📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ខុទ្ទកនិកាយេ

ជាតក-អដ្ឋកថា

(តតិយោ ភាគោ)

៤. ចតុក្កនិបាតោ

១. កាលិង្គវគ្គោ

[៣០១] ១. ចូឡកាលិង្គជាតកវណ្ណនា

វិវរថិមាសំ ¶ ¶ ¶ ទ្វារន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ចតុន្នំ បរិព្ពាជិកានំ បព្ពជ្ជំ អារព្ភ កថេសិ. វេសាលិយំ កិរ លិច្ឆវិរាជូនំ សត្ត សហស្សានិ សត្ត សតានិ សត្ត ច លិច្ឆវី វសិំសុ. តេ សព្ពេបិ បុច្ឆាបដិបុច្ឆាចិត្តកា អហេសុំ. អថេកោ បញ្ចសុ វាទសតេសុ ព្យត្តោ និគណ្ឋោ វេសាលិយំ សម្បាបុណិ, តេ តស្ស សង្គហំ អកំសុ. អបរាបិ ឯវរូបា និគណ្ឋី សម្បាបុណិ ¶ . រាជានោ ទ្វេបិ ជនេ វាទំ ការេសុំ, ឧភោបិ សទិសាវ អហេសុំ. តតោ លិច្ឆវីនំ ឯតទហោសិ ‘‘ឥមេ ទ្វេបិ បដិច្ច ឧប្បន្នោ បុត្តោ ព្យត្តោ ភវិស្សតី’’តិ. តេសំ វិវាហំ ការេត្វា ទ្វេបិ ឯកតោ វាសេសុំ. អថ នេសំ សំវាសមន្វាយ បដិបាដិយា ចតស្សោ ទារិកាយោ ឯកោ ច ទារកោ ជាយិ. ទារិកានំ ‘‘សច្ចា, លោលា, អវធារិកា, បដិច្ឆាទា’’តិ នាមំ អកំសុ, ទារកស្ស ‘‘សច្ចកោ’’តិ. តេ ¶ បញ្ចបិ ជនា វិញ្ញុតំ បត្តា មាតិតោ បញ្ច វាទសតានិ, បិតិតោ បញ្ច វាទសតានីតិ វាទសហស្សំ ឧគ្គណ្ហិំសុ. មាតាបិតរោ ទារិកានំ ឯវំ ឱវទិំសុ ‘‘សចេ កោចិ គិហី តុម្ហាកំ វាទំ ភិន្ទិស្សតិ, តស្ស បាទបរិចារិកា ភវេយ្យាថ. សចេ បព្ពជិតោ ភិន្ទិស្សតិ, តស្ស សន្តិកេ បព្ពជេយ្យាថា’’តិ.

អបរភាគេ មាតាបិតរោ កាលមកំសុ. តេសុ កាលកតេសុ សច្ចកនិគណ្ឋោ តត្ថេវ វេសាលិយំ លិច្ឆវីនំ សិប្បំ សិក្ខាបេន្តោ វសិ. ភគិនិយោ ជម្ពុសាខំ គហេត្វា វាទត្ថាយ ¶ នគរា នគរំ ចរមានា សាវត្ថិំ បត្វា នគរទ្វារេ សាខំ និខណិត្វា ‘‘យោ អម្ហាកំ វាទំ អារោបេតុំ សក្កោតិ គិហី វា បព្ពជិតោ វា, សោ ឯតំ បំសុបុញ្ជំ បាទេហិ វិកិរិត្វា បាទេហេវ សាខំ មទ្ទតូ’’តិ ទារកានំ វត្វា ភិក្ខាយ នគរំ បវិសិំសុ. អថាយស្មា សារិបុត្តោ អសម្មដ្ឋដ្ឋានំ សម្មជ្ជិត្វា រិត្តឃដេសុ បានីយំ ឧបដ្ឋបេត្វា គិលានេ ច បដិជគ្គិត្វា ទិវាតរំ សាវត្ថិំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តោ តំ សាខំ ទិស្វា ទារកេ បុច្ឆិ, ទារកា តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិំសុ. ថេរោ ទារកេហេវ បាតាបេត្វា មទ្ទាបេត្វា ‘‘យេហិ អយំ សាខា ឋបិតា, តេ កតភត្តកិច្ចាវ អាគន្ត្វា ជេតវនទ្វារកោដ្ឋកេ មំ បស្សន្តូ’’តិ ទារកានំ វត្វា នគរំ បវិសិត្វា កតភត្តកិច្ចោ វិហារទ្វារកោដ្ឋកេ អដ្ឋាសិ. តាបិ បរិព្ពាជិកា ភិក្ខាយ ចរិត្វា អាគតា សាខំ មទ្ទិតំ ទិស្វា ‘‘កេនាយំ មទ្ទិតា’’តិ វត្វា ‘‘សារិបុត្តត្ថេរេន, សចេ តុម្ហេ វាទត្ថិកា, ជេតវនទ្វារកោដ្ឋកំ គច្ឆថា’’តិ ទារកេហិ វុត្តា បុន នគរំ បវិសិត្វា មហាជនំ សន្និបាតេត្វា វិហារទ្វារកោដ្ឋកំ គន្ត្វា ថេរំ វាទសហស្សំ បុច្ឆិំសុ. ថេរោ តំ វិស្សជ្ជេត្វា ‘‘អញ្ញំ កិញ្ចិ ជានាថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន ជានាម, សាមី’’តិ. ‘‘អហំ បន វោ កិញ្ចិ បុច្ឆាមី’’តិ. ‘‘បុច្ឆ, សាមិ, ជានន្តិយោ កថេស្សាមា’’តិ.

ថេរោ ‘‘ឯកំ នាម កិ’’ន្តិ បុច្ឆិ. តា ន ជានិំសុ. ថេរោ វិស្សជ្ជេសិ. តា ‘‘អម្ហាកំ, សាមិ, បរាជយោ, តុម្ហាកំ ជយោ’’តិ អាហំសុ. ‘‘ឥទានិ កិំ ករិស្សថា’’តិ? ‘‘អម្ហាកំ មាតាបិតូហិ អយំ ឱវាទោ ទិន្នោ ‘សចេ វោ គិហី វាទំ ភិន្ទិស្សតិ, តស្ស បជាបតិយោ ភវេយ្យាថ. សចេ បព្ពជិតោ, តស្ស សន្តិកេ បព្ពជេយ្យាថា’តិ, បព្ពជ្ជំ នោ ទេថា’’តិ. ថេរោ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា តា ឧប្បលវណ្ណាយ ថេរិយា សន្តិកេ បព្ពាជេសិ. តា សព្ពាបិ ន ចិរស្សេវ អរហត្តំ ¶ បាបុណិំសុ. អថេកទិវសំ ¶ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, សារិបុត្តត្ថេរោ ចតុន្នំ បរិព្ពាជិកានំ អវស្សយោ ហុត្វា សព្ពា អរហត្តំ បាបេសី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស ឯតាសំ អវស្សយោ ¶ អហោសិ, ឥទានិ បន បព្ពជ្ជាភិសេកំ ទាបេសិ, បុព្ពេ រាជមហេសិដ្ឋានេ ឋបេសី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ កាលិង្គរដ្ឋេ ទន្តបុរនគរេ កាលិង្គរាជេ រជ្ជំ ការេន្តេ អស្សករដ្ឋេ បាដលិនគរេ អស្សកោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ. កាលិង្គោ សម្បន្នពលវាហនោ សយម្បិ នាគពលោ បដិយោធំ ន បស្សតិ. សោ យុជ្ឈិតុកាមោ ហុត្វា អមច្ចានំ អារោចេសិ ‘‘អហំ យុទ្ធត្ថិកោ, បដិយោធំ បន ន បស្សាមិ, កិំ ករោមា’’តិ. អមច្ចា ‘‘អត្ថេកោ, មហារាជ, ឧបាយោ, ធីតរោ តេ ចតស្សោ ឧត្តមរូបធរា, តា បសាធេត្វា បដិច្ឆន្នយានេ និសីទាបេត្វា ពលបរិវុតា គាមនិគមរាជធានិយោ ចរាបេថ. យោ រាជា តា អត្តនោ គេហេ កាតុកាមោ ភវិស្សតិ, តេន សទ្ធិំ យុទ្ធំ ករិស្សាមា’’តិ វទិំសុ. រាជា តថា ការេសិ. តាហិ គតគតដ្ឋានេ រាជានោ ភយេន តាសំ នគរំ បវិសិតុំ ន ទេន្តិ, បណ្ណាការំ បេសេត្វា ពហិនគរេយេវ វសាបេន្តិ. ឯវំ សកលជម្ពុទីបំ វិចរិត្វា អស្សករដ្ឋេ បាដលិនគរំ បាបុណិំសុ. អស្សកោបិ នគរទ្វារានិ បិទហាបេត្វា បណ្ណាការំ បេសេសិ. តស្ស នន្ទិសេនោ នាម អមច្ចោ បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ ឧបាយកុសលោ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមា កិរ រាជធីតរោ សកលជម្ពុទីបំ វិចរិត្វា បដិយោធំ ន លភិំសុ, ឯវំ សន្តេ ជម្ពុទីបោ តុច្ឆោ នាម អហោសិ, អហំ កាលិង្គេន សទ្ធិំ យុជ្ឈិស្សាមី’’តិ. សោ នគរទ្វារំ គន្ត្វា ទោវារិកេ អាមន្តេត្វា តាសំ ទ្វារំ វិវរាបេតុំ បឋមំ គាថមាហ –

១.

‘‘វិវរថិមាសំ ទ្វារំ, នគរំ បវិសន្តុ អរុណរាជស្ស;

សីហេន សុសិដ្ឋេន, សុរក្ខិតំ នន្ទិសេនេនា’’តិ.

តត្ថ អរុណរាជស្សាតិ សោ ហិ រជ្ជេ បតិដ្ឋិតកាលេ រដ្ឋនាមវសេន អស្សកោ នាម ជាតោ, កុលទត្តិយំ បនស្ស នាមំ អរុណោតិ ¶ ¶ . តេនាហ ‘‘អរុណរាជស្សា’’តិ. សីហេនាតិ បុរិសសីហេន. សុសិដ្ឋេនាតិ អាចរិយេហិ សុដ្ឋុ អនុសាសិតេន. នន្ទិសេនេនាតិ មយា នន្ទិសេនេន នាម.

សោ ឯវំ វត្វា ទ្វារំ វិវរាបេត្វា តា គហេត្វា អស្សករញ្ញោ ទត្វា ‘‘តុម្ហេ មា ភាយិត្ថ, យុទ្ធេ សតិ អហំ ជិនិស្សាមិ, ឥមា ឧត្តមរូបធរា រាជធីតរោ មហេសិយោ ករោថា’’តិ តាសំ អភិសេកំ ទាបេត្វា តាហិ សទ្ធិំ អាគតេ បុរិសេ ‘‘គច្ឆថ, តុម្ហេ រាជធីតូនំ អស្សករាជេន មហេសិដ្ឋានេ ¶ ឋបិតភាវំ តុម្ហាកំ រញ្ញោ អាចិក្ខថា’’តិ ឧយ្យោជេសិ. តេ គន្ត្វា អារោចេសុំ. កាលិង្គោ ‘‘ន ហិ នូន សោ មយ្ហំ ពលំ ជានាតី’’តិ វត្វា តាវទេវ មហតិយា សេនាយ និក្ខមិ. នន្ទិសេនោ តស្ស អាគមនំ ញត្វា ‘‘អត្តនោ កិរ រជ្ជសីមាយមេវ ហោតុ, មា អម្ហាកំ រញ្ញោ រជ្ជសីមំ ឱក្កមតុ, ឧភិន្នំ រជ្ជានំ អន្តរេ យុទ្ធំ ភវិស្សតី’’តិ សាសនំ បេសេសិ. សោ សាសនំ សុត្វា អត្តនោ រជ្ជបរិយន្តេយេវ អដ្ឋាសិ. អស្សកោបិ អត្តនោ រជ្ជបរិយន្តេ អដ្ឋាសិ. តទា ពោធិសត្តោ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា តេសំ ទ្វិន្នំ រជ្ជានំ អន្តរេ បណ្ណសាលាយំ វសតិ. កាលិង្គោ ចិន្តេសិ ‘‘សមណា នាម កិញ្ចិ ជានិស្សន្តិ, កោ ជានាតិ, កិំ ភវិស្សតិ, កស្ស ជយោ វា បរាជយោ វា ភវិស្សតិ, តាបសំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ អញ្ញាតកវេសេន ពោធិសត្តំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘ភន្តេ, កាលិង្គោ ច អស្សកោ ច យុជ្ឈិតុកាមា អត្តនោ អត្តនោ រជ្ជសីមាយមេវ ឋិតា, ឯតេសុ កស្ស ជយោ ភវិស្សតិ, កស្ស បរាជយោ’’តិ បុច្ឆិ. មហាបុញ្ញ, អហំ ‘‘អសុកស្ស ជយោ, អសុកស្ស បរាជយោ’’តិ ន ជានាមិ, សក្កោ បន ទេវរាជា ឥធាគច្ឆតិ, តមហំ បុច្ឆិត្វា កថេស្សាមិ, ស្វេ អាគច្ឆេយ្យាសីតិ. សក្កោ ពោធិសត្តស្ស ឧបដ្ឋានំ អាគន្ត្វា ¶ និសីទិ, អថ នំ ពោធិសត្តោ តមត្ថំ បុច្ឆិ. ភន្តេ, កាលិង្គោ ជិនិស្សតិ, អស្សកោ បរាជិស្សតិ, ឥទញ្ចិទញ្ច បុព្ពនិមិត្តំ បញ្ញាយិស្សតីតិ.

កាលិង្គោ បុនទិវសេ អាគន្ត្វា បុច្ឆិ, ពោធិសត្តោបិស្ស អាចិក្ខិ. សោ ‘‘កិំ នាម បុព្ពនិមិត្តំ ភវិស្សតី’’តិ អបុច្ឆិត្វាវ ‘‘អហំ កិរ ជិនិស្សាមី’’តិ ឧដ្ឋាយ តុដ្ឋិយា បក្កាមិ. សា កថា វិត្ថារិកា អហោសិ. តំ សុត្វា អស្សកោ នន្ទិសេនំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘កាលិង្គោ កិរ ជិនិស្សតិំ ¶ , មយំ បរាជិស្សាម, កិំ នុ ខោ កាតព្ព’’ន្តិ អាហ. សោ ‘‘កោ ឯតំ ជានាតិ មហារាជ, កស្ស ជយោ វា បរាជយោ វា, តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថា’’តិ រាជានំ អស្សាសេត្វា ពោធិសត្តំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ ‘‘ភន្តេ, កោ ជិនិស្សតិ, កោ បរាជិស្សតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘កាលិង្គោ ជិនិស្សតិ, អស្សកោ បរាជិស្សតី’’តិ? ‘‘ភន្តេ, ជិនន្តស្ស បុព្ពនិមិត្តំ កិំ ភវិស្សតិ, កិំ បរាជិនន្តស្សា’’តិ? ‘‘មហាបុញ្ញ, ជិនន្តស្ស អារក្ខទេវតា សព្ពសេតោ ឧសភោ ភវិស្សតិ, ឥតរស្ស សព្ពកាឡកោ, ឧភិន្នម្បិ អារក្ខទេវតា យុជ្ឈិត្វា ជយបរាជយំ ករិស្សន្តី’’តិ. នន្ទិសេនោ តំ សុត្វា ឧដ្ឋាយ គន្ត្វា រញ្ញោ សហាយេ សហស្សមត្តេ មហាយោធេ គហេត្វា អវិទូរេ បព្ពតំ អភិរុយ្ហ ‘‘អម្ភោ, អម្ហាកំ រញ្ញោ ជីវិតំ ទាតុំ សក្ខិស្សថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, សក្ខិស្សាមា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឥមស្មិំ បបាតេ បតថា’’តិ. តេ បតិតុំ អារភិំសុ. អថ នេ វារេត្វា ‘‘អលំ ឯត្ថ បតនេន, អម្ហាកំ រញ្ញោ ជីវិតំ ទាតុំ សុហទយា អនិវត្តិនោ ហុត្វា យុជ្ឈថា’’តិ អាហ. តេ សម្បដិច្ឆិំសុំ.

អថ ¶ សង្គាមេ ឧបដ្ឋិតេ កាលិង្គោ ‘‘អហំ កិរ ជិនិស្សាមី’’តិ វោសានំ អាបជ្ជិ, ពលកាយាបិស្ស ‘‘អម្ហាកំ កិរ ជយោ’’តិ វោសានំ អាបជ្ជិត្វា សន្នាហំ អកត្វា វគ្គវគ្គា ¶ ហុត្វា យថារុចិ បក្កមិំសុ, វីរិយករណកាលេ វីរិយំ ន ករិំសុ. ឧភោបិ រាជានោ អស្សំ អភិរុហិត្វា ‘‘យុជ្ឈិស្សាមា’’តិ អញ្ញមញ្ញំ ឧបសង្កមន្តិ. ឧភិន្នំ អារក្ខទេវតា បុរតោ គន្ត្វា កាលិង្គរញ្ញោ អារក្ខទេវតា សព្ពសេតោ ឧសភោ អហោសិ, ឥតរស្ស សព្ពកាឡកោ. តា ទេវតាបិ អញ្ញមញ្ញំ យុជ្ឈនាការំ ទស្សេន្តា ឧបសង្កមិំសុ. តេ បន ឧសភា ឧភិន្នំ រាជូនំយេវ បញ្ញាយន្តិ, ន អញ្ញេសំ. នន្ទិសេនោ អស្សកំ បុច្ឆិ ‘‘បញ្ញាយតិ តេ, មហារាជ, អារក្ខទេវតា’’តិ. ‘‘អាម, បញ្ញាយតី’’តិ. ‘‘កេនាការេនា’’តិ. ‘‘កាលិង្គរញ្ញោ អារក្ខទេវតា សព្ពសេតោ ឧសភោ ហុត្វា បញ្ញាយតិ, អម្ហាកំ អារក្ខទេវតា សព្ពកាឡកោ កិលមន្តោ ហុត្វា តិដ្ឋតី’’តិ. ‘‘មហារាជ, តុម្ហេ មា ភាយថ, មយំ ជិនិស្សាម, កាលិង្គោ បរាជិស្សតិ, តុម្ហេ អស្សបិដ្ឋិតោ ឱតរិត្វា ឥមំ សត្តិំ គហេត្វា សុសិក្ខិតសិន្ធវំ ឧទរបស្សេ វាមហត្ថេន ឧប្បីឡេត្វា ឥមិនា បុរិសសហស្សេន សទ្ធិំ វេគេន គន្ត្វា កាលិង្គរញ្ញោ អារក្ខទេវតំ សត្តិប្បហារេន បាតេថ, តតោ មយំ សហស្សមត្តា សត្តិសហស្សេន បហរិស្សាម ¶ , ឯវំ កាលិង្គស្ស អារក្ខទេវតា នស្សិស្សតិ, តតោ កាលិង្គោ បរាជិស្សតិ, មយំ ជិនិស្សាមា’’តិ. រាជា ‘‘សាធូ’’តិ នន្ទិសេនេន ទិន្នសញ្ញាយ គន្ត្វា សត្តិយា បហរិ, សូរយោធសហស្សាបិ អមច្ចា សត្តិសហស្សេន បហរិំសុ. អារក្ខទេវតា តត្ថេវ ជីវិតក្ខយំ បាបុណិ, តាវទេវ កាលិង្គោ បរាជិត្វា បលាយិ. តំ បលាយមានំ ទិស្វា សហស្សមត្តា អមច្ចា ‘‘កាលិង្គោ បលាយតី’’តិ ឧន្នទិំសុ. កាលិង្គោ មរណភយភីតោ បលាយមានោ តំ តាបសំ អក្កោសន្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –

២.

‘‘ជយោ កលិង្គានមសយ្ហសាហិនំ, បរាជយោ អនយោ អស្សកានំ;

ឥច្ចេវ ¶ តេ ភាសិតំ ព្រហ្មចារិ, ន ឧជ្ជុភូតា វិតថំ ភណន្តី’’តិ.

តត្ថ អសយ្ហសាហិនន្តិ អសយ្ហំ ទុស្សហំ សហិតុំ សមត្ថានំ. ឥច្ចេវ តេ ភាសិតន្តិ ឯវំ តយា កូដតាបស លញ្ជំ គហេត្វា បរាជិនករាជានំ ជិនិស្សតិ, ជិននរាជានញ្ច បរាជិស្សតីតិ ភាសិតំ. ន ឧជ្ជុភូតាតិ យេ កាយេន វាចាយ មនសា ច ឧជុភូតា, ន តេ មុសា ភណន្តីតិ.

ឯវំ សោ តាបសំ អក្កោសន្តោ បលាយន្តោ អត្តនោ នគរមេវ គតោ, និវត្តិត្វា ឱលោកេតុម្បិ នាសក្ខិ. តតោ កតិបាហច្ចយេន សក្កោ តាបសស្ស ឧបដ្ឋានំ អគមាសិ. តាបសោ តេន សទ្ធិំ កថេន្តោ តតិយំ គាថមាហ –

៣.

‘‘ទេវា ¶ មុសាវាទមុបាតិវត្តា, សច្ចំ ធនំ បរមំ តេសុ សក្ក;

តំ តេ មុសា ភាសិតំ ទេវរាជ, កិំ វា បដិច្ច មឃវា មហិន្ទា’’តិ.

តត្ថ តំ តេ មុសា ភាសិតន្តិ យំ តយា មយ្ហំ ភាសិតំ, តំ អត្ថភញ្ជនកមុសាវាទំ កថេន្តេន តយា មុសា ភាសិតំ, តយា កិំ ការណំ បដិច្ច ឯវំ ភាសិតន្តិ?

តំ ¶ សុត្វា សក្កោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៤.

‘‘ននុ តេ សុតំ ព្រាហ្មណ ភញ្ញមានេ, ទេវា ន ឥស្សន្តិ បុរិសបរក្កមស្ស;

ទមោ សមាធិ មនសោ អភេជ្ជោ, អព្យគ្គតា និក្កមនញ្ច កាលេ;

ទឡ្ហញ្ច វិរិយំ បុរិសបរក្កមោ ច, តេនេវ អាសិ វិជយោ អស្សកាន’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – កិំ តយា, ព្រាហ្មណ, តត្ថ តត្ថ វចនេ ភញ្ញមានេ ឥទំ ន សុតបុព្ពំ, យំ ទេវា បុរិសបរក្កមស្ស ន ឥស្សន្តិ ន ឧសូយន្តិ, អស្សករញ្ញោ ¶ វីរិយករណវសេន អត្តទមនសង្ខាតោ ទមោ, សមគ្គភាវេន មនសោ អភេជ្ជោ, អភេជ្ជសមាធិ, អស្សករញ្ញោ សហាយានំ វីរិយករណកាលេ អព្យគ្គតា យថា កាលិង្គស្ស មនុស្សា វគ្គវគ្គា ហុត្វា ឱសក្កិំសុ, ឯវំ អនោសក្កនំ សមគ្គភាវេន អភេជ្ជចិត្តានំ វីរិយញ្ច បុរិសបរក្កមោ ច ថិរោ អហោសិ, តេនេវ ការណេន អស្សកានំ ជយោ អហោសីតិ.

