📜
នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស
ខុទ្ទកនិកាយេ
អបទាន-អដ្ឋកថា
(បឋមោ ភាគោ)
គន្ថារម្ភកថា
វន្ទិត្វា ¶ ¶ ¶ សិរសា សេដ្ឋំ, ពុទ្ធមប្បដិបុគ្គលំ;
ញេយ្យសាគរមុត្តិណ្ណំ, តិណ្ណំ សំសារសាគរំ.
តថេវ បរមំ សន្តំ, គម្ភីរំ ទុទ្ទសំ អណុំ;
ភវាភវករំ សុទ្ធំ, ធម្មំ សម្ពុទ្ធបូជិតំ.
តថេវ អនឃំ សង្ឃំ, អសង្គំ សង្ឃមុត្តមំ;
ឧត្តមំ ទក្ខិណេយ្យានំ, សន្តិន្ទ្រិយមនាសវំ.
កតេន ¶ តស្ស ឯតស្ស, បណាមេន វិសេសតោ;
រតនត្តយេ វិសេសេន, វិសេសស្សាទរេន មេ.
ថេរេហិ ធីរធីរេហិ, អាគមញ្ញូហិ វិញ្ញុភិ;
‘‘អបទានដ្ឋកថា ភន្តេ, កាតព្ពា’’តិ វិសេសតោ.
បុនប្បុនាទរេនេវ, យាចិតោហំ យសស្សិភិ;
តស្មាហំ សាបទានស្ស, អបទានស្សសេសតោ.
វិសេសនយទីបស្ស, ទីបិស្សំ បិដកត្តយេ;
យថា បាឡិនយេនេវ, អត្ថសំវណ្ណនំ សុភំ.
កេន ¶ កត្ថ កទា ចេតំ, ភាសិតំ ធម្មមុត្តមំ;
កិមត្ថំ ភាសិតញ្ចេតំ, ឯតំ វត្វា វិធិំ តតោ.
និទានេសុ កោសល្លត្ថំ, សុខុគ្គហណធារណំ;
តស្មា តំ តំ វិធិំ វត្វា, បុព្ពាបរវិសេសិតំ.
បុរា ¶ សីហឡភាសាយ, បោរាណដ្ឋកថាយ ច;
ឋបិតំ តំ ន សាធេតិ, សាធូនំ ឥច្ឆិតិច្ឆិតំ.
តស្មា តមុបនិស្សាយ, បោរាណដ្ឋកថានយំ;
វិវជ្ជេត្វា វិរុទ្ធត្ថំ, វិសេសត្ថំ បកាសយំ;
វិសេសវណ្ណនំ សេដ្ឋំ, ករិស្សាមត្ថវណ្ណនន្តិ.
និទានកថា
‘‘កេន ¶ កត្ថ កទា ចេតំ, ភាសិតំ ធម្មមុត្តម’’ន្តិ ច, ‘‘ករិស្សាមត្ថវណ្ណន’’ន្តិ ច បដិញ្ញាតត្តា សា បនាយំ អបទានស្សត្ថវណ្ណនា ទូរេនិទានំ, អវិទូរេនិទានំ, សន្តិកេនិទានន្តិ ឥមានិ តីណិ និទានានិ ទស្សេត្វា វណ្ណិយមានា យេ នំ សុណន្តិ, តេហិ សមុទាគមតោ បដ្ឋាយ វិញ្ញាតត្តា យស្មា សុដ្ឋុ វិញ្ញាតា នាម ហោតិ, តស្មា នំ តានិ និទានានិ ទស្សេត្វាវ វណ្ណយិស្សាម.
តត្ថ អាទិតោ តាវ តេសំ និទានានំ បរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ. ទីបង្ករបាទមូលស្មិញ្ហិ កតាភិនីហារស្ស មហាសត្តស្ស យាវ វេស្សន្តរត្តភាវា ចវិត្វា តុសិតបុរេ និព្ពត្តិ, តាវ បវត្តោ កថាមគ្គោ ទូរេនិទានំ នាម. តុសិតភវនតោ បន ចវិត្វា យាវ ពោធិមណ្ឌេ សព្ពញ្ញុតប្បត្តិ, តាវ បវត្តោ កថាមគ្គោ អវិទូរេនិទានំ នាម. សន្តិកេនិទានំ បន តេសុ តេសុ ឋានេសុ វិហរតោ តស្មិំ តស្មិំយេវ ឋានេ លព្ភតីតិ.
១. ទូរេនិទានកថា
តត្រិទំ ទូរេនិទានំ នាម – ឥតោ កិរ កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ អមរវតី នាម នគរំ អហោសិ. តត្ថ សុមេធោ ¶ នាម ព្រាហ្មណោ បដិវសតិ, ឧភតោ សុជាតោ មាតិតោ ច បិតិតោ ច, សំសុទ្ធគហណិកោ យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា, អក្ខិត្តោ អនុបកុដ្ឋោ ជាតិវាទេន, អភិរូបោ ទស្សនីយោ បាសាទិកោ បរមាយ វណ្ណបោក្ខរតាយ សមន្នាគតោ. សោ អញ្ញំ កម្មំ អកត្វា ព្រាហ្មណសិប្បមេវ ឧគ្គណ្ហិ. តស្ស ទហរកាលេយេវ មាតាបិតរោ កាលមកំសុ. អថស្ស រាសិវឌ្ឍកោ អមច្ចោ អាយបោត្ថកំ អាហរិត្វា សុវណ្ណរជតមណិមុត្តាទិភរិតេ គព្ភេ វិវរិត្វា ‘‘ឯត្តកំ តេ, កុមារ, មាតុ សន្តកំ, ឯត្តកំ បិតុ សន្តកំ, ឯត្តកំ អយ្យកបយ្យកាន’’ន្តិ យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា ធនំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘ឯតំ បដិបជ្ជាហី’’តិ អាហ. សុមេធបណ្ឌិតោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមំ ធនំ សំហរិត្វា មយ្ហំ បិតុបិតាមហាទយោ បរលោកំ គច្ឆន្តា ឯកកហាបណម្បិ គហេត្វា ន គតា, មយា បន គហេត្វា គមនការណំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ, សោ រញ្ញោ អារោចេត្វា ¶ នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា មហាជនស្ស ទានំ ទត្វា តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ. ឥមស្ស បនត្ថស្ស អាវិភាវត្ថំ ឥមស្មិំ ឋានេ សុមេធកថា កថេតព្ពា ¶ . សា បនេសា កិញ្ចាបិ ពុទ្ធវំសេ និរន្តរំ អាគតាយេវ, គាថាពន្ធេន បន អាគតត្តា ន សុដ្ឋុ បាកដា, តស្មា តំ អន្តរន្តរា គាថាសម្ពន្ធទីបកេហិ វចនេហិ សទ្ធិំ កថេស្សាម.
សុមេធកថា
កប្បសតសហស្សាធិកានញ្ហិ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ ទសហិ សទ្ទេហិ អវិវិត្តំ ‘‘អមរវតី’’តិ ច ‘‘អមរ’’ន្តិ ច លទ្ធនាមំ នគរំ អហោសិ, យំ សន្ធាយ ពុទ្ធវំសេ វុត្តំ –
‘‘កប្បេ ច សតសហស្សេ, ចតុរោ ច អសង្ខិយេ;
អមរំ នាម នគរំ, ទស្សនេយ្យំ មនោរមំ;
ទសហិ សទ្ទេហិ អវិវិត្តំ, អន្នបានសមាយុត’’ន្តិ. (ពុ. វំ. ២.១-២);
តត្ថ ទសហិ សទ្ទេហិ អវិវិត្តន្តិ ហត្ថិសទ្ទេន អស្សសទ្ទេន រថសទ្ទេន ភេរិសទ្ទេន មុទិង្គសទ្ទេន វីណាសទ្ទេន គីតសទ្ទេន សង្ខសទ្ទេន សម្មសទ្ទេន តាឡសទ្ទេន ‘‘អស្នាថ បិវថ ខាទថា’’តិ ទសមេន សទ្ទេនាតិ ¶ ឥមេហិ ទសហិ សទ្ទេហិ អវិវិត្តំ អហោសិ. តេសំ បន សទ្ទានំ ឯកទេសមេវ គហេត្វា –
‘‘ហត្ថិសទ្ទំ អស្សសទ្ទំ, ភេរិសង្ខរថានិ ច;
ខាទថ បិវថ ចេវ, អន្នបានេន ឃោសិត’’ន្តិ. –
ពុទ្ធវំសេ (ពុ. វំ. ២.៣-៥) ឥមំ គាថំ វត្វា –
‘‘នគរំ សព្ពង្គសម្បន្នំ, សព្ពកម្មមុបាគតំ;
សត្តរតនសម្បន្នំ, នានាជនសមាកុលំ;
សមិទ្ធំ ទេវនគរំវ, អាវាសំ បុញ្ញកម្មិនំ.
‘‘នគរេ អមរវតិយា, សុមេធោ នាម ព្រាហ្មណោ;
អនេកកោដិសន្និចយោ, បហូតធនធញ្ញវា.
‘‘អជ្ឈាយកោ ¶ មន្តធរោ, តិណ្ណំ វេទាន បារគូ;
លក្ខណេ ឥតិហាសេ ច, សធម្មេ បារមិំ គតោ’’តិ. – វុត្តំ;
អថេកទិវសំ ¶ សោ សុមេធបណ្ឌិតោ ឧបរិបាសាទវរតលេ រហោគតោ ហុត្វា បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសិន្នោ ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘បុនព្ភវេ, បណ្ឌិត, បដិសន្ធិគ្គហណំ នាម ទុក្ខំ, តថា និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ សរីរស្ស ភេទនំ, អហញ្ច ជាតិធម្មោ, ជរាធម្មោ, ព្យាធិធម្មោ, មរណធម្មោ, ឯវំភូតេន មយា អជាតិំ អជរំ អព្យាធិំ អមរណំ អទុក្ខំ សុខំ សីតលំ អមតមហានិព្ពានំ បរិយេសិតុំ វដ្ដតិ. អវស្សំ ភវតោ មុច្ចិត្វា និព្ពានគាមិនា ឯកេន មគ្គេន ភវិតព្ព’’ន្តិ. តេន វុត្តំ –
‘‘រហោគតោ និសីទិត្វា, ឯវំ ចិន្តេសហំ តទា;
ទុក្ខោ បុនព្ភវោ នាម, សរីរស្ស ច ភេទនំ.
‘‘ជាតិធម្មោ ជរាធម្មោ, ព្យាធិធម្មោ សហំ តទា;
អជរំ អមរំ ខេមំ, បរិយេសិស្សាមិ និព្ពុតិំ.
‘‘យំនូនិមំ បូតិកាយំ, នានាកុណបបូរិតំ;
ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆេយ្យំ, អនបេក្ខោ អនត្ថិកោ.
‘‘អត្ថិ ហេហិតិ សោ មគ្គោ, ន សោ សក្កា ន ហេតុយេ;
បរិយេសិស្សាមិ តំ មគ្គំ, ភវតោ បរិមុត្តិយា’’តិ.
តតោ ¶ ឧត្តរិបិ ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘យថា ហិ លោកេ ទុក្ខស្ស បដិបក្ខភូតំ សុខំ នាម អត្ថិ, ឯវំ ភវេ សតិ តប្បដិបក្ខេន វិភវេនាបិ ភវិតព្ពំ. យថា ច ឧណ្ហេ សតិ តស្ស វូបសមភូតំ សីតលម្បិ អត្ថិ, ឯវំ រាគគ្គិអាទីនំ វូបសមេន និព្ពានេនាបិ ភវិតព្ពំ. យថា នាម បាបស្ស លាមកស្ស ធម្មស្ស បដិបក្ខភូតោ កល្យាណោ អនវជ្ជភូតោ ធម្មោបិ អត្ថិយេវ, ឯវមេវ បាបិកាយ ជាតិយា សតិ សព្ពជាតិខេបនតោ អជាតិសង្ខាតេន និព្ពានេនាបិ ភវិតព្ពមេវា’’តិ. តេន វុត្តំ –
‘‘យថាបិ ទុក្ខេ វិជ្ជន្តេ, សុខំ នាមបិ វិជ្ជតិ;
ឯវំ ភវេ វិជ្ជមានេ, វិភវោបិច្ឆិតព្ពកោ.
‘‘យថាបិ ¶ ឧណ្ហេ វិជ្ជន្តេ, អបរំ វិជ្ជតិ សីតលំ;
ឯវំ តិវិធគ្គិ វិជ្ជន្តេ, និព្ពានម្បិច្ឆិតព្ពកំ.
‘‘យថាបិ បាបេ វិជ្ជន្តេ, កល្យាណមបិ វិជ្ជតិ;
ឯវមេវ ជាតិ វិជ្ជន្តេ, អជាតិបិច្ឆិតព្ពក’’ន្តិ.
អបរម្បិ ¶ ចិន្តេសិ – ‘‘យថា នាម គូថរាសិម្ហិ និមុគ្គេន បុរិសេន ទូរតោវ បញ្ចវណ្ណបទុមសញ្ឆន្នំ មហាតឡាកំ ទិស្វា ‘កតរេន នុ ខោ មគ្គេន ឯត្ថ គន្តព្ព’ន្តិ តំ តឡាកំ គវេសិតុំ យុត្តំ. យំ តស្ស អគវេសនំ, ន សោ តឡាកស្ស ទោសោ, បុរិសស្សេវ ទោសោ. ឯវំ កិលេសមលធោវនេ អមតមហានិព្ពានតឡាកេ វិជ្ជន្តេ យំ តស្ស អគវេសនំ, ន សោ អមតមហានិព្ពានតឡាកស្ស ទោសោ, បុរិសស្សេវ ទោសោ. យថា ច ចោរេហិ សម្បរិវារិតោ បុរិសោ បលាយនមគ្គេ វិជ្ជមានេបិ សចេ ន បលាយតិ, ន សោ មគ្គស្ស ទោសោ, បុរិសស្សេវ ទោសោ. ឯវមេវ កិលេសេហិ បរិវារេត្វា គហិតស្ស បុរិសស្ស វិជ្ជមានេយេវ និព្ពានគាមិម្ហិ សិវេ មគ្គេ មគ្គស្ស អគវេសនំ នាម ន មគ្គស្ស ទោសោ, បុរិសស្សេវ ទោសោ. យថា ច ព្យាធិបីឡិតោ បុរិសោ វិជ្ជមានេ ព្យាធិតិកិច្ឆកេ វេជ្ជេ សចេ តំ វេជ្ជំ គវេសិត្វា ព្យាធិំ ន តិកិច្ឆាបេតិ, ន សោ វេជ្ជស្ស ទោសោ, បុរិសស្សេវ ទោសោ. ឯវមេវ យោ កិលេសព្យាធិបីឡិតោ កិលេសវូបសមមគ្គកោវិទំ វិជ្ជមានមេវ អាចរិយំ ន គវេសតិ, តស្សេវ ទោសោ, ន កិលេសវិនាសកស្ស អាចរិយស្ស ទោសោ’’តិ. តេន វុត្តំ –
‘‘យថា ¶ គូថគតោ បុរិសោ, តឡាកំ ទិស្វាន បូរិតំ;
ន គវេសតិ តំ តឡាកំ, ន ទោសោ តឡាកស្ស សោ.
‘‘ឯវំ កិលេសមលធោវេ, វិជ្ជន្តេ អមតន្តឡេ;
ន គវេសតិ តំ តឡាកំ, ន ទោសោ អមតន្តឡេ.
‘‘យថា អរីហិ បរិរុទ្ធោ, វិជ្ជន្តេ គមនម្បថេ;
ន បលាយតិ សោ បុរិសោ, ន ទោសោ អញ្ជសស្ស សោ.
‘‘ឯវំ កិលេសបរិរុទ្ធោ, វិជ្ជមានេ សិវេ បថេ;
ន គវេសតិ តំ មគ្គំ, ន ទោសោ សិវមញ្ជសេ.
‘‘យថាបិ ¶ ព្យាធិតោ បុរិសោ, វិជ្ជមានេ តិកិច្ឆកេ;
ន តិកិច្ឆាបេតិ តំ ព្យាធិំ, ន ទោសោ សោ តិកិច្ឆកេ.
‘‘ឯវំ កិលេសព្យាធីហិ, ទុក្ខិតោ បរិបីឡិតោ;
ន គវេសតិ តំ អាចរិយំ, ន ទោសោ សោ វិនាយកេ’’តិ.
អបរម្បិ ¶ ចិន្តេសិ – ‘‘យថា មណ្ឌនកជាតិកោ បុរិសោ កណ្ឋេ អាសត្តំ កុណបំ ឆឌ្ឌេត្វា សុខំ គច្ឆេយ្យ, ឯវំ មយាបិ ឥមំ បូតិកាយំ ឆឌ្ឌេត្វា អនបេក្ខេន និព្ពាននគរំ បវិសិតព្ពំ. យថា ច នរនារិយោ ឧក្ការភូមិយំ ឧច្ចារបស្សាវំ កត្វា ន តំ ឧច្ឆង្គេន វា អាទាយ, ទុស្សន្តេន វា វេឋេត្វា គច្ឆន្តិ, ជិគុច្ឆមានា បន អនបេក្ខាវ, ឆឌ្ឌេត្វា គច្ឆន្តិ, ឯវំ មយាបិ ឥមំ បូតិកាយំ អនបេក្ខេន ឆឌ្ឌេត្វា អមតនិព្ពាននគរំ បវិសិតុំ វដ្ដតិ. យថា ច នាវិកា នាម ជជ្ជរំ នាវំ អនបេក្ខាវ ឆឌ្ឌេត្វា គច្ឆន្តិ, ឯវំ អហម្បិ ឥមំ នវហិ វណមុខេហិ បគ្ឃរន្តំ កាយំ ឆឌ្ឌេត្វា អនបេក្ខោ និព្ពានបុរំ បវិសិស្សាមិ. យថា ច បុរិសោ នានារតនានិ អាទាយ ចោរេហិ សទ្ធិំ មគ្គំ គច្ឆន្តោ អត្តនោ រតននាសភយេន តេ ឆឌ្ឌេត្វា ខេមំ មគ្គំ គណ្ហាតិ, ឯវំ អយម្បិ ករជកាយោ រតនវិលោបកចោរសទិសោ. សចាហំ ឯត្ថ តណ្ហំ ករិស្សាមិ, អរិយមគ្គកុសលធម្មរតនំ មេ នស្សិស្សតិ, តស្មា មយា ឥមំ ចោរសទិសំ កាយំ ឆឌ្ឌេត្វា អមតមហានិព្ពាននគរំ បវិសិតុំ វដ្ដតី’’តិ. តេន វុត្តំ –
‘‘យថាបិ ¶ កុណបំ បុរិសោ, កណ្ឋេ ពទ្ធំ ជិគុច្ឆិយ;
មោចយិត្វាន គច្ឆេយ្យ, សុខី សេរី សយំវសី.
‘‘តថេវិមំ បូតិកាយំ, នានាកុណបសញ្ចយំ;
ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆេយ្យំ, អនបេក្ខោ អនត្ថិកោ.
‘‘យថា ឧច្ចារដ្ឋានម្ហិ, ករីសំ នរនារិយោ;
ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆន្តិ, អនបេក្ខា អនត្ថិកា.
‘‘ឯវមេវាហំ ឥមំ កាយំ, នានាកុណបបូរិតំ;
ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆិស្សំ, វច្ចំ កត្វា យថា កុដិំ.
‘‘យថាបិ ¶ ជជ្ជរំ នាវំ, បលុគ្គំ ឧទគាហិនិំ;
សាមី ឆឌ្ឌេត្វា គច្ឆន្តិ, អនបេក្ខា អនត្ថិកា.
‘‘ឯវមេវាហំ ឥមំ កាយំ, នវច្ឆិទ្ទំ ធុវស្សវំ;
ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆិស្សំ, ជិណ្ណនាវំវ សាមិកា.
‘‘យថាបិ ¶ បុរិសោ ចោរេហិ, គច្ឆន្តោ ភណ្ឌមាទិយ;
ភណ្ឌច្ឆេទភយំ ទិស្វា, ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆតិ.
‘‘ឯវមេវ អយំ កាយោ, មហាចោរសមោ វិយ;
បហាយិមំ គមិស្សាមិ, កុសលច្ឆេទនា ភយា’’តិ.
ឯវំ សុមេធបណ្ឌិតោ នានាវិធាហិ ឧបមាហិ ឥមំ នេក្ខម្មូបសំហិតំ អត្ថំ ចិន្តេត្វា សកនិវេសនេ អបរិមិតភោគក្ខន្ធំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន កបណទ្ធិកាទីនំ វិស្សជ្ជេត្វា មហាទានំ ទត្វា វត្ថុកាមេ ច កិលេសកាមេ ច បហាយ អមរនគរតោ និក្ខមិត្វា ឯកកោវ ហិមវន្តេ ធម្មិកំ នាម បព្ពតំ និស្សាយ អស្សមំ កត្វា តត្ថ បណ្ណសាលញ្ច ចង្កមញ្ច មាបេត្វា បញ្ចហិ នីវរណទោសេហិ វជ្ជិតំ ‘‘ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ’’តិអាទិនា នយេន វុត្តេហិ អដ្ឋហិ ការណគុណេហិ សមុបេតំ អភិញ្ញាសង្ខាតំ ពលំ អាហរិតុំ តស្មិំ អស្សមបទេ នវទោសសមន្នាគតំ សាដកំ បជហិត្វា, ទ្វាទសគុណសមន្នាគតំ វាកចីរំ និវាសេត្វា, ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ. ឯវំ បព្ពជិតោ អដ្ឋទោសសមាកិណ្ណំ តំ បណ្ណសាលំ បហាយ ទសគុណសមន្នាគតំ រុក្ខមូលំ ឧបគន្ត្វា សព្ពំ ធញ្ញវិកតិំ បហាយ បវត្តផលភោជនោ ហុត្វា និសជ្ជដ្ឋានចង្កមនវសេនេវ ¶ បធានំ បទហន្តោ សត្តាហព្ភន្តរេយេវ អដ្ឋន្នំ សមាបត្តីនំ បញ្ចន្នញ្ច អភិញ្ញានំ លាភី អហោសិ. ឯវំ តំ យថាបត្ថិតំ អភិញ្ញាពលំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ឯវាហំ ចិន្តយិត្វាន, នេកកោដិសតំ ធនំ;
នាថានាថានំ ទត្វាន, ហិមវន្តមុបាគមិំ.
‘‘ហិមវន្តស្សាវិទូរេ, ធម្មិកោ នាម បព្ពតោ;
អស្សមោ សុកតោ មយ្ហំ, បណ្ណសាលា សុមាបិតា.
‘‘ចង្កមំ ¶ តត្ថ មាបេសិំ, បញ្ចទោសវិវជ្ជិតំ;
អដ្ឋគុណសមុបេតំ, អភិញ្ញាពលមាហរិំ.
‘‘សាដកំ បជហិំ តត្ថ, នវទោសមុបាគតំ;
វាកចីរំ និវាសេសិំ, ទ្វាទសគុណមុបាគតំ.
‘‘អដ្ឋទោសសមាកិណ្ណំ, បជហិំ បណ្ណសាលកំ;
ឧបាគមិំ រុក្ខមូលំ, គុណេ ទសហុបាគតំ.
‘‘វាបិតំ ¶ រោបិតំ ធញ្ញំ, បជហិំ និរវសេសតោ;
អនេកគុណសម្បន្នំ, បវត្តផលមាទិយិំ.
‘‘តត្ថប្បធានំ បទហិំ, និសជ្ជដ្ឋានចង្កមេ;
អព្ភន្តរម្ហិ សត្តាហេ, អភិញ្ញាពល បាបុណិ’’ន្តិ.
តត្ថ ‘‘អស្សមោ សុកតោ មយ្ហំ, បណ្ណសាលា សុមាបិតា’’តិ ឥមាយ បន បាឡិយា សុមេធបណ្ឌិតេន អស្សមបណ្ណសាលចង្កមា សហត្ថា មាបិតា វិយ វុត្តា. អយំ បនេត្ថ អត្ថោ – មហាសត្តញ្ហិ ‘‘ហិមវន្តំ អជ្ឈោគាហេត្វា អជ្ជ ធម្មិកបព្ពតំ បវិសិស្សតី’’តិ ទិស្វា សក្កោ វិស្សកម្មទេវបុត្តំ អាមន្តេសិ – ‘‘តាត, អយំ សុមេធបណ្ឌិតោ ‘បព្ពជិស្សាមី’តិ និក្ខន្តោ, ឯតស្ស វសនដ្ឋានំ មាបេហី’’តិ. សោ តស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា រមណីយំ អស្សមំ, សុគុត្តំ បណ្ណសាលំ, មនោរមំ ចង្កមញ្ច មាបេសិ. ភគវា បន តទា អត្តនោ បុញ្ញានុភាវេន និប្ផន្នំ តំ អស្សមបទំ សន្ធាយ ‘‘សារិបុត្ត, តស្មិំ ធម្មិកបព្ពតេ –
‘‘អស្សមោ ¶ សុកតោ មយ្ហំ, បណ្ណសាលា សុមាបិតា;
ចង្កមំ តត្ថ មាបេសិំ, បញ្ចទោសវិវជ្ជិត’’’ន្តិ. –
អាហ. តត្ថ សុកតោ មយ្ហន្តិ សុដ្ឋុ កតោ មយា. បណ្ណសាលា សុមាបិតាតិ បណ្ណច្ឆទនសាលាបិ មេ សុមាបិតា អហោសិ.
បញ្ចទោសវិវជ្ជិតន្តិ បញ្ចិមេ ចង្កមទោសា នាម ថទ្ធវិសមតា, អន្តោរុក្ខតា, គហនច្ឆន្នតា ¶ , អតិសម្ពាធតា, អតិវិសាលតាតិ. ថទ្ធវិសមភូមិភាគស្មិញ្ហិ ចង្កមេ ចង្កមន្តស្ស បាទា រុជ្ជន្តិ, ផោដា ឧដ្ឋហន្តិ, ចិត្តំ ឯកគ្គតំ ន លភតិ, កម្មដ្ឋានំ វិបជ្ជតិ. មុទុសមតលេ បន ផាសុវិហារំ អាគម្ម កម្មដ្ឋានំ សម្បជ្ជតិ. តស្មា ថទ្ធវិសមភូមិភាគតា ឯកោ ទោសោតិ វេទិតព្ពោ. ចង្កមស្ស អន្តោ វា មជ្ឈេ វា កោដិយំ វា រុក្ខេ សតិ បមាទមាគម្ម ចង្កមន្តស្ស នលាដំ វា សីសំ វា បដិហញ្ញតីតិ អន្តោរុក្ខតា ទុតិយោ ទោសោ. តិណលតាទិគហនច្ឆន្នេ ចង្កមេ ចង្កមន្តោ អន្ធការវេលាយំ ឧរគាទិកេ បាណេ អក្កមិត្វា វា មារេតិ, តេហិ វា ទដ្ឋោ ទុក្ខំ អាបជ្ជតីតិ គហនច្ឆន្នតា តតិយោ ទោសោ. អតិសម្ពាធេ ចង្កមេ វិត្ថារតោ រតនិកេ វា អឌ្ឍរតនិកេ វា ចង្កមន្តស្ស បរិច្ឆេទេ បក្ខលិត្វា នខាបិ អង្គុលិយោបិ ភិជ្ជន្តីតិ អតិសម្ពាធតា ចតុត្ថោ ទោសោ. អតិវិសាលេ ចង្កមេ ចង្កមន្តស្ស ចិត្តំ ¶ វិធាវតិ, ឯកគ្គតំ ន លភតីតិ អតិវិសាលតា បញ្ចមោ ទោសោ. បុថុលតោ បន ទិយឌ្ឍរតនំ ទ្វីសុ បស្សេសុ រតនមត្តំ អនុចង្កមំ ទីឃតោ សដ្ឋិហត្ថំ មុទុតលំ សមវិប្បកិណ្ណវាលុកំ ចង្កមំ វដ្ដតិ ចេតិយគិរិម្ហិ ទីបប្បសាទកមហាមហិន្ទត្ថេរស្ស ចង្កមំ វិយ, តាទិសំ តំ អហោសិ. តេនាហ – ‘‘ចង្កមំ តត្ថ មាបេសិំ, បញ្ចទោសវិវជ្ជិត’’ន្តិ.
អដ្ឋគុណសមុបេតន្តិ អដ្ឋហិ សមណសុខេហិ ឧបេតំ. អដ្ឋិមានិ សមណសុខានិ នាម ធនធញ្ញបរិគ្គហាភាវោ, អនវជ្ជបិណ្ឌបាតបរិយេសនភាវោ, និព្ពុតបិណ្ឌបាតភុញ្ជនភាវោ, រដ្ឋំ បីឡេត្វា ធនសារំ វា សីសកហាបណាទីនិ វា គណ្ហន្តេសុ រាជកុលេសុ រដ្ឋបីឡនកិលេសាភាវោ, ឧបករណេសុ និច្ឆន្ទរាគភាវោ, ចោរវិលោបេ និព្ភយភាវោ, រាជរាជមហាមត្តេហិ អសំសដ្ឋភាវោ, ចតូសុ ទិសាសុ អប្បដិហតភាវោតិ ¶ . ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘យថា តស្មិំ អស្សមេ វសន្តេន សក្កា ហោន្តិ ឥមានិ អដ្ឋ សុខានិ វិន្ទិតុំ, ឯវំ អដ្ឋគុណសមុបេតំ តំ អស្សមំ មាបេសិ’’ន្តិ.
អភិញ្ញាពលមាហរិន្តិ បច្ឆា តស្មិំ អស្សមេ វសន្តោ កសិណបរិកម្មំ កត្វា អភិញ្ញានញ្ច សមាបត្តីនញ្ច ឧប្បាទនត្ថាយ អនិច្ចតោ ច ទុក្ខតោ ច វិបស្សនំ អារភិត្វា ថាមប្បត្តំ វិបស្សនាពលំ អាហរិំ. យថា តស្មិំ វសន្តោ តំ ពលំ អាហរិតុំ សក្កោមិ, ឯវំ តំ អស្សមំ អភិញ្ញត្ថាយ វិបស្សនាពលស្ស អនុច្ឆវិកំ កត្វា មាបេសិន្តិ អត្ថោ.
សាដកំ បជហិំ តត្ថ, នវទោសមុបាគតន្តិ ឯត្ថាយំ អនុបុព្ពិកថា. តទា កិរ កុដិលេណចង្កមាទិបដិមណ្ឌិតំ បុប្ផូបគផលូបគរុក្ខសញ្ឆន្នំ រមណីយំ មធុរសលិលាសយំ អបគតវាឡមិគភិំសនកសកុណំ បវិវេកក្ខមំ អស្សមំ មាបេត្វា អលង្កតចង្កមស្ស ឧភោសុ អន្តេសុ អាលម្ពនផលកំ សំវិធាយ និសីទនត្ថាយ ចង្កមវេមជ្ឈេ សមតលំ មុគ្គវណ្ណសិលំ មាបេត្វា អន្តោ បណ្ណសាលាយ ¶ ជដាមណ្ឌលវាកចីរតិទណ្ឌកុណ្ឌិកាទិកេ តាបសបរិក្ខារេ មណ្ឌបេ បានីយឃដបានីយសង្ខបានីយសរាវានិ, អគ្គិសាលាយំ អង្គារកបល្លទារុអាទីនីតិ ឯវំ យំ យំ បព្ពជិតានំ ឧបការាយ សំវត្តតិ, តំ សព្ពំ មាបេត្វា បណ្ណសាលាយ ភិត្តិយំ – ‘‘យេ កេចិ បព្ពជិតុកាមា ឥមេ បរិក្ខារេ គហេត្វា បព្ពជន្តូ’’តិ អក្ខរានិ ឆិន្ទិត្វា ទេវលោកមេវ គតេ វិស្សកម្មទេវបុត្តេ សុមេធបណ្ឌិតោ ហិមវន្តបាទេ គិរិកន្ទរានុសារេន អត្តនោ និវាសានុរូបំ ផាសុកដ្ឋានំ ឱលោកេន្តោ នទីនិវត្តនេ វិស្សកម្មនិម្មិតំ សក្កទត្តិយំ រមណីយំ អស្សមំ ទិស្វា ចង្កមនកោដិំ គន្ត្វា បទវឡញ្ជំ អបស្សន្តោ ‘‘ធុវំ បព្ពជិតា ធុរគាមេ ភិក្ខំ បរិយេសិត្វា កិលន្តរូបា អាគន្ត្វា បណ្ណសាលំ ¶ បវិសិត្វា និសិន្នា ភវិស្សន្តី’’តិ ចិន្តេត្វា ថោកំ អាគមេត្វា ‘‘អតិវិយ ចិរាយន្តិ, ជានិស្សាមី’’តិ បណ្ណសាលទ្វារំ វិវរិត្វា អន្តោ បវិសិត្វា ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ មហាភិត្តិយំ អក្ខរានិ វាចេត្វា ‘‘មយ្ហំ កប្បិយបរិក្ខារា ឯតេ, ឥមេ គហេត្វា បព្ពជិស្សាមី’’តិ អត្តនា និវត្ថបារុតំ សាដកយុគំ បជហិ. តេនាហ ‘‘សាដកំ បជហិំ តត្ថា’’តិ. ឯវំ បវិដ្ឋោ អហំ, សារិបុត្ត, តស្សំ បណ្ណសាលាយំ សាដកំ បជហិំ.
នវទោសមុបាគតន្តិ ¶ សាដកំ បជហន្តោ នវ ទោសេ ទិស្វា បជហិន្តិ ទីបេតិ. តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតានញ្ហិ សាដកស្មិំ នវ ទោសា ឧបដ្ឋហន្តិ. មហគ្ឃភាវោ ឯកោ ទោសោ, បរបដិពទ្ធតាយ ឧប្បជ្ជនភាវោ ឯកោ, បរិភោគេន លហុំ កិលិស្សនភាវោ ឯកោ, កិលិដ្ឋោ ហិ ធោវិតព្ពោ ច រជិតព្ពោ ច ហោតិ, បរិភោគេន ជីរណភាវោ ឯកោ, ជិណ្ណស្ស ហិ តុន្នំ វា អគ្គឡទានំ វា កាតព្ពំ ហោតិ, បុន បរិយេសនាយ ទុរភិសម្ភវភាវោ ឯកោ, តាបសបព្ពជ្ជាយ អសារុប្បភាវោ ឯកោ, បច្ចត្ថិកានំ សាធារណភាវោ ឯកោ, យថា ហិ នំ បច្ចត្ថិកា ន គណ្ហន្តិ, ឯវំ គោបេតព្ពោ ហោតិ, បរិភុញ្ជន្តស្ស វិភូសនដ្ឋានភាវោ ឯកោ, គហេត្វា វិចរន្តស្ស ខន្ធភារមហិច្ឆភាវោ ឯកោតិ.
វាកចីរំ និវាសេសិន្តិ តទាហំ, សារិបុត្ត, ឥមេ នវ ទោសេ ទិស្វា សាដកំ បហាយ វាកចីរំ និវាសេសិំ, មុញ្ជតិណំ ហីរំ ហីរំ កត្វា គន្ថេត្វា កតំ វាកចីរំ និវាសនបារុបនត្ថាយ អាទិយិន្តិ អត្ថោ.
ទ្វាទស គុណមុបាគតន្តិ ទ្វាទសហិ អានិសំសេហិ សមន្នាគតំ. វាកចីរស្មិញ្ហិ ទ្វាទស អានិសំសា – អប្បគ្ឃំ សុន្ទរំ កប្បិយន្តិ អយំ តាវ ឯកោ អានិសំសោ, សហត្ថា កាតុំ សក្កាតិ អយំ ទុតិយោ, បរិភោគេន សណិកំ កិលិស្សតិ, ធោវិយមានេបិ បបញ្ចោ នត្ថីតិ អយំ តតិយោ, បរិភោគេន ជិណ្ណេបិ សិព្ពិតព្ពាភាវោ ចតុត្ថោ, បុន បរិយេសន្តស្ស សុខេន ករណភាវោ ¶ បញ្ចមោ, តាបសបព្ពជ្ជាយ សារុប្បភាវោ ឆដ្ឋោ, បច្ចត្ថិកានំ និរុបភោគភាវោ សត្តមោ, បរិភុញ្ជន្តស្ស វិភូសនដ្ឋានាភាវោ អដ្ឋមោ, ធារណេ សល្លហុកភាវោ នវមោ, ចីវរបច្ចយេ អប្បិច្ឆភាវោ ទសមោ, វាកុប្បត្តិយា ធម្មិកអនវជ្ជភាវោ ឯកាទសមោ, វាកចីរេ នដ្ឋេបិ អនបេក្ខភាវោ ទ្វាទសមោតិ.
អដ្ឋទោសសមាកិណ្ណំ, បជហិំ បណ្ណសាលកន្តិ កថំ បជហិំ? សោ កិរ វរសាដកយុគំ ឱមុញ្ចន្តោ ចីវរវំសេ លគ្គិតំ អនោជបុប្ផទាមសទិសំ រត្តំ វាកចីរំ គហេត្វា និវាសេត្វា តស្សូបរិ អបរំ សុវណ្ណវណ្ណំ វាកចីរំ បរិទហិត្វា បុន្នាគបុប្ផសន្ថរសទិសំ សខុរំ អជិនចម្មំ ឯកំសំ កត្វា ជដាមណ្ឌលំ ¶ បដិមុញ្ចិត្វា ចូឡាយ ¶ សទ្ធិំ និច្ចលភាវករណត្ថំ សារសូចិំ បវេសេត្វា មុត្តាជាលសទិសាយ សិក្កាយ បវាឡវណ្ណំ កុណ្ឌិកំ ឱទហិត្វា តីសុ ឋានេសុ វង្កំ កាជំ អាទាយ ឯកិស្សា កាជកោដិយា កុណ្ឌិកំ, ឯកិស្សា អង្កុសបច្ឆិតិទណ្ឌកាទីនិ ឱលគ្គេត្វា ខារិកាជំ អំសេ កត្វា ទក្ខិណេន ហត្ថេន កត្តរទណ្ឌំ គហេត្វា បណ្ណសាលតោ និក្ខមិត្វា សដ្ឋិហត្ថេ មហាចង្កមេ អបរាបរំ ចង្កមន្តោ អត្តនោ វេសំ ឱលោកេត្វា – ‘‘មយ្ហំ មនោរថោ មត្ថកំ បត្តោ, សោភតិ វត មេ បព្ពជ្ជា, ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធាទីហិ សព្ពេហិ ធីរបុរិសេហិ វណ្ណិតា ថោមិតា អយំ បព្ពជ្ជា នាម, បហីនំ មេ គិហិពន្ធនំ, និក្ខន្តោស្មិ នេក្ខម្មំ, លទ្ធា មេ ឧត្តមបព្ពជ្ជា, ករិស្សាមិ សមណធម្មំ, លភិស្សាមិ មគ្គផលសុខ’’ន្តិ ឧស្សាហជាតោ ខារិកាជំ ឱតារេត្វា ចង្កមវេមជ្ឈេ មុគ្គវណ្ណសិលាបដ្ដេ សុវណ្ណបដិមា វិយ និសិន្នោ ទិវសភាគំ វីតិនាមេត្វា សាយន្ហសមយំ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា ពិទលមញ្ចកបស្សេ កដ្ឋត្ថរិកាយ និបន្នោ សរីរំ ឧតុំ គាហាបេត្វា ពលវបច្ចូសេ បពុជ្ឈិត្វា អត្តនោ អាគមនំ អាវជ្ជេសិ – ‘‘អហំ ឃរាវាសេ អាទីនវំ ទិស្វា អមិតភោគំ អនន្តយសំ បហាយ អរញ្ញំ បវិសិត្វា នេក្ខម្មគវេសកោ ហុត្វា បព្ពជិតោ. ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ បមាទចារំ ចរិតុំ ន វដ្ដតិ, បវិវេកញ្ហិ បហាយ វិចរន្តំ មិច្ឆាវិតក្កមក្ខិកា ខាទន្តិ, ឥទានិ មយា វិវេកមនុព្រូហេតុំ វដ្ដតិ, អហញ្ហិ ឃរាវាសំ បលិពោធតោ ទិស្វា និក្ខន្តោ, អយញ្ច មនាបា បណ្ណសាលា, ពេលុវបក្កវណ្ណា បរិភណ្ឌកតា ភូមិ, រជតវណ្ណា សេតភិត្តិយោ, កបោតបាទវណ្ណំ បណ្ណច្ឆទនំ, វិចិត្តត្ថរណវណ្ណោ ពិទលមញ្ចកោ, និវាសផាសុកំ វសនដ្ឋានំ, ន ឯត្តោ អតិរេកតរា វិយ មេ គេហសម្បទា បញ្ញាយតី’’តិ បណ្ណសាលាយ ទោសេ វិចិនន្តោ អដ្ឋ ទោសេ បស្សិ.
បណ្ណសាលបរិភោគស្មិញ្ហិ អដ្ឋ អាទីនវា – មហាសមារម្ភេន ទព្ពសម្ភារេ សមោធានេត្វា ករណបរិយេសនភាវោ ឯកោ អាទីនវោ, តិណបណ្ណមត្តិកាសុ បតិតាសុ តាសំ បុនប្បុនំ ឋបេតព្ពតាយ និពទ្ធជគ្គនភាវោ ទុតិយោ, សេនាសនំ នាម មហល្លកស្ស បាបុណាតិ, អវេលាយ វុដ្ឋាបិយមានស្ស ¶ ចិត្តេកគ្គតា ន ហោតីតិ ឧដ្ឋាបនីយភាវោ តតិយោ, សីតុណ្ហាទិបដិឃាតេន កាយស្ស សុខុមាលករណភាវោ ចតុត្ថោ ¶ , គេហំ បវិដ្ឋេន យំកិញ្ចិ បាបំ សក្កា កាតុន្តិ គរហាបដិច្ឆាទនភាវោ បញ្ចមោ, ‘‘មយ្ហ’’ន្តិ បរិគ្គហករណភាវោ ឆដ្ឋោ, គេហស្ស អត្ថិភាវោ នាមេស សទុតិយកវាសោ វិយាតិ សត្តមោ, ឩកាមង្គុលឃរគោឡិកាទីនំ សាធារណតាយ ពហុសាធារណភាវោ អដ្ឋមោ. ឥតិ ¶ ឥមេ អដ្ឋ អាទីនវេ ទិស្វា មហាសត្តោ បណ្ណសាលំ បជហិ. តេនាហ – ‘‘អដ្ឋទោសសមាកិណ្ណំ, បជហិំ បណ្ណសាលក’’ន្តិ.
ឧបាគមិំ រុក្ខមូលំ, គុណេ ទសហុបាគតន្តិ ឆន្នំ បដិក្ខិបិត្វា ទសហិ គុណេហិ ឧបេតំ រុក្ខមូលំ ឧបគតោស្មីតិ វទតិ. តត្រិមេ ទស គុណា – អប្បសមារម្ភតា ឯកោ គុណោ, ឧបគមនមត្តកមេវ ហិ តត្ថ ហោតីតិ. អប្បដិជគ្គនតា ទុតិយោ, តញ្ហិ សម្មដ្ឋម្បិ អសម្មដ្ឋម្បិ បរិភោគផាសុកំ ហោតិយេវ. អនុដ្ឋាបនីយភាវោ តតិយោ. គរហំ នប្បដិច្ឆាទេតិ, តត្ថ ហិ បាបំ ករោន្តោ លជ្ជតីតិ គរហាយ អប្បដិច្ឆន្នភាវោ ចតុត្ថោ. អព្ភោកាសវាសោ វិយ កាយំ ន សន្ថម្ភេតីតិ កាយស្ស អសន្ថម្ភនភាវោ បញ្ចមោ, បរិគ្គហករណាភាវោ ឆដ្ឋោ, គេហាលយបដិក្ខេបោ សត្តមោ. ពហុសាធារណេ គេហេ វិយ ‘‘បដិជគ្គិស្សាមិ នំ, និក្ខមថា’’តិ នីហរណកាភាវោ អដ្ឋមោ, វសន្តស្ស សប្បីតិកភាវោ នវមោ, រុក្ខមូលសេនាសនស្ស គតគតដ្ឋានេ សុលភតាយ អនបេក្ខភាវោ ទសមោតិ ឥមេ ទសគុណេ ទិស្វា រុក្ខមូលំ ឧបគតោស្មីតិ វទតិ.
ឥមានិ ហិ ឯត្តកានិ ការណានិ សល្លក្ខេត្វា មហាសត្តោ បុនទិវសេ ភិក្ខាយ គាមំ បាវិសិ. អថស្ស សម្បត្តគាមេ មនុស្សា មហន្តេន ឧស្សាហេន ភិក្ខំ អទំសុ. សោ ភត្តកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា អស្សមំ អាគម្ម និសីទិត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘នាហំ ‘អាហារំ លភាមី’តិ បព្ពជិតោ, សិនិទ្ធាហារោ នាមេស មានមទបុរិសមទេ វឌ្ឍេតិ, អាហារមូលកស្ស ច ទុក្ខស្ស អន្តោ នត្ថិ, យំនូនាហំ វាបិតរោបិតធញ្ញនិព្ពត្តកំ អាហារំ បជហិត្វា បវត្តផលភោជនោ ភវេយ្យ’’ន្តិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ តថា កត្វា ឃដេន្តោ វាយមន្តោ សត្តាហព្ភន្តរេយេវ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ បញ្ច ច អភិញ្ញាយោ និព្ពត្តេសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘វាបិតំ រោបិតំ ធញ្ញំ, បជហិំ និរវសេសតោ;
អនេកគុណសម្បន្នំ, បវត្តផលមាទិយិំ.
‘‘តត្ថប្បធានំ ¶ បទហិំ, និសជ្ជដ្ឋានចង្កមេ;
អព្ភន្តរម្ហិ សត្តាហេ, អភិញ្ញាពល បាបុណិ’’ន្តិ.
ទីបង្ករោ ពុទ្ធោ
ឯវំ ¶ អភិញ្ញាពលំ បត្វា សុមេធតាបសេ សមាបត្តិសុខេន វីតិនាមេន្តេ ទីបង្ករោ នាម សត្ថា លោកេ ឧទបាទិ. តស្ស បដិសន្ធិជាតិពោធិ ធម្មចក្កប្បវត្តនេសុ សកលាបិ ទសសហស្សិលោកធាតុ ¶ សង្កម្បិ សម្បកម្បិ សម្បវេធិ, មហាវិរវំ រវិ, ទ្វត្តិំស បុព្ពនិមិត្តានិ បាតុរហេសុំ. សុមេធតាបសោ សមាបត្តិសុខេន វីតិនាមេន្តោ នេវ តំ សទ្ទមស្សោសិ, ន ច តានិ និមិត្តានិ អទ្ទស. តេន វុត្តំ –
‘‘ឯវំ មេ សិទ្ធិប្បត្តស្ស, វសីភូតស្ស សាសនេ;
ទីបង្ករោ នាម ជិនោ, ឧប្បជ្ជិ លោកនាយកោ.
‘‘ឧប្បជ្ជន្តេ ច ជាយន្តេ, ពុជ្ឈន្តេ ធម្មទេសនេ;
ចតុរោ និមិត្តេ នាទ្ទសំ, ឈានរតិសមប្បិតោ’’តិ.
តស្មិំ កាលេ ទីបង្ករទសពលោ ចតូហិ ខីណាសវសតសហស្សេហិ បរិវុតោ អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរមានោ រម្មំ នាម នគរំ បត្វា សុទស្សនមហាវិហារេ បដិវសតិ. រម្មនគរវាសិនោ ‘‘ទីបង្ករោ កិរ សមណិស្សរោ បរមាភិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តវរធម្មចក្កោ អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរមានោ អម្ហាកំ រម្មនគរំ បត្វា សុទស្សនមហាវិហារេ បដិវសតី’’តិ សុត្វា សប្បិនវនីតាទីនិ ចេវ ភេសជ្ជានិ វត្ថច្ឆាទនានិ ច គាហាបេត្វា គន្ធមាលាទិហត្ថា យេន ពុទ្ធោ, យេន ធម្មោ, យេន សង្ឃោ, តន្និន្នា តប្បោណា តប្បព្ភារា ហុត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា គន្ធមាលាទីហិ បូជេត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នា ធម្មទេសនំ សុត្វា ស្វាតនាយ និមន្តេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កមិំសុ.
តេ បុនទិវសេ មហាទានំ សជ្ជេត្វា នគរំ អលង្ករិត្វា ទសពលស្ស អាគមនមគ្គំ អលង្ករោន្តា ឧទកភិន្នដ្ឋានេសុ បំសុំ បក្ខិបិត្វា សមំ ភូមិតលំ កត្វា រជតបដ្ដវណ្ណំ វាលុកំ អាកិរន្តិ, លាជេ ចេវ បុប្ផានិ ច វិកិរន្តិ, នានាវិរាគេហិ វត្ថេហិ ធជបដាកេ ឧស្សាបេន្តិ, កទលិយោ ចេវ បុណ្ណឃដបន្តិយោ ច បតិដ្ឋាបេន្តិ. តស្មិំ កាលេ សុមេធតាបសោ អត្តនោ អស្សមបទា អាកាសំ ឧគ្គន្ត្វា, តេសំ មនុស្សានំ ឧបរិភាគេន អាកាសេន គច្ឆន្តោ តេ ហដ្ឋតុដ្ឋេ មនុស្សេ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ ¶ អាកាសតោ ឱរុយ្ហ ឯកមន្តំ ឋិតោ មនុស្សេ បុច្ឆិ – ‘‘អម្ភោ, កស្ស តុម្ហេ ឥធ វិសមំ មគ្គំ អលង្ករោថា’’តិ? តេន វុត្តំ –
‘‘បច្ចន្តទេសវិសយេ ¶ , និមន្តេត្វា តថាគតំ;
តស្ស អាគមនំ មគ្គំ, សោធេន្តិ តុដ្ឋមានសា.
‘‘អហំ តេន សមយេន, និក្ខមិត្វា សកស្សមា;
ធុនន្តោ វាកចីរានិ, គច្ឆាមិ អម្ពរេ តទា.
‘‘វេទជាតំ ¶ ជនំ ទិស្វា, តុដ្ឋហដ្ឋំ បមោទិតំ;
ឱរោហិត្វាន គគនា, មនុស្សេ បុច្ឆិ តាវទេ.
‘‘‘តុដ្ឋហដ្ឋោ បមុទិតោ, វេទជាតោ មហាជនោ;
កស្ស សោធីយតិ មគ្គោ, អញ្ជសំ វដុមាយន’’’ន្តិ.
មនុស្សា អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ សុមេធ, ន ត្វំ ជានាសិ, ទីបង្ករោ ទសពលោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ សម្ពោធិំ បត្វា បវត្តវរធម្មចក្កោ ចារិកំ ចរមានោ អម្ហាកំ នគរំ បត្វា សុទស្សនមហាវិហារេ បដិវសតិ. មយំ តំ ភគវន្តំ និមន្តយិម្ហ, តស្សេតំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អាគមនមគ្គំ អលង្ករោមា’’តិ. អថ សុមេធតាបសោ ចិន្តេសិ – ‘‘ពុទ្ធោតិ ខោ ឃោសមត្តកម្បិ លោកេ ទុល្លភំ, បគេវ ពុទ្ធុប្បាទោ, មយាបិ ឥមេហិ មនុស្សេហិ សទ្ធិំ ទសពលស្ស មគ្គំ អលង្ករិតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ តេ មនុស្សេ អាហ – ‘‘សចេ, ភោ, តុម្ហេ ឯតំ មគ្គំ ពុទ្ធស្ស អលង្ករោថ, មយ្ហម្បិ ឯកំ ឱកាសំ ទេថ, អហម្បិ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ មគ្គំ អលង្ករិស្សាមី’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ‘‘សុមេធតាបសោ ឥទ្ធិមា’’តិ ជានន្តា ឧទកភិន្នោកាសំ សល្លក្ខេត្វា – ‘‘ត្វំ ឥមំ ឋានំ អលង្ករោហី’’តិ អទំសុ. សុមេធោ ពុទ្ធារម្មណំ បីតិំ គហេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ឥមំ ឱកាសំ ឥទ្ធិយា អលង្ករិតុំ បហោមិ, ឯវំ អលង្កតោ ន មំ បរិតោសេស្សតិ, អជ្ជ មយា កាយវេយ្យាវច្ចំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ បំសុំ អាហរិត្វា តស្មិំ បទេសេ បក្ខិបិ.
តស្ស តស្មិំ បទេសេ អនិដ្ឋិតេយេវ ទីបង្ករទសពលោ មហានុភាវានំ ឆឡភិញ្ញានំ ខីណាសវានំ ចតូហិ សតសហស្សេហិ បរិវុតោ ទេវតាសុ ទិព្ពគន្ធមាលាទីហិ បូជយន្តាសុ ទិព្ពតុរិយេហិ វជ្ជន្តាសុ ទិព្ពសង្គីតេសុ បវត្តេន្តេសុ មនុស្សេសុ មានុសកេហិ គន្ធមាលាទីហិ ចេវ តុរិយេហិ ¶ ច បូជយន្តេសុ អនោបមាយ ពុទ្ធលីលាយ មនោសិលាតលេ វិជម្ភមានោ សីហោ វិយ តំ អលង្កតបដិយត្តំ មគ្គំ បដិបជ្ជិ. សុមេធតាបសោ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា អលង្កតមគ្គេន អាគច្ឆន្តស្ស ទសពលស្ស ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណបដិមណ្ឌិតំ អសីតិយា អនុព្យញ្ជនេហិ ¶ អនុរញ្ជិតំ ព្យាមប្បភាយ សម្បរិវារិតំ មណិវណ្ណគគនតលេ នានប្បការា វិជ្ជុលតា វិយ អាវេឡាវេឡភូតា ចេវ យុគឡយុគឡភូតា ច ឆព្ពណ្ណឃនពុទ្ធរស្មិយោ វិស្សជ្ជេន្តំ រូបសោភគ្គប្បត្តំ អត្តភាវំ ឱលោកេត្វា – ‘‘អជ្ជ មយា ទសពលស្ស ជីវិតបរិច្ចាគំ កាតុំ វដ្ដតិ, មា ភគវា កលលំ អក្កមិ, មណិផលកសេតុំ ¶ បន អក្កមន្តោ វិយ សទ្ធិំ ចតូហិ ខីណាសវសតសហស្សេហិ មម បិដ្ឋិំ មទ្ទមានោ គច្ឆតុ, តំ មេ ភវិស្សតិ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយា’’តិ កេសេ មោចេត្វា អជិនចម្មជដាមណ្ឌលវាកចីរានិ កាឡវណ្ណេ កលលេ បត្ថរិត្វា មណិផលកសេតុ វិយ កលលបិដ្ឋេ និបជ្ជិ. តេន វុត្តំ –
‘‘តេ មេ បុដ្ឋា វិយាកំសុ, ‘ពុទ្ធោ លោកេ អនុត្តរោ;
ទីបង្ករោ នាម ជិនោ, ឧប្បជ្ជិ លោកនាយកោ;
តស្ស សោធីយតិ មគ្គោ, អញ្ជសំ វដុមាយនំ’.
‘‘ពុទ្ធោតិវចនំ សុត្វាន, បីតិ ឧប្បជ្ជិ តាវទេ;
ពុទ្ធោ ពុទ្ធោតិ កថយន្តោ, សោមនស្សំ បវេទយិំ.
‘‘តត្ថ ឋត្វា វិចិន្តេសិំ, តុដ្ឋោ សំវិគ្គមានសោ;
‘ឥធ ពីជានិ រោបិស្សំ, ខណោ វេ មា ឧបច្ចគា’.
‘‘យទិ ពុទ្ធស្ស សោធេថ, ឯកោកាសំ ទទាថ មេ;
អហម្បិ សោធយិស្សាមិ, អញ្ជសំ វដុមាយនំ.
‘‘អទំសុ តេ មមោកាសំ, សោធេតុំ អញ្ជសំ តទា;
ពុទ្ធោ ពុទ្ធោតិ ចិន្តេន្តោ, មគ្គំ សោធេមហំ តទា.
‘‘អនិដ្ឋិតេ មមោកាសេ, ទីបង្ករោ មហាមុនិ;
ចតូហិ សតសហស្សេហិ, ឆឡភិញ្ញេហិ តាទិហិ;
ខីណាសវេហិ វិមលេហិ, បដិបជ្ជិ អញ្ជសំ ជិនោ.
‘‘បច្ចុគ្គមនា ¶ វត្តន្តិ, វជ្ជន្តិ ភេរិយោ ពហូ;
អាមោទិតា នរមរូ, សាធុការំ បវត្តយុំ.
‘‘ទេវា ¶ មនុស្សេ បស្សន្តិ, មនុស្សាបិ ច ទេវតា;
ឧភោបិ តេ បញ្ជលិកា, អនុយន្តិ តថាគតំ.
‘‘ទេវា ទិព្ពេហិ តុរិយេហិ, មនុស្សា មានុសេហិ ច;
ឧភោបិ តេ វជ្ជយន្តា, អនុយន្តិ តថាគតំ.
‘‘ទិព្ពំ មន្ទារវំ បុប្ផំ, បទុមំ បារិឆត្តកំ;
ទិសោទិសំ ឱកិរន្តិ, អាកាសនភគតា មរូ.
‘‘ទិព្ពំ ចន្ទនចុណ្ណញ្ច, វរគន្ធញ្ច កេវលំ;
ទិសោទិសំ ឱកិរន្តិ, អាកាសនភគតា មរូ.
‘‘ចម្បកំ សលលំ នីបំ, នាគបុន្នាគកេតកំ;
ទិសោទិសំ ឧក្ខិបន្តិ, ភូមិតលគតា នរា.
‘‘កេសេ មុញ្ចិត្វាហំ តត្ថ, វាកចីរញ្ច ចម្មកំ;
កលលេ បត្ថរិត្វាន, អវកុជ្ជោ និបជ្ជហំ.
‘‘អក្កមិត្វាន មំ ពុទ្ធោ, សហ សិស្សេហិ គច្ឆតុ;
មា នំ កលលេ អក្កមិត្ថ, ហិតាយ មេ ភវិស្សតី’’តិ.
សោ ¶ បន កលលបិដ្ឋេ និបន្នកោវ បុន អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា ទីបង្ករទសពលស្ស ពុទ្ធសិរិំ សម្បស្សមានោ ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ អហំ ឥច្ឆេយ្យំ, សព្ពកិលេសេ ឈាបេត្វា សង្ឃនវកោ ហុត្វា រម្មនគរំ បវិសេយ្យំ, អញ្ញាតកវេសេន បន មេ កិលេសេ ឈាបេត្វា និព្ពានប្បត្តិយា កិច្ចំ នត្ថិ, យំនូនាហំ ទីបង្ករទសពលោ វិយ បរមាភិសម្ពោធិំ បត្វា ធម្មនាវំ អារោបេត្វា មហាជនំ សំសារសាគរា ឧត្តារេត្វា បច្ឆា បរិនិព្ពាយេយ្យំ, ឥទំ មយ្ហំ បតិរូប’’ន្តិ. តតោ អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វា ពុទ្ធភាវាយ អភិនីហារំ កត្វា និបជ្ជិ. តេន វុត្តំ –
‘‘បថវិយំ និបន្នស្ស, ឯវំ មេ អាសិ ចេតសោ;
‘ឥច្ឆមានោ អហំ អជ្ជ, កិលេសេ ឈាបយេ មម.
‘‘‘កិំ ¶ ¶ មេ អញ្ញាតវេសេន, ធម្មំ សច្ឆិកតេនិធ;
សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, ពុទ្ធោ ហេស្សំ សទេវកេ.
‘‘‘កិំ មេ ឯកេន តិណ្ណេន, បុរិសេន ថាមទស្សិនា;
សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, សន្តារេស្សំ សទេវកំ.
‘‘‘ឥមិនា មេ អធិការេន, កតេន បុរិសុត្តមេ;
សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, តារេមិ ជនតំ ពហុំ.
‘‘‘សំសារសោតំ ឆិន្ទិត្វា, វិទ្ធំសេត្វា តយោ ភវេ;
ធម្មនាវំ សមារុយ្ហ, សន្តារេស្សំ សទេវក’’’ន្តិ.
យស្មា បន ពុទ្ធត្តំ បត្ថេន្តស្ស –
‘‘មនុស្សត្តំ លិង្គសម្បត្តិ, ហេតុ សត្ថារទស្សនំ;
បព្ពជ្ជា គុណសម្បត្តិ, អធិការោ ច ឆន្ទតា;
អដ្ឋធម្មសមោធានា, អភិនីហារោ សមិជ្ឈតី’’តិ.
មនុស្សត្តភាវស្មិំយេវ ហិ ឋត្វា ពុទ្ធត្តំ បត្ថេន្តស្ស បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, នាគស្ស វា សុបណ្ណស្ស វា ទេវតាយ វា សក្កស្ស វា បត្ថនា នោ សមិជ្ឈតិ. មនុស្សត្តភាវេបិ បុរិសលិង្គេ ឋិតស្សេវ បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, ឥត្ថិយា វា បណ្ឌកនបុំសកឧភតោព្យញ្ជនកានំ វា នោ សមិជ្ឈតិ. បុរិសស្សបិ តស្មិំ អត្តភាវេ អរហត្តប្បត្តិយា ហេតុសម្បន្នស្សេវ បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, នោ ឥតរស្ស. ហេតុសម្បន្នស្សាបិ ជីវមានពុទ្ធស្សេវ សន្តិកេ បត្ថេន្តស្សេវ បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, បរិនិព្ពុតេ ពុទ្ធេ ចេតិយសន្តិកេ វា ពោធិមូលេ វា បត្ថេន្តស្ស ន សមិជ្ឈតិ. ពុទ្ធានំ សន្តិកេ បត្ថេន្តស្សបិ បព្ពជ្ជាលិង្គេ ឋិតស្សេវ សមិជ្ឈតិ, នោ គិហិលិង្គេ ឋិតស្ស. បព្ពជិតស្សបិ ¶ បញ្ចាភិញ្ញាអដ្ឋសមាបត្តិលាភិនោយេវ សមិជ្ឈតិ, ន ឥមាយ គុណសម្បត្តិយា វិរហិតស្ស. គុណសម្បន្នេនបិ យេន អត្តនោ ជីវិតំ ពុទ្ធានំ បរិច្ចត្តំ ហោតិ, តស្សេវ ឥមិនា អធិការេន អធិការសម្បន្នស្ស សមិជ្ឈតិ, ន ឥតរស្ស. អធិការសម្បន្នស្សាបិ យស្ស ពុទ្ធការកធម្មានំ អត្ថាយ មហន្តោ ឆន្ទោ ច ឧស្សាហោ ច វាយាមោ ច បរិយេដ្ឋិ ច, តស្សេវ សមិជ្ឈតិ, ន ឥតរស្ស.
តត្រិទំ ¶ ¶ ឆន្ទមហន្តតាយ ឱបម្មំ – សចេ ហិ ឯវមស្ស យោ សកលចក្កវាឡគព្ភំ ឯកោទកីភូតំ អត្តនោ ពាហុពលេន ឧត្តរិត្វា បារំ គន្តុំ សមត្ថោ, សោ ពុទ្ធត្តំ បាបុណាតិ. យោ វា បន សកលចក្កវាឡគព្ភំ វេឡុគុម្ពសញ្ឆន្នំ វិយូហិត្វា មទ្ទិត្វា បទសា គច្ឆន្តោ បារំ គន្តុំ សមត្ថោ, សោ ពុទ្ធត្តំ បាបុណាតិ. យោ វា បន សកលចក្កវាឡគព្ភំ សត្តិយោ អាកោដេត្វា និរន្តរំ សត្តិផលសមាកិណ្ណំ បទសា អក្កមមានោ បារំ គន្តុំ សមត្ថោ, សោ ពុទ្ធត្តំ បាបុណាតិ. យោ វា បន សកលចក្កវាឡគព្ភំ វីតច្ចិតង្គារភរិតំ បាទេហិ មទ្ទមានោ បារំ គន្តុំ សមត្ថោ, សោ ពុទ្ធត្តំ បាបុណាតីតិ. យោ ឯតេសុ ឯកម្បិ អត្តនោ ទុក្ករំ ន មញ្ញតិ, ‘‘អហំ ឯតម្បិ តរិត្វា វា គន្ត្វា វា បារំ គមិស្សាមី’’តិ ឯវំ មហន្តេន ឆន្ទេន ច ឧស្សាហេន ច វាយាមេន ច បរិយេដ្ឋិយា ច សមន្នាគតោ ហោតិ, ឯតស្សេវ បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, ន ឥតរស្ស. តស្មា សុមេធតាបសោ ឥមេ អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វាវ ពុទ្ធភាវាយ អភិនីហារំ កត្វា និបជ្ជិ.
ទីបង្ករោបិ ភគវា អាគន្ត្វា សុមេធតាបសស្ស សីសភាគេ ឋត្វា មណិសីហបញ្ជរំ ឧគ្ឃាដេន្តោ វិយ បញ្ចវណ្ណបសាទសម្បន្នានិ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា កលលបិដ្ឋេ និបន្នំ សុមេធតាបសំ ទិស្វា ‘‘អយំ តាបសោ ពុទ្ធត្តាយ អភិនីហារំ កត្វា និបន្នោ, សមិជ្ឈិស្សតិ នុ ខោ ឯតស្ស បត្ថនា, ឧទាហុ នោ’’តិ អនាគតំសញាណំ បេសេត្វា ឧបធារេន្តោ – ‘‘ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ អតិក្កមិត្វា អយំ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា ឋិតកោវ បរិសមជ្ឈេ ព្យាកាសិ – ‘‘បស្សថ នោ តុម្ហេ ឥមំ ឧគ្គតបំ តាបសំ កលលបិដ្ឋេ និបន្ន’’ន្តិ? ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ. អយំ ពុទ្ធត្តាយ អភិនីហារំ កត្វា និបន្នោ, សមិជ្ឈិស្សតិ ឥមស្ស បត្ថនា. អយញ្ហិ ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខយេយ្យានំ មត្ថកេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ. តស្មិំ បនស្ស អត្តភាវេ កបិលវត្ថុ នាម នគរំ និវាសោ ភវិស្សតិ, មាយា ¶ នាម ទេវី មាតា, សុទ្ធោទនោ នាម រាជា បិតា, អគ្គសាវកោ ឧបតិស្សោ នាម ថេរោ, ទុតិយសាវកោ កោលិតោ នាម, ពុទ្ធុបដ្ឋាកោ អានន្ទោ នាម, អគ្គសាវិកា ខេមា នាម ថេរី, ទុតិយសាវិកា ឧប្បលវណ្ណា ¶ នាម ថេរី ភវិស្សតិ. អយំ បរិបក្កញាណោ មហាភិនិក្ខមនំ កត្វា មហាបធានំ បទហិត្វា និគ្រោធរុក្ខមូលេ បាយាសំ បដិគ្គហេត្វា នេរញ្ជរាយ តីរេ បរិភុញ្ជិត្វា ពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ អស្សត្ថរុក្ខមូលេ អភិសម្ពុជ្ឈិស្សតីតិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ទីបង្ករោ លោកវិទូ, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;
ឧស្សីសកេ មំ ឋត្វាន, ឥទំ វចនមព្រវិ.
‘‘‘បស្សថ ¶ ឥមំ តាបសំ, ជដិលំ ឧគ្គតាបនំ;
អបរិមេយ្យេ ឥតោ កប្បេ, ពុទ្ធោ លោកេ ភវិស្សតិ.
‘‘‘អហុ កបិលវ្ហយា រម្មា, និក្ខមិត្វា តថាគតោ;
បធានំ បទហិត្វាន, កត្វា ទុក្ករការិកំ.
‘‘‘អជបាលរុក្ខមូលេ, និសីទិត្វា តថាគតោ;
តត្ថ បាយាសំ បគ្គយ្ហ, នេរញ្ជរមុបេហិតិ.
‘‘‘នេរញ្ជរាយ តីរម្ហិ, បាយាសំ អទ សោ ជិនោ;
បដិយត្តវរមគ្គេន, ពោធិមូលមុបេហិតិ.
‘‘‘តតោ បទក្ខិណំ កត្វា, ពោធិមណ្ឌំ អនុត្តរោ;
អស្សត្ថរុក្ខមូលម្ហិ, ពុជ្ឈិស្សតិ មហាយសោ.
‘‘‘ឥមស្ស ជនិកា មាតា, មាយា នាម ភវិស្សតិ;
បិតា សុទ្ធោទនោ នាម, អយំ ហេស្សតិ គោតមោ.
‘‘‘អនាសវា វីតរាគា, សន្តចិត្តា សមាហិតា;
កោលិតោ ឧបតិស្សោ ច, អគ្គា ហេស្សន្តិ សាវកា;
អានន្ទោ នាមុបដ្ឋាកោ, ឧបដ្ឋិស្សតិ តំ ជិនំ.
‘‘‘ខេមា ឧប្បលវណ្ណា ច, អគ្គា ហេស្សន្តិ សាវិកា;
អនាសវា វីតរាគា, សន្តចិត្តា សមាហិតា;
ពោធិ តស្ស ភគវតោ, អស្សត្ថោតិ បវុច្ចតី’’’តិ. (ពុ. វំ. ២.៦០-៦៨);
តំ សុត្វា សុមេធតាបសោ – ‘‘មយ្ហំ កិរ បត្ថនា សមិជ្ឈិស្សតី’’តិ សោមនស្សប្បត្តោ អហោសិ. មហាជនោ ទីបង្ករទសពលស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘សុមេធតាបសោ កិរ ពុទ្ធពីជំ ពុទ្ធង្កុរោ’’តិ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ¶ អហោសិ. ឯវញ្ចស្ស អហោសិ – ‘‘យថា នាម មនុស្សា នទិំ តរន្តា ឧជុកេន ¶ តិត្ថេន ឧត្តរិតុំ អសក្កោន្តា ហេដ្ឋាតិត្ថេន ¶ ឧត្តរន្តិ, ឯវមេវ មយម្បិ ទីបង្ករទសពលស្ស សាសនេ មគ្គផលំ អលភមានា អនាគតេ យទា ត្វំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ, តទា តវ សម្មុខា មគ្គផលំ សច្ឆិកាតុំ សមត្ថា ភវេយ្យាមា’’តិ បត្ថនំ ឋបយិំសុ. ទីបង្ករទសពលោបិ ពោធិសត្តំ បសំសិត្វា អដ្ឋបុប្ផមុដ្ឋីហិ បូជេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមិ. តេបិ ចតុសតសហស្សសង្ខា ខីណាសវា ពោធិសត្តំ គន្ធេហិ ច មាលាហិ ច បូជេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កមិំសុ. ទេវមនុស្សា បន តថេវ បូជេត្វា វន្ទិត្វា បក្កន្តា.
ពោធិសត្តោ សព្ពេសំ បដិក្កន្តកាលេ សយនា វុដ្ឋាយ ‘‘បារមិយោ វិចិនិស្សាមី’’តិ បុប្ផរាសិមត្ថកេ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសីទិ. ឯវំ និសិន្នេ ពោធិសត្តេ សកលទសសហស្សចក្កវាឡេ ទេវតា សាធុការំ ទត្វា ‘‘អយ្យ សុមេធតាបស, បោរាណកពោធិសត្តានំ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា ‘បារមិយោ វិចិនិស្សាមា’តិ និសិន្នកាលេ យានិ បុព្ពនិមិត្តានិ នាម បញ្ញាយន្តិ, តានិ សព្ពានិបិ អជ្ជ បាតុភូតានិ, និស្សំសយេន ត្វំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ. មយមេតំ ជានាម ‘យស្សេតានិ និមិត្តានិ បញ្ញាយន្តិ, ឯកន្តេន សោ ពុទ្ធោ ហោតិ’, ត្វំ អត្តនោ វីរិយំ ទឡ្ហំ កត្វា បគ្គណ្ហា’’តិ ពោធិសត្តំ នានប្បការាហិ ថុតីហិ អភិត្ថវិំសុ. តេន វុត្តំ –
‘‘ឥទំ សុត្វាន វចនំ, អសមស្ស មហេសិនោ;
អាមោទិតា នរមរូ, ពុទ្ធពីជំ កិរ អយំ.
‘‘ឧក្កុដ្ឋិសទ្ទា វត្តន្តិ, អប្ផោដេន្តិ ហសន្តិ ច;
កតញ្ជលី នមស្សន្តិ, ទសសហស្សី សទេវកា.
‘‘យទិមស្ស លោកនាថស្ស, វិរជ្ឈិស្សាម សាសនំ;
អនាគតម្ហិ អទ្ធានេ, ហេស្សាម សម្មុខា ឥមំ.
‘‘យថា មនុស្សា នទិំ តរន្តា, បដិតិត្ថំ វិរជ្ឈិយ;
ហេដ្ឋា តិត្ថេ គហេត្វាន, ឧត្តរន្តិ មហានទិំ.
‘‘ឯវមេវ មយំ សព្ពេ, យទិ មុញ្ចាមិមំ ជិនំ;
អនាគតម្ហិ អទ្ធានេ, ហេស្សាម សម្មុខា ឥមំ.
‘‘ទីបង្ករោ ¶ ¶ លោកវិទូ, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;
មម កម្មំ បកិត្តេត្វា, ទក្ខិណំ បាទមុទ្ធរិ.
‘‘យេ តត្ថាសុំ ជិនបុត្តា, សព្ពេ បទក្ខិណមកំសុ មំ;
នរា នាគា ច គន្ធព្ពា, អភិវាទេត្វាន បក្កមុំ.
‘‘ទស្សនំ ¶ មេ អតិក្កន្តេ, សសង្ឃេ លោកនាយកេ;
ហដ្ឋតុដ្ឋេន ចិត្តេន, អាសនា វុដ្ឋហិំ តទា.
‘‘សុខេន សុខិតោ ហោមិ, បាមោជ្ជេន បមោទិតោ;
បីតិយា ច អភិស្សន្នោ, បល្លង្កំ អាភុជិំ តទា.
‘‘បល្លង្កេន និសីទិត្វា, ឯវំ ចិន្តេសហំ តទា;
‘វសីភូតោ អហំ ឈានេ, អភិញ្ញាបារមិំ គតោ.
‘‘‘ទសសហស្សិលោកម្ហិ, ឥសយោ នត្ថិ មេ សមា;
អសមោ ឥទ្ធិធម្មេសុ, អលភិំ ឦទិសំ សុខំ’.
‘‘បល្លង្កាភុជនេ មយ្ហំ, ទសសហស្សាធិវាសិនោ;
មហានាទំ បវត្តេសុំ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘យា បុព្ពេ ពោធិសត្តានំ, បល្លង្កវរមាភុជេ;
និមិត្តានិ បទិស្សន្តិ, តានិ អជ្ជ បទិស្សរេ.
‘‘សីតំ ព្យាបគតំ ហោតិ, ឧណ្ហញ្ច ឧបសម្មតិ;
តានិ អជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘ទសសហស្សី លោកធាតូ, និស្សទ្ទា ហោន្តិ និរាកុលា;
តានិ អជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘មហាវាតា ¶ ន វាយន្តិ, ន សន្ទន្តិ សវន្តិយោ;
តានិ អជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘ថលជា ទកជា បុប្ផា, សព្ពេ បុប្ផន្តិ តាវទេ;
តេបជ្ជ បុប្ផិតា សព្ពេ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘លតា វា យទិ វា រុក្ខា, ផលភារា ហោន្តិ តាវទេ;
តេបជ្ជ ផលិតា សព្ពេ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘អាកាសដ្ឋា ¶ ច ភូមដ្ឋា, រតនា ជោតន្តិ តាវទេ;
តេបជ្ជ រតនា ជោតន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘មានុសកា ច ទិព្ពា ច, តុរិយា វជ្ជន្តិ តាវទេ;
តេបជ្ជុភោ អភិរវន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘វិចិត្តបុប្ផា គគនា, អភិវស្សន្តិ តាវទេ;
តេបិ អជ្ជ បវស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘មហាសមុទ្ទោ អាភុជតិ, ទសសហស្សី បកម្បតិ;
តេបជ្ជុភោ អភិរវន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘និរយេបិ ទសសហស្សេ, អគ្គី និព្ពន្តិ តាវទេ;
តេបជ្ជ និព្ពុតា អគ្គី, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘វិមលោ ហោតិ សូរិយោ, សព្ពា ទិស្សន្តិ តារកា;
តេបិ អជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘អនោវដ្ឋេន ឧទកំ, មហិយា ឧព្ភិជ្ជិ តាវទេ;
តម្បជ្ជុព្ភិជ្ជតេ មហិយា, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘តារាគណា ¶ វិរោចន្តិ, នក្ខត្តា គគនមណ្ឌលេ;
វិសាខា ¶ ចន្ទិមាយុត្តា, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘ពិលាសយា ទរីសយា, និក្ខមន្តិ សកាសយា;
តេបជ្ជ អាសយា ឆុទ្ធា, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘ន ហោតិ អរតិ សត្តានំ, សន្តុដ្ឋា ហោន្តិ តាវទេ;
តេបជ្ជ សព្ពេ សន្តុដ្ឋា, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘រោគា តទុបសម្មន្តិ, ជិឃច្ឆា ច វិនស្សតិ;
តានិបជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘រាគោ តទា តនុ ហោតិ, ទោសោ មោហោ វិនស្សតិ;
តេបជ្ជ វិគតា សព្ពេ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘ភយំ តទា ន ភវតិ, អជ្ជបេតំ បទិស្សតិ;
តេន លិង្គេន ជានាម, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘រជោ ¶ នុទ្ធំសតិ ឧទ្ធំ, អជ្ជបេតំ បទិស្សតិ;
តេន លិង្គេន ជានាម, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘អនិដ្ឋគន្ធោ បក្កមតិ, ទិព្ពគន្ធោ បវាយតិ;
សោបជ្ជ វាយតិ គន្ធោ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘សព្ពេ ទេវា បទិស្សន្តិ, ឋបយិត្វា អរូបិនោ;
តេបជ្ជ សព្ពេ ទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘យាវតា និរយា នាម, សព្ពេ ទិស្សន្តិ តាវទេ;
តេបជ្ជ សព្ពេ ទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘កុដ្ដា ¶ កវាដា សេលា ច, ន ហោន្តាវរណា តទា;
អាកាសភូតា តេបជ្ជ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘ចុតី ច ឧបបត្តិ ច, ខណេ តស្មិំ ន វិជ្ជតិ;
តានិបជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.
‘‘ទឡ្ហំ បគ្គណ្ហ វីរិយំ, មា និវត្ត អភិក្កម;
មយម្បេតំ វិជានាម, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.៧០-១០៧);
ពោធិសត្តោ ទីបង្ករទសពលស្ស ច ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតានញ្ច វចនំ សុត្វា ភិយ្យោសោមត្តាយ សញ្ជាតុស្សាហោ ហុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ពុទ្ធា នាម អមោឃវចនា, នត្ថិ ពុទ្ធានំ កថាយ អញ្ញថត្តំ. យថា ហិ អាកាសេ ខិត្តលេឌ្ឌុស្ស បតនំ ធុវំ, ជាតស្ស មរណំ, រត្តិក្ខយេ សូរិយុគ្គមនំ, អាសយា និក្ខន្តសីហស្ស សីហនាទនទនំ, គរុគព្ភាយ ឥត្ថិយា ភារមោរោបនំ ធុវំ អវស្សម្ភាវី, ឯវមេវ ពុទ្ធានំ វចនំ នាម ធុវំ អមោឃំ, អទ្ធា អហំ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ពុទ្ធស្ស ¶ វចនំ សុត្វា, ទសសហស្សីន ចូភយំ;
តុដ្ឋហដ្ឋោ បមោទិតោ, ឯវំ ចិន្តេសហំ តទា.
‘‘អទ្វេជ្ឈវចនា ពុទ្ធា, អមោឃវចនា ជិនា;
វិតថំ នត្ថិ ពុទ្ធានំ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវាមហំ.
‘‘យថា ខិត្តំ នភេ លេឌ្ឌុ, ធុវំ បតតិ ភូមិយំ;
តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សតំ;
វិតថំ នត្ថិ ពុទ្ធានំ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវាមហំ.
‘‘យថាបិ ¶ សព្ពសត្តានំ, មរណំ ធុវសស្សតំ;
តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សតំ.
‘‘យថា ¶ រត្តិក្ខយេ បត្តេ, សូរិយុគ្គមនំ ធុវំ;
តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សតំ.
‘‘យថា និក្ខន្តសយនស្ស, សីហស្ស នទនំ ធុវំ;
តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សតំ.
‘‘យថា អាបន្នសត្តានំ, ភារមោរោបនំ ធុវំ;
តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សត’’ន្តិ. (ពុ. វំ. ២.១០៨-១១៤);
សោ ‘‘ធុវាហំ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ ឯវំ កតសន្និដ្ឋានោ ពុទ្ធការកេ ធម្មេ ឧបធារេតុំ – ‘‘កហំ នុ ខោ ពុទ្ធការកា ធម្មា, កិំ ឧទ្ធំ, ឧទាហុ អធោ, ទិសាវិទិសាសូ’’តិ អនុក្កមេន សកលំ ធម្មធាតុំ វិចិនន្តោ បោរាណកពោធិសត្តេហិ អាសេវិតនិសេវិតំ បឋមំ ទានបារមិំ ទិស្វា ឯវំ អត្តានំ ឱវទិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ បឋមំ ទានបារមិំ បូរេយ្យាសិ. យថា ហិ និក្កុជ្ជិតោ ឧទកកុម្ភោ និស្សេសំ កត្វា ឧទកំ វមតិយេវ, ន បច្ចាហរតិ, ឯវមេវ ធនំ វា យសំ វា បុត្តទារំ វា អង្គបច្ចង្គំ វា អនោលោកេត្វា សម្បត្តយាចកានំ សព្ពំ ឥច្ឆិតិច្ឆិតំ និស្សេសំ កត្វា ទទមានោ ពោធិមូលេ និសីទិត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ បឋមំ ទានបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ហន្ទ ពុទ្ធករេ ធម្មេ, វិចិនាមិ ឥតោ ចិតោ;
ឧទ្ធំ អធោ ទស ទិសា, យាវតា ធម្មធាតុយា.
‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, បឋមំ ទានបារមិំ;
បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អនុចិណ្ណំ មហាបថំ.
‘‘ឥមំ ត្វំ បឋមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;
ទានបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.
‘‘យថាបិ កុម្ភោ សម្បុណ្ណោ, យស្ស កស្សចិ អធោកតោ;
វមតេវុទកំ និស្សេសំ, ន តត្ថ បរិរក្ខតិ.
‘‘តថេវ ¶ ¶ យាចកេ ទិស្វា, ហីនមុក្កដ្ឋមជ្ឈិមេ;
ទទាហិ ទានំ និស្សេសំ, កុម្ភោ វិយ អធោកតោ’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១១៥-១១៩);
អថស្ស ¶ ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ ទុតិយំ សីលបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ សីលបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ. យថា ហិ ចមរី មិគោ នាម ជីវិតំ អនោលោកេត្វា អត្តនោ វាលមេវ រក្ខតិ, ឯវំ ត្វម្បិ ឥតោ បដ្ឋាយ ជីវិតម្បិ អនោលោកេត្វា សីលមេវ រក្ខមានោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ទុតិយំ សីលបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;
អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.
‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, ទុតិយំ សីលបារមិំ;
បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.
‘‘ឥមំ ត្វំ ទុតិយំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;
សីលបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.
‘‘យថាបិ ចមរី វាលំ, កិស្មិញ្ចិ បដិលគ្គិតំ;
ឧបេតិ មរណំ តត្ថ, ន វិកោបេតិ វាលធិំ.
‘‘តថេវ ចតូសុ ភូមីសុ, សីលានិ បរិបូរយ;
បរិរក្ខ សទា សីលំ, ចមរី វិយ វាលធិ’’ន្តិ. (ពុ. វំ. ២.១២០-១២៤);
អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ តតិយំ នេក្ខម្មបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ នេក្ខម្មបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ. យថា ហិ ចិរំ ពន្ធនាគារេ វសមានោ បុរិសោ ន តត្ថ សិនេហំ ករោតិ, អថ ខោ ឧក្កណ្ឋតិយេវ, អវសិតុកាមោ ហោតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សព្ពភវេ ពន្ធនាគារសទិសេ កត្វា សព្ពភវេហិ ¶ ឧក្កណ្ឋិតោ មុច្ចិតុកាមោ ហុត្វា នេក្ខម្មាភិមុខោវ ហោហិ. ឯវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ តតិយំ នេក្ខម្មបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ន ¶ ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;
អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.
‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, តតិយំ នេក្ខម្មបារមិំ;
បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.
‘‘ឥមំ ត្វំ តតិយំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;
នេក្ខម្មបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.
‘‘យថា អន្ទុឃរេ បុរិសោ, ចិរវុត្ថោ ទុខដ្ដិតោ;
ន តត្ថ រាគំ ជនេតិ, មុត្តិមេវ គវេសតិ.
‘‘តថេវ ត្វំ សព្ពភវេ, បស្ស អន្ទុឃរំ វិយ;
នេក្ខម្មាភិមុខោ ហោហិ, ភវតោ បរិមុត្តិយា’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១២៥-១២៩);
អថស្ស ¶ ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ ចតុត្ថំ បញ្ញាបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ បញ្ញាបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ. ហីនមជ្ឈិមុក្កដ្ឋេសុ កញ្ចិ អវជ្ជេត្វា សព្ពេបិ បណ្ឌិតេ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆេយ្យាសិ. យថា ហិ បិណ្ឌបាតិកោ ភិក្ខុ ហីនាទិភេទេសុ កុលេសុ កិញ្ចិ អវជ្ជេត្វា បដិបាដិយា បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ខិប្បំ យាបនំ លភតិ, ឯវំ ត្វម្បិ សព្ពបណ្ឌិតេ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆន្តោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ចតុត្ថំ បញ្ញាបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;
អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.
‘‘វិចិនន្តោ ¶ តទា ទក្ខិំ, ចតុត្ថំ បញ្ញាបារមិំ;
បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.
‘‘ឥមំ ត្វំ ចតុត្ថំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;
បញ្ញាបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.
‘‘យថាបិ ភិក្ខុ ភិក្ខន្តោ, ហីនមុក្កដ្ឋមជ្ឈិមេ;
កុលានិ ន វិវជ្ជេន្តោ, ឯវំ លភតិ យាបនំ.
‘‘តថេវ ¶ ត្វំ សព្ពកាលំ, បរិបុច្ឆំ ពុធំ ជនំ;
បញ្ញាបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៣០-១៣៤);
អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ បញ្ចមំ វីរិយបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ វីរិយបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ, យថា ហិ សីហោ មិគរាជា សព្ពិរិយាបថេសុ ទឡ្ហវីរិយោ ហោតិ, ឯវំ ត្វម្បិ សព្ពភវេសុ សព្ពិរិយាបថេសុ ទឡ្ហវីរិយោ អនោលីនវីរិយោ សមានោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ បញ្ចមំ វីរិយបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;
អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.
‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, បញ្ចមំ វីរិយបារមិំ;
បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.
‘‘ឥមំ ត្វំ បញ្ចមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;
វីរិយបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.
‘‘យថាបិ ¶ សីហោ មិគរាជា, និសជ្ជដ្ឋានចង្កមេ;
អលីនវីរិយោ ហោតិ, បគ្គហិតមនោ សទា.
‘‘តថេវ ¶ ត្វំ សព្ពភវេ, បគ្គណ្ហ វីរិយំ ទឡ្ហំ;
វីរិយបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៣៥-១៣៩);
អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ ឆដ្ឋំ ខន្តិបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ ខន្តិបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ, សម្មាននេបិ អវមាននេបិ ខមោវ ភវេយ្យាសិ. យថា ហិ បថវិយំ នាម សុចិម្បិ និក្ខិបន្តិ អសុចិម្បិ, ន តេន បថវី សិនេហំ បដិឃំ ករោតិ, ខមតិ សហតិ អធិវាសេតិយេវ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សម្មាននេបិ អវមាននេបិ ខមោវ សមានោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ឆដ្ឋំ ខន្តិបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;
អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.
‘‘វិចិនន្តោ ¶ តទា ទក្ខិំ, ឆដ្ឋមំ ខន្តិបារមិំ;
បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.
‘‘ឥមំ ត្វំ ឆដ្ឋមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;
តត្ថ អទ្វេជ្ឈមានសោ, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសិ.
‘‘យថាបិ បថវី នាម, សុចិម្បិ អសុចិម្បិ ច;
សព្ពំ សហតិ និក្ខេបំ, ន ករោតិ បដិឃំ តយា.
‘‘តថេវ ត្វម្បិ សព្ពេសំ, សម្មានាវមានក្ខមោ;
ខន្តិបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៤០-១៤៤);
អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ សត្តមំ សច្ចបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ សច្ចបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ, អសនិយា មត្ថកេ បតមានាយបិ ធនាទីនំ អត្ថាយ ឆន្ទាទីនំ វសេន សម្បជានមុសាវាទំ នាម មា ភាសិ. យថា ហិ ឱសធី តារកា នាម សព្ពឧតូសុ អត្តនោ គមនវីថិំ ជហិត្វា អញ្ញាយ វីថិយា ¶ ន គច្ឆតិ, សកវីថិយាវ គច្ឆតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សច្ចំ បហាយ មុសាវាទំ នាម អវទន្តោយេវ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ សត្តមំ សច្ចបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ន ¶ ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;
អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.
‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, សត្តមំ សច្ចបារមិំ;
បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.
‘‘ឥមំ ត្វំ សត្តមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;
តត្ថ អទ្វេជ្ឈវចនោ, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសិ.
‘‘យថាបិ ឱសធី នាម, តុលាភូតា សទេវកេ;
សមយេ ឧតុវស្សេ វា, ន វោក្កមតិ វីថិតោ.
‘‘តថេវ ត្វម្បិ សច្ចេសុ, មា វោក្កមសិ វីថិតោ;
សច្ចបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៤៥-១៤៩);
អថស្ស ¶ ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ អដ្ឋមំ អធិដ្ឋានបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ អធិដ្ឋានបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ, យំ អធិដ្ឋាសិ, តស្មិំ អធិដ្ឋានេ និច្ចលោវ ភវេយ្យាសិ. យថា ហិ បព្ពតោ នាម សព្ពាសុ ទិសាសុ វាតេហិ បហដោ ន កម្បតិ ន ចលតិ, អត្តនោ ឋានេយេវ តិដ្ឋតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ អត្តនោ អធិដ្ឋានេ និច្ចលោ ហោន្តោវ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ អដ្ឋមំ អធិដ្ឋានបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;
អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.
‘‘វិចិនន្តោ ¶ តទា ទក្ខិំ, អដ្ឋមំ អធិដ្ឋានបារមិំ;
បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.
‘‘ឥមំ ត្វំ អដ្ឋមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;
តត្ថ ត្វំ អចលោ ហុត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសិ.
‘‘យថាបិ បព្ពតោ សេលោ, អចលោ សុប្បតិដ្ឋិតោ;
ន កម្បតិ ភុសវាតេហិ, សកដ្ឋានេវ តិដ្ឋតិ.
‘‘តថេវ ត្វម្បិ អធិដ្ឋានេ, សព្ពទា អចលោ ភវ;
អធិដ្ឋានបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៥០-១៥៤);
អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ នវមំ មេត្តាបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ មេត្តាបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ, ហិតេសុបិ អហិតេសុបិ ឯកចិត្តោ ភវេយ្យាសិ. យថា ហិ ឧទកំ នាម បាបជនស្សបិ កល្យាណជនស្សបិ សីតភាវំ ឯកសទិសំ កត្វា ¶ ផរតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សព្ពេសុ សត្តេសុ មេត្តចិត្តេន ឯកចិត្តោវ ហោន្តោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ នវមំ មេត្តាបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;
អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.
‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, នវមំ មេត្តាបារមិំ;
បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.
‘‘ឥមំ ¶ ត្វំ នវមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;
មេត្តាយ អសមោ ហោហិ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.
‘‘យថាបិ ¶ ឧទកំ នាម, កល្យាណេ បាបកេ ជនេ;
សមំ ផរតិ សីតេន, បវាហេតិ រជោមលំ.
‘‘តថេវ ត្វម្បិ ហិតាហិតេ, សមំ មេត្តាយ ភាវយ;
មេត្តាបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៥៥-១៥៩);
អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ ទសមំ ឧបេក្ខាបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ ឧបេក្ខាបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ, សុខេបិ ទុក្ខេបិ មជ្ឈត្តោវ ភវេយ្យាសិ. យថា ហិ បថវី នាម សុចិម្បិ អសុចិម្បិ បក្ខិបមានេ មជ្ឈត្តាវ ហោតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សុខទុក្ខេសុ មជ្ឈត្តោវ ហោន្តោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ទសមំ ឧបេក្ខាបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;
អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.
‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, ទសមំ ឧបេក្ខាបារមិំ;
បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.
‘‘ឥមំ ត្វំ ទសមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;
តុលាភូតោ ទឡ្ហោ ហុត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសិ.
‘‘យថាបិ បថវី នាម, និក្ខិត្តំ អសុចិំ សុចិំ;
ឧបេក្ខតិ ឧភោបេតេ, កោបានុនយវជ្ជិតា.
‘‘តថេវ ត្វម្បិ សុខទុក្ខេ, តុលាភូតោ សទា ភវ;
ឧបេក្ខាបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៦០-១៦៤);
តតោ ¶ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមស្មិំ លោកេ ពោធិសត្តេហិ បូរេតព្ពា ពោធិបរិបាចនា ពុទ្ធការកធម្មា ឯត្តកាយេវ ¶ , ទស បារមិយោ ឋបេត្វា អញ្ញេ នត្ថិ. ឥមាបិ ទស បារមិយោ ឧទ្ធំ អាកាសេបិ នត្ថិ, ហេដ្ឋា បថវិយម្បិ, បុរត្ថិមាទីសុ ទិសាសុបិ នត្ថិ, មយ្ហំយេវ បន ហទយព្ភន្តរេ បតិដ្ឋិតា’’តិ. ឯវំ តាសំ ហទយេ បតិដ្ឋិតភាវំ ទិស្វា សព្ពាបិ តា ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាយ ¶ បុនប្បុនំ សម្មសន្តោ អនុលោមបដិលោមំ សម្មសតិ, បរិយន្តេ គហេត្វា អាទិំ បាបេតិ, អាទិម្ហិ គហេត្វា បរិយន្តំ បាបេតិ, មជ្ឈេ គហេត្វា ឧភតោ កោដិំ បាបេត្វា ឱសាបេតិ, ឧភតោ កោដីសុ គហេត្វា មជ្ឈំ បាបេត្វា ឱសាបេតិ. ពាហិរកភណ្ឌបរិច្ចាគោ ទានបារមី នាម, អង្គបរិច្ចាគោ ទានឧបបារមី នាម, ជីវិតបរិច្ចាគោ ទានបរមត្ថបារមី នាមាតិ ទស បារមិយោ ទស ឧបបារមិយោ ទស បរមត្ថបារមិយោតិ សមត្តិំស បារមិយោ តេលយន្តំ វិនិវដ្ដេន្តោ វិយ មហាមេរុំ មត្ថំ កត្វា ចក្កវាឡមហាសមុទ្ទំ អាលុឡេន្តោ វិយ ច សម្មសតិ. តស្សេវំ ទស បារមិយោ សម្មសន្តស្ស ធម្មតេជេន ចតុនហុតាធិកទ្វិយោជនសតសហស្សពហលា អយំ មហាបថវី ហត្ថិនា អក្កន្តនឡកលាបោ វិយ, បីឡិយមានំ ឧច្ឆុយន្តំ វិយ ច មហាវិរវំ វិរវមានា សង្កម្បិ សម្បកម្បិ សម្បវេធិ. កុលាលចក្កំ វិយ តេលយន្តចក្កំ វិយ ច បរិព្ភមិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ឯត្តកាយេវ តេ លោកេ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា;
តទុទ្ធំ នត្ថិ អញ្ញត្រ, ទឡ្ហំ តត្ថ បតិដ្ឋហ.
‘‘ឥមេ ធម្មេ សម្មសតោ, សភាវរសលក្ខណេ;
ធម្មតេជេន វសុធា, ទសសហស្សី បកម្បថ.
‘‘ចលតិ រវតិ បថវី, ឧច្ឆុយន្តំវ បីឡិតំ;
តេលយន្តេ យថា ចក្កំ, ឯវំ កម្បតិ មេទនី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៦៥-១៦៧);
មហាបថវិយា កម្បមានាយ រម្មនគរវាសិនោ សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តា យុគន្តវាតព្ភាហតា មហាសាលា វិយ មុច្ឆិតា បបតិំសុ. ឃដាទីនិ កុលាលភាជនានិ បវដ្ដន្តានិ អញ្ញមញ្ញំ បហរន្តានិ ចុណ្ណវិចុណ្ណានិ អហេសុំ. មហាជនោ ភីតតសិតោ សត្ថារំ ¶ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ភគវា នាគាវដ្ដោ អយំ, ភូតយក្ខទេវតាសុ អញ្ញតរាវដ្ដោ វាតិ ន ហិ មយំ ឯតំ ជានាម, អបិច ខោ សព្ពោបិ អយំ មហាជនោ ឧបទ្ទុតោ, កិំ នុ ខោ ឥមស្ស លោកស្ស បាបកំ ភវិស្សតិ, ឧទាហុ កល្យាណំ, កថេថ នោ ឯតំ ការណ’’ន្តិ អាហ. អថ សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘តុម្ហេ ¶ មា ភាយថ, មា ចិន្តយិត្ថ, នត្ថិ វោ ឥតោនិទានំ ភយំ. យោ សោ មយា អជ្ជ ‘សុមេធបណ្ឌិតោ ¶ អនាគតេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’តិ ព្យាកតោ, សោ ឥទានិ ទស បារមិយោ សម្មសតិ, តស្ស សម្មសន្តស្ស វិលោឡេន្តស្ស ធម្មតេជេន សកលទសសហស្សី លោកធាតុ ឯកប្បហារេន កម្បតិ ចេវ រវតិ ចា’’តិ អាហ. តេន វុត្តំ –
‘‘យាវតា បរិសា អាសិ, ពុទ្ធស្ស បរិវេសនេ;
បវេធមានា សា តត្ថ, មុច្ឆិតា សេសិ ភូមិយា.
‘‘ឃដានេកសហស្សានិ, កុម្ភីនញ្ច សតា ពហូ;
សញ្ចុណ្ណមថិតា តត្ថ, អញ្ញមញ្ញំ បឃដ្ដិតា.
‘‘ឧព្ពិគ្គា តសិតា ភីតា, ភន្តា ព្យថិតមានសា;
មហាជនា សមាគម្ម, ទីបង្ករមុបាគមុំ.
‘‘កិំ ភវិស្សតិ លោកស្ស, កល្យាណមថ បាបកំ;
សព្ពោ ឧបទ្ទុតោ លោកោ, តំ វិនោទេហិ ចក្ខុម.
‘‘តេសំ តទា សញ្ញាបេសិ, ទីបង្ករោ មហាមុនិ;
វិស្សត្ថា ហោថ មា ភាថ, ឥមស្មិំ បថវិកម្បនេ.
‘‘យមហំ អជ្ជ ព្យាកាសិំ, ‘ពុទ្ធោ លោកេ ភវិស្សតិ’;
ឯសោ សម្មសតិ ធម្មំ, បុព្ពកំ ជិនសេវិតំ.
‘‘តស្ស សម្មសតោ ធម្មំ, ពុទ្ធភូមិំ អសេសតោ;
តេនាយំ កម្បិតា បថវី, ទសសហស្សី សទេវកេ’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៦៨-១៧៤);
មហាជនោ តថាគតស្ស វចនំ សុត្វា ហដ្ឋតុដ្ឋោ មាលាគន្ធវិលេបនំ អាទាយ រម្មនគរា និក្ខមិត្វា ពោធិសត្តំ ឧបសង្កមិត្វា មាលាគន្ធាទីហិ បូជេត្វា វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា រម្មនគរមេវ បាវិសិ. ពោធិសត្តោបិ ទស បារមិយោ សម្មសិត្វា វីរិយំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាយ និសិន្នាសនា វុដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ពុទ្ធស្ស ¶ វចនំ សុត្វា, មនោ និព្ពាយិ តាវទេ;
សព្ពេ មំ ឧបសង្កម្ម, បុនាបិ អភិវន្ទិសុំ.
