📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ខុទ្ទកនិកាយេ

អបទាន-អដ្ឋកថា

(បឋមោ ភាគោ)

គន្ថារម្ភកថា

វន្ទិត្វា ¶ ¶ ¶ សិរសា សេដ្ឋំ, ពុទ្ធមប្បដិបុគ្គលំ;

ញេយ្យសាគរមុត្តិណ្ណំ, តិណ្ណំ សំសារសាគរំ.

តថេវ បរមំ សន្តំ, គម្ភីរំ ទុទ្ទសំ អណុំ;

ភវាភវករំ សុទ្ធំ, ធម្មំ សម្ពុទ្ធបូជិតំ.

តថេវ អនឃំ សង្ឃំ, អសង្គំ សង្ឃមុត្តមំ;

ឧត្តមំ ទក្ខិណេយ្យានំ, សន្តិន្ទ្រិយមនាសវំ.

កតេន ¶ តស្ស ឯតស្ស, បណាមេន វិសេសតោ;

រតនត្តយេ វិសេសេន, វិសេសស្សាទរេន មេ.

ថេរេហិ ធីរធីរេហិ, អាគមញ្ញូហិ វិញ្ញុភិ;

‘‘អបទានដ្ឋកថា ភន្តេ, កាតព្ពា’’តិ វិសេសតោ.

បុនប្បុនាទរេនេវ, យាចិតោហំ យសស្សិភិ;

តស្មាហំ សាបទានស្ស, អបទានស្សសេសតោ.

វិសេសនយទីបស្ស, ទីបិស្សំ បិដកត្តយេ;

យថា បាឡិនយេនេវ, អត្ថសំវណ្ណនំ សុភំ.

កេន ¶ កត្ថ កទា ចេតំ, ភាសិតំ ធម្មមុត្តមំ;

កិមត្ថំ ភាសិតញ្ចេតំ, ឯតំ វត្វា វិធិំ តតោ.

និទានេសុ កោសល្លត្ថំ, សុខុគ្គហណធារណំ;

តស្មា តំ តំ វិធិំ វត្វា, បុព្ពាបរវិសេសិតំ.

បុរា ¶ សីហឡភាសាយ, បោរាណដ្ឋកថាយ ច;

ឋបិតំ តំ ន សាធេតិ, សាធូនំ ឥច្ឆិតិច្ឆិតំ.

តស្មា តមុបនិស្សាយ, បោរាណដ្ឋកថានយំ;

វិវជ្ជេត្វា វិរុទ្ធត្ថំ, វិសេសត្ថំ បកាសយំ;

វិសេសវណ្ណនំ សេដ្ឋំ, ករិស្សាមត្ថវណ្ណនន្តិ.

និទានកថា

‘‘កេន ¶ កត្ថ កទា ចេតំ, ភាសិតំ ធម្មមុត្តម’’ន្តិ ច, ‘‘ករិស្សាមត្ថវណ្ណន’’ន្តិ ច បដិញ្ញាតត្តា សា បនាយំ អបទានស្សត្ថវណ្ណនា ទូរេនិទានំ, អវិទូរេនិទានំ, សន្តិកេនិទានន្តិ ឥមានិ តីណិ និទានានិ ទស្សេត្វា វណ្ណិយមានា យេ នំ សុណន្តិ, តេហិ សមុទាគមតោ បដ្ឋាយ វិញ្ញាតត្តា យស្មា សុដ្ឋុ វិញ្ញាតា នាម ហោតិ, តស្មា នំ តានិ និទានានិ ទស្សេត្វាវ វណ្ណយិស្សាម.

តត្ថ អាទិតោ តាវ តេសំ និទានានំ បរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ. ទីបង្ករបាទមូលស្មិញ្ហិ កតាភិនីហារស្ស មហាសត្តស្ស យាវ វេស្សន្តរត្តភាវា ចវិត្វា តុសិតបុរេ និព្ពត្តិ, តាវ បវត្តោ កថាមគ្គោ ទូរេនិទានំ នាម. តុសិតភវនតោ បន ចវិត្វា យាវ ពោធិមណ្ឌេ សព្ពញ្ញុតប្បត្តិ, តាវ បវត្តោ កថាមគ្គោ អវិទូរេនិទានំ នាម. សន្តិកេនិទានំ បន តេសុ តេសុ ឋានេសុ វិហរតោ តស្មិំ តស្មិំយេវ ឋានេ លព្ភតីតិ.

១. ទូរេនិទានកថា

តត្រិទំ ទូរេនិទានំ នាម – ឥតោ កិរ កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ អមរវតី នាម នគរំ អហោសិ. តត្ថ សុមេធោ ¶ នាម ព្រាហ្មណោ បដិវសតិ, ឧភតោ សុជាតោ មាតិតោ ច បិតិតោ ច, សំសុទ្ធគហណិកោ យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា, អក្ខិត្តោ អនុបកុដ្ឋោ ជាតិវាទេន, អភិរូបោ ទស្សនីយោ បាសាទិកោ បរមាយ វណ្ណបោក្ខរតាយ សមន្នាគតោ. សោ អញ្ញំ កម្មំ អកត្វា ព្រាហ្មណសិប្បមេវ ឧគ្គណ្ហិ. តស្ស ទហរកាលេយេវ មាតាបិតរោ កាលមកំសុ. អថស្ស រាសិវឌ្ឍកោ អមច្ចោ អាយបោត្ថកំ អាហរិត្វា សុវណ្ណរជតមណិមុត្តាទិភរិតេ គព្ភេ វិវរិត្វា ‘‘ឯត្តកំ តេ, កុមារ, មាតុ សន្តកំ, ឯត្តកំ បិតុ សន្តកំ, ឯត្តកំ អយ្យកបយ្យកាន’’ន្តិ យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា ធនំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘ឯតំ បដិបជ្ជាហី’’តិ អាហ. សុមេធបណ្ឌិតោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមំ ធនំ សំហរិត្វា មយ្ហំ បិតុបិតាមហាទយោ បរលោកំ គច្ឆន្តា ឯកកហាបណម្បិ គហេត្វា ន គតា, មយា បន គហេត្វា គមនការណំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ, សោ រញ្ញោ អារោចេត្វា ¶ នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា មហាជនស្ស ទានំ ទត្វា តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ. ឥមស្ស បនត្ថស្ស អាវិភាវត្ថំ ឥមស្មិំ ឋានេ សុមេធកថា កថេតព្ពា ¶ . សា បនេសា កិញ្ចាបិ ពុទ្ធវំសេ និរន្តរំ អាគតាយេវ, គាថាពន្ធេន បន អាគតត្តា ន សុដ្ឋុ បាកដា, តស្មា តំ អន្តរន្តរា គាថាសម្ពន្ធទីបកេហិ វចនេហិ សទ្ធិំ កថេស្សាម.

សុមេធកថា

កប្បសតសហស្សាធិកានញ្ហិ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ ទសហិ សទ្ទេហិ អវិវិត្តំ ‘‘អមរវតី’’តិ ច ‘‘អមរ’’ន្តិ ច លទ្ធនាមំ នគរំ អហោសិ, យំ សន្ធាយ ពុទ្ធវំសេ វុត្តំ –

‘‘កប្បេ ច សតសហស្សេ, ចតុរោ ច អសង្ខិយេ;

អមរំ នាម នគរំ, ទស្សនេយ្យំ មនោរមំ;

ទសហិ សទ្ទេហិ អវិវិត្តំ, អន្នបានសមាយុត’’ន្តិ. (ពុ. វំ. ២.១-២);

តត្ថ ទសហិ សទ្ទេហិ អវិវិត្តន្តិ ហត្ថិសទ្ទេន អស្សសទ្ទេន រថសទ្ទេន ភេរិសទ្ទេន មុទិង្គសទ្ទេន វីណាសទ្ទេន គីតសទ្ទេន សង្ខសទ្ទេន សម្មសទ្ទេន តាឡសទ្ទេន ‘‘អស្នាថ បិវថ ខាទថា’’តិ ទសមេន សទ្ទេនាតិ ¶ ឥមេហិ ទសហិ សទ្ទេហិ អវិវិត្តំ អហោសិ. តេសំ បន សទ្ទានំ ឯកទេសមេវ គហេត្វា –

‘‘ហត្ថិសទ្ទំ អស្សសទ្ទំ, ភេរិសង្ខរថានិ ច;

ខាទថ បិវថ ចេវ, អន្នបានេន ឃោសិត’’ន្តិ. –

ពុទ្ធវំសេ (ពុ. វំ. ២.៣-៥) ឥមំ គាថំ វត្វា –

‘‘នគរំ សព្ពង្គសម្បន្នំ, សព្ពកម្មមុបាគតំ;

សត្តរតនសម្បន្នំ, នានាជនសមាកុលំ;

សមិទ្ធំ ទេវនគរំវ, អាវាសំ បុញ្ញកម្មិនំ.

‘‘នគរេ អមរវតិយា, សុមេធោ នាម ព្រាហ្មណោ;

អនេកកោដិសន្និចយោ, បហូតធនធញ្ញវា.

‘‘អជ្ឈាយកោ ¶ មន្តធរោ, តិណ្ណំ វេទាន បារគូ;

លក្ខណេ ឥតិហាសេ ច, សធម្មេ បារមិំ គតោ’’តិ. – វុត្តំ;

អថេកទិវសំ ¶ សោ សុមេធបណ្ឌិតោ ឧបរិបាសាទវរតលេ រហោគតោ ហុត្វា បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសិន្នោ ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘បុនព្ភវេ, បណ្ឌិត, បដិសន្ធិគ្គហណំ នាម ទុក្ខំ, តថា និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ សរីរស្ស ភេទនំ, អហញ្ច ជាតិធម្មោ, ជរាធម្មោ, ព្យាធិធម្មោ, មរណធម្មោ, ឯវំភូតេន មយា អជាតិំ អជរំ អព្យាធិំ អមរណំ អទុក្ខំ សុខំ សីតលំ អមតមហានិព្ពានំ បរិយេសិតុំ វដ្ដតិ. អវស្សំ ភវតោ មុច្ចិត្វា និព្ពានគាមិនា ឯកេន មគ្គេន ភវិតព្ព’’ន្តិ. តេន វុត្តំ –

‘‘រហោគតោ និសីទិត្វា, ឯវំ ចិន្តេសហំ តទា;

ទុក្ខោ បុនព្ភវោ នាម, សរីរស្ស ច ភេទនំ.

‘‘ជាតិធម្មោ ជរាធម្មោ, ព្យាធិធម្មោ សហំ តទា;

អជរំ អមរំ ខេមំ, បរិយេសិស្សាមិ និព្ពុតិំ.

‘‘យំនូនិមំ បូតិកាយំ, នានាកុណបបូរិតំ;

ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆេយ្យំ, អនបេក្ខោ អនត្ថិកោ.

‘‘អត្ថិ ហេហិតិ សោ មគ្គោ, ន សោ សក្កា ន ហេតុយេ;

បរិយេសិស្សាមិ តំ មគ្គំ, ភវតោ បរិមុត្តិយា’’តិ.

តតោ ¶ ឧត្តរិបិ ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘យថា ហិ លោកេ ទុក្ខស្ស បដិបក្ខភូតំ សុខំ នាម អត្ថិ, ឯវំ ភវេ សតិ តប្បដិបក្ខេន វិភវេនាបិ ភវិតព្ពំ. យថា ច ឧណ្ហេ សតិ តស្ស វូបសមភូតំ សីតលម្បិ អត្ថិ, ឯវំ រាគគ្គិអាទីនំ វូបសមេន និព្ពានេនាបិ ភវិតព្ពំ. យថា នាម បាបស្ស លាមកស្ស ធម្មស្ស បដិបក្ខភូតោ កល្យាណោ អនវជ្ជភូតោ ធម្មោបិ អត្ថិយេវ, ឯវមេវ បាបិកាយ ជាតិយា សតិ សព្ពជាតិខេបនតោ អជាតិសង្ខាតេន និព្ពានេនាបិ ភវិតព្ពមេវា’’តិ. តេន វុត្តំ –

‘‘យថាបិ ទុក្ខេ វិជ្ជន្តេ, សុខំ នាមបិ វិជ្ជតិ;

ឯវំ ភវេ វិជ្ជមានេ, វិភវោបិច្ឆិតព្ពកោ.

‘‘យថាបិ ¶ ឧណ្ហេ វិជ្ជន្តេ, អបរំ វិជ្ជតិ សីតលំ;

ឯវំ តិវិធគ្គិ វិជ្ជន្តេ, និព្ពានម្បិច្ឆិតព្ពកំ.

‘‘យថាបិ បាបេ វិជ្ជន្តេ, កល្យាណមបិ វិជ្ជតិ;

ឯវមេវ ជាតិ វិជ្ជន្តេ, អជាតិបិច្ឆិតព្ពក’’ន្តិ.

អបរម្បិ ¶ ចិន្តេសិ – ‘‘យថា នាម គូថរាសិម្ហិ និមុគ្គេន បុរិសេន ទូរតោវ បញ្ចវណ្ណបទុមសញ្ឆន្នំ មហាតឡាកំ ទិស្វា ‘កតរេន នុ ខោ មគ្គេន ឯត្ថ គន្តព្ព’ន្តិ តំ តឡាកំ គវេសិតុំ យុត្តំ. យំ តស្ស អគវេសនំ, ន សោ តឡាកស្ស ទោសោ, បុរិសស្សេវ ទោសោ. ឯវំ កិលេសមលធោវនេ អមតមហានិព្ពានតឡាកេ វិជ្ជន្តេ យំ តស្ស អគវេសនំ, ន សោ អមតមហានិព្ពានតឡាកស្ស ទោសោ, បុរិសស្សេវ ទោសោ. យថា ច ចោរេហិ សម្បរិវារិតោ បុរិសោ បលាយនមគ្គេ វិជ្ជមានេបិ សចេ ន បលាយតិ, ន សោ មគ្គស្ស ទោសោ, បុរិសស្សេវ ទោសោ. ឯវមេវ កិលេសេហិ បរិវារេត្វា គហិតស្ស បុរិសស្ស វិជ្ជមានេយេវ និព្ពានគាមិម្ហិ សិវេ មគ្គេ មគ្គស្ស អគវេសនំ នាម ន មគ្គស្ស ទោសោ, បុរិសស្សេវ ទោសោ. យថា ច ព្យាធិបីឡិតោ បុរិសោ វិជ្ជមានេ ព្យាធិតិកិច្ឆកេ វេជ្ជេ សចេ តំ វេជ្ជំ គវេសិត្វា ព្យាធិំ ន តិកិច្ឆាបេតិ, ន សោ វេជ្ជស្ស ទោសោ, បុរិសស្សេវ ទោសោ. ឯវមេវ យោ កិលេសព្យាធិបីឡិតោ កិលេសវូបសមមគ្គកោវិទំ វិជ្ជមានមេវ អាចរិយំ ន គវេសតិ, តស្សេវ ទោសោ, ន កិលេសវិនាសកស្ស អាចរិយស្ស ទោសោ’’តិ. តេន វុត្តំ –

‘‘យថា ¶ គូថគតោ បុរិសោ, តឡាកំ ទិស្វាន បូរិតំ;

ន គវេសតិ តំ តឡាកំ, ន ទោសោ តឡាកស្ស សោ.

‘‘ឯវំ កិលេសមលធោវេ, វិជ្ជន្តេ អមតន្តឡេ;

ន គវេសតិ តំ តឡាកំ, ន ទោសោ អមតន្តឡេ.

‘‘យថា អរីហិ បរិរុទ្ធោ, វិជ្ជន្តេ គមនម្បថេ;

ន បលាយតិ សោ បុរិសោ, ន ទោសោ អញ្ជសស្ស សោ.

‘‘ឯវំ កិលេសបរិរុទ្ធោ, វិជ្ជមានេ សិវេ បថេ;

ន គវេសតិ តំ មគ្គំ, ន ទោសោ សិវមញ្ជសេ.

‘‘យថាបិ ¶ ព្យាធិតោ បុរិសោ, វិជ្ជមានេ តិកិច្ឆកេ;

ន តិកិច្ឆាបេតិ តំ ព្យាធិំ, ន ទោសោ សោ តិកិច្ឆកេ.

‘‘ឯវំ កិលេសព្យាធីហិ, ទុក្ខិតោ បរិបីឡិតោ;

ន គវេសតិ តំ អាចរិយំ, ន ទោសោ សោ វិនាយកេ’’តិ.

អបរម្បិ ¶ ចិន្តេសិ – ‘‘យថា មណ្ឌនកជាតិកោ បុរិសោ កណ្ឋេ អាសត្តំ កុណបំ ឆឌ្ឌេត្វា សុខំ គច្ឆេយ្យ, ឯវំ មយាបិ ឥមំ បូតិកាយំ ឆឌ្ឌេត្វា អនបេក្ខេន និព្ពាននគរំ បវិសិតព្ពំ. យថា ច នរនារិយោ ឧក្ការភូមិយំ ឧច្ចារបស្សាវំ កត្វា ន តំ ឧច្ឆង្គេន វា អាទាយ, ទុស្សន្តេន វា វេឋេត្វា គច្ឆន្តិ, ជិគុច្ឆមានា បន អនបេក្ខាវ, ឆឌ្ឌេត្វា គច្ឆន្តិ, ឯវំ មយាបិ ឥមំ បូតិកាយំ អនបេក្ខេន ឆឌ្ឌេត្វា អមតនិព្ពាននគរំ បវិសិតុំ វដ្ដតិ. យថា ច នាវិកា នាម ជជ្ជរំ នាវំ អនបេក្ខាវ ឆឌ្ឌេត្វា គច្ឆន្តិ, ឯវំ អហម្បិ ឥមំ នវហិ វណមុខេហិ បគ្ឃរន្តំ កាយំ ឆឌ្ឌេត្វា អនបេក្ខោ និព្ពានបុរំ បវិសិស្សាមិ. យថា ច បុរិសោ នានារតនានិ អាទាយ ចោរេហិ សទ្ធិំ មគ្គំ គច្ឆន្តោ អត្តនោ រតននាសភយេន តេ ឆឌ្ឌេត្វា ខេមំ មគ្គំ គណ្ហាតិ, ឯវំ អយម្បិ ករជកាយោ រតនវិលោបកចោរសទិសោ. សចាហំ ឯត្ថ តណ្ហំ ករិស្សាមិ, អរិយមគ្គកុសលធម្មរតនំ មេ នស្សិស្សតិ, តស្មា មយា ឥមំ ចោរសទិសំ កាយំ ឆឌ្ឌេត្វា អមតមហានិព្ពាននគរំ បវិសិតុំ វដ្ដតី’’តិ. តេន វុត្តំ –

‘‘យថាបិ ¶ កុណបំ បុរិសោ, កណ្ឋេ ពទ្ធំ ជិគុច្ឆិយ;

មោចយិត្វាន គច្ឆេយ្យ, សុខី សេរី សយំវសី.

‘‘តថេវិមំ បូតិកាយំ, នានាកុណបសញ្ចយំ;

ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆេយ្យំ, អនបេក្ខោ អនត្ថិកោ.

‘‘យថា ឧច្ចារដ្ឋានម្ហិ, ករីសំ នរនារិយោ;

ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆន្តិ, អនបេក្ខា អនត្ថិកា.

‘‘ឯវមេវាហំ ឥមំ កាយំ, នានាកុណបបូរិតំ;

ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆិស្សំ, វច្ចំ កត្វា យថា កុដិំ.

‘‘យថាបិ ¶ ជជ្ជរំ នាវំ, បលុគ្គំ ឧទគាហិនិំ;

សាមី ឆឌ្ឌេត្វា គច្ឆន្តិ, អនបេក្ខា អនត្ថិកា.

‘‘ឯវមេវាហំ ឥមំ កាយំ, នវច្ឆិទ្ទំ ធុវស្សវំ;

ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆិស្សំ, ជិណ្ណនាវំវ សាមិកា.

‘‘យថាបិ ¶ បុរិសោ ចោរេហិ, គច្ឆន្តោ ភណ្ឌមាទិយ;

ភណ្ឌច្ឆេទភយំ ទិស្វា, ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆតិ.

‘‘ឯវមេវ អយំ កាយោ, មហាចោរសមោ វិយ;

បហាយិមំ គមិស្សាមិ, កុសលច្ឆេទនា ភយា’’តិ.

ឯវំ សុមេធបណ្ឌិតោ នានាវិធាហិ ឧបមាហិ ឥមំ នេក្ខម្មូបសំហិតំ អត្ថំ ចិន្តេត្វា សកនិវេសនេ អបរិមិតភោគក្ខន្ធំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន កបណទ្ធិកាទីនំ វិស្សជ្ជេត្វា មហាទានំ ទត្វា វត្ថុកាមេ ច កិលេសកាមេ ច បហាយ អមរនគរតោ និក្ខមិត្វា ឯកកោវ ហិមវន្តេ ធម្មិកំ នាម បព្ពតំ និស្សាយ អស្សមំ កត្វា តត្ថ បណ្ណសាលញ្ច ចង្កមញ្ច មាបេត្វា បញ្ចហិ នីវរណទោសេហិ វជ្ជិតំ ‘‘ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ’’តិអាទិនា នយេន វុត្តេហិ អដ្ឋហិ ការណគុណេហិ សមុបេតំ អភិញ្ញាសង្ខាតំ ពលំ អាហរិតុំ តស្មិំ អស្សមបទេ នវទោសសមន្នាគតំ សាដកំ បជហិត្វា, ទ្វាទសគុណសមន្នាគតំ វាកចីរំ និវាសេត្វា, ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ. ឯវំ បព្ពជិតោ អដ្ឋទោសសមាកិណ្ណំ តំ បណ្ណសាលំ បហាយ ទសគុណសមន្នាគតំ រុក្ខមូលំ ឧបគន្ត្វា សព្ពំ ធញ្ញវិកតិំ បហាយ បវត្តផលភោជនោ ហុត្វា និសជ្ជដ្ឋានចង្កមនវសេនេវ ¶ បធានំ បទហន្តោ សត្តាហព្ភន្តរេយេវ អដ្ឋន្នំ សមាបត្តីនំ បញ្ចន្នញ្ច អភិញ្ញានំ លាភី អហោសិ. ឯវំ តំ យថាបត្ថិតំ អភិញ្ញាពលំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ឯវាហំ ចិន្តយិត្វាន, នេកកោដិសតំ ធនំ;

នាថានាថានំ ទត្វាន, ហិមវន្តមុបាគមិំ.

‘‘ហិមវន្តស្សាវិទូរេ, ធម្មិកោ នាម បព្ពតោ;

អស្សមោ សុកតោ មយ្ហំ, បណ្ណសាលា សុមាបិតា.

‘‘ចង្កមំ ¶ តត្ថ មាបេសិំ, បញ្ចទោសវិវជ្ជិតំ;

អដ្ឋគុណសមុបេតំ, អភិញ្ញាពលមាហរិំ.

‘‘សាដកំ បជហិំ តត្ថ, នវទោសមុបាគតំ;

វាកចីរំ និវាសេសិំ, ទ្វាទសគុណមុបាគតំ.

‘‘អដ្ឋទោសសមាកិណ្ណំ, បជហិំ បណ្ណសាលកំ;

ឧបាគមិំ រុក្ខមូលំ, គុណេ ទសហុបាគតំ.

‘‘វាបិតំ ¶ រោបិតំ ធញ្ញំ, បជហិំ និរវសេសតោ;

អនេកគុណសម្បន្នំ, បវត្តផលមាទិយិំ.

‘‘តត្ថប្បធានំ បទហិំ, និសជ្ជដ្ឋានចង្កមេ;

អព្ភន្តរម្ហិ សត្តាហេ, អភិញ្ញាពល បាបុណិ’’ន្តិ.

តត្ថ ‘‘អស្សមោ សុកតោ មយ្ហំ, បណ្ណសាលា សុមាបិតា’’តិ ឥមាយ បន បាឡិយា សុមេធបណ្ឌិតេន អស្សមបណ្ណសាលចង្កមា សហត្ថា មាបិតា វិយ វុត្តា. អយំ បនេត្ថ អត្ថោ – មហាសត្តញ្ហិ ‘‘ហិមវន្តំ អជ្ឈោគាហេត្វា អជ្ជ ធម្មិកបព្ពតំ បវិសិស្សតី’’តិ ទិស្វា សក្កោ វិស្សកម្មទេវបុត្តំ អាមន្តេសិ – ‘‘តាត, អយំ សុមេធបណ្ឌិតោ ‘បព្ពជិស្សាមី’តិ និក្ខន្តោ, ឯតស្ស វសនដ្ឋានំ មាបេហី’’តិ. សោ តស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា រមណីយំ អស្សមំ, សុគុត្តំ បណ្ណសាលំ, មនោរមំ ចង្កមញ្ច មាបេសិ. ភគវា បន តទា អត្តនោ បុញ្ញានុភាវេន និប្ផន្នំ តំ អស្សមបទំ សន្ធាយ ‘‘សារិបុត្ត, តស្មិំ ធម្មិកបព្ពតេ –

‘‘អស្សមោ ¶ សុកតោ មយ្ហំ, បណ្ណសាលា សុមាបិតា;

ចង្កមំ តត្ថ មាបេសិំ, បញ្ចទោសវិវជ្ជិត’’’ន្តិ. –

អាហ. តត្ថ សុកតោ មយ្ហន្តិ សុដ្ឋុ កតោ មយា. បណ្ណសាលា សុមាបិតាតិ បណ្ណច្ឆទនសាលាបិ មេ សុមាបិតា អហោសិ.

បញ្ចទោសវិវជ្ជិតន្តិ បញ្ចិមេ ចង្កមទោសា នាម ថទ្ធវិសមតា, អន្តោរុក្ខតា, គហនច្ឆន្នតា ¶ , អតិសម្ពាធតា, អតិវិសាលតាតិ. ថទ្ធវិសមភូមិភាគស្មិញ្ហិ ចង្កមេ ចង្កមន្តស្ស បាទា រុជ្ជន្តិ, ផោដា ឧដ្ឋហន្តិ, ចិត្តំ ឯកគ្គតំ ន លភតិ, កម្មដ្ឋានំ វិបជ្ជតិ. មុទុសមតលេ បន ផាសុវិហារំ អាគម្ម កម្មដ្ឋានំ សម្បជ្ជតិ. តស្មា ថទ្ធវិសមភូមិភាគតា ឯកោ ទោសោតិ វេទិតព្ពោ. ចង្កមស្ស អន្តោ វា មជ្ឈេ វា កោដិយំ វា រុក្ខេ សតិ បមាទមាគម្ម ចង្កមន្តស្ស នលាដំ វា សីសំ វា បដិហញ្ញតីតិ អន្តោរុក្ខតា ទុតិយោ ទោសោ. តិណលតាទិគហនច្ឆន្នេ ចង្កមេ ចង្កមន្តោ អន្ធការវេលាយំ ឧរគាទិកេ បាណេ អក្កមិត្វា វា មារេតិ, តេហិ វា ទដ្ឋោ ទុក្ខំ អាបជ្ជតីតិ គហនច្ឆន្នតា តតិយោ ទោសោ. អតិសម្ពាធេ ចង្កមេ វិត្ថារតោ រតនិកេ វា អឌ្ឍរតនិកេ វា ចង្កមន្តស្ស បរិច្ឆេទេ បក្ខលិត្វា នខាបិ អង្គុលិយោបិ ភិជ្ជន្តីតិ អតិសម្ពាធតា ចតុត្ថោ ទោសោ. អតិវិសាលេ ចង្កមេ ចង្កមន្តស្ស ចិត្តំ ¶ វិធាវតិ, ឯកគ្គតំ ន លភតីតិ អតិវិសាលតា បញ្ចមោ ទោសោ. បុថុលតោ បន ទិយឌ្ឍរតនំ ទ្វីសុ បស្សេសុ រតនមត្តំ អនុចង្កមំ ទីឃតោ សដ្ឋិហត្ថំ មុទុតលំ សមវិប្បកិណ្ណវាលុកំ ចង្កមំ វដ្ដតិ ចេតិយគិរិម្ហិ ទីបប្បសាទកមហាមហិន្ទត្ថេរស្ស ចង្កមំ វិយ, តាទិសំ តំ អហោសិ. តេនាហ – ‘‘ចង្កមំ តត្ថ មាបេសិំ, បញ្ចទោសវិវជ្ជិត’’ន្តិ.

អដ្ឋគុណសមុបេតន្តិ អដ្ឋហិ សមណសុខេហិ ឧបេតំ. អដ្ឋិមានិ សមណសុខានិ នាម ធនធញ្ញបរិគ្គហាភាវោ, អនវជ្ជបិណ្ឌបាតបរិយេសនភាវោ, និព្ពុតបិណ្ឌបាតភុញ្ជនភាវោ, រដ្ឋំ បីឡេត្វា ធនសារំ វា សីសកហាបណាទីនិ វា គណ្ហន្តេសុ រាជកុលេសុ រដ្ឋបីឡនកិលេសាភាវោ, ឧបករណេសុ និច្ឆន្ទរាគភាវោ, ចោរវិលោបេ និព្ភយភាវោ, រាជរាជមហាមត្តេហិ អសំសដ្ឋភាវោ, ចតូសុ ទិសាសុ អប្បដិហតភាវោតិ ¶ . ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘យថា តស្មិំ អស្សមេ វសន្តេន សក្កា ហោន្តិ ឥមានិ អដ្ឋ សុខានិ វិន្ទិតុំ, ឯវំ អដ្ឋគុណសមុបេតំ តំ អស្សមំ មាបេសិ’’ន្តិ.

អភិញ្ញាពលមាហរិន្តិ បច្ឆា តស្មិំ អស្សមេ វសន្តោ កសិណបរិកម្មំ កត្វា អភិញ្ញានញ្ច សមាបត្តីនញ្ច ឧប្បាទនត្ថាយ អនិច្ចតោ ច ទុក្ខតោ ច វិបស្សនំ អារភិត្វា ថាមប្បត្តំ វិបស្សនាពលំ អាហរិំ. យថា តស្មិំ វសន្តោ តំ ពលំ អាហរិតុំ សក្កោមិ, ឯវំ តំ អស្សមំ អភិញ្ញត្ថាយ វិបស្សនាពលស្ស អនុច្ឆវិកំ កត្វា មាបេសិន្តិ អត្ថោ.

សាដកំ បជហិំ តត្ថ, នវទោសមុបាគតន្តិ ឯត្ថាយំ អនុបុព្ពិកថា. តទា កិរ កុដិលេណចង្កមាទិបដិមណ្ឌិតំ បុប្ផូបគផលូបគរុក្ខសញ្ឆន្នំ រមណីយំ មធុរសលិលាសយំ អបគតវាឡមិគភិំសនកសកុណំ បវិវេកក្ខមំ អស្សមំ មាបេត្វា អលង្កតចង្កមស្ស ឧភោសុ អន្តេសុ អាលម្ពនផលកំ សំវិធាយ និសីទនត្ថាយ ចង្កមវេមជ្ឈេ សមតលំ មុគ្គវណ្ណសិលំ មាបេត្វា អន្តោ បណ្ណសាលាយ ¶ ជដាមណ្ឌលវាកចីរតិទណ្ឌកុណ្ឌិកាទិកេ តាបសបរិក្ខារេ មណ្ឌបេ បានីយឃដបានីយសង្ខបានីយសរាវានិ, អគ្គិសាលាយំ អង្គារកបល្លទារុអាទីនីតិ ឯវំ យំ យំ បព្ពជិតានំ ឧបការាយ សំវត្តតិ, តំ សព្ពំ មាបេត្វា បណ្ណសាលាយ ភិត្តិយំ – ‘‘យេ កេចិ បព្ពជិតុកាមា ឥមេ បរិក្ខារេ គហេត្វា បព្ពជន្តូ’’តិ អក្ខរានិ ឆិន្ទិត្វា ទេវលោកមេវ គតេ វិស្សកម្មទេវបុត្តេ សុមេធបណ្ឌិតោ ហិមវន្តបាទេ គិរិកន្ទរានុសារេន អត្តនោ និវាសានុរូបំ ផាសុកដ្ឋានំ ឱលោកេន្តោ នទីនិវត្តនេ វិស្សកម្មនិម្មិតំ សក្កទត្តិយំ រមណីយំ អស្សមំ ទិស្វា ចង្កមនកោដិំ គន្ត្វា បទវឡញ្ជំ អបស្សន្តោ ‘‘ធុវំ បព្ពជិតា ធុរគាមេ ភិក្ខំ បរិយេសិត្វា កិលន្តរូបា អាគន្ត្វា បណ្ណសាលំ ¶ បវិសិត្វា និសិន្នា ភវិស្សន្តី’’តិ ចិន្តេត្វា ថោកំ អាគមេត្វា ‘‘អតិវិយ ចិរាយន្តិ, ជានិស្សាមី’’តិ បណ្ណសាលទ្វារំ វិវរិត្វា អន្តោ បវិសិត្វា ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ មហាភិត្តិយំ អក្ខរានិ វាចេត្វា ‘‘មយ្ហំ កប្បិយបរិក្ខារា ឯតេ, ឥមេ គហេត្វា បព្ពជិស្សាមី’’តិ អត្តនា និវត្ថបារុតំ សាដកយុគំ បជហិ. តេនាហ ‘‘សាដកំ បជហិំ តត្ថា’’តិ. ឯវំ បវិដ្ឋោ អហំ, សារិបុត្ត, តស្សំ បណ្ណសាលាយំ សាដកំ បជហិំ.

នវទោសមុបាគតន្តិ ¶ សាដកំ បជហន្តោ នវ ទោសេ ទិស្វា បជហិន្តិ ទីបេតិ. តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតានញ្ហិ សាដកស្មិំ នវ ទោសា ឧបដ្ឋហន្តិ. មហគ្ឃភាវោ ឯកោ ទោសោ, បរបដិពទ្ធតាយ ឧប្បជ្ជនភាវោ ឯកោ, បរិភោគេន លហុំ កិលិស្សនភាវោ ឯកោ, កិលិដ្ឋោ ហិ ធោវិតព្ពោ ច រជិតព្ពោ ច ហោតិ, បរិភោគេន ជីរណភាវោ ឯកោ, ជិណ្ណស្ស ហិ តុន្នំ វា អគ្គឡទានំ វា កាតព្ពំ ហោតិ, បុន បរិយេសនាយ ទុរភិសម្ភវភាវោ ឯកោ, តាបសបព្ពជ្ជាយ អសារុប្បភាវោ ឯកោ, បច្ចត្ថិកានំ សាធារណភាវោ ឯកោ, យថា ហិ នំ បច្ចត្ថិកា ន គណ្ហន្តិ, ឯវំ គោបេតព្ពោ ហោតិ, បរិភុញ្ជន្តស្ស វិភូសនដ្ឋានភាវោ ឯកោ, គហេត្វា វិចរន្តស្ស ខន្ធភារមហិច្ឆភាវោ ឯកោតិ.

វាកចីរំ និវាសេសិន្តិ តទាហំ, សារិបុត្ត, ឥមេ នវ ទោសេ ទិស្វា សាដកំ បហាយ វាកចីរំ និវាសេសិំ, មុញ្ជតិណំ ហីរំ ហីរំ កត្វា គន្ថេត្វា កតំ វាកចីរំ និវាសនបារុបនត្ថាយ អាទិយិន្តិ អត្ថោ.

ទ្វាទស គុណមុបាគតន្តិ ទ្វាទសហិ អានិសំសេហិ សមន្នាគតំ. វាកចីរស្មិញ្ហិ ទ្វាទស អានិសំសា – អប្បគ្ឃំ សុន្ទរំ កប្បិយន្តិ អយំ តាវ ឯកោ អានិសំសោ, សហត្ថា កាតុំ សក្កាតិ អយំ ទុតិយោ, បរិភោគេន សណិកំ កិលិស្សតិ, ធោវិយមានេបិ បបញ្ចោ នត្ថីតិ អយំ តតិយោ, បរិភោគេន ជិណ្ណេបិ សិព្ពិតព្ពាភាវោ ចតុត្ថោ, បុន បរិយេសន្តស្ស សុខេន ករណភាវោ ¶ បញ្ចមោ, តាបសបព្ពជ្ជាយ សារុប្បភាវោ ឆដ្ឋោ, បច្ចត្ថិកានំ និរុបភោគភាវោ សត្តមោ, បរិភុញ្ជន្តស្ស វិភូសនដ្ឋានាភាវោ អដ្ឋមោ, ធារណេ សល្លហុកភាវោ នវមោ, ចីវរបច្ចយេ អប្បិច្ឆភាវោ ទសមោ, វាកុប្បត្តិយា ធម្មិកអនវជ្ជភាវោ ឯកាទសមោ, វាកចីរេ នដ្ឋេបិ អនបេក្ខភាវោ ទ្វាទសមោតិ.

អដ្ឋទោសសមាកិណ្ណំ, បជហិំ បណ្ណសាលកន្តិ កថំ បជហិំ? សោ កិរ វរសាដកយុគំ ឱមុញ្ចន្តោ ចីវរវំសេ លគ្គិតំ អនោជបុប្ផទាមសទិសំ រត្តំ វាកចីរំ គហេត្វា និវាសេត្វា តស្សូបរិ អបរំ សុវណ្ណវណ្ណំ វាកចីរំ បរិទហិត្វា បុន្នាគបុប្ផសន្ថរសទិសំ សខុរំ អជិនចម្មំ ឯកំសំ កត្វា ជដាមណ្ឌលំ ¶ បដិមុញ្ចិត្វា ចូឡាយ ¶ សទ្ធិំ និច្ចលភាវករណត្ថំ សារសូចិំ បវេសេត្វា មុត្តាជាលសទិសាយ សិក្កាយ បវាឡវណ្ណំ កុណ្ឌិកំ ឱទហិត្វា តីសុ ឋានេសុ វង្កំ កាជំ អាទាយ ឯកិស្សា កាជកោដិយា កុណ្ឌិកំ, ឯកិស្សា អង្កុសបច្ឆិតិទណ្ឌកាទីនិ ឱលគ្គេត្វា ខារិកាជំ អំសេ កត្វា ទក្ខិណេន ហត្ថេន កត្តរទណ្ឌំ គហេត្វា បណ្ណសាលតោ និក្ខមិត្វា សដ្ឋិហត្ថេ មហាចង្កមេ អបរាបរំ ចង្កមន្តោ អត្តនោ វេសំ ឱលោកេត្វា – ‘‘មយ្ហំ មនោរថោ មត្ថកំ បត្តោ, សោភតិ វត មេ បព្ពជ្ជា, ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធាទីហិ សព្ពេហិ ធីរបុរិសេហិ វណ្ណិតា ថោមិតា អយំ បព្ពជ្ជា នាម, បហីនំ មេ គិហិពន្ធនំ, និក្ខន្តោស្មិ នេក្ខម្មំ, លទ្ធា មេ ឧត្តមបព្ពជ្ជា, ករិស្សាមិ សមណធម្មំ, លភិស្សាមិ មគ្គផលសុខ’’ន្តិ ឧស្សាហជាតោ ខារិកាជំ ឱតារេត្វា ចង្កមវេមជ្ឈេ មុគ្គវណ្ណសិលាបដ្ដេ សុវណ្ណបដិមា វិយ និសិន្នោ ទិវសភាគំ វីតិនាមេត្វា សាយន្ហសមយំ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា ពិទលមញ្ចកបស្សេ កដ្ឋត្ថរិកាយ និបន្នោ សរីរំ ឧតុំ គាហាបេត្វា ពលវបច្ចូសេ បពុជ្ឈិត្វា អត្តនោ អាគមនំ អាវជ្ជេសិ – ‘‘អហំ ឃរាវាសេ អាទីនវំ ទិស្វា អមិតភោគំ អនន្តយសំ បហាយ អរញ្ញំ បវិសិត្វា នេក្ខម្មគវេសកោ ហុត្វា បព្ពជិតោ. ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ បមាទចារំ ចរិតុំ ន វដ្ដតិ, បវិវេកញ្ហិ បហាយ វិចរន្តំ មិច្ឆាវិតក្កមក្ខិកា ខាទន្តិ, ឥទានិ មយា វិវេកមនុព្រូហេតុំ វដ្ដតិ, អហញ្ហិ ឃរាវាសំ បលិពោធតោ ទិស្វា និក្ខន្តោ, អយញ្ច មនាបា បណ្ណសាលា, ពេលុវបក្កវណ្ណា បរិភណ្ឌកតា ភូមិ, រជតវណ្ណា សេតភិត្តិយោ, កបោតបាទវណ្ណំ បណ្ណច្ឆទនំ, វិចិត្តត្ថរណវណ្ណោ ពិទលមញ្ចកោ, និវាសផាសុកំ វសនដ្ឋានំ, ន ឯត្តោ អតិរេកតរា វិយ មេ គេហសម្បទា បញ្ញាយតី’’តិ បណ្ណសាលាយ ទោសេ វិចិនន្តោ អដ្ឋ ទោសេ បស្សិ.

បណ្ណសាលបរិភោគស្មិញ្ហិ អដ្ឋ អាទីនវា – មហាសមារម្ភេន ទព្ពសម្ភារេ សមោធានេត្វា ករណបរិយេសនភាវោ ឯកោ អាទីនវោ, តិណបណ្ណមត្តិកាសុ បតិតាសុ តាសំ បុនប្បុនំ ឋបេតព្ពតាយ និពទ្ធជគ្គនភាវោ ទុតិយោ, សេនាសនំ នាម មហល្លកស្ស បាបុណាតិ, អវេលាយ វុដ្ឋាបិយមានស្ស ¶ ចិត្តេកគ្គតា ន ហោតីតិ ឧដ្ឋាបនីយភាវោ តតិយោ, សីតុណ្ហាទិបដិឃាតេន កាយស្ស សុខុមាលករណភាវោ ចតុត្ថោ ¶ , គេហំ បវិដ្ឋេន យំកិញ្ចិ បាបំ សក្កា កាតុន្តិ គរហាបដិច្ឆាទនភាវោ បញ្ចមោ, ‘‘មយ្ហ’’ន្តិ បរិគ្គហករណភាវោ ឆដ្ឋោ, គេហស្ស អត្ថិភាវោ នាមេស សទុតិយកវាសោ វិយាតិ សត្តមោ, ឩកាមង្គុលឃរគោឡិកាទីនំ សាធារណតាយ ពហុសាធារណភាវោ អដ្ឋមោ. ឥតិ ¶ ឥមេ អដ្ឋ អាទីនវេ ទិស្វា មហាសត្តោ បណ្ណសាលំ បជហិ. តេនាហ – ‘‘អដ្ឋទោសសមាកិណ្ណំ, បជហិំ បណ្ណសាលក’’ន្តិ.

ឧបាគមិំ រុក្ខមូលំ, គុណេ ទសហុបាគតន្តិ ឆន្នំ បដិក្ខិបិត្វា ទសហិ គុណេហិ ឧបេតំ រុក្ខមូលំ ឧបគតោស្មីតិ វទតិ. តត្រិមេ ទស គុណា – អប្បសមារម្ភតា ឯកោ គុណោ, ឧបគមនមត្តកមេវ ហិ តត្ថ ហោតីតិ. អប្បដិជគ្គនតា ទុតិយោ, តញ្ហិ សម្មដ្ឋម្បិ អសម្មដ្ឋម្បិ បរិភោគផាសុកំ ហោតិយេវ. អនុដ្ឋាបនីយភាវោ តតិយោ. គរហំ នប្បដិច្ឆាទេតិ, តត្ថ ហិ បាបំ ករោន្តោ លជ្ជតីតិ គរហាយ អប្បដិច្ឆន្នភាវោ ចតុត្ថោ. អព្ភោកាសវាសោ វិយ កាយំ ន សន្ថម្ភេតីតិ កាយស្ស អសន្ថម្ភនភាវោ បញ្ចមោ, បរិគ្គហករណាភាវោ ឆដ្ឋោ, គេហាលយបដិក្ខេបោ សត្តមោ. ពហុសាធារណេ គេហេ វិយ ‘‘បដិជគ្គិស្សាមិ នំ, និក្ខមថា’’តិ នីហរណកាភាវោ អដ្ឋមោ, វសន្តស្ស សប្បីតិកភាវោ នវមោ, រុក្ខមូលសេនាសនស្ស គតគតដ្ឋានេ សុលភតាយ អនបេក្ខភាវោ ទសមោតិ ឥមេ ទសគុណេ ទិស្វា រុក្ខមូលំ ឧបគតោស្មីតិ វទតិ.

ឥមានិ ហិ ឯត្តកានិ ការណានិ សល្លក្ខេត្វា មហាសត្តោ បុនទិវសេ ភិក្ខាយ គាមំ បាវិសិ. អថស្ស សម្បត្តគាមេ មនុស្សា មហន្តេន ឧស្សាហេន ភិក្ខំ អទំសុ. សោ ភត្តកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា អស្សមំ អាគម្ម និសីទិត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘នាហំ ‘អាហារំ លភាមី’តិ បព្ពជិតោ, សិនិទ្ធាហារោ នាមេស មានមទបុរិសមទេ វឌ្ឍេតិ, អាហារមូលកស្ស ច ទុក្ខស្ស អន្តោ នត្ថិ, យំនូនាហំ វាបិតរោបិតធញ្ញនិព្ពត្តកំ អាហារំ បជហិត្វា បវត្តផលភោជនោ ភវេយ្យ’’ន្តិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ តថា កត្វា ឃដេន្តោ វាយមន្តោ សត្តាហព្ភន្តរេយេវ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ បញ្ច ច អភិញ្ញាយោ និព្ពត្តេសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘វាបិតំ រោបិតំ ធញ្ញំ, បជហិំ និរវសេសតោ;

អនេកគុណសម្បន្នំ, បវត្តផលមាទិយិំ.

‘‘តត្ថប្បធានំ ¶ បទហិំ, និសជ្ជដ្ឋានចង្កមេ;

អព្ភន្តរម្ហិ សត្តាហេ, អភិញ្ញាពល បាបុណិ’’ន្តិ.

ទីបង្ករោ ពុទ្ធោ

ឯវំ ¶ អភិញ្ញាពលំ បត្វា សុមេធតាបសេ សមាបត្តិសុខេន វីតិនាមេន្តេ ទីបង្ករោ នាម សត្ថា លោកេ ឧទបាទិ. តស្ស បដិសន្ធិជាតិពោធិ ធម្មចក្កប្បវត្តនេសុ សកលាបិ ទសសហស្សិលោកធាតុ ¶ សង្កម្បិ សម្បកម្បិ សម្បវេធិ, មហាវិរវំ រវិ, ទ្វត្តិំស បុព្ពនិមិត្តានិ បាតុរហេសុំ. សុមេធតាបសោ សមាបត្តិសុខេន វីតិនាមេន្តោ នេវ តំ សទ្ទមស្សោសិ, ន ច តានិ និមិត្តានិ អទ្ទស. តេន វុត្តំ –

‘‘ឯវំ មេ សិទ្ធិប្បត្តស្ស, វសីភូតស្ស សាសនេ;

ទីបង្ករោ នាម ជិនោ, ឧប្បជ្ជិ លោកនាយកោ.

‘‘ឧប្បជ្ជន្តេ ច ជាយន្តេ, ពុជ្ឈន្តេ ធម្មទេសនេ;

ចតុរោ និមិត្តេ នាទ្ទសំ, ឈានរតិសមប្បិតោ’’តិ.

តស្មិំ កាលេ ទីបង្ករទសពលោ ចតូហិ ខីណាសវសតសហស្សេហិ បរិវុតោ អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរមានោ រម្មំ នាម នគរំ បត្វា សុទស្សនមហាវិហារេ បដិវសតិ. រម្មនគរវាសិនោ ‘‘ទីបង្ករោ កិរ សមណិស្សរោ បរមាភិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តវរធម្មចក្កោ អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរមានោ អម្ហាកំ រម្មនគរំ បត្វា សុទស្សនមហាវិហារេ បដិវសតី’’តិ សុត្វា សប្បិនវនីតាទីនិ ចេវ ភេសជ្ជានិ វត្ថច្ឆាទនានិ ច គាហាបេត្វា គន្ធមាលាទិហត្ថា យេន ពុទ្ធោ, យេន ធម្មោ, យេន សង្ឃោ, តន្និន្នា តប្បោណា តប្បព្ភារា ហុត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា គន្ធមាលាទីហិ បូជេត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នា ធម្មទេសនំ សុត្វា ស្វាតនាយ និមន្តេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កមិំសុ.

តេ បុនទិវសេ មហាទានំ សជ្ជេត្វា នគរំ អលង្ករិត្វា ទសពលស្ស អាគមនមគ្គំ អលង្ករោន្តា ឧទកភិន្នដ្ឋានេសុ បំសុំ បក្ខិបិត្វា សមំ ភូមិតលំ កត្វា រជតបដ្ដវណ្ណំ វាលុកំ អាកិរន្តិ, លាជេ ចេវ បុប្ផានិ ច វិកិរន្តិ, នានាវិរាគេហិ វត្ថេហិ ធជបដាកេ ឧស្សាបេន្តិ, កទលិយោ ចេវ បុណ្ណឃដបន្តិយោ ច បតិដ្ឋាបេន្តិ. តស្មិំ កាលេ សុមេធតាបសោ អត្តនោ អស្សមបទា អាកាសំ ឧគ្គន្ត្វា, តេសំ មនុស្សានំ ឧបរិភាគេន អាកាសេន គច្ឆន្តោ តេ ហដ្ឋតុដ្ឋេ មនុស្សេ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ ¶ អាកាសតោ ឱរុយ្ហ ឯកមន្តំ ឋិតោ មនុស្សេ បុច្ឆិ – ‘‘អម្ភោ, កស្ស តុម្ហេ ឥធ វិសមំ មគ្គំ អលង្ករោថា’’តិ? តេន វុត្តំ –

‘‘បច្ចន្តទេសវិសយេ ¶ , និមន្តេត្វា តថាគតំ;

តស្ស អាគមនំ មគ្គំ, សោធេន្តិ តុដ្ឋមានសា.

‘‘អហំ តេន សមយេន, និក្ខមិត្វា សកស្សមា;

ធុនន្តោ វាកចីរានិ, គច្ឆាមិ អម្ពរេ តទា.

‘‘វេទជាតំ ¶ ជនំ ទិស្វា, តុដ្ឋហដ្ឋំ បមោទិតំ;

ឱរោហិត្វាន គគនា, មនុស្សេ បុច្ឆិ តាវទេ.

‘‘‘តុដ្ឋហដ្ឋោ បមុទិតោ, វេទជាតោ មហាជនោ;

កស្ស សោធីយតិ មគ្គោ, អញ្ជសំ វដុមាយន’’’ន្តិ.

មនុស្សា អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ សុមេធ, ន ត្វំ ជានាសិ, ទីបង្ករោ ទសពលោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ សម្ពោធិំ បត្វា បវត្តវរធម្មចក្កោ ចារិកំ ចរមានោ អម្ហាកំ នគរំ បត្វា សុទស្សនមហាវិហារេ បដិវសតិ. មយំ តំ ភគវន្តំ និមន្តយិម្ហ, តស្សេតំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អាគមនមគ្គំ អលង្ករោមា’’តិ. អថ សុមេធតាបសោ ចិន្តេសិ – ‘‘ពុទ្ធោតិ ខោ ឃោសមត្តកម្បិ លោកេ ទុល្លភំ, បគេវ ពុទ្ធុប្បាទោ, មយាបិ ឥមេហិ មនុស្សេហិ សទ្ធិំ ទសពលស្ស មគ្គំ អលង្ករិតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ តេ មនុស្សេ អាហ – ‘‘សចេ, ភោ, តុម្ហេ ឯតំ មគ្គំ ពុទ្ធស្ស អលង្ករោថ, មយ្ហម្បិ ឯកំ ឱកាសំ ទេថ, អហម្បិ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ មគ្គំ អលង្ករិស្សាមី’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ‘‘សុមេធតាបសោ ឥទ្ធិមា’’តិ ជានន្តា ឧទកភិន្នោកាសំ សល្លក្ខេត្វា – ‘‘ត្វំ ឥមំ ឋានំ អលង្ករោហី’’តិ អទំសុ. សុមេធោ ពុទ្ធារម្មណំ បីតិំ គហេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ឥមំ ឱកាសំ ឥទ្ធិយា អលង្ករិតុំ បហោមិ, ឯវំ អលង្កតោ ន មំ បរិតោសេស្សតិ, អជ្ជ មយា កាយវេយ្យាវច្ចំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ បំសុំ អាហរិត្វា តស្មិំ បទេសេ បក្ខិបិ.

តស្ស តស្មិំ បទេសេ អនិដ្ឋិតេយេវ ទីបង្ករទសពលោ មហានុភាវានំ ឆឡភិញ្ញានំ ខីណាសវានំ ចតូហិ សតសហស្សេហិ បរិវុតោ ទេវតាសុ ទិព្ពគន្ធមាលាទីហិ បូជយន្តាសុ ទិព្ពតុរិយេហិ វជ្ជន្តាសុ ទិព្ពសង្គីតេសុ បវត្តេន្តេសុ មនុស្សេសុ មានុសកេហិ គន្ធមាលាទីហិ ចេវ តុរិយេហិ ¶ ច បូជយន្តេសុ អនោបមាយ ពុទ្ធលីលាយ មនោសិលាតលេ វិជម្ភមានោ សីហោ វិយ តំ អលង្កតបដិយត្តំ មគ្គំ បដិបជ្ជិ. សុមេធតាបសោ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា អលង្កតមគ្គេន អាគច្ឆន្តស្ស ទសពលស្ស ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណបដិមណ្ឌិតំ អសីតិយា អនុព្យញ្ជនេហិ ¶ អនុរញ្ជិតំ ព្យាមប្បភាយ សម្បរិវារិតំ មណិវណ្ណគគនតលេ នានប្បការា វិជ្ជុលតា វិយ អាវេឡាវេឡភូតា ចេវ យុគឡយុគឡភូតា ច ឆព្ពណ្ណឃនពុទ្ធរស្មិយោ វិស្សជ្ជេន្តំ រូបសោភគ្គប្បត្តំ អត្តភាវំ ឱលោកេត្វា – ‘‘អជ្ជ មយា ទសពលស្ស ជីវិតបរិច្ចាគំ កាតុំ វដ្ដតិ, មា ភគវា កលលំ អក្កមិ, មណិផលកសេតុំ ¶ បន អក្កមន្តោ វិយ សទ្ធិំ ចតូហិ ខីណាសវសតសហស្សេហិ មម បិដ្ឋិំ មទ្ទមានោ គច្ឆតុ, តំ មេ ភវិស្សតិ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយា’’តិ កេសេ មោចេត្វា អជិនចម្មជដាមណ្ឌលវាកចីរានិ កាឡវណ្ណេ កលលេ បត្ថរិត្វា មណិផលកសេតុ វិយ កលលបិដ្ឋេ និបជ្ជិ. តេន វុត្តំ –

‘‘តេ មេ បុដ្ឋា វិយាកំសុ, ‘ពុទ្ធោ លោកេ អនុត្តរោ;

ទីបង្ករោ នាម ជិនោ, ឧប្បជ្ជិ លោកនាយកោ;

តស្ស សោធីយតិ មគ្គោ, អញ្ជសំ វដុមាយនំ’.

‘‘ពុទ្ធោតិវចនំ សុត្វាន, បីតិ ឧប្បជ្ជិ តាវទេ;

ពុទ្ធោ ពុទ្ធោតិ កថយន្តោ, សោមនស្សំ បវេទយិំ.

‘‘តត្ថ ឋត្វា វិចិន្តេសិំ, តុដ្ឋោ សំវិគ្គមានសោ;

‘ឥធ ពីជានិ រោបិស្សំ, ខណោ វេ មា ឧបច្ចគា’.

‘‘យទិ ពុទ្ធស្ស សោធេថ, ឯកោកាសំ ទទាថ មេ;

អហម្បិ សោធយិស្សាមិ, អញ្ជសំ វដុមាយនំ.

‘‘អទំសុ តេ មមោកាសំ, សោធេតុំ អញ្ជសំ តទា;

ពុទ្ធោ ពុទ្ធោតិ ចិន្តេន្តោ, មគ្គំ សោធេមហំ តទា.

‘‘អនិដ្ឋិតេ មមោកាសេ, ទីបង្ករោ មហាមុនិ;

ចតូហិ សតសហស្សេហិ, ឆឡភិញ្ញេហិ តាទិហិ;

ខីណាសវេហិ វិមលេហិ, បដិបជ្ជិ អញ្ជសំ ជិនោ.

‘‘បច្ចុគ្គមនា ¶ វត្តន្តិ, វជ្ជន្តិ ភេរិយោ ពហូ;

អាមោទិតា នរមរូ, សាធុការំ បវត្តយុំ.

‘‘ទេវា ¶ មនុស្សេ បស្សន្តិ, មនុស្សាបិ ច ទេវតា;

ឧភោបិ តេ បញ្ជលិកា, អនុយន្តិ តថាគតំ.

‘‘ទេវា ទិព្ពេហិ តុរិយេហិ, មនុស្សា មានុសេហិ ច;

ឧភោបិ តេ វជ្ជយន្តា, អនុយន្តិ តថាគតំ.

‘‘ទិព្ពំ មន្ទារវំ បុប្ផំ, បទុមំ បារិឆត្តកំ;

ទិសោទិសំ ឱកិរន្តិ, អាកាសនភគតា មរូ.

‘‘ទិព្ពំ ចន្ទនចុណ្ណញ្ច, វរគន្ធញ្ច កេវលំ;

ទិសោទិសំ ឱកិរន្តិ, អាកាសនភគតា មរូ.

‘‘ចម្បកំ សលលំ នីបំ, នាគបុន្នាគកេតកំ;

ទិសោទិសំ ឧក្ខិបន្តិ, ភូមិតលគតា នរា.

‘‘កេសេ មុញ្ចិត្វាហំ តត្ថ, វាកចីរញ្ច ចម្មកំ;

កលលេ បត្ថរិត្វាន, អវកុជ្ជោ និបជ្ជហំ.

‘‘អក្កមិត្វាន មំ ពុទ្ធោ, សហ សិស្សេហិ គច្ឆតុ;

មា នំ កលលេ អក្កមិត្ថ, ហិតាយ មេ ភវិស្សតី’’តិ.

សោ ¶ បន កលលបិដ្ឋេ និបន្នកោវ បុន អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា ទីបង្ករទសពលស្ស ពុទ្ធសិរិំ សម្បស្សមានោ ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ អហំ ឥច្ឆេយ្យំ, សព្ពកិលេសេ ឈាបេត្វា សង្ឃនវកោ ហុត្វា រម្មនគរំ បវិសេយ្យំ, អញ្ញាតកវេសេន បន មេ កិលេសេ ឈាបេត្វា និព្ពានប្បត្តិយា កិច្ចំ នត្ថិ, យំនូនាហំ ទីបង្ករទសពលោ វិយ បរមាភិសម្ពោធិំ បត្វា ធម្មនាវំ អារោបេត្វា មហាជនំ សំសារសាគរា ឧត្តារេត្វា បច្ឆា បរិនិព្ពាយេយ្យំ, ឥទំ មយ្ហំ បតិរូប’’ន្តិ. តតោ អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វា ពុទ្ធភាវាយ អភិនីហារំ កត្វា និបជ្ជិ. តេន វុត្តំ –

‘‘បថវិយំ និបន្នស្ស, ឯវំ មេ អាសិ ចេតសោ;

‘ឥច្ឆមានោ អហំ អជ្ជ, កិលេសេ ឈាបយេ មម.

‘‘‘កិំ ¶ ¶ មេ អញ្ញាតវេសេន, ធម្មំ សច្ឆិកតេនិធ;

សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, ពុទ្ធោ ហេស្សំ សទេវកេ.

‘‘‘កិំ មេ ឯកេន តិណ្ណេន, បុរិសេន ថាមទស្សិនា;

សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, សន្តារេស្សំ សទេវកំ.

‘‘‘ឥមិនា មេ អធិការេន, កតេន បុរិសុត្តមេ;

សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, តារេមិ ជនតំ ពហុំ.

‘‘‘សំសារសោតំ ឆិន្ទិត្វា, វិទ្ធំសេត្វា តយោ ភវេ;

ធម្មនាវំ សមារុយ្ហ, សន្តារេស្សំ សទេវក’’’ន្តិ.

យស្មា បន ពុទ្ធត្តំ បត្ថេន្តស្ស –

‘‘មនុស្សត្តំ លិង្គសម្បត្តិ, ហេតុ សត្ថារទស្សនំ;

បព្ពជ្ជា គុណសម្បត្តិ, អធិការោ ច ឆន្ទតា;

អដ្ឋធម្មសមោធានា, អភិនីហារោ សមិជ្ឈតី’’តិ.

មនុស្សត្តភាវស្មិំយេវ ហិ ឋត្វា ពុទ្ធត្តំ បត្ថេន្តស្ស បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, នាគស្ស វា សុបណ្ណស្ស វា ទេវតាយ វា សក្កស្ស វា បត្ថនា នោ សមិជ្ឈតិ. មនុស្សត្តភាវេបិ បុរិសលិង្គេ ឋិតស្សេវ បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, ឥត្ថិយា វា បណ្ឌកនបុំសកឧភតោព្យញ្ជនកានំ វា នោ សមិជ្ឈតិ. បុរិសស្សបិ តស្មិំ អត្តភាវេ អរហត្តប្បត្តិយា ហេតុសម្បន្នស្សេវ បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, នោ ឥតរស្ស. ហេតុសម្បន្នស្សាបិ ជីវមានពុទ្ធស្សេវ សន្តិកេ បត្ថេន្តស្សេវ បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, បរិនិព្ពុតេ ពុទ្ធេ ចេតិយសន្តិកេ វា ពោធិមូលេ វា បត្ថេន្តស្ស ន សមិជ្ឈតិ. ពុទ្ធានំ សន្តិកេ បត្ថេន្តស្សបិ បព្ពជ្ជាលិង្គេ ឋិតស្សេវ សមិជ្ឈតិ, នោ គិហិលិង្គេ ឋិតស្ស. បព្ពជិតស្សបិ ¶ បញ្ចាភិញ្ញាអដ្ឋសមាបត្តិលាភិនោយេវ សមិជ្ឈតិ, ន ឥមាយ គុណសម្បត្តិយា វិរហិតស្ស. គុណសម្បន្នេនបិ យេន អត្តនោ ជីវិតំ ពុទ្ធានំ បរិច្ចត្តំ ហោតិ, តស្សេវ ឥមិនា អធិការេន អធិការសម្បន្នស្ស សមិជ្ឈតិ, ន ឥតរស្ស. អធិការសម្បន្នស្សាបិ យស្ស ពុទ្ធការកធម្មានំ អត្ថាយ មហន្តោ ឆន្ទោ ច ឧស្សាហោ ច វាយាមោ ច បរិយេដ្ឋិ ច, តស្សេវ សមិជ្ឈតិ, ន ឥតរស្ស.

តត្រិទំ ¶ ¶ ឆន្ទមហន្តតាយ ឱបម្មំ – សចេ ហិ ឯវមស្ស យោ សកលចក្កវាឡគព្ភំ ឯកោទកីភូតំ អត្តនោ ពាហុពលេន ឧត្តរិត្វា បារំ គន្តុំ សមត្ថោ, សោ ពុទ្ធត្តំ បាបុណាតិ. យោ វា បន សកលចក្កវាឡគព្ភំ វេឡុគុម្ពសញ្ឆន្នំ វិយូហិត្វា មទ្ទិត្វា បទសា គច្ឆន្តោ បារំ គន្តុំ សមត្ថោ, សោ ពុទ្ធត្តំ បាបុណាតិ. យោ វា បន សកលចក្កវាឡគព្ភំ សត្តិយោ អាកោដេត្វា និរន្តរំ សត្តិផលសមាកិណ្ណំ បទសា អក្កមមានោ បារំ គន្តុំ សមត្ថោ, សោ ពុទ្ធត្តំ បាបុណាតិ. យោ វា បន សកលចក្កវាឡគព្ភំ វីតច្ចិតង្គារភរិតំ បាទេហិ មទ្ទមានោ បារំ គន្តុំ សមត្ថោ, សោ ពុទ្ធត្តំ បាបុណាតីតិ. យោ ឯតេសុ ឯកម្បិ អត្តនោ ទុក្ករំ ន មញ្ញតិ, ‘‘អហំ ឯតម្បិ តរិត្វា វា គន្ត្វា វា បារំ គមិស្សាមី’’តិ ឯវំ មហន្តេន ឆន្ទេន ច ឧស្សាហេន ច វាយាមេន ច បរិយេដ្ឋិយា ច សមន្នាគតោ ហោតិ, ឯតស្សេវ បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, ន ឥតរស្ស. តស្មា សុមេធតាបសោ ឥមេ អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វាវ ពុទ្ធភាវាយ អភិនីហារំ កត្វា និបជ្ជិ.

ទីបង្ករោបិ ភគវា អាគន្ត្វា សុមេធតាបសស្ស សីសភាគេ ឋត្វា មណិសីហបញ្ជរំ ឧគ្ឃាដេន្តោ វិយ បញ្ចវណ្ណបសាទសម្បន្នានិ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា កលលបិដ្ឋេ និបន្នំ សុមេធតាបសំ ទិស្វា ‘‘អយំ តាបសោ ពុទ្ធត្តាយ អភិនីហារំ កត្វា និបន្នោ, សមិជ្ឈិស្សតិ នុ ខោ ឯតស្ស បត្ថនា, ឧទាហុ នោ’’តិ អនាគតំសញាណំ បេសេត្វា ឧបធារេន្តោ – ‘‘ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ អតិក្កមិត្វា អយំ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា ឋិតកោវ បរិសមជ្ឈេ ព្យាកាសិ – ‘‘បស្សថ នោ តុម្ហេ ឥមំ ឧគ្គតបំ តាបសំ កលលបិដ្ឋេ និបន្ន’’ន្តិ? ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ. អយំ ពុទ្ធត្តាយ អភិនីហារំ កត្វា និបន្នោ, សមិជ្ឈិស្សតិ ឥមស្ស បត្ថនា. អយញ្ហិ ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខយេយ្យានំ មត្ថកេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ. តស្មិំ បនស្ស អត្តភាវេ កបិលវត្ថុ នាម នគរំ និវាសោ ភវិស្សតិ, មាយា ¶ នាម ទេវី មាតា, សុទ្ធោទនោ នាម រាជា បិតា, អគ្គសាវកោ ឧបតិស្សោ នាម ថេរោ, ទុតិយសាវកោ កោលិតោ នាម, ពុទ្ធុបដ្ឋាកោ អានន្ទោ នាម, អគ្គសាវិកា ខេមា នាម ថេរី, ទុតិយសាវិកា ឧប្បលវណ្ណា ¶ នាម ថេរី ភវិស្សតិ. អយំ បរិបក្កញាណោ មហាភិនិក្ខមនំ កត្វា មហាបធានំ បទហិត្វា និគ្រោធរុក្ខមូលេ បាយាសំ បដិគ្គហេត្វា នេរញ្ជរាយ តីរេ បរិភុញ្ជិត្វា ពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ អស្សត្ថរុក្ខមូលេ អភិសម្ពុជ្ឈិស្សតីតិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ទីបង្ករោ លោកវិទូ, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;

ឧស្សីសកេ មំ ឋត្វាន, ឥទំ វចនមព្រវិ.

‘‘‘បស្សថ ¶ ឥមំ តាបសំ, ជដិលំ ឧគ្គតាបនំ;

អបរិមេយ្យេ ឥតោ កប្បេ, ពុទ្ធោ លោកេ ភវិស្សតិ.

‘‘‘អហុ កបិលវ្ហយា រម្មា, និក្ខមិត្វា តថាគតោ;

បធានំ បទហិត្វាន, កត្វា ទុក្ករការិកំ.

‘‘‘អជបាលរុក្ខមូលេ, និសីទិត្វា តថាគតោ;

តត្ថ បាយាសំ បគ្គយ្ហ, នេរញ្ជរមុបេហិតិ.

‘‘‘នេរញ្ជរាយ តីរម្ហិ, បាយាសំ អទ សោ ជិនោ;

បដិយត្តវរមគ្គេន, ពោធិមូលមុបេហិតិ.

‘‘‘តតោ បទក្ខិណំ កត្វា, ពោធិមណ្ឌំ អនុត្តរោ;

អស្សត្ថរុក្ខមូលម្ហិ, ពុជ្ឈិស្សតិ មហាយសោ.

‘‘‘ឥមស្ស ជនិកា មាតា, មាយា នាម ភវិស្សតិ;

បិតា សុទ្ធោទនោ នាម, អយំ ហេស្សតិ គោតមោ.

‘‘‘អនាសវា វីតរាគា, សន្តចិត្តា សមាហិតា;

កោលិតោ ឧបតិស្សោ ច, អគ្គា ហេស្សន្តិ សាវកា;

អានន្ទោ នាមុបដ្ឋាកោ, ឧបដ្ឋិស្សតិ តំ ជិនំ.

‘‘‘ខេមា ឧប្បលវណ្ណា ច, អគ្គា ហេស្សន្តិ សាវិកា;

អនាសវា វីតរាគា, សន្តចិត្តា សមាហិតា;

ពោធិ តស្ស ភគវតោ, អស្សត្ថោតិ បវុច្ចតី’’’តិ. (ពុ. វំ. ២.៦០-៦៨);

តំ សុត្វា សុមេធតាបសោ – ‘‘មយ្ហំ កិរ បត្ថនា សមិជ្ឈិស្សតី’’តិ សោមនស្សប្បត្តោ អហោសិ. មហាជនោ ទីបង្ករទសពលស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘សុមេធតាបសោ កិរ ពុទ្ធពីជំ ពុទ្ធង្កុរោ’’តិ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ¶ អហោសិ. ឯវញ្ចស្ស អហោសិ – ‘‘យថា នាម មនុស្សា នទិំ តរន្តា ឧជុកេន ¶ តិត្ថេន ឧត្តរិតុំ អសក្កោន្តា ហេដ្ឋាតិត្ថេន ¶ ឧត្តរន្តិ, ឯវមេវ មយម្បិ ទីបង្ករទសពលស្ស សាសនេ មគ្គផលំ អលភមានា អនាគតេ យទា ត្វំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ, តទា តវ សម្មុខា មគ្គផលំ សច្ឆិកាតុំ សមត្ថា ភវេយ្យាមា’’តិ បត្ថនំ ឋបយិំសុ. ទីបង្ករទសពលោបិ ពោធិសត្តំ បសំសិត្វា អដ្ឋបុប្ផមុដ្ឋីហិ បូជេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមិ. តេបិ ចតុសតសហស្សសង្ខា ខីណាសវា ពោធិសត្តំ គន្ធេហិ ច មាលាហិ ច បូជេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កមិំសុ. ទេវមនុស្សា បន តថេវ បូជេត្វា វន្ទិត្វា បក្កន្តា.

ពោធិសត្តោ សព្ពេសំ បដិក្កន្តកាលេ សយនា វុដ្ឋាយ ‘‘បារមិយោ វិចិនិស្សាមី’’តិ បុប្ផរាសិមត្ថកេ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសីទិ. ឯវំ និសិន្នេ ពោធិសត្តេ សកលទសសហស្សចក្កវាឡេ ទេវតា សាធុការំ ទត្វា ‘‘អយ្យ សុមេធតាបស, បោរាណកពោធិសត្តានំ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា ‘បារមិយោ វិចិនិស្សាមា’តិ និសិន្នកាលេ យានិ បុព្ពនិមិត្តានិ នាម បញ្ញាយន្តិ, តានិ សព្ពានិបិ អជ្ជ បាតុភូតានិ, និស្សំសយេន ត្វំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ. មយមេតំ ជានាម ‘យស្សេតានិ និមិត្តានិ បញ្ញាយន្តិ, ឯកន្តេន សោ ពុទ្ធោ ហោតិ’, ត្វំ អត្តនោ វីរិយំ ទឡ្ហំ កត្វា បគ្គណ្ហា’’តិ ពោធិសត្តំ នានប្បការាហិ ថុតីហិ អភិត្ថវិំសុ. តេន វុត្តំ –

‘‘ឥទំ សុត្វាន វចនំ, អសមស្ស មហេសិនោ;

អាមោទិតា នរមរូ, ពុទ្ធពីជំ កិរ អយំ.

‘‘ឧក្កុដ្ឋិសទ្ទា វត្តន្តិ, អប្ផោដេន្តិ ហសន្តិ ច;

កតញ្ជលី នមស្សន្តិ, ទសសហស្សី សទេវកា.

‘‘យទិមស្ស លោកនាថស្ស, វិរជ្ឈិស្សាម សាសនំ;

អនាគតម្ហិ អទ្ធានេ, ហេស្សាម សម្មុខា ឥមំ.

‘‘យថា មនុស្សា នទិំ តរន្តា, បដិតិត្ថំ វិរជ្ឈិយ;

ហេដ្ឋា តិត្ថេ គហេត្វាន, ឧត្តរន្តិ មហានទិំ.

‘‘ឯវមេវ មយំ សព្ពេ, យទិ មុញ្ចាមិមំ ជិនំ;

អនាគតម្ហិ អទ្ធានេ, ហេស្សាម សម្មុខា ឥមំ.

‘‘ទីបង្ករោ ¶ ¶ លោកវិទូ, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;

មម កម្មំ បកិត្តេត្វា, ទក្ខិណំ បាទមុទ្ធរិ.

‘‘យេ តត្ថាសុំ ជិនបុត្តា, សព្ពេ បទក្ខិណមកំសុ មំ;

នរា នាគា ច គន្ធព្ពា, អភិវាទេត្វាន បក្កមុំ.

‘‘ទស្សនំ ¶ មេ អតិក្កន្តេ, សសង្ឃេ លោកនាយកេ;

ហដ្ឋតុដ្ឋេន ចិត្តេន, អាសនា វុដ្ឋហិំ តទា.

‘‘សុខេន សុខិតោ ហោមិ, បាមោជ្ជេន បមោទិតោ;

បីតិយា ច អភិស្សន្នោ, បល្លង្កំ អាភុជិំ តទា.

‘‘បល្លង្កេន និសីទិត្វា, ឯវំ ចិន្តេសហំ តទា;

‘វសីភូតោ អហំ ឈានេ, អភិញ្ញាបារមិំ គតោ.

‘‘‘ទសសហស្សិលោកម្ហិ, ឥសយោ នត្ថិ មេ សមា;

អសមោ ឥទ្ធិធម្មេសុ, អលភិំ ឦទិសំ សុខំ’.

‘‘បល្លង្កាភុជនេ មយ្ហំ, ទសសហស្សាធិវាសិនោ;

មហានាទំ បវត្តេសុំ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘យា បុព្ពេ ពោធិសត្តានំ, បល្លង្កវរមាភុជេ;

និមិត្តានិ បទិស្សន្តិ, តានិ អជ្ជ បទិស្សរេ.

‘‘សីតំ ព្យាបគតំ ហោតិ, ឧណ្ហញ្ច ឧបសម្មតិ;

តានិ អជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘ទសសហស្សី លោកធាតូ, និស្សទ្ទា ហោន្តិ និរាកុលា;

តានិ អជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘មហាវាតា ¶ ន វាយន្តិ, ន សន្ទន្តិ សវន្តិយោ;

តានិ អជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘ថលជា ទកជា បុប្ផា, សព្ពេ បុប្ផន្តិ តាវទេ;

តេបជ្ជ បុប្ផិតា សព្ពេ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘លតា វា យទិ វា រុក្ខា, ផលភារា ហោន្តិ តាវទេ;

តេបជ្ជ ផលិតា សព្ពេ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘អាកាសដ្ឋា ¶ ច ភូមដ្ឋា, រតនា ជោតន្តិ តាវទេ;

តេបជ្ជ រតនា ជោតន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘មានុសកា ច ទិព្ពា ច, តុរិយា វជ្ជន្តិ តាវទេ;

តេបជ្ជុភោ អភិរវន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘វិចិត្តបុប្ផា គគនា, អភិវស្សន្តិ តាវទេ;

តេបិ អជ្ជ បវស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘មហាសមុទ្ទោ អាភុជតិ, ទសសហស្សី បកម្បតិ;

តេបជ្ជុភោ អភិរវន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘និរយេបិ ទសសហស្សេ, អគ្គី និព្ពន្តិ តាវទេ;

តេបជ្ជ និព្ពុតា អគ្គី, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘វិមលោ ហោតិ សូរិយោ, សព្ពា ទិស្សន្តិ តារកា;

តេបិ អជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘អនោវដ្ឋេន ឧទកំ, មហិយា ឧព្ភិជ្ជិ តាវទេ;

តម្បជ្ជុព្ភិជ្ជតេ មហិយា, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘តារាគណា ¶ វិរោចន្តិ, នក្ខត្តា គគនមណ្ឌលេ;

វិសាខា ¶ ចន្ទិមាយុត្តា, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘ពិលាសយា ទរីសយា, និក្ខមន្តិ សកាសយា;

តេបជ្ជ អាសយា ឆុទ្ធា, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘ន ហោតិ អរតិ សត្តានំ, សន្តុដ្ឋា ហោន្តិ តាវទេ;

តេបជ្ជ សព្ពេ សន្តុដ្ឋា, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘រោគា តទុបសម្មន្តិ, ជិឃច្ឆា ច វិនស្សតិ;

តានិបជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘រាគោ តទា តនុ ហោតិ, ទោសោ មោហោ វិនស្សតិ;

តេបជ្ជ វិគតា សព្ពេ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘ភយំ តទា ន ភវតិ, អជ្ជបេតំ បទិស្សតិ;

តេន លិង្គេន ជានាម, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘រជោ ¶ នុទ្ធំសតិ ឧទ្ធំ, អជ្ជបេតំ បទិស្សតិ;

តេន លិង្គេន ជានាម, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘អនិដ្ឋគន្ធោ បក្កមតិ, ទិព្ពគន្ធោ បវាយតិ;

សោបជ្ជ វាយតិ គន្ធោ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘សព្ពេ ទេវា បទិស្សន្តិ, ឋបយិត្វា អរូបិនោ;

តេបជ្ជ សព្ពេ ទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘យាវតា និរយា នាម, សព្ពេ ទិស្សន្តិ តាវទេ;

តេបជ្ជ សព្ពេ ទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘កុដ្ដា ¶ កវាដា សេលា ច, ន ហោន្តាវរណា តទា;

អាកាសភូតា តេបជ្ជ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘ចុតី ច ឧបបត្តិ ច, ខណេ តស្មិំ ន វិជ្ជតិ;

តានិបជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘‘ទឡ្ហំ បគ្គណ្ហ វីរិយំ, មា និវត្ត អភិក្កម;

មយម្បេតំ វិជានាម, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.៧០-១០៧);

ពោធិសត្តោ ទីបង្ករទសពលស្ស ច ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតានញ្ច វចនំ សុត្វា ភិយ្យោសោមត្តាយ សញ្ជាតុស្សាហោ ហុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ពុទ្ធា នាម អមោឃវចនា, នត្ថិ ពុទ្ធានំ កថាយ អញ្ញថត្តំ. យថា ហិ អាកាសេ ខិត្តលេឌ្ឌុស្ស បតនំ ធុវំ, ជាតស្ស មរណំ, រត្តិក្ខយេ សូរិយុគ្គមនំ, អាសយា និក្ខន្តសីហស្ស សីហនាទនទនំ, គរុគព្ភាយ ឥត្ថិយា ភារមោរោបនំ ធុវំ អវស្សម្ភាវី, ឯវមេវ ពុទ្ធានំ វចនំ នាម ធុវំ អមោឃំ, អទ្ធា អហំ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ពុទ្ធស្ស ¶ វចនំ សុត្វា, ទសសហស្សីន ចូភយំ;

តុដ្ឋហដ្ឋោ បមោទិតោ, ឯវំ ចិន្តេសហំ តទា.

‘‘អទ្វេជ្ឈវចនា ពុទ្ធា, អមោឃវចនា ជិនា;

វិតថំ នត្ថិ ពុទ្ធានំ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវាមហំ.

‘‘យថា ខិត្តំ នភេ លេឌ្ឌុ, ធុវំ បតតិ ភូមិយំ;

តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សតំ;

វិតថំ នត្ថិ ពុទ្ធានំ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវាមហំ.

‘‘យថាបិ ¶ សព្ពសត្តានំ, មរណំ ធុវសស្សតំ;

តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សតំ.

‘‘យថា ¶ រត្តិក្ខយេ បត្តេ, សូរិយុគ្គមនំ ធុវំ;

តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សតំ.

‘‘យថា និក្ខន្តសយនស្ស, សីហស្ស នទនំ ធុវំ;

តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សតំ.

‘‘យថា អាបន្នសត្តានំ, ភារមោរោបនំ ធុវំ;

តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សត’’ន្តិ. (ពុ. វំ. ២.១០៨-១១៤);

សោ ‘‘ធុវាហំ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ ឯវំ កតសន្និដ្ឋានោ ពុទ្ធការកេ ធម្មេ ឧបធារេតុំ – ‘‘កហំ នុ ខោ ពុទ្ធការកា ធម្មា, កិំ ឧទ្ធំ, ឧទាហុ អធោ, ទិសាវិទិសាសូ’’តិ អនុក្កមេន សកលំ ធម្មធាតុំ វិចិនន្តោ បោរាណកពោធិសត្តេហិ អាសេវិតនិសេវិតំ បឋមំ ទានបារមិំ ទិស្វា ឯវំ អត្តានំ ឱវទិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ បឋមំ ទានបារមិំ បូរេយ្យាសិ. យថា ហិ និក្កុជ្ជិតោ ឧទកកុម្ភោ និស្សេសំ កត្វា ឧទកំ វមតិយេវ, ន បច្ចាហរតិ, ឯវមេវ ធនំ វា យសំ វា បុត្តទារំ វា អង្គបច្ចង្គំ វា អនោលោកេត្វា សម្បត្តយាចកានំ សព្ពំ ឥច្ឆិតិច្ឆិតំ និស្សេសំ កត្វា ទទមានោ ពោធិមូលេ និសីទិត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ បឋមំ ទានបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ហន្ទ ពុទ្ធករេ ធម្មេ, វិចិនាមិ ឥតោ ចិតោ;

ឧទ្ធំ អធោ ទស ទិសា, យាវតា ធម្មធាតុយា.

‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, បឋមំ ទានបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អនុចិណ្ណំ មហាបថំ.

‘‘ឥមំ ត្វំ បឋមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

ទានបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.

‘‘យថាបិ កុម្ភោ សម្បុណ្ណោ, យស្ស កស្សចិ អធោកតោ;

វមតេវុទកំ និស្សេសំ, ន តត្ថ បរិរក្ខតិ.

‘‘តថេវ ¶ ¶ យាចកេ ទិស្វា, ហីនមុក្កដ្ឋមជ្ឈិមេ;

ទទាហិ ទានំ និស្សេសំ, កុម្ភោ វិយ អធោកតោ’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១១៥-១១៩);

អថស្ស ¶ ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ ទុតិយំ សីលបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ សីលបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ. យថា ហិ ចមរី មិគោ នាម ជីវិតំ អនោលោកេត្វា អត្តនោ វាលមេវ រក្ខតិ, ឯវំ ត្វម្បិ ឥតោ បដ្ឋាយ ជីវិតម្បិ អនោលោកេត្វា សីលមេវ រក្ខមានោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ទុតិយំ សីលបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, ទុតិយំ សីលបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ត្វំ ទុតិយំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

សីលបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.

‘‘យថាបិ ចមរី វាលំ, កិស្មិញ្ចិ បដិលគ្គិតំ;

ឧបេតិ មរណំ តត្ថ, ន វិកោបេតិ វាលធិំ.

‘‘តថេវ ចតូសុ ភូមីសុ, សីលានិ បរិបូរយ;

បរិរក្ខ សទា សីលំ, ចមរី វិយ វាលធិ’’ន្តិ. (ពុ. វំ. ២.១២០-១២៤);

អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ តតិយំ នេក្ខម្មបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ នេក្ខម្មបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ. យថា ហិ ចិរំ ពន្ធនាគារេ វសមានោ បុរិសោ ន តត្ថ សិនេហំ ករោតិ, អថ ខោ ឧក្កណ្ឋតិយេវ, អវសិតុកាមោ ហោតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សព្ពភវេ ពន្ធនាគារសទិសេ កត្វា សព្ពភវេហិ ¶ ឧក្កណ្ឋិតោ មុច្ចិតុកាមោ ហុត្វា នេក្ខម្មាភិមុខោវ ហោហិ. ឯវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ តតិយំ នេក្ខម្មបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ¶ ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, តតិយំ នេក្ខម្មបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ត្វំ តតិយំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

នេក្ខម្មបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.

‘‘យថា អន្ទុឃរេ បុរិសោ, ចិរវុត្ថោ ទុខដ្ដិតោ;

ន តត្ថ រាគំ ជនេតិ, មុត្តិមេវ គវេសតិ.

‘‘តថេវ ត្វំ សព្ពភវេ, បស្ស អន្ទុឃរំ វិយ;

នេក្ខម្មាភិមុខោ ហោហិ, ភវតោ បរិមុត្តិយា’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១២៥-១២៩);

អថស្ស ¶ ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ ចតុត្ថំ បញ្ញាបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ បញ្ញាបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ. ហីនមជ្ឈិមុក្កដ្ឋេសុ កញ្ចិ អវជ្ជេត្វា សព្ពេបិ បណ្ឌិតេ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆេយ្យាសិ. យថា ហិ បិណ្ឌបាតិកោ ភិក្ខុ ហីនាទិភេទេសុ កុលេសុ កិញ្ចិ អវជ្ជេត្វា បដិបាដិយា បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ខិប្បំ យាបនំ លភតិ, ឯវំ ត្វម្បិ សព្ពបណ្ឌិតេ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆន្តោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ចតុត្ថំ បញ្ញាបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ ¶ តទា ទក្ខិំ, ចតុត្ថំ បញ្ញាបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ត្វំ ចតុត្ថំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

បញ្ញាបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.

‘‘យថាបិ ភិក្ខុ ភិក្ខន្តោ, ហីនមុក្កដ្ឋមជ្ឈិមេ;

កុលានិ ន វិវជ្ជេន្តោ, ឯវំ លភតិ យាបនំ.

‘‘តថេវ ¶ ត្វំ សព្ពកាលំ, បរិបុច្ឆំ ពុធំ ជនំ;

បញ្ញាបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៣០-១៣៤);

អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ បញ្ចមំ វីរិយបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ វីរិយបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ, យថា ហិ សីហោ មិគរាជា សព្ពិរិយាបថេសុ ទឡ្ហវីរិយោ ហោតិ, ឯវំ ត្វម្បិ សព្ពភវេសុ សព្ពិរិយាបថេសុ ទឡ្ហវីរិយោ អនោលីនវីរិយោ សមានោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ បញ្ចមំ វីរិយបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, បញ្ចមំ វីរិយបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ត្វំ បញ្ចមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

វីរិយបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.

‘‘យថាបិ ¶ សីហោ មិគរាជា, និសជ្ជដ្ឋានចង្កមេ;

អលីនវីរិយោ ហោតិ, បគ្គហិតមនោ សទា.

‘‘តថេវ ¶ ត្វំ សព្ពភវេ, បគ្គណ្ហ វីរិយំ ទឡ្ហំ;

វីរិយបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៣៥-១៣៩);

អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ ឆដ្ឋំ ខន្តិបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ ខន្តិបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ, សម្មាននេបិ អវមាននេបិ ខមោវ ភវេយ្យាសិ. យថា ហិ បថវិយំ នាម សុចិម្បិ និក្ខិបន្តិ អសុចិម្បិ, ន តេន បថវី សិនេហំ បដិឃំ ករោតិ, ខមតិ សហតិ អធិវាសេតិយេវ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សម្មាននេបិ អវមាននេបិ ខមោវ សមានោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ឆដ្ឋំ ខន្តិបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ ¶ តទា ទក្ខិំ, ឆដ្ឋមំ ខន្តិបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ត្វំ ឆដ្ឋមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

តត្ថ អទ្វេជ្ឈមានសោ, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសិ.

‘‘យថាបិ បថវី នាម, សុចិម្បិ អសុចិម្បិ ច;

សព្ពំ សហតិ និក្ខេបំ, ន ករោតិ បដិឃំ តយា.

‘‘តថេវ ត្វម្បិ សព្ពេសំ, សម្មានាវមានក្ខមោ;

ខន្តិបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៤០-១៤៤);

អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ សត្តមំ សច្ចបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ សច្ចបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ, អសនិយា មត្ថកេ បតមានាយបិ ធនាទីនំ អត្ថាយ ឆន្ទាទីនំ វសេន សម្បជានមុសាវាទំ នាម មា ភាសិ. យថា ហិ ឱសធី តារកា នាម សព្ពឧតូសុ អត្តនោ គមនវីថិំ ជហិត្វា អញ្ញាយ វីថិយា ¶ ន គច្ឆតិ, សកវីថិយាវ គច្ឆតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សច្ចំ បហាយ មុសាវាទំ នាម អវទន្តោយេវ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ សត្តមំ សច្ចបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ¶ ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, សត្តមំ សច្ចបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ត្វំ សត្តមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

តត្ថ អទ្វេជ្ឈវចនោ, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសិ.

‘‘យថាបិ ឱសធី នាម, តុលាភូតា សទេវកេ;

សមយេ ឧតុវស្សេ វា, ន វោក្កមតិ វីថិតោ.

‘‘តថេវ ត្វម្បិ សច្ចេសុ, មា វោក្កមសិ វីថិតោ;

សច្ចបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៤៥-១៤៩);

អថស្ស ¶ ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ អដ្ឋមំ អធិដ្ឋានបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ អធិដ្ឋានបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ, យំ អធិដ្ឋាសិ, តស្មិំ អធិដ្ឋានេ និច្ចលោវ ភវេយ្យាសិ. យថា ហិ បព្ពតោ នាម សព្ពាសុ ទិសាសុ វាតេហិ បហដោ ន កម្បតិ ន ចលតិ, អត្តនោ ឋានេយេវ តិដ្ឋតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ អត្តនោ អធិដ្ឋានេ និច្ចលោ ហោន្តោវ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ អដ្ឋមំ អធិដ្ឋានបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ ¶ តទា ទក្ខិំ, អដ្ឋមំ អធិដ្ឋានបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ត្វំ អដ្ឋមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

តត្ថ ត្វំ អចលោ ហុត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសិ.

‘‘យថាបិ បព្ពតោ សេលោ, អចលោ សុប្បតិដ្ឋិតោ;

ន កម្បតិ ភុសវាតេហិ, សកដ្ឋានេវ តិដ្ឋតិ.

‘‘តថេវ ត្វម្បិ អធិដ្ឋានេ, សព្ពទា អចលោ ភវ;

អធិដ្ឋានបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៥០-១៥៤);

អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ នវមំ មេត្តាបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ មេត្តាបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ, ហិតេសុបិ អហិតេសុបិ ឯកចិត្តោ ភវេយ្យាសិ. យថា ហិ ឧទកំ នាម បាបជនស្សបិ កល្យាណជនស្សបិ សីតភាវំ ឯកសទិសំ កត្វា ¶ ផរតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សព្ពេសុ សត្តេសុ មេត្តចិត្តេន ឯកចិត្តោវ ហោន្តោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ នវមំ មេត្តាបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, នវមំ មេត្តាបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ¶ ត្វំ នវមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

មេត្តាយ អសមោ ហោហិ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.

‘‘យថាបិ ¶ ឧទកំ នាម, កល្យាណេ បាបកេ ជនេ;

សមំ ផរតិ សីតេន, បវាហេតិ រជោមលំ.

‘‘តថេវ ត្វម្បិ ហិតាហិតេ, សមំ មេត្តាយ ភាវយ;

មេត្តាបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៥៥-១៥៩);

អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ ទសមំ ឧបេក្ខាបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ ឧបេក្ខាបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ, សុខេបិ ទុក្ខេបិ មជ្ឈត្តោវ ភវេយ្យាសិ. យថា ហិ បថវី នាម សុចិម្បិ អសុចិម្បិ បក្ខិបមានេ មជ្ឈត្តាវ ហោតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សុខទុក្ខេសុ មជ្ឈត្តោវ ហោន្តោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ទសមំ ឧបេក្ខាបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, ទសមំ ឧបេក្ខាបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ត្វំ ទសមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

តុលាភូតោ ទឡ្ហោ ហុត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសិ.

‘‘យថាបិ បថវី នាម, និក្ខិត្តំ អសុចិំ សុចិំ;

ឧបេក្ខតិ ឧភោបេតេ, កោបានុនយវជ្ជិតា.

‘‘តថេវ ត្វម្បិ សុខទុក្ខេ, តុលាភូតោ សទា ភវ;

ឧបេក្ខាបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៦០-១៦៤);

តតោ ¶ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមស្មិំ លោកេ ពោធិសត្តេហិ បូរេតព្ពា ពោធិបរិបាចនា ពុទ្ធការកធម្មា ឯត្តកាយេវ ¶ , ទស បារមិយោ ឋបេត្វា អញ្ញេ នត្ថិ. ឥមាបិ ទស បារមិយោ ឧទ្ធំ អាកាសេបិ នត្ថិ, ហេដ្ឋា បថវិយម្បិ, បុរត្ថិមាទីសុ ទិសាសុបិ នត្ថិ, មយ្ហំយេវ បន ហទយព្ភន្តរេ បតិដ្ឋិតា’’តិ. ឯវំ តាសំ ហទយេ បតិដ្ឋិតភាវំ ទិស្វា សព្ពាបិ តា ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាយ ¶ បុនប្បុនំ សម្មសន្តោ អនុលោមបដិលោមំ សម្មសតិ, បរិយន្តេ គហេត្វា អាទិំ បាបេតិ, អាទិម្ហិ គហេត្វា បរិយន្តំ បាបេតិ, មជ្ឈេ គហេត្វា ឧភតោ កោដិំ បាបេត្វា ឱសាបេតិ, ឧភតោ កោដីសុ គហេត្វា មជ្ឈំ បាបេត្វា ឱសាបេតិ. ពាហិរកភណ្ឌបរិច្ចាគោ ទានបារមី នាម, អង្គបរិច្ចាគោ ទានឧបបារមី នាម, ជីវិតបរិច្ចាគោ ទានបរមត្ថបារមី នាមាតិ ទស បារមិយោ ទស ឧបបារមិយោ ទស បរមត្ថបារមិយោតិ សមត្តិំស បារមិយោ តេលយន្តំ វិនិវដ្ដេន្តោ វិយ មហាមេរុំ មត្ថំ កត្វា ចក្កវាឡមហាសមុទ្ទំ អាលុឡេន្តោ វិយ ច សម្មសតិ. តស្សេវំ ទស បារមិយោ សម្មសន្តស្ស ធម្មតេជេន ចតុនហុតាធិកទ្វិយោជនសតសហស្សពហលា អយំ មហាបថវី ហត្ថិនា អក្កន្តនឡកលាបោ វិយ, បីឡិយមានំ ឧច្ឆុយន្តំ វិយ ច មហាវិរវំ វិរវមានា សង្កម្បិ សម្បកម្បិ សម្បវេធិ. កុលាលចក្កំ វិយ តេលយន្តចក្កំ វិយ ច បរិព្ភមិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ឯត្តកាយេវ តេ លោកេ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា;

តទុទ្ធំ នត្ថិ អញ្ញត្រ, ទឡ្ហំ តត្ថ បតិដ្ឋហ.

‘‘ឥមេ ធម្មេ សម្មសតោ, សភាវរសលក្ខណេ;

ធម្មតេជេន វសុធា, ទសសហស្សី បកម្បថ.

‘‘ចលតិ រវតិ បថវី, ឧច្ឆុយន្តំវ បីឡិតំ;

តេលយន្តេ យថា ចក្កំ, ឯវំ កម្បតិ មេទនី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៦៥-១៦៧);

មហាបថវិយា កម្បមានាយ រម្មនគរវាសិនោ សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តា យុគន្តវាតព្ភាហតា មហាសាលា វិយ មុច្ឆិតា បបតិំសុ. ឃដាទីនិ កុលាលភាជនានិ បវដ្ដន្តានិ អញ្ញមញ្ញំ បហរន្តានិ ចុណ្ណវិចុណ្ណានិ អហេសុំ. មហាជនោ ភីតតសិតោ សត្ថារំ ¶ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ភគវា នាគាវដ្ដោ អយំ, ភូតយក្ខទេវតាសុ អញ្ញតរាវដ្ដោ វាតិ ន ហិ មយំ ឯតំ ជានាម, អបិច ខោ សព្ពោបិ អយំ មហាជនោ ឧបទ្ទុតោ, កិំ នុ ខោ ឥមស្ស លោកស្ស បាបកំ ភវិស្សតិ, ឧទាហុ កល្យាណំ, កថេថ នោ ឯតំ ការណ’’ន្តិ អាហ. អថ សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘តុម្ហេ ¶ មា ភាយថ, មា ចិន្តយិត្ថ, នត្ថិ វោ ឥតោនិទានំ ភយំ. យោ សោ មយា អជ្ជ ‘សុមេធបណ្ឌិតោ ¶ អនាគតេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’តិ ព្យាកតោ, សោ ឥទានិ ទស បារមិយោ សម្មសតិ, តស្ស សម្មសន្តស្ស វិលោឡេន្តស្ស ធម្មតេជេន សកលទសសហស្សី លោកធាតុ ឯកប្បហារេន កម្បតិ ចេវ រវតិ ចា’’តិ អាហ. តេន វុត្តំ –

‘‘យាវតា បរិសា អាសិ, ពុទ្ធស្ស បរិវេសនេ;

បវេធមានា សា តត្ថ, មុច្ឆិតា សេសិ ភូមិយា.

‘‘ឃដានេកសហស្សានិ, កុម្ភីនញ្ច សតា ពហូ;

សញ្ចុណ្ណមថិតា តត្ថ, អញ្ញមញ្ញំ បឃដ្ដិតា.

‘‘ឧព្ពិគ្គា តសិតា ភីតា, ភន្តា ព្យថិតមានសា;

មហាជនា សមាគម្ម, ទីបង្ករមុបាគមុំ.

‘‘កិំ ភវិស្សតិ លោកស្ស, កល្យាណមថ បាបកំ;

សព្ពោ ឧបទ្ទុតោ លោកោ, តំ វិនោទេហិ ចក្ខុម.

‘‘តេសំ តទា សញ្ញាបេសិ, ទីបង្ករោ មហាមុនិ;

វិស្សត្ថា ហោថ មា ភាថ, ឥមស្មិំ បថវិកម្បនេ.

‘‘យមហំ អជ្ជ ព្យាកាសិំ, ‘ពុទ្ធោ លោកេ ភវិស្សតិ’;

ឯសោ សម្មសតិ ធម្មំ, បុព្ពកំ ជិនសេវិតំ.

‘‘តស្ស សម្មសតោ ធម្មំ, ពុទ្ធភូមិំ អសេសតោ;

តេនាយំ កម្បិតា បថវី, ទសសហស្សី សទេវកេ’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៦៨-១៧៤);

មហាជនោ តថាគតស្ស វចនំ សុត្វា ហដ្ឋតុដ្ឋោ មាលាគន្ធវិលេបនំ អាទាយ រម្មនគរា និក្ខមិត្វា ពោធិសត្តំ ឧបសង្កមិត្វា មាលាគន្ធាទីហិ បូជេត្វា វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា រម្មនគរមេវ បាវិសិ. ពោធិសត្តោបិ ទស បារមិយោ សម្មសិត្វា វីរិយំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាយ និសិន្នាសនា វុដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ពុទ្ធស្ស ¶ វចនំ សុត្វា, មនោ និព្ពាយិ តាវទេ;

សព្ពេ មំ ឧបសង្កម្ម, បុនាបិ អភិវន្ទិសុំ.

‘‘សមាទិយិត្វា ¶ ពុទ្ធគុណំ, ទឡ្ហំ កត្វាន មានសំ;

ទីបង្ករំ នមស្សិត្វា, អាសនា វុដ្ឋហិំ តទា’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៧៥-១៧៦);

អថ ¶ ពោធិសត្តំ អាសនា វុដ្ឋហន្តំ សកលទសសហស្សចក្កវាឡទេវតា សន្និបតិត្វា ទិព្ពេហិ មាលាគន្ធេហិ បូជេត្វា វន្ទិត្វា ‘‘អយ្យ សុមេធតាបស, តយា អជ្ជ ទីបង្ករទសពលស្ស បាទមូលេ មហតី បត្ថនា បត្ថិតា, សា តេ អនន្តរាយេន សមិជ្ឈតុ, មា តេ ភយំ វា ឆម្ភិតត្តំ វា អហោសិ, សរីរេ អប្បមត្តកោបិ រោគោ មា ឧប្បជ្ជតុ, ខិប្បំ បារមិយោ បូរេត្វា សម្មាសម្ពោធិំ បដិវិជ្ឈ. យថា បុប្ផូបគផលូបគរុក្ខា សមយេ បុប្ផន្តិ ចេវ ផលន្តិ ច, តថេវ ត្វម្បិ តំ សមយំ អនតិក្កមិត្វា ខិប្បំ សម្ពោធិមុត្តមំ ផុសស្សូ’’តិអាទីនិ ថុតិមង្គលានិ បយិរុទាហំសុ. ឯវញ្ច បយិរុទាហិត្វា អត្តនោ អត្តនោ ទេវដ្ឋានមេវ អគមំសុ. ពោធិសត្តោបិ ទេវតាហិ អភិត្ថវិតោ – ‘‘អហំ ទស បារមិយោ បូរេត្វា កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ វីរិយំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាយ នភំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ហិមវន្តមេវ អគមាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ទិព្ពំ មានុសកំ បុប្ផំ, ទេវា មានុសកា ឧភោ;

សមោកិរន្តិ បុប្ផេហិ, វុដ្ឋហន្តស្ស អាសនា.

‘‘វេទយន្តិ ច តេ សោត្ថិំ, ទេវា មានុសកា ឧភោ;

មហន្តំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, តំ លភស្សុ យថិច្ឆិតំ.

‘‘សព្ពីតិយោ វិវជ្ជន្តុ, សោកោ រោគោ វិនស្សតុ;

មា តេ ភវន្ត្វន្តរាយា, ផុស ខិប្បំ ពោធិមុត្តមំ.

‘‘យថាបិ សមយេ បត្តេ, បុប្ផន្តិ បុប្ផិនោ ទុមា;

តថេវ ត្វំ មហាវីរ, ពុទ្ធញាណេន បុប្ផសុ.

‘‘យថា ¶ យេ កេចិ សម្ពុទ្ធា, បូរយុំ ទស បារមី;

តថេវ ត្វំ មហាវីរ, បូរយ ទស បារមី.

‘‘យថា យេ កេចិ សម្ពុទ្ធា, ពោធិមណ្ឌម្ហិ ពុជ្ឈរេ;

តថេវ ត្វំ មហាវីរ, ពុជ្ឈស្សុ ជិនពោធិយំ.

‘‘យថា ¶ យេ កេចិ សម្ពុទ្ធា, ធម្មចក្កំ បវត្តយុំ;

តថេវ ត្វំ មហាវីរ, ធម្មចក្កំ បវត្តយ.

‘‘បុណ្ណមាយេ យថា ចន្ទោ, បរិសុទ្ធោ វិរោចតិ;

តថេវ ត្វំ បុណ្ណមនោ, វិរោច ទសសហស្សិយំ.

‘‘រាហុមុត្តោ យថា សូរិយោ, តាបេន អតិរោចតិ;

តថេវ លោកា មុច្ចិត្វា, វិរោច សិរិយា តុវំ.

‘‘យថា ¶ យា កាចិ នទិយោ, ឱសរន្តិ មហោទធិំ;

ឯវំ សទេវកា លោកា, ឱសរន្តុ តវន្តិកេ.

‘‘តេហិ ថុតប្បសត្ថោ សោ, ទស ធម្មេ សមាទិយ;

តេ ធម្មេ បរិបូរេន្តោ, បវនំ បាវិសី តទា’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៧៧-១៨៧);

សុមេធកថា និដ្ឋិតា.

រម្មនគរវាសិនោបិ ខោ នគរំ បវិសិត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ អទំសុ. សត្ថា តេសំ ធម្មំ ទេសេត្វា មហាជនំ សរណាទីសុ បតិដ្ឋបេត្វា រម្មនគរា និក្ខមិ. តតោ ឧទ្ធម្បិ យាវតាយុកំ តិដ្ឋន្តោ សព្ពំ ពុទ្ធកិច្ចំ កត្វា អនុក្កមេន អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ សព្ពំ ពុទ្ធវំសេ វុត្តនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ –

‘‘តទា ¶ តេ ភោជយិត្វាន, សសង្ឃំ លោកនាយកំ;

ឧបគច្ឆុំ សរណំ តស្ស, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ.

‘‘សរណគមនេ កញ្ចិ, និវេសេសិ តថាគតោ;

កញ្ចិ បញ្ចសុ សីលេសុ, សីលេ ទសវិធេ បរំ.

‘‘កស្សចិ ទេតិ សាមញ្ញំ, ចតុរោ ផលមុត្តមេ;

កស្សចិ អសមេ ធម្មេ, ទេតិ សោ បដិសម្ភិទា.

‘‘កស្សចិ ¶ វរសមាបត្តិយោ, អដ្ឋ ទេតិ នរាសភោ;

តិស្សោ កស្សចិ វិជ្ជាយោ, ឆឡភិញ្ញា បវេច្ឆតិ.

‘‘តេន យោគេន ជនកាយំ, ឱវទតិ មហាមុនិ;

តេន វិត្ថារិកំ អាសិ, លោកនាថស្ស សាសនំ.

‘‘មហាហនូសភក្ខន្ធោ, ទីបង្ករសនាមកោ;

ពហូ ជនេ តារយតិ, បរិមោចេតិ ទុគ្គតិំ.

‘‘ពោធនេយ្យំ ជនំ ទិស្វា, សតសហស្សេបិ យោជនេ;

ខណេន ឧបគន្ត្វាន, ពោធេតិ តំ មហាមុនិ.

‘‘បឋមាភិសមយេ ពុទ្ធោ, កោដិសតមពោធយិ;

ទុតិយាភិសមយេ នាថោ, នវុតិកោដិមពោធយិ.

‘‘យទា ច ទេវភវនម្ហិ, ពុទ្ធោ ធម្មមទេសយិ;

នវុតិកោដិសហស្សានំ, តតិយាភិសមយោ អហុ.

‘‘សន្និបាតា តយោ អាសុំ, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ;

កោដិសតសហស្សានំ, បឋមោ អាសិ សមាគមោ.

‘‘បុន ¶ ¶ នារទកូដម្ហិ, បវិវេកគតេ ជិនេ;

ខីណាសវា វីតមលា, សមិំសុ សតកោដិយោ.

‘‘យម្ហិ កាលេ មហាវីរោ, សុទស្សនសិលុច្ចយេ;

នវុតិកោដិសហស្សេហិ, បវារេសិ មហាមុនិ.

‘‘អហំ តេន សមយេន, ជដិលោ ឧគ្គតាបនោ;

អន្តលិក្ខម្ហិ ចរណោ, បញ្ចាភិញ្ញាសុ បារគូ.

‘‘ទសវីសសហស្សានំ, ធម្មាភិសមយោ អហុ;

ឯកទ្វិន្នំ អភិសមយា, គណនតោ អសង្ខិយា.

‘‘វិត្ថារិកំ ពាហុជញ្ញំ, ឥទ្ធំ ផីតំ អហូ តទា;

ទីបង្ករស្ស ភគវតោ, សាសរំ សុវិសោធិតំ.

‘‘ចត្តារិ ¶ សតសហស្សានិ, ឆឡភិញ្ញា មហិទ្ធិកា;

ទីបង្ករំ លោកវិទុំ បរិវារេន្តិ សព្ពទា.

‘‘យេ កេចិ តេន សមយេន, ជហន្តិ មានុសំ ភវំ;

អប្បត្តមានសា សេខា, គរហិតា ភវន្តិ តេ.

‘‘សុបុប្ផិតំ បាវចនំ, អរហន្តេហិ តាទិភិ;

ខីណាសវេហិ វិមលេហិ, ឧបសោភតិ សព្ពទា.

‘‘នគរំ រម្មវតី នាម, សុទេវោ នាម ខត្តិយោ;

សុមេធា នាម ជនិកា, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ.

‘‘ទសវស្សសហស្សានិ, អគារំ អជ្ឈ សោ វសិ;

ហំសា កោញ្ចា មយូរា ច, តយោ បាសាទមុត្តមា.

‘‘តីណិ ¶ សតសហស្សានិ, នារិយោ សមលង្កតា;

បទុមា នាម សា នារី, ឧសភក្ខន្ធោ អត្រជោ.

‘‘និមិត្តេ ចតុរោ ទិស្វា, ហត្ថិយានេន និក្ខមិ;

អនូនទសមាសានិ, បធានេ បទហី ជិនោ.

‘‘បធានចារំ ចរិត្វាន, អពុជ្ឈិ មានសំ មុនិ;

ព្រហ្មុនា យាចិតោ សន្តោ, ទីបង្ករោ មហាមុនិ.

‘‘វត្តិ ចក្កំ មហាវីរោ, នន្ទារាមេ សិរីឃរេ;

និសិន្នោ សិរីសមូលម្ហិ, អកាសិ តិត្ថិយមទ្ទនំ.

‘‘សុមង្គលោ ច តិស្សោ ច, អហេសុំ អគ្គសាវកា;

សាគតោ នាមុបដ្ឋាកោ, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ.

សុនន្ទា ច‘‘នន្ទា ចេវ សុនន្ទា ច, អហេសុំ អគ្គសាវិកា;

ពោធិ តស្ស ភគវតោ, បិប្ផលីតិ បវុច្ចតិ.

‘‘តបុស្សភល្លិកា នាម, អហេសុំ អគ្គុបដ្ឋកា;

សិរិមា កោណា ឧបដ្ឋិកា, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ.

‘‘អសីតិហត្ថមុព្ពេធោ, ទីបង្ករោ មហាមុនិ;

សោភតិ ទីបរុក្ខោវ, សាលរាជាវ ផុល្លិតោ.

‘‘បភា ¶ វិធាវតិ តស្ស, សមន្តា ទ្វាទស យោជនេ;

សតសហស្សវស្សានិ, អាយុ តស្ស មហេសិនោ;

តាវតា តិដ្ឋមានោ សោ, តារេសិ ជនតំ ពហុំ.

‘‘ជោតយិត្វាន សទ្ធម្មំ, សន្តារេត្វា មហាជនំ;

ជលិត្វា អគ្គិខន្ធោវ, និព្ពុតោ សោ សសាវកោ.

‘‘សា ¶ ច ឥទ្ធិ សោ ច យសោ, តានិ ច បាទេសុ ចក្ករតនានិ;

សព្ពំ តមន្តរហិតំ, ននុ រិត្តា សព្ពសង្ខារាតិ.

‘‘ទីបង្ករោ ជិនោ សត្ថា, នន្ទារាមម្ហិ និព្ពុតោ;

តត្ថេតស្ស ជិនថូបោ, ឆត្តិំសុព្ពេធយោជនោ’’តិ. (ពុ. វំ. ៣.១-៣១);

កោណ្ឌញ្ញោ ពុទ្ធោ

ទីបង្ករស្ស បន ភគវតោ អបរភាគេ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា កោណ្ឌញ្ញោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតសហស្សំ, ទុតិយេ កោដិសហស្សំ ¶ , តតិយេ នវុតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ វិជិតាវី នាម ចក្កវត្តី ហុត្វា កោដិសតសហស្សស្ស ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ អទាសិ. សត្ថា ពោធិសត្តំ ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាករិត្វា ធម្មំ ទេសេសិ. សោ សត្ថុ ធម្មកថំ សុត្វា រជ្ជំ និយ្យាតេត្វា បព្ពជិ. សោ តីណិ បិដកានិ ឧគ្គហេត្វា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ច បញ្ច អភិញ្ញាយោ ច ឧប្បាទេត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ. កោណ្ឌញ្ញពុទ្ធស្ស បន រម្មវតី នាម នគរំ, សុនន្ទោ នាម ខត្តិយោ បិតា, សុជាតា នាម ទេវី មាតា, ភទ្ទោ ច សុភទ្ទោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, អនុរុទ្ធោ នាមុបដ្ឋាកោ, តិស្សា ច ឧបតិស្សា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, សាលកល្យាណិរុក្ខោ ពោធិ, អដ្ឋាសីតិហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ, វស្សសតសហស្សំ អាយុប្បមាណំ អហោសិ.

‘‘ទីបង្ករស្ស អបរេន, កោណ្ឌញ្ញោ នាម នាយកោ;

អនន្តតេជោ អមិតយសោ, អប្បមេយ្យោ ទុរាសទោ’’.

តស្ស អបរភាគេ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា ឯកស្មិំ កប្បេយេវ ចត្តារោ ពុទ្ធា និព្ពត្តិំសុ – មង្គលោ, សុមនោ, រេវតោ, សោភិតោតិ. មង្គលស្ស ភគវតោ តីសុ សាវកសន្និបាតេសុ បឋមសន្និបាតេ កោដិសតសហស្សំ ¶ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ កោដិសតសហស្សំ, តតិយេ នវុដិកោដិយោ. វេមាតិកភាតា កិរស្ស អានន្ទកុមារោ នាម នវុតិកោដិសង្ខាយ បរិសាយ សទ្ធិំ ធម្មស្សវនត្ថាយ សត្ថុ សន្តិកំ អគមាសិ. សត្ថា តស្ស អនុបុព្ពិកថំ កថេសិ. សោ សទ្ធិំ បរិសាយ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. សត្ថា តេសំ កុលបុត្តានំ បុព្ពចរិតំ ឱលោកេន្តោ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរស្ស ¶ ឧបនិស្សយំ ទិស្វា ទក្ខិណហត្ថំ បសារេត្វា ‘‘ឯថ ភិក្ខវោ’’តិ អាហ. សព្ពេ តង្ខណញ្ញេវ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា សដ្ឋិវស្សិកថេរា វិយ អាកប្បសម្បន្នា ហុត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បរិវារយិំសុ. អយមស្ស តតិយោ សាវកសន្និបាតោ អហោសិ.

យថា បន អញ្ញេសំ ពុទ្ធានំ សមន្តា អសីតិហត្ថប្បមាណាយេវ សរីរប្បភា អហោសិ, ន ឯវំ តស្ស. តស្ស បន ភគវតោ សរីរប្បភា និច្ចកាលំ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ. រុក្ខបថវីបព្ពតសមុទ្ទាទយោ អន្តមសោ ឧក្ខលិយាទីនិ ឧបាទាយ សុវណ្ណបដ្ដបរិយោនទ្ធា វិយ អហេសុំ. អាយុប្បមាណំ បនស្ស នវុតិវស្សសហស្សានិ អហោសិ. ឯត្តកំ កាលំ ចន្ទិមសូរិយាទយោ អត្តនោ បភាយ វិរោចិតុំ នាសក្ខិំសុ, រត្តិន្ទិវបរិច្ឆេទោ ន បញ្ញាយិត្ថ. ទិវា សូរិយាលោកេន វិយ សត្តា និច្ចំ ពុទ្ធាលោកេនេវ វិចរិំសុ. សាយំ បុប្ផិតកុសុមានំ បាតោ ច រវនកសកុណាទីនញ្ច វសេន លោកោ រត្តិន្ទិវបរិច្ឆេទំ សល្លក្ខេសិ.

កិំ បន អញ្ញេសំ ពុទ្ធានំ អយមានុភាវោ នត្ថីតិ? នោ នត្ថិ. តេបិ ហិ អាកង្ខមានា ទសសហស្សិលោកធាតុំ ¶ វា តតោ វា ភិយ្យោ អាភាយ ផរេយ្យុំ. មង្គលស្ស បន ភគវតោ បុព្ពបត្ថនាវសេន អញ្ញេសំ ព្យាមប្បភា វិយ សរីរប្បភា និច្ចមេវ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ. សោ កិរ ពោធិសត្តចរិយចរណកាលេ វេស្សន្តរសទិសេ អត្តភាវេឋិតោ សបុត្តទារោ វង្កបព្ពតសទិសេ បព្ពតេ វសិ. អថេកោ ខរទាឋិកោ នាម យក្ខោ មហាបុរិសស្ស ទានជ្ឈាសយតំ សុត្វា ព្រាហ្មណវណ្ណេន ឧបសង្កមិត្វា មហាសត្តំ ទ្វេ ទារកេ យាចិ. មហាសត្តោ ‘‘ទទាមិ, ព្រាហ្មណ, បុត្តកេ’’តិ វត្វា ហដ្ឋបហដ្ឋោ ឧទកបរិយន្តំ មហាបថវិំ កម្បេន្តោ ទ្វេបិ ទារកេ អទាសិ. យក្ខោ ចង្កមនកោដិយំ អាលម្ពនផលកំ និស្សាយ ឋត្វា បស្សន្តស្សេវ មហាសត្តស្ស មុលាលកលាបំ វិយ ទារកេ ¶ ខាទិ. មហាបុរិសស្ស យក្ខំ ឱលោកេត្វា មុខេ វិវដមត្តេ អគ្គិជាលំ វិយ លោហិតធារំ ឧគ្គិរមានំ តស្ស មុខំ ទិស្វាបិ កេសគ្គមត្តម្បិ ទោមនស្សំ ន ឧប្បជ្ជិ. ‘‘សុទិន្នំ វត មេ ទាន’’ន្តិ ចិន្តយតោ បនស្ស សរីរេ មហន្តំ បីតិសោមនស្សំ ឧទបាទិ. សោ ‘‘ឥមស្ស មេ ទានស្ស និស្សន្ទេន អនាគតេ ឥមិនាវ នីហារេន សរីរតោ រស្មិយោ និក្ខមន្តូ’’តិ បត្ថនំ អកាសិ. តស្ស តំ បត្ថនំ និស្សាយ ពុទ្ធភូតស្ស សរីរតោ រស្មិយោ និក្ខមិត្វា ឯត្តកំ ឋានំ ផរិំសុ.

អបរម្បិស្ស បុព្ពចរិយំ អត្ថិ. សោ កិរ ពោធិសត្តកាលេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស ចេតិយំ ទិស្វា ‘‘ឥមស្ស ពុទ្ធស្ស មយា ជីវិតំ បរិច្ចជិតុំ វដ្ដតី’’តិ ទណ្ឌកទីបិកាវេឋននិយាមេន សកលសរីរំ វេឋាបេត្វា រតនមត្តមកុឡំ សតសហស្សគ្ឃនិកំ សុវណ្ណបាតិំ សប្បិស្ស បូរាបេត្វា តត្ថ សហស្សវដ្ដិយោ ជាលេត្វា តំ សីសេនាទាយ សកលសរីរំ ជាលាបេត្វា ចេតិយំ បទក្ខិណំ ករោន្តោ សកលរត្តិំ ¶ វីតិនាមេតិ. ឯវំ យាវ អរុណុគ្គមនា វាយមន្តស្សាបិស្ស លោមកូបមត្តម្បិ ឧសុមំ ន គណ្ហិ. បទុមគព្ភំ បវិដ្ឋកាលោ វិយ អហោសិ. ធម្មោ ហិ នាមេស អត្តានំ រក្ខន្តំ រក្ខតិ. តេនាហ ភគវា –

‘‘ធម្មោ ហវេ រក្ខតិ ធម្មចារិំ, ធម្មោ សុចិណ្ណោ សុខមាវហាតិ;

ឯសានិសំសោ ធម្មេ សុចិណ្ណេ, ន ទុគ្គតិំ គច្ឆតិ ធម្មចារី’’តិ. (ថេរគា. ៣០៣; ជា. ១.១០.១០២) –

ឥមស្សបិ ¶ កម្មស្ស និស្សន្ទេន តស្ស ភគវតោ សរីរោភាសោ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ.

តទា អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ សុរុចិ នាម ព្រាហ្មណោ ហុត្វា ‘‘សត្ថារំ និមន្តេស្សាមី’’តិ ឧបសង្កមិត្វា មធុរធម្មកថំ សុត្វា ‘‘ស្វេ មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហថ, ភន្តេ’’តិ អាហ. ‘‘ព្រាហ្មណ, កិត្តកេហិ តេ ភិក្ខូហិ អត្ថោ’’តិ? ‘‘កិត្តកា បន វោ, ភន្តេ, បរិវារភិក្ខូ’’តិ អាហ. តទា សត្ថុ បឋមសន្និបាតោយេវ ហោតិ, តស្មា ‘‘កោដិសតសហស្ស’’ន្តិ អាហ. ‘‘ភន្តេ, សព្ពេហិបិ សទ្ធិំ មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ. សត្ថា អធិវាសេសិ. ព្រាហ្មណោ ស្វាតនាយ និមន្តេត្វា គេហំ គច្ឆន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ឯត្តកានំ ¶ ភិក្ខូនំ យាគុភត្តវត្ថាទីនិ ទាតុំ សក្កោមិ, និសីទនដ្ឋានំ បន កថំ ភវិស្សតី’’តិ?

តស្ស សា ចិន្តា ចតុរាសីតិយោជនសហស្សមត្ថកេ ឋិតស្ស ទេវរញ្ញោ បណ្ឌុកម្ពលសិលាសនស្ស ឧណ្ហភាវំ ជនេសិ. សក្កោ ‘‘កោ នុ ខោ មំ ឥមម្ហា ឋានា ចាវេតុកាមោ’’តិ ទិព្ពចក្ខុនា ឱលោកេន្តោ មហាបុរិសំ ទិស្វា ‘‘សុរុចិ នាម ព្រាហ្មណោ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា និសីទនដ្ឋានត្ថាយ ចិន្តេសិ, មយាបិ តត្ថ គន្ត្វា បុញ្ញកោដ្ឋាសំ គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ វឌ្ឍកិវណ្ណំ និម្មិនិត្វា វាសិផរសុហត្ថោ មហាបុរិសស្ស បុរតោ បាតុរហោសិ. ‘‘អត្ថិ នុ ខោ កស្សចិ ភតិយា កត្តព្ពកិច្ច’’ន្តិ អាហ. មហាបុរិសោ តំ ទិស្វា ‘‘កិំ កម្មំ ករិស្សសី’’តិ អាហ. ‘‘មម អជាននសិប្បំ នាម នត្ថិ, គេហំ វា មណ្ឌបំ វា យោ យំ ការេតិ, តស្ស តំ កាតុំ ជានាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ មយ្ហំ កម្មំ អត្ថី’’តិ. ‘‘កិំ, អយ្យា’’តិ? ‘‘ស្វាតនាយ មេ កោដិសតសហស្សភិក្ខូ និមន្តិតា. តេសំ និសីទនមណ្ឌបំ ករិស្សសី’’តិ? ‘‘អហំ នាម ករេយ្យំ សចេ មេ ភតិំ ទាតុំ សក្ខិស្សថា’’តិ. ‘‘សក្ខិស្សាមិ, តាតា’’តិ. ‘‘សាធុ ករិស្សាមី’’តិ គន្ត្វា ឯកំ បទេសំ ឱលោកេសិ. ទ្វាទសតេរសយោជនប្បមាណោ បទេសោ ¶ កសិណមណ្ឌលំ វិយ សមតលោ អហោសិ. សោ ‘‘ឯត្តកេ ឋានេ សត្តរតនមយោ មណ្ឌបោ ឧដ្ឋហតូ’’តិ ចិន្តេត្វា ឱលោកេសិ. តាវទេវ បថវិំ ភិន្ទិត្វា មណ្ឌបោ ឧដ្ឋហិ. តស្ស សោវណ្ណមយេសុ ថម្ភេសុ រជតមយា ឃដកា អហេសុំ, រជតមយេសុ សោវណ្ណមយា, មណិមយេសុ ថម្ភេសុ បវាឡមយា, បវាឡមយេសុ មណិមយា, សត្តរតនមយេសុ ថម្ភេសុ សត្តរតនមយា ឃដកា អហេសុំ. តតោ ‘‘មណ្ឌបស្ស អន្តរន្តរេ កិង្កណិកជាលំ ឱលម្ពតូ’’តិ ឱលោកេសិ. សហ ឱលោកនេនេវ ¶ ជាលំ ឱលម្ពិ. យស្ស មន្ទវាតេរិតស្ស បញ្ចង្គិកស្សេវ តូរិយស្ស មធុរសទ្ទោ និច្ឆរតិ. ទិព្ពសង្គីតិវត្តនកាលោ វិយ អហោសិ. ‘‘អន្តរន្តរា គន្ធទាមមាលាទាមានិ ឱលម្ពន្តូ’’តិ ចិន្តេន្តស្ស មាលាទាមានិ ឱលម្ពិំសុ. ‘‘កោដិសតសហស្សសង្ខានំ ភិក្ខូនំ អាសនានិ ច អាធារកានិ ច បថវិំ ភិន្ទិត្វា ឧដ្ឋហន្តូ’’តិ ចិន្តេសិ, តាវទេវ ឧដ្ឋហិំសុ. ‘‘កោណេ កោណេ ឯកេកា ឧទកចាដិយោ ឧដ្ឋហន្តូ’’តិ ចិន្តេសិ, ឧទកចាដិយោ ឧដ្ឋហិំសុ.

សោ ¶ ឯត្តកំ មាបេត្វា ព្រាហ្មណស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ឯហិ, អយ្យ, តវ មណ្ឌបំ ឱលោកេត្វា មយ្ហំ ភតិំ ទេហី’’តិ អាហ. មហាបុរិសោ គន្ត្វា មណ្ឌបំ ឱលោកេសិ. ឱលោកេន្តស្សេវ ច សកលសរីរំ បញ្ចវណ្ណាយ បីតិយា និរន្តរំ ផុដំ អហោសិ. អថស្ស មណ្ឌបំ ឱលោកេត្វា ឯតទហោសិ – ‘‘នាយំ មណ្ឌបោ មនុស្សភូតេន កតោ, មយ្ហំ បន អជ្ឈាសយំ មយ្ហំ គុណំ អាគម្ម អទ្ធា សក្កភវនំ ឧណ្ហំ ភវិស្សតិ. តតោ សក្កេន ទេវរញ្ញា អយំ មណ្ឌបោ ការិតោ ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘ន ខោ បន មេ យុត្តំ ឯវរូបេ មណ្ឌបេ ឯកទិវសំយេវ ទានំ ទាតុំ, សត្តាហំ ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. ពាហិរកទានញ្ហិ តត្តកម្បិ សមានំ ពោធិសត្តានំ តុដ្ឋិំ កាតុំ ន សក្កោតិ, អលង្កតសីសំ បន ឆិន្ទិត្វា អញ្ជិតអក្ខីនិ ឧប្បាដេត្វា ហទយមំសំ វា ឧព្ពដ្ដេត្វា ទិន្នកាលេ ពោធិសត្តានំ ចាគំ និស្សាយ តុដ្ឋិ នាម ហោតិ. អម្ហាកម្បិ ហិ ពោធិសត្តស្ស សិវិរាជជាតកេ ទេវសិកំ បញ្ចកហាបណសតសហស្សានិ វិស្សជ្ជេត្វា ចតូសុ ទ្វារេសុ នគរមជ្ឈេ ច ទានំ ទេន្តស្ស តំ ទានំ ចាគតុដ្ឋិំ ឧប្បាទេតុំ នាសក្ខិ. យទា បនស្ស ព្រាហ្មណវណ្ណេន អាគន្ត្វា សក្កោ ទេវរាជា អក្ខីនិ យាចិ, តទា តានិ ឧប្បាដេត្វា ទទមានស្សេវ ហាសោ ឧប្បជ្ជិ, កេសគ្គមត្តម្បិ ចិត្តំ អញ្ញថត្តំ នាហោសិ. ឯវំ ទិន្នទានំ និស្សាយ ពោធិសត្តានំ តិត្តិ នាម នត្ថិ. តស្មា សោបិ មហាបុរិសោ ‘‘សត្តាហំ មយា កោដិសតសហស្សសង្ខានំ ភិក្ខូនំ ទានំ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា តស្មិំ មណ្ឌបេ និសីទាបេត្វា សត្តាហំ គវបានំ នាម អទាសិ. គវបានន្តិ មហន្តេ មហន្តេ កោលម្ពេ ខីរស្ស បូរេត្វា ឧទ្ធនេសុ អារោបេត្វា ឃនបាកបក្កេ ខីរេ ថោកេ តណ្ឌុលេ បក្ខិបិត្វា បក្កមធុសក្ករចុណ្ណសប្បីហិ អភិសង្ខតភោជនំ វុច្ចតិ. មនុស្សាយេវ បន បរិវិសិតុំ នាសក្ខិំសុ. ទេវាបិ ឯកន្តរិកា ហុត្វា បរិវិសិំសុ. ទ្វាទសតេរសយោជនប្បមាណំ ឋានម្បិ ភិក្ខូ គណ្ហិតុំ នប្បហោសិយេវ ¶ , តេ បន ¶ ភិក្ខូ អត្តនោ អានុភាវេន និសីទិំសុ. បរិយោសានទិវសេ បន សព្ពភិក្ខូនំ បត្តានិ ធោវាបេត្វា ភេសជ្ជត្ថាយ សប្បិនវនីតតេលមធុផាណិតានំ បូរេត្វា តិចីវរេហិ សទ្ធិំ អទាសិ, សង្ឃនវកភិក្ខុនា លទ្ធចីវរសាដកា សតសហស្សគ្ឃនិកា អហេសុំ.

សត្ថា អនុមោទនំ ករោន្តោ – ‘‘អយំ បុរិសោ ឯវរូបំ មហាទានំ អទាសិ, កោ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តោ – ‘‘អនាគតេ កប្បសតសហស្សាធិកានំ ¶ ទ្វិន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ទិស្វា មហាបុរិសំ អាមន្តេត្វា ‘‘ត្វំ ឯត្តកំ នាម កាលំ អតិក្កមិត្វា គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. មហាបុរិសោ ព្យាករណំ សុត្វា ‘‘អហំ កិរ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមិ, កោ មេ ឃរាវាសេន អត្ថោ, បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តថារូបំ សម្បត្តិំ ខេឡបិណ្ឌំ វិយ បហាយ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អភិញ្ញាយោ ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា អាយុបរិយោសានេ ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ.

មង្គលោ ពុទ្ធោ

មង្គលស្ស បន ភគវតោ នគរំ ឧត្តរំ នាម អហោសិ, បិតាបិ ឧត្តរោ នាម ខត្តិយោ, មាតាបិ ឧត្តរា នាម ទេវី, សុទេវោ ច ធម្មសេនោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, បាលិតោ នាមុបដ្ឋាកោ, សីវលី ច អសោកា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, នាគរុក្ខោ ពោធិ, អដ្ឋាសីតិហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ អហោសិ. នវុតិ វស្សសហស្សានិ ឋត្វា បរិនិព្ពុតេ បន តស្មិំ ឯកប្បហារេនេវ ទស ចក្កវាឡសហស្សានិ ឯកន្ធការានិ អហេសុំ. សព្ពចក្កវាឡេសុ មនុស្សានំ មហន្តំ អារោទនបរិទេវនំ អហោសិ.

‘‘កោណ្ឌញ្ញស្ស អបរេន, មង្គលោ នាម នាយកោ;

តមំ លោកេ និហន្ត្វាន, ធម្មោក្កមភិធារយី’’តិ. (ពុ. វំ. ៥.១);

សុមនោ ពុទ្ធោ

ឯវំ ទសសហស្សិលោកធាតុំ អន្ធការំ កត្វា បរិនិព្ពុតស្ស តស្ស ភគវតោ អបរភាគេ សុមនោ នាម សត្ថា លោកេ ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតសហស្សភិក្ខូ អហេសុំ. ទុតិយេ កញ្ចនបព្ពតម្ហិ នវុតិកោដិសហស្សានិ, តតិយេ អសីតិកោដិសហស្សានិ. តទា មហាសត្តោ អតុលោ នាម នាគរាជា អហោសិ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ. សោ ‘‘ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ’’តិ សុត្វា ញាតិសង្ឃបរិវុតោ នាគភវនា និក្ខមិត្វា កោដិសតសហស្សភិក្ខុបរិវារស្ស ¶ តស្ស ភគវតោ ទិព្ពតូរិយេហិ ឧបហារំ ការេត្វា ¶ មហាទានំ បវត្តេត្វា បច្ចេកំ ទុស្សយុគានិ ទត្វា សរណេសុ បតិដ្ឋាសិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ នគរំ មេខលំ នាម អហោសិ, សុទត្តោ នាម ¶ រាជា បិតា, សិរិមា នាម មាតា ទេវី, សរណោ ច ភាវិតត្តោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, ឧទេនោ នាមុបដ្ឋាកោ, សោណា ច ឧបសោណា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, នាគរុក្ខោ ពោធិ, នវុតិហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ អហោសិ, នវុតិយេវ វស្សសហស្សានិ អាយុប្បមាណំ អហោសិ.

‘‘មង្គលស្ស អបរេន, សុមនោ នាម នាយកោ;

សព្ពធម្មេហិ អសមោ, សព្ពសត្តានមុត្តមោ’’តិ. (ពុ. វំ. ៦.១);

រេវតោ ពុទ្ធោ

តស្ស អបរភាគេ រេវតោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ គណនា នត្ថិ, ទុតិយេ កោដិសតសហស្សភិក្ខូ អហេសុំ, តថា តតិយេ. តទា ពោធិសត្តោ អតិទេវោ នាម ព្រាហ្មណោ ហុត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា សរណេសុ បតិដ្ឋាយ សិរសិ អញ្ជលិំ ឋបេត្វា តស្ស សត្ថុនោ កិលេសប្បហានេ វណ្ណំ សុត្វា ឧត្តរាសង្គេន បូជំ អកាសិ. សោបិ នំ ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស បន ភគវតោ នគរំ សុធញ្ញវតី នាម អហោសិ, បិតា វិបុលោ នាម ខត្តិយោ, មាតា វិបុលា នាម, វរុណោ ច ព្រហ្មទេវោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សម្ភវោ នាមុបដ្ឋាកោ, ភទ្ទា ច សុភទ្ទា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, នាគរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, អាយុ សដ្ឋិ វស្សសហស្សានីតិ.

‘‘សុមនស្ស អបរេន, រេវតោ នាម នាយកោ;

អនូបមោ អសទិសោ, អតុលោ ឧត្តមោ ជិនោ’’តិ. (ពុ. វំ. ៧.១);

សោភិតោ ពុទ្ធោ

តស្ស អបរភាគេ សោភិតោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតំ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ នវុតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ អជិតោ នាម ព្រាហ្មណោ ហុត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា សរណេសុ បតិដ្ឋាយ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ¶ ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ អទាសិ. សោបិ នំ ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស បន ភគវតោ នគរំ សុធម្មំ នាម អហោសិ, បិតា សុធម្មោ នាម រាជា, មាតាបិ សុធម្មា នាម ទេវី, អសមោ ច សុនេត្តោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, អនោមោ នាមុបដ្ឋាកោ, នកុលា ច សុជាតា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, នាគរុក្ខោ ពោធិ ¶ , អដ្ឋបណ្ណាសហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ អហោសិ, នវុតិ វស្សសហស្សានិ អាយុប្បមាណន្តិ.

‘‘រេវតស្ស ¶ អបរេន, សោភិតោ នាម នាយកោ;

សមាហិតោ សន្តចិត្តោ, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ’’តិ. (ពុ. វំ. ៨.១);

អនោមទស្សី ពុទ្ធោ

តស្ស អបរភាគេ ឯកំ អសង្ខយេយ្យំ អតិក្កមិត្វា ឯកស្មិំ កប្បេ តយោ ពុទ្ធា និព្ពត្តិំសុ អនោមទស្សី, បទុមោ, នារទោតិ. អនោមទស្សិស្ស ភគវតោ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមេ អដ្ឋ ភិក្ខុសតសហស្សានិ អហេសុំ, ទុតិយេ សត្ត, តតិយេ ឆ. តទា ពោធិសត្តោ ឯកោ យក្ខសេនាបតិ អហោសិ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ, អនេកកោដិសតសហស្សានំ យក្ខានំ អធិបតិ. សោ ‘‘ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ’’តិ សុត្វា អាគន្ត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ អទាសិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. អនោមទស្សិស្ស បន ភគវតោ ចន្ទវតី នាម នគរំ អហោសិ, យសវា នាម រាជា បិតា, យសោធរា នាម មាតា ទេវី, និសភោ ច អនោមោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, វរុណោ នាមុបដ្ឋាកោ, សុន្ទរី ច សុមនា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, អជ្ជុនរុក្ខោ ពោធិ, អដ្ឋបញ្ញាសហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ អហោសិ, វស្សសតសហស្សំ អាយុប្បមាណន្តិ.

‘‘សោភិតស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

អនោមទស្សី អមិតយសោ, តេជស្សី ទុរតិក្កមោ’’តិ. (ពុ. វំ. ៩.១);

បទុមោ ពុទ្ធោ

តស្ស អបរភាគេ បទុមោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតសហស្សំ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ តីណិ សតសហស្សានិ, តតិយេ អគាមកេ ¶ អរញ្ញេ មហាវនសណ្ឌវាសីនំ ភិក្ខូនំ ទ្វេ សតសហស្សានិ. តទា ពោធិសត្តោ សីហោ ហុត្វា សត្ថារំ និរោធសមាបត្តិំ សមាបន្នំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បីតិសោមនស្សជាតោ តិក្ខត្តុំ សីហនាទំ នទិត្វា សត្តាហំ ពុទ្ធារម្មណំ បីតិំ អវិជហិត្វា បីតិសុខេនេវ គោចរាយ អបក្កមិត្វា ជីវិតបរិច្ចាគំ កត្វា ភគវន្តំ បយិរុបាសមានោ អដ្ឋាសិ. សត្ថា សត្តាហច្ចយេន និរោធា វុដ្ឋិតោ សីហំ ¶ ឱលោកេត្វា ‘‘ភិក្ខុសង្ឃេបិ ចិត្តំ បសាទេត្វា សង្ឃំ វន្ទិស្សតី’’តិ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃោ អាគច្ឆតូ’’តិ ចិន្តេសិ. ភិក្ខូ តាវទេវ អាគមិំសុ. សីហោបិ ភិក្ខុសង្ឃេ ចិត្តំ បសាទេតិ. សត្ថា តស្ស មនំ ឱលោកេត្វា ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. បទុមស្ស បន ភគវតោ ចម្បកំ ¶ នាម នគរំ អហោសិ, អសមោ នាម រាជា បិតា, មាតា អសមា នាម ទេវី, សាលោ ច ឧបសាលោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, វរុណោ នាមុបដ្ឋាកោ, រាមា ច សុរាមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, សោណរុក្ខោ នាម ពោធិ, អដ្ឋបណ្ណាសហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ អហោសិ, អាយុ វស្សសតសហស្សន្តិ.

‘‘អនោមទស្សិស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

បទុមោ នាម នាមេន, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ’’តិ. (ពុ. វ. ១០.១);

នារទោ ពុទ្ធោ

តស្ស អបរភាគេ នារទោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតសហស្សំ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ នវុតិកោដិសហស្សានិ, តតិយេ អសីតិកោដិសហស្សានិ. តទា ពោធិសត្តោ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា បញ្ចសុ អភិញ្ញាសុ អដ្ឋសុ ច សមាបត្តីសុ ចិណ្ណវសី ហុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា លោហិតចន្ទនេន បូជំ អកាសិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស បន ភគវតោ ធញ្ញវតី នាម នគរំ អហោសិ, សុទេវោ នាម ខត្តិយោ បិតា, អនោមា នាម មាតា ទេវី, ភទ្ទសាលោ ច ជិតមិត្តោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, វាសេដ្ឋោ នាមុបដ្ឋាកោ, ឧត្តរា ច ផគ្គុនី ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, មហាសោណរុក្ខោ នាម ពោធិ, សរីរំ អដ្ឋាសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, នវុតិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.

‘‘បទុមស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

នារទោ នាម នាមេន, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ’’តិ. (ពុ. វំ. ១១.១);

បទុមុត្តរោ ពុទ្ធោ

នារទពុទ្ធស្ស ¶ បន អបរភាគេ ឥតោ សតសហស្សកប្បមត្ថកេ ឯកស្មិំ កប្បេ ឯកោវ បទុមុត្តរោ នាម ពុទ្ធោ ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមេ សន្និបាតេ កោដិសតសហស្សំ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ ¶ វេភារបព្ពតេ នវុតិកោដិសហស្សានិ, តតិយេ អសីតិកោដិសហស្សានិ. តទា ពោធិសត្តោ ជដិលោ នាម មហារដ្ឋិយោ ហុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស សចីវរំ ទានំ អទាសិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. បទុមុត្តរស្ស បន ភគវតោ កាលេ តិត្ថិយា នាម នាហេសុំ. សព្ពទេវមនុស្សា ¶ ពុទ្ធមេវ សរណំ អគមំសុ. តស្ស នគរំ ហំសវតី នាម អហោសិ, បិតា អានន្ទោ នាម ខត្តិយោ, មាតា សុជាតា នាម ទេវី, ទេវលោ ច សុជាតោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សុមនោ នាមុបដ្ឋាកោ, អមិតា ច អសមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, សាលរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អដ្ឋបណ្ណាសហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, សរីរប្បភា សមន្តតោ ទ្វាទសយោជនានិ គណ្ហិ, វស្សសតសហស្សំ អាយូតិ.

‘‘នារទស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

បទុមុត្តរោ នាម ជិនោ, អក្ខោភោ សាគរូបមោ’’តិ. (ពុ. វំ. ១២.១);

សុមេធោ ពុទ្ធោ

តស្ស អបរភាគេ តិំស កប្បសហស្សានិ អតិក្កមិត្វា សុមេធោ ច សុជាតោ ចាតិ ឯកស្មិំ កប្បេ ទ្វេ ពុទ្ធា និព្ពត្តិំសុ. សុមេធស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ សុទស្សននគរេ កោដិសតំ ខីណាសវា អហេសុំ, ទុតិយេ នវុតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ ឧត្តរោ នាម មាណវោ ហុត្វា និទហិត្វា ឋបិតំយេវ អសីតិកោដិធនំ វិស្សជ្ជេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា ធម្មំ សុត្វា សរណេសុ បតិដ្ឋាយ និក្ខមិត្វា បព្ពជិ. សោបិ នំ ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. សុមេធស្ស ភគវតោ សុទស្សនំ នាម នគរំ អហោសិ, សុទត្តោ នាម រាជា បិតា, មាតាបិ សុទត្តា នាម ទេវី, សរណោ ច សព្ពកាមោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សាគរោ នាមុបដ្ឋាកោ, រាមា ច សុរាមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, មហានីបរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អដ្ឋាសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, អាយុ នវុតិ វស្សសហស្សន្តិ.

‘‘បទុមុត្តរស្ស ¶ អបរេន, សុមេធោ នាម នាយកោ;

ទុរាសទោ ឧគ្គតេជោ, សព្ពលោកុត្តមោ មុនី’’តិ. (ពុ. វំ. ១៣.១);

សុជាតោ ពុទ្ធោ

តស្ស ¶ អបរភាគេ សុជាតោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ សដ្ឋិ ភិក្ខុសតសហស្សានិ អហេសុំ, ទុតិយេ បញ្ញាសំ, តតិយេ ចត្តាលីសំ. តទា ពោធិសត្តោ ចក្កវត្តិរាជា ហុត្វា ‘‘ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ’’តិ សុត្វា ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សទ្ធិំ សត្តហិ រតនេហិ ចតុមហាទីបរជ្ជំ ទត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិ. សកលរដ្ឋវាសិនោ រដ្ឋុប្បាទំ គហេត្វា អារាមិកកិច្ចំ សាធេន្តា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ¶ ភិក្ខុសង្ឃស្ស និច្ចំ មហាទានំ អទំសុ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ នគរំ សុមង្គលំ នាម អហោសិ, ឧគ្គតោ នាម រាជា បិតា, បភាវតី នាម មាតា, សុទស្សនោ ច សុទេវោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, នារទោ នាមុបដ្ឋាកោ, នាគា ច នាគសមាលា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, មហាវេឡុរុក្ខោ ពោធិ. សោ កិរ មន្ទច្ឆិទ្ទោ ឃនក្ខន្ធោ ឧបរិ និគ្គតាហិ មហាសាខាហិ មោរបិញ្ឆកលាបោ វិយ វិរោចិត្ថ. តស្ស ភគវតោ សរីរំ បណ្ណាសហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, អាយុ នវុតិ វស្សសហស្សន្តិ.

‘‘តត្ថេវ មណ្ឌកប្បម្ហិ, សុជាតោ នាម នាយកោ;

សីហហនូសភក្ខន្ធោ, អប្បមេយ្យោ ទុរាសទោ’’តិ. (ពុ. វំ. ១៤.១);

បិយទស្សី ពុទ្ធោ

តស្ស អបរភាគេ ឥតោ អដ្ឋារសកប្បសតមត្ថកេ ឯកស្មិំ កប្បេ បិយទស្សី, អត្ថទស្សី, ធម្មទស្សីតិ តយោ ពុទ្ធា និព្ពត្តិំសុ. បិយទស្សិស្សបិ ភគវតោ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមេ កោដិសតសហស្សំ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ នវុតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ កស្សបោ នាម មាណវោ តិណ្ណំ វេទានំ បារង្គតោ ហុត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា កោដិសតសហស្សធនបរិច្ចាគេន សង្ឃារាមំ ការេត្វា សរណេសុ ច សីលេសុ ច បតិដ្ឋាសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘អដ្ឋារសកប្បសតច្ចយេន ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ អនោមំ នាម នគរំ អហោសិ, បិតា សុទិន្នោ នាម រាជា, មាតា ចន្ទា នាម, បាលិតោ ច សព្ពទស្សី ច ទ្វេ ¶ អគ្គសាវកា, សោភិតោ នាមុបដ្ឋាកោ, សុជាតា ច ធម្មទិន្នា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, កកុធរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, នវុតិ វស្សសហស្សំ អាយូតិ.

‘‘សុជាតស្ស ¶ អបរេន, សយម្ភូ លោកនាយកោ;

ទុរាសទោ អសមសមោ, បិយទស្សី មហាយសោ’’តិ. (ពុ. វំ. ១៥.១);

អត្ថទស្សី ពុទ្ធោ

តស្ស អបរភាគេ អត្ថទស្សី នាម ភគវា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមេ អដ្ឋនវុតិ ភិក្ខុសតសហស្សានិ អហេសុំ, ទុតិយេ អដ្ឋាសីតិសតសហស្សានិ, តថា តតិយេ. តទា ពោធិសត្តោ សុសីមោ នាម មហិទ្ធិកោ តាបសោ ហុត្វា ទេវលោកតោ មន្ទារវបុប្ផច្ឆត្តំ អាហរិត្វា សត្ថារំ បូជេសិ, សោបិ នំ ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ¶ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ សោភនំ នាម នគរំ អហោសិ, សាគរោ នាម រាជា បិតា, សុទស្សនា នាម មាតា, សន្តោ ច ឧបសន្តោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, អភយោ នាមុបដ្ឋាកោ, ធម្មា ច សុធម្មា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, ចម្បករុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, សរីរប្បភា សមន្តតោ សព្ពកាលំ យោជនមត្តំ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ, អាយុ វស្សសតសហស្សន្តិ.

‘‘តត្ថេវ មណ្ឌកប្បម្ហិ, អត្ថទស្សី នរាសភោ;

មហាតមំ និហន្ត្វាន, បត្តោ សម្ពោធិមុត្តម’’ន្តិ. (ពុ. វំ. ១៦.១);

ធម្មទស្សី ពុទ្ធោ

តស្ស អបរភាគេ ធម្មទស្សី នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមេ កោដិសតំ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ នវុតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ សក្កោ ទេវរាជា ហុត្វា ទិព្ពគន្ធបុប្ផេហិ ច ទិព្ពតូរិយេហិ ច បូជំ អកាសិ, សោបិ នំ សត្ថា ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ សរណំ នាម នគរំ អហោសិ, បិតា សរណោ នាម រាជា, មាតា សុនន្ទា នាម ទេវី, បទុមោ ច ផុស្សទេវោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សុនេត្តោ នាមុបដ្ឋាកោ, ខេមា ច សព្ពនាមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, រត្តង្កុររុក្ខោ ¶ ពោធិ, ‘‘ពិម្ពិជាលោ’’តិបិ វុច្ចតិ, សរីរំ បនស្ស អសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, វស្សសតសហស្សំ អាយូតិ.

‘‘តត្ថេវ មណ្ឌកប្បម្ហិ, ធម្មទស្សី មហាយសោ;

តមន្ធការំ វិធមិត្វា, អតិរោចតិ សទេវកេ’’តិ. (ពុ. វំ. ១៧.១);

សិទ្ធត្ថោ ពុទ្ធោ

តស្ស ¶ អបរភាគេ ឥតោ ចតុនវុតិកប្បមត្ថកេ ឯកស្មិំ កប្បេ ឯកោវ សិទ្ធត្ថោ នាម សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតំ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ នវុតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ ឧគ្គតេជោ អភិញ្ញាពលសម្បន្នោ មង្គលោ នាម តាបសោ ហុត្វា មហាជម្ពុផលំ អាហរិត្វា តថាគតស្ស អទាសិ. សត្ថា តំ ផលំ បរិភុញ្ជិត្វា ‘‘ចតុនវុតិកប្បមត្ថកេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ នគរំ វេភារំ នាម អហោសិ, បិតា ជយសេនោ នាម រាជា, មាតា សុផស្សា នាម ទេវី, សម្ពលោ ច សុមិត្តោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, រេវតោ នាមុបដ្ឋាកោ, សីវលា ច សុរាមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា ¶ , កណិការរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ សដ្ឋិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, វស្សសតសហស្សំ អាយូតិ.

‘‘ធម្មទស្សិស្ស អបរេន, សិទ្ធត្ថោ លោកនាយកោ;

និហនិត្វា តមំ សព្ពំ, សូរិយោ អព្ភុគ្គតោ យថា’’តិ. (ពុ. វំ. ១៨.១);

តិស្សោ ពុទ្ធោ

តស្ស អបរភាគេ ឥតោ ទ្វានវុតិកប្បមត្ថកេ តិស្សោ ផុស្សោតិ ឯកស្មិំ កប្បេ ទ្វេ ពុទ្ធា និព្ពត្តិំសុ. តិស្សស្ស ភគវតោ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ ភិក្ខូនំ កោដិសតំ អហោសិ, ទុតិយេ នវុតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ មហាភោគោ មហាយសោ សុជាតោ នាម ខត្តិយោ ហុត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា មហិទ្ធិកភាវំ បត្វា ‘‘ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ’’តិ សុត្វា ទិព្ពមន្ទារវបទុមបារិច្ឆត្តកបុប្ផានិ អាទាយ ចតុបរិសមជ្ឈេ គច្ឆន្តំ តថាគតំ ¶ បូជេសិ, អាកាសេ បុប្ផវិតានំ អកាសិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘ឥតោ ទ្វេនវុតិកប្បមត្ថកេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ ខេមំ នាម នគរំ អហោសិ, បិតា ជនសន្ធោ នាម ខត្តិយោ, មាតា បទុមា នាម ទេវី, ព្រហ្មទេវោ ច ឧទយោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សុមនោ នាមុបដ្ឋាកោ, ផុស្សា ច សុទត្តា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, អសនរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ សដ្ឋិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, វស្សសតសហស្សំ អាយូតិ.

‘‘សិទ្ធត្ថស្ស អបរេន, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ;

អនន្តតេជោ អមិតយសោ, តិស្សោ លោកគ្គនាយកោ’’តិ. (ពុ. វំ. ១៩.១);

ផុស្សោ ពុទ្ធោ

តស្ស ¶ អបរភាគេ ផុស្សោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ សដ្ឋិ ភិក្ខុសតសហស្សានិ អហេសុំ, ទុតិយេ បណ្ណាស, តតិយេ ទ្វត្តិំស. តទា ពោធិសត្តោ វិជិតាវី នាម ខត្តិយោ ហុត្វា មហារជ្ជំ បហាយ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា តីណិ បិដកានិ ឧគ្គហេត្វា មហាជនស្ស ធម្មកថំ កថេសិ, សីលបារមិញ្ច បូរេសិ. សោបិ នំ ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ កាសិ នាម នគរំ អហោសិ, ជយសេនោ នាម រាជា បិតា, សិរិមា នាម មាតា, សុរក្ខិតោ ច ធម្មសេនោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សភិយោ នាមុបដ្ឋាកោ, ចាលា ច ឧបចាលា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, អាមលករុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អដ្ឋបណ្ណាសហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, នវុតិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.

‘‘តត្ថេវ ¶ មណ្ឌកប្បម្ហិ, អហុ សត្ថា អនុត្តរោ;

អនូបមោ អសមសមោ, ផុស្សោ លោកគ្គនាយកោ’’តិ. (ពុ. វំ. ២០.១);

វិបស្សី ពុទ្ធោ

តស្ស អបរភាគេ ឥតោ ឯកនវុតិកប្បេ វិបស្សី នាម ភគវា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ អដ្ឋសដ្ឋិ ភិក្ខុសតសហស្សំ អហោសិ, ទុតិយេ ឯកសតសហស្សំ, តតិយេ អសីតិសហស្សានិ. តទា ពោធិសត្តោ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ អតុលោ នាម នាគរាជា ហុត្វា ¶ សត្តរតនខចិតំ សោវណ្ណមយំ មហាបីឋំ ភគវតោ អទាសិ. សោបិ នំ ‘‘ឥតោ ឯកនវុតិកប្បេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ ពន្ធុមតី នាម នគរំ អហោសិ, ពន្ធុមា នាម រាជា បិតា, ពន្ធុមតី នាម មាតា, ខណ្ឌោ ច តិស្សោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, អសោកោ នាមុបដ្ឋាកោ, ចន្ទា ច ចន្ទមិត្តា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, បាដលិរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, សរីរប្បភា សទា សត្ត យោជនានិ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ, អសីតិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.

‘‘ផុស្សស្ស ច អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

វិបស្សី នាម នាមេន, លោកេ ឧប្បជ្ជិ ចក្ខុមា’’តិ. (ពុ. វំ. ២១.១);

សិខី ពុទ្ធោ

តស្ស ¶ អបរភាគេ ឥតោ ឯកត្តិំសកប្បេ សិខី ច វេស្សភូចាតិ ទ្វេ ពុទ្ធា អហេសុំ. សិខិស្សាបិ ភគវតោ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ ភិក្ខុសតសហស្សំ អហោសិ, ទុតិយេ អសីតិសហស្សានិ, តតិយេ សត្តតិសហស្សានិ. តទា ពោធិសត្តោ អរិន្ទមោ នាម រាជា ហុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សចីវរំ មហាទានំ បវត្តេត្វា សត្តរតនបដិមណ្ឌិតំ ហត្ថិរតនំ ទត្វា ហត្ថិប្បមាណំ កត្វា កប្បិយភណ្ឌំ អទាសិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘ឥតោ ឯកត្តិំសកប្បេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស បន ភគវតោ អរុណវតី នាម នគរំ អហោសិ, អរុណោ នាម ខត្តិយោ បិតា, បភាវតី នាម មាតា, អភិភូ ច សម្ភវោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, ខេមង្ករោ នាមុបដ្ឋាកោ, សខិលា ច បទុមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, បុណ្ឌរីករុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ សត្តតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, សរីរប្បភា យោជនត្តយំ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ, សត្តតិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.

‘‘វិបស្សិស្ស ¶ អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

សិខិវ្ហយោ អាសិ ជិនោ, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ’’តិ. (ពុ. វំ. ២២.១);

វេស្សភូ ពុទ្ធោ

តស្ស ¶ អបរភាគេ វេស្សភូ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ អសីតិ ភិក្ខុសហស្សានិ អហេសុំ, ទុតិយេ សត្តតិ, តតិយេ សដ្ឋិ. តទា ពោធិសត្តោ សុទស្សនោ នាម រាជា ហុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សចីវរំ មហាទានំ ទត្វា តស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា អាចារគុណសម្បន្នោ ពុទ្ធរតនេ ចិត្តីការបីតិពហុលោ អហោសិ. សោបិ នំ ភគវា ‘‘ឥតោ ឯកត្តិំសកប្បេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស បន ភគវតោ អនោមំ នាម នគរំ អហោសិ, សុប្បតីតោ នាម រាជា បិតា, យសវតី នាម មាតា, សោណោ ច ឧត្តរោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, ឧបសន្តោ នាមុបដ្ឋាយោ, រាមា ច សុរាមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, សាលរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ សដ្ឋិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, សដ្ឋិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.

‘‘តត្ថេវ មណ្ឌកប្បម្ហិ, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ;

វេស្សភូ នាម នាមេន, លោកេ ឧប្បជ្ជិ សោ ជិនោ’’តិ. (ពុ. វំ. ២៣.១);

កកុសន្ធោ ពុទ្ធោ

តស្ស ¶ អបរភាគេ ឥមស្មិំ កប្បេ ចត្តារោ ពុទ្ធា និព្ពត្តា កកុសន្ធោ, កោណាគមនោ, កស្សបោ, អម្ហាកំ ភគវាតិ. កកុសន្ធស្ស ភគវតោ ឯកោវ សាវកសន្និបាតោ, តត្ថ ចត្តាលីស ភិក្ខុសហស្សានិ អហេសុំ. តទា ពោធិសត្តោ ខេមោ នាម រាជា ហុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សបត្តចីវរំ មហាទានញ្ចេវ អញ្ជនាទិភេសជ្ជានិ ច ទត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា បព្ពជិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. កកុសន្ធស្ស បន ភគវតោ ខេមំ នាម នគរំ អហោសិ, អគ្គិទត្តោ នាម ព្រាហ្មណោ បិតា, វិសាខា នាម ព្រាហ្មណី មាតា, វិធុរោ ច សញ្ជីវោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, ពុទ្ធិជោ នាមុបដ្ឋាកោ, សាមា ច ចម្បា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, មហាសិរីសរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ ចត្តាលីសហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, ចត្តាលីស វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.

‘‘វេស្សភុស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

កកុសន្ធោ នាម នាមេន, អប្បមេយ្យោ ទុរាសទោ’’តិ. (ពុ. វំ. ២៤.១);

កោណាគមនោ ពុទ្ធោ

តស្ស ¶ ¶ អបរភាគេ កោណាគមនោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ ឯកោវ សាវកសន្និបាតោ, តត្ថ តិំស ភិក្ខុសហស្សានិ អហេសុំ. តទា ពោធិសត្តោ បព្ពតោ នាម រាជា ហុត្វា អមច្ចគណបរិវុតោ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ធម្មទេសនំ សុត្វា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា មហាទានំ បវត្តេត្វា បត្តុណ្ណចីនបដកោសេយ្យកម្ពលទុកូលានិ ចេវ សុវណ្ណបដិកញ្ច ទត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ សោភវតី នាម នគរំ អហោសិ, យញ្ញទត្តោ នាម ព្រាហ្មណោ បិតា, ឧត្តរា នាម ព្រាហ្មណី មាតា, ភិយ្យសោ ច ឧត្តរោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សោត្ថិជោ នាមុបដ្ឋាកោ, សមុទ្ទា ច ឧត្តរា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, ឧទុម្ពររុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ តិំសហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, តិំស វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.

‘‘កកុសន្ធស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

កោណាគមនោ នាម ជិនោ, លោកជេដ្ឋោ នរាសភោ’’តិ. (ពុ. វំ. ២៥.១);

កស្សបោ ពុទ្ធោ

តស្ស ¶ អបរភាគេ កស្សបោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ ឯកោវ សាវកសន្និបាតោ, តត្ថ វីសតិ ភិក្ខុសហស្សានិ អហេសុំ. តទា ពោធិសត្តោ ជោតិបាលោ នាម មាណវោ ហុត្វា តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ ភូមិយញ្ចេវ អន្តលិក្ខេ ច បាកដោ ឃដិការស្ស កុម្ភការស្ស មិត្តោ អហោសិ. សោ តេន សទ្ធិំ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មកថំ សុត្វា បព្ពជិត្វា អារទ្ធវីរិយោ តីណិ បិដកានិ ឧគ្គហេត្វា វត្តាវត្តសម្បត្តិយា ពុទ្ធសាសនំ សោភេសិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ ជាតនគរំ ពារាណសី នាម អហោសិ, ព្រហ្មទត្តោ នាម ព្រាហ្មណោ បិតា, ធនវតី នាម ព្រាហ្មណី មាតា, តិស្សោ ច ភារទ្វាជោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សព្ពមិត្តោ នាមុបដ្ឋាកោ, អនុឡា ច ឧរុវេឡា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, និគ្រោធរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ វីសតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, វីសតិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.

‘‘កោណាគមនស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

កស្សបោ នាម គោត្តេន, ធម្មរាជា បភង្ករោ’’តិ. (ពុ. វំ. ២៦.១);

យស្មិំ ¶ ¶ បន កប្បេ ទីបង្ករទសពលោ ឧទបាទិ, តស្មិំ អញ្ញេបិ តយោ ពុទ្ធា អហេសុំ. តេសំ សន្តិកេ ពោធិសត្តស្ស ព្យាករណំ នត្ថិ, តស្មា តេ ឥធ ន ទស្សិតា. អដ្ឋកថាយំ បន តណ្ហង្ករតោ បដ្ឋាយ សព្ពេបិ ពុទ្ធេ ទស្សេតុំ ឥទំ វុត្តំ –

‘‘តណ្ហង្ករោ មេធង្ករោ, អថោបិ សរណង្ករោ;

ទីបង្ករោ ច សម្ពុទ្ធោ, កោណ្ឌញ្ញោ ទ្វិបទុត្តមោ.