បលាតេ ច បន កាលិង្គេ អស្សករាជា វិលោបំ គាហាបេត្វា អត្តនោ នគរំ គតោ. នន្ទិសេនោ កាលិង្គស្ស សាសនំ បេសេសិ ‘‘ឥមាសំ ចតុន្នំ រាជកញ្ញានំ ទាយជ្ជកោដ្ឋាសំ បេសេតុ, សចេ ន បេសេតិ, កាតព្ពមេត្ថ ជានិស្សាមី’’តិ. សោ តំ សាសនំ សុត្វា ភីតតសិតោ តាហិ លទ្ធព្ពទាយជ្ជំ បេសេសិ, តតោ បដ្ឋាយ សមគ្គវាសំ វសិំសុ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ ‘‘តទា កាលិង្គរញ្ញោ ធីតរោ ឥមា ទហរភិក្ខុនិយោ អហេសុំ, នន្ទិសេនោ សារិបុត្តោ, តាបសោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ចូឡកាលិង្គជាតកវណ្ណនា បឋមា.

[៣០២] ២. មហាអស្សារោហជាតកវណ្ណនា

អទេយ្យេសុំ ¶ ¶ ទទំ ទានន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អានន្ទត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ. បច្ចុប្បន្នវត្ថុ ហេដ្ឋា កថិតមេវ. សត្ថា ‘‘បោរាណកបណ្ឌិតាបិ អត្តនោ ឧបការវសេនេវ កិរិំសូ’’តិ វត្វា ឥធាបិ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពោធិសត្តោ ពារាណសិរាជា ហុត្វា ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេតិ, ទានំ ទេតិ, សីលំ រក្ខតិ. សោ ‘‘បច្ចន្តំ កុបិតំ វូបសមេស្សាមី’’តិ ពលវាហនបរិវុតោ គន្ត្វា បរាជិតោ អស្សំ អភិរុហិត្វា បលាយមានោ ឯកំ បច្ចន្តគាមំ បាបុណិ. តត្ថ តិំស ជនា រាជសេវកា វសន្តិ. តេ បាតោវ គាមមជ្ឈេ សន្និបតិត្វា គាមកិច្ចំ ករោន្តិ. តស្មិំ ខណេ រាជា វម្មិតំ អស្សំ អភិរុហិត្វា អលង្កតបដិយត្តោ គាមទ្វារេន ¶ អន្តោគាមំ បាវិសិ. តេ ‘‘កិំ នុ ខោ ឥទ’’ន្តិ ភីតា បលាយិត្វា សកសកគេហានិ បវិសិំសុ. ឯកោ បនេត្ថ អត្តនោ គេហំ អគន្ត្វា រញ្ញោ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា ‘‘រាជា កិរ បច្ចន្តំ គតោ’’តិ សុយ្យតិ, កោសិ ត្វំ រាជបុរិសោ ចោរបុរិសោតិ? ‘‘រាជបុរិសោ, សម្មា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឯថា’’តិ រាជានំ គេហំ នេត្វា អត្តនោ បីឋកេ និសីទាបេត្វា ‘‘ឯហិ, ភទ្ទេ, សហាយកស្ស បាទេ ធោវា’’តិ ភរិយំ តស្ស បាទេ ធោវាបេត្វា អត្តនោ ពលានុរូបេន អាហារំ ទត្វា ‘‘មុហុត្តំ វិស្សមថា’’តិ សយនំ បញ្ញាបេសិ, រាជា និបជ្ជិ. ឥតរោ អស្សស្ស សន្នាហំ មោចេត្វា ចង្កមាបេត្វា ឧទកំ បាយេត្វា បិដ្ឋិំ តេលេន មក្ខេត្វា តិណំ អទាសិ. ឯវំ តយោ ចត្តារោ ទិវសេ រាជានំ បដិជគ្គិត្វា ‘‘គច្ឆាមហំ, សម្មា’’តិ វុត្តេ បុន រញ្ញោ ច អស្សស្ស ច កត្តព្ពយុត្តកំ សព្ពមកាសិ. រាជា តុស្សិត្វា គច្ឆន្តោ ‘‘អហំ, សម្ម, មហាអស្សារោហោ នាម, នគរមជ្ឈេ អម្ហាកំ គេហំ, សចេ កេនចិ កិច្ចេន នគរំ អាគច្ឆសិ, ទក្ខិណទ្វារេ ឋត្វា ទោវារិកំ ‘មហាអស្សារោហោ កតរគេហេ វសតី’តិ បុច្ឆិត្វា ទោវារិកំ គហេត្វា អម្ហាកំ គេហំ អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ វត្វា បក្កាមិ.

ពលកាយោបិ រាជានំ អទិស្វា ពហិនគរេ ខន្ធាវារំ ពន្ធិត្វា ឋិតោ រាជានំ ទិស្វា បច្ចុគ្គន្ត្វា បរិវារេសិ. រាជា នគរំ បវិសន្តោ ទ្វារន្តរេ ឋត្វា ¶ ទោវារិកំ បក្កោសាបេត្វា មហាជនំ បដិក្កមាបេត្វា ‘‘តាត, ឯកោ បច្ចន្តគាមវាសី មំ ទដ្ឋុកាមោ អាគន្ត្វា ‘មហាអស្សារោហស្ស គេហំ កហ’ន្តិ តំ បុច្ឆិស្សតិ, តំ ត្វំ ហត្ថេ គហេត្វា អានេត្វា មំ ទស្សេយ្យាសិ, តទា ត្វំ សហស្សំ លភិស្សសី’’តិ អាហ. សោ នាគច្ឆតិ, តស្មិំ អនាគច្ឆន្តេ រាជា តស្ស វសនគាមេ ពលិំ វឌ្ឍាបេសិ, ពលិម្ហិ វឌ្ឍិតេ នាគច្ឆតិ. ឯវំ ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ ¶ ពលិំ វឌ្ឍាបេសិ, នេវ អាគច្ឆតិ. អថ នំ គាមវាសិនោ សន្និបតិត្វា អាហំសុ ‘‘អយ្យ, តវ សហាយស្ស មហាអស្សារោហស្ស អាគតកាលតោ បដ្ឋាយ ¶ មយំ ពលិនា បីឡិយមានា សីសំ ឧក្ខិបិតុំ ន សក្កោម, គច្ឆ តវ សហាយស្ស មហាអស្សារោហស្ស វត្វា អម្ហាកំ ពលិំ វិស្សជ្ជាបេហី’’តិ. សាធុ គច្ឆិស្សាមិ, ន បន សក្កា តុច្ឆហត្ថេន គន្តុំ, មយ្ហំ សហាយស្ស ទ្វេ ទារកា អត្ថិ, តេសញ្ច ភរិយាយ ចស្ស សហាយកស្ស ច មេ និវាសនបារុបនបិឡន្ធនាទីនិ សជ្ជេថាតិ. ‘‘សាធុ សជ្ជិស្សាមា’’តិ តេ សព្ពំ បណ្ណាការំ សជ្ជយិំសុ.

សោ តញ្ច អត្តនោ ឃរេ បក្កបូវញ្ច អាទាយ គន្ត្វា ទក្ខិណទ្វារំ បត្វា ទោវារិកំ បុច្ឆិ ‘‘កហំ, សម្ម, មហាអស្សារោហស្ស គេហ’’ន្តិ. សោ ‘‘ឯហិ ទស្សេមិ តេ’’តិ តំ ហត្ថេ គហេត្វា រាជទ្វារំ គន្ត្វា ‘‘ទោវារិកោ ឯកំ បច្ចន្តគាមវាសិំ គហេត្វា អាគតោ’’តិ បដិវេទេសិ. រាជា តំ សុត្វា អាសនា ឧដ្ឋាយ ‘‘មយ្ហំ សហាយោ ច តេន សទ្ធិំ អាគតា ច បវិសន្តូ’’តិ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា ទិស្វាវ នំ បរិស្សជិត្វា ‘‘មយ្ហំ សហាយិកា ច ទារកា ច អរោគា’’តិ បុច្ឆិត្វា ហត្ថេ គហេត្វា មហាតលំ អភិរុហិត្វា សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា រាជាសនេ និសីទាបេត្វា អគ្គមហេសិំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, សហាយស្ស មេ បាទេ ធោវា’’តិ អាហ. សា តស្ស បាទេ ធោវិ, រាជា សុវណ្ណភិង្ការេន ឧទកំ អាសិញ្ចិ. ទេវីបិ បាទេ ធោវិត្វា គន្ធតេលេន មក្ខេសិ. រាជា ‘‘កិំ, សម្ម, អត្ថិ, កិញ្ចិ អម្ហាកំ ខាទនីយ’’ន្តិ បុច្ឆិ. សោ ‘‘អត្ថី’’តិ បសិព្ពកតោ បូវេ នីហរាបេសិ. រាជា សុវណ្ណតដ្ដកេន គហេត្វា តស្ស សង្គហំ ករោន្តោ ‘‘មម សហាយេន អានីតំ ខាទថា’’តិ ទេវិយា ច អមច្ចានញ្ច ខាទាបេត្វា សយម្បិ ខាទិ. ឥតរោ ឥតរម្បិ បណ្ណាការំ ទស្សេសិ. រាជា តស្ស សង្គហត្ថំ កាសិកវត្ថានិ អបនេត្វា តេន អាភតវត្ថយុគំ និវាសេសិំ ¶ . ទេវីបិ ¶ កាសិកវត្ថញ្ចេវ អាភរណានិ ច អបនេត្វា តេន អាភតវត្ថំ និវាសេត្វា អាភរណានិ បិឡន្ធិ.

អថ នំ រាជា រាជារហំ ភោជនំ ភោជាបេត្វា ឯកំ អមច្ចំ អាណាបេសិ ‘‘គច្ឆ ឥមស្ស មម ករណនិយាមេនេវ មស្សុកម្មំ ការេត្វា គន្ធោទកេន ន្ហាបេត្វា សតសហស្សគ្ឃនិកំ កាសិកវត្ថំ និវាសាបេត្វា រាជាលង្ការេន អលង្ការាបេត្វា អានេហី’’តិ. សោ តថា អកាសិ. រាជា នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា អមច្ចេ សន្និបាតាបេត្វា សេតច្ឆត្តស្ស មជ្ឈេ ជាតិហិង្គុលកសុត្តំ បាតេត្វា ឧបឌ្ឍរជ្ជំ អទាសិ. តេ តតោ បដ្ឋាយ ឯកតោ ភុញ្ជន្តិ បិវន្តិ សយន្តិ, វិស្សាសោ ថិរោ អហោសិ កេនចិ អភេជ្ជោ. អថស្ស រាជា បុត្តទារេបិ បក្កោសាបេត្វា អន្តោនគរេ និវេសនំ មាបេត្វា អទាសិ. តេ សមគ្គា សម្មោទមានា រជ្ជំ ការេន្តិ.

អថ ¶ អមច្ចា កុជ្ឈិត្វា រាជបុត្តំ អាហំសុ ‘‘កុមារ, រាជា ឯកស្ស គហបតិកស្ស ឧបឌ្ឍរជ្ជំ ទត្វា តេន សទ្ធិំ ឯកតោ ភុញ្ជតិ បិវតិ សយតិ, ទារកេ ច វន្ទាបេតិ, ឥមិនា រញ្ញា កតកម្មំ ន ជានាម, កិំ ករោតិ រាជា, មយំ លជ្ជាម, ត្វំ រញ្ញោ កថេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា សព្ពំ តំ កថំ រញ្ញោ អារោចេត្វា ‘‘មា ឯវំ ករោហិ, មហារាជា’’តិ អាហ. ‘‘តាត, អហំ យុទ្ធបរាជិតោ កហំ វសិំ, អបិ នុ ជានាថា’’តិ. ‘‘ន ជានាម, ទេវា’’តិ. ‘‘អហំ ឯតស្ស ឃរេ វសន្តោ អរោគោ ហុត្វា អាគន្ត្វា រជ្ជំ ការេសិំ, ឯវំ មម ឧបការិនោ កស្មា សម្បត្តិំ ន ទស្សាមី’’តិ ឯវំ វត្វា ច បន ពោធិសត្តោ ‘‘តាត, យោ ហិ អទាតព្ពយុត្តកស្ស ទេតិ, ទាតព្ពយុត្តកស្ស ន ទេតិ, សោ អាបទំ បត្វា កិញ្ចិ ឧបការំ ន លភតី’’តិ ទស្សេន្តោ ឥមា គាថា អាហ –

៥.

‘‘អទេយ្យេសុ ¶ ទទំ ទានំ, ទេយ្យេសុ នប្បវេច្ឆតិ;

អាបាសុ ព្យសនំ បត្តោ, សហាយំ នាធិគច្ឆតិ.

៦.

‘‘នាទេយ្យេសុ ទទំ ទានំ, ទេយ្យេសុ យោ បវេច្ឆតិ;

អាបាសុ ព្យសនំ បត្តោ, សហាយមធិគច្ឆតិ.

៧.

‘‘សញ្ញោគសម្ភោគវិសេសទស្សនំ ¶ , អនរិយធម្មេសុ សឋេសុ នស្សតិ;

កតញ្ច អរិយេសុ ច អជ្ជវេសុ, មហប្ផលំ ហោតិ អណុម្បិ តាទិសុ.

៨.

‘‘យោ បុព្ពេ កតកល្យាណោ, អកា លោកេ សុទុក្ករំ;

បច្ឆា កយិរា ន វា កយិរា, អច្ចន្តំ បូជនារហោ’’តិ.

តត្ថ អទេយ្យេសូតិ បុព្ពេ អកតូបការេសុ. ទេយ្យេសូតិ បុព្ពេ កតូបការេសុ. នប្បវេច្ឆតីតិ ន បវេសេតិ ន ទេតិ. អាបាសូតិ អាបទាសុ. ព្យសនន្តិ ទុក្ខំ. សញ្ញោគសម្ភោគវិសេសទស្សនន្តិ យោ មិត្តេន កតោ សញ្ញោគោ ចេវ សម្ភោគោ ច, តស្ស វិសេសទស្សនំ គុណទស្សនំ សុកតំ មយ្ហំ ឥមិនាតិ ឯតំ សព្ពំ អសុទ្ធធម្មត្តា អនរិយធម្មេសុ កេរាដិកត្តា សឋេសុ នស្សតិ. អរិយេសូតិ អត្តនោ កតគុណជាននេន អរិយេសុ បរិសុទ្ធេសុ. អជ្ជវេសូតិ តេនេវ ការណេន ឧជុកេសុ អកុដិលេសុ. អណុម្បីតិ អប្បមត្តកម្បិ. តាទិសូតិ យេ តាទិសា បុគ្គលា ហោន្តិ អរិយា ឧជុភូតា, តេសុ អប្បម្បិ កតំ មហប្ផលំ ហោតិ មហាជុតិកំ មហាវិប្ផារំ, សុខេត្តេ វុត្តពីជមិវ ន នស្សតិ ¶ , ឥតរស្មិំ បន បាបេ ពហុម្បិ កតំ អគ្គិម្ហិ ខិត្តពីជមិវ នស្សតីតិ អត្ថោ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘យថាបិ ពីជមគ្គិម្ហិ, ឌយ្ហតិ ន វិរូហតិ;

ឯវំ កតំ អសប្បុរិសេ, នស្សតិ ន វិរូហតិ.

‘‘កតញ្ញុម្ហិ ច បោសម្ហិ, សីលវន្តេ អរិយវុត្តិនេ;

សុខេត្តេ វិយ ពីជានិ, កតំ តម្ហិ ន នស្សតី’’តិ. (ជា. ១.១០.៧៧-៧៨);

បុព្ពេ កតកល្យាណោតិ បឋមតរំ ឧបការំ កត្វា ឋិតោ. អកាតិ អករិ, អយំ លោកេ សុទុក្ករំ នាម អកាសីតិ អត្ថោ. បច្ឆា កយិរាតិ សោ បច្ឆា អញ្ញំ ¶ កិញ្ចិ គុណំ ករោតុ វា មា វា, តេនេវ បឋមកតេន គុណេន អច្ចន្តំ បូជនារហោ ហោតិ, សព្ពំ សក្ការសម្មានំ អរហតីតិ.

ឥទំ បន សុត្វា នេវ អមច្ចា, ន រាជបុត្តោ បុន កិញ្ចិ កថេសីតិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា បច្ចន្តគាមវាសី អានន្ទោ អហោសិ, ពារាណសិរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

មហាអស្សារោហជាតកវណ្ណនា ទុតិយា.

[៣០៣] ៣. ឯករាជជាតកវណ្ណនា

អនុត្តរេ កាមគុណេ សមិទ្ធេតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ កោសលរាជសេវកំ អារព្ភ កថេសិ. បច្ចុប្បន្នវត្ថុ ហេដ្ឋា សេយ្យជាតកេ (ជា. ១.៣.៩៤ អាទយោ) កថិតមេវ. ឥធ បន សត្ថា ‘‘ន ត្វញ្ញេវ អនត្ថេន អត្ថំ អាហរិ, បោរាណកបណ្ឌិតាបិ អត្តនោ អនត្ថេន អត្ថំ អាហរិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិរញ្ញោ ឧបដ្ឋាកោ អមច្ចោ រាជន្តេបុរេ ទុព្ភិ. រាជា បច្ចក្ខតោវ តស្ស ¶ ទោសំ ទិស្វា តំ រដ្ឋា បព្ពាជេសិ. សោ ទុព្ភិសេនំ នាម កោសលរាជានំ ឧបដ្ឋហន្តោតិ សព្ពំ មហាសីលវជាតកេ (ជា. ១.១.៥១) កថិតមេវ. ឥធ បន ទុព្ភិសេនោ មហាតលេ អមច្ចមជ្ឈេ និសិន្នំ ពារាណសិរាជានំ គណ្ហាបេត្វា សិក្កាយ បក្ខិបាបេត្វា ឧត្តរុម្មារេ ហេដ្ឋាសីសកំ ឱលម្ពាបេសិ. រាជា ចោររាជានំ អារព្ភ មេត្តំ ភាវេត្វា កសិណបរិកម្មំ កត្វា ឈានំ និព្ពត្តេសិ, ពន្ធនំ ឆិជ្ជិ, តតោ រាជា អាកាសេ បល្លង្កេន និសីទិ. ចោររាជស្ស សរីរេ ទាហោ ឧប្បជ្ជិ, ‘‘ឌយ្ហាមិ ឌយ្ហាមី’’តិ ភូមិយំ អបរាបរំ បរិវត្តតិ. ‘‘កិមេត’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘មហារាជ, តុម្ហេ ឯវរូបំ ធម្មិករាជានំ និរបរាធំ ទ្វារស្ស ឧត្តរុម្មារេ ហេដ្ឋាសីសកំ ឱលម្ពាបេថា’’តិ វទិំសុ. តេន ហិ វេគេន គន្ត្វា មោចេថ នន្តិ. បុរិសា គន្ត្វា រាជានំ អាកាសេ បល្លង្កេន និសិន្នំ ¶ ទិស្វា អាគន្ត្វា ទុព្ភិសេនស្ស អារោចេសុំ. សោ វេគេន គន្ត្វា តំ វន្ទិត្វា ខមាបេតុំ បឋមំ គាថមាហ –

៩.

‘‘អនុត្តរេ កាមគុណេ សមិទ្ធេ, ភុត្វាន បុព្ពេ វសិ ឯករាជ;

សោទានិ ទុគ្គេ នរកម្ហិ ខិត្តោ, នប្បជ្ជហេ វណ្ណពលំ បុរាណ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ វសីតិ វុត្ថោ. ឯករាជាតិ ពោធិសត្តំ នាមេនាលបតិ. សោទានីតិ សោ ត្វំ ឥទានិ. ទុគ្គេតិ វិសមេ. នរកម្ហីតិ អាវាដេ. ឱលម្ពិតដ្ឋានំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. នប្បជ្ជហេ វណ្ណពលំ បុរាណន្តិ ឯវរូបេ វិសមដ្ឋានេ ខិត្តោបិ បោរាណកវណ្ណញ្ច ពលញ្ច នប្បជហសីតិ បុច្ឆតិ.

តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ សេសគាថា អវោច –

១០.

‘‘បុព្ពេវ ខន្តី ច តបោ ច មយ្ហំ, សម្បត្ថិតា ទុព្ភិសេន អហោសិ;

តំទានិ លទ្ធាន កថំ នុ រាជ, ជហេ អហំ វណ្ណពលំ បុរាណំ.

១១.

‘‘សព្ពា កិរេវំ បរិនិដ្ឋិតានិ, យសស្សិនំ បញ្ញវន្តំ វិសយ្ហ;

យសោ ច លទ្ធា បុរិមំ ឧឡារំ, នប្បជ្ជហេ វណ្ណពលំ បុរាណំ.

១២.

‘‘បនុជ្ជ ទុក្ខេន សុខំ ជនិន្ទ, សុខេន វា ទុក្ខមសយ្ហសាហិ;

ឧភយត្ថ សន្តោ អភិនិព្ពុតត្តា, សុខេ ច ទុក្ខេ ច ភវន្តិ តុល្យា’’តិ.

តត្ថ ខន្តីតិ អធិវាសនខន្តិ. តបោតិ តបចរណំ. សម្បត្ថិតាតិ ឥច្ឆិតា អភិកង្ខិតា ¶ . ទុព្ភិសេនាតិ តំ នាមេនាលបតិ. តំទានិ លទ្ធានាតិ តំ បត្ថនំ ឥទានាហំ លភិត្វា. ជហេតិ កេន ការណេន អហំ ជហេយ្យំ. យស្ស ហិ ទុក្ខំ វា ទោមនស្សំ វា ហោតិ, សោ តំ ជហេយ្យាតិ ទីបេតិ.

‘‘សព្ពា កិរេវំ បរិនិដ្ឋិតានី’’តិ អនុស្សវវសេន អត្តនោ សម្បត្តិំ ទស្សេន្តោ អាហ ¶ . ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សព្ពានេវ មម កត្តព្ពកិច្ចានិ ទានសីលភាវនាឧបោសថកម្មានិ បុព្ពេវ និដ្ឋិតានីតិ. យសស្សិនំ បញ្ញវន្តំ វិសយ្ហាតិ បរិវារសម្បត្តិយា យសស្សិ, បញ្ញាសម្បទាយ បញ្ញវន្ត, អសយ្ហសាហិតាយ វិសយ្ហ. ឯវំ តីណិបេតានិ អាលបនានេវ. នន្តិ បនេត្ថ និបាតោ ¶ . ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាវសេនន្តការស្ស សានុនាសិកតា កតាតិ បច្ចេតព្ពា. យសោ ចាតិ យសញ្ច, អយមេវ វា បាឋោ. លទ្ធា បុរិមន្តិ លភិត្វា បុរិមំ បុព្ពេ អលទ្ធបុព្ពំ. ឧឡារន្តិ មហន្តំ. កិលេសវិក្ខម្ភនមេត្តាភាវនាឈានុប្បត្តិយោ សន្ធាយេវមាហ. នប្បជ្ជហេតិ ឯវរូបំ យសំ លទ្ធា កិំការណា បុរាណវណ្ណពលំ ជហិស្សាមីតិ អត្ថោ.

ទុក្ខេនាតិ តយា ឧប្បាទិតេន នរកម្ហិ ខិបនទុក្ខេន មម រជ្ជសុខំ បនុទិត្វា. សុខេន វា ទុក្ខន្តិ ឈានសុខេន វា តំ ទុក្ខំ បនុទិត្វា. ឧភយត្ថ សន្តោតិ យេ សន្តោ ហោន្តិ មាទិសា, តេ ទ្វីសុបិ ឯតេសុ កោដ្ឋាសេសុ អភិនិព្ពុតសភាវា មជ្ឈត្តា សុខេ ច ទុក្ខេ ច ភវន្តិ តុល្យា, ឯកសទិសា និព្ពិការាវ ហោន្តីតិ.

ឥទំ សុត្វា ទុព្ភិសេនោ ពោធិសត្តំ ខមាបេត្វា ‘‘តុម្ហាកំ រជ្ជំ តុម្ហេវ ការេថ, អហំ វោ ចោរេ បដិពាហិស្សាមី’’តិ វត្វា តស្ស ទុដ្ឋាមច្ចស្ស រាជាណំ ការេត្វា បក្កាមិ. ពោធិសត្តោបិ រជ្ជំ អមច្ចានំ និយ្យាទេត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ទុព្ភិសេនោ អានន្ទោ អហោសិ, ពារាណសិរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ឯករាជជាតកវណ្ណនា តតិយា.

