស្ស វិបាកាវសេសេន មនុស្សលោកេបិ ពហូនិ ជាតិសតានិ ¶ បុប្ផឆឌ្ឌកកុលេ និព្ពត្តិត្វា តថា ជីវិកំ កប្បេសិ. ឥមស្មិញ្ច ពុទ្ធុប្បាទេ បុប្ផឆឌ្ឌកកុលេ ឯវ និព្ពត្តោ ឧក្ការសោធនកម្មេន ជីវិកំ កប្បេតិ ឃាសច្ឆាទនមត្តម្បិ អលភន្តោ.

អថ ភគវា បច្ឆិមយាមេ ពុទ្ធាចិណ្ណំ មហាករុណាសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ សុនីតស្ស ហទយព្ភន្តរេ ឃដេ បទីបំ វិយ បជ្ជលន្តំ អរហត្តូបនិស្សយំ ទិស្វា វិភាតាយ រត្តិយា បុព្ពណ្ហសមយំ និវាសេត្វា បត្តចីវរមាទាយ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ រាជគហំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ. យស្សំ វីថិយំ សុនីតោ ឧក្ការសោធនកម្មំ ករោតិ, តំ វីថិំ បដិបជ្ជិ. សុនីតោបិ តត្ថ តត្ថ វិឃាសុច្ចារសង្ការាទិកំ រាសិំ កត្វា បិដកេសុ បក្ខិបិត្វា កាជេនាទាយ បរិហរន្តោ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតំ សត្ថារំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា សារជ្ជមានោ សម្ភមាកុលហទយោ គមនមគ្គំ និលីយនោកាសញ្ច អលភន្តោ កាជំ ភិត្តិបស្សេ ឋបេត្វា ឯកេន បស្សេន អនុបវិសន្តោ វិយ ភិត្តិំ អល្លីនោ បញ្ជលិកោ អដ្ឋាសិ. ‘‘ភិត្តិឆិទ្ទេន អបក្កមិតុកាមោ អហោសី’’តិបិ វទន្តិ.

សត្ថា តស្ស សមីបំ បត្វា ‘‘អយំ អត្តនោ កុសលមូលសញ្ចោទិតំ ឧបគតំ មំ សារជ្ជមានោ ជាតិយា កម្មស្ស ច និហីនតាយ សម្មុខីភាវម្បិ លជ្ជតិ, ហន្ទស្ស វេសារជ្ជំ ឧប្បាទេស្សាមី’’តិ ករវីករុតមញ្ជុនា សកលនគរនិន្នាទវរ-គម្ភីរេន ព្រហ្មស្សរេន ‘‘សុនីតា’’តិ អាលបិត្វា ‘‘កិំ ឥមាយ ទុក្ខជីវិកាយ បព្ពជិតុំ សក្ខិស្សតី’’តិ អាហ. សុនីតោ តេន សត្ថុ វចនេន អមតេន វិយ អភិសិត្តោ ឧឡារំ បីតិសោមនស្សំ បដិសំវេទេន្តោ ‘‘ភគវា, សចេ មាទិសាបិ ឥធ បព្ពជ្ជំ លភន្តិ, កស្មាហំ ន បព្ពជិស្សាមិ, បព្ពាជេថ មំ ភគវា’’តិ អាហ ¶ . សត្ថា ‘‘ឯហិ, ភិក្ខូ’’តិ អាហ. សោ តាវទេវ ឯហិភិក្ខុភាវេន បព្ពជ្ជំ ឧបសម្បទញ្ច លភិត្វា ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរោ វស្សសដ្ឋិកត្ថេរោ វិយ ហុត្វា សត្ថុ សន្តិកេ អដ្ឋាសិ. ភគវា តំ វិហារំ នេត្វា កម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិ. សោ បឋមំ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ, បញ្ច ច អភិញ្ញាយោ និព្ពត្តេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. តំ សក្កាទយោ ទេវា ព្រហ្មានោ ច ឧបសង្កមិត្វា នមស្សិំសុ. តេន វុត្តំ –

‘‘តា ¶ ¶ ទេវតា សត្តសតា ឧឡារា, ព្រហ្មា ច ឥន្ទោ ឧបសង្កមិត្វា;

អាជានីយំ ជាតិជរាភិភូតំ, សុនីតំ នមស្សន្តិ បសន្នចិត្តា’’តិអាទិ.

ភគវា តំយេវ ទេវសង្ឃបុរក្ខតំ ទិស្វា សិតំ កត្វា បសំសន្តោ ‘‘តបេន ព្រហ្មចរិយេនា’’តិ គាថាយ ធម្មំ ទេសេសិ. អថ នំ សម្ពហុលា ភិក្ខូ សីហនាទំ នទាបេតុកាមា, ‘‘អាវុសោ សុនីត, កស្មា កុលា ត្វំ បព្ពជិតោ, កថំ វា បព្ពជិតោ, កថញ្ច សច្ចានិ បដិវិជ្ឈី’’តិ បុច្ឆិំសុ. សោ តំ សព្ពំ បកាសេន្តោ –

៦២០.

‘‘នីចេ កុលម្ហិ ជាតោហំ, ទលិទ្ទោ អប្បភោជនោ;

ហីនកម្មំ មមំ អាសិ, អហោសិំ បុប្ផឆឌ្ឌកោ.

៦២១.

‘‘ជិគុច្ឆិតោ មនុស្សានំ, បរិភូតោ ច វម្ភិតោ;

នីចំ មនំ ករិត្វាន, វន្ទិស្សំ ពហុកំ ជនំ.

៦២២.

‘‘អថទ្ទសាសិំ សម្ពុទ្ធំ, ភិក្ខុសង្ឃបុរក្ខតំ;

បវិសន្តំ មហាវីរំ, មគធានំ បុរុត្តមំ.

៦២៣.

‘‘និក្ខិបិត្វាន ព្យាភង្គិំ, វន្ទិតុំ ឧបសង្កមិំ;

មមេវ អនុកម្បាយ, អដ្ឋាសិ បុរិសុត្តមោ.

៦២៤.

‘‘វន្ទិត្វា សត្ថុនោ បាទេ, ឯកមន្តំ ឋិតោ តទា;

បព្ពជ្ជំ អហមាយាចិំ, សព្ពសត្តានមុត្តមំ.

៦២៥.

‘‘តតោ ¶ ការុណិកោ សត្ថា, សព្ពលោកានុកម្បកោ;

‘ឯហិ ភិក្ខូ’តិ មំ អាហ, សា មេ អាសូបសម្បទា.

៦២៦. ‘‘សោហំ ឯកោ អរញ្ញស្មិំ, វិហរន្តោ អតន្ទិតោ.

អកាសិំ សត្ថុ វចនំ, យថា មំ ឱវទី ជិនោ.

៦២៧.

‘‘រត្តិយា បឋមំ យាមំ, បុព្ពជាតិមនុស្សរិំ;

រត្តិយា មជ្ឈិមំ យាមំ, ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធយិំ;

រត្តិយា បច្ឆិមេ យាមេ, តមោខន្ធំ បទាលយិំ.

៦២៨.

‘‘តតោ ¶ រត្យាវិវសានេ, សូរិយុគ្គមនំ បតិ; (ជា. ១.១១.៧៩);

ឥន្ទោ ព្រហ្មា ច អាគន្ត្វា, មំ នមស្សិំសុ បញ្ជលី.

៦២៩.

‘‘នមោ តេ បុរិសាជញ្ញ, នមោ តេ បុរិសុត្តម;

យស្ស តេ អាសវា ខីណា, ទក្ខិណេយ្យោសិ មារិស.

៦៣០.

‘‘តតោ ¶ ទិស្វាន មំ សត្ថា, ទេវសង្ឃបុរក្ខតំ;

សិតំ បាតុករិត្វាន, ឥមមត្ថំ អភាសថ.

៦៣១.

‘‘តបេន ព្រហ្មចរិយេន, សំយមេន ទមេន ច;

ឯតេន ព្រាហ្មណោ ហោតិ, ឯតំ ព្រាហ្មណមុត្តម’’ន្តិ. –

ឥមាហិ គាថាហិ សីហនាទំ នទិ.

តត្ថ នីចេតិ លាមកេ សព្ពនិហីនេ. ឧច្ចនីចភាវោ ហិ នាម សត្តានំ ឧបាទាយុបាទាយ, អយំ បន សព្ពនិហីនេ បុក្កុសកុលេ ឧប្បន្នតំ ទស្សេន្តោ ‘‘នីចេ កុលម្ហិ ជាតោ’’តិ អាហ. តេន វុត្តំ – ‘‘នីចេតិ លាមកេ សព្ពនិហីនេ’’តិ. ទលិទ្ទោតិ ទុគ្គតោ, ទលិទ្ទាបិ កេចិ កទាចិ ឃាសច្ឆាទនស្ស លាភិនោ, អកសិរវុត្តិនោ ហោន្តិ, អហំ បន សព្ពកាលំ កសិរវុត្តិតាយ ហីនោ ឧទ្ធនំ ឧបដ្ឋបិតឧក្ខលិកោ ទស្សនយុត្តំ ថេវកម្បិ អបស្សិំ យេវាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អប្បភោជនោ’’តិ អាហ. នីចកុលិកា ទលិទ្ទាបិ កេចិ អនីចកម្មាជីវា ហោន្តិ, មយ្ហំ បន ន តថាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ហីនកម្មំ មមំ អាសី’’តិ. កីទិសន្តិ ចេ? អហោសិំ បុប្ផឆឌ្ឌកោ, ហត្ថវិកលស្ស ហត្ថវាតិ វិយ ឧបចារវសេនាយំ ឥមស្ស សមញ្ញា អហោសិ យទិទំ ‘‘បុប្ផឆឌ្ឌកោ’’តិ. មិលាតបុប្ផសន្ថរវណ្ណតាយ វា ឧក្ការភូមិយា ឯវំ វុត្តោ.

ជិគុច្ឆិតោតិ ជាតិយា ចេវ កម្មុនា ច ហីឡិតោ. មនុស្សានន្តិ មនុស្សេហិ. បរិភូតោតិ អវញ្ញាតោ. វម្ភិតោតិ ខុំសិតោ. នីចំ មនំ ករិត្វានាតិ អញ្ញេ មនុស្សេ សិនេរុំ វិយ ឧក្ខិបិត្វា តេសំ បាទបំសុតោបិ អត្តានំ និហីនំ កត្វា បវត្តិយា នីចំ និហីនំ មនំ កត្វា. វន្ទិស្សំ ¶ ពហុកំ ជនន្តិ បុថុមហាជនំ ទិដ្ឋទិដ្ឋកាលេ វន្ទិំ សិរសិ អញ្ជលិំ ករោន្តោ បណាមិំ.

អថាតិ អធិការន្តរទីបនេ និបាតោ. អទ្ទសាសិន្តិ អទ្ទក្ខិំ. មគធានន្តិ មគធា នាម ជានបទិនោ រាជកុមារា, តេសំ និវាសោ ឯកោបិ ជនបទោ រុឡ្ហិយា ‘‘មគធាន’’ន្តិ វុត្តោ, មគធជនបទស្សាតិ អត្ថោ. បុរុត្តមន្តិ ឧត្តមំ នគរំ.

ព្យាភង្គិន្តិ កាជំ. បព្ពជ្ជំ អហមាយាចិន្តិ, ‘‘សុនីត, បព្ពជិតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ សត្ថារា ឱកាសេ កតេ អហំ បព្ពជ្ជំ អយាចិំ. អាសូបសម្បទាតិ ‘‘ឯហិ, ភិក្ខូ’’តិ សត្ថុ វចនមត្តេន អាសិ ឧបសម្បទា. យថា មំ ឱវទីតិ ‘‘ឯវំ សមថបុព្ពង្គមំ វិបស្សនំ ភាវេហី’’តិ យថា មំ ឱវទិ, តថា សត្ថុនោ វចនំ អកាសិំ បដិបជ្ជិំ. រត្តិយាតិអាទិ តស្សា បដិបត្តិយា រសទស្សនំ. តត្ថ បុព្ពេនិវាសញាណំ ¶ អនាគតំសញាណញ្ច ពហុកិច្ចន្តិ ‘‘បឋមំ យាមំ ¶ មជ្ឈិមំ យាម’’ន្តិ អច្ចន្តសំយោគវសេន ឧបយោគវចនំ វុត្តំ. ន តថា អាសវក្ខយញាណំ ឯកាភិសមយវសេន បវត្តនតោតិ ‘‘បច្ឆិមេ យាមេ’’តិ ភុម្មវសេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥន្ទោតិ សក្កោ ទេវរាជា. ព្រហ្មាតិ មហាព្រហ្មា. ឥន្ទព្រហ្មគ្គហណេន អញ្ញេសំ កាមទេវានំ ព្រហ្មូនញ្ច អាគមនំ វុត្តមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសោ ហេស យថា ‘‘រាជា អាគតោ’’តិ. នមស្សិំសូតិ កាយេន វាចាយ ច នមក្ការំ អកំសុ.

តត្ថ កាយេន កតំ នមក្ការំ ទស្សេន្តោ ‘‘បញ្ជលី’’តិ វត្វា វាចាយ កតំ ទស្សេតុំ ‘‘នមោ តេ’’តិអាទិ វុត្តំ. ទេវសង្ឃបុរក្ខតន្តិ ទេវគ្គហណេន ឧបបត្តិទេវភាវតោ ព្រហ្មានោបិ គហិតា. សិតំ បាតុករិត្វានាតិ អត្តនោ ឱវាទស្ស មហប្ផលតំ ទេវព្រហ្មូនញ្ច គុណសម្បត្តិំ និស្សាយ សត្ថា សិតំ បាត្វាកាសិ. បាតុករោន្តោ ច ន អញ្ញេ វិយ ទន្តេ វិទំសេតិ, មុខាធានំ បន ថោកំ វិវរតិ, តត្តកេន ច អភិភូតទិព្ពផលិកមុត្តរស្មិយោ អវហសិតតារកាសសិមរីចិយោ សុសុក្កទាឋសម្ភវា ឃនរស្មិយោ និក្ខមិត្វា តិក្ខត្តុំ សត្ថុ មុខំ បទក្ខិណំ ករោន្តិ, តំ ទិស្វា បច្ឆតោ គច្ឆន្តាបិ សត្ថា សិតំ បាត្វាកាសីតិ សញ្ជានន្តិ.

តបេនាតិ ¶ ឥន្ទ្រិយសំវរេន, ‘‘ធុតធម្មសមាទានេនា’’តិ កេចិ. សំយមេនាតិ សីលេន. ទមេនាតិ បញ្ញាយ. ព្រហ្មចរិយេនាតិ អវសិដ្ឋសេដ្ឋចរិយាយ. ឯតេនាតិ យថាវុត្តេន តបាទិនា. ព្រាហ្មណោ ហោតិ ពាហិតបាបភាវតោ. ឯតន្តិ តបាទិ យថាវុត្តំ. ព្រាហ្មណមុត្តមន្តិ ឧត្តមំ ព្រាហ្មណំ, ព្រាហ្មណេសុ វា ឧត្តមំ សព្ពសេដ្ឋំ, អហូតិ វចនសេសោ. ព្រាហ្មណន្តិ វា ព្រហ្មញ្ញមាហ, ឯវំ ឧត្តមំ ព្រហ្មញ្ញំ, ន ជច្ចាទីតិ អធិប្បាយោ. ន ហិ ជាតិកុលបទេសគោត្តសម្បត្តិអាទយោ អរិយភាវស្ស ការណំ, អធិសីលសិក្ខាទយោ ឯវ បន ការណំ. តេនាហ –

‘‘យថា សង្ការឋានស្មិំ, ឧជ្ឈិតស្មិំ មហាបថេ;

បទុមំ តត្ថ ជាយេថ, សុចិគន្ធំ មនោរមំ.

‘‘ឯវំ សង្ការភូតេសុ, អន្ធភូតេ បុថុជ្ជនេ;

អតិរោចតិ បញ្ញាយ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាវកោ’’តិ. (ធ. ប. ៥៨-៥៩);

ឯវំ ថេរោ តេហិ ភិក្ខូហិ បុច្ឆិតមត្ថំ ឥមាហិ គាថាហិ វិស្សជ្ជេន្តោ សីហនាទំ នទីតិ.

សុនីតត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ទ្វាទសកនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៣. តេរសនិបាតោ

១. សោណកោឡិវិសត្ថេរគាថាវណ្ណនា

តេរសនិបាតេ ¶ ¶ ¶ យាហុ រដ្ឋេតិអាទិកា អាយស្មតោ សោណស្ស កោឡិវិសស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនិ. អយំ កិរ អនោមទស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ មហាវិភវោ សេដ្ឋិ ហុត្វា ឧបាសកេហិ សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បសន្នមានសោ សត្ថុ ចង្កមនដ្ឋានេ សុធាយ បរិកម្មំ ការេត្វា នានាវណ្ណេហិ បុប្ផេហិ សន្ថរិត្វា ឧបរិ នានាវិរាគវត្ថេហិ វិតានំ ពន្ធាបេសិ, តថា សត្ថុ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ទីឃសាលំ ការេត្វា និយ្យាទេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តិ, សិរិវឌ្ឍោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ អារទ្ធវីរិយានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា, សយម្បិ តំ ឋានន្តរំ បត្ថេន្តោ សត្តាហំ មហាទានំ បវត្តេត្វា បណិធានមកាសិ. សត្ថាបិ តស្ស បត្ថនាយ សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ព្យាករិត្វា បក្កាមិ.

សោបិ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ បរិនិព្ពុតេ កស្សបទសពលេ អនុប្បន្នេ អម្ហាកំ ភគវតិ ពារាណសិយំ កុលគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ គង្គាតីរេ បណ្ណសាលំ ករិត្វា ឯកំ បច្ចេកពុទ្ធំ តេមាសំ ចតូហិ បច្ចយេហិ សក្កច្ចំ ឧបដ្ឋហិ. បច្ចេកពុទ្ធោ វុដ្ឋវស្សោ បរិបុណ្ណបរិក្ខារោ គន្ធមាទនមេវ គតោ. សោបិ កុលបុត្តោ យាវជីវំ តត្ថ បុញ្ញានិ កត្វា តតោ ចវិត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ ចម្បានគរេ ឧសភសេដ្ឋិស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តស្ស បដិសន្ធិគ្គហណតោ បដ្ឋាយ សេដ្ឋិស្ស មហាភោគក្ខន្ធោ អភិវឌ្ឍិ. តស្ស ជាតទិវសេ សកលនគរេ មហាសក្ការសម្បន្នោ អហោសិ, តស្ស បុព្ពេ បច្ចេកពុទ្ធស្ស សតសហស្សគ្ឃនិករត្តកម្ពលបរិច្ចាគេន សុវណ្ណវណ្ណោ សុខុមាលតរោ ច អត្តភាវោ អហោសិ, តេនស្ស សោណោតិ នាមំ អកំសុ. មហតា បរិវារេន វឌ្ឍតិ ¶ , តស្ស ហត្ថបាទតលានិ ពន្ធុជីវកបុប្ផវណ្ណានិ អហេសុំ, សតវិហតកប្បាសស្ស វិយ សម្ផស្សោ បាទតលេសុ មណិកុណ្ឌលាវដ្ដវណ្ណានិ លោមានិ ¶ ជាយិំសុ. វយប្បត្តស្ស តស្ស តិណ្ណំ ឧតូនំ អនុច្ឆវិកេ តយោ បាសាទេ ការេត្វា នាដកានិ ឧបដ្ឋាបេសុំ. សោ តត្ថ មហតិំ សម្បត្តិំ អនុភវន្តោ ទេវកុមារោ វិយ បដិវសតិ.

អថ ¶ អម្ហាកំ សត្ថរិ សព្ពញ្ញុតំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កេ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តេ ពិម្ពិសាររញ្ញា បក្កោសាបិតោ អសីតិយា គាមិកសហស្សេហិ សទ្ធិំ រាជគហំ អាគតោ, សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ មាតាបិតរោ អនុជានាបេត្វា សាសនេ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា, ជនសំសគ្គបរិហរណត្ថំ សីតវនេ វសន្តោ ‘‘មម សរីរំ សុខុមាលំ, ន ច សក្កា សុខេនេវ សុខំ អធិគន្តុំ, កាយំ កិលមេត្វា សមណធម្មំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ឋានចង្កមមេវ អធិដ្ឋាយ, បធានមនុយុញ្ជន្តោ បាទតលេសុ ផោដេសុ ឧដ្ឋហិតេសុបិ វេទនំ អជ្ឈុបេក្ខិត្វា ទឡ្ហំ វីរិយំ ករោន្តោ អច្ចារទ្ធវីរិយតាយ វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តោ, ‘‘ឯវំ វាយមន្តោបិ អហំ មគ្គំ វា ផលំ វា និព្ពត្តេតុំ ន សក្កោមិ, កិំ មេ បព្ពជ្ជាយ, ហីនាយាវត្តិត្វា ភោគេ ច ភុញ្ជិស្សាមិ, បុញ្ញានិ ច ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. សត្ថា តស្ស ចិត្តាចារំ ញត្វា តត្ថ គន្ត្វា វីណូបមោវាទេន ឱវទិត្វា វីរិយសមតាយោជនវិធិំ ទស្សេន្តោ កម្មដ្ឋានំ សោធេត្វា គិជ្ឈកូដំ គតោ. សោណត្ថេរោបិ សត្ថុ សម្មុខា ឱវាទំ លភិត្វា វីរិយសមតំ យោជេត្វា វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.៥.២៥-៥៣) –

‘‘អនោមទស្សិស្ស មុនិនោ, លោកជេដ្ឋស្ស តាទិនោ;

សុធាយ លេបនំ កត្វា, ចង្កមំ ការយិំ អហំ.

‘‘នានាវណ្ណេហិ បុប្ផេហិ, ចង្កមំ សន្ថរិំ អហំ;

អាកាសេ វិតានំ កត្វា, ភោជយិំ ពុទ្ធមុត្តមំ.

‘‘អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វាន, អភិវាទេត្វាន សុព្ពតំ;

ទីឃសាលំ ភគវតោ, និយ្យាទេសិមហំ តទា.

‘‘មម សង្កប្បមញ្ញាយ, សត្ថា លោកេ អនុត្តរោ;

បដិគ្គហេសិ ភគវា, អនុកម្បាយ ចក្ខុមា.

‘‘បដិគ្គហេត្វាន ¶ សម្ពុទ្ធោ, ទក្ខិណេយ្យោ សទេវកេ;

ភិក្ខុសង្ឃេ និសីទិត្វា, ឥមា គាថា អភាសថ.

‘‘យោ សោ ហដ្ឋេន ចិត្តេន, ទីឃសាលំ អទាសិ មេ;

តមហំ កិត្តយិស្សាមិ, សុណាថ មម ភាសតោ.

‘‘ឥមស្ស ¶ មច្ចុកាលម្ហិ, បុញ្ញកម្មសមង្គិនោ;

សហស្សយុត្តស្សរថោ, ឧបដ្ឋិស្សតិ តាវទេ.

‘‘តេន យានេនយំ បោសោ, ទេវលោកំ គមិស្សតិ;

អនុមោទិស្សរេ ទេវា, សម្បត្តេ កុលសម្ភវេ.

‘‘មហារហំ ព្យម្ហំ សេដ្ឋំ, រតនមត្តិកលេបនំ;

កូដាគារវរូបេតំ, ព្យម្ហំ អជ្ឈាវសិស្សតិ.

‘‘តិំសកប្បសហស្សានិ, ទេវលោកេ រមិស្សតិ;

បញ្ចវីសតិ កប្បានិ, ទេវរាជា ភវិស្សតិ.

‘‘សត្តសត្តតិក្ខត្តុញ្ច, ចក្កវត្តី ភវិស្សតិ;

យសោធរសនាមា តេ, សព្ពេបិ ឯកនាមកា.

‘‘ទ្វេ សម្បត្តី អនុភោត្វា, វឌ្ឍេត្វា បុញ្ញសញ្ចយំ;

អដ្ឋវីសតិកប្បម្ហិ, ចក្កវត្តី ភវិស្សតិ.

‘‘តត្រាបិ ព្យម្ហំ បវរំ, វិស្សកម្មេន មាបិតំ;

ទសសទ្ទាវិវិត្តំ តំ, បុរមជ្ឈាវសិស្សតិ.

‘‘អបរិមេយ្យេ ឥតោ កប្បេ, ភូមិបាលោ មហិទ្ធិកោ;

ឱក្កាកោ នាម នាមេន, រាជា រដ្ឋេ ភវិស្សតិ.

‘‘សោឡសិត្ថិសហស្សានំ, សព្ពាសំ បវរា ច សា;

អភិជាតា ខត្តិយានី, នវ បុត្តេ ជនេស្សតិ.

‘‘នវ បុត្តេ ជនេត្វាន, ខត្តិយានី មរិស្សតិ;

តរុណី ច បិយា កញ្ញា, មហេសិត្តំ ករិស្សតិ.

‘‘ឱក្កាកំ តោសយិត្វាន, វរំ កញ្ញា លភិស្សតិ;

វរំ លទ្ធាន សា កញ្ញា, បុត្តេ បព្ពាជយិស្សតិ.

‘‘បព្ពាជិតា ¶ ច តេ សព្ពេ, គមិស្សន្តិ នគុត្តមំ;

ជាតិភេទភយា សព្ពេ, ភគិនីហិ វសិស្សរេ.

‘‘ឯកា ច កញ្ញា ព្យាធីហិ, ភវិស្សតិ បរិក្ខតា;

មា នោ ជាតិ បភិជ្ជីតិ, និខណិស្សន្តិ ខត្តិយា.

‘‘ខត្តិយោ នីហរិត្វាន, តាយ សទ្ធិំ វសិស្សតិ;

ភវិស្សតិ តទា ភេទោ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ.

‘‘តេសំ បជា ភវិស្សន្តិ, កោឡិយា នាម ជាតិយា;

តត្ថ មានុសកំ ភោគំ, អនុភោស្សតិនប្បកំ.

‘‘តម្ហា កាយា ចវិត្វាន, ទេវលោកំ គមិស្សតិ;

តត្រាបិ បវរំ ព្យម្ហំ, លភិស្សតិ មនោរមំ.

‘‘ទេវលោកា ¶ ចវិត្វាន, សុក្កមូលេន ចោទិតោ;

អាគន្ត្វាន មនុស្សត្តំ, សោណោ នាម ភវិស្សតិ.

‘‘អារទ្ធវីរិយោ បហិតត្តោ, បទហំ សត្ថុ សាសនេ;

សព្ពាសវេ បរិញ្ញាយ, និព្ពាយិស្សតិនាសវោ.

‘‘អនន្តទស្សី ភគវា, គោតមោ សក្យបុង្គវោ;

វិសេសញ្ញូ មហាវីរោ, អគ្គដ្ឋានេ ឋបេស្សតិ.

‘‘វុដ្ឋម្ហិ ទេវេ ចតុរង្គុលម្ហិ, តិណេ អនិលេរិតអង្គណម្ហិ;

ឋត្វាន យោគស្ស បយុត្តតាទិនោ, តតោត្តរិំ បារមតា ន វិជ្ជតិ.

‘‘ឧត្តមេ ទមថេ ទន្តោ, ចិត្តំ មេ សុបណីហិតំ;

ភារោ មេ ឱហិតោ សព្ពោ, និព្ពុតោម្ហិ អនាសវោ.

‘‘អង្គីរសោ មហានាគោ, អភិជាតោវ កេសរី;

ភិក្ខុសង្ឃេ និសីទិត្វា, ឯតទគ្គេ ឋបេសិ មំ.

‘‘បដិសម្ភិទា ចតស្សោ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា អត្តនោ បដិបត្តិំ បច្ចវេក្ខិត្វា ឧទានវសេន អញ្ញាព្យាករណវសេន ច –

៦៣២.

‘‘យាហុ រដ្ឋេ សមុក្កដ្ឋោ, រញ្ញោ អង្គស្ស បទ្ធគូ;

ស្វាជ្ជ ធម្មេសុ ឧក្កដ្ឋោ, សោណោ ទុក្ខស្ស បារគូ.

៦៣៣.

‘‘បញ្ច ឆិន្ទេ បញ្ច ជហេ, បញ្ច ចុត្តរិ ភាវយេ;

បញ្ចសង្គាតិគោ ភិក្ខុ, ឱឃតិណ្ណោតិ វុច្ចតិ.

៦៣៤.

‘‘ឧន្នឡស្ស បមត្តស្ស, ពាហិរាសស្ស ភិក្ខុនោ;

សីលំ សមាធិ បញ្ញា ច, បារិបូរិំ ន គច្ឆតិ.

៦៣៥.

‘‘យញ្ហិ កិច្ចំ អបវិទ្ធំ, អកិច្ចំ បន ករីយតិ;

ឧន្នឡានំ បមត្តានំ, តេសំ វឌ្ឍន្តិ អាសវា.

៦៣៦.

‘‘យេសញ្ច សុសមារទ្ធា, និច្ចំ កាយគតា សតិ;

អកិច្ចំ តេ ន សេវន្តិ, កិច្ចេ សាតច្ចការិនោ;

សតានំ សម្បជានានំ, អត្ថំ គច្ឆន្តិ អាសវា.

៦៣៧.

‘‘ឧជុមគ្គម្ហិ ¶ ¶ អក្ខាតេ, គច្ឆថ មា និវត្តថ;

អត្តនា ចោទយត្តានំ, និព្ពានមភិហារយេ.

៦៣៨.

‘‘អច្ចារទ្ធម្ហិ ¶ វីរិយម្ហិ, សត្ថា លោកេ អនុត្តរោ;

វីណោបមំ ករិត្វា មេ, ធម្មំ ទេសេតិ ចក្ខុមា;

តស្សាហំ វចនំ សុត្វា, វិហាសិំ សាសនេ រតោ.

៦៣៩.

‘‘សមថំ បដិបាទេសិំ, ឧត្តមត្ថស្ស បត្តិយា;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនំ.

៦៤០.

‘‘នេក្ខម្មេ អធិមុត្តស្ស, បវិវេកញ្ច ចេតសោ;

អព្យាពជ្ឈាធិមុត្តស្ស, ឧបាទានក្ខយស្ស ច.

៦៤១.

‘‘តណ្ហក្ខយាធិមុត្តស្ស, អសម្មោហញ្ច ចេតសោ;

ទិស្វា អាយតនុប្បាទំ, សម្មា ចិត្តំ វិមុច្ចតិ.

៦៤២.

‘‘តស្ស សម្មា វិមុត្តស្ស, សន្តចិត្តស្ស ភិក្ខុនោ;

កតស្ស បតិចយោ នត្ថិ, ករណីយំ ន វិជ្ជតិ.

៦៤៣.

‘‘សេលោ ¶ យថា ឯកឃនោ, វាតេន ន សមីរតិ;

ឯវំ រូបា រសា សទ្ទា, គន្ធា ផស្សា ច កេវលា.

៦៤៤.

‘‘ឥដ្ឋា ធម្មា អនិដ្ឋា ច, នប្បវេធេន្តិ តាទិនោ;

ឋិតំ ចិត្តំ វិសញ្ញុត្តំ, វយញ្ចស្សានុបស្សតី’’តិ. – ឥមា គាថា អភាសិ;

តត្ថ យាហុ រដ្ឋេ សមុក្កដ្ឋោតិ យោ អហុ អហោសិ អង្គរដ្ឋេ អសីតិយា គាមិកសហស្សេហិ ភោគសម្បត្តិយា ឥស្សរិយសម្បត្តិយា ច សម្មា អតិវិយ ឧក្កដ្ឋោ សេដ្ឋោ. រញ្ញោ អង្គស្ស បទ្ធគូតិ ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ បរិសាយ រញ្ជនដ្ឋេន រញ្ញោ អង្គាធិបតិនោ ពិម្ពិសារស្ស បរិវារភូតោ គហបតិវិសេសោ តស្ស រដ្ឋេ កុដុម្ពិកោ អហូតិ យោជេតព្ពំ. ស្វាជ្ជ ធម្មេសុ ឧក្កដ្ឋោតិ សោ សោណោ អជ្ជេតរហិ លោកុត្តរធម្មេសុ ឧក្កដ្ឋោ ជាតោ, គិហិកាលេបិ កេហិចិ ឧក្កដ្ឋោយេវ ហុត្វា ឥទានិ បព្ពជិតកាលេបិ ឧក្កដ្ឋោយេវ ហោតីតិ អត្តានមេវ បរំ វិយ ទស្សេតិ. ទុក្ខស្ស បារគូតិ សកលស្ស វដ្ដទុក្ខស្ស បារំ បរិយន្តំ គតោ, ឯតេន ធម្មេសុ ឧក្កដ្ឋោតិ អវិសេសេន វុត្តំ ឧក្កដ្ឋភាវំ វិសេសេតិ អរហត្តាធិគមទីបនតោ.

