អដ្ឋកថា > សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) > ខុទ្ទកនិកាយ (អដ្ឋកថា)

សា ¶ ¶ បនាយំ ជាតកស្ស អត្ថវណ្ណនា ទូរេនិទានំ, អវិទូរេនិទានំ, សន្តិកេនិទានន្តិ ឥមានិ តីណិ និទានានិ ទស្សេត្វា វណ្ណិយមានា យេ នំ សុណន្តិ, តេហិ សមុទាគមតោ បដ្ឋាយ វិញ្ញាតត្តា យស្មា សុដ្ឋុ វិញ្ញាតា នាម ហោតិ, តស្មា តំ តានិ និទានានិ ទស្សេត្វា វណ្ណយិស្សាម.

តត្ថ អាទិតោ តាវ តេសំ និទានានំ បរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ. ទីបង្ករបាទមូលស្មិញ្ហិ កតាភិនីហារស្ស មហាសត្តស្ស យាវ វេស្សន្តរត្តភាវា ចវិត្វា តុសិតបុរេ និព្ពត្តិ, តាវ បវត្តោ កថាមគ្គោ ទូរេនិទានំ នាម. តុសិតភវនតោ បន ចវិត្វា យាវ ពោធិមណ្ឌេ សព្ពញ្ញុតប្បត្តិ, តាវ បវត្តោ កថាមគ្គោ អវិទូរេនិទានំ នាម. សន្តិកេនិទានំ បន តេសុ តេសុ ឋានេសុ វិហរតោ តស្មិំ តស្មិំយេវ ឋានេ លព្ភតីតិ.

តត្រិទំ ទូរេនិទានំ នាម – ឥតោ កិរ កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ អមរវតី នាម នគរំ អហោសិ. តត្ថ សុមេធោ នាម ព្រាហ្មណោ បដិវសតិ ឧភតោ សុជាតោ មាតិតោ ¶ ច បិតិតោ ច សំសុទ្ធគហណិកោ យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា អក្ខិត្តោ អនុបកុដ្ឋោ ជាតិវាទេន អភិរូបោ ទស្សនីយោ បាសាទិកោ បរមាយ វណ្ណបោក្ខរតាយ សមន្នាគតោ. សោ អញ្ញំ កម្មំ អកត្វា ព្រាហ្មណសិប្បមេវ ឧគ្គណ្ហិ. តស្ស ទហរកាលេយេវ មាតាបិតរោ កាលមកំសុ. អថស្ស រាសិវឌ្ឍកោ អមច្ចោ អាយបោត្ថកំ អាហរិត្វា សុវណ្ណរជតមណិមុត្តាទិភរិតេ គព្ភេ វិវរិត្វា ‘‘ឯត្តកំ តេ, កុមារ, មាតុ សន្តកំ, ឯត្តកំ បិតុ សន្តកំ, ឯត្តកំ អយ្យកបយ្យកាន’’ន្តិ យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា ធនំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘ឯតំ បដិបជ្ជាហី’’តិ អាហ. សុមេធបណ្ឌិតោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមំ ធនំ សំហរិត្វា មយ្ហំ បិតុបិតាមហាទយោ បរលោកំ គច្ឆន្តា ឯកំ កហាបណម្បិ គហេត្វា ន គតា, មយា បន គហេត្វា គមនការណំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ រញ្ញោ អារោចេត្វា នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា មហាជនស្ស ទានំ ទត្វា តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ. ឥមស្ស បនត្ថស្ស អាវិភាវត្ថំ ឥមស្មិំ ឋានេ សុមេធកថា កថេតព្ពា ¶ . សា បនេសា កិញ្ចាបិ ពុទ្ធវំសេ និរន្តរំ អាគតាយេវ, គាថាសម្ពន្ធេន បន អាគតត្តា ន សុដ្ឋុ បាកដា. តស្មា តំ អន្តរន្តរា គាថាយ សម្ពន្ធទីបកេហិ វចនេហិ សទ្ធិំ កថេស្សាម.

កប្បសតសហស្សាធិកានញ្ហិ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ ទសហិ សទ្ទេហិ អវិវិត្តំ ‘‘អមរវតី’’តិ ច ‘‘អមរ’’ន្តិ ច លទ្ធនាមំ នគរំ អហោសិ, យំ សន្ធាយ ពុទ្ធវំសេ វុត្តំ –

‘‘កប្បេ ¶ ច សតសហស្សេ, ចតុរោ ច អសង្ខិយេ;

អមរំ នាម នគរំ, ទស្សនេយ្យំ មនោរមំ;

ទសហិ សទ្ទេហិ អវិវិត្តំ, អន្នបានសមាយុត’’ន្តិ.

តត្ថ ទសហិ សទ្ទេហិ អវិវិត្តន្តិ ហត្ថិសទ្ទេន, អស្សសទ្ទេន, រថសទ្ទេន, ភេរិសទ្ទេន, មុទិង្គសទ្ទេន, វីណាសទ្ទេន, សម្មសទ្ទេន, តាឡសទ្ទេន, សង្ខសទ្ទេន ‘‘អស្នាថ, បិវថ, ខាទថា’’តិ ទសមេន សទ្ទេនាតិ ឥមេហិ ទសហិ សទ្ទេហិ អវិវិត្តំ អហោសិ. តេសំ បន សទ្ទានំ ឯកទេសមេវ គហេត្វា –

‘‘ហត្ថិសទ្ទំ ¶ អស្សសទ្ទំ, ភេរិសង្ខរថានិ ច;

ខាទថ បិវថ ចេវ, អន្នបានេន ឃោសិត’’ន្តិ. –

‘‘នគរំ សព្ពង្គសម្បន្នំ, សព្ពកម្មមុបាគតំ;

សត្តរតនសម្បន្នំ, នានាជនសមាកុលំ;

សមិទ្ធំ ទេវនគរំវ, អាវាសំ បុញ្ញកម្មិនំ.

‘‘នគរេ អមរវតិយា, សុមេធោ នាម ព្រាហ្មណោ;

អនេកកោដិសន្និចយោ, បហូតធនធញ្ញវា.

‘‘អជ្ឈាយកោ ¶ មន្តធរោ, តិណ្ណំ វេទាន បារគូ;

លក្ខណេ ឥតិហាសេ ច, សធម្មេ បារមិំ គតោ’’តិ. – វុត្តំ;

អថេកទិវសំ សោ សុមេធបណ្ឌិតោ ឧបរិបាសាទវរតលេ រហោគតោ ហុត្វា បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសិន្នោ ចិន្តេសិ – ‘‘បុនព្ភវេ, បណ្ឌិត, បដិសន្ធិគ្គហណំ នាម ទុក្ខំ, តថា និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ សរីរភេទនំ, អហញ្ច ជាតិធម្មោ ជរាធម្មោ ព្យាធិធម្មោ មរណធម្មោ, ឯវំភូតេន មយា អជាតិំ អជរំ អព្យាធិំ អទុក្ខំ សុខំ សីតលំ អមតមហានិព្ពានំ បរិយេសិតុំ វដ្ដតិ, អវស្សំ ភវតោ មុច្ចិត្វា និព្ពានគាមិនា ឯកេន មគ្គេន ភវិតព្ព’’ន្តិ. តេន វុត្តំ –

‘‘រហោគតោ និសីទិត្វា, ឯវំ ចិន្តេសហំ តទា;

ទុក្ខោ បុនព្ភវោ នាម, សរីរស្ស ច ភេទនំ.

‘‘ជាតិធម្មោ ជរាធម្មោ, ព្យាធិធម្មោ សហំ តទា;

អជរំ អមតំ ខេមំ, បរិយេសិស្សាមិ និព្ពុតិំ.

‘‘យំនូនិមំ បូតិកាយំ, នានាកុណបបូរិតំ;

ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆេយ្យំ, អនបេក្ខោ អនត្ថិកោ.

‘‘អត្ថិ ¶ ហេហិតិ សោ មគ្គោ, ន សោ សក្កា ន ហេតុយេ;

បរិយេសិស្សាមិ តំ មគ្គំ, ភវតោ បរិមុត្តិយា’’តិ.

តតោ ¶ ឧត្តរិបិ ឯវំ ចិន្តេសិ – យថា ហិ លោកេ ទុក្ខស្ស បដិបក្ខភូតំ សុខំ នាម អត្ថិ, ឯវំ ភវេ សតិ តប្បដិបក្ខេន វិភវេនាបិ ភវិតព្ពំ. យថា ច ឧណ្ហេ សតិ តស្ស វូបសមភូតំ សីតម្បិ អត្ថិ, ឯវំ រាគាទីនំ អគ្គីនំ វូបសមេន និព្ពានេនាបិ ភវិតព្ពំ. យថា ច បាបស្ស លាមកស្ស ធម្មស្ស បដិបក្ខភូតោ កល្យាណោ អនវជ្ជធម្មោបិ អត្ថិយេវ, ឯវមេវ បាបិកាយ ជាតិយា សតិ សព្ពជាតិក្ខេបនតោ អជាតិសង្ខាតេន និព្ពានេនាបិ ភវិតព្ពមេវាតិ. តេន វុត្តំ –

‘‘យថាបិ ¶ ទុក្ខេ វិជ្ជន្តេ, សុខំ នាមបិ វិជ្ជតិ;

ឯវំ ភវេ វិជ្ជមានេ, វិភវោបិ ឥច្ឆិតព្ពកោ.

‘‘យថាបិ ឧណ្ហេ វិជ្ជន្តេ, អបរំ វិជ្ជតិ សីតលំ;

ឯវំ តិវិធគ្គិ វិជ្ជន្តេ, និព្ពានំ ឥច្ឆិតព្ពកំ.

‘‘យថាបិ បាបេ វិជ្ជន្តេ, កល្យាណមបិ វិជ្ជតិ;

ឯវមេវ ជាតិ វិជ្ជន្តេ, អជាតិបិច្ឆិតព្ពក’’ន្តិ.

អបរម្បិ ចិន្តេសិ – យថា នាម គូថរាសិម្ហិ និមុគ្គេន បុរិសេន ទូរតោ បញ្ចវណ្ណបទុមសញ្ឆន្នំ មហាតឡាកំ ទិស្វា ‘‘កតរេន នុ ខោ មគ្គេន ឯត្ថ គន្តព្ព’’ន្តិ តំ តឡាកំ គវេសិតុំ យុត្តំ. យំ តស្ស អគវេសនំ, ន សោ តឡាកស្ស ទោសោ. ឯវមេវ កិលេសមលធោវនេ អមតមហានិព្ពានតឡាកេ វិជ្ជន្តេ តស្ស អគវេសនំ ន អមតនិព្ពានមហាតឡាកស្ស ទោសោ. យថា ច ចោរេហិ សម្បរិវារិតោ បុរិសោ បលាយនមគ្គេ វិជ្ជមានេបិ សចេ ន បលាយតិ, ន សោ មគ្គស្ស ទោសោ, បុរិសស្សេវ ទោសោ. ឯវមេវ កិលេសេហិ បរិវារេត្វា គហិតស្ស បុរិសស្ស វិជ្ជមានេយេវ និព្ពានគាមិម្ហិ សិវេ មគ្គេ មគ្គស្ស អគវេសនំ នាម ន មគ្គស្ស ទោសោ, បុគ្គលស្សេវ ទោសោ. យថា ច ព្យាធិបីឡិតោ បុរិសោ វិជ្ជមានេ ព្យាធិតិកិច្ឆកេ វេជ្ជេ សចេ តំ វេជ្ជំ គវេសិត្វា ព្យាធិំ ន តិកិច្ឆាបេតិ, ន សោ វេជ្ជស្ស ទោសោ, បុរិសស្សេវ ទោសោ. ឯវមេវ យោ កិលេសព្យាធិបីឡិតោ បុរិសោ កិលេសវូបសមមគ្គកោវិទំ វិជ្ជមានមេវ អាចរិយំ ន គវេសតិ, តស្សេវ ទោសោ, ន កិលេសវិនាសកស្ស អាចរិយស្សាតិ. តេន វុត្តំ –

‘‘យថា គូថគតោ បុរិសោ, តឡាកំ ទិស្វាន បូរិតំ;

ន គវេសតិ តំ តឡាកំ, ន ទោសោ តឡាកស្ស សោ.

‘‘ឯវំ ¶ កិលេសមលធោវេ, វិជ្ជន្តេ អមតន្តឡេ;

ន គវេសតិ តំ តឡាកំ, ន ទោសោ អមតន្តឡេ.

‘‘យថា ¶ អរីហិ បរិរុទ្ធោ, វិជ្ជន្តេ គមនម្បថេ;

ន បលាយតិ សោ បុរិសោ, ន ទោសោ អញ្ជសស្ស សោ.

‘‘ឯវំ ¶ កិលេសបរិរុទ្ធោ, វិជ្ជមានេ សិវេ បថេ;

ន គវេសតិ តំ មគ្គំ, ន ទោសោ សិវមញ្ជសេ.

‘‘យថាបិ ព្យាធិតោ បុរិសោ, វិជ្ជមានេ តិកិច្ឆកេ;

ន តិកិច្ឆាបេតិ តំ ព្យាធិំ, ន ទោសោ សោ តិកិច្ឆកេ.

‘‘ឯវំ កិលេសព្យាធីហិ, ទុក្ខិតោ បរិបីឡិតោ;

ន គវេសតិ តំ អាចរិយំ, ន ទោសោ សោ វិនាយកេ’’តិ.

អបរម្បិ ចិន្តេសិ – យថា មណ្ឌនជាតិកោ បុរិសោ កណ្ឋេ អាសត្តំ កុណបំ ឆឌ្ឌេត្វា សុខី គច្ឆតិ, ឯវំ មយាបិ ឥមំ បូតិកាយំ ឆឌ្ឌេត្វា អនបេក្ខេន និព្ពាននគរំ បវិសិតព្ពំ. យថា ច នរនារិយោ ឧក្ការភូមិយំ ឧច្ចារបស្សាវំ កត្វា ន តំ ឧច្ឆង្គេន វា អាទាយ ទសន្តេន វា វេឋេត្វា គច្ឆន្តិ, ជិគុច្ឆមានា បន អនបេក្ខាវ ឆឌ្ឌេត្វា គច្ឆន្តិ, ឯវំ មយាបិ ឥមំ បូតិកាយំ អនបេក្ខេន ឆឌ្ឌេត្វា អមតំ និព្ពាននគរំ បវិសិតុំ វដ្ដតិ. យថា ច នាវិកា នាម ជជ្ជរំ នាវំ អនបេក្ខា ឆឌ្ឌេត្វា គច្ឆន្តិ, ឯវំ អហម្បិ ឥមំ នវហិ វណមុខេហិ បគ្ឃរន្តំ កាយំ ឆឌ្ឌេត្វា អនបេក្ខោ និព្ពានបុរំ បវិសិស្សាមិ. យថា ច បុរិសោ នានារតនានិ អាទាយ ចោរេហិ សទ្ធិំ មគ្គំ គច្ឆន្តោ អត្តនោ រតននាសភយេន តេ ឆឌ្ឌេត្វា ខេមំ មគ្គំ គណ្ហាតិ, ឯវំ អយម្បិ ករជកាយោ រតនវិលោបកចោរសទិសោ. សចាហំ ឯត្ថ តណ្ហំ ករិស្សាមិ, អរិយមគ្គកុសលធម្មរតនំ មេ នស្សិស្សតិ. តស្មា មយា ឥមំ ចោរសទិសំ កាយំ ឆឌ្ឌេត្វា និព្ពាននគរំ បវិសិតុំ វដ្ដតីតិ. តេន វុត្តំ –

‘‘យថាបិ កុណបំ បុរិសោ, កណ្ឋេ ពទ្ធំ ជិគុច្ឆិយ;

មោចយិត្វាន គច្ឆេយ្យ, សុខី សេរី សយំវសី.

‘‘តថេវិមំ ¶ បូតិកាយំ, នានាកុណបសញ្ចយំ;

ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆេយ្យំ, អនបេក្ខោ អនត្ថិកោ.

‘‘យថា ឧច្ចារដ្ឋានម្ហិ, ករីសំ នរនារិយោ;

ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆន្តិ, អនបេក្ខា អនត្ថិកា.

‘‘ឯវមេវាហំ ¶ ឥមំ កាយំ, នានាកុណបបូរិតំ;

ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆិស្សំ, វច្ចំ កត្វា យថា កុដិំ.

‘‘យថាបិ ជជ្ជរំ នាវំ, បលុគ្គំ ឧទគាហិនិំ;

សាមី ឆឌ្ឌេត្វា គច្ឆន្តិ, អនបេក្ខា អនត្ថិកា.

‘‘ឯវមេវាហំ ¶ ឥមំ កាយំ, នវច្ឆិទ្ទំ ធុវស្សវំ;

ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆិស្សំ, ជិណ្ណនាវំវ សាមិកា.

‘‘យថាបិ បុរិសោ ចោរេហិ, គច្ឆន្តោ ភណ្ឌមាទិយ;

ភណ្ឌច្ឆេទភយំ ទិស្វា, ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆតិ.

‘‘ឯវមេវ អយំ កាយោ, មហាចោរសមោ វិយ;

បហាយិមំ គមិស្សាមិ, កុសលច្ឆេទនាភយា’’តិ.

ឯវំ សុមេធបណ្ឌិតោ នានាវិធាហិ ឧបមាហិ ឥមំ នេក្ខម្មូបសំហិតំ អត្ថំ ចិន្តេត្វា សកនិវេសនេ អបរិមិតំ ភោគក្ខន្ធំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន កបណទ្ធិកាទីនំ វិស្សជ្ជេត្វា មហាទានំ ទត្វា វត្ថុកាមេ ច កិលេសកាមេ ច បហាយ អមរនគរតោ និក្ខមិត្វា ឯកកោវ ហិមវន្តេ ធម្មិកំ នាម បព្ពតំ និស្សាយ អស្សមំ កត្វា តត្ថ បណ្ណសាលញ្ច ចង្កមញ្ច មាបេត្វា បញ្ចហិ នីវរណទោសេហិ វិវជ្ជិតំ ‘‘ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ’’តិអាទិនា នយេន វុត្តេហិ អដ្ឋហិ ការណគុណេហិ សមុបេតំ អភិញ្ញាសង្ខាតំ ពលំ អាហរិតុំ តស្មិំ អស្សមបទេ នវទោសសមន្នាគតំ សាដកំ បជហិត្វា ទ្វាទសគុណសមន្នាគតំ វាកចីរំ និវាសេត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ. ឯវំ បព្ពជិតោ អដ្ឋទោសសមាកិណ្ណំ តំ បណ្ណសាលំ បហាយ ទសគុណសមន្នាគតំ រុក្ខមូលំ ឧបគន្ត្វា សព្ពំ ធញ្ញវិកតិំ បហាយ បវត្តផលភោជនោ ហុត្វា និសជ្ជដ្ឋានចង្កមនវសេនេវ បធានំ បទហន្តោ សត្តាហព្ភន្តរេយេវ អដ្ឋន្នំ សមាបត្តីនំ បញ្ចន្នញ្ច អភិញ្ញានំ លាភី អហោសិ. ឯវំ តំ យថាបត្ថិតំ អភិញ្ញាពលំ បាបុណិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ឯវាហំ ¶ ចិន្តយិត្វាន, នេកកោដិសតំ ធនំ;

នាថានាថានំ ទត្វាន, ហិមវន្តមុបាគមិំ.

‘‘ហិមវន្តស្សាវិទូរេ ¶ , ធម្មិកោ នាម បព្ពតោ;

អស្សមោ សុកតោ មយ្ហំ, បណ្ណសាលា សុមាបិតា.

‘‘ចង្កមំ តត្ថ មាបេសិំ, បញ្ចទោសវិវជ្ជិតំ;

អដ្ឋគុណសមុបេតំ, អភិញ្ញាពលមាហរិំ.

‘‘សាដកំ បជហិំ តត្ថ, នវទោសមុបាគតំ;

វាកចីរំ និវាសេសិំ, ទ្វាទសគុណមុបាគតំ.

‘‘អដ្ឋទោសសមាកិណ្ណំ, បជហិំ បណ្ណសាលកំ;

ឧបាគមិំ រុក្ខមូលំ, គុណេ ទសហុបាគតំ.

‘‘វាបិតំ រោបិតំ ធញ្ញំ, បជហិំ និរវសេសតោ;

អនេកគុណសម្បន្នំ, បវត្តផលមាទិយិំ.

‘‘តត្ថប្បធានំ ¶ បទហិំ, និសជ្ជដ្ឋានចង្កមេ;

អព្ភន្តរម្ហិ សត្តាហេ, អភិញ្ញាពលបាបុណិ’’ន្តិ.

តត្ថ ‘‘អស្សមោ សុកតោ មយ្ហំ, បណ្ណសាលា សុមាបិតា’’តិ ឥមាយ បាឡិយា សុមេធបណ្ឌិតេន អស្សមបណ្ណសាលាចង្កមា សហត្ថា មាបិតា វិយ វុត្តា. អយំ បនេត្ថ អត្ថោ – មហាសត្តំ ‘‘ហិមវន្តំ អជ្ឈោគាហេត្វា អជ្ជ ធម្មិកំ បព្ពតំ បវិសិស្សាមី’’តិ និក្ខន្តំ ទិស្វា សក្កោ ទេវានមិន្ទោ វិស្សកម្មទេវបុត្តំ អាមន្តេសិ – ‘‘តាត, អយំ សុមេធបណ្ឌិតោ បព្ពជិស្សាមីតិ និក្ខន្តោ, ឯតស្ស វសនដ្ឋានំ មាបេហី’’តិ. សោ តស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា រមណីយំ អស្សមំ, សុគុត្តំ បណ្ណសាលំ, មនោរមំ ចង្កមញ្ច មាបេសិ. ភគវា បន តទា អត្តនោ បុញ្ញានុភាវេន និប្ផន្នំ តំ អស្សមបទំ សន្ធាយ សារិបុត្ត, តស្មិំ ធម្មិកបព្ពតេ –

‘‘អស្សមោ សុកតោ មយ្ហំ, បណ្ណសាលា សុមាបិតា;

ចង្កមំ តត្ថ មាបេសិំ, បញ្ចទោសវិវជ្ជិត’’ន្តិ. –

អាហ ¶ . តត្ថ សុកតោ មយ្ហន្តិ សុកតោ មយា. បណ្ណសាលា សុមាបិតាតិ បណ្ណច្ឆទនសាលាបិ មេ សុមាបិតា អហោសិ.

បញ្ចទោសវិវជ្ជិតន្តិ ¶ បញ្ចិមេ ចង្កមទោសា នាម – ថទ្ធវិសមតា, អន្តោរុក្ខតា, គហនច្ឆន្នតា, អតិសម្ពាធតា, អតិវិសាលតាតិ. ថទ្ធវិសមភូមិភាគស្មិញ្ហិ ចង្កមេ ចង្កមន្តស្ស បាទា រុជ្ជន្តិ, ផោដា ឧដ្ឋហន្តិ, ចិត្តំ ឯកគ្គំ ន លភតិ, កម្មដ្ឋានំ វិបជ្ជតិ. មុទុសមតលេ បន ផាសុវិហារំ អាគម្ម កម្មដ្ឋានំ សម្បជ្ជតិ. តស្មា ថទ្ធវិសមភូមិភាគតា ឯកោ ទោសោតិ វេទិតព្ពោ. ចង្កមស្ស អន្តោ វា មជ្ឈេ វា កោដិយំ វា រុក្ខេ សតិ បមាទមាគម្ម ចង្កមន្តស្ស នលាដំ វា សីសំ វា បដិហញ្ញតីតិ អន្តោរុក្ខតា ទុតិយោ ទោសោ. តិណលតាទិគហនច្ឆន្នេ ចង្កមេ ចង្កមន្តោ អន្ធការវេលាយំ ឧរគាទិកេ បាណេ អក្កមិត្វា វា មារេតិ, តេហិ វា ទដ្ឋោ ទុក្ខំ អាបជ្ជតីតិ គហនច្ឆន្នតា តតិយោ ទោសោ. អតិសម្ពាធេ ចង្កមេ វិត្ថារតោ រតនិកេ វា អឌ្ឍរតនិកេ វា ចង្កមន្តស្ស បរិច្ឆេទេ បក្ខលិត្វា នខាបិ អង្គុលិយោបិ ភិជ្ជន្តីតិ អតិសម្ពាធតា ចតុត្ថោ ទោសោ. អតិវិសាលេ ចង្កមេ ចង្កមន្តស្ស ចិត្តំ វិធាវតិ, ឯកគ្គតំ ន លភតីតិ អតិវិសាលតា បញ្ចមោ ទោសោ. បុថុលតោ បន ទិយឌ្ឍរតនំ ទ្វីសុ បស្សេសុ រតនមត្តអនុចង្កមំ ទីឃតោ សដ្ឋិហត្ថំ មុទុតលំ សមវិប្បកិណ្ណវាលុកំ ចង្កមំ វដ្ដតិ ចេតិយគិរិម្ហិ ទីបប្បសាទកមហិន្ទត្ថេរស្ស ចង្កមនំ វិយ, តាទិសំ តំ អហោសិ. តេនាហ ‘‘ចង្កមំ តត្ថ មាបេសិំ, បញ្ចទោសវិវជ្ជិត’’ន្តិ.

អដ្ឋគុណសមុបេតន្តិ អដ្ឋហិ សមណសុខេហិ ឧបេតំ. អដ្ឋិមានិ សមណសុខានិ នាម – ធនធញ្ញបរិគ្គហាភាវោ, អនវជ្ជបិណ្ឌបាតបរិយេសនភាវោ, និព្ពុតបិណ្ឌបាតភុញ្ជនភាវោ, រដ្ឋំ បីឡេត្វា ធនសារំ វា សីសកហាបណាទីនិ វា គណ្ហន្តេសុ រាជកុលេសុ រដ្ឋបីឡនកិលេសាភាវោ, ឧបករណេសុ និច្ឆន្ទរាគភាវោ, ចោរវិលោបេ និព្ភយភាវោ, រាជរាជមហាមត្តេហិ អសំសដ្ឋភាវោ, ចតូសុ ទិសាសុ អប្បដិហតភាវោតិ. ឥទំ វុត្តំ ¶ ហោតិ – យថា តស្មិំ អស្សមេ វសន្តេន សក្កា ហោន្តិ ឥមានិ អដ្ឋ សមណសុខានិ វិន្ទិតុំ, ឯវំ អដ្ឋគុណសមុបេតំ តំ អស្សមំ មាបេសិន្តិ.

អភិញ្ញាពលមាហរិន្តិ បច្ឆា តស្មិំ អស្សមេ វសន្តោ កសិណបរិកម្មំ កត្វា អភិញ្ញានំ សមាបត្តីនញ្ច ឧប្បាទនត្ថាយ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ វិបស្សនំ អារភិត្វា ថាមប្បត្តំ វិបស្សនាពលំ អាហរិំ. យថា តស្មិំ វសន្តោ តំ ពលំ ¶ អាហរិតុំ សក្កោមិ, ឯវំ តំ អស្សមំ តស្ស អភិញ្ញត្ថាយ វិបស្សនាពលស្ស អនុច្ឆវិកំ កត្វា មាបេសិន្តិ អត្ថោ.

សាដកំ ¶ បជហិំ តត្ថ, នវទោសមុបាគតន្តិ ឯត្ថាយំ អនុបុព្ពិកថា – តទា កិរ កុដិលេណចង្កមាទិបដិមណ្ឌិតំ បុប្ផូបគផលូបគរុក្ខសញ្ឆន្នំ រមណីយំ មធុរសលិលាសយំ អបគតវាឡមិគភិំសនកសកុណំ បវិវេកក្ខមំ អស្សមំ មាបេត្វា អលង្កតចង្កមស្ស ឧភោសុ អន្តេសុ អាលម្ពនផលកំ សំវិធាយ និសីទនត្ថាយ ចង្កមវេមជ្ឈេ សមតលំ មុគ្គវណ្ណសិលំ មាបេត្វា អន្តោបណ្ណសាលាយំ ជដាមណ្ឌលវាកចីរតិទណ្ឌកុណ្ឌិកាទិកេ តាបសបរិក្ខារេ, មណ្ឌបេ បានីយឃដបានីយសង្ខបានីយសរាវានិ, អគ្គិសាលាយំ អង្គារកបល្លទារុអាទីនីតិ ឯវំ យំ យំ បព្ពជិតានំ ឧបការាយ សំវត្តតិ, តំ តំ សព្ពំ មាបេត្វា បណ្ណសាលាយ ភិត្តិយំ ‘‘យេ កេចិ បព្ពជិតុកាមា ឥមេ បរិក្ខារេ គហេត្វា បព្ពជន្តូ’’តិ អក្ខរានិ ឆិន្ទិត្វា ទេវលោកមេវ គតេ វិស្សកម្មទេវបុត្តេ សុមេធបណ្ឌិតោ ហិមវន្តបព្ពតបាទេ គិរិកន្ទរានុសារេន អត្តនោ និវាសានុរូបំ ផាសុកដ្ឋានំ ឱលោកេន្តោ នទីនិវត្តនេ វិស្សកម្មនិម្មិតំ សក្កទត្តិយំ រមណីយំ អស្សមំ ទិស្វា ចង្កមនកោដិំ គន្ត្វា បទវលញ្ជំ អបស្សន្តោ ‘‘ធុវំ បព្ពជិតា ធុរគាមេ ភិក្ខំ បរិយេសិត្វា កិលន្តរូបា អាគន្ត្វា បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា និសិន្នា ភវិស្សន្តី’’តិ ចិន្តេត្វា ថោកំ អាគមេត្វា ‘‘អតិវិយ ចិរាយន្តិ, ជានិស្សាមី’’តិ បណ្ណាសាលាកុដិទ្វារំ វិវរិត្វា អន្តោ បវិសិត្វា ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ មហាភិត្តិយំ អក្ខរានិ វាចេត្វា ‘‘មយ្ហំ កប្បិយបរិក្ខារា ឯតេ, ឥមេ គហេត្វា បព្ពជិស្សាមី’’តិ អត្តនោ និវត្ថបារុតំ សាដកយុគំ បជហិ. តេនាហ ‘‘សាដកំ បជហិំ តត្ថា’’តិ. ឯវំ បវិដ្ឋោ អហំ, សារិបុត្ត, តស្សំ បណ្ណសាលាយំ សាដកំ បជហិំ.

នវទោសមុបាគតន្តិ សាដកំ បជហន្តោ នវ ទោសេ ទិស្វា បជហិន្តិ ទីបេតិ. តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតានញ្ហិ សាដកស្មិំ នវ ទោសា ឧបដ្ឋហន្តិ. តេសុ តស្ស មហគ្ឃភាវោ ឯកោ ទោសោ, បរបដិពទ្ធតាយ ឧប្បជ្ជនភាវោ ឯកោ, បរិភោគេន លហុំ កិលិស្សនភាវោ ឯកោ. កិលិដ្ឋោ ហិ ធោវិតព្ពោ ច រជិតព្ពោ ច ហោតិ. បរិភោគេន ជីរណភាវោ ឯកោ. ជិណ្ណស្ស ហិ តុន្នំ វា អគ្គឡទានំ វា កាតព្ពំ ហោតិ ¶ . បុន បរិយេសនាយ ទុរភិសម្ភវភាវោ ឯកោ, តាបសបព្ពជ្ជាយ អសារុប្បភាវោ ឯកោ, បច្ចត្ថិកានំ សាធារណភាវោ ឯកោ. យថា ហិ នំ បច្ចត្ថិកា ន គណ្ហន្តិ, ឯវំ គោបេតព្ពោ ហោតិ. បរិភុញ្ជន្តស្ស វិភូសនដ្ឋានភាវោ ឯកោ, គហេត្វា វិចរន្តស្ស ខន្ធភារមហិច្ឆភាវោ ឯកោតិ.

វាកចីរំ និវាសេសិន្តិ តទាហំ, សារិបុត្ត, ឥមេ នវ ទោសេ ទិស្វា សាដកំ បហាយ វាកចីរំ និវាសេសិំ, មុញ្ជតិណំ ¶ ហីរំ ហីរំ កត្វា គន្ថេត្វា កតវាកចីរំ និវាសនបារុបនត្ថាយ អាទិយិន្តិ អត្ថោ.

ទ្វាទសគុណមុបាគតន្តិ ¶ ទ្វាទសហិ អានិសំសេហិ សមន្នាគតំ. វាកចីរស្មិញ្ហិ ទ្វាទស អានិសំសា – អប្បគ្ឃំ សុន្ទរំ កប្បិយន្តិ អយំ តាវ ឯកោ អានិសំសោ, សហត្ថា កាតុំ សក្កាតិ អយំ ទុតិយោ, បរិភោគេន សណិកំ កិលិស្សតិ, ធោវិយមានេបិ បបញ្ចោ នត្ថីតិ អយំ តតិយោ, បរិភោគេន ជិណ្ណេបិ សិព្ពិតព្ពាភាវោ ចតុត្ថោ, បុន បរិយេសន្តស្ស សុខេន ករណភាវោ បញ្ចមោ, តាបសបព្ពជ្ជាយ សារុប្បភាវោ ឆដ្ឋោ, បច្ចត្ថិកានំ និរុបភោគភាវោ សត្តមោ, បរិភុញ្ជន្តស្ស វិភូសនដ្ឋានាភាវោ អដ្ឋមោ, ធារណេ សល្លហុកភាវោ នវមោ, ចីវរបច្ចយេ អប្បិច្ឆភាវោ ទសមោ, វាកុប្បត្តិយា ធម្មិកអនវជ្ជភាវោ ឯកាទសមោ, វាកចីរេ នដ្ឋេបិ អនបេក្ខភាវោ ទ្វាទសមោតិ.

អដ្ឋទោសសមាកិណ្ណំ, បជហិំ បណ្ណសាលកន្តិ. កថំ បជហិ? សោ កិរ វរសាដកយុគំ ឱមុញ្ចិត្វា ចីវរវំសេ លគ្គិតំ អនោជបុប្ផទាមសទិសំ រត្តំ វាកចីរំ គហេត្វា និវាសេត្វា, តស្សូបរិ អបរំ សុវណ្ណវណ្ណំ វាកចីរំ បរិទហិត្វា, បុន្នាគបុប្ផសន្ថរសទិសំ សខុរំ អជិនចម្មំ ឯកំសំ កត្វា ជដាមណ្ឌលំ បដិមុញ្ចិត្វា ចូឡាយ សទ្ធិំ និច្ចលភាវករណត្ថំ សារសូចិំ បវេសេត្វា មុត្តជាលសទិសាយ សិក្កាយ បវាឡវណ្ណំ កុណ្ឌិកំ ឱទហិត្វា តីសុ ឋានេសុ វង្កកាជំ អាទាយ ឯកិស្សា កាជកោដិយា កុណ្ឌិកំ, ឯកិស្សា អង្កុសបច្ឆិតិទណ្ឌកាទីនិ ឱលគ្គេត្វា ខារិភារំ អំសេ កត្វា, ទក្ខិណេន ហត្ថេន កត្តរទណ្ឌំ គហេត្វា បណ្ណសាលតោ និក្ខមិត្វា សដ្ឋិហត្ថេ មហាចង្កមេ អបរាបរំ ចង្កមន្តោ អត្តនោ វេសំ ឱលោកេត្វា – ‘‘មយ្ហំ មនោរថោ មត្ថកំ បត្តោ, សោភតិ វត មេ បព្ពជ្ជា, ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធាទីហិ សព្ពេហិ ធីរបុរិសេហិ វណ្ណិតា ថោមិតា ¶ អយំ បព្ពជ្ជា នាម, បហីនំ មេ គិហិពន្ធនំ, និក្ខន្តោស្មិ នេក្ខម្មំ, លទ្ធា មេ ឧត្តមបព្ពជ្ជា, ករិស្សាមិ សមណធម្មំ, លភិស្សាមិ មគ្គផលសុខ’’ន្តិ ឧស្សាហជាតោ ខារិកាជំ ឱតារេត្វា ចង្កមវេមជ្ឈេ មុគ្គវណ្ណសិលាបដ្ដេ សុវណ្ណបដិមា វិយ និសិន្នោ ទិវសភាគំ វីតិនាមេត្វា សាយន្ហសមយំ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា, ពិទលមញ្ចកបស្សេ កដ្ឋត្ថរិកាយ និបន្នោ សរីរំ ឧតុំ គាហាបេត្វា, ពលវបច្ចូសេ បពុជ្ឈិត្វា អត្តនោ អាគមនំ អាវជ្ជេសិ ‘‘អហំ ឃរាវាសេ អាទីនវំ ទិស្វា អមិតភោគំ អនន្តយសំ បហាយ អរញ្ញំ បវិសិត្វា នេក្ខម្មគវេសកោ ហុត្វា បព្ពជិតោ, ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ បមាទចារំ ចរិតុំ ន វដ្ដតិ.

បវិវេកញ្ហិ បហាយ វិចរន្តំ មិច្ឆាវិតក្កមក្ខិកា ខាទន្តិ, ឥទានិ មយា វិវេកមនុព្រូហេតុំ វដ្ដតិ. អហញ្ហិ ឃរាវាសំ បលិពោធតោ ទិស្វា និក្ខន្តោ, អយញ្ច មនាបា បណ្ណសាលា, ពេលុវបក្កវណ្ណបរិភណ្ឌកតា ភូមិ, រជតវណ្ណា សេតភិត្តិយោ, កបោតបាទវណ្ណំ បណ្ណច្ឆទនំ ¶ , វិចិត្តត្ថរណវណ្ណោ ពិទលមញ្ចកោ, និវាសផាសុកំ វសនដ្ឋានំ, ន ឯត្តោ អតិរេកតរា វិយ មេ គេហសម្បទា បញ្ញាយតី’’តិ បណ្ណសាលាយ ទោសេ វិចិនន្តោ អដ្ឋ ទោសេ បស្សិ.

បណ្ណសាលាបរិភោគស្មិញ្ហិ អដ្ឋ អាទីនវា – មហាសមារម្ភេន ទព្ពសម្ភារេ សមោធានេត្វា ករណបរិយេសនភាវោ ឯកោ អាទីនវោ, តិណបណ្ណមត្តិកាសុ បតិតាសុ តាសំ ¶ បុនប្បុនំ ឋបេតព្ពតាយ និពន្ធជគ្គនភាវោ ទុតិយោ, សេនាសនំ នាម មហល្លកស្ស បាបុណាតិ, អវេលាយ វុដ្ឋាបិយមានស្ស ចិត្តេកគ្គតា ន ហោតីតិ ឧដ្ឋាបនិយភាវោ តតិយោ, សីតុណ្ហបដិឃាតេន កាយស្ស សុខុមាលករណភាវោ ចតុត្ថោ, គេហំ បវិដ្ឋេន យំកិញ្ចិ បាបំ សក្កា កាតុន្តិ គរហាបដិច្ឆាទនភាវោ បញ្ចមោ, ‘‘មយ្ហ’’ន្តិ បរិគ្គហករណភាវោ ឆដ្ឋោ, គេហស្ស អត្ថិភាវោ នាម សទុតិយកវាសោតិ សត្តមោ, ឩកាមង្គុលឃរគោឡិកាទីនំ សាធារណតាយ ពហុសាធារណភាវោ អដ្ឋមោ. ឥតិ ឥមេ អដ្ឋ អាទីនវេ ទិស្វា មហាសត្តោ បណ្ណសាលំ បជតិ. តេនាហ ‘‘អដ្ឋទោសសមាកិណ្ណំ, បជហិំ បណ្ណសាលក’’ន្តិ.

ឧបាគមិំ រុក្ខមូលំ, គុណេ ទសហុបាគតន្តិ ឆន្នំ បដិក្ខិបិត្វា ទសហិ គុណេហិ ឧបេតំ រុក្ខមូលំ ឧបគតោស្មីតិ វទតិ. តត្រិមេ ទស គុណា – អប្បសមារម្ភតា ឯកោ គុណោ, ឧបគមនមត្តកមេវ ហិ តត្ថ ហោតិ; អបដិជគ្គនតា ¶ ទុតិយោ, តញ្ហិ សម្មដ្ឋម្បិ អសម្មដ្ឋម្បិ បរិភោគផាសុកំ ហោតិយេវ. អនុដ្ឋាបរិយភាវោ តតិយោ, គរហំ នប្បដិច្ឆាទេតិ; តត្ថ ហិ បាបំ ករោន្តោ លជ្ជតីតិ គរហាយ អប្បដិច្ឆន្នភាវោ ចតុត្ថោ; អព្ភោកាសវាសោ វិយ កាយំ ន សន្ថម្ភេតីតិ កាយស្ស អសន្ថម្ភនភាវោ បញ្ចមោ; បរិគ្គហករណាភាវោ ឆដ្ឋោ; គេហាលយបដិក្ខេបោ សត្តមោ; ពហុសាធារណគេហេ វិយ ‘‘បដិជគ្គិស្សាមិ នំ, និក្ខមថា’’តិ នីហរណកាភាវោ អដ្ឋមោ; វសន្តស្ស សប្បីតិកភាវោ នវមោ; រុក្ខមូលសេនាសនស្ស គតគតដ្ឋានេ សុលភតាយ អនបេក្ខភាវោ ទសមោតិ ឥមេ ទស គុណេ ទិស្វា រុក្ខមូលំ ឧបាគតោស្មីតិ វទតិ.

ឥមានិ ឯត្តកានិ ការណានិ សល្លក្ខេត្វា មហាសត្តោ បុនទិវសេ ភិក្ខាយ គាមំ បាវិសិ. អថស្ស សម្បត្តគាមេ មនុស្សា មហន្តេន ឧស្សាហេន ភិក្ខំ អទំសុ. សោ ភត្តកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា អស្សមំ អាគម្ម និសីទិត្វា ចិន្តេសិ ‘‘នាហំ អាហារំ ន លភាមីតិ បព្ពជិតោ, សិនិទ្ធាហារោ នាមេស មានមទបុរិសមទេ វឌ្ឍេតិ, អាហារមូលកស្ស ច ទុក្ខស្ស អន្តោ នត្ថិ. យំនូនាហំ វាបិតរោបិតធញ្ញនិព្ពត្តំ អាហារំ បជហិត្វា បវត្តផលភោជនោ ភវេយ្យ’’ន្តិ. សោ តតោ ¶ ដ្ឋាយ តថា កត្វា ឃដេន្តោ វាយមន្តោ សត្តាហព្ភន្តរេយេវ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ បញ្ច អភិញ្ញាយោ ច និព្ពត្តេសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘វាបិតំ រោបិតំ ធញ្ញំ, បជហិំ និរវសេសតោ;

អនេកគុណសម្បន្នំ, បវត្តផលមាទិយិំ.

‘‘តត្ថប្បធានំ បទហិំ, និសជ្ជដ្ឋានចង្កមេ;

អព្ភន្តរម្ហិ សត្តាហេ, អភិញ្ញាពលបាបុណិ’’ន្តិ.

ឯវំ អភិញ្ញាពលំ បត្វា សុមេធតាបសេ សមាបត្តិសុខេន វីតិនាមេន្តេ ទីបង្ករោ នាម សត្ថា លោកេ ឧទបាទិ. តស្ស បដិសន្ធិជាតិសម្ពោធិធម្មចក្កប្បវត្តនេសុ សកលាបិ ទសសហស្សី លោកធាតុ សំកម្បិ ¶ សម្បកម្បិ សម្បវេធិ, មហាវិរវំ វិរវិ, ទ្វត្តិំស បុព្ពនិមិត្តានិ បាតុរហេសុំ. សុមេធតាបសោ សមាបត្តិសុខេន វីតិនាមេន្តោ នេវ តំ សទ្ទមស្សោសិ, ន តានិ និមិត្តានិ អទ្ទស. តេន វុត្តំ –

‘‘ឯវំ ¶ មេ សិទ្ធិប្បត្តស្ស, វសីភូតស្ស សាសនេ;

ទីបង្ករោ នាម ជិនោ, ឧប្បជ្ជិ លោកនាយកោ.

‘‘ឧប្បជ្ជន្តេ ច ជាយន្តេ, ពុជ្ឈន្តេ ធម្មទេសនេ;

ចតុរោ និមិត្តេ នាទ្ទសំ, ឈានរតិសមប្បិតោ’’តិ.

តស្មិំ កាលេ ទីបង្ករទសពលោ ចតូហិ ខីណាសវសតសហស្សេហិ បរិវុតោ អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរមានោ រម្មំ នាម នគរំ បត្វា សុទស្សនមហាវិហារេ បដិវសតិ. រម្មនគរវាសិនោ ‘‘ទីបង្ករោ កិរ សមណិស្សរោ បរមាតិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តវរធម្មចក្កោ អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរមានោ រម្មនគរំ បត្វា សុទស្សនមហាវិហារេ បដិវសតី’’តិ សុត្វា សប្បិនវនីតាទីនិ ចេវ ភេសជ្ជានិ វត្ថច្ឆាទនានិ ច គាហាបេត្វា គន្ធមាលាទិហត្ថា យេន ពុទ្ធោ, យេន ធម្មោ, យេន សង្ឃោ, តន្និន្នា តប្បោណា តប្បព្ភារា ហុត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា គន្ធមាលាទីហិ បូជេត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នា ធម្មទេសនំ សុត្វា ស្វាតនាយ និមន្តេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កមិំសុ.

តេ បុនទិវសេ មហាទានំ សជ្ជេត្វា នគរំ អលង្ករិត្វា ទសពលស្ស អាគមនមគ្គំ អលង្ករោន្តា ¶ ឧទកភិន្នដ្ឋានេសុ បំសុំ បក្ខិបិត្វា សមំ ភូមិតលំ កត្វា រជតបដ្ដវណ្ណំ វាលុកំ អាកិរន្តិ, លាជានិ ចេវ បុប្ផានិ ច វិកិរន្តិ, នានាវិរាគេហិ វត្ថេហិ ធជបដាកេ ឧស្សាបេន្តិ, កទលិយោ ចេវ បុណ្ណឃដបន្តិយោ ច បតិដ្ឋាបេន្តិ. តស្មិំ កាលេ សុមេធតាបសោ អត្តនោ អស្សមបទា ឧគ្គន្ត្វា តេសំ មនុស្សានំ ឧបរិភាគេន អាកាសេន គច្ឆន្តោ តេ ហដ្ឋតុដ្ឋេ មនុស្សេ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ អាកាសតោ ឱរុយ្ហ ឯកមន្តំ ឋិតោ មនុស្សេ បុច្ឆិ – ‘‘អម្ភោ កស្ស តុម្ហេ ឥមំ មគ្គំ អលង្ករោថា’’តិ? តេន វុត្តំ –

‘‘បច្ចន្តទេសវិសយេ, និមន្តេត្វា តថាគតំ;

តស្ស អាគមនំ មគ្គំ, សោធេន្តិ តុដ្ឋមានសា.

‘‘អហំ តេន សមយេន, និក្ខមិត្វា សកស្សមា;

ធុនន្តោ វាកចីរានិ, គច្ឆាមិ អម្ពរេ តទា.

‘‘វេទជាតំ ជនំ ទិស្វា, តុដ្ឋហដ្ឋំ បមោទិតំ;

ឱរោហិត្វាន គគនា, មនុស្សេ បុច្ឆិ តាវទេ.

‘‘‘តុដ្ឋហដ្ឋោ ¶ ¶ បមុទិតោ, វេទជាតោ មហាជនោ;

កស្ស សោធីយតិ មគ្គោ, អញ្ជសំ វដុមាយន’’’ន្តិ.

មនុស្សា អាហំសុ ‘‘ភន្តេ សុមេធ, ន ត្វំ ជានាសិ, ទីបង្ករទសពលោ សម្មាសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ ចារិកំ ចរមានោ អម្ហាកំ នគរំ បត្វា សុទស្សនមហាវិហារេ បដិវសតិ. មយំ តំ ភគវន្តំ និមន្តយិម្ហា, តស្សេតំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អាគមនមគ្គំ អលង្ករោមា’’តិ. សុមេធតាបសោ ចិន្តេសិ – ‘‘ពុទ្ធោតិ ខោ ឃោសមត្តកម្បិ លោកេ ទុល្លភំ, បគេវ ពុទ្ធុប្បាទោ, មយាបិ ឥមេហិ មនុស្សេហិ សទ្ធិំ ទសពលស្ស មគ្គំ អលង្ករិតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ តេ មនុស្សេ អាហ – ‘‘សចេ ភោ តុម្ហេ ឯតំ មគ្គំ ពុទ្ធស្ស អលង្ករោថ, មយ្ហម្បិ ឯកំ ឱកាសំ ទេថ, អហម្បិ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ មគ្គំ អលង្ករិស្សាមី’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ‘‘សុមេធតាបសោ ឥទ្ធិមា’’តិ ជានន្តា ឧទកភិន្នោកាសំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘ត្វំ ឥមំ ឋានំ អលង្ករោហី’’តិ អទំសុ. សុមេធោ ពុទ្ធារម្មណំ បីតិំ គហេត្វា ចិន្តេសិ ‘‘អហំ ឥមំ ឱកាសំ ឥទ្ធិយា អលង្ករិតុំ សក្កោមិ, ឯវំ អលង្កតោ បន មម មនំ ន បរិតោសេស្សតិ, អជ្ជ មយា កាយវេយ្យាវច្ចំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ បំសុំ អាហរិត្វា តស្មិំ បទេសេ បក្ខិបិ.

តស្ស ¶ តស្មិំ បទេសេ អនលង្កតេយេវ ទីបង្ករោ ទសពលោ មហានុភាវានំ ឆឡភិញ្ញានំ ខីណាសវានំ ចតូហិ សតសហស្សេហិ បរិវុតោ ទេវតាសុ ទិព្ពគន្ធមាលាទីហិ បូជយន្តីសុ ទិព្ពសង្គីតេសុ បវត្តន្តេសុ មនុស្សេសុ មានុសកគន្ធេហិ ចេវ មាលាទីហិ ច បូជយន្តេសុ អនន្តាយ ពុទ្ធលីឡាយ មនោសិលាតលេ វិជម្ភមានោ សីហោ វិយ តំ អលង្កតបដិយត្តំ មគ្គំ បដិបជ្ជិ. សុមេធតាបសោ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា អលង្កតមគ្គេន អាគច្ឆន្តស្ស ទសពលស្ស ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណបដិមណ្ឌិតំ អសីតិយា អនុព្យញ្ជនេហិ អនុរញ្ជិតំ ព្យាមប្បភាយ សម្បរិវារិតំ មណិវណ្ណគគនតលេ នានប្បការា វិជ្ជុលតា វិយ អាវេឡាវេឡភូតា ចេវ យុគលយុគលភូតា ច ឆព្ពណ្ណឃនពុទ្ធរស្មិយោ វិស្សជ្ជេន្តំ រូបគ្គប្បត្តំ អត្តភាវំ ឱលោកេត្វា ‘‘អជ្ជ មយា ទសពលស្ស ជីវិតបរិច្ចាគំ កាតុំ វដ្ដតិ, មា ភគវា កលលំ អក្កមិ, មណិផលកសេតុំ បន អក្កមន្តោ វិយ សទ្ធិំ ចតូហិ ខីណាសវសតសហស្សេហិ មម បិដ្ឋិំ មទ្ទមានោ គច្ឆតុ, តំ មេ ¶ ភវិស្សតិ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយា’’តិ កេសេ មោចេត្វា អជិនចម្មជដាមណ្ឌលវាកចីរានិ ¶ កាឡវណ្ណេ កលលេ បត្ថរិត្វា មណិផលកសេតុ វិយ កលលបិដ្ឋេ និបជ្ជិ. តេន វុត្តំ –

‘‘តេ មេ បុដ្ឋា វិយាកំសុ, ‘ពុទ្ធោ លោកេ អនុត្តរោ;

ទីបង្ករោ នាម ជិនោ, ឧប្បជ្ជិ លោកនាយកោ;

តស្ស សោធីយតិ មគ្គោ, អញ្ជសំ វដុមាយនំ’.

‘‘ពុទ្ធោតិ មម សុត្វាន, បីតិ ឧប្បជ្ជិ តាវទេ;

ពុទ្ធោ ពុទ្ធោតិ កថយន្តោ, សោមនស្សំ បវេទយិំ.

‘‘តត្ថ ឋត្វា វិចិន្តេសិំ, តុដ្ឋោ សំវិគ្គមានសោ;

‘ឥធ ពីជានិ រោបិស្សំ, ខណោ ឯវ មា ឧបច្ចគា’.

‘‘យទិ ពុទ្ធស្ស សោធេថ, ឯកោកាសំ ទទាថ មេ;

អហម្បិ សោធយិស្សាមិ, អញ្ជសំ វដុមាយនំ.

‘‘អទំសុ តេ មមោកាសំ, សោធេតុំ អញ្ជសំ តទា;

ពុទ្ធោ ពុទ្ធោតិ ចិន្តេន្តោ, មគ្គំ សោធេមហំ តទា.

‘‘អនិដ្ឋិតេ ¶ មមោកាសេ, ទីបង្ករោ មហាមុនិ;

ចតូហិ សតសហស្សេហិ, ឆឡភិញ្ញេហិ តាទិហិ;

ខីណាសវេហិ វិមលេហិ, បដិបជ្ជិ អញ្ជសំ ជិនោ.

‘‘បច្ចុគ្គមនា វត្តន្តិ, វជ្ជន្តិ ភេរិយោ ពហូ;

អាមោទិតា នរមរូ, សាធុការំ បវត្តយុំ.

‘‘ទេវា មនុស្សេ បស្សន្តិ, មនុស្សាបិ ច ទេវតា;

ឧភោបិ តេ បញ្ជលិកា, អនុយន្តិ តថាគតំ.

‘‘ទេវា ទិព្ពេហិ តុរិយេហិ, មនុស្សា មានុសេហិ ច;

ឧភោបិ តេ វជ្ជយន្តា, អនុយន្តិ តថាគតំ.

‘‘ទិព្ពំ មន្ទារវំ បុប្ផំ, បទុមំ បារិឆត្តកំ;

ទិសោទិសំ ឱកិរន្តិ, អាកាសនភគតា មរូ.

‘‘ចម្បកំ ¶ សលលំ នីបំ, នាគបុន្នាគកេតកំ;

ទិសោទិសំ ឧក្ខិបន្តិ, ភូមិតលគតា នរា.

‘‘កេសេ មុញ្ចិត្វាហំ តត្ថ, វាកចីរញ្ច ចម្មកំ;

កលលេ បត្ថរិត្វាន, អវកុជ្ជោ និបជ្ជហំ.

‘‘អក្កមិត្វាន មំ ពុទ្ធោ, សហ សិស្សេហិ គច្ឆតុ;

មា នំ កលលេ អក្កមិត្ថោ, ហិតាយ មេ ភវិស្សតី’’តិ.

សោ កលលបិដ្ឋេ និបន្នកោវ បុន អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា ទីបង្ករទសពលស្ស ពុទ្ធសិរិំ សម្បស្សមានោ ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘សចាហំ ឥច្ឆេយ្យំ, សព្ពកិលេសេ ឈាបេត្វា សង្ឃនវកោ ហុត្វា រម្មនគរំ បវិសេយ្យំ. អញ្ញាតកវេសេន ¶ បន មេ កិលេសេ ឈាបេត្វា និព្ពានប្បត្តិយា កិច្ចំ នត្ថិ. យំនូនាហំ ទីបង្ករទសពលោ វិយ បរមាភិសម្ពោធិំ បត្វា ធម្មនាវំ អារោបេត្វា មហាជនំ សំសារសាគរា ¶ ឧត្តារេត្វា បច្ឆា បរិនិព្ពាយេយ្យំ, ឥទំ មយ្ហំ បតិរូប’’ន្តិ. តតោ អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វា ពុទ្ធភាវាយ អភិនីហារំ កត្វា និបជ្ជិ. តេន វុត្តំ –

‘‘បថវិយំ និបន្នស្ស, ឯវំ មេ អាសិ ចេតសោ;

‘ឥច្ឆមានោ អហំ អជ្ជ, កិលេសេ ឈាបយេ មម.

‘កិំ មេ អញ្ញាតវេសេន, ធម្មំ សច្ឆិកតេនិធ;

សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, ពុទ្ធោ ហេស្សំ សទេវកេ.

‘កិំ មេ ឯកេន តិណ្ណេន, បុរិសេន ថាមទស្សិនា;

សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, សន្តារេស្សំ សទេវកេ.

‘ឥមិនា មេ អធិការេន, កតេន បុរិសុត្តមេ;

សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, តារេមិ ជនតំ ពហុំ.

‘សំសារសោតំ ឆិន្ទិត្វា, វិទ្ធំសេត្វា តយោ ភវេ;

ធម្មនាវំ សមារុយ្ហ, សន្តារេស្សំ សទេវកេ’’’តិ. (ពុ. វំ. ២.៥៤-៥៨);

យស្មា បន ពុទ្ធត្តំ បត្ថេន្តស្ស –

‘‘មនុស្សត្តំ លិង្គសម្បត្តិ, ហេតុ សត្ថារទស្សនំ;

បព្ពជ្ជា គុណសម្បត្តិ, អធិការោ ច ឆន្ទតា;

អដ្ឋធម្មសមោធានា, អភិនីហារោ សមិជ្ឈតី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.៥៩);

មនុស្សត្តភាវស្មិំយេវ ¶ ហិ ឋត្វា ពុទ្ធត្តំ បត្ថេន្តស្ស បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, ន នាគស្ស វា សុបណ្ណស្ស វា ទេវតាយ វា បត្ថនា សមិជ្ឈតិ. មនុស្សត្តភាវេបិ បុរិសលិង្គេ ឋិតស្សេវ បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, ន ឥត្ថិយា វា បណ្ឌកនបុំសកឧភតោព្យញ្ជនកានំ វា បត្ថនា សមិជ្ឈតិ. បុរិសស្សាបិ តស្មិំ អត្តភាវេ អរហត្តប្បត្តិយា ហេតុសម្បន្នស្សេវ បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, នោ ឥតរស្ស. ហេតុសម្បន្នស្សាបិ ជីវមានកពុទ្ធស្សេវ សន្តិកេ បត្ថេន្តស្ស បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, បរិនិព្ពុតេ ពុទ្ធេ ចេតិយសន្តិកេ វា ពោធិមូលេ វា បត្ថេន្តស្ស ន សមិជ្ឈតិ. ពុទ្ធានំ សន្តិកេ បត្ថេន្តស្សាបិ ¶ បព្ពជ្ជាលិង្គេ ឋិតស្សេវ សមិជ្ឈតិ, នោ គិហិលិង្គេ ឋិតស្ស. បព្ពជិតស្សាបិ បញ្ចាភិញ្ញស្ស អដ្ឋសមាបត្តិលាភិនោយេវ សមិជ្ឈតិ, ន ឥមាយ គុណសម្បត្តិយា វិរហិតស្ស. គុណសម្បន្នេនាបិ យេន អត្តនោ ជីវិតំ ពុទ្ធានំ បរិច្ចត្តំ ហោតិ, តស្ស ឥមិនា អធិការេន អធិការសម្បន្នស្សេវ សមិជ្ឈតិ, ន ឥតរស្ស. អធិការសម្បន្នស្សាបិ យស្ស ពុទ្ធការកធម្មានំ អត្ថាយ មហន្តោ ឆន្ទោ ច ឧស្សាហោ ច វាយាមោ ច បរិយេដ្ឋិ ច, តស្សេវ សមិជ្ឈតិ, ន ឥតរស្ស.

តត្រិទំ ឆន្ទមហន្តតាយ ឱបម្មំ – សចេ ហិ ឯវមស្ស ‘‘យោ សកលចក្កវាឡគព្ភំ ឯកោទកីភូតំ អត្តនោ ពាហុពលេន ឧត្តរិត្វា បារំ គន្តុំ សមត្ថោ ¶ , សោ ពុទ្ធត្តំ បាបុណាតិ. យោ វា បន សកលចក្កវាឡគព្ភំ វេឡុគុម្ពសញ្ឆន្នំ ព្យូហិត្វា មទ្ទិត្វា បទសា គច្ឆន្តោ បារំ គន្តុំ សមត្ថោ, សោ ពុទ្ធត្តំ បាបុណាតិ. យោ វា បន សកលចក្កវាឡគព្ភំ សត្តិយោ អាកោដេត្វា និរន្តរំ សត្តិផលសមាកិណ្ណំ បទសា អក្កមមានោ បារំ គន្តុំ សមត្ថោ, សោ ពុទ្ធត្តំ បាបុណាតិ. យោ វា បន សកលចក្កវាឡគព្ភំ វីតច្ចិតង្គារភរិតំ បាទេហិ មទ្ទមានោ បារំ គន្តុំ សមត្ថោ, សោ ពុទ្ធត្តំ បាបុណាតី’’តិ. យោ ឯតេសុ ឯកម្បិ អត្តនោ ទុក្ករំ ន មញ្ញតិ, ‘‘អហំ ឯតម្បិ តរិត្វា វា គន្ត្វា វា បារំ គហេស្សាមី’’តិ ឯវំ មហន្តេន ឆន្ទេន ច ឧស្សាហេន ច វាយាមេន ច បរិយេដ្ឋិយា ច សមន្នាគតោ ហោតិ, តស្ស បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, ន ឥតរស្ស. សុមេធតាបសោ បន ឥមេ អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វា ពុទ្ធភាវាយ អភិនីហារំ កត្វា និបជ្ជិ.

ទីបង្ករោបិ ¶ ភគវា អាគន្ត្វា សុមេធតាបសស្ស សីសភាគេ ឋត្វា មណិសីហបញ្ជរំ ឧគ្ឃាដេន្តោ វិយ បញ្ចវណ្ណប្បសាទសម្បន្នានិ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា កលលបិដ្ឋេ និបន្នំ សុមេធតាបសំ ទិស្វា ‘‘អយំ តាបសោ ពុទ្ធត្តាយ អភិនីហារំ កត្វា និបន្នោ, ឥជ្ឈិស្សតិ នុ ខោ ឥមស្ស បត្ថនា, ឧទាហុ នោ’’តិ អនាគតំសញាណំ បេសេត្វា ឧបធារេន្តោ ‘‘ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ អតិក្កមិត្វា គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា ឋិតកោវ បរិសមជ្ឈេ ព្យាកាសិ – ‘‘បស្សថ នោ តុម្ហេ ឥមំ ឧគ្គតបំ តាបសំ កលលបិដ្ឋេ និបន្ន’’ន្តិ? ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អយំ ពុទ្ធត្តាយ អភិនីហារំ កត្វា និបន្នោ, សមិជ្ឈិស្សតិ ឥមស្ស បត្ថនា, ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ. តស្មិំ បនស្ស អត្តភាវេ កបិលវត្ថុ នាម នគរំ និវាសោ ភវិស្សតិ, មាយា នាម ទេវី មាតា, សុទ្ធោទនោ នាម រាជា បិតា, អគ្គសាវកោ ឧបតិស្សោ នាម ថេរោ, ទុតិយសាវកោ កោលិតោ នាម, ពុទ្ធុបដ្ឋាកោ អានន្ទោ នាម, អគ្គសាវិកា ខេមា នាម ¶ ថេរី, ទុតិយសាវិកា ឧប្បលវណ្ណា នាម ថេរី ភវិស្សតិ, បរិបក្កញាណោ មហាភិនិក្ខមនំ កត្វា មហាបធានំ បទហិត្វា និគ្រោធមូលេ បាយាសំ បដិគ្គហេត្វា នេរញ្ជរាយ តីរេ បរិភុញ្ជិត្វា ពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ អស្សត្ថរុក្ខមូលេ អភិសម្ពុជ្ឈិស្សតី’’តិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ទីបង្ករោ លោកវិទូ, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;

ឧស្សីសកេ មំ ឋត្វាន, ឥទំ វចនមព្រវិ.

‘បស្សថ ឥមំ តាបសំ, ជដិលំ ឧគ្គតាបនំ;

អបរិមេយ្យេ ឥតោ កប្បេ, ពុទ្ធោ លោកេ ភវិស្សតិ.

‘អហុ ¶ កបិលវ្ហយា រម្មា, និក្ខមិត្វា តថាគតោ;

បធានំ បទហិត្វាន, កត្វា ទុក្ករការិកំ.

‘អជបាលរុក្ខមូលេ, និសីទិត្វា តថាគតោ;

តត្ថ បាយាសំ បគ្គយ្ហ, នេរញ្ជរមុបេហិតិ.

‘នេរញ្ជរាយ តីរម្ហិ, បាយាសំ អទ សោ ជិនោ;

បដិយត្តវរមគ្គេន, ពោធិមូលមូបេហិតិ.

‘តតោ ¶ បទក្ខិណំ កត្វា, ពោធិមណ្ឌំ អនុត្តរោ;

អស្សត្ថរុក្ខមូលម្ហិ, ពុជ្ឈិស្សតិ មហាយសោ.

‘ឥមស្ស ជនិកា មាតា, មាយា នាម ភវិស្សតិ;

បិតា សុទ្ធោទនោ នាម, អយំ ហេស្សតិ គោតមោ.

‘អនាសវា វីតរាគា, សន្តចិត្តា សមាហិតា;

កោលិតោ ឧបតិស្សោ ច, អគ្គា ហេស្សន្តិ សាវកា;

អានន្ទោ នាមុបដ្ឋាកោ, ឧបដ្ឋិស្សតិ តំ ជិនំ.

‘ខេមា ¶ ឧប្បលវណ្ណា ច, អគ្គា ហេស្សន្តិ សាវិកា;

អនាសវា វីតរាគា, សន្តចិត្តា សមាហិតា;

ពោធិ តស្ស ភគវតោ, អស្សត្ថោតិ បវុច្ចតី’’’តិ.

សុមេធតាបសោ ‘‘មយ្ហំ កិរ បត្ថនា សមិជ្ឈិស្សតី’’តិ សោមនស្សប្បត្តោ អហោសិ. មហាជនោ ទីបង្ករទសពលស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘សុមេធតាបសោ កិរ ពុទ្ធពីជំ ពុទ្ធង្កុរោ’’តិ ហដ្ឋតុដ្ឋោ អហោសិ. ឯវញ្ចស្ស អហោសិ ‘‘យថា នាម បុរិសោ នទិំ តរន្តោ ឧជុកេន តិត្ថេន ឧត្តរិតុំ អសក្កោន្តោ ហេដ្ឋាតិត្ថេន ឧត្តរតិ, ឯវមេវ មយម្បិ ទីបង្ករទសពលស្ស សាសនេ មគ្គផលំ អលភមានា អនាគតេ យទា ត្វំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ, តទា តវ សម្មុខា មគ្គផលំ សច្ឆិកាតុំ សមត្ថា ភវេយ្យាមា’’តិ បត្ថនំ ឋបយិំសុ. ទីបង្ករទសពលោបិ ពោធិសត្តំ បសំសិត្វា អដ្ឋហិ បុប្ផមុដ្ឋីហិ បូជេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមិ, តេបិ ចតុសតសហស្សសង្ខា ខីណាសវា ពោធិសត្តំ គន្ធេហិ ច មាលេហិ ច បូជេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កមិំសុ. ទេវមនុស្សា បន តថេវ បូជេត្វា វន្ទិត្វា បក្កន្តា.

ពោធិសត្តោ សព្ពេសំ បដិក្កន្តកាលេ សយនា វុដ្ឋាយ ‘‘បារមិយោ វិចិនិស្សាមី’’តិ បុប្ផរាសិមត្ថកេ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសីទិ. ឯវំ និសិន្នេ ពោធិសត្តេ សកលទសសហស្សចក្កវាឡទេវតា សន្និបតិត្វា សាធុការំ ទត្វា ‘‘អយ្យ សុមេធតាបស, បោរាណកពោធិសត្តានំ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា ‘បារមិយោ វិចិនិស្សាមា’តិ និសិន្នកាលេ យានិ បុព្ពនិមិត្តានិ នាម បញ្ញាយន្តិ, តានិ សព្ពានិបិ អជ្ជ បាតុភូតានិ, និស្សំសយេន ¶ ត្វំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ ¶ , មយម្បេតំ ជានាម ‘យស្សេតានិ និមិត្តានិ បញ្ញាយន្តិ, ឯកន្តេន សោ ពុទ្ធោ ហោតិ’, ត្វំ អត្តនោ វីរិយំ ទឡ្ហំ កត្វា បគ្គណ្ហា’’តិ ពោធិសត្តំ នានប្បការាហិ ថុតីហិ អភិត្ថុនិំសុ. តេន វុត្តំ –

‘‘ឥទំ សុត្វាន វចនំ, អសមស្ស មហេសិនោ;

អាមោទិតា នរមរូ, ពុទ្ធពីជំ កិរ អយំ.

‘ឧក្កុដ្ឋិសទ្ទា វត្តន្តិ, អប្ផោដេន្តិ ហសន្តិ ច;

កតញ្ជលី នមស្សន្តិ, ទសសហស្សី សទេវកា.

‘យទិមស្ស ¶ លោកនាថស្ស, វិរជ្ឈិស្សាម សាសនំ;

អនាគតម្ហិ អទ្ធានេ, ហេស្សាម សម្មុខា ឥមំ.

‘យថា មនុស្សា នទិំ តរន្តា, បដិភិត្ថំ វិរជ្ឈិយ;

ហេដ្ឋាតិត្ថេ គហេត្វាន, ឧត្តរន្តិ មហានទិំ.

‘ឯវមេវ មយំ សព្ពេ, យទិ មុញ្ចាមិមំ ជិនំ;

អនាគតម្ហិ អទ្ធានេ, ហេស្សាម សម្មុខា ឥមំ’.

‘ទីបង្ករោ លោកវិទូ, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;

មម កម្មំ បកិត្តេត្វា, ទក្ខិណំ បាទមុទ្ធរិ.

‘យេ តត្ថាសុំ ជិនបុត្តា, សព្ពេ បទក្ខិណមកំសុ មំ;

នរា នាគា ច គន្ធព្ពា, អភិវាទេត្វាន បក្កមុំ.

‘ទស្សនំ មេ អតិក្កន្តេ, សសង្ឃេ លោកនាយកេ;

ហដ្ឋតុដ្ឋេន ចិត្តេន, អាសនា វុដ្ឋហិំ តទា.

‘សុខេន សុខិតោ ហោមិ, បាមោជ្ជេន បមោទិតោ;

បីតិយា ច អភិស្សន្នោ, បល្លង្កំ អាភុជិំ តទា.

‘បល្លង្កេន និសីទិត្វា, ឯវំ ចិន្តេសហំ តទា;

‘វសីភូតោ អហំ ឈានេ, អភិញ្ញាសុ បារមិំ គតោ.

‘សហស្សិយម្ហិ លោកម្ហិ, ឥសយោ នត្ថិ មេ សមា;

អសមោ ឥទ្ធិធម្មេសុ, អលភិំ ឦទិសំ សុខំ’.

‘បល្លង្កាភុជនេ ¶ មយ្ហំ, ទសសហស្សាធិវាសិនោ;

មហានាទំ បវត្តេសុំ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘យា ¶ បុព្ពេ ពោធិសត្តានំ, បល្លង្កវរមាភុជេ;

និមិត្តានិ បទិស្សន្តិ, តានិ អជ្ជ បទិស្សរេ.

‘សីតំ ព្យបគតំ ហោតិ, ឧណ្ហញ្ច ឧបសម្មតិ;

តានិ អជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘ទសសហស្សី លោកធាតូ, និស្សទ្ទា ហោន្តិ និរាកុលា;

តានិ អជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘មហាវាតា ¶ ន វាយន្តិ, ន សន្ទន្តិ សវន្តិយោ;

តានិ អជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘ថលជា ទកជា បុប្ផា, សព្ពេ បុប្ផន្តិ តាវទេ;

តេបជ្ជ បុប្ផិតា សព្ពេ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘លតា វា យទិ វា រុក្ខា, ផលភារា ហោន្តិ តាវទេ;

តេបជ្ជ ផលិតា សព្ពេ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘អាកាសដ្ឋា ច ភូមដ្ឋា, រតនា ជោតន្តិ តាវទេ;

តេបជ្ជ រតនា ជោតន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘មានុសកា ច ទិព្ពា ច, តុរិយា វជ្ជន្តិ តាវទេ;

តេបជ្ជុភោ អភិរវន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘វិចិត្តបុប្ផា គគនា, អភិវស្សន្តិ តាវទេ;

តេបិ អជ្ជ បវស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘មហាសមុទ្ទោ អាភុជតិ, ទសសហស្សី បកម្បតិ;

តេបជ្ជុភោ អភិរវន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘និរយេបិ ¶ ទសសហស្សេ, អគ្គី និព្ពន្តិ តាវទេ;

តេបជ្ជ និព្ពុតា អគ្គី, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘វិមលោ ហោតិ សូរិយោ, សព្ពា ទិស្សន្តិ តារកា;

តេបិ អជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘អនោវដ្ឋេន ¶ ឧទកំ, មហិយា ឧព្ភិជ្ជិ តាវទេ;

តម្បជ្ជុព្ភិជ្ជតេ មហិយា, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘តារាគណា វិរោចន្តិ, នក្ខត្តា គគនមណ្ឌលេ;

វិសាខា ចន្ទិមាយុត្តា, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘ពិលាសយា ទរីសយា, និក្ខមន្តិ សកាសយា;

តេបជ្ជ អាសយា ឆុទ្ធា, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘ន ហោតិ អរតិ សត្តានំ, សន្តុដ្ឋា ហោន្តិ តាវទេ;

តេបជ្ជ សព្ពេ សន្តុដ្ឋា, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘រោគា តទូបសម្មន្តិ, ជិឃច្ឆា ច វិនស្សតិ;

តានិបជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘រាគោ តទា តនុ ហោតិ, ទោសោ មោហោ វិនស្សតិ;

តេបជ្ជ វិគតា សព្ពេ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘ភយំ តទា ន ភវតិ, អជ្ជបេតំ បទិស្សតិ;

តេន លិង្គេន ជានាម, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘រជោ នុទ្ធំសតិ ឧទ្ធំ, អជ្ជបេតំ បទិស្សតិ;

តេន លិង្គេន ជានាម, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘អនិដ្ឋគន្ធោ ¶ បក្កមតិ, ទិដ្ឋគន្ធោ បវាយតិ;

សោបជ្ជ វាយតិ គន្ធោ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘សព្ពេ ¶ ទេវា បទិស្សន្តិ, ឋបយិត្វា អរូបិនោ;

តេបជ្ជ សព្ពេ ទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘យាវតា និរយា នាម, សព្ពេ ទិស្សន្តិ តាវទេ;

តេបជ្ជ សព្ពេ ទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘កុដ្ដា កវាដា សេលា ច, ន ហោន្តាវរណា តទា;

អាកាសភូតា តេបជ្ជ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘ចុតី ច ឧបបត្តិ ច, ខណេ តស្មិំ ន វិជ្ជតិ;

តានិបជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ.

‘ទឡ្ហំ ¶ បគ្គណ្ហ វីរិយំ, មា និវត្ត អភិក្កម;

មយម្បេតំ វិជានាម, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’’តិ.

ពោធិសត្តោ ទីបង្ករទសពលស្ស ច ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតានញ្ច វចនំ សុត្វា ភិយ្យោសោ មត្តាយ សញ្ជាតុស្សាហោ ហុត្វា ចិន្តេសិ ‘‘ពុទ្ធា នាម អមោឃវចនា, នត្ថិ ពុទ្ធានំ កថាយ អញ្ញថត្តំ. យថា ហិ អាកាសេ ខិត្តលេឌ្ឌុស្ស បតនំ ធុវំ, ជាតស្ស មរណំ ធុវំ, អរុណេ ឧគ្គតេ សូរិយស្សុដ្ឋានំ, អាសយា និក្ខន្តសីហស្ស សីហនាទនទនំ, គរុគព្ភាយ ឥត្ថិយា ភារមោរោបនំ អវស្សំភាវី, ឯវមេវ ពុទ្ធានំ វចនំ នាម ធុវំ អមោឃំ, អទ្ធា អហំ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ពុទ្ធស្ស វចនំ សុត្វា, ទសសហស្សីន ចូភយំ;

តុដ្ឋហដ្ឋោ បមោទិតោ, ឯវំ ចិន្តេសហំ តទា.

‘‘អទ្វេជ្ឈវចនា ពុទ្ធា, អមោឃវចនា ជិនា;

វិតថំ នត្ថិ ពុទ្ធានំ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវាមហំ.

‘‘យថា ¶ ខិត្តំ នភេ លេឌ្ឌុ, ធុវំ បតតិ ភូមិយំ;

តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សតំ.

‘‘យថាបិ សព្ពសត្តានំ, មរណំ ធុវសស្សតំ;

តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សតំ.

‘‘យថា រត្តិក្ខយេ បត្តេ, សូរិយុគ្គមនំ ធុវំ;

តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សតំ.

‘‘យថា និក្ខន្តសយនស្ស, សីហស្ស នទនំ ធុវំ;

តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សតំ.

‘‘យថា អាបន្នសត្តានំ, ភារមោរោបនំ ធុវំ;

តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សត’’ន្តិ.

សោ ‘‘ធុវាហំ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ ឯវំ កតសន្និដ្ឋានោ ពុទ្ធការកេ ធម្មេ ឧបធារេតុំ ‘‘កហំ នុ ខោ ពុទ្ធការកធម្មា, កិំ ¶ ឧទ្ធំ, ឧទាហុ អធោ, ទិសាសុ, វិទិសាសូ’’តិ អនុក្កមេន សកលំ ធម្មធាតុំ វិចិនន្តោ បោរាណកពោធិសត្តេហិ អាសេវិតនិសេវិតំ បឋមំ ទានបារមិំ ទិស្វា ឯវំ អត្តានំ ឱវទិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ បឋមំ ទានបារមិំ បូរេយ្យាសិ. យថា ហិ និក្កុជ្ជិតោ ឧទកកុម្ភោ និស្សេសំ កត្វា ឧទកំ ¶ វមតិយេវ, ន បច្ចាហរតិ, ឯវមេវ ធនំ វា យសំ វា បុត្តំ វា ទារំ វា អង្គបច្ចង្គំ វា អនោលោកេត្វា សម្បត្តយាចកានំ សព្ពំ ឥច្ឆិតិច្ឆិតំ និស្សេសំ កត្វា ទទមានោ ពោធិរុក្ខមូលេ និសីទិត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ បឋមំ ទានបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ហន្ទ ពុទ្ធករេ ធម្មេ, វិចិនាមិ ឥតោ ចិតោ;

ឧទ្ធំ អធោ ទស ទិសា, យាវតា ធម្មធាតុយា.

‘‘វិចិនន្តោ តទាទក្ខិំ, បឋមំ ទានបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អនុចិណ្ណំ មហាបថំ.

‘‘ឥមំ ¶ ត្វំ បឋមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

ទានបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.

‘‘យថាបិ កុម្ភោ សម្បុណ្ណោ, យស្ស កស្សចិ អធោកតោ;

វមតេវុទកំ និស្សេសំ, ន តត្ថ បរិរក្ខតិ.

‘‘តថេវ យាចកេ ទិស្វា, ហីនមុក្កដ្ឋមជ្ឈិមេ;

ទទាហិ ទានំ និស្សេសំ, កុម្ភោ វិយ អធោកតោ’’តិ.

អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិបិ ឧបធារយតោ ទុតិយំ សីលបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ សីលបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ. យថា ហិ ចមរីមិគោ នាម ជីវិតម្បិ អនោលោកេត្វា អត្តនោ វាលមេវ រក្ខតិ, ឯវំ ត្វម្បិ ឥតោ បដ្ឋាយ ជីវិតម្បិ អនោលោកេត្វា សីលមេវ រក្ខន្តោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ទុតិយំ សីលបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ តទាទក្ខិំ, ទុតិយំ សីលបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ត្វំ ទុតិយំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

សីលបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.

‘‘យថាបិ ចមរី វាលំ, កិស្មិញ្ចិ បដិលគ្គិតំ;

ឧបេតិ មរណំ តត្ថ, ន វិកោបេតិ វាលធិំ.

‘‘តថេវ ¶ ចតូសុ ¶ , ភូមីសុ, សីលានិ បរិបូរយ;

បរិរក្ខ សព្ពទា សីលំ, ចមរី វិយ វាលធិ’’ន្តិ.

អថស្ស ¶ ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិបិ ឧបធារយតោ តតិយំ នេក្ខម្មបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ នេក្ខម្មបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ. យថា ហិ ចិរំ ពន្ធនាគារេ វសមានោ បុរិសោ ន តត្ថ សិនេហំ ករោតិ, អថ ខោ ឧក្កណ្ឋិតោយេវ អវសិតុកាមោ ហោតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សព្ពភវេ ពន្ធនាគារសទិសេ កត្វា សព្ពភវេហិ ឧក្កណ្ឋិតោ មុច្ចិតុកាមោ ហុត្វា នេក្ខម្មាភិមុខោវ ហោហិ, ឯវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ តតិយំ នេក្ខម្មបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ តទាទក្ខិំ, តតិយំ នេក្ខម្មបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ត្វំ តតិយំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

នេក្ខម្មបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.

‘‘យថា អន្ទុឃរេ បុរិសោ, ចិរវុត្ថោ ទុខដ្ដិតោ;

ន តត្ថ រាគំ ជនេតិ, មុត្តិមេវ គវេសតិ.

‘‘តថេវ ត្វំ សព្ពភវេ, បស្ស អន្ទុឃរេ វិយ;

នេក្ខម្មាភិមុខោ ហោហិ, ភវតោ បរិមុត្តិយា’’តិ.

អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិបិ ឧបធារយតោ ចតុត្ថំ បញ្ញាបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ បញ្ញាបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ. ហីនមជ្ឈិមុក្កដ្ឋេសុ កញ្ចិ អវជ្ជេត្វា សព្ពេបិ បណ្ឌិតេ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆេយ្យាសិ. យថា ហិ បិណ្ឌចារិកោ ភិក្ខុ ហីនាទិកេសុ កុលេសុ កិញ្ចិ អវជ្ជេត្វា បដិបាដិយា បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ខិប្បំ យាបនំ លភតិ, ឯវំ ត្វម្បិ សព្ពបណ្ឌិតេ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆន្តោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ចតុត្ថំ បញ្ញាបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ¶ ¶ ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ តទាទក្ខិំ, ចតុត្ថំ បញ្ញាបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ត្វំ ចតុត្ថំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

បញ្ញាបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.

‘‘យថាបិ ¶ ភិក្ខុ ភិក្ខន្តោ, ហីនមុក្កដ្ឋមជ្ឈិមេ;

កុលានិ ន វិវជ្ជេន្តោ, ឯវំ លភតិ យាបនំ.

‘‘តថេវ ត្វំ សព្ពកាលំ, បរិបុច្ឆន្តោ ពុធំ ជនំ;

បញ្ញាបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ.

អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិបិ ឧបធារយតោ បញ្ចមំ វីរិយបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ វីរិយបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ. យថា ហិ សីហោ មិគរាជា សព្ពឥរិយាបថេសុ ទឡ្ហវីរិយោ ហោតិ, ឯវំ ត្វម្បិ សព្ពភវេសុ សព្ពឥរិយាបថេសុ ទឡ្ហវីរិយោ អនោលីនវីរិយោ សមានោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ បញ្ចមំ វីរិយបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ តទាទក្ខិំ, បញ្ចមំ វីរិយបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ត្វំ បញ្ចមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

វីរិយបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.

‘‘យថាបិ ¶ សីហោ មិគរាជា, និសជ្ជដ្ឋានចង្កមេ;

អលីនវីរិយោ ហោតិ, បគ្គហិតមនោ សទា.

‘‘តថេវ ត្វំ សព្ពភវេ, បគ្គណ្ហ វីរិយំ ទឡ្ហំ;

វីរិយបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ.

អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិបិ ឧបធារយតោ ឆដ្ឋំ ខន្តិបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ ¶ បដ្ឋាយ ខន្តិបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ. សម្មាននេបិ អវមាននេបិ ខមោវ ភវេយ្យាសិ. យថា ហិ បថវិយំ នាម សុចិម្បិ បក្ខិបន្តិ អសុចិម្បិ, ន តេន បថវី សិនេហំ, ន បដិឃំ ករោតិ, ខមតិ សហតិ អធិវាសេតិយេវ, ឯវំ ត្វម្បិ សម្មាននាវមាននក្ខមោវ សមានោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ឆដ្ឋំ ខន្តិបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ តទាទក្ខិំ, ឆដ្ឋមំ ខន្តិបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ត្វំ ឆដ្ឋមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

តត្ថ អទ្វេជ្ឈមានសោ, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសិ.

‘‘យថាបិ ¶ បថវី នាម, សុចិម្បិ អសុចិម្បិ ច;

សព្ពំ សហតិ និក្ខេបំ, ន ករោតិ បដិឃំ តយា.

‘‘តថេវ ត្វម្បិ សព្ពេសំ, សម្មានាវមានក្ខមោ;

ខន្តិបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ.

អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិបិ ឧបធារយតោ សត្តមំ សច្ចបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ សច្ចបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ. អសនិយា ¶ មត្ថកេ បតមានាយបិ ធនាទីនំ អត្ថាយ ឆន្ទាទិវសេន សម្បជានមុសាវាទំ នាម មាកាសិ. យថា ហិ ឱសធិតារកា នាម សព្ពឧតូសុ អត្តនោ គមនវីថិំ ជហិត្វា អញ្ញាយ វីថិយា ន គច្ឆតិ, សកវីថិយាវ គច្ឆតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សច្ចំ បហាយ មុសាវាទំ នាម អករោន្តោយេវ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ សត្តមំ សច្ចបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ តទាទក្ខិំ, សត្តមំ សច្ចបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ¶ ត្វំ សត្តមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

តត្ថ អទ្វេជ្ឈវចនោ, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសិ.

‘‘យថាបិ ឱសធី នាម, តុលាភូតា សទេវកេ;

សមយេ ឧតុវស្សេ វា, ន វោក្កមតិ វីថិតោ.

‘‘តថេវ ត្វម្បិ សច្ចេសុ, មា វោក្កមសិ វីថិតោ;

សច្ចបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ.

អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិបិ ឧបធារយតោ អដ្ឋមំ អធិដ្ឋានបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ អធិដ្ឋានបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ. យំ អធិដ្ឋាសិ, តស្មិំ អធិដ្ឋានេ និច្ចលោ ភវេយ្យាសិ. យថា ហិ បព្ពតោ នាម សព្ពទិសាសុ វាតេហិ បហដោបិ ន កម្បតិ ន ចលតិ, អត្តនោ ឋានេយេវ តិដ្ឋតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ អត្តនោ អធិដ្ឋានេ និច្ចលោ ហោន្តោវ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ អដ្ឋមំ អធិដ្ឋានបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ ¶ ¶ តទាទក្ខិំ, អដ្ឋមំ អធិដ្ឋានបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ត្វំ អដ្ឋមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

តត្ថ ត្វំ អចលោ ហុត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសិ.

‘‘យថាបិ បព្ពតោ សេលោ, អចលោ សុប្បតិដ្ឋិតោ;

ន កម្បតិ ភុសវាតេហិ, សកដ្ឋានេវ តិដ្ឋតិ.

‘‘តថេវ ត្វម្បិ អធិដ្ឋានេ, សព្ពទា អចលោ ភវ;

អធិដ្ឋានបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ.

អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិបិ ឧបធារយតោ នវមំ មេត្តាបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ នវមំ មេត្តាបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ. អហិតេសុបិ ហិតេសុបិ ឯកចិត្តោ ភវេយ្យាសិ. យថា ហិ ឧទកំ នាម បាបជនស្សាបិ កល្យាណជនស្សាបិ សីតិភាវំ ឯកសទិសំ កត្វា ផរតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សព្ពសត្តេសុ ¶ មេត្តចិត្តេន ឯកចិត្តោវ ហោន្តោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ នវមំ មេត្តាបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ តទាទក្ខិំ, នវមំ មេត្តាបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ត្វំ នវមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

មេត្តាយ អសមោ ហោហិ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.

‘‘យថាបិ ឧទកំ នាម, កល្យាណេ បាបកេ ជនេ;

សមំ ផរតិ សីតេន, បវាហេតិ រជោមលំ.

‘‘តថេវ ¶ ត្វម្បិ អហិតហិតេ, សមំ មេត្តាយ ភាវយ;

មេត្តាបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ.

អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិបិ ឧបធារយតោ ទសមំ ឧបេក្ខាបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ ឧបេក្ខាបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ. សុខេបិ ទុក្ខេបិ មជ្ឈត្តោវ ភវេយ្យាសិ. យថា ហិ បថវី នាម សុចិម្បិ អសុចិម្បិ បក្ខិប្បមានា មជ្ឈត្តាវ ហោតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សុខទុក្ខេសុ មជ្ឈត្តោវ ហោន្តោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ទសមំ ឧបេក្ខាបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ន ¶ ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា.

‘‘វិចិនន្តោ តទាទក្ខិំ, ទសមំ ឧបេក្ខាបារមិំ;

បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ.

‘‘ឥមំ ត្វំ ទសមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

តុលាភូតោ ទឡ្ហោ ហុត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសិ.

‘‘យថាបិ បថវី នាម, និក្ខិត្តំ អសុចិំ សុចិំ;

ឧបេក្ខតិ ឧភោបេតេ, កោបានុនយវជ្ជិតា.

‘‘តថេវ ត្វម្បិ សុខទុក្ខេ, តុលាភូតោ សទា ភវ;

ឧបេក្ខាបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ.

តតោ ¶ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមស្មិំ លោកេ ពោធិសត្តេហិ បូរេតព្ពា ពោធិបរិបាចនា ពុទ្ធការកធម្មា ឯត្តកាយេវ, ទស បារមិយោ ឋបេត្វា អញ្ញេ នត្ថិ, ឥមាបិ ទស បារមិយោ ឧទ្ធំ អាកាសេបិ នត្ថិ, ហេដ្ឋា បថវិយម្បិ, បុរត្ថិមាទីសុ ទិសាសុបិ នត្ថិ, មយ្ហមេវ បន ហទយមំសព្ភន្តរេ បតិដ្ឋិតា’’តិ. ឯវំ តាសំ ហទយេ បតិដ្ឋិតភាវំ ទិស្វា សព្ពាបិ តា ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាយ បុនប្បុនំ សម្មសន្តោ អនុលោមបដិលោមំ សម្មសតិ, បរិយន្តេ គហេត្វា អាទិំ បាបេតិ, អាទិម្ហិ គហេត្វា បរិយន្តេ ឋបេតិ, មជ្ឈេ គហេត្វា ឧភតោ ឱសាបេតិ, ឧភតោ កោដីសុ ¶ ហេត្វា មជ្ឈេ ឱសាបេតិ. ពាហិរកភណ្ឌបរិច្ចាគោ ទានបារមី នាម, អង្គបរិច្ចាគោ ទានឧបបារមី នាម, ជីវិតបរិច្ចាគោ ទានបរមត្ថបារមី នាមាតិ ទស បារមិយោ ទស ឧបបារមិយោ ទស បរមត្ថបារមិយោ យន្តតេលំ វិនិវដ្ដេន្តោ វិយ មហាមេរុំ មត្ថំ កត្វា ចក្កវាឡមហាសមុទ្ទំ អាលុឡេន្តោ វិយ ច សម្មសិ. តស្សេវំ ទស បារមិយោ សម្មសន្តស្ស ធម្មតេជេន ចតុនហុតាធិកទ្វិយោជនសតសហស្សពហលា អយំ មហាបថវី ហត្ថិនា អក្កន្តនឡកលាបោ វិយ, បីឡិយមានំ ឧច្ឆុយន្តំ វិយ ច មហាវិរវំ វិរវមានា សង្កម្បិ សម្បកម្បិ សម្បវេធិ, កុលាលចក្កំ វិយ តេលយន្តចក្កំ វិយ ច បរិព្ភមិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ឯត្តកាយេវ តេ លោកេ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា;

តតុទ្ធំ នត្ថិ អញ្ញត្រ, ទឡ្ហំ តត្ថ បតិដ្ឋហ.

‘‘ឥមេ ធម្មេ សម្មសតោ, សភាវសរសលក្ខណេ;

ធម្មតេជេន វសុធា, ទសសហស្សី បកម្បថ.

‘‘ចលតី រវតី បថវី, ឧច្ឆុយន្តំវ បីឡិតំ;

តេលយន្តេ យថា ចក្កំ, ឯវំ កម្បតិ មេទនី’’តិ.

មហាបថវិយា ¶ កម្បមានាយ រម្មនគរវាសិនោ សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តា យុគន្តវាតព្ភាហតា មហាសាលា វិយ មុច្ឆិតមុច្ឆិតាវ បបតិំសុ, ឃដាទីនិ ¶ កុលាលភាជនានិ បវដ្ដន្តានិ អញ្ញមញ្ញំ បហរន្តានិ ចុណ្ណវិចុណ្ណានិ អហេសុំ. មហាជនោ ភីតតសិតោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ភគវា នាគាវដ្ដោ អយំ ភូតយក្ខទេវតាសុ អញ្ញតរាវដ្ដោតិ ន ហិ មយំ ឯតំ ជានាម, អបិច ខោ សព្ពោបិ អយំ មហាជនោ ឧបទ្ទុតោ, កិំ នុ ខោ ឥមស្ស លោកស្ស បាបកំ ភវិស្សតិ, ឧទាហុ កល្យាណំ, កថេថ នោ ឯតំ ការណ’’ន្តិ អាហ. អថ សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘តុម្ហេ មា ភាយថ មា ចិន្តយិត្ថ, នត្ថិ វោ ឥតោនិទានំ ភយំ. យោ សោ មយា អជ្ជ សុមេធបណ្ឌិតោ ‘អនាគតេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’តិ ព្យាកតោ, សោ ទស បារមិយោ សម្មសតិ, តស្ស ទស បារមិយោ សម្មសន្តស្ស វិលោឡេន្តស្ស ធម្មតេជេន សកលទសសហស្សិលោកធាតុ ឯកប្បហារេន កម្បតិ, ចេវ, រវតិ ចា’’តិ អាហ. តេន វុត្តំ –

‘‘យាវតា បរិសា អាសិ, ពុទ្ធស្ស បរិវេសនេ;

បវេធមានា សា តត្ថ, មុច្ឆិតា សេសិ ភូមិយំ.

‘‘ឃដានេកសហស្សានិ ¶ , កុម្ភីនញ្ច សតា ពហូ;

សញ្ចុណ្ណមថិតា តត្ថ, អញ្ញមញ្ញំ បឃដ្ដិតា.

‘‘ឧព្ពិគ្គា តសិតា ភីតា, ភន្តា ព្យធិតមានសា;

មហាជនា សមាគម្ម, ទីបង្ករមុបាគមុំ.

‘កិំ ភវិស្សតិ លោកស្ស, កល្យាណមថ បាបកំ;

សព្ពោ ឧបទ្ទុតោ លោកោ, តំ វិនោទេហិ ចក្ខុម’.

‘‘តេសំ តទា សញ្ញាបេសិ, ទីបង្ករោ មហាមុនិ;

វិស្សត្ថា ហោថ មា ភាថ, ឥមស្មិំ បថវិកម្បនេ.

‘‘យមហំ អជ្ជ ព្យាកាសិំ, ពុទ្ធោ លោកេ ភវិស្សតិ;

ឯសោ សម្មសតិ ធម្មំ, បុព្ពកំ ជិនសេវិតំ.

‘‘តស្ស សម្មសតោ ធម្មំ, ពុទ្ធភូមិំ អសេសតោ;

តេនាយំ កម្បិតា បថវី, ទសសហស្សី សទេវកេ’’តិ.

មហាជនោ តថាគតស្ស វចនំ សុត្វា ហដ្ឋតុដ្ឋោ មាលាគន្ធវិលេបនំ អាទាយ រម្មនគរា និក្ខមិត្វា ពោធិសត្តំ ឧបសង្កមិត្វា មាលាទីហិ បូជេត្វា ¶ វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា រម្មនគរមេវ បាវិសិ. ពោធិសត្តោបិ ទស បារមិយោ សម្មសិត្វា វីរិយំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាយ និសិន្នាសនា វុដ្ឋាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ពុទ្ធស្ស ¶ វចនំ សុត្វា, មនោ និព្ពាយិ តាវទេ;

សព្ពេ មំ ឧបសង្កម្ម, បុនាបិ អភិវន្ទិសុំ.

‘‘សមាទិយិត្វា ពុទ្ធគុណំ, ទឡ្ហំ កត្វាន មានសំ;

ទីបង្ករំ នមស្សិត្វា, អាសនា វុដ្ឋហិំ តទា’’តិ.

អថ ពោធិសត្តំ អាសនា វុដ្ឋហន្តំ សកលទសសហស្សចក្កវាឡទេវតា សន្និបតិត្វា ទិព្ពេហិ មាលាគន្ធេហិ ¶ បូជេត្វា វន្ទិត្វា ‘‘អយ្យ សុមេធតាបស, តយា អជ្ជ ទីបង្ករទសពលស្ស បាទមូលេ មហតី បត្ថនា បត្ថិតា, សា តេ អនន្តរាយេន សមិជ្ឈតុ, មា តេ ភយំ វា ឆម្ភិតត្តំ វា អហោសិ, សរីរេ អប្បមត្តកោបិ រោគោ មា ឧប្បជ្ជិ, ខិប្បំ បារមិយោ បូរេត្វា សម្មាសម្ពោធិំ បដិវិជ្ឈ. យថា បុប្ផូបគផលូបគា រុក្ខា សមយេ បុប្ផន្តិ ចេវ ផលន្តិ ច, តថេវ ត្វម្បិ សមយំ អនតិក្កមិត្វា ខិប្បំ សម្ពោធិមុត្តមំ ផុសស្សូ’’តិអាទីនិ ថុតិមង្គលានិ បយិរុទាហំសុ, ឯវំ បយិរុទាហិត្វា អត្តនោ អត្តនោ ទេវដ្ឋានមេវ អគមំសុ. ពោធិសត្តោបិ ទេវតាហិ អភិត្ថុតោ ‘‘អហំ ទស បារមិយោ បូរេត្វា កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ វីរិយំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាយ នភំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ហិមវន្តមេវ អគមាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ទិព្ពំ មានុសកំ បុប្ផំ, ទេវា មានុសកា ឧភោ;

សមោកិរន្តិ បុប្ផេហិ, វុដ្ឋហន្តស្ស អាសនា.

‘‘វេទយន្តិ ច តេ សោត្ថិំ, ទេវា មានុសកា ឧភោ;

មហន្តំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, តំ លភស្សុ យថិច្ឆិតំ.

‘‘សព្ពីតិយោ វិវជ្ជន្តុ, សោកោ រោគោ វិនស្សតុ;

មា តេ ភវន្ត្វន្តរាយា, ផុស ខិប្បំ ពោធិមុត្តមំ.

‘‘យថាបិ សមយេ បត្តេ, បុប្ផន្តិ បុប្ផិនោ ទុមា;

តថេវ ត្វំ មហាវីរ, ពុទ្ធញាណេន បុប្ផស្សុ.

‘‘យថា ¶ យេ កេចិ សម្ពុទ្ធា, បូរយុំ ទស បារមី;

តថេវ ត្វំ មហាវីរ, បូរយ ទស បារមី.

‘‘យថា យេ កេចិ សម្ពុទ្ធា, ពោធិមណ្ឌម្ហិ ពុជ្ឈរេ;

តថេវ ត្វំ មហាវីរ, ពុជ្ឈស្សុ ជិនពោធិយំ.

‘‘យថា យេ កេចិ សម្ពុទ្ធា, ធម្មចក្កំ បវត្តយុំ;

តថេវ ត្វំ មហាវីរ, ធម្មចក្កំ បវត្តយ.

‘‘បុណ្ណមាយេ ¶ យថា ចន្ទោ, បរិសុទ្ធោ វិរោចតិ;

តថេវ ត្វំ បុណ្ណមនោ, វិរោច ទសសហស្សិយំ.

‘‘រាហុមុត្តោ ¶ យថា សូរិយោ, តាបេន អតិរោចតិ;

តថេវ លោកា មុច្ចិត្វា, វិរោច សិរិយា តុវំ.

‘‘យថា យា កាចិ នទិយោ, ឱសរន្តិ មហោទធិំ;

ឯវំ សទេវកា លោកា, ឱសរន្តុ តវន្តិកេ.

‘‘តេហិ ថុតប្បសត្ថោ សោ, ទស ធម្មេ សមាទិយ;

តេ ធម្មេ បរិបូរេន្តោ, បវនំ បាវិសី តទា’’តិ.

រម្មនគរវាសិនោបិ ខោ នគរំ បវិសិត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ អទំសុ. សត្ថា តេសំ ធម្មំ ទេសេត្វា មហាជនំ សរណាទីសុ បតិដ្ឋាបេត្វា រម្មនគរម្ហា និក្ខមិត្វា តតោ ឧទ្ធម្បិ យាវតាយុកំ តិដ្ឋន្តោ សព្ពំ ពុទ្ធកិច្ចំ កត្វា អនុក្កមេន អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ សព្ពំ ពុទ្ធវំសេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ –

‘‘តទា តេ ភោជយិត្វាន, សសង្ឃំ លោកនាយកំ;

ឧបគច្ឆុំ សរណំ តស្ស, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ.

‘‘សរណាគមនេ កញ្ចិ, និវេសេតិ តថាគតោ;

កញ្ចិ បញ្ចសុ សីលេសុ, សីលេ ទសវិធេ បរំ.

‘‘កស្សចិ ¶ ទេតិ សាមញ្ញំ, ចតុរោ ផលមុត្តមេ;

កស្សចិ អសមេ ធម្មេ, ទេតិ សោ បដិសម្ភិទា.

‘‘កស្សចិ ¶ វរសមាបត្តិយោ, អដ្ឋ ទេតិ នរាសភោ;

តិស្សោ កស្សចិ វិជ្ជាយោ, ឆឡភិញ្ញា បវេច្ឆតិ.

‘‘តេន យោគេន ជនកាយំ, ឱវទតិ មហាមុនិ;

តេន វិត្ថារិកំ អាសិ, លោកនាថស្ស សាសនំ.

‘‘មហាហនុសភក្ខន្ធោ, ទីបង្ករសនាមកោ;

ពហូ ជនេ តារយតិ, បរិមោចេតិ ទុគ្គតិំ.

‘‘ពោធនេយ្យំ ជនំ ទិស្វា, សតសហស្សេបិ យោជនេ;

ខណេន ឧបគន្ត្វាន, ពោធេតិ តំ មហាមុនិ.

‘‘បឋមាភិសមយេ ពុទ្ធោ, កោដិសតមពោធយិ;

ទុតិយាភិសមយេ នាថោ, នវុតិកោដិមពោធយិ.