[៣០៤] ៤. ទទ្ទរជាតកវណ្ណនា

ឥមានិ មន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ កោធនំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ¶ ហេដ្ឋា កថិតមេវ. តទា ហិ ធម្មសភាយំ តស្ស កោធនភាវកថាយ សមុដ្ឋិតាយ សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ កោធនោសី’’តិ វត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ ¶ , ឥទានេវ, បុព្ពេបេស កោធនោយេវ, កោធនភាវេនេវស្ស បោរាណកបណ្ឌិតា បរិសុទ្ធា នាគរាជភាវេ ¶ ឋិតាបិ តីណិ វស្សានិ គូថបូរិតាយ ឧក្ការភូមិយំ វសិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ហិមវន្តបទេសេ ទទ្ទរបព្ពតបាទេ ទទ្ទរនាគភវនំ នាម អត្ថិ, តត្ថ រជ្ជំ ការេន្តស្ស ទទ្ទររញ្ញោ បុត្តោ មហាទទ្ទរោ នាម អហោសិ, កនិដ្ឋភាតា បនស្ស ចូឡទទ្ទរោ នាម. សោ កោធនោ ផរុសោ នាគមាណវកេ អក្កោសន្តោ បរិភាសន្តោ បហរន្តោ វិចរតិ. នាគរាជា តស្ស ផរុសភាវំ ញត្វា នាគភវនតោ តំ នីហរាបេតុំ អាណាបេសិ. មហាទទ្ទរោ បន បិតរំ ខមាបេត្វា និវារេសិ. ទុតិយម្បិ រាជា តស្ស កុជ្ឈិ, ទុតិយម្បិ ខមាបេសិ. តតិយវារេ បន ‘‘ត្វំ មំ ឥមំ អនាចារំ នីហរាបេន្តំ និវារេសិ, គច្ឆថ ទ្វេបិ ជនា ឥមម្ហា នាគភវនា និក្ខមិត្វា ពារាណសិយំ ឧក្ការភូមិយំ តីណិ វស្សានិ វសថា’’តិ នាគភវនា និក្កឌ្ឍាបេសិ. តេ តត្ថ គន្ត្វា វសិំសុ. អថ នេ ឧក្ការភូមិយំ ឧទកបរិយន្តេ គោចរំ បរិយេសមានេ គាមទារកា ទិស្វា បហរន្តា លេឌ្ឌុទណ្ឌាទយោ ខិបន្តា ‘‘កេ ឥមេ បុថុលសីសា សូចិនង្គុដ្ឋា ឧទកទេឌ្ឌុភា មណ្ឌូកភក្ខា’’តិអាទីនិ វត្វា អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តិ.

ចូឡទទ្ទរោ ចណ្ឌផរុសតាយ តេសំ តំ អវមានំ អសហន្តោ ‘‘ភាតិក, ឥមេ ទារកា អម្ហេ បរិភវន្តិ, អាសីវិសភាវំ នោ ន ជានន្តិ, អហំ តេសំ អវមានំ សហិតុំ ន សក្កោមិ, នាសាវាតេន តេ នាសេស្សាមី’’តិ ភាតរា សទ្ធិំ សល្លបន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

១៣.

‘‘ឥមានិ មំ ទទ្ទរ តាបយន្តិ, វាចាទុរុត្តានិ មនុស្សលោកេ;

មណ្ឌូកភក្ខា ឧទកន្តសេវី, អាសីវិសំ មំ អវិសា សបន្តី’’តិ.

តត្ថ ¶ តាបយន្តីតិ ទុក្ខាបេន្តិ. មណ្ឌូកភក្ខា ឧទកន្តសេវីតិ ‘‘មណ្ឌូកភក្ខា’’តិ ច ‘‘ឧទកន្តសេវី’’តិ ច វទន្តា ឯតេ អវិសា គាមទារកា មំ អាសីវិសំ សមានំ សបន្តិ អក្កោសន្តីតិ.

តស្ស ¶ វចនំ សុត្វា មហាទទ្ទរោ សេសគាថា អភាសិ –

១៤.

‘‘សកា រដ្ឋា បព្ពាជិតោ, អញ្ញំ ជនបទំ គតោ;

មហន្តំ កោដ្ឋំ កយិរាថ, ទុរុត្តានំ និធេតវេ.

១៥.

‘‘យត្ថ ¶ បោសំ ន ជានន្តិ, ជាតិយា វិនយេន វា;

ន តត្ថ មានំ កយិរាថ, វសមញ្ញាតកេ ជនេ.

១៦.

‘‘វិទេសវាសំ វសតោ, ជាតវេទសមេនបិ;

ខមិតព្ពំ សបញ្ញេន, អបិ ទាសស្ស តជ្ជិត’’ន្តិ.

តត្ថ ទុរុត្តានំ និធេតវេតិ យថា ធញ្ញនិធានត្ថាយ មហន្តំ កោដ្ឋំ កត្វា បូរេត្វា កិច្ចេ ឧប្បន្នេ ធញ្ញំ វឡញ្ជេន្តិ, ឯវមេវំ វិទេសំ គតោ អន្តោហទយេ បណ្ឌិតោ បោសោ ទុរុត្តានំ និធានត្ថាយ មហន្តំ កោដ្ឋំ កយិរាថ. តត្ថ តានិ ទុរុត្តានិ និទហិត្វា បុន អត្តនោ បហោនកកាលេ កាតព្ពំ ករិស្សតិ. ជាតិយា វិនយេន វាតិ ‘‘អយំ ខត្តិយោ ព្រាហ្មណោ’’តិ វា ‘‘សីលវា ពហុស្សុតោ គុណសម្បន្នោ’’តិ វា ឯវំ យត្ថ ជាតិយា វិនយេន វា ន ជានន្តីតិ អត្ថោ. មានន្តិ ឯវរូបំ មំ លាមកវោហារេន វោហរន្តិ, ន សក្ករោន្តិ ន គរុំ ករោន្តីតិ មានំ ន ករេយ្យ. វសមញ្ញាតកេ ជនេតិ អត្តនោ ជាតិគោត្តាទីនិ អជានន្តស្ស ជនស្ស សន្តិកេ វសន្តោ. វសតោតិ វសតា, អយមេវ វា បាឋោ.

ឯវំ តេ តត្ថ តីណិ វស្សានិ វសិំសុ. អថ នេ បិតា បក្កោសាបេសិ. តេ តតោ បដ្ឋាយ និហតមានា ជាតា.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ កោធនោ ភិក្ខុ អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិ. ‘‘តទា ចូឡទទ្ទរោ កោធនោ ភិក្ខុ អហោសិ, មហាទទ្ទរោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ទទ្ទរជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា.

[៣០៥] ៥. សីលវីមំសនជាតកវណ្ណនា

នត្ថិ ¶ ¶ លោកេ រហោ នាមាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កិលេសនិគ្គហំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ឯកាទសកនិបាតេ បានីយជាតកេ (ជា. ១.១១.៥៩ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ – បញ្ចសតា ភិក្ខូ អន្តោជេតវនេ វសន្តា មជ្ឈិមយាមសមនន្តរេ កាមវិតក្កំ វិតក្កយិំសុ. សត្ថា ¶ ឆសុបិ រត្តិទិវាកោដ្ឋាសេសុ យថា ឯកចក្ខុកោ ចក្ខុំ, ឯកបុត្តោ បុត្តំ, ចាមរី វាលំ អប្បមាទេន រក្ខតិ, ឯវំ និច្ចកាលំ ភិក្ខូ ឱលោកេតិ. សោ រត្តិភាគេ ទិព្ពចក្ខុនា ជេតវនំ ឱលោកេន្តោ ចក្កវត្តិរញ្ញោ អត្តនោ និវេសនេ ឧប្បន្នចោរេ វិយ តេ ភិក្ខូ ទិស្វា គន្ធកុដិំ វិវរិត្វា អានន្ទត្ថេរំ អាមន្តេត្វា ‘‘អានន្ទ, អន្តោជេតវនេ កោដិសន្ថារេ វសនកភិក្ខូ សន្និបាតាបេត្វា គន្ធកុដិទ្វារេ អាសនំ បញ្ញាបេហី’’តិ អាហ. សោ តថា កត្វា សត្ថុ បដិវេទេសិ. សត្ថា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិត្វា សព្ពសង្គាហិកវសេន អាមន្តេត្វា ‘‘ភិក្ខវេ, បោរាណកបណ្ឌិតា ‘បាបករណេ រហោ នាម នត្ថី’តិ បាបំ ន ករិំសូ’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តត្ថេវ ពារាណសិយំ ទិសាបាមោក្ខស្ស អាចរិយស្ស សន្តិកេ បញ្ចន្នំ មាណវកសតានំ ជេដ្ឋកោ ហុត្វា សិប្បំ ឧគ្គណ្ហាតិ. អាចរិយស្ស បន វយប្បត្តា ធីតា អត្ថិ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមេសំ មាណវកានំ សីលំ វីមំសិត្វា សីលសម្បន្នស្សេវ ធីតរំ ទស្សាមី’’តិ. សោ ឯកទិវសំ មាណវកេ អាមន្តេត្វា ‘‘តាតា, មយ្ហំ ធីតា វយប្បត្តា, វិវាហមស្សា ការេស្សាមិ, វត្ថាលង្ការំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, គច្ឆថ តុម្ហេ អត្តនោ អត្តនោ ញាតកានំ អបស្សន្តានញ្ញេវ ថេនេត្វា វត្ថាលង្ការេ អាហរថ, កេនចិ អទិដ្ឋមេវ គណ្ហាមិ, ទស្សេត្វា អាភតំ ន គណ្ហាមី’’តិ អាហ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តតោ បដ្ឋាយ ញាតកានំ អបស្សន្តានំ ថេនេត្វា វត្ថបិឡន្ធនាទីនិ អាហរន្តិ. អាចរិយោ អាភតាភតំ វិសុំ វិសុំ ឋបេសិ. ពោធិសត្តោ បន ន កិញ្ចិ អាហរិ. អថ នំ អាចរិយោ អាហ ‘‘ត្វំ ¶ បន, តាត, ន កិញ្ចិ អាហរសី’’តិ. ‘‘អាម, អាចរិយា’’តិ. ‘‘កស្មា, តាតា’’តិ. ‘‘តុម្ហេ ន កស្សចិ បស្ស្សន្តស្ស អាភតំ គណ្ហថ, អហំ បន បាបករណេ រហោ នាម ន បស្សាមី’’តិ ទីបេន្តោ ឥមា ទ្វេ គាថា អាហ –

១៧.

‘‘នត្ថិ លោកេ រហោ នាម, បាបកម្មំ បកុព្ពតោ;

បស្សន្តិ វនភូតានិ, តំ ពាលោ មញ្ញតី រហោ.

១៨.

‘‘អហំ ¶ រហោ ន បស្សាមិ, សុញ្ញំ វាបិ ន វិជ្ជតិ;

យត្ថ អញ្ញំ ន បស្សាមិ, អសុញ្ញំ ហោតិ តំ មយា’’តិ.

តត្ថ ¶ រហោតិ បដិច្ឆន្នដ្ឋានំ. វនភូតានីតិ វនេ និព្ពត្តភូតានិ. តំ ពាលោតិ តំ បាបកម្មំ រហោ មយា កតន្តិ ពាលោ មញ្ញតិ. សុញ្ញំ វាបីតិ យំ វា ឋានំ សត្តេហិ សុញ្ញំ តុច្ឆំ ភវេយ្យ, តម្បិ នត្ថីតិ អាហ.

អាចរិយោ តស្ស បសីទិត្វា ‘‘តាត, ន មយ្ហំ គេហេ ធនំ នត្ថិ, អហំ បន សីលសម្បន្នស្ស ធីតរំ ទាតុកាមោ ឥមេ មាណវកេ វីមំសន្តោ ឯវមកាសិំ, មម ធីតា តុយ្ហមេវ អនុច្ឆវិកា’’តិ ធីតរំ អលង្ករិត្វា ពោធិសត្តស្ស អទាសិ. សេសមាណវកេ ‘‘តុម្ហេហិ អាភតាភតំ តុម្ហាកំ គេហមេវ នេថា’’តិ អាហ.

សត្ថា ‘‘ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តេ ទុស្សីលមាណវកា អត្តនោ ទុស្សីលតាយ តំ ឥត្ថិំ ន លភិំសុ, ឥតរោ បណ្ឌិតមាណវោ សីលសម្បន្នតាយ លភី’’តិ វត្វា អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា ឥតរា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

១៩.

‘‘ទុជ្ជច្ចោ ច សុជច្ចោ ច, នន្ទោ ច សុខវឌ្ឍិតោ;

វជ្ជោ ច អទ្ធុវសីលោ ច, តេ ធម្មំ ជហុមត្ថិកា.

២០.

‘‘ព្រាហ្មណោ ច កថំ ជហេ, សព្ពធម្មាន បារគូ;

យោ ធម្មមនុបាលេតិ, ធិតិមា សច្ចនិក្កមោ’’តិ.

តត្ថ ទុជ្ជច្ចោតិអាទយោ ឆ ជេដ្ឋកមាណវា, តេសំ នាមំ គណ្ហិ, អវសេសានំ នាមំ អគ្គហេត្វា សព្ពសង្គាហិកវសេនេវ ‘‘តេ ធម្មំ ជហុមត្ថិកា’’តិ អាហ. តត្ថ តេតិ សព្ពេបិ តេ មាណវា. ធម្មន្តិ ឥត្ថិបដិលាភសភាវំ ¶ . ជហុមត្ថិកាតិ ជហុំ អត្ថិកា, អយមេវ វា បាឋោ. មការោ បទព្យញ្ជនសន្ធិវសេន វុត្តោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សព្ពេបិ តេ មាណវា តាយ ឥត្ថិយា អត្ថិកាវ ហុត្វា អត្តនោ ទុស្សីលតាយ តំ ឥត្ថិបដិលាភសភាវំ ជហិំសុ.

ព្រាហ្មណោ ចាតិ ឥតរោ បន សីលសម្បន្នោ ព្រាហ្មណោ. កថំ ជហេតិ កេន ការណេន តំ ឥត្ថិបដិលាភសភាវំ ជហិស្សតិ. សព្ពធម្មានន្តិ ឥមស្មិំ ឋានេ លោកិយានិ បញ្ច សីលានិ, ទស ¶ សីលានិ, តីណិ សុចរិតានិ ច, សព្ពធម្មា នាម, តេសំ សោ បារំ គតោតិ បារគូ. ធម្មន្តិ វុត្តប្បការមេវ ¶ ធម្មំ យោ អនុបាលេតិ រក្ខតិ. ធិតិមាតិ សីលរក្ខនធិតិយា សមន្នាគតោ. សច្ចនិក្កមោតិ សច្ចេ សភាវភូតេ យថាវុត្តេ សីលធម្មេ និក្កមេន សមន្នាគតោ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ តានិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ.

តទា អាចរិយោ សារិបុត្តោ អហោសិ, បណ្ឌិតមាណវោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

សីលវីមំសនជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា.

[៣០៦] ៦. សុជាតាជាតកវណ្ណនា

កិមណ្ឌកាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មល្លិកំ ទេវិំ អារព្ភ កថេសិ. ឯកទិវសំ កិរ រញ្ញោ តាយ សទ្ធិំ សិរិវិវាទោ អហោសិ, ‘‘សយនកលហោ’’តិបិ វទន្តិយេវ. រាជា កុជ្ឈិត្វា តស្សា អត្ថិភាវម្បិ ន ជានាតិ. មល្លិកា ទេវីបិ ‘‘សត្ថា រញ្ញោ មយិ កុទ្ធភាវំ ន ជានាតិ មញ្ញេ’’តិ ចិន្តេសិ. សត្ថាបិ ញត្វា ‘‘ឥមេសំ សមគ្គភាវំ ករិស្សាមី’’តិ បុព្ពណ្ហសមយំ និវាសេត្វា បត្តចីវរមាទាយ បញ្ចភិក្ខុសតបរិវារោ សាវត្ថិំ បវិសិត្វា រាជទ្វារំ អគមាសិ. រាជា តថាគតស្ស បត្តំ គហេត្វា និវេសនំ បវេសេត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទាបេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទក្ខិណោទកំ ទត្វា យាគុខជ្ជកំ អាហរិ. សត្ថា បត្តំ ហត្ថេន បិទហិត្វា ‘‘មហារាជ, កហំ ទេវី’’តិ អាហ. ‘‘កិំ, ភន្តេ, តាយ អត្តនោ យសេន មត្តាយា’’តិ? ‘‘មហារាជ, សយមេវ យសំ ទត្វា មាតុគាមំ ឧក្ខិបិត្វា តាយ កតស្ស អបរាធស្ស អសហនំ នាម ន យុត្ត’’ន្តិ. រាជា សត្ថុ វចនំ សុត្វា តំ បក្កោសាបេសិ, សា សត្ថារំ ¶ បរិវិសិ. សត្ថា ‘‘អញ្ញមញ្ញំ សមគ្គេហិ ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ សាមគ្គិរសវណ្ណំ កថេត្វា បក្កាមិ. តតោ បដ្ឋាយ ឧភោ សមគ្គវាសំ វសិំសុ. ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, សត្ថា ឯកវចនេនេវ ឧភោ សមគ្គេ អកាសី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបាហំ ¶ ឯតេ ឯកវាទេនេវ សមគ្គេ អកាសិ’’ន្តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស អត្ថធម្មានុសាសកោ អមច្ចោ អហោសិ. អថេកទិវសំ រាជា វាតបានំ វិវរិត្វា រាជង្គណំ ឱលោកយមានោ អដ្ឋាសិ. តស្មិំ ខណេ ឯកា បណ្ណិកធីតា អភិរូបា បឋមវយេ ឋិតា សុជាតា នាម ពទរបច្ឆិំ សីសេ កត្វា ‘‘ពទរានិ គណ្ហថ, ពទរានិ គណ្ហថា’’តិ វទមានា រាជង្គណេន គច្ឆតិ. រាជា តស្សា សទ្ទំ សុត្វា តាយ បដិពទ្ធចិត្តោ ហុត្វា អសាមិកភាវំ ញត្វា តំ បក្កោសាបេត្វា អគ្គមហេសិដ្ឋានេ ឋបេត្វា មហន្តំ យសំ អទាសិ. សា រញ្ញោ បិយា អហោសិ មនាបា. អថេកទិវសំ រាជា សុវណ្ណតដ្ដកេ ពទរានិ ខាទន្តោ និសីទិ. តទា សុជាតា ទេវី រាជានំ ពទរានិ ខាទន្តំ ទិស្វា ‘‘មហារាជ, កិំ នាម តុម្ហេ ខាទថា’’តិ បុច្ឆន្តី បឋមំ គាថមាហ –

២១.

‘‘កិមណ្ឌកា ឥមេ ទេវ, និក្ខិត្តា កំសមល្លកេ;

ឧបលោហិតកា វគ្គូ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ.

តត្ថ កិមណ្ឌកាតិ កិំផលានិ នាមេតានិ, បរិមណ្ឌលវសេន បន អណ្ឌកាតិ អាហ. កំសមល្លកេតិ សុវណ្ណតដ្ដកេ. ឧបលោហិតកាតិ រត្តវណ្ណា. វគ្គូតិ ចោក្ខា និម្មលា.

រាជា កុជ្ឈិត្វា ‘‘ពទរវាណិជកេ បណ្ណិកគហបតិកស្ស ធីតេ អត្តនោ កុលសន្តកានិ ពទរានិបិ ន ជានាសី’’តិ វត្វា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

២២.

‘‘យានិ ¶ បុរេ តុវំ ទេវិ, ភណ្ឌុ នន្តកវាសិនី;

ឧច្ឆង្គហត្ថា បចិនាសិ, តស្សា តេ កោលិយំ ផលំ.

២៣.

‘‘ឧឌ្ឌយ្ហតេ ន រមតិ, ភោគា វិប្បជហន្តិ តំ;

តត្ថេវិមំ បដិនេថ, យត្ថ កោលំ បចិស្សតី’’តិ.

តត្ថ ភណ្ឌូតិ មុណ្ឌសីសា ហុត្វា. នន្តកវាសិនីតិ ជិណ្ណបិលោតិកនិវត្ថា. ឧច្ឆង្គហត្ថា បចិនាសីតិ អដវិំ បវិសិត្វា អង្កុសកេន សាខំ ឱនាមេត្វា ឱចិតោចិតំ ហត្ថេន គហេត្វា ឧច្ឆង្គេ បក្ខិបនវសេន ឧច្ឆង្គហត្ថា ¶ ហុត្វា បចិនាសិ ឱចិនាសិ. តស្សា តេ កោលិយំ ផលន្តិ តស្សា តវ ឯវំ បចិនន្តិយា ឱចិនន្តិយា យមហំ ឥទានិ ខាទាមិ, ឥទំ កោលិយំ កុលទត្តិយំ ផលន្តិ អត្ថោ.

ឧឌ្ឌយ្ហតេ ¶ ន រមតីតិ អយំ ជម្មី ឥមស្មិំ រាជកុលេ វសមានា លោហកុម្ភិយំ បក្ខិត្តា វិយ ឌយ្ហតិ នាភិរមតិ. ភោគាតិ រាជភោគា ឥមំ អលក្ខិកំ វិប្បជហន្តិ. យត្ថ កោលំ បចិស្សតីតិ យត្ថ គន្ត្វា បុន ពទរមេវ បចិនិត្វា វិក្កិណន្តី ជីវិកំ កប្បេស្សតិ, តត្ថេវ នំ នេថាតិ វទតិ.

ពោធិសត្តោ ‘‘ឋបេត្វា មំ អញ្ញោ ឥមេ សមគ្គេ កាតុំ ន សក្ខិស្សតី’’តិ រាជានំ សញ្ញាបេត្វា ‘‘ឥមិស្សា អនិក្កឌ្ឍនំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ចតុត្ថំ គាថមាហ –

២៤.

‘‘ហោន្តិ ហេតេ មហារាជ, ឥទ្ធិប្បត្តាយ នារិយា;

ខម ទេវ សុជាតាយ, មាស្សា កុជ្ឈ រថេសភា’’តិ.

តស្សត្ថោ – មហារាជ, ឯតេ ឯវរូបា បមាទទោសា យសំ បត្តាយ នារិយា ហោន្តិយេវ, ឯតំ ឯវរូបេ ឧច្ចេ ឋានេ ឋបេត្វា ឥទានិ ‘‘ឯត្តកស្ស អបរាធស្ស អសហនំ នាម ន យុត្តំ តុម្ហាកំ, តស្មា ខម, ទេវ, សុជាតាយ, ឯតិស្សា មា កុជ្ឈ រថេសភ រថជេដ្ឋកាតិ.

រាជា តស្ស វចនេន ទេវិយា តំ អបរាធំ សហិត្វា យថាឋានេយេវ នំ ឋបេសិ. តតោ បដ្ឋាយ ឧភោ សមគ្គវាសំ វសិំសូតិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ពារាណសិរាជា កោសលរាជា អហោសិ, សុជាតា មល្លិកា, អមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

សុជាតាជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា.