‘‘សមាទិយិត្វា ¶ ពុទ្ធគុណំ, ទឡ្ហំ កត្វាន មានសំ;
ទីបង្ករំ នមស្សិត្វា, អាសនា វុដ្ឋហិំ តទា’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៧៥-១៧៦);
អថ ¶ ពោធិសត្តំ អាសនា វុដ្ឋហន្តំ សកលទសសហស្សចក្កវាឡទេវតា សន្និបតិត្វា ទិព្ពេហិ មាលាគន្ធេហិ បូជេត្វា វន្ទិត្វា ‘‘អយ្យ សុមេធតាបស, តយា អជ្ជ ទីបង្ករទសពលស្ស បាទមូលេ មហតី បត្ថនា បត្ថិតា, សា តេ អនន្តរាយេន សមិជ្ឈតុ, មា តេ ភយំ វា ឆម្ភិតត្តំ វា អហោសិ, សរីរេ អប្បមត្តកោបិ រោគោ មា ឧប្បជ្ជតុ, ខិប្បំ បារមិយោ បូរេត្វា សម្មាសម្ពោធិំ បដិវិជ្ឈ. យថា បុប្ផូបគផលូបគរុក្ខា សមយេ បុប្ផន្តិ ចេវ ផលន្តិ ច, តថេវ ត្វម្បិ តំ សមយំ អនតិក្កមិត្វា ខិប្បំ សម្ពោធិមុត្តមំ ផុសស្សូ’’តិអាទីនិ ថុតិមង្គលានិ បយិរុទាហំសុ. ឯវញ្ច បយិរុទាហិត្វា អត្តនោ អត្តនោ ទេវដ្ឋានមេវ អគមំសុ. ពោធិសត្តោបិ ទេវតាហិ អភិត្ថវិតោ – ‘‘អហំ ទស បារមិយោ បូរេត្វា កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ វីរិយំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាយ នភំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ហិមវន្តមេវ អគមាសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ទិព្ពំ មានុសកំ បុប្ផំ, ទេវា មានុសកា ឧភោ;
សមោកិរន្តិ បុប្ផេហិ, វុដ្ឋហន្តស្ស អាសនា.
‘‘វេទយន្តិ ច តេ សោត្ថិំ, ទេវា មានុសកា ឧភោ;
មហន្តំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, តំ លភស្សុ យថិច្ឆិតំ.
‘‘សព្ពីតិយោ វិវជ្ជន្តុ, សោកោ រោគោ វិនស្សតុ;
មា តេ ភវន្ត្វន្តរាយា, ផុស ខិប្បំ ពោធិមុត្តមំ.
‘‘យថាបិ សមយេ បត្តេ, បុប្ផន្តិ បុប្ផិនោ ទុមា;
តថេវ ត្វំ មហាវីរ, ពុទ្ធញាណេន បុប្ផសុ.
‘‘យថា ¶ យេ កេចិ សម្ពុទ្ធា, បូរយុំ ទស បារមី;
តថេវ ត្វំ មហាវីរ, បូរយ ទស បារមី.
‘‘យថា យេ កេចិ សម្ពុទ្ធា, ពោធិមណ្ឌម្ហិ ពុជ្ឈរេ;
តថេវ ត្វំ មហាវីរ, ពុជ្ឈស្សុ ជិនពោធិយំ.
‘‘យថា ¶ យេ កេចិ សម្ពុទ្ធា, ធម្មចក្កំ បវត្តយុំ;
តថេវ ត្វំ មហាវីរ, ធម្មចក្កំ បវត្តយ.
‘‘បុណ្ណមាយេ យថា ចន្ទោ, បរិសុទ្ធោ វិរោចតិ;
តថេវ ត្វំ បុណ្ណមនោ, វិរោច ទសសហស្សិយំ.
‘‘រាហុមុត្តោ យថា សូរិយោ, តាបេន អតិរោចតិ;
តថេវ លោកា មុច្ចិត្វា, វិរោច សិរិយា តុវំ.
‘‘យថា ¶ យា កាចិ នទិយោ, ឱសរន្តិ មហោទធិំ;
ឯវំ សទេវកា លោកា, ឱសរន្តុ តវន្តិកេ.
‘‘តេហិ ថុតប្បសត្ថោ សោ, ទស ធម្មេ សមាទិយ;
តេ ធម្មេ បរិបូរេន្តោ, បវនំ បាវិសី តទា’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៧៧-១៨៧);
សុមេធកថា និដ្ឋិតា.
រម្មនគរវាសិនោបិ ខោ នគរំ បវិសិត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ អទំសុ. សត្ថា តេសំ ធម្មំ ទេសេត្វា មហាជនំ សរណាទីសុ បតិដ្ឋបេត្វា រម្មនគរា និក្ខមិ. តតោ ឧទ្ធម្បិ យាវតាយុកំ តិដ្ឋន្តោ សព្ពំ ពុទ្ធកិច្ចំ កត្វា អនុក្កមេន អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ សព្ពំ ពុទ្ធវំសេ វុត្តនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ –
‘‘តទា ¶ តេ ភោជយិត្វាន, សសង្ឃំ លោកនាយកំ;
ឧបគច្ឆុំ សរណំ តស្ស, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ.
‘‘សរណគមនេ កញ្ចិ, និវេសេសិ តថាគតោ;
កញ្ចិ បញ្ចសុ សីលេសុ, សីលេ ទសវិធេ បរំ.
‘‘កស្សចិ ទេតិ សាមញ្ញំ, ចតុរោ ផលមុត្តមេ;
កស្សចិ អសមេ ធម្មេ, ទេតិ សោ បដិសម្ភិទា.
‘‘កស្សចិ ¶ វរសមាបត្តិយោ, អដ្ឋ ទេតិ នរាសភោ;
តិស្សោ កស្សចិ វិជ្ជាយោ, ឆឡភិញ្ញា បវេច្ឆតិ.
‘‘តេន យោគេន ជនកាយំ, ឱវទតិ មហាមុនិ;
តេន វិត្ថារិកំ អាសិ, លោកនាថស្ស សាសនំ.
‘‘មហាហនូសភក្ខន្ធោ, ទីបង្ករសនាមកោ;
ពហូ ជនេ តារយតិ, បរិមោចេតិ ទុគ្គតិំ.
‘‘ពោធនេយ្យំ ជនំ ទិស្វា, សតសហស្សេបិ យោជនេ;
ខណេន ឧបគន្ត្វាន, ពោធេតិ តំ មហាមុនិ.
‘‘បឋមាភិសមយេ ពុទ្ធោ, កោដិសតមពោធយិ;
ទុតិយាភិសមយេ នាថោ, នវុតិកោដិមពោធយិ.
‘‘យទា ច ទេវភវនម្ហិ, ពុទ្ធោ ធម្មមទេសយិ;
នវុតិកោដិសហស្សានំ, តតិយាភិសមយោ អហុ.
‘‘សន្និបាតា តយោ អាសុំ, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ;
កោដិសតសហស្សានំ, បឋមោ អាសិ សមាគមោ.
‘‘បុន ¶ ¶ នារទកូដម្ហិ, បវិវេកគតេ ជិនេ;
ខីណាសវា វីតមលា, សមិំសុ សតកោដិយោ.
‘‘យម្ហិ កាលេ មហាវីរោ, សុទស្សនសិលុច្ចយេ;
នវុតិកោដិសហស្សេហិ, បវារេសិ មហាមុនិ.
‘‘អហំ តេន សមយេន, ជដិលោ ឧគ្គតាបនោ;
អន្តលិក្ខម្ហិ ចរណោ, បញ្ចាភិញ្ញាសុ បារគូ.
‘‘ទសវីសសហស្សានំ, ធម្មាភិសមយោ អហុ;
ឯកទ្វិន្នំ អភិសមយា, គណនតោ អសង្ខិយា.
‘‘វិត្ថារិកំ ពាហុជញ្ញំ, ឥទ្ធំ ផីតំ អហូ តទា;
ទីបង្ករស្ស ភគវតោ, សាសរំ សុវិសោធិតំ.
‘‘ចត្តារិ ¶ សតសហស្សានិ, ឆឡភិញ្ញា មហិទ្ធិកា;
ទីបង្ករំ លោកវិទុំ បរិវារេន្តិ សព្ពទា.
‘‘យេ កេចិ តេន សមយេន, ជហន្តិ មានុសំ ភវំ;
អប្បត្តមានសា សេខា, គរហិតា ភវន្តិ តេ.
‘‘សុបុប្ផិតំ បាវចនំ, អរហន្តេហិ តាទិភិ;
ខីណាសវេហិ វិមលេហិ, ឧបសោភតិ សព្ពទា.
‘‘នគរំ រម្មវតី នាម, សុទេវោ នាម ខត្តិយោ;
សុមេធា នាម ជនិកា, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ.
‘‘ទសវស្សសហស្សានិ, អគារំ អជ្ឈ សោ វសិ;
ហំសា កោញ្ចា មយូរា ច, តយោ បាសាទមុត្តមា.
‘‘តីណិ ¶ សតសហស្សានិ, នារិយោ សមលង្កតា;
បទុមា នាម សា នារី, ឧសភក្ខន្ធោ អត្រជោ.
‘‘និមិត្តេ ចតុរោ ទិស្វា, ហត្ថិយានេន និក្ខមិ;
អនូនទសមាសានិ, បធានេ បទហី ជិនោ.
‘‘បធានចារំ ចរិត្វាន, អពុជ្ឈិ មានសំ មុនិ;
ព្រហ្មុនា យាចិតោ សន្តោ, ទីបង្ករោ មហាមុនិ.
‘‘វត្តិ ចក្កំ មហាវីរោ, នន្ទារាមេ សិរីឃរេ;
និសិន្នោ សិរីសមូលម្ហិ, អកាសិ តិត្ថិយមទ្ទនំ.
‘‘សុមង្គលោ ច តិស្សោ ច, អហេសុំ អគ្គសាវកា;
សាគតោ នាមុបដ្ឋាកោ, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ.
សុនន្ទា ច‘‘នន្ទា ចេវ សុនន្ទា ច, អហេសុំ អគ្គសាវិកា;
ពោធិ តស្ស ភគវតោ, បិប្ផលីតិ បវុច្ចតិ.
‘‘តបុស្សភល្លិកា នាម, អហេសុំ អគ្គុបដ្ឋកា;
សិរិមា កោណា ឧបដ្ឋិកា, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ.
‘‘អសីតិហត្ថមុព្ពេធោ, ទីបង្ករោ មហាមុនិ;
សោភតិ ទីបរុក្ខោវ, សាលរាជាវ ផុល្លិតោ.
‘‘បភា ¶ វិធាវតិ តស្ស, សមន្តា ទ្វាទស យោជនេ;
សតសហស្សវស្សានិ, អាយុ តស្ស មហេសិនោ;
តាវតា តិដ្ឋមានោ សោ, តារេសិ ជនតំ ពហុំ.
‘‘ជោតយិត្វាន សទ្ធម្មំ, សន្តារេត្វា មហាជនំ;
ជលិត្វា អគ្គិខន្ធោវ, និព្ពុតោ សោ សសាវកោ.
‘‘សា ¶ ច ឥទ្ធិ សោ ច យសោ, តានិ ច បាទេសុ ចក្ករតនានិ;
សព្ពំ តមន្តរហិតំ, ននុ រិត្តា សព្ពសង្ខារាតិ.
‘‘ទីបង្ករោ ជិនោ សត្ថា, នន្ទារាមម្ហិ និព្ពុតោ;
តត្ថេតស្ស ជិនថូបោ, ឆត្តិំសុព្ពេធយោជនោ’’តិ. (ពុ. វំ. ៣.១-៣១);
កោណ្ឌញ្ញោ ពុទ្ធោ
ទីបង្ករស្ស បន ភគវតោ អបរភាគេ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា កោណ្ឌញ្ញោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតសហស្សំ, ទុតិយេ កោដិសហស្សំ ¶ , តតិយេ នវុតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ វិជិតាវី នាម ចក្កវត្តី ហុត្វា កោដិសតសហស្សស្ស ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ អទាសិ. សត្ថា ពោធិសត្តំ ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាករិត្វា ធម្មំ ទេសេសិ. សោ សត្ថុ ធម្មកថំ សុត្វា រជ្ជំ និយ្យាតេត្វា បព្ពជិ. សោ តីណិ បិដកានិ ឧគ្គហេត្វា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ច បញ្ច អភិញ្ញាយោ ច ឧប្បាទេត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ. កោណ្ឌញ្ញពុទ្ធស្ស បន រម្មវតី នាម នគរំ, សុនន្ទោ នាម ខត្តិយោ បិតា, សុជាតា នាម ទេវី មាតា, ភទ្ទោ ច សុភទ្ទោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, អនុរុទ្ធោ នាមុបដ្ឋាកោ, តិស្សា ច ឧបតិស្សា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, សាលកល្យាណិរុក្ខោ ពោធិ, អដ្ឋាសីតិហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ, វស្សសតសហស្សំ អាយុប្បមាណំ អហោសិ.
‘‘ទីបង្ករស្ស អបរេន, កោណ្ឌញ្ញោ នាម នាយកោ;
អនន្តតេជោ អមិតយសោ, អប្បមេយ្យោ ទុរាសទោ’’.
តស្ស អបរភាគេ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា ឯកស្មិំ កប្បេយេវ ចត្តារោ ពុទ្ធា និព្ពត្តិំសុ – មង្គលោ, សុមនោ, រេវតោ, សោភិតោតិ. មង្គលស្ស ភគវតោ តីសុ សាវកសន្និបាតេសុ បឋមសន្និបាតេ កោដិសតសហស្សំ ¶ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ កោដិសតសហស្សំ, តតិយេ នវុដិកោដិយោ. វេមាតិកភាតា កិរស្ស អានន្ទកុមារោ នាម នវុតិកោដិសង្ខាយ បរិសាយ សទ្ធិំ ធម្មស្សវនត្ថាយ សត្ថុ សន្តិកំ អគមាសិ. សត្ថា តស្ស អនុបុព្ពិកថំ កថេសិ. សោ សទ្ធិំ បរិសាយ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. សត្ថា តេសំ កុលបុត្តានំ បុព្ពចរិតំ ឱលោកេន្តោ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរស្ស ¶ ឧបនិស្សយំ ទិស្វា ទក្ខិណហត្ថំ បសារេត្វា ‘‘ឯថ ភិក្ខវោ’’តិ អាហ. សព្ពេ តង្ខណញ្ញេវ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា សដ្ឋិវស្សិកថេរា វិយ អាកប្បសម្បន្នា ហុត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បរិវារយិំសុ. អយមស្ស តតិយោ សាវកសន្និបាតោ អហោសិ.
យថា បន អញ្ញេសំ ពុទ្ធានំ សមន្តា អសីតិហត្ថប្បមាណាយេវ សរីរប្បភា អហោសិ, ន ឯវំ តស្ស. តស្ស បន ភគវតោ សរីរប្បភា និច្ចកាលំ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ. រុក្ខបថវីបព្ពតសមុទ្ទាទយោ អន្តមសោ ឧក្ខលិយាទីនិ ឧបាទាយ សុវណ្ណបដ្ដបរិយោនទ្ធា វិយ អហេសុំ. អាយុប្បមាណំ បនស្ស នវុតិវស្សសហស្សានិ អហោសិ. ឯត្តកំ កាលំ ចន្ទិមសូរិយាទយោ អត្តនោ បភាយ វិរោចិតុំ នាសក្ខិំសុ, រត្តិន្ទិវបរិច្ឆេទោ ន បញ្ញាយិត្ថ. ទិវា សូរិយាលោកេន វិយ សត្តា និច្ចំ ពុទ្ធាលោកេនេវ វិចរិំសុ. សាយំ បុប្ផិតកុសុមានំ បាតោ ច រវនកសកុណាទីនញ្ច វសេន លោកោ រត្តិន្ទិវបរិច្ឆេទំ សល្លក្ខេសិ.
កិំ បន អញ្ញេសំ ពុទ្ធានំ អយមានុភាវោ នត្ថីតិ? នោ នត្ថិ. តេបិ ហិ អាកង្ខមានា ទសសហស្សិលោកធាតុំ ¶ វា តតោ វា ភិយ្យោ អាភាយ ផរេយ្យុំ. មង្គលស្ស បន ភគវតោ បុព្ពបត្ថនាវសេន អញ្ញេសំ ព្យាមប្បភា វិយ សរីរប្បភា និច្ចមេវ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ. សោ កិរ ពោធិសត្តចរិយចរណកាលេ វេស្សន្តរសទិសេ អត្តភាវេឋិតោ សបុត្តទារោ វង្កបព្ពតសទិសេ បព្ពតេ វសិ. អថេកោ ខរទាឋិកោ នាម យក្ខោ មហាបុរិសស្ស ទានជ្ឈាសយតំ សុត្វា ព្រាហ្មណវណ្ណេន ឧបសង្កមិត្វា មហាសត្តំ ទ្វេ ទារកេ យាចិ. មហាសត្តោ ‘‘ទទាមិ, ព្រាហ្មណ, បុត្តកេ’’តិ វត្វា ហដ្ឋបហដ្ឋោ ឧទកបរិយន្តំ មហាបថវិំ កម្បេន្តោ ទ្វេបិ ទារកេ អទាសិ. យក្ខោ ចង្កមនកោដិយំ អាលម្ពនផលកំ និស្សាយ ឋត្វា បស្សន្តស្សេវ មហាសត្តស្ស មុលាលកលាបំ វិយ ទារកេ ¶ ខាទិ. មហាបុរិសស្ស យក្ខំ ឱលោកេត្វា មុខេ វិវដមត្តេ អគ្គិជាលំ វិយ លោហិតធារំ ឧគ្គិរមានំ តស្ស មុខំ ទិស្វាបិ កេសគ្គមត្តម្បិ ទោមនស្សំ ន ឧប្បជ្ជិ. ‘‘សុទិន្នំ វត មេ ទាន’’ន្តិ ចិន្តយតោ បនស្ស សរីរេ មហន្តំ បីតិសោមនស្សំ ឧទបាទិ. សោ ‘‘ឥមស្ស មេ ទានស្ស និស្សន្ទេន អនាគតេ ឥមិនាវ នីហារេន សរីរតោ រស្មិយោ និក្ខមន្តូ’’តិ បត្ថនំ អកាសិ. តស្ស តំ បត្ថនំ និស្សាយ ពុទ្ធភូតស្ស សរីរតោ រស្មិយោ និក្ខមិត្វា ឯត្តកំ ឋានំ ផរិំសុ.
អបរម្បិស្ស បុព្ពចរិយំ អត្ថិ. សោ កិរ ពោធិសត្តកាលេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស ចេតិយំ ទិស្វា ‘‘ឥមស្ស ពុទ្ធស្ស មយា ជីវិតំ បរិច្ចជិតុំ វដ្ដតី’’តិ ទណ្ឌកទីបិកាវេឋននិយាមេន សកលសរីរំ វេឋាបេត្វា រតនមត្តមកុឡំ សតសហស្សគ្ឃនិកំ សុវណ្ណបាតិំ សប្បិស្ស បូរាបេត្វា តត្ថ សហស្សវដ្ដិយោ ជាលេត្វា តំ សីសេនាទាយ សកលសរីរំ ជាលាបេត្វា ចេតិយំ បទក្ខិណំ ករោន្តោ សកលរត្តិំ ¶ វីតិនាមេតិ. ឯវំ យាវ អរុណុគ្គមនា វាយមន្តស្សាបិស្ស លោមកូបមត្តម្បិ ឧសុមំ ន គណ្ហិ. បទុមគព្ភំ បវិដ្ឋកាលោ វិយ អហោសិ. ធម្មោ ហិ នាមេស អត្តានំ រក្ខន្តំ រក្ខតិ. តេនាហ ភគវា –
‘‘ធម្មោ ហវេ រក្ខតិ ធម្មចារិំ, ធម្មោ សុចិណ្ណោ សុខមាវហាតិ;
ឯសានិសំសោ ធម្មេ សុចិណ្ណេ, ន ទុគ្គតិំ គច្ឆតិ ធម្មចារី’’តិ. (ថេរគា. ៣០៣; ជា. ១.១០.១០២) –
ឥមស្សបិ ¶ កម្មស្ស និស្សន្ទេន តស្ស ភគវតោ សរីរោភាសោ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ.
តទា អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ សុរុចិ នាម ព្រាហ្មណោ ហុត្វា ‘‘សត្ថារំ និមន្តេស្សាមី’’តិ ឧបសង្កមិត្វា មធុរធម្មកថំ សុត្វា ‘‘ស្វេ មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហថ, ភន្តេ’’តិ អាហ. ‘‘ព្រាហ្មណ, កិត្តកេហិ តេ ភិក្ខូហិ អត្ថោ’’តិ? ‘‘កិត្តកា បន វោ, ភន្តេ, បរិវារភិក្ខូ’’តិ អាហ. តទា សត្ថុ បឋមសន្និបាតោយេវ ហោតិ, តស្មា ‘‘កោដិសតសហស្ស’’ន្តិ អាហ. ‘‘ភន្តេ, សព្ពេហិបិ សទ្ធិំ មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ. សត្ថា អធិវាសេសិ. ព្រាហ្មណោ ស្វាតនាយ និមន្តេត្វា គេហំ គច្ឆន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ឯត្តកានំ ¶ ភិក្ខូនំ យាគុភត្តវត្ថាទីនិ ទាតុំ សក្កោមិ, និសីទនដ្ឋានំ បន កថំ ភវិស្សតី’’តិ?
តស្ស សា ចិន្តា ចតុរាសីតិយោជនសហស្សមត្ថកេ ឋិតស្ស ទេវរញ្ញោ បណ្ឌុកម្ពលសិលាសនស្ស ឧណ្ហភាវំ ជនេសិ. សក្កោ ‘‘កោ នុ ខោ មំ ឥមម្ហា ឋានា ចាវេតុកាមោ’’តិ ទិព្ពចក្ខុនា ឱលោកេន្តោ មហាបុរិសំ ទិស្វា ‘‘សុរុចិ នាម ព្រាហ្មណោ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា និសីទនដ្ឋានត្ថាយ ចិន្តេសិ, មយាបិ តត្ថ គន្ត្វា បុញ្ញកោដ្ឋាសំ គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ វឌ្ឍកិវណ្ណំ និម្មិនិត្វា វាសិផរសុហត្ថោ មហាបុរិសស្ស បុរតោ បាតុរហោសិ. ‘‘អត្ថិ នុ ខោ កស្សចិ ភតិយា កត្តព្ពកិច្ច’’ន្តិ អាហ. មហាបុរិសោ តំ ទិស្វា ‘‘កិំ កម្មំ ករិស្សសី’’តិ អាហ. ‘‘មម អជាននសិប្បំ នាម នត្ថិ, គេហំ វា មណ្ឌបំ វា យោ យំ ការេតិ, តស្ស តំ កាតុំ ជានាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ មយ្ហំ កម្មំ អត្ថី’’តិ. ‘‘កិំ, អយ្យា’’តិ? ‘‘ស្វាតនាយ មេ កោដិសតសហស្សភិក្ខូ និមន្តិតា. តេសំ និសីទនមណ្ឌបំ ករិស្សសី’’តិ? ‘‘អហំ នាម ករេយ្យំ សចេ មេ ភតិំ ទាតុំ សក្ខិស្សថា’’តិ. ‘‘សក្ខិស្សាមិ, តាតា’’តិ. ‘‘សាធុ ករិស្សាមី’’តិ គន្ត្វា ឯកំ បទេសំ ឱលោកេសិ. ទ្វាទសតេរសយោជនប្បមាណោ បទេសោ ¶ កសិណមណ្ឌលំ វិយ សមតលោ អហោសិ. សោ ‘‘ឯត្តកេ ឋានេ សត្តរតនមយោ មណ្ឌបោ ឧដ្ឋហតូ’’តិ ចិន្តេត្វា ឱលោកេសិ. តាវទេវ បថវិំ ភិន្ទិត្វា មណ្ឌបោ ឧដ្ឋហិ. តស្ស សោវណ្ណមយេសុ ថម្ភេសុ រជតមយា ឃដកា អហេសុំ, រជតមយេសុ សោវណ្ណមយា, មណិមយេសុ ថម្ភេសុ បវាឡមយា, បវាឡមយេសុ មណិមយា, សត្តរតនមយេសុ ថម្ភេសុ សត្តរតនមយា ឃដកា អហេសុំ. តតោ ‘‘មណ្ឌបស្ស អន្តរន្តរេ កិង្កណិកជាលំ ឱលម្ពតូ’’តិ ឱលោកេសិ. សហ ឱលោកនេនេវ ¶ ជាលំ ឱលម្ពិ. យស្ស មន្ទវាតេរិតស្ស បញ្ចង្គិកស្សេវ តូរិយស្ស មធុរសទ្ទោ និច្ឆរតិ. ទិព្ពសង្គីតិវត្តនកាលោ វិយ អហោសិ. ‘‘អន្តរន្តរា គន្ធទាមមាលាទាមានិ ឱលម្ពន្តូ’’តិ ចិន្តេន្តស្ស មាលាទាមានិ ឱលម្ពិំសុ. ‘‘កោដិសតសហស្សសង្ខានំ ភិក្ខូនំ អាសនានិ ច អាធារកានិ ច បថវិំ ភិន្ទិត្វា ឧដ្ឋហន្តូ’’តិ ចិន្តេសិ, តាវទេវ ឧដ្ឋហិំសុ. ‘‘កោណេ កោណេ ឯកេកា ឧទកចាដិយោ ឧដ្ឋហន្តូ’’តិ ចិន្តេសិ, ឧទកចាដិយោ ឧដ្ឋហិំសុ.
សោ ¶ ឯត្តកំ មាបេត្វា ព្រាហ្មណស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ឯហិ, អយ្យ, តវ មណ្ឌបំ ឱលោកេត្វា មយ្ហំ ភតិំ ទេហី’’តិ អាហ. មហាបុរិសោ គន្ត្វា មណ្ឌបំ ឱលោកេសិ. ឱលោកេន្តស្សេវ ច សកលសរីរំ បញ្ចវណ្ណាយ បីតិយា និរន្តរំ ផុដំ អហោសិ. អថស្ស មណ្ឌបំ ឱលោកេត្វា ឯតទហោសិ – ‘‘នាយំ មណ្ឌបោ មនុស្សភូតេន កតោ, មយ្ហំ បន អជ្ឈាសយំ មយ្ហំ គុណំ អាគម្ម អទ្ធា សក្កភវនំ ឧណ្ហំ ភវិស្សតិ. តតោ សក្កេន ទេវរញ្ញា អយំ មណ្ឌបោ ការិតោ ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘ន ខោ បន មេ យុត្តំ ឯវរូបេ មណ្ឌបេ ឯកទិវសំយេវ ទានំ ទាតុំ, សត្តាហំ ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. ពាហិរកទានញ្ហិ តត្តកម្បិ សមានំ ពោធិសត្តានំ តុដ្ឋិំ កាតុំ ន សក្កោតិ, អលង្កតសីសំ បន ឆិន្ទិត្វា អញ្ជិតអក្ខីនិ ឧប្បាដេត្វា ហទយមំសំ វា ឧព្ពដ្ដេត្វា ទិន្នកាលេ ពោធិសត្តានំ ចាគំ និស្សាយ តុដ្ឋិ នាម ហោតិ. អម្ហាកម្បិ ហិ ពោធិសត្តស្ស សិវិរាជជាតកេ ទេវសិកំ បញ្ចកហាបណសតសហស្សានិ វិស្សជ្ជេត្វា ចតូសុ ទ្វារេសុ នគរមជ្ឈេ ច ទានំ ទេន្តស្ស តំ ទានំ ចាគតុដ្ឋិំ ឧប្បាទេតុំ នាសក្ខិ. យទា បនស្ស ព្រាហ្មណវណ្ណេន អាគន្ត្វា សក្កោ ទេវរាជា អក្ខីនិ យាចិ, តទា តានិ ឧប្បាដេត្វា ទទមានស្សេវ ហាសោ ឧប្បជ្ជិ, កេសគ្គមត្តម្បិ ចិត្តំ អញ្ញថត្តំ នាហោសិ. ឯវំ ទិន្នទានំ និស្សាយ ពោធិសត្តានំ តិត្តិ នាម នត្ថិ. តស្មា សោបិ មហាបុរិសោ ‘‘សត្តាហំ មយា កោដិសតសហស្សសង្ខានំ ភិក្ខូនំ ទានំ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា តស្មិំ មណ្ឌបេ និសីទាបេត្វា សត្តាហំ គវបានំ នាម អទាសិ. គវបានន្តិ មហន្តេ មហន្តេ កោលម្ពេ ខីរស្ស បូរេត្វា ឧទ្ធនេសុ អារោបេត្វា ឃនបាកបក្កេ ខីរេ ថោកេ តណ្ឌុលេ បក្ខិបិត្វា បក្កមធុសក្ករចុណ្ណសប្បីហិ អភិសង្ខតភោជនំ វុច្ចតិ. មនុស្សាយេវ បន បរិវិសិតុំ នាសក្ខិំសុ. ទេវាបិ ឯកន្តរិកា ហុត្វា បរិវិសិំសុ. ទ្វាទសតេរសយោជនប្បមាណំ ឋានម្បិ ភិក្ខូ គណ្ហិតុំ នប្បហោសិយេវ ¶ , តេ បន ¶ ភិក្ខូ អត្តនោ អានុភាវេន និសីទិំសុ. បរិយោសានទិវសេ បន សព្ពភិក្ខូនំ បត្តានិ ធោវាបេត្វា ភេសជ្ជត្ថាយ សប្បិនវនីតតេលមធុផាណិតានំ បូរេត្វា តិចីវរេហិ សទ្ធិំ អទាសិ, សង្ឃនវកភិក្ខុនា លទ្ធចីវរសាដកា សតសហស្សគ្ឃនិកា អហេសុំ.
សត្ថា អនុមោទនំ ករោន្តោ – ‘‘អយំ បុរិសោ ឯវរូបំ មហាទានំ អទាសិ, កោ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តោ – ‘‘អនាគតេ កប្បសតសហស្សាធិកានំ ¶ ទ្វិន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ទិស្វា មហាបុរិសំ អាមន្តេត្វា ‘‘ត្វំ ឯត្តកំ នាម កាលំ អតិក្កមិត្វា គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. មហាបុរិសោ ព្យាករណំ សុត្វា ‘‘អហំ កិរ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមិ, កោ មេ ឃរាវាសេន អត្ថោ, បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តថារូបំ សម្បត្តិំ ខេឡបិណ្ឌំ វិយ បហាយ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អភិញ្ញាយោ ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា អាយុបរិយោសានេ ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ.
មង្គលោ ពុទ្ធោ
មង្គលស្ស បន ភគវតោ នគរំ ឧត្តរំ នាម អហោសិ, បិតាបិ ឧត្តរោ នាម ខត្តិយោ, មាតាបិ ឧត្តរា នាម ទេវី, សុទេវោ ច ធម្មសេនោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, បាលិតោ នាមុបដ្ឋាកោ, សីវលី ច អសោកា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, នាគរុក្ខោ ពោធិ, អដ្ឋាសីតិហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ អហោសិ. នវុតិ វស្សសហស្សានិ ឋត្វា បរិនិព្ពុតេ បន តស្មិំ ឯកប្បហារេនេវ ទស ចក្កវាឡសហស្សានិ ឯកន្ធការានិ អហេសុំ. សព្ពចក្កវាឡេសុ មនុស្សានំ មហន្តំ អារោទនបរិទេវនំ អហោសិ.
‘‘កោណ្ឌញ្ញស្ស អបរេន, មង្គលោ នាម នាយកោ;
តមំ លោកេ និហន្ត្វាន, ធម្មោក្កមភិធារយី’’តិ. (ពុ. វំ. ៥.១);
សុមនោ ពុទ្ធោ
ឯវំ ទសសហស្សិលោកធាតុំ អន្ធការំ កត្វា បរិនិព្ពុតស្ស តស្ស ភគវតោ អបរភាគេ សុមនោ នាម សត្ថា លោកេ ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតសហស្សភិក្ខូ អហេសុំ. ទុតិយេ កញ្ចនបព្ពតម្ហិ នវុតិកោដិសហស្សានិ, តតិយេ អសីតិកោដិសហស្សានិ. តទា មហាសត្តោ អតុលោ នាម នាគរាជា អហោសិ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ. សោ ‘‘ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ’’តិ សុត្វា ញាតិសង្ឃបរិវុតោ នាគភវនា និក្ខមិត្វា កោដិសតសហស្សភិក្ខុបរិវារស្ស ¶ តស្ស ភគវតោ ទិព្ពតូរិយេហិ ឧបហារំ ការេត្វា ¶ មហាទានំ បវត្តេត្វា បច្ចេកំ ទុស្សយុគានិ ទត្វា សរណេសុ បតិដ្ឋាសិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ នគរំ មេខលំ នាម អហោសិ, សុទត្តោ នាម ¶ រាជា បិតា, សិរិមា នាម មាតា ទេវី, សរណោ ច ភាវិតត្តោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, ឧទេនោ នាមុបដ្ឋាកោ, សោណា ច ឧបសោណា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, នាគរុក្ខោ ពោធិ, នវុតិហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ អហោសិ, នវុតិយេវ វស្សសហស្សានិ អាយុប្បមាណំ អហោសិ.
‘‘មង្គលស្ស អបរេន, សុមនោ នាម នាយកោ;
សព្ពធម្មេហិ អសមោ, សព្ពសត្តានមុត្តមោ’’តិ. (ពុ. វំ. ៦.១);
រេវតោ ពុទ្ធោ
តស្ស អបរភាគេ រេវតោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ គណនា នត្ថិ, ទុតិយេ កោដិសតសហស្សភិក្ខូ អហេសុំ, តថា តតិយេ. តទា ពោធិសត្តោ អតិទេវោ នាម ព្រាហ្មណោ ហុត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា សរណេសុ បតិដ្ឋាយ សិរសិ អញ្ជលិំ ឋបេត្វា តស្ស សត្ថុនោ កិលេសប្បហានេ វណ្ណំ សុត្វា ឧត្តរាសង្គេន បូជំ អកាសិ. សោបិ នំ ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស បន ភគវតោ នគរំ សុធញ្ញវតី នាម អហោសិ, បិតា វិបុលោ នាម ខត្តិយោ, មាតា វិបុលា នាម, វរុណោ ច ព្រហ្មទេវោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សម្ភវោ នាមុបដ្ឋាកោ, ភទ្ទា ច សុភទ្ទា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, នាគរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, អាយុ សដ្ឋិ វស្សសហស្សានីតិ.
‘‘សុមនស្ស អបរេន, រេវតោ នាម នាយកោ;
អនូបមោ អសទិសោ, អតុលោ ឧត្តមោ ជិនោ’’តិ. (ពុ. វំ. ៧.១);
សោភិតោ ពុទ្ធោ
តស្ស អបរភាគេ សោភិតោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតំ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ នវុតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ អជិតោ នាម ព្រាហ្មណោ ហុត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា សរណេសុ បតិដ្ឋាយ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ¶ ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ អទាសិ. សោបិ នំ ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស បន ភគវតោ នគរំ សុធម្មំ នាម អហោសិ, បិតា សុធម្មោ នាម រាជា, មាតាបិ សុធម្មា នាម ទេវី, អសមោ ច សុនេត្តោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, អនោមោ នាមុបដ្ឋាកោ, នកុលា ច សុជាតា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, នាគរុក្ខោ ពោធិ ¶ , អដ្ឋបណ្ណាសហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ អហោសិ, នវុតិ វស្សសហស្សានិ អាយុប្បមាណន្តិ.
‘‘រេវតស្ស ¶ អបរេន, សោភិតោ នាម នាយកោ;
សមាហិតោ សន្តចិត្តោ, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ’’តិ. (ពុ. វំ. ៨.១);
អនោមទស្សី ពុទ្ធោ
តស្ស អបរភាគេ ឯកំ អសង្ខយេយ្យំ អតិក្កមិត្វា ឯកស្មិំ កប្បេ តយោ ពុទ្ធា និព្ពត្តិំសុ អនោមទស្សី, បទុមោ, នារទោតិ. អនោមទស្សិស្ស ភគវតោ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមេ អដ្ឋ ភិក្ខុសតសហស្សានិ អហេសុំ, ទុតិយេ សត្ត, តតិយេ ឆ. តទា ពោធិសត្តោ ឯកោ យក្ខសេនាបតិ អហោសិ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ, អនេកកោដិសតសហស្សានំ យក្ខានំ អធិបតិ. សោ ‘‘ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ’’តិ សុត្វា អាគន្ត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ អទាសិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. អនោមទស្សិស្ស បន ភគវតោ ចន្ទវតី នាម នគរំ អហោសិ, យសវា នាម រាជា បិតា, យសោធរា នាម មាតា ទេវី, និសភោ ច អនោមោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, វរុណោ នាមុបដ្ឋាកោ, សុន្ទរី ច សុមនា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, អជ្ជុនរុក្ខោ ពោធិ, អដ្ឋបញ្ញាសហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ អហោសិ, វស្សសតសហស្សំ អាយុប្បមាណន្តិ.
‘‘សោភិតស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;
អនោមទស្សី អមិតយសោ, តេជស្សី ទុរតិក្កមោ’’តិ. (ពុ. វំ. ៩.១);
បទុមោ ពុទ្ធោ
តស្ស អបរភាគេ បទុមោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតសហស្សំ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ តីណិ សតសហស្សានិ, តតិយេ អគាមកេ ¶ អរញ្ញេ មហាវនសណ្ឌវាសីនំ ភិក្ខូនំ ទ្វេ សតសហស្សានិ. តទា ពោធិសត្តោ សីហោ ហុត្វា សត្ថារំ និរោធសមាបត្តិំ សមាបន្នំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បីតិសោមនស្សជាតោ តិក្ខត្តុំ សីហនាទំ នទិត្វា សត្តាហំ ពុទ្ធារម្មណំ បីតិំ អវិជហិត្វា បីតិសុខេនេវ គោចរាយ អបក្កមិត្វា ជីវិតបរិច្ចាគំ កត្វា ភគវន្តំ បយិរុបាសមានោ អដ្ឋាសិ. សត្ថា សត្តាហច្ចយេន និរោធា វុដ្ឋិតោ សីហំ ¶ ឱលោកេត្វា ‘‘ភិក្ខុសង្ឃេបិ ចិត្តំ បសាទេត្វា សង្ឃំ វន្ទិស្សតី’’តិ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃោ អាគច្ឆតូ’’តិ ចិន្តេសិ. ភិក្ខូ តាវទេវ អាគមិំសុ. សីហោបិ ភិក្ខុសង្ឃេ ចិត្តំ បសាទេតិ. សត្ថា តស្ស មនំ ឱលោកេត្វា ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. បទុមស្ស បន ភគវតោ ចម្បកំ ¶ នាម នគរំ អហោសិ, អសមោ នាម រាជា បិតា, មាតា អសមា នាម ទេវី, សាលោ ច ឧបសាលោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, វរុណោ នាមុបដ្ឋាកោ, រាមា ច សុរាមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, សោណរុក្ខោ នាម ពោធិ, អដ្ឋបណ្ណាសហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ អហោសិ, អាយុ វស្សសតសហស្សន្តិ.
‘‘អនោមទស្សិស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;
បទុមោ នាម នាមេន, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ’’តិ. (ពុ. វ. ១០.១);
នារទោ ពុទ្ធោ
តស្ស អបរភាគេ នារទោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតសហស្សំ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ នវុតិកោដិសហស្សានិ, តតិយេ អសីតិកោដិសហស្សានិ. តទា ពោធិសត្តោ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា បញ្ចសុ អភិញ្ញាសុ អដ្ឋសុ ច សមាបត្តីសុ ចិណ្ណវសី ហុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា លោហិតចន្ទនេន បូជំ អកាសិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស បន ភគវតោ ធញ្ញវតី នាម នគរំ អហោសិ, សុទេវោ នាម ខត្តិយោ បិតា, អនោមា នាម មាតា ទេវី, ភទ្ទសាលោ ច ជិតមិត្តោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, វាសេដ្ឋោ នាមុបដ្ឋាកោ, ឧត្តរា ច ផគ្គុនី ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, មហាសោណរុក្ខោ នាម ពោធិ, សរីរំ អដ្ឋាសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, នវុតិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.
‘‘បទុមស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;
នារទោ នាម នាមេន, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ’’តិ. (ពុ. វំ. ១១.១);
បទុមុត្តរោ ពុទ្ធោ
នារទពុទ្ធស្ស ¶ បន អបរភាគេ ឥតោ សតសហស្សកប្បមត្ថកេ ឯកស្មិំ កប្បេ ឯកោវ បទុមុត្តរោ នាម ពុទ្ធោ ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមេ សន្និបាតេ កោដិសតសហស្សំ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ ¶ វេភារបព្ពតេ នវុតិកោដិសហស្សានិ, តតិយេ អសីតិកោដិសហស្សានិ. តទា ពោធិសត្តោ ជដិលោ នាម មហារដ្ឋិយោ ហុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស សចីវរំ ទានំ អទាសិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. បទុមុត្តរស្ស បន ភគវតោ កាលេ តិត្ថិយា នាម នាហេសុំ. សព្ពទេវមនុស្សា ¶ ពុទ្ធមេវ សរណំ អគមំសុ. តស្ស នគរំ ហំសវតី នាម អហោសិ, បិតា អានន្ទោ នាម ខត្តិយោ, មាតា សុជាតា នាម ទេវី, ទេវលោ ច សុជាតោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សុមនោ នាមុបដ្ឋាកោ, អមិតា ច អសមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, សាលរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អដ្ឋបណ្ណាសហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, សរីរប្បភា សមន្តតោ ទ្វាទសយោជនានិ គណ្ហិ, វស្សសតសហស្សំ អាយូតិ.
‘‘នារទស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;
បទុមុត្តរោ នាម ជិនោ, អក្ខោភោ សាគរូបមោ’’តិ. (ពុ. វំ. ១២.១);
សុមេធោ ពុទ្ធោ
តស្ស អបរភាគេ តិំស កប្បសហស្សានិ អតិក្កមិត្វា សុមេធោ ច សុជាតោ ចាតិ ឯកស្មិំ កប្បេ ទ្វេ ពុទ្ធា និព្ពត្តិំសុ. សុមេធស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ សុទស្សននគរេ កោដិសតំ ខីណាសវា អហេសុំ, ទុតិយេ នវុតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ ឧត្តរោ នាម មាណវោ ហុត្វា និទហិត្វា ឋបិតំយេវ អសីតិកោដិធនំ វិស្សជ្ជេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា ធម្មំ សុត្វា សរណេសុ បតិដ្ឋាយ និក្ខមិត្វា បព្ពជិ. សោបិ នំ ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. សុមេធស្ស ភគវតោ សុទស្សនំ នាម នគរំ អហោសិ, សុទត្តោ នាម រាជា បិតា, មាតាបិ សុទត្តា នាម ទេវី, សរណោ ច សព្ពកាមោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សាគរោ នាមុបដ្ឋាកោ, រាមា ច សុរាមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, មហានីបរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អដ្ឋាសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, អាយុ នវុតិ វស្សសហស្សន្តិ.
‘‘បទុមុត្តរស្ស ¶ អបរេន, សុមេធោ នាម នាយកោ;
ទុរាសទោ ឧគ្គតេជោ, សព្ពលោកុត្តមោ មុនី’’តិ. (ពុ. វំ. ១៣.១);
សុជាតោ ពុទ្ធោ
តស្ស ¶ អបរភាគេ សុជាតោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ សដ្ឋិ ភិក្ខុសតសហស្សានិ អហេសុំ, ទុតិយេ បញ្ញាសំ, តតិយេ ចត្តាលីសំ. តទា ពោធិសត្តោ ចក្កវត្តិរាជា ហុត្វា ‘‘ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ’’តិ សុត្វា ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សទ្ធិំ សត្តហិ រតនេហិ ចតុមហាទីបរជ្ជំ ទត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិ. សកលរដ្ឋវាសិនោ រដ្ឋុប្បាទំ គហេត្វា អារាមិកកិច្ចំ សាធេន្តា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ¶ ភិក្ខុសង្ឃស្ស និច្ចំ មហាទានំ អទំសុ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ នគរំ សុមង្គលំ នាម អហោសិ, ឧគ្គតោ នាម រាជា បិតា, បភាវតី នាម មាតា, សុទស្សនោ ច សុទេវោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, នារទោ នាមុបដ្ឋាកោ, នាគា ច នាគសមាលា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, មហាវេឡុរុក្ខោ ពោធិ. សោ កិរ មន្ទច្ឆិទ្ទោ ឃនក្ខន្ធោ ឧបរិ និគ្គតាហិ មហាសាខាហិ មោរបិញ្ឆកលាបោ វិយ វិរោចិត្ថ. តស្ស ភគវតោ សរីរំ បណ្ណាសហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, អាយុ នវុតិ វស្សសហស្សន្តិ.
‘‘តត្ថេវ មណ្ឌកប្បម្ហិ, សុជាតោ នាម នាយកោ;
សីហហនូសភក្ខន្ធោ, អប្បមេយ្យោ ទុរាសទោ’’តិ. (ពុ. វំ. ១៤.១);
បិយទស្សី ពុទ្ធោ
តស្ស អបរភាគេ ឥតោ អដ្ឋារសកប្បសតមត្ថកេ ឯកស្មិំ កប្បេ បិយទស្សី, អត្ថទស្សី, ធម្មទស្សីតិ តយោ ពុទ្ធា និព្ពត្តិំសុ. បិយទស្សិស្សបិ ភគវតោ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមេ កោដិសតសហស្សំ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ នវុតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ កស្សបោ នាម មាណវោ តិណ្ណំ វេទានំ បារង្គតោ ហុត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា កោដិសតសហស្សធនបរិច្ចាគេន សង្ឃារាមំ ការេត្វា សរណេសុ ច សីលេសុ ច បតិដ្ឋាសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘អដ្ឋារសកប្បសតច្ចយេន ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ អនោមំ នាម នគរំ អហោសិ, បិតា សុទិន្នោ នាម រាជា, មាតា ចន្ទា នាម, បាលិតោ ច សព្ពទស្សី ច ទ្វេ ¶ អគ្គសាវកា, សោភិតោ នាមុបដ្ឋាកោ, សុជាតា ច ធម្មទិន្នា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, កកុធរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, នវុតិ វស្សសហស្សំ អាយូតិ.
‘‘សុជាតស្ស ¶ អបរេន, សយម្ភូ លោកនាយកោ;
ទុរាសទោ អសមសមោ, បិយទស្សី មហាយសោ’’តិ. (ពុ. វំ. ១៥.១);
អត្ថទស្សី ពុទ្ធោ
តស្ស អបរភាគេ អត្ថទស្សី នាម ភគវា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមេ អដ្ឋនវុតិ ភិក្ខុសតសហស្សានិ អហេសុំ, ទុតិយេ អដ្ឋាសីតិសតសហស្សានិ, តថា តតិយេ. តទា ពោធិសត្តោ សុសីមោ នាម មហិទ្ធិកោ តាបសោ ហុត្វា ទេវលោកតោ មន្ទារវបុប្ផច្ឆត្តំ អាហរិត្វា សត្ថារំ បូជេសិ, សោបិ នំ ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ¶ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ សោភនំ នាម នគរំ អហោសិ, សាគរោ នាម រាជា បិតា, សុទស្សនា នាម មាតា, សន្តោ ច ឧបសន្តោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, អភយោ នាមុបដ្ឋាកោ, ធម្មា ច សុធម្មា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, ចម្បករុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, សរីរប្បភា សមន្តតោ សព្ពកាលំ យោជនមត្តំ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ, អាយុ វស្សសតសហស្សន្តិ.
‘‘តត្ថេវ មណ្ឌកប្បម្ហិ, អត្ថទស្សី នរាសភោ;
មហាតមំ និហន្ត្វាន, បត្តោ សម្ពោធិមុត្តម’’ន្តិ. (ពុ. វំ. ១៦.១);
ធម្មទស្សី ពុទ្ធោ
តស្ស អបរភាគេ ធម្មទស្សី នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមេ កោដិសតំ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ នវុតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ សក្កោ ទេវរាជា ហុត្វា ទិព្ពគន្ធបុប្ផេហិ ច ទិព្ពតូរិយេហិ ច បូជំ អកាសិ, សោបិ នំ សត្ថា ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ សរណំ នាម នគរំ អហោសិ, បិតា សរណោ នាម រាជា, មាតា សុនន្ទា នាម ទេវី, បទុមោ ច ផុស្សទេវោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សុនេត្តោ នាមុបដ្ឋាកោ, ខេមា ច សព្ពនាមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, រត្តង្កុររុក្ខោ ¶ ពោធិ, ‘‘ពិម្ពិជាលោ’’តិបិ វុច្ចតិ, សរីរំ បនស្ស អសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, វស្សសតសហស្សំ អាយូតិ.
‘‘តត្ថេវ មណ្ឌកប្បម្ហិ, ធម្មទស្សី មហាយសោ;
តមន្ធការំ វិធមិត្វា, អតិរោចតិ សទេវកេ’’តិ. (ពុ. វំ. ១៧.១);
សិទ្ធត្ថោ ពុទ្ធោ
តស្ស ¶ អបរភាគេ ឥតោ ចតុនវុតិកប្បមត្ថកេ ឯកស្មិំ កប្បេ ឯកោវ សិទ្ធត្ថោ នាម សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតំ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ នវុតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ ឧគ្គតេជោ អភិញ្ញាពលសម្បន្នោ មង្គលោ នាម តាបសោ ហុត្វា មហាជម្ពុផលំ អាហរិត្វា តថាគតស្ស អទាសិ. សត្ថា តំ ផលំ បរិភុញ្ជិត្វា ‘‘ចតុនវុតិកប្បមត្ថកេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ នគរំ វេភារំ នាម អហោសិ, បិតា ជយសេនោ នាម រាជា, មាតា សុផស្សា នាម ទេវី, សម្ពលោ ច សុមិត្តោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, រេវតោ នាមុបដ្ឋាកោ, សីវលា ច សុរាមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា ¶ , កណិការរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ សដ្ឋិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, វស្សសតសហស្សំ អាយូតិ.
‘‘ធម្មទស្សិស្ស អបរេន, សិទ្ធត្ថោ លោកនាយកោ;
និហនិត្វា តមំ សព្ពំ, សូរិយោ អព្ភុគ្គតោ យថា’’តិ. (ពុ. វំ. ១៨.១);
តិស្សោ ពុទ្ធោ
តស្ស អបរភាគេ ឥតោ ទ្វានវុតិកប្បមត្ថកេ តិស្សោ ផុស្សោតិ ឯកស្មិំ កប្បេ ទ្វេ ពុទ្ធា និព្ពត្តិំសុ. តិស្សស្ស ភគវតោ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ ភិក្ខូនំ កោដិសតំ អហោសិ, ទុតិយេ នវុតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ មហាភោគោ មហាយសោ សុជាតោ នាម ខត្តិយោ ហុត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា មហិទ្ធិកភាវំ បត្វា ‘‘ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ’’តិ សុត្វា ទិព្ពមន្ទារវបទុមបារិច្ឆត្តកបុប្ផានិ អាទាយ ចតុបរិសមជ្ឈេ គច្ឆន្តំ តថាគតំ ¶ បូជេសិ, អាកាសេ បុប្ផវិតានំ អកាសិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘ឥតោ ទ្វេនវុតិកប្បមត្ថកេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ ខេមំ នាម នគរំ អហោសិ, បិតា ជនសន្ធោ នាម ខត្តិយោ, មាតា បទុមា នាម ទេវី, ព្រហ្មទេវោ ច ឧទយោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សុមនោ នាមុបដ្ឋាកោ, ផុស្សា ច សុទត្តា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, អសនរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ សដ្ឋិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, វស្សសតសហស្សំ អាយូតិ.
‘‘សិទ្ធត្ថស្ស អបរេន, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ;
អនន្តតេជោ អមិតយសោ, តិស្សោ លោកគ្គនាយកោ’’តិ. (ពុ. វំ. ១៩.១);
ផុស្សោ ពុទ្ធោ
តស្ស ¶ អបរភាគេ ផុស្សោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ សដ្ឋិ ភិក្ខុសតសហស្សានិ អហេសុំ, ទុតិយេ បណ្ណាស, តតិយេ ទ្វត្តិំស. តទា ពោធិសត្តោ វិជិតាវី នាម ខត្តិយោ ហុត្វា មហារជ្ជំ បហាយ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា តីណិ បិដកានិ ឧគ្គហេត្វា មហាជនស្ស ធម្មកថំ កថេសិ, សីលបារមិញ្ច បូរេសិ. សោបិ នំ ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ កាសិ នាម នគរំ អហោសិ, ជយសេនោ នាម រាជា បិតា, សិរិមា នាម មាតា, សុរក្ខិតោ ច ធម្មសេនោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សភិយោ នាមុបដ្ឋាកោ, ចាលា ច ឧបចាលា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, អាមលករុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អដ្ឋបណ្ណាសហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, នវុតិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.
‘‘តត្ថេវ ¶ មណ្ឌកប្បម្ហិ, អហុ សត្ថា អនុត្តរោ;
អនូបមោ អសមសមោ, ផុស្សោ លោកគ្គនាយកោ’’តិ. (ពុ. វំ. ២០.១);
វិបស្សី ពុទ្ធោ
តស្ស អបរភាគេ ឥតោ ឯកនវុតិកប្បេ វិបស្សី នាម ភគវា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ អដ្ឋសដ្ឋិ ភិក្ខុសតសហស្សំ អហោសិ, ទុតិយេ ឯកសតសហស្សំ, តតិយេ អសីតិសហស្សានិ. តទា ពោធិសត្តោ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ អតុលោ នាម នាគរាជា ហុត្វា ¶ សត្តរតនខចិតំ សោវណ្ណមយំ មហាបីឋំ ភគវតោ អទាសិ. សោបិ នំ ‘‘ឥតោ ឯកនវុតិកប្បេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ ពន្ធុមតី នាម នគរំ អហោសិ, ពន្ធុមា នាម រាជា បិតា, ពន្ធុមតី នាម មាតា, ខណ្ឌោ ច តិស្សោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, អសោកោ នាមុបដ្ឋាកោ, ចន្ទា ច ចន្ទមិត្តា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, បាដលិរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, សរីរប្បភា សទា សត្ត យោជនានិ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ, អសីតិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.
‘‘ផុស្សស្ស ច អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;
វិបស្សី នាម នាមេន, លោកេ ឧប្បជ្ជិ ចក្ខុមា’’តិ. (ពុ. វំ. ២១.១);
សិខី ពុទ្ធោ
តស្ស ¶ អបរភាគេ ឥតោ ឯកត្តិំសកប្បេ សិខី ច វេស្សភូចាតិ ទ្វេ ពុទ្ធា អហេសុំ. សិខិស្សាបិ ភគវតោ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ ភិក្ខុសតសហស្សំ អហោសិ, ទុតិយេ អសីតិសហស្សានិ, តតិយេ សត្តតិសហស្សានិ. តទា ពោធិសត្តោ អរិន្ទមោ នាម រាជា ហុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សចីវរំ មហាទានំ បវត្តេត្វា សត្តរតនបដិមណ្ឌិតំ ហត្ថិរតនំ ទត្វា ហត្ថិប្បមាណំ កត្វា កប្បិយភណ្ឌំ អទាសិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘ឥតោ ឯកត្តិំសកប្បេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស បន ភគវតោ អរុណវតី នាម នគរំ អហោសិ, អរុណោ នាម ខត្តិយោ បិតា, បភាវតី នាម មាតា, អភិភូ ច សម្ភវោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, ខេមង្ករោ នាមុបដ្ឋាកោ, សខិលា ច បទុមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, បុណ្ឌរីករុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ សត្តតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, សរីរប្បភា យោជនត្តយំ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ, សត្តតិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.
‘‘វិបស្សិស្ស ¶ អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;
សិខិវ្ហយោ អាសិ ជិនោ, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ’’តិ. (ពុ. វំ. ២២.១);
វេស្សភូ ពុទ្ធោ
តស្ស ¶ អបរភាគេ វេស្សភូ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា. បឋមសន្និបាតេ អសីតិ ភិក្ខុសហស្សានិ អហេសុំ, ទុតិយេ សត្តតិ, តតិយេ សដ្ឋិ. តទា ពោធិសត្តោ សុទស្សនោ នាម រាជា ហុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សចីវរំ មហាទានំ ទត្វា តស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា អាចារគុណសម្បន្នោ ពុទ្ធរតនេ ចិត្តីការបីតិពហុលោ អហោសិ. សោបិ នំ ភគវា ‘‘ឥតោ ឯកត្តិំសកប្បេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស បន ភគវតោ អនោមំ នាម នគរំ អហោសិ, សុប្បតីតោ នាម រាជា បិតា, យសវតី នាម មាតា, សោណោ ច ឧត្តរោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, ឧបសន្តោ នាមុបដ្ឋាយោ, រាមា ច សុរាមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, សាលរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ សដ្ឋិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, សដ្ឋិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.
‘‘តត្ថេវ មណ្ឌកប្បម្ហិ, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ;
វេស្សភូ នាម នាមេន, លោកេ ឧប្បជ្ជិ សោ ជិនោ’’តិ. (ពុ. វំ. ២៣.១);
កកុសន្ធោ ពុទ្ធោ
តស្ស ¶ អបរភាគេ ឥមស្មិំ កប្បេ ចត្តារោ ពុទ្ធា និព្ពត្តា កកុសន្ធោ, កោណាគមនោ, កស្សបោ, អម្ហាកំ ភគវាតិ. កកុសន្ធស្ស ភគវតោ ឯកោវ សាវកសន្និបាតោ, តត្ថ ចត្តាលីស ភិក្ខុសហស្សានិ អហេសុំ. តទា ពោធិសត្តោ ខេមោ នាម រាជា ហុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សបត្តចីវរំ មហាទានញ្ចេវ អញ្ជនាទិភេសជ្ជានិ ច ទត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា បព្ពជិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. កកុសន្ធស្ស បន ភគវតោ ខេមំ នាម នគរំ អហោសិ, អគ្គិទត្តោ នាម ព្រាហ្មណោ បិតា, វិសាខា នាម ព្រាហ្មណី មាតា, វិធុរោ ច សញ្ជីវោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, ពុទ្ធិជោ នាមុបដ្ឋាកោ, សាមា ច ចម្បា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, មហាសិរីសរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ ចត្តាលីសហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, ចត្តាលីស វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.
‘‘វេស្សភុស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;
កកុសន្ធោ នាម នាមេន, អប្បមេយ្យោ ទុរាសទោ’’តិ. (ពុ. វំ. ២៤.១);
កោណាគមនោ ពុទ្ធោ
តស្ស ¶ ¶ អបរភាគេ កោណាគមនោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ ឯកោវ សាវកសន្និបាតោ, តត្ថ តិំស ភិក្ខុសហស្សានិ អហេសុំ. តទា ពោធិសត្តោ បព្ពតោ នាម រាជា ហុត្វា អមច្ចគណបរិវុតោ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ធម្មទេសនំ សុត្វា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា មហាទានំ បវត្តេត្វា បត្តុណ្ណចីនបដកោសេយ្យកម្ពលទុកូលានិ ចេវ សុវណ្ណបដិកញ្ច ទត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ សោភវតី នាម នគរំ អហោសិ, យញ្ញទត្តោ នាម ព្រាហ្មណោ បិតា, ឧត្តរា នាម ព្រាហ្មណី មាតា, ភិយ្យសោ ច ឧត្តរោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សោត្ថិជោ នាមុបដ្ឋាកោ, សមុទ្ទា ច ឧត្តរា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, ឧទុម្ពររុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ តិំសហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, តិំស វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.
‘‘កកុសន្ធស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;
កោណាគមនោ នាម ជិនោ, លោកជេដ្ឋោ នរាសភោ’’តិ. (ពុ. វំ. ២៥.១);
កស្សបោ ពុទ្ធោ
តស្ស ¶ អបរភាគេ កស្សបោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ ឯកោវ សាវកសន្និបាតោ, តត្ថ វីសតិ ភិក្ខុសហស្សានិ អហេសុំ. តទា ពោធិសត្តោ ជោតិបាលោ នាម មាណវោ ហុត្វា តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ ភូមិយញ្ចេវ អន្តលិក្ខេ ច បាកដោ ឃដិការស្ស កុម្ភការស្ស មិត្តោ អហោសិ. សោ តេន សទ្ធិំ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មកថំ សុត្វា បព្ពជិត្វា អារទ្ធវីរិយោ តីណិ បិដកានិ ឧគ្គហេត្វា វត្តាវត្តសម្បត្តិយា ពុទ្ធសាសនំ សោភេសិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ ជាតនគរំ ពារាណសី នាម អហោសិ, ព្រហ្មទត្តោ នាម ព្រាហ្មណោ បិតា, ធនវតី នាម ព្រាហ្មណី មាតា, តិស្សោ ច ភារទ្វាជោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សព្ពមិត្តោ នាមុបដ្ឋាកោ, អនុឡា ច ឧរុវេឡា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, និគ្រោធរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ វីសតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, វីសតិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.
‘‘កោណាគមនស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;
កស្សបោ នាម គោត្តេន, ធម្មរាជា បភង្ករោ’’តិ. (ពុ. វំ. ២៦.១);
យស្មិំ ¶ ¶ បន កប្បេ ទីបង្ករទសពលោ ឧទបាទិ, តស្មិំ អញ្ញេបិ តយោ ពុទ្ធា អហេសុំ. តេសំ សន្តិកេ ពោធិសត្តស្ស ព្យាករណំ នត្ថិ, តស្មា តេ ឥធ ន ទស្សិតា. អដ្ឋកថាយំ បន តណ្ហង្ករតោ បដ្ឋាយ សព្ពេបិ ពុទ្ធេ ទស្សេតុំ ឥទំ វុត្តំ –
‘‘តណ្ហង្ករោ មេធង្ករោ, អថោបិ សរណង្ករោ;
ទីបង្ករោ ច សម្ពុទ្ធោ, កោណ្ឌញ្ញោ ទ្វិបទុត្តមោ.
‘‘មង្គលោ ច សុមនោ ច, រេវតោ សោភិតោ មុនិ;
អនោមទស្សី បទុមោ, នារទោ បទុមុត្តរោ.
‘‘សុមេធោ ច សុជាតោ ច, បិយទស្សី មហាយសោ;
អត្ថទស្សី ធម្មទស្សី, សិទ្ធត្ថោ លោកនាយកោ.
‘‘តិស្សោ ផុស្សោ ច សម្ពុទ្ធោ, វិបស្សី សិខី វេស្សភូ;
កកុសន្ធោ កោណាគមនោ, កស្សបោ ចាបិ នាយកោ.
‘‘ឯតេ អហេសុំ សម្ពុទ្ធា, វីតរាគា សមាហិតា;
សតរំសីវ ឧប្បន្នា, មហាតមវិនោទនា;
ជលិត្វា អគ្គិខន្ធាវ, និព្ពុតា តេ សសាវកា’’តិ.
គោតមោ ពុទ្ធោ
តត្ថ ¶ អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ ទីបង្ករាទីនំ ចតុវីសតិយា ពុទ្ធានំ សន្តិកេ អធិការំ ករោន្តោ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ អាគតោ. កស្សបស្ស បន ភគវតោ ឱរភាគេ ឋបេត្វា ឥមំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ អញ្ញោ ពុទ្ធោ នាម នត្ថិ. ឥតិ ទីបង្ករាទីនំ ចតុវីសតិយា ពុទ្ធានំ សន្តិកេ លទ្ធព្យាករណោ បន ពោធិសត្តោ យេនេន –
‘‘មនុស្សត្តំ ¶ លិង្គសម្បត្តិ, ហេតុ សត្ថារទស្សនំ;
បព្ពជ្ជា គុណសម្បត្តិ, អធិការោ ច ឆន្ទតា;
អដ្ឋធម្មសមោធានា, អភិនីហារោ សមិជ្ឈតី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.៥៩) –
ឥមេ អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វា ទីបង្ករបាទមូលេ កតាភិនីហារេន ‘‘ហន្ទ ពុទ្ធករេ ធម្មេ, វិចិនាមិ ឥតោ ចិតោ’’តិ ឧស្សាហំ កត្វា ‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, បឋមំ ទានបារមិ’’ន្តិ ¶ ទានបារមិតាទយោ ពុទ្ធការកធម្មា ទិដ្ឋា, បូរេន្តោយេវ យាវ វេស្សន្តរត្តភាវោ អាគមិ. អាគច្ឆន្តោ ច យេ តេ កតាភិនីហារានំ ពោធិសត្តានំ អានិសំសា សំវណ្ណិតា –
‘‘ឯវំ សព្ពង្គសម្បន្នា, ពោធិយា និយតា នរា;
សំសរំ ទីឃមទ្ធានំ, កប្បកោដិសតេហិបិ.
‘‘អវីចិម្ហិ នុប្បជ្ជន្តិ, តថា លោកន្តរេសុ ច;
និជ្ឈាមតណ្ហា ខុប្បិបាសា, ន ហោន្តិ កាលកញ្ជិកា.
‘‘ន ហោន្តិ ខុទ្ទកា បាណា, ឧប្បជ្ជន្តាបិ ទុគ្គតិំ;
ជាយមានា មនុស្សេសុ, ជច្ចន្ធា ន ភវន្តិ តេ.
‘‘សោតវេកល្លតា នត្ថិ, ន ភវន្តិ មូគបក្ខិកា;
ឥត្ថិភាវំ ន គច្ឆន្តិ, ឧភតោព្យញ្ជនបណ្ឌកា.
‘‘ន ភវន្តិ បរិយាបន្នា, ពោធិយា និយតា នរា;
មុត្តា អានន្តរិកេហិ, សព្ពត្ថ សុទ្ធគោចរា.
‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិំ ន សេវន្តិ, កម្មកិរិយទស្សនា;
វសមានាបិ សគ្គេសុ, អសញ្ញំ នុបបជ្ជរេ.
‘‘សុទ្ធាវាសេសុ ទេវេសុ, ហេតុ នាម ន វិជ្ជតិ;
នេក្ខម្មនិន្នា សប្បុរិសា, វិសំយុត្តា ភវាភវេ;
ចរន្តិ លោកត្ថចរិយាយោ, បូរេន្តិ សព្ពបារមី’’តិ.
តេ ¶ ¶ អានិសំសេ អធិគន្ត្វាវ អាគតោ. បារមិយោ បូរេន្តស្ស ចស្ស អកិត្តិព្រាហ្មណកាលេ, សង្ខព្រាហ្មណកាលេ, ធនញ្ចយរាជកាលេ, មហាសុទស្សនរាជកាលេ, មហាគោវិន្ទកាលេ, និមិមហារាជកាលេ, ចន្ទកុមារកាលេ, វិសយ្ហសេដ្ឋិកាលេ, សិវិរាជកាលេ, វេស្សន្តររាជកាលេតិ ទានបារមិតាយ បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ. ឯកន្តេន បនស្ស សសបណ្ឌិតជាតកេ –
‘‘ភិក្ខាយ ឧបគតំ ទិស្វា, សកត្តានំ បរិច្ចជិំ;
ទានេន មេ សមោ នត្ថិ, ឯសា មេ ទានបារមី’’តិ. (ចរិយា. ១.តស្សុទ្ទាន) –
ឯវំ អត្តបរិច្ចាគំ ករោន្តស្ស ទានបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. តថា សីលវនាគរាជកាលេ, ចម្បេយ្យនាគរាជកាលេ, ភូរិទត្តនាគរាជកាលេ, ឆទ្ទន្តនាគរាជកាលេ, ជយទ្ទិសរាជបុត្តកាលេ, អលីនសត្តុកុមារកាលេតិ សីលបារមិតាយ បូរិតត្តភាវានំ ¶ បរិមាណំ នាម នត្ថិ. ឯកន្តេន បនស្ស សង្ខបាលជាតកេ –
‘‘សូលេហិ វិជ្ឈយន្តោបិ, កោដ្ដិយន្តោបិ សត្តិភិ;
ភោជបុត្តេ ន កុប្បាមិ, ឯសា មេ សីលបារមី’’តិ. (ចរិយា. ២.៩១) –
ឯវំ អត្តបរិច្ចាគំ ករោន្តស្ស សីលបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. តថា សោមនស្សកុមារកាលេ, ហត្ថិបាលកុមារកាលេ, អយោឃរបណ្ឌិតកាលេតិ មហារជ្ជំ បហាយ នេក្ខម្មបារមិតាយ បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ. ឯកន្តេន បនស្ស ចូឡសុតសោមជាតកេ –
‘‘មហារជ្ជំ ហត្ថគតំ, ខេឡបិណ្ឌំវ ឆឌ្ឌយិំ;
ចជតោ ន ហោតិ លគ្គនំ, ឯសា មេ នេក្ខម្មបារមី’’តិ. –
ឯវំ និស្សង្គតាយ រជ្ជំ ឆឌ្ឌេត្វា និក្ខមន្តស្ស នេក្ខម្មបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. តថា វិធុរបណ្ឌិតកាលេ, មហាគោវិន្ទបណ្ឌិតកាលេ, កុទ្ទាលបណ្ឌិតកាលេ, អរកបណ្ឌិតកាលេ, ពោធិបរិព្ពាជកកាលេ, មហោសធបណ្ឌិតកាលេតិ បញ្ញាបារមិតាយ បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ. ឯកន្តេន បនស្ស សត្តុភស្តជាតកេ សេនកបណ្ឌិតកាលេ –
‘‘បញ្ញាយ ¶ ¶ វិចិនន្តោហំ, ព្រាហ្មណំ មោចយិំ ទុខា;
បញ្ញាយ មេ សមោ នត្ថិ, ឯសា មេ បញ្ញាបារមី’’តិ. –
អន្តោភស្តគតំ សប្បំ ទស្សេន្តស្ស បញ្ញាបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. តថា វីរិយបារមិតាទីនម្បិ បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ. ឯកន្តេន បនស្ស មហាជនកជាតកេ –
‘‘អតីរទស្សី ជលមជ្ឈេ, ហតា សព្ពេវ មានុសា;
ចិត្តស្ស អញ្ញថា នត្ថិ, ឯសា មេ វីរិយបារមី’’តិ. –
ឯវំ មហាសមុទ្ទំ តរន្តស្ស វីរិយបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. ខន្តិវាទិជាតកេ –
‘‘អចេតនំវ កោដ្ដេន្តេ, តិណ្ហេន ផរសុនា មមំ;
កាសិរាជេ ន កុប្បាមិ, ឯសា មេ ខន្តិបារមី’’តិ. –
ឯវំ ¶ អចេតនភាវេន វិយ មហាទុក្ខំ អធិវាសេន្តស្ស ខន្តិបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. មហាសុតសោមជាតកេ –
‘‘សច្ចវាចំ អនុរក្ខន្តោ, ចជិត្វា មម ជីវិតំ;
មោចេសិំ ឯកសតំ ខត្តិយេ, ឯសា មេ សច្ចបារមី’’តិ. –
ឯវំ ជីវិតំ ចជិត្វា សច្ចមនុរក្ខន្តស្ស សច្ចបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. មូគបក្ខជាតកេ –
‘‘មាតាបិតា ន មេ ទេស្សា, នបិ ទេស្សំ មហាយសំ;
សព្ពញ្ញុតំ បិយំ មយ្ហំ, តស្មា វតមធិដ្ឋហិ’’ន្តិ. (ចរិយា. ៣.៦៥) –
ឯវំ ជីវិតម្បិ ចជិត្វា វតំ អធិដ្ឋហន្តស្ស អធិដ្ឋានបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. សុវណ្ណសាមជាតកេ –
‘‘ន ¶ មំ កោចិ ឧត្តសតិ, នបិហំ ភាយាមិ កស្សចិ;
មេត្តាពលេនុបត្ថទ្ធោ, រមាមិ បវនេ តទា’’តិ. (ចរិយា. ៣.១១៣) –
ឯវំ ជីវិតម្បិ អនោលោកេត្វា មេត្តាយន្តស្ស មេត្តាបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. លោមហំសជាតកេ –
‘‘សុសានេ ¶ សេយ្យំ កប្បេមិ, ឆវដ្ឋិកំ ឧបនិធាយហំ;
គាមណ្ឌលា ឧបាគន្ត្វា, រូបំ ទស្សេន្តិនប្បក’’ន្តិ. (ចរិយា. ៣.១១៩) –
ឯវំ គាមទារកេសុ និដ្ឋុភនាទីហិ ចេវ មាលាគន្ធូបហារាទីហិ ច សុខទុក្ខំ ឧប្បាទេន្តេសុបិ ឧបេក្ខំ អនតិវត្តេន្តស្ស ឧបេក្ខាបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារតោ បនេស អត្ថោ ចរិយាបិដកតោ គហេតព្ពោតិ. ឯវំ បារមិយោ បូរេត្វា វេស្សន្តរត្តភាវេ ឋិតោ –
‘‘អចេតនាយំ បថវី, អវិញ្ញាយ សុខំ ទុខំ;
សាបិ ទានពលា មយ្ហំ, សត្តក្ខត្តុំ បកម្បថា’’តិ. (ចរិយា. ១.១២៤) –
ឯវំ ¶ មហាបថវិកម្បនាទីនិ មហាបុញ្ញានិ ករិត្វា អាយុបរិយោសានេ តតោ ចុតោ តុសិតភវនេ និព្ពត្តិ. ឥតិ ទីបង្ករបាទមូលតោ បដ្ឋាយ យាវ អយំ តុសិតបុរេ និព្ពត្តិ, ឯត្តកំ ឋានំ ទូរេនិទានំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ.
ទូរេនិទានកថា និដ្ឋិតា.
២. អវិទូរេនិទានកថា
តុសិតបុរេ ¶ វសន្តេយេវ បន ពោធិសត្តេ ពុទ្ធកោលាហលំ នាម ឧទបាទិ. លោកស្មិញ្ហិ តីណិ កោលាហលានិ មហន្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ កប្បកោលាហលំ, ពុទ្ធកោលាហលំ, ចក្កវត្តិកោលាហលន្តិ. តត្ថ ‘‘វស្សសតសហស្សច្ចយេន កប្បុដ្ឋានំ ភវិស្សតី’’តិ លោកព្យូហា នាម កាមាវចរទេវា មុត្តសិរា វិកិណ្ណកេសា រុទមុខា អស្សូនិ ហត្ថេហិ បុញ្ឆមានា រត្តវត្ថនិវត្ថា អតិវិយ វិរូបវេសធារិនោ ហុត្វា មនុស្សបថេ វិចរន្តា ឯវំ អារោចេន្តិ – ‘‘មារិសា, ឥតោ វស្សសតសហស្សច្ចយេន កប្បុដ្ឋានំ ភវិស្សតិ, អយំ លោកោ វិនស្សិស្សតិ, មហាសមុទ្ទោបិ សុស្សិស្សតិ, អយញ្ច មហាបថវី សិនេរុ ច បព្ពតរាជា ឧឌ្ឌយ្ហិស្សន្តិ វិនស្សិស្សន្តិ, យាវ ព្រហ្មលោកា លោកវិនាសោ ភវិស្សតិ, មេត្តំ មារិសា, ភាវេថ, ករុណំ, មុទិតំ, ឧបេក្ខំ មារិសា, ភាវេថ, មាតរំ ¶ ឧបដ្ឋហថ, បិតរំ ឧបដ្ឋហថ, កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិនោ ហោថា’’តិ. ឥទំ កប្បកោលាហលំ នាម. ‘‘វស្សសហស្សច្ចយេន បន សព្ពុញ្ញុពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ លោកបាលទេវតា ‘‘ឥតោ, មារិសា, វស្សសហស្សច្ចយេន សព្ពញ្ញុពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ ឧគ្ឃោសេន្តិយោ អាហិណ្ឌន្តិ. ឥទំ ពុទ្ធកោលាហលំ នាម. ‘‘វស្សសតស្សច្ចយេន ចក្កវត្តិរាជា ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ ទេវតាយោ ‘‘ឥតោ មារិសា វស្សសតច្ចយេន ចក្កវត្តិរាជា លោកេ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ ឧគ្ឃោសេន្តិយោ អាហិណ្ឌន្តិ. ឥទំ ចក្កវត្តិកោលាហលំ នាម. ឥមានិ តីណិ កោលាហលានិ មហន្តានិ ហោន្តិ.
តេសុ ពុទ្ធកោលាហលសទ្ទំ សុត្វា សកលទសសហស្សចក្កវាឡទេវតា ឯកតោ សន្និបតិត្វា ‘‘អសុកោ នាម សត្តោ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា តំ ឧបសង្កមិត្វា អាយាចន្តិ. អាយាចមានា ច បុព្ពនិមិត្តេសុ ឧប្បន្នេសុ អាយាចន្តិ. តទា បន សព្ពាបិ តា ឯកេកចក្កវាឡេ ចាតុមហារាជសក្កសុយាមសន្តុសិតសុនិម្មិតវសវត្តិមហាព្រហ្មេហិ ¶ សទ្ធិំ ឯកចក្កវាឡេ សន្និបតិត្វា តុសិតភវនេ ពោធិសត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘មារិស, តុម្ហេហិ ទស បារមិយោ បូរេន្តេហិ ន សក្កសម្បត្តិំ, ន មារព្រហ្មចក្កវត្តិសម្បត្តិំ បត្ថេន្តេហិ បូរិតា, លោកនិត្ថរណត្ថាយ បន សព្ពញ្ញុតំ បត្ថេន្តេហិ បូរិតា, សោ វោ ទានិ កាលោ, មារិស, ពុទ្ធត្តាយ, សមយោ, មារិស, ពុទ្ធត្តាយា’’តិ យាចិំសុ.
អថ មហាសត្តោ ទេវតានំ បដិញ្ញំ អទត្វាវ កាលទីបទេសកុលជនេត្តិអាយុបរិច្ឆេទវសេន បញ្ចមហាវិលោកនំ នាម វិលោកេសិ. តត្ថ ‘‘កាលោ នុ ខោ, អកាលោ នុ ខោ’’តិ បឋមំ កាលំ វិលោកេសិ. តត្ថ វស្សសតសហស្សតោ ឧទ្ធំ វឌ្ឍិតអាយុកាលោ កាលោ នាម ន ហោតិ. កស្មា? តទា ¶ ហិ សត្តានំ ជាតិជរាមរណានិ ន បញ្ញាយន្តិ. ពុទ្ធានញ្ច ធម្មទេសនា តិលក្ខណមុត្តា នាម នត្ថិ. តេសំ ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា’’តិ កថេន្តានំ ‘‘កិំ នាមេតំ កថេន្តី’’តិ នេវ សោតព្ពំ ន សទ្ធាតព្ពំ មញ្ញន្តិ, តតោ អភិសមយោ ន ហោតិ, តស្មិំ អសតិ អនិយ្យានិកំ សាសនំ ហោតិ. តស្មា សោ អកាលោ. វស្សសតតោ ឩនអាយុកាលោបិ កាលោ នាម ន ហោតិ. កស្មា? តទា ហិ សត្តា ឧស្សន្នកិលេសា ហោន្តិ, ឧស្សន្នកិលេសានញ្ច ទិន្នោ ឱវាទោ ¶ ឱវាទដ្ឋានេ ន តិដ្ឋតិ, ឧទកេ ទណ្ឌរាជិ វិយ ខិប្បំ វិគច្ឆតិ. តស្មា សោបិ អកាលោ. វស្សសតសហស្សតោ បន បដ្ឋាយ ហេដ្ឋា, វស្សសតតោ បដ្ឋាយ ឧទ្ធំ អាយុកាលោ កាលោ នាម. តទា ច វស្សសតាយុកាលោ, អថ មហាសត្តោ ‘‘និព្ពត្តិតព្ពកាលោ’’តិ កាលំ បស្សិ.
តតោ ទីបំ វិលោកេន្តោ សបរិវារេ ចត្តារោ ទីបេ ឱលោកេត្វា ‘‘តីសុ ទីបេសុ ពុទ្ធា ន និព្ពត្តន្តិ, ជម្ពុទីបេយេវ និព្ពត្តន្តី’’តិ ទីបំ បស្សិ.
តតោ ‘‘ជម្ពុទីបោ នាម មហា, ទសយោជនសហស្សបរិមាណោ, កតរស្មិំ នុ ខោ បទេសេ ពុទ្ធា និព្ពត្តន្តី’’តិ ឱកាសំ វិលោកេន្តោ មជ្ឈិមទេសំ បស្សិ. មជ្ឈិមទេសោ នាម ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ គជង្គលំ នាម និគមោ, តស្ស បរេន មហាសាលា, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. បុរត្ថិមទក្ខិណាយ ទិសាយ សល្លវតី នាម នទី, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. ទក្ខិណាយ ទិសាយ សេតកណ្ណិកំ នាម និគមោ, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. បច្ឆិមាយ ទិសាយ ថូណំ នាម ព្រាហ្មណគាមោ, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. ឧត្តរាយ ទិសាយ ឧសីរទ្ធជោ នាម បព្ពតោ, តតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ’’តិ ឯវំ វិនយេ (មហាវ. ២៥៩) វុត្តោ បទេសោ ¶ . សោ អាយាមតោ តីណិ យោជនសតានិ, វិត្ថារតោ អឌ្ឍតេយ្យានិ, បរិក្ខេបតោ នវ យោជនសតានីតិ ឯតស្មិំ បទេសេ ពុទ្ធា, បច្ចេកពុទ្ធា, អគ្គសាវកា, អសីតិ មហាសាវកា, ចក្កវត្តិរាជានោ, អញ្ញេ ច មហេសក្ខា ខត្តិយព្រាហ្មណគហបតិមហាសាលា ឧប្បជ្ជន្តិ. ឥទញ្ចេត្ថ កបិលវត្ថុ នាម នគរំ, តត្ថ មយា និព្ពត្តិតព្ពន្តិ និដ្ឋំ អគមាសិ.
តតោ កុលំ វិលោកេន្តោ ‘‘ពុទ្ធា នាម វេស្សកុលេ វា សុទ្ទកុលេ វា ន និព្ពត្តន្តិ. លោកសម្មតេ បន ខត្តិយកុលេ វា ព្រាហ្មណកុលេ វាតិ ទ្វីសុយេវ កុលេសុ និព្ពត្តន្តិ. ឥទានិ ច ខត្តិយកុលំ លោកសម្មតំ, តត្ថ និព្ពត្តិស្សាមិ. សុទ្ធោទនោ នាម រាជា មេ បិតា ភវិស្សតី’’តិ កុលំ បស្សិ.
តតោ ¶ ¶ មាតរំ វិលោកេន្តោ ‘‘ពុទ្ធមាតា នាម លោលា សុរាធុត្តា ន ហោតិ, កប្បសតសហស្សំ បន បូរិតបារមី ជាតិតោ បដ្ឋាយ អខណ្ឌបញ្ចសីលាយេវ ហោតិ. អយញ្ច មហាមាយា នាម ទេវី ឯទិសី, អយំ មេ មាតា ភវិស្សតិ. កិត្តកំ បនស្សា អាយូតិ ទសន្នំ មាសានំ ឧបរិ សត្ត ទិវសានី’’តិ បស្សិ.
ឥតិ ឥមំ បញ្ចមហាវិលោកនំ វិលោកេត្វា ‘‘កាលោ មេ, មារិសា, ពុទ្ធភាវាយា’’តិ ទេវតានំ សង្គហំ ករោន្តោ បដិញ្ញំ ទត្វា ‘‘គច្ឆថ, តុម្ហេ’’តិ តា ទេវតា ឧយ្យោជេត្វា តុសិតទេវតាហិ បរិវុតោ តុសិតបុរេ នន្ទនវនំ បាវិសិ. សព្ពទេវលោកេសុ ហិ នន្ទនវនំ អត្ថិយេវ. តត្ថ នំ ទេវតា ‘‘ឥតោ ចុតោ សុគតិំ គច្ឆ, ឥតោ ចុតោ សុគតិំ គច្ឆា’’តិ បុព្ពេ កតកុសលកម្មោកាសំ សារយមានា វិចរន្តិ. សោ ឯវំ ទេវតាហិ កុសលំ សារយមានាហិ បរិវុតោ តត្ថ វិចរន្តោយេវ ចវិត្វា មហាមាយាយ ទេវិយា កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ.
តស្ស អាវិភាវត្ថំ អយំ អនុបុព្ពិកថា – តទា កិរ កបិលវត្ថុនគរេ អាសាឡ្ហិនក្ខត្តំ សង្ឃុដ្ឋំ អហោសិ, មហាជនោ នក្ខត្តំ កីឡតិ. មហាមាយាបិ ទេវី បុរេ បុណ្ណមាយ សត្តមទិវសតោ បដ្ឋាយ វិគតសុរាបានំ មាលាគន្ធវិភូតិសម្បន្នំ នក្ខត្តកីឡំ អនុភវមានា សត្តមេ ទិវសេ បាតោវ ឧដ្ឋាយ គន្ធោទកេន ន្ហាយិត្វា ចត្តារិ សតសហស្សានិ វិស្សជ្ជេត្វា មហាទានំ ទត្វា សព្ពាលង្ការវិភូសិតា វរភោជនំ ភុញ្ជិត្វា ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ អលង្កតបដិយត្តំ សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា សិរិសយនេ និបន្នា និទ្ទំ ឱក្កមមានា ឥមំ សុបិនំ អទ្ទស – ចត្តារោ កិរ នំ មហារាជានោ សយនេនេវ សទ្ធិំ ឧក្ខិបិត្វា ហិមវន្តំ នេត្វា សដ្ឋិយោជនិកេ មនោសិលាតលេ ¶ សត្តយោជនិកស្ស មហាសាលរុក្ខស្ស ហេដ្ឋា ឋបេត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋំសុ. អថ នេសំ ទេវិយោ អាគន្ត្វា ទេវិំ អនោតត្តទហំ នេត្វា មនុស្សមលហរណត្ថំ ន្ហាបេត្វា ទិព្ពវត្ថំ និវាសាបេត្វា គន្ធេហិ វិលិម្បាបេត្វា ទិព្ពបុប្ផានិ បិឡន្ធាបេត្វា តតោ អវិទូរេ ឯកោ រជតបព្ពតោ អត្ថិ, តស្ស អន្តោ កនកវិមានំ អត្ថិ, តត្ថ បាចីនសីសកំ ទិព្ពសយនំ បញ្ញាបេត្វា និបជ្ជាបេសុំ. អថ ពោធិសត្តោ សេតវរវារណោ ហុត្វា តតោ អវិទូរេ ឯកោ សុវណ្ណបព្ពតោ អត្ថិ, តត្ថ វិចរិត្វា តតោ ឱរុយ្ហ រជតបព្ពតំ អភិរុហិត្វា ឧត្តរទិសតោ អាគម្ម រជតទាមវណ្ណាយ សោណ្ឌាយ សេតបទុមំ គហេត្វា កោញ្ចនាទំ នទិត្វា កនកវិមានំ ¶ បវិសិត្វា មាតុសយនំ តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា ទក្ខិណបស្សំ ផាលេត្វា កុច្ឆិំ បវិដ្ឋសទិសោ អហោសីតិ. ឯវំ ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តេន បដិសន្ធិំ គណ្ហិ.
បុនទិវសេ បពុទ្ធា ទេវី តំ សុបិនំ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា ចតុសដ្ឋិមត្តេ ព្រាហ្មណបាមោក្ខេ ¶ បក្កោសាបេត្វា គោមយហរិតូបលិត្តាយ លាជាទីហិ កតមង្គលសក្ការាយ ភូមិយា មហារហានិ អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា តត្ថ និសិន្នានំ ព្រាហ្មណានំ សប្បិមធុសក្ខរាភិសង្ខតស្ស វរបាយាសស្ស សុវណ្ណរជតបាតិយោ បូរេត្វា សុវណ្ណរជតបាតីហិយេវ បដិកុជ្ជិត្វា អទាសិ, អញ្ញេហិ ច អហតវត្ថកបិលគាវិទានាទីហិ តេ សន្តប្បេសិ. អថ នេសំ សព្ពកាមេហិ សន្តប្បិតានំ ព្រាហ្មណានំ សុបិនំ អារោចាបេត្វា ‘‘កិំ ភវិស្សតី’’តិ បុច្ឆិ. ព្រាហ្មណា អាហំសុ – ‘‘មា ចិន្តយិ, មហារាជ, ទេវិយា តេ កុច្ឆិម្ហិ គព្ភោ បតិដ្ឋិតោ, សោ ច ខោ បុរិសគព្ភោ, ន ឥត្ថិគព្ភោ, បុត្តោ តេ ភវិស្សតិ, សោ សចេ អគារំ អជ្ឈាវសិស្សតិ, រាជា ភវិស្សតិ ចក្កវត្តី. សចេ អគារា និក្ខម្ម បព្ពជិស្សតិ, ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ លោកេ វិវដច្ឆទោ’’តិ.
ពោធិសត្តស្ស បន មាតុកុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិគ្គហណក្ខណេយេវ ឯកប្បហារេនេវ សកលទសសហស្សី លោកធាតុ សង្កម្បិ សម្បកម្បិ សម្បវេធិ. ទ្វត្តិំស បុព្ពនិមិត្តានិ បាតុរហេសុំ – ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ អប្បមាណោ ឱភាសោ ផរិ. តស្ស តំ សិរិំ ទដ្ឋុកាមា វិយ អន្ធា ចក្ខូនិ បដិលភិំសុ, ពធិរា សទ្ទំ សុណិំសុ, មូគា សមាលបិំសុ, ខុជ្ជា ឧជុគត្តា អហេសុំ, បង្គុលា បទសា គមនំ បដិលភិំសុ, ពន្ធនគតា សព្ពសត្តា អន្ទុពន្ធនាទីហិ មុច្ចិំសុ, សព្ពនិរយេសុ អគ្គី និព្ពាយិំសុ, បេត្តិវិសយេសុ ខុប្បិបាសា វូបសមិំសុ, តិរច្ឆានានំ ភយំ នាហោសិ, សព្ពសត្តានំ រោគោ វូបសមិ, សព្ពសត្តា បិយំវទា អហេសុំ, មធុរេនាការេន អស្សា ហសិំសុ, វារណា គជ្ជិំសុ, សព្ពតូរិយានិ សកំ សកំ និន្នាទំ មុញ្ចិំសុ, អឃដ្ដិតានិយេវ មនុស្សានំ ហត្ថូបគាទីនិ អាភរណានិ វិរវិំសុ, សព្ពា ទិសា វិប្បសន្នា ¶ អហេសុំ, សត្តានំ សុខំ ឧប្បាទយមានោ មុទុសីតលោ វាតោ វាយិ, អកាលមេឃោ វស្សិ, បថវិតោបិ ឧទកំ ឧព្ភិជ្ជិត្វា វិស្សន្ទិ, បក្ខិនោ អាកាសគមនំ វិជហិំសុ, នទិយោ អសន្ទមានា អដ្ឋំសុ, មហាសមុទ្ទោ មធុរោទកោ អហោសិ, សព្ពត្ថកមេវ បញ្ចវណ្ណេហិ បទុមេហិ ¶ សញ្ឆន្នតលោ អហោសិ, ថលជជលជាទីនិ សព្ពបុប្ផានិ បុប្ផិំសុ, រុក្ខានំ ខន្ធេសុ ខន្ធបទុមានិ, សាខាសុ សាខាបទុមានិ, លតាសុ លតាបទុមានិ បុប្ផិំសុ, ឃនសិលាតលានិ ភិន្ទិត្វា ឧបរូបរិ សតបត្តានិ ហុត្វា ទណ្ឌបទុមានិ នាម និក្ខមិំសុ, អាកាសេ ឱលម្ពកបទុមានិ នាម និព្ពត្តិំសុ, សមន្តតោ បុប្ផវស្សានិ វស្សិំសុ. អាកាសេ ទិព្ពតូរិយានិ វជ្ជិំសុ, សកលទសសហស្សី លោកធាតុ វដ្ដេត្វា វិស្សដ្ឋមាលាគុឡោ វិយ, ឧប្បីឡេត្វា ពទ្ធមាលាកលាបោ វិយ, អលង្កតបដិយត្តមាលាសនំ វិយ ច ឯកមាលាមាលិនី វិប្ផុរន្តវាឡពីជនី បុប្ផធូបគន្ធបរិវាសិតា បរមសោភគ្គប្បត្តា អហោសិ.
ឯវំ គហិតបដិសន្ធិកស្ស ពោធិសត្តស្ស បដិសន្ធិគ្គហណកាលតោ បដ្ឋាយ ពោធិសត្តស្ស ចេវ ពោធិសត្តមាតុយា ¶ ច ឧបទ្ទវនិវារណត្ថំ ខគ្គហត្ថា ចត្តារោ ទេវបុត្តា អារក្ខំ គណ្ហិំសុ. ពោធិសត្តស្ស មាតុយា បុរិសេសុ រាគចិត្តំ នុប្បជ្ជិ, លាភគ្គយសគ្គប្បត្តា ច អហោសិ សុខិនី អកិលន្តកាយា. ពោធិសត្តញ្ច អន្តោកុច្ឆិគតំ វិប្បសន្នេ មណិរតនេ អាវុតបណ្ឌុសុត្តំ វិយ បស្សតិ. យស្មា ច ពោធិសត្តេន វសិតកុច្ឆិ នាម ចេតិយគព្ភសទិសា ហោតិ, ន សក្កា អញ្ញេន សត្តេន អាវសិតុំ វា បរិភុញ្ជិតុំ វា, តស្មា ពោធិសត្តមាតា សត្តាហជាតេ ពោធិសត្តេ កាលំ កត្វា តុសិតបុរេ និព្ពត្តិ. យថា ច អញ្ញា ឥត្ថិយោ ទសមាសេ អប្បត្វាបិ អតិក្កមិត្វាបិ និសិន្នាបិ និបន្នាបិ វិជាយន្តិ, ន ឯវំ ពោធិសត្តមាតា. សា បន ពោធិសត្តំ ទសមាសេ កុច្ឆិនា បរិហរិត្វា ឋិតាវ វិជាយតិ. អយំ ពោធិសត្តមាតុធម្មតា.
មហាមាយាបិ ទេវី បត្តេន តេលំ វិយ ទសមាសេ កុច្ឆិនា ពោធិសត្តំ បរិហរិត្វា បរិបុណ្ណគព្ភា ញាតិឃរំ គន្តុកាមា សុទ្ធោទនមហារាជស្ស អារោចេសិ – ‘‘ឥច្ឆាមហំ, ទេវ, កុលសន្តកំ ទេវទហនគរំ គន្តុ’’ន្តិ. រាជា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា កបិលវត្ថុតោ យាវ ទេវទហនគរា មគ្គំ សមំ ការេត្វា កទលិបុណ្ណឃដធជបដាកាទីហិ អលង្ការេហិ ¶ អលង្ការាបេត្វា ទេវិំ សោវណ្ណសិវិកាយ និសីទាបេត្វា អមច្ចសហស្សេន ឧក្ខិបាបេត្វា មហន្តេន បរិវារេន បេសេសិ. ទ្វិន្នំ បន នគរានំ អន្តរេ ឧភយនគរវាសីនម្បិ លុម្ពិនីវនំ នាម មង្គលសាលវនំ អត្ថិ. តស្មិំ សមយេ មូលតោ បដ្ឋាយ យាវ អគ្គសាខា សព្ពំ ឯកបាលិផុល្លំ អហោសិ, សាខន្តរេហិ ¶ ចេវ បុប្ផន្តរេហិ ច បញ្ចវណ្ណា ភមរគណា នានប្បការា ច សកុណសង្ឃា មធុរស្សរេន វិកូជន្តា វិចរន្តិ. សកលំ លុម្ពិនីវនំ ចិត្តលតាវនសទិសំ, មហានុភាវស្ស រញ្ញោ សុសជ្ជិតអាបានមណ្ឌលំ វិយ អហោសិ. ទេវិយា តំ ទិស្វា សាលវនេ កីឡិតុកាមតា ឧទបាទិ. អមច្ចា ទេវិំ គហេត្វា សាលវនំ បវិសិំសុ. សា មង្គលសាលមូលំ ឧបគន្ត្វា សាលសាខំ គណ្ហិតុកាមា អហោសិ, សាលសាខា សុសេទិតវេត្តគ្គំ វិយ ឱណមិត្វា ទេវិយា ហត្ថសមីបំ ឧបគញ្ឆិ. សា ហត្ថំ បសារេត្វា សាខំ អគ្គហេសិ. តាវទេវ ច ទេវិយា កម្មជវាតា ចលិំសុ, អថស្សា សាណិំ បរិក្ខិបាបេត្វា មហាជនោ បដិក្កមិ, សាលសាខំ គហេត្វា តិដ្ឋមានាយ ឯវ ចស្សា គព្ភវុដ្ឋានំ អហោសិ. តង្ខណញ្ញេវ ចត្តារោ វិសុទ្ធចិត្តា មហាព្រហ្មានោ សុវណ្ណជាលំ អាទាយ សម្បត្តា. តេ តេន សុវណ្ណជាលេន ពោធិសត្តំ សម្បដិច្ឆិត្វា មាតុ បុរតោ ឋត្វា ‘‘អត្តមនា, ទេវិ, ហោហិ, មហេសក្ខោ តេ បុត្តោ ឧប្បន្នោ’’តិ អាហំសុ.
យថា បន អញ្ញេ សត្តា មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមន្តា បដិកូលេន អសុចិនា មក្ខិតា និក្ខមន្តិ, ន ឯវំ ពោធិសត្តោ. សោ បន ធម្មាសនតោ ឱតរន្តោ ធម្មកថិកោ វិយ, និស្សេណិតោ ឱតរន្តោ បុរិសោ វិយ ច ទ្វេ ហត្ថេ ទ្វេ ច បាទេ បសារេត្វា ឋិតកោវ មាតុកុច្ឆិសម្ភវេន ¶ កេនចិ អសុចិនា អមក្ខិតោ សុទ្ធោ វិសទោ កាសិកវត្ថេ និក្ខិត្តមណិរតនំ វិយ ជោតេន្តោ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមិ. ឯវំ សន្តេបិ ពោធិសត្តស្ស ច ពោធិសត្តមាតុយា ច សក្ការត្ថំ អាកាសតោ ទ្វេ ឧទកធារា និក្ខមិត្វា ពោធិសត្តស្ស ច ពោធិសត្តមាតុយា ច សរីរេ ឧតុំ គាហាបេសុំ.
អថ នំ សុវណ្ណជាលេន បដិគ្គហេត្វា ឋិតានំ ព្រហ្មានំ ហត្ថតោ ចត្តារោ មហារាជានោ មង្គលសម្មតាយ សុខសម្ផស្សាយ អជិនប្បវេណិយា គណ្ហិំសុ, តេសំ ហត្ថតោ មនុស្សា ទុកូលចុម្ពដកេន គណ្ហិំសុ, មនុស្សានំ ហត្ថតោ មុច្ចិត្វា បថវិយំ បតិដ្ឋាយ បុរត្ថិមទិសំ ឱលោកេសិ, អនេកានិ ចក្កវាឡសហស្សានិ ឯកង្គណានិ អហេសុំ. តត្ថ ទេវមនុស្សា គន្ធមាលាទីហិ បូជយមានា ‘‘មហាបុរិស, ឥធ តុម្ហេហិ សទិសោ អញ្ញោ នត្ថិ, កុតេត្ថ ឧត្តរិតរោ’’តិ ¶ អាហំសុ. ឯវំ ចតស្សោ ទិសា ¶ , ចតស្សោ អនុទិសា ច ហេដ្ឋា, ឧបរីតិ ទសបិ ទិសា អនុវិលោកេត្វា អត្តនា សទិសំ កញ្ចិ អទិស្វា ‘‘អយំ ឧត្តរាទិសា’’តិ សត្តបទវីតិហារេន អគមាសិ មហាព្រហ្មុនា សេតច្ឆត្តំ ធារយមានេន, សុយាមេន វាឡពីជនិំ, អញ្ញាហិ ច ទេវតាហិ សេសរាជកកុធភណ្ឌហត្ថាហិ អនុគម្មមានោ. តតោ សត្តមបទេ ឋិតោ ‘‘អគ្គោហមស្មិ លោកស្សា’’តិអាទិកំ អាសភិំ វាចំ និច្ឆារេន្តោ សីហនាទំ នទិ.
