📜
នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស
ខុទ្ទកនិកាយេ
ចរិយាបិដកបាឡិ
១. អកិត្តិវគ្គោ
១. អកិត្តិចរិយា
‘‘កប្បេ ¶ ¶ ¶ ¶ ច សតសហស្សេ, ចតុរោ ច អសង្ខិយេ;
ឯត្ថន្តរេ យំ ចរិតំ, សព្ពំ តំ ពោធិបាចនំ.
‘‘អតីតកប្បេ ចរិតំ, ឋបយិត្វា ភវាភវេ;
ឥមម្ហិ កប្បេ ចរិតំ, បវក្ខិស្សំ សុណោហិ មេ.
‘‘យទា អហំ ព្រហារញ្ញេ, សុញ្ញេ វិបិនកាននេ;
អជ្ឈោគាហេត្វា [អជ្ឈោគហេត្វា (សី. ស្យា.)] វិហរាមិ, អកិត្តិ នាម តាបសោ.
‘‘តទា ¶ មំ តបតេជេន, សន្តត្តោ តិទិវាភិភូ;
ធារេន្តោ ព្រាហ្មណវណ្ណំ, ភិក្ខាយ មំ ឧបាគមិ.
‘‘បវនា អាភតំ បណ្ណំ, អតេលញ្ច អលោណិកំ;
មម ទ្វារេ ឋិតំ ទិស្វា, សកដាហេន អាកិរិំ.
‘‘តស្ស ទត្វានហំ បណ្ណំ, និក្កុជ្ជិត្វាន ភាជនំ;
បុនេសនំ ជហិត្វាន, បាវិសិំ បណ្ណសាលកំ.
‘‘ទុតិយម្បិ ¶ តតិយម្បិ, ឧបគញ្ឆិ មមន្តិកំ;
អកម្បិតោ អនោលគ្គោ, ឯវមេវមទាសហំ.
‘‘ន ¶ មេ តប្បច្ចយា អត្ថិ, សរីរស្មិំ វិវណ្ណិយំ;
បីតិសុខេន រតិយា, វីតិនាមេមិ តំ ទិវំ.
‘‘យទិ មាសម្បិ ទ្វេមាសំ, ទក្ខិណេយ្យំ វរំ លភេ;
អកម្បិតោ អនោលីនោ, ទទេយ្យំ ទានមុត្តមំ.
‘‘ន តស្ស ទានំ ទទមានោ, យសំ លាភញ្ច បត្ថយិំ;
សព្ពញ្ញុតំ បត្ថយានោ, តានិ កម្មានិ អាចរិ’’ន្តិ.
អកិត្តិចរិយំ បឋមំ.
២. សង្ខចរិយា
‘‘បុនាបរំ ¶ យទា ហោមិ, ព្រាហ្មណោ សង្ខសវ្ហយោ;
មហាសមុទ្ទំ តរិតុកាមោ, ឧបគច្ឆាមិ បដ្ដនំ.
‘‘តត្ថទ្ទសំ បដិបថេ, សយម្ភុំ អបរាជិតំ;
កន្តារទ្ធានំ បដិបន្នំ [កន្តារទ្ធានបដិបន្នំ (សី. ស្យា.)], តត្តាយ កឋិនភូមិយា.
‘‘តមហំ បដិបថេ ទិស្វា, ឥមមត្ថំ វិចិន្តយិំ;
‘ឥទំ ខេត្តំ អនុប្បត្តំ, បុញ្ញកាមស្ស ជន្តុនោ.
‘‘‘យថា កស្សកោ បុរិសោ, ខេត្តំ ទិស្វា មហាគមំ;
តត្ថ ពីជំ ន រោបេតិ, ន សោ ធញ្ញេន អត្ថិកោ.
‘‘‘ឯវមេវាហំ ¶ ¶ បុញ្ញកាមោ, ទិស្វា ខេត្តវរុត្តមំ;
យទិ តត្ថ ការំ ន ករោមិ, នាហំ បុញ្ញេន អត្ថិកោ.
‘‘‘យថា អមច្ចោ មុទ្ទិកាមោ, រញ្ញោ អន្តេបុរេ ជនេ;
ន ទេតិ តេសំ ធនធញ្ញំ, មុទ្ទិតោ បរិហាយតិ.
‘‘‘ឯវមេវាហំ បុញ្ញកាមោ, វិបុលំ ទិស្វាន ទក្ខិណំ;
យទិ តស្ស ទានំ ន ទទាមិ, បរិហាយិស្សាមិ បុញ្ញតោ’.
‘‘ឯវាហំ ចិន្តយិត្វាន, ឱរោហិត្វា ឧបាហនា;
តស្ស បាទានិ វន្ទិត្វា, អទាសិំ ឆត្តុបាហនំ.
‘‘តេនេវាហំ ¶ សតគុណតោ, សុខុមាលោ សុខេធិតោ;
អបិ ច ទានំ បរិបូរេន្តោ, ឯវំ តស្ស អទាសហ’’ន្តិ.
សង្ខចរិយំ ទុតិយំ.
៣. កុរុរាជចរិយា
‘‘បុនាបរំ យទា ហោមិ, ឥន្ទបត្ថេ [ឥន្ទបត្តេ (សី. ក.)] បុរុត្តមេ;
រាជា ធនញ្ចយោ នាម, កុសលេ ទសហុបាគតោ.
‘‘កលិង្គរដ្ឋវិសយា, ព្រាហ្មណា ឧបគញ្ឆុ មំ;
អាយាចុំ មំ ហត្ថិនាគំ, ធញ្ញំ មង្គលសម្មតំ.
‘‘‘អវុដ្ឋិកោ ជនបទោ, ទុព្ភិក្ខោ ឆាតកោ មហា;
ទទាហិ បវរំ នាគំ, នីលំ អញ្ជនសវ្ហយំ.
‘‘‘ន ¶ ¶ មេ យាចកមនុប្បត្តេ, បដិក្ខេបោ អនុច្ឆវោ;
មា មេ ភិជ្ជិ សមាទានំ, ទស្សាមិ វិបុលំ គជំ’.
‘‘នាគំ គហេត្វា សោណ្ឌាយ, ភិង្គារេ [ភិង្ការេ (សី.)] រតនាមយេ;
ជលំ ហត្ថេ អាកិរិត្វា, ព្រាហ្មណានំ អទំ គជំ.
‘‘តស្ស នាគេ បទិន្នម្ហិ, អមច្ចា ឯតទព្រវុំ;
‘កិំ នុ តុយ្ហំ វរំ នាគំ, យាចកានំ បទស្សសិ.
‘‘‘ធញ្ញំ ¶ មង្គលសម្បន្នំ, សង្គាមវិជយុត្តមំ;
តស្មិំ នាគេ បទិន្នម្ហិ, កិំ តេ រជ្ជំ ករិស្សតិ.
‘‘‘រជ្ជម្បិ មេ ទទេ សព្ពំ, សរីរំ ទជ្ជមត្តនោ;
សព្ពញ្ញុតំ បិយំ មយ្ហំ, តស្មា នាគំ អទាសហ’’’ន្តិ.
កុរុរាជចរិយំ តតិយំ.
៤. មហាសុទស្សនចរិយា
‘‘កុសាវតិម្ហិ នគរេ, យទា អាសិំ មហីបតិ;
មហាសុទស្សនោ នាម, ចក្កវត្តី មហព្ពលោ.
‘‘តត្ថាហំ ¶ ទិវសេ តិក្ខត្តុំ, ឃោសាបេមិ តហិំ តហិំ;
‘កោ កិំ ឥច្ឆតិ បត្ថេតិ, កស្ស កិំ ទីយតូ ធនំ.
‘‘‘កោ ឆាតកោ កោ តសិតោ, កោ មាលំ កោ វិលេបនំ;
នានារត្តានិ វត្ថានិ, កោ នគ្គោ បរិទហិស្សតិ.
‘‘‘កោ បថេ ឆត្តមាទេតិ, កោបាហនា មុទូ សុភា’;
ឥតិ ¶ សាយញ្ច បាតោ ច, ឃោសាបេមិ តហិំ តហិំ.
‘‘ន តំ ទសសុ ឋានេសុ, នបិ ឋានសតេសុ វា;
អនេកសតឋានេសុ, បដិយត្តំ យាចកេ ធនំ.
‘‘ទិវា វា យទិ វា រត្តិំ, យទិ ឯតិ វនិព្ពកោ;
លទ្ធា យទិច្ឆកំ ភោគំ, បូរហត្ថោវ គច្ឆតិ.
‘‘ឯវរូបំ មហាទានំ, អទាសិំ យាវជីវិកំ;
នបាហំ ទេស្សំ ធនំ ទម្មិ, នបិ នត្ថិ និចយោ មយិ.
‘‘យថាបិ អាតុរោ នាម, រោគតោ បរិមុត្តិយា;
ធនេន វេជ្ជំ តប្បេត្វា, រោគតោ បរិមុច្ចតិ.
‘‘តថេវាហំ ជានមានោ, បរិបូរេតុមសេសតោ;
ឩនមនំ បូរយិតុំ, ទេមិ ទានំ វនិព្ពកេ;
និរាលយោ អបច្ចាសោ, សម្ពោធិមនុបត្តិយា’’តិ.
មហាសុទស្សនចរិយំ ចតុត្ថំ.
៥. មហាគោវិន្ទចរិយា
‘‘បុនាបរំ ¶ ¶ យទា ហោមិ, សត្តរាជបុរោហិតោ;
បូជិតោ នរទេវេហិ, មហាគោវិន្ទព្រាហ្មណោ.
‘‘តទាហំ សត្តរជ្ជេសុ, យំ មេ អាសិ ឧបាយនំ;
តេន ទេមិ មហាទានំ, អក្ខោព្ភំ [អក្ខោភំ (ស្យា. កំ.)] សាគរូបមំ.
‘‘ន ¶ ¶ មេ ទេស្សំ ធនំ ធញ្ញំ, នបិ នត្ថិ និចយោ មយិ;
សព្ពញ្ញុតំ បិយំ មយ្ហំ, តស្មា ទេមិ វរំ ធន’’ន្តិ.
មហាគោវិន្ទចរិយំ បញ្ចមំ.
៦. និមិរាជចរិយា
‘‘បុនាបរំ យទា ហោមិ, មិថិលាយំ បុរុត្តមេ;
និមិ នាម មហារាជា, បណ្ឌិតោ កុសលត្ថិកោ.
‘‘តទាហំ មាបយិត្វាន, ចតុស្សាលំ ចតុម្មុខំ;
តត្ថ ទានំ បវត្តេសិំ, មិគបក្ខិនរាទិនំ.
‘‘អច្ឆាទនញ្ច សយនំ, អន្នំ បានញ្ច ភោជនំ;
អព្ពោច្ឆិន្នំ ករិត្វាន, មហាទានំ បវត្តយិំ.
‘‘យថាបិ សេវកោ សាមិំ, ធនហេតុមុបាគតោ;
កាយេន វាចា មនសា, អារាធនីយមេសតិ.
‘‘តថេវាហំ សព្ពភវេ, បរិយេសិស្សាមិ ពោធិជំ;
ទានេន សត្តេ តប្បេត្វា, ឥច្ឆាមិ ពោធិមុត្តម’’ន្តិ.
និមិរាជចរិយំ ឆដ្ឋំ.
៧. ចន្ទកុមារចរិយា
‘‘បុនាបរំ ¶ ¶ យទា ហោមិ, ឯករាជស្ស អត្រជោ;
នគរេ បុប្ផវតិយា, កុមារោ ចន្ទសវ្ហយោ.