[៣០៧] ៧. បលាសជាតកវណ្ណនា

អចេតនំ ¶ ព្រាហ្មណ អស្សុណន្តន្តិ ឥទំ សត្ថា បរិនិព្ពានមញ្ចេ និបន្នោ អានន្ទត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ. សោហាយស្មា ‘‘អជ្ជ រត្តិយា បច្ចូសសមយេ សត្ថា បរិនិព្ពាយិស្សតី’’តិ ញត្វា ‘‘អហញ្ចម្ហិ សេក្ខោ សករណីយោ, សត្ថុ ច មេ បរិនិព្ពានំ ភវិស្សតិ, បញ្ចវីសតិ វស្សានិ សត្ថុ កតំ ¶ ឧបដ្ឋានំ និប្ផលំ ភវិស្សតី’’តិ សោកាភិភូតោ ឧយ្យានឱវរកេ កបិសីសំ អាលម្ពិត្វា បរោទិ. សត្ថា តំ អបស្សន្តោ ‘‘កហំ, ភិក្ខវេ, អានន្ទោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ¶ តមត្ថំ សុត្វា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘កតបុញ្ញោសិ ត្វំ, អានន្ទ, បធានមនុយុញ្ជ, ខិប្បំ ហោហិសិ អនាសវោ, មា ចិន្តយិ, ឥទានិ តយា មម កតំ ឧបដ្ឋានំ កិំការណា និប្ផលំ ភវិស្សតិ, យស្ស តេ បុព្ពេ សរាគាទិកាលេបិ មម កតំ ឧបដ្ឋានំ និប្ផលំ នាហោសី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ពារាណសិតោ អវិទូរេ បលាសរុក្ខទេវតា ហុត្វា និព្ពត្តិ. តទា ពារាណសិវាសិនោ មនុស្សា ទេវតាមង្គលិកា អហេសុំ និច្ចំ ពលិករណាទីសុ បយុត្តា. អថេកោ ទុគ្គតព្រាហ្មណោ ‘‘អហម្បិ ឯកំ ទេវតំ បដិជគ្គិស្សាមី’’តិ ឯកស្មិំ ឧន្នតប្បទេសេ ឋិតស្ស មហតោ បលាសរុក្ខស្ស មូលំ សមំ និត្តិណំ កត្វា បរិក្ខិបិត្វា វាលុកំ ឱកិរិត្វាវ សម្មជ្ជិត្វា រុក្ខេ គន្ធបញ្ចង្គុលិកានិ ទត្វា មាលាគន្ធធូមេហិ បូជេត្វា ទីបំ ជាលេត្វា ‘‘សុខំ សយា’’តិ វត្វា រុក្ខំ បទក្ខិណំ កត្វា បក្កមតិ. ទុតិយទិវសេ បាតោវ គន្ត្វា សុខសេយ្យំ បុច្ឆតិ. អថេកទិវសំ រុក្ខទេវតា ចិន្តេសិ ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ អតិវិយ មំ បដិជគ្គតិ, ឥមំ ព្រាហ្មណំ វីមំសិត្វា យេន ការណេន មំ បដិជគ្គតិ, តំ ទស្សាមី’’តិ. សា តស្មិំ ខណេ ព្រាហ្មណេ អាគន្ត្វា រុក្ខមូលេ សម្មជ្ជន្តេ មហល្លកព្រាហ្មណវេសេន សមីបេ ឋត្វា បឋមំ គាថមាហ –

២៥.

‘‘អចេតនំ ¶ ព្រាហ្មណ អស្សុណន្តំ, ជានោ អជានន្តមិមំ បលាសំ;

អារទ្ធវិរិយោ ធុវំ អប្បមត្តោ, សុខសេយ្យំ បុច្ឆសិ កិស្ស ហេតូ’’តិ.

តត្ថ អស្សុណន្តន្តិ អចេតនត្តាវ អសុណន្តំ. ជានោតិ តុវំ ជានមានោ ហុត្វា ធុវំ អប្បមត្តោតិ និច្ចំ អប្បមត្តោ.

តំ សុត្វា ព្រាហ្មណោ ទុតិយំ គាថមាហ –

២៦.

‘‘ទូរេ សុតោ ចេវ ព្រហា ច រុក្ខោ, ទេសេ ឋិតោ ភូតនិវាសរូបោ;

តស្មា នមស្សាមិ ឥមំ បលាសំ, យេ ចេត្ថ ភូតា តេ ធនស្ស ហេតូ’’តិ.

តត្ថ ¶ ទូរេ សុតោតិ ព្រាហ្មណ អយំ រុក្ខោ ទូរេ សុតោ វិស្សុតោ, ន អាសន្នដ្ឋានេយេវ បាកដោ. ព្រហា ចាតិ មហន្តោ ច. ទេសេ ឋិតោតិ ឧន្នតេ សមេ ភូមិប្បទេសេ ឋិតោ. ភូតនិវាសរូបោតិ ¶ ទេវតានិវាសសភាវោ, អទ្ធា ឯត្ថ មហេសក្ខា ទេវតា និវុត្ថា ភវិស្សតិ. តេ ធនស្ស ហេតូតិ ឥមញ្ច រុក្ខំ យេ ចេត្ថ និវុត្ថា ភូតា, តេ ធនស្ស ហេតុ នមស្សាមិ, ន និក្ការណាតិ.

តំ សុត្វា រុក្ខទេវតា ព្រាហ្មណស្ស បសន្នា ‘‘អហំ, ព្រាហ្មណ, ឥមស្មិំ រុក្ខេ និព្ពត្តទេវតា, មា ភាយិ, ធនំ តេ ទស្សាមី’’តិ តំ អស្សាសេត្វា អត្តនោ វិមានទ្វារេ មហន្តេន ទេវតានុភាវេន អាកាសេ ឋត្វា ឥតរា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

២៧.

‘‘សោ តេ ករិស្សាមិ យថានុភាវំ, កតញ្ញុតំ ព្រាហ្មណ បេក្ខមានោ;

កថញ្ហិ អាគម្ម សតំ សកាសេ, មោឃានិ តេ អស្សុ បរិផន្ទិតានិ.

២៨.

‘‘យោ តិន្ទុករុក្ខស្ស បរោ បិលក្ខោ, បរិវារិតោ បុព្ពយញ្ញោ ឧឡារោ;

តស្សេស មូលស្មិំ និធិ និខាតោ, អទាយាទោ គច្ឆ តំ ឧទ្ធរាហី’’តិ.

តត្ថ ¶ យថានុភាវន្តិ យថាសត្តិ យថាពលំ. កតញ្ញុតន្តិ តយា មយ្ហំ កតគុណំ ជានន្តោ តំ អត្តនិ វិជ្ជមានំ កតញ្ញុតំ បេក្ខមានោ. អាគម្មាតិ អាគន្ត្វា. សតំ សកាសេតិ សប្បុរិសានំ សន្តិកេ. មោឃានិ តេ អស្សុ បរិផន្ទិតានីតិ សុខសេយ្យបុច្ឆនវសេន វាចាផន្ទិតានិ សម្មជ្ជនាទិករណេន កាយផន្ទិតានិ ច តវ កថំ អផលានិ ភវិស្សន្តិ.

យោ តិន្ទុករុក្ខស្ស បរោ បិលក្ខោតិ យោ ឯស តិន្ទុករុក្ខស្ស បរតោ បិលក្ខរុក្ខោ ឋិតោតិ វិមានទ្វារេ ឋិតាវ ហត្ថំ បសារេត្វា ទស្សេតិ. បរិវារិតោតិអាទីសុ តស្ស បិលក្ខរុក្ខស្ស មូលេ ឯស តំ រុក្ខមូលំ បរិក្ខិបិត្វា និហិតតាយ បរិវារិតោ, បុព្ពេ យិដ្ឋយញ្ញវសេន បុរិមសាមិកានំ ឧប្បន្នតាយ បុព្ពយញ្ញោ, អនេកនិធិកុម្ភិ ភាវេន មហន្តត្តា ¶ ឧឡារោ, ភូមិំ ខណិត្វា ឋបិតត្តា និខាតោ, ឥទានិ ទាយាទានំ អភាវតោ អទាយាទោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឯស តំ រុក្ខមូលំ បរិក្ខិបិត្វា គីវាយ គីវំ បហរន្តីនំ និធិកុម្ភីនំ វសេន មហានិធិ និខាតោ អសាមិកោ, គច្ឆ តំ ឧទ្ធរិត្វា គណ្ហាតិ.

ឯវញ្ច បន វត្វា សា ទេវតា ‘‘ព្រាហ្មណ, ត្វំ ឯតំ ឧទ្ធរិត្វា គណ្ហន្តោ កិលមិស្សសិ, គច្ឆ ត្វំ, អហមេវ តំ តវ ឃរំ នេត្វា អសុកស្មិំ អសុកស្មិញ្ច ឋានេ និទហិស្សាមិ, ត្វំ ឯតំ ធនំ យាវជីវំ បរិភុញ្ជន្តោ ទានំ ទេហិ, សីលំ រក្ខាហី’’តិ ព្រាហ្មណស្ស ឱវាទំ ទត្វា តំ ធនំ អត្តនោ អានុភាវេន តស្ស ឃរេ បតិដ្ឋាបេសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ព្រាហ្មណោ អានន្ទោ អហោសិ, រុក្ខទេវតា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

បលាសជាតកវណ្ណនា សត្តមា.

[៣០៨] ៨. សកុណជាតកវណ្ណនា

អករម្ហស តេ កិច្ចន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តស្ស អកតញ្ញុតំ អារព្ភ កថេសិ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ ទេវទត្តោ អកតញ្ញូយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ហិមវន្តបទេសេ រុក្ខកោដ្ដកសកុណោ ហុត្វា ¶ និព្ពត្តិ. អថេកស្ស សីហស្ស មំសំ ខាទន្តស្ស អដ្ឋិ គលេ លគ្គិ, គលោ ឧទ្ធុមាយិ, គោចរំ គណ្ហិតុំ ន សក្កោតិ, ខរា វេទនា បវត្តតិ. អថ នំ សោ សកុណោ គោចរប្បសុតោ ទិស្វា សាខាយ និលីនោ ‘‘កិំ តេ, សម្ម, ទុក្ខ’’ន្តិ បុច្ឆិ. សោ តមត្ថំ អាចិក្ខិ. ‘‘អហំ តេ, សម្ម, ឯតំ អដ្ឋិំ អបនេយ្យំ, ភយេន បន តេ មុខំ បវិសិតុំ ន វិសហាមិ, ខាទេយ្យាសិបិ ម’’ន្តិ. ‘‘មា ភាយិ, សម្ម, នាហំ តំ ខាទាមិ, ជីវិតំ មេ ទេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ តំ វាមបស្សេន និបជ្ជាបេត្វា ‘‘កោ ជានាតិ, កិម្បេស ករិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា យថា មុខំ បិទហិតុំ ន សក្កោតិ, តថា តស្ស អធរោដ្ឋេ ច ¶ ឧត្តរោដ្ឋេ ច ទណ្ឌកំ ឋបេត្វា មុខំ បវិសិត្វា អដ្ឋិកោដិំ តុណ្ឌេន បហរិ, អដ្ឋិ បតិត្វា គតំ. សោ អដ្ឋិំ បាតេត្វា សីហស្ស មុខតោ និក្ខមន្តោ ទណ្ឌកំ តុណ្ឌេន បហរិត្វា បាតេន្តោវ និក្ខមិត្វា សាខគ្គេ និលីយិ. សីហោ និរោគោ ហុត្វា ឯកទិវសំ ឯកំ វនមហិំសំ វធិត្វា ខាទតិ. សកុណោ ‘‘វីមំសិស្សាមិ ន’’ន្តិ តស្ស ឧបរិភាគេ សាខាយ និលីយិត្វា តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

២៩.

‘‘អករម្ហស តេ កិច្ចំ, យំ ពលំ អហុវម្ហសេ;

មិគរាជ នមោ ត្យត្ថុ, អបិ កិញ្ចិ លភាមសេ’’តិ.

តត្ថ អករម្ហស តេ កិច្ចន្តិ ភោ, សីហ, មយម្បិ តវ ឯកំ កិច្ចំ អករិម្ហ. យំ ពលំ អហុវម្ហសេតិ យំ អម្ហាកំ ពលំ អហោសិ, តេន ពលេន តតោ កិញ្ចិ អហាបេត្វា អករិម្ហយេវ.

តំ ¶ សុត្វា សីហោ ទុតិយំ គាថមាហ –

៣០.

‘‘មម លោហិតភក្ខស្ស, និច្ចំ លុទ្ទានិ កុព្ពតោ;

ទន្តន្តរគតោ សន្តោ, តំ ពហុំ យម្បិ ជីវសី’’តិ.

តំ សុត្វា សកុណោ ឥតរា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៣១.

‘‘អកតញ្ញុមកត្តារំ, កតស្ស អប្បដិការកំ;

យស្មិំ កតញ្ញុតា នត្ថិ, និរត្ថា តស្ស សេវនា.

៣២.

‘‘យស្ស ¶ សម្មុខចិណ្ណេន, មិត្តធម្មោ ន លព្ភតិ;

អនុសូយមនក្កោសំ, សណិកំ តម្ហា អបក្កមេ’’ន្តិ.

តត្ថ អកតញ្ញុន្តិ កតគុណំ អជានន្តំ. អកត្តារន្តិ យំកិញ្ចិ អករោន្តំ. សម្មុខចិណ្ណេនាតិ សម្មុខេ កតេន គុណេន. អនុសូយមនក្កោសន្តិ តំ បុគ្គលំ ន ឧសូយន្តោ ន អក្កោសន្តោ សណិកំ តម្ហា បាបបុគ្គលា អបគច្ឆេយ្យាតិ. ឯវំ វត្វា សោ សកុណោ បក្កាមិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សីហោ ទេវទត្តោ អហោសិ, សកុណោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

សកុណជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា.

[៣០៩] ៩. ឆវជាតកវណ្ណនា

សព្ពមិទំ ¶ ចរិមំ កតន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឆព្ពគ្គិយេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ វិនយេ (បាចិ. ៦៤៦) វិត្ថារតោ អាគតមេវ. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ – សត្ថា ឆព្ពគ្គិយេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, នីចេ អាសនេ និសីទិត្វា ឧច្ចេ អាសនេ និសិន្នស្ស ធម្មំ ទេសេថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ តេ ភិក្ខូ គរហិត្វា ‘‘អយុត្តំ, ភិក្ខវេ, តុម្ហាកំ មម ធម្មេ អគារវករណំ, បោរាណកបណ្ឌិតា ហិ នីចេ អាសនេ និសីទិត្វា ពាហិរកមន្តេបិ វាចេន្តេ គរហិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ចណ្ឌាលកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ កុដុម្ពំ សណ្ឋបេសិ. តស្ស ភរិយា អម្ពទោហឡិនី ហុត្វា តំ អាហ ‘‘សាមិ, ឥច្ឆាមហំ អម្ពំ ខាទិតុ’’ន្តិ. ‘‘ភទ្ទេ, ឥមស្មិំ កាលេ អម្ពំ នត្ថិ, អញ្ញំ កិញ្ចិ អម្ពិលផលំ អាហរិស្សាមី’’តិ. ‘‘សាមិ, អម្ពផលំ លភមានាវ ជីវិស្សាមិ, អលភមានាយ មេ ជីវិតំ នត្ថី’’តិ. សោ តស្សា បដិពទ្ធចិត្តោ ¶ ‘‘កហំ នុ ខោ អម្ពផលំ លភិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. តេន ខោ បន សមយេន ពារាណសិរញ្ញោ ឧយ្យានេ អម្ពោ ធុវផលោ ហោតិ. សោ ‘‘តតោ អម្ពបក្កំ អាហរិត្វា ឥមិស្សា ទោហឡំ បដិប្បស្សម្ភេស្សាមី’’តិ រត្តិភាគេ ឧយ្យានំ គន្ត្វា អម្ពំ អភិរុហិត្វា និលីនោ សាខាយ សាខំ អម្ពំ ឱលោកេន្តោ វិចរិ. តស្ស តថា ករោន្តស្សេវ រត្តិ វិភាយិ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘សចេ ឥទានិ ឱតរិត្វា គមិស្សាមិ, ទិស្វា មំ ‘ចោរោ’តិ គណ្ហិស្សន្តិ, រត្តិភាគេ គមិស្សាមី’’តិ. អថេកំ វិដបំ អភិរុហិត្វា និលីនោ អច្ឆិ.

តទា ពារាណសិរាជា ‘‘បុរោហិតស្ស សន្តិកេ មន្តេ ឧគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ ឧយ្យានំ បវិសិត្វា អម្ពរុក្ខមូលេ ឧច្ចេ អាសនេ និសីទិត្វា អាចរិយំ នីចេ អាសនេ និសីទាបេត្វា មន្តេ ឧគ្គណ្ហិ. ពោធិសត្តោ ឧបរិ និលីនោ ចិន្តេសិ – ‘‘យាវ អធម្មិកោ អយំ រាជា, យោ ឧច្ចាសនេ និសីទិត្វា មន្តេ ឧគ្គណ្ហាតិ. អយំ ព្រាហ្មណោបិ អធម្មិកោ, យោ នីចាសនេ និសីទិត្វា មន្តេ វាចេតិ. អហម្បិ អធម្មិកោ, យោ មាតុគាមស្ស វសំ គន្ត្វា មម ជីវិតំ អគណេត្វា អម្ពំ អាហរាមី’’តិ. សោ រុក្ខតោ ឱតរន្តោ ឯកំ ¶ ឱលម្ពនសាខំ គហេត្វា តេសំ ឧភិន្នម្បិ អន្តរេ បតិដ្ឋាយ ‘‘មហារាជ, អហំ នដ្ឋោ, ត្វំ មូឡ្ហោ, បុរោហិតោ មតោ’’តិ អាហ. សោ រញ្ញា ‘‘កិំការណា’’តិ បុដ្ឋោ បឋមំ គាថមាហ –

៣៣.

‘‘សព្ពមិទំ ចរិមំ កតំ, ឧភោ ធម្មំ ន បស្សរេ;

ឧភោ បកតិយា ចុតា, យោ ចាយំ មន្តេជ្ឈាបេតិ;

យោ ច មន្តំ អធីយតី’’តិ.

តត្ថ សព្ពមិទំ ចរិមំ កតន្តិ យំ អម្ហេហិ តីហិ ជនេហិ កតំ, សព្ពំ ឥទំ កិច្ចំ លាមកំ និម្មរិយាទំ អធម្មិកំ. ឯវំ អត្តនោ ចោរភាវំ តេសញ្ច មន្តេសុ អគារវំ គរហិត្វា បុន ឥតរេ ទ្វេយេវ គរហន្តោ ‘‘ឧភោ ¶ ធម្មំ ន បស្សរេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឧភោតិ ឥមេ ទ្វេបិ ជនា គរុការារហំ បោរាណកធម្មំ ន បស្សន្តិ, តតោ ធម្មបកតិតោ ចុតា. ធម្មោ ហិ បឋមុប្បត្តិវសេន បកតិ នាម. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘ធម្មោ ¶ ហវេ បាតុរហោសិ បុព្ពេ;

បច្ឆា អធម្មោ ឧទបាទិ លោកេ’’តិ. (ជា. ១.១១.២៨);

យោ ចាយន្តិ យោ ច អយំ នីចាសនេ និសីទិត្វា មន្តេ អជ្ឈាបេតិ, យោ ច ឧច្ចេ អាសនេ និសីទិត្វា អធីយតីតិ.

តំ សុត្វា ព្រាហ្មណោ ទុតិយំ គាថមាហ –

៣៤.

‘‘សាលីនំ ឱទនំ ភុញ្ជេ, សុចិំ មំសូបសេចនំ;

តស្មា ឯតំ ន សេវាមិ, ធម្មំ ឥសីហិ សេវិត’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – អហញ្ហិ ភោ ឥមស្ស រញ្ញោ សន្តកំ សាលីនំ ឱទនំ សុចិំ បណ្ឌរំ នានប្បការាយ មំសវិកតិយា សិត្តំ មំសូបសេចនំ ភុញ្ជាមិ, តស្មា ឧទរេ ពទ្ធោ ហុត្វា ឯតំ ឯសិតគុណេហិ ឥសីហិ សេវិតំ ធម្មំ ន សេវាមីតិ.

តំ សុត្វា ឥតរោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៣៥.

‘‘បរិព្ពជ មហា លោកោ, បចន្តញ្ញេបិ បាណិនោ;

មា តំ អធម្មោ អាចរិតោ, អស្មា កុម្ភមិវាភិទា.

៣៦.

‘‘ធិរត្ថុ ¶ តំ យសលាភំ, ធនលាភញ្ច ព្រាហ្មណ;

យា វុត្តិ វិនិបាតេន, អធម្មចរណេន វា’’តិ.

តត្ថ បរិព្ពជាតិ ឥតោ អញ្ញត្ថ គច្ឆ. មហាតិ អយំ លោកោ នាម មហា. បចន្តញ្ញេបិ បាណិនោតិ ឥមស្មិំ ជម្ពុទីបេ អញ្ញេបិ បាណិនោ បចន្តិ, នាយមេវេកោ រាជា. អស្មា កុម្ភមិវាភិទាតិ បាសាណោ ឃដំ វិយ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យំ ត្វំ អញ្ញត្ថ អគន្ត្វា ឥធ វសន្តោ អធម្មំ អាចរសិ, សោ អធម្មោ ឯវំ អាចរិតោ បាសាណោ ឃដំ វិយ មា តំ ភិន្ទិ.

‘‘ធិរត្ថូ’’តិ គាថាយ អយំ សង្ខេបត្ថោ – ព្រាហ្មណ យោ ឯស ឯវំ តវ យសលាភោ ច ធនលាភោ ច ធិរត្ថុ, តំ គរហាម មយំ. កស្មា? យស្មា អយំ តយា ¶ លទ្ធលាភោ អាយតិំ អបាយេសុ ¶ វិនិបាតនហេតុនា សម្បតិ ច អធម្មចរណេន ជីវិតវុត្តិ នាម ហោតិ, យា ចេសា វុត្តិ ឥមិនា អាយតិំ វិនិបាតេន ឥធ អធម្មចរណេន វា និប្បជ្ជតិ, កិំ តាយ, តេន តំ ឯវំ វទាមីតិ.

អថស្ស ធម្មកថាយ រាជា បសីទិត្វា ‘‘ភោ, បុរិស, កិំជាតិកោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ចណ្ឌាលោ អហំ, ទេវា’’តិ. ភោ ‘‘សចេ ត្វំ ជាតិសម្បន្នោ អភវិស្ស, រជ្ជំ តេ អហំ អទស្សំ, ឥតោ បដ្ឋាយ បន អហំ ទិវា រាជា ភវិស្សាមិ, ត្វំ រត្តិំ រាជា ហោហី’’តិ អត្តនោ កណ្ឋេ បិឡន្ធនំ បុប្ផទាមំ តស្ស គីវាយំ បិឡន្ធាបេត្វា តំ នគរគុត្តិកំ អកាសិ. អយំ នគរគុត្តិកានំ កណ្ឋេ រត្តបុប្ផទាមបិឡន្ធនវំសោ. តតោ បដ្ឋាយ បន រាជា តស្សោវាទេ ឋត្វា អាចរិយេ គារវំ ករិត្វា នីចេ អាសនេ និសិន្នោ មន្តេ ឧគ្គណ្ហីតិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ ‘‘តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, ចណ្ឌាលបុត្តោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ឆវជាតកវណ្ណនា នវមា.