ពោធិសត្តោ ហិ តីសុ អត្តភាវេសុ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខន្តមត្តោវ វាចំ និច្ឆារេសិ មហោសធត្តភាវេ, វេស្សន្តរត្តភាវេ, ឥមស្មិំ អត្តភាវេ ចាតិ. មហោសធត្តភាវេ កិរស្ស មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមន្តស្សេវ សក្កោ ទេវរាជា អាគន្ត្វា ចន្ទនសារំ ហត្ថេ ឋបេត្វា គតោ. សោ តំ មុដ្ឋិយំ កត្វាវ និក្ខន្តោ. អថ នំ មាតា ‘‘តាត, កិំ គហេត្វា អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឱសធំ, អម្មា’’តិ. ឥតិ ឱសធំ គហេត្វា អាគតត្តា ‘‘ឱសធទារកោ’’ត្វេវស្ស នាមំ អកំសុ. តំ ឱសធំ គហេត្វា ចាដិយំ បក្ខិបិំសុ, អាគតាគតានំ អន្ធពធិរាទីនំ តទេវ សព្ពរោគវូបសមាយ ភេសជ្ជំ អហោសិ. តតោ ‘‘មហន្តំ ឥទំ ឱសធំ, មហន្តំ ឥទំ ឱសធ’’ន្តិ ឧប្បន្នវចនំ ឧបាទាយ ‘‘មហោសធោ’’ត្វេវស្ស នាមំ ជាតំ. វេស្សន្តរត្តភាវេ បន មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមន្តោ ទក្ខិណហត្ថំ បសារេត្វាវ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, អម្ម, កិញ្ចិ គេហស្មិំ, ទានំ ទស្សាមី’’តិ វទន្តោ និក្ខមិ. អថស្ស មាតា ‘‘សធនេ កុលេ និព្ពត្តោសិ, តាតា’’តិ បុត្តស្ស ហត្ថំ អត្តនោ ហត្ថតលេ កត្វា សហស្សត្ថវិកំ ឋបាបេសិ. ឥមស្មិំ បន អត្តភាវេ ឥមំ សីហនាទំ នទីតិ ឯវំ ពោធិសត្តោ តីសុ អត្តភាវេសុ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខន្តមត្តោវ វាចំ និច្ឆារេសិ. យថា ច បដិសន្ធិគ្គហណក្ខណេ តថា ជាតិក្ខណេបិស្ស ទ្វត្តិំស បុព្ពនិមិត្តានិ បាតុរហេសុំ. យស្មិំ បន សមយេ អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ លុម្ពិនីវនេ ជាតោ, តស្មិំយេវ សមយេ រាហុលមាតាទេវី, អានន្ទត្ថេរោ ¶ ,ឆន្នោ អមច្ចោ, កាឡុទាយី អមច្ចោ, កណ្ឌកោ អស្សរាជា, មហាពោធិរុក្ខោ, ចតស្សោ និធិកុម្ភិយោ ច ជាតា. តត្ថ ឯកា និធិកុម្ភី គាវុតប្បមាណា, ឯកា អឌ្ឍយោជនប្បមាណា, ឯកា តិគាវុតប្បមាណា, ឯកា យោជនប្បមាណា. គម្ភីរតោ បថវីបរិយន្តា ឯវ អហោសីតិ. ឥមេ សត្ត សហជាតា នាម.
ឧភយនគរវាសិនោ ¶ ពោធិសត្តំ គហេត្វា កបិលវត្ថុនគរមេវ អគមំសុ. តំ ទិវសំយេវ ច ‘‘កបិលវត្ថុនគរេ សុទ្ធោទនមហារាជស្ស ¶ បុត្តោ ជាតោ, អយំ កុមារោ ពោធិមូលេ និសីទិត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ តាវតិំសភវនេ ហដ្ឋតុដ្ឋា ទេវសង្ឃា ចេលុក្ខេបាទីនិ បវត្តេន្តា កីឡិំសុ. តស្មិំ សមយេ សុទ្ធោទនមហារាជស្ស កុលូបកោ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី កាលទេវលោ នាម តាបសោ ភត្តកិច្ចំ កត្វា ទិវាវិហារត្ថាយ តាវតិំសភវនំ គន្ត្វា តត្ថ ទិវាវិហារំ និសិន្នោ តា ទេវតា តថា កីឡមានា ទិស្វា ‘‘កិំ ការណា តុម្ហេ ឯវំ តុដ្ឋមានសា កីឡថ, មយ្ហម្បេតំ ការណំ កថេថា’’តិ បុច្ឆិ. ទេវតា អាហំសុ – ‘‘មារិស, សុទ្ធោទនមហារាជស្ស បុត្តោ ជាតោ, សោ ពោធិមណ្ឌេ និសីទិត្វា ពុទ្ធោ ហុត្វា ធម្មចក្កំ បវត្តេស្សតិ, ‘តស្ស អនន្តំ ពុទ្ធលីឡំ ទដ្ឋុំ, ធម្មញ្ច សោតុំ លច្ឆាមា’តិ ឥមិនា ការណេន តុដ្ឋាម្ហា’’តិ. តាបសោ តាសំ វចនំ សុត្វា ខិប្បំ ទេវលោកតោ ឱរុយ្ហ រាជនិវេសនំ បវិសិត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសិន្នោ ‘‘បុត្តោ កិរ តេ, មហារាជ, ជាតោ, បស្សិស្សាមិ ន’’ន្តិ អាហ. រាជា អលង្កតបដិយត្តំ កុមារំ អាហរាបេត្វា តាបសំ វន្ទាបេតុំ អភិហរិ. ពោធិសត្តស្ស បាទា បរិវត្តិត្វា តាបសស្ស ជដាសុ បតិដ្ឋហិំសុ. ពោធិសត្តស្ស ហិ តេនត្តភាវេន វន្ទិតព្ពយុត្តកោ នាម អញ្ញោ នត្ថិ. សចេ ហិ អជានន្តា ពោធិសត្តស្ស សីសំ តាបសស្ស បាទមូលេ ឋបេយ្យុំ, សត្តធា តស្ស មុទ្ធា ផលេយ្យ. តាបសោ ‘‘ន មេ អត្តានំ នាសេតុំ យុត្ត’’ន្តិ ឧដ្ឋាយាសនា ពោធិសត្តស្ស អញ្ជលិំ បគ្គហេសិ. រាជា តំ អច្ឆរិយំ ទិស្វា អត្តនោ បុត្តំ វន្ទិ.
តាបសោ អតីតេ ចត្តាលីស កប្បេ, អនាគតេ ចត្តាលីសាតិ អសីតិ កប្បេ អនុស្សរតិ. ពោធិសត្តស្ស លក្ខណសម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘ភវិស្សតិ នុ ខោ ពុទ្ធោ, ឧទាហុ នោ’’តិ អាវជ្ជេត្វា ឧបធារេន្តោ ‘‘និស្សំសយេន ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា ‘‘អច្ឆរិយបុរិសោ អយ’’ន្តិ សិតំ អកាសិ. តតោ ‘‘អហំ ឥមំ អច្ឆរិយបុរិសំ ពុទ្ធភូតំ ទដ្ឋុំ លភិស្សាមិ នុ ខោ, នោ’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘ន លភិស្សាមិ, អន្តរាយេវ កាលំ កត្វា ពុទ្ធសតេនបិ ពុទ្ធសហស្សេនបិ គន្ត្វា ពោធេតុំ អសក្កុណេយ្យេ អរូបភវេ និព្ពត្តិស្សាមី’’តិ ទិស្វា ‘‘ឯវរូបំ នាម អច្ឆរិយបុរិសំ ពុទ្ធភូតំ ទដ្ឋុំ ន លភិស្សាមិ, មហតី វត មេ ជានិ ភវិស្សតី’’តិ បរោទិ.
មនុស្សា ¶ ¶ ទិស្វា ‘‘អម្ហាកំ អយ្យោ ឥទានេវ ហសិត្វា បុន បរោទិត្វា បតិដ្ឋិតោ, កិំ នុ ខោ, ភន្តេ, អម្ហាកំ អយ្យបុត្តស្ស កោចិ អន្តរាយោ ភវិស្សតី’’តិ តំ បុច្ឆិំសុ. ‘‘នត្ថេតស្ស អន្តរាយោ, និស្សំសយេន ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘អថ កស្មា, ភន្តេ, បរោទិត្ថា’’តិ? ‘‘ឯវរូបំ បុរិសំ ពុទ្ធភូតំ ទដ្ឋុំ ន លភិស្សាមិ, ‘មហតី វត មេ ជានិ ភវិស្សតី’តិ អត្តានំ អនុសោចន្តោ រោទាមី’’តិ អាហ. តតោ សោ ‘‘កិំ នុ ខោ មេ ញាតកេសុ កោចិ ឯកំ ពុទ្ធភូតំ ទដ្ឋុំ លភិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តោ អត្តនោ ភាគិនេយ្យំ នាលកទារកំ ¶ អទ្ទស. សោ ភគិនិយា គេហំ គន្ត្វា ‘‘កហំ តេ បុត្តោ នាលកោ’’តិ? ‘‘អត្ថិ គេហេ, អយ្យា’’តិ. ‘‘បក្កោសាហិ ន’’ន្តិ បក្កោសាបេត្វា អត្តនោ សន្តិកំ អាគតំ កុមារំ អាហ – ‘‘តាត, សុទ្ធោទនមហារាជស្ស កុលេ បុត្តោ ជាតោ, ពុទ្ធង្កុរោ ឯសោ, បញ្ចតិំស វស្សានិ អតិក្កមិត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ, ត្វំ ឯតំ ទដ្ឋុំ លភិស្សសិ, អជ្ជេវ បព្ពជាហី’’តិ. សត្តាសីតិកោដិធនេ កុលេ និព្ពត្តទារកោបិ ‘‘ន មំ មាតុលោ អនត្ថេ និយោជេស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា តាវទេវ អន្តរាបណតោ កាសាយានិ ចេវ មត្តិកាបត្តញ្ច អាហរាបេត្វា កេសមស្សុំ ឱហារេត្វា កាសាយានិ វត្ថានិ អច្ឆាទេត្វា ‘‘យោ លោកេ ឧត្តមបុគ្គលោ, តំ ឧទ្ទិស្ស មយ្ហំ បព្ពជ្ជា’’តិ ពោធិសត្តាភិមុខំ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា បត្តំ ថវិកាយ បក្ខិបិត្វា អំសកូដេ ឱលគ្គេត្វា ហិមវន្តំ បវិសិត្វា សមណធម្មំ អកាសិ. សោ បរមាភិសម្ពោធិប្បត្តំ តថាគតំ ឧបសង្កមិត្វា នាលកបដិបទំ កថាបេត្វា បុន ហិមវន្តំ បវិសិត្វា អរហត្តំ បត្វា ឧក្កដ្ឋបដិបទំ បដិបន្នោ សត្តេវ មាសេ អាយុំ បាលេត្វា ឯកំ សុវណ្ណបព្ពតំ និស្សាយ ឋិតកោវ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ.
ពោធិសត្តម្បិ ខោ បញ្ចមទិវសេ សីសំ ន្ហាបេត្វា ‘‘នាមគ្គហណំ គណ្ហិស្សាមា’’តិ រាជភវនំ ចតុជ្ជាតិយគន្ធេហិ វិលិម្បេត្វា លាជបញ្ចមកានិ បុប្ផានិ វិកិរិត្វា អសម្ភិន្នបាយាសំ សម្បាទេត្វា តិណ្ណំ វេទានំ បារង្គតេ អដ្ឋសតំ ព្រាហ្មណេ និមន្តេត្វា រាជភវនេ និសីទាបេត្វា សុភោជនំ ភោជាបេត្វា មហាសក្ការំ កត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ លក្ខណានិ បរិគ្គហាបេសុំ. តេសុ –
‘‘រាមោ ¶ ធជោ លក្ខណោ ចាបិ មន្តី, យញ្ញោ សុភោជោ សុយាមោ សុទត្តោ;
ឯតេ តទា អដ្ឋ អហេសុំ ព្រាហ្មណា, ឆឡង្គវា មន្តំ វិយាករិំសូ’’តិ. (ម. និ. អដ្ឋ. ១.២៨៤) –
ឥមេ អដ្ឋេវ ព្រាហ្មណា លក្ខណបរិគ្គាហកា អហេសុំ. បដិសន្ធិគ្គហណទិវសេ សុបិនោបិ ឯតេហេវ បរិគ្គហិតោ ¶ . តេសុ សត្ត ជនា ទ្វេ អង្គុលិយោ ឧក្ខិបិត្វា ទ្វិធា នំ ព្យាករិំសុ – ‘‘ឥមេហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតោ សចេ អគារំ អជ្ឈាវសិស្សតិ, រាជា ភវិស្សតិ ចក្កវត្តី, សចេ បព្ពជិស្សតិ, ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ សព្ពំ ចក្កវត្តិរញ្ញោ សិរិវិភវំ អាចិក្ខិំសុ. តេសំ បន សព្ពទហរោ គោត្តតោ កោណ្ឌញ្ញោ ¶ នាម មាណវោ ពោធិសត្តស្ស វរលក្ខណសម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា ‘‘ឥមស្ស អគារមជ្ឈេ ឋានការណំ នត្ថិ, ឯកន្តេនេស វិវដច្ឆទោ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ឯកមេវ អង្គុលិំ ឧក្ខិបិត្វា ឯកំសព្យាករណំ ព្យាកាសិ. អយញ្ហិ កតាធិការោ បច្ឆិមភវិកសត្តោ បញ្ញាយ ឥតរេ សត្ត ជនេ អភិភវិត្វា ឥមេហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតស្ស ពោធិសត្តស្ស ឯកន្តពុទ្ធភាវសង្ខាតំ ឯកមេវ គហិំ អទ្ទស, តស្មា ឯកំ អង្គុលិំ ឧក្ខិបិត្វា ឯវំ ព្យាកាសិ. អថស្ស នាមំ គណ្ហន្តា សព្ពលោកស្ស អត្ថសិទ្ធិករត្តា ‘‘សិទ្ធត្ថោ’’តិ នាមំ អកំសុ.
អថ ខោ តេ ព្រាហ្មណា អត្តនោ អត្តនោ ឃរានិ គន្ត្វា បុត្តេ អាមន្តយិំសុ – ‘‘តាតា, អម្ហេ មហល្លកា, សុទ្ធោទនមហារាជស្ស បុត្តំ សព្ពញ្ញុតំ បត្តំ មយំ សម្ភាវេយ្យាម វា នោ វា, តុម្ហេ តស្មិំ កុមារេ សព្ពញ្ញុតំ បត្តេ តស្ស សាសនេ បព្ពជេយ្យាថា’’តិ. តេ សត្តបិ ជនា យាវតាយុកំ ឋត្វា យថាកម្មំ គតា, កោណ្ឌញ្ញមាណវោយេវ បន អរោគោ អហោសិ. សោ មហាសត្តេ វុទ្ធិមន្វាយ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា បព្ពជិត្វា អនក្កមេន ឧរុវេលំ គន្ត្វា ‘‘រមណីយោ វត អយំ ភូមិភាគោ, អលំ វតិទំ បធានត្ថិកស្ស កុលបុត្តស្ស បធានាយា’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា តត្ថ វាសំ ឧបគតេ ‘‘មហាបុរិសោ បព្ពជិតោ’’តិ សុត្វា តេសំ ព្រាហ្មណានំ បុត្តេ ឧបសង្កមិត្វា ឯវមាហ – ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារោ កិរ ¶ បព្ពជិតោ, សោ និស្សំសយេន ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ. សចេ តុម្ហាកំ បិតរោ អរោគា អស្សុ, អជ្ជ និក្ខមិត្វា បព្ពជេយ្យុំ. សចេ តុម្ហេបិ ឥច្ឆេយ្យាថ, ឯថ, មយំ តំ មហាបុរិសំ អនុបព្ពជិស្សាមា’’តិ. តេ សព្ពេ ឯកច្ឆន្ទា ភវិតុំ នាសក្ខិំសុ, តេសុ តយោ ជនា ន បព្ពជិំសុ, កោណ្ឌញ្ញព្រាហ្មណំ ជេដ្ឋកំ កត្វា ឥតរេ ចត្តារោ បព្ពជិំសុ. តេ បញ្ចបិ ជនា បញ្ចវគ្គិយត្ថេរា នាម ជាតា.
តទា បន សុទ្ធោទនរាជា – ‘‘កិំ ទិស្វា មយ្ហំ បុត្តោ បព្ពជិស្សតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ចត្តារិ បុព្ពនិមិត្តានី’’តិ. ‘‘កតរញ្ច កតរញ្ចា’’តិ? ‘‘ជរាជិណ្ណំ, ព្យាធិតំ, មតំ, បព្ពជិត’’ន្តិ. រាជា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ ឯវរូបានំ មម បុត្តស្ស សន្តិកំ ឧបសង្កមិតុំ មា អទត្ថ, មយ្ហំ បុត្តស្ស ពុទ្ធភាវេន កម្មំ នត្ថិ, អហំ មម បុត្តំ ទ្វិសហស្សទីបបរិវារានំ, ចតុន្នំ មហាទីបានំ, ឥស្សរិយាធិបច្ចំ ចក្កវត្តិរជ្ជំ ករោន្តំ ឆត្តិំសយោជនបរិមណ្ឌលាយ បរិសាយ បរិវុតំ គគនតលេ វិចរមានំ បស្សិតុកាមោ’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា ឥមេសំ ចតុប្បការានំ និមិត្តានំ ¶ កុមារស្ស ¶ ចក្ខុបថេ អាគមននិវារណត្ថំ ចតូសុ ទិសាសុ គាវុតេ គាវុតេ អារក្ខំ ឋបេសិ. តំ ទិវសញ្ច មង្គលដ្ឋានេ សន្និបតិតេសុ អសីតិយា ញាតិកុលសហស្សេសុ ឯកមេកោ ឯកមេកំ បុត្តំ បដិជានិ – ‘‘អយំ ពុទ្ធោ វា ហោតុ រាជា វា, មយំ ឯកមេតំ បុត្តំ ទស្សាម. សចេបិ ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ, ខត្តិយសមណគណេហេវ បរិវារិតោ វិចរិស្សតិ. សចេបិ រាជា ភវិស្សតិ, ខត្តិយកុមារេហេវ បុរក្ខតបរិវារិតោ វិចរិស្សតី’’តិ. រាជាបិ ពោធិសត្តស្ស ឧត្តមរូបសម្បន្នា វិគតសព្ពទោសា ធាតិយោ បច្ចុបដ្ឋាបេសិ. ពោធិសត្តោ មហន្តេន បរិវារេន មហន្តេន សិរិសោភគ្គេន វឌ្ឍតិ.
អថេកទិវសំ រញ្ញោ វប្បមង្គលំ នាម អហោសិ. តំ ទិវសំ សកលនគរំ ទេវនគរំ វិយ អលង្ករោន្តិ, សព្ពេ ទាសកម្មករាទយោ អហតវត្ថនិវត្ថា គន្ធមាលាទិបដិមណ្ឌិតា រាជកុលេ សន្និបតន្តិ, រញ្ញោ កម្មន្តេ នង្គលសហស្សំ យោជយន្តិ, តស្មិំ បន ទិវសេ ឯកេនូនអដ្ឋសតនង្គលានិ សទ្ធិំ ពលិពទ្ទរស្មិយោត្តេហិ រជតបរិក្ខតានិ ហោន្តិ. រញ្ញោ អាលម្ពននង្គលំ បន រត្តសុវណ្ណបរិក្ខតំ ហោតិ. ពលិពទ្ទានំ សិង្គរស្មិបតោទាបិ សុវណ្ណបរិក្ខតាវ ហោន្តិ. រាជា មហាបរិវារេន និក្ខមន្តោ ¶ បុត្តំ គហេត្វាវ អគមាសិ. កម្មន្តដ្ឋានេ ឯកោ ជម្ពុរុក្ខោ ពហលបលាសោ សន្ទច្ឆាយោ អហោសិ. តស្ស ហេដ្ឋា កុមារស្ស សយនំ បញ្ញាបេត្វា ឧបរិ សុវណ្ណតារកខចិតវិតានំ ពន្ធាបេត្វា សាណិបាការេន បរិក្ខិបាបេត្វា អារក្ខំ ឋបេត្វា រាជា សព្ពាលង្ការំ អលង្ករិត្វា អមច្ចគណបរិវុតោ នង្គលករណដ្ឋានំ អគមាសិ. តត្ថ រាជា សុវណ្ណនង្គលំ គណ្ហាតិ, អមច្ចា ឯកេនូនអដ្ឋសតរជតនង្គលានិ, កស្សកា សេសនង្គលានិ. តេ តានិ គហេត្វា ឥតោ ចិតោ ច កសន្តិ. រាជា បន ឱរតោ វា បារំ គច្ឆតិ, បារតោ វា ឱរំ អាគច្ឆតិ.
ឯតស្មិំ ឋានេ មហាសម្បត្តិ អហោសិ. ពោធិសត្តំ បរិវារេត្វា និសិន្នា ធាតិយោ ‘‘រញ្ញោ សម្បត្តិំ បស្សាមា’’តិ អន្តោសាណិតោ ពហិ និក្ខន្តា. ពោធិសត្តោ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ កញ្ចិ អទិស្វាវ វេគេន ឧដ្ឋាយ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា អានាបានេ បរិគ្គហេត្វា បឋមជ្ឈានំ និព្ពត្តេសិ. ធាតិយោ ខជ្ជភោជ្ជន្តរេ វិចរមានា ថោកំ ចិរាយិំសុ. សេសរុក្ខានំ ឆាយា វីតិវត្តា, តស្ស បន ជម្ពុរុក្ខស្ស ឆាយា បរិមណ្ឌលា ហុត្វា អដ្ឋាសិ. ធាតិយោ ‘‘អយ្យបុត្តោ ឯកកោ’’តិ វេគេន សាណិំ ឧក្ខិបិត្វា អន្តោ បវិសមានា ពោធិសត្តំ សយនេ បល្លង្កេន និសិន្នំ តញ្ច បាដិហារិយំ ¶ ទិស្វា គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ – ‘‘ទេវ, កុមារោ ឯវំ និសិន្នោ, អញ្ញេសំ រុក្ខានំ ឆាយា វីតិវត្តា, ជម្ពុរុក្ខស្ស បន ឆាយា បរិមណ្ឌលា ឋិតា’’តិ. រាជា វេគេនាគន្ត្វា បាដិហារិយំ ទិស្វា ‘‘អយំ តេ, តាត, ទុតិយវន្ទនា’’តិ បុត្តំ វន្ទិ.
អថ ¶ អនុក្កមេន ពោធិសត្តោ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោ ជាតោ. រាជា ពោធិសត្តស្ស តិណ្ណំ ឧតូនំ អនុច្ឆវិកេ តយោ បាសាទេ ការេសិ – ឯកំ នវភូមិកំ, ឯកំ សត្តភូមិកំ, ឯកំ បញ្ចភូមិកំ, ចត្តាលីសសហស្សា ច នាដកិត្ថិយោ ឧបដ្ឋាបេសិ. ពោធិសត្តោ ទេវោ វិយ អច្ឆរាសង្ឃបរិវុតោ អលង្កតនាដកិត្ថីហិ បរិវុតោ និប្បុរិសេហិ តូរិយេហិ បរិចារិយមានោ មហាសម្បត្តិំ អនុភវន្តោ ឧតុវារេន តីសុ បាសាទេសុ វិហាសិ. រាហុលមាតា បនស្ស ទេវី អគ្គមហេសី អហោសិ.
តស្សេវំ មហាសម្បត្តិំ អនុភវន្តស្ស ឯកទិវសំ ញាតិសង្ឃស្ស អព្ភន្តរេ អយំ កថា ឧទបាទិ – ‘‘សិទ្ធត្ថោ កីឡាបសុតោវ វិចរតិ, ន កិញ្ចិ សិប្បំ សិក្ខតិ, សង្គាមេ បច្ចុបដ្ឋិតេ កិំ ករិស្សតី’’តិ? រាជា ពោធិសត្តំ បក្កោសាបេត្វា ¶ ‘‘តាត, តវ ញាតកា ‘សិទ្ធត្ថោ កិញ្ចិ សិប្បំ អសិក្ខិត្វា កីឡាបសុតោវ វិចរតី’តិ វទន្តិ, ឯត្ថ កិំ សត្តុ បត្តកាលេ មញ្ញសី’’តិ? ‘‘ទេវ, មម សិប្បំ សិក្ខនកិច្ចំ នត្ថិ, នគរេ មម សិប្បទស្សនត្ថំ ភេរិំ ចរាបេថ ‘ឥតោ សត្តមេ ទិវសេ ញាតកានំ សិប្បំ ទស្សេស្សាមី’’’តិ. រាជា តថា អកាសិ. ពោធិសត្តោ អក្ខណវេធិវាលវេធិធនុគ្គហេ សន្និបាតាបេត្វា មហាជនស្ស មជ្ឈេ អញ្ញេហិ ធនុគ្គហេហិ អសាធារណំ ញាតកានំ ទ្វាទសវិធំ សិប្បំ ទស្សេសិ. តំ សរភង្គជាតកេ អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពំ. តទា តស្ស ញាតិសង្ឃោ និក្កង្ខោ អហោសិ.
អថេកទិវសំ ពោធិសត្តោ ឧយ្យានភូមិំ គន្តុកាមោ សារថិំ អាមន្តេត្វា ‘‘រថំ យោជេហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា មហារហំ ឧត្តមរថំ សព្ពាលង្ការេន អលង្ករិត្វា កុមុទបត្តវណ្ណេ ចត្តារោ មង្គលសិន្ធវេ យោជេត្វា ពោធិសត្តស្ស បដិវេទេសិ. ពោធិសត្តោ ទេវវិមានសទិសំ រថំ អភិរុហិត្វា ឧយ្យានាភិមុខោ អគមាសិ. ទេវតា ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារស្ស អភិសម្ពុជ្ឈនកាលោ អាសន្នោ, បុព្ពនិមិត្តំ ទស្សេស្សាមា’’តិ ឯកំ ទេវបុត្តំ ជរាជិណ្ណំ ខណ្ឌទន្តំ បលិតកេសំ វង្កំ ឱភគ្គសរីរំ ទណ្ឌហត្ថំ បវេធមានំ កត្វា ទស្សេសុំ. តំ ពោធិសត្តោ ចេវ សារថិ ច បស្សន្តិ. តតោ ពោធិសត្តោ, ‘‘សម្ម, កោ នាមេស បុរិសោ, កេសាបិស្ស ន យថា អញ្ញេស’’ន្តិ មហាបទានេ (ទី. និ. ២.៤៥) អាគតនយេន សារថិំ បុច្ឆិត្វា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘ធិរត្ថុ វត, ភោ, ជាតិ ¶ , យត្រ ហិ នាម ជាតស្ស ជរា បញ្ញាយិស្សតី’’តិ សំវិគ្គហទយោ តតោវ បដិនិវត្តិត្វា បាសាទមេវ អភិរុហិ. រាជា ‘‘កិំ ការណា មម បុត្តោ ខិប្បំ បដិនិវត្តី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ជិណ្ណបុរិសំ ទិស្វា, ទេវា’’តិ. ‘‘ជិណ្ណកំ ទិស្វា បព្ពជិស្សតីតិ អាហំសុ, កស្មា មំ នាសេថ, សីឃំ បុត្តស្ស នាដកានិ សជ្ជេថ, សម្បត្តិំ អនុភវន្តោ ¶ បព្ពជ្ជាយ សតិំ ន ករិស្សតី’’តិ វត្វា អារក្ខំ វឌ្ឍេត្វា សព្ពទិសាសុ អទ្ធយោជនេ អទ្ធយោជនេ អារក្ខំ ឋបេសិ.
បុនេកទិវសំ ពោធិសត្តោ តថេវ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ ទេវតាភិនិម្មិតំ ព្យាធិតំ បុរិសំ ទិស្វា បុរិមនយេនេវ បុច្ឆិត្វា សំវិគ្គហទយោ និវត្តិត្វា បាសាទំ ¶ អភិរុហិ. រាជាបិ បុច្ឆិត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ សំវិទហិត្វា បុន វឌ្ឍេត្វា សមន្តា តិគាវុតប្បមាណេ បទេសេ អារក្ខំ ឋបេសិ. អបរម្បិ ឯកទិវសំ ពោធិសត្តោ តថេវ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ ទេវតាភិនិម្មិតំ កាលង្កតំ ទិស្វា បុរិមនយេនេវ បុច្ឆិត្វា សំវិគ្គហទយោ បុន និវត្តិត្វា បាសាទំ អភិរុហិ. រាជាបិ បុច្ឆិត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ សំវិទហិត្វា បុន វឌ្ឍេត្វា សមន្តតោ យោជនប្បមាណេ បទេសេ អារក្ខំ ឋបេសិ. អបរំ បនេកទិវសំ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ តថេវ ទេវតាភិនិម្មិតំ សុនិវត្ថំ សុបារុតំ បព្ពជិតំ ទិស្វា ‘‘កោ នាមេសោ សម្មា’’ហិ សារថិំ បុច្ឆិ. សារថិ កិញ្ចាបិ ពុទ្ធុប្បាទស្ស អភាវា បព្ពជិតំ វា បព្ពជិតគុណេ វា ន ជានាតិ, ទេវតានុភាវេន បន ‘‘បព្ពជិតោ នាមាយំ, ទេវា’’តិ វត្វា បព្ពជ្ជាយ គុណេ វណ្ណេសិ. ពោធិសត្តោ បព្ពជ្ជាយ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា តំ ទិវសំ ឧយ្យានំ អគមាសិ. ទីឃភាណកា បនាហុ – ‘‘ចត្តារិបិ និមិត្តានិ ឯកទិវសេនេវ ទិស្វា អគមាសី’’តិ.
សោ តត្ថ ទិវសភាគំ កីឡិត្វា មង្គលបោក្ខរណិយំ ន្ហាយិត្វា អត្ថង្គតេ សូរិយេ មង្គលសិលាបដ្ដេ និសីទិ អត្តានំ អលង្ការាបេតុកាមោ, អថស្ស បរិចារកបុរិសា នានាវណ្ណានិ ទុស្សានិ នានប្បការា អាភរណវិកតិយោ មាលាគន្ធវិលេបនានិ ច អាទាយ សមន្តា បរិវារេត្វា អដ្ឋំសុ. តស្មិំ ខណេ សក្កស្ស និសិន្នាសនំ ឧណ្ហំ អហោសិ. សោ ‘‘កោ នុ ខោ មំ ឥមម្ហា ឋានា ចាវេតុកាមោសី’’តិ ឧបធារេន្តោ ពោធិសត្តស្ស អលង្ការេតុកាមតំ ញត្វា វិស្សកម្មំ អាមន្តេសិ – ‘‘សម្ម វិស្សកម្ម, សិទ្ធត្ថកុមារោ អជ្ជ អឌ្ឍរត្តសមយេ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិស្សតិ, អយមស្ស បច្ឆិមោ អលង្ការោ, ត្វំ ឧយ្យានំ គន្ត្វា មហាបុរិសំ ទិព្ពាលង្ការេហិ អលង្ករោហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា ទេវានុភាវេន តង្ខណញ្ញេវ ¶ ពោធិសត្តំ ឧបសង្កមិត្វា តស្សេវ កប្បកសទិសោ ហុត្វា ទិព្ពទុស្សេន ពោធិសត្តស្ស សីសំ វេឋេសិ. ពោធិសត្តោ ហត្ថសម្ផស្សេនេវ ‘‘នាមំ មនុស្សោ, ទេវបុត្តោ អយ’’ន្តិ អញ្ញាសិ. វេឋនេន វេឋិតមត្តេ សីសេ មោឡិយំ មណិរតនាការេន ទុស្សសហស្សំ អព្ភុគ្គញ្ឆិ, បុន វេឋេន្តស្ស ទុស្សសហស្សន្តិ ទសក្ខត្តុំ វេឋេន្តស្ស ទស ទុស្សសហស្សានិ អព្ភុគ្គច្ឆិំសុ. ‘‘សីសំ ខុទ្ទកំ, ទុស្សានិ ពហូនិ ¶ , កថំ អព្ភុគ្គតានី’’តិ ន ចិន្តេតព្ពំ. តេសុ ហិ សព្ពមហន្តំ អាមលកបុប្ផប្បមាណំ, អវសេសានិ កទម្ពកបុប្ផប្បមាណានិ ¶ អហេសុំ. ពោធិសត្តស្ស សីសំ កិញ្ជក្ខគវច្ឆិតំ វិយ កុយ្យកបុប្ផំ អហោសិ.
អថស្ស សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតស្ស សព្ពតាលាវចរេសុ សកានិ សកានិ បដិភានានិ ទស្សយន្តេសុ, ព្រាហ្មណេសុ ‘‘ជយនន្ទា’’តិអាទិវចនេហិ, សុតមង្គលិកាទីសុ ច នានប្បការេហិ មង្គលវចនត្ថុតិឃោសេហិ សម្ភាវេន្តេសុ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ តំ រថវរំ អភិរុហិ. តស្មិំ សមយេ ‘‘រាហុលមាតា បុត្តំ វិជាតា’’តិ សុត្វា សុទ្ធោទនមហារាជា ‘‘បុត្តស្ស មេ តុដ្ឋិំ និវេទេថា’’តិ សាសនំ បហិណិ. ពោធិសត្តោ តំ សុត្វា ‘‘រាហុ ជាតោ, ពន្ធនំ ជាត’’ន្តិ អាហ. រាជា ‘‘កិំ មេ បុត្តោ អវចា’’តិ បុច្ឆិត្វា តំ វចនំ សុត្វា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ មេ នត្តា ‘រាហុលកុមារោ’ត្វេវ នាម ហោតូ’’តិ អាហ.
ពោធិសត្តោបិ ខោ រថវរំ អារុយ្ហ អតិមហន្តេន យសេន អតិមនោរមេន សិរិសោភគ្គេន នគរំ បាវិសិ. តស្មិំ សមយេ កិសាគោតមី នាម ខត្តិយកញ្ញា ឧបរិបាសាទវរតលគតា នគរំ បទក្ខិណំ កុរុមានស្ស ពោធិសត្តស្ស រូបសិរិំ ទិស្វា បីតិសោមនស្សជាតា ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –
‘‘និព្ពុតា នូន សា មាតា, និព្ពុតោ នូន សោ បិតា;
និព្ពុតា នូន សា នារី, យស្សាយំ ឦទិសោ បតី’’តិ. (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា); –
ពោធិសត្តោ តំ សុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ឯវមាហ – ‘ឯវរូបំ អត្តភាវំ បស្សន្តិយា មាតុ ហទយំ និព្ពាយតិ, បិតុ ហទយំ និព្ពាយតិ, បជាបតិយា ហទយំ និព្ពាយតី’តិ. កិស្មិំ នុ ខោ និព្ពុតេ ហទយំ និព្ពុតំ នាម ហោតី’’តិ. អថស្ស កិលេសេសុ វិរត្តមនស្ស ឯតទហោសិ ¶ – ‘‘រាគគ្គិម្ហិ និព្ពុតេ និព្ពុតំ នាម ហោតិ, ទោសគ្គិម្ហិ និព្ពុតេ និព្ពុតំ នាម ហោតិ, មោហគ្គិម្ហិ និព្ពុតេ និព្ពុតំ នាម ហោតិ, មានទិដ្ឋិអាទីសុ សព្ពកិលេសទរថេសុ និព្ពុតេសុ និព្ពុតំ នាម ហោតី’’តិ. ‘‘អយំ មេ សុស្សវនំ សាវេតិ, អហញ្ហិ និព្ពានំ គវេសន្តោ វិចរាមិ, អជ្ជេវ មយា ឃរាវាសំ ឆឌ្ឌេត្វា និក្ខម្ម បព្ពជិត្វា និព្ពានំ គវេសិតុំ វដ្ដតិ, អយំ ឥមិស្សា អាចរិយភាគោ ហោតូ’’តិ ¶ កណ្ឋតោ ឱមុញ្ចិត្វា កិសាគោតមិយា សតសហស្សគ្ឃនកំ មុត្តាហារំ បេសេសិ. សា ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារោ មយិ បដិពទ្ធចិត្តោ ហុត្វា បណ្ណាការំ បេសេតី’’តិ សោមនស្សជាតា អហោសិ.
ពោធិសត្តោបិ ¶ មហន្តេន សិរិសោភគ្គេន អត្តនោ បាសាទំ អភិរុហិត្វា សិរិសយនេ និបជ្ជិ. តាវទេវ ច នំ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា នច្ចគីតាទីសុ សុសិក្ខិតា ទេវកញ្ញា វិយ រូបសោភគ្គប្បត្តា នាដកិត្ថិយោ នានាតូរិយានិ គហេត្វា សម្បរិវារេត្វា អភិរមាបេន្តិយោ នច្ចគីតវាទិតានិ បយោជយិំសុ. ពោធិសត្តោ កិលេសេសុ វិរត្តចិត្តតាយ នច្ចាទីសុ អនភិរតោ មុហុត្តំ និទ្ទំ ឱក្កមិ. តាបិ ឥត្ថិយោ ‘‘យស្សត្ថាយ មយំ នច្ចាទីនិ បយោជេម, សោ និទ្ទំ ឧបគតោ, ឥទានិ កិមត្ថំ កិលមិស្សាមា’’តិ គហិតគហិតានិ តូរិយានិ អជ្ឈោត្ថរិត្វា និបជ្ជិំសុ, គន្ធតេលប្បទីបា ឈាយន្តិ. ពោធិសត្តោ បពុជ្ឈិត្វា សយនបិដ្ឋេ បល្លង្កេន និសិន្នោ អទ្ទស តា ឥត្ថិយោ តូរិយភណ្ឌានិ អវត្ថរិត្វា និទ្ទាយន្តិយោ – ឯកច្ចា បគ្ឃរិតខេឡា, កិលិន្នគត្តា, ឯកច្ចា ទន្តេ ខាទន្តិយោ, ឯកច្ចា កាកច្ឆន្តិយោ, ឯកច្ចា វិប្បលបន្តិយោ, ឯកច្ចា វិវដមុខី, ឯកច្ចា អបគតវត្ថា បាកដពីភច្ឆសម្ពាធដ្ឋានា. សោ តាសំ តំ វិប្បការំ ទិស្វា ភិយ្យោសោមត្តាយ កាមេសុ វិរត្តចិត្តោ អហោសិ. តស្ស អលង្កតបដិយត្តំ សក្កភវនសទិសម្បិ តំ មហាតលំ វិវិធនានាកុណបភរិតំ អាមកសុសានំ វិយ ឧបដ្ឋាសិ, តយោ ភវា អាទិត្តគេហសទិសា ខាទិំសុ – ‘‘ឧបទ្ទុតំ វត, ភោ, ឧបស្សដ្ឋំ វត, ភោ’’តិ ឧទានំ បវត្តេសិ, អតិវិយស្ស បព្ពជ្ជាយ ចិត្តំ នមិ.
សោ ‘‘អជ្ជេវ មយា មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិតុំ វដ្ដតី’’តិ សយនា វុដ្ឋាយ ទ្វារសមីបំ គន្ត្វា ‘‘កោ ឯត្ថា’’តិ អាហ. ឧម្មារេ សីសំ កត្វា និបន្នោ ឆន្នោ – ‘‘អហំ, អយ្យបុត្ត, ឆន្នោ’’តិ អាហ. ‘‘អជ្ជាហំ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិតុកាមោ, ឯកំ មេ អស្សំ កប្បេហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ អស្សភណ្ឌកំ គហេត្វា អស្សសាលំ គន្ត្វា គន្ធតេលប្បទីបេសុ ជលន្តេសុ សុមនបដ្ដវិតានស្ស ហេដ្ឋា រមណីយេ ភូមិភាគេ ឋិតំ កណ្ឌកំ អស្សរាជានំ ទិស្វា ‘‘អជ្ជ មយា ឥមមេវ កប្បេតុំ វដ្ដតី’’តិ កណ្ឌកំ កប្បេសិ. សោ កប្បិយមានោវ អញ្ញាសិ ‘‘អយំ កប្បនា អតិវិយ គាឡ្ហា, អញ្ញេសុ ទិវសេសុ ឧយ្យានកីឡាទិគមនកាលេ ¶ កប្បនា វិយ ន ហោតិ ¶ , មយ្ហំ អយ្យបុត្តោ អជ្ជ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិតុកាមោ ភវិស្សតី’’តិ. តតោ តុដ្ឋមានសោ មហាហសិតំ ហសិ, សោ សទ្ទោ សកលនគរំ បត្ថរិត្វា គច្ឆេយ្យ. ទេវតា បន នំ សន្និរុម្ភិត្វា ន កស្សចិ សោតុំ អទំសុ.
ពោធិសត្តោបិ ខោ ឆន្នំ បេសេត្វាវ ‘‘បុត្តំ តាវ បស្សិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា និសិន្នបល្លង្កតោ ឧដ្ឋាយ រាហុលមាតុយា វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា គព្ភទ្វារំ វិវរិ. តស្មិំ ខណេ អន្តោគព្ភេ គន្ធតេលប្បទីបោ ឈាយតិ, រាហុលមាតា សុមនមល្លិកាទីនំ បុប្ផានំ អម្ពណមត្តេន អភិប្បកិណ្ណេ សយនេ បុត្តស្ស មត្ថកេ ហត្ថំ ឋបេត្វា និទ្ទាយតិ. ពោធិសត្តោ ឧម្មារេ បាទំ ឋបេត្វា ឋិតកោវ ¶ ឱលោកេត្វា ‘‘សចាហំ ទេវិយា ហត្ថំ អបនេត្វា មម បុត្តំ គណ្ហិស្សាមិ, ទេវី បពុជ្ឈិស្សតិ, ឯវំ មេ គមនន្តរាយោ ភវិស្សតិ, ពុទ្ធោ ហុត្វាវ អាគន្ត្វា បុត្តំ បស្សិស្សាមី’’តិ បាសាទតលតោ ឱតរិ. យំ បន ជាតកដ្ឋកថាយំ ‘‘តទា សត្តាហជាតោ រាហុលកុមារោ ហោតី’’តិ វុត្តំ, តំ សេសដ្ឋកថាសុ នត្ថិ, តស្មា ឥទមេវ គហេតព្ពំ.
ឯវំ ពោធិសត្តោ បាសាទតលា ឱតរិត្វា អស្សសមីបំ គន្ត្វា ឯវមាហ – ‘‘តាត កណ្ឌក, ត្វំ អជ្ជ ឯករត្តិំ មំ តារយ, អហំ តំ និស្សាយ ពុទ្ធោ ហុត្វា សទេវកំ លោកំ តារយិស្សាមី’’តិ. តតោ ឧល្លង្ឃិត្វា កណ្ឌកស្ស បិដ្ឋិំ អភិរុហិ. កណ្ឌកោ គីវតោ បដ្ឋាយ អាយាមេន អដ្ឋារសហត្ថោ ហោតិ, តទនុច្ឆវិកេន ឧព្ពេធេន សមន្នាគតោ ថាមជវសម្បន្នោ សព្ពសេតោ ធោតសង្ខសទិសោ. សោ សចេ ហសេយ្យ វា បទសទ្ទំ វា ករេយ្យ, សទ្ទោ សកលនគរំ អវត្ថរេយ្យ, តស្មា ទេវតា អត្តនោ អានុភាវេន តស្ស យថា ន កោចិ សុណាតិ, ឯវំ ហសិតសទ្ទំ សន្និរុម្ភិត្វា អក្កមនអក្កមនបទវារេ ហត្ថតលានិ ឧបនាមេសុំ. ពោធិសត្តោ អស្សវរស្ស បិដ្ឋិវេមជ្ឈគតោ ឆន្នំ អស្សស្ស វាលធិំ គាហាបេត្វា អឌ្ឍរត្តសមយេ មហាទ្វារសមីបំ បត្តោ. តទា បន រាជា ‘‘ឯវំ មម បុត្តោ យាយ កាយចិ វេលាយ នគរទ្វារំ វិវរិត្វា និក្ខមិតុំ ន សក្ខិស្សតី’’តិ ទ្វីសុ ទ្វារកវាដេសុ ឯកេកំ បុរិសសហស្សេន វិវរិតព្ពំ ការេសិ. ពោធិសត្តោ បន ថាមពលសម្បន្នោ ហត្ថិគណនាយ កោដិសហស្សហត្ថីនំ ពលំ ធារេសិ, បុរិសគណនាយ ទសកោដិសហស្សបុរិសានំ ¶ ពលំ ធារេសិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ ទ្វារំ ន វិវរិយ្យតិ, អជ្ជ កណ្ឌកស្ស បិដ្ឋេ និសិន្នោវ វាលធិំ គហេត្វា ឋិតេន ឆន្នេន សទ្ធិំយេវ កណ្ឌកំ ឩរុហិ និប្បីឡេត្វា អដ្ឋារសហត្ថុព្ពេធំ ¶ បាការំ ឧប្បតិត្វា អតិក្កមិស្សាមី’’តិ. ឆន្នោបិ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ ទ្វារំ ន វិវរិយ្យតិ, អហំ អត្តនោ សាមិកំ អយ្យបុត្តំ ខន្ធេ និសីទាបេត្វា កណ្ឌកំ ទក្ខិណេន ហត្ថេន កុច្ឆិយំ បរិក្ខិបន្តោ ឧបកច្ឆន្តរេ កត្វា បាការំ ឧប្បតិត្វា អតិក្កមិស្សាមី’’តិ. កណ្ឌកោបិ ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ ទ្វារំ ន វិវរិយ្យតិ, អហំ អត្តនោ សាមិកំ បិដ្ឋេ យថានិសិន្នមេវ ឆន្នេន វាលធិំ គហេត្វា ឋិតេន សទ្ធិំយេវ ឧក្ខិបិត្វា បាការំ ឧប្បតិត្វា អតិក្កមិស្សាមី’’តិ. សចេ ទ្វារំ ន វិវរេយ្យ, យថាចិន្តិតមេវ តេសុ តីសុ ជនេសុ អញ្ញតរោ សម្បាទេយ្យ. ទ្វារេ បន អធិវត្ថា ទេវតា ទ្វារំ វិវរិ.
តស្មិំយេវ ខណេ មារោ បាបិមា ‘‘ពោធិសត្តំ និវត្តេស្សាមី’’តិ អាគន្ត្វា អាកាសេ ឋិតោ អាហ – ‘‘មារិស, មា និក្ខមិ, ឥតោ តេ សត្តមេ ទិវសេ ចក្ករតនំ បាតុភវិស្សតិ, ទ្វិសហស្សបរិត្តទីបបរិវារានំ ចតុន្នំ មហាទីបានំ រជ្ជំ ការេស្សសិ, និវត្ត, មារិសា’’តិ. ‘‘កោសិ ត្វ’’ន្តិ? ‘‘អហំ វសវត្តី’’តិ. ‘‘មារ, ជានាមហំ មយ្ហំ ចក្ករតនស្ស បាតុភាវំ, អនត្ថិកោហំ ¶ រជ្ជេន, ទសសហស្សិលោកធាតុំ ឧន្នាទេត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ អាហ. មារោ ‘‘ឥតោ ទានិ តេ បដ្ឋាយ កាមវិតក្កំ វា ព្យាបាទវិតក្កំ វា វិហិំសាវិតក្កំ វា ចិន្តិតកាលេ ជានិស្សាមី’’តិ ឱតារាបេក្ខោ ឆាយា វិយ អនុគច្ឆន្តោ អនុពន្ធិ.
ពោធិសត្តោបិ ហត្ថគតំ ចក្កវត្តិរជ្ជំ ខេឡបិណ្ឌំ វិយ អនបេក្ខោ ឆឌ្ឌេត្វា មហន្តេន សក្ការេន នគរា និក្ខមិ. អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាយ ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តេ វត្តមានេ, និក្ខមិត្វា ច បុន នគរំ អបលោកេតុកាមោ ជាតោ. ឯវញ្ច បនស្ស ចិត្តេ ឧប្បន្នមត្តេយេវ – ‘‘មហាបុរិស, ន តយា និវត្តេត្វា ឱលោកនកម្មំ កត’’ន្តិ វទមានា វិយ មហាបថវី កុលាលចក្កំ វិយ ឆិជ្ជិត្វា បរិវត្តិ. ពោធិសត្តោ នគរាភិមុខោ ឋត្វា នគរំ ឱលោកេត្វា តស្មិំ បថវិប្បទេសេ កណ្ឌកនិវត្តនចេតិយដ្ឋានំ ទស្សេត្វា គន្តព្ពមគ្គាភិមុខំ កណ្ឌកំ កត្វា បាយាសិ មហន្តេន សក្ការេន ឧឡារេន សិរិសោភគ្គេន. តទា កិរស្ស ទេវតា បុរតោ សដ្ឋិ ឧក្កាសហស្សានិ ធារយិំសុ, បច្ឆតោ សដ្ឋិ ¶ , ទក្ខិណបស្សតោ សដ្ឋិ, វាមបស្សតោ សដ្ឋីតិ. អបរា ទេវតា ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ អបរិមាណា ឧក្កា ធារយិំសុ. អបរា ទេវតា ច នាគសុបណ្ណាទយោ ច ទិព្ពេហិ គន្ធេហិ មាលាហិ ចុណ្ណេហិ ធូបេហិ បូជយមានា គច្ឆន្តិ, បារិច្ឆត្តកបុប្ផេហិ ចេវ មន្ទារវបុប្ផេហិ ច ឃនមេឃវុដ្ឋិកាលេ ធារាហិ វិយ នភំ និរន្តរំ អហោសិ, ទិព្ពានិ សំគីតានិ បវត្តិំសុ ¶ , សមន្តតោ អដ្ឋ តូរិយានិ, សដ្ឋិ តូរិយានីតិ អដ្ឋសដ្ឋិ តូរិយសតសហស្សានិ បវត្តយិំសុ. តេសំ សទ្ទោ សមុទ្ទកុច្ឆិយំ មេឃធនិតកាលោ វិយ, យុគន្ធរកុច្ឆិយំ សាគរនិគ្ឃោសកាលោ វិយ ច វត្តតិ.
ឥមិនា សិរិសោភគ្គេន គច្ឆន្តោ ពោធិសត្តោ ឯករត្តេនេវ តីណិ រជ្ជានិ អតិក្កម្ម តិំសយោជនមត្ថកេ អនោមានទីតីរំ បាបុណិ. កិំ បន អស្សោ តតោ បរំ គន្តុំ ន សក្កោតីតិ? នោ ន សក្កោតិ. សោ ហិ ឯកំ ចក្កវាឡគព្ភំ នាភិយា ឋិតចក្កស្ស នេមិវដ្ដិំ មទ្ទន្តោ វិយ អន្តន្តេន ចរិត្វា បុរេបាតរាសមេវ អាគន្ត្វា អត្តនោ សម្បាទិតំ ភត្តំ ភុញ្ជិតុំ សមត្ថោ. តទា បន ទេវនាគសុបណ្ណាទីហិ អាកាសេ ឋត្វា ឱស្សដ្ឋេហិ គន្ធមាលាទីហិ យាវ ឩរុប្បទេសា សញ្ឆន្នសរីរំ អាកឌ្ឍិត្វា គន្ធមាលាជដំ ឆិន្ទន្តស្ស អតិបបញ្ចោ អហោសិ, តស្មា តិំសយោជនមត្តមេវ អគមាសិ. អថ ពោធិសត្តោ នទីតីរេ ឋត្វា ឆន្នំ បុច្ឆិ – ‘‘កា នាម អយំ នទី’’តិ? ‘‘អនោមា នាម, ទេវា’’តិ. ‘‘អម្ហាកម្បិ បព្ពជ្ជា អនោមា ភវិស្សតី’’តិ បណ្ហិយា ឃដ្ដេន្តោ អស្សស្ស សញ្ញំ អទាសិ. អស្សោ ច ឧប្បតិត្វា អដ្ឋុសភវិត្ថារាយ នទិយា បារិមតីរេ អដ្ឋាសិ.
ពោធិសត្តោ ¶ អស្សបិដ្ឋិតោ ឱរុយ្ហ រជតបដ្ដសទិសេ វាឡុកាបុលិនេ ឋត្វា ឆន្នំ អាមន្តេសិ – ‘‘សម្ម ឆន្ន, ត្វំ មយ្ហំ អាភរណានិ ចេវ កណ្ឌកញ្ច អាទាយ គច្ឆ, អហំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. ‘‘អហម្បិ, ទេវ, បព្ពជិស្សាមី’’តិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ន លព្ភា តយា បព្ពជិតុំ, គច្ឆេវ ត្វ’’ន្តិ តិក្ខត្តុំ បដិពាហិត្វា អាភរណានិ ចេវ កណ្ឌកញ្ច បដិច្ឆាបេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ មយ្ហំ កេសា សមណសារុប្បា ន ហោន្តិ, អញ្ញោ ពោធិសត្តស្ស កេសេ ឆិន្ទិតុំ យុត្តរូបោ នត្ថី’’តិ. តតោ ‘‘សយមេវ ខគ្គេន ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ ទក្ខិណេន ហត្ថេន អសិំ គហេត្វា វាមហត្ថេន មោឡិយា សទ្ធិំ ចូឡំ គហេត្វា ឆិន្ទិ. កេសា ទ្វង្គុលមត្តា ហុត្វា ទក្ខិណតោ អាវដ្ដមានា សីសំ ¶ អល្លីយិំសុ. តេសំ យាវជីវំ តទេវ បមាណំ អហោសិ, មស្សុ ច តទនុរូបំ, បុន កេសមស្សុឱហារណកិច្ចំ នាម នាហោសិ. ពោធិសត្តោ សហ មោឡិយា ចូឡំ គហេត្វា ‘‘សចាហំ សម្ពុទ្ធោ ភវិស្សាមិ, អាកាសេ តិដ្ឋតុ. នោ ចេ, ភូមិយំ បតតូ’’តិ អន្តលិក្ខេ ខិបិ. សា ចូឡា យោជនប្បមាណំ ឋានំ អព្ភុគ្គន្ត្វា អាកាសេ អដ្ឋាសិ. សក្កោ ទេវរាជា ទិព្ពចក្ខុនា ឱលោកេត្វា យោជនិយរតនចង្កោដកេន សម្បដិច្ឆិត្វា តាវតិំសភវនេ ចូឡាមណិចេតិយំ នាម បតិដ្ឋាបេសិ.
‘‘ឆេត្វាន ¶ មោឡិំ វរគន្ធវាសិតំ, វេហាយសំ ឧក្ខិបិ សក្យបុង្គវោ;
សហស្សនេត្តោ សិរសា បដិគ្គហិ, រតនចង្កោដវរេន វាសវោ’’តិ. (ម. និ. អដ្ឋ. ១.២២២);
បុន ពោធិសត្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមានិ កាសិកវត្ថានិ មយ្ហំ ន សមណសារុប្បានី’’តិ. អថស្ស កស្សបពុទ្ធកាលេ បុរាណសហាយកោ ឃដិការមហាព្រហ្មា ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ជរំ អប្បត្តេន មិត្តភាវេន ចិន្តេសិ – ‘‘អជ្ជ មេ សហាយកោ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខន្តោ, សមណបរិក្ខារមស្ស គហេត្វា គច្ឆិស្សាមី’’តិ.
‘‘តិចីវរញ្ច បត្តោ ច, វាសី សូចិ ច ពន្ធនំ;
បរិស្សាវនេន អដ្ឋេតេ, យុត្តយោគស្ស ភិក្ខូនោ’’តិ. –
ឥមេ អដ្ឋ បរិក្ខារេ អាហរិត្វា អទាសិ. ពោធិសតោ អរហទ្ធជំ និវាសេត្វា ឧត្តមបព្ពជិតវេសំ គណ្ហិត្វា ‘‘ឆន្ន, ត្វំ មម វចនេន មាតាបិតូនំ អារោគ្យំ វទេហី’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសិ. ឆន្នោ ពោធិសត្តំ វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមិ. កណ្ឌកោ បន ឆន្នេន សទ្ធិំ មន្តយមានស្ស ពោធិសត្តស្ស វចនំ សុណន្តោវ ‘‘នត្ថិ ទានិ មយ្ហំ បុន សាមិនោ ទស្សន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ចក្ខុបថំ ¶ វិជហន្តោ សោកំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ ហទយេន ផលិតេន កាលំ កត្វា តាវតិំសភវនេ កណ្ឌកោ នាម ទេវបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. ឆន្នស្ស បឋមំ ឯកោវ សោកោ អហោសិ, កណ្ឌកស្ស បន កាលកិរិយាយ ទុតិយេន សោកេន បីឡិតោ រោទន្តោ បរិទេវន្តោ នគរំ អគមាសិ.
ពោធិសត្តោ ¶ បព្ពជិត្វា តស្មិំយេវ បទេសេ អនុបិយំ នាម អម្ពវនំ អត្ថិ, តត្ថ សត្តាហំ បព្ពជ្ជាសុខេន វីតិនាមេត្វា ឯកទិវសេនេវ តិំសយោជនមគ្គំ បទសា គន្ត្វា រាជគហំ បាវិសិ. បវិសិត្វា ច សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរិ. សកលនគរំ ពោធិសត្តស្ស រូបទស្សនេនេវ ធនបាលកេ បវិដ្ឋេ រាជគហំ វិយ ច, អសុរិន្ទេ បវិដ្ឋេ ទេវនគរំ វិយ ច សង្ខោភំ អគមាសិ. រាជបុរិសា គន្ត្វា ‘‘ទេវ, ឯវរូបោ នាម សត្តោ នគរេ បិណ្ឌាយ ចរតិ, ‘ទេវោ វា មនុស្សោ វា នាគោ វា សុបណ្ណោ វា អសុកោ នាម ឯសោ’តិ ន ជានាមា’’តិ អារោចេសុំ. រាជា បាសាទតលេ ឋត្វា មហាបុរិសំ ទិស្វា អច្ឆរិយព្ភុតចិត្តោ បុរិសេ អាណាបេសិ – ‘‘គច្ឆថ, ភណេ ¶ , វីមំសថ, សចេ អមនុស្សោ ភវិស្សតិ, នគរា និក្ខមិត្វា អន្តរធាយិស្សតិ, សចេ ទេវតា ភវិស្សតិ, អាកាសេន គច្ឆិស្សតិ, សចេ នាគោ ភវិស្សតិ, បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា គមិស្សតិ, សចេ មនុស្សោ ភវិស្សតិ, យថាលទ្ធំ ភិក្ខំ បរិភុញ្ជិស្សតី’’តិ.
មហាបុរិសោបិ ខោ មិស្សកភត្តំ សំហរិត្វា ‘‘អលំ មេ ឯត្តកំ យាបនាយា’’តិ ញត្វា បវិដ្ឋទ្វារេនេវ នគរា និក្ខមិត្វា បណ្ឌវបព្ពតច្ឆាយាយំ បុរត្ថិមាភិមុខោ និសីទិត្វា អាហារំ បរិភុញ្ជិតុំ អារទ្ធោ. អថស្ស អន្តានិ បរិវត្តិត្វា មុខេន និក្ខមនាការប្បត្តានិ អហេសុំ. តតោ សោ តេន អត្តភាវេន ឯវរូបស្ស អាហារស្ស ចក្ខុនាបិ អទិដ្ឋបុព្ពតាយ តេន បដិកូលាហារេន អដ្ដីយមានោបិ ឯវំ អត្តនា ឯវ អត្តានំ ឱវទិ – ‘‘សិទ្ធត្ថ, ត្វំ សុលភអន្នបានេ កុលេ តិវស្សិកគន្ធសាលិភោជនំ នានគ្គរសេហិ ភុញ្ជនដ្ឋានេ និព្ពត្តិត្វាបិ ឯកំ បំសុកូលិកំ ទិស្វា ‘កទា នុ ខោ អហម្បិ ឯវរូបោ ហុត្វា បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ភុញ្ជិស្សាមិ, ភវិស្សតិ នុ ខោ មេ សោ កាលោ’តិ ចិន្តេត្វា និក្ខន្តោ, ឥទានិ កិន្នាមេតំ ករោសី’’តិ ឯវំ អត្តានំ ឱវទិត្វា និព្ពិការោ ហុត្វា អាហារំ បរិភុញ្ជិ.
រាជបុរិសា តំ បវត្តិំ ទិស្វា គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា ទូតវចនំ សុត្វា វេគេន នគរា និក្ខមិត្វា ពោធិសត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឥរិយាបថស្មិំយេវ បសីទិត្វា ពោធិសត្តស្ស សព្ពំ ឥស្សរិយំ និយ្យាតេសិ. ពោធិសត្តោ ‘‘មយ្ហំ, មហារាជ, វត្ថុកាមេហិ វា កិលេសកាមេហិ វា អត្ថោ នត្ថិ, អហំ បរមាភិសម្ពោធិំ បត្ថយន្តោ និក្ខន្តោ’’តិ អាហ. រាជា អនេកប្បការំ យាចន្តោបិ ¶ តស្ស ចិត្តំ អលភិត្វា ‘‘អទ្ធា ត្វំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ ¶ , ពុទ្ធភូតេន បន តយា បឋមំ មម វិជិតំ អាគន្តព្ព’’ន្តិ បដិញ្ញំ គណ្ហិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន ‘‘បព្ពជ្ជំ កិត្តយិស្សាមិ, យថា បព្ពជិ ចក្ខុមា’’តិ ឥមំ បព្ពជ្ជាសុត្តំ (សុ. និ. ៤០៧) សទ្ធិំ អដ្ឋកថាយ ឱលោកេត្វា វេទិតព្ពោ.
ពោធិសត្តោបិ ខោ រញ្ញោ បដិញ្ញំ ទត្វា អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរមានោ អាឡារញ្ច កាលាមំ ឧទកញ្ច រាមបុត្តំ ឧបសង្កមិត្វា សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា ‘‘នាយំ មគ្គោ ពោធាយា’’តិ តម្បិ សមាបត្តិភាវនំ អនលង្ករិត្វា សទេវកស្ស លោកស្ស អត្តនោ ថាមវីរិយសន្ទស្សនត្ថំ ¶ មហាបធានំ បទហិតុកាមោ ឧរុវេលំ គន្ត្វា ‘‘រមណីយោ វតាយំ ភូមិភាគោ’’តិ តត្ថេវ វាសំ ឧបគន្ត្វា មហាបធានំ បទហិ. តេបិ ខោ កោណ្ឌញ្ញប្បមុខា បញ្ចវគ្គិយា គាមនិគមរាជធានីសុ ភិក្ខាយ ចរន្តា តត្ថ ពោធិសត្តំ សម្បាបុណិំសុ. អថ នំ ឆព្ពស្សានិ មហាបធានំ បទហន្តំ ‘‘ឥទានិ ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ, ឥទានិ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ បរិវេណសម្មជ្ជនាទិកាយ វត្តបដិបត្តិយា ឧបដ្ឋហមានា សន្តិកាវចរា អហេសុំ. ពោធិសត្តោបិ ខោ ‘‘កោដិប្បត្តំ ទុក្ករការិកំ ករិស្សាមី’’តិ ឯកតិលតណ្ឌុលាទីហិបិ វីតិនាមេសិ, សព្ពសោបិ អាហារុបច្ឆេទនំ អកាសិ. ទេវតាបិ លោមកូបេហិ ឱជំ ឧបសំហរមានា បក្ខិបិំសុ.
អថស្ស តាយ និរាហារតាយ បរមកសិរប្បត្តតាយ សុវណ្ណវណ្ណោបិ កាយោ កាឡវណ្ណោ អហោសិ, ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណានិ បដិច្ឆន្នានិ អហេសុំ. អប្បេកទា អានាបានកជ្ឈានំ ឈាយន្តោ មហាវេទនាភិតុន្នោ វិសញ្ញីភូតោ ចង្កមនកោដិយំ បតតិ. អថ នំ ឯកច្ចា ទេវតា ‘‘កាលង្កតោ សមណោ គោតមោ’’តិ វទន្តិ. ឯកច្ចា ‘‘វិហារោត្វេវេសោ អរហត’’ន្តិ ច អាហំសុ. តត្ថ យាសំ ‘‘កាលង្កតោ’’តិ សញ្ញា អហោសិ, តា គន្ត្វា សុទ្ធោទនមហារាជស្ស អារោចេសុំ – ‘‘តុម្ហាកំ បុត្តោ កាលង្កតោ’’តិ. ‘‘មម បុត្តោ ពុទ្ធោ ហុត្វា កាលង្កតោ, អហុត្វា’’តិ? ‘‘ពុទ្ធោ ភវិតុំ នាសក្ខិ, បធានភូមិយំយេវ បតិត្វា កាលង្កតោ’’តិ. ឥទំ សុត្វា រាជា – ‘‘នាហំ សទ្ទហាមិ, មម ¶ បុត្តស្ស ពោធិំ អប្បត្វា កាលកិរិយា នាម នត្ថី’’តិ បដិក្ខិបិ. ‘‘កស្មា បន រាជា ន សទ្ទហតី’’តិ? កាលទេវលតាបសវន្ទាបនទិវសេ ជម្ពុរុក្ខមូលេ ច បាដិហារិយានំ ទិដ្ឋត្តា.
បុន ពោធិសត្តេ សញ្ញំ បដិលភិត្វា ឧដ្ឋិតេ តា ទេវតា គន្ត្វា ‘‘អរោគោ តេ, មហារាជ, បុត្តោ’’តិ អារោចេសុំ. រាជា ‘‘ជានាមហំ មម បុត្តស្ស អមរណភាវ’’ន្តិ វទតិ. មហាសត្តស្ស ឆព្ពស្សានិ ទុក្ករការិកំ ករោន្តស្សេវ អាកាសេ គណ្ឋិករណកាលោ វិយ អហោសិ. សោ ‘‘អយំ ¶ ទុក្ករការិកា នាម ពោធាយ មគ្គោ ន ហោតី’’តិ ឱឡារិកំ អាហារំ អាហារេតុំ គាមនិគមេសុ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា អាហារំ អាហរិ. អថស្ស ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណានិ បាកតិកានិ អហេសុំ, កាយោបិ សុវណ្ណវណ្ណោ អហោសិ. បញ្ចវគ្គិយា ភិក្ខូ ‘‘អយំ ឆព្ពស្សានិ ទុក្ករការិកំ ¶ ករោន្តោបិ សព្ពញ្ញុតំ បដិវិជ្ឈិតុំ នាសក្ខិ, ឥទានិ គាមនិគមាទីសុ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ឱឡារិកំ អាហារំ អាហរមានោ កិំ សក្ខិស្សតិ, ពាហុលិកោ ឯស បធានវិព្ភន្តោ, សីសំ ន្ហាយិតុកាមស្ស ឧស្សាវពិន្ទុតក្កនំ វិយ អម្ហាកំ ឯតស្ស សន្តិកា វិសេសតក្កនំ, កិំ នោ ឥមិនា’’តិ មហាបុរិសំ បហាយ អត្តនោ អត្តនោ បត្តចីវរំ គហេត្វា អដ្ឋារសយោជនមគ្គំ គន្ត្វា ឥសិបតនំ បវិសិំសុ.
តេន ខោ បន សមយេន ឧរុវេលាយំ សេនានិគមេ សេនានិកុដុម្ពិកស្ស គេហេ និព្ពត្តា សុជាតា នាម ទារិកា វយប្បត្តា ឯកស្មិំ និគ្រោធរុក្ខេ បត្ថនំ អកាសិ – ‘‘សចាហំ សមជាតិកំ កុលឃរំ គន្ត្វា បឋមគព្ភេ បុត្តំ លភិស្សាមិ, អនុសំវច្ឆរំ តេ សតសហស្សបរិច្ចាគេន ពលិកម្មំ ករិស្សាមី’’តិ. តស្សា សា បត្ថនា សមិជ្ឈិ. សា មហាសត្តស្ស ទុក្ករការិកំ ករោន្តស្ស ឆដ្ឋេ វស្សេ បរិបុណ្ណេ វិសាខាបុណ្ណមាយំ ពលិកម្មំ កាតុកាមា ហុត្វា បុរេតរំយេវ ធេនុសហស្សំ លដ្ឋិមធុកវនេ ចរាបេត្វា, តាសំ ខីរំ បញ្ច ធេនុសតានិ បាយេត្វា, តាសំ ខីរំ អឌ្ឍតិយានិ ច សតានីតិ ឯវំ យាវ សោឡសន្នំ ធេនូនំ ខីរំ អដ្ឋ ធេនុយោ បិវន្តិ, តាវ ខីរស្ស ពហលតញ្ច មធុរតញ្ច ឱជវន្តតញ្ច បត្ថយមានា ខីរបរិវត្តនំ នាម អកាសិ. សា វិសាខាបុណ្ណមទិវសេ ‘‘បាតោវ ពលិកម្មំ ករិស្សាមី’’តិ រត្តិយា បច្ចូសសមយំ បច្ចុដ្ឋាយ តា អដ្ឋ ធេនុយោ ទុហាបេសិ. វច្ឆកា ធេនូនំ ¶ ថនមូលំ ន អាគមំសុ, ថនមូលេ បន នវភាជនេសុ ឧបនីតមត្តេសុ អត្តនោ ធម្មតាយ ខីរធារា បគ្ឃរិំសុ. តំ អច្ឆរិយំ ទិស្វា សុជាតា សហត្ថេនេវ ខីរំ គហេត្វា នវភាជនេ បក្ខិបិត្វា សហត្ថេនេវ អគ្គិំ កត្វា បចិតុំ អារភិ.
តស្មិំ បាយាសេ បច្ចមានេ មហន្តា មហន្តា បុព្ពុឡា ឧដ្ឋហិត្វា ទក្ខិណាវដ្ដា ហុត្វា សញ្ចរន្តិ. ឯកផុសិតម្បិ ពហិ ន ឧប្បតតិ, ឧទ្ធនតោ អប្បមត្តកោបិ ធូមោ ន ឧដ្ឋហតិ. តស្មិំ សមយេ ចត្តារោ លោកបាលា អាគន្ត្វា ឧទ្ធនេ អារក្ខំ គណ្ហិំសុ, មហាព្រហ្មា ឆត្តំ ធារេសិ, សក្កោ អលាតានិ សមានេន្តោ អគ្គិំ ជាលេសិ. ទេវតា ទ្វិសហស្សទីបបរិវារេសុ ចតូសុ មហាទីបេសុ ទេវមនុស្សានំ ឧបកប្បនឱជំ អត្តនោ ទេវានុភាវេន ទណ្ឌកពទ្ធំ មធុបដលំ បីឡេត្វា មធុំ គណ្ហមានា វិយ សំហរិត្វា តត្ថ បក្ខិបិំសុ ¶ . អញ្ញេសុ ហិ កាលេសុ ទេវតា កពឡេ កពឡេ ឱជំ បក្ខិបិំសុ, សម្ពោធិប្បត្តទិវសេ ច បរិនិព្ពានទិវសេ ច ឧក្ខលិយំយេវ បក្ខិបិំសុ ¶ . សុជាតា ឯកទិវសេយេវ តត្ថ អត្តនោ បាកដានិ អនេកានិ អច្ឆរិយានិ ទិស្វា បុណ្ណំ នាម ទាសិំ អាមន្តេសិ – ‘‘អម្ម បុណ្ណេ, អជ្ជ អម្ហាកំ ទេវតា អតិវិយ បសន្នា, មយា ហិ ឯត្តកេ កាលេ ឯវរូបំ អច្ឆរិយំ នាម ន ទិដ្ឋបុព្ពំ, វេគេន គន្ត្វា ទេវដ្ឋានំ បដិជគ្គាហី’’តិ. សា ‘‘សាធុ, អយ្យេ’’តិ តស្សា វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា តុរិតតុរិតា រុក្ខមូលំ អគមាសិ.
ពោធិសត្តោបិ ខោ តស្មិំ រត្តិភាគេ បញ្ច មហាសុបិនេ (អ. និ. ៥.១៩៦) ទិស្វា បរិគ្គណ្ហន្តោ ‘‘និស្សំសយំ អជ្ជាហំ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ កតសន្និដ្ឋានោ តស្សា រត្តិយា អច្ចយេន កតសរីរបដិជគ្គនោ ភិក្ខាចារកាលំ អាគមយមានោ បាតោវ អាគន្ត្វា តស្មិំ រុក្ខមូលេ និសីទិ, អត្តនោ បភាយ សកលំ រុក្ខមូលំ ឱភាសយមានោ. អថ ខោ សា បុណ្ណា អាគន្ត្វា អទ្ទស ពោធិសត្តំ រុក្ខមូលេ បាចីនលោកធាតុំ ឱលោកយមានំ និសិន្នំ, សរីរតោ ចស្ស និក្ខន្តាហិ បភាហិ សកលរុក្ខំ សុវណ្ណវណ្ណំ. ទិស្វានស្សា ឯតទហោសិ – ‘‘អជ្ជ អម្ហាកំ ទេវតា រុក្ខតោ ឱរុយ្ហ សហត្ថេនេវ ពលិកម្មំ សម្បដិច្ឆិតុំ និសិន្នា មញ្ញេ’’តិ ឧព្ពេគប្បត្តា ហុត្វា វេគេន អាគន្ត្វា សុជាតាយ ឯតមត្ថំ អារោចេសិ.
សុជាតា ¶ តស្សា វចនំ សុត្វា តុដ្ឋមានសា ហុត្វា ‘‘អជ្ជ ទានិ បដ្ឋាយ មម ជេដ្ឋធីតុដ្ឋានេ តិដ្ឋាហី’’តិ ធីតុ អនុច្ឆវិកំ សព្ពាលង្ការំ អទាសិ. យស្មា បន ពុទ្ធភាវំ បាបុណនទិវសេ សតសហស្សគ្ឃនិកា ឯកា សុវណ្ណបាតិ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, តស្មា សា ‘‘សុវណ្ណបាតិយំ បាយាសំ បក្ខិបិស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា សតសហស្សគ្ឃនិកំ សុវណ្ណបាតិំ នីហរាបេត្វា តត្ថ បាយាសំ បក្ខិបិតុកាមា បក្កភាជនំ អាវជ្ជេសិ. សព្ពោ បាយាសោ បទុមបត្តតោ ឧទកំ វិយ វត្តិត្វា បាតិយំ បតិដ្ឋាសិ, ឯកបាតិបូរមត្តោវ អហោសិ. សា តំ បាតិំ អញ្ញាយ បាតិយា បដិកុជ្ជិត្វា ឱទាតវត្ថេន វេឋេត្វា សយំ សព្ពាលង្ការេហិ អត្តភាវំ អលង្ករិត្វា តំ បាតិំ អត្តនោ សីសេ ឋបេត្វា មហន្តេន អានុភាវេន និគ្រោធរុក្ខមូលំ គន្ត្វា ពោធិសត្តំ ទិស្វា ពលវសោមនស្សជាតា ‘‘រុក្ខទេវតា’’តិ សញ្ញាយ ទិដ្ឋដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ឱនតោនតា គន្ត្វា សីសតោ បាតិំ ឱតារេត្វា វិវរិត្វា សុវណ្ណភិង្គារេន គន្ធបុប្ផវាសិតំ ឧទកំ គហេត្វា ពោធិសត្តំ ឧបគន្ត្វា អដ្ឋាសិ. ឃដិការមហាព្រហ្មុនា ទិន្នោ មត្តិកាបត្តោ ឯត្តកំ កាលំ ពោធិសត្តំ អវិជហិត្វា តស្មិំ ខណេ អទស្សនំ គតោ, ពោធិសត្តោ បត្តំ អបស្សន្តោ ទក្ខិណហត្ថំ បសារេត្វា ឧទកំ សម្បដិច្ឆិ ¶ . សុជាតា សហេវ បាតិយា បាយាសំ មហាបុរិសស្ស ហត្ថេ ឋបេសិ, មហាបុរិសោ សុជាតំ ឱលោកេសិ. សា អាការំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘អយ្យ, មយា តុម្ហាកំ បរិច្ចត្តា, តំ គណ្ហិត្វា យថារុចិ ករោថា’’តិ វន្ទិត្វា ‘‘យថា មយ្ហំ មនោរថោ និប្ផន្នោ, ឯវំ តុម្ហាកម្បិ និប្ផជ្ជតូ’’តិ ¶ វត្វា សតសហស្សគ្ឃនិកម្បិ សុវណ្ណបាតិំ បុរាណកបណ្ណំ វិយ បរិច្ចជិត្វា អនបេក្ខាវ បក្កាមិ.
ពោធិសត្តោបិ ខោ និសិន្នដ្ឋានា វុដ្ឋាយ រុក្ខំ បទក្ខិណំ កត្វា បាតិំ អាទាយ នេរញ្ជរាយ តីរំ គន្ត្វា អនេកេសំ ពោធិសត្តសតសហស្សានំ អភិសម្ពុជ្ឈនទិវសេ ឱតរិត្វា ន្ហានដ្ឋានំ សុបតិដ្ឋិតំ នាម អត្ថិ, តស្សា តីរេ បាតិំ ឋបេត្វា សុបតិដ្ឋិតតិត្ថេ ឱតរិត្វា ន្ហត្វា អនេកពុទ្ធសតសហស្សានំ និវាសនំ អរហទ្ធជំ និវាសេត្វា បុរត្ថាភិមុខោ និសីទិត្វា ឯកដ្ឋិតាលបក្កប្បមាណេ ឯកូនបណ្ណាសបិណ្ឌេ កត្វា សព្ពំ អប្បោទកមធុបាយាសំ បរិភុញ្ជិ. សោយេវស្ស ពុទ្ធភូតស សត្តសត្តាហំ ពោធិមណ្ឌេ វសន្តស្ស ¶ ឯកូនបណ្ណាសទិវសានិ អាហារោ អហោសិ. ឯត្តកំ កាលំ អញ្ញោ អាហារោ នត្ថិ, ន ន្ហានំ, ន មុខធោវនំ, ន សរីរវឡញ្ជោ, ឈានសុខេន ផលសមាបត្តិសុខេន ច វីតិនាមេសិ. តំ បន បាយាសំ ភុញ្ជិត្វា សុវណ្ណបាតិំ គហេត្វា ‘‘សចាហំ អជ្ជ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមិ, អយំ បាតិ បដិសោតំ គច្ឆតុ, នោ ចេ ភវិស្សាមិ, អនុសោតំ គច្ឆតូ’’តិ វត្វា នទីសោតេ បក្ខិបិ. សា សោតំ ឆិន្ទមានា នទីមជ្ឈំ គន្ត្វា មជ្ឈដ្ឋានេនេវ ជវសម្បន្នោ អស្សោ វិយ អសីតិហត្ថមត្តដ្ឋានំ បដិសោតំ គន្ត្វា ឯកស្មិំ អាវដ្ដេ និមុជ្ជិត្វា កាឡនាគរាជភវនំ គន្ត្វា តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ បរិភោគបាតិយោ ‘‘កិលិ កិលី’’តិ រវំ ការយមានា បហរិត្វា តាសំ សព្ពហេដ្ឋិមា ហុត្វា អដ្ឋាសិ. កាឡោ នាគរាជា ត សទ្ទំ សុត្វា ‘‘ហិយ្យោ ឯកោ ពុទ្ធោ និព្ពត្តិ, បុន អជ្ជ ឯកោ និព្ពត្តោ’’តិ វត្វា អនេកេហិ បទសតេហិ ថុតិយោ វទមានោ ឧដ្ឋាសិ. តស្ស កិរ មហាបថវិយា ឯកយោជនតិគាវុតប្បមាណំ នភំ បូរេត្វា អារោហនកាលោ អជ្ជ វា ហិយ្យោ វា សទិសោ អហោសិ.
ពោធិសត្តោបិ នទីតីរម្ហិ សុបុប្ផិតសាលវនេ ទិវាវិហារំ កត្វា សាយន្ហសមយំ បុប្ផានំ វណ្ដតោ មុច្ចនកាលេ ទេវតាហិ អលង្កតេន អដ្ឋូសភវិត្ថារេន មគ្គេន សីហោ វិយ វិជម្ភមានោ ពោធិរុក្ខាភិមុខោ បាយាសិ. នាគយក្ខសុបណ្ណាទយោ ទិព្ពេហិ គន្ធបុប្ផាទីហិ បូជយិំសុ, ទិព្ពសំគីតាទីនិ បវត្តយិំសុ, ទសសហស្សី លោកធាតុ ឯកគន្ធា ឯកមាលា ឯកសាធុការា អហោសិ. តស្មិំ សមយេ សោត្ថិយោ នាម តិណហារកោ តិណំ អាទាយ បដិបថេ អាគច្ឆន្តោ មហាបុរិសស្ស ¶ អាការំ ញត្វា អដ្ឋ តិណមុដ្ឋិយោ អទាសិ. ពោធិសត្តោ តិណំ គហេត្វា ពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ ទក្ខិណទិសាភាគេ ឧត្តរាភិមុខោ អដ្ឋាសិ. តស្មិំ ខណេ ទក្ខិណចក្កវាឡំ ឱសីទិត្វា ហេដ្ឋា អវីចិសម្បត្តំ វិយ អហោសិ. ឧត្តរចក្កវាឡំ ឧល្លង្ឃិត្វា ឧបរិ ភវគ្គប្បត្តំ វិយ អហោសិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ឥទំ សម្ពោធិបាបុណនដ្ឋានំ ន ភវិស្សតិ មញ្ញេ’’តិ បទក្ខិណំ ¶ ករោន្តោ បច្ឆិមទិសាភាគំ គន្ត្វា បុរត្ថិមាភិមុខោ អដ្ឋាសិ, តតោ បច្ឆិមចក្កវាឡំ ឱសីទិត្វា ហេដ្ឋា អវីចិសម្បត្តំ វិយ អហោសិ, បុរត្ថិមចក្កវាឡំ ឧល្លង្ឃិត្វា ឧបរិ ភវគ្គប្បត្តំ វិយ អហោសិ. ឋិតដ្ឋិតដ្ឋានេ កិរស្ស នេមិវដ្ដិបរិយន្តេ អក្កន្តំ នាភិយា បតិដ្ឋិតមហាសកដចក្កំ វិយ មហាបថវី ឱនតុន្នតា ¶ អហោសិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ឥទម្បិ សម្ពោធិបាបុណនដ្ឋានំ ន ភវិស្សតិ មញ្ញេ’’តិ បទក្ខិណំ ករោន្តោ ឧត្តរទិសាភាគំ គន្ត្វា ទក្ខិណាភិមុខោ អដ្ឋាសិ. តតោ ឧត្តរចក្កវាឡំ ឱសីទិត្វា ហេដ្ឋា អវីចិសម្បត្តំ វិយ អហោសិ, ទក្ខិណចក្កវាឡំ ឧល្លង្ឃិត្វា ឧបរិ ភវគ្គប្បត្តំ វិយ អហោសិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ឥទម្បិ សម្ពោធិបាបុណនដ្ឋានំ ន ភវិស្សតិ មញ្ញេ’’តិ បទក្ខិណំ ករោន្តោ បុរត្ថិមទិសាភាគំ គន្ត្វា បច្ឆិមាភិមុខោ អដ្ឋាសិ. បុរត្ថិមទិសាភាគេ បន សព្ពពុទ្ធានំ បល្លង្កដ្ឋានំ អហោសិ, តំ នេវ ឆម្ភតិ, ន កម្បតិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ឥទំ សព្ពពុទ្ធានំ អវិជហិតំ អចលដ្ឋានំ កិលេសបញ្ជរវិទ្ធំសនដ្ឋាន’’ន្តិ ញត្វា តានិ តិណានិ អគ្គេ គហេត្វា ចាលេសិ, តាវទេវ ចុទ្ទសហត្ថោ បល្លង្កោ អហោសិ. តានិបិ ខោ តិណានិ តថារូបេន សណ្ឋានេន សណ្ឋហិំសុ, យថារូបំ សុកុសលោ ចិត្តការោ វា បោត្ថការោ វា អាលិខិតុម្បិ សមត្ថោ នត្ថិ. ពោធិសត្តោ ពោធិក្ខន្ធំ បិដ្ឋិតោ កត្វា បុរត្ថាភិមុខោ ទឡ្ហមានសោ ហុត្វា –
‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ច, អដ្ឋិ ច អវសិស្សតុ;
ឧបសុស្សតុ និស្សេសំ, សរីរេ មំសលោហិតំ. (អ. និ. ២.៥; ម. និ. ២.១៨៤) –
‘ន ត្វេវាហំ សម្មាសម្ពោធិំ អប្បត្វា ឥមំ បល្លង្កំ ភិន្ទិស្សាមី’’’តិ អសនិសតសន្និបាតេនបិ អភេជ្ជរូបំ អបរាជិតបល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសីទិ.
តស្មិំ សមយេ មារោ បាបិមា – ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារោ មយ្ហំ វសំ អតិក្កមិតុកាមោ, ន ទានិស្ស អតិក្កមិតុំ ទស្សាមី’’តិ មារពលស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឯតមត្ថំ អារោចេត្វា មារឃោសនំ នាម ឃោសាបេត្វា មារពលំ អាទាយ និក្ខមិ. សា មារសេនា មារស្ស បុរតោ ទ្វាទសយោជនា ហោតិ, ទក្ខិណតោ ច វាមតោ ច ទ្វាទសយោជនា, បច្ឆតោ ចក្កវាឡបរិយន្តំ កត្វា ឋិតា, ឧទ្ធំ នវយោជនុព្ពេធា ¶ ហោតិ, យស្សា ឧន្នទន្តិយា ឧន្នាទសទ្ទោ យោជនសហស្សតោ បដ្ឋាយ បថវិឧន្ទ្រិយនសទ្ទោវិយ សូយតិ. អថ មារោ ទេវបុត្តោ ទិយឌ្ឍយោជនសតិកំ គិរិមេខលំ នាម ហត្ថិំ អភិរុហិត្វា ពាហុសហស្សំ មាបេត្វា នានាវុធានិ អគ្គហេសិ. អវសេសាយបិ មារបរិសាយ ¶ ទ្វេ ជនា ឯកសទិសា ឯកសទិសំ អាវុធំ គណ្ហន្តា នាហេសុំ. នានាវណ្ណា នានប្បការមុខា ហុត្វា នានាវុធានិ គណ្ហន្តា ពោធិសត្តំ អជ្ឈោត្ថរមានា អាគមំសុ.
ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតា ¶ បន មហាសត្តស្ស ថុតិយោ វទមានា អដ្ឋំសុ. សក្កោ ទេវរាជា វិជយុត្តរសង្ខំ ធមមានោ អដ្ឋាសិ. សោ កិរ សង្ខោ វីសហត្ថសតិកោ ហោតិ, សកិំ វាតំ គាហាបេត្វា ធមិយមានោ ចត្តារោ មាសេ សទ្ទំ ករិត្វា និស្សទ្ទោ ហោតិ. មហាកាឡនាគរាជា អតិរេកបទសតេន វណ្ណំ វណ្ណេន្តោវ អដ្ឋាសិ, មហាព្រហ្មា សេតច្ឆត្តំ ធារយមានោ អដ្ឋាសិ. មារពលេ បន ពោធិមណ្ឌំ ឧបសង្កមន្តេ តេសំ ឯកោបិ ឋាតុំ នាសក្ខិ, សម្មុខសម្មុខដ្ឋានេនេវ បលាយិំសុ. កាឡោ នាម នាគរាជាបិ បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា បញ្ចយោជនសតិកំ មញ្ជេរិកនាគភវនំ គន្ត្វា ឧភោហិ ហត្ថេហិ មុខំ បិទហិត្វា និបន្នោ. សក្កោ ទេវរាជាបិ វិជយុត្តរសង្ខំ បិដ្ឋិយំ កត្វា ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ អដ្ឋាសិ, មហាព្រហ្មា សេតច្ឆត្តំ កោដិយំ គហេត្វា ព្រហ្មលោកមេវ អគមាសិ. ឯកទេវតាបិ ឋាតុំ សមត្ថា នាម នាហោសិ. មហាបុរិសោ បន ឯកកោវ និសីទិ.
មារោបិ អត្តនោ បរិសំ អាហ – ‘‘តាតា, សុទ្ធោទនបុត្តេន សិទ្ធត្ថេន សទិសោ អញ្ញោ បុរិសោ នាម នត្ថិ, មយំ សម្មុខា យុទ្ធំ ទាតុំ ន សក្ខិស្សាម, បច្ឆាភាគេន ទស្សាមា’’តិ. មហាបុរិសោបិ តីណិ បស្សានិ ឱលោកេត្វា សព្ពទេវតានំ បលាតត្តា សុញ្ញានិ អទ្ទស. បុន ឧត្តរបស្សេន មារពលំ អជ្ឈោត្ថរមានំ ទិស្វា ‘‘អយំ ឯត្តកោ ជនោ មំ ឯកកំ សន្ធាយ មហន្តំ វាយាមំ ករោតិ, ឥមស្មិំ ឋានេ មយ្ហំ មាតា វា បិតា វា ភាតា វា អញ្ញោ វា កោចិ ញាតកោ នត្ថិ, ឥមា បន ទស បារមិយោវ មយ្ហំ ទីឃរត្តំ បុដ្ឋបរិជនសទិសា. តស្មា មយា បារមិយោវ ពលគ្គំ កត្វា បារមិសត្ថេនេវ បហរិត្វា ឥមំ ពលកាយំ វិទ្ធំសេតុំ វដ្ដតី’’តិ ទស បារមិយោ អាវជ្ជមានោ និសីទិ.
អថ ខោ មារោ ទេវបុត្តោ – ‘‘វាតេនេវ សិទ្ធត្ថំ បលាបេស្សាមី’’តិ វាតមណ្ឌលំ សមុដ្ឋាបេសិ. តង្ខណញ្ញេវ បុរត្ថិមាទិភេទាវាតា សមុដ្ឋហិត្វា អទ្ធយោជនយោជនទ្វិយោជនតិយោជនប្បមាណានិ បព្ពតកូដានិ បទាលេត្វា វនគច្ឆរុក្ខាទីនិ ឧទ្ធំមូលានិ ¶ កត្វា សមន្តា គាមនិគមេ ចុណ្ណវិចុណ្ណេ កាតុំ សមត្ថាបិ មហាបុរិសស្ស បុញ្ញតេជេន វិហតានុភាវា ពោធិសត្តំ បត្វា ពោធិសត្តស្ស ចីវរកណ្ណមត្តម្បិ ចាលេតុំ នាសក្ខិំសុ. តតោ – ‘‘ឧទកេន ¶ នំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា មារេស្សាមី’’តិ មហាវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. តស្សានុភាវេន ឧបរូបរិ សតបដលសហស្សបដលាទិភេទា វលាហកា ឧដ្ឋហិត្វា វស្សិំសុ. វុដ្ឋិធារាវេគេន បថវី ឆិទ្ទាវឆិទ្ទា អហោសិ ¶ . វនរុក្ខាទីនំ ឧបរិភាគេន មហាមេឃោ អាគន្ត្វា មហាសត្តស្ស ចីវរេ ឧស្សាវពិន្ទុគហណមត្តម្បិ តេមេតុំ នាសក្ខិ. តតោ បាសាណវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. មហន្តានិ មហន្តានិ បព្ពតកូដានិ ធូមាយន្តានិ បជ្ជលន្តានិ អាកាសេនាគន្ត្វា ពោធិសត្តំ បត្វា ទិព្ពមាលាគុឡភាវំ អាបជ្ជិំសុ. តតោ បហរណវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. ឯកតោធារា ឧភតោធារា អសិសត្តិខុរប្បាទយោ ធូមាយន្តា បជ្ជលន្តា អាកាសេនាគន្ត្វា ពោធិសត្តំ បត្វា ទិព្ពបុប្ផានិ អហេសុំ. តតោ អង្គារវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. កិំសុកវណ្ណា អង្គារា អាកាសេនាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស បាទមូលេ ទិព្ពបុប្ផានិ ហុត្វា វិកិរិំសុ. តតោ កុក្កុឡវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. អច្ចុណ្ហោ អគ្គិវណ្ណោ កុក្កុឡោ អាកាសេនាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស បាទមូលេ ចន្ទនចុណ្ណំ ហុត្វា និបតតិ. តតោ វាលុកាវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. អតិសុខុមា វាលុកា ធូមាយន្តា បជ្ជលន្តា អាកាសេនាគន្ត្វា មហាសត្តស្ស បាទមូលេ ទិព្ពបុប្ផានិ ហុត្វា និបតិំសុ. តតោ កលលវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ, តំ កលលំ ធូមាយន្តំ បជ្ជលន្តំ អាកាសេនាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស បាទមូលេ ទិព្ពវិលេបនំ ហុត្វា និបតតិ. តតោ ‘‘ឥមិនា ភិំសេត្វា សិទ្ធត្ថំ បលាបេស្សាមី’’តិ អន្ធការំ សមុដ្ឋាបេសិ. តំ ចតុរង្គសមន្នាគតំ អន្ធការំ វិយ មហាតមំ ហុត្វា ពោធិសត្តំ បត្វា សូរិយប្បភាវិហតំ វិយ អន្ធការំ អន្តរធាយិ.
ឯវំ សោ មារោ ឥមាហិ នវហិ វាតវស្សបាសាណបហរណអង្គារកុក្កុឡវាលុកាកលលន្ធការវុដ្ឋីហិ ពោធិសត្តំ បលាបេតុំ អសក្កោន្តោ – ‘‘កិំ, ភណេ, តិដ្ឋថ, ឥមំ សិទ្ធត្ថកុមារំ គណ្ហថ ហនថ បលាបេថា’’តិ អត្តនោ បរិសំ អាណាបេត្វា សយម្បិ គិរិមេខលស្ស ហត្ថិនោ ខន្ធេ និសិន្នោ ចក្កាវុធំ អាទាយ ពោធិសត្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘សិទ្ធត្ថ, ឧដ្ឋេហិ ឯតស្មា បល្លង្កា, នាយំ តុយ្ហំ បាបុណាតិ, មយ្ហំ ឯស បាបុណាតី’’តិ អាហ. មហាសត្តោ តស្ស វចនំ សុត្វា អវោច – ‘‘មារ, នេវ តយា ទស បារមិយោ បូរិតា, ន ឧបបារមិយោ, ន បរមត្ថបារមិយោ, នាបិ បញ្ច មហាបរិច្ចាគា បរិច្ចត្តា, ន ញាតត្ថចរិយា, ន លោកត្ថចរិយា, ន ពុទ្ធត្ថចរិយា បូរិតា, សព្ពា តា ¶ មយាយេវ បូរិតា, តស្មា នាយំ បល្លង្កោ តុយ្ហំ បាបុណាតិ, មយ្ហេវេសោ បាបុណាតី’’តិ.
មារោ ¶ កុទ្ធោ កោធវេគំ អសហន្តោ មហាបុរិសស្ស ចក្កាវុធំ វិស្សជ្ជេសិ. តំ តស្ស ទស បារមិយោ អាវជ្ជេន្តស្សេវ ឧបរិភាគេ មាលាវិតានំ ហុត្វា អដ្ឋាសិ. តំ កិរ ខុរធារំ ចក្កាវុធំ អញ្ញទា កុទ្ធេន វិស្សដ្ឋំ ឯកគ្ឃនបាសាណត្ថម្ភេ វំសកឡីរេ វិយ ឆិន្ទន្តំ គច្ឆតិ. ឥទានិ បន តស្មិំ មាលាវិតានំ ហុត្វា ឋិតេ អវសេសា មារបរិសា ‘‘ឥទានិ សិទ្ធត្ថោ បល្លង្កតោ វុដ្ឋាយ បលាយិស្សតី’’តិ មហន្តមហន្តានិ សេលកូដានិ វិស្សជ្ជេសុំ, តានិបិ មហាបុរិសស្ស ទស បារមិយោ អាវជ្ជេន្តស្ស មាលាគុឡភាវំ អាបជ្ជិត្វា ភូមិយំ បតិំសុ. ទេវតា ¶ ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឋិតា គីវំ បសារេត្វា សីសំ ឧក្ខិបិត្វា ‘‘នដ្ឋោ វត, ភោ, សិទ្ធត្ថកុមារស្ស រូបគ្គប្បត្តោ អត្តភាវោ, កិំ នុ ខោ សោ ករិស្សតី’’តិ ឱលោកេន្តិ.
តតោ ពោធិសត្តោ ‘‘បូរិតបារមីនំ ពោធិសត្តានំ សម្ពុជ្ឈនទិវសេ បត្តបល្លង្កោ មយ្ហំ បាបុណាតី’’តិ វត្វា ឋិតំ មារំ អាហ – ‘‘មារ, តុយ្ហំ ទានស្ស ទិន្នភាវេ កោ សក្ខី’’តិ. មារោ ‘‘ឥមេ ឯត្តកាវ ជនា សក្ខិនោ’’តិ មារពលាភិមុខំ ហត្ថំ បសារេសិ. តស្មិំ ខណេ មារបរិសាយ ‘‘អហំ សក្ខិ, អហំ សក្ខី’’តិ បវត្តសទ្ទោ បថវិឧន្ទ្រិយនសទ្ទសទិសោ អហោសិ. អថ មារោ មហាបុរិសំ អាហ – ‘‘សិទ្ធត្ថ, តុយ្ហំ ទានស្ស ទិន្នភាវេ កោ សក្ខី’’តិ. មហាបុរិសោ ‘‘តុយ្ហំ តាវ ទានស្ស ទិន្នភាវេ សចេតនា សក្ខិនោ, មយ្ហំ បន ឥមស្មិំ ឋានេ សចេតនោ កោចិ សក្ខិ នាម នត្ថិ, តិដ្ឋតុ តាវ មេ អវសេសអត្តភាវេសុ ទិន្នទានំ, វេស្សន្តរត្តភាវេ បន ឋត្វា មយ្ហំ សត្តសតកមហាទានស្ស តាវ ទិន្នភាវេ អចេតនាបិ អយំ ឃនមហាបថវី សក្ខី’’តិ ចីវរគព្ភន្តរតោ ទក្ខិណហត្ថំ អភិនីហរិត្វា ‘‘វេស្សន្តរត្តភាវេ ឋត្វា មយ្ហំ សត្តសតកមហាទានស្ស ទិន្នភាវេ ត្វំ សក្ខិ, ន សក្ខី’’តិ មហាបថវិយាភិមុខំ ហត្ថំ បសារេសិ. មហាបថវី ‘‘អហំ តេ តទា សក្ខី’’តិ វិរវសតេន វិរវសហស្សេន វិរវសតសហស្សេន មារពលំ អវត្ថរមានា វិយ ឧន្នទិ.
តតោ មហាបុរិសេ ‘‘ទិន្នំ តេ, សិទ្ធត្ថ, មហាទានំ ឧត្តមទាន’’ន្តិ វេស្សន្តរទានំ សម្មសន្តេ ទិយឌ្ឍយោជនសតិកោ គិរិមេខលហត្ថី ជណ្ណុកេហិ បថវិយំ បតិដ្ឋាសិ, មារបរិសា ទិសាវិទិសា បលាយិំសុ, ទ្វេ ឯកមគ្គេន គតា នាម នត្ថិ, សីសាភរណានិ ចេវ និវត្ថវសនានិ ច ¶ ឆឌ្ឌេត្វា សម្មុខសម្មុខទិសាហិយេវ បលាយិំសុ. តតោ ទេវសង្ឃា បលាយមានំ មារពលំ ទិស្វា ‘‘មារស្ស បរាជយោ ជាតោ, សិទ្ធត្ថកុមារស្ស ជយោ ជាតោ, ជយបូជំ ករិស្សាមា’’តិ ¶ ទេវតា ទេវតានំ, នាគា នាគានំ, សុបណ្ណា សុបណ្ណានំ, ព្រហ្មានោ ព្រហ្មានំ ឃោសេត្វា គន្ធមាលាទិហត្ថា មហាបុរិសស្ស សន្តិកំ ពោធិបល្លង្កំ អាគមំសុ.
ឯវំ គតេសុ បន តេសុ –
‘‘ជយោ ហិ ពុទ្ធស្ស សិរីមតោ អយំ, មារស្ស ច បាបិមតោ បរាជយោ;
ឧគ្ឃោសយុំ ពោធិមណ្ឌេ បមោទិតា, ជយំ តទា ទេវគណា មហេសិនោ.
‘‘ជយោ ¶ ហិ ពុទ្ធស្ស សិរីមតោ អយំ, មារស្ស ច បាបិមតោ បរាជយោ;
ឧគ្ឃោសយុំ ពោធិមណ្ឌេ បមោទិតា, ជយំ តទា នាគគណា មហេសិនោ.
‘‘ជយោ ហិ ពុទ្ធស្ស សិរីមតោ អយំ, មារស្ស ច បាបិមតោ បរាជយោ;
ឧគ្ឃោសយុំ ពោធិមណ្ឌេ បមោទិតា, ជយំ តទា សុបណ្ណសង្ឃាបិ មហេសិនោ.
‘‘ជយោ ហិ ពុទ្ធស្ស សិរីមតោ អយំ, មារស្ស ច បាបិមតោ បរាជយោ;
ឧគ្ឃោសយុំ ពោធិមណ្ឌេ បមោទិតា, ជយំ តទា ព្រហ្មគណា មហេសិនោ’’តិ. –
អវសេសា ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ ទេវតា មាលាគន្ធវិលេបនេហិ បូជយមានា នានប្បការា ច ថុតិយោ វទមានា អដ្ឋំសុ. ឯវំ ធរមានេយេវ សូរិយេ មហាបុរិសោ មារពលំ វិធមិត្វា ចីវរូបរិ បតមានេហិ ពោធិរុក្ខង្កុរេហិ រត្តបវាឡទលេហិ វិយ បូជិយមានោ បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរិត្វា មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធេត្វា បច្ឆិមយាមេ បដិច្ចសមុប្បាទេ ញាណំ ឱតារេសិ. អថស្ស ទ្វាទសបទិកំ បច្ចយាការំ វដ្ដវិវដ្ដវសេន អនុលោមបដិលោមតោ សម្មសន្តស្ស ទសសហស្សី លោកធាតុ ឧទកបរិយន្តំ កត្វា ទ្វាទសក្ខត្តុំ សង្កម្បិ.