‘‘តទាហំ ¶ យជនា មុត្តោ, និក្ខន្តោ យញ្ញវាដតោ;
សំវេគំ ជនយិត្វាន, មហាទានំ បវត្តយិំ.
‘‘នាហំ បិវាមិ ខាទាមិ, នបិ ភុញ្ជាមិ ភោជនំ;
ទក្ខិណេយ្យេ អទត្វាន, អបិ ឆប្បញ្ចរត្តិយោ.
‘‘យថាបិ ¶ វាណិជោ នាម, កត្វាន ភណ្ឌសញ្ចយំ;
យត្ថ លាភោ មហា ហោតិ, តត្ថ តំ [តត្ថ នំ (សី.), តត្ថ (ក.)] ហរតិ ភណ្ឌកំ.
‘‘តថេវ សកភុត្តាបិ, បរេ ទិន្នំ មហប្ផលំ;
តស្មា បរស្ស ទាតព្ពំ, សតភាគោ ភវិស្សតិ.
‘‘ឯតមត្ថវសំ ញត្វា, ទេមិ ទានំ ភវាភវេ;
ន បដិក្កមាមិ ទានតោ, សម្ពោធិមនុបត្តិយា’’តិ.
ចន្ទកុមារចរិយំ សត្តមំ.
៨. សិវិរាជចរិយា
‘‘អរិដ្ឋសវ្ហយេ នគរេ, សិវិនាមាសិ ខត្តិយោ;
និសជ្ជ បាសាទវរេ, ឯវំ ចិន្តេសហំ តទា.
‘‘‘យំ កិញ្ចិ មានុសំ ទានំ, អទិន្នំ មេ ន វិជ្ជតិ;
យោបិ យាចេយ្យ មំ ចក្ខុំ, ទទេយ្យំ អវិកម្បិតោ’.
‘‘មម សង្កប្បមញ្ញាយ, សក្កោ ទេវានមិស្សរោ;
និសិន្នោ ទេវបរិសាយ, ឥទំ វចនមព្រវិ.
‘‘‘និសជ្ជ ¶ បាសាទវរេ, សិវិរាជា មហិទ្ធិកោ;
ចិន្តេន្តោ វិវិធំ ទានំ, អទេយ្យំ សោ ន បស្សតិ.
‘‘‘តថំ ¶ នុ វិតថំ នេតំ, ហន្ទ វីមំសយាមិ តំ;
មុហុត្តំ អាគមេយ្យាថ, យាវ ជានាមិ តំ មនំ’.
‘‘បវេធមានោ បលិតសិរោ, វលិគត្តោ [វលិតគត្តោ (សី.)] ជរាតុរោ;
អន្ធវណ្ណោវ ហុត្វាន, រាជានំ ឧបសង្កមិ.
‘‘សោ ¶ តទា បគ្គហេត្វាន, វាមំ ទក្ខិណពាហុ ច;
សិរស្មិំ អញ្ជលិំ កត្វា, ឥទំ វចនមព្រវិ.
‘‘‘យាចាមិ តំ មហារាជ, ធម្មិក រដ្ឋវឌ្ឍន;
តវ ទានរតា កិត្តិ, ឧគ្គតា ទេវមានុសេ.
‘‘‘ឧភោបិ ¶ នេត្តា នយនា, អន្ធា ឧបហតា មម;
ឯកំ មេ នយនំ ទេហិ, ត្វម្បិ ឯកេន យាបយ’.
‘‘តស្សាហំ វចនំ សុត្វា, ហដ្ឋោ សំវិគ្គមានសោ;
កតញ្ជលី វេទជាតោ, ឥទំ វចនមព្រវិំ.
‘‘‘ឥទានាហំ ចិន្តយិត្វាន, បាសាទតោ ឥធាគតោ;
ត្វំ មម ចិត្តមញ្ញាយ, នេត្តំ យាចិតុមាគតោ.
‘‘‘អហោ មេ មានសំ សិទ្ធំ, សង្កប្បោ បរិបូរិតោ;
អទិន្នបុព្ពំ ទានវរំ, អជ្ជ ទស្សាមិ យាចកេ.
‘‘‘ឯហិ សិវក ឧដ្ឋេហិ, មា ទន្ធយិ មា បវេធយិ;
ឧភោបិ នយនំ ទេហិ, ឧប្បាដេត្វា វណិព្ពកេ’.
‘‘តតោ ¶ សោ ចោទិតោ មយ្ហំ, សិវកោ វចនំ ករោ;
ឧទ្ធរិត្វាន បាទាសិ, តាលមិញ្ជំវ យាចកេ.
‘‘ទទមានស្ស ទេន្តស្ស, ទិន្នទានស្ស មេ សតោ;
ចិត្តស្ស អញ្ញថា នត្ថិ, ពោធិយាយេវ ការណា.
‘‘ន មេ ទេស្សា ឧភោ ចក្ខូ, អត្តា ន មេ ន ទេស្សិយោ;
សព្ពញ្ញុតំ បិយំ មយ្ហំ, តស្មា ចក្ខុំ អទាសហ’’ន្តិ.
សិវិរាជចរិយំ អដ្ឋមំ.
៩. វេស្សន្តរចរិយា
‘‘យា ¶ មេ អហោសិ ជនិកា, ផុស្សតី [ផុសតី (សី.)] នាម ខត្តិយា;
សា អតីតាសុ ជាតីសុ, សក្កស្ស មហេសី បិយា.
‘‘តស្សា អាយុក្ខយំ ញត្វា, ទេវិន្ទោ ឯតទព្រវិ;
‘ទទាមិ តេ ទស វរេ, វរភទ្ទេ យទិច្ឆសិ’.
‘‘ឯវំ វុត្តា ច សា ទេវី, សក្កំ បុនិទមព្រវិ;
‘កិំ នុ មេ អបរាធត្ថិ, កិំ នុ ទេស្សា អហំ តវ;
រម្មា ចាវេសិ មំ ឋានា, វាតោវ ធរណីរុហំ’.
‘‘ឯវំ ¶ វុត្តោ ច សោ សក្កោ, បុន តស្សិទមព្រវិ;
‘ន ចេវ តេ កតំ បាបំ, ន ច មេ ត្វំសិ អប្បិយា.
‘‘‘ឯត្តកំយេវ ¶ តេ អាយុ, ចវនកាលោ ភវិស្សតិ;
បដិគ្គណ្ហ មយា ទិន្នេ, វរេ ទស វរុត្តមេ’.
‘‘សក្កេន ¶ សា ទិន្នវរា, តុដ្ឋហដ្ឋា បមោទិតា;
មមំ អព្ភន្តរំ កត្វា, ផុស្សតី ទស វរេ វរី.
‘‘តតោ ចុតា សា ផុស្សតី, ខត្តិយេ ឧបបជ្ជថ;
ជេតុត្តរម្ហិ នគរេ, សញ្ជយេន សមាគមិ.
‘‘យទាហំ ផុស្សតិយា កុច្ឆិំ, ឱក្កន្តោ បិយមាតុយា;
មម តេជេន មេ មាតា, សទា ទានរតា អហុ.
‘‘អធនេ អាតុរេ ជិណ្ណេ, យាចកេ អទ្ធិកេ [បថិកេ (ក.)] ជនេ;
សមណេ ព្រាហ្មណេ ខីណេ, ទេតិ ទានំ អកិញ្ចនេ.
‘‘ទស មាសេ ធារយិត្វាន, ករោន្តេ បុរំ បទក្ខិណំ;
វេស្សានំ វីថិយា មជ្ឈេ, ជនេសិ ផុស្សតី មមំ.
‘‘ន មយ្ហំ មត្តិកំ នាមំ, នបិ បេត្តិកសម្ភវំ;
ជាតេត្ថ វេស្សវីថិយា, តស្មា វេស្សន្តរោ អហុ.
‘‘យទាហំ ទារកោ ហោមិ, ជាតិយា អដ្ឋវស្សិកោ;
តទា និសជ្ជ បាសាទេ, ទានំ ទាតុំ វិចិន្តយិំ.
‘‘‘ហទយំ ¶ ទទេយ្យំ ចក្ខុំ, មំសម្បិ រុធិរម្បិ ច;
ទទេយ្យំ កាយំ សាវេត្វា, យទិ កោចិ យាចយេ មមំ’.
‘‘សភាវំ ចិន្តយន្តស្ស, អកម្បិតមសណ្ឋិតំ;
អកម្បិ តត្ថ បថវី, សិនេរុវនវដំសកា.
‘‘អន្វទ្ធមាសេ បន្នរសេ, បុណ្ណមាសេ ឧបោសថេ;
បច្ចយំ នាគមារុយ្ហ, ទានំ ទាតុំ ឧបាគមិំ.
‘‘កលិង្គរដ្ឋវិសយា ¶ , ព្រាហ្មណា ឧបគញ្ឆុ មំ;
អយាចុំ មំ ហត្ថិនាគំ, ធញ្ញំ មង្គលសម្មតំ.
‘‘អវុដ្ឋិកោ ¶ ជនបទោ, ទុព្ភិក្ខោ ឆាតកោ មហា;
ទទាហិ បវរំ នាគំ, សព្ពសេតំ គជុត្តមំ.
‘‘ទទាមិ ន វិកម្បាមិ, យំ មំ យាចន្តិ ព្រាហ្មណា;
សន្តំ នប្បតិគូហាមិ [នប្បតិគុយ្ហាមិ (សី. ក.)], ទានេ មេ រមតេ មនោ.
‘‘ន មេ យាចកមនុប្បត្តេ, បដិក្ខេបោ អនុច្ឆវោ;
‘មា មេ ភិជ្ជិ សមាទានំ, ទស្សាមិ វិបុលំ គជំ’.
‘‘នាគំ គហេត្វា សោណ្ឌាយ, ភិង្គារេ រតនាមយេ;
ជលំ ហត្ថេ អាកិរិត្វា, ព្រាហ្មណានំ អទំ គជំ.
‘‘បុនាបរំ ទទន្តស្ស, សព្ពសេតំ គជុត្តមំ;
តទាបិ បថវី កម្បិ, សិនេរុវនវដំសកា.
‘‘តស្ស នាគស្ស ទានេន, សិវយោ កុទ្ធា សមាគតា;
បព្ពាជេសុំ សកា រដ្ឋា, ‘វង្កំ គច្ឆតុ បព្ពតំ’.
‘‘តេសំ និច្ឆុភមានានំ, អកម្បិត្ថមសណ្ឋិតំ;
មហាទានំ បវត្តេតុំ, ឯកំ វរមយាចិសំ.
‘‘យាចិតា ¶ សិវយោ សព្ពេ, ឯកំ វរមទំសុ មេ;
សាវយិត្វា កណ្ណភេរិំ, មហាទានំ ទទាមហំ.
‘‘អថេត្ថ វត្តតី សទ្ទោ, តុមុលោ ភេរវោ មហា;
ទានេនិមំ នីហរន្តិ, បុន ទានំ ទទាតយំ.
‘‘ហត្ថិំ ¶ អស្សេ រថេ ទត្វា, ទាសិំ ទាសំ គវំ ធនំ;
មហាទានំ ទទិត្វាន, នគរា និក្ខមិំ តទា.
‘‘និក្ខមិត្វាន ¶ នគរា, និវត្តិត្វា វិលោកិតេ;
តទាបិ បថវី កម្បិ, សិនេរុវនវដំសកា.
‘‘ចតុវាហិំ រថំ ទត្វា, ឋត្វា ចាតុម្មហាបថេ;
ឯកាកិយោ អទុតិយោ, មទ្ទិទេវិំ ឥទមព្រវិំ.