‘‘មង្គលោ ច សុមនោ ច, រេវតោ សោភិតោ មុនិ;

អនោមទស្សី បទុមោ, នារទោ បទុមុត្តរោ.

‘‘សុមេធោ ច សុជាតោ ច, បិយទស្សី មហាយសោ;

អត្ថទស្សី ធម្មទស្សី, សិទ្ធត្ថោ លោកនាយកោ.

‘‘តិស្សោ ផុស្សោ ច សម្ពុទ្ធោ, វិបស្សី សិខី វេស្សភូ;

កកុសន្ធោ កោណាគមនោ, កស្សបោ ចាបិ នាយកោ.

‘‘ឯតេ អហេសុំ សម្ពុទ្ធា, វីតរាគា សមាហិតា;

សតរំសីវ ឧប្បន្នា, មហាតមវិនោទនា;

ជលិត្វា អគ្គិខន្ធាវ, និព្ពុតា តេ សសាវកា’’តិ.

គោតមោ ពុទ្ធោ

តត្ថ ¶ អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ ទីបង្ករាទីនំ ចតុវីសតិយា ពុទ្ធានំ សន្តិកេ អធិការំ ករោន្តោ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ អាគតោ. កស្សបស្ស បន ភគវតោ ឱរភាគេ ឋបេត្វា ឥមំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ អញ្ញោ ពុទ្ធោ នាម នត្ថិ. ឥតិ ទីបង្ករាទីនំ ចតុវីសតិយា ពុទ្ធានំ សន្តិកេ លទ្ធព្យាករណោ បន ពោធិសត្តោ យេនេន –

‘‘មនុស្សត្តំ ¶ លិង្គសម្បត្តិ, ហេតុ សត្ថារទស្សនំ;

បព្ពជ្ជា គុណសម្បត្តិ, អធិការោ ច ឆន្ទតា;

អដ្ឋធម្មសមោធានា, អភិនីហារោ សមិជ្ឈតី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.៥៩) –

ឥមេ អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វា ទីបង្ករបាទមូលេ កតាភិនីហារេន ‘‘ហន្ទ ពុទ្ធករេ ធម្មេ, វិចិនាមិ ឥតោ ចិតោ’’តិ ឧស្សាហំ កត្វា ‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, បឋមំ ទានបារមិ’’ន្តិ ¶ ទានបារមិតាទយោ ពុទ្ធការកធម្មា ទិដ្ឋា, បូរេន្តោយេវ យាវ វេស្សន្តរត្តភាវោ អាគមិ. អាគច្ឆន្តោ ច យេ តេ កតាភិនីហារានំ ពោធិសត្តានំ អានិសំសា សំវណ្ណិតា –

‘‘ឯវំ សព្ពង្គសម្បន្នា, ពោធិយា និយតា នរា;

សំសរំ ទីឃមទ្ធានំ, កប្បកោដិសតេហិបិ.

‘‘អវីចិម្ហិ នុប្បជ្ជន្តិ, តថា លោកន្តរេសុ ច;

និជ្ឈាមតណ្ហា ខុប្បិបាសា, ន ហោន្តិ កាលកញ្ជិកា.

‘‘ន ហោន្តិ ខុទ្ទកា បាណា, ឧប្បជ្ជន្តាបិ ទុគ្គតិំ;

ជាយមានា មនុស្សេសុ, ជច្ចន្ធា ន ភវន្តិ តេ.

‘‘សោតវេកល្លតា នត្ថិ, ន ភវន្តិ មូគបក្ខិកា;

ឥត្ថិភាវំ ន គច្ឆន្តិ, ឧភតោព្យញ្ជនបណ្ឌកា.

‘‘ន ភវន្តិ បរិយាបន្នា, ពោធិយា និយតា នរា;

មុត្តា អានន្តរិកេហិ, សព្ពត្ថ សុទ្ធគោចរា.

‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិំ ន សេវន្តិ, កម្មកិរិយទស្សនា;

វសមានាបិ សគ្គេសុ, អសញ្ញំ នុបបជ្ជរេ.

‘‘សុទ្ធាវាសេសុ ទេវេសុ, ហេតុ នាម ន វិជ្ជតិ;

នេក្ខម្មនិន្នា សប្បុរិសា, វិសំយុត្តា ភវាភវេ;

ចរន្តិ លោកត្ថចរិយាយោ, បូរេន្តិ សព្ពបារមី’’តិ.

តេ ¶ ¶ អានិសំសេ អធិគន្ត្វាវ អាគតោ. បារមិយោ បូរេន្តស្ស ចស្ស អកិត្តិព្រាហ្មណកាលេ, សង្ខព្រាហ្មណកាលេ, ធនញ្ចយរាជកាលេ, មហាសុទស្សនរាជកាលេ, មហាគោវិន្ទកាលេ, និមិមហារាជកាលេ, ចន្ទកុមារកាលេ, វិសយ្ហសេដ្ឋិកាលេ, សិវិរាជកាលេ, វេស្សន្តររាជកាលេតិ ទានបារមិតាយ បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ. ឯកន្តេន បនស្ស សសបណ្ឌិតជាតកេ –

‘‘ភិក្ខាយ ឧបគតំ ទិស្វា, សកត្តានំ បរិច្ចជិំ;

ទានេន មេ សមោ នត្ថិ, ឯសា មេ ទានបារមី’’តិ. (ចរិយា. ១.តស្សុទ្ទាន) –

ឯវំ អត្តបរិច្ចាគំ ករោន្តស្ស ទានបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. តថា សីលវនាគរាជកាលេ, ចម្បេយ្យនាគរាជកាលេ, ភូរិទត្តនាគរាជកាលេ, ឆទ្ទន្តនាគរាជកាលេ, ជយទ្ទិសរាជបុត្តកាលេ, អលីនសត្តុកុមារកាលេតិ សីលបារមិតាយ បូរិតត្តភាវានំ ¶ បរិមាណំ នាម នត្ថិ. ឯកន្តេន បនស្ស សង្ខបាលជាតកេ –

‘‘សូលេហិ វិជ្ឈយន្តោបិ, កោដ្ដិយន្តោបិ សត្តិភិ;

ភោជបុត្តេ ន កុប្បាមិ, ឯសា មេ សីលបារមី’’តិ. (ចរិយា. ២.៩១) –

ឯវំ អត្តបរិច្ចាគំ ករោន្តស្ស សីលបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. តថា សោមនស្សកុមារកាលេ, ហត្ថិបាលកុមារកាលេ, អយោឃរបណ្ឌិតកាលេតិ មហារជ្ជំ បហាយ នេក្ខម្មបារមិតាយ បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ. ឯកន្តេន បនស្ស ចូឡសុតសោមជាតកេ –

‘‘មហារជ្ជំ ហត្ថគតំ, ខេឡបិណ្ឌំវ ឆឌ្ឌយិំ;

ចជតោ ន ហោតិ លគ្គនំ, ឯសា មេ នេក្ខម្មបារមី’’តិ. –

ឯវំ និស្សង្គតាយ រជ្ជំ ឆឌ្ឌេត្វា និក្ខមន្តស្ស នេក្ខម្មបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. តថា វិធុរបណ្ឌិតកាលេ, មហាគោវិន្ទបណ្ឌិតកាលេ, កុទ្ទាលបណ្ឌិតកាលេ, អរកបណ្ឌិតកាលេ, ពោធិបរិព្ពាជកកាលេ, មហោសធបណ្ឌិតកាលេតិ បញ្ញាបារមិតាយ បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ. ឯកន្តេន បនស្ស សត្តុភស្តជាតកេ សេនកបណ្ឌិតកាលេ –

‘‘បញ្ញាយ ¶ ¶ វិចិនន្តោហំ, ព្រាហ្មណំ មោចយិំ ទុខា;

បញ្ញាយ មេ សមោ នត្ថិ, ឯសា មេ បញ្ញាបារមី’’តិ. –

អន្តោភស្តគតំ សប្បំ ទស្សេន្តស្ស បញ្ញាបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. តថា វីរិយបារមិតាទីនម្បិ បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ. ឯកន្តេន បនស្ស មហាជនកជាតកេ –

‘‘អតីរទស្សី ជលមជ្ឈេ, ហតា សព្ពេវ មានុសា;

ចិត្តស្ស អញ្ញថា នត្ថិ, ឯសា មេ វីរិយបារមី’’តិ. –

ឯវំ មហាសមុទ្ទំ តរន្តស្ស វីរិយបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. ខន្តិវាទិជាតកេ –

‘‘អចេតនំវ កោដ្ដេន្តេ, តិណ្ហេន ផរសុនា មមំ;

កាសិរាជេ ន កុប្បាមិ, ឯសា មេ ខន្តិបារមី’’តិ. –

ឯវំ ¶ អចេតនភាវេន វិយ មហាទុក្ខំ អធិវាសេន្តស្ស ខន្តិបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. មហាសុតសោមជាតកេ –

‘‘សច្ចវាចំ អនុរក្ខន្តោ, ចជិត្វា មម ជីវិតំ;

មោចេសិំ ឯកសតំ ខត្តិយេ, ឯសា មេ សច្ចបារមី’’តិ. –

ឯវំ ជីវិតំ ចជិត្វា សច្ចមនុរក្ខន្តស្ស សច្ចបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. មូគបក្ខជាតកេ –

‘‘មាតាបិតា ន មេ ទេស្សា, នបិ ទេស្សំ មហាយសំ;

សព្ពញ្ញុតំ បិយំ មយ្ហំ, តស្មា វតមធិដ្ឋហិ’’ន្តិ. (ចរិយា. ៣.៦៥) –

ឯវំ ជីវិតម្បិ ចជិត្វា វតំ អធិដ្ឋហន្តស្ស អធិដ្ឋានបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. សុវណ្ណសាមជាតកេ –

‘‘ន ¶ មំ កោចិ ឧត្តសតិ, នបិហំ ភាយាមិ កស្សចិ;

មេត្តាពលេនុបត្ថទ្ធោ, រមាមិ បវនេ តទា’’តិ. (ចរិយា. ៣.១១៣) –

ឯវំ ជីវិតម្បិ អនោលោកេត្វា មេត្តាយន្តស្ស មេត្តាបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. លោមហំសជាតកេ –

‘‘សុសានេ ¶ សេយ្យំ កប្បេមិ, ឆវដ្ឋិកំ ឧបនិធាយហំ;

គាមណ្ឌលា ឧបាគន្ត្វា, រូបំ ទស្សេន្តិនប្បក’’ន្តិ. (ចរិយា. ៣.១១៩) –

ឯវំ គាមទារកេសុ និដ្ឋុភនាទីហិ ចេវ មាលាគន្ធូបហារាទីហិ ច សុខទុក្ខំ ឧប្បាទេន្តេសុបិ ឧបេក្ខំ អនតិវត្តេន្តស្ស ឧបេក្ខាបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារតោ បនេស អត្ថោ ចរិយាបិដកតោ គហេតព្ពោតិ. ឯវំ បារមិយោ បូរេត្វា វេស្សន្តរត្តភាវេ ឋិតោ –

‘‘អចេតនាយំ បថវី, អវិញ្ញាយ សុខំ ទុខំ;

សាបិ ទានពលា មយ្ហំ, សត្តក្ខត្តុំ បកម្បថា’’តិ. (ចរិយា. ១.១២៤) –

ឯវំ ¶ មហាបថវិកម្បនាទីនិ មហាបុញ្ញានិ ករិត្វា អាយុបរិយោសានេ តតោ ចុតោ តុសិតភវនេ និព្ពត្តិ. ឥតិ ទីបង្ករបាទមូលតោ បដ្ឋាយ យាវ អយំ តុសិតបុរេ និព្ពត្តិ, ឯត្តកំ ឋានំ ទូរេនិទានំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ.

ទូរេនិទានកថា និដ្ឋិតា.

២. អវិទូរេនិទានកថា

តុសិតបុរេ ¶ វសន្តេយេវ បន ពោធិសត្តេ ពុទ្ធកោលាហលំ នាម ឧទបាទិ. លោកស្មិញ្ហិ តីណិ កោលាហលានិ មហន្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ កប្បកោលាហលំ, ពុទ្ធកោលាហលំ, ចក្កវត្តិកោលាហលន្តិ. តត្ថ ‘‘វស្សសតសហស្សច្ចយេន កប្បុដ្ឋានំ ភវិស្សតី’’តិ លោកព្យូហា នាម កាមាវចរទេវា មុត្តសិរា វិកិណ្ណកេសា រុទមុខា អស្សូនិ ហត្ថេហិ បុញ្ឆមានា រត្តវត្ថនិវត្ថា អតិវិយ វិរូបវេសធារិនោ ហុត្វា មនុស្សបថេ វិចរន្តា ឯវំ អារោចេន្តិ – ‘‘មារិសា, ឥតោ វស្សសតសហស្សច្ចយេន កប្បុដ្ឋានំ ភវិស្សតិ, អយំ លោកោ វិនស្សិស្សតិ, មហាសមុទ្ទោបិ សុស្សិស្សតិ, អយញ្ច មហាបថវី សិនេរុ ច បព្ពតរាជា ឧឌ្ឌយ្ហិស្សន្តិ វិនស្សិស្សន្តិ, យាវ ព្រហ្មលោកា លោកវិនាសោ ភវិស្សតិ, មេត្តំ មារិសា, ភាវេថ, ករុណំ, មុទិតំ, ឧបេក្ខំ មារិសា, ភាវេថ, មាតរំ ¶ ឧបដ្ឋហថ, បិតរំ ឧបដ្ឋហថ, កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិនោ ហោថា’’តិ. ឥទំ កប្បកោលាហលំ នាម. ‘‘វស្សសហស្សច្ចយេន បន សព្ពុញ្ញុពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ លោកបាលទេវតា ‘‘ឥតោ, មារិសា, វស្សសហស្សច្ចយេន សព្ពញ្ញុពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ ឧគ្ឃោសេន្តិយោ អាហិណ្ឌន្តិ. ឥទំ ពុទ្ធកោលាហលំ នាម. ‘‘វស្សសតស្សច្ចយេន ចក្កវត្តិរាជា ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ ទេវតាយោ ‘‘ឥតោ មារិសា វស្សសតច្ចយេន ចក្កវត្តិរាជា លោកេ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ ឧគ្ឃោសេន្តិយោ អាហិណ្ឌន្តិ. ឥទំ ចក្កវត្តិកោលាហលំ នាម. ឥមានិ តីណិ កោលាហលានិ មហន្តានិ ហោន្តិ.

តេសុ ពុទ្ធកោលាហលសទ្ទំ សុត្វា សកលទសសហស្សចក្កវាឡទេវតា ឯកតោ សន្និបតិត្វា ‘‘អសុកោ នាម សត្តោ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា តំ ឧបសង្កមិត្វា អាយាចន្តិ. អាយាចមានា ច បុព្ពនិមិត្តេសុ ឧប្បន្នេសុ អាយាចន្តិ. តទា បន សព្ពាបិ តា ឯកេកចក្កវាឡេ ចាតុមហារាជសក្កសុយាមសន្តុសិតសុនិម្មិតវសវត្តិមហាព្រហ្មេហិ ¶ សទ្ធិំ ឯកចក្កវាឡេ សន្និបតិត្វា តុសិតភវនេ ពោធិសត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘មារិស, តុម្ហេហិ ទស បារមិយោ បូរេន្តេហិ ន សក្កសម្បត្តិំ, ន មារព្រហ្មចក្កវត្តិសម្បត្តិំ បត្ថេន្តេហិ បូរិតា, លោកនិត្ថរណត្ថាយ បន សព្ពញ្ញុតំ បត្ថេន្តេហិ បូរិតា, សោ វោ ទានិ កាលោ, មារិស, ពុទ្ធត្តាយ, សមយោ, មារិស, ពុទ្ធត្តាយា’’តិ យាចិំសុ.

អថ មហាសត្តោ ទេវតានំ បដិញ្ញំ អទត្វាវ កាលទីបទេសកុលជនេត្តិអាយុបរិច្ឆេទវសេន បញ្ចមហាវិលោកនំ នាម វិលោកេសិ. តត្ថ ‘‘កាលោ នុ ខោ, អកាលោ នុ ខោ’’តិ បឋមំ កាលំ វិលោកេសិ. តត្ថ វស្សសតសហស្សតោ ឧទ្ធំ វឌ្ឍិតអាយុកាលោ កាលោ នាម ន ហោតិ. កស្មា? តទា ¶ ហិ សត្តានំ ជាតិជរាមរណានិ ន បញ្ញាយន្តិ. ពុទ្ធានញ្ច ធម្មទេសនា តិលក្ខណមុត្តា នាម នត្ថិ. តេសំ ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា’’តិ កថេន្តានំ ‘‘កិំ នាមេតំ កថេន្តី’’តិ នេវ សោតព្ពំ ន សទ្ធាតព្ពំ មញ្ញន្តិ, តតោ អភិសមយោ ន ហោតិ, តស្មិំ អសតិ អនិយ្យានិកំ សាសនំ ហោតិ. តស្មា សោ អកាលោ. វស្សសតតោ ឩនអាយុកាលោបិ កាលោ នាម ន ហោតិ. កស្មា? តទា ហិ សត្តា ឧស្សន្នកិលេសា ហោន្តិ, ឧស្សន្នកិលេសានញ្ច ទិន្នោ ឱវាទោ ¶ ឱវាទដ្ឋានេ ន តិដ្ឋតិ, ឧទកេ ទណ្ឌរាជិ វិយ ខិប្បំ វិគច្ឆតិ. តស្មា សោបិ អកាលោ. វស្សសតសហស្សតោ បន បដ្ឋាយ ហេដ្ឋា, វស្សសតតោ បដ្ឋាយ ឧទ្ធំ អាយុកាលោ កាលោ នាម. តទា ច វស្សសតាយុកាលោ, អថ មហាសត្តោ ‘‘និព្ពត្តិតព្ពកាលោ’’តិ កាលំ បស្សិ.

តតោ ទីបំ វិលោកេន្តោ សបរិវារេ ចត្តារោ ទីបេ ឱលោកេត្វា ‘‘តីសុ ទីបេសុ ពុទ្ធា ន និព្ពត្តន្តិ, ជម្ពុទីបេយេវ និព្ពត្តន្តី’’តិ ទីបំ បស្សិ.

តតោ ‘‘ជម្ពុទីបោ នាម មហា, ទសយោជនសហស្សបរិមាណោ, កតរស្មិំ នុ ខោ បទេសេ ពុទ្ធា និព្ពត្តន្តី’’តិ ឱកាសំ វិលោកេន្តោ មជ្ឈិមទេសំ បស្សិ. មជ្ឈិមទេសោ នាម ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ គជង្គលំ នាម និគមោ, តស្ស បរេន មហាសាលា, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. បុរត្ថិមទក្ខិណាយ ទិសាយ សល្លវតី នាម នទី, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. ទក្ខិណាយ ទិសាយ សេតកណ្ណិកំ នាម និគមោ, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. បច្ឆិមាយ ទិសាយ ថូណំ នាម ព្រាហ្មណគាមោ, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. ឧត្តរាយ ទិសាយ ឧសីរទ្ធជោ នាម បព្ពតោ, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ’’តិ ឯវំ វិនយេ (មហាវ. ២៥៩) វុត្តោ បទេសោ ¶ . សោ អាយាមតោ តីណិ យោជនសតានិ, វិត្ថារតោ អឌ្ឍតេយ្យានិ, បរិក្ខេបតោ នវ យោជនសតានីតិ ឯតស្មិំ បទេសេ ពុទ្ធា, បច្ចេកពុទ្ធា, អគ្គសាវកា, អសីតិ មហាសាវកា, ចក្កវត្តិរាជានោ, អញ្ញេ ច មហេសក្ខា ខត្តិយព្រាហ្មណគហបតិមហាសាលា ឧប្បជ្ជន្តិ. ឥទញ្ចេត្ថ កបិលវត្ថុ នាម នគរំ, តត្ថ មយា និព្ពត្តិតព្ពន្តិ និដ្ឋំ អគមាសិ.

តតោ កុលំ វិលោកេន្តោ ‘‘ពុទ្ធា នាម វេស្សកុលេ វា សុទ្ទកុលេ វា ន និព្ពត្តន្តិ. លោកសម្មតេ បន ខត្តិយកុលេ វា ព្រាហ្មណកុលេ វាតិ ទ្វីសុយេវ កុលេសុ និព្ពត្តន្តិ. ឥទានិ ច ខត្តិយកុលំ លោកសម្មតំ, តត្ថ និព្ពត្តិស្សាមិ. សុទ្ធោទនោ នាម រាជា មេ បិតា ភវិស្សតី’’តិ កុលំ បស្សិ.

តតោ ¶ ¶ មាតរំ វិលោកេន្តោ ‘‘ពុទ្ធមាតា នាម លោលា សុរាធុត្តា ន ហោតិ, កប្បសតសហស្សំ បន បូរិតបារមី ជាតិតោ បដ្ឋាយ អខណ្ឌបញ្ចសីលាយេវ ហោតិ. អយញ្ច មហាមាយា នាម ទេវី ឯទិសី, អយំ មេ មាតា ភវិស្សតិ. កិត្តកំ បនស្សា អាយូតិ ទសន្នំ មាសានំ ឧបរិ សត្ត ទិវសានី’’តិ បស្សិ.

ឥតិ ឥមំ បញ្ចមហាវិលោកនំ វិលោកេត្វា ‘‘កាលោ មេ, មារិសា, ពុទ្ធភាវាយា’’តិ ទេវតានំ សង្គហំ ករោន្តោ បដិញ្ញំ ទត្វា ‘‘គច្ឆថ, តុម្ហេ’’តិ តា ទេវតា ឧយ្យោជេត្វា តុសិតទេវតាហិ បរិវុតោ តុសិតបុរេ នន្ទនវនំ បាវិសិ. សព្ពទេវលោកេសុ ហិ នន្ទនវនំ អត្ថិយេវ. តត្ថ នំ ទេវតា ‘‘ឥតោ ចុតោ សុគតិំ គច្ឆ, ឥតោ ចុតោ សុគតិំ គច្ឆា’’តិ បុព្ពេ កតកុសលកម្មោកាសំ សារយមានា វិចរន្តិ. សោ ឯវំ ទេវតាហិ កុសលំ សារយមានាហិ បរិវុតោ តត្ថ វិចរន្តោយេវ ចវិត្វា មហាមាយាយ ទេវិយា កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ.

តស្ស អាវិភាវត្ថំ អយំ អនុបុព្ពិកថា – តទា កិរ កបិលវត្ថុនគរេ អាសាឡ្ហិនក្ខត្តំ សង្ឃុដ្ឋំ អហោសិ, មហាជនោ នក្ខត្តំ កីឡតិ. មហាមាយាបិ ទេវី បុរេ បុណ្ណមាយ សត្តមទិវសតោ បដ្ឋាយ វិគតសុរាបានំ មាលាគន្ធវិភូតិសម្បន្នំ នក្ខត្តកីឡំ អនុភវមានា សត្តមេ ទិវសេ បាតោវ ឧដ្ឋាយ គន្ធោទកេន ន្ហាយិត្វា ចត្តារិ សតសហស្សានិ វិស្សជ្ជេត្វា មហាទានំ ទត្វា សព្ពាលង្ការវិភូសិតា វរភោជនំ ភុញ្ជិត្វា ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ អលង្កតបដិយត្តំ សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា សិរិសយនេ និបន្នា និទ្ទំ ឱក្កមមានា ឥមំ សុបិនំ អទ្ទស – ចត្តារោ កិរ នំ មហារាជានោ សយនេនេវ សទ្ធិំ ឧក្ខិបិត្វា ហិមវន្តំ នេត្វា សដ្ឋិយោជនិកេ មនោសិលាតលេ ¶ សត្តយោជនិកស្ស មហាសាលរុក្ខស្ស ហេដ្ឋា ឋបេត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋំសុ. អថ នេសំ ទេវិយោ អាគន្ត្វា ទេវិំ អនោតត្តទហំ នេត្វា មនុស្សមលហរណត្ថំ ន្ហាបេត្វា ទិព្ពវត្ថំ និវាសាបេត្វា គន្ធេហិ វិលិម្បាបេត្វា ទិព្ពបុប្ផានិ បិឡន្ធាបេត្វា តតោ អវិទូរេ ឯកោ រជតបព្ពតោ អត្ថិ, តស្ស អន្តោ កនកវិមានំ អត្ថិ, តត្ថ បាចីនសីសកំ ទិព្ពសយនំ បញ្ញាបេត្វា និបជ្ជាបេសុំ. អថ ពោធិសត្តោ សេតវរវារណោ ហុត្វា តតោ អវិទូរេ ឯកោ សុវណ្ណបព្ពតោ អត្ថិ, តត្ថ វិចរិត្វា តតោ ឱរុយ្ហ រជតបព្ពតំ អភិរុហិត្វា ឧត្តរទិសតោ អាគម្ម រជតទាមវណ្ណាយ សោណ្ឌាយ សេតបទុមំ គហេត្វា កោញ្ចនាទំ នទិត្វា កនកវិមានំ ¶ បវិសិត្វា មាតុសយនំ តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា ទក្ខិណបស្សំ ផាលេត្វា កុច្ឆិំ បវិដ្ឋសទិសោ អហោសីតិ. ឯវំ ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តេន បដិសន្ធិំ គណ្ហិ.

បុនទិវសេ បពុទ្ធា ទេវី តំ សុបិនំ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា ចតុសដ្ឋិមត្តេ ព្រាហ្មណបាមោក្ខេ ¶ បក្កោសាបេត្វា គោមយហរិតូបលិត្តាយ លាជាទីហិ កតមង្គលសក្ការាយ ភូមិយា មហារហានិ អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា តត្ថ និសិន្នានំ ព្រាហ្មណានំ សប្បិមធុសក្ខរាភិសង្ខតស្ស វរបាយាសស្ស សុវណ្ណរជតបាតិយោ បូរេត្វា សុវណ្ណរជតបាតីហិយេវ បដិកុជ្ជិត្វា អទាសិ, អញ្ញេហិ ច អហតវត្ថកបិលគាវិទានាទីហិ តេ សន្តប្បេសិ. អថ នេសំ សព្ពកាមេហិ សន្តប្បិតានំ ព្រាហ្មណានំ សុបិនំ អារោចាបេត្វា ‘‘កិំ ភវិស្សតី’’តិ បុច្ឆិ. ព្រាហ្មណា អាហំសុ – ‘‘មា ចិន្តយិ, មហារាជ, ទេវិយា តេ កុច្ឆិម្ហិ គព្ភោ បតិដ្ឋិតោ, សោ ច ខោ បុរិសគព្ភោ, ន ឥត្ថិគព្ភោ, បុត្តោ តេ ភវិស្សតិ, សោ សចេ អគារំ អជ្ឈាវសិស្សតិ, រាជា ភវិស្សតិ ចក្កវត្តី. សចេ អគារា និក្ខម្ម បព្ពជិស្សតិ, ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ លោកេ វិវដច្ឆទោ’’តិ.

ពោធិសត្តស្ស បន មាតុកុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិគ្គហណក្ខណេយេវ ឯកប្បហារេនេវ សកលទសសហស្សី លោកធាតុ សង្កម្បិ សម្បកម្បិ សម្បវេធិ. ទ្វត្តិំស បុព្ពនិមិត្តានិ បាតុរហេសុំ – ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ អប្បមាណោ ឱភាសោ ផរិ. តស្ស តំ សិរិំ ទដ្ឋុកាមា វិយ អន្ធា ចក្ខូនិ បដិលភិំសុ, ពធិរា សទ្ទំ សុណិំសុ, មូគា សមាលបិំសុ, ខុជ្ជា ឧជុគត្តា អហេសុំ, បង្គុលា បទសា គមនំ បដិលភិំសុ, ពន្ធនគតា សព្ពសត្តា អន្ទុពន្ធនាទីហិ មុច្ចិំសុ, សព្ពនិរយេសុ អគ្គី និព្ពាយិំសុ, បេត្តិវិសយេសុ ខុប្បិបាសា វូបសមិំសុ, តិរច្ឆានានំ ភយំ នាហោសិ, សព្ពសត្តានំ រោគោ វូបសមិ, សព្ពសត្តា បិយំវទា អហេសុំ, មធុរេនាការេន អស្សា ហសិំសុ, វារណា គជ្ជិំសុ, សព្ពតូរិយានិ សកំ សកំ និន្នាទំ មុញ្ចិំសុ, អឃដ្ដិតានិយេវ មនុស្សានំ ហត្ថូបគាទីនិ អាភរណានិ វិរវិំសុ, សព្ពា ទិសា វិប្បសន្នា ¶ អហេសុំ, សត្តានំ សុខំ ឧប្បាទយមានោ មុទុសីតលោ វាតោ វាយិ, អកាលមេឃោ វស្សិ, បថវិតោបិ ឧទកំ ឧព្ភិជ្ជិត្វា វិស្សន្ទិ, បក្ខិនោ អាកាសគមនំ វិជហិំសុ, នទិយោ អសន្ទមានា អដ្ឋំសុ, មហាសមុទ្ទោ មធុរោទកោ អហោសិ, សព្ពត្ថកមេវ បញ្ចវណ្ណេហិ បទុមេហិ ¶ សញ្ឆន្នតលោ អហោសិ, ថលជជលជាទីនិ សព្ពបុប្ផានិ បុប្ផិំសុ, រុក្ខានំ ខន្ធេសុ ខន្ធបទុមានិ, សាខាសុ សាខាបទុមានិ, លតាសុ លតាបទុមានិ បុប្ផិំសុ, ឃនសិលាតលានិ ភិន្ទិត្វា ឧបរូបរិ សតបត្តានិ ហុត្វា ទណ្ឌបទុមានិ នាម និក្ខមិំសុ, អាកាសេ ឱលម្ពកបទុមានិ នាម និព្ពត្តិំសុ, សមន្តតោ បុប្ផវស្សានិ វស្សិំសុ. អាកាសេ ទិព្ពតូរិយានិ វជ្ជិំសុ, សកលទសសហស្សី លោកធាតុ វដ្ដេត្វា វិស្សដ្ឋមាលាគុឡោ វិយ, ឧប្បីឡេត្វា ពទ្ធមាលាកលាបោ វិយ, អលង្កតបដិយត្តមាលាសនំ វិយ ច ឯកមាលាមាលិនី វិប្ផុរន្តវាឡពីជនី បុប្ផធូបគន្ធបរិវាសិតា បរមសោភគ្គប្បត្តា អហោសិ.

ឯវំ គហិតបដិសន្ធិកស្ស ពោធិសត្តស្ស បដិសន្ធិគ្គហណកាលតោ បដ្ឋាយ ពោធិសត្តស្ស ចេវ ពោធិសត្តមាតុយា ¶ ច ឧបទ្ទវនិវារណត្ថំ ខគ្គហត្ថា ចត្តារោ ទេវបុត្តា អារក្ខំ គណ្ហិំសុ. ពោធិសត្តស្ស មាតុយា បុរិសេសុ រាគចិត្តំ នុប្បជ្ជិ, លាភគ្គយសគ្គប្បត្តា ច អហោសិ សុខិនី អកិលន្តកាយា. ពោធិសត្តញ្ច អន្តោកុច្ឆិគតំ វិប្បសន្នេ មណិរតនេ អាវុតបណ្ឌុសុត្តំ វិយ បស្សតិ. យស្មា ច ពោធិសត្តេន វសិតកុច្ឆិ នាម ចេតិយគព្ភសទិសា ហោតិ, ន សក្កា អញ្ញេន សត្តេន អាវសិតុំ វា បរិភុញ្ជិតុំ វា, តស្មា ពោធិសត្តមាតា សត្តាហជាតេ ពោធិសត្តេ កាលំ កត្វា តុសិតបុរេ និព្ពត្តិ. យថា ច អញ្ញា ឥត្ថិយោ ទសមាសេ អប្បត្វាបិ អតិក្កមិត្វាបិ និសិន្នាបិ និបន្នាបិ វិជាយន្តិ, ន ឯវំ ពោធិសត្តមាតា. សា បន ពោធិសត្តំ ទសមាសេ កុច្ឆិនា បរិហរិត្វា ឋិតាវ វិជាយតិ. អយំ ពោធិសត្តមាតុធម្មតា.

មហាមាយាបិ ទេវី បត្តេន តេលំ វិយ ទសមាសេ កុច្ឆិនា ពោធិសត្តំ បរិហរិត្វា បរិបុណ្ណគព្ភា ញាតិឃរំ គន្តុកាមា សុទ្ធោទនមហារាជស្ស អារោចេសិ – ‘‘ឥច្ឆាមហំ, ទេវ, កុលសន្តកំ ទេវទហនគរំ គន្តុ’’ន្តិ. រាជា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា កបិលវត្ថុតោ យាវ ទេវទហនគរា មគ្គំ សមំ ការេត្វា កទលិបុណ្ណឃដធជបដាកាទីហិ អលង្ការេហិ ¶ អលង្ការាបេត្វា ទេវិំ សោវណ្ណសិវិកាយ និសីទាបេត្វា អមច្ចសហស្សេន ឧក្ខិបាបេត្វា មហន្តេន បរិវារេន បេសេសិ. ទ្វិន្នំ បន នគរានំ អន្តរេ ឧភយនគរវាសីនម្បិ លុម្ពិនីវនំ នាម មង្គលសាលវនំ អត្ថិ. តស្មិំ សមយេ មូលតោ បដ្ឋាយ យាវ អគ្គសាខា សព្ពំ ឯកបាលិផុល្លំ អហោសិ, សាខន្តរេហិ ¶ ចេវ បុប្ផន្តរេហិ ច បញ្ចវណ្ណា ភមរគណា នានប្បការា ច សកុណសង្ឃា មធុរស្សរេន វិកូជន្តា វិចរន្តិ. សកលំ លុម្ពិនីវនំ ចិត្តលតាវនសទិសំ, មហានុភាវស្ស រញ្ញោ សុសជ្ជិតអាបានមណ្ឌលំ វិយ អហោសិ. ទេវិយា តំ ទិស្វា សាលវនេ កីឡិតុកាមតា ឧទបាទិ. អមច្ចា ទេវិំ គហេត្វា សាលវនំ បវិសិំសុ. សា មង្គលសាលមូលំ ឧបគន្ត្វា សាលសាខំ គណ្ហិតុកាមា អហោសិ, សាលសាខា សុសេទិតវេត្តគ្គំ វិយ ឱណមិត្វា ទេវិយា ហត្ថសមីបំ ឧបគញ្ឆិ. សា ហត្ថំ បសារេត្វា សាខំ អគ្គហេសិ. តាវទេវ ច ទេវិយា កម្មជវាតា ចលិំសុ, អថស្សា សាណិំ បរិក្ខិបាបេត្វា មហាជនោ បដិក្កមិ, សាលសាខំ គហេត្វា តិដ្ឋមានាយ ឯវ ចស្សា គព្ភវុដ្ឋានំ អហោសិ. តង្ខណញ្ញេវ ចត្តារោ វិសុទ្ធចិត្តា មហាព្រហ្មានោ សុវណ្ណជាលំ អាទាយ សម្បត្តា. តេ តេន សុវណ្ណជាលេន ពោធិសត្តំ សម្បដិច្ឆិត្វា មាតុ បុរតោ ឋត្វា ‘‘អត្តមនា, ទេវិ, ហោហិ, មហេសក្ខោ តេ បុត្តោ ឧប្បន្នោ’’តិ អាហំសុ.

យថា បន អញ្ញេ សត្តា មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមន្តា បដិកូលេន អសុចិនា មក្ខិតា និក្ខមន្តិ, ន ឯវំ ពោធិសត្តោ. សោ បន ធម្មាសនតោ ឱតរន្តោ ធម្មកថិកោ វិយ, និស្សេណិតោ ឱតរន្តោ បុរិសោ វិយ ច ទ្វេ ហត្ថេ ទ្វេ ច បាទេ បសារេត្វា ឋិតកោវ មាតុកុច្ឆិសម្ភវេន ¶ កេនចិ អសុចិនា អមក្ខិតោ សុទ្ធោ វិសទោ កាសិកវត្ថេ និក្ខិត្តមណិរតនំ វិយ ជោតេន្តោ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមិ. ឯវំ សន្តេបិ ពោធិសត្តស្ស ច ពោធិសត្តមាតុយា ច សក្ការត្ថំ អាកាសតោ ទ្វេ ឧទកធារា និក្ខមិត្វា ពោធិសត្តស្ស ច ពោធិសត្តមាតុយា ច សរីរេ ឧតុំ គាហាបេសុំ.

អថ នំ សុវណ្ណជាលេន បដិគ្គហេត្វា ឋិតានំ ព្រហ្មានំ ហត្ថតោ ចត្តារោ មហារាជានោ មង្គលសម្មតាយ សុខសម្ផស្សាយ អជិនប្បវេណិយា គណ្ហិំសុ, តេសំ ហត្ថតោ មនុស្សា ទុកូលចុម្ពដកេន គណ្ហិំសុ, មនុស្សានំ ហត្ថតោ មុច្ចិត្វា បថវិយំ បតិដ្ឋាយ បុរត្ថិមទិសំ ឱលោកេសិ, អនេកានិ ចក្កវាឡសហស្សានិ ឯកង្គណានិ អហេសុំ. តត្ថ ទេវមនុស្សា គន្ធមាលាទីហិ បូជយមានា ‘‘មហាបុរិស, ឥធ តុម្ហេហិ សទិសោ អញ្ញោ នត្ថិ, កុតេត្ថ ឧត្តរិតរោ’’តិ ¶ អាហំសុ. ឯវំ ចតស្សោ ទិសា ¶ , ចតស្សោ អនុទិសា ច ហេដ្ឋា, ឧបរីតិ ទសបិ ទិសា អនុវិលោកេត្វា អត្តនា សទិសំ កញ្ចិ អទិស្វា ‘‘អយំ ឧត្តរាទិសា’’តិ សត្តបទវីតិហារេន អគមាសិ មហាព្រហ្មុនា សេតច្ឆត្តំ ធារយមានេន, សុយាមេន វាឡពីជនិំ, អញ្ញាហិ ច ទេវតាហិ សេសរាជកកុធភណ្ឌហត្ថាហិ អនុគម្មមានោ. តតោ សត្តមបទេ ឋិតោ ‘‘អគ្គោហមស្មិ លោកស្សា’’តិអាទិកំ អាសភិំ វាចំ និច្ឆារេន្តោ សីហនាទំ នទិ.

ពោធិសត្តោ ហិ តីសុ អត្តភាវេសុ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខន្តមត្តោវ វាចំ និច្ឆារេសិ មហោសធត្តភាវេ, វេស្សន្តរត្តភាវេ, ឥមស្មិំ អត្តភាវេ ចាតិ. មហោសធត្តភាវេ កិរស្ស មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមន្តស្សេវ សក្កោ ទេវរាជា អាគន្ត្វា ចន្ទនសារំ ហត្ថេ ឋបេត្វា គតោ. សោ តំ មុដ្ឋិយំ កត្វាវ និក្ខន្តោ. អថ នំ មាតា ‘‘តាត, កិំ គហេត្វា អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឱសធំ, អម្មា’’តិ. ឥតិ ឱសធំ គហេត្វា អាគតត្តា ‘‘ឱសធទារកោ’’ត្វេវស្ស នាមំ អកំសុ. តំ ឱសធំ គហេត្វា ចាដិយំ បក្ខិបិំសុ, អាគតាគតានំ អន្ធពធិរាទីនំ តទេវ សព្ពរោគវូបសមាយ ភេសជ្ជំ អហោសិ. តតោ ‘‘មហន្តំ ឥទំ ឱសធំ, មហន្តំ ឥទំ ឱសធ’’ន្តិ ឧប្បន្នវចនំ ឧបាទាយ ‘‘មហោសធោ’’ត្វេវស្ស នាមំ ជាតំ. វេស្សន្តរត្តភាវេ បន មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមន្តោ ទក្ខិណហត្ថំ បសារេត្វាវ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, អម្ម, កិញ្ចិ គេហស្មិំ, ទានំ ទស្សាមី’’តិ វទន្តោ និក្ខមិ. អថស្ស មាតា ‘‘សធនេ កុលេ និព្ពត្តោសិ, តាតា’’តិ បុត្តស្ស ហត្ថំ អត្តនោ ហត្ថតលេ កត្វា សហស្សត្ថវិកំ ឋបាបេសិ. ឥមស្មិំ បន អត្តភាវេ ឥមំ សីហនាទំ នទីតិ ឯវំ ពោធិសត្តោ តីសុ អត្តភាវេសុ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខន្តមត្តោវ វាចំ និច្ឆារេសិ. យថា ច បដិសន្ធិគ្គហណក្ខណេ តថា ជាតិក្ខណេបិស្ស ទ្វត្តិំស បុព្ពនិមិត្តានិ បាតុរហេសុំ. យស្មិំ បន សមយេ អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ លុម្ពិនីវនេ ជាតោ, តស្មិំយេវ សមយេ រាហុលមាតាទេវី, អានន្ទត្ថេរោ ¶ ,ឆន្នោ អមច្ចោ, កាឡុទាយី អមច្ចោ, កណ្ឌកោ អស្សរាជា, មហាពោធិរុក្ខោ, ចតស្សោ និធិកុម្ភិយោ ច ជាតា. តត្ថ ឯកា និធិកុម្ភី គាវុតប្បមាណា, ឯកា អឌ្ឍយោជនប្បមាណា, ឯកា តិគាវុតប្បមាណា, ឯកា យោជនប្បមាណា. គម្ភីរតោ បថវីបរិយន្តា ឯវ អហោសីតិ. ឥមេ សត្ត សហជាតា នាម.

ឧភយនគរវាសិនោ ¶ ពោធិសត្តំ គហេត្វា កបិលវត្ថុនគរមេវ អគមំសុ. តំ ទិវសំយេវ ច ‘‘កបិលវត្ថុនគរេ សុទ្ធោទនមហារាជស្ស ¶ បុត្តោ ជាតោ, អយំ កុមារោ ពោធិមូលេ និសីទិត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ តាវតិំសភវនេ ហដ្ឋតុដ្ឋា ទេវសង្ឃា ចេលុក្ខេបាទីនិ បវត្តេន្តា កីឡិំសុ. តស្មិំ សមយេ សុទ្ធោទនមហារាជស្ស កុលូបកោ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី កាលទេវលោ នាម តាបសោ ភត្តកិច្ចំ កត្វា ទិវាវិហារត្ថាយ តាវតិំសភវនំ គន្ត្វា តត្ថ ទិវាវិហារំ និសិន្នោ តា ទេវតា តថា កីឡមានា ទិស្វា ‘‘កិំ ការណា តុម្ហេ ឯវំ តុដ្ឋមានសា កីឡថ, មយ្ហម្បេតំ ការណំ កថេថា’’តិ បុច្ឆិ. ទេវតា អាហំសុ – ‘‘មារិស, សុទ្ធោទនមហារាជស្ស បុត្តោ ជាតោ, សោ ពោធិមណ្ឌេ និសីទិត្វា ពុទ្ធោ ហុត្វា ធម្មចក្កំ បវត្តេស្សតិ, ‘តស្ស អនន្តំ ពុទ្ធលីឡំ ទដ្ឋុំ, ធម្មញ្ច សោតុំ លច្ឆាមា’តិ ឥមិនា ការណេន តុដ្ឋាម្ហា’’តិ. តាបសោ តាសំ វចនំ សុត្វា ខិប្បំ ទេវលោកតោ ឱរុយ្ហ រាជនិវេសនំ បវិសិត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសិន្នោ ‘‘បុត្តោ កិរ តេ, មហារាជ, ជាតោ, បស្សិស្សាមិ ន’’ន្តិ អាហ. រាជា អលង្កតបដិយត្តំ កុមារំ អាហរាបេត្វា តាបសំ វន្ទាបេតុំ អភិហរិ. ពោធិសត្តស្ស បាទា បរិវត្តិត្វា តាបសស្ស ជដាសុ បតិដ្ឋហិំសុ. ពោធិសត្តស្ស ហិ តេនត្តភាវេន វន្ទិតព្ពយុត្តកោ នាម អញ្ញោ នត្ថិ. សចេ ហិ អជានន្តា ពោធិសត្តស្ស សីសំ តាបសស្ស បាទមូលេ ឋបេយ្យុំ, សត្តធា តស្ស មុទ្ធា ផលេយ្យ. តាបសោ ‘‘ន មេ អត្តានំ នាសេតុំ យុត្ត’’ន្តិ ឧដ្ឋាយាសនា ពោធិសត្តស្ស អញ្ជលិំ បគ្គហេសិ. រាជា តំ អច្ឆរិយំ ទិស្វា អត្តនោ បុត្តំ វន្ទិ.

តាបសោ អតីតេ ចត្តាលីស កប្បេ, អនាគតេ ចត្តាលីសាតិ អសីតិ កប្បេ អនុស្សរតិ. ពោធិសត្តស្ស លក្ខណសម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘ភវិស្សតិ នុ ខោ ពុទ្ធោ, ឧទាហុ នោ’’តិ អាវជ្ជេត្វា ឧបធារេន្តោ ‘‘និស្សំសយេន ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា ‘‘អច្ឆរិយបុរិសោ អយ’’ន្តិ សិតំ អកាសិ. តតោ ‘‘អហំ ឥមំ អច្ឆរិយបុរិសំ ពុទ្ធភូតំ ទដ្ឋុំ លភិស្សាមិ នុ ខោ, នោ’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘ន លភិស្សាមិ, អន្តរាយេវ កាលំ កត្វា ពុទ្ធសតេនបិ ពុទ្ធសហស្សេនបិ គន្ត្វា ពោធេតុំ អសក្កុណេយ្យេ អរូបភវេ និព្ពត្តិស្សាមី’’តិ ទិស្វា ‘‘ឯវរូបំ នាម អច្ឆរិយបុរិសំ ពុទ្ធភូតំ ទដ្ឋុំ ន លភិស្សាមិ, មហតី វត មេ ជានិ ភវិស្សតី’’តិ បរោទិ.

មនុស្សា ¶ ¶ ទិស្វា ‘‘អម្ហាកំ អយ្យោ ឥទានេវ ហសិត្វា បុន បរោទិត្វា បតិដ្ឋិតោ, កិំ នុ ខោ, ភន្តេ, អម្ហាកំ អយ្យបុត្តស្ស កោចិ អន្តរាយោ ភវិស្សតី’’តិ តំ បុច្ឆិំសុ. ‘‘នត្ថេតស្ស អន្តរាយោ, និស្សំសយេន ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘អថ កស្មា, ភន្តេ, បរោទិត្ថា’’តិ? ‘‘ឯវរូបំ បុរិសំ ពុទ្ធភូតំ ទដ្ឋុំ ន លភិស្សាមិ, ‘មហតី វត មេ ជានិ ភវិស្សតី’តិ អត្តានំ អនុសោចន្តោ រោទាមី’’តិ អាហ. តតោ សោ ‘‘កិំ នុ ខោ មេ ញាតកេសុ កោចិ ឯកំ ពុទ្ធភូតំ ទដ្ឋុំ លភិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តោ អត្តនោ ភាគិនេយ្យំ នាលកទារកំ ¶ អទ្ទស. សោ ភគិនិយា គេហំ គន្ត្វា ‘‘កហំ តេ បុត្តោ នាលកោ’’តិ? ‘‘អត្ថិ គេហេ, អយ្យា’’តិ. ‘‘បក្កោសាហិ ន’’ន្តិ បក្កោសាបេត្វា អត្តនោ សន្តិកំ អាគតំ កុមារំ អាហ – ‘‘តាត, សុទ្ធោទនមហារាជស្ស កុលេ បុត្តោ ជាតោ, ពុទ្ធង្កុរោ ឯសោ, បញ្ចតិំស វស្សានិ អតិក្កមិត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ, ត្វំ ឯតំ ទដ្ឋុំ លភិស្សសិ, អជ្ជេវ បព្ពជាហី’’តិ. សត្តាសីតិកោដិធនេ កុលេ និព្ពត្តទារកោបិ ‘‘ន មំ មាតុលោ អនត្ថេ និយោជេស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា តាវទេវ អន្តរាបណតោ កាសាយានិ ចេវ មត្តិកាបត្តញ្ច អាហរាបេត្វា កេសមស្សុំ ឱហារេត្វា កាសាយានិ វត្ថានិ អច្ឆាទេត្វា ‘‘យោ លោកេ ឧត្តមបុគ្គលោ, តំ ឧទ្ទិស្ស មយ្ហំ បព្ពជ្ជា’’តិ ពោធិសត្តាភិមុខំ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា បត្តំ ថវិកាយ បក្ខិបិត្វា អំសកូដេ ឱលគ្គេត្វា ហិមវន្តំ បវិសិត្វា សមណធម្មំ អកាសិ. សោ បរមាភិសម្ពោធិប្បត្តំ តថាគតំ ឧបសង្កមិត្វា នាលកបដិបទំ កថាបេត្វា បុន ហិមវន្តំ បវិសិត្វា អរហត្តំ បត្វា ឧក្កដ្ឋបដិបទំ បដិបន្នោ សត្តេវ មាសេ អាយុំ បាលេត្វា ឯកំ សុវណ្ណបព្ពតំ និស្សាយ ឋិតកោវ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ.

ពោធិសត្តម្បិ ខោ បញ្ចមទិវសេ សីសំ ន្ហាបេត្វា ‘‘នាមគ្គហណំ គណ្ហិស្សាមា’’តិ រាជភវនំ ចតុជ្ជាតិយគន្ធេហិ វិលិម្បេត្វា លាជបញ្ចមកានិ បុប្ផានិ វិកិរិត្វា អសម្ភិន្នបាយាសំ សម្បាទេត្វា តិណ្ណំ វេទានំ បារង្គតេ អដ្ឋសតំ ព្រាហ្មណេ និមន្តេត្វា រាជភវនេ និសីទាបេត្វា សុភោជនំ ភោជាបេត្វា មហាសក្ការំ កត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ លក្ខណានិ បរិគ្គហាបេសុំ. តេសុ –

‘‘រាមោ ¶ ធជោ លក្ខណោ ចាបិ មន្តី, យញ្ញោ សុភោជោ សុយាមោ សុទត្តោ;

ឯតេ តទា អដ្ឋ អហេសុំ ព្រាហ្មណា, ឆឡង្គវា មន្តំ វិយាករិំសូ’’តិ. (ម. និ. អដ្ឋ. ១.២៨៤) –

ឥមេ អដ្ឋេវ ព្រាហ្មណា លក្ខណបរិគ្គាហកា អហេសុំ. បដិសន្ធិគ្គហណទិវសេ សុបិនោបិ ឯតេហេវ បរិគ្គហិតោ ¶ . តេសុ សត្ត ជនា ទ្វេ អង្គុលិយោ ឧក្ខិបិត្វា ទ្វិធា នំ ព្យាករិំសុ – ‘‘ឥមេហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតោ សចេ អគារំ អជ្ឈាវសិស្សតិ, រាជា ភវិស្សតិ ចក្កវត្តី, សចេ បព្ពជិស្សតិ, ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ សព្ពំ ចក្កវត្តិរញ្ញោ សិរិវិភវំ អាចិក្ខិំសុ. តេសំ បន សព្ពទហរោ គោត្តតោ កោណ្ឌញ្ញោ ¶ នាម មាណវោ ពោធិសត្តស្ស វរលក្ខណសម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា ‘‘ឥមស្ស អគារមជ្ឈេ ឋានការណំ នត្ថិ, ឯកន្តេនេស វិវដច្ឆទោ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ឯកមេវ អង្គុលិំ ឧក្ខិបិត្វា ឯកំសព្យាករណំ ព្យាកាសិ. អយញ្ហិ កតាធិការោ បច្ឆិមភវិកសត្តោ បញ្ញាយ ឥតរេ សត្ត ជនេ អភិភវិត្វា ឥមេហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតស្ស ពោធិសត្តស្ស ឯកន្តពុទ្ធភាវសង្ខាតំ ឯកមេវ គហិំ អទ្ទស, តស្មា ឯកំ អង្គុលិំ ឧក្ខិបិត្វា ឯវំ ព្យាកាសិ. អថស្ស នាមំ គណ្ហន្តា សព្ពលោកស្ស អត្ថសិទ្ធិករត្តា ‘‘សិទ្ធត្ថោ’’តិ នាមំ អកំសុ.

អថ ខោ តេ ព្រាហ្មណា អត្តនោ អត្តនោ ឃរានិ គន្ត្វា បុត្តេ អាមន្តយិំសុ – ‘‘តាតា, អម្ហេ មហល្លកា, សុទ្ធោទនមហារាជស្ស បុត្តំ សព្ពញ្ញុតំ បត្តំ មយំ សម្ភាវេយ្យាម វា នោ វា, តុម្ហេ តស្មិំ កុមារេ សព្ពញ្ញុតំ បត្តេ តស្ស សាសនេ បព្ពជេយ្យាថា’’តិ. តេ សត្តបិ ជនា យាវតាយុកំ ឋត្វា យថាកម្មំ គតា, កោណ្ឌញ្ញមាណវោយេវ បន អរោគោ អហោសិ. សោ មហាសត្តេ វុទ្ធិមន្វាយ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា បព្ពជិត្វា អនក្កមេន ឧរុវេលំ គន្ត្វា ‘‘រមណីយោ វត អយំ ភូមិភាគោ, អលំ វតិទំ បធានត្ថិកស្ស កុលបុត្តស្ស បធានាយា’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា តត្ថ វាសំ ឧបគតេ ‘‘មហាបុរិសោ បព្ពជិតោ’’តិ សុត្វា តេសំ ព្រាហ្មណានំ បុត្តេ ឧបសង្កមិត្វា ឯវមាហ – ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារោ កិរ ¶ បព្ពជិតោ, សោ និស្សំសយេន ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ. សចេ តុម្ហាកំ បិតរោ អរោគា អស្សុ, អជ្ជ និក្ខមិត្វា បព្ពជេយ្យុំ. សចេ តុម្ហេបិ ឥច្ឆេយ្យាថ, ឯថ, មយំ តំ មហាបុរិសំ អនុបព្ពជិស្សាមា’’តិ. តេ សព្ពេ ឯកច្ឆន្ទា ភវិតុំ នាសក្ខិំសុ, តេសុ តយោ ជនា ន បព្ពជិំសុ, កោណ្ឌញ្ញព្រាហ្មណំ ជេដ្ឋកំ កត្វា ឥតរេ ចត្តារោ បព្ពជិំសុ. តេ បញ្ចបិ ជនា បញ្ចវគ្គិយត្ថេរា នាម ជាតា.

តទា បន សុទ្ធោទនរាជា – ‘‘កិំ ទិស្វា មយ្ហំ បុត្តោ បព្ពជិស្សតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ចត្តារិ បុព្ពនិមិត្តានី’’តិ. ‘‘កតរញ្ច កតរញ្ចា’’តិ? ‘‘ជរាជិណ្ណំ, ព្យាធិតំ, មតំ, បព្ពជិត’’ន្តិ. រាជា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ ឯវរូបានំ មម បុត្តស្ស សន្តិកំ ឧបសង្កមិតុំ មា អទត្ថ, មយ្ហំ បុត្តស្ស ពុទ្ធភាវេន កម្មំ នត្ថិ, អហំ មម បុត្តំ ទ្វិសហស្សទីបបរិវារានំ, ចតុន្នំ មហាទីបានំ, ឥស្សរិយាធិបច្ចំ ចក្កវត្តិរជ្ជំ ករោន្តំ ឆត្តិំសយោជនបរិមណ្ឌលាយ បរិសាយ បរិវុតំ គគនតលេ វិចរមានំ បស្សិតុកាមោ’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា ឥមេសំ ចតុប្បការានំ និមិត្តានំ ¶ កុមារស្ស ¶ ចក្ខុបថេ អាគមននិវារណត្ថំ ចតូសុ ទិសាសុ គាវុតេ គាវុតេ អារក្ខំ ឋបេសិ. តំ ទិវសញ្ច មង្គលដ្ឋានេ សន្និបតិតេសុ អសីតិយា ញាតិកុលសហស្សេសុ ឯកមេកោ ឯកមេកំ បុត្តំ បដិជានិ – ‘‘អយំ ពុទ្ធោ វា ហោតុ រាជា វា, មយំ ឯកមេតំ បុត្តំ ទស្សាម. សចេបិ ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ, ខត្តិយសមណគណេហេវ បរិវារិតោ វិចរិស្សតិ. សចេបិ រាជា ភវិស្សតិ, ខត្តិយកុមារេហេវ បុរក្ខតបរិវារិតោ វិចរិស្សតី’’តិ. រាជាបិ ពោធិសត្តស្ស ឧត្តមរូបសម្បន្នា វិគតសព្ពទោសា ធាតិយោ បច្ចុបដ្ឋាបេសិ. ពោធិសត្តោ មហន្តេន បរិវារេន មហន្តេន សិរិសោភគ្គេន វឌ្ឍតិ.

អថេកទិវសំ រញ្ញោ វប្បមង្គលំ នាម អហោសិ. តំ ទិវសំ សកលនគរំ ទេវនគរំ វិយ អលង្ករោន្តិ, សព្ពេ ទាសកម្មករាទយោ អហតវត្ថនិវត្ថា គន្ធមាលាទិបដិមណ្ឌិតា រាជកុលេ សន្និបតន្តិ, រញ្ញោ កម្មន្តេ នង្គលសហស្សំ យោជយន្តិ, តស្មិំ បន ទិវសេ ឯកេនូនអដ្ឋសតនង្គលានិ សទ្ធិំ ពលិពទ្ទរស្មិយោត្តេហិ រជតបរិក្ខតានិ ហោន្តិ. រញ្ញោ អាលម្ពននង្គលំ បន រត្តសុវណ្ណបរិក្ខតំ ហោតិ. ពលិពទ្ទានំ សិង្គរស្មិបតោទាបិ សុវណ្ណបរិក្ខតាវ ហោន្តិ. រាជា មហាបរិវារេន និក្ខមន្តោ ¶ បុត្តំ គហេត្វាវ អគមាសិ. កម្មន្តដ្ឋានេ ឯកោ ជម្ពុរុក្ខោ ពហលបលាសោ សន្ទច្ឆាយោ អហោសិ. តស្ស ហេដ្ឋា កុមារស្ស សយនំ បញ្ញាបេត្វា ឧបរិ សុវណ្ណតារកខចិតវិតានំ ពន្ធាបេត្វា សាណិបាការេន បរិក្ខិបាបេត្វា អារក្ខំ ឋបេត្វា រាជា សព្ពាលង្ការំ អលង្ករិត្វា អមច្ចគណបរិវុតោ នង្គលករណដ្ឋានំ អគមាសិ. តត្ថ រាជា សុវណ្ណនង្គលំ គណ្ហាតិ, អមច្ចា ឯកេនូនអដ្ឋសតរជតនង្គលានិ, កស្សកា សេសនង្គលានិ. តេ តានិ គហេត្វា ឥតោ ចិតោ ច កសន្តិ. រាជា បន ឱរតោ វា បារំ គច្ឆតិ, បារតោ វា ឱរំ អាគច្ឆតិ.

ឯតស្មិំ ឋានេ មហាសម្បត្តិ អហោសិ. ពោធិសត្តំ បរិវារេត្វា និសិន្នា ធាតិយោ ‘‘រញ្ញោ សម្បត្តិំ បស្សាមា’’តិ អន្តោសាណិតោ ពហិ និក្ខន្តា. ពោធិសត្តោ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ កញ្ចិ អទិស្វាវ វេគេន ឧដ្ឋាយ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា អានាបានេ បរិគ្គហេត្វា បឋមជ្ឈានំ និព្ពត្តេសិ. ធាតិយោ ខជ្ជភោជ្ជន្តរេ វិចរមានា ថោកំ ចិរាយិំសុ. សេសរុក្ខានំ ឆាយា វីតិវត្តា, តស្ស បន ជម្ពុរុក្ខស្ស ឆាយា បរិមណ្ឌលា ហុត្វា អដ្ឋាសិ. ធាតិយោ ‘‘អយ្យបុត្តោ ឯកកោ’’តិ វេគេន សាណិំ ឧក្ខិបិត្វា អន្តោ បវិសមានា ពោធិសត្តំ សយនេ បល្លង្កេន និសិន្នំ តញ្ច បាដិហារិយំ ¶ ទិស្វា គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ – ‘‘ទេវ, កុមារោ ឯវំ និសិន្នោ, អញ្ញេសំ រុក្ខានំ ឆាយា វីតិវត្តា, ជម្ពុរុក្ខស្ស បន ឆាយា បរិមណ្ឌលា ឋិតា’’តិ. រាជា វេគេនាគន្ត្វា បាដិហារិយំ ទិស្វា ‘‘អយំ តេ, តាត, ទុតិយវន្ទនា’’តិ បុត្តំ វន្ទិ.

អថ ¶ អនុក្កមេន ពោធិសត្តោ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោ ជាតោ. រាជា ពោធិសត្តស្ស តិណ្ណំ ឧតូនំ អនុច្ឆវិកេ តយោ បាសាទេ ការេសិ – ឯកំ នវភូមិកំ, ឯកំ សត្តភូមិកំ, ឯកំ បញ្ចភូមិកំ, ចត្តាលីសសហស្សា ច នាដកិត្ថិយោ ឧបដ្ឋាបេសិ. ពោធិសត្តោ ទេវោ វិយ អច្ឆរាសង្ឃបរិវុតោ អលង្កតនាដកិត្ថីហិ បរិវុតោ និប្បុរិសេហិ តូរិយេហិ បរិចារិយមានោ មហាសម្បត្តិំ អនុភវន្តោ ឧតុវារេន តីសុ បាសាទេសុ វិហាសិ. រាហុលមាតា បនស្ស ទេវី អគ្គមហេសី អហោសិ.

តស្សេវំ មហាសម្បត្តិំ អនុភវន្តស្ស ឯកទិវសំ ញាតិសង្ឃស្ស អព្ភន្តរេ អយំ កថា ឧទបាទិ – ‘‘សិទ្ធត្ថោ កីឡាបសុតោវ វិចរតិ, ន កិញ្ចិ សិប្បំ សិក្ខតិ, សង្គាមេ បច្ចុបដ្ឋិតេ កិំ ករិស្សតី’’តិ? រាជា ពោធិសត្តំ បក្កោសាបេត្វា ¶ ‘‘តាត, តវ ញាតកា ‘សិទ្ធត្ថោ កិញ្ចិ សិប្បំ អសិក្ខិត្វា កីឡាបសុតោវ វិចរតី’តិ វទន្តិ, ឯត្ថ កិំ សត្តុ បត្តកាលេ មញ្ញសី’’តិ? ‘‘ទេវ, មម សិប្បំ សិក្ខនកិច្ចំ នត្ថិ, នគរេ មម សិប្បទស្សនត្ថំ ភេរិំ ចរាបេថ ‘ឥតោ សត្តមេ ទិវសេ ញាតកានំ សិប្បំ ទស្សេស្សាមី’’’តិ. រាជា តថា អកាសិ. ពោធិសត្តោ អក្ខណវេធិវាលវេធិធនុគ្គហេ សន្និបាតាបេត្វា មហាជនស្ស មជ្ឈេ អញ្ញេហិ ធនុគ្គហេហិ អសាធារណំ ញាតកានំ ទ្វាទសវិធំ សិប្បំ ទស្សេសិ. តំ សរភង្គជាតកេ អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពំ. តទា តស្ស ញាតិសង្ឃោ និក្កង្ខោ អហោសិ.

អថេកទិវសំ ពោធិសត្តោ ឧយ្យានភូមិំ គន្តុកាមោ សារថិំ អាមន្តេត្វា ‘‘រថំ យោជេហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា មហារហំ ឧត្តមរថំ សព្ពាលង្ការេន អលង្ករិត្វា កុមុទបត្តវណ្ណេ ចត្តារោ មង្គលសិន្ធវេ យោជេត្វា ពោធិសត្តស្ស បដិវេទេសិ. ពោធិសត្តោ ទេវវិមានសទិសំ រថំ អភិរុហិត្វា ឧយ្យានាភិមុខោ អគមាសិ. ទេវតា ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារស្ស អភិសម្ពុជ្ឈនកាលោ អាសន្នោ, បុព្ពនិមិត្តំ ទស្សេស្សាមា’’តិ ឯកំ ទេវបុត្តំ ជរាជិណ្ណំ ខណ្ឌទន្តំ បលិតកេសំ វង្កំ ឱភគ្គសរីរំ ទណ្ឌហត្ថំ បវេធមានំ កត្វា ទស្សេសុំ. តំ ពោធិសត្តោ ចេវ សារថិ ច បស្សន្តិ. តតោ ពោធិសត្តោ, ‘‘សម្ម, កោ នាមេស បុរិសោ, កេសាបិស្ស ន យថា អញ្ញេស’’ន្តិ មហាបទានេ (ទី. និ. ២.៤៥) អាគតនយេន សារថិំ បុច្ឆិត្វា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘ធិរត្ថុ វត, ភោ, ជាតិ ¶ , យត្រ ហិ នាម ជាតស្ស ជរា បញ្ញាយិស្សតី’’តិ សំវិគ្គហទយោ តតោវ បដិនិវត្តិត្វា បាសាទមេវ អភិរុហិ. រាជា ‘‘កិំ ការណា មម បុត្តោ ខិប្បំ បដិនិវត្តី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ជិណ្ណបុរិសំ ទិស្វា, ទេវា’’តិ. ‘‘ជិណ្ណកំ ទិស្វា បព្ពជិស្សតីតិ អាហំសុ, កស្មា មំ នាសេថ, សីឃំ បុត្តស្ស នាដកានិ សជ្ជេថ, សម្បត្តិំ អនុភវន្តោ ¶ បព្ពជ្ជាយ សតិំ ន ករិស្សតី’’តិ វត្វា អារក្ខំ វឌ្ឍេត្វា សព្ពទិសាសុ អទ្ធយោជនេ អទ្ធយោជនេ អារក្ខំ ឋបេសិ.

បុនេកទិវសំ ពោធិសត្តោ តថេវ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ ទេវតាភិនិម្មិតំ ព្យាធិតំ បុរិសំ ទិស្វា បុរិមនយេនេវ បុច្ឆិត្វា សំវិគ្គហទយោ និវត្តិត្វា បាសាទំ ¶ អភិរុហិ. រាជាបិ បុច្ឆិត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ សំវិទហិត្វា បុន វឌ្ឍេត្វា សមន្តា តិគាវុតប្បមាណេ បទេសេ អារក្ខំ ឋបេសិ. អបរម្បិ ឯកទិវសំ ពោធិសត្តោ តថេវ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ ទេវតាភិនិម្មិតំ កាលង្កតំ ទិស្វា បុរិមនយេនេវ បុច្ឆិត្វា សំវិគ្គហទយោ បុន និវត្តិត្វា បាសាទំ អភិរុហិ. រាជាបិ បុច្ឆិត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ សំវិទហិត្វា បុន វឌ្ឍេត្វា សមន្តតោ យោជនប្បមាណេ បទេសេ អារក្ខំ ឋបេសិ. អបរំ បនេកទិវសំ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ តថេវ ទេវតាភិនិម្មិតំ សុនិវត្ថំ សុបារុតំ បព្ពជិតំ ទិស្វា ‘‘កោ នាមេសោ សម្មា’’ហិ សារថិំ បុច្ឆិ. សារថិ កិញ្ចាបិ ពុទ្ធុប្បាទស្ស អភាវា បព្ពជិតំ វា បព្ពជិតគុណេ វា ន ជានាតិ, ទេវតានុភាវេន បន ‘‘បព្ពជិតោ នាមាយំ, ទេវា’’តិ វត្វា បព្ពជ្ជាយ គុណេ វណ្ណេសិ. ពោធិសត្តោ បព្ពជ្ជាយ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា តំ ទិវសំ ឧយ្យានំ អគមាសិ. ទីឃភាណកា បនាហុ – ‘‘ចត្តារិបិ និមិត្តានិ ឯកទិវសេនេវ ទិស្វា អគមាសី’’តិ.

សោ តត្ថ ទិវសភាគំ កីឡិត្វា មង្គលបោក្ខរណិយំ ន្ហាយិត្វា អត្ថង្គតេ សូរិយេ មង្គលសិលាបដ្ដេ និសីទិ អត្តានំ អលង្ការាបេតុកាមោ, អថស្ស បរិចារកបុរិសា នានាវណ្ណានិ ទុស្សានិ នានប្បការា អាភរណវិកតិយោ មាលាគន្ធវិលេបនានិ ច អាទាយ សមន្តា បរិវារេត្វា អដ្ឋំសុ. តស្មិំ ខណេ សក្កស្ស និសិន្នាសនំ ឧណ្ហំ អហោសិ. សោ ‘‘កោ នុ ខោ មំ ឥមម្ហា ឋានា ចាវេតុកាមោសី’’តិ ឧបធារេន្តោ ពោធិសត្តស្ស អលង្ការេតុកាមតំ ញត្វា វិស្សកម្មំ អាមន្តេសិ – ‘‘សម្ម វិស្សកម្ម, សិទ្ធត្ថកុមារោ អជ្ជ អឌ្ឍរត្តសមយេ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិស្សតិ, អយមស្ស បច្ឆិមោ អលង្ការោ, ត្វំ ឧយ្យានំ គន្ត្វា មហាបុរិសំ ទិព្ពាលង្ការេហិ អលង្ករោហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា ទេវានុភាវេន តង្ខណញ្ញេវ ¶ ពោធិសត្តំ ឧបសង្កមិត្វា តស្សេវ កប្បកសទិសោ ហុត្វា ទិព្ពទុស្សេន ពោធិសត្តស្ស សីសំ វេឋេសិ. ពោធិសត្តោ ហត្ថសម្ផស្សេនេវ ‘‘នាមំ មនុស្សោ, ទេវបុត្តោ អយ’’ន្តិ អញ្ញាសិ. វេឋនេន វេឋិតមត្តេ សីសេ មោឡិយំ មណិរតនាការេន ទុស្សសហស្សំ អព្ភុគ្គញ្ឆិ, បុន វេឋេន្តស្ស ទុស្សសហស្សន្តិ ទសក្ខត្តុំ វេឋេន្តស្ស ទស ទុស្សសហស្សានិ អព្ភុគ្គច្ឆិំសុ. ‘‘សីសំ ខុទ្ទកំ, ទុស្សានិ ពហូនិ ¶ , កថំ អព្ភុគ្គតានី’’តិ ន ចិន្តេតព្ពំ. តេសុ ហិ សព្ពមហន្តំ អាមលកបុប្ផប្បមាណំ, អវសេសានិ កទម្ពកបុប្ផប្បមាណានិ ¶ អហេសុំ. ពោធិសត្តស្ស សីសំ កិញ្ជក្ខគវច្ឆិតំ វិយ កុយ្យកបុប្ផំ អហោសិ.

អថស្ស សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតស្ស សព្ពតាលាវចរេសុ សកានិ សកានិ បដិភានានិ ទស្សយន្តេសុ, ព្រាហ្មណេសុ ‘‘ជយនន្ទា’’តិអាទិវចនេហិ, សុតមង្គលិកាទីសុ ច នានប្បការេហិ មង្គលវចនត្ថុតិឃោសេហិ សម្ភាវេន្តេសុ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ តំ រថវរំ អភិរុហិ. តស្មិំ សមយេ ‘‘រាហុលមាតា បុត្តំ វិជាតា’’តិ សុត្វា សុទ្ធោទនមហារាជា ‘‘បុត្តស្ស មេ តុដ្ឋិំ និវេទេថា’’តិ សាសនំ បហិណិ. ពោធិសត្តោ តំ សុត្វា ‘‘រាហុ ជាតោ, ពន្ធនំ ជាត’’ន្តិ អាហ. រាជា ‘‘កិំ មេ បុត្តោ អវចា’’តិ បុច្ឆិត្វា តំ វចនំ សុត្វា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ មេ នត្តា ‘រាហុលកុមារោ’ត្វេវ នាម ហោតូ’’តិ អាហ.

ពោធិសត្តោបិ ខោ រថវរំ អារុយ្ហ អតិមហន្តេន យសេន អតិមនោរមេន សិរិសោភគ្គេន នគរំ បាវិសិ. តស្មិំ សមយេ កិសាគោតមី នាម ខត្តិយកញ្ញា ឧបរិបាសាទវរតលគតា នគរំ បទក្ខិណំ កុរុមានស្ស ពោធិសត្តស្ស រូបសិរិំ ទិស្វា បីតិសោមនស្សជាតា ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘និព្ពុតា នូន សា មាតា, និព្ពុតោ នូន សោ បិតា;

និព្ពុតា នូន សា នារី, យស្សាយំ ឦទិសោ បតី’’តិ. (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា); –

ពោធិសត្តោ តំ សុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ឯវមាហ – ‘ឯវរូបំ អត្តភាវំ បស្សន្តិយា មាតុ ហទយំ និព្ពាយតិ, បិតុ ហទយំ និព្ពាយតិ, បជាបតិយា ហទយំ និព្ពាយតី’តិ. កិស្មិំ នុ ខោ និព្ពុតេ ហទយំ និព្ពុតំ នាម ហោតី’’តិ. អថស្ស កិលេសេសុ វិរត្តមនស្ស ឯតទហោសិ ¶ – ‘‘រាគគ្គិម្ហិ និព្ពុតេ និព្ពុតំ នាម ហោតិ, ទោសគ្គិម្ហិ និព្ពុតេ និព្ពុតំ នាម ហោតិ, មោហគ្គិម្ហិ និព្ពុតេ និព្ពុតំ នាម ហោតិ, មានទិដ្ឋិអាទីសុ សព្ពកិលេសទរថេសុ និព្ពុតេសុ និព្ពុតំ នាម ហោតី’’តិ. ‘‘អយំ មេ សុស្សវនំ សាវេតិ, អហញ្ហិ និព្ពានំ គវេសន្តោ វិចរាមិ, អជ្ជេវ មយា ឃរាវាសំ ឆឌ្ឌេត្វា និក្ខម្ម បព្ពជិត្វា និព្ពានំ គវេសិតុំ វដ្ដតិ, អយំ ឥមិស្សា អាចរិយភាគោ ហោតូ’’តិ ¶ កណ្ឋតោ ឱមុញ្ចិត្វា កិសាគោតមិយា សតសហស្សគ្ឃនកំ មុត្តាហារំ បេសេសិ. សា ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារោ មយិ បដិពទ្ធចិត្តោ ហុត្វា បណ្ណាការំ បេសេតី’’តិ សោមនស្សជាតា អហោសិ.

ពោធិសត្តោបិ ¶ មហន្តេន សិរិសោភគ្គេន អត្តនោ បាសាទំ អភិរុហិត្វា សិរិសយនេ និបជ្ជិ. តាវទេវ ច នំ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា នច្ចគីតាទីសុ សុសិក្ខិតា ទេវកញ្ញា វិយ រូបសោភគ្គប្បត្តា នាដកិត្ថិយោ នានាតូរិយានិ គហេត្វា សម្បរិវារេត្វា អភិរមាបេន្តិយោ នច្ចគីតវាទិតានិ បយោជយិំសុ. ពោធិសត្តោ កិលេសេសុ វិរត្តចិត្តតាយ នច្ចាទីសុ អនភិរតោ មុហុត្តំ និទ្ទំ ឱក្កមិ. តាបិ ឥត្ថិយោ ‘‘យស្សត្ថាយ មយំ នច្ចាទីនិ បយោជេម, សោ និទ្ទំ ឧបគតោ, ឥទានិ កិមត្ថំ កិលមិស្សាមា’’តិ គហិតគហិតានិ តូរិយានិ អជ្ឈោត្ថរិត្វា និបជ្ជិំសុ, គន្ធតេលប្បទីបា ឈាយន្តិ. ពោធិសត្តោ បពុជ្ឈិត្វា សយនបិដ្ឋេ បល្លង្កេន និសិន្នោ អទ្ទស តា ឥត្ថិយោ តូរិយភណ្ឌានិ អវត្ថរិត្វា និទ្ទាយន្តិយោ – ឯកច្ចា បគ្ឃរិតខេឡា, កិលិន្នគត្តា, ឯកច្ចា ទន្តេ ខាទន្តិយោ, ឯកច្ចា កាកច្ឆន្តិយោ, ឯកច្ចា វិប្បលបន្តិយោ, ឯកច្ចា វិវដមុខី, ឯកច្ចា អបគតវត្ថា បាកដពីភច្ឆសម្ពាធដ្ឋានា. សោ តាសំ តំ វិប្បការំ ទិស្វា ភិយ្យោសោមត្តាយ កាមេសុ វិរត្តចិត្តោ អហោសិ. តស្ស អលង្កតបដិយត្តំ សក្កភវនសទិសម្បិ តំ មហាតលំ វិវិធនានាកុណបភរិតំ អាមកសុសានំ វិយ ឧបដ្ឋាសិ, តយោ ភវា អាទិត្តគេហសទិសា ខាទិំសុ – ‘‘ឧបទ្ទុតំ វត, ភោ, ឧបស្សដ្ឋំ វត, ភោ’’តិ ឧទានំ បវត្តេសិ, អតិវិយស្ស បព្ពជ្ជាយ ចិត្តំ នមិ.

សោ ‘‘អជ្ជេវ មយា មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិតុំ វដ្ដតី’’តិ សយនា វុដ្ឋាយ ទ្វារសមីបំ គន្ត្វា ‘‘កោ ឯត្ថា’’តិ អាហ. ឧម្មារេ សីសំ កត្វា និបន្នោ ឆន្នោ – ‘‘អហំ, អយ្យបុត្ត, ឆន្នោ’’តិ អាហ. ‘‘អជ្ជាហំ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិតុកាមោ, ឯកំ មេ អស្សំ កប្បេហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ អស្សភណ្ឌកំ គហេត្វា អស្សសាលំ គន្ត្វា គន្ធតេលប្បទីបេសុ ជលន្តេសុ សុមនបដ្ដវិតានស្ស ហេដ្ឋា រមណីយេ ភូមិភាគេ ឋិតំ កណ្ឌកំ អស្សរាជានំ ទិស្វា ‘‘អជ្ជ មយា ឥមមេវ កប្បេតុំ វដ្ដតី’’តិ កណ្ឌកំ កប្បេសិ. សោ កប្បិយមានោវ អញ្ញាសិ ‘‘អយំ កប្បនា អតិវិយ គាឡ្ហា, អញ្ញេសុ ទិវសេសុ ឧយ្យានកីឡាទិគមនកាលេ ¶ កប្បនា វិយ ន ហោតិ ¶ , មយ្ហំ អយ្យបុត្តោ អជ្ជ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិតុកាមោ ភវិស្សតី’’តិ. តតោ តុដ្ឋមានសោ មហាហសិតំ ហសិ, សោ សទ្ទោ សកលនគរំ បត្ថរិត្វា គច្ឆេយ្យ. ទេវតា បន នំ សន្និរុម្ភិត្វា ន កស្សចិ សោតុំ អទំសុ.

ពោធិសត្តោបិ ខោ ឆន្នំ បេសេត្វាវ ‘‘បុត្តំ តាវ បស្សិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា និសិន្នបល្លង្កតោ ឧដ្ឋាយ រាហុលមាតុយា វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា គព្ភទ្វារំ វិវរិ. តស្មិំ ខណេ អន្តោគព្ភេ គន្ធតេលប្បទីបោ ឈាយតិ, រាហុលមាតា សុមនមល្លិកាទីនំ បុប្ផានំ អម្ពណមត្តេន អភិប្បកិណ្ណេ សយនេ បុត្តស្ស មត្ថកេ ហត្ថំ ឋបេត្វា និទ្ទាយតិ. ពោធិសត្តោ ឧម្មារេ បាទំ ឋបេត្វា ឋិតកោវ ¶ ឱលោកេត្វា ‘‘សចាហំ ទេវិយា ហត្ថំ អបនេត្វា មម បុត្តំ គណ្ហិស្សាមិ, ទេវី បពុជ្ឈិស្សតិ, ឯវំ មេ គមនន្តរាយោ ភវិស្សតិ, ពុទ្ធោ ហុត្វាវ អាគន្ត្វា បុត្តំ បស្សិស្សាមី’’តិ បាសាទតលតោ ឱតរិ. យំ បន ជាតកដ្ឋកថាយំ ‘‘តទា សត្តាហជាតោ រាហុលកុមារោ ហោតី’’តិ វុត្តំ, តំ សេសដ្ឋកថាសុ នត្ថិ, តស្មា ឥទមេវ គហេតព្ពំ.

ឯវំ ពោធិសត្តោ បាសាទតលា ឱតរិត្វា អស្សសមីបំ គន្ត្វា ឯវមាហ – ‘‘តាត កណ្ឌក, ត្វំ អជ្ជ ឯករត្តិំ មំ តារយ, អហំ តំ និស្សាយ ពុទ្ធោ ហុត្វា សទេវកំ លោកំ តារយិស្សាមី’’តិ. តតោ ឧល្លង្ឃិត្វា កណ្ឌកស្ស បិដ្ឋិំ អភិរុហិ. កណ្ឌកោ គីវតោ បដ្ឋាយ អាយាមេន អដ្ឋារសហត្ថោ ហោតិ, តទនុច្ឆវិកេន ឧព្ពេធេន សមន្នាគតោ ថាមជវសម្បន្នោ សព្ពសេតោ ធោតសង្ខសទិសោ. សោ សចេ ហសេយ្យ វា បទសទ្ទំ វា ករេយ្យ, សទ្ទោ សកលនគរំ អវត្ថរេយ្យ, តស្មា ទេវតា អត្តនោ អានុភាវេន តស្ស យថា ន កោចិ សុណាតិ, ឯវំ ហសិតសទ្ទំ សន្និរុម្ភិត្វា អក្កមនអក្កមនបទវារេ ហត្ថតលានិ ឧបនាមេសុំ. ពោធិសត្តោ អស្សវរស្ស បិដ្ឋិវេមជ្ឈគតោ ឆន្នំ អស្សស្ស វាលធិំ គាហាបេត្វា អឌ្ឍរត្តសមយេ មហាទ្វារសមីបំ បត្តោ. តទា បន រាជា ‘‘ឯវំ មម បុត្តោ យាយ កាយចិ វេលាយ នគរទ្វារំ វិវរិត្វា និក្ខមិតុំ ន សក្ខិស្សតី’’តិ ទ្វីសុ ទ្វារកវាដេសុ ឯកេកំ បុរិសសហស្សេន វិវរិតព្ពំ ការេសិ. ពោធិសត្តោ បន ថាមពលសម្បន្នោ ហត្ថិគណនាយ កោដិសហស្សហត្ថីនំ ពលំ ធារេសិ, បុរិសគណនាយ ទសកោដិសហស្សបុរិសានំ ¶ ពលំ ធារេសិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ ទ្វារំ ន វិវរិយ្យតិ, អជ្ជ កណ្ឌកស្ស បិដ្ឋេ និសិន្នោវ វាលធិំ គហេត្វា ឋិតេន ឆន្នេន សទ្ធិំយេវ កណ្ឌកំ ឩរុហិ និប្បីឡេត្វា អដ្ឋារសហត្ថុព្ពេធំ ¶ បាការំ ឧប្បតិត្វា អតិក្កមិស្សាមី’’តិ. ឆន្នោបិ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ ទ្វារំ ន វិវរិយ្យតិ, អហំ អត្តនោ សាមិកំ អយ្យបុត្តំ ខន្ធេ និសីទាបេត្វា កណ្ឌកំ ទក្ខិណេន ហត្ថេន កុច្ឆិយំ បរិក្ខិបន្តោ ឧបកច្ឆន្តរេ កត្វា បាការំ ឧប្បតិត្វា អតិក្កមិស្សាមី’’តិ. កណ្ឌកោបិ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ ទ្វារំ ន វិវរិយ្យតិ, អហំ អត្តនោ សាមិកំ បិដ្ឋេ យថានិសិន្នមេវ ឆន្នេន វាលធិំ គហេត្វា ឋិតេន សទ្ធិំយេវ ឧក្ខិបិត្វា បាការំ ឧប្បតិត្វា អតិក្កមិស្សាមី’’តិ. សចេ ទ្វារំ ន វិវរេយ្យ, យថាចិន្តិតមេវ តេសុ តីសុ ជនេសុ អញ្ញតរោ សម្បាទេយ្យ. ទ្វារេ បន អធិវត្ថា ទេវតា ទ្វារំ វិវរិ.

តស្មិំយេវ ខណេ មារោ បាបិមា ‘‘ពោធិសត្តំ និវត្តេស្សាមី’’តិ អាគន្ត្វា អាកាសេ ឋិតោ អាហ – ‘‘មារិស, មា និក្ខមិ, ឥតោ តេ សត្តមេ ទិវសេ ចក្ករតនំ បាតុភវិស្សតិ, ទ្វិសហស្សបរិត្តទីបបរិវារានំ ចតុន្នំ មហាទីបានំ រជ្ជំ ការេស្សសិ, និវត្ត, មារិសា’’តិ. ‘‘កោសិ ត្វ’’ន្តិ? ‘‘អហំ វសវត្តី’’តិ. ‘‘មារ, ជានាមហំ មយ្ហំ ចក្ករតនស្ស បាតុភាវំ, អនត្ថិកោហំ ¶ រជ្ជេន, ទសសហស្សិលោកធាតុំ ឧន្នាទេត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ អាហ. មារោ ‘‘ឥតោ ទានិ តេ បដ្ឋាយ កាមវិតក្កំ វា ព្យាបាទវិតក្កំ វា វិហិំសាវិតក្កំ វា ចិន្តិតកាលេ ជានិស្សាមី’’តិ ឱតារាបេក្ខោ ឆាយា វិយ អនុគច្ឆន្តោ អនុពន្ធិ.

ពោធិសត្តោបិ ហត្ថគតំ ចក្កវត្តិរជ្ជំ ខេឡបិណ្ឌំ វិយ អនបេក្ខោ ឆឌ្ឌេត្វា មហន្តេន សក្ការេន នគរា និក្ខមិ. អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាយ ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តេ វត្តមានេ, និក្ខមិត្វា ច បុន នគរំ អបលោកេតុកាមោ ជាតោ. ឯវញ្ច បនស្ស ចិត្តេ ឧប្បន្នមត្តេយេវ – ‘‘មហាបុរិស, ន តយា និវត្តេត្វា ឱលោកនកម្មំ កត’’ន្តិ វទមានា វិយ មហាបថវី កុលាលចក្កំ វិយ ឆិជ្ជិត្វា បរិវត្តិ. ពោធិសត្តោ នគរាភិមុខោ ឋត្វា នគរំ ឱលោកេត្វា តស្មិំ បថវិប្បទេសេ កណ្ឌកនិវត្តនចេតិយដ្ឋានំ ទស្សេត្វា គន្តព្ពមគ្គាភិមុខំ កណ្ឌកំ កត្វា បាយាសិ មហន្តេន សក្ការេន ឧឡារេន សិរិសោភគ្គេន. តទា កិរស្ស ទេវតា បុរតោ សដ្ឋិ ឧក្កាសហស្សានិ ធារយិំសុ, បច្ឆតោ សដ្ឋិ ¶ , ទក្ខិណបស្សតោ សដ្ឋិ, វាមបស្សតោ សដ្ឋីតិ. អបរា ទេវតា ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ អបរិមាណា ឧក្កា ធារយិំសុ. អបរា ទេវតា ច នាគសុបណ្ណាទយោ ច ទិព្ពេហិ គន្ធេហិ មាលាហិ ចុណ្ណេហិ ធូបេហិ បូជយមានា គច្ឆន្តិ, បារិច្ឆត្តកបុប្ផេហិ ចេវ មន្ទារវបុប្ផេហិ ច ឃនមេឃវុដ្ឋិកាលេ ធារាហិ វិយ នភំ និរន្តរំ អហោសិ, ទិព្ពានិ សំគីតានិ បវត្តិំសុ ¶ , សមន្តតោ អដ្ឋ តូរិយានិ, សដ្ឋិ តូរិយានីតិ អដ្ឋសដ្ឋិ តូរិយសតសហស្សានិ បវត្តយិំសុ. តេសំ សទ្ទោ សមុទ្ទកុច្ឆិយំ មេឃធនិតកាលោ វិយ, យុគន្ធរកុច្ឆិយំ សាគរនិគ្ឃោសកាលោ វិយ ច វត្តតិ.

ឥមិនា សិរិសោភគ្គេន គច្ឆន្តោ ពោធិសត្តោ ឯករត្តេនេវ តីណិ រជ្ជានិ អតិក្កម្ម តិំសយោជនមត្ថកេ អនោមានទីតីរំ បាបុណិ. កិំ បន អស្សោ តតោ បរំ គន្តុំ ន សក្កោតីតិ? នោ ន សក្កោតិ. សោ ហិ ឯកំ ចក្កវាឡគព្ភំ នាភិយា ឋិតចក្កស្ស នេមិវដ្ដិំ មទ្ទន្តោ វិយ អន្តន្តេន ចរិត្វា បុរេបាតរាសមេវ អាគន្ត្វា អត្តនោ សម្បាទិតំ ភត្តំ ភុញ្ជិតុំ សមត្ថោ. តទា បន ទេវនាគសុបណ្ណាទីហិ អាកាសេ ឋត្វា ឱស្សដ្ឋេហិ គន្ធមាលាទីហិ យាវ ឩរុប្បទេសា សញ្ឆន្នសរីរំ អាកឌ្ឍិត្វា គន្ធមាលាជដំ ឆិន្ទន្តស្ស អតិបបញ្ចោ អហោសិ, តស្មា តិំសយោជនមត្តមេវ អគមាសិ. អថ ពោធិសត្តោ នទីតីរេ ឋត្វា ឆន្នំ បុច្ឆិ – ‘‘កា នាម អយំ នទី’’តិ? ‘‘អនោមា នាម, ទេវា’’តិ. ‘‘អម្ហាកម្បិ បព្ពជ្ជា អនោមា ភវិស្សតី’’តិ បណ្ហិយា ឃដ្ដេន្តោ អស្សស្ស សញ្ញំ អទាសិ. អស្សោ ច ឧប្បតិត្វា អដ្ឋុសភវិត្ថារាយ នទិយា បារិមតីរេ អដ្ឋាសិ.

ពោធិសត្តោ ¶ អស្សបិដ្ឋិតោ ឱរុយ្ហ រជតបដ្ដសទិសេ វាឡុកាបុលិនេ ឋត្វា ឆន្នំ អាមន្តេសិ – ‘‘សម្ម ឆន្ន, ត្វំ មយ្ហំ អាភរណានិ ចេវ កណ្ឌកញ្ច អាទាយ គច្ឆ, អហំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. ‘‘អហម្បិ, ទេវ, បព្ពជិស្សាមី’’តិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ន លព្ភា តយា បព្ពជិតុំ, គច្ឆេវ ត្វ’’ន្តិ តិក្ខត្តុំ បដិពាហិត្វា អាភរណានិ ចេវ កណ្ឌកញ្ច បដិច្ឆាបេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ មយ្ហំ កេសា សមណសារុប្បា ន ហោន្តិ, អញ្ញោ ពោធិសត្តស្ស កេសេ ឆិន្ទិតុំ យុត្តរូបោ នត្ថី’’តិ. តតោ ‘‘សយមេវ ខគ្គេន ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ ទក្ខិណេន ហត្ថេន អសិំ គហេត្វា វាមហត្ថេន មោឡិយា សទ្ធិំ ចូឡំ គហេត្វា ឆិន្ទិ. កេសា ទ្វង្គុលមត្តា ហុត្វា ទក្ខិណតោ អាវដ្ដមានា សីសំ ¶ អល្លីយិំសុ. តេសំ យាវជីវំ តទេវ បមាណំ អហោសិ, មស្សុ ច តទនុរូបំ, បុន កេសមស្សុឱហារណកិច្ចំ នាម នាហោសិ. ពោធិសត្តោ សហ មោឡិយា ចូឡំ គហេត្វា ‘‘សចាហំ សម្ពុទ្ធោ ភវិស្សាមិ, អាកាសេ តិដ្ឋតុ. នោ ចេ, ភូមិយំ បតតូ’’តិ អន្តលិក្ខេ ខិបិ. សា ចូឡា យោជនប្បមាណំ ឋានំ អព្ភុគ្គន្ត្វា អាកាសេ អដ្ឋាសិ. សក្កោ ទេវរាជា ទិព្ពចក្ខុនា ឱលោកេត្វា យោជនិយរតនចង្កោដកេន សម្បដិច្ឆិត្វា តាវតិំសភវនេ ចូឡាមណិចេតិយំ នាម បតិដ្ឋាបេសិ.

‘‘ឆេត្វាន ¶ មោឡិំ វរគន្ធវាសិតំ, វេហាយសំ ឧក្ខិបិ សក្យបុង្គវោ;

សហស្សនេត្តោ សិរសា បដិគ្គហិ, រតនចង្កោដវរេន វាសវោ’’តិ. (ម. និ. អដ្ឋ. ១.២២២);

បុន ពោធិសត្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមានិ កាសិកវត្ថានិ មយ្ហំ ន សមណសារុប្បានី’’តិ. អថស្ស កស្សបពុទ្ធកាលេ បុរាណសហាយកោ ឃដិការមហាព្រហ្មា ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ជរំ អប្បត្តេន មិត្តភាវេន ចិន្តេសិ – ‘‘អជ្ជ មេ សហាយកោ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខន្តោ, សមណបរិក្ខារមស្ស គហេត្វា គច្ឆិស្សាមី’’តិ.

‘‘តិចីវរញ្ច បត្តោ ច, វាសី សូចិ ច ពន្ធនំ;

បរិស្សាវនេន អដ្ឋេតេ, យុត្តយោគស្ស ភិក្ខូនោ’’តិ. –

ឥមេ អដ្ឋ បរិក្ខារេ អាហរិត្វា អទាសិ. ពោធិសតោ អរហទ្ធជំ និវាសេត្វា ឧត្តមបព្ពជិតវេសំ គណ្ហិត្វា ‘‘ឆន្ន, ត្វំ មម វចនេន មាតាបិតូនំ អារោគ្យំ វទេហី’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសិ. ឆន្នោ ពោធិសត្តំ វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមិ. កណ្ឌកោ បន ឆន្នេន សទ្ធិំ មន្តយមានស្ស ពោធិសត្តស្ស វចនំ សុណន្តោវ ‘‘នត្ថិ ទានិ មយ្ហំ បុន សាមិនោ ទស្សន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ចក្ខុបថំ ¶ វិជហន្តោ សោកំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ ហទយេន ផលិតេន កាលំ កត្វា តាវតិំសភវនេ កណ្ឌកោ នាម ទេវបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. ឆន្នស្ស បឋមំ ឯកោវ សោកោ អហោសិ, កណ្ឌកស្ស បន កាលកិរិយាយ ទុតិយេន សោកេន បីឡិតោ រោទន្តោ បរិទេវន្តោ នគរំ អគមាសិ.

ពោធិសត្តោ ¶ បព្ពជិត្វា តស្មិំយេវ បទេសេ អនុបិយំ នាម អម្ពវនំ អត្ថិ, តត្ថ សត្តាហំ បព្ពជ្ជាសុខេន វីតិនាមេត្វា ឯកទិវសេនេវ តិំសយោជនមគ្គំ បទសា គន្ត្វា រាជគហំ បាវិសិ. បវិសិត្វា ច សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរិ. សកលនគរំ ពោធិសត្តស្ស រូបទស្សនេនេវ ធនបាលកេ បវិដ្ឋេ រាជគហំ វិយ ច, អសុរិន្ទេ បវិដ្ឋេ ទេវនគរំ វិយ ច សង្ខោភំ អគមាសិ. រាជបុរិសា គន្ត្វា ‘‘ទេវ, ឯវរូបោ នាម សត្តោ នគរេ បិណ្ឌាយ ចរតិ, ‘ទេវោ វា មនុស្សោ វា នាគោ វា សុបណ្ណោ វា អសុកោ នាម ឯសោ’តិ ន ជានាមា’’តិ អារោចេសុំ. រាជា បាសាទតលេ ឋត្វា មហាបុរិសំ ទិស្វា អច្ឆរិយព្ភុតចិត្តោ បុរិសេ អាណាបេសិ – ‘‘គច្ឆថ, ភណេ ¶ , វីមំសថ, សចេ អមនុស្សោ ភវិស្សតិ, នគរា និក្ខមិត្វា អន្តរធាយិស្សតិ, សចេ ទេវតា ភវិស្សតិ, អាកាសេន គច្ឆិស្សតិ, សចេ នាគោ ភវិស្សតិ, បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា គមិស្សតិ, សចេ មនុស្សោ ភវិស្សតិ, យថាលទ្ធំ ភិក្ខំ បរិភុញ្ជិស្សតី’’តិ.

មហាបុរិសោបិ ខោ មិស្សកភត្តំ សំហរិត្វា ‘‘អលំ មេ ឯត្តកំ យាបនាយា’’តិ ញត្វា បវិដ្ឋទ្វារេនេវ នគរា និក្ខមិត្វា បណ្ឌវបព្ពតច្ឆាយាយំ បុរត្ថិមាភិមុខោ និសីទិត្វា អាហារំ បរិភុញ្ជិតុំ អារទ្ធោ. អថស្ស អន្តានិ បរិវត្តិត្វា មុខេន និក្ខមនាការប្បត្តានិ អហេសុំ. តតោ សោ តេន អត្តភាវេន ឯវរូបស្ស អាហារស្ស ចក្ខុនាបិ អទិដ្ឋបុព្ពតាយ តេន បដិកូលាហារេន អដ្ដីយមានោបិ ឯវំ អត្តនា ឯវ អត្តានំ ឱវទិ – ‘‘សិទ្ធត្ថ, ត្វំ សុលភអន្នបានេ កុលេ តិវស្សិកគន្ធសាលិភោជនំ នានគ្គរសេហិ ភុញ្ជនដ្ឋានេ និព្ពត្តិត្វាបិ ឯកំ បំសុកូលិកំ ទិស្វា ‘កទា នុ ខោ អហម្បិ ឯវរូបោ ហុត្វា បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ភុញ្ជិស្សាមិ, ភវិស្សតិ នុ ខោ មេ សោ កាលោ’តិ ចិន្តេត្វា និក្ខន្តោ, ឥទានិ កិន្នាមេតំ ករោសី’’តិ ឯវំ អត្តានំ ឱវទិត្វា និព្ពិការោ ហុត្វា អាហារំ បរិភុញ្ជិ.

រាជបុរិសា តំ បវត្តិំ ទិស្វា គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា ទូតវចនំ សុត្វា វេគេន នគរា និក្ខមិត្វា ពោធិសត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឥរិយាបថស្មិំយេវ បសីទិត្វា ពោធិសត្តស្ស សព្ពំ ឥស្សរិយំ និយ្យាតេសិ. ពោធិសត្តោ ‘‘មយ្ហំ, មហារាជ, វត្ថុកាមេហិ វា កិលេសកាមេហិ វា អត្ថោ នត្ថិ, អហំ បរមាភិសម្ពោធិំ បត្ថយន្តោ និក្ខន្តោ’’តិ អាហ. រាជា អនេកប្បការំ យាចន្តោបិ ¶ តស្ស ចិត្តំ អលភិត្វា ‘‘អទ្ធា ត្វំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ ¶ , ពុទ្ធភូតេន បន តយា បឋមំ មម វិជិតំ អាគន្តព្ព’’ន្តិ បដិញ្ញំ គណ្ហិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន ‘‘បព្ពជ្ជំ កិត្តយិស្សាមិ, យថា បព្ពជិ ចក្ខុមា’’តិ ឥមំ បព្ពជ្ជាសុត្តំ (សុ. និ. ៤០៧) សទ្ធិំ អដ្ឋកថាយ ឱលោកេត្វា វេទិតព្ពោ.

ពោធិសត្តោបិ ខោ រញ្ញោ បដិញ្ញំ ទត្វា អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរមានោ អាឡារញ្ច កាលាមំ ឧទកញ្ច រាមបុត្តំ ឧបសង្កមិត្វា សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា ‘‘នាយំ មគ្គោ ពោធាយា’’តិ តម្បិ សមាបត្តិភាវនំ អនលង្ករិត្វា សទេវកស្ស លោកស្ស អត្តនោ ថាមវីរិយសន្ទស្សនត្ថំ ¶ មហាបធានំ បទហិតុកាមោ ឧរុវេលំ គន្ត្វា ‘‘រមណីយោ វតាយំ ភូមិភាគោ’’តិ តត្ថេវ វាសំ ឧបគន្ត្វា មហាបធានំ បទហិ. តេបិ ខោ កោណ្ឌញ្ញប្បមុខា បញ្ចវគ្គិយា គាមនិគមរាជធានីសុ ភិក្ខាយ ចរន្តា តត្ថ ពោធិសត្តំ សម្បាបុណិំសុ. អថ នំ ឆព្ពស្សានិ មហាបធានំ បទហន្តំ ‘‘ឥទានិ ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ, ឥទានិ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ បរិវេណសម្មជ្ជនាទិកាយ វត្តបដិបត្តិយា ឧបដ្ឋហមានា សន្តិកាវចរា អហេសុំ. ពោធិសត្តោបិ ខោ ‘‘កោដិប្បត្តំ ទុក្ករការិកំ ករិស្សាមី’’តិ ឯកតិលតណ្ឌុលាទីហិបិ វីតិនាមេសិ, សព្ពសោបិ អាហារុបច្ឆេទនំ អកាសិ. ទេវតាបិ លោមកូបេហិ ឱជំ ឧបសំហរមានា បក្ខិបិំសុ.

អថស្ស តាយ និរាហារតាយ បរមកសិរប្បត្តតាយ សុវណ្ណវណ្ណោបិ កាយោ កាឡវណ្ណោ អហោសិ, ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណានិ បដិច្ឆន្នានិ អហេសុំ. អប្បេកទា អានាបានកជ្ឈានំ ឈាយន្តោ មហាវេទនាភិតុន្នោ វិសញ្ញីភូតោ ចង្កមនកោដិយំ បតតិ. អថ នំ ឯកច្ចា ទេវតា ‘‘កាលង្កតោ សមណោ គោតមោ’’តិ វទន្តិ. ឯកច្ចា ‘‘វិហារោត្វេវេសោ អរហត’’ន្តិ ច អាហំសុ. តត្ថ យាសំ ‘‘កាលង្កតោ’’តិ សញ្ញា អហោសិ, តា គន្ត្វា សុទ្ធោទនមហារាជស្ស អារោចេសុំ – ‘‘តុម្ហាកំ បុត្តោ កាលង្កតោ’’តិ. ‘‘មម បុត្តោ ពុទ្ធោ ហុត្វា កាលង្កតោ, អហុត្វា’’តិ? ‘‘ពុទ្ធោ ភវិតុំ នាសក្ខិ, បធានភូមិយំយេវ បតិត្វា កាលង្កតោ’’តិ. ឥទំ សុត្វា រាជា – ‘‘នាហំ សទ្ទហាមិ, មម ¶ បុត្តស្ស ពោធិំ អប្បត្វា កាលកិរិយា នាម នត្ថី’’តិ បដិក្ខិបិ. ‘‘កស្មា បន រាជា ន សទ្ទហតី’’តិ? កាលទេវលតាបសវន្ទាបនទិវសេ ជម្ពុរុក្ខមូលេ ច បាដិហារិយានំ ទិដ្ឋត្តា.

បុន ពោធិសត្តេ សញ្ញំ បដិលភិត្វា ឧដ្ឋិតេ តា ទេវតា គន្ត្វា ‘‘អរោគោ តេ, មហារាជ, បុត្តោ’’តិ អារោចេសុំ. រាជា ‘‘ជានាមហំ មម បុត្តស្ស អមរណភាវ’’ន្តិ វទតិ. មហាសត្តស្ស ឆព្ពស្សានិ ទុក្ករការិកំ ករោន្តស្សេវ អាកាសេ គណ្ឋិករណកាលោ វិយ អហោសិ. សោ ‘‘អយំ ¶ ទុក្ករការិកា នាម ពោធាយ មគ្គោ ន ហោតី’’តិ ឱឡារិកំ អាហារំ អាហារេតុំ គាមនិគមេសុ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា អាហារំ អាហរិ. អថស្ស ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណានិ បាកតិកានិ អហេសុំ, កាយោបិ សុវណ្ណវណ្ណោ អហោសិ. បញ្ចវគ្គិយា ភិក្ខូ ‘‘អយំ ឆព្ពស្សានិ ទុក្ករការិកំ ¶ ករោន្តោបិ សព្ពញ្ញុតំ បដិវិជ្ឈិតុំ នាសក្ខិ, ឥទានិ គាមនិគមាទីសុ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ឱឡារិកំ អាហារំ អាហរមានោ កិំ សក្ខិស្សតិ, ពាហុលិកោ ឯស បធានវិព្ភន្តោ, សីសំ ន្ហាយិតុកាមស្ស ឧស្សាវពិន្ទុតក្កនំ វិយ អម្ហាកំ ឯតស្ស សន្តិកា វិសេសតក្កនំ, កិំ នោ ឥមិនា’’តិ មហាបុរិសំ បហាយ អត្តនោ អត្តនោ បត្តចីវរំ គហេត្វា អដ្ឋារសយោជនមគ្គំ គន្ត្វា ឥសិបតនំ បវិសិំសុ.

តេន ខោ បន សមយេន ឧរុវេលាយំ សេនានិគមេ សេនានិកុដុម្ពិកស្ស គេហេ និព្ពត្តា សុជាតា នាម ទារិកា វយប្បត្តា ឯកស្មិំ និគ្រោធរុក្ខេ បត្ថនំ អកាសិ – ‘‘សចាហំ សមជាតិកំ កុលឃរំ គន្ត្វា បឋមគព្ភេ បុត្តំ លភិស្សាមិ, អនុសំវច្ឆរំ តេ សតសហស្សបរិច្ចាគេន ពលិកម្មំ ករិស្សាមី’’តិ. តស្សា សា បត្ថនា សមិជ្ឈិ. សា មហាសត្តស្ស ទុក្ករការិកំ ករោន្តស្ស ឆដ្ឋេ វស្សេ បរិបុណ្ណេ វិសាខាបុណ្ណមាយំ ពលិកម្មំ កាតុកាមា ហុត្វា បុរេតរំយេវ ធេនុសហស្សំ លដ្ឋិមធុកវនេ ចរាបេត្វា, តាសំ ខីរំ បញ្ច ធេនុសតានិ បាយេត្វា, តាសំ ខីរំ អឌ្ឍតិយានិ ច សតានីតិ ឯវំ យាវ សោឡសន្នំ ធេនូនំ ខីរំ អដ្ឋ ធេនុយោ បិវន្តិ, តាវ ខីរស្ស ពហលតញ្ច មធុរតញ្ច ឱជវន្តតញ្ច បត្ថយមានា ខីរបរិវត្តនំ នាម អកាសិ. សា វិសាខាបុណ្ណមទិវសេ ‘‘បាតោវ ពលិកម្មំ ករិស្សាមី’’តិ រត្តិយា បច្ចូសសមយំ បច្ចុដ្ឋាយ តា អដ្ឋ ធេនុយោ ទុហាបេសិ. វច្ឆកា ធេនូនំ ¶ ថនមូលំ ន អាគមំសុ, ថនមូលេ បន នវភាជនេសុ ឧបនីតមត្តេសុ អត្តនោ ធម្មតាយ ខីរធារា បគ្ឃរិំសុ. តំ អច្ឆរិយំ ទិស្វា សុជាតា សហត្ថេនេវ ខីរំ គហេត្វា នវភាជនេ បក្ខិបិត្វា សហត្ថេនេវ អគ្គិំ កត្វា បចិតុំ អារភិ.

តស្មិំ បាយាសេ បច្ចមានេ មហន្តា មហន្តា បុព្ពុឡា ឧដ្ឋហិត្វា ទក្ខិណាវដ្ដា ហុត្វា សញ្ចរន្តិ. ឯកផុសិតម្បិ ពហិ ន ឧប្បតតិ, ឧទ្ធនតោ អប្បមត្តកោបិ ធូមោ ន ឧដ្ឋហតិ. តស្មិំ សមយេ ចត្តារោ លោកបាលា អាគន្ត្វា ឧទ្ធនេ អារក្ខំ គណ្ហិំសុ, មហាព្រហ្មា ឆត្តំ ធារេសិ, សក្កោ អលាតានិ សមានេន្តោ អគ្គិំ ជាលេសិ. ទេវតា ទ្វិសហស្សទីបបរិវារេសុ ចតូសុ មហាទីបេសុ ទេវមនុស្សានំ ឧបកប្បនឱជំ អត្តនោ ទេវានុភាវេន ទណ្ឌកពទ្ធំ មធុបដលំ បីឡេត្វា មធុំ គណ្ហមានា វិយ សំហរិត្វា តត្ថ បក្ខិបិំសុ ¶ . អញ្ញេសុ ហិ កាលេសុ ទេវតា កពឡេ កពឡេ ឱជំ បក្ខិបិំសុ, សម្ពោធិប្បត្តទិវសេ ច បរិនិព្ពានទិវសេ ច ឧក្ខលិយំយេវ បក្ខិបិំសុ ¶ . សុជាតា ឯកទិវសេយេវ តត្ថ អត្តនោ បាកដានិ អនេកានិ អច្ឆរិយានិ ទិស្វា បុណ្ណំ នាម ទាសិំ អាមន្តេសិ – ‘‘អម្ម បុណ្ណេ, អជ្ជ អម្ហាកំ ទេវតា អតិវិយ បសន្នា, មយា ហិ ឯត្តកេ កាលេ ឯវរូបំ អច្ឆរិយំ នាម ន ទិដ្ឋបុព្ពំ, វេគេន គន្ត្វា ទេវដ្ឋានំ បដិជគ្គាហី’’តិ. សា ‘‘សាធុ, អយ្យេ’’តិ តស្សា វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា តុរិតតុរិតា រុក្ខមូលំ អគមាសិ.

ពោធិសត្តោបិ ខោ តស្មិំ រត្តិភាគេ បញ្ច មហាសុបិនេ (អ. និ. ៥.១៩៦) ទិស្វា បរិគ្គណ្ហន្តោ ‘‘និស្សំសយំ អជ្ជាហំ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ កតសន្និដ្ឋានោ តស្សា រត្តិយា អច្ចយេន កតសរីរបដិជគ្គនោ ភិក្ខាចារកាលំ អាគមយមានោ បាតោវ អាគន្ត្វា តស្មិំ រុក្ខមូលេ និសីទិ, អត្តនោ បភាយ សកលំ រុក្ខមូលំ ឱភាសយមានោ. អថ ខោ សា បុណ្ណា អាគន្ត្វា អទ្ទស ពោធិសត្តំ រុក្ខមូលេ បាចីនលោកធាតុំ ឱលោកយមានំ និសិន្នំ, សរីរតោ ចស្ស និក្ខន្តាហិ បភាហិ សកលរុក្ខំ សុវណ្ណវណ្ណំ. ទិស្វានស្សា ឯតទហោសិ – ‘‘អជ្ជ អម្ហាកំ ទេវតា រុក្ខតោ ឱរុយ្ហ សហត្ថេនេវ ពលិកម្មំ សម្បដិច្ឆិតុំ និសិន្នា មញ្ញេ’’តិ ឧព្ពេគប្បត្តា ហុត្វា វេគេន អាគន្ត្វា សុជាតាយ ឯតមត្ថំ អារោចេសិ.

សុជាតា ¶ តស្សា វចនំ សុត្វា តុដ្ឋមានសា ហុត្វា ‘‘អជ្ជ ទានិ បដ្ឋាយ មម ជេដ្ឋធីតុដ្ឋានេ តិដ្ឋាហី’’តិ ធីតុ អនុច្ឆវិកំ សព្ពាលង្ការំ អទាសិ. យស្មា បន ពុទ្ធភាវំ បាបុណនទិវសេ សតសហស្សគ្ឃនិកា ឯកា សុវណ្ណបាតិ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, តស្មា សា ‘‘សុវណ្ណបាតិយំ បាយាសំ បក្ខិបិស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា សតសហស្សគ្ឃនិកំ សុវណ្ណបាតិំ នីហរាបេត្វា តត្ថ បាយាសំ បក្ខិបិតុកាមា បក្កភាជនំ អាវជ្ជេសិ. សព្ពោ បាយាសោ បទុមបត្តតោ ឧទកំ វិយ វត្តិត្វា បាតិយំ បតិដ្ឋាសិ, ឯកបាតិបូរមត្តោវ អហោសិ. សា តំ បាតិំ អញ្ញាយ បាតិយា បដិកុជ្ជិត្វា ឱទាតវត្ថេន វេឋេត្វា សយំ សព្ពាលង្ការេហិ អត្តភាវំ អលង្ករិត្វា តំ បាតិំ អត្តនោ សីសេ ឋបេត្វា មហន្តេន អានុភាវេន និគ្រោធរុក្ខមូលំ គន្ត្វា ពោធិសត្តំ ទិស្វា ពលវសោមនស្សជាតា ‘‘រុក្ខទេវតា’’តិ សញ្ញាយ ទិដ្ឋដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ឱនតោនតា គន្ត្វា សីសតោ បាតិំ ឱតារេត្វា វិវរិត្វា សុវណ្ណភិង្គារេន គន្ធបុប្ផវាសិតំ ឧទកំ គហេត្វា ពោធិសត្តំ ឧបគន្ត្វា អដ្ឋាសិ. ឃដិការមហាព្រហ្មុនា ទិន្នោ មត្តិកាបត្តោ ឯត្តកំ កាលំ ពោធិសត្តំ អវិជហិត្វា តស្មិំ ខណេ អទស្សនំ គតោ, ពោធិសត្តោ បត្តំ អបស្សន្តោ ទក្ខិណហត្ថំ បសារេត្វា ឧទកំ សម្បដិច្ឆិ ¶ . សុជាតា សហេវ បាតិយា បាយាសំ មហាបុរិសស្ស ហត្ថេ ឋបេសិ, មហាបុរិសោ សុជាតំ ឱលោកេសិ. សា អាការំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘អយ្យ, មយា តុម្ហាកំ បរិច្ចត្តា, តំ គណ្ហិត្វា យថារុចិ ករោថា’’តិ វន្ទិត្វា ‘‘យថា មយ្ហំ មនោរថោ និប្ផន្នោ, ឯវំ តុម្ហាកម្បិ និប្ផជ្ជតូ’’តិ ¶ វត្វា សតសហស្សគ្ឃនិកម្បិ សុវណ្ណបាតិំ បុរាណកបណ្ណំ វិយ បរិច្ចជិត្វា អនបេក្ខាវ បក្កាមិ.

ពោធិសត្តោបិ ខោ និសិន្នដ្ឋានា វុដ្ឋាយ រុក្ខំ បទក្ខិណំ កត្វា បាតិំ អាទាយ នេរញ្ជរាយ តីរំ គន្ត្វា អនេកេសំ ពោធិសត្តសតសហស្សានំ អភិសម្ពុជ្ឈនទិវសេ ឱតរិត្វា ន្ហានដ្ឋានំ សុបតិដ្ឋិតំ នាម អត្ថិ, តស្សា តីរេ បាតិំ ឋបេត្វា សុបតិដ្ឋិតតិត្ថេ ឱតរិត្វា ន្ហត្វា អនេកពុទ្ធសតសហស្សានំ និវាសនំ អរហទ្ធជំ និវាសេត្វា បុរត្ថាភិមុខោ និសីទិត្វា ឯកដ្ឋិតាលបក្កប្បមាណេ ឯកូនបណ្ណាសបិណ្ឌេ កត្វា សព្ពំ អប្បោទកមធុបាយាសំ បរិភុញ្ជិ. សោយេវស្ស ពុទ្ធភូតស សត្តសត្តាហំ ពោធិមណ្ឌេ វសន្តស្ស ¶ ឯកូនបណ្ណាសទិវសានិ អាហារោ អហោសិ. ឯត្តកំ កាលំ អញ្ញោ អាហារោ នត្ថិ, ន ន្ហានំ, ន មុខធោវនំ, ន សរីរវឡញ្ជោ, ឈានសុខេន ផលសមាបត្តិសុខេន ច វីតិនាមេសិ. តំ បន បាយាសំ ភុញ្ជិត្វា សុវណ្ណបាតិំ គហេត្វា ‘‘សចាហំ អជ្ជ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមិ, អយំ បាតិ បដិសោតំ គច្ឆតុ, នោ ចេ ភវិស្សាមិ, អនុសោតំ គច្ឆតូ’’តិ វត្វា នទីសោតេ បក្ខិបិ. សា សោតំ ឆិន្ទមានា នទីមជ្ឈំ គន្ត្វា មជ្ឈដ្ឋានេនេវ ជវសម្បន្នោ អស្សោ វិយ អសីតិហត្ថមត្តដ្ឋានំ បដិសោតំ គន្ត្វា ឯកស្មិំ អាវដ្ដេ និមុជ្ជិត្វា កាឡនាគរាជភវនំ គន្ត្វា តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ បរិភោគបាតិយោ ‘‘កិលិ កិលី’’តិ រវំ ការយមានា បហរិត្វា តាសំ សព្ពហេដ្ឋិមា ហុត្វា អដ្ឋាសិ. កាឡោ នាគរាជា ត សទ្ទំ សុត្វា ‘‘ហិយ្យោ ឯកោ ពុទ្ធោ និព្ពត្តិ, បុន អជ្ជ ឯកោ និព្ពត្តោ’’តិ វត្វា អនេកេហិ បទសតេហិ ថុតិយោ វទមានោ ឧដ្ឋាសិ. តស្ស កិរ មហាបថវិយា ឯកយោជនតិគាវុតប្បមាណំ នភំ បូរេត្វា អារោហនកាលោ អជ្ជ វា ហិយ្យោ វា សទិសោ អហោសិ.

ពោធិសត្តោបិ នទីតីរម្ហិ សុបុប្ផិតសាលវនេ ទិវាវិហារំ កត្វា សាយន្ហសមយំ បុប្ផានំ វណ្ដតោ មុច្ចនកាលេ ទេវតាហិ អលង្កតេន អដ្ឋូសភវិត្ថារេន មគ្គេន សីហោ វិយ វិជម្ភមានោ ពោធិរុក្ខាភិមុខោ បាយាសិ. នាគយក្ខសុបណ្ណាទយោ ទិព្ពេហិ គន្ធបុប្ផាទីហិ បូជយិំសុ, ទិព្ពសំគីតាទីនិ បវត្តយិំសុ, ទសសហស្សី លោកធាតុ ឯកគន្ធា ឯកមាលា ឯកសាធុការា អហោសិ. តស្មិំ សមយេ សោត្ថិយោ នាម តិណហារកោ តិណំ អាទាយ បដិបថេ អាគច្ឆន្តោ មហាបុរិសស្ស ¶ អាការំ ញត្វា អដ្ឋ តិណមុដ្ឋិយោ អទាសិ. ពោធិសត្តោ តិណំ គហេត្វា ពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ ទក្ខិណទិសាភាគេ ឧត្តរាភិមុខោ អដ្ឋាសិ. តស្មិំ ខណេ ទក្ខិណចក្កវាឡំ ឱសីទិត្វា ហេដ្ឋា អវីចិសម្បត្តំ វិយ អហោសិ. ឧត្តរចក្កវាឡំ ឧល្លង្ឃិត្វា ឧបរិ ភវគ្គប្បត្តំ វិយ អហោសិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ឥទំ សម្ពោធិបាបុណនដ្ឋានំ ន ភវិស្សតិ មញ្ញេ’’តិ បទក្ខិណំ ¶ ករោន្តោ បច្ឆិមទិសាភាគំ គន្ត្វា បុរត្ថិមាភិមុខោ អដ្ឋាសិ, តតោ បច្ឆិមចក្កវាឡំ ឱសីទិត្វា ហេដ្ឋា អវីចិសម្បត្តំ វិយ អហោសិ, បុរត្ថិមចក្កវាឡំ ឧល្លង្ឃិត្វា ឧបរិ ភវគ្គប្បត្តំ វិយ អហោសិ. ឋិតដ្ឋិតដ្ឋានេ កិរស្ស នេមិវដ្ដិបរិយន្តេ អក្កន្តំ នាភិយា បតិដ្ឋិតមហាសកដចក្កំ វិយ មហាបថវី ឱនតុន្នតា ¶ អហោសិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ឥទម្បិ សម្ពោធិបាបុណនដ្ឋានំ ន ភវិស្សតិ មញ្ញេ’’តិ បទក្ខិណំ ករោន្តោ ឧត្តរទិសាភាគំ គន្ត្វា ទក្ខិណាភិមុខោ អដ្ឋាសិ. តតោ ឧត្តរចក្កវាឡំ ឱសីទិត្វា ហេដ្ឋា អវីចិសម្បត្តំ វិយ អហោសិ, ទក្ខិណចក្កវាឡំ ឧល្លង្ឃិត្វា ឧបរិ ភវគ្គប្បត្តំ វិយ អហោសិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ឥទម្បិ សម្ពោធិបាបុណនដ្ឋានំ ន ភវិស្សតិ មញ្ញេ’’តិ បទក្ខិណំ ករោន្តោ បុរត្ថិមទិសាភាគំ គន្ត្វា បច្ឆិមាភិមុខោ អដ្ឋាសិ. បុរត្ថិមទិសាភាគេ បន សព្ពពុទ្ធានំ បល្លង្កដ្ឋានំ អហោសិ, តំ នេវ ឆម្ភតិ, ន កម្បតិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ឥទំ សព្ពពុទ្ធានំ អវិជហិតំ អចលដ្ឋានំ កិលេសបញ្ជរវិទ្ធំសនដ្ឋាន’’ន្តិ ញត្វា តានិ តិណានិ អគ្គេ គហេត្វា ចាលេសិ, តាវទេវ ចុទ្ទសហត្ថោ បល្លង្កោ អហោសិ. តានិបិ ខោ តិណានិ តថារូបេន សណ្ឋានេន សណ្ឋហិំសុ, យថារូបំ សុកុសលោ ចិត្តការោ វា បោត្ថការោ វា អាលិខិតុម្បិ សមត្ថោ នត្ថិ. ពោធិសត្តោ ពោធិក្ខន្ធំ បិដ្ឋិតោ កត្វា បុរត្ថាភិមុខោ ទឡ្ហមានសោ ហុត្វា –

‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ច, អដ្ឋិ ច អវសិស្សតុ;

ឧបសុស្សតុ និស្សេសំ, សរីរេ មំសលោហិតំ. (អ. និ. ២.៥; ម. និ. ២.១៨៤) –

‘ន ត្វេវាហំ សម្មាសម្ពោធិំ អប្បត្វា ឥមំ បល្លង្កំ ភិន្ទិស្សាមី’’’តិ អសនិសតសន្និបាតេនបិ អភេជ្ជរូបំ អបរាជិតបល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសីទិ.

តស្មិំ សមយេ មារោ បាបិមា – ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារោ មយ្ហំ វសំ អតិក្កមិតុកាមោ, ន ទានិស្ស អតិក្កមិតុំ ទស្សាមី’’តិ មារពលស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឯតមត្ថំ អារោចេត្វា មារឃោសនំ នាម ឃោសាបេត្វា មារពលំ អាទាយ និក្ខមិ. សា មារសេនា មារស្ស បុរតោ ទ្វាទសយោជនា ហោតិ, ទក្ខិណតោ ច វាមតោ ច ទ្វាទសយោជនា, បច្ឆតោ ចក្កវាឡបរិយន្តំ កត្វា ឋិតា, ឧទ្ធំ នវយោជនុព្ពេធា ¶ ហោតិ, យស្សា ឧន្នទន្តិយា ឧន្នាទសទ្ទោ យោជនសហស្សតោ បដ្ឋាយ បថវិឧន្ទ្រិយនសទ្ទោវិយ សូយតិ. អថ មារោ ទេវបុត្តោ ទិយឌ្ឍយោជនសតិកំ គិរិមេខលំ នាម ហត្ថិំ អភិរុហិត្វា ពាហុសហស្សំ មាបេត្វា នានាវុធានិ អគ្គហេសិ. អវសេសាយបិ មារបរិសាយ ¶ ទ្វេ ជនា ឯកសទិសា ឯកសទិសំ អាវុធំ គណ្ហន្តា នាហេសុំ. នានាវណ្ណា នានប្បការមុខា ហុត្វា នានាវុធានិ គណ្ហន្តា ពោធិសត្តំ អជ្ឈោត្ថរមានា អាគមំសុ.

ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតា ¶ បន មហាសត្តស្ស ថុតិយោ វទមានា អដ្ឋំសុ. សក្កោ ទេវរាជា វិជយុត្តរសង្ខំ ធមមានោ អដ្ឋាសិ. សោ កិរ សង្ខោ វីសហត្ថសតិកោ ហោតិ, សកិំ វាតំ គាហាបេត្វា ធមិយមានោ ចត្តារោ មាសេ សទ្ទំ ករិត្វា និស្សទ្ទោ ហោតិ. មហាកាឡនាគរាជា អតិរេកបទសតេន វណ្ណំ វណ្ណេន្តោវ អដ្ឋាសិ, មហាព្រហ្មា សេតច្ឆត្តំ ធារយមានោ អដ្ឋាសិ. មារពលេ បន ពោធិមណ្ឌំ ឧបសង្កមន្តេ តេសំ ឯកោបិ ឋាតុំ នាសក្ខិ, សម្មុខសម្មុខដ្ឋានេនេវ បលាយិំសុ. កាឡោ នាម នាគរាជាបិ បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា បញ្ចយោជនសតិកំ មញ្ជេរិកនាគភវនំ គន្ត្វា ឧភោហិ ហត្ថេហិ មុខំ បិទហិត្វា និបន្នោ. សក្កោ ទេវរាជាបិ វិជយុត្តរសង្ខំ បិដ្ឋិយំ កត្វា ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ អដ្ឋាសិ, មហាព្រហ្មា សេតច្ឆត្តំ កោដិយំ គហេត្វា ព្រហ្មលោកមេវ អគមាសិ. ឯកទេវតាបិ ឋាតុំ សមត្ថា នាម នាហោសិ. មហាបុរិសោ បន ឯកកោវ និសីទិ.

មារោបិ អត្តនោ បរិសំ អាហ – ‘‘តាតា, សុទ្ធោទនបុត្តេន សិទ្ធត្ថេន សទិសោ អញ្ញោ បុរិសោ នាម នត្ថិ, មយំ សម្មុខា យុទ្ធំ ទាតុំ ន សក្ខិស្សាម, បច្ឆាភាគេន ទស្សាមា’’តិ. មហាបុរិសោបិ តីណិ បស្សានិ ឱលោកេត្វា សព្ពទេវតានំ បលាតត្តា សុញ្ញានិ អទ្ទស. បុន ឧត្តរបស្សេន មារពលំ អជ្ឈោត្ថរមានំ ទិស្វា ‘‘អយំ ឯត្តកោ ជនោ មំ ឯកកំ សន្ធាយ មហន្តំ វាយាមំ ករោតិ, ឥមស្មិំ ឋានេ មយ្ហំ មាតា វា បិតា វា ភាតា វា អញ្ញោ វា កោចិ ញាតកោ នត្ថិ, ឥមា បន ទស បារមិយោវ មយ្ហំ ទីឃរត្តំ បុដ្ឋបរិជនសទិសា. តស្មា មយា បារមិយោវ ពលគ្គំ កត្វា បារមិសត្ថេនេវ បហរិត្វា ឥមំ ពលកាយំ វិទ្ធំសេតុំ វដ្ដតី’’តិ ទស បារមិយោ អាវជ្ជមានោ និសីទិ.

អថ ខោ មារោ ទេវបុត្តោ – ‘‘វាតេនេវ សិទ្ធត្ថំ បលាបេស្សាមី’’តិ វាតមណ្ឌលំ សមុដ្ឋាបេសិ. តង្ខណញ្ញេវ បុរត្ថិមាទិភេទាវាតា សមុដ្ឋហិត្វា អទ្ធយោជនយោជនទ្វិយោជនតិយោជនប្បមាណានិ បព្ពតកូដានិ បទាលេត្វា វនគច្ឆរុក្ខាទីនិ ឧទ្ធំមូលានិ ¶ កត្វា សមន្តា គាមនិគមេ ចុណ្ណវិចុណ្ណេ កាតុំ សមត្ថាបិ មហាបុរិសស្ស បុញ្ញតេជេន វិហតានុភាវា ពោធិសត្តំ បត្វា ពោធិសត្តស្ស ចីវរកណ្ណមត្តម្បិ ចាលេតុំ នាសក្ខិំសុ. តតោ – ‘‘ឧទកេន ¶ នំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា មារេស្សាមី’’តិ មហាវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. តស្សានុភាវេន ឧបរូបរិ សតបដលសហស្សបដលាទិភេទា វលាហកា ឧដ្ឋហិត្វា វស្សិំសុ. វុដ្ឋិធារាវេគេន បថវី ឆិទ្ទាវឆិទ្ទា អហោសិ ¶ . វនរុក្ខាទីនំ ឧបរិភាគេន មហាមេឃោ អាគន្ត្វា មហាសត្តស្ស ចីវរេ ឧស្សាវពិន្ទុគហណមត្តម្បិ តេមេតុំ នាសក្ខិ. តតោ បាសាណវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. មហន្តានិ មហន្តានិ បព្ពតកូដានិ ធូមាយន្តានិ បជ្ជលន្តានិ អាកាសេនាគន្ត្វា ពោធិសត្តំ បត្វា ទិព្ពមាលាគុឡភាវំ អាបជ្ជិំសុ. តតោ បហរណវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. ឯកតោធារា ឧភតោធារា អសិសត្តិខុរប្បាទយោ ធូមាយន្តា បជ្ជលន្តា អាកាសេនាគន្ត្វា ពោធិសត្តំ បត្វា ទិព្ពបុប្ផានិ អហេសុំ. តតោ អង្គារវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. កិំសុកវណ្ណា អង្គារា អាកាសេនាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស បាទមូលេ ទិព្ពបុប្ផានិ ហុត្វា វិកិរិំសុ. តតោ កុក្កុឡវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. អច្ចុណ្ហោ អគ្គិវណ្ណោ កុក្កុឡោ អាកាសេនាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស បាទមូលេ ចន្ទនចុណ្ណំ ហុត្វា និបតតិ. តតោ វាលុកាវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. អតិសុខុមា វាលុកា ធូមាយន្តា បជ្ជលន្តា អាកាសេនាគន្ត្វា មហាសត្តស្ស បាទមូលេ ទិព្ពបុប្ផានិ ហុត្វា និបតិំសុ. តតោ កលលវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ, តំ កលលំ ធូមាយន្តំ បជ្ជលន្តំ អាកាសេនាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស បាទមូលេ ទិព្ពវិលេបនំ ហុត្វា និបតតិ. តតោ ‘‘ឥមិនា ភិំសេត្វា សិទ្ធត្ថំ បលាបេស្សាមី’’តិ អន្ធការំ សមុដ្ឋាបេសិ. តំ ចតុរង្គសមន្នាគតំ អន្ធការំ វិយ មហាតមំ ហុត្វា ពោធិសត្តំ បត្វា សូរិយប្បភាវិហតំ វិយ អន្ធការំ អន្តរធាយិ.

ឯវំ សោ មារោ ឥមាហិ នវហិ វាតវស្សបាសាណបហរណអង្គារកុក្កុឡវាលុកាកលលន្ធការវុដ្ឋីហិ ពោធិសត្តំ បលាបេតុំ អសក្កោន្តោ – ‘‘កិំ, ភណេ, តិដ្ឋថ, ឥមំ សិទ្ធត្ថកុមារំ គណ្ហថ ហនថ បលាបេថា’’តិ អត្តនោ បរិសំ អាណាបេត្វា សយម្បិ គិរិមេខលស្ស ហត្ថិនោ ខន្ធេ និសិន្នោ ចក្កាវុធំ អាទាយ ពោធិសត្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘សិទ្ធត្ថ, ឧដ្ឋេហិ ឯតស្មា បល្លង្កា, នាយំ តុយ្ហំ បាបុណាតិ, មយ្ហំ ឯស បាបុណាតី’’តិ អាហ. មហាសត្តោ តស្ស វចនំ សុត្វា អវោច – ‘‘មារ, នេវ តយា ទស បារមិយោ បូរិតា, ន ឧបបារមិយោ, ន បរមត្ថបារមិយោ, នាបិ បញ្ច មហាបរិច្ចាគា បរិច្ចត្តា, ន ញាតត្ថចរិយា, ន លោកត្ថចរិយា, ន ពុទ្ធត្ថចរិយា បូរិតា, សព្ពា តា ¶ មយាយេវ បូរិតា, តស្មា នាយំ បល្លង្កោ តុយ្ហំ បាបុណាតិ, មយ្ហេវេសោ បាបុណាតី’’តិ.

មារោ ¶ កុទ្ធោ កោធវេគំ អសហន្តោ មហាបុរិសស្ស ចក្កាវុធំ វិស្សជ្ជេសិ. តំ តស្ស ទស បារមិយោ អាវជ្ជេន្តស្សេវ ឧបរិភាគេ មាលាវិតានំ ហុត្វា អដ្ឋាសិ. តំ កិរ ខុរធារំ ចក្កាវុធំ អញ្ញទា កុទ្ធេន វិស្សដ្ឋំ ឯកគ្ឃនបាសាណត្ថម្ភេ វំសកឡីរេ វិយ ឆិន្ទន្តំ គច្ឆតិ. ឥទានិ បន តស្មិំ មាលាវិតានំ ហុត្វា ឋិតេ អវសេសា មារបរិសា ‘‘ឥទានិ សិទ្ធត្ថោ បល្លង្កតោ វុដ្ឋាយ បលាយិស្សតី’’តិ មហន្តមហន្តានិ សេលកូដានិ វិស្សជ្ជេសុំ, តានិបិ មហាបុរិសស្ស ទស បារមិយោ អាវជ្ជេន្តស្ស មាលាគុឡភាវំ អាបជ្ជិត្វា ភូមិយំ បតិំសុ. ទេវតា ¶ ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឋិតា គីវំ បសារេត្វា សីសំ ឧក្ខិបិត្វា ‘‘នដ្ឋោ វត, ភោ, សិទ្ធត្ថកុមារស្ស រូបគ្គប្បត្តោ អត្តភាវោ, កិំ នុ ខោ សោ ករិស្សតី’’តិ ឱលោកេន្តិ.

តតោ ពោធិសត្តោ ‘‘បូរិតបារមីនំ ពោធិសត្តានំ សម្ពុជ្ឈនទិវសេ បត្តបល្លង្កោ មយ្ហំ បាបុណាតី’’តិ វត្វា ឋិតំ មារំ អាហ – ‘‘មារ, តុយ្ហំ ទានស្ស ទិន្នភាវេ កោ សក្ខី’’តិ. មារោ ‘‘ឥមេ ឯត្តកាវ ជនា សក្ខិនោ’’តិ មារពលាភិមុខំ ហត្ថំ បសារេសិ. តស្មិំ ខណេ មារបរិសាយ ‘‘អហំ សក្ខិ, អហំ សក្ខី’’តិ បវត្តសទ្ទោ បថវិឧន្ទ្រិយនសទ្ទសទិសោ អហោសិ. អថ មារោ មហាបុរិសំ អាហ – ‘‘សិទ្ធត្ថ, តុយ្ហំ ទានស្ស ទិន្នភាវេ កោ សក្ខី’’តិ. មហាបុរិសោ ‘‘តុយ្ហំ តាវ ទានស្ស ទិន្នភាវេ សចេតនា សក្ខិនោ, មយ្ហំ បន ឥមស្មិំ ឋានេ សចេតនោ កោចិ សក្ខិ នាម នត្ថិ, តិដ្ឋតុ តាវ មេ អវសេសអត្តភាវេសុ ទិន្នទានំ, វេស្សន្តរត្តភាវេ បន ឋត្វា មយ្ហំ សត្តសតកមហាទានស្ស តាវ ទិន្នភាវេ អចេតនាបិ អយំ ឃនមហាបថវី សក្ខី’’តិ ចីវរគព្ភន្តរតោ ទក្ខិណហត្ថំ អភិនីហរិត្វា ‘‘វេស្សន្តរត្តភាវេ ឋត្វា មយ្ហំ សត្តសតកមហាទានស្ស ទិន្នភាវេ ត្វំ សក្ខិ, ន សក្ខី’’តិ មហាបថវិយាភិមុខំ ហត្ថំ បសារេសិ. មហាបថវី ‘‘អហំ តេ តទា សក្ខី’’តិ វិរវសតេន វិរវសហស្សេន វិរវសតសហស្សេន មារពលំ អវត្ថរមានា វិយ ឧន្នទិ.

តតោ មហាបុរិសេ ‘‘ទិន្នំ តេ, សិទ្ធត្ថ, មហាទានំ ឧត្តមទាន’’ន្តិ វេស្សន្តរទានំ សម្មសន្តេ ទិយឌ្ឍយោជនសតិកោ គិរិមេខលហត្ថី ជណ្ណុកេហិ បថវិយំ បតិដ្ឋាសិ, មារបរិសា ទិសាវិទិសា បលាយិំសុ, ទ្វេ ឯកមគ្គេន គតា នាម នត្ថិ, សីសាភរណានិ ចេវ និវត្ថវសនានិ ច ¶ ឆឌ្ឌេត្វា សម្មុខសម្មុខទិសាហិយេវ បលាយិំសុ. តតោ ទេវសង្ឃា បលាយមានំ មារពលំ ទិស្វា ‘‘មារស្ស បរាជយោ ជាតោ, សិទ្ធត្ថកុមារស្ស ជយោ ជាតោ, ជយបូជំ ករិស្សាមា’’តិ ¶ ទេវតា ទេវតានំ, នាគា នាគានំ, សុបណ្ណា សុបណ្ណានំ, ព្រហ្មានោ ព្រហ្មានំ ឃោសេត្វា គន្ធមាលាទិហត្ថា មហាបុរិសស្ស សន្តិកំ ពោធិបល្លង្កំ អាគមំសុ.

ឯវំ គតេសុ បន តេសុ –

‘‘ជយោ ហិ ពុទ្ធស្ស សិរីមតោ អយំ, មារស្ស ច បាបិមតោ បរាជយោ;

ឧគ្ឃោសយុំ ពោធិមណ្ឌេ បមោទិតា, ជយំ តទា ទេវគណា មហេសិនោ.

‘‘ជយោ ¶ ហិ ពុទ្ធស្ស សិរីមតោ អយំ, មារស្ស ច បាបិមតោ បរាជយោ;

ឧគ្ឃោសយុំ ពោធិមណ្ឌេ បមោទិតា, ជយំ តទា នាគគណា មហេសិនោ.

‘‘ជយោ ហិ ពុទ្ធស្ស សិរីមតោ អយំ, មារស្ស ច បាបិមតោ បរាជយោ;

ឧគ្ឃោសយុំ ពោធិមណ្ឌេ បមោទិតា, ជយំ តទា សុបណ្ណសង្ឃាបិ មហេសិនោ.

‘‘ជយោ ហិ ពុទ្ធស្ស សិរីមតោ អយំ, មារស្ស ច បាបិមតោ បរាជយោ;

ឧគ្ឃោសយុំ ពោធិមណ្ឌេ បមោទិតា, ជយំ តទា ព្រហ្មគណា មហេសិនោ’’តិ. –

អវសេសា ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ ទេវតា មាលាគន្ធវិលេបនេហិ បូជយមានា នានប្បការា ច ថុតិយោ វទមានា អដ្ឋំសុ. ឯវំ ធរមានេយេវ សូរិយេ មហាបុរិសោ មារពលំ វិធមិត្វា ចីវរូបរិ បតមានេហិ ពោធិរុក្ខង្កុរេហិ រត្តបវាឡទលេហិ វិយ បូជិយមានោ បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរិត្វា មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធេត្វា បច្ឆិមយាមេ បដិច្ចសមុប្បាទេ ញាណំ ឱតារេសិ. អថស្ស ទ្វាទសបទិកំ បច្ចយាការំ វដ្ដវិវដ្ដវសេន អនុលោមបដិលោមតោ សម្មសន្តស្ស ទសសហស្សី លោកធាតុ ឧទកបរិយន្តំ កត្វា ទ្វាទសក្ខត្តុំ សង្កម្បិ.

មហាបុរិសេ ¶ បន ទសសហស្សិលោកធាតុំ ឧន្នាទេត្វា អរុណុគ្គមនវេលាយ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ¶ បដិវិជ្ឈន្តេ សកលា ទសសហស្សី លោកធាតុ អលង្កតបដិយត្តា អហោសិ. បាចីនចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឧស្សាបិតានំ ធជានំ បដាកា បច្ឆិមចក្កវាឡមុខវដ្ដិំ បហរន្តិ, តថា បច្ឆិមចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឧស្សាបិតានំ ធជានំ បដាកា បាចីនចក្កវាឡមុខវដ្ដិំ បហរន្តិ, ទក្ខិណចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឧស្សាបិតានំ ធជានំ បដាកា ឧត្តរចក្កវាឡមុខវដ្ដិំ បហរន្តិ, ឧត្តរចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឧស្សាបិតានំ ធជានំ បដាកា ទក្ខិណចក្កវាឡមុខវដ្ដិំ បហរន្តិ, បថវិតលេ ឧស្សាបិតានំ ធជានំ បដាកា ព្រហ្មលោកំ អាហច្ច អដ្ឋំសុ, ព្រហ្មលោកេ ពទ្ធានំ ធជានំ បដាកា បថវិតលេ បតិដ្ឋហិំសុ, ទសសហស្សេសុ ចក្កវាឡេសុ បុប្ផូបគា រុក្ខា បុប្ផំ គណ្ហិំសុ, ផលូបគា រុក្ខា ផលបិណ្ឌិភារសហិតា អហេសុំ. ខន្ធេសុ ខន្ធបទុមានិ បុប្ផិំសុ, សាខាសុ សាខាបទុមានិ, លតាសុ លតាបទុមានិ, អាកាសេ ឱលម្ពកបទុមានិ, ឃនសិលាតលានិ ភិន្ទិត្វា ឧបរូបរិ សតបត្តានិ ហុត្វា ទណ្ឌកបទុមានិ ឧដ្ឋហិំសុ. ទសសហស្សី លោកធាតុ វដ្ដេត្វា វិស្សដ្ឋមាលាគុឡា វិយ សុសន្ថតបុប្ផសន្ថារោ វិយ ច បុប្ផាភិកិណ្ណា អហោសិ. ចក្កវាឡន្តរេសុ អដ្ឋយោជនសហស្សា លោកន្តរិកនិរយា សត្តសូរិយប្បភាហិបិអនោភាសិតបុព្ពា តទា ឯកោភាសា អហេសុំ. ចតុរាសីតិយោជនសហស្សគម្ភីរោ មហាសមុទ្ទោ ¶ មធុរោទកោ អហោសិ, នទិយោ ន បវត្តិំសុ, ជច្ចន្ធា រូបានិ បស្សិំសុ, ជាតិពធិរា សទ្ទំ សុណិំសុ, ជាតិបីឋសប្បិនោ បទសា គច្ឆិំសុ, អន្ទុពន្ធនាទីនិ ឆិជ្ជិត្វា បតិំសុ.

ឯវំ អបរិមាណេន សិរិវិភវេន បូជិយមានោ មហាបុរិសោ អនេកប្បការេសុ អច្ឆរិយធម្មេសុ បាតុភូតេសុ សព្ពញ្ញុតំ បដិវិជ្ឈិត្វា សព្ពពុទ្ធេហិ អវិជហិតំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘អនេកជាតិសំសារំ, សន្ធាវិស្សំ អនិព្ពិសំ;

គហការំ គវេសន្តោ, ទុក្ខា ជាតិ បុនប្បុនំ.

‘‘គហការក ទិដ្ឋោសិ, បុន គេហំ ន កាហសិ;

សព្ពា តេ ផាសុកា ភគ្គា, គហកូដំ វិសង្ខតំ;

វិសង្ខារគតំ ចិត្តំ, តណ្ហានំ ខយមជ្ឈគា’’តិ. (ធ. ប. ១៥៣-១៥៤);

ឥតិ ¶ តុសិតភវនតោ បដ្ឋាយ យាវ អយំ ពោធិមណ្ឌេ សព្ពញ្ញុតប្បត្តិ, ឯត្តកំ ឋានំ អវិទូរេនិទានំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ.

អវិទូរេនិទានកថា និដ្ឋិតា.

៣. សន្តិកេនិទានកថា

‘‘សន្តិកេនិទានំ ¶ ¶ បន ‘ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ’. ‘វេសាលិយំ វិហរតិ មហាវនេ កូដាគារសាលាយ’ន្តិ ច ឯវំ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេយេវ លព្ភតី’’តិ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ ឯវំ វុត្តំ, អថ ខោ បន តម្បិ អាទិតោ បដ្ឋាយ ឯវំ វេទិតព្ពំ – ឧទានញ្ហិ ឧទានេត្វា ជយបល្លង្កេ និសិន្នស្ស ភគវតោ ឯតទហោសិ – ‘‘អហំ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ ឥមស្ស បល្លង្កស្ស ការណា សន្ធាវិំ, ឯត្តកំ មេ កាលំ ឥមស្សេវ បល្លង្កស្ស ការណា អលង្កតសីសំ គីវាយ ឆិន្ទិត្វា ទិន្នំ, សុអញ្ជិតានិ អក្ខីនិ ហទយមំសញ្ច ឧប្បាដេវា ទិន្នំ, ជាលីកុមារសទិសា បុត្តា, កណ្ហាជិនកុមារិសទិសា ធីតរោ, មទ្ទីទេវិសទិសា ភរិយាយោ ច បរេសំ ទាសត្ថាយ ទិន្នា. អយំ មេ បល្លង្កោ ជយបល្លង្កោ ថិរបល្លង្កោ, ឯត្ថ មេ និសិន្នស្ស សង្កប្បា បរិបុណ្ណា, ន តាវ ឥតោ វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ អនេកកោដិសតសហស្សសមាបត្តិយោ សមាបជ្ជន្តោ សត្តាហំ តត្ថេវ និសីទិ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ ភគវា សត្តាហំ ឯកបល្លង្កេន និសីទិ វិមុត្តិសុខបដិសំវេទី’’តិ (មហាវ. ១; ឧទា. ១).

អថ ឯកច្ចានំ ទេវតានំ ‘‘អជ្ជាបិ នូន សិទ្ធត្ថស្ស កត្តព្ពកិច្ចំ អត្ថិ, បល្លង្កស្មិញ្ហិ អាលយំ ន វិជហតី’’តិ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ. សត្ថា ទេវតានំ បរិវិតក្កំ ញត្វា តាសំ វិតក្កវូបសមត្ថំ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា យមកបាដិហារិយំ ទស្សេសិ. មហាពោធិមណ្ឌេ ហិ កតបាដិហារិយញ្ច ញាតិសមាគមេ កតបាដិហារិយញ្ច បាថិកបុត្តសមាគមេ កតបាដិហារិយញ្ច សព្ពំ កណ្ឌម្ពរុក្ខមូលេ កតយមកបាដិហារិយសទិសំ អហោសិ.

ឯវំ សត្ថា ឥមិនា បាដិហារិយេន ទេវតានំ វិតក្កំ វូបសមេត្វា បល្លង្កតោ ឦសកំ បាចីននិស្សិតេ ឧត្តរទិសាភាគេ ឋត្វា ‘‘ឥមស្មិំ វត ¶ មេ បល្លង្កេ សព្ពញ្ញុតំ បដិវិទ្ធ’’ន្តិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច បូរិតានំ បារមីនំ ពលាធិគមដ្ឋានំ បល្លង្កំ ពោធិរុក្ខញ្ច អនិមិសេហិ អក្ខីហិ ឱលោកយមានោ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ, តំ ឋានំ អនិមិសចេតិយំ នាម ជាតំ. អថ សត្ថា បល្លង្កស្ស ច ឋិតដ្ឋានស្ស ច អន្តរា ចង្កមំ មាបេត្វា បុរត្ថិមបច្ឆិមតោ អាយតេ រតនចង្កមេ ចង្កមន្តោ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ. តំ ឋានំ រតនចង្កមចេតិយំ នាម ជាតំ.

ចតុត្ថេ បន សត្តាហេ ពោធិតោ បច្ឆិមុត្តរទិសាភាគេ ទេវតា រតនឃរំ មាបយិំសុ. តត្ថ ភគវា ¶ បល្លង្កេន និសីទិត្វា អភិធម្មបិដកំ វិសេសតោ ចេត្ថ អនន្តនយសមន្តបដ្ឋានំ វិចិនន្តោ ¶ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ. អាភិធម្មិកា បនាហុ – ‘‘រតនឃរំ នាម ន សត្តរតនមយំ គេហំ, សត្តន្នំ បន បករណានំ សម្មសិតដ្ឋានំ ‘រតនឃរ’ន្តិ វុច្ចតី’’តិ. យស្មា បនេត្ថ ឧភោបេតេ បរិយាយេន យុជ្ជន្តិ, តស្មា ឧភយម្បេតំ គហេតព្ពមេវ. តតោ បដ្ឋាយ បន តំ ឋានំ រតនឃរចេតិយំ នាម ជាតំ. ឯវំ សត្ថា ពោធិសមីបេយេវ ចត្តារិ សត្តាហានិ វីតិនាមេត្វា បញ្ចមេ សត្តាហេ ពោធិរុក្ខមូលា យេន អជបាលនិគ្រោធោ តេនុបសង្កមិ. តត្រាបិ ធម្មំ វិចិនន្តោ វិមុត្តិសុខញ្ច បដិសំវេទេន្តោ និសីទិ.

តស្មិំ សមយេ មារោ បាបិមា ‘‘ឯត្តកំ កាលំ អនុពន្ធន្តោ ឱតារាបេក្ខោបិ ឥមស្ស ន កិញ្ចិ ខលិតំ អទ្ទសំ, អតិក្កន្តោទានិ ឯស មម វស’’ន្តិ ទោមនស្សប្បត្តោ មហាមគ្គេ និសីទិត្វា សោឡស ការណានិ ចិន្តេន្តោ ភូមិយំ សោឡស លេខា អាកឌ្ឍិ – ‘‘អហំ ឯសោ វិយ ទានបារមិំ ន បូរេសិំ, តេនម្ហិ ឥមិនា សទិសោ ន ជាតោ’’តិ ឯកំ លេខំ អាកឌ្ឍិ. តថា ‘‘អហំ ឯសោ វិយ សីលបារមិំ…បេ… នេក្ខម្មបារមិំ, បញ្ញាបារមិំ, វីរិយបារមិំ, ខន្តិបារមិំ, សច្ចបារមិំ, អធិដ្ឋានបារមិំ, មេត្តាបារមិំ, ឧបេក្ខាបារមិំ ន បូរេសិំ, តេនម្ហិ ឥមិនា សទិសោ ន ជាតោ’’តិ ទសមំ លេខំ អាកឌ្ឍិ. តថា ‘‘អហំ ឯសោ វិយ អសាធារណស្ស ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណស្ស បដិវេធាយ ឧបនិស្សយភូតា ទស បារមិយោ ន បូរេសិំ, តេនម្ហិ ឥមិនា សទិសោ ន ជាតោ’’តិ ឯកាទសមំ លេខំ អាកឌ្ឍិ. តថា ‘‘អហំ ឯសោ វិយ អសាធារណស្ស អាសយានុសយញាណស្ស…បេ… មហាករុណាសមាបត្តិញាណស្ស, យមកបាដិហារិយញាណស្ស, អនាវរណញាណស្ស, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស បដិវេធាយ ឧបនិស្សយភូតា ទស ¶ បារមិយោ ន បូរេសិំ, តេនម្ហិ ឥមិនា សទិសោ ន ជាតោ’’តិ សោឡសមំ លេខំ អាកឌ្ឍិ. ឯវំ មារោ ឥមេហិ ការណេហិ មហាមគ្គេ សោឡស លេខា អាកឌ្ឍិត្វា និសីទិ.

តស្មិញ្ច សមយេ តណ្ហា, អរតិ, រគា ចាតិ តិស្សោ មារធីតរោ (សំ. និ. ១.១៦១) ‘‘បិតា នោ ន បញ្ញាយតិ, កហំ នុ ខោ ឯតរហី’’តិ ឱលោកយមានា តំ ទោមនស្សប្បត្តំ ភូមិំ លេខមានំ និសិន្នំ ទិស្វា បិតុ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កស្មា, តាត, ត្វំ ទុក្ខី ទុម្មនោ’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘អម្មា, អយំ មហាសមណោ មយ្ហំ វសំ អតិក្កន្តោ, ឯត្តកំ កាលំ ឱលោកេន្តោ ឱតារមស្ស ទដ្ឋុំ នាសក្ខិំ, តេនម្ហិ ទុក្ខី ទុម្មនោ’’តិ. ‘‘យទិ ឯវំ មា ចិន្តយិត្ថ, មយមេតំ អត្តនោ វសេ កត្វា អាទាយ អាគមិស្សាមា’’តិ អាហំសុ. ‘‘ន សក្កា, អម្មា, ឯស កេនចិ វសេ កាតុំ, អចលាយ សទ្ធាយ បតិដ្ឋិតោ ឯស បុរិសោ’’តិ. ‘‘តាត, មយំ ឥត្ថិយោ នាម, ឥទានេវ នំ រាគបាសាទីហិ ពន្ធិត្វា អានេស្សាម, តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថា’’តិ ¶ វត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘បាទេ តេ, សមណ ¶ , បរិចារេមា’’តិ អាហំសុ. ភគវា នេវ តាសំ វចនំ មនសិ អកាសិ, ន អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា ឱលោកេសិ, អនុត្តរេ ឧបធិសង្ខយេ វិមុត្តិយា វិវេកសុខញ្ញេវ អនុភវន្តោ និសីទិ.

បុន មារធីតរោ ‘‘ឧច្ចាវចា ខោ បុរិសានំ អធិប្បាយា, កេសញ្ចិ កុមារិកាសុ បេមំ ហោតិ, កេសញ្ចិ បឋមវយេ ឋិតាសុ, កេសញ្ចិ មជ្ឈិមវយេ ឋិតាសុ, កេសញ្ចិ បច្ឆិមវយេ ឋិតាសុ, យំនូន មយំ នានប្បការេហិ រូបេហិ បលោភេត្វា គណ្ហេយ្យាមា’’តិ ឯកមេកា កុមារិកវណ្ណាទិវសេន សកំ សកំ អត្តភាវំ អភិនិម្មិនិត្វា កុមារិកា, អវិជាតា, សកិំវិជាតា, ទុវិជាតា, មជ្ឈិមិត្ថិយោ, មហិត្ថិយោ ច ហុត្វា ឆក្ខត្តុំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘បាទេ តេ, សមណ, បរិចារេមា’’តិ អាហំសុ. តម្បិ ភគវា ន មនសាកាសិ, យថា តំ អនុត្តរេ ឧបធិសង្ខយេ វិមុត្តោ. កេចិ បនាចរិយា វទន្តិ – ‘‘តា មហិត្ថិភាវេន ឧបគតា ទិស្វា ភគវា – ‘ឯតា ខណ្ឌទន្តា បលិតកេសា ហោន្តូ’តិ អធិដ្ឋាសី’’តិ. តំ ន គហេតព្ពំ. ន ហិ ភគវា ឯវរូបំ អធិដ្ឋានំ អកាសិ. ភគវា បន ‘‘អបេថ តុម្ហេ, កិំ ទិស្វា ឯវំ វាយមថ, ឯវរូបំ នាម អវីតរាគាទីនំ បុរតោ កាតុំ វដ្ដតិ. តថាគតស្ស បន រាគោ បហីនោ, ទោសោ បហីនោ, មោហោ បហីនោ’’តិ អត្តនោ កិលេសប្បហានំ អារព្ភ –

‘‘យស្ស ¶ ជិតំ នាវជីយតិ, ជិតមស្ស នោយាតិ កោចិ លោកេ;

តំ ពុទ្ធមនន្តគោចរំ, អបទំ កេន បទេន នេស្សថ.

‘‘យស្ស ជាលិនី វិសត្តិកា, តណ្ហា នត្ថិ កុហិញ្ចិ នេតវេ;

តំ ពុទ្ធមនន្តគោចរំ, អបទំ កេន បទេន នេស្សថា’’តិ. (ធ. ប. ១៧៩-១៨០) –

ឥមា ធម្មបទេ ពុទ្ធវគ្គេ ទ្វេ គាថា វទន្តោ ធម្មំ ទេសេសិ. តា ‘‘សច្ចំ កិរ នោ បិតា អវោច, ‘អរហំ សុគតោ លោកេ, ន រាគេន សុវានយោ’’’តិអាទីនិ (សំ. និ. ១.១៦១) វត្វា បិតុ សន្តិកំ អាគមិំសុ.

ភគវាបិ តត្ថេវ សត្តាហំ វីតិនាមេត្វា តតោ មុចលិន្ទមូលំ អគមាសិ. តត្ថ សត្តាហវទ្ទលិកាយ ឧប្បន្នាយ សីតាទិបដិពាហនត្ថំ មុចលិន្ទេន នាម នាគរាជេន សត្តក្ខត្តុំ ភោគេហិ បរិក្ខិត្តោ អសម្ពាធាយ គន្ធកុដិយំ វិហរន្តោ វិយ វិមុត្តិសុខំ បដិសំវេទិយមានោ សត្តាហំ ¶ វីតិនាមេត្វា រាជាយតនំ ឧបសង្កមិត្វា តត្ថបិ វិមុត្តិសុខំ បដិសំវេទិយមានោយេវ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ. ឯត្តាវតា សត្ត សត្តាហានិ បរិបុណ្ណានិ. ឯត្ថន្តរេ នេវ មុខធោវនំ, ន សរីរបដិជគ្គនំ ¶ , ន អាហារកិច្ចំ អហោសិ, ឈានសុខផលសុខេនេវ ច វីតិនាមេសិ.

អថស្ស តស្មិំ សត្តសត្តាហមត្ថកេ ឯកូនបញ្ញាសតិមេ ទិវសេ តត្ថ និសិន្នស្ស ‘‘មុខំ ធោវិស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧទបាទិ. សក្កោ ទេវានមិន្ទោ អគទហរីតកំ អាហរិត្វា អទាសិ, សត្ថា តំ បរិភុញ្ជិ, តេនស្ស សរីរវឡញ្ជោ អហោសិ. អថស្ស សក្កោយេវ នាគលតាទន្តកដ្ឋញ្ចេវ មុខធោវនោទកញ្ច អទាសិ. សត្ថា តំ ទន្តកដ្ឋំ ខាទិត្វាវ អនោតត្តទហោទកេន មុខំ ធោវិត្វា តត្ថេវ រាជាយតនមូលេ និសីទិ.

តស្មិំ សមយេ តបុស្ស ភល្លិកា នាម ទ្វេ វាណិជា បញ្ចហិ សកដសតេហិ ឧក្កលា ជនបទា មជ្ឈិមទេសំ គច្ឆន្តា បុព្ពេ អត្តនោ ញាតិសាលោហិតាយ ទេវតាយ សកដានិ សន្និរុម្ភិត្វា សត្ថុ អាហារសម្បាទនេ ឧស្សាហិតា មន្ថញ្ច ¶ មធុបិណ្ឌិកញ្ច អាទាយ – ‘‘បដិគ្គណ្ហាតុ នោ, ភន្តេ, ភគវា ឥមំ អាហារំ អនុកម្បំ ឧបាទាយា’’តិ សត្ថារំ ឧបនាមេត្វា អដ្ឋំសុ. ភគវា បាយាសបដិគ្គហណទិវសេយេវ បត្តស្ស អន្តរហិតត្តា ‘‘ន ខោ តថាគតា ហត្ថេសុ បដិគ្គណ្ហន្តិ, កិម្ហិ នុ ខោ អហំ បដិគ្គណ្ហេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេសិ. អថស្ស ចិត្តំ ញត្វា ចតូហិ ទិសាហិ ចត្តារោ មហារាជានោ ឥន្ទនីលមណិមយេ បត្តេ ឧបនាមេសុំ, ភគវា តេ បដិក្ខិបិ. បុន មុគ្គវណ្ណសេលមយេ ចត្តារោ បត្តេ ឧបនាមេសុំ. ភគវា ចតុន្នម្បិ មហារាជានំ សទ្ធានុរក្ខណត្ថាយ ចត្តារោបិ បត្តេ បដិគ្គហេត្វា ឧបរូបរិ ឋបេត្វា ‘‘ឯកោ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ. ចត្តារោបិ មុខវដ្ដិយំ បញ្ញាយមានលេខា ហុត្វា មជ្ឈិមប្បមាណេន ឯកត្តំ ឧបគមិំសុ. ភគវា តស្មិំ បច្ចគ្ឃេ សេលមយេ បត្តេ អាហារំ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិត្វា អនុមោទនំ អកាសិ. តេ ទ្វេ ភាតរោ វាណិជា ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច សរណំ គន្ត្វា ទ្វេវាចិកា ឧបាសកា អហេសុំ. អថ នេសំ ‘‘ឯកំ នោ, ភន្តេ, បរិចរិតព្ពដ្ឋានំ ទេថា’’តិ វទន្តានំ ទក្ខិណហត្ថេន អត្តនោ សីសំ បរាមសិត្វា កេសធាតុយោ អទាសិ. តេ អត្តនោ នគរេ តា ធាតុយោ សុវណ្ណសមុគ្គស្ស អន្តោ បក្ខិបិត្វា ចេតិយំ បតិដ្ឋាបេសុំ.