មហាបុរិសេ ¶ បន ទសសហស្សិលោកធាតុំ ឧន្នាទេត្វា អរុណុគ្គមនវេលាយ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ¶ បដិវិជ្ឈន្តេ សកលា ទសសហស្សី លោកធាតុ អលង្កតបដិយត្តា អហោសិ. បាចីនចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឧស្សាបិតានំ ធជានំ បដាកា បច្ឆិមចក្កវាឡមុខវដ្ដិំ បហរន្តិ, តថា បច្ឆិមចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឧស្សាបិតានំ ធជានំ បដាកា បាចីនចក្កវាឡមុខវដ្ដិំ បហរន្តិ, ទក្ខិណចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឧស្សាបិតានំ ធជានំ បដាកា ឧត្តរចក្កវាឡមុខវដ្ដិំ បហរន្តិ, ឧត្តរចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឧស្សាបិតានំ ធជានំ បដាកា ទក្ខិណចក្កវាឡមុខវដ្ដិំ បហរន្តិ, បថវិតលេ ឧស្សាបិតានំ ធជានំ បដាកា ព្រហ្មលោកំ អាហច្ច អដ្ឋំសុ, ព្រហ្មលោកេ ពទ្ធានំ ធជានំ បដាកា បថវិតលេ បតិដ្ឋហិំសុ, ទសសហស្សេសុ ចក្កវាឡេសុ បុប្ផូបគា រុក្ខា បុប្ផំ គណ្ហិំសុ, ផលូបគា រុក្ខា ផលបិណ្ឌិភារសហិតា អហេសុំ. ខន្ធេសុ ខន្ធបទុមានិ បុប្ផិំសុ, សាខាសុ សាខាបទុមានិ, លតាសុ លតាបទុមានិ, អាកាសេ ឱលម្ពកបទុមានិ, ឃនសិលាតលានិ ភិន្ទិត្វា ឧបរូបរិ សតបត្តានិ ហុត្វា ទណ្ឌកបទុមានិ ឧដ្ឋហិំសុ. ទសសហស្សី លោកធាតុ វដ្ដេត្វា វិស្សដ្ឋមាលាគុឡា វិយ សុសន្ថតបុប្ផសន្ថារោ វិយ ច បុប្ផាភិកិណ្ណា អហោសិ. ចក្កវាឡន្តរេសុ អដ្ឋយោជនសហស្សា លោកន្តរិកនិរយា សត្តសូរិយប្បភាហិបិអនោភាសិតបុព្ពា តទា ឯកោភាសា អហេសុំ. ចតុរាសីតិយោជនសហស្សគម្ភីរោ មហាសមុទ្ទោ ¶ មធុរោទកោ អហោសិ, នទិយោ ន បវត្តិំសុ, ជច្ចន្ធា រូបានិ បស្សិំសុ, ជាតិពធិរា សទ្ទំ សុណិំសុ, ជាតិបីឋសប្បិនោ បទសា គច្ឆិំសុ, អន្ទុពន្ធនាទីនិ ឆិជ្ជិត្វា បតិំសុ.
ឯវំ អបរិមាណេន សិរិវិភវេន បូជិយមានោ មហាបុរិសោ អនេកប្បការេសុ អច្ឆរិយធម្មេសុ បាតុភូតេសុ សព្ពញ្ញុតំ បដិវិជ្ឈិត្វា សព្ពពុទ្ធេហិ អវិជហិតំ ឧទានំ ឧទានេសិ –
‘‘អនេកជាតិសំសារំ, សន្ធាវិស្សំ អនិព្ពិសំ;
គហការំ គវេសន្តោ, ទុក្ខា ជាតិ បុនប្បុនំ.
‘‘គហការក ទិដ្ឋោសិ, បុន គេហំ ន កាហសិ;
សព្ពា តេ ផាសុកា ភគ្គា, គហកូដំ វិសង្ខតំ;
វិសង្ខារគតំ ចិត្តំ, តណ្ហានំ ខយមជ្ឈគា’’តិ. (ធ. ប. ១៥៣-១៥៤);
ឥតិ ¶ តុសិតភវនតោ បដ្ឋាយ យាវ អយំ ពោធិមណ្ឌេ សព្ពញ្ញុតប្បត្តិ, ឯត្តកំ ឋានំ អវិទូរេនិទានំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ.
អវិទូរេនិទានកថា និដ្ឋិតា.
៣. សន្តិកេនិទានកថា
‘‘សន្តិកេនិទានំ ¶ ¶ បន ‘ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ’. ‘វេសាលិយំ វិហរតិ មហាវនេ កូដាគារសាលាយ’ន្តិ ច ឯវំ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេយេវ លព្ភតី’’តិ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ ឯវំ វុត្តំ, អថ ខោ បន តម្បិ អាទិតោ បដ្ឋាយ ឯវំ វេទិតព្ពំ – ឧទានញ្ហិ ឧទានេត្វា ជយបល្លង្កេ និសិន្នស្ស ភគវតោ ឯតទហោសិ – ‘‘អហំ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ ឥមស្ស បល្លង្កស្ស ការណា សន្ធាវិំ, ឯត្តកំ មេ កាលំ ឥមស្សេវ បល្លង្កស្ស ការណា អលង្កតសីសំ គីវាយ ឆិន្ទិត្វា ទិន្នំ, សុអញ្ជិតានិ អក្ខីនិ ហទយមំសញ្ច ឧប្បាដេវា ទិន្នំ, ជាលីកុមារសទិសា បុត្តា, កណ្ហាជិនកុមារិសទិសា ធីតរោ, មទ្ទីទេវិសទិសា ភរិយាយោ ច បរេសំ ទាសត្ថាយ ទិន្នា. អយំ មេ បល្លង្កោ ជយបល្លង្កោ ថិរបល្លង្កោ, ឯត្ថ មេ និសិន្នស្ស សង្កប្បា បរិបុណ្ណា, ន តាវ ឥតោ វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ អនេកកោដិសតសហស្សសមាបត្តិយោ សមាបជ្ជន្តោ សត្តាហំ តត្ថេវ និសីទិ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ ភគវា សត្តាហំ ឯកបល្លង្កេន និសីទិ វិមុត្តិសុខបដិសំវេទី’’តិ (មហាវ. ១; ឧទា. ១).
អថ ឯកច្ចានំ ទេវតានំ ‘‘អជ្ជាបិ នូន សិទ្ធត្ថស្ស កត្តព្ពកិច្ចំ អត្ថិ, បល្លង្កស្មិញ្ហិ អាលយំ ន វិជហតី’’តិ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ. សត្ថា ទេវតានំ បរិវិតក្កំ ញត្វា តាសំ វិតក្កវូបសមត្ថំ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា យមកបាដិហារិយំ ទស្សេសិ. មហាពោធិមណ្ឌេ ហិ កតបាដិហារិយញ្ច ញាតិសមាគមេ កតបាដិហារិយញ្ច បាថិកបុត្តសមាគមេ កតបាដិហារិយញ្ច សព្ពំ កណ្ឌម្ពរុក្ខមូលេ កតយមកបាដិហារិយសទិសំ អហោសិ.
ឯវំ សត្ថា ឥមិនា បាដិហារិយេន ទេវតានំ វិតក្កំ វូបសមេត្វា បល្លង្កតោ ឦសកំ បាចីននិស្សិតេ ឧត្តរទិសាភាគេ ឋត្វា ‘‘ឥមស្មិំ វត ¶ មេ បល្លង្កេ សព្ពញ្ញុតំ បដិវិទ្ធ’’ន្តិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច បូរិតានំ បារមីនំ ពលាធិគមដ្ឋានំ បល្លង្កំ ពោធិរុក្ខញ្ច អនិមិសេហិ អក្ខីហិ ឱលោកយមានោ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ, តំ ឋានំ អនិមិសចេតិយំ នាម ជាតំ. អថ សត្ថា បល្លង្កស្ស ច ឋិតដ្ឋានស្ស ច អន្តរា ចង្កមំ មាបេត្វា បុរត្ថិមបច្ឆិមតោ អាយតេ រតនចង្កមេ ចង្កមន្តោ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ. តំ ឋានំ រតនចង្កមចេតិយំ នាម ជាតំ.
ចតុត្ថេ បន សត្តាហេ ពោធិតោ បច្ឆិមុត្តរទិសាភាគេ ទេវតា រតនឃរំ មាបយិំសុ. តត្ថ ភគវា ¶ បល្លង្កេន និសីទិត្វា អភិធម្មបិដកំ វិសេសតោ ចេត្ថ អនន្តនយសមន្តបដ្ឋានំ វិចិនន្តោ ¶ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ. អាភិធម្មិកា បនាហុ – ‘‘រតនឃរំ នាម ន សត្តរតនមយំ គេហំ, សត្តន្នំ បន បករណានំ សម្មសិតដ្ឋានំ ‘រតនឃរ’ន្តិ វុច្ចតី’’តិ. យស្មា បនេត្ថ ឧភោបេតេ បរិយាយេន យុជ្ជន្តិ, តស្មា ឧភយម្បេតំ គហេតព្ពមេវ. តតោ បដ្ឋាយ បន តំ ឋានំ រតនឃរចេតិយំ នាម ជាតំ. ឯវំ សត្ថា ពោធិសមីបេយេវ ចត្តារិ សត្តាហានិ វីតិនាមេត្វា បញ្ចមេ សត្តាហេ ពោធិរុក្ខមូលា យេន អជបាលនិគ្រោធោ តេនុបសង្កមិ. តត្រាបិ ធម្មំ វិចិនន្តោ វិមុត្តិសុខញ្ច បដិសំវេទេន្តោ និសីទិ.
តស្មិំ សមយេ មារោ បាបិមា ‘‘ឯត្តកំ កាលំ អនុពន្ធន្តោ ឱតារាបេក្ខោបិ ឥមស្ស ន កិញ្ចិ ខលិតំ អទ្ទសំ, អតិក្កន្តោទានិ ឯស មម វស’’ន្តិ ទោមនស្សប្បត្តោ មហាមគ្គេ និសីទិត្វា សោឡស ការណានិ ចិន្តេន្តោ ភូមិយំ សោឡស លេខា អាកឌ្ឍិ – ‘‘អហំ ឯសោ វិយ ទានបារមិំ ន បូរេសិំ, តេនម្ហិ ឥមិនា សទិសោ ន ជាតោ’’តិ ឯកំ លេខំ អាកឌ្ឍិ. តថា ‘‘អហំ ឯសោ វិយ សីលបារមិំ…បេ… នេក្ខម្មបារមិំ, បញ្ញាបារមិំ, វីរិយបារមិំ, ខន្តិបារមិំ, សច្ចបារមិំ, អធិដ្ឋានបារមិំ, មេត្តាបារមិំ, ឧបេក្ខាបារមិំ ន បូរេសិំ, តេនម្ហិ ឥមិនា សទិសោ ន ជាតោ’’តិ ទសមំ លេខំ អាកឌ្ឍិ. តថា ‘‘អហំ ឯសោ វិយ អសាធារណស្ស ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណស្ស បដិវេធាយ ឧបនិស្សយភូតា ទស បារមិយោ ន បូរេសិំ, តេនម្ហិ ឥមិនា សទិសោ ន ជាតោ’’តិ ឯកាទសមំ លេខំ អាកឌ្ឍិ. តថា ‘‘អហំ ឯសោ វិយ អសាធារណស្ស អាសយានុសយញាណស្ស…បេ… មហាករុណាសមាបត្តិញាណស្ស, យមកបាដិហារិយញាណស្ស, អនាវរណញាណស្ស, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស បដិវេធាយ ឧបនិស្សយភូតា ទស ¶ បារមិយោ ន បូរេសិំ, តេនម្ហិ ឥមិនា សទិសោ ន ជាតោ’’តិ សោឡសមំ លេខំ អាកឌ្ឍិ. ឯវំ មារោ ឥមេហិ ការណេហិ មហាមគ្គេ សោឡស លេខា អាកឌ្ឍិត្វា និសីទិ.
តស្មិញ្ច សមយេ តណ្ហា, អរតិ, រគា ចាតិ តិស្សោ មារធីតរោ (សំ. និ. ១.១៦១) ‘‘បិតា នោ ន បញ្ញាយតិ, កហំ នុ ខោ ឯតរហី’’តិ ឱលោកយមានា តំ ទោមនស្សប្បត្តំ ភូមិំ លេខមានំ និសិន្នំ ទិស្វា បិតុ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កស្មា, តាត, ត្វំ ទុក្ខី ទុម្មនោ’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘អម្មា, អយំ មហាសមណោ មយ្ហំ វសំ អតិក្កន្តោ, ឯត្តកំ កាលំ ឱលោកេន្តោ ឱតារមស្ស ទដ្ឋុំ នាសក្ខិំ, តេនម្ហិ ទុក្ខី ទុម្មនោ’’តិ. ‘‘យទិ ឯវំ មា ចិន្តយិត្ថ, មយមេតំ អត្តនោ វសេ កត្វា អាទាយ អាគមិស្សាមា’’តិ អាហំសុ. ‘‘ន សក្កា, អម្មា, ឯស កេនចិ វសេ កាតុំ, អចលាយ សទ្ធាយ បតិដ្ឋិតោ ឯស បុរិសោ’’តិ. ‘‘តាត, មយំ ឥត្ថិយោ នាម, ឥទានេវ នំ រាគបាសាទីហិ ពន្ធិត្វា អានេស្សាម, តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថា’’តិ ¶ វត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘បាទេ តេ, សមណ ¶ , បរិចារេមា’’តិ អាហំសុ. ភគវា នេវ តាសំ វចនំ មនសិ អកាសិ, ន អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា ឱលោកេសិ, អនុត្តរេ ឧបធិសង្ខយេ វិមុត្តិយា វិវេកសុខញ្ញេវ អនុភវន្តោ និសីទិ.
បុន មារធីតរោ ‘‘ឧច្ចាវចា ខោ បុរិសានំ អធិប្បាយា, កេសញ្ចិ កុមារិកាសុ បេមំ ហោតិ, កេសញ្ចិ បឋមវយេ ឋិតាសុ, កេសញ្ចិ មជ្ឈិមវយេ ឋិតាសុ, កេសញ្ចិ បច្ឆិមវយេ ឋិតាសុ, យំនូន មយំ នានប្បការេហិ រូបេហិ បលោភេត្វា គណ្ហេយ្យាមា’’តិ ឯកមេកា កុមារិកវណ្ណាទិវសេន សកំ សកំ អត្តភាវំ អភិនិម្មិនិត្វា កុមារិកា, អវិជាតា, សកិំវិជាតា, ទុវិជាតា, មជ្ឈិមិត្ថិយោ, មហិត្ថិយោ ច ហុត្វា ឆក្ខត្តុំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘បាទេ តេ, សមណ, បរិចារេមា’’តិ អាហំសុ. តម្បិ ភគវា ន មនសាកាសិ, យថា តំ អនុត្តរេ ឧបធិសង្ខយេ វិមុត្តោ. កេចិ បនាចរិយា វទន្តិ – ‘‘តា មហិត្ថិភាវេន ឧបគតា ទិស្វា ភគវា – ‘ឯតា ខណ្ឌទន្តា បលិតកេសា ហោន្តូ’តិ អធិដ្ឋាសី’’តិ. តំ ន គហេតព្ពំ. ន ហិ ភគវា ឯវរូបំ អធិដ្ឋានំ អកាសិ. ភគវា បន ‘‘អបេថ តុម្ហេ, កិំ ទិស្វា ឯវំ វាយមថ, ឯវរូបំ នាម អវីតរាគាទីនំ បុរតោ កាតុំ វដ្ដតិ. តថាគតស្ស បន រាគោ បហីនោ, ទោសោ បហីនោ, មោហោ បហីនោ’’តិ អត្តនោ កិលេសប្បហានំ អារព្ភ –
‘‘យស្ស ¶ ជិតំ នាវជីយតិ, ជិតមស្ស នោយាតិ កោចិ លោកេ;
តំ ពុទ្ធមនន្តគោចរំ, អបទំ កេន បទេន នេស្សថ.
‘‘យស្ស ជាលិនី វិសត្តិកា, តណ្ហា នត្ថិ កុហិញ្ចិ នេតវេ;
តំ ពុទ្ធមនន្តគោចរំ, អបទំ កេន បទេន នេស្សថា’’តិ. (ធ. ប. ១៧៩-១៨០) –
ឥមា ធម្មបទេ ពុទ្ធវគ្គេ ទ្វេ គាថា វទន្តោ ធម្មំ ទេសេសិ. តា ‘‘សច្ចំ កិរ នោ បិតា អវោច, ‘អរហំ សុគតោ លោកេ, ន រាគេន សុវានយោ’’’តិអាទីនិ (សំ. និ. ១.១៦១) វត្វា បិតុ សន្តិកំ អាគមិំសុ.
ភគវាបិ តត្ថេវ សត្តាហំ វីតិនាមេត្វា តតោ មុចលិន្ទមូលំ អគមាសិ. តត្ថ សត្តាហវទ្ទលិកាយ ឧប្បន្នាយ សីតាទិបដិពាហនត្ថំ មុចលិន្ទេន នាម នាគរាជេន សត្តក្ខត្តុំ ភោគេហិ បរិក្ខិត្តោ អសម្ពាធាយ គន្ធកុដិយំ វិហរន្តោ វិយ វិមុត្តិសុខំ បដិសំវេទិយមានោ សត្តាហំ ¶ វីតិនាមេត្វា រាជាយតនំ ឧបសង្កមិត្វា តត្ថបិ វិមុត្តិសុខំ បដិសំវេទិយមានោយេវ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ. ឯត្តាវតា សត្ត សត្តាហានិ បរិបុណ្ណានិ. ឯត្ថន្តរេ នេវ មុខធោវនំ, ន សរីរបដិជគ្គនំ ¶ , ន អាហារកិច្ចំ អហោសិ, ឈានសុខផលសុខេនេវ ច វីតិនាមេសិ.
អថស្ស តស្មិំ សត្តសត្តាហមត្ថកេ ឯកូនបញ្ញាសតិមេ ទិវសេ តត្ថ និសិន្នស្ស ‘‘មុខំ ធោវិស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧទបាទិ. សក្កោ ទេវានមិន្ទោ អគទហរីតកំ អាហរិត្វា អទាសិ, សត្ថា តំ បរិភុញ្ជិ, តេនស្ស សរីរវឡញ្ជោ អហោសិ. អថស្ស សក្កោយេវ នាគលតាទន្តកដ្ឋញ្ចេវ មុខធោវនោទកញ្ច អទាសិ. សត្ថា តំ ទន្តកដ្ឋំ ខាទិត្វាវ អនោតត្តទហោទកេន មុខំ ធោវិត្វា តត្ថេវ រាជាយតនមូលេ និសីទិ.
តស្មិំ សមយេ តបុស្ស ភល្លិកា នាម ទ្វេ វាណិជា បញ្ចហិ សកដសតេហិ ឧក្កលា ជនបទា មជ្ឈិមទេសំ គច្ឆន្តា បុព្ពេ អត្តនោ ញាតិសាលោហិតាយ ទេវតាយ សកដានិ សន្និរុម្ភិត្វា សត្ថុ អាហារសម្បាទនេ ឧស្សាហិតា មន្ថញ្ច ¶ មធុបិណ្ឌិកញ្ច អាទាយ – ‘‘បដិគ្គណ្ហាតុ នោ, ភន្តេ, ភគវា ឥមំ អាហារំ អនុកម្បំ ឧបាទាយា’’តិ សត្ថារំ ឧបនាមេត្វា អដ្ឋំសុ. ភគវា បាយាសបដិគ្គហណទិវសេយេវ បត្តស្ស អន្តរហិតត្តា ‘‘ន ខោ តថាគតា ហត្ថេសុ បដិគ្គណ្ហន្តិ, កិម្ហិ នុ ខោ អហំ បដិគ្គណ្ហេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេសិ. អថស្ស ចិត្តំ ញត្វា ចតូហិ ទិសាហិ ចត្តារោ មហារាជានោ ឥន្ទនីលមណិមយេ បត្តេ ឧបនាមេសុំ, ភគវា តេ បដិក្ខិបិ. បុន មុគ្គវណ្ណសេលមយេ ចត្តារោ បត្តេ ឧបនាមេសុំ. ភគវា ចតុន្នម្បិ មហារាជានំ សទ្ធានុរក្ខណត្ថាយ ចត្តារោបិ បត្តេ បដិគ្គហេត្វា ឧបរូបរិ ឋបេត្វា ‘‘ឯកោ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ. ចត្តារោបិ មុខវដ្ដិយំ បញ្ញាយមានលេខា ហុត្វា មជ្ឈិមប្បមាណេន ឯកត្តំ ឧបគមិំសុ. ភគវា តស្មិំ បច្ចគ្ឃេ សេលមយេ បត្តេ អាហារំ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិត្វា អនុមោទនំ អកាសិ. តេ ទ្វេ ភាតរោ វាណិជា ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច សរណំ គន្ត្វា ទ្វេវាចិកា ឧបាសកា អហេសុំ. អថ នេសំ ‘‘ឯកំ នោ, ភន្តេ, បរិចរិតព្ពដ្ឋានំ ទេថា’’តិ វទន្តានំ ទក្ខិណហត្ថេន អត្តនោ សីសំ បរាមសិត្វា កេសធាតុយោ អទាសិ. តេ អត្តនោ នគរេ តា ធាតុយោ សុវណ្ណសមុគ្គស្ស អន្តោ បក្ខិបិត្វា ចេតិយំ បតិដ្ឋាបេសុំ.
សម្មាសម្ពុទ្ធោ បន តតោ វុដ្ឋាយ បុន អជបាលនិគ្រោធមេវ គន្ត្វា និគ្រោធមូលេ និសីទិ. អថស្ស តត្ថ និសិន្នមត្តស្សេវ អត្តនា អធិគតធម្មស្ស គម្ភីរតំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស សព្ពពុទ្ធានំ អាចិណ្ណោ – ‘‘កិច្ឆេន អធិគតោ ខោ ម្យាយំ ធម្មោ’’តិ បរេសំ អទេសេតុកាមតាការប្បត្តោ វិតក្កោ ឧទបាទិ. អថ ខោ ព្រហ្មា សហម្បតិ ‘‘នស្សតិ វត ភោ លោកោ, វិនស្សតិ វត ¶ ភោ លោកោ’’តិ ទសហិ ចក្កវាឡសហស្សេហិ សក្កសុយាមសន្តុសិតនិម្មានរតិវសវត្តិមហាព្រហ្មានោ អាទាយ ¶ សត្ថុ សន្តិកំ អាគន្ត្វា ‘‘ទេសេតុ, ភន្តេ, ភគវា ធម្ម’’ន្តិអាទិនា នយេន ធម្មទេសនំ អាយាចិ.
សត្ថា តស្ស បដិញ្ញំ ទត្វា ‘‘កស្ស នុ ខោ អហំ បឋមំ ធម្មំ ទេសេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ ‘‘អាឡារោ បណ្ឌិតោ, សោ ឥមំ ធម្មំ ខិប្បំ អាជានិស្សតី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា បុន ឱលោកេន្តោ តស្ស សត្តាហកាលង្កតភាវំ ញត្វា ឧទកំ អាវជ្ជេសិ. តស្សាបិ អភិទោសកាលង្កតភាវំ ញត្វា ‘‘ពហូបការា ខោ មេ បញ្ចវគ្គិយា ភិក្ខូ’’តិ បញ្ចវគ្គិយេ អារព្ភ មនសិ កត្វា ‘‘កហំ នុ ខោ តេ ឯតរហិ វិហរន្តី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘ពារាណសិយំ ¶ ឥសិបតនេ មិគទាយេ’’តិ ញត្វា កតិបាហំ ពោធិមណ្ឌសាមន្តាយេវ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ វិហរិត្វា ‘‘អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាយំ ពារាណសិំ គន្ត្វា ធម្មចក្កំ បវត្តេស្សាមី’’តិ បក្ខស្ស ចាតុទ្ទសិយំ បច្ចូសសមយេ បច្ចុដ្ឋាយ បភាតាយ រត្តិយា កាលស្សេវ បត្តចីវរមាទាយ អដ្ឋារសយោជនមគ្គំ បដិបន្នោ អន្តរាមគ្គេ ឧបកំ នាម អាជីវកំ ទិស្វា តស្ស អត្តនោ ពុទ្ធភាវំ អាចិក្ខិត្វា តំ ទិវសមេវ សាយន្ហសមយេ ឥសិបតនំ សម្បាបុណិ.
បញ្ចវគ្គិយា តថាគតំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ អាវុសោ, សមណោ គោតមោ បច្ចយពាហុល្លាយ អាវត្តិត្វា បរិបុណ្ណកាយោ បីណិន្ទ្រិយោ សុវណ្ណវណ្ណោ ហុត្វា អាគច្ឆតិ. ឥមស្ស វន្ទនាទីនិ ន ករិស្សាម, មហាកុលប្បសុតោ ខោ បនេស អាសនាភិហារំ អរហតិ, តេនស្ស អាសនមត្តំ បញ្ញាបេស្សាមា’’តិ កតិកំ អកំសុ. ភគវា សទេវកស្ស លោកស្ស ចិត្តាចារជាននសមត្ថេន ញាណេន ‘‘កិំ នុ ខោ ឥមេ ចិន្តយិំសូ’’តិ អាវជ្ជេត្វា ចិត្តំ អញ្ញាសិ. អថ តេសុ សព្ពទេវមនុស្សេសុ អនោទិស្សកវសេន ផរណសមត្ថំ មេត្តចិត្តំ សង្ខិបិត្វា ឱទិស្សកវសេន មេត្តចិត្តេន ផរិ. តេ ភគវតា មេត្តចិត្តេន សំផុដ្ឋា តថាគតេ ឧបសង្កមន្តេ សកាយ កតិកាយ សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តា បច្ចុគ្គន្ត្វា អភិវាទនាទីនិ សព្ពកិច្ចានិ អកំសុ. សម្មាសម្ពុទ្ធភាវំ បនស្ស អជានន្តា កេវលំ នាមេន ច អាវុសោវាទេន ច សមុទាចរិំសុ.
អថ នេ ភគវា – ‘‘មា, ភិក្ខវេ, តថាគតំ នាមេន ច អាវុសោវាទេន ច សមុទាចរថ. អរហំ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ អត្តនោ ពុទ្ធភាវំ ញាបេត្វា បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសិន្នោ ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តយោគេ វត្តមានេ អដ្ឋារសហិ ព្រហ្មកោដីហិ បរិវុតោ បញ្ចវគ្គិយត្ថេរេ អាមន្តេត្វា តិបរិវដ្ដំ ទ្វាទសាការំ ឆញាណវិជម្ភនំ អនុត្តរំ ¶ ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តន្តំ (មហាវ. ១៣ អាទយោ; សំ. និ. ៥.១០៨១) ទេសេសិ. តេសុ កោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ ទេសនានុសារេន ញាណំ បេសេន្តោ សុត្តបរិយោសានេ អដ្ឋារសហិ ព្រហ្មកោដីហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ. សត្ថា តត្ថេវ វស្សំ ឧបគន្ត្វា បុនទិវសេ វប្បត្ថេរំ ឱវទន្តោ វិហារេយេវ និសីទិ, សេសា ¶ ចត្តារោបិ បិណ្ឌាយ ចរិំសុ. វប្បត្ថេរោ បុព្ពណ្ហេយេវ សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ ¶ . ឯតេនេវុបាយេន បុនទិវសេ ភទ្ទិយត្ថេរំ, បុនទិវសេ មហានាមត្ថេរំ, បុនទិវសេ អស្សជិត្ថេរន្តិ សព្ពេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា បញ្ចមិយំ បក្ខស្ស បញ្ចបិ ថេរេ សន្និបាតេត្វា អនត្តលក្ខណសុត្តន្តំ (មហាវ. ២០ អាទយោ; សំ. និ. ៣.៥៩) ទេសេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ បញ្ចបិ ថេរា អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ. អថ សត្ថា យសស្ស កុលបុត្តស្ស ឧបនិស្សយំ ទិស្វា តំ រត្តិភាគេ និព្ពិជ្ជិត្វា គេហំ បហាយ និក្ខន្តំ ‘‘ឯហិ យសា’’តិ បក្កោសិត្វា តស្មិំយេវ រត្តិភាគេ សោតាបត្តិផលេ, បុនទិវសេ អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា, អបរេបិ តស្ស សហាយកេ ចតុបញ្ញាសជនេ ឯហិភិក្ខុបព្ពជ្ជាយ បព្ពាជេត្វា អរហត្តំ បាបេសិ.
ឯវំ លោកេ ឯកសដ្ឋិយា អរហន្តេសុ ជាតេសុ សត្ថា វុដ្ឋវស្សោ បវារេត្វា ‘‘ចរថ ភិក្ខវេ ចារិក’’ន្តិ សដ្ឋិភិក្ខូ ទិសាសុ បេសេត្វា សយំ ឧរុវេលំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ កប្បាសិកវនសណ្ឌេ តិំសភទ្ទវគ្គិយកុមារេ វិនេសិ. តេសុ សព្ពបច្ឆិមកោ សោតាបន្នោ, សព្ពុត្តមោ អនាគាមី អហោសិ. តេបិ សព្ពេ ឯហិភិក្ខុភាវេនេវ បព្ពាជេត្វា ទិសាសុ បេសេត្វា ឧរុវេលំ គន្ត្វា អឌ្ឍុឌ្ឍបាដិហារិយសហស្សានិ ទស្សេត្វា ឧរុវេលកស្សបាទយោ សហស្សជដិលបរិវារេ តេភាតិកជដិលេ វិនេត្វា ឯហិភិក្ខុភាវេន បព្ពាជេត្វា គយាសីសេ និសីទាបេត្វា អាទិត្តបរិយាយទេសនាយ (មហាវ. ៥៤) អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា តេន អរហន្តសហស្សេន បរិវុតោ ‘‘ពិម្ពិសាររញ្ញោ ទិន្នបដិញ្ញំ មោចេស្សាមី’’តិ រាជគហនគរូបចារេ លដ្ឋិវនុយ្យានំ អគមាសិ. រាជា ឧយ្យានបាលស្ស សន្តិកា ‘‘សត្ថា អាគតោ’’តិ សុត្វា ទ្វាទសនហុតេហិ ព្រាហ្មណគហបតិកេហិ បរិវុតោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ចក្កវិចិត្តតលេសុ សុវណ្ណបដ្ដវិតានំ វិយ បភាសមុទយំ វិស្សជ្ជេន្តេសុ តថាគតស្ស បាទេសុ សិរសា និបតិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ សទ្ធិំ បរិសាយ.
អថ ខោ តេសំ ព្រាហ្មណគហបតិកានំ ឯតទហោសិ – ‘‘កិំ នុ ខោ មហាសមណោ ឧរុវេលកស្សបេ ព្រហ្មចរិយំ ចរតិ, ឧទាហុ ឧរុវេលកស្សបោ មហាសមណេ’’តិ. ភគវា តេសំ ចេតស្សា ចេតោបរិវិតក្កមញ្ញាយ ឧរុវេលកស្សបំ គាថាយ អជ្ឈភាសិ –
‘‘កិមេវ ¶ ¶ ទិស្វា ឧរុវេលវាសិ, បហាសិ អគ្គិំ កិសកោវទានោ;
បុច្ឆាមិ តំ កស្សប ឯតមត្ថំ, កថំ បហីនំ តវ អគ្គិហុត្ត’’ន្តិ. –
ថេរោបិ ភគវតោ អធិប្បាយំ វិទិត្វា –
‘‘រូបេ ¶ ច សទ្ទេ ច អថោ រសេ ច, កាមិត្ថិយោ ចាភិវទន្តិ យញ្ញា;
ឯតំ មលន្តី ឧបធីសុ ញត្វា, តស្មា ន យិដ្ឋេ ន ហុតេ អរញ្ជិ’’ន្តិ. (មហាវ. ៥៥) –
ឥមំ គាថំ វត្វា អត្តនោ សាវកភាវប្បកាសនត្ថំ តថាគតស្ស បាទបិដ្ឋេ សីសំ ឋបេត្វា ‘‘សត្ថា មេ, ភន្តេ ភគវា, សាវកោហមស្មី’’តិ វត្វា ឯកតាលំ ទ្វិតាលំ តិតាលន្តិ យាវ សត្តតាលប្បមាណំ សត្តក្ខត្តុំ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ឱរុយ្ហ តថាគតំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. តំ បាដិហារិយំ ទិស្វា មហាជនោ ‘‘អហោ មហានុភាវា ពុទ្ធា, ឯវញ្ហិ ថាមគតទិដ្ឋិកោ នាម ‘អរហា’តិ មញ្ញមានោ ឧរុវេលកស្សបោបិ ទិដ្ឋិជាលំ ភិន្ទិត្វា តថាគតេន ទមិតោ’’តិ សត្ថុ គុណកថំយេវ កថេសិ. ភគវា ‘‘នាហំ ឥទានិយេវ ឧរុវេលកស្សបំ ទមេមិ, អតីតេបិ ឯស មយា ទមិតោ’’តិ វត្វា ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា មហានារទកស្សបជាតកំ (ជា. ២.២២.១១៥៣ អាទយោ) កថេត្វា ចត្តារិ សច្ចានិ បកាសេសិ. រាជា ឯកាទសហិ នហុតេហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ, ឯកនហុតំ ឧបាសកត្តំ បដិវេទេសិ. រាជា សត្ថុ សន្តិកេ និសិន្នោយេវ បញ្ច អស្សាសកេ បវេទេត្វា សរណំ គន្ត្វា ស្វាតនាយ និមន្តេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា ភគវន្តំ បទក្ខិណំ កត្វា បក្កមិ.
បុនទិវសេ យេហិ ច ភគវា ហិយ្យោ ទិដ្ឋោ, យេហិ ច អទិដ្ឋោ, តេ សព្ពេបិ រាជគហវាសិនោ អដ្ឋារសកោដិសង្ខា មនុស្សា តថាគតំ ទដ្ឋុកាមា បាតោវ រាជគហតោ លដ្ឋិវនុយ្យានំ អគមំសុ. តិគាវុតោ មគ្គោ នប្បហោសិ, សកលលដ្ឋិវនុយ្យានំ និរន្តរំ ផុដំ អហោសិ. មហាជនោ ទសពលស្ស រូបសោភគ្គប្បត្តំ អត្តភាវំ បស្សន្តោបិ តិត្តិំ កាតុំ នាសក្ខិ. វណ្ណភូមិ នាមេសា. ឯវរូបេសុ ហិ ឋានេសុ ភគវតោ លក្ខណានុព្យញ្ជនាទិប្បភេទា ¶ សព្ពាបិ រូបកាយសិរី វណ្ណេតព្ពា. ឯវំ រូបសោភគ្គប្បត្តំ ទសពលស្ស សរីរំ បស្សមានេន មហាជនេន និរន្តរំ ផុដេ ឧយ្យានេ ច គមនមគ្គេ ច ឯកភិក្ខុស្សបិ និក្ខមនោកាសោ នាហោសិ. តំ ទិវសំ កិរ ភគវតោ ភត្តំ ឆិន្នំ ¶ ភវេយ្យ, តស្មា ‘‘តំ មា អហោសី’’តិ សក្កស្ស និសិន្នាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សោ អាវជ្ជមានោ តំ ការណំ ញត្វា មាណវកវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វា ពុទ្ធធម្មសង្ឃបដិសំយុត្តា ថុតិយោ វទមានោ ទសពលស្ស បុរតោ ឱតរិត្វា ទេវានុភាវេន ឱកាសំ កត្វា –
‘‘ទន្តោ ទន្តេហិ សហ បុរាណជដិលេហិ, វិប្បមុត្តោ វិប្បមុត្តេហិ;
សិង្គីនិក្ខសវណ្ណោ, រាជគហំ បាវិសិ ភគវា.
‘‘មុត្តោ ¶ មុត្តេហិ…បេ….
‘‘តិណ្ណោ តិណ្ណេហិ…បេ….
‘‘សន្តោ សន្តេហិ…បេ… រាជគហំ បាវិសិ ភគវា.
‘‘ទសវាសោ ទសពលោ, ទសធម្មវិទូ ទសភិ ចុបេតោ;
សោ ទសសតបរិវារោ, រាជគហំ បាវិសិ ភគវា’’តិ. (មហាវ. ៥៨) –
ឥមាហិ គាថាហិ សត្ថុ វណ្ណំ វទមានោ បុរតោ បាយាសិ. តទា មហាជនោ មាណវកស្ស រូបសិរិំ ទិស្វា ‘‘អតិវិយ អភិរូបោ វតាយំ មាណវកោ, ន ខោ បន អម្ហេហិ ទិដ្ឋបុព្ពោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘កុតោ អយំ មាណវកោ, កស្ស វា អយ’’ន្តិ អាហ. តំ សុត្វា មាណវោ –
‘‘យោ ធីរោ សព្ពធិ ទន្តោ, សុទ្ធោ អប្បដិបុគ្គលោ;
អរហំ សុគតោ លោកេ, តស្សាហំ បរិចារកោ’’តិ. – គាថមាហ;
សត្ថា ¶ សក្កេន កតោកាសំ មគ្គំ បដិបជ្ជិត្វា ភិក្ខុសហស្សបរិវុតោ រាជគហំ បាវិសិ. រាជា ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, តីណិ រតនានិ វិនា វសិតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, វេលាយ វា អវេលាយ វា ភគវតោ សន្តិកំ អាគមិស្សាមិ, លដ្ឋិវនុយ្យានញ្ច នាម អតិទូរេ, ឥទំ បន អម្ហាកំ វេឡុវនុយ្យានំ នាតិទូរំ នច្ចាសន្នំ គមនាគមនសម្បន្នំ ពុទ្ធារហំ សេនាសនំ. ឥទំ មេ, ភន្តេ, ភគវា បដិគ្គណ្ហាតូ’’តិ សុវណ្ណភិង្គារេន បុប្ផគន្ធវាសិតំ មណិវណ្ណំ ឧទកមាទាយ វេឡុវនុយ្យានំ បរិច្ចជន្តោ ទសពលស្ស ហត្ថេ ឧទកំ បាតេសិ. តស្មិំ អារាមេ បដិគ្គហិតេយេវ ‘‘ពុទ្ធសាសនស្ស មូលានិ ឱតិណ្ណានី’’តិ មហាបថវី កម្បិ. ជម្ពុទីបតលស្មិញ្ហិ ឋបេត្វា វេឡុវនំ អញ្ញំ មហាបថវិំ កម្បេត្វា គហិតសេនាសនំ នាម នត្ថិ. តម្ពបណ្ណិទីបេបិ ឋបេត្វា មហាវិហារំ អញ្ញំ បថវិំ កម្បេត្វា គហិតសេនាសនំ នាម នត្ថិ. សត្ថា វេឡុវនារាមំ បដិគ្គហេត្វា រញ្ញោ អនុមោទនំ កត្វា ឧដ្ឋាយាសនា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ វេឡុវនំ អគមាសិ ¶ .
តស្មិំ ខោ បន សមយេ សារិបុត្តោ ច មោគ្គល្លានោ ចាតិ ទ្វេ បរិព្ពាជកា រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តិ អមតំ បរិយេសមានា. តេសុ សារិបុត្តោ អស្សជិត្ថេរំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋំ ទិស្វា ¶ បសន្នចិត្តោ បយិរុបាសិត្វា ‘‘យេ ធម្មា ហេតុប្បភវា’’តិអាទិគាថំ (មហាវ. ៦០; អប. ថេរ ១.១.២៨៦) សុត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ អត្តនោ សហាយកស្ស មោគ្គល្លានស្សបិ តមេវ គាថំ អភាសិ. សោបិ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តេ ឧភោបិ សញ្ចយំ ឱលោកេត្វា អត្តនោ បរិសាយ សទ្ធិំ ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជិំសុ. តេសុ មោគ្គល្លានោ សត្តាហេន អរហត្តំ បាបុណិ, សារិបុត្តោ អឌ្ឍមាសេន. ឧភោបិ តេ សត្ថា អគ្គសាវកដ្ឋានេ ឋបេសិ. សារិបុត្តត្ថេរេន ច អរហត្តំ បត្តទិវសេយេវ សន្និបាតំ អកាសិ.
តថាគតេ បន តស្មិញ្ញេវ វេឡុវនុយ្យានេ វិហរន្តេ សុទ្ធោទនមហារាជា ‘‘បុត្តោ កិរ មេ ឆព្ពស្សានិ ទុក្ករការិកំ ចរិត្វា បរមាភិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តវរធម្មចក្កោ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វេឡុវនេ វិហរតី’’តិ សុត្វា អញ្ញតរំ អមច្ចំ អាមន្តេសិ – ‘‘ឯហិ ភណេ, ត្វំ បុរិសសហស្សបរិវារោ រាជគហំ គន្ត្វា មម វចនេន ‘បិតា តេ សុទ្ធោទនមហារាជា ទដ្ឋុកាមោ’តិ វត្វា មម បុត្តំ គណ្ហិត្វា ឯហី’’តិ អាហ. សោ ¶ ‘‘ឯវំ, ទេវា’’តិ រញ្ញោ វចនំ សិរសា សម្បដិច្ឆិត្វា បុរិសសហស្សបរិវារោ ខិប្បមេវ សដ្ឋិយោជនមគ្គំ គន្ត្វា ទសពលស្ស ចតុបរិសមជ្ឈេ និសីទិត្វា ធម្មទេសនាវេលាយំ វិហារំ បាវិសិ. សោ ‘‘តិដ្ឋតុ តាវ រញ្ញា បហិតសាសន’’ន្តិ បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា យថាឋិតោវ សទ្ធិំ បុរិសសហស្សេន អរហត្តំ បត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. ភគវា ‘‘ឯថ ភិក្ខវោ’’តិ ហត្ថំ បសារេសិ. សព្ពេ តង្ខណញ្ញេវ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា សដ្ឋិវស្សិកត្ថេរា វិយ អហេសុំ. អរហត្តំ បត្តកាលតោ បដ្ឋាយ បន អរិយា នាម មជ្ឈត្តាវ ហោន្តីតិ, សោ រញ្ញា បហិតសាសនំ ទសពលស្ស ន កថេសិ. រាជា – ‘‘នេវ គតោ អាគច្ឆតិ, ន សាសនំ សុយ្យតី’’តិ ‘‘ឯហិ ភណេ, ត្វំ គច្ឆា’’តិ ឯតេនេវ និយាមេន អញ្ញំ អមច្ចំ បេសេសិ. សោបិ គន្ត្វា បុរិមនយេនេវ សទ្ធិំ បរិសាយ អរហត្តំ បត្វា តុណ្ហី អហោសិ. បុន រាជា ‘‘ឯហិ ភណេ, ត្វំ គច្ឆ, ត្វំ គច្ឆា’’តិ ឯតេនេវ និយាមេន អបរេបិ សត្ត អមច្ចេ បេសេសិ. តេ សព្ពេ នវ បុរិសសហស្សបរិវារា នវ អមច្ចា អត្តនោ កិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា តុណ្ហីភូតា តត្ថេវ វិហរិំសុ.
រាជា សាសនមត្តម្បិ អាហរិត្វា អាចិក្ខន្តំ អលភិត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ឯត្តកាបិ ជនា មយិ សិនេហាភាវេន សាសនមត្តម្បិ ន បច្ចាហរិំសុ, កោ នុ ¶ ខោ មេ សាសនំ ករិស្សតី’’តិ សព្ពំ រាជពលំ ឱលោកេន្តោ កាឡុទាយិំ អទ្ទស. សោ កិរ រញ្ញោ សព្ពត្ថសាធកោ អព្ភន្តរិកោ អតិវិយ វិស្សាសិកោ អមច្ចោ ពោធិសត្តេន សទ្ធិំ ឯកទិវសេ ជាតោ សហបំសុកីឡកោ សហាយោ. អថ នំ រាជា អាមន្តេសិ – ‘‘តាត កាឡុទាយិ, អហំ មម បុត្តំ ទដ្ឋុកាមោ នវបុរិសសហស្សបរិវារេន នវ អមច្ចេ បេសេសិំ, តេសុ ឯកោបិ អាគន្ត្វា សាសនមត្តំ អារោចេន្តោ នាម ¶ នត្ថិ. ទុជ្ជានោ ខោ បន មេ ជីវិតន្តរាយោ, ជីវមានោយេវាហំ បុត្តំ ទដ្ឋុកាមោ. សក្ខិស្សសិ នុ ខោ មេ បុត្តំ ទស្សេតុ’’ន្តិ? ‘‘សក្ខិស្សាមិ, ទេវ, សចេ បព្ពជិតុំ លភិស្សាមី’’តិ. ‘‘តាត, ត្វំ បព្ពជិតោ វា អបព្ពជិតោ វា មយ្ហំ បុត្តំ ទស្សេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ រញ្ញោ សាសនំ អាទាយ រាជគហំ គន្ត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនាវេលាយ បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ ធម្មំ សុត្វា សបរិវារោ អរហត្តំ បត្វា ឯហិភិក្ខុភាវេន បព្ពជិត្វា វិហាសិ.
សត្ថា ¶ ពុទ្ធោ ហុត្វា បឋមំ អន្តោវស្សំ ឥសិបតនេ វសិត្វា វុដ្ឋវស្សោ បវារេត្វា ឧរុវេលំ គន្ត្វា តត្ថ តយោ មាសេ វសន្តោ តេភាតិកជដិលេ វិនេត្វា ភិក្ខុសហស្សបរិវារោ ផុស្សមាសបុណ្ណមាយំ រាជគហំ គន្ត្វា ទ្វេ មាសេ វសិ. ឯត្តាវតា ពារាណសិតោ និក្ខន្តស្ស បញ្ច មាសា ជាតា, សកលោ ហេមន្តោ អតិក្កន្តោ. កាឡុទាយិត្ថេរស្ស អាគតទិវសតោ សត្តដ្ឋទិវសា វីតិវត្តា. ថេរោ ផគ្គុណមាសបុណ្ណមាយំ ចិន្តេសិ – ‘‘អតិក្កន្តោ ទានិ ហេមន្តោ, វសន្តសមយោ អនុប្បត្តោ, មនុស្សេហិ សស្សាទីនិ ឧទ្ធរិត្វា សម្មុខសម្មុខដ្ឋានេហិ មគ្គា ទិន្នា, ហរិតតិណសញ្ឆន្នា បថវី, សុបុប្ផិតា វនសណ្ឌា, បដិបជ្ជនក្ខមា មគ្គា, កាលោ ទសពលស្ស ញាតិសង្គហំ កាតុ’’ន្តិ. អថ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា –
‘‘អង្គារិនោ ទានិ ទុមា ភទន្តេ, ផលេសិនោ ឆទនំ វិប្បហាយ;
តេ អច្ចិមន្តោវ បភាសយន្តិ, សមយោ មហាវីរ ភាគី រសានំ…បេ…. (ថេរគា. ៥២៧);
‘‘នាតិសីតំ នាតិឧណ្ហំ, នាតិទុព្ភិក្ខឆាតកំ;
សទ្ទលា ហរិតា ភូមិ, ឯស កាលោ មហាមុនី’’តិ. –
សដ្ឋិមត្តាហិ គាថាហិ ទសពលស្ស កុលនគរគមនវណ្ណំ វណ្ណេសិ. អថ នំ សត្ថា – ‘‘កិំ នុ ខោ, ឧទាយិ, មធុរស្សរេន គមនវណ្ណំ វណ្ណេសី’’តិ អាហ. ‘‘តុម្ហាកំ, ភន្តេ, បិតា សុទ្ធោទនមហារាជា តុម្ហេ បស្សិតុកាមោ, ករោថ ញាតកានំ សង្គហ’’ន្តិ. ‘‘សាធុ, ឧទាយិ, ករិស្សាមិ ញាតកានំ សង្គហំ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារោចេហិ, គមិយវត្តំ ¶ បរិបូរេស្សន្តី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ថេរោ តេសំ អារោចេសិ.
ភគវា អង្គមគធវាសីនំ កុលបុត្តានំ ទសហិ សហស្សេហិ, កបិលវត្ថុវាសីនំ ទសហិ សហស្សេហីតិ សព្ពេហេវ វីសតិសហស្សេហិ ខីណាសវភិក្ខូហិ បរិវុតោ រាជគហា និក្ខមិត្វា ទិវសេ ¶ ទិវសេ យោជនំ គច្ឆតិ. ‘‘រាជគហតោ សដ្ឋិយោជនំ កបិលវត្ថុំ ទ្វីហិ មាសេហិ បាបុណិស្សាមី’’តិ អតុរិតចារិកំ បក្កាមិ. ថេរោបិ ‘‘ភគវតោ និក្ខន្តភាវំ រញ្ញោ អារោចេស្សាមី’’តិ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា រញ្ញោ និវេសនេ បាតុរហោសិ. រាជា ថេរំ ទិស្វា តុដ្ឋចិត្តោ មហារហេ បល្លង្កេ និសីទាបេត្វា ¶ អត្តនោ បដិយាទិតស្ស នានគ្គរសភោជនស្ស បត្តំ បូរេត្វា អទាសិ. ថេរោ ឧដ្ឋាយ គមនាការំ ទស្សេសិ. ‘‘និសីទិត្វា ភុញ្ជ, តាតា’’តិ. ‘‘សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ភុញ្ជិស្សាមិ, មហារាជា’’តិ. ‘‘កហំ បន, តាត, សត្ថា’’តិ? ‘‘វីសតិសហស្សភិក្ខុបរិវារោ តុម្ហាកំ ទស្សនត្ថាយ ចារិកំ និក្ខន្តោ, មហារាជា’’តិ. រាជា តុដ្ឋមានសោ អាហ – ‘‘តុម្ហេ ឥមំ បរិភុញ្ជិត្វា យាវ មម បុត្តោ ឥមំ នគរំ បាបុណាតិ, តាវស្ស ឥតោវ បិណ្ឌបាតំ បរិហរថា’’តិ. ថេរោ អធិវាសេសិ. រាជា ថេរំ បរិវិសិត្វា បត្តំ គន្ធចុណ្ណេន ឧព្ពដ្ដេត្វា ឧត្តមស្ស ភោជនស្ស បូរេត្វា ‘‘តថាគតស្ស ទេថា’’តិ ថេរស្ស ហត្ថេ បតិដ្ឋាបេសិ. ថេរោ សព្ពេសំ បស្សន្តានំយេវ បត្តំ អាកាសេ ខិបិត្វា សយម្បិ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បិណ្ឌបាតំ អាហរិត្វា សត្ថុ ហត្ថេ ឋបេសិ. សត្ថា តំ បរិភុញ្ជិ. ឯតេនេវ ឧបាយេន ថេរោ ទិវសេ ទិវសេ បិណ្ឌបាតំ អាហរិ. សត្ថាបិ អន្តរាមគ្គេ រញ្ញោយេវ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិ. ថេរោបិ ភត្តកិច្ចាវសានេ ទិវសេ ទិវសេ ‘‘អជ្ជ ភគវា ឯត្តកំ អាគតោ, អជ្ជ ឯត្តក’’ន្តិ ពុទ្ធគុណបដិសំយុត្តាយ ច កថាយ សកលំ រាជកុលំ សត្ថុទស្សនំ វិនាយេវ សត្ថរិ សញ្ជាតប្បសាទំ អកាសិ. តេនេវ នំ ភគវា ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ កុលប្បសាទកានំ យទិទំ កាឡុទាយី’’តិ (អ. និ. ១.២១៩, ២២៥) ឯតទគ្គេ ឋបេសិ.
សាកិយាបិ ខោ អនុប្បត្តេ ភគវតិ ‘‘អម្ហាកំ ញាតិសេដ្ឋំ បស្សិស្សាមា’’តិ សន្និបតិត្វា ភគវតោ វសនដ្ឋានំ វីមំសមានា ‘‘និគ្រោធសក្កស្ស អារាមោ រមណីយោ’’តិ សល្លក្ខេត្វា តត្ថ សព្ពំ បដិជគ្គនវិធិំ ការេត្វា គន្ធបុប្ផហត្ថា បច្ចុគ្គមនំ ករោន្តា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតេ ទហរទហរេ នាគរទារកេ ច នាគរទារិកាយោ ច បឋមំ បហិណិំសុ, តតោ រាជកុមារេ ច រាជកុមារិកាយោ ច, តេសំ អនន្តរា សាមំ គន្ធបុប្ផាទីហិ បូជយមានា ភគវន្តំ គហេត្វា និគ្រោធារាមមេវ អគមំសុ. តត្ថ ភគវា វីសតិសហស្សខីណាសវបរិវុតោ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិ ¶ . សាកិយា នាម មានជាតិកា មានត្ថទ្ធា, តេ ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារោ អម្ហេហិ ទហរតរោ, អម្ហាកំ កនិដ្ឋោ, ភាគិនេយ្យោ, បុត្តោ, នត្តា’’តិ ចិន្តេត្វា ទហរទហរេ រាជកុមារេ អាហំសុ – ‘‘តុម្ហេ វន្ទថ, មយំ តុម្ហាកំ បិដ្ឋិតោ និសីទិស្សាមា’’តិ.
តេសុ ¶ ឯវំ អវន្ទិត្វា និសិន្នេសុ ភគវា តេសំ អជ្ឈាសយំ ឱលោកេត្វា ‘‘ន មំ ញាតយោ វន្ទន្តិ, ហន្ទ ទានិ តេ វន្ទាបេស្សាមី’’តិ អភិញ្ញាបាទកំ ចតុត្ថំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ ¶ អាកាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា តេសំ សីសេ បាទបំសុំ ឱកិរមានោ វិយ កណ្ឌម្ពរុក្ខមូលេ យមកបាដិហារិយសទិសំ បាដិហារិយំ អកាសិ. រាជា តំ អច្ឆរិយំ ទិស្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ ជាតទិវសេ កាលទេវលស្ស វន្ទនត្ថំ ឧបនីតានំ វោបាទេ បរិវត្តេត្វា ព្រាហ្មណស្ស មត្ថកេ បតិដ្ឋិតេ ទិស្វាបិ អហំ តុម្ហាកំ បាទេ វន្ទិំ, អយំ មេ បឋមវន្ទនា. វប្បមង្គលទិវសេ ច ជម្ពុច្ឆាយាយ សិរិសយនេ និបន្នានំ វោជម្ពុច្ឆាយាយ អបរិវត្តនំ ទិស្វាបិ បាទេ វន្ទិំ, អយំ មេ ទុតិយវន្ទនា. ឥទានិ បន ឥមំ អទិដ្ឋបុព្ពំ បាដិហារិយំ ទិស្វាបិ អហំ តុម្ហាកំ បាទេ វន្ទាមិ, អយំ មេ តតិយវន្ទនា’’តិ. រញ្ញា បន វន្ទិតេ ភគវន្តំ អវន្ទិត្វា ឋាតុំ សមត្ថោ នាម ឯកសាកិយោបិ នាហោសិ, សព្ពេ វន្ទិំសុយេវ.
ឥតិ ភគវា ញាតយោ វន្ទាបេត្វា អាកាសតោ ឱតរិត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. និសិន្នេ ភគវតិ សិខាបត្តោ ញាតិសមាគមោ អហោសិ, សព្ពេ ឯកគ្គចិត្តា ហុត្វា និសីទិំសុ. តតោ មហាមេឃោ បោក្ខរវស្សំ វស្សិ. តម្ពវណ្ណំ ឧទកំ ហេដ្ឋា វិរវន្តំ គច្ឆតិ, តេមិតុកាមោវ តេមេតិ, អតេមិតុកាមស្ស សរីរេ ឯកពិន្ទុមត្តម្បិ ន បតតិ. តំ ទិស្វា សព្ពេ អច្ឆរិយព្ភុតចិត្តា ជាតា ‘‘អហោ អច្ឆរិយំ, អហោ អព្ភុត’’ន្តិ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ. សត្ថា ‘‘ន ឥទានេវ មយ្ហំ ញាតិសមាគមេ បោក្ខរវស្សំ វស្សតិ, អតីតេបិ វស្សី’’តិ ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា វេស្សន្តរជាតកំ (ជា. ២.២២.១៦៥៥ អាទយោ) កថេសិ. ធម្មកថំ សុត្វា សព្ពេ ឧដ្ឋាយ វន្ទិត្វា បក្កមិំសុ. ឯកោបិ រាជា វា រាជមហាមត្តោ វា ‘‘ស្វេ អម្ហាកំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ វត្វា គតោ នាម នត្ថិ.
សត្ថា បុនទិវសេ វីសតិភិក្ខុសហស្សបរិវុតោ កបិលវត្ថុំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. តំ ន កោចិ គន្ត្វា និមន្តេសិ, ន បត្តំ វា អគ្គហេសិ. ភគវា ឥន្ទខីលេ ឋិតោវ អាវជ្ជេសិ – ‘‘កថំ នុ ខោ បុព្ពពុទ្ធា កុលនគរេ បិណ្ឌាយ ចរិំសុ, កិំ ឧប្បដិបាដិយា ឥស្សរជនានំ ឃរានិ អគមំសុ, ឧទាហុ សបទានចារិកំ ចរិំសូ’’តិ? តតោ ឯកពុទ្ធស្សបិ ឧប្បដិបាដិយា ¶ គមនំ អទិស្វា ‘‘មយាបិ ទានិ អយមេវ តេសំ វំសោ បគ្គហេតព្ពោ, អាយតិញ្ច មម សាវកា ¶ មមញ្ញេវ អនុសិក្ខន្តា បិណ្ឌចារិកវត្តំ បរិបូរេស្សន្តី’’តិ កោដិយំ និវិដ្ឋគេហតោ បដ្ឋាយ សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរិ. ‘‘អយ្យោ កិរ សិទ្ធត្ថកុមារោ បិណ្ឌាយ ចរតី’’តិ ទ្វិភូមិកតិភូមិកាទីសុ បាសាទេសុ សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា មហាជនោ ទស្សនព្យាវដោ អហោសិ.
រាហុលមាតាបិ ទេវី – ‘‘អយ្យបុត្តោ កិរ ឥមស្មិំយេវ នគរេ មហន្តេន រាជានុភាវេន សុវណ្ណសិវិកាទីហិ វិចរិត្វា ឥទានិ កេសមស្សុំ ឱហារេត្វា កាសាយវត្ថនិវាសនោ កបាលហត្ថោ បិណ្ឌាយ ចរតិ, សោភតិ នុ ខោ’’តិ សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា ឱលោកយមានា ភគវន្តំ នានាវិរាគសមុជ្ជលាយ ¶ សរីរប្បភាយ នគរវីថិយោ ឱភាសេត្វា ព្យាមប្បភាបរិក្ខេបសមុបព្យូឡ្ហាយ អសីតានុព្យញ្ជនប្បភាសិតាយ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណបដិមណ្ឌិតាយ អនោបមាយ ពុទ្ធសិរិយា វិរោចមានំ ទិស្វា ឧណ្ហីសតោ បដ្ឋាយ យាវ បាទតលា –
‘‘សិនិទ្ធនីលមុទុកុញ្ចិតកេសោ, សូរិយនិម្មលតលាភិនលាដោ;
យុត្តតុង្គមុទុកាយតនាសោ, រំសិជាលវិកសិតោ នរសីហោ’’តិ. –
ឯវមាទិកាហិ ទសហិ នរសីហគាថាហិ អភិត្ថវិត្វា ‘‘តុម្ហាកំ បុត្តោ បិណ្ឌាយ ចរតី’’តិ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា សំវិគ្គហទយោ ហត្ថេន សាដកំ សណ្ឌបេន្តោ តុរិតតុរិតោ និក្ខមិត្វា វេគេន គន្ត្វា ភគវតោ បុរតោ ឋត្វា អាហ – ‘‘កិន្នុ ខោ, ភន្តេ, អម្ហេ លជ្ជាបេថ, កិមត្ថំ បិណ្ឌាយ ចរថ, កិំ ‘ឯត្តកានំ ភិក្ខូនំ ន សក្កា ភត្តំ លទ្ធុ’ន្តិ សញ្ញំ ករិត្ថា’’តិ? ‘‘វំសចារិត្តមេតំ, មហារាជ, អម្ហាក’’ន្តិ. ‘‘ននុ, ភន្តេ, អម្ហាកំ វំសោ នាម មហាសម្មតខត្តិយវំសោ, ឯត្ថ ច ឯកខត្តិយោបិ ភិក្ខាចរកោ នាម នត្ថី’’តិ. ‘‘អយំ, មហារាជ, ខត្តិយវំសោ នាម តវ វំសោ. អម្ហាកំ បន ‘ទីបង្ករោ កោណ្ឌញ្ញោ…បេ… កស្សបោ’តិ អយំ ពុទ្ធវំសោ នាម. ឯតេ ច អញ្ញេ ច អនេកសហស្សសង្ខា ពុទ្ធា ភិក្ខាចារេនេវ ជីវិកំ កប្បេសុ’’ន្តិ អន្តរវីថិយំ ឋិតោវ –
‘‘ឧត្តិដ្ឋេ ¶ នប្បមជ្ជេយ្យ, ធម្មំ សុចរិតំ ចរេ;
ធម្មចារី សុខំ សេតិ, អស្មិំ លោកេ បរម្ហិ ចា’’តិ. (ធ. ប. ១៦៨) –
ឥមំ ¶ គាថមាហ. គាថាបរិយោសានេ រាជា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ.
‘‘ធម្មញ្ចរេ សុចរិតំ, ន នំ ទុច្ចរិតំ ចរេ;
ធម្មចារី សុខំ សេតិ, អស្មិំ លោកេ បរម្ហិ ចា’’តិ. (ធ. ប. ១៦៩) –
ឥមំ គាថំ សុត្វា សកទាគាមិផលេ បតិដ្ឋាសិ, មហាធម្មបាលជាតកំ (ជា. ១.១០.៩២ អាទយោ) សុត្វា អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋាសិ, មរណសមយេ សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា សិរិសយនេ និបន្នោយេវ អរហត្តំ បាបុណិ. អរញ្ញវាសេន បធានានុយោគកិច្ចំ រញ្ញោ នាហោសិ. សោ សោតាបត្តិផលំ សច្ឆិកត្វាយេវ បន ភគវតោ បត្តំ គហេត្វា សបរិសំ ភគវន្តំ មហាបាសាទំ អារោបេត្វា បណីតេន ខាទនីយេន ភោជនីយេន បរិវិសិ. ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ សព្ពំ ឥត្ថាគារំ អាគន្ត្វា ភគវន្តំ វន្ទិ ¶ ឋបេត្វា រាហុលមាតរំ. សា បន ‘‘គច្ឆ, អយ្យបុត្តំ វន្ទាហី’’តិ បរិជនេន វុច្ចមានាបិ ‘‘សចេ មយ្ហំ គុណោ អត្ថិ, សយមេវ មម សន្តិកំ អយ្យបុត្តោ អាគមិស្សតិ, អាគតមេវ នំ វន្ទិស្សាមី’’តិ វត្វា ន អគមាសិ.
ភគវា រាជានំ បត្តំ គាហាបេត្វា ទ្វីហិ អគ្គសាវកេហិ សទ្ធិំ រាជធីតាយ សិរិគព្ភំ គន្ត្វា ‘‘រាជធីតា យថារុចិ វន្ទមានា ន កិញ្ចិ វត្តព្ពា’’តិ វត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. សា វេគេនាគន្ត្វា គោប្ផកេសុ គហេត្វា បាទបិដ្ឋិយំ សីសំ បរិវត្តេត្វា យថាជ្ឈាសយំ វន្ទិ. រាជា រាជធីតាយ ភគវតិ សិនេហពហុមានាទិគុណសម្បត្តិំ កថេសិ – ‘‘ភន្តេ, មម ធីតា ‘តុម្ហេហិ កាសាយានិ វត្ថានិ និវាសិតានី’តិ សុត្វា តតោ បដ្ឋាយ កាសាយវត្ថនិវត្ថា ជាតា, តុម្ហាកំ ឯកភត្តិកភាវំ សុត្វា ឯកភត្តិកាវ ជាតា, តុម្ហេហិ មហាសយនស្ស ឆឌ្ឌិតភាវំ សុត្វា បដ្ដិកាមញ្ចកេយេវ និបន្នា, តុម្ហាកំ មាលាគន្ធាទីហិ វិរតភាវំ ញត្វា វិរតមាលាគន្ធាវ ជាតា, អត្តនោ ញាតកេហិ ‘មយំ បដិជគ្គិស្សាមា’តិ សាសនេ បេសិតេបិ តេសុ ឯកញាតកម្បិ ន ឱលោកេសិ, ឯវំ គុណសម្បន្នា មេ, ភន្តេ, ធីតា’’តិ. ‘‘អនច្ឆរិយំ, មហារាជ, អយំ ឥទានិ តយា រក្ខិយមានា រាជធីតា បរិបក្កេ ញាណេ អត្តានំ រក្ខេយ្យ, ឯសា បុព្ពេ អនារក្ខា បព្ពតបាទេ វិចរមានា អបរិបក្កេបិ ញាណេ អត្តានំ រក្ខី’’តិ វត្វា ចន្ទកិន្នរីជាតកំ (ជា. ១.១៤.១៨ អាទយោ) កថេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ.
បុនទិវសេ ¶ បន នន្ទស្ស រាជកុមារស្ស អភិសេកគេហប្បវេសនវិវាហមង្គលេសុ វត្តមានេសុ តស្ស គេហំ គន្ត្វា កុមារំ បត្តំ គាហាបេត្វា បព្ពាជេតុកាមោ មង្គលំ វត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. ជនបទកល្យាណី កុមារំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘តុវដំ ខោ, អយ្យបុត្ត, អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ វត្វា គីវំ បសារេត្វា ឱលោកេសិ. សោ ភគវន្តំ ‘‘បត្តំ ¶ គណ្ហថា’’តិ វត្តុំ អវិសហមានោ វិហារំយេវ អគមាសិ. តំ អនិច្ឆមានំយេវ ភគវា បព្ពាជេសិ. ឥតិ ភគវា កបិលវត្ថុំ គន្ត្វា តតិយទិវសេ នន្ទំ បព្ពាជេសិ.
សត្តមេ ទិវសេ រាហុលមាតាបិ កុមារំ អលង្ករិត្វា ភគវតោ សន្តិកំ បេសេសិ – ‘‘បស្ស, តាត, ឯតំ វីសតិសហស្សសមណបរិវុតំ សុវណ្ណវណ្ណំ ព្រហ្មរូបវណ្ណំ សមណំ, អយំ តេ បិតា, ឯតស្ស មហន្តា និធយោ អហេសុំ ត្យស្ស និក្ខមនកាលតោ បដ្ឋាយ ន បស្សាម, គច្ឆ, នំ ទាយជ្ជំ យាចាហិ – ‘អហំ, តាត, កុមារោ អភិសេកំ បត្វា ចក្កវត្តី ភវិស្សាមិ, ធនេន មេ អត្ថោ, ធនំ មេ ទេហិ. សាមិកោ ហិ បុត្តោ បិតុសន្តកស្សា’’’តិ. កុមារោ ច ភគវតោ សន្តិកំ គន្ត្វាវ បិតុសិនេហំ លភិត្វា ហដ្ឋចិត្តោ ‘‘សុខា តេ, សមណ, ឆាយា’’តិ វត្វា អញ្ញញ្ច ¶ ពហុំ អត្តនោ អនុរូបំ វទន្តោ អដ្ឋាសិ. ភគវា កតភត្តកិច្ចោ អនុមោទនំ វត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. កុមារោបិ ‘‘ទាយជ្ជំ មេ, សមណ, ទេហិ, ទាយជ្ជំ មេ, សមណ, ទេហី’’តិ ភគវន្តំ អនុពន្ធិ. ន ភគវា កុមារំ និវត្តាបេសិ, បរិជនោបិ ភគវតា សទ្ធិំ គច្ឆន្តំ និវត្តេតុំ នាសក្ខិ. ឥតិ សោ ភគវតា សទ្ធិំ អារាមមេវ អគមាសិ.
តតោ ភគវា ចិន្តេសិ – ‘‘យំ អយំ បិតុសន្តកំ ធនំ ឥច្ឆតិ, តំ វដ្ដានុគតំ សវិឃាតំ, ហន្ទស្ស មេ ពោធិមណ្ឌេ បដិលទ្ធំ សត្តវិធំ អរិយធនំ ទេមិ, លោកុត្តរទាយជ្ជស្ស នំ សាមិកំ ករោមី’’តិ អាយស្មន្តំ សារិបុត្តំ អាមន្តេសិ – ‘‘តេន ហិ, សារិបុត្ត, រាហុលំ បព្ពាជេហី’’តិ. ថេរោ តំ បព្ពាជេសិ. បព្ពជិតេ ច បន កុមារេ រញ្ញោ អធិមត្តំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជិ, តំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘សាធុ, ភន្តេ, អយ្យា មាតាបិតូហិ អននុញ្ញាតំ បុត្តំ ន បព្ពាជេយ្យុ’’ន្តិ វរំ យាចិ. ភគវា ច តស្ស វរំ ទត្វា បុនេកទិវសេ រាជនិវេសនេ កតភត្តកិច្ចោ ឯកមន្តំ និសិន្នេន រញ្ញា ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទុក្ករការិកកាលេ ឯកា ទេវតា មំ ឧបសង្កមិត្វា ‘បុត្តោ តេ កាលង្កតោ’តិ អាហ, តស្សា វចនំ អសទ្ទហន្តោ ‘ន មយ្ហំ បុត្តោ សម្ពោធិំ អប្បត្វា កាលំ ករោតី’តិ តំ ¶ បដិក្ខិបិ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘តុម្ហេ ឥទានិ កិំ សទ្ទហិស្សថ, យេ តុម្ហេ បុព្ពេបិ អដ្ឋិកានិ ទស្សេត្វា ‘បុត្តោ តេ មតោ’តិ វុត្តេ ន សទ្ទហិត្ថា’’តិ ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា មហាធម្មបាលជាតកំ កថេសិ. កថាបរិយោសានេ រាជា អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិ.
ឥតិ ភគវា បិតរំ តីសុ ផលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ បុនទេវ រាជគហំ គន្ត្វា សីតវនេ វិហាសិ. តស្មិំ ¶ សមយេ អនាថបិណ្ឌិកោ គហបតិ បញ្ចហិ សកដសតេហិ ភណ្ឌំ អាទាយ រាជគហំ គន្ត្វា អត្តនោ បិយសហាយកស្ស សេដ្ឋិនោ គេហំ គន្ត្វា តត្ថ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ឧប្បន្នភាវំ សុត្វា ពលវបច្ចូសេ ទេវតានុភាវេន វិវដេន ទ្វារេន សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ, ទុតិយេ ទិវសេ ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា សាវត្ថិំ អាគមនត្ថាយ សត្ថុ បដិញ្ញំ គហេត្វា អន្តរាមគ្គេ បញ្ចចត្តាលីសយោជនដ្ឋានេ សតសហស្សំ ទត្វា យោជនិកេ យោជនិកេ វិហារំ ការេត្វា ជេតវនំ កោដិសន្ថារេន អដ្ឋារសហិ ហិរញ្ញកោដីហិ កិណិត្វា នវកម្មំ បដ្ឋបេសិ. សោ មជ្ឈេ ទសពលស្ស គន្ធកុដិំ ការេសិ, តំ បរិវារេត្វា អសីតិយា មហាថេរានំ បាដិយេក្កំ ឯកសន្និវេសនេ អាវាសេ ឯកកុដិកទ្វិកុដិកហំសវដ្ដកទីឃរស្សសាលាមណ្ឌបាទិវសេន សេសសេនាសនានិ បោក្ខរណិចង្កមនរត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានានិ ចាតិ អដ្ឋារសកោដិបរិច្ចាគេន រមណីយេ ភូមិភាគេ មនោរមំ វិហារំ ការេត្វា ទសពលស្ស អាគមនត្ថាយ ទូតំ បាហេសិ. សត្ថា តស្ស វចនំ សុត្វា មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ រាជគហា និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន សាវត្ថិនគរំ បាបុណិ.
មហាសេដ្ឋិបិ ¶ ខោ វិហារមហំ សជ្ជេត្វា តថាគតស្ស ជេតវនំ បវិសនទិវសេ បុត្តំ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ កត្វា អលង្កតបដិយត្តេហេវ បញ្ចហិ កុមារសតេហិ សទ្ធិំ បេសេសិ. សោ សបរិវារោ បញ្ចវណ្ណវត្ថសមុជ្ជលានិ បញ្ច ធជសតានិ គហេត្វា ទសពលស្ស បុរតោ អហោសិ, តេសំ បច្ឆតោ មហាសុភទ្ទា ចូឡសុភទ្ទាតិ ទ្វេ សេដ្ឋិធីតរោ បញ្ចហិ កុមារិកាសតេហិ សទ្ធិំ បុណ្ណឃដេ គហេត្វា និក្ខមិំសុ, តាសំ បច្ឆតោ សេដ្ឋិភរិយា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា បញ្ចហិ មាតុគាមសតេហិ សទ្ធិំ បុណ្ណបាតិយោ គហេត្វា និក្ខមិ, សព្ពេសំ បច្ឆតោ មហាសេដ្ឋិ ¶ អហតវត្ថនិវត្ថោ អហតវត្ថនិវត្ថេហេវ បញ្ចហិ សេដ្ឋិសតេហិ សទ្ធិំ ភគវន្តំ អព្ភុគ្គញ្ឆិ. ភគវា ឥមំ ឧបាសកបរិសំ បុរតោ កត្វា មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ អត្តនោ សរីរប្បភាយ សុវណ្ណរសសេកសិញ្ចនានិ វិយ វនន្តរានិ កុរុមានោ អនន្តាយ ពុទ្ធលីលាយ អបរិមាណាយ ពុទ្ធសិរិយា ជេតវនវិហារំ បាវិសិ.
អថ នំ អនាថបិណ្ឌិកោ អាបុច្ឆិ – ‘‘កថាហំ, ភន្តេ, ឥមស្មិំ វិហារេ បដិបជ្ជាមី’’តិ? ‘‘តេន ហិ, គហបតិ, ឥមំ វិហារំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស បតិដ្ឋាបេហី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ មហាសេដ្ឋិ សុវណ្ណភិង្គារំ អាទាយ ទសពលស្ស ហត្ថេ ឧទកំ បាតេត្វា ‘‘ឥមំ ជេតវនវិហារំ ¶ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ អទាសិ. សត្ថា វិហារំ បដិគ្គហេត្វា អនុមោទនំ ករោន្តោ –
‘‘សីតំ ឧណ្ហំ បដិហន្តិ, តតោ វាឡមិគានិ ច;
សរីសបេ ច មកសេ, សិសិរេ ចាបិ វុដ្ឋិយោ.
‘‘តតោ វាតាតបោ ឃោរោ, សញ្ជាតោ បដិហញ្ញតិ;
លេណត្ថញ្ច សុខត្ថញ្ច, ឈាយិតុញ្ច វិបស្សិតុំ.
‘‘វិហារទានំ សង្ឃស្ស, អគ្គំ ពុទ្ធេន វណ្ណិតំ;
តស្មា ហិ បណ្ឌិតោ បោសោ, សម្បស្សំ អត្ថមត្តនោ.
‘‘វិហារេ ការយេ រម្មេ, វាសយេត្ថ ពហុស្សុតេ;
តេសំ អន្នញ្ច បានញ្ច, វត្ថសេនាសនានិ ច.
‘‘ទទេយ្យ ¶ ឧជុភូតេសុ, វិប្បសន្នេន ចេតសា;
តេ តស្ស ធម្មំ ទេសេន្តិ, សព្ពទុក្ខាបនូទនំ;
យំ សោ ធម្មំ ឥធញ្ញាយ, បរិនិព្ពាតិ អនាសវោ’’តិ. (ចូឡវ. ២៩៥) –
វិហារានិសំសំ កថេសិ. អនាថបិណ្ឌិកោ ទុតិយទិវសតោ បដ្ឋាយ វិហារមហំ អារភិ. វិសាខាយ វិហារមហោ ចតូហិ មាសេហិ និដ្ឋិតោ, អនាថបិណ្ឌិកស្ស ¶ បន វិហារមហោ នវហិ មាសេហិ និដ្ឋាសិ. វិហារមហេបិ អដ្ឋារសេវ កោដិយោ បរិច្ចាគំ អគមំសុ. ឥតិ ឯកស្មិំយេវ វិហារេ ចតុបណ្ណាសកោដិសង្ខំ ធនំ បរិច្ចជិ.
អតីតេ បន វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ បុនព្ពសុមិត្តោ នាម សេដ្ឋិ សុវណ្ណិដ្ឋកាសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ យោជនប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. សិខិស្ស បន ភគវតោ កាលេ សិរិវឌ្ឍោ នាម សេដ្ឋិ សុវណ្ណផាលសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ តិគាវុតប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. វេស្សភុស្ស ភគវតោ កាលេ សោត្ថិយោ នាម សេដ្ឋិ សុវណ្ណហត្ថិបទសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ អឌ្ឍយោជនប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. កកុសន្ធស្ស ភគវតោ កាលេ អច្ចុតោ នាម សេដ្ឋិ សុវណ្ណិដ្ឋកាសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ គាវុតប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. កោណាគមនស្ស ភគវតោ កាលេ ឧគ្គោ នាម សេដ្ឋិ សុវណ្ណកច្ឆបសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ អឌ្ឍគាវុតប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ សុមង្គលោ នាម សេដ្ឋិ ¶ សុវណ្ណយដ្ឋិសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ សោឡសករីសប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. អម្ហាកំ បន ភគវតោ កាលេ អនាថបិណ្ឌិកោ នាម សេដ្ឋិ កហាបណកោដិសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ អដ្ឋករីសប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. ឥទំ កិរ ឋានំ សព្ពពុទ្ធានំ អវិជហិតដ្ឋានមេវ.
ឥតិ មហាពោធិមណ្ឌេ សព្ពញ្ញុតប្បត្តិតោ យាវ មហាបរិនិព្ពានមញ្ចា យស្មិំ យស្មិំ ឋានេ ភគវា វិហាសិ, ឥទំ សន្តិកេនិទានំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ.
សន្តិកេនិទានកថា និដ្ឋិតា.
និទានកថា និដ្ឋិតា.
ថេរាបទានំ
១. ពុទ្ធវគ្គោ
អព្ភន្តរនិទានវណ្ណនា
‘‘អថ ¶ ¶ ពុទ្ធាបទានានិ, សុណាថ សុទ្ធមានសា;
តិំសបារមិសម្បុណ្ណា, ធម្មរាជា អសង្ខិយា’’តិ. –
ឯត្ថ អថាតិ អធិការន្តរូបទស្សនត្ថេ និបាតបទំ, វិភត្តិយុត្តាយុត្តនិបាតទ្វយេសុ វិភត្តិយុត្តនិបាតបទំ. អថ វា –
‘‘អធិការេ មង្គលេ ចេវ, និប្ផន្នត្ថេវធារណេ;
អនន្តរេបគមនេ, អថ-សទ្ទោ បវត្តតិ’’.
តថា ហិ –
‘‘អធិកិច្ចំ អធិដ្ឋានំ, អធិអត្ថំ វិភាសតិ;
សេដ្ឋជេដ្ឋកភាវេន, អធិការោ វិធីយតេ’’តិ. –
វុត្តត្តា ពុទ្ធានំ សមត្តិំសបារមិធម្មានំ អធិកិច្ចតោ, សេដ្ឋជេដ្ឋតោ អធិការដ្ឋេន អថ-សទ្ទេន យុត្តមបទានានីតិ. តិវិធពោធិសត្តានំ បូជាមង្គលសភាវតោ ‘‘បូជា ច បូជនេយ្យានំ, ឯតំ មង្គលមុត្តម’’ន្តិ វចនតោ (ខុ. បា. ៥.៣; សុ. និ. ២៦២) មង្គលដ្ឋេន អថ-សទ្ទេន យុត្តមបទានានីតិ ¶ . ពុទ្ធាទីនំ ភគវន្តានំ សម្បត្តិកិច្ចស្ស អរហត្តមគ្គេន និប្ផន្នតោ និប្ផន្នដ្ឋេន អថ-សទ្ទេន យុត្តមបទានានីតិ ¶ . ពុទ្ធាទីនំ អរហត្តមគ្គាទិកុសលតោ អញ្ញកុសលានំ អភាវតោ អវធារណដ្ឋេន និវារណដ្ឋេន អថ-សទ្ទេន យុត្តមបទានានីតិ. ខុទ្ទកបាឋសង្គហានន្តរំ សង្គហិតន្តិ អនន្តរដ្ឋេន អថ-សទ្ទេន យុត្តមបទានានីតិ. ឥតោ ខុទ្ទកបាឋតោ បដ្ឋាយាតិ អបគមនដ្ឋេន អថ-សទ្ទេន យុត្តមបទានានីតិ.
ពុទ្ធោតិ ឯត្ថ ពុជ្ឈិតា សច្ចានីតិ ពុទ្ធោ, ពោធេតា បជាយាតិ ពុទ្ធោ, សព្ពញ្ញុតាយ ពុទ្ធោ, សព្ពទស្សាវិតាយ ពុទ្ធោ, អនញ្ញនេយ្យតាយ ពុទ្ធោ, វិសវិតាយ ¶ ពុទ្ធោ, ខីណាសវសង្ខាតេន ពុទ្ធោ, និរុបក្កិលេសសង្ខាតេន ពុទ្ធោ, បព្ពជ្ជាសង្ខាតេន ពុទ្ធោ, អទុតិយដ្ឋេន ពុទ្ធោ, តណ្ហាបហានដ្ឋេន ពុទ្ធោ, ឯកាយនមគ្គំ គតោតិ ពុទ្ធោ, ឯកោ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ពុទ្ធោ, អពុទ្ធិវិហតត្តា ពុទ្ធិបដិលាភា ពុទ្ធោ, ពុទ្ធិ ពុទ្ធំ ពោធោតិ អនត្ថន្តរមេតំ. យថា នីលាទិវណ្ណយោគតោ បដោ ‘‘នីលោ បដោ, រត្តោ បដោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំ ពុទ្ធគុណយោគតោ ពុទ្ធោ. អថ វា ‘‘ពោធិ’’វុច្ចតិ ចតូសុ មគ្គេសុ ញាណំ, តេន ញាណេន សកលទិយឌ្ឍសហស្សកិលេសារិគណេ ខេបេត្វា និព្ពានាធិគមនតោ ញាណំ ‘‘ពោធី’’តិ វុច្ចតិ. តេន សម្បយុត្តោ សមង្គីបុគ្គលោ ពុទ្ធោ. តេនេវ ញាណេន បច្ចេកពុទ្ធោបិ សព្ពកិលេសេ ខេបេត្វា និព្ពានមធិគច្ឆតិ. ពុទ្ធានំ បន ចតូសុ អសង្ខ្យេយ្យេសុ កប្បសតសហស្សេសុ ច បារមិយោ បូរេត្វា ពោធិញាណស្សាធិគតត្តា ច ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណមហាករុណាសមាបត្តិញាណយមកបាដិហីរញាណសព្ពញ្ញុតញ្ញាណ- អនាវរណអាសយានុសយាទិអសាធារណញាណានំ សមធិគតត្តា ច ឯកាយបិ ធម្មទេសនាយ អសង្ខ្យេយ្យាសត្តនិកាយេ ធម្មាមតំ បាយេត្វា និព្ពានស្ស បាបនតោ ច តទេវ ញាណំ ពុទ្ធានមេវាធិកភាវតោ តេសមេវ សម្ពុទ្ធានំ អបទានំ ការណំ ពុទ្ធាបទានំ. តញ្ហិ ទុវិធំ កុសលាកុសលវសេន. បច្ចេកពុទ្ធា បន ន តថា កាតុំ សមត្ថា, អន្នាទិបច្ចយទាយកានំ សង្គហំ ករោន្តាបិ –
‘‘ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, ខិប្បមេវ សមិជ្ឈតុ;
បូរេន្តុ ចិត្តសង្កប្បា, ចន្ទោ បន្នរសោ យថា.
‘‘ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, ខិប្បមេវ សមិជ្ឈតុ;
បូរេន្តុ ចិត្តសង្កប្បា, មណិ ជោតិរសោ យថា’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៩៥ បុព្ពូបនិស្សយសម្បត្តិកថា; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៩២; ធ. ប. អដ្ឋ. ១.សាមាវតីវត្ថុ) –
ឥមាហិ ¶ ទ្វីហិយេវ គាថាហិ ធម្មំ ទេសេន្តិ. ទេសេន្តាបិ អសង្ខ្យេយ្យសត្តនិកាយេ ពោធេតុំ ន សក្កុណន្តិ, តស្មា ន សព្ពញ្ញុពុទ្ធសទិសា ហុត្វា បាដិឯក្កំ វិសុំ ពុទ្ធាតិ បច្ចេកពុទ្ធា. តេសំ អបទានំ ការណំ បច្ចេកពុទ្ធាបទានំ.
ចិរំ ¶ ឋិតាតិ ¶ ថេរា. អថ វា ថិរតរសីលាចារមទ្ទវាទិគុណេហិ យុត្តាតិ ថេរា. អថ វា ថិរវរសីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាណទស្សនគុណេហិ យុត្តាតិ ថេរា. អថ វា ថិរតរសង្ខាតបណីតានុត្តរសន្តិនិព្ពានមធិគតាតិ ថេរា, ថេរានំ អបទានានិ ថេរាបទានានិ. តថា តាទិគុណេហិ យុត្តាតិ ថេរី, ថេរីនំ អបទានានិ ថេរីបទានានិ. តេសុ ពុទ្ធាបទានេ បញ្ចេវ អបទានានិ, បញ្ចេវ សុត្តន្តា. តេនាហុ បោរាណា –
‘‘បញ្ចេវ អបទានានិ, បញ្ច សុត្តានិ យស្ស ច;
ឥទំ ពុទ្ធាបទានន្តិ, បឋមំ អនុលោមតោ’’តិ.
បច្ចេកពុទ្ធាបទានេបិ បញ្ចេវ អបទានានិ, បញ្ចេវ សុត្តន្តា. តេនាហុ បោរាណា –
‘‘បញ្ចេវ អបទានានិ, បញ្ច សុត្តានិ យស្ស ច;
ឥទំ បច្ចេកពុទ្ធាបទានន្តិ, ទុតិយំ អនុលោមតោ’’តិ.
ថេរាបទានេសុ ទសាធិកបញ្ចសតាបទានានិ, វគ្គតោ ឯកបញ្ញាស វគ្គា. តេនាហុ បោរាណា –
‘‘បញ្ចសតទសបទានានិ, ឯកបញ្ញាស វគ្គតោ;
ឥទំ ថេរាបទានន្តិ, តតិយំ អនុលោមតោ’’តិ.
ថេរីអបទានេសុ ចត្តាលីសំ អបទានានិ, វគ្គតោ ចតុរោ វគ្គា. តេនាហុ បោរាណា –
‘‘ចត្តាលីសំបទានានិ, ចតុវគ្គានិ យស្ស ច;
ឥទំ ថេរីបទានន្តិ, ចតុត្ថំ អនុលោមតោ’’តិ.
អបទានន្តិ ឯត្ថ អបទាន-សទ្ទោ ការណគហណអបគមនបដិបាដិអក្កោសនាទីសុ ទិស្សតិ. តថា ហិ ឯស ‘‘ខត្តិយានំ អបទានំ, ព្រាហ្មណានំ អបទាន’’ន្តិអាទីសុ ការណេ ទិស្សតិ, ខត្តិយានំ ¶ ការណំ ព្រាហ្មណានំ ការណន្តិ អត្ថោ. ‘‘ឧបាសកានំ អបទាន’’ន្តិអាទីសុ គហណេ ទិស្សតិ, សំសុដ្ឋុ គហណន្តិ អត្ថោ. ‘‘វាណិជានំ អបទានំ, សុទ្ទានំ អបទាន’’ន្តិអាទីសុ អបគមនេ ទិស្សតិ, តតោ តតោ តេសំ អបគមនន្តិ អត្ថោ. ‘‘បិណ្ឌបាតិកោ ¶ ភិក្ខុ សបទានចារវសេន បិណ្ឌាយ ចរតី’’តិអាទីសុ បដិបាដិយា ទិស្សតិ, ឃរបដិបាដិយា ចរតីតិ អត្ថោ. ‘‘អបគតា ឥមេ សាមញ្ញា, អបគតា ឥមេ ព្រហ្មញ្ញាតិ អបទានេតី’’តិអាទីសុ អក្កោសនេ ទិស្សតិ, អក្កោសតិ បរិភាសតីតិ ¶ អត្ថោ. ឥធ បន ការណេ ទិស្សតិ. តស្មា ពុទ្ធានំ អបទានានិ ពុទ្ធាបទានិ, ពុទ្ធការណានីតិ អត្ថោ. គង្គាវាលុកូបមានំ អនេកេសំ ពុទ្ធានំ ទានបារមិតាទិសមត្តិំសបារមិតា ការណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ អធិការាទីសុ យុត្តអបទានានិ សុទ្ធមានសា សុណាថាតិ សម្ពន្ធោ.
តត្ថ សុទ្ធមានសាតិ អរហត្តមគ្គញាណេន ទិយឌ្ឍកិលេសសហស្សំ ខេបេត្វា ឋិតត្តា សុទ្ធមានសា បរិសុទ្ធចិត្តា សុទ្ធហទយា បញ្ចសតា ខីណាសវា ឥមស្មិំ ធម្មសភាយេ សន្និសិន្នា សុណាថ, ឱហិតសោតា មនសិ ករោថាតិ អត្ថោ.
ឯត្ថ បន ‘‘អបទានានី’’តិ អវត្វា បច្ចេកពុទ្ធាបទានថេរាបទានថេរីអបទានេសុ វិជ្ជមានេសុបិ ‘‘អថ ពុទ្ធាបទានានី’’តិ វចនំ ខន្ធយមកអាយតនធាតុសច្ចសង្ខារអនុសយយមកេសុ វិជ្ជមានេសុបិ បធានវសេន អាទិវសេន ច ‘‘មូលយមក’’ន្តិ វចនំ វិយ, តេរសសង្ឃាទិសេសទ្វេអនិយតតិំសនិស្សគ្គិយេសុ វិជ្ជមានេសុបិ បធានវសេន អាទិវសេន ច ‘‘បារាជិកកណ្ឌោ’’តិ វចនំ វិយ ច ឥធាបិ បធានវសេន អាទិវសេន ច វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.
‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធាបទានានី’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘វណ្ណាគមោ…បេ… បញ្ចវិធំ និរុត្ត’’ន្តិ និរុត្តិនយេន វា ‘‘តេសុ វុទ្ធិលោបាគមវិការវិបរីតាទេសា ចា’’តិ សុត្តេន វា តតិយត្ថវាចកស្ស សម្មាតិនិបាតបទស្ស, សយំសទ្ទត្ថវាចកស្ស ស-ន្តិឧបសគ្គបទស្ស ច លោបំ កត្វា កិតន្តវាចីពុទ្ធសទ្ទមេវ គហេត្វា គាថាពន្ធសុខត្ថំ ‘‘ពុទ្ធាបទានានី’’តិ វុត្តំ. តស្មា សម្មាសម្ពុទ្ធាបទានានីតិ អត្ថោ.
ឥតិ វិសុទ្ធជនវិលាសិនិយា អបទាន-អដ្ឋកថាយ
អព្ភន្តរនិទានវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១. ពុទ្ធអបទានវណ្ណនា
ឥទានិ ¶ ¶ អព្ភន្តរនិទានានន្តរំ អបទានដ្ឋកថំ កថេតុកាមោ –
‘‘សបទានំ អបទានំ, វិចិត្រនយទេសនំ;
យំ ខុទ្ទកនិកាយស្មិំ, សង្គាយិំសុ មហេសយោ;
តស្ស ទានិ អនុប្បត្តោ, អត្ថសំវណ្ណនាក្កមោ’’តិ.
តត្ថ ¶ យំ អបទានំ តាវ ‘‘សកលំ ពុទ្ធវចនំ ឯកវិមុត្តិរស’’ន្តិ វុត្តត្តា ឯករសេ សង្គហំ គច្ឆតិ, ធម្មវិនយវសេន ទ្វិធាសង្គហេ ធម្មេ សង្គហំ គច្ឆតិ, បឋមមជ្ឈិមបច្ឆិមពុទ្ធវចនេសុ មជ្ឈិមពុទ្ធវចនេ សង្គហំ គច្ឆតិ, វិនយាភិធម្មសុត្តន្តបិដកេសុ សុត្តន្តបិដកេ សង្គហំ គច្ឆតិ, ទីឃនិកាយមជ្ឈិមសំយុត្តអង្គុត្តរខុទ្ទកនិកាយេសុ បញ្ចសុ ខុទ្ទកនិកាយេ សង្គហំ គច្ឆតិ, សុត្តំ គេយ្យំ វេយ្យាករណំ គាថា ឧទានំ ឥតិវុត្តកំ ជាតកំ អព្ភុតធម្មំ វេទល្លន្តិ នវសុ សាសនង្គេសុ គាថាយ សង្គហិតំ.
‘‘ទ្វាសីតិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិំ, ទ្វេសហស្សានិ ភិក្ខុតោ;
ចតុរាសីតិសហស្សានិ, យេមេ ធម្មា បវត្តិនោ’’តិ. –
ឯវំ វុត្តចតុរាសីតិសហស្សធម្មក្ខន្ធេសុ កតិបយធម្មក្ខន្ធសង្គហិតំ ហោតីតិ.
ឥទានិ តំ អបទានំ ទស្សេន្តោ ‘‘តិំសបារមិសម្បុណ្ណា, ធម្មរាជា អសង្ខិយា’’តិ អាហ. តត្ថ ទសបារមិតាវ បច្ឆិមមជ្ឈិមុក្កដ្ឋវសេន ទសបារមីទសឧបបារមីទសបរមត្ថបារមីនំ វសេន សមត្តិំសបារមី. តាហិ សំសុដ្ឋុ បុណ្ណា សម្បុណ្ណា សមន្នាគតា សមង្គីភូតា អជ្ឈាបន្នា សំយុត្តាតិ តិំសបារមិសម្បុណ្ណា. សកលលោកត្តយវាសិនេ សត្តនិកាយេ មេត្តាករុណាមុទិតាឧបេក្ខាសង្ខាតាហិ ចតូហិ ព្រហ្មវិហារសមាបត្តីហិ វា ផលសមាបត្តិវិហារេន វា ឯកចិត្តភាវេន អត្តនោ ច កាយេ រញ្ជេន្តិ អល្លីយាបេន្តីតិ រាជានោ, ធម្មេន រាជានោ ធម្មរាជា, ឥត្ថម្ភូតា ពុទ្ធា. ទសសតំ សហស្សំ ទសសហស្សំ សតសហស្សំ ទសសតសហស្សំ កោដិ បកោដិ កោដិប្បកោដិ នហុតំ និន្នហុតំ អក្ខោភិណិ ពិន្ទុ អព្ពុទំ និរព្ពុទំ អហហំ អពពំ អដដំ សោគន្ធិកំ ឧប្បលំ កុមុទំ បុណ្ឌរិកំ បទុមំ ¶ កថានំ មហាកថានំ អសង្ខ្យេយ្យានំ វសេន អសង្ខិយា សង្ខារហិតា ធម្មរាជានោ អតីតា វិគតា និរុទ្ធា អព្ភត្ថំ គតាតិ អធិប្បាយោ.
៦. តេសុ ¶ អតីតពុទ្ធេសុ កតាធិការញ្ច អត្តនា ពោធិសត្តភូតេន ចក្កវត្តិរញ្ញា ហុត្វា កតសម្ភារញ្ច អានន្ទត្ថេរេន បុដ្ឋោ ភគវា ‘‘សម្ពោធិំ ពុទ្ធសេដ្ឋាន’’ន្តិអាទិមាហ. ភោ អានន្ទ, មម អបទានំ សុណោហីតិ អធិប្បាយោ. អានន្ទ, អហំ បុព្ពេ ពោធិសម្ភារបូរណកាលេ ចក្កវត្តិរាជា ហុត្វា សេដ្ឋានំ បសដ្ឋានំ បដិវិទ្ធចតុសច្ចានំ ពុទ្ធានំ សម្ពោធិំ ចតុសច្ចមគ្គញាណំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ វា សិរសា អភិវាទយេតិ សម្ពន្ធោ ¶ . សសង្ឃេ សាវកសង្ឃសហិតេ លោកនាយកេ លោកជេដ្ឋេ ពុទ្ធេ ទសហិ អង្គុលីហិ ឧភោហិ ហត្ថបុដេហិ នមស្សិត្វា វន្ទិត្វា សិរសា សីសេន អភិវាទយេ អាទរេន ថោមនំ កត្វា បណាមំ ករោមីតិ អត្ថោ.
៧. យាវតា ពុទ្ធខេត្តេសូតិ ទសសហស្សចក្កវាឡេសុ ពុទ្ធខេត្តេសុ, អាកាសដ្ឋា អាកាសគតា, ភូមដ្ឋា ភូមិតលគតា, វេឡុរិយាទយោ សត្ត រតនា អសង្ខិយា សង្ខារហិតា, យាវតា យត្តកា, វិជ្ជន្តិ. តានិ សព្ពានិ មនសា ចិត្តេន សមាហរេ, សំ សុដ្ឋុ ចិត្តេន អធិដ្ឋហិត្វា អាហរិស្សាមីតិ អត្ថោ, មម បាសាទស្ស សាមន្តា រាសិំ ករោមីតិ អត្ថោ.
៨. តត្ថ រូបិយភូមិយន្តិ តស្មិំ អនេកភូមិម្ហិ បាសាទេ រូបិយមយំ រជតមយំ ភូមិំ និម្មិតន្តិ អត្ថោ. អហំ រតនមយំ សត្តហិ រតនេហិ និម្មិតំ អនេកសតភូមិកំ បាសាទំ ឧព្ពិទ្ធំ ឧគ្គតំ នភមុគ្គតំ អាកាសេ ជោតមានំ មាបយិន្តិ អត្ថោ.
៩. តមេវ បាសាទំ វណ្ណេន្តោ ‘‘វិចិត្តថម្ភ’’ន្ត្យាទិមាហ. វិចិត្តេហិ អនេកេហិ មសារគល្លាទិវណ្ណេហិ ថម្ភេហិ ឧស្សាបិតំ សុកតំ សុដ្ឋុ កតំ លក្ខណយុត្តំ អារោហបរិណាហវសេន សុដ្ឋុ វិភត្តំ អនេកកោដិសតគ្ឃនតោរណនិម្មិតត្តា មហារហំ. បុនបិ កិំ វិសិដ្ឋំ? កនកមយសង្ឃាដំ សុវណ្ណេហិ កតតុលាសង្ឃាដវលយេហិ យុត្តំ, តត្ថ ឧស្សាបិតកោន្តេហិ ច ឆត្តេហិ ច មណ្ឌិតំ សោភិតំ បាសាទន្តិ សម្ពន្ធោ.
១០. បុនបិ បាសាទស្សេវ សោភំ វណ្ណេន្តោ ‘‘បឋមា វេឡុរិយា ភូមី’’ត្យាទិមាហ. តស្ស អនេកសតភូមិបាសាទស្ស សុភា ឥដ្ឋា កន្តា មនាបា ¶ អព្ភសមា វលាហកបដលសទិសា វិមលា និម្មលា វេឡុរិយមណិមយា នីលវណ្ណា បឋមា ភូមិ អហោសីតិ អត្ថោ. ជលជនឡិនបទុមេហិ អាកិណ្ណា សមង្គីភូតា វរាយ ឧត្តមាយ កញ្ចនភូមិយា សុវណ្ណភូមិយាវ សោភតីតិ អត្ថោ.
១១. តស្សេវ ¶ បាសាទស្ស កាចិ ភូមិ បវាឡំសា បវាឡកោដ្ឋាសា បវាឡវណ្ណា, កាចិ ភូមិ លោហិតកា លោហិតវណ្ណា, កាចិ ភូមិ សុភា មនោហរា ឥន្ទគោបកវណ្ណាភា រស្មិយោ និច្ឆរមានា, កាចិ ភូមិ ទស ទិសា ឱភាសតីតិ អត្ថោ.