‘‘‘ត្វំ មទ្ទិ កណ្ហំ គណ្ហាហិ, លហុកា ឯសា កនិដ្ឋិកា;
អហំ ជាលិំ គហេស្សាមិ, គរុកោ ភាតិកោ ហិ សោ’.
‘‘បទុមំ ¶ បុណ្ឌរីកំវ, មទ្ទី កណ្ហាជិនគ្គហី;
អហំ សុវណ្ណពិម្ពំវ, ជាលិំ ខត្តិយមគ្គហិំ.
‘‘អភិជាតា សុខុមាលា, ខត្តិយា ចតុរោ ជនា;
វិសមំ សមំ អក្កមន្តា, វង្កំ គច្ឆាម បព្ពតំ.
‘‘យេ កេចិ មនុជា ឯន្តិ, អនុមគ្គេ បដិប្បថេ;
មគ្គន្តេ បដិបុច្ឆាម, ‘កុហិំ វង្កន្ត [វង្កត (សី.)] បព្ពតោ’.
‘‘តេ តត្ថ អម្ហេ បស្សិត្វា, ករុណំ គិរមុទីរយុំ;
ទុក្ខំ តេ បដិវេទេន្តិ, ទូរេ វង្កន្តបព្ពតោ.
‘‘យទិ បស្សន្តិ បវនេ, ទារកា ផលិនេ ទុមេ;
តេសំ ផលានំ ហេតុម្ហិ, ឧបរោទន្តិ ទារកា.
‘‘រោទន្តេ ទារកេ ទិស្វា, ឧព្ពិទ្ធា [ឧព្ពិគ្គា (ស្យា. កំ.)] វិបុលា ទុមា;
សយមេវោណមិត្វាន, ឧបគច្ឆន្តិ ទារកេ.
‘‘ឥទំ ¶ អច្ឆរិយំ ទិស្វា, អព្ភុតំ លោមហំសនំ;
សាហុការំ [សាធុការំ (សព្ពត្ថ)] បវត្តេសិ, មទ្ទី សព្ពង្គសោភនា.
‘‘អច្ឆេរំ វត លោកស្មិំ, អព្ភុតំ លោមហំសនំ;
វេស្សន្តរស្ស តេជេន, សយមេវោណតា ទុមា.
‘‘សង្ខិបិំសុ បថំ យក្ខា, អនុកម្បាយ ទារកេ;
និក្ខន្តទិវសេនេវ [និក្ខន្តទិវសេយេវ (សី.)], ចេតរដ្ឋមុបាគមុំ.
‘‘សដ្ឋិរាជសហស្សានិ, តទា វសន្តិ មាតុលេ;
សព្ពេ បញ្ជលិកា ហុត្វា, រោទមានា ឧបាគមុំ.
‘‘តត្ថ វត្តេត្វា សល្លាបំ, ចេតេហិ ចេតបុត្តេហិ;
តេ តតោ និក្ខមិត្វាន, វង្កំ អគមុ បព្ពតំ.
‘‘អាមន្តយិត្វា ¶ ទេវិន្ទោ, វិស្សកម្មំ [វិសុកម្មំ (ក.)] មហិទ្ធិកំ;
អស្សមំ សុកតំ រម្មំ, បណ្ណសាលំ សុមាបយ.
‘‘សក្កស្ស វចនំ សុត្វា, វិស្សកម្មោ មហិទ្ធិកោ;
អស្សមំ ¶ សុកតំ រម្មំ, បណ្ណសាលំ សុមាបយិ.
‘‘អជ្ឈោគាហេត្វា ¶ បវនំ, អប្បសទ្ទំ និរាកុលំ;
ចតុរោ ជនា មយំ តត្ថ, វសាម បព្ពតន្តរេ.
‘‘អហញ្ច មទ្ទិទេវី ច, ជាលី កណ្ហាជិនា ចុភោ;
អញ្ញមញ្ញំ សោកនុទា, វសាម អស្សមេ តទា.
‘‘ទារកេ អនុរក្ខន្តោ, អសុញ្ញោ ហោមិ អស្សមេ;
មទ្ទី ផលំ អាហរិត្វា, បោសេតិ សា តយោ ជនេ.
‘‘បវនេ ¶ វសមានស្ស, អទ្ធិកោ មំ ឧបាគមិ;
អាយាចិ បុត្តកេ មយ្ហំ, ជាលិំ កណ្ហាជិនំ ចុភោ.
‘‘យាចកំ ឧបគតំ ទិស្វា, ហាសោ មេ ឧបបជ្ជថ;
ឧភោ បុត្តេ គហេត្វាន, អទាសិំ ព្រាហ្មណេ តទា.
‘‘សកេ បុត្តេ ចជន្តស្ស, ជូជកេ ព្រាហ្មណេ យទា;
តទាបិ បថវី កម្បិ, សិនេរុវនវដំសកា.
‘‘បុនទេវ សក្កោ ឱរុយ្ហ, ហុត្វា ព្រាហ្មណសន្និភោ;
អាយាចិ មំ មទ្ទិទេវិំ, សីលវន្តិំ បតិព្ពតំ.
‘‘មទ្ទិំ ហត្ថេ គហេត្វាន, ឧទកញ្ជលិ បូរិយ;
បសន្នមនសង្កប្បោ, តស្ស មទ្ទិំ អទាសហំ.
‘‘មទ្ទិយា ទីយមានាយ, គគនេ ទេវា បមោទិតា;
តទាបិ បថវី កម្បិ, សិនេរុវនវដំសកា.
‘‘ជាលិំ កណ្ហាជិនំ ធីតំ, មទ្ទិទេវិំ បតិព្ពតំ;
ចជមានោ ន ចិន្តេសិំ, ពោធិយាយេវ ការណា.
‘‘ន មេ ទេស្សា ឧភោ បុត្តា, មទ្ទិទេវី ន ទេស្សិយា;
សព្ពញ្ញុតំ បិយំ មយ្ហំ, តស្មា បិយេ អទាសហំ.
‘‘បុនាបរំ ព្រហារញ្ញេ, មាតាបិតុសមាគមេ;
ករុណំ បរិទេវន្តេ, សល្លបន្តេ សុខំ ទុខំ.
‘‘ហិរោត្តប្បេន ¶ គរុនា [គរុនំ (ស្យា. ក.)], ឧភិន្នំ ឧបសង្កមិ;
តទាបិ បថវី កម្បិ, សិនេរុវនវដំសកា.
‘‘បុនាបរំ ¶ ¶ ព្រហារញ្ញា, និក្ខមិត្វា សញាតិភិ;
បវិសាមិ បុរំ រម្មំ, ជេតុត្តរំ បុរុត្តមំ.
‘‘រតនានិ សត្ត វស្សិំសុ, មហាមេឃោ បវស្សថ;
តទាបិ បថវី កម្បិ, សិនេរុវនវដំសកា.
‘‘អចេតនាយំ បថវី, អវិញ្ញាយ សុខំ ទុខំ;
សាបិ ទានពលា មយ្ហំ, សត្តក្ខត្តុំ បកម្បថា’’តិ.
វេស្សន្តរចរិយំ នវមំ.
១០. សសបណ្ឌិតចរិយា
‘‘បុនាបរំ ¶ យទា ហោមិ, សសកោ បវនចារកោ;
តិណបណ្ណសាកផលភក្ខោ, បរហេឋនវិវជ្ជិតោ.
‘‘មក្កដោ ច សិង្គាលោ ច, សុត្តបោតោ ចហំ តទា;
វសាម ឯកសាមន្តា, សាយំ បាតោ ច ទិស្សរេ [សាយំ បាតោ បទិស្សរេ (ក.)].
‘‘អហំ តេ អនុសាសាមិ, កិរិយេ កល្យាណបាបកេ;
‘បាបានិ បរិវជ្ជេថ, កល្យាណេ អភិនិវិស្សថ’.
‘‘ឧបោសថម្ហិ ទិវសេ, ចន្ទំ ទិស្វាន បូរិតំ;
ឯតេសំ តត្ថ អាចិក្ខិំ, ទិវសោ អជ្ជុបោសថោ.
‘‘ទានានិ បដិយាទេថ, ទក្ខិណេយ្យស្ស ទាតវេ;
ទត្វា ទានំ ទក្ខិណេយ្យេ, ឧបវស្សថុបោសថំ.
‘‘តេ ¶ មេ សាធូតិ វត្វាន, យថាសត្តិ យថាពលំ;
ទានានិ បដិយាទេត្វា, ទក្ខិណេយ្យំ គវេសិសុំ [គវេសយ្យុំ (ក.)].
‘‘អហំ និសជ្ជ ចិន្តេសិំ, ទានំ ទក្ខិណនុច្ឆវំ;
‘យទិហំ លភេ ទក្ខិណេយ្យំ, កិំ មេ ទានំ ភវិស្សតិ.
‘‘‘ន ¶ មេ អត្ថិ តិលា មុគ្គា, មាសា វា តណ្ឌុលា ឃតំ;
អហំ តិណេន យាបេមិ, ន សក្កា តិណ ទាតវេ.
‘‘‘យទិ ¶ កោចិ ឯតិ ទក្ខិណេយ្យោ, ភិក្ខាយ មម សន្តិកេ;
ទជ្ជាហំ សកមត្តានំ, ន សោ តុច្ឆោ គមិស្សតិ’.
‘‘មម សង្កប្បមញ្ញាយ, សក្កោ ព្រាហ្មណវណ្ណិនា;
អាសយំ មេ ឧបាគច្ឆិ, ទានវីមំសនាយ មេ.
‘‘តមហំ ទិស្វាន សន្តុដ្ឋោ, ឥទំ វចនមព្រវិំ;
‘សាធុ ខោសិ អនុប្បត្តោ, ឃាសហេតុ មមន្តិកេ.
‘‘‘អទិន្នបុព្ពំ ទានវរំ, អជ្ជ ទស្សាមិ តេ អហំ;
តុវំ សីលគុណូបេតោ, អយុត្តំ តេ បរហេឋនំ.
‘‘‘ឯហិ អគ្គិំ បទីបេហិ, នានាកដ្ឋេ សមានយ;
អហំ បចិស្សមត្តានំ, បក្កំ ត្វំ ភក្ខយិស្សសិ’.
‘‘‘សាធូ’តិ សោ ហដ្ឋមនោ, នានាកដ្ឋេ សមានយិ;
មហន្តំ អកាសិ ចិតកំ, កត្វា អង្គារគព្ភកំ.
‘‘អគ្គិំ តត្ថ បទីបេសិ, យថា សោ ខិប្បំ មហា ភវេ;
ផោដេត្វា រជគតេ គត្តេ, ឯកមន្តំ ឧបាវិសិំ.
‘‘យទា ¶ មហាកដ្ឋបុញ្ជោ, អាទិត្តោ ធមធមាយតិ [ធុមធុមាយតិ (សី.), ធមមាយតិ (ក.)];
តទុប្បតិត្វា បបតិំ, មជ្ឈេ ជាលសិខន្តរេ.
‘‘យថា ¶ សីតោទកំ នាម, បវិដ្ឋំ យស្ស កស្សចិ;
សមេតិ ទរថបរិឡាហំ, អស្សាទំ ទេតិ បីតិ ច.
‘‘តថេវ ជលិតំ អគ្គិំ, បវិដ្ឋស្ស មមំ តទា;
សព្ពំ សមេតិ ទរថំ, យថា សីតោទកំ វិយ.
‘‘ឆវិំ ចម្មំ មំសំ ន្ហារុំ, អដ្ឋិំ ហទយពន្ធនំ;
កេវលំ សកលំ កាយំ, ព្រាហ្មណស្ស អទាសហ’’ន្តិ.