ឥទានិ យាយ បដិបត្តិយា ទុក្ខបារគូ ជាតោ, អញ្ញាបទេសេន តំ ទស្សេន្តោ ‘‘បញ្ច ឆិន្ទេ’’តិ គាថមាហ. តស្សត្ថោ – អបាយកាមសុគតិសម្បាបកានិ បញ្ចោរម្ភាគិយានិ សំយោជនានិ បុរិសោ សត្ថេន បាទេ ពទ្ធរជ្ជុកំ វិយ ហេដ្ឋិមេន មគ្គត្តយេន ឆិន្ទេយ្យ, រូបារូបភវសម្បាបកានិ បញ្ច ឧទ្ធម្ភាគិយានិ សំយោជនានិ បុរិសោ គីវាយ ពទ្ធរជ្ជុកំ វិយ អគ្គមគ្គេន ជហេយ្យ, ឆិន្ទេយ្យ, តេសំ បន ឧទ្ធម្ភាគិយសំយោជនានំ បហានាយ បញ្ច សទ្ធាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ ¶ ឧត្តរិ ភាវយេ ¶ ភាវេយ្យ. ឯវំភូតោ បន ភិក្ខុ រាគសង្គោ ទោសមោហមានទិដ្ឋិសង្គោតិ បញ្ចន្នំ សង្គានំ អតិក្កមនេន បញ្ចសង្គាតិគោ ហុត្វា, កាមោឃោ, ភវោឃោ, ទិដ្ឋោឃោ, អវិជ្ជោឃោតិ ចតុន្នំ ឱឃានំ តិណ្ណត្តា ឱឃតិណ្ណោតិ វុច្ចតិ.

អយញ្ច ឱឃតរណបដិបត្តិសីលាទីនំ បារិបូរិយាវ ហោតិ, សីលាទយោ ច មានាទិប្បហានេន បារិបូរិំ គច្ឆន្តិ, ន អញ្ញថាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឧន្នឡស្សា’’តិ គាថមាហ. តត្ថ ឧន្នឡស្សាតិ ឧគ្គតតុច្ឆមានស្ស. មានោ ¶ ហិ ឧន្នមនាការវុត្តិយា តុច្ឆភាវេន នឡោ វិយាតិ ‘‘នឡោ’’តិ វុច្ចតិ. បមត្តស្សាតិ សតិវោស្សគ្គេន បមាទំ អាបន្នស្ស. ពាហិរាសស្សាតិ ពាហិរេសុ អាយតនេសុ អាសាវតោ, កាមេសុ អវីតរាគស្សាតិ អត្ថោ. សីលំ សមាធិ បញ្ញា ច, បារិបូរិំ ន គច្ឆតីតិ តស្ស សីលាទីនំ បដិបក្ខសេវិនោ លោកិយោបិ តាវ សីលាទិគុណោ បារិបូរិំ ន គច្ឆតិ, បគេវ លោកុត្តរោ.

តត្ថ ការណមាហ ‘‘យញ្ហិ កិច្ច’’ន្តិអាទិនា. ភិក្ខុនោ ហិ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ អបរិមាណសីលក្ខន្ធគោបនំ អរញ្ញវាសោ ធុតង្គបរិហរណំ ភាវនារាមតាតិ ឯវមាទិ កិច្ចំ នាម. យេហិ បន ឥទំ យថាវុត្តំ អត្តនោ កិច្ចំ, តំ អបវិទ្ធំ អករណេន ឆឌ្ឌិតំ. អកិច្ចន្តិ បត្តមណ្ឌនំ ចីវរកាយពន្ធនអំសពទ្ធឆត្តុបាហនតាលវណ្ដធម្មករណមណ្ឌនន្តិ ឯវមាទិ បរិក្ខារមណ្ឌនំ បច្ចយពាហុលិយន្តិ ឯវមាទិ ភិក្ខុនោ អកិច្ចំ នាម, តំ កយិរតិ, តេសំ មាននឡំ ឧក្ខិបិត្វា ចរណេន ឧន្នឡានំ សតិវោស្សគ្គេន បមត្តានំ ចត្តារោបិ អាសវា វឌ្ឍន្តិ.

យេសំ បន បញ្ញាទិគុណោ វឌ្ឍតិ, តេ ទស្សេតុំ ‘‘យេស’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សុសមារទ្ធាតិ សុដ្ឋុ បគ្គហិតា. កាយគតា សតីតិ, កាយានុបស្សនាភាវនា. អកិច្ចំ តេតិ តេ ឯតំ បត្តមណ្ឌនាទិអកិច្ចំ. ន សេវន្តីតិ ន ករោន្តិ. កិច្ចេតិ, បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ កត្តព្ពេ អបរិមាណសីលក្ខន្ធគោបនាទិកេ. សាតច្ចការិនោតិ សតតការិនោ តេសំ សតិយា អវិប្បវាសេន សតានំ សាត្ថកសម្បជញ្ញំ, សប្បាយសម្បជញ្ញំ, គោចរសម្បជញ្ញំ, អសម្មោហសម្បជញ្ញន្តិ ចតូហិ សម្បជញ្ញេហិ សម្បជានានំ, ចត្តារោបិ អាសវា អត្ថំ គច្ឆន្តិ បរិក្ខយំ អភាវំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ.

ឥទានិ អត្តនោ សន្តិកេ ឋិតភិក្ខូនំ ឱវាទំ ទេន្តោ ‘‘ឧជុមគ្គម្ហី’’តិ គាថមាហ. តត្ថ ឧជុមគ្គម្ហិ អក្ខាតេតិ អន្តទ្វយបរិវជ្ជនេន កាយវង្កាទិប្បហានេន ច ឧជុកេ មជ្ឈិមបដិបទាភូតេ អរិយមគ្គេ សត្ថារា ភាសិតេ. គច្ឆថាតិ បដិបជ្ជថ. មា និវត្តថាតិ អន្តរា ¶ វោសានំ មាបជ្ជថ. អត្តនា ចោទយត្តានន្តិ ឥធ ¶ អត្ថកាមោ កុលបុត្តោ អបាយភយបច្ចវេក្ខណាទិនា ¶ អត្តនាវ អត្តានំ ចោទេន្តោ. និព្ពានមភិហារយេតិ, អត្តានំ និព្ពានំ អភិហរេយ្យ ឧបនេយ្យ, យថា នំ សច្ឆិករោតិ, តថា បដិបជ្ជេយ្យាតិ អត្ថោ.

ឥទានិ មយាបិ ឯវមេវ បដិបន្នន្តិ, អត្តនោ បដិបត្តិំ ទស្សេតុំ ‘‘អច្ចារទ្ធម្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. អច្ចារទ្ធម្ហិ វីរិយម្ហីតិ វិបស្សនំ ភាវេន្តេន មយា សមាធិនា វីរិយំ សមរសំ អកត្វា អតិវិយ វីរិយេ បគ្គហិតេ. អច្ចារទ្ធវីរិយតា ចស្ស ហេដ្ឋា វុត្តាយេវ. វីណោបមំ ករិត្វា មេតិ អាយស្មតោ សោណស្ស ‘‘យេ ខោ កេចិ ភគវតោ សាវកា អារទ្ធវីរិយា វិហរន្តិ. អហំ តេសំ អញ្ញតរោ, អថ ច បន មេ នានុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ វិមុច្ចតិ, តស្មាហំ វិព្ភមិស្សាមី’’តិ ចិត្តេ ឧប្បន្នេ សត្ថា ឥទ្ធិយា តស្ស សម្មុខេ អត្តានំ ទស្សេត្វា ‘‘កស្មា ត្វំ, សោណ, ‘វិព្ភមិស្សាមី’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ, កុសលោ ត្វំ បុព្ពេ អគារិយភូតោ វីណាយ តន្តិស្សរេ’’តិ បុច្ឆិត្វា តេន ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘តំ កិំ មញ្ញសិ, សោណ? យទា តេ វីណាយ តន្តិយោ អច្ចាយតា ហោន្តិ, អបិ នុ តេ វីណា តស្មិំ សមយេ សរវតី វា ហោតិ កម្មញ្ញា វាតិ? នោ ហេតំ, ភន្តេ! តំ កិំ មញ្ញសិ, សោណ, យទា តេ វីណាយ តន្តិយោ អតិសិថិលា ហោន្តិ, អបិ នុ តេ វីណា តស្មិំ សមយេ សរវតី វា ហោតិ កម្មញ្ញា វាតិ? នោ ហេតំ, ភន្តេ. តំ កិំ មញ្ញសិ, សោណ, យទា បន តេ វីណាយ តន្តិយោ នេវ អច្ចាយតា ហោន្តិ, នាតិសិថិលា សមេ គុណេ បតិដ្ឋិតា, អបិ នុ តេ វីណា តស្មិំ សមយេ សរវតី វា ហោតិ កម្មញ្ញា វាតិ? ឯវំ, ភន្តេ. ឯវមេវ ខោ, សោណ, អច្ចារទ្ធវីរិយំ ឧទ្ធច្ចាយ សំវត្តតិ, អតិលីនវីរិយំ កោសជ្ជាយ សំវត្តតិ, តស្មាតិហ ត្វំ, សោណ, វីរិយសមតំ អធិដ្ឋហ, ឥន្ទ្រិយានញ្ច សមតំ បដិវិជ្ឈា’’តិ ឯវំ វីណំ ឧបមំ កត្វា បវត្តិតេន វីណោបមោវាទេន មយ្ហំ ធម្មំ ទេសេសិ. តស្សាហំ វចនំ សុត្វាតិ តស្ស ភគវតោ វចនំ វីណោបមោវាទំ សុត្វា អន្តរា ឧប្បន្នំ វិព្ភមិតុកាមតំ បហាយ សត្ថុ សាសនេ រតោ អភិរតោ វិហរិំ.

វិហរន្តោ ច សមថំ បដិបាទេសិំ វីរិយសមតំ យោជេន្តោ សទ្ធាបញ្ញានំ វិយ សមាធិវីរិយានំ សមរសតំ ឧប្បាទេន្តោ ឈានាធិដ្ឋានំ វិបស្សនាសមាធិំ ¶ សម្បាទេសិំ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេសិំ. តត្ថ បយោជនំ អាហ ‘‘ឧត្តមត្ថស្ស បត្តិយា’’តិ. ឧត្តមត្ថស្ស បត្តិយាតិ អរហត្តាធិគមាយាតិ អត្ថោ.

ឥទានិ យថា បដិបន្នស្ស សមថវិបស្សនា សម្បជ្ជិំសុ, តំ ¶ អញ្ញាបទេសេន ទស្សេន្តោ ‘‘នេក្ខម្មេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ នេក្ខម្មេតិ បព្ពជ្ជាទិកេ កាមនិស្សរណេ. អធិមុត្តស្សាតិ តត្ថ និន្នបោណបព្ភារភាវេន ¶ យុត្តប្បយុត្តស្ស, បឋមំ តាវ បព្ពជ្ជាភិមុខោ ហុត្វា កាមេ បហាយ បព្ពជិត្វា ច សីលវិសោធនំ អរញ្ញវាសោ ធុតង្គបរិហរណំ ភាវនាភិយោគោតិ ឯវមាទីសុ អនវជ្ជធម្មេសុ យុត្តប្បយុត្តស្សាតិ អត្ថោ. បវិវេកញ្ច ចេតសោតិ ចេតសោ បវិវេកញ្ច អធិមុត្តស្ស ឯវំ នេក្ខម្មាធិមុត្តស្ស សតោ ចតុក្កបញ្ចកជ្ឈានានំ និព្ពត្តនេន វិវេកេ យុត្តស្ស បយុត្តស្ស. អព្យាពជ្ឈាធិមុត្តស្សាតិ អព្យាពជ្ឈេ និទុក្ខតាយ អធិមុត្តស្ស ឈានសមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា សមថសុខេ យុត្តប្បយុត្តស្ស. ឧបាទានក្ខយស្ស ចាតិ ចតុន្នម្បិ ឧបាទានានំ ខយន្តេ អរហត្តេ អធិមុត្តស្ស. ភុម្មត្ថេ ហិ ឯតំ សាមិវចនំ. តំ យថាធិគតំ ឈានំ បាទកំ កត្វា អរហត្តាធិគមាយ វិបស្សនំ អនុយុញ្ជន្តស្សាតិ អត្ថោ.

តណ្ហក្ខយាធិមុត្តស្សាតិ តណ្ហា ខីយតិ ឯត្ថាតិ តណ្ហក្ខយោ, និព្ពានំ, តស្មិំ អធិមុត្តស្ស ឧបាទិំ ភយតោ, អនុបាទិញ្ច ខេមតោ ទស្សនេន និរោធេ និន្នបោណបព្ភារស្ស. អសម្មោហញ្ច ចេតសោតិ អសម្មោហសម្បជញ្ញវសេន ចិត្តស្ស អសម្មោហបវត្តិំ សម្មោហសមុច្ឆិន្ទនេន វា ចិត្តស្ស អសម្មោហភូតំ អរិយមគ្គំ អធិមុត្តស្ស. ទិស្វា អាយតនុប្បាទន្តិ ចក្ខាទីនំ អាយតនានំ យថាសកបច្ចយេហិ ខណេ ខណេ ឧប្បាទំ, តប្បដិបក្ខតោ និរោធញ្ច វិបស្សនាបញ្ញាសហិតាយ មគ្គបញ្ញាយ ទិស្វា ទស្សនហេតុ សម្មា ចិត្តំ វិមុច្ចតីតិ សម្មា ហេតុនា ញាយេន មគ្គបដិបាដិយា សព្ពាសវតោ ចិត្តំ វិមុច្ចតិ.

‘‘តស្ស សម្មា វិមុត្តស្សា’’តិអាទីសុ អយំ សង្ខេបត្ថោ – តស្ស វុត្តនយេន សម្មទេវ សព្ពសំកិលេសតោ វិមុត្តស្ស, តតោ ឯវ អច្ចន្តុបសមេន សន្តចិត្តស្ស ខីណាសវភិក្ខុនោ កតស្ស កុសលស្ស អកុសលស្ស វា ឧបចយោ នត្ថិ មគ្គេនេវ សមុគ្ឃាតិតត្តា, បរិញ្ញាទិភេទំ ករណីយំ ¶ ន វិជ្ជតិ កតកិច្ចត្តា. ឯវំ ភូតស្ស យថា ឯកឃនោ សេលោ បព្ពតោ បកតិវាតេន ន សមីរតិ ន សំកម្បតិ, ឯវំ ឥដ្ឋា ច អនិដ្ឋា ច រូបាទយោ អារម្មណធម្មា តាទិនោ តាទិភាវប្បត្តស្ស ឋិតំ អនេជំ បហីនសព្ពសោកតាយ វិសំយុត្តំ ចិត្តំ នប្បវេធន្តិ ន ចាលេន្តិ. អស្ស ច អារម្មណធម្មស្ស កាលេន កាលំ ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា វិបស្សន្តោ វយំ និរោធំ ខណេ ខណេ ភិជ្ជនសភាវំ អនុបស្សតីតិ អញ្ញំ ព្យាកាសិ.

សោណកោឡិវិសត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

តេរសនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៤. ចុទ្ទសកនិបាតោ

១. ខទិរវនិយរេវតត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ចុទ្ទសកនិបាតេ ¶ ¶ ¶ យទា អហន្តិអាទិកា អាយស្មតោ ខទិរវនិយរេវតត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? កាមញ្ចិមស្ស ថេរស្ស គាថា ហេដ្ឋា ឯកកនិបាតេ (ថេរគា. អដ្ឋ. ១. ខទិរវនិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា) អាគតា. តត្ថ បនស្ស អត្តនោ ភាគិនេយ្យេសុ សតិជននមត្តំ ទស្សិតន្តិ តស្សា ឯកកនិបាតេ សង្គហោ កតោ. ឥមា បន ថេរស្ស បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ យាវ បរិនិព្ពានា បដិបត្តិបកាសិតា គាថា ឥមស្មិំ ចុទ្ទសកនិបាតេ សង្គហំ អារោបិតា. តត្ថ អដ្ឋុប្បត្តិ ហេដ្ឋា វុត្តាយេវ. អយំ បន វិសេសោ – ថេរោ កិរ អរហត្តំ បត្វា កាលេន កាលំ សត្ថុ ធម្មសេនាបតិប្បភូតីនំ មហាថេរានញ្ច ឧបដ្ឋានំ គន្ត្វា កតិបាហមេវ តត្ថ វសិត្វា ខទិរវនមេវ បច្ចាគន្ត្វា ផលសមាបត្តិសុខេន ព្រហ្មវិហារេហិ ច វីតិនាមេតិ. ឯវំ គច្ឆន្តេ កាលេ ជិណ្ណោ វុឌ្ឍោ វយោ អនុប្បត្តោ អហោសិ. សោ ឯកទិវសំ ពុទ្ធុបដ្ឋានំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ សាវត្ថិយា អវិទូរេ អរញ្ញេ វសិ. តេន ច សមយេន ចោរា នគរេ កតកម្មា អារក្ខមនុស្សេហិ អនុពន្ធា បលាយន្តា ថេរស្ស សមីបេ គហិតភណ្ឌំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយិំសុ. មនុស្សា អនុធាវន្តា ថេរស្ស សមីបេ ភណ្ឌំ ទិស្វា ថេរំ ពន្ធិត្វា ‘‘ចោរោ’’តិ សញ្ញាយ គហេត្វា រញ្ញោ ទស្សេសុំ, ‘‘អយំ, ទេវ, ចោរោ’’តិ. រាជា ថេរំ មុញ្ចាបេត្វា, ‘‘កិំ, ភន្តេ, តុម្ហេហិ ឥទំ ចោរិកកម្មំ កតំ វា, នោ វា’’តិ បុច្ឆិ. ថេរោ កិញ្ចាបិ ជាតិតោ បដ្ឋាយ អត្តនា តាទិសំ ន កតបុព្ពំ, តំ បព្ពជិតតោ បដ្ឋាយ បន អកតភាវស្ស, សព្ពសោ កិលេសានំ សមុច្ឆិន្នត្តា តាទិសស្ស ករណេ អភព្ពតាយ បកាសនត្ថំ សមីបេ ឋិតានំ ភិក្ខូនំ រញ្ញោ ច ធម្មំ ទេសេន្តោ –

៦៤៥.

‘‘យទា អហំ បព្ពជិតោ, អគារស្មានគារិយំ;

នាភិជានាមិ សង្កប្បំ, អនរិយំ ទោសសំហិតំ.

៦៤៦.

‘‘‘ឥមេ ហញ្ញន្តុ វជ្ឈន្តុ, ទុក្ខំ បប្បោន្តុ បាណិនោ’;

សង្កប្បំ នាភិជានាមិ, ឥមស្មិំ ទីឃមន្តរេ.

៦៤៧.

‘‘មេត្តញ្ច ¶ ¶ អភិជានាមិ, អប្បមាណំ សុភាវិតំ;

អនុបុព្ពំ បរិចិតំ, យថា ពុទ្ធេន ទេសិតំ.

៦៤៨.

‘‘សព្ពមិត្តោ សព្ពសខោ, សព្ពភូតានុកម្បកោ;

មេត្តចិត្តញ្ច ភាវេមិ, អព្យាបជ្ជរតោ សទា.

៦៤៩.

‘‘អសំហីរំ អសំកុប្បំ, ចិត្តំ អាមោទយាមហំ;

ព្រហ្មវិហារំ ភាវេមិ, អកាបុរិសសេវិតំ.

៦៥០.

‘‘អវិតក្កំ សមាបន្នោ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាវកោ;

អរិយេន តុណ្ហីភាវេន, ឧបេតោ ហោតិ តាវទេ.

៦៥១.

‘‘យថាបិ ¶ បព្ពតោ សេលោ, អចលោ សុប្បតិដ្ឋិតោ;

ឯវំ មោហក្ខយា ភិក្ខុ, បព្ពតោវ ន វេធតិ.

៦៥២.

‘‘អនង្គណស្ស បោសស្ស, និច្ចំ សុចិគវេសិនោ;

វាលគ្គមត្តំ បាបស្ស, អព្ភមត្តំវ ខាយតិ.

៦៥៣.

‘‘នគរំ យថា បច្ចន្តំ, គុត្តំ សន្តរពាហិរំ;

ឯវំ គោបេថ អត្តានំ, ខណោ វោ មា ឧបច្ចគា.

៦៥៤.

‘‘នាភិនន្ទាមិ មរណំ, នាភិនន្ទាមិ ជីវិតំ;

កាលញ្ច បដិកង្ខាមិ, និព្ពិសំ ភតកោ យថា.

៦៥៥.

‘‘នាភិនន្ទាមិ មរណំ, នាភិនន្ទាមិ ជីវិតំ;

កាលញ្ច បដិកង្ខាមិ, សម្បជានោ បតិស្សតោ.

៦៥៦.

‘‘បរិចិណ្ណោ មយា សត្ថា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនំ;

ឱហិតោ គរុកោ ភារោ, ភវនេត្តិ សមូហតា.

៦៥៧.

‘‘យស្ស ចត្ថាយ បព្ពជិតោ, អគារស្មានគារិយំ;

សោ មេ អត្ថោ អនុប្បត្តោ, សព្ពសំយោជនក្ខយោ.

៦៥៨.

‘‘សម្បាទេថប្បមាទេន, ឯសា មេ អនុសាសនី;

ហន្ទាហំ បរិនិព្ពិស្សំ វិប្បមុត្តោម្ហិ សព្ពធី’’តិ. – ឥមា គាថា អភាសិ;

តត្ថាយំ ¶ អបុព្ពបទវណ្ណនា ឥមស្មិំ ទីឃមន្តរេតិ, យទា អហំ បព្ពជិតោម្ហិ, តតោ បដ្ឋាយ អយញ្ច មេ ចរិមកាលោ, ឯតស្មិំ ទីឃមន្តរេ កាលេ ‘‘ឥទំ មយ្ហំ ហោតូ’’តិ អភិជ្ឈាវសេន វា, ‘‘ឥមេ សត្តា ហញ្ញន្តូ’’តិអាទិនា ព្យាបាទវសេន វា អនរិយំ ទោសសំហិតំ សង្កប្បំ នាភិជានាមីតិ យោជនា.

មេត្តញ្ច ¶ អភិជានាមីតិ, មិជ្ជតិ សិនិយ្ហតិ ឯតាយាតិ មេត្តា, អព្យាបាទោ. មេត្តា ឯតិស្សា អត្ថីតិ មេត្តា, មេត្តាភាវនា មេត្តាព្រហ្មវិហារោ, តំ មេត្តំ. ច-សទ្ទេន ករុណំ មុទិតំ ឧបេក្ខញ្ចាតិ ឥតរព្រហ្មវិហារេ សង្គណ្ហាតិ. អភិជានាមីតិ, អភិមុខតោ ជានាមិ. អធិគតញ្ហិ ឈានំ បច្ចវេក្ខតោ បច្ចវេក្ខណញាណស្ស អភិមុខំ ហោតិ. កីទិសន្តិ អាហ ‘‘អប្បមាណ’’ន្តិអាទិ. តញ្ហិ យថា ពុទ្ធេន ភគវតា ទេសិតំ, តថា អនោទិស្សកផរណវសេន អបរិមាណសត្តារម្មណតាយ អប្បមាណំ. បគុណពលវភាវាបាទនេន សុដ្ឋុ ភាវិតត្តា សុភាវិតំ. បឋមំ មេត្តា, តតោ ករុណា, តតោ មុទិតា, បច្ឆា ឧបេក្ខាតិ ឯវំ អនុបុព្ពំ អនុក្កមេន បរិចិតំ អាសេវិតំ, ពហុលីកតំ អភិជានាមីតិ យោជនា.

សព្ពេសំ សត្តានំ មិត្តោ, សព្ពេ វា តេ មយ្ហំ មិត្តាតិ សព្ពមិត្តោ. មេត្តញ្ហិ ¶ ភាវេន្តោ សត្តានំ បិយោ ហោតិ. សព្ពសខោតិ, ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. សព្ពភូតានុកម្បកោតិ, សព្ពសត្តានំ អនុគ្គណ្ហនកោ. មេត្តចិត្តញ្ច ភាវេមីតិ, មេត្តាយ សហិតំ សម្បយុត្តំ ចិត្តំ វិសេសតោ ភាវេមិ, វឌ្ឍេមិ, បកាសេមិ វា អកថេន្តេបិ ភាវនាយ ឧក្កំសគតភាវតោ. ‘‘មេត្តំ ចិត្តញ្ច ភាវេមី’’តិ វា បាឋោ. តស្សត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តនយោវ. អព្យាបជ្ជរតោតិ, អព្យាបជ្ជេ សត្តានំ ហិតូបសំហារេ អភិរតោ. សទាតិ, សព្ពកាលំ, តេន តត្ថ សាតច្ចកិរិយំ ទស្សេតិ.

អសំហីរន្តិ ន សំហីរំ, អាសន្នបច្ចត្ថិកេន រាគេន អនាកឌ្ឍនិយំ. អសំកុប្បន្តិ ន កុប្បំ, ទូរបច្ចត្ថិកេន ព្យាបាទេន អកោបិយំ, ឯវំភូតំ កត្វា មម មេត្តចិត្តំ អាមោទយាមិ អភិប្បមោទយាមិ ព្រហ្មវិហារំ ភាវេមិ. អកាបុរិសសេវិតន្តិ, កាបុរិសេហិ នីចជនេហិ អសេវិតំ, អកាបុរិសេហិ វា អរិយេហិ ពុទ្ធាទីហិ សេវិតំ ព្រហ្មំ សេដ្ឋំ និទ្ទោសំ មេត្តាទិវិហារំ ភាវេមិ វឌ្ឍេមីតិ អត្ថោ.

ឯវំ ¶ អត្តុទ្ទេសវសេន បញ្ចហិ គាថាហិ អត្តនោ បដិបត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តំ អញ្ញាបទេសេន ទស្សេន្តោ ‘‘អវិតក្ក’’ន្តិអាទិនា ចតស្សោ គាថា អភាសិ. តត្ថ អវិតក្កំ សមាបន្នោតិ, វិតក្កវិរហិតំ ទុតិយាទិឈានំ សមាបន្នោ, ឯតេន ថេរោ ព្រហ្មវិហារភាវនាយ អញ្ញាបទេសេន អត្តនា ទុតិយាទិឈានាធិគមមាហ. យស្មា បនាយំ ថេរោ តមេវ ឈានំ បាទកំ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា ឯកាសនេនេវ អរហត្តំ គណ្ហិ, តស្មា តមត្ថំ អញ្ញាបទេសេនេវ ទស្សេន្តោ ‘‘អវិតក្កំ សមាបន្នោ’’តិ វត្វា ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធសាវកោ. អរិយេន តុណ្ហីភាវេន, ឧបេតោ ហោតិ តាវទេ’’តិ អាហ. តត្ថ វចីសង្ខារាភាវតោ អវិតក្កាវិចារា សមាបត្តិ ‘‘អរិយោ តុណ្ហីភាវោ’’តិ វទន្តិ. ‘‘សន្និបតិតានំ វោ, ភិក្ខវេ, ទ្វយំ ករណីយំ ធម្មី វា កថា អរិយោ ¶ វា តុណ្ហីភាវោ’’តិ (ម. និ. ១.២៧៣) បន វចនតោ យា កាចិ សមាបត្តិ អរិយោ តុណ្ហីភាវោ នាម. ឥធ បន ចតុត្ថជ្ឈានិកា អគ្គផលសមាបត្តិ អធិប្បេតា.

ឥទានិ តស្សាធិគតត្តា លោកធម្មេហិ អកម្បនីយតំ ឧបមាយ បកាសេន្តោ ‘‘យថាបិ បព្ពតោ’’តិ គាថមាហ. តត្ថ យថាបិ បព្ពតោ សេលោតិ, យថា សិលាមយោ ឯកឃនសេលោ បព្ពតោ, ន បំសុបព្ពតោ ន មិស្សកបព្ពតោតិ អត្ថោ. អចលោ សុប្បតិដ្ឋិតោតិ, សុដ្ឋុ បតិដ្ឋិតមូលោ បកតិវាតេហិ អចលោ អកម្បនីយោ ហោតិ, តស្មា អរហត្តំ និព្ពានញ្ច ឯវំ មោហក្ខយា ភិក្ខុ, បព្ពតោវ ន វេធតីតិ មោហស្ស អនវសេសប្បហានា, មោហមូលកត្តា ច សព្ពាកុសលានំ បហីនសព្ពាកុសលោ ភិក្ខុ យថា សោ បព្ពតោ បកតិវាតេហិ, ឯវំ លោកធម្មេហិ ន វេធតិ ន កម្បតិ, មោហក្ខយោតិ វា យស្មា អរហត្តំ និព្ពានញ្ច វុច្ចតិ ¶ , តស្មា មោហក្ខយាតិ មោហក្ខយស្ស ហេតុ និព្ពានស្ស អរហត្តស្ស ច អធិគតត្តា ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ សុប្បតិដ្ឋិតោ អសមាបន្នកាលេបិ បព្ពតោ វិយ ន វេធតិ, បគេវ សមាបន្នកាលេតិ អធិប្បាយោ.

ឥទានិ បាបំ នាមេតំ អសុចិសីលោ ឯវ សមាចរតិ, ន ច សុចិសីលោ, សុចិសីលស្ស បន តំ អណុមត្តម្បិ ភារិយំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អនង្គណស្សា’’តិអាទិគាថមាហ ¶ . តស្សត្ថោ – រាគាទិអង្គណាភាវតោ អនង្គណស្ស សព្ពកាលំ សុចិអនវជ្ជធម្មេ ឯវ គវេសន្តស្ស សប្បុរិសស្ស វាលគ្គមត្តំ កេសគ្គមត្តំ បាបស្ស លេសមត្តម្បិ សកលំ លោកធាតុំ ផរិត្វា ឋិតំ អព្ភមត្តំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ, តស្មា ន ឯវរូបេ កម្មេ មាទិសា អាសង្កិតព្ពាតិ អធិប្បាយោ.

យស្មា និក្កិលេសេសុបិ អន្ធពាលា ឯវរូបេ អបវាទេ សមុដ្ឋាបេន្តិ, តស្មា អត្ថកាមេហិ សក្កច្ចំ អត្តា រក្ខិតព្ពោតិ ឱវាទំ ទេន្តោ ‘‘នគរំ យថា’’តិអាទិគាថមាហ. តស្សត្ថោ – យថា បន បច្ចន្តនគរវាសីហិ មនុស្សេហិ បច្ចន្តំ នគរំ ទ្វារបាការាទីនិ ថិរានិ ករោន្តេហិ សអន្តរំ, ឧទ្ទាបបរិខាទីនិ ថិរានិ ករោន្តេហិ សពាហិរន្តិ សន្តរពាហិរំ គុត្តំ ករីយតិ, ឯវំ តុម្ហេហិបិ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា អជ្ឈត្តិកានិ ឆ ទ្វារានិ បិទហិត្វា ទ្វាររក្ខិតំ សតិំ អវិស្សជ្ជេត្វា យថា គយ្ហមានានិ ពាហិរានិ ឆ អាយតនានិ អជ្ឈត្តិកានិ ឧបឃាតាយ សំវត្តន្តិ, តថា អគ្គហណេន តានិបិ ថិរានិ កត្វា តេសំ អប្បវេសាយ ទ្វាររក្ខិតំ សតិំ អប្បហាយ វិចរន្តា អត្តានំ គោបេថ. កស្មា? ខណោ វោ មា ឧបច្ចគា. យោ ហិ ឯវំ អត្តានំ ន គោបេតិ, តំ បុគ្គលំ ពុទ្ធុប្បាទក្ខណោ, មនុស្សត្តភាវក្ខណោ, មជ្ឈិមទេសេ ឧប្បត្តិក្ខណោ, សម្មាទិដ្ឋិយា បដិលទ្ធក្ខណោ, ឆន្នំ អាយតនានំ អវេកល្លក្ខណោតិ សព្ពោបិ អយំ ខណោ អតិក្កមតិ, សោ ខណោ តុម្ហេ មា អតិក្កមតូតិ.