១២. តស្មិំយេវ បាសាទេ និយ្យូហា និគ្គតបមុខសាលា ច សុវិភត្តា សុដ្ឋុ វិភត្តា កោដ្ឋាសតោ វិសុំ វិសុំ កតា សីហបញ្ជរា សីហទ្វារា ¶ ច. ចតុរោ វេទិកាតិ ចតូហិ វេទិកាវលយេហិ ជាលកវាដេហិ ច មនោរមា មនអល្លីយនកា គន្ធាវេឡា គន្ធទាមា ច ឱលម្ពន្តីតិ អត្ថោ.
១៣. តស្មិំយេវ បាសាទេ សត្តរតនភូសិតា សត្តរតនេហិ សោភិតា កូដាគារា. កិំ ភូតា? នីលា នីលវណ្ណា, បីតា បីតវណ្ណា សុវណ្ណវណ្ណា, លោហិតកា លោហិតកវណ្ណា រត្តវណ្ណា, ឱទាតា ឱទាតវណ្ណា សេតវណ្ណា, សុទ្ធកាឡកា អមិស្សកាឡវណ្ណា, កូដាគារវរូបេតា កូដាគារវរេហិ កណ្ណិកកូដាគារវរេហិ ឧបេតោ សមន្នាគតោ សោ បាសាទោតិ អត្ថោ.
១៤. តស្មិំយេវ បាសាទេ ឱលោកមយា ឧទ្ធម្មុខា បទុមា សុបុប្ផិតា បទុមា សោភន្តិ, សីហព្យគ្ឃាទីហិ វាឡមិគគណេហិ ច ហំសកោញ្ចមយូរាទិបក្ខិសមូហេហិ ច សោភិតោ សោ បាសាទោតិ អត្ថោ. អតិឧច្ចោ ហុត្វា នភមុគ្គតត្តា នក្ខត្តតារកាហិ អាកិណ្ណោ ចន្ទសូរេហិ ចន្ទសូរិយរូបេហិ ច មណ្ឌិតោ សោ បាសាទោតិ អត្ថោ.
១៥. សោ ឯវ ចក្កវត្តិស្ស បាសាទោ ហេមជាលេន សុវណ្ណជាលេន សញ្ឆន្នា, សោណ្ណកិង្កណិកាយុតោ សុវណ្ណកិង្កណិកជាលេហិ យុតោ សមន្នាគតោតិ អត្ថោ. មនោរមា មនល្លីយនកា សោណ្ណមាលា សុវណ្ណបុប្ផបន្តិយោ វាតវេគេន វាតប្បហារេន កូជន្តិ សទ្ទំ ករោន្តីតិ អត្ថោ.
១៦. មញ្ជេដ្ឋកំ ¶ មញ្ជិដ្ឋវណ្ណំ, លោហិតកំ លោហិតវណ្ណំ, បីតកំ បីតវណ្ណំ, ហរិបិញ្ជរំ ជម្ពោនទសុវណ្ណវណ្ណំ បញ្ជរវណ្ណញ្ច ធជំ នានារង្គេហិ អនេកេហិ វណ្ណេហិ, សម្បីតំ រញ្ជិតំ ធជំ, ឧស្សិតំ តស្មិំ បាសាទេ ឧស្សាបិតំ. ធជមាលិនីតិ លិង្គវិបល្លាសវសេន វុត្តំ, ធជមាលាយុត្តោ សោ បាសាទោតិ អត្ថោ.
១៧. តស្មិំ បាសាទេ អត្ថរណាទយោ វណ្ណេន្តោ ‘‘ន នំ ពហូ’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ នំ បាសាទំ ¶ ពហូហិ អវិជ្ជមានំ នាម នត្ថីតិ អត្ថោ, នានាសយនវិចិត្តា ¶ អនេកេហិ អត្ថរណេហិ វិចិត្តា សោភិតា មញ្ចបីឋាទិសយនា អនេកសតា អនេកសតសង្ខ្យា, កិំ ភូតា? ផលិកា ផលិកមណិមយា ផលិកាហិ កតា, រជតាមយា រជតេហិ កតា, មណិមយា នីលមណីហិ កតា, លោហិតង្គា រត្តជាតិមណីហិ កតា, មសារគល្លមយា កពរវណ្ណមណីហិ កតា, សណ្ហកាសិកសន្ថតា សណ្ហេហិ សុខុមេហិ កាសិកវត្ថេហិ អត្ថតា.
១៨. បាវុរាតិ បាវុរណា. កីទិសា? កម្ពលា លោមសុត្តេហិ កតា, ទុកូលា ទុកូលបដេហិ កតា, ចីនា ចីនបដេហិ កតា, បត្តុណ្ណា បត្តុណ្ណទេសេ ជាតបដេហិ កតា, បណ្ឌុ បណ្ឌុវណ្ណា, វិចិត្តត្ថរណំ អនេកេហិ អត្ថរណេហិ បាវុរណេហិ ច វិចិត្តំ, សព្ពំ សយនំ, មនសា ចិត្តេន, អហំ បញ្ញបេសិន្តិ អត្ថោ.
១៩. តទេវ បាសាទំ វណ្ណេន្តោ ‘‘តាសុ តាស្វេវ ភូមីសូ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ រតនកូដលង្កតន្តិ រតនមយកូដេហិ រតនកណ្ណិកាហិ អលង្កតំ សោភិតន្តិ អត្ថោ. មណិវេរោចនា ឧក្កាតិ វេរោចនមណីហិ រត្តមណីហិ កតា, ឧក្កា ទណ្ឌបទីបា. ធារយន្តា សុតិដ្ឋរេតិ អាកាសេ សុដ្ឋុ ធារយន្តា គណ្ហន្តា អនេកសតជនា សុដ្ឋុ តិដ្ឋន្តីតិ អត្ថោ.
២០. បុន តទេវ បាសាទំ វណ្ណេន្តោ ‘‘សោភន្តិ ឯសិកាថម្ភា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឯសិកាថម្ភា នាម នគរទ្វារេ សោភនត្ថាយ និខាតា ¶ ថម្ភា, សុភា ឥដ្ឋា, កញ្ចនតោរណា សុវណ្ណមយា, ជម្ពោនទា ជម្ពោនទសុវណ្ណមយា ច, សារមយា ខទិររុក្ខសារមយា ច រជតមយា ច តោរណា សោភន្តិ, ឯសិកា ច តោរណា ច តំ បាសាទំ សោភយន្តីតិ អត្ថោ.
២១. តស្មិំ បាសាទេ សុវិភត្តា អនេកា សន្ធី កវាដេហិ ច អគ្គឡេហិ ច ចិត្តិតា សោភិតា សន្ធិបរិក្ខេបា សោភយន្តីតិ អត្ថោ, ឧភតោតិ តស្ស បាសាទស្ស ឧភោសុ បស្សេសុ, បុណ្ណឃដា អនេកេហិ បទុមេហិ អនេកេហិ ច ឧប្បលេហិ, សំយុតា បុណ្ណា តំ បាសាទំ សោភយន្តីតិ អត្ថោ.
២២-២៣. ឯវំ បាសាទស្ស សោភំ វណ្ណេត្វា រតនមយំ បាសាទញ្ច សក្ការសម្មានញ្ច បកាសេន្តោ ‘‘អតីតេ សព្ពពុទ្ធេ ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អតីតេតិ អតិក្កន្តេ វិគតេ កាលេ ជាតេ ភូតេ, សសង្ឃេ សាវកសមូហសហិតេ, សព្ពេ លោកនាយកេ ពុទ្ធេ សភាវេន បកតិវណ្ណេន រូបេន សណ្ឋានេន ច, សសាវកេ សាវកសហិតេ, ពុទ្ធេ និម្មិនិត្វា យេន ទ្វារេន បាសាទោ បវិសិតព្ពោ ហោតិ ¶ , តេន ទ្វារេន បវិសិត្វា សសាវកា សព្ពេ ពុទ្ធា សព្ពសោណ្ណមយេ សកលសុវណ្ណមយេ, បីឋេ និសិន្នា អរិយមណ្ឌលា អរិយសមូហា អហេសុន្តិ អត្ថោ.
២៤-២៥. ឯតរហិ វត្តមានេ កាលេ អនុត្តរា ឧត្តរវិរហិតា យេ ច ពុទ្ធា ¶ អត្ថិ សំវិជ្ជន្តិ, តេ ច បច្ចេកពុទ្ធេ អនេកសតេ សយម្ភូ សយមេវ ភូតេ អញ្ញាចរិយរហិតេ, អបរាជិតេ ខន្ធកិលេសាភិសង្ខារមច្ចុទេវបុត្តមារេហិ អបរាជិតេ, ជយមាបន្នេ សន្តប្បេសិន្តិ អត្ថោ. ភវនំ មយ្ហំ បាសាទំ អតីតកាលេ ច វត្តមានកាលេ ច, សព្ពេ ពុទ្ធា សមារុហុំ សំ សុដ្ឋុ អារុហិំសូតិ អត្ថោ.
២៦. យេ ទិព្ពា ទិវិ ភវា ទិព្ពា ទេវលោកេ ជាតា, យេ ច ពហូ កប្បរុក្ខា អត្ថិ. យេ ច មានុសា មនុស្សេ ជាតា យេ ច ពហូ កប្បរុក្ខា អត្ថិ, តតោ សព្ពំ ទុស្សំ សមាហន្ត្វា សំ សុដ្ឋុ អាហរិត្វា តេចីវរានិ ការេត្វា តេ បច្ចេកពុទ្ធេ តិចីវរេហិ អច្ឆាទេមីតិ សម្ពន្ធោ.
២៧. ឯវំ ¶ តិចីវរេហិ អច្ឆាទេត្វា បារុបាបេត្វា តេសំ និសិន្នានំ បច្ចេកពុទ្ធានំ សម្បន្នំ មធុរំ ខជ្ជំ ខាទិតព្ពំ បូវាទិ កិញ្ចិ, មធុរំ ភោជ្ជំ ភុញ្ជិតព្ពំ អាហារញ្ច, មធុរំ សាយនីយំ លេហនីយញ្ច, សម្បន្នំ មធុរំ បិវិតព្ពំ អដ្ឋបានញ្ច, ភោជនំ ភុញ្ជិតព្ពំ អាហារញ្ច, សុភេ សុន្ទរេ មណិមយេ សេលមយេ បត្តេ សំ សុដ្ឋុ បូរេត្វា អទាសិំ បដិគ្គហាបេសិន្តិ អត្ថោ.
២៨. សព្ពេ តេ អរិយមណ្ឌលា សព្ពេ តេ អរិយសមូហា, ទិព្ពចក្ខុ សមា ហុត្វា មដ្ឋាតិ ទិព្ពចក្ខុសមង្គិនោ ហុត្វា មដ្ឋា កិលេសេហិ រហិតត្តា សិលិដ្ឋា សោភមានា ចីវរសំយុតា តិចីវរេហិ សមង្គីភូតា មធុរសក្ខរាហិ ច តេលេន ច មធុផាណិតេហិ ច បរមន្នេន ឧត្តមេន អន្នេន ច មយា តប្បិតា អប្បិតា បរិបូរិតា អហេសុន្តិ អត្ថោ.
២៩. តេ ឯវំ សន្តប្បិតា អរិយមណ្ឌលា រតនគព្ភំ សត្តហិ រតនេហិ និម្មិតគព្ភំ គេហំ, បវិសិត្វា គុហាសយា គុហាយំ សយមានា, កេសរីវ កេសរសីហា ឥវ, មហារហម្ហិ សយនេ អនគ្ឃេ មញ្ចេ, សីហសេយ្យមកប្បយុំ យថា សីហោ មិគរាជា ទក្ខិណបស្សេន សយន្តោ បាទេ បាទំ អច្ចាធាយ ទក្ខិណហត្ថំ សីសូបធានំ កត្វា វាមហត្ថំ ឧជុកំ ឋបេត្វា វាលធិំ អន្តរសត្ថិយំ កត្វា និច្ចលោ សយតិ, ឯវំ សេយ្យំ កប្បយុំ ករិំសូតិ អត្ថោ.
៣០. តេ ឯវំ សីហសេយ្យំ កប្បេត្វា សម្បជានា សតិសម្បជញ្ញសម្បន្នា. សមុដ្ឋាយ សំ សុដ្ឋុ ឧដ្ឋហិត្វា សយនេ បល្លង្កមាភុជុំ ឩរុពទ្ធាសនំ ករិំសូតិ អត្ថោ.
៣១. គោចរំ ¶ សព្ពពុទ្ធានន្តិ សព្ពេសំ អតីតានាគតានំ ពុទ្ធានំ គោចរំ អារម្មណភូតំ ឈានរតិសមប្បិតា ឈានរតិយា សំ សុដ្ឋុ អប្បិតា សមង្គីភូតា អហេសុន្តិ អត្ថោ, អញ្ញេ ធម្មានិ ទេសេន្តីតិ តេសុ បច្ចេកពុទ្ធេសុ អញ្ញេ ឯកច្ចេ ធម្មេ ទេសេន្តិ, អញ្ញេ ឯកច្ចេ ឥទ្ធិយា បឋមាទិជ្ឈានកីឡាយ កីឡន្តិ ¶ រមន្តិ.
៣២. អញ្ញេ ឯកច្ចេ អភិញ្ញា បញ្ច អភិញ្ញាយោ វសិភាវិតា វសីករិំសុ, បញ្ចសុ អភិញ្ញាសុ អាវជ្ជនសមាបជ្ជនវុដ្ឋានអធិដ្ឋានបច្ចវេក្ខណសង្ខាតាហិ បញ្ចវសិតាហិ វសីភាវំ ឥតា គតា បត្តា អភិញ្ញាយោ ¶ , អប្បេន្តិ សមាបជ្ជន្តិ. អញ្ញេ ឯកច្ចេ អនេកសហស្សិយោ វិកុព្ពនានិ ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតិ, ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោតីតិ ឯវមាទីនិ ឥទ្ធិវិកុព្ពនានិ វិកុព្ពន្តិ ករោន្តីតិ អត្ថោ.
៣៣. ពុទ្ធាបិ ពុទ្ធេតិ ឯវំ សន្និបតិតេសុ បច្ចេកពុទ្ធេសុ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស វិសយំ អារម្មណភូតំ បញ្ហំ ពុទ្ធា ពុទ្ធេ បុច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. តេ ពុទ្ធា អត្ថគម្ភីរតាយ គម្ភីរំ និបុណំ សុខុមំ, ឋានំ ការណំ, បញ្ញាយ វិនិពុជ្ឈរេ វិសេសេន និរវសេសតោ ពុជ្ឈន្តិ.
៣៤. តទា មម បាសាទេ សន្និបតិតា សាវកាបិ ពុទ្ធេ បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ, ពុទ្ធា សាវកេ សិស្សេ បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ, តេ ពុទ្ធា ច សាវកា ច អញ្ញមញ្ញំ បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា អញ្ញមញ្ញំ ព្យាករោន្តិ វិស្សជ្ជេន្តិ.
៣៥. បុន តេ សព្ពេ ឯកតោ ទស្សេន្តោ ‘‘ពុទ្ធា បច្ចេកពុទ្ធា ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ពុទ្ធា សម្មាសម្ពុទ្ធា, បច្ចេកពុទ្ធា ច សាវកា ច សិស្សា បរិចារកា និស្សិតកា ឯតេ សព្ពេ, សកាយ សកាយ រតិយា រមមានា សល្លីនា មម បាសាទេ អភិរមន្តីតិ អត្ថោ.
៣៦. ឯវំ តស្មិំ វេជយន្តបាសាទេ បច្ចេកពុទ្ធានំ អាចារសម្បត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អត្តនោ អានុភាវំ ទស្សេន្តោ សោ តិលោកវិជយោ ចក្កវត្តិរាជា ‘‘ឆត្តា តិដ្ឋន្តុ រតនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ រតនា សត្តរតនមយា, ឆត្តា កញ្ចនាវេឡបន្តិកា សុវណ្ណជាលេហិ ឱលម្ពិតា តិដ្ឋន្តុ. មុត្តាជាលបរិក្ខិត្តា មុត្តាជាលេហិ បរិវារិតា, សព្ពេ ឆត្តា មម មត្ថកេ មុទ្ធនិ, ធារេន្តូតិ ចិន្តិតមត្តេយេវ ឆត្តា បាតុភូតា ហោន្តីតិ អត្ថោ.
៣៧. សោណ្ណតារកចិត្តិតា សុវណ្ណតារកាហិ ទទ្ទល្លមានា ចេលវិតានា ភវន្តុ និព្ពត្តន្តុ ¶ . វិចិត្តា អនេកវណ្ណា, មល្យវិតតា បុប្ផបត្ថដា, សព្ពេ អនេកវិតានា, មត្ថកេ និសីទនដ្ឋានស្ស ឧបរិភាគេ ធារេន្តូតិ អត្ថោ.
៣៨-៤០. មល្យទាមេហិ អនេកសុគន្ធបុប្ផទាមេហិ វិតតា បរិកិណ្ណា, គន្ធទាមេហិ ចន្ទនកុង្កុមតគរាទិសុគន្ធទាមេហិ, សោភិតា បោក្ខរណីតិ សម្ពន្ធោ ¶ . ទុស្សទាមេហិ បត្តុណ្ណចីនាទិអនគ្ឃទុស្សទាមេហិ, បរិកិណ្ណា សត្តរតនទាមេហិ ភូសិតា អលង្កតា បោក្ខរណី, បុប្ផាភិកិណ្ណា ¶ ចម្បកសឡលសោគន្ធិកាទិសុគន្ធបុប្ផេហិ អភិកិណ្ណា សុដ្ឋុ វិចិត្តា សោភិតា. បុនរបិ កិំ ភូតា បោក្ខរណី? សុរភិគន្ធសុគន្ធេហិ ភូសិតា វាសិតា. សមន្តតោ គន្ធបញ្ចង្គុលលង្កតា បញ្ចហិ អង្គុលេហិ លិម្បិតគន្ធេហិ អលង្កតា, ហេមច្ឆទនឆាទិតា សុវណ្ណឆទនេហិ សុវណ្ណវិតានេហិ ឆាទិតា, បាសាទស្ស ចាតុទ្ទិសា បោក្ខរណិយោ បទុមេហិ ច ឧប្បលេហិ ច សុដ្ឋុ សន្ថតា បត្ថដា សុវណ្ណរូបេ សុវណ្ណវណ្ណា, ខាយន្តុ, បទ្មរេណុរជុគ្គតា បទុមរេណូហិ ធូលីហិ ច អាកិណ្ណា បោក្ខរណិយោ សោភន្តូតិ អត្ថោ.
៤១. មម វេជយន្តបាសាទស្ស សមន្តតោ បាទបា ចម្បកាទយោ រុក្ខា សព្ពេ បុប្ផន្តុ ឯតេ បុប្ផរុក្ខា. សយមេវ បុប្ផា មុញ្ចិត្វា វិគឡិត្វា គន្ត្វា ភវនំ ឱកិរុំ, ឱកិណ្ណា បាសាទស្ស ឧបរិ ករោន្តូតិ អត្ថោ.
៤២. តត្ថ តស្មិំ មម វេជយន្តបាសាទេ សិខិនោ មយូរា នច្ចន្តូ, ទិព្ពហំសា ទេវតាហំសា, បកូជរេ សទ្ទំ ករោន្តុ, ករវីកា ច មធុរសទ្ទា កោកិលា គាយន្តុ គីតវាក្យំ ករោន្តុ, អបរេ អនុត្តា ច ទិជសង្ឃា បក្ខិនោ សមូហា បាសាទស្ស សមន្តតោ មធុររវំ រវន្តូតិ អត្ថោ.
៤៣. បាសាទស្ស សមន្តកោ សព្ពា អាតតវិតតាទយោ ភេរិយោ វជ្ជន្តុ ហញ្ញន្តុ, សព្ពា តា អនេកតន្តិយោ វីណា រសន្តុ សទ្ទំ ករោន្តុ, សព្ពា អនេកប្បការា សង្គីតិយោ បាសាទស្ស សមន្តតោ វត្តន្តុ បវត្តន្តុ គាយន្តូតិ អត្ថោ.
៤៤-៥. យាវតា យត្តកេ ឋានេ ពុទ្ធខេត្តម្ហិ ទសសហស្សិចក្កវាឡេ តតោ បរេ ចក្កវាឡេ, ជោតិសម្បន្នា បភាសម្បន្នា អច្ឆិន្នា មហន្តា សមន្តតោ រតនាមយា សត្តហិ រតនេហិ កតា ខចិតា សោណ្ណបល្លង្កា សុវណ្ណបល្លង្កា តិដ្ឋន្តុ, បាសាទស្ស សមន្តតោ ទីបរុក្ខា បទីបធារណា តេលរុក្ខា ជលន្តុ ¶ , បទីបេហិ បជ្ជលន្តុ, ទសសហស្សិបរម្បរា ទសសហស្សីនំ បរម្បរា ទសសហស្សិយោ ឯកបជ្ជោតា ឯកបទីបា វិយ ភវន្តុ ឧជ្ជោតន្តូតិ អត្ថោ.
៤៦. នច្ចគីតេសុ ¶ ¶ ឆេកា គណិកា នច្ចិត្ថិយោ ច លាសិកា មុខេន សទ្ទការិកា ច បាសាទស្ស សមន្តតោ នច្ចន្តុ, អច្ឆរាគណា ទេវិត្ថិសមូហា នច្ចន្តុ, នានារង្គា អនេកវណ្ណា នានារង្គមណ្ឌលា បាសាទស្ស សមន្តតោ នច្ចន្តុ, បទិស្សន្តុ បាកដា ហោន្តូតិ អត្ថោ.
៤៧. តទា អហំ តិលោកវិជយោ នាម ចក្កវត្តិរាជា ហុត្វា សកលចក្កវាឡេ ទុមគ្គេ រុក្ខគ្គេ បព្ពតគ្គេ ហិមវន្តចក្កវាឡបព្ពតាទីនំ អគ្គេ សិនេរូបព្ពតមុទ្ធនិ ច សព្ពដ្ឋានេសុ វិចិត្តំ អនេកវណ្ណវិចិត្តំ បញ្ចវណ្ណិកំ នីលបីតាទិបញ្ចវណ្ណំ សព្ពំ ធជំ ឧស្សាបេមីតិ អត្ថោ.
៤៨. នរា លោកន្តរា នរា ច នាគលោកតោ នាគា ច ទេវលោកតោ គន្ធព្ពា ច ទេវា ច សព្ពេ ឧបេន្តុ ឧបគច្ឆន្តុ, តេ នរាទយោ នមស្សន្តា មម នមក្ការំ ករោន្តា បញ្ជលិកា កតហត្ថបុដា មម វេជយន្តំ បាសាទំ បរិវារយុន្តិ អត្ថោ.
៤៩. ឯវំ សោ តិលោកវិជយោ ចក្កវត្តិរាជា បាសាទស្ស ច អត្តនោ ច អានុភាវំ វណ្ណេត្វា ឥទានិ អត្តនា សម្បត្តិកតបុញ្ញផលំ សមាទបេន្តោ ‘‘យំ កិញ្ចិ កុសលំ កម្ម’’ន្តិអាទិមាហ. យំ កិញ្ចិ កុសលកម្មសង្ខាតំ កិរិយំ កត្តព្ពំ អត្ថិ, តំ សព្ពំ មម មយា កាយេន វា វាចាយ វា មនសា វា តីហិ ទ្វារេហិ កតំ តិទសេ សុកតំ សុដ្ឋុ កតំ, តាវតិំសភវនេ ឧប្បជ្ជនារហំ កតន្តិ អត្ថោ.
៥០. បុន សមាទបេន្តោ ‘‘យេ សត្តា សញ្ញិនោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យេ សត្តា មនុស្សា វា ទេវា វា ព្រហ្មានោ វា សញ្ញិនោ សញ្ញាសហិតា អត្ថិ, យេ ច សត្តា អសញ្ញិនោ សញ្ញារហិតា អសញ្ញា សត្តា សន្តិ, តេ សព្ពេ សត្តា មយ្ហំ មយា កតំ បុញ្ញផលំ, ភាគី ភវន្តុ បុញ្ញវន្តា ហោន្តូតិ អត្ថោ.
៥១. បុនបិ សមាទបេន្តោ ពោធិសត្តោ ‘‘យេសំ កត’’ន្តិអាទិមាហ. មយា កតំ បុញ្ញំ យេហិ នរនាគគន្ធព្ពទេវេហិ សុវិទិតំ ញាតំ, តេសំ មយា ទិន្នំ បុញ្ញផលំ, តស្មិំ មយា កតេ បុញ្ញេ ទិន្នភាវំ យេ នរាទយោ ន ជានន្តិ, ទេវា គន្ត្វា តេសំ តំ និវេទយុំ អារោចយុន្តិ អត្ថោ.
៥២. សព្ពលោកម្ហិ ¶ ¶ យេ សត្តា អាហារនិស្សិតា ជីវន្តិ, តេ សព្ពេ សត្តា មនុញ្ញំ ភោជនំ សព្ពំ មម ចេតសា មម ចិត្តេន លភន្តុ, មម បុញ្ញិទ្ធិយា លភន្តូតិ អត្ថោ.
៥៣. មនសា បសន្នេន ចិត្តេន យំ ទានំ មយា ទិន្នំ តស្មិំ ទានេ ចិត្តេន បសាទំ អាវហិំ ឧប្បាទេសិំ. សព្ពសម្ពុទ្ធា ច ¶ បច្ចេកា បដិឯក្កា ជិនសាវកា ច មយា ចក្កវត្តិរញ្ញា បូជិតា.
៥៤. សុកតេន តេន កម្មេន សទ្ទហិត្វា កតេន កុសលកម្មេន, ចេតនាបណិធីហិ ច ចិត្តេន កតបត្ថនាហិ ច, មានុសំ ទេហំ មនុស្សសរីរំ, ជហិត្វា ឆឌ្ឌេត្វា, អហំ តាវតិំសំ ទេវលោកំ អគច្ឆិំ អគមាសិំ, សុត្តប្បពុទ្ធោ វិយ តត្ថ ឧប្បជ្ជិន្តិ អត្ថោ.
៥៥. តតោ តិលោកវិជយោ ចក្កវត្តិរាជា កាលង្កតោ, តតោ បដ្ឋាយ អាគតេ ទុវេ ភវេ ទ្វេ ជាតិយោ បជានាមិ ទេវត្តេ ទេវត្តភាវេ មានុសេ មនុស្សត្តភាវេ ច, តតោ ជាតិទ្វយតោ អញ្ញំ គតិំ អញ្ញំ ឧបបត្តិំ ន ជានាមិ ន បស្សាមិ, មនសា ចិត្តេន បត្ថនាផលំ បត្ថិតបត្ថនាផលន្តិ អត្ថោ.
៥៦. ទេវានំ អធិកោ ហោមីតិ យទិ ទេវេសុ ជាតោ, អាយុវណ្ណពលតេជេហិ ទេវានំ អធិកោ ជេដ្ឋោ សេដ្ឋោ អហោសិន្តិ អត្ថោ. យទិ មនុស្សេសុ ជាតោ, មនុជាធិបោ មនុស្សានំ អធិបតិ ឥស្សរោ ភវាមិ, តថា រាជភូតោ អភិរូបេន រូបសម្បត្តិយា ច លក្ខណេន អារោហបរិណាហាទិលក្ខណេន ច សម្បន្នោ សម្បុណ្ណោ ឧប្បន្នុប្បន្នភវេ បញ្ញាយ បរមត្ថជាននបញ្ញាយ អសមោ សមរហិតោ, មយា សទិសោ កោចិ នត្ថីតិ អត្ថោ.
៥៧. មយា កតបុញ្ញសម្ភារេន បុញ្ញផលេន ឧប្បន្នុប្បន្នភវេ សេដ្ឋំ បសដ្ឋំ មធុរំ វិវិធំ អនេកប្បការំ ភោជនញ្ច អនប្បកំ ពហុសត្តរតនញ្ច វិវិធានិ, អនេកប្បការានិ បត្តុណ្ណកោសេយ្យាទិវត្ថានិ ច នភា អាកាសតោ មំ មម សន្តិកំ ខិប្បំ សីឃំ ឧបេន្តិ ឧបគច្ឆន្តិ.
៥៨-៦៦. បថព្យា ¶ បថវិយា បព្ពតេ ច អាកាសេ ច ឧទកេ ច វនេ ច យំ យំ យត្ថ យត្ថ ហត្ថំ បសារេមិ និក្ខិបាមិ, តតោ តតោ ទិព្ពា ភក្ខា ទិព្ពា អាហារា មំ មម សន្តិកំ ឧបេន្តិ ឧបគច្ឆន្តិ, បាតុភវន្តីតិ អត្ថោ. តថា យថាក្កមំ សព្ពេ រតនា. សព្ពេ ចន្ទនាទយោ គន្ធា ¶ . សព្ពេ យានា វាហនា. សព្ពេ ចម្បកនាគបុន្នាគាទយោ មាលា បុប្ផា. សព្ពេ អលង្ការា អាភរណា. សព្ពា ទិព្ពកញ្ញា. សព្ពេ មធុសក្ខរា. សព្ពេ បូបាទយោ ខជ្ជា ខាទិតព្ពា មំ មម សន្តិកំ ឧបេន្តិ ឧបគច្ឆន្តិ.
៦៧-៦៨. សម្ពោធិវរបត្តិយាតិ ឧត្តមចតុមគ្គញាណបត្តិយា បាបុណនត្ថាយ. មយា យំ ឧត្តមទានំ កតំ បូរិតំ, តេន ឧត្តមទានេន ¶ សេលសង្ខាតំ បព្ពតំ សកលំ ឯកនិន្នាទំ ករោន្តោ ពហលំ គិរំ បុថុលំ ឃោសំ គជ្ជេន្តោ, សទេវកំ លោកំ សកលំ មនុស្សទេវលោកំ ហាសយន្តោ សោមនស្សប្បត្តំ ករោន្តោ លោកេ សកលលោកត្តយេ វិវដ្ដច្ឆទោ ពុទ្ធោ អហំ ភវាមីតិ អត្ថោ.
៦៩. ទិសា ទសវិធា លោកេតិ ចក្កវាឡលោកេ ទសវិធា ទសកោដ្ឋាសា ទិសា ហោន្តិ, តត្ថ កោដ្ឋាសេ យាយតោ យាយន្តស្ស គច្ឆន្តស្ស អន្តកំ នត្ថីតិ អត្ថោ, ចក្កវត្តិកាលេ តស្មិំ មយា គតគតដ្ឋានេ ទិសាភាគេ វា ពុទ្ធខេត្តា ពុទ្ធវិសយា អសង្ខិយា សង្ខារហិតា.
៧០. បភា បកិត្តិតាតិ តទា ចក្កវត្តិរាជកាលេ មយ្ហំ បភា ចក្ករតនមណិរតនាទីនំ បភា អាលោកា យមកា យុគឡយុគឡា ហុត្វា រំសិវាហនា រំសិំ មុញ្ចមានា បកិត្តិតា បាកដា, ឯត្ថន្តរេ ទសសហស្សិចក្កវាឡន្តរេ រំសិជាលំ រំសិសមូហំ, អាលោកោ វិបុលោ ពហុតរោ ភវេ អហោសីតិ អត្ថោ.
៧១. ឯត្តកេ លោកធាតុម្ហីតិ ទសសហស្សិចក្កវាឡេសុ សព្ពេ ជនា មំ បស្សន្តុ ទក្ខន្តូតិ អត្ថោ. សព្ពេ ទេវា យាវ ព្រហ្មនិវេសនា យាវ ព្រហ្មលោកា មំ អនុវត្តន្តុ អនុកូលា ភវន្តុ.
៧២. វិសិដ្ឋមធុនាទេនាតិ ¶ វិសដ្ឋេន មធុរេន នាទេន, អមតភេរិមាហនិន្តិ អមតភេរិំ ទេវទុន្ទុភិំ បហរិំ, ឯត្ថន្តរេ ឯតស្មិំ ទសសហស្សិចក្កវាឡព្ភន្តរេ សព្ពេ ជនា មន មធុរំ គិរំ សទ្ទំ សុណន្តុ មនសិ ករោន្តុ.
៧៣. ធម្មមេឃេន វស្សន្តេ ធម្មទេសនាមយេន នាទេន តព្ពោហារបរមត្ថគម្ភីរមធុរសុខុមត្ថវស្សេ វស្សន្តេ វស្សមានេ សម្មាសម្ពុទ្ធានុភាវេន សព្ពេ ភិក្ខុភិក្ខុនីអាទយោ អនាសវា និក្កិលេសា ហោន្តុ ភវន្តុ. យេត្ថ បច្ឆិមកា សត្តាតិ ឯត្ថ ឯតេសុ រាសិភូតេសុ ចតូសុ បរិសសត្តេសុ យេ សត្តា បច្ឆិមកា គុណវសេន ហេដ្ឋិមកា, តេ សព្ពេ សោតាបន្នា ភវន្តូតិ អធិប្បាយោ.
៧៤. តទា ¶ តិលោកវិជយចក្កវត្តិរាជកាលេ ទាតព្ពកំ ទាតព្ពយុត្តកំ, ទានំ កត្វា, អសេសតោ និស្សេសេន, សីលំ សីលបារមិំ, បូរេត្វា នេក្ខម្មេ នេក្ខម្មបារមិតាយ, បារមិំ កោដិំ បត្វា, ឧត្តមំ សម្ពោធិំ ចតុមគ្គញាណំ, បត្តោ ភវាមិ ភវេយ្យំ.
៧៥. បណ្ឌិតេ បញ្ញវន្តេ មេធាវិនោ បរិបុច្ឆិត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, កត្តព្ពំ? កិំ ន កត្តព្ពំ? កិំ កុសលំ? កិំ អកុសលំ? កិំ កត្វា សគ្គមោក្ខទ្វយស្ស ភាគី ហោតី’’តិ បុច្ឆិត្វា, ឯវំ បញ្ញាបារមិំ បូរេត្វាតិ ¶ អត្ថោ. កត្វា វីរិយមុត្តមន្តិ ឧត្តមំ សេដ្ឋំ ឋាននិសជ្ជាទីសុ អវិច្ឆិន្នំ វីរិយំ កត្វា, វីរិយបារមិំ បូរេត្វាតិ អត្ថោ. សកលវិរុទ្ធជនេហិ កតអនាទរាធិវាសនាខន្តិយា បារមិំ កោដិំ គន្ត្វា ខន្តិបារមិំ បូរេត្វា ឧត្តមំ សម្ពោធិំ ឧត្តមំ សម្ពុទ្ធត្តំ បត្តោ ភវាមិ ភវេយ្យំ.
៧៦. កត្វា ទឡ្ហមធិដ្ឋានន្តិ ‘‘មម សរីរជីវិតេសុ វិនស្សន្តេសុបិ បុញ្ញកម្មតោ ន វិរមិស្សាមី’’តិ អចលវសេន ទឡ្ហំ អធិដ្ឋានបារមិំ កត្វា ‘‘សីសេ ឆិជ្ជមានេបិ មុសាវាទំ ន កថេស្សាមី’’តិ សច្ចបារមិតាយ កោដិំ បូរិយ បូរេត្វា ‘‘សព្ពេ សត្តា សុខី អវេរា’’តិអាទិនា មេត្តាបារមិតាយ កោដិំ បត្វា ឧត្តមំ សម្ពោធិំ បត្តោតិ អត្ថោ.
៧៧. សជីវកាជីវកវត្ថូនំ លាភេ ច តេសំ អលាភេ ច កាយិកចេតសិកសុខេ ចេវ តថា ទុក្ខេ ច សាទរជនេហិ កតេ, សម្មានេ ¶ ចេវ ឱមានេ, ច សព្ពត្ថ សមកោ សមានមានសោ ឧបេក្ខាបារមិំ បូរេត្វា ឧត្តមំ សម្ពោធិំ បត្តោ បាបុណេយ្យន្តិ អត្ថោ.
៧៨. កោសជ្ជំ កុសីតភាវំ, ភយតោ ភយវសេន ‘‘អបាយទុក្ខភាគី’’តិ ទិស្វា ញត្វា អកោសជ្ជំ អកុសីតភាវំ អលីនវុត្តិំ, វីរិយំ ខេមតោ ខេមវសេន ‘‘និព្ពានគាមី’’តិ ទិស្វា ញត្វា អារទ្ធវីរិយា ហោថ ភវថ. ឯសា ពុទ្ធានុសាសនី ឯសា ពុទ្ធានំ អនុសិដ្ឋិ.
៧៩. វិវាទំ ភយតោ ទិស្វាតិ វិវាទំ កលហំ ភយតោ ទិស្វា ‘‘អបាយភាគី’’តិ ទិស្វា ញត្វា អវិវាទំ វិវាទតោ វិរមណំ ‘‘និព្ពានប្បត្តី’’តិ, ខេមតោ ទិស្វា ញត្វា សមគ្គា ឯកគ្គចិត្តា សខិលា សិលិដ្ឋា មេត្តាយ ធុរគតាយ សោភមានា ហោថាតិ អត្ថោ. ឯសា កថា មន្តនា ឧទីរណា ពុទ្ធានំ អនុសាសនី ឱវាទទានំ.
៨០. បមាទំ ឋាននិសជ្ជាទីសុ សតិវិប្បវាសេន វិហរណំ ភយតោ ‘‘និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេសុ ទុក្ខិតទុរូបអប្បន្នបានតាទិសំវត្តនកំ ¶ អបាយាទិគមនញ្ចា’’តិ ទិស្វា ញត្វា, អប្បមាទំ សព្ពកិរិយាសុ សតិយា វិហរណំ, ខេមតោ វឌ្ឍិតោ ‘‘និព្ពានសម្បាបុណន’’ន្តិ ទិស្វា បច្ចក្ខតោ ញត្វា អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ សម្មាទិដ្ឋិ សម្មាសង្កប្បោ សម្មាវាចា សម្មាកម្មន្តោ សម្មាអាជីវោ សម្មាវាយាមោ សម្មាសតិ សម្មាសមាធីតិ អដ្ឋអវយវំ សម្មាសម្ពោធិយា ¶ មគ្គំ អធិគមូបាយំ ភាវេថ វឌ្ឍេថ មនសិ ករោថ, ឯសា កថា ភាសនា ឧទីរណា ពុទ្ធានុសាសនី ពុទ្ធានំ អនុសិដ្ឋីតិ អត្ថោ.
៨១. សមាគតា ពហូ ពុទ្ធាតិ អនេកសតសហស្សសង្ខ្យា បច្ចេកពុទ្ធា សមាគតា រាសិភូតា, សព្ពសោ សព្ពប្បការេន អរហន្តា ច ខីណាសវា អនេកសតសហស្សា សមាគតា រាសិភូតា. តស្មា តេ ពុទ្ធេ ច អរហន្តេ ច វន្ទមានេ វន្ទនារហេ នមស្សថ អង្គបច្ចង្គនមក្ការេន នមស្សថ វន្ទថ.
៨២. ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន អចិន្តិយា ចិន្តេតុំ អសក្កុណេយ្យា, ពុទ្ធា, ពុទ្ធធម្មាតិ ពុទ្ធេហិ ទេសិតា ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា…បេ… អដ្ឋង្គិកោ ¶ មគ្គោ, បញ្ចក្ខន្ធា, ហេតុបច្ចយោ អារម្មណបច្ចយោតិអាទយោ ធម្មា, ពុទ្ធានំ វា សភាវា អចិន្តិយា ចិន្តេតុំ អសក្កុណេយ្យា, អចិន្តិយេ ចិន្តាវិសយាតិក្កន្តេ បសន្នានំ ទេវមនុស្សានំ វិបាកោ ទេវមនុស្សសម្បត្តិនិព្ពានសម្បត្តិសង្ខាតោ ចិន្តេតុំ អសក្កុណេយ្យោ សង្ខ្យាតិក្កន្តោ ហោតិ ភវតិ.
ឥតិ ឯត្តាវតា ច យថា អទ្ធានគាមិនោ ‘‘មគ្គំ នោ អាចិក្ខា’’តិ បុដ្ឋេន ‘‘វាមំ មុញ្ចិត្វា ទក្ខិណំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ តេន មគ្គេន គាមនិគមរាជធានីសុ កត្តព្ពកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា បុន មុញ្ចិតេន អបរេន វាមមគ្គេន គតាបិ គាមនិគមាទីសុ កត្តព្ពកិច្ចំ និដ្ឋាបេន្តិ, ឯវមេវ ពុទ្ធាបទានំ កុសលាបទានវសេន និដ្ឋាបេត្វា តទេវ អកុសលាបទានវសេន វិត្ថារេតុំ ឥទំ បញ្ហកម្មំ –
‘‘ទុក្ករញ្ច អព្ភក្ខានំ, អព្ភក្ខានំ បុនាបរំ;
អព្ភក្ខានំ សិលាវេធោ, សកលិកាបិ ច វេទនា.
‘‘នាឡាគិរិ សត្តច្ឆេទោ, សីសទុក្ខំ យវខាទនំ;
បិដ្ឋិទុក្ខមតីសារោ, ឥមេ អកុសលការណា’’តិ.
អត្ថ បឋមបញ្ហេ – ទុក្ករន្តិ ឆព្ពស្សានិ ទុក្ករការិកា. អតីតេ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ ¶ ពោធិសត្តោ ជោតិបាលោ នាម ព្រាហ្មណមាណវោ ហុត្វា និព្ពត្តោ ព្រាហ្មណជាតិវសេន សាសនេ អប្បសន្នោ តស្ស ភគវតោ បិលោតិកកម្មនិស្សន្ទេន ‘‘កស្សបោ ភគវា’’តិ សុត្វា ‘‘កុតោ មុណ្ឌកស្ស សមណស្ស ពោធិ, ពោធិ បរមទុល្លភា’’តិ ¶ អាហ. សោ តេន កម្មនិស្សន្ទេន អនេកជាតិសតេសុ នរកាទិទុក្ខមនុភវិត្វា តស្សេវ ភគវតោ អនន្តរំ តេនេវ លទ្ធព្យាករណេន កម្មេន ជាតិសំសារំ ខេបេត្វា បរិយោសានេ វេស្សន្តរត្តភាវំ បត្វា តតោ ចុតោ តុសិតភវនេ និព្ពត្តោ. ទេវតាយាចនេន តតោ ចវិត្វា សក្យកុលេ និព្ពត្តោ ញាណស្ស បរិបាកត្តា សកលជម្ពុទីបរជ្ជំ បហាយ អនោមានទីតីរេ សុនិសិតេនាសិនា សមកុដកេសកលាបំ ឆិន្ទិត្វា ព្រហ្មុនា អានីតេ ឥទ្ធិមយេ កប្បស្ស សណ្ឋានកាលេ បទុមគព្ភេ និព្ពត្តេ អដ្ឋ បរិក្ខារេ បដិគ្គហេត្វា បព្ពជិត្វា ពោធិញាណទស្សនស្ស តាវ អបរិបក្កត្តា ¶ ពុទ្ធភាវាយ មគ្គាមគ្គំ អជានិត្វា ឆព្ពស្សានិ ឧរុវេលជនបទេ ឯកាហារឯកាលោបឯកបុគ្គលឯកមគ្គឯកាសនភោជនវសេន អដ្ឋិចម្មនហារុសេសំ និម្មំសរុធិរបេតរូបសទិសសរីរោ បធានសុត្តេ (សុ. និ. ៤២៧ អាទយោ) វុត្តនយេនេវ បធានំ មហាវីរិយំ ទុក្ករការិកំ អកាសិ. សោ ឥមំ ទុក្ករការិកំ ‘‘សម្ពោធិយា មគ្គំ ន ហោតី’’តិ ចិន្តេត្វា គាមនិគមរាជធានីសុ បណីតាហារំ បរិភុញ្ជិត្វា បីណិន្ទ្រិយោ បរិបុណ្ណទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណោ កមេន ពោធិមណ្ឌមុបគន្ត្វា បញ្ច មារេ ជិនិត្វា ពុទ្ធោ ជាតោតិ.
‘‘អវចាហំ ជោតិបាលោ, សុគតំ កស្សបំ តទា;
កុតោ នុ ពោធិ មុណ្ឌស្ស, ពោធិ បរមទុល្លភា.
‘‘តេន កម្មវិបាកេន, អចរិំ ទុក្ករំ ពហុំ;
ឆព្ពស្សានុរុវេលាយំ, តតោ ពោធិមបាបុណិំ.
‘‘នាហំ ឯតេន មគ្គេន, បាបុណិំ ពោធិមុត្តមំ;
កុម្មគ្គេន គវេសិស្សំ, បុព្ពកម្មេន វារិតោ.
‘‘បុញ្ញបាបបរិក្ខីណោ, សព្ពសន្តាបវជ្ជិតោ;
អសោកោ អនុបាយាសោ, និព្ពាយិស្សមនាសវោ’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៩២-៩៥);
ទុតិយបញ្ហេ – អព្ភក្ខានន្តិ អភិ អក្ខានំ បរិភាសនំ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ សុទ្ទកុលេ ¶ ជាតោ អបាកដោ អប្បសិទ្ធោ មុនាឡិ នាម ធុត្តោ ហុត្វា បដិវសតិ. តទា មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ សុរភិ ¶ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ កេនចិ ករណីយេន តស្ស សមីបដ្ឋានំ បាបុណិ. សោ តំ ទិស្វាវ ‘‘ទុស្សីលោ បាបធម្មោ អយំ សមណោ’’តិអាទិនា អព្ភាចិក្ខិ. សោ តេន អកុសលនិស្សន្ទេន នរកាទីសុ អនេកវស្សសហស្សានិ ទុក្ខមនុភវិត្វា ឥមស្មិំ បច្ឆិមត្តភាវេ យទា តិត្ថិយា បឋមតរំ ភគវតោ តុសិតភវនេ វសនសមយេ ច បាកដា ហុត្វា សកលជនំ វញ្ចេត្វា ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិយោ ទីបេត្វា វិចរន្តិ, តទា តុសិតបុរា ចវិត្វា សក្យរាជកុលេ និព្ពត្តិត្វា កមេន ពុទ្ធោ ជាតោ. តិត្ថិយា សូរិយុគ្គមនេ ខជ្ជោបនកា វិយ វិហតលាភសក្ការា ភគវតិ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា វិចរន្តិ. តស្មិំ សមយេ រាជគហសេដ្ឋិ គង្គាយ ជាលំ ពន្ធិត្វា កីឡន្តោ រត្តចន្ទនឃដិកំ ទិស្វា អម្ហាកំ គេហេ ចន្ទនានិ ពហូនិ, ឥមំ ភមំ អារោបេត្វា តេន ភមការេហិ ¶ បត្តំ លិខាបេត្វា វេឡុបរម្បរាយ លគ្គេត្វា ‘‘យេ ឥមំ បត្តំ ឥទ្ធិយា អាគន្ត្វា គណ្ហន្តិ, តេសំ ភត្តិកោ ភវិស្សាមី’’តិ ភេរិំ ចរាបេសិ.
តទា តិត្ថិយា ‘‘នដ្ឋម្ហា ទានិ នដ្ឋម្ហា ទានី’’តិ មន្តេត្វា និគណ្ឋោ នាដបុត្តោ សកបរិសំ ឯវមាហ – ‘‘អហំ វេឡុសមីបំ គន្ត្វា អាកាសេ ឧល្លង្គនាការំ ករោមិ, ‘តុម្ហេ ឆវទារុមយំ បត្តំ បដិច្ច មា ឥទ្ធិំ ករោថា’តិ មំ ខន្ធេ គហេត្វា វារេថា’’តិ, តេ តថា គន្ត្វា តថា អកំសុ.
តទា បិណ្ឌោលភារទ្វាជោ ច មោគ្គល្លានោ ច តិគាវុតេ សេលបព្ពតមត្ថកេ ឋត្វា បិណ្ឌបាតគណ្ហនត្ថាយ ចីវរំ បារុបន្តា តំ កោលាហលំ សុណិំសុ. តេសុ មោគ្គល្លានោ បិណ្ឌោលភារទ្វាជំ ‘‘ត្វំ អាកាសេន គន្ត្វា តំ បត្តំ គណ្ហាហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេយេវ ភគវតា ឥទ្ធិមន្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបិតា, តុម្ហេវ គណ្ហថា’’តិ អាហ. តថាបិ ‘‘មយា អាណត្តោ ត្វមេវ គណ្ហាហី’’តិ អាណត្តោ អត្តនា ឋិតំ តិគាវុតំ សេលបព្ពតំ បាទតលេ លគ្គេត្វា ឧក្ខលិយា បិធានំ វិយ សកលរាជគហនគរំ ឆាទេសិ, តទា នគរវាសិនោ ផឡិកបព្ពតេ អាវុតំ រត្តសុត្តមិវ តំ ថេរំ បស្សិត្វា ‘‘ភន្តេ ភារទ្វាជ, អម្ហេ រក្ខថា’’តិ ឧគ្ឃោសយិំសុ, ភីតា សុប្បាទីនិ សីសេ អកំសុ. តទា ថេរោ តំ បព្ពតំ ឋិតដ្ឋានេ វិស្សជ្ជេត្វា ឥទ្ធិយា គន្ត្វា តំ បត្តំ អគ្គហេសិ, តទា នគរវាសិនោ មហាកោលាហលមកំសុ.
ភគវា វេឡុវនារាមេ និសិន្នោ តំ សទ្ទំ សុត្វា ‘‘កិំ ឯសោ សទ្ទោ’’តិ អានន្ទំ បុច្ឆិ. ‘‘ភារទ្វាជេន, ភន្តេ, បត្តស្ស គហិតត្តា សន្តុដ្ឋា នគរវាសិនោ ឧក្កុដ្ឋិសទ្ទមកំសូ’’តិ ¶ អាហ. តទា ភគវា អាយតិំ បរូបវាទមោចនត្ថំ តំ បត្តំ អាហរាបេត្វា ភេទាបេត្វា អញ្ជនុបបិសនំ កត្វា ¶ ភិក្ខូនំ ទាបេសិ, ទាបេត្វា ច បន ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទ្ធិវិកុព្ពនា កាតព្ពា, យោ ករេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៥២ ថោកំ វិសទិសំ) សិក្ខាបទំ បញ្ញាបេសិ.
តតោ តិត្ថិយា ‘‘សមណេន កិរ គោតមេន សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តេ ជីវិតហេតុបិ តំ នាតិក្កមន្តិ, មយំ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ករិស្សាមា’’តិ តត្ថ តត្ថ រាសិភូតា កោលាហលមកំសុ. អថ រាជា ពិម្ពិសារោ តំ សុត្វា ភគវតោ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ ភគវន្តមេវមាហ ¶ – ‘‘តិត្ថិយា, ភន្តេ, ‘ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ករិស្សាមា’តិ ឧគ្ឃោសេន្តី’’តិ. ‘‘អហម្បិ, មហារាជ, ករិស្សាមី’’តិ. ‘‘ននុ, ភន្តេ, ភគវតា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្ត’’ន្តិ. ‘‘តមេវ, មហារាជ, បុច្ឆិស្សាមិ, តវុយ្យានេ អម្ពផលាទីនិ ខាទន្តានំ ‘ឯត្តកោ ទណ្ឌោ’តិ ទណ្ឌំ ឋបេន្តោ តវាបិ ឯកតោ កត្វា ឋបេសី’’តិ. ‘‘ន មយ្ហំ, ភន្តេ, ទណ្ឌោ’’តិ. ‘‘ឯវំ, មហារាជ, ន មយ្ហំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ អត្ថី’’តិ. ‘‘កត្ថ, ភន្តេ, បាដិហារិយំ ភវិស្សតី’’តិ? ‘‘សាវត្ថិយា សមីបេ កណ្ឌម្ពរុក្ខមូលេ, មហារាជា’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ, តំ បស្សិស្សាមា’’តិ. តតោ តិត្ថិយា ‘‘កណ្ឌម្ពរុក្ខមូលេ កិរ បាដិហារិយំ ភវិស្សតី’’តិ សុត្វា នគរស្ស សាមន្តា អម្ពរុក្ខេ ឆេទាបេសុំ, នាគរា មហាអង្គណដ្ឋានេ មញ្ចាតិមញ្ចំ អដ្ដាទយោ ពន្ធិំសុ, សកលជម្ពុទីបវាសិនោ រាសិភូតា បុរត្ថិមទិសាយមេវ ទ្វាទសយោជនានិ ផរិត្វា អដ្ឋំសុ. សេសទិសាសុបិ តទនុរូបេនាការេន សន្និបតិំសុ.
ភគវាបិ កាលេ សម្បត្តេ អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាសិយំ បាតោវ កត្តព្ពកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា តំ ឋានំ គន្ត្វា និសីទិ. តស្មិំ ខណេ កណ្ឌោ នាម ឧយ្យានបាលោ កិបិល្លិកបុដេ សុបក្កំ អម្ពផលំ ទិស្វា ‘‘សចាហំ ឥមំ រញ្ញោ ទទេយ្យំ, កហាបណាទិសារំ លភេយ្យំ, ភគវតោ ឧបនាមិតេ បន ឥធលោកបរលោកេសុ សម្បត្តិ ភវិស្សតី’’តិ ភគវតោ ឧបនាមេសិ. ភគវា តំ បដិគ្គហេត្វា អានន្ទត្ថេរំ អាណាបេសិ – ‘‘ឥមំ ផលំ មទ្ទិត្វា បានំ ទេហី’’តិ. ថេរោ តថា អកាសិ. ភគវា អម្ពរសំ បិវិត្វា អម្ពដ្ឋិំ ឧយ្យានបាលស្ស ទត្វា ‘‘ឥមំ រោបេហី’’តិ អាហ. សោ វាលុកំ វិយូហិត្វា តំ រោបេសិ, អានន្ទត្ថេរោ កុណ្ឌិកាយ ឧទកំ អាសិញ្ចិ. តស្មិំ ខណេ អម្ពង្កុរោ ឧដ្ឋហិត្វា មហាជនស្ស បស្សន្តស្សេវ សាខាវិដបបុប្ផផលបល្លវភរិតោ ¶ បញ្ញាយិត្ថ. បតិតំ អម្ពផលំ ខាទន្តា សកលជម្ពុទីបវាសិនោ ខយំ បាបេតុំ នាសក្ខិំសុ.
អថ ភគវា បុរត្ថិមចក្កវាឡតោ យាវ បច្ឆិមចក្កវាឡំ, តាវ ឥមស្មិំ ចក្កវាឡេ មហាមេរុមុទ្ធនិ រតនចង្កមំ មាបេត្វា អនេកបរិសាហិ សីហនាទំ នទាបេន្តោ ធម្មបទដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន មហាឥទ្ធិបាដិហារិយំ កត្វា តិត្ថិយេ មទ្ទិត្វា តេ វិប្បការំ បាបេត្វា បាដិហីរាវសានេ បុរិមពុទ្ធាចិណ្ណវសេន ¶ តាវតិំសភវនំ គន្ត្វា តត្ថ វស្សំវុដ្ឋោ និរន្តរំ តេមាសំ ¶ អភិធម្មំ ទេសេត្វា មាតុប្បមុខានំ អនេកទេវតានំ សោតាបត្តិមគ្គាធិគមនំ កត្វា, វុដ្ឋវស្សោ ទេវោរោហនំ កត្វា អនេកទេវព្រហ្មគណបរិវុតោ សង្កស្សបុរទ្វារំ ឱរុយ្ហ លោកានុគ្គហំ អកាសិ. តទា ភគវតោ លាភសក្ការោ ជម្ពុទីបមជ្ឈោត្ថរមានោ បញ្ចមហាគង្គា វិយ អហោសិ.
អថ តិត្ថិយា បរិហីនលាភសក្ការា ទុក្ខី ទុម្មនា បត្តក្ខន្ធា អធោមុខា និសីទិំសុ. តទា តេសំ ឧបាសិកា ចិញ្ចមាណវិកា នាម អតិវិយ រូបគ្គប្បត្តា តេ តថា និសិន្នេ ទិស្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, ឯវំទុក្ខី ទុម្មនា និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘កិំ បន ត្វំ, ភគិនិ, អប្បោស្សុក្កាសី’’តិ? ‘‘កិំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘ភគិនិ, សមណស្ស គោតមស្ស ឧប្បាទកាលតោ បដ្ឋាយ មយំ ហតលាភសក្ការា, នគរវាសិនោ អម្ហេ ន កិញ្ចិ មញ្ញន្តី’’តិ. ‘‘មយា ឯត្ថ កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? ‘‘តយា សមណស្ស គោតមស្ស អវណ្ណំ ឧប្បាទេតុំ វដ្ដតី’’តិ. សា ‘‘ន មយ្ហំ ភារោ’’តិ វត្វា តត្ថ ឧស្សាហំ ករោន្តី វិកាលេ ជេតវនវិហារំ គន្ត្វា តិត្ថិយានំ ឧបស្សយេ វសិត្វា បាតោ នគរវាសីនំ គន្ធាទីនិ គហេត្វា ភគវន្តំ វន្ទនត្ថាយ គមនសមយេ ជេតវនា វិយ និក្ខន្តា, ‘‘កត្ថ សយិតា’’តិ បុដ្ឋា ‘‘កិំ តុម្ហាកំ មម សយិតដ្ឋានេនា’’តិ វត្វា បក្កាមិ. សា កមេន គច្ឆន្តេ កាលេ បុច្ឆិតា ‘‘សមណេនាហំ គោតមេន ឯកគន្ធកុដិយំ សយិត្វា និក្ខន្តា’’តិ អាហ. តំ ពាលបុថុជ្ជនា សទ្ទហិំសុ, បណ្ឌិតា សោតាបន្នាទយោ ន សទ្ទហិំសុ. ឯកទិវសំ សា ទារុមណ្ឌលំ ឧទរេ ពន្ធិត្វា ឧបរិ រត្តបដំ បរិទហិត្វា គន្ត្វា សរាជិកាយ បរិសាយ ធម្មទេសនត្ថាយ និសិន្នំ ភគវន្តំ ឯវមាហ – ‘‘ភោ សមណ, ត្វំ ធម្មំ ទេសេសិ, តុយ្ហំ បដិច្ច ឧប្បន្នទារកគព្ភិនិយា មយ្ហំ លសុណមរិចាទីនិ ន វិចារេសី’’តិ? ‘‘តថាភាវំ, ភគិនិ, ត្វញ្ចេវ បជានាសិ, អហញ្ចា’’តិ. សា ‘‘ឯវមេវ មេថុនសំសគ្គសមយំ ទ្វេយេវ ជានន្តិ, ន អញ្ញេ’’តិ អាហ.
តស្មិំ ខណេ សក្កស្ស បណ្ឌុកម្ពលសិលាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សក្កោ អាវជ្ជេន្តោ ¶ តំ ការណំ ញត្វា ទ្វេ ទេវបុត្តេ អាណាបេសិ – ‘‘តុម្ហេសុ ឯកោ មូសិកវណ្ណំ មាបេត្វា តស្សា ទារុមណ្ឌលស្ស ពន្ធនំ ឆិន្ទតុ, ឯកោ វាតមណ្ឌលំ សមុដ្ឋាបេត្វា បារុតបដំ ឧទ្ធំ ខិបតូ’’តិ. តេ គន្ត្វា តថា អកំសុ. ទារុមណ្ឌលំ បតមានំ តស្សា បាទបិដ្ឋិំ ភិន្ទិ. ធម្មសភាយំ សន្និបតិតា បុថុជ្ជនា សព្ពេ ‘‘អរេ, ទុដ្ឋចោរិ, ត្វំ ឯវរូបស្ស លោកត្តយសាមិនោ ¶ ឯវរូបំ អព្ភក្ខានំ អកាសី’’តិ ឧដ្ឋហិត្វា ឯកេកមុដ្ឋិបហារំ ទត្វា សភាយ នីហរិំសុ, ទស្សនាតិក្កន្តាយ បថវី វិវរមទាសិ. តស្មិំ ខណេ អវីចិតោ ជាលា ឧដ្ឋហិត្វា កុលទត្តិកេន ¶ រត្តកម្ពលេនេវ តំ អច្ឆាទេត្វា អវីចិម្ហិ បក្ខិបិ, ភគវតោ លាភសក្ការោ អតិរេកតរោ អហោសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘សព្ពាភិភុស្ស ពុទ្ធស្ស, នន្ទោ នាមាសិ សាវកោ;
តំ អព្ភក្ខាយ និរយេ, ចិរំ សំសរិតំ មយា.
‘‘ទសវស្សសហស្សានិ, និរយេ សំសរិំ ចិរំ;
មនុស្សភាវំ លទ្ធាហំ, អព្ភក្ខានំ ពហុំ លភិំ.
‘‘តេន កម្មាវសេសេន, ចិញ្ចមាណវិកា មមំ;
អព្ភាចិក្ខិ អភូតេន, ជនកាយស្ស អគ្គតោ’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៧០-៧២);
តតិយបញ្ហេ – អព្ភក្ខានន្តិ អភិ អក្ខានំ អក្កោសនំ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ អបាកដជាតិយំ ឧប្បន្នោ មុនាឡិ នាម ធុត្តោ ហុត្វា ទុជ្ជនសំសគ្គពលេន សុរភិំ នាម បច្ចេកពុទ្ធំ ‘‘ទុស្សីលោ បាបធម្មោ អយំ ភិក្ខូ’’តិ អក្កោសិ. សោ តេន អកុសលេន វចីកម្មេន ពហូនិ វស្សសហស្សានិ និរយេ បច្ចិត្វា ឥមស្មិំ បច្ឆិមត្តភាវេ ទសបារមិតាសំសិទ្ធិពលេន ពុទ្ធោ ជាតោ លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ អហោសិ. បុន តិត្ថិយា ឧស្សាហជាតា – ‘‘កថំ នុ ខោ សមណស្ស គោតមស្ស អយសំ ឧប្បាទេស្សាមា’’តិ ទុក្ខី ទុម្មនា និសីទិំសុ. តទា សុន្ទរី នាមេកា បរិព្ពាជិកា តេ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឋិតា តុណ្ហីភូតេ កិញ្ចិ អវទន្តេ ទិស្វា ‘‘កិំ មយ្ហំ ទោសោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សមណេន គោតមេន អម្ហេ វិហេឋិយមានេ ត្វំ អប្បោស្សុក្កា វិហរិស្សសិ, ឥទំ តវ ទោសោ’’តិ. ‘‘ឯវមហំ តត្ថ កិំ ករិស្សាមី’’តិ? ‘‘ត្វំ សមណស្ស គោតមស្ស អវណ្ណំ ឧប្បាទេតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ? ‘‘សក្ខិស្សាមិ, អយ្យា’’តិ វត្វា តតោ បដ្ឋាយ វុត្តនយេន ទិដ្ឋទិដ្ឋានំ ‘‘សមណេន គោតមេន ឯកគន្ធកុដិយំ សយិត្វា និក្ខន្តា’’តិ វត្វា អក្កោសតិ បរិភាសតិ. តិត្ថិយាបិ ‘‘បស្សថ, ភោ, សមណស្ស គោតមស្ស កម្ម’’ន្តិ អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘មុនាឡិ ¶ នាមហំ ធុត្តោ, បុព្ពេ អញ្ញាសុ ជាតិសុ;
បច្ចេកពុទ្ធំ សុរភិំ, អព្ភាចិក្ខិំ អទូសកំ.
‘‘តេន ¶ ¶ កម្មវិបាកេន, និរយេ សំសរិំ ចិរំ;
ពហូ វស្សសហស្សានិ, ទុក្ខំ វេទេសិ វេទនំ.
‘‘តេន កម្មាវសេសេន, ឥធ បច្ឆិមកេ ភវេ;
អព្ភក្ខានំ មយា លទ្ធំ, សុន្ទរិកាយ ការណា’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៦៧-៦៩);
ចតុត្ថបញ្ហេ – អព្ភក្ខានំ អភិ វិសេសេន អក្កោសនំ បរិភាសនំ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ ឧប្បន្នោ ពហុស្សុតោ ពហូហិ សក្កតោ បូជិតោ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តេ វនមូលផលាហារោ ពហុមាណវេ មន្តេ វាចេន្តោ វាសំ កប្បេសិ. ឯកោ បញ្ចាភិញ្ញាអដ្ឋសមាបត្តិលាភី តាបសោ តស្ស សន្តិកំ អគមាសិ. សោ តំ ទិស្វាវ ឥស្សាបកតោ តំ អទូសកំ ឥសិំ ‘‘កាមភោគី កុហកោ អយំ ឥសី’’តិ អព្ភាចិក្ខិ, អត្តនោ សិស្សេ ច អាហ – ‘‘អយំ ឥសិ ឯវរូបោ អនាចារកោ’’តិ. តេបិ តថេវ អក្កោសិំសុ បរិភាសិំសុ. សោ តេន អកុសលកម្មវិបាកេន វស្សសហស្សានិ និរយេ ទុក្ខមនុភវិត្វា ឥមស្មិំ បច្ឆិមត្តភាវេ ពុទ្ធោ ហុត្វា លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ អាកាសេ បុណ្ណចន្ទោ វិយ បាកដោ ជាតោ. តថេវ តិត្ថិយា អព្ភក្ខានេនបិ អសន្តុដ្ឋា បុនបិ សុន្ទរិយា អព្ភក្ខានំ ការេត្វា សុរាធុត្តេ បក្កោសាបេត្វា លញ្ជំ ទត្វា ‘‘តុម្ហេ សុន្ទរិំ មារេត្វា ជេតវនទ្វារសមីបេ មាលាកចវរេន ឆាទេថា’’តិ អាណាបេសុំ. តេ តថា ករិំសុ. តតោ តិត្ថិយា ‘‘សុន្ទរិំ ន បស្សាមា’’តិ រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា ‘‘បរិយេសថា’’តិ អាហ. តេ អត្តនា បាតិតដ្ឋានតោ គហេត្វា មញ្ចកំ អារោបេត្វា រញ្ញោ ទស្សេត្វា ‘‘បស្សថ, ភោ, សមណស្ស គោតមស្ស សាវកានំ កម្ម’’ន្តិ ភគវតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច សកលនគរេ អវណ្ណំ ឧគ្ឃោសេន្តា វិចរិំសុ. សុន្ទរិំ អាមកសុសានេ អដ្ដកេ ឋបេសុំ. រាជា ‘‘សុន្ទរិមារកេ បរិយេសថា’’តិ អាណាបេសិ. តទា ធុត្តា សុរំ បិវិត្វា ‘‘ត្វំ សុន្ទរិំ មារេសិ, ត្វំ មារេសី’’តិ កលហំ ករិំសុ. រាជបុរិសា តេ ធុត្តេ គហេត្វា រញ្ញោ ទស្សេសុំ. រាជា ‘‘កិំ, ភណេ, តុម្ហេហិ សុន្ទរី មារិតា’’តិ? ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘កេហិ អាណត្តា’’តិ? ‘‘តិត្ថិយេហិ, ទេវា’’តិ. រាជា តិត្ថិយេ អាហរាបេត្វា ពន្ធាបេត្វា ‘‘គច្ឆថ, ភណេ, ‘ពុទ្ធស្ស អវណ្ណត្ថាយ អម្ហេហិ សយមេវ សុន្ទរី មារាបិតា, ភគវា តស្ស សាវកា ច អការកា’តិ ឧគ្ឃោសថា’’តិ អាហ. តេ តថា អកំសុ ¶ . សកលនគរវាសិនោ និក្កង្ខា អហេសុំ. រាជា តិត្ថិយេ ច ធុត្តេ ច មារាបេត្វា ឆឌ្ឌាបេតិ ¶ . តតោ ភគវតោ ភិយ្យោសោមត្តាយ លាភសក្ការោ វឌ្ឍិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ព្រាហ្មណោ ¶ សុតវា អាសិំ, អហំ សក្កតបូជិតោ;
មហាវនេ បញ្ចសតេ, មន្តេ វាចេមិ មាណវេ.
‘‘តត្ថាគតោ ឥសិ ភីមោ, បញ្ចាភិញ្ញោ មហិទ្ធិកោ;
តញ្ចាហំ អាគតំ ទិស្វា, អព្ភាចិក្ខិំ អទូសកំ.
‘‘តតោហំ អវចំ សិស្សេ, កាមភោគី អយំ ឥសិ;
មយ្ហម្បិ ភាសមានស្ស, អនុមោទិំសុ មាណវា.
‘‘តតោ មាណវកា សព្ពេ, ភិក្ខមានំ កុលេ កុលេ;
មហាជនស្ស អាហំសុ, កាមភោគី អយំ ឥសិ.
‘‘តេន កម្មវិបាកេន, បញ្ចភិក្ខុសតា ឥមេ;
អព្ភក្ខានំ លភុំ សព្ពេ, សុន្ទរិកាយ ការណា’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៧៣-៧៧);
បញ្ចមេ បញ្ហេ – សិលាវេធោតិ អាហតចិត្តោ សិលំ បវិជ្ឈិ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ ច កនិដ្ឋភាតា ច ឯកបិតុបុត្តា អហេសុំ. តេ បិតុ អច្ចយេន ទាសេ បដិច្ច កលហំ ករោន្តា អញ្ញមញ្ញំ វិរុទ្ធា អហេសុំ. ពោធិសត្តោ អត្តនោ ពលវភាវេន កនិដ្ឋភាតរំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា តស្សុបរិ បាសាណំ បវិជ្ឈេសិ. សោ តេន កម្មវិបាកេន នរកាទីសុ អនេកវស្សសហស្សានិ ទុក្ខមនុភវិត្វា ឥមស្មិំ បច្ឆិមត្តភាវេ ពុទ្ធោ ជាតោ. ទេវទត្តោ រាហុលកុមារស្ស មាតុលោ បុព្ពេ សេរិវាណិជកាលេ ពោធិសត្តេន សទ្ធិំ វាណិជោ អហោសិ, តេ ឯកំ បដ្ដនគាមំ បត្វា ‘‘ត្វំ ឯកវីថិំ គណ្ហាហិ, អហម្បិ ឯកវីថិំ គណ្ហាមី’’តិ ទ្វេបិ បវិដ្ឋា. តេសុ ទេវទត្តស្ស បវិដ្ឋវីថិយំ ជិណ្ណសេដ្ឋិភរិយា ច នត្តា ច ទ្វេយេវ អហេសុំ, តេសំ មហន្តំ សុវណ្ណថាលកំ មលគ្គហិតំ ភាជនន្តរេ ឋបិតំ ហោតិ, តំ សុវណ្ណថាលកភាវំ អជានន្តី ‘‘ឥមំ ថាលកំ គហេត្វា បិឡន្ធនំ ទេថា’’តិ អាហ. សោ តំ គហេត្វា សូចិយា លេខំ កឌ្ឍិត្វា សុវណ្ណថាលកភាវំ ញត្វា ‘‘ថោកំ ទត្វា គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គតោ. អថ ពោធិសត្តំ ទ្វារសមីបំ អាគតំ ទិស្វា ‘‘នត្តា, អយ្យេ ¶ , មយ្ហំ កច្ឆបុដំ ¶ បិឡន្ធនំ ទេថា’’តិ. សា តំ បក្កោសាបេត្វា និសីទាបេត្វា តំ ថាលកំ ទត្វា ‘‘ឥមំ គហេត្វា មយ្ហំ នត្តាយ កច្ឆបុដំ បិឡន្ធនំ ទេថា’’តិ. ពោធិសត្តោ តំ គហេត្វា សុវណ្ណថាលកភាវំ ញត្វា ‘‘តេន វញ្ចិតា’’តិ ញត្វា អត្តនោ បសិព្ពកាយ ឋបិតអដ្ឋកហាបណេ អវសេសភណ្ឌញ្ច ¶ ទត្វា កច្ឆបុដំ បិឡន្ធនំ កុមារិកាយ ហត្ថេ បិឡន្ធាបេត្វា អគមាសិ. សោ វាណិជោ បុនាគន្ត្វា បុច្ឆិ. ‘‘តាត, ត្វំ ន គណ្ហិត្ថ, មយ្ហំ បុត្តោ ឥទញ្ចិទញ្ច ទត្វា តំ គហេត្វា គតោ’’តិ. សោ តំ សុត្វាវ ហទយេន ផាលិតេន វិយ ធាវិត្វា អនុពន្ធិ. ពោធិសត្តោ នាវំ អារុយ្ហ បក្ខន្ទិ. សោ ‘‘តិដ្ឋ, មា បលាយិ មា បលាយី’’តិ វត្វា ‘‘និព្ពត្តនិព្ពត្តភវេ តំ នាសេតុំ សមត្ថោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ.
សោ បត្ថនាវសេន អនេកេសុ ជាតិសតសហស្សេសុ អញ្ញមញ្ញំ វិហេឋេត្វា ឥមស្មិំ អត្តភាវេ សក្យកុលេ និព្ពត្តិត្វា កមេន ភគវតិ សព្ពញ្ញុតំ បត្វា រាជគហេ វិហរន្តេ អនុរុទ្ធាទីហិ សទ្ធិំ ភគវតោ សន្តិកំ គន្ត្វា បព្ពជិត្វា ឈានលាភី ហុត្វា បាកដោ ភគវន្តំ វរំ យាចិ – ‘‘ភន្តេ, សព្ពោ ភិក្ខុសង្ឃោ បិណ្ឌបាតិកាទីនិ តេរស ធុតង្គានិ សមាទិយតុ, សកលោ ភិក្ខុសង្ឃោ មម ភារោ ហោតូ’’តិ. ភគវា ន អនុជានិ. ទេវទត្តោ វេរំ ពន្ធិត្វា បរិហីនជ្ឈានោ ភគវន្តំ មារេតុកាមោ ឯកទិវសំ វេភារបព្ពតបាទេ ឋិតស្ស ភគវតោ ឧបរិ ឋិតោ បព្ពតកូដំ បវិទ្ធេសិ. ភគវតោ អានុភាវេន អបរោ បព្ពតកូដោ តំ បតមានំ សម្បដិច្ឆិ. តេសំ ឃដ្ដនេន ឧដ្ឋិតា បបដិកា អាគន្ត្វា ភគវតោ បាទបិដ្ឋិយំ បហរិ. តេន វុត្តំ –
‘‘វេមាតុភាតរំ បុព្ពេ, ធនហេតុ ហនិំ អហំ;
បក្ខិបិំ គិរិទុគ្គស្មិំ, សិលាយ ច អបិំសយិំ.
‘‘តេន កម្មវិបាកេន, ទេវទត្តោ សិលំ ខិបិ;
អង្គុដ្ឋំ បិំសយី បាទេ, មម បាសាណសក្ខរា’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៧៨-៧៩);
ឆដ្ឋបញ្ហេ – សកលិកាវេធោតិ សកលិកាយ ឃដ្ដនំ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ ឯកស្មិំ កុលេ និព្ពត្តោ ទហរកាលេ មហាវីថិយំ កីឡមានោ វីថិយំ បិណ្ឌាយ ចរមានំ បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វា ‘‘អយំ មុណ្ឌកោ សមណោ កុហិំ គច្ឆតី’’តិ បាសាណសកលិកំ គហេត្វា តស្ស បាទបិដ្ឋិយំ ខិបិ ¶ . បាទបិដ្ឋិចម្មំ ឆិន្ទិត្វា រុហិរំ និក្ខមិ. សោ តេន បាបកម្មេន អនេកវស្សសហស្សានិ និរយេ មហាទុក្ខំ អនុភវិត្វា ពុទ្ធភូតោបិ កម្មបិលោតិកវសេន ¶ បាទបិដ្ឋិយំ បាសាណសកលិកឃដ្ដនេន រុហិរុប្បាទំ លភិ. តេន វុត្តំ –
‘‘បុរេហំ ¶ ទារកោ ហុត្វា, កីឡមានោ មហាបថេ;
បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វាន, មគ្គេ សកលិកំ ខិបិំ.
‘‘តេន កម្មវិបាកេន, ឥធ បច្ឆិមកេ ភវេ;
វធត្ថំ មំ ទេវទត្តោ, អភិមារេ បយ្យោជយី’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៨០-៨១);
សត្តមបញ្ហេ – នាឡាគិរីតិ ធនបាលកោ ហត្ថី មារណត្ថាយ បេសិតោ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ ហត្ថិគោបកោ ហុត្វា និព្ពត្តោ ហត្ថិំ អារុយ្ហ វិចរមានោ មហាបថេ បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វា ‘‘កុតោ អាគច្ឆតិ អយំ មុណ្ឌកោ’’តិ អាហតចិត្តោ ខិលជាតោ ហត្ថិនា អាសាទេសិ. សោ តេន កម្មេន អបាយេសុ អនេកវស្សសហស្សានិ ទុក្ខំ អនុភវិត្វា បច្ឆិមត្តភាវេ ពុទ្ធោ ជាតោ. ទេវទត្តោ អជាតសត្តុរាជានំ សហាយំ កត្វា ‘‘ត្វំ, មហារាជ, បិតរំ ឃាតេត្វា រាជា ហោហិ, អហំ ពុទ្ធំ មារេត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ សញ្ញាបេត្វា ឯកទិវសំ រញ្ញោ អនុញ្ញាតាយ ហត្ថិសាលំ គន្ត្វា – ‘‘ស្វេ តុម្ហេ នាឡាគិរិំ សោឡសសុរាឃដេ បាយេត្វា ភគវតោ បិណ្ឌាយ ចរណវេលាយំ បេសេថា’’តិ ហត្ថិគោបកេ អាណាបេសិ. សកលនគរំ មហាកោលាហលំ អហោសិ, ‘‘ពុទ្ធនាគេន ហត្ថិនាគស្ស យុទ្ធំ បស្សិស្សាមា’’តិ ឧភតោ រាជវីថិយំ មញ្ចាតិមញ្ចំ ពន្ធិត្វា បាតោវ សន្និបតិំសុ. ភគវាបិ កតសរីរបដិជគ្គនោ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ រាជគហំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. តស្មិំ ខណេ វុត្តនិយាមេនេវ នាឡាគិរិំ វិស្សជ្ជេសុំ. សោ វីថិចច្ចរាទយោ វិធមេន្តោ អាគច្ឆតិ. តទា ឯកា ឥត្ថី ទារកំ គហេត្វា វីថិតោ វីថិំ គច្ឆតិ, ហត្ថី តំ ឥត្ថិំ ទិស្វា អនុពន្ធិ. ភគវា ‘‘នាឡាគិរិ, ន តំ ហនត្ថាយ បេសិតោ, ឥធាគច្ឆាហី’’តិ អាហ. សោ តំ សទ្ទំ សុត្វា ភគវន្តាភិមុខោ ធាវិ. ភគវា អបរិមាណេសុ ចក្កវាឡេសុ អនន្តសត្តេសុ ផរណារហំ មេត្តំ ឯកស្មិំយេវ នាឡាគិរិម្ហិ ផរិ. សោ ភគវតោ មេត្តាយ ផុដោ ¶ និព្ភយោ ហុត្វា ភគវតោ បាទមូលេ និបតិ. ភគវា តស្ស មត្ថកេ ហត្ថំ ឋបេសិ. តទា ទេវព្រហ្មាទយោ អច្ឆរិយព្ភុតជាតចិត្តា បុប្ផបរាគាទីហិ បូជេសុំ. សកលនគរេ ជណ្ណុកមត្តា ធនរាសយោ អហេសុំ. រាជា ‘‘បច្ឆិមទ្វារេ ធនានិ នគរវាសីនំ ហោន្តុ, បុរត្ថិមទ្វារេ ធនានិ រាជភណ្ឌាគារេ ហោន្តូ’’តិ ភេរិំ ចរាបេសិ. សព្ពេ តថា ករិំសុ. តទា ¶ នាឡាគិរិ ធនបាលោ នាម អហោសិ. ភគវា វេឡុវនារាមំ អគមាសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ហត្ថារោហោ បុរេ អាសិំ, បច្ចេកមុនិមុត្តមំ;
បិណ្ឌាយ វិចរន្តំ តំ, អាសាទេសិំ គជេនហំ.
‘‘តេន ¶ កម្មវិបាកេន, ភន្តោ នាឡាគិរី គជោ;
គិរិព្ពជេ បុរវរេ, ទារុណោ សមុបាគមី’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៨២-៨៣);
អដ្ឋមបញ្ហេ – សត្ថច្ឆេទោតិ សត្ថេន គណ្ឌផាលនំ កុឋារាយ សត្ថេន ឆេទោ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ បច្ចន្តទេសេ រាជា អហោសិ. សោ ទុជ្ជនសំសគ្គវសេន បច្ចន្តទេសេ វាសវសេន ច ធុត្តោ សាហសិកោ ឯកទិវសំ ខគ្គហត្ថោ បត្តិកោវ នគរេ វិចរន្តោ និរាបរាធេ ជនេ ខគ្គេន ផាលេន្តោ អគមាសិ. សោ តេន បាបកម្មវិបាកេន ពហូនិ វស្សសហស្សានិ និរយេ បច្ចិត្វា តិរច្ឆានាទីសុ ទុក្ខមនុភវិត្វា បក្កាវសេសេន បច្ឆិមត្តភាវេ ពុទ្ធភូតោបិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ទេវទត្តេន ខិត្តបាសាណសក្ខលិកបហារេន ឧដ្ឋិតគណ្ឌោ អហោសិ. ជីវកោ មេត្តចិត្តេន តំ គណ្ឌំ ផាលេសិ. វេរិចិត្តស្ស ទេវទត្តស្ស រុហិរុប្បាទកម្មំ អនន្តរិកំ អហោសិ, មេត្តចិត្តស្ស ជីវកស្ស គណ្ឌផាលនំ បុញ្ញមេវ អហោសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘រាជាហំ បត្តិកោ អាសិំ, សត្តិយា បុរិសេ ហនិំ;
តេន កម្មវិបាកេន, និរយេ បច្ចិសំ ភុសំ.
‘‘កម្មុនោ តស្ស សេសេន, ឥទានិ សកលំ មម;
បាទេ ឆវិំ បកប្បេសិ, ន ហិ កម្មំ វិនស្សតី’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៨៤-៨៥);
នវមេ បញ្ហេ – ‘‘សីសទុក្ខន្តិ សីសាពាធោ សីសវេទនា. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ កេវដ្ដគាមេ កេវដ្ដោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. សោ ឯកទិវសំ កេវដ្ដបុរិសេហិ ¶ សទ្ធិំ មច្ឆមារណដ្ឋានំ គន្ត្វា មច្ឆេ មារេន្តេ ទិស្វា តត្ថ សោមនស្សំ ឧប្បាទេសិ, សហគតាបិ តថេវ សោមនស្សំ ឧប្បាទយិំសុ. សោ តេន អកុសលកម្មេន ចតុរាបាយេ ទុក្ខមនុភវិត្វា ឥមស្មិំ បច្ឆិមត្តភាវេ តេហិ បុរិសេហិ សទ្ធិំ សក្យរាជកុលេ និព្ពត្តិត្វា កមេន ពុទ្ធត្តំ បត្តោបិ សយំ សីសាពាធំ បច្ចនុភោសិ. តេ ច សក្យរាជានោ ធម្មបទដ្ឋកថាយំ ¶ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.វិឌឌូភវត្ថុ) វុត្តនយេន វិឌឌូភសង្គាមេ សព្ពេ វិនាសំ បាបុណិំសុ. តេន វុត្តំ –
‘‘អហំ កេវដ្ដគាមស្មិំ, អហុំ កេវដ្ដទារកោ;
មច្ឆកេ ឃាតិតេ ទិស្វា, ជនយិំ សោមនស្សកំ.
‘‘តេន ¶ កម្មវិបាកេន, សីសទុក្ខំ អហូ មម;
សព្ពេ សក្កា ច ហញ្ញិំសុ, យទា ហនិ វិដដូភោ’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៨៦-៨៧);
ទសមបញ្ហេ – យវខាទនន្តិ វេរញ្ជាយំ យវតណ្ឌុលខាទនំ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ អញ្ញតរស្មិំ កុលេ និព្ពត្តោ ជាតិវសេន ច អន្ធពាលភាវេន ច ផុស្សស្ស ភគវតោ សាវកេ មធុរន្នបានេ សាលិភោជនាទយោ ច ភុញ្ជមានេ ទិស្វា ‘‘អរេ មុណ្ឌកសមណា, យវំ ខាទថ, មា សាលិភោជនំ ភុញ្ជថា’’តិ អក្កោសិ. សោ តេន អកុសលកម្មវិបាកេន អនេកវស្សសហស្សានិ ចតុរាបាយេ ទុក្ខមនុភវិត្វា ឥមស្មិំ បច្ឆិមត្តភាវេ កមេន ពុទ្ធត្តំ បត្វា លោកសង្គហំ ករោន្តោ គាមនិគមរាជធានីសុ ចរិត្វា ឯកស្មិំ សមយេ វេរញ្ជព្រាហ្មណគាមសមីបេ សាខាវិដបសម្បន្នំ បុចិមន្ទរុក្ខមូលំ បាបុណិ. វេរញ្ជព្រាហ្មណោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា អនេកបរិយាយេន ភគវន្តំ ជិនិតុំ អសក្កោន្តោ សោតាបន្នោ ហុត្វា ‘‘ភន្តេ, ឥធេវ វស្សំ ឧបគន្តុំ វដ្ដតី’’តិ អារោចេសិ. ភគវា តុណ្ហីភាវេន អធិវាសេសិ. អថ បុនទិវសតោ បដ្ឋាយ មារោ បាបិមា សកលវេរញ្ជព្រាហ្មណគាមវាសីនំ មារាវដ្ដនំ អកាសិ. បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋស្ស ភគវតោ មារាវដ្ដនវសេន ឯកោបិ កដច្ឆុភិក្ខាមត្តំ ទាតា នាហោសិ. ភគវា តុច្ឆបត្តោវ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ បុនាគញ្ឆិ. តស្មិំ ឯវំ អាគតេ តត្ថេវ និវុដ្ឋា អស្សវាណិជា តំ ទិវសំ ទានំ ទត្វា តតោ បដ្ឋាយ ភគវន្តំ បញ្ចសតភិក្ខុបរិវារំ និមន្តេត្វា បញ្ចន្នំ អស្សសតានំ ភត្តតោ វិភាគំ កត្វា យវំ កោដ្ដេត្វា ភិក្ខូនំ បត្តេសុ បក្ខិបិំសុ ¶ . សកលស្ស សហស្សចក្កវាឡទេវតា សុជាតាយ បាយាសបចនទិវសេ វិយ ទិព្ពោជំ បក្ខិបិំសុ. ភគវា បរិភុញ្ជិ ¶ , ឯវំ តេមាសំ យវំ បរិភុញ្ជិ. តេមាសច្ចយេន មារាវដ្ដនេ វិគតេ បវារណាទិវសេ វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ សរិត្វា មហាសំវេគប្បត្តោ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា វន្ទិត្វា ខមាបេសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ផុស្សស្សាហំ បាវចនេ, សាវកេ បរិភាសយិំ;
យវំ ខាទថ ភុញ្ជថ, មា ច ភុញ្ជថ សាលយោ.
‘‘តេន កម្មវិបាកេន, តេមាសំ ខាទិតំ យវំ;
និមន្តិតោ ព្រាហ្មណេន, វេរញ្ជាយំ វសិំ តទា’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៨៨-៨៩);
ឯកាទសមបញ្ហេ ¶ – បិដ្ឋិទុក្ខន្តិ បិដ្ឋិអាពាធោ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ គហបតិកុលេ និព្ពត្តោ ថាមសម្បន្នោ កិញ្ចិ រស្សធាតុកោ អហោសិ. តេន សមយេន ឯកោ មល្លយុទ្ធយោធោ សកលជម្ពុទីបេ គាមនិគមរាជធានីសុ មល្លយុទ្ធេ វត្តមានេ បុរិសេ បាតេត្វា ជយប្បត្តោ កមេន ពោធិសត្តស្ស វសននគរំ បត្វា តស្មិម្បិ ជនេ បាតេត្វា គន្តុមារទ្ធោ. តទា ពោធិសត្តោ ‘‘មយ្ហំ វសនដ្ឋានេ ឯស ជយំ បត្វា គច្ឆតី’’តិ តត្ថ នគរមណ្ឌលមាគម្ម អប្បោដេត្វា អាគច្ឆ មយា សទ្ធិំ យុជ្ឈិត្វា គច្ឆាតិ. សោ ហសិត្វា ‘‘អហំ មហន្តេ បុរិសេ បាតេសិំ, អយំ រស្សធាតុកោ វាមនកោ មម ឯកហត្ថស្សាបិ នប្បហោតី’’តិ អប្បោដេត្វា នទិត្វា អាគច្ឆិ. តេ ឧភោបិ អញ្ញមញ្ញំ ហត្ថំ បរាមសិំសុ, ពោធិសត្តោ តំ ឧក្ខិបិត្វា អាកាសេ ភមិត្វា ភូមិយំ បាតេន្តោ ខន្ធដ្ឋិំ ភិន្ទិត្វា បាតេសិ. សកលនគរវាសិនោ ឧក្កុដ្ឋិំ ករោន្តា អប្បោដេត្វា វត្ថាភរណាទីហិ ពោធិសត្តំ បូជេសុំ. ពោធិសត្តោ តំ មល្លយោធំ ឧជុំ សយាបេត្វា ខន្ធដ្ឋិំ ឧជុកំ កត្វា ‘‘គច្ឆ ឥតោ បដ្ឋាយ ឯវរូបំ មា ករោសី’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសិ. សោ តេន កម្មវិបាកេន និព្ពត្តនិព្ពត្តភវេ សរីរសីសាទិ ទុក្ខមនុភវិត្វា ឥមស្មិំ បច្ឆិមត្តភាវេ ពុទ្ធភូតោបិ បិដ្ឋិរុជាទិទុក្ខមនុភោសិ. តស្មា កទាចិ បិដ្ឋិទុក្ខេ ឧប្បន្នេ សារិបុត្តមោគ្គល្លានេ ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ ធម្មំ ទេសេថា’’តិ វត្វា សយំ សុគតចីវរំ បញ្ញាបេត្វា សយតិ, កម្មបិលោតិកំ នាម ពុទ្ធមបិ ន មុញ្ចតិ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘និព្ពុទ្ធេ ¶ វត្តមានម្ហិ, មល្លបុត្តំ និហេឋយិំ;
តេន កម្មវិបាកេន, បិដ្ឋិទុក្ខំ អហូ មមា’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៩០);
ទ្វាទសមបញ្ហេ ¶ – អតិសារោតិ លោហិតបក្ខន្ទិកាវិរេចនំ. អតីតេ កិរ ពោធិសត្តោ គហបតិកុលេ និព្ពត្តោ វេជ្ជកម្មេន ជីវិកំ កប្បេសិ. សោ ឯកំ សេដ្ឋិបុត្តំ រោគេន វិច្ឆិតំ តិកិច្ឆន្តោ ភេសជ្ជំ កត្វា តិកិច្ឆិត្វា តស្ស ទេយ្យធម្មទានេ បមាទមាគម្ម អបរំ ឱសធំ ទត្វា វមនវិរេចនំ អកាសិ. សេដ្ឋិ ពហុធនំ អទាសិ. សោ តេន កម្មវិបាកេន និព្ពត្តនិព្ពត្តភវេ លោហិតបក្ខន្ទិកាពាធេន វិច្ឆិតោ អហោសិ. ឥមស្មិម្បិ បច្ឆិមត្តភាវេ បរិនិព្ពានសមយេ ចុន្ទេន កម្មារបុត្តេន បចិតសូករមទ្ទវស្ស សកលចក្កវាឡទេវតាហិ បក្ខិត្តទិព្ពោជេន អាហារេន សហ ភុត្តក្ខណេ លោហិតបក្ខន្ទិកាវិរេចនំ អហោសិ. កោដិសតសហស្សានំ ហត្ថីនំ ពលំ ខយមគមាសិ. ភគវា វិសាខបុណ្ណមាយំ កុសិនារាយំ បរិនិព្ពានត្ថាយ គច្ឆន្តោ អនេកេសុ ឋានេសុ និសីទន្តោ បិបាសិតោ បានីយំ បិវិត្វា មហាទុក្ខេន ¶ កុសិនារំ បត្វា បច្ចូសសមយេ បរិនិព្ពាយិ. កម្មបិលោតិកំ ឯវរូបំ លោកត្តយសាមិម្បិ ន វិជហតិ. តេន វុត្តំ –
‘‘តិកិច្ឆកោ អហំ អាសិំ, សេដ្ឋិបុត្តំ វិរេចយិំ;
តេន កម្មវិបាកេន, ហោតិ បក្ខន្ទិកា មមាតិ.
‘‘ឯវំ ជិនោ វិយាកាសិ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស អគ្គតោ;
សព្ពាភិញ្ញាពលប្បត្តោ, អនោតត្តេ មហាសរេ’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៩១, ៩៦);
ឯវំ បដិញ្ញាតបញ្ហានំ, មាតិកាឋបនវសេន អកុសលាបទានំ សមត្តំ នាម ហោតីតិ វុត្តំ ឥត្ថំ សុទន្តិ ឥត្ថំ ឥមិនា បការេន ហេដ្ឋា វុត្តនយេន. សុទន្តិ និបាតោ បទបូរណត្ថេ អាគតោ. ភគវា ភាគ្យសម្បន្នោ បូរិតបារមិមហាសត្តោ –
‘‘ភាគ្យវា ភគ្គវា យុត្តោ, ភគេហិ ច វិភត្តវា;
ភត្តវា វន្តគមនោ, ភវេសុ ភគវា តតោ’’តិ. –
ឯវមាទិគុណយុត្តោ ទេវាតិទេវោ សក្កាតិសក្កោ ព្រហ្មាតិព្រហ្មា ពុទ្ធាតិពុទ្ធោ សោ មហាការុណិកោ ភគវា អត្តនោ ពុទ្ធចរិយំ ពុទ្ធការណំ ¶ សម្ភាវយមានោ បាកដំ កុរុមានោ ពុទ្ធាបទានិយំ នាម ពុទ្ធការណបកាសកំ នាម ធម្មបរិយាយំ ធម្មទេសនំ សុត្តំ អភាសិត្ថ កថេសីតិ.
ឥតិ វិសុទ្ធជនវិលាសិនិយា អបទាន-អដ្ឋកថាយ
ពុទ្ធអបទានសំវណ្ណនា សមត្តា.
២.បច្ចេកពុទ្ធអបទានវណ្ណនា
តតោ ¶ ¶ អនន្តរំ អបទានំ សង្គាយន្តោ ‘‘បច្ចេកពុទ្ធាបទានំ, អាវុសោ អានន្ទ, ភគវតា កត្ថ បញ្ញត្ត’’ន្តិ បុដ្ឋោ ‘‘អថ បច្ចេកពុទ្ធាបទានំ សុណាថា’’តិ អាហ. តេសំ អបទានត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ.
៨៣. ‘‘សុណាថា’’តិ វុត្តបទំ ឧប្បត្តិនិព្ពត្តិវសេន បកាសេន្តោ ‘‘តថាគតំ ជេតវនេ វសន្ត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ជេតកុមារស្ស នាមវសេន តថាសញ្ញិតេ វិហារេ ចតូហិ ឥរិយាបថវិហារេហិ ទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារេហិ វា វសន្តំ វិហរន្តំ យថា បុរិមកា វិបស្សិអាទយោ ពុទ្ធា សមត្តិំសបារមិយោ បូរេត្វា អាគតា, តថា អម្ហាកម្បិ ភគវា អាគតោតិ តថាគតោ. តំ តថាគតំ ជេតវនេ វសន្តន្តិ សម្ពន្ធោ. វេទេហមុនីតិ វេទេហរដ្ឋេ ជាតា វេទេហី, វេទេហិយា បុត្តោ វេទេហិបុត្តោ. មោនំ វុច្ចតិ ញាណំ, តេន ឥតោ គតោ បវត្តោតិ មុនិ. វេទេហិបុត្តោ ច សោ មុនិ ចេតិ ‘‘វេទេហិបុត្តមុនី’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘វណ្ណាគមោ’’តិអាទិនា និរុត្តិនយេន ឥ-ការស្ស អត្តំ បុត្ត-សទ្ទស្ស ច លោបំ កត្វា ‘‘វេទេហមុនី’’តិ វុត្តំ. ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ សតិមន្តានំ ធិតិមន្តានំ គតិមន្តានំ ពហុស្សុតានំ ឧបដ្ឋាកានំ យទិទំ អានន្ទោ’’តិ (អ. និ. ១.២១៩-២២៣) ឯតទគ្គេ ឋបិតោ អាយស្មា អានន្ទោ នតង្គោ នមនកាយង្គោ អញ្ជលិកោ ហុត្វា ‘‘ភន្តេ, បច្ចេកពុទ្ធា នាម កីទិសា ហោន្តី’’តិ អបុច្ឆីតិ សម្ពន្ធោ. តេ បច្ចេកពុទ្ធា កេហិ ហេតុភិ កេហិ ការណេហិ ភវន្តិ ឧប្បជ្ជន្តិ. វីរាតិ ភគវន្តំ អាលបតិ.
៨៤-៨៥. តតោ បរំ វិស្សជ្ជិតាការំ ទស្សេន្តោ ‘‘តទាហ សព្ពញ្ញុវរោ មហេសី’’តិអាទិមាហ. សព្ពំ អតីតាទិភេទំ ហត្ថាមលកំ វិយ ជានាតីតិ ¶ សព្ពញ្ញូ, សព្ពញ្ញូ ច សោ វរោ ឧត្តមោ ចេតិ សព្ពញ្ញុវរោ. មហន្តំ សីលក្ខន្ធំ, សមាធិក្ខន្ធំ, បញ្ញាក្ខន្ធំ, វិមុត្តិក្ខន្ធំ, មហន្តំ វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធំ ឯសតិ គវេសតីតិ មហេសិ. អានន្ទភទ្ទំ មធុរេន សរេន តទា តស្មិំ បុច្ឆិតកាលេ អាហ កថេសីតិ សម្ពន្ធោ. ភោ អានន្ទ, យេ បច្ចេកពុទ្ធា បុព្ពពុទ្ធេសុ បុព្ពេសុ អតីតពុទ្ធេសុ កតាធិការា កតបុញ្ញសម្ភារា ជិនសាសនេសុ អលទ្ធមោក្ខា អប្បត្តនិព្ពានា. តេ សព្ពេ បច្ចេកពុទ្ធា ធីរា ឥធ ឥមស្មិំ លោកេ សំវេគមុខេន ឯកបុគ្គលំ បធានំ កត្វា បច្ចេកពុទ្ធា ជាតាតិ អត្ថោ. សុតិក្ខបញ្ញា សុដ្ឋុ តិក្ខបញ្ញា. វិនាបិ ពុទ្ធេហិ ពុទ្ធានំ ឱវាទានុសាសនីហិ រហិតា អបិ. បរិត្តកេនបិ អប្បមត្តកេនបិ អារម្មណេន ¶ បច្ចេកពោធិំ បដិឯក្កំ ពោធិំ សម្មាសម្ពុទ្ធានន្តរំ ពោធិំ អនុបាបុណន្តិ បដិវិជ្ឈន្តិ.
៨៦. សព្ពម្ហិ ¶ លោកម្ហិ សកលស្មិំ លោកត្តយេ មមំ ឋបេត្វា មំ វិហាយ បចេកពុទ្ធេហិ សមោវ សទិសោ ឯវ នត្ថិ, តេសំ មហាមុនីនំ បច្ចេកពុទ្ធានំ ឥមំ វណ្ណំ ឥមំ គុណំ បទេសមត្តំ សង្ខេបមត្តំ អហំ តុម្ហាកំ សាធុ សាធុកំ វក្ខាមិ កថេស្សាមីតិ អត្ថោ.
៨៧. អនាចរិយកា ហុត្វា សយមេវ ពុទ្ធានំ អត្តនាវ បដិវិទ្ធានំ ឥសីនំ អន្តរេ មហាឥសីនំ មធូវខុទ្ទំ ខុទ្ទកមធុបដលំ ឥវ សាធូនិ មធុរានិ វាក្យានិ ឧទានវចនានិ អនុត្តរំ ឧត្តរវិរហិតំ ភេសជំ ឱសធំ និព្ពានំ បត្ថយន្តា ឥច្ឆន្តា សព្ពេ តុម្ហេ សុបសន្នចិត្តា សុប្បសន្នមនា សុណាថ មនសិ ករោថាតិ អត្ថោ.