សសបណ្ឌិតចរិយំ ទសមំ.
អកិត្តិវគ្គោ បឋមោ.
តស្សុទ្ទានំ ¶ –
អកិត្តិព្រាហ្មណោ ¶ សង្ខោ, កុរុរាជា ធនញ្ចយោ;
មហាសុទស្សនោ រាជា, មហាគោវិន្ទព្រាហ្មណោ.
និមិ ចន្ទកុមារោ ច, សិវិ វេស្សន្តរោ សសោ;
អហមេវ តទា អាសិំ, យោ តេ ទានវរេ អទា.
ឯតេ ទានបរិក្ខារា, ឯតេ ទានស្ស បារមី;
ជីវិតំ យាចកេ ទត្វា, ឥមំ បារមិ បូរយិំ.
ភិក្ខាយ ឧបគតំ ទិស្វា, សកត្តានំ បរិច្ចជិំ;
ទានេន មេ សមោ នត្ថិ, ឯសា មេ ទានបារមីតិ.
ទានបារមិនិទ្ទេសោ និដ្ឋិតោ.
២. ហត្ថិនាគវគ្គោ
១. មាតុបោសកចរិយា
‘‘យទា ¶ ¶ ¶ ¶ អហោសិំ បវនេ, កុញ្ជរោ មាតុបោសកោ;
ន តទា អត្ថិ មហិយា, គុណេន មម សាទិសោ.
‘‘បវនេ ទិស្វា វនចរោ, រញ្ញោ មំ បដិវេទយិ;
‘តវានុច្ឆវោ មហារាជ, គជោ វសតិ កាននេ.
‘‘‘ន តស្ស បរិក្ខាយត្ថោ, នបិ អាឡកកាសុយា;
សហ គហិតេ [សមំ គហិតេ (សី.)] សោណ្ឌាយ, សយមេវ ឥធេហិ’តិ.
‘‘តស្ស តំ វចនំ សុត្វា, រាជាបិ តុដ្ឋមានសោ;
បេសេសិ ហត្ថិទមកំ, ឆេកាចរិយំ សុសិក្ខិតំ.
‘‘គន្ត្វា សោ ហត្ថិទមកោ, អទ្ទស បទុមស្សរេ;
ភិសមុឡាលំ [ភិសមូលំ (ក.)] ឧទ្ធរន្តំ, យាបនត្ថាយ មាតុយា.
‘‘វិញ្ញាយ មេ សីលគុណំ, លក្ខណំ ឧបធារយិ;
‘ឯហិ បុត្តា’តិ បត្វាន, មម សោណ្ឌាយ អគ្គហិ.
‘‘យំ មេ តទា បាកតិកំ, សរីរានុគតំ ពលំ;
អជ្ជ នាគសហស្សានំ, ពលេន សមសាទិសំ.
‘‘យទិហំ តេសំ បកុប្បេយ្យំ, ឧបេតានំ គហណាយ មំ;
បដិពលោ ភវេ តេសំ, យាវ រជ្ជម្បិ មានុសំ.
‘‘អបិ ¶ ចាហំ សីលរក្ខាយ, សីលបារមិបូរិយា;
ន ករោមិ ចិត្តេ អញ្ញថត្តំ, បក្ខិបន្តំ មមាឡកេ.
‘‘យទិ តេ មំ តត្ថ កោដ្ដេយ្យុំ, ផរសូហិ តោមរេហិ ច;
នេវ តេសំ បកុប្បេយ្យំ, សីលខណ្ឌភយា មមា’’តិ.
មាតុបោសកចរិយំ បឋមំ.
២. ភូរិទត្តចរិយា
‘‘បុនាបរំ ¶ ¶ ¶ យទា ហោមិ, ភូរិទត្តោ មហិទ្ធិកោ;
វិរូបក្ខេន មហារញ្ញា, ទេវលោកមគញ្ឆហំ.
‘‘តត្ថ បស្សិត្វាហំ ទេវេ, ឯកន្តំ សុខសមប្បិតេ;
តំ សគ្គគមនត្ថាយ, សីលព្ពតំ សមាទិយិំ.
‘‘សរីរកិច្ចំ កត្វាន, ភុត្វា យាបនមត្តកំ;
ចតុរោ អង្គេ អធិដ្ឋាយ, សេមិ វម្មិកមុទ្ធនិ.
‘‘ឆវិយា ចម្មេន មំសេន, នហារុអដ្ឋិកេហិ វា;
យស្ស ឯតេន ករណីយំ, ទិន្នំយេវ ហរាតុ សោ.
‘‘សំសិតោ អកតញ្ញុនា, អាលម្បាយនោ [អាលម្ពណោ (សី.)] មមគ្គហិ;
បេឡាយ បក្ខិបិត្វាន, កីឡេតិ មំ តហិំ តហិំ.
‘‘បេឡាយ បក្ខិបន្តេបិ, សម្មទ្ទន្តេបិ បាណិនា;
អាលម្បាយនេ [អាលម្ពណេ (សី.)] ន កុប្បាមិ, សីលខណ្ឌភយា មម.
‘‘សកជីវិតបរិច្ចាគោ ¶ , តិណតោ លហុកោ មម;
សីលវីតិក្កមោ មយ្ហំ, បថវីឧប្បតនំ វិយ.
‘‘និរន្តរំ ជាតិសតំ, ចជេយ្យំ មម ជីវិតំ;
នេវ សីលំ បភិន្ទេយ្យំ, ចតុទ្ទីបាន ហេតុបិ.
‘‘អបិ ចាហំ សីលរក្ខាយ, សីលបារមិបូរិយា;
ន ករោមិ ចិត្តេ អញ្ញថត្តំ, បក្ខិបន្តម្បិ បេឡកេ’’តិ.
ភូរិទត្តចរិយំ ទុតិយំ.
៣. ចម្បេយ្យនាគចរិយា
‘‘បុនាបរំ យទា ហោមិ, ចម្បេយ្យកោ មហិទ្ធិកោ;
តទាបិ ធម្មិកោ អាសិំ, សីលព្ពតសមប្បិតោ.
‘‘តទាបិ ¶ មំ ធម្មចារិំ, ឧបវុត្ថំ ឧបោសថំ;
អហិតុណ្ឌិកោ គហេត្វាន, រាជទ្វារម្ហិ កីឡតិ.
‘‘យំ ¶ យំ សោ វណ្ណំ ចិន្តយិ, នីលំវ បីតលោហិតំ;
តស្ស ចិត្តានុវត្តន្តោ, ហោមិ ចិន្តិតសន្និភោ.
‘‘ថលំ ¶ ករេយ្យមុទកំ, ឧទកម្បិ ថលំ ករេ;
យទិហំ តស្ស បកុប្បេយ្យំ, ខណេន ឆារិកំ ករេ.
‘‘យទិ ចិត្តវសី ហេស្សំ, បរិហាយិស្សាមិ សីលតោ;
សីលេន បរិហីនស្ស, ឧត្តមត្ថោ ន សិជ្ឈតិ.
‘‘កាមំ ¶ ភិជ្ជតុយំ កាយោ, ឥធេវ វិកិរីយតុ;
នេវ សីលំ បភិន្ទេយ្យំ, វិកិរន្តេ ភុសំ វិយា’’តិ.
ចម្បេយ្យនាគចរិយំ តតិយំ.
៤. ចូឡពោធិចរិយា
‘‘បុនាបរំ យទា ហោមិ, ចូឡពោធិ សុសីលវា;
ភវំ ទិស្វាន ភយតោ, នេក្ខម្មំ អភិនិក្ខមិំ.
‘‘យា មេ ទុតិយិកា អាសិ, ព្រាហ្មណី កនកសន្និភា;
សាបិ វដ្ដេ អនបេក្ខា, នេក្ខម្មំ អភិនិក្ខមិ.
‘‘និរាលយា ឆិន្នពន្ធូ, អនបេក្ខា កុលេ គណេ;
ចរន្តា គាមនិគមំ, ពារាណសិមុបាគមុំ.
‘‘តត្ថ វសាម និបកា, អសំសដ្ឋា កុលេ គណេ;
និរាកុលេ អប្បសទ្ទេ, រាជុយ្យានេ វសាមុភោ.
‘‘ឧយ្យានទស្សនំ គន្ត្វា, រាជា អទ្ទស ព្រាហ្មណិំ;
ឧបគម្ម មមំ បុច្ឆិ, ‘តុយ្ហេសា កា កស្ស ភរិយា’.
‘‘ឯវំ វុត្តេ អហំ តស្ស, ឥទំ វចនមព្រវិំ;
‘ន មយ្ហំ ភរិយា ឯសា, សហធម្មា ឯកសាសនី’.
‘‘តិស្សា ¶ [តស្សា (សី.)] សារត្តគធិតោ, គាហាបេត្វាន ចេដកេ;
និប្បីឡយន្តោ ពលសា, អន្តេបុរំ បវេសយិ.
‘‘ឱទបត្តកិយា ¶ មយ្ហំ, សហជា ឯកសាសនី;
អាកឌ្ឍិត្វា នយន្តិយា, កោបោ មេ ឧបបជ្ជថ.
‘‘សហ ¶ កោបេ សមុប្បន្នេ, សីលព្ពតមនុស្សរិំ;
តត្ថេវ កោបំ និគ្គណ្ហិំ, នាទាសិំ វឌ្ឍិតូបរិ.
‘‘យទិ នំ ព្រាហ្មណិំ កោចិ, កោដ្ដេយ្យ តិណ្ហសត្តិយា;
នេវ សីលំ បភិន្ទេយ្យំ, ពោធិយាយេវ ការណា.
‘‘ន មេសា ព្រាហ្មណី ទេស្សា, នបិ មេ ពលំ ន វិជ្ជតិ;
សព្ពញ្ញុតំ បិយំ មយ្ហំ, តស្មា សីលានុរក្ខិស’’ន្តិ.
ចូឡពោធិចរិយំ ចតុត្ថំ.
៥. មហិំសរាជចរិយា
‘‘បុនាបរំ ¶ យទា ហោមិ, មហិំសោ បវនចារកោ;
បវឌ្ឍកាយោ ពលវា, មហន្តោ ភីមទស្សនោ.
‘‘បព្ភារេ គិរិទុគ្គេ [វនទុគ្គេ (សី.)] ច, រុក្ខមូលេ ទកាសយេ;
ហោតេត្ថ ឋានំ មហិំសានំ, កោចិ កោចិ តហិំ តហិំ.
‘‘វិចរន្តោ ព្រហារញ្ញេ, ឋានំ អទ្ទស ភទ្ទកំ;
តំ ឋានំ ឧបគន្ត្វាន, តិដ្ឋាមិ ច សយាមិ ច.
‘‘អថេត្ថ កបិមាគន្ត្វា, បាបោ អនរិយោ លហុ;
ខន្ធេ នលាដេ ភមុកេ, មុត្តេតិ ឱហនេតិតំ.
‘‘សកិម្បិ ទិវសំ ទុតិយំ, តតិយំ ចតុត្ថម្បិ ច;
ទូសេតិ មំ សព្ពកាលំ, តេន ហោមិ ឧបទ្ទុតោ.
‘‘មមំ ¶ ឧបទ្ទុតំ ទិស្វា, យក្ខោ មំ ឥទមព្រវិ;
‘នាសេហេតំ ឆវំ បាបំ, សិង្គេហិ ច ខុរេហិ ច’.
‘‘ឯវំ ¶ វុត្តេ តទា យក្ខេ, អហំ តំ ឥទមព្រវិំ;
‘កិំ ត្វំ មក្ខេសិ កុណបេន, បាបេន អនរិយេន មំ.