ឯវំ ¶ ថេរោ ឥមាយ គាថាយ សរាជិកំ បរិសំ ភិក្ខូ ច ឱវទិត្វា បុន មរណេ ជីវិតេ ច អត្តនោ សមចិត្តតំ កតកិច្ចតញ្ច បកាសេន្តោ ‘‘នាភិនន្ទាមិ មរណ’’ន្តិអាទិមាហ. តំ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថមេវ (ថេរគា. អដ្ឋ. ២.៦០៧).

ឯវំ បន វត្វា អត្តនោ បរិនិព្ពានកាលំ ឧបដ្ឋិតំ ទិស្វា សង្ខេបេនេវ នេសំ ឱវាទំ ទត្វា បរិនិព្ពានំ បវេទេន្តោ ឱសានគាថមាហ. តត្ថ សម្បាទេថប្បមាទេនាតិ សម្បាទេតព្ពំ ទានសីលាទិំ អប្បមាទេន សម្បាទេថ, ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបភេទេ គហដ្ឋវត្តេ សីលានុរក្ខណេ សមថអនុយោគេ វិបស្សនាភាវនាយ ច ¶ អប្បមត្តា ហោថ. ឯសា មេ អនុសាសនីតិ ទានសីលាទីសុ ន បមជ្ជថាតិ ឯសា មម អនុសិដ្ឋិ ឱវាទោ.

ឯវំ ¶ សិខាបត្តំ បរហិតបដិបត្តិំ ទីបេត្វា អត្តហិតបដិបត្តិយាបិ មត្ថកំ គណ្ហន្តោ ‘‘ហន្ទាហំ បរិនិព្ពិស្សំ, វិប្បមុត្តោម្ហិ សព្ពធី’’តិ អាហ. តត្ថ វិប្បមុត្តោម្ហិ សព្ពធីតិ សព្ពសោ កិលេសេហិ ភវេហិ ច វិប្បមុត្តោ អម្ហិ, តស្មា ឯកំសេន បរិនិព្ពាយិស្សាមីតិ.

ឯវំ បន វត្វា អាកាសេ បល្លង្កេន និសិន្នោ តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា បជ្ជលន្តោ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ.

ខទិរវនិយរេវតត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. គោទត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា

យថាបិ ភទ្ទោតិអាទិកា អាយស្មតោ គោទត្តត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនិត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ សត្ថវាហកុលេ និព្ពត្តោ. គោទត្តោតិ នាមេន វយប្បត្តោ បិតរិ កាលង្កតេ កុដុម្ពំ សណ្ឋបេន្តោ បញ្ចហិ សកដសតេហិ ភណ្ឌំ អាទាយ អបរាបរំ សញ្ចរិត្វា វាណិជ្ជេន ជីវិកំ កប្បេតិ យថាវិភវំ បុញ្ញានិបិ ករោតិ. សោ ឯកទិវសំ អន្តរាមគ្គេ ធុរេ យុត្តគោណេ វហិតុំ អសក្កោន្តេ បតិតេ មនុស្សេសុ តំ វុដ្ឋាបេតុំ អសក្កោន្តេសុ សយមេវ គន្ត្វា តំ នង្គុដ្ឋេ គាឡ្ហំ វិជ្ឈិ. គោណោ ‘‘អយំ អសប្បុរិសោ មម ពលាពលំ អជានន្តោ គាឡ្ហំ វិជ្ឈតី’’តិ កុទ្ធោ មនុស្សវាចាយ, ‘‘ភោ គោទត្ត, អហំ ឯត្តកំ កាលំ អត្តនោ ពលំ អនិគុហន្តោ តុយ្ហំ ¶ ភារំ វហិំ, អជ្ជ បន អសមត្ថភាវេន បតិតំ មំ អតិវិយ ពាធសិ, ហោតុ, ឥតោ ចវិត្វា និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ តំ ពាធេតុំ សមត្ថោ បដិសត្តុ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនានុរូបេន អក្កោសិ. តំ សុត្វា គោទត្តោ ‘‘ឯវំ នាម សត្តេ ពាធេត្វា កិំ ឥមាយ ជីវិកាយា’’តិ សំវេគជាតោ សព្ពំ វិភវំ បហាយ អញ្ញតរស្ស មហាថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បត្វា សមាបត្តិសុខេន វីតិនាមេន្តោ ឯកទិវសំ អត្តនោ សន្តិកំ ឧបគតានំ គហដ្ឋបព្ពជិតានំ អរិយគណានំ លោកធម្មេ អារព្ភ ធម្មំ កថេន្តោ –

៦៥៩.

‘‘យថាបិ ¶ ភទ្ទោ អាជញ្ញោ, ធុរេ យុត្តោ ធុរស្សហោ;

មថិតោ អតិភារេន, សំយុគំ នាតិវត្តតិ.

៦៦០.

‘‘ឯវំ បញ្ញាយ យេ តិត្តា, សមុទ្ទោ វារិនា យថា;

ន បរេ អតិមញ្ញន្តិ, អរិយធម្មោវ បាណិនំ.

៦៦១.

‘‘កាលេ ¶ កាលវសំ បត្តា, ភវាភវវសំ គតា;

នរា ទុក្ខំ និគច្ឆន្តិ, តេធ សោចន្តិ មាណវា.

៦៦២.

‘‘ឧន្នតា សុខធម្មេន, ទុក្ខធម្មេន ចោនតា;

ទ្វយេន ពាលា ហញ្ញន្តិ, យថាភូតំ អទស្សិនោ.

៦៦៣.

‘‘យេ ច ទុក្ខេ សុខស្មិញ្ច, មជ្ឈេ សិព្ពិនិមច្ចគូ;

ឋិតា តេ ឥន្ទខីលោវ, ន តេ ឧន្នតឱនតា.

៦៦៤.

‘‘ន ហេវ លាភេ នាលាភេ, ន យសេ ន ច កិត្តិយា;

ន និន្ទាយំ បសំសាយ, ន តេ ទុក្ខេ សុខម្ហិ ច.

៦៦៥.

‘‘សព្ពត្ថ តេ ន លិម្បន្តិ, ឧទពិន្ទុវ បោក្ខរេ;

សព្ពត្ថ សុខិតា ធីរា, សព្ពត្ថ អបរាជិតា.

៦៦៦.

‘‘ធម្មេន ច អលាភោ យោ, យោ ច លាភោ អធម្មិកោ;

អលាភោ ធម្មិកោ សេយ្យោ, យញ្ចេ លាភោ អធម្មិកោ.

៦៦៧.

‘‘យសោ ច អប្បពុទ្ធីនំ, វិញ្ញូនំ អយសោ ច យោ;

អយសោវ សេយ្យោ វិញ្ញូនំ, ន យសោ អប្បពុទ្ធិនំ.

៦៦៨.

‘‘ទុម្មេធេហិ បសំសា ច, វិញ្ញូហិ គរហា ច យា;

គរហាវ សេយ្យោ វិញ្ញូហិ, យញ្ចេ ពាលប្បសំសនា.

៦៦៩.

‘‘សុខញ្ច កាមមយិកំ, ទុក្ខញ្ច បវិវេកិយំ;

បវិវេកទុក្ខំ សេយ្យោ, យញ្ចេ កាមមយំ សុខំ.

៦៧០.

‘‘ជីវិតញ្ច ¶ អធម្មេន, ធម្មេន មរណញ្ច យំ;

មរណំ ធម្មិកំ សេយ្យោ, យញ្ចេ ជីវេ អធម្មិកំ.

៦៧១.

‘‘កាមកោបប្បហីនា ¶ យេ, សន្តចិត្តា ភវាភវេ;

ចរន្តិ លោកេ អសិតា, នត្ថិ តេសំ បិយាបិយំ.

៦៧២.

‘‘ភាវយិត្វាន ពោជ្ឈង្គេ, ឥន្ទ្រិយានិ ពលានិ ច;

បប្បុយ្យ បរមំ សន្តិំ, បរិនិព្ពន្តិនាសវា’’តិ. – ឥមា គាថា អភាសិ;

តត្ថ អាជញ្ញោតិ, ឧសភាជានីយោ. ធុរេ យុត្តោតិ, សកដធុរេ យោជិតោ. ធុរស្សហោតិ, ធុរវាហោ. គាថាសុខត្ថញ្ចេត្ថ ទ្វិសការតោ និទ្ទេសោ កតោ, សកដភារំ វហិតុំ សមត្ថោតិ អត្ថោ. មថិតោ អតិភារេនាតិ, អតិភារេន គរុភារេន បីឡិតោ. ‘‘មទ្ទិតោ’’តិបិ បាឡិ, សោ ឯវត្ថោ. សំយុគន្តិ, អត្តនោ ខន្ធេ ឋបិតំ យុគំ នាតិវត្តតិ ន អតិក្កាមេតិ, សម្មា យោ ឧទ្ធរិត្វា ធុរំ ឆឌ្ឌេត្វា ន តិដ្ឋតិ. ឯវន្តិ យថា សោ ធោរយ្ហោ អត្តនោ ភទ្រាជានីយតាយ អត្តនោ ធីរវីរតាយ អត្តនោ ភារំ នាតិវត្តតិ ន បរិច្ចជតិ, ឯវំ យេ វារិនា វិយ មហាសមុទ្ទោ លោកិយលោកុត្តរាយ បញ្ញាយ តិត្តា ធាតា បរិបុណ្ណា, តេ បរេ និហីនបញ្ញេ ន អតិមញ្ញន្តិ, ន បរិភវន្តិ. តត្ថ ¶ ការណមាហ ‘‘អរិយធម្មោវ បាណិន’’ន្តិ, បាណិនំ សត្តេសុ អយំ អរិយានំ ធម្មោ យទិទំ តេសំ បញ្ញាយ បារិបូរិំ គតត្តា លាភាទិនា អត្តានុក្កំសនំ វិយ អលាភាទិនា បរេសំ អវម្ភនំ.

ឯវំ បញ្ញាបារិបូរិយា អរិយានំ សុខវិហារំ ទស្សេត្វា តទភាវតោ អនរិយានំ ទុក្ខវិហារំ ទស្សេតុំ ‘‘កាលេ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ កាលេតិ លាភាលាភាទិនា សមង្គីភូតកាលេ. កាលវសំ បត្តាតិ លាភាទិកាលស្ស ច វសំ ឧបគតា, លាភាទិនា សោមនស្សិតា អលាភាទិនា ច ទោមនស្សិតាតិ អត្ថោ. ភវាភវវសំ គតាតិ ភវស្ស អភវស្ស ច វសំ ឧបគតា វុទ្ធិហានិយោ អនុវត្តន្តា តេ. នរា ទុក្ខំ និគច្ឆន្តិ, តេធ សោចន្តិ មាណវាតិ តេ នរា ‘‘មាណវា’’តិ លទ្ធនាមា សត្តា លាភាលាភាទិវសេន វុទ្ធិហានិវសេន អនុរោធបដិវិរោធំ អាបន្នា ឥធលោកេ សោចន្តិ, បរលោកេ ច និរយាទិទុក្ខំ គច្ឆន្តិ បាបុណន្តីតិ អត្ថោ.

‘‘ឧន្នតា’’តិអាទិនាបិ ¶ លោកធម្មវសេន សត្តានំ អនត្ថប្បត្តិមេវ ទស្សេតិ. តត្ថ ឧន្នតា សុខធម្មេនាតិ សុខហេតុនា សុខបច្ចយេន ភោគសម្បត្តិអាទិនា ឧន្នតិំ គតា, ភោគមទាទិនា មត្តាតិ អត្ថោ. ទុក្ខធម្មេន ចោនតាតិ ទុក្ខហេតុនា ទុក្ខបច្ចយេន ភោគវិបត្តិអាទិនា និហីនតំ គតា ទាលិទ្ទិយាទិនា កាបញ្ញតំ បត្តា. ទ្វយេនាតិ យថាវុត្តេន ឧន្នតិឱនតិទ្វយេន លាភាលាភាទិទ្វយេន ¶ វា ពាលបុថុជ្ជនា ហញ្ញន្តិ, អនុរោធបដិវិរោធវសេន វិពាធីយន្តិ បីឡិយន្តិ. កស្មា? យថាភូតំ អទស្សិនោ យស្មា តេ ធម្មសភាវំ យាថាវតោ នព្ភញ្ញំសុ, បរិញ្ញាតក្ខន្ធា បហីនកិលេសា ច ន ហោន្តិ, តស្មាតិ អត្ថោ. ‘‘យថាភូតំ អទស្សនា’’តិបិ បឋន្តិ, អទស្សនហេតូតិ អត្ថោ. យេ ច ទុក្ខេ សុខស្មិញ្ច, មជ្ឈេ សិព្ពិនិមច្ចគូតិ យេ បន អរិយា ទុក្ខវេទនាយ សុខវេទនាយ មជ្ឈត្តតាវេទនាយ ច តប្បដិពទ្ធំ ឆន្ទរាគភូតំ សិព្ពិនិំ តណ្ហំ អគ្គមគ្គាធិគមេន អច្ចគូ អតិក្កមិំសុ, តេ ឥន្ទខីលោ វិយ វាតេហិ លោកធម្មេហិ អសម្បកម្បិយា ឋិតា, ន តេ ឧន្នតឱនតា, កទាចិបិ ឧន្នតា វា ឱនតា វា ន ហោន្តិ សព្ពសោ អនុនយបដិឃាភាវតោ.

ឯវំ វេទនាធិដ្ឋានំ អរហតោ អនុបលេបំ ទស្សេត្វា ឥទានិ លោកធម្មេ វិភជិត្វា សព្ពត្ថកមេវស្ស អនុបលេបំ ទស្សេន្តោ ‘‘ន ហេវា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ លាភេតិ ចីវរាទីនំ បច្ចយានំ បដិលាភេ. អលាភេតិ តេសំយេវ អប្បដិលាភេ អបគមេ. ន យសេតិ បរិវារហានិយំ អកិត្តិយញ្ច. កិត្តិយាតិ បរម្មុខា កិត្តនេ បត្ថដយសតាយំ. និន្ទាយន្តិ សម្មុខា គរហាយំ. បសំសាយន្តិ, បច្ចក្ខតោ គុណាភិត្ថវនេ. ទុក្ខេតិ ទុក្ខេ ឧប្បន្នេ. សុខេតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ.

សព្ពត្ថាតិ ¶ សព្ពស្មិំ យថាវុត្តេ អដ្ឋវិធេបិ លោកធម្មេ, សព្ពត្ថ វា រូបាទិកេ វិសយេ តេ ខីណាសវា ន លិម្បន្តិ សព្ពសោ បហីនកិលេសត្តា. យថា កិំ? ឧទពិន្ទុវ បោក្ខរេ យថា កមលទលេ ជលពិន្ទុ អល្លីយិត្វា ឋិតម្បិ តេន ន លិម្បតិ, ជលពិន្ទុនា ច កមលទលំ, អញ្ញទត្ថុ វិសំសដ្ឋមេវ, ឯវមេតេបិ ឧបដ្ឋិតេ លាភាទិកេ, អាបាថគតេ រូបាទិអារម្មណេ ច វិសំសដ្ឋា ឯវំ. តតោ ឯវ ធីរា បណ្ឌិតា សព្ពត្ថ លាភាទីសុ ញាណមុខេន បិយនិមិត្តានំ សោកាទីនញ្ច អភាវតោ សុខិតា ¶ លាភាទីហិ ច អនភិភវនីយតោ សព្ពត្ថ អបរាជិតាវ ហោន្តិ.

ឥទានិ លាភាលាភាទីសុ សេយ្យំ និទ្ធារេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘ធម្មេនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ធម្មេន ច អលាភោ យោតិ យោ ធម្មំ រក្ខន្តស្ស តំនិមិត្តំ អលាភោ លាភាភាវោ, លាភហានិ. យោ ច លាភោ អធម្មិកោ អធម្មេន អញ្ញាយេន ពុទ្ធបដិកុដ្ឋេន វិធិនា ឧប្បន្នោ, តេសុ ទ្វីសុ អលាភោ ធម្មិកោ ធម្មាវហោ សេយ្យោ, យាទិសំ លាភំ បរិវជ្ជន្តស្ស អកុសលា ធម្មា បរិហាយន្តិ, កុសលា ធម្មា អភិវឌ្ឍន្តិ, តាទិសោ អលាភោ បាសំសតរោ អត្ថាវហោ. យញ្ចេ លាភោ អធម្មិកោតិ យោ លាភោ អធម្មេន ឧប្បន្នោ, សោ ន សេយ្យោតិ អធិប្បាយោ.

យសោ ¶ ច អប្បពុទ្ធីនំ, វិញ្ញូនំ អយសោ ច យោតិ យោ អប្បពុទ្ធីនំ ទុប្បញ្ញានំ វសេន បុគ្គលស្ស យសោ លព្ភតិ, យោ ច វិញ្ញូនំ បណ្ឌិតានំ វសេន អយសោ យសហានិ. ឥមេសុ ទ្វីសុ អយសោវ សេយ្យោ វិញ្ញូនំ. តេ ហិស្ស យថា អកុសលា ធម្មា បរិហាយន្តិ, កុសលា ធម្មា អភិវឌ្ឍន្តិ, ឯវំ យសហានិំ ឥច្ឆេយ្យុំ, តថា ច ភព្ពជាតិកោ តំ អគុណំ បហាយ គុណេ បតិដ្ឋេយ្យ. ន យសោ អប្បពុទ្ធីនន្តិ ទុប្បញ្ញានំ វសេន យសោ សេយ្យោ ហោតិ, តេ ហិ អភូតគុណាភិព្យាហារវសេនាបិ នំ ឧប្បាទេយ្យុំ, សោ ចស្ស ឥធ ចេវ វិញ្ញូគរហាទិនា សម្បរាយេ ច ទុគ្គតិយំ ទុក្ខបរិក្កិលេសាទិនា អនត្ថាវហោ. តេនាហ ភគវា – ‘‘លាភោ សិលោកោ សក្ការោ, មិច្ឆាលទ្ធោ ច យោ យសោ’’តិ (សុ. និ. ៤៤០) ‘‘សក្ការោ កាបុរិសំ ហន្តី’’តិ (ចូឡវ. ៣៣៥; អ. និ. ៤.៦៨) ច.

ទុម្មេធេហីតិ, និប្បញ្ញេហិ. យញ្ចេ ពាលប្បសំសនាតិ ពាលេហិ អវិទ្ទសូហិ យា នាម បសំសនា.

កាមមយិកន្តិ វត្ថុកាមមយំ, កាមគុណេ បដិច្ច ឧប្បន្នំ. ទុក្ខញ្ច បវិវេកិយន្តិ បវិវេកតោ និព្ពត្តំ កាយកិលមថវសេន បវត្តំ វិសមាសនុបតាបាទិហេតុកំ កាយិកំ ទុក្ខំ, តំ បន និរាមិសវិវដ្ដូបនិស្សយតាយ វិញ្ញូនំ បាសំសា. តេន វុត្តំ ‘‘បវិវេកទុក្ខំ សេយ្យោ’’តិ.

ជីវិតញ្ច ¶ ¶ អធម្មេនាតិ អធម្មេន ជីវិកកប្បនំ ជីវិតហេតុ អធម្មចរណំ. ធម្មេន មរណំ នាម ‘‘ឥមំ នាម បាបំ អករោន្តំ តំ មារេស្សាមី’’តិ កេនចិ វុត្តេ មារេន្តេបិ តស្មិំ បាបំ អកត្វា ធម្មំ អវិកោបេន្តស្ស ធម្មហេតុមរណំ ធម្មិកំ សេយ្យោតិ តាទិសំ មរណំ ធម្មតោ អនបេតត្តា ធម្មិកំ សគ្គសម្បាបនតោ និព្ពានុបនិស្សយតោ ច វិញ្ញូនំ បាសំសតរំ. តថា ហិ វុត្តំ –

‘‘ចជេ ធនំ អង្គវរស្ស ហេតុ, អង្គំ ចជេ ជីវិតំ រក្ខមានោ;

អង្គំ ធនំ ជីវិតញ្ចាបិ សព្ពំ, ចជេ នរោ ធម្មមនុស្សរន្តោ’’តិ. (ជា. ២.២១.៤៧០);

យញ្ចេ ជីវេ អធម្មិកន្តិ បុរិសោ យំ ធម្មតោ អបេតំ ជីវិកំ ជីវេយ្យ, តំ ន សេវេយ្យ វិញ្ញូហិ គរហិតត្តា អបាយសម្បាបនតោ ចាតិ អធិប្បាយោ.

ឥទានិ ¶ យថាវុត្តំ ខីណាសវានំ អនុបលេបំ ការណតោ ទស្សេន្តោ ‘‘កាមកោបបហីនា’’តិអាទិគាថមាហ.

តត្ថ កាមកោបបហីនាតិ អរិយមគ្គេន សព្ពសោវ បហីនា អនុរោធបដិវិរោធា. សន្តចិត្តា ភវាភវេតិ ខុទ្ទកេ ចេវ មហន្តេ ច ភវេ អនវសេសបហីនកិលេសបរិឡាហតាយ វូបសន្តចិត្តា. លោកេតិ ខន្ធាទិលោកេ. អសិតាតិ តណ្ហាទិដ្ឋិនិស្សយវសេន អនិស្សិតា. នត្ថិ តេសំ បិយាបិយន្តិ តេសំ ខីណាសវានំ កត្ថចិ លាភាទិកេ រូបាទិវិសយេ ច បិយំ វា អបិយំ វា នត្ថិ, តំនិមិត្តានំ កិលេសានំ សព្ពសោ សមុច្ឆិន្នត្តា.

ឥទានិ យាយ ភាវនាយ តេ ឯវរូបា ជាតា, តំ ទស្សេត្វា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា ទេសនាយ កូដំ គណ្ហន្តោ ‘‘ភាវយិត្វានា’’តិ ឱសានគាថមាហ. តត្ថ បប្បុយ្យាតិ, បាបុណិត្វា. សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ. ឥមា ឯវ ច គាថា ថេរស្ស អញ្ញាព្យាករណាបិ អហេសុំ.

គោទត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចុទ្ទសកនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៥. សោឡសកនិបាតោ

១. អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរគាថាវណ្ណនា

សោឡសកនិបាតេ ¶ ¶ ¶ ឯស ភិយ្យោតិអាទិកា អាយស្មតោ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ គហបតិមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្វា ឯកទិវសំ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ អត្តនោ សាសនេ បឋមំ បដិវិទ្ធធម្មរត្តញ្ញូនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា សយម្បិ តំ ឋានន្តរំ បត្ថេន្តោ សតសហស្សភិក្ខុបរិវារស្ស សត្ថុនោ សត្តាហំ មហាទានំ បវត្តេត្វា បណិធានំ អកាសិ. សត្ថាបិស្ស អនន្តរាយតំ ទិស្វា ភាវិនិំ សម្បត្តិំ ព្យាកាសិ. សោ យាវជីវំ បុញ្ញានិ កត្វា សត្ថរិ បរិនិព្ពុតេ ចេតិយេ បតិដ្ឋាបិយមានេ អន្តោចេតិយេ រតនឃរំ ការេសិ, ចេតិយំ បរិវារេត្វា សហស្សរតនគ្ឃិយានិ ច ការេសិ.

សោ ឯវំ បុញ្ញានិ កត្វា, តតោ ចវិត្វា, ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ មហាកាលោ នាម កុដុម្ពិកោ ហុត្វា អដ្ឋករីសមត្តេ ខេត្តេ សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា, គហិតសាលិតណ្ឌុលេហិ អសម្ភិន្នខីរបាយាសំ សម្បាទេត្វា, តត្ថ មធុសប្បិសក្ករាទយោ បក្ខិបិត្វា, ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស អទាសិ. សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា គហិតគហិតដ្ឋានំ បុន បូរតិ, បុថុកកាលេ បុថុកគ្គំ នាម អទាសិ. លាយនេ លាយនគ្គំ, វេណិករណេ វេណគ្គំ, កលាបាទិករណេ កលាបគ្គំ, ខលគ្គំ, ភណ្ឌគ្គំ, មិនគ្គំ, កោដ្ឋគ្គន្តិ; ឯវំ ឯកសស្សេ នវ វារេ អគ្គទានំ នាម អទាសិ. តម្បិ សស្សំ អតិរេកតរំ សម្បន្នំ អហោសិ.

ឯវំ យាវជីវំ បុញ្ញានិ កត្វា, តតោ ចុតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សំសរន្តោ, អម្ហាកំ ភគវតោ ឧប្បត្តិតោ បុរេតរមេវ ¶ កបិលវត្ថុនគរស្ស អវិទូរេ ទោណវត្ថុនាមកេ ព្រាហ្មណគាមេ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ. តស្ស កោណ្ឌញ្ញោតិ គោត្តតោ អាគតំ នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ តយោ វេទេ ឧគ្គហេត្វា លក្ខណមន្តេសុ ច បារំ អគមាសិ. តេន សមយេន អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ ¶ តុសិតបុរតោ ចវិត្វា កបិលវត្ថុបុរេ សុទ្ធោទនមហារាជស្ស ¶ គេហេ និព្ពត្តិ. តស្ស នាមគ្គហណទិវសេ អដ្ឋុត្តរសតេសុ ព្រាហ្មណេសុ ឧបនីតេសុ យេ អដ្ឋ ព្រាហ្មណា លក្ខណបរិគ្គហណត្ថំ មហាតលំ ឧបនីតា. សោ តេសុ សព្ពនវកោ ហុត្វា, មហាបុរិសស្ស លក្ខណនិប្ផត្តិំ ទិស្វា, ‘‘ឯកំសេន អយំ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ និដ្ឋំ គន្ត្វា មហាសត្តស្ស អភិនិក្ខមនំ ឧទិក្ខន្តោ វិចរតិ.

ពោធិសត្តោបិ ខោ មហតា បរិវារេន វឌ្ឍមានោ អនុក្កមេន វុទ្ធិប្បត្តោ ញាណបរិបាកំ គន្ត្វា ឯកូនតិំសតិមេ វស្សេ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមន្តោ អនោមានទីតីរេ បព្ពជិត្វា អនុក្កមេន ឧរុវេលំ គន្ត្វា បធានំ បទហិ. តទា កោណ្ឌញ្ញោ មាណវោ មហាសត្តស្ស បព្ពជិតភាវំ សុត្វា, លក្ខណបរិគ្គាហកព្រាហ្មណានំ បុត្តេហិ វប្បមាណវាទីហិ សទ្ធិំ អត្តបញ្ចមោ បព្ពជិត្វា, អនុក្កមេន ពោធិសត្តស្ស សន្តិកំ ឧបសង្កមិត្វា, ឆព្ពស្សានិ តំ ឧបដ្ឋហន្តោ តស្ស ឱឡារិកាហារបរិភោគេន និព្ពិន្នោ អបក្កមិត្វា ឥសិបតនំ អគមាសិ. អថ ខោ ពោធិសត្តោ ឱឡារិកាហារបរិភោគេន លទ្ធកាយពលោ វេសាខបុណ្ណមាយំ ពោធិរុក្ខមូលេ អបរាជិតបល្លង្កេ និសិន្នោ តិណ្ណំ មារានំ មត្ថកំ មទ្ទិត្វា, អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា, សត្តសត្តាហំ ពោធិមណ្ឌេយេវ វីតិនាមេត្វា, បញ្ចវគ្គិយានំ ញាណបរិបាកំ ញត្វា, អាសាឡ្ហីបុណ្ណមាយំ ឥសិបតនំ គន្ត្វា, តេសំ ធម្មចក្កបវត្តនសុត្តន្តំ (មហាវ. ១៣ អាទយោ; សំ. និ. ៥.១០៨១) ទេសេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ កោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ អដ្ឋារសហិ ព្រហ្មកោដីហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ. អថ បញ្ចមិយំ បក្ខស្ស អនត្តលក្ខណសុត្តន្តទេសនាយ (មហាវ. ២០; សំ. និ. ៣.៥៩) អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.១.៥៩៦-៦១២) –

‘‘បទុមុត្តរសម្ពុទ្ធំ, លោកជេដ្ឋំ វិនាយកំ;

ពុទ្ធភូមិមនុប្បត្តំ, បឋមំ អទ្ទសំ អហំ.

‘‘យាវតា ពោធិយា មូលេ, យក្ខា សព្ពេ សមាគតា;

សម្ពុទ្ធំ បរិវារេត្វា, វន្ទន្តិ បញ្ជលីកតា.

‘‘សព្ពេ ទេវា តុដ្ឋមនា, អាកាសេ សញ្ចរន្តិ តេ;

ពុទ្ធោ អយំ អនុប្បត្តោ, អន្ធការតមោនុទោ.

‘‘តេសំ ¶ ហាសបរេតានំ, មហានាទោ អវត្តថ;

កិលេសេ ឈាបយិស្សាម, សម្មាសម្ពុទ្ធសាសនេ.

‘‘ទេវានំ គិរមញ្ញាយ, វាចាសភិមុទីរិហំ;

ហដ្ឋោ ហដ្ឋេន ចិត្តេន, អាទិភិក្ខមទាសហំ.

‘‘មម សង្កប្បមញ្ញាយ, សត្ថា លោកេ អនុត្តរោ;

ទេវសង្ឃេ និសីទិត្វា, ឥមា គាថា អភាសថ.

‘‘សត្តាហំ ¶ អភិនិក្ខម្ម, ពោធិំ អជ្ឈគមំ អហំ;

ឥទំ មេ បឋមំ ភត្តំ, ព្រហ្មចារិស្ស យាបនំ.

‘‘តុសិតា ហិ ឥធាគន្ត្វា, យោ មេ ភិក្ខំ ឧបានយិ;

តមហំ កិត្តយិស្សាមិ, សុណោថ មម ភាសតោ.

‘‘តិំសកប្បសហស្សានិ, ទេវរជ្ជំ ករិស្សតិ;

សព្ពេ ទេវេ អភិភោត្វា, តិទិវំ អាវសិស្សតិ.

‘‘ទេវលោកា ចវិត្វាន, មនុស្សត្តំ គមិស្សតិ;

សហស្សធា ចក្កវត្តី, តត្ថ រជ្ជំ ករិស្សតិ.

‘‘កប្បសតសហស្សម្ហិ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;

គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘តិទសា សោ ចវិត្វាន, មនុស្សត្តំ គមិស្សតិ;

អគារា បព្ពជិត្វាន, ឆព្ពស្សានិ វសិស្សតិ.

‘‘តតោ សត្តមកេ វស្សេ, ពុទ្ធោ សច្ចំ កថេស្សតិ;

កោណ្ឌញ្ញោ នាម នាមេន, បឋមំ សច្ឆិកាហិតិ.

‘‘និក្ខន្តេនានុបព្ពជិំ, បធានំ សុកតំ មយា;

កិលេសេ ឈាបនត្ថាយ, បព្ពជិំ, អនគារិយំ.

‘‘អភិគន្ត្វាន សព្ពញ្ញូ, ពុទ្ធោ លោកេ សទេវកេ;

ឥសិនាមេ មិគារញ្ញេ, អមតភេរិមាហនិ.

‘‘សោ ទានិ បត្តោ អមតំ, សន្តិបទមនុត្តរំ;

សព្ពាសវេ បរិញ្ញាយ, វិហរាមិ អនាសវោ.