‘‘យទា ច ទេវភវនម្ហិ, ពុទ្ធោ ធម្មមទេសយិ;

នវុតិកោដិសហស្សានំ, តតិយាភិសមយោ អហុ.

‘‘សន្និបាតា ¶ តយោ អាសុំ, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ;

កោដិសតសហស្សានំ, បឋមោ អាសិ សមាគមោ.

‘‘បុន នារទកូដម្ហិ, បវិវេកគតេ ជិនេ;

ខីណាសវា វីតមលា, សមិំសុ សតកោដិយោ.

‘‘យម្ហិ កាលេ មហាវីរោ, សុទស្សនសិលុច្ចយេ;

នវុតិកោដិសហស្សេហិ, បវារេសិ មហាមុនិ.

‘‘អហំ តេន សមយេន, ជដិលោ ឧគ្គតាបនោ;

អន្តលិក្ខម្ហិ ចរណោ, បញ្ចាភិញ្ញាសុ បារគូ.

‘‘ទសវីសសហស្សានំ ¶ , ធម្មាភិសមយោ អហុ;

ឯកទ្វិន្នំ អភិសមយា, គណនាតោ អសង្ខិយា.

‘‘វិត្ថារិកំ ពាហុជញ្ញំ, ឥទ្ធំ ផីតំ អហុ តទា;

ទីបង្ករស្ស ភគវតោ, សាសនំ សុវិសោធិតំ.

‘‘ចត្តារិ ¶ សតសហស្សានិ, ឆឡភិញ្ញា មហិទ្ធិកា;

ទីបង្ករំ លោកវិទុំ, បរិវារេន្តិ សព្ពទា.

‘‘យេ កេចិ តេន សមយេន, ជហន្តិ មានុសំ ភវំ;

អបត្តមានសា សេក្ខា, គរហិតា ភវន្តិ តេ.

‘‘សុបុប្ផិតំ បាវចនំ, អរហន្តេហិ តាទិហិ;

ខីណាសវេហិ វិមលេហិ, ឧបសោភតិ សទេវកេ.

‘‘នគរំ រម្មវតី នាម, សុទេវោ នាម ខត្តិយោ;

សុមេធា នាម ជនិកា, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ.

‘‘សុមង្គលោ ច តិស្សោ ច, អហេសុំ អគ្គសាវកា;

សាគតោ នាមុបដ្ឋាកោ, ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ.

‘‘នន្ទា ចេវ សុនន្ទា ច, អហេសុំ អគ្គសាវិកា;

ពោធិ តស្ស ភគវតោ, បិប្ផលីតិ បវុច្ចតិ.

‘‘អសីតិហត្ថមុព្ពេធោ, ទីបង្ករោ មហាមុនិ;

សោភតិ ទីបរុក្ខោវ, សាលរាជាវ ផុល្លិតោ.

‘‘សតសហស្សវស្សានិ, អាយុ តស្ស មហេសិនោ;

តាវតា តិដ្ឋមានោ សោ, តារេសិ ជនតំ ពហុំ.

‘‘ជោតយិត្វាន ¶ សទ្ធម្មំ, សន្តារេត្វា មហាជនំ;

ជលិត្វា អគ្គិខន្ធោវ, និព្ពុតោ សោ សសាវកោ.

‘‘សា ច ឥទ្ធិ សោ ច យសោ, តានិ ច បាទេសុ ចក្ករតនានិ;

សព្ពំ តមន្តរហិតំ, ននុ រិត្តា សព្ពសង្ខារា’’តិ.

ទីបង្ករស្ស ¶ បន ភគវតោ អបរភាគេ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា កោណ្ឌញ្ញោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតសហស្សំ, ទុតិយេ កោដិសហស្សំ, តតិយេ នវុតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ វិជិតាវី នាម ចក្កវត្តី ហុត្វា កោដិសតសហស្សសង្ខស្ស ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ អទាសិ. សត្ថា ពោធិសត្តំ ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាករិត្វា ធម្មំ ទេសេសិ. សោ សត្ថុ ធម្មកថំ សុត្វា រជ្ជំ និយ្យាទេត្វា បព្ពជិ. សោ តីណិ ¶ បិដកានិ ឧគ្គហេត្វា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ បញ្ច អភិញ្ញាយោ ច ឧប្បាទេត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ. កោណ្ឌញ្ញស្ស ពុទ្ធស្ស បន រម្មវតី នាម នគរំ, សុនន្ទោ នាម ខត្តិយោ បិតា, សុជាតា នាម ទេវី មាតា, ភទ្ទោ ច សុភទ្ទោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, អនុរុទ្ធោ នាមុបដ្ឋាកោ, តិស្សា ច ឧបតិស្សា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, សាលកល្យាណី ពោធិ, អដ្ឋាសីតិហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ, វស្សសតសហស្សំ អាយុប្បមាណំ អហោសិ.

‘‘ទីបង្ករស្ស អបរេន, កោណ្ឌញ្ញោ នាម នាយកោ;

អនន្តតេជោ អមិតយសោ, អប្បមេយ្យោ ទុរាសទោ’’តិ.

តស្ស អបរភាគេ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា ឯកស្មិំយេវ កប្បេ ចតុរោ ពុទ្ធា និព្ពត្តិំសុ មង្គលោ, សុមនោ, រេវតោ, សោភិតោតិ. មង្គលស្ស ភគវតោ តយោ សន្និបាតា អហេសុំ. តេសុ បឋមសន្និបាតេ កោដិសតសហស្សំ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ កោដិសហស្សំ, តតិយេ នវុតិកោដិយោ. វេមាតិកភាតា កិរស្ស អានន្ទកុមារោ នាម នវុតិកោដិសង្ខាយ បរិសាយ សទ្ធិំ ធម្មស្សវនត្ថាយ សត្ថុ សន្តិកំ អគមាសិ. សត្ថា តស្ស អនុបុព្ពិំ កថំ កថេសិ, សោ សទ្ធិំ បរិសាយ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. សត្ថា តេសំ កុលបុត្តានំ បុព្ពចរិតំ ឱលោកេន្តោ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរស្ស ឧបនិស្សយំ ទិស្វា ទក្ខិណហត្ថំ បសារេត្វា ‘‘ឯថ, ភិក្ខវោ’’តិ អាហ. សព្ពេ តង្ខណញ្ញេវ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា សដ្ឋិវស្សមហាថេរា វិយ អាកប្បសម្បន្នា ហុត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បរិវារយិំសុ. អយមស្ស តតិយោ សាវកសន្និបាតោ អហោសិ.

យថា ¶ បន អញ្ញេសំ ពុទ្ធានំ សមន្តា អសីតិហត្ថប្បមាណាយេវ សរីរប្បភា អហោសិ, ន ឯវំ តស្ស តស្ស បន ភគវតោ សរីរប្បភា និច្ចកាលំ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ. រុក្ខបថវិបព្ពតសមុទ្ទាទយោ អន្តមសោ ឧក្ខលិកាទីនិ ឧបាទាយ សុវណ្ណបដ្ដបរិយោនទ្ធា វិយ អហេសុំ. អាយុប្បមាណំ បនស្ស នវុតិវស្សសហស្សានិ អហោសិ. ឯត្តកំ កាលំ ចន្ទិមសូរិយាទយោ អត្តនោ បភាយ វិរោចិតុំ នាសក្ខិំសុ, រត្តិន្ទិវបរិច្ឆេទោ ន បញ្ញាយិត្ថ. ទិវា សូរិយាលោកេន វិយ សត្តា និច្ចំ ¶ ¶ ពុទ្ធាលោកេនេវ វិចរិំសុ, សាយំ បុប្ផិតកុសុមានំ, បាតោ រវនកសកុណាទីនញ្ច វសេន លោកោ រត្តិន្ទិវបរិច្ឆេទំ សល្លក្ខេសិ.

កិំ បន អញ្ញេសំ ពុទ្ធានំ អយមានុភាវោ នត្ថីតិ? នោ នត្ថិ. តេបិ ហិ អាកង្ខមានា ទសសហស្សិំ វា លោកធាតុំ តតោ វា ភិយ្យោ អាភាយ ផរេយ្យុំ. មង្គលស្ស បន ភគវតោ បុព្ពបត្ថនាវសេន អញ្ញេសំ ព្យាមប្បភា វិយ សរីរប្បភា និច្ចកាលមេវ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ. សោ កិរ ពោធិសត្តចរិយកាលេ វេស្សន្តរសទិសេ អត្តភាវេ ឋិតោ សបុត្តទារោ វង្កបព្ពតសទិសេ បព្ពតេ វសិ. អថេកោ ខរទាឋិកោ នាម យក្ខោ មហាបុរិសស្ស ទានជ្ឈាសយតំ សុត្វា ព្រាហ្មណវណ្ណេន ឧបសង្កមិត្វា មហាសត្តំ ទ្វេ ទារកេ យាចិ. មហាសត្តោ ‘‘ទទាមិ ព្រាហ្មណស្ស បុត្តកេ’’តិ ហដ្ឋបហដ្ឋោ ឧទកបរិយន្តំ បថវិំ កម្បេន្តោ ទ្វេបិ ទារកេ អទាសិ. យក្ខោ ចង្កមនកោដិយំ អាលម្ពនផលកំ និស្សាយ ឋត្វា បស្សន្តស្សេវ មហាសត្តស្ស មូលកលាបេ វិយ ទ្វេ ទារកេ ខាទិ. មហាបុរិសស្ស យក្ខំ ឱលោកេត្វា មុខេ វិវដមត្តេ អគ្គិជាលំ វិយ លោហិតធារំ ឧគ្គិរមានំ តស្ស មុខំ ទិស្វាបិ កេសគ្គមត្តម្បិ ទោមនស្សំ ន ឧប្បជ្ជិ. ‘‘សុទិន្នំ វត មេ ទាន’’ន្តិ ចិន្តយតោ បនស្ស សរីរេ មហន្តំ បីតិសោមនស្ស ឧទបាទិ. សោ ‘‘ឥមស្ស មេ និស្សន្ទេន អនាគតេ ឥមិនាវ នីហារេន រស្មិយោ និក្ខមន្តូ’’តិ បត្ថនំ អកាសិ. តស្ស តំ បត្ថនំ និស្សាយ ពុទ្ធភូតស្ស សរីរតោ រស្មិយោ និក្ខមិត្វា ឯត្តកំ ឋានំ ផរិំសុ.

អបរម្បិស្ស បុព្ពចរិតំ អត្ថិ. សោ កិរ ពោធិសត្តកាលេ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស ចេតិយំ ទិស្វា ‘‘ឥមស្ស ពុទ្ធស្ស មយា ជីវិតំ បរិច្ចជិតុំ វដ្ដតី’’តិ ទណ្ឌទីបិកាវេឋននិយាមេន សកលសរីរំ វេឋាបេត្វា រតនមត្តមកុឡំ សតសហស្សគ្ឃនិកំ សុវណ្ណបាតិំ សប្បិស្ស បូរាបេត្វា តត្ថ សហស្សវដ្ដិយោ ជាលាបេត្វា តំ សីសេនាទាយ សកលសរីរំ ជាលាបេត្វា ចេតិយំ បទក្ខិណំ ករោន្តោ សកលរត្តិំ វីតិនាមេសិ. ឯវំ យាវ អរុណុគ្គមនា វាយមន្តស្សាបិស្ស លោមកូបមត្តម្បិ ឧសុមំ ន គណ្ហិ. បទុមគព្ភំ បវិដ្ឋកាលោ វិយ អហោសិ. ធម្មោ ហិ នាមេស អត្តានំ រក្ខន្តំ រក្ខតិ. តេនាហ ភគវា –

‘‘ធម្មោ ¶ ¶ ហវេ រក្ខតិ ធម្មចារិំ, ធម្មោ សុចិណ្ណោ សុខមាវហាតិ;

ឯសានិសំសោ ធម្មេ សុចិណ្ណេ, ន ទុគ្គតិំ គច្ឆតិ ធម្មចារី’’តិ. (ថេរគា. ៣០៣; ជា. ១.១០.១០២; ១.១៥.៣៨៥);

ឥមស្សាបិ ¶ កម្មស្ស និស្សន្ទេន តស្ស ភគវតោ សរីរោភាសោ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ.

តទា អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ សុរុចិ នាម ព្រាហ្មណោ ហុត្វា ‘‘សត្ថារំ និមន្តេស្សាមី’’តិ ឧបសង្កមិត្វា មធុរធម្មកថំ សុត្វា ‘‘ស្វេ មយ្ហំ ភិក្ខំ គណ្ហថ, ភន្តេ’’តិ អាហ. ព្រាហ្មណ, កិត្តកេហិ តេ ភិក្ខូហិ អត្ថោតិ? ‘‘កិត្តកា បន វោ, ភន្តេ, បរិវារភិក្ខូ’’តិ អាហ. តទា បន សត្ថុ បឋមសន្និបាតោយេវ ហោតិ, តស្មា ‘‘កោដិសតសហស្ស’’ន្តិ អាហ. ភន្តេ, សព្ពេហិបិ សទ្ធិំ មយ្ហំ គេហេ ភិក្ខំ គណ្ហថាតិ. សត្ថា អធិវាសេសិ. ព្រាហ្មណោ ស្វាតនាយ និមន្តេត្វា គេហំ គច្ឆន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ឯត្តកានំ ភិក្ខូនំ យាគុភត្តវត្ថាទីនិ ទាតុំ សក្កោមិ, និសីទនដ្ឋានំ បន កថំ ភវិស្សតី’’តិ.

តស្ស សា ចិន្តា ចតុរាសីតិយោជនសហស្សមត្ថកេ ឋិតស្ស ទេវរញ្ញោ បណ្ឌុកម្ពលសិលាសនស្ស ឧណ្ហភាវំ ជនេសិ. សក្កោ ‘‘កោ នុ ខោ មំ ឥមម្ហា ឋានា ចាវេតុកាមោ’’តិ ទិព្ពចក្ខុនា ឱលោកេន្តោ មហាបុរិសំ ទិស្វា ‘‘សុរុចិ នាម ព្រាហ្មណោ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា និសីទនដ្ឋានត្ថាយ ចិន្តេសិ, មយាបិ តត្ថ គន្ត្វា បុញ្ញកោដ្ឋាសំ គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ វឌ្ឍកិវណ្ណំ និម្មិនិត្វា វាសិផរសុហត្ថោ មហាបុរិសស្ស បុរតោ បាតុរហោសិ. សោ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ កស្សចិ ភតិយា កត្តព្ព’’ន្តិ អាហ. មហាបុរិសោ តំ ទិស្វា ‘‘កិំ កម្មំ ករិស្សសី’’តិ អាហ. ‘‘មម អជាននសិប្បំ នាម នត្ថិ, គេហំ វា មណ្ឌបំ វា យោ យំ ការេតិ, តស្ស តំ កាតុំ ជានាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ មយ្ហំ កម្មំ អត្ថី’’តិ. ‘‘កិំ អយ្យា’’តិ? ‘‘ស្វាតនាយ មេ កោដិសតសហស្សភិក្ខូ និមន្តិតា, តេសំ និសីទនមណ្ឌបំ ករិស្សសី’’តិ. ‘‘អហំ នាម ករេយ្យំ, សចេ មម ភតិំ ទាតុំ សក្ខិស្សថា’’តិ. ‘‘សក្ខិស្សាមិ តាតា’’តិ. ‘‘សាធុ ករិស្សាមី’’តិ គន្ត្វា ឯកំ បទេសំ ឱលោកេសិ, ទ្វាទសតេរសយោជនប្បមាណោ បទេសោ កសិណមណ្ឌលំ ¶ វិយ សមតលោ អហោសិ. សោ ‘‘ឯត្តកេ ឋានេ សត្តរតនមយោ មណ្ឌបោ ឧដ្ឋហតូ’’តិ ចិន្តេត្វា ឱលោកេសិ. តាវទេវ បថវិំ ភិន្ទិត្វា មណ្ឌបោ ឧដ្ឋហិ. តស្ស សោវណ្ណមយេសុ ថម្ភេសុ រជតមយា ឃដកា អហេសុំ, រជតមយេសុ សោវណ្ណមយា, មណិត្ថម្ភេសុ បវាឡមយា, បវាឡត្ថម្ភេសុ មណិមយា, សត្តរតនមយេសុ សត្តរតនមយាវ ឃដកា អហេសុំ ¶ . តតោ ‘‘មណ្ឌបស្ស អន្តរន្តរេន កិង្កិណិកជាលំ ឱលម្ពតូ’’តិ ឱលោកេសិ, សហ ឱលោកនេនេវ កិង្កិណិកជាលំ ឱលម្ពិ, យស្ស មន្ទវាតេរិតស្ស បញ្ចង្គិកស្សេវ តូរិយស្ស មធុរសទ្ទោ និគ្គច្ឆតិ, ទិព្ពសង្គីតិវត្តនកាលោ វិយ ហោតិ. ‘‘អន្តរន្តរា គន្ធទាមមាលាទាមានិ ឱលម្ពន្តូ’’តិ ចិន្តេសិ, ទាមានិ ឱលម្ពិំសុ. ‘‘កោដិសតសហស្សសង្ខានំ ភិក្ខូនំ ¶ អាសនានិ ច អាធារកានិ ច បថវិំ ភិន្ទិត្វា ឧដ្ឋហន្តូ’’តិ ចិន្តេសិ, តាវទេវ ឧដ្ឋហិំសុ. ‘‘កោណេ កោណេ ឯកេកា ឧទកចាដិយោ ឧដ្ឋហន្តូ’’តិ ចិន្តេសិ, ឧទកចាដិយោ ឧដ្ឋហិំសុ.

ឯត្តកំ មាបេត្វា ព្រាហ្មណស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ឯហិ អយ្យ, តវ មណ្ឌបំ ឱលោកេត្វា មយ្ហំ ភតិំ ទេហី’’តិ អាហ. មហាបុរិសោ គន្ត្វា មណ្ឌបំ ឱលោកេសិ, ឱលោកេន្តស្សេវស្ស សកលសរីរំ បញ្ចវណ្ណាយ បីតិយា និរន្តរំ ផុដំ អហោសិ. អថស្ស មណ្ឌបំ ឱលោកយតោ ឯតទហោសិ – ‘‘នាយំ មណ្ឌបោ មនុស្សភូតេន កតោ, មយ្ហំ បន អជ្ឈាសយំ មយ្ហំ គុណំ អាគម្ម អទ្ធា សក្កភវនំ ឧណ្ហំ អហោសិ, តតោ សក្កេន ទេវរញ្ញា អយំ មណ្ឌបោ ការិតោ ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘ន ខោ បន មេ យុត្តំ ឯវរូបេ មណ្ឌបេ ឯកទិវសំយេវ ទានំ ទាតុំ, សត្តាហំ ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. ពាហិរកទានញ្ហិ កិត្តកម្បិ សមានំ ពោធិសត្តានំ តុដ្ឋិំ កាតុំ ន សក្កោតិ, អលង្កតសីសំ បន ឆិន្ទិត្វា អញ្ជិតអក្ខីនិ ឧប្បាដេត្វា ហទយមំសំ វា ឧព្ពដ្ដេត្វា ទិន្នកាលេ ពោធិសត្តានំ ចាគំ និស្សាយ តុដ្ឋិ នាម ហោតិ. អម្ហាកម្បិ ហិ ពោធិសត្តស្ស សិវិជាតកេ ទេវសិកំ បញ្ច កហាបណសតសហស្សានិ វិស្សជ្ជេត្វា ចតូសុ ទ្វារេសុ នគរមជ្ឈេ ច ទានំ ទេន្តស្ស តំ ទានំ ចាគតុដ្ឋិំ ឧប្បាទេតុំ នាសក្ខិ. យទា បនស្ស ព្រាហ្មណវណ្ណេន អាគន្ត្វា សក្កោ ទេវរាជា អក្ខីនិ យាចិ, តទា តានិ ឧប្បាដេត្វា ទទមានស្សេវ ហាសោ ឧប្បជ្ជិ, កេសគ្គមត្តម្បិ ចិត្តស្ស អញ្ញថត្តំ នាហោសិ. ឯវំ ទានំ និស្សាយ ពោធិសត្តានំ តិត្តិ នាម នត្ថិ. តស្មា សោបិ មហាបុរិសោ ¶ ‘‘សត្តាហំ មយា កោដិសតសហស្សសង្ខានំ ភិក្ខូនំ ទានំ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា តស្មិំ មណ្ឌបេ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និសីទាបេត្វា សត្តាហំ គវបានំ នាម ទានំ អទាសិ. គវបានន្តិ មហន្តេ មហន្តេ កោលម្ពេ ខីរស្ស បូរេត្វា ឧទ្ធនេសុ អារោបេត្វា ឃនបាកបក្កេ ខីរេ ថោកេ តណ្ឌុលេ បក្ខិបិត្វា បក្កមធុសក្ករាចុណ្ណសប្បីហិ អភិសង្ខតំ ភោជនំ វុច្ចតិ. មនុស្សាយេវ បន បរិវិសិតុំ នាសក្ខិំសុ, ទេវាបិ ឯកន្តរិកា ហុត្វា បរិវិសិំសុ. ទ្វាទសតេរសយោជនប្បមាណំ ឋានម្បិ ភិក្ខូ គណ្ហិតុំ នប្បហោសិយេវ. តេ បន ភិក្ខូ អត្តនោ អត្តនោ អានុភាវេន និសីទិំសុ. បរិយោសានទិវសេ សព្ពភិក្ខូនំ បត្តានិ ធោវាបេត្វា ភេសជ្ជត្ថាយ សប្បិនវនីតមធុផាណិតាទីនិ បូរេត្វា តិចីវរេហិ សទ្ធិំ អទាសិ, សង្ឃនវកភិក្ខុនា លទ្ធចីវរសាដកា សតសហស្សគ្ឃនកា អហេសុំ.

សត្ថា ¶ អនុមោទនំ ករោន្តោ ‘‘អយំ បុរិសោ ឯវរូបំ មហាទានំ អទាសិ, កោ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘អនាគតេ កប្បសតសហស្សាធិកានំ ទ្វិន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ទិស្វា មហាបុរិសំ អាមន្តេត្វា ‘‘ត្វំ ឯត្តកំ ¶ នាម កាលំ អតិក្កមិត្វា គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. មហាបុរិសោ ព្យាករណំ សុត្វា ‘‘អហំ កិរ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមិ, កោ មេ ឃរាវាសេន អត្ថោ, បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តថារូបំ សម្បត្តិំ ខេឡបិណ្ឌំ វិយ បហាយ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា អាយុបរិយោសានេ ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ.

មង្គលស្ស បន ភគវតោ នគរំ ឧត្តរំ នាម អហោសិ, បិតាបិ ឧត្តរោ នាម ខត្តិយោ, មាតាបិ ឧត្តរា នាម ទេវី, សុទេវោ ច ធម្មសេនោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, បាលិតោ នាមុបដ្ឋាកោ, សីវលី ច អសោកា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, នាគរុក្ខោ ពោធិ, អដ្ឋាសីតិហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ អហោសិ. នវុតិវស្សសហស្សានិ ឋត្វា បរិនិព្ពុតេ បន តស្មិំ ភគវតិ ឯកប្បហារេនេវ ទស ចក្កវាឡសហស្សានិ ឯកន្ធការានិ អហេសុំ. សព្ពចក្កវាឡេសុ មនុស្សានំ មហន្តំ អារោទនបរិទេវនំ អហោសិ.

‘‘កោណ្ឌញ្ញស្ស ¶ អបរេន, មង្គលោ នាម នាយកោ;

តមំ លោកេ និហន្ត្វាន, ធម្មោក្កមភិធារយី’’តិ.

ឯវំ ទសសហស្សិលោកធាតុំ អន្ធការំ កត្វា បរិនិព្ពុតស្ស តស្ស ភគវតោ អបរភាគេ សុមនោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតសហស្សភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ កញ្ចនបព្ពតម្ហិ នវុតិកោដិសហស្សានិ, តតិយេ អសីតិកោដិសហស្សានិ. តទា មហាសត្តោ អតុលោ នាម នាគរាជា អហោសិ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ. សោ ‘‘ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ’’តិ សុត្វា ញាតិសង្ឃបរិវុតោ នាគភវនា និក្ខមិត្វា កោដិសតសហស្សភិក្ខុបរិវារស្ស តស្ស ភគវតោ ទិព្ពតូរិយេហិ ឧបហារំ ការេត្វា មហាទានំ បវត្តេត្វា បច្ចេកំ ទុស្សយុគានិ ទត្វា សរណេសុ បតិដ្ឋាសិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ នគរំ ខេមំ នាម អហោសិ, សុទត្តោ នាម រាជា បិតា, សិរិមា នាម មាតា, សរណោ ច ភាវិតត្តោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, ឧទេនោ នាមុបដ្ឋាកោ, សោណា ច ឧបសោណា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, នាគរុក្ខោ ពោធិ, នវុតិហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ, នវុតិយេវ វស្សសហស្សានិ អាយុប្បមាណំ អហោសិ.

‘‘មង្គលស្ស ¶ អបរេន, សុមនោ នាម នាយកោ;

សព្ពធម្មេហិ អសមោ, សព្ពសត្តានមុត្តមោ’’តិ.

តស្ស ¶ អបរភាគេ រេវតោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមសន្និបាតេ គណនា នត្ថិ, ទុតិយេ កោដិសតសហស្សភិក្ខូ អហេសុំ, តថា តតិយេ. តទា ពោធិសត្តោ អតិទេវោ នាម ព្រាហ្មណោ ហុត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា សរណេសុ បតិដ្ឋាយ សិរស្មិំ អញ្ជលិំ ឋបេត្វា តស្ស សត្ថុនោ កិលេសប្បហានេ វណ្ណំ វត្វា ឧត្តរាសង្គេន បូជំ អកាសិ. សោបិ នំ ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស បន ភគវតោ នគរំ ធញ្ញវតី នាម អហោសិ, បិតា វិបុលោ នាម ខត្តិយោ, មាតាបិ វិបុលា នាម ទេវី, វរុណោ ច ព្រហ្មទេវោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សម្ភវោ នាមុបដ្ឋាកោ, ភទ្ទា ច សុភទ្ទា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, នាគរុក្ខោវ ពោធិ, សរីរំ អសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, អាយុ សដ្ឋិ វស្សសហស្សានីតិ.

‘‘សុមនស្ស ¶ អបរេន, រេវតោ នាម នាយកោ;

អនូបមោ អសទិសោ, អតុលោ ឧត្តមោ ជិនោ’’តិ.

តស្ស អបរភាគេ សោភិតោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ នវុតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ អជិតោ នាម ព្រាហ្មណោ ហុត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា សរណេសុ បតិដ្ឋាយ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ អទាសិ. សោបិ នំ ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស បន ភគវតោ សុធម្មំ នាម នគរំ អហោសិ, បិតាបិ សុធម្មោ នាម រាជា, មាតាបិ សុធម្មា នាម ទេវី, អសមោ ច សុនេត្តោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, អនោមោ នាមុបដ្ឋាកោ, នកុលា ច សុជាតា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, នាគរុក្ខោវ ពោធិ, អដ្ឋបណ្ណាសហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ អហោសិ, នវុតិ វស្សសហស្សានិ អាយុប្បមាណន្តិ.

‘‘រេវតស្ស អបរេន, សោភិតោ នាម នាយកោ;

សមាហិតោ សន្តចិត្តោ, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ’’តិ.

តស្ស អបរភាគេ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា ឯកស្មិំយេវ កប្បេ តយោ ពុទ្ធា និព្ពត្តិំសុ អនោមទស្សី បទុមោ នារទោតិ. អនោមទស្សិស្ស ភគវតោ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមសន្និបាតេ ភិក្ខូ អដ្ឋសតសហស្សានិ អហេសុំ, ទុតិយេ សត្ត, តតិយេ ឆ. តទា ពោធិសត្តោ ¶ ឯកោ យក្ខសេនាបតិ អហោសិ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ អនេកកោដិសតសហស្សានំ ¶ យក្ខានំ អធិបតិ. សោ ‘‘ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ’’តិ សុត្វា អាគន្ត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ អទាសិ. សត្ថាបិ នំ ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. អនោមទស្សិស្ស បន ភគវតោ ចន្ទវតី នាម នគរំ អហោសិ, យសវា នាម រាជា បិតា, យសោធរា នាម មាតា, និសភោ ច អនោមោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, វរុណោ នាមុបដ្ឋាកោ, សុន្ទរី ច សុមនា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, អជ្ជុនរុក្ខោ ពោធិ, អដ្ឋបណ្ណាសហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ អហោសិ, វស្សសតសហស្សំ អាយូតិ.

‘‘សោភិតស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

អនោមទស្សី អមិតយសោ, តេជស្សី ទុរតិក្កមោ’’តិ.

តស្ស ¶ អបរភាគេ បទុមោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ ភាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតសហស្សភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ តីណិ សតសហស្សានិ, តតិយេ អគាមកេ អរញ្ញេ មហាវនសណ្ឌវាសីនំ ភិក្ខូនំ ទ្វេ សតសហស្សានិ. តទា តថាគតេ តស្មិំ វនសណ្ឌេ វសន្តេ ពោធិសត្តោ សីហោ ហុត្វា សត្ថារំ និរោធសមាបត្តិំ សមាបន្នំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បីតិសោមនស្សជាតោ តិក្ខត្តុំ សីហនាទំ នទិត្វា សត្តាហំ ពុទ្ធារម្មណបីតិំ អវិជហិត្វា បីតិសុខេនេវ គោចរាយ អបក្កមិត្វា ជីវិតបរិច្ចាគំ កត្វា បយិរុបាសមានោ អដ្ឋាសិ. សត្ថា សត្តាហច្ចយេន និរោធា វុដ្ឋិតោ សីហំ ឱលោកេត្វា ‘‘ភិក្ខុសង្ឃេបិ ចិត្តំ បសាទេត្វា សង្ឃំ វន្ទិស្សតីតិ ភិក្ខុសង្ឃោ អាគច្ឆតូ’’តិ ចិន្តេសិ. ភិក្ខូ តាវទេវ អាគមិំសុ. សីហោ សង្ឃេ ចិត្តំ បសាទេសិ. សត្ថា តស្ស មនំ ឱលោកេត្វា ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. បទុមស្ស បន ភគវតោ ចម្បកំ នាម នគរំ អហោសិ, អសមោ នាម រាជា បិតា, អសមា នាម ទេវី មាតា, សាលោ ច ឧបសាលោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, វរុណោ នាមុបដ្ឋាកោ, រាមា ច សុរាមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, សោណរុក្ខោ នាម ពោធិ, អដ្ឋបណ្ណាសហត្ថុព្ពេធំ សរីរំ អហោសិ, អាយុ វស្សសតសហស្សន្តិ.

‘‘អនោមទស្សិស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

បទុមោ នាម នាមេន, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ’’តិ.

តស្ស អបរភាគេ នារទោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតសហស្សភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ ¶ នវុតិកោដិសហស្សានិ, តតិយេ អសីតិកោដិសហស្សានិ ¶ . តទា ពោធិសត្តោ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា បញ្ចសុ អភិញ្ញាសុ អដ្ឋសុ ច សមាបត្តីសុ ចិណ្ណវសី ហុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា លោហិតចន្ទនេន បូជំ អកាសិ. សោបិ នំ ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ ធញ្ញវតី នាម នគរំ អហោសិ, សុទេវោ នាម ខត្តិយោ បិតា, អនោមា នាម មាតា, សទ្ទសាលោ ច ជិតមិត្តោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, វាសេដ្ឋោ នាមុបដ្ឋាកោ ¶ , ឧត្តរា ច ផគ្គុនី ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, មហាសោណរុក្ខោ នាម ពោធិ, សរីរំ អដ្ឋាសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, នវុតិវស្សសហស្សានិ អាយូតិ.

‘‘បទុមស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

នារទោ នាម នាមេន, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ’’តិ.

នារទពុទ្ធស្ស អបរភាគេ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា ឥតោ សតសហស្សកប្បមត្ថកេ ឯកស្មិំ កប្បេ ឯកោវ បទុមុត្តរពុទ្ធោ នាម ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមេ កោដិសតសហស្សភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ វេភារបព្ពតេ នវុតិកោដិសហស្សានិ, តតិយេ អសីតិកោដិសហស្សានិ. តទា ពោធិសត្តោ ជដិលោ នាម មហារដ្ឋិយោ ហុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សចីវរំ ទានំ អទាសិ. សោបិ នំ ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. បទុមុត្តរស្ស បន ភគវតោ កាលេ តិត្ថិយា នាម នាហេសុំ. សព្ពេ ទេវមនុស្សា ពុទ្ធមេវ សរណំ អគមំសុ. តស្ស នគរំ ហំសវតី នាម អហោសិ, បិតា អានន្ទោ នាម ខត្តិយោ, មាតា សុជាតា នាម ទេវី, ទេវលោ ច សុជាតោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សុមនោ នាមុបដ្ឋាកោ, អមិតា ច អសមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, សលលរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អដ្ឋបណ្ណាសហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, សរីរប្បភា សមន្តតោ ទ្វាទស យោជនានិ គណ្ហិ, វស្សសតសហស្សំ អាយូតិ.

‘‘នារទស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

បទុមុត្តរោ នាម ជិនោ, អក្ខោភោ សាគរូបមោ’’តិ.

តស្ស អបរភាគេ សត្តតិ កប្បសហស្សានិ អតិក្កមិត្វា សុមេធោ សុជាតោ ចាតិ ឯកស្មិំ កប្បេ ទ្វេ ពុទ្ធា និព្ពត្តិំសុ. សុមេធស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ, បឋមសន្និបាតេ សុទស្សននគរេ កោដិសតខីណាសវា អហេសុំ, ទុតិយេ បន នវុតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ ឧត្តរោ នាម មាណវោ ហុត្វា និទហិត្វា ឋបិតំយេវ អសីតិកោដិធនំ ¶ ¶ វិស្សជ្ជេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា ធម្មំ សុត្វា សរណេសុ បតិដ្ឋាយ ¶ និក្ខមិត្វា បព្ពជិ. សោបិ នំ ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. សុមេធស្ស ភគវតោ សុទស្សនំ នាម នគរំ អហោសិ, សុទត្តោ នាម រាជា បិតា, មាតាបិ សុទត្តា នាម, សរណោ ច សព្ពកាមោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សាគរោ នាមុបដ្ឋាកោ, រាមា ច សុរាមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, មហានីបរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អដ្ឋាសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, អាយុ នវុតិ វស្សសហស្សានីតិ.

‘‘បទុមុត្តរស្ស អបរេន, សុមេធោ នាម នាយកោ;

ទុរាសទោ ឧគ្គតេជោ, សព្ពលោកុត្តមោ មុនី’’តិ.

តស្ស អបរភាគេ សុជាតោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមសន្និបាតេ សដ្ឋិ ភិក្ខុសតសហស្សានិ អហេសុំ, ទុតិយេ បញ្ញាសំ, តតិយេ ចត្តាលីសំ. តទា ពោធិសត្តោ ចក្កវត្តិរាជា ហុត្វា ‘‘ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ’’តិ សុត្វា ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សទ្ធិំ សត្តហិ រតនេហិ ចតុមហាទីបរជ្ជំ ទត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិ. សកលរដ្ឋវាសិនោ រដ្ឋុប្បាទំ គហេត្វា អារាមិកកិច្ចំ សាធេន្តា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស និច្ចំ មហាទានំ អទំសុ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ នគរំ សុមង្គលំ នាម អហោសិ, ឧគ្គតោ នាម រាជា បិតា, បភាវតី នាម មាតា, សុទស្សនោ ច សុទេវោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, នារទោ នាមុបដ្ឋាកោ, នាគា ច នាគសមាលា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, មហាវេឡុរុក្ខោ ពោធិ. សោ កិរ មន្ទច្ឆិទ្ទោ ឃនក្ខន្ធោ ឧបរិ និគ្គតាហិ មហាសាខាហិ មោរបិញ្ឆកលាបោ វិយ វិរោចិត្ថ. តស្ស ភគវតោ សរីរំ បណ្ណាសហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, អាយុ នវុតិ វស្សសហស្សានីតិ.

‘‘តត្ថេវ មណ្ឌកប្បម្ហិ, សុជាតោ នាម នាយកោ;

សីហហនុសភក្ខន្ធោ, អប្បមេយ្យោ ទុរាសទោ’’តិ.

តស្ស អបរភាគេ ឥតោ អដ្ឋារសកប្បសតមត្ថកេ ឯកស្មិំ កប្បេ បិយទស្សី, អត្ថទស្សី, ធម្មទស្សីតិ តយោ ពុទ្ធា និព្ពត្តិំសុ. បិយទស្សិស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមេ កោដិសតសហស្សា ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ នវុតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ កស្សបោ នាម មាណវោ តិណ្ណំ វេទានំ បារំ គតោ ហុត្វា ¶ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា កោដិសតសហស្សធនបរិច្ចាគេន សង្ឃារាមំ ¶ ការេត្វា សរណេសុ ច សីលេសុ ច បតិដ្ឋាសិ. អថ នំ ¶ សត្ថា ‘‘អដ្ឋារសកប្បសតច្ចយេន ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ អនោមំ នាម នគរំ អហោសិ, បិតា សុទិន្នោ នាម រាជា, មាតា ចន្ទា នាម ទេវី, បាលិតោ ច សព្ពទស្សី ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សោភិតោ នាមុបដ្ឋាកោ, សុជាតា ច ធម្មទិន្នា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, កកុធរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, នវុតិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.

‘‘សុជាតស្ស អបរេន, សយម្ភូ លោកនាយកោ;

ទុរាសទោ អសមសមោ, បិយទស្សី មហាយសោ’’តិ.

តស្ស អបរភាគេ អត្ថទស្សី នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមេ អដ្ឋនវុតិ ភិក្ខុសតសហស្សានិ អហេសុំ, ទុតិយេ អដ្ឋាសីតិសតសហស្សានិ, តថា តតិយេ. តទា ពោធិសត្តោ សុសីមោ នាម មហិទ្ធិកោ តាបសោ ហុត្វា ទេវលោកតោ មន្ទារវបុប្ផច្ឆត្តំ អាហរិត្វា សត្ថារំ បូជេសិ, សោបិ នំ ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ សោភិតំ នាម នគរំ អហោសិ, សាគរោ នាម រាជា បិតា, សុទស្សនា នាម មាតា, សន្តោ ច ឧបសន្តោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, អភយោ នាមុបដ្ឋាកោ, ធម្មា ច សុធម្មា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, ចម្បករុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, សរីរប្បភា សមន្តតោ សព្ពកាលំ យោជនមត្តំ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ, អាយុ វស្សសតសហស្សន្តិ.

‘‘តត្ថេវ មណ្ឌកប្បម្ហិ, អត្ថទស្សី នរាសភោ;

មហាតមំ និហន្ត្វាន, បត្តោ សម្ពោធិមុត្តម’’ន្តិ.

តស្ស អបរភាគេ ធម្មទស្សី នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមេ កោដិសតំ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ សត្តតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ សក្កោ ទេវរាជា ហុត្វា ទិព្ពគន្ធបុប្ផេហិ ច ទិព្ពតូរិយេហិ ច បូជំ អកាសិ, សោបិ នំ ‘‘អនាគតេ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ សរណំ នាម នគរំ អហោសិ, បិតា សរណោ នាម រាជា, មាតា សុនន្ទា នាម, បទុមោ ច ផុស្សទេវោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សុនេត្តោ នាមុបដ្ឋាកោ ¶ , ខេមា ច សព្ពនាមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, រត្តង្កុររុក្ខោ ពោធិ, ‘‘ពិម្ពិជាលោ’’តិបិ វុច្ចតិ, សរីរំ បនស្ស អសីតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, វស្សសតសហស្សំ អាយូតិ.

‘‘តត្ថេវ ¶ មណ្ឌកប្បម្ហិ, ធម្មទស្សី មហាយសោ;

តមន្ធការំ វិធមិត្វា, អតិរោចតិ សទេវកេ’’តិ.

តស្ស ¶ អបរភាគេ ឥតោ ចតុនវុតិកប្បមត្ថកេ ឯកស្មិំ កប្បេ ឯកោវ សិទ្ធត្ថោ នាម ពុទ្ធោ ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមសន្និបាតេ កោដិសតសហស្សំ ភិក្ខូ អហេសុំ, ទុតិយេ នវុតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ ឧគ្គតេជោ អភិញ្ញាពលសម្បន្នោ មង្គលោ នាម តាបសោ ហុត្វា មហាជម្ពុផលំ អាហរិត្វា តថាគតស្ស អទាសិ. សត្ថា តំ ផលំ បរិភុញ្ជិត្វា ‘‘ចតុនវុតិកប្បមត្ថកេ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ពោធិសត្តំ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ នគរំ វេភារំ នាម អហោសិ, បិតា ជយសេនោ នាម រាជា, មាតា សុផស្សា នាម, សម្ពលោ ច សុមិត្តោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, រេវតោ នាមុបដ្ឋាកោ, សីវលី ច សុរាមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, កណិការរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ សដ្ឋិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, វស្សសតសហស្សំ អាយូតិ.

‘‘ធម្មទស្សិស្ស អបរេន, សិទ្ធត្ថោ នាម នាយកោ;

និហនិត្វា តមំ សព្ពំ, សូរិយោ អព្ភុគ្គតោ យថា’’តិ.

តស្ស អបរភាគេ ឥតោ ទ្វានវុតិកប្បមត្ថកេ តិស្សោ ផុស្សោតិ ឯកស្មិំ កប្បេ ទ្វេ ពុទ្ធា និព្ពត្តិំសុ. តិស្សស្ស ភគវតោ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមសន្និបាតេ ភិក្ខូនំ កោដិសតំ អហោសិ, ទុតិយេ នវុតិកោដិយោ, តតិយេ អសីតិកោដិយោ. តទា ពោធិសត្តោ មហាភោគោ មហាយសោ សុជាតោ នាម ខត្តិយោ ហុត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា មហិទ្ធិកភាវំ បត្វា ‘‘ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ’’តិ សុត្វា ទិព្ពមន្ទារវបទុមបារិច្ឆត្តកបុប្ផានិ អាទាយ ចតុបរិសមជ្ឈេ គច្ឆន្តំ តថាគតំ បូជេសិ, អាកាសេ បុប្ផវិតានំ អកាសិ. សោបិ នំ សត្ថា ‘‘ឥតោ ទ្វានវុតិកប្បេ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ ខេមំ នាម នគរំ អហោសិ, បិតា ជនសន្ធោ នាម ខត្តិយោ, មាតា បទុមា នាម ¶ , ព្រហ្មទេវោ ច ឧទយោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សមង្គោ នាមុបដ្ឋាកោ, ផុស្សា ច សុទត្តា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, អសនរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ សដ្ឋិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, វស្សសតសហស្សំ អាយូតិ.

‘‘សិទ្ធត្ថស្ស អបរេន, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ;

អនន្តសីលោ អមិតយសោ, តិស្សោ លោកគ្គនាយកោ’’តិ.

តស្ស ¶ អបរភាគេ ផុស្សោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមសន្និបាតេ សដ្ឋិ ភិក្ខុសតសហស្សានិ អហេសុំ, ទុតិយេ បណ្ណាស, តតិយេ ទ្វត្តិំស. តទា ពោធិសត្តោ វិជិតាវី នាម ខត្តិយោ ហុត្វា មហារជ្ជំ បហាយ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា តីណិ បិដកានិ ¶ ឧគ្គហេត្វា មហាជនស្ស ធម្មកថំ កថេសិ, សីលបារមិញ្ច បូរេសិ. សោបិ នំ ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ តថេវ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ កាសី នាម នគរំ អហោសិ, ជយសេនោ នាម រាជា បិតា, សិរិមា នាម មាតា, សុរក្ខិតោ ច ធម្មសេនោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សភិយោ នាមុបដ្ឋាកោ, ចាលា ច ឧបចាលា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, អាមលករុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អដ្ឋបណ្ណាសហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, នវុតិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.

‘‘តត្ថេវ មណ្ឌកប្បម្ហិ, អហុ សត្ថា អនុត្តរោ;

អនូបមោ អសមសមោ, ផុស្សោ លោកគ្គនាយកោ’’តិ.

តស្ស អបរភាគេ ឥតោ ឯកនវុតិកប្បេ វិបស្សី នាម ភគវា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមសន្និបាតេ អដ្ឋសដ្ឋិ ភិក្ខុសតសហស្សំ អហោសិ, ទុតិយេ ឯកសតសហស្សំ, តតិយេ អសីតិសហស្សានិ. តទា ពោធិសត្តោ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ អតុលោ នាម នាគរាជា ហុត្វា សត្តរតនខចិតំ សោវណ្ណមយំ មហាបីឋំ ភគវតោ អទាសិ. សោបិ នំ ‘‘ឥតោ ឯកនវុតិកប្បេ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ ពន្ធុមតី នាម នគរំ អហោសិ, ពន្ធុមា នាម រាជា បិតា, ពន្ធុមតី នាម មាតា, ខណ្ឌោ ច តិស្សោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, អសោកោ នាមុបដ្ឋាកោ, ចន្ទា ច ចន្ទមិត្តា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, បាដលិរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ អសីតិហត្ថុព្ពេធំ ¶ អហោសិ, សរីរប្បភា សទា សត្ត យោជនានិ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ, អសីតិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.

‘‘ផុស្សស្ស ច អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

វិបស្សី នាម នាមេន, លោកេ ឧប្បជ្ជិ ចក្ខុមា’’តិ.

តស្ស អបរភាគេ ឥតោ ឯកតិំសកប្បេ សិខី ច វេស្សភូ ចាតិ ទ្វេ ពុទ្ធា អហេសុំ. សិខិស្សាបិ ភគវតោ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមសន្និបាតេ ភិក្ខុសតសហស្សំ អហោសិ, ទុតិយេ អសីតិសហស្សានិ, តតិយេ សត្តត្តិសហស្សានិ. តទា ពោធិសត្តោ អរិន្ទមោ នាម រាជា ហុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សចីវរំ មហាទានំ បវត្តេត្វា សត្តរតនបដិមណ្ឌិតំ ហត្ថិរតនំ ទត្វា ហត្ថិប្បមាណំ កត្វា កប្បិយភណ្ឌំ អទាសិ. សោបិ នំ ‘‘ឥតោ ¶ កតិំសកប្បេ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ អរុណវតី នាម នគរំ អហោសិ, អរុណោ នាម ខត្តិយោ បិតា, បភាវតី នាម មាតា, អភិភូ ច សម្ភវោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, ខេមង្ករោ នាមុបដ្ឋាកោ, សខិលា ច បទុមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, បុណ្ឌរីករុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ ¶ សត្តតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, សរីរប្បភា យោជនត្តយំ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ, សត្តតិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.

‘‘វិបស្សិស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

សិខិវ្ហយោ នាម ជិនោ, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ’’តិ.

តស្ស អបរភាគេ វេស្សភូ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ តយោ សាវកសន្និបាតា អហេសុំ. បឋមសន្និបាតេ អសីតិ ភិក្ខុសហស្សានិ អហេសុំ, ទុតិយេ សត្តតិ, តតិយេ សដ្ឋិ. តទា ពោធិសត្តោ សុទស្សនោ នាម រាជា ហុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សចីវរំ មហាទានំ ទត្វា តស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា អាចារគុណសម្បន្នោ ពុទ្ធរតនេ ចិត្តីការបីតិពហុលោ អហោសិ. សោបិ នំ ភគវា ‘‘ឥតោ ឯកតិំសកប្បេ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ព្យាកាសិ. តស្ស បន ភគវតោ អនោមំ នាម នគរំ អហោសិ, សុប្បតីតោ នាម រាជា បិតា, យសវតី នាម មាតា ¶ , សោណោ ច ឧត្តរោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, ឧបសន្តោ នាមុបដ្ឋាកោ, ទាមា ច សមាលា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, សាលរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ សដ្ឋិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, សដ្ឋិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.

‘‘តត្ថេវ មណ្ឌកប្បម្ហិ, អសមោ អប្បដិបុគ្គលោ;

វេស្សភូ នាម នាមេន, លោកេ ឧប្បជ្ជិ សោ ជិនោ’’តិ.

តស្ស អបរភាគេ ឥមស្មិំ កប្បេ ចត្តារោ ពុទ្ធា និព្ពត្តា កកុសន្ធោ, កោណាគមនោ, កស្សបោ, អម្ហាកំ ភគវាតិ. កកុសន្ធស្ស ភគវតោ ឯកោវ សាវកសន្និបាតោ, តត្ថ ចត្តាលីស ភិក្ខុសហស្សានិ អហេសុំ. តទា ពោធិសត្តោ ខេមោ នាម រាជា ហុត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សបត្តចីវរំ មហាទានញ្ចេវ អញ្ជនាទិភេសជ្ជានិ ច ទត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា បព្ពជិ. សោបិ នំ សត្ថា ព្យាកាសិ. កកុសន្ធស្ស បន ភគវតោ ខេមំ នាម នគរំ អហោសិ, អគ្គិទត្តោ នាម ព្រាហ្មណោ បិតា, វិសាខា នាម ព្រាហ្មណី មាតា, វិធុរោ ច សញ្ជីវោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, ពុទ្ធិជោ នាមុបដ្ឋាកោ, សាមា ច ចម្បកា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា ¶ , មហាសិរីសរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ ចត្តាលីសហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, ចត្តាលីស វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.

‘‘វេស្សភុស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

កកុសន្ធោ នាម នាមេន, អប្បមេយ្យោ ទុរាសទោ’’តិ.

តស្ស ¶ អបរភាគេ កោណាគមនោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ ឯកោ សាវកសន្និបាតោ, តត្ថ តិំស ភិក្ខុសហស្សានិ អហេសុំ. តទា ពោធិសត្តោ បព្ពតោ នាម រាជា ហុត្វា អមច្ចគណបរិវុតោ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ធម្មទេសនំ សុត្វា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា មហាទានំ បវត្តេត្វា បដ្ដុណ្ណចីនបដ្ដកោសេយ្យកម្ពលទុកូលានិ ចេវ សុវណ្ណបាទុកញ្ច ទត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិ. សោបិ នំ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ សោភវតី នាម នគរំ អហោសិ, យញ្ញទត្តោ នាម ព្រាហ្មណោ បិតា, ឧត្តរា នាម ព្រាហ្មណី មាតា, ភិយ្យសោ ច ឧត្តរោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សោត្ថិជោ នាមុបដ្ឋាកោ, សមុទ្ទា ច ឧត្តរា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, ឧទុម្ពររុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ តិំសហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, តិំស វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.

‘‘កកុសន្ធស្ស ¶ អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

កោណាគមនោ នាម ជិនោ, លោកជេដ្ឋោ នរាសភោ’’តិ.

តស្ស អបរភាគេ កស្សបោ នាម សត្ថា ឧទបាទិ. តស្សាបិ ឯកោ សាវកសន្និបាតោ, តត្ថ វីសតិ ភិក្ខុសហស្សានិ អហេសុំ. តទា ពោធិសត្តោ ជោតិបាលោ នាម មាណវោ ហុត្វា តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ ភូមិយញ្ច អន្តលិក្ខេ ច បាកដោ ឃដីការស្ស កុម្ភការស្ស មិត្តោ អហោសិ. សោ តេន សទ្ធិំ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មកថំ សុត្វា បព្ពជិត្វា អារទ្ធវីរិយោ តីណិ បិដកានិ ឧគ្គហេត្វា វត្តាវត្តសម្បត្តិយា ពុទ្ធស្ស សាសនំ សោភេសិ. សោបិ នំ ព្យាកាសិ. តស្ស ភគវតោ ជាតនគរំ ពារាណសី នាម អហោសិ, ព្រហ្មទត្តោ នាម ព្រាហ្មណោ បិតា, ធនវតី នាម ព្រាហ្មណី មាតា, តិស្សោ ច ភារទ្វាជោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, សព្ពមិត្តោ នាមុបដ្ឋាកោ, អនុឡា ច ឧរុវេឡា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា, និគ្រោធរុក្ខោ ពោធិ, សរីរំ វីសតិហត្ថុព្ពេធំ អហោសិ, វីសតិ វស្សសហស្សានិ អាយូតិ.

‘‘កោណាគមនស្ស អបរេន, សម្ពុទ្ធោ ទ្វិបទុត្តមោ;

កស្សបោ នាម គោត្តេន, ធម្មរាជា បភង្ករោ’’តិ.

យស្មិំ ¶ បន កប្បេ ទីបង្ករោ ទសពលោ ឧទបាទិ, តស្មិំ អញ្ញេបិ តយោ ពុទ្ធា អហេសុំ. តេសំ សន្តិកា ពោធិសត្តស្ស ព្យាករណំ នត្ថិ, តស្មា ¶ តេ ឥធ ន ទស្សិតា. អដ្ឋកថាយំ បន តម្ហា កប្បា បដ្ឋាយ សព្ពេបិ ពុទ្ធេ ទស្សេតុំ ឥទំ វុត្តំ –

‘‘តណ្ហង្ករោ មេធង្ករោ, អថោបិ សរណង្ករោ;

ទីបង្ករោ ច សម្ពុទ្ធោ, កោណ្ឌញ្ញោ ទ្វិបទុត្តមោ.

‘‘មង្គលោ ច សុមនោ ច, រេវតោ សោភិតោ មុនិ;

អនោមទស្សី បទុមោ, នារទោ បទុមុត្តរោ.

‘‘សុមេធោ ច សុជាតោ ច, បិយទស្សី មហាយសោ;

អត្ថទស្សី ធម្មទស្សី, សិទ្ធត្ថោ លោកនាយកោ.

‘‘តិស្សោ ផុស្សោ ច សម្ពុទ្ធោ, វិបស្សី សិខិ វេស្សភូ;

កកុសន្ធោ កោណាគមនោ, កស្សបោ ចាតិ នាយកោ.

‘‘ឯតេ ¶ អហេសុំ សម្ពុទ្ធា, វីតរាគា សមាហិតា;

សតរំសីវ ឧប្បន្នា, មហាតមវិនោទនា;

ជលិត្វា អគ្គិខន្ធាវ, និព្ពុតា តេ សសាវកា’’តិ.

តត្ថ អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ ទីបង្ករាទីនំ ចតុវីសតិយា ពុទ្ធានំ សន្តិកេ អធិការំ ករោន្តោ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ អាគតោ. កស្សបស្ស បន ភគវតោ ឱរភាគេ ឋបេត្វា ឥមំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ អញ្ញោ ពុទ្ធោ នាម នត្ថិ. ឥតិ ទីបង្ករាទីនំ ចតុវីសតិយា ពុទ្ធានំ សន្តិកេ លទ្ធព្យាករណោ បន ពោធិសត្តោ យេនេន –

‘‘មនុស្សត្តំ លិង្គសម្បត្តិ, ហេតុ សត្ថារទស្សនំ;

បព្ពជ្ជា គុណសម្បត្តិ, អធិការោ ច ឆន្ទតា;

អដ្ឋធម្មសមោធានា, អភិនីហារោ សមិជ្ឈតី’’តិ. (ពុ. វំ. ២.៥៩) –

ឥមេ អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វា ទីបង្ករបាទមូលេ កតាភិនីហារេន ‘‘ហន្ទ ពុទ្ធករេ ធម្មេ, វិចិនាមិ ឥតោ ¶ ចិតោ’’តិ ឧស្សាហំ កត្វា ‘‘វិចិនន្តោ តទាទក្ខិំ, បឋមំ ទានបារមិ’’ន្តិ ទានបារមិតាទយោ ពុទ្ធការកធម្មា ទិដ្ឋា, តេ បូរេន្តោយេវ យាវ វេស្សន្តរត្តភាវា អាគមិ. អាគច្ឆន្តោ ច យេ តេ កតាភិនីហារានំ ពោធិសត្តានំ អានិសំសា សំវណ្ណិតា –

‘‘ឯវំ សព្ពង្គសម្បន្នា, ពោធិយា និយតា នរា;

សំសរំ ទីឃមទ្ធានំ, កប្បកោដិសតេហិបិ.

‘‘អវីចិម្ហិ នុប្បជ្ជន្តិ, តថា លោកន្តរេសុ ច;

និជ្ឈាមតណ្ហា ខុប្បិបាសា, ន ហោន្តិ កាលកញ្ជកា.

‘‘ន ហោន្តិ ខុទ្ទកា បាណា, ឧប្បជ្ជន្តាបិ ទុគ្គតិំ;

ជាយមានា ¶ មនុស្សេសុ, ជច្ចន្ធា ន ភវន្តិ តេ.

‘‘សោតវេកល្លតា នត្ថិ, ន ភវន្តិ មូគបក្ខិកា;

ឥត្ថិភាវំ ន គច្ឆន្តិ, ឧភតោព្យញ្ជនបណ្ឌកា.

‘‘ន ភវន្តិ បរិយាបន្នា, ពោធិយា និយតា នរា;

មុត្តា អានន្តរិកេហិ, សព្ពត្ថ សុទ្ធគោចរា.

‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិំ ¶ ន សេវន្តិ, កម្មកិរិយទស្សនា;

វសមានាបិ សគ្គេសុ, អសញ្ញំ នូបបជ្ជរេ.

‘‘សុទ្ធាវាសេសុ ទេវេសុ, ហេតុ នាម ន វិជ្ជតិ;

នេក្ខម្មនិន្នា សប្បុរិសា, វិសំយុត្តា ភវាភវេ;

ចរន្តិ លោកត្ថចរិយាយោ, បូរេន្តិ សព្ពបារមី’’តិ.

តេ អានិសំសេ អធិគន្ត្វាវ អាគតោ. បារមិយោ បូរេន្តស្ស ចស្ស អកិត្តិព្រាហ្មណកាលេ សង្ខព្រាហ្មណកាលេ ធនញ្ចយរាជកាលេ មហាសុទស្សនកាលេ មហាគោវិន្ទកាលេ និមិមហារាជកាលេ ចន្ទកុមារកាលេ វិសយ្ហសេដ្ឋិកាលេ សិវិរាជកាលេ វេស្សន្តរកាលេតិ ទានបារមិតាយ បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ. ឯកន្តេន បនស្ស សសបណ្ឌិតជាតកេ –

‘‘ភិក្ខាយ ¶ ឧបគតំ ទិស្វា, សកត្តានំ បរិច្ចជិំ;

ទានេន មេ សមោ នត្ថិ, ឯសា មេ ទានបារមី’’តិ. (ចរិយា. ១.តស្សុទានំ) –

ឯវំ អត្តបរិច្ចាគំ ករោន្តស្ស ទានបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. តថា សីលវរាជកាលេ ចម្បេយ្យនាគរាជកាលេ ភូរិទត្តនាគរាជកាលេ ឆទ្ទន្តនាគរាជកាលេ ជយទ្ទិសរាជបុត្តកាលេ អលីនសត្តុកុមារកាលេតិ សីលបារមិតាយ បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ. ឯកន្តេន បនស្ស សង្ខបាលជាតកេ –

‘‘សូលេហិ វិជ្ឈិយន្តោបិ, កោដ្ដិយន្តោបិ សត្តិហិ;

ភោជបុត្តេ ន កុប្បាមិ, ឯសា មេ សីលបារមី’’តិ. (ចរិយា. ២.៩១) –

ឯវំ អត្តបរិច្ចាគំ ករោន្តស្ស សីលបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. តថា សោមនស្សកុមារកាលេ, ហត្ថិបាលកុមារកាលេ, អយោឃរបណ្ឌិតកាលេតិ មហារជ្ជំ បហាយ នេក្ខម្មបារមិតាយ បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ. ឯកន្តេន បនស្ស ចូឡសុតសោមជាតកេ –

‘‘មហារជ្ជំ ¶ ហត្ថគតំ, ខេឡបិណ្ឌំវ ឆឌ្ឌយិំ;

ចជតោ ន ហោតិ លគ្គំ, ឯសា មេ នេក្ខម្មបារមី’’តិ. –

ឯវំ ¶ និស្សង្គតាយ រជ្ជំ ឆឌ្ឌេត្វា និក្ខមន្តស្ស នេក្ខម្មបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. តថា វិធុរបណ្ឌិតកាលេ, មហាគោវិន្ទបណ្ឌិតកាលេ, កុទ្ទាលបណ្ឌិតកាលេ, អរកបណ្ឌិតកាលេ, ពោធិបរិព្ពាជកកាលេ, មហោសធបណ្ឌិតកាលេតិ, បញ្ញាបារមិតាយ បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ. ឯកន្តេន បនស្ស សត្តុភស្តជាតកេ សេនកបណ្ឌិតកាលេ –

‘‘បញ្ញាយ វិចិនន្តោហំ, ព្រាហ្មណំ មោចយិំ ទុខា;

បញ្ញាយ មេ សមោ នត្ថិ, ឯសា មេ បញ្ញាបារមី’’តិ. –

អន្តោភស្តគតំ សប្បំ ទស្សេន្តស្ស បញ្ញាបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. តថា វីរិយបារមិតាទីនម្បិ បូរិតត្តភាវានំ បរិមាណំ នាម នត្ថិ. ឯកន្តេន បនស្ស មហាជនកជាតកេ –

‘‘អតីរទស្សី ¶ ជលមជ្ឈេ, ហតា សព្ពេវ មានុសា;

ចិត្តស្ស អញ្ញថា នត្ថិ, ឯសា មេ វីរិយបារមី’’តិ. –

ឯវំ មហាសមុទ្ទំ តរន្តស្ស បវត្តា វីរិយបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. ខន្តិវាទិជាតកេ –

‘‘អចេតនំវ កោដ្ដេន្តេ, តិណ្ហេន ផរសុនា មមំ;

កាសិរាជេ ន កុប្បាមិ, ឯសា មេ ខន្តិបារមី’’តិ. –

ឯវំ អចេតនភាវេន វិយ មហាទុក្ខំ អធិវាសេន្តស្ស ខន្តិបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. មហាសុតសោមជាតកេ –

‘‘សច្ចវាចំ អនុរក្ខន្តោ, ចជិត្វា មម ជីវិតំ;

មោចេសិំ ឯកសតំ ខត្តិយេ, ឯសា មេ សច្ចបារមី’’តិ. –

ឯវំ ជីវិតំ ចជិត្វា សច្ចមនុរក្ខន្តស្ស សច្ចបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. មូគបក្ខជាតកេ –

‘‘មាតា បិតា ន មេ ទេស្សា, នបិ មេ ទេស្សំ មហាយសំ;

សព្ពញ្ញុតំ បិយំ មយ្ហំ, តស្មា វតមធិដ្ឋហិ’’ន្តិ. (ចរិយា. ៣.៦ ថោកំ វិសទិសំ) –

ឯវំ ¶ ជីវិតម្បិ ចជិត្វា វតំ អធិដ្ឋហន្តស្ស អធិដ្ឋានបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. ឯករាជជាតកេ –

‘‘ន ¶ មំ កោចិ ឧត្តសតិ, នបិហំ ភាយាមិ កស្សចិ;

មេត្តាពលេនុបត្ថទ្ធោ, រមាមិ បវនេ តទា’’តិ. (ចរិយា. ៣.១១៣) –

ឯវំ ជីវិតម្បិ អនោលោកេត្វា មេត្តាយន្តស្ស មេត្តាបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. លោមហំសជាតកេ –

‘‘សុសានេ ¶ សេយ្យំ កប្បេមិ, ឆវដ្ឋិកំ ឧបធាយហំ;

គាមណ្ឌលា ឧបាគន្ត្វា, រូបំ ទស្សេន្តិនប្បក’’ន្តិ. (ចរិយា. ៣.១១៩) –

ឯវំ គាមទារកេសុ និដ្ឋុភនាទីហិ ចេវ មាលាគន្ធូបហារាទីហិ ច សុខទុក្ខំ ឧប្បាទេន្តេសុបិ ឧបេក្ខំ អនតិវត្តន្តស្ស ឧបេក្ខាបារមិតា បរមត្ថបារមី នាម ជាតា. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បនេស អត្ថោ ចរិយាបិដកតោ គហេតព្ពោ. ឯវំ បារមិយោ បូរេត្វា វេស្សន្តរត្តភាវេ ឋិតោ –

‘‘អចេតនាយំ បថវី, អវិញ្ញាយ សុខំ ទុខំ;

សាបិ ទានពលា មយ្ហំ, សត្តក្ខត្តុំ បកម្បថា’’តិ. (ចរិយា. ១.១២៤) –

ឯវំ មហាបថវិកម្បនាទីនិ មហាបុញ្ញានិ កត្វា អាយុបរិយោសានេ តតោ ចុតោ តុសិតភវនេ និព្ពត្តិ. ឥតិ ទីបង្ករបាទមូលតោ បដ្ឋាយ យាវ អយំ តុសិតបុរេ និព្ពត្តិ, ឯត្តកំ ឋានំ ទូរេនិទានំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ.

តុសិតបុរេ វសន្តេយេវ បន ពោធិសត្តេ ពុទ្ធកោលាហលំ នាម ឧទបាទិ. លោកស្មិញ្ហិ តីណិ កោលាហលានិ ឧប្បជ្ជន្តិ – កប្បកោលាហលំ, ពុទ្ធកោលាហលំ, ចក្កវត្តិកោលាហលន្តិ. តត្ថ ‘‘វស្សសតសហស្សស្ស អច្ចយេន កប្បុដ្ឋានំ ភវិស្សតី’’តិ លោកព្យូហា នាម កាមាវចរទេវា មុត្តសិរា វិកិណ្ណកេសា រុទមុខា អស្សូនិ ហត្ថេហិ បុញ្ឆមានា រត្តវត្ថនិវត្ថា អតិវិយ វិរូបវេសធារិនោ ហុត្វា មនុស្សបថេ វិចរន្តា ឯវំ អារោចេន្តិ ‘‘មារិសា ¶ ឥតោ វស្សសតសហស្សស្ស អច្ចយេន កប្បុដ្ឋានំ ភវិស្សតិ, អយំ លោកោ វិនស្សិស្សតិ, មហាសមុទ្ទោបិ សុស្សិស្សតិ ¶ , អយញ្ច មហាបថវី សិនេរុ ច បព្ពតរាជា ឧឌ្ឌយ្ហិស្សន្តិ វិនស្សិស្សន្តិ, យាវ ព្រហ្មលោកា លោកវិនាសោ ភវិស្សតិ, មេត្តំ មារិសា ភាវេថ, ករុណំ, មុទិតំ, ឧបេក្ខំ មារិសា ភាវេថ, មាតរំ ឧបដ្ឋហថ, បិតរំ ឧបដ្ឋហថ, កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិនោ ហោថា’’តិ. ឥទំ កប្បកោលាហលំ នាម. វស្សសហស្សស្ស អច្ចយេន បន សព្ពញ្ញុពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ លោកបាលទេវតា ‘‘ឥតោ ¶ មារិសា វស្សសហស្សស្ស អច្ចយេន ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ ឧគ្ឃោសេន្តា អាហិណ្ឌន្តិ. ឥទំ ពុទ្ធកោលាហលំ នាម. វស្សសតស្ស អច្ចយេន ចក្កវត្តី រាជា ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ ទេវតា ‘‘ឥតោ មារិសា វស្សសតស្ស អច្ចយេន ចក្កវត្តី រាជា លោកេ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ ឧគ្ឃោសេន្តិយោ អាហិណ្ឌន្តិ. ឥទំ ចក្កវត្តិកោលាហលំ នាម. ឥមានិ តីណិ កោលាហលានិ មហន្តានិ ហោន្តិ.

តេសុ ពុទ្ធកោលាហលសទ្ទំ សុត្វា សកលទសសហស្សចក្កវាឡទេវតា ឯកតោ សន្និបតិត្វា ‘‘អសុកោ នាម សត្តោ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា តំ ឧបសង្កមិត្វា អាយាចន្តិ. អាយាចមានា ច បុព្ពនិមិត្តេសុ ឧប្បន្នេសុ អាយាចន្តិ. តទា បន សព្ពាបិ ទេវតា ឯកេកចក្កវាឡេ ចតុមហារាជសក្កសុយាមសន្តុសិតសុនិម្មិតវសវត្តិមហាព្រហ្មេហិ សទ្ធិំ ឯកចក្កវាឡេ សន្និបតិត្វា តុសិតភវនេ ពោធិសត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘មារិសា តុម្ហេហិ ទស បារមិយោ បូរេន្តេហិ ន សក្កសម្បត្តិំ, ន មារសម្បត្តិំ, ន ព្រហ្មសម្បត្តិំ, ន ចក្កវត្តិសម្បត្តិំ បត្ថេន្តេហិ បូរិតា, លោកនិត្ថរណត្ថាយ បន សព្ពញ្ញុតំ បត្ថេន្តេហិ បូរិតា, សោ វោ ឥទានិ កាលោ មារិសា ពុទ្ធត្តាយ សមយោ, មារិសា ពុទ្ធត្តាយ សមយោ’’តិ យាចិំសុ.

អថ មហាសត្តោ ទេវតានំ បដិញ្ញំ អទត្វាវ កាលទីបទេសកុលជនេត្តិអាយុបរិច្ឆេទវសេន បញ្ចមហាវិលោកនំ នាម វិលោកេសិ. តត្ថ ‘‘កាលោ នុ ខោ, អកាលោ នុ ខោ’’តិ បឋមំ កាលំ វិលោកេសិ. តត្ថ វស្សសតសហស្សតោ ឧទ្ធំ វឌ្ឍិតអាយុកាលោ កាលោ នាម ន ហោតិ. កស្មា? តទា ហិ សត្តានំ ជាតិជរាមរណានិ ន បញ្ញាយន្តិ. ពុទ្ធានញ្ច ធម្មទេសនា តិលក្ខណមុត្តា នាម នត្ថិ. តេសំ ‘‘អនិច្ចំ, ទុក្ខំ, អនត្តា’’តិ កថេន្តានំ ‘‘កិំ នាមេតំ កថេន្តី’’តិ នេវ សោតព្ពំ ន សទ្ធាតព្ពំ ¶ មញ្ញន្តិ, តតោ អភិសមយោ ន ហោតិ, តស្មិំ អសតិ អនិយ្យានិកំ សាសនំ ហោតិ. តស្មា សោ អកាលោ. វស្សសតតោ ឩនអាយុកាលោបិ កាលោ ន ហោតិ. កស្មា? តទា សត្តា ឧស្សន្នកិលេសា ហោន្តិ, ឧស្សន្នកិលេសានញ្ច ទិន្នោ ឱវាទោ ឱវាទដ្ឋានេ ន តិដ្ឋតិ, ឧទកេ ទណ្ឌរាជិ វិយ ខិប្បំ វិគច្ឆតិ ¶ . តស្មា សោបិ អកាលោ. វស្សសតសហស្សតោ បន បដ្ឋាយ ហេដ្ឋា, វស្សសតតោ បដ្ឋាយ ឧទ្ធំ អាយុកាលោ កាលោ នាម. តទា ច វស្សសតកាលោ. អថ មហាសត្តោ ‘‘និព្ពត្តិតព្ពកាលោ’’តិ កាលំ បស្សិ.

តតោ ទីបំ វិលោកេន្តោ សបរិវារេ ចត្តារោ ទីបេ ឱលោកេត្វា ‘‘តីសុ ទីបេសុ ពុទ្ធា ន និព្ពត្តន្តិ, ជម្ពុទីបេយេវ និព្ពត្តន្តី’’តិ ទីបំ បស្សិ.

តតោ ¶ ‘‘ជម្ពុទីបោ នាម មហា ទសយោជនសហស្សបរិមាណោ, កតរស្មិំ នុ ខោ បទេសេ ពុទ្ធា និព្ពត្តន្តី’’តិ ឱកាសំ វិលោកេន្តោ មជ្ឈិមទេសំ បស្សិ. មជ្ឈិមទេសោ នាម – ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ គជង្គលំ នាម និគមោ, តស្ស អបរេន មហាសាលោ, តតោ បរំ បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. បុព្ពទក្ខិណាយ ទិសាយ សល្លវតី នាម នទី, តតោ បរំ បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. ទក្ខិណាយ ទិសាយ សេតកណ្ណិកំ នាម និគមោ, តតោ បរំ បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. បច្ឆិមាយ ទិសាយ ថូណំ នាម ព្រាហ្មណគាមោ, តតោ បរំ បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ. ឧត្តរាយ ទិសាយ ឧសីរទ្ធជោ នាម បព្ពតោ, តតោ បរំ បច្ចន្តិមា ជនបទា, ឱរតោ មជ្ឈេ’’តិ ឯវំ វិនយេ (មហាវ. ២៥៩) វុត្តោ បទេសោ. សោ អាយាមតោ តីណិ យោជនសតានិ, វិត្ថារតោ អឌ្ឍតេយ្យានិ, បរិក្ខេបតោ នវ យោជនសតានីតិ ឯតស្មិំ បទេសេ ពុទ្ធា, បច្ចេកពុទ្ធា, អគ្គសាវកា, អសីតិ មហាសាវកា, ចក្កវត្តិរាជា អញ្ញេ ច មហេសក្ខា ខត្តិយព្រាហ្មណគហបតិមហាសាលា ឧប្បជ្ជន្តិ. ឥទញ្ចេត្ថ កបិលវត្ថុ នាម នគរំ, តត្ថ មយា និព្ពត្តិតព្ពន្តិ និដ្ឋំ អគមាសិ.

តតោ កុលំ វិលោកេន្តោ ‘‘ពុទ្ធា នាម វេស្សកុលេ វា សុទ្ទកុលេ វា ន និព្ពត្តន្តិ, លោកសម្មតេ បន ខត្តិយកុលេ វា ព្រាហ្មណកុលេវាតិ ទ្វីសុយេវ កុលេសុ និព្ពត្តន្តិ. ឥទានិ ច ខត្តិយកុលំ លោកសម្មតំ ¶ , តត្ថ និព្ពត្តិស្សាមិ. សុទ្ធោទនោ នាម រាជា មេ បិតា ភវិស្សតី’’តិ កុលំ បស្សិ.

តតោ មាតរំ វិលោកេន្តោ ‘‘ពុទ្ធមាតា នាម លោលា សុរាធុត្តា ន ហោតិ, កប្បសតសហស្សំ បន បូរិតបារមី ជាតិតោ បដ្ឋាយ អខណ្ឌបញ្ចសីលាយេវ ហោតិ. អយញ្ច មហាមាយា នាម ទេវី ឯទិសី, អយំ មេ មាតា ភវិស្សតិ, កិត្តកំ បនស្សា អាយូតិ ទសន្នំ មាសានំ ឧបរិ សត្ត ទិវសានី’’តិ បស្សិ.

ឥតិ ឥមំ បញ្ចមហាវិលោកនំ វិលោកេត្វា ‘‘កាលោ មេ មារិសា ពុទ្ធភាវាយា’’តិ ទេវតានំ សង្គហំ ករោន្តោ បដិញ្ញំ ទត្វា ‘‘គច្ឆថ, តុម្ហេ’’តិ តា ទេវតា ឧយ្យោជេត្វា តុសិតទេវតាហិ បរិវុតោ តុសិតបុរេ នន្ទនវនំ បាវិសិ. សព្ពទេវលោកេសុ ហិ នន្ទនវនំ អត្ថិយេវ. តត្ថ នំ ទេវតា ‘‘ឥតោ ចុតោ សុគតិំ គច្ឆ, ឥតោ ចុតោ សុគតិំ គច្ឆា’’តិ បុព្ពេ កតកុសលកម្មោកាសំ សារយមានា ¶ វិចរន្តិ. សោ ឯវំ ទេវតាហិ កុសលំ សារយមានាហិ បរិវុតោ តត្ថ វិចរន្តោ ចវិត្វា មហាមាយាយ ទេវិយា កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ.

តស្ស ¶ អាវិភាវត្ថំ អយមនុបុព្ពិកថា – តទា កិរ កបិលវត្ថុនគរេ អាសាឡ្ហិនក្ខត្តំ សង្ឃុដ្ឋំ អហោសិ, មហាជនោ នក្ខត្តំ កីឡតិ. មហាមាយាបិ ទេវី បុរេ បុណ្ណមាយ សត្តមទិវសតោ បដ្ឋាយ វិគតសុរាបានំ មាលាគន្ធវិភូតិសម្បន្នំ នក្ខត្តកីឡំ អនុភវមានា សត្តមេ ទិវសេ បាតោវ ឧដ្ឋាយ គន្ធោទកេន ន្ហាយិត្វា ចត្តារិ សតសហស្សានិ វិស្សជ្ជេត្វា មហាទានំ ទត្វា សព្ពាលង្ការវិភូសិតា វរភោជនំ ភុញ្ជិត្វា ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ អលង្កតបដិយត្តំ សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា សិរិសយនេ និបន្នា និទ្ទំ ឱក្កមមានា ឥមំ សុបិនំ អទ្ទស – ‘ចត្តារោ កិរ នំ មហារាជានោ សយនេនេវ សទ្ធិំ ឧក្ខិបិត្វា ហិមវន្តំ នេត្វា សដ្ឋិយោជនិកេ មនោសិលាតលេ សត្តយោជនិកស្ស មហាសាលរុក្ខស្ស ហេដ្ឋា ឋបេត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋំសុ. អថ នេសំ ទេវិយោ អាគន្ត្វា ទេវិំ អនោតត្តទហំ នេត្វា មនុស្សមលហរណត្ថំ ន្ហាបេត្វា ទិព្ពវត្ថំ និវាសាបេត្វា គន្ធេហិ វិលិម្បាបេត្វា ទិព្ពបុប្ផានិ បិឡន្ធាបេត្វា តតោ អវិទូរេ ឯកោ រជតបព្ពតោ អត្ថិ, តស្ស អន្តោ កនកវិមានំ អត្ថិ ¶ , តត្ថ បាចីនសីសកំ ទិព្ពសយនំ បញ្ញាបេត្វា និបជ្ជាបេសុំ. អថ ពោធិសត្តោ សេតវរវារណោ ហុត្វា តតោ អវិទូរេ ឯកោ សុវណ្ណបព្ពតោ អត្ថិ, តត្ថ វិចរិត្វា តតោ ឱរុយ្ហ រជតបព្ពតំ អភិរុហិត្វា ឧត្តរទិសតោ អាគម្ម រជតទាមវណ្ណាយ សោណ្ឌាយ សេតបទុមំ គហេត្វា កោញ្ចនាទំ នទិត្វា កនកវិមានំ បវិសិត្វា មាតុសយនំ តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា ទក្ខិណបស្សំ ផាលេត្វា កុច្ឆិំ បវិដ្ឋសទិសោ អហោសី’តិ. ឯវំ ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តេន បដិសន្ធិំ គណ្ហិ.

បុនទិវសេ បពុទ្ធា ទេវី តំ សុបិនំ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា ចតុសដ្ឋិមត្តេ ព្រាហ្មណបាមោក្ខេ បក្កោសាបេត្វា គោមយហរិតូបលិត្តាយ លាជាទីហិ កតមង្គលសក្ការាយ ភូមិយា មហារហានិ អាសនានិ បញ្ញាបេត្វា តត្ថ និសិន្នានំ ព្រាហ្មណានំ សប្បិមធុសក្ខរាភិសង្ខតស្ស វរបាយាសស្ស សុវណ្ណរជតបាតិយោ បូរេត្វា សុវណ្ណរជតបាតីហិយេវ បដិកុជ្ជិត្វា អទាសិ, អញ្ញេហិ ច អហតវត្ថកបិលគាវិទានាទីហិ តេ សន្តប្បេសិ. អថ នេសំ សព្ពកាមេហិ សន្តប្បិតានំ សុបិនំ អារោចាបេត្វា ‘‘កិំ ភវិស្សតី’’តិ បុច្ឆិ. ព្រាហ្មណា អាហំសុ ‘‘មា ចិន្តយិ, មហារាជ, ទេវិយា តេ កុច្ឆិម្ហិ គព្ភោ បតិដ្ឋិតោ, សោ ច ¶ ខោ បុរិសគព្ភោ, ន ឥត្ថិគព្ភោ, បុត្តោ តេ ភវិស្សតិ. សោ សចេ អគារំ អជ្ឈាវសិស្សតិ, រាជា ភវិស្សតិ ចក្កវត្តី; សចេ អគារា និក្ខម្ម បព្ពជិស្សតិ, ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ លោកេ វិវដ្ដច្ឆទោ’’តិ.

ពោធិសត្តស្ស បន មាតុកុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិគ្គហណក្ខណេ ឯកប្បហារេនេវ សកលទសសហស្សី លោកធាតុ សង្កម្បិ សម្បកម្បិ សម្បវេធិ. ពាត្តិំសបុព្ពនិមិត្តានិ បាតុរហេសុំ – ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ អប្បមាណោ ឱភាសោ ផរិ. តស្ស តំ សិរិំ ទដ្ឋុកាមា វិយ អន្ធា ចក្ខូនិ ¶ បដិលភិំសុ, ពធិរា សទ្ទំ សុណិំសុ, មូគា សមាលបិំសុ, ខុជ្ជា ឧជុគត្តា អហេសុំ, បង្គុលា បទសា គមនំ បដិលភិំសុ, ពន្ធនគតា សព្ពសត្តា អន្ទុពន្ធនាទីហិ មុច្ចិំសុ, សព្ពនរកេសុ អគ្គិ និព្ពាយិ, បេត្តិវិសយេ ខុប្បិបាសា វូបសមិ, តិរច្ឆានានំ ភយំ នាហោសិ, សព្ពសត្តានំ រោគោ វូបសមិ, សព្ពសត្តា បិយំវទា អហេសុំ, មធុរេនាការេន អស្សា ហសិំសុ, វារណា គជ្ជិំសុ, សព្ពតូរិយានិ សកសកនិន្នាទំ មុញ្ចិំសុ, អឃដ្ដិតានិយេវ មនុស្សានំ ហត្ថូបគាទីនិ អាភរណានិ វិរវិំសុ, សព្ពទិសា វិប្បសន្នា អហេសុំ ¶ , សត្តានំ សុខំ ឧប្បាទយមានោ មុទុសីតលវាតោ វាយិ, អកាលមេឃោ វស្សិ, បថវិតោបិ ឧទកំ ឧព្ភិជ្ជិត្វា វិស្សន្ទិ, បក្ខិនោ អាកាសគមនំ វិជហិំសុ, នទិយោ អសន្ទមានា អដ្ឋំសុ, មហាសមុទ្ទេ មធុរំ ឧទកំ អហោសិ, សព្ពត្ថកមេវ បញ្ចវណ្ណេហិ បទុមេហិ សញ្ឆន្នតលោ អហោសិ, ថលជជលជាទីនិ សព្ពបុប្ផានិ បុប្ផិំសុ, រុក្ខានំ ខន្ធេសុ ខន្ធបទុមានិ, សាខាសុ សាខាបទុមានិ, លតាសុ លតាបទុមានិ បុប្ផិំសុ, ថលេ សិលាតលានិ ភិន្ទិត្វា ឧបរូបរិ សត្ត សត្ត ហុត្វា ទណ្ឌបទុមានិ នាម និក្ខមិំសុ, អាកាសេ ឱលម្ពកបទុមានិ នាម និព្ពត្តិំសុ, សមន្តតោ បុប្ផវស្សា វស្សិំសុ, អាកាសេ ទិព្ពតូរិយានិ វជ្ជិំសុ, សកលទសសហស្សិលោកធាតុ វដ្ដេត្វា វិស្សដ្ឋមាលាគុឡោ វិយ, ឧប្បីឡេត្វា ពទ្ធមាលាកលាបោ វិយ, អលង្កតបដិយត្តំ មាលាសនំ វិយ ច ឯកមាលាមាលិនី វិប្ផុរន្តវាឡពីជនី បុប្ផធូមគន្ធបរិវាសិតា បរមសោភគ្គប្បត្តា អហោសិ.

ឯវំ គហិតបដិសន្ធិកស្ស ពោធិសត្តស្ស បដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយ ពោធិសត្តស្ស ចេវ ពោធិសត្តមាតុយា ច ឧបទ្ទវនិវារណត្ថំ ខគ្គហត្ថា ចត្តារោ ទេវបុត្តា អារក្ខំ គណ្ហិំសុ. ពោធិសត្តមាតុ បន បុរិសេសុ រាគចិត្តំ នុប្បជ្ជិ, លាភគ្គយសគ្គប្បត្តា ច អហោសិ សុខិនី អកិលន្តកាយា. ពោធិសត្តញ្ច អន្តោកុច្ឆិគតំ ¶ វិប្បសន្នេ មណិរតនេ អាវុតបណ្ឌុសុត្តំ វិយ បស្សតិ. យស្មា ច ពោធិសត្តេន វសិតកុច្ឆិ នាម ចេតិយគព្ភសទិសា ហោតិ, ន សក្កា អញ្ញេន សត្តេន អាវសិតុំ វា បរិភុញ្ជិតុំ វា, តស្មា ពោធិសត្តមាតា សត្តាហជាតេ ពោធិសត្តេ កាលំ កត្វា តុសិតបុរេ និព្ពត្តតិ. យថា ច អញ្ញា ឥត្ថិយោ ទស មាសេ អបត្វាបិ អតិក្កមិត្វាបិ និសិន្នាបិ និបន្នាបិ វិជាយន្តិ, ន ឯវំ ពោធិសត្តមាតា. សា បន ពោធិសត្តំ ទស មាសេ កុច្ឆិនា បរិហរិត្វា ឋិតាវ វិជាយតិ. អយំ ពោធិសត្តមាតុធម្មតា.

មហាមាយាបិ ទេវី បត្តេន តេលំ វិយ ទស មាសេ កុច្ឆិនា ពោធិសត្តំ បរិហរិត្វា បរិបុណ្ណគព្ភា ញាតិឃរំ គន្តុកាមា សុទ្ធោទនមហារាជស្ស អារោចេសិ – ‘‘ឥច្ឆាមហំ, ទេវ, កុលសន្តកំ ទេវទហនគរំ គន្តុ’’ន្តិ. រាជា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា កបិលវត្ថុតោ យាវ ទេវទហនគរា មគ្គំ សមំ ការេត្វា កទលិបុណ្ណឃដធជបដាកាទីហិ អលង្ការាបេត្វា ទេវិ សុវណ្ណសិវិកាយ ¶ និសីទាបេត្វា អមច្ចសហស្សេន ឧក្ខិបាបេត្វា មហន្តេន ¶ បរិវារេន បេសេសិ. ទ្វិន្នំ បន នគរានំ អន្តរេ ឧភយនគរវាសីនម្បិ លុម្ពិនីវនំ នាម មង្គលសាលវនំ អត្ថិ, តស្មិំ សមយេ មូលតោ បដ្ឋាយ យាវ អគ្គសាខា សព្ពំ ឯកបាលិផុល្លំ អហោសិ, សាខន្តរេហិ ចេវ បុប្ផន្តរេហិ ច បញ្ចវណ្ណា ភមរគណា នានប្បការា ច សកុណសង្ឃា មធុរស្សរេន វិកូជន្តា វិចរន្តិ. សកលំ លុម្ពិនីវនំ ចិត្តលតាវនសទិសំ, មហានុភាវស្ស រញ្ញោ សុសជ្ជិតំ អាបានមណ្ឌលំ វិយ អហោសិ. ទេវិយា តំ ទិស្វា សាលវនកីឡំ កីឡិតុកាមតាចិត្តំ ឧទបាទិ. អមច្ចា ទេវិំ គហេត្វា សាលវនំ បវិសិំសុ. សា មង្គលសាលមូលំ គន្ត្វា សាលសាខំ គណ្ហិតុកាមា អហោសិ, សាលសាខា សុសេទិតវេត្តគ្គំ វិយ ឱនមិត្វា ទេវិយា ហត្ថបថំ ឧបគញ្ឆិ. សា ហត្ថំ បសារេត្វា សាខំ អគ្គហេសិ. តាវទេវ ចស្សា កម្មជវាតា ចលិំសុ. អថស្សា សាណិំ បរិក្ខិបិត្វា មហាជនោ បដិក្កមិ. សាលសាខំ គហេត្វា តិដ្ឋមានាយ ឯវស្សា គព្ភវុដ្ឋានំ អហោសិ. តង្ខណំយេវ ចត្តារោ វិសុទ្ធចិត្តា មហាព្រហ្មានោ សុវណ្ណជាលំ អាទាយ សម្បត្តា តេន សុវណ្ណជាលេន ពោធិសត្តំ សម្បដិច្ឆិត្វា មាតុ បុរតោ ឋបេត្វា ‘‘អត្តមនា, ទេវិ, ហោហិ, មហេសក្ខោ តេ បុត្តោ ឧប្បន្នោ’’តិ អាហំសុ.

យថា បន អញ្ញេ សត្តា មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមន្តា បដិកូលេន អសុចិនា មក្ខិតា និក្ខមន្តិ, ន ឯវំ ពោធិសត្តោ. សោ បន ¶ ធម្មាសនតោ ឱតរន្តោ ធម្មកថិកោ វិយ, និស្សេណិតោ ឱតរន្តោ បុរិសោ វិយ, ច ទ្វេ ច ហត្ថេ ទ្វេ ច បាទេ បសារេត្វា ឋិតកោវ មាតុកុច្ឆិសម្ភវេន កេនចិ អសុចិនា អមក្ខិតោ សុទ្ធោ វិសទោ កាសិកវត្ថេ និក្ខិត្តមណិរតនំ វិយ ជោតយន្តោ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមិ. ឯវំ សន្តេបិ ពោធិសត្តស្ស ច ពោធិសត្តមាតុយា ច សក្ការត្ថំ អាកាសតោ ទ្វេ ឧទកធារា និក្ខមិត្វា ពោធិសត្តស្ស ច មាតុយា ច សរីរេ ឧតុំ គាហាបេសុំ.

អថ នំ សុវណ្ណជាលេន បដិគ្គហេត្វា ឋិតានំ ព្រហ្មានំ ហត្ថតោ ចត្តារោ មហារាជានោ មង្គលសម្មតាយ សុខសម្ផស្សាយ អជិនប្បវេណិយា គណ្ហិំសុ, តេសំ ហត្ថតោ មនុស្សា ទុកូលចុម្ពដកេន. មនុស្សានំ ហត្ថតោ មុច្ចិត្វា បថវិយំ បតិដ្ឋាយ បុរត្ថិមទិសំ ឱលោកេសិ, អនេកានិ ចក្កវាឡសហស្សានិ ឯកង្គណានិ អហេសុំ. តត្ថ ទេវមនុស្សា គន្ធមាលាទីហិ ¶ បូជយមានា ‘‘មហាបុរិស, ឥធ តុម្ហេហិ សទិសោ អញ្ញោ នត្ថិ, កុតេត្ថ ឧត្តរិតរោ’’តិ អាហំសុ. ឯវំ ចតស្សោ ទិសា, ចតស្សោ អនុទិសា, ហេដ្ឋា, ឧបរីតិ ទស ទិសា អនុវិលោកេត្វា អត្តនា សទិសំ កញ្ចិ អទិស្វា ‘‘អយំ ឧត្តរាទិសា’’តិ សត្តបទវីតិហារេន អគមាសិ, មហាព្រហ្មុនា សេតច្ឆត្តំ ធារិយមានោ, សុយាមេន វាឡពីជនិំ, អញ្ញាហិ ច ទេវតាហិ សេសរាជកកុធភណ្ឌហត្ថាហិ ¶ អនុគម្មមានោ. តតោ សត្តមបទេ ឋិតោ ‘‘អគ្គោហមស្មិំ លោកស្សា’’តិអាទិកំ អាសភិំ វាចំ និច្ឆារេន្តោ សីហនាទំ នទិ.

ពោធិសត្តោ ហិ តីសុ អត្តភាវេសុ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខន្តមត្តោវ វាចំ និច្ឆារេសិ មហោសធត្តភាវេ, វេស្សន្តរត្តភាវេ, ឥមស្មិំ អត្តភាវេតិ. មហោសធត្តភាវេ កិរស្ស មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខន្តមត្តស្សេវ សក្កោ ទេវរាជា អាគន្ត្វា ចន្ទនសារំ ហត្ថេ ឋបេត្វា គតោ, សោ តំ មុដ្ឋិយំ កត្វាវ និក្ខន្តោ. អថ នំ មាតា ‘‘តាត, កិំ គហេត្វា អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឱសធំ, អម្មា’’តិ. ឥតិ ឱសធំ គហេត្វា អាគតត្តា ‘‘ឱសធទារកោ’’ត្វេវស្ស នាមំ អកំសុ. តំ ឱសធំ គហេត្វា ចាដិយំ បក្ខិបិំសុ, អាគតាគតានំ អន្ធពធិរាទីនំ តទេវ សព្ពរោគវូបសមាយ ភេសជ្ជំ អហោសិ. តតោ ‘‘មហន្តំ ឥទំ ឱសធំ, មហន្តំ ឥទំ ឱសធ’’ន្តិ ឧប្បន្នវចនំ ឧបាទាយ ‘‘មហោសធោ’’ត្វេវស្ស នាមំ ជាតំ. វេស្សន្តរត្តភាវេ បន មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខន្តោ ទក្ខិណហត្ថំ បសារេត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, អម្ម, កិញ្ចិ គេហស្មិំ, ទានំ ទស្សាមី’’តិ វទន្តោ និក្ខមិ. អថស្ស មាតា ‘‘សធនេ កុលេ និព្ពត្តោសិ, តាតា’’តិ បុត្តស្ស ហត្ថំ អត្តនោ ¶ ហត្ថតលេ កត្វា សហស្សត្ថវិកំ ឋបេសិ. ឥមស្មិំ បន អត្តភាវេ ឥមំ សីហនាទំ នទីតិ ឯវំ ពោធិសត្តោ តីសុ អត្តភាវេសុ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខន្តមត្តោវ វាចំ និច្ឆារេសិ. យថា ច បដិសន្ធិគ្គហណក្ខណេ, ជាតក្ខណេបិស្ស ទ្វត្តិំស បុព្ពនិមិត្តានិ បាតុរហេសុំ. យស្មិំ បន សមយេ អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ លុម្ពិនីវនេ ជាតោ, តស្មិំយេវ សមយេ រាហុលមាតា ទេវី, អានន្ទត្ថេរោ, ឆន្នោ អមច្ចោ, កាឡុទាយី អមច្ចោ, កណ្ឌកោ អស្សរាជា, មហាពោធិរុក្ខោ, ចតស្សោ និធិកុម្ភិយោ ¶ ច ជាតា. តត្ថ ឯកា គាវុតប្បមាណា, ឯកា អឌ្ឍយោជនប្បមាណា, ឯកា តិគាវុតប្បមាណា, ឯកា យោជនប្បមាណា អហោសីតិ. ឥមេ សត្ត សហជាតា នាម.

ឧភយនគរវាសិនោ ពោធិសត្តំ គហេត្វា កបិលវត្ថុនគរមេវ អគមំសុ. តំ ទិវសំយេវ ច ‘‘កបិលវត្ថុនគរេ សុទ្ធោទនមហារាជស្ស បុត្តោ ជាតោ, អយំ កុមារោ ពោធិតលេ និសីទិត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ តាវតិំសភវនេ ហដ្ឋតុដ្ឋា ទេវសង្ឃា ចេលុក្ខេបាទីនិ បវត្តេន្តា កីឡិំសុ. តស្មិំ សមយេ សុទ្ធោទនមហារាជស្ស កុលូបកោ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី កាឡទេវីលោ នាម តាបសោ ភត្តកិច្ចំ កត្វា ទិវាវិហារត្ថាយ តាវតិំសភវនំ គន្ត្វា តត្ថ ទិវាវិហារំ និសិន្នោ តា ទេវតា កីឡមានា ទិស្វា ‘‘កិំការណា តុម្ហេ ឯវំ តុដ្ឋមានសា កីឡថ, មយ្ហម្បេតំ ការណំ កថេថា’’តិ បុច្ឆិ. ទេវតា អាហំសុ ‘‘មារិស, សុទ្ធោទនរញ្ញោ បុត្តោ ជាតោ, សោ ពោធិតលេ និសីទិត្វា ពុទ្ធោ ហុត្វា ធម្មចក្កំ បវត្តេស្សតិ, តស្ស អនន្តំ ពុទ្ធលីឡំ ទដ្ឋុំ ធម្មញ្ច សោតុំ លច្ឆាមាតិ ឥមិនា ការណេន តុដ្ឋាម្ហា’’តិ. តាបសោ តាសំ វចនំ សុត្វា ខិប្បំ ទេវលោកតោ ឱរុយ្ហ រាជនិវេសនំ ¶ បវិសិត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសិន្នោ ‘‘បុត្តោ កិរ តេ, មហារាជ, ជាតោ, បស្សិស្សាមិ ន’’ន្តិ អាហ. រាជា អលង្កតបដិយត្តំ កុមារំ អាហរាបេត្វា តាបសំ វន្ទាបេតុំ អភិហរិ, ពោធិសត្តស្ស បាទា បរិវត្តិត្វា តាបសស្ស ជដាសុ បតិដ្ឋហិំសុ. ពោធិសត្តស្ស ហិ តេនត្តភាវេន វន្ទិតព្ពយុត្តកោ នាម អញ្ញោ នត្ថិ. សចេ ហិ អជានន្តា ពោធិសត្តស្ស សីសំ តាបសស្ស បាទមូលេ ឋបេយ្យុំ, សត្តធា តស្ស មុទ្ធា ផលេយ្យ. តាបសោ ‘‘ន មេ អត្តានំ នាសេតុំ យុត្ត’’ន្តិ ឧដ្ឋាយាសនា ពោធិសត្តស្ស អញ្ជលិំ បគ្គហេសិ. រាជា តំ អច្ឆរិយំ ទិស្វា អត្តនោ បុត្តំ វន្ទិ.

តាបសោ អតីតេ ចត្តាលីស កប្បេ, អនាគតេ ចត្តាលីសាតិ អសីតិ កប្បេ អនុស្សរតិ. ពោធិសត្តស្ស លក្ខណសម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘ភវិស្សតិ នុ ខោ ពុទ្ធោ, ឧទាហុ នោ’’តិ អាវជ្ជេត្វា ឧបធារេន្តោ ‘‘និស្សំសយំ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា ‘‘អច្ឆរិយបុរិសោ អយ’’ន្តិ សិតំ ¶ អកាសិ. តតោ ‘‘អហំ ឥមំ ពុទ្ធភូតំ ទដ្ឋុំ លភិស្សាមិ នុ ខោ, នោ’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘ន លភិស្សាមិ, អន្តរាយេវ កាលំ កត្វា ពុទ្ធសតេនបិ ¶ ពុទ្ធសហស្សេនបិ គន្ត្វា ពោធេតុំ អសក្កុណេយ្យេ អរូបភវេ និព្ពត្តិស្សាមី’’តិ ទិស្វា ‘‘ឯវរូបំ នាម អច្ឆរិយបុរិសំ ពុទ្ធភូតំ ទដ្ឋុំ ន លភិស្សាមិ, មហតី វត មេ ជានិ ភវិស្សតី’’តិ បរោទិ.

មនុស្សា ទិស្វា ‘‘អម្ហាកំ អយ្យោ ឥទានេវ ហសិត្វា បុន បរោទិ. កិំ នុ ខោ, ភន្តេ, អម្ហាកំ អយ្យបុត្តស្ស កោចិ អន្តរាយោ ភវិស្សតី’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘នត្ថេតស្ស អន្តរាយោ, និស្សំសយេន ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ. អថ ‘‘កស្មា បរោទិត្ថា’’តិ? ‘‘ឯវរូបំ បុរិសំ ពុទ្ធភូតំ ទដ្ឋុំ ន លភិស្សាមិ, ‘មហតី វត មេ ជានិ ភវិស្សតី’តិ អត្តានំ អនុសោចន្តោ រោទាមី’’តិ អាហ. តតោ សោ ‘‘កិំ នុ ខោ មេ ញាតកេសុ កោចិ ឯតំ ពុទ្ធភូតំ ទដ្ឋុំ លភិស្សតិ, ន លភិស្សតី’’តិ ឧបធារេន្តោ អត្តនោ ភាគិនេយ្យំ នាឡកទារកំ អទ្ទស. សោ ភគិនិយា គេហំ គន្ត្វា ‘‘កហំ តេ បុត្តោ នាឡកោ’’តិ? ‘‘អត្ថិ គេហេ, អយ្យា’’តិ. ‘‘បក្កោសាហិ ន’’ន្តិ បក្កោសាបេត្វា អត្តនោ សន្តិកំ អាគតំ កុមារំ អាហ – ‘‘តាត, សុទ្ធោទនមហារាជស្ស កុលេ បុត្តោ ជាតោ, ពុទ្ធង្កុរោ ឯស, បញ្ចតិំស វស្សានិ អតិក្កមិត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ, ត្វំ ឯតំ ទដ្ឋុំ លភិស្សសិ, អជ្ជេវ បព្ពជាហី’’តិ. សត្តាសីតិកោដិធនេ កុលេ និព្ពត្តទារកោបិ ‘‘ន មំ មាតុលោ អនត្ថេ និយោជេស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា តាវទេវ អន្តរាបណតោ កាសាយានិ ចេវ មត្តិកាបត្តញ្ច អាហរាបេត្វា កេសមស្សុំ ឱហារេត្វា កាសាយានិ វត្ថានិ អច្ឆាទេត្វា ‘‘យោ លោកេ ឧត្តមបុគ្គលោ, តំ ឧទ្ទិស្ស មយ្ហំ បព្ពជ្ជា’’តិ ពោធិសត្តាភិមុខំ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា បត្តំ ថវិកាយ បក្ខិបិត្វា អំសកូដេ លគ្គេត្វា ហិមវន្តំ បវិសិត្វា សមណធម្មំ ¶ អកាសិ. សោ បរមាភិសម្ពោធិំ បត្តំ តថាគតំ ឧបសង្កមិត្វា នាឡកបដិបទំ កថាបេត្វា បុន ហិមវន្តំ បវិសិត្វា អរហត្តំ បត្វា ឧក្កដ្ឋបដិបទំ បដិបន្នោ សត្តេវ មាសេ អាយុំ បាលេត្វា ឯកំ សុវណ្ណបព្ពតំ និស្សាយ ឋិតកោវ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ.