‘‘‘យទិហំ ¶ តស្ស បកុប្បេយ្យំ, តតោ ហីនតរោ ភវេ;
សីលញ្ច មេ បភិជ្ជេយ្យ, វិញ្ញូ ច គរហេយ្យុ មំ.
‘‘‘ហីឡិតា ជីវិតា វាបិ, បរិសុទ្ធេន មតំ វរំ;
ក្យាហំ ជីវិតហេតូបិ, កាហាមិំ បរហេឋនំ’.
‘‘មមេវាយំ មញ្ញមានោ, អញ្ញេបេវំ ករិស្សតិ;
តេវ តស្ស វធិស្សន្តិ, សា មេ មុត្តិ ភវិស្សតិ.
‘‘ហីនមជ្ឈិមឧក្កដ្ឋេ, សហន្តោ អវមានិតំ;
ឯវំ លភតិ សប្បញ្ញោ, មនសា យថា បត្ថិត’’ន្តិ.
មហិំសរាជចរិយំ បញ្ចមំ.
៦. រុរុរាជចរិយា
‘‘បុនាបរំ យទា ហោមិ, សុតត្តកនកសន្និភោ;
មិគរាជា រុរុនាម, បរមសីលសមាហិតោ.
‘‘រម្មេ បទេសេ រមណីយេ, វិវិត្តេ អមនុស្សកេ;
តត្ថ វាសំ ឧបគញ្ឆិំ, គង្គាកូលេ មនោរមេ.
‘‘អថ ¶ ឧបរិ គង្គាយ, ធនិកេហិ បរិបីឡិតោ;
បុរិសោ គង្គាយ បបតិ, ‘ជីវាមិ វា មរាមិ វា’.
‘‘រត្តិន្ទិវំ ¶ សោ គង្គាយ, វុយ្ហមានោ មហោទកេ;
រវន្តោ ករុណំ រវំ, មជ្ឈេ គង្គាយ គច្ឆតិ.
‘‘តស្សាហំ សទ្ទំ សុត្វាន, ករុណំ បរិទេវតោ;
គង្គាយ តីរេ ឋត្វាន, អបុច្ឆិំ ‘កោសិ ត្វំ នរោ’.
‘‘សោ មេ បុដ្ឋោ ច ព្យាកាសិ, អត្តនោ ករណំ តទា;
‘ធនិកេហិ ភីតោ តសិតោ, បក្ខន្ទោហំ មហានទិំ’.
‘‘តស្ស ¶ កត្វាន ការុញ្ញំ, ចជិត្វា មម ជីវិតំ;
បវិសិត្វា នីហរិំ តស្ស, អន្ធការម្ហិ រត្តិយា.
‘‘អស្សត្ថកាលមញ្ញាយ, តស្សាហំ ឥទមព្រវិំ;
‘ឯកំ តំ វរំ យាចាមិ, មា មំ កស្សចិ បាវទ’.
‘‘នគរំ ¶ គន្ត្វាន អាចិក្ខិ, បុច្ឆិតោ ធនហេតុកោ;
រាជានំ សោ គហេត្វាន, ឧបគញ្ឆិ មមន្តិកំ.
‘‘យាវតា ករណំ សព្ពំ, រញ្ញោ អារោចិតំ មយា;
រាជា សុត្វាន វចនំ, ឧសុំ តស្ស បកប្បយិ;
‘ឥធេវ ឃាតយិស្សាមិ, មិត្តទុព្ភិំ [មិត្តទូភិំ (សី.)] អនារិយំ’.
‘‘តមហំ អនុរក្ខន្តោ, និម្មិនិំ មម អត្តនា;
‘តិដ្ឋតេសោ មហារាជ, កាមការោ ភវាមិ តេ’.
‘‘អនុរក្ខិំ មម សីលំ, នារក្ខិំ មម ជីវិតំ;
សីលវា ហិ តទា អាសិំ, ពោធិយាយេវ ការណា’’តិ.
រុរុរាជចរិយំ ឆដ្ឋំ.
៧. មាតង្គចរិយា
‘‘បុនាបរំ ¶ យទា ហោមិ, ជដិលោ ឧគ្គតាបនោ;
មាតង្គោ នាម នាមេន, សីលវា សុសមាហិតោ.
‘‘អហញ្ច ព្រាហ្មណោ ឯកោ, គង្គាកូលេ វសាមុភោ;
អហំ វសាមិ ឧបរិ, ហេដ្ឋា វសតិ ព្រាហ្មណោ.
‘‘វិចរន្តោ អនុកូលម្ហិ, ឧទ្ធំ មេ អស្សមទ្ទស;
តត្ថ មំ បរិភាសេត្វា, អភិសបិ មុទ្ធផាលនំ.
‘‘យទិហំ តស្ស បកុប្បេយ្យំ, យទិ សីលំ ន គោបយេ;
ឱលោកេត្វានហំ តស្ស, ករេយ្យំ ឆារិកំ វិយ.
‘‘យំ ¶ សោ តទា មំ អភិសបិ, កុបិតោ ទុដ្ឋមានសោ;
តស្សេវ មត្ថកេ និបតិ, យោគេន តំ បមោចយិំ.
‘‘អនុរក្ខិំ ¶ មម សីលំ, នារក្ខិំ មម ជីវិតំ;
សីលវា ហិ តទា អាសិំ, ពោធិយាយេវ ការណា’’តិ.
មាតង្គចរិយំ សត្តមំ.
៨. ធម្មទេវបុត្តចរិយា
‘‘បុនាបរំ ¶ យទា ហោមិ, មហាបក្ខោ មហិទ្ធិកោ;
ធម្មោ នាម មហាយក្ខោ, សព្ពលោកានុកម្បកោ.
‘‘ទសកុសលកម្មបថេ ¶ , សមាទបេន្តោ មហាជនំ;
ចរាមិ គាមនិគមំ, សមិត្តោ សបរិជ្ជនោ.
‘‘បាបោ កទរិយោ យក្ខោ, ទីបេន្តោ ទស បាបកេ;
សោបេត្ថ មហិយា ចរតិ, សមិត្តោ សបរិជ្ជនោ.
‘‘ធម្មវាទី អធម្មោ ច, ឧភោ បច្ចនិកា មយំ;
ធុរេ ធុរំ ឃដ្ដយន្តា, សមិម្ហា បដិបថេ ឧភោ.
‘‘កលហោ វត្តតី ភេស្មា, កល្យាណបាបកស្ស ច;
មគ្គា ឱក្កមនត្ថាយ, មហាយុទ្ធោ ឧបដ្ឋិតោ.
‘‘យទិហំ តស្ស កុប្បេយ្យំ, យទិ ភិន្ទេ តបោគុណំ;
សហបរិជនំ តស្ស, រជភូតំ ករេយ្យហំ.
‘‘អបិចាហំ សីលរក្ខាយ, និព្ពាបេត្វាន មានសំ;
សហ ជនេនោក្កមិត្វា, បថំ បាបស្ស ទាសហំ.
‘‘សហ បថតោ ឱក្កន្តេ, កត្វា ចិត្តស្ស និព្ពុតិំ;
វិវរំ អទាសិ បថវី, បាបយក្ខស្ស តាវទេ’’តិ.
ធម្មទេវបុត្តចរិយំ អដ្ឋមំ.
៩. អលីនសត្តុចរិយា
‘‘បញ្ចាលរដ្ឋេ ¶ ¶ នគរវរេ, កបិលាយំ [កម្បិលាយំ (សី.), កប្បិលាយំ (ស្យា.)] បុរុត្តមេ;
រាជា ជយទ្ទិសោ នាម, សីលគុណមុបាគតោ.
‘‘តស្ស ¶ រញ្ញោ អហំ បុត្តោ, សុតធម្មោ សុសីលវា;
អលីនសត្តោ គុណវា, អនុរក្ខបរិជនោ សទា.
‘‘បិតា មេ មិគវំ គន្ត្វា, បោរិសាទំ ឧបាគមិ;
សោ មេ បិតុមគ្គហេសិ, ‘ភក្ខោសិ មម មា ចលិ’.
‘‘តស្ស ¶ តំ វចនំ សុត្វា, ភីតោ តសិតវេធិតោ;
ឩរុក្ខម្ភោ អហុ តស្ស, ទិស្វាន បោរិសាទកំ.
‘‘មិគវំ គហេត្វា មុញ្ចស្សុ, កត្វា អាគមនំ បុន;
ព្រាហ្មណស្ស ធនំ ទត្វា, បិតា អាមន្តយី មមំ.
‘‘‘រជ្ជំ បុត្ត បដិបជ្ជ, មា បមជ្ជិ បុរំ ឥទំ;
កតំ មេ បោរិសាទេន, មម អាគមនំ បុន’.
‘‘មាតាបិតូ ច វន្ទិត្វា, និម្មិនិត្វាន អត្តនា;
និក្ខិបិត្វា ធនុំ ខគ្គំ, បោរិសាទំ ឧបាគមិំ.
‘‘សសត្ថហត្ថូបគតំ, កទាចិ សោ តសិស្សតិ;
តេន ភិជ្ជិស្សតិ សីលំ, បរិត្តាសំ [បរិតាសំ (សី.)] កតេ មយិ.
‘‘សីលខណ្ឌភយា មយ្ហំ, តស្ស ទេស្សំ ន ព្យាហរិំ;
មេត្តចិត្តោ ហិតវាទី, ឥទំ វចនមព្រវិំ.
‘‘‘ឧជ្ជាលេហិ មហាអគ្គិំ, បបតិស្សាមិ រុក្ខតោ;
ត្វំ បក្កកាលមញ្ញាយ [សុបក្កកាលមញ្ញាយ (បី.)], ភក្ខយ មំ បិតាមហ’.
‘‘ឥតិ សីលវតំ ហេតុ, នារក្ខិំ មម ជីវិតំ;
បព្ពាជេសិំ ចហំ តស្ស, សទា បាណាតិបាតិក’’ន្តិ.
អលីនសត្តុចរិយំ នវមំ.
១០. សង្ខបាលចរិយា
‘‘បុនាបរំ ¶ ¶ ¶ យទា ហោមិ, សង្ខបាលោ មហិទ្ធិកោ;
ទាឋាវុធោ ឃោរវិសោ, ទ្វិជិវ្ហោ ឧរគាធិភូ.
‘‘ចតុប្បថេ មហាមគ្គេ, នានាជនសមាកុលេ;
ចតុរោ អង្គេ អធិដ្ឋាយ, តត្ថ វាសមកប្បយិំ.
‘‘ឆវិយា ចម្មេន មំសេន, នហារុអដ្ឋិកេហិ វា;
យស្ស ឯតេន ករណីយំ, ទិន្នំយេវ ហរាតុ សោ.
‘‘អទ្ទសំសុ ¶ ភោជបុត្តា, ខរា លុទ្ទា អការុណា;
ឧបគញ្ឆុំ មមំ តត្ថ, ទណ្ឌមុគ្គរបាណិនោ.
‘‘នាសាយ វិនិវិជ្ឈិត្វា, នង្គុដ្ឋេ បិដ្ឋិកណ្ដកេ;
កាជេ អារោបយិត្វាន, ភោជបុត្តា ហរិំសុ មំ.
‘‘សសាគរន្តំ បថវិំ, សកាននំ សបព្ពតំ;
ឥច្ឆមានោ ចហំ តត្ថ, នាសាវាតេន ឈាបយេ.
‘‘សូលេហិ វិនិវិជ្ឈន្តេ, កោដ្ដយន្តេបិ សត្តិភិ;
ភោជបុត្តេ ន កុប្បាមិ, ឯសា មេ សីលបារមី’’តិ.