‘‘បដិសម្ភិទា ចតស្សោ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អថ ¶ នំ សត្ថា អបរភាគេ ជេតវនមហាវិហារេ ភិក្ខុសង្ឃមជ្ឈេ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសិន្នោ បឋមំ បដិវិទ្ធធម្មភាវំ ទីបេន្តោ, ¶ ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ រត្តញ្ញូនំ យទិទំ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញោ’’តិ (អ. និ. ១.១៨៨) ឯតទគ្គេ ឋបេសិ. សោ ទ្វីហិ អគ្គសាវកេហិ អត្តនិ ករីយមានំ បរមនិបច្ចការំ គាមន្តសេនាសនេ អាកិណ្ណវិហារញ្ច បរិហរិតុកាមោ, វិវេកាភិរតិយា វិហរិតុកាមោ ច អត្តនោ សន្តិកំ ឧបគតានំ គហដ្ឋបព្ពជិតានំ បដិសន្ថារករណម្បិ បបញ្ចំ មញ្ញមានោ សត្ថារំ អាបុច្ឆិត្វា ហិមវន្តំ បវិសិត្វា ឆទ្ទន្តេហិ នាគេហិ ឧបដ្ឋិយមានោ ឆទ្ទន្តទហតីរេ ទ្វាទស វស្សានិ វសិ. ឯវំ តត្ថ វសន្តំ ថេរំ ឯកទិវសំ សក្កោ ទេវរាជា ¶ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឋិតោ ឯវមាហ – ‘‘សាធុ មេ, ភន្តេ, អយ្យោ ធម្មំ ទេសេតូ’’តិ. ថេរោ តស្ស ចតុសច្ចគព្ភំ តិលក្ខណាហតំ សុញ្ញតបដិសំយុត្តំ នានានយវិចិត្តំ អមតោគធំ ពុទ្ធលីលាយ ធម្មំ ទេសេសិ. តំ សុត្វា សក្កោ អត្តនោ បសាទំ បវេទេន្តោ –

៦៧៣.

‘‘ឯស ភិយ្យោ បសីទាមិ, សុត្វា ធម្មំ មហារសំ;

វិរាគោ ទេសិតោ ធម្មោ, អនុបាទាយ សព្ពសោ’’តិ. – បឋមំ គាថមាហ;

តត្ថ ឯស ភិយ្យោ បសីទាមិ, សុត្វា ធម្មំ មហារសន្តិ យទិបិ អនេកវារំ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា តត្ថ អភិប្បសន្នោ. ឥទានិ បន តុម្ហេហិ កថិតំ នានានយវិចិត្តតាយ អសេចនកតាយ ច មហារសំ ធម្មំ សុត្វា ឯសោ អហំ តតោ ភិយ្យោ បសីទាមិ. វិរាគោ ទេសិតោ ធម្មោ, អនុបាទាយ សព្ពសោតិ សព្ពសំកិលេសតោ សព្ពសង្ខារតោ ច វិរជ្ជនតោ វិរាគជននតោ វិរាគោ. តតោ ឯវ រូបាទីសុ កញ្ចិ ធម្មំ អនុបាទាយ អគ្គហេត្វា វិមុត្តិសាធនវសេន បវត្តត្តា សព្ពសោ អនុបាទាយ ទេសិតោ.

ឯវំ សក្កោ ទេវរាជា ថេរស្ស ទេសនំ ថោមេត្វា ថេរំ អភិវាទេត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ. អថេកទិវសំ ថេរោ មិច្ឆាវិតក្កេហិ អភិភុយ្យមានានំ ឯកច្ចានំ បុថុជ្ជនានំ ចិត្តាចារំ ទិស្វា តប្បដិបក្ខភូតញ្ចស្ស អនុក្កមំ អនុស្សរិត្វា, អត្តនោ ច សព្ពសោ តតោ វិនិវត្តិតមានសតំ អាវជ្ជេត្វា តទត្ថំ ទីបេត្វា –

៦៧៤.

‘‘ពហូនិ ¶ លោកេ ចិត្រានិ, អស្មិំ បថវិមណ្ឌលេ;

មថេន្តិ មញ្ញេ សង្កប្បំ, សុភំ រាគូបសំហិតំ.

៦៧៥.

‘‘រជមុហតញ្ច ¶ វាតេន, យថា មេឃោបសម្មយេ;

ឯវំ សម្មន្តិ សង្កប្បា, យទា បញ្ញាយ បស្សតី’’តិ. – ទ្វេ គាថា អភាសិ;

តត្ថ ពហូនិ លោកេ ចិត្រានីតិ រូបាទិវសេន តត្ថាបិ នីលបីតាទិវសេន ឥត្ថិបុរិសាទិវសេន ច អនេកានិ លោកេ ចិត្តវិចិត្តានិ អារម្មណជាតានិ. អស្មិំ បថវិមណ្ឌលេតិ បច្ចក្ខភូតំ មនុស្សលោកំ សន្ធាយ វទតិ. មថេន្តិ មញ្ញេ សង្កប្បន្តិ តជ្ជំ បុរិសវាយាមសហិតំ អរណិសហិតំ វិយ អគ្គិំ អយោនិសោមនសិការាភិសង្ខាតានិ មិច្ឆាសង្កប្បានិ មថេន្តិ មញ្ញេ មថេន្តានិ វិយ តិដ្ឋន្តិ. កីទិសំ? សុភំ រាគូបសំហិតំ, កាមវិតក្កន្តិ អត្ថោ. សោ ហិ សុភាការគ្គហណេន ‘‘សុភោ’’តិ វោហរីយតិ.

រជមុហតញ្ច ¶ វាតេនាតិ ច-ឥតិ និបាតមត្តំ. យថា គិម្ហានំ បច្ឆិមេ មាសេ វាតេន ឩហតំ ឧដ្ឋិតំ រជំ មហាមេឃោ វស្សន្តោ ឧបសម្មយេ, វូបសមេយ្យ. ឯវំ សម្មន្តិ សង្កប្បា, យទា បញ្ញាយ បស្សតីតិ យទា អរិយសាវកោ តានិ លោកចិត្រានិ សមុទយតោ, អស្សាទតោ, អាទីនវតោ, និស្សរណតោ ច យថាភូតំ បញ្ញាយ បស្សតិ, អថ យថា តំ រជំ ឧហតំ មេឃេន, ឯវំ សម្មន្តិ បញ្ញាយ សព្ពេបិ មិច្ឆាសង្កប្បា. ន ហិ ឧប្បន្នាយ សម្មាទិដ្ឋិយា មិច្ឆាសង្កប្បា បតិដ្ឋំ លភន្តិ. យថា បន បញ្ញាយ បស្សតិ, តំ ទស្សេន្តោ –

៦៧៦.

‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចាតិ, យទា បញ្ញាយ បស្សតិ;

អថ និព្ពិន្ទតិ ទុក្ខេ, ឯស មគ្គោ វិសុទ្ធិយា.

៦៧៧.

‘‘សព្ពេ សង្ខារា ទុក្ខាតិ…បេ… ឯស មគ្គោ វិសុទ្ធិយា.

៦៧៨.

‘‘សព្ពេ ធម្មា អនត្តាតិ, យទា បញ្ញាយ បស្សតិ;

អថ និព្ពិន្ទតិ ទុក្ខេ, ឯស មគ្គោ វិសុទ្ធិយា’’តិ. –

តិស្សោ គាថា អភាសិ.

តត្ថ ¶ សព្ពេ សង្ខារាតិ ឆឡារម្មណសង្គហា សព្ពេ តេភូមកា បញ្ចក្ខន្ធា. អនិច្ចាតិ ‘‘អាទិមជ្ឈអន្តវន្តតោ, អនិច្ចន្តិកតោ, តាវកាលិកតោ, តត្ថ តត្ថ ភិជ្ជនតោ ន និច្ចា’’តិ យទា វិបស្សនាបញ្ញាយ បស្សតិ. អថ និព្ពិន្ទតិ ទុក្ខេតិ អថ ឥមស្មិំ វដ្ដទុក្ខេ និព្ពិន្ទតិ, និព្ពិន្ទន្តោ ទុក្ខបរិជាននាទិវិធិនា សច្ចានិ បដិវិជ្ឈតិ. ឯស មគ្គោ វិសុទ្ធិយាតិ ឯស យថាវុត្តោ វិបស្សនាវិធិ ញាណទស្សនវិសុទ្ធិយា, អច្ចន្តវិសុទ្ធិយា ច មគ្គោ អធិគមុបាយោ.

ទុក្ខាតិ ¶ សប្បដិភយតោ, ឧទយព្ពយសម្បដិបីឡនតោ, ទុក្ខមតោ, សុខបដិក្ខេបតោ ច ទុក្ខា. សេសំ វុត្តនយមេវ.

សព្ពេ ធម្មា អនត្តាតិ សព្ពេបិ ចតុភូមកា ធម្មា អនត្តា. ឥធ បន តេភូមកធម្មាវ គហេតព្ពា. តេ ហិ អសារតោ, អវសវត្តនតោ, សុញ្ញតោ, អត្តបដិក្ខេបតោ ច អនត្តាតិ វិបស្សិតព្ពា. សេសំ បុរិមសទិសមេវ.

ឯវំ វិបស្សនាវិធិំ ទស្សេត្វា តេន វិធិនា កតកិច្ចំ អត្តានំ អញ្ញំ វិយ កត្វា ទស្សេន្តោ –

៦៧៩.

‘‘ពុទ្ធានុពុទ្ធោ ¶ យោ ថេរោ, កោណ្ឌញ្ញោ តិព្ពនិក្កមោ;

បហីនជាតិមរណោ, ព្រហ្មចរិយស្ស កេវលី.

៦៨០.

‘‘ឱឃបាសោ ទឡ្ហខិលោ, បព្ពតោ ទុប្បទាលយោ;

ឆេត្វា ខិលញ្ច បាសញ្ច, សេលំ ភេត្វាន ទុព្ភិទំ;

តិណ្ណោ បារង្គតោ ឈាយី, មុត្តោ សោ មារពន្ធនា’’តិ. –

គាថាទ្វយមាហ.

តត្ថ ពុទ្ធានុពុទ្ធោតិ ពុទ្ធានំ អនុពុទ្ធោ, សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ ពុជ្ឈិតានិ សច្ចានិ តេសំ ទេសនានុសារេន ពុជ្ឈតីតិ អត្ថោ. ថិរេហិ អសេក្ខេហិ សីលសារាទីហិ សមន្នាគតោតិ, ថេរោ. កោណ្ឌញ្ញោតិ គោត្តកិត្តនំ. តិព្ពនិក្កមោតិ ទឡ្ហវីរិយោ, ថិរបរក្កមោ. ជាតិមរណានំ បហីនការណត្តា បហីនជាតិមរណោ. ព្រហ្មចរិយស្ស កេវលីតិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស អនវសេសំ, អនវសេសតោ វា មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស បារិបូរកោ, អថ វា កេវលី នាម កិលេសេហិ អសម្មិស្សតាយ មគ្គញាណំ ផលញាណញ្ច, តំ ឥមស្មិំ ¶ អត្ថីតិ កេវលី. យស្មា បន តទុភយម្បិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស វសេន ហោតិ ន អញ្ញថា, តស្មា ‘‘ព្រហ្មចរិយស្ស កេវលី’’តិ វុត្តំ.

ឱឃបាសោតិ ‘‘កាមោឃោ, ភវោឃោ, ទិដ្ឋោឃោ, អវិជ្ជោឃោ’’តិ (ធ. ស. ១១៥៦; វិភ. ៩៣៨) ឯវំ វុត្តា ចត្តារោ ឱឃា – ‘‘អន្តលិក្ខចរោ បាសោ, យ្វាយំ ចរតិ មានសោ’’តិ (មហាវ. ៣៣; សំ. និ. ១.១៥១) ឯវំ វុត្តោ រាគបាសោ ច. ទឡ្ហខិលោតិ ‘‘សត្ថរិ កង្ខតិ, ធម្មេ កង្ខតិ, សង្ឃេ កង្ខតិ, សិក្ខាយ កង្ខតិ, សព្រហ្មចារីសុ កុបិតោ ហោតិ អនត្តមនោ អាហតចិត្តោ ខិលជាតោ’’តិ (ម. និ. ១.១៨៥; អ. និ. ៥.២០៥) ឯវំ វុត្តោ ទឡ្ហោ ថិរោ បញ្ចវិធោ ចេតោខិលោ ច. បចុរជនេហិ បទាលេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ ទុប្បទាលយោ. តតោ ឯវ បព្ពតសទិសតាយ បព្ពតោតិ ច សង្ខំ គតោ. ‘‘ទុក្ខេ អញ្ញាណ’’ន្តិអាទិនា (វិភ. ២២៦; សំ. និ. ២.២) វា នយេន វុត្តោ អញ្ញាណប្បភេទោ ច. ឥតិ ឯតំ សព្ពំ ឆេត្វា ខិលញ្ច បាសញ្ចាតិ ឯតេសុ ចតុព្ពិធេសុ សំកិលេសធម្មេសុ យោ ខិលញ្ច បាសញ្ច អរិយមគ្គញាណាសិនា ឆិន្ទិត្វា. សេលំ ភេត្វាន ទុព្ភិទន្តិ យេន កេនចិ ញាណេន ឆិន្ទិតុំ អសក្កុណេយ្យំ អញ្ញាណសេលំ វជិរូបមញាណេន ¶ ឆិន្ទិត្វា, ចត្តារោបិ ឱឃេ តរិត្វា, តេសំ បរតីរេ និព្ពានេ ឋិតត្តា តិណ្ណោ បារង្គតោ. អារម្មណូបនិជ្ឈានលក្ខណេន លក្ខណូបនិជ្ឈានលក្ខណេនាតិ ទុវិធេនបិ ឈាយី; មុត្តោ សោ មារពន្ធនាតិ សោ ឯវរូបោ ខីណាសវោ សព្ពស្មាបិ កិលេសមារពន្ធនា មុត្តោ វិប្បមុត្តោ វិសំយុត្តោតិ. អត្តានមេវ សន្ធាយ ថេរោ វទតិ.

អថេកទិវសំ ¶ ថេរោ, អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកំ ឯកំ ភិក្ខុំ អកល្យាណមិត្តសំសគ្គេន កុសីតំ ហីនវីរិយំ ឧទ្ធតំ ឧន្នឡំ វិហរន្តំ ទិស្វា, ឥទ្ធិយា តត្ថ គន្ត្វា, តំ ‘‘មា, អាវុសោ, ឯវំ ករិ, អកល្យាណមិត្តេ បហាយ កល្យាណមិត្តេ សេវន្តោ សមណធម្មំ ករោហី’’តិ ឱវទិ. សោ ថេរស្ស វចនំ នាទិយិ. ថេរោ តស្ស អនាទិយនេន ធម្មសំវេគប្បត្តោ បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ កថាយ មិច្ឆាបដិបត្តិំ គរហន្តោ សម្មាបដិបត្តិំ វិវេកវាសញ្ច បសំសន្តោ –

៦៨១.

‘‘ឧទ្ធតោ ចបលោ ភិក្ខុ, មិត្តេ អាគម្ម បាបកេ;

សំសីទតិ មហោឃស្មិំ, ឩមិយា បដិកុជ្ជិតោ.

៦៨២.

‘‘អនុទ្ធតោ ¶ អចបលោ, និបកោ សំវុតិន្ទ្រិយោ;

កល្យាណមិត្តោ មេធាវី, ទុក្ខស្សន្តករោ សិយា.

៦៨៣.

‘‘កាលបព្ពង្គសង្កាសោ, កិសោ ធមនិសន្ថតោ;

មត្តញ្ញូ អន្នបានស្មិំ, អទីនមនសោ នរោ.

៦៨៤.

‘‘ផុដ្ឋោ ឌំសេហិ មកសេហិ, អរញ្ញស្មិំ ព្រហាវនេ;

នាគោ សង្គាមសីសេវ, សតោ តត្រាធិវាសយេ.

៦៨៥-៦.

‘‘នាភិនន្ទាមិ មរណំ…បេ… សម្បជានោ បតិស្សតោ.

៦៨៧.

‘‘បរិចិណ្ណោ មយា សត្ថា…បេ… ភវនេត្តិ សមូហតា.

៦៨៨.

‘‘យស្ស ចត្ថាយ បព្ពជិតោ, អគារស្មានគារិយំ;

សោ មេ អត្ថោ អនុប្បត្តោ, កិំ មេ សទ្ធិវិហារិនា’’តិ. –

ឥមា គាថា អភាសិ.

តត្ថ ឧទ្ធតោតិ ឧទ្ធច្ចយុត្តោ អសមាហិតោ វិក្ខិត្តចិត្តោ. ចបលោតិ បត្តចីវរមណ្ឌនាទិនា ចាបល្យេន សមន្នាគតោ លោលបកតិកោ. មិត្តេ អាគម្ម បាបកេតិ អកល្យាណមិត្តេ និស្សាយ សមណធម្មំ អករោន្តោ. សំសីទតិ មហោឃស្មិំ, ឩមិយា បដិកុជ្ជិតោតិ យថា មហាសមុទ្ទេ បតិតបុរិសោ សមុទ្ទវីចីហិ ឱត្ថដោ សីសំ ឧក្ខិបិតុំ អលភន្តោ តត្ថេវ សំសីទតិ, ឯវំ សំសារមហោឃស្មិំ បរិព្ភមន្តោ កោធុបាយាសឩមិយា បដិកុជ្ជិតោ ឱត្ថដោ វិបស្សនាវសេន បញ្ញាសីសំ ឧក្ខិបិតុំ អលភន្តោ តត្ថេវ សំសីទតិ.

និបកោតិ ¶ និបុណោ, អត្តត្ថបរត្ថេសុ កុសលោ. សំវុតិន្ទ្រិយោតិ មនច្ឆដ្ឋានំ ឥន្ទ្រិយានំ សំវរណេន បិហិតិន្ទ្រិយោ. កល្យាណមិត្តោតិ កល្យាណេហិ មិត្តេហិ សមន្នាគតោ. មេធាវីតិ ធម្មោជបញ្ញាយ ¶ សមង្គីភូតោ. ទុក្ខស្សន្តករោ សិយាតិ សោ តាទិសោ សកលស្សាបិ វដ្ដទុក្ខស្ស អន្តករោ ភវេយ្យ.

កាលបព្ពង្គសង្កាសោតិអាទិ វិវេកាភិរតិកិត្តនំ. នាភិនន្ទាមីតិអាទិ បន កតកិច្ចភាវទស្សនំ. តំ សព្ពំ ហេដ្ឋា (ថេរគា. អដ្ឋ. ២.៦០៧) វុត្តត្ថមេវ. ឱសានេ បន ¶ កិំ មេ សទ្ធិវិហារិនាតិ អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកំ សន្ធាយ វុត្តំ. តស្មា ឯទិសេន ទុព្ពចេន អនាទរេន សទ្ធិវិហារិនា កិំ មេ បយោជនំ ឯកវិហារោយេវ មយ្ហំ រុច្ចតីតិ អត្ថោ.

ឯវំ បន វត្វា ឆទ្ទន្តទហមេវ គតោ. តត្ថ ទ្វាទស វស្សានិ វសិត្វា ឧបកដ្ឋេ បរិនិព្ពានេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បរិនិព្ពានំ អនុជានាបេត្វា តត្ថេវ គន្ត្វា បរិនិព្ពាយិ.

អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ឧទាយិត្ថេរគាថាវណ្ណនា

មនុស្សភូតន្តិអាទិកា អាយស្មតោ ឧទាយិត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បុញ្ញំ ឧបចិនិត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កបិលវត្ថុស្មិំ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា ឧទាយីតិ លទ្ធនាមោ វយប្បត្តោ សត្ថុ ញាតិសមាគមេ ពុទ្ធានុភាវំ ទិស្វា, បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តយោ ហិ ឥមេ ឧទាយិត្ថេរា អមច្ចបុត្តោ បុព្ពេ អាគតោ កាឡុទាយី, កោវរិយបុត្តោ លាលុទាយី, អយំ ព្រាហ្មណបុត្តោ មហាឧទាយីតិ. ស្វាយំ ឯកទិវសំ សត្ថារា សេតវារណំ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ មហាជនេន បសំសិយមានំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា នាគោបមសុត្តន្តេ (អ. និ. ៦.៤៣) ទេសិតេ ទេសនាបរិយោសានេ អត្តនោ ញាណពលានុរូបំ សត្ថុ គុណេ អនុស្សរិត្វា, ពុទ្ធារម្មណាយ បីតិយា សមុស្សាហិតមានសោ ‘‘អយំ មហាជនោ ឥមំ តិរច្ឆានគតំ នាគំ បសំសតិ, ន ពុទ្ធមហានាគំ. ហន្ទាហំ ពុទ្ធមហាគន្ធហត្ថិនោ គុណេ បាកដេ ករិស្សាមី’’តិ សត្ថារំ ថោមេន្តោ –

៦៨៩.

‘‘មនុស្សភូតំ សម្ពុទ្ធំ, អត្តទន្តំ សមាហិតំ;

ឥរិយមានំ ព្រហ្មបថេ, ចិត្តស្សូបសមេ រតំ.

៦៩០.

‘‘យំ ¶ ¶ មនុស្សា នមស្សន្តិ, សព្ពធម្មាន បារគុំ;

ទេវាបិ តំ នមស្សន្តិ, ឥតិ មេ អរហតោ សុតំ.

៦៩១.

‘‘សព្ពសំយោជនាតីតំ ¶ , វនា និព្ពនមាគតំ;

កាមេហិ នេក្ខម្មរតំ, មុត្តំ សេលាវ កញ្ចនំ.

៦៩២.

‘‘ស វេ អច្ចរុចិ នាគោ, ហិមវាវញ្ញេ សិលុច្ចយេ;

សព្ពេសំ នាគនាមានំ, សច្ចនាមោ អនុត្តរោ.

៦៩៣.

‘‘នាគំ វោ កិត្តយិស្សាមិ, ន ហិ អាគុំ ករោតិ សោ;

សោរច្ចំ អវិហិំសា ច, បាទា នាគស្ស តេ ទុវេ.

៦៩៤.

‘‘សតិ ច សម្បជញ្ញញ្ច, ចរណា នាគស្ស តេបរេ;

សទ្ធាហត្ថោ មហានាគោ, ឧបេក្ខាសេតទន្តវា.

៦៩៥.

‘‘សតិ គីវា សិរោ បញ្ញា, វីមំសា ធម្មចិន្តនា;

ធម្មកុច្ឆិសមាវាសោ, វិវេកោ តស្ស វាលធិ.

៦៩៦.

‘‘សោ ឈាយី អស្សាសរតោ, អជ្ឈត្តំ សុសមាហិតោ;

គច្ឆំ សមាហិតោ នាគោ, ឋិតោ នាគោ សមាហិតោ.

៦៩៧.

‘‘សយំ សមាហិតោ នាគោ, និសិន្នោបិ សមាហិតោ;

សព្ពត្ថ សំវុតោ នាគោ, ឯសា នាគស្ស សម្បទា.

៦៩៨.

‘‘ភុញ្ជតិ អនវជ្ជានិ, សាវជ្ជានិ ន ភុញ្ជតិ;

ឃាសមច្ឆាទនំ លទ្ធា, សន្និធិំ បរិវជ្ជយំ.

៦៩៩.

‘‘សំយោជនំ អណុំ ថូលំ, សព្ពំ ឆេត្វាន ពន្ធនំ;

យេន យេនេវ គច្ឆតិ, អនបេក្ខោវ គច្ឆតិ.

៧០០.

‘‘យថាបិ ឧទកេ ជាតំ, បុណ្ឌរីកំ បវឌ្ឍតិ;

នោបលិប្បតិ តោយេន, សុចិគន្ធំ មនោរមំ.

៧០១.

‘‘តថេវ ច លោកេ ជាតោ, ពុទ្ធោ លោកេ វិហរតិ;

នោបលិប្បតិ លោកេន, តោយេន បទុមំ យថា.

៧០២.

‘‘មហាគិនិ បជ្ជលិតោ, អនាហារោបសម្មតិ;

អង្គារេសុ ច សន្តេសុ, និព្ពុតោតិ បវុច្ចតិ.

៧០៣.

‘‘អត្ថស្សាយំ វិញ្ញាបនី, ឧបមា វិញ្ញូហិ ទេសិតា;

វិញ្ញិស្សន្តិ មហានាគា, នាគំ នាគេន ទេសិតំ.

៧០៤.

‘‘វីតរាគោ ¶ វីតទោសោ, វីតមោហោ អនាសវោ;

សរីរំ វិជហំ នាគោ, បរិនិព្ពិស្សត្យនាសវោ’’តិ. – ឥមា គាថា អភាសិ;

តត្ថ ¶ ¶ មនុស្សភូតន្តិ មនុស្សេសុ ភូតំ, និព្ពត្តំ; មនុស្សត្តភាវំ វា បត្តំ. សត្ថា ហិ អាសវក្ខយញាណាធិគមេន សព្ពគតិវិមុត្តោបិ ចរិមត្តភាវេ គហិតបដិសន្ធិវសេន ‘‘មនុស្សោ’’ត្វេវ វោហរីយតីតិ. គុណវសេន បន ទេវានំ អតិទេវោ, ព្រហ្មានំ អតិព្រហ្មា. សម្ពុទ្ធន្តិ សយមេវ ពុជ្ឈិតព្ពពុទ្ធវន្តំ. អត្តទន្តន្តិ អត្តនាយេវ ទន្តំ. ភគវា ហិ អត្តនាយេវ ឧប្បាទិតេន អរិយមគ្គេន ចក្ខុតោបិ…បេ… មនតោបិ ឧត្តមេន ទមថេន ទន្តោ. សមាហិតន្តិ អដ្ឋវិធេន សមាធិនា មគ្គផលសមាធិនា ច សមាហិតំ. ឥរិយមានំ ព្រហ្មបថេតិ ចតុព្ពិធេបិ ព្រហ្មវិហារបថេ, ព្រហ្មេ វា សេដ្ឋេ ផលសមាបត្តិបថេ សមាបជ្ជនវសេន បវត្តមានំ. កិញ្ចាបិ ភគវា ន សព្ពកាលំ យថាវុត្តេ ព្រហ្មបថេ ឥរិយតិ, តត្ថ ឥរិយសាមត្ថិយំ បន តន្និន្នតញ្ច ឧបាទាយ ‘‘ឥរិយមាន’’ន្តិ វុត្តំ. ចិត្តស្សូបសមេ រតន្តិ ចិត្តស្ស ឧបសមហេតុភូតេ សព្ពសង្ខារសមថេ, និព្ពានេ, អភិរតំ. យំ មនុស្សា នមស្សន្តិ, សព្ពធម្មាន បារគុន្តិ យំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ សព្ពេសំ ខន្ធាយតនាទិធម្មានំ អភិញ្ញាបារគូ, បរិញ្ញាបារគូ, បហានបារគូ, ភាវនាបារគូ, សច្ឆិកិរិយបារគូ, សមាបត្តិបារគូតិ ឆធា បារគុំ បរមុក្កំសគតសម្បត្តិំ ខត្តិយបណ្ឌិតាទយោ មនុស្សា នមស្សន្តិ. ធម្មានុធម្មបដិបត្តិយា បូជេន្តា កាយេន វាចាយ មនសា ច តន្និន្នា តប្បោណា តប្បព្ភារា ហោន្តិ. ទេវាបិ តំ នមស្សន្តីតិ ន កេវលំ មនុស្សា ឯវ, អថ ខោ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ ទេវាបិ តំ នមស្សន្តិ. ឥតិ មេ អរហតោ សុតន្តិ ឯវំ មយា អារកត្តាទីហិ ការណេហិ អរហតោ, ភគវតោ, ធម្មសេនាបតិអាទីនញ្ច ‘‘សត្ថា ទេវមនុស្សាន’’ន្តិអាទិកំ វទន្តានំ សន្តិកេ ឯវំ សុតន្តិ ទស្សេតិ.

សព្ពសំយោជនាតីតន្តិ សព្ពានិ ទសបិ សំយោជនានិ យថារហំ ចតូហិ មគ្គេហិ សហ វាសនាយ អតិក្កន្តំ. វនា និព្ពនមាគតន្តិ កិលេសវនតោ តព្ពិរហិតំ និព្ពនំ ឧបគតំ. កាមេហិ នេក្ខម្មរតន្តិ សព្ពសោ កាមេហិ និក្ខមិត្វា បព្ពជ្ជាឈានវិបស្សនាទិភេទេ នេក្ខម្មេ អភិរតំ. មុត្តំ សេលាវ កញ្ចនន្តិ អសារតោ និស្សដសារសភាវត្តា សេលតោ និស្សដកញ្ចនសទិសំ ទេវាបិ តំ នមស្សន្តីតិ យោជនា.

ស ¶ វេ អច្ចរុចិ នាគោតិ សោ ឯកំសតោ អាគុំ ន ករោតិ, បុនព្ភវំ ន គច្ឆតិ; នាគោ វិយ ពលវាតិ. ‘‘នាគោ’’តិ លទ្ធនាមោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ, អច្ចរុចីតិ ¶ អត្តនោ កាយរុចិយា ញាណរុចិយា ច សទេវកំ លោកំ អតិក្កមិត្វា រុចិ, សោភិ. យថា កិំ? ហិមវាវញ្ញេ សិលុច្ចយេ, យថា ហិ ហិមវា បព្ពតរាជា អត្តនោ ថិរគរុមហាសារភាវាទីហិ គុណេហិ អញ្ញេ បព្ពតេ អតិរោចតិ, ឯវំ អតិរោចតីតិ អត្ថោ. សព្ពេសំ នាគនាមានន្តិ អហិនាគហត្ថិនាគបុរិសនាគានំ ¶ , សេខាសេខបច្ចេកពុទ្ធនាគានំ វា. សច្ចនាមោតិ សច្ចេនេវ នាគនាមោ. តំ បន សច្ចនាមតំ ‘‘ន ហិ អាគុំ ករោតី’’តិអាទិនា សយមេវ វក្ខតិ.

ឥទានិ ពុទ្ធនាគំ អវយវតោ ច ទស្សេន្តោ នាមតោ តាវ ទស្សេតុំ ‘‘ន ហិ អាគុំ ករោតិ សោ’’តិ អាហ. យស្មា អាគុំ, បាបំ, សព្ពេន សព្ពំ ន ករោតិ, តស្មា នាគោតិ អត្ថោ. សោរច្ចន្តិ សីលំ. អវិហិំសាតិ ករុណា. តទុភយំ សព្ពស្សបិ គុណរាសិស្ស បុព្ពង្គមន្តិ, កត្វា ពុទ្ធនាគស្ស បុរិមបាទភាវោ តស្ស យុត្តោតិ អាហ ‘‘បាទា នាគស្ស តេ ទុវេ’’តិ.

អបរបាទភាវេន វទន្តោ ‘‘សតិ ច សម្បជញ្ញញ្ច, ចរណា នាគស្ស តេបរេ’’តិ អាហ. ‘‘ត្យាបរេ’’តិ វា បាឋោ. តេ អបរេត្វេវ បទវិភាគោ. អនវជ្ជធម្មានំ អាទានេ សទ្ធា ហត្ថោ ឯតស្សាតិ, សទ្ធាហត្ថោ. សុបរិសុទ្ធវេទនា ញាណប្បភេទា ឧបេក្ខា សេតទន្តា តេ ឯតស្ស អត្ថីតិ, ឧបេក្ខាសេតទន្តវា.

ឧត្តមង្គំ បញ្ញា, តស្សា អធិដ្ឋានំ សតីតិ អាហ ‘‘សតិ គីវា សិរោ បញ្ញា’’តិ. វីមំសា ធម្មចិន្តនាតិ យថា ខាទិតព្ពាខាទិតព្ពស្ស សោណ្ឌាយ បរាមសនំ ឃាយនញ្ច ហត្ថិនាគស្ស វីមំសា នាម ហោតិ, ឯវំ ពុទ្ធនាគស្ស កុសលាទិធម្មចិន្តនា វីមំសា. សមា វសន្តិ ឯត្ថាតិ, សមាវាសោ, ភាជនំ កុច្ឆិ ឯវ សមាវាសោ, អភិញ្ញាសមថានំ អាធានភាវតោ សមថវិបស្សនាសង្ខាតោ ធម្មោ កុច្ឆិសមាវាសោ ឯតស្សាតិ ធម្មកុច្ឆិសមាវាសោ. វិវេកោតិ ឧបធិវិវេកោ. តស្សាតិ ពុទ្ធនាគស្ស. វាលធិ, បរិយោសានង្គភាវតោ.