ពោធិសត្តម្បិ ខោ បញ្ចមេ ទិវសេ សីសំ ន្ហាបេត្វា ‘‘នាមគ្គហណំ គណ្ហិស្សាមា’’តិ រាជភវនំ ចតុជ្ជាតិកគន្ធេហិ វិលិម្បិត្វា លាជាបញ្ចមកានិ បុប្ផានិ វិកិរិត្វា អសម្ភិន្នបាយាសំ បចាបេត្វា តិណ្ណំ វេទានំ បារង្គតេ អដ្ឋសតព្រាហ្មណេ និមន្តេត្វា រាជភវនេ និសីទាបេត្វា សុភោជនំ ¶ ភោជេត្វា មហាសក្ការំ ¶ កត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ លក្ខណានិ បរិគ្គហាបេសុំ. តេសុ –

‘‘រាមោ ធជោ លក្ខណោ ចាបិ មន្តី, កោណ្ឌញ្ញោ ច ភោជោ សុយាមោ សុទត្តោ;

ឯតេ តទា អដ្ឋ អហេសុំ ព្រាហ្មណា, ឆឡង្គវា មន្តំ វិយាករិំសូ’’តិ. –

ឥមេ អដ្ឋេវ ព្រាហ្មណា លក្ខណបរិគ្គាហកា អហេសុំ. បដិសន្ធិគ្គហណទិវសេ សុបិនោបិ ឯតេហេវ បរិគ្គហិតោ. តេសុ សត្ត ជនា ទ្វេ អង្គុលិយោ ឧក្ខិបិត្វា ទ្វេធា ព្យាករិំសុ – ‘‘ឥមេហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតោ អគារំ អជ្ឈាវសមានោ រាជា ហោតិ ចក្កវត្តី, បព្ពជមានោ ពុទ្ធោ’’តិ, សព្ពំ ចក្កវត្តិរញ្ញោ សិរិវិភវំ អាចិក្ខិំសុ. តេសំ បន សព្ពទហរោ គោត្តតោ កោណ្ឌញ្ញោ នាម មាណវោ ពោធិសត្តស្ស វរលក្ខណនិប្ផត្តិំ ឱលោកេត្វា – ‘‘ឥមស្ស អគារមជ្ឈេ ឋានការណំ នត្ថិ, ឯកន្តេនេស វិវដ្ដច្ឆទោ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ឯកមេវ អង្គុលិំ ឧក្ខិបិត្វា ឯកំសព្យាករណំ ព្យាកាសិ. អយញ្ហិ កតាធិការោ បច្ឆិមភវិកសត្តោ បញ្ញាយ ឥតរេ សត្ត ជនេ អភិភវិត្វា ‘‘ឥមេហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតស្ស អគារមជ្ឈេ ឋានំ នាម នត្ថិ, អសំសយំ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ឯកមេវ គតិំ អទ្ទស, តស្មា ឯកំ អង្គុលិំ ឧក្ខិបិត្វា ឯវំ ព្យាកាសិ. អថស្ស នាមំ គណ្ហន្តា សព្ពលោកស្ស អត្ថសិទ្ធិករត្តា ‘‘សិទ្ធត្ថោ’’តិ នាមមកំសុ.

អថ តេ ព្រាហ្មណា អត្តនោ ឃរានិ គន្ត្វា បុត្តេ អាមន្តយិំសុ – ‘‘តាតា, អម្ហេ មហល្លកា, សុទ្ធោទនមហារាជស្ស បុត្តំ សព្ពញ្ញុតំ បត្តំ មយំ សម្ភវេយ្យាម វា នោ វា, តុម្ហេ តស្មិំ កុមារេ សព្ពញ្ញុតំ បត្តេ តស្ស សាសនេ បព្ពជេយ្យាថា’’តិ. តេ សត្តបិ ជនា យាវតាយុកំ ឋត្វា យថាកម្មំ គតា, កោណ្ឌញ្ញមាណវោវ អរោគោ អហោសិ. សោ មហាសត្តេ វុឌ្ឍិមន្វាយ មហាភិនិក្ខមនំ ¶ អភិនិក្ខមិត្វា អនុក្កមេន ឧរុវេលំ គន្ត្វា ‘‘រមណីយោ, វត អយំ ភូមិភាគោ, អលំ វតិទំ កុលបុត្តស្ស ¶ បធានត្ថិកស្ស បធានាយា’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា តត្ថ វាសំ ឧបគតេ ‘‘មហាបុរិសោ បព្ពជិតោ’’តិ សុត្វា តេសំ ព្រាហ្មណានំ បុត្តេ ឧបសង្កមិត្វា ឯវមាហ ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារោ កិរ បព្ពជិតោ, សោ និស្សំសយំ ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ. សចេ តុម្ហាកំ បិតរោ អរោគា អស្សុ, អជ្ជ និក្ខមិត្វា បព្ពជេយ្យុំ. សចេ តុម្ហេបិ ឥច្ឆេយ្យាថ, ឯថ, អហំ តំ បុរិសំ អនុបព្ពជិស្សាមី’’តិ. តេ សព្ពេ ឯកច្ឆន្ទា ភវិតុំ នាសក្ខិំសុ ¶ , តយោ ជនា ន បព្ពជិំសុ. កោណ្ឌញ្ញព្រាហ្មណំ ជេដ្ឋកំ កត្វា ឥតរេ ចត្តារោ បព្ពជិំសុ. តេ បញ្ចបិ ជនា បញ្ចវគ្គិយត្ថេរា នាម ជាតា.

តទា បន រាជា ‘‘កិំ ទិស្វា មយ្ហំ បុត្តោ បព្ពជិស្សតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ចត្តារិ បុព្ពនិមិត្តានី’’តិ. ‘‘កតរញ្ច កតរញ្ចា’’តិ? ‘‘ជរាជិណ្ណំ, ព្យាធិតំ, កាលកតំ, បព្ពជិត’’ន្តិ. រាជា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ ឯវរូបានំ មម បុត្តស្ស សន្តិកំ ឧបសង្កមិតុំ មា អទត្ថ, មយ្ហំ បុត្តស្ស ពុទ្ធភាវេន កម្មំ នត្ថិ, អហំ មម បុត្តំ ទ្វិសហស្សទីបបរិវារានំ ចតុន្នំ មហាទីបានំ ឥស្សរិយាធិបច្ចំ រជ្ជំ ការេន្តំ ឆត្តិំសយោជនបរិមណ្ឌលាយ បរិសាយ បរិវុតំ គគនតលេ វិចរមានំ បស្សិតុកាមោ’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា ឥមេសំ ចតុប្បការានំ និមិត្តានំ កុមារស្ស ចក្ខុបថេ អាគមននិវារណត្ថំ ចតូសុ ទិសាសុ គាវុតេ គាវុតេ អារក្ខំ ឋបេសិ. តំ ទិវសំ បន មង្គលដ្ឋានេ សន្និបតិតេសុ អសីតិយា ញាតិកុលសហស្សេសុ ឯកេកោ ឯកមេកំ បុត្តំ បដិជានិ – ‘‘អយំ ពុទ្ធោ វា ហោតុ រាជា វា, មយំ ឯកមេកំ បុត្តំ ទស្សាម. សចេបិ ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ, ខត្តិយសមណេហេវ បុរក្ខតបរិវារិតោ វិចរិស្សតិ. សចេបិ រាជា ភវិស្សតិ, ខត្តិយកុមារេហេវ បុរក្ខតបរិវារិតោ វិចរិស្សតី’’តិ. រាជាបិ ពោធិសត្តស្ស ឧត្តមរូបសម្បន្នា វិគតសព្ពទោសា ធាតិយោ បច្ចុបដ្ឋាបេសិ. ពោធិសត្តោ អនន្តេន បរិវារេន មហន្តេន សិរិសោភគ្គេន វឌ្ឍតិ.

អថេកទិវសំ រញ្ញោ វប្បមង្គលំ នាម អហោសិ. តំ ទិវសំ សកលនគរំ ទេវវិមានំ វិយ អលង្ករោន្តិ. សព្ពេ ទាសកម្មករាទយោ អហតវត្ថនិវត្ថា គន្ធមាលាទិបដិមណ្ឌិតា រាជកុលេ សន្និបតន្តិ. រញ្ញោ កម្មន្តេ នង្គលសហស្សំ យោជីយតិ. តស្មិំ បន ទិវសេ ឯកេនូនអដ្ឋសតនង្គលានិ សទ្ធិំ ពលិពទ្ទរស្មិយោត្តេហិ រជតបរិក្ខតានិ ហោន្តិ, រញ្ញោ អាលម្ពននង្គលំ ¶ បន រត្តសុវណ្ណបរិក្ខតំ ហោតិ. ពលិពទ្ទានំ សិង្គរស្មិបតោទាបិ សុវណ្ណបរិក្ខតាវ ហោន្តិ. រាជា មហតា បរិវារេន និក្ខន្តោ បុត្តំ គហេត្វា អគមាសិ. កម្មន្តដ្ឋានេ ឯកោ ជម្ពុរុក្ខោ ពហលបលាសោ សន្ទច្ឆាយោ អហោសិ. តស្ស ហេដ្ឋា កុមារស្ស សយនំ ¶ បញ្ញបាបេត្វា ឧបរិ សុវណ្ណតារកខចិតំ វិតានំ ពន្ធាបេត្វា សាណិបាការេន បរិក្ខិបាបេត្វា អារក្ខំ ឋបាបេត្វា រាជា សព្ពាលង្ការំ អលង្ករិត្វា អមច្ចគណបរិវុតោ នង្គលករណដ្ឋានំ អគមាសិ. តត្ថ រាជា សុវណ្ណនង្គលំ គណ្ហាតិ, អមច្ចា ឯកេនូនដ្ឋសតរជតនង្គលានិ, កស្សកា សេសនង្គលានិ. តេ តានិ គហេត្វា ឥតោ ចិតោ ច កសន្តិ. រាជា បន ឱរតោ វា បារំ គច្ឆតិ, បារតោ វា ឱរំ អាគច្ឆតិ. ឯតស្មិំ ឋានេ មហាសម្បត្តិ ¶ អហោសិ. ពោធិសត្តំ បរិវារេត្វា និសិន្នា ធាតិយោ ‘‘រញ្ញោ សម្បត្តិំ បស្សិស្សាមា’’តិ អន្តោសាណិតោ ពហិ និក្ខន្តា. ពោធិសត្តោ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ កញ្ចិ អទិស្វា វេគេន ឧដ្ឋាយ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា អានាបានេ បរិគ្គហេត្វា បឋមជ្ឈានំ និព្ពត្តេសិ. ធាតិយោ ខជ្ជភោជ្ជន្តរេ វិចរមានា ថោកំ ចិរាយិំសុ. សេសរុក្ខានំ ឆាយា និវត្តា, តស្ស បន រុក្ខស្ស បរិមណ្ឌលា ហុត្វា អដ្ឋាសិ. ធាតិយោ ‘‘អយ្យបុត្តោ ឯកតោ’’តិ វេគេន សាណិំ ឧក្ខិបិត្វា អន្តោ បវិសមានា ពោធិសត្តំ សយនេ បល្លង្កេន និសិន្នំ តញ្ច បាដិហារិយំ ទិស្វា គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ – ‘‘ទេវ, កុមារោ ឯវំ និសិន្នោ, អញ្ញេសំ រុក្ខានំ ឆាយា និវត្តា, ជម្ពុរុក្ខស្ស បន បរិមណ្ឌលា ឋិតា’’តិ. រាជា វេគេនាគន្ត្វា បាដិហារិយំ ទិស្វា – ‘‘ឥទំ តេ, តាត, ទុតិយំ វន្ទន’’ន្តិ បុត្តំ វន្ទិ.

អថ អនុក្កមេន ពោធិសត្តោ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោ ជាតោ. រាជា ពោធិសត្តស្ស តិណ្ណំ ឧតូនំ អនុច្ឆវិកេ តយោ បាសាទេ ការេសិ – ឯកំ នវភូមកំ, ឯកំ សត្តភូមកំ, ឯកំ បញ្ចភូមកំ, ចត្តាលីសសហស្សា ច នាដកិត្ថិយោ ឧបដ្ឋាបេសិ. ពោធិសត្តោ ទេវោ វិយ អច្ឆរាសង្ឃបរិវុតោ, អលង្កតនាដកបរិវុតោ, និប្បុរិសេហិ តូរិយេហិ បរិចារិយមានោ មហាសម្បត្តិំ អនុភវន្តោ ឧតុវារេន តេសុ បាសាទេសុ វិហរតិ. រាហុលមាតា បនស្ស ទេវី អគ្គមហេសី អហោសិ.

តស្សេវំ ¶ មហាសម្បត្តិំ អនុភវន្តស្ស ឯកទិវសំ ញាតិសង្ឃស្ស អព្ភន្តរេ អយំ កថា ឧទបាទិ – ‘‘សិទ្ធត្ថោ កីឡាបសុតោវ វិចរតិ, កិញ្ចិ សិប្បំ ន សិក្ខតិ, សង្គាមេ បច្ចុបដ្ឋិតេ កិំ ករិស្សតី’’តិ. រាជា ពោធិសត្តំ បក្កោសាបេត្វា – ‘‘តាត, តវ ញាតកា ‘សិទ្ធត្ថោ កិញ្ចិ សិប្បំ អសិក្ខិត្វា កីឡាបសុតោវ វិចរតី’តិ វទន្តិ, ឯត្ថ កិំ បត្តកាលេ មញ្ញសី’’តិ. ទេវ, មម សិប្បំ សិក្ខនកិច្ចំ នត្ថិ, នគរេ មម សិប្បទស្សនត្ថំ ភេរិំ ចរាបេថ ‘‘ឥតោ សត្តមេ ទិវសេ ញាតកានំ សិប្បំ ទស្សេស្សាមី’’តិ. រាជា តថា អកាសិ. ពោធិសត្តោ អក្ខណវេធិវាលវេធិធនុគ្គហេ សន្និបាតាបេត្វា មហាជនស្ស មជ្ឈេ អញ្ញេហិ ធនុគ្គហេហិ អសាធារណំ ¶ ញាតកានំ ទ្វាទសវិធំ សិប្បំ ទស្សេសិ. តំ សរភង្គជាតកេ អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពំ. តទាស្ស ញាតិសង្ឃោ និក្កង្ខោ អហោសិ.

អថេកទិវសំ ពោធិសត្តោ ឧយ្យានភូមិំ គន្តុកាមោ សារថិំ អាមន្តេត្វា ‘‘រថំ យោជេហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា មហារហំ ឧត្តមរថំ សព្ពាលង្ការេន អលង្ករិត្វា កុមុទបត្តវណ្ណេ ចត្តារោ ¶ មង្គលសិន្ធវេ យោជេត្វា ពោធិសត្តស្ស បដិវេទេសិ. ពោធិសត្តោ ទេវវិមានសទិសំ រថំ អភិរុហិត្វា ឧយ្យានាភិមុខោ អគមាសិ. ទេវតា ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារស្ស អភិសម្ពុជ្ឈនកាលោ អាសន្នោ, បុព្ពនិមិត្តំ ទស្សេស្សាមា’’តិ ឯកំ ទេវបុត្តំ ជរាជជ្ជរំ ខណ្ឌទន្តំ បលិតកេសំ វង្កំ ឱភគ្គសរីរំ ទណ្ឌហត្ថំ បវេធមានំ កត្វា ទស្សេសុំ. តំ ពោធិសត្តោ ចេវ សារថិ ច បស្សន្តិ. តតោ ពោធិសត្តោ សារថិំ – ‘‘សម្ម, កោ នាមេស បុរិសោ, កេសាបិស្ស ន យថា អញ្ញេស’’ន្តិ មហាបទានេ អាគតនយេន បុច្ឆិត្វា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘ធីរត្ថុ វត ភោ ជាតិ, យត្រ ហិ នាម ជាតស្ស ជរា បញ្ញាយិស្សតី’’តិ សំវិគ្គហទយោ តតោវ បដិនិវត្តិត្វា បាសាទមេវ អភិរុហិ. រាជា ‘‘កិំ ការណា មម បុត្តោ ខិប្បំ បដិនិវត្តី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ជិណ្ណកំ បុរិសំ ទិស្វា ទេវា’’តិ. ‘‘ជិណ្ណកំ ទិស្វា បព្ពជិស្សតីតិ អាហំសុ, កស្មា មំ នាសេថ, សីឃំ បុត្តស្ស នាដកានិ សជ្ជេថ, សម្បត្តិំ អនុភវន្តោ បព្ពជ្ជាយ សតិំ ន ករិស្សតី’’តិ វត្វា អារក្ខំ វឌ្ឍេត្វា សព្ពទិសាសុ អឌ្ឍយោជនេ អឌ្ឍយោជនេ ឋបេសិ.

បុនេកទិវសំ ¶ ពោធិសត្តោ តថេវ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ ទេវតាហិ និម្មិតំ ព្យាធិតំ បុរិសំ ទិស្វា បុរិមនយេនេវ បុច្ឆិត្វា សំវិគ្គហទយោ និវត្តិត្វា បាសាទំ អភិរុហិ. រាជាបិ បុច្ឆិត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ សំវិទហិត្វា បុន វឌ្ឍេត្វា សមន្តា តិគាវុតប្បមាណេ បទេសេ អារក្ខំ ឋបេសិ. អបរំ ឯកទិវសំ ពោធិសត្តោ តថេវ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ ទេវតាហិ និម្មិតំ កាលកតំ ទិស្វា បុរិមនយេនេវ បុច្ឆិត្វា សំវិគ្គហទយោ បុន និវត្តិត្វា បាសាទំ អភិរុហិ. រាជាបិ បុច្ឆិត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ សំវិទហិត្វា បុន វឌ្ឍេត្វា សមន្តា យោជនប្បមាណេ បទេសេ អារក្ខំ ឋបេសិ. អបរំ បន ឯកទិវសំ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ តថេវ ទេវតាហិ និម្មិតំ សុនិវត្ថំ សុបារុតំ បព្ពជិតំ ទិស្វា ‘‘កោ នាមេសោ សម្មា’’តិ សារថិំ បុច្ឆិ. សារថិ កិញ្ចាបិ ពុទ្ធុប្បាទស្ស អភាវា បព្ពជិតំ វា បព្ពជិតគុណេ វា ន ជានាតិ, ទេវតានុភាវេន បន ‘‘បព្ពជិតោ នាមាយំ ទេវា’’តិ វត្វា បព្ពជ្ជាយ គុណេ វណ្ណេសិ. ពោធិសត្តោ បព្ពជ្ជាយ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា តំ ទិវសំ ឧយ្យានំ អគមាសិ. ទីឃភាណកា បនាហុ ‘‘ចត្តារិ និមិត្តានិ ឯកទិវសេនេវ ទិស្វា អគមាសី’’តិ.

សោ ¶ តត្ថ ទិវសភាគំ កីឡិត្វា មង្គលបោក្ខរណិយំ ន្ហាយិត្វា អត្ថង្គតេ សូរិយេ មង្គលសិលាបដ្ដេ និសីទិ អត្តានំ អលង្ការាបេតុកាមោ. អថស្ស បរិចារកបុរិសា នានាវណ្ណានិ ទុស្សានិ នានប្បការា អាភរណវិកតិយោ មាលាគន្ធវិលេបនានិ ច អាទាយ សមន្តា បរិវារេត្វា អដ្ឋំសុ. តស្មិំ ខណេ សក្កស្ស និសិន្នាសនំ ឧណ្ហំ អហោសិ ¶ . សោ ‘‘កោ នុ ខោ មំ ឥមម្ហា ឋានា ចាវេតុកាមោ’’តិ ឧបធារេន្តោ ពោធិសត្តស្ស អលង្ការេតុកាមតំ ញត្វា វិស្សកម្មំ អាមន្តេសិ ‘‘សម្ម វិស្សកម្ម, សិទ្ធត្ថកុមារោ អជ្ជ អឌ្ឍរត្តសមយេ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិស្សតិ, អយមស្ស បច្ឆិមោ អលង្ការោ, ឧយ្យានំ គន្ត្វា មហាបុរិសំ ទិព្ពាលង្ការេហិ អលង្ករោហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា ទេវតានុភាវេន តង្ខណំយេវ ឧបសង្កមិត្វា តស្សេវ កប្បកសទិសោ ហុត្វា កប្បកស្ស ហត្ថតោ វេឋនទុស្សំ គហេត្វា ពោធិសត្តស្ស សីសំ វេឋេសិ. ពោធិសត្តោ ហត្ថសម្ផស្សេនេវ ‘‘នាយំ មនុស្សោ, ទេវបុត្តោ ឯសោ’’តិ អញ្ញាសិ. វេឋនេន វេឋិតមត្តេ សីសេ មោឡិយំ មណិរតនាការេន ទុស្សសហស្សំ អព្ភុគ្គញ្ឆិ. បុន វេឋេន្តស្ស ទុស្សសហស្សន្តិ ទសក្ខត្តុំ វេឋេន្តស្ស ទស ទុស្សសហស្សានិ អព្ភុគ្គច្ឆិំសុ ¶ . ‘‘សីសំ ខុទ្ទកំ, ទុស្សានិ ពហូនិ, កថំ អព្ភុគ្គតានី’’តិ ន ចិន្តេតព្ពំ. តេសុ ហិ សព្ពមហន្តំ អាមលកបុប្ផប្បមាណំ, អវសេសានិ កុសុម្ពកបុប្ផប្បមាណានិ អហេសុំ. ពោធិសត្តស្ស សីសំ កិញ្ជក្ខគវច្ឆិតំ វិយ កុយ្យកបុប្ផំ អហោសិ.

អថស្ស សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតស្ស សព្ពតាលាវចរេសុ សកានិ សកានិ បដិភានានិ ទស្សយន្តេសុ, ព្រាហ្មណេសុ ‘‘ជយនន្ទា’’តិអាទិវចនេហិ, សូតមាគធាទីសុ នានប្បការេហិ មង្គលវចនត្ថុតិឃោសេហិ សម្ភាវេន្តេសុ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ រថវរំ អភិរុហិ. តស្មិំ សមយេ ‘‘រាហុលមាតា បុត្តំ វិជាតា’’តិ សុត្វា សុទ្ធោទនមហារាជា ‘‘បុត្តស្ស មេ តុដ្ឋិំ និវេទេថា’’តិ សាសនំ បហិណិ. ពោធិសត្តោ តំ សុត្វា ‘‘រាហុ ជាតោ, ពន្ធនំ ជាត’’ន្តិ អាហ. រាជា ‘‘កិំ មេ បុត្តោ អវចា’’តិ បុច្ឆិត្វា តំ វចនំ សុត្វា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ មេ នត្តា រាហុលកុមារោយេវ នាម ហោតូ’’តិ អាហ.

ពោធិសត្តោបិ ខោ រថវរំ អារុយ្ហ មហន្តេន យសេន អតិមនោរមេន សិរិសោភគ្គេន នគរំ បាវិសិ. តស្មិំ សមយេ កិសាគោតមី នាម ខត្តិយកញ្ញា ឧបរិបាសាទវរតលគតា នគរំ បទក្ខិណំ កុរុមានស្ស ពោធិសត្តស្ស រូបសិរិំ ទិស្វា បីតិសោមនស្សជាតា ឥទំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘និព្ពុតា ¶ នូន សា មាតា, និព្ពុតោ នូន សោ បិតា;

និព្ពុតា នូន សា នារី, យស្សាយំ ឦទិសោ បតី’’តិ.

ពោធិសត្តោ ¶ តំ សុត្វា ចិន្តេសិ ‘‘អយំ ឯវមាហ ‘ឯវរូបំ អត្តភាវំ បស្សន្តិយា មាតុ ហទយំ និព្ពាយតិ, បិតុ ហទយំ និព្ពាយតិ, បជាបតិយា ហទយំ និព្ពាយតី’តិ! កិស្មិំ នុ ខោ និព្ពុតេ ហទយំ និព្ពុតំ នាម ហោតី’’តិ? អថស្ស កិលេសេសុ វិរត្តមានសស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘រាគគ្គិម្ហិ និព្ពុតេ និព្ពុតំ នាម ហោតិ, ទោសគ្គិម្ហិ និព្ពុតេ និព្ពុតំ នាម ហោតិ, មោហគ្គិម្ហិ និព្ពុតេ និព្ពុតំ នាម ហោតិ, មានទិដ្ឋិអាទីសុ សព្ពកិលេសទរថេសុ និព្ពុតេសុ និព្ពុតំ នាម ហោតិ. អយំ មេ សុស្សវនំ សាវេសិ, អហញ្ហិ និព្ពានំ គវេសន្តោ ចរាមិ, អជ្ជេវ មយា ឃរាវាសំ ឆឌ្ឌេត្វា និក្ខម្ម បព្ពជិត្វា ¶ និព្ពានំ គវេសិតុំ វដ្ដតិ, អយំ ឥមិស្សា អាចរិយភាគោ ហោតូ’’តិ កណ្ឋតោ ឱមុញ្ចិត្វា កិសាគោតមិយា សតសហស្សគ្ឃនកំ មុត្តាហារំ បេសេសិ. សា ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារោ មយិ បដិពទ្ធចិត្តោ ហុត្វា បណ្ណាការំ បេសេសី’’តិ សោមនស្សជាតា អហោសិ.

ពោធិសត្តោបិ មហន្តេន សិរិសោភគ្គេន អត្តនោ បាសាទំ អភិរុហិត្វា សិរិសយនេ និបជ្ជិ. តាវទេវ ច នំ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា នច្ចគីតាទីសុ សុសិក្ខិតា ទេវកញ្ញា វិយ រូបសោភគ្គប្បត្តា ឥត្ថិយោ នានាតូរិយានិ គហេត្វា សម្បរិវារយិត្វា អភិរមាបេន្តិយោ នច្ចគីតវាទិតានិ បយោជយិំសុ. ពោធិសត្តោ កិលេសេសុ វិរត្តចិត្តតាយ នច្ចាទីសុ អនភិរតោ មុហុត្តំ និទ្ទំ ឱក្កមិ. តាបិ ឥត្ថិយោ ‘‘យស្សត្ថាយ មយំ នច្ចាទីនិ បយោជេម, សោ និទ្ទំ ឧបគតោ, ឥទានិ កិមត្ថំ កិលមាមា’’តិ គហិតគ្គហិតានិ តូរិយានិ អជ្ឈោត្ថរិត្វា និបជ្ជិំសុ, គន្ធតេលប្បទីបា ឈាយន្តិ. ពោធិសត្តោ បពុជ្ឈិត្វា សយនបិដ្ឋេ បល្លង្កេន និសិន្នោ អទ្ទស តា ឥត្ថិយោ តូរិយភណ្ឌានិ អវត្ថរិត្វា និទ្ទាយន្តិយោ – ឯកច្ចា បគ្ឃរិតខេឡា, លាលាកិលិន្នគត្តា, ឯកច្ចា ទន្តេ ខាទន្តិយោ, ឯកច្ចា កាកច្ឆន្តិយោ, ឯកច្ចា វិប្បលបន្តិយោ, ឯកច្ចា វិវដមុខា, ឯកច្ចា អបគតវត្ថា, បាកដពីភច្ឆសម្ពាធដ្ឋានា. សោ តាសំ តំ វិប្បការំ ទិស្វា ភិយ្យោសោមត្តាយ កាមេសុ វិរត្តចិត្តោ អហោសិ. តស្ស អលង្កតបដិយត្តំ សក្កភវនសទិសម្បិ តំ មហាតលំ អបវិទ្ធនានាកុណបភរិតំ អាមកសុសានំ វិយ ឧបដ្ឋាសិ, តយោ ភវា អាទិត្តគេហសទិសា ខាយិំសុ – ‘‘ឧបទ្ទុតំ វត ភោ, ឧបស្សដ្ឋំ វត ភោ’’តិ ឧទានំ បវត្តេសិ, អតិវិយ បព្ពជ្ជាយ ចិត្តំ នមិ.

សោ ‘‘អជ្ជេវ មយា មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិតុំ វដ្ដតី’’តិ សយនា ឧដ្ឋាយ ទ្វារសមីបំ ¶ គន្ត្វា ‘‘កោ ឯត្ថា’’តិ អាហ. ឧម្មារេ ¶ សីសំ កត្វា និបន្នោ ឆន្នោ ‘‘អហំ អយ្យបុត្ត ឆន្នោ’’តិ អាហ. ‘‘អហំ អជ្ជ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិតុកាមោ, ឯកំ មេ អស្សំ កប្បេហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធុ ទេវា’’តិ អស្សភណ្ឌិកំ គហេត្វា អស្សសាលំ គន្ត្វា គន្ធតេលបទីបេសុ ជលន្តេសុ សុមនបដ្ដវិតានស្ស ហេដ្ឋា រមណីយេ ភូមិភាគេ ឋិតំ កណ្ឌកំ អស្សរាជានំ ទិស្វា ‘‘អជ្ជ មយា ឥមមេវ កប្បេតុំ វដ្ដតី’’តិ កណ្ឌកំ កប្បេសិ. សោ កប្បិយមានោវ អញ្ញាសិ ‘‘អយំ កប្បនា អតិគាឡ្ហា ¶ , អញ្ញេសុ ទិវសេសុ ឧយ្យានកីឡាទិគមនេ កប្បនា វិយ ន ហោតិ, មយ្ហំ អយ្យបុត្តោ អជ្ជ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិតុកាមោ ភវិស្សតី’’តិ. តតោ តុដ្ឋមានសោ មហាហសិតំ ហសិ. សោ សទ្ទោ សកលនគរំ បត្ថរិត្វា គច្ឆេយ្យ, ទេវតា បន តំ សទ្ទំ និរុម្ភិត្វា ន កស្សចិ សោតុំ អទំសុ.

ពោធិសត្តោបិ ខោ ឆន្នំ បេសេត្វាវ ‘‘បុត្តំ តាវ បស្សិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា និសិន្នបល្លង្កតោ ឧដ្ឋាយ រាហុលមាតាយ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា គព្ភទ្វារំ វិវរិ. តស្មិំ ខណេ អន្តោគព្ភេ គន្ធតេលបទីបោ ឈាយតិ, រាហុលមាតា សុមនមល្លិកាទីនំ បុប្ផានំ អម្ពណមត្តេន អភិប្បកិណ្ណសយនេ បុត្តស្ស មត្ថកេ ហត្ថំ ឋបេត្វា និទ្ទាយតិ. ពោធិសត្តោ ឧម្មារេ បាទំ ឋបេត្វា ឋិតកោវ ឱលោកេត្វា ‘‘សចាហំ ទេវិយា ហត្ថំ អបនេត្វា មម បុត្តំ គណ្ហិស្សាមិ, ទេវី បពុជ្ឈិស្សតិ, ឯវំ មេ គមនន្តរាយោ ភវិស្សតិ, ពុទ្ធោ ហុត្វាវ អាគន្ត្វា បុត្តំ បស្សិស្សាមី’’តិ បាសាទតលតោ ឱតរិ. យំ បន ជាតកដ្ឋកថាយំ ‘‘តទា សត្តាហជាតោ រាហុលកុមារោ ហោតី’’តិ វុត្តំ, តំ សេសដ្ឋកថាសុ នត្ថិ, តស្មា ឥទមេវ គហេតព្ពំ.

ឯវំ ពោធិសត្តោ បាសាទតលា ឱតរិត្វា អស្សសមីបំ គន្ត្វា ឯវមាហ – ‘‘តាត កណ្ឌក, ត្វំ អជ្ជ ឯករត្តិំ មំ តារយ, អហំ តំ និស្សាយ ពុទ្ធោ ហុត្វា សទេវកំ លោកំ តារេស្សាមី’’តិ. តតោ ឧល្លង្ឃិត្វា កណ្ឌកស្ស បិដ្ឋិំ អភិរុហិ. កណ្ឌកោ គីវតោ បដ្ឋាយ អាយាមេន អដ្ឋារសហត្ថោ ហោតិ តទនុច្ឆវិកេន ឧព្ពេធេន សមន្នាគតោ ថាមជវសម្បន្នោ សព្ពសេតោ ធោតសង្ខសទិសោ. សោ សចេ ហសេយ្យ វា បទសទ្ទំ វា ករេយ្យ, សទ្ទោ សកលនគរំ អវត្ថរេយ្យ. តស្មា ទេវតា អត្តនោ អានុភាវេន តស្ស យថា ន កោចិ សុណាតិ, ឯវំ ហសិតសទ្ទំ សន្និរុម្ភិត្វា អក្កមនអក្កមនបទវារេ ហត្ថតលានិ ឧបនាមេសុំ. ពោធិសត្តោ អស្សវរស្ស បិដ្ឋិវេមជ្ឈគតោ ឆន្នំ អស្សស្ស ¶ វាលធិំ គាហាបេត្វា អឌ្ឍរត្តសមយេ មហាទ្វារសមីបំ បត្តោ. តទា បន រាជា ‘‘ឯវំ ពោធិសត្តោ យាយ កាយចិ វេលាយ នគរទ្វារំ វិវរិត្វា និក្ខមិតុំ ន សក្ខិស្សតី’’តិ ទ្វីសុ ទ្វារកវាដេសុ ឯកេកំ បុរិសសហស្សេន វិវរិតព្ពំ ការាបេសិ. ពោធិសត្តោ ថាមពលសម្បន្នោ, ហត្ថិគណនាយ កោដិសហស្សហត្ថីនំ ពលំ ធារេតិ, បុរិសគណនាយ ទសកោដិសហស្សបុរិសានំ ¶ ¶ . សោ ចិន្តេសិ ‘‘សចេ ទ្វារំ ន វិវរីយតិ, អជ្ជ កណ្ឌកស្ស បិដ្ឋេ និសិន្នោវ វាលធិំ គហេត្វា ឋិតេន ឆន្នេន សទ្ធិំយេវ កណ្ឌកំ ឩរូហិ និប្បីឡេត្វា អដ្ឋារសហត្ថុព្ពេធំ បាការំ ឧប្បតិត្វា អតិក្កមិស្សាមី’’តិ. ឆន្នោបិ ចិន្តេសិ ‘‘សចេ ទ្វារំ ន វិវរីយតិ, អហំ អយ្យបុត្តំ ខន្ធេ និសីទាបេត្វា កណ្ឌកំ ទក្ខិណេន ហត្ថេន កុច្ឆិយំ បរិក្ខិបន្តោ ឧបកច្ឆន្តរេ កត្វា បាការំ ឧប្បតិត្វា អតិក្កមិស្សាមី’’តិ. កណ្ឌកោបិ ចិន្តេសិ ‘‘សចេ ទ្វារំ ន វិវរីយតិ, អហំ អត្តនោ សាមិកំ បិដ្ឋិយំ យថានិសិន្នមេវ ឆន្នេន វាលធិំ គហេត្វា ឋិតេន សទ្ធិំយេវ ឧក្ខិបិត្វា បាការំ ឧប្បតិត្វា អតិក្កមិស្សាមី’’តិ. សចេ ទ្វារំ ន អវាបុរីយិត្ថ, យថាចិន្តិតមេវ តេសុ តីសុ ជនេសុ អញ្ញតរោ សម្បាទេយ្យ. ទ្វារេ អធិវត្ថា ទេវតា បន ទ្វារំ វិវរិ.

តស្មិំយេវ ខណេ មារោ ‘‘ពោធិសត្តំ និវត្តេស្សាមី’’តិ អាគន្ត្វា អាកាសេ ឋិតោ អាហ – ‘‘មារិស, មា និក្ខម, ឥតោ តេ សត្តមេ ទិវសេ ចក្ករតនំ បាតុភវិស្សតិ, ទ្វិសហស្សបរិត្តទីបបរិវារានំ ចតុន្នំ មហាទីបានំ រជ្ជំ ការេស្សសិ, និវត្ត មារិសា’’តិ. ‘‘កោសិ ត្វ’’ន្តិ? ‘‘អហំ វសវត្តី’’តិ. ‘‘មារ, ជានាមហំ មយ្ហំ ចក្ករតនស្ស បាតុភាវំ, អនត្ថិកោហំ រជ្ជេន, ទសសហស្សិលោកធាតុំ ឧន្នាទេត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ អាហ. មារោ ‘‘ឥតោ ទានិ តេ បដ្ឋាយ កាមវិតក្កំ វា ព្យាបាទវិតក្កំ វា វិហិំសាវិតក្កំ វា ចិន្តិតកាលេ ជានិស្សាមី’’តិ ឱតារាបេក្ខោ ឆាយា វិយ អនបគច្ឆន្តោ អនុពន្ធិ.

ពោធិសត្តោបិ ហត្ថគតំ ចក្កវត្តិរជ្ជំ ខេឡបិណ្ឌំ វិយ អនបេក្ខោ ឆឌ្ឌេត្វា មហន្តេន សក្ការេន នគរា និក្ខមិ អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាយ ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តេ វត្តមានេ. និក្ខមិត្វា ច បុន នគរំ ឱលោកេតុកាមោ ជាតោ. ឯវញ្ច បនស្ស ចិត្តេ ឧប្បន្នមត្តេយេវ ‘‘មហាបុរិស, ន តយា និវត្តិត្វា ឱលោកនកម្មំ កត’’ន្តិ វទមានា វិយ មហាបថវី កុលាលចក្កំ វិយ ភិជ្ជិត្វា បរិវត្តិ. ពោធិសត្តោ នគរាភិមុខោ ឋត្វា នគរំ ឱលោកេត្វា តស្មិំ បថវិប្បទេសេ កណ្ឌកនិវត្តនចេតិយដ្ឋានំ ទស្សេត្វា គន្តព្ពមគ្គាភិមុខំ កណ្ឌកំ កត្វា ¶ បាយាសិ មហន្តេន សក្ការេន ឧឡារេន សិរិសោភគ្គេន. តទា កិរស្ស ទេវតា បុរតោ សដ្ឋិ ឧក្កាសហស្សានិ ធារយិំសុ, បច្ឆតោ សដ្ឋិ, ទក្ខិណបស្សតោ សដ្ឋិ, វាមបស្សតោ ¶ សដ្ឋិ, អបរា ទេវតា ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ អបរិមាណា ឧក្កា ធារយិំសុ, អបរា ទេវតា ច នាគសុបណ្ណាទយោ ច ទិព្ពេហិ គន្ធេហិ មាលាហិ ចុណ្ណេហិ ធូមេហិ បូជយមានា គច្ឆន្តិ. បារិច្ឆត្តកបុប្ផេហិ ចេវ មន្ទារវបុប្ផេហិ ច ឃនមេឃវុដ្ឋិកាលេ ធារាហិ វិយ នភំ និរន្តរំ អហោសិ, ទិព្ពានិ សំគីតានិ បវត្តិំសុ ¶ , សមន្តតោ អដ្ឋសដ្ឋិ តូរិយសតសហស្សានិ បវជ្ជិំសុ, សមុទ្ទកុច្ឆិយំ មេឃត្ថនិតកាលោ វិយ យុគន្ធរកុច្ឆិយំ សាគរនិគ្ឃោសកាលោ វិយ វត្តតិ.

ឥមិនា សិរិសោភគ្គេន គច្ឆន្តោ ពោធិសត្តោ ឯករត្តេនេវ តីណិ រជ្ជានិ អតិក្កម្ម តិំសយោជនមត្ថកេ អនោមានទីតីរំ បាបុណិ. ‘‘កិំ បន អស្សោ តតោ បរំ គន្តុំ ន សក្កោតី’’តិ? ‘‘នោ, ន សក្កោ’’តិ. សោ ហិ ឯកំ ចក្កវាឡគព្ភំ នាភិយា ឋិតចក្កស្ស នេមិវដ្ដិំ មទ្ទន្តោ វិយ អន្តន្តេន ចរិត្វា បុរេបាតរាសមេវ អាគន្ត្វា អត្តនោ សម្បាទិតំ ភត្តំ ភុញ្ជិតុំ សមត្ថោ. តទា បន ទេវនាគសុបណ្ណាទីហិ អាកាសេ ឋត្វា ឱស្សដ្ឋេហិ គន្ធមាលាទីហិ យាវ ឩរុប្បទេសា សញ្ឆន្នំ សរីរំ អាកឌ្ឍិត្វា គន្ធមាលាជដំ ឆិន្ទន្តស្ស អតិប្បបញ្ចោ អហោសិ, តស្មា តិំសយោជនមត្តមេវ អគមាសិ. អថ ពោធិសត្តោ នទីតីរេ ឋត្វា ឆន្នំ បុច្ឆិ – ‘‘កិន្នាមា អយំ នទី’’តិ? ‘‘អនោមា នាម, ទេវា’’តិ. ‘‘អម្ហាកម្បិ បព្ពជ្ជា អនោមា ភវិស្សតី’’តិ បណ្ហិយា ឃដ្ដេន្តោ អស្សស្ស សញ្ញំ អទាសិ. អស្សោ ឧប្បតិត្វា អដ្ឋូសភវិត្ថារាយ នទិយា បារិមតីរេ អដ្ឋាសិ.

ពោធិសត្តោ អស្សបិដ្ឋិតោ ឱរុយ្ហ រជតបដ្ដសទិសេ វាលុកាបុលិនេ ឋត្វា ឆន្នំ អាមន្តេសិ – ‘‘សម្ម, ឆន្ន, ត្វំ មយ្ហំ អាភរណានិ ចេវ កណ្ឌកញ្ច អាទាយ គច្ឆ, អហំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. ‘‘អហម្បិ, ទេវ, បព្ពជិស្សាមី’’តិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ន លព្ភា តយា បព្ពជិតុំ, គច្ឆ ត្វ’’ន្តិ តិក្ខត្តុំ បដិពាហិត្វា អាភរណានិ ចេវ កណ្ឌកញ្ច បដិច្ឆាបេត្វា ចិន្តេសិ ‘‘ឥមេ មយ្ហំ កេសា សមណសារុប្បា ន ហោន្តី’’តិ. អញ្ញោ ពោធិសត្តស្ស កេសេ ឆិន្ទិតុំ យុត្តរូបោ នត្ថិ, តតោ ‘‘សយមេវ ខគ្គេន ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ ទក្ខិណេន ហត្ថេន អសិំ គណ្ហិត្វា វាមហត្ថេន មោឡិយា ¶ សទ្ធិំ ចូឡំ គហេត្វា ឆិន្ទិ, កេសា ទ្វង្គុលមត្តា ហុត្វា ទក្ខិណតោ អាវត្តមានា សីសំ អល្លីយិំសុ. តេសំ យាវជីវំ តទេវ បមាណំ អហោសិ, មស្សុ ច តទនុរូបំ, បុន កេសមស្សុឱហារណកិច្ចំ នាម នាហោសិ. ពោធិសត្តោ ¶ សហ មោឡិយា ចុឡំ គហេត្វា ‘‘សចាហំ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមិ, អាកាសេ តិដ្ឋតុ, នោ ចេ, ភូមិយំ បតតូ’’តិ អន្តលិក្ខេ ខិបិ. តំ ចូឡាមណិវេឋនំ យោជនប្បមាណំ ឋានំ គន្ត្វា អាកាសេ អដ្ឋាសិ. សក្កោ ទេវរាជា ទិព្ពចក្ខុនា ឱលោកេត្វា យោជនិយរតនចង្កោដកេន សម្បដិច្ឆិត្វា តាវតិំសភវនេ ចូឡាមណិចេតិយំ នាម បតិដ្ឋាបេសិ.

‘‘ឆេត្វាន មោឡិំ វរគន្ធវាសិតំ, វេហាយសំ ឧក្ខិបិ អគ្គបុគ្គលោ;

សហស្សនេត្តោ សិរសា បដិគ្គហិ, សុវណ្ណចង្កោដវរេន វាសវោ’’តិ.

បុន ¶ ពោធិសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមានិ កាសិកវត្ថានិ មយ្ហំ ន សមណសារុប្បានី’’តិ. អថស្ស កស្សបពុទ្ធកាលេ បុរាណសហាយកោ ឃដីការមហាព្រហ្មា ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ ជរំ អបត្តេន មិត្តភាវេន ចិន្តេសិ – ‘‘អជ្ជ មេ សហាយកោ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខន្តោ, សមណបរិក្ខារមស្ស គហេត្វា គច្ឆិស្សាមី’’តិ.

‘‘តិចីវរញ្ច បត្តោ ច, វាសី សូចិ ច ពន្ធនំ;

បរិស្សាវនេន អដ្ឋេតេ, យុត្តយោគស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ. –

ឥមេ អដ្ឋ សមណបរិក្ខារេ អាហរិត្វា អទាសិ. ពោធិសត្តោ អរហទ្ធជំ និវាសេត្វា ឧត្តមបព្ពជ្ជាវេសំ គណ្ហិត្វា ‘‘ឆន្ន, មម វចនេន មាតាបិតូនំ អារោគ្យំ វទេហី’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសិ. ឆន្នោ ពោធិសត្តំ វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមិ. កណ្ឌកោ បន ឆន្នេន សទ្ធិំ មន្តយមានស្ស ពោធិសត្តស្ស វចនំ សុណន្តោ ឋត្វា ‘‘នត្ថិ ទានិ មយ្ហំ បុន សាមិនោ ទស្សន’’ន្តិ ចក្ខុបថំ វិជហន្តោ សោកំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ ហទយេន ផលិតេន កាលំ កត្វា តាវតិំសភវនេ កណ្ឌកោ នាម ទេវបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. ឆន្នស្ស បឋមំ ឯកោវ សោកោ ¶ អហោសិ, កណ្ឌកស្ស បន កាលកិរិយាយ ទុតិយេន សោកេន បីឡិតោ រោទន្តោ បរិទេវន្តោ នគរំ អគមាសិ.

ពោធិសត្តោបិ បព្ពជិត្វា តស្មិំយេវ បទេសេ អនុបិយំ នាម អម្ពវនំ អត្ថិ, តត្ថ សត្តាហំ បព្ពជ្ជាសុខេន វីតិនាមេត្វា ឯកទិវសេនេវ ¶ តិំសយោជនមគ្គំ បទសា គន្ត្វា រាជគហំ បាវិសិ. បវិសិត្វា សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរិ. សកលនគរំ ពោធិសត្តស្ស រូបទស្សនេន ធនបាលកេន បវិដ្ឋរាជគហំ វិយ អសុរិន្ទេន បវិដ្ឋទេវនគរំ វិយ ច សង្ខោភំ អគមាសិ. រាជបុរិសា គន្ត្វា ‘‘ទេវ, ឯវរូបោ នាម សត្តោ នគរេ បិណ្ឌាយ ចរតិ, ‘ទេវោ វា មនុស្សោ វា នាគោ វា សុបណ្ណោ វា កោ នាមេសោ’តិ ន ជានាមា’’តិ អារោចេសុំ. រាជា បាសាទតលេ ឋត្វា មហាបុរិសំ ទិស្វា អច្ឆរិយព្ភុតជាតោ បុរិសេ អាណាបេសិ – ‘‘គច្ឆថ ភណេ, វីមំសថ, សចេ អមនុស្សោ ភវិស្សតិ, នគរា និក្ខមិត្វា អន្តរធាយិស្សតិ, សចេ ទេវតា ភវិស្សតិ, អាកាសេន គច្ឆិស្សតិ, សចេ នាគោ ភវិស្សតិ, បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា គមិស្សតិ, សចេ មនុស្សោ ភវិស្សតិ, យថាលទ្ធំ ភិក្ខំ បរិភុញ្ជិស្សតី’’តិ.

មហាបុរិសោបិ ខោ មិស្សកភត្តំ សំហរិត្វា ‘‘អលំ មេ ឯត្តកំ យាបនាយា’’តិ ញត្វា បវិដ្ឋទ្វារេនេវ នគរា និក្ខមិត្វា បណ្ឌវបព្ពតច្ឆាយាយ បុរត្ថាភិមុខោ និសីទិត្វា អាហារំ បរិភុញ្ជិតុំ ¶ អារទ្ធោ. អថស្ស អន្តានិ បរិវត្តិត្វា មុខេន និក្ខមនាការប្បត្តានិ វិយ អហេសុំ. តតោ តេន អត្តភាវេន ឯវរូបស្ស អាហារស្ស ចក្ខុនាបិ អទិដ្ឋបុព្ពតាយ តេន បដិកូលាហារេន អដ្ដិយមានោ ឯវំ អត្តនាវ អត្តានំ ឱវទិ ‘‘សិទ្ធត្ថ, ត្វំ សុលភន្នបានេ កុលេ តិវស្សិកគន្ធសាលិភោជនំ នានគ្គរសេហិ ភុញ្ជនដ្ឋានេ និព្ពត្តិត្វាបិ ឯកំ បំសុកូលិកំ ទិស្វា ‘កទា នុ ខោ អហម្បិ ឯវរូបោ ហុត្វា បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ភុញ្ជិស្សាមិ, ភវិស្សតិ នុ ខោ មេ សោ កាលោ’តិ ចិន្តេត្វា និក្ខន្តោ, ឥទានិ កិំ នាមេតំ ករោសី’’តិ. ឯវំ អត្តនាវ អត្តានំ ឱវទិត្វា និព្ពិការោ ហុត្វា អាហារំ បរិភុញ្ជិ.

រាជបុរិសា តំ បវត្តិំ ទិស្វា គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា ទូតវចនំ សុត្វា វេគេន នគរា និក្ខមិត្វា ពោធិសត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឥរិយាបថស្មិំយេវ បសីទិត្វា ពោធិសត្តស្ស សព្ពំ ឥស្សរិយំ និយ្យាទេសិ ¶ . ពោធិសត្តោ ‘‘មយ្ហំ, មហារាជ, វត្ថុកាមេហិ វា កិលេសកាមេហិ វា អត្ថោ នត្ថិ, អហំ បរមាភិសម្ពោធិំ បត្ថយន្តោ និក្ខន្តោ’’តិ អាហ. រាជា អនេកប្បការំ យាចន្តោបិ តស្ស ចិត្តំ អលភិត្វា ‘‘អទ្ធា ត្វំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ, ពុទ្ធភូតេន បន តេ បឋមំ មម វិជិតំ អាគន្តព្ព’’ន្តិ បដិញ្ញំ គណ្ហិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន ‘‘បព្ពជ្ជំ កិត្តយិស្សាមិ, យថា បព្ពជិ ចក្ខុមា’’តិ ឥមំ បព្ពជ្ជាសុត្តំ (សុ. និ. ៤០៧ អាទយោ) សទ្ធិំ អដ្ឋកថាយ ឱលោកេត្វា វេទិតព្ពោ.

ពោធិសត្តោបិ រញ្ញោ បដិញ្ញំ ទត្វា អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរមានោ អាឡារញ្ច កាលាមំ ឧទកញ្ច រាមបុត្តំ ឧបសង្កមិត្វា សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា ‘‘នាយំ មគ្គោ ពោធាយា’’តិ តម្បិ ¶ សមាបត្តិភាវនំ អនលង្ករិត្វា សទេវកស្ស លោកស្ស អត្តនោ ថាមវីរិយសន្ទស្សនត្ថំ មហាបធានំ បទហិតុកាមោ ឧរុវេលំ គន្ត្វា ‘‘រមណីយោ វតាយំ ភូមិភាគោ’’តិ តត្ថេវ វាសំ ឧបគន្ត្វា មហាបធានំ បទហិ. តេបិ ខោ កោណ្ឌញ្ញប្បមុខា បញ្ច បព្ពជិតា គាមនិគមរាជធានីសុ ភិក្ខាយ ចរន្តា តត្ថ ពោធិសត្តំ សម្បាបុណិំសុ. អថ នំ ឆព្ពស្សានិ មហាបធានំ បទហន្តំ ‘‘ឥទានិ ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ, ឥទានិ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ បរិវេណសម្មជ្ជនាទិកាយ វត្តបដិបត្តិយា ឧបដ្ឋហមានា សន្តិកាវចរាវស្ស អហេសុំ. ពោធិសត្តោបិ ខោ ‘‘កោដិប្បត្តំ ទុក្ករការិយំ ករិស្សាមី’’តិ ឯកតិលតណ្ឌុលាទីហិបិ វីតិនាមេសិ, សព្ពសោបិ អាហារូបច្ឆេទំ អកាសិ, ទេវតាបិ លោមកូបេហិ ឱជំ ឧបសំហរមានា បដិក្ខិបិ.

អថស្ស តាយ និរាហារតាយ បរមកសិមានប្បត្តកាយស្ស សុវណ្ណវណ្ណោ កាយោ កាឡវណ្ណោ អហោសិ. ពាត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណានិ បដិច្ឆន្នានិ អហេសុំ. អប្បេកទា អប្បាណកំ ឈានំ ឈាយន្តោ ¶ មហាវេទនាហិ អភិតុន្នោ វិសញ្ញីភូតោ ចង្កមនកោដិយំ បតតិ. អថ នំ ឯកច្ចា ទេវតា ‘‘កាលកតោ សមណោ គោតមោ’’តិ វទន្តិ, ឯកច្ចា ‘‘វិហារោវេសោ អរហត’’ន្តិ អាហំសុ. តត្ថ យាសំ ‘‘កាលកតោ’’តិ អហោសិ, តា គន្ត្វា សុទ្ធោទនមហារាជស្ស អារោចេសុំ ‘‘តុម្ហាកំ បុត្តោ កាលកតោ’’តិ. មម បុត្តោ ពុទ្ធោ ហុត្វា កាលកតោ, អហុត្វាតិ? ពុទ្ធោ ភវិតុំ នាសក្ខិ, បធានភូមិយំយេវ បតិត្វា ¶ កាលកតោតិ. ឥទំ សុត្វា រាជា ‘‘នាហំ សទ្ទហាមិ, មម បុត្តស្ស ពោធិំ អប្បត្វា កាលកិរិយា នាម នត្ថី’’តិ បដិក្ខិបិ. កស្មា បន រាជា ន សទ្ទហតីតិ? កាឡទេវីលតាបសស្ស វន្ទាបនទិវសេ ជម្ពុរុក្ខមូលេ ច បាដិហារិយានំ ទិដ្ឋត្តា.

បុន ពោធិសត្តេ សញ្ញំ បដិលភិត្វា ឧដ្ឋិតេ តា ទេវតា គន្ត្វា ‘‘អរោគោ តេ មហារាជ បុត្តោ’’តិ អារោចេន្តិ. រាជា ‘‘ជានាមហំ បុត្តស្ស អមរណភាវ’’ន្តិ វទតិ. មហាសត្តស្ស ឆព្ពស្សានិ ទុក្ករការិយំ ករោន្តស្ស អាកាសេ គណ្ឋិករណកាលោ វិយ អហោសិ. សោ ‘‘អយំ ទុក្ករការិកា នាម ពោធាយ មគ្គោ ន ហោតី’’តិ ឱឡារិកំ អាហារំ អាហារេតុំ គាមនិគមេសុ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា អាហារំ អាហរិ, អថស្ស ពាត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណានិ បាកតិកានិ អហេសុំ, កាយោ សុវណ្ណវណ្ណោ អហោសិ. បញ្ចវគ្គិយា ភិក្ខូ ‘‘អយំ ឆព្ពស្សានិ ទុក្ករការិកំ ករោន្តោបិ សព្ពញ្ញុតំ បដិវិជ្ឈិតុំ នាសក្ខិ, ឥទានិ គាមាទីសុ ¶ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ឱឡារិកំ អាហារំ អាហរិយមានោ កិំ សក្ខិស្សតិ, ពាហុលិកោ ឯស បធានវិព្ភន្តោ, សីសំ ន្ហាយិតុកាមស្ស ឧស្សាវពិន្ទុតក្កនំ វិយ អម្ហាកំ ឯតស្ស សន្តិកា វិសេសតក្កនំ, កិំ នោ ឥមិនា’’តិ មហាបុរិសំ បហាយ អត្តនោ អត្តនោ បត្តចីវរំ គហេត្វា អដ្ឋារសយោជនមគ្គំ គន្ត្វា ឥសិបតនំ បវិសិំសុ.

តេន ខោ បន សមយេន ឧរុវេលាយំ សេនានិគមេ សេនានិកុដុម្ពិកស្ស គេហេ និព្ពត្តា សុជាតា នាម ទារិកា វយប្បត្តា ឯកស្មិំ និគ្រោធរុក្ខេ បត្ថនំ អកាសិ ‘‘សចេ សមជាតិកំ កុលឃរំ គន្ត្វា បឋមគព្ភេ បុត្តំ លភិស្សាមិ, អនុសំវច្ឆរំ តេ សតសហស្សបរិច្ចាគេន ពលិកម្មំ ករិស្សាមី’’តិ. តស្សា សា បត្ថនា សមិជ្ឈិ. សា មហាសត្តស្ស ទុក្ករការិកំ ករោន្តស្ស ឆដ្ឋេ វស្សេ បរិបុណ្ណេ វិសាខបុណ្ណមាយំ ពលិកម្មំ កាតុកាមា ហុត្វា បុរេតរំ ធេនុសហស្សំ លដ្ឋិមធុកវនេ ចរាបេត្វា តាសំ ខីរំ បញ្ច ធេនុសតានិ បាយេត្វា តាសំ ខីរំ អឌ្ឍតិយានីតិ ឯវំ យាវ សោឡសន្នំ ធេនូនំ ខីរំ អដ្ឋ ធេនុយោ បិវន្តិ, តាវ ខីរស្ស ពហលតញ្ច មធុរតញ្ច ឱជវន្តតញ្ច បត្ថយមានា ខីរបរិវត្តនំ នាម អកាសិ. សា វិសាខបុណ្ណមទិវសេ ‘‘បាតោវ ពលិកម្មំ ករិស្សាមី’’តិ រត្តិយា បច្ចូសសមយំ បច្ចុដ្ឋាយ តា អដ្ឋ ធេនុយោ ទុហាបេសិ. វច្ឆកា ¶ ¶ ធេនូនំ ថនមូលំ នាគមិំសុ, ថនមូលេ បន នវភាជនេ ឧបនីតមត្តេ អត្តនោ ធម្មតាយ ខីរធារា បវត្តិំសុ. តំ អច្ឆរិយំ ទិស្វា សុជាតា សហត្ថេនេវ ខីរំ គហេត្វា នវភាជនេ បក្ខិបិត្វា សហត្ថេនេវ អគ្គិំ កត្វា បចិតុំ អារភិ.

តស្មិំ បាយាសេ បច្ចមានេ មហន្តមហន្តា ពុព្ពុឡា ឧដ្ឋហិត្វា ទក្ខិណាវត្តា ហុត្វា សញ្ចរន្តិ, ឯកផុសិតម្បិ ពហិ ន បតតិ, ឧទ្ធនតោ អប្បមត្តកោបិ ធូមោ ន ឧដ្ឋហតិ. តស្មិំ សមយេ ចត្តារោ លោកបាលា អាគន្ត្វា ឧទ្ធនេ អារក្ខំ គណ្ហិំសុ, មហាព្រហ្មា ឆត្តំ ធារេសិ, សក្កោ អលាតានិ សមានេន្តោ អគ្គិំ ជាលេសិ. ទេវតា ទ្វិសហស្សទីបបរិវារេសុ ចតូសុ មហាទីបេសុ ទេវានញ្ច មនុស្សានញ្ច ឧបកប្បនឱជំ អត្តនោ ទេវានុភាវេន ទណ្ឌកពទ្ធំ មធុបដលំ បីឡេត្វា មធុំ គណ្ហមានា វិយ សំហរិត្វា តត្ថ បក្ខិបិំសុ. អញ្ញេសុ ហិ កាលេសុ ទេវតា កពឡេ កពឡេ ឱជំ បក្ខិបន្តិ, សម្ពោធិទិវសេ ច បន បរិនិព្ពានទិវសេ ច ឧក្ខលិយំយេវ បក្ខិបន្តិ. សុជាតា ឯកទិវសេយេវ ¶ តត្ថ អត្តនោ បាកដានិ អនេកានិ អច្ឆរិយានិ ទិស្វា បុណ្ណំ ទាសិំ អាមន្តេសិ ‘‘អម្ម បុណ្ណេ, អជ្ជ អម្ហាកំ ទេវតា អតិវិយ បសន្នា, មយា ឯត្តកេ កាលេ ឯវរូបំ អច្ឆរិយំ នាម ន ទិដ្ឋបុព្ពំ, វេគេន គន្ត្វា ទេវដ្ឋានំ បដិជគ្គាហី’’តិ. សា ‘‘សាធុ, អយ្យេ’’តិ តស្សា វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា តុរិតតុរិតា រុក្ខមូលំ អគមាសិ.

ពោធិសត្តោបិ ខោ តស្មិំ រត្តិភាគេ បញ្ច មហាសុបិនេ ទិស្វា បរិគ្គណ្ហន្តោ ‘‘និស្សំសយេនាហំ អជ្ជ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ កតសន្និដ្ឋានោ តស្សា រត្តិយា អច្ចយេន កតសរីរបដិជគ្គនោ ភិក្ខាចារកាលំ អាគមយមានោ បាតោវ អាគន្ត្វា តស្មិំ រុក្ខមូលេ និសីទិ អត្តនោ បភាយ សកលរុក្ខំ ឱភាសយមានោ. អថ ខោ សា បុណ្ណា អាគន្ត្វា អទ្ទស ពោធិសត្តំ រុក្ខមូលេ បាចីនលោកធាតុំ ឱលោកយមានំ និសិន្នំ, សរីរតោ ចស្ស និក្ខន្តាហិ បភាហិ សកលរុក្ខំ សុវណ្ណវណ្ណំ. ទិស្វា តស្សា ឯតទហោសិ – ‘‘អជ្ជ អម្ហាកំ ទេវតា រុក្ខតោ ឱរុយ្ហ សហត្ថេនេវ ពលិកម្មំ សម្បដិច្ឆិតុំ និសិន្នា មញ្ញេ’’តិ ឧព្ពេគប្បត្តា ហុត្វា វេគេនាគន្ត្វា សុជាតាយ ឯតមត្ថំ អារោចេសិ.

សុជាតា ¶ តស្សា វចនំ សុត្វា តុដ្ឋមានសា ហុត្វា ‘‘អជ្ជ ទានិ បដ្ឋាយ មម ជេដ្ឋធីតុដ្ឋានេ តិដ្ឋាហី’’តិ ធីតុ អនុច្ឆវិកំ សព្ពាលង្ការំ អទាសិ. យស្មា បន ពុទ្ធភាវំ បាបុណនទិវសេ សតសហស្សគ្ឃនិកំ សុវណ្ណបាតិំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, តស្មា សា ‘‘សុវណ្ណបាតិយំ បាយាសំ បក្ខិបិស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា សតសហស្សគ្ឃនិកំ សុវណ្ណបាតិំ នីហរាបេត្វា តត្ថ បាយាសំ ¶ បក្ខិបិតុកាមា បក្កភាជនំ អាវជ្ជេសិ. ‘សព្ពោ បាយាសោ បទុមបត្តា ឧទកំ វិយ វិនិវត្តិត្វា បាតិយំ បតិដ្ឋាសិ, ឯកបាតិបូរមត្តោវ អហោសិ’. សា តំ បាតិំ អញ្ញាយ សុវណ្ណបាតិយា បដិកុជ្ជិត្វា ឱទាតវត្ថេន វេឋេត្វា សព្ពាលង្ការេហិ អត្តភាវំ អលង្ករិត្វា តំ បាតិំ អត្តនោ សីសេ ឋបេត្វា មហន្តេន អានុភាវេន និគ្រោធរុក្ខមូលំ គន្ត្វា ពោធិសត្តំ ឱលោកេត្វា ពលវសោមនស្សជាតា ‘‘រុក្ខទេវតា’’តិ សញ្ញាយ ទិដ្ឋដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ឱនតោនតា គន្ត្វា សីសតោ បាតិំ ឱតារេត្វា វិវរិត្វា សុវណ្ណភិង្ការេន គន្ធបុប្ផវាសិតំ ឧទកំ គហេត្វា ពោធិសត្តំ ឧបគន្ត្វា អដ្ឋាសិ. ឃដីការមហាព្រហ្មុនា ទិន្នោ មត្តិកាបត្តោ ឯត្តកំ អទ្ធានំ ពោធិសត្តំ អវិជហិត្វា តស្មិំ ខណេ អទស្សនំ គតោ, ពោធិសត្តោ បត្តំ អបស្សន្តោ ទក្ខិណហត្ថំ បសារេត្វា ឧទកំ សម្បដិច្ឆិ. សុជាតា សហេវ បាតិយា បាយាសំ មហាបុរិសស្ស ហត្ថេ ឋបេសិ, មហាបុរិសោ សុជាតំ ឱលោកេសិ. សា អាការំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘អយ្យ, មយា តុម្ហាកំ បរិច្ចត្តំ, គណ្ហិត្វា យថារុចិំ គច្ឆថា’’តិ វន្ទិត្វា ‘‘យថា មយ្ហំ មនោរថោ និប្ផន្នោ ¶ , ឯវំ តុម្ហាកម្បិ និប្ផជ្ជតូ’’តិ វត្វា សតសហស្សគ្ឃនិកាយ សុវណ្ណបាតិយា បុរាណបណ្ណេ វិយ អនបេក្ខា ហុត្វា បក្កាមិ.

ពោធិសត្តោបិ ខោ និសិន្នដ្ឋានា ឧដ្ឋាយ រុក្ខំ បទក្ខិណំ កត្វា បាតិំ អាទាយ នេរញ្ជរាយ តីរំ គន្ត្វា អនេកេសំ ពោធិសត្តសហស្សានំ អភិសម្ពុជ្ឈនទិវសេ ឱតរិត្វា ន្ហានដ្ឋានំ សុប្បតិដ្ឋិតតិត្ថំ នាម អត្ថិ, តស្ស តីរេ បាតិំ ឋបេត្វា ឱតរិត្វា ន្ហត្វា អនេកពុទ្ធសតសហស្សានំ និវាសនំ អរហទ្ធជំ និវាសេត្វា បុរត្ថាភិមុខោ និសីទិត្វា ឯកដ្ឋិតាលបក្កប្បមាណេ ឯកូនបញ្ញាស បិណ្ឌេ កត្វា សព្ពំ អប្បោទកំ មធុបាយាសំ បរិភុញ្ជិ. សោ ឯវ ហិស្ស ពុទ្ធភូតស្ស សត្តសត្តាហំ ពោធិមណ្ឌេ វសន្តស្ស ឯកូនបញ្ញាស ទិវសានិ អាហារោ អហោសិ. ឯត្តកំ កាលំ ¶ នេវ អញ្ញោ អាហារោ អត្ថិ, ន ន្ហានំ, ន មុខធោវនំ, ន សរីរវឡញ្ជោ, ឈានសុខេន មគ្គសុខេន ផលសុខេន ច វីតិនាមេសិ. តំ បន បាយាសំ បរិភុញ្ជិត្វា សុវណ្ណបាតិំ គហេត្វា ‘‘សចាហំ, អជ្ជ ពុទ្ធោ ភវិតុំ សក្ខិស្សាមិ, អយំ បាតិ បដិសោតំ គច្ឆតុ, នោ ចេ សក្ខិស្សាមិ, អនុសោតំ គច្ឆតូ’’តិ វត្វា នទីសោតេ បក្ខិបិ. សា សោតំ ឆិន្ទមានា នទីមជ្ឈំ គន្ត្វា មជ្ឈមជ្ឈដ្ឋានេនេវ ជវសម្បន្នោ អស្សោ វិយ អសីតិហត្ថមត្តដ្ឋានំ បដិសោតំ គន្ត្វា ឯកស្មិំ អាវដ្ដេ និមុជ្ជិត្វា កាឡនាគរាជភវនំ គន្ត្វា តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ បរិភោគបាតិយោ ‘‘កិលិ កិលី’’តិ រវំ ការយមានា បហរិត្វាវ តាសំ សព្ពហេដ្ឋិមា ហុត្វា អដ្ឋាសិ. កាឡោ នាគរាជា តំ សទ្ទំ សុត្វា ‘‘ហិយ្យោ ឯកោ ពុទ្ធោ និព្ពត្តោ, បុន អជ្ជ ឯកោ និព្ពត្តោ’’តិ វត្វា អនេកេហិ បទសតេហិ ថុតិយោ វទមានោ ឧដ្ឋាសិ. តស្ស កិរ ¶ មហាបថវិយា ឯកយោជនតិគាវុតប្បមាណំ នភំ បូរេត្វា អារោហនកាលោ ‘‘អជ្ជ វា ហិយ្យោ វា’’តិ សទិសោ អហោសិ.

ពោធិសត្តោបិ នទីតីរម្ហិ សុបុប្ផិតសាលវនេ ទិវាវិហារំ កត្វា សាយន្ហសមយេ បុប្ផានំ វណ្ដតោ មុច្ចនកាលេ ទេវតាហិ អលង្កតេន អដ្ឋូសភវិត្ថារេន មគ្គេន សីហោ វិយ វិជម្ភមានោ ពោធិរុក្ខាភិមុខោ បាយាសិ. នាគយក្ខសុបណ្ណាទយោ ទិព្ពេហិ គន្ធបុប្ផាទីហិ បូជយិំសុ, ទិព្ពសង្គីតាទីនិ បវត្តយិំសុ, ទសសហស្សី លោកធាតុ ឯកគន្ធា ឯកមាលា ឯកសាធុការា អហោសិ. តស្មិំ សមយេ សោត្ថិយោ នាម តិណហារកោ តិណំ អាទាយ បដិបថេ អាគច្ឆន្តោ មហាបុរិសស្ស អាការំ ញត្វា អដ្ឋ តិណមុដ្ឋិយោ អទាសិ. ពោធិសត្តោ តិណំ គហេត្វា ពោធិមណ្ឌំ ¶ អារុយ្ហ ទក្ខិណទិសាភាគេ ឧត្តរាភិមុខោ អដ្ឋាសិ. តស្មិំ ខណេ ទក្ខិណចក្កវាឡំ ឱសីទិត្វា ហេដ្ឋា អវីចិសម្បត្តំ វិយ អហោសិ, ឧត្តរចក្កវាឡំ ឧល្លង្ឃិត្វា ឧបរិ ភវគ្គប្បត្តំ វិយ អហោសិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ឥទំ សម្ពោធិំ បាបុណនដ្ឋានំ ន ភវិស្សតិ មញ្ញេ’’តិ បទក្ខិណំ ករោន្តោ បច្ឆិមទិសាភាគំ គន្ត្វា បុរត្ថាភិមុខោ អដ្ឋាសិ, តតោ បច្ឆិមចក្កវាឡំ ឱសីទិត្វា ហេដ្ឋា អវីចិសម្បត្តំ វិយ អហោសិ, បុរត្ថិមចក្កវាឡំ ឧល្លង្ឃិត្វា ឧបរិ ភវគ្គប្បត្តំ វិយ អហោសិ. ឋិតដ្ឋិតដ្ឋានេ កិរស្ស នេមិវដ្ដិបរិយន្តេ អក្កន្តេ នាភិយា បតិដ្ឋិតមហាសកដចក្កំ វិយ ¶ មហាបថវី ឱនតុន្នតា អហោសិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ឥទម្បិ សម្ពោធិំ បាបុណនដ្ឋានំ ន ភវិស្សតិ មញ្ញេ’’តិ បទក្ខិណំ ករោន្តោ ឧត្តរទិសាភាគំ គន្ត្វា ទក្ខិណាភិមុខោ អដ្ឋាសិ, តតោ ឧត្តរចក្កវាឡំ ឱសីទិត្វា ហេដ្ឋា អវីចិសម្បត្តំ វិយ អហោសិ, ទក្ខិណចក្កវាឡំ ឧល្លង្ឃិត្វា ឧបរិ ភវគ្គប្បត្តំ វិយ អហោសិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ឥទម្បិ សម្ពោធិំ បាបុណនដ្ឋានំ ន ភវិស្សតិ មញ្ញេ’’តិ បទក្ខិណំ ករោន្តោ បុរត្ថិមទិសាភាគំ គន្ត្វា បច្ឆិមាភិមុខោ អដ្ឋាសិ. បុរត្ថិមទិសាភាគេ បន សព្ពពុទ្ធានំ បល្លង្កដ្ឋានំ, តំ នេវ ឆម្ភតិ, ន កម្បតិ. មហាសត្តោ ‘‘ឥទំ សព្ពពុទ្ធានំ អវិជហិតំ អចលដ្ឋានំ កិលេសបញ្ជរវិទ្ធំសនដ្ឋាន’’ន្តិ ញត្វា តានិ តិណានិ អគ្គេ គហេត្វា ចាលេសិ, តាវទេវ ចុទ្ទសហត្ថោ បល្លង្កោ អហោសិ. តានិបិ ខោ តិណានិ តថារូបេន សណ្ឋានេន សណ្ឋហិំសុ, យថារូបំ សុកុសលោបិ ចិត្តការោ វា បោត្ថការោ វា អាលិខិតុម្បិ សមត្ថោ នត្ថិ. ពោធិសត្តោ ពោធិក្ខន្ធំ បិដ្ឋិតោ កត្វា បុរត្ថាភិមុខោ ទឡ្ហមានសោ ហុត្វា –

‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ច, អដ្ឋិ ច អវសិស្សតុ;

ឧបសុស្សតុ និស្សេសំ, សរីរេ មំសលោហិតំ’’.

ន ¶ ត្វេវាហំ សម្មាសម្ពោធិំ អប្បត្វា ឥមំ បល្លង្កំ ភិន្ទិស្សាមីតិ អសនិសតសន្និបាតេនបិ អភេជ្ជរូបំ អបរាជិតបល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសីទិ.

តស្មិំ សមយេ មារោ ទេវបុត្តោ ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារោ មយ្ហំ វសំ អតិក្កមិតុកាមោ, ន ទានិស្ស អតិក្កមិតុំ ទស្សាមី’’តិ មារពលស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឯតមត្ថំ អារោចេត្វា មារឃោសនំ នាម ឃោសាបេត្វា មារពលំ អាទាយ និក្ខមិ. សា មារសេនា មារស្ស បុរតោ ទ្វាទសយោជនា ហោតិ, ទក្ខិណតោ ច វាមតោ ច ទ្វាទសយោជនា, បច្ឆតោ យាវ ចក្កវាឡបរិយន្តំ កត្វា ឋិតា, ឧទ្ធំ នវយោជនុព្ពេធា, យស្សា ឧន្នទន្តិយា ឧន្នាទសទ្ទោ យោជនសហស្សតោ ¶ បដ្ឋាយ បថវិឧន្ទ្រិយនសទ្ទោ វិយ សុយ្យតិ. អថ មារោ ទេវបុត្តោ ទិយឌ្ឍយោជនសតិកំ គិរិមេខលំ នាម ហត្ថិំ អភិរុហិត្វា ពាហុសហស្សំ មាបេត្វា នានាវុធានិ អគ្គហេសិ. អវសេសាយបិ មារបរិសាយ ទ្វេ ជនា ឯកសទិសំ អាវុធំ ន គណ្ហិំសុ, នានប្បការវណ្ណា នានប្បការមុខា ហុត្វា មហាសត្តំ អជ្ឈោត្ថរមានា អាគមិំសុ.

ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតា ¶ បន មហាសត្តស្ស ថុតិយោ វទមានា អដ្ឋំសុ. សក្កោ ទេវរាជា វិជយុត្តរសង្ខំ ធមមានោ អដ្ឋាសិ. សោ កិរ សង្ខោ វីសហត្ថសតិកោ ហោតិ. សកិំ វាតំ គាហាបេត្វា ធមន្តោ ចត្តារោ មាសេ សទ្ទំ ករិត្វា និស្សទ្ទោ ហោតិ. មហាកាឡនាគរាជា អតិរេកបទសតេន វណ្ណំ វទន្តោ អដ្ឋាសិ, មហាព្រហ្មា សេតច្ឆត្តំ ធារយមានោ អដ្ឋាសិ. មារពលេ បន ពោធិមណ្ឌំ ឧបសង្កមន្តេ តេសំ ឯកោបិ ឋាតុំ នាសក្ខិ, សម្មុខសម្មុខដ្ឋានេនេវ បលាយិំសុ. កាឡោ នាគរាជា បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា បញ្ចយោជនសតិកំ មញ្ជេរិកនាគភវនំ គន្ត្វា ឧភោហិ ហត្ថេហិ មុខំ បិទហិត្វា និបន្នោ. សក្កោ វិជយុត្តរសង្ខំ បិដ្ឋិយំ កត្វា ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ អដ្ឋាសិ. មហាព្រហ្មា សេតច្ឆត្តំ ចក្កវាឡកោដិយំ ឋបេត្វា ព្រហ្មលោកមេវ អគមាសិ. ឯកា ទេវតាបិ ឋាតុំ សមត្ថា នាហោសិ, មហាបុរិសោ ឯកកោវ និសីទិ.

មារោបិ អត្តនោ បរិសំ អាហ ‘‘តាតា សុទ្ធោទនបុត្តេន សិទ្ធត្ថេន សទិសោ អញ្ញោ បុរិសោ នាម នត្ថិ, មយំ សម្មុខា យុទ្ធំ ទាតុំ ន សក្ខិស្សាម, បច្ឆាភាគេន ទស្សាមា’’តិ. មហាបុរិសោបិ តីណិ បស្សានិ ឱលោកេត្វា សព្ពទេវតានំ បលាតត្តា សុញ្ញានិ អទ្ទស. បុន ឧត្តរបស្សេន មារពលំ អជ្ឈោត្ថរមានំ ទិស្វា ‘‘អយំ ឯត្តកោ ជនោ មំ ឯកកំ សន្ធាយ មហន្តំ វាយាមំ បរក្កមំ ករោតិ, ឥមស្មិំ ឋានេ មយ្ហំ មាតា វា បិតា វា ភាតា វា អញ្ញោ វា កោចិ ញាតកោ នត្ថិ, ឥមា បន ទស បារមិយោវ មយ្ហំ ទីឃរត្តំ បុដ្ឋបរិជនសទិសា, តស្មា បារមិយោវ ¶ ផលកំ កត្វា បារមិសត្ថេនេវ បហរិត្វា អយំ ពលកាយោ មយា វិទ្ធំសេតុំ វដ្ដតី’’តិ ទស បារមិយោ អាវជ្ជមានោ និសីទិ.

អថ ខោ មារោ ទេវបុត្តោ ‘‘ឯតេនេវ សិទ្ធត្ថំ បលាបេស្សាមី’’តិ វាតមណ្ឌលំ សមុដ្ឋាបេសិ. តង្ខណំយេវ បុរត្ថិមាទិភេទា វាតា សមុដ្ឋហិត្វា អឌ្ឍយោជនឯកយោជនទ្វិយោជនតិយោជនប្បមាណានិ ¶ បព្ពតកូដានិ បទាលេត្វា វនគច្ឆរុក្ខាទីនិ ឧម្មូលេត្វា សមន្តា គាមនិគមេ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ កាតុំ សមត្ថាបិ មហាបុរិសស្ស បុញ្ញតេជេន វិហតានុភាវា ពោធិសត្តំ បត្វា ចីវរកណ្ណមត្តម្បិ ចាលេតុំ នាសក្ខិំសុ. តតោ ‘‘ឧទកេន ន អជ្ឈោត្ថរិត្វា មារេស្សាមី’’តិ មហាវស្សំ ¶ សមុដ្ឋាបេសិ. តស្សានុភាវេន ឧបរូបរិ សតបដលសហស្សបដលាទិភេទា វលាហកា ឧដ្ឋហិត្វា វស្សិំសុ. វុដ្ឋិធារាវេគេន បថវី ឆិទ្ទា អហោសិ. វនរុក្ខាទីនំ ឧបរិភាគេន មហាមេឃោ អាគន្ត្វា មហាសត្តស្ស ចីវរេ ឧស្សាវពិន្ទុដ្ឋានមត្តម្បិ តេមេតុំ នាសក្ខិ. តតោ បាសាណវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. មហន្តានិ មហន្តានិ បព្ពតកូដានិ ធូមាយន្តានិ បជ្ជលន្តានិ អាកាសេនាគន្ត្វា ពោធិសត្តំ បត្វា ទិព្ពមាលាគុឡភាវំ អាបជ្ជិំសុ. តតោ បហរណវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. ឯកតោធារាឧភតោធារាអសិសត្តិខុរប្បាទយោ ធូមាយន្តា បជ្ជលន្តា អាកាសេនាគន្ត្វា ពោធិសត្តំ បត្វា ទិព្ពបុប្ផានិ អហេសុំ. តតោ អង្គារវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. កិំសុកវណ្ណា អង្គារា អាកាសេនាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស បាទមូលេ ទិព្ពបុប្ផានិ ហុត្វា វិកិរិំសុ. តតោ កុក្កុឡវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. អច្ចុណ្ហោ អគ្គិវណ្ណោ កុក្កុឡោ អាកាសេនាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស បាទមូលេ ទិព្ពចន្ទនចុណ្ណំ ហុត្វា និបតិ. តតោ វាលុកាវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. អតិសុខុមវាលុកា ធូមាយន្តា បជ្ជលន្តា អាកាសេនាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស បាទមូលេ ទិព្ពបុប្ផានិ ហុត្វា និបតិំសុ. តតោ កលលវស្សំ សមុដ្ឋាបេសិ. តំ កលលំ ធូមាយន្តំ បជ្ជលន្តំ អាកាសេនាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស បាទមូលេ ទិព្ពវិលេបនំ ហុត្វា និបតិ. តតោ ‘‘ឥមិនា ភិំសេត្វា សិទ្ធត្ថំ បលាបេស្សាមី’’តិ អន្ធការំ សមុដ្ឋាបេសិ. តំ ចតុរង្គសមន្នាគតំ វិយ មហាតមំ ហុត្វា ពោធិសត្តំ បត្វា សូរិយប្បភាវិហតំ វិយ អន្ធការំ អន្តរធាយិ.

ឯវំ មារោ ឥមាហិ នវហិ វាតវស្សបាសាណបហរណអង្គារកុក្កុឡវាលុកាកលលអន្ធការវុដ្ឋីហិ ពោធិសត្តំ បលាបេតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘កិំ ភណេ, តិដ្ឋថ, ឥមំ សិទ្ធត្ថកុមារំ គណ្ហថ ហនថ បលាបេថា’’តិ បរិសំ អាណាបេត្វា សយម្បិ គិរិមេខលស្ស ហត្ថិនោ ខន្ធេ និសិន្នោ ចក្កាវុធំ អាទាយ ពោធិសត្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘សិទ្ធត្ថ ឧដ្ឋាហិ ឯតស្មា បល្លង្កា, នាយំ តុយ្ហំ បាបុណាតិ, មយ្ហំ ឯវ បាបុណាតី’’តិ អាហ. មហាសត្តោ តស្ស វចនំ សុត្វា អវោច – ‘‘មារ, នេវ តយា ទស បារមិយោ បូរិតា, ន ឧបបារមិយោ, ន បរមត្ថបារមិយោ, នាបិ បញ្ច មហាបរិច្ចាគា បរិច្ចត្តា ¶ , ន ញាតត្ថចរិយា, ន លោកត្ថចរិយា, ន ពុទ្ធិចរិយា បូរិតា, សព្ពា ¶ តា មយាយេវ បូរិតា, តស្មា នាយំ បល្លង្កោ តុយ្ហំ បាបុណាតិ ¶ , មយ្ហេវេសោ បាបុណាតី’’តិ.

មារោ កុទ្ធោ កោធវេគំ អសហន្តោ មហាបុរិសស្ស ចក្កាវុធំ វិស្សជ្ជេសិ. តំ តស្ស ទស បារមិយោ អាវជ្ជេន្តស្ស ឧបរិភាគេ មាលាវិតានំ ហុត្វា អដ្ឋាសិ. តំ កិរ ខុរធារចក្កាវុធំ អញ្ញទា តេន កុទ្ធេន វិស្សដ្ឋំ ឯកឃនបាសាណត្ថម្ភេ វំសកឡីរេ វិយ ឆិន្ទន្តំ គច្ឆតិ, ឥទានិ បន តស្មិំ មាលាវិតានំ ហុត្វា ឋិតេ អវសេសា មារបរិសា ‘‘ឥទានិ បល្លង្កតោ វុដ្ឋាយ បលាយិស្សតី’’តិ មហន្តមហន្តានិ សេលកូដានិ វិស្សជ្ជេសុំ. តានិបិ មហាបុរិសស្ស ទស បារមិយោ អាវជ្ជេន្តស្ស មាលាគុឡភាវំ អាបជ្ជិត្វា ភូមិយំ បតិំសុ. ទេវតា ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឋិតា គីវំ បសារេត្វា សីសំ ឧក្ខិបិត្វា ‘‘នដ្ឋោ វត សោ សិទ្ធត្ថកុមារស្ស រូបគ្គប្បត្តោ អត្តភាវោ, កិំ នុ ខោ ករិស្សតី’’តិ ឱលោកេន្តិ.

តតោ មហាបុរិសោ ‘‘បូរិតបារមីនំ ពោធិសត្តានំ អភិសម្ពុជ្ឈនទិវសេ បត្តបល្លង្កោ មយ្ហំវ បាបុណាតី’’តិ វត្វា ឋិតំ មារំ អាហ – ‘‘មារ តុយ្ហំ ទានស្ស ទិន្នភាវេ កោ សក្ខី’’តិ. មារោ ‘‘ឥមេ ឯត្តកា ជនា សក្ខិនោ’’តិ មារពលាភិមុខំ ហត្ថំ បសារេសិ. តស្មិំ ខណេ មារបរិសាយ ‘‘អហំ សក្ខី, អហំ សក្ខី’’តិ បវត្តសទ្ទោ បថវិឧន្ទ្រិយនសទ្ទសទិសោ អហោសិ. អថ មារោ មហាបុរិសំ អាហ ‘‘សិទ្ធត្ថ, តុយ្ហំ ទានស្ស ទិន្នភាវេ កោ សក្ខី’’តិ. មហាបុរិសោ ‘‘តុយ្ហំ តាវ ទានស្ស ទិន្នភាវេ សចេតនា សក្ខិនោ, មយ្ហំ បន ឥមស្មិំ ឋានេ សចេតនោ កោចិ សក្ខី នាម នត្ថិ, តិដ្ឋតុ តាវ មេ អវសេសត្តភាវេសុ ទិន្នទានំ, វេស្សន្តរត្តភាវេ បន ឋត្វា មយ្ហំ សត្តសតកមហាទានស្ស ទិន្នភាវេ អយំ អចេតនាបិ ឃនមហាបថវី សក្ខី’’តិ ចីវរគព្ភន្តរតោ ទក្ខិណហត្ថំ អភិនីហរិត្វា ‘‘វេស្សន្តរត្តភាវេ ឋត្វា មយ្ហំ សត្តសតកមហាទានស្ស ទិន្នភាវេ ត្វំ សក្ខី ន សក្ខី’’តិ មហាបថវិអភិមុខំ ហត្ថំ បសារេសិ. មហាបថវី ‘‘អហំ តេ តទា សក្ខី’’តិ វិរវសតេន វិរវសហស្សេន វិរវសតសហស្សេន មារពលំ អវត្ថរមានា វិយ ឧន្នទិ.

តតោ ¶ មហាបុរិសេ ‘‘ទិន្នំ តេ សិទ្ធត្ថ មហាទានំ ឧត្តមទាន’’ន្តិ វេស្សន្តរទានំ សម្មសន្តេ ទិយឌ្ឍយោជនសតិកោ គិរិមេខលហត្ថី ជណ្ណុកេហិ បថវិយំ បតិដ្ឋាសិ, មារបរិសា ទិសាវិទិសា បលាយិ, ទ្វេ ឯកមគ្គេន គតា នាម នត្ថិ, សីសាភរណានិ ចេវ និវត្ថវត្ថានិ ច បហាយ សម្មុខសម្មុខទិសាហិយេវ បលាយិំសុ. តតោ ទេវសង្ឃា បលាយមានំ មារពលំ ទិស្វា ‘‘មារស្ស ¶ បរាជយោ ជាតោ, សិទ្ធត្ថកុមារស្ស ជយោ, ជយបូជំ ករិស្សាមា’’តិ នាគា នាគានំ, សុបណ្ណា សុបណ្ណានំ ¶ , ទេវតា ទេវតានំ, ព្រហ្មានោ ព្រហ្មានំ, ឧគ្ឃោសេត្វា គន្ធមាលាទិហត្ថា មហាបុរិសស្ស សន្តិកំ ពោធិបល្លង្កំ អគមំសុ.

‘‘ជយោ ហិ ពុទ្ធស្ស សិរីមតោ អយំ, មារស្ស ច បាបិមតោ បរាជយោ;

ឧគ្ឃោសយុំ ពោធិមណ្ឌេ បមោទិតា, ជយំ តទា នាគគណា មហេសិនោ.

‘‘ជយោ ហិ ពុទ្ធស្ស សិរីមតោ អយំ, មារស្ស ច បាបិមតោ បរាជយោ;

ឧគ្ឃោសយុំ ពោធិមណ្ឌេ បមោទិតា, សុបណ្ណសង្ឃាបិ ជយំ មហេសិនោ.

‘‘ជយោ ហិ ពុទ្ធស្ស សិរីមតោ អយំ, មារស្ស ច បាបិមតោ បរាជយោ;

ឧគ្ឃោសយុំ ពោធិមណ្ឌេ បមោទិតា, ជយំ តទា ទេវគណា មហេសិនោ.

‘‘ជយោ ហិ ពុទ្ធស្ស សិរីមតោ អយំ, មារស្ស ច បាបិមតោ បរាជយោ;

ឧគ្ឃោសយុំ ពោធិមណ្ឌេ បមោទិតា, ជយំ តទា ព្រហ្មគណាបិ តាទិនោ’’តិ.

អវសេសា ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ ទេវតា មាលាគន្ធវិលេបនេហិ ច បូជយមានា នានប្បការា ថុតិយោ ច វទមានា អដ្ឋំសុ. ឯវំ អនត្ថង្គតេយេវ ¶ សូរិយេ មហាបុរិសោ មារពលំ វិធមេត្វា ចីវរូបរិ បតមានេហិ ពោធិរុក្ខង្កុរេហិ រត្តបវាឡបល្លវេហិ វិយ បូជិយមានោ បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសញាណំ អនុស្សរិត្វា, មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធេត្វា, បច្ឆិមយាមេ បដិច្ចសមុប្បាទេ ញាណំ ឱតារេសិ. អថស្ស ទ្វាទសបទិកំ បច្ចយាការំ វដ្ដវិវដ្ដវសេន អនុលោមបដិលោមតោ សម្មសន្តស្ស ទសសហស្សី លោកធាតុ ឧទកបរិយន្តំ កត្វា ទ្វាទសក្ខត្តុំ សម្បកម្បិ.

មហាបុរិសេ បន ទសសហស្សិលោកធាតុំ ឧន្នាទេត្វា អរុណុគ្គមនវេលាយ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈន្តេ ¶ សកលទសសហស្សី លោកធាតុ អលង្កតបដិយត្តា អហោសិ. បាចីនចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឧស្សាបិតានំ ធជានំ បដាកានំ រំសិយោ បច្ឆិមចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ បហរន្តិ, តថា បច្ឆិមចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឧស្សាបិតានំ បាចីនចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ, ទក្ខិណចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឧស្សាបិតានំ ឧត្តរចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ, ឧត្តរចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឧស្សាបិតានំ ¶ ទក្ខិណចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ បហរន្តិ, បថវិតលេ ឧស្សាបិតានំ បន ធជានំ បដាកានំ ព្រហ្មលោកំ អាហច្ច អដ្ឋំសុ, ព្រហ្មលោកេ ពទ្ធានំ បថវិតលេ បតិដ្ឋហិំសុ, ទសសហស្សចក្កវាឡេសុ បុប្ផូបគរុក្ខា បុប្ផំ គណ្ហិំសុ, ផលូបគរុក្ខា ផលបិណ្ឌីភារភរិតា អហេសុំ. ខន្ធេសុ ខន្ធបទុមានិ បុប្ផិំសុ, សាខាសុ សាខាបទុមានិ, លតាសុ លតាបទុមានិ, អាកាសេ ឱលម្ពកបទុមានិ, សិលាតលានិ ភិន្ទិត្វា ឧបរូបរិ សត្ត សត្ត ហុត្វា ទណ្ឌកបទុមានិ ឧដ្ឋហិំសុ. ទសសហស្សី លោកធាតុ វដ្ដេត្វា វិស្សដ្ឋមាលាគុឡា វិយ សុសន្ថតបុប្ផសន្ថារោ វិយ ច អហោសិ. ចក្កវាឡន្តរេសុ អដ្ឋយោជនសហស្សលោកន្តរិកា សត្តសូរិយប្បភាយបិ អនោភាសិតបុព្ពា ឯកោភាសា អហេសុំ, ចតុរាសីតិយោជនសហស្សគម្ភីរោ មហាសមុទ្ទោ មធុរោទកោ អហោសិ, នទិយោ នប្បវត្តិំសុ, ជច្ចន្ធា រូបានិ បស្សិំសុ, ជាតិពធិរា សទ្ទំ សុណិំសុ, ជាតិបីឋសប្បិនោ បទសា គច្ឆិំសុ, អន្ទុពន្ធនាទីនិ ឆិជ្ជិត្វា បតិំសុ.

ឯវំ អបរិមាណេន សិរិវិភវេន បូជិយមានោ មហាបុរិសោ អនេកប្បការេសុ អច្ឆរិយធម្មេសុ បាតុភូតេសុ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈិត្វា សព្ពពុទ្ធានំ អវិជហិតំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘អនេកជាតិសំសារំ ¶ , សន្ធាវិស្សំ អនិព្ពិសំ;

គហការំ គវេសន្តោ, ទុក្ខា ជាតិ បុនប្បុនំ.

‘‘គហការក ទិដ្ឋោសិ, បុន គេហំ ន កាហសិ;

សព្ពា តេ ផាសុកា ភគ្គា, គហកូដំ វិសង្ខតំ;

វិសង្ខារគតំ ចិត្តំ, តណ្ហានំ ខយមជ្ឈគា’’តិ. (ធ. ប. ១៥៣-១៥៤);

ឥតិ ¶ តុសិតបុរតោ បដ្ឋាយ យាវ អយំ ពោធិមណ្ឌេ សព្ពញ្ញុតប្បត្តិ, ឯត្តកំ ឋានំ អវិទូរេនិទានំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ.

‘‘សន្តិកេនិទានំ ¶ បន ‘ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ. វេសាលិយំ វិហរតិ មហាវនេ កូដាគារសាលាយ’ន្តិ ឯវំ តេសុ តេសុ ឋានេសុ វិហរតោ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេយេវ លព្ភតី’’តិ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ ឯវំ វុត្តំ, អថ ខោ បន តម្បិ អាទិតោ បដ្ឋាយ ឯវំ វេទិតព្ពំ – ឧទានំ ឧទានេត្វា ជយបល្លង្កេ និសិន្នស្ស ហិ ភគវតោ ឯតទហោសិ ‘‘អហំ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ ឥមស្ស បល្លង្កស្ស ការណា សន្ធាវិំ, ឯត្តកំ មេ កាលំ ឥមស្សេវ បល្លង្កស្ស ការណា អលង្កតសីសំ គីវាយ ឆិន្ទិត្វា ទិន្នំ, សុអញ្ជិតានិ អក្ខីនិ ហទយមំសញ្ច ឧព្ពដ្ដេត្វា ទិន្នំ, ជាលីកុមារសទិសា បុត្តា កណ្ហាជិនកុមារិសទិសា ធីតរោ មទ្ទីទេវិសទិសា ភរិយាយោ ច បរេសំ ទាសត្ថាយ ទិន្នា, អយំ មេ បល្លង្កោ ជយបល្លង្កោ វរបល្លង្កោ ច. ឯត្ថ មេ និសិន្នស្ស សង្កប្បា បរិបុណ្ណា, ន តាវ ឥតោ ឧដ្ឋហិស្សាមី’’តិ អនេកកោដិសតសហស្សា សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជន្តោ សត្តាហំ តត្ថេវ និសីទិ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អថ ខោ ភគវា សត្តាហំ ឯកបល្លង្កេន និសីទិ វិមុត្តិសុខបដិសំវេទី’’តិ (ឧទា. ១; មហាវ. ១).

អថ ឯកច្ចានំ ទេវតានំ ‘‘អជ្ជាបិ នូន សិទ្ធត្ថស្ស កត្តព្ពកិច្ចំ អត្ថិ, បល្លង្កស្មិញ្ហិ អាលយំ ន វិជហតី’’តិ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ. សត្ថា ទេវតានំ ¶ បរិវិតក្កំ ញត្វា តាសំ វិតក្កវូបសមនត្ថំ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា យមកបាដិហារិយំ ទស្សេសិ. មហាពោធិមណ្ឌស្មិញ្ហិ កតបាដិហារិយញ្ច, ញាតិសមាគមេ កតបាដិហារិយញ្ច, បាថិកបុត្តសមាគមេ កតបាដិហារិយញ្ច, សព្ពំ កណ្ឌម្ពរុក្ខមូលេ យមកបាដិហារិយសទិសំ អហោសិ.

ឯវំ សត្ថា ឥមិនា បាដិហារិយេន ទេវតានំ វិតក្កំ វូបសមេត្វា បល្លង្កតោ ឦសកំ បាចីននិស្សិតេ ឧត្តរទិសាភាគេ ឋត្វា ‘‘ឥមស្មិំ វត មេ បល្លង្កេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិទ្ធ’’ន្តិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច បូរិតានំ បារមីនំ ផលាធិគមដ្ឋានំ បល្លង្កំ ពោធិរុក្ខញ្ច អនិមិសេហិ អក្ខីហិ ឱលោកយមានោ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ, តំ ឋានំ អនិមិសចេតិយំ នាម ជាតំ. អថ បល្លង្កស្ស ច ឋិតដ្ឋានស្ស ច អន្តរា ចង្កមំ មាបេត្វា បុរត្ថិមបច្ឆិមតោ អាយតេ រតនចង្កមេ ¶ ចង្កមន្តោ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ, តំ ឋានំ រតនចង្កមចេតិយំ នាម ជាតំ.

ចតុត្ថេ បន សត្តាហេ ពោធិតោ បច្ឆិមុត្តរទិសាភាគេ ទេវតា រតនឃរំ មាបយិំសុ, តត្ថ បល្លង្កេន ¶ និសីទិត្វា អភិធម្មបិដកំ វិសេសតោ ចេត្ថ អនន្តនយំ សមន្តបដ្ឋានំ វិចិនន្តោ សត្តាហំ វីតិនាមេសិ. អាភិធម្មិកា បនាហុ ‘‘រតនឃរំ នាម ន សត្តរតនមយំ គេហំ, សត្តន្នំ បន បករណានំ សម្មសិតដ្ឋានំ ‘រតនឃរ’ន្តិ វុច្ចតី’’តិ. យស្មា បនេត្ថ ឧភោបេតេ បរិយាយា យុជ្ជន្តិ, តស្មា ឧភយម្បេតំ គហេតព្ពមេវ. តតោ បដ្ឋាយ បន តំ ឋានំ រតនឃរចេតិយំ នាម ជាតំ. ឯវំ ពោធិសមីបេយេវ ចត្តារិ សត្តាហានិ វីតិនាមេត្វា បញ្ចមេ សត្តាហេ ពោធិរុក្ខមូលា យេន អជបាលនិគ្រោធោ តេនុបសង្កមិ, តត្រាបិ ធម្មំ វិចិនន្តោយេវ វិមុត្តិសុខំ បដិសំវេទេន្តោ និសីទិ.

តស្មិំ សមយេ មារោ ទេវបុត្តោ ‘‘ឯត្តកំ កាលំ អនុពន្ធន្តោ ឱតារាបេក្ខោបិ ឥមស្ស ន កិញ្ចិ ខលិតំ អទ្ទសំ, អតិក្កន្តោទានិ ឯស មម វស’’ន្តិ ទោមនស្សប្បត្តោ មហាមគ្គេ និសីទិត្វា សោឡស ការណានិ ចិន្តេន្តោ ភូមិយំ សោឡស លេខា កឌ្ឍិ – ‘‘អហំ ឯសោ វិយ ទានបារមិំ ន បូរេសិំ, តេនម្ហិ ឥមិនា សទិសោ ន ជាតោ’’តិ ឯកំ លេខំ កឌ្ឍិ. តថា ‘‘អហំ ឯសោ វិយ សីលបារមិំ, នេក្ខម្មបារមិំ, បញ្ញាបារមិំ, វីរិយបារមិំ, ខន្តិបារមិំ, សច្ចបារមិំ, អធិដ្ឋានបារមិំ, មេត្តាបារមិំ, ឧបេក្ខាបារមិំ ន បូរេសិំ ¶ , តេនម្ហិ ឥមិនា សទិសោ ន ជាតោ’’តិ ទសមំ លេខំ កឌ្ឍិ. តថា ‘‘អហំ ឯសោ វិយ អសាធារណស្ស ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណស្ស បដិវេធាយ ឧបនិស្សយភូតា ទស បារមិយោ ន បូរេសិំ, តេនម្ហិ ឥមិនា សទិសោ ន ជាតោ’’តិ ឯកាទសមំ លេខំ កឌ្ឍិ. តថា ‘‘អហំ ឯសោ វិយ អសាធារណស្ស អាសយានុសយញាណស្ស, មហាករុណាសមាបត្តិញាណស្ស, យមកបាដិហីរញាណស្ស, អនាវរណញាណស្ស, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស បដិវេធាយ ឧបនិស្សយភូតា ទស បារមិយោ ន បូរេសិំ, តេនម្ហិ ឥមិនា សទិសោ ន ជាតោ’’តិ សោឡសមំ លេខំ កឌ្ឍិ. ឯវំ ឥមេហិ ការណេហិ មហាមគ្គេ សោឡស លេខា កឌ្ឍមានោ និសីទិ.

តស្មិំ សមយេ តណ្ហា, អរតិ, រគាតិ តិស្សោ មារធីតរោ ‘‘បិតា នោ ន បញ្ញាយតិ, កហំ នុ ខោ ឯតរហី’’តិ ឱលោកយមានា តំ ទោមនស្សប្បត្តំ ភូមិំ វិលេខមានំ និសិន្នំ ទិស្វា បិតុ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កស្មា, តាត, ទុក្ខី ទុម្មនោ’’តិ បុច្ឆិំសុ. អម្មា, អយំ មហាសមណោ មយ្ហំ វសំ អតិក្កន្តោ, ឯត្តកំ កាលំ ឱលោកេន្តោ ឱតារមស្ស ទដ្ឋុំ នាសក្ខិំ, តេនាហំ ទុក្ខី ទុម្មនោតិ. យទិ ¶ ឯវំ មា ចិន្តយិត្ថ, មយមេតំ អត្តនោ វសេ កត្វា អាទាយ អាគមិស្សាមាតិ. ន សក្កា, អម្មា, ឯសោ កេនចិ វសេ កាតុំ, អចលាយ សទ្ធាយ បតិដ្ឋិតោ ឯសោ បុរិសោតិ. ‘‘តាត មយំ ឥត្ថិយោ នាម ឥទានេវ នំ រាគបាសាទីហិ ពន្ធិត្វា អានេស្សាម, តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថា’’តិ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘បាទេ តេ សមណ បរិចារេមា’’តិ អាហំសុ. ភគវា ¶ វ តាសំ វចនំ មនសិ អកាសិ, ន អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា ឱលោកេសិ, អនុត្តរេ ឧបធិសង្ខយេ វិមុត្តមានសោ វិវេកសុខញ្ញេវ អនុភវន្តោ និសីទិ.