សម្មាសម្ពុទ្ធោ បន តតោ វុដ្ឋាយ បុន អជបាលនិគ្រោធមេវ គន្ត្វា និគ្រោធមូលេ និសីទិ. អថស្ស តត្ថ និសិន្នមត្តស្សេវ អត្តនា អធិគតធម្មស្ស គម្ភីរតំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស សព្ពពុទ្ធានំ អាចិណ្ណោ – ‘‘កិច្ឆេន អធិគតោ ខោ ម្យាយំ ធម្មោ’’តិ បរេសំ អទេសេតុកាមតាការប្បត្តោ វិតក្កោ ឧទបាទិ. អថ ខោ ព្រហ្មា សហម្បតិ ‘‘នស្សតិ វត ភោ លោកោ, វិនស្សតិ វត ¶ ភោ លោកោ’’តិ ទសហិ ចក្កវាឡសហស្សេហិ សក្កសុយាមសន្តុសិតនិម្មានរតិវសវត្តិមហាព្រហ្មានោ អាទាយ ¶ សត្ថុ សន្តិកំ អាគន្ត្វា ‘‘ទេសេតុ, ភន្តេ, ភគវា ធម្ម’’ន្តិអាទិនា នយេន ធម្មទេសនំ អាយាចិ.

សត្ថា តស្ស បដិញ្ញំ ទត្វា ‘‘កស្ស នុ ខោ អហំ បឋមំ ធម្មំ ទេសេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ ‘‘អាឡារោ បណ្ឌិតោ, សោ ឥមំ ធម្មំ ខិប្បំ អាជានិស្សតី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា បុន ឱលោកេន្តោ តស្ស សត្តាហកាលង្កតភាវំ ញត្វា ឧទកំ អាវជ្ជេសិ. តស្សាបិ អភិទោសកាលង្កតភាវំ ញត្វា ‘‘ពហូបការា ខោ មេ បញ្ចវគ្គិយា ភិក្ខូ’’តិ បញ្ចវគ្គិយេ អារព្ភ មនសិ កត្វា ‘‘កហំ នុ ខោ តេ ឯតរហិ វិហរន្តី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘ពារាណសិយំ ¶ ឥសិបតនេ មិគទាយេ’’តិ ញត្វា កតិបាហំ ពោធិមណ្ឌសាមន្តាយេវ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ វិហរិត្វា ‘‘អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាយំ ពារាណសិំ គន្ត្វា ធម្មចក្កំ បវត្តេស្សាមី’’តិ បក្ខស្ស ចាតុទ្ទសិយំ បច្ចូសសមយេ បច្ចុដ្ឋាយ បភាតាយ រត្តិយា កាលស្សេវ បត្តចីវរមាទាយ អដ្ឋារសយោជនមគ្គំ បដិបន្នោ អន្តរាមគ្គេ ឧបកំ នាម អាជីវកំ ទិស្វា តស្ស អត្តនោ ពុទ្ធភាវំ អាចិក្ខិត្វា តំ ទិវសមេវ សាយន្ហសមយេ ឥសិបតនំ សម្បាបុណិ.

បញ្ចវគ្គិយា តថាគតំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ អាវុសោ, សមណោ គោតមោ បច្ចយពាហុល្លាយ អាវត្តិត្វា បរិបុណ្ណកាយោ បីណិន្ទ្រិយោ សុវណ្ណវណ្ណោ ហុត្វា អាគច្ឆតិ. ឥមស្ស វន្ទនាទីនិ ន ករិស្សាម, មហាកុលប្បសុតោ ខោ បនេស អាសនាភិហារំ អរហតិ, តេនស្ស អាសនមត្តំ បញ្ញាបេស្សាមា’’តិ កតិកំ អកំសុ. ភគវា សទេវកស្ស លោកស្ស ចិត្តាចារជាននសមត្ថេន ញាណេន ‘‘កិំ នុ ខោ ឥមេ ចិន្តយិំសូ’’តិ អាវជ្ជេត្វា ចិត្តំ អញ្ញាសិ. អថ តេសុ សព្ពទេវមនុស្សេសុ អនោទិស្សកវសេន ផរណសមត្ថំ មេត្តចិត្តំ សង្ខិបិត្វា ឱទិស្សកវសេន មេត្តចិត្តេន ផរិ. តេ ភគវតា មេត្តចិត្តេន សំផុដ្ឋា តថាគតេ ឧបសង្កមន្តេ សកាយ កតិកាយ សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តា បច្ចុគ្គន្ត្វា អភិវាទនាទីនិ សព្ពកិច្ចានិ អកំសុ. សម្មាសម្ពុទ្ធភាវំ បនស្ស អជានន្តា កេវលំ នាមេន ច អាវុសោវាទេន ច សមុទាចរិំសុ.

អថ នេ ភគវា – ‘‘មា, ភិក្ខវេ, តថាគតំ នាមេន ច អាវុសោវាទេន ច សមុទាចរថ. អរហំ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ អត្តនោ ពុទ្ធភាវំ ញាបេត្វា បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសិន្នោ ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តយោគេ វត្តមានេ អដ្ឋារសហិ ព្រហ្មកោដីហិ បរិវុតោ បញ្ចវគ្គិយត្ថេរេ អាមន្តេត្វា តិបរិវដ្ដំ ទ្វាទសាការំ ឆញាណវិជម្ភនំ អនុត្តរំ ¶ ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តន្តំ (មហាវ. ១៣ អាទយោ; សំ. និ. ៥.១០៨១) ទេសេសិ. តេសុ កោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ ទេសនានុសារេន ញាណំ បេសេន្តោ សុត្តបរិយោសានេ អដ្ឋារសហិ ព្រហ្មកោដីហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ. សត្ថា តត្ថេវ វស្សំ ឧបគន្ត្វា បុនទិវសេ វប្បត្ថេរំ ឱវទន្តោ វិហារេយេវ និសីទិ, សេសា ¶ ចត្តារោបិ បិណ្ឌាយ ចរិំសុ. វប្បត្ថេរោ បុព្ពណ្ហេយេវ សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ ¶ . ឯតេនេវុបាយេន បុនទិវសេ ភទ្ទិយត្ថេរំ, បុនទិវសេ មហានាមត្ថេរំ, បុនទិវសេ អស្សជិត្ថេរន្តិ សព្ពេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា បញ្ចមិយំ បក្ខស្ស បញ្ចបិ ថេរេ សន្និបាតេត្វា អនត្តលក្ខណសុត្តន្តំ (មហាវ. ២០ អាទយោ; សំ. និ. ៣.៥៩) ទេសេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ បញ្ចបិ ថេរា អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ. អថ សត្ថា យសស្ស កុលបុត្តស្ស ឧបនិស្សយំ ទិស្វា តំ រត្តិភាគេ និព្ពិជ្ជិត្វា គេហំ បហាយ និក្ខន្តំ ‘‘ឯហិ យសា’’តិ បក្កោសិត្វា តស្មិំយេវ រត្តិភាគេ សោតាបត្តិផលេ, បុនទិវសេ អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា, អបរេបិ តស្ស សហាយកេ ចតុបញ្ញាសជនេ ឯហិភិក្ខុបព្ពជ្ជាយ បព្ពាជេត្វា អរហត្តំ បាបេសិ.

ឯវំ លោកេ ឯកសដ្ឋិយា អរហន្តេសុ ជាតេសុ សត្ថា វុដ្ឋវស្សោ បវារេត្វា ‘‘ចរថ ភិក្ខវេ ចារិក’’ន្តិ សដ្ឋិភិក្ខូ ទិសាសុ បេសេត្វា សយំ ឧរុវេលំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ កប្បាសិកវនសណ្ឌេ តិំសភទ្ទវគ្គិយកុមារេ វិនេសិ. តេសុ សព្ពបច្ឆិមកោ សោតាបន្នោ, សព្ពុត្តមោ អនាគាមី អហោសិ. តេបិ សព្ពេ ឯហិភិក្ខុភាវេនេវ បព្ពាជេត្វា ទិសាសុ បេសេត្វា ឧរុវេលំ គន្ត្វា អឌ្ឍុឌ្ឍបាដិហារិយសហស្សានិ ទស្សេត្វា ឧរុវេលកស្សបាទយោ សហស្សជដិលបរិវារេ តេភាតិកជដិលេ វិនេត្វា ឯហិភិក្ខុភាវេន បព្ពាជេត្វា គយាសីសេ និសីទាបេត្វា អាទិត្តបរិយាយទេសនាយ (មហាវ. ៥៤) អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា តេន អរហន្តសហស្សេន បរិវុតោ ‘‘ពិម្ពិសាររញ្ញោ ទិន្នបដិញ្ញំ មោចេស្សាមី’’តិ រាជគហនគរូបចារេ លដ្ឋិវនុយ្យានំ អគមាសិ. រាជា ឧយ្យានបាលស្ស សន្តិកា ‘‘សត្ថា អាគតោ’’តិ សុត្វា ទ្វាទសនហុតេហិ ព្រាហ្មណគហបតិកេហិ បរិវុតោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ចក្កវិចិត្តតលេសុ សុវណ្ណបដ្ដវិតានំ វិយ បភាសមុទយំ វិស្សជ្ជេន្តេសុ តថាគតស្ស បាទេសុ សិរសា និបតិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ សទ្ធិំ បរិសាយ.

អថ ខោ តេសំ ព្រាហ្មណគហបតិកានំ ឯតទហោសិ – ‘‘កិំ នុ ខោ មហាសមណោ ឧរុវេលកស្សបេ ព្រហ្មចរិយំ ចរតិ, ឧទាហុ ឧរុវេលកស្សបោ មហាសមណេ’’តិ. ភគវា តេសំ ចេតស្សា ចេតោបរិវិតក្កមញ្ញាយ ឧរុវេលកស្សបំ គាថាយ អជ្ឈភាសិ –

‘‘កិមេវ ¶ ¶ ទិស្វា ឧរុវេលវាសិ, បហាសិ អគ្គិំ កិសកោវទានោ;

បុច្ឆាមិ តំ កស្សប ឯតមត្ថំ, កថំ បហីនំ តវ អគ្គិហុត្ត’’ន្តិ. –

ថេរោបិ ភគវតោ អធិប្បាយំ វិទិត្វា –

‘‘រូបេ ¶ ច សទ្ទេ ច អថោ រសេ ច, កាមិត្ថិយោ ចាភិវទន្តិ យញ្ញា;

ឯតំ មលន្តី ឧបធីសុ ញត្វា, តស្មា ន យិដ្ឋេ ន ហុតេ អរញ្ជិ’’ន្តិ. (មហាវ. ៥៥) –

ឥមំ គាថំ វត្វា អត្តនោ សាវកភាវប្បកាសនត្ថំ តថាគតស្ស បាទបិដ្ឋេ សីសំ ឋបេត្វា ‘‘សត្ថា មេ, ភន្តេ ភគវា, សាវកោហមស្មី’’តិ វត្វា ឯកតាលំ ទ្វិតាលំ តិតាលន្តិ យាវ សត្តតាលប្បមាណំ សត្តក្ខត្តុំ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ឱរុយ្ហ តថាគតំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. តំ បាដិហារិយំ ទិស្វា មហាជនោ ‘‘អហោ មហានុភាវា ពុទ្ធា, ឯវញ្ហិ ថាមគតទិដ្ឋិកោ នាម ‘អរហា’តិ មញ្ញមានោ ឧរុវេលកស្សបោបិ ទិដ្ឋិជាលំ ភិន្ទិត្វា តថាគតេន ទមិតោ’’តិ សត្ថុ គុណកថំយេវ កថេសិ. ភគវា ‘‘នាហំ ឥទានិយេវ ឧរុវេលកស្សបំ ទមេមិ, អតីតេបិ ឯស មយា ទមិតោ’’តិ វត្វា ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា មហានារទកស្សបជាតកំ (ជា. ២.២២.១១៥៣ អាទយោ) កថេត្វា ចត្តារិ សច្ចានិ បកាសេសិ. រាជា ឯកាទសហិ នហុតេហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ, ឯកនហុតំ ឧបាសកត្តំ បដិវេទេសិ. រាជា សត្ថុ សន្តិកេ និសិន្នោយេវ បញ្ច អស្សាសកេ បវេទេត្វា សរណំ គន្ត្វា ស្វាតនាយ និមន្តេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា ភគវន្តំ បទក្ខិណំ កត្វា បក្កមិ.

បុនទិវសេ យេហិ ច ភគវា ហិយ្យោ ទិដ្ឋោ, យេហិ ច អទិដ្ឋោ, តេ សព្ពេបិ រាជគហវាសិនោ អដ្ឋារសកោដិសង្ខា មនុស្សា តថាគតំ ទដ្ឋុកាមា បាតោវ រាជគហតោ លដ្ឋិវនុយ្យានំ អគមំសុ. តិគាវុតោ មគ្គោ នប្បហោសិ, សកលលដ្ឋិវនុយ្យានំ និរន្តរំ ផុដំ អហោសិ. មហាជនោ ទសពលស្ស រូបសោភគ្គប្បត្តំ អត្តភាវំ បស្សន្តោបិ តិត្តិំ កាតុំ នាសក្ខិ. វណ្ណភូមិ នាមេសា. ឯវរូបេសុ ហិ ឋានេសុ ភគវតោ លក្ខណានុព្យញ្ជនាទិប្បភេទា ¶ សព្ពាបិ រូបកាយសិរី វណ្ណេតព្ពា. ឯវំ រូបសោភគ្គប្បត្តំ ទសពលស្ស សរីរំ បស្សមានេន មហាជនេន និរន្តរំ ផុដេ ឧយ្យានេ ច គមនមគ្គេ ច ឯកភិក្ខុស្សបិ និក្ខមនោកាសោ នាហោសិ. តំ ទិវសំ កិរ ភគវតោ ភត្តំ ឆិន្នំ ¶ ភវេយ្យ, តស្មា ‘‘តំ មា អហោសី’’តិ សក្កស្ស និសិន្នាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សោ អាវជ្ជមានោ តំ ការណំ ញត្វា មាណវកវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វា ពុទ្ធធម្មសង្ឃបដិសំយុត្តា ថុតិយោ វទមានោ ទសពលស្ស បុរតោ ឱតរិត្វា ទេវានុភាវេន ឱកាសំ កត្វា –

‘‘ទន្តោ ទន្តេហិ សហ បុរាណជដិលេហិ, វិប្បមុត្តោ វិប្បមុត្តេហិ;

សិង្គីនិក្ខសវណ្ណោ, រាជគហំ បាវិសិ ភគវា.

‘‘មុត្តោ ¶ មុត្តេហិ…បេ….

‘‘តិណ្ណោ តិណ្ណេហិ…បេ….

‘‘សន្តោ សន្តេហិ…បេ… រាជគហំ បាវិសិ ភគវា.

‘‘ទសវាសោ ទសពលោ, ទសធម្មវិទូ ទសភិ ចុបេតោ;

សោ ទសសតបរិវារោ, រាជគហំ បាវិសិ ភគវា’’តិ. (មហាវ. ៥៨) –

ឥមាហិ គាថាហិ សត្ថុ វណ្ណំ វទមានោ បុរតោ បាយាសិ. តទា មហាជនោ មាណវកស្ស រូបសិរិំ ទិស្វា ‘‘អតិវិយ អភិរូបោ វតាយំ មាណវកោ, ន ខោ បន អម្ហេហិ ទិដ្ឋបុព្ពោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘កុតោ អយំ មាណវកោ, កស្ស វា អយ’’ន្តិ អាហ. តំ សុត្វា មាណវោ –

‘‘យោ ធីរោ សព្ពធិ ទន្តោ, សុទ្ធោ អប្បដិបុគ្គលោ;

អរហំ សុគតោ លោកេ, តស្សាហំ បរិចារកោ’’តិ. – គាថមាហ;

សត្ថា ¶ សក្កេន កតោកាសំ មគ្គំ បដិបជ្ជិត្វា ភិក្ខុសហស្សបរិវុតោ រាជគហំ បាវិសិ. រាជា ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, តីណិ រតនានិ វិនា វសិតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, វេលាយ វា អវេលាយ វា ភគវតោ សន្តិកំ អាគមិស្សាមិ, លដ្ឋិវនុយ្យានញ្ច នាម អតិទូរេ, ឥទំ បន អម្ហាកំ វេឡុវនុយ្យានំ នាតិទូរំ នច្ចាសន្នំ គមនាគមនសម្បន្នំ ពុទ្ធារហំ សេនាសនំ. ឥទំ មេ, ភន្តេ, ភគវា បដិគ្គណ្ហាតូ’’តិ សុវណ្ណភិង្គារេន បុប្ផគន្ធវាសិតំ មណិវណ្ណំ ឧទកមាទាយ វេឡុវនុយ្យានំ បរិច្ចជន្តោ ទសពលស្ស ហត្ថេ ឧទកំ បាតេសិ. តស្មិំ អារាមេ បដិគ្គហិតេយេវ ‘‘ពុទ្ធសាសនស្ស មូលានិ ឱតិណ្ណានី’’តិ មហាបថវី កម្បិ. ជម្ពុទីបតលស្មិញ្ហិ ឋបេត្វា វេឡុវនំ អញ្ញំ មហាបថវិំ កម្បេត្វា គហិតសេនាសនំ នាម នត្ថិ. តម្ពបណ្ណិទីបេបិ ឋបេត្វា មហាវិហារំ អញ្ញំ បថវិំ កម្បេត្វា គហិតសេនាសនំ នាម នត្ថិ. សត្ថា វេឡុវនារាមំ បដិគ្គហេត្វា រញ្ញោ អនុមោទនំ កត្វា ឧដ្ឋាយាសនា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ វេឡុវនំ អគមាសិ ¶ .

តស្មិំ ខោ បន សមយេ សារិបុត្តោ ច មោគ្គល្លានោ ចាតិ ទ្វេ បរិព្ពាជកា រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តិ អមតំ បរិយេសមានា. តេសុ សារិបុត្តោ អស្សជិត្ថេរំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋំ ទិស្វា ¶ បសន្នចិត្តោ បយិរុបាសិត្វា ‘‘យេ ធម្មា ហេតុប្បភវា’’តិអាទិគាថំ (មហាវ. ៦០; អប. ថេរ ១.១.២៨៦) សុត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ អត្តនោ សហាយកស្ស មោគ្គល្លានស្សបិ តមេវ គាថំ អភាសិ. សោបិ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តេ ឧភោបិ សញ្ចយំ ឱលោកេត្វា អត្តនោ បរិសាយ សទ្ធិំ ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជិំសុ. តេសុ មោគ្គល្លានោ សត្តាហេន អរហត្តំ បាបុណិ, សារិបុត្តោ អឌ្ឍមាសេន. ឧភោបិ តេ សត្ថា អគ្គសាវកដ្ឋានេ ឋបេសិ. សារិបុត្តត្ថេរេន ច អរហត្តំ បត្តទិវសេយេវ សន្និបាតំ អកាសិ.

តថាគតេ បន តស្មិញ្ញេវ វេឡុវនុយ្យានេ វិហរន្តេ សុទ្ធោទនមហារាជា ‘‘បុត្តោ កិរ មេ ឆព្ពស្សានិ ទុក្ករការិកំ ចរិត្វា បរមាភិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តវរធម្មចក្កោ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វេឡុវនេ វិហរតី’’តិ សុត្វា អញ្ញតរំ អមច្ចំ អាមន្តេសិ – ‘‘ឯហិ ភណេ, ត្វំ បុរិសសហស្សបរិវារោ រាជគហំ គន្ត្វា មម វចនេន ‘បិតា តេ សុទ្ធោទនមហារាជា ទដ្ឋុកាមោ’តិ វត្វា មម បុត្តំ គណ្ហិត្វា ឯហី’’តិ អាហ. សោ ¶ ‘‘ឯវំ, ទេវា’’តិ រញ្ញោ វចនំ សិរសា សម្បដិច្ឆិត្វា បុរិសសហស្សបរិវារោ ខិប្បមេវ សដ្ឋិយោជនមគ្គំ គន្ត្វា ទសពលស្ស ចតុបរិសមជ្ឈេ និសីទិត្វា ធម្មទេសនាវេលាយំ វិហារំ បាវិសិ. សោ ‘‘តិដ្ឋតុ តាវ រញ្ញា បហិតសាសន’’ន្តិ បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា យថាឋិតោវ សទ្ធិំ បុរិសសហស្សេន អរហត្តំ បត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. ភគវា ‘‘ឯថ ភិក្ខវោ’’តិ ហត្ថំ បសារេសិ. សព្ពេ តង្ខណញ្ញេវ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា សដ្ឋិវស្សិកត្ថេរា វិយ អហេសុំ. អរហត្តំ បត្តកាលតោ បដ្ឋាយ បន អរិយា នាម មជ្ឈត្តាវ ហោន្តីតិ, សោ រញ្ញា បហិតសាសនំ ទសពលស្ស ន កថេសិ. រាជា – ‘‘នេវ គតោ អាគច្ឆតិ, ន សាសនំ សុយ្យតី’’តិ ‘‘ឯហិ ភណេ, ត្វំ គច្ឆា’’តិ ឯតេនេវ និយាមេន អញ្ញំ អមច្ចំ បេសេសិ. សោបិ គន្ត្វា បុរិមនយេនេវ សទ្ធិំ បរិសាយ អរហត្តំ បត្វា តុណ្ហី អហោសិ. បុន រាជា ‘‘ឯហិ ភណេ, ត្វំ គច្ឆ, ត្វំ គច្ឆា’’តិ ឯតេនេវ និយាមេន អបរេបិ សត្ត អមច្ចេ បេសេសិ. តេ សព្ពេ នវ បុរិសសហស្សបរិវារា នវ អមច្ចា អត្តនោ កិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា តុណ្ហីភូតា តត្ថេវ វិហរិំសុ.

រាជា សាសនមត្តម្បិ អាហរិត្វា អាចិក្ខន្តំ អលភិត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ឯត្តកាបិ ជនា មយិ សិនេហាភាវេន សាសនមត្តម្បិ ន បច្ចាហរិំសុ, កោ នុ ¶ ខោ មេ សាសនំ ករិស្សតី’’តិ សព្ពំ រាជពលំ ឱលោកេន្តោ កាឡុទាយិំ អទ្ទស. សោ កិរ រញ្ញោ សព្ពត្ថសាធកោ អព្ភន្តរិកោ អតិវិយ វិស្សាសិកោ អមច្ចោ ពោធិសត្តេន សទ្ធិំ ឯកទិវសេ ជាតោ សហបំសុកីឡកោ សហាយោ. អថ នំ រាជា អាមន្តេសិ – ‘‘តាត កាឡុទាយិ, អហំ មម បុត្តំ ទដ្ឋុកាមោ នវបុរិសសហស្សបរិវារេន នវ អមច្ចេ បេសេសិំ, តេសុ ឯកោបិ អាគន្ត្វា សាសនមត្តំ អារោចេន្តោ នាម ¶ នត្ថិ. ទុជ្ជានោ ខោ បន មេ ជីវិតន្តរាយោ, ជីវមានោយេវាហំ បុត្តំ ទដ្ឋុកាមោ. សក្ខិស្សសិ នុ ខោ មេ បុត្តំ ទស្សេតុ’’ន្តិ? ‘‘សក្ខិស្សាមិ, ទេវ, សចេ បព្ពជិតុំ លភិស្សាមី’’តិ. ‘‘តាត, ត្វំ បព្ពជិតោ វា អបព្ពជិតោ វា មយ្ហំ បុត្តំ ទស្សេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ រញ្ញោ សាសនំ អាទាយ រាជគហំ គន្ត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនាវេលាយ បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ ធម្មំ សុត្វា សបរិវារោ អរហត្តំ បត្វា ឯហិភិក្ខុភាវេន បព្ពជិត្វា វិហាសិ.

សត្ថា ¶ ពុទ្ធោ ហុត្វា បឋមំ អន្តោវស្សំ ឥសិបតនេ វសិត្វា វុដ្ឋវស្សោ បវារេត្វា ឧរុវេលំ គន្ត្វា តត្ថ តយោ មាសេ វសន្តោ តេភាតិកជដិលេ វិនេត្វា ភិក្ខុសហស្សបរិវារោ ផុស្សមាសបុណ្ណមាយំ រាជគហំ គន្ត្វា ទ្វេ មាសេ វសិ. ឯត្តាវតា ពារាណសិតោ និក្ខន្តស្ស បញ្ច មាសា ជាតា, សកលោ ហេមន្តោ អតិក្កន្តោ. កាឡុទាយិត្ថេរស្ស អាគតទិវសតោ សត្តដ្ឋទិវសា វីតិវត្តា. ថេរោ ផគ្គុណមាសបុណ្ណមាយំ ចិន្តេសិ – ‘‘អតិក្កន្តោ ទានិ ហេមន្តោ, វសន្តសមយោ អនុប្បត្តោ, មនុស្សេហិ សស្សាទីនិ ឧទ្ធរិត្វា សម្មុខសម្មុខដ្ឋានេហិ មគ្គា ទិន្នា, ហរិតតិណសញ្ឆន្នា បថវី, សុបុប្ផិតា វនសណ្ឌា, បដិបជ្ជនក្ខមា មគ្គា, កាលោ ទសពលស្ស ញាតិសង្គហំ កាតុ’’ន្តិ. អថ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា –

‘‘អង្គារិនោ ទានិ ទុមា ភទន្តេ, ផលេសិនោ ឆទនំ វិប្បហាយ;

តេ អច្ចិមន្តោវ បភាសយន្តិ, សមយោ មហាវីរ ភាគី រសានំ…បេ…. (ថេរគា. ៥២៧);

‘‘នាតិសីតំ នាតិឧណ្ហំ, នាតិទុព្ភិក្ខឆាតកំ;

សទ្ទលា ហរិតា ភូមិ, ឯស កាលោ មហាមុនី’’តិ. –

សដ្ឋិមត្តាហិ គាថាហិ ទសពលស្ស កុលនគរគមនវណ្ណំ វណ្ណេសិ. អថ នំ សត្ថា – ‘‘កិំ នុ ខោ, ឧទាយិ, មធុរស្សរេន គមនវណ្ណំ វណ្ណេសី’’តិ អាហ. ‘‘តុម្ហាកំ, ភន្តេ, បិតា សុទ្ធោទនមហារាជា តុម្ហេ បស្សិតុកាមោ, ករោថ ញាតកានំ សង្គហ’’ន្តិ. ‘‘សាធុ, ឧទាយិ, ករិស្សាមិ ញាតកានំ សង្គហំ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារោចេហិ, គមិយវត្តំ ¶ បរិបូរេស្សន្តី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ថេរោ តេសំ អារោចេសិ.

ភគវា អង្គមគធវាសីនំ កុលបុត្តានំ ទសហិ សហស្សេហិ, កបិលវត្ថុវាសីនំ ទសហិ សហស្សេហីតិ សព្ពេហេវ វីសតិសហស្សេហិ ខីណាសវភិក្ខូហិ បរិវុតោ រាជគហា និក្ខមិត្វា ទិវសេ ¶ ទិវសេ យោជនំ គច្ឆតិ. ‘‘រាជគហតោ សដ្ឋិយោជនំ កបិលវត្ថុំ ទ្វីហិ មាសេហិ បាបុណិស្សាមី’’តិ អតុរិតចារិកំ បក្កាមិ. ថេរោបិ ‘‘ភគវតោ និក្ខន្តភាវំ រញ្ញោ អារោចេស្សាមី’’តិ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា រញ្ញោ និវេសនេ បាតុរហោសិ. រាជា ថេរំ ទិស្វា តុដ្ឋចិត្តោ មហារហេ បល្លង្កេ និសីទាបេត្វា ¶ អត្តនោ បដិយាទិតស្ស នានគ្គរសភោជនស្ស បត្តំ បូរេត្វា អទាសិ. ថេរោ ឧដ្ឋាយ គមនាការំ ទស្សេសិ. ‘‘និសីទិត្វា ភុញ្ជ, តាតា’’តិ. ‘‘សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ភុញ្ជិស្សាមិ, មហារាជា’’តិ. ‘‘កហំ បន, តាត, សត្ថា’’តិ? ‘‘វីសតិសហស្សភិក្ខុបរិវារោ តុម្ហាកំ ទស្សនត្ថាយ ចារិកំ និក្ខន្តោ, មហារាជា’’តិ. រាជា តុដ្ឋមានសោ អាហ – ‘‘តុម្ហេ ឥមំ បរិភុញ្ជិត្វា យាវ មម បុត្តោ ឥមំ នគរំ បាបុណាតិ, តាវស្ស ឥតោវ បិណ្ឌបាតំ បរិហរថា’’តិ. ថេរោ អធិវាសេសិ. រាជា ថេរំ បរិវិសិត្វា បត្តំ គន្ធចុណ្ណេន ឧព្ពដ្ដេត្វា ឧត្តមស្ស ភោជនស្ស បូរេត្វា ‘‘តថាគតស្ស ទេថា’’តិ ថេរស្ស ហត្ថេ បតិដ្ឋាបេសិ. ថេរោ សព្ពេសំ បស្សន្តានំយេវ បត្តំ អាកាសេ ខិបិត្វា សយម្បិ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បិណ្ឌបាតំ អាហរិត្វា សត្ថុ ហត្ថេ ឋបេសិ. សត្ថា តំ បរិភុញ្ជិ. ឯតេនេវ ឧបាយេន ថេរោ ទិវសេ ទិវសេ បិណ្ឌបាតំ អាហរិ. សត្ថាបិ អន្តរាមគ្គេ រញ្ញោយេវ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិ. ថេរោបិ ភត្តកិច្ចាវសានេ ទិវសេ ទិវសេ ‘‘អជ្ជ ភគវា ឯត្តកំ អាគតោ, អជ្ជ ឯត្តក’’ន្តិ ពុទ្ធគុណបដិសំយុត្តាយ ច កថាយ សកលំ រាជកុលំ សត្ថុទស្សនំ វិនាយេវ សត្ថរិ សញ្ជាតប្បសាទំ អកាសិ. តេនេវ នំ ភគវា ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ កុលប្បសាទកានំ យទិទំ កាឡុទាយី’’តិ (អ. និ. ១.២១៩, ២២៥) ឯតទគ្គេ ឋបេសិ.

សាកិយាបិ ខោ អនុប្បត្តេ ភគវតិ ‘‘អម្ហាកំ ញាតិសេដ្ឋំ បស្សិស្សាមា’’តិ សន្និបតិត្វា ភគវតោ វសនដ្ឋានំ វីមំសមានា ‘‘និគ្រោធសក្កស្ស អារាមោ រមណីយោ’’តិ សល្លក្ខេត្វា តត្ថ សព្ពំ បដិជគ្គនវិធិំ ការេត្វា គន្ធបុប្ផហត្ថា បច្ចុគ្គមនំ ករោន្តា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតេ ទហរទហរេ នាគរទារកេ ច នាគរទារិកាយោ ច បឋមំ បហិណិំសុ, តតោ រាជកុមារេ ច រាជកុមារិកាយោ ច, តេសំ អនន្តរា សាមំ គន្ធបុប្ផាទីហិ បូជយមានា ភគវន្តំ គហេត្វា និគ្រោធារាមមេវ អគមំសុ. តត្ថ ភគវា វីសតិសហស្សខីណាសវបរិវុតោ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិ ¶ . សាកិយា នាម មានជាតិកា មានត្ថទ្ធា, តេ ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារោ អម្ហេហិ ទហរតរោ, អម្ហាកំ កនិដ្ឋោ, ភាគិនេយ្យោ, បុត្តោ, នត្តា’’តិ ចិន្តេត្វា ទហរទហរេ រាជកុមារេ អាហំសុ – ‘‘តុម្ហេ វន្ទថ, មយំ តុម្ហាកំ បិដ្ឋិតោ និសីទិស្សាមា’’តិ.

តេសុ ¶ ឯវំ អវន្ទិត្វា និសិន្នេសុ ភគវា តេសំ អជ្ឈាសយំ ឱលោកេត្វា ‘‘ន មំ ញាតយោ វន្ទន្តិ, ហន្ទ ទានិ តេ វន្ទាបេស្សាមី’’តិ អភិញ្ញាបាទកំ ចតុត្ថំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ ¶ អាកាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា តេសំ សីសេ បាទបំសុំ ឱកិរមានោ វិយ កណ្ឌម្ពរុក្ខមូលេ យមកបាដិហារិយសទិសំ បាដិហារិយំ អកាសិ. រាជា តំ អច្ឆរិយំ ទិស្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ ជាតទិវសេ កាលទេវលស្ស វន្ទនត្ថំ ឧបនីតានំ វោបាទេ បរិវត្តេត្វា ព្រាហ្មណស្ស មត្ថកេ បតិដ្ឋិតេ ទិស្វាបិ អហំ តុម្ហាកំ បាទេ វន្ទិំ, អយំ មេ បឋមវន្ទនា. វប្បមង្គលទិវសេ ច ជម្ពុច្ឆាយាយ សិរិសយនេ និបន្នានំ វោជម្ពុច្ឆាយាយ អបរិវត្តនំ ទិស្វាបិ បាទេ វន្ទិំ, អយំ មេ ទុតិយវន្ទនា. ឥទានិ បន ឥមំ អទិដ្ឋបុព្ពំ បាដិហារិយំ ទិស្វាបិ អហំ តុម្ហាកំ បាទេ វន្ទាមិ, អយំ មេ តតិយវន្ទនា’’តិ. រញ្ញា បន វន្ទិតេ ភគវន្តំ អវន្ទិត្វា ឋាតុំ សមត្ថោ នាម ឯកសាកិយោបិ នាហោសិ, សព្ពេ វន្ទិំសុយេវ.

ឥតិ ភគវា ញាតយោ វន្ទាបេត្វា អាកាសតោ ឱតរិត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. និសិន្នេ ភគវតិ សិខាបត្តោ ញាតិសមាគមោ អហោសិ, សព្ពេ ឯកគ្គចិត្តា ហុត្វា និសីទិំសុ. តតោ មហាមេឃោ បោក្ខរវស្សំ វស្សិ. តម្ពវណ្ណំ ឧទកំ ហេដ្ឋា វិរវន្តំ គច្ឆតិ, តេមិតុកាមោវ តេមេតិ, អតេមិតុកាមស្ស សរីរេ ឯកពិន្ទុមត្តម្បិ ន បតតិ. តំ ទិស្វា សព្ពេ អច្ឆរិយព្ភុតចិត្តា ជាតា ‘‘អហោ អច្ឆរិយំ, អហោ អព្ភុត’’ន្តិ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ. សត្ថា ‘‘ន ឥទានេវ មយ្ហំ ញាតិសមាគមេ បោក្ខរវស្សំ វស្សតិ, អតីតេបិ វស្សី’’តិ ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា វេស្សន្តរជាតកំ (ជា. ២.២២.១៦៥៥ អាទយោ) កថេសិ. ធម្មកថំ សុត្វា សព្ពេ ឧដ្ឋាយ វន្ទិត្វា បក្កមិំសុ. ឯកោបិ រាជា វា រាជមហាមត្តោ វា ‘‘ស្វេ អម្ហាកំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ វត្វា គតោ នាម នត្ថិ.

សត្ថា បុនទិវសេ វីសតិភិក្ខុសហស្សបរិវុតោ កបិលវត្ថុំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. តំ ន កោចិ គន្ត្វា និមន្តេសិ, ន បត្តំ វា អគ្គហេសិ. ភគវា ឥន្ទខីលេ ឋិតោវ អាវជ្ជេសិ – ‘‘កថំ នុ ខោ បុព្ពពុទ្ធា កុលនគរេ បិណ្ឌាយ ចរិំសុ, កិំ ឧប្បដិបាដិយា ឥស្សរជនានំ ឃរានិ អគមំសុ, ឧទាហុ សបទានចារិកំ ចរិំសូ’’តិ? តតោ ឯកពុទ្ធស្សបិ ឧប្បដិបាដិយា ¶ គមនំ អទិស្វា ‘‘មយាបិ ទានិ អយមេវ តេសំ វំសោ បគ្គហេតព្ពោ, អាយតិញ្ច មម សាវកា ¶ មមញ្ញេវ អនុសិក្ខន្តា បិណ្ឌចារិកវត្តំ បរិបូរេស្សន្តី’’តិ កោដិយំ និវិដ្ឋគេហតោ បដ្ឋាយ សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរិ. ‘‘អយ្យោ កិរ សិទ្ធត្ថកុមារោ បិណ្ឌាយ ចរតី’’តិ ទ្វិភូមិកតិភូមិកាទីសុ បាសាទេសុ សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា មហាជនោ ទស្សនព្យាវដោ អហោសិ.

រាហុលមាតាបិ ទេវី – ‘‘អយ្យបុត្តោ កិរ ឥមស្មិំយេវ នគរេ មហន្តេន រាជានុភាវេន សុវណ្ណសិវិកាទីហិ វិចរិត្វា ឥទានិ កេសមស្សុំ ឱហារេត្វា កាសាយវត្ថនិវាសនោ កបាលហត្ថោ បិណ្ឌាយ ចរតិ, សោភតិ នុ ខោ’’តិ សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា ឱលោកយមានា ភគវន្តំ នានាវិរាគសមុជ្ជលាយ ¶ សរីរប្បភាយ នគរវីថិយោ ឱភាសេត្វា ព្យាមប្បភាបរិក្ខេបសមុបព្យូឡ្ហាយ អសីតានុព្យញ្ជនប្បភាសិតាយ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណបដិមណ្ឌិតាយ អនោបមាយ ពុទ្ធសិរិយា វិរោចមានំ ទិស្វា ឧណ្ហីសតោ បដ្ឋាយ យាវ បាទតលា –

‘‘សិនិទ្ធនីលមុទុកុញ្ចិតកេសោ, សូរិយនិម្មលតលាភិនលាដោ;

យុត្តតុង្គមុទុកាយតនាសោ, រំសិជាលវិកសិតោ នរសីហោ’’តិ. –

ឯវមាទិកាហិ ទសហិ នរសីហគាថាហិ អភិត្ថវិត្វា ‘‘តុម្ហាកំ បុត្តោ បិណ្ឌាយ ចរតី’’តិ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា សំវិគ្គហទយោ ហត្ថេន សាដកំ សណ្ឌបេន្តោ តុរិតតុរិតោ និក្ខមិត្វា វេគេន គន្ត្វា ភគវតោ បុរតោ ឋត្វា អាហ – ‘‘កិន្នុ ខោ, ភន្តេ, អម្ហេ លជ្ជាបេថ, កិមត្ថំ បិណ្ឌាយ ចរថ, កិំ ‘ឯត្តកានំ ភិក្ខូនំ ន សក្កា ភត្តំ លទ្ធុ’ន្តិ សញ្ញំ ករិត្ថា’’តិ? ‘‘វំសចារិត្តមេតំ, មហារាជ, អម្ហាក’’ន្តិ. ‘‘ននុ, ភន្តេ, អម្ហាកំ វំសោ នាម មហាសម្មតខត្តិយវំសោ, ឯត្ថ ច ឯកខត្តិយោបិ ភិក្ខាចរកោ នាម នត្ថី’’តិ. ‘‘អយំ, មហារាជ, ខត្តិយវំសោ នាម តវ វំសោ. អម្ហាកំ បន ‘ទីបង្ករោ កោណ្ឌញ្ញោ…បេ… កស្សបោ’តិ អយំ ពុទ្ធវំសោ នាម. ឯតេ ច អញ្ញេ ច អនេកសហស្សសង្ខា ពុទ្ធា ភិក្ខាចារេនេវ ជីវិកំ កប្បេសុ’’ន្តិ អន្តរវីថិយំ ឋិតោវ –

‘‘ឧត្តិដ្ឋេ ¶ នប្បមជ្ជេយ្យ, ធម្មំ សុចរិតំ ចរេ;

ធម្មចារី សុខំ សេតិ, អស្មិំ លោកេ បរម្ហិ ចា’’តិ. (ធ. ប. ១៦៨) –

ឥមំ ¶ គាថមាហ. គាថាបរិយោសានេ រាជា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ.

‘‘ធម្មញ្ចរេ សុចរិតំ, ន នំ ទុច្ចរិតំ ចរេ;

ធម្មចារី សុខំ សេតិ, អស្មិំ លោកេ បរម្ហិ ចា’’តិ. (ធ. ប. ១៦៩) –

ឥមំ គាថំ សុត្វា សកទាគាមិផលេ បតិដ្ឋាសិ, មហាធម្មបាលជាតកំ (ជា. ១.១០.៩២ អាទយោ) សុត្វា អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋាសិ, មរណសមយេ សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា សិរិសយនេ និបន្នោយេវ អរហត្តំ បាបុណិ. អរញ្ញវាសេន បធានានុយោគកិច្ចំ រញ្ញោ នាហោសិ. សោ សោតាបត្តិផលំ សច្ឆិកត្វាយេវ បន ភគវតោ បត្តំ គហេត្វា សបរិសំ ភគវន្តំ មហាបាសាទំ អារោបេត្វា បណីតេន ខាទនីយេន ភោជនីយេន បរិវិសិ. ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ សព្ពំ ឥត្ថាគារំ អាគន្ត្វា ភគវន្តំ វន្ទិ ¶ ឋបេត្វា រាហុលមាតរំ. សា បន ‘‘គច្ឆ, អយ្យបុត្តំ វន្ទាហី’’តិ បរិជនេន វុច្ចមានាបិ ‘‘សចេ មយ្ហំ គុណោ អត្ថិ, សយមេវ មម សន្តិកំ អយ្យបុត្តោ អាគមិស្សតិ, អាគតមេវ នំ វន្ទិស្សាមី’’តិ វត្វា ន អគមាសិ.

ភគវា រាជានំ បត្តំ គាហាបេត្វា ទ្វីហិ អគ្គសាវកេហិ សទ្ធិំ រាជធីតាយ សិរិគព្ភំ គន្ត្វា ‘‘រាជធីតា យថារុចិ វន្ទមានា ន កិញ្ចិ វត្តព្ពា’’តិ វត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. សា វេគេនាគន្ត្វា គោប្ផកេសុ គហេត្វា បាទបិដ្ឋិយំ សីសំ បរិវត្តេត្វា យថាជ្ឈាសយំ វន្ទិ. រាជា រាជធីតាយ ភគវតិ សិនេហពហុមានាទិគុណសម្បត្តិំ កថេសិ – ‘‘ភន្តេ, មម ធីតា ‘តុម្ហេហិ កាសាយានិ វត្ថានិ និវាសិតានី’តិ សុត្វា តតោ បដ្ឋាយ កាសាយវត្ថនិវត្ថា ជាតា, តុម្ហាកំ ឯកភត្តិកភាវំ សុត្វា ឯកភត្តិកាវ ជាតា, តុម្ហេហិ មហាសយនស្ស ឆឌ្ឌិតភាវំ សុត្វា បដ្ដិកាមញ្ចកេយេវ និបន្នា, តុម្ហាកំ មាលាគន្ធាទីហិ វិរតភាវំ ញត្វា វិរតមាលាគន្ធាវ ជាតា, អត្តនោ ញាតកេហិ ‘មយំ បដិជគ្គិស្សាមា’តិ សាសនេ បេសិតេបិ តេសុ ឯកញាតកម្បិ ន ឱលោកេសិ, ឯវំ គុណសម្បន្នា មេ, ភន្តេ, ធីតា’’តិ. ‘‘អនច្ឆរិយំ, មហារាជ, អយំ ឥទានិ តយា រក្ខិយមានា រាជធីតា បរិបក្កេ ញាណេ អត្តានំ រក្ខេយ្យ, ឯសា បុព្ពេ អនារក្ខា បព្ពតបាទេ វិចរមានា អបរិបក្កេបិ ញាណេ អត្តានំ រក្ខី’’តិ វត្វា ចន្ទកិន្នរីជាតកំ (ជា. ១.១៤.១៨ អាទយោ) កថេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ.

បុនទិវសេ ¶ បន នន្ទស្ស រាជកុមារស្ស អភិសេកគេហប្បវេសនវិវាហមង្គលេសុ វត្តមានេសុ តស្ស គេហំ គន្ត្វា កុមារំ បត្តំ គាហាបេត្វា បព្ពាជេតុកាមោ មង្គលំ វត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. ជនបទកល្យាណី កុមារំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘តុវដំ ខោ, អយ្យបុត្ត, អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ វត្វា គីវំ បសារេត្វា ឱលោកេសិ. សោ ភគវន្តំ ‘‘បត្តំ ¶ គណ្ហថា’’តិ វត្តុំ អវិសហមានោ វិហារំយេវ អគមាសិ. តំ អនិច្ឆមានំយេវ ភគវា បព្ពាជេសិ. ឥតិ ភគវា កបិលវត្ថុំ គន្ត្វា តតិយទិវសេ នន្ទំ បព្ពាជេសិ.

សត្តមេ ទិវសេ រាហុលមាតាបិ កុមារំ អលង្ករិត្វា ភគវតោ សន្តិកំ បេសេសិ – ‘‘បស្ស, តាត, ឯតំ វីសតិសហស្សសមណបរិវុតំ សុវណ្ណវណ្ណំ ព្រហ្មរូបវណ្ណំ សមណំ, អយំ តេ បិតា, ឯតស្ស មហន្តា និធយោ អហេសុំ ត្យស្ស និក្ខមនកាលតោ បដ្ឋាយ ន បស្សាម, គច្ឆ, នំ ទាយជ្ជំ យាចាហិ – ‘អហំ, តាត, កុមារោ អភិសេកំ បត្វា ចក្កវត្តី ភវិស្សាមិ, ធនេន មេ អត្ថោ, ធនំ មេ ទេហិ. សាមិកោ ហិ បុត្តោ បិតុសន្តកស្សា’’’តិ. កុមារោ ច ភគវតោ សន្តិកំ គន្ត្វាវ បិតុសិនេហំ លភិត្វា ហដ្ឋចិត្តោ ‘‘សុខា តេ, សមណ, ឆាយា’’តិ វត្វា អញ្ញញ្ច ¶ ពហុំ អត្តនោ អនុរូបំ វទន្តោ អដ្ឋាសិ. ភគវា កតភត្តកិច្ចោ អនុមោទនំ វត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. កុមារោបិ ‘‘ទាយជ្ជំ មេ, សមណ, ទេហិ, ទាយជ្ជំ មេ, សមណ, ទេហី’’តិ ភគវន្តំ អនុពន្ធិ. ន ភគវា កុមារំ និវត្តាបេសិ, បរិជនោបិ ភគវតា សទ្ធិំ គច្ឆន្តំ និវត្តេតុំ នាសក្ខិ. ឥតិ សោ ភគវតា សទ្ធិំ អារាមមេវ អគមាសិ.

តតោ ភគវា ចិន្តេសិ – ‘‘យំ អយំ បិតុសន្តកំ ធនំ ឥច្ឆតិ, តំ វដ្ដានុគតំ សវិឃាតំ, ហន្ទស្ស មេ ពោធិមណ្ឌេ បដិលទ្ធំ សត្តវិធំ អរិយធនំ ទេមិ, លោកុត្តរទាយជ្ជស្ស នំ សាមិកំ ករោមី’’តិ អាយស្មន្តំ សារិបុត្តំ អាមន្តេសិ – ‘‘តេន ហិ, សារិបុត្ត, រាហុលំ បព្ពាជេហី’’តិ. ថេរោ តំ បព្ពាជេសិ. បព្ពជិតេ ច បន កុមារេ រញ្ញោ អធិមត្តំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជិ, តំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘សាធុ, ភន្តេ, អយ្យា មាតាបិតូហិ អននុញ្ញាតំ បុត្តំ ន បព្ពាជេយ្យុ’’ន្តិ វរំ យាចិ. ភគវា ច តស្ស វរំ ទត្វា បុនេកទិវសេ រាជនិវេសនេ កតភត្តកិច្ចោ ឯកមន្តំ និសិន្នេន រញ្ញា ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទុក្ករការិកកាលេ ឯកា ទេវតា មំ ឧបសង្កមិត្វា ‘បុត្តោ តេ កាលង្កតោ’តិ អាហ, តស្សា វចនំ អសទ្ទហន្តោ ‘ន មយ្ហំ បុត្តោ សម្ពោធិំ អប្បត្វា កាលំ ករោតី’តិ តំ ¶ បដិក្ខិបិ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘តុម្ហេ ឥទានិ កិំ សទ្ទហិស្សថ, យេ តុម្ហេ បុព្ពេបិ អដ្ឋិកានិ ទស្សេត្វា ‘បុត្តោ តេ មតោ’តិ វុត្តេ ន សទ្ទហិត្ថា’’តិ ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា មហាធម្មបាលជាតកំ កថេសិ. កថាបរិយោសានេ រាជា អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិ.

ឥតិ ភគវា បិតរំ តីសុ ផលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ បុនទេវ រាជគហំ គន្ត្វា សីតវនេ វិហាសិ. តស្មិំ ¶ សមយេ អនាថបិណ្ឌិកោ គហបតិ បញ្ចហិ សកដសតេហិ ភណ្ឌំ អាទាយ រាជគហំ គន្ត្វា អត្តនោ បិយសហាយកស្ស សេដ្ឋិនោ គេហំ គន្ត្វា តត្ថ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ឧប្បន្នភាវំ សុត្វា ពលវបច្ចូសេ ទេវតានុភាវេន វិវដេន ទ្វារេន សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ, ទុតិយេ ទិវសេ ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា សាវត្ថិំ អាគមនត្ថាយ សត្ថុ បដិញ្ញំ គហេត្វា អន្តរាមគ្គេ បញ្ចចត្តាលីសយោជនដ្ឋានេ សតសហស្សំ ទត្វា យោជនិកេ យោជនិកេ វិហារំ ការេត្វា ជេតវនំ កោដិសន្ថារេន អដ្ឋារសហិ ហិរញ្ញកោដីហិ កិណិត្វា នវកម្មំ បដ្ឋបេសិ. សោ មជ្ឈេ ទសពលស្ស គន្ធកុដិំ ការេសិ, តំ បរិវារេត្វា អសីតិយា មហាថេរានំ បាដិយេក្កំ ឯកសន្និវេសនេ អាវាសេ ឯកកុដិកទ្វិកុដិកហំសវដ្ដកទីឃរស្សសាលាមណ្ឌបាទិវសេន សេសសេនាសនានិ បោក្ខរណិចង្កមនរត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានានិ ចាតិ អដ្ឋារសកោដិបរិច្ចាគេន រមណីយេ ភូមិភាគេ មនោរមំ វិហារំ ការេត្វា ទសពលស្ស អាគមនត្ថាយ ទូតំ បាហេសិ. សត្ថា តស្ស វចនំ សុត្វា មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ រាជគហា និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន សាវត្ថិនគរំ បាបុណិ.

មហាសេដ្ឋិបិ ¶ ខោ វិហារមហំ សជ្ជេត្វា តថាគតស្ស ជេតវនំ បវិសនទិវសេ បុត្តំ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ កត្វា អលង្កតបដិយត្តេហេវ បញ្ចហិ កុមារសតេហិ សទ្ធិំ បេសេសិ. សោ សបរិវារោ បញ្ចវណ្ណវត្ថសមុជ្ជលានិ បញ្ច ធជសតានិ គហេត្វា ទសពលស្ស បុរតោ អហោសិ, តេសំ បច្ឆតោ មហាសុភទ្ទា ចូឡសុភទ្ទាតិ ទ្វេ សេដ្ឋិធីតរោ បញ្ចហិ កុមារិកាសតេហិ សទ្ធិំ បុណ្ណឃដេ គហេត្វា និក្ខមិំសុ, តាសំ បច្ឆតោ សេដ្ឋិភរិយា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា បញ្ចហិ មាតុគាមសតេហិ សទ្ធិំ បុណ្ណបាតិយោ គហេត្វា និក្ខមិ, សព្ពេសំ បច្ឆតោ មហាសេដ្ឋិ ¶ អហតវត្ថនិវត្ថោ អហតវត្ថនិវត្ថេហេវ បញ្ចហិ សេដ្ឋិសតេហិ សទ្ធិំ ភគវន្តំ អព្ភុគ្គញ្ឆិ. ភគវា ឥមំ ឧបាសកបរិសំ បុរតោ កត្វា មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ អត្តនោ សរីរប្បភាយ សុវណ្ណរសសេកសិញ្ចនានិ វិយ វនន្តរានិ កុរុមានោ អនន្តាយ ពុទ្ធលីលាយ អបរិមាណាយ ពុទ្ធសិរិយា ជេតវនវិហារំ បាវិសិ.

អថ នំ អនាថបិណ្ឌិកោ អាបុច្ឆិ – ‘‘កថាហំ, ភន្តេ, ឥមស្មិំ វិហារេ បដិបជ្ជាមី’’តិ? ‘‘តេន ហិ, គហបតិ, ឥមំ វិហារំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស បតិដ្ឋាបេហី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ មហាសេដ្ឋិ សុវណ្ណភិង្គារំ អាទាយ ទសពលស្ស ហត្ថេ ឧទកំ បាតេត្វា ‘‘ឥមំ ជេតវនវិហារំ ¶ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ អទាសិ. សត្ថា វិហារំ បដិគ្គហេត្វា អនុមោទនំ ករោន្តោ –

‘‘សីតំ ឧណ្ហំ បដិហន្តិ, តតោ វាឡមិគានិ ច;

សរីសបេ ច មកសេ, សិសិរេ ចាបិ វុដ្ឋិយោ.

‘‘តតោ វាតាតបោ ឃោរោ, សញ្ជាតោ បដិហញ្ញតិ;

លេណត្ថញ្ច សុខត្ថញ្ច, ឈាយិតុញ្ច វិបស្សិតុំ.

‘‘វិហារទានំ សង្ឃស្ស, អគ្គំ ពុទ្ធេន វណ្ណិតំ;

តស្មា ហិ បណ្ឌិតោ បោសោ, សម្បស្សំ អត្ថមត្តនោ.

‘‘វិហារេ ការយេ រម្មេ, វាសយេត្ថ ពហុស្សុតេ;

តេសំ អន្នញ្ច បានញ្ច, វត្ថសេនាសនានិ ច.

‘‘ទទេយ្យ ¶ ឧជុភូតេសុ, វិប្បសន្នេន ចេតសា;

តេ តស្ស ធម្មំ ទេសេន្តិ, សព្ពទុក្ខាបនូទនំ;

យំ សោ ធម្មំ ឥធញ្ញាយ, បរិនិព្ពាតិ អនាសវោ’’តិ. (ចូឡវ. ២៩៥) –

វិហារានិសំសំ កថេសិ. អនាថបិណ្ឌិកោ ទុតិយទិវសតោ បដ្ឋាយ វិហារមហំ អារភិ. វិសាខាយ វិហារមហោ ចតូហិ មាសេហិ និដ្ឋិតោ, អនាថបិណ្ឌិកស្ស ¶ បន វិហារមហោ នវហិ មាសេហិ និដ្ឋាសិ. វិហារមហេបិ អដ្ឋារសេវ កោដិយោ បរិច្ចាគំ អគមំសុ. ឥតិ ឯកស្មិំយេវ វិហារេ ចតុបណ្ណាសកោដិសង្ខំ ធនំ បរិច្ចជិ.

អតីតេ បន វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ បុនព្ពសុមិត្តោ នាម សេដ្ឋិ សុវណ្ណិដ្ឋកាសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ យោជនប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. សិខិស្ស បន ភគវតោ កាលេ សិរិវឌ្ឍោ នាម សេដ្ឋិ សុវណ្ណផាលសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ តិគាវុតប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. វេស្សភុស្ស ភគវតោ កាលេ សោត្ថិយោ នាម សេដ្ឋិ សុវណ្ណហត្ថិបទសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ អឌ្ឍយោជនប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. កកុសន្ធស្ស ភគវតោ កាលេ អច្ចុតោ នាម សេដ្ឋិ សុវណ្ណិដ្ឋកាសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ គាវុតប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. កោណាគមនស្ស ភគវតោ កាលេ ឧគ្គោ នាម សេដ្ឋិ សុវណ្ណកច្ឆបសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ អឌ្ឍគាវុតប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ សុមង្គលោ នាម សេដ្ឋិ ¶ សុវណ្ណយដ្ឋិសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ សោឡសករីសប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. អម្ហាកំ បន ភគវតោ កាលេ អនាថបិណ្ឌិកោ នាម សេដ្ឋិ កហាបណកោដិសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ អដ្ឋករីសប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. ឥទំ កិរ ឋានំ សព្ពពុទ្ធានំ អវិជហិតដ្ឋានមេវ.

ឥតិ មហាពោធិមណ្ឌេ សព្ពញ្ញុតប្បត្តិតោ យាវ មហាបរិនិព្ពានមញ្ចា យស្មិំ យស្មិំ ឋានេ ភគវា វិហាសិ, ឥទំ សន្តិកេនិទានំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ.

សន្តិកេនិទានកថា និដ្ឋិតា.

និទានកថា និដ្ឋិតា.

ថេរាបទានំ

១. ពុទ្ធវគ្គោ

អព្ភន្តរនិទានវណ្ណនា

៥.

‘‘អថ ¶ ¶ ពុទ្ធាបទានានិ, សុណាថ សុទ្ធមានសា;

តិំសបារមិសម្បុណ្ណា, ធម្មរាជា អសង្ខិយា’’តិ. –

ឯត្ថ អថាតិ អធិការន្តរូបទស្សនត្ថេ និបាតបទំ, វិភត្តិយុត្តាយុត្តនិបាតទ្វយេសុ វិភត្តិយុត្តនិបាតបទំ. អថ វា –

‘‘អធិការេ មង្គលេ ចេវ, និប្ផន្នត្ថេវធារណេ;

អនន្តរេបគមនេ, អថ-សទ្ទោ បវត្តតិ’’.

តថា ហិ –

‘‘អធិកិច្ចំ អធិដ្ឋានំ, អធិអត្ថំ វិភាសតិ;

សេដ្ឋជេដ្ឋកភាវេន, អធិការោ វិធីយតេ’’តិ. –

វុត្តត្តា ពុទ្ធានំ សមត្តិំសបារមិធម្មានំ អធិកិច្ចតោ, សេដ្ឋជេដ្ឋតោ អធិការដ្ឋេន អថ-សទ្ទេន យុត្តមបទានានីតិ. តិវិធពោធិសត្តានំ បូជាមង្គលសភាវតោ ‘‘បូជា ច បូជនេយ្យានំ, ឯតំ មង្គលមុត្តម’’ន្តិ វចនតោ (ខុ. បា. ៥.៣; សុ. និ. ២៦២) មង្គលដ្ឋេន អថ-សទ្ទេន យុត្តមបទានានីតិ ¶ . ពុទ្ធាទីនំ ភគវន្តានំ សម្បត្តិកិច្ចស្ស អរហត្តមគ្គេន និប្ផន្នតោ និប្ផន្នដ្ឋេន អថ-សទ្ទេន យុត្តមបទានានីតិ ¶ . ពុទ្ធាទីនំ អរហត្តមគ្គាទិកុសលតោ អញ្ញកុសលានំ អភាវតោ អវធារណដ្ឋេន និវារណដ្ឋេន អថ-សទ្ទេន យុត្តមបទានានីតិ. ខុទ្ទកបាឋសង្គហានន្តរំ សង្គហិតន្តិ អនន្តរដ្ឋេន អថ-សទ្ទេន យុត្តមបទានានីតិ. ឥតោ ខុទ្ទកបាឋតោ បដ្ឋាយាតិ អបគមនដ្ឋេន អថ-សទ្ទេន យុត្តមបទានានីតិ.

ពុទ្ធោតិ ឯត្ថ ពុជ្ឈិតា សច្ចានីតិ ពុទ្ធោ, ពោធេតា បជាយាតិ ពុទ្ធោ, សព្ពញ្ញុតាយ ពុទ្ធោ, សព្ពទស្សាវិតាយ ពុទ្ធោ, អនញ្ញនេយ្យតាយ ពុទ្ធោ, វិសវិតាយ ¶ ពុទ្ធោ, ខីណាសវសង្ខាតេន ពុទ្ធោ, និរុបក្កិលេសសង្ខាតេន ពុទ្ធោ, បព្ពជ្ជាសង្ខាតេន ពុទ្ធោ, អទុតិយដ្ឋេន ពុទ្ធោ, តណ្ហាបហានដ្ឋេន ពុទ្ធោ, ឯកាយនមគ្គំ គតោតិ ពុទ្ធោ, ឯកោ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ពុទ្ធោ, អពុទ្ធិវិហតត្តា ពុទ្ធិបដិលាភា ពុទ្ធោ, ពុទ្ធិ ពុទ្ធំ ពោធោតិ អនត្ថន្តរមេតំ. យថា នីលាទិវណ្ណយោគតោ បដោ ‘‘នីលោ បដោ, រត្តោ បដោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំ ពុទ្ធគុណយោគតោ ពុទ្ធោ. អថ វា ‘‘ពោធិ’’វុច្ចតិ ចតូសុ មគ្គេសុ ញាណំ, តេន ញាណេន សកលទិយឌ្ឍសហស្សកិលេសារិគណេ ខេបេត្វា និព្ពានាធិគមនតោ ញាណំ ‘‘ពោធី’’តិ វុច្ចតិ. តេន សម្បយុត្តោ សមង្គីបុគ្គលោ ពុទ្ធោ. តេនេវ ញាណេន បច្ចេកពុទ្ធោបិ សព្ពកិលេសេ ខេបេត្វា និព្ពានមធិគច្ឆតិ. ពុទ្ធានំ បន ចតូសុ អសង្ខ្យេយ្យេសុ កប្បសតសហស្សេសុ ច បារមិយោ បូរេត្វា ពោធិញាណស្សាធិគតត្តា ច ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណមហាករុណាសមាបត្តិញាណយមកបាដិហីរញាណសព្ពញ្ញុតញ្ញាណ- អនាវរណអាសយានុសយាទិអសាធារណញាណានំ សមធិគតត្តា ច ឯកាយបិ ធម្មទេសនាយ អសង្ខ្យេយ្យាសត្តនិកាយេ ធម្មាមតំ បាយេត្វា និព្ពានស្ស បាបនតោ ច តទេវ ញាណំ ពុទ្ធានមេវាធិកភាវតោ តេសមេវ សម្ពុទ្ធានំ អបទានំ ការណំ ពុទ្ធាបទានំ. តញ្ហិ ទុវិធំ កុសលាកុសលវសេន. បច្ចេកពុទ្ធា បន ន តថា កាតុំ សមត្ថា, អន្នាទិបច្ចយទាយកានំ សង្គហំ ករោន្តាបិ –

‘‘ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, ខិប្បមេវ សមិជ្ឈតុ;

បូរេន្តុ ចិត្តសង្កប្បា, ចន្ទោ បន្នរសោ យថា.

‘‘ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, ខិប្បមេវ សមិជ្ឈតុ;

បូរេន្តុ ចិត្តសង្កប្បា, មណិ ជោតិរសោ យថា’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៩៥ បុព្ពូបនិស្សយសម្បត្តិកថា; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៩២; ធ. ប. អដ្ឋ. ១.សាមាវតីវត្ថុ) –

ឥមាហិ ¶ ទ្វីហិយេវ គាថាហិ ធម្មំ ទេសេន្តិ. ទេសេន្តាបិ អសង្ខ្យេយ្យសត្តនិកាយេ ពោធេតុំ ន សក្កុណន្តិ, តស្មា ន សព្ពញ្ញុពុទ្ធសទិសា ហុត្វា បាដិឯក្កំ វិសុំ ពុទ្ធាតិ បច្ចេកពុទ្ធា. តេសំ អបទានំ ការណំ បច្ចេកពុទ្ធាបទានំ.

ចិរំ ¶ ឋិតាតិ ¶ ថេរា. អថ វា ថិរតរសីលាចារមទ្ទវាទិគុណេហិ យុត្តាតិ ថេរា. អថ វា ថិរវរសីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាណទស្សនគុណេហិ យុត្តាតិ ថេរា. អថ វា ថិរតរសង្ខាតបណីតានុត្តរសន្តិនិព្ពានមធិគតាតិ ថេរា, ថេរានំ អបទានានិ ថេរាបទានានិ. តថា តាទិគុណេហិ យុត្តាតិ ថេរី, ថេរីនំ អបទានានិ ថេរីបទានានិ. តេសុ ពុទ្ធាបទានេ បញ្ចេវ អបទានានិ, បញ្ចេវ សុត្តន្តា. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘បញ្ចេវ អបទានានិ, បញ្ច សុត្តានិ យស្ស ច;

ឥទំ ពុទ្ធាបទានន្តិ, បឋមំ អនុលោមតោ’’តិ.

បច្ចេកពុទ្ធាបទានេបិ បញ្ចេវ អបទានានិ, បញ្ចេវ សុត្តន្តា. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘បញ្ចេវ អបទានានិ, បញ្ច សុត្តានិ យស្ស ច;

ឥទំ បច្ចេកពុទ្ធាបទានន្តិ, ទុតិយំ អនុលោមតោ’’តិ.

ថេរាបទានេសុ ទសាធិកបញ្ចសតាបទានានិ, វគ្គតោ ឯកបញ្ញាស វគ្គា. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘បញ្ចសតទសបទានានិ, ឯកបញ្ញាស វគ្គតោ;

ឥទំ ថេរាបទានន្តិ, តតិយំ អនុលោមតោ’’តិ.

ថេរីអបទានេសុ ចត្តាលីសំ អបទានានិ, វគ្គតោ ចតុរោ វគ្គា. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘ចត្តាលីសំបទានានិ, ចតុវគ្គានិ យស្ស ច;

ឥទំ ថេរីបទានន្តិ, ចតុត្ថំ អនុលោមតោ’’តិ.

អបទានន្តិ ឯត្ថ អបទាន-សទ្ទោ ការណគហណអបគមនបដិបាដិអក្កោសនាទីសុ ទិស្សតិ. តថា ហិ ឯស ‘‘ខត្តិយានំ អបទានំ, ព្រាហ្មណានំ អបទាន’’ន្តិអាទីសុ ការណេ ទិស្សតិ, ខត្តិយានំ ¶ ការណំ ព្រាហ្មណានំ ការណន្តិ អត្ថោ. ‘‘ឧបាសកានំ អបទាន’’ន្តិអាទីសុ គហណេ ទិស្សតិ, សំសុដ្ឋុ គហណន្តិ អត្ថោ. ‘‘វាណិជានំ អបទានំ, សុទ្ទានំ អបទាន’’ន្តិអាទីសុ អបគមនេ ទិស្សតិ, តតោ តតោ តេសំ អបគមនន្តិ អត្ថោ. ‘‘បិណ្ឌបាតិកោ ¶ ភិក្ខុ សបទានចារវសេន បិណ្ឌាយ ចរតី’’តិអាទីសុ បដិបាដិយា ទិស្សតិ, ឃរបដិបាដិយា ចរតីតិ អត្ថោ. ‘‘អបគតា ឥមេ សាមញ្ញា, អបគតា ឥមេ ព្រហ្មញ្ញាតិ អបទានេតី’’តិអាទីសុ អក្កោសនេ ទិស្សតិ, អក្កោសតិ បរិភាសតីតិ ¶ អត្ថោ. ឥធ បន ការណេ ទិស្សតិ. តស្មា ពុទ្ធានំ អបទានានិ ពុទ្ធាបទានិ, ពុទ្ធការណានីតិ អត្ថោ. គង្គាវាលុកូបមានំ អនេកេសំ ពុទ្ធានំ ទានបារមិតាទិសមត្តិំសបារមិតា ការណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ អធិការាទីសុ យុត្តអបទានានិ សុទ្ធមានសា សុណាថាតិ សម្ពន្ធោ.

តត្ថ សុទ្ធមានសាតិ អរហត្តមគ្គញាណេន ទិយឌ្ឍកិលេសសហស្សំ ខេបេត្វា ឋិតត្តា សុទ្ធមានសា បរិសុទ្ធចិត្តា សុទ្ធហទយា បញ្ចសតា ខីណាសវា ឥមស្មិំ ធម្មសភាយេ សន្និសិន្នា សុណាថ, ឱហិតសោតា មនសិ ករោថាតិ អត្ថោ.

ឯត្ថ បន ‘‘អបទានានី’’តិ អវត្វា បច្ចេកពុទ្ធាបទានថេរាបទានថេរីអបទានេសុ វិជ្ជមានេសុបិ ‘‘អថ ពុទ្ធាបទានានី’’តិ វចនំ ខន្ធយមកអាយតនធាតុសច្ចសង្ខារអនុសយយមកេសុ វិជ្ជមានេសុបិ បធានវសេន អាទិវសេន ច ‘‘មូលយមក’’ន្តិ វចនំ វិយ, តេរសសង្ឃាទិសេសទ្វេអនិយតតិំសនិស្សគ្គិយេសុ វិជ្ជមានេសុបិ បធានវសេន អាទិវសេន ច ‘‘បារាជិកកណ្ឌោ’’តិ វចនំ វិយ ច ឥធាបិ បធានវសេន អាទិវសេន ច វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធាបទានានី’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘វណ្ណាគមោ…បេ… បញ្ចវិធំ និរុត្ត’’ន្តិ និរុត្តិនយេន វា ‘‘តេសុ វុទ្ធិលោបាគមវិការវិបរីតាទេសា ចា’’តិ សុត្តេន វា តតិយត្ថវាចកស្ស សម្មាតិនិបាតបទស្ស, សយំសទ្ទត្ថវាចកស្ស ស-ន្តិឧបសគ្គបទស្ស ច លោបំ កត្វា កិតន្តវាចីពុទ្ធសទ្ទមេវ គហេត្វា គាថាពន្ធសុខត្ថំ ‘‘ពុទ្ធាបទានានី’’តិ វុត្តំ. តស្មា សម្មាសម្ពុទ្ធាបទានានីតិ អត្ថោ.

ឥតិ វិសុទ្ធជនវិលាសិនិយា អបទាន-អដ្ឋកថាយ

អព្ភន្តរនិទានវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១. ពុទ្ធអបទានវណ្ណនា

ឥទានិ ¶ ¶ អព្ភន្តរនិទានានន្តរំ អបទានដ្ឋកថំ កថេតុកាមោ –

‘‘សបទានំ អបទានំ, វិចិត្រនយទេសនំ;

យំ ខុទ្ទកនិកាយស្មិំ, សង្គាយិំសុ មហេសយោ;

តស្ស ទានិ អនុប្បត្តោ, អត្ថសំវណ្ណនាក្កមោ’’តិ.

តត្ថ ¶ យំ អបទានំ តាវ ‘‘សកលំ ពុទ្ធវចនំ ឯកវិមុត្តិរស’’ន្តិ វុត្តត្តា ឯករសេ សង្គហំ គច្ឆតិ, ធម្មវិនយវសេន ទ្វិធាសង្គហេ ធម្មេ សង្គហំ គច្ឆតិ, បឋមមជ្ឈិមបច្ឆិមពុទ្ធវចនេសុ មជ្ឈិមពុទ្ធវចនេ សង្គហំ គច្ឆតិ, វិនយាភិធម្មសុត្តន្តបិដកេសុ សុត្តន្តបិដកេ សង្គហំ គច្ឆតិ, ទីឃនិកាយមជ្ឈិមសំយុត្តអង្គុត្តរខុទ្ទកនិកាយេសុ បញ្ចសុ ខុទ្ទកនិកាយេ សង្គហំ គច្ឆតិ, សុត្តំ គេយ្យំ វេយ្យាករណំ គាថា ឧទានំ ឥតិវុត្តកំ ជាតកំ អព្ភុតធម្មំ វេទល្លន្តិ នវសុ សាសនង្គេសុ គាថាយ សង្គហិតំ.

‘‘ទ្វាសីតិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិំ, ទ្វេសហស្សានិ ភិក្ខុតោ;

ចតុរាសីតិសហស្សានិ, យេមេ ធម្មា បវត្តិនោ’’តិ. –

ឯវំ វុត្តចតុរាសីតិសហស្សធម្មក្ខន្ធេសុ កតិបយធម្មក្ខន្ធសង្គហិតំ ហោតីតិ.

ឥទានិ តំ អបទានំ ទស្សេន្តោ ‘‘តិំសបារមិសម្បុណ្ណា, ធម្មរាជា អសង្ខិយា’’តិ អាហ. តត្ថ ទសបារមិតាវ បច្ឆិមមជ្ឈិមុក្កដ្ឋវសេន ទសបារមីទសឧបបារមីទសបរមត្ថបារមីនំ វសេន សមត្តិំសបារមី. តាហិ សំសុដ្ឋុ បុណ្ណា សម្បុណ្ណា សមន្នាគតា សមង្គីភូតា អជ្ឈាបន្នា សំយុត្តាតិ តិំសបារមិសម្បុណ្ណា. សកលលោកត្តយវាសិនេ សត្តនិកាយេ មេត្តាករុណាមុទិតាឧបេក្ខាសង្ខាតាហិ ចតូហិ ព្រហ្មវិហារសមាបត្តីហិ វា ផលសមាបត្តិវិហារេន វា ឯកចិត្តភាវេន អត្តនោ ច កាយេ រញ្ជេន្តិ អល្លីយាបេន្តីតិ រាជានោ, ធម្មេន រាជានោ ធម្មរាជា, ឥត្ថម្ភូតា ពុទ្ធា. ទសសតំ សហស្សំ ទសសហស្សំ សតសហស្សំ ទសសតសហស្សំ កោដិ បកោដិ កោដិប្បកោដិ នហុតំ និន្នហុតំ អក្ខោភិណិ ពិន្ទុ អព្ពុទំ និរព្ពុទំ អហហំ អពពំ អដដំ សោគន្ធិកំ ឧប្បលំ កុមុទំ បុណ្ឌរិកំ បទុមំ ¶ កថានំ មហាកថានំ អសង្ខ្យេយ្យានំ វសេន អសង្ខិយា សង្ខារហិតា ធម្មរាជានោ អតីតា វិគតា និរុទ្ធា អព្ភត្ថំ គតាតិ អធិប្បាយោ.

៦. តេសុ ¶ អតីតពុទ្ធេសុ កតាធិការញ្ច អត្តនា ពោធិសត្តភូតេន ចក្កវត្តិរញ្ញា ហុត្វា កតសម្ភារញ្ច អានន្ទត្ថេរេន បុដ្ឋោ ភគវា ‘‘សម្ពោធិំ ពុទ្ធសេដ្ឋាន’’ន្តិអាទិមាហ. ភោ អានន្ទ, មម អបទានំ សុណោហីតិ អធិប្បាយោ. អានន្ទ, អហំ បុព្ពេ ពោធិសម្ភារបូរណកាលេ ចក្កវត្តិរាជា ហុត្វា សេដ្ឋានំ បសដ្ឋានំ បដិវិទ្ធចតុសច្ចានំ ពុទ្ធានំ សម្ពោធិំ ចតុសច្ចមគ្គញាណំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ វា សិរសា អភិវាទយេតិ សម្ពន្ធោ ¶ . សសង្ឃេ សាវកសង្ឃសហិតេ លោកនាយកេ លោកជេដ្ឋេ ពុទ្ធេ ទសហិ អង្គុលីហិ ឧភោហិ ហត្ថបុដេហិ នមស្សិត្វា វន្ទិត្វា សិរសា សីសេន អភិវាទយេ អាទរេន ថោមនំ កត្វា បណាមំ ករោមីតិ អត្ថោ.

៧. យាវតា ពុទ្ធខេត្តេសូតិ ទសសហស្សចក្កវាឡេសុ ពុទ្ធខេត្តេសុ, អាកាសដ្ឋា អាកាសគតា, ភូមដ្ឋា ភូមិតលគតា, វេឡុរិយាទយោ សត្ត រតនា អសង្ខិយា សង្ខារហិតា, យាវតា យត្តកា, វិជ្ជន្តិ. តានិ សព្ពានិ មនសា ចិត្តេន សមាហរេ, សំ សុដ្ឋុ ចិត្តេន អធិដ្ឋហិត្វា អាហរិស្សាមីតិ អត្ថោ, មម បាសាទស្ស សាមន្តា រាសិំ ករោមីតិ អត្ថោ.

៨. តត្ថ រូបិយភូមិយន្តិ តស្មិំ អនេកភូមិម្ហិ បាសាទេ រូបិយមយំ រជតមយំ ភូមិំ និម្មិតន្តិ អត្ថោ. អហំ រតនមយំ សត្តហិ រតនេហិ និម្មិតំ អនេកសតភូមិកំ បាសាទំ ឧព្ពិទ្ធំ ឧគ្គតំ នភមុគ្គតំ អាកាសេ ជោតមានំ មាបយិន្តិ អត្ថោ.

៩. តមេវ បាសាទំ វណ្ណេន្តោ ‘‘វិចិត្តថម្ភ’’ន្ត្យាទិមាហ. វិចិត្តេហិ អនេកេហិ មសារគល្លាទិវណ្ណេហិ ថម្ភេហិ ឧស្សាបិតំ សុកតំ សុដ្ឋុ កតំ លក្ខណយុត្តំ អារោហបរិណាហវសេន សុដ្ឋុ វិភត្តំ អនេកកោដិសតគ្ឃនតោរណនិម្មិតត្តា មហារហំ. បុនបិ កិំ វិសិដ្ឋំ? កនកមយសង្ឃាដំ សុវណ្ណេហិ កតតុលាសង្ឃាដវលយេហិ យុត្តំ, តត្ថ ឧស្សាបិតកោន្តេហិ ច ឆត្តេហិ ច មណ្ឌិតំ សោភិតំ បាសាទន្តិ សម្ពន្ធោ.

១០. បុនបិ បាសាទស្សេវ សោភំ វណ្ណេន្តោ ‘‘បឋមា វេឡុរិយា ភូមី’’ត្យាទិមាហ. តស្ស អនេកសតភូមិបាសាទស្ស សុភា ឥដ្ឋា កន្តា មនាបា ¶ អព្ភសមា វលាហកបដលសទិសា វិមលា និម្មលា វេឡុរិយមណិមយា នីលវណ្ណា បឋមា ភូមិ អហោសីតិ អត្ថោ. ជលជនឡិនបទុមេហិ អាកិណ្ណា សមង្គីភូតា វរាយ ឧត្តមាយ កញ្ចនភូមិយា សុវណ្ណភូមិយាវ សោភតីតិ អត្ថោ.

១១. តស្សេវ ¶ បាសាទស្ស កាចិ ភូមិ បវាឡំសា បវាឡកោដ្ឋាសា បវាឡវណ្ណា, កាចិ ភូមិ លោហិតកា លោហិតវណ្ណា, កាចិ ភូមិ សុភា មនោហរា ឥន្ទគោបកវណ្ណាភា រស្មិយោ និច្ឆរមានា, កាចិ ភូមិ ទស ទិសា ឱភាសតីតិ អត្ថោ.

១២. តស្មិំយេវ បាសាទេ និយ្យូហា និគ្គតបមុខសាលា ច សុវិភត្តា សុដ្ឋុ វិភត្តា កោដ្ឋាសតោ វិសុំ វិសុំ កតា សីហបញ្ជរា សីហទ្វារា ¶ ច. ចតុរោ វេទិកាតិ ចតូហិ វេទិកាវលយេហិ ជាលកវាដេហិ ច មនោរមា មនអល្លីយនកា គន្ធាវេឡា គន្ធទាមា ច ឱលម្ពន្តីតិ អត្ថោ.

១៣. តស្មិំយេវ បាសាទេ សត្តរតនភូសិតា សត្តរតនេហិ សោភិតា កូដាគារា. កិំ ភូតា? នីលា នីលវណ្ណា, បីតា បីតវណ្ណា សុវណ្ណវណ្ណា, លោហិតកា លោហិតកវណ្ណា រត្តវណ្ណា, ឱទាតា ឱទាតវណ្ណា សេតវណ្ណា, សុទ្ធកាឡកា អមិស្សកាឡវណ្ណា, កូដាគារវរូបេតា កូដាគារវរេហិ កណ្ណិកកូដាគារវរេហិ ឧបេតោ សមន្នាគតោ សោ បាសាទោតិ អត្ថោ.

១៤. តស្មិំយេវ បាសាទេ ឱលោកមយា ឧទ្ធម្មុខា បទុមា សុបុប្ផិតា បទុមា សោភន្តិ, សីហព្យគ្ឃាទីហិ វាឡមិគគណេហិ ច ហំសកោញ្ចមយូរាទិបក្ខិសមូហេហិ ច សោភិតោ សោ បាសាទោតិ អត្ថោ. អតិឧច្ចោ ហុត្វា នភមុគ្គតត្តា នក្ខត្តតារកាហិ អាកិណ្ណោ ចន្ទសូរេហិ ចន្ទសូរិយរូបេហិ ច មណ្ឌិតោ សោ បាសាទោតិ អត្ថោ.

១៥. សោ ឯវ ចក្កវត្តិស្ស បាសាទោ ហេមជាលេន សុវណ្ណជាលេន សញ្ឆន្នា, សោណ្ណកិង្កណិកាយុតោ សុវណ្ណកិង្កណិកជាលេហិ យុតោ សមន្នាគតោតិ អត្ថោ. មនោរមា មនល្លីយនកា សោណ្ណមាលា សុវណ្ណបុប្ផបន្តិយោ វាតវេគេន វាតប្បហារេន កូជន្តិ សទ្ទំ ករោន្តីតិ អត្ថោ.

១៦. មញ្ជេដ្ឋកំ ¶ មញ្ជិដ្ឋវណ្ណំ, លោហិតកំ លោហិតវណ្ណំ, បីតកំ បីតវណ្ណំ, ហរិបិញ្ជរំ ជម្ពោនទសុវណ្ណវណ្ណំ បញ្ជរវណ្ណញ្ច ធជំ នានារង្គេហិ អនេកេហិ វណ្ណេហិ, សម្បីតំ រញ្ជិតំ ធជំ, ឧស្សិតំ តស្មិំ បាសាទេ ឧស្សាបិតំ. ធជមាលិនីតិ លិង្គវិបល្លាសវសេន វុត្តំ, ធជមាលាយុត្តោ សោ បាសាទោតិ អត្ថោ.

១៧. តស្មិំ បាសាទេ អត្ថរណាទយោ វណ្ណេន្តោ ‘‘ន នំ ពហូ’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ នំ បាសាទំ ¶ ពហូហិ អវិជ្ជមានំ នាម នត្ថីតិ អត្ថោ, នានាសយនវិចិត្តា ¶ អនេកេហិ អត្ថរណេហិ វិចិត្តា សោភិតា មញ្ចបីឋាទិសយនា អនេកសតា អនេកសតសង្ខ្យា, កិំ ភូតា? ផលិកា ផលិកមណិមយា ផលិកាហិ កតា, រជតាមយា រជតេហិ កតា, មណិមយា នីលមណីហិ កតា, លោហិតង្គា រត្តជាតិមណីហិ កតា, មសារគល្លមយា កពរវណ្ណមណីហិ កតា, សណ្ហកាសិកសន្ថតា សណ្ហេហិ សុខុមេហិ កាសិកវត្ថេហិ អត្ថតា.

១៨. បាវុរាតិ បាវុរណា. កីទិសា? កម្ពលា លោមសុត្តេហិ កតា, ទុកូលា ទុកូលបដេហិ កតា, ចីនា ចីនបដេហិ កតា, បត្តុណ្ណា បត្តុណ្ណទេសេ ជាតបដេហិ កតា, បណ្ឌុ បណ្ឌុវណ្ណា, វិចិត្តត្ថរណំ អនេកេហិ អត្ថរណេហិ បាវុរណេហិ ច វិចិត្តំ, សព្ពំ សយនំ, មនសា ចិត្តេន, អហំ បញ្ញបេសិន្តិ អត្ថោ.

១៩. តទេវ បាសាទំ វណ្ណេន្តោ ‘‘តាសុ តាស្វេវ ភូមីសូ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ រតនកូដលង្កតន្តិ រតនមយកូដេហិ រតនកណ្ណិកាហិ អលង្កតំ សោភិតន្តិ អត្ថោ. មណិវេរោចនា ឧក្កាតិ វេរោចនមណីហិ រត្តមណីហិ កតា, ឧក្កា ទណ្ឌបទីបា. ធារយន្តា សុតិដ្ឋរេតិ អាកាសេ សុដ្ឋុ ធារយន្តា គណ្ហន្តា អនេកសតជនា សុដ្ឋុ តិដ្ឋន្តីតិ អត្ថោ.

២០. បុន តទេវ បាសាទំ វណ្ណេន្តោ ‘‘សោភន្តិ ឯសិកាថម្ភា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឯសិកាថម្ភា នាម នគរទ្វារេ សោភនត្ថាយ និខាតា ¶ ថម្ភា, សុភា ឥដ្ឋា, កញ្ចនតោរណា សុវណ្ណមយា, ជម្ពោនទា ជម្ពោនទសុវណ្ណមយា ច, សារមយា ខទិររុក្ខសារមយា ច រជតមយា ច តោរណា សោភន្តិ, ឯសិកា ច តោរណា ច តំ បាសាទំ សោភយន្តីតិ អត្ថោ.

២១. តស្មិំ បាសាទេ សុវិភត្តា អនេកា សន្ធី កវាដេហិ ច អគ្គឡេហិ ច ចិត្តិតា សោភិតា សន្ធិបរិក្ខេបា សោភយន្តីតិ អត្ថោ, ឧភតោតិ តស្ស បាសាទស្ស ឧភោសុ បស្សេសុ, បុណ្ណឃដា អនេកេហិ បទុមេហិ អនេកេហិ ច ឧប្បលេហិ, សំយុតា បុណ្ណា តំ បាសាទំ សោភយន្តីតិ អត្ថោ.

២២-២៣. ឯវំ បាសាទស្ស សោភំ វណ្ណេត្វា រតនមយំ បាសាទញ្ច សក្ការសម្មានញ្ច បកាសេន្តោ ‘‘អតីតេ សព្ពពុទ្ធេ ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អតីតេតិ អតិក្កន្តេ វិគតេ កាលេ ជាតេ ភូតេ, សសង្ឃេ សាវកសមូហសហិតេ, សព្ពេ លោកនាយកេ ពុទ្ធេ សភាវេន បកតិវណ្ណេន រូបេន សណ្ឋានេន ច, សសាវកេ សាវកសហិតេ, ពុទ្ធេ និម្មិនិត្វា យេន ទ្វារេន បាសាទោ បវិសិតព្ពោ ហោតិ ¶ , តេន ទ្វារេន បវិសិត្វា សសាវកា សព្ពេ ពុទ្ធា សព្ពសោណ្ណមយេ សកលសុវណ្ណមយេ, បីឋេ និសិន្នា អរិយមណ្ឌលា អរិយសមូហា អហេសុន្តិ អត្ថោ.

២៤-២៥. ឯតរហិ វត្តមានេ កាលេ អនុត្តរា ឧត្តរវិរហិតា យេ ច ពុទ្ធា ¶ អត្ថិ សំវិជ្ជន្តិ, តេ ច បច្ចេកពុទ្ធេ អនេកសតេ សយម្ភូ សយមេវ ភូតេ អញ្ញាចរិយរហិតេ, អបរាជិតេ ខន្ធកិលេសាភិសង្ខារមច្ចុទេវបុត្តមារេហិ អបរាជិតេ, ជយមាបន្នេ សន្តប្បេសិន្តិ អត្ថោ. ភវនំ មយ្ហំ បាសាទំ អតីតកាលេ ច វត្តមានកាលេ ច, សព្ពេ ពុទ្ធា សមារុហុំ សំ សុដ្ឋុ អារុហិំសូតិ អត្ថោ.

២៦. យេ ទិព្ពា ទិវិ ភវា ទិព្ពា ទេវលោកេ ជាតា, យេ ច ពហូ កប្បរុក្ខា អត្ថិ. យេ ច មានុសា មនុស្សេ ជាតា យេ ច ពហូ កប្បរុក្ខា អត្ថិ, តតោ សព្ពំ ទុស្សំ សមាហន្ត្វា សំ សុដ្ឋុ អាហរិត្វា តេចីវរានិ ការេត្វា តេ បច្ចេកពុទ្ធេ តិចីវរេហិ អច្ឆាទេមីតិ សម្ពន្ធោ.

២៧. ឯវំ ¶ តិចីវរេហិ អច្ឆាទេត្វា បារុបាបេត្វា តេសំ និសិន្នានំ បច្ចេកពុទ្ធានំ សម្បន្នំ មធុរំ ខជ្ជំ ខាទិតព្ពំ បូវាទិ កិញ្ចិ, មធុរំ ភោជ្ជំ ភុញ្ជិតព្ពំ អាហារញ្ច, មធុរំ សាយនីយំ លេហនីយញ្ច, សម្បន្នំ មធុរំ បិវិតព្ពំ អដ្ឋបានញ្ច, ភោជនំ ភុញ្ជិតព្ពំ អាហារញ្ច, សុភេ សុន្ទរេ មណិមយេ សេលមយេ បត្តេ សំ សុដ្ឋុ បូរេត្វា អទាសិំ បដិគ្គហាបេសិន្តិ អត្ថោ.

២៨. សព្ពេ តេ អរិយមណ្ឌលា សព្ពេ តេ អរិយសមូហា, ទិព្ពចក្ខុ សមា ហុត្វា មដ្ឋាតិ ទិព្ពចក្ខុសមង្គិនោ ហុត្វា មដ្ឋា កិលេសេហិ រហិតត្តា សិលិដ្ឋា សោភមានា ចីវរសំយុតា តិចីវរេហិ សមង្គីភូតា មធុរសក្ខរាហិ ច តេលេន ច មធុផាណិតេហិ ច បរមន្នេន ឧត្តមេន អន្នេន ច មយា តប្បិតា អប្បិតា បរិបូរិតា អហេសុន្តិ អត្ថោ.

២៩. តេ ឯវំ សន្តប្បិតា អរិយមណ្ឌលា រតនគព្ភំ សត្តហិ រតនេហិ និម្មិតគព្ភំ គេហំ, បវិសិត្វា គុហាសយា គុហាយំ សយមានា, កេសរីវ កេសរសីហា ឥវ, មហារហម្ហិ សយនេ អនគ្ឃេ មញ្ចេ, សីហសេយ្យមកប្បយុំ យថា សីហោ មិគរាជា ទក្ខិណបស្សេន សយន្តោ បាទេ បាទំ អច្ចាធាយ ទក្ខិណហត្ថំ សីសូបធានំ កត្វា វាមហត្ថំ ឧជុកំ ឋបេត្វា វាលធិំ អន្តរសត្ថិយំ កត្វា និច្ចលោ សយតិ, ឯវំ សេយ្យំ កប្បយុំ ករិំសូតិ អត្ថោ.

៣០. តេ ឯវំ សីហសេយ្យំ កប្បេត្វា សម្បជានា សតិសម្បជញ្ញសម្បន្នា. សមុដ្ឋាយ សំ សុដ្ឋុ ឧដ្ឋហិត្វា សយនេ បល្លង្កមាភុជុំ ឩរុពទ្ធាសនំ ករិំសូតិ អត្ថោ.

៣១. គោចរំ ¶ សព្ពពុទ្ធានន្តិ សព្ពេសំ អតីតានាគតានំ ពុទ្ធានំ គោចរំ អារម្មណភូតំ ឈានរតិសមប្បិតា ឈានរតិយា សំ សុដ្ឋុ អប្បិតា សមង្គីភូតា អហេសុន្តិ អត្ថោ, អញ្ញេ ធម្មានិ ទេសេន្តីតិ តេសុ បច្ចេកពុទ្ធេសុ អញ្ញេ ឯកច្ចេ ធម្មេ ទេសេន្តិ, អញ្ញេ ឯកច្ចេ ឥទ្ធិយា បឋមាទិជ្ឈានកីឡាយ កីឡន្តិ ¶ រមន្តិ.

៣២. អញ្ញេ ឯកច្ចេ អភិញ្ញា បញ្ច អភិញ្ញាយោ វសិភាវិតា វសីករិំសុ, បញ្ចសុ អភិញ្ញាសុ អាវជ្ជនសមាបជ្ជនវុដ្ឋានអធិដ្ឋានបច្ចវេក្ខណសង្ខាតាហិ បញ្ចវសិតាហិ វសីភាវំ ឥតា គតា បត្តា អភិញ្ញាយោ ¶ , អប្បេន្តិ សមាបជ្ជន្តិ. អញ្ញេ ឯកច្ចេ អនេកសហស្សិយោ វិកុព្ពនានិ ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតិ, ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោតីតិ ឯវមាទីនិ ឥទ្ធិវិកុព្ពនានិ វិកុព្ពន្តិ ករោន្តីតិ អត្ថោ.

៣៣. ពុទ្ធាបិ ពុទ្ធេតិ ឯវំ សន្និបតិតេសុ បច្ចេកពុទ្ធេសុ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស វិសយំ អារម្មណភូតំ បញ្ហំ ពុទ្ធា ពុទ្ធេ បុច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. តេ ពុទ្ធា អត្ថគម្ភីរតាយ គម្ភីរំ និបុណំ សុខុមំ, ឋានំ ការណំ, បញ្ញាយ វិនិពុជ្ឈរេ វិសេសេន និរវសេសតោ ពុជ្ឈន្តិ.

៣៤. តទា មម បាសាទេ សន្និបតិតា សាវកាបិ ពុទ្ធេ បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ, ពុទ្ធា សាវកេ សិស្សេ បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ, តេ ពុទ្ធា ច សាវកា ច អញ្ញមញ្ញំ បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា អញ្ញមញ្ញំ ព្យាករោន្តិ វិស្សជ្ជេន្តិ.

៣៥. បុន តេ សព្ពេ ឯកតោ ទស្សេន្តោ ‘‘ពុទ្ធា បច្ចេកពុទ្ធា ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ពុទ្ធា សម្មាសម្ពុទ្ធា, បច្ចេកពុទ្ធា ច សាវកា ច សិស្សា បរិចារកា និស្សិតកា ឯតេ សព្ពេ, សកាយ សកាយ រតិយា រមមានា សល្លីនា មម បាសាទេ អភិរមន្តីតិ អត្ថោ.

៣៦. ឯវំ តស្មិំ វេជយន្តបាសាទេ បច្ចេកពុទ្ធានំ អាចារសម្បត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អត្តនោ អានុភាវំ ទស្សេន្តោ សោ តិលោកវិជយោ ចក្កវត្តិរាជា ‘‘ឆត្តា តិដ្ឋន្តុ រតនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ រតនា សត្តរតនមយា, ឆត្តា កញ្ចនាវេឡបន្តិកា សុវណ្ណជាលេហិ ឱលម្ពិតា តិដ្ឋន្តុ. មុត្តាជាលបរិក្ខិត្តា មុត្តាជាលេហិ បរិវារិតា, សព្ពេ ឆត្តា មម មត្ថកេ មុទ្ធនិ, ធារេន្តូតិ ចិន្តិតមត្តេយេវ ឆត្តា បាតុភូតា ហោន្តីតិ អត្ថោ.

៣៧. សោណ្ណតារកចិត្តិតា សុវណ្ណតារកាហិ ទទ្ទល្លមានា ចេលវិតានា ភវន្តុ និព្ពត្តន្តុ ¶ . វិចិត្តា អនេកវណ្ណា, មល្យវិតតា បុប្ផបត្ថដា, សព្ពេ អនេកវិតានា, មត្ថកេ និសីទនដ្ឋានស្ស ឧបរិភាគេ ធារេន្តូតិ អត្ថោ.

៣៨-៤០. មល្យទាមេហិ អនេកសុគន្ធបុប្ផទាមេហិ វិតតា បរិកិណ្ណា, គន្ធទាមេហិ ចន្ទនកុង្កុមតគរាទិសុគន្ធទាមេហិ, សោភិតា បោក្ខរណីតិ សម្ពន្ធោ ¶ . ទុស្សទាមេហិ បត្តុណ្ណចីនាទិអនគ្ឃទុស្សទាមេហិ, បរិកិណ្ណា សត្តរតនទាមេហិ ភូសិតា អលង្កតា បោក្ខរណី, បុប្ផាភិកិណ្ណា ¶ ចម្បកសឡលសោគន្ធិកាទិសុគន្ធបុប្ផេហិ អភិកិណ្ណា សុដ្ឋុ វិចិត្តា សោភិតា. បុនរបិ កិំ ភូតា បោក្ខរណី? សុរភិគន្ធសុគន្ធេហិ ភូសិតា វាសិតា. សមន្តតោ គន្ធបញ្ចង្គុលលង្កតា បញ្ចហិ អង្គុលេហិ លិម្បិតគន្ធេហិ អលង្កតា, ហេមច្ឆទនឆាទិតា សុវណ្ណឆទនេហិ សុវណ្ណវិតានេហិ ឆាទិតា, បាសាទស្ស ចាតុទ្ទិសា បោក្ខរណិយោ បទុមេហិ ច ឧប្បលេហិ ច សុដ្ឋុ សន្ថតា បត្ថដា សុវណ្ណរូបេ សុវណ្ណវណ្ណា, ខាយន្តុ, បទ្មរេណុរជុគ្គតា បទុមរេណូហិ ធូលីហិ ច អាកិណ្ណា បោក្ខរណិយោ សោភន្តូតិ អត្ថោ.

៤១. មម វេជយន្តបាសាទស្ស សមន្តតោ បាទបា ចម្បកាទយោ រុក្ខា សព្ពេ បុប្ផន្តុ ឯតេ បុប្ផរុក្ខា. សយមេវ បុប្ផា មុញ្ចិត្វា វិគឡិត្វា គន្ត្វា ភវនំ ឱកិរុំ, ឱកិណ្ណា បាសាទស្ស ឧបរិ ករោន្តូតិ អត្ថោ.

៤២. តត្ថ តស្មិំ មម វេជយន្តបាសាទេ សិខិនោ មយូរា នច្ចន្តូ, ទិព្ពហំសា ទេវតាហំសា, បកូជរេ សទ្ទំ ករោន្តុ, ករវីកា ច មធុរសទ្ទា កោកិលា គាយន្តុ គីតវាក្យំ ករោន្តុ, អបរេ អនុត្តា ច ទិជសង្ឃា បក្ខិនោ សមូហា បាសាទស្ស សមន្តតោ មធុររវំ រវន្តូតិ អត្ថោ.

៤៣. បាសាទស្ស សមន្តកោ សព្ពា អាតតវិតតាទយោ ភេរិយោ វជ្ជន្តុ ហញ្ញន្តុ, សព្ពា តា អនេកតន្តិយោ វីណា រសន្តុ សទ្ទំ ករោន្តុ, សព្ពា អនេកប្បការា សង្គីតិយោ បាសាទស្ស សមន្តតោ វត្តន្តុ បវត្តន្តុ គាយន្តូតិ អត្ថោ.

៤៤-៥. យាវតា យត្តកេ ឋានេ ពុទ្ធខេត្តម្ហិ ទសសហស្សិចក្កវាឡេ តតោ បរេ ចក្កវាឡេ, ជោតិសម្បន្នា បភាសម្បន្នា អច្ឆិន្នា មហន្តា សមន្តតោ រតនាមយា សត្តហិ រតនេហិ កតា ខចិតា សោណ្ណបល្លង្កា សុវណ្ណបល្លង្កា តិដ្ឋន្តុ, បាសាទស្ស សមន្តតោ ទីបរុក្ខា បទីបធារណា តេលរុក្ខា ជលន្តុ ¶ , បទីបេហិ បជ្ជលន្តុ, ទសសហស្សិបរម្បរា ទសសហស្សីនំ បរម្បរា ទសសហស្សិយោ ឯកបជ្ជោតា ឯកបទីបា វិយ ភវន្តុ ឧជ្ជោតន្តូតិ អត្ថោ.

៤៦. នច្ចគីតេសុ ¶ ¶ ឆេកា គណិកា នច្ចិត្ថិយោ ច លាសិកា មុខេន សទ្ទការិកា ច បាសាទស្ស សមន្តតោ នច្ចន្តុ, អច្ឆរាគណា ទេវិត្ថិសមូហា នច្ចន្តុ, នានារង្គា អនេកវណ្ណា នានារង្គមណ្ឌលា បាសាទស្ស សមន្តតោ នច្ចន្តុ, បទិស្សន្តុ បាកដា ហោន្តូតិ អត្ថោ.

៤៧. តទា អហំ តិលោកវិជយោ នាម ចក្កវត្តិរាជា ហុត្វា សកលចក្កវាឡេ ទុមគ្គេ រុក្ខគ្គេ បព្ពតគ្គេ ហិមវន្តចក្កវាឡបព្ពតាទីនំ អគ្គេ សិនេរូបព្ពតមុទ្ធនិ ច សព្ពដ្ឋានេសុ វិចិត្តំ អនេកវណ្ណវិចិត្តំ បញ្ចវណ្ណិកំ នីលបីតាទិបញ្ចវណ្ណំ សព្ពំ ធជំ ឧស្សាបេមីតិ អត្ថោ.

៤៨. នរា លោកន្តរា នរា ច នាគលោកតោ នាគា ច ទេវលោកតោ គន្ធព្ពា ច ទេវា ច សព្ពេ ឧបេន្តុ ឧបគច្ឆន្តុ, តេ នរាទយោ នមស្សន្តា មម នមក្ការំ ករោន្តា បញ្ជលិកា កតហត្ថបុដា មម វេជយន្តំ បាសាទំ បរិវារយុន្តិ អត្ថោ.

៤៩. ឯវំ សោ តិលោកវិជយោ ចក្កវត្តិរាជា បាសាទស្ស ច អត្តនោ ច អានុភាវំ វណ្ណេត្វា ឥទានិ អត្តនា សម្បត្តិកតបុញ្ញផលំ សមាទបេន្តោ ‘‘យំ កិញ្ចិ កុសលំ កម្ម’’ន្តិអាទិមាហ. យំ កិញ្ចិ កុសលកម្មសង្ខាតំ កិរិយំ កត្តព្ពំ អត្ថិ, តំ សព្ពំ មម មយា កាយេន វា វាចាយ វា មនសា វា តីហិ ទ្វារេហិ កតំ តិទសេ សុកតំ សុដ្ឋុ កតំ, តាវតិំសភវនេ ឧប្បជ្ជនារហំ កតន្តិ អត្ថោ.

៥០. បុន សមាទបេន្តោ ‘‘យេ សត្តា សញ្ញិនោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យេ សត្តា មនុស្សា វា ទេវា វា ព្រហ្មានោ វា សញ្ញិនោ សញ្ញាសហិតា អត្ថិ, យេ ច សត្តា អសញ្ញិនោ សញ្ញារហិតា អសញ្ញា សត្តា សន្តិ, តេ សព្ពេ សត្តា មយ្ហំ មយា កតំ បុញ្ញផលំ, ភាគី ភវន្តុ បុញ្ញវន្តា ហោន្តូតិ អត្ថោ.

៥១. បុនបិ សមាទបេន្តោ ពោធិសត្តោ ‘‘យេសំ កត’’ន្តិអាទិមាហ. មយា កតំ បុញ្ញំ យេហិ នរនាគគន្ធព្ពទេវេហិ សុវិទិតំ ញាតំ, តេសំ មយា ទិន្នំ បុញ្ញផលំ, តស្មិំ មយា កតេ បុញ្ញេ ទិន្នភាវំ យេ នរាទយោ ន ជានន្តិ, ទេវា គន្ត្វា តេសំ តំ និវេទយុំ អារោចយុន្តិ អត្ថោ.

៥២. សព្ពលោកម្ហិ ¶ ¶ យេ សត្តា អាហារនិស្សិតា ជីវន្តិ, តេ សព្ពេ សត្តា មនុញ្ញំ ភោជនំ សព្ពំ មម ចេតសា មម ចិត្តេន លភន្តុ, មម បុញ្ញិទ្ធិយា លភន្តូតិ អត្ថោ.

៥៣. មនសា បសន្នេន ចិត្តេន យំ ទានំ មយា ទិន្នំ តស្មិំ ទានេ ចិត្តេន បសាទំ អាវហិំ ឧប្បាទេសិំ. សព្ពសម្ពុទ្ធា ច ¶ បច្ចេកា បដិឯក្កា ជិនសាវកា ច មយា ចក្កវត្តិរញ្ញា បូជិតា.

៥៤. សុកតេន តេន កម្មេន សទ្ទហិត្វា កតេន កុសលកម្មេន, ចេតនាបណិធីហិ ច ចិត្តេន កតបត្ថនាហិ ច, មានុសំ ទេហំ មនុស្សសរីរំ, ជហិត្វា ឆឌ្ឌេត្វា, អហំ តាវតិំសំ ទេវលោកំ អគច្ឆិំ អគមាសិំ, សុត្តប្បពុទ្ធោ វិយ តត្ថ ឧប្បជ្ជិន្តិ អត្ថោ.

៥៥. តតោ តិលោកវិជយោ ចក្កវត្តិរាជា កាលង្កតោ, តតោ បដ្ឋាយ អាគតេ ទុវេ ភវេ ទ្វេ ជាតិយោ បជានាមិ ទេវត្តេ ទេវត្តភាវេ មានុសេ មនុស្សត្តភាវេ ច, តតោ ជាតិទ្វយតោ អញ្ញំ គតិំ អញ្ញំ ឧបបត្តិំ ន ជានាមិ ន បស្សាមិ, មនសា ចិត្តេន បត្ថនាផលំ បត្ថិតបត្ថនាផលន្តិ អត្ថោ.

៥៦. ទេវានំ អធិកោ ហោមីតិ យទិ ទេវេសុ ជាតោ, អាយុវណ្ណពលតេជេហិ ទេវានំ អធិកោ ជេដ្ឋោ សេដ្ឋោ អហោសិន្តិ អត្ថោ. យទិ មនុស្សេសុ ជាតោ, មនុជាធិបោ មនុស្សានំ អធិបតិ ឥស្សរោ ភវាមិ, តថា រាជភូតោ អភិរូបេន រូបសម្បត្តិយា ច លក្ខណេន អារោហបរិណាហាទិលក្ខណេន ច សម្បន្នោ សម្បុណ្ណោ ឧប្បន្នុប្បន្នភវេ បញ្ញាយ បរមត្ថជាននបញ្ញាយ អសមោ សមរហិតោ, មយា សទិសោ កោចិ នត្ថីតិ អត្ថោ.

៥៧. មយា កតបុញ្ញសម្ភារេន បុញ្ញផលេន ឧប្បន្នុប្បន្នភវេ សេដ្ឋំ បសដ្ឋំ មធុរំ វិវិធំ អនេកប្បការំ ភោជនញ្ច អនប្បកំ ពហុសត្តរតនញ្ច វិវិធានិ, អនេកប្បការានិ បត្តុណ្ណកោសេយ្យាទិវត្ថានិ ច នភា អាកាសតោ មំ មម សន្តិកំ ខិប្បំ សីឃំ ឧបេន្តិ ឧបគច្ឆន្តិ.

៥៨-៦៦. បថព្យា ¶ បថវិយា បព្ពតេ ច អាកាសេ ច ឧទកេ ច វនេ ច យំ យំ យត្ថ យត្ថ ហត្ថំ បសារេមិ និក្ខិបាមិ, តតោ តតោ ទិព្ពា ភក្ខា ទិព្ពា អាហារា មំ មម សន្តិកំ ឧបេន្តិ ឧបគច្ឆន្តិ, បាតុភវន្តីតិ អត្ថោ. តថា យថាក្កមំ សព្ពេ រតនា. សព្ពេ ចន្ទនាទយោ គន្ធា ¶ . សព្ពេ យានា វាហនា. សព្ពេ ចម្បកនាគបុន្នាគាទយោ មាលា បុប្ផា. សព្ពេ អលង្ការា អាភរណា. សព្ពា ទិព្ពកញ្ញា. សព្ពេ មធុសក្ខរា. សព្ពេ បូបាទយោ ខជ្ជា ខាទិតព្ពា មំ មម សន្តិកំ ឧបេន្តិ ឧបគច្ឆន្តិ.

៦៧-៦៨. សម្ពោធិវរបត្តិយាតិ ឧត្តមចតុមគ្គញាណបត្តិយា បាបុណនត្ថាយ. មយា យំ ឧត្តមទានំ កតំ បូរិតំ, តេន ឧត្តមទានេន ¶ សេលសង្ខាតំ បព្ពតំ សកលំ ឯកនិន្នាទំ ករោន្តោ ពហលំ គិរំ បុថុលំ ឃោសំ គជ្ជេន្តោ, សទេវកំ លោកំ សកលំ មនុស្សទេវលោកំ ហាសយន្តោ សោមនស្សប្បត្តំ ករោន្តោ លោកេ សកលលោកត្តយេ វិវដ្ដច្ឆទោ ពុទ្ធោ អហំ ភវាមីតិ អត្ថោ.

៦៩. ទិសា ទសវិធា លោកេតិ ចក្កវាឡលោកេ ទសវិធា ទសកោដ្ឋាសា ទិសា ហោន្តិ, តត្ថ កោដ្ឋាសេ យាយតោ យាយន្តស្ស គច្ឆន្តស្ស អន្តកំ នត្ថីតិ អត្ថោ, ចក្កវត្តិកាលេ តស្មិំ មយា គតគតដ្ឋានេ ទិសាភាគេ វា ពុទ្ធខេត្តា ពុទ្ធវិសយា អសង្ខិយា សង្ខារហិតា.

៧០. បភា បកិត្តិតាតិ តទា ចក្កវត្តិរាជកាលេ មយ្ហំ បភា ចក្ករតនមណិរតនាទីនំ បភា អាលោកា យមកា យុគឡយុគឡា ហុត្វា រំសិវាហនា រំសិំ មុញ្ចមានា បកិត្តិតា បាកដា, ឯត្ថន្តរេ ទសសហស្សិចក្កវាឡន្តរេ រំសិជាលំ រំសិសមូហំ, អាលោកោ វិបុលោ ពហុតរោ ភវេ អហោសីតិ អត្ថោ.

៧១. ឯត្តកេ លោកធាតុម្ហីតិ ទសសហស្សិចក្កវាឡេសុ សព្ពេ ជនា មំ បស្សន្តុ ទក្ខន្តូតិ អត្ថោ. សព្ពេ ទេវា យាវ ព្រហ្មនិវេសនា យាវ ព្រហ្មលោកា មំ អនុវត្តន្តុ អនុកូលា ភវន្តុ.

៧២. វិសិដ្ឋមធុនាទេនាតិ ¶ វិសដ្ឋេន មធុរេន នាទេន, អមតភេរិមាហនិន្តិ អមតភេរិំ ទេវទុន្ទុភិំ បហរិំ, ឯត្ថន្តរេ ឯតស្មិំ ទសសហស្សិចក្កវាឡព្ភន្តរេ សព្ពេ ជនា មន មធុរំ គិរំ សទ្ទំ សុណន្តុ មនសិ ករោន្តុ.

៧៣. ធម្មមេឃេន វស្សន្តេ ធម្មទេសនាមយេន នាទេន តព្ពោហារបរមត្ថគម្ភីរមធុរសុខុមត្ថវស្សេ វស្សន្តេ វស្សមានេ សម្មាសម្ពុទ្ធានុភាវេន សព្ពេ ភិក្ខុភិក្ខុនីអាទយោ អនាសវា និក្កិលេសា ហោន្តុ ភវន្តុ. យេត្ថ បច្ឆិមកា សត្តាតិ ឯត្ថ ឯតេសុ រាសិភូតេសុ ចតូសុ បរិសសត្តេសុ យេ សត្តា បច្ឆិមកា គុណវសេន ហេដ្ឋិមកា, តេ សព្ពេ សោតាបន្នា ភវន្តូតិ អធិប្បាយោ.

៧៤. តទា ¶ តិលោកវិជយចក្កវត្តិរាជកាលេ ទាតព្ពកំ ទាតព្ពយុត្តកំ, ទានំ កត្វា, អសេសតោ និស្សេសេន, សីលំ សីលបារមិំ, បូរេត្វា នេក្ខម្មេ នេក្ខម្មបារមិតាយ, បារមិំ កោដិំ បត្វា, ឧត្តមំ សម្ពោធិំ ចតុមគ្គញាណំ, បត្តោ ភវាមិ ភវេយ្យំ.

៧៥. បណ្ឌិតេ បញ្ញវន្តេ មេធាវិនោ បរិបុច្ឆិត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, កត្តព្ពំ? កិំ ន កត្តព្ពំ? កិំ កុសលំ? កិំ អកុសលំ? កិំ កត្វា សគ្គមោក្ខទ្វយស្ស ភាគី ហោតី’’តិ បុច្ឆិត្វា, ឯវំ បញ្ញាបារមិំ បូរេត្វាតិ ¶ អត្ថោ. កត្វា វីរិយមុត្តមន្តិ ឧត្តមំ សេដ្ឋំ ឋាននិសជ្ជាទីសុ អវិច្ឆិន្នំ វីរិយំ កត្វា, វីរិយបារមិំ បូរេត្វាតិ អត្ថោ. សកលវិរុទ្ធជនេហិ កតអនាទរាធិវាសនាខន្តិយា បារមិំ កោដិំ គន្ត្វា ខន្តិបារមិំ បូរេត្វា ឧត្តមំ សម្ពោធិំ ឧត្តមំ សម្ពុទ្ធត្តំ បត្តោ ភវាមិ ភវេយ្យំ.

៧៦. កត្វា ទឡ្ហមធិដ្ឋានន្តិ ‘‘មម សរីរជីវិតេសុ វិនស្សន្តេសុបិ បុញ្ញកម្មតោ ន វិរមិស្សាមី’’តិ អចលវសេន ទឡ្ហំ អធិដ្ឋានបារមិំ កត្វា ‘‘សីសេ ឆិជ្ជមានេបិ មុសាវាទំ ន កថេស្សាមី’’តិ សច្ចបារមិតាយ កោដិំ បូរិយ បូរេត្វា ‘‘សព្ពេ សត្តា សុខី អវេរា’’តិអាទិនា មេត្តាបារមិតាយ កោដិំ បត្វា ឧត្តមំ សម្ពោធិំ បត្តោតិ អត្ថោ.

៧៧. សជីវកាជីវកវត្ថូនំ លាភេ ច តេសំ អលាភេ ច កាយិកចេតសិកសុខេ ចេវ តថា ទុក្ខេ ច សាទរជនេហិ កតេ, សម្មានេ ¶ ចេវ ឱមានេ, ច សព្ពត្ថ សមកោ សមានមានសោ ឧបេក្ខាបារមិំ បូរេត្វា ឧត្តមំ សម្ពោធិំ បត្តោ បាបុណេយ្យន្តិ អត្ថោ.

៧៨. កោសជ្ជំ កុសីតភាវំ, ភយតោ ភយវសេន ‘‘អបាយទុក្ខភាគី’’តិ ទិស្វា ញត្វា អកោសជ្ជំ អកុសីតភាវំ អលីនវុត្តិំ, វីរិយំ ខេមតោ ខេមវសេន ‘‘និព្ពានគាមី’’តិ ទិស្វា ញត្វា អារទ្ធវីរិយា ហោថ ភវថ. ឯសា ពុទ្ធានុសាសនី ឯសា ពុទ្ធានំ អនុសិដ្ឋិ.

៧៩. វិវាទំ ភយតោ ទិស្វាតិ វិវាទំ កលហំ ភយតោ ទិស្វា ‘‘អបាយភាគី’’តិ ទិស្វា ញត្វា អវិវាទំ វិវាទតោ វិរមណំ ‘‘និព្ពានប្បត្តី’’តិ, ខេមតោ ទិស្វា ញត្វា សមគ្គា ឯកគ្គចិត្តា សខិលា សិលិដ្ឋា មេត្តាយ ធុរគតាយ សោភមានា ហោថាតិ អត្ថោ. ឯសា កថា មន្តនា ឧទីរណា ពុទ្ធានំ អនុសាសនី ឱវាទទានំ.

៨០. បមាទំ ឋាននិសជ្ជាទីសុ សតិវិប្បវាសេន វិហរណំ ភយតោ ‘‘និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេសុ ទុក្ខិតទុរូបអប្បន្នបានតាទិសំវត្តនកំ ¶ អបាយាទិគមនញ្ចា’’តិ ទិស្វា ញត្វា, អប្បមាទំ សព្ពកិរិយាសុ សតិយា វិហរណំ, ខេមតោ វឌ្ឍិតោ ‘‘និព្ពានសម្បាបុណន’’ន្តិ ទិស្វា បច្ចក្ខតោ ញត្វា អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ សម្មាទិដ្ឋិ សម្មាសង្កប្បោ សម្មាវាចា សម្មាកម្មន្តោ សម្មាអាជីវោ សម្មាវាយាមោ សម្មាសតិ សម្មាសមាធីតិ អដ្ឋអវយវំ សម្មាសម្ពោធិយា ¶ មគ្គំ អធិគមូបាយំ ភាវេថ វឌ្ឍេថ មនសិ ករោថ, ឯសា កថា ភាសនា ឧទីរណា ពុទ្ធានុសាសនី ពុទ្ធានំ អនុសិដ្ឋីតិ អត្ថោ.

៨១. សមាគតា ពហូ ពុទ្ធាតិ អនេកសតសហស្សសង្ខ្យា បច្ចេកពុទ្ធា សមាគតា រាសិភូតា, សព្ពសោ សព្ពប្បការេន អរហន្តា ច ខីណាសវា អនេកសតសហស្សា សមាគតា រាសិភូតា. តស្មា តេ ពុទ្ធេ ច អរហន្តេ ច វន្ទមានេ វន្ទនារហេ នមស្សថ អង្គបច្ចង្គនមក្ការេន នមស្សថ វន្ទថ.

៨២. ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន អចិន្តិយា ចិន្តេតុំ អសក្កុណេយ្យា, ពុទ្ធា, ពុទ្ធធម្មាតិ ពុទ្ធេហិ ទេសិតា ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា…បេ… អដ្ឋង្គិកោ ¶ មគ្គោ, បញ្ចក្ខន្ធា, ហេតុបច្ចយោ អារម្មណបច្ចយោតិអាទយោ ធម្មា, ពុទ្ធានំ វា សភាវា អចិន្តិយា ចិន្តេតុំ អសក្កុណេយ្យា, អចិន្តិយេ ចិន្តាវិសយាតិក្កន្តេ បសន្នានំ ទេវមនុស្សានំ វិបាកោ ទេវមនុស្សសម្បត្តិនិព្ពានសម្បត្តិសង្ខាតោ ចិន្តេតុំ អសក្កុណេយ្យោ សង្ខ្យាតិក្កន្តោ ហោតិ ភវតិ.

ឥតិ ឯត្តាវតា ច យថា អទ្ធានគាមិនោ ‘‘មគ្គំ នោ អាចិក្ខា’’តិ បុដ្ឋេន ‘‘វាមំ មុញ្ចិត្វា ទក្ខិណំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ តេន មគ្គេន គាមនិគមរាជធានីសុ កត្តព្ពកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា បុន មុញ្ចិតេន អបរេន វាមមគ្គេន គតាបិ គាមនិគមាទីសុ កត្តព្ពកិច្ចំ និដ្ឋាបេន្តិ, ឯវមេវ ពុទ្ធាបទានំ កុសលាបទានវសេន និដ្ឋាបេត្វា តទេវ អកុសលាបទានវសេន វិត្ថារេតុំ ឥទំ បញ្ហកម្មំ –

‘‘ទុក្ករញ្ច អព្ភក្ខានំ, អព្ភក្ខានំ បុនាបរំ;

អព្ភក្ខានំ សិលាវេធោ, សកលិកាបិ ច វេទនា.

‘‘នាឡាគិរិ សត្តច្ឆេទោ, សីសទុក្ខំ យវខាទនំ;

បិដ្ឋិទុក្ខមតីសារោ, ឥមេ អកុសលការណា’’តិ.

អត្ថ បឋមបញ្ហេ – ទុក្ករន្តិ ឆព្ពស្សានិ ទុក្ករការិកា. អតីតេ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ ¶ ពោធិសត្តោ ជោតិបាលោ នាម ព្រាហ្មណមាណវោ ហុត្វា និព្ពត្តោ ព្រាហ្មណជាតិវសេន សាសនេ អប្បសន្នោ តស្ស ភគវតោ បិលោតិកកម្មនិស្សន្ទេន ‘‘កស្សបោ ភគវា’’តិ សុត្វា ‘‘កុតោ មុណ្ឌកស្ស សមណស្ស ពោធិ, ពោធិ បរមទុល្លភា’’តិ ¶ អាហ. សោ តេន កម្មនិស្សន្ទេន អនេកជាតិសតេសុ នរកាទិទុក្ខមនុភវិត្វា តស្សេវ ភគវតោ អនន្តរំ តេនេវ លទ្ធព្យាករណេន កម្មេន ជាតិសំសារំ ខេបេត្វា បរិយោសានេ វេស្សន្តរត្តភាវំ បត្វា តតោ ចុតោ តុសិតភវនេ និព្ពត្តោ. ទេវតាយាចនេន តតោ ចវិត្វា សក្យកុលេ និព្ពត្តោ ញាណស្ស បរិបាកត្តា សកលជម្ពុទីបរជ្ជំ បហាយ អនោមានទីតីរេ សុនិសិតេនាសិនា សមកុដកេសកលាបំ ឆិន្ទិត្វា ព្រហ្មុនា អានីតេ ឥទ្ធិមយេ កប្បស្ស សណ្ឋានកាលេ បទុមគព្ភេ និព្ពត្តេ អដ្ឋ បរិក្ខារេ បដិគ្គហេត្វា បព្ពជិត្វា ពោធិញាណទស្សនស្ស តាវ អបរិបក្កត្តា ¶ ពុទ្ធភាវាយ មគ្គាមគ្គំ អជានិត្វា ឆព្ពស្សានិ ឧរុវេលជនបទេ ឯកាហារឯកាលោបឯកបុគ្គលឯកមគ្គឯកាសនភោជនវសេន អដ្ឋិចម្មនហារុសេសំ និម្មំសរុធិរបេតរូបសទិសសរីរោ បធានសុត្តេ (សុ. និ. ៤២៧ អាទយោ) វុត្តនយេនេវ បធានំ មហាវីរិយំ ទុក្ករការិកំ អកាសិ. សោ ឥមំ ទុក្ករការិកំ ‘‘សម្ពោធិយា មគ្គំ ន ហោតី’’តិ ចិន្តេត្វា គាមនិគមរាជធានីសុ បណីតាហារំ បរិភុញ្ជិត្វា បីណិន្ទ្រិយោ បរិបុណ្ណទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណោ កមេន ពោធិមណ្ឌមុបគន្ត្វា បញ្ច មារេ ជិនិត្វា ពុទ្ធោ ជាតោតិ.

‘‘អវចាហំ ជោតិបាលោ, សុគតំ កស្សបំ តទា;

កុតោ នុ ពោធិ មុណ្ឌស្ស, ពោធិ បរមទុល្លភា.

‘‘តេន កម្មវិបាកេន, អចរិំ ទុក្ករំ ពហុំ;

ឆព្ពស្សានុរុវេលាយំ, តតោ ពោធិមបាបុណិំ.

‘‘នាហំ ឯតេន មគ្គេន, បាបុណិំ ពោធិមុត្តមំ;

កុម្មគ្គេន គវេសិស្សំ, បុព្ពកម្មេន វារិតោ.

‘‘បុញ្ញបាបបរិក្ខីណោ, សព្ពសន្តាបវជ្ជិតោ;

អសោកោ អនុបាយាសោ, និព្ពាយិស្សមនាសវោ’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៩២-៩៥);

ទុតិយបញ្ហេ – អព្ភក្ខានន្តិ អភិ អក្ខានំ បរិភាសនំ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ សុទ្ទកុលេ ¶ ជាតោ អបាកដោ អប្បសិទ្ធោ មុនាឡិ នាម ធុត្តោ ហុត្វា បដិវសតិ. តទា មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ សុរភិ ¶ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ កេនចិ ករណីយេន តស្ស សមីបដ្ឋានំ បាបុណិ. សោ តំ ទិស្វាវ ‘‘ទុស្សីលោ បាបធម្មោ អយំ សមណោ’’តិអាទិនា អព្ភាចិក្ខិ. សោ តេន អកុសលនិស្សន្ទេន នរកាទីសុ អនេកវស្សសហស្សានិ ទុក្ខមនុភវិត្វា ឥមស្មិំ បច្ឆិមត្តភាវេ យទា តិត្ថិយា បឋមតរំ ភគវតោ តុសិតភវនេ វសនសមយេ ច បាកដា ហុត្វា សកលជនំ វញ្ចេត្វា ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិយោ ទីបេត្វា វិចរន្តិ, តទា តុសិតបុរា ចវិត្វា សក្យរាជកុលេ និព្ពត្តិត្វា កមេន ពុទ្ធោ ជាតោ. តិត្ថិយា សូរិយុគ្គមនេ ខជ្ជោបនកា វិយ វិហតលាភសក្ការា ភគវតិ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា វិចរន្តិ. តស្មិំ សមយេ រាជគហសេដ្ឋិ គង្គាយ ជាលំ ពន្ធិត្វា កីឡន្តោ រត្តចន្ទនឃដិកំ ទិស្វា អម្ហាកំ គេហេ ចន្ទនានិ ពហូនិ, ឥមំ ភមំ អារោបេត្វា តេន ភមការេហិ ¶ បត្តំ លិខាបេត្វា វេឡុបរម្បរាយ លគ្គេត្វា ‘‘យេ ឥមំ បត្តំ ឥទ្ធិយា អាគន្ត្វា គណ្ហន្តិ, តេសំ ភត្តិកោ ភវិស្សាមី’’តិ ភេរិំ ចរាបេសិ.

តទា តិត្ថិយា ‘‘នដ្ឋម្ហា ទានិ នដ្ឋម្ហា ទានី’’តិ មន្តេត្វា និគណ្ឋោ នាដបុត្តោ សកបរិសំ ឯវមាហ – ‘‘អហំ វេឡុសមីបំ គន្ត្វា អាកាសេ ឧល្លង្គនាការំ ករោមិ, ‘តុម្ហេ ឆវទារុមយំ បត្តំ បដិច្ច មា ឥទ្ធិំ ករោថា’តិ មំ ខន្ធេ គហេត្វា វារេថា’’តិ, តេ តថា គន្ត្វា តថា អកំសុ.

តទា បិណ្ឌោលភារទ្វាជោ ច មោគ្គល្លានោ ច តិគាវុតេ សេលបព្ពតមត្ថកេ ឋត្វា បិណ្ឌបាតគណ្ហនត្ថាយ ចីវរំ បារុបន្តា តំ កោលាហលំ សុណិំសុ. តេសុ មោគ្គល្លានោ បិណ្ឌោលភារទ្វាជំ ‘‘ត្វំ អាកាសេន គន្ត្វា តំ បត្តំ គណ្ហាហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេយេវ ភគវតា ឥទ្ធិមន្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបិតា, តុម្ហេវ គណ្ហថា’’តិ អាហ. តថាបិ ‘‘មយា អាណត្តោ ត្វមេវ គណ្ហាហី’’តិ អាណត្តោ អត្តនា ឋិតំ តិគាវុតំ សេលបព្ពតំ បាទតលេ លគ្គេត្វា ឧក្ខលិយា បិធានំ វិយ សកលរាជគហនគរំ ឆាទេសិ, តទា នគរវាសិនោ ផឡិកបព្ពតេ អាវុតំ រត្តសុត្តមិវ តំ ថេរំ បស្សិត្វា ‘‘ភន្តេ ភារទ្វាជ, អម្ហេ រក្ខថា’’តិ ឧគ្ឃោសយិំសុ, ភីតា សុប្បាទីនិ សីសេ អកំសុ. តទា ថេរោ តំ បព្ពតំ ឋិតដ្ឋានេ វិស្សជ្ជេត្វា ឥទ្ធិយា គន្ត្វា តំ បត្តំ អគ្គហេសិ, តទា នគរវាសិនោ មហាកោលាហលមកំសុ.

ភគវា វេឡុវនារាមេ និសិន្នោ តំ សទ្ទំ សុត្វា ‘‘កិំ ឯសោ សទ្ទោ’’តិ អានន្ទំ បុច្ឆិ. ‘‘ភារទ្វាជេន, ភន្តេ, បត្តស្ស គហិតត្តា សន្តុដ្ឋា នគរវាសិនោ ឧក្កុដ្ឋិសទ្ទមកំសូ’’តិ ¶ អាហ. តទា ភគវា អាយតិំ បរូបវាទមោចនត្ថំ តំ បត្តំ អាហរាបេត្វា ភេទាបេត្វា អញ្ជនុបបិសនំ កត្វា ¶ ភិក្ខូនំ ទាបេសិ, ទាបេត្វា ច បន ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទ្ធិវិកុព្ពនា កាតព្ពា, យោ ករេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៥២ ថោកំ វិសទិសំ) សិក្ខាបទំ បញ្ញាបេសិ.

តតោ តិត្ថិយា ‘‘សមណេន កិរ គោតមេន សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តេ ជីវិតហេតុបិ តំ នាតិក្កមន្តិ, មយំ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ករិស្សាមា’’តិ តត្ថ តត្ថ រាសិភូតា កោលាហលមកំសុ. អថ រាជា ពិម្ពិសារោ តំ សុត្វា ភគវតោ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ ភគវន្តមេវមាហ ¶ – ‘‘តិត្ថិយា, ភន្តេ, ‘ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ករិស្សាមា’តិ ឧគ្ឃោសេន្តី’’តិ. ‘‘អហម្បិ, មហារាជ, ករិស្សាមី’’តិ. ‘‘ននុ, ភន្តេ, ភគវតា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្ត’’ន្តិ. ‘‘តមេវ, មហារាជ, បុច្ឆិស្សាមិ, តវុយ្យានេ អម្ពផលាទីនិ ខាទន្តានំ ‘ឯត្តកោ ទណ្ឌោ’តិ ទណ្ឌំ ឋបេន្តោ តវាបិ ឯកតោ កត្វា ឋបេសី’’តិ. ‘‘ន មយ្ហំ, ភន្តេ, ទណ្ឌោ’’តិ. ‘‘ឯវំ, មហារាជ, ន មយ្ហំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ អត្ថី’’តិ. ‘‘កត្ថ, ភន្តេ, បាដិហារិយំ ភវិស្សតី’’តិ? ‘‘សាវត្ថិយា សមីបេ កណ្ឌម្ពរុក្ខមូលេ, មហារាជា’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ, តំ បស្សិស្សាមា’’តិ. តតោ តិត្ថិយា ‘‘កណ្ឌម្ពរុក្ខមូលេ កិរ បាដិហារិយំ ភវិស្សតី’’តិ សុត្វា នគរស្ស សាមន្តា អម្ពរុក្ខេ ឆេទាបេសុំ, នាគរា មហាអង្គណដ្ឋានេ មញ្ចាតិមញ្ចំ អដ្ដាទយោ ពន្ធិំសុ, សកលជម្ពុទីបវាសិនោ រាសិភូតា បុរត្ថិមទិសាយមេវ ទ្វាទសយោជនានិ ផរិត្វា អដ្ឋំសុ. សេសទិសាសុបិ តទនុរូបេនាការេន សន្និបតិំសុ.

ភគវាបិ កាលេ សម្បត្តេ អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាសិយំ បាតោវ កត្តព្ពកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា តំ ឋានំ គន្ត្វា និសីទិ. តស្មិំ ខណេ កណ្ឌោ នាម ឧយ្យានបាលោ កិបិល្លិកបុដេ សុបក្កំ អម្ពផលំ ទិស្វា ‘‘សចាហំ ឥមំ រញ្ញោ ទទេយ្យំ, កហាបណាទិសារំ លភេយ្យំ, ភគវតោ ឧបនាមិតេ បន ឥធលោកបរលោកេសុ សម្បត្តិ ភវិស្សតី’’តិ ភគវតោ ឧបនាមេសិ. ភគវា តំ បដិគ្គហេត្វា អានន្ទត្ថេរំ អាណាបេសិ – ‘‘ឥមំ ផលំ មទ្ទិត្វា បានំ ទេហី’’តិ. ថេរោ តថា អកាសិ. ភគវា អម្ពរសំ បិវិត្វា អម្ពដ្ឋិំ ឧយ្យានបាលស្ស ទត្វា ‘‘ឥមំ រោបេហី’’តិ អាហ. សោ វាលុកំ វិយូហិត្វា តំ រោបេសិ, អានន្ទត្ថេរោ កុណ្ឌិកាយ ឧទកំ អាសិញ្ចិ. តស្មិំ ខណេ អម្ពង្កុរោ ឧដ្ឋហិត្វា មហាជនស្ស បស្សន្តស្សេវ សាខាវិដបបុប្ផផលបល្លវភរិតោ ¶ បញ្ញាយិត្ថ. បតិតំ អម្ពផលំ ខាទន្តា សកលជម្ពុទីបវាសិនោ ខយំ បាបេតុំ នាសក្ខិំសុ.

អថ ភគវា បុរត្ថិមចក្កវាឡតោ យាវ បច្ឆិមចក្កវាឡំ, តាវ ឥមស្មិំ ចក្កវាឡេ មហាមេរុមុទ្ធនិ រតនចង្កមំ មាបេត្វា អនេកបរិសាហិ សីហនាទំ នទាបេន្តោ ធម្មបទដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន មហាឥទ្ធិបាដិហារិយំ កត្វា តិត្ថិយេ មទ្ទិត្វា តេ វិប្បការំ បាបេត្វា បាដិហីរាវសានេ បុរិមពុទ្ធាចិណ្ណវសេន ¶ តាវតិំសភវនំ គន្ត្វា តត្ថ វស្សំវុដ្ឋោ និរន្តរំ តេមាសំ ¶ អភិធម្មំ ទេសេត្វា មាតុប្បមុខានំ អនេកទេវតានំ សោតាបត្តិមគ្គាធិគមនំ កត្វា, វុដ្ឋវស្សោ ទេវោរោហនំ កត្វា អនេកទេវព្រហ្មគណបរិវុតោ សង្កស្សបុរទ្វារំ ឱរុយ្ហ លោកានុគ្គហំ អកាសិ. តទា ភគវតោ លាភសក្ការោ ជម្ពុទីបមជ្ឈោត្ថរមានោ បញ្ចមហាគង្គា វិយ អហោសិ.

អថ តិត្ថិយា បរិហីនលាភសក្ការា ទុក្ខី ទុម្មនា បត្តក្ខន្ធា អធោមុខា និសីទិំសុ. តទា តេសំ ឧបាសិកា ចិញ្ចមាណវិកា នាម អតិវិយ រូបគ្គប្បត្តា តេ តថា និសិន្នេ ទិស្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, ឯវំទុក្ខី ទុម្មនា និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘កិំ បន ត្វំ, ភគិនិ, អប្បោស្សុក្កាសី’’តិ? ‘‘កិំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ភគិនិ, សមណស្ស គោតមស្ស ឧប្បាទកាលតោ បដ្ឋាយ មយំ ហតលាភសក្ការា, នគរវាសិនោ អម្ហេ ន កិញ្ចិ មញ្ញន្តី’’តិ. ‘‘មយា ឯត្ថ កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? ‘‘តយា សមណស្ស គោតមស្ស អវណ្ណំ ឧប្បាទេតុំ វដ្ដតី’’តិ. សា ‘‘ន មយ្ហំ ភារោ’’តិ វត្វា តត្ថ ឧស្សាហំ ករោន្តី វិកាលេ ជេតវនវិហារំ គន្ត្វា តិត្ថិយានំ ឧបស្សយេ វសិត្វា បាតោ នគរវាសីនំ គន្ធាទីនិ គហេត្វា ភគវន្តំ វន្ទនត្ថាយ គមនសមយេ ជេតវនា វិយ និក្ខន្តា, ‘‘កត្ថ សយិតា’’តិ បុដ្ឋា ‘‘កិំ តុម្ហាកំ មម សយិតដ្ឋានេនា’’តិ វត្វា បក្កាមិ. សា កមេន គច្ឆន្តេ កាលេ បុច្ឆិតា ‘‘សមណេនាហំ គោតមេន ឯកគន្ធកុដិយំ សយិត្វា និក្ខន្តា’’តិ អាហ. តំ ពាលបុថុជ្ជនា សទ្ទហិំសុ, បណ្ឌិតា សោតាបន្នាទយោ ន សទ្ទហិំសុ. ឯកទិវសំ សា ទារុមណ្ឌលំ ឧទរេ ពន្ធិត្វា ឧបរិ រត្តបដំ បរិទហិត្វា គន្ត្វា សរាជិកាយ បរិសាយ ធម្មទេសនត្ថាយ និសិន្នំ ភគវន្តំ ឯវមាហ – ‘‘ភោ សមណ, ត្វំ ធម្មំ ទេសេសិ, តុយ្ហំ បដិច្ច ឧប្បន្នទារកគព្ភិនិយា មយ្ហំ លសុណមរិចាទីនិ ន វិចារេសី’’តិ? ‘‘តថាភាវំ, ភគិនិ, ត្វញ្ចេវ បជានាសិ, អហញ្ចា’’តិ. សា ‘‘ឯវមេវ មេថុនសំសគ្គសមយំ ទ្វេយេវ ជានន្តិ, ន អញ្ញេ’’តិ អាហ.

តស្មិំ ខណេ សក្កស្ស បណ្ឌុកម្ពលសិលាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សក្កោ អាវជ្ជេន្តោ ¶ តំ ការណំ ញត្វា ទ្វេ ទេវបុត្តេ អាណាបេសិ – ‘‘តុម្ហេសុ ឯកោ មូសិកវណ្ណំ មាបេត្វា តស្សា ទារុមណ្ឌលស្ស ពន្ធនំ ឆិន្ទតុ, ឯកោ វាតមណ្ឌលំ សមុដ្ឋាបេត្វា បារុតបដំ ឧទ្ធំ ខិបតូ’’តិ. តេ គន្ត្វា តថា អកំសុ. ទារុមណ្ឌលំ បតមានំ តស្សា បាទបិដ្ឋិំ ភិន្ទិ. ធម្មសភាយំ សន្និបតិតា បុថុជ្ជនា សព្ពេ ‘‘អរេ, ទុដ្ឋចោរិ, ត្វំ ឯវរូបស្ស លោកត្តយសាមិនោ ¶ ឯវរូបំ អព្ភក្ខានំ អកាសី’’តិ ឧដ្ឋហិត្វា ឯកេកមុដ្ឋិបហារំ ទត្វា សភាយ នីហរិំសុ, ទស្សនាតិក្កន្តាយ បថវី វិវរមទាសិ. តស្មិំ ខណេ អវីចិតោ ជាលា ឧដ្ឋហិត្វា កុលទត្តិកេន ¶ រត្តកម្ពលេនេវ តំ អច្ឆាទេត្វា អវីចិម្ហិ បក្ខិបិ, ភគវតោ លាភសក្ការោ អតិរេកតរោ អហោសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘សព្ពាភិភុស្ស ពុទ្ធស្ស, នន្ទោ នាមាសិ សាវកោ;

តំ អព្ភក្ខាយ និរយេ, ចិរំ សំសរិតំ មយា.

‘‘ទសវស្សសហស្សានិ, និរយេ សំសរិំ ចិរំ;

មនុស្សភាវំ លទ្ធាហំ, អព្ភក្ខានំ ពហុំ លភិំ.

‘‘តេន កម្មាវសេសេន, ចិញ្ចមាណវិកា មមំ;

អព្ភាចិក្ខិ អភូតេន, ជនកាយស្ស អគ្គតោ’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៧០-៧២);

តតិយបញ្ហេ – អព្ភក្ខានន្តិ អភិ អក្ខានំ អក្កោសនំ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ អបាកដជាតិយំ ឧប្បន្នោ មុនាឡិ នាម ធុត្តោ ហុត្វា ទុជ្ជនសំសគ្គពលេន សុរភិំ នាម បច្ចេកពុទ្ធំ ‘‘ទុស្សីលោ បាបធម្មោ អយំ ភិក្ខូ’’តិ អក្កោសិ. សោ តេន អកុសលេន វចីកម្មេន ពហូនិ វស្សសហស្សានិ និរយេ បច្ចិត្វា ឥមស្មិំ បច្ឆិមត្តភាវេ ទសបារមិតាសំសិទ្ធិពលេន ពុទ្ធោ ជាតោ លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ អហោសិ. បុន តិត្ថិយា ឧស្សាហជាតា – ‘‘កថំ នុ ខោ សមណស្ស គោតមស្ស អយសំ ឧប្បាទេស្សាមា’’តិ ទុក្ខី ទុម្មនា និសីទិំសុ. តទា សុន្ទរី នាមេកា បរិព្ពាជិកា តេ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឋិតា តុណ្ហីភូតេ កិញ្ចិ អវទន្តេ ទិស្វា ‘‘កិំ មយ្ហំ ទោសោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សមណេន គោតមេន អម្ហេ វិហេឋិយមានេ ត្វំ អប្បោស្សុក្កា វិហរិស្សសិ, ឥទំ តវ ទោសោ’’តិ. ‘‘ឯវមហំ តត្ថ កិំ ករិស្សាមី’’តិ? ‘‘ត្វំ សមណស្ស គោតមស្ស អវណ្ណំ ឧប្បាទេតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ? ‘‘សក្ខិស្សាមិ, អយ្យា’’តិ វត្វា តតោ បដ្ឋាយ វុត្តនយេន ទិដ្ឋទិដ្ឋានំ ‘‘សមណេន គោតមេន ឯកគន្ធកុដិយំ សយិត្វា និក្ខន្តា’’តិ វត្វា អក្កោសតិ បរិភាសតិ. តិត្ថិយាបិ ‘‘បស្សថ, ភោ, សមណស្ស គោតមស្ស កម្ម’’ន្តិ អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘មុនាឡិ ¶ នាមហំ ធុត្តោ, បុព្ពេ អញ្ញាសុ ជាតិសុ;

បច្ចេកពុទ្ធំ សុរភិំ, អព្ភាចិក្ខិំ អទូសកំ.

‘‘តេន ¶ ¶ កម្មវិបាកេន, និរយេ សំសរិំ ចិរំ;

ពហូ វស្សសហស្សានិ, ទុក្ខំ វេទេសិ វេទនំ.

‘‘តេន កម្មាវសេសេន, ឥធ បច្ឆិមកេ ភវេ;

អព្ភក្ខានំ មយា លទ្ធំ, សុន្ទរិកាយ ការណា’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៦៧-៦៩);

ចតុត្ថបញ្ហេ – អព្ភក្ខានំ អភិ វិសេសេន អក្កោសនំ បរិភាសនំ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ ឧប្បន្នោ ពហុស្សុតោ ពហូហិ សក្កតោ បូជិតោ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តេ វនមូលផលាហារោ ពហុមាណវេ មន្តេ វាចេន្តោ វាសំ កប្បេសិ. ឯកោ បញ្ចាភិញ្ញាអដ្ឋសមាបត្តិលាភី តាបសោ តស្ស សន្តិកំ អគមាសិ. សោ តំ ទិស្វាវ ឥស្សាបកតោ តំ អទូសកំ ឥសិំ ‘‘កាមភោគី កុហកោ អយំ ឥសី’’តិ អព្ភាចិក្ខិ, អត្តនោ សិស្សេ ច អាហ – ‘‘អយំ ឥសិ ឯវរូបោ អនាចារកោ’’តិ. តេបិ តថេវ អក្កោសិំសុ បរិភាសិំសុ. សោ តេន អកុសលកម្មវិបាកេន វស្សសហស្សានិ និរយេ ទុក្ខមនុភវិត្វា ឥមស្មិំ បច្ឆិមត្តភាវេ ពុទ្ធោ ហុត្វា លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ អាកាសេ បុណ្ណចន្ទោ វិយ បាកដោ ជាតោ. តថេវ តិត្ថិយា អព្ភក្ខានេនបិ អសន្តុដ្ឋា បុនបិ សុន្ទរិយា អព្ភក្ខានំ ការេត្វា សុរាធុត្តេ បក្កោសាបេត្វា លញ្ជំ ទត្វា ‘‘តុម្ហេ សុន្ទរិំ មារេត្វា ជេតវនទ្វារសមីបេ មាលាកចវរេន ឆាទេថា’’តិ អាណាបេសុំ. តេ តថា ករិំសុ. តតោ តិត្ថិយា ‘‘សុន្ទរិំ ន បស្សាមា’’តិ រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា ‘‘បរិយេសថា’’តិ អាហ. តេ អត្តនា បាតិតដ្ឋានតោ គហេត្វា មញ្ចកំ អារោបេត្វា រញ្ញោ ទស្សេត្វា ‘‘បស្សថ, ភោ, សមណស្ស គោតមស្ស សាវកានំ កម្ម’’ន្តិ ភគវតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច សកលនគរេ អវណ្ណំ ឧគ្ឃោសេន្តា វិចរិំសុ. សុន្ទរិំ អាមកសុសានេ អដ្ដកេ ឋបេសុំ. រាជា ‘‘សុន្ទរិមារកេ បរិយេសថា’’តិ អាណាបេសិ. តទា ធុត្តា សុរំ បិវិត្វា ‘‘ត្វំ សុន្ទរិំ មារេសិ, ត្វំ មារេសី’’តិ កលហំ ករិំសុ. រាជបុរិសា តេ ធុត្តេ គហេត្វា រញ្ញោ ទស្សេសុំ. រាជា ‘‘កិំ, ភណេ, តុម្ហេហិ សុន្ទរី មារិតា’’តិ? ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘កេហិ អាណត្តា’’តិ? ‘‘តិត្ថិយេហិ, ទេវា’’តិ. រាជា តិត្ថិយេ អាហរាបេត្វា ពន្ធាបេត្វា ‘‘គច្ឆថ, ភណេ, ‘ពុទ្ធស្ស អវណ្ណត្ថាយ អម្ហេហិ សយមេវ សុន្ទរី មារាបិតា, ភគវា តស្ស សាវកា ច អការកា’តិ ឧគ្ឃោសថា’’តិ អាហ. តេ តថា អកំសុ ¶ . សកលនគរវាសិនោ និក្កង្ខា អហេសុំ. រាជា តិត្ថិយេ ច ធុត្តេ ច មារាបេត្វា ឆឌ្ឌាបេតិ ¶ . តតោ ភគវតោ ភិយ្យោសោមត្តាយ លាភសក្ការោ វឌ្ឍិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ព្រាហ្មណោ ¶ សុតវា អាសិំ, អហំ សក្កតបូជិតោ;

មហាវនេ បញ្ចសតេ, មន្តេ វាចេមិ មាណវេ.

‘‘តត្ថាគតោ ឥសិ ភីមោ, បញ្ចាភិញ្ញោ មហិទ្ធិកោ;

តញ្ចាហំ អាគតំ ទិស្វា, អព្ភាចិក្ខិំ អទូសកំ.

‘‘តតោហំ អវចំ សិស្សេ, កាមភោគី អយំ ឥសិ;

មយ្ហម្បិ ភាសមានស្ស, អនុមោទិំសុ មាណវា.

‘‘តតោ មាណវកា សព្ពេ, ភិក្ខមានំ កុលេ កុលេ;

មហាជនស្ស អាហំសុ, កាមភោគី អយំ ឥសិ.

‘‘តេន កម្មវិបាកេន, បញ្ចភិក្ខុសតា ឥមេ;

អព្ភក្ខានំ លភុំ សព្ពេ, សុន្ទរិកាយ ការណា’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៧៣-៧៧);

បញ្ចមេ បញ្ហេ – សិលាវេធោតិ អាហតចិត្តោ សិលំ បវិជ្ឈិ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ ច កនិដ្ឋភាតា ច ឯកបិតុបុត្តា អហេសុំ. តេ បិតុ អច្ចយេន ទាសេ បដិច្ច កលហំ ករោន្តា អញ្ញមញ្ញំ វិរុទ្ធា អហេសុំ. ពោធិសត្តោ អត្តនោ ពលវភាវេន កនិដ្ឋភាតរំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា តស្សុបរិ បាសាណំ បវិជ្ឈេសិ. សោ តេន កម្មវិបាកេន នរកាទីសុ អនេកវស្សសហស្សានិ ទុក្ខមនុភវិត្វា ឥមស្មិំ បច្ឆិមត្តភាវេ ពុទ្ធោ ជាតោ. ទេវទត្តោ រាហុលកុមារស្ស មាតុលោ បុព្ពេ សេរិវាណិជកាលេ ពោធិសត្តេន សទ្ធិំ វាណិជោ អហោសិ, តេ ឯកំ បដ្ដនគាមំ បត្វា ‘‘ត្វំ ឯកវីថិំ គណ្ហាហិ, អហម្បិ ឯកវីថិំ គណ្ហាមី’’តិ ទ្វេបិ បវិដ្ឋា. តេសុ ទេវទត្តស្ស បវិដ្ឋវីថិយំ ជិណ្ណសេដ្ឋិភរិយា ច នត្តា ច ទ្វេយេវ អហេសុំ, តេសំ មហន្តំ សុវណ្ណថាលកំ មលគ្គហិតំ ភាជនន្តរេ ឋបិតំ ហោតិ, តំ សុវណ្ណថាលកភាវំ អជានន្តី ‘‘ឥមំ ថាលកំ គហេត្វា បិឡន្ធនំ ទេថា’’តិ អាហ. សោ តំ គហេត្វា សូចិយា លេខំ កឌ្ឍិត្វា សុវណ្ណថាលកភាវំ ញត្វា ‘‘ថោកំ ទត្វា គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គតោ. អថ ពោធិសត្តំ ទ្វារសមីបំ អាគតំ ទិស្វា ‘‘នត្តា, អយ្យេ ¶ , មយ្ហំ កច្ឆបុដំ ¶ បិឡន្ធនំ ទេថា’’តិ. សា តំ បក្កោសាបេត្វា និសីទាបេត្វា តំ ថាលកំ ទត្វា ‘‘ឥមំ គហេត្វា មយ្ហំ នត្តាយ កច្ឆបុដំ បិឡន្ធនំ ទេថា’’តិ. ពោធិសត្តោ តំ គហេត្វា សុវណ្ណថាលកភាវំ ញត្វា ‘‘តេន វញ្ចិតា’’តិ ញត្វា អត្តនោ បសិព្ពកាយ ឋបិតអដ្ឋកហាបណេ អវសេសភណ្ឌញ្ច ¶ ទត្វា កច្ឆបុដំ បិឡន្ធនំ កុមារិកាយ ហត្ថេ បិឡន្ធាបេត្វា អគមាសិ. សោ វាណិជោ បុនាគន្ត្វា បុច្ឆិ. ‘‘តាត, ត្វំ ន គណ្ហិត្ថ, មយ្ហំ បុត្តោ ឥទញ្ចិទញ្ច ទត្វា តំ គហេត្វា គតោ’’តិ. សោ តំ សុត្វាវ ហទយេន ផាលិតេន វិយ ធាវិត្វា អនុពន្ធិ. ពោធិសត្តោ នាវំ អារុយ្ហ បក្ខន្ទិ. សោ ‘‘តិដ្ឋ, មា បលាយិ មា បលាយី’’តិ វត្វា ‘‘និព្ពត្តនិព្ពត្តភវេ តំ នាសេតុំ សមត្ថោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ.

សោ បត្ថនាវសេន អនេកេសុ ជាតិសតសហស្សេសុ អញ្ញមញ្ញំ វិហេឋេត្វា ឥមស្មិំ អត្តភាវេ សក្យកុលេ និព្ពត្តិត្វា កមេន ភគវតិ សព្ពញ្ញុតំ បត្វា រាជគហេ វិហរន្តេ អនុរុទ្ធាទីហិ សទ្ធិំ ភគវតោ សន្តិកំ គន្ត្វា បព្ពជិត្វា ឈានលាភី ហុត្វា បាកដោ ភគវន្តំ វរំ យាចិ – ‘‘ភន្តេ, សព្ពោ ភិក្ខុសង្ឃោ បិណ្ឌបាតិកាទីនិ តេរស ធុតង្គានិ សមាទិយតុ, សកលោ ភិក្ខុសង្ឃោ មម ភារោ ហោតូ’’តិ. ភគវា ន អនុជានិ. ទេវទត្តោ វេរំ ពន្ធិត្វា បរិហីនជ្ឈានោ ភគវន្តំ មារេតុកាមោ ឯកទិវសំ វេភារបព្ពតបាទេ ឋិតស្ស ភគវតោ ឧបរិ ឋិតោ បព្ពតកូដំ បវិទ្ធេសិ. ភគវតោ អានុភាវេន អបរោ បព្ពតកូដោ តំ បតមានំ សម្បដិច្ឆិ. តេសំ ឃដ្ដនេន ឧដ្ឋិតា បបដិកា អាគន្ត្វា ភគវតោ បាទបិដ្ឋិយំ បហរិ. តេន វុត្តំ –

‘‘វេមាតុភាតរំ បុព្ពេ, ធនហេតុ ហនិំ អហំ;

បក្ខិបិំ គិរិទុគ្គស្មិំ, សិលាយ ច អបិំសយិំ.

‘‘តេន កម្មវិបាកេន, ទេវទត្តោ សិលំ ខិបិ;

អង្គុដ្ឋំ បិំសយី បាទេ, មម បាសាណសក្ខរា’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៧៨-៧៩);

ឆដ្ឋបញ្ហេ – សកលិកាវេធោតិ សកលិកាយ ឃដ្ដនំ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ ឯកស្មិំ កុលេ និព្ពត្តោ ទហរកាលេ មហាវីថិយំ កីឡមានោ វីថិយំ បិណ្ឌាយ ចរមានំ បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វា ‘‘អយំ មុណ្ឌកោ សមណោ កុហិំ គច្ឆតី’’តិ បាសាណសកលិកំ គហេត្វា តស្ស បាទបិដ្ឋិយំ ខិបិ ¶ . បាទបិដ្ឋិចម្មំ ឆិន្ទិត្វា រុហិរំ និក្ខមិ. សោ តេន បាបកម្មេន អនេកវស្សសហស្សានិ និរយេ មហាទុក្ខំ អនុភវិត្វា ពុទ្ធភូតោបិ កម្មបិលោតិកវសេន ¶ បាទបិដ្ឋិយំ បាសាណសកលិកឃដ្ដនេន រុហិរុប្បាទំ លភិ. តេន វុត្តំ –

‘‘បុរេហំ ¶ ទារកោ ហុត្វា, កីឡមានោ មហាបថេ;

បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វាន, មគ្គេ សកលិកំ ខិបិំ.

‘‘តេន កម្មវិបាកេន, ឥធ បច្ឆិមកេ ភវេ;

វធត្ថំ មំ ទេវទត្តោ, អភិមារេ បយ្យោជយី’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៨០-៨១);

សត្តមបញ្ហេ – នាឡាគិរីតិ ធនបាលកោ ហត្ថី មារណត្ថាយ បេសិតោ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ ហត្ថិគោបកោ ហុត្វា និព្ពត្តោ ហត្ថិំ អារុយ្ហ វិចរមានោ មហាបថេ បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វា ‘‘កុតោ អាគច្ឆតិ អយំ មុណ្ឌកោ’’តិ អាហតចិត្តោ ខិលជាតោ ហត្ថិនា អាសាទេសិ. សោ តេន កម្មេន អបាយេសុ អនេកវស្សសហស្សានិ ទុក្ខំ អនុភវិត្វា បច្ឆិមត្តភាវេ ពុទ្ធោ ជាតោ. ទេវទត្តោ អជាតសត្តុរាជានំ សហាយំ កត្វា ‘‘ត្វំ, មហារាជ, បិតរំ ឃាតេត្វា រាជា ហោហិ, អហំ ពុទ្ធំ មារេត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ សញ្ញាបេត្វា ឯកទិវសំ រញ្ញោ អនុញ្ញាតាយ ហត្ថិសាលំ គន្ត្វា – ‘‘ស្វេ តុម្ហេ នាឡាគិរិំ សោឡសសុរាឃដេ បាយេត្វា ភគវតោ បិណ្ឌាយ ចរណវេលាយំ បេសេថា’’តិ ហត្ថិគោបកេ អាណាបេសិ. សកលនគរំ មហាកោលាហលំ អហោសិ, ‘‘ពុទ្ធនាគេន ហត្ថិនាគស្ស យុទ្ធំ បស្សិស្សាមា’’តិ ឧភតោ រាជវីថិយំ មញ្ចាតិមញ្ចំ ពន្ធិត្វា បាតោវ សន្និបតិំសុ. ភគវាបិ កតសរីរបដិជគ្គនោ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ រាជគហំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. តស្មិំ ខណេ វុត្តនិយាមេនេវ នាឡាគិរិំ វិស្សជ្ជេសុំ. សោ វីថិចច្ចរាទយោ វិធមេន្តោ អាគច្ឆតិ. តទា ឯកា ឥត្ថី ទារកំ គហេត្វា វីថិតោ វីថិំ គច្ឆតិ, ហត្ថី តំ ឥត្ថិំ ទិស្វា អនុពន្ធិ. ភគវា ‘‘នាឡាគិរិ, ន តំ ហនត្ថាយ បេសិតោ, ឥធាគច្ឆាហី’’តិ អាហ. សោ តំ សទ្ទំ សុត្វា ភគវន្តាភិមុខោ ធាវិ. ភគវា អបរិមាណេសុ ចក្កវាឡេសុ អនន្តសត្តេសុ ផរណារហំ មេត្តំ ឯកស្មិំយេវ នាឡាគិរិម្ហិ ផរិ. សោ ភគវតោ មេត្តាយ ផុដោ ¶ និព្ភយោ ហុត្វា ភគវតោ បាទមូលេ និបតិ. ភគវា តស្ស មត្ថកេ ហត្ថំ ឋបេសិ. តទា ទេវព្រហ្មាទយោ អច្ឆរិយព្ភុតជាតចិត្តា បុប្ផបរាគាទីហិ បូជេសុំ. សកលនគរេ ជណ្ណុកមត្តា ធនរាសយោ អហេសុំ. រាជា ‘‘បច្ឆិមទ្វារេ ធនានិ នគរវាសីនំ ហោន្តុ, បុរត្ថិមទ្វារេ ធនានិ រាជភណ្ឌាគារេ ហោន្តូ’’តិ ភេរិំ ចរាបេសិ. សព្ពេ តថា ករិំសុ. តទា ¶ នាឡាគិរិ ធនបាលោ នាម អហោសិ. ភគវា វេឡុវនារាមំ អគមាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ហត្ថារោហោ បុរេ អាសិំ, បច្ចេកមុនិមុត្តមំ;

បិណ្ឌាយ វិចរន្តំ តំ, អាសាទេសិំ គជេនហំ.

‘‘តេន ¶ កម្មវិបាកេន, ភន្តោ នាឡាគិរី គជោ;

គិរិព្ពជេ បុរវរេ, ទារុណោ សមុបាគមី’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៨២-៨៣);

អដ្ឋមបញ្ហេ – សត្ថច្ឆេទោតិ សត្ថេន គណ្ឌផាលនំ កុឋារាយ សត្ថេន ឆេទោ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ បច្ចន្តទេសេ រាជា អហោសិ. សោ ទុជ្ជនសំសគ្គវសេន បច្ចន្តទេសេ វាសវសេន ច ធុត្តោ សាហសិកោ ឯកទិវសំ ខគ្គហត្ថោ បត្តិកោវ នគរេ វិចរន្តោ និរាបរាធេ ជនេ ខគ្គេន ផាលេន្តោ អគមាសិ. សោ តេន បាបកម្មវិបាកេន ពហូនិ វស្សសហស្សានិ និរយេ បច្ចិត្វា តិរច្ឆានាទីសុ ទុក្ខមនុភវិត្វា បក្កាវសេសេន បច្ឆិមត្តភាវេ ពុទ្ធភូតោបិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ទេវទត្តេន ខិត្តបាសាណសក្ខលិកបហារេន ឧដ្ឋិតគណ្ឌោ អហោសិ. ជីវកោ មេត្តចិត្តេន តំ គណ្ឌំ ផាលេសិ. វេរិចិត្តស្ស ទេវទត្តស្ស រុហិរុប្បាទកម្មំ អនន្តរិកំ អហោសិ, មេត្តចិត្តស្ស ជីវកស្ស គណ្ឌផាលនំ បុញ្ញមេវ អហោសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘រាជាហំ បត្តិកោ អាសិំ, សត្តិយា បុរិសេ ហនិំ;

តេន កម្មវិបាកេន, និរយេ បច្ចិសំ ភុសំ.

‘‘កម្មុនោ តស្ស សេសេន, ឥទានិ សកលំ មម;

បាទេ ឆវិំ បកប្បេសិ, ន ហិ កម្មំ វិនស្សតី’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៨៤-៨៥);

នវមេ បញ្ហេ – ‘‘សីសទុក្ខន្តិ សីសាពាធោ សីសវេទនា. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ កេវដ្ដគាមេ កេវដ្ដោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. សោ ឯកទិវសំ កេវដ្ដបុរិសេហិ ¶ សទ្ធិំ មច្ឆមារណដ្ឋានំ គន្ត្វា មច្ឆេ មារេន្តេ ទិស្វា តត្ថ សោមនស្សំ ឧប្បាទេសិ, សហគតាបិ តថេវ សោមនស្សំ ឧប្បាទយិំសុ. សោ តេន អកុសលកម្មេន ចតុរាបាយេ ទុក្ខមនុភវិត្វា ឥមស្មិំ បច្ឆិមត្តភាវេ តេហិ បុរិសេហិ សទ្ធិំ សក្យរាជកុលេ និព្ពត្តិត្វា កមេន ពុទ្ធត្តំ បត្តោបិ សយំ សីសាពាធំ បច្ចនុភោសិ. តេ ច សក្យរាជានោ ធម្មបទដ្ឋកថាយំ ¶ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.វិឌឌូភវត្ថុ) វុត្តនយេន វិឌឌូភសង្គាមេ សព្ពេ វិនាសំ បាបុណិំសុ. តេន វុត្តំ –

‘‘អហំ កេវដ្ដគាមស្មិំ, អហុំ កេវដ្ដទារកោ;

មច្ឆកេ ឃាតិតេ ទិស្វា, ជនយិំ សោមនស្សកំ.