ឈាយីតិ អារម្មណូបនិជ្ឈានេន ច ឈាយនសីលោ. អស្សាសរតោតិ បរមស្សាសភូតេ និព្ពានេ រតោ. អជ្ឈត្តំ សុសមាហិតោតិ វិសយជ្ឈត្តេ ¶ ផលសមាបត្តិយំ សុដ្ឋុ សមាហិតោ តទិទំ សមាធានំ សុដ្ឋុ សព្ពកាលិកន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘គច្ឆំ សមាហិតោ នាគោ’’តិអាទិ វុត្តំ. ភគវា ហិ សវាសនស្ស ឧទ្ធច្ចស្ស បហីនត្តា វិក្ខេបាភាវតោ និច្ចំ សមាហិតោវ. តស្មា យំ យំ ឥរិយាបថំ កប្បេតិ, តំ តំ សមាហិតោវ កប្បេសីតិ.

សព្ពត្ថាតិ, សព្ពស្មិំ គោចរេ, សព្ពស្មិញ្ច ទ្វារេ សព្ពសោ បិហិតវុត្តិ. តេនាហ – ‘‘សព្ពំ កាយកម្មំ ញាណបុព្ពង្គមំ ¶ ញាណានុបរិវត្ត’’ន្តិអាទិ (នេត្តិ. ១៥). ឯសា នាគស្ស សម្បទាតិ ឯសា ‘‘ន ហិ អាគុំ ករោតិ សោ’’តិអាទិនា ‘‘សម្ពុទ្ធ’’ន្តិអាទិនា ឯវ វា យថាវុត្តា វក្ខមានា ច ពុទ្ធគន្ធហត្ថិនោ សម្បត្តិ គុណបរិបុណ្ណា.

ភុញ្ជតិ ¶ អនវជ្ជានីតិ សម្មាជីវស្ស ឧក្កំសបារមិប្បត្តិយា ភុញ្ជតិ អគរហិតព្ពានិ, មិច្ឆាជីវស្ស សព្ពសោ សវាសនានញ្ច បហីនត្តា សាវជ្ជានិ គរហិតព្ពានិ ន ភុញ្ជតិ អនវជ្ជានិ ភុញ្ជន្តោ ច សន្និធិំ បរិវជ្ជយំ ភុញ្ជតីតិ យោជនា.

សំយោជនន្តិ វដ្ដទុក្ខេន សទ្ធិំ សន្តានំ សំយោជនតោ វដ្ដេ ឱសីទាបនសមត្ថំ ទសវិធម្បិ សំយោជនំ. អណុំ ថូលន្តិ ខុទ្ទកញ្ចេវ មហន្តញ្ច. សព្ពំ ឆេត្វាន ពន្ធនន្តិ មគ្គញាណេន អនវសេសំ កិលេសពន្ធនំ ឆិន្ទិត្វា. យេន យេនាតិ យេន យេន ទិសាភាគេន.

យថា ហិ ឧទកេ ជាតំ បុណ្ឌរីកំ ឧទកេ បវឌ្ឍតិ នោបលិប្បតិ តោយេន, អនុបលេបសភាវត្តា, តថេវ លោកេ ជាតោ ពុទ្ធោ លោកេ វិហរតិ, នោបលិប្បតិ លោកេន តណ្ហាទិដ្ឋិមានលេបាភាវតោតិ យោជនា.

គិនីតិ អគ្គិ. អនាហារោតិ អនិន្ធនោ.

អត្ថស្សាយំ វិញ្ញាបនីតិ សត្ថុ គុណសង្ខាតស្ស ឧបមេយ្យត្ថស្ស វិញ្ញាបនី, បកាសនី អយំ នាគូបមា. វិញ្ញូហីតិ សត្ថុ បដិវិទ្ធចតុសច្ចធម្មំ បរិជានន្តេហិ អត្តានំ សន្ធាយ វទតិ. វិញ្ញិស្សន្តីតិអាទិ ការណវចនំ, យស្មា នាគេន មយា ទេសិតំ នាគំ តថាគតគន្ធហត្ថិំ មហានាគា ខីណាសវា អត្តនោ វិសយេ ឋត្វា វិជានិស្សន្តិ, តស្មា អញ្ញេសំ បុថុជ្ជនានំ ញាបនត្ថំ អយំ ឧបមា អម្ហេហិ ភាសិតាតិ អធិប្បាយោ.

សរីរំ ¶ វិជហំ នាគោ, បរិនិព្ពិស្សត្យនាសវោតិ ពោធិមូលេ សឧបាទិសេសបរិនិព្ពានេន អនាសវោ សម្មាសម្ពុទ្ធនាគោ, ឥទានិ សរីរំ អត្តភាវំ វិជហន្តោ ខន្ធបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយិស្សតីតិ.

ឯវំ ចុទ្ទសហិ ឧបមាហិ មណ្ឌេត្វា, សោឡសហិ គាថាហិ, ចតុសដ្ឋិយា បាទេហិ សត្ថុ គុណេ វណ្ណេន្តោ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ.

ឧទាយិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សោឡសកនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៦. វីសតិនិបាតោ

១. អធិមុត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា

វីសតិនិបាតេ ¶ ¶ ¶ យញ្ញត្ថំ វាតិអាទិកា អាយស្មតោ អបរស្ស អធិមុត្តត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ អត្ថទស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ វិភវសម្បន្នេ កុលេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ សត្ថរិ បរិនិព្ពុតេ ភិក្ខុសង្ឃំ ឧបដ្ឋហន្តោ មហាទានានិ បវត្តេសិ. សោ តេន បុញ្ញកម្មេន ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ អាយស្មតោ សំកិច្ចត្ថេរស្ស ភគិនិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិ, អធិមុត្តោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ មាតុលត្ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ សាមណេរភូមិយំយេវ ឋិតោ អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.៤.៨៤-៨៨) –

‘‘និព្ពុតេ លោកនាថម្ហិ, អត្ថទស្សីនរុត្តមេ;

ឧបដ្ឋហិំ ភិក្ខុសង្ឃំ, វិប្បសន្នេន ចេតសា.

‘‘និមន្តេត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ, ឧជុភូតំ សមាហិតំ;

ឧច្ឆុនា មណ្ឌបំ កត្វា, ភោជេសិំ សង្ឃមុត្តមំ.

‘‘យំ យំ យោនុបបជ្ជាមិ, ទេវត្តំ អថមានុសំ;

សព្ពេ សត្តេ អភិភោមិ, បុញ្ញកម្មស្សិទំ ផលំ.

‘‘អដ្ឋារសេ កប្បសតេ, យំ ទានមទទិំ តទា;

ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ឧច្ឆុទានស្សិទំ ផលំ.

‘‘បដិសម្ភិទា ចតស្សោ…បេ… កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា សមាបត្តិសុខេន វីតិនាមេន្តោ ឧបសម្បជ្ជិតុកាមោ ‘‘មាតរំ អាបុច្ឆិស្សាមី’’តិ មាតុ សន្តិកំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ ទេវតាយ ពលិកម្មករណត្ថំ មំសបរិយេសនំ ចរន្តេហិ បញ្ចសតេហិ ចោរេហិ សមាគច្ឆិ. ចោរា ច តំ អគ្គហេសុំ ‘‘ទេវតាយ ពលិ ¶ ភវិស្សតី’’តិ. សោ ចោរេហិ គហិតោបិ អភីតោ អច្ឆម្ភី វិប្បសន្នមុខោវ អដ្ឋាសិ. តំ ទិស្វា ចោរគាមណិអច្ឆរិយព្ភុតចិត្តជាតោ បសំសន្តោ –

៧០៥.

‘‘យញ្ញត្ថំ ¶ វា ធនត្ថំ វា, យេ ហនាម មយំ បុរេ;

អវសេសំ ភយំ ហោតិ, វេធន្តិ វិលបន្តិ ច.

៧០៦.

‘‘តស្ស តេ នត្ថិ ភីតត្តំ, ភិយ្យោ វណ្ណោ បសីទតិ;

កស្មា ន បរិទេវេសិ, ឯវរូបេ មហព្ភយេ’’តិ. – ទ្វេ គាថា អភាសិ;

តត្ថ យញ្ញត្ថន្តិ យជនត្ថំ ទេវតានំ ពលិកម្មករណត្ថំ វា. វា-សទ្ទោ វិកប្បនត្ថោ. ធនត្ថន្តិ សាបតេយ្យហរណត្ថំ. យេ ហនាម មយំ បុរេតិ យេ សត្តេ មយំ បុព្ពេ ហនិម្ហ. អតីតត្ថេ ហិ ឥទំ វត្តមានវចនំ. អវសេតិ អវសេ អសេរិកេ កត្វា. តន្តិ តេសំ. ‘‘អវសេសន្តិ’’បិ បឋន្តិ. អម្ហេហិ គហិតេសុ តំ ឯកំ ឋបេត្វា អវសេសានំ; អយមេវ វា បាឋោ. ភយំ ហោតីតិ មរណភយំ ហោតិ. យេន តេ វេធន្តិ វិលបន្តិ,ចិត្តុត្រាសេន វេធន្តិ ¶ , ‘‘សាមិ, តុម្ហាកំ ឥទញ្ចិទញ្ច ទស្សាម, ទាសា ភវិស្សាមា’’តិអាទិកំ វទន្តា វិលបន្តិ.

តស្ស តេតិ យោ ត្វំ អម្ហេហិ ទេវតាយ ពលិកម្មត្ថំ ជីវិតា វោរោបេតុកាមេហិ ឧក្ខិត្តាសិកេហិ សន្តជ្ជិតោ, តស្ស តេ. ភីតត្តន្តិ ភីតភាវោ, ភយន្តិ អត្ថោ. ភិយ្យោ វណ្ណោ បសីទតីតិ បកតិវណ្ណតោ ឧបរិបិ តេ មុខវណ្ណោ វិប្បសីទតិ. ថេរស្ស កិរ តទា ‘‘សចេ ឥមេ មារេស្សន្តិ, ឥទានេវាហំ អនុបាទាយ បរិនិព្ពាយិស្សាមិ, ទុក្ខភារោ វិគច្ឆិស្សតី’’តិ ឧឡារំ បីតិសោមនស្សំ ឧប្បជ្ជិ. ឯវរូបេ មហព្ភយេតិ ឯទិសេ មហតិ មរណភយេ ឧបដ្ឋិតេ. ហេតុអត្ថេ វា ឯតំ ភុម្មវចនំ.

ឥទានិ ថេរោ ចោរគាមណិស្ស បដិវចនទានមុខេន ធម្មំ ទេសេន្តោ –

៧០៧.

‘‘នត្ថិ ចេតសិកំ ទុក្ខំ, អនបេក្ខស្ស គាមណិ;

អតិក្កន្តា ភយា សព្ពេ, ខីណសំយោជនស្ស វេ.

៧០៨.

‘‘ខីណាយ ភវនេត្តិយា, ទិដ្ឋេ ធម្មេ យថាតថេ;

ន ភយំ មរណេ ហោតិ, ភារនិក្ខេបនេ យថា.

៧០៩.

‘‘សុចិណ្ណំ ព្រហ្មចរិយំ មេ, មគ្គោ ចាបិ សុភាវិតោ;

មរណេ មេ ភយំ នត្ថិ, រោគានមិវ សង្ខយេ.

៧១០.

‘‘សុចិណ្ណំ ¶ ¶ ព្រហ្មចរិយំ មេ, មគ្គោ ចាបិ សុភាវិតោ;

និរស្សាទា ភវា ទិដ្ឋា, វិសំ បិត្វាវ ឆឌ្ឌិតំ.

៧១១.

‘‘បារគូ អនុបាទានោ, កតកិច្ចោ អនាសវោ;

តុដ្ឋោ អាយុក្ខយា ហោតិ, មុត្តោ អាឃាតនា យថា.

៧១២.

‘‘ឧត្តមំ ធម្មតំ បត្តោ, សព្ពលោកេ អនត្ថិកោ;

អាទិត្តាវ ឃរា មុត្តោ, មរណស្មិំ ន សោចតិ.

៧១៣.

‘‘យទត្ថិ សង្គតំ កិញ្ចិ, ភវោ វា យត្ថ លព្ភតិ;

សព្ពំ អនិស្សរំ ឯតំ, ឥតិ វុត្តំ មហេសិនា.

៧១៤.

‘‘យោ តំ តថា បជានាតិ, យថា ពុទ្ធេន ទេសិតំ;

ន គណ្ហាតិ ភវំ កិញ្ចិ, សុតត្តំវ អយោគុឡំ.

៧១៥.

‘‘ន មេ ហោតិ ‘អហោសិ’ន្តិ, ‘ភវិស្ស’ន្តិ ន ហោតិ មេ;

សង្ខារា វិគមិស្សន្តិ, តត្ថ កា បរិទេវនា.

៧១៦.

‘‘សុទ្ធំ ធម្មសមុប្បាទំ, សុទ្ធំ សង្ខារសន្តតិំ;

បស្សន្តស្ស យថាភូតំ, ន ភយំ ហោតិ គាមណិ.

៧១៧.

‘‘តិណកដ្ឋសមំ លោកំ, យទា បញ្ញាយ បស្សតិ;

មមត្តំ សោ អសំវិន្ទំ, ‘នត្ថិ មេ’តិ ន សោចតិ.

៧១៨.

‘‘ឧក្កណ្ឋាមិ សរីរេន, ភវេនម្ហិ អនត្ថិកោ;

សោយំ ភិជ្ជិស្សតិ កាយោ, អញ្ញោ ច ន ភវិស្សតិ.

៧១៩.

‘‘យំ ¶ វោ កិច្ចំ សរីរេន, តំ ករោថ យទិច្ឆថ;

ន មេ តប្បច្ចយា តត្ថ, ទោសោ បេមញ្ច ហេហិតី’’តិ. –

ឥមា គាថា អភាសិ.

៧២០.

‘‘តស្ស តំ វចនំ សុត្វា, អព្ភុតំ លោមហំសនំ;

សត្ថានិ និក្ខិបិត្វាន, មាណវា ឯតទព្រវុ’’ន្តិ. –

អយំ សង្គីតិការេហិ វុត្តគាថា. ឥតោ អបរា តិស្សោ ចោរានំ, ថេរស្ស ច វចនបដិវចនគាថា –

៧២១.

‘‘កិំ ¶ ភទន្តេ ករិត្វាន, កោ វា អាចរិយោ តវ;

កស្ស សាសនមាគម្ម, លព្ភតេ តំ អសោកតា.

៧២២.

‘‘សព្ពញ្ញូ សព្ពទស្សាវី, ជិនោ អាចរិយោ មម;

មហាការុណិកោ សត្ថា, សព្ពលោកតិកិច្ឆកោ.

៧២៣.

‘‘តេនាយំ ¶ ទេសិតោ ធម្មោ, ខយគាមី អនុត្តរោ;

តស្ស សាសនមាគម្ម, លព្ភតេ តំ អសោកតា.

៧២៤.

‘‘សុត្វាន ចោរា ឥសិនោ សុភាសិតំ, និក្ខិប្ប សត្ថានិ ច អាវុធានិ ច;

តម្ហា ច កម្មា វិរមិំសុ ឯកេ, ឯកេ ច បព្ពជ្ជមរោចយិំសុ.

៧២៥.

‘‘តេ បព្ពជិត្វា សុគតស្ស សាសនេ, ភាវេត្វ ពោជ្ឈង្គពលានិ បណ្ឌិតា;

ឧទគ្គចិត្តា សុមនា កតិន្ទ្រិយា, ផុសិំសុ និព្ពានបទំ អសង្ខត’’ន្តិ. –

ឥមាបិ សង្គីតិការេហិ វុត្តគាថា.

តត្ថ នត្ថិ ចេតសិកំ ទុក្ខំ, អនបេក្ខស្ស, គាមណីតិ គាមណិ, អបេក្ខាយ, តណ្ហាយ, អភាវេន អនបេក្ខស្ស មាទិសស្ស, លោហិតសភាវោ បុព្ពោ វិយ, ចេតសិកំ ទុក្ខំ ទោមនស្សំ នត្ថិ, ទោមនស្សាភាវាបទេសេន ភយាភាវំ វទតិ. តេនាហ ‘‘អតិក្កន្តា ភយា សព្ពេ’’តិ. អតិក្កន្តា ភយា សព្ពេតិ ខីណសំយោជនស្ស អរហតោ បញ្ចវីសតិ មហាភយា, អញ្ញេ ច សព្ពេបិ ភយា ឯកំសេន អតិក្កន្តា អតីតា, អបគតាតិ អត្ថោ.

ទិដ្ឋេ ធម្មេ យថាតថេតិ ចតុសច្ចធម្មេ បរិញ្ញាបហានសច្ឆិកិរិយភាវនាវសេន មគ្គបញ្ញាយ យថាភូតំ ទិដ្ឋេ. មរណេតិ មរណហេតុ. ភារនិក្ខេបនេ យថាតិ យថា កោចិ បុរិសោ សីសេ ឋិតេន មហតា គរុភារេន សំសីទន្តោ តស្ស និក្ខេបនេ, អបនយនេ ន ភាយតិ, ឯវំ សម្បទមិទន្តិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘ភារា ¶ ¶ ហវេ បញ្ចក្ខន្ធា, ភារហារោ ច បុគ្គលោ;

ភារាទានំ ទុខំ លោកេ, ភារនិក្ខេបនំ សុខ’’ន្តិ. (សំ. និ. ៣.២២);

សុចិណ្ណន្តិ សុដ្ឋុ ចរិតំ. ព្រហ្មចរិយន្តិ, សិក្ខត្តយសង្គហំ សាសនព្រហ្មចរិយំ. តតោ ឯវ មគ្គោ ចាបិ សុភាវិតោ អដ្ឋង្គិកោ អរិយមគ្គោបិ សម្មទេវ ភាវិតោ. រោគានមិវ សង្ខយេតិ យថា ពហូហិ រោគេហិ អភិភូតស្ស អាតុរស្ស រោគានំ សង្ខយេ បីតិសោមនស្សមេវ ហោតិ, ឯវំ ខន្ធរោគសង្ខយេ មរណេ មាទិសស្ស ភយំ នត្ថិ.

និរស្សាទា ភវា ទិដ្ឋាតិ តីហិ ទុក្ខតាហិ អភិភូតា, ឯកាទសហិ អគ្គីហិ អាទិត្តា, តយោ ភវា និរស្សាទា, អស្សាទរហិតា, មយា ទិដ្ឋា. វិសំ បិត្វាវ ឆឌ្ឌិតន្តិ បមាទវសេន វិសំ បិវិត្វា តាទិសេន បយោគេន ឆឌ្ឌិតំ វិយ មរណេ មេ ភយំ នត្ថីតិ អត្ថោ.

មុត្តោ ¶ អាឃាតនា យថាតិ យថា ចោរេហិ មារណត្ថំ អាឃាតនំ នីតោ កេនចិ ឧបាយេន តតោ មុត្តោ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ហោតិ, ឯវំ សំសារបារំ, និព្ពានំ, គតត្តា បារគូ, ចតូហិបិ ឧបាទានេហិ អនុបាទានោ, បរិញ្ញាទីនំ សោឡសន្នំ កិច្ចានំ កតត្តា កតកិច្ចោ កាមាសវាទីហិ អនាសវោ, អាយុក្ខយា អាយុក្ខយហេតុ តុដ្ឋោ សោមនស្សិកោ ហោតិ.

ឧត្តមន្តិ សេដ្ឋំ. ធម្មតន្តិ, ធម្មសភាវំ. អរហត្តេ សិទ្ធេ សិជ្ឈនហេតុ ឥដ្ឋាទីសុ តាទិភាវំ. សព្ពលោកេតិ សព្ពលោកស្មិម្បិ, ទីឃាយុកសុខពហុលតាទិវសេន សំយុត្តេបិ លោកេ. អនត្ថិកោតិ, អនបេក្ខោ. អាទិត្តាវ ឃរា មុត្តោតិ យថា កោចិ បុរិសោ សមន្តតោ អាទិត្តតោ បជ្ជលិតតោ គេហតោ និស្សដោ, តតោ និស្សរណនិមិត្តំ ន សោចតិ, ឯវំ ខីណាសវោ មរណនិមិត្តំ ន សោចតិ.

យទត្ថិ សង្គតំ កិញ្ចីតិ យំកិញ្ចិ ឥមស្មិំ លោកេ អត្ថិ, វិជ្ជតិ, ឧបលព្ភតិ សង្គតំ, សត្តេហិ សង្ខារេហិ វា សមាគមោ, សមោធានំ. ‘‘សង្ខត’’ន្តិបិ បាឋោ, តស្ស យំកិញ្ចិ បច្ចយេហិ សមច្ច សម្ភុយ្យ កតំ, បដិច្ចសមុប្បន្នន្តិ អត្ថោ. ភវោ វា យត្ថ លព្ភតីតិ យស្មិំ សត្តនិកាយេ យោ ឧបបត្តិភវោ លព្ភតិ. សព្ពំ អនិស្សរំ ឯតន្តិ សព្ពមេតំ ឥស្សររហិតំ, ន ឯត្ថ កេនចិ ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ ឥស្សរិយំ វត្តេតុំ សក្កា. ឥតិ វុត្តំ មហេសិនាតិ ¶ ‘‘សព្ពេ ធម្មា អនត្តា’’តិ ឯវំ វុត្តំ មហេសិនា សម្មាសម្ពុទ្ធេន. តស្មា ‘‘អនិស្សរំ ឯត’’ន្តិ បជានន្តោ មរណស្មិំ ន សោចតីតិ យោជនា.

ន ¶ គណ្ហាតិ ភវំ កិញ្ចីតិ យោ អរិយសាវកោ ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា’’តិអាទិនា (ធ. ប. ២៧៧) យថា ពុទ្ធេន ភគវតា ទេសិតំ, តថា តំ ភវត្តយំ វិបស្សនាបញ្ញាសហិតាយ មគ្គបញ្ញាយ បជានាតិ. សោ យថា កោចិ បុរិសោ សុខកាមោ ទិវសំ សន្តត្តំ អយោគុឡំ ហត្ថេន ន គណ្ហាតិ, ឯវំ កិញ្ចិ ខុទ្ទកំ វា មហន្តំ វា ភវំ ន គណ្ហាតិ, ន តត្ថ តណ្ហំ ករោតីតិ អត្ថោ.

ន មេ ហោតិ ‘‘អហោសិ’’ន្តិ ‘‘អតីតមទ្ធានំ អហំ ឦទិសោ អហោសិ’’ន្តិ អត្តទិដ្ឋិវសេន ន មេ ចិត្តប្បវត្តិ អត្ថិ ទិដ្ឋិយា សម្មទេវ ឧគ្ឃាដិតត្តា, ធម្មសភាវស្ស ច សុទិដ្ឋត្តា. ‘‘ភវិស្ស’’ន្តិ ន ហោតិ មេតិ តតោ ឯវ ‘‘អនាគតមទ្ធានំ អហំ ឯទិសោ កថំ នុ ខោ ភវិស្សំ ភវេយ្យ’’ន្តិ ឯវម្បិ មេ ន ហោតិ. សង្ខារា វិគមិស្សន្តីតិ ឯវំ បន ហោតិ ‘‘យថាបច្ចយំ បវត្តមានា សង្ខារាវ, ន ឯត្ថ កោចិ អត្តា វា អត្តនិយំ វា, តេ ច ខោ វិគមិស្សន្តិ ¶ , វិនស្សិស្សន្តិ, ខណេ ខណេ ភិជ្ជិស្សន្តី’’តិ. តត្ថ កា បរិទេវនាតិ ឯវំ បស្សន្តស្ស មាទិសស្ស តត្ថ សង្ខារគតេ កា នាម បរិទេវនា.

សុទ្ធន្តិ កេវលំ, អត្តសារេន អសម្មិស្សំ. ធម្មសមុប្បាទន្តិ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នធម្មសមុប្បត្តិំ អវិជ្ជាទិបច្ចយេហិ សង្ខារាទិធម្មមត្តប្បវត្តិំ. សង្ខារសន្តតិន្តិ កិលេសកម្មវិបាកប្បភេទសង្ខារបពន្ធំ. បស្សន្តស្ស យថាភូតន្តិ សហ វិបស្សនាយ មគ្គបញ្ញាយ យាថាវតោ ជានន្តស្ស.

តិណកដ្ឋសមំ លោកន្តិ យថា អរញ្ញេ អបរិគ្គហេ តិណកដ្ឋេ កេនចិ គយ្ហមានេ អបរស្ស ‘‘មយ្ហំ សន្តកំ អយំ គណ្ហតី’’តិ ន ហោតិ, ឯវំ សោ អសាមិកតាយ តិណកដ្ឋសមំ សង្ខារលោកំ យទា បញ្ញាយ បស្សតិ, សោ តត្ថ មមត្តំ អសំវិន្ទំ អសំវិន្ទន្តោ អលភន្តោ អករោន្តោ. នត្ថិ មេតិ ‘‘អហុ វត សោហំ, តំ មេ នត្ថី’’តិ ន សោចតិ.

ឧក្កណ្ឋាមិ សរីរេនាតិ អសារកេន អភិនុទេន ទុក្ខេន អកតញ្ញុនា អសុចិទុគ្គន្ធជេគុច្ឆបដិក្កូលសភាវេន ឥមិនា កាយេន ឧក្កណ្ឋាមិ ឥមំ កាយំ ¶ និព្ពិន្ទន្តោ ឯវំ តិដ្ឋាមិ. ភវេនម្ហិ អនត្ថិកោតិ សព្ពេនបិ ភវេន អនត្ថិកោ អម្ហិ, ន កិញ្ចិ ភវំ បត្ថេមិ. សោយំ ភិជ្ជិស្សតិ កាយោតិ អយំ មម កាយោ ឥទានិ តុម្ហាកំ បយោគេន អញ្ញថា វា អញ្ញត្ថ ភិជ្ជិស្សតិ. អញ្ញោ ច ន ភវិស្សតីតិ អញ្ញោ កាយោ មយ្ហំ អាយតិំ ន ភវិស្សតិ, បុនព្ភវាភាវតោ.

យំ វោ កិច្ចំ សរីរេនាតិ យំ តុម្ហាកំ ឥមិនា សរីរេន បយោជនំ, តំ ករោថ យទិច្ឆថ, ឥច្ឆថ ចេ. ន មេ តប្បច្ចយាតិ, តំ និមិត្តំ ¶ ឥមស្ស សរីរស្ស តុម្ហេហិ យថិច្ឆិតកិច្ចស្ស ករណហេតុ. តត្ថាតិ តេសុ ករោន្តេសុ ច អករោន្តេសុ ច. ទោសោ បេមញ្ច ហេហិតីតិ យថាក្កមំ បដិឃោ អនុនយោ ន ភវិស្សតិ, អត្តនោ ភវេ អបេក្ខាយ សព្ពសោ បហីនត្តាតិ អធិប្បាយោ. អញ្ញបច្ចយា អញ្ញត្ថ ច បដិឃានុនយេសុ អសន្តេសុបិ តប្បច្ចយា, ‘‘តត្ថា’’តិ វចនំ យថាធិគតវសេន វុត្តំ.

តស្សាតិ អធិមុត្តត្ថេរស្ស. តំ វចនន្តិ ‘‘នត្ថិ ចេតសិកំ ទុក្ខ’’ន្តិអាទិកំ មរណេ ភយាភាវាទិទីបកំ, តតោ ឯវ អព្ភុតំ លោមហំសនំ វចនំ សុត្វា. មាណវាតិ ចោរា. ចោរា ហិ ‘‘មាណវា’’តិ វុច្ចន្តិ ‘‘មាណវេហិ សហ គច្ឆន្តិ កតកម្មេហិ អកតកម្មេហិបី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១៤៩) វិយ.

កិំ ¶ ភទន្តេ ករិត្វានាតិ, ភន្តេ, កិំ នាម តបោកម្មំ កត្វា. កោ វា តវ អាចរិយោ កស្ស សាសនំ, ឱវាទំ និស្សាយ អយំ អសោកតា មរណកាលេ សោកាភាវោ លព្ភតីតិ ឯតំ អត្ថំ អព្រវុំ, បុច្ឆាវសេន កថេសុំ, ភាសិំសុ.

តំ សុត្វា ថេរោ តេសំ បដិវចនំ ទេន្តោ ‘‘សព្ពញ្ញូ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សព្ពញ្ញូតិ បរោបទេសេន វិនា សព្ពបការេន សព្ពធម្មាវពោធនសមត្ថស្ស អាកង្ខាបដិពទ្ធវុត្តិនោ អនាវរណញាណស្ស អធិគមេន អតីតាទិភេទំ សព្ពំ ជានាតីតិ, សព្ពញ្ញូ. តេនេវ សមន្តចក្ខុនា សព្ពស្ស ទស្សនតោ សព្ពទស្សាវី. យម្ហិ អនាវរណញាណំ, តទេវ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, នត្ថេវ អសាធារណញាណបាឡិយា វិរោធោ វិសយុប្បត្តិមុខេន អញ្ញេហិ អសាធារណភាវទស្សនត្ថំ ឯកស្សេវ ញាណស្ស ទ្វិធា វុត្តត្តា. យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ ឥតិវុត្តកវណ្ណនាយំ (ឥតិវុ. អដ្ឋ. ៣៨) វិត្ថារតោ វុត្តមេវាតិ តត្ថ វុត្តនយេនេវ ¶ វេទិតព្ពំ. បញ្ចន្នម្បិ មារានំ វិជយតោ ជិនោ, ហីនាទិវិភាគភិន្នេ សព្ពស្មិំ សត្តនិកាយេ អធិមុត្តវុត្តិតាយ មហតិយា ករុណាយ សមន្នាគតត្តា មហាការុណិកោ, ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេហិ យថារហំ វេនេយ្យានំ អនុសាសនតោ សត្ថា, តតោ ឯវ សព្ពលោកស្ស កិលេសរោគតិកិច្ឆនតោ សព្ពលោកតិកិច្ឆកោ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ អាចរិយោ មមាតិ យោជនា. ខយគាមីតិ និព្ពានគាមី.

ឯវំ ថេរេន សត្ថុ សាសនស្ស ច គុណេ បកាសិតេ បដិលទ្ធសទ្ធា ឯកច្ចេ ចោរា បព្ពជិំសុ, ឯកច្ចេ ឧបាសកត្តំ បវេទេសុំ. តមត្ថំ ទីបេន្តោ ធម្មសង្គាហកា ‘‘សុត្វាន ចោរា’’តិអាទិនា ទ្វេ គាថា អភាសិំសុ. តត្ថ ¶ ឥសិនោតិ អធិសីលសិក្ខាទីនំ ឯសនដ្ឋេន ឥសិនោ, អធិមុត្តត្ថេរស្ស. និក្ខិប្បាតិ បហាយ. សត្ថានិ ច អាវុធានិ ចាតិ អសិអាទិសត្ថានិ ចេវ ធនុកលាបាទិអាវុធានិ ច. តម្ហា ច កម្មាតិ តតោ ចោរកម្មតោ.

តេ បព្ពជិត្វា សុគតស្ស សាសនេតិ តេ ចោរា សោភនគមនតាទីហិ សុគតស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជ្ជំ ឧបគន្ត្វា. ភាវនាវិសេសាធិគតាយ ឱទគ្យលក្ខណាយ បីតិយា សមន្នាគមេន ឧទគ្គចិត្តា. សុមនាតិ សោមនស្សប្បត្តា. កតិន្ទ្រិយាតិ ភាវិតិន្ទ្រិយា. ផុសិំសូតិ អគ្គមគ្គាធិគមេន អសង្ខតំ និព្ពានំ អធិគច្ឆិំសុ. អធិមុត្តោ កិរ ចោរេ និព្ពិសេវនេ កត្វា, តេ តត្ថេវ ឋបេត្វា, មាតុ សន្តិកំ គន្ត្វា, មាតរំ អាបុច្ឆិត្វា, បច្ចាគន្ត្វា តេហិ សទ្ធិំ ឧបជ្ឈាយស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា, បព្ពាជេត្វា ឧបសម្បទំ អកាសិ. អថ តេសំ កម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិ ¶ , តេ នចិរស្សេវ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ. តេន វុត្តំ ‘‘បព្ពជិត្វា…បេ… អសង្ខត’’ន្តិ.