បុន មារធីតរោ ‘‘ឧច្ចាវចា ខោ បុរិសានំ អធិប្បាយា, កេសញ្ចិ កុមារិកាសុ បេមំ ហោតិ, កេសញ្ចិ បឋមវយេ ឋិតាសុ, កេសញ្ចិ មជ្ឈិមវយេ ឋិតាសុ, យំនូន មយំ នានប្បការេហិ រូបេហិ បលោភេយ្យាមា’’តិ ឯកមេកា កុមារិវណ្ណាទិវសេន សតំ សតំ អត្តភាវេ អភិនិម្មិនិត្វា កុមារិយោ, អវិជាតា, សកិំវិជាតា, ទុវិជាតា, មជ្ឈិមិត្ថិយោ, មហិត្ថិយោ ច ហុត្វា ឆក្ខត្តុំ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘បាទេ តេ សមណ បរិចារេមា’’តិ អាហំសុ. តម្បិ ភគវា ន មនសាកាសិ, យថា តំ អនុត្តរេ ឧបធិសង្ខយេវ វិមុត្តោ. កេចិ បនាចរិយា វទន្តិ ‘‘តា មហិត្ថិភាវេន ¶ ឧបគតា ទិស្វា ភគវា ‘ឯវមេវំ ឯតា ខណ្ឌទន្តា បលិតកេសា ហោន្តូ’តិ អធិដ្ឋាសី’’តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. ន ហិ សត្ថា ឯវរូបំ អធិដ្ឋានំ ករោតិ. ភគវា បន ‘‘អបេថ តុម្ហេ, កិំ ទិស្វា ឯវំ វាយមថ, ឯវរូបំ នាម អវីតរាគាទីនំ បុរតោ កាតុំ យុត្តំ, តថាគតស្ស បន រាគោ បហីនោ, ទោសោ បហីនោ, មោហោ បហីនោ’’តិ អត្តនោ កិលេសប្បហានំ អារព្ភ –

‘‘យស្ស ជិតំ នាវជីយតិ, ជិតមស្ស នោយាតិ កោចិ លោកេ;

តំ ពុទ្ធមនន្តគោចរំ, អបទំ កេន បទេន នេស្សថ.

‘‘យស្ស ជាលិនី វិសត្តិកា, តណ្ហា នត្ថិ កុហិញ្ចិ នេតវេ;

តំ ពុទ្ធមនន្តគោចរំ, អបទំ កេន បទេន នេស្សថា’’តិ. (ធ. ប. ១៧៩-១៨០) –

ឥមា ធម្មបទេ ពុទ្ធវគ្គេ ទ្វេ គាថា វទន្តោ ធម្មំ កថេសិ. តា ‘‘សច្ចំ កិរ នោ បិតា អវោច, អរហំ សុគតោ លោកេ ន រាគេន សុវានយោ’’តិអាទីនិ ¶ វត្វា បិតុ សន្តិកំ អគមំសុ.

ភគវាបិ តត្ថ សត្តាហំ វីតិនាមេត្វា មុចលិន្ទមូលំ អគមាសិ. តត្ថ សត្តាហវទ្ទលិកាយ ឧប្បន្នាយ សីតាទិបដិពាហនត្ថំ មុចលិន្ទេន នាគរាជេន សត្តក្ខត្តុំ ភោគេហិ បរិក្ខិត្តោ អសម្ពាធាយ គន្ធកុដិយំ វិហរន្តោ វិយ វិមុត្តិសុខំ បដិសំវេទិយមានោ សត្តាហំ វីតិនាមេត្វា រាជាយតនំ ឧបសង្កមិ, តត្ថាបិ វិមុត្តិសុខំ បដិសំវេទិយមានោយេវ និសីទិ. ឯត្តាវតា សត្ត សត្តាហានិ ¶ បរិបុណ្ណានិ. ឯត្ថន្តរេ នេវ មុខធោវនំ, ន សរីរបដិជគ្គនំ, ន អាហារកិច្ចំ អហោសិ, ឈានសុខផលសុខេនេវ វីតិនាមេសិ.

អថស្ស តស្មិំ សត្តសត្តាហមត្ថកេ ឯកូនបញ្ញាសតិមេ ទិវសេ តត្ថ និសិន្នស្ស ‘‘មុខំ ធោវិស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧទបាទិ. សក្កោ ទេវានមិន្ទោ អគទហរីដកំ អាហរិត្វា អទាសិ, សត្ថា តំ បរិភុញ្ជិ, តេនស្ស សរីរវឡញ្ជំ អហោសិ. អថស្ស សក្កោយេវ នាគលតាទន្តកដ្ឋញ្ចេវ មុខធោវនឧទកញ្ច ¶ អទាសិ. សត្ថា តំ ទន្តកដ្ឋំ ខាទិត្វា អនោតត្តទហោទកេន មុខំ ធោវិត្វា តត្ថេវ រាជាយតនមូលេ និសីទិ.

តស្មិំ សមយេ តបុស្សភល្លិកា នាម ទ្វេ វាណិជា បញ្ចហិ សកដសតេហិ ឧក្កលាជនបទា មជ្ឈិមទេសំ គច្ឆន្តា អត្តនោ ញាតិសាលោហិតាយ ទេវតាយ សកដានិ សន្និរុម្ភិត្វា សត្ថុ អាហារសម្បាទនេ ឧស្សាហិតា មន្ថញ្ច មធុបិណ្ឌិកញ្ច អាទាយ ‘‘បដិគ្គណ្ហាតុ នោ, ភន្តេ, ភគវា ឥមំ អាហារំ អនុកម្បំ ឧបាទាយា’’តិ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា អដ្ឋំសុ. ភគវា បាយាសបដិគ្គហណទិវសេយេវ បត្តស្ស អន្តរហិតត្តា ‘‘ន ខោ តថាគតា ហត្ថេសុ បដិគ្គណ្ហន្តិ, កិម្ហិ នុ ខោ អហំ បដិគ្គណ្ហេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេសិ. អថស្ស ចិត្តំ ញត្វា ចតូហិ ទិសាហិ ចត្តារោ មហារាជានោ ឥន្ទនីលមណិមយេ បត្តេ ឧបនាមេសុំ, ភគវា តេ បដិក្ខិបិ. បុន មុគ្គវណ្ណសេលមយេ ចត្តារោ បត្តេ ឧបនាមេសុំ. ភគវា ចតុន្នម្បិ ទេវបុត្តានំ អនុកម្បាយ ចត្តារោបិ បត្តេ បដិគ្គហេត្វា ឧបរូបរិ ឋបេត្វា ‘‘ឯកោ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ, ចត្តារោបិ មុខវដ្ដិយំ បញ្ញាយមានលេខា ហុត្វា មជ្ឈិមេន បមាណេន ឯកត្តំ ឧបគមិំសុ. ភគវា តស្មិំ បច្ចគ្ឃេ សេលមយេ បត្តេ អាហារំ បដិគ្គណ្ហិត្វា បរិភុញ្ជិត្វា អនុមោទនំ អកាសិ. ទ្វេ ភាតរោ វាណិជា ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច សរណំ គន្ត្វា ¶ ទ្វេវាចិកា ឧបាសកា អហេសុំ. អថ នេសំ ‘‘ឯកំ នោ, ភន្តេ, បរិចរិតព្ពដ្ឋានំ ទេថា’’តិ វទន្តានំ ទក្ខិណហត្ថេន អត្តនោ សីសំ បរាមសិត្វា កេសធាតុយោ អទាសិ. តេ អត្តនោ នគរេ តា ធាតុយោ សុវណ្ណសមុគ្គស្ស អន្តោ បក្ខិបិត្វា ចេតិយំ បតិដ្ឋាបេសុំ.

សម្មាសម្ពុទ្ធោបិ ខោ តតោ ឧដ្ឋាយ បុន អជបាលនិគ្រោធមេវ គន្ត្វា និគ្រោធមូលេ និសីទិ. អថស្ស តត្ថ និសិន្នមត្តស្សេវ អត្តនា អធិគតស្ស ធម្មស្ស គម្ភីរតំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស សព្ពពុទ្ធានំ អាចិណ្ណោ ‘‘អធិគតោ ខោ ម្យាយំ ធម្មោ’’តិ បរេសំ ធម្មំ អទេសេតុកម្យតាការបវត្តោ វិតក្កោ ឧទបាទិ. អថ ព្រហ្មា សហម្បតិ ‘‘នស្សតិ វត ភោ លោកោ, វិនស្សតិ វត ភោ លោកោ’’តិ ទសហិ ចក្កវាឡសហស្សេហិ សក្កសុយាមសន្តុសិតសុនិម្មិតវសវត្តិមហាព្រហ្មានោ ¶ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ទេសេតុ, ភន្តេ, ភគវា ធម្ម’’ន្តិអាទិនា នយេន ធម្មទេសនំ អាយាចិ.

សត្ថា ¶ តស្ស បដិញ្ញំ ទត្វា ‘‘កស្ស នុ ខោ អហំ បឋមំ ធម្មំ ទេសេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ ‘‘អាឡារោ បណ្ឌិតោ, សោ ឥមំ ធម្មំ ខិប្បំ អាជានិស្សតី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា បុន ឱលោកេន្តោ តស្ស សត្តាហកាលកតភាវំ ញត្វា ឧទកំ អាវជ្ជេសិ. តស្សាបិ អភិទោសកាលកតភាវំ ញត្វា ‘‘ពហូបការា ខោ មេ បញ្ចវគ្គិយា ភិក្ខូ’’តិ បញ្ចវគ្គិយេ អារព្ភ មនសិការំ កត្វា ‘‘កហំ នុ ខោ តេ ឯតរហិ វិហរន្តី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘ពារាណសិយំ ឥសិបតនេ មិគទាយេ’’តិ ញត្វា ‘‘តត្ថ គន្ត្វា ធម្មចក្កំ បវត្តេស្សាមី’’តិ កតិបាហំ ពោធិមណ្ឌសាមន្តាយេវ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ វិហរិត្វា អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាសិយំ ‘‘ពារាណសិំ គមិស្សាមី’’តិ ចាតុទ្ទសិយំ បច្ចូសសមយេ វិភាតាយ រត្តិយា កាលស្សេវ បត្តចីវរមាទាយ អដ្ឋារសយោជនមគ្គំ បដិបន្នោ អន្តរាមគ្គេ ឧបកំ នាម អាជីវកំ ទិស្វា តស្ស អត្តនោ ពុទ្ធភាវំ អាចិក្ខិត្វា តំ ទិវសំយេវ សាយន្ហសមយេ ឥសិបតនំ អគមាសិ.

បញ្ចវគ្គិយា ថេរា តថាគតំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ អាវុសោ សមណោ គោតមោ បច្ចយពាហុល្លាយ អាវត្តិត្វា បរិបុណ្ណកាយោ បីណិន្ទ្រិយោ សុវណ្ណវណ្ណោ ហុត្វា អាគច្ឆតិ, ឥមស្ស អភិវាទនាទីនិ ន ករិស្សាម, មហាកុលបសុតោ ខោ បនេស អាសនាភិហារំ អរហតិ, តេនស្ស អាសនមត្តំ បញ្ញាបេស្សាមា’’តិ កតិកំ អកំសុ. ភគវា សទេវកស្ស លោកស្ស ចិត្តាចារំ ជាននសមត្ថេន ញាណេន ‘‘កិំ នុ ខោ ឥមេ ចិន្តយិំសូ’’តិ អាវជ្ជេត្វា ចិត្តំ អញ្ញាសិ. អថ នេ សព្ពទេវមនុស្សេសុ អនោទិស្សកវសេន ផរណសមត្ថំ ¶ មេត្តចិត្តំ សង្ខិបិត្វា ឱទិស្សកវសេន មេត្តចិត្តេន ផរិ. តេ ភគវតា មេត្តចិត្តេន ផុដ្ឋា តថាគតេ ឧបសង្កមន្តេ សកាយ កតិកាយ សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តា អភិវាទនបច្ចុដ្ឋានាទីនិ សព្ពកិច្ចានិ អកំសុ, សម្មាសម្ពុទ្ធភាវំ បនស្ស អជានមានា កេវលំ នាមេន ច អាវុសោវាទេន ច សមុទាចរន្តិ.

អថ នេ ភគវា ‘‘មា វោ, ភិក្ខវេ, តថាគតំ នាមេន ច អាវុសោវាទេន ច សមុទាចរថ, អរហំ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ អត្តនោ ពុទ្ធភាវំ សញ្ញាបេត្វា បញ្ញត្តេ វរពុទ្ធាសនេ និសិន្នោ ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តយោគេ វត្តមានេ អដ្ឋារសហិ ព្រហ្មកោដីហិ បរិវុតោ បញ្ចវគ្គិយេ ¶ ថេរេ អាមន្តេត្វា ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តន្តំ ទេសេសិ. តេសុ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ ទេសនានុសារេន ញាណំ បេសេន្តោ សុត្តបរិយោសានេ អដ្ឋារសហិ ព្រហ្មកោដីហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ. សត្ថា តត្ថេវ វស្សំ ឧបគន្ត្វា បុនទិវសេ វប្បត្ថេរំ ឱវទន្តោ វិហារេយេវ ¶ និសីទិ, សេសា ចត្តារោ បិណ្ឌាយ ចរិំសុ. វប្បត្ថេរោ បុព្ពណ្ហេយេវ សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ. ឯតេនេវ ឧបាយេន បុនទិវសេ ភទ្ទិយត្ថេរំ, បុនទិវសេ មហានាមត្ថេរំ, បុនទិវសេ អស្សជិត្ថេរន្តិ សព្ពេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា បញ្ចមិយំ បក្ខស្ស បញ្ចបិ ជនេ សន្និបាតេត្វា អនត្តលក្ខណសុត្តន្តំ (សំ. និ. ៣.៥៩; មហាវ. ២០ អាទយោ) ទេសេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ បញ្ចបិ ថេរា អរហត្តផលេ បតិដ្ឋហិំសុ. អថ សត្ថា យសកុលបុត្តស្ស ឧបនិស្សយំ ទិស្វា តំ រត្តិភាគេ និព្ពិជ្ជិត្វា គេហំ បហាយ និក្ខន្តំ ‘‘ឯហិ យសា’’តិ បក្កោសិត្វា តស្មិំយេវ រត្តិភាគេ សោតាបត្តិផលេ, បុនទិវសេ អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា, អបរេបិ តស្ស សហាយកេ ចតុបណ្ណាស ជនេ ឯហិភិក្ខុបព្ពជ្ជាយ បព្ពាជេត្វា អរហត្តំ បាបេសិ.

ឯវំ លោកេ ឯកសដ្ឋិយា អរហន្តេសុ ជាតេសុ សត្ថា វុត្ថវស្សោ បវារេត្វា ‘‘ចរថ, ភិក្ខវេ, ចារិក’’ន្តិ សដ្ឋិ ភិក្ខូ ទិសាសុ បេសេត្វា សយំ ឧរុវេលំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ កប្បាសិកវនសណ្ឌេ តិំស ជនេ ភទ្ទវគ្គិយកុមារេ វិនេសិ. តេសុ សព្ពបច្ឆិមកោ សោតាបន្នោ, សព្ពុត្តមោ អនាគាមី អហោសិ. តេបិ សព្ពេ ឯហិភិក្ខុភាវេនេវ បព្ពាជេត្វា ទិសាសុ បេសេត្វា ឧរុវេលំ គន្ត្វា អឌ្ឍុឌ្ឍានិ បាដិហារិយសហស្សានិ ទស្សេត្វា ឧរុវេលកស្សបាទយោ សហស្សជដិលបរិវារេ តេភាតិកជដិលេ វិនេត្វា ឯហិភិក្ខុភាវេនេវ បព្ពាជេត្វា គយាសីសេ និសីទាបេត្វា អាទិត្តបរិយាយទេសនាយ (មហាវ. ៥៤) អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេត្វា តេន អរហន្តសហស្សេន បរិវុតោ ‘‘ពិម្ពិសាររញ្ញោ ទិន្នំ បដិញ្ញំ ¶ មោចេស្សាមី’’តិ រាជគហំ គន្ត្វា នគរូបចារេ លដ្ឋិវនុយ្យានំ អគមាសិ. រាជា ឧយ្យានបាលស្ស សន្តិកា ‘‘សត្ថា អាគតោ’’តិ សុត្វា ទ្វាទសនហុតេហិ ព្រាហ្មណគហបតិកេហិ បរិវុតោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ¶ ចក្កវិចិត្តតលេសុ សុវណ្ណបដ្ដវិតានំ វិយ បភាសមុទយំ វិស្សជ្ជន្តេសុ តថាគតស្ស បាទេសុ សិរសា និបតិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ សទ្ធិំ បរិសាយ.

អថ ខោ តេសំ ព្រាហ្មណគហបតិកានំ ឯតទហោសិ ‘‘កិំ នុ ខោ មហាសមណោ ឧរុវេលកស្សបេ ព្រហ្មចរិយំ ចរតិ, ឧទាហុ ឧរុវេលកស្សបោ មហាសមណេ’’តិ. ភគវា តេសំ ចេតសា ចេតោបរិវិតក្កមញ្ញាយ ថេរំ គាថាយ អជ្ឈភាសិ –

‘‘កិមេវ ទិស្វា ឧរុវេលវាសិ, បហាសិ អគ្គិំ កិសកោ វទានោ;

បុច្ឆាមិ តំ កស្សប ឯតមត្ថំ, កថំ បហីនំ តវ អគ្គិហុត្ត’’ន្តិ. (មហាវ. ៥៥);

ថេរោបិ ¶ ភគវតោ អធិប្បាយំ វិទិត្វា –

‘‘រូបេ ច សទ្ទេ ច អថោ រសេ ច, កាមិត្ថិយោ ចាភិវទន្តិ យញ្ញា;

ឯតំ មលន្តិ ឧបធីសុ ញត្វា, តស្មា ន យិដ្ឋេ ន ហុតេ អរញ្ជិ’’ន្តិ. (មហាវ. ៥៥) –

ឥមំ គាថំ វត្វា អត្តនោ សាវកភាវបកាសនត្ថំ តថាគតស្ស បាទបិដ្ឋេ សីសំ ឋបេត្វា ‘‘សត្ថា មេ, ភន្តេ, ភគវា, សាវកោហមស្មី’’តិ វត្វា ឯកតាលំ ទ្វិតាលំ តិតាលន្តិ យាវ សត្តតាលប្បមាណំ សត្តក្ខត្តុំ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ឱរុយ្ហ តថាគតំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. តំ បាដិហារិយំ ទិស្វា មហាជនោ ‘‘អហោ មហានុភាវា ពុទ្ធា, ឯវំ ថាមគតទិដ្ឋិកោ នាម ‘អរហា’តិ មញ្ញមានោ ឧរុវេលកស្សបោបិ ទិដ្ឋិជាលំ ភិន្ទិត្វា តថាគតេន ទមិតោ’’តិ សត្ថុ គុណកថំយេវ កថេសិ. ភគវា ‘‘នាហំ ឥទានិយេវ ឧរុវេលកស្សបំ ទមេមិ, អតីតេបិ ឯស មយា ទមិតោយេវា’’តិ វត្វា ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា មហានារទកស្សបជាតកំ (ជា. ២.២២.៥៤៥ អាទយោ) កថេត្វា ចត្តារិ សច្ចានិ បកាសេសិ. មគធរាជា ឯកាទសហិ នហុតេហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ, ឯកំ នហុតំ ឧបាសកត្តំ បដិវេទេសិ. រាជា ¶ សត្ថុ សន្តិកេ និសិន្នោយេវ បញ្ច អស្សាសកេ បវេទេត្វា ¶ សរណំ គន្ត្វា ស្វាតនាយ និមន្តេត្វា អាសនា វុដ្ឋាយ ភគវន្តំ បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមិ.

បុនទិវសេ យេហិ ច ភគវា ទិដ្ឋោ, យេហិ ច អទិដ្ឋោ, សព្ពេបិ រាជគហវាសិនោ អដ្ឋារសកោដិសង្ខា មនុស្សា តថាគតំ ទដ្ឋុកាមា បាតោវ រាជគហតោ លដ្ឋិវនុយ្យានំ អគមំសុ. តិគាវុតោ មគ្គោ នប្បហោសិ, សកលលដ្ឋិវនុយ្យានំ និរន្តរំ ផុដំ អហោសិ. មហាជនោ ទសពលស្ស រូបសោភគ្គប្បត្តំ អត្តភាវំ បស្សន្តោ តិត្តិំ កាតុំ នាសក្ខិ. វណ្ណភូមិ នាមេសា. ឯវរូបេសុ ហិ ឋានេសុ តថាគតស្ស លក្ខណានុព្យញ្ជនាទិប្បភេទា សព្ពាបិ រូបកាយសិរី វណ្ណេតព្ពា. ឯវំ រូបសោភគ្គប្បត្តំ ទសពលស្ស សរីរំ បស្សមានេន មហាជនេន និរន្តរំ ផុដេ ឧយ្យានេ ច មគ្គេ ច ឯកភិក្ខុស្សបិ និក្ខមនោកាសោ នាហោសិ. តំ ទិវសំ កិរ ភគវា ឆិន្នភត្តោ ភវេយ្យ, តំ មា អហោសីតិ សក្កស្ស និសិន្នាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សោ អាវជ្ជមានោ តំ ការណំ ញត្វា មាណវកវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វា ពុទ្ធធម្មសង្ឃបដិសំយុត្តា ថុតិយោ វទមានោ ទសពលស្ស បុរតោ ឱតរិត្វា ទេវតានុភាវេន ឱកាសំ កត្វា –

‘‘ទន្តោ ទន្តេហិ សហ បុរាណជដិលេហិ, វិប្បមុត្តោ វិប្បមុត្តេហិ;

សិង្គីនិក្ខសវណ្ណោ, រាជគហំ បាវិសិ ភគវា.

‘‘មុត្តោ ¶ មុត្តេហិ សហ បុរាណជដិលេហិ, វិប្បមុត្តោ វិប្បមុត្តេហិ;

សិង្គីនិក្ខសវណ្ណោ, រាជគហំ បាវិសិ ភគវា.

‘‘តិណ្ណោ តិណ្ណេហិ សហ បុរាណជដិលេហិ, វិប្បមុត្តោ វិប្បមុត្តេហិ;

សិង្គីនិក្ខសវណ្ណោ, រាជគហំ បាវិសិ ភគវា.

‘‘ទសវាសោ ¶ ទសពលោ, ទសធម្មវិទូ ទសភិ ចុបេតោ;

សោ ទសសតបរិវារោ, រាជគហំ បាវិសិ ភគវា’’តិ. (មហាវ. ៥៨) –

ឥមាហិ គាថាហិ សត្ថុ វណ្ណំ វទមានោ បុរតោ បាយាសិ. តទា មហាជនោ មាណវកស្ស រូបសិរិំ ទិស្វា ‘‘អតិវិយ អភិរូបោ អយំ មាណវកោ, ន ខោ បន អម្ហេហិ ទិដ្ឋបុព្ពោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘កុតោ អយំ មាណវកោ, កស្ស វាយ’’ន្តិ អាហ. តំ សុត្វា មាណវោ –

‘‘យោ ធីរោ សព្ពធិ ទន្តោ, សុទ្ធោ អប្បដិបុគ្គលោ;

អរហំ សុគតោ លោកេ, តស្សាហំ បរិចារកោ’’តិ. (មហាវ. ៥៨) – គាថមាហ;

សត្ថា សក្កេន កតោកាសំ មគ្គំ បដិបជ្ជិត្វា ភិក្ខុសហស្សបរិវុតោ ¶ រាជគហំ បាវិសិ. រាជា ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, តីណិ រតនានិ វិនា វត្តិតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, វេលាយ វា អវេលាយ វា ភគវតោ សន្តិកំ អាគមិស្សាមិ, លដ្ឋិវនុយ្យានំ នាម អតិទូរេ, ឥទំ បន អម្ហាកំ វេឡុវនំ នាម ឧយ្យានំ នាតិទូរេ នាច្ចាសន្នេ គមនាគមនសម្បន្នំ ពុទ្ធារហំ សេនាសនំ. ឥទំ មេ ភគវា បដិគ្គណ្ហាតូ’’តិ សុវណ្ណភិង្ការេន បុប្ផគន្ធវាសិតំ មណិវណ្ណំ ឧទកំ អាទាយ វេឡុវនុយ្យានំ បរិច្ចជន្តោ ទសពលស្ស ហត្ថេ ឧទកំ បាតេសិ. តស្មិំ អារាមបដិគ្គហណេ ‘‘ពុទ្ធសាសនស្ស មូលានិ ឱតិណ្ណានី’’តិ មហាបថវី កម្បិ. ជម្ពុទីបស្មិញ្ហិ ឋបេត្វា វេឡុវនំ អញ្ញំ មហាបថវិំ កម្បេត្វា គហិតសេនាសនំ នាម នត្ថិ. តម្ពបណ្ណិទីបេបិ ឋបេត្វា មហាវិហារំ អញ្ញំ បថវិំ កម្បេត្វា គហិតសេនាសនំ នាម នត្ថិ. សត្ថា វេឡុវនារាមំ បដិគ្គហេត្វា រញ្ញោ អនុមោទនំ កត្វា ឧដ្ឋាយាសនា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ វេឡុវនំ អគមាសិ.

តស្មិំ ខោ បន សមយេ សារិបុត្តោ ច មោគ្គល្លានោ ចាតិ ទ្វេ បរិព្ពាជកា រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តិ អមតំ បរិយេសមានា. តេសុ សារិបុត្តោ អស្សជិត្ថេរំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋំ ទិស្វា ¶ បសន្នចិត្តោ បយិរុបាសិត្វា ¶ ‘‘យេ ធម្មា ហេតុប្បភវា’’តិ គាថំ សុត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ អត្តនោ សហាយកស្ស មោគ្គល្លានបរិព្ពាជកស្សបិ តមេវ គាថំ អភាសិ. សោបិ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ. តេ ឧភោបិ ជនា សញ្ចយំ ឱលោកេត្វា អត្តនោ បរិសាយ សទ្ធិំ ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជិំសុ. តេសុ មហាមោគ្គល្លានោ សត្តាហេន អរហត្តំ បាបុណិ, សារិបុត្តត្ថេរោ អឌ្ឍមាសេន. ឧភោបិ ច នេ សត្ថា អគ្គសាវកដ្ឋានេ ឋបេសិ. សារិបុត្តត្ថេរេន អរហត្តប្បត្តទិវសេយេវ សាវកសន្និបាតំ អកាសិ.

តថាគតេ បន តស្មិំយេវ វេឡុវនុយ្យានេ វិហរន្តេ សុទ្ធោទនមហារាជា ‘‘បុត្តោ កិរ មេ ឆព្ពស្សានិ ទុក្ករការិកំ ចរិត្វា បរមាភិសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តវរធម្មចក្កោ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វេឡុវនេ វិហរតី’’តិ សុត្វា អញ្ញតរំ អមច្ចំ អាមន្តេសិ ‘‘ឯហិ, ភណេ, បុរិសសហស្សបរិវារោ រាជគហំ គន្ត្វា មម វចនេន ‘បិតា វោ សុទ្ធោទនមហារាជា ទដ្ឋុកាមោ’តិ វត្វា បុត្តំ មេ គណ្ហិត្វា ឯហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘ឯវំ, ទេវា’’តិ រញ្ញោ វចនំ សិរសា សម្បដិច្ឆិត្វា បុរិសសហស្សបរិវារោ ខិប្បមេវ សដ្ឋិយោជនមគ្គំ គន្ត្វា ទសពលស្ស ចតុបរិសមជ្ឈេ និសីទិត្វា ធម្មទេសនាវេលាយ វិហារំ បាវិសិ. សោ ‘‘តិដ្ឋតុ តាវ រញ្ញោ បហិតសាសន’’ន្តិ បរិយន្តេ ឋិតោ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា យថាឋិតោវ សទ្ធិំ បុរិសសហស្សេន ¶ អរហត្តំ បត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. ភគវា ‘‘ឯថ ភិក្ខវោ’’តិ ហត្ថំ បសារេសិ, សព្ពេ តង្ខណំយេវ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរធរា សដ្ឋិវស្សត្ថេរា វិយ អហេសុំ. អរហត្តំ បត្តកាលតោ បដ្ឋាយ បន អរិយា នាម មជ្ឈត្តាវ ហោន្តីតិ សោ រញ្ញា បហិតសាសនំ ទសពលស្ស ន កថេសិ. រាជា ‘‘នេវ គតោ អាគច្ឆតិ, ន សាសនំ សុយ្យតី’’តិ ‘‘ឯហិ, ភណេ, ត្វំ គច្ឆាហី’’តិ តេនេវ និយាមេន អញ្ញំ អមច្ចំ បេសេសិ. សោបិ គន្ត្វា បុរិមនយេនេវ សទ្ធិំ បរិសាយ អរហត្តំ បត្វា តុណ្ហី អហោសិ. រាជា ឯតេនេវ និយាមេន បុរិសសហស្សបរិវារេ នវ អមច្ចេ បេសេសិ, សព្ពេ អត្តនោ កិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា តុណ្ហីភូតា តត្ថេវ វិហរិំសុ.

រាជា ¶ សាសនមត្តម្បិ អាហរិត្វា អាចិក្ខន្តំ អលភិត្វា ចិន្តេសិ ‘‘ឯត្តកា ជនា មយិ សិនេហាភាវេន សាសនមត្តម្បិ ន បច្ចាហរិំសុ, កោ នុ ខោ មម វចនំ ករិស្សតី’’តិ សព្ពំ រាជពលំ ឱលោកេន្តោ កាឡុទាយិំ អទ្ទស. សោ កិរ រញ្ញោ សព្ពត្ថសាធកោ អមច្ចោ អព្ភន្តរិកោ អតិវិស្សាសិកោ ពោធិសត្តេន សទ្ធិំ ឯកទិវសេ ជាតោ សហបំសុកីឡកោ សហាយោ. អថ នំ រាជា អាមន្តេសិ ‘‘តាត, កាឡុទាយិ អហំ មម បុត្តំ បស្សិតុកាមោ នវ បុរិសសហស្សានិ បេសេសិំ, ឯកបុរិសោបិ អាគន្ត្វា សាសនមត្តំ អារោចេន្តោបិ នត្ថិ, ទុជ្ជានោ ខោ បន ជីវិតន្តរាយោ, អហំ ជីវមានោវ បុត្តំ ទដ្ឋុំ ឥច្ឆាមិ, សក្ខិស្សសិ នុ ខោ មេ បុត្តំ ¶ ទស្សេតុ’’ន្តិ. សក្ខិស្សាមិ, ទេវ, សចេ បព្ពជិតុំ លភិស្សាមីតិ. តាត, ត្វំ បព្ពជិត្វា វា អបព្ពជិត្វា វា មយ្ហំ បុត្តំ ទស្សេហីតិ. សោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ រញ្ញោ សាសនំ អាទាយ រាជគហំ គន្ត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនាវេលាយ បរិសបរិយន្តេ ឋិតោ ធម្មំ សុត្វា សបរិវារោ អរហត្តផលំ បត្វា ឯហិភិក្ខុភាវេ បតិដ្ឋាសិ.

សត្ថា ពុទ្ធោ ហុត្វា បឋមំ អន្តោវស្សំ ឥសិបតនេ វសិត្វា វុត្ថវស្សោ បវារេត្វា ឧរុវេលំ គន្ត្វា តត្ថ តយោ មាសេ វសន្តោ តេភាតិកជដិលេ វិនេត្វា ភិក្ខុសហស្សបរិវារោ ផុស្សមាសបុណ្ណមាយំ រាជគហំ គន្ត្វា ទ្វេ មាសេ វសិ. ឯត្តាវតា ពារាណសិតោ និក្ខន្តស្ស បញ្ច មាសា ជាតា, សកលោ ហេមន្តោ អតិក្កន្តោ. កាឡុទាយិត្ថេរស្ស អាគតទិវសតោ សត្តដ្ឋ ទិវសា វីតិវត្តា, សោ ផគ្គុណីបុណ្ណមាសិយំ ចិន្តេសិ ‘‘អតិក្កន្តោ ហេមន្តោ, វសន្តសមយោ អនុប្បត្តោ, មនុស្សេហិ សស្សាទីនិ ឧទ្ធរិត្វា សម្មុខសម្មុខដ្ឋានេហិ មគ្គា ទិន្នា, ហរិតតិណសញ្ឆន្នា បថវី, សុបុប្ផិតា វនសណ្ឌា, បដិបជ្ជនក្ខមា មគ្គា, កាលោ ទសពលស្ស ញាតិសង្គហំ កាតុ’’ន្តិ. អថ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា –

‘‘អង្គារិនោ ¶ ទានិ ទុមា ភទន្តេ, ផលេសិនោ ឆទនំ វិប្បហាយ;

តេ អច្ចិមន្តោវ បភាសយន្តិ, សមយោ មហាវីរ អង្គីរសានំ…បេ….

‘‘នាតិសីតំ ¶ នាតិឧណ្ហំ, នាតិទុព្ភិក្ខឆាតកំ;

សទ្ទលា ហរិតា ភូមិ, ឯស កាលោ មហាមុនី’’តិ. –

សដ្ឋិមត្តាហិ គាថាហិ ទសពលស្ស កុលនគរំ គមនត្ថាយ គមនវណ្ណំ វណ្ណេសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កិំ នុ ខោ ឧទាយិ មធុរស្សរេន គមនវណ្ណំ វណ្ណេសី’’តិ អាហ. ភន្តេ, តុម្ហាកំ បិតា សុទ្ធោទនមហារាជា បស្សិតុកាមោ, ករោថ ញាតកានំ សង្គហន្តិ. សាធុ ឧទាយិ, ករិស្សាមិ ញាតកានំ សង្គហំ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារោចេហិ, គមិកវត្តំ បូរេស្សន្តីតិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ថេរោ តេសំ អារោចេសិ.

ភគវា អង្គមគធវាសីនំ កុលបុត្តានំ ទសហិ សហស្សេហិ, កបិលវត្ថុវាសីនំ ទសហិ សហស្សេហីតិ សព្ពេហេវ វីសតិសហស្សេហិ ខីណាសវភិក្ខូហិ បរិវុតោ រាជគហា និក្ខមិត្វា ទិវសេ ទិវសេ យោជនំ គច្ឆតិ. ‘‘រាជគហតោ សដ្ឋិយោជនំ កបិលវត្ថុំ ទ្វីហិ មាសេហិ បាបុណិស្សាមី’’តិ អតុរិតចារិកំ បក្កាមិ. ថេរោបិ ‘‘ភគវតោ និក្ខន្តភាវំ រញ្ញោ អារោចេស្សាមី’’តិ ¶ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា រញ្ញោ និវេសនេ បាតុរហោសិ. រាជា ថេរំ ទិស្វា តុដ្ឋចិត្តោ មហារហេ បល្លង្កេ និសីទាបេត្វា អត្តនោ បដិយាទិតស្ស នានគ្គរសភោជនស្ស បត្តំ បូរេត្វា អទាសិ. ថេរោ ឧដ្ឋាយ គមនាការំ ទស្សេសិ. និសីទិត្វា ភុញ្ជថ, តាតាតិ. សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ភុញ្ជិស្សាមិ, មហារាជាតិ. កហំ បន, តាត, សត្ថាតិ? វីសតិសហស្សភិក្ខុបរិវារោ តុម្ហាកំ ទស្សនត្ថាយ ចារិកំ និក្ខន្តោ, មហារាជាតិ. រាជា តុដ្ឋមានសោ អាហ ‘‘តុម្ហេ ឥមំ បរិភុញ្ជិត្វា យាវ មម បុត្តោ ឥមំ នគរំ បាបុណាតិ, តាវស្ស ឥតោវ បិណ្ឌបាតំ ហរថា’’តិ. ថេរោ អធិវាសេសិ. រាជា ថេរំ បរិវិសិត្វា បត្តំ គន្ធចុណ្ណេន ឧព្ពដ្ដេត្វា ឧត្តមភោជនស្ស បូរេត្វា ‘‘តថាគតស្ស ទេថា’’តិ ថេរស្ស ហត្ថេ បតិដ្ឋាបេសិ. ថេរោ សព្ពេសំ បស្សន្តានំយេវ បត្តំ អាកាសេ ខិបិត្វា សយម្បិ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បិណ្ឌបាតំ អាហរិត្វា សត្ថុ ហត្ថេ ឋបេសិ. សត្ថា តំ បរិភុញ្ជិ. ឯតេនុបាយេន ថេរោ ទិវសេ ទិវសេ អាហរិ, សត្ថាបិ អន្តរាមគ្គេ រញ្ញោយេវ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិ. ថេរោបិ ភត្តកិច្ចាវសានេ ទិវសេ ទិវសេ ‘‘អជ្ជ ឯត្តកំ ភគវា អាគតោ, អជ្ជ ឯត្តក’’ន្តិ ¶ ពុទ្ធគុណបដិសំយុត្តាយ កថាយ សកលំ រាជកុលំ សត្ថុ ទស្សនំ វិនាយេវ សត្ថរិ សញ្ជាតប្បសាទំ អកាសិ. តេនេវ នំ ភគវា ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ¶ ភិក្ខូនំ កុលប្បសាទកានំ យទិទំ កាឡុទាយី’’តិ (អ. និ. ១.២១៩, ២២៥) ឯតទគ្គេ ឋបេសិ.

សាកិយាបិ ខោ ‘‘អនុប្បត្តេ ភគវតិ អម្ហាកំ ញាតិសេដ្ឋំ បស្សិស្សាមា’’តិ សន្និបតិត្វា ភគវតោ វសនដ្ឋានំ វីមំសមានា ‘‘និគ្រោធសក្កស្ស អារាមោ រមណីយោ’’តិ សល្លក្ខេត្វា តត្ថ សព្ពំ បដិជគ្គនវិធិំ ការេត្វា គន្ធបុប្ផហត្ថា បច្ចុគ្គមនំ ករោន្តា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតេ ទហរទហរេ នាគរទារកេ ច នាគរទារិកាយោ ច បឋមំ បហិណិំសុ, តតោ រាជកុមារេ ច រាជកុមារិកាយោ ច, តេសំ អនន្តរំ សាមំ គន្ធបុប្ផចុណ្ណាទីហិ បូជយមានា ភគវន្តំ គហេត្វា និគ្រោធារាមមេវ អគមំសុ. តត្រ ភគវា វីសតិសហស្សខីណាសវបរិវុតោ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិ. សាកិយា នាម មានជាតិកា មានត្ថទ្ធា, តេ ‘‘សិទ្ធត្ថកុមារោ អម្ហេហិ ទហរតរោ, អម្ហាកំ កនិដ្ឋោ, ភាគិនេយ្យោ, បុត្តោ, នត្តា’’តិ ចិន្តេត្វា ទហរទហរេ រាជកុមារេ អាហំសុ ‘‘តុម្ហេ វន្ទថ, មយំ តុម្ហាកំ បិដ្ឋិតោ និសីទិស្សាមា’’តិ.

តេសុ ឯវំ អវន្ទិត្វា និសិន្នេសុ ភគវា តេសំ អជ្ឈាសយំ ឱលោកេត្វា ‘‘ន មំ ញាតយោ វន្ទន្តិ, ហន្ទ ទានិ នេ វន្ទាបេស្សាមី’’តិ អភិញ្ញាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ អាកាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា តេសំ សីសេ បាទបំសុំ ឱកិរមានោ វិយ កណ្ឌម្ពរុក្ខមូលេ យមកបាដិហារិយសទិសំ បាដិហារិយំ អកាសិ. រាជា តំ អច្ឆរិយំ ទិស្វា អាហ – ‘‘ភគវា តុម្ហាកំ ¶ ជាតទិវសេ កាឡទេវលស្ស វន្ទនត្ថំ ឧបនីតានំ បាទេ វោ បរិវត្តិត្វា ព្រាហ្មណស្ស មត្ថកេ បតិដ្ឋិតេ ទិស្វាបិ អហំ តុម្ហេ វន្ទិំ, អយំ មេ បឋមវន្ទនា. វប្បមង្គលទិវសេ ជម្ពុច្ឆាយាយ សិរិសយនេ និសិន្នានំ វោ ជម្ពុច្ឆាយាយ អបរិវត្តនំ ទិស្វាបិ បាទេ វន្ទិំ, អយំ មេ ទុតិយវន្ទនា. ឥទានិ ឥមំ អទិដ្ឋបុព្ពំ បាដិហារិយំ ទិស្វាបិ អហំ តុម្ហាកំ បាទេ វន្ទាមិ, អយំ មេ តតិយវន្ទនា’’តិ. រញ្ញា បន វន្ទិតេ ភគវន្តំ អវន្ទិត្វា ឋាតុំ សមត្ថោ នាម ឯកសាកិយោបិ នាហោសិ, សព្ពេ វន្ទិំសុយេវ.

ឥតិ ភគវា ញាតយោ វន្ទាបេត្វា អាកាសតោ ឱតរិត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. និសិន្នេ ភគវតិ សិខាបត្តោ ញាតិសមាគមោ អហោសិ ¶ , សព្ពេ ឯកគ្គចិត្តា ហុត្វា និសីទិំសុ. តតោ មហាមេឃោ បោក្ខរវស្សំ វស្សិ. តម្ពវណ្ណំ ឧទកំ ហេដ្ឋា វិរវន្តំ គច្ឆតិ, តេមិតុកាមោវ តេមេតិ, អតេមិតុកាមស្ស សរីរេ ឯកពិន្ទុមត្តម្បិ ន បតតិ. តំ ទិស្វា សព្ពេ អច្ឆរិយព្ភុតចិត្តជាតា ‘‘អហោ អច្ឆរិយំ, អហោ អព្ភុត’’ន្តិ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ. សត្ថា ‘‘ន ឥទានេវ ¶ មយ្ហំ ញាតិសមាគមេ បោក្ខរវស្សំ វស្សតិ, អតីតេបិ វស្សី’’តិ ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា វេស្សន្តរជាតកំ កថេសិ. ធម្មទេសនំ សុត្វា សព្ពេ ឧដ្ឋាយ វន្ទិត្វា បក្កមិំសុ. ឯកោបិ រាជា វា រាជមហាមត្តោ វា ‘‘ស្វេ អម្ហាកំ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ វត្វា គតោ នាម នត្ថិ.

សត្ថា បុនទិវសេ វីសតិសហស្សភិក្ខុបរិវុតោ កបិលវត្ថុំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. តំ ន កោចិ គន្ត្វា និមន្តេសិ, បត្តំ វា អគ្គហោសិ. ភគវា ឥន្ទខីលេ ឋិតោវ អាវជ្ជេសិ ‘‘កថំ នុ ខោ បុព្ពពុទ្ធា កុលនគរេ បិណ្ឌាយ ចរិំសុ, កិំ ឧប្បដិបាដិយា ឥស្សរជនានំ ឃរានិ អគមំសុ, ឧទាហុ សបទានចារិកំ ចរិំសូ’’តិ. តតោ ឯកពុទ្ធស្សបិ ឧប្បដិបាដិយា គមនំ អទិស្វា ‘‘មយាបិ ឥទានិ អយមេវ វំសោ, អយំ បវេណី បគ្គហេតព្ពា, អាយតិញ្ច មេ សាវកាបិ មមញ្ញេវ អនុសិក្ខន្តា បិណ្ឌចារិកវត្តំ បរិបូរេស្សន្តី’’តិ កោដិយំ និវិដ្ឋគេហតោ បដ្ឋាយ សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរិ. ‘‘អយ្យោ កិរ សិទ្ធត្ថកុមារោ បិណ្ឌាយ ចរតី’’តិ ទ្វិភូមកតិភូមកាទីសុ បាសាទេសុ សីហបញ្ជរេ វិវរិត្វា មហាជនោ ទស្សនព្យាវដោ អហោសិ.

រាហុលមាតាបិ ទេវី ‘‘អយ្យបុត្តោ កិរ ឥមស្មិំយេវ នគរេ មហន្តេន រាជានុភាវេន សុវណ្ណសិវិកាទីហិ វិចរិត្វា ឥទានិ កេសមស្សុំ ឱហារេត្វា កាសាយវត្ថវសនោ កបាលហត្ថោ បិណ្ឌាយ ចរតិ, សោភតិ នុ ខោ’’តិ សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា ឱលោកយមានា ភគវន្តំ នានាវិរាគសមុជ្ជលាយ សរីរប្បភាយ នគរវីថិយោ ឱភាសេត្វា ព្យាមប្បភាបរិក្ខេបសមង្គីភូតាយ អសីតិអនុព្យញ្ជនាវភាសិតាយ ¶ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណបដិមណ្ឌិតាយ អនោបមាយ ពុទ្ធសិរិយា វិរោចមានំ ទិស្វា ឧណ្ហីសតោ បដ្ឋាយ យាវ បាទតលា –

‘‘សិនិទ្ធនីលមុទុកុញ្ចិតកេសោ ¶ , សូរិយនិម្មលតលាភិនលាដោ;

យុត្តតុង្គមុទុកាយតនាសោ, រំសិជាលវិតតោ នរសីហោ.

‘‘ចក្កវរង្កិតរត្តសុបាទោ, លក្ខណមណ្ឌិតអាយតបណ្ហិ;

ចាមរិហត្ថវិភូសិតបណ្ហោ, ឯស ហិ តុយ្ហំ បិតា នរសីហោ.

‘‘សក្យកុមារោ វរទោ សុខុមាលោ, លក្ខណវិចិត្តបសន្នសរីរោ;

លោកហិតាយ អាគតោ នរវីរោ, ឯស ហិ តុយ្ហំ បិតា នរសីហោ.

‘‘អាយតយុត្តសុសណ្ឋិតសោតោ, គោបខុមោ អភិនីលនេត្តោ;

ឥន្ទធនុអភិនីលភមុកោ, ឯស ហិ តុយ្ហំ បិតា នរសីហោ.

‘‘បុណ្ណចន្ទនិភោ មុខវណ្ណោ, ទេវនរានំ បិយោ នរនាគោ;

មត្តគជិន្ទវិលាសិតគាមី, ឯស ហិ តុយ្ហំ បិតា នរសីហោ.

‘‘សិនិទ្ធសុគម្ភីរមញ្ជុសឃោសោ, ហិង្គុលវណ្ណរត្តសុជិវ្ហោ;

វីសតិវីសតិសេតសុទន្តោ, ឯស ហិ តុយ្ហំ បិតា នរសីហោ.

‘‘ខត្តិយសម្ភវអគ្គកុលិន្ទោ, ទេវមនុស្សនមស្សិតបាទោ;

សីលសមាធិបតិដ្ឋិតចិត្តោ, ឯស ហិ តុយ្ហំ បិតា នរសីហោ.

‘‘វដ្ដសុវដ្ដសុសណ្ឋិតគីវោ ¶ , សីហហនុមិគរាជសរីរោ;

កញ្ចនសុច្ឆវិឧត្តមវណ្ណោ, ឯស ហិ តុយ្ហំ បិតា នរសីហោ.

‘‘អញ្ជនសមវណ្ណសុនីលកេសោ, កញ្ចនបដ្ដវិសុទ្ធនលាដោ;

ឱសធិបណ្ឌរសុទ្ធសុឧណ្ណោ, ឯស ហិ តុយ្ហំ បិតា នរសីហោ.

‘‘គច្ឆន្តោនិលបថេ ¶ វិយ ចន្ទោ, តារាគណបរិវឌ្ឍិតរូបោ;

សាវកមជ្ឈគតោ សមណិន្ទោ, ឯស ហិ តុយ្ហំ បិតា នរសីហោ’’តិ. –

ឯវមិមាហិ ទសហិ នរសីហគាថាហិ នាម អភិត្ថវិត្វា ‘‘តុម្ហាកំ បុត្តោ កិរ ឥទានិ បិណ្ឌាយ ចរតី’’តិ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា សំវិគ្គហទយោ ហត្ថេន សាដកំ សណ្ឋបេន្តោ តុរិតតុរិតំ និក្ខមិត្វា វេគេន គន្ត្វា ភគវតោ បុរតោ ឋត្វា អាហ – ‘‘កិំ, ភន្តេ, អម្ហេ លជ្ជាបេថ, កិមត្ថំ បិណ្ឌាយ ចរថ, កិំ ‘ឯត្តកានំ ភិក្ខូនំ ន សក្កា ភត្តំ លទ្ធុ’ន្តិ សញ្ញំ ¶ ករិត្ថា’’តិ. វំសចារិត្តមេតំ, មហារាជ, អម្ហាកន្តិ. ននុ, ភន្តេ, អម្ហាកំ មហាសម្មតខត្តិយវំសោ នាម វំសោ, តត្ថ ច ឯកខត្តិយោបិ ភិក្ខាចរោ នាម នត្ថីតិ. ‘‘អយំ, មហារាជ, រាជវំសោ នាម តវ វំសោ, អម្ហាកំ បន ទីបង្ករោ កោណ្ឌញ្ញោ…បេ… កស្សបោតិ អយំ ពុទ្ធវំសោ នាម. ឯតេ ច អញ្ញេ ច អនេកសហស្សសង្ខា ពុទ្ធា ភិក្ខាចរា, ភិក្ខាចារេនេវ ជីវិកំ កប្បេសុ’’ន្តិ អន្តរវីថិយំ ឋិតោវ –

‘‘ឧត្តិដ្ឋេ នប្បមជ្ជេយ្យ, ធម្មំ សុចរិតំ ចរេ;

ធម្មចារី សុខំ សេតិ, អស្មិំ លោកេ បរម្ហិ ចា’’តិ. (ធ. ប. ១៦៨) –

ឥមំ គាថមាហ. គាថាបរិយោសានេ រាជា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ.

‘‘ធម្មំ ចរេ សុចរិតំ, ន នំ ទុច្ចរិតំ ចរេ;

ធម្មចារី សុខំ សេតិ, អស្មិំ លោកេ បរម្ហិ ចា’’តិ. (ធ. ប. ១៦៩) –

ឥមំ ¶ បន គាថំ សុត្វា សកទាគាមិផលេ បតិដ្ឋាសិ. មហាធម្មបាលជាតកំ (ជា. ១.១០.៩២ អាទយោ) សុត្វា អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋាសិ, មរណសមយេ សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា សិរិសយនេ និបន្នោយេវ អរហត្តំ បាបុណិ. អរញ្ញវាសេន បន បធានានុយោគកិច្ចំ រញ្ញោ នាហោសិ. សោតាបត្តិផលំ សច្ឆិកត្វាយេវ បន ភគវតោ បត្តំ គហេត្វា សបរិសំ ភគវន្តំ មហាបាសាទំ អារោបេត្វា បណីតេន ខាទនីយេន ភោជនីយេន បរិវិសិ. ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ សព្ពំ ឥត្ថាគារំ អាគន្ត្វា ភគវន្តំ វន្ទិ ឋបេត្វា រាហុលមាតរំ. សា បន ‘‘គច្ឆ, អយ្យបុត្តំ វន្ទាហី’’តិ បរិជនេន វុច្ចមានាបិ ‘‘សចេ មយ្ហំ គុណោ អត្ថិ, សយមេវ មម សន្តិកំ អយ្យបុត្តោ អាគមិស្សតិ, អាគតមេវ នំ វន្ទិស្សាមី’’តិ វត្វា ន អគមាសិ.

ភគវា ¶ រាជានំ បត្តំ គាហាបេត្វា ទ្វីហិ អគ្គសាវកេហិ សទ្ធិំ រាជធីតាយ សិរិគព្ភំ គន្ត្វា ‘‘រាជធីតា យថារុចិ វន្ទមានា ន កិញ្ចិ វត្តព្ពា’’តិ វត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. សា វេគេនាគន្ត្វា គោប្ផកេសុ គហេត្វា បាទបិដ្ឋិយំ សីសំ បរិវត្តេត្វា យថាអជ្ឈាសយំ វន្ទិ. រាជា រាជធីតាយ ភគវតិ សិនេហពហុមានាទិគុណសម្បត្តិយោ កថេសិ ‘‘ភន្តេ, មម ធីតា ‘តុម្ហេហិ កាសាយានិ វត្ថានិ និវាសិតានី’តិ ¶ សុត្វា តតោ បដ្ឋាយ កាសាយវត្ថនិវត្ថា ជាតា, តុម្ហាកំ ឯកភត្តិកភាវំ សុត្វា ឯកភត្តិកាវ ជាតា, តុម្ហេហិ មហាសយនស្ស ឆឌ្ឌិតភាវំ សុត្វា បដ្ដិកាមញ្ចកេយេវ និបន្នា, តុម្ហាកំ មាលាគន្ធាទីហិ វិរតភាវំ ញត្វា វិរតមាលាគន្ធាវ ជាតា, អត្តនោ ញាតកេហិ ‘មយំ បដិជគ្គិស្សាមា’តិ សាសនេ បេសិតេបិ ឯកញាតកម្បិ ន ឱលោកេសិ, ឯវំ គុណសម្បន្នា មេ ធីតា ភគវា’’តិ. ‘‘អនច្ឆរិយំ, មហារាជ, យំ ឥទានិ តយា រក្ខិយមានា រាជធីតា បរិបក្កេ ញាណេ អត្តានំ រក្ខេយ្យ, ឯសា បុព្ពេ អនារក្ខា បព្ពតបាទេ វិចរមានា អបរិបក្កេ ញាណេ អត្តានំ រក្ខី’’តិ វត្វា ចន្ទកិន្នរីជាតកំ (ជា. ១.១៤.១៨ អាទយោ) កថេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ.

ទុតិយទិវសេ បន នន្ទស្ស រាជកុមារស្ស អភិសេកគេហប្បវេសនវិវាហមង្គលេសុ វត្តមានេសុ តស្ស គេហំ គន្ត្វា កុមារំ បត្តំ គាហាបេត្វា បព្ពាជេតុកាមោ មង្គលំ វត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. ជនបទកល្យាណី កុមារំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘តុវដំ ខោ, អយ្យបុត្ត, អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ វត្វា ¶ គីវំ បសារេត្វា ឱលោកេសិ. សោបិ ភគវន្តំ ‘‘បត្តំ គណ្ហថា’’តិ វត្តុំ អវិសហមានោ វិហារំយេវ អគមាសិ, តំ អនិច្ឆមានំយេវ ភគវា បព្ពាជេសិ. ឥតិ ភគវា កបិលវត្ថុំ គន្ត្វា តតិយទិវសេ នន្ទំ បព្ពាជេសិ.

សត្តមេ ទិវសេ រាហុលមាតា កុមារំ អលង្ករិត្វា ភគវតោ សន្តិកំ បេសេសិ ‘‘បស្ស, តាត, ឯតំ វីសតិសហស្សសមណបរិវុតំ សុវណ្ណវណ្ណំ ព្រហ្មរូបវណ្ណំ សមណំ, អយំ តេ បិតា, ឯតស្ស មហន្តា និធយោ អហេសុំ, ត្យាស្ស និក្ខមនកាលតោ បដ្ឋាយ ន បស្សាម, គច្ឆ, នំ ទាយជ្ជំ យាចាហិ – ‘អហំ តាត កុមារោ អភិសេកំ បត្វា ចក្កវត្តី ភវិស្សាមិ, ធនេន មេ អត្ថោ, ធនំ មេ ទេហិ. សាមិកោ ហិ បុត្តោ បិតុ សន្តកស្សា’តិ’’. កុមារោ ច ភគវតោ សន្តិកំ គន្ត្វា បិតុ សិនេហំ បដិលភិត្វា ហដ្ឋតុដ្ឋោ ‘‘សុខា តេ, សមណ, ឆាយា’’តិ វត្វា អញ្ញញ្ច ពហុំ អត្តនោ អនុរូបំ វទន្តោ អដ្ឋាសិ. ភគវា កតភត្តកិច្ចោ អនុមោទនំ កត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. កុមារោបិ ‘‘ទាយជ្ជំ មេ, សមណ, ទេហិ, ទាយជ្ជំ មេ, សមណ, ទេហី’’តិ ភគវន្តំ អនុពន្ធិ. ភគវា កុមារំ ន និវត្តាបេសិ, បរិជនោបិ ភគវតា សទ្ធិំ គច្ឆន្តំ និវត្តេតុំ នាសក្ខិ. ឥតិ សោ ភគវតា សទ្ធិំ អារាមមេវ អគមាសិ.

តតោ ¶ ភគវា ចិន្តេសិ ‘‘យំ អយំ បិតុ សន្តកំ ធនំ ឥច្ឆតិ, តំ វដ្ដានុគតំ សវិឃាតំ, ហន្ទស្ស ពោធិមណ្ឌេ បដិលទ្ធំ សត្តវិធំ អរិយធនំ ទេមិ, លោកុត្តរទាយជ្ជស្ស នំ សាមិកំ ករោមី’’តិ អាយស្មន្តំ សារិបុត្តំ អាមន្តេសិ ‘‘តេន ហិ, ត្វំ ¶ សារិបុត្ត, រាហុលកុមារំ បព្ពាជេហី’’តិ. ថេរោ តំ បព្ពាជេសិ. បព្ពជិតេ បន កុមារេ រញ្ញោ អធិមត្តំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជិ. តំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ ភគវតោ និវេទេត្វា ‘‘សាធុ, ភន្តេ, អយ្យា មាតាបិតូហិ អននុញ្ញាតំ បុត្តំ ន បព្ពាជេយ្យុ’’ន្តិ វរំ យាចិ. ភគវា តស្ស តំ វរំ ទត្វា បុនទិវសេ រាជនិវេសនេ កតបាតរាសោ ឯកមន្តំ និសិន្នេន រញ្ញា ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទុក្ករការិកកាលេ ឯកា ទេវតា មំ ឧបសង្កមិត្វា ‘បុត្តោ តេ កាលកតោ’តិ អាហ, តស្សា វចនំ អសទ្ទហន្តោ ‘ន មយ្ហំ បុត្តោ ពោធិំ អប្បត្វា កាលំ ករោតី’តិ តំ បដិក្ខិបិ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ឥទានិ កិំ សទ្ទហិស្សថ, យេ តុម្ហេ បុព្ពេបិ ¶ អដ្ឋិកានិ ទស្សេត្វា ‘បុត្តោ តេ មតោ’តិ វុត្តេ ន សទ្ទហិត្ថា’’តិ ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា មហាធម្មបាលជាតកំ កថេសិ. កថាបរិយោសានេ រាជា អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋាសិ.

ឥតិ ភគវា បិតរំ តីសុ ផលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ បុនទេវ រាជគហំ គន្ត្វា វេឡុវនេ វិហាសិ. តស្មិំ សមយេ អនាថបិណ្ឌិកោ គហបតិ បញ្ចហិ សកដសតេហិ ភណ្ឌំ អាទាយ រាជគហេ អត្តនោ បិយសហាយកស្ស សេដ្ឋិនោ គេហំ គន្ត្វា តត្ថ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ឧប្បន្នភាវំ សុត្វា ពលវបច្ចូសសមយេ ទេវតានុភាវេន វិវដេន ទ្វារេន សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ សុត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ ទុតិយទិវសេ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា សាវត្ថិំ អាគមនត្ថាយ សត្ថុ បដិញ្ញំ គហេត្វា អន្តរាមគ្គេ បញ្ចចត្តាលីសយោជនដ្ឋានេ សតសហស្សំ សតសហស្សំ ទត្វា យោជនិកេ យោជនិកេ វិហារេ ការេត្វា ជេតវនំ កោដិសន្ថារេន អដ្ឋារសហិរញ្ញកោដីហិ កិណិត្វា នវកម្មំ បដ្ឋបេសិ. សោ មជ្ឈេ ទសពលស្ស គន្ធកុដិំ ការេសិ, តំ បរិវារេត្វា អសីតិមហាថេរានំ បាដិយេក្កសន្និវេសនេ អាវាសេ ឯកកូដាគារទ្វិកូដាគារហំសវដ្ដកទីឃសាលាមណ្ឌបាទិវសេន សេសសេនាសនានិ បោក្ខរណីចង្កមនរត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានានិ ចាតិ អដ្ឋារសកោដិបរិច្ចាគេន រមណីយេ ភូមិភាគេ មនោរមំ វិហារំ ការាបេត្វា ទសពលស្ស អាគមនត្ថាយ ទូតំ បេសេសិ. សត្ថា ទូតស្ស វចនំ សុត្វា មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ រាជគហា និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន សាវត្ថិនគរំ បាបុណិ.

មហាសេដ្ឋិបិ ខោ វិហារមហំ សជ្ជេត្វា តថាគតស្ស ជេតវនប្បវិសនទិវសេ បុត្តំ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ កត្វា អលង្កតបដិយត្តេហេវ បញ្ចហិ កុមារសតេហិ សទ្ធិំ បេសេសិ. សោ សបរិវារោ បញ្ចវណ្ណវត្ថសមុជ្ជលានិ បញ្ច ធជសតានិ គហេត្វា ទសពលស្ស ¶ បុរតោ អហោសិ. តេសំ ¶ បច្ឆតោ មហាសុភទ្ទា ចូឡសុភទ្ទាតិ ទ្វេ សេដ្ឋិធីតរោ បញ្ចហិ កុមារិកាសតេហិ សទ្ធិំ បុណ្ណឃដេ គហេត្វា និក្ខមិំសុ. តាសំ បច្ឆតោ សេដ្ឋិភរិយា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា បញ្ចហិ មាតុគាមសតេហិ សទ្ធិំ បុណ្ណបាតិយោ គហេត្វា និក្ខមិ. សព្ពេសំ បច្ឆតោ សយំ មហាសេដ្ឋិ អហតវត្ថនិវត្ថោ ¶ អហតវត្ថនិវត្ថេហេវ បញ្ចហិ សេដ្ឋិសតេហិ សទ្ធិំ ភគវន្តំ អព្ភុគ្គញ្ឆិ. ភគវា ឥមំ ឧបាសកបរិសំ បុរតោ កត្វា មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ អត្តនោ សរីរប្បភាយ សុវណ្ណរសសេកបិញ្ជរានិ វិយ វនន្តរានិ កុរុមានោ អនន្តាយ ពុទ្ធលីឡាយ អបដិសមាយ ពុទ្ធសិរិយា ជេតវនវិហារំ បាវិសិ.

អថ នំ អនាថបិណ្ឌិកោ បុច្ឆិ – ‘‘កថាហំ, ភន្តេ, ឥមស្មិំ វិហារេ បដិបជ្ជាមី’’តិ. តេន ហិ គហបតិ ឥមំ វិហារំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទេហីតិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ មហាសេដ្ឋិ សុវណ្ណភិង្ការំ អាទាយ ទសពលស្ស ហត្ថេ ឧទកំ បាតេត្វា ‘‘ឥមំ ជេតវនវិហារំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ អទាសិ. សត្ថា វិហារំ បដិគ្គហេត្វា អនុមោទនំ ករោន្តោ –

‘‘សីតំ ឧណ្ហំ បដិហន្តិ, តតោ វាឡមិគានិ ច;

សរីសបេ ច មកសេ, សិសិរេ ចាបិ វុដ្ឋិយោ.

‘‘តតោ វាតាតបោ ឃោរោ, សញ្ជាតោ បដិហញ្ញតិ;

លេណត្ថញ្ច សុខត្ថញ្ច, ឈាយិតុញ្ច វិបស្សិតុំ.

‘‘វិហារទានំ សង្ឃស្ស, អគ្គំ ពុទ្ធេន វណ្ណិតំ;

តស្មា ហិ បណ្ឌិតោ បោសោ, សម្បស្សំ អត្ថមត្តនោ.

‘‘វិហារេ ការយេ រម្មេ, វាសយេត្ថ ពហុស្សុតេ;

តេសំ អន្នញ្ច បានញ្ច, វត្ថសេនាសនានិ ច.

‘‘ទទេយ្យ ឧជុភូតេសុ, វិប្បសន្នេន ចេតសា;

តេ ¶ តស្ស ធម្មំ ទេសេន្តិ, សព្ពទុក្ខាបនូទនំ;

យំ សោ ធម្មំ ឥធញ្ញាយ, បរិនិព្ពាតិ អនាសវោ’’តិ. (ចូឡវ. ២៩៥) –

វិហារានិសំសំ ¶ កថេសិ. អនាថបិណ្ឌិកោ ទុតិយទិវសតោ បដ្ឋាយ វិហារមហំ អារភិ. វិសាខាយ បាសាទមហោ ចតូហិ មាសេហិ និដ្ឋិតោ, អនាថបិណ្ឌិកស្ស បន វិហារមហោ នវហិ មាសេហិ និដ្ឋាសិ. វិហារមហេបិ អដ្ឋារសេវ កោដិយោ បរិច្ចាគំ អគមំសុ. ឥតិ ឯកស្មិំយេវ វិហារេ ចតុបណ្ណាសកោដិសង្ខ្យំ ធនំ បរិច្ចជិ.

អតីតេ ¶ បន វិបស្សិស្ស ភគវតោ កាលេ បុនព្ពសុមិត្តោ នាម សេដ្ឋិ សុវណ្ណិដ្ឋកាសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ យោជនប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. សិខិស្ស ភគវតោ កាលេ សិរិវឌ្ឍោ នាម សេដ្ឋិ សុវណ្ណផាលសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ តិគាវុតប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. វេស្សភុស្ស ភគវតោ កាលេ សោត្ថិជោ នាម សេដ្ឋិ សុវណ្ណហត្ថិបទសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ អឌ្ឍយោជនប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. កកុសន្ធស្ស ភគវតោ កាលេ អច្ចុតោ នាម សេដ្ឋិ សុវណ្ណិដ្ឋកាសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ គាវុតប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. កោណាគមនស្ស ភគវតោ កាលេ ឧគ្គោ នាម សេដ្ឋិ សុវណ្ណកច្ឆបសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ អឌ្ឍគាវុតប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. កស្សបស្ស ភគវតោ កាលេ សុមង្គលោ នាម សេដ្ឋិ សុវណ្ណកដ្ដិសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ សោឡសករីសប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. អម្ហាកំ បន ភគវតោ កាលេ អនាថបិណ្ឌិកោ នាម សេដ្ឋិ កហាបណកោដិសន្ថារេន កិណិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ អដ្ឋករីសប្បមាណំ សង្ឃារាមំ ការេសិ. ឥទំ កិរ ឋានំ សព្ពពុទ្ធានំ អវិជហិតដ្ឋានមេវ.

ឥតិ មហាពោធិមណ្ឌេ សព្ពញ្ញុតប្បត្តិតោ យាវ មហាបរិនិព្ពានមញ្ចា យស្មិំ យស្មិំ ឋានេ ភគវា វិហាសិ, ឥទំ សន្តិកេនិទានំ នាម, តស្ស វសេន សព្ពជាតកានិ វណ្ណយិស្សាម.

ឥមំ ¶ ¶ តាវ ¶ អបណ្ណកធម្មទេសនំ ភគវា សាវត្ថិំ ឧបនិស្សាយ ជេតវនមហាវិហារេ វិហរន្តោ កថេសិ. កំ បន អារព្ភ អយំ កថា សមុដ្ឋិតាតិ? សេដ្ឋិស្ស សហាយកេ បញ្ចសតេ តិត្ថិយសាវកេ. ឯកស្មិញ្ហិ ទិវសេ អនាថបិណ្ឌិកោ សេដ្ឋិ អត្តនោ សហាយកេ បញ្ចសតេ អញ្ញតិត្ថិយសាវកេ អាទាយ ពហុំ មាលាគន្ធវិលេបនញ្ចេវ សប្បិតេលមធុផាណិតវត្ថច្ឆាទនានិ ច គាហាបេត្វា ជេតវនំ គន្ត្វា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា គន្ធមាលាទីហិ បូជេត្វា ភេសជ្ជានិ ចេវ វត្ថានិ ច ភិក្ខុសង្ឃស្ស វិស្សជ្ជេត្វា ឆ និសជ្ជាទោសេ វជ្ជេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. តេបិ អញ្ញតិត្ថិយសាវកា តថាគតំ វន្ទិត្វា សត្ថុ បុណ្ណចន្ទសស្សិរិកំ មុខំ, លក្ខណានុព្យញ្ជនបដិមណ្ឌិតំ ព្យាមប្បភាបរិក្ខិត្តំ ព្រហ្មកាយំ, អាវេឡាវេឡា យមកយមកា ហុត្វា និច្ឆរន្តិយោ ឃនពុទ្ធរស្មិយោ ច ឱលោកយមានា អនាថបិណ្ឌិកស្ស សមីបេយេវ និសីទិំសុ.

អថ នេសំ សត្ថា មនោសិលាតលេ សីហនាទំ នទន្តោ តរុណសីហោ វិយ គជ្ជន្តោ បាវុស្សកមេឃោ វិយ ច អាកាសគង្គំ ឱតារេន្តោ ¶ វិយ ច រតនទាមំ គន្ថេន្តោ វិយ ច អដ្ឋង្គសមន្នាគតេន សវនីយេន កមនីយេន ព្រហ្មស្សរេន នានានយវិចិត្តំ មធុរធម្មកថំ កថេសិ. តេ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា បសន្នចិត្តា ឧដ្ឋាយ ទសពលំ វន្ទិត្វា អញ្ញតិត្ថិយសរណំ ភិន្ទិត្វា ពុទ្ធំ សរណំ អគមំសុ. តេ តតោ បដ្ឋាយ និច្ចកាលំ អនាថបិណ្ឌិកេន សទ្ធិំ គន្ធមាលាទិហត្ថា វិហារំ គន្ត្វា ធម្មំ សុណន្តិ, ទានំ ទេន្តិ, សីលំ រក្ខន្តិ, ឧបោសថកម្មំ ករោន្តិ.

អថ ភគវា សាវត្ថិតោ បុនទេវ រាជគហំ អគមាសិ. តេ តថាគតស្ស គតកាលេ តំ សរណំ ភិន្ទិត្វា បុន អញ្ញតិត្ថិយសរណំ គន្ត្វា អត្តនោ ¶ មូលដ្ឋានេយេវ បតិដ្ឋិតា. ភគវាបិ សត្តដ្ឋ មាសេ ¶ វីតិនាមេត្វា បុន ជេតវនមេវ អគមាសិ. អនាថបិណ្ឌិកោ បុនបិ តេ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សត្ថារំ គន្ធមាលាទីហិ បូជេត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. តេបិ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. អថ នេសំ តថាគតេ ចារិកំ បក្កន្តេ គហិតសរណំ ភិន្ទិត្វា បុន អញ្ញតិត្ថិយសរណមេវ គហេត្វា មូលេ បតិដ្ឋិតភាវំ ភគវតោ អារោចេសិ.

ភគវា អបរិមិតកប្បកោដិយោ និរន្តរំ បវត្តិតវចីសុចរិតានុភាវេន ទិព្ពគន្ធគន្ធិតំ នានាគន្ធបូរិតំ រតនករណ្ឌកំ វិវរន្តោ វិយ មុខបទុមំ វិវរិត្វា មធុរស្សរំ និច្ឆារេន្តោ ‘‘សច្ចំ កិរ តុម្ហេ ឧបាសកា តីណិ សរណានិ ភិន្ទិត្វា អញ្ញតិត្ថិយសរណំ គតា’’តិ បុច្ឆិ. អថ តេហិ បដិច្ឆាទេតុំ អសក្កោន្តេហិ ‘‘សច្ចំ ភគវា’’តិ វុត្តេ សត្ថា ‘‘ឧបាសកា ហេដ្ឋា អវីចិំ ឧបរិ ភវគ្គំ បរិច្ឆេទំ កត្វា តិរិយំ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ សីលាទីហិ គុណេហិ ពុទ្ធេន សទិសោ នាម នត្ថិ, កុតោ អធិកតរោ’’តិ. ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, សត្តា អបទា វា ទ្វិបទា វា ចតុប្បទា វា ពហុប្បទា វា, តថាគតោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតិ (សំ. និ. ៥.១៣៩; អ. និ. ៤.៣៤), យំ កិញ្ចិ វិត្តំ ឥធ វា ហុរំ វា…បេ… (ខុ. បា. ៦.៣; សុ. និ. ២២៦) អគ្គតោ វេ បសន្នាន’’ន្តិអាទីហិ (អ. និ. ៤.៣៤; ឥតិវុ. ៩០) សុត្តេហិ បកាសិតេ រតនត្តយគុណេ បកាសេត្វា ‘‘ឯវំ ឧត្តមគុណេហិ សមន្នាគតំ រតនត្តយំ សរណំ គតា ឧបាសកា វា ឧបាសិកា វា និរយាទីសុ និព្ពត្តកា នាម នត្ថិ, អបាយនិព្ពត្តិតោ បន មុច្ចិត្វា ទេវលោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា មហាសម្បត្តិំ អនុភោន្តិ, តស្មា តុម្ហេហិ ឯវរូបំ សរណំ ភិន្ទិត្វា អញ្ញតិត្ថិយសរណំ គច្ឆន្តេហិ អយុត្តំ កត’’ន្តិ អាហ.

ឯត្ថ ច តីណិ រតនានិ មោក្ខវសេន ឧត្តមវសេន សរណគតានំ អបាយេសុ និព្ពត្តិយា អភាវទីបនត្ថំ ឥមានិ សុត្តានិ ទស្សេតព្ពានិ –

‘‘យេ ¶ កេចិ ពុទ្ធំ សរណំ គតាសេ, ន តេ គមិស្សន្តិ អបាយភូមិំ;

បហាយ មានុសំ ទេហំ, ទេវកាយំ បរិបូរេស្សន្តិ. (ទី. និ. ២.៣៣២; សំ. និ. ១.៣៧);

‘‘យេ ¶ កេចិ ធម្មំ សរណំ គតាសេ, ន តេ គមិស្សន្តិ អបាយភូមិំ;

បហាយ មានុសំ ទេហំ, ទេវកាយំ បរិបូរេស្សន្តិ.

‘‘យេ ¶ កេចិ សង្ឃំ សរណំ គតាសេ, ន តេ គមិស្សន្តិ អបាយភូមិំ;

បហាយ មានុសំ ទេហំ, ទេវកាយំ បរិបូរេស្សន្តិ.

‘‘ពហុំ វេ សរណំ យន្តិ, បព្ពតានិ វនានិ ច;

អារាមរុក្ខចេត្យានិ, មនុស្សា ភយតជ្ជិតា.

‘‘នេតំ ខោ សរណំ ខេមំ, នេតំ សរណមុត្តមំ;

នេតំ សរណមាគម្ម, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតិ.

‘‘យោ ច ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច, សង្ឃញ្ច សរណំ គតោ;

ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ, សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតិ.

‘‘ទុក្ខំ ទុក្ខសមុប្បាទំ, ទុក្ខស្ស ច អតិក្កមំ;

អរិយញ្ចដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ, ទុក្ខូបសមគាមិនំ.

‘‘ឯតំ ខោ សរណំ ខេមំ, ឯតំ សរណមុត្តមំ;

ឯតំ សរណមាគម្ម, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ. (ធ. ប. ១៨៨-១៩២);

ន កេវលញ្ច នេសំ សត្ថា ឯត្តកំយេវ ធម្មំ ទេសេសិ, អបិច ខោ ‘‘ឧបាសកា ពុទ្ធានុស្សតិកម្មដ្ឋានំ នាម, ធម្មានុស្សតិកម្មដ្ឋានំ នាម, សង្ឃានុស្សតិកម្មដ្ឋានំ នាម សោតាបត្តិមគ្គំ ទេតិ, សោតាបត្តិផលំ ទេតិ, សកទាគាមិមគ្គំ ទេតិ, សកទាគាមិផលំ ទេតិ, អនាគាមិមគ្គំ ទេតិ, អនាគាមិផលំ ទេតិ, អរហត្តមគ្គំ ទេតិ, អរហត្តផលំ ទេតី’’តិឯវមាទីហិបិ នយេហិ ធម្មំ ទេសេត្វា ‘‘ឯវរូបំ នាម សរណំ ភិន្ទន្តេហិ អយុត្តំ តុម្ហេហិ កត’’ន្តិ អាហ. ឯត្ថ ច ពុទ្ធានុស្សតិកម្មដ្ឋានាទីនំ សោតាបត្តិមគ្គាទិប្បទានំ ‘‘ឯកធម្មោ, ភិក្ខវេ, ភាវិតោ ពហុលីកតោ ឯកន្តនិព្ពិទាយ វិរាគាយ និរោធាយ ឧបសមាយ អភិញ្ញាយ សម្ពោធាយ និព្ពានាយ ¶ សំវត្តតិ. កតមោ ឯកធម្មោ? ពុទ្ធានុស្សតី’’តិឯវមាទីហិ (អ. និ. ១.២៩៦) សុត្តេហិ ទីបេតព្ពំ.

ឯវំ ភគវា នានប្បការេហិ ឧបាសកេ ឱវទិត្វា ‘‘ឧបាសកា បុព្ពេបិ មនុស្សា អសរណំ ‘សរណ’ន្តិ តក្កគ្គាហេន វិរទ្ធគ្គាហេន គហេត្វា អមនុស្សបរិគ្គហិតេ កន្តារេ យក្ខភក្ខា ហុត្វា ¶ មហាវិនាសំ បត្តា, អបណ្ណកគ្គាហំ បន ឯកំសិកគ្គាហំ អវិរទ្ធគ្គាហំ គហិតមនុស្សា តស្មិំយេវ កន្តារេ សោត្ថិភាវំ បត្តា’’តិ វត្វា តុណ្ហី អហោសិ. អថ ខោ អនាថបិណ្ឌិកោ គហបតិ ឧដ្ឋាយាសនា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា អភិត្ថវិត្វា សិរស្មិំ អញ្ជលិំ បតិដ្ឋាបេត្វា ឯវមាហ ‘‘ភន្តេ, ឥទានិ តាវ ឥមេសំ ឧបាសកានំ ឧត្តមសរណំ ភិន្ទិត្វា តក្កគ្គហណំ អម្ហាកំ បាកដំ, បុព្ពេ បន អមនុស្សបរិគ្គហិតេ កន្តារេ តក្កិកានំ វិនាសោ, អបណ្ណកគ្គាហំ គហិតមនុស្សានញ្ច សោត្ថិភាវោ អម្ហាកំ បដិច្ឆន្នោ, តុម្ហាកមេវ ¶ បាកដោ, សាធុ វត នោ ភគវា អាកាសេ បុណ្ណចន្ទំ ឧដ្ឋាបេន្តោ វិយ ឥមំ ការណំ បាកដំ ករោតូ’’តិ. អថ ភគវា ‘‘មយា ខោ, គហបតិ, អបរិមិតកាលំ ទស បារមិយោ បូរេត្វា លោកស្ស កង្ខច្ឆេទនត្ថមេវ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិទ្ធំ, សីហវសាយ សុវណ្ណនាឡិំ បូរេន្តោ វិយ សក្កច្ចំ សោតំ ឱទហិត្វា សុណោហី’’តិ សេដ្ឋិនោ សតុប្បាទំ ជនេត្វា ហិមគព្ភំ បទាលេត្វា បុណ្ណចន្ទំ នីហរន្តោ វិយ ភវន្តរេន បដិច្ឆន្នការណំ បាកដំ អកាសិ.

អតីតេ កាសិរដ្ឋេ ពារាណសិនគរេ ព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា អហោសិ. តទា ពោធិសត្តោ សត្ថវាហកុលេ បដិសន្ធិំ គហេត្វា ទសមាសច្ចយេន មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន វយប្បត្តោ បញ្ចហិ សកដសតេហិ វណិជ្ជំ ករោន្តោ វិចរតិ. សោ កទាចិ បុព្ពន្តតោ អបរន្តំ គច្ឆតិ, កទាចិ អបរន្តតោ បុព្ពន្តំ. ពារាណសិយំយេវ អញ្ញោបិ សត្ថវាហបុត្តោ អត្ថិ ពាលោ អព្យត្តោ អនុបាយកុសលោ. តទា ពោធិសត្តោ ពារាណសិតោ មហគ្ឃំ ភណ្ឌំ គហេត្វា បញ្ច សកដសតានិ បូរេត្វា គមនសជ្ជានិ កត្វា ឋបេសិ. សោបិ ពាលសត្ថវាហបុត្តោ តថេវ បញ្ច សកដសតានិ បូរេត្វា គមនសជ្ជានិ កត្វា ឋបេសិ.

តទា ពោធិសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘សចេ អយំ ពាលសត្ថវាហបុត្តោ មយា សទ្ធិំយេវ គមិស្សតិ, សកដសហស្សេ ឯកតោ មគ្គំ គច្ឆន្តេ មគ្គោបិ ¶ នប្បហោស្សតិ, មនុស្សានំ ទារុទកាទីនិបិ, ពលិពទ្ទានំ តិណានិបិ ទុល្លភានិ ភវិស្សន្តិ, ឯតេន វា មយា វា បុរតោ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ តំ បក្កោសាបេត្វា ឯតមត្ថំ អារោចេត្វា ‘‘ទ្វីហិបិ អម្ហេហិ ឯកតោ គន្តុំ ន សក្កា, កិំ ត្វំ បុរតោ គមិស្សសិ, ឧទាហុ បច្ឆតោ’’តិ អាហ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘មយិ បុរតោ គច្ឆន្តេ ពហូ អានិសំសា, មគ្គេន អភិន្នេនេវ គមិស្សាមិ, គោណា អនាមដ្ឋតិណំ ខាទិស្សន្តិ, មនុស្សានំ អនាមដ្ឋំ សូបេយ្យបណ្ណំ ភវិស្សតិ, បសន្នំ ឧទកំ ភវិស្សតិ, យថារុចិំ អគ្ឃំ ឋបេត្វា ភណ្ឌំ វិក្កិណិស្សាមី’’តិ. សោ ‘‘អហំ, សម្ម, បុរតោ គមិស្សាមី’’តិ ¶ អាហ. ពោធិសត្តោបិ បច្ឆតោ គមនេ ពហូ អានិសំសេ អទ្ទស. ឯវំ ហិស្ស អហោសិ – ‘‘បុរតោ គច្ឆន្តា មគ្គេ វិសមដ្ឋានំ សមំ ករិស្សន្តិ, អហំ តេហិ គតមគ្គេន គមិស្សាមិ, បុរតោ គតេហិ ពលិពទ្ទេហិ បរិណតថទ្ធតិណេ ¶ ខាទិតេ មម គោណា បុន ឧដ្ឋិតានិ មធុរតិណានិ ខាទិស្សន្តិ, គហិតបណ្ណដ្ឋានតោ ឧដ្ឋិតំ មនុស្សានំ សូបេយ្យបណ្ណំ មធុរំ ភវិស្សតិ, អនុទកេ ឋានេ អាវាដំ ខនិត្វា ឯតេ ឧទកំ ឧប្បាទេស្សន្តិ, តេហិ កតេសុ អាវាដេសុ មយំ ឧទកំ បិវិស្សាម, អគ្ឃដ្ឋបនំ នាម មនុស្សានំ ជីវិតា វោរោបនសទិសំ, អហំ បច្ឆតោ គន្ត្វា ឯតេហិ ឋបិតគ្ឃេន ភណ្ឌំ វិក្កិណិស្សាមី’’តិ. អថ សោ ឯត្តកេ អានិសំសេ ទិស្វា ‘‘សម្ម, ត្វំ បុរតោ គច្ឆាហី’’តិ អាហ. ‘‘សាធុ, សម្មា’’តិ ពាលសត្ថវាហោ សកដានិ យោជេត្វា និក្ខន្តោ អនុបុព្ពេន មនុស្សាវាសំ អតិក្កមិត្វា កន្តារមុខំ បាបុណិ.

កន្តារំ នាម – ចោរកន្តារំ, វាឡកន្តារំ, និរុទកកន្តារំ, អមនុស្សកន្តារំ, អប្បភក្ខកន្តារន្តិ បញ្ចវិធំ. តត្ថ ចោរេហិ អធិដ្ឋិតមគ្គោ ចោរកន្តារំ នាម. សីហាទីហិ អធិដ្ឋិតមគ្គោ វាឡកន្តារំ នាម. យត្ថ ន្ហាយិតុំ វា បាតុំ វា ឧទកំ នត្ថិ, ឥទំ និរុទកកន្តារំ នាម. អមនុស្សាធិដ្ឋិតំ អមនុស្សកន្តារំ នាម. មូលខាទនីយាទិវិរហិតំ អប្បភក្ខកន្តារំ នាម. ឥមស្មិំ បញ្ចវិធេ កន្តារេ តំ កន្តារំ និរុទកកន្តារញ្ចេវ អមនុស្សកន្តារញ្ច. តស្មា សោ ពាលសត្ថវាហបុត្តោ សកដេសុ មហន្តមហន្តា ចាដិយោ ឋបេត្វា ឧទកស្ស បូរាបេត្វា សដ្ឋិយោជនិកំ កន្តារំ បដិបជ្ជិ.

អថស្ស កន្តារមជ្ឈំ គតកាលេ កន្តារេ អធិវត្ថយក្ខោ ‘‘ឥមេហិ មនុស្សេហិ គហិតំ ឧទកំ ឆឌ្ឌាបេត្វា ទុព្ពលេ កត្វា សព្ពេវ នេ ខាទិស្សាមី’’តិ ¶ សព្ពសេតតរុណពលិពទ្ទយុត្តំ ¶ មនោរមំ យានកំ មាបេត្វា ធនុកលាបផលកាវុធហត្ថេហិ ទសហិ ទ្វាទសហិ អមនុស្សេហិ បរិវុតោ ឧប្បលកុមុទានិ បិឡន្ធិត្វា អល្លកោសោ អល្លវត្ថោ ឥស្សរបុរិសោ វិយ តស្មិំ យានកេ និសីទិត្វា កទ្ទមមក្ខិតេហិ ចក្កេហិ បដិបថំ អគមាសិ. បរិវារអមនុស្សាបិស្ស បុរតោ ច បច្ឆតោ ច គច្ឆន្តា អល្លកេសា អល្លវត្ថា ឧប្បលកុមុទមាលា បិឡន្ធិត្វា បទុមបុណ្ឌរីកកលាបេ គហេត្វា ភិសមុឡាលានិ ខាទន្តា ឧទកពិន្ទូហិ ចេវ កលលេហិ ច បគ្ឃរន្តេហិ អគមំសុ. សត្ថវាហា ច នាម យទា ធុរវាតោ វាយតិ, តទា យានកេ និសីទិត្វា ឧបដ្ឋាកបរិវុតា រជំ បរិហរន្តា បុរតោ គច្ឆន្តិ. យទា បច្ឆតោ វាតោ វាយតិ, តទា តេនេវ នយេន បច្ឆតោ គច្ឆន្តិ. តទា បន ធុរវាតោ អហោសិ, តស្មា សោ សត្ថវាហបុត្តោ បុរតោ អគមាសិ.

យក្ខោ តំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា អត្តនោ យានកំ មគ្គា ឱក្កមាបេត្វា ‘‘កហំ គច្ឆថា’’តិ តេន សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ អកាសិ. សត្ថវាហោបិ អត្តនោ យានកំ មគ្គា ឱក្កមាបេត្វា សកដានំ គមនោកាសំ ទត្វា ឯកមន្តេ ឋិតោ តំ យក្ខំ អវោច ‘‘ភោ, អម្ហេ តាវ ¶ ពារាណសិតោ អាគច្ឆាម. តុម្ហេ បន ឧប្បលកុមុទានិ បិឡន្ធិត្វា បទុមបុណ្ឌរីកហត្ថា ភិសមុឡាលានិ ខាទន្តា កទ្ទមមក្ខិតា ឧទកពិន្ទូហិ បគ្ឃរន្តេហិ អាគច្ឆថ. កិំ នុ ខោ តុម្ហេហិ អាគតមគ្គេ ទេវោ វស្សតិ, ឧប្បលាទិសញ្ឆន្នានិ វា សរានិ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. យក្ខោ តស្ស កថំ សុត្វា ‘‘សម្ម, កិំ នាមេតំ កថេសិ. ឯសា នីលវនរាជិ បញ្ញាយតិ. តតោ បដ្ឋាយ សកលំ អរញ្ញំ ឯកោទកំ, និពទ្ធំ ទេវោ វស្សតិ, កន្ទរា បូរា, តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ បទុមាទិសញ្ឆន្នានិ សរានិ អត្ថី’’តិ វត្វា បដិបាដិយា គច្ឆន្តេសុ ¶ សកដេសុ ‘‘ឥមានិ សកដានិ អាទាយ កហំ គច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អសុកជនបទំ នាមា’’តិ. ‘‘ឥមស្មិំ ចិមស្មិញ្ច សកដេ កិំ នាម ភណ្ឌ’’ន្តិ? ‘‘អសុកញ្ច អសុកញ្ចា’’តិ. ‘‘បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តំ សកដំ អតិវិយ គរុកំ ហុត្វា អាគច្ឆតិ, ឯតស្មិំ កិំ ភណ្ឌ’’ន្តិ? ‘‘ឧទកំ ឯត្ថា’’តិ. ‘‘បរតោ តាវ ឧទកំ អានេន្តេហិ វោ មនាបំ កតំ, ឥតោ បដ្ឋាយ បន ឧទកេន កិច្ចំ នត្ថិ, បុរតោ ពហុ ឧទកំ, ចាដិយោ ភិន្ទិត្វា ឧទកំ ឆឌ្ឌេត្វា សុខេន គច្ឆថា’’តិ អាហ. ឯវញ្ច បន វត្វា ‘‘តុម្ហេ គច្ឆថ, អម្ហាកំ បបញ្ចោ ហោតី’’តិ ថោកំ គន្ត្វា តេសំ អទស្សនំ បត្វា អត្តនោ យក្ខនគរមេវ អគមាសិ.

សោបិ ¶ ពាលសត្ថវាហោ អត្តនោ ពាលតាយ យក្ខស្ស វចនំ គហេត្វា ចាដិយោ ភិន្ទាបេត្វា បសតមត្តម្បិ ឧទកំ អនវសេសេត្វា សព្ពំ ឆឌ្ឌាបេត្វា សកដានិ បាជាបេសិ, បុរតោ អប្បមត្តកម្បិ ឧទកំ នាហោសិ, មនុស្សា បានីយំ អលភន្តា កិលមិំសុ. តេ យាវ សូរិយត្ថង្គមនា គន្ត្វា សកដានិ មោចេត្វា បរិវដ្ដកេន ឋបេត្វា គោណេ ចក្កេសុ ពន្ធិំសុ. នេវ គោណានំ ឧទកំ អហោសិ, ន មនុស្សានំ យាគុភត្តំ វា. ទុព្ពលមនុស្សា តត្ថ តត្ថ និបជ្ជិត្វា សយិំសុ. រត្តិភាគសមនន្តរេ យក្ខា យក្ខនគរតោ អាគន្ត្វា សព្ពេបិ គោណេ ច មនុស្សេ ច ជីវិតក្ខយំ បាបេត្វា មំសំ ខាទិត្វា អដ្ឋីនិ អវសេសេត្វា អគមំសុ. ឯវមេកំ ពាលសត្ថវាហបុត្តំ និស្សាយ សព្ពេបិ តេ វិនាសំ បាបុណិំសុ, ហត្ថដ្ឋិកាទីនិ ទិសាវិទិសាសុ វិប្បកិណ្ណានិ អហេសុំ. បញ្ច សកដសតានិ យថាបូរិតានេវ អដ្ឋំសុ.

ពោធិសត្តោបិ ខោ ពាលសត្ថវាហបុត្តស្ស និក្ខន្តទិវសតោ មាសឌ្ឍមាសំ វីតិនាមេត្វា បញ្ចហិ សកដសតេហិ នគរា និក្ខម្ម អនុបុព្ពេន កន្តារមុខំ បាបុណិ. សោ តត្ថ ឧទកចាដិយោ បូរេត្វា ពហុំ ឧទកំ អាទាយ ខន្ធាវារេ ភេរិំ ចរាបេត្វា មនុស្សេ សន្និបាតេត្វា ¶ ឯវមាហ ‘‘តុម្ហេ មំ អនាបុច្ឆិត្វា បសតមត្តម្បិ ឧទកំ មា វឡញ្ជយិត្ថ, កន្តារេ វិសរុក្ខា នាម ហោន្តិ, បត្តំ វា បុប្ផំ វា ផលំ វា តុម្ហេហិ បុរេ អខាទិតបុព្ពំ មំ អនាបុច្ឆិត្វា មា ខាទិត្ថា’’តិ. ឯវំ មនុស្សានំ ឱវាទំ ទត្វា បញ្ចហិ សកដសតេហិ កន្តារំ បដិបជ្ជិ. តស្មិំ កន្តារមជ្ឈំ សម្បត្តេ សោ ¶ យក្ខោ បុរិមនយេនេវ ពោធិសត្តស្ស បដិបថេ អត្តានំ ទស្សេសិ. ពោធិសត្តោ តំ ទិស្វាវ អញ្ញាសិ ‘‘ឥមស្មិំ កន្តារេ ឧទកំ នត្ថិ, និរុទកកន្តារោ នាមេស, អយញ្ច និព្ភយោ រត្តនេត្តោ, ឆាយាបិស្ស ន បញ្ញាយតិ, និស្សំសយំ ឥមិនា បុរតោ គតោ ពាលសត្ថវាហបុត្តោ សព្ពំ ឧទកំ ឆឌ្ឌាបេត្វា កិលមេត្វា សបរិសោ ខាទិតោ ភវិស្សតិ, មយ្ហំ បន បណ្ឌិតភាវំ ឧបាយកោសល្លំ ន ជានាតិ មញ្ញេ’’តិ. តតោ នំ អាហ ‘‘គច្ឆថ តុម្ហេ, មយំ វាណិជា នាម អញ្ញំ ឧទកំ អទិស្វា គហិតឧទកំ ន ឆឌ្ឌេម, ទិដ្ឋដ្ឋានេ បន ឆឌ្ឌេត្វា សកដានិ សល្លហុកានិ កត្វា គមិស្សាមា’’តិ យក្ខោ ថោកំ គន្ត្វា អទស្សនំ ឧបគម្ម អត្តនោ យក្ខនគរមេវ គតោ.

យក្ខេ បន គតេ មនុស្សា ពោធិសត្តំ អាហំសុ ‘‘អយ្យ, ឯតេ មនុស្សា ‘ឯសា នីលវនរាជិ បញ្ញាយតិ, តតោ បដ្ឋាយ និពទ្ធំ ទេវោ វស្សតី’តិ វត្វា ¶ ឧប្បលកុមុទមាលាធារិនោ បទុមបុណ្ឌរីកកលាបេ អាទាយ ភិសមុឡាលានិ ខាទន្តា អល្លវត្ថា អល្លកេសា ឧទកពិន្ទូហិ បគ្ឃរន្តេហិ អាគតា, ឧទកំ ឆឌ្ឌេត្វា សល្លហុកេហិ សកដេហិ ខិប្បំ គច្ឆាមា’’តិ. ពោធិសត្តោ តេសំ កថំ សុត្វា សកដានិ ឋបាបេត្វា សព្ពេ មនុស្សេ សន្និបាតាបេត្វា ‘‘តុម្ហេហិ ‘ឥមស្មិំ កន្តារេ សរោ វា បោក្ខរណី វា អត្ថី’តិ កស្សចិ សុតបុព្ព’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន, អយ្យ, សុតបុព្ព’’ន្តិ. និរុទកកន្តារោ នាម ឯសោ, ឥទានិ ឯកច្ចេ មនុស្សា ‘‘ឯតាយ នីលវនរាជិយា បុរតោ ទេវោ វស្សតី’’តិ វទន្តិ, ‘‘វុដ្ឋិវាតោ នាម កិត្តកំ ឋានំ ¶ វាយតី’’តិ? ‘‘យោជនមត្តំ, អយ្យា’’តិ. ‘‘កច្ចិ បន វោ ឯកស្សាបិ សរីរំ វុដ្ឋិវាតោ បហរតី’’តិ? ‘‘នត្ថិ អយ្យា’’តិ. ‘‘មេឃសីសំ នាម កិត្តកេ ឋានេ បញ្ញាយតី’’តិ? ‘‘តិយោជនមត្តេ អយ្យា’’តិ. ‘‘អត្ថិ បន វោ កេនចិ ឯកម្បិ មេឃសីសំ ទិដ្ឋ’’ន្តិ? ‘‘នត្ថិ, អយ្យា’’តិ. ‘‘វិជ្ជុលតា នាម កិត្តកេ ឋានេ បញ្ញាយតី’’តិ? ‘‘ចតុប្បញ្ចយោជនមត្តេ, អយ្យា’’តិ. ‘‘អត្ថិ បន វោ កេនចិ វិជ្ជុលតោភាសោ ទិដ្ឋោ’’តិ? ‘‘នត្ថិ, អយ្យា’’តិ. ‘‘មេឃសទ្ទោ នាម កិត្តកេ ឋានេ សុយ្យតី’’តិ? ‘‘ឯកទ្វិយោជនមត្តេ, អយ្យា’’តិ. ‘‘អត្ថិ បន វោ កេនចិ មេឃសទ្ទោ សុតោ’’តិ? ‘‘នត្ថិ, អយ្យា’’តិ. ‘‘ន ឯតេ មនុស្សា, យក្ខា ឯតេ, អម្ហេ ឧទកំ ឆឌ្ឌាបេត្វា ទុព្ពលេ កត្វា ខាទិតុកាមា អាគតា ភវិស្សន្តិ. បុរតោ គតោ ពាលសត្ថវាហបុត្តោ ន ឧបាយកុសលោ. អទ្ធា សោ ឯតេហិ ឧទកំ ឆឌ្ឌាបេត្វា កិលមេត្វា ខាទិតោ ភវិស្សតិ, បញ្ច សកដសតានិ យថាបូរិតានេវ ឋិតានិ ភវិស្សន្តិ. អជ្ជ មយំ តានិ បស្សិស្សាម, បសតមត្តម្បិ ឧទកំ អឆឌ្ឌេត្វា សីឃសីឃំ បាជេថា’’តិ បាជាបេសិ.

សោ គច្ឆន្តោ យថាបូរិតានេវ បញ្ច សកដសតានិ គោណមនុស្សានញ្ច ហត្ថដ្ឋិកាទីនិ ទិសាវិទិសាសុ វិប្បកិណ្ណានិ ទិស្វា សកដានិ មោចាបេត្វា សកដបរិវដ្ដកេន ខន្ធាវារំ ពន្ធាបេត្វា ¶ កាលស្សេវ មនុស្សេ ច គោណេ ច សាយមាសភត្តំ ភោជាបេត្វា មនុស្សានំ មជ្ឈេ គោណេ និបជ្ជាបេត្វា សយំ ពលនាយកោ ហុត្វា ខគ្គហត្ថោ តិយាមរត្តិំ អារក្ខំ គហេត្វា ឋិតកោវ អរុណំ ឧដ្ឋាបេសិ. បុនទិវសេ បន បាតោវ ¶ សព្ពកិច្ចានិ និដ្ឋាបេត្វា គោណេ ភោជេត្វា ទុព្ពលសកដានិ ឆឌ្ឌាបេត្វា ថិរានិ គាហាបេត្វា អប្បគ្ឃំ ភណ្ឌំ ឆឌ្ឌាបេត្វា មហគ្ឃំ ភណ្ឌំ អារោបាបេត្វា យថាធិប្បេតំ ឋានំ គន្ត្វា ទិគុណតិគុណេន មូលេន ភណ្ឌំ វិក្កិណិត្វា សព្ពំ បរិសំ អាទាយ បុន អត្តនោ នគរមេវ អគមាសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មកថំ កថេត្វា ‘‘ឯវំ, គហបតិ, បុព្ពេ តក្កគ្គាហគាហិនោ មហាវិនាសំ បត្តា, អបណ្ណកគ្គាហគាហិនោ បន អមនុស្សានំ ហត្ថតោ មុច្ចិត្វា សោត្ថិនា ឥច្ឆិតដ្ឋានំ គន្ត្វា បុន សកដ្ឋានមេវ បច្ចាគមិំសូ’’តិ វត្វា ទ្វេបិ វត្ថូនិ ឃដេត្វា ឥមិស្សា អបណ្ណកធម្មទេសនាយ អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អបណ្ណកំ ឋានមេកេ, ទុតិយំ អាហុ តក្កិកា;

ឯតទញ្ញាយ មេធាវី, តំ គណ្ហេ យទបណ្ណក’’ន្តិ.

តត្ថ អបណ្ណកន្តិ ឯកំសិកំ អវិរទ្ធំ និយ្យានិកំ. ឋានន្តិ ការណំ. ការណញ្ហិ យស្មា តទាយត្តវុត្តិតាយ ផលំ តិដ្ឋតិ នាម, តស្មា ‘‘ឋាន’’ន្តិ វុច្ចតិ, ‘‘ឋានញ្ច ឋានតោ អដ្ឋានញ្ច អដ្ឋានតោ’’តិអាទីសុ (វិភ. ៨០៩) ចស្ស បយោគោ វេទិតព្ពោ. ឥតិ ‘‘អបណ្ណកំ ឋាន’’ន្តិ បទទ្វយេនាបិ ‘‘យំ ឯកន្តហិតសុខាវហត្តា បណ្ឌិតេហិ បដិបន្នំ ឯកំសិកការណំ អវិរទ្ធការណំ និយ្យានិកការណំ, តំ ឥទ’’ន្តិ ទីបេតិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, បភេទតោ បន តីណិ សរណគមនានិ, បញ្ច សីលានិ, ទស សីលានិ, បាតិមោក្ខសំវរោ, ឥន្ទ្រិយសំវរោ, អាជីវបារិសុទ្ធិ, បច្ចយបដិសេវនំ, សព្ពម្បិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ; ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារតា, ភោជនេ មត្តញ្ញុតា, ជាគរិយានុយោគោ, ឈានំ, វិបស្សនា, អភិញ្ញា, សមាបត្តិ, អរិយមគ្គោ, អរិយផលំ, សព្ពម្បេតំ អបណ្ណកដ្ឋានំ អបណ្ណកបដិបទា, និយ្យានិកបដិបទាតិ អត្ថោ.

យស្មា ច បន និយ្យានិកបដិបទាយ ឯតំ នាមំ, តស្មាយេវ ភគវា អបណ្ណកបដិបទំ ទស្សេន្តោ ឥមំ សុត្តមាហ –

‘‘តីហិ, ភិក្ខវេ, ធម្មេហិ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ អបណ្ណកបដិបទំ បដិបន្នោ ហោតិ, យោនិ ចស្ស អារទ្ធា ហោតិ អាសវានំ ខយាយ ¶ . កតមេហិ តីហិ? ឥធ, ភិក្ខវេ ¶ , ភិក្ខុ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារោ ហោតិ, ភោជនេ មត្តញ្ញូ ហោតិ, ជាគរិយំ អនុយុត្តោ ហោតិ. កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារោ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា ន និមិត្តគ្គាហី ហោតិ…បេ… ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារោ ហោតិ.

‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ភោជនេ មត្តញ្ញូ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ បដិសង្ខា យោនិសោ អាហារំ អាហារេតិ នេវ ទវាយ ន មទាយ…បេ… ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ភោជនេ មត្តញ្ញូ ហោតិ.

‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ជាគរិយំ អនុយុត្តោ ហោតិ. ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ទិវសំ ចង្កមេន និសជ្ជាយ…បេ… ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ជាគរិយំ អនុយុត្តោ ហោតី’’តិ (អ. និ. ៣.១៦).

ឥមស្មិញ្ចាបិ សុត្តេ តយោវ ធម្មា វុត្តា. អយំ បន អបណ្ណកបដិបទា យាវ អរហត្តផលំ លព្ភតេវ ¶ . តត្ថ អរហត្តផលម្បិ, ផលសមាបត្តិវិហារស្ស ចេវ, អនុបាទាបរិនិព្ពានស្ស ច, បដិបទាយេវ នាម ហោតិ.

ឯកេតិ ឯកច្ចេ បណ្ឌិតមនុស្សា. តត្ថ កិញ្ចាបិ ‘‘អសុកា នាមា’’តិ និយមោ នត្ថិ, ឥទំ បន សបរិសំ ពោធិសត្តំយេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ទុតិយំ អាហុ តក្កិកាតិ ទុតិយន្តិ បឋមតោ អបណ្ណកដ្ឋានតោ និយ្យានិកការណតោ ទុតិយំ តក្កគ្គាហការណំ អនិយ្យានិកការណំ. អាហុ តក្កិកាតិ ឯត្ថ បន សទ្ធិំ បុរិមបទេន អយំ យោជនា – អបណ្ណកដ្ឋានំ ឯកំសិកការណំ អវិរទ្ធការណំ និយ្យានិកការណំ ឯកេ ពោធិសត្តប្បមុខា បណ្ឌិតមនុស្សា គណ្ហិំសុ. យេ បន ពាលសត្ថវាហបុត្តប្បមុខា តក្កិកា អាហុ, តេ ទុតិយំ សាបរាធំ អនេកំសិកដ្ឋានំ វិរទ្ធការណំ អនិយ្យានិកការណំ អគ្គហេសុំ. តេសុ យេ អបណ្ណកដ្ឋានំ អគ្គហេសុំ, តេ សុក្កបដិបទំ បដិបន្នា. យេ ទុតិយំ ‘‘បុរតោ ភវិតព្ពំ ឧទកេនា’’តិ តក្កគ្គាហសង្ខាតំ អនិយ្យានិកការណំ អគ្គហេសុំ. តេ កណ្ហបដិបទំ បដិបន្នា.

តត្ថ ¶ សុក្កបដិបទា អបរិហានិបដិបទា, កណ្ហបដិបទា បរិហានិបដិបទា. តស្មា យេ សុក្កបដិបទំ បដិបន្នា, តេ អបរិហីនា សោត្ថិភាវំ បត្តា. យេ បន កណ្ហបដិបទំ បដិបន្នា, តេ ¶ បរិហីនា អនយព្យសនំ អាបន្នាតិ ឥមមត្ថំ ភគវា អនាថបិណ្ឌិកស្ស គហបតិនោ វត្វា ឧត្តរិ ឥទមាហ ‘‘ឯតទញ្ញាយ មេធាវី, តំ គណ្ហេ យទបណ្ណក’’ន្តិ.

តត្ថ ឯតទញ្ញាយ មេធាវីតិ ‘‘មេធា’’តិ លទ្ធនាមាយ វិបុលាយ វិសុទ្ធាយ ឧត្តមាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតោ កុលបុត្តោ ឯតំ អបណ្ណកេ ចេវ សបណ្ណកេ ចាតិ ទ្វីសុ អតក្កគ្គាហតក្កគ្គាហសង្ខាតេសុ ឋានេសុ គុណទោសំ វុទ្ធិហានិំ អត្ថានត្ថំ ញត្វាតិ អត្ថោ. តំ គណ្ហេ យទបណ្ណកន្តិ យំ អបណ្ណកំ ឯកំសិកំ សុក្កបដិបទាអបរិហានិយបដិបទាសង្ខាតំ និយ្យានិកការណំ, តទេវ គណ្ហេយ្យ. កស្មា? ឯកំសិកាទិភាវតោយេវ. ឥតរំ បន ន គណ្ហេយ្យ. កស្មា? អនេកំសិកាទិភាវតោយេវ. អយញ្ហិ អបណ្ណកបដិបទា នាម សព្ពេសំ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធបុត្តានំ បដិបទា. សព្ពពុទ្ធា ហិ អបណ្ណកបដិបទាយមេវ ឋត្វា ទឡ្ហេន វីរិយេន បារមិយោ បូរេត្វា ពោធិមូលេ ពុទ្ធា នាម ហោន្តិ, បច្ចេកពុទ្ធា បច្ចេកពោធិំ ឧប្បាទេន្តិ, ពុទ្ធបុត្តា សាវកបារមិញាណំ បដិវិជ្ឈន្តិ.

ឥតិ ភគវា តេសំ ឧបាសកានំ តិស្សោ កុលសម្បត្តិយោ ច ឆ កាមសគ្គេ ព្រហ្មលោកសម្បត្តិយោ ច ទត្វាបិ បរិយោសានេ អរហត្តមគ្គផលទាយិកា ¶ អបណ្ណកបដិបទា នាម, ចតូសុ អបាយេសុ បញ្ចសុ ច នីចកុលេសុ និព្ពត្តិទាយិកា សបណ្ណកបដិបទា នាមាតិ ឥមំ អបណ្ណកធម្មទេសនំ ទស្សេត្វា ឧត្តរិ ចត្តារិ សច្ចានិ សោឡសហិ អាការេហិ បកាសេសិ. ចតុសច្ចបរិយោសានេ សព្ពេបិ តេ បញ្ចសតា ឧបាសកា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ទស្សេត្វា ទ្វេ វត្ថូនិ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេត្វា ទស្សេសិ – ‘‘តស្មិំ សមយេ ពាលសត្ថវាហបុត្តោ ទេវទត្តោ អហោសិ, តស្ស បរិសា ទេវទត្តបរិសាវ, បណ្ឌិតសត្ថវាហបុត្តបរិសា ពុទ្ធបរិសា, បណ្ឌិតសត្ថវាហបុត្តោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ.

អកិលាសុនោតិ ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ កថេសិ. កំ បន អារព្ភាតិ? ឯកំ ឱស្សដ្ឋវីរិយំ ភិក្ខុំ. តថាគតេ កិរ សាវត្ថិយំ វិហរន្តេ ឯកោ សាវត្ថិវាសី កុលបុត្តោ ជេតវនំ គន្ត្វា សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មទេសនំ សុត្វា បសន្នចិត្តោ កាមេសុ អាទីនវំ ទិស្វា បព្ពជិត្វា ឧបសម្បទាយ បញ្ចវស្សិកោ ហុត្វា ទ្វេ មាតិកា ឧគ្គណ្ហិត្វា វិបស្សនាចារំ សិក្ខិត្វា សត្ថុ សន្តិកេ អត្តនោ ចិត្តរុចិយំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ឯកំ អរញ្ញំ បវិសិត្វា វស្សំ ឧបគន្ត្វា តេមាសំ វាយមន្តោបិ ឱភាសមត្តំ វា និមិត្តមត្តំ វា ឧប្បាទេតុំ នាសក្ខិ.

អថស្ស ឯតទហោសិ ‘‘សត្ថារា ចត្តារោ បុគ្គលា កថិតា, តេសុ មយា បទបរមេន ភវិតព្ពំ, នត្ថិ មញ្ញេ មយ្ហំ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ មគ្គោ វា ផលំ វា, កិំ ករិស្សាមិ អរញ្ញវាសេន, សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា រូបសោភគ្គប្បត្តំ ពុទ្ធសរីរំ ឱលោកេន្តោ មធុរំ ធម្មទេសនំ សុណន្តោ វិហរិស្សាមី’’តិ បុន ជេតវនមេវ បច្ចាគមាសិ. អថ នំ សន្ទិដ្ឋសម្ភត្តា អាហំសុ – ‘‘អាវុសោ, ត្វំ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ‘សមណធម្មំ ករិស្សាមី’តិ គតោ, ឥទានិ បន អាគន្ត្វា សង្គណិកាយ អភិរមមានោ ចរសិ, កិំ នុ ខោ តេ បព្ពជិតកិច្ចំ មត្ថកំ បត្តំ, អប្បដិសន្ធិកោ ជាតោសី’’តិ? អាវុសោ, អហំ មគ្គំ វា ផលំ វា អលភិត្វា ‘‘អភព្ពបុគ្គលេន មយា ភវិតព្ព’’ន្តិ វីរិយំ ឱស្សជិត្វា អាគតោម្ហីតិ. ‘‘អការណំ តេ, អាវុសោ, កតំ ទឡ្ហវីរិយស្ស សត្ថុ សាសនេ បព្ពជិត្វា វីរិយំ ឱស្សជន្តេន, អយុត្តំ តេ កតំ, ឯហិ តថាគតស្ស ¶ ទស្សេមា’’តិ តំ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ អគមំសុ.

សត្ថា តំ ទិស្វា ឯវមាហ ‘‘ភិក្ខវេ, តុម្ហេ ឯតំ ភិក្ខុំ អនិច្ឆមានំ អាទាយ អាគតា, កិំ កតំ ឥមិនា’’តិ? ‘‘ភន្តេ, អយំ ភិក្ខុ ឯវរូបេ និយ្យានិកសាសនេ បព្ពជិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោ វីរិយំ ឱស្សជិត្វា អាគតោ’’តិ អាហំសុ. អថ នំ សត្ថា អាហ ‘‘សច្ចំ កិរ តយា ភិក្ខុ វីរិយំ ឱស្សដ្ឋ’’ន្តិ? ‘‘សច្ចំ, ភគវា’’តិ. ‘‘កិំ បន ត្វំ ភិក្ខុ ឯវរូបេ មម សាសនេ បព្ពជិត្វា ‘អប្បិច្ឆោ’តិ វា ‘សន្តុដ្ឋោ’តិ វា ‘បវិវិត្តោ’តិ វា ‘អារទ្ធវីរិយោ’តិ វា ឯវំ អត្តានំ អជានាបេត្វា ‘ឱស្សដ្ឋវីរិយោ ភិក្ខូ’តិ ជានាបេសិ. ននុ ត្វំ បុព្ពេ វីរិយវា អហោសិ, តយា ឯកេន កតំ វីរិយំ និស្សាយ មរុកន្តារេ បញ្ចសុ សកដសតេសុ មនុស្សា ច គោណា ¶ ច បានីយំ លភិត្វា សុខិតា ជាតា ¶ , ឥទានិ កស្មា វីរិយំ ឱស្សជសី’’តិ. សោ ភិក្ខុ ឯត្តកេន វចនេន ឧបត្ថម្ភិតោ អហោសិ.

តំ បន កថំ សុត្វា ភិក្ខូ ភគវន្តំ យាចិំសុ – ‘‘ភន្តេ, ឥទានិ ឥមិនា ភិក្ខុនា វីរិយស្ស ឱស្សដ្ឋភាវោ អម្ហាកំ បាកដោ, បុព្ពេ បនស្ស ឯកស្ស វីរិយំ និស្សាយ មរុកន្តារេ គោណមនុស្សានំ បានីយំ លភិត្វា សុខិតភាវោ បដិច្ឆន្នោ, តុម្ហាកំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្សេវ បាកដោ, អម្ហាកម្បេតំ ការណំ កថេថា’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, សុណាថា’’តិ ភគវា តេសំ ភិក្ខូនំ សតុប្បាទំ ជនេត្វា ភវន្តរេន បដិច្ឆន្នការណំ បាកដមកាសិ.

អតីតេ កាសិរដ្ឋេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សត្ថវាហកុលេ បដិសន្ធិំ គហេត្វា វយប្បត្តោ បញ្ចហិ សកដសតេហិ វណិជ្ជំ ករោន្តោ វិចរតិ. សោ ឯកទា សដ្ឋិយោជនិកំ មរុកន្តារំ បដិបជ្ជិ. តស្មិំ កន្តារេ សុខុមវាលុកា មុដ្ឋិនា គហិតា ហត្ថេ ន តិដ្ឋតិ, សូរិយុគ្គមនតោ បដ្ឋាយ អង្គាររាសិ វិយ ឧណ្ហា ហោតិ, ន សក្កា អក្កមិតុំ. តស្មា តំ បដិបជ្ជន្តា ទារុទកតិលតណ្ឌុលាទីនិ សកដេហិ អាទាយ រត្តិមេវ គន្ត្វា អរុណុគ្គមនេ សកដានិ បរិវដ្ដំ កត្វា មត្ថកេ មណ្ឌបំ ការេត្វា កាលស្សេវ អាហារកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា ឆាយាយ និសិន្នា ទិវសំ ខេបេត្វា អត្ថង្គតេ សូរិយេ សាយមាសំ ភុញ្ជិត្វា ភូមិយា សីតលាយ ជាតាយ សកដានិ យោជេត្វា គច្ឆន្តិ, សមុទ្ទគមនសទិសមេវ គមនំ ហោតិ. ថលនិយាមកោ នាម លទ្ធុំ វដ្ដតិ, សោ តារកសញ្ញា ¶ សត្ថំ តារេតិ.

សោបិ សត្ថវាហោ តស្មិំ កាលេ ឥមិនាវ និយាមេន តំ កន្តារំ គច្ឆន្តោ ឯកូនសដ្ឋិ យោជនានិ គន្ត្វា ‘‘ឥទានិ ឯករត្តេនេវ មរុកន្តារា និក្ខមនំ ភវិស្សតី’’តិ សាយមាសំ ភុញ្ជិត្វា សព្ពំ ទារុទកំ ខេបេត្វា សកដានិ យោជេត្វា បាយាសិ. និយាមកោ បន បុរិមសកដេ អាសនំ បត្ថរាបេត្វា អាកាសេ តារកំ ឱលោកេន្តោ ‘‘ឥតោ បាជេថ, ឥតោ បាជេថា’’តិ វទមានោ និបជ្ជិ. សោ ទីឃមទ្ធានំ អនិទ្ទាយនភាវេន កិលន្តោ និទ្ទំ ឱក្កមិ, គោណេ និវត្តិត្វា អាគតមគ្គមេវ គណ្ហន្តេ ន ¶ អញ្ញាសិ. គោណា សព្ពរត្តិំ អគមំសុ. និយាមកោ អរុណុគ្គមនវេលាយ បពុទ្ធោ នក្ខត្តំ ឱលោកេត្វា ‘‘សកដានិ និវត្តេថ និវត្តេថា’’តិ អាហ. សកដានិ និវត្តេត្វា បដិបាដិំ ករោន្តានញ្ញេវ អរុណោ ឧគ្គតោ. មនុស្សា ‘‘ហិយ្យោ អម្ហាកំ និវិដ្ឋខន្ធាវារដ្ឋានមេវេតំ, ទារុទកម្បិ នោ ខីណំ, ឥទានិ នដ្ឋម្ហា’’តិ សកដានិ មោចេត្វា បរិវដ្ដកេន ឋបេត្វា មត្ថកេ មណ្ឌបំ កត្វា អត្តនោ អត្តនោ សកដស្ស ហេដ្ឋា អនុសោចន្តា និបជ្ជិំសុ.

ពោធិសត្តោ ¶ ‘‘មយិ វីរិយំ ឱស្សជន្តេ សព្ពេ វិនស្សិស្សន្តី’’តិ បាតោ សីតលវេលាយមេវ អាហិណ្ឌន្តោ ឯកំ ទព្ពតិណគច្ឆំ ទិស្វា ‘‘ឥមានិ តិណានិ ហេដ្ឋា ឧទកសិនេហេន ឧដ្ឋិតានិ ភវិស្សន្តី’’តិ ចិន្តេត្វា កុទ្ទាលំ គាហាបេត្វា តំ បទេសំ ខណាបេសិ, តេ សដ្ឋិហត្ថដ្ឋានំ ខណិំសុ. ឯត្តកំ ឋានំ ខណិត្វា បហរន្តានំ កុទ្ទាលោ ហេដ្ឋាបាសាណេ បដិហញ្ញិ, បហដមត្តេ សព្ពេ វីរិយំ ឱស្សជិំសុ. ពោធិសត្តោ បន ‘‘ឥមស្ស បាសាណស្ស ហេដ្ឋា ឧទកេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ឱតរិត្វា បាសាណេ ឋិតោ ឱណមិត្វា សោតំ ឱទហិត្វា សទ្ទំ អាវជ្ជេន្តោ ហេដ្ឋា ឧទកស្ស បវត្តនសទ្ទំ សុត្វា ឧត្តរិត្វា ចូឡុបដ្ឋាកំ អាហ – ‘‘តាត, តយា វីរិយេ ឱស្សដ្ឋេ សព្ពេ វិនស្សិស្សាម, ត្វំ វីរិយំ អនោស្សជន្តោ ឥមំ អយកូដំ គហេត្វា អាវាដំ ឱតរិត្វា ឯតស្មិំ បាសាណេ បហារំ ទេហី’’តិ. សោ តស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា សព្ពេសុ ¶ វីរិយំ ឱស្សជិត្វា ឋិតេសុបិ វីរិយំ អនោស្សជន្តោ ឱតរិត្វា បាសាណេ បហារំ អទាសិ. បាសាណោ មជ្ឈេ ភិជ្ជិត្វា ហេដ្ឋា បតិត្វា សោតំ សន្និរុម្ភិត្វា អដ្ឋាសិ, តាលក្ខន្ធប្បមាណា ឧទកវដ្ដិ ឧគ្គញ្ឆិ. សព្ពេ បានីយំ បិវិត្វា ន្ហាយិំសុ, អតិរេកានិ អក្ខយុគាទីនិ ផាលេត្វា យាគុភត្តំ បចិត្វា ភុញ្ជិត្វា គោណេ ច ភោជេត្វា សូរិយេ អត្ថង្គតេ ឧទកាវាដសមីបេ ធជំ ពន្ធិត្វា ឥច្ឆិតដ្ឋានំ អគមំសុ. តេ តត្ថ ភណ្ឌំ វិក្កិណិត្វា ទិគុណំ តិគុណំ ចតុគ្គុណំ លាភំ លភិត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ អគមំសុ. តេ តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា យថាកម្មំ គតា, ពោធិសត្តោបិ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា យថាកម្មមេវ គតោ.

សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឥមំ ធម្មទេសនំ កថេត្វា អភិសម្ពុទ្ធោវ ឥមំ គាថំ កថេសិ –

‘‘អកិលាសុនោ ¶ វណ្ណុបថេ ខណន្តា, ឧទង្គណេ តត្ថ បបំ អវិន្ទុំ;

ឯវំ មុនី វីរិយពលូបបន្នោ, អកិលាសុ វិន្ទេ ហទយស្ស សន្តិ’’ន្តិ.

តត្ថ អកិលាសុនោតិ និក្កោសជ្ជា អារទ្ធវីរិយា. វណ្ណុបថេតិ វណ្ណុ វុច្ចតិ វាលុកា, វាលុកាមគ្គេតិ អត្ថោ. ខណន្តាតិ ភូមិំ ខណមានា. ឧទង្គណេតិ ឯត្ថ ឧទាតិ និបាតោ, អង្គណេតិ មនុស្សានំ សញ្ចរណដ្ឋានេ, អនាវាដេ ភូមិភាគេតិ អត្ថោ. តត្ថាតិ តស្មិំ វណ្ណុបថេ. បបំ អវិន្ទុន្តិ ឧទកំ បដិលភិំសុ. ឧទកញ្ហិ បបីយនភាវេន ‘‘បបា’’តិ វុច្ចតិ. បវទ្ធំ វា អាបំ បបំ, មហោទកន្តិ អត្ថោ.

ឯវន្តិ ឱបម្មបដិបាទនំ. មុនីតិ មោនំ វុច្ចតិ ញាណំ, កាយមោនេយ្យាទីសុ វា អញ្ញតរំ, តេន សមន្នាគតត្តា បុគ្គលោ ‘‘មុនី’’តិ វុច្ចតិ. សោ បនេស អគារិយមុនិ, អនគារិយមុនិ ¶ , សេក្ខមុនិ, អសេក្ខមុនិ, បច្ចេកពុទ្ធមុនិ, មុនិមុនីតិ អនេកវិធោ. តត្ថ អគារិយមុនីតិ គិហី អាគតផលោ វិញ្ញាតសាសនោ. អនគារិយមុនីតិ តថារូបោវ បព្ពជិតោ. សេក្ខមុនីតិ សត្ត សេក្ខា. អសេក្ខមុនីតិ ខីណាសវោ. បច្ចេកពុទ្ធមុនីតិ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ. មុនិមុនីតិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ. ឥមស្មិំ បនត្ថេ សព្ពសង្គាហកវសេន ¶ មោនេយ្យសង្ខាតាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតោ ‘‘មុនី’’តិ វេទិតព្ពោ. វីរិយពលូបបន្នោតិ វីរិយេន ចេវ កាយពលញាណពលេន ច សមន្នាគតោ. អកិលាសូតិ និក្កោសជ្ជោ –

‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ច, អដ្ឋិ ច អវសិស្សតុ;

ឧបសុស្សតុ និស្សេសំ, សរីរេ មំសលោហិត’’ន្តិ. –

ឯវំ វុត្តេន ចតុរង្គសមន្នាគតេន វីរិយេន សមន្នាគតត្តា អនលសោ. វិន្ទេ ហទយស្ស សន្តិន្តិ ចិត្តស្សបិ ហទយរូបស្សបិ សីតលភាវករណេន ‘‘សន្តិ’’ន្តិ សង្ខំ គតំ ឈានវិបស្សនាភិញ្ញាអរហត្តមគ្គញាណសង្ខាតំ អរិយធម្មំ វិន្ទតិ បដិលភតីតិ អត្ថោ. ភគវតា ហិ –

‘‘ទុក្ខំ, ភិក្ខវេ, កុសីតោ វិហរតិ វោកិណ្ណោ បាបកេហិ អកុសលេហិ ធម្មេហិ, មហន្តញ្ច សទត្ថំ បរិហាបេតិ. អារទ្ធវីរិយោ ច ខោ, ភិក្ខវេ, សុខំ វិហរតិ បវិវិត្តោ បាបកេហិ អកុសលេហិ ¶ ធម្មេហិ, មហន្តញ្ច សទត្ថំ បរិបូរេតិ, ន, ភិក្ខវេ, ហីនេន អគ្គស្ស បត្តិ ហោតី’’តិ (សំ. និ. ២.២២) –

ឯវំ អនេកេហិ សុត្តេហិ កុសីតស្ស ទុក្ខវិហារោ, អារទ្ធវីរិយស្ស ច សុខវិហារោ សំវណ្ណិតោ. ឥធាបិ អារទ្ធវីរិយស្ស អកតាភិនិវេសស្ស វិបស្សកស្ស វីរិយពលេន អធិគន្តព្ពំ តមេវ សុខវិហារំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវំ មុនី វីរិយពលូបបន្នោ, អកិលាសុ វិន្ទេ ហទយស្ស សន្តិ’’ន្តិ អាហ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា តេ វាណិជា អកិលាសុនោ វណ្ណុបថេ ខណន្តា ឧទកំ លភិំសុ, ឯវំ ឥមស្មិម្បិ សាសនេ អកិលាសុ ហុត្វា វាយមមានោ បណ្ឌិតោ ភិក្ខុ ឥមំ ឈានាទិភេទំ ហទយស្ស សន្តិំ លភតិ. សោ ត្វំ ភិក្ខុ បុព្ពេ ឧទកមត្តស្ស អត្ថាយ វីរិយំ កត្វា ឥទានិ ឯវរូបេ មគ្គផលទាយកេ និយ្យានិកសាសនេ កស្មា វីរិយំ ឱស្សជសីតិ ឯវំ ឥមំ ធម្មទេសនំ ទស្សេត្វា ចត្តារិ សច្ចានិ បកាសេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឱស្សដ្ឋវីរិយោ ភិក្ខុ អគ្គផលេ អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ.

សត្ថាបិ ¶ ទ្វេ វត្ថូនិ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេត្វា ទស្សេសិ ‘‘តស្មិំ សមយេ វីរិយំ អនោស្សជិត្វា បាសាណំ ភិន្ទិត្វា មហាជនស្ស ឧទកទាយកោ ចូឡុបដ្ឋាកោ អយំ ឱស្សដ្ឋវីរិយោ ភិក្ខុ អហោសិ, អវសេសបរិសា ឥទានិ ពុទ្ធបរិសា ជាតា, សត្ថវាហជេដ្ឋកោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ.

ឥធ ចេ នំ វិរាធេសីតិ ឥមម្បិ ធម្មទេសនំ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ ឯកំ ឱស្សដ្ឋវីរិយមេវ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. តញ្ហិ បុរិមនយេនេវ ភិក្ខូហិ អានីតំ ទិស្វា សត្ថា អាហ – ‘‘ត្វំ ភិក្ខុ, ឯវរូបេ មគ្គផលទាយកេ សាសនេ ¶ បព្ពជិត្វា វីរិយំ ឱស្សជន្តោ សតសហស្សគ្ឃនិកាយ កញ្ចនបាតិយា បរិហីនោ សេរិវវាណិជោ វិយ ចិរំ សោចិស្សសី’’តិ. ភិក្ខូ តស្សត្ថស្ស ¶ អាវិភាវត្ថំ ភគវន្តំ យាចិំសុ, ភគវា ភវន្តរេន បដិច្ឆន្នការណំ បាកដមកាសិ.

អតីតេ ឥតោ បញ្ចមេ កប្បេ ពោធិសត្តោ សេរិវរដ្ឋេ កច្ឆបុដវាណិជោ អហោសិ. សោ សេរិវនាមកេន ឯកេន លោលកច្ឆបុដវាណិជេន សទ្ធិំ វោហារត្ថាយ គច្ឆន្តោ នីលវាហំ នាម នទិំ ឧត្តរិត្វា អរិដ្ឋបុរំ នាម នគរំ បវិសន្តោ នគរវីថិយោ ភាជេត្វា អត្តនោ បត្តវីថិយា ភណ្ឌំ វិក្កិណន្តោ វិចរិ. ឥតរោបិ អត្តនោ បត្តវីថិំ គណ្ហិ. តស្មិញ្ច នគរេ ឯកំ សេដ្ឋិកុលំ បរិជិណ្ណំ អហោសិ, សព្ពេ បុត្តភាតិកា ច ធនញ្ច បរិក្ខយំ អគមំសុ, ឯកា ទារិកា អយ្យិកាយ សទ្ធិំ អវសេសា អហោសិ, តា ទ្វេបិ បរេសំ ភតិំ កត្វា ជីវន្តិ. គេហេ បន តាសំ មហាសេដ្ឋិនា បរិភុត្តបុព្ពា សុវណ្ណបាតិ ភាជនន្តរេ និក្ខិត្តា ទីឃរត្តំ អវលញ្ជិយមានា មលគ្គហិតា អហោសិ, តា តស្សា សុវណ្ណបាតិភាវម្បិ ន ជានន្តិ. សោ លោលវាណិជោ តស្មិំ សមយេ ‘‘មណិកេ គណ្ហថ, មណិកេ គណ្ហថា’’តិ វិចរន្តោ តំ ឃរទ្វារំ បាបុណិ. សា កុមារិកា តំ ទិស្វា អយ្យិកំ អាហ ‘‘អម្ម មយ្ហំ ឯកំ បិឡន្ធនំ គណ្ហា’’តិ. អម្ម មយំ ទុគ្គតា, កិំ ទត្វា គណ្ហិស្សាមាតិ. អយំ នោ បាតិ អត្ថិ, នោ ច អម្ហាកំ ឧបការា, ឥមំ ទត្វា គណ្ហាតិ. សា វាណិជំ បក្កោសាបេត្វា អាសនេ និសីទាបេត្វា តំ បាតិំ ទត្វា ‘‘អយ្យ, ឥមំ គហេត្វា តវ ភគិនិយា កិញ្ចិទេវ ទេហី’’តិ អាហ. វាណិជោ បាតិំ ហត្ថេន គហេត្វាវ ‘‘សុវណ្ណបាតិ ភវិស្សតី’’តិ បរិវត្តេត្វា បាតិបិដ្ឋិយំ សូចិយា លេខំ កឌ្ឍិត្វា សុវណ្ណភាវំ ញត្វា ¶ ‘‘ឥមាសំ កិញ្ចិ អទត្វាវ ឥមំ បាតិំ ហរិស្សាមី’’តិ ‘‘អយំ កិំ អគ្ឃតិ, អឌ្ឍមាសកោបិស្សា មូលំ ន ¶ ហោតី’’តិ ភូមិយំ ខិបិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. ឯកេន បវិសិត្វា និក្ខន្តវីថិំ ឥតរោ បវិសិតុំ លភតីតិ ពោធិសត្តោ តំ វីថិំ បវិសិត្វា ‘‘មណិកេ គណ្ហថ, មណិកេ គណ្ហថា’’តិ វិចរន្តោ តមេវ ឃរទ្វារំ បាបុណិ.

បុន សា កុមារិកា តថេវ អយ្យិកំ អាហ. អថ នំ អយ្យិកា ‘‘អម្ម, បឋមំ អាគតវាណិជោ បាតិំ ភូមិយំ ខិបិត្វា គតោ, ឥទានិ កិំ ទត្វា គណ្ហិស្សាមា’’តិ អាហ. អម្ម, សោ វាណិជោ ផរុសវាចោ, អយំ បន បិយទស្សនោ មុទុសល្លាបោ, អប្បេវ នាម នំ គណ្ហេយ្យាតិ. អម្ម, តេន ហិ បក្កោសាហីតិ. សា តំ បក្កោសិ. អថស្ស គេហំ បវិសិត្វា និសិន្នស្ស ¶ តំ បាតិំ អទំសុ. សោ តស្សា សុវណ្ណបាតិភាវំ ញត្វា ‘‘អម្ម, អយំ បាតិ សតសហស្សំ អគ្ឃតិ, សតសហស្សគ្ឃនកភណ្ឌំ មយ្ហំ ហត្ថេ នត្ថី’’តិ អាហ. អយ្យ, បឋមំ អាគតវាណិជោ ‘‘អយំ អឌ្ឍមាសកម្បិ ន អគ្ឃតី’’តិ វត្វា ភូមិយំ ខិបិត្វា គតោ, អយំ បន តវ បុញ្ញេន សុវណ្ណបាតិ ជាតា ភវិស្សតិ, មយំ ឥមំ តុយ្ហំ ទេម, កិញ្ចិទេវ នោ ទត្វា ឥមំ គហេត្វា យាហីតិ. ពោធិសត្តោ តស្មិំ ខណេ ហត្ថគតានិ បញ្ច កហាបណសតានិ បញ្ចសតគ្ឃនកញ្ច ភណ្ឌំ សព្ពំ ទត្វា ‘‘មយ្ហំ ឥមំ តុលញ្ច បសិព្ពកញ្ច អដ្ឋ ច កហាបណេ ទេថា’’តិ ឯត្តកំ យាចិត្វា អាទាយ បក្កាមិ. សោ សីឃមេវ នទីតីរំ គន្ត្វា នាវិកស្ស អដ្ឋ កហាបណេ ទត្វា នាវំ អភិរុហិ.

តតោ លោលវាណិជោបិ បុន តំ គេហំ គន្ត្វា ‘‘អាហរថ តំ បាតិំ, តុម្ហាកំ កិញ្ចិទេវ ទស្សាមី’’តិ អាហ. សា តំ បរិភាសិត្វា ‘‘ត្វំ អម្ហាកំ សតសហស្សគ្ឃនិកំ សុវណ្ណបាតិំ អឌ្ឍមាសគ្ឃនិកម្បិ ន អកាសិ, តុយ្ហំ បន សាមិកសទិសោ ឯកោ ធម្មិកោ វាណិជោ អម្ហាកំ សហស្សំ ទត្វា តំ អាទាយ គតោ’’តិ អាហ. តំ សុត្វាវ ‘‘សតសហស្សគ្ឃនិកាយ សុវណ្ណបាតិយា បរិហីនោម្ហិ, មហាជានិករោ វត មេ អយ’’ន្តិ សញ្ជាតពលវសោកោ សតិំ បច្ចុបដ្ឋាបេតុំ អសក្កោន្តោ ¶ វិសញ្ញី ហុត្វា អត្តនោ ហត្ថគតេ កហាបណេ ចេវ ភណ្ឌិកញ្ច ឃរទ្វារេយេវ វិកិរិត្វា និវាសនបារុបនំ បហាយ តុលាទណ្ឌំ មុគ្គរំ កត្វា អាទាយ ពោធិសត្តស្ស អនុបទំ បក្កន្តោ នទីតីរំ គន្ត្វា ពោធិសត្តំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘អម្ភោ, នាវិក, នាវំ និវត្តេហី’’តិ អាហ. ពោធិសត្តោ បន ‘‘តាត, មា និវត្តយី’’តិ បដិសេធេសិ. ឥតរស្សបិ ពោធិសត្តំ គច្ឆន្តំ បស្សន្តស្សេវ ពលវសោកោ ឧទបាទិ, ហទយំ ឧណ្ហំ អហោសិ, មុខតោ លោហិតំ ឧគ្គញ្ឆិ, វាបិកទ្ទមោ វិយ ហទយំ ផលិ. សោ ពោធិសត្តេ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា តត្ថេវ ជីវិតក្ខយំ បាបុណិ ¶ . ឥទំ បឋមំ ទេវទត្តស្ស ពោធិសត្តេ អាឃាតពន្ធនំ. ពោធិសត្តោ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា យថាកម្មំ គតោ.

សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឥមំ ធម្មទេសនំ កថេត្វា អភិសម្ពុទ្ធោវ ឥមំ គាថំ កថេសិ –

‘‘ឥធ ¶ ចេ នំ វិរាធេសិ, សទ្ធម្មស្ស និយាមតំ;

ចិរំ ត្វំ អនុតប្បេសិ, សេរិវាយំវ វាណិជោ’’តិ.

តត្ថ ឥធ ចេ នំ វិរាធេសិ, សទ្ធម្មស្ស និយាមតន្តិ ឥមស្មិំ សាសនេ ឯតំ សទ្ធម្មស្ស និយាមតាសង្ខាតំ សោតាបត្តិមគ្គំ វិរាធេសិ. យទិ វិរាធេសិ, វីរិយំ ឱស្សជន្តោ នាធិគច្ឆសិ ន បដិលភសីតិ អត្ថោ. ចិរំ ត្វំ អនុតប្បេសីតិ ឯវំ សន្តេ ត្វំ ទីឃមទ្ធានំ សោចន្តោ បរិទេវន្តោ អនុតបេស្សសិ, អថ វា ឱស្សដ្ឋវីរិយតាយ អរិយមគ្គស្ស វិរាធិតត្តា ទីឃរត្តំ និរយាទីសុ ឧប្បន្នោ នានប្បការានិ ទុក្ខានិ អនុភវន្តោ អនុតប្បិស្សសិ កិលមិស្សសីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. កថំ? សេរិវាយំវ វាណិជោតិ ‘‘សេរិវា’’តិ ឯវំនាមកោ អយំ វាណិជោ យថា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា បុព្ពេ សេរិវនាមកោ វាណិជោ សតសហស្សគ្ឃនិកំ សុវណ្ណបាតិំ លភិត្វា តស្សា គហណត្ថាយ វីរិយំ អកត្វា តតោ បរិហីនោ អនុតប្បិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ ឥមស្មិំ សាសនេ បដិយត្តសុវណ្ណបាតិសទិសំ អរិយមគ្គំ ឱស្សដ្ឋវីរិយតាយ អនធិគច្ឆន្តោ តតោ បរិហីនោ ទីឃរត្តំ អនុតប្បិស្សសិ. សចេ បន វីរិយំ ន ឱស្សជិស្សសិ, បណ្ឌិតវាណិជោ សុវណ្ណបាតិំ វិយ មម សាសនេ នវវិធម្បិ លោកុត្តរធម្មំ បដិលភិស្សសីតិ.

ឯវមស្ស ¶ សត្ថា អរហត្តេន កូដំ គណ្ហន្តោ ឥមំ ធម្មទេសនំ ទស្សេត្វា ចត្តារិ សច្ចានិ បកាសេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឱស្សដ្ឋវីរិយោ ភិក្ខុ អគ្គផលេ អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ.

សត្ថាបិ ទ្វេ វត្ថូនិ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេត្វា ទស្សេសិ – ‘‘តទា ពាលវាណិជោ ទេវទត្តោ អហោសិ, បណ្ឌិតវាណិជោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ.

អប្បកេនបិ ¶ ¶ មេធាវីតិ ឥមំ ធម្មទេសនំ ភគវា រាជគហំ ឧបនិស្សាយ ជីវកម្ពវនេ វិហរន្តោ ចូឡបន្ថកត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ.

តត្ថ ចូឡបន្ថកស្ស តាវ និព្ពត្តិ កថេតព្ពា. រាជគហេ កិរ ធនសេដ្ឋិកុលស្ស ធីតា អត្តនោ ទាសេនេវ សទ្ធិំ សន្ថវំ កត្វា ‘‘អញ្ញេបិ មេ ឥមំ កម្មំ ជានេយ្យុ’’ន្តិ ភីតា ឯវមាហ ‘‘អម្ហេហិ ឥមស្មិំ ឋានេ វសិតុំ ន សក្កា, សចេ មេ មាតាបិតរោ ឥមំ ទោសំ ជានិស្សន្តិ, ខណ្ឌាខណ្ឌំ ករិស្សន្តិ, វិទេសំ គន្ត្វា វសិស្សាមា’’តិ ហត្ថសារំ គហេត្វា អគ្គទ្វារេន និក្ខមិត្វា ‘‘យត្ថ វា តត្ថ វា អញ្ញេហិ អជាននដ្ឋានំ គន្ត្វា វសិស្សាមា’’តិ ឧភោបិ អគមំសុ.

តេសំ ឯកស្មិំ ឋានេ វសន្តានំ សំវាសមន្វាយ តស្សា កុច្ឆិយំ គព្ភោ បតិដ្ឋាសិ. សា គព្ភបរិបាកំ អាគម្ម សាមិកេន សទ្ធិំ មន្តេសិ ‘‘គព្ភោ មេ បរិបាកំ គតោ, ញាតិពន្ធុវិរហិតេ ឋានេ គព្ភវុដ្ឋានំ នាម ឧភិន្នម្បិ អម្ហាកំ ទុក្ខមេវ, កុលគេហមេវ គច្ឆាមា’’តិ. សោ ‘‘សចាហំ គមិស្សាមិ, ជីវិតំ មេ នត្ថី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘អជ្ជ គច្ឆាម, ស្វេ គច្ឆាមា’’តិ ទិវសេ អតិក្កាមេសិ. សា ចិន្តេសិ ‘‘អយំ ពាលោ អត្តនោ ទោសមហន្តតាយ គន្តុំ ន ឧស្សហតិ, មាតាបិតរោ នាម ឯកន្តហិតា, អយំ គច្ឆតុ វា មា វា, មយា គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ. សា តស្មិំ គេហា និក្ខន្តេ គេហបរិក្ខារំ បដិសាមេត្វា អត្តនោ កុលឃរំ គតភាវំ អនន្តរគេហវាសីនំ អារោចេត្វា មគ្គំ បដិបជ្ជិ.

អថ សោ បុរិសោ ឃរំ អាគតោ តំ អទិស្វា បដិវិស្សកេ បុច្ឆិត្វា ‘‘កុលឃរំ គតា’’តិ សុត្វា វេគេន អនុពន្ធិត្វា អន្តរាមគ្គេ សម្បាបុណិ. តស្សាបិ តត្ថេវ គព្ភវុដ្ឋានំ អហោសិ. សោ ‘‘កិំ ឥទំ ភទ្ទេ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សាមិ, ឯកោ បុត្តោ ជាតោ’’តិ. ‘‘ឥទានិ កិំ ករិស្សាមា’’តិ? ‘‘យស្សត្ថាយ មយំ កុលឃរំ គច្ឆេយ្យាម, តំ កម្មំ អន្តរាវ និប្ផន្នំ, តត្ថ គន្ត្វា កិំ ករិស្សាម, និវត្តាមា’’តិ ទ្វេបិ ឯកចិត្តា ហុត្វា និវត្តិំសុ. តស្ស ច ទារកស្ស បន្ថេ ជាតត្តា ‘‘បន្ថកោ’’តិ នាមំ អកំសុ ¶ . តស្សា ន ចិរស្សេវ អបរោបិ គព្ភោ បតិដ្ឋហិ. សព្ពំ បុរិមនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ. តស្សាបិ ទារកស្ស បន្ថេ ជាតត្តា បឋមជាតស្ស ‘‘មហាបន្ថកោ’’តិ នាមំ ¶ កត្វា ឥតរស្ស ‘‘ចូឡបន្ថកោ’’តិ នាមំ អកំសុ. តេ ទ្វេបិ ទារកេ គហេត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ អាគតា.

តេសំ ¶ តត្ថ វសន្តានំ អយំ មហាបន្ថកទារកោ អញ្ញេ ទារកេ ‘‘ចូឡបិតា មហាបិតា’’តិ, ‘‘អយ្យកោ អយ្យិកា’’តិ ច វទន្តេ សុត្វា មាតរំ បុច្ឆិ ‘‘អម្ម, អញ្ញេ ទារកា ‘ចូឡបិតា មហាបិតា’តិបិ វទន្តិ, ‘អយ្យកោ អយ្យិកា’តិបិ វទន្តិ, អម្ហាកំ ញាតកា នត្ថី’’តិ. ‘‘អាម, តាត, តុម្ហាកំ ឯត្ថ ញាតកា នត្ថិ, រាជគហនគរេ បន វោ ធនសេដ្ឋិ នាម អយ្យកោ, តត្ថ តុម្ហាកំ ពហូ ញាតកា’’តិ. ‘‘កស្មា តត្ថ ន គច្ឆថ, អម្មា’’តិ? សា អត្តនោ អគមនការណំ បុត្តស្ស អកថេត្វា បុត្តេសុ បុនប្បុនំ កថេន្តេសុ សាមិកំ អាហ – ‘‘ឥមេ ទារកា មំ អតិវិយ កិលមេន្តិ, កិំ នោ មាតាបិតរោ ទិស្វា មំសំ ខាទិស្សន្តិ, ឯហិ ទារកានំ អយ្យកកុលំ ទស្សេស្សាមា’’តិ. ‘‘អហំ សម្មុខា ភវិតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, តំ បន តត្ថ នយិស្សាមី’’តិ. ‘‘សាធុ, អយ្យ, យេន កេនចិ ឧបាយេន ទារកានំ អយ្យកកុលមេវ ទដ្ឋុំ វដ្ដតី’’តិ ទ្វេបិ ជនា ទារកេ អាទាយ អនុបុព្ពេន រាជគហំ បត្វា នគរទ្វារេ ឯកិស្សា សាលាយ និវាសំ កត្វា ទារកមាតា ទ្វេ ទារកេ គហេត្វា អាគតភាវំ មាតាបិតូនំ អារោចាបេសិ.

តេ តំ សាសនំ សុត្វា ‘‘សំសារេ វិចរន្តានំ ន បុត្តោ ន ធីតា នាម នត្ថិ, តេ អម្ហាកំ មហាបរាធិកា, ន សក្កា តេហិ អម្ហាកំ ចក្ខុបថេ ឋាតុំ, ឯត្តកំ បន ធនំ គហេត្វា ទ្វេបិ ជនា ផាសុកដ្ឋានំ គន្ត្វា ជីវន្តុ, ទារកេ បន ឥធ បេសេន្តូ’’តិ. សេដ្ឋិធីតា មាតាបិតូហិ បេសិតំ ធនំ គហេត្វា ទារកេ អាគតទូតានំយេវ ហត្ថេ ទត្វា បេសេសិ, ទារកា អយ្យកកុលេ វឌ្ឍន្តិ. តេសុ ចូឡបន្ថកោ អតិទហរោ, មហាបន្ថកោ បន អយ្យកេន សទ្ធិំ ទសពលស្ស ធម្មកថំ សោតុំ គច្ឆតិ. តស្ស និច្ចំ សត្ថុ សម្មុខា ធម្មំ សុណន្តស្ស បព្ពជ្ជាយ ចិត្តំ នមិ. សោ អយ្យកំ អាហ ‘‘សចេ តុម្ហេ សម្បដិច្ឆថ, អហំ បព្ពជេយ្យ’’ន្តិ. ‘‘កិំ វទេសិ, តាត, មយ្ហំ សកលលោកស្សបិ បព្ពជ្ជាតោ តវេវ បព្ពជ្ជា ភទ្ទិកា, សចេ សក្កោសិ, បព្ពជ តាតា’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គតោ. សត្ថា ‘‘កិំ មហាសេដ្ឋិ ទារកោ តេ លទ្ធោ’’តិ. ‘‘អាម, ភន្តេ អយំ ទារកោ មយ្ហំ នត្តា, តុម្ហាកំ ¶ សន្តិកេ បព្ពជាមីតិ វទតី’’តិ អាហ. សត្ថា អញ្ញតរំ ¶ បិណ្ឌចារិកំ ភិក្ខុំ ‘‘ឥមំ ទារកំ បព្ពាជេហី’’តិ អាណាបេសិ. ថេរោ តស្ស តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិត្វា បព្ពាជេសិ. សោ ពហុំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា បរិបុណ្ណវស្សោ ឧបសម្បទំ លភិ. ឧបសម្បន្នោ ហុត្វា យោនិសោ មនសិការេ កម្មំ ករោន្តោ អរហត្តំ បាបុណិ.

សោ ឈានសុខេន, មគ្គសុខេន, ផលសុខេន វីតិនាមេន្តោ ចិន្តេសិ ‘‘សក្កា នុ ខោ ឥមំ សុខំ ចូឡបន្ថកស្ស ទាតុ’’ន្តិ. តតោ អយ្យកសេដ្ឋិស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘មហាសេដ្ឋិ សចេ តុម្ហេ សម្បដិច្ឆថ, អហំ ចូឡបន្ថកំ បព្ពាជេយ្យ’’ន្តិ អាហ. ‘‘បព្ពាជេថ, ភន្តេ’’តិ. ថេរោ ចូឡបន្ថកទារកំ ¶ បព្ពាជេត្វា ទសសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាបេសិ. ចូឡបន្ថកសាមណេរោ បព្ពជិត្វាវ ទន្ធោ អហោសិ.

‘‘បទុមំ យថា កោកនទំ សុគន្ធំ, បាតោ សិយា ផុល្លមវីតគន្ធំ;

អង្គីរសំ បស្ស វិរោចមានំ, តបន្តមាទិច្ចមិវន្តលិក្ខេ’’តិ. (សំ. និ. ១.១២៣; អ. និ. ៥.១៩៥) –

ឥមំ ឯកគាថំ ចតូហិ មាសេហិ គណ្ហិតុំ នាសក្ខិ. សោ កិរ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ បព្ពជិត្វា បញ្ញវា ហុត្វា អញ្ញតរស្ស ទន្ធភិក្ខុនោ ឧទ្ទេសគ្គហណកាលេ បរិហាសកេឡិំ អកាសិ. សោ ភិក្ខុ តេន បរិហាសេន លជ្ជិតោ នេវ ឧទ្ទេសំ គណ្ហិ, ន សជ្ឈាយមកាសិ. តេន កម្មេន អយំ បព្ពជិត្វាវ ទន្ធោ ជាតោ, គហិតគហិតំ បទំ ឧបរូបរិ បទំ គណ្ហន្តស្ស នស្សតិ. តស្ស ឥមមេវ គាថំ គហេតុំ វាយមន្តស្ស ចត្តារោ មាសា អតិក្កន្តា.

អថ នំ មហាបន្ថកោ អាហ ‘‘ចូឡបន្ថក, ត្វំ ឥមស្មិំ សាសនេ អភព្ពោ, ចតូហិ មាសេហិ ឯកម្បិ គាថំ គហេតុំ ន សក្កោសិ, បព្ពជិតកិច្ចំ បន ត្វំ កថំ មត្ថកំ បាបេស្សសិ, និក្ខម ឥតោ’’តិ វិហារា និក្កឌ្ឍិ. ចូឡបន្ថកោ ពុទ្ធសាសនេ សិនេហេន គិហិភាវំ ន បត្ថេតិ. តស្មិញ្ច កាលេ មហាបន្ថកោ ភត្តុទ្ទេសកោ ហោតិ. ជីវកោ កោមារភច្ចោ ពហុំ គន្ធមាលំ អាទាយ អត្តនោ អម្ពវនំ គន្ត្វា សត្ថារំ បូជេត្វា ធម្មំ សុត្វា ឧដ្ឋាយាសនា ទសពលំ វន្ទិត្វា មហាបន្ថកំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កិត្តកា ¶ , ភន្តេ, សត្ថុ សន្តិកេ ភិក្ខូ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘បញ្ចមត្តានិ ភិក្ខុសតានី’’តិ. ‘‘ស្វេ, ភន្តេ, ពុទ្ធប្បមុខានិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ អាទាយ អម្ហាកំ និវេសនេ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ. ‘‘ឧបាសក, ចូឡបន្ថកោ នាម ភិក្ខុ ទន្ធោ អវិរុឡ្ហិធម្មោ, តំ ឋបេត្វា សេសានំ និមន្តនំ សម្បដិច្ឆាមី’’តិ ¶ ថេរោ អាហ. តំ សុត្វា ចូឡបន្ថកោ ចិន្តេសិ ‘‘ថេរោ ឯត្តកានំ ភិក្ខូនំ និមន្តនំ សម្បដិច្ឆន្តោ មំ ពាហិរំ កត្វា សម្បដិច្ឆតិ, និស្សំសយំ មយ្ហំ ភាតិកស្ស មយិ ចិត្តំ ភិន្នំ ភវិស្សតិ, កិំ ឥទានិ មយ្ហំ ឥមិនា សាសនេន, គិហី ហុត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ ករោន្តោ ជីវិស្សាមី’’តិ.

សោ បុនទិវសេ បាតោវ ‘‘គិហី ភវិស្សាមី’’តិ បាយាសិ. សត្ថា បច្ចូសកាលេយេវ លោកំ ឱលោកេន្តោ ឥមំ ការណំ ទិស្វា បឋមតរំ គន្ត្វា ចូឡបន្ថកស្ស គមនមគ្គេ ទ្វារកោដ្ឋកេ ចង្កមន្តោ អដ្ឋាសិ. ចូឡបន្ថកោ ឃរំ គច្ឆន្តោ សត្ថារំ ទិស្វា ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កហំ បន, ត្វំ ចូឡបន្ថក, ឥមាយ វេលាយ គច្ឆសី’’តិ អាហ. ភាតា មំ, ភន្តេ, និក្កឌ្ឍតិ ¶ , តេនាហំ វិព្ភមិតុំ គច្ឆាមីតិ. ចូឡបន្ថក, តវ បព្ពជ្ជា នាម មម សន្តកា, ភាតរា និក្កឌ្ឍិតោ កស្មា មម សន្តិកំ នាគញ្ឆិ? ឯហិ កិំ តេ គិហិភាវេន, មម សន្តិកេ ភវិស្សសី’’តិ ភគវា ចូឡបន្ថកំ អាទាយ គន្ត្វា គន្ធកុដិប្បមុខេ និសីទាបេត្វា ‘‘ចូឡបន្ថក, ត្វំ បុរត្ថាភិមុខោ ហុត្វា ឥមំ បិលោតិកំ ‘រជោហរណំ រជោហរណ’ន្តិ បរិមជ្ជន្តោ ឥធេវ ហោហី’’តិ ឥទ្ធិយា អភិសង្ខតំ បរិសុទ្ធំ បិលោតិកាខណ្ឌំ ទត្វា កាលេ អារោចិតេ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ជីវកស្ស គេហំ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ.

ចូឡបន្ថកោបិ សូរិយំ ឱលោកេន្តោ តំ បិលោតិកាខណ្ឌំ ‘‘រជោហរណំ រជោហរណ’’ន្តិ បរិមជ្ជន្តោ និសីទិ, តស្ស តំ បិលោតិកាខណ្ឌំ បរិមជ្ជន្តស្ស បរិមជ្ជន្តស្ស កិលិដ្ឋំ អហោសិ. តតោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥទំ បិលោតិកាខណ្ឌំ អតិវិយ បរិសុទ្ធំ, ឥមំ បន អត្តភាវំ និស្សាយ បុរិមបកតិំ វិជហិត្វា ឯវំ កិលិដ្ឋំ ជាតំ, អនិច្ចា វត សង្ខារា’’តិ ខយវយំ បដ្ឋបេន្តោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេសិ. សត្ថា ‘‘ចូឡបន្ថកស្ស ចិត្តំ វិបស្សនំ អារុឡ្ហ’’ន្តិ ញត្វា ‘‘ចូឡបន្ថក, ត្វំ ឯតំ បិលោតិកាខណ្ឌមេវ សំកិលិដ្ឋំ រជោរញ្ជិតំ ជាតន្តិ មា សញ្ញំ ករិ, អព្ភន្តរេ បន តេ រាគរជាទយោ អត្ថិ, តេ ហរាហី’’តិ វត្វា ឱភាសំ វិស្សជ្ជេត្វា បុរតោ និសិន្នោ វិយ បញ្ញាយមានរូបោ ហុត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

‘‘រាគោ ¶ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ, រាគស្សេតំ អធិវចនំ រជោតិ;

ឯតំ រជំ វិប្បជហិត្វ ភិក្ខវោ, វិហរន្តិ តេ វិគតរជស្ស សាសនេ.

‘‘ទោសោ ¶ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ, ទោសស្សេតំ អធិវចនំ រជោតិ;

ឯតំ រជំ វិប្បជហិត្វ ភិក្ខវោ, វិហរន្តិ តេ វិគតរជស្ស សាសនេ.

‘‘មោហោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ, មោហស្សេតំ អធិវចនំ រជោតិ;

ឯតំ រជំ វិប្បជហិត្វ ភិក្ខវោ, វិហរន្តិ តេ វិគតរជស្ស សាសនេ’’តិ. (មហានិ. ២០៩; ចូឡនិ. ឧទយមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៧៤);

គាថាបរិយោសានេ ចូឡបន្ថកោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ, បដិសម្ភិទាហិយេវស្ស តីណិ បិដកានិ អាគមំសុ. សោ កិរ បុព្ពេ រាជា ហុត្វា នគរំ បទក្ខិណំ ករោន្តោ នលាដតោ សេទេ មុច្ចន្តេ បរិសុទ្ធេន សាដកេន នលាដន្តំ បុញ្ឆិ, សាដកោ កិលិដ្ឋោ អហោសិ. សោ ‘‘ឥមំ សរីរំ ¶ និស្សាយ ឯវរូបោ បរិសុទ្ធោ សាដកោ បកតិំ ជហិត្វា កិលិដ្ឋោ ជាតោ, អនិច្ចា វត សង្ខារា’’តិ អនិច្ចសញ្ញំ បដិលភិ. តេន ការណេនស្ស រជោហរណមេវ បច្ចយោ ជាតោ.

ជីវកោបិ ខោ កោមារភច្ចោ ទសពលស្ស ទក្ខិណោទកំ ឧបនាមេសិ. សត្ថា ‘‘ននុ, ជីវក, វិហារេ ភិក្ខូ អត្ថី’’តិ ហត្ថេន បត្តំ បិទហិ. មហាបន្ថកោ ‘‘ភន្តេ, វិហារេ នត្ថិ ភិក្ខូ’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘អត្ថិ ជីវកា’’តិ អាហ. ជីវកោ ‘‘តេន ហិ, ភណេ, គច្ឆ, វិហារេ ភិក្ខូនំ អត្ថិភាវំ វា នត្ថិភាវំ វា ជានាហី’’តិ បុរិសំ បេសេសិ. តស្មិំ ខណេ ចូឡបន្ថកោ ‘‘មយ្ហំ ភាតិកោ ‘វិហារេ ភិក្ខូ នត្ថី’តិ ភណតិ, វិហារេ ភិក្ខូនំ អត្ថិភាវមស្ស បកាសេស្សាមី’’តិ សកលំ អម្ពវនំ ភិក្ខូនំយេវ បូរេសិ. ឯកច្ចេ ភិក្ខូ ចីវរកម្មំ ករោន្តិ, ឯកច្ចេ រជនកម្មំ, ឯកច្ចេ សជ្ឈាយំ ករោន្តីតិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញំ អសទិសំ ភិក្ខុសហស្សំ មាបេសិ. សោ បុរិសោ វិហារេ ពហូ ភិក្ខូ ទិស្វា និវត្តិត្វា ‘‘អយ្យ ¶ , សកលំ អម្ពវនំ ភិក្ខូហិ បរិបុណ្ណ’’ន្តិ ជីវកស្ស អារោចេសិ. ថេរោបិ ខោ តត្ថេវ –

‘‘សហស្សក្ខត្តុមត្តានំ, និម្មិនិត្វាន បន្ថកោ;

និសីទម្ពវនេ រម្មេ, យាវ កាលប្បវេទនា’’តិ. (ថេរគា. ៥៦៣);

អថ សត្ថា តំ បុរិសំ អាហ – ‘‘វិហារំ គន្ត្វា ‘សត្ថា ចូឡបន្ថកំ នាម បក្កោសតី’តិ វទេហី’’តិ. តេន គន្ត្វា តថាវុត្តេ ‘‘អហំ ចូឡបន្ថកោ, អហំ ចូឡបន្ថកោ’’តិ មុខសហស្សំ ឧដ្ឋហិ. បុរិសោ គន្ត្វា ‘‘សព្ពេបិ កិរ តេ, ភន្តេ, ចូឡបន្ថកាយេវ នាមា’’តិ អាហ. តេន ហិ ត្វំ គន្ត្វា យោ បឋមំ ‘‘អហំ ចូឡបន្ថកោ’’តិ វទតិ, តំ ¶ ហត្ថេ គណ្ហ, អវសេសា អន្តរធាយិស្សន្តីតិ. សោ តថា អកាសិ, តាវទេវ សហស្សមត្តា ភិក្ខូ អន្តរធាយិំសុ. ថេរោ តេន បុរិសេន សទ្ធិំ អគមាសិ. សត្ថា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ ជីវកំ អាមន្តេសិ ‘‘ជីវក, ចូឡបន្ថកស្ស បត្តំ គណ្ហ, អយំ តេ អនុមោទនំ ករិស្សតី’’តិ. ជីវកោ តថា អកាសិ. ថេរោ សីហនាទំ នទន្តោ តរុណសីហោ វិយ តីណិ បិដកានិ សំខោភេត្វា អនុមោទនំ អកាសិ.

សត្ថា ឧដ្ឋាយាសនា ភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ វិហារំ គន្ត្វា ភិក្ខូហិ វត្តេ ទស្សិតេ ឧដ្ឋាយាសនា គន្ធកុដិប្បមុខេ ឋត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស សុគតោវាទំ ទត្វា កម្មដ្ឋានំ កថេត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ ឧយ្យោជេត្វា សុរភិគន្ធវាសិតំ គន្ធកុដិំ បវិសិត្វា ទក្ខិណេន បស្សេន សីហសេយ្យំ ឧបគតោ. អថ សាយន្ហសមយេ ធម្មសភាយំ ភិក្ខូ ឥតោ ចិតោ ច សមោសរិត្វា រត្តកម្ពលសាណិំ បរិក្ខិបន្តា ¶ វិយ និសីទិត្វា សត្ថុ គុណកថំ អារភិំសុ ‘‘អាវុសោ, មហាបន្ថកោ ចូឡបន្ថកស្ស អជ្ឈាសយំ អជានន្តោ ‘ចតូហិ មាសេហិ ឯកគាថំ គណ្ហិតុំ ន សក្កោតិ, ទន្ធោ អយ’ន្តិ វិហារា និក្កឌ្ឍិ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ បន អត្តនោ អនុត្តរធម្មរាជតាយ ឯកស្មិំយេវស្ស អន្តរភត្តេ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ អទាសិ, តីណិ បិដកានិ បដិសម្ភិទាហិយេវ អាគតានិ, អហោ ពុទ្ធានំ ពលំ នាម មហន្ត’’ន្តិ.

អថ ភគវា ធម្មសភាយំ ឥមំ កថាបវត្តិំ ញត្វា ‘‘អជ្ជ មយា គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ ពុទ្ធសេយ្យាយ ឧដ្ឋាយ សុរត្តទុបដ្ដំ និវាសេត្វា វិជ្ជុលតំ វិយ កាយពន្ធនំ ¶ ពន្ធិត្វា រត្តកម្ពលសទិសំ សុគតមហាចីវរំ បារុបិត្វា សុរភិគន្ធកុដិតោ និក្ខម្ម មត្តវារណោ វិយ សីហវិក្កន្តវិលាសេន វិជម្ភមានោ សីហោ វិយ អនន្តាយ ពុទ្ធលីលាយ ធម្មសភំ គន្ត្វា អលង្កតមណ្ឌបមជ្ឈេ សុបញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនំ អភិរុយ្ហ ឆព្ពណ្ណពុទ្ធរស្មិយោ វិស្សជ្ជេន្តោ អណ្ណវកុច្ឆិំ ឱភាសយមានោ យុគន្ធរមត្ថកេ ពាលសូរិយោ វិយ អាសនមជ្ឈេ និសីទិ. សម្មាសម្ពុទ្ធេ បន អាគតមត្តេ ភិក្ខុសង្ឃោ កថំ បច្ឆិន្ទិត្វា តុណ្ហី អហោសិ.

សត្ថា មុទុកេន មេត្តចិត្តេន បរិសំ ឱលោកេត្វា ‘‘អយំ បរិសា អតិវិយ សោភតិ, ឯកស្សបិ ហត្ថកុក្កុច្ចំ វា បាទកុក្កុច្ចំ វា ឧក្កាសិតសទ្ទោ វា ខិបិតសទ្ទោ វា នត្ថិ, សព្ពេបិមេ ពុទ្ធគារវេន សគារវា ពុទ្ធតេជេន តជ្ជិតា មយិ អាយុកប្បម្បិ អកថេត្វា និសិន្នេ បឋមំ កថំ សមុដ្ឋាបេត្វា ន កថេស្សន្តិ, កថាសមុដ្ឋាបនវត្តំ នាម មយាវ ជានិតព្ពំ, អហមេវ បឋមំ កថេស្សាមី’’តិ មធុរេន ព្រហ្មស្សរេន ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ ¶ , ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា, កា ច បន វោ អន្តរាកថា វិប្បកតា’’តិ អាហ. ភន្តេ, ន មយំ ឥមស្មិំ ឋានេ និសិន្នា អញ្ញំ តិរច្ឆានកថំ កថេម, តុម្ហាកំយេវ បន គុណេ វណ្ណយមានា និសិន្នាម្ហ ‘‘អាវុសោ មហាបន្ថកោ ចូឡបន្ថកស្ស អជ្ឈាសយំ អជានន្តោ ‘ចតូហិ មាសេហិ ឯកំ គាថំ គណ្ហិតុំ ន សក្កោតិ, ទន្ធោ អយ’ន្តិ វិហារា និក្កឌ្ឍិ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ បន អនុត្តរធម្មរាជតាយ ឯកស្មិំយេវស្ស អន្តរភត្តេ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ អទាសិ, អហោ ពុទ្ធានំ ពលំ នាម មហន្ត’’ន្តិ. សត្ថា ភិក្ខូនំ កថំ សុត្វា ‘‘ភិក្ខវេ, ចូឡបន្ថកោ មំ និស្សាយ ឥទានិ តាវ ធម្មេសុ ធម្មមហន្តតំ បត្តោ, បុព្ពេ បន មំ និស្សាយ ភោគេសុបិ ភោគមហន្តតំ បាបុណី’’តិ អាហ. ភិក្ខូ តស្សត្ថស្ស អាវិភាវត្ថំ ភគវន្តំ យាចិំសុ. ភគវា ភវន្តរេន បដិច្ឆន្នំ ការណំ បាកដំ អកាសិ.

អតីតេ កាសិរដ្ឋេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ ¶ សេដ្ឋិដ្ឋានំ លភិត្វា ចូឡសេដ្ឋិ នាម អហោសិ, សោ បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ សព្ពនិមិត្តានិ ជានាតិ. សោ ឯកទិវសំ រាជុបដ្ឋានំ គច្ឆន្តោ អន្តរវីថិយំ មតមូសិកំ ទិស្វា តង្ខណញ្ញេវ នក្ខត្តំ ¶ សមានេត្វា ឥទមាហ ‘‘សក្កា ចក្ខុមតា កុលបុត្តេន ឥមំ ឧន្ទូរំ គហេត្វា បុត្តទារភរណញ្ច កាតុំ កម្មន្តេ ច បយោជេតុ’’ន្តិ? អញ្ញតរោ ទុគ្គតកុលបុត្តោ តំ សេដ្ឋិស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘នាយំ អជានិត្វា កថេស្សតី’’តិ តំ មូសិកំ គហេត្វា ឯកស្មិំ អាបណេ ពិឡាលស្សត្ថាយ វិក្កិណិត្វា កាកណិកំ លភិត្វា តាយ កាកណិកាយ ផាណិតំ គហេត្វា ឯកេន ឃដេន បានីយំ គណ្ហិ. សោ អរញ្ញតោ អាគច្ឆន្តេ មាលាការេ ទិស្វា ថោកំ ថោកំ ផាណិតខណ្ឌំ ទត្វា ឧឡុង្កេន បានីយំ អទាសិ, តេ ចស្ស ឯកេកំ បុប្ផមុដ្ឋិំ អទំសុ. សោ តេន បុប្ផមូលេន បុនទិវសេបិ ផាណិតញ្ច បានីយឃដញ្ច គហេត្វា បុប្ផារាមមេវ គតោ. តស្ស តំ ទិវសំ មាលាការា អឌ្ឍោចិតកេ បុប្ផគច្ឆេ ទត្វា អគមំសុ. សោ ន ចិរស្សេវ ឥមិនា ឧបាយេន អដ្ឋ កហាបណេ លភិ.

បុន ឯកស្មិំ វាតវុដ្ឋិទិវសេ រាជុយ្យានេ ពហូ សុក្ខទណ្ឌកា ច សាខា ច បលាសញ្ច វាតេន បាតិតំ ហោតិ, ឧយ្យានបាលោ ឆឌ្ឌេតុំ ឧបាយំ ន បស្សតិ ¶ . សោ តត្ថ គន្ត្វា ‘‘សចេ ឥមានិ ទារុបណ្ណានិ មយ្ហំ ទស្សសិ, អហំ តេ ឥមានិ សព្ពានិ នីហរិស្សាមី’’តិ ឧយ្យានបាលំ អាហ, សោ ‘‘គណ្ហ អយ្យា’’តិ សម្បដិច្ឆិ. ចូឡន្តេវាសិកោ ទារកានំ កីឡនមណ្ឌលំ គន្ត្វា ផាណិតំ ទត្វា មុហុត្តេន សព្ពានិ ទារុបណ្ណានិ នីហរាបេត្វា ឧយ្យានទ្វារេ រាសិំ ការេសិ. តទា រាជកុម្ភការោ រាជកុលេ ភាជនានំ បចនត្ថាយ ទារូនិ បរិយេសមានោ ឧយ្យានទ្វារេ តានិ ទិស្វា តស្ស ហត្ថតោ កិណិត្វា គណ្ហិ. តំ ទិវសំ ចូឡន្តេវាសិកោ ទារុវិក្កយេន សោឡស កហាបណេ ចាដិអាទីនិ ច បញ្ច ភាជនានិ លភិ.

សោ ចតុវីសតិយា កហាបណេសុ ជាតេសុ ‘‘អត្ថិ អយំ ឧបាយោ មយ្ហ’’ន្តិ នគរទ្វារតោ អវិទូរេ ឋានេ ឯកំ បានីយចាដិំ ឋបេត្វា បញ្ចសតេ តិណហារកេ បានីយេន ឧបដ្ឋហិ. តេ អាហំសុ ‘‘សម្ម, ត្វំ អម្ហាកំ ពហូបការោ, កិំ តេ ករោមា’’តិ? សោ ‘‘មយ្ហំ កិច្ចេ ឧប្បន្នេ ករិស្សថា’’តិ វត្វា ឥតោ ចិតោ ច វិចរន្តោ ថលបថកម្មិកេន ច ជលបថកម្មិកេន ច សទ្ធិំ មិត្តសន្ថវំ អកាសិ. តស្ស ថលបថកម្មិកោ ‘‘ស្វេ ឥមំ នគរំ អស្សវាណិជកោ បញ្ច អស្សសតានិ គហេត្វា អាគមិស្សតី’’តិ អាចិក្ខិ. សោ តស្ស វចនំ សុត្វា តិណហារកេ អាហ ‘‘អជ្ជ មយ្ហំ ឯកេកំ តិណកលាបំ ទេថ, មយា ច តិណេ អវិក្កិណិតេ អត្តនោ តិណំ មា វិក្កិណថា’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ¶ បញ្ច តិណកលាបសតានិ អាហរិត្វា តស្ស ¶ ឃរេ បាបយិំសុ. អស្សវាណិជោ សកលនគរេ អស្សានំ គោចរំ អលភិត្វា តស្ស សហស្សំ ទត្វា តំ តិណំ គណ្ហិ.

តតោ កតិបាហច្ចយេនស្ស ជលបថកម្មិកោ សហាយកោ អារោចេសិ ‘‘បដ្ដនម្ហិ មហានាវា អាគតា’’តិ. សោ ‘‘អត្ថិ អយំ ឧបាយោ’’តិ អដ្ឋហិ កហាបណេហិ សព្ពបរិវារសម្បន្នំ តាវកាលិកំ រថំ គហេត្វា មហន្តេន យសេន នាវាបដ្ដនំ គន្ត្វា ឯកំ អង្គុលិមុទ្ទិកំ នាវិកស្ស សច្ចការំ ទត្វា អវិទូរេ ឋានេ សាណិយា បរិក្ខិបាបេត្វា និសិន្នោ បុរិសេ អាណាបេសិ ‘‘ពាហិរតោ វាណិជេសុ អាគតេសុ តតិយេន បដិហារេន មំ អារោចេថា’’តិ ¶ . ‘‘នាវា អាគតា’’តិ សុត្វា ពារាណសិតោ សតមត្តា វាណិជា ‘‘ភណ្ឌំ គណ្ហាមា’’តិ អាគមិំសុ. ភណ្ឌំ តុម្ហេ ន លភិស្សថ, អសុកដ្ឋានេ នាម មហាវាណិជេន សច្ចការោ ទិន្នោតិ. តេ តំ សុត្វា តស្ស សន្តិកំ អាគតា. បាទមូលិកបុរិសា បុរិមសញ្ញាវសេន តតិយេន បដិហារេន តេសំ អាគតភាវំ អារោចេសុំ. តេ សតមត្តា វាណិជា ឯកេកំ សហស្សំ ទត្វា តេន សទ្ធិំ នាវាយ បត្តិកា ហុត្វា បុន ឯកេកំ សហស្សំ ទត្វា បត្តិំ វិស្សជ្ជាបេត្វា ភណ្ឌំ អត្តនោ សន្តកមកំសុ.

ចូឡន្តេវាសិកោ ទ្វេ សតសហស្សានិ គណ្ហិត្វា ពារាណសិំ អាគន្ត្វា ‘‘កតញ្ញុនា មេ ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ ឯកំ សតសហស្សំ គាហាបេត្វា ចូឡសេដ្ឋិស្ស សមីបំ គតោ. អថ នំ សេដ្ឋិ ‘‘កិំ តេ, តាត, កត្វា ឥទំ ធនំ លទ្ធ’’ន្តិ បុច្ឆិ. សោ ‘‘តុម្ហេហិ កថិតឧបាយេ ឋត្វា ចតុមាសម្ភន្តរេយេវ លទ្ធ’’ន្តិ មតមូសិកំ អាទិំ កត្វា សព្ពំ វត្ថុំ កថេសិ. ចូឡសេដ្ឋិ តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘ឥទានិ ឯវរូបំ ទារកំ មម សន្តកំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វយប្បត្តំ អត្តនោ ធីតរំ ទត្វា សកលកុដុម្ពស្ស សាមិកំ អកាសិ. សោ សេដ្ឋិនោ អច្ចយេន តស្មិំ នគរេ សេដ្ឋិដ្ឋានំ លភិ. ពោធិសត្តោបិ យថាកម្មំ អគមាសិ.

សម្មាសម្ពុទ្ធោបិ ឥមំ ធម្មទេសនំ កថេត្វា អភិសម្ពុទ្ធោវ ឥមំ គាថំ កថេសិ –

‘‘អប្បកេនបិ មេធាវី, បាភតេន វិចក្ខណោ;

សមុដ្ឋាបេតិ អត្តានំ, អណុំ អគ្គិំវ សន្ធម’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ អប្បកេនបីតិ ថោកេនបិ បរិត្តកេនបិ. មេធាវីតិ បញ្ញវា. បាភតេនាតិ ភណ្ឌមូលេន. វិចក្ខណោតិ វោហារកុសលោ. សមុដ្ឋាបេតិ អត្តានន្តិ មហន្តំ ធនញ្ច យសញ្ច ឧប្បាទេត្វា តត្ថ អត្តានំ សណ្ឋាបេតិ បតិដ្ឋាបេតិ. យថា កិំ? អណុំ អគ្គិំវ សន្ធមំ, យថា បណ្ឌិតបុរិសោ ¶ បរិត្តំ អគ្គិំ អនុក្កមេន គោមយចុណ្ណាទីនិ បក្ខិបិត្វា មុខវាតេន ធមន្តោ សមុដ្ឋាបេតិ វឌ្ឍេតិ មហន្តំ អគ្គិក្ខន្ធំ ករោតិ, ឯវមេវ បណ្ឌិតោ ថោកម្បិ បាភតំ លភិត្វា នានាឧបាយេហិ បយោជេត្វា ធនញ្ច យសញ្ច វឌ្ឍេតិ ¶ , វឌ្ឍេត្វា ច បន តត្ថ អត្តានំ បតិដ្ឋាបេតិ, តាយ ឯវ វា បន ធនយសមហន្តតាយ អត្តានំ សមុដ្ឋាបេតិ, អភិញ្ញាតំ បាកដំ ករោតីតិ អត្ថោ.

ឥតិ ភគវា ‘‘ភិក្ខវេ, ចូឡបន្ថកោ មំ និស្សាយ ឥទានិ ធម្មេសុ ធម្មមហន្តតំ បត្តោ, បុព្ពេ បន ភោគេសុបិ ភោគមហន្តតំ បាបុណី’’តិ ឯវំ ឥមំ ធម្មទេសនំ ទស្សេត្វា ទ្វេ វត្ថូនិ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ ‘‘តទា ចូឡន្តេវាសិកោ ចូឡបន្ថកោ អហោសិ, ចូឡកសេដ្ឋិ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ.

ចូឡសេដ្ឋិជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា.

កិមគ្ឃតិ តណ្ឌុលនាឡិកាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ លាលុទាយិត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ. តស្មិំ សមយេ អាយស្មា ទព្ពោ មល្លបុត្តោ សង្ឃស្ស ភត្តុទ្ទេសកោ ហោតិ. តស្មិំ បាតោវ សលាកភត្តានិ ឧទ្ទិសមានេ លាលុទាយិត្ថេរស្ស កទាចិ វរភត្តំ បាបុណាតិ, កទាចិ លាមកភត្តំ. សោ លាមកភត្តស្ស បត្តទិវសេ សលាកគ្គំ អាកុលំ ករោតិ, ‘‘កិំ ទព្ពោវ សលាកំ ទាតុំ ជានាតិ, អម្ហេ ន ជានាមា’’តិ វទតិ. តស្មិំ សលាកគ្គំ អាកុលំ ករោន្តេ ‘‘ហន្ទ ទានិ ត្វមេវ សលាកំ ទេហី’’តិ សលាកបច្ឆិំ អទំសុ. តតោ បដ្ឋាយ សោ សង្ឃស្ស សលាកំ អទាសិ. ទេន្តោ ច បន ‘‘ឥទំ វរភត្ត’’ន្តិ វា ‘‘លាមកភត្ត’’ន្តិ វា ‘‘អសុកវស្សគ្គេ វរភត្ត’’ន្តិ វា ‘‘អសុកវស្សគ្គេ លាមកភត្ត’’ន្តិ វា ន ជានាតិ, ឋិតិកំ ករោន្តោបិ ‘‘អសុកវស្សគ្គេ ឋិតិកា’’តិ ន ¶ សល្លក្ខេតិ. ភិក្ខូនំ ឋិតវេលាយ ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ អយំ ឋិតិកា ឋិតា, ឥមស្មិំ ឋានេ អយ’’ន្តិ ភូមិយំ វា ភិត្តិយំ វា លេខំ កឌ្ឍតិ. បុនទិវសេ សលាកគ្គេ ភិក្ខូ មន្ទតរា វា ហោន្តិ ពហុតរា វា, តេសុ មន្ទតរេសុ លេខា ហេដ្ឋា ហោតិ, ពហុតរេសុ ឧបរិ. សោ ឋិតិកំ អជានន្តោ លេខាសញ្ញាយ សលាកំ ទេតិ.

អថ នំ ភិក្ខូ ‘‘អាវុសោ, ឧទាយិ, លេខា នាម ហេដ្ឋា វា ហោតិ ឧបរិ វា, វរភត្តំ បន អសុកវស្សគ្គេ ឋិតំ, លាមកភត្តំ អសុកវស្សគ្គេ’’តិ អាហំសុ. សោ ភិក្ខូ បដិប្ផរន្តោ ‘‘យទិ ¶ ឯវំ អយំ លេខា កស្មា ឯវំ ឋិតា, កិំ អហំ តុម្ហាកំ សទ្ទហាមិ, ឥមិស្សា លេខាយ សទ្ទហាមី’’តិ វទតិ. អថ នំ ទហរា ច សាមណេរា ច ‘‘អាវុសោ លាលុទាយិ ¶ តយិ សលាកំ ទេន្តេ ភិក្ខូ លាភេន បរិហាយន្តិ, ន ត្វំ ទាតុំ អនុច្ឆវិកោ, គច្ឆ ឥតោ’’តិ សលាកគ្គតោ និក្កឌ្ឍិំសុ. តស្មិំ ខណេ សលាកគ្គេ មហន្តំ កោលាហលំ អហោសិ. តំ សុត្វា សត្ថា អានន្ទត្ថេរំ បុច្ឆិ ‘‘អានន្ទ, សលាកគ្គេ មហន្តំ កោលាហលំ, កិំ សទ្ទោ នាមេសោ’’តិ. ថេរោ តថាគតស្ស តមត្ថំ អារោចេសិ. ‘‘អានន្ទ, ន ឥទានេវ លាលុទាយិ អត្តនោ ពាលតាយ បរេសំ លាភហានិំ ករោតិ, បុព្ពេបិ អកាសិយេវា’’តិ អាហ. ថេរោ តស្សត្ថស្ស អាវិភាវត្ថំ ភគវន្តំ យាចិ. ភគវា ភវន្តរេន បដិច្ឆន្នំ ការណំ បាកដំ អកាសិ.

អតីតេ កាសិរដ្ឋេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តោ រាជា អហោសិ. តទា អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ តស្ស អគ្ឃាបនិកោ អហោសិ. ហត្ថិអស្សាទីនិ ចេវ មណិសុវណ្ណាទីនិ ច អគ្ឃាបេសិ, អគ្ឃាបេត្វា ភណ្ឌសាមិកានំ ភណ្ឌានុរូបមេវ មូលំ ទាបេសិ. រាជា បន លុទ្ធោ ហោតិ, សោ លោភបកតិតាយ ឯវំ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ អគ្ឃាបនិកោ ឯវំ អគ្ឃាបេន្តោ ន ចិរស្សេវ មម គេហេ ធនំ បរិក្ខយំ គមេស្សតិ, អញ្ញំ អគ្ឃាបនិកំ ករិស្សាមី’’តិ. សោ សីហបញ្ជរំ ឧគ្ឃាដេត្វា រាជង្គណំ ឱលោកេន្តោ ឯកំ គាមិកមនុស្សំ លោលពាលំ រាជង្គណេន គច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘ឯស មយ្ហំ អគ្ឃាបនិកកម្មំ កាតុំ សក្ខិស្សតី’’តិ តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សក្ខិស្សសិ, ភណេ, អម្ហាកំ អគ្ឃាបនិកកម្មំ កាតុ’’ន្តិ អាហ. សក្ខិស្សាមិ, ទេវាតិ. រាជា អត្តនោ ធនរក្ខណត្ថាយ តំ ពាលំ អគ្ឃាបនិកកម្មេ ឋបេសិ. តតោ បដ្ឋាយ សោ ពាលោ ហត្ថិអស្សាទីនិ អគ្ឃាបេន្តោ អគ្ឃំ ហាបេត្វា ¶ យថារុចិយា កថេតិ. តស្ស ឋានន្តរេ ឋិតត្តា យំ សោ កថេតិ, តមេវ មូលំ ហោតិ.

តស្មិំ កាលេ ឧត្តរាបថតោ ឯកោ អស្សវាណិជោ បញ្ច អស្សសតានិ អានេសិ. រាជា តំ បុរិសំ បក្កោសាបេត្វា អស្សេ អគ្ឃាបេសិ. សោ បញ្ចន្នំ អស្សសតានំ ឯកំ តណ្ឌុលនាឡិកំ អគ្ឃមកាសិ. កត្វា ច បន ‘‘អស្សវាណិជស្ស ឯកំ តណ្ឌុលនាឡិកំ ទេថា’’តិ វត្វា អស្សេ អស្សសាលាយំ ¶ សណ្ឋាបេសិ. អស្សវាណិជោ បោរាណអគ្ឃាបនិកស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តំ បវត្តិំ អារោចេត្វា ‘‘ឥទានិ កិំ កត្តព្ព’’ន្តិ បុច្ឆិ. សោ អាហ ‘‘តស្ស បុរិសស្ស លញ្ជំ ទត្វា ឯវំ បុច្ឆថ ‘អម្ហាកំ តាវ អស្សា ឯកំ តណ្ឌុលនាឡិកំ អគ្ឃន្តីតិ ញាតមេតំ, តុម្ហេ បន និស្សាយ តណ្ឌុលនាឡិយា អគ្ឃំ ជានិតុកាមម្ហា, សក្ខិស្សថ នោ រញ្ញោ សន្តិកេ ឋត្វា សា តណ្ឌុលនាឡិកា ឥទំ នាម អគ្ឃតីតិ វត្តុ’ន្តិ, សចេ សក្កោមីតិ វទតិ, តំ គហេត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ គច្ឆថ, អហម្បិ តត្ថ អាគមិស្សាមី’’តិ.

អស្សវាណិជោ ¶ ‘‘សាធូ’’តិ ពោធិសត្តស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា អគ្ឃាបនិកស្ស លញ្ជំ ទត្វា តមត្ថំ អារោចេសិ. សោ លញ្ជំ លភិត្វាវ ‘‘សក្ខិស្សាមិ តណ្ឌុលនាឡិំ អគ្ឃាបេតុ’’ន្តិ. ‘‘តេន ហិ គច្ឆាម រាជកុល’’ន្តិ តំ អាទាយ រញ្ញោ សន្តិកំ អគមាសិ. ពោធិសត្តោបិ អញ្ញេបិ ពហូ អមច្ចា អគមិំសុ. អស្សវាណិជោ រាជានំ វន្ទិត្វា អាហ – ‘‘ទេវ, បញ្ចន្នំ អស្សសតានំ ឯកំ តណ្ឌុលនាឡិំ អគ្ឃនកភាវំ ជានាម, សា បន តណ្ឌុលនាឡិ កិំ អគ្ឃតីតិ អគ្ឃាបនិកំ បុច្ឆថ ទេវា’’តិ. រាជា តំ បវត្តិំ អជានន្តោ ‘‘អម្ភោ អគ្ឃាបនិក, បញ្ច អស្សសតានិ កិំ អគ្ឃន្តី’’តិ បុច្ឆិ. តណ្ឌុលនាឡិំ, ទេវាតិ. ‘‘ហោតុ, ភណេ, អស្សា តាវ តណ្ឌុលនាឡិំ អគ្ឃន្តុ. សា បន កិំ អគ្ឃតិ តណ្ឌុលនាឡិកា’’តិ បុច្ឆិ. សោ ពាលបុរិសោ ‘‘ពារាណសិំ សន្តរពាហិរំ អគ្ឃតិ តណ្ឌុលនាឡិកា’’តិ អាហ. សោ កិរ បុព្ពេ រាជានំ អនុវត្តន្តោ ឯកំ តណ្ឌុលនាឡិំ អស្សានំ អគ្ឃមកាសិ. បុន វាណិជស្ស ហត្ថតោ លញ្ជំ លភិត្វា តស្សា តណ្ឌុលនាឡិកាយ ពារាណសិំ សន្តរពាហិរំ អគ្ឃមកាសិ. តទា បន ពារាណសិយា បាការបរិក្ខេបោ ទ្វាទសយោជនិកោ ហោតិ. ឥទមស្ស អន្តរំ, ពាហិរំ បន តិយោជនសតិកំ រដ្ឋំ. ឥតិ សោ ពាលោ ¶ ឯវំ មហន្តំ ពារាណសិំ សន្តរពាហិរំ តណ្ឌុលនាឡិកាយ អគ្ឃមកាសិ.

តំ សុត្វា អមច្ចា បាណិំ ¶ បហរិត្វា ហសមានា ‘‘មយំ បុព្ពេ បថវិញ្ច រជ្ជញ្ច អនគ្ឃន្តិ សញ្ញិនោ អហុម្ហ, ឯវំ មហន្តំ កិរ សរាជកំ ពារាណសិរជ្ជំ តណ្ឌុលនាឡិមត្តំ អគ្ឃតិ, អហោ អគ្ឃាបនិកស្ស ញាណសម្បទា. កហំ ឯត្តកំ កាលំ អយំ អគ្ឃាបនិកោ វិហាសិ, អម្ហាកំ រញ្ញោ ឯវ អនុច្ឆវិកោ’’តិ បរិហាសំ អកំសុ –

‘‘កិមគ្ឃតិ តណ្ឌុលនាឡិកាយំ, អស្សាន មូលាយ វទេហិ រាជ;

ពារាណសិំ សន្តរពាហិរំ, អយមគ្ឃតិ តណ្ឌុលនាឡិកា’’តិ.

តស្មិំ កាលេ រាជា លជ្ជិតោ តំ ពាលំ និក្កឌ្ឍាបេត្វា ពោធិសត្តស្សេវ អគ្ឃាបនិកដ្ឋានំ អទាសិ. ពោធិសត្តោបិ យថាកម្មំ គតោ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ទ្វេ វត្ថូនិ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ ‘‘តទា គាមិកពាលអគ្ឃាបនិកោ លាលុទាយី អហោសិ, បណ្ឌិតអគ្ឃាបនិកោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ.

តណ្ឌុលនាឡិជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា.

ហិរិឱត្តប្បសម្បន្នាតិ ¶ ឥទំ ភគវា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ពហុភណ្ឌិកំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. សាវត្ថិវាសី កិរេកោ កុដុម្ពិកោ ភរិយាយ កាលកតាយ បព្ពជិ. សោ បព្ពជន្តោ អត្តនោ បរិវេណញ្ច អគ្គិសាលញ្ច ភណ្ឌគព្ភញ្ច ការេត្វា ភណ្ឌគព្ភំ សប្បិតណ្ឌុលាទីហិ បូរេត្វា បព្ពជិ. បព្ពជិត្វា ច បន អត្តនោ ទាសេ បក្កោសាបេត្វា យថារុចិតំ អាហារំ បចាបេត្វា ភុញ្ជតិ, ពហុបរិក្ខារោ ច អហោសិ ¶ , រត្តិំ អញ្ញំ និវាសនបារុបនំ ហោតិ, ទិវា អញ្ញំ. វិហារបច្ចន្តេ វសតិ. តស្សេកទិវសំ ចីវរបច្ចត្ថរណាទីនិ នីហរិត្វា បរិវេណេ បត្ថរិត្វា សុក្ខាបេន្តស្ស សម្ពហុលា ជានបទា ភិក្ខូ សេនាសនចារិកំ អាហិណ្ឌន្តា បរិវេណំ គន្ត្វា ចីវរាទីនិ ទិស្វា ‘‘កស្សិមានី’’តិ បុច្ឆិំសុ. សោ ‘‘មយ្ហំ, អាវុសោ’’តិ អាហ. ‘‘អាវុសោ, ឥទម្បិ ចីវរំ, ឥទម្បិ និវាសនំ, ឥទម្បិ បច្ចត្ថរណំ, សព្ពំ តុយ្ហមេវា’’តិ? ‘‘អាម មយ្ហមេវា’’តិ. ‘‘អាវុសោ ភគវតា តីណិ ចីវរានិ អនុញ្ញាតានិ, ត្វំ ឯវំ អប្បិច្ឆស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ បព្ពជិត្វា ឯវំ ពហុបរិក្ខារោ ជាតោ, ឯហិ តំ ទសពលស្ស សន្តិកំ នេស្សាមា’’តិ តំ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ អគមំសុ.

សត្ថា ទិស្វាវ ‘‘កិំ នុ ខោ, ភិក្ខវេ ¶ , អនិច្ឆមានកំយេវ ភិក្ខុំ គណ្ហិត្វា អាគតត្ថា’’តិ អាហ. ‘‘ភន្តេ, អយំ ភិក្ខុ ពហុភណ្ឌោ ពហុបរិក្ខារោ’’តិ. ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ពហុភណ្ឌោ’’តិ? ‘‘សច្ចំ, ភគវា’’តិ. ‘‘កស្មា បន ត្វំ ភិក្ខុ ពហុភណ្ឌោ ជាតោ’’? ‘‘ននុ អហំ អប្បិច្ឆតាយ សន្តុដ្ឋិតាយ បវិវេកស្ស វីរិយារម្ភស្ស វណ្ណំ វទាមី’’តិ. សោ សត្ថុ វចនំ សុត្វា កុបិតោ ‘‘ឥមិនា ទានិ នីហារេន ចរិស្សាមី’’តិ បារុបនំ ឆឌ្ឌេត្វា បរិសមជ្ឈេ ឯកចីវរោ អដ្ឋាសិ.

អថ នំ សត្ថា ឧបត្ថម្ភយមានោ ‘‘ននុ ត្វំ ភិក្ខុ បុព្ពេ ហិរោត្តប្បគវេសកោ ទករក្ខសកាលេបិ ហិរោត្តប្បំ គវេសមានោ ទ្វាទស សំវច្ឆរានិ វិហាសិ, អថ កស្មា ឥទានិ ឯវំ គរុកេ ពុទ្ធសាសនេ បព្ពជិត្វា ចតុបរិសមជ្ឈេ បារុបនំ ឆឌ្ឌេត្វា ហិរោត្តប្បំ បហាយ ឋិតោសី’’តិ? សោ សត្ថុ វចនំ សុត្វា ហិរោត្តប្បំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា តំ ចីវរំ បារុបិត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. ភិក្ខូ តស្សត្ថស្ស អាវិភាវត្ថំ ភគវន្តំ យាចិំសុ, ភគវា ភវន្តរេន បដិច្ឆន្នំ ការណំ បាកដំ អកាសិ.

អតីតេ កាសិរដ្ឋេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា អហោសិ. តទា ពោធិសត្តោ តស្ស អគ្គមហេសិយា ¶ កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តស្ស នាមគ្គហណទិវសេ ‘‘មហិសាសកុមារោ’’តិ នាមំ អកំសុ. តស្ស អាធាវិត្វា បរិធាវិត្វា វិចរណកាលេ រញ្ញោ អញ្ញោបិ បុត្តោ ជាតោ, តស្ស ‘‘ចន្ទកុមារោ’’តិ នាមំ អកំសុ. តស្ស បន អាធាវិត្វា បរិធាវិត្វា វិចរណកាលេ ពោធិសត្តស្ស មាតា កាលមកាសិ, រាជា អញ្ញំ ¶ អគ្គមហេសិដ្ឋានេ ឋបេសិ. សា រញ្ញោ បិយា អហោសិ មនាបា, សាបិ សំវាសមន្វាយ ឯកំ បុត្តំ វិជាយិ, ‘‘សូរិយកុមារោ’’តិស្ស នាមំ អកំសុ. រាជា បុត្តំ ទិស្វា តុដ្ឋចិត្តោ ‘‘ភទ្ទេ, បុត្តស្ស តេ វរំ ទម្មី’’តិ អាហ. ទេវី, វរំ ឥច្ឆិតកាលេ គហេតព្ពំ កត្វា ឋបេសិ. សា បុត្តេ វយប្បត្តេ រាជានំ អាហ – ‘‘ទេវេន មយ្ហំ បុត្តស្ស ជាតកាលេ វរោ ទិន្នោ, បុត្តស្ស មេ រជ្ជំ ទេហី’’តិ. រាជា ‘‘មយ្ហំ ទ្វេ បុត្តា អគ្គិក្ខន្ធា វិយ ជលមានា វិចរន្តិ, ន សក្កា តវ បុត្តស្ស រជ្ជំ ទាតុ’’ន្តិ បដិក្ខិបិត្វាបិ តំ បុនប្បុនំ យាចមានមេវ ទិស្វា ‘‘អយំ មយ្ហំ ¶ បុត្តានំ បាបកម្បិ ចិន្តេយ្យា’’តិ បុត្តេ បក្កោសាបេត្វា អាហ – ‘‘តាតា, អហំ សូរិយកុមារស្ស ជាតកាលេ វរំ អទាសិំ. ឥទានិស្ស មាតា រជ្ជំ យាចតិ, អហំ តស្ស ន ទាតុកាមោ, មាតុគាមោ នាម បាបោ, តុម្ហាកំ បាបកម្បិ ចិន្តេយ្យ, តុម្ហេ អរញ្ញំ បវិសិត្វា មម អច្ចយេន កុលសន្តកេ នគរេ រជ្ជំ ករេយ្យាថា’’តិ រោទិត្វា កន្ទិត្វា សីសេ ចុម្ពិត្វា ឧយ្យោជេសិ. តេ បិតរំ វន្ទិត្វា បាសាទា ឱតរន្តេ រាជង្គណេ កីឡមានោ សូរិយកុមារោ ទិស្វា តំ ការណំ ញត្វា ‘‘អហម្បិ ភាតិកេហិ សទ្ធិំ គមិស្សាមី’’តិ តេហិ សទ្ធិំយេវ និក្ខមិ. តេ ហិមវន្តំ បវិសិំសុ.

ពោធិសត្តោ ¶ មគ្គា ឱក្កម្ម រុក្ខមូលេ និសីទិត្វា សូរិយកុមារំ អាមន្តេសិ ‘‘តាត សូរិយកុមារ, ឯតំ សរំ គន្ត្វា ន្ហត្វា ច បិវិត្វា ច បទុមិនិបណ្ណេហិ អម្ហាកម្បិ បានីយំ អានេហី’’តិ. តំ បន សរំ វេស្សវណស្ស សន្តិកា ឯកេន ទករក្ខសេន លទ្ធំ ហោតិ, វេស្សវណោ ច តំ អាហ – ‘‘ឋបេត្វា ទេវធម្មជាននកេ យេ អញ្ញេ ឥមំ សរំ ឱតរន្តិ, តេ ខាទិតុំ លភសិ. អនោតិណ្ណេ ន លភសី’’តិ. តតោ បដ្ឋាយ សោ រក្ខសោ យេ តំ សរំ ឱតរន្តិ, តេ ទេវធម្មេ បុច្ឆិត្វា យេ ន ជានន្តិ, តេ ខាទតិ. អថ ខោ សូរិយកុមារោ តំ សរំ គន្ត្វា អវីមំសិត្វាវ ឱតរិ. អថ នំ សោ រក្ខសោ គហេត្វា ‘‘ទេវធម្មេ ជានាសី’’តិ បុច្ឆិ. សោ ‘‘ទេវធម្មា នាម ចន្ទិមសូរិយា’’តិ អាហ. អថ នំ ‘‘ត្វំ ទេវធម្មេ ន ជានាសី’’តិ វត្វា ឧទកំ បវេសេត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានេ ឋបេសិ. ពោធិសត្តោបិ តំ អតិចិរាយន្តំ ទិស្វា ចន្ទកុមារំ បេសេសិ. រក្ខសោ តម្បិ គហេត្វា ‘‘ទេវធម្មេ ជានាសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម ជានាមិ, ទេវធម្មា នាម ចតស្សោ ទិសា’’តិ. រក្ខសោ ‘‘ន ត្វំ ទេវធម្មេ ជានាសី’’តិ តម្បិ គហេត្វា តត្ថេវ ឋបេសិ.

ពោធិសត្តោ ¶ តស្មិម្បិ ចិរាយន្តេ ‘‘ឯកេន អន្តរាយេន ភវិតព្ព’’ន្តិ សយំ តត្ថ គន្ត្វា ទ្វិន្នម្បិ ឱតរណបទវឡញ្ជំ ¶ ទិស្វា ‘‘រក្ខសបរិគ្គហិតេន ឥមិនា សរេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ខគ្គំ សន្នយ្ហិត្វា ធនុំ គហេត្វា អដ្ឋាសិ. ទករក្ខសោ ពោធិសត្តំ ឧទកំ អនោតរន្តំ ទិស្វា វនកម្មិកបុរិសោ វិយ ហុត្វា ពោធិសត្តំ អាហ – ‘‘ភោ, បុរិស, ត្វំ មគ្គកិលន្តោ កស្មា ឥមំ សរំ ឱតរិត្វា ន្ហត្វា បិវិត្វា ភិសមុឡាលំ ខាទិត្វា បុប្ផានិ បិឡន្ធិត្វា យថាសុខំ ន គច្ឆសី’’តិ? ពោធិសត្តោ តំ ទិស្វា ‘‘ឯសោ យក្ខោ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា ‘‘តយា មេ ភាតិកា គហិតា’’តិ អាហ. ‘‘អាម, គហិតា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘អហំ ឥមំ សរំ ឱតិណ្ណកេ លភាមី’’តិ. ‘‘កិំ បន សព្ពេវ លភសី’’តិ? ‘‘យេ ទេវធម្មេ ជានន្តិ, តេ ឋបេត្វា អវសេសេ លភាមី’’តិ. ‘‘អត្ថិ បន តេ ទេវធម្មេហិ អត្ថោ’’តិ? ‘‘អាម, អត្ថី’’តិ. ‘‘យទិ ឯវំ អហំ តេ ទេវធម្មេ កថេស្សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ កថេហិ, អហំ ទេវធម្មេ សុណិស្សាមី’’តិ. ពោធិសត្តោ អាហ ‘‘អហំ ទេវធម្មេ កថេយ្យំ, កិលិដ្ឋគត្តោ បនម្ហី’’តិ. យក្ខោ ពោធិសត្តំ ន្ហាបេត្វា ភោជនំ ភោជេត្វា បានីយំ បាយេត្វា បុប្ផានិ បិឡន្ធាបេត្វា គន្ធេហិ វិលិម្បាបេត្វា អលង្កតមណ្ឌបមជ្ឈេ បល្លង្កំ អត្ថរិត្វា អទាសិ.

ពោធិសត្តោ អាសនេ និសីទិត្វា យក្ខំ បាទមូលេ និសីទាបេត្វា ‘‘តេន ហិ ឱហិតសោតោ សក្កច្ចំ ទេវធម្មេ សុណាហី’’តិ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ហិរិឱត្តប្បសម្បន្នា, សុក្កធម្មសមាហិតា;

សន្តោ សប្បុរិសា លោកេ, ទេវធម្មាតិ វុច្ចរេ’’តិ.

តត្ថ ហិរិឱត្តប្បសម្បន្នាតិ ហិរិយា ច ឱត្តប្បេន ច សមន្នាគតា. តេសុ កាយទុច្ចរិតាទីហិ ហិរិយតីតិ ហិរី, លជ្ជាយេតំ អធិវចនំ. តេហិយេវ ឱត្តប្បតីតិ ឱត្តប្បំ, បាបតោ ឧព្ពេគស្សេតំ អធិវចនំ. តត្ថ អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានា ហិរី, ពហិទ្ធាសមុដ្ឋានំ ឱត្តប្បំ. អត្តាធិបតេយ្យា ហិរី, លោកាធិបតេយ្យំ ឱត្តប្បំ. លជ្ជាសភាវសណ្ឋិតា ហិរី, ភយសភាវសណ្ឋិតំ ឱត្តប្បំ. សប្បតិស្សវលក្ខណា ហិរី, វជ្ជភីរុកភយទស្សាវិលក្ខណំ ឱត្តប្បំ.

តត្ថ អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានំ ហិរិំ ចតូហិ ការណេហិ សមុដ្ឋាបេតិ – ជាតិំ បច្ចវេក្ខិត្វា វយំ បច្ចវេក្ខិត្វា ¶ សូរភាវំ បច្ចវេក្ខិត្វា ពាហុសច្ចំ បច្ចវេក្ខិត្វា ¶ . កថំ? ‘‘បាបករណំ នាមេតំ ន ជាតិសម្បន្នានំ កម្មំ, ហីនជច្ចានំ កេវដ្ដាទីនំ កម្មំ, មាទិសស្ស ជាតិសម្បន្នស្ស ឥទំ កម្មំ កាតុំ ន យុត្ត’’ន្តិ ឯវំ តាវ ជាតិំ បច្ចវេក្ខិត្វា បាណាតិបាតាទិបាបំ អករោន្តោ ¶ ហិរិំ សមុដ្ឋាបេតិ. តថា ‘‘បាបករណំ នាមេតំ ទហរេហិ កត្តព្ពំ កម្មំ, មាទិសស្ស វយេ ឋិតស្ស ឥទំ កម្មំ កាតុំ ន យុត្ត’’ន្តិ ឯវំ វយំ បច្ចវេក្ខិត្វា បាណាតិបាតាទិបាបំ អករោន្តោ ហិរិំ សមុដ្ឋាបេតិ. តថា ‘‘បាបកម្មំ នាមេតំ ទុព្ពលជាតិកានំ កម្មំ, មាទិសស្ស សូរភាវសម្បន្នស្ស ឥទំ កម្មំ កាតុំ ន យុត្ត’’ន្តិ ឯវំ សូរភាវំ បច្ចវេក្ខិត្វា បាណាតិបាតាទិបាបំ អករោន្តោ ហិរិំ សមុដ្ឋាបេតិ. តថា ‘‘បាបកម្មំ នាមេតំ អន្ធពាលានំ កម្មំ, ន បណ្ឌិតានំ, មាទិសស្ស បណ្ឌិតស្ស ពហុស្សុតស្ស ឥទំ កម្មំ កាតុំ ន យុត្ត’’ន្តិ ឯវំ ពាហុសច្ចំ បច្ចវេក្ខិត្វា បាណាតិបាតាទិបាបំ អករោន្តោ ហិរិំ សមុដ្ឋាបេតិ. ឯវំ អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានំ ហិរិំ ចតូហិ ការណេហិ សមុដ្ឋាបេតិ. សមុដ្ឋាបេត្វា ច បន អត្តនោ ចិត្តេ ហិរិំ បវេសេត្វា បាបកម្មំ ន ករោតិ. ឯវំ ហិរី អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានា នាម ហោតិ.