‘‘តេន ¶ កម្មវិបាកេន, សីសទុក្ខំ អហូ មម;

សព្ពេ សក្កា ច ហញ្ញិំសុ, យទា ហនិ វិដដូភោ’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៨៦-៨៧);

ទសមបញ្ហេ – យវខាទនន្តិ វេរញ្ជាយំ យវតណ្ឌុលខាទនំ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ អញ្ញតរស្មិំ កុលេ និព្ពត្តោ ជាតិវសេន ច អន្ធពាលភាវេន ច ផុស្សស្ស ភគវតោ សាវកេ មធុរន្នបានេ សាលិភោជនាទយោ ច ភុញ្ជមានេ ទិស្វា ‘‘អរេ មុណ្ឌកសមណា, យវំ ខាទថ, មា សាលិភោជនំ ភុញ្ជថា’’តិ អក្កោសិ. សោ តេន អកុសលកម្មវិបាកេន អនេកវស្សសហស្សានិ ចតុរាបាយេ ទុក្ខមនុភវិត្វា ឥមស្មិំ បច្ឆិមត្តភាវេ កមេន ពុទ្ធត្តំ បត្វា លោកសង្គហំ ករោន្តោ គាមនិគមរាជធានីសុ ចរិត្វា ឯកស្មិំ សមយេ វេរញ្ជព្រាហ្មណគាមសមីបេ សាខាវិដបសម្បន្នំ បុចិមន្ទរុក្ខមូលំ បាបុណិ. វេរញ្ជព្រាហ្មណោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា អនេកបរិយាយេន ភគវន្តំ ជិនិតុំ អសក្កោន្តោ សោតាបន្នោ ហុត្វា ‘‘ភន្តេ, ឥធេវ វស្សំ ឧបគន្តុំ វដ្ដតី’’តិ អារោចេសិ. ភគវា តុណ្ហីភាវេន អធិវាសេសិ. អថ បុនទិវសតោ បដ្ឋាយ មារោ បាបិមា សកលវេរញ្ជព្រាហ្មណគាមវាសីនំ មារាវដ្ដនំ អកាសិ. បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋស្ស ភគវតោ មារាវដ្ដនវសេន ឯកោបិ កដច្ឆុភិក្ខាមត្តំ ទាតា នាហោសិ. ភគវា តុច្ឆបត្តោវ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ បុនាគញ្ឆិ. តស្មិំ ឯវំ អាគតេ តត្ថេវ និវុដ្ឋា អស្សវាណិជា តំ ទិវសំ ទានំ ទត្វា តតោ បដ្ឋាយ ភគវន្តំ បញ្ចសតភិក្ខុបរិវារំ និមន្តេត្វា បញ្ចន្នំ អស្សសតានំ ភត្តតោ វិភាគំ កត្វា យវំ កោដ្ដេត្វា ភិក្ខូនំ បត្តេសុ បក្ខិបិំសុ ¶ . សកលស្ស សហស្សចក្កវាឡទេវតា សុជាតាយ បាយាសបចនទិវសេ វិយ ទិព្ពោជំ បក្ខិបិំសុ. ភគវា បរិភុញ្ជិ ¶ , ឯវំ តេមាសំ យវំ បរិភុញ្ជិ. តេមាសច្ចយេន មារាវដ្ដនេ វិគតេ បវារណាទិវសេ វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ សរិត្វា មហាសំវេគប្បត្តោ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា វន្ទិត្វា ខមាបេសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ផុស្សស្សាហំ បាវចនេ, សាវកេ បរិភាសយិំ;

យវំ ខាទថ ភុញ្ជថ, មា ច ភុញ្ជថ សាលយោ.

‘‘តេន កម្មវិបាកេន, តេមាសំ ខាទិតំ យវំ;

និមន្តិតោ ព្រាហ្មណេន, វេរញ្ជាយំ វសិំ តទា’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៨៨-៨៩);

ឯកាទសមបញ្ហេ ¶ – បិដ្ឋិទុក្ខន្តិ បិដ្ឋិអាពាធោ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ គហបតិកុលេ និព្ពត្តោ ថាមសម្បន្នោ កិញ្ចិ រស្សធាតុកោ អហោសិ. តេន សមយេន ឯកោ មល្លយុទ្ធយោធោ សកលជម្ពុទីបេ គាមនិគមរាជធានីសុ មល្លយុទ្ធេ វត្តមានេ បុរិសេ បាតេត្វា ជយប្បត្តោ កមេន ពោធិសត្តស្ស វសននគរំ បត្វា តស្មិម្បិ ជនេ បាតេត្វា គន្តុមារទ្ធោ. តទា ពោធិសត្តោ ‘‘មយ្ហំ វសនដ្ឋានេ ឯស ជយំ បត្វា គច្ឆតី’’តិ តត្ថ នគរមណ្ឌលមាគម្ម អប្បោដេត្វា អាគច្ឆ មយា សទ្ធិំ យុជ្ឈិត្វា គច្ឆាតិ. សោ ហសិត្វា ‘‘អហំ មហន្តេ បុរិសេ បាតេសិំ, អយំ រស្សធាតុកោ វាមនកោ មម ឯកហត្ថស្សាបិ នប្បហោតី’’តិ អប្បោដេត្វា នទិត្វា អាគច្ឆិ. តេ ឧភោបិ អញ្ញមញ្ញំ ហត្ថំ បរាមសិំសុ, ពោធិសត្តោ តំ ឧក្ខិបិត្វា អាកាសេ ភមិត្វា ភូមិយំ បាតេន្តោ ខន្ធដ្ឋិំ ភិន្ទិត្វា បាតេសិ. សកលនគរវាសិនោ ឧក្កុដ្ឋិំ ករោន្តា អប្បោដេត្វា វត្ថាភរណាទីហិ ពោធិសត្តំ បូជេសុំ. ពោធិសត្តោ តំ មល្លយោធំ ឧជុំ សយាបេត្វា ខន្ធដ្ឋិំ ឧជុកំ កត្វា ‘‘គច្ឆ ឥតោ បដ្ឋាយ ឯវរូបំ មា ករោសី’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសិ. សោ តេន កម្មវិបាកេន និព្ពត្តនិព្ពត្តភវេ សរីរសីសាទិ ទុក្ខមនុភវិត្វា ឥមស្មិំ បច្ឆិមត្តភាវេ ពុទ្ធភូតោបិ បិដ្ឋិរុជាទិទុក្ខមនុភោសិ. តស្មា កទាចិ បិដ្ឋិទុក្ខេ ឧប្បន្នេ សារិបុត្តមោគ្គល្លានេ ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ ធម្មំ ទេសេថា’’តិ វត្វា សយំ សុគតចីវរំ បញ្ញាបេត្វា សយតិ, កម្មបិលោតិកំ នាម ពុទ្ធមបិ ន មុញ្ចតិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘និព្ពុទ្ធេ ¶ វត្តមានម្ហិ, មល្លបុត្តំ និហេឋយិំ;

តេន កម្មវិបាកេន, បិដ្ឋិទុក្ខំ អហូ មមា’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៩០);

ទ្វាទសមបញ្ហេ ¶ – អតិសារោតិ លោហិតបក្ខន្ទិកាវិរេចនំ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ គហបតិកុលេ និព្ពត្តោ វេជ្ជកម្មេន ជីវិកំ កប្បេសិ. សោ ឯកំ សេដ្ឋិបុត្តំ រោគេន វិច្ឆិតំ តិកិច្ឆន្តោ ភេសជ្ជំ កត្វា តិកិច្ឆិត្វា តស្ស ទេយ្យធម្មទានេ បមាទមាគម្ម អបរំ ឱសធំ ទត្វា វមនវិរេចនំ អកាសិ. សេដ្ឋិ ពហុធនំ អទាសិ. សោ តេន កម្មវិបាកេន និព្ពត្តនិព្ពត្តភវេ លោហិតបក្ខន្ទិកាពាធេន វិច្ឆិតោ អហោសិ. ឥមស្មិម្បិ បច្ឆិមត្តភាវេ បរិនិព្ពានសមយេ ចុន្ទេន កម្មារបុត្តេន បចិតសូករមទ្ទវស្ស សកលចក្កវាឡទេវតាហិ បក្ខិត្តទិព្ពោជេន អាហារេន សហ ភុត្តក្ខណេ លោហិតបក្ខន្ទិកាវិរេចនំ អហោសិ. កោដិសតសហស្សានំ ហត្ថីនំ ពលំ ខយមគមាសិ. ភគវា វិសាខបុណ្ណមាយំ កុសិនារាយំ បរិនិព្ពានត្ថាយ គច្ឆន្តោ អនេកេសុ ឋានេសុ និសីទន្តោ បិបាសិតោ បានីយំ បិវិត្វា មហាទុក្ខេន ¶ កុសិនារំ បត្វា បច្ចូសសមយេ បរិនិព្ពាយិ. កម្មបិលោតិកំ ឯវរូបំ លោកត្តយសាមិម្បិ ន វិជហតិ. តេន វុត្តំ –

‘‘តិកិច្ឆកោ អហំ អាសិំ, សេដ្ឋិបុត្តំ វិរេចយិំ;

តេន កម្មវិបាកេន, ហោតិ បក្ខន្ទិកា មមាតិ.

‘‘ឯវំ ជិនោ វិយាកាសិ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស អគ្គតោ;

សព្ពាភិញ្ញាពលប្បត្តោ, អនោតត្តេ មហាសរេ’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៩១, ៩៦);

ឯវំ បដិញ្ញាតបញ្ហានំ, មាតិកាឋបនវសេន អកុសលាបទានំ សមត្តំ នាម ហោតីតិ វុត្តំ ឥត្ថំ សុទន្តិ ឥត្ថំ ឥមិនា បការេន ហេដ្ឋា វុត្តនយេន. សុទន្តិ និបាតោ បទបូរណត្ថេ អាគតោ. ភគវា ភាគ្យសម្បន្នោ បូរិតបារមិមហាសត្តោ –

‘‘ភាគ្យវា ភគ្គវា យុត្តោ, ភគេហិ ច វិភត្តវា;

ភត្តវា វន្តគមនោ, ភវេសុ ភគវា តតោ’’តិ. –

ឯវមាទិគុណយុត្តោ ទេវាតិទេវោ សក្កាតិសក្កោ ព្រហ្មាតិព្រហ្មា ពុទ្ធាតិពុទ្ធោ សោ មហាការុណិកោ ភគវា អត្តនោ ពុទ្ធចរិយំ ពុទ្ធការណំ ¶ សម្ភាវយមានោ បាកដំ កុរុមានោ ពុទ្ធាបទានិយំ នាម ពុទ្ធការណបកាសកំ នាម ធម្មបរិយាយំ ធម្មទេសនំ សុត្តំ អភាសិត្ថ កថេសីតិ.

ឥតិ វិសុទ្ធជនវិលាសិនិយា អបទាន-អដ្ឋកថាយ

ពុទ្ធអបទានសំវណ្ណនា សមត្តា.

២.បច្ចេកពុទ្ធអបទានវណ្ណនា

តតោ ¶ ¶ អនន្តរំ អបទានំ សង្គាយន្តោ ‘‘បច្ចេកពុទ្ធាបទានំ, អាវុសោ អានន្ទ, ភគវតា កត្ថ បញ្ញត្ត’’ន្តិ បុដ្ឋោ ‘‘អថ បច្ចេកពុទ្ធាបទានំ សុណាថា’’តិ អាហ. តេសំ អបទានត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ.

៨៣. ‘‘សុណាថា’’តិ វុត្តបទំ ឧប្បត្តិនិព្ពត្តិវសេន បកាសេន្តោ ‘‘តថាគតំ ជេតវនេ វសន្ត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ជេតកុមារស្ស នាមវសេន តថាសញ្ញិតេ វិហារេ ចតូហិ ឥរិយាបថវិហារេហិ ទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារេហិ វា វសន្តំ វិហរន្តំ យថា បុរិមកា វិបស្សិអាទយោ ពុទ្ធា សមត្តិំសបារមិយោ បូរេត្វា អាគតា, តថា អម្ហាកម្បិ ភគវា អាគតោតិ តថាគតោ. តំ តថាគតំ ជេតវនេ វសន្តន្តិ សម្ពន្ធោ. វេទេហមុនីតិ វេទេហរដ្ឋេ ជាតា វេទេហី, វេទេហិយា បុត្តោ វេទេហិបុត្តោ. មោនំ វុច្ចតិ ញាណំ, តេន ឥតោ គតោ បវត្តោតិ មុនិ. វេទេហិបុត្តោ ច សោ មុនិ ចេតិ ‘‘វេទេហិបុត្តមុនី’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘វណ្ណាគមោ’’តិអាទិនា និរុត្តិនយេន ឥ-ការស្ស អត្តំ បុត្ត-សទ្ទស្ស ច លោបំ កត្វា ‘‘វេទេហមុនី’’តិ វុត្តំ. ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ សតិមន្តានំ ធិតិមន្តានំ គតិមន្តានំ ពហុស្សុតានំ ឧបដ្ឋាកានំ យទិទំ អានន្ទោ’’តិ (អ. និ. ១.២១៩-២២៣) ឯតទគ្គេ ឋបិតោ អាយស្មា អានន្ទោ នតង្គោ នមនកាយង្គោ អញ្ជលិកោ ហុត្វា ‘‘ភន្តេ, បច្ចេកពុទ្ធា នាម កីទិសា ហោន្តី’’តិ អបុច្ឆីតិ សម្ពន្ធោ. តេ បច្ចេកពុទ្ធា កេហិ ហេតុភិ កេហិ ការណេហិ ភវន្តិ ឧប្បជ្ជន្តិ. វីរាតិ ភគវន្តំ អាលបតិ.

៨៤-៨៥. តតោ បរំ វិស្សជ្ជិតាការំ ទស្សេន្តោ ‘‘តទាហ សព្ពញ្ញុវរោ មហេសី’’តិអាទិមាហ. សព្ពំ អតីតាទិភេទំ ហត្ថាមលកំ វិយ ជានាតីតិ ¶ សព្ពញ្ញូ, សព្ពញ្ញូ ច សោ វរោ ឧត្តមោ ចេតិ សព្ពញ្ញុវរោ. មហន្តំ សីលក្ខន្ធំ, សមាធិក្ខន្ធំ, បញ្ញាក្ខន្ធំ, វិមុត្តិក្ខន្ធំ, មហន្តំ វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធំ ឯសតិ គវេសតីតិ មហេសិ. អានន្ទភទ្ទំ មធុរេន សរេន តទា តស្មិំ បុច្ឆិតកាលេ អាហ កថេសីតិ សម្ពន្ធោ. ភោ អានន្ទ, យេ បច្ចេកពុទ្ធា បុព្ពពុទ្ធេសុ បុព្ពេសុ អតីតពុទ្ធេសុ កតាធិការា កតបុញ្ញសម្ភារា ជិនសាសនេសុ អលទ្ធមោក្ខា អប្បត្តនិព្ពានា. តេ សព្ពេ បច្ចេកពុទ្ធា ធីរា ឥធ ឥមស្មិំ លោកេ សំវេគមុខេន ឯកបុគ្គលំ បធានំ កត្វា បច្ចេកពុទ្ធា ជាតាតិ អត្ថោ. សុតិក្ខបញ្ញា សុដ្ឋុ តិក្ខបញ្ញា. វិនាបិ ពុទ្ធេហិ ពុទ្ធានំ ឱវាទានុសាសនីហិ រហិតា អបិ. បរិត្តកេនបិ អប្បមត្តកេនបិ អារម្មណេន ¶ បច្ចេកពោធិំ បដិឯក្កំ ពោធិំ សម្មាសម្ពុទ្ធានន្តរំ ពោធិំ អនុបាបុណន្តិ បដិវិជ្ឈន្តិ.

៨៦. សព្ពម្ហិ ¶ លោកម្ហិ សកលស្មិំ លោកត្តយេ មមំ ឋបេត្វា មំ វិហាយ បចេកពុទ្ធេហិ សមោវ សទិសោ ឯវ នត្ថិ, តេសំ មហាមុនីនំ បច្ចេកពុទ្ធានំ ឥមំ វណ្ណំ ឥមំ គុណំ បទេសមត្តំ សង្ខេបមត្តំ អហំ តុម្ហាកំ សាធុ សាធុកំ វក្ខាមិ កថេស្សាមីតិ អត្ថោ.

៨៧. អនាចរិយកា ហុត្វា សយមេវ ពុទ្ធានំ អត្តនាវ បដិវិទ្ធានំ ឥសីនំ អន្តរេ មហាឥសីនំ មធូវខុទ្ទំ ខុទ្ទកមធុបដលំ ឥវ សាធូនិ មធុរានិ វាក្យានិ ឧទានវចនានិ អនុត្តរំ ឧត្តរវិរហិតំ ភេសជំ ឱសធំ និព្ពានំ បត្ថយន្តា ឥច្ឆន្តា សព្ពេ តុម្ហេ សុបសន្នចិត្តា សុប្បសន្នមនា សុណាថ មនសិ ករោថាតិ អត្ថោ.

៨៨-៨៩. បច្ចេកពុទ្ធានំ សមាគតានន្តិ រាសិភូតានំ ឧប្បន្នានំ បច្ចេកពុទ្ធានំ. អរិដ្ឋោ, ឧបរិដ្ឋោ, តគរសិខិ, យសស្សី, សុទស្សនោ, បិយទស្សី, គន្ធារោ, បិណ្ឌោលោ, ឧបាសភោ, និថោ, តថោ, សុតវា, ភាវិតត្តោ, សុម្ភោ, សុភោ, មេថុលោ, អដ្ឋមោ, សុមេធោ, អនីឃោ, សុទាឋោ, ហិង្គុ, ហិង្គោ, ទ្វេជាលិនោ, អដ្ឋកោ, កោសលោ, សុពាហុ, ឧបនេមិសោ, នេមិសោ, សន្តចិត្តោ, សច្ចោ, តថោ, វិរជោ, បណ្ឌិតោ, កាលោ, ឧបកាលោ, វិជិតោ, ជិតោ, អង្គោ, បង្គោ, គុត្តិជ្ជិតោ, បស្សី, ជហី, ឧបធិំ, ទុក្ខមូលំ, អបរាជិតោ, សរភង្គោ, លោមហំសោ ¶ , ឧច្ចង្គមាយោ, អសិតោ, អនាសវោ, មនោមយោ, មានច្ឆិទោ, ពន្ធុមា, តទាធិមុត្តោ, វិមលោ, កេតុមា, កោតុម្ពរង្គោ, មាតង្គោ, អរិយោ, អច្ចុតោ, អច្ចុតគាមិ, ព្យាមកោ, សុមង្គលោ, ទិព្ពិលោ ចាតិអាទីនំ បច្ចេកពុទ្ធសតានំ យានិ អបទានានិ បរម្បរំ បច្ចេកំ ព្យាករណានិ យោ ច អាទីនវោ យញ្ច វិរាគវត្ថុំ អនល្លីយនការណំ យថា ច យេន ការណេន ពោធិំ អនុបាបុណិំសុ ចតុមគ្គញាណំ បច្ចក្ខំ ករិំសុ. សរាគវត្ថុសូតិ សុដ្ឋុ អល្លីយិតព្ពវត្ថូសុ វត្ថុកាមកិលេសកាមេសុ វិរាគសញ្ញី វិរត្តសញ្ញវន្តោ រត្តម្ហិ លោកម្ហិ អល្លីយនសភាវលោកេ វិរតចិត្តា អនល្លីយនមនា ហិត្វា បបញ្ចេតិ រាគោ បបញ្ចំ ទោសោ បបញ្ចំ សព្ពកិលេសា បបញ្ចាតិ បបញ្ចសង្ខាតេ កិលេសេ ហិត្វា ជិយ ផន្ទិតានីតិ ផន្ទិតានិ ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិគតានិ ¶ ជិនិត្វា តថេវ តេន ការណេន ឯវំ ពោធិំ អនុបាបុណិំសុ បច្ចេកពោធិញាណំ បច្ចក្ខំ ករិំសូតិ អត្ថោ.

៩០-៩១. សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌន្តិ តជ្ជនផាលនវធពន្ធនំ និធាយ ឋបេត្វា តេសំ សព្ពសត្តានំ អន្តរេ អញ្ញតរំ កញ្ចិ ឯកម្បិ សត្តំ អវិហេឋយំ អវិហេឋយន្តោ អទុក្ខាបេន្តោ មេត្តេន ចិត្តេន ‘‘សព្ពេ សត្តា សុខិតា ហោន្តូ’’តិ មេត្តាសហគតេន ចេតសា ហិតានុកម្បី ហិតេន អនុកម្បនសភាវោ. អថ វា សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌន្តិ សព្ពេសូតិ សព្ពេន សព្ពំ សព្ពថា សព្ពំ អសេសំ និស្សេសំ បរិយាទិយនវចនមេតំ. ភូតេសូតិ ភូតា វុច្ចន្តិ តសា ច ថាវរា ច. យេសំ ¶ តសិណា តណ្ហា អប្បហីនា, យេសញ្ច ភយភេរវា អប្បហីនា, តេ តសា. កិំ ការណា វុច្ចន្តិ តសា? តសន្តិ ឧត្តសន្តិ បរិតសន្តិ ភាយន្តិ សន្តាសំ អាបជ្ជន្តិ, តំ ការណា វុច្ចន្តិ តសា. យេសំ តសិណា តណ្ហា បហីនា, យេសញ្ច ភយភេរវា បហីនា, តេ ថាវរា. កិំ ការណា វុច្ចន្តិ ថាវរា? ថិរន្តិ ន តសន្តិ ន ឧត្តសន្តិ ន បរិតសន្តិ ន ភាយន្តិ ន សន្តាសំ អាបជ្ជន្តិ, តំ ការណា វុច្ចន្តិ ថាវរា.

តយោ ទណ្ឌា – កាយទណ្ឌោ, វចីទណ្ឌោ, មនោទណ្ឌោតិ. តិវិធំ កាយទុច្ចរិតំ កាយទណ្ឌោ, ចតុព្ពិធំ វចីទុច្ចរិតំ វចីទណ្ឌោ, តិវិធំ មនោទុច្ចរិតំ មនោទណ្ឌោ. សព្ពេសុ សកលេសុ ភូតេសុ សត្តេសុ តំ តិវិធំ ទណ្ឌំ និធាយ និទហិត្វា ឱរោបយិត្វា សមោរោបយិត្វា និក្ខិបិត្វា ¶ បដិប្បស្សម្ភេត្វា ហិំសនត្ថំ អគហេត្វាតិ សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌំ. អវិហេឋយំ អញ្ញតរម្បិ តេសន្តិ ឯកមេកម្បិ សត្តំ បាណិនា វា លេឌ្ឌុនា វា ទណ្ឌេន វា សត្ថេន វា អន្ទុយា វា រជ្ជុយា វា អវិហេឋយន្តោ, សព្ពេបិ សត្តេ បាណិនា វា លេឌ្ឌុនា វា ទណ្ឌេន វា សត្ថេន វា អន្ទុយា វា រជ្ជុយា វា អវិហេឋយំ អវិហេឋយន្តោ អញ្ញតរម្បិ តេសំ. ន បុត្តមិច្ឆេយ្យ កុតោ សហាយន្តិ នាតិ បដិក្ខេបោ. បុត្តន្តិ ចត្តារោ បុត្តា អត្រជោ បុត្តោ, ខេត្តជោ, ទិន្នកោ, អន្តេវាសិកោ បុត្តោ. សហាយន្តិ សហាយោ វុច្ចតិ យេន សហ អាគមនំ ផាសុ, គមនំ ផាសុ, ឋានំ ផាសុ, និសជ្ជា ផាសុ, អាលបនំ ផាសុ, សល្លបនំ ផាសុ, សមុល្លបនំ ផាសុ. ន បុត្តមិច្ឆេយ្យ កុតោ សហាយន្តិ បុត្តម្បិ ន ឥច្ឆេយ្យ ន សាទិយេយ្យ ន បត្ថេយ្យ ន បិហយេយ្យ នាភិជប្បេយ្យ, កុតោ មិត្តំ វា សន្ទិដ្ឋំ វា សម្ភត្តំ វា សហាយំ វា ឥច្ឆេយ្យ សាទិយេយ្យ បត្ថេយ្យ បិហយេយ្យ អភិជប្បេយ្យាតិ ន បុត្តមិច្ឆេយ្យ កុតោ សហាយំ. ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ ¶ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ បព្ពជ្ជាសង្ខាតេន ឯកោ, អទុតិយដ្ឋេន ឯកោ, តណ្ហាយ បហានដ្ឋេន ឯកោ, ឯកន្តវីតរាគោតិ ឯកោ, ឯកន្តវីតទោសោតិ ឯកោ, ឯកន្តវីតមោហោតិ ឯកោ, ឯកន្តនិក្កិលេសោតិ ឯកោ, ឯកាយនមគ្គំ គតោតិ ឯកោ, ឯកោ អនុត្តរំ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯកោ.

កថំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ បព្ពជ្ជាសង្ខាតេន ឯកោ? សោ ហិ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ សព្ពំ ឃរាវាសបលិពោធំ ឆិន្ទិត្វា, បុត្តទារបលិពោធំ ឆិន្ទិត្វា, ញាតិបលិពោធំ, មិត្តាមច្ចបលិពោធំ, សន្និធិបលិពោធំ ឆិន្ទិត្វា កេសមស្សុំ ឱហារេត្វា កាសាយានិ វត្ថានិ អច្ឆាទេត្វា អគារស្មា និក្ខម្ម អនគារិយំ បព្ពជិត្វា អកិញ្ចនភាវំ ឧបគន្ត្វា ឯកោវ ចរតិ វិហរតិ ឥរិយតិ វត្តតិ បាលេតិ យបេតិ យាបេតីតិ ឯវំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ បព្ពជ្ជាសង្ខាតេន ឯកោ.

កថំ ¶ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ អទុតិយដ្ឋេន ឯកោ? សោ ឯវំ បព្ពជិតោ សមានោ ឯកោ អរញ្ញវនបត្ថានិ បន្តានិ សេនាសនានិ បដិសេវតិ អប្បសទ្ទានិ អប្បនិគ្ឃោសានិ វិជនវាតានិ មនុស្សរាហស្សេយ្យកានិ បដិសល្លានសារុប្បានិ. សោ ឯកោ តិដ្ឋតិ, ឯកោ គច្ឆតិ, ឯកោ និសីទតិ, ឯកោ សេយ្យំ កប្បេតិ, ឯកោ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសតិ, ឯកោ បដិក្កមតិ, ឯកោ រហោ ¶ និសីទតិ, ឯកោ ចង្កមតិ, ឯកោ ចរតិ វិហរតិ ឥរិយតិ វត្តតិ បាលេតិ យបេតិ យាបេតីតិ ឯវំ សោ អទុតិយដ្ឋេន ឯកោ.

កថំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ តណ្ហាយ បហានដ្ឋេន ឯកោ? សោ ឯកោ អទុតិយោ អប្បមត្តោ អាតាបី បហិតត្តោ វិហរន្តោ មហាបធានំ បទហន្តោ មារំ សសេនកំ នមុចិំ កណ្ហំ បមត្តពន្ធុំ វិធមេត្វា ច តណ្ហាជាលិនិំ វិសរិតំ វិសត្តិកំ បជហិ វិនោទេសិ ព្យន្តិំ អកាសិ អនភាវំ គមេសិ.

‘‘តណ្ហាទុតិយោ បុរិសោ, ទីឃមទ្ធាន សំសរំ;

ឥត្ថភាវញ្ញថាភាវំ, សំសារំ នាតិវត្តតិ.

‘‘ឯតមាទីនវំ ញត្វា, តណ្ហំ ទុក្ខស្ស សម្ភវំ;

វីតតណ្ហោ អនាទានោ, សតោ ភិក្ខុ បរិព្ពជេ’’តិ. (ឥតិវុ. ១៥, ១០៥; មហានិ. ១៩១) –

ឯវំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ តណ្ហាយ បហានដ្ឋេន ឯកោ.

កថំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ឯកន្តវីតរាគោតិ ឯកោ? រាគស្ស បហីនត្តា ឯកន្តវីតរាគោតិ ឯកោ, ទោសស្ស បហីនត្តា ឯកន្តវីតទោសោតិ ឯកោ, មោហស្ស បហីនត្តា ឯកន្តវីតមោហោតិ ឯកោ, កិលេសានំ បហីនត្តា ឯកន្តនិក្កិលេសោតិ ឯកោ, ឯវំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ឯកន្តវីតរាគោតិ ឯកោ.

កថំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ឯកាយនមគ្គំ គតោតិ ¶ ឯកោ? ឯកាយនមគ្គោ វុច្ចតិ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា, ចត្តារោ សម្មប្បធានា, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា, បញ្ចិន្ទ្រិយានិ, បញ្ច ពលានិ, សត្ត ពោជ្ឈង្គា, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ.

‘‘ឯកាយនំ ¶ ជាតិខយន្តទស្សី, មគ្គំ បជានាតិ ហិតានុកម្បី;

ឯតេន មគ្គេន តរិំសុ បុព្ពេ, តរិស្សន្តិ យេ ច តរន្តិ ឱឃ’’ន្តិ. (សំ. និ. ៥.៣៨៤; មហានិ. ១៩១) –

ឯវំ សោ ឯកាយនមគ្គំ គតោតិ ឯកោ.

កថំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ឯកោ អនុត្តរំ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯកោ? ពោធិ វុច្ចតិ ចតូសុ មគ្គេសុ ញាណំ (មហានិ. ១៩១; ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២១). បញ្ញា បញ្ញិន្ទ្រិយំ បញ្ញាពលំ ¶ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គោ វីមំសា វិបស្សនា សម្មាទិដ្ឋិ. សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ តេន បច្ចេកពោធិញាណេន ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘សព្ពេ សង្ខារា ទុក្ខា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘សព្ពេ ធម្មា អនត្តា’’តិ ពុជ្ឈិ. ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណ’’ន្តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘នាមរូបបច្ចយា សឡាយតន’’ន្តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ផស្សបច្ចយា វេទនា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘វេទនាបច្ចយា តណ្ហា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទាន’’ន្តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ឧបាទានបច្ចយា ភវោ’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ភវបច្ចយា ជាតី’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ជាតិបច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ ពុជ្ឈិ. ‘‘អវិជ្ជានិរោធា សង្ខារនិរោធោ’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘សង្ខារនិរោធា វិញ្ញាណនិរោធោ’’តិ ពុជ្ឈិ…បេ… ‘‘ភវនិរោធា ជាតិនិរោធោ’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ជាតិនិរោធា ជរាមរណនិរោធោ’’តិ ពុជ្ឈិ. ‘‘ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘អយំ ទុក្ខសមុទយោ’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘អយំ ទុក្ខនិរោធោ’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនិបដិបទា’’តិ ពុជ្ឈិ. ‘‘ឥមេ អាសវា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘អយំ អាសវសមុទយោ’’តិ ពុជ្ឈិ…បេ… ‘‘បដិបទា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ឥមេ ធម្មា អភិញ្ញេយ្យា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ឥមេ ធម្មា បហាតព្ពា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ឥមេ ធម្មា សច្ឆិកាតព្ពា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ឥមេ ធម្មា ភាវេតព្ពា’’តិ ពុជ្ឈិ. ឆន្នំ ផស្សាយតនានំ សមុទយញ្ច អត្ថង្គមញ្ច អស្សាទញ្ច អាទីនវញ្ច និស្សរណញ្ច ពុជ្ឈិ, បញ្ចន្នំ ឧបាទានក្ខន្ធានំ សមុទយញ្ច…បេ… និស្សរណញ្ច ពុជ្ឈិ, ចតុន្នំ មហាភូតានំ សមុទយញ្ច អត្ថង្គមញ្ច អស្សាទញ្ច អាទីនវញ្ច និស្សរណញ្ច ពុជ្ឈិ, ‘‘យំ កិញ្ចិ សមុទយធម្មំ, សព្ពំ តំ និរោធធម្ម’’ន្តិ ¶ ពុជ្ឈិ.

អថ វា យំ ពុជ្ឈិតព្ពំ អនុពុជ្ឈិតព្ពំ បដិពុជ្ឈិតព្ពំ សម្ពុជ្ឈិតព្ពំ អធិគន្តព្ពំ ផស្សិតព្ពំ សច្ឆិកាតព្ពំ, សព្ពំ តំ តេន បច្ចេកពោធិញាណេន ពុជ្ឈិ អនុពុជ្ឈិ បដិពុជ្ឈិ សម្ពុជ្ឈិ ¶ អធិគញ្ឆិ ផស្សេសិ សច្ឆាកាសីតិ, ឯវំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ឯកោ អនុត្តរំ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯកោ.

ចរេតិ អដ្ឋ ចរិយាយោ (ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២១) – ឥរិយាបថចរិយា, អាយតនចរិយា, សតិចរិយា, សមាធិចរិយា, ញាណចរិយា, មគ្គចរិយា, បត្តិចរិយា, លោកត្ថចរិយា. ឥរិយាបថចរិយាតិ ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ, អាយតនចរិយាតិ ឆសុ អជ្ឈត្តិកពាហិរេសុ អាយតនេសុ, សតិចរិយាតិ ចតូសុ សតិបដ្ឋានេសុ, សមាធិចរិយាតិ ចតូសុ ឈានេសុ, ញាណចរិយាតិ ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ, មគ្គចរិយាតិ ចតូសុ អរិយមគ្គេសុ, បត្តិចរិយាតិ ចតូសុ ¶ សាមញ្ញផលេសុ, លោកត្ថចរិយាតិ តថាគតេសុ អរហន្តេសុ សម្មាសម្ពុទ្ធេសុ, បទេសតោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធេសុ, បទេសតោ សាវកេសុ.

ឥរិយាបថចរិយា ច បណិធិសម្បន្នានំ, អាយតនចរិយា ច ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារានំ, សតិចរិយា ច អប្បមាទវិហារីនំ, សមាធិចរិយា ច អធិចិត្តមនុយុត្តានំ, ញាណចរិយា ច ពុទ្ធិសម្បន្នានំ, មគ្គចរិយា ច សម្មាបដិបន្នានំ, បត្តិចរិយា ច អធិគតផលានំ, លោកត្ថចរិយា ច តថាគតានំ អរហន្តានំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ, បទេសតោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធានំ, បទេសតោ សាវកានំ. ឥមា អដ្ឋ ចរិយាយោ.

អបរាបិ អដ្ឋ ចរិយាយោ – អធិមុច្ចន្តោ សទ្ធាយ ចរតិ, បគ្គណ្ហន្តោ វីរិយេន ចរតិ, ឧបដ្ឋបេន្តោ សតិយា ចរតិ, អវិក្ខេបំ ករោន្តោ សមាធិនា ចរតិ, បជានន្តោ បញ្ញាយ ចរតិ, វិជានន្តោ វិញ្ញាណចរិយាយ ចរតិ, ឯវំ បដិបន្នស្ស កុសលា ធម្មា អាយតនន្តិ អាយតនចរិយាយ ចរតិ. ឯវំ បដិបន្នោ វិសេសមធិគច្ឆតីតិ វិសេសចរិយាយ ចរតិ. ឥមា អដ្ឋ ចរិយាយោ.

អបរាបិ អដ្ឋ ចរិយាយោ – ទស្សនចរិយា ច សម្មាទិដ្ឋិយា, អភិនិរោបនចរិយា ច សម្មាសង្កប្បស្ស, បរិគ្គហចរិយា ច សម្មាវាចាយ, សមុដ្ឋានចរិយា ច សម្មាកម្មន្តស្ស, វោទានចរិយា ច សម្មាអាជីវស្ស, បគ្គហចរិយា ច សម្មាវាយាមស្ស, ឧបដ្ឋានចរិយា ច សម្មាសតិយា, អវិក្ខេបចរិយា ច សម្មាសមាធិស្ស. ឥមា អដ្ឋ ចរិយាយោ.

ខគ្គវិសាណកប្បោតិ យថា ខគ្គស្ស នាម វិសាណំ ឯកមេវ ហោតិ, អទុតិយំ, ឯវមេវ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ តក្កប្បោ តស្សទិសោ តប្បដិភាគោ. យថា អតិលោណំ វុច្ចតិ លោណកប្បោ, អតិតិត្តកំ ¶ វុច្ចតិ តិត្តកប្បោ, អតិមធុរំ វុច្ចតិ មធុរកប្បោ, អតិឧណ្ហំ វុច្ចតិ អគ្គិកប្បោ, អតិសីតំ វុច្ចតិ ហិមកប្បោ, មហាឧទកក្ខន្ធោ ¶ វុច្ចតិ សមុទ្ទកប្បោ, មហាភិញ្ញាពលប្បត្តោ សាវកោ វុច្ចតិ សត្ថុកប្បោតិ. ឯវមេវ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ខគ្គវិសាណកប្បោ, ខគ្គវិសាណសទិសោ ខគ្គវិសាណបដិភាគោ ឯកោ អទុតិយោ មុត្តពន្ធនោ សម្មា លោកេ ចរតិ វិហរតិ ឥរិយតិ វត្តតិ បាលេតិ យបេតិ យាបេតីតិ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ. តេនាហុ បច្ចេកសម្ពុទ្ធា –

‘‘សព្ពេសុ ¶ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌំ, អវិហេឋយំ អញ្ញតរម្បិ តេសំ;

ន បុត្តមិច្ឆេយ្យ កុតោ សហាយំ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘សំសគ្គជាតស្ស ភវន្តិ ស្នេហា, ស្នេហន្វយំ ទុក្ខមិទំ បហោតិ;

អាទីនវំ ស្នេហជំ បេក្ខមានោ; ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘មិត្តេ សុហជ្ជេ អនុកម្បមានោ, ហាបេតិ អត្ថំ បដិពទ្ធចិត្តោ;

ឯតំ ភយំ សន្ថវេ បេក្ខមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘វំសោ វិសាលោវ យថា វិសត្តោ, បុត្តេសុ ទារេសុ ច យា អបេក្ខា;

វំសេ កឡីរោវ អសជ្ជមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘មិគោ អរញ្ញម្ហិ យថា អពទ្ធោ, យេនិច្ឆកំ គច្ឆតិ គោចរាយ;

វិញ្ញូ នរោ សេរិតំ បេក្ខមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘អាមន្តនា ហោតិ សហាយមជ្ឈេ, វាសេ ច ឋានេ គមនេ ចារិកាយ;

អនភិជ្ឈិតំ សេរិតំ បេក្ខមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘ខិឌ្ឌា រតី ហោតិ សហាយមជ្ឈេ, បុត្តេសុ បេមំ វិបុលញ្ច ហោតិ;

បិយវិប្បយោគំ វិជិគុច្ឆមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘ចាតុទ្ទិសោ ¶ ¶ អប្បដិឃោ ច ហោតិ, សន្តុស្សមានោ ឥតរីតរេន;

បរិស្សយានំ សហិតា អឆម្ភី, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘ទុស្សង្គហា ¶ បព្ពជិតាបិ ឯកេ, អថោ គហដ្ឋា ឃរមាវសន្តា;

អប្បោស្សុក្កោ បរបុត្តេសុ ហុត្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘ឱរោបយិត្វា គិហិព្យញ្ជនានិ, សញ្ឆិន្នបត្តោ យថា កោវិឡារោ;

ឆេត្វាន វីរោ គិហិពន្ធនានិ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘សចេ លភេថ និបកំ សហាយំ, សទ្ធិំ ចរំ សាធុវិហារិធីរំ;

អភិភុយ្យ សព្ពានិ បរិស្សយានិ, ចរេយ្យ តេនត្តមនោ សតីមា.

‘‘នោ ចេ លភេថ និបកំ សហាយំ, សទ្ធិំ ចរំ សាធុវិហារិធីរំ;

រាជាវ រដ្ឋំ វិជិតំ បហាយ, ឯកោ ចរេ មាតង្គរញ្ញេវ នាគោ.

‘‘អទ្ធា បសំសាម សហាយសម្បទំ, សេដ្ឋា សមា សេវិតព្ពា សហាយា;

ឯតេ អលទ្ធា អនវជ្ជភោជី, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘ទិស្វា សុវណ្ណស្ស បភស្សរានិ, កម្មារបុត្តេន សុនិដ្ឋិតានិ;

សង្ឃដ្ដមានានិ ទុវេ ភុជស្មិំ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘ឯវំ ¶ ទុតីយេន សហា មមស្ស, វាចាភិលាបោ អភិសជ្ជនា វា;

ឯតំ ភយំ អាយតិំ បេក្ខមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘កាមា ហិ ចិត្រា មធុរា មនោរមា, វិរូបរូបេន មថេន្តិ ចិត្តំ;

អាទីនវំ កាមគុណេសុ ទិស្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘ឦតី ¶ ច គណ្ឌោ ច ឧបទ្ទវោ ច, រោគោ ច សល្លញ្ច ភយញ្ច មេតំ;

ឯតំ ភយំ កាមគុណេសុ ទិស្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘សីតញ្ច ឧណ្ហញ្ច ខុទំ បិបាសំ, វាតាតបេ ឌំសសរីសបេ ច;

សព្ពានិបេតានិ អភិព្ភវិត្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘នាគោវ ¶ យូថានិ វិវជ្ជយិត្វា, សញ្ជាតខន្ធោ បទុមី ឧឡារោ;

យថាភិរន្តំ វិហរំ អរញ្ញេ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘អដ្ឋានតំ សង្គណិការតស្ស, យំ ផស្សយេ សាមយិកំ វិមុត្តិំ;

អាទិច្ចពន្ធុស្ស វចោ និសម្ម, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘ទិដ្ឋីវិសូកានិ ឧបាតិវត្តោ, បត្តោ និយាមំ បដិលទ្ធមគ្គោ;

ឧប្បន្នញាណោម្ហិ អនញ្ញនេយ្យោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘និល្លោលុបោ ¶ និក្កុហោ និប្បិបាសោ, និម្មក្ខ និទ្ធន្តកសាវមោហោ;

និរាសយោ សព្ពលោកេ ភវិត្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘បាបំ សហាយំ បរិវជ្ជយេថ, អនត្ថទស្សិំ វិសមេ និវិដ្ឋំ;

សយំ ន សេវេ បសុតំ បមត្តំ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘ពហុស្សុតំ ធម្មធរំ ភជេថ, មិត្តំ ឧឡារំ បដិភានវន្តំ;

អញ្ញាយ អត្ថានិ វិនេយ្យ កង្ខំ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘ខិឌ្ឌំ រតិំ កាមសុខញ្ច លោកេ, អនលង្ករិត្វា អនបេក្ខមានោ;

វិភូសដ្ឋានា វិរតោ សច្ចវាទី, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘បុត្តញ្ច ¶ ទារំ បិតរញ្ច មាតរំ, ធនានិ ធញ្ញានិ ច ពន្ធវានិ;

ហិត្វាន កាមានិ យថោធិកានិ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘សង្គោ ឯសោ បរិត្តមេត្ថ សោខ្យំ, អប្បស្សាទោ ទុក្ខមេវេត្ថ ភិយ្យោ;

គឡោ ឯសោ ឥតិ ញត្វា មតិមា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘សន្ទាលយិត្វាន សំយោជនានិ, ជាលំវ ភេត្វា សលិលម្ពុចារី,

អគ្គីវ ទឌ្ឍំ អនិវត្តមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘ឱក្ខិត្តចក្ខូ ¶ ¶ ន ច បាទលោលោ, គុត្តិន្ទ្រិយោ រក្ខិតមានសានោ;

អនវស្សុតោ អបរិឌយ្ហមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘ឱហារយិត្វា គិហិព្យញ្ជនានិ, សញ្ឆន្នបត្តោ យថា បារិឆត្តោ;

កាសាយវត្ថោ អភិនិក្ខមិត្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘រសេសុ គេធំ អករំ អលោលោ, អនញ្ញបោសី សបទានចារី;

កុលេ កុលេ អប្បដិពទ្ធចិត្តោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘បហាយ បញ្ចាវរណានិ ចេតសោ, ឧបក្កិលេសេ ព្យបនុជ្ជ សព្ពេ;

អនិស្សិតោ ឆេជ្ជ សិនេហទោសំ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘វិបិដ្ឋិកត្វាន សុខញ្ច ទុក្ខំ, បុព្ពេវ សោមនស្សទោមនស្សំ;

លទ្ធានុបេក្ខំ សមថំ វិសុទ្ធំ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘អារទ្ធវីរិយោ បរមត្ថបត្តិយា, អលីនចិត្តោ អកុសីតវុត្តិ;

ទឡ្ហនិក្កមោ ថាមពលូបបន្នោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘បដិសល្លានំ ¶ ឈានមរិញ្ចមានោ, ធម្មេសុ និច្ចំ អនុធម្មចារី;

អាទីនវំ សម្មសិតា ភវេសុ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘តណ្ហក្ខយំ ¶ បត្ថយមប្បមត្តោ, អនេឡមូគោ សុតវា សតីមា;

សង្ខាតធម្មោ និយតោ បធានវា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘សីហោវ សទ្ទេសុ អសន្តសន្តោ, វាតោវ ជាលម្ហិ អសជ្ជមានោ;

បទុមំវ តោយេន អលិម្បមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘សីហោ យថា ទាឋពលី បសយ្ហ, រាជា មិគានំ អភិភុយ្យ ចារី;

សេវេថ បន្តានិ សេនាសនានិ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘មេត្តំ ¶ ឧបេក្ខំ ករុណំ វិមុត្តិំ, អាសេវមានោ មុទិតញ្ច កាលេ;

សព្ពេន លោកេន អវិរុជ្ឈមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘រាគញ្ច ទោសញ្ច បហាយ មោហំ, សន្ទាលយិត្វាន សំយោជនានិ;

អសន្តសំ ជីវិតសង្ខយម្ហិ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.

‘‘ភជន្តិ សេវន្តិ ច ការណត្ថា, និក្ការណា ទុល្លភា អជ្ជ មិត្តា;

អត្តត្ថបញ្ញា អសុចីមនុស្សា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.

តត្ថ សព្ពេសុ ភូតេសូតិ ខគ្គវិសាណបច្ចេកពុទ្ធាបទានសុត្តំ. កា ឧប្បត្តិ? សព្ពសុត្តានំ ចតុព្ពិធា ឧប្បត្តិ – អត្តជ្ឈាសយតោ, បរជ្ឈាសយតោ, អដ្ឋុប្បត្តិតោ, បុច្ឆាវសិតោតិ. តត្ថ ខគ្គវិសាណសុត្តស្ស អវិសេសេន បុច្ឆាវសិតោ ឧប្បត្តិ. វិសេសេន បន យស្មា ឯត្ថ កាចិ គាថា តេន ¶ តេន បច្ចេកពុទ្ធេន បុដ្ឋេន វុត្តា, កាចិ អបុដ្ឋេន អត្តនា អធិគតមគ្គនយានុរូបំ ¶ ឧទានំយេវ ឧទានេន្តេន, តស្មា កាយចិ គាថាយ បុច្ឆាវសិតោ, កាយចិ អត្តជ្ឈាសយតោ ឧប្បត្តិ. តត្ថ យា អយំ អវិសេសេន បុច្ឆាវសិតោ ឧប្បត្តិ, សា អាទិតោ បភុតិ ឯវំ វេទិតព្ពា –

ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ. អថ ខោ អាយស្មតោ អានន្ទស្ស រហោគតស្ស បដិសល្លីនស្ស ឯវំ ចេតសោ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ – ‘‘ពុទ្ធានំ បត្ថនា ច អភិនីហារោ ច ទិស្សតិ, តថា សាវកានំ, បច្ចេកពុទ្ធានំ ន ទិស្សតិ, យំនូនាហំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆេយ្យ’’ន្តិ? សោ បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា យថាក្កមេន ឯតមត្ថំ បុច្ឆិ. អថស្ស ភគវា បុព្ពយោគាវចរសុត្តំ អភាសិ –

‘‘បញ្ចិមេ, អានន្ទ, អានិសំសា បុព្ពយោគាវចរេ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បដិកច្ចេវ អញ្ញំ អារាធេតិ. នោ ចេ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បដិកច្ចេវ អញ្ញំ អារាធេតិ, អថ មរណកាលេ អញ្ញំ អារាធេតិ. អថ ទេវបុត្តោ សមានោ អញ្ញំ អារាធេតិ. អថ ពុទ្ធានំ សម្មុខីភាវេ ខិប្បាភិញ្ញោ ហោតិ. អថ បច្ឆិមេ កាលេ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ហោតី’’តិ.

ឯវំ វត្វា បុន អាហ –

‘‘បច្ចេកសម្ពុទ្ធា ¶ នាម, អានន្ទ, អភិនីហារសម្បន្នា បុព្ពយោគាវចរា ហោន្តិ, តស្មា បច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកានំ សព្ពេសំ បត្ថនា ច អភិនីហារោ ច ឥច្ឆិតព្ពោ’’តិ.

សោ អាហ – ‘‘ពុទ្ធានំ, ភន្តេ, បត្ថនា កីវ ចិរំ វដ្ដតី’’តិ. ពុទ្ធានំ, អានន្ទ, ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច, មជ្ឈិមបរិច្ឆេទេន អដ្ឋ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច, ឧបរិមបរិច្ឆេទេន សោឡស អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច. ឯតេ ច ភេទា បញ្ញាធិកសទ្ធាធិកវីរិយាធិកានំ វសេន ញាតព្ពា. បញ្ញាធិកានញ្ហិ សទ្ធា មន្ទា ហោតិ, បញ្ញា តិក្ខា. សទ្ធាធិកានំ បញ្ញា មជ្ឈិមា ហោតិ, សទ្ធា តិក្ខា. វីរិយាធិកានំ សទ្ធា បញ្ញា មន្ទា ហោតិ, វីរិយំ តិក្ខន្តិ. អប្បត្វា បន ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច ទិវសេ ទិវសេ វេស្សន្តរទានសទិសំ ទានំ ទេន្តោបិ តទនុរូបេ សីលាទិបារមិធម្មេ អាចិនន្តោបិ អន្តរា ¶ ពុទ្ធោ ភវិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ. កស្មា? ញាណំ គព្ភំ ន គណ្ហាតិ, វេបុល្លំ នាបជ្ជតិ, បរិបាកំ ន គច្ឆតីតិ. យថា នាម តិមាសចតុមាសបញ្ចមាសច្ចយេន និប្ផជ្ជនកំ សស្សំ តំ តំ កាលំ អប្បត្វា ទិវសេ ទិវសេ សតក្ខត្តុំ សហស្សក្ខត្តុំ កេឡាយន្តោបិ ឧទកេន សិញ្ចន្តោបិ អន្តរា បក្ខេន វា មាសេន វា និប្ផាទេស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ. កស្មា? សស្សំ គព្ភំ ន គណ្ហាតិ, វេបុល្លំ នាបជ្ជតិ, បរិបាកំ ន គច្ឆតីតិ. ឯវមេវំ អប្បត្វា ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច អន្តរា ពុទ្ធោ ភវិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ. តស្មា យថាវុត្តមេវ ¶ កាលំ បារមិបូរណំ កាតព្ពំ ញាណបរិបាកត្ថាយ. ឯត្តកេនាបិ ច កាលេន ពុទ្ធត្តំ បត្ថយតោ អភិនីហារករណេ អដ្ឋ សម្បត្តិយោ ឥច្ឆិតព្ពា. អយញ្ហិ –

‘‘មនុស្សត្តំ លិង្គសម្បត្តិ, ហេតុ សត្ថារទស្សនំ;

បព្ពជ្ជា គុណសម្បត្តិ, អធិការោ ច ឆន្ទតា;

អដ្ឋធម្មសមោធានា, អភិនីហារោ សមិជ្ឈតិ’’. (ពុ. វំ. ២.៥៩);

អភិនីហារោតិ មូលបណិធានស្សេតំ អធិវចនំ. តត្ថ មនុស្សត្តន្តិ មនុស្សជាតិ. អញ្ញត្រ ហិ មនុស្សជាតិយា អវសេសជាតីសុ ទេវជាតិយម្បិ ឋិតស្ស បណិធិ ន ឥជ្ឈតិ, តត្ថ ឋិតេន បន ពុទ្ធត្តំ បត្ថយន្តេន ទានាទីនិ បុញ្ញកម្មានិ កត្វា មនុស្សត្តំយេវ បត្ថេតព្ពំ, តត្ថ ឋត្វា បណិធិ កាតព្ពោ. ឯវញ្ហិ សមិជ្ឈតិ. លិង្គសម្បត្តីតិ បុរិសភាវោ. មាតុគាមនបុំសកឧភតោព្យញ្ជនកានញ្ហិ មនុស្សជាតិយំ ឋិតានម្បិ បណិធិ ន ឥជ្ឈតិ. តត្ថ ឋិតេន បន ពុទ្ធត្តំ បត្ថេន្តេន ទានាទីនិ បុញ្ញកម្មានិ កត្វា បុរិសភាវោយេវ បត្ថេតព្ពោ, តត្ថ ឋត្វា ¶ បណិធិ កាតព្ពោ. ឯវញ្ហិ សមិជ្ឈតិ. ហេតូតិ អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយសម្បត្តិ. យោ ហិ តស្មិំ អត្តភាវេ វាយមន្តោ អរហត្តំ បាបុណិតុំ សមត្ថោ, តស្ស បណិធិ សមិជ្ឈតិ, នោ ឥតរស្ស យថា សុមេធបណ្ឌិតស្ស. សោ ហិ ទីបង្ករបាទមូលេ បព្ពជិត្វា តេនត្តភាវេន អរហត្តំ បាបុណិតុំ សមត្ថោ អហោសិ. សត្ថារទស្សនន្តិ ពុទ្ធានំ សម្មុខាទស្សនំ. ឯវញ្ហិ ឥជ្ឈតិ, នោ អញ្ញថា យថា សុមេធបណ្ឌិតស្ស. សោ ហិ ទីបង្ករំ សម្មុខា ទិស្វា បណិធិំ អកាសិ. បព្ពជ្ជាតិ អនគារិយភាវោ. សោ ច ខោ សាសនេ វា កម្មវាទិកិរិយវាទិតាបសបរិព្ពាជកនិកាយេ វា វដ្ដតិ យថា សុមេធបណ្ឌិតស្ស. សោ ហិ សុមេធោ នាម តាបសោ ហុត្វា បណិធិំ អកាសិ. គុណសម្បត្តីតិ ឈានាទិគុណបដិលាភោ ¶ . បព្ពជិតស្សបិ ហិ គុណសម្បន្នស្សេវ ឥជ្ឈតិ, នោ ឥតរស្ស យថា សុមេធបណ្ឌិតស្ស. សោ ហិ បញ្ចាភិញ្ញោ ច អដ្ឋសមាបត្តិលាភី ច ហុត្វា បណិធេសិ. អធិការោតិ អធិកការោ, បរិច្ចាគោតិ អត្ថោ. ជីវិតាទិបរិច្ចាគញ្ហិ កត្វា បណិទហតោយេវ ឥជ្ឈតិ, នោ ឥតរស្ស យថា សុមេធបណ្ឌិតស្ស. សោ ហិ –

‘‘អក្កមិត្វាន មំ ពុទ្ធោ, សហ សិស្សេហិ គច្ឆតុ;

មា នំ កលលេ អក្កមិត្ថ, ហិតាយ មេ ភវិស្សតី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.៥៣);

ឯវំ ¶ អត្តបរិច្ចាគំ កត្វា បណិធេសិ. ឆន្ទតាតិ កត្តុកម្យតា. សា យស្ស ពលវតី ហោតិ, តស្ស ឥជ្ឈតិ បណិធិ. សា ច សចេ កោចិ វទេយ្យ ‘‘កោ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច និរយេ បច្ចិត្វា ពុទ្ធត្តំ ឥច្ឆតី’’តិ. តំ សុត្វា យោ ‘‘អហ’’ន្តិ វត្តុំ ឧស្សហតិ, តស្ស ពលវតីតិ វេទិតព្ពា. តថា យទិ កោចិ វទេយ្យ ‘‘កោ សកលចក្កវាឡំ វីតច្ចិកានំ អង្គារានំ បូរំ អក្កមិត្វា ពុទ្ធត្តំ ឥច្ឆតិ, កោ សកលចក្កវាឡំ សត្តិសូលេហិ អាកិណ្ណំ អក្កមន្តោ អតិក្កមិត្វា ពុទ្ធត្តំ ឥច្ឆតិ, កោ សកលចក្កវាឡំ សមតិត្តិកំ ឧទកបុណ្ណំ ឧត្តរិត្វា ពុទ្ធត្តំ ឥច្ឆតិ, កោ សកលចក្កវាឡំ និរន្តរំ វេឡុគុម្ពសញ្ឆន្នំ មទ្ទន្តោ អតិក្កមិត្វា ពុទ្ធត្តំ ឥច្ឆតី’’តិ, តំ សុត្វា យោ ‘‘អហ’’ន្តិ វត្តុំ ឧស្សហតិ, តស្ស ពលវតីតិ វេទិតព្ពា. ឯវរូបេន ច កត្តុកម្យតាឆន្ទេន សមន្នាគតោ សុមេធបណ្ឌិតោ បណិធេសីតិ.

ឯវំ សមិទ្ធាភិនីហារោ ច ពោធិសត្តោ ឥមានិ អដ្ឋារស អភព្ពដ្ឋានានិ ន ឧបេតិ. សោ ហិ តតោ បភុតិ ន ជច្ចន្ធោ ហោតិ ន ជច្ចបធិរោ, ន ឧម្មត្តកោ, ន ឯឡមុគោ, ន បីឋសប្បិ ¶ , ន មិលក្ខេសុ ឧប្បជ្ជតិ, ន ទាសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តតិ, ន និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិកោ ហោតិ, នាស្ស លិង្គំ បរិវត្តតិ, ន បញ្ចានន្តរិយកម្មានិ ករោតិ, ន កុដ្ឋី ហោតិ, ន តិរច្ឆានយោនិយំ វដ្ដកតោ បច្ឆិមត្តភាវោ ហត្ថិតោ អធិកត្តភាវោ ហោតិ, ន ខុប្បិបាសិកនិជ្ឈាមតណ្ហិកបេតេសុ ឧប្បជ្ជតិ, ន កាលកញ្ចិកាសុរេសុ, ន អវីចិនិរយេ, ន លោកន្តរិកេសុ ឧប្បជ្ជតិ. កាមាវចរេសុ បន ន មារោ ហោតិ, រូបាវចរេសុ ន អសញ្ញីភវេ, ន សុទ្ធាវាសេសុ ឧប្បជ្ជតិ, ន អរូបភវេសុ, ន អញ្ញំ ចក្កវាឡំ សង្កមតិ.

យា ¶ ចិមា ឧស្សាហោ ច ឧម្មង្គោ ច អវត្ថានញ្ច ហិតចរិយា ចាតិ ចតស្សោ ពុទ្ធភូមិយោ, តាហិ សមន្នាគតោ ហោតិ. តត្ថ –

‘‘ឧស្សាហោ វីរិយំ វុត្តំ, ឧម្មង្គោ បញ្ញា បវុច្ចតិ;

អវត្ថានំ អធិដ្ឋានំ, ហិតចរិយា មេត្តាភាវនា’’តិ. –

វេទិតព្ពា. យេ ច ឥមេ នេក្ខម្មជ្ឈាសយោ, បវិវេកជ្ឈាសយោ, អលោភជ្ឈាសយោ, អទោសជ្ឈាសយោ, អមោហជ្ឈាសយោ, និស្សរណជ្ឈាសយោតិ ឆ អជ្ឈាសយា ពោធិបរិបាកាយ សំវត្តន្តិ, យេហិ សមន្នាគតត្តា នេក្ខម្មជ្ឈាសយា ¶ ច ពោធិសត្តា កាមេសុ ទោសទស្សាវិនោ, បវិវេកជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា សង្គណិកាយ ទោសទស្សាវិនោ, អលោភជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា លោភេ ទោសទស្សាវិនោ, អទោសជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា ទោសេ ទោសទស្សាវិនោ, អមោហជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា មោហេ ទោសទស្សាវិនោ, និស្សរណជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា សព្ពភវេសុ ទោសទស្សាវិនោតិ វុច្ចន្តិ, តេហិ ច សមន្នាគតោ ហោតិ.

បច្ចេកពុទ្ធានំ បន កីវ ចិរំ បត្ថនា វដ្ដតីតិ? បច្ចេកពុទ្ធានំ ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច, តតោ ឱរំ ន សក្កា, បុព្ពេ វុត្តនយេនេវេត្ថ ការណំ វេទិតព្ពំ. ឯត្តកេនាបិ ច កាលេន បច្ចេកពុទ្ធត្តំ បត្ថយតោ អភិនីហារករណេ បញ្ច សម្បត្តិយោ ឥច្ឆិតព្ពា. តេសញ្ហិ –

‘‘មនុស្សត្តំ លិង្គសម្បត្តិ, វិគតាសវទស្សនំ;

អធិការោ ច ឆន្ទតា, ឯតេ អភិនីហារការណា’’.

តត្ថ ¶ វិគតាសវទស្សនន្តិ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកានំ យស្ស កស្សចិ ទស្សនន្តិ អត្ថោ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

អថ ‘‘សាវកានំ បត្ថនា កិត្តកំ វដ្ដតី’’តិ? ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ កប្បសតសហស្សញ្ច, អសីតិមហាសាវកានំ កប្បសតសហស្សមេវ. តថា ពុទ្ធស្ស មាតាបិតូនំ ឧបដ្ឋាកស្ស បុត្តស្ស ចាតិ, តតោ ឱរំ ន សក្កា, តត្ថ ការណំ វុត្តនយមេវ. ឥមេសំ បន សព្ពេសម្បិ អធិការោ ច ឆន្ទតាតិ ទ្វង្គសមន្នាគតោយេវ អភិនីហារោ ហោតិ.

ឯវំ ឥមាយ បត្ថនាយ ឥមិនា ច អភិនីហារេន យថាវុត្តប្បភេទំ កាលំ បារមិយោ បូរេត្វា ពុទ្ធា លោកេ ឧប្បជ្ជន្តា ខត្តិយកុលេ វា ព្រាហ្មណកុលេ វា ឧប្បជ្ជន្តិ, បច្ចេកពុទ្ធា ខត្តិយព្រាហ្មណគហបតិកុលានំ អញ្ញតរស្មិំ, អគ្គសាវកា ¶ បន ពុទ្ធា វិយ ខត្តិយព្រាហ្មណកុលេស្វេវ. សព្ពពុទ្ធា សំវដ្ដមានេ កប្បេ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, វិវដ្ដមានេ កប្បេ ឧប្បជ្ជន្តិ, តថា បច្ចេកពុទ្ធា. តេ បន ពុទ្ធានំ ឧប្បជ្ជនកាលេ ន ឧប្បជ្ជន្តិ. ពុទ្ធា សយញ្ច ពុជ្ឈន្តិ, បរេ ច ពោធេន្តិ. បច្ចេកពុទ្ធា សយមេវ ពុជ្ឈន្តិ, ន បរេ ពោធេន្តិ. អត្ថរសមេវ បដិវិជ្ឈន្តិ, ន ធម្មរសំ. ន ហិ តេ លោកុត្តរធម្មំ បញ្ញត្តិំ អារោបេត្វា ទេសេតុំ សក្កោន្តិ, មូគេន ទិដ្ឋសុបិនោ វិយ វនចរកេន នគរេ សាយិតព្យញ្ជនរសោ វិយ ច នេសំ ធម្មាភិសមយោ ¶ ហោតិ. សព្ពំ ឥទ្ធិសមាបត្តិបដិសម្ភិទាបភេទំ បាបុណន្តិ. គុណវិសិដ្ឋតាយ ពុទ្ធានំ ហេដ្ឋា សាវកានំ ឧបរិ ហោន្តិ, ន អញ្ញេ បព្ពាជេត្វា អាភិសមាចារិកំ សិក្ខាបេន្តិ, ‘‘ចិត្តសល្លេខោ កាតព្ពោ, វោសានំ នាបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា ឧទ្ទេសេន ឧបោសថំ ករោន្តិ, អជ្ជ ឧបោសថោតិ វចនមត្តេន វា, ឧបោសថំ ករោន្តា ច គន្ធមាទនេ មញ្ជូសករុក្ខមូលេ រតនមាឡេ សន្និបតិត្វា ករោន្តីតិ. ឯវំ ភគវា អាយស្មតោ អានន្ទស្ស បច្ចេកពុទ្ធានំ សព្ពាការបរិបូរំ បត្ថនញ្ច អភិនីហារញ្ច កថេត្វា ឥទានិ ឥមាយ បត្ថនាយ ឥមិនា ច អភិនីហារេន សមុទាគតេ តេ តេ បច្ចេកពុទ្ធេ កថេតុំ ‘‘សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌ’’ន្តិអាទិនា នយេន ឥមំ ខគ្គវិសាណសុត្តំ អភាសិ. អយំ តាវ អវិសេសេន បុច្ឆាវសិតោ ខគ្គវិសាណសុត្តស្ស ឧប្បត្តិ.

ឥទានិ វិសេសេន វត្តព្ពា. តត្ថ ឥមិស្សា តាវ គាថាយ ឯវំ ឧប្បត្តិ វេទិតព្ពា – អយំ កិរ បច្ចេកពុទ្ធោ បច្ចេកពោធិសត្តភូមិំ ឱគាហន្តោ ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច បារមិយោ បូរេត្វា កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា អារញ្ញិកោ ហុត្វា គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេន្តោ សមណធម្មំ អកាសិ. ឯតំ កិរ វត្តំ អបរិបូរេត្វា បច្ចេកពោធិំ បាបុណន្តោ នាម នត្ថិ ¶ . កិំ បនេតំ គតបច្ចាគតវត្តំ នាម? ហរណបច្ចាហរណន្តិ. តំ យថា វិភូតំ ហោតិ, តថា កថេស្សាម.

ឥធ ឯកច្ចោ ភិក្ខុ ហរតិ ន បច្ចាហរតិ, ឯកច្ចោ បច្ចាហរតិ ន ហរតិ, ឯកច្ចោ នេវ ហរតិ ន បច្ចាហរតិ, ឯកច្ចោ ហរតិ ច បច្ចាហរតិ ច. តត្ថ យោ ភិក្ខុ បគេវ វុដ្ឋាយ ចេតិយង្គណពោធិយង្គណវត្តំ កត្វា ពោធិរុក្ខេ ឧទកំ អាសិញ្ចិត្វា បានីយឃដំ បូរេត្វា បានីយមាឡេ ឋបេត្វា អាចរិយវត្តំ ឧបជ្ឈាយវត្តំ កត្វា ទ្វេអសីតិ ខន្ធកវត្តានិ ច ចុទ្ទស មហាវត្តានិ សមាទាយ វត្តតិ. សោ សរីរបរិកម្មំ កត្វា សេនាសនំ បវិសិត្វា យាវ ភិក្ខាចារវេលា, តាវ វិវិត្តាសនេ វីតិនាមេត្វា វេលំ ¶ ញត្វា និវាសេត្វា កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា ឧត្តរាសង្គំ កត្វា សង្ឃាដិំ ខន្ធេ ករិត្វា បត្តំ អំសេ អាលគ្គេត្វា កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករោន្តោ ចេតិយង្គណំ គន្ត្វា ចេតិយញ្ច ពោធិញ្ច វន្ទិត្វា គាមសមីបេ ចីវរំ បារុបិត្វា បត្តំ អាទាយ គាមំ បិណ្ឌាយ ¶ បវិសតិ. ឯវំ បវិដ្ឋោ ច លាភី ភិក្ខុ បុញ្ញវា ឧបាសកេហិ សក្កតោ គរុកតោ ឧបដ្ឋាកកុលេ វា បដិក្កមនសាលាយំ វា បដិក្កមិត្វា ឧបាសកេហិ តំ តំ បញ្ហំ បុច្ឆិយមានោ តេសំ បញ្ហវិស្សជ្ជនេន ធម្មទេសនាវិក្ខេបេន ច តំ មនសិការំ ឆឌ្ឌេត្វា និក្ខមតិ. វិហារំ អាគតោបិ ភិក្ខូហិ បញ្ហំ បុដ្ឋោ កថេតិ, ធម្មំ ភណតិ, តំ តំ ព្យាបារញ្ច អាបជ្ជតិ. បច្ឆាភត្តម្បិ បុរិមយាមម្បិ មជ្ឈិមយាមម្បិ ឯវំ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បបញ្ចេត្វា កាយទុដ្ឋុល្លាភិភូតោ បច្ឆិមយាមេបិ សយតិ, នេវ កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករោតិ. អយំ វុច្ចតិ ‘‘ហរតិ ន បច្ចាហរតី’’តិ.

យោ បន ព្យាធិពហុលោ ហោតិ, ភុត្តាហារោ បច្ចូសសមយេ ន សម្មា បរិណមតិ. បគេវ វុដ្ឋាយ យថាវុត្តំ វត្តំ កាតុំ ន សក្កោតិ កម្មដ្ឋានំ វា មនសិ កាតុំ, អញ្ញទត្ថុ យាគុំ វា ខជ្ជកំ វា ភេសជ្ជំ វា ភត្តំ វា បត្ថយមានោ កាលស្សេវ បត្តចីវរមាទាយ គាមំ បវិសតិ. តត្ថ យាគុំ វា ខជ្ជកំ វា ភេសជ្ជំ វា ភត្តំ វា លទ្ធា បត្តំ នីហរិត្វា ភត្តកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសិន្នោ កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករិត្វា វិសេសំ បត្វា វា អបត្វា វា វិហារំ អាគន្ត្វា តេនេវ មនសិការេន វិហរតិ. អយំ វុច្ចតិ ‘‘បច្ចាហរតិ ន ហរតី’’តិ. ឯទិសា ហិ ភិក្ខូ យាគុំ បិវិត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា ពុទ្ធសាសនេ អរហត្តំ បត្តា គណនបថំ វីតិវត្តា, សីហឡទីបេយេវ តេសុ តេសុ គាមេសុ អាសនសាលាយំ តំ អាសនំ នត្ថិ, យត្ថ ភិក្ខូ និសិន្នា យាគុំ បិវិត្វា អរហត្តំ អប្បត្តា.

យោ បន បមាទវិហារី ហោតិ និក្ខិត្តធុរោ, សព្ពវត្តានិ ភិន្ទិត្វា បញ្ចវិធចេតោខិលវិនិពន្ធនពទ្ធចិត្តោ ¶ វិហរន្តោ កម្មដ្ឋានមនសិការមននុយុត្តោ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា គិហីហិ សទ្ធិំ កថាបបញ្ចេន បបញ្ចិតោ តុច្ឆកោវ និក្ខមតិ. អយំ វុច្ចតិ ‘‘នេវ ហរតិ ន បច្ចាហរតី’’តិ.

យោ បន បគេវ វុដ្ឋាយ បុរិមនយេនេវ សព្ពវត្តានិ បរិបូរេត្វា យាវ ភិក្ខាចារវេលា, តាវ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករោតិ. កម្មដ្ឋានំ នាម ទុវិធំ – សព្ពត្ថកញ្ច បារិហារិយញ្ច. តត្ថ សព្ពត្ថកំ នាម មេត្តា ច មរណានុស្សតិ ច. តញ្ហិ សព្ពត្ថ អត្ថយិតព្ពំ ឥច្ឆិតព្ពន្តិ ‘‘សព្ពត្ថក’’ន្តិ វុច្ចតិ. មេត្តា នាម អាវាសាទីសុ សព្ពត្ថ ឥច្ឆិតព្ពា. អាវាសេសុ ¶ ហិ មេត្តាវិហារី ភិក្ខុ សព្រហ្មចារីនំ បិយោ ហោតិ មនាបោ, តេន ផាសុ ¶ អសង្ឃដ្ឋោ វិហរតិ. ទេវតាសុ មេត្តាវិហារី ទេវតាហិ រក្ខិតគោបិតោ សុខំ វិហរតិ. រាជរាជមហាមត្តាទីសុ មេត្តាវិហារី តេហិ មមាយិតោ សុខំ វិហរតិ. គាមនិគមាទីសុ មេត្តាវិហារី សព្ពត្ថ ភិក្ខាចរិយាទីសុ មនុស្សេហិ សក្កតោ គរុកតោ សុខំ វិហរតិ. មរណានុស្សតិភាវនាយ ជីវិតនិកន្តិំ បហាយ អប្បមត្តោ វិហរតិ.

យំ បន សទា បរិហរិតព្ពំ ចរិយានុកូលេន គហិតំ. តំ ទសាសុភកសិណានុស្សតីសុ អញ្ញតរំ, ចតុធាតុវវត្ថានមេវ វា, តំ សទា បរិហរិតព្ពតោ រក្ខិតព្ពតោ ភាវេតព្ពតោ ច ‘‘បារិហារិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ, មូលកម្មដ្ឋានន្តិបិ តទេវ. អត្ថកាមា ហិ កុលបុត្តា សាសនេ បព្ពជិត្វា ទសបិ វីសម្បិ តិំសម្បិ ចត្តាលីសម្បិ បញ្ញាសម្បិ សតម្បិ ឯកតោ វសន្តា កតិកវត្តំ កត្វា វិហរន្តិ – ‘‘អាវុសោ, តុម្ហេ ន ឥណដ្ដា ន ភយដ្ដា ន ជីវិកាបកតា បព្ពជិតា, ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមា បនេត្ថ បព្ពជិតា. តស្មា គមនេ ឧប្បន្នកិលេសេ គមនេយេវ និគ្គណ្ហថ, ឋានេ, និសជ្ជាយ, សយនេ ឧប្បន្នកិលេសេ សយនេយេវ និគ្គណ្ហថា’’តិ.

តេ ឯវំ កតិកវត្តំ កត្វា ភិក្ខាចារំ គច្ឆន្តា អឌ្ឍឧសភឧសភអឌ្ឍគាវុតគាវុតន្តរេសុ បាសាណា ហោន្តិ, តាយ សញ្ញាយ កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តាវ គច្ឆន្តិ. សចេ កស្សចិ គមនេ កិលេសោ ឧប្បជ្ជតិ, សោ តត្ថេវ នំ និគ្គណ្ហាតិ. តថា អសក្កោន្តោ តិដ្ឋតិ, អថស្ស បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តោបិ តិដ្ឋតិ. សោ ‘‘អយំ ភិក្ខុ តុយ្ហំ ឧប្បន្នំ វិតក្កំ ជានាតិ, អននុច្ឆវិកំ តេ ឯត’’ន្តិ អត្តានំ បដិចោទេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា តត្ថេវ អរិយភូមិំ ឱក្កមតិ. តថា អសក្កោន្តោ និសីទតិ. អថស្ស បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តោបិ និសីទតីតិ. សោយេវ នយោ អរិយភូមិំ ឱក្កមិតុំ អសក្កោន្តោបិ តំ កិលេសំ វិក្ខម្ភេត្វា កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តោវ គច្ឆតិ ¶ , ន កម្មដ្ឋានវិប្បយុត្តេន ចិត្តេន បាទំ ឧទ្ធរតិ. ឧទ្ធរតិ ចេ, បដិនិវត្តិត្វា បុរិមបទេសេយេវ តិដ្ឋតិ. អាលិន្ទកវាសី មហាផុស្សទេវត្ថេរោ វិយ.

សោ កិរ ឯកូនវីសតិវស្សានិ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេន្តោ ឯវំ វិហាសិ. មនុស្សាបិ សុទំ អន្តរាមគ្គេ កសន្តា ច វបន្តា ច មទ្ទន្តា ច កម្មានិ ករោន្តា ច ថេរំ តថា គច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ ថេរោ បុនប្បុនំ និវត្តិត្វា ¶ គច្ឆតិ, កិំ នុ ខោ មគ្គមូឡ្ហោ, ឧទាហុ កិញ្ចិ បមុដ្ឋោ’’តិ សមុល្លបន្តិ. សោ តំ អនាទិយិត្វា ¶ កម្មដ្ឋានយុត្តេន ចិត្តេនេវ សមណធម្មំ ករោន្តោ វីសតិវស្សព្ភន្តរេ អរហត្តំ បាបុណិ. អរហត្តបត្តទិវសេយេវស្ស ចង្កមនកោដិយំ អធិវត្ថា ទេវតា អង្គុលីហិ ទីបំ ឧជ្ជាលេត្វា អដ្ឋាសិ, ចត្តារោបិ មហារាជានោ សក្កោ ច ទេវានមិន្ទោ ព្រហ្មា ច សហម្បតិ ឧបដ្ឋានំ អាគមិំសុ. តញ្ច ឱភាសំ ទិស្វា វនវាសី មហាតិស្សត្ថេរោ តំ ទុតិយទិវសេ បុច្ឆិ – ‘‘រត្តិភាគេ អាយស្មតោ សន្តិកេ ឱភាសោ អហោសិ, កិំ សោ’’តិ? ថេរោ វិក្ខេបំ ករោន្តោ ‘‘ឱភាសោ នាម ទីបោភាសោបិ ហោតិ មណិឱភាសោបី’’តិ ឯវមាទិមាហ. សោ ‘‘បដិច្ឆាទេថ តុម្ហេ’’តិ និពទ្ធោ ‘‘អាមា’’តិ បដិជានិត្វា អារោចេសិ.

កាឡវល្លិមណ្ឌបវាសី មហានាគត្ថេរោ វិយ ច. សោបិ កិរ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេន្តោ ‘‘បឋមំ តាវ ភគវតោ មហាបធានំ បូជេស្សាមី’’តិ សត្ត វស្សានិ ឋានចង្កមមេវ អធិដ្ឋាសិ, បុន សោឡស វស្សានិ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. ឯវំ កម្មដ្ឋានមនុយុត្តចិត្តេនេវ បាទំ ឧទ្ធរន្តោ វិប្បយុត្តេន ចិត្តេន ឧទ្ធដេ បដិនិវត្តន្តោ គាមសមីបំ គន្ត្វា ‘‘គាវី នុ ខោ បព្ពជិតោ នុ ខោ’’តិ អាសង្កនីយប្បទេសេ ឋត្វា សង្ឃាដិំ បារុបិត្វា បត្តំ គហេត្វា គាមទ្វារំ បត្វា កច្ឆកន្តរតោ ឧទកំ គហេត្វា គណ្ឌូសំ កត្វា គាមំ បវិសតិ ‘‘ភិក្ខំ វា ទាតុំ វន្ទិតុំ វា ឧបគតេ មនុស្សេ ‘ទីឃាយុកា ហោថា’តិ វចនមត្តេនាបិ មា មេ កម្មដ្ឋានវិក្ខេបោ អហោសី’’តិ. សចេ បន នំ ‘‘អជ្ជ, ភន្តេ, កិំ សត្តមី, ឧទាហុ អដ្ឋមី’’តិ ទិវសំ បុច្ឆន្តិ, ឧទកំ គិលិត្វា អារោចេតិ. សចេ ទិវសបុច្ឆកា ន ហោន្តិ, និក្ខមនវេលាយំ គាមទ្វារេ និដ្ឋុភិត្វាវ យាតិ.

សីហឡទីបេ កលម្ពតិត្ថវិហារេ វស្សូបគតា បញ្ញាស ភិក្ខូ វិយ ច. តេ កិរ វស្សូបនាយិកឧបោសថទិវសេ កតិកវត្តំ អកំសុ – ‘‘អរហត្តំ អប្បត្វា ន អញ្ញមញ្ញំ អាលបិស្សាមា’’តិ. គាមញ្ច បិណ្ឌាយ បវិសន្តា គាមទ្វារេ ឧទកគណ្ឌូសំ កត្វា បវិសិំសុ, ទិវសេ បុច្ឆិតេ ឧទកំ គិលិត្វា អារោចេសុំ, អបុច្ឆិតេ គាមទ្វារេ និដ្ឋុភិត្វា វិហារំ អាគមំសុ. តត្ថ មនុស្សា និដ្ឋុភនដ្ឋានំ ទិស្វា ជានិំសុ – ‘‘អជ្ជ ឯកោ អាគតោ, អជ្ជ ទ្វេ’’តិ ¶ . ឯវញ្ច ចិន្តេសុំ – ‘‘កិំ នុ ខោ ឯតេ អម្ហេហេវ សទ្ធិំ ន សល្លបន្តិ ¶ , ឧទាហុ អញ្ញមញ្ញម្បិ, យទិ អញ្ញមញ្ញម្បិ ន សល្លបន្តិ, អទ្ធា វិវាទជាតា ភវិស្សន្តិ, ហន្ទ នេសំ អញ្ញមញ្ញំ ខមាបេស្សាមា’’តិ. សព្ពេ វិហារំ អគមំសុ. តត្ថ បញ្ញាសាយ ភិក្ខូសុ វស្សំ ឧបគតេសុ ទ្វេ ភិក្ខូ ឯកោកាសេ នាទ្ទសំសុ. តតោ តេសុ យោ ចក្ខុមា បុរិសោ, សោ ឯវមាហ – ‘‘ន, ភោ, កលហការកានំ ¶ វសនោកាសោ ឦទិសោ ហោតិ, សុសម្មដ្ឋំ ចេតិយង្គណំ ពោធិយង្គណំ, សុនិក្ខិត្តា សម្មជ្ជនិយោ, សូបដ្ឋបិតំ បានីយបរិភោជនីយ’’ន្តិ, តេ តតោ និវត្តា. តេបិ ភិក្ខូ អន្តោវស្សេយេវ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បត្វា មហាបវារណាយ វិសុទ្ធិបវារណំ បវារេសុំ.

ឯវំ កាឡវល្លិមណ្ឌបវាសី មហានាគត្ថេរោ វិយ កលម្ពតិត្ថវិហារេ វស្សូបគតា ភិក្ខូ វិយ ច កម្មដ្ឋានយុត្តេនេវ ចិត្តេន បាទំ ឧទ្ធរន្តោ គាមសមីបំ គន្ត្វា ឧទកគណ្ឌូសំ កត្វា វីថិយោ សល្លក្ខេត្វា យត្ថ សុរាសោណ្ឌធុត្តាទយោ កលហការកា ចណ្ឌហត្ថិអស្សាទយោ វា នត្ថិ, តំ វីថិំ បដិបជ្ជតិ. តត្ថ ច បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ន តុរិតតុរិតោ ជវេន គច្ឆតិ, ជវនបិណ្ឌបាតិកធុតង្គំ នាម នត្ថិ, វិសមភូមិភាគប្បត្តំ បន ឧទកភរិតសកដមិវ និច្ចលោ ហុត្វា គច្ឆតិ. អនុឃរំ បវិដ្ឋោ ច ទាតុកាមំ វា អទាតុកាមំ វា សល្លក្ខេតុំ តទនុរូបំ កាលំ អាគមេន្តោ ភិក្ខំ គហេត្វា បតិរូបេ ឱកាសេ និសីទិត្វា កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តោ អាហារេ បដិក្កូលសញ្ញំ ឧបដ្ឋបេត្វា អក្ខព្ភញ្ជនវណាលេបនបុត្តមំសូបមាវសេន បច្ចវេក្ខន្តោ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ អាហារំ អាហារេតិ នេវ ទវាយ ន មទាយ…បេ… ភុត្តាវី ច ឧទកកិច្ចំ កត្វា មុហុត្តំ ភត្តកិលមថំ វិនោទេត្វា យថា បុរេភត្តំ, ឯវំ បច្ឆាភត្តំ, បុរិមយាមំ បច្ឆិមយាមញ្ច កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករោតិ. អយំ វុច្ចតិ ‘‘ហរតិ ច បច្ចាហរតិ ចា’’តិ. ឯវមេតំ ហរណបច្ចាហរណំ គតបច្ចាគតវត្តន្តិ វុច្ចតិ.

ឯតំ បូរេន្តោ យទិ ឧបនិស្សយសម្បន្នោ ហោតិ, បឋមវយេ ឯវ អរហត្តំ បាបុណាតិ. នោ ចេ បឋមវយេ បាបុណាតិ, អថ មជ្ឈិមវយេ បាបុណាតិ. នោ ចេ មជ្ឈិមវយេ បាបុណាតិ, អថ មរណសមយេ បាបុណាតិ. នោ ចេ មរណសមយេ បាបុណាតិ, អថ ទេវបុត្តោ ហុត្វា បាបុណាតិ. នោ ចេ ទេវបុត្តោ ហុត្វា បាបុណាតិ, អថ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា បរិនិព្ពាតិ. នោ ចេ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា បរិនិព្ពាតិ, អថ ពុទ្ធានំ សម្មុខីភាវេ ¶ ខិប្បាភិញ្ញោ ហោតិ សេយ្យថាបិ ថេរោ ពាហិយោ, មហាបញ្ញោ វា ហោតិ សេយ្យថាបិ ថេរោ សារិបុត្តោតិ.

អយំ បន បច្ចេកពោធិសត្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា អារញ្ញិកោ ហុត្វា វីសតិ ¶ វស្សសហស្សានិ ឯតំ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា កាលំ កត្វា កាមាវចរទេវលោកេ ឧប្បជ្ជិ. តតោ ចវិត្វា ពារាណសិរញ្ញោ អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ អគ្គហេសិ. កុសលា ឥត្ថិយោ តទហេវ គព្ភសណ្ឋានំ ជានន្តិ. សា ច តាសំ អញ្ញតរា ¶ , តស្មា ឯសាបិ តំ គព្ភបតិដ្ឋានំ រញ្ញោ និវេទេសិ. ធម្មតា ឯសា, យំ បុញ្ញវន្តេ សត្តេ គព្ភេ ឧប្បន្នេ មាតុគាមោ គព្ភបរិហារំ លភតិ. តស្មា រាជា តស្សា គព្ភបរិហារំ អទាសិ. សា តតោ បភុតិ នាច្ចុណ្ហំ កិញ្ចិ អជ្ឈោហរិតុំ លភតិ, នាតិសីតំ នាច្ចម្ពិលំ នាតិលោណំ នាតិកដុកំ នាតិតិត្តកំ. អច្ចុណ្ហេ ហិ មាតរា អជ្ឈោហដេ គព្ភស្ស លោហកុម្ភិវាសោ វិយ ហោតិ, អតិសីតេ លោកន្តរិកវាសោ វិយ, អច្ចម្ពិលលោណកដុកតិត្តកេសុ ភុត្តេសុ សត្ថេន ផាលេត្វា អម្ពិលាទីហិ សិត្តានិ វិយ ទារកស្ស អង្គានិ តិព្ពវេទនានិ ហោន្តិ. អតិចង្កមនដ្ឋាននិសជ្ជសយនតោបិ នំ និវារេន្តិ ‘‘កុច្ឆិគតស្ស សញ្ចលនទុក្ខំ មា អហោសី’’តិ. មុទុកត្ថរណត្ថតាយ ភូមិយា ចង្កមនាទីនិ មត្តាយ កាតុំ លភតិ, វណ្ណគន្ធាទិសម្បន្នំ សាទុំ សប្បាយំ អន្នបានំ ភុញ្ជិតុំ លភតិ. បរិគ្គហេត្វាវ នំ ចង្កមាបេន្តិ និសីទាបេន្តិ វុដ្ឋាបេន្តិ.

សា ឯវំ បរិហរិយមានា គព្ភបរិបាកកាលេ សូតិឃរំ បវិសិត្វា បច្ចូសសមយេ បុត្តំ វិជាយិ បក្កតេលមទ្ទិតមនោសិលាបិណ្ឌិសទិសំ ធញ្ញបុញ្ញលក្ខណូបេតំ. តតោ នំ បញ្ចមទិវសេ អលង្កតបដិយត្តំ រញ្ញោ ទស្សេសុំ, រាជា តុដ្ឋោ ឆសដ្ឋិយា ធាតីហិ ឧបដ្ឋាបេសិ. សោ សព្ពសម្បត្តីហិ វឌ្ឍមានោ នចិរស្សេវ វិញ្ញុតំ បាបុណិ. សោឡសវស្សុទ្ទេសិកំ នំ រាជា រជ្ជេន អភិសិញ្ចិ, វិវិធនាដកាហិ ច ឧបដ្ឋាបេសិ. អភិសិត្តោ រាជបុត្តោ រជ្ជំ ការេសិ នាមេន ព្រហ្មទត្តោ, សកលជម្ពុទីបេ វីសតិយា នគរសហស្សេសុ. ជម្ពុទីបេ កិរ បុព្ពេ ចតុរាសីតិ នគរសតសហស្សានិ អហេសុំ, តានិ បរិហាយន្តានិ សដ្ឋិ អហេសុំ, តតោ បរិហាយន្តានិ ចត្តាលីសំ, សព្ពបរិហាយនកាលេ បន វីសតិសហស្សានិ ហោន្តិ. អយញ្ច ព្រហ្មទត្តោ សព្ពបរិហាយនកាលេ ឧប្បជ្ជិ, តេនស្ស ¶ វីសតិ នគរសហស្សានិ អហេសុំ វីសតិ បាសាទសហស្សានិ, វីសតិ ហត្ថិសហស្សានិ, វីសតិ អស្សសហស្សានិ, វីសតិ រថសហស្សានិ, វីសតិ បត្តិសហស្សានិ, វីសតិ ឥត្ថិសហស្សានិ ឱរោធា ច នាដកិត្ថិយោ ច, វីសតិ អមច្ចសហស្សានិ.

សោ មហារជ្ជំ ការយមានោយេវ កសិណបរិកម្មំ កត្វា បញ្ច អភិញ្ញាយោ, អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេសិ. យស្មា បន អភិសិត្តរញ្ញា នាម អវស្សំ អដ្ដករណេ និសីទិតព្ពំ, តស្មា ឯកទិវសំ បគេវ បាតរាសំ ភុញ្ជិត្វា វិនិច្ឆយដ្ឋានេ និសីទិ. តត្ថ ឧច្ចាសទ្ទមហាសទ្ទំ អកំសុ, សោ ‘‘អយំ សទ្ទោ សមាបត្តិយា ឧបក្កិលេសោ’’តិ បាសាទតលំ អភិរុហិត្វា ‘‘សមាបត្តិំ ¶ អប្បេមី’’តិ និសិន្នោ នាសក្ខិ អប្បេតុំ រជ្ជវិក្ខេបេន សមាបត្តិ បរិហីនា. តតោ ¶ ចិន្តេសិ – ‘‘កិំ រជ្ជំ វរំ, ឧទាហុ សមណធម្មោ’’តិ? តតោ ‘‘រជ្ជសុខំ បរិត្តំ អនេកាទីនវំ, សមណធម្មសុខំ បន វិបុលំ អនេកានិសំសំ ឧត្តមបុរិសេហិ សេវិតញ្ចា’’តិ ញត្វា អញ្ញតរំ អមច្ចំ អាណាបេសិ ‘‘ឥមំ រជ្ជំ ធម្មេន សមេន អនុសាស, មា ខោ អធម្មការំ ការេសី’’តិ សព្ពំ តស្ស និយ្យាតេត្វា បាសាទំ អភិរុហិត្វា សមាបត្តិសុខេន វីតិនាមេសិ, ន កោចិ ឧបសង្កមិតុំ លភតិ អញ្ញត្រ មុខធោវនទន្តកដ្ឋទាយកភត្តនីហារកាទីហិ.

តតោ អទ្ធមាសមត្តេ វីតិក្កន្តេ មហេសី បុច្ឆិ – ‘‘រាជា ឧយ្យានគមនពលទស្សននាដកាទីសុ កត្ថចិ ន ទិស្សតិ, កុហិំ គតោ’’តិ? តស្សា តមត្ថំ អារោចេសុំ. សា អមច្ចស្ស បាហេសិ – ‘‘រជ្ជេ បដិច្ឆិតេ អហម្បិ បដិច្ឆិតា ហោមិ, ឯតុ មយា សទ្ធិំ សំវាសំ កប្បេតូ’’តិ. សោ ឧភោ កណ្ណេ ថកេត្វា ‘‘អសវនីយមេត’’ន្តិ បដិក្ខិបិ. សា បុនបិ ទ្វត្តិក្ខត្តុំ បេសេត្វា អនិច្ឆមានំ សន្តជ្ជាបេសិ ‘‘យទិ ន ករោសិ, ឋានាបិ តំ ចាវេមិ. ជីវិតាបិ តំ វោរោបេមី’’តិ. សោ ភីតោ ‘‘មាតុគាមោ នាម ទឡ្ហនិច្ឆយោ, កទាចិ ឯវម្បិ ការាបេយ្យា’’តិ. ឯកទិវសំ រហោ គន្ត្វា តាយ សទ្ធិំ សិរិសយនេ សំវាសំ កប្បេសិ. សា បុញ្ញវតី សុខសម្ផស្សា, សោ តស្សា សម្ផស្សរាគេន រត្តោ តត្ថ អភិក្ខណំ សង្កិតសង្កិតោវ អគមាសិ. អនុក្កមេន អត្តនោ ឃរសាមិកោ វិយ និព្ពិសង្កោ បវិសិតុមារទ្ធោ.

តតោ ¶ រាជមនុស្សា តំ បវត្តិំ រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា ន សទ្ទហតិ. ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ អារោចេសុំ, តតោ រាជា និលីនោ សយមេវ ទិស្វា សព្ពេ អមច្ចេ សន្និបាតាបេត្វា អារោចេសិ. តេ ‘‘អយំ រាជាបរាធិកោ ហត្ថច្ឆេទំ អរហតិ, បាទច្ឆេទំ អរហតី’’តិ យាវ សូលេ ឧត្តាសនំ, តាវ សព្ពកម្មការណានិ និទ្ទិសិំសុ. រាជា ‘‘ឯតស្ស វធពន្ធនតាឡនេ មយ្ហំ វិហិំសា ឧប្បជ្ជេយ្យ, ជីវិតា វោរោបនេ បាណាតិបាតោ ភវេយ្យ, ធនហរណេ អទិន្នាទានំ ភវេយ្យ, អលំ ឯវរូបេហិ កតេហិ, ឥមំ មម រជ្ជា និក្កឌ្ឍថា’’តិ អាហ. អមច្ចា តំ និព្ពិសយំ អកំសុ. សោ អត្តនោ ធនសារញ្ច បុត្តទារញ្ច គហេត្វា បរវិសយំ អគមាសិ. តត្ថ រាជា សុត្វា ‘‘កិំ អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ទេវ, ឥច្ឆាមិ តំ ឧបដ្ឋាតុ’’ន្តិ. សោ តំ សម្បដិច្ឆិ. អមច្ចោ កតិបាហច្ចយេន លទ្ធវិស្សាសោ តំ រាជានំ ឯតទវោច – ‘‘មហារាជ ¶ , អមក្ខិកំ មធុំ បស្សាមិ, តំ ខាទន្តោ នត្ថី’’តិ. រាជា ‘‘កិំ ឯតំ ឧប្បណ្ឌេតុកាមោ ភណតី’’តិ ន សុណាតិ. សោ អន្តរំ លភិត្វា បុនបិ សុដ្ឋុតរំ វណ្ណេត្វា អវោច. រាជា ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ពារាណសិរជ្ជំ, ទេវា’’តិ. រាជា ‘‘កិំ មំ នេត្វា មារេតុកាមោសី’’តិ អាហ. សោ ‘‘មា, ទេវ, ឯវំ អវច, យទិ ន សទ្ទហសិ, មនុស្សេ បេសេហី’’តិ. សោ មនុស្សេ បេសេសិ. តេ គន្ត្វា គោបុរំ ខណិត្វា រញ្ញោ សយនឃរេ ឧដ្ឋហិំសុ.

រាជា ¶ ទិស្វា ‘‘កិស្ស អាគតត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ចោរា មយំ, មហារាជា’’តិ. រាជា តេសំ ធនំ ទាបេត្វា ‘‘មា បុន ឯវំ អកត្ថា’’តិ ឱវទិត្វា វិស្សជ្ជេសិ. តេ អាគន្ត្វា តស្ស រញ្ញោ អារោចេសុំ. សោ បុនបិ ទ្វត្តិក្ខត្តុំ តថេវ វីមំសិត្វា ‘‘សីលវា រាជា’’តិ ចតុរង្គិនិំ សេនំ សន្នយ្ហិត្វា សីមន្តរេ ឯកំ នគរំ ឧបគម្ម តត្ថ អមច្ចស្ស បាហេសិ ‘‘នគរំ វា មេ ទេហិ, យុទ្ធំ វា’’តិ. សោ ព្រហ្មទត្តស្ស រញ្ញោ តមត្ថំ អារោចាបេសិ – ‘‘អាណាបេតុ, ទេវ, ‘កិំ យុជ្ឈាមិ, ឧទាហុ នគរំ ទេមី’’’តិ. រាជា ‘‘ន យុជ្ឈិតព្ពំ, នគរំ ទត្វា ឥធាគច្ឆា’’តិ បេសេសិ. សោ តថា អកាសិ. បដិរាជាបិ តំ នគរំ គហេត្វា អវសេសនគរេសុបិ តថេវ ទូតំ បេសេសិ. តេបិ អមច្ចា តថេវ ព្រហ្មទត្តស្ស អារោចេត្វា តេន ‘‘ន យុជ្ឈិតព្ពំ, ឥធាគន្តព្ព’’ន្តិ វុត្តា ពារាណសិំ អាគមំសុ.

តតោ អមច្ចា ព្រហ្មទត្តំ អាហំសុ – ‘‘មហារាជ, តេន សហ យុជ្ឈមា’’តិ. រាជា ‘‘មម បាណាតិបាតោ ភវិស្សតី’’តិ វារេសិ. អមច្ចា ¶ ‘‘មយំ, មហារាជ, តំ ជីវគ្គាហំ គហេត្វា ឥធេវ អានេស្សាមា’’តិ នានាឧបាយេហិ រាជានំ សញ្ញាបេត្វា ‘‘ឯហិ, មហារាជា’’តិ គន្តុមារទ្ធា. រាជា ‘‘សចេ សត្តមារណប្បហរណវិលុម្បនកម្មំ ន ករោថ, គច្ឆាមី’’តិ ភណតិ. អមច្ចា ‘‘ន, ទេវ, ករោម, ភយំ ទស្សេត្វា បលាបេមា’’តិ ចតុរង្គិនិំ សេនំ សន្នយ្ហិត្វា ឃដេសុ ទីបេ បក្ខិបិត្វា រត្តិំ គច្ឆិំសុ. បដិរាជា តំ ទិវសំ ពារាណសិសមីបេ នគរំ គហេត្វា ឥទានិ កិន្តិ រត្តិំ សន្នាហំ មោចាបេត្វា បមត្តោ និទ្ទំ ឱក្កមិ សទ្ធិំ ពលកាយេន. តតោ អមច្ចា ព្រហ្មទត្តរាជានំ អាទាយ បដិរញ្ញោ ខន្ធាវារំ គន្ត្វា សព្ពឃដេហិ ទីបេ នីហរាបេត្វា ឯកបជ្ជោតំ កត្វា ឧក្កុដ្ឋិំ អកំសុ. បដិរញ្ញោ អមច្ចោ មហាពលកាយំ ទិស្វា ភីតោ អត្តនោ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ¶ ‘‘ឧដ្ឋេហិ អមក្ខិកំ មធុំ ខាទាហី’’តិ មហាសទ្ទំ អកាសិ. តថា ទុតិយោបិ តតិយោបិ. បដិរាជា តេន សទ្ទេន បដិពុជ្ឈិត្វា ភយំ សន្តាសំ អាបជ្ជិ. ឧក្កុដ្ឋិសតានិ បវត្តិំសុ. សោ ‘‘បរវចនំ សទ្ទហិត្វា អមិត្តហត្ថំ បត្តោម្ហី’’តិ សព្ពរត្តិំ តំ តំ វិប្បលបិត្វា ទុតិយទិវសេ ‘‘ធម្មិកោ រាជា, ឧបរោធំ ន ករេយ្យ គន្ត្វា ខមាបេមី’’តិ ចិន្តេត្វា រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ជណ្ណុកេហិ បតិដ្ឋហិត្វា ‘‘ខម, មហារាជ, មយ្ហំ អបរាធ’’ន្តិ អាហ. រាជា តំ ឱវទិត្វា ‘‘ឧដ្ឋេហិ, ខមាមិ តេ’’តិ អាហ. សោ រញ្ញា ឯវំ វុត្តមត្តេយេវ បរមស្សាសប្បត្តោ អហោសិ. ពារាណសិរញ្ញោ សមីបេយេវ ជនបទេ រជ្ជំ លភិ. តេ អញ្ញមញ្ញំ សហាយកា អហេសុំ.

អថ ព្រហ្មទត្តោ ទ្វេបិ សេនា សម្មោទមានា ឯកតោ ឋិតា ទិស្វា ‘‘មមេវេកស្ស ចិត្តានុរក្ខណាយ អស្មិំ មហាជនកាយេ ខុទ្ទកមក្ខិកាយ បិវនមត្តម្បិ លោហិតពិន្ទុ ន ឧប្បន្នំ, អហោ សាធុ, អហោ សុដ្ឋុ, សព្ពេ សត្តា សុខិតា ហោន្តុ, អវេរា ហោន្តុ, អព្យាបជ្ជា ហោន្តូ’’តិ ¶ មេត្តាឈានំ ឧប្បាទេត្វា តទេវ បាទកំ កត្វា សង្ខារេ សម្មសិត្វា បច្ចេកពោធិញាណំ សច្ឆិកត្វា សយម្ភុតំ បាបុណិ. តំ មគ្គផលសុខេន សុខិតំ ហត្ថិក្ខន្ធេ និសិន្នំ អមច្ចា បណិបាតំ កត្វា អាហំសុ – ‘‘យានកាលោ, មហារាជ, វិជិតពលកាយស្ស សក្ការោ កាតព្ពោ, បរាជិតពលកាយស្ស ភត្តបរិព្ពយោ ទាតព្ពោ’’តិ. សោ អាហ – ‘‘នាហំ, ភណេ, រាជា, បច្ចេកពុទ្ធោ នាមាហ’’ន្តិ. ‘‘កិំ ទេវោ ភណតិ, ន ឯទិសា បច្ចេកពុទ្ធា ហោន្តី’’តិ. ‘‘កីទិសា, ភណេ, បច្ចេកពុទ្ធា’’តិ? ‘‘បច្ចេកពុទ្ធា នាម ទ្វង្គុលកេសមស្សូ អដ្ឋបរិក្ខារយុត្តា ភវន្តី’’តិ. សោ ទក្ខិណហត្ថេន ¶ សីសំ បរាមសិ, តាវទេវ គិហិលិង្គំ អន្តរធាយិ, បព្ពជិតវេសោ បាតុរហោសិ. ទ្វង្គុលកេសមស្សុ អដ្ឋបរិក្ខារសមន្នាគតោ វស្សសតិកត្ថេរសទិសោ អហោសិ. សោ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា ហត្ថិក្ខន្ធតោ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បទុមបុប្ផេ និសីទិ. អមច្ចា វន្ទិត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, កម្មដ្ឋានំ, កថំ អធិគតោសី’’តិ បុច្ឆិំសុ. សោ យតោ អស្ស មេត្តាឈានកម្មដ្ឋានំ អហោសិ, តញ្ច វិបស្សនំ វិបស្សិត្វា អធិគតោ, តស្មា តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ឧទានគាថញ្ច ព្យាករណគាថញ្ច ឥមំយេវ គាថំ អភាសិ ‘‘សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌ’’ន្តិ.

តត្ថ សព្ពេសូតិ អនវសេសេសុ. ភូតេសូតិ សត្តេសុ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ ¶ , វិត្ថារំ បន រតនសុត្តវណ្ណនាយំ វក្ខាម. និធាយាតិ និក្ខិបិត្វា. ទណ្ឌន្តិ កាយវចីមនោទណ្ឌំ, កាយទុច្ចរិតាទីនមេតំ អធិវចនំ. កាយទុច្ចរិតញ្ហិ ទណ្ឌយតីតិ ទណ្ឌំ, ពាធេតិ អនយព្យសនំ បាបេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ វចីទុច្ចរិតំ មនោទុច្ចរិតញ្ច. បហរណទណ្ឌោ ឯវ វា ទណ្ឌោ, តំ និធាយាតិបិ វុត្តំ ហោតិ. អវិហេឋយន្តិ អវិហេឋយន្តោ. អញ្ញតរម្បីតិ យំកិញ្ចិ ឯកម្បិ. តេសន្តិ តេសំ សព្ពភូតានំ. ន បុត្តមិច្ឆេយ្យាតិ អត្រជោ, ខេត្តជោ, ទិន្នកោ, អន្តេវាសិកោតិ ឥមេសុ ចតូសុ បុត្តេសុ យំកិញ្ចិ បុត្តំ ន ឥច្ឆេយ្យ. កុតោ សហាយន្តិ សហាយំ បន ឥច្ឆេយ្យាតិ កុតោ ឯវ ឯតំ.

ឯកោតិ បព្ពជ្ជាសង្ខាតេន ឯកោ, អទុតិយដ្ឋេន ឯកោ, តណ្ហាយ បហានដ្ឋេន ឯកោ, ឯកន្តវិគតកិលេសោតិ ឯកោ, ឯកោ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯកោ. សមណសហស្សស្សាបិ ហិ មជ្ឈេ វត្តមានោ គិហិសំយោជនស្ស ឆិន្នត្តា ឯកោ, ឯវំ បព្ពជ្ជាសង្ខាតេន ឯកោ. ឯកោ តិដ្ឋតិ, ឯកោ គច្ឆតិ, ឯកោ និសីទតិ, ឯកោ សេយ្យំ កប្បេតិ, ឯកោ ឥរិយតិ វត្តតីតិ ឯវំ អទុតិយដ្ឋេន ឯកោ.

‘‘តណ្ហាទុតិយោ ¶ បុរិសោ, ទីឃមទ្ធានសំសរំ;

ឥត្ថភាវញ្ញថាភាវំ, សំសារំ នាតិវត្តតិ.

‘‘ឯតមាទីនវំ ញត្វា, តណ្ហំ ទុក្ខស្ស សម្ភវំ;

វីតតណ្ហោ អនាទានោ, សតោ ភិក្ខុ បរិព្ពជេ’’តិ. (ឥតិវុ. ១៥, ១០៥; មហានិ. ១៩១; ចូឡនិ.បារាយនានុគីតិគាថានិទ្ទេស ១០៧) –

ឯវំ ¶ តណ្ហាបហានដ្ឋេន ឯកោ. សព្ពកិលេសាស្ស បហីនា ឧច្ឆិន្នមូលា តាលាវត្ថុកតា អនភាវំកតា អាយតិំ អនុប្បាទធម្មាតិ ឯវំ ឯកន្តវិគតកិលេសោតិ ឯកោ. អនាចរិយកោ ហុត្វា សយម្ភូ សាមំយេវ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯវំ ឯកោ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯកោ.

ចរេតិ យា ឥមា អដ្ឋ ចរិយាយោ. សេយ្យថិទំ – បណិធិសម្បន្នានំ ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ ឥរិយាបថចរិយា, ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារានំ ឆសុ អជ្ឈត្តិកាយតនេសុ អាយតនចរិយា, អប្បមាទវិហារីនំ ចតូសុ សតិបដ្ឋានេសុ សតិចរិយា, អធិចិត្តមនុយុត្តានំ ចតូសុ ឈានេសុ សមាធិចរិយា, ពុទ្ធិសម្បន្នានំ ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ ញាណចរិយា, សម្មាបដិបន្នានំ ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ មគ្គចរិយា, អធិគតប្ផលានំ ចតូសុ សាមញ្ញផលេសុ បត្តិចរិយា, តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ សព្ពសត្តេសុ លោកត្ថចរិយា, តត្ថ បទេសតោ បច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកានន្តិ. យថាហ – ‘‘ចរិយាតិ អដ្ឋ ចរិយាយោ ឥរិយាបថចរិយា’’តិ (បដិ. ម. ១.១៩៧; ៣.២៨) វិត្ថារោ. តាហិ ចរិយាហិ សមន្នាគតោ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. អថ វា យា ឥមា អធិមុច្ចន្តោ សទ្ធាយ ចរតិ, បគ្គណ្ហន្តោ វីរិយេន ចរតិ, ឧបដ្ឋហន្តោ សតិយា ចរតិ, អវិក្ខិត្តោ សមាធិនា ចរតិ, បជានន្តោ បញ្ញាយ ចរតិ, វិជានន្តោ វិញ្ញាណេន ចរតិ, ឯវំ បដិបន្នស្ស កុសលា ធម្មា អាយតន្តីតិ ¶ អាយតនចរិយាយ ចរតិ, ឯវំ បដិបន្នោ វិសេសំ អធិគច្ឆតីតិ វិសេសចរិយាយ ចរតីតិ (បដិ. ម. ១.១៩៧; ៣.២៨) ឯវំ អបរាបិ អដ្ឋ ចរិយាយោ វុត្តា, តាហិបិ សមន្នាគតោ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. ខគ្គវិសាណកប្បោតិ ឯត្ថ ខគ្គវិសាណំ នាម ខគ្គមិគសិង្គំ. កប្ប-សទ្ទស្ស អត្ថំ វិត្ថារតោ មង្គលសុត្តវណ្ណនាយំ បកាសយិស្សាម, ឥធ បនាយំ ‘‘សត្ថុកប្បេន វត, ភោ, កិរ សាវកេន សទ្ធិំ មន្តយមានា’’តិ ឯវមាទីសុ (ម. និ. ១.២៦០) វិយ បដិភាគោ វេទិតព្ពោ. ខគ្គវិសាណកប្បោតិ ខគ្គវិសាណសទិសោតិ វុត្តំ ហោតិ. អយំ តាវេត្ថ បទតោ អត្ថវណ្ណនា.

អធិប្បាយានុសន្ធិតោ ¶ បន ឯវំ វេទិតព្ពោ – យ្វាយំ វុត្តប្បការោ ទណ្ឌោ ភូតេសុ បវត្តិយមានោ អហិតោ ហោតិ, តំ តេសុ អប្បវត្តនេន តប្បដិបក្ខភូតាយ មេត្តាយ បរហិតូបសំហារេន ច សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌំ, និហិតទណ្ឌត្តា ឯវ ច យថា អនិហិតទណ្ឌា សត្តា ភូតានិ ¶ ទណ្ឌេន វា សត្ថេន វា បាណិនា វា លេឌ្ឌុនា វា វិហេឋយន្តិ, តថា អវិហេឋយំ, អញ្ញតរម្បិ តេសំ ឥមំ មេត្តាកម្មដ្ឋានមាគម្ម យទេវ តត្ថ វេទនាគតំ សញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណគតំ តញ្ច តទនុសារេនេវ តទញ្ញញ្ច សង្ខារគតំ វិបស្សិត្វា ឥមំ បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ អយំ តាវ អធិប្បាយោ.

អយំ បន អនុសន្ធិ – ឯវំ វុត្តេ តេ អមច្ចា អាហំសុ – ‘‘ឥទានិ, ភន្តេ, កុហិំ គច្ឆថា’’តិ? តតោ តេន ‘‘បុព្ពេ បច្ចេកពុទ្ធា កត្ថ វសន្តី’’តិ អាវជ្ជេត្វា ញត្វា ‘‘គន្ធមាទនបព្ពតេ’’តិ វុត្តេ បុន អាហំសុ – ‘‘អម្ហេ ទានិ, ភន្តេ, បជហថ ន ឥច្ឆថា’’តិ. អថ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ អាហ ‘‘ន បុត្តមិច្ឆេយ្យា’’តិ សព្ពំ. តត្រាធិប្បាយោ – អហំ ឥទានិ អត្រជាទីសុ យំកិញ្ចិ បុត្តម្បិ ន ឥច្ឆេយ្យំ, កុតោ បន តុម្ហាទិសំ សហាយំ. តស្មា តុម្ហេសុបិ យោ មយា សទ្ធិំ គន្តុំ មាទិសោ វា ហោតុំ ឥច្ឆតិ, សោ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ. អថ វា តេហិ ‘‘អម្ហេ ទានិ, ភន្តេ, បជហថ ន ឥច្ឆថា’’តិ វុត្តេ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ‘‘ន បុត្តមិច្ឆេយ្យ កុតោ សហាយ’’ន្តិ វត្វា អត្តនោ យថាវុត្តេនត្ថេន ឯកចរិយាយ គុណំ ទិស្វា បមុទិតោ បីតិសោមនស្សជាតោ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ – ‘‘ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ. ឯវំ វត្វា បេក្ខមានស្សេវ មហាជនស្ស អាកាសេ ឧប្បតិត្វា គន្ធមាទនំ អគមាសិ.

គន្ធមាទនោ នាម ហិមវតិ ចូឡកាឡបព្ពតំ មហាកាឡបព្ពតំ នាគបលិវេឋនំ ចន្ទគព្ភំ សូរិយគព្ភំ សុវណ្ណបស្សំ ហិមវន្តបព្ពតន្តិ សត្ត បព្ពតេ អតិក្កម្ម ហោតិ. តត្ថ នន្ទមូលកំ នាម បព្ភារំ បច្ចេកពុទ្ធានំ វសនោកាសោ, តិស្សោ ច គុហាយោ – សុវណ្ណគុហា, មណិគុហា, រជតគុហាតិ ¶ . តត្ថ មណិគុហាទ្វារេ មញ្ជូសកោ នាម រុក្ខោ យោជនំ ឧព្ពេធេន, យោជនំ វិត្ថារេន. សោ យត្តកានិ ឧទកេ វា ថលេ វា បុប្ផានិ, សព្ពានិ តានិ បុប្ផយតិ, វិសេសេន បច្ចេកពុទ្ធាគមនទិវសេ. តស្សូបរិតោ សព្ពរតនមាឡោ ហោតិ. តត្ថ សម្មជ្ជនកវាតោ កចវរំ ឆឌ្ឌេតិ, សមករណវាតោ សព្ពរតនមយវាលុកំ សមំ ករោតិ, សិញ្ចនកវាតោ អនោតត្តទហតោ អានេត្វា ឧទកំ សិញ្ចតិ, សុគន្ធករណវាតោ ហិមវន្តតោ សព្ពេសំ សុគន្ធរុក្ខានំ គន្ធេ អានេតិ, ឱចិនកវាតោ បុប្ផានិ ឱចិនិត្វា បាតេតិ, សន្ថរកវាតោ សព្ពត្ថ សន្ថរតិ. សទា សុបញ្ញត្តានេវ ចេត្ថ ¶ អាសនានិ ហោន្តិ, យេសុ បច្ចេកពុទ្ធុប្បាទទិវសេ, ឧបោសថទិវសេ ច សព្ពេ បច្ចេកពុទ្ធា សន្និបតិត្វា និសីទន្តិ. អយំ តត្ថ បកតិ. អយំ បច្ចេកពុទ្ធោ តត្ថ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ ¶ និសីទតិ. តតោ សចេ តស្មិំ កាលេ អញ្ញេបិ បច្ចេកពុទ្ធា សំវិជ្ជន្តិ, តេបិ តង្ខណេយេវ សន្និបតិត្វា បញ្ញត្តាសនេសុ និសីទន្តិ. និសីទិត្វា ច កិញ្ចិទេវ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋហន្តិ. តតោ សង្ឃត្ថេរោ អធុនាគតបច្ចេកពុទ្ធំ សព្ពេសំ អនុមោទនត្ថាយ ‘‘កថមធិគត’’ន្តិ ឯវំ កម្មដ្ឋានំ បុច្ឆតិ, តទាបិ សោ តមេវ អត្តនោ ឧទានព្យាករណគាថំ ភាសតិ. បុន ភគវាបិ អាយស្មតា អានន្ទេន បុដ្ឋោ តមេវ គាថំ ភាសតិ. អានន្ទោបិ សង្គីតិយន្តិ ឯវំ ឯកេកា គាថា បច្ចេកសម្ពោធិអភិសម្ពុទ្ធដ្ឋានេ, មញ្ជូសកមាឡេ, អានន្ទេន បុច្ឆិតកាលេ, សង្គីតិយន្តិ ចតុក្ខត្តុំ ភាសិតា ហោតីតិ.

បឋមគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩២. សំសគ្គជាតស្សាតិ គាថា កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បច្ចេកពោធិសត្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ វីសតិ វស្សសហស្សានិ បុរិមនយេនេវ សមណធម្មំ ករោន្តោ កសិណបរិកម្មំ កត្វា បឋមំ ឈានំ និព្ពត្តេត្វា នាមរូបំ វវត្ថបេត្វា លក្ខណសម្មសនំ កត្វា អរិយមគ្គំ អនធិគម្ម ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ. សោ តតោ ចុតោ ពារាណសិរញ្ញោ អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ ឧប្បជ្ជិត្វា បុរិមនយេនេវ វឌ្ឍមានោ យតោ បភុតិ ‘‘អយំ ឥត្ថី, អយំ បុរិសោ’’តិ វិសេសំ អញ្ញាសិ. តទុបាទាយ ឥត្ថីនំ ហត្ថេ ន រមតិ ¶ , ឧច្ឆាទនន្ហាបនមណ្ឌនាទិមត្តម្បិ ន សាទិយតិ. តំ បុរិសា ឯវ បោសេន្តិ. ថញ្ញបាយនកាលេ ធាតិយោ កញ្ចុកំ បដិមុញ្ចិត្វា បុរិសវេសេន ថញ្ញំ បាយេន្តិ. សោ ឥត្ថីនំ គន្ធំ ឃាយិត្វា សទ្ទំ វា សុត្វា រោទតិ, វិញ្ញុតំ បត្តោបិ ឥត្ថិយោ បស្សិតុំ ន ឥច្ឆតិ. តេន តំ អនិត្ថិគន្ធោត្វេវ សញ្ជានិំសុ.

តស្មិំ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកេ ជាតេ រាជា ‘‘កុលវំសំ សណ្ឋបេស្សាមី’’តិ នានាកុលេហិ តស្ស អនុរូបា កញ្ញាយោ អានេត្វា អញ្ញតរំ អមច្ចំ អាណាបេសិ ‘‘កុមារំ រមាបេហី’’តិ. អមច្ចោ ឧបាយេន តំ រមាបេតុកាមោ តស្ស អវិទូរេ សាណិបាការំ បរិក្ខិបាបេត្វា នាដកានិ បយោជាបេសិ. កុមារោ គីតវាទិតសទ្ទំ សុត្វា ‘‘កស្សេសោ សទ្ទោ’’តិ អាហ. អមច្ចោ ‘‘តវេសោ, ទេវ ¶ , នាដកិត្ថីនំ សទ្ទោ, បុញ្ញវន្តានំ ឦទិសានិ នាដកានិ ហោន្តិ. អភិរម, ទេវ, មហាបុញ្ញោសិ ត្វ’’ន្តិ អាហ. កុមារោ អមច្ចំ ទណ្ឌេន តាឡាបេត្វា និក្កឌ្ឍាបេសិ. សោ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា កុមារស្ស មាតរា សហ គន្ត្វា កុមារំ ខមាបេត្វា បុន អមច្ចំ អាណាបេសិ. កុមារោ តេហិ អតិនិប្បីឡិយមានោ សេដ្ឋសុវណ្ណំ ទត្វា សុវណ្ណការេ អាណាបេសិ ‘‘សុន្ទរំ ឥត្ថិរូបំ ករោថា’’តិ. តេ វិស្សកម្មុនា និម្មិតសទិសំ សព្ពាលង្ការវិភូសិតំ ឥត្ថិរូបំ ករិត្វា ទស្សេសុំ. កុមារោ ទិស្វា វិម្ហយេន សីសំ ចាលេត្វា មាតាបិតូនំ បេសេសិ – ‘‘យទិ ឦទិសិំ ¶ ឥត្ថិំ លភិស្សាមិ, គណ្ហិស្សាមី’’តិ. មាតាបិតរោ ‘‘អម្ហាកំ បុត្តោ មហាបុញ្ញោ, អវស្សំ តេន សហ កតបុញ្ញា កាចិ ទារិកា លោកេ ឧប្បន្នា ភវិស្សតី’’តិ តំ សុវណ្ណរូបំ រថំ អារោបេត្វា អមច្ចានំ អប្បេសុំ – ‘‘គច្ឆថ, ឦទិសិំ ទារិកំ គវេសថា’’តិ. តេ តំ គហេត្វា សោឡសមហាជនបទេ វិចរន្តា តំ តំ គាមំ គន្ត្វា ឧទកតិត្ថាទីសុ យត្ថ យត្ថ ជនសមូហំ បស្សន្តិ, តត្ថ តត្ថ ទេវតំ វិយ សុវណ្ណរូបំ ឋបេត្វា នានាបុប្ផវត្ថាលង្ការេហិ បូជំ កត្វា វិតានំ ពន្ធិត្វា ឯកមន្តំ តិដ្ឋន្តិ ‘‘យទិ កេនចិ ឯវរូបា ទិដ្ឋបុព្ពា ភវិស្សតិ, សោ កថំ សមុដ្ឋាបេស្សតី’’តិ? ឯតេនុបាយេន អញ្ញត្រ មទ្ទរដ្ឋា សព្ពជនបទេ អាហិណ្ឌិត្វា តំ ‘‘ខុទ្ទករដ្ឋ’’ន្តិ អវមញ្ញមានា តត្ថ បឋមំ អគន្ត្វា និវត្តិំសុ.

តតោ នេសំ ឯតទហោសិ – ‘‘មទ្ទរដ្ឋម្បិ តាវ គច្ឆាម, មា នោ ពារាណសិំ បវិដ្ឋេបិ រាជា បុន បេសេសី’’តិ មទ្ទរដ្ឋេ សាគលនគរំ អគមំសុ. សាគលនគរេ ច មទ្ទវោ នាម រាជា. តស្ស ធីតា សោឡសវស្សុទ្ទេសិកា អភិរូបា អហោសិ. តស្សា វណ្ណទាសិយោ ន្ហានោទកត្ថាយ តិត្ថំ គច្ឆន្តិ. តត្ថ អមច្ចេហិ ឋបិតំ តំ សុវណ្ណរូបំ ¶ ទូរតោវ ទិស្វា ‘‘អម្ហេ ឧទកត្ថាយ បេសេត្វា រាជបុត្តី សយមេវ អាគតា’’តិ ភណន្តិយោ សមីបំ គន្ត្វា ‘‘នាយំ សាមិនី, អម្ហាកំ សាមិនី ឥតោ អភិរូបតរា’’តិ អាហំសុ. អមច្ចា តំ សុត្វា រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា អនុរូបេន នយេន ទារិកំ យាចិំសុ. សោបិ អទាសិ. តេ ពារាណសិរញ្ញោ បាហេសុំ – ‘‘លទ្ធា, ទេវ, កុមារិកា, សាមំ អាគច្ឆថ, ឧទាហុ អម្ហេវ អានេមា’’តិ. សោ ‘‘មយិ អាគច្ឆន្តេ ជនបទបីឡា ភវិស្សតិ, តុម្ហេវ នំ អានេថា’’តិ បេសេសិ.

អមច្ចាបិ ទារិកំ គហេត្វា នគរា និក្ខមិត្វា កុមារស្ស បាហេសុំ – ‘‘លទ្ធា សុវណ្ណរូបសទិសា កុមារិកា’’តិ. កុមារោ សុត្វាវ រាគេន អភិភូតោ ¶ បឋមជ្ឈានា បរិហាយិ. សោ ទូតបរម្បរាយ បេសេសិ – ‘‘សីឃំ អានេថ, សីឃំ អានេថា’’តិ. តេ សព្ពត្ថ ឯករត្តិវាសេន ពារាណសិំ បត្វា ពហិនគរេ ឋិតា រញ្ញោ បេសេសុំ – ‘‘អជ្ជេវ បវិសិតព្ពំ, នោ’’តិ. រាជា ‘‘សេដ្ឋកុលា អានីតា ទារិកា, មង្គលកិរិយំ កត្វា មហាសក្ការេន បវេសេស្សាម, ឧយ្យានំ តាវ នំ នេថា’’តិ អាហ. តេ តថា អកំសុ. សា អច្ចន្តសុខុមាលា កុមារិកា យានុគ្ឃាដេន ឧព្ពាឡ្ហា អទ្ធានបរិស្សមេន ឧប្បន្នវាតរោគា មិលាតមាលា វិយ ហុត្វា រត្តិភាគេ កាលមកាសិ. អមច្ចា ‘‘សក្ការា បរិភដ្ឋម្ហា’’តិ បរិទេវិំសុ. រាជា ច នាគរា ច ‘‘កុលវំសោ វិនដ្ឋោ’’តិ បរិទេវិំសុ. សកលនគរំ កោលាហលំ អហោសិ. កុមារស្ស សុតមត្តេយេវ មហាសោកោ ឧទបាទិ.

តតោ កុមារោ សោកស្ស មូលំ ខនិតុំ អារទ្ធោ. សោ ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ សោកោ នាម ¶ ន អជាតស្ស ហោតិ, ជាតស្ស បន ហោតិ. តស្មា ជាតិំ បដិច្ច សោកោ. ជាតិ បន កិំ បដិច្ចាតិ? ភវំ បដិច្ច ជាតី’’តិ. ឯវំ បុព្ពភាវនានុភាវេន យោនិសោ មនសិករោន្តោ អនុលោមបដិលោមំ បដិច្ចសមុប្បាទំ ទិស្វា បុន អនុលោមញ្ច សង្ខារេ សម្មសន្តោ តត្ថេវ និសិន្នោ បច្ចេកសម្ពោធិំ សច្ឆាកាសិ. អមច្ចា តំ មគ្គផលសុខេន សុខិតំ សន្តិន្ទ្រិយំ សន្តមានសំ និសិន្នំ ទិស្វា បណិបាតំ កត្វា អាហំសុ – ‘‘មា សោចិ, ទេវ, មហន្តោ ជម្ពុទីបោ, អញ្ញំ តតោ សុន្ទរតរំ កញ្ញំ អានេស្សាមា’’តិ. សោ អាហ – ‘‘ន សោចាមិ, និស្សោកោ បច្ចេកពុទ្ធោ អហ’’ន្តិ. ឥតោ បរំ សព្ពំ វុត្តបុរិមគាថាសទិសមេវ ឋបេត្វា គាថាវណ្ណនំ.

គាថាវណ្ណនា បន ឯវំ វេទិតព្ពា – សំសគ្គជាតស្សាតិ ជាតសំសគ្គស្ស. តត្ថ ទស្សនសវនកាយសមុល្លបនសម្ភោគសំសគ្គវសេន បញ្ចវិធោ សំសគ្គោ. តត្ថ អញ្ញមញ្ញំ ទិស្វា ចក្ខុវិញ្ញាណវីថិវសេន ឧប្បន្នរាគោ ទស្សនសំសគ្គោ ¶ នាម. តត្ថ សីហឡទីបេ កាឡទីឃវាបី គាមេ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ កល្យាណវិហារវាសិទីឃភាណកទហរភិក្ខុំ ទិស្វា បដិពទ្ធចិត្តា កេនចិ ឧបាយេន តំ អលភិត្វា កាលង្កតា កុដុម្ពិយធីតា ច តស្សា និវាសនចោឡខណ្ឌំ ទិស្វា ‘‘ឯវរូបំ វត្ថំ ធារិនិយា នាម សទ្ធិំ សំវាសំ នាលភិ’’ន្តិ ផលិតហទយោ កាលង្កតោ. សោ ឯវ ទហរោ ច និទស្សនំ.

បរេហិ ¶ បន កថិយមានំ រូបាទិសម្បត្តិំ អត្តនា វា ហសិតលបិតគីតសទ្ទំ សុត្វា សោតវិញ្ញាណវីថិវសេន ឧប្បន្នរាគោ សវនសំសគ្គោ នាម. តត្រាបិ គិរិគាមវាសិកម្មារធីតាយ បញ្ចហិ កុមារិកាហិ សទ្ធិំ បទុមស្សរំ គន្ត្វា ន្ហត្វា មាលំ អារោបេត្វា ឧច្ចាសទ្ទេន គាយន្តិយា សទ្ទំ សុត្វា អាកាសេន គច្ឆន្តោ កាមរាគេន វិសេសា បរិហាយិត្វា ព្យសនំ បត្តោ បញ្ចគ្គឡលេណវាសី តិស្សទហរោ និទស្សនំ.

អញ្ញមញ្ញំ អង្គបរាមសនេន ឧប្បន្នរាគោ កាយសំសគ្គោ នាម. ធម្មភាសនទហរភិក្ខុ ច រាជធីតា ចេត្ថ និទស្សនំ. មហាវិហារេ កិរ ទហរភិក្ខុ ធម្មំ ភាសតិ. តត្ថ មហាជនោ អាគតោ, រាជាបិ អគ្គមហេសិយា រាជធីតាយ ច សទ្ធិំ អគមាសិ. តតោ រាជធីតាយ តស្ស រូបញ្ច សរញ្ច អាគម្ម ពលវរាគោ ឧប្បន្នោ, តស្ស ទហរស្សាបិ. តំ ទិស្វា រាជា សល្លក្ខេត្វា សាណិបាការេន បរិក្ខិបាបេសិ. តេ អញ្ញមញ្ញំ បរាមសិត្វា អាលិង្គិំសុ. បុន សាណិបាការំ អបនេត្វា បស្សន្តា ទ្វេបិ កាលង្កតេយេវ អទ្ទសំសូតិ.

អញ្ញមញ្ញំ អាលបនសមុល្លបនវសេន ឧប្បន្នរាគោ បន សមុល្លបនសំសគ្គោ នាម. ភិក្ខុ ភិក្ខុនីហិ ¶ សទ្ធិំ បរិភោគករណេ ឧប្បន្នរាគោ សម្ភោគសំសគ្គោ នាម. ទ្វីសុបិ ឯតេសុ បារាជិកប្បត្តោ ភិក្ខុ ច ភិក្ខុនី ច និទស្សនំ. មរិចវដ្ដិនាមមហាវិហារមហេ កិរ ទុដ្ឋគាមណិអភយរាជា មហាទានំ បដិយាទេត្វា ឧភតោសង្ឃំ បរិវិសតិ. តត្ថ ឧណ្ហយាគុយា ទិន្នាយ សង្ឃនវកសាមណេរី អនាធារកស្ស សង្ឃនវកស្ស សាមណេរស្ស ទន្តវលយំ ទត្វា សមុល្លបនមកាសិ. តេ ឧភោបិ ឧបសម្បជ្ជិត្វា សដ្ឋិវស្សា ហុត្វា បរតីរំ គតា អញ្ញមញ្ញំ សមុល្លបនេន បុព្ពសញ្ញំ បដិលភិត្វា តាវទេវ សញ្ជាតសិនេហា សិក្ខាបទំ វីតិក្កមិត្វា បារាជិកា អហេសុន្តិ. ឯវំ បញ្ចវិធេ សំសគ្គេ យេន កេនចិ សំសគ្គេន ជាតសំសគ្គស្ស ភវតិ ស្នេហោ, បុរិមរាគបច្ចយោ ពលវរាគោ ឧប្បជ្ជតិ. តតោ ស្នេហន្វយំ ទុក្ខមិទំ បហោតិ តមេវ ស្នេហំ អនុគច្ឆន្តំ ¶ សន្ទិដ្ឋិកសម្បរាយិកំ សោកបរិទេវាទិនានប្បការកំ ឥទំ ទុក្ខំ បហោតិ បភវតិ ជាយតិ.

អបរេ ‘‘អារម្មណេ ចិត្តស្ស វោស្សគ្គោ សំសគ្គោ’’តិ ភណន្តិ. តតោ ស្នេហោ, ស្នេហទុក្ខមិទន្តិ. ឯវមត្ថប្បភេទំ ឥមំ អឌ្ឍគាថំ វត្វា សោ បច្ចេកពុទ្ធោ អាហ – ‘‘ស្វាយំ យមិទំ ស្នេហន្វយំ សោកាទិទុក្ខំ បហោតិ, តមេវ ស្នេហំ អនុគតស្ស ទុក្ខស្ស មូលំ ខនន្តោ បច្ចេកពោធិំ អធិគតោ’’តិ.

ឯវំ ¶ វុត្តេ តេ អមច្ចា អាហំសុ – ‘‘អម្ហេហិ ទានិ, ភន្តេ, កិំ កត្តព្ព’’ន្តិ? តតោ សោ អាហ – ‘‘តុម្ហេ វា អញ្ញតរោ វា ឥមម្ហា ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមោ, សោ សព្ពោបិ អាទីនវំ ស្នេហជំ បេក្ខមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ. ឯត្ថ ច យំ តំ ‘‘ស្នេហន្វយំ ទុក្ខមិទំ បហោតី’’តិ វុត្តំ, តទេវ សន្ធាយ ‘‘អាទីនវំ ស្នេហជំ បេក្ខមានោ’’តិ ឥទំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អថ វា យថាវុត្តេន សំសគ្គេន ‘សំសគ្គជាតស្ស ភវតិ ស្នេហោ, ស្នេហន្វយំ ទុក្ខមិទំ បហោតិ’, ឯវំ យថាភូតំ អាទីនវំ ស្នេហជំ បេក្ខមានោ អហមធិគតោតិ ឯវំ សម្ពន្ធិត្វា ចតុត្ថបាទោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ ស្នេហវសេន វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. តតោ បរំ សព្ពំ បុរិមគាថាយ វុត្តសទិសមេវាតិ.

សំសគ្គគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩៣. មិត្តេ សុហជ្ជេតិ កា ឧប្បត្តិ? អយំ បច្ចេកពោធិសត្តោ បុរិមគាថាយ វុត្តនយេនេវ ឧប្បជ្ជិត្វា ពារាណសិយំ រជ្ជំ ការេន្តោ បឋមជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា ‘‘កិំ សមណធម្មោ វរោ, រជ្ជំ វរ’’ន្តិ វីមំសិត្វា អមច្ចានំ រជ្ជំ និយ្យាតេត្វា សមណធម្មំ អកាសិ. អមច្ចា ‘‘ធម្មេន សមេន ករោថា’’តិ វុត្តាបិ លញ្ជំ គហេត្វា អធម្មេន ករោន្តិ. តេ លញ្ជំ គហេត្វា សាមិកេ ¶ បរាជយន្តា ឯកទា អញ្ញតរំ រាជវល្លភំ បរាជេសុំ. សោ រញ្ញោ ភត្តការកេហិ សទ្ធិំ បវិសិត្វា សព្ពំ អារោចេសិ. រាជា ទុតិយទិវសេ សយំ វិនិច្ឆយដ្ឋានំ អគមាសិ. តតោ មហាជនា – ‘‘អមច្ចា, ទេវ, សាមិកេ អសាមិកេ ករោន្តី’’តិ ឧច្ចាសទ្ទំ ករោន្តា មហាយុទ្ធំ វិយ អកំសុ. អថ រាជា វិនិច្ឆយដ្ឋានា វុដ្ឋាយ បាសាទំ អភិរុហិត្វា សមាបត្តិំ អប្បេតុំ និសិន្នោ. តេន សទ្ទេន វិក្ខិត្តចិត្តោ ន សក្កោតិ អប្បេតុំ. សោ ‘‘កិំ មេ រជ្ជេន, សមណធម្មោ វរ’’ន្តិ រជ្ជសុខំ បហាយ បុន សមាបត្តិំ និព្ពត្តេត្វា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វិបស្សិត្វា បច្ចេកសម្ពោធិំ សច្ឆាកាសិ. កម្មដ្ឋានញ្ច បុច្ឆិតោ ឥមំ គាថំ អភាសិ.

តត្ថ ¶ មេត្តាយនវសេន មិត្តា. សុហទយភាវេន សុហជ្ជា. កេចិ ឯកន្តហិតកាមតាយ មិត្តាវ ហោន្តិ ន សុហជ្ជា. កេចិ គមនាគមនដ្ឋាននិសជ្ជាសមុល្លាបាទីសុ, ហទយសុខជននេន សុហជ្ជាវ ហោន្តិ, ន មិត្តា. កេចិ តទុភយវសេន សុហជ្ជា ចេវ មិត្តា ច ហោន្តិ. តេ ទុវិធា អគារិយា ¶ ច អនគារិយា ច. តត្ថ អគារិយា តិវិធា ហោន្តិ ឧបការោ សមានសុខទុក្ខោ អនុកម្បកោតិ. អនគារិយា វិសេសេន អត្ថក្ខាយិនោ ឯវ. តេ ចតូហិ អង្គេហិ សមន្នាគតា ហោន្តិ. យថាហ –

‘‘ចតូហិ ខោ, គហបតិបុត្ត, ឋានេហិ ឧបការោ មិត្តោ សុហទោ វេទិតព្ពោ. បមត្តំ រក្ខតិ, បមត្តស្ស សាបតេយ្យំ រក្ខតិ, ភីតស្ស សរណំ ហោតិ, ឧប្បន្នេសុ កិច្ចករណីយេសុ តទ្ទិគុណំ ភោគំ អនុប្បទេតិ’’ (ទី. និ. ៣.២៦១).

តថា –

‘‘ចតូហិ ខោ, គហបតិបុត្ត, ឋានេហិ សមានសុខទុក្ខោ មិត្តោ សុហទោ វេទិតព្ពោ. គុយ្ហមស្ស អាចិក្ខតិ, គុយ្ហមស្ស បរិគូហតិ, អាបទាសុ ន វិជហតិ, ជីវិតំបិស្ស អត្ថាយ បរិច្ចត្តំ ហោតិ’’ (ទី. និ. ៣.២៦២).

តថា –

‘‘ចតូហិ ខោ, គហបតិបុត្ត, ឋានេហិ អនុកម្បកោ មិត្តោ សុហទោ វេទិតព្ពោ. អភវេនស្ស ន នន្ទតិ, ភវេនស្ស នន្ទតិ, អវណ្ណំ ភណមានំ និវារេតិ, វណ្ណំ ភណមានំ បសំសតិ’’ (ទី. និ. ៣.២៦៤).

តថា ¶ –

‘‘ចតូហិ ខោ, គហបតិបុត្ត, ឋានេហិ អត្ថក្ខាយី មិត្តា សុហទោ វេទិតព្ពោ. បាបា និវារេតិ, កល្យាណេ និវេសេតិ, អស្សុតំ សាវេតិ, សគ្គស្ស មគ្គំ អាចិក្ខតី’’តិ (ទី. និ. ៣.២៦៣).

តេស្វិធ អគារិយា អធិប្បេតា, អត្ថតោ បន សព្ពេបិ យុជ្ជន្តិ. តេ មិត្តេ សុហជ្ជេ អនុកម្បមានោតិ អនុទយមានោ, តេសំ សុខំ ឧបសំហរិតុកាមោ ទុក្ខំ អបហរិតុកាមោ ច.

ហាបេតិ អត្ថន្តិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថវសេន តិវិធំ, តថា អត្តត្ថបរត្ថឧភយត្ថវសេនាបិ តិវិធំ អត្ថំ លទ្ធវិនាសនេន អលទ្ធានុប្បាទនេនាតិ ទ្វិធាបិ ហាបេតិ វិនាសេតិ. បដិពទ្ធចិត្តោតិ ‘‘អហំ ឥមំ វិនា ន ជីវាមិ, ឯស មេ គតិ, ឯស មេ បរាយណ’’ន្តិ ឯវំ អត្តានំ នីចេ ¶ ឋានេ ឋបេន្តោបិ បដិពទ្ធចិត្តោ ហោតិ. ‘‘ឥមេ មំ វិនា ន ជីវន្តិ, អហំ តេសំ គតិ, អហំ តេសំ បរាយណ’’ន្តិ ឯវំ អត្តានំ ឧច្ចេ ឋានេ ឋបេន្តោបិ បដិពទ្ធចិត្តោ ហោតិ. ឥធ បន ឯវំ បដិពទ្ធចិត្តោ អធិប្បេតោ. ឯតំ ភយន្តិ ឯតំ អត្ថហាបនភយំ, អត្តនោ សមាបត្តិហានិំ សន្ធាយាហ. សន្ថវេតិ តិវិធោ សន្ថវោ តណ្ហាទិដ្ឋិមិត្តសន្ថវវសេន. តត្ថ អដ្ឋសតបភេទាបិ តណ្ហា តណ្ហាសន្ថវោ, ទ្វាសដ្ឋិភេទាបិ ទិដ្ឋិ ទិដ្ឋិសន្ថវោ, បដិពទ្ធចិត្តតាយ ¶ មិត្តានុកម្បនា មិត្តសន្ថវោ. តេសុ សោ ឥធ អធិប្បេតោ. តេន ហិស្ស សមាបត្តិ បរិហីនា. តេនាហ – ‘‘ឯតំ ភយំ សន្ថវេ បេក្ខមានោ អហំ អធិគតោ’’តិ. សេសំ វុត្តសទិសមេវាតិ.

មិត្តសុហជ្ជគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩៤. វំសោ វិសាលោតិ កា ឧប្បត្តិ? បុព្ពេ កិរ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ តយោ បច្ចេកពោធិសត្តា បព្ពជិត្វា វីសតិ វស្សសហស្សានិ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា ទេវលោកេ ឧប្បន្នា. តតោ ចវិត្វា តេសំ ជេដ្ឋកោ ពារាណសិរាជកុលេ និព្ពត្តោ, ឥតរេ ទ្វេ បច្ចន្តរាជកុលេសុ. តេ ឧភោបិ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គហេត្វា រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា អនុក្កមេន បច្ចេកពុទ្ធា ហុត្វា នន្ទមូលកបព្ភារេ វសន្តា ឯកទិវសំ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ‘‘មយំ កិំ កម្មំ កត្វា ឥមំ លោកុត្តរសុខំ អនុប្បត្តា’’តិ អាវជ្ជេត្វា បច្ចវេក្ខមានា កស្សបពុទ្ធកាលេ អត្តនោ អត្តនោ ចរិយំ អទ្ទសំសុ. តតោ ‘‘តតិយោ កុហិ’’ន្តិ អាវជ្ជេន្តា ពារាណសិរជ្ជំ ការេន្តំ ទិស្វា ¶ តស្ស គុណេ សរិត្វា ‘‘សោ បកតិយាវ អប្បិច្ឆតាទិគុណសមន្នាគតោ ហោតិ, អម្ហាកំយេវ ឱវាទកោ វត្តា វចនក្ខមោ បាបគរហី, ហន្ទ, នំ អារម្មណំ ទស្សេត្វា អារោចេមា’’តិ ឱកាសំ គវេសន្តា តំ ឯកទិវសំ សព្ពាលង្ការវិភូសិតំ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា អាកាសេនាគន្ត្វា ឧយ្យានទ្វារេ វេឡុគុម្ពមូលេ អដ្ឋំសុ. មហាជនោ អតិត្តោ រាជទស្សនេន រាជានំ ឧល្លោកេតិ. តតោ រាជា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ កោចិ មម ទស្សនេ ព្យាបារំ ន ករោតី’’តិ ឱលោកេន្តោ បច្ចេកពុទ្ធេ អទ្ទក្ខិ. សហ ទស្សនេនេវ ចស្ស តេសុ សិនេហោ ឧប្បជ្ជិ. សោ ហត្ថិក្ខន្ធា ឱរុយ្ហ សន្តេន អាចារេន ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ភន្តេ, កិំ នាម តុម្ហេ’’តិ បុច្ឆិ. តេ ‘‘មយំ, មហារាជ, អសជ្ជមានា នាមា’’តិ អាហំសុ ¶ . ‘‘ភន្តេ, អសជ្ជមានាតិ ឯតស្ស កោ អត្ថោ’’តិ? ‘‘អលគ្គនត្ថោ, មហារាជា’’តិ. តតោ វេឡុគុម្ពំ ទស្សេត្វា អាហំសុ – ‘‘សេយ្យថាបិ, មហារាជ, ឥមំ វេឡុគុម្ពំ សព្ពសោ មូលខន្ធសាខានុសាខាហិ សំសិព្ពិត្វា ឋិតំ អសិហត្ថោ បុរិសោ មូលេ ឆេត្វា អាវិញ្ឆន្តោ ន សក្កុណេយ្យ ឧទ្ធរិតុំ, ឯវមេវ ត្វំ អន្តោ ច ពហិ ច ជដាយ ជដិតោ អាសត្តវិសត្តោ តត្ថ វិលគ្គោ. សេយ្យថាបិ វា បនស្ស វេមជ្ឈគតោបិ អយំ វំសកឡីរោ អសញ្ជាតសាខត្តា កេនចិ អលគ្គោវ ឋិតោ, សក្កា ច បន អគ្គេ វា មូលេ វា ឆេត្វា ឧទ្ធរិតុំ, ឯវមេវ មយំ កត្ថចិ អសជ្ជមានា សព្ពា ទិសា គច្ឆាមា’’តិ តាវទេវ ចតុត្ថជ្ឈានំ ¶ សមាបជ្ជិត្វា បស្សតោ ឯវ រញ្ញោ អាកាសេន នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមំសុ. តតោ រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘កទា នុ ខោ អហម្បិ ឯវំ អសជ្ជមានោ ភវេយ្យ’’ន្តិ តត្ថេវ ឋិតោ វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. បុរិមនយេនេវ កម្មដ្ឋានំ បុច្ឆិតោ ឥមំ គាថំ អភាសិ.

តត្ថ វំសោតិ វេឡុ. វិសាលោតិ វិត្ថិណ្ណោ. វ-ការោ អវធារណត្ថោ, ឯវ-ការោ វា អយំ, សន្ធិវសេន ឯត្ថ ឯ-ការោ នដ្ឋា. តស្ស បរបទេន សម្ពន្ធោ. តំ បច្ឆា យោជេស្សាម. យថាតិ បដិភាគេ. វិសត្តោតិ លគ្គោ ជដិតោ សំសិព្ពិតោ. បុត្តេសុ ទារេសុ ចាតិ បុត្តធីតុភរិយាសុ. យា អបេក្ខាតិ យា តណ្ហា យោ សិនេហោ. វំសក្កឡីរោវ អសជ្ជមានោតិ វំសកឡីរោ វិយ អលគ្គមានោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថា វំសោ វិសាលោ វិសត្តោ ឯវ ហោតិ, បុត្តេសុ ទារេសុ ច យា អបេក្ខា, សាបិ ឯវំ តានិ វត្ថូនិ, សំសិព្ពិត្វា ឋិតត្តា វិសត្តា ឯវ. ស្វាហំ តាយ អបេក្ខាយ អបេក្ខវា វិសាលោ វំសោ វិយ វិសត្តោតិ ឯវំ អបេក្ខាយ អាទីនវំ ទិស្វា តំ អបេក្ខំ មគ្គញាណេន ឆិន្ទន្តោ អយំ វំសកឡីរោវ រូបាទីសុ វា លាភាទីសុ វា កាមភវាទីសុ វា ទិដ្ឋាទីសុ វា តណ្ហាមានទិដ្ឋិវសេន អសជ្ជមានោ បច្ចេកពោធិំ អធិគតោតិ. សេសំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

វំសក្កឡីរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩៥. មិគោ ¶ អរញ្ញម្ហីតិ កា ឧប្បត្តិ? ឯកោ កិរ ភិក្ខុ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ យោគាវចរោ កាលំ កត្វា ពារាណសិយំ សេដ្ឋិកុលេ ឧប្បន្នោ ¶ អឌ្ឍេ មហទ្ធនេ មហាភោគេ. សោ សុភគោ អហោសិ, តតោ បរទារិកោ ហុត្វា កាលង្កតោ និរយេ និព្ពត្តោ តត្ថ បច្ចិត្វា បក្កាវសេសេន សេដ្ឋិភរិយាយ កុច្ឆិម្ហិ ឥត្ថី ហុត្វា បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. និរយតោ អាគតានំ សត្តានំ គត្តានិ ឧណ្ហានិ ហោន្តិ. តេន សេដ្ឋិភរិយា ឌយ្ហមានេន ឧទរេន កិច្ឆេន កសិរេន តំ គព្ភំ ធារេត្វា កាលេន ទារិកំ វិជាយិ. សា ជាតទិវសតោ បភុតិ មាតាបិតូនំ សេសពន្ធុបរិជនានញ្ច ទេស្សា អហោសិ. វយប្បត្តា ច យម្ហិ កុលេ ទិន្នា, តត្ថាបិ សាមិកសស្សុសសុរានំ ទេស្សាវ អហោសិ អប្បិយា អមនាបា. អថ នក្ខត្តេ ឃោសិតេ សេដ្ឋិបុត្តោ តាយ សទ្ធិំ កីឡិតុំ អនិច្ឆន្តោ វេសិំ អានេត្វា កីឡតិ. សា តំ ទាសីនំ សន្តិកា សុត្វា សេដ្ឋិបុត្តំ ឧបសង្កមិត្វា នានប្បការេហិ អនុនយិត្វា ច អាហ – ‘‘អយ្យបុត្ត, ឥត្ថី នាម សចេបិ ទសន្នំ រាជូនំ កនិដ្ឋា ហោតិ, ចក្កវត្តិនោ វា ធីតា, តថាបិ សាមិកស្ស បេសនករា ហោតិ. សាមិកេ អនាលបន្តេ សូលេ អារោបិតា វិយ ទុក្ខំ បដិសំវេទេតិ. សចេ អហំ អនុគ្គហារហា ¶ អនុគ្គហេតព្ពា, នោ ចេ, វិស្សជ្ជេតព្ពា. អត្តនោ ញាតិកុលំ គមិស្សាមី’’តិ. សេដ្ឋិបុត្តោ – ‘‘ហោតុ, ភទ្ទេ, មា សោចិ កីឡនសជ្ជា ហោហិ, នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមា’’តិ អាហ. សេដ្ឋិធីតា តាវត្តកេន សល្លាបមត្តេន ឧស្សាហជាតា ‘‘ស្វេ នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមី’’តិ ពហុំ ខជ្ជភោជ្ជំ បដិយាទេតិ. សេដ្ឋិបុត្តោ ទុតិយទិវសេ អនារោចេត្វាវ កីឡនដ្ឋានំ គតោ. សា ‘‘ឥទានិ បេសេស្សតិ, ឥទានិ បេសេស្សតី’’តិ មគ្គំ ឱលោកេន្តី និសិន្នា ឧស្សូរំ ទិស្វា មនុស្សេ បេសេសិ. តេ បច្ចាគន្ត្វា ‘‘សេដ្ឋិបុត្តោ គតោ’’តិ អារោចេសុំ. សា តំ សព្ពំ បដិយាទិតំ អាទាយ យានំ អភិរុហិត្វា ឧយ្យានំ គន្តុំ អារទ្ធា.

អថ នន្ទមូលកបព្ភារេ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ សត្តមេ ទិវសេ និរោធា វុដ្ឋាយ នាគលតាទន្តកដ្ឋំ ខាទិត្វា អនោតត្តទហេ មុខំ ធោវិត្វា ‘‘កត្ថ អជ្ជ ភិក្ខំ ចរិស្សាមា’’តិ អាវជ្ជេន្តោ តំ សេដ្ឋិធីតរំ ទិស្វា ‘‘មយិ ឥមិស្សា សទ្ធាការំ ការេត្វា តំ កម្មំ បរិក្ខយំ គមិស្សតី’’តិ ញត្វា បព្ភារសមីបេ សដ្ឋិយោជនមនោសិលាតលេ ឋត្វា បត្តចីវរមាទាយ អភិញ្ញាបាទកំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា អាកាសេនាគន្ត្វា តស្សា បដិបថេ ឱរុយ្ហ ពារាណសិំ អភិមុខោ អគមាសិ. តំ ទិស្វាវ ទាសិយោ សេដ្ឋិធីតាយ ¶ អារោចេសុំ. សា យានា ឱរុយ្ហ សក្កច្ចំ វន្ទិត្វា បត្តំ សព្ពរសសម្បន្នេន ខាទនីយេន ភោជនីយេន បូរេត្វា បទុមបុប្ផេន បដិច្ឆាទេត្វា ហេដ្ឋាបិ បទុមបុប្ផំ កត្វា បុប្ផកលាបំ ហត្ថេន គហេត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស ហត្ថេ បត្តំ ទត្វា វន្ទិត្វា បុប្ផកលាបហត្ថា បត្ថនំ អកាសិ – ‘‘ភន្តេ, យថា ឥទំ បុប្ផំ, ឯវាហំ យត្ថ យត្ថ ឧបបជ្ជាមិ, តត្ថ តត្ថ មហាជនស្ស បិយា ភវេយ្យំ មនាបា’’តិ. ឯវំ បត្ថេត្វា ទុតិយម្បិ បត្ថេសិ – ‘‘ភន្តេ, ទុក្ខោ គព្ភវាសោ ¶ , តំ អនុបគម្ម បទុមបុប្ផេ ឯវ បដិសន្ធិ ភវេយ្យា’’តិ. តតិយម្បិ បត្ថេសិ – ‘‘ភន្តេ, ជេគុច្ឆោ មាតុគាមោ, ចក្កវត្តិធីតាបិ បរវសំ គច្ឆតិ. តស្មា អហំ ឥត្ថិភាវំ អនុបគម្ម បុរិសោ ភវេយ្យ’’ន្តិ. ចតុត្ថម្បិ បត្ថេសិ – ‘‘ភន្តេ, ឥមំ សំសារទុក្ខំ អតិក្កម្ម បរិយោសានេ តុម្ហេហិ បត្តំ អមតំ បាបុណេយ្យ’’ន្តិ. ឯវំ ចតុរោ បណិធី កត្វា តំ បទុមបុប្ផកលាបំ បូជេត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា ‘‘បុប្ផសទិសោ ឯវ មេ គន្ធោ ចេវ វណ្ណោ ច ហោតូ’’តិ ឥមំ បញ្ចមំ បណិធិំ អកាសិ.

តតោ បច្ចេកពុទ្ធោ បត្តញ្ច បុប្ផកលាបញ្ច គហេត្វា អាកាសេ ឋត្វា –

‘‘ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, ខិប្បមេវ សមិជ្ឈតុ;

សព្ពេ បូរេន្តុ សង្កប្បា, ចន្ទោ បន្នរសោ យថា’’តិ. –

ឥមាយ ¶ គាថាយ សេដ្ឋិធីតាយ អនុមោទនំ កត្វា ‘‘សេដ្ឋិធីតា មំ គច្ឆន្តំ បស្សតូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា អាកាសេន នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមាសិ. សេដ្ឋិធីតាយ តំ បស្សន្តិយា មហតី បីតិ ឧប្បជ្ជិ. ភវន្តរេ កតំ អកុសលំ កម្មំ អនោកាសតាយ បរិក្ខីណំ ចិញ្ចម្ពិលធោតតម្ពលោហភាជនមិវ សុទ្ធា ជាតា. តាវទេវស្សា បតិកុលេ ញាតិកុលេ ច សព្ពោ ជនោ តុដ្ឋោ. ‘‘កិំ ករោមា’’តិ បិយវចនានិ ច បណ្ណាការានិ ច បេសេសិ. សាមិកោបិ មនុស្សេ បេសេសិ – ‘‘សេដ្ឋិធីតរំ សីឃំ អានេថ, អហំ វិស្សរិត្វា ឧយ្យានំ អាគតោ’’តិ. តតោ បភុតិ ច នំ ឧរេ វិលិត្តចន្ទនំ វិយ អាមុត្តមុត្តាហារំ វិយ បុប្ផមាលា វិយ ច បិយាយន្តោ បរិហរិ. សា តត្ថ យាវតាយុកំ ឥស្សរិយភោគយុត្តសុខំ អនុភវិត្វា កាលំ កត្វា បុរិសភាវេន ទេវលោកេ បទុមបុប្ផេ ឧប្បជ្ជិ. សោ ទេវបុត្តោ គច្ឆន្តោបិ បទុមបុប្ផគព្ភេ ឯវ គច្ឆតិ, តិដ្ឋន្តោបិ និសីទន្តោបិ សយន្តោបិ បទុមបុប្ផគព្ភេយេវ សយតិ. ‘‘មហាបទុមទេវបុត្តោ’’តិ ច នំ វោហរិំសុ. ឯវំ ¶ សោ តេន ឥទ្ធានុភាវេន អនុលោមបដិលោមំ ឆ ទេវលោកេ ឯវ សំសរតិ.

តេន ច សមយេន ពារាណសិរញ្ញោ វីសតិ ឥត្ថិសហស្សានិ ហោន្តិ. តាសុ ឯកាបិ បុត្តំ ន លភតិ. អមច្ចា រាជានំ វិញ្ញាបេសុំ – ‘‘ទេវ, កុលវំសានុបាលកោ បុត្តោ ឥច្ឆិតព្ពោ, អត្រជេ អវិជ្ជមានេ ខេត្តជោបិ កុលវំសធរោ ហោតី’’តិ. អថ រាជា ‘‘ឋបេត្វា មហេសិំ អវសេសា ឥត្ថិយោ សត្តាហំ ធម្មនាដកំ ករោថា’’តិ យថាកាមំ ពហិ ចរាបេសិ, តថាបិ បុត្តំ នាលត្ថ. បុន អមច្ចា អាហំសុ – ‘‘មហារាជ, មហេសី នាម បុញ្ញេន ច បញ្ញាយ ច សព្ពឥត្ថីនំ អគ្គា, អប្បេវ នាម ទេវោ មហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ បុត្តំ លភេយ្យា’’តិ. រាជា មហេសិយា ¶ ឯតមត្ថំ អារោចេសិ. សា អាហ – ‘‘មហារាជ, យា ឥត្ថី សីលវតី សច្ចវាទិនី, សា បុត្តំ លភេយ្យ, ហិរោត្តប្បរហិតាយ កុតោ បុត្តោ’’តិ បាសាទំ អភិរុហិត្វា បញ្ច សីលានិ សមាទិយិត្វា បុនប្បុនំ អាវជ្ជេសិ, សីលវតិយា រាជធីតាយ បញ្ច សីលានិ អាវជ្ជេន្តិយា បុត្តបត្ថនាចិត្តេ ឧប្បន្នមត្តេ សក្កស្ស អាសនំ សំកម្បិ.

អថ សក្កោ អាវជ្ជេន្តោ ឯតមត្ថំ វិទិត្វា – ‘‘សីលវតិយា រាជធីតាយ បុត្តវរំ ទេមី’’តិ អាកាសេនាគន្ត្វា ទេវិយា សម្មុខេ ឋិតោ ‘‘កិំ វរេសិ, ទេវី’’តិ? ‘‘បុត្តំ, មហារាជា’’តិ. ‘‘ទម្មិ តេ, ទេវិ, បុត្តំ, មា ចិន្តយី’’តិ វត្វា ទេវលោកំ គន្ត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឯត្ថ ខីណាយុកោ’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘អយំ មហាបទុមោ ឧបរិទេវលោកំ គន្តុកាមោ ច ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា តស្ស វិមានំ គន្ត្វា ‘‘តាត មហាបទុម, មនុស្សលោកំ គច្ឆាហី’’តិ យាចិ. សោ ‘‘មា ឯវំ, មហារាជ, ភណ, ជេគុច្ឆិតោ មនុស្សលោកោ’’តិ ¶ . ‘‘តាត, ត្វំ មនុស្សលោកេ បុញ្ញំ កត្វា ឥធូបបន្នោ, តត្ថេវ ឋត្វា បារមិយោ បូរេតព្ពា, គច្ឆ, តាតា’’តិ. ‘‘ទុក្ខោ, មហារាជ, គព្ភវាសោ, ន សក្កោមិ តត្ថ វសិតុ’’ន្តិ. ‘‘តាត, តេ គព្ភវាសោ នត្ថិ, តថា ហិ ត្វំ កម្មមកាសិ, យថា បទុមគព្ភេយេវ និព្ពត្តិស្សសិ, គច្ឆ, តាតា’’តិ បុនប្បុនំ វុច្ចមានោ អធិវាសេសិ.

សោ ទេវលោកា ចវិត្វា ពារាណសិរញ្ញោ ឧយ្យានេ សិលាបដ្ដបោក្ខរណិយំ បទុមគព្ភេ និព្ពត្តោ. តញ្ច រត្តិំ បច្ចូសសមយេ មហេសី សុបិនន្តេន ¶ វីសតិឥត្ថិសហស្សបរិវុតា ឧយ្យានំ គន្ត្វា សិលាបដ្ដបោក្ខរណិយំ បទុមគព្ភេ បុត្តំ លទ្ធា វិយ អហោសិ. សា បភាតាយ រត្តិយា សីលានិ រក្ខមានា តត្ថ គន្ត្វា ឯកំ បទុមបុប្ផំ អទ្ទស, តំ នេវ តីរេ ហោតិ ន គម្ភីរេ. សហ ទស្សនេនេវ ចស្សា តត្ថ បុត្តសិនេហោ ឧប្បជ្ជិ. សា សយំ ឯវ ឱតរិត្វា តំ បុប្ផំ អគ្គហេសិ, បុប្ផេ គហិតមត្តេយេវ បត្តានិ វិកសិំសុ. តត្ថ សុវណ្ណបដិមំ វិយ ទារកំ អទ្ទស, ទិស្វាវ ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ សទ្ទំ និច្ឆារេសិ. មហាជនោ សាធុការសហស្សានិ បវត្តេសិ. រញ្ញោ ច បេសេសិ. រាជា សុត្វា ‘‘កត្ថ លទ្ធោ’’តិ បុច្ឆិត្វា លទ្ធោកាសំ សុត្វា ‘‘ឧយ្យានញ្ច បោក្ខរណិយំ បទុមញ្ច អម្ហាកំយេវ, តស្មា អម្ហាកំ ខេត្តេ ជាតត្តា ខេត្តជោ នាមាយំ បុត្តោ’’តិ វត្វា នគរំ បវេសេត្វា វីសតិសហស្សឥត្ថិយោ ធាតិកិច្ចំ ការេសិ. យា យា កុមារស្ស រុចិំ ញត្វា បត្ថិតំ បត្ថិតំ ខាទនីយំ ខាទាបេតិ, សា សា សហស្សំ លភតិ. សកលពារាណសី ចលិតា, សព្ពោ ជនោ កុមារស្ស បណ្ណាការសហស្សានិ បេសេសិ. កុមារោ តំ តំ អតិនេត្វា ‘‘ឥមំ ខាទ, ឥមំ ភុញ្ជា’’តិ វុច្ចមានោ ភោជនេន ឧព្ពាឡ្ហោ ឧក្កណ្ឋិតោ ហុត្វា គោបុរទ្វារំ គន្ត្វា លាខាគុឡកេន កីឡតិ.