អធិមុត្តត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. បារាបរិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា

សមណស្ស អហុ ចិន្តាតិអាទិកា អាយស្មតោ បារាបរិយត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនិត្វា សុគតីសុយេវ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សាវត្ថិយំ អញ្ញតរស្ស ព្រាហ្មណមហាសាលស្ស បុត្តោ ហុត្វា ¶ និព្ពត្តិ. តស្ស វយប្បត្តស្ស គោត្តវសេន បារាបរិយោត្វេវ សមញ្ញា អហោសិ. សោ តយោ វេទេ ឧគ្គហេត្វា ព្រាហ្មណសិប្បេសុ និប្ផត្តិំ គតោ. ឯកទិវសំ សត្ថុ ធម្មទេសនាកាលេ ជេតវនវិហារំ គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ និសីទិ. សត្ថា តស្ស អជ្ឈាសយំ ឱលោកេត្វា ឥន្ទ្រិយភាវនាសុត្តំ (ម. និ. ៣.៤៥៣) ទេសេសិ. សោ តំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិ. តំ សុត្តំ ឧគ្គហេត្វា តទត្ថមនុចិន្តេសិ. យថា បន អនុចិន្តេសិ, ស្វាយមត្ថោ គាថាសុ ឯវ អាវិ ភវិស្សតិ. សោ តថា អនុវិចិន្តេន្តោ អាយតនមុខេន វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា នចិរស្សេវ អរហត្តំ បត្តោ. អបរភាគេ អត្តនា ចិន្តិតាការំ បកាសេន្តោ –

៧២៦.

‘‘សមណស្ស អហុ ចិន្តា, បារាបរិយស្ស ភិក្ខុនោ;

ឯកកស្ស និសិន្នស្ស, បវិវិត្តស្ស ឈាយិនោ.

៧២៧.

‘‘កិមានុបុព្ពំ ¶ បុរិសោ, កិំ វតំ កិំ សមាចារំ;

អត្តនោ កិច្ចការីស្ស, ន ច កញ្ចិ វិហេឋយេ.

៧២៨.

‘‘ឥន្ទ្រិយានិ មនុស្សានំ, ហិតាយ អហិតាយ ច;

អរក្ខិតានិ អហិតាយ, រក្ខិតានិ ហិតាយ ច.

៧២៩.

‘‘ឥន្ទ្រិយានេវ សារក្ខំ, ឥន្ទ្រិយានិ ច គោបយំ;

អត្តនោ កិច្ចការីស្ស, ន ច កញ្ចិ វិហេឋយេ.

៧៣០.

‘‘ចក្ខុន្ទ្រិយំ ចេ រូបេសុ, គច្ឆន្តំ អនិវារយំ;

អនាទីនវទស្សាវី, សោ ទុក្ខា ន ហិ មុច្ចតិ.

៧៣១.

‘‘សោតិន្ទ្រិយំ ¶ ចេ សទ្ទេសុ, គច្ឆន្តំ អនិវារយំ;

អនាទីនវទស្សាវី, សោ ទុក្ខា ន ហិ មុច្ចតិ.

៧៣២.

‘‘អនិស្សរណទស្សាវី, គន្ធេ ចេ បដិសេវតិ;

ន សោ មុច្ចតិ ទុក្ខម្ហា, គន្ធេសុ អធិមុច្ឆិតោ.

៧៣៣.

‘‘អម្ពិលំ មធុរគ្គញ្ច, តិត្តកគ្គមនុស្សរំ;

រសតណ្ហាយ គធិតោ, ហទយំ នាវពុជ្ឈតិ.

៧៣៤.

‘‘សុភាន្យប្បដិកូលានិ ¶ , ផោដ្ឋព្ពានិ អនុស្សរំ;

រត្តោ រាគាធិករណំ, វិវិធំ វិន្ទតេ ទុខំ.

៧៣៥.

‘‘មនំ ចេតេហិ ធម្មេហិ, យោ ន សក្កោតិ រក្ខិតុំ;

តតោ នំ ទុក្ខមន្វេតិ, សព្ពេហេតេហិ បញ្ចហិ.

៧៣៦.

‘‘បុព្ពលោហិតសម្បុណ្ណំ, ពហុស្ស កុណបស្ស ច;

នរវីរកតំ វគ្គុំ, សមុគ្គមិវ ចិត្តិតំ.

៧៣៧.

‘‘កដុកំ មធុរស្សាទំ, បិយនិពន្ធនំ ទុខំ;

ខុរំវ មធុនា លិត្តំ, ឧល្លិហំ នាវពុជ្ឈតិ.

៧៣៨.

‘‘ឥត្ថិរូបេ ឥត្ថិសរេ, ផោដ្ឋព្ពេបិ ច ឥត្ថិយា;

ឥត្ថិគន្ធេសុ សារត្តោ, វិវិធំ វិន្ទតេ ទុខំ.

៧៣៩.

‘‘ឥត្ថិសោតានិ សព្ពានិ, សន្ទន្តិ បញ្ច បញ្ចសុ;

តេសមាវរណំ កាតុំ, យោ សក្កោតិ វីរិយវា.

៧៤០.

‘‘សោ អត្ថវា សោ ធម្មដ្ឋោ, សោ ទក្ខោ សោ វិចក្ខណោ;

ករេយ្យ រមមានោបិ, កិច្ចំ ធម្មត្ថសំហិតំ.

៧៤១.

‘‘អថោ សីទតិ សញ្ញុត្តំ, វជ្ជេ កិច្ចំ និរត្ថកំ;

ន តំ កិច្ចន្តិ មញ្ញិត្វា, អប្បមត្តោ វិចក្ខណោ.

៧៤២.

‘‘យញ្ច អត្ថេន សញ្ញុត្តំ, យា ច ធម្មគតា រតិ;

តំ សមាទាយ វត្តេថ, សា ហិ វេ ឧត្តមា រតិ.

៧៤៣.

‘‘ឧច្ចាវចេហុបាយេហិ, បរេសមភិជិគីសតិ;

ហន្ត្វា វធិត្វា អថ សោចយិត្វា, អាលោបតិ សាហសា យោ បរេសំ.

៧៤៤.

‘‘តច្ឆន្តោ ¶ អាណិយា អាណិំ, និហន្តិ ពលវា យថា;

ឥន្ទ្រិយានិន្ទ្រិយេហេវ, និហន្តិ កុសលោ តថា.

៧៤៥.

‘‘សទ្ធំ ¶ វីរិយំ សមាធិញ្ច, សតិបញ្ញញ្ច ភាវយំ;

បញ្ច បញ្ចហិ ហន្ត្វាន, អនីឃោ យាតិ ព្រាហ្មណោ.

៧៤៦.

‘‘សោ ¶ អត្ថវា សោ ធម្មដ្ឋោ, កត្វា វាក្យានុសាសនិំ;

សព្ពេន សព្ពំ ពុទ្ធស្ស, សោ នរោ សុខមេធតី’’តិ. – ឥមា គាថា អភាសិ;

តត្ថ សមណស្សាតិ បព្ពជិតស្ស. អហូតិ អហោសិ. ចិន្តាតិ ធម្មចិន្តា ធម្មវិចារណា. បារាបរិយស្សាតិ បារាបរគោត្តស្ស. ‘‘បារាចរិយស្សា’’តិបិ បឋន្តិ. ភិក្ខុនោតិ សំសារេ ភយំ ឥក្ខនសីលស្ស. ឯកកស្សាតិ អសហាយស្ស, ឯតេន កាយវិវេកំ ទស្សេតិ. បវិវិត្តស្សាតិ បវិវេកហេតុនា កិលេសានំ វិក្ខម្ភនេន វិវេកំ អារទ្ធស្ស, ឯតេន ចិត្តវិវេកំ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘ឈាយិនោ’’តិ. ឈាយិនោតិ ឈាយនសីលស្ស, យោនិសោមនសិការេសុ យុត្តស្សាតិ អត្ថោ. សព្ពមេតំ ថេរោ អត្តានំ បរំ វិយ កត្វា វទតិ.

‘‘កិមានុបុព្ព’’ន្តិអាទិនា តំ ចិន្តនំ ទស្សេតិ. តត្ថ បឋមគាថាយំ តាវ កិមានុបុព្ពន្តិ អនុបុព្ពំ អនុក្កមោ, អនុបុព្ពមេវ វក្ខមានេសុ វតសមាចារេសុ កោ អនុក្កមោ, កេន អនុក្កមេន តេ បដិបជ្ជិតព្ពាតិ អត្ថោ. បុរិសោ កិំ វតំ កិំ សមាចារន្តិ អត្ថកាមោ បុរិសោ សមាទិយិតព្ពដ្ឋេន ‘‘វត’’ន្តិ លទ្ធនាមំ, កីទិសំ សីលំ សមាចារំ, សមាចរន្តោ, អត្តនោ កិច្ចការី កត្តព្ពការី អស្ស, កញ្ចិ សត្តំ ន ច វិហេឋយេ, ន ពាធេយ្យាតិ អត្ថោ. អត្តនោ កិច្ចំ នាម សមណធម្មោ, សង្ខេបតោ សីលសមាធិបញ្ញា, តំ សម្បាទេន្តស្ស បរវិហេឋនាយ លេសោបិ នត្ថិ តាយ សតិ សមណភាវស្សេវ អភាវតោ.

យថាហ ភគវា – ‘‘ន ហិ បព្ពជិតោ បរូបឃាតី, ន សមណោ ហោតិ បរំ វិហេឋយន្តោ’’តិ (ធ. ប. ១៨៤). ឯត្ថ ច វតគ្គហណេន វារិត្តសីលំ គហិតំ, សមាចារគ្គហណេន សមាចរិតព្ពតោ ចារិត្តសីលេន សទ្ធិំ ឈានវិបស្សនាទិ, តស្មា វារិត្តសីលំ បធានំ. តត្ថាបិ ច យស្មា ឥន្ទ្រិយសំវរេ សិទ្ធេ សព្ពំ សីលំ សុរក្ខិតំ, សុគោបិតមេវ ហោតិ, តស្មា ឥន្ទ្រិយសំវរសីលំ តាវ ទស្សេតុកាមោ ឥន្ទ្រិយានំ អរក្ខណេ រក្ខណេ ច អាទីនវានិសំសេ វិភាវេន្តោ ¶ ‘‘ឥន្ទ្រិយានិ មនុស្សាន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ឥន្ទ្រិយានីតិ រក្ខិតព្ពធម្មនិទស្សនំ, តស្មា ចក្ខាទីនិ ឆ ឥន្ទ្រិយានីតិ វុត្តំ ហោតិ. មនុស្សានន្តិ រក្ខណយោគ្យបុគ្គលនិទស្សនំ. ហិតាយាតិ អត្ថាយ. អហិតាយាតិ អនត្ថាយ. ហោន្តីតិ ¶ វចនសេសោ. កថំ បន តានិយេវ ហិតាយ ច អហិតាយ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘រក្ខិតានី’’តិអាទិ. តស្សត្ថោ – យស្ស ចក្ខាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ សតិកវាដេន អបិហិតានិ, តស្ស រូបាទីសុ អភិជ្ឈាទិបាបធម្មបវត្តិយា ទ្វារភាវតោ អនត្ថាយ បិហិតានិ, តទភាវតោ អត្ថាយ សំវត្តន្តីតិ.

ឥន្ទ្រិយានេវ ¶ សារក្ខន្តិ យស្មា ឥន្ទ្រិយសំវរោ បរិបុណ្ណោ សីលសម្បទំ បរិបូរេតិ, សីលសម្បទា បរិបុណ្ណា សមាធិសម្បទំ បរិបូរេតិ, សមាធិសម្បទា បរិបុណ្ណា បញ្ញាសម្បទំ បរិបូរេតិ, តស្មា ឥន្ទ្រិយារក្ខា អត្តហិតបដិបត្តិយាវ មូលន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឥន្ទ្រិយានេវ សារក្ខ’’ន្តិ. សតិបុព្ពង្គមេន អារក្ខេន សំរក្ខន្តោ យោនិសោមនសិការេន ឥន្ទ្រិយានិ ឯវ តាវ សម្មទេវ រក្ខន្តោ, យថា អកុសលចោរា តេហិ តេហិ ទ្វារេហិ បវិសិត្វា ចិត្តសន្តានេ កុសលំ ភណ្ឌំ ន វិលុម្បន្តិ, តថា តានិ បិទហន្តោតិ អត្ថោ. សារក្ខន្តិ ច សំ-សទ្ទស្ស សាភាវំ កត្វា វុត្តំ, ‘‘សារាគោ’’តិអាទីសុ វិយ. ‘‘សំរក្ខ’’ន្តិ ច បាឋោ. ឥន្ទ្រិយានិ ច គោបយន្តិ តស្សេវ បរិយាយវចនំ, បរិយាយវចនេ បយោជនំ នេត្តិអដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ‘‘អត្តនោ កិច្ចការីស្សា’’តិ ឥមិនា អត្តហិតបដិបត្តិំ ទស្សេតិ, ‘‘ន ច កញ្ចិ វិហេឋយេ’’តិ ឥមិនា បរហិតបដិបត្តិំ, ឧភយេនាបិ វា អត្តហិតបដិបត្តិមេវ ទស្សេតិ បរាវិហេឋនស្សាបិ អត្តហិតបដិបត្តិភាវតោ. អថ វា បទទ្វយេនបិ អត្តហិតបដិបត្តិំ ទស្សេតិ បុថុជ្ជនស្ស សេក្ខស្ស ច បរហិតបដិបត្តិយាបិ អត្តហិតបដិបត្តិភាវតោ.

ឯវំ រក្ខិតានិ ឥន្ទ្រិយានិ ហិតាយ ហោន្តីតិ វោទានបក្ខំ សង្ខេបេនេវ ទស្សេត្វា, អរក្ខិតានិ អហិតាយ ហោន្តីតិ សំកិលេសបក្ខំ បន វិភជិត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘ចក្ខុន្ទ្រិយំ ចេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ចក្ខុន្ទ្រិយំ ចេ រូបេសុ, គច្ឆន្តំ អនិវារយំ. អនាទីនវទស្សាវីតិ យោ នីលបីតាទិភេទេសុ ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ រូបាយតនេសុ គច្ឆន្តំ យថារុចិ បវត្តន្តំ ចក្ខុន្ទ្រិយំ អនិវារយំ, អនិវារយន្តោ អប្បដិពាហន្តោ តថាបវត្តិយំ អាទីនវទស្សាវី ន ហោតិ ចេ, ទិដ្ឋធម្មិកំ សម្បរាយិកញ្ច អាទីនវំ ទោសំ ន បស្សតិ ចេ ¶ . ‘‘គច្ឆន្តំ និវារយេ អនិស្សរណទស្សាវី’’តិ ច បាឋោ. តត្ថ យោ ‘‘ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋមត្តំ ភវិស្សតី’’តិ (សំ. និ. ៤.៩៥) វុត្តវិធិនា ទិដ្ឋមត្តេយេវ ឋត្វា សតិសម្បជញ្ញវសេន រូបាយតនេ បវត្តមានោ តត្ថ និស្សរណទស្សាវី នាម. វុត្តវិបរិយាយេន អនិស្សរណទស្សាវី ទដ្ឋព្ពោ. សោ ទុក្ខា ន ហិ មុច្ចតីតិ សោ ឯវរូបោ បុគ្គលោ វដ្ដទុក្ខតោ ន មុច្ចតេវ. ឯត្ថ ច ចក្ខុន្ទ្រិយស្ស អនិវារណំ ¶ នាម យថា តេន ទ្វារេន អភិជ្ឈាទយោ បាបធម្មា អន្វាស្សវេយ្យុំ, តថា បវត្តនំ, តំ បន អត្ថតោ សតិសម្បជញ្ញស្ស អនុដ្ឋាបនំ ទដ្ឋព្ពំ. សេសិន្ទ្រិយេសុបិ ឯសេវ នយោ. អធិមុច្ឆិតោតិ អធិមុត្តតណ្ហាយ មុច្ឆំ អាបន្នោ. អម្ពិលន្តិ អម្ពិលរសំ. មធុរគ្គន្តិ មធុររសកោដ្ឋាសំ. តថា តិត្តកគ្គំ. អនុស្សរន្តិ អស្សាទវសេន តំ តំ រសំ អនុវិចិន្តេន្តោ. គន្ថិតោតិ រសតណ្ហាយ តស្មិំ តស្មិំ រសេ គន្ថិតោ ពន្ធោ. ‘‘គធិតោ’’តិ ច បឋន្តិ, គេធំ អាបន្នោតិ អត្ថោ. ហទយំ នាវពុជ្ឈតីតិ ‘‘ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សាមី’’តិ បព្ពជ្ជាទិក្ខណេ ឧប្បន្នំ ចិត្តំ ន ជានាតិ ន សល្លក្ខេតិ ¶ , សាសនស្ស ហទយំ អព្ភន្តរំ អនវជ្ជធម្មានំ សម្មទ្ទនរសតណ្ហាយ គធិតោ នាវពុជ្ឈតិ ន ជានាតិ, ន បដិបជ្ជតីតិ អត្ថោ.

សុភានីតិ សុន្ទរានិ. អប្បដិកូលានីតិ មនោរមានិ, ឥដ្ឋានិ. ផោដ្ឋព្ពានីតិ ឧបាទិណ្ណានុបាទិណ្ណប្បភេទេ ផស្សេ. រត្តោតិ រជ្ជនសភាវេន រាគេន រត្តោ. រាគាធិករណន្តិ រាគហេតុ. វិវិធំ វិន្ទតេ ទុខន្តិ រាគបរិឡាហាទិវសេន ទិដ្ឋធម្មិកញ្ច និរយសន្តាបាទិវសេន អភិសម្បរាយញ្ច នានប្បការំ ទុក្ខំ បដិលភតិ.

មនំ ចេតេហីតិ មនញ្ច ឯតេហិ រូបារម្មណាទីហិ ធម្មារម្មណប្បភេទេហិ ច. នន្តិ បុគ្គលំ. សព្ពេហីតិ សព្ពេហិ បញ្ចហិបិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ បុគ្គលោ មនំ, មនោទ្វារំ, ឯតេហិ យថាវុត្តេហិ រូបាទីហិ បញ្ចហិ ធម្មេហិ ធម្មារម្មណប្បភេទតោ ច. តត្ថ បវត្តនកបាបកម្មនិវារណេន រក្ខិតុំ, គោបិតុំ ន សក្កោតិ, តតោ តស្ស អរក្ខណតោ នំ បុគ្គលំ តំនិមិត្តំ ទុក្ខំ អន្វេតិ, អនុគច្ឆតិ, អនុគច្ឆន្តញ្ច ឯតេហិ បញ្ចហិបិ រូបារម្មណាទីហិ ឆដ្ឋារម្មណេន សទ្ធិំ សព្ពេហិបិ អារម្មណប្បច្ចយភូតេហិ អនុគច្ឆតីតិ. ឯត្ថ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, សោតិន្ទ្រិយញ្ច អសម្បត្តគ្គាហិភាវតោ ‘‘គច្ឆន្តំ ¶ អនិវារយ’’ន្តិ វុត្តំ ឥតរំ សម្បត្តគ្គាហីតិ ‘‘គន្ធេ ចេ បដិសេវតី’’តិអាទិនា វុត្តំ. តត្ថាបិ ច រសតណ្ហា ច ផោដ្ឋព្ពតណ្ហា ច សត្តានំ វិសេសតោ ពលវតីតិ ‘‘រសតណ្ហាយ គធិតោ, ផោដ្ឋព្ពានិ អនុស្សរន្តោតិ’’ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ អគុត្តទ្វារស្ស បុគ្គលស្ស ឆហិ ទ្វារេហិ ឆសុបិ អារម្មណេសុ អសំវរនិមិត្តំ ឧប្បជ្ជនកទុក្ខំ ទស្សេត្វា ស្វាយមសំវរោ យស្មា សរីរសភាវានវពោធេន ហោតិ, តស្មា សរីរសភាវំ វិចិនន្តោ ‘‘បុព្ពលោហិតសម្បុណ្ណ’’ន្តិអាទិនា គាថាទ្វយមាហ. តស្សត្ថោ ¶ – សរីរំ នាមេតំ បុព្ពេន លោហិតេន ច សម្បុណ្ណំ ភរិតំ អញ្ញេន ច បិត្តសេម្ហាទិនា ពហុនា កុណបេន, តយិទំ នរវីរេន នរេសុ ឆេកេន សិប្បាចរិយេន កតំ វគ្គុ មដ្ឋំ លាខាបរិកម្មាទិនា ចិត្តិតំ, អន្តោ បន គូថាទិអសុចិភរិតំ សមុគ្គំ វិយ ឆវិមត្តមនោហរំ ពាលជនសម្មោហំ ទុក្ខសភាវតាយ និរយាទិទុក្ខតាបនតោ ច កដុកំ, បរិកប្បសម្ភវេន អមូលកេន អស្សាទមត្តេន មធុរតាយ មធុរស្សាទំ, តតោ ឯវ បិយភាវនិពន្ធនេន បិយនិពន្ធនំ, ទុស្សហតាយ អប្បតីតតាយ ច ទុខំ, ឦទិសេ សរីរេ អស្សាទលោភេន មហាទុក្ខំ បច្ចនុភុយ្យមានំ អនវពុជ្ឈន្តោ លោកោ មធុរគិទ្ធោ ខុរធារាលេហកបុរិសោ វិយ ទដ្ឋព្ពោតិ.

ឥទានិ ¶ ឯតេ ចក្ខាទីនំ គោចរភូតា រូបាទយោ វុត្តា, តេ វិសេសតោ បុរិសស្ស ឥត្ថិបដិពទ្ធា កមនីយាតិ តត្ថ សំវរោ កាតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥត្ថិរូបេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឥត្ថិរូបេតិ ឥត្ថិយា ចតុសមុដ្ឋានិករូបាយតនសង្ខាតេ វណ្ណេ. អបិ ច យោ កោចិ ឥត្ថិយា និវត្ថស្ស អលង្ការស្ស វា គន្ធវណ្ណកាទីនំ វា បិឡន្ធនមាលានំ វា កាយបដិពទ្ធោ វណ្ណោ បុរិសស្ស ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស អារម្មណភាវាយ ឧបកប្បតិ, សព្ពមេតំ ‘‘ឥត្ថិរូប’’ន្ត្វេវ វេទិតព្ពំ. ឥត្ថិសរេតិ ឥត្ថិយា គីតលបិតហសិតរុទិតសទ្ទេ. អបិ ច ឥត្ថិយា និវត្ថវត្ថស្សបិ អលង្កតអលង្ការស្សបិ ឥត្ថិបយោគនិប្ផាទិតា វេណុវីណាសង្ខបណវាទីនម្បិ សទ្ទា ឥធ ឥត្ថិសរគ្គហណេន គហិតាតិ វេទិតព្ពា. សព្ពោបេសោ បុរិសស្ស ចិត្តំ អាកឌ្ឍតីតិ. ‘‘ឥត្ថិរសេ’’តិ បន បាឡិយា ចតុសមុដ្ឋានិករសាយតនវសេន វុត្តំ. ឥត្ថិយា កិំការបដិស្សាវិតាទិវសេន អស្សវរសោ ចេវ បរិភោគរសោ ¶ ច ឥត្ថិរសោតិ ឯកេ. យោ បន ឥត្ថិយា ឱដ្ឋមំសសម្មក្ខិតខេឡាទិរសោ, យោ ច តាយ បុរិសស្ស ទិន្នយាគុភត្តាទីនំ រសោ, សព្ពោបេសោ ‘‘ឥត្ថិរសោ’’ត្វេវ វេទិតព្ពោ. ផោដ្ឋព្ពេបិ ច ឥត្ថិយា កាយសម្ផស្សោ, ឥត្ថិសរីរារូឡ្ហានំ វត្ថាលង្ការមាលាទីនំ ផស្សោ ‘‘ឥត្ថិផោដ្ឋព្ពោ’’ត្វេវ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ ច យេសំ ឥត្ថិរូបេ ឥត្ថិសរេតិ បាឡិ, តេសំ អបិ-សទ្ទេន ឥត្ថិរសសង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. ឥត្ថិគន្ធេសូតិ ឥត្ថិយា ចតុសមុដ្ឋានិកគន្ធាយតនេសុ. ឥត្ថិយា សរីរគន្ធោ នាម ទុគ្គន្ធោ. ឯកច្ចា ហិ ឥត្ថី អស្សគន្ធិនី ហោតិ, ឯកច្ចា មេណ្ឌគន្ធិនី, ឯកច្ចា សេទគន្ធិនី, ឯកច្ចា សោណិតគន្ធិនី, តថាបិ តាសុ អន្ធពាលោ រជ្ជតេវ. ចក្កវត្តិនោ បន ឥត្ថិរតនស្ស កាយតោ ចន្ទនគន្ធោ វាយតិ, មុខតោ ¶ ឧប្បលគន្ធោ, អយំ ន សព្ពាសំ ហោតីតិ, ឥត្ថិយា សរីរេ អារូឡ្ហោ អាគន្តុកោ អនុលិម្បនាទិគន្ធោ ‘‘ឥត្ថិគន្ធោ’’តិ វេទិតព្ពោ. សារត្តោតិ សុដ្ឋុ រត្តោ គធិតោ មុច្ឆិតោ, ឥទំ បន បទំ ‘‘ឥត្ថិរូបេ’’តិអាទីសុបិ យោជេតព្ពំ. វិវិធំ វិន្ទតេ ទុខន្តិ ឥត្ថិរូបាទីសុ សរាគនិមិត្តំ ទិដ្ឋធម្មិកំ វធពន្ធនាទិវសេន សម្បរាយិកំ បញ្ចវិធពន្ធនាទិវសេន នានប្បការំ ទុក្ខំ បដិលភតិ.

ឥត្ថិសោតានិ សព្ពានីតិ ឥត្ថិយា រូបាទិអារម្មណានិ សព្ពានិ អនវសេសានិ បញ្ច តណ្ហាសោតានិ សន្ទន្តិ. បញ្ចសូតិ បុរិសស្ស បញ្ចសុ ទ្វារេសុ. តេសន្តិ តេសំ បញ្ចន្នំ សោតានំ. អាវរណន្តិ សំវរណំ, យថា អសំវរោ ន ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ សតិសម្បជញ្ញំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា សំវរំ បវត្តេតុំ យោ សក្កោតិ, សោ វីរិយវា អារទ្ធវីរិយោ អកុសលានំ ធម្មានំ បហានាយ កុសលានំ ធម្មានំ ឧបសម្បទាយាតិ អត្ថោ.

ឯវំ រូបាទិគោចរេ បព្ពជិតស្ស បដិបត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ គហដ្ឋស្ស ទស្សេតុំ ‘‘សោ អត្ថវា’’តិអាទិ ¶ វុត្តំ. តត្ថ សោ អត្ថវា សោ ធម្មដ្ឋោ, សោ ទក្ខោ សោ វិចក្ខណោតិ សោ បុគ្គលោ ឥមស្មិំ លោកេ អត្ថវា, ពុទ្ធិមា, ធម្មេ ឋិតោ, ធម្មេ ទក្ខោ, ធម្មេ ឆេកោ, អនលសោ វា វិចក្ខណោ ឥតិ កត្តព្ពតាសុ កុសលោ នាម. ករេយ្យ រមមានោបិ, កិច្ចំ ធម្មត្ថសំហិតន្តិ គេហរតិយា រមមានោបិ ធម្មត្ថសំហិតំ ធម្មតោ អត្ថតោ ច អនបេតមេវ តំ តំ កត្តព្ពំ. អនុប្បន្នានំ ភោគានំ ឧប្បាទនំ, ឧប្បន្នានំ បរិបាលនំ, បរិភោគញ្ច ករេយ្យ, អញ្ញមញ្ញំ, អវិរោធេន, អញ្ញមញ្ញំ, អពាធនេន, តិវគ្គត្ថំ អនុយុញ្ជេយ្យាតិ អធិប្បាយោ ¶ . អយញ្ច នយោ យេសំ សម្មាបដិបត្តិអវិរោធេន តិវគ្គត្ថស្ស វសេន វត្តតិ ពិម្ពិសារមហារាជាទីនំ វិយ, តេសំ វសេន វុត្តោ. ន យេសំ កេសញ្ចិ វសេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អថោ សីទតិ សញ្ញុត្តន្តិ យទិ ឥធលោកេ សុបសំហិតំ ទិដ្ឋធម្មិកំ អត្ថំ បរិគ្គហេត្វា ឋិតំ. វជ្ជេ កិច្ចំ និរត្ថកន្តិ សម្បរាយិកត្ថរហិតំ អនត្ថុបសំហិតំ កិច្ចំ សចេបិ វិស្សជ្ជេយ្យ បរិច្ចជេយ្យ. ន តំ កិច្ចន្តិ មញ្ញិត្វា, អប្បមត្តោ វិចក្ខណោតិ សតិអវិប្បវាសេន អប្បមត្តោ វិចារណបញ្ញាសម្ភវេន វិចក្ខណោ អនត្ថុបសំហិតំ, តំ កិច្ចំ មយា ន កាតព្ពន្តិ មញ្ញិត្វា វិវជ្ជេយ្យ.

វិវជ្ជេត្វា បន យញ្ច អត្ថេន សញ្ញុត្តំ, យា ច ធម្មគតា រតិ. តំ សមាទាយ វត្តេថាតិ យំកិញ្ចិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកប្បភេទេន អត្ថេន ¶ ហិតេន សំយុត្តំ តទុភយហិតាវហំ, យា ច អធិកុសលធម្មគតា សមថវិបស្សនាសហិតា រតិ, តទុភយំ សម្មា អាទិយិត្វា បរិគ្គហំ កត្វា វត្តេយ្យ. ‘‘សព្ពំ រតិំ ធម្មរតិ ជិនាតី’’តិ (ធ. ប. ៣៥៤) វចនតោ សា ហិ ឯកំសេន ឧត្តមត្ថស្ស បាបនតោ ឧត្តមា រតិ នាម.

យំ បន កាមរតិសំយុត្តំ កិច្ចំ និរត្ថកន្តិ វុត្តំ, តស្សា អនត្ថុបសំហិតភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘ឧច្ចាវចេហី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឧច្ចាវចេហីតិ មហន្តេហិ ចេវ ខុទ្ទកេហិ ច. ឧបាយេហីតិ នយេហិ. បរេសមភិជិគីសតីតិ បរេសំ សន្តកំ អាហរិតុំ ឥច្ឆតិ, បរេ វា សព្ពថា ហាបេតិ, ជិនាបេតិ បរំ ហន្ត្វា, វធិត្វា អថ សោចយិត្វា, អាលោបតិ សាហសា យោ បរេសំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ បុគ្គលោ កាមហេតុ បរេ ហនន្តោ, ឃាតេន្តោ, សោចេន្តោ សន្ធិច្ឆេទសន្ធិរុហនបសយ្ហាវហារាទីហិ នានុបាយេហិ បរេសំ សន្តកំ ហរិតុំ វាយមន្តោ សាហសាការំ ករោតិ, អាលោបតិ, ជិគីសតិ សាបតេយ្យវសេន បរេ ហាបេតិ, តស្ស តំ កិច្ចំ កាមរតិសន្និស្សិតំ អនត្ថុបសំហិតំ ឯកន្តនិហីនន្តិ. ឯតេន តប្បដិបក្ខតោ ធម្មគតាយ រតិយា ឯកំសតោ ឧត្តមភាវំយេវ វិភាវេតិ.

ឥទានិ ¶ យំ ‘‘តេសមាវរណំ កាតុំ យោ សក្កោតី’’តិ ឥន្ទ្រិយានំ អាវរណំ វុត្តំ, តំ ឧបាយេន សហ វិភាវេន្តោ ‘‘តច្ឆន្តោ អាណិយា អាណិំ ¶ , និហន្តិ ពលវា យថា’’តិ អាហ. យថា ពលវា កាយពលេន, ញាណពលេន ច សមន្នាគតោ តច្ឆកោ រុក្ខទណ្ឌគតំ អាណិំ នីហរិតុកាមោ តតោ ពលវតិំ អាណិំ កោដេន្តោ តតោ នីហរតិ, តថា កុសលោ ភិក្ខុ ចក្ខាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ វិបស្សនាពលេន និហន្តុកាមោ ឥន្ទ្រិយេហិ ឯវ និហន្តិ.