៨៨-៨៩. បច្ចេកពុទ្ធានំ សមាគតានន្តិ រាសិភូតានំ ឧប្បន្នានំ បច្ចេកពុទ្ធានំ. អរិដ្ឋោ, ឧបរិដ្ឋោ, តគរសិខិ, យសស្សី, សុទស្សនោ, បិយទស្សី, គន្ធារោ, បិណ្ឌោលោ, ឧបាសភោ, និថោ, តថោ, សុតវា, ភាវិតត្តោ, សុម្ភោ, សុភោ, មេថុលោ, អដ្ឋមោ, សុមេធោ, អនីឃោ, សុទាឋោ, ហិង្គុ, ហិង្គោ, ទ្វេជាលិនោ, អដ្ឋកោ, កោសលោ, សុពាហុ, ឧបនេមិសោ, នេមិសោ, សន្តចិត្តោ, សច្ចោ, តថោ, វិរជោ, បណ្ឌិតោ, កាលោ, ឧបកាលោ, វិជិតោ, ជិតោ, អង្គោ, បង្គោ, គុត្តិជ្ជិតោ, បស្សី, ជហី, ឧបធិំ, ទុក្ខមូលំ, អបរាជិតោ, សរភង្គោ, លោមហំសោ ¶ , ឧច្ចង្គមាយោ, អសិតោ, អនាសវោ, មនោមយោ, មានច្ឆិទោ, ពន្ធុមា, តទាធិមុត្តោ, វិមលោ, កេតុមា, កោតុម្ពរង្គោ, មាតង្គោ, អរិយោ, អច្ចុតោ, អច្ចុតគាមិ, ព្យាមកោ, សុមង្គលោ, ទិព្ពិលោ ចាតិអាទីនំ បច្ចេកពុទ្ធសតានំ យានិ អបទានានិ បរម្បរំ បច្ចេកំ ព្យាករណានិ យោ ច អាទីនវោ យញ្ច វិរាគវត្ថុំ អនល្លីយនការណំ យថា ច យេន ការណេន ពោធិំ អនុបាបុណិំសុ ចតុមគ្គញាណំ បច្ចក្ខំ ករិំសុ. សរាគវត្ថុសូតិ សុដ្ឋុ អល្លីយិតព្ពវត្ថូសុ វត្ថុកាមកិលេសកាមេសុ វិរាគសញ្ញី វិរត្តសញ្ញវន្តោ រត្តម្ហិ លោកម្ហិ អល្លីយនសភាវលោកេ វិរតចិត្តា អនល្លីយនមនា ហិត្វា បបញ្ចេតិ រាគោ បបញ្ចំ ទោសោ បបញ្ចំ សព្ពកិលេសា បបញ្ចាតិ បបញ្ចសង្ខាតេ កិលេសេ ហិត្វា ជិយ ផន្ទិតានីតិ ផន្ទិតានិ ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិគតានិ ¶ ជិនិត្វា តថេវ តេន ការណេន ឯវំ ពោធិំ អនុបាបុណិំសុ បច្ចេកពោធិញាណំ បច្ចក្ខំ ករិំសូតិ អត្ថោ.
៩០-៩១. សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌន្តិ តជ្ជនផាលនវធពន្ធនំ និធាយ ឋបេត្វា តេសំ សព្ពសត្តានំ អន្តរេ អញ្ញតរំ កញ្ចិ ឯកម្បិ សត្តំ អវិហេឋយំ អវិហេឋយន្តោ អទុក្ខាបេន្តោ មេត្តេន ចិត្តេន ‘‘សព្ពេ សត្តា សុខិតា ហោន្តូ’’តិ មេត្តាសហគតេន ចេតសា ហិតានុកម្បី ហិតេន អនុកម្បនសភាវោ. អថ វា សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌន្តិ សព្ពេសូតិ សព្ពេន សព្ពំ សព្ពថា សព្ពំ អសេសំ និស្សេសំ បរិយាទិយនវចនមេតំ. ភូតេសូតិ ភូតា វុច្ចន្តិ តសា ច ថាវរា ច. យេសំ ¶ តសិណា តណ្ហា អប្បហីនា, យេសញ្ច ភយភេរវា អប្បហីនា, តេ តសា. កិំ ការណា វុច្ចន្តិ តសា? តសន្តិ ឧត្តសន្តិ បរិតសន្តិ ភាយន្តិ សន្តាសំ អាបជ្ជន្តិ, តំ ការណា វុច្ចន្តិ តសា. យេសំ តសិណា តណ្ហា បហីនា, យេសញ្ច ភយភេរវា បហីនា, តេ ថាវរា. កិំ ការណា វុច្ចន្តិ ថាវរា? ថិរន្តិ ន តសន្តិ ន ឧត្តសន្តិ ន បរិតសន្តិ ន ភាយន្តិ ន សន្តាសំ អាបជ្ជន្តិ, តំ ការណា វុច្ចន្តិ ថាវរា.
តយោ ទណ្ឌា – កាយទណ្ឌោ, វចីទណ្ឌោ, មនោទណ្ឌោតិ. តិវិធំ កាយទុច្ចរិតំ កាយទណ្ឌោ, ចតុព្ពិធំ វចីទុច្ចរិតំ វចីទណ្ឌោ, តិវិធំ មនោទុច្ចរិតំ មនោទណ្ឌោ. សព្ពេសុ សកលេសុ ភូតេសុ សត្តេសុ តំ តិវិធំ ទណ្ឌំ និធាយ និទហិត្វា ឱរោបយិត្វា សមោរោបយិត្វា និក្ខិបិត្វា ¶ បដិប្បស្សម្ភេត្វា ហិំសនត្ថំ អគហេត្វាតិ សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌំ. អវិហេឋយំ អញ្ញតរម្បិ តេសន្តិ ឯកមេកម្បិ សត្តំ បាណិនា វា លេឌ្ឌុនា វា ទណ្ឌេន វា សត្ថេន វា អន្ទុយា វា រជ្ជុយា វា អវិហេឋយន្តោ, សព្ពេបិ សត្តេ បាណិនា វា លេឌ្ឌុនា វា ទណ្ឌេន វា សត្ថេន វា អន្ទុយា វា រជ្ជុយា វា អវិហេឋយំ អវិហេឋយន្តោ អញ្ញតរម្បិ តេសំ. ន បុត្តមិច្ឆេយ្យ កុតោ សហាយន្តិ នាតិ បដិក្ខេបោ. បុត្តន្តិ ចត្តារោ បុត្តា អត្រជោ បុត្តោ, ខេត្តជោ, ទិន្នកោ, អន្តេវាសិកោ បុត្តោ. សហាយន្តិ សហាយោ វុច្ចតិ យេន សហ អាគមនំ ផាសុ, គមនំ ផាសុ, ឋានំ ផាសុ, និសជ្ជា ផាសុ, អាលបនំ ផាសុ, សល្លបនំ ផាសុ, សមុល្លបនំ ផាសុ. ន បុត្តមិច្ឆេយ្យ កុតោ សហាយន្តិ បុត្តម្បិ ន ឥច្ឆេយ្យ ន សាទិយេយ្យ ន បត្ថេយ្យ ន បិហយេយ្យ នាភិជប្បេយ្យ, កុតោ មិត្តំ វា សន្ទិដ្ឋំ វា សម្ភត្តំ វា សហាយំ វា ឥច្ឆេយ្យ សាទិយេយ្យ បត្ថេយ្យ បិហយេយ្យ អភិជប្បេយ្យាតិ ន បុត្តមិច្ឆេយ្យ កុតោ សហាយំ. ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ ¶ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ បព្ពជ្ជាសង្ខាតេន ឯកោ, អទុតិយដ្ឋេន ឯកោ, តណ្ហាយ បហានដ្ឋេន ឯកោ, ឯកន្តវីតរាគោតិ ឯកោ, ឯកន្តវីតទោសោតិ ឯកោ, ឯកន្តវីតមោហោតិ ឯកោ, ឯកន្តនិក្កិលេសោតិ ឯកោ, ឯកាយនមគ្គំ គតោតិ ឯកោ, ឯកោ អនុត្តរំ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯកោ.
កថំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ បព្ពជ្ជាសង្ខាតេន ឯកោ? សោ ហិ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ សព្ពំ ឃរាវាសបលិពោធំ ឆិន្ទិត្វា, បុត្តទារបលិពោធំ ឆិន្ទិត្វា, ញាតិបលិពោធំ, មិត្តាមច្ចបលិពោធំ, សន្និធិបលិពោធំ ឆិន្ទិត្វា កេសមស្សុំ ឱហារេត្វា កាសាយានិ វត្ថានិ អច្ឆាទេត្វា អគារស្មា និក្ខម្ម អនគារិយំ បព្ពជិត្វា អកិញ្ចនភាវំ ឧបគន្ត្វា ឯកោវ ចរតិ វិហរតិ ឥរិយតិ វត្តតិ បាលេតិ យបេតិ យាបេតីតិ ឯវំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ បព្ពជ្ជាសង្ខាតេន ឯកោ.
កថំ ¶ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ អទុតិយដ្ឋេន ឯកោ? សោ ឯវំ បព្ពជិតោ សមានោ ឯកោ អរញ្ញវនបត្ថានិ បន្តានិ សេនាសនានិ បដិសេវតិ អប្បសទ្ទានិ អប្បនិគ្ឃោសានិ វិជនវាតានិ មនុស្សរាហស្សេយ្យកានិ បដិសល្លានសារុប្បានិ. សោ ឯកោ តិដ្ឋតិ, ឯកោ គច្ឆតិ, ឯកោ និសីទតិ, ឯកោ សេយ្យំ កប្បេតិ, ឯកោ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសតិ, ឯកោ បដិក្កមតិ, ឯកោ រហោ ¶ និសីទតិ, ឯកោ ចង្កមតិ, ឯកោ ចរតិ វិហរតិ ឥរិយតិ វត្តតិ បាលេតិ យបេតិ យាបេតីតិ ឯវំ សោ អទុតិយដ្ឋេន ឯកោ.
កថំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ តណ្ហាយ បហានដ្ឋេន ឯកោ? សោ ឯកោ អទុតិយោ អប្បមត្តោ អាតាបី បហិតត្តោ វិហរន្តោ មហាបធានំ បទហន្តោ មារំ សសេនកំ នមុចិំ កណ្ហំ បមត្តពន្ធុំ វិធមេត្វា ច តណ្ហាជាលិនិំ វិសរិតំ វិសត្តិកំ បជហិ វិនោទេសិ ព្យន្តិំ អកាសិ អនភាវំ គមេសិ.
‘‘តណ្ហាទុតិយោ បុរិសោ, ទីឃមទ្ធាន សំសរំ;
ឥត្ថភាវញ្ញថាភាវំ, សំសារំ នាតិវត្តតិ.
‘‘ឯតមាទីនវំ ញត្វា, តណ្ហំ ទុក្ខស្ស សម្ភវំ;
វីតតណ្ហោ អនាទានោ, សតោ ភិក្ខុ បរិព្ពជេ’’តិ. (ឥតិវុ. ១៥, ១០៥; មហានិ. ១៩១) –
ឯវំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ តណ្ហាយ បហានដ្ឋេន ឯកោ.
កថំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ឯកន្តវីតរាគោតិ ឯកោ? រាគស្ស បហីនត្តា ឯកន្តវីតរាគោតិ ឯកោ, ទោសស្ស បហីនត្តា ឯកន្តវីតទោសោតិ ឯកោ, មោហស្ស បហីនត្តា ឯកន្តវីតមោហោតិ ឯកោ, កិលេសានំ បហីនត្តា ឯកន្តនិក្កិលេសោតិ ឯកោ, ឯវំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ឯកន្តវីតរាគោតិ ឯកោ.
កថំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ឯកាយនមគ្គំ គតោតិ ¶ ឯកោ? ឯកាយនមគ្គោ វុច្ចតិ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា, ចត្តារោ សម្មប្បធានា, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា, បញ្ចិន្ទ្រិយានិ, បញ្ច ពលានិ, សត្ត ពោជ្ឈង្គា, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ.
‘‘ឯកាយនំ ¶ ជាតិខយន្តទស្សី, មគ្គំ បជានាតិ ហិតានុកម្បី;
ឯតេន មគ្គេន តរិំសុ បុព្ពេ, តរិស្សន្តិ យេ ច តរន្តិ ឱឃ’’ន្តិ. (សំ. និ. ៥.៣៨៤; មហានិ. ១៩១) –
ឯវំ សោ ឯកាយនមគ្គំ គតោតិ ឯកោ.
កថំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ឯកោ អនុត្តរំ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯកោ? ពោធិ វុច្ចតិ ចតូសុ មគ្គេសុ ញាណំ (មហានិ. ១៩១; ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២១). បញ្ញា បញ្ញិន្ទ្រិយំ បញ្ញាពលំ ¶ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គោ វីមំសា វិបស្សនា សម្មាទិដ្ឋិ. សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ តេន បច្ចេកពោធិញាណេន ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘សព្ពេ សង្ខារា ទុក្ខា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘សព្ពេ ធម្មា អនត្តា’’តិ ពុជ្ឈិ. ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណ’’ន្តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘នាមរូបបច្ចយា សឡាយតន’’ន្តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ផស្សបច្ចយា វេទនា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘វេទនាបច្ចយា តណ្ហា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទាន’’ន្តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ឧបាទានបច្ចយា ភវោ’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ភវបច្ចយា ជាតី’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ជាតិបច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ ពុជ្ឈិ. ‘‘អវិជ្ជានិរោធា សង្ខារនិរោធោ’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘សង្ខារនិរោធា វិញ្ញាណនិរោធោ’’តិ ពុជ្ឈិ…បេ… ‘‘ភវនិរោធា ជាតិនិរោធោ’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ជាតិនិរោធា ជរាមរណនិរោធោ’’តិ ពុជ្ឈិ. ‘‘ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘អយំ ទុក្ខសមុទយោ’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘អយំ ទុក្ខនិរោធោ’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនិបដិបទា’’តិ ពុជ្ឈិ. ‘‘ឥមេ អាសវា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘អយំ អាសវសមុទយោ’’តិ ពុជ្ឈិ…បេ… ‘‘បដិបទា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ឥមេ ធម្មា អភិញ្ញេយ្យា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ឥមេ ធម្មា បហាតព្ពា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ឥមេ ធម្មា សច្ឆិកាតព្ពា’’តិ ពុជ្ឈិ, ‘‘ឥមេ ធម្មា ភាវេតព្ពា’’តិ ពុជ្ឈិ. ឆន្នំ ផស្សាយតនានំ សមុទយញ្ច អត្ថង្គមញ្ច អស្សាទញ្ច អាទីនវញ្ច និស្សរណញ្ច ពុជ្ឈិ, បញ្ចន្នំ ឧបាទានក្ខន្ធានំ សមុទយញ្ច…បេ… និស្សរណញ្ច ពុជ្ឈិ, ចតុន្នំ មហាភូតានំ សមុទយញ្ច អត្ថង្គមញ្ច អស្សាទញ្ច អាទីនវញ្ច និស្សរណញ្ច ពុជ្ឈិ, ‘‘យំ កិញ្ចិ សមុទយធម្មំ, សព្ពំ តំ និរោធធម្ម’’ន្តិ ¶ ពុជ្ឈិ.
អថ វា យំ ពុជ្ឈិតព្ពំ អនុពុជ្ឈិតព្ពំ បដិពុជ្ឈិតព្ពំ សម្ពុជ្ឈិតព្ពំ អធិគន្តព្ពំ ផស្សិតព្ពំ សច្ឆិកាតព្ពំ, សព្ពំ តំ តេន បច្ចេកពោធិញាណេន ពុជ្ឈិ អនុពុជ្ឈិ បដិពុជ្ឈិ សម្ពុជ្ឈិ ¶ អធិគញ្ឆិ ផស្សេសិ សច្ឆាកាសីតិ, ឯវំ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ឯកោ អនុត្តរំ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯកោ.
ចរេតិ អដ្ឋ ចរិយាយោ (ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២១) – ឥរិយាបថចរិយា, អាយតនចរិយា, សតិចរិយា, សមាធិចរិយា, ញាណចរិយា, មគ្គចរិយា, បត្តិចរិយា, លោកត្ថចរិយា. ឥរិយាបថចរិយាតិ ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ, អាយតនចរិយាតិ ឆសុ អជ្ឈត្តិកពាហិរេសុ អាយតនេសុ, សតិចរិយាតិ ចតូសុ សតិបដ្ឋានេសុ, សមាធិចរិយាតិ ចតូសុ ឈានេសុ, ញាណចរិយាតិ ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ, មគ្គចរិយាតិ ចតូសុ អរិយមគ្គេសុ, បត្តិចរិយាតិ ចតូសុ ¶ សាមញ្ញផលេសុ, លោកត្ថចរិយាតិ តថាគតេសុ អរហន្តេសុ សម្មាសម្ពុទ្ធេសុ, បទេសតោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធេសុ, បទេសតោ សាវកេសុ.
ឥរិយាបថចរិយា ច បណិធិសម្បន្នានំ, អាយតនចរិយា ច ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារានំ, សតិចរិយា ច អប្បមាទវិហារីនំ, សមាធិចរិយា ច អធិចិត្តមនុយុត្តានំ, ញាណចរិយា ច ពុទ្ធិសម្បន្នានំ, មគ្គចរិយា ច សម្មាបដិបន្នានំ, បត្តិចរិយា ច អធិគតផលានំ, លោកត្ថចរិយា ច តថាគតានំ អរហន្តានំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ, បទេសតោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធានំ, បទេសតោ សាវកានំ. ឥមា អដ្ឋ ចរិយាយោ.
អបរាបិ អដ្ឋ ចរិយាយោ – អធិមុច្ចន្តោ សទ្ធាយ ចរតិ, បគ្គណ្ហន្តោ វីរិយេន ចរតិ, ឧបដ្ឋបេន្តោ សតិយា ចរតិ, អវិក្ខេបំ ករោន្តោ សមាធិនា ចរតិ, បជានន្តោ បញ្ញាយ ចរតិ, វិជានន្តោ វិញ្ញាណចរិយាយ ចរតិ, ឯវំ បដិបន្នស្ស កុសលា ធម្មា អាយតនន្តិ អាយតនចរិយាយ ចរតិ. ឯវំ បដិបន្នោ វិសេសមធិគច្ឆតីតិ វិសេសចរិយាយ ចរតិ. ឥមា អដ្ឋ ចរិយាយោ.
អបរាបិ អដ្ឋ ចរិយាយោ – ទស្សនចរិយា ច សម្មាទិដ្ឋិយា, អភិនិរោបនចរិយា ច សម្មាសង្កប្បស្ស, បរិគ្គហចរិយា ច សម្មាវាចាយ, សមុដ្ឋានចរិយា ច សម្មាកម្មន្តស្ស, វោទានចរិយា ច សម្មាអាជីវស្ស, បគ្គហចរិយា ច សម្មាវាយាមស្ស, ឧបដ្ឋានចរិយា ច សម្មាសតិយា, អវិក្ខេបចរិយា ច សម្មាសមាធិស្ស. ឥមា អដ្ឋ ចរិយាយោ.
ខគ្គវិសាណកប្បោតិ យថា ខគ្គស្ស នាម វិសាណំ ឯកមេវ ហោតិ, អទុតិយំ, ឯវមេវ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ តក្កប្បោ តស្សទិសោ តប្បដិភាគោ. យថា អតិលោណំ វុច្ចតិ លោណកប្បោ, អតិតិត្តកំ ¶ វុច្ចតិ តិត្តកប្បោ, អតិមធុរំ វុច្ចតិ មធុរកប្បោ, អតិឧណ្ហំ វុច្ចតិ អគ្គិកប្បោ, អតិសីតំ វុច្ចតិ ហិមកប្បោ, មហាឧទកក្ខន្ធោ ¶ វុច្ចតិ សមុទ្ទកប្បោ, មហាភិញ្ញាពលប្បត្តោ សាវកោ វុច្ចតិ សត្ថុកប្បោតិ. ឯវមេវ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ខគ្គវិសាណកប្បោ, ខគ្គវិសាណសទិសោ ខគ្គវិសាណបដិភាគោ ឯកោ អទុតិយោ មុត្តពន្ធនោ សម្មា លោកេ ចរតិ វិហរតិ ឥរិយតិ វត្តតិ បាលេតិ យបេតិ យាបេតីតិ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ. តេនាហុ បច្ចេកសម្ពុទ្ធា –
‘‘សព្ពេសុ ¶ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌំ, អវិហេឋយំ អញ្ញតរម្បិ តេសំ;
ន បុត្តមិច្ឆេយ្យ កុតោ សហាយំ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘សំសគ្គជាតស្ស ភវន្តិ ស្នេហា, ស្នេហន្វយំ ទុក្ខមិទំ បហោតិ;
អាទីនវំ ស្នេហជំ បេក្ខមានោ; ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘មិត្តេ សុហជ្ជេ អនុកម្បមានោ, ហាបេតិ អត្ថំ បដិពទ្ធចិត្តោ;
ឯតំ ភយំ សន្ថវេ បេក្ខមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘វំសោ វិសាលោវ យថា វិសត្តោ, បុត្តេសុ ទារេសុ ច យា អបេក្ខា;
វំសេ កឡីរោវ អសជ្ជមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘មិគោ អរញ្ញម្ហិ យថា អពទ្ធោ, យេនិច្ឆកំ គច្ឆតិ គោចរាយ;
វិញ្ញូ នរោ សេរិតំ បេក្ខមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘អាមន្តនា ហោតិ សហាយមជ្ឈេ, វាសេ ច ឋានេ គមនេ ចារិកាយ;
អនភិជ្ឈិតំ សេរិតំ បេក្ខមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘ខិឌ្ឌា រតី ហោតិ សហាយមជ្ឈេ, បុត្តេសុ បេមំ វិបុលញ្ច ហោតិ;
បិយវិប្បយោគំ វិជិគុច្ឆមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘ចាតុទ្ទិសោ ¶ ¶ អប្បដិឃោ ច ហោតិ, សន្តុស្សមានោ ឥតរីតរេន;
បរិស្សយានំ សហិតា អឆម្ភី, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘ទុស្សង្គហា ¶ បព្ពជិតាបិ ឯកេ, អថោ គហដ្ឋា ឃរមាវសន្តា;
អប្បោស្សុក្កោ បរបុត្តេសុ ហុត្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘ឱរោបយិត្វា គិហិព្យញ្ជនានិ, សញ្ឆិន្នបត្តោ យថា កោវិឡារោ;
ឆេត្វាន វីរោ គិហិពន្ធនានិ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘សចេ លភេថ និបកំ សហាយំ, សទ្ធិំ ចរំ សាធុវិហារិធីរំ;
អភិភុយ្យ សព្ពានិ បរិស្សយានិ, ចរេយ្យ តេនត្តមនោ សតីមា.
‘‘នោ ចេ លភេថ និបកំ សហាយំ, សទ្ធិំ ចរំ សាធុវិហារិធីរំ;
រាជាវ រដ្ឋំ វិជិតំ បហាយ, ឯកោ ចរេ មាតង្គរញ្ញេវ នាគោ.
‘‘អទ្ធា បសំសាម សហាយសម្បទំ, សេដ្ឋា សមា សេវិតព្ពា សហាយា;
ឯតេ អលទ្ធា អនវជ្ជភោជី, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘ទិស្វា សុវណ្ណស្ស បភស្សរានិ, កម្មារបុត្តេន សុនិដ្ឋិតានិ;
សង្ឃដ្ដមានានិ ទុវេ ភុជស្មិំ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘ឯវំ ¶ ទុតីយេន សហា មមស្ស, វាចាភិលាបោ អភិសជ្ជនា វា;
ឯតំ ភយំ អាយតិំ បេក្ខមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘កាមា ហិ ចិត្រា មធុរា មនោរមា, វិរូបរូបេន មថេន្តិ ចិត្តំ;
អាទីនវំ កាមគុណេសុ ទិស្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘ឦតី ¶ ច គណ្ឌោ ច ឧបទ្ទវោ ច, រោគោ ច សល្លញ្ច ភយញ្ច មេតំ;
ឯតំ ភយំ កាមគុណេសុ ទិស្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘សីតញ្ច ឧណ្ហញ្ច ខុទំ បិបាសំ, វាតាតបេ ឌំសសរីសបេ ច;
សព្ពានិបេតានិ អភិព្ភវិត្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘នាគោវ ¶ យូថានិ វិវជ្ជយិត្វា, សញ្ជាតខន្ធោ បទុមី ឧឡារោ;
យថាភិរន្តំ វិហរំ អរញ្ញេ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘អដ្ឋានតំ សង្គណិការតស្ស, យំ ផស្សយេ សាមយិកំ វិមុត្តិំ;
អាទិច្ចពន្ធុស្ស វចោ និសម្ម, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘ទិដ្ឋីវិសូកានិ ឧបាតិវត្តោ, បត្តោ និយាមំ បដិលទ្ធមគ្គោ;
ឧប្បន្នញាណោម្ហិ អនញ្ញនេយ្យោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘និល្លោលុបោ ¶ និក្កុហោ និប្បិបាសោ, និម្មក្ខ និទ្ធន្តកសាវមោហោ;
និរាសយោ សព្ពលោកេ ភវិត្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘បាបំ សហាយំ បរិវជ្ជយេថ, អនត្ថទស្សិំ វិសមេ និវិដ្ឋំ;
សយំ ន សេវេ បសុតំ បមត្តំ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘ពហុស្សុតំ ធម្មធរំ ភជេថ, មិត្តំ ឧឡារំ បដិភានវន្តំ;
អញ្ញាយ អត្ថានិ វិនេយ្យ កង្ខំ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘ខិឌ្ឌំ រតិំ កាមសុខញ្ច លោកេ, អនលង្ករិត្វា អនបេក្ខមានោ;
វិភូសដ្ឋានា វិរតោ សច្ចវាទី, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘បុត្តញ្ច ¶ ទារំ បិតរញ្ច មាតរំ, ធនានិ ធញ្ញានិ ច ពន្ធវានិ;
ហិត្វាន កាមានិ យថោធិកានិ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘សង្គោ ឯសោ បរិត្តមេត្ថ សោខ្យំ, អប្បស្សាទោ ទុក្ខមេវេត្ថ ភិយ្យោ;
គឡោ ឯសោ ឥតិ ញត្វា មតិមា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘សន្ទាលយិត្វាន សំយោជនានិ, ជាលំវ ភេត្វា សលិលម្ពុចារី,
អគ្គីវ ទឌ្ឍំ អនិវត្តមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘ឱក្ខិត្តចក្ខូ ¶ ¶ ន ច បាទលោលោ, គុត្តិន្ទ្រិយោ រក្ខិតមានសានោ;
អនវស្សុតោ អបរិឌយ្ហមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘ឱហារយិត្វា គិហិព្យញ្ជនានិ, សញ្ឆន្នបត្តោ យថា បារិឆត្តោ;
កាសាយវត្ថោ អភិនិក្ខមិត្វា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘រសេសុ គេធំ អករំ អលោលោ, អនញ្ញបោសី សបទានចារី;
កុលេ កុលេ អប្បដិពទ្ធចិត្តោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘បហាយ បញ្ចាវរណានិ ចេតសោ, ឧបក្កិលេសេ ព្យបនុជ្ជ សព្ពេ;
អនិស្សិតោ ឆេជ្ជ សិនេហទោសំ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘វិបិដ្ឋិកត្វាន សុខញ្ច ទុក្ខំ, បុព្ពេវ សោមនស្សទោមនស្សំ;
លទ្ធានុបេក្ខំ សមថំ វិសុទ្ធំ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘អារទ្ធវីរិយោ បរមត្ថបត្តិយា, អលីនចិត្តោ អកុសីតវុត្តិ;
ទឡ្ហនិក្កមោ ថាមពលូបបន្នោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘បដិសល្លានំ ¶ ឈានមរិញ្ចមានោ, ធម្មេសុ និច្ចំ អនុធម្មចារី;
អាទីនវំ សម្មសិតា ភវេសុ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘តណ្ហក្ខយំ ¶ បត្ថយមប្បមត្តោ, អនេឡមូគោ សុតវា សតីមា;
សង្ខាតធម្មោ និយតោ បធានវា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘សីហោវ សទ្ទេសុ អសន្តសន្តោ, វាតោវ ជាលម្ហិ អសជ្ជមានោ;
បទុមំវ តោយេន អលិម្បមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘សីហោ យថា ទាឋពលី បសយ្ហ, រាជា មិគានំ អភិភុយ្យ ចារី;
សេវេថ បន្តានិ សេនាសនានិ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘មេត្តំ ¶ ឧបេក្ខំ ករុណំ វិមុត្តិំ, អាសេវមានោ មុទិតញ្ច កាលេ;
សព្ពេន លោកេន អវិរុជ្ឈមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘រាគញ្ច ទោសញ្ច បហាយ មោហំ, សន្ទាលយិត្វាន សំយោជនានិ;
អសន្តសំ ជីវិតសង្ខយម្ហិ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ.
‘‘ភជន្តិ សេវន្តិ ច ការណត្ថា, និក្ការណា ទុល្លភា អជ្ជ មិត្តា;
អត្តត្ថបញ្ញា អសុចីមនុស្សា, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ.
តត្ថ សព្ពេសុ ភូតេសូតិ ខគ្គវិសាណបច្ចេកពុទ្ធាបទានសុត្តំ. កា ឧប្បត្តិ? សព្ពសុត្តានំ ចតុព្ពិធា ឧប្បត្តិ – អត្តជ្ឈាសយតោ, បរជ្ឈាសយតោ, អដ្ឋុប្បត្តិតោ, បុច្ឆាវសិតោតិ. តត្ថ ខគ្គវិសាណសុត្តស្ស អវិសេសេន បុច្ឆាវសិតោ ឧប្បត្តិ. វិសេសេន បន យស្មា ឯត្ថ កាចិ គាថា តេន ¶ តេន បច្ចេកពុទ្ធេន បុដ្ឋេន វុត្តា, កាចិ អបុដ្ឋេន អត្តនា អធិគតមគ្គនយានុរូបំ ¶ ឧទានំយេវ ឧទានេន្តេន, តស្មា កាយចិ គាថាយ បុច្ឆាវសិតោ, កាយចិ អត្តជ្ឈាសយតោ ឧប្បត្តិ. តត្ថ យា អយំ អវិសេសេន បុច្ឆាវសិតោ ឧប្បត្តិ, សា អាទិតោ បភុតិ ឯវំ វេទិតព្ពា –
ឯកំ សមយំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ. អថ ខោ អាយស្មតោ អានន្ទស្ស រហោគតស្ស បដិសល្លីនស្ស ឯវំ ចេតសោ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ – ‘‘ពុទ្ធានំ បត្ថនា ច អភិនីហារោ ច ទិស្សតិ, តថា សាវកានំ, បច្ចេកពុទ្ធានំ ន ទិស្សតិ, យំនូនាហំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆេយ្យ’’ន្តិ? សោ បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា យថាក្កមេន ឯតមត្ថំ បុច្ឆិ. អថស្ស ភគវា បុព្ពយោគាវចរសុត្តំ អភាសិ –
‘‘បញ្ចិមេ, អានន្ទ, អានិសំសា បុព្ពយោគាវចរេ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បដិកច្ចេវ អញ្ញំ អារាធេតិ. នោ ចេ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បដិកច្ចេវ អញ្ញំ អារាធេតិ, អថ មរណកាលេ អញ្ញំ អារាធេតិ. អថ ទេវបុត្តោ សមានោ អញ្ញំ អារាធេតិ. អថ ពុទ្ធានំ សម្មុខីភាវេ ខិប្បាភិញ្ញោ ហោតិ. អថ បច្ឆិមេ កាលេ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ហោតី’’តិ.
ឯវំ វត្វា បុន អាហ –
‘‘បច្ចេកសម្ពុទ្ធា ¶ នាម, អានន្ទ, អភិនីហារសម្បន្នា បុព្ពយោគាវចរា ហោន្តិ, តស្មា បច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកានំ សព្ពេសំ បត្ថនា ច អភិនីហារោ ច ឥច្ឆិតព្ពោ’’តិ.
សោ អាហ – ‘‘ពុទ្ធានំ, ភន្តេ, បត្ថនា កីវ ចិរំ វដ្ដតី’’តិ. ពុទ្ធានំ, អានន្ទ, ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច, មជ្ឈិមបរិច្ឆេទេន អដ្ឋ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច, ឧបរិមបរិច្ឆេទេន សោឡស អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច. ឯតេ ច ភេទា បញ្ញាធិកសទ្ធាធិកវីរិយាធិកានំ វសេន ញាតព្ពា. បញ្ញាធិកានញ្ហិ សទ្ធា មន្ទា ហោតិ, បញ្ញា តិក្ខា. សទ្ធាធិកានំ បញ្ញា មជ្ឈិមា ហោតិ, សទ្ធា តិក្ខា. វីរិយាធិកានំ សទ្ធា បញ្ញា មន្ទា ហោតិ, វីរិយំ តិក្ខន្តិ. អប្បត្វា បន ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច ទិវសេ ទិវសេ វេស្សន្តរទានសទិសំ ទានំ ទេន្តោបិ តទនុរូបេ សីលាទិបារមិធម្មេ អាចិនន្តោបិ អន្តរា ¶ ពុទ្ធោ ភវិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ. កស្មា? ញាណំ គព្ភំ ន គណ្ហាតិ, វេបុល្លំ នាបជ្ជតិ, បរិបាកំ ន គច្ឆតីតិ. យថា នាម តិមាសចតុមាសបញ្ចមាសច្ចយេន និប្ផជ្ជនកំ សស្សំ តំ តំ កាលំ អប្បត្វា ទិវសេ ទិវសេ សតក្ខត្តុំ សហស្សក្ខត្តុំ កេឡាយន្តោបិ ឧទកេន សិញ្ចន្តោបិ អន្តរា បក្ខេន វា មាសេន វា និប្ផាទេស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ. កស្មា? សស្សំ គព្ភំ ន គណ្ហាតិ, វេបុល្លំ នាបជ្ជតិ, បរិបាកំ ន គច្ឆតីតិ. ឯវមេវំ អប្បត្វា ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច អន្តរា ពុទ្ធោ ភវិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ. តស្មា យថាវុត្តមេវ ¶ កាលំ បារមិបូរណំ កាតព្ពំ ញាណបរិបាកត្ថាយ. ឯត្តកេនាបិ ច កាលេន ពុទ្ធត្តំ បត្ថយតោ អភិនីហារករណេ អដ្ឋ សម្បត្តិយោ ឥច្ឆិតព្ពា. អយញ្ហិ –
‘‘មនុស្សត្តំ លិង្គសម្បត្តិ, ហេតុ សត្ថារទស្សនំ;
បព្ពជ្ជា គុណសម្បត្តិ, អធិការោ ច ឆន្ទតា;
អដ្ឋធម្មសមោធានា, អភិនីហារោ សមិជ្ឈតិ’’. (ពុ. វំ. ២.៥៩);
អភិនីហារោតិ មូលបណិធានស្សេតំ អធិវចនំ. តត្ថ មនុស្សត្តន្តិ មនុស្សជាតិ. អញ្ញត្រ ហិ មនុស្សជាតិយា អវសេសជាតីសុ ទេវជាតិយម្បិ ឋិតស្ស បណិធិ ន ឥជ្ឈតិ, តត្ថ ឋិតេន បន ពុទ្ធត្តំ បត្ថយន្តេន ទានាទីនិ បុញ្ញកម្មានិ កត្វា មនុស្សត្តំយេវ បត្ថេតព្ពំ, តត្ថ ឋត្វា បណិធិ កាតព្ពោ. ឯវញ្ហិ សមិជ្ឈតិ. លិង្គសម្បត្តីតិ បុរិសភាវោ. មាតុគាមនបុំសកឧភតោព្យញ្ជនកានញ្ហិ មនុស្សជាតិយំ ឋិតានម្បិ បណិធិ ន ឥជ្ឈតិ. តត្ថ ឋិតេន បន ពុទ្ធត្តំ បត្ថេន្តេន ទានាទីនិ បុញ្ញកម្មានិ កត្វា បុរិសភាវោយេវ បត្ថេតព្ពោ, តត្ថ ឋត្វា ¶ បណិធិ កាតព្ពោ. ឯវញ្ហិ សមិជ្ឈតិ. ហេតូតិ អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយសម្បត្តិ. យោ ហិ តស្មិំ អត្តភាវេ វាយមន្តោ អរហត្តំ បាបុណិតុំ សមត្ថោ, តស្ស បណិធិ សមិជ្ឈតិ, នោ ឥតរស្ស យថា សុមេធបណ្ឌិតស្ស. សោ ហិ ទីបង្ករបាទមូលេ បព្ពជិត្វា តេនត្តភាវេន អរហត្តំ បាបុណិតុំ សមត្ថោ អហោសិ. សត្ថារទស្សនន្តិ ពុទ្ធានំ សម្មុខាទស្សនំ. ឯវញ្ហិ ឥជ្ឈតិ, នោ អញ្ញថា យថា សុមេធបណ្ឌិតស្ស. សោ ហិ ទីបង្ករំ សម្មុខា ទិស្វា បណិធិំ អកាសិ. បព្ពជ្ជាតិ អនគារិយភាវោ. សោ ច ខោ សាសនេ វា កម្មវាទិកិរិយវាទិតាបសបរិព្ពាជកនិកាយេ វា វដ្ដតិ យថា សុមេធបណ្ឌិតស្ស. សោ ហិ សុមេធោ នាម តាបសោ ហុត្វា បណិធិំ អកាសិ. គុណសម្បត្តីតិ ឈានាទិគុណបដិលាភោ ¶ . បព្ពជិតស្សបិ ហិ គុណសម្បន្នស្សេវ ឥជ្ឈតិ, នោ ឥតរស្ស យថា សុមេធបណ្ឌិតស្ស. សោ ហិ បញ្ចាភិញ្ញោ ច អដ្ឋសមាបត្តិលាភី ច ហុត្វា បណិធេសិ. អធិការោតិ អធិកការោ, បរិច្ចាគោតិ អត្ថោ. ជីវិតាទិបរិច្ចាគញ្ហិ កត្វា បណិទហតោយេវ ឥជ្ឈតិ, នោ ឥតរស្ស យថា សុមេធបណ្ឌិតស្ស. សោ ហិ –
‘‘អក្កមិត្វាន មំ ពុទ្ធោ, សហ សិស្សេហិ គច្ឆតុ;
មា នំ កលលេ អក្កមិត្ថ, ហិតាយ មេ ភវិស្សតី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.៥៣);
ឯវំ ¶ អត្តបរិច្ចាគំ កត្វា បណិធេសិ. ឆន្ទតាតិ កត្តុកម្យតា. សា យស្ស ពលវតី ហោតិ, តស្ស ឥជ្ឈតិ បណិធិ. សា ច សចេ កោចិ វទេយ្យ ‘‘កោ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច និរយេ បច្ចិត្វា ពុទ្ធត្តំ ឥច្ឆតី’’តិ. តំ សុត្វា យោ ‘‘អហ’’ន្តិ វត្តុំ ឧស្សហតិ, តស្ស ពលវតីតិ វេទិតព្ពា. តថា យទិ កោចិ វទេយ្យ ‘‘កោ សកលចក្កវាឡំ វីតច្ចិកានំ អង្គារានំ បូរំ អក្កមិត្វា ពុទ្ធត្តំ ឥច្ឆតិ, កោ សកលចក្កវាឡំ សត្តិសូលេហិ អាកិណ្ណំ អក្កមន្តោ អតិក្កមិត្វា ពុទ្ធត្តំ ឥច្ឆតិ, កោ សកលចក្កវាឡំ សមតិត្តិកំ ឧទកបុណ្ណំ ឧត្តរិត្វា ពុទ្ធត្តំ ឥច្ឆតិ, កោ សកលចក្កវាឡំ និរន្តរំ វេឡុគុម្ពសញ្ឆន្នំ មទ្ទន្តោ អតិក្កមិត្វា ពុទ្ធត្តំ ឥច្ឆតី’’តិ, តំ សុត្វា យោ ‘‘អហ’’ន្តិ វត្តុំ ឧស្សហតិ, តស្ស ពលវតីតិ វេទិតព្ពា. ឯវរូបេន ច កត្តុកម្យតាឆន្ទេន សមន្នាគតោ សុមេធបណ្ឌិតោ បណិធេសីតិ.
ឯវំ សមិទ្ធាភិនីហារោ ច ពោធិសត្តោ ឥមានិ អដ្ឋារស អភព្ពដ្ឋានានិ ន ឧបេតិ. សោ ហិ តតោ បភុតិ ន ជច្ចន្ធោ ហោតិ ន ជច្ចបធិរោ, ន ឧម្មត្តកោ, ន ឯឡមុគោ, ន បីឋសប្បិ ¶ , ន មិលក្ខេសុ ឧប្បជ្ជតិ, ន ទាសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តតិ, ន និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិកោ ហោតិ, នាស្ស លិង្គំ បរិវត្តតិ, ន បញ្ចានន្តរិយកម្មានិ ករោតិ, ន កុដ្ឋី ហោតិ, ន តិរច្ឆានយោនិយំ វដ្ដកតោ បច្ឆិមត្តភាវោ ហត្ថិតោ អធិកត្តភាវោ ហោតិ, ន ខុប្បិបាសិកនិជ្ឈាមតណ្ហិកបេតេសុ ឧប្បជ្ជតិ, ន កាលកញ្ចិកាសុរេសុ, ន អវីចិនិរយេ, ន លោកន្តរិកេសុ ឧប្បជ្ជតិ. កាមាវចរេសុ បន ន មារោ ហោតិ, រូបាវចរេសុ ន អសញ្ញីភវេ, ន សុទ្ធាវាសេសុ ឧប្បជ្ជតិ, ន អរូបភវេសុ, ន អញ្ញំ ចក្កវាឡំ សង្កមតិ.
យា ¶ ចិមា ឧស្សាហោ ច ឧម្មង្គោ ច អវត្ថានញ្ច ហិតចរិយា ចាតិ ចតស្សោ ពុទ្ធភូមិយោ, តាហិ សមន្នាគតោ ហោតិ. តត្ថ –
‘‘ឧស្សាហោ វីរិយំ វុត្តំ, ឧម្មង្គោ បញ្ញា បវុច្ចតិ;
អវត្ថានំ អធិដ្ឋានំ, ហិតចរិយា មេត្តាភាវនា’’តិ. –
វេទិតព្ពា. យេ ច ឥមេ នេក្ខម្មជ្ឈាសយោ, បវិវេកជ្ឈាសយោ, អលោភជ្ឈាសយោ, អទោសជ្ឈាសយោ, អមោហជ្ឈាសយោ, និស្សរណជ្ឈាសយោតិ ឆ អជ្ឈាសយា ពោធិបរិបាកាយ សំវត្តន្តិ, យេហិ សមន្នាគតត្តា នេក្ខម្មជ្ឈាសយា ¶ ច ពោធិសត្តា កាមេសុ ទោសទស្សាវិនោ, បវិវេកជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា សង្គណិកាយ ទោសទស្សាវិនោ, អលោភជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា លោភេ ទោសទស្សាវិនោ, អទោសជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា ទោសេ ទោសទស្សាវិនោ, អមោហជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា មោហេ ទោសទស្សាវិនោ, និស្សរណជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា សព្ពភវេសុ ទោសទស្សាវិនោតិ វុច្ចន្តិ, តេហិ ច សមន្នាគតោ ហោតិ.
បច្ចេកពុទ្ធានំ បន កីវ ចិរំ បត្ថនា វដ្ដតីតិ? បច្ចេកពុទ្ធានំ ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច, តតោ ឱរំ ន សក្កា, បុព្ពេ វុត្តនយេនេវេត្ថ ការណំ វេទិតព្ពំ. ឯត្តកេនាបិ ច កាលេន បច្ចេកពុទ្ធត្តំ បត្ថយតោ អភិនីហារករណេ បញ្ច សម្បត្តិយោ ឥច្ឆិតព្ពា. តេសញ្ហិ –
‘‘មនុស្សត្តំ លិង្គសម្បត្តិ, វិគតាសវទស្សនំ;
អធិការោ ច ឆន្ទតា, ឯតេ អភិនីហារការណា’’.
តត្ថ ¶ វិគតាសវទស្សនន្តិ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកានំ យស្ស កស្សចិ ទស្សនន្តិ អត្ថោ. សេសំ វុត្តនយមេវ.
អថ ‘‘សាវកានំ បត្ថនា កិត្តកំ វដ្ដតី’’តិ? ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ កប្បសតសហស្សញ្ច, អសីតិមហាសាវកានំ កប្បសតសហស្សមេវ. តថា ពុទ្ធស្ស មាតាបិតូនំ ឧបដ្ឋាកស្ស បុត្តស្ស ចាតិ, តតោ ឱរំ ន សក្កា, តត្ថ ការណំ វុត្តនយមេវ. ឥមេសំ បន សព្ពេសម្បិ អធិការោ ច ឆន្ទតាតិ ទ្វង្គសមន្នាគតោយេវ អភិនីហារោ ហោតិ.
ឯវំ ឥមាយ បត្ថនាយ ឥមិនា ច អភិនីហារេន យថាវុត្តប្បភេទំ កាលំ បារមិយោ បូរេត្វា ពុទ្ធា លោកេ ឧប្បជ្ជន្តា ខត្តិយកុលេ វា ព្រាហ្មណកុលេ វា ឧប្បជ្ជន្តិ, បច្ចេកពុទ្ធា ខត្តិយព្រាហ្មណគហបតិកុលានំ អញ្ញតរស្មិំ, អគ្គសាវកា ¶ បន ពុទ្ធា វិយ ខត្តិយព្រាហ្មណកុលេស្វេវ. សព្ពពុទ្ធា សំវដ្ដមានេ កប្បេ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, វិវដ្ដមានេ កប្បេ ឧប្បជ្ជន្តិ, តថា បច្ចេកពុទ្ធា. តេ បន ពុទ្ធានំ ឧប្បជ្ជនកាលេ ន ឧប្បជ្ជន្តិ. ពុទ្ធា សយញ្ច ពុជ្ឈន្តិ, បរេ ច ពោធេន្តិ. បច្ចេកពុទ្ធា សយមេវ ពុជ្ឈន្តិ, ន បរេ ពោធេន្តិ. អត្ថរសមេវ បដិវិជ្ឈន្តិ, ន ធម្មរសំ. ន ហិ តេ លោកុត្តរធម្មំ បញ្ញត្តិំ អារោបេត្វា ទេសេតុំ សក្កោន្តិ, មូគេន ទិដ្ឋសុបិនោ វិយ វនចរកេន នគរេ សាយិតព្យញ្ជនរសោ វិយ ច នេសំ ធម្មាភិសមយោ ¶ ហោតិ. សព្ពំ ឥទ្ធិសមាបត្តិបដិសម្ភិទាបភេទំ បាបុណន្តិ. គុណវិសិដ្ឋតាយ ពុទ្ធានំ ហេដ្ឋា សាវកានំ ឧបរិ ហោន្តិ, ន អញ្ញេ បព្ពាជេត្វា អាភិសមាចារិកំ សិក្ខាបេន្តិ, ‘‘ចិត្តសល្លេខោ កាតព្ពោ, វោសានំ នាបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា ឧទ្ទេសេន ឧបោសថំ ករោន្តិ, អជ្ជ ឧបោសថោតិ វចនមត្តេន វា, ឧបោសថំ ករោន្តា ច គន្ធមាទនេ មញ្ជូសករុក្ខមូលេ រតនមាឡេ សន្និបតិត្វា ករោន្តីតិ. ឯវំ ភគវា អាយស្មតោ អានន្ទស្ស បច្ចេកពុទ្ធានំ សព្ពាការបរិបូរំ បត្ថនញ្ច អភិនីហារញ្ច កថេត្វា ឥទានិ ឥមាយ បត្ថនាយ ឥមិនា ច អភិនីហារេន សមុទាគតេ តេ តេ បច្ចេកពុទ្ធេ កថេតុំ ‘‘សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌ’’ន្តិអាទិនា នយេន ឥមំ ខគ្គវិសាណសុត្តំ អភាសិ. អយំ តាវ អវិសេសេន បុច្ឆាវសិតោ ខគ្គវិសាណសុត្តស្ស ឧប្បត្តិ.
ឥទានិ វិសេសេន វត្តព្ពា. តត្ថ ឥមិស្សា តាវ គាថាយ ឯវំ ឧប្បត្តិ វេទិតព្ពា – អយំ កិរ បច្ចេកពុទ្ធោ បច្ចេកពោធិសត្តភូមិំ ឱគាហន្តោ ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច បារមិយោ បូរេត្វា កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា អារញ្ញិកោ ហុត្វា គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេន្តោ សមណធម្មំ អកាសិ. ឯតំ កិរ វត្តំ អបរិបូរេត្វា បច្ចេកពោធិំ បាបុណន្តោ នាម នត្ថិ ¶ . កិំ បនេតំ គតបច្ចាគតវត្តំ នាម? ហរណបច្ចាហរណន្តិ. តំ យថា វិភូតំ ហោតិ, តថា កថេស្សាម.
ឥធ ឯកច្ចោ ភិក្ខុ ហរតិ ន បច្ចាហរតិ, ឯកច្ចោ បច្ចាហរតិ ន ហរតិ, ឯកច្ចោ នេវ ហរតិ ន បច្ចាហរតិ, ឯកច្ចោ ហរតិ ច បច្ចាហរតិ ច. តត្ថ យោ ភិក្ខុ បគេវ វុដ្ឋាយ ចេតិយង្គណពោធិយង្គណវត្តំ កត្វា ពោធិរុក្ខេ ឧទកំ អាសិញ្ចិត្វា បានីយឃដំ បូរេត្វា បានីយមាឡេ ឋបេត្វា អាចរិយវត្តំ ឧបជ្ឈាយវត្តំ កត្វា ទ្វេអសីតិ ខន្ធកវត្តានិ ច ចុទ្ទស មហាវត្តានិ សមាទាយ វត្តតិ. សោ សរីរបរិកម្មំ កត្វា សេនាសនំ បវិសិត្វា យាវ ភិក្ខាចារវេលា, តាវ វិវិត្តាសនេ វីតិនាមេត្វា វេលំ ¶ ញត្វា និវាសេត្វា កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា ឧត្តរាសង្គំ កត្វា សង្ឃាដិំ ខន្ធេ ករិត្វា បត្តំ អំសេ អាលគ្គេត្វា កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករោន្តោ ចេតិយង្គណំ គន្ត្វា ចេតិយញ្ច ពោធិញ្ច វន្ទិត្វា គាមសមីបេ ចីវរំ បារុបិត្វា បត្តំ អាទាយ គាមំ បិណ្ឌាយ ¶ បវិសតិ. ឯវំ បវិដ្ឋោ ច លាភី ភិក្ខុ បុញ្ញវា ឧបាសកេហិ សក្កតោ គរុកតោ ឧបដ្ឋាកកុលេ វា បដិក្កមនសាលាយំ វា បដិក្កមិត្វា ឧបាសកេហិ តំ តំ បញ្ហំ បុច្ឆិយមានោ តេសំ បញ្ហវិស្សជ្ជនេន ធម្មទេសនាវិក្ខេបេន ច តំ មនសិការំ ឆឌ្ឌេត្វា និក្ខមតិ. វិហារំ អាគតោបិ ភិក្ខូហិ បញ្ហំ បុដ្ឋោ កថេតិ, ធម្មំ ភណតិ, តំ តំ ព្យាបារញ្ច អាបជ្ជតិ. បច្ឆាភត្តម្បិ បុរិមយាមម្បិ មជ្ឈិមយាមម្បិ ឯវំ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បបញ្ចេត្វា កាយទុដ្ឋុល្លាភិភូតោ បច្ឆិមយាមេបិ សយតិ, នេវ កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករោតិ. អយំ វុច្ចតិ ‘‘ហរតិ ន បច្ចាហរតី’’តិ.
យោ បន ព្យាធិពហុលោ ហោតិ, ភុត្តាហារោ បច្ចូសសមយេ ន សម្មា បរិណមតិ. បគេវ វុដ្ឋាយ យថាវុត្តំ វត្តំ កាតុំ ន សក្កោតិ កម្មដ្ឋានំ វា មនសិ កាតុំ, អញ្ញទត្ថុ យាគុំ វា ខជ្ជកំ វា ភេសជ្ជំ វា ភត្តំ វា បត្ថយមានោ កាលស្សេវ បត្តចីវរមាទាយ គាមំ បវិសតិ. តត្ថ យាគុំ វា ខជ្ជកំ វា ភេសជ្ជំ វា ភត្តំ វា លទ្ធា បត្តំ នីហរិត្វា ភត្តកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសិន្នោ កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករិត្វា វិសេសំ បត្វា វា អបត្វា វា វិហារំ អាគន្ត្វា តេនេវ មនសិការេន វិហរតិ. អយំ វុច្ចតិ ‘‘បច្ចាហរតិ ន ហរតី’’តិ. ឯទិសា ហិ ភិក្ខូ យាគុំ បិវិត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា ពុទ្ធសាសនេ អរហត្តំ បត្តា គណនបថំ វីតិវត្តា, សីហឡទីបេយេវ តេសុ តេសុ គាមេសុ អាសនសាលាយំ តំ អាសនំ នត្ថិ, យត្ថ ភិក្ខូ និសិន្នា យាគុំ បិវិត្វា អរហត្តំ អប្បត្តា.
យោ បន បមាទវិហារី ហោតិ និក្ខិត្តធុរោ, សព្ពវត្តានិ ភិន្ទិត្វា បញ្ចវិធចេតោខិលវិនិពន្ធនពទ្ធចិត្តោ ¶ វិហរន្តោ កម្មដ្ឋានមនសិការមននុយុត្តោ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា គិហីហិ សទ្ធិំ កថាបបញ្ចេន បបញ្ចិតោ តុច្ឆកោវ និក្ខមតិ. អយំ វុច្ចតិ ‘‘នេវ ហរតិ ន បច្ចាហរតី’’តិ.
យោ បន បគេវ វុដ្ឋាយ បុរិមនយេនេវ សព្ពវត្តានិ បរិបូរេត្វា យាវ ភិក្ខាចារវេលា, តាវ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករោតិ. កម្មដ្ឋានំ នាម ទុវិធំ – សព្ពត្ថកញ្ច បារិហារិយញ្ច. តត្ថ សព្ពត្ថកំ នាម មេត្តា ច មរណានុស្សតិ ច. តញ្ហិ សព្ពត្ថ អត្ថយិតព្ពំ ឥច្ឆិតព្ពន្តិ ‘‘សព្ពត្ថក’’ន្តិ វុច្ចតិ. មេត្តា នាម អាវាសាទីសុ សព្ពត្ថ ឥច្ឆិតព្ពា. អាវាសេសុ ¶ ហិ មេត្តាវិហារី ភិក្ខុ សព្រហ្មចារីនំ បិយោ ហោតិ មនាបោ, តេន ផាសុ ¶ អសង្ឃដ្ឋោ វិហរតិ. ទេវតាសុ មេត្តាវិហារី ទេវតាហិ រក្ខិតគោបិតោ សុខំ វិហរតិ. រាជរាជមហាមត្តាទីសុ មេត្តាវិហារី តេហិ មមាយិតោ សុខំ វិហរតិ. គាមនិគមាទីសុ មេត្តាវិហារី សព្ពត្ថ ភិក្ខាចរិយាទីសុ មនុស្សេហិ សក្កតោ គរុកតោ សុខំ វិហរតិ. មរណានុស្សតិភាវនាយ ជីវិតនិកន្តិំ បហាយ អប្បមត្តោ វិហរតិ.
យំ បន សទា បរិហរិតព្ពំ ចរិយានុកូលេន គហិតំ. តំ ទសាសុភកសិណានុស្សតីសុ អញ្ញតរំ, ចតុធាតុវវត្ថានមេវ វា, តំ សទា បរិហរិតព្ពតោ រក្ខិតព្ពតោ ភាវេតព្ពតោ ច ‘‘បារិហារិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ, មូលកម្មដ្ឋានន្តិបិ តទេវ. អត្ថកាមា ហិ កុលបុត្តា សាសនេ បព្ពជិត្វា ទសបិ វីសម្បិ តិំសម្បិ ចត្តាលីសម្បិ បញ្ញាសម្បិ សតម្បិ ឯកតោ វសន្តា កតិកវត្តំ កត្វា វិហរន្តិ – ‘‘អាវុសោ, តុម្ហេ ន ឥណដ្ដា ន ភយដ្ដា ន ជីវិកាបកតា បព្ពជិតា, ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមា បនេត្ថ បព្ពជិតា. តស្មា គមនេ ឧប្បន្នកិលេសេ គមនេយេវ និគ្គណ្ហថ, ឋានេ, និសជ្ជាយ, សយនេ ឧប្បន្នកិលេសេ សយនេយេវ និគ្គណ្ហថា’’តិ.
តេ ឯវំ កតិកវត្តំ កត្វា ភិក្ខាចារំ គច្ឆន្តា អឌ្ឍឧសភឧសភអឌ្ឍគាវុតគាវុតន្តរេសុ បាសាណា ហោន្តិ, តាយ សញ្ញាយ កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តាវ គច្ឆន្តិ. សចេ កស្សចិ គមនេ កិលេសោ ឧប្បជ្ជតិ, សោ តត្ថេវ នំ និគ្គណ្ហាតិ. តថា អសក្កោន្តោ តិដ្ឋតិ, អថស្ស បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តោបិ តិដ្ឋតិ. សោ ‘‘អយំ ភិក្ខុ តុយ្ហំ ឧប្បន្នំ វិតក្កំ ជានាតិ, អននុច្ឆវិកំ តេ ឯត’’ន្តិ អត្តានំ បដិចោទេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា តត្ថេវ អរិយភូមិំ ឱក្កមតិ. តថា អសក្កោន្តោ និសីទតិ. អថស្ស បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តោបិ និសីទតីតិ. សោយេវ នយោ អរិយភូមិំ ឱក្កមិតុំ អសក្កោន្តោបិ តំ កិលេសំ វិក្ខម្ភេត្វា កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តោវ គច្ឆតិ ¶ , ន កម្មដ្ឋានវិប្បយុត្តេន ចិត្តេន បាទំ ឧទ្ធរតិ. ឧទ្ធរតិ ចេ, បដិនិវត្តិត្វា បុរិមបទេសេយេវ តិដ្ឋតិ. អាលិន្ទកវាសី មហាផុស្សទេវត្ថេរោ វិយ.
សោ កិរ ឯកូនវីសតិវស្សានិ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេន្តោ ឯវំ វិហាសិ. មនុស្សាបិ សុទំ អន្តរាមគ្គេ កសន្តា ច វបន្តា ច មទ្ទន្តា ច កម្មានិ ករោន្តា ច ថេរំ តថា គច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ ថេរោ បុនប្បុនំ និវត្តិត្វា ¶ គច្ឆតិ, កិំ នុ ខោ មគ្គមូឡ្ហោ, ឧទាហុ កិញ្ចិ បមុដ្ឋោ’’តិ សមុល្លបន្តិ. សោ តំ អនាទិយិត្វា ¶ កម្មដ្ឋានយុត្តេន ចិត្តេនេវ សមណធម្មំ ករោន្តោ វីសតិវស្សព្ភន្តរេ អរហត្តំ បាបុណិ. អរហត្តបត្តទិវសេយេវស្ស ចង្កមនកោដិយំ អធិវត្ថា ទេវតា អង្គុលីហិ ទីបំ ឧជ្ជាលេត្វា អដ្ឋាសិ, ចត្តារោបិ មហារាជានោ សក្កោ ច ទេវានមិន្ទោ ព្រហ្មា ច សហម្បតិ ឧបដ្ឋានំ អាគមិំសុ. តញ្ច ឱភាសំ ទិស្វា វនវាសី មហាតិស្សត្ថេរោ តំ ទុតិយទិវសេ បុច្ឆិ – ‘‘រត្តិភាគេ អាយស្មតោ សន្តិកេ ឱភាសោ អហោសិ, កិំ សោ’’តិ? ថេរោ វិក្ខេបំ ករោន្តោ ‘‘ឱភាសោ នាម ទីបោភាសោបិ ហោតិ មណិឱភាសោបី’’តិ ឯវមាទិមាហ. សោ ‘‘បដិច្ឆាទេថ តុម្ហេ’’តិ និពទ្ធោ ‘‘អាមា’’តិ បដិជានិត្វា អារោចេសិ.
កាឡវល្លិមណ្ឌបវាសី មហានាគត្ថេរោ វិយ ច. សោបិ កិរ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេន្តោ ‘‘បឋមំ តាវ ភគវតោ មហាបធានំ បូជេស្សាមី’’តិ សត្ត វស្សានិ ឋានចង្កមមេវ អធិដ្ឋាសិ, បុន សោឡស វស្សានិ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. ឯវំ កម្មដ្ឋានមនុយុត្តចិត្តេនេវ បាទំ ឧទ្ធរន្តោ វិប្បយុត្តេន ចិត្តេន ឧទ្ធដេ បដិនិវត្តន្តោ គាមសមីបំ គន្ត្វា ‘‘គាវី នុ ខោ បព្ពជិតោ នុ ខោ’’តិ អាសង្កនីយប្បទេសេ ឋត្វា សង្ឃាដិំ បារុបិត្វា បត្តំ គហេត្វា គាមទ្វារំ បត្វា កច្ឆកន្តរតោ ឧទកំ គហេត្វា គណ្ឌូសំ កត្វា គាមំ បវិសតិ ‘‘ភិក្ខំ វា ទាតុំ វន្ទិតុំ វា ឧបគតេ មនុស្សេ ‘ទីឃាយុកា ហោថា’តិ វចនមត្តេនាបិ មា មេ កម្មដ្ឋានវិក្ខេបោ អហោសី’’តិ. សចេ បន នំ ‘‘អជ្ជ, ភន្តេ, កិំ សត្តមី, ឧទាហុ អដ្ឋមី’’តិ ទិវសំ បុច្ឆន្តិ, ឧទកំ គិលិត្វា អារោចេតិ. សចេ ទិវសបុច្ឆកា ន ហោន្តិ, និក្ខមនវេលាយំ គាមទ្វារេ និដ្ឋុភិត្វាវ យាតិ.
សីហឡទីបេ កលម្ពតិត្ថវិហារេ វស្សូបគតា បញ្ញាស ភិក្ខូ វិយ ច. តេ កិរ វស្សូបនាយិកឧបោសថទិវសេ កតិកវត្តំ អកំសុ – ‘‘អរហត្តំ អប្បត្វា ន អញ្ញមញ្ញំ អាលបិស្សាមា’’តិ. គាមញ្ច បិណ្ឌាយ បវិសន្តា គាមទ្វារេ ឧទកគណ្ឌូសំ កត្វា បវិសិំសុ, ទិវសេ បុច្ឆិតេ ឧទកំ គិលិត្វា អារោចេសុំ, អបុច្ឆិតេ គាមទ្វារេ និដ្ឋុភិត្វា វិហារំ អាគមំសុ. តត្ថ មនុស្សា និដ្ឋុភនដ្ឋានំ ទិស្វា ជានិំសុ – ‘‘អជ្ជ ឯកោ អាគតោ, អជ្ជ ទ្វេ’’តិ ¶ . ឯវញ្ច ចិន្តេសុំ – ‘‘កិំ នុ ខោ ឯតេ អម្ហេហេវ សទ្ធិំ ន សល្លបន្តិ ¶ , ឧទាហុ អញ្ញមញ្ញម្បិ, យទិ អញ្ញមញ្ញម្បិ ន សល្លបន្តិ, អទ្ធា វិវាទជាតា ភវិស្សន្តិ, ហន្ទ នេសំ អញ្ញមញ្ញំ ខមាបេស្សាមា’’តិ. សព្ពេ វិហារំ អគមំសុ. តត្ថ បញ្ញាសាយ ភិក្ខូសុ វស្សំ ឧបគតេសុ ទ្វេ ភិក្ខូ ឯកោកាសេ នាទ្ទសំសុ. តតោ តេសុ យោ ចក្ខុមា បុរិសោ, សោ ឯវមាហ – ‘‘ន, ភោ, កលហការកានំ ¶ វសនោកាសោ ឦទិសោ ហោតិ, សុសម្មដ្ឋំ ចេតិយង្គណំ ពោធិយង្គណំ, សុនិក្ខិត្តា សម្មជ្ជនិយោ, សូបដ្ឋបិតំ បានីយបរិភោជនីយ’’ន្តិ, តេ តតោ និវត្តា. តេបិ ភិក្ខូ អន្តោវស្សេយេវ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បត្វា មហាបវារណាយ វិសុទ្ធិបវារណំ បវារេសុំ.
ឯវំ កាឡវល្លិមណ្ឌបវាសី មហានាគត្ថេរោ វិយ កលម្ពតិត្ថវិហារេ វស្សូបគតា ភិក្ខូ វិយ ច កម្មដ្ឋានយុត្តេនេវ ចិត្តេន បាទំ ឧទ្ធរន្តោ គាមសមីបំ គន្ត្វា ឧទកគណ្ឌូសំ កត្វា វីថិយោ សល្លក្ខេត្វា យត្ថ សុរាសោណ្ឌធុត្តាទយោ កលហការកា ចណ្ឌហត្ថិអស្សាទយោ វា នត្ថិ, តំ វីថិំ បដិបជ្ជតិ. តត្ថ ច បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ន តុរិតតុរិតោ ជវេន គច្ឆតិ, ជវនបិណ្ឌបាតិកធុតង្គំ នាម នត្ថិ, វិសមភូមិភាគប្បត្តំ បន ឧទកភរិតសកដមិវ និច្ចលោ ហុត្វា គច្ឆតិ. អនុឃរំ បវិដ្ឋោ ច ទាតុកាមំ វា អទាតុកាមំ វា សល្លក្ខេតុំ តទនុរូបំ កាលំ អាគមេន្តោ ភិក្ខំ គហេត្វា បតិរូបេ ឱកាសេ និសីទិត្វា កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តោ អាហារេ បដិក្កូលសញ្ញំ ឧបដ្ឋបេត្វា អក្ខព្ភញ្ជនវណាលេបនបុត្តមំសូបមាវសេន បច្ចវេក្ខន្តោ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ អាហារំ អាហារេតិ នេវ ទវាយ ន មទាយ…បេ… ភុត្តាវី ច ឧទកកិច្ចំ កត្វា មុហុត្តំ ភត្តកិលមថំ វិនោទេត្វា យថា បុរេភត្តំ, ឯវំ បច្ឆាភត្តំ, បុរិមយាមំ បច្ឆិមយាមញ្ច កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករោតិ. អយំ វុច្ចតិ ‘‘ហរតិ ច បច្ចាហរតិ ចា’’តិ. ឯវមេតំ ហរណបច្ចាហរណំ គតបច្ចាគតវត្តន្តិ វុច្ចតិ.
ឯតំ បូរេន្តោ យទិ ឧបនិស្សយសម្បន្នោ ហោតិ, បឋមវយេ ឯវ អរហត្តំ បាបុណាតិ. នោ ចេ បឋមវយេ បាបុណាតិ, អថ មជ្ឈិមវយេ បាបុណាតិ. នោ ចេ មជ្ឈិមវយេ បាបុណាតិ, អថ មរណសមយេ បាបុណាតិ. នោ ចេ មរណសមយេ បាបុណាតិ, អថ ទេវបុត្តោ ហុត្វា បាបុណាតិ. នោ ចេ ទេវបុត្តោ ហុត្វា បាបុណាតិ, អថ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា បរិនិព្ពាតិ. នោ ចេ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា បរិនិព្ពាតិ, អថ ពុទ្ធានំ សម្មុខីភាវេ ¶ ខិប្បាភិញ្ញោ ហោតិ សេយ្យថាបិ ថេរោ ពាហិយោ, មហាបញ្ញោ វា ហោតិ សេយ្យថាបិ ថេរោ សារិបុត្តោតិ.
អយំ បន បច្ចេកពោធិសត្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិត្វា អារញ្ញិកោ ហុត្វា វីសតិ ¶ វស្សសហស្សានិ ឯតំ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា កាលំ កត្វា កាមាវចរទេវលោកេ ឧប្បជ្ជិ. តតោ ចវិត្វា ពារាណសិរញ្ញោ អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ អគ្គហេសិ. កុសលា ឥត្ថិយោ តទហេវ គព្ភសណ្ឋានំ ជានន្តិ. សា ច តាសំ អញ្ញតរា ¶ , តស្មា ឯសាបិ តំ គព្ភបតិដ្ឋានំ រញ្ញោ និវេទេសិ. ធម្មតា ឯសា, យំ បុញ្ញវន្តេ សត្តេ គព្ភេ ឧប្បន្នេ មាតុគាមោ គព្ភបរិហារំ លភតិ. តស្មា រាជា តស្សា គព្ភបរិហារំ អទាសិ. សា តតោ បភុតិ នាច្ចុណ្ហំ កិញ្ចិ អជ្ឈោហរិតុំ លភតិ, នាតិសីតំ នាច្ចម្ពិលំ នាតិលោណំ នាតិកដុកំ នាតិតិត្តកំ. អច្ចុណ្ហេ ហិ មាតរា អជ្ឈោហដេ គព្ភស្ស លោហកុម្ភិវាសោ វិយ ហោតិ, អតិសីតេ លោកន្តរិកវាសោ វិយ, អច្ចម្ពិលលោណកដុកតិត្តកេសុ ភុត្តេសុ សត្ថេន ផាលេត្វា អម្ពិលាទីហិ សិត្តានិ វិយ ទារកស្ស អង្គានិ តិព្ពវេទនានិ ហោន្តិ. អតិចង្កមនដ្ឋាននិសជ្ជសយនតោបិ នំ និវារេន្តិ ‘‘កុច្ឆិគតស្ស សញ្ចលនទុក្ខំ មា អហោសី’’តិ. មុទុកត្ថរណត្ថតាយ ភូមិយា ចង្កមនាទីនិ មត្តាយ កាតុំ លភតិ, វណ្ណគន្ធាទិសម្បន្នំ សាទុំ សប្បាយំ អន្នបានំ ភុញ្ជិតុំ លភតិ. បរិគ្គហេត្វាវ នំ ចង្កមាបេន្តិ និសីទាបេន្តិ វុដ្ឋាបេន្តិ.
សា ឯវំ បរិហរិយមានា គព្ភបរិបាកកាលេ សូតិឃរំ បវិសិត្វា បច្ចូសសមយេ បុត្តំ វិជាយិ បក្កតេលមទ្ទិតមនោសិលាបិណ្ឌិសទិសំ ធញ្ញបុញ្ញលក្ខណូបេតំ. តតោ នំ បញ្ចមទិវសេ អលង្កតបដិយត្តំ រញ្ញោ ទស្សេសុំ, រាជា តុដ្ឋោ ឆសដ្ឋិយា ធាតីហិ ឧបដ្ឋាបេសិ. សោ សព្ពសម្បត្តីហិ វឌ្ឍមានោ នចិរស្សេវ វិញ្ញុតំ បាបុណិ. សោឡសវស្សុទ្ទេសិកំ នំ រាជា រជ្ជេន អភិសិញ្ចិ, វិវិធនាដកាហិ ច ឧបដ្ឋាបេសិ. អភិសិត្តោ រាជបុត្តោ រជ្ជំ ការេសិ នាមេន ព្រហ្មទត្តោ, សកលជម្ពុទីបេ វីសតិយា នគរសហស្សេសុ. ជម្ពុទីបេ កិរ បុព្ពេ ចតុរាសីតិ នគរសតសហស្សានិ អហេសុំ, តានិ បរិហាយន្តានិ សដ្ឋិ អហេសុំ, តតោ បរិហាយន្តានិ ចត្តាលីសំ, សព្ពបរិហាយនកាលេ បន វីសតិសហស្សានិ ហោន្តិ. អយញ្ច ព្រហ្មទត្តោ សព្ពបរិហាយនកាលេ ឧប្បជ្ជិ, តេនស្ស ¶ វីសតិ នគរសហស្សានិ អហេសុំ វីសតិ បាសាទសហស្សានិ, វីសតិ ហត្ថិសហស្សានិ, វីសតិ អស្សសហស្សានិ, វីសតិ រថសហស្សានិ, វីសតិ បត្តិសហស្សានិ, វីសតិ ឥត្ថិសហស្សានិ ឱរោធា ច នាដកិត្ថិយោ ច, វីសតិ អមច្ចសហស្សានិ.
សោ មហារជ្ជំ ការយមានោយេវ កសិណបរិកម្មំ កត្វា បញ្ច អភិញ្ញាយោ, អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេសិ. យស្មា បន អភិសិត្តរញ្ញា នាម អវស្សំ អដ្ដករណេ និសីទិតព្ពំ, តស្មា ឯកទិវសំ បគេវ បាតរាសំ ភុញ្ជិត្វា វិនិច្ឆយដ្ឋានេ និសីទិ. តត្ថ ឧច្ចាសទ្ទមហាសទ្ទំ អកំសុ, សោ ‘‘អយំ សទ្ទោ សមាបត្តិយា ឧបក្កិលេសោ’’តិ បាសាទតលំ អភិរុហិត្វា ‘‘សមាបត្តិំ ¶ អប្បេមី’’តិ និសិន្នោ នាសក្ខិ អប្បេតុំ រជ្ជវិក្ខេបេន សមាបត្តិ បរិហីនា. តតោ ¶ ចិន្តេសិ – ‘‘កិំ រជ្ជំ វរំ, ឧទាហុ សមណធម្មោ’’តិ? តតោ ‘‘រជ្ជសុខំ បរិត្តំ អនេកាទីនវំ, សមណធម្មសុខំ បន វិបុលំ អនេកានិសំសំ ឧត្តមបុរិសេហិ សេវិតញ្ចា’’តិ ញត្វា អញ្ញតរំ អមច្ចំ អាណាបេសិ ‘‘ឥមំ រជ្ជំ ធម្មេន សមេន អនុសាស, មា ខោ អធម្មការំ ការេសី’’តិ សព្ពំ តស្ស និយ្យាតេត្វា បាសាទំ អភិរុហិត្វា សមាបត្តិសុខេន វីតិនាមេសិ, ន កោចិ ឧបសង្កមិតុំ លភតិ អញ្ញត្រ មុខធោវនទន្តកដ្ឋទាយកភត្តនីហារកាទីហិ.
តតោ អទ្ធមាសមត្តេ វីតិក្កន្តេ មហេសី បុច្ឆិ – ‘‘រាជា ឧយ្យានគមនពលទស្សននាដកាទីសុ កត្ថចិ ន ទិស្សតិ, កុហិំ គតោ’’តិ? តស្សា តមត្ថំ អារោចេសុំ. សា អមច្ចស្ស បាហេសិ – ‘‘រជ្ជេ បដិច្ឆិតេ អហម្បិ បដិច្ឆិតា ហោមិ, ឯតុ មយា សទ្ធិំ សំវាសំ កប្បេតូ’’តិ. សោ ឧភោ កណ្ណេ ថកេត្វា ‘‘អសវនីយមេត’’ន្តិ បដិក្ខិបិ. សា បុនបិ ទ្វត្តិក្ខត្តុំ បេសេត្វា អនិច្ឆមានំ សន្តជ្ជាបេសិ ‘‘យទិ ន ករោសិ, ឋានាបិ តំ ចាវេមិ. ជីវិតាបិ តំ វោរោបេមី’’តិ. សោ ភីតោ ‘‘មាតុគាមោ នាម ទឡ្ហនិច្ឆយោ, កទាចិ ឯវម្បិ ការាបេយ្យា’’តិ. ឯកទិវសំ រហោ គន្ត្វា តាយ សទ្ធិំ សិរិសយនេ សំវាសំ កប្បេសិ. សា បុញ្ញវតី សុខសម្ផស្សា, សោ តស្សា សម្ផស្សរាគេន រត្តោ តត្ថ អភិក្ខណំ សង្កិតសង្កិតោវ អគមាសិ. អនុក្កមេន អត្តនោ ឃរសាមិកោ វិយ និព្ពិសង្កោ បវិសិតុមារទ្ធោ.
តតោ ¶ រាជមនុស្សា តំ បវត្តិំ រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា ន សទ្ទហតិ. ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ អារោចេសុំ, តតោ រាជា និលីនោ សយមេវ ទិស្វា សព្ពេ អមច្ចេ សន្និបាតាបេត្វា អារោចេសិ. តេ ‘‘អយំ រាជាបរាធិកោ ហត្ថច្ឆេទំ អរហតិ, បាទច្ឆេទំ អរហតី’’តិ យាវ សូលេ ឧត្តាសនំ, តាវ សព្ពកម្មការណានិ និទ្ទិសិំសុ. រាជា ‘‘ឯតស្ស វធពន្ធនតាឡនេ មយ្ហំ វិហិំសា ឧប្បជ្ជេយ្យ, ជីវិតា វោរោបនេ បាណាតិបាតោ ភវេយ្យ, ធនហរណេ អទិន្នាទានំ ភវេយ្យ, អលំ ឯវរូបេហិ កតេហិ, ឥមំ មម រជ្ជា និក្កឌ្ឍថា’’តិ អាហ. អមច្ចា តំ និព្ពិសយំ អកំសុ. សោ អត្តនោ ធនសារញ្ច បុត្តទារញ្ច គហេត្វា បរវិសយំ អគមាសិ. តត្ថ រាជា សុត្វា ‘‘កិំ អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ទេវ, ឥច្ឆាមិ តំ ឧបដ្ឋាតុ’’ន្តិ. សោ តំ សម្បដិច្ឆិ. អមច្ចោ កតិបាហច្ចយេន លទ្ធវិស្សាសោ តំ រាជានំ ឯតទវោច – ‘‘មហារាជ ¶ , អមក្ខិកំ មធុំ បស្សាមិ, តំ ខាទន្តោ នត្ថី’’តិ. រាជា ‘‘កិំ ឯតំ ឧប្បណ្ឌេតុកាមោ ភណតី’’តិ ន សុណាតិ. សោ អន្តរំ លភិត្វា បុនបិ សុដ្ឋុតរំ វណ្ណេត្វា អវោច. រាជា ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ពារាណសិរជ្ជំ, ទេវា’’តិ. រាជា ‘‘កិំ មំ នេត្វា មារេតុកាមោសី’’តិ អាហ. សោ ‘‘មា, ទេវ, ឯវំ អវច, យទិ ន សទ្ទហសិ, មនុស្សេ បេសេហី’’តិ. សោ មនុស្សេ បេសេសិ. តេ គន្ត្វា គោបុរំ ខណិត្វា រញ្ញោ សយនឃរេ ឧដ្ឋហិំសុ.
រាជា ¶ ទិស្វា ‘‘កិស្ស អាគតត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ចោរា មយំ, មហារាជា’’តិ. រាជា តេសំ ធនំ ទាបេត្វា ‘‘មា បុន ឯវំ អកត្ថា’’តិ ឱវទិត្វា វិស្សជ្ជេសិ. តេ អាគន្ត្វា តស្ស រញ្ញោ អារោចេសុំ. សោ បុនបិ ទ្វត្តិក្ខត្តុំ តថេវ វីមំសិត្វា ‘‘សីលវា រាជា’’តិ ចតុរង្គិនិំ សេនំ សន្នយ្ហិត្វា សីមន្តរេ ឯកំ នគរំ ឧបគម្ម តត្ថ អមច្ចស្ស បាហេសិ ‘‘នគរំ វា មេ ទេហិ, យុទ្ធំ វា’’តិ. សោ ព្រហ្មទត្តស្ស រញ្ញោ តមត្ថំ អារោចាបេសិ – ‘‘អាណាបេតុ, ទេវ, ‘កិំ យុជ្ឈាមិ, ឧទាហុ នគរំ ទេមី’’’តិ. រាជា ‘‘ន យុជ្ឈិតព្ពំ, នគរំ ទត្វា ឥធាគច្ឆា’’តិ បេសេសិ. សោ តថា អកាសិ. បដិរាជាបិ តំ នគរំ គហេត្វា អវសេសនគរេសុបិ តថេវ ទូតំ បេសេសិ. តេបិ អមច្ចា តថេវ ព្រហ្មទត្តស្ស អារោចេត្វា តេន ‘‘ន យុជ្ឈិតព្ពំ, ឥធាគន្តព្ព’’ន្តិ វុត្តា ពារាណសិំ អាគមំសុ.
តតោ អមច្ចា ព្រហ្មទត្តំ អាហំសុ – ‘‘មហារាជ, តេន សហ យុជ្ឈមា’’តិ. រាជា ‘‘មម បាណាតិបាតោ ភវិស្សតី’’តិ វារេសិ. អមច្ចា ¶ ‘‘មយំ, មហារាជ, តំ ជីវគ្គាហំ គហេត្វា ឥធេវ អានេស្សាមា’’តិ នានាឧបាយេហិ រាជានំ សញ្ញាបេត្វា ‘‘ឯហិ, មហារាជា’’តិ គន្តុមារទ្ធា. រាជា ‘‘សចេ សត្តមារណប្បហរណវិលុម្បនកម្មំ ន ករោថ, គច្ឆាមី’’តិ ភណតិ. អមច្ចា ‘‘ន, ទេវ, ករោម, ភយំ ទស្សេត្វា បលាបេមា’’តិ ចតុរង្គិនិំ សេនំ សន្នយ្ហិត្វា ឃដេសុ ទីបេ បក្ខិបិត្វា រត្តិំ គច្ឆិំសុ. បដិរាជា តំ ទិវសំ ពារាណសិសមីបេ នគរំ គហេត្វា ឥទានិ កិន្តិ រត្តិំ សន្នាហំ មោចាបេត្វា បមត្តោ និទ្ទំ ឱក្កមិ សទ្ធិំ ពលកាយេន. តតោ អមច្ចា ព្រហ្មទត្តរាជានំ អាទាយ បដិរញ្ញោ ខន្ធាវារំ គន្ត្វា សព្ពឃដេហិ ទីបេ នីហរាបេត្វា ឯកបជ្ជោតំ កត្វា ឧក្កុដ្ឋិំ អកំសុ. បដិរញ្ញោ អមច្ចោ មហាពលកាយំ ទិស្វា ភីតោ អត្តនោ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ¶ ‘‘ឧដ្ឋេហិ អមក្ខិកំ មធុំ ខាទាហី’’តិ មហាសទ្ទំ អកាសិ. តថា ទុតិយោបិ តតិយោបិ. បដិរាជា តេន សទ្ទេន បដិពុជ្ឈិត្វា ភយំ សន្តាសំ អាបជ្ជិ. ឧក្កុដ្ឋិសតានិ បវត្តិំសុ. សោ ‘‘បរវចនំ សទ្ទហិត្វា អមិត្តហត្ថំ បត្តោម្ហី’’តិ សព្ពរត្តិំ តំ តំ វិប្បលបិត្វា ទុតិយទិវសេ ‘‘ធម្មិកោ រាជា, ឧបរោធំ ន ករេយ្យ គន្ត្វា ខមាបេមី’’តិ ចិន្តេត្វា រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ជណ្ណុកេហិ បតិដ្ឋហិត្វា ‘‘ខម, មហារាជ, មយ្ហំ អបរាធ’’ន្តិ អាហ. រាជា តំ ឱវទិត្វា ‘‘ឧដ្ឋេហិ, ខមាមិ តេ’’តិ អាហ. សោ រញ្ញា ឯវំ វុត្តមត្តេយេវ បរមស្សាសប្បត្តោ អហោសិ. ពារាណសិរញ្ញោ សមីបេយេវ ជនបទេ រជ្ជំ លភិ. តេ អញ្ញមញ្ញំ សហាយកា អហេសុំ.
អថ ព្រហ្មទត្តោ ទ្វេបិ សេនា សម្មោទមានា ឯកតោ ឋិតា ទិស្វា ‘‘មមេវេកស្ស ចិត្តានុរក្ខណាយ អស្មិំ មហាជនកាយេ ខុទ្ទកមក្ខិកាយ បិវនមត្តម្បិ លោហិតពិន្ទុ ន ឧប្បន្នំ, អហោ សាធុ, អហោ សុដ្ឋុ, សព្ពេ សត្តា សុខិតា ហោន្តុ, អវេរា ហោន្តុ, អព្យាបជ្ជា ហោន្តូ’’តិ ¶ មេត្តាឈានំ ឧប្បាទេត្វា តទេវ បាទកំ កត្វា សង្ខារេ សម្មសិត្វា បច្ចេកពោធិញាណំ សច្ឆិកត្វា សយម្ភុតំ បាបុណិ. តំ មគ្គផលសុខេន សុខិតំ ហត្ថិក្ខន្ធេ និសិន្នំ អមច្ចា បណិបាតំ កត្វា អាហំសុ – ‘‘យានកាលោ, មហារាជ, វិជិតពលកាយស្ស សក្ការោ កាតព្ពោ, បរាជិតពលកាយស្ស ភត្តបរិព្ពយោ ទាតព្ពោ’’តិ. សោ អាហ – ‘‘នាហំ, ភណេ, រាជា, បច្ចេកពុទ្ធោ នាមាហ’’ន្តិ. ‘‘កិំ ទេវោ ភណតិ, ន ឯទិសា បច្ចេកពុទ្ធា ហោន្តី’’តិ. ‘‘កីទិសា, ភណេ, បច្ចេកពុទ្ធា’’តិ? ‘‘បច្ចេកពុទ្ធា នាម ទ្វង្គុលកេសមស្សូ អដ្ឋបរិក្ខារយុត្តា ភវន្តី’’តិ. សោ ទក្ខិណហត្ថេន ¶ សីសំ បរាមសិ, តាវទេវ គិហិលិង្គំ អន្តរធាយិ, បព្ពជិតវេសោ បាតុរហោសិ. ទ្វង្គុលកេសមស្សុ អដ្ឋបរិក្ខារសមន្នាគតោ វស្សសតិកត្ថេរសទិសោ អហោសិ. សោ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា ហត្ថិក្ខន្ធតោ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បទុមបុប្ផេ និសីទិ. អមច្ចា វន្ទិត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, កម្មដ្ឋានំ, កថំ អធិគតោសី’’តិ បុច្ឆិំសុ. សោ យតោ អស្ស មេត្តាឈានកម្មដ្ឋានំ អហោសិ, តញ្ច វិបស្សនំ វិបស្សិត្វា អធិគតោ, តស្មា តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ឧទានគាថញ្ច ព្យាករណគាថញ្ច ឥមំយេវ គាថំ អភាសិ ‘‘សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌ’’ន្តិ.
តត្ថ សព្ពេសូតិ អនវសេសេសុ. ភូតេសូតិ សត្តេសុ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ ¶ , វិត្ថារំ បន រតនសុត្តវណ្ណនាយំ វក្ខាម. និធាយាតិ និក្ខិបិត្វា. ទណ្ឌន្តិ កាយវចីមនោទណ្ឌំ, កាយទុច្ចរិតាទីនមេតំ អធិវចនំ. កាយទុច្ចរិតញ្ហិ ទណ្ឌយតីតិ ទណ្ឌំ, ពាធេតិ អនយព្យសនំ បាបេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ វចីទុច្ចរិតំ មនោទុច្ចរិតញ្ច. បហរណទណ្ឌោ ឯវ វា ទណ្ឌោ, តំ និធាយាតិបិ វុត្តំ ហោតិ. អវិហេឋយន្តិ អវិហេឋយន្តោ. អញ្ញតរម្បីតិ យំកិញ្ចិ ឯកម្បិ. តេសន្តិ តេសំ សព្ពភូតានំ. ន បុត្តមិច្ឆេយ្យាតិ អត្រជោ, ខេត្តជោ, ទិន្នកោ, អន្តេវាសិកោតិ ឥមេសុ ចតូសុ បុត្តេសុ យំកិញ្ចិ បុត្តំ ន ឥច្ឆេយ្យ. កុតោ សហាយន្តិ សហាយំ បន ឥច្ឆេយ្យាតិ កុតោ ឯវ ឯតំ.
ឯកោតិ បព្ពជ្ជាសង្ខាតេន ឯកោ, អទុតិយដ្ឋេន ឯកោ, តណ្ហាយ បហានដ្ឋេន ឯកោ, ឯកន្តវិគតកិលេសោតិ ឯកោ, ឯកោ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯកោ. សមណសហស្សស្សាបិ ហិ មជ្ឈេ វត្តមានោ គិហិសំយោជនស្ស ឆិន្នត្តា ឯកោ, ឯវំ បព្ពជ្ជាសង្ខាតេន ឯកោ. ឯកោ តិដ្ឋតិ, ឯកោ គច្ឆតិ, ឯកោ និសីទតិ, ឯកោ សេយ្យំ កប្បេតិ, ឯកោ ឥរិយតិ វត្តតីតិ ឯវំ អទុតិយដ្ឋេន ឯកោ.
‘‘តណ្ហាទុតិយោ ¶ បុរិសោ, ទីឃមទ្ធានសំសរំ;
ឥត្ថភាវញ្ញថាភាវំ, សំសារំ នាតិវត្តតិ.
‘‘ឯតមាទីនវំ ញត្វា, តណ្ហំ ទុក្ខស្ស សម្ភវំ;
វីតតណ្ហោ អនាទានោ, សតោ ភិក្ខុ បរិព្ពជេ’’តិ. (ឥតិវុ. ១៥, ១០៥; មហានិ. ១៩១; ចូឡនិ.បារាយនានុគីតិគាថានិទ្ទេស ១០៧) –
ឯវំ ¶ តណ្ហាបហានដ្ឋេន ឯកោ. សព្ពកិលេសាស្ស បហីនា ឧច្ឆិន្នមូលា តាលាវត្ថុកតា អនភាវំកតា អាយតិំ អនុប្បាទធម្មាតិ ឯវំ ឯកន្តវិគតកិលេសោតិ ឯកោ. អនាចរិយកោ ហុត្វា សយម្ភូ សាមំយេវ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯវំ ឯកោ បច្ចេកសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ឯកោ.
ចរេតិ យា ឥមា អដ្ឋ ចរិយាយោ. សេយ្យថិទំ – បណិធិសម្បន្នានំ ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ ឥរិយាបថចរិយា, ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារានំ ឆសុ អជ្ឈត្តិកាយតនេសុ អាយតនចរិយា, អប្បមាទវិហារីនំ ចតូសុ សតិបដ្ឋានេសុ សតិចរិយា, អធិចិត្តមនុយុត្តានំ ចតូសុ ឈានេសុ សមាធិចរិយា, ពុទ្ធិសម្បន្នានំ ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ ញាណចរិយា, សម្មាបដិបន្នានំ ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ មគ្គចរិយា, អធិគតប្ផលានំ ចតូសុ សាមញ្ញផលេសុ បត្តិចរិយា, តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ សព្ពសត្តេសុ លោកត្ថចរិយា, តត្ថ បទេសតោ បច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកានន្តិ. យថាហ – ‘‘ចរិយាតិ អដ្ឋ ចរិយាយោ ឥរិយាបថចរិយា’’តិ (បដិ. ម. ១.១៩៧; ៣.២៨) វិត្ថារោ. តាហិ ចរិយាហិ សមន្នាគតោ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. អថ វា យា ឥមា អធិមុច្ចន្តោ សទ្ធាយ ចរតិ, បគ្គណ្ហន្តោ វីរិយេន ចរតិ, ឧបដ្ឋហន្តោ សតិយា ចរតិ, អវិក្ខិត្តោ សមាធិនា ចរតិ, បជានន្តោ បញ្ញាយ ចរតិ, វិជានន្តោ វិញ្ញាណេន ចរតិ, ឯវំ បដិបន្នស្ស កុសលា ធម្មា អាយតន្តីតិ ¶ អាយតនចរិយាយ ចរតិ, ឯវំ បដិបន្នោ វិសេសំ អធិគច្ឆតីតិ វិសេសចរិយាយ ចរតីតិ (បដិ. ម. ១.១៩៧; ៣.២៨) ឯវំ អបរាបិ អដ្ឋ ចរិយាយោ វុត្តា, តាហិបិ សមន្នាគតោ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. ខគ្គវិសាណកប្បោតិ ឯត្ថ ខគ្គវិសាណំ នាម ខគ្គមិគសិង្គំ. កប្ប-សទ្ទស្ស អត្ថំ វិត្ថារតោ មង្គលសុត្តវណ្ណនាយំ បកាសយិស្សាម, ឥធ បនាយំ ‘‘សត្ថុកប្បេន វត, ភោ, កិរ សាវកេន សទ្ធិំ មន្តយមានា’’តិ ឯវមាទីសុ (ម. និ. ១.២៦០) វិយ បដិភាគោ វេទិតព្ពោ. ខគ្គវិសាណកប្បោតិ ខគ្គវិសាណសទិសោតិ វុត្តំ ហោតិ. អយំ តាវេត្ថ បទតោ អត្ថវណ្ណនា.
អធិប្បាយានុសន្ធិតោ ¶ បន ឯវំ វេទិតព្ពោ – យ្វាយំ វុត្តប្បការោ ទណ្ឌោ ភូតេសុ បវត្តិយមានោ អហិតោ ហោតិ, តំ តេសុ អប្បវត្តនេន តប្បដិបក្ខភូតាយ មេត្តាយ បរហិតូបសំហារេន ច សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌំ, និហិតទណ្ឌត្តា ឯវ ច យថា អនិហិតទណ្ឌា សត្តា ភូតានិ ¶ ទណ្ឌេន វា សត្ថេន វា បាណិនា វា លេឌ្ឌុនា វា វិហេឋយន្តិ, តថា អវិហេឋយំ, អញ្ញតរម្បិ តេសំ ឥមំ មេត្តាកម្មដ្ឋានមាគម្ម យទេវ តត្ថ វេទនាគតំ សញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណគតំ តញ្ច តទនុសារេនេវ តទញ្ញញ្ច សង្ខារគតំ វិបស្សិត្វា ឥមំ បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ អយំ តាវ អធិប្បាយោ.
អយំ បន អនុសន្ធិ – ឯវំ វុត្តេ តេ អមច្ចា អាហំសុ – ‘‘ឥទានិ, ភន្តេ, កុហិំ គច្ឆថា’’តិ? តតោ តេន ‘‘បុព្ពេ បច្ចេកពុទ្ធា កត្ថ វសន្តី’’តិ អាវជ្ជេត្វា ញត្វា ‘‘គន្ធមាទនបព្ពតេ’’តិ វុត្តេ បុន អាហំសុ – ‘‘អម្ហេ ទានិ, ភន្តេ, បជហថ ន ឥច្ឆថា’’តិ. អថ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ អាហ ‘‘ន បុត្តមិច្ឆេយ្យា’’តិ សព្ពំ. តត្រាធិប្បាយោ – អហំ ឥទានិ អត្រជាទីសុ យំកិញ្ចិ បុត្តម្បិ ន ឥច្ឆេយ្យំ, កុតោ បន តុម្ហាទិសំ សហាយំ. តស្មា តុម្ហេសុបិ យោ មយា សទ្ធិំ គន្តុំ មាទិសោ វា ហោតុំ ឥច្ឆតិ, សោ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ. អថ វា តេហិ ‘‘អម្ហេ ទានិ, ភន្តេ, បជហថ ន ឥច្ឆថា’’តិ វុត្តេ សោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ ‘‘ន បុត្តមិច្ឆេយ្យ កុតោ សហាយ’’ន្តិ វត្វា អត្តនោ យថាវុត្តេនត្ថេន ឯកចរិយាយ គុណំ ទិស្វា បមុទិតោ បីតិសោមនស្សជាតោ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ – ‘‘ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ. ឯវំ វត្វា បេក្ខមានស្សេវ មហាជនស្ស អាកាសេ ឧប្បតិត្វា គន្ធមាទនំ អគមាសិ.
គន្ធមាទនោ នាម ហិមវតិ ចូឡកាឡបព្ពតំ មហាកាឡបព្ពតំ នាគបលិវេឋនំ ចន្ទគព្ភំ សូរិយគព្ភំ សុវណ្ណបស្សំ ហិមវន្តបព្ពតន្តិ សត្ត បព្ពតេ អតិក្កម្ម ហោតិ. តត្ថ នន្ទមូលកំ នាម បព្ភារំ បច្ចេកពុទ្ធានំ វសនោកាសោ, តិស្សោ ច គុហាយោ – សុវណ្ណគុហា, មណិគុហា, រជតគុហាតិ ¶ . តត្ថ មណិគុហាទ្វារេ មញ្ជូសកោ នាម រុក្ខោ យោជនំ ឧព្ពេធេន, យោជនំ វិត្ថារេន. សោ យត្តកានិ ឧទកេ វា ថលេ វា បុប្ផានិ, សព្ពានិ តានិ បុប្ផយតិ, វិសេសេន បច្ចេកពុទ្ធាគមនទិវសេ. តស្សូបរិតោ សព្ពរតនមាឡោ ហោតិ. តត្ថ សម្មជ្ជនកវាតោ កចវរំ ឆឌ្ឌេតិ, សមករណវាតោ សព្ពរតនមយវាលុកំ សមំ ករោតិ, សិញ្ចនកវាតោ អនោតត្តទហតោ អានេត្វា ឧទកំ សិញ្ចតិ, សុគន្ធករណវាតោ ហិមវន្តតោ សព្ពេសំ សុគន្ធរុក្ខានំ គន្ធេ អានេតិ, ឱចិនកវាតោ បុប្ផានិ ឱចិនិត្វា បាតេតិ, សន្ថរកវាតោ សព្ពត្ថ សន្ថរតិ. សទា សុបញ្ញត្តានេវ ចេត្ថ ¶ អាសនានិ ហោន្តិ, យេសុ បច្ចេកពុទ្ធុប្បាទទិវសេ, ឧបោសថទិវសេ ច សព្ពេ បច្ចេកពុទ្ធា សន្និបតិត្វា និសីទន្តិ. អយំ តត្ថ បកតិ. អយំ បច្ចេកពុទ្ធោ តត្ថ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ ¶ និសីទតិ. តតោ សចេ តស្មិំ កាលេ អញ្ញេបិ បច្ចេកពុទ្ធា សំវិជ្ជន្តិ, តេបិ តង្ខណេយេវ សន្និបតិត្វា បញ្ញត្តាសនេសុ និសីទន្តិ. និសីទិត្វា ច កិញ្ចិទេវ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋហន្តិ. តតោ សង្ឃត្ថេរោ អធុនាគតបច្ចេកពុទ្ធំ សព្ពេសំ អនុមោទនត្ថាយ ‘‘កថមធិគត’’ន្តិ ឯវំ កម្មដ្ឋានំ បុច្ឆតិ, តទាបិ សោ តមេវ អត្តនោ ឧទានព្យាករណគាថំ ភាសតិ. បុន ភគវាបិ អាយស្មតា អានន្ទេន បុដ្ឋោ តមេវ គាថំ ភាសតិ. អានន្ទោបិ សង្គីតិយន្តិ ឯវំ ឯកេកា គាថា បច្ចេកសម្ពោធិអភិសម្ពុទ្ធដ្ឋានេ, មញ្ជូសកមាឡេ, អានន្ទេន បុច្ឆិតកាលេ, សង្គីតិយន្តិ ចតុក្ខត្តុំ ភាសិតា ហោតីតិ.
បឋមគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៩២. សំសគ្គជាតស្សាតិ គាថា កា ឧប្បត្តិ? អយម្បិ បច្ចេកពោធិសត្តោ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ វីសតិ វស្សសហស្សានិ បុរិមនយេនេវ សមណធម្មំ ករោន្តោ កសិណបរិកម្មំ កត្វា បឋមំ ឈានំ និព្ពត្តេត្វា នាមរូបំ វវត្ថបេត្វា លក្ខណសម្មសនំ កត្វា អរិយមគ្គំ អនធិគម្ម ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ. សោ តតោ ចុតោ ពារាណសិរញ្ញោ អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ ឧប្បជ្ជិត្វា បុរិមនយេនេវ វឌ្ឍមានោ យតោ បភុតិ ‘‘អយំ ឥត្ថី, អយំ បុរិសោ’’តិ វិសេសំ អញ្ញាសិ. តទុបាទាយ ឥត្ថីនំ ហត្ថេ ន រមតិ ¶ , ឧច្ឆាទនន្ហាបនមណ្ឌនាទិមត្តម្បិ ន សាទិយតិ. តំ បុរិសា ឯវ បោសេន្តិ. ថញ្ញបាយនកាលេ ធាតិយោ កញ្ចុកំ បដិមុញ្ចិត្វា បុរិសវេសេន ថញ្ញំ បាយេន្តិ. សោ ឥត្ថីនំ គន្ធំ ឃាយិត្វា សទ្ទំ វា សុត្វា រោទតិ, វិញ្ញុតំ បត្តោបិ ឥត្ថិយោ បស្សិតុំ ន ឥច្ឆតិ. តេន តំ អនិត្ថិគន្ធោត្វេវ សញ្ជានិំសុ.