[៣១០] ១០. សេយ្យជាតកវណ្ណនា

សសមុទ្ទបរិយាយន្តិ ¶ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. សោ ហិ សាវត្ថិយំ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ឯកំ អភិរូបំ អលង្កតបដិយត្តំ ឥត្ថិំ ទិស្វា ឧក្កណ្ឋិតោ សាសនេ នាភិរមិ. អថ ភិក្ខូ ភគវតោ អារោចេសុំ. សោ ភគវតា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ វត្វា ‘‘កោ តំ ឧក្កណ្ឋាបេសី’’តិ វុត្តេ តមត្ថំ អារោចេសិ. សត្ថា ‘‘កស្មា ត្វំ ឯវរូបេ និយ្យានិកសាសនេ បព្ពជិត្វា ឧក្កណ្ឋិតោសិ, បុព្ពេ បណ្ឌិតា បុរោហិតដ្ឋានំ លភន្តាបិ តំ បដិក្ខិបិត្វា បព្ពជិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ បុរោហិតស្ស ព្រាហ្មណិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិត្វា ¶ រញ្ញោ បុត្តេន សទ្ធិំ ឯកទិវសេ វិជាយិ. រាជា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ កោចិ មេ បុត្តេន សទ្ធិំ ឯកទិវសេ ជាតោ’’តិ អមច្ចេ បុច្ឆិ. ‘‘អត្ថិ, មហារាជ, បុរោហិតស្ស បុត្តោ’’តិ. រាជា តំ អាហរាបេត្វា ធាតីនំ ទត្វា បុត្តេន សទ្ធិំ ឯកតោវ បដិជគ្គាបេសិ. ឧភិន្នំ អាភរណានិ ចេវ បានភោជនាទីនិ ច ឯកសទិសានេវ អហេសុំ. តេ វយប្បត្តា ¶ ឯកតោវ តក្កសិលំ គន្ត្វា សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា អាគមំសុ. រាជា បុត្តស្ស ឱបរជ្ជំ អទាសិ, មហាយសោ អហោសិ. តតោ បដ្ឋាយ ពោធិសត្តោ រាជបុត្តេន សទ្ធិំ ឯកតោវ ខាទតិ បិវតិ សយតិ, អញ្ញមញ្ញំ វិស្សាសោ ថិរោ អហោសិ.

អបរភាគេ រាជបុត្តោ បិតុ អច្ចយេន រជ្ជេ បតិដ្ឋាយ មហាសម្បត្តិំ អនុភវិ. ពោធិសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘មយ្ហំ សហាយោ រជ្ជមនុសាសតិ, សល្លក្ខិតក្ខណេយេវ ខោ បន មយ្ហំ បុរោហិតដ្ឋានំ ទស្សតិ, កិំ មេ ឃរាវាសេន, បព្ពជិត្វា វិវេកមនុព្រូហេស្សាមី’’តិ? សោ មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា បព្ពជ្ជំ អនុជានាបេត្វា មហាសម្បត្តិំ ឆឌ្ឌេត្វា ឯកកោវ និក្ខមិត្វា ហិមវន្តំ បវិសិត្វា មនោរមេ ភូមិភាគេ បណ្ណសាលំ មាបេត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា ឈានកីឡំ កីឡន្តោ វិហាសិ. តទា រាជា តំ អនុស្សរិត្វា ‘‘មយ្ហំ សហាយោ ន បញ្ញាយតិ, កហំ សោ’’តិ បុច្ឆិ. អមច្ចា តស្ស បព្ពជិតភាវំ អារោចេត្វា ‘‘រមណីយេ កិរ វនសណ្ឌេ វសតី’’តិ អាហំសុ. រាជា តស្ស វសនោកាសំ ¶ បុច្ឆិត្វា សេយ្យំ នាម អមច្ចំ ‘‘គច្ឆ សហាយំ មេ គហេត្វា ឯហិ, បុរោហិតដ្ឋានមស្ស ទស្សាមី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា ពារាណសិតោ និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន បច្ចន្តគាមំ បត្វា តត្ថ ខន្ធាវារំ ឋបេត្វា វនចរកេហិ សទ្ធិំ ពោធិសត្តស្ស វសនោកាសំ គន្ត្វា ពោធិសត្តំ បណ្ណសាលទ្វារេ សុវណ្ណបដិមំ វិយ និសិន្នំ ទិស្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិត្វា កតបដិសន្ថារោ ‘‘ភន្តេ, រាជា តុយ្ហំ បុរោហិតដ្ឋានំ ទាតុកាមោ, អាគមនំ ¶ តេ ឥច្ឆតី’’តិ អាហ.

ពោធិសត្តោ ‘‘តិដ្ឋតុ បុរោហិតដ្ឋានំ, អហំ សកលំ កាសិកោសលជម្ពុទីបរជ្ជំ ចក្កវត្តិសិរិមេវ វា លភន្តោបិ ន គច្ឆិស្សាមិ, ន ហិ បណ្ឌិតា សកិំ ជហិតកិលេសេ បុន គណ្ហន្តិ, សកិំ ជហិតញ្ហិ និដ្ឋុភខេឡសទិសំ ហោតី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

៣៧.

‘‘សសមុទ្ទបរិយាយំ, មហិំ សាគរកុណ្ឌលំ;

ន ឥច្ឆេ សហ និន្ទាយ, ឯវំ សេយ្យ វិជានហិ.

៣៨.

‘‘ធិរត្ថុ តំ យសលាភំ, ធនលាភញ្ច ព្រាហ្មណ;

យា វុត្តិ វិនិបាតេន, អធម្មចរណេន វា.

៣៩.

‘‘អបិ ចេ បត្តមាទាយ, អនគារោ បរិព្ពជេ;

សាយេវ ជីវិកា សេយ្យោ, យា ចាធម្មេន ឯសនា.

៤០.

‘‘អបិ ¶ ចេ បត្តមាទាយ, អនគារោ បរិព្ពជេ;

អញ្ញំ អហិំសយំ លោកេ, អបិ រជ្ជេន តំ វរ’’ន្តិ.

តត្ថ សសមុទ្ទបរិយាយន្តិ បរិយាយោ វុច្ចតិ បរិវារោ, សមុទ្ទំ បរិវារេត្វា ឋិតេន ចក្កវាឡបព្ពតេន សទ្ធិំ, សមុទ្ទសង្ខាតេន វា បរិវារេន សទ្ធិន្តិ អត្ថោ. សាគរកុណ្ឌលន្តិ សាគរមជ្ឈេ ទីបវសេន ឋិតត្តា តស្ស កុណ្ឌលភូតន្តិ អត្ថោ. និន្ទាយាតិ ឈានសុខសម្បន្នំ បព្ពជ្ជំ ឆឌ្ឌេត្វា ឥស្សរិយំ គណ្ហីតិ ឥមាយ និន្ទាយ. សេយ្យាតិ តំ នាមេនាលបតិ. វិជានហីតិ ធម្មំ វិជានាហិ. យា វុត្តិ វិនិបាតេនាតិ យា បុរោហិតដ្ឋានវសេន លទ្ធា យសលាភធនលាភវុត្តិ ឈានសុខតោ អត្តវិនិបាតនសង្ខាតេន វិនិបាតេន ឥតោ គន្ត្វា ឥស្សរិយមទមត្តស្ស អធម្មចរណេន វា ហោតិ, តំ វុត្តិំ ធិរត្ថុ.

បត្តមាទាយាតិ ¶ ភិក្ខាភាជនំ គហេត្វា. អនគារោតិ អបិ អហំ អគារវិរហិតោ បរកុលេសុ ចរេយ្យំ. សាយេវ ជីវិកាតិ សា ឯវ មេ ជីវិកា សេយ្យោ វរតរា. យា ចាធម្មេន ឯសនាតិ យា ច អធម្មេន ឯសនា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យា អធម្មេន ឯសនា, តតោ ឯសាវ ជីវិកា សុន្ទរតរាតិ. អហិំសយន្តិ អវិហេឋេន្តោ. អបិ រជ្ជេនាតិ ឯវំ បរំ អវិហេឋេន្តោ កបាលហត្ថស្ស មម ជីវិកកប្បនំ រជ្ជេនាបិ វរំ ឧត្តមន្តិ.

ឥតិ សោ បុនប្បុនំ យាចន្តម្បិ តំ បដិក្ខិបិ. សេយ្យោបិ តស្ស មនំ អលភិត្វា តំ វន្ទិត្វា គន្ត្វា តស្ស អនាគមនភាវំ រញ្ញោ អារោចេសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ, អបរេបិ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ សច្ឆិករិំសុ.

តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, សេយ្យោ សារិបុត្តោ, បុរោហិតបុត្តោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

សេយ្យជាតកវណ្ណនា ទសមា.

កាលិង្គវគ្គោ បឋមោ.

២. បុចិមន្ទវគ្គោ

[៣១១] ១. បុចិមន្ទជាតកវណ្ណនា

ឧដ្ឋេហិ ¶ ចោរាតិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អាយស្មន្តំ មហាមោគ្គល្លានំ អារព្ភ កថេសិ. ថេរេ កិរ រាជគហំ ឧបនិស្សាយ អរញ្ញកុដិកាយ វិហរន្តេ ឯកោ ចោរោ នគរទ្វារគាមេ ឯកស្មិំ គេហេ សន្ធិំ ឆិន្ទិត្វា ហត្ថសារំ អាទាយ បលាយិត្វា ថេរស្ស កុដិបរិវេណំ បវិសិត្វា ‘‘ឥធ មយ្ហំ អារក្ខោ ភវិស្សតី’’តិ ថេរស្ស បណ្ណសាលាយ បមុខេ និបជ្ជិ. ថេរោ តស្ស បមុខេ សយិតភាវំ ញត្វា តស្មិំ អាសង្កំ កត្វា ‘‘ចោរសំសគ្គោ នាម ន វដ្ដតី’’តិ និក្ខមិត្វា ‘‘មា ឥធ សយី’’តិ នីហរិ. សោ ចោរោ តតោ និក្ខមិត្វា បទំ មោហេត្វា ¶ បលាយិ. មនុស្សា ឧក្កំ អាទាយ ចោរស្ស បទានុសារេន តត្ថ អាគន្ត្វា តស្ស អាគតដ្ឋានឋិតដ្ឋាននិសិន្នដ្ឋានសយិតដ្ឋានាទីនិ ទិស្វា ‘‘ចោរោ ឥតោ អាគតោ, ឥធ ឋិតោ, ឥធ និសិន្នោ, ឥមិនា ឋានេន អបគតោ, ន ទិដ្ឋោ នោ’’តិ ឥតោ ចិតោ ច បក្ខន្ទិត្វា អទិស្វាវ បដិគតា. បុនទិវសេ ថេរោ បុព្ពណ្ហសមយំ រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ វេឡុវនំ គន្ត្វា តំ បវត្តិំ សត្ថុ អារោចេសិ. សត្ថា ‘‘ន ខោ, មោគ្គល្លាន, ត្វញ្ញេវ អាសង្កិតព្ពយុត្តកំ អាសង្កិ, បោរាណកបណ្ឌិតាបិ អាសង្កិំសូ’’តិ វត្វា ថេរេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ នគរស្ស សុសានវនេ និម្ពរុក្ខទេវតា ហុត្វា និព្ពត្តិ. អថេកទិវសំ នគរទ្វារគាមេ កតកម្មចោរោ តំ សុសានវនំ បាវិសិ. តទា ច បន តត្ថ និម្ពោ ច អស្សត្ថោ ចាតិ ទ្វេ ជេដ្ឋករុក្ខា. ចោរោ និម្ពរុក្ខមូលេ ភណ្ឌិកំ ឋបេត្វា និបជ្ជិ. តស្មិំ បន កាលេ ចោរេ គហេត្វា និម្ពសូលេ ឧត្តាសេន្តិ. អថ សា ទេវតា ចិន្តេសិ ‘‘សចេ មនុស្សា អាគន្ត្វា ឥមំ ចោរំ គណ្ហិស្សន្តិ, ឥមស្សេវ និម្ពរុក្ខស្ស សាខំ ឆិន្ទិត្វា សូលំ កត្វា ឯតំ ឧត្តាសេស្សន្តិ, ឯវំ សន្តេ រុក្ខោ នស្សិស្សតិ, ហន្ទ នំ ឥតោ នីហរិស្សាមី’’តិ. សា តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តី បឋមំ គាថមាហ –

៤១.

‘‘ឧដ្ឋេហិ ចោរ កិំ សេសិ, កោ អត្ថោ សុបនេន តេ;

មា តំ គហេសុំ រាជានោ, គាមេ កិព្ពិសការក’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ រាជានោតិ រាជបុរិសេ សន្ធាយ វុត្តំ. កិព្ពិសការកន្តិ ទារុណសាហសិកចោរកម្មការកំ.

ឥតិ នំ វត្វា ‘‘យាវ តំ រាជបុរិសា ន គណ្ហន្តិ, តាវ អញ្ញត្ថ គច្ឆា’’តិ ភាយាបេត្វា បលាបេសិ. តស្មិំ បលាតេ អស្សត្ថទេវតា ទុតិយំ គាថមាហ –

៤២.

‘‘យំ នុ ចោរំ គហេស្សន្តិ, គាមេ កិព្ពិសការកំ;

កិំ តត្ថ បុចិមន្ទស្ស, វនេ ជាតស្ស តិដ្ឋតោ’’តិ.

តត្ថ ¶ វនេ ជាតស្ស តិដ្ឋតោតិ និម្ពោ វនេ ជាតោ ចេវ ឋិតោ ច. ទេវតា បន តត្ថ និព្ពត្តត្តា រុក្ខសមុទាចារេនេវ សមុទាចរិ.

តំ សុត្វា និម្ពទេវតា តតិយំ គាថមាហ –

៤៣.

‘‘ន ត្វំ អស្សត្ថ ជានាសិ, មម ចោរស្ស ចន្តរំ;

ចោរំ គហេត្វា រាជានោ, គាមេ កិព្ពិសការកំ;

អប្បេន្តិ និម្ពសូលស្មិំ, តស្មិំ មេ សង្កតេ មនោ’’តិ.

តត្ថ ¶ អស្សត្ថាតិ បុរិមនយេនេវ តស្មិំ និព្ពត្តទេវតំ សមុទាចរតិ. មម ចោរស្ស ចន្តរន្តិ មម ច ចោរស្ស ច ឯកតោ អវសនការណំ. អប្បេន្តិ និម្ពសូលស្មិន្តិ ឥមស្មិំ កាលេ រាជានោ ចោរំ និម្ពសូលេ អាវុណន្តិ. តស្មិំ មេ សង្កតេ មនោតិ តស្មិំ ការណេ មម ចិត្តំ សង្កតិ. សចេ ហិ ឥមំ សូលេ អាវុណិស្សន្តិ, វិមានំ មេ នស្សិស្សតិ, អថ សាខាយ ឱលម្ពេស្សន្តិ, វិមានេ មេ កុណបគន្ធោ ភវិស្សតិ, តេនាហំ ឯតំ បលាបេសិន្តិ អត្ថោ.

ឯវំ តាសំ ទេវតានំ អញ្ញមញ្ញំ សល្លបន្តានញ្ញេវ ភណ្ឌសាមិកា ឧក្កាហត្ថា បទានុសារេន អាគន្ត្វា ចោរស្ស សយិតដ្ឋានំ ទិស្វា ‘‘អម្ភោ ឥទានេវ ចោរោ ឧដ្ឋាយ បលាតោ, ន លទ្ធោ នោ ចោរោ, សចេ លភិស្សាម, ឥមស្សេវ នំ និម្ពស្ស សូលេ វា អាវុណិត្វា សាខាយ វា ឱលម្ពេត្វា គមិស្សាមា’’តិ វត្វា ឥតោ ចិតោ ច បក្ខន្ទិត្វា ចោរំ អទិស្វាវ គតា.

តេសំ វចនំ សុត្វា អស្សត្ថទេវតា ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៤៤.

‘‘សង្កេយ្យ ¶ សង្កិតព្ពានិ, រក្ខេយ្យានាគតំ ភយំ;

អនាគតភយា ធីរោ, ឧភោ លោកេ អវេក្ខតី’’តិ.

តត្ថ រក្ខេយ្យានាគតំ ភយន្តិ ទ្វេ អនាគតភយានិ ទិដ្ឋធម្មិកញ្ចេវ សម្បរាយិកញ្ចាតិ. តេសុ បាបមិត្តេ បរិវជ្ជេន្តោ ទិដ្ឋធម្មិកំ រក្ខតិ, តីណិ ទុច្ចរិតានិ បរិវជ្ជេន្តោ សម្បរាយិកំ រក្ខតិ. អនាគតភយាតិ អនាគតភយហេតុតំ ភយំ ភាយមានោ ធីរោ បណ្ឌិតោ បុរិសោ បាបមិត្តសំសគ្គំ ន ករោតិ, តីហិបិ ទ្វារេហិ ទុច្ចរិតំ ន ចរតិ. ឧភោ លោកេតិ ¶ ឯវំ ភាយន្តោ ហេស ឥធលោកបរលោកសង្ខាតេ ឧភោ លោកេ អវេក្ខតិ ឱលោកេតិ, ឱលោកយមានោ ឥធលោកភយេន បាបមិត្តេ វិវជ្ជេតិ, បរលោកភយេន បាបំ ន ករោតីតិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា អស្សត្ថទេវតា អានន្ទោ អហោសិ, និម្ពទេវតា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

បុចិមន្ទជាតកវណ្ណនា បឋមា.

[៣១២] ២. កស្សបមន្ទិយជាតកវណ្ណនា

អបិ ¶ កស្សប មន្ទិយាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ មហល្លកភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. សាវត្ថិយំ កិរេកោ កុលបុត្តោ កាមេសុ អាទីនវំ ទិស្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា កម្មដ្ឋានេ អនុយុត្តោ ន ចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិ. តស្ស អបរភាគេ មាតា កាលមកាសិ. សោ មាតុ អច្ចយេន បិតរញ្ច កនិដ្ឋភាតរញ្ច បព្ពាជេត្វា ជេតវនេ វសិត្វា វស្សូបនាយិកសមយេ ចីវរបច្ចយស្ស សុលភតំ សុត្វា ឯកំ គាមកាវាសំ គន្ត្វា តយោបិ តត្ថេវ វស្សំ ឧបគន្ត្វា វុត្ថវស្សា ជេតវនមេវ អាគមំសុ. ទហរភិក្ខុ ជេតវនស្ស អាសន្នដ្ឋានេ ‘‘សាមណេរ ត្វំ ថេរំ វិស្សាមេត្វា អានេយ្យាសិ, អហំ បុរេតរំ គន្ត្វា បរិវេណំ បដិជគ្គិស្សាមី’’តិ ជេតវនំ បាវិសិ. មហល្លកត្ថេរោ សណិកំ អាគច្ឆតិ. សាមណេរោ បុនប្បុនំ សីសេន ឧប្បីឡេន្តោ វិយ ‘‘គច្ឆ, ភន្តេ, គច្ឆ, ភន្តេ’’តិ តំ ពលក្ការេន នេតិ. ថេរោ ‘‘ត្វំ មំ អត្តនោ វសំ អានេសី’’តិ បុន និវត្តិត្វា កោដិតោ បដ្ឋាយ អាគច្ឆតិ. តេសំ ឯវំ អញ្ញមញ្ញំ កលហំ ករោន្តានញ្ញេវ សូរិយោ អត្ថង្គតោ, អន្ធការោ ជាតោ.

ឥតរោបិ បរិវេណំ សម្មជ្ជិត្វា ឧទកំ ឧបដ្ឋបេត្វា តេសំ អាគមនំ អបស្សន្តោ ឧក្កំ គហេត្វា ¶ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា តេ អាគច្ឆន្តេ ទិស្វា ‘‘កិំ ចិរាយិត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. មហល្លកោ តំ ការណំ កថេសិ. សោ តេ ទ្វេបិ វិស្សាមេត្វា សណិកំ អានេសិ. តំ ទិវសំ ពុទ្ធុបដ្ឋានស្ស ឱកាសំ ន លភិ. អថ នំ ទុតិយទិវសេ ពុទ្ធុបដ្ឋានំ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា និសិន្នំ សត្ថា ‘‘កទា អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ហិយ្យោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ហិយ្យោ អាគន្ត្វា អជ្ជ ពុទ្ធុបដ្ឋានំ ¶ ករោសី’’តិ? សោ ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វត្វា តំ ការណំ អាចិក្ខិ. សត្ថា មហល្លកំ គរហិត្វា ‘‘ន ឯស ឥទានេវ ឯវរូបំ កម្មំ ករោតិ, បុព្ពេបិ អកាសិ. ឥទានិ បន តេន ត្វំ កិលមិតោ, បុព្ពេបិ បណ្ឌិតេ កិលមេសី’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ កាសិនិគមេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិ. តស្ស វយប្បត្តកាលេ ¶ មាតា កាលមកាសិ. សោ មាតុ សរីរកិច្ចំ កត្វា មាសទ្ធមាសច្ចយេន ឃរេ វិជ្ជមានំ ធនំ ទានំ ទត្វា បិតរញ្ច កនិដ្ឋភាតរញ្ច គហេត្វា ហិមវន្តបទេសេ ទេវទត្តិយំ វក្កលំ គហេត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ឧញ្ឆាចរិយាយ វនមូលផលាផលេហិ យាបេន្តោ រមណីយេ វនសណ្ឌេ វសិ. ហិមវន្តេ បន វស្សកាលេ អច្ឆិន្នធារេ ទេវេ វស្សន្តេ ន សក្កា ហោតិ កន្ទមូលំ ខណិតុំ, ផលានិ ច បណ្ណានិ ច បតន្តិ. តាបសា យេភុយ្យេន ហិមវន្តតោ និក្ខមិត្វា មនុស្សបថេ វសន្តិ. តទា ពោធិសត្តោ បិតរញ្ច កនិដ្ឋភាតរញ្ច គហេត្វា មនុស្សបថេ វសិត្វា បុន ហិមវន្តេ បុប្ផិតផលិតេ តេ ឧភោបិ គហេត្វា ហិមវន្តេ អត្តនោ អស្សមបទំ អាគច្ឆន្តោ អស្សមស្សាវិទូរេ សូរិយេ អត្ថង្គតេ ‘‘តុម្ហេ សណិកំ អាគច្ឆេយ្យាថ, អហំ បុរតោ គន្ត្វា អស្សមំ បដិជគ្គិស្សាមី’’តិ វត្វា តេ ឱហាយ គតោ. ខុទ្ទកតាបសោ បិតរា សទ្ធិំ សណិកំ គច្ឆន្តោ តំ កដិប្បទេសេ សីសេន ឧប្បីឡេន្តោ វិយ គច្ឆ គច្ឆាតិ តំ ពលក្ការេន នេតិ. មហល្លកោ ‘‘ត្វំ មំ អត្តនោ រុចិយា អានេសី’’តិ បដិនិវត្តិត្វា កោដិតោ បដ្ឋាយ អាគច្ឆតិ. ឯវំ តេសំ កលហំ ករោន្តានញ្ញេវ អន្ធការោ អហោសិ.

ពោធិសត្តោបិ បណ្ណសាលំ សម្មជ្ជិត្វា ឧទកំ ឧបដ្ឋបេត្វា ឧក្កមាទាយ បដិបថំ អាគច្ឆន្តោ តេ ទិស្វា ‘‘ឯត្តកំ កាលំ កិំ ករិត្ថា’’តិ អាហ. ខុទ្ទកតាបសោ បិតរា កតការណំ កថេសិ. ពោធិសត្តោ ឧភោបិ តេ សណិកំ នេត្វា បរិក្ខារំ បដិសាមេត្វា បិតរំ ន្ហាបេត្វា បាទធោវនបិដ្ឋិសម្ពាហនាទីនិ កត្វា អង្គារកបល្លំ ឧបដ្ឋបេត្វា បដិប្បស្សទ្ធកិលមថំ បិតរំ ឧបនិសីទិត្វា ‘‘តាត, តរុណទារកា នាម មត្តិកាភាជនសទិសា មុហុត្តនេវ ភិជ្ជន្តិ ¶ , សកិំ ភិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ បុន ន សក្កា ហោន្តិ ឃដេតុំ, តេ អក្កោសន្តាបិ បរិភាសន្តាបិ មហល្លកេហិ អធិវាសេតព្ពា’’តិ វត្វា បិតរំ ឱវទន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

៤៥.