កតមេហិ បនាតិ អាហ ‘‘សទ្ធ’’ន្តិអាទិ. តស្សត្ថោ – អធិមោក្ខលក្ខណំ សទ្ធំ, បគ្គហលក្ខណំ វីរិយំ, អវិក្ខេបលក្ខណំ សមាធិំ, ឧបដ្ឋានលក្ខណំ សតិំ, ទស្សនលក្ខណំ បញ្ញន្តិ ឥមានិបិ វិមុត្តិបរិបាចកានិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ ភាវេន្តោ វឌ្ឍេន្តោ ឯតេហិ បញ្ចហិ ឥន្ទ្រិយេហិ ចក្ខាទីនិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ អនុនយបដិឃាទិកិលេសុប្បត្តិយា ទ្វារភាវវិហនេន ហន្ត្វា, អរិយមគ្គេន តទុបនិស្សយេ កិលេសេ សមុច្ឆិន្ទិត្វា, តតោ ឯវ អនីឃោ និទ្ទុក្ខោ ព្រាហ្មណោ អនុបាទិសេសបរិនិព្ពានមេវ យាតិ ឧបគច្ឆតីតិ.

សោ អត្ថវាតិ សោ យថាវុត្តោ ព្រាហ្មណោ ឧត្តមត្ថេន សមន្នាគតត្តា អត្ថវា, តំ សម្បាបកេ ធម្មេ ឋិតត្តា ធម្មដ្ឋោ. សព្ពេន សព្ពំ អនវសេសេន វិធិនា អនវសេសំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ វាក្យភូតំ អនុសាសនិំ កត្វា យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជិត្វា ឋិតោ. តតោ ឯវ សោ នរោ ឧត្តមបុរិសោ និព្ពានសុខញ្ច ឯធតិ, ព្រូហេតិ, វឌ្ឍេតីតិ.

ឯវំ ¶ ថេរេន អត្តនោ ចិន្តិតាការវិភាវនាវសេន បដិបត្តិយា បកាសិតត្តា ឥទមេវ ចស្ស អញ្ញាព្យាករណំ ទដ្ឋព្ពំ.

បារាបរិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. តេលកានិត្ថេរគាថាវណ្ណនា

ចិររត្តំ វតាតាបីតិអាទិកា អាយស្មតោ តេលកានិត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ ឧបចិនិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សត្ថុ អភិជាតិតោ បុរេតរំយេវ សាវត្ថិយំ អញ្ញតរស្មិំ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា តេលកានីតិ លទ្ធនាមោ វយប្បត្តោ ហេតុសម្បន្នតាយ កាមេ ជិគុច្ឆន្តោ ឃរាវាសំ បហាយ បរិព្ពាជកបព្ពជ្ជំ ¶ បព្ពជិត្វា វិវដ្ដជ្ឈាសយោ ‘‘កោ សោ បារង្គតោ លោកេ’’តិអាទិនា វិមោក្ខបរិយេសនំ ¶ ចរមានោ តេ តេ សមណព្រាហ្មណេ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆតិ, តេ ន សម្បាយន្តិ. សោ តេន អនារាធិតចិត្តោ វិចរតិ. អថ អម្ហាកំ ភគវតិ លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កេ លោកហិតំ ករោន្តេ ឯកទិវសំ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តេ បតិដ្ឋាតិ. សោ ឯកទិវសំ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ និសិន្នោ អត្តនា អធិគតវិសេសំ បច្ចវេក្ខិត្វា តទនុសារេន អត្តនោ បដិបត្តិំ អនុស្សរិត្វា តំ សព្ពំ ភិក្ខូនំ អាចិក្ខន្តោ –

៧៤៧.

‘‘ចិររត្តំ វតាតាបី, ធម្មំ អនុវិចិន្តយំ;

សមំ ចិត្តស្ស នាលត្ថំ, បុច្ឆំ សមណព្រាហ្មណេ.

៧៤៨.

‘‘កោ សោ បារង្គតោ លោកេ, កោ បត្តោ អមតោគធំ;

កស្ស ធម្មំ បដិច្ឆាមិ, បរមត្ថវិជាននំ.

៧៤៩.

‘‘អន្តោវង្កគតោ អាសិ, មច្ឆោវ ឃសមាមិសំ;

ពទ្ធោ មហិន្ទបាសេន, វេបចិត្យសុរោ យថា.

៧៥០.

‘‘អញ្ឆាមិ នំ ន មុញ្ចាមិ, អស្មា សោកបរិទ្ទវា;

កោ មេ ពន្ធំ មុញ្ចំ លោកេ, សម្ពោធិំ វេទយិស្សតិ.

៧៥១.

‘‘សមណំ ព្រាហ្មណំ វា កំ, អាទិសន្តំ បភង្គុនំ;

កស្ស ធម្មំ បដិច្ឆាមិ, ជរាមច្ចុបវាហនំ.

៧៥២.

‘‘វិចិកិច្ឆាកង្ខាគន្ថិតំ, សារម្ភពលសញ្ញុតំ;

កោធប្បត្តមនត្ថទ្ធំ, អភិជប្បប្បទារណំ.

៧៥៣.

‘‘តណ្ហាធនុសមុដ្ឋានំ, ទ្វេ ច បន្នរសាយុតំ;

បស្ស ឱរសិកំ ពាឡ្ហំ, ភេត្វាន យទិ តិដ្ឋតិ.

៧៥៤.

‘‘អនុទិដ្ឋីនំ ¶ អប្បហានំ, សង្កប្បបរតេជិតំ;

តេន វិទ្ធោ បវេធាមិ, បត្តំវ មាលុតេរិតំ.

៧៥៥.

‘‘អជ្ឈត្តំ មេ សមុដ្ឋាយ, ខិប្បំ បច្ចតិ មាមកំ;

ឆផស្សាយតនី កាយោ, យត្ថ សរតិ សព្ពទា.

៧៥៦.

‘‘តំ ¶ ន បស្សាមិ តេកិច្ឆំ, យោ មេតំ សល្លមុទ្ធរេ;

នានារជ្ជេន សត្ថេន, នាញ្ញេន វិចិកិច្ឆិតំ.

៧៥៧.

‘‘កោ មេ អសត្ថោ អវណោ, សល្លមព្ភន្តរបស្សយំ;

អហិំសំ សព្ពគត្តានិ, សល្លំ មេ ឧទ្ធរិស្សតិ.

៧៥៨.

‘‘ធម្មប្បតិ ¶ ហិ សោ សេដ្ឋោ, វិសទោសប្បវាហកោ;

គម្ភីរេ បតិតស្ស មេ, ថលំ បាណិញ្ច ទស្សយេ.

៧៥៩.

‘‘រហទេហមស្មិ ឱគាឡ្ហោ, អហារិយរជមត្តិកេ;

មាយាឧសូយសារម្ភ, ថិនមិទ្ធមបត្ថដេ.

៧៦០.

‘‘ឧទ្ធច្ចមេឃថនិតំ, សំយោជនវលាហកំ;

វាហា វហន្តិ កុទ្ទិដ្ឋិំ, សង្កប្បា រាគនិស្សិតា.

៧៦១.

‘‘សវន្តិ សព្ពធិ សោតា, លតា ឧព្ភិជ្ជ តិដ្ឋតិ;

តេ សោតេ កោ និវារេយ្យ, តំ លតំ កោ ហិ ឆេច្ឆតិ.

៧៦២.

‘‘វេលំ ករោថ ភទ្ទន្តេ, សោតានំ សន្និវារណំ;

មា តេ មនោមយោ សោតា, រុក្ខំវ សហសា លុវេ.

៧៦៣.

‘‘ឯវំ មេ ភយជាតស្ស, អបារា បារមេសតោ;

តាណោ បញ្ញាវុធោ សត្ថា, ឥសិសង្ឃនិសេវិតោ.

៧៦៤.

‘‘សោបានំ សុគតំ សុទ្ធំ, ធម្មសារមយំ ទឡ្ហំ;

បាទាសិ វុយ្ហមានស្ស, មា ភាយីតិ ច មព្រវិ.

៧៦៥.

‘‘សតិបដ្ឋានបាសាទំ, អារុយ្ហ បច្ចវេក្ខិសំ;

យំ តំ បុព្ពេ អមញ្ញិស្សំ, សក្កាយាភិរតំ បជំ.

៧៦៦.

‘‘យទា ច មគ្គមទ្ទក្ខិំ, នាវាយ អភិរូហនំ;

អនធិដ្ឋាយ អត្តានំ, តិត្ថមទ្ទក្ខិមុត្តមំ.

៧៦៧.

‘‘សល្លំ អត្តសមុដ្ឋានំ, ភវនេត្តិប្បភាវិតំ;

ឯតេសំ អប្បវត្តាយ, ទេសេសិ មគ្គមុត្តមំ.

៧៦៨.

‘‘ទីឃរត្តានុសយិតំ ¶ , ចិររត្តមធិដ្ឋិតំ;

ពុទ្ធោ មេបានុទី គន្ថំ, វិសទោសប្បវាហនោ’’តិ. – ឥមា គាថា អភាសិ;

តត្ថ ¶ ចិររត្តំ វតាតិ ចិរកាលំ វត. អាតាបីតិ វីរិយវា វិមោក្ខធម្មបរិយេសនេ អារទ្ធវីរិយោ. ធម្មំ អនុវិចិន្តយន្តិ ‘‘កីទិសោ នុ ខោ វិមោក្ខធម្មោ, កថំ វា អធិគន្តព្ពោ’’តិ វិមុត្តិធម្មំ អនុវិចិនន្តោ គវេសន្តោ. សមំ ចិត្តស្ស នាលត្ថំ, បុច្ឆំ សមណព្រាហ្មណេតិ តេ តេ នានាតិត្ថិយេ សមណព្រាហ្មណេ វិមុត្តិធម្មំ បុច្ឆន្តោ បកតិយា អនុបសន្តសភាវស្ស ចិត្តស្ស សមំ វូបសមភូតំ វដ្ដទុក្ខវិស្សរណំ អរិយធម្មំ នាលត្ថំ នាធិគច្ឆន្តិ អត្ថោ.

កោ ¶ សោ បារង្គតោតិអាទិ បុច្ឆិតាការទស្សនំ. តត្ថ កោ សោ បារង្គតោ លោកេតិ ឥមស្មិំ លោកេ តិត្ថការបដិញ្ញេសុ សមណព្រាហ្មណេសុ កោ នុ ខោ សោ សំសារស្ស បារំ និព្ពានំ ឧបគតោ. កោ បត្តោ អមតោគធន្តិ និព្ពានបតិដ្ឋំ វិមោក្ខមគ្គំ កោ បត្តោ អធិគតោតិ អត្ថោ. កស្ស ធម្មំ បដិច្ឆាមីតិ កស្ស សមណស្ស វា ព្រាហ្មណស្ស វា ឱវាទធម្មំ បដិគ្គណ្ហាមិ បដិបជ្ជាមិ. បរមត្ថវិជាននន្តិ បរមត្ថស្ស វិជាននំ, អវិបរីតប្បវត្តិនិវត្តិយោ បវេទេន្តន្តិ អត្ថោ.

អន្តោវង្កគតោ អាសីតិ វង្កំ វុច្ចតិ ទិដ្ឋិគតំ មនោវង្កភាវតោ, សព្ពេបិ វា កិលេសា, អន្តោតិ បន ហទយវង្កស្ស អន្តោ, ហទយព្ភន្តរគតកិលេសវង្កោ វា អហោសីតិ អត្ថោ. មច្ឆោវ ឃសមាមិសន្តិ អាមិសំ ឃសន្តោ ខាទន្តោ មច្ឆោ វិយ, គិលពឡិសោ មច្ឆោ វិយាតិ អធិប្បាយោ. ពទ្ធោ មហិន្ទបាសេន, វេបចិត្យសុរោ យថាតិ មហិន្ទស្ស សក្កស្ស បាសេន ពទ្ធោ យថា វេបចិត្តិ អសុរិន្ទោ អសេរិវិហារី មហាទុក្ខប្បត្តោ, ឯវមហំ បុព្ពេ កិលេសបាសេន ពទ្ធោ អាសិំ, អសេរិវិហារី មហាទុក្ខប្បត្តោតិ អធិប្បាយោ.

អញ្ឆាមីតិ អាកឌ្ឍាមិ. នន្តិ កិលេសបាសំ. ន មុញ្ចាមីតិ ន មោចេមិ. អស្មា សោកបរិទ្ទវាតិ ឥមស្មា សោកបរិទេវវដ្ដតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថាបាសេន ពទ្ធោ មិគោ សូករោ វា មោចនុបាយំ អជានន្តោ បរិប្ផន្ទមានោ តំ អាវិញ្ឆន្តោ ពន្ធនំ ទឡ្ហំ ករោតិ, ឯវំ អហំ បុព្ពេ ¶ កិលេសបាសេន បដិមុក្កោ មោចនុបាយំ អជានន្តោ កាយសញ្ចេតនាទិវសេន បរិប្ផន្ទមានោ តំ ន មោចេសិំ, អញ្ញទត្ថុ តំ ទឡ្ហំ ករោន្តោ សោកាទិនា បរំ កិលេសំ ឯវ បាបុណិន្តិ. កោ មេ ពន្ធំ មុញ្ចំ លោកេ, សម្ពោធិំ វេទយិស្សតីតិ ឥមស្មិំ លោកេ ឯតំ កិលេសពន្ធនេន ពន្ធំ មុញ្ចន្តោ សម្ពុជ្ឈតិ ឯតេនាតិ ‘‘សម្ពោធី’’តិ លទ្ធនាមំ វិមោក្ខមគ្គំ កោ មេ វេទយិស្សតិ អាចិក្ខិស្សតីតិ អត្ថោ. ‘‘ពន្ធមុញ្ច’’ន្តិបិ បឋន្តិ, ពន្ធា, ពន្ធស្ស វា មោចកំ សម្ពោធិន្តិ យោជនា.

អាទិសន្តន្តិ ទេសេន្តំ. បភង្គុនន្តិ បភញ្ជនំ កិលេសានំ វិទ្ធំសនំ ¶ , បភង្គុនំ វា ធម្មប្បវត្តិំ អាទិសន្តំ កថេន្តំ ជរាយ មច្ចុនោ ច បវាហនំ កស្ស ធម្មំ បដិច្ឆាមិ. ‘‘បដិបជ្ជាមី’’តិ វា បាឋោ, សោ ឯវត្ថោ. វិចិកិច្ឆាកង្ខាគន្ថិតន្តិ ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហមតីតមទ្ធាន’’ន្តិអាទិនយប្បវត្តាយ (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០) វិចិកិច្ឆាយ អាសប្បនបរិសប្បនាការវុត្តិយា កង្ខាយ ច គន្ថិតំ. សារម្ភពលសញ្ញុតន្តិ ករណុត្តរិយករណលក្ខណេន ពលប្បត្តេន សារម្ភេន យុត្តំ. កោធប្បត្តមនត្ថទ្ធន្តិ សព្ពត្ថ កោធេន យុត្តមនសា ¶ ថទ្ធភាវំ គតំ អភិជប្បប្បទារណំ. ឥច្ឆិតាលាភាទិវសេន ហិ តណ្ហា សត្តានំ ចិត្តំ បទាលេន្តី វិយ បវត្តតិ. ទូរេ ឋិតស្សាបិ វិជ្ឈនុបាយតាយ តណ្ហាវ ធនុ សមុបតិដ្ឋតិ ឧប្បជ្ជតិ ឯតស្មាតិ តណ្ហាធនុសមុដ្ឋានំ, ទិដ្ឋិសល្លំ. តំ បន យស្មា វីសតិវត្ថុកា សក្កាយទិដ្ឋិ, ទសវត្ថុកា មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ តិំសប្បភេទំ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ទ្វេ ច បន្នរសាយុត’’ន្តិ, ទ្វិក្ខត្តុំ បន្នរសភេទវន្តន្តិ អត្ថោ. បស្ស ឱរសិកំ ពាឡ្ហំ, ភេត្វាន យទិ តិដ្ឋតីតិ យំ ឧរសម្ពន្ធនីយតាយ ឱរសិកំ ពាឡ្ហំ ពលវតរំ ភេត្វាន ហទយំ វិនិវិជ្ឈិត្វា តស្មិំយេវ ហទយេ តិដ្ឋតិ, តំ បស្សាតិ អត្តានមេវ អាលបតិ.

អនុទិដ្ឋីនំ អប្បហានន្តិ អនុទិដ្ឋិភូតានំ សេសទិដ្ឋីនំ អប្បហានការណំ. យាវ ហិ សក្កាយទិដ្ឋិ សន្តានតោ ន វិគច្ឆតិ, តាវ សស្សតទិដ្ឋិអាទីនំ អប្បហានមេវាតិ. សង្កប្បបរតេជិតន្តិ សង្កប្បេន មិច្ឆាវិតក្កេន បរេ បរជនេ និស្សយលក្ខណំ បតិបតិតេ តេជិតំ ឧស្សាហិតំ. តេន វិទ្ធោ បវេធាមីតិ តេន ទិដ្ឋិសល្លេន យថា ហទយំ អាហច្ច តិដ្ឋតិ, ឯវំ វិទ្ធោ បវេធាមិ សង្កប្បាមិ សស្សតុច្ឆេទាទិវសេន ឥតោ ចិតោ ច បរិវដ្ដាមិ. បត្តំវ ¶ មាលុតេរិតន្តិ មាលុតេន វាយុនា ឯរិតំ វណ្ដតោ មុត្តំ ទុមបត្តំ វិយ.

អជ្ឈត្តំ មេ សមុដ្ឋាយាតិ យថា លោកេ សល្លំ នាម ពាហិរតោ ឧដ្ឋាយ អជ្ឈត្តំ និម្មថេត្វា ពាធតិ, ន ឯវមិទំ. ឥទំ បន អជ្ឈត្តំ មេ មម អត្តភាវេ សមុដ្ឋាយ សោ អត្តភាវសញ្ញិតោ ឆផស្សាយតនកាយោ យថា ខិប្បំ សីឃំ បច្ចតិ, ឌយ្ហតិ. យថា កិំ? អគ្គិ វិយ សនិស្សយឌាហកោ តំយេវ មាមកំ មម សន្តកំ អត្តភាវំ ឌហន្តោ យត្ថ ឧប្បន្នោ, តត្ថេវ សរតិ បវត្តតិ.

តំ ន បស្សាមិ តេកិច្ឆន្តិ តាទិសាយ តិកិច្ឆាយ និយុត្តតាយ តេកិច្ឆំ ¶ សល្លកត្តំ ភិសក្កំ តំ ន បស្សាមិ. យោ មេតំ សល្លមុទ្ធរេតិ យោ ភិសក្កោ ឯតំ ទិដ្ឋិសល្លំ កិលេសសល្លញ្ច ឧទ្ធរេយ្យ, ឧទ្ធរន្តោ ច នានារជ្ជេន រជ្ជុសទិសសង្ខាតាយ ឯសនិសលាកាយ បវេសេត្វាន សត្ថេន កន្តិត្វា នាញ្ញេន មន្តាគទប្បយោគេន វិចិកិច្ឆិតំ សល្លំ តិកិច្ឆិតុំ សក្កាតិ អាហរិត្វា យោជេតព្ពំ. វិចិកិច្ឆិតន្តិ, ច និទស្សនមត្តមេតំ. សព្ពស្សបិ កិលេសសល្លស្ស វសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

អសត្ថោតិ សត្ថរហិតោ. អវណោតិ វណេន វិនា. អព្ភន្តរបស្សយន្តិ អព្ភន្តរសង្ខាតំ ហទយំ និស្សាយ ឋិតំ. អហិំសន្តិ អបីឡេន្តោ. ‘‘អហិំសា’’តិ ច បាឋោ, អហិំសាយ អបីឡនេនាតិ ¶ អត្ថោ. អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – កោ នុ ខោ កិញ្ចិ សត្ថំ អគ្គហេត្វា វណញ្ច អករោន្តោ តតោ ឯវ សព្ពគត្តានិ អពាធេន្តោ មម ហទយព្ភន្តរគតំ បីឡាជននតោ អន្តោ តុទនតោ អន្តោ រុទ្ធនតោ ច បរមត្ថេនេវ សល្លភូតំ កិលេសសល្លំ ឧទ្ធរិស្សតីតិ.

ឯវំ ទសហិ គាថាហិ បុព្ពេ អត្តនា ចិន្តិតាការំ ទស្សេត្វា បុនបិ តំ បការន្តរេន ទស្សេតុំ ‘‘ធម្មប្បតិ ហិ សោ សេដ្ឋោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ធម្មប្បតីតិ ធម្មនិមិត្តំ ធម្មហេតុ. ហីតិ និបាតមត្តំ. សោ សេដ្ឋោតិ សោ បុគ្គលោ ឧត្តមោ. វិសទោសប្បវាហកោតិ យោ មយ្ហំ រាគាទិកិលេសស្ស បវាហកោ ឧច្ឆិន្នកោ. គម្ភីរេ បតិតស្ស មេ, ថលំ បាណិញ្ច ទស្សយេតិ កោ នុ ខោ អតិគម្ភីរេ សំសារមហោឃេ បតិតស្ស មយ្ហំ ‘‘មា ភាយី’’តិ អស្សាសេន្តោ និព្ពានថលំ តំសម្បាបកំ អរិយមគ្គហត្ថញ្ច ទស្សេយ្យ.

រហទេហមស្មិ ¶ ឱគាឡ្ហោតិ មហតិ សំសាររហទេ អហមស្មិ សសីសំ និមុជ្ជនវសេន ឱតិណ្ណោ អនុបវិដ្ឋោ. អហារិយរជមត្តិកេតិ អបនេតុំ អសក្កុណេយ្យោ រាគាទិរជោ មត្តិកា កទ្ទមោ ឯតស្សាតិ អហារិយរជមត្តិកោ, រហទោ. តស្មិំ រហទស្មិំ. ‘‘អហារិយរជមន្តិកេ’’តិ វា បាឋោ, អន្តិកេ ឋិតរាគាទីសុ ទុន្នីហរណីយរាគាទិរជេតិ អត្ថោ. សន្តទោសបដិច្ឆាទនលក្ខណា មាយា, បរសម្បត្តិអសហនលក្ខណា ឧសូយា, ករណុត្តរិយករណលក្ខណោ សារម្ភោ, ចិត្តាលសិយលក្ខណំ ថិនំ, កាយាលសិយលក្ខណំ មិទ្ធន្តិ ឥមេ បាបធម្មា បត្ថដា យំ រហទំ, តស្មិំ មាយាឧសូយសារម្ភថិនមិទ្ធមបត្ថដេ, មការោ ចេត្ថ បទសន្ធិករោ វុត្តោ. យថាវុត្តេហិ ឥមេហិ បាបធម្មេហិ បត្ថដេតិ អត្ថោ.

ឧទ្ធច្ចមេឃថនិតំ, សំយោជនវលាហកន្តិ វចនវិបល្លាសេន វុត្តំ, ភន្តសភាវំ ឧទ្ធច្ចំ មេឃថនិតំ មេឃគជ្ជិតំ ឯតេសន្តិ ឧទ្ធច្ចមេឃថនិតា. ទសវិធា សំយោជនា ¶ ឯវ វលាហកា ឯតេសន្តិ សំយោជនវលាហកា. វាហា មហាឧទកវាហសទិសា រាគនិស្សិតា មិច្ឆាសង្កប្បា អសុភាទីសុ ឋិតា កុទ្ទិដ្ឋិំ មំ វហន្តិ អបាយសមុទ្ទមេវ ឧទ្ទិស្ស កឌ្ឍន្តីតិ អត្ថោ.

សវន្តិ សព្ពធិ សោតាតិ តណ្ហាសោតោ, ទិដ្ឋិសោតោ, មានសោតោ, អវិជ្ជាសោតោ, កិលេសសោតោតិ ឥមេ បញ្ចបិសោតា ចក្ខុទ្វារាទីនំ វសេន សព្ពេសុ រូបាទីសុ អារម្មណេសុ សវនតោ ‘‘រូបតណ្ហា…បេ… ធម្មតណ្ហា’’តិអាទិនា (វិភ. ២០៤, ២៣២) សព្ពភាគេហិ វា សវនតោ សព្ពធិ សវន្តិ. លតាតិ បលិវេឋនដ្ឋេន សំសិព្ពនដ្ឋេន លតា វិយាតិ លតា, តណ្ហា. ឧព្ភិជ្ជ តិដ្ឋតីតិ ឆហិ ទ្វារេហិ ឧព្ភិជ្ជិត្វា រូបាទីសុ អារម្មណេសុ តិដ្ឋតិ. តេ សោតេតិ តណ្ហាទិកេ ¶ សោតេ មម សន្តានេ សន្ទន្តេ មគ្គសេតុពន្ធនេន កោ បុរិសវិសេសោ និវារេយ្យ, តំ លតន្តិ តណ្ហាលតំ, មគ្គសត្ថេន កោ ឆេច្ឆតិ ឆិន្ទិស្សតិ.

វេលំ ករោថាតិ តេសំ សោតានំ វេលំ សេតុំ ករោថ សន្និវារណំ. ភទ្ទន្តេតិ អាលបនាការទស្សនំ. មា តេ មនោមយោ សោតោតិ ឧទកសោតោ ឱឡារិកោ, តស្ស ពាលមហាជនេនបិ សេតុំ ¶ កត្វា និវារណំ សក្កា. អយំ បន មនោមយោ សោតោ សុខុមោ ទុន្និវារណោ. សោ យថា ឧទកសោតោ វឌ្ឍន្តោ កូលេ ឋិតំ រុក្ខំ បាតេត្វាវ នាសេតិ, ឯវំ តុម្ហេ អបាយតីរេ ឋិតេ តត្ថ សហសា បាតេត្វា អបាយសមុទ្ទំ បាបេន្តោ មា លុវេ មា វិនាសេយ្យ មា អនយព្យសនំ បាបេយ្យាតិ អត្ថោ.

ឯវំ អយំ ថេរោ បុរិមត្តភាវេ បរិមទ្ទិតសង្ខារត្តា ញាណបរិបាកំ គតត្តា បវត្តិទុក្ខំ ឧបធារេន្តោ យថា វិចិកិច្ឆាទិកេ សំកិលេសធម្មេ បរិគ្គណ្ហិ, តមាការំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ជាតសំវេគោ កិំកុសលគវេសី សត្ថុ សន្តិកំ គតោ យំ វិសេសំ អធិមុច្ចិ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវំ មេ ភយជាតស្សា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឯវំ មេ ភយជាតស្សាតិ ឯវំ វុត្តប្បការេន សំសារេ ជាតភយស្ស អបារា ឱរិមតីរតោ សប្បដិភយតោ សំសារវដ្ដតោ ‘‘កថំ នុ ខោ មុញ្ចេយ្យ’’ន្តិ បារំ និព្ពានំ, ឯសតោ គវេសតោ, តាណោ សទេវកស្ស លោកស្ស តាណភូតោ កិលេសសមុច្ឆេទនី បញ្ញា អាវុធោ ឯតស្សាតិ បញ្ញាវុធោ. ទិដ្ឋធម្មិកាទិអត្ថេន សត្តានំ យថារហំ អនុសាសនតោ សត្ថា, ឥសិសង្ឃេន អគ្គសាវកាទិអរិយបុគ្គលសមូហេន និសេវិតោ បយិរុបាសិតោ ឥសិសង្ឃនិសេវិតោ, សោបានន្តិ ទេសនាញាណេន សុដ្ឋុ កតត្តា អភិសង្ខតត្តា សុកតំ, ឧបក្កិលេសវិរហិតតោ សុទ្ធំ, សទ្ធាបញ្ញាទិសារភូតំ ធម្មសារមយំ ¶ បដិបក្ខេហិ អចលនីយតោ ទឡ្ហំ, វិបស្សនាសង្ខាតំ សោបានំ មហោឃេន វុយ្ហមានស្ស មយ្ហំ សត្ថា បាទាសិ, ទទន្តោ ច ‘‘ឥមិនា តេ សោត្ថិ ភវិស្សតី’’តិ សមស្សាសេន្តោ មា ភាយីតិ ច អព្រវិ, កថេសិ.

សតិបដ្ឋានបាសាទន្តិ តេន វិបស្សនាសោបានេន កាយានុបស្សនាទិនា លទ្ធព្ពចតុព្ពិធសាមញ្ញផលវិសេសេន ចតុភូមិសម្បន្នំ សតិបដ្ឋានបាសាទំ អារុហិត្វា បច្ចវេក្ខិសំ ចតុសច្ចធម្មំ មគ្គញាណេន បតិអវេក្ខិំ បដិវិជ្ឈិំ. យំ តំ បុព្ពេ អមញ្ញិស្សំ, សក្កាយាភិរតំ បជន្តិ ឯវំ បដិវិទ្ធសច្ចោ យំ សក្កាយេ ‘‘អហំ មមា’’តិ អភិរតំ បជំ តិត្ថិយជនំ តេន បរិកប្បិតអត្តានញ្ច បុព្ពេ សារតោ អមញ្ញិស្សំ. យទា ច មគ្គមទ្ទក្ខិំ, នាវាយ អភិរូហនន្តិ អរិយមគ្គនាវាយ អភិរុហនូបាយភូតំ យទា វិបស្សនាមគ្គំ យាថាវតោ អទ្ទក្ខិំ. តតោ បដ្ឋាយ តំ តិត្ថិយជនំ អត្តានញ្ច អនធិដ្ឋាយ ចិត្តេ អដ្ឋបេត្វា អគ្គហេត្វា តិត្ថំ និព្ពានសង្ខាតស្ស អមតមហាបារស្ស ¶ ¶ តិត្ថភូតំ អរិយមគ្គទស្សនំ សព្ពេហិ មគ្គេហិ សព្ពេហិ កុសលធម្មេហិ ឧក្កដ្ឋំ អទ្ទក្ខិំ, យាថាវតោ អបស្សិន្តិ អត្ថោ.

ឯវំ អត្តនោ អនុត្តរំ មគ្គាធិគមំ បកាសេត្វា ឥទានិ តស្ស ទេសកំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ ថោមេន្តោ ‘‘សល្លំ អត្តសមុដ្ឋាន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ សល្លន្តិ ទិដ្ឋិមានាទិកិលេសសល្លំ. អត្តសមុដ្ឋានន្តិ ‘‘អហ’’ន្តិ មានដ្ឋានតាយ ‘‘អត្តា’’តិ ច លទ្ធនាមេ អត្តភាវេ សម្ភូតំ. ភវនេត្តិប្បភាវិតន្តិ ភវតណ្ហាសមុដ្ឋិតំ ភវតណ្ហាសន្និស្សយំ. សា ហិ ទិដ្ឋិមានាទីនំ សម្ភវោ. ឯតេសំ អប្បវត្តាយាតិ យថាវុត្តានំ បាបធម្មានំ អប្បវត្តិយា អនុប្បាទាយ. ទេសេសិ មគ្គមុត្តមន្តិ ឧត្តមំ សេដ្ឋំ អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ, តទុបាយញ្ច វិបស្សនាមគ្គំ កថេសិ.

ទីឃរត្តានុសយិតន្តិ អនមតគ្គេ សំសារេ ចិរកាលំ សន្តានេ អនុ អនុ សយិតំ ការណលាភេន ឧប្បជ្ជនារហភាវេន ថាមគតំ, តតោ ច ចិររត្តំ អធិដ្ឋិតំ សន្តានំ អជ្ឈារុយ្ហ ឋិតំ. គន្ថន្តិ អភិជ្ឈាកាយគន្ថាទិំ មម សន្តានេ គន្ថភូតំ កិលេសវិសទោសំ បវាហនោ ពុទ្ធោ ភគវា អត្តនោ ទេសនានុភាវេន អបានុទី បរិជហាបេសិ, គន្ថេសុ ហិ អនវសេសតោ បហីនេសុ អប្បហីនោ នាម កិលេសោ នត្ថីតិ.