តទា ¶ អញ្ញតរោ បច្ចេកពុទ្ធោ ពារាណសិំ និស្សាយ ឥសិបតនេ វសតិ. សោ កាលស្សេវ វុដ្ឋាយ សេនាសនវត្តសរីរបរិកម្មមនសិការាទីនិ សព្ពកិច្ចានិ កត្វា បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោ ‘‘អជ្ជ កត្ថ ភិក្ខំ គហេស្សាមី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ កុមារស្ស សម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘ឯស បុព្ពេ កិំ កម្មំ ករី’’តិ វីមំសន្តោ ‘‘មាទិសស្ស បិណ្ឌបាតំ ទត្វា ចតស្សោ បត្ថនា បត្ថេសិ, តត្ថ តិស្សោ សិទ្ធា, ឯកា តាវ ន សិជ្ឈតិ, តស្ស ឧបាយេន អារម្មណំ ទស្សេមី’’តិ ភិក្ខាចារវសេន កុមារស្ស សន្តិកំ អគមាសិ. កុមារោ តំ ទិស្វា ‘‘សមណ, មា ឥធ អាគច្ឆិ, ឥមេ ហិ តម្បិ ‘ឥមំ ខាទ, ឥមំ ភុញ្ជា’តិ វទេយ្យុ’’ន្តិ អាហ. សោ ឯកវចនេនេវ តតោ និវត្តិត្វា អត្តនោ សេនាសនំ អគមាសិ. កុមារោ បរិជនំ អាហ – ‘‘អយំ សមណោ មយា វុត្តមត្តោវ និវត្តោ, កុទ្ធោ នុ ខោ មមា’’តិ. សោ តេហិ ‘‘បព្ពជិតា នាម ន កោធបរាយណា ហោន្តិ, បរេន បសន្នមនេន យំ ទិន្នំ, តេន យាបេន្តី’’តិ វុច្ចមានេបិ ¶ ‘‘ទុដ្ឋោ ឯវរូបោ នាម ¶ សមណោ, ខមាបេស្សាមិ ន’’ន្តិ មាតាបិតូនំ អារោចេត្វា ហត្ថិំ អភិរុហិត្វា មហតា រាជានុភាវេន ឥសិបតនំ គន្ត្វា មិគយូថំ ទិស្វា បុច្ឆិ – ‘‘កិន្នាមេតេ’’តិ? ‘‘ឯតេ, សាមិ, មិគា នាមា’’តិ. ‘‘ឯតេសំ ‘ឥមំ ខាទថ, ឥមំ ភុញ្ជថ, ឥមំ សាយថា’តិ វត្វា បដិជគ្គន្តា អត្ថី’’តិ? ‘‘នត្ថិ, សាមិ, យត្ថ តិណោទកំ សុលភំ តត្ថ វសន្តី’’តិ.

កុមារោ ‘‘យថា ឥមេ អរក្ខិយមានាវ យត្ថ ឥច្ឆន្តិ, តត្ថ វសន្តិ, កទា នុ ខោ អហម្បិ ឯវំ វសេយ្យ’’ន្តិ ឯតំ អារម្មណំ អគ្គហេសិ. បច្ចេកពុទ្ធោបិ តស្ស អាគមនំ ញត្វា សេនាសនមគ្គញ្ច ចង្កមនញ្ច សម្មជ្ជិត្វា មដ្ឋំ កត្វា ឯកទ្វត្តិក្ខត្តុំ ចង្កមិត្វា បទនិក្ខេបំ ទស្សេត្វា ទិវាវិហារោកាសញ្ច បណ្ណសាលញ្ច សម្មជ្ជិត្វា មដ្ឋំ កត្វា បវិសនបទនិក្ខេបំ ទស្សេត្វា និក្ខមនបទនិក្ខេបំ អទស្សេត្វា អញ្ញត្រ អគមាសិ. កុមារោ តត្ថ គន្ត្វា តំ បទេសំ សម្មជ្ជិត្វា មដ្ឋកតំ ទិស្វា ‘‘វសតិ មញ្ញេ ឯត្ថ សោ បច្ចេកពុទ្ធោ’’តិ បរិជនេន ភាសិតំ សុត្វា អាហ – ‘‘បាតោបិ សោ សមណោ ទុស្សតិ, ឥទានិ ហត្ថិអស្សាទីហិ អត្តនោ ឱកាសំ អក្កន្តំ ទិស្វា សុដ្ឋុតរំ ទុស្សេយ្យ, ឥធេវ តុម្ហេ តិដ្ឋថា’’តិ ហត្ថិក្ខន្ធា ឱរុយ្ហ ឯកកោវ សេនាសនំ បវិដ្ឋោ វត្តសីសេន សុសម្មដ្ឋោកាសេ បទនិក្ខេបំ ទិស្វា ‘‘សោ ទានាយំ សមណោ ឯត្ថ ចង្កមន្តោ ន វណិជ្ជាទិកម្មំ ចិន្តេសិ, អទ្ធាយំ អត្តនោ ហិតមេវ ចិន្តេសិ មញ្ញេ’’តិ បសន្នមានសោ ចង្កមំ អភិរុហិត្វា ទូរីកតបុថុវិតក្កោ គន្ត្វា បាសាណផលកេ និសីទិត្វា សញ្ជាតឯកគ្គោ ហុត្វា បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិញាណំ អធិគន្ត្វា បុរិមនយេនេវ បុរោហិតេន កម្មដ្ឋានំ បុច្ឆិតោ គគនតលេ និសិន្នោ ឥមំ គាថមភាសិ.

តត្ថ មិគោតិ ទ្វេ មិគា – ឯណីមិគោ ច បសទមិគោ ច. អបិច សព្ពេសំ អារញ្ញិកានំ ¶ ចតុប្បទានំ ឯតំ អធិវចនំ. ឥធ បន បសទមិគោ អធិប្បេតោតិ វទន្តិ. អរញ្ញម្ហីតិ គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច ឋបេត្វា អវសេសំ អរញ្ញំ, ឥធ បន ឧយ្យានំ អធិប្បេតំ, តស្មា ‘‘ឧយ្យានម្ហី’’តិ វុត្តំ ហោតិ. យថាតិ បដិភាគេ. អពទ្ធោតិ រជ្ជុពន្ធនាទីហិ អពទ្ធោ, ឯតេន វិស្សត្ថចរិយំ ទីបេតិ. យេនិច្ឆកំ គច្ឆតិ វោចរាយាតិ យេន យេន ទិសាភាគេន គន្តុមិច្ឆតិ, តេន ¶ តេន ទិសាភាគេន គោចរាយ គច្ឆតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ភគវតា –

‘‘សេយ្យថាបិ ¶ , ភិក្ខវេ, អារញ្ញកោ មិគោ អរញ្ញេ បវនេ ចរមានោ វិស្សត្ថោ គច្ឆតិ, វិស្សត្ថោ តិដ្ឋតិ, វិស្សត្ថោ និសីទតិ, វិស្សត្ថោ សេយ្យំ កប្បេតិ. តំ កិស្ស ហេតុ? អនាបាថគតោ, ភិក្ខវេ, លុទ្ទស្ស, ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អន្តមកាសិ មារំ អបទំ, វធិត្វា មារចក្ខុំ អទស្សនំ គតោ បាបិមតោ’’តិ (ម. និ. ១.២៨៧; ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២៥) វិត្ថារោ.

សេរិតន្តិ សច្ឆន្ទវុត្តិតំ អបរាយត្តតំ វា, ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា មិគោ អរញ្ញម្ហិ អពទ្ធោ យេនិច្ឆកំ គច្ឆតិ គោចរាយ, តថា កទា នុ ខោ អហម្បិ តណ្ហាពន្ធនំ ឆិន្ទិត្វា ឯវំ គច្ឆេយ្យន្តិ. វិញ្ញូ បណ្ឌិតោ នរោ សេរិតំ បេក្ខមានោ ឯកោ ចរេតិ.

មិគោអរញ្ញគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩៦. អាមន្តនា ហោតីតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិរញ្ញោ កិរ មហាឧបដ្ឋានសមយេ អមច្ចា ឧបសង្កមិំសុ. តេសុ ឯកោ អមច្ចោ ‘‘ទេវ, សោតព្ពំ អត្ថី’’តិ ឯកមន្តំ គមនំ យាចិ. សោ ឧដ្ឋាយាសនា អគមាសិ. បុន ឯកោ មហាឧបដ្ឋានេ និសិន្នំ យាចិ, ឯកោ ហត្ថិក្ខន្ធេ និសិន្នំ, ឯកោ អស្សបិដ្ឋិយំ និសិន្នំ, ឯកោ សុវណ្ណរថេ និសិន្នំ, ឯកោ សិវិកាយ និសីទិត្វា ឧយ្យានំ គច្ឆន្តំ យាចិ. រាជា តតោ ឱរោហិត្វា អគមាសិ. អបរោ ជនបទចារិកំ គច្ឆន្តំ យាចិ, តស្សបិ វចនំ សុត្វា ហត្ថិក្ខន្ធតោ ឱរុយ្ហ ឯកមន្តំ អគមាសិ. ឯវំ សោ តេហិ និព្ពិន្នោ ហុត្វា បព្ពជិ. អមច្ចា ឥស្សរិយេន វឌ្ឍន្តិ. តេសុ ឯកោ គន្ត្វា រាជានំ អាហ – ‘‘អសុកំ នាម, មហារាជ, ជនបទំ មយ្ហំ ទេហី’’តិ. រាជា តំ ‘‘ឥត្ថន្នាមោ ភុញ្ជតី’’តិ ភណតិ. សោ រញ្ញោ វចនំ អនាទិយិត្វា ‘‘គច្ឆាមហំ តំ ជនបទំ គហេត្វា ភុញ្ជាមី’’តិ តត្ថ គន្ត្វា កលហំ កត្វា បុន ឧភោបិ រញ្ញោ សន្តិកំ អាគន្ត្វា អញ្ញមញ្ញស្ស ¶ ទោសំ អារោចេន្តិ. រាជា ‘‘ន សក្កា ឥមេ តោសេតុ’’ន្តិ តេសំ លោភេ អាទីនវំ ទិស្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. សោ បុរិមនយេន ឥមំ ឧទានំ អភាសិ.

តស្សត្ថោ ¶ – សហាយមជ្ឈេ ឋិតស្ស ទិវាសេយ្យសង្ខាតេ វាសេ ច, មហាឧបដ្ឋានសង្ខាតេ ឋានេ ច, ឧយ្យានគមនសង្ខាតេ គមនេ ច, ជនបទចារិកសង្ខាតាយ ចារិកាយ ច, ‘‘ឥទំ មេ សុណ, ឥទំ មេ ទេហី’’តិអាទិនា នយេន តថា តថា អាមន្តនា ហោតិ, តស្មា អហំ តត្ថ និព្ពិជ្ជិត្វា យាយំ អរិយជនសេវិតា អនេកានិសំសា ឯកន្តសុខា, ឯវំ សន្តេបិ ¶ លោភាភិភូតេហិ សព្ពកាបុរិសេហិ អនភិបត្ថិតា បព្ពជ្ជា, តំ អនភិជ្ឈិតំ បរេសំ អវសវត្តនេន ភព្ពបុគ្គលវសេន សេរិតញ្ច បេក្ខមានោ វិបស្សនំ អារភិត្វា អនុក្កមេន បច្ចេកពោធិំ អធិគតោស្មិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

អាមន្តនាគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩៧. ខិឌ្ឌារតីតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ ឯកបុត្តកព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា អហោសិ. សោ តស្ស ឯកបុត្តកោ បិយោ អហោសិ មនាបោ បាណសមោ, រាជា សព្ពឥរិយាបថេសុ បុត្តកំ គហេត្វាវ វត្តតិ. សោ ឯកទិវសំ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ តំ ឋបេត្វា គតោ. កុមារោបិ តំ ទិវសំយេវ ឧប្បន្នេន ព្យាធិនា មតោ. អមច្ចា ‘‘បុត្តសិនេហេន រញ្ញោ ហទយម្បិ ផលេយ្យា’’តិ អនារោចេត្វាវ នំ ឈាបេសុំ. រាជា ឧយ្យានេ សុរាមទេន មត្តោ បុត្តំ នេវ សរតិ, តថា ទុតិយទិវសេបិ ន្ហានភោជនវេលាសុ. អថ ភុត្តាវី និសិន្នោ សរិត្វា ‘‘បុត្តំ មេ អានេថា’’តិ អាហ. តស្ស អនុរូបេន វិធានេន តំ បវត្តិំ អារោចេសុំ. តតោ សោកាភិភូតោ និសិន្នោ ឯវំ យោនិសោ មនសាកាសិ – ‘‘ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតិ, ឥមស្សុប្បាទា ឥទំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ. ឯវំ អនុក្កមេន អនុលោមបដិលោមំ បដិច្ចសមុប្បាទំ សម្មសន្តោ បច្ចេកសម្ពោធិំ សច្ឆាកាសិ. សេសំ សំសគ្គគាថាវណ្ណនាយំ វុត្តសទិសមេវ ឋបេត្វា គាថាយត្ថវណ្ណនំ.

អត្ថវណ្ណនា បន – ខិឌ្ឌាតិ កីឡនា. សា ទុវិធា ហោតិ កាយិកា ច វាចសិកា ច. តត្ថ កាយិកា នាម ហត្ថីហិបិ កីឡន្តិ, អស្សេហិបិ រថេហិបិ ធនូហិបិ ថរូហិបីតិ ឯវមាទិ. វាចសិកា នាម គីតំ សិលោកភណនំ មុខភេរិអាលម្ពរភេរីតិ ឯវមាទិ. រតីតិ បញ្ចកាមគុណរតិ. វិបុលន្តិ យាវ អដ្ឋិមិញ្ជំ អហច្ច ឋានេន សកលត្តភាវព្យាបកំ. សេសំ បាកដមេវ ¶ . អនុសន្ធិយោជនាបិ ចេត្ថ សំសគ្គគាថាយ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា, តតោ បរញ្ច សព្ពំ.

ខិឌ្ឌារតិគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩៨. ចាតុទ្ទិសោតិ ¶ កា ឧប្បត្តិ? បុព្ពេ កិរ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បញ្ច បច្ចេកពោធិសត្តា បព្ពជិត្វា វីសតិ វស្សសហស្សានិ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តា. តតោ ចវិត្វា តេសំ ជេដ្ឋកោ ពារាណសិរាជា អហោសិ, សេសា បាកតិករាជានោ. តេ ចត្តារោបិ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គណ្ហិត្វា រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា អនុក្កមេន ¶ បច្ចេកពុទ្ធា ហុត្វា នន្ទមូលកបព្ភារេ វសន្តា ឯកទិវសំ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ វំសក្កឡីរគាថាយំ វុត្តនយេនេវ អត្តនោ កម្មញ្ច សហាយញ្ច អាវជ្ជេត្វា ញត្វា ពារាណសិរញ្ញោ ឧបាយេន អារម្មណំ ទស្សេតុំ ឱកាសំ គវេសន្តិ. សោ ច រាជា តិក្ខត្តុំ រត្តិយា ឧព្ពិជ្ជតិ, ភីតោ វិស្សរំ ករោតិ, មហាតលេ ធាវតិ. បុរោហិតេន កាលស្សេវ វុដ្ឋាយ សុខសេយ្យំ បុច្ឆិតោបិ ‘‘កុតោ មេ, អាចរិយ, សុខ’’ន្តិ សព្ពំ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. បុរោហិតោបិ ‘‘អយំ រោគោ ន សក្កា យេន កេនចិ ឧទ្ធំ វិរេចនាទិនា ភេសជ្ជកម្មេន វិនេតុំ, មយ្ហំ បន ខាទនូបាយោ ឧប្បន្នោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘រជ្ជហានិជីវិតន្តរាយាទីនំ បុព្ពនិមិត្តំ ឯតំ, មហារាជា’’តិ រាជានំ សុដ្ឋុតរំ ឧព្ពេជេត្វា ‘‘តស្ស វូបសមនត្ថំ ឯត្តកេ ច ឯត្តកេ ច ហត្ថិអស្សរថាទយោ ហិរញ្ញសុវណ្ណញ្ច ទក្ខិណំ ទត្វា យញ្ញោ យជិតព្ពោ’’តិ យញ្ញយជនេ សមាទបេសិ.

តតោ បច្ចេកពុទ្ធា អនេកានិ បាណសហស្សានិ យញ្ញត្ថាយ សម្បិណ្ឌិយមានានិ ទិស្វា ‘‘ឯតស្មិំ កម្មេ កតេ ទុព្ពោធនេយ្យោ ភវិស្សតិ, ហន្ទ នំ បដិកច្ចេវ គន្ត្វា បេក្ខាមា’’តិ វំសក្កឡីរគាថាយំ វុត្តនយេន អាគន្ត្វា បិណ្ឌាយ ចរមានា រាជង្គណេ បដិបាដិយា អគមំសុ. រាជា សីហបញ្ជរេ ឋិតោ រាជង្គណំ ឱលោកយមានោ តេ អទ្ទក្ខិ, សហ ទស្សនេនេវ ចស្ស សិនេហោ ឧប្បជ្ជិ. តតោ តេ បក្កោសាបេត្វា អាកាសតលេ បញ្ញត្តាសនេ និសីទាបេត្វា សក្កច្ចំ ភោជេត្វា កតភត្តកិច្ចេ ‘‘កេ តុម្ហេ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘មយំ, មហារាជ, ចាតុទ្ទិសា នាមា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ចាតុទ្ទិសាតិ ឥមស្ស កោ អត្ថោ’’តិ? ‘‘ចតូសុ ទិសាសុ កត្ថចិ ¶ កុតោចិ ភយំ វា ចិត្តុត្រាសោ វា អម្ហាកំ នត្ថិ, មហារាជា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ តំ ភយំ កិំ ការណា ន ហោតី’’តិ? ‘‘មយំ, មហារាជ, មេត្តំ ភាវេម, ករុណំ ភាវេម, មុទិតំ ភាវេម, ឧបេក្ខំ ភាវេម. តេន នោ តំ ភយំ ន ហោតី’’តិ វត្វា ឧដ្ឋាយាសនា អត្តនោ វសនដ្ឋានំ អគមំសុ.

តតោ រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ សមណា ‘មេត្តាទិភាវនាយ ភយំ ន ហោតី’តិ ភណន្តិ, ព្រាហ្មណា បន អនេកសហស្សបាណវធំ វណ្ណយន្តិ, កេសំ នុ ខោ វចនំ សច្ច’’ន្តិ? អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘សមណា សុទ្ធេន អសុទ្ធំ ធោវន្តិ, ព្រាហ្មណា បន អសុទ្ធេន អសុទ្ធំ. ន សក្កា ខោ បន អសុទ្ធេន អសុទ្ធំ ធោវិតុំ, បព្ពជិតានំ ឯវ វចនំ សច្ច’’ន្តិ. សោ ‘‘សព្ពេ សត្តា សុខិតា ហោន្តូ’’តិអាទិនា នយេន មេត្តាទយោ ចត្តារោបិ ព្រហ្មវិហារេ ភាវេត្វា ហិតផរណេន ចិត្តេន ¶ អមច្ចេ អាណាបេសិ – ‘‘សព្ពេ បាណេ មុញ្ចថ, សីតានិ បានីយានិ បិវន្តុ, ហរិតានិ តិណានិ ខាទន្តុ, សីតោ ច វាតោ តេសំ ឧបវាយតូ’’តិ ¶ . តេ តថា អកំសុ.

តតោ រាជា ‘‘កល្យាណមិត្តានំ វចនេន បាបកម្មតោ មុត្តោម្ហី’’តិ តត្ថេវ និសិន្នោ វិបស្សិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. អមច្ចេហិ ច ភោជនវេលាយំ ‘‘ភុញ្ជ, មហារាជ, កាលោ’’តិ វុត្តេ ‘‘នាហំ រាជា’’តិ បុរិមនយេនេវ សព្ពំ វត្វា ឥមំ ឧទានព្យាករណគាថំ អភាសិ.

តត្ថ ចាតុទ្ទិសោតិ ចតូសុ ទិសាសុ យថាសុខវិហារី, ‘‘ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតី’’តិអាទិនា វា នយេន ព្រហ្មវិហារភាវនាយ ផរិតា ចតស្សោ ទិសា អស្ស សន្តីតិ ចាតុទ្ទិសោ. តាសុ ចតូសុ ទិសាសុ កត្ថចិ សត្តេ វា សង្ខារេ វា ភយេន ន បដិហនតីតិ អប្បដិឃោ. សន្តុស្សមានោតិ ទ្វាទសវិធស្ស សន្តោសស្ស វសេន សន្តុស្សកោ ច. ឥតរីតរេនាតិ ឧច្ចាវចេន បច្ចយេន. បរិស្សយានំ សហិតា អឆម្ភីតិ ឯត្ថ បរិស្សយន្តិ កាយចិត្តានិ, បរិហាបេន្តិ វា តេសំ សម្បត្តិំ, តានិ វា បដិច្ច សយន្តីតិ បរិស្សយា, ពាហិរានំ សីហព្យគ្ឃាទីនំ អព្ភន្តរានញ្ច កាមច្ឆន្ទាទីនំ កាយចិត្តុបទ្ទវានំ ឯតំ អធិវចនំ. តេ បរិស្សយេ អធិវាសនខន្តិយា ច វីរិយាទីហិ ធម្មេហិ ច សហតីតិ បរិស្សយានំ សហិតា. ថទ្ធភាវករភយាភាវេន អឆម្ភី. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថា តេ ចត្តារោ សមណា, ឯវំ ឥតរីតរេន បច្ចយេន សន្តុស្សមានោ ឯត្ថ បដិបត្តិបទដ្ឋានេ សន្តោសេ ឋិតោ ចតូសុ ទិសាសុ មេត្តាទិភាវនាយ ចាតុទ្ទិសោ, សត្តសង្ខារេសុ ¶ បដិហននភយាភាវេន អប្បដិឃោ ច ហោតិ. សោ ចាតុទ្ទិសត្តា វុត្តប្បការានំ បរិស្សយានំ សហិតា, អប្បដិឃត្តា អឆម្ភី ច ហោតីតិ ឯវំ បដិបត្តិគុណំ ទិស្វា យោនិសោ បដិបជ្ជិត្វា បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ. អថ វា តេ សមណា វិយ សន្តុស្សមានោ ឥតរីតរេន វុត្តនយេន ចាតុទ្ទិសោ ហោតីតិ ញត្វា ឯវំ ចាតុទ្ទិសភាវំ បត្ថយន្តោ យោនិសោ បដិបជ្ជិត្វា អធិគតោម្ហិ. តស្មា អញ្ញោបិ ឦទិសំ ឋានំ បត្ថយន្តោ ចាតុទ្ទិសតាយ បរិស្សយានំ សហិតា អប្បដិឃតាយ ច អឆម្ភី ហុត្វា ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

ចាតុទ្ទិសគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩៩. ទុស្សង្គហាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិរញ្ញោ កិរ អគ្គមហេសី កាលមកាសិ. តតោ វីតិវត្តេសុ សោកទិវសេសុ ឯកទិវសំ អមច្ចា ‘‘រាជូនំ នាម តេសុ តេសុ កិច្ចេសុ អគ្គមហេសី ¶ អវស្សំ ឥច្ឆិតព្ពា, សាធុ ទេវោ អញ្ញម្បិ ទេវិំ អានេតូ’’តិ យាចិំសុ. រាជា ‘‘តេន ហិ, ភណេ, ជានាថា’’តិ អាហ. តេ បរិយេសន្តា សាមន្តរជ្ជេ រាជា មតោ ¶ , តស្ស ទេវី រជ្ជំ អនុសាសតិ, សា ច គព្ភិនី អហោសិ, អមច្ចា ‘‘អយំ រញ្ញោ អនុរូបា’’តិ ញត្វា តំ យាចិំសុ. សា ‘‘គព្ភិនី នាម មនុស្សានំ អមនាបា ហោតិ. សចេ អាគមេថ, យាវ វិជាយាមិ, ឯវំ សាធុ. នោ ចេ, អញ្ញំ បរិយេសថា’’តិ អាហ. តេ រញ្ញោបិ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. រាជា ‘‘គព្ភិនីបិ ហោតុ, អានេថា’’តិ អាហ. តេ អានេសុំ. រាជា តំ អភិសិញ្ចិត្វា សព្ពំ មហេសិយា ភោគំ អទាសិ, តស្សា បរិជនានញ្ច នានាវិធេហិ បណ្ណាការេហិ សង្គណ្ហាតិ. សា កាលេន បុត្តំ វិជាយិ. រាជា តំ អត្តនោ បុត្តំ វិយ សព្ពិរិយាបថេសុ អង្កេ ច ឧរេ ច កត្វា វិហរតិ. តទា ទេវិយា បរិជនា ចិន្តេសុំ – ‘‘រាជា អតិវិយ សង្គណ្ហាតិ, កុមារេ អតិវិស្សាសំ ករោតិ, ហន្ទ, នំ បរិភិន្ទិស្សាមា’’តិ.

តតោ កុមារំ អាហំសុ – ‘‘ត្វំ, តាត, អម្ហាកំ រញ្ញោ បុត្តោ, ន ឥមស្ស រញ្ញោ បុត្តោ. មា ឯត្ថ វិស្សាសំ អាបជ្ជី’’តិ. អថ កុមារោ ‘‘ឯហិ បុត្តា’’តិ រញ្ញា វុច្ចមានោបិ ហត្ថេន អាកឌ្ឍិយមានោបិ បុព្ពេ ¶ វិយ រាជានំ ន អល្លីយតិ. រាជា ‘‘កិំ ការណ’’ន្តិ វីមំសន្តោ តំ បវត្តិំ ញត្វា ‘‘ឯតេ មយា សង្គហិតាបិ បដិក្កូលវុត្តិនោ ឯវា’’តិ និព្ពិជ្ជិត្វា រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិតោ. ‘‘រាជា បព្ពជិតោ’’តិ អមច្ចបរិជនាបិ ពហូ បព្ពជិំសុ. សបរិជនោ រាជា បព្ពជិតោបិ មនុស្សា បណីតេ បច្ចយេ ឧបនេន្តិ, រាជា បណីតេ បច្ចយេ យថាវុឌ្ឍំ ទាបេសិ. តត្ថ យេ សុន្ទរំ លភន្តិ, តេ តុស្សន្តិ. ឥតរេ ឧជ្ឈាយន្តិ ‘‘មយំ បរិវេណាទីនិ សម្មជ្ជន្តា សព្ពកិច្ចានិ ករោន្តិ, លូខភត្តំ ជិណ្ណវត្ថញ្ច លភាមា’’តិ. សោ តម្បិ ញត្វា ‘‘ឥមេ យថាវុឌ្ឍំ ទីយមានាបិ ឧជ្ឈាយន្តិ, អហោ ទុស្សង្គហា បរិសា’’តិ បត្តចីវរមាទាយ ឯកោវ អរញ្ញំ បវិសិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. តត្ថ អាគតេហិ ច កម្មដ្ឋានំ បុច្ឆិតោ ឥមំ គាថមភាសិ. សា អត្ថតោ បាកដា ឯវ. អយំ បន យោជនា – ទុស្សង្គហា បព្ពជិតាបិ ឯកេ, យេ អសន្តោសាភិភូតា, តថាវិធា ឯវ ច អថោ គហដ្ឋា ឃរមាវសន្តា. ឯតាហំ ទុស្សង្គហភាវំ ជិគុច្ឆន្តោ វិបស្សនំ អារភិត្វា អធិគតោតិ. សេសំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

ទុស្សង្គហគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០០. ឱរោបយិត្វាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ ចាតុមាសិកព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា គិម្ហានំ បឋមេ មាសេ ឧយ្យានំ គតោ. តត្ថ រមណីយេ ភូមិភាគេ នីលឃនបត្តសញ្ឆន្នំ កោវិឡាររុក្ខំ ¶ ¶ ទិស្វា ‘‘កោវិឡារមូលេ មម សយនំ បញ្ញាបេថា’’តិ វត្វា ឧយ្យានេ កីឡិត្វា សាយន្ហសមយំ តត្ថ សេយ្យំ កប្បេសិ. បុន គិម្ហានំ មជ្ឈិមេ មាសេ ឧយ្យានំ គតោ, តទា កោវិឡារោ បុប្ផិតោ ហោតិ, តទាបិ តថេវ អកាសិ. បុនបិ គិម្ហានំ បច្ឆិមេ មាសេ គតោ, តទា កោវិឡារោ សញ្ឆិន្នបត្តោ សុក្ខរុក្ខោ វិយ ហោតិ, តទាបិ រាជា អទិស្វាវ តំ រុក្ខំ បុព្ពបរិចយេន តត្ថេវ សេយ្យំ អាណាបេសិ. អមច្ចា ជានន្តាបិ រញ្ញោ អាណត្តិយា តត្ថ សយនំ បញ្ញាបេសុំ. សោ ឧយ្យានេ កីឡិត្វា សាយន្ហសមយេ តត្ថ សេយ្យំ កប្បេន្តោ តំ រុក្ខំ ទិស្វា ‘‘អរេ, អយំ បុព្ពេ សញ្ឆន្នបត្តោ មណិមយោ វិយ អភិរូបទស្សនោ អហោសិ, តតោ មណិវណ្ណសាខន្តរេ ឋបិតបវាឡង្កុរសទិសេហិ បុប្ផេហិ ¶ សស្សិរិកទស្សនោ អហោសិ, មុត្តជាលសទិសវាលិកាកិណ្ណោ ចស្ស ហេដ្ឋាភូមិភាគោ ពន្ធនា បវុត្តបុប្ផសញ្ឆន្នោ រត្តកម្ពលសន្ថតោ វិយ អហោសិ. សោ នាមជ្ជ សុក្ខរុក្ខោ វិយ សាខាមត្តាវសេសោ ឋិតោ, អហោ ជរាយ ឧបហតោ កោវិឡារោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘អនុបាទិណ្ណម្បិ តាយ ជរាយ ហញ្ញតិ, កិមង្គំ បន ឧបាទិណ្ណ’’ន្តិ អនិច្ចសញ្ញំ បដិលភិ. តទនុសារេនេវ សព្ពសង្ខារេ ទុក្ខតោ អនត្តតោ ច វិបស្សន្តោវ ‘‘អហោ វតាហម្បិ សញ្ឆិន្នបត្តោ កោវិឡារោ វិយ អបគតគិហិព្យញ្ជនោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថយមានោ អនុបុព្ពេន តស្មិំ សយនតលេ ទក្ខិណេន បស្សេន និបន្នោយេវ វិបស្សិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. តតោ គមនកាលេ អមច្ចេហិ ‘‘កាលោ, ទេវ, គន្តុ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘នាហំ រាជា’’តិអាទីនិ វត្វា បុរិមនយេនេវ ឥមំ គាថមភាសិ.

តត្ថ ឱរោបយិត្វាតិ អបនេត្វា. គិហិព្យញ្ជនានីតិ កេសមស្សុឱទាតវត្ថាលង្ការមាលាគន្ធវិលេបនបុត្តទារទាសិទាសាទីនិ. ឯតានិ គិហិភាវំ ព្យញ្ជយន្តិ, តស្មា ‘‘គិហិព្យញ្ជនានី’’តិ វុច្ចន្តិ. សញ្ឆិន្នបត្តោតិ បតិតបត្តោ. ឆេត្វានាតិ មគ្គញាណេន ឆិន្ទិត្វា. វីរោតិ មគ្គវីរិយេន សមន្នាគតោ. គិហិពន្ធនានីតិ កាមពន្ធនានិ. កាមា ហិ គិហីនំ ពន្ធនានិ. អយំ តាវ បទត្ថោ. អយំ បន អធិប្បាយោ – ‘‘អហោ វតាហម្បិ ឱរោបយិត្វា គិហិព្យញ្ជនានិ សញ្ឆិន្នបត្តោ យថា កោវិឡារោ ភវេយ្យ’’ន្តិ ឯវំ ចិន្តយមានោ វិបស្សនំ អារភិត្វា អធិគតោតិ. សេសំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

កោវិឡារគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បឋមវគ្គោ និដ្ឋិតោ.

១០១-២. សចេ ¶ លភេថាតិ កា ឧប្បត្តិ? បុព្ពេ កិរ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ ទ្វេ បច្ចេកពោធិសត្តា បព្ពជិត្វា វីសតិ វស្សសហស្សានិ ¶ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា ទេវលោកេ ឧប្បន្នា. តតោ ចវិត្វា តេសំ ជេដ្ឋកោ ពារាណសិរញ្ញោ បុត្តោ, កនិដ្ឋោ បុរោហិតស្ស បុត្តោ អហោសិ. តេ ឯកទិវសំយេវ បដិសន្ធិំ គហេត្វា ឯកទិវសមេវ មាតុ កុច្ឆិតោ និក្ខមិត្វា សហបំសុកីឡកា សហាយកា អហេសុំ. បុរោហិតបុត្តោ បញ្ញវា អហោសិ. សោ រាជបុត្តំ អាហ – ‘‘សម្ម, ត្វំ តវ ¶ បិតុនោ អច្ចយេន រជ្ជំ លភិស្សសិ, អហំ បុរោហិតដ្ឋានំ, សុសិក្ខិតេន ច រជ្ជំ អនុសាសិតុំ សក្កា, ឯហិ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហិស្សាមា’’តិ. តតោ ឧភោបិ យញ្ញោបចិតា ហុត្វា គាមនិគមាទីសុ ភិក្ខំ ចរមានា បច្ចន្តជនបទគាមំ គតា. តញ្ច គាមំ បញ្ច បច្ចេកពុទ្ធា ភិក្ខាចារវេលាយ បវិសិំសុ. តត្ថ មនុស្សា បច្ចេកពុទ្ធេ ទិស្វា ឧស្សាហជាតា អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា បណីតំ ខាទនីយំ វា ភោជនីយំ វា ឧបនាមេត្វា បូជេន្តិ. តេសំ ឯតទហោសិ – ‘‘អម្ហេហិ សទិសា ឧច្ចាកុលិកា នាម នត្ថិ, អបិ ច បនិមេ មនុស្សា យទិ ឥច្ឆន្តិ, អម្ហាកំ ភិក្ខំ ទេន្តិ, យទិ និច្ឆន្តិ, ន ទេន្តិ, ឥមេសំ បន បព្ពជិតានំ ឯវរូបំ សក្ការំ ករោន្តិ, អទ្ធា ឯតេ កិញ្ចិ សិប្បំ ជានន្តិ, ហន្ទ, នេសំ សន្តិកេ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហាមា’’តិ. តេ មនុស្សេសុ បដិក្កន្តេសុ ឱកាសំ លភិត្វា ‘‘យំ, ភន្តេ, តុម្ហេ សិប្បំ ជានាថ, តំ អម្ហេហិ សិក្ខាបេថា’’តិ យាចិំសុ. បច្ចេកពុទ្ធា ‘‘ន សក្កា អបព្ពជិតេន សិក្ខិតុ’’ន្តិ អាហំសុ. តេ បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា បព្ពជិំសុ. តតោ នេសំ បច្ចេកពុទ្ធា ‘‘ឯវំ វោ និវាសេតព្ពំ, ឯវំ បារុបិតព្ព’’ន្តិអាទិនា នយេន អាភិសមាចារិកំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘ឥមស្ស សិប្បស្ស ឯកីភាវាភិរតិ និប្ផត្តិ, តស្មា ឯកេនេវ និសីទិតព្ពំ, ឯកេន ចង្កមិតព្ពំ, ឯកេន ឋាតព្ពំ, ឯកេន សយិតព្ព’’ន្តិ បាដិយេក្កំ បណ្ណសាលំ អទំសុ, តតោ តេ អត្តនោ អត្តនោ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា និសីទិំសុ. បុរោហិតបុត្តោ និសិន្នកាលតោ បភុតិ ចិត្តសមាធានំ លទ្ធា ឈានំ បដិលភិ. រាជបុត្តោ មុហុត្តេនេវ ឧក្កណ្ឋិតោ តស្ស សន្តិកំ អាគតោ. សោ តំ ទិស្វា ‘‘កិំ, សម្មា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឧក្កណ្ឋិតោម្ហី’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ ឥធ និសីទា’’តិ. សោ តត្ថ មុហុត្តំ និសីទិត្វា អាហ – ‘‘ឥមស្ស កិរ, សម្ម, សិប្បស្ស ឯកីភាវាភិរតិ និប្ផត្តី’’តិ? បុរោហិតបុត្តោ ‘‘ឯវំ, សម្ម, តេន ហិ ត្វំ អត្តនោ និសិន្នោកាសំ ឯវ គច្ឆ, ឧគ្គណ្ហិស្សាមិ ឥមស្ស សិប្បស្ស និប្ផត្តិ’’ន្តិ អាហ. សោ គន្ត្វា បុនបិ មុហុត្តកេនេវ ឧក្កណ្ឋិតោ បុរិមនយេនេវ តិក្ខត្តុំ អាគតោ.

តតោ នំ បុរោហិតបុត្តោ តថេវ ឧយ្យោជេត្វា តស្មិំ គតេ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ អត្តនោ ច កម្មំ ហាបេតិ មម ច, ឥធាភិក្ខណំ អាគច្ឆតី’’តិ. សោ បណ្ណសាលតោ និក្ខម្ម អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ. ឥតរោ អត្តនោ បណ្ណសាលាយេវ និសិន្នោ បុនបិ មុហុត្តកេនេវ ឧក្កណ្ឋិតោ តស្ស សន្តិកំ ¶ ¶ អាគន្ត្វា ¶ ឥតោ ចិតោ ច មគ្គន្តោបិ តំ អទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘យោ គហដ្ឋកាលេ បណ្ណាការំ អាទាយ អាគតោបិ មំ ទដ្ឋុំ ន លភតិ, សោ ទានិ មយិ អាគតេ ទស្សនម្បិ អទាតុកាមោ អបក្កមិ. អហោ អរេ, ចិត្ត, ន លជ្ជសិ, យំ មំ ចតុក្ខត្តុំ ឥធានេសិ, ន សោ ទានិ តេ វសេ វត្តិស្សាមិ, អញ្ញទត្ថុ តំយេវ មម វសេ វត្តាបេស្សាមី’’តិ អត្តនោ សេនាសនំ បវិសិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា អាកាសេន នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមាសិ. ឥតរោបិ អរញ្ញំ បវិសិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា តត្ថេវ អគមាសិ. តេ ឧភោបិ មនោសិលាតលេ និសីទិត្វា បាដិយេក្កំ បាដិយេក្កំ ឥមា ឧទានគាថាយោ អភាសិំសុ.

តត្ថ និបកន្តិ បកតិនិបកំ បណ្ឌិតំ កសិណបរិកម្មាទិកុសលំ. សាធុវិហារិន្តិ អប្បនាវិហារេន វា ឧបចារេន វា សមន្នាគតំ. ធីរន្តិ ធិតិសម្បន្នំ. តត្ថ និបកត្តេន ធិតិសម្បទា វុត្តា. ឥធ បន ធិតិសម្បន្នមេវាតិ អត្ថោ. ធិតិ នាម អសិថិលបរក្កមតា, ‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ចា’’តិ (ម. និ. ២.១៨៤; អ. និ. ២.៥; មហានិ. ១៩៦) ឯវំ បវត្តវីរិយស្សេតំ អធិវចនំ. អបិច ធិក្កតបាបោតិបិ ធីរោ. រាជាវ រដ្ឋំ វិជិតំ បហាយាតិ យថា បកតិរាជា ‘‘វិជិតំ រដ្ឋំ អនត្ថាវហ’’ន្តិ ញត្វា រជ្ជំ បហាយ ឯកោ ចរតិ, ឯវំ ពាលសហាយំ បហាយ ឯកោ ចរេ. អថ វា រាជាវ រដ្ឋន្តិ យថា សុតសោមោ រាជា រដ្ឋំ វិជិតំ បហាយ ឯកោ ចរិ, យថា ច មហាជនកោ រាជា, ឯវំ ឯកោ ចរីតិ អយម្បិ តស្ស អត្ថោ. សេសំ វុត្តានុសារេន សក្កា ជានិតុន្តិ ន វិត្ថារិតន្តិ.

សហាយគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០៣. អទ្ធា បសំសាមាតិ ឥមិស្សា គាថាយ យាវ អាកាសតលេ បញ្ញត្តាសនេ បច្ចេកពុទ្ធានំ និសជ្ជា, តាវ ចាតុទ្ទិសគាថាយ ឧប្បត្តិសទិសា ឯវ ឧប្បត្តិ. អយំ បន វិសេសោ – យថា សោ រាជា រត្តិយា តិក្ខត្តុំ ឧព្ពិជ្ជិ, ន តថា អយំ, នេវស្ស យញ្ញោ បច្ចុបដ្ឋិតោ អហោសិ. សោ អាកាសតលេ បញ្ញត្តេសុ អាសនេសុ បច្ចេកពុទ្ធេ និសីទាបេត្វា ‘‘កេ តុម្ហេ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘មយំ, មហារាជ, អនវជ្ជភោជិនោ នាមា’’តិ. ‘‘ភន្តេ ¶ , អនវជ្ជភោជិនោតិ ឥមស្ស កោ អត្ថោ’’តិ? ‘‘សុន្ទរំ វា អសុន្ទរំ វា លទ្ធា និព្ពិការា ភុញ្ជាម, មហារាជា’’តិ. តំ សុត្វា រញ្ញោ ឯតទហោសិ – ‘‘យំនូនាហំ ឥមេ ឧបបរិក្ខេយ្យំ ‘ឯទិសា វា នោ វា’’’តិ? តំ ទិវសំ កណាជកេន ពិលង្គទុតិយេន បរិវិសិ. តំ បច្ចេកពុទ្ធា អមតំ វិយ និព្ពិការា ភុញ្ជិំសុ. រាជា ‘‘ឥមេ ¶ បដិញ្ញាតត្តា ឯកទិវសំ និព្ពិការា ¶ ហោន្តិ, បុន ស្វេ ជានិស្សាមី’’តិ ស្វាតនាយ និមន្តេសិ. ទុតិយទិវសេបិ តថេវាកាសិ. តេបិ តថេវ បរិភុញ្ជិំសុ. អថ រាជា ‘‘សុន្ទរំ ទត្វា វីមំសិស្សាមី’’តិ បុនបិ និមន្តេត្វា ទ្វេ ទិវសេ មហាសក្ការំ កត្វា បណីតេន អតិវិចិត្រេន ខាទនីយេន ភោជនីយេន បរិវិសិ. តេបិ តថេវ និព្ពិការា បរិភុញ្ជិត្វា រញ្ញោ មង្គលំ វត្វា បក្កមិំសុ. រាជា អចិរបក្កន្តេសុ តេសុ ‘‘អនវជ្ជភោជិនោ ឯតេ, អហោ វតាហម្បិ អនវជ្ជភោជី ភវេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា មហារជ្ជំ បហាយ បព្ពជ្ជំ សមាទាយ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពុទ្ធោ ហុត្វា មញ្ជូសករុក្ខមូលេ បច្ចេកពុទ្ធានំ មជ្ឈេ អត្តនោ អារម្មណំ វិភាវេន្តោ ឥមំ គាថមភាសិ. សា បទត្ថតោ ឧត្តានមេវ. កេវលំ បន សហាយសម្បទន្តិ ឯត្ថ អសេខេហិ សីលាទិក្ខន្ធេហិ សម្បន្នា សហាយា ឯវ សហាយសម្បទាតិ វេទិតព្ពា.

អយំ បនេត្ថ យោជនា – យា អយំ វុត្តា សហាយសម្បទា, តំ សហាយសម្បទំ អទ្ធា បសំសាម, ឯកំសេនេវ ថោមេមាតិ វុត្តំ ហោតិ. កថំ? សេដ្ឋា សមា សេវិតព្ពា សហាយាតិ. កស្មា? អត្តនោ សីលាទីហិ សេដ្ឋេ សេវមានស្ស សីលាទយោ ធម្មា អនុប្បន្នា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា ច វុទ្ធិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ បាបុណន្តិ. សមេ សេវមានស្ស អញ្ញមញ្ញំ សាធារណេន កុក្កុច្ចស្ស វិនោទនេន ច លទ្ធា ន បរិហាយន្តិ. ឯតេ បន សហាយកេ សេដ្ឋេ ច សមេ ច អលទ្ធា កុហនាទិមិច្ឆាជីវំ បហាយ ធម្មេន សមេន ឧប្បន្នំ ភោជនំ ភុញ្ជន្តោ តត្ថ ច បដិឃានុនយំ អនុប្បាទេន្តោ អនវជ្ជភោជី ហុត្វា អត្ថកាមោ កុលបុត្តោ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ. អហម្បិ ឯវំ ចរន្តោ ឥមំ សម្បត្តិំ អធិគតោម្ហីតិ.

អទ្ធាបសំសាគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០៤. ទិស្វា សុវណ្ណស្សាតិ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ ពារាណសិយំ រាជា គិម្ហសមយេ ទិវាសេយ្យំ ឧបគតោ អហោសិ, សន្តិកេ ចស្ស ¶ វណ្ណទាសី គោសីតចន្ទនំ បិសតិ. តស្សា ឯកពាហាយ ឯកំ សុវណ្ណវលយំ, ឯកពាហាយ ទ្វេ. តានិ សង្ឃដ្ដេន្តិ, ឥតរំ ន សង្ឃដ្ដតិ. រាជា តំ ទិស្វា ‘‘ឯវមេវ គណវាសេ សង្ឃដ្ដនា, ឯកវាសេ អសង្ឃដ្ដនា’’តិ ចិន្តេត្វា បុនប្បុនំ ទាសិំ ឱលោកេសិ. តេន ច សមយេន សព្ពាលង្ការវិភូសិតា ទេវី តំ ពីជយន្តី ឋិតា ហោតិ. សា ‘‘វណ្ណទាសិយា បដិពទ្ធចិត្តោ មញ្ញេ រាជា’’តិ ចិន្តេត្វា តំ ទាសិំ ឧដ្ឋាបេត្វា សយមេវ បិសិតុមារទ្ធា. អថស្សា ច ឧភោសុ ពាហាសុ អនេកេ សុវណ្ណវលយា, តេ សង្ឃដ្ដយន្តា មហាសទ្ទំ ជនយិំសុ. រាជា ¶ អតិសុដ្ឋុតរំ និព្ពិន្ទោ ទក្ខិណបស្សេន និបន្នោយេវ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. តំ អនុត្តរសុខេន សុខិតំ និបន្នំ ចន្ទនហត្ថា ទេវី ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អាលិម្បាមិ ¶ , មហារាជា’’តិ អាហ. សោ ‘‘អបេហិ, មា អាលិម្បាហី’’តិ អាហ. សា ‘‘កិស្ស, មហារាជា’’តិ? សោ ‘‘នាហំ, រាជា’’តិ. ឯវមេតេសំ កថាសល្លាបំ សុត្វា អមច្ចា ឧបសង្កមិំសុ, តេហិបិ មហារាជវាទេន អាលបិតោ ‘‘នាហំ, ភណេ, រាជា’’តិ អាហ. សេសំ បឋមគាថាយ វុត្តសទិសមេវ.

អយំ បន គាថាវណ្ណនា – តត្ថ ទិស្វាតិ ឱលោកេត្វា. សុវណ្ណស្សាតិ កញ្ចនស្ស. ‘‘វលយានី’’តិ បាឋសេសោ. សាវសេសបទត្ថោ ហិ អយំ អត្ថោ. បភស្សរានីតិ បភាសនសីលានិ, ជុតិមន្តានីតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសំ ឧត្តានបទត្ថមេវ. អយំ បន យោជនា – ទិស្វា ភុជស្មិំ សុវណ្ណស្ស វលយានិ ‘‘គណវាសេ សតិ សង្ឃដ្ដនា, ឯកវាសេ អសង្ឃដ្ដនា’’តិ ឯវំ ចិន្តេត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា អធិគតោម្ហីតិ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវាតិ.

សុវណ្ណវលយគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០៥. ឯវំ ទុតិយេនាតិ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ ពារាណសិរាជា ទហរោវ បព្ពជិតុកាមោ អមច្ចេ អាណាបេសិ – ‘‘ទេវិំ គហេត្វា រជ្ជំ បរិហរថ, អហំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. អមច្ចា – ‘‘មហារាជ, អរាជកំ រជ្ជំ អម្ហេហិ ន សក្កា រក្ខិតុំ សាមន្តរាជានោ អាគម្ម វិលុម្បិស្សន្តិ, យាវ ឯកោបិ បុត្តោ ឧប្បជ្ជតិ, តាវ អាគមេហី’’តិ សញ្ញាបេសុំ. មុទុចិត្តោ រាជា អធិវាសេសិ. អថ ទេវី គព្ភំ គណ្ហិ. រាជា បុន តេ អាណាបេសិ – ‘‘ទេវី គព្ភិនី, បុត្តំ ជាតំ រជ្ជេ អភិសិញ្ចិត្វា រជ្ជំ បរិហរថ, អហំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. អមច្ចា ¶ ‘‘ទុជ្ជានំ, មហារាជ, ឯតំ, យំ ទេវី បុត្តំ វា វិជាយិស្សតិ, ធីតរំ វាតិ, តាវ វិជាយនកាលំ អាគមេហី’’តិ បុនបិ រាជានំ សញ្ញាបេសុំ. អថ សា បុត្តំ វិជាយិ. តទាបិ រាជា តថេវ អមច្ចេ អាណាបេសិ. អមច្ចា បុនបិ រាជានំ – ‘‘អាគមេហិ, មហារាជ, យាវ បដិពលោ ហោតី’’តិ ពហូហិ ការណេហិ សញ្ញាបេសុំ. តតោ កុមារេ បដិពលេ ជាតេ អមច្ចេ សន្និបាតាបេត្វា ‘‘បដិពលោ ទានិ អយំ, តំ រជ្ជេ អភិសិញ្ចិត្វា បដិបជ្ជថា’’តិ អមច្ចានំ ឱកាសំ អទត្វា អន្តរាបណតោ កាសាយវត្ថាទយោ សព្ពបរិក្ខារេ អាហរាបេត្វា អន្តេបុរេ ឯវ បព្ពជិត្វា មហាជនកោ វិយ និក្ខមិត្វា គតោ. សព្ពបរិជនោ នានប្បការំ បរិទេវមានោ រាជានំ អនុពន្ធិ. សោ រាជា យាវ អត្តនោ រជ្ជសីមា, តាវ គន្ត្វា កត្តរទណ្ឌេន លេខំ អាកឌ្ឍិត្វា – ‘‘អយំ លេខា នាតិក្កមិតព្ពា’’តិ អាហ ¶ . មហាជនោ លេខាយ សីសំ កត្វា ភូមិយំ និបន្នោ បរិទេវមានោ ‘‘តុយ្ហំ ទានិ, តាត, រញ្ញោ អាណា, កិំ ករិស្សតី’’តិ កុមារំ លេខំ អតិក្កមាបេសិ. កុមារោ ‘‘តាត, តាតា’’តិ ធាវិត្វា ¶ រាជានំ សម្បាបុណិ. រាជា កុមារំ ទិស្វា ‘‘ឯតំ មហាជនំ បរិហរន្តោ រជ្ជំ ការេសិំ, កិំ ទានិ ឯកំ ទារកំ បរិហរិតុំ ន សក្ខិស្ស’’ន្តិ កុមារំ គហេត្វា អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ, តត្ថ បុព្ពបច្ចេកពុទ្ធេហិ វសិតបណ្ណសាលំ ទិស្វា វាសំ កប្បេសិ សទ្ធិំ បុត្តេន.

តតោ កុមារោ វរសយនាទីសុ កតបរិចយោ តិណសន្ថារកេ វា រជ្ជុមញ្ចកេ វា សយមានោ រោទតិ. សីតវាតាទីហិ ផុដ្ឋោ សមានោ – ‘‘សីតំ តាត ឧណ្ហំ តាត មកសា តាត ឌំសន្តិ. ឆាតោម្ហិ តាត, បិបាសិតោម្ហិ តាតា’’តិ វទតិ. រាជា តំ សញ្ញាបេន្តោយេវ រត្តិំ វីតិនាមេសិ. ទិវាបិស្ស បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ភត្តំ ឧបនាមេសិ, កុមារោ មិស្សកភត្តំ កង្គុវរកមុគ្គាទិពហុលំ អច្ឆាទេន្តម្បិ តំ ជិឃច្ឆាវសេន ភុញ្ជមានោ កតិបាហច្ចយេន ឧណ្ហេ ឋបិតបទុមំ វិយ មិលាយិ. រាជា បន បដិសង្ខានពលេន និព្ពិការោ ភុញ្ជតិ. តតោ សោ កុមារំ សញ្ញាបេន្តោ អាហ – ‘‘នគរេ, តាត, បណីតាហារោ លព្ភតិ, តត្ថ គច្ឆាមា’’តិ. កុមារោ ‘‘អាម, តាតា’’តិ. តតោ នំ បុរក្ខត្វា អាគតមគ្គេនេវ និវត្តិ. កុមារមាតាបិ ទេវី ‘‘ន ទានិ រាជា កុមារំ គណ្ហិត្វា អរញ្ញេ ចិរំ វសិស្សតិ, កតិបាហេនេវ និវត្តិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា រញ្ញា ¶ កត្តរទណ្ឌេន លិខិតដ្ឋានេយេវ វតិំ ការាបេត្វា វាសំ កប្បេសិ. រាជា តស្សា វតិយា អវិទូរេ ឋត្វា ‘‘ឯត្ថ តេ, តាត, មាតា និសិន្នា, គច្ឆាហី’’តិ បេសេសិ. យាវ សោ តំ ឋានំ បាបុណាតិ, តាវ ឧទិក្ខន្តោ អដ្ឋាសិ – ‘‘មា ហេវ នំ កោចិ វិហេឋេយ្យា’’តិ. កុមារោ មាតុ សន្តិកំ ធាវន្តោ អគមាសិ.

អារក្ខបុរិសា កុមារំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ទេវិយា អារោចេសិ. ទេវី វីសតិនាដកិត្ថិសហស្សបរិវុតា បច្ចុគ្គន្ត្វា បដិគ្គហេសិ. រញ្ញោ ច បវត្តិំ បុច្ឆិ. ‘‘បច្ឆតោ អាគច្ឆតី’’តិ សុត្វា មនុស្សេ បេសេសិ. រាជាបិ តាវទេវ សកវសនដ្ឋានំ អគមាសិ. មនុស្សា រាជានំ អទិស្វា និវត្តិំសុ. តតោ ទេវី និរាសាវ ហុត្វា បុត្តំ គហេត្វា នគរំ គន្ត្វា រជ្ជេ អភិសិញ្ចិ. រាជាបិ អត្តនោ វសនដ្ឋានេ និសិន្នោ វិបស្សិត្វា បច្ចេកពោធិំ បត្វា មញ្ជូសករុក្ខមូលេ បច្ចេកពុទ្ធានំ មជ្ឈេ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ. សា អត្ថតោ ឧត្តានា ឯវ.

អយំ បនេត្ថាធិប្បាយោ – យ្វាយំ ឯកេន ទុតិយេន កុមារេន សីតុណ្ហាទីហិ និវេទេន្តេន សហវាសេន តំ សញ្ញាបេន្តស្ស មម វាចាភិលាបោ តស្មិំ សិនេហវសេន អភិសជ្ជនា វា ជាតា. សចាហំ ឥមំ ន បរិច្ចជាមិ, តតោ អាយតិម្បិ តថេវ ហេស្សតិ, យថា ¶ ឥទានិ, ឯវំ ទុតិយេន សហ មមស្ស វាចាភិលាបោ អភិសជ្ជនា វា. ‘‘ឧភយម្បេតំ អន្តរាយករំ វិសេសាធិគមស្សា’’តិ ឯតំ ¶ ភយំ អាយតិំ បេក្ខមានោ តំ ឆឌ្ឌេត្វា យោនិសោ បដិបជ្ជិត្វា បច្ចេកពោធិមធិគតោម្ហីតិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

អាយតិភយគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០៦. កាមា ហិ ចិត្រាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ សេដ្ឋិបុត្តោ ទហរោវ សេដ្ឋិដ្ឋានំ លភិ. តស្ស តិណ្ណំ ឧតូនំ អនុច្ឆវិកា តយោ បាសាទា អហេសុំ. សោ សព្ពសម្បត្តីហិ ទេវកុមារោ វិយ បរិចារេតិ. អថ សោ ទហរោវ សមានោ ‘‘បព្ពជិស្សាមី’’តិ មាតាបិតរោ អាបុច្ឆិ, តេ នំ និវារេន្តិ. សោ តថេវ និពន្ធតិ. បុនបិ នំ មាតាបិតរោ ‘‘ត្វំ, តាត, សុខុមាលោ, ទុក្ករា បព្ពជ្ជា, ខុរធារាយ ឧបរិ ចង្កមនសទិសា’’តិ នានប្បការេហិ និវារេន្តិ. សោ ¶ តថេវ និពន្ធតិ. តេ ចិន្តេសុំ – ‘‘សចាយំ បព្ពជតិ, អម្ហាកំ ទោមនស្សំ ហោតិ. សចេ នំ និវារេម, ឯតស្ស ទោមនស្សំ ហោតិ. អបិច អម្ហាកំ ទោមនស្សំ ហោតុ, មា ច ឯតស្សា’’តិ អនុជានិំសុ. តតោ សោ សព្ពំ បរិជនំ បរិទេវមានំ អនាទិយិត្វា ឥសិបតនំ គន្ត្វា បច្ចេកពុទ្ធានំ សន្តិកេ បព្ពជិ. តស្ស ឧឡារសេនាសនំ ន បាបុណាតិ, មញ្ចកេ តដ្ដិកំ អត្ថរិត្វា សយិ. សោ វរសយនេ កតបរិចយោ សព្ពរត្តិំ អតិទុក្ខិតោ អហោសិ. បភាតេ សរីរបរិកម្មំ កត្វា បត្តចីវរមាទាយ បច្ចេកពុទ្ធេហិ សទ្ធិំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. តត្ថ វុឌ្ឍា អគ្គាសនញ្ច អគ្គបិណ្ឌញ្ច លភន្តិ, នវកា យំកិញ្ចិទេវ អាសនលូខំ ភោជនញ្ច. សោ តេន លូខភោជនេនាបិ អតិទុក្ខិតោ អហោសិ. សោ កតិបាហំយេវ កិសោ ទុព្ពណ្ណោ ហុត្វា និព្ពិជ្ជិ, យថា តំ អបរិបក្កគតេ សមណធម្មេ. តតោ មាតាបិតូនំ ទូតំ បេសេត្វា ឧប្បព្ពជិ. សោ កតិបាហំយេវ ពលំ គហេត្វា បុនបិ បព្ពជិតុកាមោ អហោសិ, តតោ ទុតិយម្បិ បព្ពជិត្វា បុនបិ ឧប្បព្ពជិ. តតិយវារេ បន បព្ពជិត្វា សម្មា បដិបន្នោ វិបស្សិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ វត្វា បុន បច្ចេកពុទ្ធានំ មជ្ឈេ ឥមមេវ ព្យាករណគាថម្បិ អភាសិ.

តត្ថ កាមាតិ ទ្វេ កាមា វត្ថុកាមោ ច កិលេសកាមោ ច. តត្ថ វត្ថុកាមោ នាម បិយរូបាទិអារម្មណធម្មោ, កិលេសកាមោ នាម សព្ពោ រាគប្បភេទោ. ឥធ បន វត្ថុកាមោ អធិប្បេតោ. រូបាទិអនេកប្បការវសេន ចិត្រា. លោកស្សាទវសេន មធុរា ¶ . ពាលបុថុជ្ជនានំ មនំ រមាបេន្តីតិ មនោរមា. វិរូបរូបេនាតិ វិវិធេន រូបេន, អនេកវិធេន សភាវេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេ ហិ រូបាទិវសេន ចិត្រា, រូបាទីសុបិ នីលាទិវសេន វិវិធរូបា. ឯវំ តេន តេន វិរូបរូបេន តថា តថា អស្សាទំ ទស្សេត្វា មថេន្តិ ចិត្តំ, បព្ពជ្ជាយ អភិរមិតុំ ន ទេន្តីតិ. សេសមេត្ថ ¶ បាកដមេវ. និគមនម្បិ ទ្វីហិ តីហិ វា បទេហិ យោជេត្វា បុរិមគាថាសុ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

កាមគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០៧. ឦតី ចាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ រញ្ញោ គណ្ឌោ ឧទបាទិ, ពាឡ្ហា វេទនា វឌ្ឍន្តិ. វេជ្ជា ‘‘សត្ថកម្មេន វិនា ផាសុ ន ហោតី’’តិ ភណន្តិ ¶ . រាជា តេសំ អភយំ ទត្វា សត្ថកម្មំ ការាបេសិ. តេ តំ ផាលេត្វា បុព្ពលោហិតំ នីហរិត្វា និវេទនំ កត្វា វណំ បិលោតិកេន ពន្ធិំសុ. លូខមំសាហារេសុ ច នំ សម្មា ឱវទិំសុ. រាជា លូខភោជនេន កិសសរីរោ អហោសិ, គណ្ឌោ ចស្ស មិលាយិ. សោ ផាសុកសញ្ញី ហុត្វា សិនិទ្ធាហារំ ភុញ្ជិ, តេន សញ្ជាតពលោ វិសយេយេវ បដិសេវិ, តស្ស គណ្ឌោ បុរិមសភាវមេវ សម្បាបុណិ. ឯវំ យាវ តិក្ខត្តុំ សត្ថកម្មំ ការាបេត្វា វេជ្ជេហិ បរិវជ្ជិតោ និព្ពិន្ទិត្វា មហារជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា សត្តហិ វស្សេហិ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ ភាសិត្វា នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមាសិ.

តត្ថ ឯតីតិ ឦតិ, អាគន្តុកានំ អកុសលភាគីនំ ព្យសនហេតូនំ ឯតំ អធិវចនំ. តស្មា កាមគុណាបិ ឯតេ អនេកព្យសនាវហដ្ឋេន អនត្ថានំ សន្និបាតដ្ឋេន ច ឦតិ. គណ្ឌោបិ អសុចិំ បគ្ឃរតិ, ឧទ្ធុមាតបរិបក្កបរិភិន្នោ ហោតិ. តស្មា ឯតេ កិលេសាសុចិបគ្ឃរណតោ ឧប្បាទជរាភង្គេហិ ឧទ្ធុមាតបរិបក្កបរិភិន្នភាវតោ ច គណ្ឌោ. ឧបទ្ទវតីតិ ឧបទ្ទវោ, អនត្ថំ ជនេន្តោ អភិភវតិ អជ្ឈោត្ថរតីតិ អត្ថោ, រាគគណ្ឌាទីនមេតមធិវចនំ. តស្មា កាមគុណាបេតេ អវិទិតនិព្ពានត្ថាវហហេតុតាយ សព្ពុបទ្ទវកម្មបរិវត្ថុតាយ ច ឧបទ្ទវោ. យស្មា បនេតេ កិលេសាតុរភាវំ ជនេន្តា សីលសង្ខាតំ អារោគ្យំ លោលុប្បំ វា ឧប្បាទេន្តា បាកតិកមេវ អារោគ្យំ វិលុម្បន្តិ, តស្មា ឥមិនា អារោគ្យវិលុម្បនដ្ឋេន ¶ រោគោ. អព្ភន្តរមនុបវិដ្ឋដ្ឋេន បន អន្តោតុទនដ្ឋេន ច ទុន្នីហរណីយដ្ឋេន ច សល្លំ. ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកភយាវហនតោ ភយំ. មេ ឯតន្តិ មេតំ. សេសមេត្ថ បាកដមេវ. និគមនម្បិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

ឦតិគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០៨. សីតញ្ចាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ សីតាលុកព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា អហោសិ. សោ បព្ពជិត្វា អរញ្ញេ តិណកុដិកាយ វិហរតិ. តស្មិញ្ច បទេសេ សីតេ សីតំ, ឧណ្ហេ ¶ ទណ្ហមេវ ហោតិ អព្ភោកាសត្តា បទេសស្ស. គោចរគាមេ ភិក្ខា យាវទត្ថំ ន លព្ភតិ, បានីយម្បិ ទុល្លភំ, វាតាតបឌំសសរីសបាបិ ពាធេន្តិ. តស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘ឥតោ ¶ អឌ្ឍយោជនមត្តេ សម្បន្នោ បទេសោ, តត្ថ សព្ពេបិ ឯតេ បរិស្សយា នត្ថិ, យំនូនាហំ តត្ថ គច្ឆេយ្យំ, ផាសុកំ វិហរន្តេន សក្កា សុខមធិគន្តុ’’ន្តិ? តស្ស បុន អហោសិ – ‘‘បព្ពជិតា នាម ន បច្ចយគិទ្ធា ហោន្តិ, ឯវរូបញ្ច ចិត្តំ អត្តនោ វសេ វត្តាបេន្តិ, ន ចិត្តស្ស វសេ វត្តន្តិ, នាហំ គមិស្សាមី’’តិ ឯវំ បច្ចវេក្ខិត្វា ន អគមាសិ. ឯវំ យាវតតិយកំ ឧប្បន្នចិត្តំ បច្ចវេក្ខិត្វា និវត្តេសិ. តតោ តត្ថេវ សត្ត វស្សានិ វសិត្វា សម្មា បដិបជ្ជមានោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ ភាសិត្វា នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមាសិ.

តត្ថ សីតញ្ចាតិ សីតំ ទុវិធំ អព្ភន្តរធាតុក្ខោភបច្ចយញ្ច ពាហិរធាតុក្ខោភបច្ចយញ្ច, តថា ឧណ្ហម្បិ. ឌំសាតិ បិង្គលមក្ខិកា. សរីសបាតិ យេ កេចិ ទីឃជាតិកា សរន្តា គច្ឆន្តិ. សេសំ បាកដមេវ. និគមនម្បិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

សីតាលុកគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០៩. នាគោវាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញតរោ រាជា វីសតិ វស្សានិ រជ្ជំ ការេត្វា កាលង្កតោ និរយេ វីសតិ វស្សានិ ឯវ បច្ចិត្វា, ហិមវន្តប្បទេសេ ហត្ថិយោនិយំ ឧប្បជ្ជិត្វា សញ្ជាតក្ខន្ធោ បទុមវណ្ណសកលសរីរោ ឧឡារោ យូថបតិ មហានាគោ អហោសិ. តស្ស ឱភគ្គោភគ្គសាខាភង្គានិ ហត្ថិឆាបាវ ខាទន្តិ, ឱគាហេបិ នំ ហត្ថិនិយោ កទ្ទមេន វិលិម្បិំសុ, សព្ពំ បាលិលេយ្យកនាគស្សេវ អហោសិ. សោ យូថា និព្ពិជ្ជិត្វា បក្កាមិ. តតោ នំ បទានុសារេន ¶ យូថា អនុពន្ធន្តិ, ឯវំ យាវតតិយំ បក្កន្តម្បិ អនុពន្ធិំសុយេវ. តតោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥទានិ មយ្ហំ នត្តកោ ពារាណសិយំ រជ្ជំ ការេតិ, យំនូនាហំ អត្តនោ បុរិមជាតិយា ឧយ្យានំ គច្ឆេយ្យំ. តត្រ សោ មំ រក្ខិស្សតី’’តិ. តតោ រត្តិយំ និទ្ទុបគតេ យូថេ យូថំ បហាយ តមេវ ឧយ្យានំ បាវិសិ. ឧយ្យានបាលោ ទិស្វា រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា ‘‘ហត្ថិំ គហេស្សាមី’’តិ សេនាយ បរិវារេសិ. ហត្ថី រាជានមេវ អភិមុខោ គច្ឆតិ. រាជា ‘‘មំ អភិមុខោ ឯតី’’តិ ខុរប្បំ សន្នយ្ហិត្វា អដ្ឋាសិ. តតោ ហត្ថី ‘‘វិជ្ឈេយ្យាបិ មំ ឯសោ’’តិ មានុសិកាយ វាចាយ ‘‘ព្រហ្មទត្ត, មា មំ វិជ្ឈ, អហំ តេ អយ្យកោ’’តិ អាហ. រាជា ‘‘កិំ ភណសី’’តិ សព្ពំ បុច្ឆិ. ហត្ថីបិ រជ្ជេ ច នរកេ ច ហត្ថិយោនិយញ្ច បវត្តិំ សព្ពំ ¶ អារោចេសិ. រាជា ‘‘សុន្ទរំ មា ភាយិ, មា កញ្ចិ ភិំសាបេហី’’តិ ហត្ថិនោ វដ្ដញ្ច អារក្ខកេ ច ហត្ថិភណ្ឌេ ច ឧបដ្ឋាបេសិ.

អថេកទិវសំ ¶ រាជា ហត្ថិក្ខន្ធវរគតោ ‘‘អយំ វីសតិ វស្សានិ រជ្ជំ ការេត្វា និរយេ បច្ចិត្វា បក្កាវសេសេន តិរច្ឆានយោនិយំ ឧប្បន្នោ, តត្ថាបិ គណសំវាសសង្ឃដ្ដនំ អសហន្តោ ឥធាគតោសិ, អហោ ទុក្ខោវ គណសំវាសោ, ឯកីភាវោ ឯវ បន សុខោ’’តិ ចិន្តេត្វា តត្ថេវ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. តំ លោកុត្តរសុខេន សុខិតំ អមច្ចា ឧបសង្កមិត្វា បណិបាតំ កត្វា ‘‘យានកាលោ, មហារាជា’’តិ អាហំសុ. តតោ ‘‘នាហំ, រាជា’’តិ វត្វា បុរិមនយេនេវ ឥមំ គាថមភាសិ. សា បទត្ថតោ បាកដា ឯវ.

អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយយោជនា – សា ច ខោ យុត្តិវសេនេវ, ន អនុស្សវវសេន. យថា អយំ ហត្ថី អរិយកន្តេសុ សីលេសុ ទន្តត្តា អទន្តភូមិំ នាគច្ឆតីតិ វា, សរីរមហន្តតាយ វា នាគោ, ឯវំ កុទាស្សុ នាមាហម្បិ អរិយកន្តេសុ សីលេសុ ទន្តត្តា អទន្តភូមិំ នាគមនេន, អាគុមករណេន, បុន ឥត្ថត្តំ អនាគមនេន ច គុណសរីរមហន្តតាយ វា នាគោ ភវេយ្យំ. យថា ចេស យូថានិ វិវជ្ជយិត្វា ឯកចរិយសុខេន យថាភិរន្តំ វិហរំ អរញ្ញេ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឯវំ គណំ វិវជ្ជេត្វា ឯកវិហារសុខេន យថាភិរន្តំ វិហរំ អរញ្ញេ អត្តនោ យថា យថា សុខំ, តថា តថា យត្តកំ វា ឥច្ឆាមិ, តត្តកំ អរញ្ញេ និវាសំ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ ឯកោ ចរេយ្យន្តិ អត្ថោ. យថា ចេស សុសណ្ឋិតក្ខន្ធមហន្តតាយ សញ្ជាតក្ខន្ធោ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ¶ ឯវំ អសេខសីលក្ខន្ធមហន្តតាយ សញ្ជាតក្ខន្ធោ ភវេយ្យំ. យថា ចេស បទុមសទិសគត្តតាយ វា, បទុមកុលេ ឧប្បន្នតាយ វា បទុមី, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឯវំ បទុមសទិសឧជុកតាយ វា, អរិយជាតិបទុមេ ឧប្បន្នតាយ វា បទុមី ភវេយ្យំ. យថា ចេស ថាមពលាទីហិ ឧឡារោ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឯវំ បរិសុទ្ធកាយសមាចារតាទីហិ សីលសមាធិនិព្ពេធិកបញ្ញាទីហិ វា ឧឡារោ ភវេយ្យន្តិ. ឯវំ ចិន្តេន្តោ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ.

នាគគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១០. អដ្ឋានតន្តិ ¶ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិរញ្ញោ កិរ បុត្តោ ទហរោ ឯវ សមានោ បព្ពជិតុកាមោ មាតាបិតរោ យាចិ. មាតាបិតរោ នំ និវារេន្តិ. សោ និវារិយមានោបិ និពន្ធតិយេវ ‘‘បព្ពជិស្សាមី’’តិ. តតោ បុព្ពេ វុត្តសេដ្ឋិបុត្តំ វិយ សព្ពំ វត្វា អនុជានិំសុ. ‘‘បព្ពជិត្វា ច ឧយ្យានេយេវ វសិតព្ព’’ន្តិ បដិជានាបេសុំ, សោ តថា អកាសិ. តស្ស មាតា បាតោវ វីសតិសហស្សនាដកិត្ថិបរិវុតា ឧយ្យានំ គន្ត្វា បុត្តំ យាគុំ បាយេត្វា អន្តរា ខជ្ជកាទីនិ ច ខាទាបេត្វា យាវ មជ្ឈន្ហិកសមយា តេន សទ្ធិំ សមុល្លបិត្វា នគរំ បវិសតិ. បិតាបិ មជ្ឈន្ហិកេ អាគន្ត្វា តំ ភោជេត្វា អត្តនាបិ ភុញ្ជិត្វា ទិវសំ តេន សទ្ធិំ ¶ សមុល្លបិត្វា សាយន្ហសមយំ បដិជគ្គនកបុរិសេ ឋបេត្វា នគរំ បវិសតិ. សោ ឯវំ រត្តិន្ទិវំ អវិវិត្តោ វិហរតិ.

តេន ខោ បន សមយេន អាទិច្ចពន្ធុ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ នន្ទមូលកបព្ភារេ វិហរតិ. សោ អាវជ្ជេន្តោ តំ អទ្ទស – ‘‘អយំ កុមារោ បព្ពជិតុំ អសក្ខិ, ជដំ ឆិន្ទិតុំ ន សក្កោតី’’តិ. តតោ បរំ អាវជ្ជិ – ‘‘អត្តនោ ធម្មតាយ និព្ពិជ្ជិស្សតិ នុ ខោ, នោ’’តិ. អថ ‘‘ធម្មតាយ និព្ពិន្ទន្តោ អតិចិរំ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា ‘‘តស្ស អារម្មណំ ទស្សេស្សាមី’’តិ បុរិមនយេនេវ មនោសិលាតលតោ អាគន្ត្វា ឧយ្យានេ អដ្ឋាសិ. រាជបរិសា ទិស្វា ‘‘បច្ចេកពុទ្ធោ អាគតោ, មហារាជា’’តិ អារោចេសិ. រាជា ‘‘ឥទានិ មេ បុត្តោ បច្ចេកពុទ្ធេន សទ្ធិំ អនុក្កណ្ឋិតោ វសិស្សតី’’តិ បមុទិតមនោ ហុត្វា បច្ចេកពុទ្ធំ សក្កច្ចំ ឧបដ្ឋហិត្វា តត្ថេវ វាសំ យាចិត្វា បណ្ណសាលាទិវាវិហារចង្កមាទិសព្ពំ ការេត្វា វាសេសិ. សោ តត្ថ វសន្តោ ឯកទិវសំ ឱកាសំ លភិត្វា កុមារំ បុច្ឆិ – ‘‘កោសិ ត្វ’’ន្តិ? ‘‘អហំ បព្ពជិតោ’’តិ. ‘‘បព្ពជិតា នាម ន ឦទិសា ហោន្តី’’តិ. អថ ‘‘ភន្តេ, កីទិសា ហោន្តិ, កិំ ¶ មយ្ហំ អននុច្ឆវិក’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ត្វំ អត្តនោ អននុច្ឆវិកំ ន បេក្ខសិ, ននុ តេ មាតា វីសតិសហស្សិត្ថីតិ សទ្ធិំ បុព្ពណ្ហសមយេ អាគច្ឆន្តី ឧយ្យានំ អវិវិត្តំ ករោតិ, បិតា ចស្ស មហតា ពលកាយេន សាយន្ហសមយេ ជគ្គនកបរិសា សកលំ រត្តិំ, បព្ពជិតា នាម តវ សទិសា ន ហោន្តិ, ឦទិសា បន ហោន្តី’’តិ តត្ថ ឋិតស្សេវ ឥទ្ធិយា ហិមវន្តេ អញ្ញតរំ វិហារំ ទស្សេសិ. សោ តត្ថ បច្ចេកពុទ្ធេ អាលម្ពនផលកំ និស្សាយ ឋិតេ ច ចង្កមន្តេ ច រជនកកម្មសូចិកម្មាទីនិ ករោន្តេ ច ទិស្វា អាហ – ‘‘តុម្ហេ ឥធ នាគច្ឆថ, បព្ពជ្ជា ច តុម្ហេហិ អនុញ្ញាតា’’តិ ¶ ? ‘‘អាម, បព្ពជ្ជា អនុញ្ញាតា, បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ សមណា នាម អត្តនោ និស្សរណំ កាតុំ, បទេសញ្ច ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ គន្តុំ លភន្តិ, ឯត្តកំវ វដ្ដតី’’តិ វត្វា អាកាសេ ឋត្វា អដ្ឋាន តំ សង្គណិការតស្ស, យំ ផស្សយេ សាមយិកំ វិមុត្តិន្តិ ឥមំ ឧបឌ្ឍុគាថំ វត្វា ទិស្សមានោយេវ អាកាសេន នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមាសិ. ឯវំ គតេ បច្ចេកពុទ្ធេ សោ អត្តនោ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា និបជ្ជិ. អារក្ខបុរិសោបិ ‘‘សយិតោ កុមារោ, ឥទានិ កុហិំ គមិស្សតី’’តិ បមត្តោ និទ្ទំ ឱក្កមិ. សោ តស្ស បមត្តភាវំ ញត្វា បត្តចីវរមាទាយ អរញ្ញំ បាវិសិ. តត្រ ច ឋិតោ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា បច្ចេកពុទ្ធដ្ឋានំ គតោ. តត្រ ច ‘‘កថមធិគត’’ន្តិ បុច្ឆិតោ អាទិច្ចពន្ធុនា វុត្តំ ឧបឌ្ឍគាថំ បរិបុណ្ណំ កត្វា អភាសិ.

តស្សត្ថោ – អដ្ឋាន តន្តិ អដ្ឋានំ តំ, អការណំ តន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អនុនាសិកលោបោ កតោ ‘‘អរិយសច្ចាន ¶ ទស្សន’’ន្តិអាទីសុ (ខុ. បា. ៥.១១; សុ. និ. ២៧០) វិយ. សង្គណិការតស្សាតិ គណាភិរតស្ស. យន្តិ ការណវចនមេតំ ‘‘យំ ហិរីយតិ ហិរីយិតព្ពេនា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៣០) វិយ. ផស្សយេតិ អធិគច្ឆេ. សាមយិកំ វិមុត្តិន្តិ លោកិយសមាបត្តិំ. សា ហិ អប្បិតប្បិតសមយេ ឯវ បច្ចត្ថិកេហិ វិមុច្ចនតោ ‘‘សាមយិកា វិមុត្តី’’តិ វុច្ចតិ. តំ សាមយិកំ វិមុត្តិំ. អដ្ឋានំ តំ, ន តំ ការណំ វិជ្ជតិ សង្គណិការតស្ស, យេន ការណេន វិមុត្តិំ ផស្សយេ ឥតិ ឯតំ អាទិច្ចពន្ធុស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស វចោ និសម្ម សង្គណិការតិំ បហាយ យោនិសោ បដិបជ្ជន្តោ អធិគតោម្ហីតិ អាហ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

អដ្ឋានគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ទុតិយវគ្គោ និដ្ឋិតោ.

១១១. ទិដ្ឋីវិសូកានីតិ ¶ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ ពារាណសិរាជា រហោគតោ ចិន្តេសិ – ‘‘យថា សីតាទីនំ បដិឃាតកានិ ឧណ្ហាទីនិ អត្ថិ, អត្ថិ នុ ខោ ឯវំ វដ្ដបដិឃាតកំ វិវដ្ដំ, នោ’’តិ? សោ អមច្ចេ បុច្ឆិ – ‘‘វិវដ្ដំ ជានាថា’’តិ? តេ ‘‘ជានាម, មហារាជា’’តិ អាហំសុ. រាជា ‘‘កិំ ត’’ន្តិ? តតោ ‘‘អន្តវា លោកោ’’តិអាទិនា នយេន សស្សតុច្ឆេទំ កថេសុំ. រាជា ‘‘ឥមេ ន ជានន្តិ, សព្ពេបិមេ ទិដ្ឋិគតិកា’’តិ ¶ សយមេវ តេសំ វិលោមតញ្ច អយុត្តតញ្ច ទិស្វា ‘‘វដ្ដបដិឃាតកំ វិវដ្ដំ អត្ថិ, តំ គវេសិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេត្វា រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. ឥមញ្ច ឧទានគាថំ អភាសិ បច្ចេកពុទ្ធានំ មជ្ឈេ ព្យាករណគាថញ្ច.

តស្សត្ថោ – ទិដ្ឋីវិសូកានីតិ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតានិ. តានិ ហិ មគ្គសម្មាទិដ្ឋិយា វិសូកដ្ឋេន វិជ្ឈនដ្ឋេន វិលោមដ្ឋេន ច វិសូកានិ, ឯវំ ទិដ្ឋិយា វិសូកានិ, ទិដ្ឋិ ឯវ វា វិសូកានិ ទិដ្ឋិវិសូកានិ. ឧបាតិវត្តោតិ ទស្សនមគ្គេន អតិក្កន្តោ. បត្តោ និយាមន្តិ អវិនិបាតធម្មតាយ សម្ពោធិបរាយណតាយ ច និយតភាវំ អធិគតោ, សម្មត្តនិយាមសង្ខាតំ វា បឋមមគ្គន្តិ. ឯត្តាវតា បឋមមគ្គកិច្ចនិប្ផត្តិ ច តស្ស បដិលាភោ ច វុត្តោ. ឥទានិ បដិលទ្ធមគ្គោតិ ឥមិនា សេសមគ្គបដិលាភំ ទស្សេតិ. ឧប្បន្នញាណោម្ហីតិ ឧប្បន្នបច្ចេកពោធិញាណោ អម្ហិ. ឯតេន ផលំ ទស្សេតិ. អនញ្ញនេយ្យោតិ អញ្ញេហិ ឥទំ សច្ចន្តិ ន នេតព្ពោ. ឯតេន សយម្ភុតំ ទស្សេតិ, បត្តេ វា បច្ចេកពោធិញាណេ ¶ អញ្ញនេយ្យតាយ អភាវា សយំវសិតំ. សមថវិបស្សនាយ វា ទិដ្ឋិវិសូកានិ ឧបាតិវត្តោ, អាទិមគ្គេន និយាមំ បត្តោ, សេសេហិ បដិលទ្ធមគ្គោ, ផលញាណេន ឧប្បន្នញាណោ, តំ សព្ពំ អត្តនាវ អធិគតោតិ អនញ្ញនេយ្យោតិ. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

ទិដ្ឋីវិសូកគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១២. និល្លោលុបោតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិរញ្ញោ កិរ សូទោ អន្តរភត្តំ បចិត្វា ឧបនាមេសិ មនុញ្ញទស្សនំ សាទុរសំ ‘‘អប្បេវ នាម មេ រាជា ធនមនុប្បាទេយ្យា’’តិ. តំ រញ្ញោ គន្ធេនេវ ភោត្តុកម្យតំ ជនេសិ, មុខេ ខេឡំ ឧប្បាទេតិ. បឋមកពឡេ បន មុខេ បក្ខិត្តមត្តេ សត្តរសហរណិសហស្សានិ អមតេនេវ ផុសិតានិ ¶ អហេសុំ. សូទោ ‘‘ឥទានិ មេ ទស្សតិ, ឥទានិ មេ ទស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ. រាជាបិ ‘‘សក្ការារហោ សូទោ’’តិ ចិន្តេសិ, ‘‘រសំ សាយិត្វា បន សក្ករោន្តំ មំ បាបកោ កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆេយ្យ ‘លោលោ អយំ រាជា រសគរុកោ’’’តិ ន កិញ្ចិ អភណិ. ឯវំ យាវ ភោជនបរិយោសានំ, តាវ សូទោ ‘‘ឥទានិ ទស្សតិ, ឥទានិ ទស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ. រាជាបិ អវណ្ណភយេន ន កិញ្ចិ អភណិ. តតោ សូទោ ¶ ‘‘នត្ថិ មញ្ញេ ឥមស្ស រញ្ញោ ជិវ្ហាវិញ្ញាណ’’ន្តិ. ទុតិយទិវសេ អសាទុរសំ ឧបនាមេសិ. រាជា ភុញ្ជន្តោ ‘‘និគ្គហារហោ វត, ភោ, អជ្ជ សូទោ’’តិ ជានន្តោបិ បុព្ពេ វិយ បច្ចវេក្ខិត្វា អវណ្ណភយេន ន កិញ្ចិ អភណិ. តតោ សូទោ ‘‘រាជា នេវ សុន្ទរំ នាសុន្ទរំ ជានាតី’’តិ ចិន្តេត្វា សព្ពំ បរិព្ពយំ អត្តនាវ គហេត្វា កិញ្ចិទេវ បចិត្វា រញ្ញោ ទេតិ. រាជា ‘‘អហោ វត លោភោ, អហំ នាម វីសតិ នគរសហស្សានិ ភុញ្ជន្តោ ឥមស្ស លោភេន ភត្តមត្តម្បិ ន លភាមី’’តិ និព្ពិជ្ជិត្វា រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. បុរិមនយេនេវ ឥមំ គាថំ អភាសិ.

តត្ថ និល្លោលុបោតិ អលោលុបោ. យោ ហិ រសតណ្ហាភិភូតោ ហោតិ, សោ ភុសំ លុប្បតិ បុនប្បុនំ លុប្បតិ, តេន ‘‘លោលុបោ’’តិ វុច្ចតិ. តស្មា ឯស តំ បដិក្ខិបន្តោ ‘‘និល្លោលុបោ’’តិ អាហ. និក្កុហោតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ យស្ស តិវិធំ កុហនវត្ថុ នត្ថិ, សោ ‘‘និក្កុហោ’’តិ វុច្ចតិ. ឥមិស្សា បន គាថាយ មនុញ្ញភោជនាទីសុ វិម្ហយមនាបជ្ជនតោ និក្កុហោតិ អយមធិប្បាយោ. និប្បិបាសោតិ ឯត្ថ បាតុមិច្ឆា បិបាសា, តស្សា អភាវេន និប្បិបាសោ, សាទុរសលោភេន ភោត្តុកម្យតាវិរហិតោតិ អត្ថោ. និម្មក្ខោតិ ឯត្ថ បរគុណវិនាសនលក្ខណោ មក្ខោ, តស្ស អភាវេន និម្មក្ខោ. អត្តនោ គិហិកាលេ សូទស្ស គុណមក្ខនាភាវំ សន្ធាយាហ. និទ្ធន្តកសាវមោហោតិ ឯត្ថ រាគាទយោ តយោ កាយទុច្ចរិតាទីនិ ច តីណីតិ ឆ ធម្មា យថាសម្ភវំ អប្បសន្នដ្ឋេន ¶ សកភាវំ វិជហាបេត្វា បរភាវំ គណ្ហាបនដ្ឋេន កសដដ្ឋេន ច ‘‘កសាវា’’តិ វេទិតព្ពា. យថាហ –

‘‘តត្ថ កតមេ តយោ កសាវា? រាគកសាវោ, ទោសកសាវោ, មោហកសាវោ. ឥមេ តយោ កសាវា. តត្ថ កតមេ អបរេបិ តយោ កសាវា? កាយកសាវោ, វចីកសាវោ, មនោកសាវោ’’តិ (វិភ. ៩២៤).

តេសុ មោហំ ឋបេត្វា បញ្ចន្នំ កសាវានំ តេសញ្ច សព្ពេសំ មូលភូតស្ស មោហស្ស និទ្ធន្តត្តា និទ្ធន្តកសាវមោហោ. តិណ្ណំ ឯវ វា កាយវចីមនោកសាវានំ មោហស្ស ច និទ្ធន្តត្តា និទ្ធន្តកសាវមោហោ. ឥតរេសុ និល្លោលុបតាទីហិ ¶ រាគកសាវស្ស, និម្មក្ខតាយ ទោសកសាវស្ស ¶ និទ្ធន្តភាវោ សិទ្ធោ ឯវ. និរាសយោតិ និត្តណ្ហោ. សព្ពលោកេ ភវិត្វាតិ សកលលោកេ, តីសុ ភវេសុ ទ្វាទសសុ វា អាយតនេសុ ភវវិភវតណ្ហាវិរហិតោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អថ វា តយោបិ បាទេ វត្វា ឯកោ ចរេតិ ឯកោ ចរិតុំ សក្កុណេយ្យាតិ ឯវម្បេត្ថ សម្ពន្ធោ កាតព្ពោ.

និល្លោលុបគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១៣. បាបំ សហាយន្តិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញតរោ រាជា មហច្ចរាជានុភាវេន នគរំ បទក្ខិណំ ករោន្តោ មនុស្សេ កោដ្ឋាគារតោ បុរាណធញ្ញាទីនិ ពហិទ្ធា នីហរន្តេ ទិស្វា ‘‘កិំ, ភណេ, ឥទ’’ន្តិ អមច្ចេ បុច្ឆិ. អមច្ចា ‘‘ឥទានិ, មហារាជ, នវធញ្ញាទីនិ ឧប្បជ្ជិស្សន្តិ, តេសំ ឱកាសំ កាតុំ ឥមេ មនុស្សា បុរាណធញ្ញាទីនិ ឆឌ្ឌេន្តី’’តិ អាហំសុ. រាជា ‘‘កិំ, ភណេ, ឥត្ថាគារពលកាយាទីនំ វត្តំ បរិបុណ្ណ’’ន្តិ អាហ. ‘‘អាម, មហារាជ, បរិបុណ្ណ’’ន្តិ. ‘‘តេន ហិ, ភណេ, ទានសាលំ ការេថ, ទានំ ទស្សាមិ, មា ឥមានិ ធញ្ញានិ អនុបការានិ វិនស្សន្តូ’’តិ. តតោ នំ អញ្ញតរោ ទិដ្ឋិគតិកោ អមច្ចោ ‘‘មហារាជ, នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិ អារព្ភ យាវ ‘‘ពាលេ ច បណ្ឌិតេ ច សន្ធាវិត្វា សំសរិត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សន្តី’’តិ វត្វា និវារេសិ. រាជា ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ កោដ្ឋាគារេ វិលុម្បន្តេ ទិស្វា តថេវ អាណាបេសិ. សោបិ តតិយម្បិ នំ ‘‘មហារាជ, ទត្តុបញ្ញត្តំ យទិទំ ទាន’’ន្តិអាទីនិ វត្វា និវារេសិ. សោ ‘‘អរេ, អហំ អត្តនោ សន្តកម្បិ ន លភាមិ ទាតុំ, កិំ មេ ឥមេហិ បាបសហាយេហី’’តិ និព្ពិន្នោ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. តញ្ច បាបសហាយំ គរហន្តោ ឥមំ ឧទានគាថមាហ.

តស្សាយំ ¶ សង្ខេបត្ថោ – យ្វាយំ ទសវត្ថុកាយ បាបទិដ្ឋិយា សមន្នាគតត្តា បាបោ, បរេសម្បិ អនត្ថំ បស្សតីតិ អនត្ថទស្សី, កាយទុច្ចរិតាទិម្ហិ ច វិសមេ និវិដ្ឋោ, តំ អត្ថកាមោ កុលបុត្តោ បាបំ សហាយំ បរិវជ្ជយេថ, អនត្ថទស្សិំ វិសមេ និវិដ្ឋំ. សយំ ន សេវេតិ អត្តនោ វសេន តំ ន សេវេយ្យ. យទិ បន បរស្ស វសោ ហោតិ, កិំ សក្កា កាតុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បសុតន្តិ បសដំ, ទិដ្ឋិវសេន តត្ថ តត្ថ លគ្គន្តិ អត្ថោ. បមត្តន្តិ កាមគុណេសុ វោស្សដ្ឋចិត្តំ, កុសលភាវនារហិតំ វា. តំ ¶ ឯវរូបំ សហាយំ ន ¶ សេវេ ន ភជេ ន បយិរុបាសេ, អញ្ញទត្ថុ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ.

បាបសហាយគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១៤. ពហុស្សុតន្តិ កា ឧប្បត្តិ? បុព្ពេ កិរ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ អដ្ឋ បច្ចេកពោធិសត្តា បព្ពជិត្វា គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា ទេវលោកេ ឧប្បន្នាតិអាទិ សព្ពំ អនវជ្ជភោជីគាថាយ វុត្តសទិសមេវ. អយំ បន វិសេសោ – បច្ចេកពុទ្ធេ និសីទាបេត្វា រាជា អាហ – ‘‘កេ តុម្ហេ’’តិ? តេ អាហំសុ – ‘‘មយំ, មហារាជ, ពហុស្សុតា នាមា’’តិ. រាជា ‘‘អហំ សុតព្រហ្មទត្តោ នាម, សុតេន តិត្តិំ ន គច្ឆាមិ, ហន្ទ, នេសំ សន្តិកេ វិចិត្រនយធម្មទេសនំ សោស្សាមី’’តិ អត្តមនោ ទក្ខិណោទកំ ទត្វា បរិវិសិត្វា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ សង្ឃត្ថេរស្ស សន្តិកេ និសីទិត្វា ‘‘ធម្មកថំ, ភន្តេ, កថេថា’’តិ អាហ. សោ ‘‘សុខិតោ ហោតុ, មហារាជ, រាគក្ខយោ ហោតូ’’តិ វត្វា ឧដ្ឋិតោ. រាជា ‘‘អយំ ន ពហុស្សុតោ, ទុតិយោ ពហុស្សុតោ ភវិស្សតិ, ស្វេ តស្ស វិចិត្រធម្មទេសនំ សោស្សាមី’’តិ ស្វាតនាយ និមន្តេសិ. ឯវំ យាវ សព្ពេសំ បដិបាដិ គច្ឆតិ, តាវ និមន្តេសិ, តេ សព្ពេបិ ‘‘ទោសក្ខយោ ហោតុ, មោហក្ខយោ, គតិក្ខយោ, ភវក្ខយោ, វដ្ដក្ខយោ, ឧបធិក្ខយោ, តណ្ហក្ខយោ ហោតូ’’តិ ឯវំ ឯកេកបទំ វិសេសេត្វា សេសំ បឋមសទិសមេវ វត្វា ឧដ្ឋហិំសុ.

តតោ រាជា – ‘‘ឥមេ ‘ពហុស្សុតា មយ’ន្តិ ភណន្តិ, ន ច តេសំ វិចិត្រកថា, កិមេតេហិ វុត្ត’’ន្តិ តេសំ វចនត្ថំ ឧបបរិក្ខិតុមារទ្ធោ. អថ ‘‘រាគក្ខយោ ហោតូ’’តិ ឧបបរិក្ខន្តោ ‘‘រាគេ ខីណេ ទោសោបិ មោហោបិ អញ្ញតរញ្ញតរេបិ កិលេសា ខីណា ហោន្តី’’តិ ញត្វា អត្តមនោ អហោសិ ‘‘និប្បរិយាយពហុស្សុតា ឥមេ សមណា. យថាបិ ហិ បុរិសេន មហាបថវិំ វា អាកាសំ វា អង្គុលិយា និទ្ទិសន្តេន ន អង្គុលិមត្តោវ បទេសោ និទ្ទិដ្ឋោ ហោតិ. អបិ ច ខោ បន សកលបថវី អាកាសា ឯវ និទ្ទិដ្ឋា ហោន្តិ. ឯវំ ឥមេហិ ឯកេកំ អត្ថំ និទ្ទិសន្តេហិ អបរិមាណា អត្ថា និទ្ទិដ្ឋា ហោន្តី’’តិ. តតោ សោ ‘‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឯវំ ពហុស្សុតោ ភវិស្សាមី’’តិ ¶ តថារូបំ ពហុស្សុតភាវំ បត្ថេន្តោ ¶ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថមភាសិ.

តត្ថាយំ សង្ខេបត្ថោ – ពហុស្សុតន្តិ ទុវិធោ ពហុស្សុតោ តីសុ បិដកេសុ អត្ថតោ និខិលោ បរិយត្តិពហុស្សុតោ ច, មគ្គផលវិជ្ជាភិញ្ញាបដិវេធកោ ¶ បដិវេធពហុស្សុតោ ច. អាគតាគមោ ធម្មធរោ. ឧឡារេហិ បន កាយវចីមនោកម្មេហិ សមន្នាគតោ ឧឡារោ. យុត្តបដិភានោ ច មុត្តបដិភានោ ច យុត្តមុត្តបដិភានោ ច បដិភានវា. បរិយត្តិបរិបុច្ឆាធិគមវសេន វា តិវិធោ បដិភានវា វេទិតព្ពោ. យស្ស ហិ បរិយត្តិ បដិភាតិ, សោ បរិយត្តិបដិភានវា. យស្ស អត្ថញ្ច ញាណញ្ច លក្ខណញ្ច ឋានាដ្ឋានញ្ច បរិបុច្ឆន្តស្ស បរិបុច្ឆា បដិភាតិ, សោ បរិបុច្ឆាបដិភានវា. យស្ស មគ្គាទយោ បដិវិទ្ធា ហោន្តិ, សោ អធិគមបដិភានវា. តំ ឯវរូបំ ពហុស្សុតំ ធម្មធរំ ភជេថ មិត្តំ ឧឡារំ បដិភានវន្តំ. តតោ តស្សានុភាវេន អត្តត្ថបរត្ថឧភយត្ថភេទតោ វា ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថភេទតោ វា អនេកប្បការានិ អញ្ញាយ អត្ថានិ, តតោ ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហំ អតីតមទ្ធាន’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០) កង្ខាដ្ឋានិយេសុ វិនេយ្យ កង្ខំ វិចិកិច្ឆំ វិនេត្វា វិនាសេត្វា ឯវំ កតសព្ពកិច្ចោ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ.

ពហុស្សុតគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១៥. ខិឌ្ឌំ រតិន្តិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ វិភូសកព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា បាតោវ យាគុំ វា ភត្តំ វា ភុញ្ជិត្វា នានាវិធវិភូសនេហិ អត្តានំ វិភូសាបេត្វា មហាអាទាសេ សកលំ សរីរំ ទិស្វា យំ ន ឥច្ឆតិ, តំ អបនេត្វា អញ្ញេន វិភូសនេន វិភូសាបេតិ. តស្ស ឯកទិវសំ ឯវំ ករោន្តស្ស ភត្តវេលា មជ្ឈន្ហិកា សម្បត្តា. វិប្បកតវិភូសិតោវ ទុស្សបដ្ដេន សីសំ វេឋេត្វា ភុញ្ជិត្វា ទិវាសេយ្យំ ឧបគញ្ឆិ. បុនបិ ឧដ្ឋហិត្វា តថេវ ករោតោ សូរិយោ ឱគ្គតោ. ឯវំ ទុតិយទិវសេបិ តតិយទិវសេបិ. អថស្ស ឯវំ មណ្ឌនប្បសុតស្ស បិដ្ឋិរោគោ ឧទបាទិ. តស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អហោ រេ, អហំ សព្ពថាមេន វិភូសន្តោបិ ឥមស្មិំ កប្បកេ វិភូសនេ អសន្តុដ្ឋោ លោភំ ឧប្បាទេសិំ, លោភោ ច នាមេស អបាយគមនីយោ ¶ ធម្មោ, ហន្ទាហំ លោភំ និគ្គណ្ហាមី’’តិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថមភាសិ.

តត្ថ ខិឌ្ឌា ច រតិ ច បុព្ពេ វុត្តាវ. កាមសុខន្តិ វត្ថុកាមសុខំ. វត្ថុកាមាបិ ហិ សុខស្ស វិសយាទិភាវេន ‘‘សុខ’’ន្តិ វុច្ចន្តិ. យថាហ – ‘‘អត្ថិ រូបំ សុខំ សុខានុបតិត’’ន្តិ ¶ (សំ. និ. ៣.៦០). ឯវមេតំ ខិឌ្ឌំ រតិំ កាមសុខញ្ច ឥមស្មិំ ឱកាសលោកេ អនលង្ករិត្វា អលន្តិ អកត្វា, ឯតំ តប្បកន្តិ វា សារភូតន្តិ ¶ វា ឯវំ អគ្គហេត្វា. អនបេក្ខមានោតិ តេន អនលង្ករណេន អនបេក្ខណសីលោ អបិហាលុកោ និត្តណ្ហោ. វិភូសដ្ឋានា វិរតោ សច្ចវាទីតិ តត្ថ វិភូតា ទុវិធា – អគារិកវិភូសា ច អនគារិកវិភូសា ច. សាដកវេឋនមាលាគន្ធាទិវិភូសា អគារិកវិភូសា នាម. បត្តមណ្ឌនាទិវិភូសា អនគារិកវិភូសា. វិភូសា ឯវ វិភូសដ្ឋានំ, តស្មា វិភូសដ្ឋានា តិវិធាយ វិរតិយា វិរតោ. អវិតថវចនតោ សច្ចវាទីតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

វិភូសដ្ឋានគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១៦. បុត្តញ្ច ¶ ទារន្តិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ រញ្ញោ បុត្តោ ទហរកាលេយេវ អភិសិត្តោ រជ្ជំ ការេសិ. សោ បឋមគាថាយ វុត្តបច្ចេកពោធិសត្តោ វិយ រជ្ជសិរិំ អនុភវន្តោ ឯកទិវសំ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ រជ្ជំ ការេន្តោ ពហូនំ ទុក្ខំ ករោមិ, កិំ មេ ឯកភត្តត្ថាយ ឥមិនា បាបេន, ហន្ទ, សុខមុប្បាទេមី’’តិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.

តត្ថ ធនានីតិ មុត្តាមណិវេឡុរិយសង្ខសិលាបវាឡរជតជាតរូបាទីនិ រតនានិ. ធញ្ញានីតិ សាលិវីហិយវគោធុមកង្គុវរកកុទ្រូសកប្បភេទានិ សត្ត សេសាបរណ្ណានិ ច. ពន្ធវានីតិ ញាតិពន្ធុគោត្តពន្ធុមិត្តពន្ធុសិប្បពន្ធុវសេន ចតុព្ពិធពន្ធវេ. យថោធិកានីតិ សកសកឱធិវសេន ឋិតានិយេវ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

បុត្តទារគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១៧. សង្គោ ឯសោតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ បាទលោលព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា អហោសិ. សោ បាតោវ យាគុំ វា ភត្តំ វា ភុញ្ជិត្វា តីសុ បាសាទេសុ តិវិធានិ នាដកានិ បស្សតិ. តិវិធា នាម នាដកា បុព្ពរាជតោ អាគតំ, អនន្តររាជតោ អាគតំ, អត្តនោ កាលេ ឧដ្ឋិតន្តិ. សោ ឯកទិវសំ បាតោវ ទហរនាដកបាសាទំ គតោ. តា នាដកិត្ថិយោ ‘‘រាជានំ រមាបេស្សាមា’’តិ សក្កស្ស ទេវានមិន្ទស្ស អច្ឆរាយោ វិយ អតិមនោហរំ នច្ចគីតវាទិតំ បយោជេសុំ. រាជា ‘‘អនច្ឆរិយមេតំ ទហរាន’’ន្តិ អសន្តុដ្ឋោ ហុត្វា មជ្ឈិមនាដកបាសាទំ គតោ, តាបិ នាដកិត្ថិយោ តថេវ អកំសុ. សោ តត្ថបិ តថេវ អសន្តុដ្ឋោ ហុត្វា មហល្លកនាដកបាសាទំ គតោ ¶ , តាបិ តថេវ ¶ អកំសុ. រាជា ទ្វេ តយោ រាជបរិវដ្ដេ អតីតានំ តាសំ មហល្លកភាវេន អដ្ឋិកីឡនសទិសំ នច្ចំ ទិស្វា គីតញ្ច អមធុរំ សុត្វា បុនទេវ ទហរនាដកបាសាទំ, បុន មជ្ឈិមនាដកបាសាទន្តិ ឯវម្បិ វិចរិត្វា កត្ថចិ អសន្តុដ្ឋោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមា នាដកិត្ថិយោ សក្កំ ទេវានមិន្ទំ អច្ឆរាយោ វិយ មំ រមាបេតុកាមា សព្ពថាមេន នច្ចគីតវាទិតំ បយោជេសុំ. ស្វាហំ កត្ថចិ អសន្តុដ្ឋោ លោភំ វឌ្ឍេមិ. លោភោ ច នាមេស អបាយគមនីយោ ធម្មោ, ហន្ទាហំ លោភំ និគ្គណ្ហាមី’’តិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.

តស្សត្ថោ – សង្គោ ឯសោតិ អត្តនោ ឧបភោគំ និទ្ទិសតិ. សោ ហិ សជ្ជន្តិ តត្ថ បាណិនោ កទ្ទមេ បវិដ្ឋោ ហត្ថី វិយាតិ សង្គោ. បរិត្តមេត្ថ សោខ្យន្តិ ឯត្ថ បញ្ចកាមគុណូបភោគកាលេ វិបរីតសញ្ញាយ ឧប្បាទេតព្ពតោ កាមាវចរធម្មបរិយាបន្នតោ វា លាមកដ្ឋេន សោខ្យំ បរិត្តំ, វិជ្ជុប្បភាយ ឱភាសិតនច្ចទស្សនសុខំ ឥវ ឥត្តរំ, តាវកាលិកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អប្បស្សាទោ ទុក្ខមេវេត្ថ ភិយ្យោតិ ឯត្ថ ច យ្វាយំ ‘‘យំ ខោ, ភិក្ខវេ, ឥមេ បញ្ច កាមគុណេ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សុខំ សោមនស្សំ, អយំ កាមានំ អស្សាទោ’’តិ (ម. និ. ១.១៦៦) វុត្តោ, សោ យមិទំ ‘‘កោ ច, ភិក្ខវេ, កាមានំ អាទីនវោ, ឥធ, ភិក្ខវេ, កុលបុត្តោ យេន សិប្បដ្ឋានេន ជីវិកំ កប្បេតិ, យទិ មុទ្ទាយ យទិ គណនាយា’’តិ ឯវមាទិនា (ម. និ. ១.១៦៧) នយេនេត្ថ ទុក្ខំ វុត្តំ, តំ ឧបនិធាយ អប្បោ ឧទកពិន្ទុមត្តោ ហោតិ, អថ ខោ ទុក្ខមេវ ភិយ្យោ ពហុ, ចតូសុ សមុទ្ទេសុ ឧទកសទិសំ ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘អប្បស្សាទោ ទុក្ខមេវេត្ថ ¶ ភិយ្យោ’’តិ. គឡោ ឯសោតិ អស្សាទំ ទស្សេត្វា អាកឌ្ឍនវសេន ពឡិសោ វិយ ឯសោ, យទិទំ បញ្ចកាមគុណា. ឥតិ ញត្វា មតិមាតិ ឯវំ ជានិត្វា ពុទ្ធិមា បណ្ឌិតោ បុរិសោ សព្ពមេតំ បហាយ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ.

សង្គគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១៨. សន្ទាលយិត្វានាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អនិវត្តព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា អហោសិ. សោ សង្គាមំ ឱតិណ្ណោ អជិនិត្វា អញ្ញំ វា កិច្ចំ អារទ្ធោ អនិដ្ឋបេត្វា ន និវត្តតិ, តស្មា នំ ឯវំ ¶ សញ្ជានិំសុ. សោ ឯកទិវសំ ឧយ្យានំ គច្ឆតិ. តេន ច សមយេន ទវឌាហោ ឧដ្ឋាសិ. សោ អគ្គិ សុក្ខានិ ចេវ ហរិតានិ ច តិណាទីនិ ទហន្តោ អនិវត្តមានោ ឯវ គច្ឆតិ. រាជា តំ ទិស្វា តប្បដិភាគនិមិត្តំ ឧប្បាទេសិ. ‘‘យថាយំ ទវឌាហោ, ឯវមេវ ឯកាទសវិធោ អគ្គិ សព្ពេ សត្តេ ទហន្តោ អនិវត្តមានោ គច្ឆតិ មហាទុក្ខំ ឧប្បាទេន្តោ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឥមស្ស ទុក្ខស្ស និវត្តនត្ថំ អយំ អគ្គិ វិយ អរិយមគ្គញាណគ្គិនា ¶ កិលេសេ ទហន្តោ អនិវត្តមានោ គច្ឆេយ្យ’’ន្តិ? តតោ មុហុត្តំ គន្ត្វា កេវដ្ដេ អទ្ទស នទិយំ មច្ឆេ គណ្ហន្តេ. តេសំ ជាលន្តរេ បវិដ្ឋោ ឯកោ មហាមច្ឆោ ជាលំ ភេត្វា បលាយិ. តេ ‘‘មច្ឆោ ជាលំ ភេត្វា គតោ’’តិ សទ្ទមកំសុ. រាជា តម្បិ វចនំ សុត្វា តប្បដិភាគនិមិត្តំ ឧប្បាទេសិ – ‘‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ អរិយមគ្គញាណេន តណ្ហាទិដ្ឋិជាលំ ភេត្វា អសជ្ជមានោ គច្ឆេយ្យ’’ន្តិ? សោ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ, ឥមញ្ច ឧទានគាថមភាសិ.

តស្សា ទុតិយបាទេ ជាលន្តិ សុត្តមយំ វុច្ចតិ. អម្ពូតិ ឧទកំ, តត្ថ ចរតីតិ អម្ពុចារី, មច្ឆស្សេតំ អធិវចនំ. សលិលេ អម្ពុចារី សលិលម្ពុចារី. តស្មិំ នទីសលិលេ ជាលំ ភេត្វា គតអម្ពុចារីវាតិ វុត្តំ ហោតិ. តតិយបាទេ ទឌ្ឍន្តិ ទឌ្ឍដ្ឋានំ វុច្ចតិ. យថា អគ្គិ ទឌ្ឍដ្ឋានំ បុន ន និវត្តតិ, ន តត្ថ ភិយ្យោ អាគច្ឆតិ, ឯវំ មគ្គញាណគ្គិនា ទឌ្ឍកាមគុណដ្ឋានំ អនិវត្តមានោ តត្ថ ភិយ្យោ អនាគច្ឆន្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

សន្ទាលគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១៩. ឱក្ខិត្តចក្ខូតិ ¶ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ ចក្ខុលោលព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា បាទលោលព្រហ្មទត្តោ វិយ នាដកទស្សនំ អនុយុត្តោ ហោតិ. អយំ បន វិសេសោ – សោ អសន្តុដ្ឋោ តត្ថ តត្ថ គច្ឆតិ. អយំ តំ តំ នាដកំ ទិស្វា អតីវ អភិនន្ទិត្វា នាដកទស្សនបរិវត្តនេន តណ្ហំ វឌ្ឍេន្តោ វិចរតិ. សោ កិរ នាដកទស្សនត្ថំ អាគតំ អញ្ញតរំ កុដុម្ពិយភរិយំ ទិស្វា រាគំ ឧប្បាទេសិ. តតោ សំវេគំ អាបជ្ជិត្វា បុន ‘‘អរេ, អហំ ឥមំ តណ្ហំ វឌ្ឍេន្តោ អបាយបរិបូរកោ ភវិស្សាមិ, ហន្ទ, នំ និគ្គណ្ហាមី’’តិ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា អត្តនោ បុរិមបដិបត្តិំ គរហន្តោ តប្បដិបក្ខគុណទីបិកំ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.

តត្ថ ¶ ឱក្ខិត្តចក្ខូតិ ហេដ្ឋាខិត្តចក្ខុ, សត្តគីវដ្ឋិកានិ បដិបាដិយា ឋបេត្វា បរិវជ្ជនគហេតព្ពទស្សនត្ថំ យុគមត្តំ បេក្ខមានោតិ វុត្តំ ហោតិ. ន តុ ហនុកដ្ឋិនា ហទយដ្ឋិំ សង្ឃដ្ដេន្តោ. ឯវញ្ហិ ឱក្ខិត្តចក្ខុតា ន សមណសារុប្បា ហោតិ. ន ច បាទលោលោតិ ឯកស្ស ទុតិយោ, ទ្វិន្នំ តតិយោតិ ឯវំ គណមជ្ឈំ បវិសិតុកាមតាយ កណ្ឌូយមានបាទោ វិយ អភវន្តោ, ទីឃចារិកអនិវត្តចារិកវិរតោ. គុត្តិន្ទ្រិយោតិ ឆសុ ឥន្ទ្រិយេសុ ឥធ មនិន្ទ្រិយស្ស វិសុំ វុត្តត្តា វុត្តាវសេសវសេន ច គោបិតិន្ទ្រិយោ. រក្ខិតមានសានោតិ មានសំ ឯវ មានសានំ, តំ រក្ខិតមស្សាតិ ¶ រក្ខិតមានសានោ. យថា កិលេសេហិ ន វិលុប្បតិ, ឯវំ រក្ខិតចិត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. អនវស្សុតោតិ ឥមាយ បដិបត្តិយា តេសុ តេសុ អារម្មណេសុ កិលេសអន្វស្សវវិរហិតោ. អបរិឌយ្ហមានោតិ កិលេសគ្គីហិ អបរិឌយ្ហមានោ. ពហិទ្ធា វា អនវស្សុតោ, អជ្ឈត្តំ អបរិឌយ្ហមានោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

ឱក្ខិត្តចក្ខុគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២០. ឱហារយិត្វាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញោបិ ចាតុមាសិកព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា ចតុមាសេ ចតុមាសេ ឧយ្យានកីឡំ គច្ឆតិ. សោ ឯកទិវសំ គិម្ហានំ មជ្ឈិមមាសេ ឧយ្យានំ បវិសន្តោ ឧយ្យានទ្វារេ បត្តសញ្ឆន្នំ បុប្ផាលង្កតសាខាវិដបំ បារិច្ឆត្តកកោវិឡារំ ទិស្វា ឯកំ បុប្ផំ គហេត្វា ឧយ្យានំ បាវិសិ. តតោ ‘‘រញ្ញា អគ្គបុប្ផំ គហិត’’ន្តិ អញ្ញតរោបិ អមច្ចោ ហត្ថិក្ខន្ធេ ឋិតោ ឯកមេវ បុប្ផំ អគ្គហេសិ. ឯតេនេវុបាយេន សព្ពោ ¶ ពលកាយោ អគ្គហេសិ. បុប្ផេហិ អនស្សាទេន្តា បត្តម្បិ គណ្ហិំសុ. សោ រុក្ខោ និប្បត្តបុប្ផោ ខន្ធមត្តោវ អហោសិ. រាជា សាយន្ហសមយេ ឧយ្យានា និក្ខមន្តោ តំ ទិស្វា ‘‘កិំ កតោ អយំ រុក្ខោ, មមាគមនវេលាយ មណិវណ្ណសាខន្តរេសុ បវាឡសទិសបុប្ផាលង្កតោ អហោសិ, ឥទានិ និប្បត្តបុប្ផោ ជាតោ’’តិ ចិន្តេន្តោ តស្សេវ អវិទូរេ អបុប្ផិតរុក្ខំ សញ្ឆន្នបលាសំ អទ្ទស. ទិស្វា ចស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អយំ រុក្ខោ បុប្ផភរិតសាខត្តា ពហុជនស្ស លោភនីយោ អហោសិ, តេន មុហុត្តេនេវ ¶ ព្យសនំ បត្តោ. អយំ បនញ្ញោ អលោភនីយត្តា តថេវ ឋិតោ. ឥទញ្ចាបិ រជ្ជំ បុប្ផិតរុក្ខោ វិយ លោភនីយំ, ភិក្ខុភាវោ បន អបុប្ផិតរុក្ខោ វិយ អលោភនីយោ. តស្មា យាវ ឥទម្បិ អយំ រុក្ខោ វិយ ន វិលុប្បតិ, តាវ អយមញ្ញោ សញ្ឆន្នបត្តោ យថា បារិច្ឆត្តកោ, ឯវំ កាសាវេន សញ្ឆន្នោ ហុត្វា បព្ពជេយ្យ’’ន្តិ. សោ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.

តត្ថ កាសាយវត្ថោ អភិនិក្ខមិត្វាតិ ឥមស្ស បាទស្ស គេហា និក្ខមិត្វា កាសាយវត្ថនិវត្ថោ ហុត្វាតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ. សេសំ វុត្តនយេនេវ សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ ន វិត្ថារិតន្តិ.

បារិច្ឆត្តកគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

តតិយវគ្គោ និដ្ឋិតោ.

១២១. រសេសូតិ ¶ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ ពារាណសិរាជា ឧយ្យានេ អមច្ចបុត្តេហិ បរិវុតោ សិលាបដ្ដបោក្ខរណិយំ កីឡតិ. តស្ស សូទោ សព្ពមំសានំ រសំ គហេត្វា អតីវ សុសង្ខតំ អមតកប្បំ អន្តរភត្តំ បចិត្វា ឧបនាមេសិ. សោ តត្ថ គេធមាបន្នោ កស្សចិ កិញ្ចិ អទត្វា អត្តនាវ ភុញ្ជិ. ឧទកំ កីឡន្តោ អតិវិកាលេ និក្ខន្តោ សីឃំ សីឃំ ភុញ្ជិ. យេហិ សទ្ធិំ បុព្ពេ ភុញ្ជតិ, ន តេសំ កញ្ចិ សរិ. អថ បច្ឆា បដិសង្ខានំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘អហោ! មយា បាបំ កតំ, យ្វាយំ រសតណ្ហាភិភូតោ សព្ពជនំ វិស្សរិត្វា ឯកកោវ ភុញ្ជិំ, ហន្ទ, នំ រសតណ្ហំ និគ្គណ្ហាមី’’តិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា អត្តនោ បុរិមបដិបត្តិំ គរហន្តោ តប្បដិបក្ខគុណទីបិកំ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.

តត្ថ ¶ រសេសូតិ អម្ពិលមធុរតិត្តកកដុកលោណខារិកកសាវាទិភេទេសុ សាយនីយេសុ. គេធំ អករន្តិ គិទ្ធិំ អករោន្តោ, តណ្ហំ អនុប្បាទេន្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. អលោលោតិ ‘‘ឥទំ សាយិស្សាមិ, ឥទំ សាយិស្សាមី’’តិ ឯវំ រសវិសេសេសុ អនាកុលោ. អនញ្ញបោសីតិ បោសេតព្ពកសទ្ធិវិហារិកាទិវិរហិតោ. កាយសន្ធារណមត្តេន សន្តុដ្ឋោតិ វុត្តំ ហោតិ. យថា វា បុព្ពេ ឧយ្យានេ រសេសុ គេធករណសីលោ អញ្ញបោសី អាសិំ, ឯវំ អហុត្វា យាយ តណ្ហាយ លោលោ ហុត្វា រសេសុ គេធំ ករោតិ, តំ ¶ តណ្ហំ ហិត្វា អាយតិំ តណ្ហាមូលកស្ស អញ្ញស្ស អត្តភាវស្សានិព្ពត្តាបនេន អនញ្ញបោសីតិ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា អត្ថភញ្ជនកដ្ឋេន កិលេសា ‘‘អញ្ញេ’’តិ វុច្ចន្តិ, តេសំ អបោសនេន អនញ្ញបោសីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. សបទានចារីតិ អវោក្កម្មចារី អនុបុព្ពចារី, ឃរបដិបាដិំ អឆឌ្ឌេត្វា អឌ្ឍកុលញ្ច ទលិទ្ទកុលញ្ច និរន្តរំ បិណ្ឌាយ បវិសមានោតិ អត្ថោ. កុលេ កុលេ អប្បដិពទ្ធចិត្តោតិ ខត្តិយកុលាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ កិលេសវសេន អលគ្គចិត្តោ, ចន្ទោបមោ និច្ចនវកោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

រសគេធគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២២. បហាយ បញ្ចាវរណានីតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញតរោ រាជា បឋមជ្ឈានលាភី អហោសិ. សោ ឈានានុរក្ខណត្ថំ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ បត្វា អត្តនោ បដិបត្តិសម្បទំ ទីបេន្តោ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.

តត្ថ បញ្ចាវរណានីតិ បញ្ច នីវរណានិ ឯវ, តានិ ឧរគសុត្តេ (សុ. និ. ១ អាទយោ) អត្ថតោ វុត្តានិ. តានិ បន យស្មា អព្ភាទយោ វិយ ចន្ទសូរិយេ ចេតោ អាវរន្តិ, តស្មា ‘‘អាវរណានិ ចេតសោ’’តិ វុត្តានិ. តានិ ឧបចារេន វា អប្បនាយ វា បហាយ វិជហិត្វាតិ អត្ថោ ¶ . ឧបក្កិលេសេតិ ឧបគម្ម ចិត្តំ វិពាធេន្តេ អកុសលធម្មេ, វត្ថោបមាទីសុ (ម. និ. ១.៧០ អាទយោ) វុត្តេ អភិជ្ឈាទយោ វា. ព្យបនុជ្ជាតិ បនុទិត្វា, វិបស្សនាមគ្គេន បជហិត្វាតិ អត្ថោ. សព្ពេតិ អនវសេសេ. ឯវំ សមថវិបស្សនាសម្បន្នោ បឋមមគ្គេន ទិដ្ឋិនិស្សយស្ស បហីនត្តា អនិស្សិតោ, សេសមគ្គេហិ ឆេត្វា តេធាតុកំ ¶ សិនេហទោសំ, តណ្ហារាគន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សិនេហោ ឯវ ហិ គុណបដិបក្ខតោ សិនេហទោសោតិ វុត្តោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

អាវរណគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២៣. វិបិដ្ឋិកត្វានាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញតរោ រាជា ចតុត្ថជ្ឈានលាភី អហោសិ. សោបិ ឈានានុរក្ខណត្ថំ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា អត្តនោ បដិបត្តិសម្បទំ ទីបេន្តោ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.

តត្ថ វិបិដ្ឋិកត្វានាតិ បិដ្ឋិតោ កត្វា, ឆឌ្ឌេត្វា វិជហិត្វាតិ អត្ថោ ¶ . សុខញ្ច ទុក្ខន្តិ កាយិកំ សាតាសាតំ. សោមនស្សទោមនស្សន្តិ ចេតសិកំ សាតាសាតំ. ឧបេក្ខន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានុបេក្ខំ. សមថន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិំ ឯវ. វិសុទ្ធន្តិ បញ្ចនីវរណវិតក្កវិចារបីតិសុខសង្ខាតេហិ នវហិ បច្ចនីកធម្មេហិ វិមុត្តត្តា អតិសុទ្ធំ, និទ្ធន្តសុវណ្ណមិវ វិគតូបក្កិលេសន្តិ អត្ថោ.

អយំ បន យោជនា – វិបិដ្ឋិកត្វាន សុខញ្ច ទុក្ខញ្ច បុព្ពេវ, បឋមជ្ឈានូបចារេយេវ ទុក្ខំ តតិយជ្ឈានូបចារេយេវ សុខន្តិ អធិប្បាយោ. បុន អាទិតោ វុត្តំ ច-ការំ បរតោ នេត្វា ‘‘សោមនស្សំ ទោមនស្សញ្ច វិបិដ្ឋិកត្វាន បុព្ពេវា’’តិ អធិការោ. តេន សោមនស្សំ ចតុត្ថជ្ឈានូបចារេ, ទោមនស្សញ្ច ទុតិយជ្ឈានូបចារេយេវាតិ ទីបេតិ. ឯតានិ ហិ ឯតេសំ បរិយាយតោ បហានដ្ឋានានិ. និប្បរិយាយតោ បន ទុក្ខស្ស បឋមជ្ឈានំ, ទោមនស្សស្ស ទុតិយជ្ឈានំ, សុខស្ស តតិយជ្ឈានំ, សោមនស្សស្ស ចតុត្ថជ្ឈានំ បហានដ្ឋានំ. យថាហ – ‘‘បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ឯត្ថុប្បន្នំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតី’’តិអាទិកំ (សំ. និ. ៥.៥១០) សព្ពំ អដ្ឋសាលិនិយា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៦៥) វុត្តំ. យថា បុព្ពេវាតិ តីសុ បឋមជ្ឈានាទីសុ ទុក្ខទោមនស្សសុខានិ វិបិដ្ឋិកត្វា ឯវមេត្ថ ចតុត្ថជ្ឈានេ សោមនស្សំ វិបិដ្ឋិកត្វា ឥមាយ បដិបទាយ លទ្ធានុបេក្ខំ សមថំ វិសុទ្ធំ ឯកោ ចរេតិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

វិបិដ្ឋិគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២៤. អារទ្ធវីរិយោតិ ¶ ¶ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ បច្ចន្តរាជា សហស្សយោធពលកាយោ រជ្ជេន ខុទ្ទកោ, បញ្ញាយ មហន្តោ អហោសិ. សោ ឯកទិវសំ ‘‘កិញ្ចាបិ អហំ ខុទ្ទកោ រជ្ជេន, បញ្ញវតា បន សក្កា សកលជម្ពុទីបំ គហេតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា សាមន្តរញ្ញោ ទូតំ បាហេសិ – ‘‘សត្តាហព្ភន្តរេ មេ រជ្ជំ វា ទេតុ យុទ្ធំ វា’’តិ. តតោ សោ អត្តនោ អមច្ចេ សន្និបាតាបេត្វា អាហ – ‘‘មយា តុម្ហេ អនាបុច្ឆាយេវ សាហសំ កម្មំ កតំ, អមុកស្ស រញ្ញោ ឯវំ បេសិតំ, កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? តេ អាហំសុ – ‘‘សក្កា, មហារាជ, សោ ទូតោ និវត្តេតុ’’ន្តិ. ‘‘ន សក្កា, គតោ ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘យទិ ឯវំ វិនាសិតម្ហា តយា, តេន ហិ ទុក្ខំ អញ្ញស្ស សត្ថេន មរិតុំ, ហន្ទ, មយំ អញ្ញមញ្ញំ បហរិត្វា មរាម, អត្តានំ បហរិត្វា មរាម, ឧព្ពន្ធាម, វិសំ ខាទាមា’’តិ. ឯវំ ឯតេសុ ឯកមេកោ ¶ មរណមេវ សំវណ្ណេតិ. តតោ រាជា ‘‘កិំ មេ ឥមេហិ, អត្ថិ, ភណេ, មយ្ហំ យោធា’’តិ អាហ. អថ ‘‘អហំ មហារាជ យោធោ, អហំ មហារាជ យោធោ’’តិ យោធសហស្សំ ឧដ្ឋហិ.

រាជា ‘‘ឯតេ ឧបបរិក្ខិស្សាមី’’តិ មហន្តំ ចិតកំ សជ្ជាបេត្វា អាហ – ‘‘មយា, ភណេ, ឥទំ សាហសំ កតំ, តំ មេ អមច្ចា បដិក្កោសន្តិ, ស្វាហំ ចិតកំ បវិសិស្សាមិ. កោ មយា សទ្ធិំ បវិសិស្សតិ, កេន មយ្ហំ ជីវិតំ បរិច្ចត្ត’’ន្តិ? ឯវំ វុត្តេ បញ្ចសតា យោធា ឧដ្ឋហិំសុ ‘‘មយំ, មហារាជ, បវិសិស្សាមា’’តិ. តតោ រាជា ឥតរេ បញ្ចសតេ អាហ – ‘‘តុម្ហេ ទានិ, តាតា, កិំ ករិស្សថា’’តិ? តេ អាហំសុ – ‘‘នាយំ, មហារាជ, បុរិសការោ, ឥត្ថិចរិយា ឯសា, អបិច មហារាជេន បដិរញ្ញោ ទូតោ បេសិតោ, តេ មយំ តេន រញ្ញា សទ្ធិំ យុជ្ឈិត្វា មរិស្សាមា’’តិ. តតោ រាជា ‘‘បរិច្ចត្តំ តុម្ហេហិ មម ជីវិត’’ន្តិ ចតុរង្គិនិំ សេនំ សន្នយ្ហិត្វា តេន យោធសហស្សេន បរិវុតោ គន្ត្វា រជ្ជសីមាយ និសីទិ.

សោបិ បដិរាជា តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘អរេ, សោ ខុទ្ទករាជា មម ទាសស្សាបិ នប្បហោតី’’តិ ទុស្សិត្វា សព្ពំ ពលកាយំ អាទាយ យុជ្ឈិតុំ និក្ខមិ. ខុទ្ទករាជា តំ អព្ភុយ្យាតំ ទិស្វា ពលកាយំ អាហ – ‘‘តាតា, តុម្ហេ ន ពហុកា, សព្ពេ សម្បិណ្ឌិត្វា អសិចម្មំ គហេត្វា សីឃំ ឥមស្ស រញ្ញោ បុរតោ ឧជុកំ ឯវ គច្ឆថា’’តិ. តេ តថា អកំសុ. អថស្ស ¶ សា សេនា ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា អន្តរមទាសិ. តេ តំ រាជានំ ជីវគ្គាហំ គហេត្វា អត្តនោ រញ្ញោ ‘‘តំ មារេស្សាមី’’តិ អាគច្ឆន្តស្ស អទំសុ. បដិរាជា តំ អភយំ យាចិ. រាជា តស្ស អភយំ ទត្វា សបថំ ការាបេត្វា អត្តនោ វសេ កត្វា តេន សហ អញ្ញំ រាជានំ អព្ភុគ្គន្ត្វា តស្ស រជ្ជសីមាយ ឋត្វា បេសេសិ – ‘‘រជ្ជំ វា មេ ទេតុ យុទ្ធំ វា’’តិ. សោ ‘‘អហំ ឯកយុទ្ធម្បិ ¶ ន សហាមី’’តិ រជ្ជំ និយ្យាទេសិ. ឯតេនុបាយេន សព្ពេ រាជានោ គហេត្វា អន្តេ ពារាណសិរាជានម្បិ អគ្គហេសិ.

សោ ឯកសតរាជបរិវុតោ សកលជម្ពុទីបរជ្ជំ អនុសាសន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ បុព្ពេ ខុទ្ទកោ អហោសិំ, សោម្ហិ ឥទានិ អត្តនោ ញាណសម្បត្តិយា សកលជម្ពុទីបមណ្ឌលស្ស ឥស្សរោ រាជា ជាតោ. តំ ខោ បន មេ ញាណំ លោកិយវីរិយសម្បយុត្តំ, នេវ និព្ពិទាយ ន វិរាគាយ សំវត្តតិ, យំនូនាហំ ឥមិនា ញាណេន លោកុត្តរធម្មំ គវេសេយ្យ’’ន្តិ. តតោ ពារាណសិរញ្ញោ រជ្ជំ ទត្វា បុត្តទារញ្ច សកជនបទេយេវ ឋបេត្វា សព្ពំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា អត្តនោ វីរិយសម្បត្តិំ ទីបេន្តោ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.

តត្ថ អារទ្ធំ វីរិយំ អស្សាតិ អារទ្ធវីរិយោ. ឯតេន អត្តនោ មហាវីរិយតំ ទស្សេតិ. បរមត្ថោ វុច្ចតិ និព្ពានំ, បរមត្ថស្ស បត្តិ បរមត្ថបត្តិ, តស្សា បរមត្ថបត្តិយា. ឯតេន វីរិយារម្ភេន បត្តព្ពំ ¶ ផលំ ទស្សេតិ. អលីនចិត្តោតិ ឯតេន វីរិយូបត្ថម្ភានំ ចិត្តចេតសិកានំ អលីនតំ ទស្សេតិ. អកុសីតវុត្តីតិ ឯតេន ឋានចង្កមាទីសុ កាយស្ស អនវសីទនំ ទស្សេតិ. ទឡ្ហនិក្កមោតិ ឯតេន ‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ចា’’តិ (ម. និ. ២.១៨៤; អ. និ. ២.៥; មហានិ. ១៩៦) ឯវំ បវត្តំ បទហនវីរិយំ ទស្សេតិ, យំ តំ អនុបុព្ពសិក្ខាទីសុ បទហន្តោ ‘‘កាយេន ចេវ បរមត្ថសច្ចំ សច្ឆិករោតី’’តិ វុច្ចតិ. អថ វា ឯតេន មគ្គសម្បយុត្តំ វីរិយំ ទស្សេតិ. តម្បិ ទឡ្ហញ្ច ភាវនាបារិបូរិគតត្តា, និក្កមោ ច សព្ពសោ បដិបក្ខា និក្ខន្តត្តា, តស្មា តំសមង្គីបុគ្គលោបិ ទឡ្ហោ និក្កមោ អស្សាតិ ‘‘ទឡ្ហនិក្កមោ’’តិ វុច្ចតិ. ថាមពលូបបន្នោតិ មគ្គក្ខណេ កាយថាមេន ច ញាណពលេន ច ឧបបន្នោ. អថ វា ថាមភូតេន ពលេន ¶ ឧបបន្នោ, ថិរញាណពលូបបន្នោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេន តស្ស វីរិយស្ស វិបស្សនាញាណសម្បយោគំ ទីបេន្តោ យោគបធានភាវំ សាធេតិ. បុព្ពភាគមជ្ឈិមឧក្កដ្ឋវីរិយវសេន វា តយោបិ បាទា យោជេតព្ពា. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

អារទ្ធវីរិយគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២៥. បដិសល្លានន្តិ កា ឧប្បត្តិ? ឥមិស្សា គាថាយ អាវរណគាថាយ វិយ ឧប្បត្តិ, នត្ថិ កោចិ វិសេសោ. អត្ថវណ្ណនាយ បនស្សា បដិសល្លានន្តិ តេហិ តេហិ សត្តសង្ខារេហិ បដិនិវត្តិត្វា សល្លានំ, ឯកមន្តសេវិតា ឯកីភាវោ កាយវិវេកោតិ អត្ថោ. ឈានន្តិ បច្ចនីកឈាបនតោ អារម្មណលក្ខណូបនិជ្ឈានតោ ច ចិត្តវិវេកោ វុច្ចតិ. តត្ថ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ¶ នីវរណាទិបច្ចនីកឈាបនតោ កសិណាទិអារម្មណូបនិជ្ឈានតោ ច ‘‘ឈាន’’ន្តិ វុច្ចតិ. វិបស្សនាមគ្គផលានិ សត្តសញ្ញាទិបច្ចនីកឈាបនតោ លក្ខណូបនិជ្ឈានតោ ច ‘‘ឈាន’’និ វុច្ចតិ. ឥធ បន អារម្មណូបនិជ្ឈានមេវ អធិប្បេតំ. ឯវមេតំ បដិសល្លានញ្ច ឈានញ្ច អរិញ្ចមានោ អជហមានោ អនិស្សជ្ជមានោ. ធម្មេសូតិ វិបស្សនូបគេសុ បញ្ចក្ខន្ធាទិធម្មេសុ. និច្ចន្តិ សតតំ សមិតំ អព្ពោកិណ្ណំ. អនុធម្មចារីតិ តេ ធម្មេ អារព្ភ បវត្តនេន អនុគតំ វិបស្សនាធម្មំ ចរមានោ. អថ វា ធម្មេសូតិ ឯត្ថ ធម្មាតិ នវលោកុត្តរធម្មា, តេសំ ធម្មានំ អនុលោមោ ធម្មោតិ អនុធម្មោ, វិបស្សនាយេតំ អធិវចនំ. តត្ថ ‘‘ធម្មានំ និច្ចំ អនុធម្មចារី’’តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធសុខត្ថំ ¶ វិភត្តិព្យត្តយេន ‘‘ធម្មេសូ’’តិ វុត្តំ សិយា. អាទីនវំ សម្មសិតា ភវេសូតិ តាយ អនុធម្មចារិតាសង្ខាតាយ វិបស្សនាយ អនិច្ចាការាទិទោសំ តីសុ ភវេសុ សមនុបស្សន្តោ ឯវំ ឥមាយ កាយចិត្តវិវេកសិខាបត្តវិបស្សនាសង្ខាតាយ បដិបទាយ អធិគតោតិ វត្តព្ពោ ឯកោ ចរេតិ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា.

បដិសល្លានគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២៦. តណ្ហក្ខយន្តិ ¶ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ ពារាណសិរាជា មហច្ចរាជានុភាវេន នគរំ បទក្ខិណំ ករោតិ. តស្ស សរីរសោភាយ អាវជ្ជិតហទយា សត្តា បុរតោ គច្ឆន្តាបិ និវត្តិត្វា តមេវ ឧល្លោកេន្តិ, បច្ឆតោ គច្ឆន្តាបិ, ឧភោហិ បស្សេហិ គច្ឆន្តាបិ. បកតិយា ឯវ ហិ ពុទ្ធទស្សនេ បុណ្ណចន្ទសមុទ្ទរាជទស្សនេ ច អតិត្តោ លោកោ. អថ អញ្ញតរា កុដុម្ពិយភរិយាបិ ឧបរិបាសាទគតា សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា ឱលោកយមានា អដ្ឋាសិ. រាជា តំ ទិស្វា បដិពទ្ធចិត្តោ ហុត្វា អមច្ចំ អាណាបេសិ – ‘‘ជានាហិ តាវ, ភណេ, ‘អយំ ឥត្ថី សសាមិកា វា អសាមិកា វា’’’តិ? សោ ញត្វា ‘‘សសាមិកា, ទេវា’’តិ អារោចេសិ. អថ រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមា វីសតិសហស្សនាដកិត្ថិយោ ទេវច្ឆរាយោ វិយ មំ ឯវ ឯកំ អភិរមាបេន្តិ, សោ ទានាហំ ឯតាបិ អតុស្សិត្វា បរស្ស ឥត្ថិយា តណ្ហំ ឧប្បាទេសិំ. សា ឧប្បន្នា អបាយមេវ អាកឌ្ឍតី’’តិ តណ្ហាយ អាទីនវំ ទិស្វា ‘‘ហន្ទ, នំ និគ្គណ្ហាមី’’តិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.

តត្ថ តណ្ហក្ខយន្តិ និព្ពានំ, ឯវំ ទិដ្ឋាទីនវាយ វា តណ្ហាយ អប្បវត្តិំ. អប្បមត្តោតិ សាតច្ចការី, សក្កច្ចការី. អនេឡមូគោតិ អលាលាមុខោ. អថ វា អនេឡោ ច អមូគោ ច, បណ្ឌិតោ ព្យត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. ហិតសុខសម្បាបកំ សុតមស្ស អត្ថីតិ សុតវា, អាគមសម្បន្នោតិ វុត្តំ ¶ ហោតិ. សតីមាតិ ចិរកតាទីនំ អនុស្សរិតា. សង្ខាតធម្មោតិ ធម្មូបបរិក្ខាយ បរិញ្ញាតធម្មោ. និយតោតិ អរិយមគ្គេន និយតភាវប្បត្តោ. បធានវាតិ សម្មប្បធានវីរិយសម្បន្នោ. ឧប្បដិបាដិយា ឯស បាឋោ យោជេតព្ពោ. ឯវមេវ តេហិ អប្បមាទាទីហិ សមន្នាគតោ និយាមសម្បាបកេន បធានេន បធានវា, តេន បធានេន សម្បត្តនិយាមតោ និយតោ, តតោ អរហត្តប្បត្តិយា សង្ខាតធម្មោ. អរហា ហិ បុន សង្ខាតព្ពាភាវតោ ‘‘សង្ខាតធម្មោ’’តិ វុច្ចតិ. យថាហ – ‘‘យេ ¶ ច សង្ខាតធម្មាសេ, យេ ច សេខា បុថូ ឥធា’’តិ (សុ. និ. ១០៤៤; ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៧). សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

តណ្ហក្ខយគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២៧. សីហោវាតិ ¶ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរស្ស កិរ ពារាណសិរញ្ញោ ទូរេ ឧយ្យានំ ហោតិ, សោ បគេវ ឧដ្ឋាយ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ យានា ឱរុយ្ហ ឧទកដ្ឋានំ ឧបគតោ ‘‘មុខំ ធោវិស្សាមី’’តិ. តស្មិញ្ច បទេសេ សីហី សីហបោតកំ ជនេត្វា គោចរាយ គតា. រាជបុរិសោ តំ ទិស្វា ‘‘សីហបោតកោ, ទេវា’’តិ អារោចេសិ. រាជា ‘‘សីហោ កិរ កស្សចិ ន ភាយតី’’តិ តំ ឧបបរិក្ខិតុំ ភេរិអាទីនិ អាកោដាបេសិ, សីហបោតកោ តំ សទ្ទំ សុត្វាបិ តថេវ សយិ. អថ យាវតតិយំ អាកោដាបេសិ. សោ តតិយវារេ សីសំ ឧក្ខិបិត្វា សព្ពំ បរិសំ ឱលោកេត្វា តថេវ សយិ. អថ រាជា ‘‘យាវស្ស មាតា នាគច្ឆតិ, តាវ គច្ឆាមា’’តិ វត្វា គច្ឆន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘តទហុជាតោបិ សីហបោតកោ ន សន្តសតិ ន ភាយតិ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ តណ្ហាទិដ្ឋិបរិតាសំ ឆឌ្ឌេត្វា ន សន្តសេយ្យំ ន ភាយេយ្យ’’ន្តិ? សោ តំ អារម្មណំ គហេត្វា គច្ឆន្តោ បុន កេវដ្ដេហិ មច្ឆេ គហេត្វា សាខាសុ ពន្ធិត្វា បសារិតេ ជាលេ វាតំ អសង្គំយេវ គច្ឆមានំ ទិស្វា តស្មិំ និមិត្តំ អគ្គហេសិ – ‘‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ តណ្ហាទិដ្ឋិមោហជាលំ ផាលេត្វា ឯវំ អសជ្ជមានោ គច្ឆេយ្យ’’ន្តិ?

អថ ឧយ្យានំ គន្ត្វា សិលាបដ្ដបោក្ខរណិយា តីរេ និសិន្នោ វាតព្ភាហតានិ បទុមានិ ឱនមិត្វា ឧទកំ ផុសិត្វា វាតវិគមេ បុន យថាឋានេ ឋិតានិ ឧទកេន អនុបលិត្តានិ ទិស្វា តស្មិំ និមិត្តំ អគ្គហេសិ – ‘‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ យថា ឯតានិ ឧទកេ ជាតានិ ឧទកេន អនុបលិត្តានិ តិដ្ឋន្តិ. ឯវំ លោកេ ជាតោ លោកេន អនុបលិត្តោ តិដ្ឋេយ្យ’’ន្តិ. សោ បុនប្បុនំ ‘‘យថា សីហោ វាតោ បទុមានិ, ឯវំ អសន្តសន្តេន អសជ្ជមានេន អនុបលិត្តេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេត្វា រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.

តត្ថ ¶ សីហោតិ ចត្តារោ សីហា – តិណសីហោ, បណ្ឌុសីហោ, កាឡសីហោ, កេសរសីហោតិ. តេសំ កេសរសីហោ អគ្គមក្ខាយតិ. សោ ឥធ អធិប្បេតោ. វាតោ បុរត្ថិមាទិវសេន អនេកវិធោ. បទុមំ រត្តសេតាទិវសេន. តេសុ យោ កោចិ វាតោ យំ កិញ្ចិ បទុមញ្ច វដ្ដតិយេវ. តត្ថ យស្មា សន្តាសោ នាម អត្តសិនេហេន ហោតិ, អត្តសិនេហោ ¶ ច នាម តណ្ហាលេបោ, សោបិ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តេន វា ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តេន វា លោភេន ហោតិ, សោបិ ¶ ច តណ្ហាយេវ. សជ្ជនំ បន តត្ថ ឧបបរិក្ខាទិវិរហិតស្ស មោហេន ហោតិ, មោហោ ច អវិជ្ជា. តត្ថ សមថេន តណ្ហាយ បហានំ, វិបស្សនាយ អវិជ្ជាយ. តស្មា សមថេន អត្តសិនេហំ បហាយ សីហោវ សទ្ទេសុ អនិច្ចទុក្ខាទីសុ អសន្តសន្តោ, វិបស្សនាយ មោហំ បហាយ វាតោវ ជាលម្ហិ ខន្ធាយតនាទីសុ អសជ្ជមានោ, សមថេនេវ លោភំ លោភសម្បយុត្តទិដ្ឋិញ្ច បហាយ, បទុមំវ តោយេន សព្ពភវភោគលោភេន អលិប្បមានោ. ឯត្ថ ច សមថស្ស សីលំ បទដ្ឋានំ, សមថោ សមាធិស្ស, សមាធិ វិបស្សនាយាតិ ឯវំ ទ្វីសុ ធម្មេសុ សិទ្ធេសុ តយោ ខន្ធា សិទ្ធាវ ហោន្តិ. តត្ថ សីលក្ខន្ធេន សូរោ ហោតិ. សោ សីហោវ សទ្ទេសុ អាឃាតវត្ថូសុ កុជ្ឈិតុកាមតាយ ន សន្តសតិ, បញ្ញាក្ខន្ធេន បដិវិទ្ធសភាវោ វាតោវ ជាលម្ហិ ខន្ធាទិធម្មភេទេ ន សជ្ជតិ, សមាធិក្ខន្ធេន វីតរាគោ បទុមំវ តោយេន រាគេន ន លិប្បតិ. ឯវំ សមថវិបស្សនាហិ សីលសមាធិបញ្ញាក្ខន្ធេហិ ច យថាសម្ភវំ តណ្ហាវិជ្ជានំ តិណ្ណញ្ច អកុសលមូលានំ បហានវសេន អសន្តសន្តោ អសជ្ជមានោ អលិប្បមានោ ច វេទិតព្ពោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

សីហាទិគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២៨. សីហោ យថាតិ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ ពារាណសិរាជា បច្ចន្តំ កុបិតំ វូបសមេតុំ គាមានុគាមិមគ្គំ ឆឌ្ឌេត្វា ឧជុំ អដវិមគ្គំ គហេត្វា មហតិយា សេនាយ គច្ឆតិ. តេន ច សមយេន អញ្ញតរស្មិំ បព្ពតបាទេ សីហោ ពាលសូរិយាតបំ តប្បមានោ និបន្នោ ហោតិ. តំ ទិស្វា រាជបុរិសា រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា ‘‘សីហោ កិរ ន សន្តសតី’’តិ ភេរិបណវាទិសទ្ទំ ការាបេសិ, សីហោ តថេវ និបជ្ជិ. ទុតិយម្បិ ការាបេសិ, សីហោ តថេវ និបជ្ជិ. តតិយម្បិ ការាបេសិ, តទា ‘‘សីហោ មម បដិសត្តុ អត្ថី’’តិ ចតូហិ បាទេហិ សុប្បតិដ្ឋិតំ បតិដ្ឋហិត្វា សីហនាទំ នទិ. តំ សុត្វា ហត្ថារោហាទយោ ហត្ថិអាទីហិ ឱរោហិត្វា តិណគហនានិ បវិដ្ឋា, ហត្ថិអស្សគណា ទិសាវិទិសា បលាតា. រញ្ញោ ហត្ថីបិ រាជានំ គហេត្វា វនគហនានិ បោថយមានោ បលាយិ ¶ . រាជា តំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តោ រុក្ខសាខាយ ឱលម្ពិត្វា បថវិំ បតិត្វា ឯកបទិកមគ្គេន គច្ឆន្តោ បច្ចេកពុទ្ធានំ វសនដ្ឋានំ បាបុណិ. តត្ថ បច្ចេកពុទ្ធេ បុច្ឆិ – ‘‘អបិ, ភន្តេ, សទ្ទមស្សុត្ថា’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. ‘‘កស្ស សទ្ទំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘បឋមំ ¶ ភេរិសង្ខាទីនំ, បច្ឆា សីហស្សា’’តិ ¶ . ‘‘ន ភាយិត្ថ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ន មយំ, មហារាជ, កស្សចិ សទ្ទស្ស ភាយាមា’’តិ. ‘‘សក្កា បន, ភន្តេ, មយ្ហម្បិ ឯទិសំ កាតុ’’ន្តិ? ‘‘សក្កា, មហារាជ, សចេ បព្ពជិស្សសី’’តិ. ‘‘បព្ពជាមិ, ភន្តេ’’តិ. តតោ នំ បព្ពាជេត្វា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ អាភិសមាចារិកំ សិក្ខាបេសុំ. សោបិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.

តត្ថ សហនា ច ហននា ច សីឃជវត្តា ច សីហោ. កេសរសីហោវ ឥធ អធិប្បេតោ. ទាឋា ពលមស្ស អត្ថីតិ ទាឋពលី. បសយ្ហ អភិភុយ្យាតិ ឧភយំ ចារី-សទ្ទេន សហ យោជេតព្ពំ បសយ្ហចារី អភិភុយ្យចារីតិ. តត្ថ បសយ្ហ និគ្គហេត្វា ចរណេន បសយ្ហចារី, អភិភវិត្វា សន្តាសេត្វា វសីកត្វា ចរណេន អភិភុយ្យចារី. ស្វាយំ កាយពលេន បសយ្ហចារី, តេជសា អភិភុយ្យចារី, តត្ថ សចេ កោចិ វទេយ្យ – ‘‘កិំ បសយ្ហ អភិភុយ្យ ចារី’’តិ, តតោ មិគានន្តិ សាមិវចនំ ឧបយោគត្ថេ កត្វា ‘‘មិគេ បសយ្ហ អភិភុយ្យ ចារី’’តិ បដិវត្តព្ពំ. បន្តានីតិ ទូរានិ. សេនាសនានីតិ វសនដ្ឋានានិ. សេសំ វុត្តនយេនេវ សក្កា ជានិតុន្តិ ន វិត្ថារិតន្តិ.

ទាឋពលីគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២៩. មេត្តំ ឧបេក្ខន្តិ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ រាជា មេត្តាទិឈានលាភី អហោសិ. សោ ‘‘ឈានសុខន្តរាយោ រជ្ជ’’ន្តិ ឈានានុរក្ខណត្ថំ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.

តត្ថ ‘‘សព្ពេ សត្តា សុខិតា ភវន្តូ’’តិអាទិនា នយេន ហិតសុខូបនយនកាមតា មេត្តា. ‘‘អហោ វត ឥមម្ហា ទុក្ខា មុច្ចេយ្យុ’’ន្តិអាទិនា នយេន អហិតទុក្ខាបនយនកាមតា ករុណា. ‘‘មោទន្តិ វត ភោន្តោ សត្តា, មោទន្តិ សាធុ សុដ្ឋូ’’តិអាទិនា នយេន ហិតសុខាវិប្បយោគកាមតា មុទិតា. ‘‘បញ្ញាយិស្សន្តិ សកេន កម្មេនា’’តិ សុខទុក្ខអជ្ឈុបេក្ខនតា ឧបេក្ខា. គាថាពន្ធសុខត្ថំ បន ឧប្បដិបាដិយា មេត្តំ វត្វា ឧបេក្ខា ¶ វុត្តា, មុទិតា ច បច្ឆា. វិមុត្តិន្តិ ចតស្សោបិ ឯតា អត្តនោ បច្ចនីកធម្មេហិ វិមុត្តត្តា វិមុត្តិយោ. តេន វុត្តំ – ‘‘មេត្តំ ឧបេក្ខំ ករុណំ វិមុត្តិំ, អាសេវមានោ មុទិតញ្ច កាលេ’’តិ.

តត្ថ ¶ អាសេវមានោតិ តិស្សោ តិកចតុក្កជ្ឈានវសេន, ឧបេក្ខំ ចតុត្ថជ្ឈានវសេន ភាវយមានោ ¶ . កាលេតិ មេត្តំ អាសេវិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ ករុណំ, តតោ វុដ្ឋាយ មុទិតំ, តតោ ឥតរតោ វា និប្បីតិកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ឧបេក្ខំ អាសេវមានោ ឯវ ‘‘កាលេ អាសេវមានោ’’តិ វុច្ចតិ, អាសេវិតុំ វា ផាសុកកាលេ. សព្ពេន លោកេន អវិរុជ្ឈមានោតិ ទសសុ ទិសាសុ សព្ពេន សត្តលោកេន អវិរុជ្ឈមានោ. មេត្តាទីនញ្ហិ ភាវិតត្តា សត្តា អប្បដិកូលា ហោន្តិ, សត្តេសុ ច វិរោធិភូតោ បដិឃោ វូបសម្មតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘សព្ពេន លោកេន អវិរុជ្ឈមានោ’’តិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន មេត្តាទិកថា អដ្ឋសាលិនិយា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ២៥១) វុត្តា. សេសំ វុត្តសទិសមេវាតិ.

អប្បមញ្ញាគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៣០. រាគញ្ច ទោសញ្ចាតិ កា ឧប្បត្តិ? រាជគហំ កិរ និស្សាយ មាតង្គោ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ វិហរតិ សព្ពបច្ឆិមោ បច្ចេកពុទ្ធានំ. អថ អម្ហាកំ ពោធិសត្តេ ឧប្បន្នេ ទេវតាយោ ពោធិសត្តស្ស បូជនត្ថាយ អាគច្ឆន្តិយោ តំ ទិស្វា ‘‘មារិសា, មារិសា, ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ’’តិ ភណិំសុ. សោ និរោធា វុដ្ឋហន្តោ តំ សុត្វា អត្តនោ ជីវិតក្ខយំ ទិស្វា ហិមវន្តេ មហាបបាតោ នាម បព្ពតោ បច្ចេកពុទ្ធានំ បរិនិព្ពានដ្ឋានំ. តត្ថ អាកាសេន គន្ត្វា បុព្ពេ បរិនិព្ពុតបច្ចេកពុទ្ធស្ស អដ្ឋិសង្ឃាតំ បបាតេ បក្ខិបិត្វា សិលាតលេ និសីទិត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.

តត្ថ រាគទោសមោហា ឧរគសុត្តេ វុត្តាវ. សំយោជនានីតិ ទស សំយោជនានិ, តានិ ច តេន តេន មគ្គេន សន្ទាលយិត្វា. អសន្តសំ ជីវិតសង្ខយម្ហីតិ ជីវិតសង្ខយោ វុច្ចតិ ចុតិចិត្តស្ស បរិភេទោ. តស្មិញ្ច ជីវិតសង្ខយេ ជីវិតនិកន្តិយា បហីនត្តា អសន្តសន្តិ. ឯត្តាវតា សោបាទិសេសំ ¶ និព្ពានធាតុំ អត្តនោ ទស្សេត្វា គាថាបរិយោសានេ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយីតិ.

ជីវិតសង្ខយគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៣១. ភជន្តីតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញតរោ រាជា អាទិគាថាយ វុត្តប្បការមេវ ផីតំ រជ្ជំ សមនុសាសតិ. តស្ស ខរោ អាពាធោ ឧប្បជ្ជិ, ទុក្ខា វេទនា បវត្តន្តិ. វីសតិសហស្សិត្ថិយោ ¶ តំ បរិវារេត្វា ហត្ថបាទសម្ពាហនាទីនិ ករោន្តិ. អមច្ចា ‘‘ន ទានាយំ រាជា ជីវិស្សតិ, ហន្ទ, មយំ អត្តនោ សរណំ គវេសាមា’’តិ ចិន្តេត្វា អញ្ញតរស្ស ¶ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ឧបដ្ឋានំ យាចិំសុ. តេ តត្ថ ឧបដ្ឋហន្តិយេវ, ន កិញ្ចិ លភន្តិ. រាជា អាពាធា វុដ្ឋហិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ឥត្ថន្នាមោ ច ឥត្ថន្នាមោ ច កុហិ’’ន្តិ? តតោ តំ បវត្តិំ សុត្វាវ សីសំ ចាលេត្វា តុណ្ហី អហោសិ. តេបិ អមច្ចា ‘‘រាជា វុដ្ឋិតោ’’តិ សុត្វា តត្ថ កិញ្ចិ អលភមានា បរមេន បារិជុញ្ញេន បីឡិតា បុនទេវ អាគន្ត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋំសុ. តេន ច រញ្ញា ‘‘កុហិំ, តាតា, តុម្ហេ គតា’’តិ វុត្តា អាហំសុ – ‘‘ទេវំ ទុព្ពលំ ទិស្វា អាជីវិកភយេនម្ហា អសុកំ នាម ជនបទំ គតា’’តិ. រាជា សីសំ ចាលេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘យំនូនាហំ តមេវ អាពាធំ ទស្សេស្សំ, កិំ បុនបិ ឯវំ ករេយ្យុំ, នោ’’តិ? សោ បុព្ពេ រោគេន ផុដ្ឋោ វិយ ពាឡ្ហំ វេទនំ ទស្សេន្តោ គិលានាលយំ អកាសិ. ឥត្ថិយោ សម្បរិវារេត្វា បុព្ពសទិសមេវ សព្ពំ អកំសុ. តេបិ អមច្ចា តថេវ បុន ពហុតរំ ជនំ គហេត្វា បក្កមិំសុ. ឯវំ រាជា យាវតតិយំ សព្ពំ បុព្ពសទិសំ អកាសិ, តេបិ តថេវ បក្កមិំសុ. តតោ ចតុត្ថម្បិ តេ អាគតេ ទិស្វា រាជា – ‘‘អហោ! ឥមេ ទុក្ករំ អកំសុ, យេ មំ ព្យាធិតំ បហាយ អនបេក្ខា បក្កមិំសូ’’តិ និព្ពិន្នោ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.

តត្ថ ភជន្តីតិ សរីរេន អល្លីយន្តា បយិរុបាសន្តិ. សេវន្តីតិ អញ្ជលិកម្មាទីហិ កិំការបដិស្សាវិតាយ ច បរិចរន្តិ. ការណំ អត្ថោ ឯតេសន្តិ ការណត្ថា, ភជនាយ ច សេវនាយ ច នាញ្ញំ ការណមត្ថិ, អត្ថោ ឯវ នេសំ ការណំ, អត្ថហេតុ សេវន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. និក្ការណា ¶ ទុល្លភា អជ្ជ មិត្តាតិ ‘‘ឥតោ កិញ្ចិ លច្ឆាមា’’តិ ឯវំ អត្តបដិលាភការណេន និក្ការណា, កេវលំ –

‘‘ឧបការោ ច យោ មិត្តោ, យោ មិត្តោ សុខទុក្ខកោ;

អត្ថក្ខាយី ច យោ មិត្តោ, យោ មិត្តោ អនុកម្បកោ’’តិ. (ទី. និ. ៣.២៦៥) –

ឯវំ វុត្តេន អរិយេន មិត្តភាវេន សមន្នាគតា ទុល្លភា អជ្ជ មិត្តា. អត្តដ្ឋបញ្ញាតិ អត្តនិ ឋិតា ឯតេសំ បញ្ញា. អត្តានមេវ ឱលោកេតិ, ន អញ្ញន្តិ អត្ថោ. ‘‘អត្តត្ថបញ្ញា’’តិបិ បាឋោ, តស្ស អត្តនោ អត្ថមេវ ឱលោកេតិ, ន បរត្ថន្តិ អត្ថោ. ‘‘ទិដ្ឋត្ថបញ្ញា’’តិ អយម្បិ កិរ បោរាណបាឋោ, តស្ស សម្បតិ ទិដ្ឋេយេវ អត្ថេ ឯតេសំ បញ្ញា ¶ , ន អាយតិន្តិ អត្ថោ. ទិដ្ឋធម្មិកត្ថំយេវ ឱលោកេតិ, ន សម្បរាយិកត្ថន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អសុចីតិ អសុចិនា អនរិយេន កាយវចីមនោកម្មេន សមន្នាគតា.

ខគ្គវិសាណកប្បោតិ ¶ ខគ្គេន រុក្ខាទយោ ឆិន្ទន្តោ វិយ សកសិង្គេន បព្ពតាទយោ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ កុរុមានោ វិចរតីតិ ខគ្គវិសាណោ. វិសសទិសា អាណាតិ វិសាណា. ខគ្គំ វិយាតិ ខគ្គំ. ខគ្គំ វិសាណំ យស្ស មិគស្ស សោយំ មិគោ ខគ្គវិសាណោ, តស្ស ខគ្គវិសាណស្ស កប្បោ ខគ្គវិសាណកប្បោ. ខគ្គវិសាណសទិសោ បច្ចេកពុទ្ធោ ឯកោ អទុតិយោ អសហាយោ ចរេយ្យ វិហរេយ្យ វត្តេយ្យ យបេយ្យ យាបេយ្យាតិ អត្ថោ.

១៣២. វិសុទ្ធសីលាតិ វិសេសេន សុទ្ធសីលា, ចតុបារិសុទ្ធិយា សុទ្ធសីលា. សុវិសុទ្ធបញ្ញាតិ សុដ្ឋុ វិសុទ្ធបញ្ញា, រាគាទិវិរហិតត្តា បរិសុទ្ធមគ្គផលបដិសម្ភិទាទិបញ្ញា. សមាហិតាតិ សំ សុដ្ឋុ អាហិតា, សន្តិកេ ឋបិតចិត្តា. ជាគរិយានុយុត្តាតិ ជាគរណំ ជាគរោ, និទ្ទាតិក្កមោតិ អត្ថោ. ជាគរស្ស ភាវោ ជាគរិយំ, ជាគរិយេ អនុយុត្តា ជាគរិយានុយុត្តា. វិបស្សកាតិ ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា’’តិ វិសេសេន បស្សនសីលា, វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា វិហរន្តីតិ អត្ថោ. ធម្មវិសេសទស្សីតិ ទសកុសលធម្មានំ ¶ ចតុសច្ចធម្មស្ស នវលោកុត្តរធម្មស្ស វា វិសេសេន បស្សនសីលា. មគ្គង្គពោជ្ឈង្គគតេតិ សម្មាទិដ្ឋាទីហិ មគ្គង្គេហិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គាទីហិ ពោជ្ឈង្គេហិ គតេ សម្បយុត្តេ អរិយធម្មេ. វិជញ្ញាតិ វិសេសេន ជញ្ញា, ជានន្តាតិ អត្ថោ.