‘‘អបិ ¶ ¶ កស្សប មន្ទិយា, យុវា សបតិ ហន្តិ វា;

សព្ពំ តំ ខមតេ ធីរោ, បណ្ឌិតោ តំ តិតិក្ខតិ.

៤៦.

‘‘សចេបិ សន្តោ វិវទន្តិ, ខិប្បំ សន្តីយរេ បុន;

ពាលា បត្តាវ ភិជ្ជន្តិ, ន តេ សមថមជ្ឈគូ.

៤៧.

‘‘ឯតេ ភិយ្យោ សមាយន្តិ, សន្ធិ តេសំ ន ជីរតិ;

យោ ចាធិបន្នំ ជានាតិ, យោ ច ជានាតិ ទេសនំ.

៤៨.

‘‘ឯសោ ហិ ឧត្តរិតរោ, ភារវហោ ធុរទ្ធរោ;

យោ បរេសាធិបន្នានំ, សយំ សន្ធាតុមរហតី’’តិ.

តត្ថ កស្សបាតិ បិតរំ នាមេនាលបតិ. មន្ទិយាតិ មន្ទីភាវេន តរុណតាយ. យុវា សបតិ ហន្តិ វាតិ តរុណទារកោ អក្កោសតិបិ បហរតិបិ. ធីរោតិ ធិក្កតបាបោ, ធី វា វុច្ចតិ បញ្ញា, តាយ សមន្នាគតោតិបិ អត្ថោ. ឥតរំ បន ឥមស្សេវ វេវចនំ. ឧភយេនាបិ សព្ពំ តំ ពាលទារកេហិ កតំ អបរាធំ មហល្លកោ ធីរោ បណ្ឌិតោ សហតិ តិតិក្ខតីតិ ទស្សេតិ.

សន្ធីយរេតិ បុន មិត្តភាវេន សន្ធីយន្តិ ឃដីយន្តិ. ពាលា បត្តាវាតិ ពាលកា បន មត្តិកាបត្តាវ ភិជ្ជន្តិ. ន តេ សមថមជ្ឈគូតិ តេ ពាលកា អប្បមត្តកម្បិ វិវាទំ កត្វា វេរូបសមនំ ន វិន្ទន្តិ នាធិគច្ឆន្តិ. ឯតេ ភិយ្យោតិ ឯតេ ទ្វេ ជនា ភិន្នាបិ បុន សមាគច្ឆន្តិ. សន្ធីតិ មិត្តសន្ធិ. តេសន្តិ តេសញ្ញេវ ទ្វិន្នំ សន្ធិ ន ជីរតិ. យោ ចាធិបន្នន្តិ យោ ច អត្តនា អធិបន្នំ អតិក្កន្តំ អញ្ញស្មិំ កតទោសំ ជានាតិ. ទេសនន្តិ យោ ច តេន អត្តនោ ទោសំ ជានន្តេន ទេសិតំ អច្ចយទេសនំ បដិគ្គណ្ហិតុំ ជានាតិ.

យោ បរេសាធិបន្នានន្តិ យោ បរេសំ អធិបន្នានំ ទោសេន អភិភូតានំ អបរាធការកានំ. សយំ សន្ធាតុមរហតីតិ តេសុ អខមាបេន្តេសុបិ ‘‘ឯហិ, ភទ្រមុខ, ឧទ្ទេសំ គណ្ហ, អដ្ឋកថំ សុណ, ភាវនមនុយុញ្ជ, កស្មា បរិពាហិរោ ហោសី’’តិ ឯវំ សយំ សន្ធាតុំ អរហតិ មិត្តភាវំ ឃដេតិ, ឯសោ ឯវរូបោ មេត្តាវិហារី ឧត្តរិតរោ មិត្តភារស្ស មិត្តធុរស្ស ច វហនតោ ‘‘ភារវហោ’’តិ ‘‘ធុរទ្ធរោ’’តិ ច សង្ខំ គច្ឆតីតិ.

ឯវំ ¶ ¶ ¶ ពោធិសត្តោ បិតុ ឱវាទំ អទាសិ, សោបិ តតោ បភុតិ ទន្តោ អហោសិ សុទន្តោ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា បិតា តាបសោ មហល្លកោ អហោសិ, ខុទ្ទកតាបសោ សាមណេរោ, បិតុ ឱវាទទាយកោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

កស្សបមន្ទិយជាតកវណ្ណនា ទុតិយា.

[៣១៣] ៣. ខន្តិវាទីជាតកវណ្ណនា

យោ តេ ហត្ថេ ច បាទេ ចាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ កោធនភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ហេដ្ឋា កថិតមេវ. សត្ថា បន តំ ភិក្ខុំ ‘‘កស្មា, ត្វំ ភិក្ខុ, អក្កោធនស្ស ពុទ្ធស្ស សាសនេ បព្ពជិត្វា កោធំ ករោសិ, បោរាណកបណ្ឌិតា សរីរេ បហារសហស្សេ បតន្តេ ហត្ថបាទកណ្ណនាសាសុ ឆិជ្ជមានាសុ បរស្ស កោធំ ន ករិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ កលាពុ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ. តទា ពោធិសត្តោ អសីតិកោដិវិភវេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា កុណ្ឌលកុមារោ នាម មាណវោ ហុត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលំ គន្ត្វា សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា កុដុម្ពំ សណ្ឋបេត្វា មាតាបិតូនំ អច្ចយេន ធនរាសិំ ឱលោកេត្វា ‘‘ឥមំ ធនំ ឧប្បាទេត្វា មម ញាតកា អគ្គហេត្វាវ គតា, មយា បនេតំ គហេត្វា គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ សព្ពំ ធនំ វិចេយ្យទានវសេន យោ យំ អាហរតិ, តស្ស តំ ទត្វា ហិមវន្តំ បវិសិត្វា បព្ពជិត្វា ផលាផលេន យាបេន្តោ ចិរំ វសិត្វា លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ មនុស្សបថំ អាគន្ត្វា អនុបុព្ពេន ពារាណសិំ បត្វា រាជុយ្យានេ វសិត្វា បុនទិវសេ នគរេ ភិក្ខាយ ចរន្តោ សេនាបតិស្ស និវាសនទ្វារំ សម្បាបុណិ. សេនាបតិ តស្ស ឥរិយាបថេសុ បសីទិត្វា ឃរំ បវេសេត្វា អត្តនោ បដិយាទិតភោជនំ ¶ ភោជេត្វា បដិញ្ញំ គហេត្វា តត្ថេវ រាជុយ្យានេ វសាបេសិ.

អថេកទិវសំ ¶ កលាពុរាជា សុរាមទមត្តោ ឆេកនាដកបរិវុតោ មហន្តេន យសេន ឧយ្យានំ គន្ត្វា មង្គលសិលាបដ្ដេ សយនំ អត្ថរាបេត្វា ឯកិស្សា បិយមនាបាយ ឥត្ថិយា អង្កេ សយិ. គីតវាទិតនច្ចេសុ ឆេកា នាដកិត្ថិយោ គីតាទីនិ បយោជេសុំ, សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ វិយ មហាសម្បត្តិ អហោសិ, រាជា និទ្ទំ ឱក្កមិ. អថ តា ឥត្ថិយោ ‘‘យស្សត្ថាយ មយំ គីតាទីនិ បយោជយាម, សោ និទ្ទំ ឧបគតោ, កិំ នោ គីតាទីហី’’តិ វីណាទីនិ តូរិយានិ តត្ថ តត្ថេវ ឆឌ្ឌេត្វា ¶ ឧយ្យានំ បក្កន្តា បុប្ផផលបល្លវាទីហិ បលោភិយមានា ឧយ្យានេ អភិរមិំសុ. តទា ពោធិសត្តោ តស្មិំ ឧយ្យានេ សុបុប្ផិតសាលមូលេ បព្ពជ្ជាសុខេន វីតិនាមេន្តោ មត្តវរវារណោ វិយ និសិន្នោ ហោតិ. អថ តា ឥត្ថិយោ ឧយ្យានេ ចរមានា តំ ទិស្វា ‘‘ឯថ, អយ្យាយោ, ឯតស្មិំ រុក្ខមូលេ បព្ពជិតោ និសិន្នោ, យាវ រាជា ន បពុជ្ឈតិ, តាវស្ស សន្តិកេ កិញ្ចិ សុណមានា និសីទិស្សាមា’’តិ គន្ត្វា វន្ទិត្វា បរិវារេត្វា និសិន្នា ‘‘អម្ហាកំ កថេតព្ពយុត្តកំ កិញ្ចិ កថេថា’’តិ វទិំសុ. ពោធិសត្តោ តាសំ ធម្មំ កថេសិ. អថ សា ឥត្ថី អង្កំ ចាលេត្វា រាជានំ បពោធេសិ. រាជា បពុទ្ធោ តា អបស្សន្តោ ‘‘កហំ គតា វសលិយោ’’តិ អាហ. ឯតា, មហារាជ, គន្ត្វា ឯកំ តាបសំ បរិវារេត្វា និសីទិំសូតិ. រាជា កុបិតោ ខគ្គំ គហេត្វា ‘‘សិក្ខាបេស្សាមិ នំ កូដជដិល’’ន្តិ វេគេន អគមាសិ.

អថ តា ឥត្ថិយោ រាជានំ កុទ្ធំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា តាសុ វល្លភតរា គន្ត្វា រញ្ញោ ហត្ថា អសិំ គហេត្វា រាជានំ វូបសមេសុំ. សោ អាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស សន្តិកេ ឋត្វា ‘‘កិំវាទី ត្វំ, សមណា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ខន្តិវាទី, មហារាជា’’តិ. ‘‘កា ឯសា ខន្តិ នាមា’’តិ? ‘‘អក្កោសន្តេសុ បរិភាសន្តេសុ បហរន្តេសុ អកុជ្ឈនភាវោ’’តិ. រាជា ‘‘បស្សិស្សាមិ ទានិ តេ ខន្តិយា អត្ថិភាវ’’ន្តិ ¶ ចោរឃាតកំ បក្កោសាបេសិ. សោ អត្តនោ ចារិត្តេន ផរសុញ្ច កណ្ដកកសញ្ច អាទាយ កាសាយនិវសនោ រត្តមាលាធរោ អាគន្ត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា ‘‘កិំ ករោមិ, ទេវា’’តិ អាហ. ឥមំ ចោរំ ទុដ្ឋតាបសំ គហេត្វា អាកឌ្ឍិត្វា ភូមិយំ បាតេត្វា កណ្ដកកសំ គហេត្វា បុរតោ ច បច្ឆតោ ច ឧភោសុ បស្សេសុ ចាតិ ចតូសុបិ បស្សេសុ ទ្វេបហារសហស្សមស្ស ទេហីតិ. សោ តថា អកាសិ ¶ . ពោធិសត្តស្ស ឆវិ ភិជ្ជិ. ចម្មំ ភិជ្ជិ, មំសំ ឆិជ្ជិ, លោហិតំ បគ្ឃរតិ.

បុន រាជា ‘‘កិំវាទី ត្វំ ភិក្ខូ’’តិ អាហ. ‘‘ខន្តិវាទី, មហារាជ’’. ‘‘ត្វំ បន មយ្ហំ ចម្មន្តរេ ខន្តី’’តិ មញ្ញសិ, នត្ថិ មយ្ហំ ចម្មន្តរេ ខន្តិ, តយា បន ទដ្ឋុំ អសក្កុណេយ្យេ ហទយព្ភន្តរេ មម ខន្តិ បតិដ្ឋិតា. ‘‘មហារាជា’’តិ. បុន ចោរឃាតកោ ‘‘កិំ ករោមី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឥមស្ស កូដជដិលស្ស ឧភោ ហត្ថេ ឆិន្ទា’’តិ. សោ ផរសុំ គហេត្វា គណ្ឌិយំ ឋបេត្វា ហត្ថេ ឆិន្ទិ. អថ នំ ‘‘បាទេ ឆិន្ទា’’តិ អាហ, បាទេបិ ឆិន្ទិ. ហត្ថបាទកោដីហិ ឃដឆិទ្ទេហិ លាខារសោ វិយ លោហិតំ បគ្ឃរតិ. បុន រាជា ‘‘កិំវាទីសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ខន្តិវាទី, មហារាជ’’. ‘‘ត្វំ បន មយ្ហំ ហត្ថបាទកោដីសុ ‘ខន្តិ អត្ថី’តិ មញ្ញសិ, នត្ថេសា ឯត្ថ, មយ្ហំ ខន្តិ គម្ភីរដ្ឋានេ បតិដ្ឋិតា’’តិ. សោ ‘‘កណ្ណនាសមស្ស ឆិន្ទា’’តិ អាហ. ឥតរោ កណ្ណនាសំ ឆិន្ទិ, សកលសរីរេ លោហិតំ អហោសិ. បុន នំ ‘‘កិំវាទី ¶ នាម ត្វ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘មហារាជ, ខន្តិវាទី នាម’’. ‘‘មា ខោ បន ត្វំ ‘កណ្ណនាសិកកោដីសុ បតិដ្ឋិតា ខន្តី’តិ មញ្ញសិ, មម ខន្តិ គម្ភីរេ ហទយព្ភន្តរេ បតិដ្ឋិតា’’តិ. រាជា ‘‘កូដជដិល តវ ខន្តិំ ត្វមេវ ឧក្ខិបិត្វា និសីទា’’តិ ពោធិសត្តស្ស ហទយំ បាទេន បហរិត្វា បក្កាមិ.

តស្មិំ គតេ សេនាបតិ ពោធិសត្តស្ស សរីរតោ លោហិតំ បុញ្ឆិត្វា ¶ ហត្ថបាទកណ្ណនាសកោដិយោ សាដកកណ្ណេ កត្វា ពោធិសត្តំ សណិកំ និសីទាបេត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិត្វា ‘‘សចេ, ភន្តេ, តុម្ហេ កុជ្ឈិតុកាមា, តុម្ហេសុ កតាបរាធស្ស រញ្ញោវ កុជ្ឈេយ្យាថ, មា អញ្ញេស’’ន្តិ យាចន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៤៩.

‘‘យោ តេ ហត្ថេ ច បាទេ ច, កណ្ណនាសញ្ច ឆេទយិ;

តស្ស កុជ្ឈ មហាវីរ, មា រដ្ឋំ វិនសា ឥទ’’ន្តិ.

តត្ថ មហាវីរាតិ មហាវីរិយ. មា រដ្ឋំ វិនសា ឥទន្តិ ឥទំ និរបរាធំ កាសិរដ្ឋំ មា វិនាសេហិ.

តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –

៥០.

‘‘យោ មេ ហត្ថេ ច បាទេ ច, កណ្ណនាសញ្ច ឆេទយិ;

ចិរំ ជីវតុ សោ រាជា, ន ហិ កុជ្ឈន្តិ មាទិសា’’តិ.

តត្ថ ¶ មាទិសាតិ មម សទិសា ខន្តិពលេន សមន្នាគតា បណ្ឌិតា ‘‘អយំ មំ អក្កោសិ បរិភាសិ បហរិ, ឆិន្ទិ ភិន្ទី’’តិ តំ ន កុជ្ឈន្តិ.

រញ្ញោ ឧយ្យានា និក្ខមន្តស្ស ពោធិសត្តស្ស ចក្ខុបថំ វិជហនកាលេយេវ អយំ ចតុនហុតាធិកា ទ្វិយោជនសតសហស្សពហលា មហាបថវី ខលិពទ្ធសាដកោ វិយ ផលិតា, អវីចិតោ ជាលា និក្ខមិត្វា រាជានំ កុលទត្តិយេន រត្តកម្ពលេន បារុបន្តី វិយ គណ្ហិ. សោ ឧយ្យានទ្វារេយេវ បថវិំ បវិសិត្វា អវីចិមហានិរយេ បតិដ្ឋហិ. ពោធិសត្តោបិ តំ ទិវសមេវ កាលមកាសិ. រាជបរិសា ច នាគរា ច គន្ធមាលាធូមហត្ថា អាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស សរីរកិច្ចំ អកំសុ. កេចិ បនាហុ ‘‘ពោធិសត្តោ បុន ហិមវន្តមេវ គតោ’’តិ, តំ អភូតំ.

៥១.

‘‘អហូ ¶ ¶ អតីតមទ្ធានំ, សមណោ ខន្តិទីបនោ;

តំ ខន្តិយាយេវ ឋិតំ, កាសិរាជា អឆេទយិ.

៥២.

‘‘តស្ស កម្មផរុសស្ស, វិបាកោ កដុកោ អហុ;

យំ កាសិរាជា វេទេសិ, និរយម្ហិ សមប្បិតោ’’តិ. –

ឥមា ទ្វេ អភិសម្ពុទ្ធគាថា.

តត្ថ អតីតមទ្ធានន្តិ អតីតេ អទ្ធានេ. ខន្តិទីបនោតិ អធិវាសនខន្តិសំវណ្ណនោ. អឆេទយីតិ មារាបេសិ. ឯកច្ចេ បន ‘‘ពោធិសត្តស្ស បុន ហត្ថបាទកណ្ណនាសា ឃដិតា’’តិ វទន្តិ, តម្បិ អភូតមេវ. សមប្បិតោតិ បតិដ្ឋិតោ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ កោធនោ ភិក្ខុ អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិ, អញ្ញេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ បាបុណិំសុ.

តទា កលាពុរាជា ទេវទត្តោ អហោសិ, សេនាបតិ សារិបុត្តោ, ខន្តិវាទី តាបសោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

ខន្តិវាទីជាតកវណ្ណនា តតិយា.

[៣១៤] ៤. លោហកុម្ភិជាតកវណ្ណនា

ទុជ្ជីវិតមជីវិម្ហាតិ ¶ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោសលរាជានំ អារព្ភ កថេសិ. តទា កិរ កោសលរាជា រត្តិភាគេ ចតុន្នំ នេរយិកសត្តានំ សទ្ទំ សុណិ. ឯកោ ទុ-ការមេវ ភណិ, ឯកោ ស-ការំ, ឯកោ ន-ការំ, ឯកោ សោ-ការមេវាតិ. តេ កិរ អតីតភវេ សាវត្ថិយំយេវ បារទារិកា រាជបុត្តា អហេសុំ. តេ បរេសំ រក្ខិតគោបិតមាតុគាមេសុ អបរជ្ឈិត្វា ចិត្តកេឡិំ កីឡន្តា ពហុំ បាបកម្មំ កត្វា មរណចក្កេន ឆិន្នា សាវត្ថិសាមន្តេ ចតូសុ លោហកុម្ភីសុ និព្ពត្តា សដ្ឋិ វស្សសហស្សានិ តត្ថ បច្ចិត្វា ឧគ្គតា លោហកុម្ភិមុខវដ្ដិំ ទិស្វា ‘‘កទា នុ ខោ ឥមម្ហា ទុក្ខា មុច្ចិស្សាមា’’តិ ចត្តារោបិ មហន្តេន សទ្ទេន អនុបដិបាដិយា វិរវិំសុ. រាជា តេសំ សទ្ទំ សុត្វា មរណភយតជ្ជិតោ និសិន្នកោវ អរុណំ ឧដ្ឋាបេសិ.

អរុណុគ្គមនវេលាយ ¶ ព្រាហ្មណា អាគន្ត្វា រាជានំ សុខសយិតំ បុច្ឆិំសុ. រាជា ‘‘កុតោ មេ អាចរិយា សុខសយិតំ, អជ្ជាហំ ឯវរូបេ ¶ ចត្តារោ ភិំសនកសទ្ទេ សុណិ’’ន្តិ. ព្រាហ្មណា ហត្ថេ វិធុនិំសុ. ‘‘កិំ អាចរិយា’’តិ? ‘‘សាហសិកសទ្ទា, មហារាជា’’តិ. ‘‘សបដិកម្មា អប្បដិកម្មា’’តិ? ‘‘កាមំ អប្បដិកម្មា, មយំ បន សុសិក្ខិតា, មហារាជា’’តិ. ‘‘កិំ កត្វា បដិពាហិស្សថា’’តិ? ‘‘មហារាជ, បដិកម្មំ មហន្តំ ន សក្កា កាតុំ, មយំ បន សព្ពចតុក្កំ យញ្ញំ យជិត្វា ហារេស្សាមា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ខិប្បំ ចត្តារោ ហត្ថី ចត្តារោ អស្សេ ចត្តារោ ឧសភេ ចត្តារោ មនុស្សេតិ លដុកិកសកុណិកា អាទិំ កត្វា ចត្តារោ ចត្តារោ បាណេ គហេត្វា សព្ពចតុក្កយញ្ញំ យជិត្វា មម សោត្ថិភាវំ ករោថា’’តិ. ‘‘សាធុ, មហារាជា’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា យេនត្ថោ, តំ គហេត្វា យញ្ញាវាដំ បច្ចុបដ្ឋបេសុំ, ពហុបាណេ ថូណូបនីតេ កត្វា ឋបេសុំ. ‘‘ពហុំ មច្ឆមំសំ ខាទិស្សាម, ពហុំ ធនំ លភិស្សាមា’’តិ ឧស្សាហប្បត្តា ហុត្វា ‘‘ឥទំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, ឥទំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, ទេវា’’តិ អបរាបរំ ចរន្តិ.

មល្លិកា ទេវី រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ, មហារាជ, ព្រាហ្មណា អតិវិយ ឧស្សាហយន្តា វិចរន្តី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ទេវិ កិំ តុយ្ហិមិនា, ត្វំ អត្តនោ យសេនេវ មត្តា បមត្តា, ទុក្ខំ បន អម្ហាកមេវ ន ជានាសី’’តិ? ‘‘កិំ ¶ , មហារាជា’’តិ. ‘‘ទេវិ, អហំ ឯវរូបំ នាម អសោតព្ពំ សុណិំ, តតោ ឥមេសំ សទ្ទានំ សុតត្តា ‘‘កិំ ភវិស្សតី’’តិ ព្រាហ្មណេ បុច្ឆិំ, ព្រាហ្មណា ‘‘តុម្ហាកំ មហារាជ រជ្ជស្ស វា ភោគានំ វា ជីវិតស្ស វា អន្តរាយោ បញ្ញាយតិ, សព្ពចតុក្កេន យញ្ញំ យជិត្វា សោត្ថិភាវំ ករិស្សាមា’’តិ វទិំសុ, តេ មយ្ហំ វចនំ គហេត្វា យញ្ញាវាដំ កត្វា យេន យេនត្ថោ, តស្ស តស្ស ការណា អាគច្ឆន្តី’’តិ. ‘‘កិំ បន ទេវ, ឥមេសំ សទ្ទានំ និប្ផត្តិំ សទេវកេ លោកេ អគ្គព្រាហ្មណំ បុច្ឆិត្ថា’’តិ? ‘‘កោ ឯស ទេវិ, សទេវកេ លោកេ អគ្គព្រាហ្មណោ នាមា’’តិ? ‘‘មហាគោតមោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ. ‘‘ទេវិ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ មេ ន បុច្ឆិតោ’’តិ? ‘‘តេន ហិ គន្ត្វា បុច្ឆថា’’តិ.