សង្ខបាលចរិយំ ទសមំ.
ហត្ថិនាគវគ្គោ ទុតិយោ.
តស្សុទ្ទានំ –
ហត្ថិនាគោ ¶ ភូរិទត្តោ, ចម្បេយ្យោ ពោធិ មហិំសោ;
រុរុ មាតង្គោ ធម្មោ ច, អត្រជោ ច ជយទ្ទិសោ.
ឯតេ នវ សីលពលា, បរិក្ខារា បទេសិកា;
ជីវិតំ បរិរក្ខិត្វា, សីលានិ អនុរក្ខិសំ.
សង្ខបាលស្ស មេ សតោ, សព្ពកាលម្បិ ជីវិតំ;
យស្ស កស្សចិ និយ្យត្តំ, តស្មា សា សីលបារមីតិ.
សីលបារមិនិទ្ទេសោ និដ្ឋិតោ.
៣. យុធញ្ជយវគ្គោ
១. យុធញ្ជយចរិយា
‘‘យទាហំ ¶ ¶ ¶ អមិតយសោ, រាជបុត្តោ យុធញ្ជយោ;
ឧស្សាវពិន្ទុំ សូរិយាតបេ, បតិតំ ទិស្វាន សំវិជិំ.
‘‘តញ្ញេវាធិបតិំ កត្វា, សំវេគមនុព្រូហយិំ;
មាតាបិតូ ច វន្ទិត្វា, បព្ពជ្ជមនុយាចហំ.
‘‘យាចន្តិ មំ បញ្ជលិកា, សនេគមា សរដ្ឋកា;
‘អជ្ជេវ បុត្ត បដិបជ្ជ, ឥទ្ធំ ផីតំ មហាមហិំ’.
‘‘សរាជកេ សហោរោធេ, សនេគមេ សរដ្ឋកេ;
ករុណំ បរិទេវន្តេ, អនបេក្ខោវ បរិច្ចជិំ.
‘‘កេវលំ បថវិំ រជ្ជំ, ញាតិបរិជនំ យសំ;
ចជមានោ ន ចិន្តេសិំ, ពោធិយាយេវ ការណា.
‘‘មាតាបិតា ន មេ ទេស្សា, នបិ មេ ទេស្សំ មហាយសំ;
សព្ពញ្ញុតំ បិយំ មយ្ហំ, តស្មា រជ្ជំ បរិច្ចជិ’’ន្តិ.
យុធញ្ជយចរិយំ បឋមំ.
២. សោមនស្សចរិយា
‘‘បុនាបរំ ¶ យទា ហោមិ, ឥន្ទបត្ថេ បុរុត្តមេ;
កាមិតោ ទយិតោ បុត្តោ, សោមនស្សោតិ វិស្សុតោ.
‘‘សីលវា គុណសម្បន្នោ, កល្យាណបដិភានវា;
វុឌ្ឍាបចាយី ហិរីមា, សង្គហេសុ ច កោវិទោ.
‘‘តស្ស ¶ រញ្ញោ បតិករោ, អហោសិ កុហកតាបសោ;
អារាមំ មាលាវច្ឆញ្ច, រោបយិត្វាន ជីវតិ.
‘‘តមហំ ¶ ទិស្វាន កុហកំ, ថុសរាសិំវ អតណ្ឌុលំ;
ទុមំវ អន្តោ សុសិរំ, កទលិំវ អសារកំ.
‘‘នត្ថិមស្ស ¶ សតំ ធម្មោ, សាមញ្ញាបគតោ អយំ;
ហិរីសុក្កធម្មជហិតោ, ជីវិតវុត្តិការណា.
‘‘កុបិតោ អហុ [អហោសិ (សី.), អាសិ (ស្យា.)] បច្ចន្តោ, អដវីហិ បរន្តិហិ;
តំ និសេធេតុំ គច្ឆន្តោ, អនុសាសិ បិតា មមំ.
‘‘‘មា បមជ្ជិ តុវំ តាត, ជដិលំ ឧគ្គតាបនំ;
យទិច្ឆកំ បវត្តេហិ, សព្ពកាមទទោ ហិ សោ’.
‘‘តមហំ គន្ត្វានុបដ្ឋានំ, ឥទំ វចនមព្រវិំ;
‘កច្ចិ តេ គហបតិ កុសលំ, កិំ វា តេ អាហរីយតុ’.
‘‘តេន សោ កុបិតោ អាសិ, កុហកោ មាននិស្សិតោ;
‘ឃាតាបេមិ តុវំ អជ្ជ, រដ្ឋា បព្ពាជយាមិ វា’.
‘‘និសេធយិត្វា ¶ បច្ចន្តំ, រាជា កុហកមព្រវិ;
‘កច្ចិ តេ ភន្តេ ខមនីយំ, សម្មានោ តេ បវត្តិតោ’.
‘‘តស្ស អាចិក្ខតី បាបោ, កុមារោ យថា នាសិយោ;
តស្ស តំ វចនំ សុត្វា, អាណាបេសិ មហីបតិ.
‘‘‘សីសំ តត្ថេវ ឆិន្ទិត្វា, កត្វាន ចតុខណ្ឌិកំ;
រថិយា រថិយំ ទស្សេថ, សា គតិ ជដិលហីឡិតា’.
‘‘តត្ថ ការណិកា គន្ត្វា, ចណ្ឌា លុទ្ទា អការុណា;
មាតុអង្កេ និសិន្នស្ស, អាកឌ្ឍិត្វា នយន្តិ មំ.
‘‘តេសាហំ ឯវមវចំ, ពន្ធតំ គាឡ្ហពន្ធនំ;
‘រញ្ញោ ទស្សេថ មំ ខិប្បំ, រាជកិរិយានិ អត្ថិ មេ’.
‘‘តេ មំ រញ្ញោ ទស្សយិំសុ, បាបស្ស បាបសេវិនោ;
ទិស្វាន តំ សញ្ញាបេសិំ, មមញ្ច វសមានយិំ.
‘‘សោ មំ តត្ថ ខមាបេសិ, មហារជ្ជមទាសិ មេ;
សោហំ តមំ ទាលយិត្វា, បព្ពជិំ អនគារិយំ.
‘‘ន ¶ មេ ទេស្សំ មហារជ្ជំ, កាមភោគោ ន ទេស្សិយោ;
សព្ពញ្ញុតំ បិយំ មយ្ហំ, តស្មា រជ្ជំ បរិច្ចជិ’’ន្តិ.
សោមនស្សចរិយំ ទុតិយំ.
៣. អយោឃរចរិយា
‘‘បុនាបរំ ¶ ¶ ¶ យទា ហោមិ, កាសិរាជស្ស អត្រជោ;
អយោឃរម្ហិ សំវឌ្ឍោ, នាមេនាសិ អយោឃរោ.
‘‘ទុក្ខេន ជីវិតោ លទ្ធោ, សំបីឡេ បតិបោសិតោ;
អជ្ជេវ បុត្ត បដិបជ្ជ, កេវលំ វសុធំ ឥមំ.
‘‘សរដ្ឋកំ សនិគមំ, សជនំ វន្ទិត្វ ខត្តិយំ;
អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វាន, ឥទំ វចនមព្រវិំ.
‘‘‘យេ កេចិ មហិយា សត្តា, ហីនមុក្កដ្ឋមជ្ឈិមា;
និរារក្ខា សកេ គេហេ, វឌ្ឍន្តិ សកញាតិភិ.
‘‘‘ឥទំ លោកេ ឧត្តរិយំ, សំបីឡេ មម បោសនំ;
អយោឃរម្ហិ សំវឌ្ឍោ, អប្បភេ ចន្ទសូរិយេ.
‘‘‘បូតិកុណបសម្បុណ្ណា, មុច្ចិត្វា មាតុ កុច្ឆិតោ;
តតោ ឃោរតរេ ទុក្ខេ, បុន បក្ខិត្តយោឃរេ.
‘‘‘យទិហំ តាទិសំ បត្វា, ទុក្ខំ បរមទារុណំ;
រជ្ជេសុ យទិ រជ្ជាមិ [រញ្ជាមិ (សី.)], បាបានំ ឧត្តមោ សិយំ.
‘‘‘ឧក្កណ្ឋិតោម្ហិ កាយេន, រជ្ជេនម្ហិ អនត្ថិកោ;
និព្ពុតិំ បរិយេសិស្សំ, យត្ថ មំ មច្ចុ ន មទ្ទិយេ’.
‘‘ឯវាហំ ចិន្តយិត្វាន, វិរវន្តេ មហាជនេ;
នាគោវ ពន្ធនំ ឆេត្វា, បាវិសិំ កាននំ វនំ.
‘‘មាតាបិតា ¶ ¶ ន មេ ទេស្សា, នបិ មេ ទេស្សំ មហាយសំ;
សព្ពញ្ញុតំ បិយំ មយ្ហំ, តស្មា រជ្ជំ បរិច្ចជិ’’ន្តិ.
អយោឃរចរិយំ តតិយំ.
៤. ភិសចរិយា
‘‘បុនាបរំ យទា ហោមិ, កាសីនំ បុរវរុត្តមេ;
ភគិនី ច ភាតរោ សត្ត, និព្ពត្តា សោត្ថិយេ កុលេ.
‘‘ឯតេសំ ¶ បុព្ពជោ អាសិំ, ហិរីសុក្កមុបាគតោ;
ភវំ ទិស្វាន ភយតោ, នេក្ខម្មាភិរតោ អហំ.
‘‘មាតាបិតូហិ ¶ បហិតា, សហាយា ឯកមានសា;
កាមេហិ មំ និមន្តេន្តិ, ‘កុលវំសំ ធរេហិ’តិ.
‘‘យំ តេសំ វចនំ វុត្តំ, គិហីធម្មេ សុខាវហំ;
តំ មេ អហោសិ កឋិនំ, តត្ត [សន្តត្ត (ក.)] ផាលសមំ វិយ.
‘‘តេ មំ តទា ឧក្ខិបន្តំ, បុច្ឆិំសុ បត្ថិតំ មម;
‘កិំ ត្វំ បត្ថយសេ សម្ម, យទិ កាមេ ន ភុញ្ជសិ’.
‘‘តេសាហំ ឯវមវចំ, អត្ថកាមោ ហិតេសិនំ;
‘នាហំ បត្ថេមិ គិហីភាវំ, នេក្ខម្មាភិរតោ អហំ’.
‘‘តេ មយ្ហំ វចនំ សុត្វា, បិតុមាតុ ច សាវយុំ;
មាតាបិតា ឯវមាហុ, ‘សព្ពេវ បព្ពជាម ភោ’.
‘‘ឧភោ ¶ មាតាបិតា មយ្ហំ, ភគិនី ច សត្ត ភាតរោ;
អមិតធនំ ឆឌ្ឌយិត្វា, បាវិសិម្ហា មហាវន’’ន្តិ.
ភិសចរិយំ ចតុត្ថំ.
៥. សោណបណ្ឌិតចរិយា
‘‘បុនាបរំ ¶ យទា ហោមិ, នគរេ ព្រហ្មវឌ្ឍនេ;
តត្ថ កុលវរេ សេដ្ឋេ, មហាសាលេ អជាយហំ.
‘‘តទាបិ លោកំ ទិស្វាន, អន្ធីភូតំ តមោត្ថដំ;
ចិត្តំ ភវតោ បតិកុដតិ, តុត្តវេគហតំ វិយ.