១៣៣. សុញ្ញតាប្បណិហិតញ្ចានិមិត្តន្តិ អនត្តានុបស្សនាវសេន សុញ្ញតវិមោក្ខញ្ច ទុក្ខានុបស្សនាវសេន អប្បណិហិតវិមោក្ខញ្ច, អនិច្ចានុបស្សនាវសេន អនិមិត្តវិមោក្ខញ្ច. អាសេវយិត្វាតិ វឌ្ឍេត្វា. យេ កតសម្ភារា ធីរា ជនា ជិនសាសនម្ហិ សាវកត្តំ សាវកភាវំ ន វជន្តិ ន បាបុណន្តិ, តេ ធីរា កតសម្ភារា សយម្ភូ សយមេវ ភូតា បច្ចេកជិនា បច្ចេកពុទ្ធា ភវន្តិ.

១៣៤. កិំ ភូតា? មហន្តធម្មា បូរិតមហាសម្ភារា ពហុធម្មកាយា អនេកធម្មសភាវសរីរា. បុនបិ កិំ ភូតា? ចិត្តិស្សរា ចិត្តគតិកា ឈានសម្បន្នាតិ អត្ថោ. សព្ពទុក្ខោឃតិណ្ណា សកលសំសារឱឃំ តិណ្ណា អតិក្កន្តា ឧទគ្គចិត្តា កោធមានាទិកិលេសវិរហិតត្តា សោមនស្សចិត្តា សន្តមនាតិ អត្ថោ. បរមត្ថទស្សី បញ្ចក្ខន្ធទ្វាទសាយតនទ្វត្តិំសាការសច្ចបដិច្ចសមុប្បាទាទិវសេន ¶ បរមត្ថំ ឧត្តមត្ថំ ទស្សនសីលា. អចលាភីតដ្ឋេន សីហោបមា សីហសទិសាតិ អត្ថោ. ខគ្គវិសាណកប្បា ខគ្គវិសាណមិគសិង្គសទិសា គណសង្គណិកាភាវេនាតិ អត្ថោ.

១៣៥. សន្តិន្ទ្រិយាតិ ចក្ខុន្ទ្រិយាទីនំ សកសការម្មណេ អប្បវត្តនតោ សន្តសភាវឥន្ទ្រិយា ¶ . សន្តមនាតិ សន្តចិត្តា, និក្កិលេសភាវេន សន្តសភាវចិត្តសង្កប្បាតិ អត្ថោ. សមាធីតិ សុដ្ឋុ ឯកគ្គចិត្តា. បច្ចន្តសត្តេសុ បតិប្បចារាតិ បច្ចន្តជនបទេសុ សត្តេសុ ទយាករុណាទីហិ បតិចរណសីលា. ទីបា បរត្ថ ឥធ វិជ្ជលន្តាតិ សកលលោកានុគ្គហករណេន បរលោកេ ច ឥធលោកេ ច វិជ្ជលន្តា ទីបា បទីបសទិសាតិ អត្ថោ. បច្ចេកពុទ្ធា សតតំ ហិតាមេតិ ឥមេ បច្ចេកពុទ្ធា សតតំ សព្ពកាលំ សកលលោកហិតាយ បដិបន្នាតិ អត្ថោ.

១៣៦. បហីនសព្ពាវរណា ¶ ជនិន្ទាតិ តេ បច្ចេកពុទ្ធា ជនានំ ឥន្ទា ឧត្តមា កាមច្ឆន្ទនីវរណាទីនំ សព្ពេសំ បញ្ចាវរណានំ បហីនត្តា បហីនសព្ពាវរណា. ឃនកញ្ចនាភាតិ រត្តសុវណ្ណជម្ពោនទសុវណ្ណបភា សទិសអាភាវន្តាតិ អត្ថោ. និស្សំសយំ លោកសុទក្ខិណេយ្យាតិ ឯកន្តេន លោកស្ស សុទក្ខិណាយ អគ្គទានស្ស បដិគ្គហេតុំ អរហា យុត្តា, និក្កិលេសត្តា សុន្ទរទានបដិគ្គហណារហាតិ អត្ថោ. បច្ចេកពុទ្ធា សតតប្បិតាមេតិ ឥមេ បច្ចេកញាណាធិគមា ពុទ្ធា សតតំ និច្ចកាលំ អប្បិតា សុហិតា បរិបុណ្ណា, សត្តាហំ និរាហារាបិ និរោធសមាបត្តិផលសមាបត្តិវសេន បរិបុណ្ណាតិ អត្ថោ.

១៣៧. បតិឯកា វិសុំ សម្មាសម្ពុទ្ធតោ វិសទិសា អញ្ញេ អសាធារណពុទ្ធា បច្ចេកពុទ្ធា. អថ វា –

‘‘ឧបសគ្គា និបាតា ច, បច្ចយា ច ឥមេ តយោ;

នេកេនេកត្ថវិសយា, ឥតិ នេរុត្តិកាព្រវុ’’ន្តិ. –

វុត្តត្តា បតិសទ្ទស្ស ឯកឧបសគ្គតា បតិ បធានោ ហុត្វា សាមិភូតោ អនេកេសំ ទាយកានំ អប្បមត្តកម្បិ អាហារំ បដិគ្គហេត្វា សគ្គមោក្ខស្ស បាបុណនតោ. តថា ហិ អន្នភារស្ស ភត្តភាគំ បដិគ្គហេត្វាបស្សន្តស្សេវ ភុញ្ជិត្វា ទេវតាហិ សាធុការំ ទាបេត្វា តទហេវ តំ ទុគ្គតំ សេដ្ឋិដ្ឋានំ បាបេត្វា កោដិសង្ខធនុប្បាទនេន ច, ខទិរង្គារជាតកេ (ជា. អដ្ឋ. ១.១.ខទិរង្គារជាតកវណ្ណនា) មារេន និម្មិតខទិរង្គារកូបោបរិឧដ្ឋិតបទុមកណ្ណិកំ មទ្ទិត្វា ពោធិសត្តេន ទិន្នំ បិណ្ឌបាតំ បដិគ្គហេត្វា តស្ស បស្សន្តស្សេវ អាកាសគមនេន សោមនស្សុប្បាទនេន ច, បទុមវតីអគ្គមហេសីបុត្តានំ មហាជនករញ្ញោ ទេវិយា ¶ អារាធនេន គន្ធមាទនតោ អាកាសេន អាគម្ម ទានបដិគ្គហណេន មហាជនកពោធិសត្តស្ស ច ទេវិយា ច សោមនស្សុប្បាទនេន ច, តថា អពុទ្ធុប្បាទេ ឆាតកភយេ សកលជម្ពុទីបេ ឧប្បន្នេ ពារាណសិសេដ្ឋិនោ ឆាតកភយំ បដិច្ច បូរេត្វា រក្ខិតេ សដ្ឋិសហស្សកោដ្ឋាគារេ វីហយោ ខេបេត្វា ភូមិយំ និខាតធញ្ញានិ ច ចាដិសហស្សេសុ បូរិតធញ្ញានិ ¶ ច ខេបេត្វា សកលបាសាទភិត្តីសុ មត្តិកាហិ មទ្ទិត្វា លិម្បិតធញ្ញានិ ច ខេបេត្វា តទា នាឡិមត្តមេវាវសិដ្ឋំ ‘‘ឥទំ ភុញ្ជិត្វា អជ្ជ មរិស្សាមា’’តិ ¶ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា សយន្តស្ស គន្ធមាទនតោ ឯកោ បច្ចេកពុទ្ធោ អាគន្ត្វា គេហទ្វារេ អដ្ឋាសិ. សេដ្ឋិ តំ ទិស្វា បសាទំ ឧប្បាទេត្វា ជីវិតំ បរិច្ចជមានោ បច្ចេកពុទ្ធស្ស បត្តេ ឱកិរិ. បច្ចេកពុទ្ធោ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា អត្តនោ អានុភាវេន បស្សន្តស្សេវ សេដ្ឋិស្ស បញ្ចបច្ចេកពុទ្ធសតេហិ សហ បរិភុញ្ជិ. តទា ភត្តបចិតឧក្ខលិំ, បិទហិត្វា ឋបេសុំ.

និទ្ទមោក្កន្តស្ស សេដ្ឋិនោ ឆាតត្តេ ឧប្បន្នេ សោ វុដ្ឋហិត្វា ភរិយំ អាហ – ‘‘ភត្តេ អាចាមកភត្តមត្តំ ឱលោកេហី’’តិ. សុសិក្ខិតា សា ‘‘សព្ពំ ទិន្នំ ននូ’’តិ អវត្វា ឧក្ខលិយា បិធានំ វិវរិ. សា ឧក្ខលិ តង្ខណេវ សុមនបុប្ផមកុឡសទិសស្ស សុគន្ធសាលិភត្តស្ស បូរិតា អហោសិ. សា ច សេដ្ឋិ ច សន្តុដ្ឋា សយញ្ច សកលគេហវាសិនោ ច សកលនគរវាសិនោ ច ភុញ្ជិំសុ. ទព្ពិយា គហិតគហិតដ្ឋានំ បុន បូរិតំ. សកលសដ្ឋិសហស្សកោដ្ឋាគារេសុ សុគន្ធសាលិយោ បូរេសុំ. សកលជម្ពុទីបវាសិនោ សេដ្ឋិស្ស គេហតោយេវ ធញ្ញពីជានិ គហេត្វា សុខិតា ជាតា. ឯវមាទីសុ អនេកសត្តនិកាយេសុ សុខោតរណបរិបាលនសគ្គមោក្ខបាបនេសុ បតិ សាមិភូតោ ពុទ្ធោតិ បច្ចេកពុទ្ធោ. បច្ចេកពុទ្ធានំ សុភាសិតានីតិ បច្ចេកពុទ្ធេហិ ឱវាទានុសាសនីវសេន សុដ្ឋុ ភាសិតានិ កថិតានិ វចនានិ. ចរន្តិ លោកម្ហិ សទេវកម្ហីតិ ទេវលោកសហិតេ សត្តលោកេ ចរន្តិ បវត្តន្តីតិ អត្ថោ. សុត្វា តថា យេ ន ករោន្តិ ពាលាតិ តថារូបំ បច្ចេកពុទ្ធានំ សុភាសិតវចនំ យេ ពាលា ជនា ន ករោន្តិ ន មនសិ ករោន្តិ, តេ ពាលា ទុក្ខេសុ សំសារទុក្ខេសុ បុនប្បុនំ ឧប្បត្តិវសេន ចរន្តិ បវត្តន្តិ, ធាវន្តីតិ អត្ថោ.

១៣៨. បច្ចេកពុទ្ធានំ សុភាសិតានីតិ សុដ្ឋុ ភាសិតានិ ចតុរាបាយតោ មុច្ចនត្ថាយ ភាសិតានិ វចនានិ. កិំ ភូតានិ? អវស្សវន្តំ បគ្ឃន្តំ ខុទ្ទំ មធុំ យថា មធុរវចនានីតិ អត្ថោ. យេ បដិបត្តិយុត្តា បណ្ឌិតជនាបិ បដិបត្តីសុ វុត្តានុសារេន បវត្តន្តា តថារូបំ មធុរវចនំ សុត្វា វចនករា ភវន្តិ, តេ បណ្ឌិតជនា ¶ សច្ចទសា ចតុសច្ចទស្សិនោ សបញ្ញា បញ្ញាសហិតា ភវន្តីតិ អត្ថោ.

១៣៩. បច្ចេកពុទ្ធេហិ ¶ ជិនេហិ ភាសិតាតិ កិលេសេ ជិនន្តិ ជិនិំសូតិ ជិនា, តេហិ ជិនេហិ បច្ចេកពុទ្ធេហិ វុត្តា ភាសិតា កថិតា. កថា ឧឡារា ឱជវន្តា បាកដា សន្តិ បវត្តន្តិ. តា, កថា សក្យសីហេន សក្យរាជវំសសីហេន គោតមេន តថាគតេន អភិនិក្ខមិត្វា ពុទ្ធភូតេន ¶ នរុត្តមេន នរានំ ឧត្តមេន សេដ្ឋេន បកាសិតា បាកដីកតា ទេសិតាតិ សម្ពន្ធោ. កិមត្ថន្តិ អាហ ‘‘ធម្មវិជាននត្ថ’’ន្តិ. នវលោកុត្តរធម្មំ វិសេសេន ជានាបនត្ថន្តិ អត្ថោ.

១៤០. លោកានុកម្បាយ ឥមានិ តេសន្តិ លោកានុកម្បតាយ លោកស្ស អនុកម្បំ បដិច្ច ឥមានិ វចនានិ ឥមា គាថាយោ. តេសំ បច្ចេកពុទ្ធានំ វិកុព្ពិតានិ វិសេសេន កុព្ពិតានិ ភាសិតានីតិ អត្ថោ. សំវេគសង្គមតិវឌ្ឍនត្ថន្តិ បណ្ឌិតានំ សំវេគវឌ្ឍនត្ថញ្ច អសង្គវឌ្ឍនត្ថំ ឯកីភាវវឌ្ឍនត្ថញ្ច មតិវឌ្ឍនត្ថំ បញ្ញាវឌ្ឍនត្ថញ្ច សយម្ភុសីហេន អនាចរិយកេន ហុត្វា សយមេវ ភូតេន ជាតេន បដិវិទ្ធេន សីហេន អភីតេន គោតមេន សម្មាសម្ពុទ្ធេន ឥមានិ វចនានិ បកាសិតានិ, ឥមា គាថាយោ បកាសិតា វិវរិតា ឧត្តានីកតាតិ អត្ថោ. ឥតីតិ បរិសមាបនត្ថេ និបាតោ.

ឥតិ វិសុទ្ធជនវិលាសិនិយា អបទាន-អដ្ឋកថាយ

បច្ចេកពុទ្ធាបទានសំវណ្ណនា សមត្តា.

៣-១. សារិបុត្តត្ថេរអបទានវណ្ណនា

តទនន្តរំ ¶ ថេរាបទានសង្គហគាថាយោ សំវណ្ណេតុំ ‘‘អថ ថេរាបទានំ សុណាថា’’តិ អាហ. អថ-អបទាន-សទ្ទានមត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោវ. ឯត្ថ ថេរ-សទ្ទោ បនាយំ កាលថិរបញ្ញត្តិនាមធេយ្យជេដ្ឋាទីសុ អនេកេសុ អត្ថេសុ វត្តតិ. តថា ហិ ‘‘ថេរោវស្សិកានិ បូតីនិ ចុណ្ណកជាតានី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៧៩; ម. និ. ១.១១២) កាលេ, ថេរោវស្សិកានិ ចិរកាលំ ឱវស្សិកានីតិ អត្ថោ. ‘‘ថេរោបិ តាវ មហា’’ឥច្ចាទីសុ ថិរេ ថិរសីលោតិ អត្ថោ. ‘‘ថេរកោ អយមាយស្មា មហល្លកោ’’តិអាទីសុ បញ្ញត្តិយំ ¶ , លោកបញ្ញត្តិមត្តោតិ អត្ថោ. ‘‘ចុន្ទត្ថេរោ ផុស្សត្ថេរោ’’តិអាទីសុ ¶ នាមធេយ្យេ, ឯវំ កតនាមោតិ អត្ថោ. ‘‘ថេរោ ចាយំ កុមារោ មម បុត្តេសូ’’តិអាទីសុ ជេដ្ឋេ, ជេដ្ឋោ កុមារោតិ អត្ថោ. ឥធ បនាយំ កាលេ ច ថិរេ ច វត្តតិ. តស្មា ចិរំ កាលំ ឋិតោតិ ថេរោ, ថិរតរសីលាចារមទ្ទវាទិគុណាភិយុត្តោ វា ថេរោតិ វុច្ចតិ. ថេរោ ច ថេរោ ចេតិ ថេរា, ថេរានំ អបទានំ ការណំ ថេរាបទានំ, តំ ថេរាបទានំ សុណាថាតិ សម្ពន្ធោ. ហិមវន្តស្ស អវិទូរេ, លម្ពកោ នាម បព្ពតោតិអាទិ អាយស្មតោ សារិបុត្តត្ថេរស្ស អបទានំ, តស្សាយស្មតោ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស ច វត្ថុ ឯវំ វេទិតព្ពំ –

អតីតេ កិរ ឥតោ កប្បតោ សតសហស្សកប្បាធិកេ ឯកអសង្ខ្យេយ្យមត្ថកេ អាយស្មា សារិបុត្តោ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិត្វា នាមេន សរទមាណវោ នាម អហោសិ. មហាមោគ្គល្លានោ គហបតិមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិត្វា នាមេន សិរិវឌ្ឍនកុដុម្ពិកោ នាម អហោសិ. តេ ឧភោបិ សហបំសុកីឡនសហាយា អហេសុំ. តេសុ សរទមាណវោ បិតុ អច្ចយេន កុលសន្តកំ ធនំ បដិបជ្ជិត្វា ឯកទិវសំ រហោគតោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេសំ សត្តានំ មរណំ នាម ឯកន្តិកំ, តស្មា មយា ឯកំ បព្ពជ្ជំ ឧបគន្ត្វា វិមោក្ខមគ្គោ គវេសិតព្ពោ’’តិ សហាយំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘សម្ម, អហំ បព្ពជិតុកាមោ. កិំ ត្វំ បព្ពជិតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ វត្វា តេន ‘‘ន សក្ខិស្សាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘ហោតុ អហមេវ បព្ពជិស្សាមី’’តិ រតនកោដ្ឋាគារានិ វិវរាបេត្វា កបណទ្ធិកាទីនំ មហាទានំ ទត្វា បព្ពតបាទំ គន្ត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ. តស្ស បព្ពជិតស្ស អនុបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតា ចតុសត្តតិសហស្សមត្តា ព្រាហ្មណបុត្តា អហេសុំ. សោ បញ្ច អភិញ្ញាយោ អដ្ឋ ច សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា តេសម្បិ ជដិលានំ កសិណបរិកម្មំ អាចិក្ខិ. តេ សព្ពេបិ បញ្ចាភិញ្ញា អដ្ឋ ច សមាបត្តិយោ និព្ពត្តិសុំ.

តេន សមយេន អនោមទស្សី នាម សម្មាសម្ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ សត្តេ ¶ សំសារមហោឃតោ តារេត្វា ឯកទិវសំ សរទតាបសស្ស ច អន្តេវាសិកានញ្ច សង្គហំ កត្តុកាមោ ឯកោ ¶ អទុតិយោ បត្តចីវរមាទាយ អាកាសេន គន្ត្វា ‘‘ពុទ្ធភាវំ មេ ជានាតូ’’តិ តាបសស្ស បស្សន្តស្សេវ អាកាសតោ ឱតរិត្វា បថវិយំ បតិដ្ឋាសិ. សរទតាបសោ សត្ថុ សរីរេ មហាបុរិសលក្ខណានិ ឧបធារេត្វា ‘‘សព្ពញ្ញុពុទ្ធោយេវាយ’’ន្តិ និដ្ឋំ គន្ត្វា បច្ចុគ្គមនំ កត្វា អាសនំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ. និសីទិ ភគវា បញ្ញត្តេ អាសនេ. សរទតាបសោ សត្ថុ សន្តិកេ ឯកមន្តំ និសីទិ.

តស្មិំ សមយេ តស្ស អន្តេវាសិកា ចតុសត្តតិសហស្សមត្តា ជដិលា បណីតបណីតានិ ¶ ឱជវន្តានិ ផលាផលានិ គហេត្វា អាគតា សត្ថារំ ទិស្វា សញ្ជាតបសាទា អត្តនោ អាចរិយស្ស សត្ថុ ច និសិន្នាការំ ឱលោកេត្វា ‘‘អាចរិយ, មយំ បុព្ពេ ‘តុម្ហេហិ មហន្តតរោ កោចិ នត្ថី’តិ មញ្ញាម, អយំ បន បុរិសោ តុម្ហេហិ មហន្តតរោ មញ្ញេ’’តិ អាហំសុ. កិំ វទេថ, តាតា, សាសបេន សទ្ធិំ អដ្ឋសដ្ឋិយោជនសតសហស្សុព្ពេធំ សិនេរុំ សមំ កាតុំ ឥច្ឆថ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធេន មំ តុលំ មា ករិត្ថាតិ. អថ តេ តាបសា អាចរិយស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘យាវ មហា វតាយំ បុរិសុត្តមោ’’តិ សព្ពេវ បាទេសុ និបតិត្វា សត្ថារំ វន្ទិំសុ.

អថ តេ អាចរិយោ អាហ – ‘‘តាតា, សត្ថុ អនុច្ឆវិកោ នោ ទេយ្យធម្មោ នត្ថិ, សត្ថា ច ភិក្ខាចរវេលាយ ឥធាគតោ, ហន្ទ, មយំ ទេយ្យធម្មំ យថាពលំ ទស្សាម. តុម្ហេហិ យំ យំ បណីតំ ផលាផលំ អាភតំ, តំ តំ អាហរថា’’តិ អាហរាបេត្វា ហត្ថេ ធោវិត្វា សយំ តថាគតស្ស បត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ. សត្ថារា ផលាផលេ បដិគ្គហិតមត្តេ ទេវតា ទិព្ពោជំ បក្ខិបិំសុ. តាបសោ ឧទកម្បិ សយមេវ បរិស្សាវេត្វា អទាសិ. តតោ ភោជនកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា សត្ថរិ និសិន្នេ សព្ពេ អន្តេវាសិកេ បក្កោសាបេត្វា សត្ថុ សន្តិកេ សារណីយំ កថំ កថេន្តោ និសីទិ. សត្ថា ‘‘ទ្វេ អគ្គសាវកា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ អាគច្ឆន្តូ’’តិ ចិន្តេសិ. តាវទេវ សតសហស្សខីណាសវបរិវារា អគ្គសាវកា អាគន្ត្វា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋំសុ.

តតោ សរទតាបសោ អន្តេវាសិកេ អាមន្តេសិ – ‘‘តាតា, សត្ថុ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច បុប្ផាសនេន បូជា កាតព្ពា, តស្មា បុប្ផានិ អាហរថា’’តិ. តេ តាវទេវ ឥទ្ធិយា វណ្ណគន្ធសម្បន្នានិ បុប្ផានិ អាហរិត្វា ពុទ្ធស្ស យោជនប្បមាណំ បុប្ផាសនំ បញ្ញាបេសុំ, ឧភិន្នំ អគ្គសាវកានំ តិគាវុតំ ¶ , សេសភិក្ខូនំ អឌ្ឍយោជនិកាទិភេទំ, សង្ឃនវកស្ស ឧសភមត្តំ បញ្ញាបេសុំ. ឯវំ បញ្ញត្តេសុ អាសនេសុ សរទតាបសោ តថាគតស្ស បុរតោ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ អនុគ្គហត្ថាយ ឥមំ បុប្ផាសនំ អតិរុហថា’’តិ អាហ. និសីទិ ភគវា បុប្ផាសនេ ¶ . សត្ថរិ និសិន្នេ ទ្វេ អគ្គសាវកា សេសភិក្ខូ ច អត្តនោ អត្តនោ បត្តាសនេ និសីទិំសុ. សត្ថា ‘‘តេសំ មហប្ផលំ ហោតូ’’តិ និរោធំ សមាបជ្ជិ. សត្ថុ សមាបន្នភាវំ ញត្វា ទ្វេ អគ្គសាវកាបិ សេសភិក្ខូបិ និរោធំ សមាបជ្ជិំសុ. តាបសោ សត្តាហំ និរន្តរំ សត្ថុ បុប្ផច្ឆត្តំ ធារេន្តោ អដ្ឋាសិ. ឥតរេ វនមូលផលំ បរិភុញ្ជិត្វា សេសកាលេ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ អដ្ឋំសុ. សត្ថា សត្តាហស្ស អច្ចយេន និរោធតោ វុដ្ឋហិត្វា អគ្គសាវកំ និសភត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘តាបសានំ បុប្ផាសនានុមោទនំ ករោហី’’តិ. ថេរោ សាវកបារមីញាណេ ឋត្វា តេសំ បុប្ផាសនានុមោទនំ ¶ អកាសិ. តស្ស ទេសនាវសានេ សត្ថា ទុតិយំ អគ្គសាវកំ អនោមត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘ត្វម្បិ ឥមេសំ ធម្មំ ទេសេហី’’តិ. សោបិ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ សម្មសិត្វា តេសំ ធម្មំ កថេសិ. ទ្វិន្នម្បិ ទេសនាយ ធម្មាភិសមយោ នាហោសិ. អថ សត្ថា ពុទ្ធវិសយេ ឋត្វា ធម្មទេសនំ អារភិ. ទេសនាវសានេ ឋបេត្វា សរទតាបសំ អវសេសា សព្ពេបិ ចតុសត្តតិសហស្សជដិលា អរហត្តំ បាបុណិំសុ. សត្ថា តេ ‘‘ឯថ ភិក្ខវោ’’តិ ហត្ថំ បសារេសិ. តេ តាវទេវ អន្តរហិតតាបសវេសា អដ្ឋបរិក្ខារធរា សដ្ឋិវស្សិកត្ថេរោ វិយ អហេសុំ.

សរទតាបសោ បន ‘‘អហោ វតាហម្បិ អយំ និសភត្ថេរោ វិយ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាវកោ ភវេយ្យ’’ន្តិ ទេសនាកាលេ ឧប្បន្នបរិវិតក្កតាយ អញ្ញវិហិតោ ហុត្វា មគ្គផលានិ បដិវិជ្ឈិតុំ នាសក្ខិ. អថ សត្ថារំ វន្ទិត្វា តថា បណិធានំ អកាសិ. សត្ថា អនន្តរាយេន សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ‘‘ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា គោតមស្ស នាម សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស អគ្គសាវកោ សារិបុត្តោ នាម ភវិស្សតី’’តិ ព្យាករិត្វា ធម្មកថំ វត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ អាកាសំ បក្ខន្ទិ. សរទតាបសោបិ សហាយស្ស សិរិវឌ្ឍស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘សម្ម, មយា អនោមទស្សិស្ស ភគវតោ បាទមូលេ អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកស្ស គោតមសម្មាសម្ពុទ្ធស្ស អគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្ថិតំ, ត្វម្បិ តស្ស ទុតិយសាវកដ្ឋានំ ¶ បត្ថេហី’’តិ. សិរិវឌ្ឍោ តំ ឧបទេសំ សុត្វា អត្តនោ និវេសនទ្វារេ អដ្ឋករីសមត្តំ ឋានំ សមតលំ ការេត្វា លាជបញ្ចមានិ បុប្ផានិ វិកិរិត្វា នីលុប្បលច្ឆទនំ មណ្ឌបំ ការេត្វា ពុទ្ធាសនំ បញ្ញាបេត្វា ភិក្ខូនម្បិ អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា មហន្តំ សក្ការសម្មានំ សជ្ជេត្វា សរទតាបសេន សត្ថារំ និមន្តាបេត្វា សត្តាហំ មហាទានំ បវត្តេត្វា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ មហារហេហិ វត្ថេហិ អច្ឆាទេត្វា ទុតិយសាវកភាវាយ បណិធានំ អកាសិ. សត្ថា តស្ស អនន្តរាយេន សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា វុត្តនយេន ព្យាករិត្វា ភត្តានុមោទនំ កត្វា បក្កាមិ. សិរិវឌ្ឍោ ហដ្ឋបហដ្ឋោ យាវជីវំ កុសលកម្មំ កត្វា ទុតិយចិត្តវារេ កាមាវចរទេវលោកេ និព្ពត្តិ. សរទតាបសោ ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារេ ភាវេត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ.

តតោ ¶ បដ្ឋាយ តេសំ ឧភិន្នម្បិ អន្តរា កម្មំ ន កថិតំ. អម្ហាកំ បន ភគវតោ ឧប្បត្តិតោ បុរេតរមេវ សរទតាបសោ រាជគហស្ស អវិទូរេ ឧបតិស្សាគាមេ រូបសារិយា ព្រាហ្មណិយា កុច្ឆិម្ហិ ¶ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តំទិវសមេវស្ស សហាយោបិ រាជគហស្សេវ អវិទូរេ កោលិតគាមេ មោគ្គលិយា ព្រាហ្មណិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តស្មា មោគ្គល្លានោ មោគ្គលិយា ព្រាហ្មណិយា បុត្តោតិ មោគ្គល្លានោ. មោគ្គលិគោត្តេន ជាតោតិ វា មោគ្គល្លានោ. អថ វា មាតុកុមារិកកាលេ តស្សា មាតាបិតូហិ វុត្តំ – ‘‘មា ឧគ្គលិ មា ឧគ្គលី’’តិ វចនមុបាទាយ ‘‘មុគ្គលី’’តិ នាមំ. តស្សា មុគ្គលិយា បុត្តោតិ មោគ្គល្លានោ. អថ វា សោតាបត្តិមគ្គាទិមគ្គស្ស លាភេ អាទានេ បដិវិជ្ឈនេ អលំ សមត្ថោតិ មោគ្គល្លានោតិ. តានិ កិរ ទ្វេ កុលានិ យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា អាពទ្ធសហាយានេវ. តេសំ ទ្វិន្នំ ឯកទិវសមេវ គព្ភបរិហារមទំសុ. ទសមាសច្ចយេន ជាតានម្បិ តេសំ ឆសដ្ឋិ ធាតិយោ បដ្ឋបេសុំ. នាមគ្គហណទិវសេ រូបសារីព្រាហ្មណិយា បុត្តស្ស ឧបតិស្សគាមេ ជេដ្ឋកុលស្ស បុត្តត្តា ឧបតិស្សោតិ នាមំ ករិំសុ. ឥតរស្ស កោលិតគាមេ ជេដ្ឋកុលស្ស បុត្តត្តា កោលិតោតិ នាមំ ករិំសុ. តេ ឧភោបិ មហតា បរិវារេន វឌ្ឍន្តា វុទ្ធិមន្វាយ សព្ពសិប្បានំ បារំ អគមំសុ.

អថេកទិវសំ ¶ តេ រាជគហេ គិរគ្គសមជ្ជំ បស្សន្តា មហាជនំ សន្និបតិតំ ទិស្វា ញាណស្ស បរិបាកំ គតត្តា យោនិសោ ឧម្មុជ្ជន្តា ‘‘សព្ពេបិមេ ឱរំ វស្សសតាវ មច្ចុមុខំ បវិសន្តី’’តិ សំវេគំ បដិលភិត្វា ‘‘អម្ហេហិ មោក្ខធម្មោ បរិយេសិតព្ពោ, តញ្ច បរិយេសន្តេហិ ឯកា បព្ពជ្ជា លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ និច្ឆយំ កត្វា បញ្ចមាណវកសតេហិ សទ្ធិំ សញ្ចយស្ស បរិព្ពាជកស្ស សន្តិកេ បព្ពជិំសុ. តេសំ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ សញ្ចយោ លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ អហោសិ. តេ កតិបាហេនេវ សព្ពំ សញ្ចយស្ស សមយំ បរិមជ្ជិត្វា តត្ថ សារំ អទិស្វា តតោ និព្ពិជ្ជិត្វា តត្ថ តត្ថ បណ្ឌិតសម្មតេ សមណព្រាហ្មណេ បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ, តេ តេហិ បុដ្ឋា ន សម្បាទេន្តិ. អញ្ញទត្ថុ តេយេវ តេសំ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តិ. ឯវំ តេ មោក្ខំ បរិយេសន្តា កតិកំ អកំសុ – ‘‘អម្ហេសុ យោ បឋមំ អមតំ អធិគច្ឆតិ, សោ ឥតរស្ស អារោចេតូ’’តិ.

តេន ច សមយេន អម្ហាកំ សត្ថរិ បឋមាភិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កេ អនុបុព្ពេន ឧរុវេលកស្សបាទិកេ សហស្សជដិលេ ទមេត្វា រាជគហេ វិហរន្តេ ឯកទិវសំ ឧបតិស្សោ បរិព្ពាជកោ បរិព្ពាជការាមំ គច្ឆន្តោ អាយស្មន្តំ អស្សជិត្ថេរំ រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ទិស្វា ‘‘ន មយា ឯវរូបោ អាកប្បសម្បន្នោ បព្ពជិតោ ទិដ្ឋបុព្ពោ, សន្តធម្មេន នាម ឯត្ថ ភវិតព្ព’’ន្តិ សញ្ជាតបសាទោ បញ្ហំ បុច្ឆិតុំ អាយស្មន្តំ ឧទិក្ខន្តោ បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោ អនុពន្ធិ. ថេរោបិ លទ្ធបិណ្ឌបាតោ បរិភុញ្ជិតុំ បតិរូបំ ឱកាសំ គតោ. បរិព្ពាជកោ អត្តនោ បរិព្ពាជកបីឋំ ¶ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ. ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ ¶ ចស្ស អត្តនោ កុណ្ឌិកាយ ឧទកំ អទាសិ. ឯវំ សោ អាចរិយវត្តំ កត្វា កតភត្តកិច្ចេន ថេរេន សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា – ‘‘កោ វា តេ សត្ថា, កស្ស វា ត្វំ ធម្មំ រោចេសី’’តិ បុច្ឆិ. ថេរោ សម្មាសម្ពុទ្ធំ អបទិសិ. បុន តេន ‘‘កិំ វាទី បនាយស្មតោ សត្ថា’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘ឥមស្ស សាសនស្ស គម្ភីរតំ ទស្សេស្សាមី’’តិ អត្តនោ នវកភាវំ បវេទេត្វា សង្ខេបវសេន ចស្ស សាសនធម្មំ កថេន្តោ ‘‘យេ ធម្មា ហេតុប្បភវា’’តិ (មហាវ. ៦០; អប. ថេរ ១.១.២៨៦) គាថមាហ. បរិព្ពាជកោ បឋមបទទ្វយមេវ សុត្វា សហស្សនយសម្បន្នេ សោតាបត្តិមគ្គផលេ បតិដ្ឋហិ. ឥតរំ បទទ្វយំ សោតាបន្នកាលេ និដ្ឋាសិ. គាថាបរិយោសានេ បន សោតាបន្នោ ហុត្វា ឧបរិវិសេសេ អបវត្តន្តេ ‘‘ភវិស្សតិ ឯត្ថ ការណ’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា ¶ ថេរំ អាហ – ‘‘មា, ភន្តេ, ឧបរិ ធម្មទេសនំ វឌ្ឍយិត្ថ, ឯត្តកមេវ អលំ, កហំ អម្ហាកំ សត្ថា វសតី’’តិ? ‘‘វេឡុវនេ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ បុរតោ គច្ឆថ, អហំ មយ្ហំ សហាយស្ស កតបដិញ្ញំ មោចេត្វា តំ គហេត្វា អាគមិស្សាមី’’តិ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា ថេរំ ឧយ្យោជេត្វា បរិព្ពាជការាមំ អគមាសិ.

កោលិតបរិព្ពាជកោ តំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘មុខវណ្ណោ ន អញ្ញទិវសេសុ វិយ អទ្ធានេន អមតំ អធិគតំ ភវិស្សតី’’តិ តេនេវស្ស វិសេសាធិគមំ សម្ភាវេត្វា អមតាធិគមំ បុច្ឆិ. សោបិស្ស ‘‘អាវុសោ, អមតមធិគត’’ន្តិ បដិជានិត្វា តមេវ គាថំ អភាសិ. គាថាបរិយោសានេ កោលិតោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិត្វា អាហ – ‘‘កហំ នោ សត្ថា’’តិ? ‘‘វេឡុវនេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ, អាវុសោ, អាយាម, សត្ថារំ បស្សិស្សាមា’’តិ. ឧបតិស្សោ សព្ពកាលម្បិ អាចរិយបូជកោវ, តស្មា សញ្ចយស្ស សត្ថុ គុណេ បកាសេត្វា តម្បិ សត្ថុ សន្តិកំ នេតុកាមោ អហោសិ. សោ លាភាសាបកតោ អន្តេវាសិកភាវំ អនិច្ឆន្តោ ‘‘ន សក្កោមិ ចាដិ ហុត្វា ឧទកសិញ្ចនំ ហោតុ’’ន្តិ បដិក្ខិបិ. តេ អនេកេហិ ការណេហិ តំ សញ្ញាបេតុំ អសក្កោន្តា អត្តនោ ឱវាទេ វត្តមានេហិ អឌ្ឍុតេយ្យសតេហិ អន្តេវាសិកេហិ សទ្ធិំ វេឡុវនំ អគមំសុ. សត្ថា តេ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តេ ទិស្វា ‘‘ឯតំ មេ សាវកយុគំ ភវិស្សតិ, អគ្គំ ភទ្ទយុគ’’ន្តិ វត្វា តេសំ បរិសាយ ចរិយវសេន ធម្មំ ទេសេត្វា អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា ឯហិភិក្ខុភាវេន ឧបសម្បទំ អទាសិ. យថា តេសំ ឯវំ អគ្គសាវកានម្បិ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរំ អាគតមេវ. ឧបរិមគ្គត្តយកិច្ចំ បន ន និដ្ឋាសិ. កស្មា? សាវកបារមីញាណស្ស មហន្តតាយ.

តេសុ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ បព្ពជិតតោ សត្តមេ ទិវសេ មគធរដ្ឋេ កល្លវាលគាមេ សមណធម្មំ ករោន្តោ ថិនមិទ្ធេ ឱក្កមន្តេ សត្ថារា ¶ សំវេជិតោ ថិនមិទ្ធំ វិនោទេត្វា ធាតុកម្មដ្ឋានំ ¶ សុណន្តោ ឯវ ឧបរិមគ្គត្តយំ អធិគន្ត្វា សាវកបារមីញាណស្ស មត្ថកំ បាបុណិ. អាយស្មា សារិបុត្តោ បព្ពជ្ជាយ អទ្ធមាសំ អតិក្កមិត្វា សត្ថារា សទ្ធិំ រាជគហេ សូករខតលេណេ វិហរន្តោ អត្តនោ ភាគិនេយ្យស្ស ទីឃនខបរិព្ពាជកស្ស ¶ វេទនាបរិគ្គហសុត្តន្តេ (ម. និ. ២.២០១ អាទយោ) ទេសិយមានេ ទេសនានុសារេន ញាណំ បេសេត្វា បរស្ស វឌ្ឍិតំ ភត្តំ ភុញ្ជន្តោ វិយ សាវកបារមីញាណស្ស មត្ថកំ បាបុណិ. ឥតិ ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ សត្ថុ សមីបេ ឯវ សាវកបារមីញាណំ មត្ថកំ បត្តំ.

ឯវំ បត្តសាវកបារមីញាណោ អាយស្មា សារិបុត្តោ ‘‘កេន កម្មេន អយំ សម្បត្តិ លទ្ធា’’តិ អាវជ្ជេន្តោ តំ ញត្វា បីតិសោមនស្សវសេន ឧទានំ ឧទានេន្តោ ‘‘ហិមវន្តស្ស អវិទូរេ’’តិអាទិមាហ. តេន វុត្តំ –

១៤១.

‘‘ហិមវន្តស្ស អវិទូរេ, លម្ពកោ នាម បព្ពតោ;

អស្សមោ សុកតោ មយ្ហំ, បណ្ណសាលា សុមាបិតា’’តិ.

តត្ថ ហិមវន្តស្សាតិ ហិមោ អស្ស អត្ថីតិ ហិមវា, តស្ស ហិមវន្តស្ស អវិទូរេ សមីបេ, ហិមាលយបដិពទ្ធវនេហិ អត្ថោ. លម្ពកោ នាម បព្ពតោតិ ឯវំនាមកោ បំសុមិស្សកបព្ពតោ. អស្សមោ សុកតោ មយ្ហន្តិ តស្មិំ លម្ពកេ បព្ពតេ មយ្ហំ មមត្ថាយ កតោ អស្សមោ អរញ្ញវាសោ អាសមន្តតោ សមោតិ អស្សមោ. នត្ថិ បវិដ្ឋានំ សមោ បរិស្សមោ ឯត្ថាតិ វា អស្សមោ, សោ ឥត្ថម្ភូតោ អរញ្ញវាសោ សុដ្ឋុ កតោ, រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានកុដិមណ្ឌបាទិវសេន សុន្ទរេនាការេន កតោតិ អត្ថោ. បណ្ណសាលាតិ ឧសីរបព្ពជាទីហិ បណ្ណេហិ ឆាទិតា និវសនបណ្ណសាលាតិ អត្ថោ.

១៤២.

‘‘ឧត្តានកូលា នទិកា, សុបតិត្ថា មនោរមា;

សុសុទ្ធបុលិនាកិណ្ណា, អវិទូរេ មមស្សមំ’’.

តត្ថ ឧត្តានកូលាតិ អគម្ភីរា នទី. សុបតិត្ថាតិ សុន្ទរបតិត្ថា. មនោរមា មនល្លីនា មនាបា. សុសុទ្ធបុលិនាកិណ្ណាតិ សុដ្ឋុ ធវលមុត្តាទលសទិសវាលុកាកិណ្ណា គហនីភូតាតិ អត្ថោ. សា ឥត្ថម្ភូតា នទិកា កុន្នទី មមស្សមំ មយ្ហំ អស្សមស្ស អវិទូរេ សមីបេ អហោសីតិ អត្ថោ. ‘‘អស្សម’’ន្តិ ច សត្តម្យត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ វេទិតព្ពំ.

១៤៣.

‘‘អសក្ខរា ¶ ¶ អបព្ភារា, សាទុ អប្បដិគន្ធិកា;

សន្ទតី នទិកា តត្ថ, សោភយន្តា មមស្សមំ’’.

តត្ថ ¶ អសក្ខរាតិ ‘‘បុលិនាកិណ្ណា’’តិ វុត្តត្តា អសក្ខរា សក្ខរវិរហិតា. អបព្ភារាតិ បព្ភារវិរហិតា, អគម្ភីរកូលាតិ អត្ថោ. សាទុ អប្បដិគន្ធិកាតិ សាទុរសោទកា ទុគ្គន្ធរហិតា មយ្ហំ អស្សមបទំ សោភយន្តី នទិកា ខុទ្ទកនទី សន្ទតិ បវត្តតីតិ អត្ថោ.

១៤៤.

‘‘កុម្ភីលា មករា ចេត្ថ, សុសុមារា ច កច្ឆបា;

សន្ទតិ នទិកា តត្ថ, សោភយន្តា មមស្សមំ’’.

តត្ថ កុម្ភីលមច្ឆា មករមច្ឆា ច សុសុមារា ចណ្ឌមច្ឆា ច កច្ឆបមច្ឆា ច ឯត្ថ ឯតិស្សំ នទិយំ កីឡន្តា អហេសុន្តិ សម្ពន្ធោ. មមស្សមំ សោភយន្តា នទិកា ខុទ្ទកនទី សន្ទតិ បវត្តតីតិ សម្ពន្ធោ.

១៤៥.

‘‘បាឋីនា បាវុសា មច្ឆា, ពលជា មុញ្ជរោហិតា;

វគ្គឡា បបតាយន្តា, សោភយន្តិ មមស្សមំ’’.

បាឋីនមច្ឆា ច បាវុសា មច្ឆា ច ពលជមច្ឆា ច មុញ្ជមច្ឆា រោហិតមច្ឆា ច វគ្គឡមច្ឆា ច ឯតេ សព្ពេ មច្ឆជាតិកា ឥតោ ចិតោ ច បបតាយន្តា នទិយា សទ្ធិំ បវត្តន្តា មម អស្សមបទំ សោភយន្តីតិ អត្ថោ.

១៤៦.

‘‘ឧភោ កូលេសុ នទិយា, បុប្ផិនោ ផលិនោ ទុមា;

ឧភតោ អភិលម្ពន្តា, សោភយន្តិ មមស្សមំ’’.

តត្ថ ឧភោ កូលេសូតិ តស្សា នទិយា ឧភោសុ បស្សេសុ ធុវបុប្ផិនោ ធុវផលិនោ រុក្ខា ឧភតោ អភិលម្ពន្តា នទិយា ឧភោ តីរេ ហេដ្ឋា ឱនមន្តា មម អស្សមំ សោភយន្តីតិ អត្ថោ.

១៤៧.

‘‘អម្ពា សាលា ច តិលកា, បាដលី សិន្ទុវារកា;

ទិព្ពគន្ធា សម្បវន្តិ, បុប្ផិតា មម អស្សមេ’’.

តត្ថ ¶ អម្ពាតិ មធុបិណ្ឌិអម្ពា ច សាលរុក្ខា ច តិលករុក្ខា ច បាដលិរុក្ខា ច សិន្ទុវារករុក្ខា ច ឯតេ រុក្ខា និច្ចកាលំ បុប្ផិតា ¶ បុប្ផន្តា. ទិព្ពា គន្ធា ឥវ មម អស្សមេ សុគន្ធា សម្បវន្តិ សមន្តតោ បវាយន្តីតិ អត្ថោ.

១៤៨.

‘‘ចម្បកា ¶ សឡលា នីបា, នាគបុន្នាគកេតកា;

ទិព្ពគន្ធា សម្បវន្តិ, បុប្ផិតា មម អស្សមេ’’.

តត្ថ ចម្បករុក្ខា ច សឡលរុក្ខា ច សុវណ្ណវដ្ដលសទិសបុប្ផា នីបរុក្ខា ច នាគរុក្ខា ច បុន្នាគរុក្ខា ច សុគន្ធយន្តា កេតករុក្ខា ច ឯតេ សព្ពេ រុក្ខា ទិព្ពា គន្ធារិវ មម អស្សមេ បុប្ផិតា ផុល្លិតា សម្បវន្តិ សុគន្ធំ សុដ្ឋុ បវាយន្តីតិ អត្ថោ.

១៤៩.

អសោកា ច‘‘អធិមុត្តា អសោកា ច, ភគិនីមាលា ច បុប្ផិតា;

អង្កោលា ពិម្ពិជាលា ច, បុប្ផិតា មម អស្សមេ’’.

តត្ថ បុប្ផិតា អធិមុត្តករុក្ខា ច បុប្ផិតា អសោករុក្ខា ច បុប្ផិតា ភគិនីមាលា ច បុប្ផិតា អង្កោលា ច បុប្ផិតា ពិម្ពិជាលា ច ឯតេ រុក្ខា មម អស្សមេ ផុល្លិតា សោភយន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៥០.

‘‘កេតកា កន្ទលិ ចេវ, គោធុកា តិណសូលិកា;

ទិព្ពគន្ធំ សម្បវន្តា, សោភយន្តិ មមស្សមំ’’.

តត្ថ កេតកាតិ សុគន្ធកេតកគច្ឆា ច. កន្ទលិរុក្ខា ច គោធុករុក្ខា ច តិណសូលិកគច្ឆា ច ឯតេ សព្ពេ រុក្ខជាតិកា ទិព្ពគន្ធំ បវាយមានា មម អស្សមំ សកលំ សោភយន្តីតិ អត្ថោ.

១៥១.

‘‘កណិការា កណ្ណិកា ច, អសនា អជ្ជុនា ពហូ;

ទិព្ពគន្ធំ សម្បវន្តា, សោភយន្តិ មមស្សមំ’’.

ឯតេ កណិការាទយោ រុក្ខា មម អស្សមំ សកលំ សោភយន្តា ទិព្ពគន្ធំ សម្បវាយន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៥២.

‘‘បុន្នាគា ¶ គិរិបុន្នាគា, កោវិឡារា ច បុប្ផិតា;

ទិព្ពគន្ធំ សម្បវន្តា, សោភយន្តិ មមស្សមំ’’.

បុន្នាគាទយោ រុក្ខា ទិព្ពគន្ធំ បវាយមានា មម អស្សមំ សោភយន្តីតិ អត្ថោ.

១៥៣.

‘‘ឧទ្ទាលកា ¶ ច កុដជា, កទម្ពា វកុលា ពហូ;

ទិព្ពគន្ធំ សម្បវន្តា, សោភយន្តិ មមស្សមំ’’.

ឧទ្ទាលកាទយោ ¶ រុក្ខា ទិព្ពគន្ធំ វាយមានា មម អស្សមំ សោភយន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៥៤.

‘‘អាឡកា ឥសិមុគ្គា ច, កទលិមាតុលុង្គិយោ;

គន្ធោទកេន សំវឌ្ឍា, ផលានិ ធារយន្តិ តេ’’.

តត្ថ ឯតេ អាឡកាទយោ គច្ឆា ចន្ទនាទិសុគន្ធគន្ធោទកេន វឌ្ឍិត្វា សុវណ្ណផលានិ ធារេន្តា មម អស្សមំ សោភយន្តីតិ អត្ថោ.

១៥៥.

‘‘អញ្ញេ បុប្ផន្តិ បទុមា, អញ្ញេ ជាយន្តិ កេសរី;

អញ្ញេ ឱបុប្ផា បទុមា, បុប្ផិតា តឡាកេ តទា’’.

តត្ថ អញ្ញេ បុប្ផន្តិ បទុមាតិ មម អស្សមស្ស អវិទូរេ តឡាកេ អញ្ញេ ឯកច្ចេ បទុមា បុប្ផន្តិ, ឯកច្ចេ កេសរី បទុមា ជាយន្តិ និព្ពត្តន្តិ, ឯកច្ចេ បទុមា ឱបុប្ផា វិគលិតបត្តកេសរាតិ អត្ថោ.

១៥៦.

‘‘គព្ភំ គណ្ហន្តិ បទុមា, និទ្ធាវន្តិ មុឡាលិយោ;

សិង្ឃាដិបត្តមាកិណ្ណា, សោភន្តិ តឡាកេ តទា’’.

តត្ថ គព្ភំ គណ្ហន្តិ បទុមាតិ តទា តាបសេន ហុត្វា មម វសនសមយេ ឯកច្ចេ បទុមា តឡាកព្ភន្តរេ មកុឡបុប្ផាទយោ គណ្ហន្តិ. មុឡាលិយោ បទុមមូលា និទ្ធាវន្តិ ឥតោ កទ្ទមព្ភន្តរតោ ហត្ថិទាឋា វិយ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. បត្តបុប្ផមាកិណ្ណា គហនីភូតា សិង្ឃាដិយោ សោភយន្តីតិ អត្ថោ.

១៥៧.

‘‘នយិតា ¶ អម្ពគន្ធី ច, ឧត្តលី ពន្ធុជីវកា;

ទិព្ពគន្ធា សម្បវន្តិ, បុប្ផិតា តឡាកេ តទា’’.

តទា មម វសនសមយេ តឡាកស្ស សមីបេ នយិតា ច គច្ឆា អម្ពគន្ធី ច គច្ឆា ឧត្តលី នាម គច្ឆា ច ពន្ធុជីវកា ច ឯតេ សព្ពេ ¶ គច្ឆា បុប្ផិតា បុប្ផធារិតា សុគន្ធវាហកា តឡាកំ សោភយន្តីតិ អត្ថោ.

១៥៨.

‘‘បាឋីនា បាវុសា មច្ឆា, ពលជា មុញ្ជរោហិតា;

សំគុលា មគ្គុរា ចេវ, វសន្តិ តឡាកេ តទា’’.

តទា ¶ មម វសនសមយេ និព្ភីតា បាឋីនាទយោ មច្ឆា តឡាកេ វសន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៥៩.

‘‘កុម្ភីលា សុសុមារា ច, តន្តិគាហា ច រក្ខសា;

ឱគុហា អជគរា ច, វសន្តិ តឡាកេ តទា’’.

តទា មម វសនសមយេ មម អស្សមសមីបេ តឡាកេ ឯតេ កុម្ភីលាទយោ មច្ឆា និព្ភីតា និរូបទ្ទវា វសន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៦០.

‘‘បារេវតា រវិហំសា, ចក្កវាកា នទីចរា;

កោកិលា សុកសាឡិកា, ឧបជីវន្តិ តំ សរំ’’.

តត្ថ មម អស្សមសមីបេ សរំ និស្សាយ បារេវតាបក្ខី ច រវិហំសាបក្ខី ច នទីចរា ចក្កវាកបក្ខី ច កោកិលាបក្ខី ច សុកបក្ខី ច សាឡិកាបក្ខី ច តំ សរំ ឧបនិស្សាយ ជីវន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៦១.

‘‘កុកុត្ថកា កុឡីរកា, វនេ បោក្ខរសាតកា;

ទិន្ទិភា សុវបោតា ច, ឧបជីវន្តិ តំ សរំ’’.

តត្ថ កុកុត្ថកាតិ ឯវំនាមិកា បក្ខី ច. កុឡីរកាតិ ឯវំនាមិកា បក្ខី ច. វនេ បោក្ខរសាតកា ¶ បក្ខី ច ទិន្ទិភា បក្ខី ច សុវបោតា បក្ខី ច ឯតេ សព្ពេ បក្ខិនោ តំ មម អស្សមសមីបេ សរំ និស្សាយ ជីវន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៦២.

‘‘ហំសា កោញ្ចា មយូរា ច, កោកិលា តម្ពចូឡកា;

បម្មកា ជីវំជីវា ច, ឧបជីវន្តិ តំ សរំ’’.

សព្ពេ ឯតេ ហំសាទយោ បក្ខិនោ តំ សរំ ឧបនិស្សាយ ជីវន្តិ ជីវិកំ បាលេន្តីតិ អត្ថោ.

១៦៣.

‘‘កោសិកា ¶ បោដ្ឋសីសា ច, កុររា សេនកា ពហូ;

មហាកាឡា ច សកុណា, ឧបជីវន្តិ តំ សរំ’’.

តត្ថ កោសិកា ច បក្ខី បោដ្ឋសីសា ច បក្ខី កុររា ច បក្ខី សេនកា ច បក្ខី មហាកាឡា ច បក្ខី ថលេ ពហូ បក្ខិនោ តំ សរំ តស្ស សរស្ស សមីបេ ជីវន្តិ ជីវិកំ កប្បេន្តីតិ អត្ថោ.

១៦៤.

‘‘បសទា ¶ ច វរាហា ច, ចមរា គណ្ឌកា ពហូ;

រោហិច្ចា សុកបោតា ច, ឧបជីវន្តិ តំ សរំ’’.

តត្ថ បសទាទយោ ឯតេ មិគា តំ សរំ តស្មិំ សរសមីបេ, ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនំ, ជីវិតំ បរិបាលេន្តា វិហរន្តីតិ អត្ថោ.

១៦៥.

‘‘សីហព្យគ្ឃា ច ទីបី ច, អច្ឆកោកតរច្ឆកា;

តិធា បភិន្នមាតង្គា, ឧបជីវន្តិ តំ សរំ’’.

ឯតេ សីហាទយោ ចតុប្បទា សរសមីបេ ឧបទ្ទវរហិតា ជីវន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៦៦.

‘‘កិន្នរា វានរា ចេវ, អថោបិ វនកម្មិកា;

ចេតា ច លុទ្ទកា ចេវ, ឧបជីវន្តិ តំ សរំ’’.

ឯត្ថ ¶ ឯតេ ឯវំនាមិកា កិន្នរាទយោ សត្តា តស្មិំ សរសមីបេ វសន្តីតិ អត្ថោ.

១៦៧.

‘‘តិន្ទុកានិ បិយាលានិ, មធុកេកា សុមារិយោ;

ធុវំ ផលានិ ធារេន្តិ, អវិទូរេ មមស្សមំ’’.

តត្ថ ឯតេ តិន្ទុកាទយោ រុក្ខា ធុវំ ហេមន្តគិម្ហវស្សានសង្ខាតេ កាលត្តយេ មម អស្សមតោ អវិទូរេ ឋានេ មធុរផលានិ ធារេន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៦៨.

‘‘កោសម្ពា សឡលា និម្ពា, សាទុផលសមាយុតា;

ធុវំ ផលានិ ធារេន្តិ, អវិទូរេ មមស្សមំ’’.

តត្ថ ឯតេ កោសម្ពាទយោ រុក្ខា សារផលា មធុរផលា ឧត្តមផលា សមាយុតា សំ សុដ្ឋុ អាយុតា សមង្គីភូតា និច្ចំ ផលធារិនោ មម អស្សមសមីបេ សោភន្តីតិ អត្ថោ.

១៦៩.

‘‘ហរីតកា ¶ អាមលកា, អម្ពជម្ពុវិភីតកា;

កោលា ភល្លាតកា ពិល្លា, ផលានិ ធារយន្តិ តេ’’.

តេ ហរីតកាទយោ រុក្ខា មម អស្សមសមីបេ ជាតា និច្ចំ ផលានិ ធារយន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៧០.

‘‘អាលុវា ¶ ច កឡម្ពា ច, ពិឡាលីតក្កឡានិ ច;

ជីវកា សុតកា ចេវ, ពហូកា មម អស្សមេ’’.

ឯតេ អាលុវាទយោ មូលផលា ខុទ្ទា មធុរសា មម អស្សមសមីបេ ពហូ សន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៧១.

‘‘អស្សមស្សាវិទូរម្ហិ, តឡាកាសុំ សុនិម្មិតា;

អច្ឆោទកា សីតជលា, សុបតិត្ថា មនោរមា’’.

តត្ថ អស្សមស្សាវិទូរម្ហិ អស្សមស្ស សមីបេ សុនិម្មិតា សុដ្ឋុ អារោហនឱរោហនក្ខមំ កត្វា ¶ និម្មិតា អច្ឆោទកា វិប្បសន្នោទកា សីតជលា សីតោទកា សុបតិត្ថា សុន្ទរតិត្ថា មនោរមា សោមនស្សករា តឡាកា អាសុំ អហេសុន្តិ អត្ថោ.

១៧២.

‘‘បទុមុប្បលសញ្ឆន្នា, បុណ្ឌរីកសមាយុតា;

មន្ទាលកេហិ សញ្ឆន្នា, ទិព្ពគន្ធោបវាយតិ’’.

តត្ថ បទុមេហិ ច ឧប្បលេហិ ច សញ្ឆន្នា បរិបុណ្ណា បុណ្ឌរីកេហិ សមាយុតា សមង្គីភូតា មន្ទាលកេហិ ច សញ្ឆន្នា គហនីភូតា តឡាកា ទិព្ពគន្ធានិ ឧបវាយន្តិ សមន្តតោ វាយន្តីតិ អត្ថោ.

១៧៣.

‘‘ឯវំ សព្ពង្គសម្បន្នេ, បុប្ផិតេ ផលិតេ វនេ;

សុកតេ អស្សមេ រម្មេ, វិហរាមិ អហំ តទា’’.

តត្ថ ឯវំ សព្ពង្គសម្បន្នេតិ អព្ពេហិ នទិកាទិអវយវេហិ សម្បន្នេ បរិបុណ្ណេ បុប្ផផលរុក្ខេហិ គហនីភូតេ វនេ សុកតេ រមណីយេ អស្សមេ អរញ្ញាវាសេ តទា តាបសភូតកាលេ អហំ វិហរាមីតិ អត្ថោ.

ឯត្តាវតា ¶ អស្សមសម្បត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អត្តនោ សីលាទិគុណសម្បត្តិំ ទស្សេន្តោ –

១៧៤.

‘‘សីលវា វតសម្បន្នោ, ឈាយី ឈានរតោ សទា;

បញ្ចាភិញ្ញាពលប្បត្តោ, សុរុចិ នាម តាបសោ’’តិ. – អាហ;

តត្ថ ¶ សីលវាតិ ឈានសម្បយុត្តចតុបារិសុទ្ធិសីលសទិសេហិ បញ្ចហិ សីលេហិ សម្បុណ្ណោតិ អត្ថោ. វតសម្បន្នោតិ ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ ឃរាវាសំ បញ្ច កាមគុណេ វា ន សេវិស្សាមី’’តិ វតសមាទានេន សម្បន្នោ. ឈាយីតិ លក្ខណូបនិជ្ឈានអារម្មណូបនិជ្ឈានេហិ ឈាយី ឈាយនសីលោ. ឈានរតោតិ ឯតេសុ ឈានេសុ រតោ អល្លីនោ សទា សម្បុណ្ណោ. បញ្ចាភិញ្ញាពលប្បត្តោតិ ឥទ្ធិវិធទិព្ពសោតបរចិត្តវិជាននបុព្ពេនិវាសានុស្សតិទិព្ពចក្ខុសង្ខាតាហិ បញ្ចហិ អភិញ្ញាហិ វិសេសបញ្ញាហិ ពលសម្បន្នោ, បរិបុណ្ណោតិ អត្ថោ. នាមេន សុរុចិ នាម តាបសោ ហុត្វា វិហរាមីតិ សម្ពន្ធោ.

ឯត្តកេន ¶ អត្តនោ គុណសម្បត្តិំ ទស្សេត្វា បរិសសម្បត្តិំ ទស្សេន្តោ –

១៧៥.

‘‘ចតុវីសសហស្សានិ, សិស្សា មយ្ហំ ឧបដ្ឋហុំ;

សព្ពេ មំ ព្រាហ្មណា ឯតេ, ជាតិមន្តោ យសស្សិនោ’’តិ. – អាទិមាហ;

តត្ថ ឯតេ សព្ពេ ចតុវីសតិសហស្សព្រាហ្មណា មយ្ហំ សិស្សា ជាតិមន្តោ ជាតិសម្បន្នា យសស្សិនោ បរិវារសម្បន្នា មំ ឧបដ្ឋហុន្តិ សម្ពន្ធោ.

១៧៦.

‘‘លក្ខណេ ឥតិហាសេ ច, សនិឃណ្ឌុសកេដុភេ;

បទកា វេយ្យាករណា, សធម្មេ បារមិំ គតា’’.

តត្ថ លក្ខណេតិ លក្ខណសត្ថេ. សព្ពលោកិយានំ ឥត្ថិបុរិសានំ ‘‘ឥមេហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតា ទុក្ខិតា ភវន្តិ, ឥមេហិ សុខិតា ភវន្តី’’តិ លក្ខណំ ជានាតិ. តប្បកាសកោ គន្ថោ លក្ខណំ, តស្មិំ លក្ខណេ ច. ឥតិហាសេតិ ‘‘ឥតិហ អាស ឥតិហ អាសា’’តិ វុត្តវចនបដិទីបកេ គន្ថេ. លក្ខណេ ច ឥតិហាសេ ច បារមិំ បរិយោសានំ គតាតិ សម្ពន្ធោ. រុក្ខបព្ពតាទីនំ នាមប្បកាសកគន្ថំ ‘‘និឃណ្ឌូ’’តិ វុច្ចតិ. កេដូភេតិ កិរិយាកប្បវិកប្បានំ កវីនំ ឧបការកោ គន្ថោ. និឃណ្ឌុយា សហ វត្តតីតិ សនិឃណ្ឌុ, កេដុភេន សហ វត្តតីតិ សកេដុភំ, តស្មិំ សនិឃណ្ឌុសកេដុភេ វេទត្តយេ បារមិំ គតាតិ ¶ សម្ពន្ធោ. បទកាតិ នាមបទសមាសតទ្ធិតាខ្យាតកិតកាទិបទេសុ ឆេកា ¶ . វេយ្យាករណានិ ចន្ទបាណិនីយកលាបាទិព្យាករណេ ឆេកា. សធម្មេ បារមិំ គតាតិ អត្តនោ ធម្មេ ព្រាហ្មណធម្មេ វេទត្តយេ បារមិំ បរិយោសានំ គតា បត្តាតិ អត្ថោ.

១៧៧.

‘‘ឧប្បាតេសុ និមិត្តេសុ, លក្ខណេសុ ច កោវិទា;

បថព្យា ភូមន្តលិក្ខេ, មម សិស្សា សុសិក្ខិតា’’.

តត្ថ ឧក្កាបាតភូមិកម្បាទិកេសុ ឧប្បាតេសុ ច សុភនិមិត្តាសុភនិមិត្តេសុ ច ឥត្ថិលក្ខណបុរិសលក្ខណមហាបុរិសលក្ខណេសុ ច កោវិទា ឆេកា. បថវិយា ច ភូមិយា ច សកលលោកេ ច អន្តលិក្ខេ អាកាសេ ចាតិ សព្ពត្ថ មម សិស្សា សុសិក្ខិតា.

១៧៨.

‘‘អប្បិច្ឆា ¶ និបកា ឯតេ, អប្បាហារា អលោលុបា;

លាភាលាភេន សន្តុដ្ឋា, បរិវារេន្តិ មំ សទា’’.

តត្ថ អប្បិច្ឆាតិ អប្បកេនាបិ យាបេន្តា. និបកាតិ នេបក្កសង្ខាតាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតា. អប្បាហារាតិ ឯកាហារា ឯកភត្តិកាតិ អត្ថោ. អលោលុបាតិ លោលុបតណ្ហាយ អប្បវត្តនកា. លាភាលាភេនាតិ លាភេន អលាភេន ច សន្តុដ្ឋា សោមនស្សា ឯតេ មម សិស្សា សទា និច្ចកាលំ មំ បរិវារេន្តិ ឧបដ្ឋហន្តីតិ អត្ថោ.

១៧៩.

‘‘ឈាយី ឈានរតា ធីរា, សន្តចិត្តា សមាហិតា;

អាកិញ្ចញ្ញំ បត្ថយន្តា, បរិវារេន្តិ មំ សទា’’.

តត្ថ ឈាយីតិ លក្ខណូបនិជ្ឈានអារម្មណូបនិជ្ឈានេហិ សមន្នាគតា. ឈាយនសីលា វា. ឈានរតាតិ តេសុ ច ឈានេសុ រតា អល្លីនា. ធីរាតិ ធិតិសម្បន្នា. សន្តចិត្តាតិ វូបសន្តមនា. សមាហិតាតិ ឯកគ្គចិត្តា. អាកិញ្ចញ្ញន្តិ និប្បលិពោធភាវំ. បត្ថយន្តាតិ ឥច្ឆន្តា. ឥត្ថម្ភូតា មេ សិស្សា សទា មំ បរិវារេន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៨០.

‘‘អភិញ្ញាបារមិប្បត្តា, បេត្តិកេ គោចរេ រតា;

អន្តលិក្ខចរា ធីរា, បរិវារេន្តិ មំ សទា’’.

តត្ថ អភិញ្ញាបារមិប្បត្តាតិ បញ្ចសុ អភិញ្ញាសុ បារមិំ បរិយោសានំ បត្តា បូរិតាតិ អត្ថោ. បេត្តិកេ គោចរេ រតាតិ ពុទ្ធានុញ្ញាតាយ អវិញ្ញត្តិយា ¶ លទ្ធេ អាហារេ រតាតិ អត្ថោ. អន្តលិក្ខចរាតិ ¶ អន្តលិក្ខេន អាកាសេន គច្ឆន្តា អាគច្ឆន្តា ចាតិ អត្ថោ. ធីរាតិ ថិរភូតា សីហព្យគ្ឃាទិបរិស្សយេ អច្ឆម្ភិតសភាវាតិ អត្ថោ. ឯវំភូតា មម តាបសា សទា មំ បរិវារេន្តីតិ អត្ថោ.

១៨១.

‘‘សំវុតា ឆសុ ទ្វារេសុ, អនេជា រក្ខិតិន្ទ្រិយា;

អសំសដ្ឋា ច តេ ធីរា, មម សិស្សា ទុរាសទា’’.

តត្ថ ចក្ខាទីសុ ឆសុ ទ្វារេសុ រូបាទីសុ ឆសុ អារម្មណេសុ សំវុតា បិហិតា បដិច្ឆន្នា, រក្ខិតគោបិតទ្វារាតិ អត្ថោ. អនេជា និត្តណ្ហា រក្ខិតិន្ទ្រិយា គោបិតចក្ខាទិឥន្ទ្រិយា អសំសដ្ឋា ញាតីហិ ¶ គហដ្ឋេហិ អមិស្សីភូតាតិ អត្ថោ. ទុរាសទាតិ ទុដ្ឋុ អាសទា, អាសាទេតុំ ឃដ្ដេតុំ អសក្កុណេយ្យា អយោគ្គាតិ អត្ថោ.

១៨២.

‘‘បល្លង្កេន និសជ្ជាយ, ឋានចង្កមនេន ច;

វីតិនាមេន្តិ តេ រត្តិំ, មម សិស្សា ទុរាសទា’’.

តត្ថ មម សិស្សា បល្លង្កេន ឩរុពទ្ធាសនេន សេយ្យំ វិហាយ និសជ្ជាយ ច ឋានេន ច ចង្កមេន ច សកលំ រត្តិំ វិសេសេន អតិនាមេន្តិ អតិក្កាមេន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៨៣.

‘‘រជនីយេ ន រជ្ជន្តិ, ទុស្សនីយេ ន ទុស្សរេ;

មោហនីយេ ន មុយ្ហន្តិ, មម សិស្សា ទុរាសទា’’.

តេ ឥត្ថម្ភូតា មម សិស្សា តាបសា រជនីយេ រជ្ជិតព្ពេ វត្ថុស្មិំ ន រជ្ជន្តិ រជ្ជំ ន ឧប្បាទេន្តិ. ទុស្សនីយេ ទុស្សិតព្ពេ ទោសំ ឧប្បាទេតុំ យុត្តេ វត្ថុម្ហិ ន ទុស្សរេ ទោសំ ន ករោន្តិ. មោហនីយេ មោហិតុំ យុត្តេ វត្ថុម្ហិ ន មុយ្ហន្តិ មោហំ ន ករោន្តិ, បញ្ញាសម្បយុត្តា ភវន្តីតិ អត្ថោ.

១៨៤.

‘‘ឥទ្ធិំ វីមំសមានា តេ, វត្តន្តិ និច្ចកាលិកំ;

បថវិំ តេ បកម្បេន្តិ, សារម្ភេន ទុរាសទា’’.

តេ មម សិស្សា ‘‘ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតិ, ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោតី’’តិអាទិកំ (បដិ. ម. ១.១០២) ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ និច្ចកាលិកំ វីមំសមានា វត្តន្តីតិ ¶ សម្ពន្ធោ. តេ មម សិស្សា អាកាសេបិ ឧទកេបិ បថវិំ និម្មិនិត្វា ឥរិយាបថំ បកម្បេន្តីតិ អត្ថោ. សារម្ភេន យុគគ្គាហេន កលហករណេន ន អាសាទេតព្ពាតិ អត្ថោ.

១៨៥.

‘‘កីឡមានា ¶ ច តេ សិស្សា, កីឡន្តិ ឈានកីឡិតំ;

ជម្ពុតោ ផលមានេន្តិ, មម សិស្សា ទុរាសទា’’.

តេ មម សិស្សា កីឡមានា បឋមជ្ឈានាទិកីឡំ កីឡន្តិ លឡន្តិ រមន្តីតិ អត្ថោ. ជម្ពុតោ ¶ ផលមានេន្តីតិ ហិមវន្តម្ហិ សតយោជនុព្ពេធជម្ពុរុក្ខតោ ឃដប្បមាណំ ជម្ពុផលំ ឥទ្ធិយា គន្ត្វា អានេន្តីតិ អត្ថោ.

១៨៦.

‘‘អញ្ញេ គច្ឆន្តិ គោយានំ, អញ្ញេ បុព្ពវិទេហកំ;

អញ្ញេ ច ឧត្តរកុរុំ, ឯសនាយ ទុរាសទា’’.

តេសំ មម សិស្សានំ អន្តរេ អញ្ញេ ឯកច្ចេ គោយានំ អបរគោយានំ ទីបំ គច្ឆន្តិ, ឯកច្ចេ បុព្ពវិទេហកំ ទីបំ គច្ឆន្តិ, ឯកច្ចេ ឧត្តរកុរុំ ទីបំ គច្ឆន្តិ, តេ ទុរាសទា ឯតេសុ ឋានេសុ ឯសនាយ គវេសនាយ បច្ចយបរិយេសនាយ គច្ឆន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៨៧.

‘‘បុរតោ បេសេន្តិ ខារិំ, បច្ឆតោ ច វជន្តិ តេ;

ចតុវីសសហស្សេហិ, ឆាទិតំ ហោតិ អម្ពរំ’’.

តេ មម សិស្សា អាកាសេន គច្ឆមានា ខារិំ តាបសបរិក្ខារភរិតំ កាជំ បុរតោ បេសេន្តិ បឋមំ អភិមុខញ្ច តំ បេសេត្វា សយំ តស្ស បច្ឆតោ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. ឯវំ គច្ឆមានេហិ ចតុវីសសហស្សេហិ តាបសេហិ អម្ពរំ អាកាសតលំ ឆាទិតំ បដិច្ឆន្នំ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ.

១៨៨.

‘‘អគ្គិបាកី អនគ្គី ច, ទន្តោទុក្ខលិកាបិ ច;

អស្មេន កោដ្ដិតា កេចិ, បវត្តផលភោជនា’’.

តត្ថ កេចិ ឯកច្ចេ មម សិស្សា អគ្គិបាកី ផលាផលបណ្ណាទយោ បចិត្វា ខាទន្តិ, ឯកច្ចេ អនគ្គី អគ្គីហិ អបចិត្វា អាមកមេវ ខាទន្តិ, ឯកច្ចេ ទន្តិកា ទន្តេហិយេវ តចំ ឧប្បាដេត្វា ខាទន្តិ. ឯកច្ចេ ឧទុក្ខលិកា ឧទុក្ខលេហិ កោដ្ដេត្វា ខាទន្តិ. ឯកច្ចេ អស្មេន កោដ្ដិតា បាសាណេន កោដ្ដេត្វា ខាទន្តិ. ឯកច្ចេ សយំបតិតផលាហារាតិ សម្ពន្ធោ.

១៨៩.

‘‘ឧទកោរោហណា ¶ កេចិ, សាយំ បាតោ សុចីរតា;

តោយាភិសេចនករា, មម សិស្សា ទុរាសទា’’.

ទុរាសទា មម សិស្សា កេចិ សុចីរតា សុទ្ធិកាមា សាយំ បាតោ ច ឧទកោរោហណា ឧទកបវេសកាតិ អត្ថោ. កេចិ តោយាភិសេចនករា ឧទកេន អត្តនិ អភិសិញ្ចនករាតិ អត្ថោ.

១៩០.

‘‘បរូឡ្ហកច្ឆនខលោមា ¶ ¶ , បង្កទន្តា រជស្សិរា;

គន្ធិតា សីលគន្ធេន, មម សិស្សា ទុរាសទា’’.

តត្ថ តេ ទុរាសទា មម សិស្សា កច្ឆេសុ ឧភយកច្ឆេសុ ច ហត្ថបាទេសុ ច បរូឡ្ហា សញ្ជាតា, ទីឃនខលោមាតិ អត្ថោ. ខុរកម្មរហិតត្តា អមណ្ឌិតា អបសាធិតាតិ អធិប្បាយោ. បង្កទន្តាតិ ឥដ្ឋកចុណ្ណខីរបាសាណចុណ្ណាទីហិ ធវលមកតត្តា មលគ្គហិតទន្តាតិ អត្ថោ. រជស្សិរាតិ តេលមក្ខនាទិរហិតត្តា ធូលីហិ មក្ខិតសីសាតិ អត្ថោ. គន្ធិតា សីលគន្ធេនាតិ ឈានសមាធិសមាបត្តីហិ សម្បយុត្តសីលេន សមង្គីភូតត្តា លោកិយសីលគន្ធេន សព្ពត្ថ សុគន្ធីភូតាតិ អត្ថោ. មម សិស្សា ទុរាសទាតិ ឥមេហិ វុត្តប្បការគុណេហិ សមន្នាគតត្តា អាសាទេតុំ ឃដ្ដេតុំ អសក្កុណេយ្យា មម សិស្សាតិ សម្ពន្ធោ.

១៩១.

‘‘បាតោវ សន្និបតិត្វា, ជដិលា ឧគ្គតាបនា;

លាភាលាភំ បកិត្តេត្វា, គច្ឆន្តិ អម្ពរេ តទា’’.

តត្ថ បាតោវ សន្និបតិត្វាតិ សត្តម្យត្ថេ តោបច្ចយោ, បាតរាសកាលេយេវ មម សន្តិកេ រាសិភូតាតិ អត្ថោ. ឧគ្គតាបនា បាកដតបា បត្ថដតបា ជដិលា ជដាធារិនោ តាបសា. លាភាលាភំ បកិត្តេត្វា ខុទ្ទកេ ច មហន្តេ ច លាភេ បាកដេ កត្វា តទា តស្មិំ កាលេ អម្ពរេ អាកាសតលេ គច្ឆន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៩២. បុន តេសំយេវ គុណេ បកាសេន្តោ ឯតេសំ បក្កមន្តានន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អាកាសេ វា ថលេ វា បក្កមន្តានំ គច្ឆន្តានំ ឯតេសំ តាបសានំ វាកចីរជនិតោ មហាសទ្ទោ បវត្តតីតិ អត្ថោ. មុទិតា ហោន្តិ ទេវតាតិ ឯវំ មហាសទ្ទំ បវត្តេត្វា គច្ឆន្តានំ អជិនចម្មសទ្ទេន ¶ សន្តុដ្ឋា ‘‘សាធុ សាធុ, អយ្យា’’តិ សោមនស្សជាតា ទេវតា មុទិតា សន្តុដ្ឋា ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៩៣. ទិសោទិសន្តិ តេ ឥសយោ អន្តលិក្ខចរា អាកាសចារិនោ ទក្ខិណាទិសានុទិសំ បក្កមន្តិ គច្ឆន្តីតិ សម្ពន្ធោ. សកេ ពលេនុបត្ថទ្ធាតិ អត្តនោ សរីរពលេន វា ឈានពលេន វា សមន្នាគតា យទិច្ឆកំ យត្ថ យត្ថ គន្តុកាមា, តត្ថ តត្ថេវ គច្ឆន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៩៤. បុន តេសមេវានុភាវំ បកាសេន្តោ បថវីកម្បកា ឯតេតិអាទិមាហ. តទា ឯតេ សព្ពត្ថ ឥច្ឆាចារា បថវីកម្បកា មេទនីសញ្ចលនជាតិកា នភចារិនោ អាកាសចារិនោ. ឧគ្គតេជាតិ ¶ ឧគ្គតតេជា បត្ថដតេជា ទុប្បសហា បសយ្ហ អភិភវិត្វា បវត្តិតុំ អសក្កុណេយ្យាតិ ទុប្បសហា. សាគរោវ អខោភិយាតិ អញ្ញេហិ អខោភិយោ អនាលុឡិតោ សាគរោ ឥវ សមុទ្ទោ វិយ អញ្ញេហិ អខោភិយា កម្បេតុំ អសក្កុណេយ្យា ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៩៥. ឋានចង្កមិនោ កេចីតិ តេសំ មម សិស្សានំ អន្តរេ ឯកច្ចេ ឥសយោ ឋានិរិយាបថចង្កមនិរិយាបថសម្បន្នា, ឯកច្ចេ ឥសយោ នេសជ្ជិកា ¶ និសជ្ជិរិយាបថសម្បន្នា, ឯកច្ចេ ឥសយោ បវត្តភោជនា សយំបតិតបណ្ណាហារា ឯវរូបេហិ គុណេហិ យុត្តត្តា ទុរាសទាតិ សម្ពន្ធោ.

១៩៦. តេ សព្ពេ ថោមេន្តោ មេត្តាវិហារិនោតិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘អបរិមាណេសុ ចក្កវាឡេសុ អបរិមាណា សត្តា សុខី ហោន្តូ’’តិអាទិនា សិនេហលក្ខណាយ មេត្តាយ ផរិត្វា វិហរន្តិ, អត្តភាវំ បវត្តេន្តីតិ មេត្តាវិហារិនោ ឯតេ មម សិស្សាតិ អត្ថោ. សព្ពេ តេ ឥសយោ សព្ពបាណិនំ សព្ពេសំ សត្តានំ ហិតេសី ហិតគវេសកា. អនត្តុក្កំសកា អត្តានំ ន ឧក្កំសកា អមានិនោ កស្សចិ កញ្ចិ បុគ្គលំ ន វម្ភេន្តិ នីចំ កត្វា ន មញ្ញន្តីតិ អត្ថោ.

១៩៧. តេ មម សិស្សា សីលសមាធិសមាបត្តិគុណយុត្តត្តា សីហរាជា ឥវ អច្ឆម្ភីតា និព្ភយា, គជរាជា ឥវ ហត្ថិរាជា វិយ ថាមវា សរីរពលឈានពលសម្បន្នា ព្យគ្ឃរាជា ឥវ, ទុរាសទា ឃដ្ដេតុមសក្កុណេយ្យា មម សន្តិកេ អាគច្ឆន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៩៨. តតោ ¶ អត្តនោ អានុភាវស្ស ទស្សនលេសេន បកាសេន្តោ វិជ្ជាធរាតិអាទិមាហ. តត្ថ មន្តសជ្ឈាយាទិវិជ្ជាធរា ច រុក្ខបព្ពតាទីសុ វសន្តា ភុម្មទេវតា ច ភូមដ្ឋថលដ្ឋា នាគា ច គន្ធព្ពទេវា ច ចណ្ឌា រក្ខសា ច កុម្ភណ្ឌា ទេវា ច ទានវា ទេវា ច ឥច្ឆិតិច្ឆិតនិម្មានសមត្ថា គរុឡា ច តំ សរំ ឧបជីវន្តីតិ សម្ពន្ធោ, តស្មិំ សរេ សរស្ស សមីបេ វសន្តីតិ អត្ថោ.

១៩៩. បុនបិ តេសំយេវ អត្តនោ សិស្សតាបសានំ គុណេ វណ្ណេន្តោ តេ ជដា ខារិភរិតាតិអាទិមាហ. តំ សព្ពំ ឧត្តានត្ថមេវ. ខារិភារន្តិ ឧទញ្ចនកមណ្ឌលុអាទិកំ តាបសបរិក្ខារំ.

២០៧. បុនបិ អត្តនោ គុណេ បកាសេន្តោ ឧប្បាតេ សុបិនេ ចាបីតិអាទិមាហ. តត្ថ ព្រាហ្មណសិប្បេសុ ¶ និប្ផត្តិំ គតត្តា នក្ខត្តបាឋេ ច ឆេកត្តា ‘‘ឥមស្ស រាជកុមារស្ស ឧប្បន្ននក្ខត្តំ សុភំ អសុភ’’ន្តិ ឧប្បាតលក្ខណេ ច សុបិនេ ច បវត្តិំ បុច្ឆិតេន ‘‘ឥទំ សុបិនំ សុភំ, ឥទំ អសុភ’’ន្តិ សុបិននិប្ផត្តិកថនេ ច សព្ពេសំ ឥត្ថិបុរិសានំ ហត្ថបាទលក្ខណកថនេ ច សុដ្ឋុ សិក្ខិតោ សកលជម្ពុទីបេ បវត្តមានំ មន្តបទំ លក្ខណមន្តកោដ្ឋាសំ សព្ពំ អហំ តទា មម តាបសកាលេ ធារេមីតិ សម្ពន្ធោ.

២០៨. អត្តនោ ព្យាករណំ ពុទ្ធគុណបុព្ពង្គមំ បកាសេន្តោ អនោមទស្សីតិអាទិមាហ. តត្ថ ន ឱមកន្តិ អនោមំ. មំសចក្ខុទិព្ពចក្ខុសមន្តចក្ខុធម្មចក្ខុពុទ្ធចក្ខូហិ ¶ សព្ពសត្តានំ បស្សនំ ទស្សនំ នាម, អនោមំ ទស្សនំ យស្ស ភគវតោ សោ ភគវា អនោមទស្សី. ភាគ្យវន្តតាទីហិ ការណេហិ ភគវា លោកស្ស ជេដ្ឋសេដ្ឋត្តា លោកជេដ្ឋោ ឧសភោ និសភោ អាសភោតិ តយោ គវជេដ្ឋកា. តត្ថ គវសតជេដ្ឋកោ ឧសភោ, គវសហស្សជេដ្ឋកោ និសភោ, គវសតសហស្សជេដ្ឋកោ អាសភោ, នរានំ អាសភោ នរាសភោ បដិវិទ្ធសព្ពធម្មោ, សម្ពុទ្ធោ វិវេកកាមោ ឯកីភាវំ ឥច្ឆន្តោ ហិមវន្តំ ហិមាលយបព្ពតំ ឧបាគមីតិ សម្ពន្ធោ.

២០៩. អជ្ឈោគាហេត្វា ហិមវន្តន្តិ ហិមវន្តសមីបំ ឱគាហេត្វា បវិសិត្វាតិ អត្ថោ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

២១០-១. ជលិតំ ¶ ជលមានំ ឥន្ទីវរបុប្ផំ ឥវ, ហុតាសនំ ហោមស្ស អាសនំ, អាទិត្តំ អាភាយុតំ អគ្គិក្ខន្ធំ ឥវ, គគនេ អាកាសេ ជោតមានំ វិជ្ជុ ឥវ, សុដ្ឋុ ផុល្លំ សាលរាជំ ឥវ, និសិន្នំ លោកនាយកំ អទ្ទសន្តិ សម្ពន្ធោ.

២១៣. ទេវានំ ទេវោ ទេវទេវោ, តំ ទេវទេវំ ទិស្វាន តស្ស លក្ខណំ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណសញ្ជាននការណំ. ‘‘ពុទ្ធោ នុ ខោ ន វា ពុទ្ធោ’’តិ ឧបធារយិំ វិចារេសិំ. ចក្ខុមំ បញ្ចហិ ចក្ខូហិ ចក្ខុមន្តំ ជិនំ កេន ការណេន បស្សាមីតិ សម្ពន្ធោ.

២១៤. ចរណុត្តមេ ឧត្តមបាទតលេ សហស្សារានិ ចក្កលក្ខណានិ ទិស្សន្តិ, អហំ តស្ស ភគវតោ តានិ លក្ខណានិ ទិស្វា តថាគតេ និដ្ឋំ គច្ឆិំ សន្និដ្ឋានំ អគមាសិ, និស្សន្ទេហោ អាសិន្តិ អត្ថោ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

២១៨. សយម្ភូ សយមេវ ភូតា. អមិតោទយ អមិតានំ អបរិមាណានំ គុណានំ ឧទយ ឧដ្ឋានដ្ឋាន ¶ , ឥទំ បទទ្វយំ អាលបនមេវ. ឥមំ លោកំ ឥមំ សត្តលោកំ សំ សុដ្ឋុ ឧទ្ធរសិ សំសារតោ ឧទ្ធរិត្វា និព្ពានថលំ បាបេសីតិ អត្ថោ. តេ សព្ពេ សត្តា តវ ទស្សនំ អាគម្ម អាគន្ត្វា កង្ខាសោតំ វិចិកិច្ឆាមហោឃំ តរន្តិ អតិក្កមន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

២១៩. ភគវន្តំ ថោមេន្តោ តាបសោ តុវំ សត្ថាតិអាទិមាហ. តត្ថ, ភន្តេ, សព្ពញ្ញុ តុវំ សទេវកស្ស លោកស្ស សត្ថា អាចរិយោ ឧត្តមដ្ឋេន ត្វមេវ កេតុ ឧច្ចោ, សកលលោកេ បកាសនដ្ឋេន ត្វមេវ ធជោ, លោកត្តយេ ឧគ្គតត្តា ត្វមេវ យូបោ ឧស្សាបិតថម្ភសទិសោ, បាណិនំ សព្ពសត្តានំ ត្វមេវ បរាយណោ ឧត្តមគមនីយដ្ឋានំ ត្វមេវ ¶ បតិដ្ឋា បតិដ្ឋដ្ឋានំ លោកស្ស មោហន្ធការវិធមនតោ ត្វមេវ ទីបោ តេលបទីបោ វិយ, ទ្វិបទុត្តមោ ទ្វិបទានំ ទេវព្រហ្មមនុស្សានំ ឧត្តមោ សេដ្ឋោតិ សម្ពន្ធោ.

២២០. បុន ភគវន្តំយេវ ថោមេន្តោ សក្កា សមុទ្ទេ ឧទកន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ចតុរាសីតិយោជនសហស្សគម្ភីរេ សមុទ្ទេ ឧទកំ អាឡ្ហកេន ¶ បមេតុំ មិនិតុំ សក្កា ភវេយ្យ, ភន្តេ, សព្ពញ្ញុ តវ ញាណំ ‘‘ឯត្តកំ បមាណ’’ន្តិ បមេតវេ មិនិតុំ ន ត្វេវ សក្កាតិ អត្ថោ.

២២១. តុលមណ្ឌលេ តុលបញ្ជរេ ឋបេត្វា បថវិំ មេទនិំ ធារេតុំ សក្កា, ភន្តេ, សព្ពញ្ញុ តវ ញាណំ ធារេតុំ ន តុ ឯវ សក្កាតិ សម្ពន្ធោ.

២២២. ភន្តេ, សព្ពញ្ញុ អាកាសោ សកលន្តលិក្ខំ រជ្ជុយា វា អង្គុលេន វា មិនិតុំ សក្កា ភវេយ្យ, តវ បន ញាណំ ញាណាកាសំ ន តុ ឯវ បមេតវេ មិនិតុំ សក្កាតិ អត្ថោ.

២២៣. មហាសមុទ្ទេ ឧទកន្តិ ចតុរាសីតិយោជនសហស្សគម្ភីរេ សាគរេ អខិលំ ឧទកញ្ច, ចតុនហុតាធិកទ្វិយោជនសតសហស្សពហលំ អខិលំ បថវិញ្ច ជហេ ជហេយ្យ អតិក្កមេយ្យ សមំ ករេយ្យ ពុទ្ធស្ស ញាណំ ឧបាទាយ គហេត្វា តុលេយ្យ សមំ ករេយ្យ. ឧបមាតោ ឧបមាវសេន ន យុជ្ជរេ ន យោជេយ្យុំ. ញាណមេវ អធិកន្តិ អត្ថោ.

២២៤. ចក្ខុម បញ្ចហិ ចក្ខូហិ ចក្ខុមន្ត, អាលបនមេតំ. សហ ទេវេហិ បវត្តស្ស លោកស្ស, ភុម្មត្ថេ សាមិវចនំ. សទេវកេ លោកស្មិំ អន្តរេ យេសំ យត្តកានំ សត្តានំ ចិត្តំ បវត្តតិ. ឯតេ តត្តកា សចិត្តកា សត្តា តវ ញាណម្ហិ អន្តោជាលគតា ញាណជាលស្មិំ អន្តោ បវិដ្ឋាតិ សម្ពន្ធោ, ញាណជាលេន សព្ពសត្តេ បស្សសីតិ អត្ថោ.

២២៥. ភន្តេ ¶ , សព្ពញ្ញុ សព្ពធម្មជាននក, ត្វំ យេន ញាណេន ចតុមគ្គសម្បយុត្តេន សកលំ ឧត្តមំ ពោធិំ និព្ពានំ បត្តោ អធិគតោ អសិ ភវសិ, តេន ញាណេន បរតិត្ថិយេ អញ្ញតិត្ថិយេ មទ្ទសី អភិភវសីតិ សម្ពន្ធោ.

២២៦. តេន តាបសេន ថោមិតាការំ បកាសេន្តា ធម្មសង្គាហកា ថេរា ឥមា គាថា ថវិត្វានាតិ អាហំសុ. តត្ថ ឥមា គាថាតិ ឯត្តកាហិ គាថាហិ ថវិត្វាន ថោមនំ កត្វាន នាមេន សុរុចិ នាម តាបសោ សេសដ្ឋកថាសុ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៨៩-១៩០; ធ. ប. អដ្ឋ. ១.សារិបុត្តត្ថេរវត្ថុ) បន ‘‘សរទមាណវោ’’តិ អាគតោ. សោ អដ្ឋកថានយតោ បាឋោយេវ បមាណំ, អថ វា សុន្ទរា រុចិ អជ្ឈាសយោ និព្ពានាលយោ អស្សាតិ សុរុចិ. សរតិ គច្ឆតិ ឥន្ទ្រិយទមនាយ ¶ បវត្តតីតិ សរទោ, ឥតិ ទ្វយម្បិ តស្សេវ នាមំ. សោ សុរុចិតាបសោ អជិនចម្មំ បត្ថរិត្វាន បថវិយំ និសីទិ, អច្ចាសន្នាទយោ ឆ និសជ្ជទោសេ វជ្ជេត្វា សរទោ និសីទីតិ អត្ថោ.

២២៧. តត្ថ និសិន្នោ តាបសោ តស្ស ភគវតោ ញាណមេវ ថោមេន្តោ ចុល្លាសីតិសហស្សានីតិអាទិមាហ ¶ . តត្ថ ចុល្លាសីតិសហស្សានីតិ ចតុរាសីតិសហស្សានិ, គិរិរាជា មេរុបព្ពតរាជា, មហណ្ណវេ សាគរេ អជ្ឈោគាឡ្ហោ អធិឱគាឡ្ហោ បវិដ្ឋោ, តាវទេវ តត្តកានិ ចតុរាសីតិសហស្សានិ អច្ចុគ្គតោ អតិឧគ្គតោ ឥទានិ បវុច្ចតីតិ សម្ពន្ធោ.

២២៨. តាវ អច្ចុគ្គតោ តថា អតិឧគ្គតោ នេរុ, សោ មហានេរុ អាយតោ ឧច្ចតោ ច វិត្ថារតោ ច ឯវំ មហន្តោ នេរុរាជា កោដិសតសហស្សិយោ សង្ខាណុភេទេន ចុណ្ណិតោ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ កតោ អសិ.

២២៩. ភន្តេ, សព្ពញ្ញុ តវ ញាណំ លក្ខេ ឋបិយមានម្ហិ ញាណេ សតំ វា សហស្សំ វា សតសហស្សំ វា ឯកេកំ ពិន្ទុំ កត្វា ឋបិតេ តទេវ មហានេរុស្ស ចុណ្ណំ ខយំ គច្ឆេយ្យ, តវ ញាណំ បមេតវេ បមាណំ កាតុំ ឯវ ន សក្កាតិ សម្ពន្ធោ.

២៣០. សុខុមច្ឆិកេន សុខុមច្ឆិទ្ទេន ជាលេន យោ សកលមហាសមុទ្ទេ ឧទកំ បរិក្ខិបេ សមន្តតោ បរិក្ខំ ករេយ្យ, ឯវំ បរិក្ខិតេ យេ កេចិ បាណា ឧទកេ ជាតា សព្ពេ តេ អន្តោជាលគតា សិយុំ ភវេយ្យុន្តិ អត្ថោ.

២៣១. តមុបមេយ្យំ ¶ ទស្សេន្តោ តថេវ ហីតិអាទិមាហ. តត្ថ យថា ឧទជា បាណា អន្តោជាលគតា ហោន្តិ, តថេវ មហាវីរ មហាពោធិអធិគមាយ វីរិយករ. យេ កេចិ បុថុ អនេកា តិត្ថិយា មិច្ឆា តិត្ថករា ទិដ្ឋិគហនបក្ខន្ទា ទិដ្ឋិសង្ខាតគហនំ បវិដ្ឋា បរាមាសេន សភាវតោ បរតោ អាមសនលក្ខណាយ ទិដ្ឋិយា មោហិតា បិហិតា សន្តិ.

២៣២. តវ ¶ សុទ្ធេន និក្កិលេសេន ញាណេន អនាវរណទស្សិនា សព្ពធម្មានំ អាវរណរហិតទស្សនសីលេន ឯតេ សព្ពេ តិត្ថិយា អន្តោជាលគតា ញាណជាលស្សន្តោ បវេសិតា វា តថេវាតិ សម្ពន្ធោ. ញាណំ តេ នាតិវត្តរេតិ តវ ញាណំ តេ តិត្ថិយា នាតិក្កមន្តីតិ អត្ថោ.

២៣៣. ឯវំ វុត្តថោមនាវសានេ ភគវតោ អត្តនោ ព្យាករណារព្ភំ ទស្សេតុំ ភគវា តម្ហិ សមយេតិអាទិមាហ. តត្ថ យស្មិំ សមយេ តាបសោ ភគវន្តំ ថោមេសិ, តស្មិំ ថោមនាយ បរិយោសានកាលេ សង្ខ្យាតិក្កន្តបរិវារតាយ មហាយសោ អនោមទស្សី ភគវា កិលេសមារាទីនំ ជិតត្តា ជិនោ. សមាធិម្ហា អប្បិតសមាធិតោ វុដ្ឋហិត្វា សកលជម្ពុទីបំ ទិព្ពចក្ខុនា ឱលោកេសីតិ សម្ពន្ធោ.

២៣៤-៥. តស្ស អនោមទស្សិស្ស ភគវតោ មុនិនោ មោនសង្ខាតេន ញាណេន សមន្នាគតស្ស និសភោ នាម សាវកោ សន្តចិត្តេហិ វូបសន្តកិលេសមានសេហិ តាទីហិ ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ អកម្បិយសភាវត្តា, តាទិភិ ខីណាសវេហិ សុទ្ធេហិ បរិសុទ្ធកាយកម្មាទិយុត្តេហិ ឆឡភិញ្ញេហិ តាទីហិ អដ្ឋហិ លោកធម្មេហិ អកម្បនសភាវេហិ សតសហស្សេហិ បរិវុតោ ពុទ្ធស្ស ចិត្តំ, អញ្ញាយ ជានិត្វា លោកនាយកំ ឧបេសិ, តាវទេវ សមីបំ អគមាសីតិ សម្ពន្ធោ.

២៣៦. តេ ¶ តថា អាគតា សមានា តត្ថ ភគវតោ សមីបេ. អន្តលិក្ខេ អាកាសេ ឋិតា ភគវន្តំ បទក្ខិណំ អកំសុ. តេ សព្ពេ បញ្ជលិកា នមស្សមានា អាកាសតោ ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ ឱតរុំ ឱរោហិំសូតិ សម្ពន្ធោ.

២៣៧. បុន ព្យាករណទានស្ស បុព្ពភាគការណំ បកាសេន្តោ សិតំ បាតុករីតិអាទិមាហ. តំ សព្ពំ ឧត្តានត្ថមេវ.

២៤១. យោ មំ បុប្ផេនាតិ យោ តាបសោ មយិ ចិត្តំ បសាទេត្វា អនេកបុប្ផេន មំ បូជេសិ, ញាណញ្ច ¶ មេ អនុ បុនប្បុនំ ថវិ ថោមេសិ, តមហន្តិ តំ តាបសំ អហំ កិត្តយិស្សាមិ បាកដំ ករិស្សាមិ, មម ភាសតោ ភាសន្តស្ស វចនំ សុណោថ សវនវិសយំ ករោថ មនសិ ករោថ.

២៥០. បច្ឆិមេ ¶ ភវសម្បត្តេតិ ព្យាករណំ ទទមានោ ភគវា អាហ. តត្ថ បច្ឆិមេ បរិយោសានភូតេ ភវេ សម្បត្តេ សតិ. មនុស្សត្តំ មនុស្សជាតិំ គមិស្សតិ, មនុស្សលោកេ ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ អត្ថោ. រូបសារធនសារវយសារកុលសារភោគសារបុញ្ញសារាទីហិ សារេហិ សារវន្តតាយ សារី នាម ព្រាហ្មណី កុច្ឆិនា ធារយិស្សតិ.

២៥៣. ព្យាករណមូលមារភិ អបរិមេយ្យេ ឥតោ កប្បេតិ. ឯត្ថ ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ កប្បសតសហស្សញ្ច បារមី បូរិតា, តថាបិ គាថាពន្ធសុខត្ថំ អន្តរកប្បានិ ឧបាទាយ ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

២៥៤. ‘‘សារិបុត្តោតិ នាមេន, ហេស្សតិ អគ្គសាវកោ’’តិ ព្យាករណមទាសិ, ព្យាករណំ ទត្វា តំ ថោមេន្តោ សោ ភគវា អយំ ភាគីរថីតិអាទិមាហ. គង្គា, យមុនា, សរភូ, មហី, អចិរវតីតិ ឥមាសំ បញ្ចន្នំ គង្គានំ អន្តរេ អយំ ភាគីរថី នាម បឋមមហាគង្គា ហិមវន្តា បភាវិតា ហិមវន្តតោ អាគតា អនោតត្តទហតោ បភវា, មហោទធិំ មហាឧទកក្ខន្ធំ អប្បយន្តិ បាបុណន្តិ, មហាសមុទ្ទំ មហាសាគរំ អប្បេតិ ឧបគច្ឆតិ យថា, តថា ឯវ អយំ សារិបុត្តោ សកេ តីសុ វិសារទោ អត្តនោ កុលេ បវត្តមានេសុ តីសុ វេទេសុ វិសារទោ អបក្ខលិតញាណោ បត្ថដញាណោ. បញ្ញាយ បារមិំ គន្ត្វា អត្តនោ សាវកញាណស្ស បរិយោសានំ គន្ត្វា, បាណិនេ សព្ពសត្តេ តប្បយិស្សតិ សន្តប្បេស្សតិ សុហិត្តភាវំ ករិស្សតីតិ អត្ថោ.

២៥៧. ហិមវន្តមុបាទាយាតិ ហិមាលយបព្ពតំ អាទិំ កត្វា មហោទធិំ មហាសមុទ្ទំ ឧទកភារំ សាគរំ បរិយោសានំ កត្វា ឯត្ថន្តរេ ឯតេសំ ទ្វិន្នំ បព្ពតសាគរានំ មជ្ឈេ យំ បុលិនំ យត្តកា វាលុករាសិ អត្ថិ, គណនាតោ គណនវសេន អសង្ខិយំ សង្ខ្យាតិក្កន្តំ ¶ .

២៥៨. តម្បិ សក្កា អសេសេនាតិ តំ បុលិនម្បិ និសេសេន សង្ខាតុំ សក្កា សក្កុណេយ្យ ភវេយ្យ, សា គណនា យថា ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. តថា សារិបុត្តស្ស បញ្ញាយ អន្តោ បរិយោសានំ ន ត្វេវ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ.

២៥៩. លក្ខេ…បេ… ¶ ¶ ភវិស្សតីតិ លក្ខេ ញាណលក្ខេ ញាណស្ស ឯកស្មិំ កលេ ឋបិយមានម្ហិ ឋបិតេ សតិ គង្គាយ វាលុកា ខីយេ បរិក្ខយំ គច្ឆេយ្យាតិ អត្ថោ.

២៦០. មហាសមុទ្ទេតិ ចតុរាសីតិយោជនសហស្សគម្ភីរេ ចតុមហាសាគរេ ឩមិយោ គាវុតាទិភេទា តរង្គរាសយោ គណនាតោ អសង្ខិយា សង្ខ្យាវិរហិតា យថា ហោន្តិ, តថេវ សារិបុត្តស្ស បញ្ញាយ អន្តោ បរិយោសានំ ន ហេស្សតិ ន ភវិស្សតីតិ សម្ពន្ធោ.

២៦១. សោ ឯវំ បញ្ញវា សារិបុត្តោ គោតមគោត្តត្តា គោតមំ សក្យកុលេ ជេដ្ឋកំ សក្យបុង្គវំ សម្ពុទ្ធំ អារាធយិត្វា វត្តបដិបត្តិសីលាចារាទីហិ ចិត្តារាធនំ កត្វា បញ្ញាយ សាវកញាណស្ស បារមិំ បរិយោសានំ គន្ត្វា តស្ស ភគវតោ អគ្គសាវកោ ហេស្សតីតិ សម្ពន្ធោ.

២៦២. សោ ឯវំ អគ្គសាវកដ្ឋានំ បត្តោ សក្យបុត្តេន ភគវតា ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ អកម្បិយសភាវេន បវត្តិតំ បាកដំ កតំ ធម្មចក្កំ សទ្ធម្មំ អនុវត្តេស្សតិ អវិនស្សមានំ ធារេស្សតិ. ធម្មវុដ្ឋិយោ ធម្មទេសនាសង្ខាតា វុដ្ឋិយោ វស្សេន្តោ ទេសេន្តោ បកាសេន្តោ វិវរន្តោ វិភជន្តោ ឧត្តានីករោន្តោ បវត្តិស្សតីតិ អត្ថោ.

២៦៣. គោតមោ សក្យបុង្គវោ ភគវា ឯតំ សព្ពំ អភិញ្ញាយ វិសេសេន ញាណេន ជានិត្វា ភិក្ខុសង្ឃេ អរិយបុគ្គលមជ្ឈេ និសីទិត្វា អគ្គដ្ឋានេ សកលបញ្ញាទិគុណគណាភិរមេ ឧច្ចដ្ឋានេ ឋបេស្សតីតិ សម្ពន្ធោ.

២៦៤. ឯវំ សោ លទ្ធព្យាករណោ សោមនស្សប្បត្តោ បីតិសោមនស្សវសេន ឧទានំ ឧទានេន្តោ អហោ មេ សុកតំ កម្មន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អហោតិ វិម្ហយត្ថេ និបាតោ. អនោមទស្សិស្ស ភគវតោ សត្ថុនោ គរុនោ សុកតំ សុដ្ឋុ កតំ សទ្ទហិត្វា កតំ កម្មំ បុញ្ញកោដ្ឋាសំ អហោ វិម្ហយំ អចិន្តេយ្យានុភាវន្តិ អត្ថោ. យស្ស ភគវតោ អហំ ការំ បុញ្ញសម្ភារំ កត្វា សព្ពត្ថ សកលគុណគណេ បារមិំ បរិយោសានំ គតោ បរមំ កោដិំ សម្បត្តោ, សោ ភគវា អហោ វិម្ហយោតិ សម្ពន្ធោ.

២៦៥. អបរិមេយ្យេតិ ¶ សង្ខ្យាតិក្កន្តកាលស្មិំ កតំ កុសលកម្មំ, មេ មយ្ហំ ឥធ ឥមស្មិំ បច្ឆិមត្តភាវេ ផលំ វិបាកំ ទស្សេសិ. សុមុត្តោ សុដ្ឋុ វិមុត្តោ ឆេកេន ធនុគ្គហេន ខិត្តោ ¶ សរវេគោ ឥវ អហំ តេន បុញ្ញផលេន កិលេសេ ឈាបយិំ ឈាបេសិន្តិ អត្ថោ.

២៦៦. អត្តនោ ¶ ឯវ វីរិយំ បកាសេន្តោ អសង្ខតន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អសង្ខតន្តិ ន សង្ខតំ, បច្ចយេហិ សមាគម្ម ន កតន្តិ អត្ថោ. តំ អសង្ខតំ និព្ពានំ កិលេសកាលុស្សិយាភាវេន អចលំ កតសម្ភារានំ បតិដ្ឋដ្ឋេន បទំ គវេសន្តោ បរិយេសន្តោ សព្ពេ តិត្ថិយេ សកលេ តិត្ថករេ ទិដ្ឋុប្បាទកេ បុគ្គលេ វិចិនំ ឧបបរិក្ខន្តោ ឯសាហំ ឯសោ អហំ ភវេ កាមភវាទិកេ ភវេ សំសរិំ បរិព្ភមិន្តិ សម្ពន្ធោ.

២៦៧-៨. អត្តនោ អធិប្បាយំ បកាសេន្តោ យថាបិ ព្យាធិតោ បោសោតិអាទិមាហ. តត្ថ ព្យាធិតោតិ ព្យាធិនា បីឡិតោ បោសោ បុរិសោ ឱសធំ បរិយេសេយ្យ យថា, តថា អហំ អសង្ខតំ អមតំ បទំ និព្ពានំ គវេសន្តោ អព្ពោកិណ្ណំ អវិច្ឆិន្នំ និរន្តរំ, បញ្ចសតំ ជាតិបញ្ចសតេសុ អត្តភាវេសុ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិន្តិ សម្ពន្ធោ.

២៧១. កុតិត្ថេ សញ្ចរិំ អហន្តិ លាមកេ តិត្ថេ គមនមគ្គេ អហំ សញ្ចរិំ.

២៧២. សារត្ថិកោ បោសោ សារគវេសី បុរិសោ. កទលិំ ឆេត្វាន ផាលយេតិ កទលិក្ខន្ធំ ឆេត្វា ទ្វេធា ផាលេយ្យ. ន តត្ថ សារំ វិន្ទេយ្យាតិ ផាលេត្វា ច បន តត្ថ កទលិក្ខន្ធេ សារំ ន វិន្ទេយ្យ ន លភេយ្យ, សោ បុរិសោ សារេន រិត្តកោ តុច្ឆោតិ សម្ពន្ធោ.

២៧៣. យថា កទលិក្ខន្ធោ សារេន រិត្តោ តុច្ឆោ, តថេវ តថា ឯវ លោកេ តិត្ថិយា នានាទិដ្ឋិគតិកា ពហុជ្ជនា អសង្ខតេន និព្ពានេន រិត្តា តុច្ឆាតិ សម្ពន្ធោ. សេតិ និបាតមត្តំ.

២៧៤. បច្ឆិមភវេ បរិយោសានជាតិយំ ព្រហ្មពន្ធុ ព្រាហ្មណកុលេ ជាតោ អហំ អហោសិន្តិ អត្ថោ. មហាភោគំ ឆឌ្ឌេត្វានាតិ មហន្តំ ភោគក្ខន្ធំ ¶ ខេឡបិណ្ឌំ ឥវ ឆឌ្ឌេត្វា, អនគារិយំ កសិវាណិជ្ជាទិកម្មវិរហិតំ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិំ បដិបជ្ជិន្តិ អត្ថោ.

បឋមភាណវារវណ្ណនា សមត្តា.

២៧៥-៧. អជ្ឈាយកោ…បេ… មុនិំ មោនេ សមាហិតន្តិ មោនំ វុច្ចតិ ញាណំ, តេន មោនេន សមន្នាគតោ មុនិ, តស្មិំ មោនេ សម្មា អាហិតំ ឋបិតំ សមាហិតំ ចិត្តន្តិ អត្ថោ. អាគុសង្ខាតំ បាបំ ន ករោតីតិ នាគោ, អស្សជិត្ថេរោ, តំ មហានាគំ សុដ្ឋុ ¶ ផុល្លំ វិកសិតបទុមំ យថា វិរោចមានន្តិ អត្ថោ.

២៧៨-២៨១. ទិស្វា មេ…បេ… ¶ បុច្ឆិតុំ អមតំ បទន្តិ ឧត្តានត្ថមេវ.

២៨២. វីថិន្តរេតិ វីថិអន្តរេ អនុប្បត្តំ សម្បត្តំ ឧបគតំ តំ ថេរំ ឧបគន្ត្វាន សមីបំ គន្ត្វា អហំ បុច្ឆិន្តិ សម្ពន្ធោ.

២៨៤. កីទិសំ តេ មហាវីរាតិ សកលធិតិបុរិសសាសនេ អរហន្តានមន្តរេ បឋមំ ធម្មចក្កបវត្តនេ, អរហត្តប្បត្តមហាវីរ, អនុជាតបរិវារពហុលតាយ មហាយស តេ តវ ពុទ្ធស្ស កីទិសំ សាសនំ ធម្មំ ធម្មទេសនាសង្ខាតំ សាសនន្តិ សម្ពន្ធោ. សោ ភទ្រមុខ, មេ មយ្ហំ សាធុ ភទ្ទកំ សាសនំ កថយស្សុ កថេហីតិ អត្ថោ.

២៨៥. តតោ កថិតាការំ ទស្សេន្តោ សោ មេ បុដ្ឋោតិអាទិមាហ. តត្ថ សោតិ អស្សជិត្ថេរោ, មេ មយា បុដ្ឋោ ‘‘សាសនំ កីទិស’’ន្តិ កថិតោ សព្ពំ កថំ កថេសិ. សព្ពំ សាសនំ សត្ថគម្ភីរតាយ គម្ភីរំ ទេសនាធម្មបដិវេធគម្ភីរតាយ គម្ភីរំ បរមត្ថសច្ចវិភាវិតាទិវសេន និបុណំ បទំ និព្ពានំ តណ្ហាសល្លស្ស ហន្តារំ វិនាសករំ សព្ពស្ស សំសារទុក្ខស្ស អបនុទនំ ខេបនករំ ធម្មន្តិ សម្ពន្ធោ.

២៨៦. តេន កថិតាការំ ទស្សេន្តោ យេ ធម្មាតិអាទិមាហ. ហេតុប្បភវា ហេតុតោ ការណតោ ឧប្បន្នា ជាតា ភូតា សញ្ជាតា និព្ពត្តា អភិនិព្ពត្តា, យេ ធម្មា យេ សប្បច្ចយា សភាវធម្មា សន្តិ សំវិជ្ជន្តិ ឧបលភន្តីតិ ¶ សម្ពន្ធោ. តេសំ ធម្មានំ ហេតុំ ការណំ តថាគតោ អាហ កថេសិ. តេសញ្ច យោ និរោធោតិ តេសំ ហេតុធម្មានំ យោ និរោធោ និរុជ្ឈនសភាវោ, ឯវំវាទី មហាសមណោតិ សីលសមាធិបញ្ញាទិគុណបរិវារមហន្តតាយ សមិតបាបត្តា វិទ្ធំសិតបាបត្តា ច មហាសមណោ ភគវា ឯវំវាទី ហេតុវូបសមនាទិវទនសីលោ កថេតាតិ អត្ថោ.

២៨៧. តតោ វុត្តធម្មំ សុត្វា អត្តនា បច្ចក្ខកតប្បការំ ទស្សេន្តោ សោហន្តិអាទិមាហ. តំ ឧត្តានមេវ.

២៨៩. ឯសេវ ធម្មោ យទិតាវទេវាតិ សចេបិ ឥតោ ឧត្តរិំ នត្ថិ, ឯត្តកមេវ ឥទំ សោតាបត្តិផលមេវ បត្តព្ពំ. តថា ឯសោ ឯវ ធម្មោតិ អត្ថោ. បច្ចព្យថ បដិវិទ្ធថ តុម្ហេ អសោកំ បទំ និព្ពានំ. អម្ហេហិ នាម ឥទំ បទំ ពហុកេហិ កប្បនហុតេហិ អទិដ្ឋមេវ អព្ភតីតំ.

២៩០. យ្វាហំ ¶ ¶ ធម្មំ គវេសន្តោតិ យោ អហំ ធម្មំ សន្តិបទំ គវេសន្តោ បរិយេសន្តោ កុតិត្ថេ កុច្ឆិតតិត្ថេ និន្ទិតព្ពតិត្ថេ សញ្ចរិំ បរិព្ភមិន្តិ អត្ថោ. សោ មេ អត្ថោ អនុប្បត្តោតិ សោ បរិយេសិតព្ពោ អត្ថោ មយា អនុប្បត្តោ សម្បត្តោ, ឥទានិ បន មេ មយ្ហំ នប្បមជ្ជិតុំ អប្បមាទេន ភវិតុំ កាលោតិ អត្ថោ.

២៩១. អហំ អស្សជិនា ថេរេន តោសិតោ កតសោមនស្សោ, អចលំ និច្ចលំ និព្ពានបទំ, បត្វាន បាបុណិត្វា សហាយកំ កោលិតមាណវំ គវេសន្តោ បរិយេសន្តោ អស្សមបទំ អគមាសិន្តិ អត្ថោ.

២៩២. ទូរតោវ មមំ ទិស្វាតិ អស្សមបទតោ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ មមំ ទិស្វា សុសិក្ខិតោ មេ មម សហាយោ ឋាននិសជ្ជាទិឥរិយាបថេហិ សម្បន្នោ សមង្គីភូតោ ឥទំ ឧបរិ វុច្ចមានវចនំ អព្រវិ កថេសីតិ អត្ថោ.

២៩៣. ភោ សហាយ, បសន្នមុខនេត្តាសិ បសន្នេហិ សោភនេហិ ទទ្ទល្លមានេហិ មុខនេត្តេហិ សមន្នាគតោ អសិ. មុនិភាវោ ឥវ តេ ទិស្សតិ បញ្ញាយតិ. ឥត្ថម្ភូតោ ត្វំ អមតាធិគតោ អមតំ និព្ពានំ អធិគតោ អសិ, កច្ចិ អច្ចុតំ និព្ពានបទំ អធិគតោ អធិគច្ឆីតិ បុច្ឆាមីតិ អត្ថោ.

២៩៤. សុភានុរូបោ ¶ អាយាសីតិ សុភស្ស បសន្នវណ្ណស្ស អនុរូបោ ហុត្វា អាយាសិ អាគច្ឆសិ. អានេញ្ជការិតោ វិយាតិ តោមរាទីហិ ការិតោ អានេញ្ជោ ហត្ថី វិយ ទន្តោវ តីហិ មាសេហិ សុសិក្ខិតោ ឥវ ពាហិតបាបត្តា, ព្រាហ្មណ ទន្តទមថោ សិក្ខិតសិក្ខោ និព្ពានបទេ ឧបសន្តោ អសីតិ បុច្ឆិ.

២៩៥. តេន បុដ្ឋោ អមតំ មយាតិអាទិមាហ. តំ ឧត្តានត្ថមេវ.

២៩៩. អបរិយោសិតសង្កប្បោតិ ‘‘អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស អគ្គសាវកោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថិតបត្ថនាយ កោដិំ អប្បត្តសង្កប្បោតិ អត្ថោ. កុតិត្ថេ អគន្តព្ពមគ្គេ អហំ សញ្ចរិំ បរិព្ភមិំ. ភន្តេ គោតម, លោកជេដ្ឋ តវ ទស្សនំ អាគម្ម បត្វា, មម សង្កប្បោ មយ្ហំ បត្ថនា បូរិតោ អរហត្តមគ្គាធិគមេន សាវកបារមីញាណស្ស បាបុណនេន បរិបុណ្ណោតិ អធិប្បាយោ.

៣០០. បថវិយំ ¶ បតិដ្ឋាយាតិ បថវិយំ និព្ពត្តា សមយេ ហេមន្តកាលេ បុប្ផន្តិ វិកសន្តិ, ទិព្ពគន្ធា សុគន្ធា សុដ្ឋុ បវន្តិ បវាយន្តិ, សព្ពបាណិនំ សព្ពេ ទេវមនុស្សេ តោសេន្តិ សោមនស្សយុត្តេ ករោន្តិ យថា.

៣០១. តថេវាហំ មហាវីរាតិ មហាវីរិយវន្តសក្យកុលបសុតមហាបរិវារ តេ តវ សាសនេ បតិដ្ឋាយ អហំ បតិដ្ឋហិត្វា ¶ បុប្ផិតុំ អរហត្តមគ្គញាណេន វិកសិតុំ សមយំ កាលំ ឯសាមិ គវេសាមិ តថេវាតិ សម្ពន្ធោ.

៣០២. វិមុត្តិបុប្ផន្តិ សព្ពកិលេសេហិ វិមុច្ចនតោ វិមោចនតោ វា វិមុត្តិ អរហត្តផលវិមុត្តិសង្ខាតំ បុប្ផំ ឯសន្តោ គវេសេន្តោ, តញ្ច ខោ ភវសំសារមោចនំ កាមភវាទិភវេសុ សំសរណំ គមនំ ភវសំសារំ, តតោ មោចនំ ភវសំសារមោចនំ. វិមុត្តិបុប្ផលាភេនាតិ វិមុច្ចនំ វិមុច្ចន្តិ វា កតសម្ភារា ឯតាយាតិ វិមុត្តិ, អគ្គផលំ. បុប្ផន្តិ វិកសន្តិ វេនេយ្យា ឯតេនាតិ បុប្ផំ. វិមុត្តិ ឯវ បុប្ផំ វិមុត្តិបុប្ផំ. លភនំ លាភោ, វិមុត្តិបុប្ផស្ស លាភោ វិមុត្តិបុប្ផលាភោ. តេន វិមុត្តិបុប្ផលាភេន អធិគមនេន សព្ពបាណិនំ សព្ពសត្តេ តោសេមិ សោមនស្សំ បាបេមីតិ អត្ថោ.

៣០៣. ‘‘យាវតា ¶ ពុទ្ធខេត្តម្ហី’’តិអាទីសុ ចក្ខុម បញ្ចហិ ចក្ខូហិ ចក្ខុមន្ត យត្តកេ ឋានេ រតនសុត្តាទីនំ បរិត្តានំ អាណា អានុភាវោ បវត្តតិ, តត្តកេ សតសហស្សកោដិចក្កវាឡសង្ខាតេ ពុទ្ធខេត្តេ ឋបេត្វាន មហាមុនិំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ វជ្ជេត្វា អវសេសេសុ សត្តេសុ អញ្ញោ កោចិ តវ បុត្តស្ស តុយ្ហំ បុត្តេន មយា បញ្ញាយ សទិសោ សមោ នត្ថីតិ សម្ពន្ធោ. សេសំ ឧត្តានមេវ.

៣០៨. បដិបន្នាតិ ចតុមគ្គសមង្គិនោ ច ផលដ្ឋា អរហត្តផលេ ឋិតា ច សេខា ផលសមង្គិនោ ហេដ្ឋិមេហិ តីហិ ផលេហិ សមន្នាគតា ច ឯតេ អដ្ឋ អរិយភិក្ខូ, ឧត្តមត្ថំ និព្ពានំ អាសីសកា គវេសកា, តំ បញ្ញវន្តំ បរិវារេន្តិ សទា សព្ពកាលំ សេវន្តិ ភជន្តិ បយិរុបាសន្តីតិ អត្ថោ.

៣១០. កាយវេទនាចិត្តធម្មានុបស្សនាសង្ខាតានំ ចតុន្នំ សតិបដ្ឋានានំ កុសលា ឆេកា សតិសម្ពោជ្ឈង្គាទីនំ សត្តន្នំ សម្ពោជ្ឈង្គានំ ភាវនាយវឌ្ឍនាយ រតា អល្លីនា.

៣១៤

. ឧឡុរាជាវ ¶ តារករាជា ឥវ ច សោភសិ.

៣១៥. រុក្ខបព្ពតរតនសត្តាទយោ ធារេតីតិ ធរណី, ធរណិយំ រុហា សញ្ជាតា វឌ្ឍិតា ចាតិ ធរណីរុហា រុក្ខា. បថវិយំ បតិដ្ឋាយ រុហន្តិ វឌ្ឍន្តិ វុទ្ធិំ វិរូឡ្ហិំ អាបជ្ជន្តិ. វេបុល្លតំ វិបុលភាវំ បរិបូរភាវំ បាបុណន្តិ, តេ រុក្ខា កមេន ផលំ ទស្សយន្តិ ផលធារិនោ ហោន្តិ.

៣១៧-៩. បុនបិ ភគវន្តមេវ ថោមេន្តោ សិន្ធុ សរស្សតីតិអាទិមាហ. តត្ថ សិន្ធុវាទិ នាម គង្គា ច សរស្សតី នាម គង្គា ច នន្ទិយគង្គា ច ចន្ទភាគាគង្គា ច គង្គា នាម គង្គា ច យមុនា នាម គង្គា ច សរភូ នាម គង្គា ច មហី នាម គង្គា ច. សន្ទមានានំ គច្ឆន្តីនំ ឯតាសំ គង្គានំ សាគរោវ សមុទ្ទោ ឯវ សម្បដិច្ឆតិ ¶ បដិគ្គណ្ហាតិ ធារេតិ. តទា ឯតា សព្ពគង្គា បុរិមំ នាមំ សិន្ធុវាទិគង្គាត្យាទិកំ បុរិមំ នាមបញ្ញត្តិវោហារំ ជហន្តិ ឆឌ្ឌេន្តិ សាគរោតេវ សាគរោ ឥតិ ឯវ ញាយតិ បាកដា ភវតិ យថា. តថេវ តថា ឯវ ឥមេ ¶ ចតុព្ពណ្ណា ខត្តិយព្រាហ្មណវេស្សសុទ្ទសង្ខាតា ចត្តារោ កុលា តវន្តិកេ តវ អន្តិកេ សមីបេ បព្ពជិត្វា បត្តកាសាយចីវរធារិនោ បរិចរន្តា បុរិមំ នាមំ ខត្តិយាទិនាមធេយ្យំ បញ្ញត្តិវោហារំ ជហន្តិ ចជន្តិ, ពុទ្ធបុត្តាតិ ពុទ្ធស្ស ឱរសាតិ ញាយរេ បាកដា ភវេយ្យុំ.

៣២០-៤. ចន្ទោ ចន្ទមណ្ឌលោ អព្ភា មហិកា រជោ ធុមោ រាហូតិ បញ្ចហិ ឧបក្កិលេសេហិ វិរហិតត្តា វិមលោ វិគតមលោ និម្មលោ, អាកាសធាតុយា អាកាសគព្ភេ គច្ឆំ គច្ឆន្តោ, សព្ពេ តារកសមូហេ អាភាយ មទ្ទមានោ លោកេ អតិរោចតិ ទទ្ទល្លតិ យថា. តថេវ តថា ឯវ ត្វំ…បេ….

៣២៥-៧. ឧទកេ ជាតា ឧទកេ សំវឌ្ឍា កុមុទា មន្ទាលកា ច ពហូ សង្ខាតិក្កន្តា, តោយេន ឧទកេន កទ្ទមកលលេន ច ឧបលិម្បន្តិ អល្លីយន្តិ យថា, តថេវ ពហុកា សត្តា អបរិមាណា សត្តា លោកេ ជាតា សំវឌ្ឍា រាគេន ច ទោសេន ច អដ្ដិតា ពន្ធិតា វិរូហរេ វិរុហន្តិ. កទ្ទមេ កុមុទំ យថា វិរុហតិ សញ្ជាយតិ. កេសរីតិ បទុមំ.

៣២៩-៣០. រម្មកេ មាសេតិ កត្តិកមាសេ ‘‘កោមុទិយា ចាតុមាសិនិយា’’តិ វុត្តត្តា. វារិជា បទុមបុប្ផាទយោ ពហូ បុប្ផា បុប្ផន្តិ វិកសន្តិ, តំ មាសំ តំ កត្តិកមាសំ នាតិវត្តន្តិ វារិជាតិ សម្ពន្ធោ. សមយោ បុប្ផនាយ សោតិ សោ កត្តិកមាសោ បុប្ផនាយ វិកសនាយ សមយោ កាលោតិ ¶ អត្ថោ. យថា បុប្ផន្តិ តថេវ ត្វំ, សក្យបុត្ត, បុប្ផិតោ វិកសិតោ អសិ. បុប្ផិតោ តេ វិមុត្តិយាតិ តេ តុយ្ហំ សិស្សា កតសម្ភារា ភិក្ខូ វិមុត្តិយា អរហត្តផលញាណេន បុប្ផិតោ វិកសិតោ. យថា វារិជំ បទុមំ បុប្ផនសមយំ នាតិក្កមតិ, តថា តេ សាសនំ ឱវាទានុសាសនិំ នាតិវត្តន្តិ នាតិក្កមន្តីតិ អត្ថោ.

៣៣៣-៤. យថាបិ សេលោ ហិមវាតិ ហិមវា នាម សេលមយបព្ពតោ. សព្ពបាណិនំ សព្ពេសំ ព្យាធិតានំ សត្តានំ ឱសធោ ឱសធវន្តោ សព្ពនាគានំ សព្ពអសុរានំ សព្ពទេវានញ្ច អាលយោ អគារភូតោ យថា, តថេវ ត្វំ, មហាវីរ, សព្ពបាណិនំ ជរាព្យាធិមរណាទីហិ បមោចនតោ ឱសធោ វិយ. យថា សោ ហិមវា នាគាទីនំ អាលយោ, តថា ¶ តេវិជ្ជាយ ច ឆឡភិញ្ញាយ ច ឥទ្ធិយា ច បារមិំ បរិយោសានំ គតា បត្តា តុវំ និស្សាយ វសន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ហេដ្ឋា វា ឧបរិ វា ឧបមាឧបមេយ្យវសេន គាថានំ សម្ពន្ធនយា សុវិញ្ញេយ្យាវ.

៣៤២. អាសយានុសយំ ញត្វាតិ ឯត្ថ អាសយោតិ អជ្ឈាសយោ ចរិយា, អនុសយោតិ ថាមគតកិលេសោ. ‘‘អយំ រាគចរិតោ, អយំ ទោសចរិតោ, អយំ មោហចរិតោ’’តិអាទិនា ¶ អាសយញ្ច អនុសយំ កិលេសបវត្តិញ្ច ជានិត្វាតិ អត្ថោ. ឥន្ទ្រិយានំ ពលាពលន្តិ សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនំ បញ្ចន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ តិក្ខិន្ទ្រិយោ មុទិន្ទ្រិយោ ស្វាការោ ទ្វាការោ សុវិញ្ញាបយោ ទុវិញ្ញាបយោតិ ឯវំ ពលាពលំ ជានិត្វា. ភព្ពាភព្ពេ វិទិត្វានាតិ ‘‘មយា ទេសិតំ ធម្មំ បដិវិជ្ឈិតុំ អយំ បុគ្គលោ ភព្ពោ សមត្ថោ, អយំ បុគ្គលោ អភព្ពោ’’តិ វិទិត្វា បច្ចក្ខំ កត្វា, ភន្តេ, សព្ពញ្ញុ ត្វំ ចាតុទ្ទីបិកមហាមេឃោ វិយ ធម្មទេសនាសីហនាទេន អភីតនាទេន គជ្ជសិ សកលំ ចក្កវាឡំ ឯកនិន្នាទំ ករោសិ.

៣៤៣-៤. ចក្កវាឡបរិយន្តាតិ សមន្តា ចក្កវាឡគព្ភំ បូរេត្វា បរិសា និសិន្នា ភវេយ្យ. តេ ឯវំ និសិន្នា នានាទិដ្ឋី អនេកទស្សនគាហិនោ វិវទមានា ទ្វេឡ្ហកជាតា វិវទន្តិ, តំ តេសំ វិមតិច្ឆេទនាយ ទុពុទ្ធិឆិន្ទនត្ថាយ សព្ពេសំ សត្តានំ ចិត្តមញ្ញាយ ចិត្តាចារំ ញត្វា ឱបម្មកុសលោ ឧបមាឧបមេយ្យេសុ ទក្ខោ ត្វំ, មុនិ, ឯកំ បញ្ហំ កថេន្តោវ ឯកេនេវ បញ្ហកថនេន សកលចក្កវាឡគព្ភេ និសិន្នានំ បាណីនំ វិមតិំ សំសយំ ឆិន្ទសិ និក្កង្ខំ ករោតីតិ អត្ថោ.

៣៤៥. ឧបទិសសទិសេហេវាតិ ឯត្ថ ឧទកស្ស ឧបរិ ទិស្សន្តិ បាកដា ហោន្តីតិ ឧបទិសា, សេវាលា. ឧបទិសេហិ សទិសា ឧបទិសសទិសា, មនុស្សា. យថា ហិ ឧបទិសា សេវាលា ឧទកំ អទិស្សមានំ ¶ កត្វា តស្សុបរិ បត្ថរិត្វា ឋិតា ហោន្តិ, តថា វសុធា បថវី តេហិ ឧបទិសសទិសេហិ ឯវ មនុស្សេហិ និរន្តរំ បត្ថរិត្វា ឋិតេហិ បូរិតា ភវេយ្យ. តេ សព្ពេវ បថវិំ បូរេត្វា ឋិតា មនុស្សា បញ្ជលិកា សិរសិ អញ្ជលិំ បគ្គហិតា កិត្តយុំ លោកនាយកំ លោកនាយកស្ស ពុទ្ធស្ស គុណំ កថេយ្យុំ.

៣៤៦. តេ ¶ សព្ពេ ទេវមនុស្សា កប្បំ វា សកលំ កប្បំ កិត្តយន្តា គុណំ កថេន្តាបិ នានាវណ្ណេហិ នានប្បការេហិ គុណេហិ កិត្តយុំ. តថាបិ តេ សព្ពេ បរិមេតុំ គុណបមាណំ កថេតុំ ន បប្បេយ្យុំ ន សម្បាបុណេយ្យុំ ន សក្កុណេយ្យុំ. អប្បមេយ្យោ តថាគតោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អបរិមេយ្យោ គុណាតិរេកោ. ឯតេន គុណមហន្តតំ ទីបេតិ.

៣៤៧. សកេន ថាមេន អត្តនោ ពលេន ហេដ្ឋា ឧបមាឧបមេយ្យវសេន ជិនោ ជិតកិលេសោ ពុទ្ធោ មយា កិត្តិតោ ថោមិតោ យថា អហោសិ, ឯវមេវ សព្ពេ ទេវមនុស្សា កប្បកោដីបិ កប្បកោដិសតេបិ កិត្តេន្តា បកិត្តយុំ កថេយ្យុន្តិ អត្ថោ.

៣៤៨. បុនបិ គុណានំ អប្បមាណតំ ទីបេតុំ សចេ ហិ កោចិ ទេវោ វាតិអាទិមាហ. បូរិតំ បរិកឌ្ឍេយ្យាតិ មហាសមុទ្ទេ បូរិតឧទកំ ¶ សមន្តតោ អាកឌ្ឍេយ្យ. សោ បុគ្គលោ វិឃាតំ ទុក្ខមេវ លភេយ្យ បាបុណេយ្យាតិ អត្ថោ.

៣៥០. វត្តេមិ ជិនសាសនន្តិ ជិនេន ភាសិតំ សកលំ បិដកត្តយំ វត្តេមិ បវត្តេមិ រក្ខាមីតិ អត្ថោ. ធម្មសេនាបតីតិ ធម្មេន បញ្ញាយ ភគវតោ ចតុបរិសសង្ខាតាយ បរិសាយ បតិ បធានោតិ ធម្មសេនាបតិ. សក្យបុត្តស្ស ភគវតោ សាសនេ អជ្ជ ឥមស្មិំ វត្តមានកាលេ ចក្កវត្តិរញ្ញោ ជេដ្ឋបុត្តោ វិយ សកលំ ពុទ្ធសាសនំ បាលេមីតិ អត្ថោ.

៣៥២-៣. អត្តនោ សំសារបរិព្ភមំ ទស្សេន្តោ យោ កោចិ មនុជោ ភារន្តិអាទិមាហ. យោ កោចិ មនុជោ មានុសោ ភារំ សីសភារំ មត្ថកេ សីសេ ឋបេត្វា ធារេយ្យ វហេយ្យ, សទា សព្ពកាលំ សោ មនុជោ តេន ភារេន ទុក្ខិតោ បីឡិតោ អតិភូតោ អស្ស ភវេយ្យ. ភារោ ភរិតភារោ ភរិតោ អតីវ ភារិតោ. តថា តេន បការេន អហំ រាគគ្គិទោសគ្គិមោហគ្គិសង្ខាតេហិ តីហិ អគ្គីហិ ឌយ្ហមានោ, គិរិំ ឧទ្ធរិតោ យថា មហាមេរុបព្ពតំ ឧទ្ធរិត្វា ឧក្ខិបិត្វា សីសេ ឋបិតោ ភវភារេន ភវសំសារុប្បត្តិភារេន, ភរិតោ ទុក្ខិតោ ភវេសុ សំសរិំ បរិព្ភមិន្តិ សម្ពន្ធោ.

៣៥៤. ឱរោបិតោ ¶ ¶ ច មេ ភារោតិ ឥទានិ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ សោ ភវភារោ មយា ឱរោបិតោ និក្ខិត្តោ. ភវា ឧគ្ឃាដិតា មយាតិ សព្ពេ នវ ភវា មយា វិទ្ធំសិតា. សក្យបុត្តស្ស ភគវតោ សាសនេ យំ ករណីយំ កត្តព្ពំ មគ្គបដិបាដិយា កិលេសវិទ្ធំសនកម្មំ អត្ថិ, តំ សព្ពំ មយា កតន្តិ អត្ថោ.

៣៥៥. បុន អត្តនោ វិសេសំ ទស្សេន្តោ យាវតា ពុទ្ធខេត្តម្ហីតិអាទិមាហ. តត្ថ យាវតា យត្តកេ ទសសហស្សចក្កវាឡសង្ខាតេ ពុទ្ធខេត្តេ សក្យបុង្គវំ សក្យកុលជេដ្ឋកំ ភគវន្តំ ឋបេត្វា អវសេសសត្តេសុ កោចិបិ បញ្ញាយ មេ មយា សមោ នត្ថីតិ ទីបេតិ. តេនាហ – ‘‘អហំ អគ្គោម្ហិ បញ្ញាយ, សទិសោ មេ ន វិជ្ជតី’’តិ.

៣៥៦. បុន អត្តនោ អានុភាវំ បកាសេន្តោ សមាធិម្ហីត្យាទិមាហ. តំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

៣៦០. ឈានវិមោក្ខានខិប្បបដិលាភីតិ បឋមជ្ឈានាទីនំ ឈានានំ លោកតោ វិមុច្ចនតោ ‘‘វិមោក្ខ’’ន្តិ សង្ខំ គតានំ អដ្ឋន្នំ លោកុត្តរវិមោក្ខានញ្ច ខិប្បលាភី សីឃំ បាបុណាតីតិ អត្ថោ.

៣៦២. ឯវំ មហានុភាវស្សាបិ អត្តនោ សព្រហ្មចារីសុ គារវពហុមានតំ បកាសេន្តោ ឧទ្ធតវិសោវាតិអាទិមាហ. តត្ថ ឧទ្ធតវិសោ ឧប្បាដិតឃោរវិសោ សប្បោ ឥវ ឆិន្នវិសាណោវ ឆិន្ទិតសិង្គោ ឧសភោ ឥវ អហំ ឥទានិ និក្ខិត្តមានទប្បោវ ឆឌ្ឌិតគោត្តមទាទិមានទប្បោវ គណំ សង្ឃស្ស សន្តិកំ គរុគារវេន អាទរពហុមានេន ឧបេមិ ឧបគច្ឆាមិ.

៣៦៣. ឥទានិ ¶ អត្តនោ បញ្ញាយ មហត្តតំ បកាសេន្តោ យទិរូបិនីតិអាទិមាហ. ឯវរូបា មេ មហតី បញ្ញា អរូបិនី សមានា យទិ រូបិនី ភវេយ្យ, តទា មេ មម បញ្ញា វសុបតីនំ បថវិស្សរានំ រាជូនំ សមេយ្យ សមា ភវេយ្យាតិ អធិប្បាយោ. ឯវំ អត្តនោ បញ្ញាយ មហត្តភាវំ ទស្សេត្វា តតោ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណេន បុព្ពេ កម្មំ សរិត្វា អនោមទស្សិស្សាតិអាទិមាហ. តត្ថ អនោមទស្សិស្ស ភគវតោ មយា កតាយ ញាណថោមនាយ ផលំ ឯតំ មម បញ្ញាមហត្តន្តិ អត្ថោ.

៣៦៤. បវត្តិតំ ¶ ធម្មចក្កន្តិ ឯត្ថ ចក្ក-សទ្ទោ បនាយំ ‘‘ចតុចក្កយាន’’ន្តិអាទីសុ វាហនេ វត្តតិ. ‘‘បវត្តិតេ ច បន ភគវតា ធម្មចក្កេ’’តិអាទីសុ (មហាវ. ១៧; សំ. និ. ៥.១០៨១) ¶ ទេសនាយំ. ‘‘ចក្កំ វត្តយ សព្ពបាណិន’’ន្តិអាទីសុ (ជា. ១.៧.១៤៩) ទានមយបុញ្ញកិរិយាយំ. ‘‘ចក្កំ វត្តេតិ អហោរត្ត’’ន្តិអាទីសុ ឥរិយាបថេ. ‘‘ឥច្ឆាហតស្ស បោសស្ស, ចក្កំ ភមតិ មត្ថកេ’’តិអាទីសុ (ជា. ១.១.១០៤; ១.៥.១០៣) ខុរចក្កេ ‘‘រាជា ចក្កវត្តី ចក្កានុភាវេន វត្តនកោ’’តិអាទីសុ (ឥតិវុ. ២២; ទី. និ. ១.២៥៨) រតនចក្កេ. ឥធ បនាយំ ទេសនាយំ. តាទិនា តាទិគុណសមន្នាគតេន សក្យបុត្តេន គោតមសម្ពុទ្ធេន បវត្តិតំ ទេសិតំ បិដកត្តយសង្ខាតំ ធម្មចក្កំ អហំ សម្មា អវិបរីតេន អនុវត្តេមិ អនុគន្ត្វា វត្តេមិ, ទេសេមិ ទេសនំ ករោមិ. ឥទំ អនុវត្តនំ ទេសិតស្ស អនុគន្ត្វា បច្ឆា ទេសនំ បុរិមពុទ្ធានំ កតាយ ញាណថោមនាយ ផលន្តិ សម្ពន្ធោ.

៣៦៥. តតោ សប្បុរិសូបនិស្សយយោនិសោមនសិការាទិបុញ្ញផលំ ទស្សេន្តោ មា មេ កទាចិ បាបិច្ឆោតិអាទិមាហ. តត្ថ បាបិច្ឆោ លាមកាយ ឥច្ឆាយ សមន្នាគតោ បាបចារី បុគ្គលោ ច ឋាននិសជ្ជាទីសុ វត្តបដិវត្តករណេ កុសីតោ ច ឈានសមាធិមគ្គភាវនាទីសុ ហីនវីរិយោ ច គន្ថធុរវិបស្សនាធុរវិរហិតត្តា អប្បស្សុតោ ច អាចរិយុបជ្ឈាយាទីសុ អាចារវិរហិតត្តា អនាចារោ ច បុគ្គលោ កទាចិ កាលេ កត្ថចិ ឋានេ មេ មយា សហ សមេតោ សមាគតោ មា អហុ មា ភវតូតិ សម្ពន្ធោ.

៣៦៦. ពហុស្សុតោតិ បរិយត្តិបដិវេធវសេន ទុវិធោ ពហុស្សុតោ ច បុគ្គលោ. មេធាវីតិ មេធាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតោ ច. សីលេសុ សុសមាហិតោតិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលមគ្គសម្បយុត្តសីលអដ្ឋង្គុបោសថសីលាទីសុ សុដ្ឋុ អាហិតោ ឋបិតចិត្តោ ច. ចេតោសមថានុយុត្តោតិ ចិត្តស្ស ឯកីភាវមនុយុត្តោ ច បុគ្គលោ. អបិ មុទ្ធនិ តិដ្ឋតុ ឯវរូបោ បុគ្គលោ មយ្ហំ មុទ្ធនិ សិរសិ អបិ តិដ្ឋតូតិ អត្ថោ.

៣៦៧. អត្តនោ លទ្ធផលានិសំសំ វត្វា តត្ថញ្ញេ និយោជេន្តោ តំ វោ វទាមិ ភទ្ទន្តេតិអាទិមាហ. តំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

៣៦៨-៩. យមហន្តិ ¶ ¶ យំ អស្សជិត្ថេរំ អហំ បឋមំ អាទិម្ហិ ទិស្វា សោតាបត្តិមគ្គបដិលាភេន សក្កាយទិដ្ឋាទីនំ កិលេសានំ បហីនត្តា វិមលោ មលរហិតោ អហុំ អហោសិ, សោ អស្សជិត្ថេរោ មេ មយ្ហំ អាចរិយោ លោកុត្តរធម្មសិក្ខាបកោ អហុំ. អហំ តស្ស សវនាយ អនុសាសនេន អជ្ជ ធម្មសេនាបតិ អហុំ. សព្ពត្ថ សព្ពេសុ គុណេសុ បារមិំ បត្តោ បរិយោសានំ បត្តោ អនាសវោ និក្កិលេសោ វិហរាមិ.

៣៧០. អត្តនោ ¶ អាចរិយេ សគារវំ ទស្សេន្តោ យោ មេ អាចរិយោតិអាទិមាហ. យោ អស្សជិ នាម ថេរោ សត្ថុ សាវកោ មេ មយ្ហំ អាចរិយោ អាសិ អហោសិ, សោ ថេរោ យស្សំ ទិសាយំ យស្មិំ ទិសាភាគេ វសតិ, អហំ តំ ទិសាភាគំ ឧស្សីសម្ហិ សីសុបរិភាគេ ករោមីតិ សម្ពន្ធោ.

៣៧១. តតោ អត្តនោ ឋានន្តរប្បត្តភាវំ ទស្សេន្តោ មម កម្មន្តិអាទិមាហ. គោតមោ ភគវា សក្យបុង្គវោ សក្យកុលកេតុ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន មម បុព្ពេ កតកម្មំ សរិត្វាន ញត្វា ភិក្ខុសង្ឃមជ្ឈេ និសិន្នោ អគ្គដ្ឋានេ អគ្គសាវកដ្ឋានេ មំ ឋបេសីតិ សម្ពន្ធោ.

៣៧៤. អត្ថបដិសម្ភិទា, ធម្មបដិសម្ភិទា, និរុត្តិបដិសម្ភិទា, បដិភានបដិសម្ភិទាតិ ឥមា ចតស្សោ បដិសម្ភិទា ច, តាសំ ភេទោ បដិសម្ភិទាមគ្គេ (បដិ. ម. ១.៧៦; វិភ. ៧១៨) វុត្តោយេវ. ចតុមគ្គចតុផលវសេន វា រូបារូបឈានវសេន វា អដ្ឋ វិមោក្ខា សំសារវិមុច្ចនធម្មា ច ឥទ្ធិវិធាទយោ ឆ អភិញ្ញាយោ ច សច្ឆិកតា បច្ចក្ខំ កតា. កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនន្តិ ពុទ្ធស្ស អនុសិដ្ឋិ ឱវាទសង្ខាតំ សាសនំ កតំ អរហត្តមគ្គញាណេន និប្ផាទិតន្តិ អត្ថោ.

ឥត្ថំ សុទន្តិ ឯត្ថ ឥត្ថន្តិ និទស្សនត្ថេ និបាតោ, ឥមិនា បការេនាតិ អត្ថោ. តេន សកលសារិបុត្តាបទានំ និទស្សេតិ. សុទន្តិ បទបូរណេ និបាតោ. អាយស្មាតិ គរុគារវាធិវចនំ. សារិបុត្តោតិ មាតុ នាមវសេន កតនាមធេយ្យោ ថេរោ. ឥមា គាថាយោតិ ឥមា សកលា ¶ សារិបុត្តត្ថេរាបទានគាថាយោ អភាសិ កថេសិ. ឥតិសទ្ទោ បរិសមាបនត្ថេ និបាតោ, សកលំ សារិបុត្តាបទានំ និដ្ឋិតន្តិ អត្ថោ.

សារិបុត្តត្ថេរអបទានវណ្ណនា សមត្តា.

៣-២. មហាមោគ្គល្លានត្ថេរអបទានវណ្ណនា

អនោមទស្សី ¶ ភគវាត្យាទិកំ អាយស្មតោ មោគ្គល្លានត្ថេរស្ស អបទានំ. អយញ្ច ថេរោ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយានិ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ អនោមទស្សិស្ស ¶ ភគវតោ កាលេតិអាទិ សារិបុត្តត្ថេរស្ស ធម្មសេនាបតិនោ វត្ថុម្ហិ វុត្តមេវ. ថេរោ ហិ បព្ពជិតទិវសតោ បដ្ឋាយ សត្តមេ ទិវសេ មគធរដ្ឋេ កល្លវាលគាមកំ ឧបនិស្សាយ សមណធម្មំ ករោន្តោ ថិនមិទ្ធេ ឱក្កមន្តេ សត្ថារា ‘‘មោគ្គល្លាន, មា តុច្ឆោ តវ វាយាមោ’’តិអាទិនា សំវេជិតោ ថិនមិទ្ធំ វិនោទេត្វា ភគវតា វុច្ចមានំ ធាតុកម្មដ្ឋានំ សុណន្តោ ឯវ វិបស្សនាបដិបាដិយា ឧបរិមគ្គត្តយំ អធិគន្ត្វា អគ្គផលក្ខណេ សាវកញាណស្ស មត្ថកំ បាបុណិ.

៣៧៥. ឯវំ ទុតិយសាវកភាវំ បត្វា អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ អត្តនោ បុព្ពកម្មំ សរិត្វា សោមនស្សវសេន បុព្ពចរិយំ អបទានំ បកាសេន្តោ អនោមទស្សី ភគវាតិអាទិមាហ. តត្ថ ន ឱមំ អលាមកំ ទស្សនំ បស្សនំ អស្សាតិ អនោមទស្សី. តស្ស ហិ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណបដិមណ្ឌិតសរីរត្តា សកលំ ទិវសំ សកលំ មាសំ សកលំ សំវច្ឆរំ សំវច្ឆរសតសហស្សម្បិ បស្សន្តានំ ទេវមនុស្សានំ អតិត្តិករំ ទស្សនន្តិ, អនោមំ អលាមកំ និព្ពានំ ទស្សនសីលោតិ វា ‘‘អនោមទស្សី’’តិ លទ្ធនាមោ ភាគ្យវន្តតាទីហិ ការណេហិ ភគវា. លោកជេដ្ឋោតិ សកលសត្តលោកស្ស ជេដ្ឋោ បធានោ. អាសភសទិសត្តា អាសភោ, នរានំ អាសភោ នរាសភោ. សោ លោកជេដ្ឋោ នរាសភោ អនោមទស្សី ភគវា ទេវសង្ឃបុរក្ខតោ ទេវសមូហេហិ បរិវារិតោ. ហិមវន្តម្ហិ វិហាសីតិ សម្ពន្ធោ.

៣៧៦. យទា ¶ ទុតិយសាវកភាវាយ ទុតិយវារេ បត្ថនំ អកាសិ, តទា នាមេន វរុណោ នាម អហំ នាគរាជា ហុត្វា និព្ពត្តោ អហោសិន្តិ អត្ថោ. តេន វុត្តំ – ‘‘វរុណោ នាម នាមេន, នាគរាជា អហំ តទា’’តិ. កាមរូបីតិ យទិច្ឆិតកាមនិម្មានសីលោ. វិកុព្ពាមីតិ វិវិធំ ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ ករោមិ. មហោទធិនិវាសហន្តិ មញ្ជេរិកា នាគា, ភូមិគតា នាគា, បព្ពតដ្ឋា នាគា, គង្គាវហេយ្យា នាគា, សាមុទ្ទិកា នាគាតិ ឥមេសំ នាគានំ អន្តរេ សាមុទ្ទិកនាគោ អហំ មហោទធិម្ហិ សមុទ្ទេ និវាសិំ, វាសំ កប្បេសិន្តិ អត្ថោ.

៣៧៧. សង្គណិយំ គណំ ហិត្វាតិ និច្ចបរិវារភូតំ សកបរិវារំ នាគសមូហំ ហិត្វា វិនា ហុត្វា ¶ . តូរិយំ បដ្ឋបេសហន្តិ អហំ តូរិយំ បដ្ឋបេសិំ, វជ្ជាបេសិន្តិ អត្ថោ. សម្ពុទ្ធំ បរិវារេត្វាតិ អនោមទស្សិសម្ពុទ្ធំ សមន្តតោ សេវមានា អច្ឆរា នាគមាណវិកា វាទេសុំ ទិព្ពវាទេហិ គីតា វាក្យាទីហិ វាទេសុំ លទ្ធានុរូបតោ វជ្ជេសុំ តទាតិ អត្ថោ.

៣៧៨. វជ្ជមានេសុ តូរេសូតិ មនុស្សនាគតូរិយេសុ បញ្ចង្គិកេសុ វជ្ជមានេសុ ¶ . ទេវា តូរានិ វជ្ជយុន្តិ ចាតុមហារាជិកា ទេវា ទិព្ពតូរិយានិ វជ្ជិំសុ វាទេសុន្តិ អត្ថោ. ឧភិន្នំ សទ្ទំ សុត្វានាតិ ឧភិន្នំ ទេវមនុស្សានំ ភេរិសទ្ទំ សុត្វា. តិលោកគរុសមានោបិ ពុទ្ធោ សម្បពុជ្ឈថ ជានាតិ សុណាតីតិ អត្ថោ.

៣៧៩. និមន្តេត្វាន សម្ពុទ្ធន្តិ សសាវកសង្ឃំ សម្ពុទ្ធំ ស្វាតនាយ និមន្តេត្វា បរិវារេត្វា. សកភវនន្តិ អត្តនោ នាគភវនំ ឧបាគមិំ. គន្ត្វា ច អាសនំ បញ្ញបេត្វានាតិ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានកុដិមណ្ឌបសយននិសីទនដ្ឋានានិ បញ្ញាបេត្វា សជ្ជេត្វាតិ អត្ថោ. កាលមារោចយិំ អហន្តិ ឯវំ កតបុព្ពវិធានោ អហំ ‘‘កាលោ, ភន្តេ, និដ្ឋិតំ ភត្ត’’ន្តិ កាលំ អារោចយិំ វិញ្ញាបេសិំ.

៣៨០. ខីណាសវសហស្សេហីតិ តទា សោ ភគវា អរហន្តសហស្សេហិ បរិវុតោ លោកនាយកោ សព្ពា ទិសា ឱភាសេន្តោ មេ ភវនំ ឧបាគមិ សម្បត្តោតិ អត្ថោ.

៣៨១. អត្តនោ ¶ ភវនំ បវិដ្ឋំ ភគវន្តំ ភោជនាការំ ទស្សេន្តោ ឧបវិដ្ឋំ មហាវីរន្តិអាទិមាហ. តំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

៣៨៦. ឱក្កាកកុលសម្ភវោតិ ឱក្កាករញ្ញោ បរម្បរាគតរាជកុលេ ឧប្បន្នោ សកលជម្ពុទីបេ បាកដរាជកុលេ ឧប្បន្នោ វា គោត្តេន គោត្តវសេន គោតមោ នាម សត្ថា មនុស្សលោកេ ភវិស្សតិ.

៣៨៨. សោ បច្ឆា បព្ពជិត្វានាតិ សោ នាគរាជា បច្ឆា បច្ឆិមភវេ កុសលមូលេន បុញ្ញសម្ភារេន ចោទិតោ ឧយ្យោជិតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា គោតមស្ស ភគវតោ ទុតិយោ អគ្គសាវកោ ហេស្សតីតិ ព្យាករណមកាសិ.

៣៨៩. អារទ្ធវីរិយោតិ ឋាននិសជ្ជាទីសុ ឥរិយាបថេសុ វីរិយវា. បហិតត្តោតិ និព្ពានេ បេសិតចិត្តោ ¶ . ឥទ្ធិយា បារមិំ គតោតិ ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ឥទ្ធិមន្តានំ យទិទំ មហាមោគ្គល្លានោ’’តិ (អ. និ. ១.១៨០, ១៩០) អធិដ្ឋានិទ្ធិវិកុព្ពនិទ្ធិកម្មវិបាកជិទ្ធិអាទីសុ បារមិំ បរិយោសានំ គតោ បត្តោ. សព្ពាសវេតិ អា សមន្តតោ សវនតោ បវត្តនតោ ‘‘អាសវា’’តិ លទ្ធនាមេ កាមភវទិដ្ឋិអវិជ្ជាធម្មេ សព្ពេ បរិញ្ញាយ សមន្តតោ អញ្ញាយ ជានិត្វា បជហិត្វា អនាសវោ និក្កិលេសោ. និព្ពាយិស្សតីតិ កិលេសខន្ធបរិនិព្ពានេន និព្ពាយិស្សតីតិ សម្ពន្ធោ.

៣៩០. ឯវំ ថេរោ អត្តនោ បុញ្ញវសេន លទ្ធព្យាករណំ វត្វា បុន បាបចរិយំ បកាសេន្តោ បាបមិត្តោបនិស្សាយាតិអាទិមាហ. តត្ថ បាបមិត្តេ បាបកេ លាមកេ មិត្តេ ឧបនិស្សាយ និស្សយេ កត្វា តេហិ សំសគ្គោ ហុត្វាតិ អត្ថោ.

តត្រាយមនុបុព្ពី កថា – ឯកស្មិំ ¶ សមយេ តិត្ថិយា សន្និបតិត្វា មន្តេសុំ – ‘‘ជានាថាវុសោ, កេន ការណេន សមណស្ស គោតមស្ស លាភសក្ការោ មហា ហុត្វា និព្ពត្តោ’’តិ? ‘‘ន ជានាម’’. ‘‘តុម្ហេ បន ន ជានាថា’’តិ? ‘‘អាម, ជានាម’’ – មោគ្គល្លានំ នាម ឯកំ ភិក្ខុំ និស្សាយ ឧប្បន្នោ ¶ . សោ ហិ ទេវលោកំ គន្ត្វា ទេវតាហិ កតកម្មំ បុច្ឆិត្វា អាគន្ត្វា មនុស្សានំ កថេសិ – ‘‘ឥទំ នាម កត្វា ឯវរូបំ សម្បត្តិំ លភន្តី’’តិ. និរយេ និព្ពត្តានម្បិ កម្មំ បុច្ឆិត្វា អាគន្ត្វា មនុស្សានំ កថេសិ – ‘‘ឥទំ នាម កត្វា ឯវរូបំ ទុក្ខំ អនុភវន្តី’’តិ. មនុស្សា តស្ស កថំ សុត្វា មហន្តំ លាភសក្ការំ អភិហរន្តិ. សចេ តំ មារេតុំ សក្ខិស្សាម, សោ លាភសក្ការោ អម្ហាកំ និព្ពត្តិស្សតិ, អត្ថេសោ ឧបាយោតិ សព្ពេ ឯកច្ឆន្ទា ហុត្វា ‘‘យំកិញ្ចិ កត្វា តំ មារេស្សាមា’’តិ អត្តនោ ឧបដ្ឋាកេ សមាទបេត្វា កហាបណសហស្សំ លភិត្វា បុរិសឃាតកេ ចោរេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ នាម សមណស្ស គោតមស្ស សាវកោ កាឡសិលាយំ វសតិ, តុម្ហេ តត្ថ គន្ត្វា តំ មារេថា’’តិ តេសំ តំ សហស្សំ អទំសុ. ចោរា ធនលាភេន សម្បដិច្ឆិត្វា ‘‘ថេរំ មារេស្សាមា’’តិ គន្ត្វា តស្ស វសនដ្ឋានំ បរិវារេសុំ. ថេរោ តេហិ បរិក្ខិត្តភាវំ ញត្វា កុញ្ចិកច្ឆិទ្ទេន និក្ខមិត្វា បក្កាមិ. ចោរា តំ ទិវសំ ថេរំ អទិស្វា បុនេកទិវសំ តស្ស វសនដ្ឋានំ បរិក្ខិបិំសុ. ថេរោ ញត្វា កណ្ណិកាមណ្ឌលំ ភិន្ទិត្វា អាកាសំ បក្ខន្ទិ. ឯវំ តេ បឋមមាសេបិ, មជ្ឈិមមាសេបិ ថេរំ គហេតុំ នាសក្ខិំសុ. បច្ឆិមមាសេ បន សម្បត្តេ ថេរោ អត្តនា កតកម្មស្ស អាកឌ្ឍនភាវំ ញត្វា ន អបគច្ឆិ. ចោរា តំ បហរន្តា តណ្ឌុលកមត្តានិ អដ្ឋីនិ ករោន្តា ភិន្ទិំសុ. អថ នំ ‘‘មតោ’’តិ សញ្ញាយ ឯកស្មិំ គុម្ពបិដ្ឋេ ខិបិត្វា បក្កមិំសុ.

ថេរោ ¶ , ‘‘សត្ថារំ បស្សិត្វា វន្ទិត្វាវ បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ អត្តភាវំ ឈានវេឋនេន វេឋេត្វា អាកាសេន សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ‘‘ភន្តេ, បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘បរិនិព្ពាយិស្សសិ, មោគ្គល្លានា’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កត្ថ គន្ត្វា បរិនិព្ពាយិស្សសី’’តិ? ‘‘កាឡសិលាបទេសំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ, មោគ្គល្លាន, មយ្ហំ ធម្មំ កថេត្វា យាហិ. តាទិសស្ស ហិ មេ សាវកស្ស ន ទានិ ទស្សនំ អត្ថី’’តិ. សោ ‘‘ឯវំ ករិស្សាមិ, ភន្តេ’’តិ សត្ថារំ វន្ទិត្វា អាកាសំ ឧប្បតិត្វា សារិបុត្តត្ថេរោ វិយ បរិនិព្ពានទិវសេ នានប្បការា ឥទ្ធិយោ កត្វា ធម្មំ កថេត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា កាឡសិលាបទេសំ គន្ត្វា បរិនិព្ពាយិ. ‘‘ថេរំ កិរ ចោរា មារេសុ’’ន្តិ អយំ កថា សកលជម្ពុទីបេ បត្ថរិ.

រាជា ¶ អជាតសត្តុ ចោរេ បរិយេសនត្ថាយ ¶ ចរបុរិសេ បយោជេសិ. តេសុ ចោរេសុ សុរាបានេ សុរំ បិវន្តេសុ មទ្ទេសុ ឯកោ ឯកស្ស បិដ្ឋិំ បហរិត្វា បាតេសិ. សោ តំ សន្តជ្ជេន្តោ ‘‘អម្ភោ ទុព្ពិនីត ត្វំ, កស្មា មេ បិដ្ឋិំ បហរិត្វា បាតេសិ, កិំ បន, អរេ ទុដ្ឋចោរ, តយា មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ បឋមំ បហតោ’’តិ អាហ. ‘‘កិំ បន ត្វំ មយា បឋមំ បហតភាវំ ន ជានាសី’’តិ? ឯវំ ឯតេសំ ‘‘មយា បហតោ, មយា បហតោ’’តិ វទន្តានំ សុត្វា តេ ចរបុរិសា សព្ពេ តេ ចោរេ គហេត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា តេ ចោរេ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘តុម្ហេហិ ថេរោ មារិតោ’’តិ? ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘កេហិ តុម្ហេ ឧយ្យោជិតា’’តិ? ‘‘នគ្គសមណេហិ, ទេវា’’តិ. រាជា បញ្ចសតេ នគ្គសមណេ គាហាបេត្វា បញ្ចសតេហិ ចោរេហិ សទ្ធិំ រាជង្គណេ នាភិបមាណេសុ អាវាដេសុ និខណាបេត្វា បលាលេហិ បដិច្ឆាទេត្វា អគ្គិំ ទាបេសិ. អថ នេសំ ឈាមភាវំ ជានិត្វា អយនង្គលេហិ កសាបេត្វា សព្ពេ ខណ្ឌាខណ្ឌំ ការាបេសិ. តទា ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ អត្តនោ អននុរូបមរណំ បត្តោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘មោគ្គល្លានស្ស, ភិក្ខវេ, ឥមស្សេវ អត្តភាវស្ស អននុរូបំ មរណំ, បុព្ពេ បន តេន កតកម្មស្ស អនុរូបមេវា’’តិ វត្វា ‘‘កិំ បនស្ស, ភន្តេ, បុព្ពកម្ម’’ន្តិ បុដ្ឋោ តំ វិត្ថារេត្វា កថេសិ.