រាជា តស្សា វចនំ គហេត្វា ភុត្តបាតរាសោ រថវរមារុយ្ហ ជេតវនំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បុច្ឆិ ‘‘អហំ, ភន្តេ, រត្តិភាគេ ចត្តារោ សទ្ទេ សុត្វា ព្រាហ្មណេ បុច្ឆិំ, តេ ‘សព្ពចតុក្កយញ្ញំ ¶ យជិត្វា សោត្ថិំ ករិស្សាមា’តិ វត្វា យញ្ញាវាដេ កម្មំ ករោន្តិ, តេសំ សទ្ទានំ សុតត្តា មយ្ហំ កិំ ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘ន កិញ្ចិ, មហារាជ, នេរយិកសត្តា ទុក្ខមនុភវន្តា ឯវំ វិរវិំសុ, ន ឥមេ សទ្ទា ឥទានិ តយា ឯវ សុតា, បោរាណករាជូហិបិ សុតាយេវ, តេបិ ព្រាហ្មណេ បុច្ឆិត្វា បសុឃាតយញ្ញំ កត្តុកាមា ហុត្វា បណ្ឌិតានំ កថំ សុត្វា ន ករិំសុ, បណ្ឌិតា តេសំ សទ្ទានំ អន្តរំ កថេត្វា មហាជនំ វិស្សជ្ជាបេត្វា សោត្ថិមកំសូ’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ អញ្ញតរស្មិំ កាសិគាមេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ កាមេសុ អាទីនវំ ទិស្វា កាមេ បហាយ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច ឧប្បាទេត្វា ឈានកីឡំ កីឡន្តោ ហិមវន្តេ រមណីយេ វនសណ្ឌេ វសតិ. តទា ពារាណសិរាជា ចតុន្នំ នេរយិកានំ ឥមេវ ចត្តារោ សទ្ទេ សុត្វា ភីតតសិតោ ឥមិនាវ និយាមេន ព្រាហ្មណេហិ ‘‘តិណ្ណំ អន្តរាយានំ អញ្ញតរោ ភវិស្សតិ, សព្ពចតុក្កយញ្ញេន តំ វូបសមេស្សាមា’’តិ វុត្តេ សម្បដិច្ឆិ. បុរោហិតោ ព្រាហ្មណេហិ សទ្ធិំ យញ្ញាវាដំ បច្ចុបដ្ឋាបេសិ, មហាជនោ ថូណូបនីតោ អហោសិ. តទា ពោធិសត្តោ មេត្តាភាវនំ បុរេចារិកំ កត្វា ទិព្ពចក្ខុនា លោកំ ឱលោកេន្តោ ឥមំ ការណំ ទិស្វា ‘‘អជ្ជ, មយា គន្តុំ វដ្ដតិ, មហាជនស្ស សោត្ថិ ¶ ភវិស្សតី’’តិ ឥទ្ធិពលេន វេហាសំ ឧប្បតិត្វា ពារាណសិរញ្ញោ ឧយ្យានេ ឱតរិត្វា មង្គលសិលាបដ្ដេ កញ្ចនរូបកំ វិយ និសីទិ. តទា បុរោហិតស្ស ជេដ្ឋន្តេវាសិកោ អាចរិយំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ននុ, អាចរិយ, អម្ហាកំ វេទេសុ បរំ មារេត្វា សោត្ថិករណំ នាម នត្ថី’’តិ អាហ. បុរោហិតោ ‘‘ត្វំ រាជធនំ រក្ខសិ, ពហុំ មច្ឆមំសំ ខាទិស្សាម, ធនំ លភិស្សាម, តុណ្ហី ហោហី’’តិ តំ បដិពាហិ.

សោ ‘‘នាហំ ¶ ឯត្ថ សហាយោ ភវិស្សាមី’’តិ និក្ខមិត្វា រាជុយ្យានំ គន្ត្វា ពោធិសត្តំ ទិស្វា វន្ទិត្វា កតបដិសន្ថារោ ឯកមន្តំ និសីទិ. ពោធិសត្តោ ‘‘កិំ, មាណវ, រាជា ធម្មេន រជ្ជំ ការេតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ភន្តេ, រាជា ធម្មេន រជ្ជំ ការេតិ, រត្តិភាគេ បន ចត្តារោ សទ្ទេ សុត្វា ព្រាហ្មណេ បុច្ឆិ. ព្រាហ្មណា ‘សព្ពចតុក្កយញ្ញំ យជិត្វា សោត្ថិំ ករិស្សាមា’’’តិ វទិំសុ. រាជា បសុឃាតកម្មំ កត្វា អត្តនោ សោត្ថិំ កាតុកាមោ មហាជនោ ថូណូបនីតោ, ‘‘កិំ នុ ខោ, ភន្តេ, តុម្ហាទិសានំ សីលវន្តានំ តេសំ សទ្ទានំ និប្ផត្តិំ វត្វា មហាជនំ មរណមុខា មោចេតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘មាណវ, រាជា អម្ហេ ន ជានាតិ, មយម្បិ តំ ន ជានាម, ឥមេសំ បន សទ្ទានំ និប្ផត្តិំ ជានាម, សចេ រាជា អម្ហេ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆេយ្យ, រាជានំ និក្កង្ខំ កត្វា កថេស្សាមា’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, មុហុត្តំ ឥធេវ ហោថ, អហំ រាជានំ អានេស្សាមី’’តិ. ‘‘សាធុ, មាណវា’’តិ. សោ គន្ត្វា រញ្ញោ តមត្ថំ អារោចេត្វា រាជានំ អានេសិ.

អថ រាជា ពោធិសត្តំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ បុច្ឆិ ‘‘សច្ចំ កិរ តុម្ហេ មយា សុតសទ្ទានំ និប្ផត្តិំ ជានាថា’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. ‘‘កថេថ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘មហារាជ, ឯតេ បុរិមភវេ បរេសំ រក្ខិតគោបិតេសុ ទារេសុ ចារិត្តំ អាបជ្ជិត្វា ពារាណសិសាមន្តេ ចតូសុ លោហកុម្ភីសុ និព្ពត្តា បក្កុថិតេ ខារលោហោទកេ ផេណុទ្ទេហកំ បច្ចមានា តិំស វស្សសហស្សានិ អធោ គន្ត្វា កុម្ភិតលំ អាហច្ច ឧទ្ធំ អារោហន្តា តិំសវស្សសហស្សេនេវ កាលេន កុម្ភិមុខំ ទិស្វា ¶ ពហិ ឱលោកេត្វា ចត្តារោ ជនា ចតស្សោ គាថា បរិបុណ្ណំ កត្វា វត្តុកាមាបិ តថា កាតុំ អសក្កោន្តា ឯកេកមេវ អក្ខរំ វត្វា បុន លោហកុម្ភីសុយេវ ¶ និមុគ្គា. តេសុ ទុ-ការំ វត្វា និមុគ្គសត្តោ ឯវំ វត្តុកាមោ អហោសិ –

៥៣.

‘ទុជ្ជីវិតមជីវិម្ហ ¶ , យេ សន្តេ ន ទទម្ហសេ;

វិជ្ជមានេសុ ភោគេសុ, ទីបំ នាកម្ហ អត្តនោ’តិ. –

តំ គាថំ បរិបុណ្ណំ កាតុំ នាសក្ខី’’តិ វត្វា ពោធិសត្តោ អត្តនោ ញាណេន តំ គាថំ បរិបុណ្ណំ កត្វា កថេសិ. សេសាសុបិ ឯសេវ នយោ.

តេសុ ស-ការំ វត្វា វត្តុកាមស្ស អយំ គាថា –

៥៤.

‘‘សដ្ឋិ វស្សសហស្សានិ, បរិបុណ្ណានិ សព្ពសោ;

និរយេ បច្ចមានានំ, កទា អន្តោ ភវិស្សតី’’តិ.

ន-ការំ វត្វា វត្តុកាមស្ស អយំ គាថា –

៥៥.

‘‘នត្ថិ អន្តោ កុតោ អន្តោ, ន អន្តោ បដិទិស្សតិ;

តទា ហិ បកតំ បាបំ, មម តុយ្ហញ្ច មារិសា’’តិ.

សោ-ការំ វត្វា វត្តុកាមស្ស អយំ គាថា –

៥៦.

‘‘សោហំ នូន ឥតោ គន្ត្វា, យោនិំ លទ្ធាន មានុសិំ;

វទញ្ញូ សីលសម្បន្នោ, កាហាមិ កុសលំ ពហុ’’ន្តិ.

តត្ថ ទុជ្ជីវិតន្តិ តីណិ ទុច្ចរិតានិ ចរន្តោ ទុជ្ជីវិតំ លាមកជីវិតំ ជីវតិ នាម, សោបិ តទេវ សន្ធាយាហ ‘‘ទុជ្ជីវិតមជីវិម្ហា’’តិ. យេ សន្តេ ន ទទម្ហសេតិ យេ មយំ ទេយ្យធម្មេ ច បដិគ្គាហកេ ច សំវិជ្ជមានេយេវ ន ទានំ ទទិម្ហ. ទីបំ នាកម្ហ អត្តនោតិ អត្តនោ បតិដ្ឋំ ន ករិម្ហ. បរិបុណ្ណានីតិ អនូនានិ អនធិកានិ. សព្ពសោតិ សព្ពាការេន. បច្ចមានានន្តិ អម្ហាកំ ឥមស្មិំ និរយេ បច្ចមានានំ.

នត្ថិ ¶ អន្តោតិ ‘‘អម្ហាកំ អសុកកាលេ នាម មោក្ខោ ភវិស្សតី’’តិ ឯវំ កាលបរិច្ឆេទោ នត្ថិ. កុតោ អន្តោតិ កេន ការណេន អន្តោ បញ្ញាយិស្សតិ. ន អន្តោតិ អន្តំ ទដ្ឋុកាមានម្បិ នោ ទុក្ខស្ស អន្តោ ន បដិទិស្សតិ. តទា ហិ បកតន្តិ តស្មិំ កាលេ មារិសា មម ច តុយ្ហញ្ច បកតំ បាបំ បកដ្ឋំ កតំ អតិពហុមេវ កតំ. ‘‘តថា ហិ បកត’’ន្តិបិ បាឋោ, តេន ការណេន កតំ, យេនស្ស ¶ អន្តោ ទដ្ឋុំ ន សក្កាតិ អត្ថោ. មារិសាតិ មយា សទិសា, បិយាលបនមេតំ ឯតេសំ. នូនាតិ ¶ ឯកំសត្ថេ និបាតោ, សោ អហំ ឥតោ គន្ត្វា យោនិំ មានុសិំ លទ្ធាន វទញ្ញូ សីលសម្បន្នោ ហុត្វា ឯកំសេនេវ ពហុំ កុសលំ ករិស្សាមីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ.

ឥតិ ពោធិសត្តោ ឯកមេកំ គាថំ វត្វា ‘‘មហារាជ, សោ នេរយិកសត្តោ ឥមំ គាថំ បរិបុណ្ណំ កត្វា វត្តុកាមោ អត្តនោ បាបស្ស មហន្តតាយ តថា កថេតុំ នាសក្ខិ, ឥតិ សោ អត្តនោ កម្មវិបាកំ អនុភវន្តោ វិរវិ. តុម្ហាកំ ឯតស្ស សទ្ទស្ស សវនបច្ចយា អន្តរាយោ នាម នត្ថិ, តុម្ហេ មា ភាយិត្ថា’’តិ រាជានំ សញ្ញាបេសិ. រាជា មហាជនំ វិស្សជ្ជាបេត្វា សុវណ្ណភេរិំ ចរាបេត្វា យញ្ញាវាដំ វិទ្ធំសាបេសិ. ពោធិសត្តោ មហាជនស្ស សោត្ថិំ កត្វា កតិបាហំ វសិត្វា តត្ថេវ គន្ត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ ព្រហ្មលោកេ ឧប្បជ្ជិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា បុរោហិតស្ស ជេដ្ឋន្តេវាសិកមាណវោ សារិបុត្តោ អហោសិ, តាបសោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

លោហកុម្ភិជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា.

[៣១៥] ៥. សព្ពមំសលាភជាតកវណ្ណនា

ផរុសា វត តេ វាចាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សារិបុត្តត្ថេរេន បីតវិរេចនានំ ទិន្នរសបិណ្ឌបាតំ អារព្ភ កថេសិ. តទា កិរ ជេតវនេ ឯកច្ចេ ភិក្ខូ ស្នេហវិរេចនំ បិវិំសុ. តេសំ រសបិណ្ឌបាតេន អត្ថោ ហោតិ, គិលានុបដ្ឋាកា ‘‘រសភត្តំ អាហរិស្សាមា’’តិ សាវត្ថិំ បវិសិត្វា ឱទនិកឃរវីថិយំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វាបិ រសភត្តំ អលភិត្វា និវត្តិំសុ. ថេរោ ទិវាតរំ បិណ្ឌាយ បវិសមានោ តេ ភិក្ខូ ទិស្វា ‘‘កិំ, អាវុសោ, អតិបគេវ និវត្តថា’’តិ បុច្ឆិ. តេ តមត្ថំ អារោចេសុំ. ថេរោ ‘‘តេន ហិ ឯថា’’តិ តេ គហេត្វា ¶ តមេវ វីថិំ អគមាសិ, មនុស្សា បូរេត្វា រសភត្តំ អទំសុ. គិលានុបដ្ឋាកា រសភត្តំ អាហរិត្វា គិលានានំ អទំសុ, តេ បរិភុញ្ជិំសុ ¶ . អថេកទិវសំ ធម្មសភាយំ ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, ថេរោ កិរ បីតវិរេចនានំ ឧបដ្ឋាកេ រសភត្តំ អលភិត្វា និក្ខមន្តេ គហេត្វា ឱទនិកឃរវីថិយំ ចរិត្វា ពហុំ រសបិណ្ឌបាតំ បេសេសី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ¶ ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានិ សារិបុត្តោវ មំសំ លភិ, បុព្ពេបិ មុទុវាចា បិយវចនា វត្តុំ ឆេកា បណ្ឌិតា លភិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សេដ្ឋិបុត្តោ អហោសិ. អថេកទិវសំ ឯកោ មិគលុទ្ទកោ ពហុំ មំសំ លភិត្វា យានកំ បូរេត្វា ‘‘វិក្កិណិស្សាមី’’តិ នគរំ អាគច្ឆតិ. តទា ពារាណសិវាសិកា ចត្តារោ សេដ្ឋិបុត្តា នគរា និក្ខមិត្វា ឯកស្មិំ មគ្គសភាគដ្ឋានេ កិញ្ចិ ទិដ្ឋំ សុតំ សល្លបន្តា និសីទិំសុ. ឯតេសុ ឯកោ សេដ្ឋិបុត្តោ តំ មំសយានកំ ទិស្វា ‘‘ឯតំ លុទ្ទកំ មំសខណ្ឌំ អាហរាបេមី’’តិ អាហ. ‘‘គច្ឆ អាហរាបេហី’’តិ. សោ តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អរេ, លុទ្ទក, ទេហិ មេ មំសខណ្ឌ’’ន្តិ អាហ. លុទ្ទកោ ‘‘មារិស, បរំ កិញ្ចិ យាចន្តេន នាម បិយវចនេន ភវិតព្ពំ, តយា កថិតវាចាយ អនុច្ឆវិកំ មំសខណ្ឌំ លភិស្សសី’’តិ វត្វា បឋមំ គាថមាហ –

៥៧.

‘‘ផរុសា វត តេ វាចា, មំសំ យាចនកោ អសិ;

កិលោមសទិសី វាចា, កិលោមំ សម្ម ទម្មិ តេ’’តិ.

តត្ថ កិលោមសទិសីតិ ផរុសតាយ កិលោមសទិសី. កិលោមំ សម្ម ទម្មិ តេតិ ហន្ទ គណ្ហ, ឥទំ តេ វាចាយ សទិសំ កិលោមំ ទម្មីតិ និរសំ និមំសលោហិតំ កិលោមកខណ្ឌំ ឧក្ខិបិត្វា អទាសិ.

អថ នំ អបរោ សេដ្ឋិបុត្តោ ‘‘កិន្តិ វត្វា យាចសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អរេ’’តិ វត្វាតិ. សោ ‘‘អហម្បិ នំ យាចិស្សាមី’’តិ វត្វា គន្ត្វា ¶ ‘‘ជេដ្ឋភាតិក, មំសខណ្ឌំ មេ ទេហី’’តិ អាហ. ឥតរោ ‘‘តវ វចនស្ស អនុច្ឆវិកំ មំសខណ្ឌំ លភិស្សសី’’តិ វត្វា ទុតិយំ គាថមាហ –

៥៨.

‘‘អង្គមេតំ មនុស្សានំ, ភាតា លោកេ បវុច្ចតិ;

អង្គស្ស សទិសី វាចា, អង្គំ សម្ម ទទាមិ តេ’’តិ.

តស្សត្ថោ ¶ – ឥមស្មិំ លោកេ មនុស្សានំ អង្គសទិសត្តា អង្គមេតំ យទិទំ ភាតា ភគិនីតិ, តស្មា តវេសា អង្គសទិសី វាចាតិ ឯតិស្សា អនុច្ឆវិកំ អង្គមេវ ទទាមិ តេតិ. ឯវញ្ច បន វត្វា អង្គមំសំ ឧក្ខិបិត្វា អទាសិ.

តម្បិ ¶ អបរោ សេដ្ឋិបុត្តោ ‘‘កិន្តិ វត្វា យាចសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ភាតិកា’’តិ វត្វាតិ. សោ ‘‘អហម្បិ នំ យាចិស្សាមី’’តិ វត្វា គន្ត្វា ‘‘តាត, មំសខណ្ឌំ មេ ទេហី’’តិ អាហ. លុទ្ទកោ តវ វចនានូរូបំ លច្ឆសី’’តិ វត្វា តតិយំ គាថមាហ –

៥៩.

‘‘តាតាតិ បុត្តោ វទមានោ, កម្បេតិ ហទយំ បិតុ;

ហទយស្ស សទិសី វាចា, ហទយំ សម្ម ទម្មិ តេ’’តិ.

ឯវញ្ច បន វត្វា ហទយមំសេន សទ្ធិំ មធុរមំសំ ឧក្ខិបិត្វា អទាសិ.

តំ ចតុត្ថោ សេដ្ឋិបុត្តោ ‘‘កិន្តិ វត្វា យាចសី’’តិ បុច្ឆិ. សោ ‘‘តាតា’’តិ វត្វាតិ. សោ ‘‘អហម្បិ យាចិស្សាមី’’តិ វត្វា គន្ត្វា ‘‘សហាយ មំសខណ្ឌំ មេ ទេហី’’តិ អាហ. លុទ្ទកោ ‘‘តវ វចនានុរូបំ លច្ឆសី’’តិ វត្វា ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៦០.

‘‘យស្ស គាមេ សខា នត្ថិ, យថារញ្ញំ តថេវ តំ;

សព្ពស្ស សទិសី វាចា, សព្ពំ សម្ម ទទាមិ តេ’’តិ.

តស្សត្ថោ – យស្ស បុរិសស្ស គាមេ សុខទុក្ខេសុ សហ អយនតោ សហាយសង្ខាតោ សខា នត្ថិ, តស្ស តំ ឋានំ យថា អមនុស្សំ អរញ្ញំ តថេវ ហោតិ, ឥតិ អយំ តវ វាចា សព្ពស្ស សទិសី, សព្ពេន អត្តនោ សន្តកេន វិភវេន សទិសី, តស្មា សព្ពមេវ ឥមំ មម សន្តកំ មំសយានកំ ទទាមិ តេតិ.

ឯវញ្ច បន វត្វា ‘‘ឯហិ, សម្ម, សព្ពមេវ ឥទំ មំសយានកំ តវ គេហំ អាហរិស្សាមី’’តិ អាហ. សេដ្ឋិបុត្តោ តេន យានកំ ¶ បាជាបេន្តោ អត្តនោ ឃរំ គន្ត្វា មំសំ ឱតារាបេត្វា លុទ្ទកស្ស សក្ការសម្មានំ កត្វា បុត្តទារម្បិស្ស បក្កោសាបេត្វា លុទ្ទកម្មតោ អបនេត្វា អត្តនោ កុដុម្ពមជ្ឈេ វសាបេន្តោ តេន សទ្ធិំ អភេជ្ជសហាយោ ហុត្វា យាវជីវំ សមគ្គវាសំ វសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា លុទ្ទកោ សារិបុត្តោ អហោសិ, សព្ពមំសលាភី សេដ្ឋិបុត្តោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

សព្ពមំសលាភជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា.

[៣១៦] ៦. សសបណ្ឌិតជាតកវណ្ណនា

សត្ត ¶ មេ រោហិតា មច្ឆាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សព្ពបរិក្ខារទានំ អារព្ភ កថេសិ. សាវត្ថិយំ កិរ ឯកោ កុដុម្ពិកោ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស សព្ពបរិក្ខារទានំ សជ្ជេត្វា ឃរទ្វារេ មណ្ឌបំ ការេត្វា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តេត្វា សុសជ្ជិតមណ្ឌបេ បញ្ញត្តវរាសនេ និសីទាបេត្វា នានគ្គរសំ បណីតទានំ ទត្វា បុន ស្វាតនាយាតិ សត្តាហំ និមន្តេត្វា សត្តមេ ទិវសេ ពុទ្ធប្បមុខានំ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ សព្ពបរិក្ខារេ អទាសិ. សត្ថា ភត្តកិច្ចាវសានេ អនុមោទនំ ករោន្តោ ‘‘ឧបាសក, តយា បីតិសោមនស្សំ កាតុំ វដ្ដតិ, ឥទញ្ហិ ទានំ នាម បោរាណកបណ្ឌិតានំ វំសោ, បោរាណកបណ្ឌិតា ហិ សម្បត្តយាចកានំ ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា អត្តនោ មំសម្បិ អទំសូ’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សសយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា អរញ្ញេ វសិ. តស្ស បន អរញ្ញស្ស ឯកតោ បព្ពតបាទោ ឯកតោ នទី ឯកតោ បច្ចន្តគាមកោ អហោសិ. អបរេបិស្ស តយោ សហាយា អហេសុំ មក្កដោ ច សិង្គាលោ ច ឧទ្ទោ ចាតិ. តេ ចត្តារោបិ បណ្ឌិតា ឯកតោវ វសន្តា អត្តនោ អត្តនោ ¶ គោចរដ្ឋានេ គោចរំ គហេត្វា សាយន្ហសមយេ ឯកតោ សន្និបតន្តិ. សសបណ្ឌិតោ ‘‘ទានំ ទាតព្ពំ, សីលំ រក្ខិតព្ពំ, ឧបោសថកម្មំ កាតព្ព’’ន្តិ តិណ្ណំ ជនានំ ឱវាទវសេន ធម្មំ ទេសេតិ. តេ តស្ស ឱវាទំ សម្បដិច្ឆិត្វា អត្តនោ អត្តនោ និវាសគុម្ពំ បវិសិត្វា វសន្តិ. ឯវំ កាលេ គច្ឆន្តេ ឯកទិវសំ ពោធិសត្តោ អាកាសំ ឱលោកេត្វា ចន្ទំ ទិស្វា ‘‘ស្វេ ឧបោសថទិវសោ’’តិ ញត្វា ឥតរេ តយោ អាហ ‘‘ស្វេ ឧបោសថោ, តុម្ហេបិ តយោ ជនា សីលំ សមាទិយិត្វា ឧបោសថិកា ហោថ, សីលេ បតិដ្ឋាយ ទិន្នទានំ មហប្ផលំ ហោតិ, តស្មា យាចកេ សម្បត្តេ តុម្ហេហិ ខាទិតព្ពាហារតោ ទានំ ទត្វា ខាទេយ្យាថា’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា អត្តនោ អត្តនោ វសនដ្ឋានេសុ វសិំសុ.