តស្មិំ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកេ ជាតេ រាជា ‘‘កុលវំសំ សណ្ឋបេស្សាមី’’តិ នានាកុលេហិ តស្ស អនុរូបា កញ្ញាយោ អានេត្វា អញ្ញតរំ អមច្ចំ អាណាបេសិ ‘‘កុមារំ រមាបេហី’’តិ. អមច្ចោ ឧបាយេន តំ រមាបេតុកាមោ តស្ស អវិទូរេ សាណិបាការំ បរិក្ខិបាបេត្វា នាដកានិ បយោជាបេសិ. កុមារោ គីតវាទិតសទ្ទំ សុត្វា ‘‘កស្សេសោ សទ្ទោ’’តិ អាហ. អមច្ចោ ‘‘តវេសោ, ទេវ ¶ , នាដកិត្ថីនំ សទ្ទោ, បុញ្ញវន្តានំ ឦទិសានិ នាដកានិ ហោន្តិ. អភិរម, ទេវ, មហាបុញ្ញោសិ ត្វ’’ន្តិ អាហ. កុមារោ អមច្ចំ ទណ្ឌេន តាឡាបេត្វា និក្កឌ្ឍាបេសិ. សោ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា កុមារស្ស មាតរា សហ គន្ត្វា កុមារំ ខមាបេត្វា បុន អមច្ចំ អាណាបេសិ. កុមារោ តេហិ អតិនិប្បីឡិយមានោ សេដ្ឋសុវណ្ណំ ទត្វា សុវណ្ណការេ អាណាបេសិ ‘‘សុន្ទរំ ឥត្ថិរូបំ ករោថា’’តិ. តេ វិស្សកម្មុនា និម្មិតសទិសំ សព្ពាលង្ការវិភូសិតំ ឥត្ថិរូបំ ករិត្វា ទស្សេសុំ. កុមារោ ទិស្វា វិម្ហយេន សីសំ ចាលេត្វា មាតាបិតូនំ បេសេសិ – ‘‘យទិ ឦទិសិំ ¶ ឥត្ថិំ លភិស្សាមិ, គណ្ហិស្សាមី’’តិ. មាតាបិតរោ ‘‘អម្ហាកំ បុត្តោ មហាបុញ្ញោ, អវស្សំ តេន សហ កតបុញ្ញា កាចិ ទារិកា លោកេ ឧប្បន្នា ភវិស្សតី’’តិ តំ សុវណ្ណរូបំ រថំ អារោបេត្វា អមច្ចានំ អប្បេសុំ – ‘‘គច្ឆថ, ឦទិសិំ ទារិកំ គវេសថា’’តិ. តេ តំ គហេត្វា សោឡសមហាជនបទេ វិចរន្តា តំ តំ គាមំ គន្ត្វា ឧទកតិត្ថាទីសុ យត្ថ យត្ថ ជនសមូហំ បស្សន្តិ, តត្ថ តត្ថ ទេវតំ វិយ សុវណ្ណរូបំ ឋបេត្វា នានាបុប្ផវត្ថាលង្ការេហិ បូជំ កត្វា វិតានំ ពន្ធិត្វា ឯកមន្តំ តិដ្ឋន្តិ ‘‘យទិ កេនចិ ឯវរូបា ទិដ្ឋបុព្ពា ភវិស្សតិ, សោ កថំ សមុដ្ឋាបេស្សតី’’តិ? ឯតេនុបាយេន អញ្ញត្រ មទ្ទរដ្ឋា សព្ពជនបទេ អាហិណ្ឌិត្វា តំ ‘‘ខុទ្ទករដ្ឋ’’ន្តិ អវមញ្ញមានា តត្ថ បឋមំ អគន្ត្វា និវត្តិំសុ.
តតោ នេសំ ឯតទហោសិ – ‘‘មទ្ទរដ្ឋម្បិ តាវ គច្ឆាម, មា នោ ពារាណសិំ បវិដ្ឋេបិ រាជា បុន បេសេសី’’តិ មទ្ទរដ្ឋេ សាគលនគរំ អគមំសុ. សាគលនគរេ ច មទ្ទវោ នាម រាជា. តស្ស ធីតា សោឡសវស្សុទ្ទេសិកា អភិរូបា អហោសិ. តស្សា វណ្ណទាសិយោ ន្ហានោទកត្ថាយ តិត្ថំ គច្ឆន្តិ. តត្ថ អមច្ចេហិ ឋបិតំ តំ សុវណ្ណរូបំ ¶ ទូរតោវ ទិស្វា ‘‘អម្ហេ ឧទកត្ថាយ បេសេត្វា រាជបុត្តី សយមេវ អាគតា’’តិ ភណន្តិយោ សមីបំ គន្ត្វា ‘‘នាយំ សាមិនី, អម្ហាកំ សាមិនី ឥតោ អភិរូបតរា’’តិ អាហំសុ. អមច្ចា តំ សុត្វា រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា អនុរូបេន នយេន ទារិកំ យាចិំសុ. សោបិ អទាសិ. តេ ពារាណសិរញ្ញោ បាហេសុំ – ‘‘លទ្ធា, ទេវ, កុមារិកា, សាមំ អាគច្ឆថ, ឧទាហុ អម្ហេវ អានេមា’’តិ. សោ ‘‘មយិ អាគច្ឆន្តេ ជនបទបីឡា ភវិស្សតិ, តុម្ហេវ នំ អានេថា’’តិ បេសេសិ.
អមច្ចាបិ ទារិកំ គហេត្វា នគរា និក្ខមិត្វា កុមារស្ស បាហេសុំ – ‘‘លទ្ធា សុវណ្ណរូបសទិសា កុមារិកា’’តិ. កុមារោ សុត្វាវ រាគេន អភិភូតោ ¶ បឋមជ្ឈានា បរិហាយិ. សោ ទូតបរម្បរាយ បេសេសិ – ‘‘សីឃំ អានេថ, សីឃំ អានេថា’’តិ. តេ សព្ពត្ថ ឯករត្តិវាសេន ពារាណសិំ បត្វា ពហិនគរេ ឋិតា រញ្ញោ បេសេសុំ – ‘‘អជ្ជេវ បវិសិតព្ពំ, នោ’’តិ. រាជា ‘‘សេដ្ឋកុលា អានីតា ទារិកា, មង្គលកិរិយំ កត្វា មហាសក្ការេន បវេសេស្សាម, ឧយ្យានំ តាវ នំ នេថា’’តិ អាហ. តេ តថា អកំសុ. សា អច្ចន្តសុខុមាលា កុមារិកា យានុគ្ឃាដេន ឧព្ពាឡ្ហា អទ្ធានបរិស្សមេន ឧប្បន្នវាតរោគា មិលាតមាលា វិយ ហុត្វា រត្តិភាគេ កាលមកាសិ. អមច្ចា ‘‘សក្ការា បរិភដ្ឋម្ហា’’តិ បរិទេវិំសុ. រាជា ច នាគរា ច ‘‘កុលវំសោ វិនដ្ឋោ’’តិ បរិទេវិំសុ. សកលនគរំ កោលាហលំ អហោសិ. កុមារស្ស សុតមត្តេយេវ មហាសោកោ ឧទបាទិ.
តតោ កុមារោ សោកស្ស មូលំ ខនិតុំ អារទ្ធោ. សោ ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ សោកោ នាម ¶ ន អជាតស្ស ហោតិ, ជាតស្ស បន ហោតិ. តស្មា ជាតិំ បដិច្ច សោកោ. ជាតិ បន កិំ បដិច្ចាតិ? ភវំ បដិច្ច ជាតី’’តិ. ឯវំ បុព្ពភាវនានុភាវេន យោនិសោ មនសិករោន្តោ អនុលោមបដិលោមំ បដិច្ចសមុប្បាទំ ទិស្វា បុន អនុលោមញ្ច សង្ខារេ សម្មសន្តោ តត្ថេវ និសិន្នោ បច្ចេកសម្ពោធិំ សច្ឆាកាសិ. អមច្ចា តំ មគ្គផលសុខេន សុខិតំ សន្តិន្ទ្រិយំ សន្តមានសំ និសិន្នំ ទិស្វា បណិបាតំ កត្វា អាហំសុ – ‘‘មា សោចិ, ទេវ, មហន្តោ ជម្ពុទីបោ, អញ្ញំ តតោ សុន្ទរតរំ កញ្ញំ អានេស្សាមា’’តិ. សោ អាហ – ‘‘ន សោចាមិ, និស្សោកោ បច្ចេកពុទ្ធោ អហ’’ន្តិ. ឥតោ បរំ សព្ពំ វុត្តបុរិមគាថាសទិសមេវ ឋបេត្វា គាថាវណ្ណនំ.
គាថាវណ្ណនា បន ឯវំ វេទិតព្ពា – សំសគ្គជាតស្សាតិ ជាតសំសគ្គស្ស. តត្ថ ទស្សនសវនកាយសមុល្លបនសម្ភោគសំសគ្គវសេន បញ្ចវិធោ សំសគ្គោ. តត្ថ អញ្ញមញ្ញំ ទិស្វា ចក្ខុវិញ្ញាណវីថិវសេន ឧប្បន្នរាគោ ទស្សនសំសគ្គោ ¶ នាម. តត្ថ សីហឡទីបេ កាឡទីឃវាបី គាមេ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ កល្យាណវិហារវាសិទីឃភាណកទហរភិក្ខុំ ទិស្វា បដិពទ្ធចិត្តា កេនចិ ឧបាយេន តំ អលភិត្វា កាលង្កតា កុដុម្ពិយធីតា ច តស្សា និវាសនចោឡខណ្ឌំ ទិស្វា ‘‘ឯវរូបំ វត្ថំ ធារិនិយា នាម សទ្ធិំ សំវាសំ នាលភិ’’ន្តិ ផលិតហទយោ កាលង្កតោ. សោ ឯវ ទហរោ ច និទស្សនំ.
បរេហិ ¶ បន កថិយមានំ រូបាទិសម្បត្តិំ អត្តនា វា ហសិតលបិតគីតសទ្ទំ សុត្វា សោតវិញ្ញាណវីថិវសេន ឧប្បន្នរាគោ សវនសំសគ្គោ នាម. តត្រាបិ គិរិគាមវាសិកម្មារធីតាយ បញ្ចហិ កុមារិកាហិ សទ្ធិំ បទុមស្សរំ គន្ត្វា ន្ហត្វា មាលំ អារោបេត្វា ឧច្ចាសទ្ទេន គាយន្តិយា សទ្ទំ សុត្វា អាកាសេន គច្ឆន្តោ កាមរាគេន វិសេសា បរិហាយិត្វា ព្យសនំ បត្តោ បញ្ចគ្គឡលេណវាសី តិស្សទហរោ និទស្សនំ.
អញ្ញមញ្ញំ អង្គបរាមសនេន ឧប្បន្នរាគោ កាយសំសគ្គោ នាម. ធម្មភាសនទហរភិក្ខុ ច រាជធីតា ចេត្ថ និទស្សនំ. មហាវិហារេ កិរ ទហរភិក្ខុ ធម្មំ ភាសតិ. តត្ថ មហាជនោ អាគតោ, រាជាបិ អគ្គមហេសិយា រាជធីតាយ ច សទ្ធិំ អគមាសិ. តតោ រាជធីតាយ តស្ស រូបញ្ច សរញ្ច អាគម្ម ពលវរាគោ ឧប្បន្នោ, តស្ស ទហរស្សាបិ. តំ ទិស្វា រាជា សល្លក្ខេត្វា សាណិបាការេន បរិក្ខិបាបេសិ. តេ អញ្ញមញ្ញំ បរាមសិត្វា អាលិង្គិំសុ. បុន សាណិបាការំ អបនេត្វា បស្សន្តា ទ្វេបិ កាលង្កតេយេវ អទ្ទសំសូតិ.
អញ្ញមញ្ញំ អាលបនសមុល្លបនវសេន ឧប្បន្នរាគោ បន សមុល្លបនសំសគ្គោ នាម. ភិក្ខុ ភិក្ខុនីហិ ¶ សទ្ធិំ បរិភោគករណេ ឧប្បន្នរាគោ សម្ភោគសំសគ្គោ នាម. ទ្វីសុបិ ឯតេសុ បារាជិកប្បត្តោ ភិក្ខុ ច ភិក្ខុនី ច និទស្សនំ. មរិចវដ្ដិនាមមហាវិហារមហេ កិរ ទុដ្ឋគាមណិអភយរាជា មហាទានំ បដិយាទេត្វា ឧភតោសង្ឃំ បរិវិសតិ. តត្ថ ឧណ្ហយាគុយា ទិន្នាយ សង្ឃនវកសាមណេរី អនាធារកស្ស សង្ឃនវកស្ស សាមណេរស្ស ទន្តវលយំ ទត្វា សមុល្លបនមកាសិ. តេ ឧភោបិ ឧបសម្បជ្ជិត្វា សដ្ឋិវស្សា ហុត្វា បរតីរំ គតា អញ្ញមញ្ញំ សមុល្លបនេន បុព្ពសញ្ញំ បដិលភិត្វា តាវទេវ សញ្ជាតសិនេហា សិក្ខាបទំ វីតិក្កមិត្វា បារាជិកា អហេសុន្តិ. ឯវំ បញ្ចវិធេ សំសគ្គេ យេន កេនចិ សំសគ្គេន ជាតសំសគ្គស្ស ភវតិ ស្នេហោ, បុរិមរាគបច្ចយោ ពលវរាគោ ឧប្បជ្ជតិ. តតោ ស្នេហន្វយំ ទុក្ខមិទំ បហោតិ តមេវ ស្នេហំ អនុគច្ឆន្តំ ¶ សន្ទិដ្ឋិកសម្បរាយិកំ សោកបរិទេវាទិនានប្បការកំ ឥទំ ទុក្ខំ បហោតិ បភវតិ ជាយតិ.
អបរេ ‘‘អារម្មណេ ចិត្តស្ស វោស្សគ្គោ សំសគ្គោ’’តិ ភណន្តិ. តតោ ស្នេហោ, ស្នេហទុក្ខមិទន្តិ. ឯវមត្ថប្បភេទំ ឥមំ អឌ្ឍគាថំ វត្វា សោ បច្ចេកពុទ្ធោ អាហ – ‘‘ស្វាយំ យមិទំ ស្នេហន្វយំ សោកាទិទុក្ខំ បហោតិ, តមេវ ស្នេហំ អនុគតស្ស ទុក្ខស្ស មូលំ ខនន្តោ បច្ចេកពោធិំ អធិគតោ’’តិ.
ឯវំ ¶ វុត្តេ តេ អមច្ចា អាហំសុ – ‘‘អម្ហេហិ ទានិ, ភន្តេ, កិំ កត្តព្ព’’ន្តិ? តតោ សោ អាហ – ‘‘តុម្ហេ វា អញ្ញតរោ វា ឥមម្ហា ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមោ, សោ សព្ពោបិ អាទីនវំ ស្នេហជំ បេក្ខមានោ, ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ. ឯត្ថ ច យំ តំ ‘‘ស្នេហន្វយំ ទុក្ខមិទំ បហោតី’’តិ វុត្តំ, តទេវ សន្ធាយ ‘‘អាទីនវំ ស្នេហជំ បេក្ខមានោ’’តិ ឥទំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អថ វា យថាវុត្តេន សំសគ្គេន ‘សំសគ្គជាតស្ស ភវតិ ស្នេហោ, ស្នេហន្វយំ ទុក្ខមិទំ បហោតិ’, ឯវំ យថាភូតំ អាទីនវំ ស្នេហជំ បេក្ខមានោ អហមធិគតោតិ ឯវំ សម្ពន្ធិត្វា ចតុត្ថបាទោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ ស្នេហវសេន វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. តតោ បរំ សព្ពំ បុរិមគាថាយ វុត្តសទិសមេវាតិ.
សំសគ្គគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៩៣. មិត្តេ សុហជ្ជេតិ កា ឧប្បត្តិ? អយំ បច្ចេកពោធិសត្តោ បុរិមគាថាយ វុត្តនយេនេវ ឧប្បជ្ជិត្វា ពារាណសិយំ រជ្ជំ ការេន្តោ បឋមជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា ‘‘កិំ សមណធម្មោ វរោ, រជ្ជំ វរ’’ន្តិ វីមំសិត្វា អមច្ចានំ រជ្ជំ និយ្យាតេត្វា សមណធម្មំ អកាសិ. អមច្ចា ‘‘ធម្មេន សមេន ករោថា’’តិ វុត្តាបិ លញ្ជំ គហេត្វា អធម្មេន ករោន្តិ. តេ លញ្ជំ គហេត្វា សាមិកេ ¶ បរាជយន្តា ឯកទា អញ្ញតរំ រាជវល្លភំ បរាជេសុំ. សោ រញ្ញោ ភត្តការកេហិ សទ្ធិំ បវិសិត្វា សព្ពំ អារោចេសិ. រាជា ទុតិយទិវសេ សយំ វិនិច្ឆយដ្ឋានំ អគមាសិ. តតោ មហាជនា – ‘‘អមច្ចា, ទេវ, សាមិកេ អសាមិកេ ករោន្តី’’តិ ឧច្ចាសទ្ទំ ករោន្តា មហាយុទ្ធំ វិយ អកំសុ. អថ រាជា វិនិច្ឆយដ្ឋានា វុដ្ឋាយ បាសាទំ អភិរុហិត្វា សមាបត្តិំ អប្បេតុំ និសិន្នោ. តេន សទ្ទេន វិក្ខិត្តចិត្តោ ន សក្កោតិ អប្បេតុំ. សោ ‘‘កិំ មេ រជ្ជេន, សមណធម្មោ វរ’’ន្តិ រជ្ជសុខំ បហាយ បុន សមាបត្តិំ និព្ពត្តេត្វា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វិបស្សិត្វា បច្ចេកសម្ពោធិំ សច្ឆាកាសិ. កម្មដ្ឋានញ្ច បុច្ឆិតោ ឥមំ គាថំ អភាសិ.
តត្ថ ¶ មេត្តាយនវសេន មិត្តា. សុហទយភាវេន សុហជ្ជា. កេចិ ឯកន្តហិតកាមតាយ មិត្តាវ ហោន្តិ ន សុហជ្ជា. កេចិ គមនាគមនដ្ឋាននិសជ្ជាសមុល្លាបាទីសុ, ហទយសុខជននេន សុហជ្ជាវ ហោន្តិ, ន មិត្តា. កេចិ តទុភយវសេន សុហជ្ជា ចេវ មិត្តា ច ហោន្តិ. តេ ទុវិធា អគារិយា ¶ ច អនគារិយា ច. តត្ថ អគារិយា តិវិធា ហោន្តិ ឧបការោ សមានសុខទុក្ខោ អនុកម្បកោតិ. អនគារិយា វិសេសេន អត្ថក្ខាយិនោ ឯវ. តេ ចតូហិ អង្គេហិ សមន្នាគតា ហោន្តិ. យថាហ –
‘‘ចតូហិ ខោ, គហបតិបុត្ត, ឋានេហិ ឧបការោ មិត្តោ សុហទោ វេទិតព្ពោ. បមត្តំ រក្ខតិ, បមត្តស្ស សាបតេយ្យំ រក្ខតិ, ភីតស្ស សរណំ ហោតិ, ឧប្បន្នេសុ កិច្ចករណីយេសុ តទ្ទិគុណំ ភោគំ អនុប្បទេតិ’’ (ទី. និ. ៣.២៦១).
តថា –
‘‘ចតូហិ ខោ, គហបតិបុត្ត, ឋានេហិ សមានសុខទុក្ខោ មិត្តោ សុហទោ វេទិតព្ពោ. គុយ្ហមស្ស អាចិក្ខតិ, គុយ្ហមស្ស បរិគូហតិ, អាបទាសុ ន វិជហតិ, ជីវិតំបិស្ស អត្ថាយ បរិច្ចត្តំ ហោតិ’’ (ទី. និ. ៣.២៦២).
តថា –
‘‘ចតូហិ ខោ, គហបតិបុត្ត, ឋានេហិ អនុកម្បកោ មិត្តោ សុហទោ វេទិតព្ពោ. អភវេនស្ស ន នន្ទតិ, ភវេនស្ស នន្ទតិ, អវណ្ណំ ភណមានំ និវារេតិ, វណ្ណំ ភណមានំ បសំសតិ’’ (ទី. និ. ៣.២៦៤).
តថា ¶ –
‘‘ចតូហិ ខោ, គហបតិបុត្ត, ឋានេហិ អត្ថក្ខាយី មិត្តា សុហទោ វេទិតព្ពោ. បាបា និវារេតិ, កល្យាណេ និវេសេតិ, អស្សុតំ សាវេតិ, សគ្គស្ស មគ្គំ អាចិក្ខតី’’តិ (ទី. និ. ៣.២៦៣).
តេស្វិធ អគារិយា អធិប្បេតា, អត្ថតោ បន សព្ពេបិ យុជ្ជន្តិ. តេ មិត្តេ សុហជ្ជេ អនុកម្បមានោតិ អនុទយមានោ, តេសំ សុខំ ឧបសំហរិតុកាមោ ទុក្ខំ អបហរិតុកាមោ ច.
ហាបេតិ អត្ថន្តិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថវសេន តិវិធំ, តថា អត្តត្ថបរត្ថឧភយត្ថវសេនាបិ តិវិធំ អត្ថំ លទ្ធវិនាសនេន អលទ្ធានុប្បាទនេនាតិ ទ្វិធាបិ ហាបេតិ វិនាសេតិ. បដិពទ្ធចិត្តោតិ ‘‘អហំ ឥមំ វិនា ន ជីវាមិ, ឯស មេ គតិ, ឯស មេ បរាយណ’’ន្តិ ឯវំ អត្តានំ នីចេ ¶ ឋានេ ឋបេន្តោបិ បដិពទ្ធចិត្តោ ហោតិ. ‘‘ឥមេ មំ វិនា ន ជីវន្តិ, អហំ តេសំ គតិ, អហំ តេសំ បរាយណ’’ន្តិ ឯវំ អត្តានំ ឧច្ចេ ឋានេ ឋបេន្តោបិ បដិពទ្ធចិត្តោ ហោតិ. ឥធ បន ឯវំ បដិពទ្ធចិត្តោ អធិប្បេតោ. ឯតំ ភយន្តិ ឯតំ អត្ថហាបនភយំ, អត្តនោ សមាបត្តិហានិំ សន្ធាយាហ. សន្ថវេតិ តិវិធោ សន្ថវោ តណ្ហាទិដ្ឋិមិត្តសន្ថវវសេន. តត្ថ អដ្ឋសតបភេទាបិ តណ្ហា តណ្ហាសន្ថវោ, ទ្វាសដ្ឋិភេទាបិ ទិដ្ឋិ ទិដ្ឋិសន្ថវោ, បដិពទ្ធចិត្តតាយ ¶ មិត្តានុកម្បនា មិត្តសន្ថវោ. តេសុ សោ ឥធ អធិប្បេតោ. តេន ហិស្ស សមាបត្តិ បរិហីនា. តេនាហ – ‘‘ឯតំ ភយំ សន្ថវេ បេក្ខមានោ អហំ អធិគតោ’’តិ. សេសំ វុត្តសទិសមេវាតិ.
មិត្តសុហជ្ជគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៩៤. វំសោ វិសាលោតិ កា ឧប្បត្តិ? បុព្ពេ កិរ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ តយោ បច្ចេកពោធិសត្តា បព្ពជិត្វា វីសតិ វស្សសហស្សានិ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា ទេវលោកេ ឧប្បន្នា. តតោ ចវិត្វា តេសំ ជេដ្ឋកោ ពារាណសិរាជកុលេ និព្ពត្តោ, ឥតរេ ទ្វេ បច្ចន្តរាជកុលេសុ. តេ ឧភោបិ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គហេត្វា រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា អនុក្កមេន បច្ចេកពុទ្ធា ហុត្វា នន្ទមូលកបព្ភារេ វសន្តា ឯកទិវសំ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ‘‘មយំ កិំ កម្មំ កត្វា ឥមំ លោកុត្តរសុខំ អនុប្បត្តា’’តិ អាវជ្ជេត្វា បច្ចវេក្ខមានា កស្សបពុទ្ធកាលេ អត្តនោ អត្តនោ ចរិយំ អទ្ទសំសុ. តតោ ‘‘តតិយោ កុហិ’’ន្តិ អាវជ្ជេន្តា ពារាណសិរជ្ជំ ការេន្តំ ទិស្វា ¶ តស្ស គុណេ សរិត្វា ‘‘សោ បកតិយាវ អប្បិច្ឆតាទិគុណសមន្នាគតោ ហោតិ, អម្ហាកំយេវ ឱវាទកោ វត្តា វចនក្ខមោ បាបគរហី, ហន្ទ, នំ អារម្មណំ ទស្សេត្វា អារោចេមា’’តិ ឱកាសំ គវេសន្តា តំ ឯកទិវសំ សព្ពាលង្ការវិភូសិតំ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា អាកាសេនាគន្ត្វា ឧយ្យានទ្វារេ វេឡុគុម្ពមូលេ អដ្ឋំសុ. មហាជនោ អតិត្តោ រាជទស្សនេន រាជានំ ឧល្លោកេតិ. តតោ រាជា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ កោចិ មម ទស្សនេ ព្យាបារំ ន ករោតី’’តិ ឱលោកេន្តោ បច្ចេកពុទ្ធេ អទ្ទក្ខិ. សហ ទស្សនេនេវ ចស្ស តេសុ សិនេហោ ឧប្បជ្ជិ. សោ ហត្ថិក្ខន្ធា ឱរុយ្ហ សន្តេន អាចារេន ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ភន្តេ, កិំ នាម តុម្ហេ’’តិ បុច្ឆិ. តេ ‘‘មយំ, មហារាជ, អសជ្ជមានា នាមា’’តិ អាហំសុ ¶ . ‘‘ភន្តេ, អសជ្ជមានាតិ ឯតស្ស កោ អត្ថោ’’តិ? ‘‘អលគ្គនត្ថោ, មហារាជា’’តិ. តតោ វេឡុគុម្ពំ ទស្សេត្វា អាហំសុ – ‘‘សេយ្យថាបិ, មហារាជ, ឥមំ វេឡុគុម្ពំ សព្ពសោ មូលខន្ធសាខានុសាខាហិ សំសិព្ពិត្វា ឋិតំ អសិហត្ថោ បុរិសោ មូលេ ឆេត្វា អាវិញ្ឆន្តោ ន សក្កុណេយ្យ ឧទ្ធរិតុំ, ឯវមេវ ត្វំ អន្តោ ច ពហិ ច ជដាយ ជដិតោ អាសត្តវិសត្តោ តត្ថ វិលគ្គោ. សេយ្យថាបិ វា បនស្ស វេមជ្ឈគតោបិ អយំ វំសកឡីរោ អសញ្ជាតសាខត្តា កេនចិ អលគ្គោវ ឋិតោ, សក្កា ច បន អគ្គេ វា មូលេ វា ឆេត្វា ឧទ្ធរិតុំ, ឯវមេវ មយំ កត្ថចិ អសជ្ជមានា សព្ពា ទិសា គច្ឆាមា’’តិ តាវទេវ ចតុត្ថជ្ឈានំ ¶ សមាបជ្ជិត្វា បស្សតោ ឯវ រញ្ញោ អាកាសេន នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមំសុ. តតោ រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘កទា នុ ខោ អហម្បិ ឯវំ អសជ្ជមានោ ភវេយ្យ’’ន្តិ តត្ថេវ ឋិតោ វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. បុរិមនយេនេវ កម្មដ្ឋានំ បុច្ឆិតោ ឥមំ គាថំ អភាសិ.
តត្ថ វំសោតិ វេឡុ. វិសាលោតិ វិត្ថិណ្ណោ. វ-ការោ អវធារណត្ថោ, ឯវ-ការោ វា អយំ, សន្ធិវសេន ឯត្ថ ឯ-ការោ នដ្ឋា. តស្ស បរបទេន សម្ពន្ធោ. តំ បច្ឆា យោជេស្សាម. យថាតិ បដិភាគេ. វិសត្តោតិ លគ្គោ ជដិតោ សំសិព្ពិតោ. បុត្តេសុ ទារេសុ ចាតិ បុត្តធីតុភរិយាសុ. យា អបេក្ខាតិ យា តណ្ហា យោ សិនេហោ. វំសក្កឡីរោវ អសជ្ជមានោតិ វំសកឡីរោ វិយ អលគ្គមានោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថា វំសោ វិសាលោ វិសត្តោ ឯវ ហោតិ, បុត្តេសុ ទារេសុ ច យា អបេក្ខា, សាបិ ឯវំ តានិ វត្ថូនិ, សំសិព្ពិត្វា ឋិតត្តា វិសត្តា ឯវ. ស្វាហំ តាយ អបេក្ខាយ អបេក្ខវា វិសាលោ វំសោ វិយ វិសត្តោតិ ឯវំ អបេក្ខាយ អាទីនវំ ទិស្វា តំ អបេក្ខំ មគ្គញាណេន ឆិន្ទន្តោ អយំ វំសកឡីរោវ រូបាទីសុ វា លាភាទីសុ វា កាមភវាទីសុ វា ទិដ្ឋាទីសុ វា តណ្ហាមានទិដ្ឋិវសេន អសជ្ជមានោ បច្ចេកពោធិំ អធិគតោតិ. សេសំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ.
វំសក្កឡីរគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៩៥. មិគោ ¶ អរញ្ញម្ហីតិ កា ឧប្បត្តិ? ឯកោ កិរ ភិក្ខុ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ យោគាវចរោ កាលំ កត្វា ពារាណសិយំ សេដ្ឋិកុលេ ឧប្បន្នោ ¶ អឌ្ឍេ មហទ្ធនេ មហាភោគេ. សោ សុភគោ អហោសិ, តតោ បរទារិកោ ហុត្វា កាលង្កតោ និរយេ និព្ពត្តោ តត្ថ បច្ចិត្វា បក្កាវសេសេន សេដ្ឋិភរិយាយ កុច្ឆិម្ហិ ឥត្ថី ហុត្វា បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. និរយតោ អាគតានំ សត្តានំ គត្តានិ ឧណ្ហានិ ហោន្តិ. តេន សេដ្ឋិភរិយា ឌយ្ហមានេន ឧទរេន កិច្ឆេន កសិរេន តំ គព្ភំ ធារេត្វា កាលេន ទារិកំ វិជាយិ. សា ជាតទិវសតោ បភុតិ មាតាបិតូនំ សេសពន្ធុបរិជនានញ្ច ទេស្សា អហោសិ. វយប្បត្តា ច យម្ហិ កុលេ ទិន្នា, តត្ថាបិ សាមិកសស្សុសសុរានំ ទេស្សាវ អហោសិ អប្បិយា អមនាបា. អថ នក្ខត្តេ ឃោសិតេ សេដ្ឋិបុត្តោ តាយ សទ្ធិំ កីឡិតុំ អនិច្ឆន្តោ វេសិំ អានេត្វា កីឡតិ. សា តំ ទាសីនំ សន្តិកា សុត្វា សេដ្ឋិបុត្តំ ឧបសង្កមិត្វា នានប្បការេហិ អនុនយិត្វា ច អាហ – ‘‘អយ្យបុត្ត, ឥត្ថី នាម សចេបិ ទសន្នំ រាជូនំ កនិដ្ឋា ហោតិ, ចក្កវត្តិនោ វា ធីតា, តថាបិ សាមិកស្ស បេសនករា ហោតិ. សាមិកេ អនាលបន្តេ សូលេ អារោបិតា វិយ ទុក្ខំ បដិសំវេទេតិ. សចេ អហំ អនុគ្គហារហា ¶ អនុគ្គហេតព្ពា, នោ ចេ, វិស្សជ្ជេតព្ពា. អត្តនោ ញាតិកុលំ គមិស្សាមី’’តិ. សេដ្ឋិបុត្តោ – ‘‘ហោតុ, ភទ្ទេ, មា សោចិ កីឡនសជ្ជា ហោហិ, នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមា’’តិ អាហ. សេដ្ឋិធីតា តាវត្តកេន សល្លាបមត្តេន ឧស្សាហជាតា ‘‘ស្វេ នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមី’’តិ ពហុំ ខជ្ជភោជ្ជំ បដិយាទេតិ. សេដ្ឋិបុត្តោ ទុតិយទិវសេ អនារោចេត្វាវ កីឡនដ្ឋានំ គតោ. សា ‘‘ឥទានិ បេសេស្សតិ, ឥទានិ បេសេស្សតី’’តិ មគ្គំ ឱលោកេន្តី និសិន្នា ឧស្សូរំ ទិស្វា មនុស្សេ បេសេសិ. តេ បច្ចាគន្ត្វា ‘‘សេដ្ឋិបុត្តោ គតោ’’តិ អារោចេសុំ. សា តំ សព្ពំ បដិយាទិតំ អាទាយ យានំ អភិរុហិត្វា ឧយ្យានំ គន្តុំ អារទ្ធា.
អថ នន្ទមូលកបព្ភារេ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ សត្តមេ ទិវសេ និរោធា វុដ្ឋាយ នាគលតាទន្តកដ្ឋំ ខាទិត្វា អនោតត្តទហេ មុខំ ធោវិត្វា ‘‘កត្ថ អជ្ជ ភិក្ខំ ចរិស្សាមា’’តិ អាវជ្ជេន្តោ តំ សេដ្ឋិធីតរំ ទិស្វា ‘‘មយិ ឥមិស្សា សទ្ធាការំ ការេត្វា តំ កម្មំ បរិក្ខយំ គមិស្សតី’’តិ ញត្វា បព្ភារសមីបេ សដ្ឋិយោជនមនោសិលាតលេ ឋត្វា បត្តចីវរមាទាយ អភិញ្ញាបាទកំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា អាកាសេនាគន្ត្វា តស្សា បដិបថេ ឱរុយ្ហ ពារាណសិំ អភិមុខោ អគមាសិ. តំ ទិស្វាវ ទាសិយោ សេដ្ឋិធីតាយ ¶ អារោចេសុំ. សា យានា ឱរុយ្ហ សក្កច្ចំ វន្ទិត្វា បត្តំ សព្ពរសសម្បន្នេន ខាទនីយេន ភោជនីយេន បូរេត្វា បទុមបុប្ផេន បដិច្ឆាទេត្វា ហេដ្ឋាបិ បទុមបុប្ផំ កត្វា បុប្ផកលាបំ ហត្ថេន គហេត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស ហត្ថេ បត្តំ ទត្វា វន្ទិត្វា បុប្ផកលាបហត្ថា បត្ថនំ អកាសិ – ‘‘ភន្តេ, យថា ឥទំ បុប្ផំ, ឯវាហំ យត្ថ យត្ថ ឧបបជ្ជាមិ, តត្ថ តត្ថ មហាជនស្ស បិយា ភវេយ្យំ មនាបា’’តិ. ឯវំ បត្ថេត្វា ទុតិយម្បិ បត្ថេសិ – ‘‘ភន្តេ, ទុក្ខោ គព្ភវាសោ ¶ , តំ អនុបគម្ម បទុមបុប្ផេ ឯវ បដិសន្ធិ ភវេយ្យា’’តិ. តតិយម្បិ បត្ថេសិ – ‘‘ភន្តេ, ជេគុច្ឆោ មាតុគាមោ, ចក្កវត្តិធីតាបិ បរវសំ គច្ឆតិ. តស្មា អហំ ឥត្ថិភាវំ អនុបគម្ម បុរិសោ ភវេយ្យ’’ន្តិ. ចតុត្ថម្បិ បត្ថេសិ – ‘‘ភន្តេ, ឥមំ សំសារទុក្ខំ អតិក្កម្ម បរិយោសានេ តុម្ហេហិ បត្តំ អមតំ បាបុណេយ្យ’’ន្តិ. ឯវំ ចតុរោ បណិធី កត្វា តំ បទុមបុប្ផកលាបំ បូជេត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា ‘‘បុប្ផសទិសោ ឯវ មេ គន្ធោ ចេវ វណ្ណោ ច ហោតូ’’តិ ឥមំ បញ្ចមំ បណិធិំ អកាសិ.
តតោ បច្ចេកពុទ្ធោ បត្តញ្ច បុប្ផកលាបញ្ច គហេត្វា អាកាសេ ឋត្វា –
‘‘ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, ខិប្បមេវ សមិជ្ឈតុ;
សព្ពេ បូរេន្តុ សង្កប្បា, ចន្ទោ បន្នរសោ យថា’’តិ. –
ឥមាយ ¶ គាថាយ សេដ្ឋិធីតាយ អនុមោទនំ កត្វា ‘‘សេដ្ឋិធីតា មំ គច្ឆន្តំ បស្សតូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា អាកាសេន នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមាសិ. សេដ្ឋិធីតាយ តំ បស្សន្តិយា មហតី បីតិ ឧប្បជ្ជិ. ភវន្តរេ កតំ អកុសលំ កម្មំ អនោកាសតាយ បរិក្ខីណំ ចិញ្ចម្ពិលធោតតម្ពលោហភាជនមិវ សុទ្ធា ជាតា. តាវទេវស្សា បតិកុលេ ញាតិកុលេ ច សព្ពោ ជនោ តុដ្ឋោ. ‘‘កិំ ករោមា’’តិ បិយវចនានិ ច បណ្ណាការានិ ច បេសេសិ. សាមិកោបិ មនុស្សេ បេសេសិ – ‘‘សេដ្ឋិធីតរំ សីឃំ អានេថ, អហំ វិស្សរិត្វា ឧយ្យានំ អាគតោ’’តិ. តតោ បភុតិ ច នំ ឧរេ វិលិត្តចន្ទនំ វិយ អាមុត្តមុត្តាហារំ វិយ បុប្ផមាលា វិយ ច បិយាយន្តោ បរិហរិ. សា តត្ថ យាវតាយុកំ ឥស្សរិយភោគយុត្តសុខំ អនុភវិត្វា កាលំ កត្វា បុរិសភាវេន ទេវលោកេ បទុមបុប្ផេ ឧប្បជ្ជិ. សោ ទេវបុត្តោ គច្ឆន្តោបិ បទុមបុប្ផគព្ភេ ឯវ គច្ឆតិ, តិដ្ឋន្តោបិ និសីទន្តោបិ សយន្តោបិ បទុមបុប្ផគព្ភេយេវ សយតិ. ‘‘មហាបទុមទេវបុត្តោ’’តិ ច នំ វោហរិំសុ. ឯវំ ¶ សោ តេន ឥទ្ធានុភាវេន អនុលោមបដិលោមំ ឆ ទេវលោកេ ឯវ សំសរតិ.
តេន ច សមយេន ពារាណសិរញ្ញោ វីសតិ ឥត្ថិសហស្សានិ ហោន្តិ. តាសុ ឯកាបិ បុត្តំ ន លភតិ. អមច្ចា រាជានំ វិញ្ញាបេសុំ – ‘‘ទេវ, កុលវំសានុបាលកោ បុត្តោ ឥច្ឆិតព្ពោ, អត្រជេ អវិជ្ជមានេ ខេត្តជោបិ កុលវំសធរោ ហោតី’’តិ. អថ រាជា ‘‘ឋបេត្វា មហេសិំ អវសេសា ឥត្ថិយោ សត្តាហំ ធម្មនាដកំ ករោថា’’តិ យថាកាមំ ពហិ ចរាបេសិ, តថាបិ បុត្តំ នាលត្ថ. បុន អមច្ចា អាហំសុ – ‘‘មហារាជ, មហេសី នាម បុញ្ញេន ច បញ្ញាយ ច សព្ពឥត្ថីនំ អគ្គា, អប្បេវ នាម ទេវោ មហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ បុត្តំ លភេយ្យា’’តិ. រាជា មហេសិយា ¶ ឯតមត្ថំ អារោចេសិ. សា អាហ – ‘‘មហារាជ, យា ឥត្ថី សីលវតី សច្ចវាទិនី, សា បុត្តំ លភេយ្យ, ហិរោត្តប្បរហិតាយ កុតោ បុត្តោ’’តិ បាសាទំ អភិរុហិត្វា បញ្ច សីលានិ សមាទិយិត្វា បុនប្បុនំ អាវជ្ជេសិ, សីលវតិយា រាជធីតាយ បញ្ច សីលានិ អាវជ្ជេន្តិយា បុត្តបត្ថនាចិត្តេ ឧប្បន្នមត្តេ សក្កស្ស អាសនំ សំកម្បិ.
អថ សក្កោ អាវជ្ជេន្តោ ឯតមត្ថំ វិទិត្វា – ‘‘សីលវតិយា រាជធីតាយ បុត្តវរំ ទេមី’’តិ អាកាសេនាគន្ត្វា ទេវិយា សម្មុខេ ឋិតោ ‘‘កិំ វរេសិ, ទេវី’’តិ? ‘‘បុត្តំ, មហារាជា’’តិ. ‘‘ទម្មិ តេ, ទេវិ, បុត្តំ, មា ចិន្តយី’’តិ វត្វា ទេវលោកំ គន្ត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឯត្ថ ខីណាយុកោ’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘អយំ មហាបទុមោ ឧបរិទេវលោកំ គន្តុកាមោ ច ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា តស្ស វិមានំ គន្ត្វា ‘‘តាត មហាបទុម, មនុស្សលោកំ គច្ឆាហី’’តិ យាចិ. សោ ‘‘មា ឯវំ, មហារាជ, ភណ, ជេគុច្ឆិតោ មនុស្សលោកោ’’តិ ¶ . ‘‘តាត, ត្វំ មនុស្សលោកេ បុញ្ញំ កត្វា ឥធូបបន្នោ, តត្ថេវ ឋត្វា បារមិយោ បូរេតព្ពា, គច្ឆ, តាតា’’តិ. ‘‘ទុក្ខោ, មហារាជ, គព្ភវាសោ, ន សក្កោមិ តត្ថ វសិតុ’’ន្តិ. ‘‘តាត, តេ គព្ភវាសោ នត្ថិ, តថា ហិ ត្វំ កម្មមកាសិ, យថា បទុមគព្ភេយេវ និព្ពត្តិស្សសិ, គច្ឆ, តាតា’’តិ បុនប្បុនំ វុច្ចមានោ អធិវាសេសិ.
សោ ទេវលោកា ចវិត្វា ពារាណសិរញ្ញោ ឧយ្យានេ សិលាបដ្ដបោក្ខរណិយំ បទុមគព្ភេ និព្ពត្តោ. តញ្ច រត្តិំ បច្ចូសសមយេ មហេសី សុបិនន្តេន ¶ វីសតិឥត្ថិសហស្សបរិវុតា ឧយ្យានំ គន្ត្វា សិលាបដ្ដបោក្ខរណិយំ បទុមគព្ភេ បុត្តំ លទ្ធា វិយ អហោសិ. សា បភាតាយ រត្តិយា សីលានិ រក្ខមានា តត្ថ គន្ត្វា ឯកំ បទុមបុប្ផំ អទ្ទស, តំ នេវ តីរេ ហោតិ ន គម្ភីរេ. សហ ទស្សនេនេវ ចស្សា តត្ថ បុត្តសិនេហោ ឧប្បជ្ជិ. សា សយំ ឯវ ឱតរិត្វា តំ បុប្ផំ អគ្គហេសិ, បុប្ផេ គហិតមត្តេយេវ បត្តានិ វិកសិំសុ. តត្ថ សុវណ្ណបដិមំ វិយ ទារកំ អទ្ទស, ទិស្វាវ ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ សទ្ទំ និច្ឆារេសិ. មហាជនោ សាធុការសហស្សានិ បវត្តេសិ. រញ្ញោ ច បេសេសិ. រាជា សុត្វា ‘‘កត្ថ លទ្ធោ’’តិ បុច្ឆិត្វា លទ្ធោកាសំ សុត្វា ‘‘ឧយ្យានញ្ច បោក្ខរណិយំ បទុមញ្ច អម្ហាកំយេវ, តស្មា អម្ហាកំ ខេត្តេ ជាតត្តា ខេត្តជោ នាមាយំ បុត្តោ’’តិ វត្វា នគរំ បវេសេត្វា វីសតិសហស្សឥត្ថិយោ ធាតិកិច្ចំ ការេសិ. យា យា កុមារស្ស រុចិំ ញត្វា បត្ថិតំ បត្ថិតំ ខាទនីយំ ខាទាបេតិ, សា សា សហស្សំ លភតិ. សកលពារាណសី ចលិតា, សព្ពោ ជនោ កុមារស្ស បណ្ណាការសហស្សានិ បេសេសិ. កុមារោ តំ តំ អតិនេត្វា ‘‘ឥមំ ខាទ, ឥមំ ភុញ្ជា’’តិ វុច្ចមានោ ភោជនេន ឧព្ពាឡ្ហោ ឧក្កណ្ឋិតោ ហុត្វា គោបុរទ្វារំ គន្ត្វា លាខាគុឡកេន កីឡតិ.
តទា ¶ អញ្ញតរោ បច្ចេកពុទ្ធោ ពារាណសិំ និស្សាយ ឥសិបតនេ វសតិ. សោ កាលស្សេវ វុដ្ឋាយ សេនាសនវត្តសរីរបរិកម្មមនសិការាទីនិ សព្ពកិច្ចានិ កត្វា បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោ ‘‘អជ្ជ កត្ថ ភិក្ខំ គហេស្សាមី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ កុមារស្ស សម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘ឯស បុព្ពេ កិំ កម្មំ ករី’’តិ វីមំសន្តោ ‘‘មាទិសស្ស បិណ្ឌបាតំ ទត្វា ចតស្សោ បត្ថនា បត្ថេសិ, តត្ថ តិស្សោ សិទ្ធា, ឯកា តាវ ន សិជ្ឈតិ, តស្ស ឧបាយេន អារម្មណំ ទស្សេមី’’តិ ភិក្ខាចារវសេន កុមារស្ស សន្តិកំ អគមាសិ. កុមារោ តំ ទិស្វា ‘‘សមណ, មា ឥធ អាគច្ឆិ, ឥមេ ហិ តម្បិ ‘ឥមំ ខាទ, ឥមំ ភុញ្ជា’តិ វទេយ្យុ’’ន្តិ អាហ. សោ ឯកវចនេនេវ តតោ និវត្តិត្វា អត្តនោ សេនាសនំ អគមាសិ. កុមារោ បរិជនំ អាហ – ‘‘អយំ សមណោ មយា វុត្តមត្តោវ និវត្តោ, កុទ្ធោ នុ ខោ មមា’’តិ. សោ តេហិ ‘‘បព្ពជិតា នាម ន កោធបរាយណា ហោន្តិ, បរេន បសន្នមនេន យំ ទិន្នំ, តេន យាបេន្តី’’តិ វុច្ចមានេបិ ¶ ‘‘ទុដ្ឋោ ឯវរូបោ នាម ¶ សមណោ, ខមាបេស្សាមិ ន’’ន្តិ មាតាបិតូនំ អារោចេត្វា ហត្ថិំ អភិរុហិត្វា មហតា រាជានុភាវេន ឥសិបតនំ គន្ត្វា មិគយូថំ ទិស្វា បុច្ឆិ – ‘‘កិន្នាមេតេ’’តិ? ‘‘ឯតេ, សាមិ, មិគា នាមា’’តិ. ‘‘ឯតេសំ ‘ឥមំ ខាទថ, ឥមំ ភុញ្ជថ, ឥមំ សាយថា’តិ វត្វា បដិជគ្គន្តា អត្ថី’’តិ? ‘‘នត្ថិ, សាមិ, យត្ថ តិណោទកំ សុលភំ តត្ថ វសន្តី’’តិ.
កុមារោ ‘‘យថា ឥមេ អរក្ខិយមានាវ យត្ថ ឥច្ឆន្តិ, តត្ថ វសន្តិ, កទា នុ ខោ អហម្បិ ឯវំ វសេយ្យ’’ន្តិ ឯតំ អារម្មណំ អគ្គហេសិ. បច្ចេកពុទ្ធោបិ តស្ស អាគមនំ ញត្វា សេនាសនមគ្គញ្ច ចង្កមនញ្ច សម្មជ្ជិត្វា មដ្ឋំ កត្វា ឯកទ្វត្តិក្ខត្តុំ ចង្កមិត្វា បទនិក្ខេបំ ទស្សេត្វា ទិវាវិហារោកាសញ្ច បណ្ណសាលញ្ច សម្មជ្ជិត្វា មដ្ឋំ កត្វា បវិសនបទនិក្ខេបំ ទស្សេត្វា និក្ខមនបទនិក្ខេបំ អទស្សេត្វា អញ្ញត្រ អគមាសិ. កុមារោ តត្ថ គន្ត្វា តំ បទេសំ សម្មជ្ជិត្វា មដ្ឋកតំ ទិស្វា ‘‘វសតិ មញ្ញេ ឯត្ថ សោ បច្ចេកពុទ្ធោ’’តិ បរិជនេន ភាសិតំ សុត្វា អាហ – ‘‘បាតោបិ សោ សមណោ ទុស្សតិ, ឥទានិ ហត្ថិអស្សាទីហិ អត្តនោ ឱកាសំ អក្កន្តំ ទិស្វា សុដ្ឋុតរំ ទុស្សេយ្យ, ឥធេវ តុម្ហេ តិដ្ឋថា’’តិ ហត្ថិក្ខន្ធា ឱរុយ្ហ ឯកកោវ សេនាសនំ បវិដ្ឋោ វត្តសីសេន សុសម្មដ្ឋោកាសេ បទនិក្ខេបំ ទិស្វា ‘‘សោ ទានាយំ សមណោ ឯត្ថ ចង្កមន្តោ ន វណិជ្ជាទិកម្មំ ចិន្តេសិ, អទ្ធាយំ អត្តនោ ហិតមេវ ចិន្តេសិ មញ្ញេ’’តិ បសន្នមានសោ ចង្កមំ អភិរុហិត្វា ទូរីកតបុថុវិតក្កោ គន្ត្វា បាសាណផលកេ និសីទិត្វា សញ្ជាតឯកគ្គោ ហុត្វា បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិញាណំ អធិគន្ត្វា បុរិមនយេនេវ បុរោហិតេន កម្មដ្ឋានំ បុច្ឆិតោ គគនតលេ និសិន្នោ ឥមំ គាថមភាសិ.
តត្ថ មិគោតិ ទ្វេ មិគា – ឯណីមិគោ ច បសទមិគោ ច. អបិច សព្ពេសំ អារញ្ញិកានំ ¶ ចតុប្បទានំ ឯតំ អធិវចនំ. ឥធ បន បសទមិគោ អធិប្បេតោតិ វទន្តិ. អរញ្ញម្ហីតិ គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច ឋបេត្វា អវសេសំ អរញ្ញំ, ឥធ បន ឧយ្យានំ អធិប្បេតំ, តស្មា ‘‘ឧយ្យានម្ហី’’តិ វុត្តំ ហោតិ. យថាតិ បដិភាគេ. អពទ្ធោតិ រជ្ជុពន្ធនាទីហិ អពទ្ធោ, ឯតេន វិស្សត្ថចរិយំ ទីបេតិ. យេនិច្ឆកំ គច្ឆតិ វោចរាយាតិ យេន យេន ទិសាភាគេន គន្តុមិច្ឆតិ, តេន ¶ តេន ទិសាភាគេន គោចរាយ គច្ឆតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ភគវតា –
‘‘សេយ្យថាបិ ¶ , ភិក្ខវេ, អារញ្ញកោ មិគោ អរញ្ញេ បវនេ ចរមានោ វិស្សត្ថោ គច្ឆតិ, វិស្សត្ថោ តិដ្ឋតិ, វិស្សត្ថោ និសីទតិ, វិស្សត្ថោ សេយ្យំ កប្បេតិ. តំ កិស្ស ហេតុ? អនាបាថគតោ, ភិក្ខវេ, លុទ្ទស្ស, ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អន្តមកាសិ មារំ អបទំ, វធិត្វា មារចក្ខុំ អទស្សនំ គតោ បាបិមតោ’’តិ (ម. និ. ១.២៨៧; ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២៥) វិត្ថារោ.
សេរិតន្តិ សច្ឆន្ទវុត្តិតំ អបរាយត្តតំ វា, ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា មិគោ អរញ្ញម្ហិ អពទ្ធោ យេនិច្ឆកំ គច្ឆតិ គោចរាយ, តថា កទា នុ ខោ អហម្បិ តណ្ហាពន្ធនំ ឆិន្ទិត្វា ឯវំ គច្ឆេយ្យន្តិ. វិញ្ញូ បណ្ឌិតោ នរោ សេរិតំ បេក្ខមានោ ឯកោ ចរេតិ.
មិគោអរញ្ញគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៩៦. អាមន្តនា ហោតីតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិរញ្ញោ កិរ មហាឧបដ្ឋានសមយេ អមច្ចា ឧបសង្កមិំសុ. តេសុ ឯកោ អមច្ចោ ‘‘ទេវ, សោតព្ពំ អត្ថី’’តិ ឯកមន្តំ គមនំ យាចិ. សោ ឧដ្ឋាយាសនា អគមាសិ. បុន ឯកោ មហាឧបដ្ឋានេ និសិន្នំ យាចិ, ឯកោ ហត្ថិក្ខន្ធេ និសិន្នំ, ឯកោ អស្សបិដ្ឋិយំ និសិន្នំ, ឯកោ សុវណ្ណរថេ និសិន្នំ, ឯកោ សិវិកាយ និសីទិត្វា ឧយ្យានំ គច្ឆន្តំ យាចិ. រាជា តតោ ឱរោហិត្វា អគមាសិ. អបរោ ជនបទចារិកំ គច្ឆន្តំ យាចិ, តស្សបិ វចនំ សុត្វា ហត្ថិក្ខន្ធតោ ឱរុយ្ហ ឯកមន្តំ អគមាសិ. ឯវំ សោ តេហិ និព្ពិន្នោ ហុត្វា បព្ពជិ. អមច្ចា ឥស្សរិយេន វឌ្ឍន្តិ. តេសុ ឯកោ គន្ត្វា រាជានំ អាហ – ‘‘អសុកំ នាម, មហារាជ, ជនបទំ មយ្ហំ ទេហី’’តិ. រាជា តំ ‘‘ឥត្ថន្នាមោ ភុញ្ជតី’’តិ ភណតិ. សោ រញ្ញោ វចនំ អនាទិយិត្វា ‘‘គច្ឆាមហំ តំ ជនបទំ គហេត្វា ភុញ្ជាមី’’តិ តត្ថ គន្ត្វា កលហំ កត្វា បុន ឧភោបិ រញ្ញោ សន្តិកំ អាគន្ត្វា អញ្ញមញ្ញស្ស ¶ ទោសំ អារោចេន្តិ. រាជា ‘‘ន សក្កា ឥមេ តោសេតុ’’ន្តិ តេសំ លោភេ អាទីនវំ ទិស្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. សោ បុរិមនយេន ឥមំ ឧទានំ អភាសិ.
តស្សត្ថោ ¶ – សហាយមជ្ឈេ ឋិតស្ស ទិវាសេយ្យសង្ខាតេ វាសេ ច, មហាឧបដ្ឋានសង្ខាតេ ឋានេ ច, ឧយ្យានគមនសង្ខាតេ គមនេ ច, ជនបទចារិកសង្ខាតាយ ចារិកាយ ច, ‘‘ឥទំ មេ សុណ, ឥទំ មេ ទេហី’’តិអាទិនា នយេន តថា តថា អាមន្តនា ហោតិ, តស្មា អហំ តត្ថ និព្ពិជ្ជិត្វា យាយំ អរិយជនសេវិតា អនេកានិសំសា ឯកន្តសុខា, ឯវំ សន្តេបិ ¶ លោភាភិភូតេហិ សព្ពកាបុរិសេហិ អនភិបត្ថិតា បព្ពជ្ជា, តំ អនភិជ្ឈិតំ បរេសំ អវសវត្តនេន ភព្ពបុគ្គលវសេន សេរិតញ្ច បេក្ខមានោ វិបស្សនំ អារភិត្វា អនុក្កមេន បច្ចេកពោធិំ អធិគតោស្មិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.
អាមន្តនាគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៩៧. ខិឌ្ឌារតីតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ ឯកបុត្តកព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា អហោសិ. សោ តស្ស ឯកបុត្តកោ បិយោ អហោសិ មនាបោ បាណសមោ, រាជា សព្ពឥរិយាបថេសុ បុត្តកំ គហេត្វាវ វត្តតិ. សោ ឯកទិវសំ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ តំ ឋបេត្វា គតោ. កុមារោបិ តំ ទិវសំយេវ ឧប្បន្នេន ព្យាធិនា មតោ. អមច្ចា ‘‘បុត្តសិនេហេន រញ្ញោ ហទយម្បិ ផលេយ្យា’’តិ អនារោចេត្វាវ នំ ឈាបេសុំ. រាជា ឧយ្យានេ សុរាមទេន មត្តោ បុត្តំ នេវ សរតិ, តថា ទុតិយទិវសេបិ ន្ហានភោជនវេលាសុ. អថ ភុត្តាវី និសិន្នោ សរិត្វា ‘‘បុត្តំ មេ អានេថា’’តិ អាហ. តស្ស អនុរូបេន វិធានេន តំ បវត្តិំ អារោចេសុំ. តតោ សោកាភិភូតោ និសិន្នោ ឯវំ យោនិសោ មនសាកាសិ – ‘‘ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតិ, ឥមស្សុប្បាទា ឥទំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ. ឯវំ អនុក្កមេន អនុលោមបដិលោមំ បដិច្ចសមុប្បាទំ សម្មសន្តោ បច្ចេកសម្ពោធិំ សច្ឆាកាសិ. សេសំ សំសគ្គគាថាវណ្ណនាយំ វុត្តសទិសមេវ ឋបេត្វា គាថាយត្ថវណ្ណនំ.
អត្ថវណ្ណនា បន – ខិឌ្ឌាតិ កីឡនា. សា ទុវិធា ហោតិ កាយិកា ច វាចសិកា ច. តត្ថ កាយិកា នាម ហត្ថីហិបិ កីឡន្តិ, អស្សេហិបិ រថេហិបិ ធនូហិបិ ថរូហិបីតិ ឯវមាទិ. វាចសិកា នាម គីតំ សិលោកភណនំ មុខភេរិអាលម្ពរភេរីតិ ឯវមាទិ. រតីតិ បញ្ចកាមគុណរតិ. វិបុលន្តិ យាវ អដ្ឋិមិញ្ជំ អហច្ច ឋានេន សកលត្តភាវព្យាបកំ. សេសំ បាកដមេវ ¶ . អនុសន្ធិយោជនាបិ ចេត្ថ សំសគ្គគាថាយ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា, តតោ បរញ្ច សព្ពំ.
ខិឌ្ឌារតិគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៩៨. ចាតុទ្ទិសោតិ ¶ កា ឧប្បត្តិ? បុព្ពេ កិរ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ បញ្ច បច្ចេកពោធិសត្តា បព្ពជិត្វា វីសតិ វស្សសហស្សានិ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តា. តតោ ចវិត្វា តេសំ ជេដ្ឋកោ ពារាណសិរាជា អហោសិ, សេសា បាកតិករាជានោ. តេ ចត្តារោបិ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គណ្ហិត្វា រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា អនុក្កមេន ¶ បច្ចេកពុទ្ធា ហុត្វា នន្ទមូលកបព្ភារេ វសន្តា ឯកទិវសំ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ វំសក្កឡីរគាថាយំ វុត្តនយេនេវ អត្តនោ កម្មញ្ច សហាយញ្ច អាវជ្ជេត្វា ញត្វា ពារាណសិរញ្ញោ ឧបាយេន អារម្មណំ ទស្សេតុំ ឱកាសំ គវេសន្តិ. សោ ច រាជា តិក្ខត្តុំ រត្តិយា ឧព្ពិជ្ជតិ, ភីតោ វិស្សរំ ករោតិ, មហាតលេ ធាវតិ. បុរោហិតេន កាលស្សេវ វុដ្ឋាយ សុខសេយ្យំ បុច្ឆិតោបិ ‘‘កុតោ មេ, អាចរិយ, សុខ’’ន្តិ សព្ពំ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. បុរោហិតោបិ ‘‘អយំ រោគោ ន សក្កា យេន កេនចិ ឧទ្ធំ វិរេចនាទិនា ភេសជ្ជកម្មេន វិនេតុំ, មយ្ហំ បន ខាទនូបាយោ ឧប្បន្នោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘រជ្ជហានិជីវិតន្តរាយាទីនំ បុព្ពនិមិត្តំ ឯតំ, មហារាជា’’តិ រាជានំ សុដ្ឋុតរំ ឧព្ពេជេត្វា ‘‘តស្ស វូបសមនត្ថំ ឯត្តកេ ច ឯត្តកេ ច ហត្ថិអស្សរថាទយោ ហិរញ្ញសុវណ្ណញ្ច ទក្ខិណំ ទត្វា យញ្ញោ យជិតព្ពោ’’តិ យញ្ញយជនេ សមាទបេសិ.
តតោ បច្ចេកពុទ្ធា អនេកានិ បាណសហស្សានិ យញ្ញត្ថាយ សម្បិណ្ឌិយមានានិ ទិស្វា ‘‘ឯតស្មិំ កម្មេ កតេ ទុព្ពោធនេយ្យោ ភវិស្សតិ, ហន្ទ នំ បដិកច្ចេវ គន្ត្វា បេក្ខាមា’’តិ វំសក្កឡីរគាថាយំ វុត្តនយេន អាគន្ត្វា បិណ្ឌាយ ចរមានា រាជង្គណេ បដិបាដិយា អគមំសុ. រាជា សីហបញ្ជរេ ឋិតោ រាជង្គណំ ឱលោកយមានោ តេ អទ្ទក្ខិ, សហ ទស្សនេនេវ ចស្ស សិនេហោ ឧប្បជ្ជិ. តតោ តេ បក្កោសាបេត្វា អាកាសតលេ បញ្ញត្តាសនេ និសីទាបេត្វា សក្កច្ចំ ភោជេត្វា កតភត្តកិច្ចេ ‘‘កេ តុម្ហេ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘មយំ, មហារាជ, ចាតុទ្ទិសា នាមា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ចាតុទ្ទិសាតិ ឥមស្ស កោ អត្ថោ’’តិ? ‘‘ចតូសុ ទិសាសុ កត្ថចិ ¶ កុតោចិ ភយំ វា ចិត្តុត្រាសោ វា អម្ហាកំ នត្ថិ, មហារាជា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ តំ ភយំ កិំ ការណា ន ហោតី’’តិ? ‘‘មយំ, មហារាជ, មេត្តំ ភាវេម, ករុណំ ភាវេម, មុទិតំ ភាវេម, ឧបេក្ខំ ភាវេម. តេន នោ តំ ភយំ ន ហោតី’’តិ វត្វា ឧដ្ឋាយាសនា អត្តនោ វសនដ្ឋានំ អគមំសុ.
តតោ រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ សមណា ‘មេត្តាទិភាវនាយ ភយំ ន ហោតី’តិ ភណន្តិ, ព្រាហ្មណា បន អនេកសហស្សបាណវធំ វណ្ណយន្តិ, កេសំ នុ ខោ វចនំ សច្ច’’ន្តិ? អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘សមណា សុទ្ធេន អសុទ្ធំ ធោវន្តិ, ព្រាហ្មណា បន អសុទ្ធេន អសុទ្ធំ. ន សក្កា ខោ បន អសុទ្ធេន អសុទ្ធំ ធោវិតុំ, បព្ពជិតានំ ឯវ វចនំ សច្ច’’ន្តិ. សោ ‘‘សព្ពេ សត្តា សុខិតា ហោន្តូ’’តិអាទិនា នយេន មេត្តាទយោ ចត្តារោបិ ព្រហ្មវិហារេ ភាវេត្វា ហិតផរណេន ចិត្តេន ¶ អមច្ចេ អាណាបេសិ – ‘‘សព្ពេ បាណេ មុញ្ចថ, សីតានិ បានីយានិ បិវន្តុ, ហរិតានិ តិណានិ ខាទន្តុ, សីតោ ច វាតោ តេសំ ឧបវាយតូ’’តិ ¶ . តេ តថា អកំសុ.
តតោ រាជា ‘‘កល្យាណមិត្តានំ វចនេន បាបកម្មតោ មុត្តោម្ហី’’តិ តត្ថេវ និសិន្នោ វិបស្សិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. អមច្ចេហិ ច ភោជនវេលាយំ ‘‘ភុញ្ជ, មហារាជ, កាលោ’’តិ វុត្តេ ‘‘នាហំ រាជា’’តិ បុរិមនយេនេវ សព្ពំ វត្វា ឥមំ ឧទានព្យាករណគាថំ អភាសិ.
តត្ថ ចាតុទ្ទិសោតិ ចតូសុ ទិសាសុ យថាសុខវិហារី, ‘‘ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតី’’តិអាទិនា វា នយេន ព្រហ្មវិហារភាវនាយ ផរិតា ចតស្សោ ទិសា អស្ស សន្តីតិ ចាតុទ្ទិសោ. តាសុ ចតូសុ ទិសាសុ កត្ថចិ សត្តេ វា សង្ខារេ វា ភយេន ន បដិហនតីតិ អប្បដិឃោ. សន្តុស្សមានោតិ ទ្វាទសវិធស្ស សន្តោសស្ស វសេន សន្តុស្សកោ ច. ឥតរីតរេនាតិ ឧច្ចាវចេន បច្ចយេន. បរិស្សយានំ សហិតា អឆម្ភីតិ ឯត្ថ បរិស្សយន្តិ កាយចិត្តានិ, បរិហាបេន្តិ វា តេសំ សម្បត្តិំ, តានិ វា បដិច្ច សយន្តីតិ បរិស្សយា, ពាហិរានំ សីហព្យគ្ឃាទីនំ អព្ភន្តរានញ្ច កាមច្ឆន្ទាទីនំ កាយចិត្តុបទ្ទវានំ ឯតំ អធិវចនំ. តេ បរិស្សយេ អធិវាសនខន្តិយា ច វីរិយាទីហិ ធម្មេហិ ច សហតីតិ បរិស្សយានំ សហិតា. ថទ្ធភាវករភយាភាវេន អឆម្ភី. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថា តេ ចត្តារោ សមណា, ឯវំ ឥតរីតរេន បច្ចយេន សន្តុស្សមានោ ឯត្ថ បដិបត្តិបទដ្ឋានេ សន្តោសេ ឋិតោ ចតូសុ ទិសាសុ មេត្តាទិភាវនាយ ចាតុទ្ទិសោ, សត្តសង្ខារេសុ ¶ បដិហននភយាភាវេន អប្បដិឃោ ច ហោតិ. សោ ចាតុទ្ទិសត្តា វុត្តប្បការានំ បរិស្សយានំ សហិតា, អប្បដិឃត្តា អឆម្ភី ច ហោតីតិ ឯវំ បដិបត្តិគុណំ ទិស្វា យោនិសោ បដិបជ្ជិត្វា បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ. អថ វា តេ សមណា វិយ សន្តុស្សមានោ ឥតរីតរេន វុត្តនយេន ចាតុទ្ទិសោ ហោតីតិ ញត្វា ឯវំ ចាតុទ្ទិសភាវំ បត្ថយន្តោ យោនិសោ បដិបជ្ជិត្វា អធិគតោម្ហិ. តស្មា អញ្ញោបិ ឦទិសំ ឋានំ បត្ថយន្តោ ចាតុទ្ទិសតាយ បរិស្សយានំ សហិតា អប្បដិឃតាយ ច អឆម្ភី ហុត្វា ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.
ចាតុទ្ទិសគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៩៩. ទុស្សង្គហាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិរញ្ញោ កិរ អគ្គមហេសី កាលមកាសិ. តតោ វីតិវត្តេសុ សោកទិវសេសុ ឯកទិវសំ អមច្ចា ‘‘រាជូនំ នាម តេសុ តេសុ កិច្ចេសុ អគ្គមហេសី ¶ អវស្សំ ឥច្ឆិតព្ពា, សាធុ ទេវោ អញ្ញម្បិ ទេវិំ អានេតូ’’តិ យាចិំសុ. រាជា ‘‘តេន ហិ, ភណេ, ជានាថា’’តិ អាហ. តេ បរិយេសន្តា សាមន្តរជ្ជេ រាជា មតោ ¶ , តស្ស ទេវី រជ្ជំ អនុសាសតិ, សា ច គព្ភិនី អហោសិ, អមច្ចា ‘‘អយំ រញ្ញោ អនុរូបា’’តិ ញត្វា តំ យាចិំសុ. សា ‘‘គព្ភិនី នាម មនុស្សានំ អមនាបា ហោតិ. សចេ អាគមេថ, យាវ វិជាយាមិ, ឯវំ សាធុ. នោ ចេ, អញ្ញំ បរិយេសថា’’តិ អាហ. តេ រញ្ញោបិ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. រាជា ‘‘គព្ភិនីបិ ហោតុ, អានេថា’’តិ អាហ. តេ អានេសុំ. រាជា តំ អភិសិញ្ចិត្វា សព្ពំ មហេសិយា ភោគំ អទាសិ, តស្សា បរិជនានញ្ច នានាវិធេហិ បណ្ណាការេហិ សង្គណ្ហាតិ. សា កាលេន បុត្តំ វិជាយិ. រាជា តំ អត្តនោ បុត្តំ វិយ សព្ពិរិយាបថេសុ អង្កេ ច ឧរេ ច កត្វា វិហរតិ. តទា ទេវិយា បរិជនា ចិន្តេសុំ – ‘‘រាជា អតិវិយ សង្គណ្ហាតិ, កុមារេ អតិវិស្សាសំ ករោតិ, ហន្ទ, នំ បរិភិន្ទិស្សាមា’’តិ.
តតោ កុមារំ អាហំសុ – ‘‘ត្វំ, តាត, អម្ហាកំ រញ្ញោ បុត្តោ, ន ឥមស្ស រញ្ញោ បុត្តោ. មា ឯត្ថ វិស្សាសំ អាបជ្ជី’’តិ. អថ កុមារោ ‘‘ឯហិ បុត្តា’’តិ រញ្ញា វុច្ចមានោបិ ហត្ថេន អាកឌ្ឍិយមានោបិ បុព្ពេ ¶ វិយ រាជានំ ន អល្លីយតិ. រាជា ‘‘កិំ ការណ’’ន្តិ វីមំសន្តោ តំ បវត្តិំ ញត្វា ‘‘ឯតេ មយា សង្គហិតាបិ បដិក្កូលវុត្តិនោ ឯវា’’តិ និព្ពិជ្ជិត្វា រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិតោ. ‘‘រាជា បព្ពជិតោ’’តិ អមច្ចបរិជនាបិ ពហូ បព្ពជិំសុ. សបរិជនោ រាជា បព្ពជិតោបិ មនុស្សា បណីតេ បច្ចយេ ឧបនេន្តិ, រាជា បណីតេ បច្ចយេ យថាវុឌ្ឍំ ទាបេសិ. តត្ថ យេ សុន្ទរំ លភន្តិ, តេ តុស្សន្តិ. ឥតរេ ឧជ្ឈាយន្តិ ‘‘មយំ បរិវេណាទីនិ សម្មជ្ជន្តា សព្ពកិច្ចានិ ករោន្តិ, លូខភត្តំ ជិណ្ណវត្ថញ្ច លភាមា’’តិ. សោ តម្បិ ញត្វា ‘‘ឥមេ យថាវុឌ្ឍំ ទីយមានាបិ ឧជ្ឈាយន្តិ, អហោ ទុស្សង្គហា បរិសា’’តិ បត្តចីវរមាទាយ ឯកោវ អរញ្ញំ បវិសិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. តត្ថ អាគតេហិ ច កម្មដ្ឋានំ បុច្ឆិតោ ឥមំ គាថមភាសិ. សា អត្ថតោ បាកដា ឯវ. អយំ បន យោជនា – ទុស្សង្គហា បព្ពជិតាបិ ឯកេ, យេ អសន្តោសាភិភូតា, តថាវិធា ឯវ ច អថោ គហដ្ឋា ឃរមាវសន្តា. ឯតាហំ ទុស្សង្គហភាវំ ជិគុច្ឆន្តោ វិបស្សនំ អារភិត្វា អធិគតោតិ. សេសំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.
ទុស្សង្គហគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១០០. ឱរោបយិត្វាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ ចាតុមាសិកព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា គិម្ហានំ បឋមេ មាសេ ឧយ្យានំ គតោ. តត្ថ រមណីយេ ភូមិភាគេ នីលឃនបត្តសញ្ឆន្នំ កោវិឡាររុក្ខំ ¶ ¶ ទិស្វា ‘‘កោវិឡារមូលេ មម សយនំ បញ្ញាបេថា’’តិ វត្វា ឧយ្យានេ កីឡិត្វា សាយន្ហសមយំ តត្ថ សេយ្យំ កប្បេសិ. បុន គិម្ហានំ មជ្ឈិមេ មាសេ ឧយ្យានំ គតោ, តទា កោវិឡារោ បុប្ផិតោ ហោតិ, តទាបិ តថេវ អកាសិ. បុនបិ គិម្ហានំ បច្ឆិមេ មាសេ គតោ, តទា កោវិឡារោ សញ្ឆិន្នបត្តោ សុក្ខរុក្ខោ វិយ ហោតិ, តទាបិ រាជា អទិស្វាវ តំ រុក្ខំ បុព្ពបរិចយេន តត្ថេវ សេយ្យំ អាណាបេសិ. អមច្ចា ជានន្តាបិ រញ្ញោ អាណត្តិយា តត្ថ សយនំ បញ្ញាបេសុំ. សោ ឧយ្យានេ កីឡិត្វា សាយន្ហសមយេ តត្ថ សេយ្យំ កប្បេន្តោ តំ រុក្ខំ ទិស្វា ‘‘អរេ, អយំ បុព្ពេ សញ្ឆន្នបត្តោ មណិមយោ វិយ អភិរូបទស្សនោ អហោសិ, តតោ មណិវណ្ណសាខន្តរេ ឋបិតបវាឡង្កុរសទិសេហិ បុប្ផេហិ ¶ សស្សិរិកទស្សនោ អហោសិ, មុត្តជាលសទិសវាលិកាកិណ្ណោ ចស្ស ហេដ្ឋាភូមិភាគោ ពន្ធនា បវុត្តបុប្ផសញ្ឆន្នោ រត្តកម្ពលសន្ថតោ វិយ អហោសិ. សោ នាមជ្ជ សុក្ខរុក្ខោ វិយ សាខាមត្តាវសេសោ ឋិតោ, អហោ ជរាយ ឧបហតោ កោវិឡារោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘អនុបាទិណ្ណម្បិ តាយ ជរាយ ហញ្ញតិ, កិមង្គំ បន ឧបាទិណ្ណ’’ន្តិ អនិច្ចសញ្ញំ បដិលភិ. តទនុសារេនេវ សព្ពសង្ខារេ ទុក្ខតោ អនត្តតោ ច វិបស្សន្តោវ ‘‘អហោ វតាហម្បិ សញ្ឆិន្នបត្តោ កោវិឡារោ វិយ អបគតគិហិព្យញ្ជនោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថយមានោ អនុបុព្ពេន តស្មិំ សយនតលេ ទក្ខិណេន បស្សេន និបន្នោយេវ វិបស្សិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. តតោ គមនកាលេ អមច្ចេហិ ‘‘កាលោ, ទេវ, គន្តុ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘នាហំ រាជា’’តិអាទីនិ វត្វា បុរិមនយេនេវ ឥមំ គាថមភាសិ.
តត្ថ ឱរោបយិត្វាតិ អបនេត្វា. គិហិព្យញ្ជនានីតិ កេសមស្សុឱទាតវត្ថាលង្ការមាលាគន្ធវិលេបនបុត្តទារទាសិទាសាទីនិ. ឯតានិ គិហិភាវំ ព្យញ្ជយន្តិ, តស្មា ‘‘គិហិព្យញ្ជនានី’’តិ វុច្ចន្តិ. សញ្ឆិន្នបត្តោតិ បតិតបត្តោ. ឆេត្វានាតិ មគ្គញាណេន ឆិន្ទិត្វា. វីរោតិ មគ្គវីរិយេន សមន្នាគតោ. គិហិពន្ធនានីតិ កាមពន្ធនានិ. កាមា ហិ គិហីនំ ពន្ធនានិ. អយំ តាវ បទត្ថោ. អយំ បន អធិប្បាយោ – ‘‘អហោ វតាហម្បិ ឱរោបយិត្វា គិហិព្យញ្ជនានិ សញ្ឆិន្នបត្តោ យថា កោវិឡារោ ភវេយ្យ’’ន្តិ ឯវំ ចិន្តយមានោ វិបស្សនំ អារភិត្វា អធិគតោតិ. សេសំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.
កោវិឡារគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
បឋមវគ្គោ និដ្ឋិតោ.
១០១-២. សចេ ¶ លភេថាតិ កា ឧប្បត្តិ? បុព្ពេ កិរ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ ទ្វេ បច្ចេកពោធិសត្តា បព្ពជិត្វា វីសតិ វស្សសហស្សានិ ¶ គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា ទេវលោកេ ឧប្បន្នា. តតោ ចវិត្វា តេសំ ជេដ្ឋកោ ពារាណសិរញ្ញោ បុត្តោ, កនិដ្ឋោ បុរោហិតស្ស បុត្តោ អហោសិ. តេ ឯកទិវសំយេវ បដិសន្ធិំ គហេត្វា ឯកទិវសមេវ មាតុ កុច្ឆិតោ និក្ខមិត្វា សហបំសុកីឡកា សហាយកា អហេសុំ. បុរោហិតបុត្តោ បញ្ញវា អហោសិ. សោ រាជបុត្តំ អាហ – ‘‘សម្ម, ត្វំ តវ ¶ បិតុនោ អច្ចយេន រជ្ជំ លភិស្សសិ, អហំ បុរោហិតដ្ឋានំ, សុសិក្ខិតេន ច រជ្ជំ អនុសាសិតុំ សក្កា, ឯហិ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហិស្សាមា’’តិ. តតោ ឧភោបិ យញ្ញោបចិតា ហុត្វា គាមនិគមាទីសុ ភិក្ខំ ចរមានា បច្ចន្តជនបទគាមំ គតា. តញ្ច គាមំ បញ្ច បច្ចេកពុទ្ធា ភិក្ខាចារវេលាយ បវិសិំសុ. តត្ថ មនុស្សា បច្ចេកពុទ្ធេ ទិស្វា ឧស្សាហជាតា អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា បណីតំ ខាទនីយំ វា ភោជនីយំ វា ឧបនាមេត្វា បូជេន្តិ. តេសំ ឯតទហោសិ – ‘‘អម្ហេហិ សទិសា ឧច្ចាកុលិកា នាម នត្ថិ, អបិ ច បនិមេ មនុស្សា យទិ ឥច្ឆន្តិ, អម្ហាកំ ភិក្ខំ ទេន្តិ, យទិ និច្ឆន្តិ, ន ទេន្តិ, ឥមេសំ បន បព្ពជិតានំ ឯវរូបំ សក្ការំ ករោន្តិ, អទ្ធា ឯតេ កិញ្ចិ សិប្បំ ជានន្តិ, ហន្ទ, នេសំ សន្តិកេ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហាមា’’តិ. តេ មនុស្សេសុ បដិក្កន្តេសុ ឱកាសំ លភិត្វា ‘‘យំ, ភន្តេ, តុម្ហេ សិប្បំ ជានាថ, តំ អម្ហេហិ សិក្ខាបេថា’’តិ យាចិំសុ. បច្ចេកពុទ្ធា ‘‘ន សក្កា អបព្ពជិតេន សិក្ខិតុ’’ន្តិ អាហំសុ. តេ បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា បព្ពជិំសុ. តតោ នេសំ បច្ចេកពុទ្ធា ‘‘ឯវំ វោ និវាសេតព្ពំ, ឯវំ បារុបិតព្ព’’ន្តិអាទិនា នយេន អាភិសមាចារិកំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘ឥមស្ស សិប្បស្ស ឯកីភាវាភិរតិ និប្ផត្តិ, តស្មា ឯកេនេវ និសីទិតព្ពំ, ឯកេន ចង្កមិតព្ពំ, ឯកេន ឋាតព្ពំ, ឯកេន សយិតព្ព’’ន្តិ បាដិយេក្កំ បណ្ណសាលំ អទំសុ, តតោ តេ អត្តនោ អត្តនោ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា និសីទិំសុ. បុរោហិតបុត្តោ និសិន្នកាលតោ បភុតិ ចិត្តសមាធានំ លទ្ធា ឈានំ បដិលភិ. រាជបុត្តោ មុហុត្តេនេវ ឧក្កណ្ឋិតោ តស្ស សន្តិកំ អាគតោ. សោ តំ ទិស្វា ‘‘កិំ, សម្មា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឧក្កណ្ឋិតោម្ហី’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ ឥធ និសីទា’’តិ. សោ តត្ថ មុហុត្តំ និសីទិត្វា អាហ – ‘‘ឥមស្ស កិរ, សម្ម, សិប្បស្ស ឯកីភាវាភិរតិ និប្ផត្តី’’តិ? បុរោហិតបុត្តោ ‘‘ឯវំ, សម្ម, តេន ហិ ត្វំ អត្តនោ និសិន្នោកាសំ ឯវ គច្ឆ, ឧគ្គណ្ហិស្សាមិ ឥមស្ស សិប្បស្ស និប្ផត្តិ’’ន្តិ អាហ. សោ គន្ត្វា បុនបិ មុហុត្តកេនេវ ឧក្កណ្ឋិតោ បុរិមនយេនេវ តិក្ខត្តុំ អាគតោ.
តតោ នំ បុរោហិតបុត្តោ តថេវ ឧយ្យោជេត្វា តស្មិំ គតេ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ អត្តនោ ច កម្មំ ហាបេតិ មម ច, ឥធាភិក្ខណំ អាគច្ឆតី’’តិ. សោ បណ្ណសាលតោ និក្ខម្ម អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ. ឥតរោ អត្តនោ បណ្ណសាលាយេវ និសិន្នោ បុនបិ មុហុត្តកេនេវ ឧក្កណ្ឋិតោ តស្ស សន្តិកំ ¶ ¶ អាគន្ត្វា ¶ ឥតោ ចិតោ ច មគ្គន្តោបិ តំ អទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘យោ គហដ្ឋកាលេ បណ្ណាការំ អាទាយ អាគតោបិ មំ ទដ្ឋុំ ន លភតិ, សោ ទានិ មយិ អាគតេ ទស្សនម្បិ អទាតុកាមោ អបក្កមិ. អហោ អរេ, ចិត្ត, ន លជ្ជសិ, យំ មំ ចតុក្ខត្តុំ ឥធានេសិ, ន សោ ទានិ តេ វសេ វត្តិស្សាមិ, អញ្ញទត្ថុ តំយេវ មម វសេ វត្តាបេស្សាមី’’តិ អត្តនោ សេនាសនំ បវិសិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា អាកាសេន នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមាសិ. ឥតរោបិ អរញ្ញំ បវិសិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា តត្ថេវ អគមាសិ. តេ ឧភោបិ មនោសិលាតលេ និសីទិត្វា បាដិយេក្កំ បាដិយេក្កំ ឥមា ឧទានគាថាយោ អភាសិំសុ.
តត្ថ និបកន្តិ បកតិនិបកំ បណ្ឌិតំ កសិណបរិកម្មាទិកុសលំ. សាធុវិហារិន្តិ អប្បនាវិហារេន វា ឧបចារេន វា សមន្នាគតំ. ធីរន្តិ ធិតិសម្បន្នំ. តត្ថ និបកត្តេន ធិតិសម្បទា វុត្តា. ឥធ បន ធិតិសម្បន្នមេវាតិ អត្ថោ. ធិតិ នាម អសិថិលបរក្កមតា, ‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ចា’’តិ (ម. និ. ២.១៨៤; អ. និ. ២.៥; មហានិ. ១៩៦) ឯវំ បវត្តវីរិយស្សេតំ អធិវចនំ. អបិច ធិក្កតបាបោតិបិ ធីរោ. រាជាវ រដ្ឋំ វិជិតំ បហាយាតិ យថា បកតិរាជា ‘‘វិជិតំ រដ្ឋំ អនត្ថាវហ’’ន្តិ ញត្វា រជ្ជំ បហាយ ឯកោ ចរតិ, ឯវំ ពាលសហាយំ បហាយ ឯកោ ចរេ. អថ វា រាជាវ រដ្ឋន្តិ យថា សុតសោមោ រាជា រដ្ឋំ វិជិតំ បហាយ ឯកោ ចរិ, យថា ច មហាជនកោ រាជា, ឯវំ ឯកោ ចរីតិ អយម្បិ តស្ស អត្ថោ. សេសំ វុត្តានុសារេន សក្កា ជានិតុន្តិ ន វិត្ថារិតន្តិ.
សហាយគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១០៣. អទ្ធា បសំសាមាតិ ឥមិស្សា គាថាយ យាវ អាកាសតលេ បញ្ញត្តាសនេ បច្ចេកពុទ្ធានំ និសជ្ជា, តាវ ចាតុទ្ទិសគាថាយ ឧប្បត្តិសទិសា ឯវ ឧប្បត្តិ. អយំ បន វិសេសោ – យថា សោ រាជា រត្តិយា តិក្ខត្តុំ ឧព្ពិជ្ជិ, ន តថា អយំ, នេវស្ស យញ្ញោ បច្ចុបដ្ឋិតោ អហោសិ. សោ អាកាសតលេ បញ្ញត្តេសុ អាសនេសុ បច្ចេកពុទ្ធេ និសីទាបេត្វា ‘‘កេ តុម្ហេ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘មយំ, មហារាជ, អនវជ្ជភោជិនោ នាមា’’តិ. ‘‘ភន្តេ ¶ , អនវជ្ជភោជិនោតិ ឥមស្ស កោ អត្ថោ’’តិ? ‘‘សុន្ទរំ វា អសុន្ទរំ វា លទ្ធា និព្ពិការា ភុញ្ជាម, មហារាជា’’តិ. តំ សុត្វា រញ្ញោ ឯតទហោសិ – ‘‘យំនូនាហំ ឥមេ ឧបបរិក្ខេយ្យំ ‘ឯទិសា វា នោ វា’’’តិ? តំ ទិវសំ កណាជកេន ពិលង្គទុតិយេន បរិវិសិ. តំ បច្ចេកពុទ្ធា អមតំ វិយ និព្ពិការា ភុញ្ជិំសុ. រាជា ‘‘ឥមេ ¶ បដិញ្ញាតត្តា ឯកទិវសំ និព្ពិការា ¶ ហោន្តិ, បុន ស្វេ ជានិស្សាមី’’តិ ស្វាតនាយ និមន្តេសិ. ទុតិយទិវសេបិ តថេវាកាសិ. តេបិ តថេវ បរិភុញ្ជិំសុ. អថ រាជា ‘‘សុន្ទរំ ទត្វា វីមំសិស្សាមី’’តិ បុនបិ និមន្តេត្វា ទ្វេ ទិវសេ មហាសក្ការំ កត្វា បណីតេន អតិវិចិត្រេន ខាទនីយេន ភោជនីយេន បរិវិសិ. តេបិ តថេវ និព្ពិការា បរិភុញ្ជិត្វា រញ្ញោ មង្គលំ វត្វា បក្កមិំសុ. រាជា អចិរបក្កន្តេសុ តេសុ ‘‘អនវជ្ជភោជិនោ ឯតេ, អហោ វតាហម្បិ អនវជ្ជភោជី ភវេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា មហារជ្ជំ បហាយ បព្ពជ្ជំ សមាទាយ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពុទ្ធោ ហុត្វា មញ្ជូសករុក្ខមូលេ បច្ចេកពុទ្ធានំ មជ្ឈេ អត្តនោ អារម្មណំ វិភាវេន្តោ ឥមំ គាថមភាសិ. សា បទត្ថតោ ឧត្តានមេវ. កេវលំ បន សហាយសម្បទន្តិ ឯត្ថ អសេខេហិ សីលាទិក្ខន្ធេហិ សម្បន្នា សហាយា ឯវ សហាយសម្បទាតិ វេទិតព្ពា.
អយំ បនេត្ថ យោជនា – យា អយំ វុត្តា សហាយសម្បទា, តំ សហាយសម្បទំ អទ្ធា បសំសាម, ឯកំសេនេវ ថោមេមាតិ វុត្តំ ហោតិ. កថំ? សេដ្ឋា សមា សេវិតព្ពា សហាយាតិ. កស្មា? អត្តនោ សីលាទីហិ សេដ្ឋេ សេវមានស្ស សីលាទយោ ធម្មា អនុប្បន្នា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា ច វុទ្ធិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ បាបុណន្តិ. សមេ សេវមានស្ស អញ្ញមញ្ញំ សាធារណេន កុក្កុច្ចស្ស វិនោទនេន ច លទ្ធា ន បរិហាយន្តិ. ឯតេ បន សហាយកេ សេដ្ឋេ ច សមេ ច អលទ្ធា កុហនាទិមិច្ឆាជីវំ បហាយ ធម្មេន សមេន ឧប្បន្នំ ភោជនំ ភុញ្ជន្តោ តត្ថ ច បដិឃានុនយំ អនុប្បាទេន្តោ អនវជ្ជភោជី ហុត្វា អត្ថកាមោ កុលបុត្តោ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ. អហម្បិ ឯវំ ចរន្តោ ឥមំ សម្បត្តិំ អធិគតោម្ហីតិ.
អទ្ធាបសំសាគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១០៤. ទិស្វា សុវណ្ណស្សាតិ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ ពារាណសិយំ រាជា គិម្ហសមយេ ទិវាសេយ្យំ ឧបគតោ អហោសិ, សន្តិកេ ចស្ស ¶ វណ្ណទាសី គោសីតចន្ទនំ បិសតិ. តស្សា ឯកពាហាយ ឯកំ សុវណ្ណវលយំ, ឯកពាហាយ ទ្វេ. តានិ សង្ឃដ្ដេន្តិ, ឥតរំ ន សង្ឃដ្ដតិ. រាជា តំ ទិស្វា ‘‘ឯវមេវ គណវាសេ សង្ឃដ្ដនា, ឯកវាសេ អសង្ឃដ្ដនា’’តិ ចិន្តេត្វា បុនប្បុនំ ទាសិំ ឱលោកេសិ. តេន ច សមយេន សព្ពាលង្ការវិភូសិតា ទេវី តំ ពីជយន្តី ឋិតា ហោតិ. សា ‘‘វណ្ណទាសិយា បដិពទ្ធចិត្តោ មញ្ញេ រាជា’’តិ ចិន្តេត្វា តំ ទាសិំ ឧដ្ឋាបេត្វា សយមេវ បិសិតុមារទ្ធា. អថស្សា ច ឧភោសុ ពាហាសុ អនេកេ សុវណ្ណវលយា, តេ សង្ឃដ្ដយន្តា មហាសទ្ទំ ជនយិំសុ. រាជា ¶ អតិសុដ្ឋុតរំ និព្ពិន្ទោ ទក្ខិណបស្សេន និបន្នោយេវ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. តំ អនុត្តរសុខេន សុខិតំ និបន្នំ ចន្ទនហត្ថា ទេវី ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អាលិម្បាមិ ¶ , មហារាជា’’តិ អាហ. សោ ‘‘អបេហិ, មា អាលិម្បាហី’’តិ អាហ. សា ‘‘កិស្ស, មហារាជា’’តិ? សោ ‘‘នាហំ, រាជា’’តិ. ឯវមេតេសំ កថាសល្លាបំ សុត្វា អមច្ចា ឧបសង្កមិំសុ, តេហិបិ មហារាជវាទេន អាលបិតោ ‘‘នាហំ, ភណេ, រាជា’’តិ អាហ. សេសំ បឋមគាថាយ វុត្តសទិសមេវ.
អយំ បន គាថាវណ្ណនា – តត្ថ ទិស្វាតិ ឱលោកេត្វា. សុវណ្ណស្សាតិ កញ្ចនស្ស. ‘‘វលយានី’’តិ បាឋសេសោ. សាវសេសបទត្ថោ ហិ អយំ អត្ថោ. បភស្សរានីតិ បភាសនសីលានិ, ជុតិមន្តានីតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសំ ឧត្តានបទត្ថមេវ. អយំ បន យោជនា – ទិស្វា ភុជស្មិំ សុវណ្ណស្ស វលយានិ ‘‘គណវាសេ សតិ សង្ឃដ្ដនា, ឯកវាសេ អសង្ឃដ្ដនា’’តិ ឯវំ ចិន្តេត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា អធិគតោម្ហីតិ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវាតិ.
សុវណ្ណវលយគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១០៥. ឯវំ ទុតិយេនាតិ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ ពារាណសិរាជា ទហរោវ បព្ពជិតុកាមោ អមច្ចេ អាណាបេសិ – ‘‘ទេវិំ គហេត្វា រជ្ជំ បរិហរថ, អហំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. អមច្ចា – ‘‘មហារាជ, អរាជកំ រជ្ជំ អម្ហេហិ ន សក្កា រក្ខិតុំ សាមន្តរាជានោ អាគម្ម វិលុម្បិស្សន្តិ, យាវ ឯកោបិ បុត្តោ ឧប្បជ្ជតិ, តាវ អាគមេហី’’តិ សញ្ញាបេសុំ. មុទុចិត្តោ រាជា អធិវាសេសិ. អថ ទេវី គព្ភំ គណ្ហិ. រាជា បុន តេ អាណាបេសិ – ‘‘ទេវី គព្ភិនី, បុត្តំ ជាតំ រជ្ជេ អភិសិញ្ចិត្វា រជ្ជំ បរិហរថ, អហំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. អមច្ចា ¶ ‘‘ទុជ្ជានំ, មហារាជ, ឯតំ, យំ ទេវី បុត្តំ វា វិជាយិស្សតិ, ធីតរំ វាតិ, តាវ វិជាយនកាលំ អាគមេហី’’តិ បុនបិ រាជានំ សញ្ញាបេសុំ. អថ សា បុត្តំ វិជាយិ. តទាបិ រាជា តថេវ អមច្ចេ អាណាបេសិ. អមច្ចា បុនបិ រាជានំ – ‘‘អាគមេហិ, មហារាជ, យាវ បដិពលោ ហោតី’’តិ ពហូហិ ការណេហិ សញ្ញាបេសុំ. តតោ កុមារេ បដិពលេ ជាតេ អមច្ចេ សន្និបាតាបេត្វា ‘‘បដិពលោ ទានិ អយំ, តំ រជ្ជេ អភិសិញ្ចិត្វា បដិបជ្ជថា’’តិ អមច្ចានំ ឱកាសំ អទត្វា អន្តរាបណតោ កាសាយវត្ថាទយោ សព្ពបរិក្ខារេ អាហរាបេត្វា អន្តេបុរេ ឯវ បព្ពជិត្វា មហាជនកោ វិយ និក្ខមិត្វា គតោ. សព្ពបរិជនោ នានប្បការំ បរិទេវមានោ រាជានំ អនុពន្ធិ. សោ រាជា យាវ អត្តនោ រជ្ជសីមា, តាវ គន្ត្វា កត្តរទណ្ឌេន លេខំ អាកឌ្ឍិត្វា – ‘‘អយំ លេខា នាតិក្កមិតព្ពា’’តិ អាហ ¶ . មហាជនោ លេខាយ សីសំ កត្វា ភូមិយំ និបន្នោ បរិទេវមានោ ‘‘តុយ្ហំ ទានិ, តាត, រញ្ញោ អាណា, កិំ ករិស្សតី’’តិ កុមារំ លេខំ អតិក្កមាបេសិ. កុមារោ ‘‘តាត, តាតា’’តិ ធាវិត្វា ¶ រាជានំ សម្បាបុណិ. រាជា កុមារំ ទិស្វា ‘‘ឯតំ មហាជនំ បរិហរន្តោ រជ្ជំ ការេសិំ, កិំ ទានិ ឯកំ ទារកំ បរិហរិតុំ ន សក្ខិស្ស’’ន្តិ កុមារំ គហេត្វា អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ, តត្ថ បុព្ពបច្ចេកពុទ្ធេហិ វសិតបណ្ណសាលំ ទិស្វា វាសំ កប្បេសិ សទ្ធិំ បុត្តេន.
តតោ កុមារោ វរសយនាទីសុ កតបរិចយោ តិណសន្ថារកេ វា រជ្ជុមញ្ចកេ វា សយមានោ រោទតិ. សីតវាតាទីហិ ផុដ្ឋោ សមានោ – ‘‘សីតំ តាត ឧណ្ហំ តាត មកសា តាត ឌំសន្តិ. ឆាតោម្ហិ តាត, បិបាសិតោម្ហិ តាតា’’តិ វទតិ. រាជា តំ សញ្ញាបេន្តោយេវ រត្តិំ វីតិនាមេសិ. ទិវាបិស្ស បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ភត្តំ ឧបនាមេសិ, កុមារោ មិស្សកភត្តំ កង្គុវរកមុគ្គាទិពហុលំ អច្ឆាទេន្តម្បិ តំ ជិឃច្ឆាវសេន ភុញ្ជមានោ កតិបាហច្ចយេន ឧណ្ហេ ឋបិតបទុមំ វិយ មិលាយិ. រាជា បន បដិសង្ខានពលេន និព្ពិការោ ភុញ្ជតិ. តតោ សោ កុមារំ សញ្ញាបេន្តោ អាហ – ‘‘នគរេ, តាត, បណីតាហារោ លព្ភតិ, តត្ថ គច្ឆាមា’’តិ. កុមារោ ‘‘អាម, តាតា’’តិ. តតោ នំ បុរក្ខត្វា អាគតមគ្គេនេវ និវត្តិ. កុមារមាតាបិ ទេវី ‘‘ន ទានិ រាជា កុមារំ គណ្ហិត្វា អរញ្ញេ ចិរំ វសិស្សតិ, កតិបាហេនេវ និវត្តិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា រញ្ញា ¶ កត្តរទណ្ឌេន លិខិតដ្ឋានេយេវ វតិំ ការាបេត្វា វាសំ កប្បេសិ. រាជា តស្សា វតិយា អវិទូរេ ឋត្វា ‘‘ឯត្ថ តេ, តាត, មាតា និសិន្នា, គច្ឆាហី’’តិ បេសេសិ. យាវ សោ តំ ឋានំ បាបុណាតិ, តាវ ឧទិក្ខន្តោ អដ្ឋាសិ – ‘‘មា ហេវ នំ កោចិ វិហេឋេយ្យា’’តិ. កុមារោ មាតុ សន្តិកំ ធាវន្តោ អគមាសិ.
អារក្ខបុរិសា កុមារំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ទេវិយា អារោចេសិ. ទេវី វីសតិនាដកិត្ថិសហស្សបរិវុតា បច្ចុគ្គន្ត្វា បដិគ្គហេសិ. រញ្ញោ ច បវត្តិំ បុច្ឆិ. ‘‘បច្ឆតោ អាគច្ឆតី’’តិ សុត្វា មនុស្សេ បេសេសិ. រាជាបិ តាវទេវ សកវសនដ្ឋានំ អគមាសិ. មនុស្សា រាជានំ អទិស្វា និវត្តិំសុ. តតោ ទេវី និរាសាវ ហុត្វា បុត្តំ គហេត្វា នគរំ គន្ត្វា រជ្ជេ អភិសិញ្ចិ. រាជាបិ អត្តនោ វសនដ្ឋានេ និសិន្នោ វិបស្សិត្វា បច្ចេកពោធិំ បត្វា មញ្ជូសករុក្ខមូលេ បច្ចេកពុទ្ធានំ មជ្ឈេ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ. សា អត្ថតោ ឧត្តានា ឯវ.
អយំ បនេត្ថាធិប្បាយោ – យ្វាយំ ឯកេន ទុតិយេន កុមារេន សីតុណ្ហាទីហិ និវេទេន្តេន សហវាសេន តំ សញ្ញាបេន្តស្ស មម វាចាភិលាបោ តស្មិំ សិនេហវសេន អភិសជ្ជនា វា ជាតា. សចាហំ ឥមំ ន បរិច្ចជាមិ, តតោ អាយតិម្បិ តថេវ ហេស្សតិ, យថា ¶ ឥទានិ, ឯវំ ទុតិយេន សហ មមស្ស វាចាភិលាបោ អភិសជ្ជនា វា. ‘‘ឧភយម្បេតំ អន្តរាយករំ វិសេសាធិគមស្សា’’តិ ឯតំ ¶ ភយំ អាយតិំ បេក្ខមានោ តំ ឆឌ្ឌេត្វា យោនិសោ បដិបជ្ជិត្វា បច្ចេកពោធិមធិគតោម្ហីតិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.
អាយតិភយគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១០៦. កាមា ហិ ចិត្រាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ សេដ្ឋិបុត្តោ ទហរោវ សេដ្ឋិដ្ឋានំ លភិ. តស្ស តិណ្ណំ ឧតូនំ អនុច្ឆវិកា តយោ បាសាទា អហេសុំ. សោ សព្ពសម្បត្តីហិ ទេវកុមារោ វិយ បរិចារេតិ. អថ សោ ទហរោវ សមានោ ‘‘បព្ពជិស្សាមី’’តិ មាតាបិតរោ អាបុច្ឆិ, តេ នំ និវារេន្តិ. សោ តថេវ និពន្ធតិ. បុនបិ នំ មាតាបិតរោ ‘‘ត្វំ, តាត, សុខុមាលោ, ទុក្ករា បព្ពជ្ជា, ខុរធារាយ ឧបរិ ចង្កមនសទិសា’’តិ នានប្បការេហិ និវារេន្តិ. សោ ¶ តថេវ និពន្ធតិ. តេ ចិន្តេសុំ – ‘‘សចាយំ បព្ពជតិ, អម្ហាកំ ទោមនស្សំ ហោតិ. សចេ នំ និវារេម, ឯតស្ស ទោមនស្សំ ហោតិ. អបិច អម្ហាកំ ទោមនស្សំ ហោតុ, មា ច ឯតស្សា’’តិ អនុជានិំសុ. តតោ សោ សព្ពំ បរិជនំ បរិទេវមានំ អនាទិយិត្វា ឥសិបតនំ គន្ត្វា បច្ចេកពុទ្ធានំ សន្តិកេ បព្ពជិ. តស្ស ឧឡារសេនាសនំ ន បាបុណាតិ, មញ្ចកេ តដ្ដិកំ អត្ថរិត្វា សយិ. សោ វរសយនេ កតបរិចយោ សព្ពរត្តិំ អតិទុក្ខិតោ អហោសិ. បភាតេ សរីរបរិកម្មំ កត្វា បត្តចីវរមាទាយ បច្ចេកពុទ្ធេហិ សទ្ធិំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. តត្ថ វុឌ្ឍា អគ្គាសនញ្ច អគ្គបិណ្ឌញ្ច លភន្តិ, នវកា យំកិញ្ចិទេវ អាសនលូខំ ភោជនញ្ច. សោ តេន លូខភោជនេនាបិ អតិទុក្ខិតោ អហោសិ. សោ កតិបាហំយេវ កិសោ ទុព្ពណ្ណោ ហុត្វា និព្ពិជ្ជិ, យថា តំ អបរិបក្កគតេ សមណធម្មេ. តតោ មាតាបិតូនំ ទូតំ បេសេត្វា ឧប្បព្ពជិ. សោ កតិបាហំយេវ ពលំ គហេត្វា បុនបិ បព្ពជិតុកាមោ អហោសិ, តតោ ទុតិយម្បិ បព្ពជិត្វា បុនបិ ឧប្បព្ពជិ. តតិយវារេ បន បព្ពជិត្វា សម្មា បដិបន្នោ វិបស្សិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ វត្វា បុន បច្ចេកពុទ្ធានំ មជ្ឈេ ឥមមេវ ព្យាករណគាថម្បិ អភាសិ.
តត្ថ កាមាតិ ទ្វេ កាមា វត្ថុកាមោ ច កិលេសកាមោ ច. តត្ថ វត្ថុកាមោ នាម បិយរូបាទិអារម្មណធម្មោ, កិលេសកាមោ នាម សព្ពោ រាគប្បភេទោ. ឥធ បន វត្ថុកាមោ អធិប្បេតោ. រូបាទិអនេកប្បការវសេន ចិត្រា. លោកស្សាទវសេន មធុរា ¶ . ពាលបុថុជ្ជនានំ មនំ រមាបេន្តីតិ មនោរមា. វិរូបរូបេនាតិ វិវិធេន រូបេន, អនេកវិធេន សភាវេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេ ហិ រូបាទិវសេន ចិត្រា, រូបាទីសុបិ នីលាទិវសេន វិវិធរូបា. ឯវំ តេន តេន វិរូបរូបេន តថា តថា អស្សាទំ ទស្សេត្វា មថេន្តិ ចិត្តំ, បព្ពជ្ជាយ អភិរមិតុំ ន ទេន្តីតិ. សេសមេត្ថ ¶ បាកដមេវ. និគមនម្បិ ទ្វីហិ តីហិ វា បទេហិ យោជេត្វា បុរិមគាថាសុ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.
កាមគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១០៧. ឦតី ចាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ រញ្ញោ គណ្ឌោ ឧទបាទិ, ពាឡ្ហា វេទនា វឌ្ឍន្តិ. វេជ្ជា ‘‘សត្ថកម្មេន វិនា ផាសុ ន ហោតី’’តិ ភណន្តិ ¶ . រាជា តេសំ អភយំ ទត្វា សត្ថកម្មំ ការាបេសិ. តេ តំ ផាលេត្វា បុព្ពលោហិតំ នីហរិត្វា និវេទនំ កត្វា វណំ បិលោតិកេន ពន្ធិំសុ. លូខមំសាហារេសុ ច នំ សម្មា ឱវទិំសុ. រាជា លូខភោជនេន កិសសរីរោ អហោសិ, គណ្ឌោ ចស្ស មិលាយិ. សោ ផាសុកសញ្ញី ហុត្វា សិនិទ្ធាហារំ ភុញ្ជិ, តេន សញ្ជាតពលោ វិសយេយេវ បដិសេវិ, តស្ស គណ្ឌោ បុរិមសភាវមេវ សម្បាបុណិ. ឯវំ យាវ តិក្ខត្តុំ សត្ថកម្មំ ការាបេត្វា វេជ្ជេហិ បរិវជ្ជិតោ និព្ពិន្ទិត្វា មហារជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា សត្តហិ វស្សេហិ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ ភាសិត្វា នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមាសិ.
តត្ថ ឯតីតិ ឦតិ, អាគន្តុកានំ អកុសលភាគីនំ ព្យសនហេតូនំ ឯតំ អធិវចនំ. តស្មា កាមគុណាបិ ឯតេ អនេកព្យសនាវហដ្ឋេន អនត្ថានំ សន្និបាតដ្ឋេន ច ឦតិ. គណ្ឌោបិ អសុចិំ បគ្ឃរតិ, ឧទ្ធុមាតបរិបក្កបរិភិន្នោ ហោតិ. តស្មា ឯតេ កិលេសាសុចិបគ្ឃរណតោ ឧប្បាទជរាភង្គេហិ ឧទ្ធុមាតបរិបក្កបរិភិន្នភាវតោ ច គណ្ឌោ. ឧបទ្ទវតីតិ ឧបទ្ទវោ, អនត្ថំ ជនេន្តោ អភិភវតិ អជ្ឈោត្ថរតីតិ អត្ថោ, រាគគណ្ឌាទីនមេតមធិវចនំ. តស្មា កាមគុណាបេតេ អវិទិតនិព្ពានត្ថាវហហេតុតាយ សព្ពុបទ្ទវកម្មបរិវត្ថុតាយ ច ឧបទ្ទវោ. យស្មា បនេតេ កិលេសាតុរភាវំ ជនេន្តា សីលសង្ខាតំ អារោគ្យំ លោលុប្បំ វា ឧប្បាទេន្តា បាកតិកមេវ អារោគ្យំ វិលុម្បន្តិ, តស្មា ឥមិនា អារោគ្យវិលុម្បនដ្ឋេន ¶ រោគោ. អព្ភន្តរមនុបវិដ្ឋដ្ឋេន បន អន្តោតុទនដ្ឋេន ច ទុន្នីហរណីយដ្ឋេន ច សល្លំ. ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកភយាវហនតោ ភយំ. មេ ឯតន្តិ មេតំ. សេសមេត្ថ បាកដមេវ. និគមនម្បិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.
ឦតិគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១០៨. សីតញ្ចាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ សីតាលុកព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា អហោសិ. សោ បព្ពជិត្វា អរញ្ញេ តិណកុដិកាយ វិហរតិ. តស្មិញ្ច បទេសេ សីតេ សីតំ, ឧណ្ហេ ¶ ទណ្ហមេវ ហោតិ អព្ភោកាសត្តា បទេសស្ស. គោចរគាមេ ភិក្ខា យាវទត្ថំ ន លព្ភតិ, បានីយម្បិ ទុល្លភំ, វាតាតបឌំសសរីសបាបិ ពាធេន្តិ. តស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘ឥតោ ¶ អឌ្ឍយោជនមត្តេ សម្បន្នោ បទេសោ, តត្ថ សព្ពេបិ ឯតេ បរិស្សយា នត្ថិ, យំនូនាហំ តត្ថ គច្ឆេយ្យំ, ផាសុកំ វិហរន្តេន សក្កា សុខមធិគន្តុ’’ន្តិ? តស្ស បុន អហោសិ – ‘‘បព្ពជិតា នាម ន បច្ចយគិទ្ធា ហោន្តិ, ឯវរូបញ្ច ចិត្តំ អត្តនោ វសេ វត្តាបេន្តិ, ន ចិត្តស្ស វសេ វត្តន្តិ, នាហំ គមិស្សាមី’’តិ ឯវំ បច្ចវេក្ខិត្វា ន អគមាសិ. ឯវំ យាវតតិយកំ ឧប្បន្នចិត្តំ បច្ចវេក្ខិត្វា និវត្តេសិ. តតោ តត្ថេវ សត្ត វស្សានិ វសិត្វា សម្មា បដិបជ្ជមានោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ ភាសិត្វា នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមាសិ.
តត្ថ សីតញ្ចាតិ សីតំ ទុវិធំ អព្ភន្តរធាតុក្ខោភបច្ចយញ្ច ពាហិរធាតុក្ខោភបច្ចយញ្ច, តថា ឧណ្ហម្បិ. ឌំសាតិ បិង្គលមក្ខិកា. សរីសបាតិ យេ កេចិ ទីឃជាតិកា សរន្តា គច្ឆន្តិ. សេសំ បាកដមេវ. និគមនម្បិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.
សីតាលុកគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១០៩. នាគោវាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញតរោ រាជា វីសតិ វស្សានិ រជ្ជំ ការេត្វា កាលង្កតោ និរយេ វីសតិ វស្សានិ ឯវ បច្ចិត្វា, ហិមវន្តប្បទេសេ ហត្ថិយោនិយំ ឧប្បជ្ជិត្វា សញ្ជាតក្ខន្ធោ បទុមវណ្ណសកលសរីរោ ឧឡារោ យូថបតិ មហានាគោ អហោសិ. តស្ស ឱភគ្គោភគ្គសាខាភង្គានិ ហត្ថិឆាបាវ ខាទន្តិ, ឱគាហេបិ នំ ហត្ថិនិយោ កទ្ទមេន វិលិម្បិំសុ, សព្ពំ បាលិលេយ្យកនាគស្សេវ អហោសិ. សោ យូថា និព្ពិជ្ជិត្វា បក្កាមិ. តតោ នំ បទានុសារេន ¶ យូថា អនុពន្ធន្តិ, ឯវំ យាវតតិយំ បក្កន្តម្បិ អនុពន្ធិំសុយេវ. តតោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥទានិ មយ្ហំ នត្តកោ ពារាណសិយំ រជ្ជំ ការេតិ, យំនូនាហំ អត្តនោ បុរិមជាតិយា ឧយ្យានំ គច្ឆេយ្យំ. តត្រ សោ មំ រក្ខិស្សតី’’តិ. តតោ រត្តិយំ និទ្ទុបគតេ យូថេ យូថំ បហាយ តមេវ ឧយ្យានំ បាវិសិ. ឧយ្យានបាលោ ទិស្វា រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា ‘‘ហត្ថិំ គហេស្សាមី’’តិ សេនាយ បរិវារេសិ. ហត្ថី រាជានមេវ អភិមុខោ គច្ឆតិ. រាជា ‘‘មំ អភិមុខោ ឯតី’’តិ ខុរប្បំ សន្នយ្ហិត្វា អដ្ឋាសិ. តតោ ហត្ថី ‘‘វិជ្ឈេយ្យាបិ មំ ឯសោ’’តិ មានុសិកាយ វាចាយ ‘‘ព្រហ្មទត្ត, មា មំ វិជ្ឈ, អហំ តេ អយ្យកោ’’តិ អាហ. រាជា ‘‘កិំ ភណសី’’តិ សព្ពំ បុច្ឆិ. ហត្ថីបិ រជ្ជេ ច នរកេ ច ហត្ថិយោនិយញ្ច បវត្តិំ សព្ពំ ¶ អារោចេសិ. រាជា ‘‘សុន្ទរំ មា ភាយិ, មា កញ្ចិ ភិំសាបេហី’’តិ ហត្ថិនោ វដ្ដញ្ច អារក្ខកេ ច ហត្ថិភណ្ឌេ ច ឧបដ្ឋាបេសិ.
អថេកទិវសំ ¶ រាជា ហត្ថិក្ខន្ធវរគតោ ‘‘អយំ វីសតិ វស្សានិ រជ្ជំ ការេត្វា និរយេ បច្ចិត្វា បក្កាវសេសេន តិរច្ឆានយោនិយំ ឧប្បន្នោ, តត្ថាបិ គណសំវាសសង្ឃដ្ដនំ អសហន្តោ ឥធាគតោសិ, អហោ ទុក្ខោវ គណសំវាសោ, ឯកីភាវោ ឯវ បន សុខោ’’តិ ចិន្តេត្វា តត្ថេវ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. តំ លោកុត្តរសុខេន សុខិតំ អមច្ចា ឧបសង្កមិត្វា បណិបាតំ កត្វា ‘‘យានកាលោ, មហារាជា’’តិ អាហំសុ. តតោ ‘‘នាហំ, រាជា’’តិ វត្វា បុរិមនយេនេវ ឥមំ គាថមភាសិ. សា បទត្ថតោ បាកដា ឯវ.
អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយយោជនា – សា ច ខោ យុត្តិវសេនេវ, ន អនុស្សវវសេន. យថា អយំ ហត្ថី អរិយកន្តេសុ សីលេសុ ទន្តត្តា អទន្តភូមិំ នាគច្ឆតីតិ វា, សរីរមហន្តតាយ វា នាគោ, ឯវំ កុទាស្សុ នាមាហម្បិ អរិយកន្តេសុ សីលេសុ ទន្តត្តា អទន្តភូមិំ នាគមនេន, អាគុមករណេន, បុន ឥត្ថត្តំ អនាគមនេន ច គុណសរីរមហន្តតាយ វា នាគោ ភវេយ្យំ. យថា ចេស យូថានិ វិវជ្ជយិត្វា ឯកចរិយសុខេន យថាភិរន្តំ វិហរំ អរញ្ញេ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឯវំ គណំ វិវជ្ជេត្វា ឯកវិហារសុខេន យថាភិរន្តំ វិហរំ អរញ្ញេ អត្តនោ យថា យថា សុខំ, តថា តថា យត្តកំ វា ឥច្ឆាមិ, តត្តកំ អរញ្ញេ និវាសំ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ ឯកោ ចរេយ្យន្តិ អត្ថោ. យថា ចេស សុសណ្ឋិតក្ខន្ធមហន្តតាយ សញ្ជាតក្ខន្ធោ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ¶ ឯវំ អសេខសីលក្ខន្ធមហន្តតាយ សញ្ជាតក្ខន្ធោ ភវេយ្យំ. យថា ចេស បទុមសទិសគត្តតាយ វា, បទុមកុលេ ឧប្បន្នតាយ វា បទុមី, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឯវំ បទុមសទិសឧជុកតាយ វា, អរិយជាតិបទុមេ ឧប្បន្នតាយ វា បទុមី ភវេយ្យំ. យថា ចេស ថាមពលាទីហិ ឧឡារោ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឯវំ បរិសុទ្ធកាយសមាចារតាទីហិ សីលសមាធិនិព្ពេធិកបញ្ញាទីហិ វា ឧឡារោ ភវេយ្យន្តិ. ឯវំ ចិន្តេន្តោ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ អធិគតោម្ហីតិ.
នាគគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១១០. អដ្ឋានតន្តិ ¶ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិរញ្ញោ កិរ បុត្តោ ទហរោ ឯវ សមានោ បព្ពជិតុកាមោ មាតាបិតរោ យាចិ. មាតាបិតរោ នំ និវារេន្តិ. សោ និវារិយមានោបិ និពន្ធតិយេវ ‘‘បព្ពជិស្សាមី’’តិ. តតោ បុព្ពេ វុត្តសេដ្ឋិបុត្តំ វិយ សព្ពំ វត្វា អនុជានិំសុ. ‘‘បព្ពជិត្វា ច ឧយ្យានេយេវ វសិតព្ព’’ន្តិ បដិជានាបេសុំ, សោ តថា អកាសិ. តស្ស មាតា បាតោវ វីសតិសហស្សនាដកិត្ថិបរិវុតា ឧយ្យានំ គន្ត្វា បុត្តំ យាគុំ បាយេត្វា អន្តរា ខជ្ជកាទីនិ ច ខាទាបេត្វា យាវ មជ្ឈន្ហិកសមយា តេន សទ្ធិំ សមុល្លបិត្វា នគរំ បវិសតិ. បិតាបិ មជ្ឈន្ហិកេ អាគន្ត្វា តំ ភោជេត្វា អត្តនាបិ ភុញ្ជិត្វា ទិវសំ តេន សទ្ធិំ ¶ សមុល្លបិត្វា សាយន្ហសមយំ បដិជគ្គនកបុរិសេ ឋបេត្វា នគរំ បវិសតិ. សោ ឯវំ រត្តិន្ទិវំ អវិវិត្តោ វិហរតិ.
តេន ខោ បន សមយេន អាទិច្ចពន្ធុ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ នន្ទមូលកបព្ភារេ វិហរតិ. សោ អាវជ្ជេន្តោ តំ អទ្ទស – ‘‘អយំ កុមារោ បព្ពជិតុំ អសក្ខិ, ជដំ ឆិន្ទិតុំ ន សក្កោតី’’តិ. តតោ បរំ អាវជ្ជិ – ‘‘អត្តនោ ធម្មតាយ និព្ពិជ្ជិស្សតិ នុ ខោ, នោ’’តិ. អថ ‘‘ធម្មតាយ និព្ពិន្ទន្តោ អតិចិរំ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា ‘‘តស្ស អារម្មណំ ទស្សេស្សាមី’’តិ បុរិមនយេនេវ មនោសិលាតលតោ អាគន្ត្វា ឧយ្យានេ អដ្ឋាសិ. រាជបរិសា ទិស្វា ‘‘បច្ចេកពុទ្ធោ អាគតោ, មហារាជា’’តិ អារោចេសិ. រាជា ‘‘ឥទានិ មេ បុត្តោ បច្ចេកពុទ្ធេន សទ្ធិំ អនុក្កណ្ឋិតោ វសិស្សតី’’តិ បមុទិតមនោ ហុត្វា បច្ចេកពុទ្ធំ សក្កច្ចំ ឧបដ្ឋហិត្វា តត្ថេវ វាសំ យាចិត្វា បណ្ណសាលាទិវាវិហារចង្កមាទិសព្ពំ ការេត្វា វាសេសិ. សោ តត្ថ វសន្តោ ឯកទិវសំ ឱកាសំ លភិត្វា កុមារំ បុច្ឆិ – ‘‘កោសិ ត្វ’’ន្តិ? ‘‘អហំ បព្ពជិតោ’’តិ. ‘‘បព្ពជិតា នាម ន ឦទិសា ហោន្តី’’តិ. អថ ‘‘ភន្តេ, កីទិសា ហោន្តិ, កិំ ¶ មយ្ហំ អននុច្ឆវិក’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ត្វំ អត្តនោ អននុច្ឆវិកំ ន បេក្ខសិ, ននុ តេ មាតា វីសតិសហស្សិត្ថីតិ សទ្ធិំ បុព្ពណ្ហសមយេ អាគច្ឆន្តី ឧយ្យានំ អវិវិត្តំ ករោតិ, បិតា ចស្ស មហតា ពលកាយេន សាយន្ហសមយេ ជគ្គនកបរិសា សកលំ រត្តិំ, បព្ពជិតា នាម តវ សទិសា ន ហោន្តិ, ឦទិសា បន ហោន្តី’’តិ តត្ថ ឋិតស្សេវ ឥទ្ធិយា ហិមវន្តេ អញ្ញតរំ វិហារំ ទស្សេសិ. សោ តត្ថ បច្ចេកពុទ្ធេ អាលម្ពនផលកំ និស្សាយ ឋិតេ ច ចង្កមន្តេ ច រជនកកម្មសូចិកម្មាទីនិ ករោន្តេ ច ទិស្វា អាហ – ‘‘តុម្ហេ ឥធ នាគច្ឆថ, បព្ពជ្ជា ច តុម្ហេហិ អនុញ្ញាតា’’តិ ¶ ? ‘‘អាម, បព្ពជ្ជា អនុញ្ញាតា, បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ សមណា នាម អត្តនោ និស្សរណំ កាតុំ, បទេសញ្ច ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ គន្តុំ លភន្តិ, ឯត្តកំវ វដ្ដតី’’តិ វត្វា អាកាសេ ឋត្វា អដ្ឋាន តំ សង្គណិការតស្ស, យំ ផស្សយេ សាមយិកំ វិមុត្តិន្តិ ឥមំ ឧបឌ្ឍុគាថំ វត្វា ទិស្សមានោយេវ អាកាសេន នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមាសិ. ឯវំ គតេ បច្ចេកពុទ្ធេ សោ អត្តនោ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា និបជ្ជិ. អារក្ខបុរិសោបិ ‘‘សយិតោ កុមារោ, ឥទានិ កុហិំ គមិស្សតី’’តិ បមត្តោ និទ្ទំ ឱក្កមិ. សោ តស្ស បមត្តភាវំ ញត្វា បត្តចីវរមាទាយ អរញ្ញំ បាវិសិ. តត្រ ច ឋិតោ វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា បច្ចេកពុទ្ធដ្ឋានំ គតោ. តត្រ ច ‘‘កថមធិគត’’ន្តិ បុច្ឆិតោ អាទិច្ចពន្ធុនា វុត្តំ ឧបឌ្ឍគាថំ បរិបុណ្ណំ កត្វា អភាសិ.
តស្សត្ថោ – អដ្ឋាន តន្តិ អដ្ឋានំ តំ, អការណំ តន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អនុនាសិកលោបោ កតោ ‘‘អរិយសច្ចាន ¶ ទស្សន’’ន្តិអាទីសុ (ខុ. បា. ៥.១១; សុ. និ. ២៧០) វិយ. សង្គណិការតស្សាតិ គណាភិរតស្ស. យន្តិ ការណវចនមេតំ ‘‘យំ ហិរីយតិ ហិរីយិតព្ពេនា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៣០) វិយ. ផស្សយេតិ អធិគច្ឆេ. សាមយិកំ វិមុត្តិន្តិ លោកិយសមាបត្តិំ. សា ហិ អប្បិតប្បិតសមយេ ឯវ បច្ចត្ថិកេហិ វិមុច្ចនតោ ‘‘សាមយិកា វិមុត្តី’’តិ វុច្ចតិ. តំ សាមយិកំ វិមុត្តិំ. អដ្ឋានំ តំ, ន តំ ការណំ វិជ្ជតិ សង្គណិការតស្ស, យេន ការណេន វិមុត្តិំ ផស្សយេ ឥតិ ឯតំ អាទិច្ចពន្ធុស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស វចោ និសម្ម សង្គណិការតិំ បហាយ យោនិសោ បដិបជ្ជន្តោ អធិគតោម្ហីតិ អាហ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.
អដ្ឋានគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
ទុតិយវគ្គោ និដ្ឋិតោ.
១១១. ទិដ្ឋីវិសូកានីតិ ¶ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ ពារាណសិរាជា រហោគតោ ចិន្តេសិ – ‘‘យថា សីតាទីនំ បដិឃាតកានិ ឧណ្ហាទីនិ អត្ថិ, អត្ថិ នុ ខោ ឯវំ វដ្ដបដិឃាតកំ វិវដ្ដំ, នោ’’តិ? សោ អមច្ចេ បុច្ឆិ – ‘‘វិវដ្ដំ ជានាថា’’តិ? តេ ‘‘ជានាម, មហារាជា’’តិ អាហំសុ. រាជា ‘‘កិំ ត’’ន្តិ? តតោ ‘‘អន្តវា លោកោ’’តិអាទិនា នយេន សស្សតុច្ឆេទំ កថេសុំ. រាជា ‘‘ឥមេ ន ជានន្តិ, សព្ពេបិមេ ទិដ្ឋិគតិកា’’តិ ¶ សយមេវ តេសំ វិលោមតញ្ច អយុត្តតញ្ច ទិស្វា ‘‘វដ្ដបដិឃាតកំ វិវដ្ដំ អត្ថិ, តំ គវេសិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេត្វា រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. ឥមញ្ច ឧទានគាថំ អភាសិ បច្ចេកពុទ្ធានំ មជ្ឈេ ព្យាករណគាថញ្ច.
តស្សត្ថោ – ទិដ្ឋីវិសូកានីតិ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតានិ. តានិ ហិ មគ្គសម្មាទិដ្ឋិយា វិសូកដ្ឋេន វិជ្ឈនដ្ឋេន វិលោមដ្ឋេន ច វិសូកានិ, ឯវំ ទិដ្ឋិយា វិសូកានិ, ទិដ្ឋិ ឯវ វា វិសូកានិ ទិដ្ឋិវិសូកានិ. ឧបាតិវត្តោតិ ទស្សនមគ្គេន អតិក្កន្តោ. បត្តោ និយាមន្តិ អវិនិបាតធម្មតាយ សម្ពោធិបរាយណតាយ ច និយតភាវំ អធិគតោ, សម្មត្តនិយាមសង្ខាតំ វា បឋមមគ្គន្តិ. ឯត្តាវតា បឋមមគ្គកិច្ចនិប្ផត្តិ ច តស្ស បដិលាភោ ច វុត្តោ. ឥទានិ បដិលទ្ធមគ្គោតិ ឥមិនា សេសមគ្គបដិលាភំ ទស្សេតិ. ឧប្បន្នញាណោម្ហីតិ ឧប្បន្នបច្ចេកពោធិញាណោ អម្ហិ. ឯតេន ផលំ ទស្សេតិ. អនញ្ញនេយ្យោតិ អញ្ញេហិ ឥទំ សច្ចន្តិ ន នេតព្ពោ. ឯតេន សយម្ភុតំ ទស្សេតិ, បត្តេ វា បច្ចេកពោធិញាណេ ¶ អញ្ញនេយ្យតាយ អភាវា សយំវសិតំ. សមថវិបស្សនាយ វា ទិដ្ឋិវិសូកានិ ឧបាតិវត្តោ, អាទិមគ្គេន និយាមំ បត្តោ, សេសេហិ បដិលទ្ធមគ្គោ, ផលញាណេន ឧប្បន្នញាណោ, តំ សព្ពំ អត្តនាវ អធិគតោតិ អនញ្ញនេយ្យោតិ. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.
ទិដ្ឋីវិសូកគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១១២. និល្លោលុបោតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិរញ្ញោ កិរ សូទោ អន្តរភត្តំ បចិត្វា ឧបនាមេសិ មនុញ្ញទស្សនំ សាទុរសំ ‘‘អប្បេវ នាម មេ រាជា ធនមនុប្បាទេយ្យា’’តិ. តំ រញ្ញោ គន្ធេនេវ ភោត្តុកម្យតំ ជនេសិ, មុខេ ខេឡំ ឧប្បាទេតិ. បឋមកពឡេ បន មុខេ បក្ខិត្តមត្តេ សត្តរសហរណិសហស្សានិ អមតេនេវ ផុសិតានិ ¶ អហេសុំ. សូទោ ‘‘ឥទានិ មេ ទស្សតិ, ឥទានិ មេ ទស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ. រាជាបិ ‘‘សក្ការារហោ សូទោ’’តិ ចិន្តេសិ, ‘‘រសំ សាយិត្វា បន សក្ករោន្តំ មំ បាបកោ កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆេយ្យ ‘លោលោ អយំ រាជា រសគរុកោ’’’តិ ន កិញ្ចិ អភណិ. ឯវំ យាវ ភោជនបរិយោសានំ, តាវ សូទោ ‘‘ឥទានិ ទស្សតិ, ឥទានិ ទស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ. រាជាបិ អវណ្ណភយេន ន កិញ្ចិ អភណិ. តតោ សូទោ ¶ ‘‘នត្ថិ មញ្ញេ ឥមស្ស រញ្ញោ ជិវ្ហាវិញ្ញាណ’’ន្តិ. ទុតិយទិវសេ អសាទុរសំ ឧបនាមេសិ. រាជា ភុញ្ជន្តោ ‘‘និគ្គហារហោ វត, ភោ, អជ្ជ សូទោ’’តិ ជានន្តោបិ បុព្ពេ វិយ បច្ចវេក្ខិត្វា អវណ្ណភយេន ន កិញ្ចិ អភណិ. តតោ សូទោ ‘‘រាជា នេវ សុន្ទរំ នាសុន្ទរំ ជានាតី’’តិ ចិន្តេត្វា សព្ពំ បរិព្ពយំ អត្តនាវ គហេត្វា កិញ្ចិទេវ បចិត្វា រញ្ញោ ទេតិ. រាជា ‘‘អហោ វត លោភោ, អហំ នាម វីសតិ នគរសហស្សានិ ភុញ្ជន្តោ ឥមស្ស លោភេន ភត្តមត្តម្បិ ន លភាមី’’តិ និព្ពិជ្ជិត្វា រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. បុរិមនយេនេវ ឥមំ គាថំ អភាសិ.
តត្ថ និល្លោលុបោតិ អលោលុបោ. យោ ហិ រសតណ្ហាភិភូតោ ហោតិ, សោ ភុសំ លុប្បតិ បុនប្បុនំ លុប្បតិ, តេន ‘‘លោលុបោ’’តិ វុច្ចតិ. តស្មា ឯស តំ បដិក្ខិបន្តោ ‘‘និល្លោលុបោ’’តិ អាហ. និក្កុហោតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ យស្ស តិវិធំ កុហនវត្ថុ នត្ថិ, សោ ‘‘និក្កុហោ’’តិ វុច្ចតិ. ឥមិស្សា បន គាថាយ មនុញ្ញភោជនាទីសុ វិម្ហយមនាបជ្ជនតោ និក្កុហោតិ អយមធិប្បាយោ. និប្បិបាសោតិ ឯត្ថ បាតុមិច្ឆា បិបាសា, តស្សា អភាវេន និប្បិបាសោ, សាទុរសលោភេន ភោត្តុកម្យតាវិរហិតោតិ អត្ថោ. និម្មក្ខោតិ ឯត្ថ បរគុណវិនាសនលក្ខណោ មក្ខោ, តស្ស អភាវេន និម្មក្ខោ. អត្តនោ គិហិកាលេ សូទស្ស គុណមក្ខនាភាវំ សន្ធាយាហ. និទ្ធន្តកសាវមោហោតិ ឯត្ថ រាគាទយោ តយោ កាយទុច្ចរិតាទីនិ ច តីណីតិ ឆ ធម្មា យថាសម្ភវំ អប្បសន្នដ្ឋេន ¶ សកភាវំ វិជហាបេត្វា បរភាវំ គណ្ហាបនដ្ឋេន កសដដ្ឋេន ច ‘‘កសាវា’’តិ វេទិតព្ពា. យថាហ –
‘‘តត្ថ កតមេ តយោ កសាវា? រាគកសាវោ, ទោសកសាវោ, មោហកសាវោ. ឥមេ តយោ កសាវា. តត្ថ កតមេ អបរេបិ តយោ កសាវា? កាយកសាវោ, វចីកសាវោ, មនោកសាវោ’’តិ (វិភ. ៩២៤).
តេសុ មោហំ ឋបេត្វា បញ្ចន្នំ កសាវានំ តេសញ្ច សព្ពេសំ មូលភូតស្ស មោហស្ស និទ្ធន្តត្តា និទ្ធន្តកសាវមោហោ. តិណ្ណំ ឯវ វា កាយវចីមនោកសាវានំ មោហស្ស ច និទ្ធន្តត្តា និទ្ធន្តកសាវមោហោ. ឥតរេសុ និល្លោលុបតាទីហិ ¶ រាគកសាវស្ស, និម្មក្ខតាយ ទោសកសាវស្ស ¶ និទ្ធន្តភាវោ សិទ្ធោ ឯវ. និរាសយោតិ និត្តណ្ហោ. សព្ពលោកេ ភវិត្វាតិ សកលលោកេ, តីសុ ភវេសុ ទ្វាទសសុ វា អាយតនេសុ ភវវិភវតណ្ហាវិរហិតោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អថ វា តយោបិ បាទេ វត្វា ឯកោ ចរេតិ ឯកោ ចរិតុំ សក្កុណេយ្យាតិ ឯវម្បេត្ថ សម្ពន្ធោ កាតព្ពោ.
និល្លោលុបគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១១៣. បាបំ សហាយន្តិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញតរោ រាជា មហច្ចរាជានុភាវេន នគរំ បទក្ខិណំ ករោន្តោ មនុស្សេ កោដ្ឋាគារតោ បុរាណធញ្ញាទីនិ ពហិទ្ធា នីហរន្តេ ទិស្វា ‘‘កិំ, ភណេ, ឥទ’’ន្តិ អមច្ចេ បុច្ឆិ. អមច្ចា ‘‘ឥទានិ, មហារាជ, នវធញ្ញាទីនិ ឧប្បជ្ជិស្សន្តិ, តេសំ ឱកាសំ កាតុំ ឥមេ មនុស្សា បុរាណធញ្ញាទីនិ ឆឌ្ឌេន្តី’’តិ អាហំសុ. រាជា ‘‘កិំ, ភណេ, ឥត្ថាគារពលកាយាទីនំ វត្តំ បរិបុណ្ណ’’ន្តិ អាហ. ‘‘អាម, មហារាជ, បរិបុណ្ណ’’ន្តិ. ‘‘តេន ហិ, ភណេ, ទានសាលំ ការេថ, ទានំ ទស្សាមិ, មា ឥមានិ ធញ្ញានិ អនុបការានិ វិនស្សន្តូ’’តិ. តតោ នំ អញ្ញតរោ ទិដ្ឋិគតិកោ អមច្ចោ ‘‘មហារាជ, នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិ អារព្ភ យាវ ‘‘ពាលេ ច បណ្ឌិតេ ច សន្ធាវិត្វា សំសរិត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សន្តី’’តិ វត្វា និវារេសិ. រាជា ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ កោដ្ឋាគារេ វិលុម្បន្តេ ទិស្វា តថេវ អាណាបេសិ. សោបិ តតិយម្បិ នំ ‘‘មហារាជ, ទត្តុបញ្ញត្តំ យទិទំ ទាន’’ន្តិអាទីនិ វត្វា និវារេសិ. សោ ‘‘អរេ, អហំ អត្តនោ សន្តកម្បិ ន លភាមិ ទាតុំ, កិំ មេ ឥមេហិ បាបសហាយេហី’’តិ និព្ពិន្នោ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ. តញ្ច បាបសហាយំ គរហន្តោ ឥមំ ឧទានគាថមាហ.
តស្សាយំ ¶ សង្ខេបត្ថោ – យ្វាយំ ទសវត្ថុកាយ បាបទិដ្ឋិយា សមន្នាគតត្តា បាបោ, បរេសម្បិ អនត្ថំ បស្សតីតិ អនត្ថទស្សី, កាយទុច្ចរិតាទិម្ហិ ច វិសមេ និវិដ្ឋោ, តំ អត្ថកាមោ កុលបុត្តោ បាបំ សហាយំ បរិវជ្ជយេថ, អនត្ថទស្សិំ វិសមេ និវិដ្ឋំ. សយំ ន សេវេតិ អត្តនោ វសេន តំ ន សេវេយ្យ. យទិ បន បរស្ស វសោ ហោតិ, កិំ សក្កា កាតុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បសុតន្តិ បសដំ, ទិដ្ឋិវសេន តត្ថ តត្ថ លគ្គន្តិ អត្ថោ. បមត្តន្តិ កាមគុណេសុ វោស្សដ្ឋចិត្តំ, កុសលភាវនារហិតំ វា. តំ ¶ ឯវរូបំ សហាយំ ន ¶ សេវេ ន ភជេ ន បយិរុបាសេ, អញ្ញទត្ថុ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ.
បាបសហាយគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១១៤. ពហុស្សុតន្តិ កា ឧប្បត្តិ? បុព្ពេ កិរ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ អដ្ឋ បច្ចេកពោធិសត្តា បព្ពជិត្វា គតបច្ចាគតវត្តំ បូរេត្វា ទេវលោកេ ឧប្បន្នាតិអាទិ សព្ពំ អនវជ្ជភោជីគាថាយ វុត្តសទិសមេវ. អយំ បន វិសេសោ – បច្ចេកពុទ្ធេ និសីទាបេត្វា រាជា អាហ – ‘‘កេ តុម្ហេ’’តិ? តេ អាហំសុ – ‘‘មយំ, មហារាជ, ពហុស្សុតា នាមា’’តិ. រាជា ‘‘អហំ សុតព្រហ្មទត្តោ នាម, សុតេន តិត្តិំ ន គច្ឆាមិ, ហន្ទ, នេសំ សន្តិកេ វិចិត្រនយធម្មទេសនំ សោស្សាមី’’តិ អត្តមនោ ទក្ខិណោទកំ ទត្វា បរិវិសិត្វា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ សង្ឃត្ថេរស្ស សន្តិកេ និសីទិត្វា ‘‘ធម្មកថំ, ភន្តេ, កថេថា’’តិ អាហ. សោ ‘‘សុខិតោ ហោតុ, មហារាជ, រាគក្ខយោ ហោតូ’’តិ វត្វា ឧដ្ឋិតោ. រាជា ‘‘អយំ ន ពហុស្សុតោ, ទុតិយោ ពហុស្សុតោ ភវិស្សតិ, ស្វេ តស្ស វិចិត្រធម្មទេសនំ សោស្សាមី’’តិ ស្វាតនាយ និមន្តេសិ. ឯវំ យាវ សព្ពេសំ បដិបាដិ គច្ឆតិ, តាវ និមន្តេសិ, តេ សព្ពេបិ ‘‘ទោសក្ខយោ ហោតុ, មោហក្ខយោ, គតិក្ខយោ, ភវក្ខយោ, វដ្ដក្ខយោ, ឧបធិក្ខយោ, តណ្ហក្ខយោ ហោតូ’’តិ ឯវំ ឯកេកបទំ វិសេសេត្វា សេសំ បឋមសទិសមេវ វត្វា ឧដ្ឋហិំសុ.
តតោ រាជា – ‘‘ឥមេ ‘ពហុស្សុតា មយ’ន្តិ ភណន្តិ, ន ច តេសំ វិចិត្រកថា, កិមេតេហិ វុត្ត’’ន្តិ តេសំ វចនត្ថំ ឧបបរិក្ខិតុមារទ្ធោ. អថ ‘‘រាគក្ខយោ ហោតូ’’តិ ឧបបរិក្ខន្តោ ‘‘រាគេ ខីណេ ទោសោបិ មោហោបិ អញ្ញតរញ្ញតរេបិ កិលេសា ខីណា ហោន្តី’’តិ ញត្វា អត្តមនោ អហោសិ ‘‘និប្បរិយាយពហុស្សុតា ឥមេ សមណា. យថាបិ ហិ បុរិសេន មហាបថវិំ វា អាកាសំ វា អង្គុលិយា និទ្ទិសន្តេន ន អង្គុលិមត្តោវ បទេសោ និទ្ទិដ្ឋោ ហោតិ. អបិ ច ខោ បន សកលបថវី អាកាសា ឯវ និទ្ទិដ្ឋា ហោន្តិ. ឯវំ ឥមេហិ ឯកេកំ អត្ថំ និទ្ទិសន្តេហិ អបរិមាណា អត្ថា និទ្ទិដ្ឋា ហោន្តី’’តិ. តតោ សោ ‘‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឯវំ ពហុស្សុតោ ភវិស្សាមី’’តិ ¶ តថារូបំ ពហុស្សុតភាវំ បត្ថេន្តោ ¶ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថមភាសិ.
តត្ថាយំ សង្ខេបត្ថោ – ពហុស្សុតន្តិ ទុវិធោ ពហុស្សុតោ តីសុ បិដកេសុ អត្ថតោ និខិលោ បរិយត្តិពហុស្សុតោ ច, មគ្គផលវិជ្ជាភិញ្ញាបដិវេធកោ ¶ បដិវេធពហុស្សុតោ ច. អាគតាគមោ ធម្មធរោ. ឧឡារេហិ បន កាយវចីមនោកម្មេហិ សមន្នាគតោ ឧឡារោ. យុត្តបដិភានោ ច មុត្តបដិភានោ ច យុត្តមុត្តបដិភានោ ច បដិភានវា. បរិយត្តិបរិបុច្ឆាធិគមវសេន វា តិវិធោ បដិភានវា វេទិតព្ពោ. យស្ស ហិ បរិយត្តិ បដិភាតិ, សោ បរិយត្តិបដិភានវា. យស្ស អត្ថញ្ច ញាណញ្ច លក្ខណញ្ច ឋានាដ្ឋានញ្ច បរិបុច្ឆន្តស្ស បរិបុច្ឆា បដិភាតិ, សោ បរិបុច្ឆាបដិភានវា. យស្ស មគ្គាទយោ បដិវិទ្ធា ហោន្តិ, សោ អធិគមបដិភានវា. តំ ឯវរូបំ ពហុស្សុតំ ធម្មធរំ ភជេថ មិត្តំ ឧឡារំ បដិភានវន្តំ. តតោ តស្សានុភាវេន អត្តត្ថបរត្ថឧភយត្ថភេទតោ វា ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថភេទតោ វា អនេកប្បការានិ អញ្ញាយ អត្ថានិ, តតោ ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហំ អតីតមទ្ធាន’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០) កង្ខាដ្ឋានិយេសុ វិនេយ្យ កង្ខំ វិចិកិច្ឆំ វិនេត្វា វិនាសេត្វា ឯវំ កតសព្ពកិច្ចោ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ.
ពហុស្សុតគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១១៥. ខិឌ្ឌំ រតិន្តិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ វិភូសកព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា បាតោវ យាគុំ វា ភត្តំ វា ភុញ្ជិត្វា នានាវិធវិភូសនេហិ អត្តានំ វិភូសាបេត្វា មហាអាទាសេ សកលំ សរីរំ ទិស្វា យំ ន ឥច្ឆតិ, តំ អបនេត្វា អញ្ញេន វិភូសនេន វិភូសាបេតិ. តស្ស ឯកទិវសំ ឯវំ ករោន្តស្ស ភត្តវេលា មជ្ឈន្ហិកា សម្បត្តា. វិប្បកតវិភូសិតោវ ទុស្សបដ្ដេន សីសំ វេឋេត្វា ភុញ្ជិត្វា ទិវាសេយ្យំ ឧបគញ្ឆិ. បុនបិ ឧដ្ឋហិត្វា តថេវ ករោតោ សូរិយោ ឱគ្គតោ. ឯវំ ទុតិយទិវសេបិ តតិយទិវសេបិ. អថស្ស ឯវំ មណ្ឌនប្បសុតស្ស បិដ្ឋិរោគោ ឧទបាទិ. តស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អហោ រេ, អហំ សព្ពថាមេន វិភូសន្តោបិ ឥមស្មិំ កប្បកេ វិភូសនេ អសន្តុដ្ឋោ លោភំ ឧប្បាទេសិំ, លោភោ ច នាមេស អបាយគមនីយោ ¶ ធម្មោ, ហន្ទាហំ លោភំ និគ្គណ្ហាមី’’តិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថមភាសិ.
តត្ថ ខិឌ្ឌា ច រតិ ច បុព្ពេ វុត្តាវ. កាមសុខន្តិ វត្ថុកាមសុខំ. វត្ថុកាមាបិ ហិ សុខស្ស វិសយាទិភាវេន ‘‘សុខ’’ន្តិ វុច្ចន្តិ. យថាហ – ‘‘អត្ថិ រូបំ សុខំ សុខានុបតិត’’ន្តិ ¶ (សំ. និ. ៣.៦០). ឯវមេតំ ខិឌ្ឌំ រតិំ កាមសុខញ្ច ឥមស្មិំ ឱកាសលោកេ អនលង្ករិត្វា អលន្តិ អកត្វា, ឯតំ តប្បកន្តិ វា សារភូតន្តិ ¶ វា ឯវំ អគ្គហេត្វា. អនបេក្ខមានោតិ តេន អនលង្ករណេន អនបេក្ខណសីលោ អបិហាលុកោ និត្តណ្ហោ. វិភូសដ្ឋានា វិរតោ សច្ចវាទីតិ តត្ថ វិភូតា ទុវិធា – អគារិកវិភូសា ច អនគារិកវិភូសា ច. សាដកវេឋនមាលាគន្ធាទិវិភូសា អគារិកវិភូសា នាម. បត្តមណ្ឌនាទិវិភូសា អនគារិកវិភូសា. វិភូសា ឯវ វិភូសដ្ឋានំ, តស្មា វិភូសដ្ឋានា តិវិធាយ វិរតិយា វិរតោ. អវិតថវចនតោ សច្ចវាទីតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.
វិភូសដ្ឋានគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១១៦. បុត្តញ្ច ¶ ទារន្តិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ រញ្ញោ បុត្តោ ទហរកាលេយេវ អភិសិត្តោ រជ្ជំ ការេសិ. សោ បឋមគាថាយ វុត្តបច្ចេកពោធិសត្តោ វិយ រជ្ជសិរិំ អនុភវន្តោ ឯកទិវសំ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ រជ្ជំ ការេន្តោ ពហូនំ ទុក្ខំ ករោមិ, កិំ មេ ឯកភត្តត្ថាយ ឥមិនា បាបេន, ហន្ទ, សុខមុប្បាទេមី’’តិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.
តត្ថ ធនានីតិ មុត្តាមណិវេឡុរិយសង្ខសិលាបវាឡរជតជាតរូបាទីនិ រតនានិ. ធញ្ញានីតិ សាលិវីហិយវគោធុមកង្គុវរកកុទ្រូសកប្បភេទានិ សត្ត សេសាបរណ្ណានិ ច. ពន្ធវានីតិ ញាតិពន្ធុគោត្តពន្ធុមិត្តពន្ធុសិប្បពន្ធុវសេន ចតុព្ពិធពន្ធវេ. យថោធិកានីតិ សកសកឱធិវសេន ឋិតានិយេវ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.
បុត្តទារគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១១៧. សង្គោ ឯសោតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ បាទលោលព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា អហោសិ. សោ បាតោវ យាគុំ វា ភត្តំ វា ភុញ្ជិត្វា តីសុ បាសាទេសុ តិវិធានិ នាដកានិ បស្សតិ. តិវិធា នាម នាដកា បុព្ពរាជតោ អាគតំ, អនន្តររាជតោ អាគតំ, អត្តនោ កាលេ ឧដ្ឋិតន្តិ. សោ ឯកទិវសំ បាតោវ ទហរនាដកបាសាទំ គតោ. តា នាដកិត្ថិយោ ‘‘រាជានំ រមាបេស្សាមា’’តិ សក្កស្ស ទេវានមិន្ទស្ស អច្ឆរាយោ វិយ អតិមនោហរំ នច្ចគីតវាទិតំ បយោជេសុំ. រាជា ‘‘អនច្ឆរិយមេតំ ទហរាន’’ន្តិ អសន្តុដ្ឋោ ហុត្វា មជ្ឈិមនាដកបាសាទំ គតោ, តាបិ នាដកិត្ថិយោ តថេវ អកំសុ. សោ តត្ថបិ តថេវ អសន្តុដ្ឋោ ហុត្វា មហល្លកនាដកបាសាទំ គតោ ¶ , តាបិ តថេវ ¶ អកំសុ. រាជា ទ្វេ តយោ រាជបរិវដ្ដេ អតីតានំ តាសំ មហល្លកភាវេន អដ្ឋិកីឡនសទិសំ នច្ចំ ទិស្វា គីតញ្ច អមធុរំ សុត្វា បុនទេវ ទហរនាដកបាសាទំ, បុន មជ្ឈិមនាដកបាសាទន្តិ ឯវម្បិ វិចរិត្វា កត្ថចិ អសន្តុដ្ឋោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមា នាដកិត្ថិយោ សក្កំ ទេវានមិន្ទំ អច្ឆរាយោ វិយ មំ រមាបេតុកាមា សព្ពថាមេន នច្ចគីតវាទិតំ បយោជេសុំ. ស្វាហំ កត្ថចិ អសន្តុដ្ឋោ លោភំ វឌ្ឍេមិ. លោភោ ច នាមេស អបាយគមនីយោ ធម្មោ, ហន្ទាហំ លោភំ និគ្គណ្ហាមី’’តិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.
តស្សត្ថោ – សង្គោ ឯសោតិ អត្តនោ ឧបភោគំ និទ្ទិសតិ. សោ ហិ សជ្ជន្តិ តត្ថ បាណិនោ កទ្ទមេ បវិដ្ឋោ ហត្ថី វិយាតិ សង្គោ. បរិត្តមេត្ថ សោខ្យន្តិ ឯត្ថ បញ្ចកាមគុណូបភោគកាលេ វិបរីតសញ្ញាយ ឧប្បាទេតព្ពតោ កាមាវចរធម្មបរិយាបន្នតោ វា លាមកដ្ឋេន សោខ្យំ បរិត្តំ, វិជ្ជុប្បភាយ ឱភាសិតនច្ចទស្សនសុខំ ឥវ ឥត្តរំ, តាវកាលិកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អប្បស្សាទោ ទុក្ខមេវេត្ថ ភិយ្យោតិ ឯត្ថ ច យ្វាយំ ‘‘យំ ខោ, ភិក្ខវេ, ឥមេ បញ្ច កាមគុណេ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សុខំ សោមនស្សំ, អយំ កាមានំ អស្សាទោ’’តិ (ម. និ. ១.១៦៦) វុត្តោ, សោ យមិទំ ‘‘កោ ច, ភិក្ខវេ, កាមានំ អាទីនវោ, ឥធ, ភិក្ខវេ, កុលបុត្តោ យេន សិប្បដ្ឋានេន ជីវិកំ កប្បេតិ, យទិ មុទ្ទាយ យទិ គណនាយា’’តិ ឯវមាទិនា (ម. និ. ១.១៦៧) នយេនេត្ថ ទុក្ខំ វុត្តំ, តំ ឧបនិធាយ អប្បោ ឧទកពិន្ទុមត្តោ ហោតិ, អថ ខោ ទុក្ខមេវ ភិយ្យោ ពហុ, ចតូសុ សមុទ្ទេសុ ឧទកសទិសំ ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘អប្បស្សាទោ ទុក្ខមេវេត្ថ ¶ ភិយ្យោ’’តិ. គឡោ ឯសោតិ អស្សាទំ ទស្សេត្វា អាកឌ្ឍនវសេន ពឡិសោ វិយ ឯសោ, យទិទំ បញ្ចកាមគុណា. ឥតិ ញត្វា មតិមាតិ ឯវំ ជានិត្វា ពុទ្ធិមា បណ្ឌិតោ បុរិសោ សព្ពមេតំ បហាយ ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ.
សង្គគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១១៨. សន្ទាលយិត្វានាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អនិវត្តព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា អហោសិ. សោ សង្គាមំ ឱតិណ្ណោ អជិនិត្វា អញ្ញំ វា កិច្ចំ អារទ្ធោ អនិដ្ឋបេត្វា ន និវត្តតិ, តស្មា នំ ឯវំ ¶ សញ្ជានិំសុ. សោ ឯកទិវសំ ឧយ្យានំ គច្ឆតិ. តេន ច សមយេន ទវឌាហោ ឧដ្ឋាសិ. សោ អគ្គិ សុក្ខានិ ចេវ ហរិតានិ ច តិណាទីនិ ទហន្តោ អនិវត្តមានោ ឯវ គច្ឆតិ. រាជា តំ ទិស្វា តប្បដិភាគនិមិត្តំ ឧប្បាទេសិ. ‘‘យថាយំ ទវឌាហោ, ឯវមេវ ឯកាទសវិធោ អគ្គិ សព្ពេ សត្តេ ទហន្តោ អនិវត្តមានោ គច្ឆតិ មហាទុក្ខំ ឧប្បាទេន្តោ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ ឥមស្ស ទុក្ខស្ស និវត្តនត្ថំ អយំ អគ្គិ វិយ អរិយមគ្គញាណគ្គិនា ¶ កិលេសេ ទហន្តោ អនិវត្តមានោ គច្ឆេយ្យ’’ន្តិ? តតោ មុហុត្តំ គន្ត្វា កេវដ្ដេ អទ្ទស នទិយំ មច្ឆេ គណ្ហន្តេ. តេសំ ជាលន្តរេ បវិដ្ឋោ ឯកោ មហាមច្ឆោ ជាលំ ភេត្វា បលាយិ. តេ ‘‘មច្ឆោ ជាលំ ភេត្វា គតោ’’តិ សទ្ទមកំសុ. រាជា តម្បិ វចនំ សុត្វា តប្បដិភាគនិមិត្តំ ឧប្បាទេសិ – ‘‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ អរិយមគ្គញាណេន តណ្ហាទិដ្ឋិជាលំ ភេត្វា អសជ្ជមានោ គច្ឆេយ្យ’’ន្តិ? សោ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆាកាសិ, ឥមញ្ច ឧទានគាថមភាសិ.
តស្សា ទុតិយបាទេ ជាលន្តិ សុត្តមយំ វុច្ចតិ. អម្ពូតិ ឧទកំ, តត្ថ ចរតីតិ អម្ពុចារី, មច្ឆស្សេតំ អធិវចនំ. សលិលេ អម្ពុចារី សលិលម្ពុចារី. តស្មិំ នទីសលិលេ ជាលំ ភេត្វា គតអម្ពុចារីវាតិ វុត្តំ ហោតិ. តតិយបាទេ ទឌ្ឍន្តិ ទឌ្ឍដ្ឋានំ វុច្ចតិ. យថា អគ្គិ ទឌ្ឍដ្ឋានំ បុន ន និវត្តតិ, ន តត្ថ ភិយ្យោ អាគច្ឆតិ, ឯវំ មគ្គញាណគ្គិនា ទឌ្ឍកាមគុណដ្ឋានំ អនិវត្តមានោ តត្ថ ភិយ្យោ អនាគច្ឆន្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.
សន្ទាលគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១១៩. ឱក្ខិត្តចក្ខូតិ ¶ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ ចក្ខុលោលព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា បាទលោលព្រហ្មទត្តោ វិយ នាដកទស្សនំ អនុយុត្តោ ហោតិ. អយំ បន វិសេសោ – សោ អសន្តុដ្ឋោ តត្ថ តត្ថ គច្ឆតិ. អយំ តំ តំ នាដកំ ទិស្វា អតីវ អភិនន្ទិត្វា នាដកទស្សនបរិវត្តនេន តណ្ហំ វឌ្ឍេន្តោ វិចរតិ. សោ កិរ នាដកទស្សនត្ថំ អាគតំ អញ្ញតរំ កុដុម្ពិយភរិយំ ទិស្វា រាគំ ឧប្បាទេសិ. តតោ សំវេគំ អាបជ្ជិត្វា បុន ‘‘អរេ, អហំ ឥមំ តណ្ហំ វឌ្ឍេន្តោ អបាយបរិបូរកោ ភវិស្សាមិ, ហន្ទ, នំ និគ្គណ្ហាមី’’តិ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា អត្តនោ បុរិមបដិបត្តិំ គរហន្តោ តប្បដិបក្ខគុណទីបិកំ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.
តត្ថ ¶ ឱក្ខិត្តចក្ខូតិ ហេដ្ឋាខិត្តចក្ខុ, សត្តគីវដ្ឋិកានិ បដិបាដិយា ឋបេត្វា បរិវជ្ជនគហេតព្ពទស្សនត្ថំ យុគមត្តំ បេក្ខមានោតិ វុត្តំ ហោតិ. ន តុ ហនុកដ្ឋិនា ហទយដ្ឋិំ សង្ឃដ្ដេន្តោ. ឯវញ្ហិ ឱក្ខិត្តចក្ខុតា ន សមណសារុប្បា ហោតិ. ន ច បាទលោលោតិ ឯកស្ស ទុតិយោ, ទ្វិន្នំ តតិយោតិ ឯវំ គណមជ្ឈំ បវិសិតុកាមតាយ កណ្ឌូយមានបាទោ វិយ អភវន្តោ, ទីឃចារិកអនិវត្តចារិកវិរតោ. គុត្តិន្ទ្រិយោតិ ឆសុ ឥន្ទ្រិយេសុ ឥធ មនិន្ទ្រិយស្ស វិសុំ វុត្តត្តា វុត្តាវសេសវសេន ច គោបិតិន្ទ្រិយោ. រក្ខិតមានសានោតិ មានសំ ឯវ មានសានំ, តំ រក្ខិតមស្សាតិ ¶ រក្ខិតមានសានោ. យថា កិលេសេហិ ន វិលុប្បតិ, ឯវំ រក្ខិតចិត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. អនវស្សុតោតិ ឥមាយ បដិបត្តិយា តេសុ តេសុ អារម្មណេសុ កិលេសអន្វស្សវវិរហិតោ. អបរិឌយ្ហមានោតិ កិលេសគ្គីហិ អបរិឌយ្ហមានោ. ពហិទ្ធា វា អនវស្សុតោ, អជ្ឈត្តំ អបរិឌយ្ហមានោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.
ឱក្ខិត្តចក្ខុគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១២០. ឱហារយិត្វាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញោបិ ចាតុមាសិកព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា ចតុមាសេ ចតុមាសេ ឧយ្យានកីឡំ គច្ឆតិ. សោ ឯកទិវសំ គិម្ហានំ មជ្ឈិមមាសេ ឧយ្យានំ បវិសន្តោ ឧយ្យានទ្វារេ បត្តសញ្ឆន្នំ បុប្ផាលង្កតសាខាវិដបំ បារិច្ឆត្តកកោវិឡារំ ទិស្វា ឯកំ បុប្ផំ គហេត្វា ឧយ្យានំ បាវិសិ. តតោ ‘‘រញ្ញា អគ្គបុប្ផំ គហិត’’ន្តិ អញ្ញតរោបិ អមច្ចោ ហត្ថិក្ខន្ធេ ឋិតោ ឯកមេវ បុប្ផំ អគ្គហេសិ. ឯតេនេវុបាយេន សព្ពោ ¶ ពលកាយោ អគ្គហេសិ. បុប្ផេហិ អនស្សាទេន្តា បត្តម្បិ គណ្ហិំសុ. សោ រុក្ខោ និប្បត្តបុប្ផោ ខន្ធមត្តោវ អហោសិ. រាជា សាយន្ហសមយេ ឧយ្យានា និក្ខមន្តោ តំ ទិស្វា ‘‘កិំ កតោ អយំ រុក្ខោ, មមាគមនវេលាយ មណិវណ្ណសាខន្តរេសុ បវាឡសទិសបុប្ផាលង្កតោ អហោសិ, ឥទានិ និប្បត្តបុប្ផោ ជាតោ’’តិ ចិន្តេន្តោ តស្សេវ អវិទូរេ អបុប្ផិតរុក្ខំ សញ្ឆន្នបលាសំ អទ្ទស. ទិស្វា ចស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អយំ រុក្ខោ បុប្ផភរិតសាខត្តា ពហុជនស្ស លោភនីយោ អហោសិ, តេន មុហុត្តេនេវ ¶ ព្យសនំ បត្តោ. អយំ បនញ្ញោ អលោភនីយត្តា តថេវ ឋិតោ. ឥទញ្ចាបិ រជ្ជំ បុប្ផិតរុក្ខោ វិយ លោភនីយំ, ភិក្ខុភាវោ បន អបុប្ផិតរុក្ខោ វិយ អលោភនីយោ. តស្មា យាវ ឥទម្បិ អយំ រុក្ខោ វិយ ន វិលុប្បតិ, តាវ អយមញ្ញោ សញ្ឆន្នបត្តោ យថា បារិច្ឆត្តកោ, ឯវំ កាសាវេន សញ្ឆន្នោ ហុត្វា បព្ពជេយ្យ’’ន្តិ. សោ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.
តត្ថ កាសាយវត្ថោ អភិនិក្ខមិត្វាតិ ឥមស្ស បាទស្ស គេហា និក្ខមិត្វា កាសាយវត្ថនិវត្ថោ ហុត្វាតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ. សេសំ វុត្តនយេនេវ សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ ន វិត្ថារិតន្តិ.
បារិច្ឆត្តកគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
តតិយវគ្គោ និដ្ឋិតោ.
១២១. រសេសូតិ ¶ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ ពារាណសិរាជា ឧយ្យានេ អមច្ចបុត្តេហិ បរិវុតោ សិលាបដ្ដបោក្ខរណិយំ កីឡតិ. តស្ស សូទោ សព្ពមំសានំ រសំ គហេត្វា អតីវ សុសង្ខតំ អមតកប្បំ អន្តរភត្តំ បចិត្វា ឧបនាមេសិ. សោ តត្ថ គេធមាបន្នោ កស្សចិ កិញ្ចិ អទត្វា អត្តនាវ ភុញ្ជិ. ឧទកំ កីឡន្តោ អតិវិកាលេ និក្ខន្តោ សីឃំ សីឃំ ភុញ្ជិ. យេហិ សទ្ធិំ បុព្ពេ ភុញ្ជតិ, ន តេសំ កញ្ចិ សរិ. អថ បច្ឆា បដិសង្ខានំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘អហោ! មយា បាបំ កតំ, យ្វាយំ រសតណ្ហាភិភូតោ សព្ពជនំ វិស្សរិត្វា ឯកកោវ ភុញ្ជិំ, ហន្ទ, នំ រសតណ្ហំ និគ្គណ្ហាមី’’តិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា អត្តនោ បុរិមបដិបត្តិំ គរហន្តោ តប្បដិបក្ខគុណទីបិកំ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.
តត្ថ ¶ រសេសូតិ អម្ពិលមធុរតិត្តកកដុកលោណខារិកកសាវាទិភេទេសុ សាយនីយេសុ. គេធំ អករន្តិ គិទ្ធិំ អករោន្តោ, តណ្ហំ អនុប្បាទេន្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. អលោលោតិ ‘‘ឥទំ សាយិស្សាមិ, ឥទំ សាយិស្សាមី’’តិ ឯវំ រសវិសេសេសុ អនាកុលោ. អនញ្ញបោសីតិ បោសេតព្ពកសទ្ធិវិហារិកាទិវិរហិតោ. កាយសន្ធារណមត្តេន សន្តុដ្ឋោតិ វុត្តំ ហោតិ. យថា វា បុព្ពេ ឧយ្យានេ រសេសុ គេធករណសីលោ អញ្ញបោសី អាសិំ, ឯវំ អហុត្វា យាយ តណ្ហាយ លោលោ ហុត្វា រសេសុ គេធំ ករោតិ, តំ ¶ តណ្ហំ ហិត្វា អាយតិំ តណ្ហាមូលកស្ស អញ្ញស្ស អត្តភាវស្សានិព្ពត្តាបនេន អនញ្ញបោសីតិ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា អត្ថភញ្ជនកដ្ឋេន កិលេសា ‘‘អញ្ញេ’’តិ វុច្ចន្តិ, តេសំ អបោសនេន អនញ្ញបោសីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. សបទានចារីតិ អវោក្កម្មចារី អនុបុព្ពចារី, ឃរបដិបាដិំ អឆឌ្ឌេត្វា អឌ្ឍកុលញ្ច ទលិទ្ទកុលញ្ច និរន្តរំ បិណ្ឌាយ បវិសមានោតិ អត្ថោ. កុលេ កុលេ អប្បដិពទ្ធចិត្តោតិ ខត្តិយកុលាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ កិលេសវសេន អលគ្គចិត្តោ, ចន្ទោបមោ និច្ចនវកោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.
រសគេធគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១២២. បហាយ បញ្ចាវរណានីតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញតរោ រាជា បឋមជ្ឈានលាភី អហោសិ. សោ ឈានានុរក្ខណត្ថំ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ បត្វា អត្តនោ បដិបត្តិសម្បទំ ទីបេន្តោ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.
តត្ថ បញ្ចាវរណានីតិ បញ្ច នីវរណានិ ឯវ, តានិ ឧរគសុត្តេ (សុ. និ. ១ អាទយោ) អត្ថតោ វុត្តានិ. តានិ បន យស្មា អព្ភាទយោ វិយ ចន្ទសូរិយេ ចេតោ អាវរន្តិ, តស្មា ‘‘អាវរណានិ ចេតសោ’’តិ វុត្តានិ. តានិ ឧបចារេន វា អប្បនាយ វា បហាយ វិជហិត្វាតិ អត្ថោ ¶ . ឧបក្កិលេសេតិ ឧបគម្ម ចិត្តំ វិពាធេន្តេ អកុសលធម្មេ, វត្ថោបមាទីសុ (ម. និ. ១.៧០ អាទយោ) វុត្តេ អភិជ្ឈាទយោ វា. ព្យបនុជ្ជាតិ បនុទិត្វា, វិបស្សនាមគ្គេន បជហិត្វាតិ អត្ថោ. សព្ពេតិ អនវសេសេ. ឯវំ សមថវិបស្សនាសម្បន្នោ បឋមមគ្គេន ទិដ្ឋិនិស្សយស្ស បហីនត្តា អនិស្សិតោ, សេសមគ្គេហិ ឆេត្វា តេធាតុកំ ¶ សិនេហទោសំ, តណ្ហារាគន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សិនេហោ ឯវ ហិ គុណបដិបក្ខតោ សិនេហទោសោតិ វុត្តោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.
អាវរណគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១២៣. វិបិដ្ឋិកត្វានាតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញតរោ រាជា ចតុត្ថជ្ឈានលាភី អហោសិ. សោបិ ឈានានុរក្ខណត្ថំ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា អត្តនោ បដិបត្តិសម្បទំ ទីបេន្តោ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.
តត្ថ វិបិដ្ឋិកត្វានាតិ បិដ្ឋិតោ កត្វា, ឆឌ្ឌេត្វា វិជហិត្វាតិ អត្ថោ ¶ . សុខញ្ច ទុក្ខន្តិ កាយិកំ សាតាសាតំ. សោមនស្សទោមនស្សន្តិ ចេតសិកំ សាតាសាតំ. ឧបេក្ខន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានុបេក្ខំ. សមថន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិំ ឯវ. វិសុទ្ធន្តិ បញ្ចនីវរណវិតក្កវិចារបីតិសុខសង្ខាតេហិ នវហិ បច្ចនីកធម្មេហិ វិមុត្តត្តា អតិសុទ្ធំ, និទ្ធន្តសុវណ្ណមិវ វិគតូបក្កិលេសន្តិ អត្ថោ.
អយំ បន យោជនា – វិបិដ្ឋិកត្វាន សុខញ្ច ទុក្ខញ្ច បុព្ពេវ, បឋមជ្ឈានូបចារេយេវ ទុក្ខំ តតិយជ្ឈានូបចារេយេវ សុខន្តិ អធិប្បាយោ. បុន អាទិតោ វុត្តំ ច-ការំ បរតោ នេត្វា ‘‘សោមនស្សំ ទោមនស្សញ្ច វិបិដ្ឋិកត្វាន បុព្ពេវា’’តិ អធិការោ. តេន សោមនស្សំ ចតុត្ថជ្ឈានូបចារេ, ទោមនស្សញ្ច ទុតិយជ្ឈានូបចារេយេវាតិ ទីបេតិ. ឯតានិ ហិ ឯតេសំ បរិយាយតោ បហានដ្ឋានានិ. និប្បរិយាយតោ បន ទុក្ខស្ស បឋមជ្ឈានំ, ទោមនស្សស្ស ទុតិយជ្ឈានំ, សុខស្ស តតិយជ្ឈានំ, សោមនស្សស្ស ចតុត្ថជ្ឈានំ បហានដ្ឋានំ. យថាហ – ‘‘បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ ឯត្ថុប្បន្នំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតី’’តិអាទិកំ (សំ. និ. ៥.៥១០) សព្ពំ អដ្ឋសាលិនិយា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៦៥) វុត្តំ. យថា បុព្ពេវាតិ តីសុ បឋមជ្ឈានាទីសុ ទុក្ខទោមនស្សសុខានិ វិបិដ្ឋិកត្វា ឯវមេត្ថ ចតុត្ថជ្ឈានេ សោមនស្សំ វិបិដ្ឋិកត្វា ឥមាយ បដិបទាយ លទ្ធានុបេក្ខំ សមថំ វិសុទ្ធំ ឯកោ ចរេតិ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.
វិបិដ្ឋិគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១២៤. អារទ្ធវីរិយោតិ ¶ ¶ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ បច្ចន្តរាជា សហស្សយោធពលកាយោ រជ្ជេន ខុទ្ទកោ, បញ្ញាយ មហន្តោ អហោសិ. សោ ឯកទិវសំ ‘‘កិញ្ចាបិ អហំ ខុទ្ទកោ រជ្ជេន, បញ្ញវតា បន សក្កា សកលជម្ពុទីបំ គហេតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា សាមន្តរញ្ញោ ទូតំ បាហេសិ – ‘‘សត្តាហព្ភន្តរេ មេ រជ្ជំ វា ទេតុ យុទ្ធំ វា’’តិ. តតោ សោ អត្តនោ អមច្ចេ សន្និបាតាបេត្វា អាហ – ‘‘មយា តុម្ហេ អនាបុច្ឆាយេវ សាហសំ កម្មំ កតំ, អមុកស្ស រញ្ញោ ឯវំ បេសិតំ, កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? តេ អាហំសុ – ‘‘សក្កា, មហារាជ, សោ ទូតោ និវត្តេតុ’’ន្តិ. ‘‘ន សក្កា, គតោ ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘យទិ ឯវំ វិនាសិតម្ហា តយា, តេន ហិ ទុក្ខំ អញ្ញស្ស សត្ថេន មរិតុំ, ហន្ទ, មយំ អញ្ញមញ្ញំ បហរិត្វា មរាម, អត្តានំ បហរិត្វា មរាម, ឧព្ពន្ធាម, វិសំ ខាទាមា’’តិ. ឯវំ ឯតេសុ ឯកមេកោ ¶ មរណមេវ សំវណ្ណេតិ. តតោ រាជា ‘‘កិំ មេ ឥមេហិ, អត្ថិ, ភណេ, មយ្ហំ យោធា’’តិ អាហ. អថ ‘‘អហំ មហារាជ យោធោ, អហំ មហារាជ យោធោ’’តិ យោធសហស្សំ ឧដ្ឋហិ.
រាជា ‘‘ឯតេ ឧបបរិក្ខិស្សាមី’’តិ មហន្តំ ចិតកំ សជ្ជាបេត្វា អាហ – ‘‘មយា, ភណេ, ឥទំ សាហសំ កតំ, តំ មេ អមច្ចា បដិក្កោសន្តិ, ស្វាហំ ចិតកំ បវិសិស្សាមិ. កោ មយា សទ្ធិំ បវិសិស្សតិ, កេន មយ្ហំ ជីវិតំ បរិច្ចត្ត’’ន្តិ? ឯវំ វុត្តេ បញ្ចសតា យោធា ឧដ្ឋហិំសុ ‘‘មយំ, មហារាជ, បវិសិស្សាមា’’តិ. តតោ រាជា ឥតរេ បញ្ចសតេ អាហ – ‘‘តុម្ហេ ទានិ, តាតា, កិំ ករិស្សថា’’តិ? តេ អាហំសុ – ‘‘នាយំ, មហារាជ, បុរិសការោ, ឥត្ថិចរិយា ឯសា, អបិច មហារាជេន បដិរញ្ញោ ទូតោ បេសិតោ, តេ មយំ តេន រញ្ញា សទ្ធិំ យុជ្ឈិត្វា មរិស្សាមា’’តិ. តតោ រាជា ‘‘បរិច្ចត្តំ តុម្ហេហិ មម ជីវិត’’ន្តិ ចតុរង្គិនិំ សេនំ សន្នយ្ហិត្វា តេន យោធសហស្សេន បរិវុតោ គន្ត្វា រជ្ជសីមាយ និសីទិ.
សោបិ បដិរាជា តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘អរេ, សោ ខុទ្ទករាជា មម ទាសស្សាបិ នប្បហោតី’’តិ ទុស្សិត្វា សព្ពំ ពលកាយំ អាទាយ យុជ្ឈិតុំ និក្ខមិ. ខុទ្ទករាជា តំ អព្ភុយ្យាតំ ទិស្វា ពលកាយំ អាហ – ‘‘តាតា, តុម្ហេ ន ពហុកា, សព្ពេ សម្បិណ្ឌិត្វា អសិចម្មំ គហេត្វា សីឃំ ឥមស្ស រញ្ញោ បុរតោ ឧជុកំ ឯវ គច្ឆថា’’តិ. តេ តថា អកំសុ. អថស្ស ¶ សា សេនា ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា អន្តរមទាសិ. តេ តំ រាជានំ ជីវគ្គាហំ គហេត្វា អត្តនោ រញ្ញោ ‘‘តំ មារេស្សាមី’’តិ អាគច្ឆន្តស្ស អទំសុ. បដិរាជា តំ អភយំ យាចិ. រាជា តស្ស អភយំ ទត្វា សបថំ ការាបេត្វា អត្តនោ វសេ កត្វា តេន សហ អញ្ញំ រាជានំ អព្ភុគ្គន្ត្វា តស្ស រជ្ជសីមាយ ឋត្វា បេសេសិ – ‘‘រជ្ជំ វា មេ ទេតុ យុទ្ធំ វា’’តិ. សោ ‘‘អហំ ឯកយុទ្ធម្បិ ¶ ន សហាមី’’តិ រជ្ជំ និយ្យាទេសិ. ឯតេនុបាយេន សព្ពេ រាជានោ គហេត្វា អន្តេ ពារាណសិរាជានម្បិ អគ្គហេសិ.
សោ ឯកសតរាជបរិវុតោ សកលជម្ពុទីបរជ្ជំ អនុសាសន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ បុព្ពេ ខុទ្ទកោ អហោសិំ, សោម្ហិ ឥទានិ អត្តនោ ញាណសម្បត្តិយា សកលជម្ពុទីបមណ្ឌលស្ស ឥស្សរោ រាជា ជាតោ. តំ ខោ បន មេ ញាណំ លោកិយវីរិយសម្បយុត្តំ, នេវ និព្ពិទាយ ន វិរាគាយ សំវត្តតិ, យំនូនាហំ ឥមិនា ញាណេន លោកុត្តរធម្មំ គវេសេយ្យ’’ន្តិ. តតោ ពារាណសិរញ្ញោ រជ្ជំ ទត្វា បុត្តទារញ្ច សកជនបទេយេវ ឋបេត្វា សព្ពំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា អត្តនោ វីរិយសម្បត្តិំ ទីបេន្តោ ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.
តត្ថ អារទ្ធំ វីរិយំ អស្សាតិ អារទ្ធវីរិយោ. ឯតេន អត្តនោ មហាវីរិយតំ ទស្សេតិ. បរមត្ថោ វុច្ចតិ និព្ពានំ, បរមត្ថស្ស បត្តិ បរមត្ថបត្តិ, តស្សា បរមត្ថបត្តិយា. ឯតេន វីរិយារម្ភេន បត្តព្ពំ ¶ ផលំ ទស្សេតិ. អលីនចិត្តោតិ ឯតេន វីរិយូបត្ថម្ភានំ ចិត្តចេតសិកានំ អលីនតំ ទស្សេតិ. អកុសីតវុត្តីតិ ឯតេន ឋានចង្កមាទីសុ កាយស្ស អនវសីទនំ ទស្សេតិ. ទឡ្ហនិក្កមោតិ ឯតេន ‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ចា’’តិ (ម. និ. ២.១៨៤; អ. និ. ២.៥; មហានិ. ១៩៦) ឯវំ បវត្តំ បទហនវីរិយំ ទស្សេតិ, យំ តំ អនុបុព្ពសិក្ខាទីសុ បទហន្តោ ‘‘កាយេន ចេវ បរមត្ថសច្ចំ សច្ឆិករោតី’’តិ វុច្ចតិ. អថ វា ឯតេន មគ្គសម្បយុត្តំ វីរិយំ ទស្សេតិ. តម្បិ ទឡ្ហញ្ច ភាវនាបារិបូរិគតត្តា, និក្កមោ ច សព្ពសោ បដិបក្ខា និក្ខន្តត្តា, តស្មា តំសមង្គីបុគ្គលោបិ ទឡ្ហោ និក្កមោ អស្សាតិ ‘‘ទឡ្ហនិក្កមោ’’តិ វុច្ចតិ. ថាមពលូបបន្នោតិ មគ្គក្ខណេ កាយថាមេន ច ញាណពលេន ច ឧបបន្នោ. អថ វា ថាមភូតេន ពលេន ¶ ឧបបន្នោ, ថិរញាណពលូបបន្នោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេន តស្ស វីរិយស្ស វិបស្សនាញាណសម្បយោគំ ទីបេន្តោ យោគបធានភាវំ សាធេតិ. បុព្ពភាគមជ្ឈិមឧក្កដ្ឋវីរិយវសេន វា តយោបិ បាទា យោជេតព្ពា. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.
អារទ្ធវីរិយគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១២៥. បដិសល្លានន្តិ កា ឧប្បត្តិ? ឥមិស្សា គាថាយ អាវរណគាថាយ វិយ ឧប្បត្តិ, នត្ថិ កោចិ វិសេសោ. អត្ថវណ្ណនាយ បនស្សា បដិសល្លានន្តិ តេហិ តេហិ សត្តសង្ខារេហិ បដិនិវត្តិត្វា សល្លានំ, ឯកមន្តសេវិតា ឯកីភាវោ កាយវិវេកោតិ អត្ថោ. ឈានន្តិ បច្ចនីកឈាបនតោ អារម្មណលក្ខណូបនិជ្ឈានតោ ច ចិត្តវិវេកោ វុច្ចតិ. តត្ថ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ¶ នីវរណាទិបច្ចនីកឈាបនតោ កសិណាទិអារម្មណូបនិជ្ឈានតោ ច ‘‘ឈាន’’ន្តិ វុច្ចតិ. វិបស្សនាមគ្គផលានិ សត្តសញ្ញាទិបច្ចនីកឈាបនតោ លក្ខណូបនិជ្ឈានតោ ច ‘‘ឈាន’’និ វុច្ចតិ. ឥធ បន អារម្មណូបនិជ្ឈានមេវ អធិប្បេតំ. ឯវមេតំ បដិសល្លានញ្ច ឈានញ្ច អរិញ្ចមានោ អជហមានោ អនិស្សជ្ជមានោ. ធម្មេសូតិ វិបស្សនូបគេសុ បញ្ចក្ខន្ធាទិធម្មេសុ. និច្ចន្តិ សតតំ សមិតំ អព្ពោកិណ្ណំ. អនុធម្មចារីតិ តេ ធម្មេ អារព្ភ បវត្តនេន អនុគតំ វិបស្សនាធម្មំ ចរមានោ. អថ វា ធម្មេសូតិ ឯត្ថ ធម្មាតិ នវលោកុត្តរធម្មា, តេសំ ធម្មានំ អនុលោមោ ធម្មោតិ អនុធម្មោ, វិបស្សនាយេតំ អធិវចនំ. តត្ថ ‘‘ធម្មានំ និច្ចំ អនុធម្មចារី’’តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធសុខត្ថំ ¶ វិភត្តិព្យត្តយេន ‘‘ធម្មេសូ’’តិ វុត្តំ សិយា. អាទីនវំ សម្មសិតា ភវេសូតិ តាយ អនុធម្មចារិតាសង្ខាតាយ វិបស្សនាយ អនិច្ចាការាទិទោសំ តីសុ ភវេសុ សមនុបស្សន្តោ ឯវំ ឥមាយ កាយចិត្តវិវេកសិខាបត្តវិបស្សនាសង្ខាតាយ បដិបទាយ អធិគតោតិ វត្តព្ពោ ឯកោ ចរេតិ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា.
បដិសល្លានគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១២៦. តណ្ហក្ខយន្តិ ¶ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ ពារាណសិរាជា មហច្ចរាជានុភាវេន នគរំ បទក្ខិណំ ករោតិ. តស្ស សរីរសោភាយ អាវជ្ជិតហទយា សត្តា បុរតោ គច្ឆន្តាបិ និវត្តិត្វា តមេវ ឧល្លោកេន្តិ, បច្ឆតោ គច្ឆន្តាបិ, ឧភោហិ បស្សេហិ គច្ឆន្តាបិ. បកតិយា ឯវ ហិ ពុទ្ធទស្សនេ បុណ្ណចន្ទសមុទ្ទរាជទស្សនេ ច អតិត្តោ លោកោ. អថ អញ្ញតរា កុដុម្ពិយភរិយាបិ ឧបរិបាសាទគតា សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា ឱលោកយមានា អដ្ឋាសិ. រាជា តំ ទិស្វា បដិពទ្ធចិត្តោ ហុត្វា អមច្ចំ អាណាបេសិ – ‘‘ជានាហិ តាវ, ភណេ, ‘អយំ ឥត្ថី សសាមិកា វា អសាមិកា វា’’’តិ? សោ ញត្វា ‘‘សសាមិកា, ទេវា’’តិ អារោចេសិ. អថ រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមា វីសតិសហស្សនាដកិត្ថិយោ ទេវច្ឆរាយោ វិយ មំ ឯវ ឯកំ អភិរមាបេន្តិ, សោ ទានាហំ ឯតាបិ អតុស្សិត្វា បរស្ស ឥត្ថិយា តណ្ហំ ឧប្បាទេសិំ. សា ឧប្បន្នា អបាយមេវ អាកឌ្ឍតី’’តិ តណ្ហាយ អាទីនវំ ទិស្វា ‘‘ហន្ទ, នំ និគ្គណ្ហាមី’’តិ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.
តត្ថ តណ្ហក្ខយន្តិ និព្ពានំ, ឯវំ ទិដ្ឋាទីនវាយ វា តណ្ហាយ អប្បវត្តិំ. អប្បមត្តោតិ សាតច្ចការី, សក្កច្ចការី. អនេឡមូគោតិ អលាលាមុខោ. អថ វា អនេឡោ ច អមូគោ ច, បណ្ឌិតោ ព្យត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. ហិតសុខសម្បាបកំ សុតមស្ស អត្ថីតិ សុតវា, អាគមសម្បន្នោតិ វុត្តំ ¶ ហោតិ. សតីមាតិ ចិរកតាទីនំ អនុស្សរិតា. សង្ខាតធម្មោតិ ធម្មូបបរិក្ខាយ បរិញ្ញាតធម្មោ. និយតោតិ អរិយមគ្គេន និយតភាវប្បត្តោ. បធានវាតិ សម្មប្បធានវីរិយសម្បន្នោ. ឧប្បដិបាដិយា ឯស បាឋោ យោជេតព្ពោ. ឯវមេវ តេហិ អប្បមាទាទីហិ សមន្នាគតោ និយាមសម្បាបកេន បធានេន បធានវា, តេន បធានេន សម្បត្តនិយាមតោ និយតោ, តតោ អរហត្តប្បត្តិយា សង្ខាតធម្មោ. អរហា ហិ បុន សង្ខាតព្ពាភាវតោ ‘‘សង្ខាតធម្មោ’’តិ វុច្ចតិ. យថាហ – ‘‘យេ ¶ ច សង្ខាតធម្មាសេ, យេ ច សេខា បុថូ ឥធា’’តិ (សុ. និ. ១០៤៤; ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៧). សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.
តណ្ហក្ខយគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១២៧. សីហោវាតិ ¶ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរស្ស កិរ ពារាណសិរញ្ញោ ទូរេ ឧយ្យានំ ហោតិ, សោ បគេវ ឧដ្ឋាយ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ យានា ឱរុយ្ហ ឧទកដ្ឋានំ ឧបគតោ ‘‘មុខំ ធោវិស្សាមី’’តិ. តស្មិញ្ច បទេសេ សីហី សីហបោតកំ ជនេត្វា គោចរាយ គតា. រាជបុរិសោ តំ ទិស្វា ‘‘សីហបោតកោ, ទេវា’’តិ អារោចេសិ. រាជា ‘‘សីហោ កិរ កស្សចិ ន ភាយតី’’តិ តំ ឧបបរិក្ខិតុំ ភេរិអាទីនិ អាកោដាបេសិ, សីហបោតកោ តំ សទ្ទំ សុត្វាបិ តថេវ សយិ. អថ យាវតតិយំ អាកោដាបេសិ. សោ តតិយវារេ សីសំ ឧក្ខិបិត្វា សព្ពំ បរិសំ ឱលោកេត្វា តថេវ សយិ. អថ រាជា ‘‘យាវស្ស មាតា នាគច្ឆតិ, តាវ គច្ឆាមា’’តិ វត្វា គច្ឆន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘តទហុជាតោបិ សីហបោតកោ ន សន្តសតិ ន ភាយតិ, កុទាស្សុ នាមាហម្បិ តណ្ហាទិដ្ឋិបរិតាសំ ឆឌ្ឌេត្វា ន សន្តសេយ្យំ ន ភាយេយ្យ’’ន្តិ? សោ តំ អារម្មណំ គហេត្វា គច្ឆន្តោ បុន កេវដ្ដេហិ មច្ឆេ គហេត្វា សាខាសុ ពន្ធិត្វា បសារិតេ ជាលេ វាតំ អសង្គំយេវ គច្ឆមានំ ទិស្វា តស្មិំ និមិត្តំ អគ្គហេសិ – ‘‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ តណ្ហាទិដ្ឋិមោហជាលំ ផាលេត្វា ឯវំ អសជ្ជមានោ គច្ឆេយ្យ’’ន្តិ?
អថ ឧយ្យានំ គន្ត្វា សិលាបដ្ដបោក្ខរណិយា តីរេ និសិន្នោ វាតព្ភាហតានិ បទុមានិ ឱនមិត្វា ឧទកំ ផុសិត្វា វាតវិគមេ បុន យថាឋានេ ឋិតានិ ឧទកេន អនុបលិត្តានិ ទិស្វា តស្មិំ និមិត្តំ អគ្គហេសិ – ‘‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ យថា ឯតានិ ឧទកេ ជាតានិ ឧទកេន អនុបលិត្តានិ តិដ្ឋន្តិ. ឯវំ លោកេ ជាតោ លោកេន អនុបលិត្តោ តិដ្ឋេយ្យ’’ន្តិ. សោ បុនប្បុនំ ‘‘យថា សីហោ វាតោ បទុមានិ, ឯវំ អសន្តសន្តេន អសជ្ជមានេន អនុបលិត្តេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេត្វា រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.
តត្ថ ¶ សីហោតិ ចត្តារោ សីហា – តិណសីហោ, បណ្ឌុសីហោ, កាឡសីហោ, កេសរសីហោតិ. តេសំ កេសរសីហោ អគ្គមក្ខាយតិ. សោ ឥធ អធិប្បេតោ. វាតោ បុរត្ថិមាទិវសេន អនេកវិធោ. បទុមំ រត្តសេតាទិវសេន. តេសុ យោ កោចិ វាតោ យំ កិញ្ចិ បទុមញ្ច វដ្ដតិយេវ. តត្ថ យស្មា សន្តាសោ នាម អត្តសិនេហេន ហោតិ, អត្តសិនេហោ ¶ ច នាម តណ្ហាលេបោ, សោបិ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តេន វា ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តេន វា លោភេន ហោតិ, សោបិ ¶ ច តណ្ហាយេវ. សជ្ជនំ បន តត្ថ ឧបបរិក្ខាទិវិរហិតស្ស មោហេន ហោតិ, មោហោ ច អវិជ្ជា. តត្ថ សមថេន តណ្ហាយ បហានំ, វិបស្សនាយ អវិជ្ជាយ. តស្មា សមថេន អត្តសិនេហំ បហាយ សីហោវ សទ្ទេសុ អនិច្ចទុក្ខាទីសុ អសន្តសន្តោ, វិបស្សនាយ មោហំ បហាយ វាតោវ ជាលម្ហិ ខន្ធាយតនាទីសុ អសជ្ជមានោ, សមថេនេវ លោភំ លោភសម្បយុត្តទិដ្ឋិញ្ច បហាយ, បទុមំវ តោយេន សព្ពភវភោគលោភេន អលិប្បមានោ. ឯត្ថ ច សមថស្ស សីលំ បទដ្ឋានំ, សមថោ សមាធិស្ស, សមាធិ វិបស្សនាយាតិ ឯវំ ទ្វីសុ ធម្មេសុ សិទ្ធេសុ តយោ ខន្ធា សិទ្ធាវ ហោន្តិ. តត្ថ សីលក្ខន្ធេន សូរោ ហោតិ. សោ សីហោវ សទ្ទេសុ អាឃាតវត្ថូសុ កុជ្ឈិតុកាមតាយ ន សន្តសតិ, បញ្ញាក្ខន្ធេន បដិវិទ្ធសភាវោ វាតោវ ជាលម្ហិ ខន្ធាទិធម្មភេទេ ន សជ្ជតិ, សមាធិក្ខន្ធេន វីតរាគោ បទុមំវ តោយេន រាគេន ន លិប្បតិ. ឯវំ សមថវិបស្សនាហិ សីលសមាធិបញ្ញាក្ខន្ធេហិ ច យថាសម្ភវំ តណ្ហាវិជ្ជានំ តិណ្ណញ្ច អកុសលមូលានំ បហានវសេន អសន្តសន្តោ អសជ្ជមានោ អលិប្បមានោ ច វេទិតព្ពោ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.
សីហាទិគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១២៨. សីហោ យថាតិ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ ពារាណសិរាជា បច្ចន្តំ កុបិតំ វូបសមេតុំ គាមានុគាមិមគ្គំ ឆឌ្ឌេត្វា ឧជុំ អដវិមគ្គំ គហេត្វា មហតិយា សេនាយ គច្ឆតិ. តេន ច សមយេន អញ្ញតរស្មិំ បព្ពតបាទេ សីហោ ពាលសូរិយាតបំ តប្បមានោ និបន្នោ ហោតិ. តំ ទិស្វា រាជបុរិសា រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា ‘‘សីហោ កិរ ន សន្តសតី’’តិ ភេរិបណវាទិសទ្ទំ ការាបេសិ, សីហោ តថេវ និបជ្ជិ. ទុតិយម្បិ ការាបេសិ, សីហោ តថេវ និបជ្ជិ. តតិយម្បិ ការាបេសិ, តទា ‘‘សីហោ មម បដិសត្តុ អត្ថី’’តិ ចតូហិ បាទេហិ សុប្បតិដ្ឋិតំ បតិដ្ឋហិត្វា សីហនាទំ នទិ. តំ សុត្វា ហត្ថារោហាទយោ ហត្ថិអាទីហិ ឱរោហិត្វា តិណគហនានិ បវិដ្ឋា, ហត្ថិអស្សគណា ទិសាវិទិសា បលាតា. រញ្ញោ ហត្ថីបិ រាជានំ គហេត្វា វនគហនានិ បោថយមានោ បលាយិ ¶ . រាជា តំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តោ រុក្ខសាខាយ ឱលម្ពិត្វា បថវិំ បតិត្វា ឯកបទិកមគ្គេន គច្ឆន្តោ បច្ចេកពុទ្ធានំ វសនដ្ឋានំ បាបុណិ. តត្ថ បច្ចេកពុទ្ធេ បុច្ឆិ – ‘‘អបិ, ភន្តេ, សទ្ទមស្សុត្ថា’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. ‘‘កស្ស សទ្ទំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘បឋមំ ¶ ភេរិសង្ខាទីនំ, បច្ឆា សីហស្សា’’តិ ¶ . ‘‘ន ភាយិត្ថ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ន មយំ, មហារាជ, កស្សចិ សទ្ទស្ស ភាយាមា’’តិ. ‘‘សក្កា បន, ភន្តេ, មយ្ហម្បិ ឯទិសំ កាតុ’’ន្តិ? ‘‘សក្កា, មហារាជ, សចេ បព្ពជិស្សសី’’តិ. ‘‘បព្ពជាមិ, ភន្តេ’’តិ. តតោ នំ បព្ពាជេត្វា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ អាភិសមាចារិកំ សិក្ខាបេសុំ. សោបិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.
តត្ថ សហនា ច ហននា ច សីឃជវត្តា ច សីហោ. កេសរសីហោវ ឥធ អធិប្បេតោ. ទាឋា ពលមស្ស អត្ថីតិ ទាឋពលី. បសយ្ហ អភិភុយ្យាតិ ឧភយំ ចារី-សទ្ទេន សហ យោជេតព្ពំ បសយ្ហចារី អភិភុយ្យចារីតិ. តត្ថ បសយ្ហ និគ្គហេត្វា ចរណេន បសយ្ហចារី, អភិភវិត្វា សន្តាសេត្វា វសីកត្វា ចរណេន អភិភុយ្យចារី. ស្វាយំ កាយពលេន បសយ្ហចារី, តេជសា អភិភុយ្យចារី, តត្ថ សចេ កោចិ វទេយ្យ – ‘‘កិំ បសយ្ហ អភិភុយ្យ ចារី’’តិ, តតោ មិគានន្តិ សាមិវចនំ ឧបយោគត្ថេ កត្វា ‘‘មិគេ បសយ្ហ អភិភុយ្យ ចារី’’តិ បដិវត្តព្ពំ. បន្តានីតិ ទូរានិ. សេនាសនានីតិ វសនដ្ឋានានិ. សេសំ វុត្តនយេនេវ សក្កា ជានិតុន្តិ ន វិត្ថារិតន្តិ.
ទាឋពលីគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១២៩. មេត្តំ ឧបេក្ខន្តិ កា ឧប្បត្តិ? អញ្ញតរោ កិរ រាជា មេត្តាទិឈានលាភី អហោសិ. សោ ‘‘ឈានសុខន្តរាយោ រជ្ជ’’ន្តិ ឈានានុរក្ខណត្ថំ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.
តត្ថ ‘‘សព្ពេ សត្តា សុខិតា ភវន្តូ’’តិអាទិនា នយេន ហិតសុខូបនយនកាមតា មេត្តា. ‘‘អហោ វត ឥមម្ហា ទុក្ខា មុច្ចេយ្យុ’’ន្តិអាទិនា នយេន អហិតទុក្ខាបនយនកាមតា ករុណា. ‘‘មោទន្តិ វត ភោន្តោ សត្តា, មោទន្តិ សាធុ សុដ្ឋូ’’តិអាទិនា នយេន ហិតសុខាវិប្បយោគកាមតា មុទិតា. ‘‘បញ្ញាយិស្សន្តិ សកេន កម្មេនា’’តិ សុខទុក្ខអជ្ឈុបេក្ខនតា ឧបេក្ខា. គាថាពន្ធសុខត្ថំ បន ឧប្បដិបាដិយា មេត្តំ វត្វា ឧបេក្ខា ¶ វុត្តា, មុទិតា ច បច្ឆា. វិមុត្តិន្តិ ចតស្សោបិ ឯតា អត្តនោ បច្ចនីកធម្មេហិ វិមុត្តត្តា វិមុត្តិយោ. តេន វុត្តំ – ‘‘មេត្តំ ឧបេក្ខំ ករុណំ វិមុត្តិំ, អាសេវមានោ មុទិតញ្ច កាលេ’’តិ.
តត្ថ ¶ អាសេវមានោតិ តិស្សោ តិកចតុក្កជ្ឈានវសេន, ឧបេក្ខំ ចតុត្ថជ្ឈានវសេន ភាវយមានោ ¶ . កាលេតិ មេត្តំ អាសេវិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ ករុណំ, តតោ វុដ្ឋាយ មុទិតំ, តតោ ឥតរតោ វា និប្បីតិកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ឧបេក្ខំ អាសេវមានោ ឯវ ‘‘កាលេ អាសេវមានោ’’តិ វុច្ចតិ, អាសេវិតុំ វា ផាសុកកាលេ. សព្ពេន លោកេន អវិរុជ្ឈមានោតិ ទសសុ ទិសាសុ សព្ពេន សត្តលោកេន អវិរុជ្ឈមានោ. មេត្តាទីនញ្ហិ ភាវិតត្តា សត្តា អប្បដិកូលា ហោន្តិ, សត្តេសុ ច វិរោធិភូតោ បដិឃោ វូបសម្មតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘សព្ពេន លោកេន អវិរុជ្ឈមានោ’’តិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន មេត្តាទិកថា អដ្ឋសាលិនិយា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ២៥១) វុត្តា. សេសំ វុត្តសទិសមេវាតិ.
អប្បមញ្ញាគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១៣០. រាគញ្ច ទោសញ្ចាតិ កា ឧប្បត្តិ? រាជគហំ កិរ និស្សាយ មាតង្គោ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ វិហរតិ សព្ពបច្ឆិមោ បច្ចេកពុទ្ធានំ. អថ អម្ហាកំ ពោធិសត្តេ ឧប្បន្នេ ទេវតាយោ ពោធិសត្តស្ស បូជនត្ថាយ អាគច្ឆន្តិយោ តំ ទិស្វា ‘‘មារិសា, មារិសា, ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ’’តិ ភណិំសុ. សោ និរោធា វុដ្ឋហន្តោ តំ សុត្វា អត្តនោ ជីវិតក្ខយំ ទិស្វា ហិមវន្តេ មហាបបាតោ នាម បព្ពតោ បច្ចេកពុទ្ធានំ បរិនិព្ពានដ្ឋានំ. តត្ថ អាកាសេន គន្ត្វា បុព្ពេ បរិនិព្ពុតបច្ចេកពុទ្ធស្ស អដ្ឋិសង្ឃាតំ បបាតេ បក្ខិបិត្វា សិលាតលេ និសីទិត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.
តត្ថ រាគទោសមោហា ឧរគសុត្តេ វុត្តាវ. សំយោជនានីតិ ទស សំយោជនានិ, តានិ ច តេន តេន មគ្គេន សន្ទាលយិត្វា. អសន្តសំ ជីវិតសង្ខយម្ហីតិ ជីវិតសង្ខយោ វុច្ចតិ ចុតិចិត្តស្ស បរិភេទោ. តស្មិញ្ច ជីវិតសង្ខយេ ជីវិតនិកន្តិយា បហីនត្តា អសន្តសន្តិ. ឯត្តាវតា សោបាទិសេសំ ¶ និព្ពានធាតុំ អត្តនោ ទស្សេត្វា គាថាបរិយោសានេ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយីតិ.
ជីវិតសង្ខយគាថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១៣១. ភជន្តីតិ កា ឧប្បត្តិ? ពារាណសិយំ កិរ អញ្ញតរោ រាជា អាទិគាថាយ វុត្តប្បការមេវ ផីតំ រជ្ជំ សមនុសាសតិ. តស្ស ខរោ អាពាធោ ឧប្បជ្ជិ, ទុក្ខា វេទនា បវត្តន្តិ. វីសតិសហស្សិត្ថិយោ ¶ តំ បរិវារេត្វា ហត្ថបាទសម្ពាហនាទីនិ ករោន្តិ. អមច្ចា ‘‘ន ទានាយំ រាជា ជីវិស្សតិ, ហន្ទ, មយំ អត្តនោ សរណំ គវេសាមា’’តិ ចិន្តេត្វា អញ្ញតរស្ស ¶ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ឧបដ្ឋានំ យាចិំសុ. តេ តត្ថ ឧបដ្ឋហន្តិយេវ, ន កិញ្ចិ លភន្តិ. រាជា អាពាធា វុដ្ឋហិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ឥត្ថន្នាមោ ច ឥត្ថន្នាមោ ច កុហិ’’ន្តិ? តតោ តំ បវត្តិំ សុត្វាវ សីសំ ចាលេត្វា តុណ្ហី អហោសិ. តេបិ អមច្ចា ‘‘រាជា វុដ្ឋិតោ’’តិ សុត្វា តត្ថ កិញ្ចិ អលភមានា បរមេន បារិជុញ្ញេន បីឡិតា បុនទេវ អាគន្ត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋំសុ. តេន ច រញ្ញា ‘‘កុហិំ, តាតា, តុម្ហេ គតា’’តិ វុត្តា អាហំសុ – ‘‘ទេវំ ទុព្ពលំ ទិស្វា អាជីវិកភយេនម្ហា អសុកំ នាម ជនបទំ គតា’’តិ. រាជា សីសំ ចាលេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘យំនូនាហំ តមេវ អាពាធំ ទស្សេស្សំ, កិំ បុនបិ ឯវំ ករេយ្យុំ, នោ’’តិ? សោ បុព្ពេ រោគេន ផុដ្ឋោ វិយ ពាឡ្ហំ វេទនំ ទស្សេន្តោ គិលានាលយំ អកាសិ. ឥត្ថិយោ សម្បរិវារេត្វា បុព្ពសទិសមេវ សព្ពំ អកំសុ. តេបិ អមច្ចា តថេវ បុន ពហុតរំ ជនំ គហេត្វា បក្កមិំសុ. ឯវំ រាជា យាវតតិយំ សព្ពំ បុព្ពសទិសំ អកាសិ, តេបិ តថេវ បក្កមិំសុ. តតោ ចតុត្ថម្បិ តេ អាគតេ ទិស្វា រាជា – ‘‘អហោ! ឥមេ ទុក្ករំ អកំសុ, យេ មំ ព្យាធិតំ បហាយ អនបេក្ខា បក្កមិំសូ’’តិ និព្ពិន្នោ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា វិបស្សន្តោ បច្ចេកពោធិំ សច្ឆិកត្វា ឥមំ ឧទានគាថំ អភាសិ.
តត្ថ ភជន្តីតិ សរីរេន អល្លីយន្តា បយិរុបាសន្តិ. សេវន្តីតិ អញ្ជលិកម្មាទីហិ កិំការបដិស្ស