‘‘ទិស្វាន វិវិធំ បាបំ, ឯវំ ចិន្តេសហំ តទា;
‘កទាហំ គេហា និក្ខម្ម, បវិសិស្សាមិ កាននំ’.
‘‘តទាបិ មំ និមន្តេសុំ, កាមភោគេហិ ញាតយោ;
តេសម្បិ ឆន្ទមាចិក្ខិំ, ‘មា និមន្តេថ តេហិ មំ’.
‘‘យោ ¶ មេ កនិដ្ឋកោ ភាតា, នន្ទោ នាមាសិ បណ្ឌិតោ;
សោបិ មំ អនុសិក្ខន្តោ, បព្ពជ្ជំ សមរោចយិ.
‘‘អហំ សោណោ ច នន្ទោ ច, ឧភោ មាតាបិតា មម;
តទាបិ ភោគេ ឆឌ្ឌេត្វា, បាវិសិម្ហា មហាវន’’ន្តិ.
សោណបណ្ឌិតចរិយំ បញ្ចមំ.
៦. តេមិយចរិយា
‘‘បុនាបរំ ¶ ¶ យទា ហោមិ, កាសិរាជស្ស អត្រជោ;
មូគបក្ខោតិ នាមេន, តេមិយោតិ វទន្តិ មំ.
‘‘សោឡសិត្ថិសហស្សានំ, ន វិជ្ជតិ បុមោ តទា [សទា (សី.)];
អហោរត្តានំ អច្ចយេន, និព្ពត្តោ អហមេកកោ.
‘‘កិច្ឆា លទ្ធំ បិយំ បុត្តំ, អភិជាតំ ជុតិន្ធរំ;
សេតច្ឆត្តំ ធារយិត្វាន, សយនេ បោសេតិ មំ បិតា.
‘‘និទ្ទាយមានោ សយនវរេ, បពុជ្ឈិត្វានហំ តទា;
អទ្ទសំ បណ្ឌរំ ឆត្តំ, យេនាហំ និរយំ គតោ.
‘‘សហ ¶ ទិដ្ឋស្ស មេ ឆត្តំ, តាសោ ឧប្បជ្ជិ ភេរវោ;
វិនិច្ឆយំ សមាបន្នោ, ‘កថាហំ ឥមំ មុញ្ចិស្សំ’.
‘‘បុព្ពសាលោហិតា មយ្ហំ, ទេវតា អត្ថកាមិនី;
សា មំ ទិស្វាន ទុក្ខិតំ, តីសុ ឋានេសុ យោជយិ.
‘‘‘មា បណ្ឌិច្ចយំ វិភាវយ, ពាលមតោ ភវ សព្ពបាណិនំ;
សព្ពោ តំ ជនោ ឱចិនាយតុ, ឯវំ តវ អត្ថោ ភវិស្សតិ’.
‘‘ឯវំ វុត្តាយហំ តស្សា, ឥទំ វចនមព្រវិំ;
‘ករោមិ តេ តំ វចនំ, យំ ត្វំ ភណសិ ទេវតេ;
អត្ថកាមាសិ មេ អម្ម, ហិតកាមាសិ ទេវតេ’.
‘‘តស្សាហំ វចនំ សុត្វា, សាគរេវ ថលំ លភិំ;
ហដ្ឋោ ¶ សំវិគ្គមានសោ, តយោ អង្គេ អធិដ្ឋហិំ.
‘‘មូគោ ¶ អហោសិំ ពធិរោ, បក្ខោ គតិវិវជ្ជិតោ;
ឯតេ អង្គេ អធិដ្ឋាយ, វស្សានិ សោឡសំ វសិំ.
‘‘តតោ មេ ហត្ថបាទេ ច, ជិវ្ហំ សោតញ្ច មទ្ទិយ;
អនូនតំ មេ បស្សិត្វា, ‘កាឡកណ្ណី’តិ និន្ទិសុំ.
‘‘តតោ ជានបទា សព្ពេ, សេនាបតិបុរោហិតា;
សព្ពេ ឯកមនា ហុត្វា, ឆឌ្ឌនំ អនុមោទិសុំ.
‘‘សោហំ តេសំ មតិំ សុត្វា, ហដ្ឋោ សំវិគ្គមានសោ;
យស្សត្ថាយ តបោចិណ្ណោ, សោ មេ អត្ថោ សមិជ្ឈថ.
‘‘ន្ហាបេត្វា អនុលិម្បិត្វា, វេឋេត្វា រាជវេឋនំ;
ឆត្តេន អភិសិញ្ចិត្វា, ការេសុំ បុរំ បទក្ខិណំ.
‘‘សត្តាហំ ធារយិត្វាន, ឧគ្គតេ រវិមណ្ឌលេ;
រថេន មំ នីហរិត្វា, សារថី វនមុបាគមិ.
‘‘ឯកោកាសេ ¶ រថំ កត្វា, សជ្ជស្សំ ហត្ថមុច្ចិតោ [ហត្ថមុញ្ចិតោ (សី. ស្យា.)];
សារថី ខណតី កាសុំ, និខាតុំ បថវិយា មមំ.
‘‘អធិដ្ឋិតមធិដ្ឋានំ, តជ្ជេន្តោ វិវិធការណា;
ន ភិន្ទិំ តមធិដ្ឋានំ, ពោធិយាយេវ ការណា.
‘‘មាតាបិតា ន មេ ទេស្សា, អត្តា មេ ន ច ទេស្សិយោ;
សព្ពញ្ញុតំ បិយំ មយ្ហំ, តស្មា វតមធិដ្ឋហិំ.
‘‘ឯតេ ¶ ¶ អង្គេ អធិដ្ឋាយ, វស្សានិ សោឡសំ វសិំ;
អធិដ្ឋានេន មេ សមោ នត្ថិ, ឯសា មេ អធិដ្ឋានបារមី’’តិ.
តេមិយចរិយំ ឆដ្ឋំ.
៧. កបិរាជចរិយា
‘‘យទា អហំ កបិ អាសិំ, នទីកូលេ ទរីសយេ;
បីឡិតោ សុសុមារេន, គមនំ ន លភាមហំ.
‘‘យម្ហោកាសេ ¶ អហំ ឋត្វា, ឱរា បារំ បតាមហំ;
តត្ថច្ឆិ សត្តុ វធកោ, កុម្ភីលោ លុទ្ទទស្សនោ.
‘‘សោ មំ អសំសិ ‘ឯហី’តិ, ‘អហំបេមី’តិ តំ វតិំ;
តស្ស មត្ថកមក្កម្ម, បរកូលេ បតិដ្ឋហិំ.
‘‘ន តស្ស អលិកំ ភណិតំ, យថា វាចំ អកាសហំ;
សច្ចេន មេ សមោ នត្ថិ, ឯសា មេ សច្ចបារមី’’តិ.
កបិរាជចរិយំ សត្តមំ.
៨. សច្ចតាបសចរិយា
‘‘បុនាបរំ យទា ហោមិ, តាបសោ សច្ចសវ្ហយោ;
សច្ចេន លោកំ បាលេសិំ, សមគ្គំ ជនមកាសហ’’ន្តិ.
សច្ចតាបសចរិយំ អដ្ឋមំ.
៩. វដ្ដបោតកចរិយា
‘‘បុនាបរំ ¶ ¶ ¶ យទា ហោមិ, មគធេ វដ្ដបោតកោ;
អជាតបក្ខោ តរុណោ, មំសបេសិ កុលាវកេ.
‘‘មុខតុណ្ឌកេនាហរិត្វា [មុខតុណ្ឌេនាហរិត្វា (សី.)], មាតា បោសយតី មមំ;
តស្សា ផស្សេន ជីវាមិ, នត្ថិ មេ កាយិកំ ពលំ.
‘‘សំវច្ឆរេ គិម្ហសមយេ, ទវឌាហោ [វនទាហោ (ក.)] បទិប្បតិ;
ឧបគច្ឆតិ អម្ហាកំ, បាវកោ កណ្ហវត្តនី.
‘‘ធមធមា ឥតិឯវំ, សទ្ទាយន្តោ មហាសិខី;
អនុបុព្ពេន ឈាបេន្តោ, អគ្គិ មមមុបាគមិ.
‘‘អគ្គិវេគភយាតីតា, តសិតា មាតាបិតា មម;
កុលាវកេ មំ ឆឌ្ឌេត្វា, អត្តានំ បរិមោចយុំ.
‘‘បាទេ ¶ បក្ខេ បជហាមិ, នត្ថិ មេ កាយិកំ ពលំ;
សោហំ អគតិកោ តត្ថ, ឯវំ ចិន្តេសហំ តទា.
‘‘‘យេសាហំ ឧបធាវេយ្យំ, ភីតោ តសិតវេធិតោ;
តេ មំ ឱហាយ បក្កន្តា, កថំ មេ អជ្ជ កាតវេ.
‘‘‘អត្ថិ លោកេ សីលគុណោ, សច្ចំ សោចេយ្យនុទ្ទយា;
តេន សច្ចេន កាហាមិ, សច្ចកិរិយមុត្តមំ.
‘‘‘អាវេជ្ជេត្វា ធម្មពលំ, សរិត្វា បុព្ពកេ ជិនេ;
សច្ចពលមវស្សាយ, សច្ចកិរិយមកាសហំ.
‘‘‘សន្តិ ¶ បក្ខា អបតនា, សន្តិ បាទា អវញ្ចនា;
មាតាបិតា ច និក្ខន្តា, ជាតវេទ បដិក្កម’.
‘‘សហសច្ចេ កតេ មយ្ហំ, មហាបជ្ជលិតោ សិខី;
វជ្ជេសិ សោឡសករីសានិ, ឧទកំ បត្វា យថា សិខី;
សច្ចេន មេ សមោ នត្ថិ, ឯសា មេ សច្ចបារមី’’តិ.
វដ្ដបោតកចរិយំ នវមំ.
១០. មច្ឆរាជចរិយា
‘‘បុនាបរំ ¶ ¶ យទា ហោមិ, មច្ឆរាជា មហាសរេ;
ឧណ្ហេ សូរិយសន្តាបេ, សរេ ឧទក ខីយថ.
‘‘តតោ កាកា ច គិជ្ឈា ច, កង្កា [ពកា (សី.)] កុលលសេនកា;
ភក្ខយន្តិ ទិវារត្តិំ, មច្ឆេ ឧបនិសីទិយ.
‘‘ឯវំ ចិន្តេសហំ តត្ថ, សហ ញាតីហិ បីឡិតោ;
‘កេន នុ ខោ ឧបាយេន, ញាតី ទុក្ខា បមោចយេ’.
‘‘វិចិន្តយិត្វា ធម្មត្ថំ, សច្ចំ អទ្ទស បស្សយំ;
សច្ចេ ឋត្វា បមោចេសិំ, ញាតីនំ តំ អតិក្ខយំ.
‘‘អនុស្សរិត្វា សតំ ធម្មំ, បរមត្ថំ វិចិន្តយំ;
អកាសិ សច្ចកិរិយំ, យំ លោកេ ធុវសស្សតំ.
‘‘‘យតោ ¶ សរាមិ អត្តានំ, យតោ បត្តោស្មិ វិញ្ញុតំ;
នាភិជានាមិ សញ្ចិច្ច, ឯកបាណម្បិ ហិំសិតំ.
‘‘‘ឯតេន ¶ សច្ចវជ្ជេន, បជ្ជុន្នោ អភិវស្សតុ;
អភិត្ថនយ បជ្ជុន្ន, និធិំ កាកស្ស នាសយ;
កាកំ សោកាយ រន្ធេហិ, មច្ឆេ សោកា បមោចយ’.