កថំ ឱត្តប្បំ ពហិទ្ធាសមុដ្ឋានំ នាម? ‘‘សចេ ត្វំ បាបកម្មំ ករិស្សសិ, ចតូសុ បរិសាសុ គរហប្បត្តោ ភវិស្សសិ.

‘‘គរហិស្សន្តិ តំ វិញ្ញូ, អសុចិំ នាគរិកោ យថា;

វជ្ជិតោ សីលវន្តេហិ, កថំ ភិក្ខុ ករិស្សសី’’តិ. (ធ. ស. អដ្ឋ. ១ ពលរាសិវណ្ណនា) –

ឯវំ បច្ចវេក្ខន្តោ ហិ ពហិទ្ធាសមុដ្ឋិតេន ឱត្តប្បេន បាបកម្មំ ន ករោតិ. ឯវំ ឱត្តប្បំ ពហិទ្ធាសមុដ្ឋានំ នាម ហោតិ.

កថំ ហិរី អត្តាធិបតេយ្យា នាម? ឥធេកច្ចោ កុលបុត្តោ អត្តានំ អធិបតិំ ជេដ្ឋកំ កត្វា ‘‘មាទិសស្ស សទ្ធាបព្ពជិតស្ស ពហុស្សុតស្ស ធុតង្គធរស្ស ន យុត្តំ បាបកម្មំ កាតុ’’ន្តិ បាបំ ន ករោតិ. ឯវំ ហិរី អត្តាធិបតេយ្យា នាម ហោតិ. តេនាហ ភគវា –

‘‘សោ អត្តានំយេវ អធិបតិំ កត្វា អកុសលំ បជហតិ, កុសលំ ភាវេតិ. សាវជ្ជំ បជហតិ, អនវជ្ជំ ភាវេតិ. សុទ្ធមត្តានំ បរិហរតី’’តិ (អ. និ. ៣.៤០).

កថំ ឱត្តប្បំ លោកាធិបតេយ្យំ នាម? ឥធេកច្ចោ កុលបុត្តោ លោកំ អធិបតិំ ជេដ្ឋកំ កត្វា បាបកម្មំ ន ករោតិ. យថាហ –

‘‘មហា ¶ ¶ ខោ បនាយំ លោកសន្និវាសោ. មហន្តស្មិំ ខោ បន លោកសន្និវាសេ សន្តិ សមណព្រាហ្មណា ឥទ្ធិមន្តោ ទិព្ពចក្ខុកា បរចិត្តវិទុនោ, តេ ទូរតោបិ បស្សន្តិ, អាសន្នាបិ ន ទិស្សន្តិ, ចេតសាបិ ចិត្តំ ជានន្តិ, តេបិ មំ ឯវំ ជានិស្សន្តិ ‘បស្សថ ភោ, ឥមំ កុលបុត្តំ, សទ្ធា អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិតោ សមានោ វោកិណ្ណោ វិហរតិ បាបកេហិ អកុសលេហិ ធម្មេហី’តិ.

‘‘សន្តិ ទេវតា ឥទ្ធិមន្តិយោ ទិព្ពចក្ខុកា បរចិត្តវិទុនិយោ, តា ទូរតោបិ បស្សន្តិ, អាសន្នាបិ ន ទិស្សន្តិ, ចេតសាបិ ចិត្តំ ជានន្តិ, តាបិ មំ ឯវំ ជានិស្សន្តិ ‘បស្សថ ភោ, ឥមំ កុលបុត្តំ, សទ្ធា អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិតោ ¶ សមានោ វោកិណ្ណោ វិហរតិ បាបកេហិ អកុសលេហិ ធម្មេហី’តិ. សោ លោកំយេវ អធិបតិំ ជេដ្ឋកំ ករិត្វា អកុសលំ បជហតិ, កុសលំ ភាវេតិ. សាវជ្ជំ បជហតិ, អនវជ្ជំ ភាវេតិ. សុទ្ធមត្តានំ បរិហរតី’’តិ (អ. និ. ៣.៤០).

ឯវំ ឱត្តប្បំ លោកាធិបតេយ្យំ នាម ហោតិ.

‘‘លជ្ជាសភាវសណ្ឋិតា ហិរី, ភយសភាវសណ្ឋិតំ ឱត្តប្ប’’ន្តិ ឯត្ថ បន លជ្ជាតិ លជ្ជនាការោ, តេន សភាវេន សណ្ឋិតា ហិរី. ភយន្តិ អបាយភយំ, តេន សភាវេន សណ្ឋិតំ ឱត្តប្បំ. តទុភយម្បិ បាបបរិវជ្ជនេ បាកដំ ហោតិ. ឯកច្ចោ ហិ យថា នាមេកោ កុលបុត្តោ ឧច្ចារបស្សាវាទីនិ ករោន្តោ លជ្ជិតព្ពយុត្តកំ ឯកំ ទិស្វា លជ្ជនាការប្បត្តោ ភវេយ្យ ហីឡិតោ, ឯវមេវំ អជ្ឈត្តំ លជ្ជិធម្មំ ឱក្កមិត្វា បាបកម្មំ ន ករោតិ. ឯកច្ចោ អបាយភយភីតោ ហុត្វា បាបកម្មំ ន ករោតិ. តត្រិទំ ឱបម្មំ – យថា ហិ ទ្វីសុ អយោគុឡេសុ ឯកោ សីតលោ ភវេយ្យ គូថមក្ខិតោ, ឯកោ ឧណ្ហោ អាទិត្តោ. តត្ថ បណ្ឌិតោ សីតលំ គូថមក្ខិតត្តា ជិគុច្ឆន្តោ ន គណ្ហាតិ, ឥតរំ ឌាហភយេន. តត្ថ សីតលស្ស គូថមក្ខិតស្ស ជិគុច្ឆាយ អគណ្ហនំ វិយ អជ្ឈត្តំ លជ្ជិធម្មំ ឱក្កមិត្វា បាបស្ស អករណំ, ឧណ្ហស្ស ឌាហភយេន អគណ្ហនំ វិយ អបាយភយេន បាបស្ស អករណំ វេទិតព្ពំ.

‘‘សប្បតិស្សវលក្ខណា ¶ ហិរី, វជ្ជភីរុកភយទស្សាវិលក្ខណំ ឱត្តប្ប’’ន្តិ ឥទម្បិ ទ្វយំ បាបបរិវជ្ជនេយេវ បាកដំ ហោតិ. ឯកច្ចោ ហិ ជាតិមហត្តបច្ចវេក្ខណា, សត្ថុមហត្តបច្ចវេក្ខណា, ទាយជ្ជមហត្តបច្ចវេក្ខណា, សព្រហ្មចារិមហត្តបច្ចវេក្ខណាតិ ចតូហិ ការណេហិ សប្បតិស្សវលក្ខណំ ហិរិំ សមុដ្ឋាបេត្វា បាបំ ន ករោតិ. ឯកច្ចោ អត្តានុវាទភយំ, បរានុវាទភយំ ¶ , ទណ្ឌភយំ, ទុគ្គតិភយន្តិ ចតូហិ ការណេហិ វជ្ជភីរុកភយទស្សាវិលក្ខណំ ឱត្តប្បំ សមុដ្ឋាបេត្វា បាបំ ន ករោតិ. តត្ថ ជាតិមហត្តបច្ចវេក្ខណាទីនិ ចេវ អត្តានុវាទភយាទីនិ ច វិត្ថារេត្វា កថេតព្ពានិ. តេសំ វិត្ថារោ អង្គុត្តរនិកាយដ្ឋកថាយំ វុត្តោ.

សុក្កធម្មសមាហិតាតិ ឥទមេវ ហិរោត្តប្បំ អាទិំ កត្វា កត្តព្ពា កុសលា ធម្មា សុក្កធម្មា នាម, តេ សព្ពសង្គាហកនយេន ចតុភូមកលោកិយលោកុត្តរធម្មា. តេហិ សមាហិតា សមន្នាគតាតិ អត្ថោ. សន្តោ សប្បុរិសា លោកេតិ កាយកម្មាទីនំ សន្តតាយ សន្តោ, កតញ្ញុកតវេទិតាយ សោភនា បុរិសាតិ សប្បុរិសា. លោកោ បន សង្ខារលោកោ, សត្តលោកោ, ឱកាសលោកោ, ខន្ធលោកោ, អាយតនលោកោ, ធាតុលោកោតិ អនេកវិធោ. តត្ថ ‘‘ឯកោ លោកោ សព្ពេ សត្តា អាហារដ្ឋិតិកា…បេ… អដ្ឋារស លោកា អដ្ឋារស ធាតុយោ’’តិ (បដិ. ម. ១.១១២) ឯត្ថ សង្ខារលោកោ វុត្តោ. ខន្ធលោកាទយោ តទន្តោគធាយេវ. ‘‘អយំ លោកោ បរលោកោ, ទេវលោកោ មនុស្សលោកោ’’តិអាទីសុ (មហានិ. ៣; ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ២) បន សត្តលោកោ វុត្តោ.

‘‘យាវតា ¶ ចន្ទិមសូរិយា, បរិហរន្តិ ទិសា ភន្តិ វិរោចមានា;

តាវ សហស្សធា លោកោ, ឯត្ថ តេ វត្តតេ វសោ’’តិ. (ម. និ. ១.៥០៣) –

ឯត្ថ ឱកាសលោកោ វុត្តោ. តេសុ ឥធ សត្តលោកោ អធិប្បេតោ. សត្តលោកស្មិញ្ហិ យេ ឯវរូបា សប្បុរិសា, តេ ទេវធម្មាតិ វុច្ចន្តិ.

តត្ថ ¶ ទេវាតិ សម្មុតិទេវា, ឧបបត្តិទេវា, វិសុទ្ធិទេវាតិ តិវិធា. តេសុ មហាសម្មតកាលតោ បដ្ឋាយ លោកេន ‘‘ទេវា’’តិ សម្មតត្តា រាជរាជកុមារាទយោ សម្មុតិទេវា នាម. ទេវលោកេ ឧប្បន្នា ឧបបត្តិទេវា នាម. ខីណាសវា បន វិសុទ្ធិទេវា នាម. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘សម្មុតិទេវា នាម រាជានោ ទេវិយោ រាជកុមារា. ឧបបត្តិទេវា នាម ភុម្មទេវេ ឧបាទាយ តទុត្តរិទេវា. វិសុទ្ធិទេវា នាម ពុទ្ធា បច្ចេកពុទ្ធា ខីណាសវា’’តិ (ចូឡនិ. ធោតកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៣២; បារាយនានុគីតិគាថានិទ្ទេស ១១៩).

ឥមេសំ ទេវានំ ធម្មាតិ ទេវធម្មា. វុច្ចរេតិ វុច្ចន្តិ. ហិរោត្តប្បមូលកា ហិ កុសលា ធម្មា កុលសម្បទាយ ¶ ចេវ ទេវលោកេ និព្ពត្តិយា ច វិសុទ្ធិភាវស្ស ច ការណត្តា ការណដ្ឋេន តិវិធានម្បិ តេសំ ទេវានំ ធម្មាតិ ទេវធម្មា, តេហិ ទេវធម្មេហិ សមន្នាគតា បុគ្គលាបិ ទេវធម្មា. តស្មា បុគ្គលាធិដ្ឋានទេសនាយ តេ ធម្មេ ទស្សេន្តោ ‘‘សន្តោ សប្បុរិសា លោកេ, ទេវធម្មាតិ វុច្ចរេ’’តិ អាហ.

យក្ខោ ឥមំ ធម្មទេសនំ សុត្វា បសន្នចិត្តោ ពោធិសត្តំ អាហ – ‘‘បណ្ឌិត, អហំ តុម្ហាកំ បសន្នោ, ឯកំ ភាតរំ ទេមិ, កតរំ អានេមី’’តិ? ‘‘កនិដ្ឋំ អានេហី’’តិ. ‘‘បណ្ឌិត, ត្វំ កេវលំ ទេវធម្មេ ជានាសិយេវ, ន បន តេសុ វត្តសី’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ? ‘‘យំការណា ជេដ្ឋកំ ឋបេត្វា កនិដ្ឋំ អាណាបេន្តោ ជេដ្ឋាបចាយិកកម្មំ ន ករោសី’’តិ. ទេវធម្មេ ចាហំ, យក្ខ, ជានាមិ, តេសុ ច វត្តាមិ. មយញ្ហិ ឥមំ អរញ្ញំ ឯតំ និស្សាយ បវិដ្ឋា. ឯតស្ស ហិ អត្ថាយ អម្ហាកំ បិតរំ ឯតស្ស មាតា រជ្ជំ យាចិ, អម្ហាកំ បន បិតា តំ វរំ អទត្វា អម្ហាកំ អនុរក្ខណត្ថាយ អរញ្ញវាសំ អនុជានិ. សោ កុមារោ អនុវត្តិត្វា អម្ហេហិ សទ្ធិំ អាគតោ. ‘‘តំ អរញ្ញេ ឯកោ យក្ខោ ខាទី’’តិ វុត្តេបិ ន កោចិ សទ្ទហិស្សតិ, តេនាហំ គរហភយភីតោ តមេវ អាណាបេមីតិ. ‘‘សាធុ សាធុ បណ្ឌិត, ត្វំ ទេវធម្មេ ច ជានាសិ, តេសុ ច វត្តសី’’តិ ¶ បសន្នោ យក្ខោ ពោធិសត្តស្ស សាធុការំ ទត្វា ទ្វេបិ ភាតរោ អានេត្វា អទាសិ.

អថ នំ ពោធិសត្តោ អាហ – ‘‘សម្ម, ត្វំ បុព្ពេ អត្តនា កតេន បាបកម្មេន បរេសំ មំសលោហិតខាទកោ យក្ខោ ហុត្វា និព្ពត្តោ, ឥទានិបិ បាបមេវ ករោសិ, ឥទំ តេ បាបកម្មំ និរយាទីហិ មុច្ចិតុំ ឱកាសំ ន ទស្សតិ ¶ , តស្មា ឥតោ បដ្ឋាយ បាបំ បហាយ កុសលំ ករោហី’’តិ. អសក្ខិ ច បន តំ ទមេតុំ. សោ តំ យក្ខំ ទមេត្វា តេន សំវិហិតារក្ខោ តត្ថេវ វសន្តោ ឯកទិវសំ នក្ខត្តំ ឱលោកេត្វា បិតុ កាលកតភាវំ ញត្វា យក្ខំ អាទាយ ពារាណសិំ គន្ត្វា រជ្ជំ គហេត្វា ចន្ទកុមារស្ស ឱបរជ្ជំ, សូរិយកុមារស្ស សេនាបតិដ្ឋានំ, ទត្វា យក្ខស្ស រមណីយេ ឋានេ អាយតនំ ការេត្វា, យថា សោ អគ្គមាលំ អគ្គបុប្ផំ អគ្គភត្តញ្ច លភតិ, តថា អកាសិ. សោ ធម្មេន រជ្ជំ ការេត្វា យថាកម្មំ គតោ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ទស្សេត្វា សច្ចានិ បកាសេសិ, សច្ចបរិយោសានេ សោ ភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. សម្មាសម្ពុទ្ធោបិ ទ្វេ វត្ថូនិ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ទករក្ខសោ ពហុភណ្ឌិកភិក្ខុ អហោសិ, សូរិយកុមារោ អានន្ទោ, ចន្ទកុមារោ សារិបុត្តោ, ជេដ្ឋកភាតា មហិសាសកុមារោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

បុត្តោ ¶ ត្យាហំ មហារាជាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ វាសភខត្តិយំ អារព្ភ កថេសិ. វាសភខត្តិយាយ វត្ថុ ទ្វាទសកនិបាតេ ភទ្ទសាលជាតកេ អាវិភវិស្សតិ. សា កិរ មហានាមស្ស សក្កស្ស ធីតា នាគមុណ្ឌាយ នាម ទាសិយា កុច្ឆិស្មិំ ជាតា កោសលរាជស្ស អគ្គមហេសី អហោសិ. សា រញ្ញោ បុត្តំ វិជាយិ. រាជា បនស្សា បច្ឆា ទាសិភាវំ ញត្វា ឋានំ បរិហាបេសិ, បុត្តស្ស វិដដូភស្សាបិ ឋានំ បរិហាបេសិយេវ. តេ ឧភោបិ អន្តោនិវេសនេយេវ វសន្តិ. សត្ថា តំ ការណំ ញត្វា បុព្ពណ្ហសមយេ បញ្ចសតភិក្ខុបរិវុតោ ¶ រញ្ញោ និវេសនំ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិត្វា ‘‘មហារាជ, កហំ វាសភខត្តិយា’’តិ អាហ. ‘‘រាជា តំ ការណំ អារោចេសិ. មហារាជ វាសភខត្តិយា កស្ស ធីតា’’តិ? ‘‘មហានាមស្ស ភន្តេ’’តិ. ‘‘អាគច្ឆមានា កស្ស អាគតា’’តិ? ‘‘មយ្ហំ ភន្តេ’’តិ. មហារាជ សា រញ្ញោ ធីតា, រញ្ញោវ អាគតា, រាជានំយេវ បដិច្ច បុត្តំ ¶ លភិ, សោ បុត្តោ កិំការណា បិតុ សន្តកស្ស រជ្ជស្ស សាមិកោ ន ហោតិ, បុព្ពេ រាជានោ មុហុត្តិកាយ កដ្ឋហារិកាយ កុច្ឆិស្មិម្បិ បុត្តំ លភិត្វា បុត្តស្ស រជ្ជំ អទំសូតិ. រាជា តស្សត្ថស្សាវិភាវត្ថាយ ភគវន្តំ យាចិ, ភគវា ភវន្តរេន បដិច្ឆន្នំ ការណំ បាកដំ អកាសិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តោ រាជា មហន្តេន យសេន ឧយ្យានំ គន្ត្វា តត្ថ បុប្ផផលលោភេន វិចរន្តោ ឧយ្យានវនសណ្ឌេ គាយិត្វា ទារូនិ ឧទ្ធរមានំ ឯកំ ឥត្ថិំ ទិស្វា បដិពទ្ធចិត្តោ សំវាសំ កប្បេសិ. តង្ខណញ្ញេវ ពោធិសត្តោ តស្សា កុច្ឆិយំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ, តាវទេវ តស្សា វជិរបូរិតា វិយ គរុកា កុច្ឆិ អហោសិ. សា គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតភាវំ ញត្វា ‘‘គព្ភោ មេ, ទេវ, បតិដ្ឋិតោ’’តិ អាហ. រាជា អង្គុលិមុទ្ទិកំ ទត្វា ‘‘សចេ ធីតា ហោតិ, ឥមំ វិស្សជ្ជេត្វា បោសេយ្យាសិ, សចេ បុត្តោ ហោតិ, អង្គុលិមុទ្ទិកាយ សទ្ធិំ មម សន្តិកំ អានេយ្យាសី’’តិ វត្វា បក្កាមិ.

សាបិ បរិបក្កគព្ភា ពោធិសត្តំ វិជាយិ. តស្ស អាធាវិត្វា បរិធាវិត្វា វិចរណកាលេ កីឡាមណ្ឌលេ កីឡន្តស្ស ឯវំ វត្តារោ ហោន្តិ ‘‘និប្បិតិកេនម្ហា បហដា’’តិ. តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ មាតុ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘អម្ម, កោ មយ្ហំ បិតា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘តាត, ត្វំ ពារាណសិរញ្ញោ បុត្តោ’’តិ. ‘‘អម្ម, អត្ថិ បន កោចិ សក្ខី’’តិ? តាត រាជា ឥមំ មុទ្ទិកំ ទត្វា ‘‘សចេ ធីតា ហោតិ, ឥមំ វិស្សជ្ជេត្វា បោសេយ្យាសិ, សចេ បុត្តោ ហោតិ, ឥមាយ អង្គុលិមុទ្ទិកាយ សទ្ធិំ អានេយ្យាសី’’តិ វត្វា គតោតិ. ‘‘អម្ម, ឯវំ សន្តេ កស្មា មំ បិតុ សន្តិកំ ¶ ន នេសី’’តិ ¶ . សា បុត្តស្ស អជ្ឈាសយំ ញត្វា រាជទ្វារំ គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចាបេសិ. រញ្ញា ច បក្កោសាបិតា បវិសិត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា ‘‘អយំ តេ, ទេវ, បុត្តោ’’តិ អាហ. រាជា ជានន្តោបិ បរិសមជ្ឈេ លជ្ជាយ ‘‘ន មយ្ហំ បុត្តោ’’តិ អាហ. ‘‘អយំ តេ, ទេវ, មុទ្ទិកា, ឥមំ សញ្ជានាសី’’តិ. ‘‘អយម្បិ មយ្ហំ មុទ្ទិកា ន ហោតី’’តិ. ‘‘ទេវ, ឥទានិ ឋបេត្វា សច្ចកិរិយំ អញ្ញោ មម សក្ខិ នត្ថិ, សចាយំ ទារកោ តុម្ហេ បដិច្ច ជាតោ, អាកាសេ តិដ្ឋតុ, នោ ចេ, ភូមិយំ បតិត្វា មរតូ’’តិ ពោធិសត្តស្ស បាទេ គហេត្វា អាកាសេ ខិបិ. ពោធិសត្តោ អាកាសេ បល្លង្កមាភុជិត្វា និសិន្នោ មធុរស្សរេន បិតុ ធម្មំ កថេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បុត្តោ ¶ ត្យាហំ មហារាជ, ត្វំ មំ បោស ជនាធិប;

អញ្ញេបិ ទេវោ បោសេតិ, កិញ្ច ទេវោ សកំ បជ’’ន្តិ.

តត្ថ បុត្តោ ត្យាហន្តិ បុត្តោ តេ អហំ. បុត្តោ ច នាមេស អត្រជោ, ខេត្តជោ, អន្តេវាសិកោ, ទិន្នកោតិ ចតុព្ពិធោ. តត្ថ អត្តានំ បដិច្ច ជាតោ អត្រជោ នាម. សយនបិដ្ឋេ បល្លង្កេ ឧរេតិឯវមាទីសុ និព្ពត្តោ ខេត្តជោ នាម. សន្តិកេ សិប្បុគ្គណ្ហនកោ អន្តេវាសិកោ នាម. បោសាវនត្ថាយ ទិន្នោ ទិន្នកោ នាម. ឥធ បន អត្រជំ សន្ធាយ ‘‘បុត្តោ’’តិ វុត្តំ. ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ ជនំ រញ្ជេតីតិ រាជា, មហន្តោ រាជា មហារាជា. តមាលបន្តោ អាហ ‘‘មហារាជា’’តិ. ត្វំ មំ បោស ជនាធិបាតិ ជនាធិប មហាជនជេដ្ឋក ត្វំ មំ បោស ភរស្សុ វឌ្ឍេហិ. អញ្ញេបិ ទេវោ បោសេតីតិ អញ្ញេបិ ហត្ថិពន្ធាទយោ មនុស្សេ, ហត្ថិអស្សាទយោ តិរច្ឆានគតេ ច ពហុជនេ ទេវោ បោសេតិ. កិញ្ច ទេវោ សកំ បជន្តិ ឯត្ថ បន កិញ្ចាតិ គរហត្ថេ ច អនុគ្គហណត្ថេ ច និបាតោ. ‘‘សកំ បជំ អត្តនោ បុត្តំ មំ ទេវោ ន បោសេតី’’តិ វទន្តោ គរហតិ នាម, ‘‘អញ្ញេ ពហុជនេ បោសេតី’’តិ វទន្តោ អនុគ្គណ្ហតិ នាម. ឥតិ ពោធិសត្តោ គរហន្តោបិ អនុគ្គណ្ហន្តោបិ ‘‘កិញ្ច ទេវោ សកំ បជ’’ន្តិ អាហ.

រាជា ពោធិសត្តស្ស អាកាសេ និសីទិត្វា ឯវំ ធម្មំ ទេសេន្តស្ស សុត្វា ‘‘ឯហិ, តាតា’’តិ ហត្ថំ បសារេសិ, ‘‘អហមេវ បោសេស្សាមិ, អហមេវ បោសេស្សាមី’’តិ ហត្ថសហស្សំ បសារិយិត្ថ. ពោធិសត្តោ ¶ អញ្ញស្ស ហត្ថេ អនោតរិត្វា រញ្ញោវ ហត្ថេ ឱតរិត្វា អង្កេ និសីទិ. រាជា តស្ស ឱបរជ្ជំ ទត្វា មាតរំ អគ្គមហេសិំ អកាសិ. សោ បិតុ អច្ចយេន កដ្ឋវាហនរាជា នាម ហុត្វា ធម្មេន រជ្ជំ ការេត្វា យថាកម្មំ គតោ.

សត្ថា ¶ កោសលរញ្ញោ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ទ្វេ វត្ថូនិ ទស្សេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា មាតា មហាមាយា អហោសិ, បិតា សុទ្ធោទនមហារាជា, កដ្ឋវាហនរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

អបិ ¶ អតរមានានន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឱស្សដ្ឋវីរិយំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. ឥមស្មិំ បន ជាតកេ បច្ចុប្បន្នវត្ថុ ច អតីតវត្ថុ ច ឯកាទសកនិបាតេ សំវរជាតកេ អាវិភវិស្សតិ. វត្ថុ ហិ តស្មិញ្ច ឥមស្មិញ្ច ឯកសទិសមេវ, គាថា បន នានា. គាមណិកុមារោ ពោធិសត្តស្ស ឱវាទេ ឋត្វា ភាតិកសតស្ស កនិដ្ឋោបិ ហុត្វា ភាតិកសតបរិវារិតោ សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា វរបល្លង្កេ និសិន្នោ អត្តនោ យសសម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា ‘‘អយំ មយ្ហំ យសសម្បត្តិ អម្ហាកំ អាចរិយស្ស សន្តកា’’តិ តុដ្ឋោ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘អបិ អតរមានានំ, ផលាសាវ សមិជ្ឈតិ;

វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មិ, ឯវំ ជានាហិ គាមណី’’តិ.

តត្ថ អបីតិ និបាតមត្តំ. អតរមានានន្តិ បណ្ឌិតានំ ឱវាទេ ឋត្វា អតរិត្វា អវេគាយិត្វា ឧបាយេន កម្មំ ករោន្តានំ. ផលាសាវ សមិជ្ឈតីតិ យថាបត្ថិកេ ផលេ អាសា តស្ស ផលស្ស និប្ផត្តិយា សមិជ្ឈតិយេវ. អថ វា ផលាសាតិ អាសាផលំ, យថាបត្ថិតំ ផលំ សមិជ្ឈតិយេវាតិ អត្ថោ. វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មីតិ ឯត្ថ ចត្តារិ សង្គហវត្ថូនិ សេដ្ឋចរិយត្តា ព្រហ្មចរិយំ នាម, តញ្ច តម្មូលិកាយ យសសម្បត្តិយា បដិលទ្ធត្តា វិបក្កំ នាម. យោ វាស្ស យសោ និប្ផន្នោ, សោបិ សេដ្ឋដ្ឋេន ព្រហ្មចរិយំ នាម. តេនាហ ‘‘វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មី’’តិ. ឯវំ ជានាហិ គាមណីតិ ¶ កត្ថចិ គាមិកបុរិសោបិ គាមជេដ្ឋកោបិ គាមណី. ឥធ បន សព្ពជនជេដ្ឋកំ អត្តានំ សន្ធាយាហ. អម្ភោ គាមណិ, ត្វំ ឯតំ ការណំ ឯវំ ជានាហិ, អាចរិយំ និស្សាយ ភាតិកសតំ អតិក្កមិត្វា ឥទំ មហារជ្ជំ បត្តោស្មីតិ ឧទានំ ឧទានេសិ.

តស្មិំ បន រជ្ជំ បត្តេ សត្តដ្ឋទិវសច្ចយេន សព្ពេបិ ភាតរោ អត្តនោ អត្តនោ វសនដ្ឋានំ គតា ¶ . គាមណិរាជា ធម្មេន រជ្ជំ ការេត្វា យថាកម្មំ គតោ, ពោធិសត្តោបិ បុញ្ញានិ កត្វា យថាកម្មំ គតោ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ទស្សេត្វា សច្ចានិ បកាសេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឱស្សដ្ឋវីរិយោ ភិក្ខុ អរហត្តេ បតិដ្ឋិតោ. សត្ថា ទ្វេ ¶ វត្ថូនិ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា គាមណិកុមារោ ឱស្សដ្ឋវីរិយោ ភិក្ខុ អហោសិ, អាចរិយោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ឧត្តមង្គរុហា មយ្ហន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាភិនិក្ខមនំ អារព្ភ កថេសិ. តំ ហេដ្ឋា និទានកថាយំ កថិតមេវ. តស្មិំ បន កាលេ ភិក្ខូ ទសពលស្ស នេក្ខម្មំ វណ្ណយន្តា និសីទិំសុ. អថ សត្ថា ធម្មសភំ អាគន្ត្វា ពុទ្ធាសនេ និសិន្នោ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ន អញ្ញាយ កថាយ, តុម្ហាកំយេវ បន នេក្ខម្មំ វណ្ណយមានា និសិន្នាម្ហា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, តថាគតោ ឯតរហិយេវ នេក្ខម្មំ និក្ខន្តោ, បុព្ពេបិ និក្ខន្តោយេវា’’តិ អាហ. ភិក្ខូ តស្សត្ថស្សាវិភាវត្ថំ ភគវន្តំ យាចិំសុ, ភគវា ភវន្តរេន បដិច្ឆន្នំ ការណំ បាកដំ អកាសិ.

អតីតេ វិទេហរដ្ឋេ មិថិលាយំ មឃទេវោ នាម រាជា អហោសិ ធម្មិកោ ធម្មរាជា. សោ ចតុរាសីតិ វស្សសហស្សានិ កុមារកីឡំ កីឡិ, តថា ឱបរជ្ជំ, តថា មហារជ្ជំ កត្វា ទីឃមទ្ធានំ ខេបេត្វា ឯកទិវសំ កប្បកំ អាមន្តេសិ ‘‘យទា មេ, សម្ម កប្បក, សិរស្មិំ បលិតានិ បស្សេយ្យាសិ, អថ មេ អារោចេយ្យាសី’’តិ. កប្បកោបិ ទីឃមទ្ធានំ ខេបេត្វា ឯកទិវសំ ¶ រញ្ញោ អញ្ជនវណ្ណានំ កេសានំ អន្តរេ ឯកមេវ បលិតំ ទិស្វា ‘‘ទេវ, ឯកំ តេ បលិតំ ទិស្សតី’’តិ អារោចេសិ. ‘‘តេន ហិ មេ, សម្ម, តំ បលិតំ ឧទ្ធរិត្វា បាណិម្ហិ ឋបេហី’’តិ ច វុត្តេ សុវណ្ណសណ្ឌាសេន ឧទ្ធរិត្វា រញ្ញោ បាណិម្ហិ បតិដ្ឋាបេសិ. តទា រញ្ញោ ចតុរាសីតិ វស្សសហស្សានិ អាយុ អវសិដ្ឋំ ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ បលិតំ ទិស្វាវ មច្ចុរាជានំ អាគន្ត្វា សមីបេ ឋិតំ វិយ អត្តានំ អាទិត្តបណ្ណសាលំ បវិដ្ឋំ វិយ ច មញ្ញមានោ សំវេគំ អាបជ្ជិត្វា ¶ ‘‘ពាល មឃទេវ, យាវ បលិតស្សុប្បាទាវ ឥមេ កិលេសេ ជហិតុំ នាសក្ខី’’តិ ចិន្តេសិ.

តស្សេវំ ¶ បលិតបាតុភាវំ អាវជ្ជេន្តស្ស អន្តោឌាហោ ឧប្បជ្ជិ, សរីរា សេទា មុច្ចិំសុ, សាដកា បីឡេត្វា អបនេតព្ពាការប្បត្តា អហេសុំ. សោ ‘‘អជ្ជេវ មយា និក្ខមិត្វា បព្ពជិតុំ វដ្ដតី’’តិ កប្បកស្ស សតសហស្សុដ្ឋានកំ គាមវរំ ទត្វា ជេដ្ឋបុត្តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាត, មម សីសេ បលិតំ បាតុភូតំ, មហល្លកោម្ហិ ជាតោ, ភុត្តា ខោ បន មេ មានុសកា កាមា, ឥទានិ ទិព្ពេ កាមេ បរិយេសិស្សាមិ, នេក្ខម្មកាលោ មយ្ហំ, ត្វំ ឥមំ រជ្ជំ បដិបជ្ជ, អហំ បន បព្ពជិត្វា មឃទេវអម្ពវនុយ្យានេ វសន្តោ សមណធម្មំ ករិស្សាមី’’តិ អាហ. តំ ឯវំ បព្ពជិតុកាមំ អមច្ចា ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ទេវ, កិំ តុម្ហាកំ បព្ពជ្ជាការណ’’ន្តិ បុច្ឆិំសុ. រាជា បលិតំ ហត្ថេន គហេត្វា អមច្ចានំ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឧត្តមង្គរុហា មយ្ហំ, ឥមេ ជាតា វយោហរា;

បាតុភូតា ទេវទូតា, បព្ពជ្ជាសមយោ មមា’’តិ.

តត្ថ ឧត្តមង្គរុហាតិ កេសា. កេសា ហិ សព្ពេសំ ហត្ថបាទាទីនំ អង្គានំ ឧត្តមេ សិរស្មិំ រុហត្តា ‘‘ឧត្តមង្គរុហា’’តិ វុច្ចន្តិ. ឥមេ ជាតា វយោហរាតិ បស្សថ, តាតា, បលិតបាតុភាវេន តិណ្ណំ វយានំ ហរណតោ ¶ ឥមេ ជាតា វយោហរា. បាតុភូតាតិ និព្ពត្តា. ទេវទូតាតិ ទេវោ វុច្ចតិ មច្ចុ, តស្ស ទូតាតិ ទេវទូតា. សិរស្មិញ្ហិ បលិតេសុ បាតុភូតេសុ មច្ចុរាជស្ស សន្តិកេ ឋិតោ វិយ ហោតិ, តស្មា បលិតានិ ‘‘មច្ចុទេវស្ស ទូតា’’តិ វុច្ចន្តិ. ទេវា វិយ ទូតាតិបិ ទេវទូតា. យថា ហិ អលង្កតបដិយត្តាយ ទេវតាយ អាកាសេ ឋត្វា ‘‘អសុកទិវសេ ត្វំ មរិស្សសី’’តិ វុត្តេ តំ តថេវ ហោតិ, ឯវំ សិរស្មិំ បលិតេសុ បាតុភូតេសុ ទេវតាយ ព្យាករណសទិសមេវ ហោតិ, តស្មា បលិតានិ ‘‘ទេវសទិសា ទូតា’’តិ វុច្ចន្តិ. វិសុទ្ធិទេវានំ ទូតាតិបិ ទេវទូតា. សព្ពពោធិសត្តា ហិ ជិណ្ណព្យាធិមតបព្ពជិតេ ទិស្វាវ សំវេគមាបជ្ជិត្វា និក្ខម្ម បព្ពជន្តិ. យថាហ –

‘‘ជិណ្ណញ្ច ទិស្វា ទុខិតញ្ច ព្យាធិតំ, មតញ្ច ទិស្វា គតមាយុសង្ខយំ;

កាសាយវត្ថំ បព្ពជិតញ្ច ទិស្វា, តស្មា អហំ បព្ពជិតោម្ហិ រាជា’’តិ. (ថេរគា. ៧៣ ថោកំ វិសទិសំ);

ឥមិនា ¶ ¶ បរិយាយេន បលិតានិ វិសុទ្ធិទេវានំ ទូតត្តា ‘‘ទេវទូតា’’តិ វុច្ចន្តិ. បព្ពជ្ជាសមយោ មមាតិ គិហិភាវតោ និក្ខន្តដ្ឋេន ‘‘បព្ពជ្ជា’’តិ លទ្ធនាមស្ស សមណលិង្គគហណស្ស កាលោ មយ្ហន្តិ ទស្សេតិ.

សោ ឯវំ វត្វា តំ ទិវសមេវ រជ្ជំ បហាយ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា តស្មិំយេវ មឃទេវអម្ពវនេ វិហរន្តោ ចតុរាសីតិ វស្សសហស្សានិ ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារេ ភាវេត្វា អបរិហីនជ្ឈានេ ឋិតោ កាលំ កត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិត្វា បុន តតោ ចុតោ មិថិលាយំយេវ និមិ នាម រាជា ហុត្វា ឱសក្កមានំ អត្តនោ វំសំ ឃដេត្វា តត្ថេវ អម្ពវនេ បព្ពជិត្វា ព្រហ្មវិហារេ ភាវេត្វា បុន ព្រហ្មលោកូបគោវ អហោសិ.

សត្ថាបិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, តថាគតោ ឥទានេវ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខន្តោ, បុព្ពេបិ និក្ខន្តោយេវា’’តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ទស្សេត្វា ចត្តារិ សច្ចានិ បកាសេសិ, សច្ចបរិយោសានេ កេចិ សោតាបន្នា អហេសុំ, កេចិ សកទាគាមិនោ, កេចិ អនាគាមិនោ. ឥតិ ភគវា ឥមានិ ទ្វេ វត្ថូនិ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ ‘‘តទា កប្បកោ អានន្ទោ អហោសិ, បុត្តោ រាហុលោ, មឃទេវរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

យញ្ច ¶ អញ្ញេ ន រក្ខន្តីតិ ឥទំ សត្ថា អនុបិយនគរំ និស្សាយ អនុបិយអម្ពវនេ វិហរន្តោ សុខវិហារិំ ភទ្ទិយត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ. សុខវិហារី ភទ្ទិយត្ថេរោ ឆខត្តិយសមាគមេ ឧបាលិសត្តមោ បព្ពជិតោ. តេសុ ភទ្ទិយត្ថេរោ ច, កិមិលត្ថេរោ ច, ភគុត្ថេរោ ច, ឧបាលិត្ថេរោ ច អរហត្តំ បត្តា, អានន្ទត្ថេរោ សោតាបន្នោ ជាតោ, អនុរុទ្ធត្ថេរោ ទិព្ពចក្ខុកោ, ទេវទត្តោ ឈានលាភី ជាតោ. ឆន្នំ បន ខត្តិយានំ វត្ថុ យាវ អនុបិយនគរា ខណ្ឌហាលជាតកេ អាវិភវិស្សតិ. អាយស្មា បន ភទ្ទិយោ រាជកាលេ អត្តនោ រក្ខសំវិធានញ្ចេវ តាវ ពហូហិ ¶ រក្ខាហិ រក្ខិយមានស្ស ឧបរិបាសាទវរតលេ មហាសយនេ សម្បរិវត្តមានស្សាបិ អត្តនោ ភយុប្បត្តិញ្ច ឥទានិ អរហត្តំ បត្វា អរញ្ញាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ វិហរន្តោបិ អត្តនោ វិគតភយតញ្ច សមនុស្សរន្តោ ‘‘អហោ សុខំ, អហោ សុខ’’ន្តិ ឧទានំ ឧទានេសិ. តំ សុត្វា ភិក្ខូ ‘‘អាយស្មា ភទ្ទិយោ អញ្ញំ ព្យាករោតី’’តិ ភគវតោ អារោចេសុំ. ភគវា ‘‘ន, ភិក្ខវេ ¶ , ភទ្ទិយោ ឥទានេវ សុខវិហារី, បុព្ពេបិ សុខវិហារីយេវា’’តិ អាហ. ភិក្ខូ តស្សត្ថស្សាវិភាវត្ថាយ ភគវន្តំ យាចិំសុ. ភគវា ភវន្តរេន បដិច្ឆន្នំ ការណំ បាកដំ អកាសិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការយមានេ ពោធិសត្តោ ឧទិច្ចព្រាហ្មណមហាសាលោ ហុត្វា កាមេសុ អាទីនវំ, នេក្ខម្មេ ចានិសំសំ ទិស្វា កាមេ បហាយ ហិមវន្តំ បវិសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេសិ, បរិវារោបិស្ស មហា អហោសិ បញ្ច តាបសសតានិ. សោ វស្សកាលេ ហិមវន្តតោ និក្ខមិត្វា តាបសគណបរិវុតោ គាមនិគមាទីសុ ចារិកំ ចរន្តោ ពារាណសិំ បត្វា រាជានំ និស្សាយ រាជុយ្យានេ វាសំ កប្បេសិ. តត្ថ វស្សិកេ ចត្តារោ មាសេ វសិត្វា រាជានំ អាបុច្ឆិ. អថ នំ រាជា ‘‘តុម្ហេ, ភន្តេ, មហល្លកា, កិំ វោ ហិមវន្តេន, អន្តេវាសិកេ ហិមវន្តំ បេសេត្វា ¶ ឥធេវ វសថា’’តិ យាចិ. ពោធិសត្តោ ជេដ្ឋន្តេវាសិកំ បញ្ច តាបសសតានិ បដិច្ឆាបេត្វា ‘‘គច្ឆ, ត្វំ ឥមេហិ សទ្ធិំ ហិមវន្តេ វស, អហំ បន ឥធេវ វសិស្សាមី’’តិ តេ ឧយ្យោជេត្វា សយំ តត្ថេវ វាសំ កប្បេសិ.

សោ បនស្ស ជេដ្ឋន្តេវាសិកោ រាជបព្ពជិតោ មហន្តំ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា កសិណបរិកម្មំ កត្វា អដ្ឋសមាបត្តិលាភី អហោសិ. សោ តាបសេហិ សទ្ធិំ ហិមវន្តេ វសមានោ ឯកទិវសំ អាចរិយំ ទដ្ឋុកាមោ ហុត្វា តេ តាបសេ អាមន្តេត្វា ‘‘តុម្ហេ អនុក្កណ្ឋមានា ឥធេវ វសថ, អហំ អាចរិយំ វន្ទិត្វា អាគមិស្សាមី’’តិ អាចរិយស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា ឯកំ កដ្ឋត្ថរិកំ អត្ថរិត្វា អាចរិយស្ស សន្តិកេយេវ និបជ្ជិ. តស្មិញ្ច សមយេ រាជា ‘‘តាបសំ បស្សិស្សាមី’’តិ ឧយ្យានំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. អន្តេវាសិកតាបសោ រាជានំ ទិស្វា នេវ វុដ្ឋាសិ, និបន្នោយេវ បន ‘‘អហោ សុខំ, អហោ សុខ’’ន្តិ ឧទានំ ឧទានេសិ. រាជា ‘‘អយំ តាបសោ មំ ទិស្វាបិ ន ឧដ្ឋិតោ’’តិ ¶ អនត្តមនោ ពោធិសត្តំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, អយំ តាបសោ យទិច្ឆកំ ភុត្តោ ភវិស្សតិ, ឧទានំ ឧទានេន្តោ សុខសេយ្យមេវ កប្បេតី’’តិ. មហារាជ, អយំ តាបសោ បុព្ពេ តុម្ហាទិសោ ឯកោ រាជា អហោសិ, ស្វាយំ ‘‘អហំ បុព្ពេ គិហិកាលេ រជ្ជសិរិំ អនុភវន្តោ អាវុធហត្ថេហិ ពហូហិ រក្ខិយមានោបិ ឯវរូបំ សុខំ នាម នាលត្ថ’’ន្តិ អត្តនោ បព្ពជ្ជាសុខំ ឈានសុខញ្ច អារព្ភ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេតីតិ. ឯវញ្ច បន វត្វា ពោធិសត្តោ រញ្ញោ ធម្មកថំ កថេតុំ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យញ្ច អញ្ញេ ន រក្ខន្តិ, យោ ច អញ្ញេ ន រក្ខតិ;

ស វេ រាជ សុខំ សេតិ, កាមេសុ អនបេក្ខវា’’តិ.

តត្ថ ¶ យញ្ច អញ្ញេ ន រក្ខន្តីតិ យំ បុគ្គលំ អញ្ញេ ពហូ បុគ្គលា ន រក្ខន្តិ. យោ ច អញ្ញេ ន រក្ខតីតិ យោ ច ‘‘ឯកកោ អហំ រជ្ជំ ការេមី’’តិ អញ្ញេ ពហូ ជនេ ន រក្ខតិ. ស វេ រាជ សុខំ សេតីតិ មហារាជ សោ ¶ បុគ្គលោ ឯកោ អទុតិយោ បវិវិត្តោ កាយិកចេតសិកសុខសមង្គី ហុត្វា សុខំ សេតិ. ឥទញ្ច ទេសនាសីសមេវ. ន កេវលំ បន សេតិយេវ, ឯវរូបោ បន បុគ្គលោ សុខំ គច្ឆតិ តិដ្ឋតិ និសីទតិ សយតីតិ សព្ពិរិយាបថេសុ សុខប្បត្តោវ ហោតិ. កាមេសុ អនបេក្ខវាតិ វត្ថុ កាមកិលេសកាមេសុ អបេក្ខារហិតោ វិគតច្ឆន្ទរាគោ និត្តណ្ហោ ឯវរូបោ បុគ្គលោ សព្ពិរិយាបថេសុ សុខំ វិហរតិ មហារាជាតិ.

រាជា ធម្មទេសនំ សុត្វា តុដ្ឋមានសោ វន្ទិត្វា និវេសនមេវ គតោ, អន្តេវាសិកោបិ អាចរិយំ វន្ទិត្វា ហិមវន្តមេវ គតោ. ពោធិសត្តោ បន តត្ថេវ វិហរន្តោ អបរិហីនជ្ឈានោ កាលំ កត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ទស្សេត្វា ទ្វេ វត្ថូនិ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា អន្តេវាសិកោ ភទ្ទិយត្ថេរោ អហោសិ, គណសត្ថា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

អបណ្ណកំ ¶ វណ្ណុបថំ, សេរិវំ ចូឡសេដ្ឋិ ច;

តណ្ឌុលំ ទេវធម្មញ្ច, កដ្ឋវាហនគាមណិ;

មឃទេវំ វិហារីតិ, បិណ្ឌិតា ទស ជាតកាតិ.

ហោតិ ¶ សីលវតំ អត្ថោតិ ឥទំ សត្ថា រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វេឡុវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តំ អារព្ភ កថេសិ. ទេវទត្តស្ស វត្ថុ យាវ អភិមារប្បយោជនា ខណ្ឌហាលជាតកេ អាវិភវិស្សតិ, យាវ ធនបាលកវិស្សជ្ជនា បន ចូឡហំសជាតកេ អាវិភវិស្សតិ, យាវ បថវិប្បវេសនា ទ្វាទសនិបាតេ សមុទ្ទវាណិជជាតកេ អាវិភវិស្សតិ.

ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ ទេវទត្តោ បញ្ច វត្ថូនិ យាចិត្វា អលភន្តោ សង្ឃំ ភិន្ទិត្វា បញ្ច ភិក្ខុសតានិ អាទាយ គយាសីសេ វិហរតិ. អថ តេសំ ភិក្ខូនំ ញាណំ បរិបាកំ អគមាសិ. តំ ញត្វា សត្ថា ទ្វេ អគ្គសាវកេ អាមន្តេសិ ‘‘សារិបុត្តា, តុម្ហាកំ និស្សិតកា បញ្ចសតា ភិក្ខូ ទេវទត្តស្ស លទ្ធិំ រោចេត្វា តេន សទ្ធិំ គតា, ឥទានិ បន តេសំ ញាណំ បរិបាកំ គតំ, តុម្ហេ ពហូហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ តត្ថ គន្ត្វា តេសំ ធម្មំ ទេសេត្វា តេ ភិក្ខូ មគ្គផលេហិ បពោធេត្វា គហេត្វា អាគច្ឆថា’’តិ. តេ តថេវ គន្ត្វា តេសំ ធម្មំ ទេសេត្វា មគ្គផលេហិ បពោធេត្វា បុនទិវសេ អរុណុគ្គមនវេលាយ ¶ តេ ភិក្ខូ អាទាយ វេឡុវនមេវ អាគមំសុ. អាគន្ត្វា ច បន សារិបុត្តត្ថេរស្ស ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ឋិតកាលេ ភិក្ខូ ថេរំ បសំសិត្វា ភគវន្តំ អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ ជេដ្ឋភាតិកោ ធម្មសេនាបតិ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ បរិវុតោ អាគច្ឆន្តោ អតិវិយ សោភតិ, ទេវទត្តោ បន បរិហីនបរិវារោ ជាតោ’’តិ. ន, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តោ ឥទានេវ ញាតិសង្ឃបរិវុតោ អាគច្ឆន្តោ សោភតិ, បុព្ពេបិ សោភិយេវ. ទេវទត្តោបិ ¶ ន ឥទានេវ គណតោ បរិហីនោ, បុព្ពេបិ បរិហីនោយេវាតិ. ភិក្ខូ តស្សត្ថស្សាវិភាវត្ថាយ ភគវន្តំ យាចិំសុ, ភគវា ភវន្តរេន បដិច្ឆន្នំ ការណំ បាកដំ អកាសិ.

អតីតេ មគធរដ្ឋេ រាជគហនគរេ ឯកោ មគធរាជា រជ្ជំ ការេសិ. តទា ពោធិសត្តោ មិគយោនិយំ បដិសន្ធិំ គហេត្វា វុទ្ធិប្បត្តោ មិគសហស្សបរិវារោ អរញ្ញេ វសតិ. តស្ស លក្ខណោ ច កាឡោ ចាតិ ទ្វេ បុត្តា អហេសុំ. សោ អត្តនោ មហល្លកកាលេ ‘‘តាតា, អហំ ឥទានិ មហល្លកោ, តុម្ហេ ឥមំ គណំ បរិហរថា’’តិ បញ្ច បញ្ច មិគសតានិ ឯកេកំ បុត្តំ បដិច្ឆាបេសិ ¶ . តតោ បដ្ឋាយ តេ ទ្វេ ជនា មិគគណំ បរិហរន្តិ. មគធរដ្ឋស្មិញ្ច សស្សបាកសមយេ កិដ្ឋសម្ពាធេ អរញ្ញេ មិគានំ បរិបន្ថោ ហោតិ. មនុស្សា សស្សខាទកានំ មិគានំ មារណត្ថាយ តត្ថ តត្ថ ឱបាតំ ខណន្តិ, សូលានិ រោបេន្តិ, បាសាណយន្តានិ សជ្ជេន្តិ, កូដបាសាទយោ បាសេ ឱឌ្ឌេន្តិ, ពហូ មិគា វិនាសំ អាបជ្ជន្តិ. ពោធិសត្តោ កិដ្ឋសម្ពាធសមយំ ញត្វា ទ្វេ បុត្តេ បក្កោសាបេត្វា អាហ – ‘‘តាតា, អយំ កិដ្ឋសម្ពាធសមយោ, ពហូ មិគា វិនាសំ បាបុណន្តិ, មយំ មហល្លកា យេន កេនចិ ឧបាយេន ឯកស្មិំ ឋានេ វីតិនាមេស្សាម, តុម្ហេ តុម្ហាកំ មិគគណេ គហេត្វា អរញ្ញេ បព្ពតបាទំ បវិសិត្វា សស្សានំ ឧទ្ធដកាលេ អាគច្ឆេយ្យាថា’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ បិតុ វចនំ សុត្វា សបរិវារា និក្ខមិំសុ. តេសំ បន គមនមគ្គំ មនុស្សា ជានន្តិ ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ មិគា បព្ពតមារោហន្តិ, ឥមស្មិំ កាលេ ឱរោហន្តី’’តិ. តេ តត្ថ តត្ថ បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ ¶ និលីនា ពហូ មិគេ វិជ្ឈិត្វា មារេន្តិ.

កាឡមិគោ អត្តនោ ទន្ធតាយ ‘‘ឥមាយ នាម វេលាយ គន្តព្ពំ, ឥមាយ វេលាយ ន គន្តព្ព’’ន្តិ អជានន្តោ មិគគណំ អាទាយ បុព្ពណ្ហេបិ សាយន្ហេបិ បទោសេបិ បច្ចូសេបិ គាមទ្វារេន គច្ឆតិ. មនុស្សា តត្ថ តត្ថ បកតិយា ឋិតា ច និលីនា ច ពហូ មិគេ វិនាសំ បាបេន្តិ. ឯវំ សោ អត្តនោ ទន្ធតាយ ពហូ មិគេ វិនាសំ បាបេត្វា អប្បកេហេវ មិគេហិ អរញ្ញំ បាវិសិ. លក្ខណមិគោ បន បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ ឧបាយកុសលោ ‘‘ឥមាយ វេលាយ គន្តព្ពំ, ឥមាយ វេលាយ ន គន្តព្ព’’ន្តិ ជានាតិ. សោ គាមទ្វារេនបិ ន គច្ឆតិ ¶ , ទិវាបិ ន គច្ឆតិ, បទោសេបិ ន គច្ឆតិ, បច្ចូសេបិ ន គច្ឆតិ, មិគគណំ អាទាយ អឌ្ឍរត្តសមយេយេវ គច្ឆតិ. តស្មា ឯកម្បិ មិគំ អវិនាសេត្វា អរញ្ញំ បាវិសិ. តេ តត្ថ ចត្តារោ មាសេ វសិត្វា សស្សេសុ ឧទ្ធដេសុ បព្ពតា ឱតរិំសុ.

កាឡោ បច្ចាគច្ឆន្តោបិ បុរិមនយេនេវ អវសេសមិគេ វិនាសំ បាបេន្តោ ឯកកោវ អាគមិ. លក្ខណោ បន ឯកមិគម្បិ អវិនាសេត្វា បញ្ចហិ មិគសតេហិ បរិវុតោ មាតាបិតូនំ សន្តិកំ អាគមិ. ពោធិសត្តោ ទ្វេបិ បុត្តេ អាគច្ឆន្តេ ទិស្វា មិគគណេន សទ្ធិំ មន្តេន្តោ ឥមំ គាថំ សមុដ្ឋាបេសិ –

‘‘ហោតិ សីលវតំ អត្ថោ, បដិសន្ថារវុត្តិនំ;

លក្ខណំ បស្ស អាយន្តំ, ញាតិសង្ឃបុរក្ខតំ;

អថ បស្សសិមំ កាឡំ, សុវិហីនំវ ញាតិភី’’តិ.

តត្ថ ¶ សីលវតន្តិ សុខសីលតាយ សីលវន្តានំ អាចារសម្បន្នានំ. អត្ថោតិ វុឌ្ឍិ. បដិសន្ថារវុត្តិនន្តិ ធម្មបដិសន្ថារោ ច អាមិសបដិសន្ថារោ ច ឯតេសំ វុត្តីតិ បដិសន្ថារវុត្តិនោ, តេសំ បដិសន្ថារវុត្តិនំ. ឯត្ថ ច បាបនិវារណឱវាទានុសាសនិវសេន ធម្មបដិសន្ថារោ ច, គោចរលាភាបនគិលានុបដ្ឋានធម្មិករក្ខាវសេន អាមិសបដិសន្ថារោ ច វេទិតព្ពោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឥមេសុ ទ្វីសុ បដិសន្ថារេសុ ឋិតានំ អាចារសម្បន្នានំ បណ្ឌិតានំ វុឌ្ឍិ នាម ហោតីតិ. ឥទានិ តំ វុឌ្ឍិំ ទស្សេតុំ បុត្តមាតរំ អាលបន្តោ វិយ ‘‘លក្ខណំ បស្សា’’តិអាទិមាហ. តត្រាយំ សង្ខេបត្ថោ – អាចារបដិសន្ថារសម្បន្នំ អត្តនោ បុត្តំ ¶ ឯកមិគម្បិ អវិនាសេត្វា ញាតិសង្ឃេន បុរក្ខតំ បរិវារិតំ អាគច្ឆន្តំ បស្ស. តាយ បន អាចារបដិសន្ថារសម្បទាយ វិហីនំ ទន្ធបញ្ញំ អថ បស្សសិមំ កាឡំ ឯកម្បិ ញាតិំ អនវសេសេត្វា សុវិហីនមេវ ញាតីហិ ឯកកំ អាគច្ឆន្តន្តិ. ឯវំ បុត្តំ អភិនន្ទិត្វា បន ពោធិសត្តោ យាវតាយុកំ ឋត្វា យថាកម្មំ គតោ.

សត្ថាបិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តោ ឥទានេវ ញាតិសង្ឃបរិវារិតោ សោភតិ, បុព្ពេបិ សោភតិយេវ. ន ច ទេវទត្តោ ឯតរហិយេវ គណម្ហា បរិហីនោ, បុព្ពេបិ បរិហីនោយេវា’’តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ ទស្សេត្វា ទ្វេ វត្ថូនិ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ¶ កាឡោ ទេវទត្តោ អហោសិ, បរិសាបិស្ស ទេវទត្តបរិសាវ, លក្ខណោ សារិបុត្តោ, បរិសា បនស្ស ពុទ្ធបរិសា, មាតា រាហុលមាតា, បិតា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

និគ្រោធមេវ សេវេយ្យាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កុមារកស្សបត្ថេរស្ស មាតរំ អារព្ភ កថេសិ. សា កិរ រាជគហនគរេ មហាវិភវស្ស សេដ្ឋិនោ ធីតា អហោសិ ឧស្សន្នកុសលមូលា បរិមទ្ទិតសង្ខារា បច្ឆិមភវិកា, អន្តោឃដេ បទីបោ វិយ តស្សា ហទយេ អរហត្តូបនិស្សយោ ជលតិ. សា អត្តានំ ជាននកាលតោ បដ្ឋាយ គេហេ អនភិរតា បព្ពជិតុកាមា ហុត្វា មាតាបិតរោ អាហ – ‘‘អម្មតាតា, មយ្ហំ ឃរាវាសេ ចិត្តំ នាភិរមតិ, អហំ និយ្យានិកេ ពុទ្ធសាសនេ បព្ពជិតុកាមា, បព្ពាជេថ ម’’ន្តិ. អម្ម, កិំ វទេសិ, ឥទំ កុលំ ពហុវិភវំ, ត្វញ្ច អម្ហាកំ ឯកធីតា, ន លព្ភា តយា បព្ពជិតុន្តិ. សា បុនប្បុនំ យាចិត្វាបិ មាតាបិតូនំ សន្តិកា បព្ពជ្ជំ អលភមានា ចិន្តេសិ ‘‘ហោតុ, បតិកុលំ គតា សាមិកំ អារាធេត្វា ¶ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. សា វយប្បត្តា បតិកុលំ គន្ត្វា បតិទេវតា ហុត្វា សីលវតី កល្យាណធម្មា អគារំ អជ្ឈាវសិ.

អថស្សា សំវាសមន្វាយ កុច្ឆិយំ គព្ភោ បតិដ្ឋហិ. សា គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតភាវំ ន អញ្ញាសិ. អថ តស្មិំ នគរេ នក្ខត្តំ ឃោសយិំសុ, សកលនគរវាសិនោ ¶ នក្ខត្តំ កីឡិំសុ, នគរំ ទេវនគរំ វិយ អលង្កតបដិយត្តំ អហោសិ. សា បន តាវ ឧឡារាយបិ នក្ខត្តកីឡាយ វត្តមានាយ អត្តនោ សរីរំ ន វិលិម្បតិ នាលង្ករោតិ, បកតិវេសេនេវ វិចរតិ.

អថ នំ សាមិកោ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, សកលនគរំ នក្ខត្តនិស្សិតំ, ត្វំ បន សរីរំ នប្បដិជគ្គសី’’តិ. អយ្យបុត្ត, ទ្វត្តិំសាយ មេ កុណបេហិ បូរិតំ សរីរំ, កិំ ឥមិនា អលង្កតេន, អយញ្ហិ កាយោ នេវ ទេវនិម្មិតោ, ន ព្រហ្មនិម្មិតោ, ន សុវណ្ណមយោ, ន មណិមយោ, ន ហរិចន្ទនមយោ, ន បុណ្ឌរីកកុមុទុប្បលគព្ភសម្ភូតោ ¶ , ន អមតោសធបូរិតោ, អថ ខោ កុណបេ ជាតោ, មាតាបេត្តិកសម្ភវោ, អនិច្ចុច្ឆាទនបរិមទ្ទនភេទនវិទ្ធំសនធម្មោ, កដសិវឌ្ឍនោ, តណ្ហូបាទិន្នោ, សោកានំ និទានំ, បរិទេវានំ វត្ថុ, សព្ពរោគានំ អាលយោ, កម្មករណានំ បដិគ្គហោ, អន្តោបូតិ, ពហិ និច្ចបគ្ឃរណោ, កិមិកុលានំ អាវាសោ, សិវថិកបយាតោ, មរណបរិយោសានោ, សព្ពលោកស្ស ចក្ខុបថេ វត្តមានោបិ –

‘‘អដ្ឋិនហារុសំយុត្តោ, តចមំសាវលេបនោ;

ឆវិយា កាយោ បដិច្ឆន្នោ, យថាភូតំ ន ទិស្សតិ.

‘‘អន្តបូរោ ឧទរបូរោ, យកនបេឡស្ស វត្ថិនោ;

ហទយស្ស បប្ផាសស្ស, វក្កស្ស បិហកស្ស ច.

‘‘សិង្ឃាណិកាយ ខេឡស្ស, សេទស្ស ច មេទស្ស ច;

លោហិតស្ស លសិកាយ, បិត្តស្ស ច វសាយ ច.

‘‘អថស្ស នវហិ សោតេហិ, អសុចី សវតិ សព្ពទា;

អក្ខិម្ហា អក្ខិគូថកោ, កណ្ណម្ហា កណ្ណគូថកោ.

‘‘សិង្ឃាណិកា ¶ ច នាសតោ, មុខេន វមតេកទា;

បិត្តំ សេម្ហញ្ច វមតិ, កាយម្ហា សេទជល្លិកា.

‘‘អថស្ស សុសិរំ សីសំ, មត្ថលុង្គស្ស បូរិតំ;

សុភតោ នំ មញ្ញតិ ពាលោ, អវិជ្ជាយ បុរក្ខតោ. (សុ. និ. ១៩៦-២០១);

‘‘អនន្តាទីនវោ កាយោ, វិសរុក្ខសមូបមោ;

អាវាសោ សព្ពរោគានំ, បុញ្ជោ ទុក្ខស្ស កេវលោ. (អប. ថេរ ២.៥៤.៥៥);

‘‘សចេ ឥមស្ស កាយស្ស, អន្តោ ពាហិរកោ សិយា;

ទណ្ឌំ នូន គហេត្វាន, កាកេ សោណេ ច វារយេ.

‘‘ទុគ្គន្ធោ អសុចិ កាយោ, កុណបោ ឧក្ករូបមោ;

និន្ទិតោ ចក្ខុភូតេហិ, កាយោ ពាលាភិនន្ទិតោ.

‘‘អល្លចម្មបដិច្ឆន្នោ, នវទ្វារោ មហាវណោ;

សមន្តតោ បគ្ឃរតិ, អសុចី បូតិគន្ធិយោ’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.១២២);

អយ្យបុត្ត ¶ ¶ , ឥមំ កាយំ អលង្ករិត្វា កិំ ករិស្សាមិ? ននុ ឥមស្ស អលង្កតករណំ គូថបុណ្ណឃដស្ស ពហិ ចិត្តកម្មករណំ វិយ ហោតីតិ? សេដ្ឋិបុត្តោ តស្សា វចនំ សុត្វា អាហ ‘‘ភទ្ទេ, ត្វំ ឥមស្ស សរីរស្ស ឥមេ ទោសេ បស្សមានា កស្មា ន បព្ពជសី’’តិ? ‘‘អយ្យបុត្ត, អហំ បព្ពជ្ជំ លភមានា អជ្ជេវ បព្ពជេយ្យ’’ន្តិ. សេដ្ឋិបុត្តោ ‘‘សាធុ, អហំ តំ បព្ពាជេស្សាមី’’តិ វត្វា មហាទានំ បវត្តេត្វា មហាសក្ការំ កត្វា មហន្តេន បរិវារេន ភិក្ខុនុបស្សយំ នេត្វា តំ បព្ពាជេន្តោ ទេវទត្តបក្ខិយានំ ភិក្ខុនីនំ សន្តិកេ បព្ពាជេសិ. សា បព្ពជ្ជំ លភិត្វា បរិបុណ្ណសង្កប្បា អត្តមនា អហោសិ.

អថស្សា គព្ភេ បរិបាកំ គច្ឆន្តេ ឥន្ទ្រិយានំ អញ្ញថត្តំ ហត្ថបាទបិដ្ឋីនំ ពហលត្តំ ឧទរបដលស្ស ច មហន្តតំ ទិស្វា ភិក្ខុនិយោ តំ បុច្ឆិំសុ ‘‘អយ្យេ, ត្វំ គព្ភិនី វិយ បញ្ញាយសិ, កិំ ឯត’’ន្តិ? អយ្យេ, ‘‘ឥទំ នាម ការណ’’ន្តិ ន ជានាមិ, សីលំ បន មេ បរិបុណ្ណន្តិ ¶ . អថ នំ តា ភិក្ខុនិយោ ទេវទត្តស្ស សន្តិកំ នេត្វា ទេវទត្តំ បុច្ឆិំសុ ‘‘អយ្យ, អយំ កុលធីតា កិច្ឆេន សាមិកំ អារាធេត្វា បព្ពជ្ជំ លភិ, ឥទានិ បនស្សា គព្ភោ បញ្ញាយតិ, មយំ ឥមស្ស គព្ភស្ស គិហិកាលេ វា បព្ពជិតកាលេ វា លទ្ធភាវំ ន ជានាម, កិំទានិ ករោមា’’តិ? ទេវទត្តោ អត្តនោ អពុទ្ធភាវេន ច ខន្តិមេត្តានុទ្ទយានញ្ច នត្ថិតាយ ឯវំ ចិន្តេសិ ‘‘ទេវទត្តបក្ខិកា ភិក្ខុនី កុច្ឆិនា គព្ភំ បរិហរតិ, ទេវទត្តោ ច តំ អជ្ឈុបេក្ខតិយេវាតិ មយ្ហំ គរហា ឧប្បជ្ជិស្សតិ, មយា ឥមំ ឧប្បព្ពាជេតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ អវីមំសិត្វាវ សេលគុឡំ បវដ្ដយមានោ វិយ បក្ខន្ទិត្វា ‘‘គច្ឆថ, ឥមំ ឧប្បព្ពាជេថា’’តិ អាហ. តា តស្ស វចនំ សុត្វា ឧដ្ឋាយ វន្ទិត្វា ឧបស្សយំ គតា.

អថ សា ទហរា តា ភិក្ខុនិយោ អាហ – ‘‘អយ្យេ, ន ទេវទត្តត្ថេរោ ពុទ្ធោ, នាបិ មយ្ហំ តស្ស សន្តិកេ បព្ពជ្ជា, លោកេ បន អគ្គបុគ្គលស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ មយ្ហំ បព្ពជ្ជា, សា ច បន មេ ទុក្ខេន លទ្ធា, មា នំ អន្តរធាបេថ, ឯថ មំ គហេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ ជេតវនំ គច្ឆថា’’តិ. តា តំ អាទាយ រាជគហា បញ្ចចត្តាលីសយោជនិកំ មគ្គំ អតិក្កម្ម អនុបុព្ពេន ជេតវនំ បត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា តមត្ថំ អារោចេសុំ. សត្ថា ចិន្តេសិ – ‘‘កិញ្ចាបិ គិហិកាលេ ឯតិស្សា គព្ភោ បតិដ្ឋិតោ, ឯវំ សន្តេបិ ‘សមណោ គោតមោ ទេវទត្តេន ¶ ជហិតំ អាទាយ ចរតី’តិ តិត្ថិយានំ ឱកាសោ ភវិស្សតិ. តស្មា ឥមំ កថំ បច្ឆិន្ទិតុំ សរាជិកាយ បរិសាយ ¶ មជ្ឈេ ឥមំ អធិករណំ វិនិច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ. បុនទិវសេ រាជានំ បសេនទិកោសលំ មហាអនាថបិណ្ឌិកំ ចូឡអនាថបិណ្ឌិកំ វិសាខំ មហាឧបាសិកំ អញ្ញានិ ច អភិញ្ញាតានិ មហាកុលានិ បក្កោសាបេត្វា សាយន្ហសមយេ ចតូសុ បរិសាសុ សន្និបតិតាសុ ឧបាលិត្ថេរំ អាមន្តេសិ ‘‘គច្ឆ, ត្វំ ចតុបរិសមជ្ឈេ ឥមិស្សា ទហរភិក្ខុនិយា កម្មំ សោធេហី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ថេរោ បរិសមជ្ឈំ គន្ត្វា អត្តនោ បញ្ញត្តាសនេ និសីទិត្វា រញ្ញោ បុរតោ វិសាខំ ឧបាសិកំ បក្កោសាបេត្វា ឥមំ អធិករណំ បដិច្ឆាបេសិ ‘‘គច្ឆ វិសាខេ, ‘អយំ ទហរា អសុកមាសេ អសុកទិវសេ បព្ពជិតា’តិ តថតោ ញត្វា ឥមស្ស គព្ភស្ស បុរេ វា បច្ឆា វា លទ្ធភាវំ ជានាហី’’តិ. ឧបាសិកា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា សាណិំ បរិក្ខិបាបេត្វា អន្តោសាណិយំ ទហរភិក្ខុនិយា ហត្ថបាទនាភិឧទរបរិយោសានាទីនិ ឱលោកេត្វា មាសទិវសេ សមានេត្វា គិហិភាវេ គព្ភស្ស លទ្ធភាវំ តថតោ ញត្វា ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តមត្ថំ អារោចេសិ. ថេរោ ចតុបរិសមជ្ឈេ តំ ភិក្ខុនិំ សុទ្ធំ អកាសិ. សា សុទ្ធា ហុត្វា ភិក្ខុសង្ឃញ្ច សត្ថារញ្ច វន្ទិត្វា ភិក្ខុនីហិ សទ្ធិំ ឧបស្សយមេវ គតា. សា គព្ភបរិបាកមន្វាយ បទុមុត្តរបាទមូលេ បត្ថិតបត្ថនំ មហានុភាវំ បុត្តំ វិជាយិ.

អថេកទិវសំ ¶ រាជា ភិក្ខុនុបស្សយសមីបេន គច្ឆន្តោ ទារកសទ្ទំ សុត្វា អមច្ចេ បុច្ឆិ. អមច្ចា តំ ការណំ ញត្វា ‘‘ទេវ, ទហរភិក្ខុនី បុត្តំ វិជាតា, តស្សេសោ សទ្ទោ’’តិ អាហំសុ. ‘‘ភិក្ខុនីនំ, ភណេ, ទារកបដិជគ្គនំ នាម បលិពោធោ, មយំ នំ បដិជគ្គិស្សាមា’’តិ រាជា តំ ទារកំ នាដកិត្ថីនំ ទាបេត្វា កុមារបរិហារេន វឌ្ឍាបេសិ. នាមគ្គហណទិវសេ ចស្ស ‘‘កស្សបោ’’តិ នាមំ អកំសុ. អថ នំ កុមារបរិហារេន វឌ្ឍិតត្តា ‘‘កុមារកស្សបោ’’តិ សញ្ជានិំសុ. សោ សត្តវស្សិកកាលេ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា បរិបុណ្ណវស្សោ ឧបសម្បទំ លភិត្វា គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ ធម្មកថិកេសុ ចិត្រកថី អហោសិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ចិត្តកថិកានំ យទិទំ កុមារកស្សបោ’’តិ (អ. និ. ១.២០៩, ២១៧) ឯតទគ្គេ ឋបេសិ. សោ បច្ឆា វម្មិកសុត្តេ (ម. និ. ១.២៤៩ អាទយោ) អរហត្តំ បាបុណិ. មាតាបិស្ស ភិក្ខុនី វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អគ្គផលំ បត្តា. កុមារកស្សបត្ថេរោ ពុទ្ធសាសនេ គគនមជ្ឈេ ¶ បុណ្ណចន្ទោ វិយ បាកដោ ជាតោ.

អថេកទិវសំ ¶ តថាគតោ បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ ភិក្ខូនំ ឱវាទំ ទត្វា គន្ធកុដិំ បាវិសិ. ភិក្ខូ ឱវាទំ គហេត្វា អត្តនោ អត្តនោ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានេសុ ទិវសភាគំ ខេបេត្វា សាយន្ហសមយេ ធម្មសភាយំ សន្និបតិត្វា ‘‘អាវុសោ, ទេវទត្តេន អត្តនោ អពុទ្ធភាវេន ចេវ ខន្តិមេត្តាទីនញ្ច អភាវេន កុមារកស្សបត្ថេរោ ច ថេរី ច ឧភោ នាសិតា, សម្មាសម្ពុទ្ធោ បន អត្តនោ ធម្មរាជតាយ ចេវ ខន្តិមេត្តានុទ្ទយសម្បត្តិយា ច ឧភិន្នម្បិ តេសំ បច្ចយោ ជាតោ’’តិ ពុទ្ធគុណេ វណ្ណយមានា និសីទិំសុ. សត្ថា ពុទ្ធលីលាយ ធម្មសភំ អាគន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកមេវ គុណកថាយា’’តិ សព្ពំ អារោចយិំសុ. ន, ភិក្ខវេ, តថាគតោ ឥទានេវ ឥមេសំ ឧភិន្នំ បច្ចយោ ច បតិដ្ឋា ច ជាតោ, បុព្ពេបិ អហោសិយេវាតិ. ភិក្ខូ តស្សត្ថស្សាវិភាវត្ថាយ ភគវន្តំ យាចិំសុ. ភគវា ភវន្តរេន បដិច្ឆន្នំ ការណំ បាកដំ អកាសិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការយមានេ ពោធិសត្តោ មិគយោនិយំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. សោ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខន្តោ សុវណ្ណវណ្ណោ អហោសិ, អក្ខីនិ បនស្ស មណិគុឡសទិសានិ អហេសុំ, សិង្គានិ រជតវណ្ណានិ, មុខំ រត្តកម្ពលបុញ្ជវណ្ណំ, ហត្ថបាទបរិយន្តា លាខារសបរិកម្មកតា វិយ, វាលធិ ចមរស្ស វិយ អហោសិ, សរីរំ បនស្ស មហន្តំ អស្សបោតកប្បមាណំ អហោសិ. សោ បញ្ចសតមិគបរិវារោ អរញ្ញេ វាសំ កប្បេសិ នាមេន និគ្រោធមិគរាជា ¶ នាម. អវិទូរេ បនស្ស អញ្ញោបិ បញ្ចសតមិគបរិវារោ សាខមិគោ នាម វសតិ, សោបិ សុវណ្ណវណ្ណោវ អហោសិ.

តេន សមយេន ពារាណសិរាជា មិគវធប្បសុតោ ហោតិ, វិនា មំសេន ន ភុញ្ជតិ, មនុស្សានំ កម្មច្ឆេទំ កត្វា សព្ពេ នេគមជានបទេ សន្និបាតេត្វា ទេវសិកំ មិគវំ គច្ឆតិ. មនុស្សា ចិន្តេសុំ – ‘‘អយំ រាជា អម្ហាកំ កម្មច្ឆេទំ ករោតិ, យំនូន មយំ ឧយ្យានេ ¶ មិគានំ និវាបំ វបិត្វា បានីយំ សម្បាទេត្វា ពហូ មិគេ ឧយ្យានំ បវេសេត្វា ទ្វារំ ពន្ធិត្វា រញ្ញោ និយ្យាទេយ្យាមា’’តិ. តេ សព្ពេ ឧយ្យានេ មិគានំ និវាបតិណានិ រោបេត្វា ឧទកំ សម្បាទេត្វា ទ្វារំ យោជេត្វា វាគុរានិ អាទាយ មុគ្គរាទិនានាវុធហត្ថា ¶ អរញ្ញំ បវិសិត្វា មិគេ បរិយេសមានា ‘‘មជ្ឈេ ឋិតេ មិគេ គណ្ហិស្សាមា’’តិ យោជនមត្តំ ឋានំ បរិក្ខិបិត្វា សង្ខិបមានា និគ្រោធមិគសាខមិគានំ វសនដ្ឋានំ មជ្ឈេ កត្វា បរិក្ខិបិំសុ. អថ នំ មិគគណំ ទិស្វា រុក្ខគុម្ពាទយោ ច ភូមិញ្ច មុគ្គរេហិ បហរន្តា មិគគណំ គហនដ្ឋានតោ នីហរិត្វា អសិសត្តិធនុអាទីនិ អាវុធានិ ឧគ្គិរិត្វា មហានាទំ នទន្តា តំ មិគគណំ ឧយ្យានំ បវេសេត្វា ទ្វារំ បិធាយ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ទេវ, និពទ្ធំ មិគវំ គច្ឆន្តា អម្ហាកំ កម្មំ នាសេថ, អម្ហេហិ អរញ្ញតោ មិគេ អានេត្វា តុម្ហាកំ ឧយ្យានំ បូរិតំ, ឥតោ បដ្ឋាយ តេសំ មំសានិ ខាទថា’’តិ រាជានំ អាបុច្ឆិត្វា បក្កមិំសុ.

រាជា តេសំ វចនំ សុត្វា ឧយ្យានំ គន្ត្វា មិគេ ឱលោកេន្តោ ទ្វេ សុវណ្ណមិគេ ទិស្វា តេសំ អភយំ អទាសិ. តតោ បដ្ឋាយ បន កទាចិ សយំ គន្ត្វា ឯកំ មិគំ វិជ្ឈិត្វា អានេតិ, កទាចិស្ស ភត្តការកោ គន្ត្វា វិជ្ឈិត្វា អាហរតិ. មិគា ធនុំ ទិស្វាវ មរណភយេន តជ្ជិតា បលាយន្តិ, ទ្វេ តយោ បហារេ លភិត្វា កិលមន្តិបិ, គិលានាបិ ហោន្តិ, មរណម្បិ បាបុណន្តិ. មិគគណោ តំ បវត្តិំ ពោធិសត្តស្ស អារោចេសិ. សោ សាខំ បក្កោសាបេត្វា អាហ – ‘‘សម្ម, ពហូ មិគា នស្សន្តិ, ឯកំសេន មរិតព្ពេ សតិ ឥតោ បដ្ឋាយ មា កណ្ឌេន មិគេ វិជ្ឈន្តុ, ធម្មគណ្ឌិកដ្ឋានេ មិគានំ វារោ ហោតុ. ឯកទិវសំ មម បរិសាយ វារោ បាបុណាតុ, ឯកទិវសំ តវ បរិសាយ, វារប្បត្តោ មិគោ គន្ត្វា ធម្មគណ្ឌិកាយ គីវំ ឋបេត្វា និបជ្ជតុ, ឯវំ សន្តេ មិគា កិលន្តា ន ភវិស្សន្តី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. តតោ បដ្ឋាយ វារប្បត្តោវ មិគោ គន្ត្វា ធម្មគណ្ឌិកាយ ¶ គីវំ ឋបេត្វា និបជ្ជតិ, ភត្តការកោ អាគន្ត្វា តត្ថ និបន្នកមេវ គហេត្វា គច្ឆតិ.

អថេកទិវសំ ¶ សាខមិគស្ស បរិសាយ ឯកិស្សា គព្ភិនិមិគិយា វារោ បាបុណិ. សា សាខំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘សាមិ, អហំ គព្ភិនី, បុត្តំ វិជាយិត្វា ទ្វេ ជនា វារំ គមិស្សាម, មយ្ហំ វារំ អតិក្កាមេហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘ន សក្កា តវ វារំ អញ្ញេសំ បាបេតុំ, ត្វមេវ តុយ្ហំ វារំ ជានិស្សសិ, គច្ឆាហី’’តិ អាហ. សា តស្ស សន្តិកា អនុគ្គហំ អលភមានា ពោធិសត្តំ ឧបសង្កមិត្វា តមត្ថំ អារោចេសិ. សោ តស្សា វចនំ សុត្វា ‘‘ហោតុ គច្ឆ ត្វំ, អហំ តេ វារំ អតិក្កាមេស្សាមី’’តិ សយំ ¶ គន្ត្វា ធម្មគណ្ឌិកាយ សីសំ កត្វា និបជ្ជិ. ភត្តការកោ តំ ទិស្វា ‘‘លទ្ធាភយោ មិគរាជា ធម្មគណ្ឌិកាយ និបន្នោ, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ វេគេន គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ.

រាជា តាវទេវ រថំ អារុយ្ហ មហន្តេន បរិវារេន អាគន្ត្វា ពោធិសត្តំ ទិស្វា អាហ ‘‘សម្ម មិគរាជ, ននុ មយា តុយ្ហំ អភយំ ទិន្នំ, កស្មា ត្វំ ឥធ និបន្នោ’’តិ. មហារាជ, គព្ភិនី មិគី អាគន្ត្វា ‘‘មម វារំ អញ្ញស្ស បាបេហី’’តិ អាហ, ន សក្កា ខោ បន មយា ឯកស្ស មរណទុក្ខំ អញ្ញស្ស ឧបរិ និក្ខិបិតុំ, ស្វាហំ អត្តនោ ជីវិតំ តស្សា ទត្វា តស្សា សន្តកំ មរណំ គហេត្វា ឥធ និបន្នោ, មា អញ្ញំ កិញ្ចិ អាសង្កិត្ថ, មហារាជាតិ. រាជា អាហ – ‘‘សាមិ, សុវណ្ណវណ្ណមិគរាជ, មយា ន តាទិសោ ខន្តិមេត្តានុទ្ទយសម្បន្នោ មនុស្សេសុបិ ទិដ្ឋបុព្ពោ, តេន តេ បសន្នោស្មិ, ឧដ្ឋេហិ, តុយ្ហញ្ច តស្សា ច អភយំ ទម្មី’’តិ. ‘‘ទ្វីហិ អភយេ លទ្ធេ អវសេសា កិំ ករិស្សន្តិ, នរិន្ទា’’តិ? ‘‘អវសេសានម្បិ អភយំ ទម្មិ, សាមី’’តិ. ‘‘មហារាជ, ឯវម្បិ ឧយ្យានេយេវ មិគា អភយំ លភិស្សន្តិ, សេសា កិំ ករិស្សន្តី’’តិ? ‘‘ឯតេសម្បិ អភយំ ទម្មិ, សាមី’’តិ. ‘‘មហារាជ, មិគា តាវ អភយំ លភន្តុ, សេសា ចតុប្បទា កិំ ករិស្សន្តី’’តិ ¶ ? ‘‘ឯតេសម្បិ អភយំ ទម្មិ, សាមី’’តិ. ‘‘មហារាជ, ចតុប្បទា តាវ អភយំ លភន្តុ, ទិជគណា កិំ ករិស្សន្តី’’តិ? ‘‘ឯតេសម្បិ អភយំ ទម្មិ, សាមី’’តិ. ‘‘មហារាជ, ទិជគណា តាវ អភយំ លភន្តុ, ឧទកេ វសន្តា មច្ឆា កិំ ករិស្សន្តី’’តិ? ‘‘ឯតេសម្បិ អភយំ ទម្មិ, សាមី’’តិ. ឯវំ មហាសត្តោ រាជានំ សព្ពសត្តានំ អភយំ យាចិត្វា ឧដ្ឋាយ រាជានំ បញ្ចសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា ‘‘ធម្មំ ចរ, មហារាជ, មាតាបិតូសុ បុត្តធីតាសុ ព្រាហ្មណគហបតិកេសុ នេគមជានបទេសុ ធម្មំ ចរន្តោ សមំ ចរន្តោ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ គមិស្សសី’’តិ រញ្ញោ ពុទ្ធលីលាយ ធម្មំ ទេសេត្វា កតិបាហំ ឧយ្យានេ វសិត្វា រញ្ញោ ឱវាទំ ទត្វា មិគគណបរិវុតោ អរញ្ញំ បាវិសិ. សាបិ ខោ មិគធេនុ បុប្ផកណ្ណិកសទិសំ បុត្តំ វិជាយិ. សោ កីឡមានោ សាខមិគស្ស សន្តិកំ គច្ឆតិ. អថ នំ មាតា តស្ស សន្តិកំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘បុត្ត, ឥតោ បដ្ឋាយ មា ឯតស្ស សន្តិកំ គច្ឆ, និគ្រោធស្សេវ សន្តិកំ គច្ឆេយ្យាសី’’តិ ឱវទន្តី ឥមំ គាថមាហ –

‘‘និគ្រោធមេវ ¶ ¶ សេវេយ្យ, ន សាខមុបសំវសេ;

និគ្រោធស្មិំ មតំ សេយ្យោ, យញ្ចេ សាខស្មិ ជីវិត’’ន្តិ.

តត្ថ និគ្រោធមេវ សេវេយ្យាតិ តាត ត្វំ វា អញ្ញោ វា អត្តនោ ហិតកាមោ និគ្រោធមេវ សេវេយ្យ ភជេយ្យ ឧបសង្កមេយ្យ, ន សាខមុបសំវសេតិ សាខមិគំ បន ន ឧបសំវសេ ឧបគម្ម ន សំវសេយ្យ, ឯតំ និស្សាយ ជីវិកំ ន កប្បេយ្យ. និគ្រោធស្មិំ មតំ សេយ្យោតិ និគ្រោធរញ្ញោ បាទមូលេ មរណម្បិ សេយ្យោ វរំ ឧត្តមំ. យញ្ចេ សាខស្មិ ជីវិតន្តិ យំ បន សាខស្ស សន្តិកេ ជីវិតំ, តំ នេវ សេយ្យោ ន វរំ ន ឧត្តមន្តិ អត្ថោ.

តតោ បដ្ឋាយ ច បន អភយលទ្ធកា មិគា មនុស្សានំ សស្សានិ ខាទន្តិ, មនុស្សា ‘‘លទ្ធាភយា ឥមេ មិគា’’តិ មិគេ បហរិតុំ វា បលាបេតុំ វា ន វិសហន្តិ, តេ រាជង្គណេ សន្និបតិត្វា រញ្ញោ តមត្ថំ អារោចេសុំ. រាជា ‘‘មយា បសន្នេន និគ្រោធមិគរាជស្ស ¶ វរោ ទិន្នោ, អហំ រជ្ជំ ជហេយ្យំ, ន ច តំ បដិញ្ញំ ភិន្ទាមិ, គច្ឆថ ន កោចិ មម វិជិតេ មិគេ បហរិតុំ លភតី’’តិ អាហ. និគ្រោធមិគោ តំ បវត្តិំ សុត្វា មិគគណំ សន្និបាតាបេត្វា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ បរេសំ សស្សំ ខាទិតុំ ន លភិស្សថា’’តិ មិគេ ឱវទិត្វា មនុស្សានំ អារោចាបេសិ ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ សស្សការកា មនុស្សា សស្សរក្ខណត្ថំ វតិំ មា ករោន្តុ, ខេត្តំ បន អាវិជ្ឈិត្វា បណ្ណសញ្ញំ ពន្ធន្តូ’’តិ. តតោ បដ្ឋាយ កិរ ខេត្តេសុ បណ្ណពន្ធនសញ្ញា ឧទបាទិ. តតោ បដ្ឋាយ បណ្ណសញ្ញំ អតិក្កមនមិគោ នាម នត្ថិ. អយំ កិរ នេសំ ពោធិសត្តតោ លទ្ធឱវាទោ. ឯវំ មិគគណំ ឱវទិត្វា ពោធិសត្តោ យាវតាយុកំ ឋត្វា សទ្ធិំ មិគេហិ យថាកម្មំ គតោ, រាជាបិ ពោធិសត្តស្ស ឱវាទេ ឋត្វា បុញ្ញានិ កត្វា យថាកម្មំ គតោ.

សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវាហំ ថេរិយា ច កុមារកស្សបស្ស ច អវស្សយោ, បុព្ពេបិ អវស្សយោ ឯវា’’តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ចតុសច្ចធម្មទេសនំ វិនិវដ្ដេត្វា ទ្វេ វត្ថូនិ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ ‘‘តទា សាខមិគោ ទេវទត្តោ អហោសិ, បរិសាបិស្ស ទេវទត្តបរិសាវ, មិគធេនុ ថេរី អហោសិ, បុត្តោ កុមារកស្សបោ, រាជា អានន្ទោ, និគ្រោធមិគរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

និគ្រោធមិគជាតកវណ្ណនា ទុតិយា.

ធិរត្ថុ ¶ ¶ កណ្ឌិនំ សល្លន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បុរាណទុតិយិកាបលោភនំ អារព្ភ កថេសិ. តំ អដ្ឋកនិបាតេ ឥន្ទ្រិយជាតកេ អាវិភវិស្សតិ. ភគវា បន តំ ភិក្ខុំ ឯតទវោច ‘‘ភិក្ខុ, បុព្ពេបិ ត្វំ ឯតំ មាតុគាមំ និស្សាយ ជីវិតក្ខយំ បត្វា វីតច្ចិតេសុ អង្គារេសុ បក្កោ’’តិ. ភិក្ខូ តស្សត្ថស្សាវិភាវត្ថាយ ភគវន្តំ យាចិំសុ, ភគវា ភវន្តរេន បដិច្ឆន្នការណំ បាកដំ អកាសិ. ឥតោ បរំ បន ភិក្ខូនំ យាចនំ ¶ ភវន្តរបដិច្ឆន្នតញ្ច អវត្វា ‘‘អតីតំ អាហរី’’តិ ឯត្តកមេវ វក្ខាម, ឯត្តកេ វុត្តេបិ យាចនញ្ច វលាហកគព្ភតោ ចន្ទនីហរណូបមាយ ភវន្តរបដិច្ឆន្នការណភាវោ ចាតិ សព្ពមេតំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ យោជេត្វា វេទិតព្ពំ.

អតីតេ មគធរដ្ឋេ រាជគហេ មគធរាជា រជ្ជំ ការេសិ. មគធវាសិកានំ សស្សសមយេ មិគានំ មហាបរិបន្ថោ ហោតិ. តេ អរញ្ញេ បព្ពតបាទំ បវិសន្តិ. តត្ថ ឯកោ អរញ្ញវាសី បព្ពតេយ្យមិគោ ឯកាយ គាមន្តវាសិនិយា មិគបោតិកាយ សទ្ធិំ សន្ថវំ កត្វា តេសំ មិគានំ បព្ពតបាទតោ ឱរុយ្ហ បុន គាមន្តំ ឱតរណកាលេ មិគបោតិកាយ បដិពទ្ធចិត្តត្តា តេហិ សទ្ធិំយេវ ឱតរិ. អថ នំ សា អាហ – ‘‘ត្វំ ខោសិ, អយ្យ, បព្ពតេយ្យោ ពាលមិគោ, គាមន្តោ ច នាម សាសង្កោ សប្បដិភយោ, មា អម្ហេហិ សទ្ធិំ ឱតរី’’តិ. សោ តស្សា បដិពទ្ធចិត្តត្តា អនិវត្តិត្វា សទ្ធិំយេវ អគមាសិ. មគធវាសិនោ ‘‘ឥទានិ មិគានំ បព្ពតបាទា ឱតរណកាលោ’’តិ ញត្វា មគ្គេ បដិច្ឆន្នកោដ្ឋកេសុ តិដ្ឋន្តិ. តេសម្បិ ទ្វិន្នំ អាគមនមគ្គេ ឯកោ លុទ្ទកោ បដិច្ឆន្នកោដ្ឋកេ ឋិតោ ហោតិ. មិគបោតិកា មនុស្សគន្ធំ ឃាយិត្វា ‘‘ឯកោ លុទ្ទកោ ឋិតោ ភវិស្សតី’’តិ តំ ពាលមិគំ បុរតោ កត្វា សយំ បច្ឆតោ អហោសិ. លុទ្ទកោ ឯកេនេវ សរប្បហារេន មិគំ តត្ថេវ បាតេតិ. មិគបោតិកា តស្ស វិទ្ធភាវំ ញត្វា ឧប្បតិត្វា វាតគតិយាវ បលាយិ. លុទ្ទកោ កោដ្ឋកតោ និក្ខមិត្វា មិគំ ឱក្កន្តិត្វា អគ្គិំ កត្វា វីតច្ចិតេសុ អង្គារេសុ មធុរមំសំ បចិត្វា ខាទិត្វា បានីយំ បិវិត្វា អវសេសំ លោហិតពិន្ទូហិ បគ្ឃរន្តេហិ កាជេនាទាយ ទារកេ តោសេន្តោ ឃរំ អគមាសិ.

តទា ¶ ពោធិសត្តោ តស្មិំ វនសណ្ឌេ រុក្ខទេវតា ហុត្វា និព្ពត្តោ ហោតិ. សោ តំ ការណំ ទិស្វា ‘‘ឥមស្ស ពាលមិគស្ស មរណំ នេវ មាតរំ និស្សាយ, ន បិតរំ និស្សាយ, អថ ខោ កាមំ និស្សាយ. កាមនិមិត្តញ្ហិ ¶ សត្តា សុគតិយំ ហត្ថច្ឆេទាទិកំ, ទុគ្គតិយញ្ច បញ្ចវិធពន្ធនាទិនានប្បការកំ ទុក្ខំ បាបុណន្តិ, បរេសំ មរណទុក្ខុប្បាទនម្បិ នាម ឥមស្មិំ លោកេ ¶ គរហិតមេវ. យំ ជនបទំ មាតុគាមោ វិចារេតិ អនុសាសតិ, សោ ឥត្ថិបរិណាយកោ ជនបទោបិ គរហិតោយេវ. យេ សត្តា មាតុគាមស្ស វសំ គច្ឆន្តិ, តេបិ គរហិតាយេវា’’តិ ឯកាយ គាថាយ តីណិ គរហវត្ថូនិ ទស្សេត្វា វនទេវតាសុ សាធុការំ ទត្វា គន្ធបុប្ផាទីហិ បូជយមានាសុ មធុរេន សរេន តំ វនសណ្ឌំ ឧន្នាទេន្តោ ឥមាយ គាថាយ ធម្មំ ទេសេសិ –

‘‘ធិរត្ថុ កណ្ឌិនំ សល្លំ, បុរិសំ គាឡ្ហវេធិនំ;

ធិរត្ថុ តំ ជនបទំ, យត្ថិត្ថី បរិណាយិកា;

តេ ចាបិ ធិក្កិតា សត្តា, យេ ឥត្ថីនំ វសំ គតា’’តិ.

តត្ថ ធិរត្ថូតិ គរហណត្ថេ និបាតោ, ស្វាយមិធ ឧត្តាសុព្ពេគវសេន គរហណេ ទដ្ឋព្ពោ. ឧត្តសិតុព្ពិគ្គោ ហិ ហោន្តោ ពោធិសត្តោ ឯវមាហ. កណ្ឌមស្ស អត្ថីតិ កណ្ឌី, តំ កណ្ឌិនំ. តំ បន កណ្ឌំ អនុបវិសនដ្ឋេន ‘‘សល្ល’’ន្តិ វុច្ចតិ, តស្មា កណ្ឌិនំ សល្លន្តិ ឯត្ថ សល្លកណ្ឌិនន្តិ អត្ថោ. សល្លំ វា អស្សត្ថីតិបិ សល្លោ, តំ សល្លំ. មហន្តំ វណមុខំ កត្វា ពលវប្បហារំ ទេន្តោ គាឡ្ហំ វិជ្ឈតីតិ គាឡ្ហវេធី, តំ គាឡ្ហវេធិនំ. នានប្បការេន កណ្ឌេន, កុមុទបត្តសណ្ឋានថលេន ឧជុកគមនេនេវ សល្លេន ច សមន្នាគតំ គាឡ្ហវេធិនំ បុរិសំ ធិរត្ថូតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. បរិណាយិកាតិ ឥស្សរា សំវិធាយិកា. ធិក្កិតាតិ គរហិតា. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ. ឥតោ បរំ បន ឯត្តកម្បិ អវត្វា យំ យំ អនុត្តានំ, តំ តទេវ វណ្ណយិស្សាម. ឯវំ ឯកាយ គាថាយ តីណិ គរហវត្ថូនិ ទស្សេត្វា ពោធិសត្តោ វនំ ឧន្នាទេត្វា ពុទ្ធលីលាយ ធម្មំ ទេសេសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. សត្ថា ទ្វេ វត្ថូនិ ¶ កថេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ. ឥតោ បរំ បន ‘‘ទ្វេ ¶ វត្ថូនិ កថេត្វា’’តិ ឥទំ អវត្វា ‘‘អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា’’តិ ឯត្តកមេវ វក្ខាម, អវុត្តម្បិ បន ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ យោជេត្វា គហេតព្ពំ.

តទា បព្ពតេយ្យមិគោ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ អហោសិ, មិគបោតិកា បុរាណទុតិយិកា, កាមេសុ ទោសំ ទស្សេត្វា ធម្មទេសកទេវតា បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

ន ¶ កិរត្ថិ រសេហិ បាបិយោតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ចូឡបិណ្ឌបាតិកតិស្សត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ. សត្ថរិ កិរ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ វេឡុវនេ វិហរន្តេ តិស្សកុមារោ នាម មហាវិភវស្ស សេដ្ឋិកុលស្ស បុត្តោ ឯកទិវសំ វេឡុវនំ គន្ត្វា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា បព្ពជិតុកាមោ បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា មាតាបិតូហិ អននុញ្ញាតត្តា បដិក្ខិត្តោ សត្តាហំ ភត្តច្ឆេទំ កត្វា រដ្ឋបាលត្ថេរោ វិយ មាតាបិតរោ អនុជានាបេត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិ. សត្ថា តំ បព្ពាជេត្វា អឌ្ឍមាសមត្តំ វេឡុវនេ វិហរិត្វា ជេតវនំ អគមាសិ. តត្រាយំ កុលបុត្តោ តេរស ធុតង្គានិ សមាទាយ សាវត្ថិយំ សបទានំ បិណ្ឌាយ ចរមានោ កាលំ វីតិនាមេតិ, ‘‘ចូឡបិណ្ឌបាតិកតិស្សត្ថេរោ នាមា’’តិ វុត្តេ គគនតលេ បុណ្ណចន្ទោ វិយ ពុទ្ធសាសនេ បាកដោ បញ្ញាតោ អហោសិ.

តស្មិំ កាលេ រាជគហេ នក្ខត្តកីឡាយ វត្តមានាយ ថេរស្ស មាតាបិតរោ យំ តស្ស គិហិកាលេ អហោសិ អាភរណភណ្ឌកំ, តំ រតនចង្កោដកេ និក្ខិបិត្វា ឧរេ ឋបេត្វា ‘‘អញ្ញាសុ នក្ខត្តកីឡាសុ អម្ហាកំ បុត្តោ ឥមិនា អលង្ការេន អលង្កតោ នក្ខត្តំ កីឡតិ, តំ នោ ឯកបុត្តំ គហេត្វា សមណោ គោតមោ សាវត្ថិនគរំ គតោ, កហំ នុ ខោ សោ ឯតរហិ និសិន្នោ, កហំ ឋិតោ’’តិ វត្វា រោទន្តិ.

អថេកា វណ្ណទាសី តំ កុលំ គន្ត្វា សេដ្ឋិភរិយំ រោទន្តិំ ទិស្វា បុច្ឆិ ‘‘កិំ បន, អយ្យេ, រោទសី’’តិ? ‘‘សា តមត្ថំ អារោចេសិ’’. ‘‘កិំ បន, អយ្យេ, អយ្យបុត្តោ បិយាយតី’’តិ? ‘‘អសុកញ្ច អសុកញ្ចា’’តិ. ‘‘សចេ តុម្ហេ ¶ ឥមស្មិំ គេហេ សព្ពំ ឥស្សរិយំ មយ្ហំ ទេថ, អហំ វោ បុត្តំ អានេស្សាមី’’តិ. សេដ្ឋិភរិយា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បរិព្ពយំ ទត្វា មហន្តេន បរិវារេន តំ ឧយ្យោជេសិ ‘‘គច្ឆ, អត្តនោ ពលេន មម បុត្តំ អានេហី’’តិ. សា បដិច្ឆន្នយានេ និសិន្នា សាវត្ថិំ គន្ត្វា ថេរស្ស ភិក្ខាចារវីថិយំ និវាសំ គហេត្វា សេដ្ឋិកុលា អាគតេ មនុស្សេ ¶ ថេរស្ស អទស្សេត្វា អត្តនោ បរិវារេនេវ បរិវុតា ថេរស្ស បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋស្ស អាទិតោវ ឧឡុង្កយាគុញ្ច រសកភិក្ខញ្ច ទត្វា រសតណ្ហាយ ពន្ធិត្វា អនុក្កមេន គេហេ និសីទាបេត្វា ភិក្ខំ ទទមានា ច អត្តនោ វសំ ឧបគតភាវំ ញត្វា គិលានាលយំ ទស្សេត្វា អន្តោគព្ភេ និបជ្ជិ. ថេរោបិ ភិក្ខាចារវេលាយ សបទានំ ចរន្តោ គេហទ្វារំ អគមាសិ. បរិជនោ ថេរស្ស បត្តំ គហេត្វា ថេរំ ឃរេ និសីទាបេសិ. ថេរោ និសីទិត្វាវ ‘‘កហំ ឧបាសិកា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘គិលានា, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទស្សនំ ឥច្ឆតី’’តិ. សោ រសតណ្ហាយ ពទ្ធោ អត្តនោ វតសមាទានំ ¶ ភិន្ទិត្វា តស្សា និបន្នដ្ឋានំ បាវិសិ. សា អត្តនោ អាគតការណំ កថេត្វា តំ បលោភេត្វា រសតណ្ហាយ ពន្ធិត្វា ឧប្បព្ពាជេត្វា អត្តនោ វសេ ឋបេត្វា យានេ និសីទាបេត្វា មហន្តេន បរិវារេន រាជគហមេវ អគមាសិ. សា បវត្តិ បាកដា ជាតា.

ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ សន្និសិន្នា ‘‘ចូឡបិណ្ឌបាតិកតិស្សត្ថេរំ កិរ ឯកា វណ្ណទាសី រសតណ្ហាយ ពន្ធិត្វា អាទាយ គតា’’តិ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ. សត្ថា ធម្មសភំ ឧបគន្ត្វា អលង្កតធម្មាសនេ និសីទិត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ អាហ. តេ តំ បវត្តិំ កថយិំសុ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ ឯសោ ភិក្ខុ រសតណ្ហាយ ពជ្ឈិត្វា តស្សា វសំ គតោ, បុព្ពេបិ តស្សា វសំ គតោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ រញ្ញោ ព្រហ្មទត្តស្ស សញ្ជយោ នាម ឧយ្យានបាលោ អហោសិ. អថេកោ វាតមិគោ តំ ឧយ្យានំ អាគន្ត្វា សញ្ជយំ ទិស្វា បលាយតិ, សញ្ជយោបិ ន តំ តជ្ជេត្វា នីហរតិ. សោ បុនប្បុនំ អាគន្ត្វា ឧយ្យានេយេវ ចរតិ. ឧយ្យានបាលោ ឧយ្យានេ នានប្បការានិ បុប្ផផលានិ គហេត្វា ទិវសេ ទិវសេ រញ្ញោ អភិហរតិ. អថ នំ ឯកទិវសំ រាជា បុច្ឆិ ‘‘សម្ម ឧយ្យានបាល, ឧយ្យានេ កិញ្ចិ អច្ឆរិយំ ¶ បស្សសី’’តិ? ‘‘ទេវ, អញ្ញំ ន បស្សាមិ, ឯកោ បន វាតមិគោ អាគន្ត្វា ឧយ្យានេ ចរតិ, ឯតំ បស្សាមី’’តិ. ‘‘សក្ខិស្សតិ បន តំ គហេតុ’’ន្តិ. ‘‘ថោកំ មធុំ លភន្តោ អន្តោ រាជនិវេសនម្បិ នំ អានេតុំ សក្ខិស្សាមិ, ទេវា’’តិ. រាជា តស្ស មធុំ ទាបេសិ. សោ តំ គហេត្វា ឧយ្យានំ គន្ត្វា វាតមិគស្ស ចរណដ្ឋានេ តិណានិ មធុនា ¶ មក្ខេត្វា និលីយិ. មិគោ អាគន្ត្វា មធុមក្ខិតានិ តិណានិ ខាទិត្វា រសតណ្ហាយ ពទ្ធោ អញ្ញត្រ អគន្ត្វា ឧយ្យានមេវ អាគច្ឆតិ. ឧយ្យានបាលោ តស្ស មធុមក្ខិតតិណេសុ បលុទ្ធភាវំ ញត្វា អនុក្កមេន អត្តានំ ទស្សេសិ. សោ តំ ទិស្វា កតិបាហំ បលាយិត្វា បុនប្បុនំ បស្សន្តោ វិស្សាសំ អាបជ្ជិត្វា អនុក្កមេន ឧយ្យានបាលស្ស ហត្ថេ ឋិតតិណានិ ខាទិតុំ អារភិ.

សោ តស្ស វិស្សាសំ អាបន្នភាវំ ញត្វា យាវ រាជនិវេសនា វីថិំ កិលញ្ជេហិ បរិក្ខិបិត្វា តហិំ តហិំ សាខាភង្គំ បាតេត្វា មធុលាពុកំ អំសេ លគ្គេត្វា តិណកលាបំ ឧបកច្ឆកេ ឋបេត្វា មធុមក្ខិតានិ តិណានិ មិគស្ស បុរតោ បុរតោ វិកិរន្តោ អន្តោរាជនិវេសនំយេវ អគមាសិ. មិគេ អន្តោ បវិដ្ឋេ ទ្វារំ បិទហិំសុ. មិគោ មនុស្សេ ទិស្វា កម្បមានោ មរណភយតជ្ជិតោ អន្តោនិវេសនង្គណេ អាធាវតិ បរិធាវតិ. រាជា បាសាទា ឱរុយ្ហ តំ កម្បមានំ ទិស្វា ‘‘វាតមិគោ នាម មនុស្សានំ ទិដ្ឋដ្ឋានំ សត្តាហំ ន គច្ឆតិ, តជ្ជិតដ្ឋានំ ¶ យាវជីវំ ន គច្ឆតិ, សោ ឯវរូបោ គហននិស្សិតោ វាតមិគោ រសតណ្ហាយ ពទ្ធោ ឥទានិ ឯវរូបំ ឋានំ អាគតោ, នត្ថិ វត ភោ លោកេ រសតណ្ហាយ បាបតរំ នាមា’’តិ ឥមាយ គាថាយ ធម្មទេសនំ បដ្ឋបេសិ –

‘‘ន កិរត្ថិ រសេហិ បាបិយោ, អាវាសេហិវ សន្ថវេហិ វា;

វាតមិគំ គហននិស្សិតំ, វសមានេសិ រសេហិ សញ្ជយោ’’តិ.

តត្ថ កិរាតិ អនុស្សវនត្ថេ និបាតោ. រសេហីតិ ជិវ្ហាវិញ្ញេយ្យេហិ មធុរម្ពិលាទីហិ. បាបិយោតិ បាបតរោ. អាវាសេហិវ សន្ថវេហិ វាតិ និពទ្ធវសនដ្ឋានសង្ខាតេសុ ហិ អាវាសេសុបិ មិត្តសន្ថវេសុបិ ឆន្ទរាគោ បាបកោវ, តេហិ បន សច្ឆន្ទរាគបរិភោគេហិ អាវាសេហិ វា មិត្តសន្ថវេហិ ¶ វា សតគុណេន ច សហស្សគុណេន ច សតសហស្សគុណេន ច ធុវបដិសេវនដ្ឋេន អាហារំ វិនា ជីវិតិន្ទ្រិយបាលនាយ អភាវេន ច សច្ឆន្ទរាគបរិភោគរសាវ បាបតរាតិ. ពោធិសត្តោ បន អនុស្សវាគតំ ¶ វិយ ឥមមត្ថំ កត្វា ‘‘ន កិរត្ថិ រសេហិ បាបិយោ, អាវាសេហិវ សន្ថវេហិ វា’’តិ អាហ. ឥទានិ តេសំ បាបិយភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘វាតមិគ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ គហននិស្សិតន្តិ គហនដ្ឋាននិស្សិតំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បស្សថ រសានំ បាបិយភាវំ, ឥទំ នាម អរញ្ញាយតនេ គហននិស្សិតំ វាតមិគំ សញ្ជយោ ឧយ្យានបាលោ មធុរសេហិ អត្តនោ វសំ អានេសិ, សព្ពថាបិ សច្ឆន្ទរាគបរិភោគេហិ រសេហិ នាម អញ្ញំ បាបតរំ លាមកតរំ នត្ថីតិ រសតណ្ហាយ អាទីនវំ កថេសិ. កថេត្វា ច បន តំ មិគំ អរញ្ញមេវ បេសេសិ.

សត្ថាបិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សា វណ្ណទាសី ឥទានេវ ឯតំ រសតណ្ហាយ ពន្ធិត្វា អត្តនោ វសេ ករោតិ, បុព្ពេបិ អកាសិយេវា’’តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ. ‘‘តទា សញ្ជយោ អយំ វណ្ណទាសី អហោសិ, វាតមិគោ ចូឡបិណ្ឌបាតិកោ, ពារាណសិរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

អដ្ឋក្ខុរំ ¶ ខរាទិយេតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ទុព្ពចភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. សោ កិរ ភិក្ខុ ទុព្ពចោ ឱវាទំ ន គណ្ហាតិ. អថ នំ សត្ថា បុច្ឆិ ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ទុព្ពចោ ឱវាទំ ន គណ្ហាសី’’តិ? ‘‘សច្ចំ ភគវា’’តិ. សត្ថា ‘‘បុព្ពេបិ ត្វំ ទុព្ពចតាយ បណ្ឌិតានំ ឱវាទំ អគ្គហេត្វា បាសេន ពទ្ធោ ជីវិតក្ខយំ បត្តោ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ មិគោ ហុត្វា មិគគណបរិវុតោ អរញ្ញេ វសតិ. អថស្ស ភគិនិមិគី បុត្តកំ ទស្សេត្វា ‘‘ភាតិក, អយំ តេ ភាគិនេយ្យោ, ឯតំ មិគមាយំ ឧគ្គណ្ហាបេហី’’តិ បដិច្ឆាបេសិ. សោ តំ ភាគិនេយ្យំ ‘‘អសុកវេលាយ នាម អាគន្ត្វា ឧគ្គណ្ហាហី’’តិ អាហ. សោ វុត្តវេលាយ នាគច្ឆតិ. យថា ¶ ច ឯកទិវសំ, ឯវំ សត្ត ទិវសេ សត្តោវាទេ អតិក្កន្តោ សោ មិគមាយំ អនុគ្គណ្ហិត្វាវ វិចរន្តោ បាសេ ពជ្ឈិ. មាតាបិស្ស ភាតរំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កិំ តេ, ភាតិក, ភាគិនេយ្យោ មិគមាយំ ឧគ្គណ្ហាបិតោ’’តិ បុច្ឆិ. ពោធិសត្តោ ច ‘‘តស្ស អនោវាទកស្ស មា ចិន្តយិ, ន ¶ តេ បុត្តេន មិគមាយា ឧគ្គហិតា’’តិ វត្វា ឥទានិបិ តំ អនោវទិតុកាមោវ ហុត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អដ្ឋក្ខុរំ ខរាទិយេ, មិគំ វង្កាតិវង្កិនំ;

សត្តហិ កាលាតិក្កន្តំ, ន នំ ឱវទិតុស្សហេ’’តិ.

តត្ថ អដ្ឋក្ខុរន្តិ ឯកេកស្មិំ បាទេ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ វសេន អដ្ឋក្ខុរំ. ខរាទិយេតិ តំ នាមេន អាលបតិ. មិគន្តិ សព្ពសង្គាហិកវចនំ. វង្កាតិវង្កិនន្តិ មូលេ វង្កានិ, អគ្គេ អតិវង្កានីតិ វង្កាតិវង្កានិ, តាទិសានិ សិង្គានិ អស្ស អត្ថីតិ វង្កាតិវង្កី, តំ វង្កាតិវង្កិនំ. សត្តហិ កាលាតិក្កន្តន្តិ សត្តហិ ឱវាទកាលេហិ ឱវាទំ អតិក្កន្តំ. ន នំ ឱវទិតុស្សហេតិ ឯតំ ទុព្ពចមិគំ អហំ ឱវទិតុំ ន ឧស្សហាមិ, ឯតស្ស មេ ឱវាទត្ថាយ ចិត្តម្បិ ន ឧប្បជ្ជតីតិ ទស្សេតិ. អថ នំ ទុព្ពចមិគំ បាសេ ពទ្ធំ លុទ្ទោ មារេត្វា មំសំ អាទាយ បក្កាមិ.

សត្ថាបិ ¶ ‘‘ន ត្វំ ភិក្ខុ ឥទានេវ ទុព្ពចោ, បុព្ពេបិ ទុព្ពចោយេវា’’តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ. ‘‘តទា ភាគិនេយ្យោ មិគោ ទុព្ពចភិក្ខុ អហោសិ, ភគិនី ឧប្បលវណ្ណា, ឱវាទមិគោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

[១៦] ៦. តិបល្លត្ថមិគជាតកវណ្ណនា

មិគំ ¶ តិបល្លត្ថន្តិ ឥទំ សត្ថា កោសម្ពិយំ ពទរិការាមេ វិហរន្តោ សិក្ខាកាមំ រាហុលត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ. ឯកស្មិញ្ហិ កាលេ សត្ថរិ អាឡវិនគរំ ឧបនិស្សាយ អគ្គាឡវេ ចេតិយេ វិហរន្តេ ពហូ ឧបាសកា ឧបាសិកា ភិក្ខូ ភិក្ខុនិយោ ច វិហារំ ធម្មស្សវនត្ថាយ គច្ឆន្តិ, ទិវា ធម្មស្សវនំ ហោតិ. គច្ឆន្តេ បន កាលេ ឧបាសិកាយោ ភិក្ខុនិយោ ច ន គច្ឆិំសុ, ភិក្ខូ ចេវ ឧបាសកា ច អហេសុំ. តតោ បដ្ឋាយ រត្តិំ ធម្មស្សវនំ ជាតំ. ធម្មស្សវនបរិយោសានេ ថេរា ភិក្ខូ អត្តនោ អត្តនោ វសនដ្ឋានានិ គច្ឆន្តិ. ទហរា សាមណេរា ច ឧបាសកេហិ សទ្ធិំ ឧបដ្ឋានសាលាយំ សយន្តិ. តេសុ និទ្ទំ ឧបគតេសុ ឯកច្ចេ ឃុរុឃុរុបស្សាសា កាកច្ឆមានា ទន្តេ ខាទន្តា និបជ្ជិំសុ, ឯកច្ចេ ¶ មុហុត្តំ និទ្ទាយិត្វា ឧដ្ឋហិំសុ. តេ តំ វិប្បការំ ទិស្វា ភគវតោ អារោចេសុំ. ភគវា ‘‘យោ បន ភិក្ខុ អនុបសម្បន្នេន សហសេយ្យំ កប្បេយ្យ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៤៩) សិក្ខាបទំ បញ្ញបេត្វា កោសម្ពិំ អគមាសិ.

តត្ថ ភិក្ខូ អាយស្មន្តំ រាហុលំ អាហំសុ – ‘‘អាវុសោ រាហុល, ភគវតា សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, ឥទានិ ត្វំ អត្តនោ វសនដ្ឋានំ ជានាហី’’តិ. បុព្ពេ បន តេ ភិក្ខូ ភគវតិ ច គារវំ តស្ស ចាយស្មតោ សិក្ខាកាមតំ បដិច្ច តំ អត្តនោ វសនដ្ឋានំ អាគតំ អតិវិយ សង្គណ្ហន្តិ, ខុទ្ទកមញ្ចកំ បញ្ញបេត្វា ឧស្សីសកករណត្ថាយ ចីវរំ ទេន្តិ. តំ ទិវសំ បន សិក្ខាបទភយេន វសនដ្ឋានម្បិ ន អទំសុ. រាហុលភទ្ទោបិ ‘‘បិតា មេ’’តិ ទសពលស្ស វា, ‘‘ឧបជ្ឈាយោ មេ’’តិ ធម្មសេនាបតិនោ វា, ‘‘អាចរិយោ មេ’’តិ មហាមោគ្គល្លានស្ស វា, ‘‘ចូឡបិតា មេ’’តិ អានន្ទត្ថេរស្ស វា សន្តិកំ អគន្ត្វា ទសពលស្ស វឡញ្ជនវច្ចកុដិំ ព្រហ្មវិមានំ បវិសន្តោ វិយ បវិសិត្វា វាសំ កប្បេសិ. ពុទ្ធានញ្ហិ វឡញ្ជនកុដិយំ ទ្វារំ សុបិហិតំ ហោតិ, គន្ធបរិភណ្ឌកតា ភូមិ, គន្ធទាមមាលាទាមានិ ឱសារិតានេវ ហោន្តិ, សព្ពរត្តិំ ទីបោ ឈាយតិ. រាហុលភទ្ទោ បន ន តស្សា កុដិយា ឥមំ សម្បត្តិំ បដិច្ច តត្ថ វាសំ ឧបគតោ, ភិក្ខូហិ បន ‘‘វសនដ្ឋានំ ជានាហី’’តិ វុត្តត្តា ឱវាទគារវេន សិក្ខាកាមតាយ ¶ តត្ថ វាសំ ឧបគតោ. អន្តរន្តរា ហិ ភិក្ខូ តំ អាយស្មន្តំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា តស្ស វីមំសនត្ថាយ មុដ្ឋិសម្មជ្ជនិំ វា កចវរឆឌ្ឌនកំ វា ពហិ ខិបិត្វា តស្មិំ អាគតេ ¶ ‘‘អាវុសោ, ឥមំ កេន ឆឌ្ឌិត’’ន្តិ វទន្តិ. តត្ថ កេហិចិ ‘‘រាហុលោ ឥមិនា មគ្គេន គតោ’’តិ វុត្តេ សោ អាយស្មា ‘‘នាហំ, ភន្តេ, ឯតំ ជានាមី’’តិ អវត្វាវ តំ បដិសាមេត្វា ‘‘ខមថ មេ, ភន្តេ’’តិ ខមាបេត្វា គច្ឆតិ. ឯវមេស សិក្ខាកាមោ.

សោ តំ សិក្ខាកាមតំយេវ បដិច្ច តត្ថ វាសំ ឧបគតោ. អថ សត្ថា បុរេអរុណំយេវ វច្ចកុដិទ្វារេ ឋត្វា ឧក្កាសិ, សោបាយស្មា ឧក្កាសិ. ‘‘កោ ឯសោ’’តិ? ‘‘អហំ រាហុលោ’’តិ និក្ខមិត្វា វន្ទិ. ‘‘កស្មា ត្វំ រាហុល ឥធ និបន្នោសី’’តិ? ‘‘វសនដ្ឋានស្ស អភាវតោ’’. ‘‘បុព្ពេ ហិ, ភន្តេ, ភិក្ខូ មម សង្គហំ ករោន្តិ, ឥទានិ អត្តនោ អាបត្តិភយេន វសនដ្ឋានំ ¶ ន ទេន្តិ, ស្វាហំ ‘ឥទំ អញ្ញេសំ អសង្ឃដ្ដនដ្ឋាន’ន្តិ ឥមិនា ការណេន ឥធ និបន្នោស្មីតិ. អថ ភគវតោ ‘‘រាហុលំ តាវ ភិក្ខូ ឯវំ បរិច្ចជន្តិ, អញ្ញេ កុលទារកេ បព្ពាជេត្វា កិំ ករិស្សន្តី’’តិ ធម្មសំវេគោ ឧទបាទិ.

អថ ភគវា បាតោវ ភិក្ខូ សន្និបាតាបេត្វា ធម្មសេនាបតិំ បុច្ឆិ ‘‘ជានាសិ បន ត្វំ, សារិបុត្ត, អជ្ជ កត្ថចិ រាហុលស្ស វុត្ថភាវ’’ន្តិ? ‘‘ន ជានាមិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘សារិបុត្ត, អជ្ជ រាហុលោ វច្ចកុដិយំ វសិ, សារិបុត្ត, តុម្ហេ រាហុលំ ឯវំ បរិច្ចជន្តា អញ្ញេ កុលទារកេ បព្ពាជេត្វា កិំ ករិស្សថ? ឯវញ្ហិ សន្តេ ឥមស្មិំ សាសនេ បព្ពជិតា ន បតិដ្ឋា ភវិស្សន្តិ, ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ អនុបសម្បន្នេន ឯកំ ទ្វេ ទិវសេ អត្តនោ សន្តិកេ វសាបេត្វា តតិយទិវសេ តេសំ វសនដ្ឋានំ ញត្វា ពហិ វាសេថា’’តិ ឥមំ អនុបញ្ញត្តិំ កត្វា បុន សិក្ខាបទំ បញ្ញបេសិ.

តស្មិំ សមយេ ធម្មសភាយំ សន្និសិន្នា ភិក្ខូ រាហុលស្ស គុណកថំ កថេន្តិ ‘‘បស្សថាវុសោ, យាវ សិក្ខាកាមោ វតាយំ រាហុលោ, ‘តវ វសនដ្ឋានំ ជានាហី’តិ វុត្តោ នាម ‘អហំ ទសពលស្ស បុត្តោ, តុម្ហាកំ សេនាសនស្មា តុម្ហេយេវ និក្ខមថា’តិ ឯកំ ភិក្ខុម្បិ អប្បដិប្ផរិត្វា វច្ចកុដិយំ វាសំ កប្បេសី’’តិ. ឯវំ តេសុ កថយមានេសុ សត្ថា ធម្មសភំ គន្ត្វា អលង្កតាសនេ និសីទិត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ អាហ. ‘‘ភន្តេ, រាហុលស្ស សិក្ខាកាមកថាយ, ន អញ្ញាយ កថាយា’’តិ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, រាហុលោ ឥទានេវ សិក្ខាកាមោ, បុព្ពេ តិរច្ឆានយោនិយំ និព្ពត្តោបិ សិក្ខាកាមោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ¶ រាជគហេ ឯកោ មគធរាជា រជ្ជំ ការេសិ. តទា ពោធិសត្តោ មិគយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា មិគគណបរិវុតោ អរញ្ញេ វសតិ. អថស្ស ភគិនី អត្តនោ បុត្តកំ ឧបនេត្វា ‘‘ភាតិក, ឥមំ តេ ភាគិនេយ្យំ មិគមាយំ សិក្ខាបេហី’’តិ អាហ. ពោធិសត្តោ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា ‘‘គច្ឆ, តាត, អសុកវេលាយ នាម អាគន្ត្វា សិក្ខេយ្យាសី’’តិ អាហ. សោ មាតុលេន វុត្តវេលំ អនតិក្កមិត្វា តំ ឧបសង្កមិត្វា មិគមាយំ សិក្ខិ. សោ ឯកទិវសំ វនេ វិចរន្តោ បាសេន ពទ្ធោ ពទ្ធរវំ រវិ, មិគគណោ បលាយិត្វា ‘‘បុត្តោ តេ បាសេន ពទ្ធោ’’តិ តស្ស មាតុយា អារោចេសិ. សា ភាតុ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ភាតិក, ភាគិនេយ្យោ តេ មិគមាយំ សិក្ខាបិតោ’’តិ បុច្ឆិ. ពោធិសត្តោ ‘‘មា ត្វំ បុត្តស្ស ¶ កិញ្ចិ បាបកំ អាសង្កិ, សុគ្គហិតា តេន មិគមាយា, ឥទានិ តំ ហាសយមានោ អាគច្ឆិស្សតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘មិគំ តិបល្លត្ថមនេកមាយំ, អដ្ឋក្ខុរំ អឌ្ឍរត្តាបបាយិំ;

ឯកេន សោតេន ឆមាស្សសន្តោ, ឆហិ កលាហិតិភោតិ ភាគិនេយ្យោ’’តិ.

តត្ថ មិគន្តិ ភាគិនេយ្យមិគំ. តិបល្លត្ថន្តិ បល្លត្ថំ វុច្ចតិ សយនំ, ឧភោហិ បស្សេហិ ឧជុកមេវ ច និបន្នកវសេនាតិ តីហាការេហិ បល្លត្ថំ អស្ស, តីណិ វា បល្លត្ថានិ អស្សាតិ តិបល្លត្ថោ, តំ តិបល្លត្ថំ. អនេកមាយន្តិ ពហុមាយំ ពហុវញ្ចនំ. អដ្ឋក្ខុរន្តិ ឯកេកស្មិំ បាទេ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ វសេន អដ្ឋហិ ខុរេហិ សមន្នាគតំ. អឌ្ឍរត្តាបបាយិន្តិ បុរិមយាមំ អតិក្កមិត្វា មជ្ឈិមយាមេ អរញ្ញតោ អាគម្ម បានីយស្ស បិវនតោ អឌ្ឍរត្តេ អាបំ បិវតីតិ អឌ្ឍរត្តាបបាយី. តំ អឌ្ឍរត្តេ អបាយិន្តិ អត្ថោ. មម ភាគិនេយ្យំ មិគំ អហំ សាធុកំ មិគមាយំ ឧគ្គណ្ហាបេសិំ. កថំ? យថា ឯកេន សោតេន ឆមាស្សសន្តោ, ឆហិ កលាហិតិភោតិ ភាគិនេយ្យោតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អហញ្ហិ តវ បុត្តំ តថា ឧគ្គណ្ហាបេសិំ, យថា ឯកស្មិំ ឧបរិមនាសិកាសោតេ វាតំ សន្និរុម្ភិត្វា បថវិយា អល្លីនេន ឯកេន ហេដ្ឋិមសោតេន តត្ថេវ ឆមាយំ អស្សសន្តោ ឆហិ កលាហិ ¶ លុទ្ទកំ អតិភោតិ, ឆហិ កោដ្ឋាសេហិ អជ្ឈោត្ថរតិ វញ្ចេតីតិ អត្ថោ. កតមាហិ ឆហិ? ចត្តារោ បាទេ បសារេត្វា ឯកេន បស្សេន សេយ្យាយ, ខុរេហិ តិណបំសុខណនេន, ជិវ្ហានិន្នាមនេន ឧទរស្ស ឧទ្ធុមាតភាវករណេន, ឧច្ចារបស្សាវវិស្សជ្ជនេន, វាតសន្និរុម្ភនេនាតិ.

អបរោ ¶ នយោ – បាទេន បំសុំ គហេត្វា អភិមុខាកឌ្ឍនេន, បដិបណាមនេន, ឧភោសុ បស្សេសុ សញ្ចរណេន, ឧទរំ ឧទ្ធំ បក្ខិបនេន, អធោ អវក្ខិបនេនាតិ ឥមាហិ ឆហិ កលាហិ យថា អតិភោតិ, ‘‘មតោ អយ’’ន្តិ សញ្ញំ ឧប្បាទេត្វា វញ្ចេតិ, ឯវំ តំ មិគមាយំ ឧគ្គណ្ហាបេសិន្តិ ទីបេតិ.

អបរោ នយោ – តថា នំ ឧគ្គណ្ហាបេសិំ, យថា ឯកេន សោតេន ឆមាស្សសន្តោ ឆហិ កលាហិតិ ទ្វីសុបិ នយេសុ ទស្សិតេហិ ឆហិ ការណេហិ កលាហិតិ កលាយិស្សតិ, លុទ្ទំ វញ្ចេស្សតីតិ ¶ អត្ថោ. ភោតីតិ ភគិនិំ អាលបតិ. ភាគិនេយ្យោតិ ឯវំ ឆហិ ការណេហិ វញ្ចនកំ ភាគិនេយ្យំ និទ្ទិសតិ. ឯវំ ពោធិសត្តោ ភាគិនេយ្យស្ស មិគមាយាយ សាធុកំ ឧគ្គហិតភាវំ ទស្សេន្តោ ភគិនិំ សមស្សាសេតិ.

សោបិ មិគបោតកោ បាសេ ពទ្ធោ អវិប្ផន្ទិត្វាយេវ ភូមិយំ មហាផាសុកបស្សេន បាទេ បសារេត្វា និបន្នោ បាទានំ អាសន្នដ្ឋានេ ខុរេហេវ បហរិត្វា បំសុញ្ច តិណានិ ច ឧប្បាដេត្វា ឧច្ចារបស្សាវំ វិស្សជ្ជេត្វា សីសំ បាតេត្វា ជិវ្ហំ និន្នាមេត្វា សរីរំ ខេឡកិលិន្នំ កត្វា វាតគ្គហណេន ឧទរំ ឧទ្ធុមាតកំ កត្វា អក្ខីនិ បរិវត្តេត្វា ហេដ្ឋា នាសិកាសោតេន វាតំ សញ្ចរាបេន្តោ ឧបរិមនាសិកាសោតេន វាតំ សន្និរុម្ភិត្វា សកលសរីរំ ថទ្ធភាវំ គាហាបេត្វា មតាការំ ទស្សេសិ. នីលមក្ខិកាបិ នំ សម្បរិវារេសុំ, តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ កាកា និលីយិំសុ. លុទ្ទោ អាគន្ត្វា ឧទរំ ហត្ថេន បហរិត្វា ‘‘អតិបាតោវ ពទ្ធោ ភវិស្សតិ, បូតិកោ ជាតោ’’តិ តស្ស ពន្ធនរជ្ជុកំ មោចេត្វា ‘‘ឯត្ថេវទានិ នំ ឧក្កន្តិត្វា មំសំ អាទាយ គមិស្សាមី’’តិ និរាសង្កោ ហុត្វា សាខាបលាសំ គហេតុំ អារទ្ធោ. មិគបោតកោបិ ឧដ្ឋាយ ចតូហិ បាទេហិ ឋត្វា កាយំ វិធុនិត្វា គីវំ បសារេត្វា មហាវាតេន ឆិន្នវលាហកោ វិយ វេគេន មាតុ សន្តិកំ អគមាសិ.

សត្ថាបិ ¶ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, រាហុលោ ឥទានេវ សិក្ខាកាមោ, បុព្ពេបិ សិក្ខាកាមោយេវា’’តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ភាគិនេយ្យមិគបោតកោ រាហុលោ អហោសិ, មាតា ឧប្បលវណ្ណា, មាតុលមិគោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

តិបល្លត្ថមិគជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា.

កាឡេ ¶ វា យទិ វា ជុណ្ហេតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ទ្វេ វុឌ្ឍបព្ពជិតេ អារព្ភ កថេសិ. តេ កិរ កោសលជនបទេ ¶ ឯកស្មិំ អរញ្ញាវាសេ វសន្តិ. ឯកោ កាឡត្ថេរោ នាម, ឯកោ ជុណ្ហត្ថេរោ នាម. អថេកទិវសំ ជុណ្ហោ កាឡំ បុច្ឆិ ‘‘ភន្តេ កាឡ, សីតំ នាម កស្មិំ កាលេ ហោតី’’តិ. សោ ‘‘កាឡេ ហោតី’’តិ អាហ. អថេកទិវសំ កាឡោ ជុណ្ហំ បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ ជុណ្ហ, សីតំ នាម កស្មិំ កាលេ ហោតី’’តិ. សោ ‘‘ជុណ្ហេ ហោតី’’តិ អាហ. តេ ឧភោបិ អត្តនោ កង្ខំ ឆិន្ទិតុំ អសក្កោន្តា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ‘‘ភន្តេ, សីតំ នាម កស្មិំ កាលេ ហោតី’’តិ បុច្ឆិំសុ. សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘បុព្ពេបិ អហំ, ភិក្ខវេ, តុម្ហាកំ ឥមំ បញ្ហំ កថេសិំ, ភវសង្ខេបគតត្តា បន ន សល្លក្ខយិត្ថា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ឯកស្មិំ បព្ពតបាទេ សីហោ ច ព្យគ្ឃោ ច ទ្វេ សហាយា ឯកិស្សាយេវ គុហាយ វសន្តិ. តទា ពោធិសត្តោបិ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា តស្មិំយេវ បព្ពតបាទេ វសតិ. អថេកទិវសំ តេសំ សហាយកានំ សីតំ និស្សាយ វិវាទោ ឧទបាទិ. ព្យគ្ឃោ ‘‘កាឡេយេវ សីតំ ហោតី’’តិ អាហ. សីហោ ‘‘ជុណ្ហេយេវ សីតំ ហោតី’’តិ អាហ. តេ ឧភោបិ អត្តនោ កង្ខំ ឆិន្ទិតុំ អសក្កោន្តា ពោធិសត្តំ បុច្ឆិំសុ. ពោធិសត្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘កាឡេ វា យទិ វា ជុណ្ហេ, យទា វាយតិ មាលុតោ;

វាតជានិ ហិ សីតានិ, ឧភោត្ថមបរាជិតា’’តិ.

តត្ថ ¶ កាឡេ វា យទិ វា ជុណ្ហេតិ កាឡបក្ខេ វា ជុណ្ហបក្ខេ វា. យទា វាយតិ មាលុតោតិ យស្មិំ សមយេ បុរត្ថិមាទិភេទោ វាតោ វាយតិ, តស្មិំ សមយេ សីតំ ហោតិ. កិំការណា? វាតជានិ ហិ សីតានិ, យស្មា វាតេ វិជ្ជន្តេយេវ សីតានិ ហោន្តិ, កាឡបក្ខោ វា ជុណ្ហបក្ខោ វា ឯត្ថ អបមាណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឧភោត្ថមបរាជិតាតិ ឧភោបិ តុម្ហេ ឥមស្មិំ បញ្ហេ អបរាជិតាតិ. ឯវំ ពោធិសត្តោ តេ សហាយកេ សញ្ញាបេសិ.

សត្ថាបិ ‘‘ភិក្ខវេ, បុព្ពេបិ មយា តុម្ហាកំ អយំ បញ្ហោ កថិតោ’’តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ¶ ទ្វេបិ ថេរា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ. សត្ថា អនុសន្ធិំ ¶ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ ‘‘តទា ព្យគ្ឃោ កាឡោ អហោសិ, សីហោ ជុណ្ហោ, បញ្ហវិស្សជ្ជនកតាបសោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ឯវំ ចេ សត្តា ជានេយ្យុន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មតកភត្តំ អារព្ភ កថេសិ. តស្មិញ្ហិ កាលេ មនុស្សា ពហូ អជេឡកាទយោ មារេត្វា កាលកតេ ញាតកេ ឧទ្ទិស្ស មតកភត្តំ នាម ទេន្តិ. ភិក្ខូ តេ មនុស្សេ តថា ករោន្តេ ទិស្វា សត្ថារំ បុច្ឆិំសុ ‘‘ឯតរហិ, ភន្តេ, មនុស្សា ពហូ បាណេ ជីវិតក្ខយំ បាបេត្វា មតកភត្តំ នាម ទេន្តិ. អត្ថិ នុ ខោ, ភន្តេ, ឯត្ថ វុឌ្ឍី’’តិ? សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ‘មតកភត្តំ ទស្សាមា’តិ កតេបិ បាណាតិបាតេ កាចិ វុឌ្ឍិ នាម អត្ថិ, បុព្ពេ បណ្ឌិតា អាកាសេ និសជ្ជ ធម្មំ ទេសេត្វា ឯត្ថ អាទីនវំ កថេត្វា សកលជម្ពុទីបវាសិកេ ឯតំ កម្មំ ជហាបេសុំ. ឥទានិ បន ភវសង្ខេបគតត្តា បុន បាតុភូត’’ន្តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ឯកោ តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ ទិសាបាមោក្ខោ អាចរិយព្រាហ្មណោ ‘‘មតកភត្តំ ទស្សាមី’’តិ ឯកំ ឯឡកំ គាហាបេត្វា អន្តេវាសិកេ អាហ – ‘‘តាតា, ឥមំ ឯឡកំ នទិំ ¶ នេត្វា ន្ហាបេត្វា កណ្ឋេ មាលំ បរិក្ខិបិត្វា បញ្ចង្គុលិកំ ទត្វា មណ្ឌេត្វា អានេថា’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា តំ អាទាយ នទិំ គន្ត្វា ន្ហាបេត្វា មណ្ឌេត្វា នទីតីរេ ឋបេសុំ. សោ ឯឡកោ អត្តនោ បុព្ពកម្មំ ទិស្វា ‘‘ឯវរូបា នាម ទុក្ខា អជ្ជ មុច្ចិស្សាមី’’តិ សោមនស្សជាតោ មត្តិកាឃដំ ភិន្ទន្តោ វិយ មហាហសិតំ ហសិត្វា បុន ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ មំ ឃាតេត្វា មយា លទ្ធទុក្ខំ លភិស្សតី’’តិ ព្រាហ្មណេ ការុញ្ញំ ឧប្បាទេត្វា មហន្តេន សទ្ទេន បរោទិ.

អថ នំ តេ មាណវា បុច្ឆិំសុ ‘‘សម្ម ឯឡក ¶ , ត្វំ មហាសទ្ទេន ហសិ ចេវ រោទិ ច, កេន នុ ខោ ការណេន ហសិ, កេន ការណេន បរោទី’’តិ? ‘‘តុម្ហេ មំ ឥមំ ការណំ អត្តនោ អាចរិយស្ស សន្តិកេ បុច្ឆេយ្យាថា’’តិ. តេ តំ អាទាយ គន្ត្វា ឥទំ ការណំ អាចរិយស្ស អារោចេសុំ. អាចរិយោ តេសំ វចនំ សុត្វា ឯឡកំ បុច្ឆិ ‘‘កស្មា ត្វំ ឯឡក, ហសិ, កស្មា រោទី’’តិ? ឯឡកោ អត្តនា កតកម្មំ ជាតិស្សរញាណេន អនុស្សរិត្វា ព្រាហ្មណស្ស កថេសិ ‘‘អហំ, ព្រាហ្មណ, បុព្ពេ តាទិសោវ មន្តជ្ឈាយកព្រាហ្មណោ ហុត្វា ‘មតកភត្តំ ទស្សាមី’តិ ឯកំ ឯឡកំ មារេត្វា មតកភត្តំ អទាសិំ, ស្វាហំ ឯកស្ស ឯឡកស្ស ឃាតិតត្តា ឯកេនូនេសុ បញ្ចសុ អត្តភាវសតេសុ សីសច្ឆេទំ បាបុណិំ, អយំ មេ ¶ កោដិយំ ឋិតោ បញ្ចសតិមោ អត្តភាវោ, ស្វាហំ ‘អជ្ជ ឯវរូបា ទុក្ខា មុច្ចិស្សាមី’តិ សោមនស្សជាតោ ឥមិនា ការណេន ហសិំ. រោទន្តោ បន ‘អហំ តាវ ឯកំ ឯឡកំ មារេត្វា បញ្ច ជាតិសតានិ សីសច្ឆេទទុក្ខំ បត្វា អជ្ជ តម្ហា ទុក្ខា មុច្ចិស្សាមិ, អយំ បន ព្រាហ្មណោ មំ មារេត្វា អហំ វិយ បញ្ច ជាតិសតានិ សីសច្ឆេទទុក្ខំ លភិស្សតី’តិ តយិ ការុញ្ញេន រោទិ’’ន្តិ. ‘‘ឯឡក, មា ភាយិ, នាហំ តំ មារេស្សាមី’’តិ. ‘‘ព្រាហ្មណ, កិំ វទេសិ, តយិ មារេន្តេបិ អមារេន្តេបិ ន សក្កា អជ្ជ មយា មរណា មុច្ចិតុ’’ន្តិ. ‘‘ឯឡក, មា ភាយិ, អហំ តេ អារក្ខំ គហេត្វា តយា សទ្ធិំយេវ វិចរិស្សាមី’’តិ. ‘‘ព្រាហ្មណ, អប្បមត្តកោ តវ អារក្ខោ, មយា កតបាបំ បន មហន្តំ ពលវ’’ន្តិ.

ព្រាហ្មណោ ឯឡកំ មុញ្ចិត្វា ‘‘ឥមំ ឯឡកំ កស្សចិបិ មារេតុំ ន ទស្សាមី’’តិ អន្តេវាសិកេ អាទាយ ឯឡកេនេវ សទ្ធិំ វិចរិ. ឯឡកោ វិស្សដ្ឋមត្តោវ ឯកំ បាសាណបិដ្ឋិំ និស្សាយ ជាតគុម្ពេ គីវំ ឧក្ខិបិត្វា បណ្ណានិ ខាទិតុំ អារទ្ធោ. តង្ខណញ្ញេវ តស្មិំ បាសាណបិដ្ឋេ អសនិ បតិ, តតោ ¶ ឯកា បាសាណសកលិកា ឆិជ្ជិត្វា ឯឡកស្ស បសារិតគីវាយ បតិត្វា សីសំ ឆិន្ទិ, មហាជនោ សន្និបតិ. តទា ពោធិសត្តោ ¶ តស្មិំ ឋានេ រុក្ខទេវតា ហុត្វា និព្ពត្តោ. សោ បស្សន្តស្សេវ តស្ស មហាជនស្ស ទេវតានុភាវេន អាកាសេ បល្លង្កេន និសីទិត្វា ‘‘ឥមេ សត្តា ឯវំ បាបស្ស ផលំ ជានមានា អប្បេវនាម បាណាតិបាតំ ន ករេយ្យុ’’ន្តិ មធុរស្សរេន ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឯវំ ចេ សត្តា ជានេយ្យុំ, ទុក្ខាយំ ជាតិសម្ភវោ;

ន បាណោ បាណិនំ ហញ្ញេ, បាណឃាតី ហិ សោចតី’’តិ.

តត្ថ ឯវំ ចេ សត្តា ជានេយ្យុន្តិ ឥមេ សត្តា ឯវំ ចេ ជានេយ្យុំ. កថំ? ទុក្ខាយំ ជាតិសម្ភវោតិ អយំ តត្ថ តត្ថ ជាតិ ច ជាតស្ស អនុក្កមេន វឌ្ឍិសង្ខាតោ សម្ភវោ ច ជរាព្យាធិមរណអប្បិយសម្បយោគបិយវិប្បយោគហត្ថបាទច្ឆេទាទីនំ ទុក្ខានំ វត្ថុភូតត្តា ‘‘ទុក្ខោ’’តិ យទិ ជានេយ្យុំ. ន បាណោ បាណិនំ ហញ្ញេតិ ‘‘បរំ វធន្តោ ជាតិសម្ភវេ វធំ លភតិ, បីឡេន្តោ បីឡំ លភតី’’តិ ជាតិសម្ភវស្ស ទុក្ខវត្ថុតាយ ទុក្ខភាវំ ជានន្តោ កោចិ បាណោ អញ្ញំ បាណិនំ ន ហញ្ញេ, សត្តោ សត្តំ ន ហនេយ្យាតិ អត្ថោ. កិំការណា? បាណឃាតី ហិ សោចតីតិ, យស្មា សាហត្ថិកាទីសុ ឆសុ បយោគេសុ យេន កេនចិ បយោគេន បរស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទនេន បាណឃាតី បុគ្គលោ អដ្ឋសុ មហានិរយេសុ សោឡសសុ ឧស្សទនិរយេសុ នានប្បការាយ តិរច្ឆានយោនិយា បេត្តិវិសយេ អសុរកាយេតិ ឥមេសុ ចតូសុ អបាយេសុ មហាទុក្ខំ អនុភវមានោ ទីឃរត្តំ អន្តោនិជ្ឈាយនលក្ខណេន សោកេន ¶ សោចតិ. យថា វាយំ ឯឡកោ មរណភយេន សោចតិ, ឯវំ ទីឃរត្តំ សោចតីតិបិ ញត្វា ន បាណោ បាណិនំ ហញ្ញេ, កោចិ បាណាតិបាតកម្មំ នាម ន ករេយ្យ. មោហេន បន មូឡ្ហា អវិជ្ជាយ អន្ធីកតា ឥមំ អាទីនវំ អបស្សន្តា បាណាតិបាតំ ករោន្តីតិ.

ឯវំ មហាសត្តោ និរយភយេន តជ្ជេត្វា ធម្មំ ទេសេសិ. មនុស្សា តំ ធម្មទេសនំ សុត្វា និរយភយភីតា បាណាតិបាតា វិរមិំសុ. ពោធិសត្តោបិ ធម្មំ ទេសេត្វា មហាជនំ សីលេ បតិដ្ឋាបេត្វា យថាកម្មំ គតោ, មហាជនោបិ ពោធិសត្តស្ស ឱវាទេ ឋត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា ¶ ទេវនគរំ បូរេសិ. សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ ‘‘អហំ តេន សមយេន រុក្ខទេវតា អហោសិ’’ន្តិ.

សចេ ¶ មុច្ចេ បេច្ច មុច្ចេតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ទេវតានំ អាយាចនពលិកម្មំ អារព្ភ កថេសិ. តទា កិរ មនុស្សា វណិជ្ជាយ គច្ឆន្តា បាណេ វធិត្វា ទេវតានំ ពលិកម្មំ កត្វា ‘‘មយំ អនន្តរាយេន អត្ថសិទ្ធិំ បត្វា អាគន្ត្វា បុន តុម្ហាកំ ពលិកម្មំ ករិស្សាមា’’តិ អាយាចិត្វា គច្ឆន្តិ. តត្ថានន្តរាយេន អត្ថសិទ្ធិំ បត្វា អាគតា ‘‘ទេវតានុភាវេន ឥទំ ជាត’’ន្តិ មញ្ញមានា ពហូ បាណេ វធិត្វា អាយាចនតោ មុច្ចិតុំ ពលិកម្មំ ករោន្តិ, តំ ទិស្វា ភិក្ខូ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, ភន្តេ, ឯត្ថ អត្ថោ’’តិ ភគវន្តំ បុច្ឆិំសុ. ភគវា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ កាសិរដ្ឋេ ឯកស្មិំ គាមកេ កុដុម្ពិកោ គាមទ្វារេ ឋិតនិគ្រោធរុក្ខេ ទេវតាយ ពលិកម្មំ បដិជានិត្វា អនន្តរាយេន អាគន្ត្វា ពហូ បាណេ វធិត្វា ‘‘អាយាចនតោ មុច្ចិស្សាមី’’តិ រុក្ខមូលំ គតោ. រុក្ខទេវតា ខន្ធវិដបេ ឋត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សចេ មុច្ចេ បេច្ច មុច្ចេ, មុច្ចមានោ ហិ ពជ្ឈតិ;

ន ហេវំ ធីរា មុច្ចន្តិ, មុត្តិ ពាលស្ស ពន្ធន’’ន្តិ.

តត្ថ សចេ មុច្ចេ បេច្ច មុច្ចេតិ ភោ បុរិស, ត្វំ សចេ មុច្ចេ យទិ មុច្ចិតុកាមោសិ. បេច្ច មុច្ចេតិ យថា បរលោកេ ន ពជ្ឈសិ, ឯវំ មុច្ចាហិ. មុច្ចមានោ ហិ ពជ្ឈតីតិ យថា បន ត្វំ ¶ បាណំ វធិត្វា មុច្ចិតុំ ឥច្ឆសិ, ឯវំ មុច្ចមានោ ហិ បាបកម្មេន ពជ្ឈតិ. តស្មា ន ហេវំ ធីរា មុច្ចន្តីតិ យេ បណ្ឌិតបុរិសា, តេ ឯវំ បដិស្សវតោ ន មុច្ចន្តិ. កិំការណា? ឯវរូបា ហិ មុត្តិ ពាលស្ស ពន្ធនំ, ឯសា បាណាតិបាតំ កត្វា មុត្តិ នាម ពាលស្ស ពន្ធនមេវ ហោតីតិ ធម្មំ ទេសេសិ. តតោ ¶ បដ្ឋាយ មនុស្សា ឯវរូបា បាណាតិបាតកម្មា វិរតា ធម្មំ ចរិត្វា ទេវនគរំ បូរយិំសុ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ ‘‘អហំ តេន សមយេន រុក្ខទេវតា អហោសិ’’ន្តិ.

ទិស្វា ¶ បទមនុត្តិណ្ណន្តិ ឥទំ សត្ថា កោសលេសុ ចារិកំ ចរមានោ នឡកបានគាមំ បត្វា នឡកបានបោក្ខរណិយំ កេតកវនេ វិហរន្តោ នឡទណ្ឌកេ អារព្ភ កថេសិ. តទា កិរ ភិក្ខូ នឡកបានបោក្ខរណិយំ ន្ហត្វា សូចិឃរត្ថាយ សាមណេរេហិ នឡទណ្ឌកេ គាហាបេត្វា តេ សព្ពត្ថកមេវ ឆិទ្ទេ ទិស្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ភន្តេ, មយំ សូចិឃរត្ថាយ នឡទណ្ឌកេ គណ្ហាបេម, តេ មូលតោ យាវ អគ្គា សព្ពត្ថកមេវ ឆិទ្ទា, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ បុច្ឆិំសុ. សត្ថា ‘‘ឥទំ, ភិក្ខវេ, មយ្ហំ បោរាណកអធិដ្ឋាន’’ន្តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

បុព្ពេ កិរ សោ វនសណ្ឌោ អរញ្ញោ អហោសិ. តស្សាបិ បោក្ខរណិយា ឯកោ ទករក្ខសោ ឱតិណ្ណោតិណ្ណេ ខាទតិ. តទា ពោធិសត្តោ រោហិតមិគបោតកប្បមាណោ កបិរាជា ហុត្វា អសីតិសហស្សមត្តវានរបរិវុតោ យូថំ បរិហរន្តោ តស្មិំ អរញ្ញេ វសតិ. សោ វានរគណស្ស ឱវាទំ អទាសិ ‘‘តាតា, ឥមស្មិំ អរញ្ញេ វិសរុក្ខាបិ អមនុស្សបរិគ្គហិតបោក្ខរណិយោបិ ហោន្តិ, តុម្ហេ អខាទិតបុព្ពំ ផលាផលំ ខាទន្តា វា អបីតបុព្ពំ បានីយំ បិវន្តា វា មំ បដិបុច្ឆេយ្យាថា’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា ឯកទិវសំ អគតបុព្ពដ្ឋានំ គតា តត្ថ ពហុទេវ ទិវសំ ចរិត្វា បានីយំ គវេសមានា ឯកំ បោក្ខរណិំ ទិស្វា បានីយំ អបិវិត្វាវ ពោធិសត្តស្សាគមនំ ឱលោកយមានា និសីទិំសុ. ពោធិសត្តោ អាគន្ត្វា ‘‘កិំ តាតា, បានីយំ ន បិវថា’’តិ អាហ. ‘‘តុម្ហាកំ អាគមនំ ឱលោកេមា’’តិ. ‘‘សុដ្ឋុ, តាតា’’តិ ពោធិសត្តោ បោក្ខរណិំ អាវិជ្ឈិត្វា បទំ បរិច្ឆិន្ទន្តោ ឱតិណ្ណមេវ ¶ បស្សិ, ន ឧត្តិណ្ណំ. សោ ‘‘និស្សំសយំ ឯសា អមនុស្សបរិគ្គហិតា’’តិ ញត្វា ‘‘សុដ្ឋុ វោ កតំ, តាតា, បានីយំ អបិវន្តេហិ, អមនុស្សបរិគ្គហិតា អយ’’ន្តិ អាហ.

ទករក្ខសោបិ ¶ តេសំ អនោតរណភាវំ ¶ ញត្វា នីលោទរោ បណ្ឌរមុខោ សុរត្តហត្ថបាទោ ពីភច្ឆទស្សនោ ហុត្វា ឧទកំ ទ្វិធា កត្វា និក្ខមិត្វា ‘‘កស្មា និសិន្នាត្ថ, ឱតរិត្វា បានីយំ បិវថា’’តិ អាហ. អថ នំ ពោធិសត្តោ បុច្ឆិ ‘‘ត្វំ ឥធ និព្ពត្តទករក្ខសោសី’’តិ? ‘‘អាម, អហ’’ន្តិ. ‘‘ត្វំ បោក្ខរណិំ ឱតិណ្ណកេ លភសី’’តិ? ‘‘អាម, លភាមិ, អហំ ឥធោតិណ្ណំ អន្តមសោ សកុណិកំ ឧបាទាយ ន កិញ្ចិ មុញ្ចាមិ, តុម្ហេបិ សព្ពេ ខាទិស្សាមី’’តិ. ‘‘ន មយំ អត្តានំ តុយ្ហំ ខាទិតុំ ទស្សាមា’’តិ. ‘‘បានីយំ បន បិវិស្សថា’’តិ. ‘‘អាម, បានីយំ បិវិស្សាម, ន ច តេ វសំ គមិស្សាមា’’តិ. ‘‘អថ កថំ បានីយំ បិវិស្សថា’’តិ? កិំ បន ត្វំ មញ្ញសិ ‘‘ឱតរិត្វា បិវិស្សន្តី’’តិ. ‘‘មយញ្ហិ អនោតរិត្វា អសីតិសហស្សានិបិ ឯកមេកំ នឡទណ្ឌកំ គហេត្វា ឧប្បលនាឡេន ឧទកំ បិវន្តា វិយ តវ បោក្ខរណិយា បានីយំ បិវិស្សាម, ឯវំ នោ ត្វំ ខាទិតុំ ន សក្ខិស្សសី’’តិ. ឯតមត្ថំ វិទិត្វា សត្ថា អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា ឥមិស្សា គាថាយ បុរិមបទទ្វយំ អភាសិ –

‘‘ទិស្វា បទមនុត្តិណ្ណំ, ទិស្វានោតរិតំ បទ’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – ភិក្ខវេ, សោ កបិរាជា តស្សា បោក្ខរណិយា ឯកម្បិ ឧត្តិណ្ណបទំ នាទ្ទស, ឱតរិតំ បន ឱតិណ្ណបទមេវ អទ្ទស. ឯវំ ទិស្វា បទំ អនុត្តិណ្ណំ ទិស្វាន ឱតរិតំ បទំ ‘‘អទ្ធាយំ បោក្ខរណី អមនុស្សបរិគ្គហិតា’’តិ ញត្វា តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ សបរិសោ អាហ –

តស្សត្ថោ – មយំ តវ បោក្ខរណិយំ នឡេន បានីយំ បិវិស្សាមាតិ. បុន មហាសត្តោ អាហ –

ឯវំ នឡេន បានីយំ បិវន្តំ សបរិសម្បិ មំ ត្វំ នេវ វធិស្សសីតិ អត្ថោ.

ឯវញ្ច បន វត្វា ពោធិសត្តោ ឯកំ នឡទណ្ឌកំ អាហរាបេត្វា បារមិយោ អាវជ្ជេត្វា សច្ចកិរិយំ កត្វា មុខេន ធមិ, នឡោ ¶ អន្តោ កិញ្ចិ គណ្ឋិំ អសេសេត្វា សព្ពត្ថកមេវ សុសិរោ អហោសិ ¶ . ឥមិនា និយាមេន អបរម្បិ អបរម្បិ អាហរាបេត្វា មុខេន ធមិត្វា អទាសិ. ឯវំ សន្តេបិ ន សក្កា និដ្ឋាបេតុំ, តស្មា ឯវំ ន គហេតព្ពំ. ពោធិសត្តោ បន ‘‘ឥមំ បោក្ខរណិំ បរិវារេត្វា ជាតា សព្ពេបិ នឡា ឯកច្ឆិទ្ទា ហោន្តូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ ¶ . ពោធិសត្តានញ្ហិ ហិតូបចារស្ស មហន្តតាយ អធិដ្ឋានំ សមិជ្ឈតិ. តតោ បដ្ឋាយ សព្ពេបិ តំ បោក្ខរណិំ បរិវារេត្វា ឧដ្ឋិតនឡា ឯកច្ឆិទ្ទា ជាតា. ឥមស្មិញ្ហិ កប្បេ ចត្តារិ កប្បដ្ឋិយបាដិហារិយានិ នាម. កតមានិ ចត្តារិ? ចន្ទេ សសលក្ខណំ សកលម្បិ ឥមំ កប្បំ ឋស្សតិ, វដ្ដកជាតកេ អគ្គិនោ និព្ពុតដ្ឋានំ សកលម្បិ ឥមំ កប្បំ អគ្គិ ន ឈាយិស្សតិ, ឃដីការនិវេសនដ្ឋានំ សកលម្បិ ឥមំ កប្បំ អនោវស្សកំ ឋស្សតិ, ឥមំ បោក្ខរណិំ បរិវារេត្វា ឧដ្ឋិតនឡា សកលម្បិ ឥមំ កប្បំ ឯកច្ឆិទ្ទា ភវិស្សន្តីតិ ឥមានិ ចត្តារិ កប្បដ្ឋិយបាដិហារិយានិ នាម.

ពោធិសត្តោ ឯវំ អធិដ្ឋហិត្វា ឯកំ នឡំ អាទាយ និសីទិ. តេបិ អសីតិសហស្សវានរា ឯកេកំ អាទាយ បោក្ខរណិំ បរិវារេត្វា និសីទិំសុ. តេបិ ពោធិសត្តស្ស នឡេន អាកឌ្ឍិត្វា បានីយំ បិវនកាលេ សព្ពេ តីរេ និសិន្នាវ បិវិំសុ. ឯវំ តេហិ បានីយេ បិវិតេ ទករក្ខសោ កិញ្ចិ អលភិត្វា អនត្តមនោ សកនិវេសនមេវ គតោ. ពោធិសត្តោបិ សបរិវារោ អរញ្ញមេវ បាវិសិ.

សត្ថា បន ‘‘ឥមេសំ, ភិក្ខវេ, នឡានំ ឯកច្ឆិទ្ទភាវោ នាម មយ្ហមេវេតំ បោរាណកអធិដ្ឋាន’’ន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ទករក្ខសោ ទេវទត្តោ អហោសិ, អសីតិសហស្សវានរា ពុទ្ធបរិសា, ឧបាយកុសលោ បន កបិរាជា អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

និគ្រោធំ លក្ខណំ កណ្ឌិ, វាតមិគំ ខរាទិយំ;

តិបល្លត្ថំ មាលុតញ្ច, មតភត្ត អយាចិតំ;

ញាតមេតំ ¶ ¶ ¶ កុរុង្គស្សាតិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តំ អារព្ភ កថេសិ. ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ ធម្មសភាយំ សន្និបតិតា ភិក្ខូ ‘‘អាវុសោ ទេវទត្តោ តថាគតស្ស ឃាតនត្ថាយ ធនុគ្គហេ បយោជេសិ, សិលំ បវិជ្ឈិ, ធនបាលំ វិស្សជ្ជេសិ, សព្ពថាបិ ទសពលស្ស វធាយ បរិសក្កតី’’តិ ទេវទត្តស្ស អវណ្ណំ កថេន្តា និសីទិំសុ. សត្ថា អាគន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសិន្នោ ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិ. ភន្តេ, ទេវទត្តោ តុម្ហាកំ វធាយ បរិសក្កតីតិ តស្ស អគុណកថាយ សន្និសិន្នាម្ហាតិ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ទេវទត្តោ ឥទានេវ មម វធាយ បរិសក្កតិ, បុព្ពេបិ មម វធាយ បរិសក្កិយេវ, ន ច បន មំ វធិតុំ អសក្ខី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ កុរុង្គមិគោ ហុត្វា ឯកស្មិំ អរញ្ញាយតនេ ផលានិ ខាទន្តោ វសតិ. សោ ឯកស្មិំ កាលេ ផលសម្បន្នេ សេបណ្ណិរុក្ខេ សេបណ្ណិផលានិ ខាទតិ. អថេកោ គាមវាសី អដ្ដកលុទ្ទកោ ផលរុក្ខមូលេសុ មិគានំ បទានិ ឧបធារេត្វា ឧបរិរុក្ខេ អដ្ដកំ ពន្ធិត្វា តត្ថ និសីទិត្វា ផលានិ ខាទិតុំ អាគតាគតេ មិគេ សត្តិយា វិជ្ឈិត្វា តេសំ មំសំ វិក្កិណន្តោ ជីវិកំ កប្បេតិ. សោ ឯកទិវសំ តស្មិំ រុក្ខមូលេ ពោធិសត្តស្ស បទវឡញ្ជំ ទិស្វា តស្មិំ សេបណ្ណិរុក្ខេ អដ្ដកំ ពន្ធិត្វា បាតោវ ភុញ្ជិត្វា សត្តិំ អាទាយ វនំ បវិសិត្វា តំ រុក្ខំ អារុហិត្វា អដ្ដកេ និសីទិ. ពោធិសត្តោបិ បាតោវ វសនដ្ឋានា និក្ខមិត្វា ‘‘សេបណ្ណិផលានិ ខាទិស្សាមី’’តិ អាគម្ម តំ រុក្ខមូលំ សហសាវ អបវិសិត្វា ‘‘កទាចិ អដ្ដកលុទ្ទកា រុក្ខេសុ អដ្ដកំ ពន្ធន្តិ, អត្ថិ នុ ខោ ឯវរូបោ ឧបទ្ទវោ’’តិ បរិគ្គណ្ហន្តោ ពាហិរតោវ អដ្ឋាសិ.

លុទ្ទកោបិ ពោធិសត្តស្ស អនាគមនភាវំ ញត្វា អដ្ដកេ និសិន្នោវ ¶ សេបណ្ណិផលានិ ខិបិត្វា ខិបិត្វា តស្ស បុរតោ បាតេសិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ឥមានិ ផលានិ អាគន្ត្វា មយ្ហំ បុរតោ បតន្តិ, អត្ថិ នុ ខោ ឧបរិ លុទ្ទកោ’’តិ បុនប្បុនំ ឧល្លោកេន្តោ លុទ្ទកំ ទិស្វា អបស្សន្តោ ¶ វិយ ហុត្វា ‘‘អម្ភោ, រុក្ខ-បុព្ពេ ត្វំ ឱលម្ពកំ ចារេន្តោ ¶ វិយ ឧជុកមេវ ផលានិ បាតេសិ, អជ្ជ បន តេ រុក្ខធម្មោ បរិច្ចត្តោ, ឯវំ តយា រុក្ខធម្មេ បរិច្ចត្តេ អហម្បិ អញ្ញំ រុក្ខមូលំ ឧបសង្កមិត្វា មយ្ហំ អាហារំ បរិយេសិស្សាមី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ញាតមេតំ កុរុង្គស្ស, យំ ត្វំ សេបណ្ណិ សេយ្យសិ;

អញ្ញំ សេបណ្ណិ គច្ឆាមិ, ន មេ តេ រុច្ចតេ ផល’’ន្តិ.

តត្ថ ញាតន្តិ បាកដំ ជាតំ. ឯតន្តិ ឥទំ. កុរុង្គស្សាតិ កុរុង្គមិគស្ស. យំ ត្វំ សេបណ្ណិ សេយ្យសីតិ យំ ត្វំ អម្ភោ សេបណ្ណិរុក្ខ បុរតោ ផលានិ បាតយមានោ សេយ្យសិ វិសេយ្យសិ វិសិណ្ណផលោ ហោសិ, តំ សព្ពំ កុរុង្គមិគស្ស បាកដំ ជាតំ. ន មេ តេ រុច្ចតេ ផលន្តិ ឯវំ ផលំ ទទមានាយ ន មេ តវ ផលំ រុច្ចតិ, តិដ្ឋ ត្វំ, អហំ អញ្ញត្ថ គច្ឆិស្សាមីតិ អគមាសិ.

អថស្ស លុទ្ទកោ អដ្ដកេ និសិន្នោវ សត្តិំ ខិបិត្វា ‘‘គច្ឆ, វិរទ្ធោ ទានិម្ហិ ត’’ន្តិ អាហ. ពោធិសត្តោ និវត្តិត្វា ឋិតោ អាហ ‘‘អម្ភោ បុរិស, ឥទានីសិ កិញ្ចាបិ មំ វិរទ្ធោ, អដ្ឋ បន មហានិរយេ សោឡសឧស្សទនិរយេ បញ្ចវិធពន្ធនាទីនិ ច កម្មការណានិ អវិរទ្ធោយេវាសី’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា បលាយិត្វា យថារុចិំ គតោ, លុទ្ទោបិ ឱតរិត្វា យថារុចិំ គតោ.

សត្ថាបិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ទេវទត្តោ ឥទានេវ មម វធាយ បរិសក្កតិ, បុព្ពេបិ បរិសក្កិយេវ, ន ច បន មំ វធិតុំ អសក្ខី’’តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា អដ្ដកលុទ្ទកោ ទេវទត្តោ អហោសិ, កុរុង្គមិគោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

យេ ¶ ¶ កុក្កុរាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ញាតត្ថចរិយំ អារព្ភ កថេសិ. សា ទ្វាទសកនិបាតេ ភទ្ទសាលជាតកេ អាវិភវិស្សតិ. ឥទំ បន វត្ថុំ បតិដ្ឋបេត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តថារូបំ កម្មំ បដិច្ច កុក្កុរយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា អនេកសតកុក្កុរបរិវុតោ មហាសុសានេ វសតិ. អថេកទិវសំ រាជា សេតសិន្ធវយុត្តំ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ រថំ អារុយ្ហ ឧយ្យានំ គន្ត្វា តត្ថ ទិវសភាគំ កីឡិត្វា អត្ថង្គតេ សូរិយេ នគរំ បាវិសិ. តស្ស តំ រថវរត្តំ យថានទ្ធមេវ រាជង្គណេ ឋបយិំសុ, សោ រត្តិភាគេ ទេវេ វស្សន្តេ តិន្តោ. ឧបរិបាសាទតោ កោលេយ្យកសុនខា ឱតរិត្វា តស្ស ចម្មញ្ច នទ្ធិញ្ច ខាទិំសុ. បុនទិវសេ រញ្ញោ អារោចេសុំ ‘‘ទេវ, និទ្ធមនមុខេន សុនខា បវិសិត្វា រថស្ស ចម្មញ្ច នទ្ធិញ្ច ខាទិំសូ’’តិ. រាជា សុនខានំ កុជ្ឈិត្វា ‘‘ទិដ្ឋទិដ្ឋដ្ឋានេ សុនខេ ឃាតេថា’’តិ អាហ. តតោ បដ្ឋាយ សុនខានំ មហាព្យសនំ ឧទបាទិ. តេ ទិដ្ឋិទិដ្ឋដ្ឋានេ ឃាតិយមានា បលាយិត្វា សុសានំ គន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស សន្តិកំ អគមំសុ.

ពោធិសត្តោ ‘តុម្ហេ ពហូ សន្និបតិតា, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ បុច្ឆិ. តេ ‘‘អន្តេបុរេ កិរ រថស្ស ចម្មញ្ច នទ្ធិ ច សុនខេហិ ខាទិតា’តិ កុទ្ធោ រាជា សុនខវធំ អាណាបេសិ, ពហូ សុនខា វិនស្សន្តិ, មហាភយំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ អាហំសុ. ពោធិសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘អារក្ខដ្ឋានេ ពហិ សុនខានំ ឱកាសោ នត្ថិ, អន្តោរាជនិវេសនេ កោលេយ្យកសុនខានមេវ តំ កម្មំ ភវិស្សតិ. ឥទានិ បន ចោរានំ កិញ្ចិ ភយំ នត្ថិ, អចោរា មរណំ លភន្តិ, យំនូនាហំ ចោរេ រញ្ញោ ទស្សេត្វា ញាតិសង្ឃស្ស ជីវិតទានំ ទទេយ្យ’’ន្តិ. សោ ញាតកេ សមស្សាសេត្វា ‘‘តុម្ហេ មា ភាយិត្ថ, អហំ វោ អភយំ អាហរិស្សាមិ, យាវ ¶ រាជានំ បស្សាមិ, តាវ ឥធេវ ហោថា’’តិ បារមិយោ អាវជ្ជេត្វា មេត្តាភាវនំ បុរេចារិកំ កត្វា ‘‘មយ្ហំ ឧបរិ លេឌ្ឌុំ វា មុគ្គរំ វា មា កោចិ ខិបិតុំ ឧស្សហី’’តិ អធិដ្ឋាយ ឯកកោវ អន្តោនគរំ បាវិសិ. អថ នំ ទិស្វា ឯកសត្តោបិ កុជ្ឈិត្វា ឱលោកេន្តោ នាម នាហោសិ. រាជាបិ សុនខវធំ អាណាបេត្វា សយំ វិនិច្ឆយេ និសិន្នោ ហោតិ. ពោធិសត្តោ តត្ថេវ គន្ត្វា បក្ខន្ទិត្វា រញ្ញោ អាសនស្ស ហេដ្ឋា បាវិសិ. អថ នំ រាជបុរិសា នីហរិតុំ អារទ្ធា, រាជា បន វារេសិ.

សោ ថោកំ វិស្សមិត្វា ហេដ្ឋាសនា និក្ខមិត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា ‘‘ទេវ, តុម្ហេ កុក្កុរេ មារាបេថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, មារាបេមហ’’ន្តិ ¶ . ‘‘កោ នេសំ អបរាធោ នរិន្ទា’’តិ? ‘‘រថស្ស មេ ¶ បរិវារចម្មញ្ច នទ្ធិញ្ច ខាទិំសូ’’តិ. ‘‘យេ ខាទិំសុ, តេ ជានាថា’’តិ? ‘‘ន ជានាមា’’តិ. ‘‘‘ឥមេ នាម ចម្មខាទកចោរា’តិ តថតោ អជានិត្វា ទិដ្ឋទិដ្ឋដ្ឋានេយេវ មារាបនំ ន យុត្តំ, ទេវា’’តិ. ‘‘រថចម្មស្ស កុក្កុរេហិ ខាទិតត្តា ‘ទិដ្ឋទិដ្ឋេ សព្ពេវ មារេថា’តិ សុនខវធំ អាណាបេសិ’’ន្តិ. ‘‘កិំ បន វោ មនុស្សា សព្ពេវ កុក្កុរេ មារេន្តិ, ឧទាហុ មរណំ អលភន្តាបិ អត្ថី’’តិ? ‘‘អត្ថិ, អម្ហាកំ ឃរេ កោលេយ្យកា មរណំ ន លភន្តី’’តិ. មហារាជ ឥទានេវ តុម្ហេ ‘‘រថចម្មស្ស កុក្កុរេហិ ខាទិតត្តា ‘ទិដ្ឋទិដ្ឋេ សព្ពេវ មារេថា’តិ សុនខវធំ អាណាបេសិ’’ន្តិ អវោចុត្ថ, ឥទានិ បន ‘‘អម្ហាកំ ឃរេ កោលេយ្យកា មរណំ ន លភន្តី’’តិ វទេថ. ‘‘ននុ ឯវំ សន្តេ តុម្ហេ ឆន្ទាទិវសេន អគតិគមនំ គច្ឆថ, អគតិគមនញ្ច នាម ន យុត្តំ, ន ច រាជធម្មោ, រញ្ញា នាម ការណគវេសកេន តុលាសទិសេន ភវិតុំ វដ្ដតិ, ឥទានិ ច កោលេយ្យកា មរណំ ន លភន្តិ, ទុព្ពលសុនខាវ លភន្តិ, ឯវំ សន្តេ នាយំ សព្ពសុនខឃច្ចា, ទុព្ពលឃាតិកា នាមេសា’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា មហាសត្តោ មធុរស្សរំ និច្ឆារេត្វា ‘‘មហារាជ, យំ តុម្ហេ ករោថ, នាយំ ធម្មោ’’តិ រញ្ញោ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យេ ¶ កុក្កុរា រាជកុលម្ហិ វទ្ធា, កោលេយ្យកា វណ្ណពលូបបន្នា;

តេមេ ន វជ្ឈា មយមស្ម វជ្ឈា, នាយំ សឃច្ចា ទុព្ពលឃាតិកាយ’’ន្តិ.

តត្ថ យេ កុក្កុរាតិ យេ សុនខា. យថា ហិ ធារុណ្ហោបិ បស្សាវោ ‘‘បូតិមុត្ត’’ន្តិ, តទហុជាតោបិ សិង្គាលោ ‘‘ជរសិង្គាលោ’’តិ, កោមលាបិ គលោចិលតា ‘‘បូតិលតា’’តិ, សុវណ្ណវណ្ណោបិ កាយោ ‘‘បូតិកាយោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯវមេវំ វស្សសតិកោបិ សុនខោ ‘‘កុក្កុរោ’’តិ វុច្ចតិ. តស្មា មហល្លកា កាយពលូបបន្នាបិ តេ ‘‘កុក្កុរា’’ត្វេវ វុត្តា. វទ្ធាតិ វឌ្ឍិតា. កោលេយ្យកាតិ រាជកុលេ ជាតា សម្ភូតា សំវឌ្ឍា. វណ្ណពលូបបន្នាតិ សរីរវណ្ណេន ចេវ កាយពលេន ច សម្បន្នា. តេមេ ន វជ្ឈាតិ តេ ឥមេ សស្សាមិកា សារក្ខា ន វជ្ឈា. មយមស្ម វជ្ឈាតិ អស្សាមិកា អនារក្ខា មយំ វជ្ឈា នាម ជាតា. នាយំ សឃច្ចាតិ ឯវំ សន្តេ អយំ អវិសេសេន សឃច្ចា នាម ន ហោតិ. ទុព្ពលឃាតិកាយន្តិ ¶ អយំ បន ទុព្ពលានំយេវ ឃាតនតោ ទុព្ពលឃាតិកា នាម ហោតិ. រាជូហិ នាម ចោរា និគ្គណ្ហិតព្ពា, នោ អចោរា. ឥធ បន ចោរានំ កិញ្ចិ ភយំ នត្ថិ, អចោរា មរណំ លភន្តិ. អហោ ឥមស្មិំ លោកេ អយុត្តំ វត្តតិ, អហោ អធម្មោ វត្តតីតិ.

រាជា ¶ ពោធិសត្តស្ស វចរំ សុត្វា អាហ – ‘‘ជានាសិ ត្វំ, បណ្ឌិត, អសុកេហិ នាម រថចម្មំ ខាទិត’’ន្តិ? ‘‘អាម, ជានាមី’’តិ. ‘‘កេហិ ខាទិត’’ន្តិ? ‘‘តុម្ហាកំ គេហេ វសនកេហិ កោលេយ្យកសុនខេហី’’តិ. ‘‘កថំ តេហិ ខាទិតភាវោ ជានិតព្ពោ’’តិ? ‘‘អហំ តេហិ ខាទិតភាវំ ទស្សេសាមី’’តិ. ‘‘ទស្សេហិ បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘តុម្ហាកំ ឃរេ កោលេយ្យកសុនខេ អាហរាបេត្វា ថោកំ តក្កញ្ច ទព្ពតិណានិ ច អាហរាបេថា’’តិ. រាជា តថា អកាសិ. អថ នំ មហាសត្តោ ‘‘ឥមានិ តិណានិ តក្កេន មទ្ទាបេត្វា ឯតេ សុនខេ បាយេថា’’តិ អាហ. រាជា តថា កត្វា បាយាបេសិ, បីតា បីតា សុនខា សទ្ធិំ ចម្មេហិ វមិំសុ. រាជា ‘‘សព្ពញ្ញុពុទ្ធស្ស ព្យាករណំ វិយា’’តិ តុដ្ឋោ ពោធិសត្តស្ស សេតច្ឆត្តេន បូជំ អកាសិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ធម្មំ ចរ, មហារាជ, មាតាបិតូសុ ខត្តិយា’’តិអាទីហិ (ជា. ២.១៧.៣៩) តេសកុណជាតកេ អាគតាហិ ទសហិ ធម្មចរិយគាថាហិ រញ្ញោ ធម្មំ ទេសេត្វា ‘‘មហារាជ, ឥតោ បដ្ឋាយ អប្បមត្តោ ហោហី’’តិ រាជានំ បញ្ចសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា សេតច្ឆត្តំ រញ្ញោវ បដិអទាសិ.

រាជា មហាសត្តស្ស ធម្មកថំ ¶ សុត្វា សព្ពសត្តានំ អភយំ ទត្វា ពោធិសត្តំ អាទិំ កត្វា សព្ពសុនខានំ អត្តនោ ភោជនសទិសមេវ និច្ចភត្តំ បដ្ឋបេត្វា ពោធិសត្តស្ស ឱវាទេ ឋិតោ យាវតាយុកំ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា កាលំ កត្វា ទេវលោកេ ឧប្បជ្ជិ. កុក្កុរោវាទោ ទស វស្សសហស្សានិ បវត្តិ. ពោធិសត្តោបិ យាវតាយុកំ ឋត្វា យថាកម្មំ គតោ.

សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, តថាគតោ ឥទានេវ ញាតកានំ អត្ថំ ចរតិ, បុព្ពេបិ ចរិយេវា’’តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, អវសេសា បរិសា ពុទ្ធបរិសា, កុក្កុរបណ្ឌិតោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

អបិ ¶ បស្សេន សេមានោតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ ឱស្សដ្ឋវីរិយំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. តស្មិញ្ហិ សមយេ សត្ថា តំ ភិក្ខុំ អាមន្តេត្វា ‘‘ភិក្ខុ, បុព្ពេ បណ្ឌិតា អនាយតនេបិ វីរិយំ អកំសុ, បហារំ លទ្ធាបិ នេវ ឱស្សជិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ភោជាជានីយសិន្ធវកុលេ និព្ពត្តោ សព្ពាលង្ការសម្បន្នោ ពារាណសិរញ្ញោ មង្គលស្សោ អហោសិ. សោ សតសហស្សគ្ឃនិកាយ សុវណ្ណបាតិយំយេវ នានគ្គរសសម្បន្នំ តិវស្សិកគន្ធសាលិភោជនំ ភុញ្ជតិ, ចាតុជ្ជាតិកគន្ធូបលិត្តាយមេវ ភូមិយំ តិដ្ឋតិ, តំ ឋានំ រត្តកម្ពលសាណិបរិក្ខិត្តំ ឧបរិ សុវណ្ណតារកខចិតចេលវិតានំ សមោសរិតគន្ធទាមមាលាទាមំ អវិជហិតគន្ធតេលបទីបំ ហោតិ. ពារាណសិរជ្ជំ បន អបត្ថេន្តា រាជានោ នាម នត្ថិ. ឯកំ សមយំ សត្ត រាជានោ ពារាណសិំ បរិក្ខិបិត្វា ‘‘អម្ហាកំ រជ្ជំ វា ទេតុ, យុទ្ធំ វា’’តិ ពារាណសិរញ្ញោ បណ្ណំ បេសេសុំ. រាជា អមច្ចេ សន្និបាតេត្វា តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘ឥទានិ កិំ ករោម, តាតា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ទេវ, តុម្ហេហិ តាវ អាទិតោវ យុទ្ធាយ ន គន្តព្ពំ, អសុកំ ¶ នាម អស្សារោហំ បេសេត្វា យុទ្ធំ ការេថ, តស្មិំ អសក្កោន្តេ បច្ឆា ជានិស្សាមា’’តិ. រាជា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សក្ខិស្សសិ, តាត, សត្តហិ រាជូហិ សទ្ធិំ យុទ្ធំ កាតុ’’ន្តិ អាហ. ‘‘ទេវ, សចេ ភោជាជានីយសិន្ធវំ លភាមិ, តិដ្ឋន្តុ សត្ត រាជានោ, សកលជម្ពុទីបេ រាជូហិបិ សទ្ធិំ យុជ្ឈិតុំ សក្ខិស្សាមី’’តិ. ‘‘តាត, ភោជាជានីយសិន្ធវោ វា ហោតុ អញ្ញោ វា, យំ ឥច្ឆសិ, តំ គហេត្វា យុទ្ធំ ករោហី’’តិ.

សោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ រាជានំ វន្ទិត្វា បាសាទា ឱរុយ្ហ ភោជាជានីយសិន្ធវំ អាហរាបេត្វា សុវម្មិតំ កត្វា អត្តនាបិ សព្ពសន្នាហសន្នទ្ធោ ខគ្គំ ពន្ធិត្វា សិន្ធវបិដ្ឋិវរគតោ នគរា និក្ខម្ម វិជ្ជុលតា វិយ ចរមានោ បឋមំ ពលកោដ្ឋកំ ភិន្ទិត្វា ឯកំ រាជានំ ជីវគ្គាហមេវ គហេត្វា អាគន្ត្វា នគរេ ពលស្ស និយ្យាទេត្វា បុន គន្ត្វា ទុតិយំ ពលកោដ្ឋកំ ភិន្ទិត្វា តថា តតិយន្តិ ឯវំ បញ្ច រាជានោ ជីវគ្គាហំ គហេត្វា ឆដ្ឋំ ពលកោដ្ឋកំ ¶ ភិន្ទិត្វា ឆដ្ឋស្ស រញ្ញោ គហិតកាលេ ភោជាជានីយោ បហារំ លភតិ, លោហិតំ បគ្ឃរតិ, វេទនា ពលវតិយោ វត្តន្តិ. អស្សារោហោ តស្ស បហដភាវំ ញត្វា ភោជាជានីយសិន្ធវំ រាជទ្វារេ និបជ្ជាបេត្វា សន្នាហំ សិថិលំ កត្វា អញ្ញំ អស្សំ សន្នយ្ហិតុំ អារទ្ធោ. ពោធិសត្តោ មហាផាសុកបស្សេន និបន្នោវ អក្ខីនិ ឧម្មិលេត្វា អស្សារោហំ ទិស្វា ‘‘អយំ អញ្ញំ អស្សំ សន្នយ្ហតិ, អយញ្ច អស្សោ សត្តមំ ពលកោដ្ឋកំ ភិន្ទិត្វា សត្តមំ រាជានំ គណ្ហិតុំ ន សក្ខិស្សតិ, មយា កតកម្មញ្ច នស្សិស្សតិ, អប្បដិសមោ អស្សារោហោបិ នស្សិស្សតិ, រាជាបិ បរហត្ថំ គមិស្សតិ, ឋបេត្វា មំ អញ្ញោ អស្សោ សត្តមំ ពលកោដ្ឋកំ ភិន្ទិត្វា សត្តមំ រាជានំ គហេតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថី’’តិ និបន្នកោវ អស្សារោហំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សម្ម អស្សារោហ, សត្តមំ ពលកោដ្ឋកំ ភិន្ទិត្វា សត្តមំ រាជានំ គហេតុំ សមត្ថោ ឋបេត្វា មំ អញ្ញោ អស្សោ នាម នត្ថិ, នាហំ មយា កតកម្មំ នាសេស្សាមិ, មមញ្ញេវ ឧដ្ឋាបេត្វា សន្នយ្ហាហី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អបិ ¶ ¶ បស្សេន សេមានោ, សល្លេភិ សល្លលីកតោ;

សេយ្យោវ វឡវា ភោជ្ឈោ, យុញ្ជ មញ្ញេវ សារថី’’តិ.

តត្ថ អបិ បស្សេន សេមានោតិ ឯកេន បស្សេន សយមានកោបិ. សល្លេភិ សល្លលីកតោតិ សល្លេហិ វិទ្ធោបិ សមានោ. សេយ្យោវ វឡវា ភោជ្ឈោតិ វឡវាតិ សិន្ធវកុលេសុ អជាតោ ខលុង្កស្សោ. ភោជ្ឈោតិ ភោជាជានីយសិន្ធវោ. ឥតិ ឯតស្មា វឡវា សល្លេហិ វិទ្ធោបិ ភោជាជានីយសិន្ធវោវ សេយ្យោ វរោ ឧត្តមោ. យុញ្ជ មញ្ញេវ សារថីតិ យស្មា ឯវ គតោបិ អហមេវ សេយ្យោ, តស្មា មមញ្ញេវ យោជេហិ, មំ វម្មេហីតិ វទតិ.

អស្សារោហោ ពោធិសត្តំ ឧដ្ឋាបេត្វា វណំ ពន្ធិត្វា សុសន្នទ្ធំ សន្នយ្ហិត្វា តស្ស បិដ្ឋិយំ និសីទិត្វា សត្តមំ ពលកោដ្ឋកំ ភិន្ទិត្វា សត្តមំ រាជានំ ជីវគ្គាហំ គហេត្វា រាជពលស្ស និយ្យាទេសិ, ពោធិសត្តម្បិ រាជទ្វារំ អានយិំសុ. រាជា តស្ស ទស្សនត្ថាយ និក្ខមិ. មហាសត្តោ រាជានំ អាហ – ‘‘មហារាជ, សត្ត រាជានោ មា ឃាតយិត្ថ, សបថំ ការេត្វា វិស្សជ្ជេថ, មយ្ហញ្ច អស្សារោហស្ស ច ទាតព្ពំ យសំ អស្សារោហស្សេវ ទេថ ¶ , សត្ត រាជានោ គហេត្វា ទិន្នយោធំ នាម នាសេតុំ ន វដ្ដតិ. តុម្ហេបិ ទានំ ទេថ, សីលំ រក្ខថ, ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេថា’’តិ. ឯវំ ពោធិសត្តេន រញ្ញោ ឱវាទេ ទិន្នេ ពោធិសត្តស្ស សន្នាហំ មោចយិំសុ, សោ សន្នាហេ មុត្តមត្តេយេវ និរុជ្ឈិ. រាជា តស្ស សរីរកិច្ចំ ការេត្វា អស្សារោហស្ស មហន្តំ យសំ ទត្វា សត្ត រាជានោ បុន អត្តន្នោ អទុព្ភាយ សបថំ ការេត្វា សកសកដ្ឋានានិ បេសេត្វា ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេត្វា ជីវិតបរិយោសានេ យថាកម្មំ គតោ.

សត្ថា ‘‘ឯវំ ភិក្ខុ បុព្ពេ បណ្ឌិតា អនាយតនេបិ វីរិយំ អកំសុ, ឯវរូបំ បហារំ លទ្ធាបិ ន ឱស្សជិំសុ, ត្វំ បន ឯវរូបេ និយ្យានិកសាសនេ បព្ពជិត្វា កស្មា វីរិយំ ឱស្សជសី’’តិ វត្វា ចត្តារិ សច្ចានិ បកាសេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឱស្សដ្ឋវីរិយោ ភិក្ខុ អរហត្តផលេ បតិដ្ឋាសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា អនុសន្ធិំ ¶ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, អស្សារោហោ សារិបុត្តោ, ភោជាជានីយសិន្ធវោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

យទា ¶ យទាតិ ឥទម្បិ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឱស្សដ្ឋវីរិយមេវ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. តំ បន ភិក្ខុំ សត្ថា អាមន្តេត្វា ‘‘ភិក្ខុ បុព្ពេ បណ្ឌិតា អនាយតនេបិ លទ្ធប្បហារាបិ ហុត្វា វីរិយំ អកំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ បុរិមនយេនេវ សត្ត រាជានោ នគរំ បរិវារយិំសុ. អថេកោ រថិកយោធោ ទ្វេ ភាតិកសិន្ធវេ រថេ យោជេត្វា នគរា និក្ខម្ម ឆ ពលកោដ្ឋកេ ភិន្ទិត្វា ឆ រាជានោ អគ្គហេសិ. តស្មិំ ខណេ ជេដ្ឋកអស្សោ បហារំ លភិ. រថិកោ រថំ បេសេន្តោ រាជទ្វារំ អាគន្ត្វា ជេដ្ឋភាតិកំ រថា មោចេត្វា សន្នាហំ សិថិលំ កត្វា ឯកេនេវ បស្សេន និបជ្ជាបេត្វា ¶ អញ្ញំ អស្សំ សន្នយ្ហិតុំ អារទ្ធោ. ពោធិសត្តោ តំ ទិស្វា បុរិមនយេនេវ ចិន្តេត្វា រថិកំ បក្កោសាបេត្វា និបន្នកោវ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យទា យទា យត្ថ យទា, យត្ថ យត្ថ យទា យទា;

អាជញ្ញោ កុរុតេ វេគំ, ហាយន្តិ តត្ថ វាឡវា’’តិ.

តត្ថ យទា យទាតិ បុព្ពណ្ហាទីសុ យស្មិំ យស្មិំ កាលេ. យត្ថាតិ យស្មិំ ឋានេ មគ្គេ វា សង្គាមសីសេ វា. យទាតិ យស្មិំ ខណេ. យត្ថ យត្ថាតិ សត្តន្នំ ពលកោដ្ឋកានំ វសេន ពហូសុ យុទ្ធមណ្ឌលេសុ. យទា យទាតិ យស្មិំ យស្មិំ កាលេ បហារំ លទ្ធកាលេ វា អលទ្ធកាលេ វា. អាជញ្ញោ កុរុតេ វេគន្តិ សារថិស្ស ចិត្តរុចិតំ ការណំ អាជាននសភាវោ អាជញ្ញោ វរសិន្ធវោ វេគំ ករោតិ វាយមតិ វីរិយំ អារភតិ. ហាយន្តិ តត្ថ វាឡវាតិ តស្មិំ វេគេ ករិយមានេ ឥតរេ វឡវសង្ខាតា ខឡុង្កស្សា ហាយន្តិ បរិហាយន្តិ, តស្មា ឥមស្មិំ រថេ មំយេវ យោជេហីតិ អាហ.

សារថិ ពោធិសត្តំ ឧដ្ឋាបេត្វា រថេ យោជេត្វា សត្តមំ ពលកោដ្ឋកំ ភិន្ទិត្វា សត្តមំ រាជានំ អាទាយ រថំ បេសេន្តោ រាជទ្វារំ ¶ អាគន្ត្វា សិន្ធវំ មោចេសិ. ពោធិសត្តោ ឯកេន បស្សេន និបន្នោ បុរិមនយេនេវ រញ្ញោ ឱវាទំ ទត្វា និរុជ្ឈិ. រាជា តស្ស សរីរកិច្ចំ ការេត្វា សារថិស្ស សម្មានំ កត្វា ធម្មេន រជ្ជំ ការេត្វា យថាកម្មំ គតោ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេសិ, សច្ចបរិយោសានេ សោ ភិក្ខុ អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ. សត្ថា ជាតកំ សមោធានេសិ ‘‘តទា រាជា អានន្ទត្ថេរោ អហោសិ, អស្សោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ.

អញ្ញមញ្ញេហិ ¶ តិត្ថេហីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ធម្មសេនាបតិស្ស សទ្ធិវិហារិកំ ឯកំ សុវណ្ណការបុព្ពកំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. អាសយានុសយញាណញ្ហិ ពុទ្ធានំយេវ ហោតិ, ន អញ្ញេសំ. តស្មា ធម្មសេនាបតិ អត្តនោ អាសយានុសយញាណស្ស នត្ថិតាយ សទ្ធិវិហារិកស្ស អាសយានុសយំ អជានន្តោ អសុភកម្មដ្ឋានមេវ កថេសិ, តស្ស តំ ន សប្បាយមហោសិ. កស្មា? សោ កិរ បដិបាដិយា បញ្ច ជាតិសតានិ សុវណ្ណការគេហេយេវ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ, អថស្ស ទីឃរត្តំ បរិសុទ្ធសុវណ្ណទស្សនវសេន បរិចិតត្តា អសុភំ ន សប្បាយមហោសិ. សោ តត្ថ និមិត្តមត្តម្បិ ឧប្បាទេតុំ អសក្កោន្តោ ចត្តារោ មាសេ ខេបេសិ.

ធម្មសេនាបតិ អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកស្ស អរហត្តំ ទាតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘អទ្ធា អយំ ពុទ្ធវេនេយ្យោ ភវិស្សតិ, តថាគតស្ស សន្តិកំ នេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បាតោវ តំ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ អគមាសិ. សត្ថា ‘‘កិំ នុ ខោ, សារិបុត្ត, ឯកំ ភិក្ខុំ អាទាយ អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឥមស្ស កម្មដ្ឋានំ អទាសិំ, អយំ បន ចតូហិ មាសេហិ និមិត្តមត្តម្បិ ន ឧប្បាទេសិ, ស្វាហំ ‘ពុទ្ធវេនេយ្យោ ឯសោ ភវិស្សតី’តិ ចិន្តេត្វា តុម្ហាកំ សន្តិកំ អាទាយ អាគតោ’’តិ. ‘‘សារិបុត្ត, កតរំ បន តេ កម្មដ្ឋានំ សទ្ធិវិហារិកស្ស ទិន្ន’’ន្តិ? ‘‘អសុភកម្មដ្ឋានំ ភគវា’’តិ. ‘‘សារិបុត្ត, នត្ថិ តវ សន្តានេ អាសយានុសយញាណំ, គច្ឆ, ត្វំ សាយន្ហសមយេ អាគន្ត្វា តវ សទ្ធិវិហារិកំ អាទាយ គច្ឆេយ្យាសី’’តិ. ឯវំ សត្ថា ថេរំ ឧយ្យោជេត្វា តស្ស ភិក្ខុស្ស មនាបំ ចីវរញ្ច និវាសនញ្ច ទាបេត្វា តំ អាទាយ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា បណីតំ ខាទនីយភោជនីយំ ទាបេត្វា មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ បុន វិហារំ អាគន្ត្វា គន្ធកុដិយំ ទិវសភាគំ ខេបេត្វា ¶ សាយន្ហសមយេ តំ ភិក្ខុំ គហេត្វា វិហារចារិកំ ចរមានោ អម្ពវនេ ឯកំ បោក្ខរណិំ មាបេត្វា តត្ថ មហន្តំ បទុមិនិគច្ឆំ, តត្រាបិ ច មហន្តំ ឯកំ បទុមបុប្ផំ មាបេត្វា ‘‘ភិក្ខុ ឥមំ បុប្ផំ ឱលោកេន្តោ និសីទា’’តិ និសីទាបេត្វា គន្ធកុដិំ បាវិសិ.

សោ ¶ ភិក្ខុ តំ បុប្ផំ បុនប្បុនំ ឱលោកេតិ. ភគវា តំ បុប្ផំ ជរំ បាបេសិ, តំ តស្ស បស្សន្តស្សេវ ជរំ បត្វា វិវណ្ណំ អហោសិ. អថស្ស បរិយន្តតោ បដ្ឋាយ ¶ បត្តានិ បតន្តានិ មុហុត្តេន សព្ពានិ បតិំសុ. តតោ កិញ្ជក្ខំ បតិ, កណ្ណិកាវ អវសិស្សិ. សោ ភិក្ខុ តំ បស្សន្តោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥទំ បទុមបុប្ផំ ឥទានេវ អភិរូបំ អហោសិ ទស្សនីយំ, អថស្ស វណ្ណោ បរិណតោ, បត្តានិ ច កិញ្ចក្ខញ្ច បតិតំ, កណ្ណិកាមត្តមេវ អវសិដ្ឋំ, ឯវរូបស្ស នាម បទុមស្ស ជរា បត្តា, មយ្ហំ សរីរស្ស កិំ ន បាបុណិស្សតិ, សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា’’តិ វិបស្សនំ បដ្ឋបេសិ. សត្ថា ‘‘តស្ស ចិត្តំ វិបស្សនំ អារុឡ្ហ’’ន្តិ ញត្វា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ ឱភាសំ ផរិត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឧច្ឆិន្ទ សិនេហមត្តនោ, កុមុទំ សារទិកំវ បាណិនា;

សន្តិមគ្គមេវ ព្រូហយ, និព្ពានំ សុគតេន ទេសិត’’ន្តិ. (ធ. ប. ២៨៥);

សោ ភិក្ខុ គាថាបរិយោសានេ អរហត្តំ បត្វា ‘‘មុត្តោ វតម្ហិ សព្ពភវេហី’’តិ ចិន្តេត្វា –

‘‘សោ វុត្ថវាសោ បរិបុណ្ណមានសោ, ខីណាសវោ អន្តិមទេហធារី;

វិសុទ្ធសីលោ សុសមាហិតិន្ទ្រិយោ, ចន្ទោ យថា រាហុមុខា បមុត្តោ.

‘‘សមោតតំ មោហមហន្ធការំ, វិនោទយិំ សព្ពមលំ អសេសំ;

អាលោកបជ្ជោតករោ បភង្ករោ, សហស្សរំសី វិយ ភាណុមា នភេ’’តិ. –

អាទីហិ គាថាហិ ឧទានំ ឧទានេសិ. ឧទានេត្វា ច បន គន្ត្វា ភគវន្តំ វន្ទិ. ថេរោបិ អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកំ គហេត្វា អគមាសិ. អយំ បវត្តិ ភិក្ខូនំ អន្តរេ បាកដា ជាតា. ភិក្ខូ ¶ ធម្មសភាយំ ទសពលស្ស គុណេ វណ្ណយមានា និសីទិំសុ – ‘‘អាវុសោ, សារិបុត្តត្ថេរោ អាសយានុសយញាណស្ស អភាវេន អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកស្ស អាសយំ ន ជានាតិ, សត្ថា បន ញត្វា ឯកទិវសេនេវ តស្ស សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ អទាសិ, អហោ ពុទ្ធា នាម មហានុភាវា’’តិ.

សត្ថា ¶ អាគន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន ភគវា អញ្ញាយ កថាយ, តុម្ហាកញ្ញេវ បន ធម្មសេនាបតិនោ សទ្ធិវិហារិកស្ស អាសយានុសយញាណកថាយា’’តិ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឯតំ អច្ឆរិយំ, ស្វាហំ ¶ ឯតរហិ ពុទ្ធោ ហុត្វា តស្ស អាសយំ ជានាមិ, បុព្ពេបាហំ តស្ស អាសយំ ជានាមិយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តោ រជ្ជំ ការេសិ. តទា ពោធិសត្តោ តំ រាជានំ អត្ថេ ច ធម្មេ ច អនុសាសតិ. តទា រញ្ញោ មង្គលអស្សន្ហានតិត្ថេ អញ្ញតរំ វឡវំ ខឡុង្កស្សំ ន្ហាបេសុំ. មង្គលស្សោ វឡវេន ន្ហានតិត្ថំ ឱតារិយមានោ ជិគុច្ឆិត្វា ឱតរិតុំ ន ឥច្ឆិ. អស្សគោបកោ គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ ‘‘ទេវ, មង្គលស្សោ តិត្ថំ ឱតរិតុំ ន ឥច្ឆតី’’តិ. រាជា ពោធិសត្តំ បេសេសិ – ‘‘គច្ឆ, បណ្ឌិត, ជានាហិ កេន ការណេន អស្សោ តិត្ថំ ឱតារិយមានោ ន ឱតរតី’’តិ. ពោធិសត្តោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ នទីតីរំ គន្ត្វា អស្សំ ឱលោកេត្វា និរោគភាវមស្ស ញត្វា ‘‘កេន នុ ខោ ការណេន អយំ ឥមំ តិត្ថំ ន ឱតរតី’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘បឋមតរំ ឯត្ថ អញ្ញោ ន្ហាបិតោ ភវិស្សតិ, តេនេស ជិគុច្ឆមានោ តិត្ថំ ន ឱតរតិ មញ្ញេ’’តិ ចិន្តេត្វា អស្សគោបកេ បុច្ឆិ ‘‘អម្ភោ, ឥមស្មិំ តិត្ថេ កំ បឋមំ ន្ហាបយិត្ថា’’តិ? ‘‘អញ្ញតរំ វឡវស្សំ, សាមី’’តិ.

ពោធិសត្តោ ‘‘ឯស អត្តនោ សិន្ធវតាយ ជិគុច្ឆន្តោ ឯត្ថ ន្ហាយិតុំ ន ឥច្ឆតិ, ឥមំ អញ្ញតិត្ថេ ន្ហាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ តស្ស អាសយំ ញត្វា ‘‘ភោ អស្សគោបក, សប្បិមធុផាណិតាទិភិសង្ខតបាយាសម្បិ តាវ បុនប្បុនំ ភុញ្ជន្តស្ស តិត្តិ ហោតិ. អយំ អស្សោ ពហូ វារេ ឥធ តិត្ថេ ន្ហាតោ, អញ្ញម្បិ តាវ នំ តិត្ថំ ¶ ឱតារេត្វា ន្ហាបេថ ច បាយេថ ចា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អញ្ញមញ្ញេហិ តិត្ថេហិ, អស្សំ បាយេហិ សារថិ;

អច្ចាសនស្ស បុរិសោ, បាយាសស្សបិ តប្បតី’’តិ.

តត្ថ អញ្ញមញ្ញេហីតិ អញ្ញេហិ អញ្ញេហិ. បាយេហីតិ ទេសនាសីសមេតំ, ន្ហាបេហិ ច បាយេហិ ចាតិ អត្ថោ. អច្ចាសនស្សាតិ ករណត្ថេ សាមិវចនំ ¶ , អតិអសនេន អតិភុត្តេនាតិ អត្ថោ. បាយាសស្សបិ តប្បតីតិ សប្បិអាទីហិ អភិសង្ខតេន មធុរបាយាសេន តប្បតិ តិត្តោ ហោតិ, ធាតោ សុហិតោ ន បុន ភុញ្ជិតុកាមតំ អាបជ្ជតិ. តស្មា អយម្បិ អស្សោ ឥមស្មិំ តិត្ថេ និពទ្ធំ ន្ហានេន បរិយត្តិំ អាបន្នោ ភវិស្សតិ, អញ្ញត្ថ នំ ន្ហាបេថាតិ.

តេ តស្ស វចនំ សុត្វា អស្សំ អញ្ញតិត្ថំ ឱតារេត្វា បាយិំសុ ចេវ ន្ហាបយិំសុ ច. ពោធិសត្តោ ¶ អស្សស្ស បានីយំ បិវិត្វា ន្ហានកាលេ រញ្ញោ សន្តិកំ អគមាសិ. រាជា ‘‘កិំ, តាត, អស្សោ ន្ហាតោ ច បីតោ ចា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘បឋមំ កិំ ការណា ន ឥច្ឆតី’’តិ? ‘‘ឥមិនា នាម ការណេនា’’តិ សព្ពំ អាចិក្ខិ. រាជា ‘‘ឯវរូបស្ស តិរច្ឆានស្សាបិ នាម អាសយំ ជានាតិ, អហោ បណ្ឌិតោ’’តិ ពោធិសត្តស្ស មហន្តំ យសំ ទត្វា ជីវិតបរិយោសានេ យថាកម្មំ គតោ. ពោធិសត្តោបិ យថាកម្មមេវ គតោ.

សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អហំ ឯតស្ស ឥទានេវ អាសយំ ជានាមិ, បុព្ពេបិ ជានាមិយេវា’’តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា មង្គលអស្សោ អយំ ភិក្ខុ អហោសិ, រាជា អានន្ទោ, បណ្ឌិតាមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

បុរាណចោរាន វចោ និសម្មាតិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តំ អារព្ភ កថេសិ. ទេវទត្តោ អជាតសត្តុកុមារំ បសាទេត្វា លាភសក្ការំ និប្ផាទេសិ. អជាតសត្តុកុមារោ ទេវទត្តស្ស គយាសីសេ វិហារំ ការេត្វា នានគ្គរសេហិ តិវស្សិកគន្ធសាលិភោជនស្ស ¶ ទិវសេ ទិវសេ បញ្ច ថាលិបាកសតានិ អភិហរិ. លាភសក្ការំ និស្សាយ ទេវទត្តស្ស បរិវារោ មហន្តោ ជាតោ, ទេវទត្តោ បរិវារេន សទ្ធិំ វិហារេយេវ ហោតិ. តេន សមយេន រាជគហវាសិកា ទ្វេ សហាយា. តេសុ ឯកោ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិតោ, ឯកោ ទេវទត្តស្ស. តេ អញ្ញមញ្ញំ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេបិ បស្សន្តិ, វិហារំ គន្ត្វាបិ បស្សន្តិយេវ.