អតីតេ, ភិក្ខវេ, ពារាណសិយំ ឯកោ កុលបុត្តោ សយមេវ កោដ្ដនបចនាទីនិ ករោន្តោ មាតាបិតរោ បដិជគ្គិ. អថស្ស មាតាបិតរោ ‘‘តាត, ត្វំ ឯកកោវ គេហេ ច អរញ្ញេ ច កម្មំ ករោន្តោ កិលមសិ, ឯកំ តេ កុមារិកំ អានេស្សាមា’’តិ វត្វា ‘‘អម្មតាតា, យាវ តុម្ហេ ជីវថ, តាវ វោ សហត្ថា ឧបដ្ឋហិស្សាមី’’តិ តេន បដិក្ខិត្តាបិ បុនប្បុនំ យាចិត្វា កុមារិកំ អានេសុំ. សា កតិបាហមេវ តេ ឧបដ្ឋហិត្វា បច្ឆា តេសំ ទស្សនមបិ អនិច្ឆន្តី – ‘‘ន សក្កា តវ ¶ មាតាបិតូហិ សទ្ធិំ ឯកដ្ឋានេ វសិតុ’’ន្តិ ឧជ្ឈាយិត្វា តស្មិំ អត្តនោ កថំ អគ្គណ្ហន្តេ តស្ស ពហិគតកាលេ មកចិវាកខណ្ឌានិ ច យាគុផេណកេ ច គហេត្វា តត្ថ តត្ថ អាកិរិត្វា តេនាគន្ត្វា ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ បុដ្ឋា ‘‘ឥមេសំ ¶ មហល្លកអន្ធានំ ឯតំ កម្មំ, សព្ពំ គេហំ កិលិដ្ឋា ករោន្តា វិចរន្តិ, ន សក្កា ឯតេហិ សទ្ធិំ ឯកដ្ឋានេ វសិតុ’’ន្តិ ឯវំ តាយ បុនប្បុនំ កថិយមានាយ ឯវរូបោបិ បូរិតបារមី សត្តោ មាតាបិតូហិ សទ្ធិំ ភិជ្ជិ. សោ ‘‘ហោតុ, ជានិស្សាមិ នេសំ កត្តព្ពកម្ម’’ន្តិ តេ ភោជេត្វា ‘‘អម្មតាតា, អសុកដ្ឋានេ នាម តុម្ហាកំ ¶ ញាតកា អាគមនំ បច្ចាសីសន្តិ, តត្ថ គមិស្សាមា’’តិ តេ យានកំ អារោបេត្វា អាទាយ គច្ឆន្តោ អដវិមជ្ឈំ បត្តកាលេ ‘‘តាត, រស្មិយោ គណ្ហថ, គោណា ទណ្ឌសញ្ញាយ គមិស្សន្តិ, ឥមស្មិំ ឋានេ ចោរា វសន្តិ, អហំ ឱតរិត្វា ចរាមី’’តិ បិតុ ហត្ថេ រស្មិយោ ទត្វា ឱតរិត្វា គច្ឆន្តោ សទ្ទំ បរិវត្តេត្វា ចោរានំ ឧដ្ឋិតសទ្ទមកាសិ. មាតាបិតរោ សទ្ទំ សុត្វា ‘‘ចោរា ឧដ្ឋិតា’’តិ សញ្ញាយ ‘‘តាត, ចោរា ឧដ្ឋិតា, មហល្លកា មយំ, ត្វំ អត្តានមេវ រក្ខាហី’’តិ អាហំសុ. សោ មាតាបិតរោ វិរវន្តេបិ ចោរសទ្ទំ ករោន្តោ កោដ្ដេត្វា មារេត្វា អដវិយំ ខិបិត្វា បច្ចាគមិ.

សត្ថា ឥទំ តស្ស បុព្ពកម្មំ កថេត្វា ‘‘ភិក្ខវេ, មោគ្គល្លានោ ឯត្តកំ កម្មំ កត្វា អនេកវស្សសតសហស្សានិ និរយេ បច្ចិត្វា តាវ បក្កាវសេសេន អត្តភាវសតេ ឯវមេវ កោដ្ដេត្វា សំចុណ្ណោ មរណំ បត្តោ, ឯវំ មោគ្គល្លានេន អត្តនោ កម្មានុរូបមេវ មរណំ លទ្ធំ. បញ្ចហិ ចោរសតេហិ សទ្ធិំ បញ្ចតិត្ថិយសតានិបិ មម បុត្តំ អប្បទុដ្ឋំ ទុស្សេត្វា អនុរូបមេវ មរណំ លភិំសុ. អប្បទុដ្ឋេសុ ហិ បទុស្សន្តោ ទសហិ ការណេហិ អនយព្យសនំ បាបុណាតិយេវា’’តិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘យោ ទណ្ឌេន អទណ្ឌេសុ, អប្បទុដ្ឋេសុ ទុស្សតិ;

ទសន្នមញ្ញតរំ ឋានំ, ខិប្បមេវ និគច្ឆតិ.

‘‘វេទនំ ផរុសំ ជានិំ, សរីរស្ស វ ភេទនំ;

គរុកំ វាបិ អាពាធំ, ចិត្តក្ខេបំ វ បាបុណេ.

‘‘រាជតោ វា ឧបសគ្គំ, អព្ភក្ខានំ វ ទារុណំ;

បរិក្ខយំ វ ញាតីនំ, ភោគានំ វ បភង្គុនំ.

‘‘អថវស្ស ¶ ¶ អគារានិ, អគ្គិ ឌហតិ បាវកោ;

កាយស្ស ភេទា ទុប្បញ្ញោ, និរយំ សោបបជ្ជតី’’តិ. (ធ. ប. ១៣៧-១៤០);

៣៩៣. បវិវេកមនុយុត្តោតិ បការេន វិវេកំ ឯកីភាវំ អនុយុត្តោ យោជិតោ យុត្តប្បយុត្តោ. សមាធិភាវនារតោតិ បឋមជ្ឈានាទិភាវនាយ រតោ អល្លីនោ ច. សព្ពាសវេ សកលកិលេសេ, បរិញ្ញាយ ជានិត្វា បជហិត្វា, អនាសវោ និក្កិលេសោ វិហរាមីតិ សម្ពន្ធោ.

៣៩៤. ឥទានិ ¶ អត្តនោ បុញ្ញសម្ភារវសេន បុព្ពចរិតស្ស ផលំ ទស្សេន្តោ ធរណិម្បិ សុគម្ភីរន្តិអាទិមាហ.

តត្រាយមនុបុព្ពីកថា – ពុទ្ធេន ចោទិតោតិ សម្មាសម្ពុទ្ធេន ចោទិតោ ឧយ្យោជិតោ. ភិក្ខុសង្ឃស្ស បេក្ខតោតិ មហតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស បស្សន្តស្ស. មិគារមាតុបាសាទំ, បាទង្គុដ្ឋេន កម្បយីតិ បុព្ពារាមេ វិសាខាយ មហាឧបាសិកាយ ការិតំ សហស្សត្ថម្ភបដិមណ្ឌិតំ មហាបាសាទំ អត្តនោ បាទង្គុដ្ឋេន កម្បេសិំ. ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ បុព្ពារាមេ យថាវុត្តបាសាទេ ភគវតិ វិហរន្តេ សម្ពហុលា នវកតរា ភិក្ខូ ឧបរិបាសាទេ និសិន្នា សត្ថារម្បិ អចិន្តេត្វា តិរច្ឆានកថំ កថេតុមារទ្ធា. តំ សុត្វា ភគវា តេ សំវេជេត្វា អត្តនោ ធម្មទេសនាយ ភាជនភូតេ កាតុកាមោ អាយស្មន្តំ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘បស្សសិ ត្វំ, មោគ្គល្លាន, នវេ ភិក្ខូ តិរច្ឆានកថមនុយុត្តេ’’តិ តំ សុត្វា ថេរោ សត្ថុ អជ្ឈាសយំ ញត្វា អភិញ្ញាបាទកំ អាបោកសិណារម្មណំ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘បាសាទស្ស បតិដ្ឋិតោកាសំ ឧទកំ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាយ បាសាទមត្ថកេ ថុបិកំ បាទង្គុដ្ឋេន បហរិ, បាសាទោ ឱនមិត្វា ឯកេន បស្សេន អដ្ឋាសិ. បុនបិ បហរិ, អបរេនបិ បស្សេន អដ្ឋាសិ. តេ ភិក្ខូ ភីតា សំវិគ្គា បាសាទស្ស បតនភយេន តតោ និក្ខមិត្វា ភគវតោ សមីបេ អដ្ឋំសុ. សត្ថា តេសំ អជ្ឈាសយំ ឱលោកេត្វា ធម្មំ ទេសេសិ. តំ សុត្វា តេសុ កេចិ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ, កេចិ សកទាគាមិផលេ, កេចិ អនាគាមិផលេ, កេចិ អរហត្តផលេ បតិដ្ឋហិំសុ. ស្វាយមត្ថោ បាសាទកម្បនសុត្តេន ទីបេតព្ពោ.

វេជយន្តបាសាទន្តិ ¶ សោ វេជយន្តបាសាទោ តាវតិំសភវនេ យោជនសហស្សុព្ពេធោ អនេកសហស្សនិយ្យូហកូដាគារបដិមណ្ឌិតោ ទេវាសុរសង្គាមេ អសុរេ ជិនិត្វា សក្កេ ទេវានមិន្ទេ នគរមជ្ឈេ ឋិតេ ឧដ្ឋិតោ វិជយន្តេន និព្ពត្តត្តា ‘‘វេជយន្តោ’’តិ លទ្ធនាមោ បាសាទោ, តំ សន្ធាយាហ – ‘‘វេជយន្តបាសាទ’’ន្តិ, តម្បិ អយំ ថេរោ បាទង្គុដ្ឋេន កម្បេតិ. ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ ភគវន្តំ ¶ បុព្ពារាមេ វិហរន្តំ សក្កោ ទេវរាជា ឧបសង្កមិត្វា តណ្ហាសង្ខយវិមុត្តិំ បុច្ឆិ. តស្ស ភគវា វិស្សជ្ជេសិ. សោ តំ សុត្វា អត្តមនោ បមុទិតោ អភិវាទេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា អត្តនោ ទេវលោកមេវ គតោ. អថាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ សក្កោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវរូបំ គម្ភីរនិព្ពានបដិសំយុត្តំ បញ្ហំ បុច្ឆិ, ភគវតា ច បញ្ហោ វិស្សជ្ជិតោ, កិំ នុ ខោ ជានិត្វា គតោ, ឧទាហុ អជានិត្វា ¶ . យំនូនាហំ ទេវលោកំ គន្ត្វា តមត្ថំ ជានេយ្យ’’ន្តិ? សោ តាវទេវ តាវតិំសភវនំ គន្ត្វា សក្កំ ទេវានមិន្ទំ តមត្ថំ បុច្ឆិ. សក្កោ ទិព្ពសម្បត្តិយា បមត្តោ ហុត្វា វិក្ខេបំ អកាសិ. ថេរោ តស្ស សំវេគជននត្ថំ វេជយន្តបាសាទំ បាទង្គុដ្ឋេន កម្បេសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘យោ វេជយន្តបាសាទំ, បាទង្គុដ្ឋេន កម្បយិ;

ឥទ្ធិពលេនុបត្ថទ្ធោ, សំវេជេសិ ច ទេវតា’’តិ. (ម. និ. ១.៥១៣);

អយំ បនត្ថោ – ចូឡតណ្ហាសង្ខយវិមុត្តិសុត្តេន (ម. និ. ១.៣៩០ អាទយោ) ទីបេតព្ពោ. កម្បិតាការោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ. ‘‘សក្កំ សោ បរិបុច្ឆតី’’តិ (ម. និ. ១.៥១៣) យថាវុត្តមេវ ថេរស្ស តណ្ហាសង្ខយវិមុត្តិបុច្ឆំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនាហ – ‘‘អបាវុសោ, ជានាសិ, តណ្ហក្ខយវិមុត្តិយោ’’តិ? តស្ស សក្កោ វិយាកាសិ. ឥទំ ថេរេន បាសាទកម្បនេ កតេ សំវិគ្គហទយេន បមាទំ បហាយ យោនិសោ មនសិ ករិត្វា បញ្ហស្ស ព្យាកតភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. សត្ថារា ទេសិតនិយាមេនេវ ហិ សោ តទា កថេសិ. តេនាហ – ‘‘បញ្ហំ បុដ្ឋោ យថាតថ’’ន្តិ (ម. និ. ១.៥១៣). តត្ថ សក្កំ សោ បរិបុច្ឆតីតិ សក្កំ ទេវរាជំ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ សត្ថារា ទេសិតាយ តណ្ហាសង្ខយវិមុត្តិយា សម្មទេវ គហិតភាវំ បុច្ឆិ. អតីតត្ថេ ហិ ឥទំ វត្តមានវចនំ. អបាវុសោ, ជានាសីតិ អាវុសោ, អបិ ជានាសិ, កិំ ជានាសិ? តណ្ហក្ខយវិមុត្តិយោតិ (ម. និ. ១.៥១៣) តណ្ហាសង្ខយវិមុត្តិយោ សត្ថារា តុយ្ហំ ទេសិតា, តថា ‘‘កិំ ¶ ជានាសី’’តិ បុច្ឆតិ. តណ្ហក្ខយវិមុត្តិយោតិ វា តណ្ហាសង្ខយវិមុត្តិសុត្តស្ស ទេសនំ បុច្ឆតិ.

ព្រហ្មានន្តិ មហាព្រហ្មានំ. សុធម្មាយាភិតោ សភន្តិ (ម. និ. ១.៥១៣) សុធម្មាយ សភាយ. អយំ បន ព្រហ្មលោកេ សុធម្មា សភា, ន តាវតិំសភវនេ. សុធម្មាសភាវិរហិតោ ទេវលោកោ នាម នត្ថិ. ‘‘អជ្ជាបិ តេ, អាវុសោ, សា ទិដ្ឋិ, យា តេ ទិដ្ឋិ បុរេ អហូ’’តិ ឥមំ ព្រហ្មលោកំ ឧបគន្តុំ សមត្ថោ នត្ថិ កោចិ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា. សត្ថុ ឥធាគមនតោ បុព្ពេ យា តុយ្ហំ ទិដ្ឋិ អហោសិ, កិំ អជ្ជាបិ ឥទានិបិ សា ទិដ្ឋិ ន វិគតាតិ? បស្សសិ វីតិវត្តន្តំ ¶ ព្រហ្មលោកេ បភស្សរន្តិ ព្រហ្មលោកេ វីតិបតន្តំ មហាកប្បិនមហាកស្សបាទីហិ សាវកេហិ បរិវារិតស្ស តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា និសិន្នស្ស សសាវកស្ស ភគវតោ ឱកាសំ បស្សសីតិ អត្ថោ. ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ ភគវា ព្រហ្មលោកេ សុធម្មាយ សភាយ សន្និបតិត្វា សន្និសិន្នស្ស ‘‘អត្ថិ នុ ខោ កោចិ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឯវំមហិទ្ធិកោ, សោ ឥធ អាគន្តុំ សក្កុណេយ្យា’’តិ ¶ ចិន្តេន្តស្ស ព្រហ្មុនោ ចិត្តមញ្ញាយ តត្ថ គន្ត្វា ព្រហ្មុនោ មត្ថកេ អាកាសេ និសិន្នោ តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា ឱភាសំ មុញ្ចន្តោ មហាមោគ្គល្លានាទីនំ អាគមនំ ចិន្តេសិ. សហ ចិន្តនេន តេបិ តត្ថ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា សត្ថុ អជ្ឈាសយំ ញត្វា តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា បច្ចេកទិសាសុ និសីទិត្វា ឱភាសំ វិស្សជ្ជេសុំ. សកលព្រហ្មលោកោ ឯកោភាសោ អហោសិ. សត្ថា ព្រហ្មុនោ កល្លចិត្តតំ ញត្វា ចតុសច្ចបកាសនំ ធម្មំ ទេសេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ អនេកានិ ព្រហ្មសហស្សានិ មគ្គផលេសុ បតិដ្ឋហិំសុ. តំ សន្ធាយ ចោទេន្តោ អជ្ជាបិ តេ, អាវុសោ, សា ទិដ្ឋីតិ គាថមាហ. អយំ បនត្ថោ ពកព្រហ្មសុត្តេន (សំ. និ. ១.១៧៥) ទីបេតព្ពោ. វុត្តំ ហេតំ (សំ. និ. ១.១៧៦) –

‘‘ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ. តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរស្ស ព្រហ្មុនោ ឯវរូបំ បាបកំ ទិដ្ឋិគតំ ឧប្បន្នំ ហោតិ – ‘នត្ថិ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា យោ ឥធ អាគច្ឆេយ្យា’តិ. អថ ខោ ភគវា តស្ស ព្រហ្មុនោ ចេតសា ចេតោបរិវិតក្កមញ្ញាយ សេយ្យថាបិ នាម ពលវា បុរិសោ សមិញ្ជិតំ វា ពាហំ បសារេយ្យ ¶ , បសារិតំ វា ពាហំ សមិញ្ជេយ្យ; ឯវមេវ ជេតវនេ អន្តរហិតោ តស្មិំ ព្រហ្មលោកេ បាតុរហោសិ. អថ ខោ ភគវា តស្ស ព្រហ្មុនោ ឧបរិវេហាសំ បល្លង្កេន និសីទិ តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា.

‘‘អថ ខោ អាយស្មតោ មហាមោគ្គល្លានស្ស ឯតទហោសិ ‘កហំ នុ ខោ ភគវា ឯតរហិ វិហរតី’តិ? អទ្ទស ខោ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ ភគវន្តំ ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន តស្ស ព្រហ្មុនោ ឧបរិវេហាសំ បល្លង្កេន និសិន្នំ តេជោធាតុំ សមាបន្នំ. ទិស្វាន សេយ្យថាបិ នាម ពលវា បុរិសោ សមិញ្ជិតំ វា ពាហំ បសារេយ្យ, បសារិតំ វា ពាហំ សមិញ្ជេយ្យ; ឯវមេវ ជេតវនេ អន្តរហិតោ តស្មិំ ព្រហ្មលោកេ បាតុរហោសិ. អថ ខោ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ បុរត្ថិមំ ទិសំ និស្សាយ តស្ស ព្រហ្មុនោ ឧបរិវេហាសំ បល្លង្កេន និសីទិ តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា នីចតរំ ភគវតោ.

‘‘អថ ¶ ខោ អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស ឯតទហោសិ – ‘កហំ នុ ខោ ភគវា ឯតរហិ វិហរតី’តិ? អទ្ទស ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ ភគវន្តំ ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន តស្ស ព្រហ្មុនោ ឧបរិវេហាសំ បល្លង្កេន និសិន្នំ តេជោធាតុំ សមាបន្នំ. ទិស្វាន សេយ្យថាបិ នាម ពលវា បុរិសោ…បេ… ឯវមេវ ជេតវនេ អន្តរហិតោ តស្មិំ ព្រហ្មលោកេ បាតុរហោសិ. អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ ទក្ខិណំ ទិសំ និស្សាយ តស្ស ព្រហ្មុនោ ឧបរិវេហាសំ បល្លង្កេន និសីទិ តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា នីចតរំ ភគវតោ.

‘‘អថ ខោ អាយស្មតោ មហាកប្បិនស្ស ឯតទហោសិ ¶ – ‘កហំ នុ ខោ ភគវា ឯតរហិ វិហរតី’តិ? អទ្ទស ខោ អាយស្មា មហាកប្បិនោ ភគវន្តំ ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន តស្ស ព្រហ្មុនោ ឧបរិវេហាសំ បល្លង្កេន និសិន្នំ តេជោធាតុំ សមាបន្នំ. ទិស្វាន សេយ្យថាបិ នាម ពលវា បុរិសោ…បេ… ឯវមេវ ជេតវនេ អន្តរហិតោ តស្មិំ ព្រហ្មលោកេ ¶ បាតុរហោសិ. អថ ខោ អាយស្មា មហាកប្បិនោ បច្ឆិមំ ទិសំ និស្សាយ តស្ស ព្រហ្មុនោ ឧបរិវេហាសំ បល្លង្កេន និសីទិ តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា នីចតរំ ភគវតោ.

‘‘អថ ខោ អាយស្មតោ អនុរុទ្ធស្ស ឯតទហោសិ – ‘កហំ នុ ខោ ភគវា ឯតរហិ វិហរតី’តិ? អទ្ទស ខោ អាយស្មា អនុរុទ្ធោ ភគវន្តំ ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន តស្ស ព្រហ្មុនោ ឧបរិវេហាសំ បល្លង្កេន និសិន្នំ តេជោធាតុំ សមាបន្នំ. ទិស្វាន សេយ្យថាបិ នាម ពលវា បុរិសោ…បេ… ឯវមេវ ជេតវនេ អន្តរហិតោ តស្មិំ ព្រហ្មលោកេ បាតុរហោសិ. អថ ខោ អាយស្មា អនុរុទ្ធោ ឧត្តរំ ទិសំ និស្សាយ តស្ស ព្រហ្មុនោ ឧបរិវេហាសំ បល្លង្កេន និសីទិ តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា នីចតរំ ភគវតោ’’.

អថ ខោ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ តំ ព្រហ្មានំ គាថាយ អជ្ឈភាសិ –

‘‘អជ្ជាបិ តេ អាវុសោ សា ទិដ្ឋិ, យា តេ ទិដ្ឋិ បុរេ អហុ;

បស្សសិ វីតិវត្តន្តំ, ព្រហ្មលោកេ បភស្សរ’’ន្តិ.

‘‘ន ¶ មេ មារិស សា ទិដ្ឋិ, យា មេ ទិដ្ឋិ បុរេ អហុ;

បស្សាមិ វីតិវត្តន្តំ, ព្រហ្មលោកេ បភស្សរំ;

ស្វាហំ អជ្ជ កថំ វជ្ជំ, អហំ និច្ចោម្ហិ សស្សតោ’’តិ.

‘‘អថ ខោ ភគវា តំ ព្រហ្មានំ សំវេជេត្វា សេយ្យថាបិ នាម ពលវា បុរិសោ…បេ… ឯវមេវ តស្មិំ ព្រហ្មលោកេ អន្តរហិតោ ជេតវនេ បាតុរហោសិ. អថ ខោ សោ ព្រហ្មា អញ្ញតរំ ព្រហ្មបារិសជ្ជំ អាមន្តេសិ – ‘ឯហិ ត្វំ, មារិស, យេនាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ តេនុបសង្កម, ឧបសង្កមិត្វា អាយស្មន្តំ មហាមោគ្គល្លានំ ឯវំ វទេហិ – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, មារិស មោគ្គល្លាន, អញ្ញេបិ តស្ស ភគវតោ សាវកា ឯវំមហិទ្ធិកា ឯវំមហានុភាវា សេយ្យថាបិ ភវំ មោគ្គល្លានោ កស្សបោ កប្បិនោ អនុរុទ្ធោ’’តិ? ‘ឯវំ, មារិសា’តិ ខោ សោ ព្រហ្មបារិសជ្ជោ តស្ស ព្រហ្មុនោ បដិស្សុត្វា យេនាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ តេនុបសង្កមិ, ឧបសង្កមិត្វា អាយស្មន្តំ មហាមោគ្គល្លានំ ¶ ឯតទវោច – ‘អត្ថិ នុ ខោ, មារិស មោគ្គល្លាន, អញ្ញេបិ តស្ស ភគវតោ សាវកា ឯវំមហិទ្ធិកា ឯវំមហានុភាវា សេយ្យថាបិ ភវំ មោគ្គល្លានោ កស្សបោ កប្បិនោ អនុរុទ្ធោ’តិ ¶ ? អថ ខោ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ តំ ព្រហ្មបារិសជ្ជំ គាថាយ អជ្ឈភាសិ –

‘‘តេវិជ្ជា ឥទ្ធិបត្តា ច, ចេតោបរិយាយកោវិទា;

ខីណាសវា អរហន្តោ, ពហូ ពុទ្ធស្ស សាវកា’’តិ.

‘‘អថ ខោ សោ ព្រហ្មបារិសជ្ជោ អាយស្មតោ មហាមោគ្គល្លានស្ស ភាសិតំ អភិនន្ទិត្វា អនុមោទិត្វា យេន សោ ព្រហ្មា តេនុបសង្កមិ, ឧបសង្កមិត្វា តំ ព្រហ្មានំ ឯតទវោច – ‘អាយស្មា មារិស មហាមោគ្គល្លានោ ឯវមាហ –

‘‘‘តេវិជ្ជា ឥទ្ធិបត្តា ច, ចេតោបរិយាយកោវិទា;

ខីណាសវា អរហន្តោ, ពហូ ពុទ្ធស្ស សាវកា’’’តិ. –

ឥទមវោច សោ ព្រហ្មបារិសជ្ជោ. អត្តមនោ ច សោ ព្រហ្មា តស្ស ព្រហ្មបារិសជ្ជស្ស ភាសិតំ អភិនន្ទីតិ (សំ. និ. ១.១៧៦).

ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘អយំ បនត្ថោ ពកព្រហ្មសុត្តេន ទីបេតព្ពោ’’តិ.

មហានេរុនោ ¶ កូដន្តិ (ម. និ. ១.៥១៣) កូដសីសេន សកលមេវ សិនេរុបព្ពតរាជំ វទសិ. វិមោក្ខេន អបស្សយីតិ (ម. និ. ១.៥១៣) ឈានវិមោក្ខេន និស្សយេន អភិញ្ញាយេន បស្សយីតិ អធិប្បាយោ. វនន្តិ (ម. និ. ១.៥១៣) ជម្ពុទីបំ. សោ ហិ វនពាហុល្លតាយ ‘‘វន’’ន្តិ វុត្តោ. តេនាហ ‘‘ជម្ពុមណ្ឌស្ស ឥស្សរោ’’តិ. បុព្ពវិទេហានន្តិ (ម. និ. ១.៥១៣) បុព្ពវិទេហដ្ឋានញ្ច បុព្ពវិទេហន្តិ អត្ថោ. យេ ច ភូមិសយា នរាតិ (ម. និ. ១.៥១៣) ភូមិសយា នរា នាម អបរគោយានឧត្តរកុរុកា ច មនុស្សា. តេ ហិ គេហាភាវតោ ‘‘ភូមិសយា’’តិ វុត្តា. តេបិ សព្ពេ អបស្សយីតិ សម្ពន្ធោ. អយំ បនត្ថោ នន្ទោបនន្ទទមនេន ទីបេតព្ពោ – ឯកស្មិំ កិរ សមយេ អនាថបិណ្ឌិកោ គហបតិ ភគវតោ ធម្មទេសនំ សុត្វា ‘‘ស្វេ, ភន្តេ, បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ មយ្ហំ គេហេ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ និមន្តេត្វា បក្កាមិ. តំទិវសញ្ច ភគវតោ បច្ចូសសមយេ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ឱលោកេន្តស្ស នន្ទោបនន្ទោ នាម ¶ នាគរាជា ញាណមុខេ អាបាថំ អាគច្ឆិ. ភគវា ‘‘អយំ នាគរាជា មយ្ហំ ញាណមុខេ អាបាថំ អាគច្ឆតិ, កិំ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ សរណគមនស្ស ឧបនិស្សយំ ទិស្វា ‘‘អយំ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ តីសុ រតនេសុ អប្បសន្នោ, កោ នុ ខោ ឥមំ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ វិមោចេយ្យា’’តិ អាវជ្ជេន្តោ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរំ អទ្ទស. តតោ បភាតាយ រត្តិយា សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ អាមន្តេសិ – ‘‘អានន្ទ, បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ អារោចេហិ – ‘តថាគតោ ទេវចារិកំ គច្ឆតី’’’តិ. តំទិវសញ្ច នន្ទោបនន្ទស្ស អាបានភូមិំ សជ្ជយិំសុ. សោ ទិព្ពរតនបល្លង្កេ ¶ ទិព្ពេន សេតច្ឆត្តេន ធារិយមានោ តិវិធនាដកេហិ ចេវ នាគបរិសាយ ច បរិវុតោ ទិព្ពភាជនេសុ ឧបដ្ឋាបិតអន្នបានំ ឱលោកយមានោ និសិន្នោ ហោតិ. អថ ខោ ភគវា យថា នាគរាជា បស្សតិ, តថា កត្វា តស្ស វិមានមត្ថកេនេវ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ តាវតិំសទេវលោកាភិមុខោ បាយាសិ.

តេន ខោ បន សមយេន នន្ទោបនន្ទស្ស នាគរាជស្ស ឯវរូបំ បាបកំ ទិដ្ឋិគតំ ឧប្បន្នំ ហោតិ ‘‘ឥមេ ហិ នាម មុណ្ឌសមណកា អម្ហាកំ ឧបរិភវនេន ទេវានំ តាវតិំសានំ ភវនំ បវិសន្តិបិ និក្ខមន្តិបិ, ន ទានិ ឥតោ បដ្ឋាយ ឥមេសំ អម្ហាកំ មត្ថកេ បាទបំសុំ ឱកិរន្តានំ គន្តុំ ទស្សាមី’’តិ ឧដ្ឋាយ សិនេរុបាទំ គន្ត្វា តំ អត្តភាវំ វិជហិត្វា សិនេរុំ សត្តក្ខត្តុំ ភោគេហិ បរិក្ខិបិត្វា ឧបរិ ផណំ កត្វា តាវតិំសភវនំ អវកុជ្ជេន ផណេន បរិគ្គហេត្វា អទស្សនំ គមេសិ.

អថ ខោ អាយស្មា រដ្ឋបាលោ ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘បុព្ពេ, ភន្តេ, ឥមស្មិំ បទេសេ ឋិតោ សិនេរុំ បស្សាមិ, សិនេរុបរិភណ្ឌំ បស្សាមិ, តាវតិំសំ បស្សាមិ, វេជយន្តំ បស្សាមិ, វេជយន្តស្ស ¶ បាសាទស្ស ឧបរិធជំ បស្សាមិ. កោ នុ ខោ, ភន្តេ, ហេតុ កោ បច្ចយោ, យំ ឯតរហិ នេវ សិនេរុំ បស្សាមិ…បេ… ន វេជយន្តស្ស បាសាទស្ស ឧបរិធជំ បស្សាមី’’តិ. ‘‘អយំ, រដ្ឋបាល, នន្ទោបនន្ទោ នាម នាគរាជា តុម្ហាកំ កុបិតោ សិនេរុំ សត្តក្ខត្តុំ ភោគេហិ បរិក្ខិបិត្វា ឧបរិ ផណេន បដិច្ឆាទេត្វា អន្ធការំ កត្វា ឋិតោ’’តិ. ‘‘ទមេមិ នំ, ភន្តេ’’តិ. ន ភគវា នំ អនុជានិ. អថ ខោ អាយស្មា ភទ្ទិយោ, អាយស្មា រាហុលោតិ អនុក្កមេន សព្ពេបិ ភិក្ខូ ឧដ្ឋហិំសុ. ភគវា អនុជានិ.

អវសានេ ¶ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ – ‘‘អហំ, ភន្តេ, ទមេមិ ន’’ន្តិ អាហ. ‘‘ទមេហិ, មោគ្គល្លានា’’តិ ភគវា អនុជានិ. ថេរោ អត្តភាវំ វិជហិត្វា មហន្តំ នាគរាជវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វា នន្ទោបនន្ទំ ចុទ្ទសក្ខត្តុំ ភោគេហិ បរិក្ខិបិត្វា តស្ស ផណមត្ថកេ អត្តនោ ផណំ ឋបេត្វា សិនេរុនា សទ្ធិំ អភិនិប្បីឡេសិ. នាគរាជា ធូមាយិ. ថេរោបិ ‘‘ន តុយ្ហំយេវ សរីរេ ធូមោ អត្ថិ, មយ្ហម្បិ អត្ថី’’តិ ធូមាយិ. នាគរាជស្ស ធូមោ ថេរំ ន ពាធតិ, ថេរស្ស បន ធូមោ នាគរាជំ ពាធតិ. តតោ នាគរាជា បជ្ជលិ, ថេរោបិ ‘‘ន តុយ្ហំយេវ សរីរេ អគ្គិ អត្ថិ, មយ្ហម្បិ អត្ថី’’តិ បជ្ជលិ. នាគរាជស្ស តេជោ ថេរំ ន ពាធតិ, ថេរស្ស បន តេជោ នាគរាជានំ ពាធតិ. នាគរាជា – ‘‘អយំ មំ សិនេរុនា អភិនិប្បីឡេត្វា ធូមាយតិ ចេវ បជ្ជលតិ ចា’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ភោ, តុវំ កោសី’’តិ បដិបុច្ឆិ. ‘‘អហំ ខោ, នន្ទ, មោគ្គល្លានោ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, អត្តនោ ភិក្ខុភាវេន តិដ្ឋាហី’’តិ.

ថេរោ តំ អត្តភាវំ វិជហិត្វា តស្ស ទក្ខិណកណ្ណសោតេន បវិសិត្វា វាមកណ្ណសោតេន និក្ខមិ, វាមកណ្ណសោតេន បវិសិត្វា ទក្ខិណកណ្ណសោតេន និក្ខមិ. តថា ទក្ខិណនាសសោតេន បវិសិត្វា វាមនាសសោតេន ¶ និក្ខមិ, វាមនាសសោតេន បវិសិត្វា ទក្ខិណនាសសោតេន និក្ខមិ. តតោ នាគរាជា មុខំ វិវរិ, ថេរោ មុខេន បវិសិត្វា អន្តោកុច្ឆិយំ បាចីនេន ច បច្ឆិមេន ច ចង្កមតិ. ភគវា – ‘‘មោគ្គល្លាន, មនសិ ករោហិ, មហិទ្ធិកោ នាគោ’’តិ អាហ. ថេរោ ‘‘មយ្ហំ ខោ, ភន្តេ, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ភាវិតា ពហុលីកតា យានីកតា វត្ថុកតា អនុដ្ឋិតា បរិចិតា សុសមារទ្ធា, តិដ្ឋតុ, ភន្តេ, នន្ទោបនន្ទោ, អហំ នន្ទោបនន្ទសទិសានំ នាគរាជានំ សតម្បិ សហស្សម្បិ ទមេយ្យ’’ន្តិអាទិមាហ.

នាគរាជា ចិន្តេសិ – ‘‘បវិសន្តោ តាវ មេ ន ទិដ្ឋោ, និក្ខមនកាលេ ទានិ នំ ទាឋន្តរេ បក្ខិបិត្វា ខាទិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘និក្ខមថ, ភន្តេ, មា មំ អន្តោកុច្ឆិយំ អបរាបរំ ចង្កមន្តោ ពាធយិត្ថា’’តិ អាហ. ថេរោ និក្ខមិត្វា ពហិ អដ្ឋាសិ. នាគរាជា ‘‘អយំ សោ’’តិ ¶ ទិស្វា នាសវាតំ វិស្សជ្ជិ, ថេរោ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិ, លោមកូបម្បិស្ស វាតោ ចាលេតុំ នាសក្ខិ. អវសេសា ភិក្ខូ កិរ អាទិតោ បដ្ឋាយ សព្ពបាដិហារិយានិ កាតុំ សក្កុណេយ្យុំ, ឥមំ បន ឋានំ បត្វា ឯវំ ខិប្បនិសន្តិនោ ¶ ហុត្វា សមាបជ្ជិតុំ ន សក្ខិស្សន្តីតិ នេសំ ភគវា នាគរាជទមនំ នានុជានិ.

នាគរាជា ‘‘អហំ ឥមស្ស សមណស្ស នាសវាតេន លោមកូបម្បិ ចាលេតុំ នាសក្ខិ, មហិទ្ធិកោ សោ សមណោ’’តិ ចិន្តេសិ. ថេរោ អត្តភាវំ វិជហិត្វា សុបណ្ណរូបំ អភិនិម្មិនិត្វា សុបណ្ណវាតំ ទស្សេន្តោ នាគរាជានំ អនុពន្ធិ. នាគរាជា តំ អត្តភាវំ វិជហិត្វា មាណវកវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វា ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិ វទន្តោ ថេរស្ស បាទេ វន្ទិ. ថេរោ ‘‘សត្ថា, នន្ទ, អាគតោ, ឯហិ គមិស្សាមា’’តិ នាគរាជានំ ទមេត្វា និព្ពិសំ កត្វា គហេត្វា ភគវតោ សន្តិកំ អគមាសិ. នាគរាជា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិ អាហ. ភគវា ‘‘សុខី ហោហិ, នាគរាជា’’តិ វត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ អនាថបិណ្ឌិកស្ស និវេសនំ អគមាសិ.

អនាថបិណ្ឌិកោ ‘‘កិំ, ភន្តេ, អតិទិវា អាគតត្ថា’’តិ អាហ. ‘‘មោគ្គល្លានស្ស ច នន្ទោបនន្ទស្ស ច សង្គាមោ អហោសី’’តិ. ‘‘កស្ស បន, ភន្តេ, ជយោ, កស្ស បរាជយោ’’តិ? ‘‘មោគ្គល្លានស្ស ជយោ, នន្ទស្ស បរាជយោ’’តិ. អនាថបិណ្ឌិកោ ‘‘អធិវាសេតុ មេ, ភន្តេ, ភគវា សត្តាហំ ឯកបដិបាដិយា ភត្តំ សត្តាហំ ថេរស្ស សក្ការំ ករិស្សាមី’’តិ វត្វា សត្តាហំ ពុទ្ធប្បមុខានំ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ មហាសក្ការំ អកាសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘នន្ទោបនន្ទទមនេន ទីបេតព្ពោ’’តិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ បុព្ពារាមេ វិសាខាយ មហាឧបាសិកាយ ការិតសហស្សគព្ភបដិមណ្ឌិតេ បាសាទេ ភគវតិ វិហរន្តេ…បេ… សំវេជេសិ ច ទេវតាតិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ធរណិម្បិ សុគម្ភីរំ, ពហលំ ទុប្បធំសិយំ;

វាមង្គុដ្ឋេន ខោភេយ្យំ, ឥទ្ធិយា បារមិំ គតោ’’តិ.

តត្ថ ឥទ្ធិយា បារមិំ គតោតិ វិកុព្ពនិទ្ធិអាទិឥទ្ធិយា ¶ បរិយោសានំ គតោ បត្តោ.

៣៩៥. អស្មិមានន្តិ អហមស្មិ បញ្ញាសីលសមាធិសម្បន្នោតិអាទិ អស្មិមានំ ន បស្សាមិ ន ¶ អក្ខាមីតិ អត្ថោ. តទេវ ទីបេន្តោ មានោ មយ្ហំ ន វិជ្ជតីតិ អាហ. សាមណេរេ ឧបាទាយាតិ សាមណេរេ អាទិំ ¶ កត្វា សកលេ ភិក្ខុសង្ឃេ គរុចិត្តំ គារវចិត្តំ អាទរពហុមានំ អហំ ករោមីតិ អត្ថោ.

៣៩៦. អបរិមេយ្យេ ឥតោ កប្បេតិ ឥតោ អម្ហាកំ ឧប្បន្នកប្បតោ អន្តរកប្បាទីហិ អបរិមេយ្យេ ឯកអសង្ខ្យេយ្យស្ស ឧបរិ សតសហស្សកប្បមត្ថកេតិ អត្ថោ. យំ កម្មមភិនីហរិន្តិ អគ្គសាវកភាវស្ស បទំ បុញ្ញសម្បត្តិំ បូរេសិំ. តាហំ ភូមិមនុប្បត្តោតិ អហំ តំ សាវកភូមិំ អនុប្បត្តោ អាសវក្ខយសង្ខាតំ និព្ពានំ បត្តោ អស្មិ អម្ហីតិ អត្ថោ.

៣៩៧. អត្ថបដិសម្ភិទាទយោ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា សោតាបត្តិមគ្គាទយោ អដ្ឋ វិមោក្ខា ឥទ្ធិវិធាទយោ ឆ អភិញ្ញាយោ មេ មយា សច្ឆិកតា បច្ចក្ខំ កតា. ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ឱវាទានុសាសនីសង្ខាតំ សាសនំ មយា កតំ សីលបដិបត្តិនិប្ផាទនវសេន បរិយោសាបិតន្តិ អត្ថោ.

ឥត្ថន្តិ ឥមិនា បការេន ហេដ្ឋា វុត្តក្កមេន. ឯវំ សោ ឯកស្សេវ អនោមទស្សីពុទ្ធស្ស សន្តិកេ ទ្វិក្ខត្តុំ ព្យាករណំ លភិ. កថំ? ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សេដ្ឋិ ហុត្វា តស្ស ភគវតោ សន្តិកេ លទ្ធព្យាករណោ តតោ ចុតោ សាមុទ្ទិកេ នាគភវនេ និព្ពត្តោ តស្សេវ ភគវតោ សន្តិកេ ទីឃាយុកភាវេន ឧបហារំ កត្វា និមន្តេត្វា ភោជេត្វា មហាបូជំ អកាសិ. តទាបិ ភគវា ព្យាករណំ កថេសិ. សុទន្តិ បទបូរណេ និបាតោ. អាយស្មាតិ បិយវចនំ គរុគារវាធិវចនំ. មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ ឥមា អបទានគាថាយោ អភាសិត្ថ កថេសិ. ឥតីតិ បរិសមាបនត្ថេ និបាតោ.

មហាមោគ្គល្លានត្ថេរអបទានវណ្ណនា សមត្តា.

៣-៣. មហាកស្សបត្ថេរអបទានវណ្ណនា

បទុមុត្តរស្ស ¶ ¶ ភគវតោត្យាទិកំ អាយស្មតោ មហាកស្សបត្ថេរស្ស អបទានំ. អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយានិ បុញ្ញសម្ភារានិ ឧបចិនន្តោ បទុមុត្តរភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ វេទេហោ នាម អសីតិកោដិវិភវោ កុដុម្ពិកោ អហោសិ. សោ ពុទ្ធមាមកោ, ធម្មមាមកោ, សង្ឃមាមកោ, ឧបាសកោ ហុត្វា វិហរន្តោ ឯកស្មិំ ឧបោសថទិវសេ បាតោវ ¶ សុភោជនំ ភុញ្ជិត្វា ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ គន្ធបុប្ផាទីនិ គហេត្វា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ បូជេត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ.

តស្មិញ្ច ខណេ សត្ថា មហានិសភត្ថេរំ នាម តតិយសាវកំ ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ធុតវាទានំ យទិទំ និសភោ’’តិ ឯតទគ្គេ ឋបេសិ. ឧបាសកោ តំ សុត្វា បសន្នោ ធម្មកថាវសានេ មហាជនេ ឧដ្ឋាយ គតេ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ‘‘ស្វេ, ភន្តេ, មយ្ហំ ភិក្ខំ អធិវាសេថា’’តិ និមន្តេសិ. ‘‘មហា ខោ, ឧបាសក, ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិ. ‘‘កិត្តកោ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘អដ្ឋសដ្ឋិភិក្ខុសតសហស្ស’’ន្តិ. ‘‘ភន្តេ, ឯកំ សាមណេរម្បិ វិហារេ អសេសេត្វា មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ. សត្ថា អធិវាសេសិ. ឧបាសកោ សត្ថុ អធិវាសនំ ញត្វា គេហំ គន្ត្វា មហាទានំ សជ្ជេត្វា បុនទិវសេ សត្ថុ កាលំ អារោចាបេសិ. សត្ថា បត្តចីវរមាទាយ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ឧបាសកស្ស ឃរំ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសិន្នោ ទក្ខិណោទកាវសានេ យាគុអាទីនិ សម្បដិច្ឆន្តោ ភត្តវិស្សគ្គំ អកាសិ. ឧបាសកោបិ សត្ថុ សន្តិកេ និសីទិ.

តស្មិំ អន្តរេ មហានិសភត្ថេរោ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ តមេវ វីថិំ បដិបជ្ជិ. ឧបាសកោ ទិស្វា ឧដ្ឋាយ គន្ត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា ‘‘បត្តំ, ភន្តេ, ទេថា’’តិ អាហ. ថេរោ បត្តំ អទាសិ. ‘‘ភន្តេ, ឥធេវ បវិសថ, សត្ថាបិ គេហេ និសិន្នោ’’តិ. ‘‘ន វដ្ដិស្សតិ, ឧបាសកា’’តិ. សោ ថេរស្ស បត្តំ គហេត្វា បិណ្ឌបាតស្ស បូរេត្វា អទាសិ. តតោ ថេរំ អនុគន្ត្វា និវត្តោ សត្ថុ សន្តិកេ និសីទិត្វា ឯវមាហ – ‘‘មហានិសភត្ថេរោ, ភន្តេ, ‘សត្ថាបិ គេហេ និសិន្នោ’តិ វុត្តេបិ បវិសិតុំ ន ឥច្ឆិ. អត្ថិ នុ ខោ ឯតស្ស តុម្ហាកំ គុណេហិ អតិរេកគុណោ’’តិ? ពុទ្ធានញ្ច វណ្ណមច្ឆេរំ នាម នត្ថិ, តស្មា សត្ថា ឯវមាហ – ‘‘ឧបាសក, មយំ ភិក្ខំ អាគមយមានា គេហេ និសីទាម, សោ ភិក្ខុ ន ឯវំ និសីទិត្វា ភិក្ខំ ¶ ឧទិក្ខតិ. មយំ គាមន្តសេនាសនេ វសាម, សោ អរញ្ញេយេវ វសតិ. មយំ ឆន្នេ វសាម, សោ អព្ភោកាសេយេវ វសតី’’តិ ភគវា ‘‘អយញ្ច អយញ្ចេតស្ស គុណោ’’តិ មហាសមុទ្ទំ បូរយមានោ វិយ តស្ស គុណំ កថេសិ.

ឧបាសកោបិ ¶ បកតិយា ជលមានទីបោ តេលេន អាសិត្តោ វិយ សុដ្ឋុតរំ បសន្នោ ហុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘កិំ មយ្ហំ អញ្ញាយ សម្បត្តិយា, យំនូនាហំ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ ធុតវាទានំ អគ្គភាវត្ថាយ បត្ថនំ ករិស្សាមី’’តិ. សោ បុនបិ សត្ថារំ និមន្តេត្វា តេនេវ និយាមេន សត្ត ទិវសេ មហាទានំ ទត្វា សត្តមេ ទិវសេ ពុទ្ធប្បមុខស្ស មហាភិក្ខុសង្ឃស្ស តិចីវរានិ ទត្វា សត្ថុ ¶ បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា ឯវមាហ – ‘‘យំ មេ, ភន្តេ, សត្ត ទិវសេ ទានំ ទេន្តស្ស មេត្តំ កាយកម្មំ មេត្តំ វចីកម្មំ មេត្តំ មនោកម្មំ បច្ចុបដ្ឋិតំ, ឥមិនាហំ ន អញ្ញំ ទេវសម្បត្តិំ វា សក្កមារព្រហ្មសម្បត្តិំ វា បត្ថេមិ, ឥទំ បន មេ កម្មំ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ មហានិសភត្ថេរេន បត្តដ្ឋានន្តរំ បាបុណនត្ថាយ តេរសធុតង្គធរានំ អគ្គភាវស្ស អធិការោ ហោតូ’’តិ. សត្ថា ‘‘មហន្តំ ឋានំ ឥមិនា បត្ថិតំ, សមិជ្ឈិស្សតិ នុ ខោ, នោ’’តិ ឱលោកេន្តោ សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា អាហ – ‘‘មនាបំ តេ ឋានំ បត្ថិតំ, អនាគតេ សតសហស្សកប្បាវសានេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស ត្វំ តតិយសាវកោ មហាកស្សបត្ថេរោ នាម ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. តំ សុត្វា ឧបាសកោ ‘‘ពុទ្ធានំ ទ្វេ កថា នាម នត្ថី’’តិ បុនទិវសេ បត្តព្ពំ វិយ តំ សម្បត្តិំ អមញ្ញិត្ថ. សោ យាវតាយុកំ ទានំ ទត្វា សីលំ សមាទាយ រក្ខិត្វា នានប្បការំ បុញ្ញកម្មំ កត្វា កាលំកត្វា សគ្គេ និព្ពត្តិ.

តតោ បដ្ឋាយ ទេវមនុស្សេសុ សម្បត្តិំ អនុភវន្តោ ឥតោ ឯកនវុតិកប្បេ វិបស្សិសម្មាសម្ពុទ្ធេ ពន្ធុមតីនគរំ ឧបនិស្សាយ ខេមេ មិគទាយេ វិហរន្តេ ទេវលោកា ចវិត្វា អញ្ញតរស្មិំ បរិជិណ្ណព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិ. តស្មិញ្ច កាលេ វិបស្សី ភគវា សត្តមេ សំវច្ឆរេ ធម្មំ កថេសិ, មហន្តំ កោលាហលំ អហោសិ. សកលជម្ពុទីបេ ទេវតា ‘‘សត្ថា ធម្មំ កថេស្សតី’’តិ អារោចេសុំ. ព្រាហ្មណោ តំ សាសនំ អស្សោសិ. តស្ស និវាសនសាដកោ ឯកោយេវ, តថា ព្រាហ្មណិយា. បារុបនំ បន ទ្វិន្នម្បិ ឯកមេវ. សោ សកលនគរេ ‘‘ឯកសាដកព្រាហ្មណោ’’តិ បញ្ញាយិ ¶ . សោ ព្រាហ្មណោ កេនចិទេវ កិច្ចេន ព្រាហ្មណានំ សន្និបាតេ សតិ ព្រាហ្មណិំ គេហេ ឋបេត្វា សយំ តំ វត្ថំ បារុបិត្វា គច្ឆតិ, ព្រាហ្មណីនំ សន្និបាតេ សតិ សយំ គេហេ អច្ឆតិ, ព្រាហ្មណី តំ វត្ថំ បារុបិត្វា គច្ឆតិ. តស្មិំ បន ទិវសេ សោ ព្រាហ្មណិំ អាហ – ‘‘ភោតិ, កិំ ត្វំ រត្តិំ ធម្មំ សុណិស្សសិ, ឧទាហុ ទិវា’’តិ? ‘‘សាមិ, អហំ មាតុគាមោ ភីរុកជាតិកា រត្តិំ សោតុំ ន សក្កោមិ, ទិវា សោស្សាមី’’តិ តំ ព្រាហ្មណំ គេហេ ឋបេត្វា តំ វត្ថំ បារុបិត្វា ឧបាសិកាហិ សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នា ធម្មំ សុត្វា ឧបាសិកាហិ សទ្ធិំ អគមាសិ. អថ ព្រាហ្មណោ តំ គេហេ ឋបេត្វា តំ វត្ថំ បារុបិត្វា វិហារំ គតោ.

តស្មិញ្ច ¶ សមយេ សត្ថា បរិសមជ្ឈេ អលង្កតធម្មាសនេ និសិន្នោ ចិត្តពីជនិំ គហេត្វា អាកាសគង្គំ ឱតារេន្តោ វិយ សិនេរុំ មន្ថំ កត្វា សាគរំ និម្មន្ថេន្តោ វិយ ច ធម្មកថំ កថេសិ. ព្រាហ្មណស្ស បរិសបរិយន្តេន ¶ និសិន្នស្ស ធម្មំ សុណន្តស្ស បឋមយាមេយេវ សកលសរីរំ បូរយមានា បញ្ចវណ្ណា បីតិ ឧប្បជ្ជិ. សោ បារុតវត្ថំ សង្ឃរិត្វា ‘‘ទសពលស្ស ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. អថស្ស អាទីនវសហស្សំ ទស្សយមានំ មច្ឆេរំ ឧប្បជ្ជិ. សោ ‘‘ព្រាហ្មណិយា តុយ្ហញ្ច ឯកមេវ វត្ថំ, អញ្ញំ កិញ្ចិ បារុបនំ នាម នត្ថិ, អបារុបិត្វា ពហិ វិចរិតុំ ន សក្កោមី’’តិ សព្ពថាបិ អទាតុកាមោ អហោសិ. អថស្ស និក្ខន្តេ បឋមេ មជ្ឈិមយាមេតិ តថេវ បីតិ ឧប្បជ្ជិ. សោ តថេវ ចិន្តេត្វា តថេវ អទាតុកាមោ អហោសិ. អថស្ស មជ្ឈិមេ យាមេ និក្ខន្តេ បច្ឆិមយាមេបិ តថេវ បីតិ ឧប្បជ្ជិ. តទា សោ មច្ឆេរំ ជិនិត្វា វត្ថំ សង្ឃរិត្វា សត្ថុ បាទមូលេ ឋបេសិ. តតោ វាមហត្ថំ អាភុជិត្វា ទក្ខិណេន ហត្ថេន អប្ផោដេត្វា ‘‘ជិតំ មេ, ជិតំ មេ’’តិ តិក្ខត្តុំ នទិ.

តស្មិំ សមយេ ពន្ធុមា រាជា ធម្មាសនស្ស បច្ឆតោ អន្តោសាណិយំ និសិន្នោ ធម្មំ សុណាតិ. រញ្ញោ ច នាម ‘‘ជិតំ មេ’’តិ សទ្ទោ អមនាបោ ហោតិ. រាជា បុរិសំ អាណាបេសិ ‘‘គច្ឆ, ភណេ, ឯតំ បុច្ឆ – ‘កិំ សោ វទតី’’’តិ? ព្រាហ្មណោ តេនាគន្ត្វា បុច្ឆិតោ ‘‘អវសេសា ហត្ថិយានាទីនិ អារុយ្ហ អសិចម្មាទីនិ គហេត្វា បរសេនំ ¶ ជិនន្តិ, ន តំ អច្ឆរិយំ. អហំ បន បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តស្ស កូដគោណស្ស មុគ្គរេន សីសំ ភិន្ទិត្វា តំ បលាបេន្តោ វិយ មច្ឆេរចិត្តំ ជិនិត្វា បារុតវត្ថំ ទសពលស្ស អទាសិំ, តំ មេ ជិតំ មច្ឆេរំ អច្ឆរិយ’’ន្តិ អាហ. សោ អាគន្ត្វា តំ បវត្តិំ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា ‘‘អម្ហេ, ភណេ, ទសពលស្ស អនុរូបំ ន ជានាម, ព្រាហ្មណោ ជានាតី’’តិ តស្ស បសីទិត្វា វត្ថយុគំ បេសេសិ. តំ ទិស្វា ព្រាហ្មណោ ចិន្តេសិ – ‘‘រាជា មយ្ហំ តុណ្ហី និសិន្នស្ស បឋមំ កិញ្ចិ អទត្វា សត្ថុ គុណេ កថេន្តស្ស អទាសិ, សត្ថុ គុណេ បដិច្ច ឥទំ ឧប្បន្នំ, សត្ថុយេវ អនុច្ឆវិក’’ន្តិ តម្បិ វត្ថយុគំ ទសពលស្ស អទាសិ. រាជា ‘‘កិំ ព្រាហ្មណេន កត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘តម្បិ តេន វត្ថយុគំ តថាគតស្សេវ ទិន្ន’’ន្តិ សុត្វា អញ្ញានិបិ ទ្វេ វត្ថយុគានិ បេសេសិ, សោ តានិបិ សត្ថុ អទាសិ. បុន រាជា ‘អញ្ញានិបិ ចត្តារី’តិ ឯវំ វត្វា យាវ ឯវំ ទ្វត្តិំស វត្ថយុគានិ បេសេសិ. អថ ព្រាហ្មណោ ‘‘ឥទំ វឌ្ឍេត្វា វឌ្ឍេត្វា គហណំ វិយ ហោតី’’តិ អត្តនោ អត្ថាយ ឯកំ, ព្រាហ្មណិយា ឯកន្តិ ទ្វេ វត្ថយុគានិ គហេត្វា, តិំស យុគានិ តថាគតស្សេវ អទាសិ. តតោ បដ្ឋាយ ច សោ សត្ថុ វិស្សាសិកោ ជាតោ.

អថ តំ រាជា ឯកទិវសំ សីតសមយេ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តំ ទិស្វា សតសហស្សគ្ឃនកំ ¶ ¶ អត្តនោ បារុតំ រត្តកម្ពលំ ទត្វា អាហ – ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ ឥមំ បារុបិត្វា ធម្មំ សុណាហី’’តិ. សោ ‘‘កិំ មេ ឥមិនា កម្ពលេន ឥមស្មិំ បូតិកាយេ ឧបនីតេនា’’តិ ចិន្តេត្វា អន្តោគន្ធកុដិយំ តថាគតស្ស មញ្ចស្ស ឧបរិ វិតានំ កត្វា អគមាសិ. អថេកទិវសំ រាជា បាតោវ វិហារំ គន្ត្វា អន្តោគន្ធកុដិយំ សត្ថុ សន្តិកេ និសីទិ. តស្មិំ ខណេ ឆព្ពណ្ណា ពុទ្ធរស្មិយោ កម្ពលេ បដិហញ្ញន្តិ, កម្ពលោ អតិវិយ វិរោចិត្ថ. រាជា ឧល្លោកេន្តោ សញ្ជានិត្វា អាហ – ‘‘អម្ហាកំ, ភន្តេ, ឯស កម្ពលោ, អម្ហេហិ ឯកសាដកព្រាហ្មណស្ស ទិន្នោ’’តិ. ‘‘តុម្ហេហិ, មហារាជ, ព្រាហ្មណោ បូជិតោ, ព្រាហ្មណេន មយំ បូជិតា’’តិ. រាជា ‘‘ព្រាហ្មណោ យុត្តំ អញ្ញាសិ, ន មយ’’ន្តិ បសីទិត្វា យំ មនុស្សានំ ឧបការភូតំ, តំ សព្ពំ អដ្ឋដ្ឋកំ កត្វា សព្ពដ្ឋកំ នាម ទានំ ទត្វា បុរោហិតដ្ឋានេ ឋបេសិ. សោបិ ‘‘អដ្ឋដ្ឋកំ នាម ចតុសដ្ឋិ ហោតី’’តិ ចតុសដ្ឋិសលាកភត្តានិ ឧបដ្ឋបេត្វា យាវជីវំ ទានំ ទត្វា សីលំ រក្ខិត្វា តតោ ចុតោ សគ្គេ និព្ពត្តិ.

បុន ¶ តតោ ចុតោ ឥមស្មិំ កប្បេ ភគវតោ កោណាគមនស្ស ភគវតោ កស្សបស្ស ចាតិ ទ្វិន្នំ អន្តរេ ពារាណសិយំ កុដុម្ពិយកុលេ និព្ពត្តោ. សោ វឌ្ឍិមន្វាយ ឃរាវាសំ វសន្តោ ឯកទិវសំ អរញ្ញេ ជង្ឃវិហារំ វិចរតិ. តស្មិញ្ច សមយេ បច្ចេកពុទ្ធោ នទីតីរេ ចីវរកម្មំ ករោន្តោ អនុវាតេ អប្បហោន្តេ សង្ឃរិត្វា ឋបេតុមារទ្ធោ. សោ តំ ទិស្វា ‘‘កស្មា, ភន្តេ, សង្ឃរិត្វា ឋបេថា’’តិ អាហ. ‘‘អនុវាតោ នប្បហោតី’’តិ. ‘‘ឥមិនា, ភន្តេ, ករោថា’’តិ ឧត្តរិសាដកំ ទត្វា ‘‘និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ មេ កាចិ ហានិ មា ហោតូ’’តិ បត្ថនំ អកាសិ.

ឃរេបិស្ស ភគិនិយា សទ្ធិំ ភរិយាយ កលហំ ករោន្តិយា បច្ចេកពុទ្ធោ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. អថស្ស ភគិនី បច្ចេកពុទ្ធស្ស បិណ្ឌបាតំ ទត្វា តស្ស ភរិយំ សន្ធាយ – ‘‘ឯវរូបំ ពាលំ យោជនសតេ បរិវជ្ជេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ ឋបេសិ. សា គេហង្គណេ ឋិតា សុត្វា ‘‘ឥមាយ ទិន្នភត្តំ ឯស មា ភុញ្ជតូ’’តិ បត្តំ គហេត្វា ភត្តំ ឆឌ្ឌេត្វា កលលស្ស បូរេត្វា អទាសិ. ឥតរា ទិស្វា ‘‘ពាលេ, មំ តាវ អក្កោស វា បហរ វា, ឯវរូបស្ស បន ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ បូរិតបារមិស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស បត្តតោ ភត្តំ ឆឌ្ឌេត្វា កលលំ ទាតុំ ន យុត្ត’’ន្តិ អាហ. អថស្ស ភរិយាយ បដិសង្ខានំ ឧប្បជ្ជិ. សា ‘‘តិដ្ឋថ, ភន្តេ’’តិ កលលំ ឆឌ្ឌេត្វា បត្តំ ធោវិត្វា គន្ធចុណ្ណេន ឧព្ពដ្ដេត្វា បណីតភត្តស្ស ចតុមធុរស្ស ច បូរេត្វា ឧបរិ អាសិត្តេន បទុមគព្ភវណ្ណេន សប្បិនា វិជ្ជោតមានំ ¶ បត្តំ បច្ចេកពុទ្ធស្ស ហត្ថេ ឋបេត្វា ‘‘យថា អយំ បិណ្ឌបាតោ ឱភាសជាតោ, ឯវំ ឱភាសជាតំ មេ សរីរំ ហោតូ’’តិ បត្ថនំ អកាសិ. បច្ចេកពុទ្ធោ អនុមោទិត្វា អាកាសំ បក្ខន្ទិ. តេបិ ទ្វេ ជាយម្បតិកា យាវតាយុកំ ឋត្វា តតោ ចុតា ¶ សគ្គេ និព្ពត្តិំសុ. បុន តតោ ចវិត្វា ឧបាសកោ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ ពារាណសិយំ អសីតិកោដិវិភវសម្បន្នេ កុលេ និព្ពត្តិ, ឥតរាបិ តាទិសស្សេវ សេដ្ឋិនោ ធីតា ហុត្វា និព្ពត្តិ, តស្ស វយប្បត្តស្ស តមេវ សេដ្ឋិធីតរំ អានយិំសុ. តស្សា បុព្ពេ អនិដ្ឋវិបាកស្ស បាបកម្មស្ស អានុភាវេន បតិកុលំ បវិដ្ឋមត្តាយ ឧម្មារន្តរតោ បដ្ឋាយ សកលំ គេហំ ឧគ្ឃាដិតវច្ចកូបោ វិយ ទុគ្គន្ធំ ជាតំ. កុមារោ ‘‘កស្សាយំ គន្ធោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សេដ្ឋិកញ្ញាយា’’តិ សុត្វា ‘‘នីហរថ ន’’ន្តិ តស្សាយេវ កុលឃរំ បេសេសិ. សា តេនេវ នីហារេន សត្តសុ ឋានេសុ បដិនិវត្តិ.

តេន ¶ សមយេន កស្សបទសពលោ បរិនិព្ពាយិ. តស្ស សតសហសគ្ឃនិកាហិ សុវណ្ណិដ្ឋកាហិ យោជនុព្ពេធំ ចេតិយំ អារភិំសុ. តស្មិំ ចេតិយេ ករិយមានេ សា សេដ្ឋិធីតា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ សត្តសុ ឋានេសុ បដិនិវត្តា, កិំ មេ ជីវិតេនា’’តិ អត្តនោ អាភរណភណ្ឌំ ភញ្ជាបេត្វា សុវណ្ណិដ្ឋកំ ការេសិ រតនាយតំ វិទត្ថិវិត្ថិណ្ណំ ចតុរង្គុលុព្ពេធំ. តតោ ហរិតាលមនោសិលាបិណ្ឌំ គហេត្វា អដ្ឋ ឧប្បលបុប្ផហត្ថកេ អាទាយ ចេតិយករណដ្ឋានំ គតា. តស្មិញ្ច ខណេ ឯកា ឥដ្ឋកាបន្តិ បរិក្ខិបិត្វា អាគច្ឆមានា ឃដនិដ្ឋកាយ ឩនា ហោតិ. សេដ្ឋិធីតា វឌ្ឍកិំ អាហ ‘‘ឥមំ មេ ឥដ្ឋកំ ឯត្ថ ឋបេថា’’តិ. ‘‘អម្ម ភទ្ទកេ, កាលេ អាគតាសិ, សយមេវ ឋបេហី’’តិ. សា អារុយ្ហ តេលេន ហរិតាលមនោសិលាបិណ្ឌំ យោជេត្វា តេន ពន្ធនេន ឥដ្ឋកំ បតិដ្ឋបេត្វា ឧបរិ អដ្ឋហិ ឧប្បលបុប្ផហត្ថកេហិ បូជំ កត្វា វន្ទិត្វា ‘‘និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ មេ កាយតោ ចន្ទនគន្ធោ វាយតុ, មុខតោ ឧប្បលគន្ធោ’’តិ បត្ថនំ កត្វា ចេតិយំ វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា គេហំ អគមាសិ.

តស្មិំយេវ ខណេ សា យស្ស សេដ្ឋិបុត្តស្ស បឋមំ គេហំ នីតា, តស្ស តំ អារព្ភ សតិ ឧទបាទិ. នគរេបិ នក្ខត្តំ សង្ឃុដ្ឋំ ហោតិ. សោ ឧបដ្ឋាកេ អាហ ‘‘ឥធ អានីតា សេដ្ឋិធីតា កុហិ’’ន្តិ? ‘‘កុលគេហេ, សាមី’’តិ. ‘‘អានេថ នំ, នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមី’’តិ. តេ គន្ត្វា តំ វន្ទិត្វា ឋិតា. ‘‘កិំ, តាតា, អាគតត្ថា’’តិ តាយ បុដ្ឋា តស្សា តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិំសុ. ‘‘តាតា, មយា អាភរណភណ្ឌេហិ ចេតិយំ បូជិតំ, អាភរណំ មេ នត្ថី’’តិ. តេ គន្ត្វា សេដ្ឋិបុត្តស្ស អារោចេសុំ. ‘‘អានេថ នំ, បិឡន្ធនំ លភិស្សតី’’តិ. តេ តំ អានយិំសុ. តស្សា សហ គេហបវេសនេន សកលគេហំ ចន្ទនគន្ធោ ចេវ ឧប្បលគន្ធោ ¶ ច វាយិ. សេដ្ឋិបុត្តោ តំ បុច្ឆិ – ‘‘ភទ្ទេ, តវ សរីរតោ បឋមំ ទុគ្គន្ធោ វាយិ, ឥទានិ បន តេ សរីរតោ ចន្ទនគន្ធោ, មុខតោ ឧប្បលគន្ធោ វាយតិ, កិមេត’’ន្តិ? សា អាទិតោ បដ្ឋាយ អត្តនា កតកម្មំ អារោចេសិ. សេដ្ឋិបុត្តោ ‘‘និយ្យានិកំ វត ពុទ្ធសាសន’’ន្តិ បសីទិត្វា យោជនិកំ សុវណ្ណចេតិយំ កម្ពលកញ្ចុកេន ¶ បដិច្ឆាទេត្វា តត្ថ តត្ថ រថចក្កបមាណេហិ សុវណ្ណបទុមេហិ អលង្ករិ. តេសំ ទ្វាទសហត្ថា ឱលម្ពកា ហោន្តិ.

សោ តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា តតោ ចុតោ សគ្គេ និព្ពត្តិត្វា, បុន តតោ ចវិត្វា ពារាណសិតោ យោជនមត្តេ ឋានេ អញ្ញតរស្មិំ អមច្ចកុលេ ¶ និព្ពត្តិ. ភរិយា បនស្ស ទេវលោកតោ ចវិត្វា រាជកុលេ ជេដ្ឋរាជធីតា ហុត្វា និព្ពត្តិ. តេសុ វយប្បត្តេសុ កុមារស្ស វសនគាមេ នក្ខត្តំ សង្ឃុដ្ឋំ. សោ មាតរំ អាហ – ‘‘អម្ម, សាដកំ មេ ទេហិ, នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមី’’តិ. សា ធោតវត្ថំ នីហរិត្វា អទាសិ. ‘‘អម្ម, ថូលមិទ’’ន្តិ អាហ. សា អញ្ញំ នីហរិត្វា អទាសិ. សោ តម្បិ បដិក្ខិបិ. អថ នំ មាតា អាហ – ‘‘តាត, យាទិសេ គេហេ មយំ ជាតា, នត្ថិ នោ ឥតោ សុខុមតរស្ស បដិលាភាយ បុញ្ញ’’ន្តិ. ‘‘តេន ហិ លភនដ្ឋានំ គច្ឆាមិ, អម្មា’’តិ. ‘‘បុត្ត, អហំ អជ្ជេវ តុយ្ហំ ពារាណសិនគររជ្ជបដិលាភំ ឥច្ឆាមី’’តិ. សោ មាតរំ វន្ទិត្វា ‘‘គច្ឆាមិ, អម្មា’’តិ. ‘‘គច្ឆ, តាតា’’តិ. សោ បន បុញ្ញនិយាមេន និក្ខមិត្វា ពារាណសិំ គន្ត្វា ឧយ្យានេ មង្គលសិលាបដ្ដេ សសីសំ បារុបិត្វា និបជ្ជិ. សោ ច ពារាណសិរញ្ញោ កាលង្កតស្ស សត្តមោ ទិវសោ ហោតិ.

អមច្ចា រញ្ញោ សរីរកិច្ចំ កត្វា រាជង្គណេ និសីទិត្វា មន្តយិំសុ – ‘‘រញ្ញោ ឯកា ធីតាវ អត្ថិ, បុត្តោ នត្ថិ, អរាជកំ រជ្ជំ នស្សិស្សតិ, កោ រាជា ភវិតុំ អរហតី’’តិ? ‘‘ត្វំ ហោហិ, ត្វំ ហោហី’’តិ. បុរោហិតោ អាហ – ‘‘ពហុំ ឱលោកេតុំ ន វដ្ដតិ, ផុស្សរថំ វិស្សជ្ជេស្សាមា’’តិ. តេ កុមុទវណ្ណេ ចត្តារោ សិន្ធវេ យោជេត្វា បញ្ចវិធរាជកកុធភណ្ឌំ សេតច្ឆត្តញ្ច តស្មិំ ឋបេត្វា រថំ វិស្សជ្ជេត្វា បច្ឆតោ តូរិយានិ បគ្គណ្ហាបេសុំ. រថោ បាចីនទ្វារេន និក្ខមិត្វា ឧយ្យានាភិមុខោ អគមាសិ. ‘‘បរិចយេន ឧយ្យានាភិមុខោ គច្ឆតិ, និវត្តេមា’’តិ កេចិ អាហំសុ. បុរោហិតោ ‘‘មា និវត្តយិត្ថា’’តិ អាហ. រថោ គន្ត្វា កុមារំ បទក្ខិណំ កត្វា អារុហនសជ្ជោ ហុត្វា អដ្ឋាសិ. បុរោហិតោ បារុបនកណ្ណំ អបនេត្វា បាទតលានិ ឱលោកេន្តោ ‘‘តិដ្ឋតុ អយំ ទីបោ, ទ្វិសហស្សបរិត្តទីបវារេសុ ចតូសុ មហាទីបេសុ ឯស រជ្ជំ ការេតុំ យុត្តោ’’តិ វត្វា ‘‘តូរិយានិ បគ្គណ្ហថា’’តិ តិក្ខត្តុំ តូរិយានិ បគ្គណ្ហាបេតិ.

អថ កុមារោ មុខំ វិវរិត្វា ឱលោកេន្តោ ‘‘កេន កម្មេន អាគតត្ថា’’តិ អាហ. ‘‘ទេវ, តុម្ហាកំ រជ្ជំ បាបុណាតី’’តិ. ‘‘រាជា វោ កហ’’ន្តិ? ‘‘ទេវត្តំ គតោ, សាមី’’តិ. ‘‘កតិ ទិវសា អតិក្កន្តា’’តិ ¶ ? ‘‘អជ្ជ សត្តមោ ទិវសោ’’តិ. ‘‘បុត្តោ វា ធីតា វា នត្ថី’’តិ ¶ ? ‘‘ធីតា អត្ថិ, ទេវ, បុត្តោ នត្ថី’’តិ. ‘‘តេន ហិ ករិស្សាមិ រជ្ជ’’ន្តិ. តេ តាវទេវ អភិសេកមណ្ឌបំ ¶ ការេត្វា រាជធីតរំ សព្ពាលង្ការេហិ អលង្ករិត្វា ឧយ្យានំ អានេត្វា កុមារស្ស អភិសេកំ អកំសុ. អថស្ស កតាភិសេកស្ស សតសហស្សគ្ឃនកំ វត្ថំ ឧបនយិំសុ. សោ ‘‘កិមិទំ, តាតា’’តិ អាហ. ‘‘និវាសនវត្ថំ, ទេវា’’តិ. ‘‘ននុ, តាតា, ថូល’’ន្តិ? ‘‘មនុស្សបរិភោគវត្ថេសុ ឥតោ មុទុតរំ នត្ថិ, ទេវា’’តិ. ‘‘តុម្ហាកំ រាជា ឯវរូបំ និវាសេសី’’តិ? ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘ន មញ្ញេ បុញ្ញវា តុម្ហាកំ រាជា’’តិ ‘‘សុវណ្ណភិង្គារំ អាហរថ, លភិស្សាមិ វត្ថ’’ន្តិ សុវណ្ណភិង្គារំ អាហរាបេត្វា ឧដ្ឋាយ ហត្ថេ ធោវិត្វា មុខំ វិក្ខាលេត្វា ហត្ថេន ឧទកំ គហេត្វា បុរត្ថិមទិសាយំ អព្ភុក្កិរិ. ឃនបថវិំ ភិន្ទិត្វា អដ្ឋ កប្បរុក្ខា ឧដ្ឋហិំសុ. បុន ឧទកំ គហេត្វា ទក្ខិណបច្ឆិមឧត្តរទិសាយន្តិ ឯវំ ចតូសុ ទិសាសុ អព្ភុក្កិរិ. សព្ពទិសាសុ អដ្ឋអដ្ឋកំ កត្វា ទ្វត្តិំស កប្បរុក្ខា ឧដ្ឋហិំសុ. សោ ឯកំ ទិព្ពទុស្សំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា ‘‘នន្ទរញ្ញោ វិជិតេ សុត្តកន្តិកា ឥត្ថិយោ ‘មា សុត្តំ កន្តិំសូ’តិ ឯវំ ភេរិំ ចរាបេថា’’តិ វត្វា ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា អលង្កតបដិយត្តោ ហត្ថិក្ខន្ធវរគតោ នគរំ បវិសិត្វា បាសាទំ អភិរុយ្ហ មហាសម្បត្តិំ អនុភវិ.

ឯវំ គច្ឆន្តេ កាលេ ទេវី រញ្ញោ សម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘អហោ វត តបស្សី’’តិ ការុញ្ញាការំ ទស្សេសិ. ‘‘កិមិទំ, ទេវី’’តិ បុដ្ឋា ‘‘អតិមហតី, ទេវ, តេ សម្បត្តិ, អតីតេ ពុទ្ធានំ សទ្ទហិត្វា កតកល្យាណស្ស ផលំ, ឥទានិ អនាគតស្ស បច្ចយំ បុញ្ញំ ន ករោថា’’តិ អាហ. កស្ស ទស្សាម, សីលវន្តោ នត្ថីតិ. ‘‘អសុញ្ញោ, ទេវ, ជម្ពុទីបោ អរហន្តេហិ; តុម្ហេ, ទេវ, ទានំ សជ្ជេថ, អហំ អរហន្តេ លច្ឆាមី’’តិ អាហ. បុនទិវសេ រាជា បាចីនទ្វារេ ទានំ សជ្ជាបេសិ. ទេវី បាតោវ ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ ឧបរិបាសាទេ បុរត្ថាភិមុខា ឧរេន និបជ្ជិត្វា ‘‘សចេ ឯតិស្សាយ ទិសាយ អរហន្តោ អត្ថិ, ស្វេ អាគន្ត្វា អម្ហាកំ ភិក្ខំ គណ្ហន្តូ’’តិ អាហ. តស្សំ ទិសាយំ អរហន្តោ នាហេសុំ, តំ សក្ការំ កបណយាចកានំ អទំសុ.

បុនទិវសេ ទក្ខិណទ្វារេ សជ្ជេត្វា តថេវ ទក្ខិណេយ្យំ នាលត្ថ, បុនទិវសេបិ បច្ឆិមទ្វារេ តថេវ. ឧត្តរទ្វារេ សជ្ជិតទិវសេន បន ទេវិយា តថេវ និមន្តេន្តិយា ¶ ហិមវន្តេ វសន្តានំ បទុមវតិយា បុត្តានំ បញ្ចសតានំ បច្ចេកពុទ្ធានំ ជេដ្ឋកោ មហាបទុមបច្ចេកពុទ្ធោ ភាតិកេ អាមន្តេសិ – ‘‘មារិសា, នន្ទរាជា តុម្ហេ និមន្តេតិ, អធិវាសេថ តស្សា’’តិ. តេ អធិវាសេត្វា បុនទិវសេ អនោតត្តទហេ មុខំ ធោវិត្វា អាកាសេនាគន្ត្វា ឧត្តរទ្វារេ ឱតរិំសុ. មនុស្សា ទិស្វា ¶ គន្ត្វា ‘‘បញ្ចសតា, ទេវ, បច្ចេកពុទ្ធា អាគតា’’តិ រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា សទ្ធិំ ទេវិយា គន្ត្វា វន្ទិត្វា បច្ចេកពុទ្ធេ បាសាទំ អារោបេត្វា តត្រ នេសំ ទានំ ទត្វា ភត្តកិច្ចាវសានេ ¶ រាជា សង្ឃត្ថេរស្ស, ទេវី សង្ឃនវកស្ស បាទមូលេ និបតិត្វា ‘‘អយ្យា, ភន្តេ, បច្ចយេហិ ន កិលមិស្សន្តិ, មយញ្ច បុញ្ញេន ន បរិហាយិស្សាមី, អម្ហាកំ យាវជីវំ ឥធ និវាសាយ បដិញ្ញំ ទេថា’’តិ បដិញ្ញំ ការេត្វា ឧយ្យានេ បញ្ច បណ្ណសាលាសតានិ, បញ្ច ចង្កមនសតានីតិ សព្ពាការេន និវាសនដ្ឋានានិ សម្បាទេត្វា តត្ថ វសាបេសុំ.

ឯវំ កាលេ គច្ឆន្តេ រញ្ញោ បច្ចន្តេ កុបិតេ រាជា ‘‘អហំ បច្ចន្តំ វូបសមេតុំ គច្ឆាមិ, ត្វំ បច្ចេកពុទ្ធេសុ មា បមជ្ជា’’តិ ទេវិំ ឱវទិត្វា គតោ. តស្មិំ អនាគតេយេវ បច្ចេកពុទ្ធានំ អាយុសង្ខារា ខីណា. មហាបទុមបច្ចេកពុទ្ធោ តិយាមរត្តិំ ឈានកីឡំ កីឡិត្វា អរុណុគ្គមនសមយេ អាលម្ពនផលកំ អាលម្ពិត្វា ឋិតកោវ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ. ឯតេនុបាយេន សេសាបីតិ សព្ពេវ បរិនិព្ពុតា. បុនទិវសេ ទេវី បច្ចេកពុទ្ធានំ និសីទនដ្ឋានានិ សជ្ជេត្វា បុប្ផានិ វិកិរិត្វា ធូបំ វាសេត្វា តេសំ អាគមនំ ឱលោកេន្តី និសិន្នា អាគមនំ អទិស្វា បុរិសេ បេសេសិ – ‘‘គច្ឆថ, តាតា, ជានាថ កិំ អយ្យានំ អផាសុក’’ន្តិ? តេ គន្ត្វា មហាបទុមស្ស បណ្ណសាលាយ ទ្វារំ វិវរិត្វា តត្ថ តំ អបស្សន្តា ចង្កមនំ គន្ត្វា អាលម្ពនផលកំ និស្សាយ ឋិតំ ទិស្វា វន្ទិត្វា ‘‘កាលោ, ភន្តេ’’តិ អាហំសុ. បរិនិព្ពុតសរីរំ កិំ កថេស្សតិ, តេ ‘‘និទ្ទាយតិ មញ្ញេ’’តិ វត្វា បិដ្ឋិបាទេ ហត្ថេន បរាមសិត្វា បាទានំ សីតលតាយ ចេវ ថទ្ធតាយ ច បរិនិព្ពុតភាវំ ញត្វា ទុតិយស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តថេវ ញត្វា បុន តតិយស្សាតិ ឯវំ សព្ពេបិ បរិនិព្ពុតភាវំ ញត្វា រាជកុលំ អាគមិំសុ. ‘‘កហំ, តាតា, បច្ចេកពុទ្ធា’’តិ បុដ្ឋា ‘‘បរិនិព្ពុតា, ទេវី’’តិ អាហំសុ. ទេវី កន្ទន្តី រោទន្តី និក្ខមិត្វា នាគរេហិ សទ្ធិំ ¶ តត្ថ គន្ត្វា សាធុកីឡិតំ ការេត្វា បច្ចេកពុទ្ធានំ សរីរកិច្ចំ ការេត្វា ធាតុយោ គាហាបេត្វា ចេតិយំ បតិដ្ឋាបេសិ.

រាជា បច្ចន្តំ វូបសមេត្វា អាគតោ បច្ចុគ្គមនំ អាគតំ ទេវិំ បុច្ឆិ – ‘‘កិំ, ភទ្ទេ, ត្វំ បច្ចេកពុទ្ធេសុ ន បមជ្ជសិ, និរោគា ច អយ្យា’’តិ? ‘‘បរិនិព្ពុតា, ទេវា’’តិ. តំ សុត្វា រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘ឯវរូបានម្បិ បណ្ឌិតានំ មរណំ ឧប្បជ្ជតិ, អម្ហាកំ កុតោ មោក្ខា’’តិ? សោ នគរំ អបវិសិត្វា ឧយ្យានមេវ គន្ត្វា ជេដ្ឋបុត្តំ បក្កោសាបេត្វា តស្ស រជ្ជំ និយ្យាតេត្វា សយំ សមណបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ. ទេវីបិ ‘‘រញ្ញេ បព្ពជិតេ អហំ កិំ ករិស្សាមី’’តិ តថេវ ឧយ្យានេ បព្ពជិ. ទ្វេបិ ឈានំ ភាវេត្វា តតោ ចុតា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិំសុ.

តេសុ ¶ តត្ថេវ វសន្តេសុ អម្ហាកំ សត្ថា លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ អនុបុព្ពេន ¶ រាជគហំ បាបុណិ. សត្ថរិ តត្ថ បដិវសន្តេ អយំ បិប្បលិមាណវោ មគធរដ្ឋេ មហាតិត្ថព្រាហ្មណគាមេ កបិលព្រាហ្មណស្ស ភរិយាយ កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តោ. អយំ ភទ្ទកាបិលានី មទ្ទរដ្ឋេ សាគលនគរេ កោសិយគោត្តព្រាហ្មណស្ស ភរិយាយ កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តា. តេសំ អនុក្កមេន វឌ្ឍមានានំ បិប្បលិមាណវស្ស វីសតិមេ, ភទ្ទាយ សោឡសមេ វយេ សម្បត្តេ មាតាបិតរោ បុត្តំ ឱលោកេត្វា ‘‘តាត, ត្វំ វយប្បត្តោ, កុលវំសំ បតិដ្ឋបេតុំ យុត្តោ’’តិ អតិវិយ និប្បីឡិយិំសុ. មាណវោ អាហ – ‘‘មយ្ហំ សោតបថេ ឯវរូបំ កថំ មា កថយិត្ថ, អហំ យាវ តុម្ហេ ធរថ, តាវ បដិជគ្គិស្សាមិ, តុម្ហាកំ អច្ចយេន និក្ខមិត្វា បព្ពជិស្សាមី’’តិ. តេ កតិបាហំ អតិក្កមិត្វា បុន កថយិំសុ. សោបិ បុន បដិក្ខិបិ. តតោ បដ្ឋាយ មាតា និរន្តរំ កថេតិយេវ.

មាណវោ ‘‘មាតរំ សញ្ញាបេស្សាមី’’តិ រត្តសុវណ្ណស្ស និក្ខសហស្សំ ទត្វា សុវណ្ណការេហិ ឥត្ថិរូបកំ ការេត្វា តស្ស មជ្ជនឃដ្ដនាទិកម្មបរិយោសានេ តំ រត្តវត្ថំ និវាសេត្វា សុវណ្ណសម្បន្នេហិ បុប្ផេហិ ចេវ នានាលង្ការេហិ ច អលង្ការាបេត្វា ‘‘អម្ម, ឯវរូបំ អារម្មណំ លភន្តោ គេហេ វសិស្សាមិ, អលភន្តោ ន វសិស្សាមី’’តិ. បណ្ឌិតា ព្រាហ្មណី ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ បុត្តោ បុញ្ញវា ទិន្នទានោ កតាភិនីហារោ បុព្ពេ បុញ្ញានិ ករោន្តោ ន ឯកកោវ អកាសិ, អទ្ធា ឯតេន សហ កតបុញ្ញា សុវណ្ណរូបកបដិភាគា ភវិស្សតី’’តិ. អដ្ឋ ព្រាហ្មណេ បក្កោសាបេត្វា សព្ពភោគេហិ ¶ សន្តប្បេត្វា សុវណ្ណរូបកំ រថេ អារោបេត្វា ‘‘គច្ឆថ, តាតា, យត្ថ អម្ហេហិ ជាតិគោត្តភោគាទិសមានកុលេ ឯវរូបំ ទារិកំ បស្សថ, តត្ថ ឥទមេវ សុវណ្ណរូបកំ សច្ចាការំ កត្វា ទេថា’’តិ ឧយ្យោជេសិ.

តេ ‘‘អម្ហាកំ នាម ឯតំ កម្ម’’ន្តិ និក្ខមិត្វា ‘‘កត្ថ លភិស្សាម, មទ្ទរដ្ឋំ នាម ឥត្ថាគារំ, មទ្ទរដ្ឋំ គមិស្សាមា’’តិ មទ្ទរដ្ឋេ សាគលនគរំ អគមំសុ. អត្ថ តំ សុវណ្ណរូបកំ ន្ហានតិត្ថេ ឋបេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. អថ ភទ្ទាយ ធាតី ភទ្ទំ ន្ហាបេត្វា អលង្ករិត្វា សយំ ន្ហាយិតុំ ឧទកតិត្ថំ គន្ត្វា សុវណ្ណរូបកំ ទិស្វា ‘‘កិស្សាយំ ¶ អវិនីតា ឥធាគន្ត្វា ឋិតា’’តិ បិដ្ឋិបស្សេ បហរិត្វា សុវណ្ណរូបកំ ញត្វា ‘‘អយ្យធីតា មេតិ សញ្ញំ ឧប្បាទេសិ, អយំ បន អយ្យធីតាយ និវាសនបដិគ្គហិតាយបិ អសទិសា’’តិ អាហ. អថ នំ តេ ព្រាហ្មណា ‘‘ឯវរូបា កិរ តេ សាមិធីតា’’តិ បុច្ឆិំសុ. សា ‘‘ឥមាយ សុវណ្ណបដិមាយ សតគុណេន សហស្សគុណេន មយ្ហំ អយ្យធីតា អភិរូបតរា’’, តថា ហិ ‘‘អប្បទីបេបិ ទ្វាទសហត្ថេ គព្ភេ និសិន្នា សរីរោភាសេន តមំ វិធមតី’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ តស្សា មាតាបិតូនំ សន្តិកំ គច្ឆាមា’’តិ សុវណ្ណរូបកំ រថេ អារោបេត្វា តំ ធាតិំ អនុគន្ត្វា កោសិយគោត្តស្ស ឃរទ្វារេ ឋត្វា អាគមនំ អារោចយិំសុ.

ព្រាហ្មណោ ¶ បដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘កុតោ អាគតត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. តេ ‘‘មគធរដ្ឋេ មហាតិត្ថគាមេ កបិលព្រាហ្មណស្ស ឃរតោ ឥមិនា នាម ការណេន អាគតម្ហា’’តិ អាហំសុ. ‘‘សាធុ, តាតា, អម្ហេហិ សមជាតិគោត្តវិភវោ សោ ព្រាហ្មណោ, ទស្សាម ទារិក’’ន្តិ បណ្ណាការំ គណ្ហិ. តេ កបិលព្រាហ្មណស្ស សាសនំ បហិណិំសុ – ‘‘លទ្ធា នោ ភទ្ទា នាម ទារិកា, កត្តព្ពំ ជានាថា’’តិ. តំ សាសនំ សុត្វា បិប្បលិមាណវស្ស អារោចយិំសុ ‘‘លទ្ធា ទារិកា’’តិ. បិប្បលិមាណវោ ‘‘អហំ ‘ន លភិស្សន្តី’តិ ចិន្តេសិំ, ឥមេ ‘លទ្ធា’តិ បេសេន្តិ, អនត្ថិកោ ហុត្វា បណ្ណំ បេសេស្សាមី’’តិ រហោគតោ បណ្ណំ លិខិ ‘‘ភទ្ទា អត្តនោ ជាតិគោត្តភោគានុរូបំ បតិំ លភតុ, អហំ និក្ខមិត្វា បព្ពជិស្សាមិ, មា បច្ឆា វិប្បដិសារិនី អហោសី’’តិ. ភទ្ទាបិ ‘‘អសុកស្ស កិរ មំ ទាតុកាមា’’តិ សុត្វា រហោគតា បណ្ណំ លិខិ – ‘‘អយ្យបុត្តោ អត្តនោ ជាតិគោត្តភោគានុរូបំ ¶ ទារិកំ លភតុ, អហំ បព្ពជិស្សាមិ, មា បច្ឆា វិប្បដិសារី ភវាហី’’តិ. ទ្វេបិ បណ្ណានិ អន្តរាមគ្គេ សមាគច្ឆិំសុ. ‘‘ឥទំ កស្ស បណ្ណ’’ន្តិ? ‘‘បិប្បលិមាណវេន ភទ្ទាយ បហិត’’ន្តិ. ‘‘ឥទំ កស្សា’’តិ? ‘‘ភទ្ទាយ បិប្បលិមាណវស្ស បហិត’’ន្តិ ច វុត្តេ តេ ទ្វេបិ វាចេត្វា ‘‘បស្សថ ទារកានំ កម្ម’’ន្តិ ផាលេត្វា អរញ្ញេ ឆឌ្ឌេត្វា អញ្ញំ តំសមានំ បណ្ណំ លិខិត្វា ឥតោ ឯត្តោ ច បេសេសុំ. ឥតិ កុមារស្ស កុមារិកាយ ច សទិសំ បណ្ណំ លោកស្សាទរហិតមេវាតិ អនិច្ឆមានានម្បិ តេសំ ទ្វិន្នំ សមាគមោ អហោសិ.

តំទិវសមេវ បិប្បលិមាណវោបិ ភទ្ទំ ឯកំ បុប្ផទាមំ គណ្ហាបេសិ. ភទ្ទាបិ តានិ សយនមជ្ឈេ ឋបេសិ. ឧភោបិ ភុត្តសាយមាសា សយនំ អារុហិតុំ អារភិំសុ. តេសុ មាណវោ ទក្ខិណបស្សេន សយនំ អារុហិ, ភទ្ទា វាមបស្សេន អភិរុហិត្វា អាហ – ‘‘យស្ស បស្សេ បុប្ផានិ មិលាយន្តិ, តស្ស រាគចិត្តំ ឧប្បន្នន្តិ វិជានិស្សាម, ឥមំ បុប្ផទាមំ ន អល្លីយិតព្ព’’ន្តិ. តេ បន អញ្ញមញ្ញំ សរីរសម្ផស្សភយេន សកលរត្តិំ និទ្ទំ អនោក្កមន្តាវ វីតិនាមេសុំ. ទិវា បន ហសិតមត្តម្បិ នាកំសុ. តេ លោកាមិសេន អសំសដ្ឋា យាវ មាតាបិតរោ ធរន្តិ, តាវ កុដុម្ពំ អវិចារេត្វា តេសុ កាលង្កតេសុ វិចារយិំសុ. មហតី មាណវស្ស សម្បត្តិ. ឯកទិវសំ សរីរំ ឧព្ពដ្ដេត្វា ឆឌ្ឌេតព្ពំ សុវណ្ណចុណ្ណំ ឯវ មគធនាឡិយា ¶ ទ្វាទសនាឡិមត្តំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ. យន្តពទ្ធានិ សដ្ឋិ មហាតឡាកានិ, កម្មន្តោ ទ្វាទសយោជនិកោ, អនុរាធបុរប្បមាណា ចុទ្ទសគាមា, ចុទ្ទស ហត្ថានីកានិ, ចុទ្ទស អស្សានីកានិ, ចុទ្ទស រថានីកានិ.

សោ ឯកទិវសំ អលង្កតអស្សំ អារុយ្ហ មហាជនបរិវុតោ កម្មន្តដ្ឋានំ គន្ត្វា ខេត្តកោដិយំ ឋិតោ នង្គលេហិ ឆិន្នដ្ឋានតោ កាកាទយោ សកុណេ គណ្ឌុប្បាទាទិកេ បាណកេ ឧទ្ធរិត្វា ខាទន្តេ ទិស្វា ‘‘តាតា, ឥមេ កិំ ខាទន្តី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘គណ្ឌុប្បាទេ, អយ្យា’’តិ. ‘‘ឯតេហិ កតបាបំ ¶ កស្ស ហោតី’’តិ? ‘‘តុម្ហាកំ, អយ្យា’’តិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ ឯតេហិ កតបាបំ មយ្ហំ ហោតិ, កិំ មេ ករិស្សតិ សត្តអសីតិកោដិធនំ, ទ្វាទសយោជនកម្មន្តោ កិំ ករិស្សតិ, កិំ យន្តពទ្ធានិ តឡាកានិ, កិំ ចុទ្ទស គាមានិ, សព្ពមេតំ ភទ្ទាយ កាបិលានិយា និយ្យាតេត្វា និក្ខម្ម បព្ពជិស្សាមី’’តិ.

ភទ្ទា ¶ កាបិលានី តស្មិំ ខណេ អន្តរវត្ថុស្មិំ តយោ តិលកុម្ភេ បត្ថរិត្វា ធាតីហិ បរិវុតា និសិន្នា កាកេ តិលបាណកេ ខាទមានេ ទិស្វា ‘‘អម្មា, កិំ ឥមេ ខាទន្តី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘បាណកេ, អយ្យេ’’តិ. ‘‘អកុសលំ កស្ស ហោតី’’តិ? ‘‘តុម្ហាកំ, អយ្យេ’’តិ. សា ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ ចតុហត្ថំ វត្ថំ នាឡិកោទនមត្តញ្ច លទ្ធុំ វដ្ដតិ, យទិ បនេតំ ឯតេហិ កតំ អកុសលំ មយ្ហំ ហោតិ, ភវសហស្សេនបិ វដ្ដតោ សីសំ ឧក្ខិបិតុំ ន សក្កា, អយ្យបុត្តេ អាគតមត្តេយេវ សព្ពំ តស្ស និយ្យាតេត្វា និក្ខម្ម បព្ពជិស្សាមី’’តិ.

មាណវោ អាគន្ត្វា ន្ហត្វា បាសាទំ អារុយ្ហ មហារហេ បល្លង្កេ និសីទិ, អថស្ស ចក្កវត្តិនោ អនុច្ឆវិកភោជនំ ឧបនយិំសុ. ទ្វេបិ ភុញ្ជិត្វា បរិជនេ និក្ខន្តេ រហោគតា ផាសុកដ្ឋានេ និសីទិំសុ. តតោ មាណវោ ភទ្ទំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, ឥមំ ឃរំ អាគច្ឆន្តី កិត្តកំ ធនមាហរសី’’តិ? ‘‘បញ្ចបណ្ណាស សកដសហស្សានិ, អយ្យា’’តិ. ‘‘សព្ពំ តំ, យា ច ឥមស្មិំ ឃរេ សត្តាសីតិ កោដិយោ យន្តពទ្ធានិ សដ្ឋិ តឡាកានីតិ ឯវមាទិភេទា សម្បត្តិ អត្ថិ, តំ សព្ពំ តុយ្ហេវ និយ្យាតេមី’’តិ. ‘‘តុម្ហេ បន កុហិំ គច្ឆថ, អយ្យា’’តិ? ‘‘អហំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. ‘‘អយ្យ, អហម្បិ តុម្ហាកំ អាគមនំ ឱលោកយមានា និសិន្នា, អហម្បិ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. តេសំ អាទិត្តបណ្ណកុដិ វិយ តយោ ភវា ឧបដ្ឋហន្តិ. តេ ‘‘បព្ពជិស្សាមា’’តិ វត្វា អន្តរាបណតោ កាសាយរសបីតានិ ចីវរានិ មត្តិកាបត្តេ ច អាហរាបេត្វា អញ្ញមញ្ញំ កេសេ ឱហារេត្វា ‘‘យេ លោកេ អរហន្តោ អត្ថិ, តេ ឧទ្ទិស្ស អម្ហាកំ បព្ពជ្ជា’’តិ បព្ពជិត្វា ថវិកាសុ បត្តេ បក្ខិបិត្វា អំសេ លគ្គេត្វា បាសាទតោ ឱតរិំសុ. គេហេ ទាសេសុ ច កម្មការេសុ ច ន កោចិ សញ្ជានិ.

អថ ¶ នេ ព្រាហ្មណគាមតោ និក្ខមិត្វា ទាសគាមទ្វារេន គច្ឆន្តេ អាកប្បកុតវសេន ទាសគាមវាសិនោ សញ្ជានិំសុ. តេ រោទន្តា បាទេសុ បតិត្វា ‘‘កិំ អម្ហេ អនាថេ ករោថ, អយ្យា’’តិ អាហំសុ. ‘‘មយំ, ភណេ, ‘តយោ ភវា អាទិត្តបណ្ណសាលា វិយា’តិ បព្ពជិម្ហ, សចេ តុម្ហេសុ ឯកេកំ ភុជិស្សំ ករោម, វស្សសតម្បិ នប្បហោតិ. តុម្ហេវ តុម្ហាកំ សីសំ ធោវិត្វា ភុជិស្សា ហុត្វា ជីវថា’’តិ វត្វា តេសំ រោទន្តានំយេវ បក្កមិំសុ.

ថេរោ ¶ ¶ បុរតោ គច្ឆន្តោ និវត្តិត្វា ឱលោកេន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ភទ្ទា កាបិលានី សកលជម្ពុទីបគ្ឃនិកា ឥត្ថី មយ្ហំ បច្ឆតោ អាគច្ឆតិ, ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតិ, យំ កោចិទេវ ឯវំ ចិន្តេយ្យ ‘ឥមេ បព្ពជិតាបិ វិនា ភវិតុំ ន សក្កោន្តិ, អននុច្ឆវិកំ ករោន្តី’តិ. ឯវំ កោចិ បាបកេន មនសា បទូសេត្វា អបាយបូរកោ ភវេយ្យ, ឥមំ បហាយ មយា គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា បុរតោ គច្ឆន្តោ ទ្វេធាបថំ ទិស្វា តស្ស មត្ថកេ អដ្ឋាសិ. ភទ្ទាបិ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ. អថ នំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, តាទិសិំ ឥត្ថិំ មម បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តិំ ទិស្វា ‘ឥមេ បព្ពជិតាបិ វិនា ភវិតុំ ន សក្កោន្តី’តិ អម្ហេសុ បទុដ្ឋចិត្តោ មហាជនោ អបាយបូរកោ ភវេយ្យ. ឥមស្មិំ ទ្វេធាបថេ ត្វំ ឯតំ គណ្ហ, អហំ ឯកេន គមិស្សាមី’’តិ. ‘‘អាម, អយ្យ, មាតុគាមោ ‘បព្ពជិតានំ បលិពោធោ, បព្ពជិតាបិ វិនា ន ភវន្តី’តិ អម្ហាកំ ទោសំ ទស្សេយ្យុ’’ន្តិ តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា ចតូសុ ឋានេសុ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា ទសនខសមោធានសមុជ្ជលំ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ‘‘សតសហស្សកប្បបមាណេ អទ្ធានេ កតោ មិត្តសន្ថវោ អជ្ជ ភិជ្ជតិ, តុម្ហេវ ទក្ខិណា នាម, តុម្ហាកំ ទក្ខិណមគ្គោ វដ្ដតិ, មយំ មាតុគាមា នាម វាមជាតិកា, អម្ហាកំ វាមមគ្គោ វដ្ដតី’’តិ វន្ទិត្វា មគ្គំ បដិបជ្ជិ. តេសំ ទ្វេធាភូតកាលេ អយំ មហាបថវី ‘‘អហំ ចក្កវាឡសិនេរុបព្ពតាទយោ ធារេតុំ សក្កោន្តីបិ តុម្ហាកំ គុណេ ធារេតុំ ន សក្កោមី’’តិ វទន្តី វិយ វិរវមានា អកម្បិត្ថ. អាកាសេ អសនិសទ្ទោ វិយ បវត្តិ, ចក្កវាឡបព្ពតោ ឧន្នាទិ.

សម្មាសម្ពុទ្ធោបិ វេឡុវនមហាវិហារេ កុដិយំ និសិន្នោ បថវីកម្បនសទ្ទំ សុត្វា ‘‘កិស្ស នុ ខោ បថវី កម្បតី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘បិប្បលិមាណវោ ច ភទ្ទា ច កាបិលានី មំ ឧទ្ទិស្ស អប្បមេយ្យំ សម្បត្តិំ បហាយ បព្ពជិតា, តេសំ វិយោគដ្ឋានេ ឧភិន្នំ គុណពលេន អយំ បថវីកម្បោ ជាតោ, មយាបិ ឯតេសំ សង្គហំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ គន្ធកុដិតោ និក្ខម្ម សយមេវ បត្តចីវរមាទាយ អសីតិមហាថេរេសុ កញ្ចិ អនាបុច្ឆា តិគាវុតមគ្គំ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា រាជគហស្ស ច នាលន្ទាយ ច អន្តរេ ¶ ពហុបុត្តនិគ្រោធមូលេ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសីទិ. និសិន្នោ បន អញ្ញតរបំសុកូលិកោ វិយ អនិសីទិត្វា ពុទ្ធវេសំ គហេត្វា អសីតិហត្ថា ពុទ្ធរំសិយោ វិស្សជ្ជេន្តោ និសីទិ. ឥតិ តស្មិំ ខណេ បណ្ណច្ឆត្តសកដចក្កកូដាគារាទិប្បមាណា ពុទ្ធរំសិយោ ឥតោ ¶ ចិតោ ច វិប្ផរន្តិយោ វិធាវន្តិយោ ចន្ទសហស្សសូរិយសហស្សឧគ្គមនកាលំ វិយ កុរុមានា តំ វនន្តរំ ឯកោភាសំ អកំសុ. ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណសិរិយា សមុជ្ជលតារាគណេន វិយ គគនំ, សុបុប្ផិតកមលកុវលយេន វិយ សលិលំ វនន្តរំ វិរោចិត្ថ. និគ្រោធរុក្ខស្ស ខន្ធោ បកតិយា សេតោ ហោតិ, បត្តានិ នីលានិ បក្កានិ រត្តានិ. តស្មិំ បន ទិវសេ សព្ពោ និគ្រោធោ សុវណ្ណវណ្ណោវ អហោសិ.

មហាកស្សបត្ថេរោ ¶ តំ ទិស្វា ‘‘អយំ អម្ហាកំ សត្ថា ភវិស្សតិ, ឥមំ អហំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតោ’’តិ ទិដ្ឋដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ឱនតោ គន្ត្វា តីសុ ឋានេសុ វន្ទិត្វា ‘‘សត្ថា មេ, ភន្តេ, ភគវា, សាវកោហមស្មិ, សត្ថា មេ, ភន្តេ, ភគវា, សាវកោហមស្មី’’តិ (សំ. និ. ២.១៥៤) អាហ. អថ នំ ភគវា អាហ – ‘‘កស្សប, សចេ ត្វំ ឥមំ និបច្ចការំ មហាបថវិយា ករេយ្យាសិ, សាបិ ធារេតុំ ន សក្កុណេយ្យ. តថាគតស្ស បន ឯវំ គុណមហន្តតំ ជានតា តយា កតោ និបច្ចការោ មយ្ហំ លោមម្បិ ចាលេតុំ ន សក្កោតិ. និសីទ, កស្សប, ទាយជ្ជំ តេ ទស្សាមី’’តិ. អថស្ស ភគវា តីហិ ឱវាទេហិ ឧបសម្បទំ អទាសិ. ទត្វា ច ពហុបុត្តនិគ្រោធមូលតោ និក្ខមិត្វា ថេរំ បច្ឆាសមណំ កត្វា មគ្គំ បដិបជ្ជិ. សត្ថុ សរីរំ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណវិចិត្តំ, មហាកស្សបស្ស សត្តមហាបុរិសលក្ខណបដិមណ្ឌិតំ, សោ កញ្ចននាវាយ បច្ឆាពទ្ធោ វិយ សត្ថុ បទានុបទិកំ អនុគញ្ឆិ. សត្ថា ថោកំ មគ្គំ គន្ត្វា មគ្គា ឱក្កម្ម អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និសជ្ជាការំ ទស្សេសិ. ថេរោ ‘‘សត្ថា និសីទិតុកាមោ’’តិ ញត្វា អត្តនោ បដបិលោតិកំ សង្ឃាដិំ ចតុគ្គុណំ កត្វា បញ្ញបេសិ.

សត្ថា តត្ថ និសីទិត្វា ហត្ថេន ចីវរំ បរិមជ្ជន្តោ ‘‘មុទុកា ខោ ត្យាយំ, កស្សប, បដបិលោតិកា សង្ឃាដី’’តិ អាហ (សំ. និ. ២.១៥៤). សោ ‘‘សត្ថា មេ សង្ឃាដិយា មុទុភាវំ កថេសិ, បារុបិតុកាមោ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា ‘‘បារុបតុ, ភន្តេ, ភគវា សង្ឃាដិ’’ន្តិ អាហ. ‘‘កិំ ត្វំ បារុបិស្សសិ, កស្សបា’’តិ? ‘‘តុម្ហាកំ និវាសនំ លភន្តោ បារុបិស្សាមិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ បន ត្វំ, កស្សប, ឥមំ បរិភោគជិណ្ណំ បំសុកូលំ ធារេតុំ សក្ខិស្សសិ, មយា ហិ ឥមស្ស បំសុកូលស្ស គហិតទិវសេ ឧទកបរិយន្តំ ¶ កត្វា មហាបថវី កម្បិ, ឥមំ ពុទ្ធបរិភោគជិណ្ណចីវរំ ¶ នាម ន សក្កា បរិត្តគុណេន ធារេតុំ, បដិពលេនេវិទំ បដិបត្តិបូរណសមត្ថេន ជាតិបំសុកូលិកេន ធារេតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ថេរេន សទ្ធិំ ចីវរំ បរិវត្តេសិ.

ឯវំ ចីវរំ បរិវត្តេត្វា ថេរស្ស ចីវរំ ភគវា បារុបិ, សត្ថុ ចីវរំ ថេរោ. តស្មិំ ខណេ អចេតនាបិ អយំ មហាបថវី ‘‘ទុក្ករំ, ភន្តេ, អកត្ថ, អត្តនោ បារុតចីវរំ សាវកេន បរិវត្តិតបុព្ពំ នាម នាហោសិ, អហំ តុម្ហាកំ គុណំ ធារេតុំ ន សក្កោមី’’តិ វទន្តី វិយ ឧទកបរិយន្តំ កត្វា កម្បិ. ថេរោបិ ‘‘លទ្ធំ មេ ពុទ្ធានំ បរិភោគចីវរំ, កិំ មេ ឥទានិ ឧត្តរិ កត្តព្ព’’ន្តិ ឧន្នតិំ អកត្វា សត្ថុ សន្តិកេយេវ តេរស ធុតគុណេ សមាទាយ សត្តទិវសមត្តំ បុថុជ្ជនោ អហោសិ. អដ្ឋមេ ទិវសេ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កស្សបោ, ភិក្ខវេ, ចន្ទូបមោ កុលានិ ឧបសង្កមតិ, អបកស្សេវ កាយំ អបកស្ស ចិត្តំ និច្ចនវកោ ¶ កុលេសុ អប្បគព្ភោ’’តិ (សំ. និ. ២.១៤៦) ឯវមាទិនា បសំសិត្វា អបរភាគេ អរិយគណមជ្ឈេ និសិន្នោ ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ធុតវាទានំ យទិទំ មហាកស្សបោ’’តិ (អ. និ. ១.១៨៨, ១៩១) ធុតវាទានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ.

៣៩៨. ឯវំ ភគវតា ឯតទគ្គដ្ឋានេ ឋបិតោ អាយស្មា មហាកស្សបោ មហាសាវកភាវំ បត្តោ អត្តនោ បុព្ពកម្មំ សរិត្វា សោមនស្សវសេនំ បុព្ពចរិតាបទានំ បកាសេន្តោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោតិអាទិមាហ. តត្ថ បទុមុត្តរស្សាតិ តស្ស កិរ ភគវតោ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមនកាលតោ បដ្ឋាយ បាទានំ និក្ខេបនសមយេ អក្កន្តក្កន្តបាទេ សតសហស្សបត្តា បទុមា បថវិំ ភិន្ទិត្វា ឧដ្ឋហិំសុ. តស្មាស្ស តំ នាមំ អហោសិ. សកលសត្តនិកាយេសុ ឯកេកេន សតសតបុញ្ញេ កតេ តស្ស បុញ្ញស្ស សតគុណបុញ្ញានំ កតត្តា ភគវតោតិ អត្ថោ. លោកជេដ្ឋស្ស តាទិនោតិ សត្តលោកស្ស បធានភូតស្ស ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ អកម្បិយភាវំ បត្តត្តា តាទិនោ. និព្ពុតេ លោកនាថម្ហីតិ សត្តលោកស្ស បដិសរណភូតេ ភគវតិ ខន្ធបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពុតេ, អទស្សនំ គតេតិ អត្ថោ. បូជំ កុព្ពន្តិ សន្ថុនោតិ សទេវកស្ស លោកស្ស សាសនតោ ‘‘សត្ថា’’តិ លទ្ធនាមស្ស ភគវតោ សាធុកីឡំ កីឡន្តា បូជំ ករោន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

៣៩៩. អគ្គិំ ¶ ចិនន្តី ជនតាតិ ជនសមូហា អាឡាហនត្ថាយ អគ្គិំ ចិនន្តា រាសិំ ករោន្តា អាសមន្តតោ មោទិតា សន្តុដ្ឋា បការេន មោទិតា សន្តុដ្ឋា បូជំ ករោន្តីតិ សម្ពន្ធោ. តេសុ ¶ សំវេគជាតេសូតិ តេសុ ជនសមូហេសុ សំវេគប្បត្តេសុ ឧត្រាសំ លភន្តេសុ មេ មយ្ហំ បីតិ ហាសោ ឧទបជ្ជថ បាតុភវីតិ អត្ថោ.

៤០០. ញាតិមិត្តេ សមានេត្វាតិ មម ពន្ធុសហាយេ សមានេត្វា រាសិំ កត្វា. មហាវីរោ ភគវា បរិនិព្ពុតោ អទស្សនំ អគមាសីតិ ឥទំ វចនំ អព្រវិំ កថេសិន្តិ សម្ពន្ធោ. ហន្ទ បូជំ ករោមសេតិ ហន្ទាតិ វោស្សគ្គត្ថេ និបាតោ, តេន ការណេន មយំ សព្ពេ សមាគតា បូជំ ករោមាតិ អត្ថោ. សេតិ និបាតោ.

៤០១. សាធូតិ តេ បដិស្សុត្វាតិ តេ មម ញាតិមិត្តា សាធុ ឥតិ សុន្ទរំ ភទ្ទកំ ឥតិ បដិសុណិត្វា មម វចនំ សម្បដិឆិត្វា មេ មយ្ហំ ភិយ្យោ អតិរេកំ ហាសំ បីតិំ ជនិំសុ ឧប្បាទេសុន្តិ អត្ថោ.

៤០២. តតោ ¶ អត្តនោ កតបុញ្ញសញ្ចយំ ទស្សេន្តោ ពុទ្ធស្មិំ លោកនាថម្ហីតិអាទិមាហ. សតហត្ថំ ឧគ្គតំ ឧព្ពិទ្ធំ ទិយឌ្ឍហត្ថសតំ វិត្ថតំ, វិមានំ នភសិ អាកាសេ ឧគ្គតំ អគ្ឃិយំ, សុកតំ សុន្ទរាការេន កតំ, កត្វា ការេត្វា ច បុញ្ញសញ្ចយំ បុញ្ញរាសិំ កាហាសិំ អកាសិន្តិ សម្ពន្ធោ.

៤០៣. កត្វាន អគ្ឃិយំ តត្ថាតិ តស្មិំ ចេតិយបូជនដ្ឋានេ តាលបន្តីហិ តាលបាឡីហិ ចិត្តិតំ សោភិតំ អគ្ឃិយំ កត្វាន ការេត្វា ច សកំ ចិត្តំ អត្តនោ ចិត្តំ បសាទេត្វា ចេតិយំ បូជយុត្តមន្តិ ឧត្តមំ ពុទ្ធធាតុនិធាបិតំ ចេតិយំ បូជយិន្តិ សម្ពន្ធោ.

៤០៤. តស្ស ចេតិយស្ស មហិមំ ទស្សេន្តោ អគ្គិក្ខន្ធោវាតិអាទិមាហ. តត្ថ អគ្គិក្ខន្ធោវាតិ អាកាសេ ជលមានោ អគ្គិក្ខន្ធោវ អគ្គិរាសិ ឥវ តំ ចេតិយំ សត្តហិ រតនេហិ ជលតិ ផុល្លិតោ វិកសិតបុប្ផោ សាលរុក្ខរាជា ឥវ អាកាសេ ឥន្ទលដ្ឋីវ ឥន្ទធនុ ឥវ ច ចតុទ្ទិសា ចតូសុ ទិសាសុ ឱភាសតិ វិជ្ជោតតីតិ សម្ពន្ធោ.

៤០៥. តត្ថ ¶ ចិត្តំ បសាទេត្វាតិ តស្មិំ ជោតមានធាតុគព្ភម្ហិ ចិត្តំ មនំ បសាទេត្វា សោមនស្សំ កត្វា តេន ចិត្តប្បសាទេន ពហុំ អនេកប្បការំ កុសលំ បុញ្ញំ កត្វាន ‘‘ធាតុគព្ភេ ច សាសនេ ច ឯត្តកានិ បុញ្ញានិ មយា កតានី’’តិ ឯវំ បុញ្ញកម្មំ សរិត្វាន កាលំកត្វា តិទសំ តាវតិំសភវនំ សុត្តប្បពុទ្ធោ វិយ អហំ ឧបបជ្ជិំ ជាតោតិ សម្ពន្ធោ.

៤០៦. អត្តនោ ឧប្បន្នទេវលោកេ លទ្ធសម្បត្តិំ ទស្សេន្តោ សហស្សយុត្តន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ហយវាហិំ សិន្ធវសហស្សយោជិតំ ទិព្ពរថំ ¶ អធិដ្ឋិតោ. សត្តហិ ភូមីហិ សំ សុដ្ឋុ ឧគ្គតំ ឧព្ពិទ្ធំ ឧច្ចំ មយ្ហំ ភវនំ វិមានំ អហោសីតិ អត្ថោ.

៤០៧. តស្មិំ វិមានេ សព្ពសោវណ្ណមយា សកលសោវណ្ណមយានិ កូដាគារសហស្សានិ អហុំ អហេសុន្តិ អត្ថោ. សកតេជេន អត្តនោ អានុភាវេន សព្ពា ទស ទិសា បភាសយំ ឱភាសេន្តានិ ជលន្តិ វិជ្ជោតន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

៤០៨. តស្មិំ មយ្ហំ បាតុភូតវិមានេ អញ្ញេបិ និយ្យូហា បមុខសាលាយោ សន្តិ វិជ្ជន្តិ. កិំ ភូតា? លោហិតង្គមយា រត្តមណិមយា តទា តេបិ និយ្យូហា ចតស្សោ ទិសា អាភាយ បភាយ ជោតន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

៤១០. សព្ពេ ¶ ទេវេ សកលឆទេវលោកេ ទេវេ អភិភោមិ អភិភវាមិ. កស្ស ផលន្តិ ចេ? មយា កតស្ស បុញ្ញកម្មស្ស ឥទំ ផលន្តិ អត្ថោ.

៤១១. តតោ មនុស្សសម្បត្តិំ ទស្សេន្តោ សដ្ឋិកប្បសហស្សម្ហីតិអាទិមាហ. តត្ថ ឥតោ កប្បតោ ហេដ្ឋា សដ្ឋិសហស្សកប្បមត្ថកេ ចាតុរន្តោ ចតុមហាទីបវន្តោ វិជិតាវី សព្ពំ បច្ចត្ថិកំ វិជិតវន្តោ អហំ ឧព្ពិទ្ធោ នាម ចក្កវត្តី រាជា ហុត្វា បថវិំ អាវសិំ រជ្ជំ ការេសិន្តិ សម្ពន្ធោ.

៤១២-៤. តថេវ ភទ្ទកេ កប្បេតិ បញ្ចពុទ្ធបដិមណ្ឌិតត្តា ភទ្ទកេ នាម កប្បេ. តិំសក្ខត្តុំ តិំសជាតិយា ចតុទីបម្ហិ ឥស្សរោ បធានោ ចក្ករតនាទីហិ ¶ សត្តហិ រតនេហិ សម្បន្នោ សមង្គីភូតោ សកកម្មាភិរទ្ធោ អត្តនោ កម្មេ ទស រាជធម្មេ អភិរទ្ធោ អល្លីនោ ចក្កវត្តី រាជា អម្ហី អហោសិន្តិ សម្ពន្ធោ. អត្តនោ ចក្កវត្តិកាលេ អនុភូតសម្បត្តិំ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថាបិ ភវនំ មយ្ហ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ តស្មិំ ចក្កវត្តិរជ្ជម្ហិ មយ្ហំ ភវនំ មម បាសាទំ ឥន្ទលដ្ឋីវ ឧគ្គតំ អាកាសេ ឋិតវិជ្ជោតមានា វិជ្ជុល្លតា ឥវ ឧគ្គតំ សត្តភូមិកាទិភេទេហិ ឧច្ចំ អាយាមតោ ទីឃតោ ច ឧច្ចតោ ច ចតុវីសតិយោជនំ វិត្ថារតោ ទ្វាទសយោជនំ អហោសីតិ សម្ពន្ធោ. សព្ពេសំ ជនានំ មនំ អល្លីនភាវេន រម្មណំ នាម នគរំ អហោសីតិ អត្ថោ. ទឡ្ហេហិ ទ្វាទសហត្ថេហិ វា តិំសហត្ថេហិ វា ឧច្ចេហិ បាការតោរណេហិ សម្បន្នន្តិ ទស្សេតិ.

៤១៥-២០. តទឌ្ឍកំ តតោ អឌ្ឍកំ អឌ្ឍតិយសតយោជនន្តិ អត្ថោ. បក្ខិត្តា បណ្ណវីសតីតិ វីសតិអាបណបក្ខិត្តំ និរន្តរំ វីថិបរិច្ឆេទន្តិ អត្ថោ. ព្រាហ្មញ្ញកុលសម្ភូតោតិ ព្រាហ្មណកុលេ សុជាតោ. សេសំ វុត្តនយត្តា សុវិញ្ញេយ្យមេវាតិ.

មហាកស្សបត្ថេរអបទានវណ្ណនា សមត្តា.

៣-៤. អនុរុទ្ធត្ថេរអបទានវណ្ណនា

សុមេធំ ¶ ¶ ភគវន្តាហន្តិអាទិកំ អាយស្មតោ អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស អបទានំ. អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយានិ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ វិភវសម្បន្នេ កុដុម្ពិកកុលេ និព្ពត្តិ. វយប្បត្តោ ឯកទិវសំ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារា ឯកំ ភិក្ខុំ ទិព្ពចក្ខុកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា សយម្បិ តំ ទានំ បត្ថេត្វា សតសហស្សភិក្ខុបរិវារស្ស ភគវតោ សត្តាហំ មហាទានំ បវត្តេត្វា សត្តមេ ទិវសេ ភគវតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ឧត្តមានិ វត្ថានិ ទត្វា បណិធានំ អកាសិ. សត្ថាបិស្ស អនន្តរាយេន សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ‘‘អនាគតេ គោតមស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សាសនេ ទិព្ពចក្ខុកានំ អគ្គោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. សោបិ តត្ថ បុញ្ញានិ ករោន្តោ សត្ថរិ បរិនិព្ពុតេ សត្តយោជនិកេ កនកថូបេ ¶ ពហុកំសបាតិយោ ទីបរុក្ខេហិ ទីបកបល្លិកាហិ ច ‘‘ទិព្ពចក្ខុញាណស្ស ឧបនិស្សយោ ហោតូ’’តិ ឧឡារំ ទីបបូជំ អកាសិ. ឯវំ យាវជីវំ បុញ្ញានិ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ ពារាណសិយំ កុដុម្ពិកគេហេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ សត្ថរិ បរិនិព្ពុតេ និដ្ឋិតេ យោជនិកេ កនកថូបេ ពហុកំសបាតិយោ សប្បិមណ្ឌស្ស បូរេត្វា មជ្ឈេ ច ឯកេកំ គុឡបិណ្ឌំ ឋបេត្វា មុខវដ្ដិយា មុខវដ្ដិំ ផុសាបេន្តោ ចេតិយំ បរិក្ខិបាបេសិ. អត្តនា គហិតកំសបាតិំ សប្បិមណ្ឌស្ស បូរេត្វា សហស្សវដ្ដិយោ ជាលាបេត្វា សីសេ ឋបេត្វា សព្ពរត្តិំ ចេតិយំ អនុបរិយាយិ.

ឯវំ តស្មិម្បិ អត្តភាវេ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា តតោ ចុតោ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ ពារាណសិយំយេវ ទុគ្គតកុលេ និព្ពត្តិ, ‘‘អន្នភារោ’’តិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ សុមនសេដ្ឋិស្ស នាម គេហេ កម្មំ ករោន្តោ ជីវតិ. ឯកទិវសំ សោ ឧបរិដ្ឋំ នាម បច្ចេកពុទ្ធំ និរោធសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ គន្ធមាទនបព្ពតតោ អាកាសេនាគន្ត្វា ពារាណសីនគរទ្វារេ ឱតរិត្វា ចីវរំ បារុបិត្វា នគរេ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ទិស្វា បសន្នមានសោ បត្តំ គហេត្វា អត្តនោ អត្ថាយ ឋបិតំ ភាគភត្តំ បត្តេ បក្ខិបិត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស ទាតុកាមោ អារភិ. ភរិយាបិស្ស អត្តនោ ភាគភត្តញ្ច តត្ថេវ បក្ខិបិ. សោ តំ នេត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស ហត្ថេ ឋបេសិ. បច្ចេកពុទ្ធោ តំ គហេត្វា អនុមោទនំ កត្វា បក្កាមិ. តំ ទិវសំ សុមនសេដ្ឋិស្ស ឆត្តេ អធិវត្ថា ទេវតា – ‘‘អហោ ទានំ, បរមទានំ, ឧបរិដ្ឋេ សុប្បតិដ្ឋិត’’ន្តិ មហាសទ្ទេន អនុមោទិ. តំ សុត្វា សុមនសេដ្ឋិ – ‘‘ឯវំ ទេវតាយ អនុមោទិតំ ឥទមេវ ឧត្តមទាន’’ន្តិ ¶ ចិន្តេត្វា តត្ថ បត្តិំ យាចិ. អន្នភារោ បន តស្ស បត្តិំ អទាសិ. តេន បសន្នចិត្តោ សុមនសេដ្ឋិ តស្ស សហស្សំ ទត្វា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ តុយ្ហំ សហត្ថេន កម្មករណកិច្ចំ នត្ថិ, បតិរូបំ គេហំ កត្វា និច្ចំ វសាហី’’តិ អាហ.

យស្មា ¶ និរោធសមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស ទិន្នបិណ្ឌបាតោ តំ ទិវសមេវ ឧឡារវិបាកោ ហោតិ, តស្មា សុមនសេដ្ឋិ រញ្ញោ សន្តិកំ គច្ឆន្តោ តំ គហេត្វា អគមាសិ. រាជា បន តំ អាទរវសេន ឱលោកេសិ. សេដ្ឋិ – ‘‘មហារាជ, អយំ ឱលោកេតព្ពយុត្តោយេវា’’តិ វត្វា ¶ តទា តេន កតកម្មំ អត្តនាបិស្ស សហស្សទិន្នភាវញ្ច កថេសិ. តំ សុត្វា រាជា តស្ស តុស្សិត្វា សហស្សំ ទត្វា ‘‘អសុកស្មិំ ឋានេ គេហំ កត្វា វសាហី’’តិ គេហដ្ឋានមស្ស អាណាបេសិ. តស្ស តំ ឋានំ សោធាបេន្តស្ស មហន្តា មហន្តា និធិកុម្ភិយោ ឧដ្ឋហិំសុ. សោ តា ទិស្វា រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា សព្ពំ ធនំ ឧទ្ធរាបេត្វា រាសិកតំ ទិស្វា – ‘‘ឯត្តកំ ធនំ ឥមស្មិំ នគរេ កស្ស គេហេ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន កស្សចិ, ទេវា’’តិ. ‘‘តេន ហិ អយំ អន្នភារោ ឥមស្មិំ នគរេ មហាធនសេដ្ឋិ នាម ហោតូ’’តិ តំ ទិវសមេវ តស្ស សេដ្ឋិឆត្តំ ឧស្សាបេសិ.

សោ សេដ្ឋិ ហុត្វា យាវជីវំ កល្យាណកម្មំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តោ, ទីឃរត្តំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ ឧប្បជ្ជនកកាលេ កបិលវត្ថុនគរេ សុក្កោទនសក្កស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តស្ស ជាតស្ស អនុរុទ្ធោតិ នាមំ អកំសុ. សោ មហានាមសក្កស្ស កនិដ្ឋភាតា ភគវតោ ចូឡបិតុ បុត្តោ បរមសុខុមាលោ មហាបុញ្ញោ អហោសិ. សុវណ្ណបាតិយំយេវ ចស្ស ភត្តំ ឧប្បជ្ជិ. អថស្ស មាតា ឯកទិវសំ ‘‘មម បុត្តោ នត្ថីតិ បទំ ន ជានាតិ, តំ ជានាបេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯកំ សុវណ្ណបាតិំ តុច្ឆកំយេវ អញ្ញាយ សុវណ្ណបាតិយា បិទហិត្វា តស្ស បេសេសិ, អន្តរាមគ្គេ ទេវតា តំ, ទិព្ពបូវេហិ បូរេសុំ. ឯវំ មហាបុញ្ញោ តិណ្ណំ ឧតូនំ អនុច្ឆវិកេសុ តីសុ បាសាទេសុ អលង្កតនាដកិត្ថីហិ បរិវុតោ ទេវោ វិយ មហាសម្បត្តិំ អនុភវិ.

អម្ហាកម្បិ ពោធិសត្តោ តស្មិំ សមយេ តុសិតបុរា ចវិត្វា សុទ្ធោទនមហារាជស្ស អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិត្វា អនុក្កមេន វុទ្ធិប្បត្តោ ឯកូនតិំស វស្សានិ អគារមជ្ឈេ វសិត្វា មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា អនុក្កមេន បដិវិទ្ធសព្ពញ្ញុតញ្ញាណោ ពោធិមណ្ឌេ សត្តសត្តាហំ វីតិនាមេត្វា ឥសិបតនេ មិគទាយេ ធម្មចក្កំ បវត្តេត្វា លោកានុគ្គហំ ករោន្តោ រាជគហំ គន្ត្វា វេឡុវនេ វិហាសិ. តទា សុទ្ធោទនមហារាជា – ‘‘បុត្តោ កិរ មេ ¶ រាជគហំ អនុប្បត្តោ; គច្ឆថ, ភណេ, មម បុត្តំ អានេថា’’តិ សហស្សសហស្សបរិវារេ ទស អមច្ចេ បេសេសិ. តេ សព្ពេ ឯហិភិក្ខុបព្ពជ្ជាយ បព្ពជិំសុ. តេសុ ឧទាយិត្ថេរេន ចារិកាគមនំ អាយាចិតោ ភគវា វីសតិសហស្សខីណាសវបរិវុតោ រាជគហតោ និក្ខមិត្វា ¶ កបិលវត្ថុបុរំ គន្ត្វា ញាតិសមាគមេ អនេកានិ បាដិហារិយានិ ទស្សេត្វា បាដិហារិយវិចិត្តំ ធម្មទេសនំ កថេត្វា មហាជនំ អមតបានំ បាយេត្វា ទុតិយទិវសេ បត្តចីវរមាទាយ នគរទ្វារេ ឋត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ កុលនគរំ អាគតានំ សព្ពពុទ្ធានំ អាចិណ្ណ’’ន្តិ អាវជ្ជមានោ ‘‘សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរណំ អាចិណ្ណ’’ន្តិ ញត្វា សបទានំ ¶ បិណ្ឌាយ ចរតិ. រាជា ‘‘បុត្តោ តេ បិណ្ឌាយ ចរតី’’តិ សុត្វា តុរិតតុរិតោ អាគន្ត្វា អន្តរវីថិយំ ធម្មំ សុត្វា អត្តនោ និវេសនំ បវេសេត្វា មហន្តំ សក្ការសម្មានំ អកាសិ. ភគវា តត្ថ កត្តព្ពំ ញាតិសង្គហំ កត្វា រាហុលកុមារំ បព្ពាជេត្វា នចិរស្សេវ កបិលវត្ថុនគរតោ មល្លរដ្ឋេ ចារិកំ ចរមានោ អនុបិយម្ពវនំ បាបុណិ.

តស្មិំ សមយេ សុទ្ធោទនមហារាជា សាកិយគណំ សន្និបាតេត្វា អាហ – ‘‘សចេ មម បុត្តោ អគារំ អជ្ឈាវសិស្ស, រាជា អភវិស្ស ចក្កវត្តី សត្តរតនសម្បន្នោ ខត្តិយគណបរិវារោ, នត្តាបិ មេ រាហុលកុមារោ ខត្តិយគណេន សទ្ធិំ តំ បរិវារេត្វា អចរិស្ស, តុម្ហេបិ ឯតមត្ថំ ជានាថ. ឥទានិ បន មម បុត្តោ ពុទ្ធោ ជាតោ, ខត្តិយាវាស្ស បរិវារា ហោន្តុ, តុម្ហេ ឯកេកកុលតោ ឯកេកំ ទារកំ ទេថា’’តិ. ឯវំ វុត្តេ ឯកប្បហារេនេវ ទ្វេអសីតិសហស្សខត្តិយកុមារា បព្ពជិំសុ.

តស្មិំ សមយេ មហានាមោ សក្កោ កុដុម្ពសាមិកោ, សោ អត្តនោ កនិដ្ឋំ អនុរុទ្ធំ សក្កំ ឧបសង្កមិត្វា ឯតទវោច – ‘‘ឯតរហិ, តាត អនុរុទ្ធ, អភិញ្ញាតា អភិញ្ញាតា សក្យកុមារា ភគវន្តំ បព្ពជិតំ អនុបព្ពជន្តិ, អម្ហាកញ្ច កុលា នត្ថិ កោចិ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិតោ, តេន ហិ ត្វំ វា បព្ពជាហិ, អហំ វា បព្ពជិស្សាមី’’តិ. តំ សុត្វា អនុរុទ្ធោ ឃរាវាសេ រុចិំ អកត្វា អត្តសត្តមោ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិតោ. តស្ស បព្ពជ្ជានុក្កមោ សង្ឃភេទកក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៣០ អាទយោ) អាគតោយេវ. ឯវំ អនុបិយំ គន្ត្វា បព្ពជិតេសុ បន តេសុ តស្មិំយេវ អន្តោវស្សេ ភទ្ទិយត្ថេរោ អរហត្តំ បាបុណិ, អនុរុទ្ធត្ថេរោ ទិព្ពចក្ខុំ និព្ពត្តេសិ, ទេវទត្តោ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេសិ, អានន្ទត្ថេរោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ, ភគុត្ថេរោ ច កិមិលត្ថេរោ ច បច្ឆា អរហត្តំ បាបុណិំសុ. តេសំ សព្ពេសម្បិ ថេរានំ ¶ អត្តនោ អត្តនោ អាគតដ្ឋានេសុ បុព្ពបត្ថនាភិនីហារោ អាវិ ភវិស្សតិ. អយំ អនុរុទ្ធត្ថេរោ ធម្មសេនាបតិស្ស ¶ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ចេតិយរដ្ឋេ បាចីនវំសទាយំ គន្ត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោ សត្ត មហាបុរិសវិតក្កេ វិតក្កេសិ, អដ្ឋមេ កិលមតិ. សត្ថា ‘‘អនុរុទ្ធោ អដ្ឋមេ មហាបុរិសវិតក្កេ កិលមតី’’តិ ញត្វា ‘‘តស្ស សង្កប្បំ បូរេស្សាមី’’តិ តត្ថ គន្ត្វា បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសិន្នោ អដ្ឋមំ មហាបុរិសវិតក្កំ បូរេត្វា ចតុបច្ចយសន្តោសភាវនារាមបដិមណ្ឌិតំ មហាអរិយវំសបដិបទំ កថេត្វា អាកាសេ ឧប្បតិត្វា ភេសកលាវនមេវ គតោ.

ថេរោ តថាគតេ គតមត្តេយេវ តេវិជ្ជោ មហាខីណាសវោ ហុត្វា ‘‘សត្ថា មយ្ហំ មនំ ជានិត្វា អាគន្ត្វា អដ្ឋមំ មហាបុរិសវិតក្កំ បូរេត្វា អទាសិ, សោ ច មេ មនោរថោ មត្ថកំ បត្តោ’’តិ ពុទ្ធានំ ធម្មទេសនំ អត្តនោ ច បដិវេធធម្មំ អារព្ភ ឥមា ឧទានគាថា អភាសិ –

‘‘មម ¶ សង្កប្បមញ្ញាយ, សត្ថា លោកេ អនុត្តរោ;

មនោមយេន កាយេន, ឥទ្ធិយា ឧបសង្កមិ.

‘‘យទា មេ អហុ សង្កប្បោ, តតោ ឧត្តរិ ទេសយិ;

និប្បបញ្ចរតោ ពុទ្ធោ, និប្បបញ្ចមទេសយិ.

‘‘តស្សាហំ ធម្មមញ្ញាយ, វិហាសិំ សាសនេ រតោ;

តិស្សោ វិជ្ជា អនុប្បត្តា, កតំ ពុទ្ធស្ស សាសន’’ន្តិ. (ថេរគា. ៩០១-៩០៣);

អថ នំ អបរភាគេ សត្ថា ជេតវនេ មហាវិហារេ វិហរន្តោ ‘‘ទិព្ពចក្ខុកានំ ភិក្ខូនំ អនុរុទ្ធោ អគ្គោ’’តិ (អ. និ. ១.១៩២) អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ.

៤២១. ឯវំ សោ ភគវតោ សន្តិកា ទិព្ពចក្ខុកានំ អគ្គដ្ឋានំ លភិត្វា អត្តនោ បុព្ពកម្មំ សរិត្វា សោមនស្សវសេន បុព្ពចរិតាបទានំ បកាសេន្តោ សុមេធំ ភគវន្តាហន្តិអាទិមាហ. តត្ថ សុន្ទរា ឧបដ្ឋាបនបញ្ញា មគ្គផលបញ្ញា វិបស្សនាបញ្ញា ចតុបដិសម្ភិទាទិសង្ខាតា មេធា យស្ស ភគវតោ សោ សុមេធោ, តំ សុមេធំ ភាគ្យសម្បន្នត្តា ភគវន្តំ លោកស្ស ជេដ្ឋំ សេដ្ឋំ បធានភូតំ សំសារតោ បឋមំ និគ្គតំ នរានំ អាសភំ បុរេចារិកំ វូបកដ្ឋំ វិវេកភូតំ គណសង្គណិការាមតោ អបគតំ វិហរន្តំ អហំ អទ្ទសន្តិ សម្ពន្ធោ.

៤២២. សព្ពធម្មានំ ¶ សយមេវ ពុទ្ធត្តា សម្ពុទ្ធំ, ឧបគន្ត្វាន សមីបំ គន្ត្វាតិ អត្ថោ. អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វានាតិ ទសង្គុលិបុដំ មុទ្ធនិ កត្វាតិ អត្ថោ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

៤៣០. ទិវា រត្តិញ្ច បស្សាមីតិ តទា ទេវលោកេ ច មនុស្សលោកេ ច ឧប្បន្នកាលេ ¶ មំសចក្ខុនា សមន្តតោ យោជនំ បស្សាមីតិ អត្ថោ.

៤៣១. សហស្សលោកំ ញាណេនាតិ បញ្ញាចក្ខុនា សហស្សចក្កវាឡំ បស្សាមីតិ អត្ថោ. សត្ថុ សាសនេតិ ឥទានិ គោតមស្ស ភគវតោ សាសនេ. ទីបទានស្ស ទីបបូជាយ ឥទំ ផលំ, ឥមិនា ផលេន ទិព្ពចក្ខុំ អនុប្បត្តោ បដិលទ្ធោ ឧប្បាទេសិន្តិ អត្ថោ.

អនុរុទ្ធត្ថេរអបទានវណ្ណនា សមត្តា.

៣-៥. បុណ្ណមន្តាណិបុត្តត្ថេរអបទានវណ្ណនា

អជ្ឈាយកោ ¶ មន្តធរោតិអាទិកំ អាយស្មតោ បុណ្ណស្ស មន្តាណិបុត្តត្ថេរស្ស អបទានំ. អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយានិ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ ឧប្បត្តិតោ បុរេតរមេវ ហំសវតីនគរេ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិត្វា អនុក្កមេន វិញ្ញុតំ បត្តោ. អបរភាគេ បទុមុត្តរេ ភគវតិ ឧប្បជ្ជិត្វា ពោធនេយ្យានំ ធម្មំ ទេសេន្តេ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន មហាជនេន សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា បរិសបរិយន្តេ និសីទិត្វា ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ ធម្មកថិកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា ‘‘មយាបិ អនាគតេ ឯវរូបេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ទេសនាវសានេ ឧដ្ឋិតាយ បរិសាយ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា និមន្តេត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេន មហាសក្ការំ កត្វា ភគវន្តំ ឯវមាហ – ‘‘ភន្តេ, អហំ ឥមិនា អធិការេន ន អញ្ញំ សម្បត្តិំ បត្ថេមិ, យថា បនេសោ ភិក្ខុ សត្តមទិវសមត្ថកេ តុម្ហេហិ ធម្មកថិកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបិតោ, ឯវំ អហម្បិ អនាគតេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ ធម្មកថិកានំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. សត្ថា អនាគតំ ឱលោកេត្វា តស្ស បត្ថនាយ សមិជ្ឈនភាវំ ទិស្វា ‘‘អនាគតេ ¶ កប្បសតសហស្សមត្ថកេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស សាសនេ បព្ពជិត្វា ត្វំ ធម្មកថិកានំ អគ្គោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ.

សោ យាវតាយុកំ កល្យាណកម្មំ កត្វា តតោ ចុតោ កប្បសតសហស្សំ បុញ្ញសម្ភារំ សម្ភរន្តោ ទេវមនុស្សេសុ សំសរិត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ កបិលវត្ថុនគរស្ស អវិទូរេ ទោណវត្ថុនាមកេ ព្រាហ្មណគាមេ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរស្ស ភាគិនេយ្យោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. តស្ស បុណ្ណោតិ នាមំ អកំសុ. សោ សត្ថរិ អភិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កេ អនុក្កមេន រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តេ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ បធានមនុយុញ្ជន្តោ សព្ពំ បព្ពជិតកិច្ចំ មត្ថកំ បាបេត្វា ‘‘ទសពលស្ស សន្តិកំ គមិស្សាមី’’តិ មាតុលត្ថេរេន សទ្ធិំ សត្ថុ សន្តិកំ អាគន្ត្វា កបិលវត្ថុសាមន្តាយេវ ¶ ឱហិយិត្វា យោនិសោ មនសិការេ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ.

តស្ស ¶ បន បុណ្ណត្ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិតា កុលបុត្តា បញ្ចសតា អហេសុំ. ថេរោ តេ ទសកថាវត្ថូហិ ឱវទិ. តេបិ សព្ពេ ទសកថាវត្ថូហិ ឱវទិតា តស្ស ឱវាទេ ឋត្វា អរហត្តំ បាបុណិត្វា អត្តនោ បព្ពជិតកិច្ចំ មត្ថកប្បត្តំ ញត្វា ឧបជ្ឈាយំ ឧបសង្កមិត្វា អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, មយំ បព្ពជិតកិច្ចស្ស មត្ថកំ បត្តា, ទសន្នញ្ច កថាវត្ថូនំ លាភិនោ, សមយោ ទានិ នោ ទសពលំ បស្សិតុ’’ន្តិ, ថេរោ តេសំ វចនំ សុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ ទសកថាវត្ថុលាភិតំ សត្ថា ជានាតិ. អហំ ធម្មំ ទេសេន្តោ ទសកថាវត្ថូនិ អមុញ្ចិត្វាវ ទេសេមិ, មយិ ច គច្ឆន្តេ សព្ពេបិមេ ភិក្ខូ មំ បរិវារេត្វា គច្ឆិស្សន្តិ, ឯវំ មេ គណេន សទ្ធិំ គន្ត្វា អយុត្តំ ទសពលំ បស្សិតុំ, ឥមេ តាវ ទសពលំ បស្សិតុំ គច្ឆន្តូ’’តិ. អថ តេ ឯវមាហ – ‘‘អាវុសោ, តុម្ហេ បុរតោ គន្ត្វា ទសពលំ បស្សថ, មម វចនេន តថាគតស្ស បាទេ វន្ទថ, អហម្បិ តុម្ហាកំ គតមគ្គេន អាគច្ឆិស្សាមី’’តិ. តេបិ ថេរា សព្ពេ ទសពលស្ស ជាតិភូមិរដ្ឋវាសិនោ សព្ពេ ខីណាសវា សព្ពេ ទសកថាវត្ថុលាភិនោ ឧបជ្ឈាយស្ស ឱវាទំ អច្ឆិន្ទិត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរន្តា សដ្ឋិយោជនមគ្គំ ¶ អតិក្កម្ម រាជគហេ វេឡុវនមហាវិហារំ គន្ត្វា ទសពលស្ស បាទេ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. អាចិណ្ណំ ខោ បនេតំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ អាគន្តុកេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បដិសម្មោទិតុន្តិ ភគវា តេហិ សទ្ធិំ ‘‘កច្ចិ, ភិក្ខវេ, ខមនីយ’’ន្តិអាទិនា នយេន មធុរបដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘កុតោ ច តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, អាគតត្ថា’’តិ បុច្ឆិត្វា បុន តេហិ ‘‘ជាតិភូមិតោ’’តិ វុត្តេ ‘‘កោ នុ ខោ, ភិក្ខវេ, ជាតិភូមិយំ ជាតិភូមកានំ ភិក្ខូនំ សព្រហ្មចារីនំ ឯវំ សម្ភាវិតោ ‘អត្តនា ច អប្បិច្ឆោ អប្បិច្ឆកថញ្ច ភិក្ខូនំ កត្តា’’’តិ (ម. និ. ១.២៥២) ទសកថាវត្ថុលាភិំ ភិក្ខុំ បុច្ឆិ. តេបិ ‘‘បុណ្ណោ នាម, ភន្តេ, អាយស្មា មន្តាណិបុត្តោ’’តិ អារោចយិំសុ.

តេសំ កថំ សុត្វា អាយស្មា សារិបុត្តោ ថេរំ ទស្សនកាមោ អហោសិ. អថ សត្ថា រាជគហតោ សាវត្ថិំ អគមាសិ. បុណ្ណត្ថេរោបិ ទសពលស្ស តត្ថ អាគតភាវំ សុត្វា ‘‘សត្ថារំ បស្សិស្សាមី’’តិ គន្ត្វា អន្តោគន្ធកុដិយំយេវ តថាគតំ សម្បាបុណិ. សត្ថា តស្ស ធម្មំ ទេសេសិ. ថេរោ ធម្មំ សុត្វា ទសពលំ វន្ទិត្វា បដិសល្លានត្ថាយ អន្ធវនំ គន្ត្វា អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ ទិវាវិហារំ និសីទិ. សារិបុត្តត្ថេរោបិ តស្សាគមនំ សុត្វា សីសានុលោកិកោ គន្ត្វា ឱកាសំ សល្លក្ខេត្វា តស្មិំ រុក្ខមូលេ និសិន្នកំ ឧបសង្កមិត្វា ថេរេន សទ្ធិំ សម្មោទិត្វា តំ វិសុទ្ធិក្កមំ ¶ (ម. និ. ១.២៥៧) បុច្ឆិ. សោបិស្ស បុច្ឆិតបុច្ឆិតំ ព្យាករោន្តោ រថវិនីតូបមាយ អតិវិយ ចិត្តំ អារាធេសិ. តេ អញ្ញមញ្ញស្ស សុភាសិតំ សមនុមោទិំសុ.

៤៣៤. អថ នំ សត្ថា អបរភាគេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស មជ្ឈេ និសិន្នោ ថេរំ ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ ¶ , មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ធម្មកថិកានំ យទិទំ បុណ្ណោ’’តិ (អ. និ. ១.១៨៨, ១៩៦) ឯតទគ្គេ ឋបេសិ. សោ បុព្ពកម្មំ សរិត្វា សោមនស្សវសេន បុព្ពចរិតាបទានំ វិភាវេន្តោ អជ្ឈាយកោតិអាទិមាហ. តត្ថ អជ្ឈាយកោតិ អនេកព្រាហ្មណានំ វាចេតា សិក្ខាបេតា. មន្តធរោតិ មន្តានំ ធារេតាតិ អត្ថោ, វេទសង្ខាតស្ស ចតុត្ថវេទស្ស សជ្ឈាយនសវនទានានំ វសេន ធារេតាតិ វុត្តំ ហោតិ. តិណ្ណំ វេទានន្តិ ឥរុវេទយជុវេទសាមវេទសង្ខាតានំ តិណ្ណំ វេទានំ ញាណេន ធារេតព្ពតា ‘‘វេទោ’’តិ លទ្ធនាមេសុ តីសុ វេទគន្ថេសុ បារំ បរិយោសានំ គតោតិ អត្ថោ ¶ . បុរក្ខតោម្ហិ សិស្សេហីតិ មម និច្ចបរិវារភូតេហិ សិស្សេហិ បរិវុតោ អហំ អម្ហិ. ឧបគច្ឆិំ នរុត្តមន្តិ នរានំ ឧត្តមំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិំ, សមីបំ គតោតិ អត្ថោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

៤៣៨. អភិធម្មនយញ្ញូហន្តិ អហំ តទា តស្ស ពុទ្ធស្ស កាលេ អភិធម្មនយកោវិទោតិ អត្ថោ. កថាវត្ថុវិសុទ្ធិយាតិ កថាវត្ថុប្បករណេ វិសុទ្ធិយា ឆេកោ, អប្បិច្ឆសន្តុដ្ឋិកថាទីសុ ទសសុ កថាវត្ថូសុ វា ឆេកោ, តាយ កថាវត្ថុវិសុទ្ធិយា សព្ពេសំ យតិជនានំ បណ្ឌិតានំ វិញ្ញាបេត្វាន ពោធេត្វាន អនាសវោ និក្កិលេសោ វិហរាមិ វាសំ កប្បេមិ.

៤៣៩. ឥតោ បញ្ចសតេ កប្បេតិ ឥតោ បញ្ចពុទ្ធបដិមណ្ឌិតតោ ភទ្ទកប្បតោ បញ្ចសតេ កប្បេ សុប្បកាសកា សុដ្ឋុ បាកដា ចក្ករតនាទិ សត្តហិ រតនេហិ សម្បន្នា ជម្ពុទីបាទិចតុទីបម្ហិ ឥស្សរា បធានា ចតុរោ ចត្តារោ ចក្កវត្តិរាជានោ អហេសុន្តិ អត្ថោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

បុណ្ណមន្តាណិបុត្តត្ថេរអបទានវណ្ណនា សមត្តា.

៣-៦. ឧបាលិត្ថេរអបទានវណ្ណនា

នគរេ ¶ ហំសវតិយាតិអាទិកំ អាយស្មតោ ឧបាលិត្ថេរស្ស អបទានំ. អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយានិ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ វិភវសម្បន្នេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តោ. ឯកទិវសំ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មកថំ សុណន្តោ សត្ថារំ ¶ ឯកំ ភិក្ខុំ វិនយធរានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា សត្ថុ អធិការកម្មំ កត្វា តំ ឋានន្តរំ បត្ថេសិ.

សោ យាវជីវំ កុសលំ កត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ កប្បកគេហេ និព្ពត្តោ. ឧបាលីតិស្ស នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ អនុរុទ្ធាទីនំ ឆន្នំ ខត្តិយានំ បិយសហាយោ ហុត្វា តថាគតេ អនុបិយម្ពវនេ វិហរន្តេ បព្ពជ្ជាយ និក្ខមន្តេហិ ឆហិ ខត្តិយេហិ សទ្ធិំ និក្ខមិត្វា បព្ពជិ. តស្ស បព្ពជ្ជាវិធានំ បាឡិយំ (ចូឡវ. ៣៣០ អាទយោ) អាគតមេវ. សោ បព្ពជិត្វា ឧបសម្បន្នោ ¶ ហុត្វា សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ‘‘មយ្ហំ, ភន្តេ, អរញ្ញវាសំ អនុជានាថា’’តិ អាហ. ‘‘ភិក្ខុ អរញ្ញេ វសន្តស្ស ឯកមេវ ធុរំ វឌ្ឍិស្សតិ, មយ្ហំ បន សន្តិកេ វសន្តស្ស វិបស្សនាធុរញ្ច គន្ថធុរញ្ច បរិបូរេស្សតី’’តិ. សោ សត្ថុ វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. សត្ថាបិ នំ សយមេវ សកលំ វិនយបិដកំ ឧគ្គណ្ហាបេសិ. សោ អបរភាគេ ភារុកច្ឆវត្ថុំ អជ្ជុកវត្ថុំ កុមារកស្សបវត្ថុន្តិ ឥមានិ តីណិ វត្ថូនិ វិនិច្ឆិនិ. សត្ថា ឯកេកស្មិំ វិនិច្ឆយេ សាធុការំ ទត្វា តយោ វិនិច្ឆយេ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា ថេរំ វិនយធរានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ.

៤៤១. ឯវំ សោ ឯតទគ្គដ្ឋានំ បត្វា អត្តនោ បុព្ពកម្មំ សរិត្វា សោមនស្សប្បត្តោ តំ បុព្ពចរិតាបទានំ បកាសេន្តោ នគរេ ហំសវតិយាតិអាទិមាហ. តត្ថ ហំសវតិយាតិ ហំសាវដ្ដអាការេន វតិ បាការបរិក្ខេបោ យស្មិំ នគរេ, តំ នគរំ ហំសវតី. អថ វា អនេកសង្ខា ហំសា តឡាកបោក្ខរណីសរបល្លលាទីសុ និវសន្តា ឥតោ ចិតោ ច វិធាវមានា វសន្តិ ឯត្ថាតិ ហំសវតី, តស្សា ហំសវតិយា. សុជាតោ នាម ព្រាហ្មណោតិ សុដ្ឋុ ជាតោតិ សុជាតោ, ‘‘អក្ខិត្តោ អនុបកុដ្ឋោ’’តិ វចនតោ អគរហិតោ ហុត្វា ជាតោតិ អត្ថោ. អសីតិកោដិនិចយោតិ អសីតិកោដិធនរាសិកោ បហូតធនធញ្ញវា អសង្ខ្យេយ្យធនធញ្ញវា ព្រាហ្មណោ សុជាតោ នាម អហោសិន្តិ សម្ពន្ធោ.

៤៤២. បុនបិ ¶ តស្សេវ មហន្តភាវំ ទស្សេន្តោ អជ្ឈាយកោតិអាទិមាហ. តត្ថ អជ្ឈាយកោតិ បរេសំ វេទត្តយាទិំ វាចេតា. មន្តធរោតិ មន្តា វុច្ចតិ បញ្ញា, អថព្ពនវេទព្យាករណាទិជាននបញ្ញវាតិ អត្ថោ. តិណ្ណំ វេទាន បារគូតិ ឥរុវេទយជុវេទសាមវេទសង្ខាតានំ ¶ តិណ្ណំ វេទានំ បរិយោសានំ បត្តោតិ អត្ថោ. លក្ខណេតិ លក្ខណសត្ថេ, ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធចក្កវត្តិឥត្ថិបុរិសានំ ហត្ថបាទាទីសុ ទិស្សមានលក្ខណបកាសនកគន្ថេ ចាតិ អត្ថោ. ឥតិហាសេតិ ‘‘ឥតិហ អាស ឥតិហ អាសា’’តិ បោរាណកថាប្បកាសកេ គន្ថេ. សធម្មេតិ សកធម្មេ ព្រាហ្មណធម្មេ បារមិំ គតោ បរិយោសានំ កោដិំ គតោ បត្តោតិ អត្ថោ.

៤៤៣. បរិព្ពាជាតិ យេ និគណ្ឋសាវកា, តេ សព្ពេ នានាទិដ្ឋិកា តទា មហិយា បថវីតលេ ចរន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

៤៤៥. យាវ ¶ យត្តកំ កាលំ ជិនោ នុប្បជ្ជតិ, តាវ តត្តកំ កាលំ ពុទ្ធោតិ វចនំ នត្ថីតិ អត្ថោ.

៤៤៦. អច្ចយេន អហោរត្តន្តិ អហោ ច រត្តិ ច អហោរត្តំ, ពហូនំ សំវច្ឆរានំ អតិក្កមេនាតិ អត្ថោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

៤៥៤. មន្តាណិបុត្តោតិ មន្តាណីនាមាយ កប្បកធីតុយា បុត្តោ, មាសបុណ្ណតាយ ទិវសបុណ្ណតាយ បុណ្ណោតិ លទ្ធនាមោតិ អត្ថោ. តស្ស សត្ថុស្ស សាវកោ ហេស្សតិ ភវិស្សតីតិ សម្ពន្ធោ.

៤៥៥. ឯវំ កិត្តយិ សោ ពុទ្ធោតិ សោ បទុមុត្តរោ ភគវា ឯវំ ឥមិនា បការេន សុនន្ទំ សុន្ទរាការេន សោមនស្សទាយកំ កិត្តយិ ព្យាករណមទាសីតិ អត្ថោ. សព្ពំ ជនំ សកលជនសមូហំ សាធុកំ ហាសយន្តោ សោមនស្សំ ករោន្តោ សកំ ពលំ អត្តនោ ពលំ ទស្សយន្តោ បាកដំ ករោន្តោតិ សម្ពន្ធោ.

៤៥៦. តតោ អនន្តរំ អត្តនោ អានុភាវំ អញ្ញាបទេសេន ទស្សេន្តោ កតញ្ជលីតិអាទិមាហ. តទា តស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទតោ បុរិមកាលេ សុនន្ទំ តាបសំ កតញ្ជលិបុដា សព្ពេ ជនា នមស្សន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ពុទ្ធេ ការំ ករិត្វានាតិ ឯវំ សោ សព្ពជនបូជិតោបិ សមានោ ‘‘បូជិតោម្ហី’’តិ មានំ អកត្វា ¶ ពុទ្ធសាសនេ អធិកំ កិច្ចំ កត្វា អត្តនោ គតិំ ជាតិំ សោធេសិ បរិសុទ្ធមកាសីតិ អត្ថោ.

៤៥៧. សុត្វាន មុនិនោ វចន្តិ តស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស វាចំ, គាថាពន្ធសុខត្ថំ អា-ការស្ស រស្សំ កត្វា ‘‘វច’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘អនាគតម្ហិ អទ្ធានេ គោតមោ នាម នាមេន សត្ថា លោកេ ភវិស្សតី’’តិ ឥមំ មុនិនោ វចនំ សុត្វា យថា យេន បការេន គោតមំ ភគវន្តំ បស្សាមិ, តថា តេន បការេន ការំ អធិកកិច្ចំ បុញ្ញសម្ភារំ កស្សាមិ ករិស្សាមីតិ មេ មយ្ហំ សង្កប្បោ ចេតនាមនសិការោ អហុ អហោសីតិ សម្ពន្ធោ.

៤៥៨. ឯវាហំ ចិន្តយិត្វានាតិ ‘‘អហំ ការំ ករិស្សាមី’’តិ ឯវំ ចិន្តេត្វា. កិរិយំ ចិន្តយិំ មមាតិ ‘‘មយា កីទិសំ បុញ្ញំ កត្តព្ពំ នុ ខោ’’តិ កិរិយំ កត្តព្ពកិច្ចំ ចិន្តយិន្តិ អត្ថោ. ក្យាហំ កម្មំ អាចរាមីតិ អហំ ¶ កីទិសំ បុញ្ញកម្មំ អាចរាមិ បូរេមិ នុ ខោតិ ¶ អត្ថោ. បុញ្ញក្ខេត្តេ អនុត្តរេតិ ឧត្តរវិរហិតេ សកលបុញ្ញស្ស ភាជនភូតេ រតនត្តយេតិ អត្ថោ.

៤៥៩. អយញ្ច បាឋិកោ ភិក្ខូតិ អយំ ភិក្ខុ សរភញ្ញវសេន គន្ថបាឋបឋនតោ វាចនតោ ‘‘បាឋិកោ’’តិ លទ្ធនាមោ ភិក្ខុ. ពុទ្ធសាសនេ សព្ពេសំ បាឋីនំ បាឋកវាចកានំ អន្តរេ វិនយេ ច អគ្គនិក្ខិត្តោ អគ្គោ ឥតិ ឋបិតោ. តំ ឋានំ តេន ភិក្ខុនា បត្តដ្ឋានន្តរំ អហំ បត្ថយេ បត្ថេមីតិ អត្ថោ.

៤៦០. តតោ បរំ អត្តនោ បុញ្ញករណូបាយំ ទស្សេន្តោ ឥទំ មេ អមិតំ ភោគន្តិអាទិមាហ. មេ មយ្ហំ អមិតំ បមាណវិរហិតំ ភោគរាសិំ អក្ខោភំ ខោភេតុំ អសក្កុណេយ្យំ សាគរូបមំ សាគរសទិសំ តេន ភោគេន តាទិសេន ធនេន ពុទ្ធស្ស អារាមំ មាបយេតិ សម្ពន្ធោ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

៤៧៤. ភិក្ខុសង្ឃេ និសីទិត្វា សម្ពុទ្ធោ តេន សុដ្ឋុ មាបិតំ ការិតំ សង្ឃារាមំ បដិគ្គហេត្វា តស្សារាមស្សានិសំសទីបកំ ឥទំ វចនំ អព្រវិ កថេសីតិ សម្ពន្ធោ.

៤៧៥. កថំ? យោ សោតិ យោ សង្ឃារាមទាយកោ តាបសោ សុមាបិតំ កុដិលេណមណ្ឌបបាសាទហម្មិយបាការាទិនា សុដ្ឋុ សជ្ជិតំ សង្ឃារាមំ ពុទ្ធស្ស បាទាសិ ប-ការេន សោមនស្សសម្បយុត្តចិត្តេន ¶ អទាសិ. តមហំ កិត្តយិស្សាមីតិ តំ តាបសំ អហំ បាកដំ ករិស្សាមិ, ឧត្តានិំ ករិស្សាមីតិ អត្ថោ. សុណាថ មម ភាសតោតិ ភាសន្តស្ស មយ្ហំ វចនំ សុណាថ, ឱហិតសោតា អវិក្ខិត្តចិត្តា មនសិ ករោថាតិ អត្ថោ.

៤៧៦. តេន ទិន្នារាមស្ស ផលំ ទស្សេន្តោ ហត្ថី អស្សា រថា បត្តីតិអាទិមាហ. តំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

៤៧៧. សង្ឃារាមស្សិទំ ផលន្តិ ឥទំ អាយតិំ អនុភវិតព្ពសម្បត្តិសង្ខាតំ ឥដ្ឋផលំ សង្ឃារាមទានស្ស ផលំ វិបាកន្តិ អត្ថោ.