‘‘សហកតេ សច្ចវរេ, បជ្ជុន្នោ អភិគជ្ជិយ;
ថលំ និន្នញ្ច បូរេន្តោ, ខណេន អភិវស្សថ.
‘‘ឯវរូបំ សច្ចវរំ, កត្វា វីរិយមុត្តមំ;
វស្សាបេសិំ មហាមេឃំ, សច្ចតេជពលស្សិតោ;
សច្ចេន មេ សមោ នត្ថិ, ឯសា មេ សច្ចបារមី’’តិ.
មច្ឆរាជចរិយំ ទសមំ.
១១. កណ្ហទីបាយនចរិយា
‘‘បុនាបរំ ¶ យទា ហោមិ, កណ្ហទីបាយនោ ឥសិ;
បរោបញ្ញាសវស្សានិ, អនភិរតោចរិំ អហំ.
‘‘ន កោចិ ឯតំ ជានាតិ, អនភិរតិមនំ មម;
អហញ្ហិ កស្សចិ នាចិក្ខិំ, អរតិ មេ ចរតិ មានសេ.
‘‘សព្រហ្មចារី ¶ មណ្ឌព្យោ, សហាយោ មេ មហាឥសិ;
បុព្ពកម្មសមាយុត្តោ, សូលមារោបនំ លភិ.
‘‘តមហំ ឧបដ្ឋហិត្វាន, អារោគ្យមនុបាបយិំ;
អាបុច្ឆិត្វាន អាគញ្ឆិំ, យំ មយ្ហំ សកមស្សមំ.
‘‘សហាយោ ¶ ព្រាហ្មណោ មយ្ហំ, ភរិយំ អាទាយ បុត្តកំ;
តយោ ជនា សមាគន្ត្វា, អាគញ្ឆុំ បាហុនាគតំ.
‘‘សម្មោទមានោ តេហិ សហ, និសិន្នោ សកមស្សមេ;
ទារកោ វដ្ដមនុក្ខិបំ, អាសីវិសមកោបយិ.
‘‘តតោ សោ វដ្ដគតំ មគ្គំ, អន្វេសន្តោ កុមារកោ;
អាសីវិសស្ស ហត្ថេន, ឧត្តមង្គំ បរាមសិ.
‘‘តស្ស ¶ អាមសនេ កុទ្ធោ, សប្បោ វិសពលស្សិតោ;
កុបិតោ បរមកោបេន, អឌំសិ ទារកំ ខណេ.
‘‘សហទដ្ឋោ អាសីវិសេន [អតិវិសេន (បី. ក.)], ទារកោ បបតិ [បតតិ (ក.)] ភូមិយំ;
តេនាហំ ទុក្ខិតោ អាសិំ, មម វាហសិ តំ ទុក្ខំ.
‘‘ត្យាហំ អស្សាសយិត្វាន, ទុក្ខិតេ សោកសល្លិតេ;
បឋមំ អកាសិំ កិរិយំ, អគ្គំ សច្ចំ វរុត្តមំ.
‘‘‘សត្តាហមេវាហំ បសន្នចិត្តោ, បុញ្ញត្ថិកោ អចរិំ ព្រហ្មចរិយំ;
អថាបរំ យំ ចរិតំ មមេទំ, វស្សានិ បញ្ញាសសមាធិកានិ.
‘‘‘អកាមកោ វាហិ អហំ ចរាមិ, ឯតេន សច្ចេន សុវត្ថិ ហោតុ;
ហតំ វិសំ ជីវតុ យញ្ញទត្តោ’.
‘‘សហ ¶ ¶ សច្ចេ កតេ មយ្ហំ, វិសវេគេន វេធិតោ;
អពុជ្ឈិត្វាន វុដ្ឋាសិ, អរោគោ ចាសិ មាណវោ;
សច្ចេន មេ សមោ នត្ថិ, ឯសា មេ សច្ចបារមី’’តិ.
កណ្ហទីបាយនចរិយំ ឯកាទសមំ.
១២. សុតសោមចរិយា
‘‘បុនាបរំ យទា ហោមិ, សុតសោមោ មហីបតិ;
គហិតោ បោរិសាទេន, ព្រាហ្មណេ សង្គរំ សរិំ.
‘‘ខត្តិយានំ ឯកសតំ, អាវុណិត្វា ករត្តលេ;
ឯតេសំ បមិលាបេត្វា, យញ្ញត្ថេ ឧបនយី មមំ.
‘‘អបុច្ឆិ ¶ មំ បោរិសាទោ, ‘កិំ ត្វំ ឥច្ឆសិ និស្សជំ;
យថាមតិ តេ កាហាមិ, យទិ មេ ត្វំ បុនេហិសិ’.
‘‘តស្ស ¶ បដិស្សុណិត្វាន, បណ្ហេ អាគមនំ មម;
ឧបគន្ត្វា បុរំ រម្មំ, រជ្ជំ និយ្យាទយិំ តទា.
‘‘អនុស្សរិត្វា សតំ ធម្មំ, បុព្ពកំ ជិនសេវិតំ;
ព្រាហ្មណស្ស ធនំ ទត្វា, បោរិសាទំ ឧបាគមិំ.
‘‘នត្ថិ មេ សំសយោ តត្ថ, ឃាតយិស្សតិ វា ន វា;
សច្ចវាចានុរក្ខន្តោ, ជីវិតំ ចជិតុមុបាគមិំ;
សច្ចេន មេ សមោ នត្ថិ, ឯសា មេ សច្ចបារមី’’តិ.
សុតសោមចរិយំ ទ្វាទសមំ.
១៣. សុវណ្ណសាមចរិយា
‘‘សាមោ ¶ ¶ យទា វនេ អាសិំ, សក្កេន អភិនិម្មិតោ;
បវនេ សីហព្យគ្ឃេ ច, មេត្តាយមុបនាមយិំ.
‘‘សីហព្យគ្ឃេហិ ទីបីហិ, អច្ឆេហិ មហិសេហិ ច;
បសទមិគវរាហេហិ, បរិវារេត្វា វនេ វសិំ.
‘‘ន មំ កោចិ ឧត្តសតិ, នបិ ភាយាមិ កស្សចិ;
មេត្តាពលេនុបត្ថទ្ធោ, រមាមិ បវនេ តទា’’តិ.
សុវណ្ណសាមចរិយំ តេរសមំ.
១៤. ឯករាជចរិយា
‘‘បុនាបរំ យទា ហោមិ, ឯករាជាតិ វិស្សុតោ;
បរមំ សីលំ អធិដ្ឋាយ, បសាសាមិ មហាមហិំ.
‘‘ទស កុសលកម្មបថេ, វត្តាមិ អនវសេសតោ;
ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ, សង្គណ្ហាមិ [សង្គហាមិ (ក.)] មហាជនំ.
‘‘ឯវំ មេ អប្បមត្តស្ស, ឥធ លោកេ បរត្ថ ច;
ទព្ពសេនោ ¶ ឧបគន្ត្វា, អច្ឆិន្ទន្តោ បុរំ មម.
‘‘រាជូបជីវេ ¶ និគមេ, សពលដ្ឋេ សរដ្ឋកេ;
សព្ពំ ហត្ថគតំ កត្វា, កាសុយា និខណី មមំ.
‘‘អមច្ចមណ្ឌលំ រជ្ជំ, ផីតំ អន្តេបុរំ មម;
អច្ឆិន្ទិត្វាន គហិតំ, បិយំ បុត្តំវ បស្សហំ;
មេត្តាយ មេ សមោ នត្ថិ, ឯសា មេ មេត្តាបារមី’’តិ.
ឯករាជចរិយំ ចុទ្ទសមំ.
១៥. មហាលោមហំសចរិយា
‘‘សុសានេ ¶ ¶ សេយ្យំ កប្បេមិ, ឆវដ្ឋិកំ ឧបនិធាយហំ;
គាមណ្ឌលា [គោមណ្ឌលា (សី.), គាមមណ្ឌលា (ស្យា.)] ឧបាគន្ត្វា, រូបំ ទស្សេន្តិនប្បកំ.
‘‘អបរេ គន្ធមាលញ្ច, ភោជនំ វិវិធំ ពហុំ;
ឧបាយនានូបនេន្តិ, ហដ្ឋា សំវិគ្គមានសា.
‘‘យេ មេ ទុក្ខំ ឧបហរន្តិ, យេ ច ទេន្តិ សុខំ មម;
សព្ពេសំ សមកោ ហោមិ, ទយា កោបោ ន វិជ្ជតិ.
‘‘សុខទុក្ខេ តុលាភូតោ, យសេសុ អយសេសុ ច;
សព្ពត្ថ សមកោ ហោមិ, ឯសា មេ ឧបេក្ខាបារមី’’តិ.
មហាលោមហំសចរិយំ បន្នរសមំ.
យុធញ្ជយវគ្គោ តតិយោ.
តស្សុទ្ទានំ –
យុធញ្ជយោ សោមនស្សោ, អយោឃរភិសេន ច;
សោណនន្ទោ មូគបក្ខោ, កបិរាជា សច្ចសវ្ហយោ.
វដ្ដកោ មច្ឆរាជា ច, កណ្ហទីបាយនោ ឥសិ;
សុតសោមោ បុន អាសិំ [អាសិ (ស្យា.)], សាមោ ច ឯករាជហុ;
ឧបេក្ខាបារមី អាសិ, ឥតិ វុត្ថំ [វុត្តំ (សព្ពត្ថ) អដ្ឋកថា ឱលោកេតព្ពា] មហេសិនា.
ឯវំ ¶ ពហុព្ពិធំ ទុក្ខំ, សម្បត្តី ច ពហុព្ពិធា [សម្បត្តិ ច ពហុវិធា (សី.), សម្បត្តិំ ច ពហុវិធំ (ក.)];
ភវាភវេ អនុភវិត្វា, បត្តោ សម្ពោធិមុត្តមំ.
ទត្វា ទាតព្ពកំ ទានំ, សីលំ បូរេត្វា អសេសតោ;
នេក្ខម្មេ បារមិំ គន្ត្វា, បត្តោ សម្ពោធិមុត្តមំ.
បណ្ឌិតេ ¶ បរិបុច្ឆិត្វា, វីរិយំ កត្វាន មុត្តមំ;
ខន្តិយា បារមិំ គន្ត្វា, បត្តោ សម្ពោធិមុត្តមំ.
កត្វា ទឡ្ហមធិដ្ឋានំ, សច្ចវាចានុរក្ខិយ;
មេត្តាយ ¶ បារមិំ គន្ត្វា, បត្តោ សម្ពោធិមុត្តមំ.
លាភាលាភេ ¶ យសាយសេ, សម្មាននាវមាននេ;
សព្ពត្ថ សមកោ ហុត្វា, បត្តោ សម្ពោធិមុត្តមំ.
កោសជ្ជំ ភយតោ ទិស្វា, វីរិយារម្ភញ្ច ខេមតោ;
អារទ្ធវីរិយា ហោថ, ឯសា ពុទ្ធានុសាសនី.
វិវាទំ ភយតោ ទិស្វា, អវិវាទញ្ច ខេមតោ;
សមគ្គា សខិលា ហោថ, ឯសា ពុទ្ធានុសាសនី.
បមាទំ ភយតោ ទិស្វា, អប្បមាទញ្ច ខេមតោ;
ភាវេថដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ, ឯសា ពុទ្ធានុសាសនី.
ឥត្ថំ សុទំ ភគវា អត្តនោ បុព្ពចរិយំ សម្ភាវយមានោ ពុទ្ធាបទានិយំ នាម ធម្មបរិយាយំ អភាសិត្ថាតិ.
ចរិយាបិដកំ និដ្ឋិតំ.