អថេកទិវសំ ¶ ទេវទត្តស្ស និស្សិតកោ ឥតរំ អាហ – ‘‘អាវុសោ, កិំ ត្វំ ទេវសិកំ សេទេហិ មុច្ចមានេហិ បិណ្ឌាយ ចរសិ, ទេវទត្តោ គយាសីសវិហារេ និសីទិត្វាវ នានគ្គរសេហិ សុភោជនំ ភុញ្ជតិ, ឯវរូបោ ឧបាយោ នត្ថិ, កិំ ត្វំ ទុក្ខំ អនុភោសិ, កិំ តេ បាតោវ គយាសីសំ អាគន្ត្វា សឧត្តរិភង្គំ យាគុំ បិវិត្វា អដ្ឋារសវិធំ ខជ្ជកំ ខាទិត្វា នានគ្គរសេហិ សុភោជនំ ភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ? សោ បុនប្បុនំ វុច្ចមានោ គន្តុកាមោ ហុត្វា តតោ បដ្ឋាយ គយាសីសំ គន្ត្វា ភុញ្ជិត្វា កាលស្សេវ វេឡុវនំ អាគច្ឆតិ. សោ សព្ពកាលំ បដិច្ឆាទេតុំ នាសក្ខិ, ‘‘គយាសីសំ គន្ត្វា ទេវទត្តស្ស បដ្ឋបិតំ ភត្តំ ភុញ្ជតី’’តិ ន ចិរស្សេវ បាកដោ ជាតោ ¶ . អថ នំ សហាយា បុច្ឆិំសុ ‘‘សច្ចំ កិរ, ត្វំ អាវុសោ, ទេវទត្តស្ស បដ្ឋបិតំ ភត្តំ ភុញ្ជសី’’តិ. ‘‘កោ ឯវមាហា’’តិ? ‘‘អសុកោ ច អសុកោ ចា’’តិ. ‘‘សច្ចំ អហំ អាវុសោ គយាសីសំ គន្ត្វា ភុញ្ជាមិ, ន បន មេ ទេវទត្តោ ភត្តំ ទេតិ, អញ្ញេ មនុស្សា ទេន្តី’’តិ. ‘‘អាវុសោ, ទេវទត្តោ ពុទ្ធានំ បដិកណ្ដកោ ទុស្សីលោ អជាតសត្តុំ បសាទេត្វា អធម្មេន អត្តនោ លាភសក្ការំ ឧប្បាទេសិ, ត្វំ ឯវរូបេ និយ្យានិកេ ពុទ្ធសាសនេ បព្ពជិត្វា ទេវទត្តស្ស អធម្មេន ឧប្បន្នំ ភោជនំ ភុញ្ជសិ, ឯហិ តំ សត្ថុ សន្តិកំ នេស្សាមា’’តិ តំ ភិក្ខុំ អាទាយ ធម្មសភំ អាគមិំសុ.

សត្ថា ទិស្វាវ ‘‘កិំ, ភិក្ខវេ, ឯតំ ភិក្ខុំ អនិច្ឆន្តញ្ញេវ អាទាយ អាគតត្ថា’’តិ? ‘‘អាម ភន្តេ, អយំ ភិក្ខុ តុម្ហាកំ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា ទេវទត្តស្ស អធម្មេន ឧប្បន្នំ ភោជនំ ភុញ្ជតី’’តិ. ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ទេវទត្តស្ស អធម្មេន ឧប្បន្នំ ភោជនំ ភុញ្ជសី’’តិ? ‘‘ន ភន្តេ, ទេវទត្តោ មយ្ហំ ទេតិ, អញ្ញេ មនុស្សា ទេន្តិ, តមហំ ភុញ្ជាមី’’តិ. សត្ថា ‘‘មា ភិក្ខុ ឯត្ថ បរិហារំ ករិ, ទេវទត្តោ អនាចារោ ទុស្សីលោ, កថញ្ហិ នាម ត្វំ ឥធ បព្ពជិត្វា មម សាសនំ ភជន្តោយេវ ទេវទត្តស្ស ភត្តំ ភុញ្ជសិ, និច្ចកាលម្បិ ភជនសីលកោវ ត្វំ ទិដ្ឋទិដ្ឋេយេវ ភជសី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស អមច្ចោ អហោសិ. តទា រញ្ញោ មហិឡាមុខោ នាម ¶ មង្គលហត្ថី អហោសិ សីលវា អាចារសម្បន្នោ, ន កញ្ចិ វិហេឋេតិ. អថេកទិវសំ តស្ស សាលាយ សមីបេ រត្តិភាគសមនន្តរេ ចោរា អាគន្ត្វា តស្ស អវិទូរេ ¶ និសិន្នា ចោរមន្តំ មន្តយិំសុ ‘‘ឯវំ ឧម្មង្គោ ភិន្ទិតព្ពោ, ឯវំ សន្ធិច្ឆេទកម្មំ កត្តព្ពំ, ឧម្មង្គញ្ច សន្ធិច្ឆេទញ្ច មគ្គសទិសំ តិត្ថសទិសំ និជ្ជដំ និគ្គុម្ពំ កត្វា ភណ្ឌំ ហរិតុំ វដ្ដតិ, ហរន្តេន មារេត្វាវ ហរិតព្ពំ, ឯវំ ឧដ្ឋាតុំ សមត្ថោ នាម ន ភវិស្សតិ, ចោរេន ច នាម សីលាចារយុត្តេន ន ភវិតព្ពំ, កក្ខឡេន ផរុសេន សាហសិកេន ភវិតព្ព’’ន្តិ. ឯវំ មន្តេត្វា អញ្ញមញ្ញំ ឧគ្គណ្ហាបេត្វា អគមំសុ. ឯតេនេវ ឧបាយេន បុនទិវសេបិ បុនទិវសេបីតិ ពហូ ទិវសេ តត្ថ អាគន្ត្វា មន្តយិំសុ. សោ តេសំ វចនំ សុត្វា ‘‘តេ មំ សិក្ខាបេន្តី’’តិ សញ្ញាយ ‘‘ឥទានិ មយា កក្ខឡេន ផរុសេន សាហសិកេន ភវិតព្ព’’ន្តិ តថារូបោវ អហោសិ. បាតោវ អាគតំ ហត្ថិគោបកំ សោណ្ឌាយ គហេត្វា ភូមិយំ បោថេត្វា មារេសិ. អបរម្បិ តថា អបរម្បិ តថាតិ អាគតាគតំ មារេតិយេវ.

‘‘មហិឡាមុខោ ¶ ឧម្មត្តកោ ជាតោ ទិដ្ឋទិដ្ឋេ មារេតី’’តិ រញ្ញោ អារោចយិំសុ. រាជា ពោធិសត្តំ បហិណិ ‘‘គច្ឆ បណ្ឌិត, ជានាហិ កេន ការណេន សោ ទុដ្ឋោ ជាតោ’’តិ. ពោធិសត្តោ គន្ត្វា តស្ស សរីរេ អរោគភាវំ ញត្វា ‘‘កេន នុ ខោ ការណេន ឯស ទុដ្ឋោ ជាតោ’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘អទ្ធា អវិទូរេ កេសញ្ចិ វចនំ សុត្វា ‘មំ ឯតេ សិក្ខាបេន្តី’តិ សញ្ញាយ ទុដ្ឋោ ជាតោ’’តិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា ហត្ថិគោបកេ បុច្ឆិ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ហត្ថិសាលាយ សមីបេ រត្តិភាគេ កេហិចិ កិញ្ចិ កថិតបុព្ព’’ន្តិ? ‘‘អាម, សាមិ, ចោរា អាគន្ត្វា កថយិំសូ’’តិ. ពោធិសត្តោ គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ ‘‘ទេវ, អញ្ញោ ហត្ថិស្ស សរីរេ វិការោ នត្ថិ, ចោរានំ កថំ សុត្វា ទុដ្ឋោ ជាតោ’’តិ. ‘‘ឥទានិ កិំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘សីលវន្តេ សមណព្រាហ្មណេ ហត្ថិសាលាយំ និសីទាបេត្វា សីលាចារកថំ កថាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘ឯវំ ការេហិ, តាតា’’តិ.

ពោធិសត្តោ គន្ត្វា សីលវន្តេ សមណព្រាហ្មណេ ហត្ថិសាលាយំ និសីទាបេត្វា ‘‘សីលកថំ ¶ កថេថ, ភន្តេ’’តិ អាហ. តេ ហត្ថិស្ស អវិទូរេ និសិន្នា ‘‘ន កោចិ បរាមសិតព្ពោ ន មារេតព្ពោ, សីលាចារសម្បន្នេន ខន្តិមេត្តានុទ្ទយយុត្តេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ សីលកថំ កថយិំសុ. សោ តំ សុត្វា ‘‘មំ ឥមេ សិក្ខាបេន្តិ, ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ សីលវន្តេន ភវិតព្ព’’ន្តិ សីលវា អហោសិ. រាជា ពោធិសត្តំ បុច្ឆិ ‘‘កិំ, តាត, សីលវា ជាតោ’’តិ ¶ ? ពោធិសត្តោ ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘ឯវរូបោ ទុដ្ឋហត្ថី បណ្ឌិតេ និស្សាយ បោរាណកធម្មេយេវ បតិដ្ឋិតោ’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បុរាណចោរាន វចោ និសម្ម, មហិឡាមុខោ បោថយមន្វចារី;

សុសញ្ញតានញ្ហិ វចោ និសម្ម, គជុត្តមោ សព្ពគុណេសុ អដ្ឋា’’តិ.

តត្ថ បុរាណចោរានន្តិ បោរាណចោរានំ. និសម្មាតិ សុត្វា, បឋមំ ចោរានំ វចនំ សុត្វាតិ អត្ថោ. មហិឡាមុខោតិ ហត្ថិនិមុខេន សទិសមុខោ. យថា មហិឡា បុរតោ ឱលោកិយមានា សោភតិ, ន បច្ឆតោ, តថា សោបិ បុរតោ ឱលោកិយមានោ សោភតិ. តស្មា ‘‘មហិឡាមុខោ’’តិស្ស នាមំ អកំសុ. បោថយមន្វចារីតិ បោថយន្តោ មារេន្តោ អនុចារី. អយមេវ វា បាឋោ. សុសញ្ញតានន្តិ សុដ្ឋុ សញ្ញតានំ សីលវន្តានំ. គជុត្តមោតិ ឧត្តមគជោ មង្គលហត្ថី. សព្ពគុណេសុ អដ្ឋាតិ សព្ពេសុ បោរាណគុណេសុ បតិដ្ឋិតោ. រាជា ‘‘តិរច្ឆានគតស្សាបិ អាសយំ ជានាតី’’តិ ពោធិសត្តស្ស មហន្តំ យសំ អទាសិ. សោ យាវតាយុកំ ឋត្វា សទ្ធិំ ពោធិសត្តេន យថាកម្មំ គតោ.

សត្ថា ¶ ‘‘បុព្ពេបិ ត្វំ ភិក្ខុ ទិដ្ឋទិដ្ឋេយេវ ភជិ, ចោរានំ វចនំ សុត្វា ចោរេ ភជិ, ធម្មិកានំ វចនំ សុត្វា ធម្មិកេ ភជី’’តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា មហិឡាមុខោ វិបក្ខសេវកភិក្ខុ អហោសិ, រាជា អានន្ទោ, អមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

នាលំ ¶ កពឡំ បទាតវេតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ ឧបាសកញ្ច មហល្លកត្ថេរញ្ច អារព្ភ កថេសិ ¶ . សាវត្ថិយំ កិរ ទ្វេ សហាយកា. តេសុ ឯកោ បព្ពជិត្វា ទេវសិកំ ឥតរស្ស ឃរំ គច្ឆតិ. សោ តស្ស ភិក្ខំ ទត្វា សយម្បិ ភុញ្ជិត្វា តេនេវ សទ្ធិំ វិហារំ គន្ត្វា យាវ សូរិយត្ថង្គមនា អាលាបសល្លាបេន និសីទិត្វា នគរំ បវិសតិ, ឥតរោបិ នំ យាវ នគរទ្វារា អនុគន្ត្វា និវត្តតិ. សោ តេសំ វិស្សាសោ ភិក្ខូនំ អន្តរេ បាកដោ ជាតោ. អថេកទិវសំ ភិក្ខូ តេសំ វិស្សាសកថំ កថេន្តា ធម្មសភាយំ និសីទិំសុ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិ, តេ ‘‘ឥមាយ នាម, ភន្តេ’’តិ កថយិំសុ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ ឥមេ វិស្សាសិកា, បុព្ពេបិ វិស្សាសិកាយេវ អហេសុ’’ន្តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស អមច្ចោ អហោសិ. តទា ឯកោ កុក្កុរោ មង្គលហត្ថិសាលំ គន្ត្វា មង្គលហត្ថិស្ស ភុញ្ជនដ្ឋានេ បតិតានិ ភត្តសិត្ថានិ ខាទតិ. សោ តេនេវ ភោជនេន សំវទ្ធមានោ មង្គលហត្ថិស្ស វិស្សាសិកោ ជាតោ ហត្ថិស្សេវ សន្តិកេ ភុញ្ជតិ, ឧភោបិ វិនា វត្តិតុំ ន សក្កោន្តិ. សោ ហត្ថី នំ សោណ្ឌាយ គហេត្វា អបរាបរំ ករោន្តោ កីឡតិ, ឧក្ខិបិត្វា កុម្ភេ បតិដ្ឋាបេតិ. អថេកទិវសំ ឯកោ គាមិកមនុស្សោ ហត្ថិគោបកស្ស មូលំ ទត្វា តំ កុក្កុរំ អាទាយ អត្តនោ គាមំ អគមាសិ. តតោ បដ្ឋាយ សោ ហត្ថី កុក្កុរំ អបស្សន្តោ នេវ ខាទតិ ន បិវតិ ន ន្ហាយតិ. តមត្ថំ រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា ពោធិសត្តំ បហិណិ ‘‘គច្ឆ បណ្ឌិត, ជានាហិ កិំការណា ហត្ថី ឯវំ ករោតី’’តិ.

ពោធិសត្តោ ¶ ហត្ថិសាលំ គន្ត្វា ហត្ថិស្ស ទុម្មនភាវំ ញត្វា ‘‘ឥមស្ស សរីរេ រោគោ ន បញ្ញាយតិ, កេនចិ បនស្ស សទ្ធិំ មិត្តសន្ថវេន ភវិតព្ពំ, តំ អបស្សន្តោ ឯស មញ្ញេ សោកាភិភូតោ’’តិ ហត្ថិគោបកេ បុច្ឆិ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឥមស្ស កេនចិ សទ្ធិំ វិស្សាសោ’’តិ? ‘‘អាម, អត្ថិ សាមិ ឯកេន សុនខេន សទ្ធិំ ពលវា មេត្តី’’តិ. ‘‘កហំ សោ ឯតរហី’’តិ? ‘‘ឯកេន មនុស្សេន នីតោ’’តិ. ‘‘ជានាថ បនស្ស និវាសនដ្ឋាន’’ន្តិ? ‘‘ន ជានាម, សាមី’’តិ. ពោធិសត្តោ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘នត្ថិ, ទេវ, ហត្ថិស្ស កោចិ អាពាធោ ¶ , ឯកេន បនស្ស សុនខេន សទ្ធិំ ពលវវិស្សាសោ ¶ , តំ អបស្សន្តោ ន ភុញ្ជតិ មញ្ញេ’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘នាលំ កពឡំ បទាតវេ, ន ច បិណ្ឌំ ន កុសេ ន ឃំសិតុំ;

មញ្ញាមិ អភិណ្ហទស្សនា, នាគោ ស្នេហមកាសិ កុក្កុរេ’’តិ.

តត្ថ នាលន្តិ ន សមត្ថោ. កពឡន្តិ ភោជនកាលេ បឋមមេវ ទិន្នំ កដុកកពឡំ. បទាតវេតិ បអាទាតវេ, សន្ធិវសេន អាការលោបោ វេទិតព្ពោ, គហេតុន្តិ អត្ថោ. ន ច បិណ្ឌន្តិ វឌ្ឍេត្វា ទីយមានំ ភត្តបិណ្ឌម្បិ នាលំ គហេតុំ. ន កុសេតិ ខាទនត្ថាយ ទិន្នានិ តិណានិបិ នាលំ គហេតុំ. ន ឃំសិតុន្តិ ន្ហាបិយមានោ សរីរម្បិ ឃំសិតុំ នាលំ. ឯវំ យំ យំ សោ ហត្ថី កាតុំ ន សមត្ថោ, តំ តំ សព្ពំ រញ្ញោ អារោចេត្វា តស្ស អសមត្ថភាវេ អត្តនា សល្លក្ខិតការណំ អារោចេន្តោ ‘‘មញ្ញាមី’’តិអាទិមាហ.

រាជា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘ឥទានិ កិំ កាតព្ពំ បណ្ឌិតា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘‘អម្ហាកំ កិរ មង្គលហត្ថិស្ស សហាយំ សុនខំ ឯកោ មនុស្សោ គហេត្វា គតោ, យស្ស ឃរេ តំ សុនខំ បស្សន្តិ, តស្ស អយំ នាម ទណ្ឌោ’តិ ភេរិំ ចរាបេថ ទេវា’’តិ. រាជា តថា ការេសិ. តំ បវត្តិំ សុត្វា សោ បុរិសោ សុនខំ វិស្សជ្ជេសិ, សុនខោ វេគេនាគន្ត្វា ហត្ថិស្ស សន្តិកមេវ អគមាសិ. ហត្ថី តំ សោណ្ឌាយ គហេត្វា កុម្ភេ ឋបេត្វា រោទិត្វា បរិទេវិត្វា កុម្ភា ឱតារេត្វា តេន ភុត្តេ បច្ឆា អត្តនាបិ ភុញ្ជិ. ‘‘តិរច្ឆានគតស្ស អាសយំ ជានាតី’’តិ រាជា ពោធិសត្តស្ស មហន្តំ យសំ អទាសិ.

សត្ថា ¶ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥមេ ឥទានេវ វិស្សាសិកា, បុព្ពេបិ វិស្សាសិកាយេវា’’តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ចតុសច្ចកថាយ វិនិវដ្ដេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ. ឥទំ ចតុសច្ចកថាយ វិនិវដ្ដនំ នាម សព្ពជាតកេសុបិ អត្ថិយេវ. មយំ បន យត្ថស្ស អានិសំសោ បញ្ញាយតិ ¶ , តត្ថេវ ទស្សយិស្សាម.

តទា សុនខោ ឧបាសកោ អហោសិ, ហត្ថី មហល្លកត្ថេរោ, រាជា អានន្ទោ, អមច្ចបណ្ឌិតោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

មនុញ្ញមេវ ¶ ភាសេយ្យាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឆព្ពគ្គិយានំ ភិក្ខូនំ ឱមសវាទំ អារព្ភ កថេសិ. តស្មិញ្ហិ សមយេ ឆព្ពគ្គិយា កលហំ ករោន្តា បេសលេ ភិក្ខូ ខុំសេន្តិ វម្ភេន្តិ ឱវិជ្ឈន្តិ, ទសហិ អក្កោសវត្ថូហិ អក្កោសន្តិ. ភិក្ខូ ភគវតោ អារោចេសុំ. ភគវា ឆព្ពគ្គិយេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ភិក្ខវោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ច’’ន្តិ វុត្តេ វិគរហិត្វា ‘‘ភិក្ខវេ, ផរុសវាចា នាម តិរច្ឆានគតានម្បិ អមនាបា, បុព្ពេបិ ឯកោ តិរច្ឆានគតោ អត្តានំ ផរុសេន សមុទាចរន្តំ សហស្សំ បរាជេសី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ គន្ធាររដ្ឋេ តក្កសិលាយំ គន្ធាររាជា រជ្ជំ ការេសិ. តទា ពោធិសត្តោ គោយោនិយំ និព្ពត្តិ. អថ នំ តរុណវច្ឆកកាលេយេវ ឯកោ ព្រាហ្មណោ គោទក្ខិណាទាយកានំ សន្តិកា លភិត្វា ‘‘នន្ទិវិសាលោ’’តិ នាមំ កត្វា បុត្តដ្ឋានេ ឋបេត្វា សម្បិយាយមានោ យាគុភត្តាទីនិ ទត្វា បោសេសិ. ពោធិសត្តោ វយប្បត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘អហំ ឥមិនា ព្រាហ្មណេន កិច្ឆេន បដិជគ្គិតោ, មយា ច សទ្ធិំ សកលជម្ពុទីបេ អញ្ញោ សមធុរោ គោណោ នាម នត្ថិ, យំនូនាហំ អត្តនោ ពលំ ទស្សេត្វា ព្រាហ្មណស្ស បោសាវនិយំ ទទេយ្យ’’ន្តិ សោ ឯកទិវសំ ព្រាហ្មណំ អាហ ‘‘គច្ឆ, ព្រាហ្មណ, ឯកំ គោវិត្តកសេដ្ឋិំ ឧបសង្កមិត្វា ‘មយ្ហំ ពលិពទ្ទោ អតិពទ្ធំ សកដសតំ បវដ្ដេតី’តិ វត្វា សហស្សេន អព្ភុតំ ករោហី’’តិ. សោ ព្រាហ្មណោ សេដ្ឋិស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា កថំ សមុដ្ឋាបេសិ ‘‘ឥមស្មិំ នគរេ កស្ស គោណោ ថាមសម្បន្នោ’’តិ. អថ នំ សេដ្ឋិ ‘‘អសុកស្ស ច អសុកស្ស ចា’’តិ វត្វា ‘‘សកលនគរេ បន អម្ហាកំ គោណេហិ សទិសោ នាម នត្ថី’’តិ អាហ. ព្រាហ្មណោ ¶ ‘‘មយ្ហំ ឯកោ ¶ គោណោ អតិពទ្ធំ សកដសតំ បវដ្ដេតុំ សមត្ថោ អត្ថី’’តិ អាហ. សេដ្ឋិ គហបតិ ‘‘កុតោ ឯវរូបោ គោណោ’’តិ អាហ. ព្រាហ្មណោ ‘‘មយ្ហំ គេហេ អត្ថី’’តិ. ‘‘តេន ហិ អព្ភុតំ ករោហី’’តិ. ‘‘សាធុ ករោមី’’តិ សហស្សេន អព្ភុតំ ¶ អកាសិ.

សោ សកដសតំ វាលុកាសក្ខរបាសាណានំយេវ បូរេត្វា បដិបាដិយា ឋបេត្វា សព្ពានិ អក្ខពន្ធនយោត្តេន ឯកតោ ពន្ធិត្វា នន្ទិវិសាលំ ន្ហាបេត្វា គន្ធបញ្ចង្គុលិកំ កត្វា កណ្ឋេ មាលំ បិឡន្ធិត្វា បុរិមសកដធុរេ ឯកកមេវ យោជេត្វា សយំ ធុរេ និសីទិត្វា បតោទំ ឧក្ខិបិត្វា ‘‘គច្ឆ កូដ, វហស្សុ កូដា’’តិ អាហ. ពោធិសត្តោ ‘‘អយំ មំ អកូដំ កូដវាទេន សមុទាចរតី’’តិ ចត្តារោ បាទេ ថម្ភេ វិយ និច្ចលេ កត្វា អដ្ឋាសិ. សេដ្ឋិ តង្ខណញ្ញេវ ព្រាហ្មណំ សហស្សំ អាហរាបេសិ. ព្រាហ្មណោ សហស្សបរាជិតោ គោណំ មុញ្ចិត្វា ឃរំ គន្ត្វា សោកាភិភូតោ និបជ្ជិ. នន្ទិវិសាលោ ចរិត្វា អាគតោ ព្រាហ្មណំ សោកាភិភូតំ ទិស្វា ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កិំ, ព្រាហ្មណ, និទ្ទាយសី’’តិ អាហ. ‘‘កុតោ មេ, និទ្ទា, សហស្សបរាជិតស្សាតិ, ព្រាហ្មណ, មយា ឯត្តកំ កាលំ តវ គេហេ វសន្តេន អត្ថិ កិញ្ចិ ភាជនំ វា ភិន្ទិតបុព្ពំ, កោចិ វា មទ្ទិតបុព្ពោ, អដ្ឋានេ វា បន ឧច្ចារបស្សាវោ កតបុព្ពោ’’តិ? ‘‘នត្ថិ តាតា’’តិ. អថ ត្វំ មំ កស្មា កូដវាទេន សមុទាចរសិ, តវេវេសោ ទោសោ, មយ្ហំ ទោសោ នត្ថិ, គច្ឆ, តេន សទ្ធិំ ទ្វីហិ សហស្សេហិ អព្ភុតំ ករោហិ, កេវលំ មំ អកូដំ កូដវាទេន មា សមុទាចរសីតិ.

ព្រាហ្មណោ តស្ស វចនំ សុត្វា គន្ត្វា ទ្វីហិ សហស្សេហិ អព្ភុតំ កត្វា បុរិមនយេនេវ សកដសតំ អតិពន្ធិត្វា នន្ទិវិសាលំ មណ្ឌេត្វា បុរិមសកដធុរេ យោជេសិ. កថំ យោជេសីតិ? យុគំ ធុរេ និច្ចលំ ពន្ធិត្វា ឯកាយ កោដិយា នន្ទិវិសាលំ យោជេត្វា ឯកំ កោដិំ ធុរយោត្តេន បលិវេឋេត្វា យុគកោដិញ្ច អក្ខបាទញ្ច និស្សាយ មុណ្ឌរុក្ខទណ្ឌកំ ទត្វា តេន យោត្តេន និច្ចលំ ពន្ធិត្វា ឋបេសិ. ឯវញ្ហិ កតេ យុគំ ឯត្តោ វា ឥតោ វា ន គច្ឆតិ, សក្កា ហោតិ ឯកេនេវ គោណេន អាកឌ្ឍិតុំ. អថស្ស ព្រាហ្មណោ ធុរេ និសីទិត្វា នន្ទិវិសាលស្ស បិដ្ឋិំ បរិមជ្ជិត្វា ‘‘គច្ឆ ភទ្រ, វហស្សុ, ភន្ទ្រា’’តិ អាហ. ពោធិសត្តោ អតិពទ្ធំ សកដសតំ ឯកវេគេនេវ អាកឌ្ឍិត្វា បច្ឆា ឋិតំ សកដំ បុរតោ ឋិតស្ស សកដស្ស ¶ ឋានេ ឋបេសិ ¶ . គោវិត្តកសេដ្ឋិ បរាជិតោ ព្រាហ្មណស្ស ទ្វេ សហស្សានិ អទាសិ. អញ្ញេបិ មនុស្សា ពោធិសត្តស្ស ពហុំ ធនំ អទំសុ, សព្ពំ ព្រាហ្មណស្សេវ អហោសិ. ឯវំ សោ ពោធិសត្តំ និស្សាយ ពហុំ ធនំ លភិ.

សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ផរុសវចនំ នាម កស្សចិ មនាប’’ន្តិ ឆព្ពគ្គិយេ ភិក្ខូ គរហិត្វា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេត្វា អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘មនុញ្ញមេវ ¶ ភាសេយ្យ, នាមនុញ្ញំ កុទាចនំ;

មនុញ្ញំ ភាសមានស្ស, គរុំ ភារំ ឧទទ្ធរិ;

ធនញ្ច នំ អលាភេសិ, តេន ចត្តមនោ អហូ’’តិ.

តត្ថ មនុញ្ញមេវ ភាសេយ្យាតិ បរេន សទ្ធិំ ភាសមានោ ចតុទោសវិរហិតំ មធុរំ មនាបំ សណ្ហំ មុទុកំ បិយវចនមេវ ភាសេយ្យ. គរុំ ភារំ ឧទទ្ធរីតិ នន្ទិវិសាលោ ពលិពទ្ទោ អមនាបំ ភាសមានស្ស ភារំ អនុទ្ធរិត្វា បច្ឆា មនាបំ បិយវចនំ ភាសមានស្ស ព្រាហ្មណស្ស គរុំ ភារំ ឧទ្ធរិ, ឧទ្ធរិត្វា កឌ្ឍិត្វា បវដ្ដេសីតិ អត្ថោ, ទ-ការោ បនេត្ថ ព្យញ្ជនសន្ធិវសេន បទសន្ធិករោ.

ឥតិ សត្ថា ‘‘មនុញ្ញមេវ ភាសេយ្យា’’តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ព្រាហ្មណោ អានន្ទោ អហោសិ, នន្ទិវិសាលោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

នន្ទិវិសាលជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា.

យតោ យតោ គរុ ធុរន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ យមកបាដិហារិយំ អារព្ភ កថេសិ. តំ សទ្ធិំ ទេវោរោហណេន តេរសកនិបាតេ សរភមិគជាតកេ (ជា. ១.១៣.១៣៤ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ. សម្មាសម្ពុទ្ធេ បន យមកបាដិហារិយំ កត្វា ទេវលោកេ តេមាសំ វសិត្វា មហាបវារណាយ សង្កស្សនគរទ្វារេ ឱរុយ្ហ មហន្តេន បរិវារេន ជេតវនំ បវិដ្ឋេ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ សន្និបតិត្វា ‘‘អាវុសោ, តថាគតោ នាម អសមធុរោ, តថាគតេន វុឡ្ហធុរំ អញ្ញោ វហិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, ឆ សត្ថារោ ‘មយមេវ ¶ បាដិហារិយំ ករិស្សាម, មយមេវ បាដិហារិយំ ករិស្សាមា’តិ វត្វា ឯកម្បិ បាដិហារិយំ ន អកំសុ, អហោ សត្ថា អសមធុរោ’’តិ សត្ថុ គុណកថំ កថេន្តា និសីទិំសុ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ ¶ បុច្ឆិ. ‘‘មយំ, ភន្តេ, ន អញ្ញាយ កថាយ, ឯវរូបាយ នាម តុម្ហាកមេវ គុណកថាយា’’តិ. សត្ថា ‘‘ភិក្ខវេ, ឥទានិ មយា វុឡ្ហធុរំ កោ វហិស្សតិ, បុព្ពេ តិរច្ឆានយោនិយំ និព្ពត្តោបិ អហំ អត្តនា សមធុរំ កញ្ចិ នាលត្ថ’’ន្តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ គោយោនិយំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. អថ នំ សាមិកា តរុណវច្ឆកកាលេយេវ ឯកិស្សា មហល្លិកាយ ឃរេ វសិត្វា តស្សា និវាសវេតនតោ បរិច្ឆិន្ទិត្វា អទំសុ. សា តំ យាគុភត្តាទីហិ បដិជគ្គមានា បុត្តដ្ឋានេ ឋបេត្វា វឌ្ឍេសិ. សោ ‘‘អយ្យិកាកាឡកោ’’ ត្វេវ នាមំ បញ្ញាយិត្ថ. វយប្បត្តោ ច អញ្ជនវណ្ណោ ហុត្វា គាមគោណេហិ សទ្ធិំ ចរតិ, សីលាចារសម្បន្នោ អហោសិ. គាមទារកា សិង្គេសុបិ កណ្ណេសុបិ គលេបិ គហេត្វា ឱលម្ពន្តិ, នង្គុដ្ឋេបិ គហេត្វា កីឡន្តិ, បិដ្ឋិយម្បិ និសីទន្តិ. សោ ឯកទិវសំ ចិន្តេសិ ‘‘មយ្ហំ មាតា ទុគ្គតា, មំ បុត្តដ្ឋានេ ឋបេត្វា ទុក្ខេន បោសេសិ, យំនូនាហំ ភតិំ កត្វា ឥមំ ទុគ្គតភាវតោ មោចេយ្យ’’ន្តិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ ភតិំ ឧបធារេន្តោ ចរតិ.

អថេកទិវសំ ឯកោ សត្ថវាហបុត្តោ បញ្ចហិ សកដសតេហិ វិសមតិត្ថំ សម្បត្តោ, តស្ស គោណា សកដានិ ឧត្តារេតុំ ន សក្កោន្តិ, បញ្ចសុ សកដសតេសុ គោណា យុគបរម្បរាយ យោជិតា ឯកម្បិ សកដំ ឧត្តារេតុំ នាសក្ខិំសុ. ពោធិសត្តោបិ គាមគោណេហិ សទ្ធិំ តត្ថ សមីបេ ចរតិ. សត្ថវាហបុត្តោបិ គោសុត្តវិត្តកោ, សោ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឯតេសំ គុន្នំ អន្តរេ ឥមានិ សកដានិ ឧត្តារេតុំ សមត្ថោ ឧសភាជានីយោ’’តិ ឧបធារយមានោ ពោធិសត្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ អាជានីយោ សក្ខិស្សតិ មយ្ហំ សកដានិ ឧត្តារេតុំ, កោ នុ ខោ អស្ស សាមិកោ’’តិ គោបាលកេ បុច្ឆិ ‘‘កោ នុ ខោ ភោ ឥមស្ស សាមិកោ, អហំ ឥមំ សកដេ យោជេត្វា សកដេសុ ឧត្តារិតេសុ វេតនំ ទស្សាមី’’តិ. តេ អាហំសុ ‘‘គហេត្វា នំ យោជេថ, នត្ថិ ឥមស្ស ឥមស្មិំ ឋានេ សាមិកោ’’តិ. សោ នំ នាសាយ រជ្ជុកេន ពន្ធិត្វា ¶ អាកឌ្ឍេន្តោ ចាលេតុម្បិ នាសក្ខិ. ពោធិសត្តោ កិរ ‘‘ភតិយា កថិតាយ ¶ គមិស្សាមី’’តិ ន អគមាសិ. សត្ថវាហបុត្តោ តស្សាធិប្បាយំ ញត្វា ‘‘សាមិ, តយា បញ្ចសុ សកដសតេសុ ឧត្តារិតេសុ ឯកេកស្ស សកដស្ស ទ្វេ ទ្វេ កហាបណេ ភតិំ កត្វា សហស្សំ ទស្សាមី’’តិ អាហ. តទា ពោធិសត្តោ សយមេវ អគមាសិ. អថ នំ បុរិសា បុរិមសកដេសុ យោជេសុំ. អថ នំ ឯកវេគេនេវ ឧក្ខិបិត្វា ថលេ បតិដ្ឋាបេសិ. ឯតេនុបាយេន សព្ពសកដានិ ឧត្តារេសិ.

សត្ថវាហបុត្តោ ឯកេកស្ស សកដស្ស ឯកេកំ កត្វា បញ្ចសតានិ ភណ្ឌិកំ កត្វា តស្ស គលេ ពន្ធិ. សោ ‘‘អយំ មយ្ហំ យថាបរិច្ឆិន្នំ ភតិំ ន ទេតិ, ន ទានិស្ស គន្តុំ ទស្សាមី’’តិ គន្ត្វា សព្ពបុរិមសកដស្ស បុរតោ មគ្គំ និវារេត្វា អដ្ឋាសិ. អបនេតុំ វាយមន្តាបិ នំ អបនេតុំ នាសក្ខិំសុ. សត្ថវាហបុត្តោ ‘‘ជានាតិ មញ្ញេ ឯស អត្តនោ ភតិយា ឩនភាវ’’ន្តិ ឯកេកស្មិំ សកដេ ទ្វេ ទ្វេ កត្វា សហស្សភណ្ឌិកំ ពន្ធិត្វា ‘‘អយំ តេ សកដុត្តរណភតី’’តិ គីវាយំ លគ្គេសិ. សោ សហស្សភណ្ឌិកំ អាទាយ មាតុ សន្តិកំ អគមាសិ. គាមទារកា ‘‘កិំ នាមេតំ ¶ អយ្យិកាកាឡកស្ស គលេ’’តិ ពោធិសត្តស្ស សន្តិកំ អាគច្ឆន្តិ. សោ តេ អនុពន្ធិត្វា ទូរតោវ បលាបេន្តោ មាតុ សន្តិកំ គតោ. បញ្ចន្នំ បន សកដសតានំ ឧត្តារិតត្តា រត្តេហិ អក្ខីហិ កិលន្តរូបោ បញ្ញាយិត្ថ. អយ្យិកា តស្ស គីវាយ សហស្សត្ថវិកំ ទិស្វា ‘‘តាត, អយំ តេ កហំ លទ្ធា’’តិ គោបាលកទារកេ បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ សុត្វា ‘‘តាត, កិំ អហំ តយា លទ្ធភតិយា ជីវិតុកាមា, កិំការណា ឯវរូបំ ទុក្ខំ អនុភោសី’’តិ វត្វា ពោធិសត្តំ ឧណ្ហោទកេន ន្ហាបេត្វា សកលសរីរំ តេលេន មក្ខេត្វា បានីយំ បាយេត្វា សប្បាយំ ភោជនំ ភោជេត្វា ជីវិតបរិយោសានេ សទ្ធិំ ពោធិសត្តេន យថាកម្មំ គតា.

សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, តថាគតោ ឥទានេវ អសមធុរោ, បុព្ពេបិ អសមធុរោយេវា’’តិ វត្វា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យតោ ¶ យតោ គរុ ធុរំ, យតោ គម្ភីរវត្តនី;

តទាស្សុ កណ្ហំ យុញ្ជន្តិ, ស្វាស្សុ តំ វហតេ ធុរ’’ន្តិ.

តត្ថ យតោ យតោ គរុ ធុរន្តិ យស្មិំ យស្មិំ ឋានេ ធុរំ គរុ ភារិយំ ហោតិ, អញ្ញេ ពលិពទ្ទា ឧក្ខិបិតុំ ន សក្កោន្តិ. យតោ គម្ភីរវត្តនីតិ ¶ វត្តន្តិ ឯត្ថាតិ វត្តនី, មគ្គស្សេតំ នាមំ, យស្មិំ ឋានេ ឧទកចិក្ខល្លមហន្តតាយ វា វិសមច្ឆិន្នតដភាវេន វា មគ្គោ គម្ភីរោ ហោតីតិ អត្ថោ. តទាស្សុ កណ្ហំ យុញ្ជន្តីតិ ឯត្ថ អស្សូតិ និបាតមត្តំ, តទា កណ្ហំ យុញ្ជន្តីតិ អត្ថោ. យទា ធុរញ្ច គរុ ហោតិ មគ្គោ ច គម្ភីរោ, តទា អញ្ញេ ពលិពទ្ទេ អបនេត្វា កណ្ហមេវ យោជេន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ស្វាស្សុ តំ វហតេ ធុរន្តិ ឯត្ថាបិ អស្សូតិ និបាតមត្តមេវ, សោ តំ ធុរំ វហតីតិ អត្ថោ.

ឯវំ ភគវា ‘‘តទា, ភិក្ខវេ, កណ្ហោវ តំ ធុរំ វហតី’’តិ ទស្សេត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា មហល្លិកា ឧប្បលវណ្ណា អហោសិ, អយ្យិកាកាឡកោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

មា ¶ មុនិកស្ស បិហយីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ថុល្លកុមារិកាបលោភនំ អារព្ភ កថេសិ. តំ តេរសកនិបាតេ ចូឡនារទកស្សបជាតកេ (ជា. ១.១៣.៤០ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ. សត្ថា បន តំ ភិក្ខុំ ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ និស្សាយា’’តិ? ‘‘ថុល្លកុមារិកាបលោភនំ ភន្តេ’’តិ. សត្ថា ‘‘ភិក្ខុ ឯសា តវ អនត្ថការិកា, បុព្ពេបិ ត្វំ ឥមិស្សា វិវាហទិវសេ ជីវិតក្ខយំ បត្វា មហាជនស្ស ឧត្តរិភង្គភាវំ បត្តោ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ឯកស្មិំ គាមកេ ឯកស្ស កុដុម្ពិកស្ស គេហេ គោយោនិយំ និព្ពត្តិ ‘‘មហាលោហិតោ’’តិ នាមេន, កនិដ្ឋភាតាបិស្ស ចូឡលោហិតោ នាម អហោសិ. តេយេវ ទ្វេ ភាតិកេ និស្សាយ តស្មិំ កុលេ កម្មធុរំ វត្តតិ. តស្មិំ បន កុលេ ឯកា កុមារិកា អត្ថិ, តំ ឯកោ នគរវាសី កុលបុត្តោ អត្តនោ បុត្តស្ស វារេសិ. តស្សា មាតាបិតរោ ‘‘កុមារិកាយ វិវាហកាលេ អាគតានំ បាហុនកានំ ¶ ឧត្តរិភង្គោ ភវិស្សតី’’តិ យាគុភត្តំ ទត្វា មុនិកំ នាម សូករំ បោសេសុំ. តំ ទិស្វា ចូឡលោហិតោ ¶ ភាតរំ បុច្ឆិ ‘‘ឥមស្មិំ កុលេ កម្មធុរំ វត្តមានំ អម្ហេ ទ្វេ ភាតិកេ និស្សាយ វត្តតិ, ឥមេ បន អម្ហាកំ តិណបលាលាទីនេវ ទេន្តិ, សូករំ យាគុភត្តេន បោសេន្តិ, កេន នុ ខោ ការណេន ឯស ឯតំ លភតី’’តិ. អថស្ស ភាតា ‘‘តាត ចូឡលោហិត, មា ត្វំ ឯតស្ស ភោជនំ បិហយិ, អយំ សូករោ មរណភត្តំ ភុញ្ជតិ. ឯតិស្សា ហិ កុមារិកាយ វិវាហកាលេ អាគតានំ បាហុនកានំ ឧត្តរិភង្គោ ភវិស្សតីតិ ឥមេ ឯតំ សូករំ បោសេន្តិ, ឥតោ កតិបាហច្ចយេន តេ មនុស្សា អាគមិស្សន្តិ, អថ នំ សូករំ បាទេសុ គហេត្វា កឌ្ឍេន្តា ហេដ្ឋាមញ្ចតោ នីហរិត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេត្វា បាហុនកានំ សូបព្យញ្ជនំ ករិយមានំ បស្សិស្សសី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘មា មុនិកស្ស បិហយិ, អាតុរន្នានិ ភុញ្ជតិ;

អប្បោស្សុក្កោ ភុសំ ខាទ, ឯតំ ទីឃាយុលក្ខណ’’ន្តិ.

តត្ថ មា មុនិកស្ស បិហយីតិ មុនិកស្ស ភោជនេ បិហំ មា ឧប្បាទយិ, ‘‘ឯស មុនិកោ សុភោជនំ ភុញ្ជតី’’តិ មា មុនិកស្ស បិហយិ, ‘‘កទា នុ ខោ អហម្បិ ឯវំ សុខិតោ ភវេយ្យ’’ន្តិ មា មុនិកភាវំ បត្ថយិ. អយញ្ហិ អាតុរន្នានិ ភុញ្ជតិ. អាតុរន្នានីតិ មរណភោជនានិ. អប្បោស្សុក្កោ ភុសំ ខាទាតិ តស្ស ភោជនេ និរុស្សុក្កោ ហុត្វា អត្តនា លទ្ធំ ភុសំ ¶ ខាទ. ឯតំ ទីឃាយុលក្ខណន្តិ ឯតំ ទីឃាយុភាវស្ស ការណំ. តតោ ន ចិរស្សេវ តេ មនុស្សា អាគមិំសុ, មុនិកំ ឃាតេត្វា នានប្បការេហិ បចិំសុ. ពោធិសត្តោ ចូឡលោហិតំ អាហ ‘‘ទិដ្ឋោ តេ, តាត, មុនិកោ’’តិ. ទិដ្ឋំ មេ, ភាតិក, មុនិកស្ស ភោជនផលំ, ឯតស្ស ភោជនតោ សតគុណេន សហស្សគុណេន អម្ហាកំ តិណបលាលភុសមត្តមេវ ឧត្តមញ្ច អនវជ្ជញ្ច ទីឃាយុលក្ខណញ្ចាតិ.

សត្ថា ‘‘ឯវំ ខោ ត្វំ ភិក្ខុ បុព្ពេបិ ឥមំ កុមារិកំ និស្សាយ ជីវិតក្ខយំ បត្វា មហាជនស្ស ឧត្តរិភង្គភាវំ គតោ’’តិ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧក្កណ្ឋិតោ ភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ. សត្ថា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ ¶ – ‘‘តទា មុនិកសូករោ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ អហោសិ, ថុល្លកុមារិកា ឯសា ឯវ, ចូឡលោហិតោ អានន្ទោ, មហាលោហិតោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

កុរុង្គំ កុក្កុរញ្ចេវ, ភោជាជានីយញ្ច អាជញ្ញំ;

តិត្ថំ មហិឡាមុខាភិណ្ហំ, នន្ទិកណ្ហញ្ច មុនិកន្តិ.

កុលាវកាតិ ¶ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អបរិស្សាវេត្វា បានីយំ បីតំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. សាវត្ថិតោ កិរ ទ្វេ សហាយកា ទហរភិក្ខូ ជនបទំ គន្ត្វា ឯកស្មិំ ផាសុកដ្ឋានេ យថាជ្ឈាសយំ វសិត្វា ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធំ បស្សិស្សាមា’’តិ បុន តតោ និក្ខមិត្វា ជេតវនាភិមុខា បាយិំសុ. ឯកស្ស ហត្ថេ បរិស្សាវនំ អត្ថិ, ឯកស្ស នត្ថិ. ទ្វេបិ ឯកតោ បានីយំ បរិស្សាវេត្វា បិវន្តិ. តេ ឯកទិវសំ វិវាទំ អកំសុ. បរិស្សាវនសាមិកោ ឥតរស្ស បរិស្សាវនំ អទត្វា សយមេវ បានីយំ បរិស្សាវេត្វា បិវិ, ឥតរោ បន បរិស្សាវនំ អលភិត្វា បិបាសំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តោ អបរិស្សាវេត្វា បានីយំ បិវិ. តេ ឧភោបិ អនុបុព្ពេន ជេតវនំ បត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា និសីទិំសុ. សត្ថា សម្មោទនីយំ កថំ កថេត្វា ‘‘កុតោ អាគតត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ភន្តេ, មយំ កោសលជនបទេ ឯកស្មិំ គាមកេ វសិត្វា តតោ និក្ខមិត្វា តុម្ហាកំ ទស្សនត្ថាយ អាគតា’’តិ. ‘‘កច្ចិ បន វោ សមគ្គា អាគតត្ថា’’តិ? អបរិស្សាវនកោ អាហ ‘‘អយំ, ភន្តេ, អន្តរាមគ្គេ មយា សទ្ធិំ វិវាទំ កត្វា បរិស្សាវនំ នាទាសី’’តិ. ឥតរោបិ អាហ ‘‘អយំ, ភន្តេ, អបរិស្សាវេត្វាវ ជានំ សបាណកំ ឧទកំ បិវី’’តិ. ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ជានំ សបាណកំ ឧទកំ បិវី’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, អបរិស្សាវិតំ ឧទកំ បិវិន្តិ ¶ . សត្ថា ‘‘ភិក្ខុ បុព្ពេ បណ្ឌិតា ទេវនគរេ រជ្ជំ ការេន្តា យុទ្ធបរាជិតា សមុទ្ទបិដ្ឋេន បលាយន្តា ‘ឥស្សរិយំ និស្សាយ បាណវធំ ន ករិស្សាមា’តិ តាវ មហន្តំ យសំ បរិច្ចជិត្វា សុបណ្ណបោតកានំ ជីវិតំ ទត្វា រថំ និវត្តយិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ មគធរដ្ឋេ រាជគហេ ឯកោ មាគធរាជា រជ្ជំ ការេសិ. តទា ពោធិសត្តោ យថា ឯតរហិ សក្កោ បុរិមត្តភាវេ មគធរដ្ឋេ មចលគាមកេ និព្ពត្តិ, ឯវំ តស្មិំយេវ មចលគាមកេ មហាកុលស្ស បុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. នាមគ្គហណទិវសេ ចស្ស ‘‘មឃកុមារោ’’ត្វេវ នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ ‘‘មឃមាណវោ’’តិ បញ្ញាយិត្ថ. អថស្ស មាតាបិតរោ សមានជាតិកកុលតោ ទារិកំ អានយិំសុ. សោ បុត្តធីតាហិ វឌ្ឍមានោ ទានបតិ អហោសិ, បញ្ច សីលានិ រក្ខតិ. តស្មិញ្ច គាមេ តេត្តិំសេវ កុលានិ ហោន្តិ, តេបិ តេត្តិំស កុលា មនុស្សា ឯកទិវសំ គាមមជ្ឈេ ឋត្វា គាមកម្មំ ¶ ករោន្តិ. ពោធិសត្តោ ឋិតដ្ឋានេ បាទេហិ បំសុំ វិយូហិត្វា តំ បទេសំ រមណីយំ កត្វា អដ្ឋាសិ, អថញ្ញោ ឯកោ អាគន្ត្វា តស្មិំ ឋានេ ឋិតោ. ពោធិសត្តោ អបរំ ឋានំ រមណីយំ កត្វា អដ្ឋាសិ, តត្រាបិ អញ្ញោ ឋិតោ. ពោធិសត្តោ អបរម្បិ អបរម្បីតិ សព្ពេសម្បិ ឋិតដ្ឋានំ រមណីយំ កត្វា អបរេន សមយេន តស្មិំ ឋានេ មណ្ឌបំ ការេសិ, មណ្ឌបម្បិ អបនេត្វា សាលំ ការេសិ, តត្ថ ផលកាសនានិ សន្ថរិត្វា បានីយចាដិំ ឋបេសិ.

អបរេន សមយេន តេបិ តេត្តិំសជនា ពោធិសត្តេន សមានច្ឆន្ទា អហេសុំ. តេ ពោធិសត្តោ បញ្ចសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា តតោ បដ្ឋាយ តេហិ សទ្ធិំ បុញ្ញានិ ករោន្តោ វិចរតិ. តេបិ តេនេវ សទ្ធិំ បុញ្ញានិ ករោន្តា កាលស្សេវ វុដ្ឋាយ វាសិផរសុមុសលហត្ថា ចតុមហាបថាទីសុ មុសលេន បាសាណេ ឧព្ពត្តេត្វា បវដ្ដេន្តិ, យានានំ អក្ខបដិឃាតរុក្ខេ ហរន្តិ, វិសមំ សមំ ករោន្តិ, សេតុំ អត្ថរន្តិ, បោក្ខរណិយោ ខណន្តិ, សាលំ ករោន្តិ, ទានានិ ទេន្តិ, សីលានិ រក្ខន្តិ. ឯវំ យេភុយ្យេន សកលគាមវាសិនោ ពោធិសត្តស្ស ឱវាទេ ឋត្វា សីលានិ រក្ខិំសុ.

អថ ¶ នេសំ គាមភោជកោ ចិន្តេសិ ‘‘អហំ បុព្ពេ ឯតេសុ សុរំ បិវន្តេសុ បាណាតិបាតាទីនិ ករោន្តេសុ ចាដិកហាបណាទិវសេន ចេវ ទណ្ឌពលិវសេន ច ធនំ លភាមិ, ឥទានិ បន មឃោ មាណវោ សីលំ រក្ខាបេតិ, តេសំ បាណាតិបាតាទីនិ កាតុំ ¶ ន ទេតិ, ឥទានិ បន តេ បញ្ច សីលានិ ន រក្ខាបេស្សាមី’’តិ កុទ្ធោ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ទេវ, ពហូ ចោរា គាមឃាតាទីនិ ករោន្តា វិចរន្តី’’តិ អាហ. រាជា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘គច្ឆ, តេ អានេហី’’តិ អាហ. សោ គន្ត្វា សព្ពេបិ តេ ពន្ធិត្វា អានេត្វា ‘‘អានីតា, ទេវ, ចោរា’’តិ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា តេសំ កម្មំ អសោធេត្វាវ ‘‘ហត្ថិនា នេ មទ្ទាបេថា’’តិ អាហ. តតោ សព្ពេបិ តេ រាជង្គណេ និបជ្ជាបេត្វា ហត្ថិំ អានយិំសុ. ពោធិសត្តោ តេសំ ឱវាទំ អទាសិ ‘‘តុម្ហេ សីលានិ អាវជ្ជេថ, បេសុញ្ញការកេ ច រញ្ញេ ច ហត្ថិម្ហិ ច អត្តនោ សរីរេ ច ឯកសទិសមេវ មេត្តំ ភាវេថា’’តិ. តេ តថា អកំសុ. អថ នេសំ មទ្ទនត្ថាយ ហត្ថិំ ឧបនេសុំ. សោ ឧបនីយមានោបិ ន ឧបគច្ឆតិ, មហាវិរវំ វិរវិត្វា បលាយតិ. អញ្ញំ អញ្ញំ ហត្ថិំ អានយិំសុ, តេបិ តថេវ បលាយិំសុ.

រាជា ‘‘ឯតេសំ ហត្ថេ កិញ្ចិ ឱសធំ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘វិចិនថា’’តិ អាហ. វិចិនន្តា អទិស្វា ‘‘នត្ថិ, ទេវា’’តិ អាហំសុ. តេន ហិ កិញ្ចិ មន្តំ បរិវត្តេស្សន្តិ, បុច្ឆថ នេ ‘‘អត្ថិ វោ បរិវត្តនមន្តោ’’តិ? រាជបុរិសា បុច្ឆិំសុ, ពោធិសត្តោ ‘‘អត្ថី’’តិ អាហ. រាជបុរិសា ‘‘អត្ថិ កិរ, ទេវា’’តិ អារោចយិំសុ, រាជា សព្ពេបិ តេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តុម្ហាកំ ¶ ជាននមន្តំ កថេថា’’តិ អាហ. ពោធិសត្តោ អវោច ‘‘ទេវ, អញ្ញោ អម្ហាកំ មន្តោ នាម នត្ថិ, អម្ហេ បន តេត្តិំសមត្តា ជនា បាណំ ន ហនាម, អទិន្នំ នាទិយាម, មិច្ឆាចារំ ន ចរាម, មុសាវាទំ ន ភណាម, មជ្ជំ ន បិវាម, មេត្តំ ភាវេម, ទានំ ទេម, មគ្គំ សមំ ករោម, បោក្ខរណិយោ ខណាម, សាលំ ករោម, អយំ អម្ហាកំ មន្តោ ច បរិត្តញ្ច វុឌ្ឍិ ចា’’តិ. រាជា តេសំ បសន្នោ បេសុញ្ញការកស្ស សព្ពំ គេហវិភវំ តញ្ច តេសំយេវ ទាសំ កត្វា អទាសិ, តំ ហត្ថិញ្ច គាមញ្ច តេសំយេវ អទាសិ.

តេ តតោ បដ្ឋាយ យថារុចិយា បុញ្ញានិ ករោន្តា ‘‘ចតុមហាបថេ មហន្តំ សាលំ ការេស្សាមា’’តិ វឌ្ឍកិំ បក្កោសាបេត្វា សាលំ ¶ បដ្ឋបេសុំ. មាតុគាមេសុ បន វិគតច្ឆន្ទតាយ ¶ តស្សា សាលាយ មាតុគាមានំ បត្តិំ នាទំសុ. តេន ច សមយេន ពោធិសត្តស្ស គេហេ សុធម្មា, ចិត្តា, នន្ទា, សុជាតិ ចតស្សោ ឥត្ថិយោ ហោន្តិ. តាសុ សុធម្មា វឌ្ឍកិនា សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា ‘‘ភាតិក, ឥមិស្សា សាលាយ មំ ជេដ្ឋិកំ ករោហី’’តិ វត្វា លញ្ជំ អទាសិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បឋមមេវ កណ្ណិការុក្ខំ សុក្ខាបេត្វា តច្ឆេត្វា វិជ្ឈិត្វា កណ្ណិកំ និដ្ឋាបេត្វា វត្ថេន បលិវេឋេត្វា ឋបេសិ. អថ សាលំ និដ្ឋាបេត្វា កណ្ណិការោបនកាលេ ‘‘អហោ, អយ្យា, ឯកំ ន សរិម្ហា’’តិ អាហ. ‘‘កិំ នាម, ភោ’’តិ. ‘‘កណ្ណិកា លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘ហោតុ អាហរិស្សាមា’’តិ? ‘‘ឥទានិ ឆិន្នរុក្ខេន កាតុំ ន សក្កា, បុព្ពេយេវ ឆិន្ទិត្វា តច្ឆេត្វា វិជ្ឈិត្វា ឋបិតកណ្ណិកា លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘ឥទានិ កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? ‘‘សចេ កស្សចិ គេហេ និដ្ឋាបេត្វា ឋបិតា វិក្កាយិកកណ្ណិកា អត្ថិ, សា បរិយេសិតព្ពា’’តិ. តេ បរិយេសន្តា សុធម្មាយ គេហេ ទិស្វា មូលេន ន លភិំសុ. ‘‘សចេ មំ សាលាយ បត្តិកំ ករោថ, ទស្សាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘ន មយំ មាតុគាមានំ បត្តិំ ទម្ហា’’តិ អាហំសុ.

អថ នេ វឌ្ឍកី អាហ ‘‘អយ្យា, តុម្ហេ កិំ កថេថ, ឋបេត្វា ព្រហ្មលោកំ អញ្ញំ មាតុគាមរហិតដ្ឋានំ នាម នត្ថិ, គណ្ហថ កណ្ណិកំ, ឯវំ សន្តេ អម្ហាកំ កម្មំ និដ្ឋំ គមិស្សតី’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ កណ្ណិកំ គហេត្វា សាលំ និដ្ឋាបេត្វា អាសនផលកានិ សន្ថរិត្វា បានីយចាដិយោ ឋបេត្វា យាគុភត្តំ និពន្ធិំសុ. សាលំ បាការេន បរិក្ខិបិត្វា ទ្វារំ យោជេត្វា អន្តោបាការេ វាលុកំ អាកិរិត្វា ពហិបាការេ តាលបន្តិយោ រោបេសុំ. ចិត្តាបិ តស្មិំ ឋានេ ឧយ្យានំ ការេសិ, ‘‘បុប្ផូបគផលូបគរុក្ខោ អសុកោ នាម តស្មិំ នត្ថី’’តិ នាហោសិ. នន្ទាបិ តស្មិំយេវ ឋានេ បោក្ខរណិំ ការេសិ បញ្ចវណ្ណេហិ បទុមេហិ សញ្ឆន្នំ រមណីយំ. សុជា ន កិញ្ចិ អកាសិ.

ពោធិសត្តោ ¶ មាតុ ឧបដ្ឋានំ បិតុ ឧបដ្ឋានំ កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិកកម្មំ សច្ចវាចំ អផរុសវាចំ ¶ អបិសុណវាចំ មច្ឆេរវិនយន្តិ ឥមានិ សត្ត វតបទានិ បូរេត្វា –

‘‘មាតាបេត្តិភរំ ជន្តុំ, កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិនំ;

សណ្ហំ សខិលសម្ភាសំ, បេសុណេយ្យប្បហាយិនំ.

‘‘មច្ឆេរវិនយេ ¶ យុត្តំ, សច្ចំ កោធាភិភុំ នរំ;

តំ វេ ទេវា តាវតិំសា, អាហុ សប្បុរិសោ ឥតី’’តិ. (សំ. និ. ១.២៥៧) –

ឯវំ បសំសិយភាវំ អាបជ្ជិត្វា ជីវិតបរិយោសានេ តាវតិំសភវនេ សក្កោ ទេវរាជា ហុត្វា និព្ពត្តិ, តេបិស្ស សហាយា តត្ថេវ និព្ពត្តិំសុ. តស្មិំ កាលេ តាវតិំសភវនេ អសុរា បដិវសន្តិ. សក្កោ ទេវរាជា ‘‘កិំ នោ សាធារណេន រជ្ជេនា’’តិ អសុរេ ទិព្ពបានំ បាយេត្វា មត្តេ សមានេ បាទេសុ គាហាបេត្វា សិនេរុបព្ពតបាទេ ខិបាបេសិ. តេ អសុរភវនមេវ សម្បាបុណិំសុ.

អសុរភវនំ នាម សិនេរុស្ស ហេដ្ឋិមតលេ តាវតិំសទេវលោកប្បមាណមេវ, តត្ថ ទេវានំ បារិច្ឆត្តកោ វិយ ចិត្តបាដលិ នាម កប្បដ្ឋិយរុក្ខោ ហោតិ. តេ ចិត្តបាដលិយា បុប្ផិតាយ ជានន្តិ ‘‘នាយំ អម្ហាកំ ទេវលោកោ, ទេវលោកស្មិញ្ហិ បារិច្ឆត្តកោ បុប្ផតី’’តិ. អថ តេ ‘‘ជរសក្កោ អម្ហេ មត្តេ កត្វា មហាសមុទ្ទបិដ្ឋេ ខិបិត្វា អម្ហាកំ ទេវនគរំ គណ្ហិ, តេ មយំ តេន សទ្ធិំ យុជ្ឈិត្វា អម្ហាកំ ទេវនគរមេវ គណ្ហិស្សាមា’’តិ កិបិល្លិកា វិយ ថម្ភំ សិនេរុំ អនុសញ្ចរមានា ឧដ្ឋហិំសុ. សក្កោ ‘‘អសុរា កិរ ឧដ្ឋិតា’’តិ សុត្វា សមុទ្ទបិដ្ឋេយេវ អព្ភុគ្គន្ត្វា យុជ្ឈមានោ តេហិ បរាជិតោ ទិយឌ្ឍយោជនសតិកេន វេជយន្តរថេន ទក្ខិណសមុទ្ទស្ស មត្ថកេន បលាយិតុំ អារទ្ធោ. អថស្ស រថោ សមុទ្ទបិដ្ឋេន វេគេន គច្ឆន្តោ សិម្ពលិវនំ បក្ខន្តោ, តស្ស គមនមគ្គេ សិម្ពលិវនំ នឡវនំ វិយ ឆិជ្ជិត្វា ឆិជ្ជិត្វា សមុទ្ទបិដ្ឋេ បតតិ. សុបណ្ណបោតកា សមុទ្ទបិដ្ឋេ បរិបតន្តា មហាវិរវំ រវិំសុ. សក្កោ មាតលិំ បុច្ឆិ ‘‘សម្ម មាតលិ, កិំ សទ្ទោ នាមេស, អតិការុញ្ញរវោ ¶ វត្តតី’’តិ? ‘‘ទេវ, តុម្ហាកំ រថវេគេន វិចុណ្ណិតេ សិម្ពលិវនេ បតន្តេ សុបណ្ណបោតកា មរណភយតជ្ជិតា ឯកវិរវំ វិរវន្តី’’តិ.

មហាសត្តោ ¶ ‘‘សម្ម មាតលិ, មា អម្ហេ និស្សាយ ឯតេ កិលមន្តុ, ន មយំ ឥស្សរិយំ និស្សាយ បាណវធកម្មំ ករោម, ឯតេសំ បន អត្ថាយ មយំ ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា អសុរានំ ទស្សាម, និវត្តយេតំ រថ’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘កុលាវកា ¶ មាតលិ សិម្ពលិស្មិំ, ឦសាមុខេន បរិវជ្ជយស្សុ;

កាមំ ចជាម អសុរេសុ បាណំ, មាមេ ទិជា វិកុលាវា អហេសុ’’ន្តិ.

តត្ថ កុលាវកាតិ សុបណ្ណបោតកា. មាតលីតិ សារថិំ អាមន្តេសិ. សិម្ពលិស្មិន្តិ បស្ស ឯតេ សិម្ពលិរុក្ខេ ឱលម្ពន្តា ឋិតាតិ ទស្សេតិ. ឦសាមុខេន បរិវជ្ជយស្សូតិ ឯតេ ឯតស្ស រថស្ស ឦសាមុខេន យថា ន ហញ្ញន្តិ, ឯវំ តេ បរិវជ្ជយស្សុ. កាមំ ចជាម អសុរេសុ បាណន្តិ យទិ អម្ហេសុ អសុរានំ បាណំ ចជន្តេសុ ឯតេសំ សោត្ថិ ហោតិ, កាមំ ចជាម ឯកំសេនេវ មយំ អសុរេសុ អម្ហាកំ បាណំ ចជាម. មាមេ ទិជា វិកុលាវា អហេសុន្តិ ឥមេ បន ទិជា ឥមេ គរុឡបោតកា វិទ្ធស្តវិចុណ្ណិតកុលាវកតាយ វិកុលាវា មា អហេសុំ, មា អម្ហាកំ ទុក្ខំ ឯតេសំ ឧបរិ ខិប, និវត្តយ និវត្តយ រថន្តិ. មាតលិសង្គាហកោ តស្ស វចនំ សុត្វា រថំ និវត្តេត្វា អញ្ញេន មគ្គេន ទេវលោកាភិមុខំ អកាសិ. អសុរា បន តំ និវត្តយមានមេវ ទិស្វា ‘‘អទ្ធា អញ្ញេហិបិ ចក្កវាឡេហិ សក្កា អាគច្ឆន្តិ, ពលំ លភិត្វា រថោ និវត្តោ ភវិស្សតី’’តិ មរណភយភីតា បលាយិត្វា អសុរភវនមេវ បវិសិំសុ.

សក្កោបិ ទេវនគរំ បវិសិត្វា ទ្វីសុ ទេវលោកេសុ ទេវគណេន បរិវុតោ នគរមជ្ឈេ អដ្ឋាសិ. តស្មិំ ខណេ បថវិំ ភិន្ទិត្វា យោជនសហស្សុព្ពេធោ វេជយន្តបាសាទោ ឧដ្ឋហិ. វិជយន្តេ ឧដ្ឋិតត្តា ‘‘វេជយន្តោ’’ ត្វេវ នាមំ អកំសុ. អថ សក្កោ បុន អសុរានំ អនាគមនត្ថាយ បញ្ចសុ ឋានេសុ អារក្ខំ ឋបេសិ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ –

‘‘អន្តរា ¶ ទ្វិន្នំ អយុជ្ឈបុរានំ, បញ្ចវិធា ឋបិតា អភិរក្ខា;

ឧរគករោដិបយស្ស ច ហារី, មទនយុតា ចតុរោ ច មហន្តា’’តិ. (សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៤៧);

ទ្វេ ¶ នគរានិបិ យុទ្ធេន គហេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ អយុជ្ឈបុរានិ នាម ជាតានិ ទេវនគរញ្ច អសុរនគរញ្ច. យទា ហិ អសុរា ពលវន្តា ហោន្តិ, អថ ទេវេហិ បលាយិត្វា ទេវនគរំ បវិសិត្វា ទ្វារេ បិហិតេ អសុរានំ សតសហស្សម្បិ ¶ កិញ្ចិ កាតុំ ន សក្កោតិ. យទា ទេវា ពលវន្តា ហោន្តិ, អថ អសុរេហិ បលាយិត្វា អសុរនគរំ បវិសិត្វា ទ្វារេ បិហិតេ សក្កានំ សតសហស្សម្បិ កិញ្ចិ កាតុំ ន សក្កោតិ. ឥតិ ឥមានិ ទ្វេ នគរានិ អយុជ្ឈបុរានិ នាម. តេសំ អន្តរា ឯតេសុ ឧរគាទីសុ បញ្ចសុ ឋានេសុ សក្កេន អារក្ខា ឋបិតា. តត្ថ ឧរគ-សទ្ទេន នាគា គហិតា. តេ ឧទកេ ពលវន្តា ហោន្តិ, តស្មា សិនេរុស្ស បឋមាលិន្ទេ តេសំ អារក្ខា. ករោដិ-សទ្ទេន សុបណ្ណា គហិតា. តេសំ កិរ ករោដិ នាម បានភោជនំ, តេន តំ នាមំ លភិំសុ, ទុតិយាលិន្ទេ តេសំ អារក្ខា. បយស្សហារិ-សទ្ទេន កុម្ភណ្ឌា គហិតា. ទានវរក្ខសា កិរេតេ, តតិយាលិន្ទេ តេសំ អារក្ខា. មទនយុត-សទ្ទេន យក្ខា គហិតា. វិសមចារិនោ កិរ តេ យុទ្ធសោណ្ឌា, ចតុត្ថាលិន្ទេ តេសំ អារក្ខា. ចតុរោ ច មហន្តាតិ ចត្តារោ មហារាជានោ វុត្តា, បញ្ចមាលិន្ទេ តេសំ អារក្ខា. តស្មា យទិ អសុរា កុបិតា អាវិលចិត្តា ទេវបុរំ ឧបយន្តិ, បញ្ចវិធេសុ យំ គិរិនោ បឋមំ បរិភណ្ឌំ, តំ ឧរគា បរិពាហិយ តិដ្ឋន្តិ. ឯវំ សេសេសុ សេសា.

ឥមេសុ បន បញ្ចសុ ឋានេសុ អារក្ខំ ឋបេត្វា សក្កេ ទេវានមិន្ទេ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវមានេ សុធម្មា ចវិត្វា តស្សេវ បាទបរិចារិកា ហុត្វា និព្ពត្តិ, កណ្ណិកាយ ទិន្ននិស្សន្ទេន ចស្សា បញ្ចយោជនសតិកា សុធម្មា នាម ទេវសភា ឧទបាទិ, យត្ថ ទិព្ពសេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា យោជនប្បមាណេ កញ្ចនបល្លង្កេ និសិន្នោ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ ទេវមនុស្សានំ កត្តព្ពកិច្ចានិ ករោតិ. ចិត្តាបិ ចវិត្វា តស្សេវ បាទបរិចារិកា ហុត្វា និព្ពត្តិ, ឧយ្យានស្ស ករណនិស្សន្ទេន ចស្សា ចិត្តលតាវនំ នាម ឧយ្យានំ ឧទបាទិ. នន្ទាបិ ចវិត្វា តស្សេវ បាទបរិចារិកា ហុត្វា និព្ពត្តិ, បោក្ខរណិយា និស្សន្ទេន ចស្សា នន្ទា នាម បោក្ខរណី ឧទបាទិ.

សុជា បន ¶ កុសលកម្មស្ស អកតត្តា ឯកស្មិំ អរញ្ញេ កន្ទរាយ ពកសកុណិកា ហុត្វា និព្ពត្តា. សក្កោ ‘‘សុជា ន បញ្ញាយតិ, កត្ថ នុ ខោ និព្ពត្តា’’តិ អាវជ្ជេន្តោ តំ ទិស្វា តត្ថ គន្ត្វា តំ អាទាយ ទេវលោកំ អាគន្ត្វា តស្សា រមណីយំ ទេវនគរំ សុធម្មំ ទេវសភំ ចិត្តលតាវនំ នន្ទាបោក្ខរណិញ្ច ទស្សេត្វា ‘‘ឯតា កុសលំ កត្វា មយ្ហំ បាទបរិចារិកា ហុត្វា និព្ពត្តា, ត្វំ បន កុសលំ អកត្វា តិរច្ឆានយោនិយំ និព្ពត្តា ¶ , ឥតោ បដ្ឋាយ សីលំ រក្ខាហី’’តិ តំ ឱវទិត្វា បញ្ចសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា តត្ថេវ នេត្វា វិស្សជ្ជេសិ. សាបិ តតោ ¶ បដ្ឋាយ សីលំ រក្ខតិ. សក្កោ កតិបាហច្ចយេន ‘‘សក្កា នុ ខោ សីលំ រក្ខិតុ’’ន្តិ គន្ត្វា មច្ឆរូបេន ឧត្តានោ ហុត្វា បុរតោ និបជ្ជិ, សា ‘‘មតមច្ឆកោ’’តិ សញ្ញាយ សីសេ អគ្គហេសិ, មច្ឆោ នង្គុដ្ឋំ ចាលេសិ, អថ នំ ‘‘ជីវតិ មញ្ញេ’’តិ វិស្សជ្ជេសិ. សក្កោ ‘‘សាធុ សាធុ, សក្ខិស្សសិ សីលំ រក្ខិតុ’’ន្តិ អគមាសិ. សា តតោ ចុតា ពារាណសិយំ កុម្ភការគេហេ និព្ពត្តិ.

សក្កោ ‘‘កហំ នុ ខោ និព្ពត្តា’’តិ តត្ថ និព្ពត្តភាវំ ញត្វា សុវណ្ណឯឡាលុកានំ យានកំ បូរេត្វា មជ្ឈេ គាមស្ស មហល្លកវេសេន និសីទិត្វា ‘‘ឯឡាលុកានិ គណ្ហថ, ឯឡាលុកានិ គណ្ហថា’’តិ ឧគ្ឃោសេសិ. មនុស្សា អាគន្ត្វា ‘‘ទេហិ, តាតា’’តិ អាហំសុ. ‘‘អហំ សីលរក្ខកានំ ទម្មិ, តុម្ហេ សីលំ រក្ខថា’’តិ? ‘‘មយំ សីលំ នាម ន ជានាម, មូលេន ទេហី’’តិ. ‘‘ន មយ្ហំ មូលេន អត្ថោ, សីលរក្ខកានញ្ញេវាហំ ទម្មី’’តិ. មនុស្សា ‘‘កោ ចាយំ ឯឡាលុកោ’’តិ បក្កមិំសុ. សុជា តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘មយ្ហំ អានីតំ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា គន្ត្វា តំ ‘‘ទេហិ, តាតា’’តិ អាហ. ‘‘សីលំ រក្ខសិ, អម្មា’’តិ? ‘‘អាម, រក្ខាមី’’តិ. ‘‘ឥទំ មយា តុយ្ហមេវ អត្ថាយ អាភត’’ន្តិ សទ្ធិំ យានកេន គេហទ្វារេ ឋបេត្វា បក្កាមិ.

សាបិ យាវជីវំ សីលំ រក្ខិត្វា តតោ ចុតា វេបចិត្តិស្ស អសុរិន្ទស្ស ធីតា ហុត្វា និព្ពត្តិ, សីលានិសំសេន អភិរូបា អហោសិ. សោ តស្សា វយប្បត្តកាលេ ‘‘មយ្ហំ ធីតា អត្តនោ ចិត្តរុចិតំ សាមិកំ គណ្ហតូ’’តិ អសុរេ សន្និបាតេសិ ¶ . សក្កោ ‘‘កហំ នុ ខោ សា និព្ពត្តា’’តិ ឱលោកេន្តោ តត្ថ និព្ពត្តភាវំ ញត្វា ‘‘សុជា ចិត្តរុចិតំ សាមិកំ គណ្ហន្តី មំ គណ្ហិស្សតី’’តិ អសុរវណ្ណំ មាបេត្វា តត្ថ អគមាសិ. សុជំ អលង្ករិត្វា សន្និបាតដ្ឋានំ អានេត្វា ‘‘ចិត្តរុចិតំ សាមិកំ គណ្ហា’’តិ អាហំសុ. សា ឱលោកេន្តី សក្កំ ទិស្វា បុព្ពេបិ សិនេហវសេន ឧប្បន្នបេមេន មហោឃេន វិយ អជ្ឈោត្ថដហទយា ហុត្វា ‘‘អយំ មេ សាមិកោ’’តិ វត្វា តស្ស ឧបរិ បុប្ផទាមំ ខិបិត្វា អគ្គហេសិ. អសុរា ‘‘អម្ហាកំ រាជា ឯត្តកំ កាលំ ធីតុ អនុច្ឆវិកំ អលភិត្វា ឥទានិ លភតិ ¶ , អយមេវស្សា ធីតុ បិតាមហតោ មហល្លកោ អនុច្ឆវិកោ’’តិ លជ្ជមានា បក្កមិំសុ. សោ តំ ទេវនគរំ អានេត្វា អឌ្ឍតេយ្យានំ នាដិកាកោដីនំ ជេដ្ឋិកំ កត្វា យាវតាយុកំ ឋត្វា យថាកម្មំ គតោ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘ឯវំ ភិក្ខុ បុព្ពេ បណ្ឌិតា ទេវនគរេ រជ្ជំ ការយមានា អត្តនោ ជីវិតំ បរិច្ចជន្តាបិ បាណាតិបាតំ ន ករិំសុ, ត្វំ នាម ឯវរូបេ និយ្យានិកេ ¶ សាសនេ បព្ពជិត្វា អបរិស្សាវិតំ សបាណកំ ឧទកំ បិវិស្សសី’’តិ តំ ភិក្ខុំ គរហិត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា មាតលិសង្គាហកោ អានន្ទោ អហោសិ, សក្កោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

រុទំ មនុញ្ញន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ ពហុភណ្ឌិកំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ហេដ្ឋា ទេវធម្មជាតកេ (ជា. ១.១.៦) វុត្តសទិសមេវ. សត្ថា តំ ភិក្ខុំ ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ពហុភណ្ឌោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំការណា ត្វំ ភិក្ខុ ពហុភណ្ឌោ ជាតោសី’’តិ? សោ ឯត្តកំ សុត្វាវ កុទ្ធោ និវាសនបារុបនំ ឆឌ្ឌេត្វា ‘‘ឥមិនា ទានិ នីហារេន វិចរាមី’’តិ សត្ថុ បុរតោ នគ្គោ អដ្ឋាសិ. មនុស្សា ‘‘ធី ធី’’តិ អាហំសុ. សោ តតោ បលាយិត្វា ហីនាយាវត្តោ. ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ សន្និសិន្នា ‘‘សត្ថុ នាម បុរតោ ឯវរូបំ ករិស្សតី’’តិ តស្ស អគុណកថំ កថេសុំ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ ភិក្ខូ បុច្ឆិ. ភន្តេ, ‘‘សោ ហិ នាម ភិក្ខុ តុម្ហាកំ បុរតោ ចតុបរិសមជ្ឈេ ហិរោត្តប្បំ បហាយ គាមទារកោ វិយ នគ្គោ ឋត្វា មនុស្សេហិ ជិគុច្ឆិយមានោ ហីនាយាវត្តិត្វា សាសនា បរិហីនោ’’តិ តស្ស អគុណកថាយ និសិន្នាម្ហាតិ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ សោ ភិក្ខុ ហិរោត្តប្បាភាវេន រតនសាសនា បរិហីនោ, បុព្ពេ ឥត្ថិរតនបដិលាភតោបិ បរិហីនោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ¶ បឋមកប្បេ ចតុប្បទា សីហំ រាជានំ អកំសុ, មច្ឆា អានន្ទមច្ឆំ, សកុណា សុវណ្ណហំសំ. តស្ស បន សុវណ្ណហំសរាជស្ស ធីតា ហំសបោតិកា អភិរូបា អហោសិ. សោ តស្សា វរំ អទាសិ, សា អត្តនោ ចិត្តរុចិតំ សាមិកំ វារេសិ. ហំសរាជា តស្សា វរំ ទត្វា ហិមវន្តេ សព្ពេ សកុណេ សន្និបាតាបេសិ, នានប្បការា ហំសមោរាទយោ សកុណគណា សមាគន្ត្វា ឯកស្មិំ មហន្តេ បាសាណតលេ សន្និបតិំសុ. ហំសរាជា ‘‘អត្តនោ ចិត្តរុចិតំ សាមិកំ អាគន្ត្វា គណ្ហាតូ’’តិ ធីតរំ បក្កោសាបេសិ. សា សកុណសង្ឃំ ឱលោកេន្តី មណិវណ្ណគីវំ ចិត្របេខុណំ មោរំ ទិស្វា ‘‘អយំ មេ សាមិកោ ហោតូ’’តិ អារោចេសិ. សកុណសង្ឃា មោរំ ឧបសង្កមិត្វា អាហំសុ ‘‘សម្ម មោរ, អយំ រាជធីតា ឯត្តកានំ សកុណានំ មជ្ឈេ សាមិកំ រោចេន្តី តយិ រុចិំ ឧប្បាទេសី’’តិ. មោរោ ‘‘អជ្ជាបិ តាវ មេ ពលំ ន បស្សតី’’តិ អតិតុដ្ឋិយា ហិរោត្តប្បំ ភិន្ទិត្វា ¶ តាវ មហតោ សកុណសង្ឃស្ស មជ្ឈេ បក្ខេ បសារេត្វា នច្ចិតុំ អារភិ, នច្ចន្តោ អប្បដិច្ឆន្នោ អហោសិ.

សុវណ្ណហំសរាជា លជ្ជិតោ ‘‘ឥមស្ស នេវ អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានា ហិរី អត្ថិ, ន ពហិទ្ធាសមុដ្ឋានំ ឱត្តប្បំ, នាស្ស ភិន្នហិរោត្តប្បស្ស មម ធីតរំ ទស្សាមី’’តិ សកុណសង្ឃមជ្ឈេ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘រុទំ មនុញ្ញំ រុចិរា ច បិដ្ឋិ, វេឡុរិយវណ្ណូបនិភា ច គីវា;

ព្យាមមត្តានិ ច បេខុណានិ, នច្ចេន តេ ធីតរំ នោ ទទាមី’’តិ.

តត្ថ រុទំ មនុញ្ញន្តិ ត-ការស្ស ទ-ការោ កតោ, រុតំ មនាបំ, វស្សិតសទ្ទោ មធុរោតិ អត្ថោ. រុចិរា ច បិដ្ឋីតិ បិដ្ឋិបិ តេ ចិត្រា ចេវ សោភនា ច. វេឡុរិយវណ្ណូបនិភាតិ វេឡុរិយមណិវណ្ណសទិសា. ព្យាមមត្តានីតិ ឯកព្យាមប្បមាណានិ. បេខុណានីតិ បិញ្ឆានិ. នច្ចេន តេ ធីតរំ នោ ទទាមីតិ ហិរោត្តប្បំ ភិន្ទិត្វា នច្ចិតភាវេនេវ តេ ឯវរូបស្ស និល្លជ្ជស្ស ធីតរំ នោ ទទាមីតិ វត្វា ហំសរាជា តស្មិំយេវ បរិសមជ្ឈេ អត្តនោ ភាគិនេយ្យស្ស ហំសបោតកស្ស ធីតរំ អទាសិ. មោរោ ហំសបោតិកំ អលភិត្វា ¶ លជ្ជិត្វា តតោវ ឧប្បតិត្វា បលាយិ. ហំសរាជាបិ អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ គតោ.

សត្ថា ¶ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ ឯស ហិរោត្តប្បំ ភិន្ទិត្វា រតនសាសនា បរិហីនោ, បុព្ពេបិ ឥត្ថិរតនបដិលាភតោ បរិហីនោយេវា’’តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា មោរោ ពហុភណ្ឌិកោ អហោសិ, ហំសរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

សម្មោទមានាតិ ឥទំ សត្ថា កបិលវត្ថុំ ឧបនិស្សាយ និគ្រោធារាមេ វិហរន្តោ ចុម្ពដកកលហំ អារព្ភ កថេសិ. សោ កុណាលជាតកេ (ជា. ២.២១.កុណាលជាតក) អាវិ ភវិស្សតិ. តទា បន សត្ថា ញាតកេ អាមន្តេត្វា ‘‘មហារាជា ញាតកានំ អញ្ញមញ្ញំ វិគ្គហោ នាម ន យុត្តោ, តិរច្ឆានគតាបិ ¶ ហិ បុព្ពេ សមគ្គកាលេ បច្ចាមិត្តេ អភិភវិត្វា សោត្ថិំ បត្តា យទា វិវាទមាបន្នា, តទា មហាវិនាសំ បត្តា’’តិ វត្វា ញាតិរាជកុលេហិ អាយាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ វដ្ដកយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា អនេកវដ្ដកសហស្សបរិវារោ អរញ្ញេ បដិវសតិ. តទា ឯកោ វដ្ដកលុទ្ទកោ តេសំ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា វដ្ដកវស្សិតំ កត្វា តេសំ សន្និបតិតភាវំ ញត្វា តេសំ ឧបរិ ជាលំ ខិបិត្វា បរិយន្តេសុ មទ្ទន្តោ សព្ពេ ឯកតោ កត្វា បច្ឆិំ បូរេត្វា ឃរំ គន្ត្វា តេ វិក្កិណិត្វា តេន មូលេន ជីវិកំ កប្បេតិ. អថេកទិវសំ ពោធិសត្តោ តេ វដ្ដកេ អាហ – ‘‘អយំ សាកុណិកោ អម្ហាកំ ញាតកេ វិនាសំ បាបេតិ, អហំ ឯកំ ឧបាយំ ជានាមិ, ឯនេស អម្ហេ គណ្ហិតុំ ន សក្ខិស្សតិ, ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ ឯតេន តុម្ហាកំ ឧបរិ ជាលេ ខិត្តមត្តេ ឯកេកោ ឯកេកស្មិំ ជាលក្ខិកេ សីសំ ឋបេត្វា ជាលំ ឧក្ខិបិត្វា ឥច្ឆិតដ្ឋានំ ហរិត្វា ឯកស្មិំ កណ្ដកគុម្ពេ បក្ខិបថ, ឯវំ សន្តេ ហេដ្ឋា តេន តេន ឋានេន បលាយិស្សាមា’’តិ. តេ សព្ពេ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិំសុ. ទុតិយទិវសេ ឧបរិ ជាលេ ខិត្តេ តេ ពោធិសត្តេន វុត្តនយេនេវ ជាលំ ឧក្ខិបិត្វា ¶ ឯកស្មិំ ¶ កណ្ដកគុម្ពេ ខិបិត្វា សយំ ហេដ្ឋាភាគេន តតោ តតោ បលាយិំសុ. សាកុណិកស្ស គុម្ពតោ ជាលំ មោចេន្តស្សេវ វិកាលោ ជាតោ, សោ តុច្ឆហត្ថោវ អគមាសិ.

បុនទិវសតោ បដ្ឋាយបិ វដ្ដកា តថេវ ករោន្តិ. សោបិ យាវ សូរិយត្ថង្គមនា ជាលមេវ មោចេន្តោ កិញ្ចិ អលភិត្វា តុច្ឆហត្ថោវ គេហំ គច្ឆតិ. អថស្ស ភរិយា កុជ្ឈិត្វា ‘‘ត្វំ ទិវសេ ទិវសេ តុច្ឆហត្ថោ អាគច្ឆសិ, អញ្ញម្បិ តេ ពហិ បោសិតព្ពដ្ឋានំ អត្ថិ មញ្ញេ’’តិ អាហ. សាកុណិកោ ‘‘ភទ្ទេ, មម អញ្ញំ បោសិតព្ពដ្ឋានំ នត្ថិ, អបិច ខោ បន តេ វដ្ដកា សមគ្គា ហុត្វា ចរន្តិ, មយា ខិត្តមត្តេ ជាលំ អាទាយ កណ្ដកគុម្ពេ ខិបិត្វា គច្ឆន្តិ, ន ខោ បនេតេ សព្ពកាលមេវ សម្មោទមានា វិហរិស្សន្តិ, ត្វំ មា ចិន្តយិ, យទា តេ វិវាទមាបជ្ជិស្សន្តិ, តទា តេ សព្ពេវ អាទាយ តវ មុខំ ហាសយមានោ អាគច្ឆិស្សាមី’’តិ វត្វា ភរិយាយ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សម្មោទមានា គច្ឆន្តិ, ជាលមាទាយ បក្ខិនោ;

យទា តេ វិវទិស្សន្តិ, តទា ឯហិន្តិ មេ វស’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ យទា តេ វិវទិស្សន្តីតិ យស្មិំ កាលេ តេ វដ្ដកា នានាលទ្ធិកា នានាគាហា ហុត្វា វិវទិស្សន្តិ, កលហំ ករិស្សន្តីតិ អត្ថោ. តទា ឯហិន្តិ មេ វសន្តិ តស្មិំ កាលេ សព្ពេបិ តេ មម វសំ អាគច្ឆិស្សន្តិ. អថាហំ តេ គហេត្វា តវ មុខំ ហាសេន្តោ អាគច្ឆិស្សាមីតិ ភរិយំ សមស្សាសេសិ.

កតិបាហស្សេវ បន អច្ចយេន ឯកោ វដ្ដកោ គោចរភូមិំ ឱតរន្តោ អសល្លក្ខេត្វា អញ្ញស្ស សីសំ អក្កមិ, ឥតរោ ‘‘កោ មំ សីសេ អក្កមី’’តិ កុជ្ឈិំ. ‘‘អហំ អសល្លក្ខេត្វា អក្កមិំ, មា កុជ្ឈី’’តិ វុត្តេបិ កុជ្ឈិយេវ. តេ បុនប្បុនំ កថេន្តា ‘‘ត្វមេវ មញ្ញេ ជាលំ ឧក្ខិបសី’’តិ អញ្ញមញ្ញំ វិវាទំ ករិំសុ. តេសុ វិវទន្តេសុ ពោធិសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘វិវាទកេ សោត្ថិភាវោ នាម នត្ថិ, ឥទានេវ តេ ជាលំ ន ឧក្ខិបិស្សន្តិ, តតោ មហន្តំ វិនាសំ បាបុណិស្សន្តិ, សាកុណិកោ ឱកាសំ លភិស្សតិ, មយា ឥមស្មិំ ឋានេ ន សក្កា វសិតុ’’ន្តិ. សោ អត្តនោ បរិសំ អាទាយ អញ្ញត្ថ គតោ. សាកុណិកោបិ ខោ កតិបាហច្ចយេន ¶ អាគន្ត្វា វដ្ដកវស្សិតំ វស្សិត្វា តេសំ សន្និបតិតានំ ឧបរិ ជាលំ ¶ ខិបិ. អថេកោ វដ្ដកោ ‘‘តុយ្ហំ កិរ ជាលំ ឧក្ខិបន្តស្សេវ មត្ថកេ លោមានិ បតិតានិ, ឥទានិ ឧក្ខិបា’’តិ អាហ. អបរោ ‘‘តុយ្ហំ កិរ ជាលំ ឧក្ខិបន្តស្សេវ ទ្វីសុ បក្ខេសុ បត្តានិ បតិតានិ, ឥទានិ ឧក្ខិបា’’តិ អាហ. ឥតិ តេសំ ‘‘ត្វំ ឧក្ខិប, ត្វំ ឧក្ខិបា’’តិ វទន្តានញ្ញេវ សាកុណិកោ ជាលំ ឧក្ខិបិត្វា សព្ពេវ តេ ឯកតោ កត្វា បច្ឆិំ បូរេត្វា ភរិយំ ហាសយមានោ គេហំ អគមាសិ.

សត្ថា ‘‘ឯវំ មហារាជា ញាតកានំ កលហោ នាម ន យុត្តោ, កលហោ វិនាសមូលមេវ ហោតី’’តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា អបណ្ឌិតវដ្ដកោ ទេវទត្តោ អហោសិ, បណ្ឌិតវដ្ដកោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ន មំ សីតំ ន មំ ឧណ្ហន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បុរាណទុតិយិកាបលោភនំ អារព្ភ កថេសិ. តទា ហិ សត្ថា តំ ភិក្ខុំ ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សច្ចំ, ភគវា’’តិ. ‘‘កេនាសិ ឧក្កណ្ឋាបិតោ’’តិ? ‘‘បុរាណទុតិយិកា មេ, ភន្តេ មធុរហត្ថរសា, តំ ជហិតុំ ន សក្កោមី’’តិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ភិក្ខុ ឯសា ឥត្ថី តវ អនត្ថការិកា ¶ , បុព្ពេបិ ត្វំ ឯតំ និស្សាយ មរណំ បាបុណន្តោ មំ អាគម្ម មរណា មុត្តោ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស បុរោហិតោ អហោសិ. តទា កេវដ្ដា នទិយំ ជាលំ ខិបិំសុ. អថេកោ មហាមច្ឆោ រតិវសេន អត្តនោ មច្ឆិយា សទ្ធិំ កីឡមានោ អាគច្ឆតិ. តស្ស សា មច្ឆី បុរតោ គច្ឆមានា ជាលគន្ធំ ឃាយិត្វា ជាលំ បរិហរមានា គតា. សោ បន កាមគិទ្ធោ លោលមច្ឆោ ជាលកុច្ឆិមេវ បវិដ្ឋោ. កេវដ្ដា តស្ស ជាលំ បវិដ្ឋភាវំ ញត្វា ជាលំ ឧក្ខិបិត្វា មច្ឆំ គហេត្វា អមារេត្វាវ វាលិកាបិដ្ឋេ ខិបិត្វា ¶ ‘‘ឥមំ អង្គារេសុ បចិត្វា ខាទិស្សាមា’’តិ អង្គារេ ករោន្តិ, សូលំ តច្ឆេន្តិ. មច្ឆោ ‘‘ឯតំ អង្គារតាបនំ វា សូលវិជ្ឈនំ វា អញ្ញំ វា បន ទុក្ខំ ន មំ កិលមេតិ, យំ ¶ បនេសា មច្ឆី ‘អញ្ញំ សោ នូន រតិយា គតោ’តិ មយិ ទោមនស្សំ អាបជ្ជតិ, តមេវ មំ ពាធតី’’តិ បរិទេវមានោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ន មំ សីតំ ន មំ ឧណ្ហំ, ន មំ ជាលស្មិ ពាធនំ;

យញ្ច មំ មញ្ញតេ មច្ឆី, អញ្ញំ សោ រតិយា គតោ’’តិ.

តត្ថ ន មំ សីតំ ន មំ ឧណ្ហន្តិ មច្ឆានំ ឧទកា នីហដកាលេ សីតំ ហោតិ, តស្មិំ វិគតេ ឧណ្ហំ ហោតិ, តទុភយម្បិ សន្ធាយ ‘‘ន មំ សីតំ ន មំ ឧណ្ហំ ពាធតី’’តិ បរិទេវតិ. យម្បិ អង្គារេសុ បច្ចនមូលកំ ទុក្ខំ ភវិស្សតិ, តម្បិ សន្ធាយ ‘‘ន មំ ឧណ្ហ’’ន្តិ បរិទេវតេវ. ន មំ ជាលស្មិ ពាធនន្តិ យម្បិ មេ ជាលស្មិំ ពាធនំ អហោសិ, តម្បិ មំ ន ពាធេតីតិ បរិទេវតិ. ‘‘យញ្ច ម’’ន្តិអាទីសុ អយំ បិណ្ឌត្ថោ – សា មច្ឆី មម ជាលេ បតិតស្ស ឥមេហិ កេវដ្ដេហិ គហិតភាវំ អជានន្តី មំ អបស្សមានា ‘‘សោ មច្ឆោ ឥទានិ អញ្ញំ មច្ឆិំ កាមរតិយា គតោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេតិ, តំ តស្សា ទោមនស្សប្បត្តាយ ចិន្តនំ មំ ពាធតីតិ វាលិកាបិដ្ឋេ និបន្នោ បរិទេវតិ.

តស្មិំ សមយេ បុរោហិតោ ទាសបរិវុតោ ន្ហានត្ថាយ នទីតីរំ អាគតោ. សោ បន សព្ពរុតញ្ញូ ហោតិ. តេនស្ស មច្ឆបរិទេវនំ សុត្វា ឯតទហោសិ ‘‘អយំ មច្ឆោ កិលេសវសេន បរិទេវតិ, ឯវំ អាតុរចិត្តោ ខោ បនេស មីយមានោ និរយេយេវ និព្ពត្តិស្សតិ, អហមស្ស អវស្សយោ ភវិស្សាមី’’តិ កេវដ្ដានំ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘អម្ភោ តុម្ហេ អម្ហាកំ ឯកទិវសម្បិ ព្យញ្ជនត្ថាយ មច្ឆំ ន ទេថា’’តិ អាហ. កេវដ្ដា ‘‘កិំ វទេថ, សាមិ, តុម្ហាកំ រុច្ចនកមច្ឆំ គណ្ហិត្វា ¶ គច្ឆថា’’តិ អាហំសុ. ‘‘អម្ហាកំ អញ្ញេន កម្មំ នត្ថិ, ឥមញ្ញេវ ទេថា’’តិ. ‘‘គណ្ហថ សាមី’’តិ. ពោធិសត្តោ តំ ឧភោហិ ហត្ថេហិ គហេត្វា នទីតីរេ និសីទិត្វា ‘‘អម្ភោ មច្ឆ, សចេ តាហំ អជ្ជ ន បស្សេយ្យំ, ជីវិតក្ខយំ បាបុណេយ្យាសិ, ឥទានិ ឥតោ បដ្ឋាយ មា កិលេសវសិកោ អហោសី’’តិ ឱវទិត្វា ឧទកេ វិស្សជ្ជេត្វា ន្ហត្វា នគរំ បាវិសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ. សត្ថាបិ អនុសន្ធិំ ឃដេត្វា ¶ ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា មច្ឆី បុរាណទុតិយិកា អហោសិ, មច្ឆោ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ បុរោហិតោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

សន្តិ បក្ខា អបតនាតិ ឥទំ សត្ថា មគធេសុ ចារិកំ ចរមានោ ទាវគ្គិនិព្ពានំ អារព្ភ កថេសិ. ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ សត្ថា មគធេសុ ចារិកំ ចរមានោ អញ្ញតរស្មិំ មគធគាមកេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ ភិក្ខុគណបរិវុតោ មគ្គំ បដិបជ្ជិ. តស្មិំ សមយេ មហាឌាហោ ឧដ្ឋហិ, បុរតោ ច បច្ឆតោ ច ពហូ ភិក្ខូ ទិស្សន្តិ, សោបិ ខោ អគ្គិ ឯកធូមោ ឯកជាលោ ហុត្វា អវត្ថរមានោ អាគច្ឆតេវ. តត្ថេកេ បុថុជ្ជនភិក្ខូ មរណភយភីតា ‘‘បដគ្គិំ ទស្សាម, តេន ទឌ្ឍដ្ឋានំ ឥតរោ អគ្គិ ន ឱត្ថរិស្សតី’’តិ អរណិសហិតំ នីហរិត្វា អគ្គិំ ករោន្តិ. អបរេ អាហំសុ ‘‘អាវុសោ, តុម្ហេ កិំ នាម ករោថ, គគនមជ្ឈេ ឋិតំ ចន្ទមណ្ឌលំ, បាចីនលោកធាតុតោ ឧគ្គច្ឆន្តំ សហស្សរំសិបដិមណ្ឌិតំ សូរិយមណ្ឌលំ, វេលាយ តីរេ ឋិតា សមុទ្ទំ, សិនេរុំ និស្សាយ ឋិតា សិនេរុំ អបស្សន្តា វិយ សទេវកេ លោកេ អគ្គបុគ្គលំ អត្តនា សទ្ធិំ គច្ឆន្តមេវ សម្មាសម្ពុទ្ធំ អនោលោកេត្វា ‘បដគ្គិំ ទេមា’តិ វទថ, ពុទ្ធពលំ នាម ន ជានាថ, ឯថ សត្ថុ សន្តិកំ គមិស្សាមា’’តិ. តេ បុរតោ ច បច្ឆតោ ច គច្ឆន្តា សព្ពេបិ ឯកតោ ហុត្វា ទសពលស្ស សន្តិកំ អគមំសុ. សត្ថា មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ អញ្ញតរស្មិំ បទេសេ អដ្ឋាសិ. ទាវគ្គិ អភិភវន្តោ វិយ វិរវន្តោ អាគច្ឆតិ. អាគន្ត្វា តថាគតស្ស ឋិតដ្ឋានំ បត្វា តស្ស បទេសស្ស សមន្តា សោឡសករីសមត្តដ្ឋានំ បត្តោ ឧទកេ ឱបិលាបិតតិណុក្កា វិយ និព្ពាយិ, វិនិព្ពេធតោ ទ្វត្តិំសករីសមត្តដ្ឋានំ អវត្ថរិតុំ នាសក្ខិ.

ភិក្ខូ ¶ សត្ថុ គុណកថំ អារភិំសុ – ‘‘អហោ ពុទ្ធានំ គុណា នាម, អយញ្ហិ នាម អចេតនោ អគ្គិ ពុទ្ធានំ ឋិតដ្ឋានំ អវត្ថរិតុំ ន សក្កោតិ, ឧទកេ ¶ តិណុក្កា វិយ និព្ពាយតិ, អហោ ពុទ្ធានំ ¶ អានុភាវោ នាមា’’តិ. សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឯតំ ឯតរហិ មយ្ហំ ពលំ, យំ ឥមំ ភូមិប្បទេសំ បត្វា ឯស អគ្គិ និព្ពាយតិ. ឥទំ បន មយ្ហំ បោរាណកសច្ចពលំ. ឥមស្មិញ្ហិ បទេសេ សកលម្បិ ឥមំ កប្បំ អគ្គិ ន ជលិស្សតិ, កប្បដ្ឋិយបាដិហារិយំ នាមេត’’ន្តិ អាហ. អថាយស្មា អានន្ទោ សត្ថុ និសីទនត្ថាយ ចតុគ្គុណំ សង្ឃាដិំ បញ្ញបេសិ, និសីទិ សត្ថា បល្លង្កំ អាភុជិត្វា. ភិក្ខុសង្ឃោបិ តថាគតំ វន្ទិត្វា បរិវារេត្វា និសីទិ. អថ សត្ថា ‘‘ឥទំ តាវ, ភន្តេ, អម្ហាកំ បាកដំ, អតីតំ បដិច្ឆន្នំ, តំ នោ បាកដំ ករោថា’’តិ ភិក្ខូហិ អាយាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ មគធរដ្ឋេ តស្មិំយេវ បទេសេ ពោធិសត្តោ វដ្ដកយោនិយំ បដិសន្ធិំ គហេត្វា មាតុកុច្ឆិតោ ជាតោ អណ្ឌកោសំ បទាលេត្វា និក្ខន្តកាលេ មហាគេណ្ឌុកប្បមាណោ វដ្ដកបោតកោ អហោសិ. អថ នំ មាតាបិតរោ កុលាវកេ និបជ្ជាបេត្វា មុខតុណ្ឌកេន គោចរំ អាហរិត្វា បោសេន្តិ. តស្ស បក្ខេ បសារេត្វា អាកាសេ គមនពលំ វា បាទេ ឧក្ខិបិត្វា ថលេ គមនពលំ វា នត្ថិ. តញ្ច បទេសំ សំវច្ឆរេ សំវច្ឆរេ ទាវគ្គិ គណ្ហាតិ, សោ តស្មិម្បិ សមយេ មហារវំ រវន្តោ តំ បទេសំ គណ្ហិ, សកុណសង្ឃា អត្តនោ អត្តនោ កុលាវកេហិ និក្ខមិត្វា មរណភយភីតា វិរវន្តា បលាយន្តិ, ពោធិសត្តស្សបិ មាតាបិតរោ មរណភយភីតា ពោធិសត្តំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយិំសុ. ពោធិសត្តោ កុលាវកេ និបន្នកោវ គីវំ ឧក្ខិបិត្វា អវត្ថរិត្វា អាគច្ឆន្តំ អគ្គិំ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘សចេ មយ្ហំ បក្ខេ បសារេត្វា អាកាសេន គមនពលំ ភវេយ្យ, ឧប្បតិត្វា អញ្ញត្ថ គច្ឆេយ្យំ. សចេ បាទេ ឧក្ខិបិត្វា គមនពលំ ភវេយ្យ, បទវារេន អញ្ញត្ថ គច្ឆេយ្យំ. មាតាបិតរោបិ ខោ មេ មរណភយភីតា មំ ឯកកំ បហាយ អត្តានំ បរិត្តាយន្តា បលាតា. ឥទានិ មេ អញ្ញំ បដិសរណំ នត្ថិ, អតាណោម្ហិ អសរណោ, កិំ នុ ខោ អជ្ជ មយា កាតុំ វដ្ដតី’’តិ.

អថស្ស ឯតទហោសិ ‘‘ឥមស្មិំ លោកេ សីលគុណោ នាម អត្ថិ, សច្ចគុណោ នាម អត្ថិ, អតីតេ បារមិយោ បូរេត្វា ពោធិមូលេ និសីទិត្វា អភិសម្ពុទ្ធា សីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាណទស្សនសម្បន្នា ¶ សច្ចានុទ្ទយការុញ្ញខន្តិសមន្នាគតា សព្ពសត្តេសុ សមប្បវត្តមេត្តាភាវនា សព្ពញ្ញុពុទ្ធា ¶ នាម អត្ថិ, តេហិ ច បដិវិទ្ធា ធម្មគុណា នាម អត្ថិ, មយិ ចាបិ ឯកំ សច្ចំ អត្ថិ, សំវិជ្ជមានោ ឯកោ សភាវធម្មោ បញ្ញាយតិ, តស្មា អតីតេ ពុទ្ធេ ចេវ តេហិ បដិវិទ្ធគុណេ ច អាវជ្ជេត្វា មយិ វិជ្ជមានំ សច្ចស