៤៧៨. ឆឡាសីតិសហស្សានីតិ ¶ ឆសហស្សានិ អសីតិសហស្សានិ សមលង្កតា សុដ្ឋុ អលង្កតា សជ្ជិតា នារិយោ ឥត្ថិយោ វិចិត្តវត្ថាភរណាតិ វិចិត្តេហិ អនេករូបេហិ វត្ថេហិ អាភរណេហិ ច សមន្នាគតា. អាមុត្តមណិកុណ្ឌលាតិ ឱលម្ពិតមុត្តាហារមណិកញ្ចិតកណ្ណាតិ អត្ថោ.

៤៧៩. តាសំ ឥត្ថីនំ រូបសោភាតិសយំ វណ្ណេន្តោ អាឡារបម្ហាតិអាទិមាហ. តត្ថ អាឡារានិ មហន្តានិ អក្ខីនិ មណិគុឡសទិសានិ យាសំ ឥត្ថីនំ តា អាឡារបម្ហា ភមរានមិវ មន្ទលោចនាតិ អត្ថោ. ហសុលា ហាសបកតិ, លីលាវិលាសាតិ អត្ថោ. សុសញ្ញាតិ សុន្ទរសញ្ញិតព្ពសរីរាវយវា. តនុមជ្ឈិមាតិ ខុទ្ទកឧទរបទេសា. សេសំ ឧត្តានមេវ.

៤៨៤. តស្ស ¶ ធម្មេសុ ទាយាទោតិ តស្ស គោតមស្ស ភគវតោ ធម្មេសុ ទាយាទោ ធម្មកោដ្ឋាសភាគី. ឱរសោតិ ឧរសិ ជាតោ, សិថិលធនិតាទិទសវិធព្យញ្ជនពុទ្ធិសម្បន្នំ កណ្ឋតាលុឱដ្ឋាទិបញ្ចដ្ឋានេ ឃដ្ដេត្វា ទេសិតធម្មំ សុត្វា សោតាបត្តិមគ្គាទិមគ្គបដិបាដិយា សព្ពកិលេសេ ខេបេត្វា អរហត្តេ ឋិតភាវេន ឧរសិ ជាតបុត្តោតិ អត្ថោ. ធម្មនិម្មិតោតិ ធម្មេន សមេន អទណ្ឌេន អសត្ថេន និម្មិតោ បាកដោ ភវិស្សសីតិ អត្ថោ. ឧបាលិ នាម នាមេនាតិ កិញ្ចាបិ សោ មាតុ នាមេន មន្តាណិបុត្តនាមោ, អនុរុទ្ធាទីហិ បន សហ គន្ត្វា បព្ពជិតត្តា ខត្តិយានំ ឧបសមីបេ អល្លីនោ យុត្តោ កាយចិត្តេហិ សមង្គីភូតោតិ ឧបាលីតិ នាមេន សត្ថុ សាវកោ ហេស្សតិ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ.

៤៨៥. វិនយេ បារមិំ បត្វាតិ វិនយបិដកេ កោដិំ បរិយោសានំ បត្វា បាបុណិត្វា. ឋានាដ្ឋានេ ច កោវិទោតិ ការណាការណេ ច ទក្ខោ ឆេកោតិ អត្ថោ. ជិនសាសនំ ធារេន្តោតិ ជិនេន ¶ វុត្តានុសាសនិំ ជិនស្ស បិដកត្តយំ វាចនសវនចិន្តនធារណាទិវសេន ធារេន្តោ, សល្លក្ខេន្តោតិ អត្ថោ. វិហរិស្សតិនាសវោតិ និក្កិលេសោ ចតូហិ ឥរិយាបថេហិ អបរិបតន្តំ អត្តភាវំ ហរិស្សតិ បវត្តេស្សតីតិ អត្ថោ.

៤៨៧. អបរិមេយ្យុបាទាយាតិ ¶ អនេកសតសហស្សេ អាទិំ កត្វា. បត្ថេមិ តវ សាសនន្តិ ‘‘គោតមស្ស ភគវតោ សាសនេ វិនយធរានំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ តុយ្ហំ សាសនំ បត្ថេមិ ឥច្ឆាមីតិ អត្ថោ. សោ មេ អត្ថោតិ សោ ឯតទគ្គដ្ឋានន្តរសង្ខាតោ អត្ថោ មេ មយា អនុប្បត្តោតិ អត្ថោ. សព្ពសំយោជនក្ខយោតិ សព្ពេសំ សំយោជនានំ ខយោ មយា អនុប្បត្តោតិ សម្ពន្ធោ, និព្ពានំ អធិគតន្តិ អត្ថោ.

៤៨៨. រាជទណ្ឌេន តជ្ជិតោ បីឡិតោ សូលាវុតោ សូលេ អាវុតោ អាវុណិតោ បោសោ បុរិសោ សូលេ សាតំ មធុរសុខំ អវិន្ទន្តោ នានុភវន្តោ បរិមុត្តិំវ បរិមោចនមេវ ឥច្ឆតិ យថាតិ សម្ពន្ធោ.

៤៨៩-៩០. មហាវីរ វីរានមន្តរេ វីរុត្តម អហំ ភវទណ្ឌេន ជាតិទណ្ឌេន, តជ្ជិតោ បីឡិតោ កម្មសូលាវុតោ កុសលាកុសលកម្មសូលស្មិំ អាវុតោ សន្តោ សំវិជ្ជមានោ, បិបាសាវេទនាយ បិបាសាតុរភាវេន អដ្ដិតោ អភិភូតោ ទុក្ខាបិតោ ភវេ សាតំ សំសារេ មធុរំ សុខំ ន វិន្ទាមិ ន លភាមិ. រាគគ្គិទោសគ្គិមោហគ្គិសង្ខាតេហិ, នរកគ្គិកប្បុដ្ឋានគ្គិទុក្ខគ្គិសង្ខាតេហិ វា តីហិ អគ្គីហិ ឌយ្ហន្តោ បរិមុត្តិំ បរិមុច្ចនុបាយំ គវេសាមិ បរិយេសាមិ តថេវាតិ សម្ពន្ធោ. យថា រាជទណ្ឌំ ឥតោ គតោ បត្តោ បរិមុត្តិំ គវេសតិ, តថា អហំ ភវទណ្ឌប្បត្តោ បរិមុត្តិំ គវេសាមីតិ សម្ពន្ធោ.

៤៩១-២. បុន សំសារតោ មោចនំ ឧបមោបមេយ្យវសេន ទស្សេន្តោ យថា ¶ វិសាទោតិអាទិមាហ. តត្ថ វិសេន សប្បវិសេន អា សមន្តតោ ទំសីយិត្ថ ទដ្ឋោ ហោតីតិ វិសាទោ, សប្បទដ្ឋោតិ អត្ថោ. អថ វា វិសំ ហលាហលវិសំ អទតិ គិលតីតិ វិសាទោ, វិសខាទកោតិ អត្ថោ. យោ បុរិសោ វិសាទោ, តេន តាទិសេន វិសេន បរិបីឡិតោ, តស្ស វិសស្ស វិឃាតាយ វិនាសាយ ឧបាយនំ ឧបាយភូតំ អគទំ ឱសធំ គវេសេយ្យ បរិយេសេយ្យ, តំ គវេសមានោ វិសឃាតកំ វិសនាសកំ អគទំ ឱសធំ បស្សេយ្យ ទក្ខេយ្យ. សោ តំ អត្តនោ ទិដ្ឋំ ឱសធំ បិវិត្វា វិសម្ហា វិសតោ បរិមុត្តិយា បរិមោចនការណា សុខី អស្ស ភវេយ្យ យថាតិ សម្ពន្ធោ.

៤៩៣. តថេវាហន្តិ ¶ យថា យេន បការេន សោ នរោ វិសហតោ, សវិសេន សប្បេន ទដ្ឋោ វិសខាទកោ ¶ វា ឱសធំ បិវិត្វា សុខី ភវេយ្យ, តថេវ តេន បការេន អហំ អវិជ្ជាយ មោហេន សំ សុដ្ឋុ បីឡិតោ. សទ្ធម្មាគទមេសហន្តិ អហំ សទ្ធម្មសង្ខាតំ ឱសធំ ឯសំ បរិយេសន្តោតិ អត្ថោ.

៤៩៤-៥. ធម្មាគទំ គវេសន្តោតិ សំសារទុក្ខវិសស្ស វិនាសាយ ធម្មោសធំ គវេសន្តោ. អទ្ទក្ខិំ សក្យសាសនន្តិ សក្យវំសបភវស្ស គោតមស្ស សាសនំ សទ្ទក្ខិន្តិ អត្ថោ. អគ្គំ សព្ពោសធានំ តន្តិ សព្ពេសំ ឱសធានំ អន្តរេ តំ សក្យសាសនសង្ខាតំ ធម្មោសធំ អគ្គំ ឧត្តមន្តិ អត្ថោ. សព្ពសល្លវិនោទនន្តិ រាគសល្លាទីនំ សព្ពេសំ សល្លានំ វិនោទនំ វូបសមករំ ធម្មោសធំ ធម្មសង្ខាតំ ឱសធំ បិវិត្វា សព្ពំ វិសំ សកលសំសារទុក្ខវិសំ សមូហនិំ នាសេសិន្តិ សម្ពន្ធោ. អជរាមរន្តិ តំ ទុក្ខវិសំ សមូហនិត្វា អជរំ ជរាវិរហិតំ អមរំ មរណវិរហិតំ សីតិភាវំ រាគបរិឡាហាទិវិរហិតត្តា សីតលភូតំ និព្ពានំ អហំ ផស្សយិំ បច្ចក្ខមកាសិន្តិ សម្ពន្ធោ.

៤៩៦. បុន កិលេសតមស្ស ឧបមំ ទស្សេន្តោ យថា ភូតដ្ដិតោតិអាទិមាហ. តត្ថ យថា យេន បការេន ភូតដ្ដិតោ ភូតេន យក្ខេន អដ្ដិតោ បីឡិតោ បោសោ បុរិសោ ភូតគ្គាហេន យក្ខគ្គាហេន បីឡិតោ ទុក្ខិតោ ភូតស្មា យក្ខគ្គាហតោ បរិមុត្តិយា មោចនត្ថាយ ភូតវេជ្ជំ គវេសេយ្យ.

៤៩៧. តំ គវេសមានោ ច ភូតវិជ្ជាយ សុដ្ឋុ កោវិទំ ឆេកំ ភូតវេជ្ជំ បស្សេយ្យ, សោ ភូតវេជ្ជោ តស្ស យក្ខគ្គហិតស្ស បុរិសស្ស អាវេសភូតំ វិហនេ វិនាសេយ្យ, សមូលញ្ច មូលេន សហ អាយតិំ អនាសេវកំ កត្វា វិនាសយេ វិទ្ធំសេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ.

៤៩៨. មហាវីរ វីរុត្តម តមគ្គាហេន កិលេសន្ធការគ្គាហេន បីឡិតោ អហំ តថេវ តេន បការេនេវ តមតោ កិលេសន្ធការតោ បរិមុត្តិយា មោចនត្ថាយ ញាណាលោកំ បញ្ញាអាលោកំ គវេសាមីតិ សម្ពន្ធោ.

៤៩៩. អថ ¶ ¶ តទនន្តរំ កិលេសតមសោធនំ កិលេសន្ធការនាសកំ សក្យមុនិំ អទ្ទសន្តិ អត្ថោ. សោ សក្យមុនិ មេ មយ្ហំ តមំ អន្ធការំ កិលេសតិមិរំ ភូតវេជ្ជោវ ភូតកំ យក្ខគ្គហិតំ ឥវ វិនោទេសិ ទូរី អកាសីតិ សម្ពន្ធោ.

៥០០. សោ អហំ ឯវំ វិមុត្តោ សំសារសោតំ សំសារបវាហំ សំ សុដ្ឋុ ឆិន្ទិំ ឆេទេសិំ, តណ្ហាសោតំ តណ្ហាមហោឃំ និវារយិំ និរវសេសំ អប្បវត្តិំ អកាសិន្តិ អត្ថោ. ភវំ ឧគ្ឃាដយិំ សព្ពន្តិ ¶ កាមភវាទិកំ សព្ពំ នវភវំ ឧគ្ឃាដយិំ វិនាសេសិន្តិ អត្ថោ. មូលតោ វិនាសេន្តោ ភូតវេជ្ជោ ឥវ មូលតោ ឧគ្ឃាដយិន្តិ សម្ពន្ធោ.

៥០១. តតោ និព្ពានបរិយេសនាយ ឧបមំ ទស្សេន្តោ យថាតិអាទិមាហ. តត្ថ គរុំ ភារិយំ នាគំ គិលតីតិ គរុឡោ. គរុំ វា នាគំ លាតិ អាទទាតីតិ គរុឡោ, គរុឡរាជា. អត្តនោ ភក្ខំ សកគោចរំ បន្នគំ បការេន បរហត្ថំ ន គច្ឆតីតិ បន្នគោតិ លទ្ធនាមំ នាគំ គហណត្ថាយ ឱបតតិ អវបតតិ, សមន្តា សមន្តតោ យោជនសតំ សតយោជនប្បមាណំ មហាសរំ មហាសមុទ្ទំ អត្តនោ បក្ខវាតេហិ វិក្ខោភេតិ អាលោឡេតិ យថាតិ សម្ពន្ធោ.

៥០២. សោ សុបណ្ណោ វិហង្គមោ វេហាសគមនសីលោ បន្នគំ នាមំ គហេត្វា អធោសីសំ ឱលម្ពេត្វា វិហេឋយំ តត្ថ តត្ថ វិវិធេន ហេឋនេន ហេឋេន្តោ អាទាយ ទឡ្ហំ គហេត្វា យេន កាមំ យត្ថ គន្តុកាមោ, តត្ថ បក្កមតិ គច្ឆតីតិ សម្ពន្ធោ.

៥០៣. ភន្តេ មហាវីរ, យថា គរុឡោ ពលី ពលវា បន្នគំ គហេត្វា បក្កមតិ, តថា ឯវ អហំ អសង្ខតំ បច្ចយេហិ អកតំ និព្ពានំ គវេសន្តោ បដិបត្តិបូរណវសេន បរិយេសន្តោ ទោសេ សកលទិយឌ្ឍកិលេសសហស្សេ វិក្ខាលយិំ វិសេសេន សមុច្ឆេទប្បហានេន សោធេសិំ អហន្តិ សម្ពន្ធោ.

៥០៤. យថា គរុឡោ បន្នគំ គហេត្វា ភុញ្ជិត្វា វិហរតិ, តថា អហំ ធម្មវរំ ឧត្តមធម្មំ ទិដ្ឋោ បស្សន្តោ ឯតំ សន្តិបទំ និព្ពានបទំ អនុត្តរំ ឧត្តរវិរហិតំ មគ្គផលេហិ អាទាយ គហេត្វា វឡញ្ជេត្វា វិហរាមីតិ សម្ពន្ធោ.

៥០៥. ឥទានិ ¶ និព្ពានស្ស ទុល្លភភាវំ ទស្សេន្តោ អាសាវតី នាម លតាតិអាទិមាហ. តត្ថ សព្ពេសំ ទេវានំ អាសា ឥច្ឆា ឯតិស្សំ លតាយំ អត្ថីតិ អាសាវតី នាម លតា, ចិត្តលតាវនេ អនេកវិចិត្តាហិ លតាហិ គហនីភូតេ វនេ ឧយ្យានេ ជាតា និព្ពត្តាតិ អត្ថោ. តស្សា លតាយ វស្សសហស្សេន វស្សសហស្សច្ចយេន ឯកំ ផលំ និព្ពត្តតេ ឯកំ ផលំ គណ្ហាតិ.

៥០៦. តំ ទេវាតិ តំ អាសាវតិំ លតំ តាវ ទូរផលំ តត្តកំ ចិរកាលំ អតិក្កមិត្វា ផលំ គណ្ហន្តំ សំវិជ្ជមានំ ¶ ទេវា តាវតិំសទេវតា បយិរុបាសន្តិ ភជន្តិ, សា អាសាវតី នាម លតុត្តមា លតានំ អន្តរេ ឧត្តមលតា ឯវំ ទេវានំ បិយា អហោសីតិ សម្ពន្ធោ.

៥០៧. សតសហស្សុបាទាយាតិ ¶ សតសហស្សសំវច្ឆរំ អាទិំ កត្វា. តាហំ បរិចរេ មុនីតិ មោនំ វុច្ចតិ ញាណំ, ភន្តេ, មុនិ ញាណវន្ត សព្ពញ្ញុ, អហំ តំ ភគវន្តំ បរិចរេ បយិរុបាសាមិ. សាយំបាតំ នមស្សាមីតិ សាយន្ហសមយញ្ច បុព្ពណ្ហសមយញ្ចាតិ ទ្វិក្ខត្តុំ នមស្សាមិ បណាមំ ករោមិ. យថា ទេវា តាវតិំសា ទេវា វិយ អាសាវតីលតំ សាយំបាតញ្ច បយិរុបាសន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

៥០៨. អវញ្ឈា បារិចរិយាតិ យស្មា ពុទ្ធទស្សនហេតុ និព្ពានប្បត្តិ អហោសិ, តស្មា ពុទ្ធបារិចរិយា វត្តបដិបត្តិកិរិយា អវញ្ឈា អតុច្ឆា នមស្សនា បណាមកិរិយា ច អមោឃា អតុច្ឆា. តថា ហិ ទូរាគតំ ទូរតោ សំសារទ្ធានតោ អាគតម្បិ, សន្តំ សំវិជ្ជមានំ ខណោយំ អយំ ពុទ្ធុប្បាទក្ខណោ ន វិរាធយិ នាតិក្កមិ, មំ អតិក្កមិត្វា ន គតោតិ អត្ថោ.

៥០៩. ពុទ្ធទស្សនហេតុ និព្ពានប្បត្តោ អហំ អាយតិំ ឧប្បជ្ជនកភវេ មម បដិសន្ធិំ វិចិនន្តោ ឧបបរិក្ខន្តោ ន បស្សាមីតិ សម្ពន្ធោ. និរូបធិ ខន្ធូបធិកិលេសូបធីហិ វិរហិតោ វិប្បមុត្តោ សព្ពកិលេសេហិ វិនាភូតោ ឧបសន្តោ កិលេសបរិឡាហាភាវេន សន្តមានសោ ចរាមិ អហន្តិ សម្ពន្ធោ.

៥១០. បុន អត្តនោ ពុទ្ធទស្សនាយ ឧបមំ ទស្សេន្តោ យថាបិ បទុមំ នាមាតិអាទិមាហ. សូរិយរំសេន សូរិយរំសិសម្ផស្សេន យថា បទុមំ នាម ¶ អបិ បុប្ផតិ វិកសតិ មហាវីរ វីរុត្តម អហំ តថា ឯវ ពុទ្ធរំសេន ពុទ្ធេន ភគវតា ទេសិតធម្មរំសិប្បភាវេន បុប្ផិតោតិ អត្ថោ.

៥១១-១២. បុន ពុទ្ធទស្សនេន និព្ពានទស្សនំ ទីបេន្តោ យថា ពលាកាតិអាទិមាហ. តត្ថ ពលាកយោនិម្ហិ ពលាកជាតិយំ សទា សព្ពស្មិំ កាលេ បុមា បុរិសោ យថា ន វិជ្ជតិ. បុមេ អវិជ្ជមានេ កថំ ពលាកានំ គព្ភគ្គហណំ ហោតីតិ ចេ? មេឃេសុ គជ្ជមានេសុ សទ្ទំ ករោន្តេសុ មេឃគជ្ជនំ សុត្វា តា ពលាកិនិយោ សទា សព្ពកាលេ គព្ភំ គណ្ហន្តិ អណ្ឌំ ធារេន្តីតិ អត្ថោ. យាវ យត្តកំ កាលំ មេឃោ ន គជ្ជតិ មេឃោ សទ្ទំ ន ករោតិ, តាវ តត្តកំ កាលំ ចិរំ ចិរកាលេន គព្ភំ អណ្ឌំ ធារេន្តិ. យទា យស្មិំ កាលេ មេឃោ បវស្សតិ បការេន គជ្ជិត្វា វស្សតិ វុដ្ឋិធារំ បគ្ឃរតិ, តទា តស្មិំ កាលេ ភារតោ គព្ភធារណតោ បរិមុច្ចន្តិ អណ្ឌំ បាតេន្តីតិ អត្ថោ.

៥១៣. តតោ បរំ ឧបមេយ្យសម្បទំ ទស្សេន្តោ បទុមុត្តរពុទ្ធស្សាតិអាទិមាហ. បទុមុត្តរស្ស ពុទ្ធស្ស ធម្មមេឃេន វោហារបរមត្ថទេសនាសង្ខាតមេឃេន គជ្ជតោ គជ្ជន្តស្ស ទេសេន្តស្ស ¶ ធម្មមេឃស្ស សទ្ទេន ¶ ឃោសានុសារេន អហំ តទា ធម្មគព្ភំ វិវដ្ដូបនិស្សយំ ទានសីលាទិបុញ្ញសម្ភារគព្ភំ អគណ្ហិំ គហេសិំ តថាតិ សម្ពន្ធោ.

៥១៤. សតសហស្សុបាទាយ កប្បសតសហស្សំ អាទិំ កត្វា បុញ្ញគព្ភំ ទានសីលាទិបុញ្ញសម្ភារំ អហំ ធរេមិ បូរេមិ. យាវ ធម្មមេឃោ ធម្មទេសនា ន គជ្ជតិ ពុទ្ធេន ន ទេសីយតិ, តាវ អហំ ភារតោ សំសារគព្ភភារតោ នប្បមុច្ចាមិ ន មោចេមិ ន វិសុំ ភវាមីតិ សម្ពន្ធោ.

៥១៥. ភន្តេ, សក្យមុនិ សក្យវំសប្បភវ យទា យស្មិំ កាលេ សុទ្ធោទនមហារាជស្ស តវ បិតុ រម្មេ រមណីយេ កបិលវត្ថវេ កបិលវត្ថុនាមកេ នគរេ តុវំ ធម្មមេឃេន គជ្ជតិ ឃោសេតិ, តទា តស្មិំ កាលេ អហំ ភារតោ សំសារគព្ភភារតោ បរិមុច្ចិំ មុត្តោ អហោសិន្តិ សម្ពន្ធោ.

៥១៦. តតោ បរំ អត្តនា អធិគតេ មគ្គផលេ ទស្សេន្តោ សុញ្ញតន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អត្តអត្តនិយាទីនំ អភាវតោ សុញ្ញតំ វិមោក្ខញ្ច រាគទោសមោហសព្ពកិលេសនិមិត្តានំ អភាវតោ, អនិមិត្តំ វិមោក្ខញ្ច ¶ តណ្ហាបណិធិស្ស អភាវតោ, អប្បណិហិតំ វិមោក្ខញ្ច អរិយមគ្គំ អធិគញ្ឆិំ ភាវេសិន្តិ សម្ពន្ធោ. ចតុរោ ច ផលេ សព្ពេតិ ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ សព្ពានិ សច្ឆិ អកាសិន្តិ អត្ថោ. ធម្មេវំ វិជដយិំ អហន្តិ អហំ ឯវំ សព្ពធម្មេ ជដំ គហនំ វិជដយិំ វិទ្ធំសេសិន្តិ អត្ថោ.

ទុតិយភាណវារវណ្ណនា សមត្តា.

៥១៧. តតោ បរំ អត្តនា អធិគតវិសេសមេវ ទស្សេន្តោ អបរិមេយ្យុបាទាយាតិអាទិមាហ. តត្ថ ន បរិមេយ្យោតិ អបរិមេយ្យោ, សំវច្ឆរគណនវសេន បមេតុំ សង្ខាតុំ អសក្កុណេយ្យោតិ អត្ថោ. តំ អបរិមេយ្យំ កប្បំ ឧបាទាយ អាទិំ កត្វា តវ សាសនំ តុយ្ហំ សាសនំ ‘‘អនាគតេ គោតមស្ស ភគវតោ សាសនេ វិនយធរានំ អគ្គោ ភវេយ្យ’’ន្តិ ឯវំ បត្ថេមិ. អតីតត្ថេ វត្តមានវចនំ, បត្ថេសិន្តិ អត្ថោ. សោ មេ អត្ថោតិ សោ បត្ថនាសង្ខាតោ អត្ថោ មេ មយា អនុប្បត្តោ និប្ផាទិតោតិ អត្ថោ. អនុត្តរំ សន្តិបទំ និព្ពានំ អនុប្បត្តំ អធិគតន្តិ សម្ពន្ធោ.

៥១៨. សោ អហំ អធិគតត្តា វិនយេ វិនយបិដកេ បារមិំ បត្តោ បរិយោសានប្បត្តោ. យថាបិ បាឋិកោ ឥសីតិ យថា បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ សាសនេ វិនយធរានំ អគ្គោ ឥសិ ភិក្ខុ បាឋិកោ បាកដោ ¶ អហោសិ, តថេវាហន្តិ អត្ថោ. ន មេ សមសមោ អត្ថីតិ វិនយធារិតាយ ¶ មេ មយា សមសមោ សមានោ អញ្ញោ ន អត្ថីតិ អត្ថោ. សាសនំ ឱវាទានុសាសនីសង្ខាតំ សាសនំ ធារេមិ បូរេមីតិ អត្ថោ.

៥១៩. បុនបិ អត្តនោ វិសេសំ ទស្សេន្តោ វិនយេ ខន្ធកេ ចាបីតិអាទិមាហ. តត្ថ វិនយេតិ ឧភតោវិភង្គេ. ខន្ធកេតិ មហាវគ្គចូឡវគ្គេ. តិកច្ឆេទេ ចាតិ តិកសង្ឃាទិសេសតិកបាចិត្តិយាទិកេ ច. បញ្ចមេតិ បរិវារេ ច. ឯត្ថ ឯតស្មិំ សកលេ វិនយបិដកេ មយ្ហំ វិមតិ ទ្វេឡ្ហកំ នត្ថិ ន សំវិជ្ជតិ. អក្ខរេតិ វិនយបិដកបរិយាបន្នេ អ-ការាទិកេ អក្ខរេ. ព្យញ្ជនេតិ ក-ការាទិកេ ព្យញ្ជនេ វា មេ វិមតិ សំសយោ នត្ថីតិ សម្ពន្ធោ.

៥២០. និគ្គហេ ¶ បដិកម្មេ ចាតិ បាបភិក្ខូនំ និគ្គហេ ច សាបត្តិកានំ ភិក្ខូនំ បរិវាសទានាទិកេ បដិកម្មេ ច ឋានាដ្ឋានេ ច ការណេ ច អការណេ ច កោវិទោ ឆេកោតិ អត្ថោ. ឱសារណេ ច តជ្ជនីយាទិកម្មស្ស បដិប្បស្សទ្ធិវសេន ឱសារណេ បវេសនេ ច. វុដ្ឋាបនេ ច អាបត្តិតោ វុដ្ឋាបនេ និរាបត្តិករណេ ច ឆេកោតិ សម្ពន្ធោ. សព្ពត្ថ បារមិំ គតោតិ សព្ពស្មិំ វិនយកម្មេ បរិយោសានំ បត្តោ, ទក្ខោ ឆេកោតិ អត្ថោ.

៥២១. វិនយេ ខន្ធកេ ចាបីតិ វុត្តប្បការេ វិនយេ ច ខន្ធកេ ច, បទំ សុត្តបទំ និក្ខិបិត្វា បដ្ឋបេត្វា. ឧភតោ វិនិវេឋេត្វាតិ វិនយតោ ខន្ធកតោ ចាតិ ឧភយតោ និព្ពត្តេត្វា វិជដេត្វា នយំ អាហរិត្វា. រសតោតិ កិច្ចតោ. ឱសរេយ្យំ ឱសារណំ ករោមីតិ អត្ថោ.

៥២២. និរុត្តិយា ច កុសលោតិ ‘‘រុក្ខោ បដោ កុម្ភោ មាលា ចិត្ត’’ន្តិអាទីសុ វោហារេសុ ឆេកោ. អត្ថានត្ថេ ច កោវិទោតិ អត្ថេ វឌ្ឍិយំ អនត្ថេ ហានិយញ្ច កោវិទោ ទក្ខោតិ អត្ថោ. អនញ្ញាតំ មយា នត្ថីតិ វិនយបិដកេ សកលេ វា បិដកត្តយេ មយា អនញ្ញាតំ អវិទិតំ អបាកដំ កិញ្ចិ នត្ថីតិ អត្ថោ. ឯកគ្គោ សត្ថុ សាសនេតិ ពុទ្ធសាសនេ អហមេវ ឯកោ វិនយធរានំ អគ្គោ សេដ្ឋោ ឧត្តមោតិ អត្ថោ.

៥២៣. រូបទក្ខេ អហំ អជ្ជាតិ អជ្ជ ឯតរហិ កាលេ សក្យបុត្តស្ស ភគវតោ សាសនេ បាវចនេ អហំ រូបទក្ខេ រូបទស្សនេ វិនយវិនិច្ឆយទស្សនេ សព្ពំ កង្ខំ សកលំ សំសយំ វិនោទេមិ វិនាសេមីតិ សម្ពន្ធោ. ឆិន្ទាមិ សព្ពសំសយន្តិ ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហមតីតមទ្ធាន’’ន្តិអាទិកំ (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០; មហានិ. ១៧៤) ¶ កាលត្តយំ អារព្ភ ឧប្បន្នំ សព្ពំ សោឡសវិធំ កង្ខំ ឆិន្ទាមិ វូបសមេមិ សព្ពសោ វិទ្ធំសេមីតិ អត្ថោ.

៥២៤. បទំ អនុបទញ្ចាបីតិ បទំ បុព្ពបទញ្ច អនុបទំ បរបទញ្ច អក្ខរំ ឯកេកមក្ខរញ្ច ព្យញ្ជនំ សិថិលធនិតាទិទសវិធំ ¶ ព្យញ្ជនវិធានញ្ច. និទានេតិ តេន សមយេនាតិអាទិកេ និទានេ ច. បរិយោសានេតិ និគមនេ. សព្ពត្ថ កោវិទោតិ សព្ពេសុ ឆសុ ឋានេសុ ឆេកោតិ អត្ថោ.

៥២៥. តតោ ¶ បរំ ភគវតោយេវ គុណេ បកាសេន្តោ យថាបិ រាជា ពលវាតិអាទិមាហ. តត្ថ យថា ពលវា ថាមពលសម្បន្នោ សេនាពលសម្បន្នោ វា រាជា, បរំ បរេសំ បដិរាជូនំ សេនំ និគ្គណ្ហិត្វា និស្សេសតោ គហេត្វា បលាបេត្វា វា, តបេ តបេយ្យ សន្តបេយ្យ ទុក្ខាបេយ្យ. វិជិនិត្វាន សង្គាមន្តិ សង្គាមំ បរសេនាយ សមាគមំ យុទ្ធំ វិជិនិត្វា វិសេសេន ជិនិត្វា ជយំ បត្វា. នគរំ តត្ថ មាបយេតិ តត្ថ តស្មិំ វិជិតដ្ឋានេ នគរំ បាសាទហម្មិយាទិវិភូសិតំ វសនដ្ឋានំ មាបយេ ការាបេយ្យាតិ អត្ថោ.

៥២៦. បាការំ បរិខញ្ចាបីតិ តត្ថ មាបិតនគរេ បាការំ សុធាធវលឥដ្ឋកាមយបាការញ្ច ការយេតិ សម្ពន្ធោ. បរិខញ្ចាបិ កទ្ទមបរិខំ, ឧទកបរិខំ, សុក្ខបរិខញ្ច អបិ ការយេ. ឯសិកំ ទ្វារកោដ្ឋកន្តិ នគរសោភនត្ថំ ឧស្សាបិតឯសិកាថម្ភញ្ច មហន្តំ កោដ្ឋកញ្ច ចតុភូមកាទិទ្វារកោដ្ឋកញ្ច ការយេ. អដ្ដាលកេ ច វិវិធេតិ ចតុភូមកាទិភេទេ អតិឧច្ចអដ្ដាលកេ ច វិវិធេ នានប្បការកេ ពហូ ការយេ ការាបេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ.

៥២៧. សិង្ឃាដកំ ចច្ចរញ្ចាតិ ន កេវលំ បាការាទយោ ការយេ, សិង្ឃាដកំ ចតុមគ្គសន្ធិញ្ច ចច្ចរំ អន្តរាវីថិញ្ច ការយេតិ សម្ពន្ធោ. សុវិភត្តន្តរាបណន្តិ សុដ្ឋុ វិភត្តំ វិភាគតោ កោដ្ឋាសវន្តំ អន្តរាបណំ អនេកាបណសហស្សំ ការាបេយ្យាតិ អត្ថោ. ការយេយ្យ សភំ តត្ថាតិ តស្មិំ មាបិតនគរេ សភំ ធម្មាធិករណសាលំ ការយេ. អត្ថានត្ថវិនិច្ឆយំ វឌ្ឍិញ្ច អវឌ្ឍិញ្ច វិនិច្ឆយករណត្ថំ វិនិច្ឆយសាលំ ការយេតិ សម្ពន្ធោ.

៥២៨. និគ្ឃាតត្ថំ អមិត្តានន្តិ បដិរាជូនំ បដិពាហនត្ថំ. ឆិទ្ទាឆិទ្ទញ្ច ជានិតុន្តិ ទោសញ្ច អទោសញ្ច ជានិតុំ. ពលកាយស្ស រក្ខាយាតិ ហត្ថិអស្សរថបត្តិសង្ខាតស្ស ពលកាយស្ស សេនាសមូហស្ស ¶ អារក្ខណត្ថាយ សោ នគរសាមិកោ រាជា, សេនាបច្ចំ សេនាបតិំ សេនានាយកំ មហាមត្តំ ឋបេតិ ឋានន្តរេ បតិដ្ឋបេតីតិ អត្ថោ.

៥២៩. អារក្ខត្ថាយ ¶ ភណ្ឌស្សាតិ ជាតរូបរជតមុត្តាមណិអាទិរាជភណ្ឌស្ស អារក្ខណត្ថាយ សមន្តតោ គោបនត្ថាយ មេ មយ្ហំ ភណ្ឌំ មា វិនស្សីតិ និធានកុសលំ រក្ខណេ កុសលំ ឆេកំ នរំ ¶ បុរិសំ ភណ្ឌរក្ខំ ភណ្ឌរក្ខន្តំ សោ រាជា ភណ្ឌាគារេ ឋបេតីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៣០. មមត្តោ ហោតិ យោ រញ្ញោតិ យោ បណ្ឌិតោ រញ្ញោ មមត្តោ មាមកោ បក្ខបាតោ ហោតិ. វុទ្ធិំ យស្ស ច ឥច្ឆតីតិ អស្ស រញ្ញោ វុទ្ធិញ្ច វិរូឡ្ហិំ យោ ឥច្ឆតិ កាមេតិ, តស្ស ឥត្ថម្ភូតស្ស បណ្ឌិតស្ស រាជា អធិករណំ វិនិច្ឆយាធិបច្ចំ ទេតិ មិត្តស្ស មិត្តភាវស្ស បដិបជ្ជិតុន្តិ សម្ពន្ធោ.

៥៣១. ឧប្បាតេសូតិ ឧក្កាបាតទិសាឌាហាទិឧប្បាតេសុ ច. និមិត្តេសូតិ មូសិកច្ឆិន្នាទីសុ ‘‘ឥទំ និមិត្តំ សុភំ, ឥទំ និមិត្តំ អសុភ’’ន្តិ ឯវំ និមិត្តជាននសត្ថេសុ ច. លក្ខណេសុ ចាតិ ឥត្ថិបុរិសានំ ហត្ថបាទលក្ខណជាននសត្ថេសុ ច កោវិទំ ឆេកំ អជ្ឈាយកំ អនេកេសំ សិស្សានំ ព្យាករណវាចកំ មន្តធរំ វេទត្តយសង្ខាតមន្តធារកំ បណ្ឌិតំ សោ រាជា បោរោហិច្ចេ បុរោហិតដ្ឋានន្តរេ ឋបេតីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៣២. ឯតេហង្គេហិ សម្បន្នោតិ ឯតេហិ វុត្តប្បការេហិ អង្គេហិ អវយវេហិ សម្បន្នោ សមង្គីភូតោ សោ រាជា ‘‘ខត្តិយោ’’តិ បវុច្ចតិ កថីយតីតិ សម្ពន្ធោ. សទា រក្ខន្តិ រាជានន្តិ ឯតេ សេនាបច្ចាទយោ អមច្ចា សទា សព្ពកាលំ តំ រាជានំ រក្ខន្តិ គោបេន្តិ. កិមិវ? ចក្កវាកោវ ទុក្ខិតំ ទុក្ខប្បត្តំ សកញាតិំ រក្ខន្តោ ចក្កវាកោ បក្ខី ឥវាតិ អត្ថោ.

៥៣៣. តថេវ ត្វំ មហាវីរាតិ វីរុត្តម, យថា សោ រាជា សេនាបច្ចាទិអង្គសម្បន្នោ នគរទ្វារំ ថកេត្វា បដិវសតិ, តថេវ តុវំ ហតាមិត្តោ និហតបច្ចត្ថិកោ ខត្តិយោ ឥវ សទេវកស្ស លោកស្ស សហ ទេវេហិ បវត្តមានស្ស លោកស្ស ធម្មរាជា ធម្មេន សមេន រាជា ទសបារមិតាធម្មបរិបូរណេន រាជភូតត្តា ‘‘ធម្មរាជា’’តិ បវុច្ចតិ កថីយតីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៣៤. តិត្ថិយេ នីហរិត្វានាតិ ធម្មរាជភាវេន បដិបក្ខភូតេ សកលតិត្ថិយេ នីហរិត្វា និស្សេសេន ហរិត្វា និព្ពិសេវនំ កត្វា សសេនកំ ធារញ្ចាបិ សេនាយ សហ វសវត្តិមារម្បិ នីហរិត្វា ¶ . តមន្ធការំ វិធមិត្វាតិ ¶ តមសង្ខាតំ មោហន្ធការំ វិធមិត្វា វិទ្ធំសេត្វា. ធម្មនគរំ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មសង្ខាតំ, ខន្ធាយតនធាតុបដិច្ចសមុប្បាទពលពោជ្ឈង្គគម្ភីរនយសមន្តបដ្ឋានធម្មសង្ខាតំ វា នគរំ អមាបយិ និម្មិនិ បតិដ្ឋាបេសីតិ អត្ថោ.

៥៣៥. សីលំ បាការកំ តត្ថាតិ តស្មិំ បតិដ្ឋាបិតេ ធម្មនគរេ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ បាការំ. ញាណំ តេ ទ្វារកោដ្ឋកន្តិ តេ តុយ្ហំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណអាសយានុសយញាណអនាគតំសញាណអតីតំសញាណាទិកមេវ ញាណំ ទ្វារកោដ្ឋកន្តិ អត្ថោ. សទ្ធា តេ ឯសិកា វីរាតិ, ភន្តេ, អសិថិលបរក្កម តេ តុយ្ហំ ទីបង្ករបាទមូលតោ បភុតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណការណា សទ្ទហនសទ្ធា ឧស្សាបិតអលង្ការអលង្កតថម្ភោតិ ¶ អត្ថោ. ទ្វារបាលោ ច សំវរោតិ តេ តុយ្ហំ ឆទ្វារិកសំវរោ រក្ខាវរណគុត្តិ ទ្វារបាលោ ទ្វាររក្ខកោតិ អត្ថោ.

៥៣៦. សតិបដ្ឋានមដ្ដាលន្តិ តេ តុយ្ហំ ចតុសតិបដ្ឋានអដ្ដាលមុណ្ឌច្ឆទនំ. បញ្ញា តេ ចច្ចរំ មុនេតិ, ភន្តេ, មុនេ ញាណវន្ត តេ តុយ្ហំ បាដិហារិយាទិអនេកវិធា បញ្ញា ចច្ចរំ មគ្គសមោធានំ នគរវីថីតិ អត្ថោ. ឥទ្ធិបាទញ្ច សិង្ឃាដន្តិ តុយ្ហំ ឆន្ទវីរិយចិត្តវីមំសសង្ខាតា ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា សិង្ឃាដំ ចតុមគ្គសន្តិ. ធម្មវីថិ សុមាបិតន្តិ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មសង្ខាតាយ វីថិយា សុដ្ឋុ មាបិតំ សជ្ជិតំ, តំ ធម្មនគរន្តិ អត្ថោ.

៥៣៧. សុត្តន្តំ អភិធម្មញ្ចាតិ តវ តុយ្ហំ ឯត្ថ ធម្មនគរេ សុត្តន្តំ អភិធម្មំ វិនយញ្ច កេវលំ សកលំ សុត្តគេយ្យាទិកំ នវង្គំ ពុទ្ធវចនំ ធម្មសភា ធម្មាធិករណសាលាតិ អត្ថោ.

៥៣៨. សុញ្ញតំ អនិមិត្តញ្ចាតិ អនត្តានុបស្សនាវសេន បដិលទ្ធំ សុញ្ញតវិហារញ្ច, អនិច្ចានុបស្សនាវសេន បដិលទ្ធំ អនិមិត្តវិហារញ្ច. វិហារញ្ចប្បណិហិតន្តិ ទុក្ខានុបស្សនាវសេន បដិលទ្ធំ អប្បណិហិតវិហារញ្ច. អានេញ្ជញ្ចាតិ អចលំ អផន្ទិតំ ចតុសាមញ្ញផលសង្ខាតំ អានេញ្ជវិហារញ្ច. និរោធោ ចាតិ សព្ពទុក្ខនិរោធំ និព្ពានញ្ច. ឯសា ធម្មកុដី តវាតិ ឯសា សព្ពនវលោកុត្តរធម្មសង្ខាតា តវ តុយ្ហំ ធម្មកុដិ វសនគេហន្តិ អត្ថោ.

៥៣៩. បញ្ញាយ ¶ អគ្គោ និក្ខិត្តោតិ បញ្ញាវសេន បញ្ញវន្តានំ អគ្គោ. ឥតិ ភគវតា និក្ខិត្តោ ឋបិតោ ថេរោ បដិភានេ ច បញ្ញាយ កត្តព្ពេ កិច្ចេ, យុត្តមុត្តបដិភានេ វា កោវិទោ ឆេកោ នាមេន សារិបុត្តោតិ បាកដោ តវ តុយ្ហំ ធម្មសេនាបតិ តយា ទេសិតស្ស បិដកត្តយធម្មសមូហស្ស ធារណតោ បតិ បធានោ ហុត្វា សេនាកិច្ចំ ករោតីតិ អត្ថោ.

៥៤០. ចុតូបបាតកុសលោតិ ¶ ភន្តេ មុនិ, ចុតូបបាតេ ចុតិយា ឧបបត្តិយា ច កុសលោ ឆេកោ. ឥទ្ធិយា បារមិំ គតោតិ ‘‘ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតិ, ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២៣៨; បដិ. ម. ១.១០២) វុត្តាយ ឥទ្ធិប្បភេទាយ បារមិំ បរិយោសានំ គតោ បត្តោ នាមេន កោលិតោ នាម មោគ្គល្លានត្ថេរោ បោរោហិច្ចោ តវ តុយ្ហំ បុរោហិតោតិ សម្ពន្ធោ.

៥៤១. បោរាណកវំសធរោតិ ភន្តេ មុនេ, ញាណវន្តំ បោរាណស្ស វំសស្ស ធារកោ, បរម្បរជាននកោ វា ឧគ្គតេជោ បាកដតេជោ, ទុរាសទោ ¶ អាសាទេតុំ ឃដ្ដេតុំ ទុក្ខោ អសក្កុណេយ្យោតិ អត្ថោ. ធុតវាទិគុណេនគ្គោតិ តេចីវរិកង្គាទីនិ តេរស ធុតង្គានិ វទតិ ឱវទតីតិ ធុតវាទីគុណេន ធុតង្គគុណេន អគ្គោ សេដ្ឋោ មហាកស្សបត្ថេរោ តវ តុយ្ហំ អក្ខទស្សោ វោហារករណេ បធានោតិ អត្ថោ.

៥៤២. ពហុស្សុតោ ធម្មធរោតិ ភន្តេ មុនេ, ពហូនំ ចតុរាសីតិធម្មក្ខន្ធសហស្សានំ សុតត្តា ភគវតា ភិក្ខុសង្ឃតោ ច ឧគ្គហិតត្តា ពហុស្សុតោ អនេកេសំ ឆសតសហស្សសង្ខ្យានំ អាគមធម្មានំ សតិបដ្ឋានាទីនញ្ច បរមត្ថធម្មានំ ធារណតោ ធម្មធរោ អានន្ទោ. សព្ពបាឋី ច សាសនេតិ ពុទ្ធសាសនេ សព្ពេសំ បាឋីនំ បឋន្តានំ សជ្ឈាយន្តានំ ភិក្ខូនំ អគ្គោ សេដ្ឋោតិ សព្ពបាឋី នាមេន អានន្ទោ នាម ថេរោ. ធម្មារក្ខោ តវាតិ តវ តុយ្ហំ ធម្មស្ស បិដកត្តយធម្មភណ្ឌស្ស អារក្ខោ រក្ខកោ បាលកោ, ធម្មភណ្ឌាគារិកោតិ អត្ថោ.

៥៤៣. ឯតេ ¶ សព្ពេ អតិក្កម្មាតិ ភគវា ភគ្យវា សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឯតេ សារិបុត្តាទយោ មហានុភាវេបិ ថេរេ អតិក្កម្ម វជ្ជេត្វា មមំយេវ បមេសិ បមាណំ អកាសិ, មនសិ អកាសីតិ អត្ថោ. វិនិច្ឆយំ មេ បាទាសីតិ វិនយញ្ញូហិ បណ្ឌិតេហិ ទេសិតំ បកាសិតំ វិនយេ វិនិច្ឆយំ ទោសវិចារណំ មេ មយ្ហំ ភគវា បាទាសិ បការេន អទាសិ, មយ្ហមេវ ភារំ អកាសីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៤៤. យោ កោចិ វិនយេ បញ្ហន្តិ យោ កោចិ ភិក្ខុ ពុទ្ធសាវកោ វិនយនិស្សិតំ បញ្ហំ មំ បុច្ឆតិ, តត្ថ តស្មិំ បុច្ឆិតបញ្ហេ មេ មយ្ហំ ចិន្តនា វិមតិ កង្ខា នត្ថិ. តញ្ហេវត្ថំ តំ ឯវ បុច្ឆិតំ អត្ថំ អហំ កថេមីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៤៥. យាវតា ពុទ្ធខេត្តម្ហីតិ យាវតា យត្តកេ ឋានេ ពុទ្ធស្ស អាណាខេត្តេ តំ មហាមុនិំ ¶ សម្មាសម្ពុទ្ធំ ឋបេត្វា វិនយេ វិនយបិដកេ វិនយវិនិច្ឆយករណេ វា មាទិសោ មយា សទិសោ នត្ថិ, អហមេវ អគ្គោ, ភិយ្យោ មមាធិកោ កុតោ ភវិស្សតីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៤៦. ភិក្ខុសង្ឃេ និសីទិត្វា ភិក្ខុសង្ឃមជ្ឈេ និសិន្នោ គោតមោ ភគវា ឯវំ គជ្ជតិ សីហនាទំ ករោតិ. កថំ? វិនយេ ឧភតោវិភង្គេ, ខន្ធកេសុ មហាវគ្គចូឡវគ្គេសុ, ច-សទ្ទេន បរិវារេ, ឧបាលិស្ស ឧបាលិនា សមោ សទិសោ នត្ថីតិ ឯវំ គជ្ជតិ.

៥៤៧. យាវតាតិ យត្តកំ ពុទ្ធភណិតំ ពុទ្ធេន ទេសិតំ នវង្គំ សុត្តគេយ្យាទិសត្ថុសាសនំ សត្ថុនា បកាសិតំ សព្ពំ វិនយោគធំ តំ វិនយេ អន្តោបវិដ្ឋំ វិនយមូលកំ ឥច្ចេវំ បស្សិនោ បស្សន្តស្ស.

៥៤៨. មម កម្មំ សរិត្វានាតិ គោតមោ សក្យបុង្គវោ សក្យវំសប្បធានោ, មម កម្មំ មយ្ហំ បុព្ពបត្ថនាកម្មំ អតីតំសញាណេន សរិត្វាន បច្ចក្ខតោ ញត្វា ភិក្ខុសង្ឃមជ្ឈេ ¶ គតោ ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ វិនយធរានំ យទិទំ ឧបាលី’’តិ (អ. និ. ១.២១៩, ២២៨) មំ ឯតទគ្គេ ឋានេ ឋបេសីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៤៩. សតសហស្សុបាទាយាតិ សតសហស្សកប្បេ អាទិំ កត្វា យំ ឥមំ ឋានំ អបត្ថយិំ បត្ថេសិំ, សោ មេ អត្ថោ មយា អនុប្បត្តោ អធិគតោ បដិលទ្ធោ វិនយេ បារមិំ គតោ កោដិំ បត្តោតិ អត្ថោ.

៥៥០. សក្យានំ ¶ សក្យវំសរាជូនំ នន្ទិជននោ សោមនស្សការកោ អហំ បុរេ បុព្ពេ កប្បកោ អាសិំ អហោសិំ, តំ ជាតិំ តំ កុលំ តំ យោនិំ វិជហិត្វា វិសេសេន ជហិត្វា ឆឌ្ឌេត្វា មហេសិនោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បុត្តោ ជាតោ សក្យបុត្តោតិ សង្ខ្យំ គតោ សាសនធារណតោតិ អត្ថោ.

៥៥១. តតោ បរំ អត្តនោ ទាសកុលេ និព្ពត្តនាបទានំ ទស្សេន្តោ ឥតោ ទុតិយកេ កប្បេតិអាទិមាហ. តត្ថ ឥតោ ភទ្ទកប្បតោ ហេដ្ឋា ទុតិយេ កប្បេ នាមេន អញ្ជសោ នាម ខត្តិយោ ឯកោ រាជា អនន្តតេជោ សង្ខ្យាតិក្កន្តតេជោ អមិតយសោ បមាណាតិក្កន្តបរិវារោ មហទ្ធនោ អនេកកោដិសតសហស្សធនវា ភូមិបាលោ បថវីបាលកោ រក្ខកោ អហោសីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៥២. តស្ស រញ្ញោតិ តស្ស តាទិសស្ស រាជិនោ បុត្តោ អហំ ចន្ទនោ នាម ខត្តិយោ ខត្តិយកុមារោ អហោសិន្តិ សម្ពន្ធោ. សោ អហំ ជាតិមទេន ច យសមទេន ច ភោគមទេន ច ឧបត្ថទ្ធោ ថម្ភិតោ ឧន្នតោតិ អត្ថោ.

៥៥៣. នាគសតសហស្សានីតិ ¶ សតសហស្សហត្ថិនោ មាតង្គា មាតង្គកុលេ ជាតា តិធា បភិន្នា អក្ខិកណ្ណកោសសង្ខាតេហិ តីហិ ឋានេហិ បភិន្នា មទគឡិតា សព្ពាលង្ការភូសិតា សព្ពេហិ ហត្ថាលង្ការេហិ អលង្កតា សទា សព្ពកាលំ មំ បរិវារេន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៥៤. សពលេហិ បរេតោហន្តិ តទា តស្មិំ កាលេ អហំ សពលេហិ អត្តនោ សេនាពលេហិ បរេតោ បរិវារិតោ ឧយ្យានំ គន្តុកាមកោ ឥច្ឆន្តោ សិរិកំ នាម នាគំ ហត្ថិំ អារុយ្ហ អភិរុហិត្វា នគរតោ និក្ខមិន្តិ សម្ពន្ធោ.

៥៥៥. ចរណេន ច សម្បន្នោតិ សីលសំវរាទិបន្នរសចរណធម្មេន សមន្នាគតោ គុត្តទ្វារោ បិហិតចក្ខាទិឆទ្វារោ សុសំវុតោ សុដ្ឋុ រក្ខិតកាយចិត្តោ ទេវលោ នាម សម្ពុទ្ធោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ, មម មយ្ហំ បុរតោ សម្មុខេ អាគច្ឆិ បាបុណីតិ អត្ថោ.

៥៥៦. បេសេត្វា ¶ សិរិកំ នាគន្តិ តំ អាគតំ បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វា អហំ សិរិកំ នាម នាគំ អភិមុខំ បេសេត្វា ពុទ្ធំ អាសាទយិំ ឃដ្ដេសិំ បទុស្សេសិន្តិ អត្ថោ. តតោ សញ្ជាតកោបោ សោតិ តតោ តស្មា មយា អតីវ បីឡេត្វា បេសិតត្តា សោ ហត្ថិនាគោ មយិ សញ្ជាតកោបោ ¶ បទំ អត្តនោ បាទំ នុទ្ធរតេ ន ឧទ្ធរតិ, និច្ចលោវ ហោតីតិ អត្ថោ.

៥៥៧. នាគំ ទុដ្ឋមនំ ទិស្វាតិ ទុដ្ឋមនំ កុទ្ធចិត្តំ នាទំ ទិស្វា អហំ ពុទ្ធេ បច្ចេកពុទ្ធេ កោបំ អកាសិំ ទោសំ ឧប្បាទេសិន្តិ អត្ថោ. វិហេសយិត្វា សម្ពុទ្ធន្តិ ទេវលំ បច្ចេកសម្ពុទ្ធំ វិហេសយិត្វា វិហេឋេត្វា អហំ ឧយ្យានំ អគមាសិន្តិ សម្ពន្ធោ.

៥៥៨. សាតំ តត្ថ ន វិន្ទាមីតិ តស្មិំ អាសាទនេ សាតំ ន វិន្ទាមិ. អាសាទននិមិត្តំ មធុរំ សុខំ ន លភាមីតិ អត្ថោ. សិរោ បជ្ជលិតោ យថាតិ សិរោ មម សីសំ បជ្ជលិតោ យថា បជ្ជលមានំ វិយ ហោតីតិ អត្ថោ. បរិឡាហេន ឌយ្ហាមីតិ បច្ចេកពុទ្ធេ កោបស្ស កតត្តា បច្ឆានុតាបបរិឡាហេន ឌយ្ហាមិ ឧណ្ហចិត្តោ ហោមីតិ អត្ថោ.

៥៥៩. សសាគរន្តាតិ តេនេវ បាបកម្មពលេន សសាគរន្តា សាគរបរិយោសានា សកលមហាបថវី មេ មយ្ហំ អាទិត្តា វិយ ជលិតា វិយ ហោតិ ខាយតីតិ អត្ថោ. បិតុ សន្តិកុបាគម្មាតិ ឯវំ ភយេ ឧប្បន្នេ អហំ អត្តនោ បិតុ រញ្ញោ សន្តិកំ ឧបាគម្ម ឧបគន្ត្វា ឥទំ វចនំ អព្រវិំ កថេសិន្តិ អត្ថោ.

៥៦០. អាសីវិសំវ ¶ កុបិតន្តិ អាសីវិសំ សព្ពំ កុបិតំ កុទ្ធំ ឥវ ជលមានំ អគ្គិក្ខន្ធំ ឥវ មត្តំ តិធា បភិន្នំ ទន្តិំ ទន្តវន្តំ កុញ្ជរំ ឧត្តមំ ហត្ថិំ ឥវ ច អាគតំ យំ បច្ចេកពុទ្ធំ សយម្ភុំ សយមេវ ពុទ្ធភូតំ អហំ អាសាទយិំ ឃដ្ដេសិន្តិ សម្ពន្ធោ.

៥៦១. អាសាទិតោ មយា ពុទ្ធោតិ សោ បច្ចេកពុទ្ធោ មយា អាសាទិតោ ឃដ្ដិតោ ឃោរោ អញ្ញេហិ ឃដ្ដេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា ឃោរោ, ឧគ្គតបោ បាកដតបោ ជិនោ បញ្ច មារេ ជិតវា ឯវំគុណសម្បន្នោ ¶ បច្ចេកពុទ្ធោ មយា ឃដ្ដិតោតិ អត្ថោ. បុរា សព្ពេ វិនស្សាមាតិ តស្មិំ បច្ចេកពុទ្ធេ កតអនាទរេន សព្ពេ មយំ វិនស្សាម វិវិធេនាការេន នស្សាម, ភស្មា វិយ ភវាមាតិ អត្ថោ. ខមាបេស្សាម តំ មុនិន្តិ តំ បច្ចេកពុទ្ធំ មុនិំ យាវ ន វិនស្សាម, តាវ ខមាបេស្សាមាតិ សម្ពន្ធោ.

៥៦២. នោ ចេ តំ និជ្ឈាបេស្សាមាតិ អត្តទន្តំ ទមិតចិត្តំ សមាហិតំ ឯកគ្គចិត្តំ តំ បច្ចេកពុទ្ធំ នោ ចេ និជ្ឈាបេស្សាម ខមាបេស្សាម. ឱរេន សត្តទិវសា សត្តទិវសតោ ឱរភាគេ សត្តទិវសេ អនតិក្កមិត្វា សម្បុណ្ណំ រដ្ឋំ មេ សព្ពំ វិធមិស្សតិ វិនស្សិស្សតិ.

៥៦៣. សុមេខលោ កោសិយោ ចាតិ ឯតេ សុមេខលាទយោ ចត្តារោ រាជានោ ឥសយោ អាសាទយិត្វា ឃដ្ដេត្វា អនាទរំ កត្វា សរដ្ឋកា សហ រដ្ឋជនបទវាសីហិ ទុគ្គតា វិនាសំ គតាតិ អត្ថោ.

៥៦៤. យទា ¶ កុប្បន្តិ ឥសយោតិ យទា យស្មិំ កាលេ សញ្ញតា កាយសញ្ញមាទីហិ សញ្ញតា សន្តា ព្រហ្មចារិនោ ឧត្តមចារិនោ សេដ្ឋចារិនោ ឥសយោ កុប្បន្តិ ទោមនស្សា ភវន្តិ, តទា សសាគរំ សបព្ពតំ សទេវកំ លោកំ វិនាសេន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៦៥. តិយោជនសហស្សម្ហីតិ តេសំ ឥសីនំ អានុភាវំ ញត្វា តេ ខមាបេតុំ អច្ចយំ អបរាធំ ទេសនត្ថាយ បកាសនត្ថាយ តិយោជនសហស្សប្បមាណេ បទេសេ បុរិសេ សន្និបាតយិន្តិ សម្ពន្ធោ. សយម្ភុំ ឧបសង្កមិន្តិ សយម្ភុំ បច្ចេកពុទ្ធំ ឧបសង្កមិំ សមីបំ អគមាសិន្តិ អត្ថោ.

៥៦៦. អល្លវត្ថាតិ មយា សទ្ធិំ រាសិភូតា សព្ពេ ជនា អល្លវត្ថា ឧទកេន តិន្តវត្ថឧត្តរាសង្គា អល្លសិរា តិន្តកេសា បញ្ជលីកតា មុទ្ធនិ កតអញ្ជលិបុដា ពុទ្ធស្ស បច្ចេកមុនិនោ ¶ បាទេ បាទសមីបេ និបតិត្វា និបជ្ជិត្វា ឥទំ វចនមព្រវុន្តិ ‘‘ខមស្សុ ត្វំ, មហាវីរា’’តិអាទិកំ វចនំ អព្រវុំ កថេសុន្តិ អត្ថោ.

៥៦៧. មហាវីរ វីរុត្តម ភន្តេ បច្ចេកពុទ្ធ, មយា តុម្ហេសុ អញ្ញាណេន កតំ អបរាធំ ខមស្សុ ត្វំ វិនោទេហិ, មា មនសិ ករោហីតិ អត្ថោ ¶ . ជនោ ជនសមូហោ តំ ភគវន្តំ អភិ វិសេសេន យាចតិ. បរិឡាហំ ទោសមោហេហិ កតចិត្តទុក្ខបរិឡាហំ អម្ហាកំ វិនោទេហិ តនុំ ករោហិ, នោ អម្ហាកំ រដ្ឋំ សកលរដ្ឋជនបទវាសិនោ មា វិនាសយ មា វិនាសេហីតិ អត្ថោ.

៥៦៨. សទេវមានុសា សព្ពេតិ សព្ពេ មានុសា សទេវា សទានវា បហារាទាទីហិ អសុរេហិ សហ សរក្ខសា អយោមយេន កូដេន មហាមុគ្គរេន សទា សព្ពកាលំ មេ សិរំ មយ្ហំ មត្ថកំ ភិន្ទេយ្យុំ បទាលេយ្យុំ.

៥៦៩. តតោ បរំ ពុទ្ធានំ ខមិតភាវញ្ច កោបាភាវញ្ច បកាសេន្តោ ទកេ អគ្គិ ន សណ្ឋាតីតិអាទិមាហ. តត្ថ យថា ឧទកេ អគ្គិ ន សណ្ឋាតិ ន បតិដ្ឋាតិ, យថា ពីជំ សេលេ សិលាមយេ បព្ពតេ ន វិរុហតិ, យថា អគទេ ឱសធេ កិមិ បាណកោ ន សណ្ឋាតិ. តថា កោបោ ចិត្តប្បកោបោ ទុម្មនតា ពុទ្ធេ បដិវិទ្ធសច្ចេ បច្ចេកពុទ្ធេ ន ជាយតិ ន ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ.

៥៧០. បុនបិ ពុទ្ធានំ អានុភាវំ បកាសេន្តោ យថា ច ភូមីតិអាទិមាហ. តត្ថ យថា ច ភូមិ បថវី អចលា និច្ចលា, តថា ពុទ្ធោ អចលោតិ អត្ថោ. យថា សាគរោ មហាសមុទ្ទោ អប្បមេយ្យោ បមេតុំ បមាណំ គហេតុំ អសក្កុណេយ្យោ, តថា ពុទ្ធោ អប្បមេយ្យោតិ អត្ថោ. យថា អាកាសោ អផុដ្ឋាកាសោ អនន្តកោ បរិយោសានរហិតោ, ឯវំ តថា ពុទ្ធោ អក្ខោភិយោ ខោភេតុំ អាលោឡេតុំ អសក្កុណេយ្យោតិ អត្ថោ.

៥៧១. តតោ បរំ បច្ចេកពុទ្ធស្ស ខមនវចនំ ទស្សេន្តោ សទា ¶ ខន្តា មហាវីរាតិអាទិមាហ. តត្ថ មហាវីរា ឧត្តមវីរិយវន្តា ពុទ្ធា តបស្សិនោ បាបានំ តបនតោ ‘‘តបោ’’តិ លទ្ធនាមេន វីរិយេន សមន្នាគតា ខន្តា ច ខន្តិយា ច សម្បន្នា ខមិតា ច បរេសំ អបរាធំ ខមិតា សហិតា សទា សព្ពកាលំ ភវន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ខន្តានំ ខមិតានញ្ចាតិ តេសំ ពុទ្ធានំ ខន្តានំ ខន្តិយា យុត្តានំ ខមិតានំ បរាបរាធខមិតានំ សហិតានញ្ច គមនំ ឆន្ទាទីហិ អគតិគមនំ ន វិជ្ជតីតិ អត្ថោ.

៥៧២. ឥតិ ¶ ¶ ឥទំ វចនំ វត្វា សម្ពុទ្ធោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ បរិឡាហំ សត្តានំ ឧប្បន្នទាហំ វិនោទយំ វិនោទយន្តោ មហាជនស្ស បុរតោ សន្និបតិតស្ស សរាជកស្ស មហតោ ជនកាយស្ស សម្មុខតោ តទា តស្មិំ កាលេ នភំ អាកាសំ អព្ភុគ្គមិ ឧគ្គញ្ឆីតិ អត្ថោ.

៥៧៣. តេន កម្មេនហំ ធីរាតិ ធីរ ធិតិសម្បន្ន អហំ តេន កម្មេន បច្ចេកពុទ្ធេ កតេន អនាទរកម្មេន ឥមស្មិំ បច្ឆិមត្តភវេ ហីនត្តំ លាមកភាវំ រាជូនំ កប្បកកម្មករណជាតិំ អជ្ឈុបាគតោ សម្បត្តោតិ អត្ថោ. សមតិក្កម្ម តំ ជាតិន្តិ តំ បរាយត្តជាតិំ សំ សុដ្ឋុ អតិក្កម្ម អតិក្កមិត្វា. បាវិសិំ អភយំ បុរន្តិ ភយរហិតំ និព្ពានបុរំ និព្ពានមហានគរំ បាវិសិំ បវិដ្ឋោ អាសិន្តិ អត្ថោ.

៥៧៤. តទាបិ មំ មហាវីរាតិ វីរុត្តម តទាបិ តស្មិំ បច្ចេកពុទ្ធស្ស អាសាទនសមយេ អបិ សយម្ភូ បច្ចេកពុទ្ធោ បរិឡាហំ អាសាទនហេតុ ឧប្បន្នំ កាយចិត្តទរថំ វិនោទេសិ ទូរីអកាសិ. ឌយ្ហមានំ តតោ ឯវ បច្ឆានុតាបេន កុក្កុច្ចេន ឌយ្ហមានំ សន្តបន្តំ មំ សុសណ្ឋិតំ ទោសំ ទោសតោ ទស្សនេ សុដ្ឋុ សណ្ឋិតំ ទិស្វា ខមាបយិ តំ អបរាធំ អធិវាសេសីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៧៥. អជ្ជាបិ មំ មហាវីរាតិ វីរុត្តម, អជ្ជាបិ តុយ្ហំ សមាគមកាលេ អបិ, តិហគ្គីភិ រាគគ្គិទោសគ្គិមោហគ្គិសង្ខាតេហិ វា និរយគ្គិបេតគ្គិសំសារគ្គិសង្ខាតេហិ វា តីហិ អគ្គីហិ ឌយ្ហមានំ ទុក្ខមនុភវន្តំ មំ ភគវា សីតិភាវំ ទោមនស្សវិនាសេន សន្តកាយចិត្តសង្ខាតំ សីតិភាវំ និព្ពានមេវ វា អបាបយិ សម្បាបេសិ. តយោ អគ្គី វុត្តប្បការេ តេ តយោ អគ្គី និព្ពាបេសិ វូបសមេសីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៧៦. ឯវំ អត្តនោ ហីនាបទានំ ភគវតោ ទស្សេត្វា ឥទានិ អញ្ញេបិ តស្ស សវនេ និយោជេត្វា ឱវទន្តោ ‘‘យេសំ សោតាវធានត្ថី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យេសំ តុម្ហាកំ សោតាវធានំ សោតស្ស អវធានំ ឋបនំ អត្ថិ វិជ្ជតិ, តេ តុម្ហេ ភាសតោ សាសន្តស្ស មម វចនំ ¶ សុណាថ មនសិ ករោថ. អត្ថំ តុម្ហំ បវក្ខាមីតិ យថា យេន បការេន មម មយា ទិដ្ឋំ បទំ និព្ពានំ, តថា តេន បការេន និព្ពានសង្ខាតំ បរមត្ថំ តុម្ហាកំ បវក្ខាមីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៧៧. តំ ¶ ទស្សេន្តោ សយម្ភុំ តំ វិមានេត្វាតិអាទិមាហ. តត្ថ សយម្ភុំ សយមេវ ភូតំ អរិយាយ ជាតិយា ជាតំ សន្តចិត្តំ សមាហិតំ បច្ចេកពុទ្ធំ វិមានេត្វា អនាទរំ កត្វា តេន កម្មេន ¶ កតេនាកុសលេន អជ្ជ ឥមស្មិំ វត្តមានកាលេ អហំ នីចយោនិយំ បរាយត្តជាតិយំ កប្បកជាតិយំ ជាតោ និព្ពត្តោ អម្ហិ ភវាមិ.

៥៧៨. មា វោ ខណំ វិរាធេថាតិ ពុទ្ធុប្បាទក្ខណំ វោ តុម្ហេ មា វិរាធេថ គឡិតំ មា ករោថ, ហិ សច្ចំ ខណាតីតា ពុទ្ធុប្បាទក្ខណំ អតីតា អតិក្កន្តា សត្តា សោចរេ សោចន្តិ, ‘‘មយំ អលក្ខិកា ទុម្មេធា ភវាមា’’តិ ឯវំ សោចន្តីតិ អត្ថោ. សទត្ថេ អត្តនោ អត្ថេ វុឌ្ឍិយំ វាយមេយ្យាថ វីរិយំ ករោថ. វោ តុម្ហេហិ ខណោ ពុទ្ធុប្បាទក្ខណោ សមយោ បដិបាទិតោ និប្ផាទិតោ បត្តោតិ អត្ថោ.

៥៧៩. តតោ បរំ សំសារគតានំ អាទីនវំ ឧបមាឧបមេយ្យវសេន ទស្សេន្តោ ឯកច្ចានញ្ច វមនន្តិអាទិមាហ. ឯកច្ចានំ កេសញ្ចិ បុគ្គលានំ វមនំ ឧទ្ធំ ឧគ្គិរណំ ឯកច្ចានំ វិរេចនំ អធោបគ្ឃរណំ ឯកេ ឯកច្ចានំ ហលាហលំ វិសំ មុច្ឆាករណវិសំ, ឯកច្ចានំ បុគ្គលានំ ឱសធំ រក្ខនុបាយំ ភគវា ឯវំ បដិបាដិយា អក្ខាសីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៨០. វមនំ បដិបន្នានន្តិ បដិបន្នានំ មគ្គសមង្គីនំ វមនំ សំសារឆឌ្ឌនំ សំសារមោចនំ ភគវា អក្ខាសីតិ សម្ពន្ធោ. ផលដ្ឋានំ ផលេ ឋិតានំ វិរេចនំ សំសារបគ្ឃរណំ អក្ខាសិ. ផលលាភីនំ ផលំ លភិត្វា ឋិតានំ និព្ពានឱសធំ អក្ខាសិ. គវេសីនំ មនុស្សទេវនិព្ពានសម្បត្តិំ គវេសីនំ បរិយេសន្តានំ បុញ្ញខេត្តភូតំ សង្ឃំ អក្ខាសីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៨១. សាសនេន វិរុទ្ធានន្តិ សាសនស្ស បដិបក្ខានំ ហលាហលំ កុតូហលំ បាបំ អកុសលំ អក្ខាសីតិ សម្ពន្ធោ. យថា អាសីវិសោតិ អស្សទ្ធានំ កតបាបានំ បុគ្គលានំ សំសារេ ទុក្ខាវហនតោ អាសីវិសសទិសំ យថា អាសីវិសោ ទិដ្ឋមត្តេន ភស្មករណតោ ទិដ្ឋវិសោ សប្បោ អត្តនា ទដ្ឋំ នរំ ឈាបេតិ ឌយ្ហតិ ទុក្ខាបេតិ. តំ នរំ តំ អស្សទ្ធំ កតបាបំ នរំ ហលាហលវិសំ ឯវំ ឈាបេតិ ចតូសុ អបាយេសុ ឌយ្ហតិ សោសេសីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៨២. សកិំ ¶ បីតំ ហលាហលន្តិ វិសំ ហលាហលំ បីតំ សកិំ ឯកវារំ ¶ ជីវិតំ ឧបរុន្ធតិ នាសេតិ. សាសនេន សាសនម្ហិ វិរជ្ឈិត្វា អបរាធំ កត្វា បុគ្គលោ កប្បកោដិម្ហិ កោដិសង្ខ្យេ កប្បេបិ ឌយ្ហតិ និជ្ឈាយតីតិ អត្ថោ.

៥៨៣. ឯវំ អស្សទ្ធានំ បុគ្គលានំ ផលវិបាកំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ពុទ្ធានំ អានុភាវំ ទស្សេន្តោ ¶ ខន្តិយាតិអាទិមាហ. តត្ថ យោ ពុទ្ធោ វមនាទីនិ អក្ខាសិ, សោ ពុទ្ធោ ខន្តិយា ខមនេន ច អវិហិំសាយ សត្តានំ អវិហិំសនេន ច មេត្តចិត្តវតាយ ច មេត្តចិត្តវន្តភាវេន ច សទេវកំ សហ ទេវេហិ វត្តមានំ លោកំ តារេតិ អតិក្កមាបេតិ និព្ពាបេតិ, តស្មា ការណា ពុទ្ធា វោ តុម្ហេហិ អវិរាធិយា វិរុជ្ឈិតុំ ន សក្កុណេយ្យា, ពុទ្ធសាសនេ បដិបជ្ជេយ្យាថាតិ អត្ថោ.

៥៨៤. លាភេ ច អលាភេ ច ន សជ្ជន្តិ ន ភជន្តិ ន លគ្គន្តិ. សម្មាននេ អាទរករណេ ច វិមាននេ អនាទរករណេ ច អចលា បថវីសទិសា ពុទ្ធា ភវន្តិ, តស្មា ការណា តេ ពុទ្ធា តុម្ហេហិ ន វិរោធិយា ន វិរោធេតព្ពា វិរុជ្ឈិតុំ អសក្កុណេយ្យាតិ អត្ថោ.

៥៨៥. ពុទ្ធានំ មជ្ឈត្តតំ ទស្សេន្តោ ទេវទត្តេតិអាទិមាហ. តត្ថ វធកាវធកេសុ សព្ពេសុ សត្តេសុ សមកោ សមមានសោ មុនិ ពុទ្ធមុនីតិ អត្ថោ.

៥៨៦. ឯតេសំ បដិឃោ នត្ថីតិ ឯតេសំ ពុទ្ធានំ បដិឃោ ចណ្ឌិក្កំ ទោសចិត្តតំ នត្ថិ ន សំវិជ្ជតិ. រាគោមេសំ ន វិជ្ជតីតិ ឥមេសំ ពុទ្ធានំ រាគោបិ រជ្ជនំ អល្លីយនំ ន វិជ្ជតិ, ន ឧបលព្ភតិ, តស្មា ការណា, វធកស្ស ច ឱរសស្ស ចាតិ សព្ពេសំ សមកោ សមចិត្តោ ពុទ្ធោ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៨៧. បុនបិ ពុទ្ធានំយេវ អានុភាវំ ទស្សេន្តោ បន្ថេ ទិស្វាន កាសាវន្តិអាទិមាហ. តត្ថ មីឡ្ហមក្ខិតំ គូថសម្មិស្សំ កាសាវំ កសាវេន រជិតំ ចីវរំ ឥសិទ្ធជំ អរិយានំ ធជំ បរិក្ខារំ, បន្ថេ មគ្គេ ឆឌ្ឌិតំ ទិស្វាន បស្សិត្វា អញ្ជលិំ កត្វា ទសង្គុលិសមោធានំ អញ្ជលិបុដំ សិរសិ កត្វា ¶ សិរសា សិរេន វន្ទិតព្ពំ ឥសិទ្ធជំ អរហត្តទ្ធជំ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសាវកទីបកំ ចីវរំ នមស្សិតព្ពំ មានេតព្ពំ បូជេតព្ពន្តិ អត្ថោ.

៥៨៨. អព្ភតីតាតិ អភិ អត្ថង្គតា និព្ពុតា. យេ ច ពុទ្ធា វត្តមានា ឥទានិ ជាតា ច យេ ពុទ្ធា អនាគតា អជាតា អភូតា អនិព្ពត្តា អបាតុភូតា ច យេ ពុទ្ធា. ធជេនានេន សុជ្ឈន្តីតិ អនេន ឥសិទ្ធជេន ចីវរេន ឯតេ ពុទ្ធា សុជ្ឈន្តិ វិសុទ្ធា ភវន្តិ សោភន្តិ. តស្មា តេន ការណេន ឯតេ ពុទ្ធា នមស្សិយា នមស្សិតព្ពា វន្ទិតព្ពាតិ អត្ថោ. ‘‘ឯតំ នមស្សិយ’’ន្តិបិ បាឋោ, តស្ស ឯតំ ឥសិទ្ធជំ នមស្សិតព្ពន្តិ អត្ថោ.

៥៨៩. តតោ ¶ បរំ អត្តនោ គុណំ ទស្សេន្តោ សត្ថុកប្បន្តិអាទិមាហ. តត្ថ សត្ថុកប្បំ ពុទ្ធសទិសំ ¶ សុវិនយំ សុន្ទរវិនយំ សុន្ទរាការេន ទ្វារត្តយទមនំ ហទយេន ចិត្តេន អហំ ធារេមិ សវនធារណាទិនា បច្ចវេក្ខាមីតិ អត្ថោ. វិនយំ វិនយបិដកំ នមស្សមានោ វន្ទមានោ វិនយេ អាទរំ កុរុមានោ វិហរិស្សាមិ សព្ពទា សព្ពស្មិំ កាលេ វាសំ កប្បេមីតិ អត្ថោ.

៥៩០. វិនយោ អាសយោ មយ្ហន្តិ វិនយបិដកំ មយ្ហំ ឱកាសភូតំ សវនធារណមនសិករណឧគ្គហបរិបុច្ឆាបវត្តនវសេន ឱកាសភូតំ គេហភូតន្តិ អត្ថោ. វិនយោ ឋានចង្កមន្តិ វិនយោ មយ្ហំ សវនាទិកិច្ចករណេន ឋិតដ្ឋានញ្ច ចង្កមនដ្ឋានញ្ច. កប្បេមិ វិនយេ វាសន្តិ វិនយបិដកេ វិនយតន្តិយា សវនធារណបវត្តនវសេន វាសំ សយនំ កប្បេមិ ករោមិ. វិនយោ មម គោចរោតិ វិនយបិដកំ មយ្ហំ គោចរោ អាហារោ ភោជនំ និច្ចំ ធារណមនសិករណវសេនាតិ អត្ថោ.

៥៩១. វិនយេ បារមិប្បត្តោតិ សកលេ វិនយបិដកេ បារមិំ បរិយោសានំ បត្តោ. សមថេ ចាបិ កោវិទោតិ បារាជិកាទិសត្តាបត្តិក្ខន្ធានំ សមថេ វូបសមេ ច វុដ្ឋានេ ច កោវិទោ ឆេកោ, អធិករណសមថេ វា –

‘‘វិវាទំ អនុវាទញ្ច, អាបត្តាធិករណំ តថា;

កិច្ចាធិករណញ្ចេវ, ចតុរាធិករណា មតា’’តិ. –

វុត្តាធិករណេសុ ច –

‘‘សម្មុខា ¶ សតិវិនយោ, អមូឡ្ហបដិញ្ញាករណំ;

យេភុយ្យ តស្សបាបិយ្យ, តិណវត្ថារកោ តថា’’តិ. –

ឯវំ វុត្តេសុ ច សត្តសុ អធិករណសមថេសុ អតិកោវិទោ ឆេកោតិ អត្ថោ. ឧបាលិ តំ មហាវីរាតិ ភន្តេ មហាវីរ, ចតូសុ អសង្ខ្យេយ្យេសុ កប្បសតសហស្សេសុ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណាធិគមាយ វីរិយវន្ត សត្ថុនោ ទេវមនុស្សានំ អនុសាសកស្ស តំ តវ បាទេ បាទយុគេ ឧបាលិ ភិក្ខុ វន្ទតិ បណាមំ ករោតីតិ អត្ថោ.

៥៩២. សោ អហំ បព្ពជិត្វា សម្ពុទ្ធំ នមស្សមានោ បណាមំ កុរុមានោ ធម្មស្ស ច តេន ភគវតា ទេសិតស្ស នវលោកុត្តរធម្មស្ស សុធម្មតំ សុន្ទរធម្មភាវំ ជានិត្វា ធម្មញ្ច នមស្សមានោ គាមតោ គាមំ បុរតោ បុនំ នគរតោ នគរំ វិចរិស្សាមីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៩៣. កិលេសា ¶ ឈាបិតា មយ្ហន្តិ មយា បដិវិទ្ធអរហត្តមគ្គញាណេន មយ្ហំ ចិត្តសន្តានគតា សព្ពេ ទិយឌ្ឍសហស្សសង្ខា កិលេសា ¶ ឈាបិតា សោសិតា វិសោសិតា វិទ្ធំសិតា. ភវា សព្ពេ សមូហតាតិ កាមភវាទយោ សព្ពេ នវ ភវា មយា សមូហតា សំ សុដ្ឋុ ឩហតា ខេបិតា វិទ្ធំសិតា. សព្ពាសវា បរិក្ខីណាតិ កាមាសវោ, ភវាសវោ, ទិដ្ឋាសវោ, អវិជ្ជាសវោតិ សព្ពេ ចត្តារោ អាសវា បរិក្ខីណា បរិសមន្តតោ ខយំ បាបិតា. ឥទានិ ឥមស្មិំ អរហត្តប្បត្តកាលេ បុនព្ភវោ បុនុប្បត្តិសង្ខាតោ ភវោ ភវនំ ជាតិ នត្ថីតិ អត្ថោ.

៥៩៤. ឧត្តរិ សោមនស្សវសេន ឧទានំ ឧទានេន្តោ ស្វាគតន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ពុទ្ធសេដ្ឋស្ស ឧត្តមពុទ្ធស្ស សន្តិកេ សមីបេ ឯកនគរេ វា មម អាគមនំ ស្វាគតំ សុដ្ឋុ អាគមនំ សុន្ទរាគមនំ វត ឯកន្តេន អាសិ អហោសីតិ សម្ពន្ធោ. តិស្សោ វិជ្ជាតិ បុព្ពេនិវាសទិព្ពចក្ខុអាសវក្ខយវិជ្ជា អនុប្បត្តា សម្បត្តា, បច្ចក្ខំ កតាតិ អត្ថោ. កតំ ពុទ្ធស្ស សាសនន្តិ ពុទ្ធេន ភគវតា ទេសិតំ អនុសិដ្ឋិ សាសនំ កតំ និប្ផាទិតំ វត្តបដិបត្តិំ បូរេត្វា កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករិត្វា អរហត្តមគ្គញាណាធិគមេន សម្បាទិតន្តិ អត្ថោ.

៥៩៥. បដិសម្ភិទា ចតស្សោតិ អត្ថបដិសម្ភិទាទយោ ចតស្សោ បញ្ញាយោ សច្ឆិកតា បច្ចក្ខំ កតា. វិមោក្ខាបិ ច អដ្ឋិមេតិ ចត្តារិ ¶ មគ្គញាណានិ ចត្តារិ ផលញាណានីតិ ឥមេ អដ្ឋ វិមោក្ខា សំសារតោ មុច្ចនូបាយា សច្ឆិកតាតិ សម្ពន្ធោ. ឆឡភិញ្ញា សច្ឆិកតាតិ –

‘‘ឥទ្ធិវិធំ ទិព្ពសោតំ, ចេតោបរិយញាណកំ;

បុព្ពេនិវាសញាណញ្ច, ទិព្ពចក្ខាសវក្ខយ’’ន្តិ. –

ឥមា ឆ អភិញ្ញា សច្ឆិកតា បច្ចក្ខំ កតា. ឥមេសំ ញាណានំ សច្ឆិករណេន ពុទ្ធស្ស សាសនំ កតន្តិ អត្ថោ.

ឥត្ថន្តិ ឥមិនា ហេដ្ឋា វុត្តប្បការេន. សុទន្តិ បទបូរណមត្តេ និបាតោ. អាយស្មា ឧបាលិ ថេរោតិ ថិរសីលាទិគុណយុត្តោ សាវកោ ឥមា បុព្ពចរិតាបទានទីបិកា គាថាយោ អភាសិត្ថ កថយិត្ថាតិ អត្ថោ.

ឧបាលិត្ថេរអបទានវណ្ណនា សមត្តា.

៣-៧. អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរអបទានវណ្ណនា

បទុមុត្តរសម្ពុទ្ធន្តិអាទិកំ ¶ អាយស្មតោ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរស្ស អបទានំ. អយំ កិរ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយានិ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ គហបតិមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្វា ឯកទិវសំ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តោ សត្ថារំ ឯកំ ភិក្ខុំ អត្តនោ សាសនេ បឋមំ ¶ បដិវិទ្ធធម្មរត្តញ្ញូនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេន្តំ ទិស្វា សយម្បិ តំ ឋានន្តរំ បត្ថេន្តោ សតសហស្សភិក្ខុបរិវារស្ស ភគវតោ សត្តាហំ មហាទានំ បវត្តេត្វា បណិធានំ អកាសិ. សត្ថាបិស្ស អនន្តរាយតំ ទិស្វា ភាវិនិំ សម្បត្តិំ ព្យាកាសិ. សោ យាវជីវំ បុញ្ញានិ ករោន្តោ សត្ថរិ បរិនិព្ពុតេ ចេតិយេ បតិដ្ឋាបិយមានេ អន្តោចេតិយេ រតនឃរំ ការាបេសិ, ចេតិយំ បរិវារេត្វា សហស្សរតនគ្ឃិកានិ ច ការេសិ.

សោ ឯវំ បុញ្ញានិ កត្វា តតោ ចវិត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ មហាកាលោ នាម កុដុម្ពិកោ ហុត្វា អដ្ឋករីសមត្តេ ខេត្តេ សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា គហិតសាលិតណ្ឌុលេហិ អសម្ភិន្នខីរបាយាសំ សម្បាទេត្វា តត្ថ មធុសប្បិសក្ករាទយោ បក្ខិបិត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស អទាសិ. សាលិគព្ភំ ផាលេត្វា គហិតគហិតដ្ឋានំ ¶ បុន បូរតិ. បុថុកកាលេ បុថុកគ្គំ នាម អទាសិ. លាយនេ លាយនគ្គំ, វេណិករណេ វេណគ្គំ, កលាបាទិករណេ កលាបគ្គំ, ខលគ្គំ, ភណ្ឌគ្គំ, មិនគ្គំ កោដ្ឋគ្គន្តិ ឯវំ ឯកសស្សេ នវ វារេ អគ្គទានំ អទាសិ, តម្បិ សស្សំ អតិរេកតរំ សម្បន្នំ អហោសិ.

ឯវំ យាវជីវំ បុញ្ញានិ កត្វា តតោ ចុតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តិត្វា ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សំសរន្តោ អម្ហាកំ ភគវតោ ឧប្បត្តិតោ បុរេតរមេវ កបិលវត្ថុនគរស្ស អវិទូរេ ទោណវត្ថុនាមកេ ព្រាហ្មណគាមេ ព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តិ. តស្ស កោណ្ឌញ្ញោតិ គោត្តតោ អាគតំ នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បត្តោ តយោ វេទេ ឧគ្គហេត្វា លក្ខណមន្តេសុ ច បារំ អគមាសិ. តេន សមយេន អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ តុសិតបុរតោ ចវិត្វា កបិលវត្ថុបុរេ សុទ្ធោទនមហារាជស្ស គេហេ និព្ពត្តិ. តស្ស នាមគ្គហណទិវសេ អដ្ឋុត្តរសតេសុ ព្រាហ្មណេសុ ឧបនីតេសុ យេ អដ្ឋ ព្រាហ្មណា លក្ខណបរិគ្គហណត្ថំ មហាតលំ ឧបនីតា. សោ តេសុ សព្ពនវកោ ហុត្វា មហាបុរិសស្ស លក្ខណនិប្ផត្តិំ ទិស្វា ‘‘ឯកំសេន អយំ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ និដ្ឋំ គន្ត្វា មហាសត្តស្ស អភិនិក្ខមនំ ឧទិក្ខន្តោ វិចរតិ.

ពោធិសត្តោបិ ¶ ខោ មហតា បរិវារេន វឌ្ឍមានោ អនុក្កមេន វុទ្ធិប្បត្តោ ញាណបរិបាកំ គន្ត្វា ឯកូនតិំសតិមេ វស្សេ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមន្តោ អនោមានទីតីរេ បព្ពជិត្វា អនុក្កមេន ឧរុវេលំ គន្ត្វា បធានំ បទហិ. តទា កោណ្ឌញ្ញោ មាណវោ មហាសត្តស្ស បព្ពជិតភាវំ សុត្វា លក្ខណបរិគ្គាហកព្រាហ្មណានំ បុត្តេហិ វប្បមាណវាទីហិ សទ្ធិំ អត្តបញ្ចមោ ¶ បព្ពជិត្វា អនុក្កមេន ពោធិសត្តស្ស សន្តិកំ ឧបសង្កមិត្វា ឆព្ពស្សានិ តំ ឧបដ្ឋហន្តោ តស្ស ឱឡារិកាហារបរិភោគេន និព្ពិន្នោ អបក្កមិត្វា ឥសិបតនំ អគមាសិ. អថ ខោ ពោធិសត្តោ ឱឡារិកាហារបរិភោគេន លទ្ធកាយពលោ វេសាខបុណ្ណមាយំ ពោធិរុក្ខមូលេ អបរាជិតបល្លង្កេ និសិន្នោ តិណ្ណំ មារានំ មត្ថកំ មទ្ទិត្វា អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា សត្តសត្តាហំ ពោធិមណ្ឌេយេវ វីតិនាមេត្វា បញ្ចវគ្គិយានំ ញាណបរិបាកំ ញត្វា អាសាឡ្ហីបុណ្ណមាយំ ឥសិបតនំ គន្ត្វា តេសំ ធម្មចក្កបវត្តនសុត្តន្តំ (មហាវ. ១៣ អាទយោ; សំ. និ. ៥.១០៨១) កថេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ កោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ ¶ អដ្ឋារសហិ ព្រហ្មកោដីហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ. អថ បញ្ចមិយំ បក្ខស្ស អនត្តលក្ខណសុត្តន្តទេសនាយ (មហាវ. ២០ អាទយោ; សំ. និ. ៣.៥៩) អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ.

៥៩៦. ឯវំ សោ អរហត្តំ បត្វា ‘‘កិំ កម្មំ កត្វា អហំ លោកុត្តរសុខំ អធិគតោម្ហី’’តិ ឧបធារេន្តោ អត្តនោ បុព្ពកម្មំ បច្ចក្ខតោ ញត្វា សោមនស្សវសេន បុព្ពចរិតាបទានំ ឧទានវសេន ទស្សេន្តោ បទុមុត្តរសម្ពុទ្ធន្តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ. លោកជេដ្ឋំ វិនាយកន្តិ សកលស្ស សត្តលោកស្ស ជេដ្ឋំ បធានន្តិ អត្ថោ. វិសេសេន វេនេយ្យសត្តេ សំសារសាគរស្ស បរតីរំ អមតមហានិព្ពានំ នេតិ សម្បាបេតីតិ វិនាយកោ, តំ វិនាយកំ. ពុទ្ធភូមិមនុប្បត្តន្តិ ពុទ្ធស្ស ភូមិ បតិដ្ឋានដ្ឋានន្តិ ពុទ្ធភូមិ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, តំ អនុប្បត្តោ បដិវិទ្ធោតិ ពុទ្ធភូមិមនុប្បត្តោ, តំ ពុទ្ធភូមិមនុប្បត្តំ, សព្ពញ្ញុតប្បត្តំ ពុទ្ធភូតន្តិ អត្ថោ. បឋមំ អទ្ទសំ អហន្តិ បឋមំ វេសាខបុណ្ណមិយា រត្តិយា បច្ចូសសមយេ ពុទ្ធភូតំ បទុមុត្តរសម្ពុទ្ធំ អហំ អទ្ទក្ខិន្តិ អត្ថោ.

៥៩៧. យាវតា ពោធិយា មូលេតិ យត្តកា ពោធិរុក្ខសមីបេ យក្ខា សមាគតា រាសិភូតា សម្ពុទ្ធំ ពុទ្ធភូតំ តំ ពុទ្ធំ បញ្ជលីកតា ទសង្គុលិសមោធានំ អញ្ជលិបុដំ សិរសិ ឋបេត្វា វន្ទន្តិ នមស្សន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៩៨. សព្ពេ ទេវា តុដ្ឋមនាតិ ពុទ្ធភូតដ្ឋានំ អាគតា តេ សព្ពេ ទេវា តុដ្ឋចិត្តា អាកាសេ សញ្ចរន្តីតិ ¶ សម្ពន្ធោ. អន្ធការតមោនុទោតិ អតិវិយ អន្ធការំ មោហំ នុទោ ខេបនោ អយំ ពុទ្ធោ អនុប្បត្តោតិ អត្ថោ.

៥៩៩. តេសំ ហាសបរេតានន្តិ ហាសេហិ បីតិសោមនស្សេហិ សមន្នាគតានំ តេសំ ទេវានំ មហានាទោ មហាឃោសោ អវត្តថ បវត្តតិ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាសនេ ¶ កិលេសេ សំកិលេសេ ធម្មេ ឈាបយិស្សាមាតិ សម្ពន្ធោ.

៦០០. ទេវានំ គិរមញ្ញាយាតិ វាចាយ ថុតិវចនេន សហ ឧទីរិតំ ទេវានំ សទ្ទំ ជានិត្វា ហដ្ឋោ ហដ្ឋេន ចិត្តេន សោមនស្សសហគតេន ចិត្តេន អាទិភិក្ខំ បឋមំ អាហារំ ពុទ្ធភូតស្ស អហំ អទាសិន្តិ សម្ពន្ធោ.

៦០២. សត្តាហំ ¶ អភិនិក្ខម្មាតិ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា សត្តាហំ បធានំ កត្វា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានំ អរហត្តមគ្គញាណសង្ខាតំ ពោធិំ អជ្ឈគមំ អធិគញ្ឆិំ អហន្តិ អត្ថោ. ឥទំ មេ បឋមំ ភត្តន្តិ ឥទំ ភត្តំ សរីរយាបនំ ព្រហ្មចារិស្ស ឧត្តមចារិស្ស មេ មយ្ហំ ឥមិនា ទេវបុត្តេន បឋមំ ទិន្នំ អហោសីតិ អត្ថោ.

៦០៣. តុសិតា ហិ ឥធាគន្ត្វាតិ តុសិតភវនតោ ឥធ មនុស្សលោកេ អាគន្ត្វា យោ ទេវបុត្តោ មេ មម ភិក្ខំ ឧបានយិ អទាសិ, តំ ទេវបុត្តំ កិត្តយិស្សាមិ កថេស្សាមិ បាកដំ ករិស្សាមិ. ភាសតោ ភាសន្តស្ស មម វចនំ សុណាថាតិ សម្ពន្ធោ. ឥតោ បរំ អនុត្តានបទមេវ វណ្ណយិស្សាម.

៦០៧. តិទសាតិ តាវតិំសភវនា. អគារាតិ អត្តនោ ឧប្បន្នព្រាហ្មណគេហតោ និក្ខមិត្វា បព្ពជិត្វា ឆ សំវច្ឆរានិ ទុក្ករការិកំ ករោន្តេន ពោធិសត្តេន សហ វសិស្សតីតិ សម្ពន្ធោ.

៦០៨. តតោ សត្តមកេ វស្សេតិ តតោ បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ សត្តមេ សំវច្ឆរេ. ពុទ្ធោ សច្ចំ កថេស្សតីតិ ឆព្ពស្សានិ ទុក្ករការិកំ កត្វា សត្តមសំវច្ឆរេ ពុទ្ធោ ហុត្វា ពារាណសិយំ ឥសិបតនេ មិគទាយេ ធម្មចក្កបវត្តនសុត្តន្តទេសនាយ ទុក្ខសមុទយនិរោធមគ្គសច្ចសង្ខាតំ ចតុសច្ចំ កថេស្សតីតិ អត្ថោ. កោណ្ឌញ្ញោ នាម នាមេនាតិ នាមេន គោត្តនាមវសេន កោណ្ឌញ្ញោ នាម. បឋមំ សច្ឆិកាហិតីតិ បញ្ចវគ្គិយានមន្តរេ បឋមំ អាទិតោ ឯវ សោតាបត្តិមគ្គញាណំ សច្ឆិកាហិតិ បច្ចក្ខំ ករិស្សតីតិ អត្ថោ.

៦០៩. និក្ខន្តេនានុបព្ពជិន្តិ ¶ និក្ខន្តេន ពោធិសត្តេន សហ និក្ខមិត្វា អនុបព្ពជិន្តិ អត្ថោ. តថា អនុបព្ពជិត្វា មយា បធានំ វីរិយំ សុកតំ សុដ្ឋុ កតំ ទឡ្ហំ កត្វា កតន្តិ អត្ថោ. កិលេសេ ឈាបនត្ថាយាតិ កិលេសេ សោសនត្ថាយ វិទ្ធំសនត្ថាយ អនគារិយំ អគារស្ស អហិតំ កសិវណិជ្ជាទិកម្មវិរហិតំ សាសនំ បព្ពជិំ បដិបជ្ជិន្តិ អត្ថោ.

៦១០. អភិគន្ត្វាន ¶ ¶ សព្ពញ្ញូតិ សព្ពំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ វា សង្ខារវិការលក្ខណនិព្ពានបញ្ញត្តិសង្ខាតំ ញេយ្យំ វា ជានន្តោ ទេវេហិ សហ វត្តមានេ សត្ត លោកេ ពុទ្ធោ មិគារញ្ញំ មិគទាយ វិហារំ អភិគន្ត្វា ឧបសង្កមិត្វា មេ មយា សច្ឆិកតេន ឥមិនា សោតាបត្តិមគ្គញាណេន អមតភេរិំ អមតមហានិព្ពានភេរិំ អហរិ បហរិ ទស្សេសីតិ អត្ថោ.

៦១១. សោ ទានីតិ សោ អហំ បឋមំ សោតាបន្នោ ឥទានិ អរហត្តមគ្គញាណេន អមតំ សន្តំ វូបសន្តសភាវំ បទំ បជ្ជិតព្ពំ បាបុណិតព្ពំ, អនុត្តរំ ឧត្តរវិរហិតំ និព្ពានំ បត្តោ អធិគតោតិ អត្ថោ. សព្ពាសវេ បរិញ្ញាយាតិ កាមាសវាទយោ សព្ពេ អាសវេ បរិញ្ញាយ បហានបរិញ្ញាយ បជហិត្វា អនាសវោ និក្កិលេសោ វិហរាមិ ឥរិយាបថវិហារេន វាសំ កប្បេមិ. បដិសម្ភិទា ចតស្សោត្យាទយោ គាថាយោ វុត្តត្ថាយេវ.

អថ នំ សត្ថា អបរភាគេ ជេតវនមហាវិហារេ ភិក្ខុសង្ឃមជ្ឈេ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសិន្នោ បឋមំ បដិវិទ្ធធម្មភាវំ ទីបេន្តោ ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ រត្តញ្ញូនំ យទិទំ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញោ’’តិ (អ. និ. ១.១៨៨) ឯតទគ្គេ ឋបេសិ. សោ ទ្វីហិ អគ្គសាវកេហិ អត្តនិ ករិយមានំ បរមនិបច្ចការំ, គាមន្តសេនាសនេ អាកិណ្ណវិហារញ្ច បរិហរិតុកាមោ, វិវេកាភិរតិយា វិហរិតុកាមោ ច អត្តនោ សន្តិកំ ឧបគតានំ គហដ្ឋបព្ពជិតានំ បដិសន្ថារករណម្បិ បបញ្ចំ មញ្ញមានោ សត្ថារំ អាបុច្ឆិត្វា ហិមវន្តំ បវិសិត្វា ឆទ្ទន្តេហិ នាគេហិ ឧបដ្ឋិយមានោ ឆទ្ទន្តទហតីរេ ទ្វាទស វស្សានិ វសិ. ឯវំ តត្ថ វសន្តំ ថេរំ ឯកទិវសំ សក្កោ ទេវរាជា ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឋិតោ ឯវមាហ ‘‘សាធុ មេ, ភន្តេ, អយ្យោ ធម្មំ ទេសេតូ’’តិ. ថេរោ តស្ស ចតុសច្ចគព្ភំ តិលក្ខណាហតំ សុញ្ញតាបដិសំយុត្តំ នានានយវិចិត្តំ អមតោគធំ ពុទ្ធលីលាយ ធម្មំ ទេសេសិ. តំ សុត្វា សក្កោ អត្តនោ បសាទំ បវេទេន្តោ –

‘‘ឯស ¶ ភិយ្យោ បសីទាមិ, សុត្វា ធម្មំ មហារសំ;

វិរាគោ ទេសិតោ ធម្មោ, អនុបាទាយ សព្ពសោ’’តិ. (ថេរគា. ៦៧៣) –

ថុតិំ ¶ អកាសិ. ថេរោ ឆទ្ទន្តទហតីរេ ទ្វាទស វស្សានិ វសិត្វា ឧបកដ្ឋេ បរិនិព្ពានេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បរិនិព្ពានំ អនុជានាបេត្វា តត្ថេវ គន្ត្វា បរិនិព្ពាយីតិ.

អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរអបទានវណ្ណនា សមត្តា.

៣-៨. បិណ្ឌោលភារទ្វាជត្ថេរអបទានវណ្ណនា

បទុមុត្តរោ ¶ នាម ជិនោតិអាទិកំ អាយស្មតោ បិណ្ឌោលភារទ្វាជស្ស អបទានំ. អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយានិ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ សីហយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា បព្ពតបាទេ គុហាយំ វិហាសិ. ភគវា តស្ស អនុគ្គហំ កាតុំ គោចរាយ បក្កន្តកាលេ តស្ស សយនគុហំ បវិសិត្វា និរោធំ សមាបជ្ជិត្វា និសីទិ. សីហោ គោចរំ គហេត្វា និវត្តោ គុហទ្វារេ ឋត្វា ភគវន្តំ ទិស្វា ហដ្ឋតុដ្ឋោ ជលជថលជបុប្ផេហិ បូជំ កត្វា ចិត្តំ បសាទេន្តោ ភគវតោ អារក្ខណត្ថាយ អញ្ញេ វាឡមិគេ អបនេតុំ តីសុ វេលាសុ សីហនាទំ នទន្តោ ពុទ្ធគតាយ សតិយា អដ្ឋាសិ. យថា បឋមទិវសេ, ឯវំ សត្តាហំ បូជេសិ. ភគវា ‘‘សត្តាហច្ចយេន និរោធា វុដ្ឋហិត្វា វដ្ដិស្សតិ ឥមស្ស ឯត្តកោ ឧបនិស្សយោ’’តិ តស្ស បស្សន្តស្សេវ អាកាសំ បក្ខន្ទិត្វា វិហារមេវ គតោ.

សីហោ ពុទ្ធវិយោគទុក្ខំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ កាលំ កត្វា ហំសវតីនគរេ មហាភោគកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ នគរវាសីហិ សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា បសន្នោ សត្តាហំ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ បវត្តេត្វា យាវជីវំ បុញ្ញានិ កត្វា អបរាបរំ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ កោសម្ពិយំ រញ្ញោ ឧទេនស្ស បុរោហិតស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. ភារទ្វាជោតិស្ស នាមំ អហោសិ. សោ វយប្បតោ តយោ វេទេ ឧគ្គហេត្វា បញ្ច មាណវកសតានិ មន្តេ វាចេន្តោ មហគ្ឃសភាវេន អននុរូបាចារត្តា ¶ តេហិ បរិច្ចត្តោ រាជគហំ គន្ត្វា ភគវតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច លាភសក្ការំ ទិស្វា សាសនេ បព្ពជិត្វា ភោជនេ អមត្តញ្ញូ ហុត្វា វិហរតិ. សត្ថារា ឧបាយេន មត្តញ្ញុតាយ បតិដ្ឋាបេន្តោ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា នចិរស្សេវ ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ. ឆឡភិញ្ញោ បន ហុត្វា ភគវតោ សម្មុខា ¶ ‘‘យំ សាវកេហិ បត្តព្ពំ, តំ មយា អនុប្បត្ត’’ន្តិ, ភិក្ខុសង្ឃេ ច ‘‘យស្ស មគ្គេ វា ផលេ វា កង្ខា អត្ថិ, សោ មំ បុច្ឆតូ’’តិ សីហនាទំ នទិ. តេន តំ ភគវា – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ សីហនាទិកានំ យទិទំ បិណ្ឌោលភារទ្វាជោ’’តិ (អ. និ. ១.១៨៨, ១៩៥) ឯតទគ្គេ ឋបេសិ.

៦១៣. ឯវំ ឯតទគ្គំ ឋានំ បត្វា បុព្ពេ កតបុញ្ញសម្ភារំ សរិត្វា សោមនស្សវសេន អត្តនោ បុញ្ញកម្មាបទានំ វិភាវេន្តោ បទុមុត្តរោតិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោវ. បុរតោ ហិមវន្តស្សាតិ ហិមាលយបព្ពតតោ បុព្ពទិសាភាគេតិ អត្ថោ. ចិត្តកូដេ ¶ វសី តទាតិ យទា អហំ សីហោ មិគរាជា ហុត្វា ហិមវន្តបព្ពតសមីបេ វសាមិ, តទា បទុមុត្តរោ នាម សត្ថា អនេកេហិ ច ឱសធេហិ, អនេកេហិ ច រតនេហិ ចិត្តវិចិត្តតាយ ចិត្តកូដេ ចិត្តបព្ពតសិខរេ វសីតិ សម្ពន្ធោ.

៦១៤. អភីតរូបោ តត្ថាសិន្តិ អភីតសភាវោ និព្ភយសភាវោ មិគរាជា តត្ថ អាសិំ អហោសិន្តិ អត្ថោ. ចតុក្កមោតិ ចតូហិ ទិសាហិ កមោ គន្តុំ សមត្ថោ. យស្ស សទ្ទំ សុណិត្វានាតិ យស្ស មិគរញ្ញោ សីហនាទំ សុត្វា ពហុជ្ជនា ពហុសត្តា វិក្ខម្ភន្តិ វិសេសេន ខម្ភន្តិ ភាយន្តិ.

៦១៥. សុផុល្លំ បទុមំ គយ្ហាតិ ភគវតិ បសាទេន សុបុប្ផិតបទុមបុប្ផំ ឌំសិត្វា. នរាសភំ នរានំ អាសភំ ឧត្តមំ សេដ្ឋំ សម្ពុទ្ធំ ឧបគច្ឆិំ, សមីបំ អគមិន្តិ អត្ថោ. វុដ្ឋិតស្ស សមាធិម្ហាតិ និរោធសមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតស្ស ពុទ្ធស្ស តំ បុប្ផំ អភិរោបយិំ បូជេសិន្តិ អត្ថោ.

៦១៦. ចតុទ្ទិសំ នមស្សិត្វាតិ ចតូសុ ទិសាសុ នមស្សិត្វា សកំ ចិត្តំ អត្តនោ ចិត្តំ បសាទេត្វា អាទរេន បតិដ្ឋបេត្វា សីហនាទំ អភីតនាទំ អនទិំ ឃោសេសិន្តិ អត្ថោ.

៦១៧. តតោ ¶ ពុទ្ធេន ទិន្នព្យាករណំ បកាសេន្តោ បទុមុត្តរោតិអាទិមាហ. តំ ឧត្តានត្ថមេវ.

៦១៨. វទតំ សេដ្ឋោតិ ‘‘មយំ ពុទ្ធា, មយំ ពុទ្ធា’’តិ វទន្តានំ អញ្ញតិត្ថិយានំ សេដ្ឋោ ឧត្តមោ ពុទ្ធោ អាគតោតិ សម្ពន្ធោ. តស្ស អាគតស្ស ភគវតោ តំ ធម្មំ សោស្សាម សុណិស្សាមាតិ អត្ថោ.

៦១៩. តេសំ ¶ ហាសបរេតានន្តិ ហាសេហិ សោមនស្សេហិ បរេតានំ អភិភូតានំ សមន្នាគតានំ តេសំ ទេវមនុស្សានំ. លោកនាយកោតិ លោកស្ស នាយកោ សគ្គមោក្ខសម្បាបកោ មម សទ្ទំ មយ្ហំ សីហនាទំ បកិត្តេសិ បកាសេសិ កថេសិ, ទីឃទស្សី អនាគតកាលទស្សី មហាមុនិ មុនីនមន្តរេ មហន្តោ មុនិ. សេសគាថា សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

៦២២. នាមេន បទុមោ នាម ចក្កវត្តី ហុត្វា ចតុសដ្ឋិយា ជាតិយា ឥស្សរិយំ ឥស្សរភាវំ រជ្ជំ ការយិស្សតីតិ អត្ថោ.

៦២៣. កប្បសតសហស្សម្ហីតិ សាម្យត្ថេ ភុម្មវចនំ, កប្បសតសហស្សានំ បរិយោសានេតិ អត្ថោ.

៦២៤. បកាសិតេ បាវចនេតិ តេន គោតមេន ភគវតា បិដកត្តយេ បកាសិតេ ទេសិតេតិ អត្ថោ. ព្រហ្មពន្ធុ ភវិស្សតីតិ តទា គោតមស្ស ភគវតោ កាលេ អយំ សីហោ មិគរាជា ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិស្សតីតិ អត្ថោ. ព្រហ្មញ្ញា អភិនិក្ខម្មាតិ ព្រាហ្មណកុលតោ និក្ខមិត្វា តស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិស្សតីតិ សម្ពន្ធោ.

៦២៥. បធានបហិតត្តោតិ វីរិយករណត្ថំ បេសិតចិត្តោ. ឧបធិសង្ខាតានំ ¶ កិលេសានំ អភាវេន និរុបធិ. កិលេសទរថានំ អភាវេន ឧបសន្តោ. សព្ពាសវេ សកលាសវេ បរិញ្ញាយ បហាយ អនាសវោ និក្កិលេសោ និព្ពាយិស្សតិ ខន្ធបរិនិព្ពានេន និព្ពុតោ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ.

៦២៦. វិជនេ បន្តសេយ្យម្ហីតិ ជនសម្ពាធរហិតេ ទូរារញ្ញសេនាសនេតិ អត្ថោ. វាឡមិគសមាកុលេតិ កាឡសីហាទីហិ ចណ្ឌមិគសង្គេហិ អាកុលេ សំកិណ្ណេតិ អត្ថោ. សេសំ វុត្តត្ថមេវាតិ.

បិណ្ឌោលភារទ្វាជត្ថេរអបទានវណ្ណនា សមត្តា.

៣-៩. ខទិរវនិយត្ថេរអបទានវណ្ណនា

គង្គា ¶ ¶ ភាគីរថី នាមាតិអាទិកំ អាយស្មតោ ខទិរវនិយត្ថេរស្ស អបទានំ. អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយានិ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ តិត្ថនាវិកកុលេ និព្ពត្តិត្វា មហាគង្គាយ បយាគតិត្ថេ តិត្ថនាវាយ កម្មំ ករោន្តោ ឯកទិវសំ សសាវកសង្ឃំ ភគវន្តំ គង្គាតីរំ ឧបគតំ ទិស្វា បសន្នមានសោ នាវាសង្ឃាដំ យោជេត្វា មហន្តេន បូជាសក្ការេន បរតីរំ បាបេត្វា អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ សត្ថារា អារញ្ញកានំ ភិក្ខូនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបិយមានំ ទិស្វា តំ ឋានន្តរំ បត្ថេត្វា ភគវតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច មហាទានំ បវត្តេត្វា បណិធានំ អកាសិ. ភគវា តស្ស បត្ថនាយ អវញ្ឈភាវំ ព្យាកាសិ.

សោ តតោ បដ្ឋាយ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ឧភយសម្បត្តិយោ អនុភវិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ មគធរដ្ឋេ នាលកគាមេ រូបសារិយា នាម ព្រាហ្មណិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិ. តំ វយប្បត្តំ មាតាបិតរោ ឃរពន្ធនេន ពន្ធិតុកាមា ហុត្វា តស្ស អារោចេសុំ. សោ សារិបុត្តត្ថេរស្ស បព្ពជិតភាវំ សុត្វា ‘‘មយ្ហំ ជេដ្ឋភាតា អយ្យោ ឧបតិស្សោ ឥមំ វិភវំ ឆឌ្ឌេត្វា បព្ពជិតោ, តេន វន្តំ ខេឡបិណ្ឌំ កថាហំ អនុភវិស្សាមី’’តិ ជាតសំវេគោ បាសំ អនុបគច្ឆមានមិគោ វិយ ញាតកេ វញ្ចេត្វា ហេតុសម្បត្តិយា ចោទិយមានោ ភិក្ខូនំ សន្តិកំ គន្ត្វា ធម្មសេនាបតិនោ កនិដ្ឋភាវំ និវេទេត្វា អត្តនោ បព្ពជ្ជាយ ឆន្ទំ អារោចេសិ. ភិក្ខូ តំ បព្ពាជេត្វា បរិបុណ្ណវីសតិវស្សំ ឧបសម្បាទេត្វា កម្មដ្ឋានេ និយោជេសុំ. សោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ខទិរវនំ បវិសិត្វា វិស្សមន្តោ ឃដេន្តោ វាយមន្តោ ញាណស្ស បរិបាកំ គតត្តា នចិរស្សេវ ឆឡភិញ្ញោ អរហា អហោសិ. សោ អរហា ហុត្វា សត្ថារំ ធម្មសេនាបតិញ្ច វន្ទិតុំ សេនាសនំ សំសាមេត្វា បត្តចីវរមាទាយ និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន សាវត្ថិំ បត្វា ជេតវនំ បវិសិត្វា សត្ថារំ ធម្មសេនាបតិញ្ច វន្ទិត្វា កតិបាហំ ជេតវនេ វិហាសិ. អថ នំ សត្ថា អរិយគណមជ្ឈេ ¶ និសិន្នោ អារញ្ញកានំ ភិក្ខូនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ អារញ្ញកានំ យទិទំ រេវតោ’’តិ (អ. និ. ១.១៩៨, ២០៣).

៦២៨. ឯវំ ¶ ឯតទគ្គដ្ឋានំ បត្វា អត្តនោ បុព្ពកម្មំ សរិត្វា បីតិសោមនស្សវសេន បុព្ពចរិតាបទានំ បកាសេន្តោ គង្គា ភាគីរថីតិអាទិមាហ. តត្ថ គង្គាតិ គាយមានា ឃោសំ កុរុមានា គច្ឆតីតិ គង្គា. អថ វា គោ វុច្ចតិ បថវី, តស្មិំ គតា បវត្តាតិ គង្គា. អនោតត្តទហំ ¶ តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា គតដ្ឋានេ អាវដ្ដគង្គាតិ ច បព្ពតមត្ថកេន គតដ្ឋានេ ពហលគង្គាតិ ច តិរច្ឆានបព្ពតំ វិជ្ឈិត្វា គតដ្ឋានេ ឧមង្គគង្គាតិ ច តតោ ពហលបព្ពតំ បហរិត្វា បញ្ចយោជនំ អាកាសេន គតដ្ឋានេ អាកាសគង្គាតិ ច តស្សា បតិតដ្ឋានំ ភិន្ទិត្វា ជាតំ បញ្ច យោជនំ បោក្ខរណីកូលំ ភិន្ទិត្វា តត្ថ បន បញ្ចង្គុលិ វិយ បញ្ច ធារា ហុត្វា គង្គា យមុនា សរភូ មហី អចិរវតីតិ បញ្ច នាមា ហុត្វា ជម្ពុទីបំ បញ្ច ភាគំ បញ្ច កោដ្ឋាសំ កត្វា បញ្ច ភាគេ បញ្ច កោដ្ឋាសេ ឥតា គតា បវត្តាតិ ភាគីរថី. គង្គា ច សា ភាគីរថី ចេតិ គង្គាភាគីរថី. ‘‘ភាគីរថី គង្គា’’តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធសុខត្ថំ បុព្ពចរិយវសេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ហិមវន្តា បភាវិតាតិ សត្តេ ហិំសតិ សីតេន ហនតិ មថេតិ អាលោឡេតីតិ ហិមោ, ហិមោ អស្ស អត្ថីតិ ហិមវា, តតោ ហិមវន្តតោ បដ្ឋាយ បភាវិតា បវត្តា សន្ទមានាតិ ហិមវន្តបភាវិតា. កុតិត្ថេ នាវិកោ អាសិន្តិ តស្សា គង្គាយ ចណ្ឌសោតសមាបន្នេ វិសមតិត្ថេ កេវដ្ដកុលេ ឧប្បន្នោ នាវិកោ អាសិំ អហោសិន្តិ អត្ថោ. ឱរិមេ ច តរិំ អហន្តិ សម្បត្តសម្បត្តមនុស្សេ បារិមា តីរា ឱរិមំ តីរំ អហំ តរិំ តារេសិន្តិ អត្ថោ.

៦២៩. បទុមុត្តរោ នាយកោតិ ទ្វិបទានំ ឧត្តមោ សត្តេ និព្ពានំ នាយកោ បាបនកោ បទុមុត្តរពុទ្ធោ មម បុញ្ញសម្បត្តិំ និប្ផាទេន្តោ. វសីសតសហស្សេហិ ខីណាសវសតសហស្សេហិ គង្គាសោតំ តរិតុំ តិត្ថំ បត្តោតិ សម្ពន្ធោ.

៦៣០. ពហូ នាវា សមានេត្វាតិ សម្បត្តំ តំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ ទិស្វា វឌ្ឍកីហិ សុដ្ឋុ សង្ខតំ កតំ និប្ផាទិតំ ពហូ នាវាយោ សមានេត្វា ទ្វេ ទ្វេ នាវាយោ ឯកតោ កត្វា តស្សា នាវាយ ឧបរិ មណ្ឌបឆទនំ កត្វា នរាសភំ បទុមុត្តរសម្ពុទ្ធំ បដិមានិំ បូជេសិន្តិ អត្ថោ.

៦៣១. អាគន្ត្វាន ¶ ច សម្ពុទ្ធោតិ ឯវំ សង្ឃដិតាយ នាវាយ តត្ថ អាគន្ត្វាន ¶ តញ្ច នាវកំ នាវមុត្តមំ អារុហីតិ សម្ពន្ធោ. វារិមជ្ឈេ ឋិតោ សត្ថាតិ នាវមារូឡ្ហោ សត្ថា គង្គាជលមជ្ឈេ ឋិតោ សមានោ ឥមា សោមនស្សបដិសំយុត្តគាថា អភាសថ កថេសីតិ សម្ពន្ធោ.

៦៣២. យោ សោ តារេសិ សម្ពុទ្ធន្តិ យោ សោ នាវិកោ គង្គាសោតាយ សម្ពុទ្ធំ អតារេសិ. សង្ឃញ្ចាបិ អនាសវន្តិ ន កេវលមេវ សម្ពុទ្ធំ តារេសិ, អនាសវំ និក្កិលេសំ សង្ឃញ្ចាបិ តារេសីតិ អត្ថោ. តេន ចិត្តបសាទេនាតិ តេន នាវាបាជនកាលេ ឧប្បន្នេន សោមនស្សសហគតចិត្តបសាទេន ទេវលោកេ ឆសុ កាមសគ្គេសុ រមិស្សតិ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវិស្សតីតិ អត្ថោ.

៦៣៣. និព្ពត្តិស្សតិ ¶ តេ ព្យម្ហន្តិ ទេវលោកេ ឧប្បន្នស្ស តេ តុយ្ហំ ព្យម្ហំ វិមានំ សុកតំ សុដ្ឋុ និព្ពត្តំ នាវសណ្ឋិតំ នាវាសណ្ឋានំ និព្ពត្តិស្សតិ បាតុភវិស្សតីតិ អត្ថោ. អាកាសេ បុប្ផឆទនន្តិ នាវាយ ឧបរិមណ្ឌបកតកម្មស្ស និស្សន្ទេន សព្ពទា គតគតដ្ឋានេ អាកាសេ បុប្ផឆទនំ ធារយិស្សតីតិ សម្ពន្ធោ.

៦៣៤. អដ្ឋបញ្ញាសកប្បម្ហីតិ ឥតោ បុញ្ញករណកាលតោ បដ្ឋាយ អដ្ឋបណ្ណាសកប្បំ អតិក្កមិត្វា នាមេន តារកោ នាម ចក្កវត្តី ខត្តិយោ ចាតុរន្តោ ចតូសុ ទីបេសុ ឥស្សរោ វិជិតាវី ជិតវន្តោ ភវិស្សតីតិ សម្ពន្ធោ. សេសគាថា ឧត្តានត្ថាវ.

៦៣៧. រេវតោ នាម នាមេនាតិ រេវតីនក្ខត្តេន ជាតត្តា ‘‘រេវតោ’’តិ លទ្ធនាមោ ព្រហ្មពន្ធុ ព្រាហ្មណបុត្តភូតោ ភវិស្សតិ ព្រាហ្មណកុលេ ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ អត្ថោ.

៦៣៩. និព្ពាយិស្សតិនាសវោតិ និក្កិលេសោ ខន្ធបរិនិព្ពានេន និព្ពាយិស្សតិ.

៦៤០. វីរិយំ មេ ធុរធោរយ្ហន្តិ ឯវំ បទុមុត្តរេន ភគវតា ព្យាកតោ អហំ កមេន បារមិតាកោដិំ បត្វា មេ មយ្ហំ វីរិយំ អសិថិលវីរិយំ ធុរធោរយ្ហំ ធុរវាហំ ធុរាធារំ យោគេហិ ខេមស្ស និព្ភយស្ស និព្ពានស្ស អធិវាហនំ ¶ អាវហនំ អហោសីតិ អត្ថោ. ធារេមិ អន្តិមំ ទេហន្តិ ឥទានាហំ សម្មាសម្ពុទ្ធសាសនេ បរិយោសានសរីរំ ធារេមីតិ សម្ពន្ធោ.

សោ អបរភាគេ អត្តនោ ជាតគាមំ គន្ត្វា ‘‘ចាលា, ឧបចាលា, សីសូបចាលា’’តិ តិស្សន្នំ ភគិនីនំ បុត្តេ ‘‘ចាលា, ឧបចាលា, សីសូបចាលា’’តិ តយោ ភាគិនេយ្យេ អានេត្វា បព្ពាជេត្វា កម្មដ្ឋានេ និយោជេសិ. តេ កម្មដ្ឋានំ អនុយុត្តា វិហរិំសុ.

តស្មិញ្ច សមយេ ថេរស្ស កោចិទេវ អាពាធោ ឧប្បន្នោ, តំ សុត្វា សារិបុត្តត្ថេរោ – ‘‘រេវតស្ស គិលានបុច្ឆនំ ¶ អធិគមបុច្ឆនញ្ច ករិស្សាមី’’តិ ឧបគញ្ឆិ. រេវតត្ថេរោ ធម្មសេនាបតិំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា តេសំ សាមណេរានំ សតុប្បាទវសេន ឱវទិយមានោ ចាលេតិគាថំ អភាសិត្ថ. តត្ថ ចាលេ ឧបចាលេ សីសូបចាលេតិ តេសំ អាលបនំ. ចាលា, ឧបចាលា, សីសូបចាលាតិ ហិ ឥត្ថិលិង្គវសេន លទ្ធនាមា តយោ ទារកា បព្ពជិតាបិ តថា វោហរិយ្យន្តិ. ‘‘ចាលី, ឧបចាលី, សីសូបចាលីតិ តេសំ នាមានី’’តិ ច វទន្តិ. យទត្ថំ ‘‘ចាលេ’’តិអាទិនា អាមន្តនំ កតំ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘បតិស្សតា នុ ខោ វិហរថា’’តិ វត្វា តត្ថ ការណំ អាហ – ‘‘អាគតោ វោ វាលំ វិយ វេធី’’តិ. បតិស្សតាតិ បតិស្សតិកា ¶ . ខោតិ អវធារណេ. អាគតោតិ អាគញ្ឆិ. វោតិ តុម្ហាកំ. វាលំ វិយ វេធីតិ វាលវេធិ វិយ. អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – តិក្ខជវននិព្ពេធិកបញ្ញតាយ វាលវេធិរូបោ សត្ថុកប្បោ តុម្ហាកំ មាតុលត្ថេរោ អាគតោ, តស្មា សមណសញ្ញំ ឧបដ្ឋបេត្វា សតិសម្បជញ្ញយុត្តា ឯវ ហុត្វា វិហរថ, យថាធិគតេ វិហារេ អប្បមត្តា ភវថាតិ.

តំ សុត្វា តេ សាមណេរា ធម្មសេនាបតិស្ស បច្ចុគ្គមនាទិវត្តំ កត្វា ឧភិន្នំ មាតុលត្ថេរានំ បដិសន្ថារវេលាយំ នាតិទូរេ សមាធិំ សមាបជ្ជិត្វា និសីទិំសុ. ធម្មសេនាបតិ រេវតត្ថេរេន សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា ឧដ្ឋាយាសនា តេ សាមណេរេ ឧបសង្កមិ. តេ តថា កាលបរិច្ឆេទស្ស កតត្តា ថេរេ ឧបសង្កមន្តេ ឧដ្ឋហិត្វា វន្ទិត្វា អដ្ឋំសុ. ថេរោ – ‘‘កតរកតរវិហារេន វិហរថា’’តិ បុច្ឆិត្វា តេហិ ‘‘ឥមាយ ឥមាយា’’តិ វុត្តេ ទារកេបិ ឯវំ វិនេន្តោ – ‘‘មយ្ហំ ភាតិកោ សច្ចវាទី វត ¶ ធម្មស្ស អនុធម្មចារិ’’ន្តិ ថេរំ បសំសន្តោ បក្កាមិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

ខទិរវនិយត្ថេរអបទានវណ្ណនា សមត្តា.

៣-១០. អានន្ទត្ថេរអបទានវណ្ណនា

អារាមទ្វារា និក្ខម្មាតិអាទិកំ អាយស្មតោ អានន្ទត្ថេរស្ស អបទានំ. អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយានិ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ ហំសវតីនគរេ សត្ថុ វេមាតិកភាតា ហុត្វា និព្ពត្តិ. សុមនោតិស្ស នាមំ អហោសិ. បិតា បនស្ស នន្ទរាជា នាម. សោ អត្តនោ បុត្តស្ស សុមនកុមារស្ស វយប្បត្តស្ស ហំសវតីនគរតោ វីសយោជនសតេ ឋានេ ភោគនគរំ អទាសិ. សោ កទាចិ ¶ កទាចិ អាគន្ត្វា សត្ថារញ្ច បិតរញ្ច បស្សតិ. តទា រាជា សត្ថារញ្ច សតសហស្សបរិមាណំ ភិក្ខុសង្ឃញ្ច សយមេវ សក្កច្ចំ ឧបដ្ឋហិ, អញ្ញេសំ ឧបដ្ឋាតុំ ន ទេតិ.

តេន សមយេន បច្ចន្តោ កុបិតោ អហោសិ. កុមារោ តស្ស កុបិតភាវំ រញ្ញោ អនារោចេត្វា សយមេវ តំ វូបសមេសិ. តំ សុត្វា រាជា តុដ្ឋមានសោ ‘‘វរំ តេ តាវ ទម្មិ, គណ្ហាហី’’តិ អាហ. កុមារោ ‘‘សត្ថារំ ភិក្ខុសង្ឃញ្ច តេមាសំ ឧបដ្ឋហន្តោ ជីវិតំ អវញ្ឈំ កាតុំ ឥច្ឆាមី’’តិ អាហ. ‘‘ឯតំ ន សក្កា, អញ្ញំ វទេហី’’តិ. ‘‘ទេវ, ខត្តិយានំ ទ្វេ កថា នាម នត្ថិ, ឯតំ មេ ទេហិ, ន មយ្ហំ អញ្ញេនត្ថោ, សចេ សត្ថា អនុជានាតិ, ទិន្នមេវា’’តិ. សោ ¶ ‘‘សត្ថុ ចិត្តំ ជានិស្សាមី’’តិ វិហារំ គតោ. តេន ច សមយេន ភគវា គន្ធកុដិំ បវិដ្ឋោ ហោតិ. សោ ភិក្ខូ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, ភគវន្តំ ទស្សនាយ អាគតោ, ទស្សេថ ម’’ន្តិ. ភិក្ខូ ‘‘សុមនោ នាម ថេរោ សត្ថុ ឧបដ្ឋាកោ, តស្ស សន្តិកំ គច្ឆាហី’’តិ អាហំសុ. សោ ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘សត្ថារំ, ភន្តេ, ទស្សេថា’’តិ អាហ. អថ ថេរោ តស្ស បស្សន្តស្សេវ បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘រាជបុត្តោ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទស្សនាយ អាគតោ’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ ភិក្ខុ ពហិ អាសនំ ¶ បញ្ញបេហី’’តិ. ថេរោ បុនបិ ពុទ្ធាសនំ គហេត្វា អន្តោគន្ធកុដិយំ និមុជ្ជិត្វា តស្ស បស្សន្តស្ស ពហិបរិវេណេ បាតុភវិត្វា គន្ធកុដិបរិវេណេ អាសនំ បញ្ញាបេសិ. កុមារោ តំ ទិស្វា ‘‘មហន្តោ វតាយំ ភិក្ខូ’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ.

ភគវាបិ គន្ធកុដិតោ និក្ខមិត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. រាជបុត្តោ សត្ថារំ វន្ទិត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘អយំ, ភន្តេ, ថេរោ តុម្ហាកំ សាសនេ វល្លភោ មញ្ញេ’’តិ? ‘‘អាម, កុមារ, វល្លភោ’’តិ. ‘‘កិំ កត្វា, ភន្តេ, ឯស វល្លភោ’’តិ? ‘‘ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា’’តិ. ‘‘ភគវា, អហម្បិ អយំ ថេរោ វិយ អនាគតេ ពុទ្ធសាសនេ វល្លភោ ហោតុកាមោ’’តិ សោ ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស សត្តាហំ ខន្ធាវារេ ភត្តំ ទត្វា សត្តមេ ទិវសេ, ‘‘ភន្តេ, មយា បិតុ សន្តិកា តុម្ហាកំ តេមាសំ បដិជគ្គនវរោ លទ្ធោ, តេមាសំ មេ វស្សាវាសំ អធិវាសេថា’’តិ វត្វា សត្ថុ អធិវាសនំ វិទិត្វា សបរិវារំ ភគវន្តំ គហេត្វា យោជនេ យោជនេ សត្ថុ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច វសនានុច្ឆវិកេ វិហារេ ការេត្វា តត្ថ តត្ថ វសាបេន្តោ អត្តនោ វសនដ្ឋានសមីបេ សតសហស្សេន កីតេ សោភននាមកេ ឧយ្យានេ សតសហស្សេន ការិតំ វិហារំ បវេសាបេត្វា –

‘‘សតសហស្សេន មេ កីតំ, សតសហស្សេន ការិតំ;

សោភនំ នាម ឧយ្យានំ, បដិគ្គណ្ហ មហាមុនី’’តិ. –

ឧទកំ ¶ បាតេសិ. សោ វស្សូបនាយិកទិវសេ សត្ថុ មហាទានំ បវត្តេត្វា ‘‘ឥមិនា នីហារេន ទានំ ទទេយ្យាថា’’តិ បុត្តទារេ អមច្ចេ ច ទានេ កិច្ចករណេ ច និយោជេត្វា សយំ សុមនត្ថេរស្ស វសនដ្ឋានសមីបេយេវ វសន្តោ ឯវំ អត្តនោ វសនដ្ឋានេ សត្ថារំ តេមាសំ ឧបដ្ឋហិ. ឧបកដ្ឋាយ បន បវារណាយ គាមំ បវិសិត្វា សត្តាហំ មហាទានំ បវត្តេត្វា សត្តមេ ទិវសេ សត្ថុ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច បាទមូលេ តិចីវរេ ឋបេត្វា វន្ទិត្វា ‘‘ភន្តេ, យទេតំ មយា ខន្ធាវារតោ បដ្ឋាយ បុញ្ញំ កតំ, ន តំ សក្កសម្បត្តិអាទីនំ អត្ថាយ កតំ, អថ ខោ អហម្បិ សុមនត្ថេរោ វិយ អនាគតេ ឯកស្ស ¶ ពុទ្ធស្ស ឧបដ្ឋាកោ វល្លភោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. សត្ថា តស្ស អនន្តរាយតំ ទិស្វា ព្យាករិត្វា បក្កាមិ.

សោ ¶ តស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ វស្សសតសហស្សំ បុញ្ញានិ កត្វា តតោ បរម្បិ តត្ថ តត្ថ ភវេ ឧឡារានិ បុញ្ញកម្មានិ ឧបចិនិត្វា ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ កស្សបភគវតោ កាលេ កុលគេហេ និព្ពត្តោ វិញ្ញុតំ បត្វា ឯកស្ស ថេរស្ស បិណ្ឌាយ ចរតោ បត្តគ្គហណត្ថំ ឧត្តរសាដកំ កត្វា បូជំ អកាសិ. បុន សគ្គេ និព្ពត្តិត្វា តតោ ចុតោ ពារាណសិរាជា ហុត្វា អដ្ឋ បច្ចេកពុទ្ធេ ទិស្វា តេ ភោជេត្វា អត្តនោ មង្គលុយ្យានេ អដ្ឋ បណ្ណសាលាយោ ការេត្វា តេសំ និសីទនត្ថាយ អដ្ឋ សព្ពរតនមយបីឋេ ចេវ មណិអាធារកេ ច បដិយាទេត្វា ទសវស្សសហស្សានិ ឧបដ្ឋានំ អកាសិ, ឯតានិ បាកដានិ.

កប្បសតសហស្សំ បន តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ អម្ហាកំ ពោធិសត្តេន សទ្ធិំ តុសិតបុរេ និព្ពត្តិត្វា តតោ ចុតោ អមិតោទនសក្កស្ស គេហេ និព្ពត្តិត្វា សព្ពេ ញាតកេ អានន្ទិតេ ករោន្តោ ជាតោតិ អានន្ទោត្វេវ នាមំ លភិ. សោ អនុក្កមេន វយប្បត្តោ កតាភិនិក្ខមនេ សម្មាសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កេ បឋមំ កបិលវត្ថុំ គន្ត្វា តតោ និក្ខមន្តេ ភគវតិ តស្ស បរិវារត្ថំ បព្ពជិតុំ និក្ខមន្តេហិ ភទ្ទិយាទីហិ សទ្ធិំ និក្ខមិត្វា ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា អាយស្មតោ បុណ្ណស្ស មន្តាណិបុត្តស្ស សន្តិកេ ធម្មកថំ សុត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ.

តេន ច សមយេន ភគវតោ បឋមពោធិយំ វីសតិវស្សានិ អនិពទ្ធា ឧបដ្ឋាកា អហេសុំ. ឯកទា នាគសមាលោ បត្តចីវរំ គហេត្វា វិចរតិ, ឯកទា នាគិតោ, ឯកទា ឧបវានោ, ឯកទា សុនក្ខត្តោ, ឯកទា ចុន្ទោ សមណុទ្ទេសោ, ឯកទា សាគតោ, ឯកទា មេឃិយោ, តេ យេភុយ្យេន សត្ថុ ចិត្តំ នារាធយិំសុ. អថេកទិវសំ ភគវា គន្ធកុដិបរិវេណេ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ ¶ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ និសិន្នោ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘អហំ, ភិក្ខវេ, ឥទានិ មហល្លកោ ឯកច្ចេ ភិក្ខូ ‘ឥមិនា មគ្គេន គច្ឆាមី’តិ វុត្តេ អញ្ញេន មគ្គេន គច្ឆន្តិ, ឯកច្ចេ មយ្ហំ បត្តចីវរំ ភូមិយំ និក្ខិបន្តិ, មយ្ហំ និពទ្ធុបដ្ឋាកំ ឯកំ ភិក្ខុំ វិជានថា’’តិ. តំ សុត្វា ភិក្ខូនំ ធម្មសំវេគោ ឧទបាទិ. អថាយស្មា សារិបុត្តោ ឧដ្ឋាយ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, តុម្ហេ ឧបដ្ឋហិស្សាមី’’តិ អាហ. តំ ភគវា បដិក្ខិបិ. ឯតេនុបាយេន មហាមោគ្គល្លានំ អាទិំ កត្វា សព្ពេ មហាសាវកា ‘‘អហំ ឧបដ្ឋហិស្សាមិ ¶ , អហំ ឧបដ្ឋហិស្សាមី’’តិ ឧដ្ឋហិំសុ ឋបេត្វា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ. តេបិ ភគវា បដិក្ខិបិ.

អានន្ទោ ¶ បន តុណ្ហីយេវ និសីទិ. អថ នំ ភិក្ខូ អាហំសុ – ‘‘អាវុសោ, ត្វម្បិ សត្ថុ ឧបដ្ឋាកដ្ឋានំ យាចាហី’’តិ. ‘‘យាចិត្វា លទ្ធុបដ្ឋានំ នាម កីទិសំ ហោតិ? សចេ រុច្ចតិ, សត្ថា សយមេវ វក្ខតី’’តិ. អថ ភគវា – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អានន្ទោ អញ្ញេហិ ឧស្សាហេតព្ពោ, សយមេវ ជានិត្វា មំ ឧបដ្ឋហិស្សតី’’តិ អាហ. តតោ ភិក្ខូ ‘‘ឧដ្ឋេហិ, អាវុសោ អានន្ទ, សត្ថារំ ឧបដ្ឋាកដ្ឋានំ យាចាហី’’តិ អាហំសុ. ថេរោ ឧដ្ឋហិត្វា ‘‘សចេ មេ, ភន្តេ, ភគវា អត្តនា លទ្ធំ បណីតំ ចីវរំ ន ទស្សតិ, បណីតំ បិណ្ឌបាតំ ន ទស្សតិ, ឯកគន្ធកុដិយំ វសិតុំ ន ទស្សតិ, និមន្តនំ គហេត្វា ន គមិស្សតិ, ឯវាហំ ភគវន្តំ ឧបដ្ឋហិស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘ឯត្តកេ គុណេ លភតោ សត្ថុ ឧបដ្ឋានំ កោ ភារោ’’តិ ឧបវាទមោចនត្ថំ ឥមេ ចត្តារោ បដិក្ខេបា, ‘‘សចេ, ភន្តេ, ភគវា មយា គហិតំ និមន្តនំ គមិស្សតិ, សចាហំ ទេសន្តរតោ អាគតាគតេ តាវទេវ ទស្សេតុំ លភាមិ, យទា មេ កង្ខា ឧប្បជ្ជតិ, តាវទេវ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិតុំ លភាមិ, សចេ ភគវា បរម្មុខា ទេសិតំ ធម្មំ បុន មយ្ហំ ព្យាករិស្សសិ, ឯវាហំ ភគវន្តំ ឧបដ្ឋហិស្សាមិ’’. ‘‘ឯត្តកម្បិ សត្ថុ សន្តិកេ អនុគ្គហំ ន លភតី’’តិ ឧបវាទមោចនត្ថញ្ចេវ ធម្មភណ្ឌាគារិកភាវបរិបូរណត្ថញ្ច ឥមា ចតស្សោ យាចនាតិ ឥមេ អដ្ឋ វរេ គហេត្វា និពទ្ធុបដ្ឋាកោ អហោសិ. តស្សេវ ឋានន្តរស្ស អត្ថាយ កប្បសតសហស្សំ បូរិតានំ បារមីនំ ផលំ បាបុណិ.

សោ ឧបដ្ឋាកដ្ឋានំ លទ្ធទិវសតោ បដ្ឋាយ ទសពលំ ទុវិធេន ឧទកេន តិវិធេន ទន្តកដ្ឋេន ហត្ថបាទបរិកម្មេន បិដ្ឋិបរិកម្មេន គន្ធកុដិបរិវេណសម្មជ្ជនេនាតិ ឯវមាទីហិ កិច្ចេហិ ឧបដ្ឋហន្តោ – ‘‘ឥមាយ នាម វេលាយ សត្ថុ ឥទំ នាម លទ្ធុំ វដ្ដតិ, ឥទំ នាម កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ទិវសភាគំ សន្តិកាវចរោ ហុត្វា រត្តិភាគេ មហន្តំ ទណ្ឌទីបិកំ គហេត្វា គន្ធកុដិបរិវេណំ នវវារេ អនុបរិយាយតិ ¶ សត្ថរិ បក្កោសន្តេ បដិវចនទានាយ, ថិនមិទ្ធវិនោទនត្ថំ. អថ នំ សត្ថា ជេតវនេ អរិយគណមជ្ឈេ និសិន្នោ អនេកបរិយាយេន បសំសិត្វា ពហុស្សុតានំ សតិមន្តានំ គតិមន្តានំ ធិតិមន្តានំ ឧបដ្ឋាកានញ្ច ភិក្ខូនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ.

ឯវំ ¶ សត្ថារា បញ្ចសុ ឋានេសុ ឯតទគ្គេ ឋបិតោ ចតូហិ អច្ឆរិយព្ភូតធម្មេហិ សមន្នាគតោ សត្ថុ ធម្មកោសារក្ខោ អយំ មហាថេរោ សេខោវ សមានោ សត្ថរិ បរិនិព្ពុតេ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ភិក្ខូហិ សមុត្តេជិតោ ទេវតាយ ច សំវេជិតោ ‘‘ស្វេយេវ ច ទានិ ធម្មសង្គីតិ កាតព្ពា, ន ខោ បន មេតំ បតិរូបំ, យ្វាយំ សេខោ សករណីយោ អសេខេហិ ថេរេហិ សទ្ធិំ ធម្មំ គាយិតុំ សន្និបាតំ គន្តុ’’ន្តិ សញ្ជាតុស្សាហោ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា ពហុទេវ រត្តិំ វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តោ ចង្កមេ វីរិយសមតំ អលភិត្វា តតោ វិហារំ បវិសិត្វា សយនេ និសីទិត្វា សយិតុកាមោ ¶ កាយំ អាវដ្ដេសិ. អបត្តញ្ច សីសំ ពិម្ពោហនំ, បាទា ច ភូមិតោ មុត្តមត្តា, ឯកស្មិំ អន្តរេ អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ វិមុច្ចិ, ឆឡភិញ្ញោ អហោសិ.

៦៤៤. ឯវំ ឆឡភិញ្ញាទិគុណបដិមណ្ឌិតោ ឧបដ្ឋាកាទិគុណេហិ ឯតទគ្គដ្ឋានំ បត្តោ អត្តនោ បុព្ពកម្មំ សរិត្វា សោមនស្សវសេន បុព្ពចរិតាបទានំ ទស្សេន្តោ អារាមទ្វារា និក្ខម្មាតិអាទិមាហ. តត្ថ អារាមទ្វារាតិ សព្ពសត្តានំ ធម្មទេសនត្ថាយ វិហារទ្វារតោ និក្ខមិត្វា ពហិទ្វារសមីបេ កតមណ្ឌបមជ្ឈេ សុបញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសិន្នោ បទុមុត្តរោ នាម មហាមុនិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ. វស្សន្តោ អមតំ វុដ្ឋិន្តិ ធម្មទេសនាមហាអមតធារាហិ ធម្មវស្សំ វស្សន្តោ. និព្ពាបេសិ មហាជនន្តិ មហាជនស្ស ចិត្តសន្តានគតកិលេសគ្គិំ និព្ពាបេសិ វូបសមេសិ, មហាជនំ និព្ពានាមតបានេន សន្តិំ សីតិភាវំ បាបេសីតិ អត្ថោ.

៦៤៥. សតសហស្សំ តេ ធីរាតិ បរិវារសម្បត្តិំ ទស្សេន្តោ អាហ. ឆហិ អភិញ្ញាហិ ឥទ្ធិវិធាទិញាណកោដ្ឋាសេហិ សមន្នាគតា អនេកសតសហស្សចក្កវាឡេសុ ខណេន គន្តុំ សមត្ថាហិ ឥទ្ធីហិ សមន្នាគតត្តា មហិទ្ធិកាតេ ធីរា សតសហស្សខីណាសវា ឆាយាវ អនបាយិនីតិ កត្ថចិ អនបគតា ឆាយា ឥវ តំ សម្ពុទ្ធំ បទុមុត្តរំ ភគវន្តំ បរិវារេន្តិ បរិវារេត្វា ធម្មំ សុណន្តីតិ អត្ថោ.

៦៤៦. ហត្ថិក្ខន្ធគតោ អាសិន្តិ តទា ភគវតោ ធម្មទេសនាសមយេ អហំ ហត្ថិបិដ្ឋេ និសិន្នោ អាសិំ អហោសិន្តិ អត្ថោ. សេតច្ឆត្តំ ¶ វរុត្តមន្តិ បត្ថេតព្ពំ ឧត្តមំ សេតច្ឆត្តំ មម មត្ថកេ ធារយន្តោ ហត្ថិបិដ្ឋេ ¶ និសិន្នោតិ សម្ពន្ធោ. សុចារុរូបំ ទិស្វានាតិ សុន្ទរំ ចារុំ មនោហររូបវន្តំ ធម្មំ ទេសិយមានំ សម្ពុទ្ធំ ទិស្វា មេ មយ្ហំ វិត្តិ សន្តុដ្ឋិ សោមនស្សំ ឧទបជ្ជថ ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ.

៦៤៧. ឱរុយ្ហ ហត្ថិក្ខន្ធម្ហាតិ តំ ភគវន្តំ និសិន្នំ ទិស្វា ហត្ថិបិដ្ឋិតោ ឱរុយ្ហ ឱរោហិត្វា នរាសភំ នរវសភំ ឧបគច្ឆិំ សមីបំ គតោតិ អត្ថោ. រតនមយឆត្តំ មេតិ រតនភូសិតំ មេ មយ្ហំ ឆត្តំ ពុទ្ធសេដ្ឋស្ស មត្ថកេ ធារយិន្តិ សម្ពន្ធោ.

៦៤៨. មម សង្កប្បមញ្ញាយាតិ មយ្ហំ បសាទេន ឧប្បន្នំ សង្កប្បំ ញត្វា ឥសីនំ អន្តរេ មហន្តភូតោ សោ បទុមុត្តរោ ភគវា. តំ កថំ ឋបយិត្វានាតិ តំ អត្តនា ទេសិយមានំ ធម្មកថំ ឋបេត្វា មម ព្យាករណត្ថាយ ឥមា គាថា អភាសថ កថេសីតិ អត្ថោ.

៦៤៩. កថន្តិ ¶ ចេ? យោ សោតិអាទិមាហ. សោណ្ណាលង្ការភូសិតំ ឆត្តំ យោ សោ រាជកុមារោ មេ មត្ថកេ ធារេសីតិ សម្ពន្ធោ. តមហំ កិត្តយិស្សាមីតិ តំ រាជកុមារំ អហំ កិត្តយិស្សាមិ បាកដំ ករិស្សាមិ. សុណោថ មម ភាសតោតិ ភាសន្តស្ស មម វចនំ សុណោថ ឱហិតសោតា មនសិ ករោថាតិ អត្ថោ.

៦៥០. ឥតោ គន្ត្វា អយំ បោសោតិ អយំ រាជកុមារោ ឥតោ មនុស្សលោកតោ ចុតោ តុសិតំ គន្ត្វា អាវសិស្សតិ តត្ថ វិហរិស្សតិ. តត្ថ អច្ឆរាហិ បុរក្ខតោ បរិវារិតោ តុសិតភវនសម្បត្តិំ អនុភោស្សតីតិ សម្ពន្ធោ.

៦៥១. ចតុត្តិំសក្ខត្តុន្តិ តុសិតភវនតោ ចវិត្វា តាវតិំសភវនេ ឧប្បន្នោ ចតុត្តិំសវារេ ទេវិន្ទោ ទេវរជ្ជំ ករិស្សតីតិ សម្ពន្ធោ. ពលាធិបោ អដ្ឋសតន្តិ តាវតិំសភវនតោ ចុតោ មនុស្សលោកេ ឧប្បន្នោ ពលាធិបោ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ អធិបោ បធានោ អដ្ឋសតជាតីសុ បទេសរាជា ហុត្វា វសុធំ អនេករតនវរំ បថវិំ អាវសិស្សតិ បុថព្យំ វិហរិស្សតីតិ អត្ថោ.

៦៥២. អដ្ឋបញ្ញាសក្ខត្តុន្តិ អដ្ឋបញ្ញាសជាតីសុ ចក្កវត្តី រាជា ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. មហិយា សកលជម្ពុទីបបថវិយា វិបុលំ អសង្ខ្យេយ្យំ បទេសរជ្ជំ ការយិស្សតិ.

៦៥៤. សក្យានំ ¶ កុលកេតុស្សាតិ សក្យរាជូនំ កុលស្ស ធជភូតស្ស ពុទ្ធស្ស ញាតកោ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ.

៦៥៥. អាតាបីតិ វីរិយវា. និបកោតិ នេបក្កសង្ខាតាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតោ. ពាហុសច្ចេសុ ពហុស្សុតភាវេសុ បិដកត្តយធារណេសុ កោវិទោ ¶ ឆេកោ. និវាតវុត្តិ អនវញ្ញត្តិកោ អថទ្ធោ កាយបាគព្ពិយាទិថទ្ធភាវវិរហិតោ សព្ពបាឋី សកលបិដកត្តយធារី ភវិស្សតីតិ សម្ពន្ធោ.

៦៥៦. បធានបហិតត្តោ សោតិ សោ អានន្ទត្ថេរោ វីរិយករណាយ បេសិតចិត្តោ. ឧបសន្តោ និរូបធីតិ រាគូបធិទោសូបធិមោហូបធីហិ វិរហិតោ, សោតាបត្តិមគ្គេន បហាតព្ពកិលេសានំ បហីនត្តា ឧបសន្តោ សន្តកាយចិត្តោ.

៦៥៧. សន្តិ អារញ្ញកាតិ អរញ្ញេ ភវា មហាវនេ ជាតា. សដ្ឋិហាយនាតិ សដ្ឋិវស្សកាលេ ហាយនពលា ¶ . តិធា បភិន្នាតិ អក្ខិកណ្ណកោសសង្ខាតេហិ តីហិ ឋានេហិ ភិន្នមទា. មាតង្គាតិ មាតង្គហត្ថិកុលេ ជាតា. ឦសាទន្តាតិ រថីសាសទិសទន្តា. ឧរូឡ្ហវា រាជវាហនា. កុញ្ជរសង្ខាតា នាគា ហត្ថិរាជានោ សន្តិ សំវិជ្ជន្តិ យថា, តថា សតសហស្សសង្ខ្យា ខីណាសវសង្ខាតា បណ្ឌិតា មហិទ្ធិកា អរហន្តនាគា សន្តិ, សព្ពេ តេ អរហន្តនាគា ពុទ្ធនាគរាជស្ស. ន ហោន្តិ បណិធិម្ហិ តេតិ តេ បណិធិម្ហិ តាទិសា ន ហោន្តិ, កិំ សព្ពេ តេ ភយភីតា សកភាវេន សណ្ឋាតុំ អសមត្ថាតិ អត្ថោ. សេសំ វុត្តនយត្តា ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

អានន្ទត្ថេរអបទានវណ្ណនា សមត្តា.

ឯត្តាវតា បឋមា ពុទ្ធវគ្គវណ្ណនា សមត្តា.

បឋមោ ភាគោ និដ្ឋិតោ.

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ខុទ្ទកនិកាយេ

អបទាន-អដ្ឋកថា

(ទុតិយោ ភាគោ)

ថេរាបទានំ

២. សីហាសនិយវគ្គោ

១. សីហាសនទាយកត្ថេរអបទានវណ្ណនា

និព្ពុតេ ¶ ¶ លោកនាថម្ហីតិអាទិកំ អាយស្មតោ សីហាសនទាយកត្ថេរស្ស អបទានំ. អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោ កាលេ វិភវសម្បន្នេ សទ្ធាសម្បន្នេ ឯកស្មិំ កុលេ និព្ពត្តោ, ធរមានេ ភគវតិ ទេវលោកេ វសិត្វា និព្ពុតេ ភគវតិ ឧប្បន្នត្តា វិញ្ញុតំ បត្តោ ភគវតោ សារីរិកចេតិយំ ទិស្វា ‘‘អហោ មេ អលាភា, ភគវតោ ធរមានេ កាលេ អសម្បត្តោ’’តិ ចិន្តេត្វា ចេតិយេ ចិត្តំ បសាទេត្វា សោមនស្សជាតោ សព្ពរតនមយំ ទេវតានិម្មិតសទិសំ ធម្មាសនេ សីហាសនំ ការេត្វា ជីវមានកពុទ្ធស្ស ¶ វិយ បូជេសិ. តស្សុបរិ គេហម្បិ ទិព្ពវិមានមិវ ការេសិ, បាទដ្ឋបនបាទបីឋម្បិ ការេសិ. ឯវំ យាវជីវំ ទីបធូបបុប្ផគន្ធាទីហិ អនេកវិធំ បូជំ កត្វា តតោ ចុតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តោ ឆ កាមសគ្គេ អបរាបរំ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវិត្វា មនុស្សេសុ ចក្កវត្តិសម្បត្តិំ ¶ អនេកក្ខត្តុំ អនុភវិត្វា សង្ខ្យាតិក្កន្តំ បទេសរជ្ជសម្បត្តិញ្ច អនុភវិត្វា កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា សមណធម្មំ កត្វា ឯត្ថន្តរេ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ ¶ ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ ឯកស្មិំ វិភវសម្បន្នេ កុលេ និព្ពត្តិត្វា វិញ្ញុតំ បត្តោ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ឃដេន្តោ វាយមន្តោ នចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ.

១. ឯវំ បត្តអរហត្តផលោ អត្តនោ បុព្ពកម្មំ សរិត្វា សោមនស្សំ ឧប្បាទេត្វា បុព្ពចរិតាបទានំ បកាសេន្តោ និព្ពុតេ លោកនាថម្ហីតិអាទិមាហ. តត្ថ លោកស្ស នាថោ បធានោតិ លោកនាថោ, លោកត្តយសាមីតិ អត្ថោ. លោកនាថេ សិទ្ធត្ថម្ហិ និព្ពុតេតិ សម្ពន្ធោ. វិត្ថារិតេ បាវចនេតិ បាវចនេ បិដកត្តយេ វិត្ថារិតេ បត្ថដេ បាកដេតិ អត្ថោ. ពាហុជញ្ញម្ហិ សាសនេតិ សិក្ខត្តយសង្គហិតេ ពុទ្ធសាសនេ អនេកសតសហស្សកោដិខីណាសវសង្ខាតេហិ ពហុជនេហិ ញាតេ អធិគតេតិ អត្ថោ.

២-៣. បសន្នចិត្តោ សុមនោតិ តទា អហំ ពុទ្ធស្ស ធរមានកាលេ អសម្បត្តោ និព្ពុតេ តស្មិំ ទេវលោកា ចវិត្វា មនុស្សលោកំ ឧបបន្នោ តស្ស ភគវតោ សារីរិកធាតុចេតិយំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ សទ្ធាសម្បយុត្តមនោ សុន្ទរមនោ ‘‘អហោ មមាគមនំ ស្វាគមន’’ន្តិ សញ្ជាតបសាទពហុមានោ ‘‘មយា និព្ពានាធិគមាយ ឯកំ បុញ្ញំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ភគវតោ ចេតិយសមីបេ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស ហិរញ្ញសុវណ្ណរតនាទីហិ អលង្ករិត្វាវ សីហាសនំ អកាសិ. តត្រ និសិន្នស្ស បាទដ្ឋបនត្ថាយ បាទបីឋញ្ច ការេសិ. សីហាសនស្ស អតេមនត្ថាយ តស្សុបរិ ឃរញ្ច ការេសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘សីហាសនមកាសហំ…បេ… ឃរំ តត្ថ អកាសហ’’ន្តិ. តេន ចិត្តប្បសាទេនាតិ ធរមានស្ស វិយ ភគវតោ សីហាសនំ មយា កតំ, តេន ចិត្តប្បសាទេន. តុសិតំ ឧបបជ្ជហន្តិ តុសិតភវនេ ឧបបជ្ជិន្តិ អត្ថោ.

៤. អាយាមេន ចតុព្ពីសាតិ តត្រុបបន្នស្ស ទេវភូតស្ស សតោ មយ្ហំ សុកតំ បុញ្ញេន និព្ពត្តិតំ បាតុភូតំ អាយាមេន ឧច្ចតោ ចតុព្ពីសយោជនំ វិត្ថារេន តិរិយតោ ចតុទ្ទសយោជនំ តាវទេវ និព្ពត្តិក្ខណេយេវ អាសិ អហោសីតិ អត្ថោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

៩. ចតុន្នវុតេ ¶ ¶ ឥតោ កប្បេតិ ឥតោ កប្បតោ ចតុនវុតេ កប្បេ យំ កម្មំ អករិំ អកាសិំ, តទា តតោ បដ្ឋាយ បុញ្ញពលេន កញ្ចិ ទុគ្គតិំ នាភិជានាមិ, ន អនុភូតបុព្ពា កាចិ ទុគ្គតីតិ អត្ថោ.

១០. តេសត្តតិម្ហិតោ កប្បេតិ ឥតោ កប្បតោ តេសត្តតិកប្បេ. ឥន្ទនាមា តយោ ជនាតិ ឥន្ទនាមកា តយោ ចក្កវត្តិរាជានោ ឯកស្មិំ កប្បេ តីសុ ជាតីសុ ឥន្ទោ នាម ចក្កវត្តី រាជា អហោសិន្តិ អត្ថោ. ទ្វេសត្តតិម្ហិតោ ¶ កប្បេតិ ឥតោ ទ្វេសត្តតិកប្បេ. សុមននាមកា តយោ ជនា តិក្ខត្តុំ ចក្កវត្តិរាជានោ អហេសុំ.

១១. សមសត្តតិតោ កប្បេតិ ឥតោ កប្បតោ អនូនាធិកេ សត្តតិមេ កប្បេ វរុណនាមកា វរុណោ ចក្កវត្តីតិ ឯវំនាមកា តយោ ចក្កវត្តិរាជានោ ចក្ករតនសម្បន្នា ចតុទីបម្ហិ ឥស្សរា អហេសុន្តិ អត្ថោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវាតិ.

សីហាសនទាយកត្ថេរអបទានវណ្ណនា សមត្តា.

២. ឯកត្ថម្ភិកត្ថេរអបទានវណ្ណនា

សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោតិអាទិកំ អាយស្មតោ ឯកត្ថម្ភទាយកថេរស្ស អបទានំ. អយម្បិ បុរិមពុទ្ធេសុ កតាធិការោ តត្ថ តត្ថ ភវេ វិវដ្ដូបនិស្សយានិ បុញ្ញានិ ឧបចិនន្តោ សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោ កាលេ វនកម្មិកោ ហុត្វា ឯកស្មិំ វិភវសម្បន្នេ កុលេ និព្ពត្តោ. តស្មិំ សមយេ សព្ពេ សទ្ធា បសន្នា ឧបាសកា ឯកច្ឆន្ទា ‘‘ភគវតោ ឧបដ្ឋានសាលំ ករោមា’’តិ ទព្ពសម្ភារត្ថាយ វនំ បវិសិត្វា តំ ឧបាសកំ ទិស្វា ‘‘អម្ហាកំ ឯកំ ថម្ភំ ទេថា’’តិ យាចិំសុ. សោ តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថា’’តិ តេ សព្ពេ ឧយ្យោជេត្វា ឯកំ សារមយំ ថម្ភំ គហេត្វា សត្ថុ ទស្សេត្វា តេសំយេវ អទាសិ. សោ តេនេវ សោមនស្សជាតោ តទេវ មូលំ កត្វា អញ្ញានិ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា តតោ ចុតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តោ អបរាបរំ ឆសុ កាមាវចរេសុ ទិព្ពសម្បត្តិយោ អនុភវិត្វា មនុស្សេសុ ច អគ្គចក្កវត្តិសម្បត្តិំ អនេកវារំ អនុភវិត្វា អសង្ខ្យេយ្យំ បទេសរជ្ជសម្បត្តិញ្ច អនុភវិត្វា ឥមស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ សទ្ធាសម្បន្នេ ឯកស្មិំ ¶ កុលេ និព្ពត្តោ មាតាបិតូហិ សទ្ធិំ ភគវតោ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា មនសិករោន្តោ នចិរស្សេវ អរហា អហោសិ.

១៣. សោ ¶ ឯវំ បត្តអរហត្តោ អត្តនោ បុព្ពកម្មំ សរិត្វា សោមនស្សជាតោ បុព្ពចរិតាបទានំ បកាសេន្តោ សិទ្ធត្ថស្សាតិអាទិមាហ. តត្ថ សិទ្ធត្ថស្ស ភគវតោ ភគ្យសម្បន្នស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស. មហាបូគគណោតិ មហាឧបាសកសមូហោ អហុ អហោសីតិ អត្ថោ. សរណំ គតា ច តេ ពុទ្ធន្តិ ‘‘ពុទ្ធំ សរណ’’ន្តិ គតា ភជិំសុ ជានិំសុ វា តេ ឧបាសកា. តថាគតំ សទ្ទហន្តិ ពុទ្ធគុណំ អត្តនោ ចិត្តសន្តានេ ឋបេន្តីតិ អត្ថោ.

១៤. សព្ពេ សង្គម្ម មន្តេត្វាតិ សព្ពេ សមាគម្ម សន្និបតិត្វា មន្តេត្វា អញ្ញមញ្ញំ សញ្ញាបេត្វា ឯកច្ឆន្ទា ហុត្វា មាឡំ ឧបដ្ឋានសាលំ សត្ថុនោ អត្ថាយ កុព្ពន្តិ ករោន្តីតិ អត្ថោ. ទព្ពសម្ភារេសុ ឯកត្ថម្ភំ អលភន្តា ព្រហាវនេ មហាវនេ វិចិនន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៥. តេហំ ¶ អរញ្ញេ ទិស្វានាតិ អហំ តេ ឧបាសកេ អរញ្ញេ ទិស្វាន គណំ សមូហំ ឧបគម្ម សមីបំ គន្ត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វាន ទសង្គុលិសមោធានំ អញ្ជលិំ សិរសិ កត្វា អហំ គណំ ឧបាសកសមូហំ ‘‘តុម្ហេ ឥមំ វនំ កិមត្ថំ អាគតត្ថា’’តិ តទា តស្មិំ កាលេ បរិបុច្ឆិន្តិ សម្ពន្ធោ.

១៦. តេ សីលវន្តោ ឧបាសកា មេ មយា បុដ្ឋា ‘‘មាឡំ មយំ កត្តុកាមា ហុត្វា ឯកត្ថម្ភោ អម្ហេហិ ន លព្ភតី’’តិ វិយាកំសុ វិសេសេន កថយិំសូតិ សម្ពន្ធោ.