តេលកានិត្ថេរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. រដ្ឋបាលត្ថេរគាថាវណ្ណនា

បស្ស ¶ ចិត្តកតន្តិអាទិកា អាយស្មតោ រដ្ឋបាលត្ថេរស្ស គាថា. កា ឧប្បត្តិ? អយំ កិរ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ ឧប្បត្តិតោ បុរេតរមេវ ហំសវតីនគរេ គហបតិមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ បិតុ អច្ចយេន ឃរាវាសេ បតិដ្ឋិតោ រតនកោដ្ឋាគារកម្មិកេន ទស្សិតំ អបរិមាណំ កុលវំសានុគតំ ធនំ ទិស្វា ‘‘ឥមំ ឯត្តកំ ធនរាសិំ មយ្ហំ បិតុអយ្យកបយ្យកាទយោ អត្តនា សទ្ធិំ គហេត្វា គន្តុំ នាសក្ខិំសុ, មយា បន គហេត្វា គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា កបណទ្ធិកាទីនំ មហាទានំ អទាសិ. សោ អភិញ្ញាលាភិំ ឯកំ តាបសំ ឧបដ្ឋហន្តោ តេន ទេវលោកាធិបច្ចេ និយោជិតោ យាវជីវំ បុញ្ញានិ កត្វា តតោ ចុតោ ¶ ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវន្តោ តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា តតោ ចុតោ មនុស្សលោកេ ភិន្នំ រដ្ឋំ សន្ធារេតុំ សមត្ថស្ស កុលស្ស ឯកបុត្តកោ ហុត្វា និព្ពត្តិ.

តេន ¶ ច សមយេន បទុមុត្តរោ ភគវា លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ វេនេយ្យសត្តេ និព្ពានមហានគរសង្ខាតំ ខេមន្តភូមិំ សម្បាបេសិ. អថ សោ កុលបុត្តោ អនុក្កមេន វិញ្ញុតំ បត្តោ ឯកទិវសំ ឧបាសកេហិ សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ ធម្មំ ទេសេន្តំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ បរិសបរិយន្តេ និសីទិ. តេន ខោ បន សមយេន សត្ថា ឯកំ ភិក្ខុំ សទ្ធាបព្ពជិតានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ. តំ ទិស្វា សោ បសន្នមានសោ តទត្ថាយ ចិត្តំ ឋបេត្វា សតសហស្សភិក្ខុបរិវុតស្ស ភគវតោ មហតា សក្ការេន សត្តាហំ មហាទានំ បវត្តេត្វា បណិធានំ អកាសិ. សត្ថា តស្ស អនន្តរាយេន ឥជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ‘‘អនាគតេ គោតមស្ស នាម សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សាសនេ សទ្ធាបព្ពជិតានំ អគ្គោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. សោ សត្ថារំ ភិក្ខុសង្ឃញ្ច វន្ទិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. សោ តត្ថ យាវតាយុកំ បុញ្ញានិ កត្វា តតោ ចវិត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥតោ ទ្វេនវុតេ កប្បេ ផុស្សស្ស ភគវតោ កាលេ សត្ថុ វេមាតិកភាតិកេសុ តីសុ រាជបុត្តេសុ សត្ថារំ ឧបដ្ឋហន្តេសុ តេសំ បុញ្ញកិរិយាយ កិច្ចំ អកាសិ.

ឯវំ តត្ថ តត្ថ ភវេ តំ តំ ពហុំ កុសលំ ឧបចិនិត្វា សុគតីសុយេវ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កុរុរដ្ឋេ ថុល្លកោដ្ឋិកនិគមេ រដ្ឋបាលសេដ្ឋិនោ គេហេ និព្ពត្តិ, តស្ស ភិន្នំ រដ្ឋំ សន្ធារេតុំ សមត្ថេ កុលេ និព្ពត្តត្តា រដ្ឋបាលោតិ ¶ វំសានុគតមេវ នាមំ អហោសិ. សោ មហតា បរិវារេន វឌ្ឍន្តោ អនុក្កមេន យោព្ពនបត្តោ មាតាបិតូហិ បតិរូបេន ទារេន សំយោជិតោ មហន្តេ ច យសេ បតិដ្ឋាបិតោ ទិព្ពសម្បត្តិសទិសំ សម្បត្តិំ បច្ចនុភោតិ. អថ ភគវា កុរុរដ្ឋេ ជនបទចារិកំ ចរន្តោ ថុល្លកោដ្ឋិកំ អនុបាបុណិ. តំ សុត្វា រដ្ឋបាលោ កុលបុត្តោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិតុកាមោ សត្តាហំ ភត្តច្ឆេទំ កត្វា កិច្ឆេន កសិរេន មាតាបិតរោ អនុជានាបេត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា សត្ថុ អាណត្តិយា អញ្ញតរស្ស ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា យោនិសោមនសិការេន កម្មំ ករោន្តោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ អបទានេ (អប. ថេរ ១.២.៩៧-១១១) –

‘‘បទុមុត្តរស្ស ¶ ភគវតោ, លោកជេដ្ឋស្ស តាទិនោ;

វរនាគោ មយា ទិន្នោ, ឦសាទន្តោ ឧរូឡ្ហវា.

‘‘សេតច្ឆត្តោ បសោភិតោ, សកប្បនោ សហត្ថិបោ;

អគ្ឃាបេត្វាន តំ សព្ពំ, សង្ឃារាមំ អការយិំ.

‘‘ចតុបញ្ញាសសហស្សានិ, បាសាទេ ការយិំ អហំ;

មហោឃទានំ ករិត្វាន, និយ្យាទេសិំ មហេសិនោ.

‘‘អនុមោទិ ¶ មហាវីរោ, សយម្ភូ អគ្គបុគ្គលោ;

សព្ពេ ជនេ ហាសយន្តោ, ទេសេសិ អមតំ បទំ.

‘‘តំ មេ ពុទ្ធោ វិយាកាសិ, ជលជុត្តរនាមកោ;

ភិក្ខុសង្ឃេ និសីទិត្វា, ឥមា គាថា អភាសថ.

‘‘ចតុបញ្ញាសសហស្សានិ, បាសាទេ ការយី អយំ;

កថយិស្សាមិ វិបាកំ, សុណោថ មម ភាសតោ.

‘‘អដ្ឋារសសហស្សានិ, កូដាគារា ភវិស្សរេ;

ព្យម្ហុត្តមម្ហិ និព្ពត្តា, សព្ពសោណ្ណមយា ច តេ.

‘‘បញ្ញាសក្ខត្តុំ ទេវិន្ទោ, ទេវរជ្ជំ ករិស្សតិ;

អដ្ឋបញ្ញាសក្ខត្តុញ្ច, ចក្កវត្តី ភវិស្សតិ.

‘‘កប្បសតសហស្សម្ហិ, ឱក្កាកកុលសម្ភវោ;

គោតមោ នាម គោត្តេន, សត្ថា លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘ទេវលោកា ចវិត្វាន, សុក្កមូលេន ចោទិតោ;

អឌ្ឍេ កុលេ មហាភោគេ, និព្ពត្តិស្សតិ តាវទេ.

‘‘សោ បច្ឆា បព្ពជិត្វាន, សុក្កមូលេន ចោទិតោ;

រដ្ឋបាលោតិ នាមេន, ហេស្សតិ សត្ថុ សាវកោ.

‘‘បធានបហិតត្តោ សោ, ឧបសន្តោ និរូបធិ;

សព្ពាសវេ បរិញ្ញាយ, និព្ពាយិស្សតិនាសវោ.

‘‘ឧដ្ឋាយ អភិនិក្ខម្ម, ជហិតា ភោគសម្បទា;

ខេឡបិណ្ឌេវ ភោគម្ហិ, បេមំ មយ្ហំ ន វិជ្ជតិ.

‘‘វីរិយំ ¶ មេ ធុរធោរយ្ហំ, យោគក្ខេមាធិវាហនំ;

ធារេមិ អន្តិមំ ទេហំ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាសនេ.

‘‘បដិសម្ភិទា ចតស្សោ, វិមោក្ខាបិ ច អដ្ឋិមេ;

ឆឡភិញ្ញា សច្ឆិកតា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ.

អរហត្តំ បន បត្វា សត្ថារំ អនុជានាបេត្វា មាតាបិតរោ បស្សិតុំ ថុល្លកោដ្ឋិកំ គន្ត្វា, តត្ថ សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ បិតុ និវេសនេ អាភិទោសិកំ កុម្មាសំ លភិត្វា តំ អមតំ វិយ បរិភុញ្ជន្តោ, បិតរា និមន្តិតោ ស្វាតនាយ អធិវាសេត្វា, ទុតិយទិវសេ បិតុ និវេសនេ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា អលង្កតបដិយត្តេ ឥត្ថាគារជនេ ឧបគន្ត្វា ‘‘កីទិសា នាម តា, អយ្យបុត្ត, អច្ឆរាយោ, យាសំ ត្វំ ហេតុ ព្រហ្មចរិយំ ចរសី’’តិអាទីនិ (ម. និ. ២.៣០១) វត្វា, បលោភនកម្មំ កាតុំ អារទ្ធេ តស្ស អធិប្បាយំ បរិវត្តេត្វា អនិច្ចតាទិបដិសំយុត្តំ ធម្មំ កថេន្តោ –

៧៦៩.

‘‘បស្ស ¶ ចិត្តកតំ ពិម្ពំ, អរុកាយំ សមុស្សិតំ;

អាតុរំ ពហុសង្កប្បំ, យស្ស នត្ថិ ធុវំ ឋិតិ.

៧៧០.

‘‘បស្ស ចិត្តកតំ រូបំ, មណិនា កុណ្ឌលេន ច;

អដ្ឋិំ តចេន ឱនទ្ធំ, សហ វត្ថេហិ សោភតិ.

៧៧១.

‘‘អលត្តកកតា បាទា, មុខំ ចុណ្ណកមក្ខិតំ;

អលំ ពាលស្ស មោហាយ, នោ ច បារគវេសិនោ.

៧៧២.

‘‘អដ្ឋាបទកតា កេសា, នេត្តា អញ្ជនមក្ខិតា;

អលំ ពាលស្ស មោហាយ, នោ ច បារគវេសិនោ.

៧៧៣.

‘‘អញ្ជនីវ នវា ចិត្តា, បូតិកាយោ អលង្កតោ;

អលំ ពាលស្ស មោហាយ, នោ ច បារគវេសិនោ.

៧៧៤.

‘‘ឱទហិ ¶ មិគវោ បាសំ, នាសទា វាគុរំ មិគោ;

ភុត្វា និវាបំ គច្ឆាម, កន្ទន្តេ មិគពន្ធកេ.

៧៧៥.

‘‘ឆិន្នោ ¶ បាសោ មិគវស្ស, នាសទា វាគុរំ មិគោ;

ភុត្វា និវាបំ គច្ឆាម, សោចន្តេ មិគលុទ្ទកេ’’តិ. – ឥមា គាថា អភាសិ;

តត្ថ ចិត្តកតន្តិ ចិត្តំ កតំ ចិត្តកតំ, វត្ថាភរណមាលាទីហិ វិចិត្តំ កតន្តិ អត្ថោ. ពិម្ពន្តិ ទីឃាទិភាវេន យុត្តដ្ឋានេសុ ទីឃាទីហិ អង្គបច្ចង្គេហិ មណ្ឌិតំ អត្តភាវំ. អរុកាយន្តិ នវន្នំ វណមុខានំ លោមកូបានញ្ច វសេន វិស្សន្ទមានអសុចិំ, សព្ពសោ ច អរុភូតំ វណភូតំ អរូនំ វា កាយំ. សមុស្សិតន្តិ តីហិ អដ្ឋិសតេហិ សមុស្សិតំ. អាតុរន្តិ សព្ពកាលំ ឥរិយាបថន្តរាទីហិ បរិហរិតព្ពតាយ និច្ចំ គិលានំ. ពហុសង្កប្បន្តិ ពាលជនេន អភូតំ អារោបេត្វា ពហុធា សង្កប្បិតព្ពំ. យស្ស នត្ថិ ធុវំ ឋិតីតិ យស្ស កាយស្ស ធុវភាវោ ឋិតិសភាវោ នត្ថិ, ឯកំសតោ ភេទនវិកិរណវិទ្ធំសនធម្មោយេវ. តំ បស្សាតិ សមីបេ ឋិតំ ជនំ, អត្តានមេវ វា សន្ធាយ វទតិ.

រូបន្តិ សរីរំ. សរីរម្បិ ហិ ‘‘អដ្ឋិញ្ច បដិច្ច, ន្ហារុញ្ច បដិច្ច, មំសញ្ច បដិច្ច, ចម្មញ្ច បដិច្ច, អាកាសោ បរិវារិតោ ‘រូបន្ត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣០៦) រូបន្តិ វុច្ចតិ. មណិនា កុណ្ឌលេន ចាតិ សីសូបគាទិអាភរណគតេន មណិនា កុណ្ឌលេន ចិត្តកតំ. អដ្ឋិំ តចេន ឱនទ្ធន្តិ អល្លចម្មេន បរិយោនទ្ធំ អតិរេកតិសតបភេទំ អដ្ឋិំ បស្សាតិ យោជនា. កុណ្ឌលេន ចាតិ ច-សទ្ទេន សេសាភរណាលង្ការេ សង្គណ្ហាតិ. សហ វត្ថេហិ សោភតីតិ តយិទំ រូបំ មណិនា ចិត្តកតម្បិ វត្ថេហិ បដិច្ឆាទិតមេវ សោភតិ, ន អបដិច្ឆាទិតន្តិ ¶ អត្ថោ. យេ បន ‘‘អដ្ឋិតចេនា’’តិ បឋន្តិ, តេសំ អដ្ឋិតចេនំ ឱនទ្ធំ សោភតិ, ឱនទ្ធត្តា អដ្ឋិតចេនាតិ អត្ថោ.

អលត្តកកតាតិ អលត្តកេន កតរញ្ជនា លាខាយ សំរញ្ជិតា. បាទាតិ ចរណា. មុខំ ចុណ្ណកមក្ខិតន្តិ មុខំ ចុណ្ណកេន មក្ខិតំ, យំ មណ្ឌនមនុយុត្តា សាសបកក្កេន មុខបីឡកាទីនិ ហរិត្វា លោណមត្តិកាយ ទុដ្ឋលោហិតំ ហរិត្វា មុខចុណ្ណកវិលេបនំ ករោន្តិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ. អលន្តិ ពាលស្ស អន្ធបុថុជ្ជនស្ស នោ ¶ ច បារគវេសិនោ វដ្ដាភិរតស្ស មោហាយ សម្មោហនាយ សមត្ថំ តស្ស ចិត្តំ មោហេតុំ បរិយត្តំ, បារគវេសិនោ បន វិវដ្ដាភិរតស្ស នោ អលំ ន បរិយត្តំ.

អដ្ឋាបទកតាតិ ¶ អដ្ឋបទាការេន កតា សញ្ចិតា បុរិមភាគេ កេសេ កប្បេត្វា នលាដស្ស បដិច្ឆាទនវសេន កតា កេសរចនា អដ្ឋបទំ នាម, យំ ‘‘អលក’’ន្តិបិ វុច្ចតិ. នេត្តា អញ្ជនមក្ខិតាតិ ឧភោបិ នយនានិ អន្តោ ទ្វីសុ អន្តេសុ ច យថា អញ្ជនច្ឆាយា ទិស្សតិ, ឯវំ អញ្ជិតញ្ជនានិ.

អញ្ជនីវ នវា ចិត្តា, បូតិកាយោ អលង្កតោតិ យថា អញ្ជនី អញ្ជននាឡិកា នវា អភិនវា មាលាកម្មមករទន្តាទិវសេន ចិត្តា ពហិ មដ្ឋា ឧជ្ជលា ទស្សនីយា, អន្តោ បន ន ទស្សនីយា ហោតិ, ឯវមេវ តាសំ កាយោ ន្ហានព្ភញ្ជនវត្ថាលង្ការេហិ អលង្កតោ ពហិ ឧជ្ជលោ, អន្តោ បន បូតិ នានប្បការអសុចីហិ ភរិតោ តិដ្ឋតីតិ អត្ថោ.

ឱទហីតិ ឱឌ្ឌេសិ. មិគវោតិ, មិគលុទ្ទកោ. បាសន្តិ, ទណ្ឌវាគុរំ. នាសទាតិ ន សង្ឃដ្ដេសិ. វាគុរន្តិ បាសំ. និវាបន្តិ មិគានំ ខាទនត្ថាយ ខិត្តំ តិណាទិឃាសំ. ឧបមា ខោ អយំ ថេរេន កតា អត្ថស្ស វិញ្ញាបនាយ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – យថា មិគានំ មារណត្ថាយ ទណ្ឌវាគុរំ ឱឌ្ឌេត្វា តត្ថ និវាបំ វិកិរិយ មិគលុទ្ទកេ និលីនេ ឋិតេ តត្ថេកោ ជវបរក្កមសម្បន្នោ ឆេកោ មិគោ បាសំ អផុសន្តោ ឯវ យថាសុខំ និវាបំ ខាទិត្វា, ‘‘វញ្ចេសិ វត មិគោ’’តិ មិគលុទ្ទកេ វិរវន្តេ ឯវ គច្ឆតិ. អបរោ មិគោ ពលវា ឆេកោ ជវសម្បន្នោវ តត្ថ គន្ត្វា និវាបំ ខាទិត្វា តត្ថ តត្ថ បាសំ ឆិន្ទិត្វា, ‘‘វញ្ចេសិ វត មិគោ, បាសោ ឆិន្នោ’’តិ មិគលុទ្ទកេ សោចន្តេ ឯវ គច្ឆតិ, ឯវំ មយម្បិ បុព្ពេ បុថុជ្ជនកាលេ មាតាបិតូហិ អាសជ្ជនត្ថាយ និយ្យាទិតេ ភោគេ ភុញ្ជិត្វា តត្ថ តត្ថ អសជ្ជមានា និក្ខន្តា. ឥទានិ បន សព្ពសោ ¶ ឆិន្នកិលេសា អបាសា ហុត្វា ឋិតា, តេហិ ទិន្នភោជនំ ភុញ្ជិត្វា តេសុ សោចន្តេសុ ឯវ គច្ឆាមាតិ.

ឯវំ ថេរោ មិគលុទ្ទកំ វិយ មាតាបិតរោ, ហិរញ្ញសុវណ្ណំ ឥត្ថាគារញ្ច វាគុរជាលំ វិយ, អត្តនា បុព្ពេ ភុត្តភោគេ ច ឥទានិ ភុត្តភោជនញ្ច និវាបតិណំ វិយ, អត្តានំ មហាមិគំ វិយ ច កត្វា ទស្សេតិ. ឥមា គាថា វត្វា វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា រញ្ញោ កោរព្យស្ស មិគាជិនឧយ្យានេ មង្គលសិលាបដ្ដេ និសីទិ. ថេរស្ស កិរ បិតា សត្តសុ ទ្វារកោដ្ឋកេសុ អគ្គឡំ ទាបេត្វា ¶ មល្លេ អាណាបេសិ ‘‘និក្ខមិតុំ មា ទេថ, កាសាយានិ អបនេត្វា សេតកានិ និវាសេថា’’តិ, តស្មា ថេរោ អាកាសេន ¶ អគមាសិ. អថ រាជា កោរព្យោ ថេរស្ស តត្ថ និសិន្នភាវំ សុត្វា តំ ឧបសង្កមិត្វា សម្មោទនីយំ កថំ សារណីយំ វីតិសារេត្វា ‘‘ឥធ, ភោ រដ្ឋបាល, បព្ពជន្តោ ព្យាធិបារិជុញ្ញំ វា ជរាភោគញាតិបារិជុញ្ញំ វា បត្តោ បព្ពជតិ. ត្វំ បន កិញ្ចិបិ បារិជុញ្ញំ អនុបគតោ ឯវ កស្មា បព្ពជិតោ’’តិ បុច្ឆិ. អថស្ស ថេរោ, ‘‘ឧបនិយ្យតិ លោកោ អទ្ធុវោ, អតាណោ លោកោ អនភិស្សរោ, អស្សកោ លោកោ សព្ពំ បហាយ គមនីយំ, ឩនោ លោកោ អតិត្តោ តណ្ហាទាសោ’’តិ (ម. និ. ២.៣០៥) ឥមេសំ ចតុន្នំ ធម្មុទ្ទេសានំ អត្តានំ វិវិត្តភាវំ កថេត្វា តស្សា ទេសនាយ អនុគីតិំ កថេន្តោ –

៧៧៦.

‘‘បស្សាមិ លោកេ សធនេ មនុស្សេ, លទ្ធាន វិត្តំ ន ទទន្តិ មោហា;

លុទ្ធា ធនំ សន្និចយំ ករោន្តិ, ភិយ្យោវ កាមេ អភិបត្ថយន្តិ.

៧៧៧.

‘‘រាជា បសយ្ហប្បថវិំ វិជេត្វា, សសាគរន្តំ មហិមាវសន្តោ;

ឱរំ សមុទ្ទស្ស អតិត្តរូបោ, បារំ សមុទ្ទស្សបិ បត្ថយេថ.

៧៧៨.

‘‘រាជា ច អញ្ញេ ច ពហូ មនុស្សា, អវីតតណ្ហា មរណំ ឧបេន្តិ;

ឩនាវ ហុត្វាន ជហន្តិ ទេហំ, កាមេហិ លោកម្ហិ ន ហត្ថិ តិត្តិ.

៧៧៩.

‘‘កន្ទន្តិ នំ ញាតី បកិរិយ កេសេ, ‘អហោ វតា នោ អមរា’តិ ចាហុ;

វត្ថេន នំ បារុតំ នីហរិត្វា, ចិតំ សមោធាយ តតោ ឌហន្តិ.

៧៨០.

‘‘សោ ¶ ឌយ្ហតិ សូលេហិ តុជ្ជមានោ, ឯកេន វត្ថេន បហាយ ភោគេ;

ន មីយមានស្ស ភវន្តិ តាណា, ញាតី ច មិត្តា អថ វា សហាយា.

៧៨១.

‘‘ទាយាទកា តស្ស ធនំ ហរន្តិ, សត្តោ បន គច្ឆតិ យេនកម្មំ;

ន មីយមានំ ធនមន្វេតិ កិញ្ចិ, បុត្តា ច ទារា ច ធនញ្ច រដ្ឋំ.

៧៨២.

‘‘ន ¶ ទីឃមាយុំ លភតេ ធនេន, ន ចាបិ វិត្តេន ជរំ វិហន្តិ;

អប្បំ ហិទំ ជីវិតមាហុ ធីរា, អសស្សតំ វិប្បរិណាមធម្មំ.

៧៨៣.

‘‘អឌ្ឍា ¶ ទលិទ្ទា ច ផុសន្តិ ផស្សំ, ពាលោ ច ធីរោ ច តថេវ ផុដ្ឋោ;

ពាលោ ហិ ពាល្យា វធិតោវ សេតិ, ធីរោ ច នោ វេធតិ ផស្សផុដ្ឋោ.

៧៨៤.

‘‘តស្មា ហិ បញ្ញាវ ធនេន សេយ្យា, យាយ វោសានមិធាធិគច្ឆតិ;

អព្យោសិតត្តា ហិ ភវាភវេសុ, បាបានិ កម្មានិ ករោតិ មោហា.

៧៨៥.

‘‘ឧបេតិ គព្ភញ្ច បរញ្ច លោកំ, សំសារមាបជ្ជ បរម្បរាយ;

តស្សប្បបញ្ញោ អភិសទ្ទហន្តោ, ឧបេតិ គព្ភញ្ច បរញ្ច លោកំ.

៧៨៦.

‘‘ចោរោ យថា សន្ធិមុខេ គហីតោ, សកម្មុនា ហញ្ញតិ បាបធម្មោ;

ឯវំ បជា បេច្ច បរម្ហិ លោកេ, សកម្មុនា ហញ្ញតិ បាបធម្មោ.

៧៨៧.

‘‘កាមា ¶ ហិ ចិត្រា មធុរា មនោរមា, វិរូបរូបេន មថេន្តិ ចិត្តំ;

អាទីនវំ កាមគុណេសុ ទិស្វា, តស្មា អហំ បព្ពជិតោម្ហិ រាជ.

៧៨៨.

‘‘ទុមប្ផលានីវ បតន្តិ មាណវា, ទហរា ច វុឌ្ឍា ច សរីរភេទា;

ឯតម្បិ ទិស្វា បព្ពជិតោម្ហិ រាជ, អបណ្ណកំ សាមញ្ញមេវ សេយ្យោ.

៧៨៩.

‘‘សទ្ធាយាហំ បព្ពជិតោ, ឧបេតោ ជិនសាសនេ;

អវញ្ឈា មយ្ហំ បព្ពជ្ជា, អនណោ ភុញ្ជាមិ ភោជនំ.

៧៩០.

‘‘កាមេ អាទិត្តតោ ទិស្វា, ជាតរូបានិ សត្ថតោ;

គព្ភវោក្កន្តិតោ ទុក្ខំ, និរយេសុ មហព្ភយំ.

៧៩១.

‘‘ឯតមាទីនវំ ¶ ញត្វា, សំវេគំ អលភិំ តទា;

សោហំ វិទ្ធោ តទា សន្តោ, សម្បត្តោ អាសវក្ខយំ.

៧៩២.

‘‘បរិចិណ្ណោ មយា សត្ថា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនំ;

ឱហិតោ គរុកោ ភារោ, ភវនេត្តិ សមូហតា.

៧៩៣.

‘‘យស្សត្ថាយ បព្ពជិតោ, អគារស្មានគារិយំ;

សោ មេ អត្ថោ អនុប្បត្តោ, សព្ពសំយោជនក្ខយោ’’តិ. – ឥមា គាថា អវោច;

តត្ថ បស្សាមិ លោកេតិ អហំ, មហារាជ, ឥមស្មិំ លោកេ សធនេ ធនសម្បន្នេ អឌ្ឍេ មនុស្សេ បស្សាមិ, តេ បន លទ្ធាន វិត្តំ ធនំ លភិត្វា ភោគសម្បត្តិយំ ឋិតា សមណព្រាហ្មណាទីសុ កស្សចិ កិញ្ចិបិ ន ទទន្តិ. កស្មា? មោហា កម្មស្សកតាបញ្ញាយ អភាវតោ. លុទ្ធា លោភាភិភូតា យថាលទ្ធំ ធនំ សន្និចយំ សព្ពសោ និចេតព្ពំ និធេតព្ពំ ករោន្តិ. ភិយ្យោវ យថាធិគតកាមតោ ឧបរិ កាមេ កាមគុណេ ‘‘តថាហំ ឯទិសេ ច ភោគេ បដិលភេយ្យ’’ន្តិ អភិបត្ថយន្តិ បច្ចាសីសន្តិ តជ្ជញ្ច វាយាមំ ករោន្តិ.

ភិយ្យោ ¶ ¶ កាមបត្ថនាយ ឧទាហរណំ ទស្សេន្តោ ‘‘រាជា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បសយ្ហប្បថវិំ វិជេត្វាតិ អត្តនោ វំសានុគតំ បថវិំ ពលក្ការេន អភិវិជិយ. អាវសន្តោតិ បសាសេន្តោ. ឱរំ សមុទ្ទស្សាតិ អនវសេសំ សមុទ្ទស្ស ឱរភាគំ លភិត្វាបិ តេន អតិត្តរូបោ បារំ សមុទ្ទស្ស ទីបន្តរម្បិ បត្ថយេយ្យ.

អវីតតណ្ហាតិ អវិគតតណ្ហា. ឩនាវាតិ អបរិបុណ្ណមនោរថាវ. កាមេហិ លោកម្ហិ ន ហត្ថិ តិត្តីតិ តណ្ហាវិបន្នានំ ឥមស្មិំ លោកេ វត្ថុកាមេហិ តិត្តិ នាម នត្ថិ.

កន្ទន្តិ នន្តិ មតបុរិសំ ឧទ្ទិស្ស តស្ស គុណេ កិត្តេន្តា កន្ទនំ ករោន្តិ. អហោ វតា នោ អមរាតិ ចាហូតិ អហោ វត អម្ហាកំ ញាតី អមរា សិយុន្តិ ច កថេន្តិ, គាថាសុខត្ថញ្ហេត្ថ វតា-ឥតិ ទីឃំ កត្វា វុត្តំ.

សោ ឌយ្ហតិ សូលេហិ តុជ្ជមានោតិ សោ មតសត្តោ ឆវឌាហកេហិ សម្មា ឈាបេតុំ សូលេហិ តុជ្ជមានោ. តាណាតិ បរិត្តាណករា.

យេនកម្មន្តិ យថាកម្មំ. ធនន្តិ ធនាយិតព្ពំ យំកិញ្ចិ វត្ថុ. បុន ធនន្តិ ហិរញ្ញសុវណ្ណំ សន្ធាយ វទតិ.

‘‘ន ទីឃមាយុ’’ន្តិអាទិនា កាមគុណស្ស ជរាយ ច បដិការាភាវំ វត្វា បុន តស្ស ឯកន្តិកភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘អប្បំ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. ផុសន្តីតិ ¶ អនិដ្ឋផស្សំ ផុសន្តិ បាបុណន្តិ, តត្ថ អឌ្ឍទលិទ្ទតា អការណន្តិ ទស្សេតិ. ផស្សំ ពាលោ ច ធីរោ ច តថេវ ផុដ្ឋោតិ យថា ពាលោ ឥដ្ឋានិដ្ឋសម្ផស្សំ ផុដ្ឋោ, តថេវ ធីរោ ឥដ្ឋានិដ្ឋផស្សំ ផុដ្ឋោ ហោតិ, ន ឯត្ថ ពាលបណ្ឌិតានំ កោចិ វិសេសោ. អយំ បន វិសេសោ, ពាលោ ហិ ពាល្យា វធិតោវ សេតីតិ ពាលបុគ្គលោ កេនចិ ទុក្ខធម្មេន ផុដ្ឋោ សោចន្តោ កិលមន្តោ ឧរត្តាឡិំ កន្ទន្តោ ពាលភាវេន វធិតោ បីឡិតោវ ហុត្វា សេតិ សយតិ. ឥតោ ចិតោ ច អាវដ្ដន្តោ វិវដ្ដន្តោ វិរោធេន្តោ វេធតិ ផស្សផុដ្ឋោតិ ធីរោ បន បណ្ឌិតោ ទុក្ខសម្ផស្សេន សម្ផុដ្ឋោ ន វេធតិ កម្បនមត្តម្បិ តស្ស ន ហោតីតិ.

តស្មាតិ ¶ យស្មា ពាលបណ្ឌិតានំ លោកធម្មេ ឯទិសី បវត្តិ, តស្មា ហិ បញ្ញាវ ធនេន សេយ្យា, យាយ វោសានមិធាធិគច្ឆតីតិ បញ្ញាវ ធនតោ បាសំសតរា, យាយ បញ្ញាយ វោសានំ ភវស្ស ¶ បរិយោសានភូតំ និព្ពានំ អធិគច្ឆតិ. អព្យោសិតត្តា ហីតិ អនធិគតនិដ្ឋត្តា. ភវាភវេសូតិ មហន្តាមហន្តេសុ ភវេសុ.

ឧបេតិ គព្ភញ្ច បរញ្ច លោកំ, សំសារមាបជ្ជ បរម្បរាយាតិ យោ បាបានិ កត្វា អបរាបរំ សំសរណមាបជ្ជិត្វា ឧបេតិ គព្ភញ្ច បរញ្ច លោកំ គព្ភសេយ្យាយ បរលោកុប្បត្តិយា ច ន មុច្ចតិ, តស្ស បាបកម្មការិនោ បុគ្គលស្ស កិរិយំ អភិសទ្ទហន្តោ ‘‘អត្តា ច មេ ហោតី’’តិ បត្តិយាយន្តោ អញ្ញោបិ អប្បបញ្ញោ ពាលោ យថា បដិបជ្ជិត្វា ឧបេតិ គព្ភញ្ច បរញ្ច លោកំ, ន តតោ បរិមុច្ចតិ.