បុនទិវសេ តេសុ ឧទ្ទោ បាតោវ ‘‘គោចរំ បរិយេសិស្សាមី’’តិ និក្ខមិត្វា គង្គាតីរំ គតោ. អថេកោ ពាលិសិកោ សត្ត រោហិតមច្ឆេ ឧទ្ធរិត្វា វល្លិយា អាវុណិត្វា នេត្វា គង្គាតីរេ វាលុកំ ¶ វិយូហិត្វា វាលិកាយ ¶ បដិច្ឆាទេត្វា បុន មច្ឆេ គណ្ហន្តោ អធោគង្គំ គច្ឆិ. ឧទ្ទោ មច្ឆគន្ធំ ឃាយិត្វា វាលុកំ វិយូហិត្វា មច្ឆេ ទិស្វា នីហរិត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឯតេសំ សាមិកោ’’តិ តិក្ខត្តុំ ឃោសេត្វា សាមិកំ អបស្សន្តោ វល្លិកោដិំ ឌំសិត្វា នេត្វា អត្តនោ វសនគុម្ពេ ឋបេត្វា ‘‘វេលាយមេវ ខាទិស្សាមី’’តិ អត្តនោ សីលំ អាវជ្ជេន្តោ និបជ្ជិ. សិង្គាលោបិ វសនដ្ឋានតោ និក្ខមិត្វា គោចរំ បរិយេសន្តោ ឯកស្ស ខេត្តគោបកស្ស កុដិយំ ទ្វេ មំសសូលានិ ឯកំ គោធំ ឯកញ្ច ទធិវារកំ ទិស្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឯតេសំ សាមិកោ’’តិ តិក្ខត្តុំ ឃោសេត្វា សាមិកំ អទិស្វា ទធិវារកស្ស ឧគ្គហណរជ្ជុកំ គីវាយ បវេសេត្វា ទ្វេ មំសសូលេ ច គោធញ្ច មុខេន ឌំសិត្វា នេត្វា អត្តនោ វសនគុម្ពេ ឋបេត្វា ‘‘វេលាយមេវ ខាទិស្សាមី’’តិ អត្តនោ សីលំ ¶ អាវជ្ជេន្តោ និបជ្ជិ. មក្កដោបិ វសនដ្ឋានតោ និក្ខមិត្វា វនសណ្ឌំ បវិសិត្វា អម្ពបិណ្ឌំ អាហរិត្វា អត្តនោ វសនគុម្ពេ ឋបេត្វា ‘‘វេលាយមេវ ខាទិស្សាមី’’តិ អត្តនោ សីលំ អាវជ្ជេន្តោ និបជ្ជិ.

ពោធិសត្តោ បន ‘‘វេលាយមេវ វសនដ្ឋានតោ និក្ខមិត្វា ទព្ពតិណានិ ខាទិស្សាមី’’តិ អត្តនោ វសនគុម្ពេយេវ និបន្នោ ចិន្តេសិ ‘‘មម សន្តិកំ អាគតានំ យាចកានំ តិណានិ ទាតុំ ន សក្កា, តិលតណ្ឌុលាទយោបិ មយ្ហំ នត្ថិ, សចេ មេ សន្តិកំ យាចកោ អាគច្ឆិស្សតិ, អត្តនោ សរីរមំសំ ទស្សាមី’’តិ. តស្ស សីលតេជេន សក្កស្ស បណ្ឌុកម្ពលសិលាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សោ អាវជ្ជមានោ ឥទំ ការណំ ទិស្វា ‘‘សសរាជានំ វីមំសិស្សាមី’’តិ បឋមំ ឧទ្ទស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា ព្រាហ្មណវេសេន អដ្ឋាសិ. ‘‘ព្រាហ្មណ, កិមត្ថំ ឋិតោសី’’តិ វុត្តេ បណ្ឌិត សចេ កិញ្ចិ អាហារំ លភេយ្យំ, ឧបោសថិកោ ហុត្វា វសេយ្យន្តិ. សោ ‘‘សាធុ ទស្សាមិ តេ អាហារ’’ន្តិ តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៦១.

‘‘សត្ត មេ រោហិតា មច្ឆា, ឧទកា ថលមុព្ភតា;

ឥទំ ព្រាហ្មណ មេ អត្ថិ, ឯតំ ភុត្វា វនេ វសា’’តិ.

តត្ថ ថលមុព្ភតាតិ ឧទកតោ ថលេ ឋបិតា, កេវដ្ដេន វា ឧទ្ធដា. ឯតំ ភុត្វាតិ ឯតំ មម សន្តកំ មច្ឆាហារំ បចិត្វា ភុញ្ជិត្វា សមណធម្មំ ¶ ករោន្តោ រមណីយេ រុក្ខមូលេ និសិន្នោ ឥមស្មិំ វនេ វសាតិ.

ព្រាហ្មណោ ‘‘បគេវ តាវ ហោតុ, បច្ឆា ជានិស្សាមី’’តិ សិង្គាលស្ស សន្តិកំ គតោ. តេនាបិ ¶ ‘‘កិមត្ថំ ឋិតោសី’’តិ វុត្តោ តថេវាហ. សិង្គាលោ ‘‘សាធុ ទស្សាមី’’តិ តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –

៦២.

‘‘ទុស្ស ¶ មេ ខេត្តបាលស្ស, រត្តិភត្តំ អបាភតំ;

មំសសូលា ច ទ្វេ គោធា, ឯកញ្ច ទធិវារកំ;

ឥទំ ព្រាហ្មណ មេ អត្ថិ, ឯតំ ភុត្វា វនេ វសា’’តិ.

តត្ថ ទុស្ស មេតិ យោ ឯស មម អវិទូរេ ខេត្តបាលោ វសតិ, ទុស្ស អមុស្សាតិ អត្ថោ. អបាភតន្តិ អាភតំ អានីតំ. មំសសូលា ច ទ្វេ គោធាតិ អង្គារបក្កានិ ទ្វេ មំសសូលានិ ច ឯកា ច គោធា. ទធិវារកន្តិ ទធិវារកោ. ឥទន្តិ ឥទំ ឯត្តកំ មម អត្ថិ, ឯតំ សព្ពម្បិ យថាភិរុចិតេន បាកេន បចិត្វា បរិភុញ្ជិត្វា ឧបោសថិកោ ហុត្វា រមណីយេ រុក្ខមូលេ និសីទិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តោ ឥមស្មិំ វនសណ្ឌេ វសាតិ អត្ថោ.

ព្រាហ្មណោ ‘‘បគេវ តាវ ហោតុ, បច្ឆា ជានិស្សាមី’’តិ មក្កដស្ស សន្តិកំ គតោ. តេនាបិ ‘‘កិមត្ថំ ឋិតោសី’’តិ វុត្តោ តថេវាហ. មក្កដោ ‘‘សាធុ ទស្សាមី’’តិ តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ តតិយំ គាថមាហ –

៦៣.

‘‘អម្ពបក្កំ ទកំ សីតំ, សីតច្ឆាយា មនោរមា;

ឥទំ ព្រាហ្មណ មេ អត្ថិ, ឯតំ ភុត្វា វនេ វសា’’តិ.

តត្ថ អម្ពបក្កន្តិ មធុរអម្ពផលំ. ទកំ សីតន្តិ គង្គាយ ឧទកំ សីតលំ. ឯតំ ភុត្វា វនេ វសាតិ ព្រាហ្មណ ឯតំ អម្ពបក្កំ បរិភុញ្ជិត្វា សីតលំ ឧទកំ បិវិត្វា យថាភិរុចិតេ រមណីយេ រុក្ខមូលេ និសិន្នោ សមណធម្មំ ករោន្តោ ឥមស្មិំ វនសណ្ឌេ វសាតិ.

ព្រាហ្មណោ ‘‘បគេវ តាវ ហោតុ, បច្ឆា ជានិស្សាមី’’តិ សសបណ្ឌិតស្ស សន្តិកំ គតោ. តេនាបិ ‘‘កិមត្ថំ ឋិតោសី’’តិ វុត្តោ តថេវាហ. តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ សោមនស្សប្បត្តោ ‘‘ព្រាហ្មណ, សុដ្ឋុ តេ កតំ អាហារត្ថាយ មម សន្តិកំ អាគច្ឆន្តេន, អជ្ជាហំ អទិន្នបុព្ពំ ទានំ ទស្សាមិ ¶ . ត្វំ បន សីលវា បាណាតិបាតំ ន ករិស្សសិ, គច្ឆ, ព្រាហ្មណ, នានាទារូនិ សង្កឌ្ឍិត្វា អង្គារេ កត្វា មយ្ហំ អារោចេហិ, អហំ អត្តានំ ¶ បរិច្ចជិត្វា អង្គារមជ្ឈេ បតិស្សាមិ ¶ . មម សរីរេ បក្កេ ត្វំ មំសំ ខាទិត្វា សមណធម្មំ ករេយ្យាសី’’តិ តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៦៤.

‘‘ន សសស្ស តិលា អត្ថិ, ន មុគ្គា នបិ តណ្ឌុលា;

ឥមិនា អគ្គិនា បក្កំ, មមំ ភុត្វា វនេ វសា’’តិ.

តត្ថ មមំ ភុត្វាតិ យំ តំ អហំ អគ្គិំ ករោហីតិ វទាមិ, ឥមិនា អគ្គិនា បក្កំ មំ ភុញ្ជិត្វា ឥមស្មិំ វនេ វស, ឯកស្ស សសស្ស សរីរំ នាម ឯកស្ស បុរិសស្ស យាបនមត្តំ ហោតីតិ.

សក្កោ តស្ស វចនំ សុត្វា អត្តនោ អានុភាវេន ឯកំ អង្គាររាសិំ មាបេត្វា ពោធិសត្តស្ស អារោចេសិ. សោ ទព្ពតិណសយនតោ ឧដ្ឋាយ តត្ថ គន្ត្វា ‘‘សចេ មេ លោមន្តរេសុ បាណកា អត្ថិ, តេ មា មរិំសូ’’តិ តិក្ខត្តុំ សរីរំ វិធុនិត្វា សកលសរីរំ ទានមុខេ ឋបេត្វា លង្ឃិត្វា បទុមសរេ រាជហំសោ វិយ បមុទិតចិត្តោ អង្គាររាសិម្ហិ បតិ. សោ បន អគ្គិ ពោធិសត្តស្ស សរីរេ លោមកូបមត្តម្បិ ឧណ្ហំ កាតុំ នាសក្ខិ, ហិមគព្ភំ បវិដ្ឋោ វិយ អហោសិ. អថ សក្កំ អាមន្តេត្វា ‘‘ព្រាហ្មណ, តយា កតោ អគ្គិ អតិសីតលោ, មម សរីរេ លោមកូបមត្តម្បិ ឧណ្ហំ កាតុំ ន សក្កោតិ, កិំ នាមេត’’ន្តិ អាហ. ‘‘សសបណ្ឌិត, នាហំ ព្រាហ្មណោ, សក្កោហមស្មិ, តវ វីមំសនត្ថាយ អាគតោម្ហី’’តិ. ‘‘សក្ក, ត្វំ តាវ តិដ្ឋ, សកលោបិ ចេ លោកសន្និវាសោ មំ ទានេន វីមំសេយ្យ, នេវ មេ អទាតុកាមតំ បស្សេយ្យា’’តិ ពោធិសត្តោ សីហនាទំ នទិ. អថ នំ សក្កោ ‘‘សសបណ្ឌិត, តវ គុណោ សកលកប្បំ បាកដោ ហោតូ’’តិ បព្ពតំ បីឡេត្វា បព្ពតរសំ អាទាយ ចន្ទមណ្ឌលេ សសលក្ខណំ លិខិត្វា ពោធិសត្តំ អានេត្វា តស្មិំ វនសណ្ឌេ តស្មិំយេវ វនគុម្ពេ តរុណទព្ពតិណបិដ្ឋេ និបជ្ជាបេត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ ¶ គតោ. តេបិ ចត្តារោ បណ្ឌិតា សមគ្គា សម្មោទមានា សីលំ បូរេត្វា ទានំ ទត្វា ឧបោសថកម្មំ កត្វា យថាកម្មំ គតា.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ សព្ពបរិក្ខារទានទាយកោ គហបតិ សោតាបត្តិផលេ ¶ បតិដ្ឋហិ.

តទា ឧទ្ទោ អានន្ទោ អហោសិ, សិង្គាលោ មោគ្គល្លានោ, មក្កដោ សារិបុត្តោ, សក្កោ អនុរុទ្ធោ, សសបណ្ឌិតោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

សសបណ្ឌិតជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា.

[៣១៧] ៧. មតរោទនជាតកវណ្ណនា

មតំ ¶ មតំ ឯវ រោទថាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ សាវត្ថិវាសិំ កុដុម្ពិកំ អារព្ភ កថេសិ. តស្ស កិរ ភាតា កាលមកាសិ. សោ តស្ស កាលកិរិយាយ សោកាភិភូតោ ន ន្ហាយតិ ន ភុញ្ជតិ ន វិលិម្បតិ, បាតោវ សុសានំ គន្ត្វា សោកសមប្បិតោ រោទតិ. សត្ថា បច្ចូសសមយេ លោកំ ឱលោកេន្តោ តស្ស សោតាបត្តិផលូបនិស្សយំ ទិស្វា ‘‘ឥមស្ស អតីតការណំ អាហរិត្វា សោកំ វូបសមេត្វា សោតាបត្តិផលំ ទាតុំ ឋបេត្វា មំ អញ្ញោ កោចិ សមត្ថោ នត្ថិ, ឥមស្ស មយា អវស្សយេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ បុនទិវសេ បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ បច្ឆាសមណំ អាទាយ តស្ស ឃរទ្វារំ គន្ត្វា ‘‘សត្ថា អាគតោ’’តិ សុត្វា អាសនំ បញ្ញបេត្វា ‘‘បវេសេថា’’តិ កុដុម្ពិកេន វុត្តោ បវិសិត្វា បញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទិ. កុដុម្ពិកោបិ អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘កិំ កុដុម្ពិក ចិន្តេសី’’តិ អាហ. ‘‘អាម, ភន្តេ, មម ភាតុ មតកាលតោ បដ្ឋាយ ចិន្តេមី’’តិ. ‘‘អាវុសោ, សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា, ភិជ្ជិតព្ពយុត្តកំ ភិជ្ជតិ, ន តត្ថ ចិន្តេតព្ពំ, បោរាណកបណ្ឌិតាបិ ភាតរិ មតេបិ ‘ភិជ្ជិតព្ពយុត្តកំ ភិជ្ជតី’តិ ន ចិន្តយិំសូ’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ អសីតិកោដិវិភវេ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តិ, តស្ស វយប្បត្តស្ស មាតាបិតរោ កាលមកំសុ. តេសុ កាលកតេសុ ពោធិសត្តស្ស ភាតា កុដុម្ពំ វិចារេតិ, ពោធិសត្តោ តំ និស្សាយ ¶ ជីវតិ. សោ អបរភាគេ តថារូបេន ព្យាធិនា កាលមកាសិ. ញាតិមិត្តា សុហជ្ជា សន្និបតិត្វា ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តិ រោទន្តិ, ឯកោបិ សកភាវេន សណ្ឋាតុំ នាសក្ខិ, ពោធិសត្តោ បន នេវ កន្ទតិ ន រោទតិ. មនុស្សា ‘‘បស្សថ ភោ, ឥមស្ស ភាតរិ ¶ មតេ មុខសង្កោចនមត្តម្បិ នត្ថិ, អតិវិយ ថទ្ធហទយោ, ‘ទ្វេបិ កោដ្ឋាសេ អហមេវ បរិភុញ្ជិស្សាមី’តិ ភាតុ មរណំ ឥច្ឆតិ មញ្ញេ’’តិ ពោធិសត្តំ គរហិំសុ. ញាតកាបិ នំ ‘‘ត្វំ ភាតរិ មតេ ន រោទសី’’តិ គរហិំសុយេវ. សោ តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘តុម្ហេ អត្តនោ អន្ធពាលភាវេន អដ្ឋ លោកធម្មេ អជានន្តា ‘មម ភាតា មតោ’តិ រោទថ, អហម្បិ មរិស្សាមិ, តុម្ហេបិ មរិស្សថ, អត្តានម្បិ ‘មយម្បិ មរិស្សាមា’តិ កស្មា ន រោទថ. សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា ហុត្វា និរុជ្ឈន្តិ, តេនេវ សភាវេន សណ្ឋាតុំ សមត្ថោ ឯកសង្ខារោបិ នត្ថិ. តុម្ហេ អន្ធពាលា អញ្ញាណតាយ អដ្ឋ លោកធម្មេ អជានិត្វា រោទថ, អហំ កិមត្ថំ រោទិស្សាមី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

៦៥.

‘‘មតំ ¶ មតំ ឯវ រោទថ, ន ហិ តំ រោទថ យោ មរិស្សតិ;

សព្ពេបិ សរីរធារិនោ, អនុបុព្ពេន ជហន្តិ ជីវិតំ.

៦៦.

‘‘ទេវមនុស្សា ចតុប្បទា, បក្ខិគណា ឧរគា ច ភោគិនោ;

សម្ហិ សរីរេ អនិស្សរា, រមមានាវ ជហន្តិ ជីវិតំ.

៦៧.

‘‘ឯវំ ចលិតំ អសណ្ឋិតំ, សុខទុក្ខំ មនុជេស្វបេក្ខិយ;

កន្ទិតរុទិតំ និរត្ថកំ, កិំ វោ សោកគណាភិកីររេ.

៦៨.

‘‘ធុត្តា ច សោណ្ឌា អកតា, ពាលា សូរា អយោគិនោ;

ធីរំ មញ្ញន្តិ ពាលោតិ, យេ ធម្មស្ស អកោវិទា’’តិ.

តត្ថ ¶ មតំ មតំ ឯវាតិ មតំ មតំយេវ. អនុបុព្ពេនាតិ អត្តនោ អត្តនោ មរណវារេ សម្បត្តេ បដិបាដិយា ជហន្តិ ជីវិតំ, ន ឯកតោវ សព្ពេ មរន្តិ, យទិ ឯវំ មរេយ្យុំ, លោកប្បវត្តិ ឧច្ឆិជ្ជេយ្យ. ភោគិនោតិ មហន្តេន សរីរភោគេន សមន្នាគតា. រមមានាវាតិ តត្ថ តត្ថ និព្ពត្តា សព្ពេបិ ឯតេ ទេវាទយោ សត្តា អត្តនោ អត្តនោ និព្ពត្តដ្ឋានេ អភិរមមានាវ អនុក្កណ្ឋិតាវ ជីវិតំ ជហន្តិ. ឯវំ ចលិតន្តិ ឯវំ តីសុ ភវេសុ និច្ចលភាវស្ស ច សណ្ឋិតភាវស្ស ច អភាវា ចលិតំ អសណ្ឋិតំ. កិំ វោ សោកគណាភិកីររេតិ កិំការណា តុម្ហេ សោករាសី អភិកិរន្តិ អជ្ឈោត្ថរន្តិ.

ធុត្តា ¶ ច សោណ្ឌា អកតាតិ ឥត្ថិធុត្តា សុរាធុត្តា អក្ខធុត្តា ច សុរាសោណ្ឌាទយោ សោណ្ឌា ច អកតពុទ្ធិនោ អសិក្ខិតកា ច. ពាលាតិ ពាល្យេន សមន្នាគតា អវិទ្ទសុនោ. សូរា អយោគិនោតិ អយោនិសោមនសិការេន សូរា, យោគេសុ អយុត្តតាយ អយោគិនោ. ‘‘អយោធិនោ’’តិបិ បាឋោ, កិលេសមារេន សទ្ធិំ យុជ្ឈិតុំ អសមត្ថាតិ អត្ថោ. ធីរំ មញ្ញន្តិ ពាលោតិ, យេ ធម្មស្ស អកោវិទាតិ យេ ឯវរូបា ធុត្តាទយោ អដ្ឋវិធស្ស លោកធម្មស្ស អកោវិទា, តេ អប្បមត្តកេបិ ទុក្ខធម្មេ ឧប្បន្នេ អត្តនា កន្ទមានា រោទមានា អដ្ឋ លោកធម្មេ កថតោ ជានិត្វា ញាតិមរណាទីសុ អកន្ទន្តំ អរោទន្តំ មាទិសំ ធីរំ បណ្ឌិតំ ‘‘ពាលោ អយំ ន រោទតី’’តិ មញ្ញន្តីតិ.

ឯវំ ពោធិសត្តោ តេសំ ធម្មំ ទេសេត្វា សព្ពេបិ តេ និស្សោកេ អកាសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ កុដុម្ពិកោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា មហាជនស្ស ធម្មំ ទេសេត្វា និស្សោកភាវករបណ្ឌិតោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

មតរោទនជាតកវណ្ណនា សត្តមា.

[៣១៨] ៨. កណវេរជាតកវណ្ណនា

យំ តំ វសន្ត សមយេតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បុរាណទុតិយិកាបលោភនំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ឥន្ទ្រិយជាតកេ (ជា. ១.៨.៦០ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ. សត្ថា បន តំ ភិក្ខុំ ‘‘បុព្ពេ ត្វំ ភិក្ខុ ឯតំ និស្សាយ អសិនា សីសច្ឆេទំ បដិលភី’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ កាសិគាមកេ ឯកស្ស គហបតិកស្ស ឃរេ ចោរនក្ខត្តេន ជាតោ វយប្បត្តោ ចោរកម្មំ កត្វា ជីវិកំ កប្បេន្តោ លោកេ បាកដោ អហោសិ សូរោ នាគពលោ, កោចិ នំ គណ្ហិតុំ នាសក្ខិ. សោ ឯកទិវសំ ឯកស្មិំ សេដ្ឋិឃរេ សន្ធិំ ឆិន្ទិត្វា ពហុំ ធនំ អវហរិ. នាគរា រាជានំ ¶ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ទេវ, ឯកោ មហាចោរោ នគរំ វិលុម្បតិ, តំ គណ្ហាបេថា’’តិ វទិំសុ. រាជា តស្ស គហណត្ថាយ នគរគុត្តិកំ អាណាបេសិ. សោ រត្តិភាគេ តត្ថ តត្ថ វគ្គពន្ធនេន មនុស្សេ ឋបេត្វា តំ សហោឌ្ឍំ គាហាបេត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា ‘‘សីសមស្ស ឆិន្ទា’’តិ នគរគុត្តិកញ្ញេវ អាណាបេសិ. នគរគុត្តិកោ តំ បច្ឆាពាហំ គាឡ្ហពន្ធនំ ពន្ធាបេត្វា គីវាយស្ស រត្តកណវីរមាលំ លគ្គេត្វា សីសេ ឥដ្ឋកចុណ្ណំ ឱកិរិត្វា ចតុក្កេ ចតុក្កេ កសាហិ តាឡាបេន្តោ ខរស្សរេន បណវេន អាឃាតនំ នេតិ. ‘‘ឥមស្មិំ កិរ នគរេ វិលោបការកោ ចោរោ គហិតោ’’តិ សកលនគរំ សង្ខុភិ.

តទា ច ពារាណសិយំ សហស្សំ គណ្ហន្តី សាមា នាម គណិកា ហោតិ រាជវល្លភា បញ្ចសតវណ្ណទាសីបរិវារា. សា បាសាទតលេ វាតបានំ វិវរិត្វា ឋិតា តំ នីយមានំ បស្សិ. សោ បន អភិរូបោ បាសាទិកោ អតិវិយ សោភគ្គប្បត្តោ ទេវវណ្ណោ សព្ពេសំ មត្ថកមត្ថកេន បញ្ញាយតិ. សាមា តំ ទិស្វា បដិពទ្ធចិត្តា ហុត្វា ‘‘កេន នុ ខោ ឧបាយេនាហំ ឥមំ បុរិសំ អត្តនោ សាមិកំ ករេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តយន្តី ‘‘អត្ថេកោ ឧបាយោ’’តិ អត្តនោ អត្ថចរិកាយ ឯកិស្សា ហត្ថេ នគរគុត្តិកស្ស សហស្សំ បេសេសិ ‘‘អយំ ចោរោ សាមាយ ភាតា, អញ្ញត្រ សាមាយ អញ្ញោ ¶ ឯតស្ស អវស្សយោ នត្ថិ, តុម្ហេ កិរ ឥទំ សហស្សំ គហេត្វា ឯតំ វិស្សជ្ជេថា’’តិ ¶ . សា គន្ត្វា តថា អកាសិ. នគរគុត្តិកោ ‘‘អយំ ចោរោ បាកដោ, ន សក្កា ឯតំ វិស្សជ្ជេតុំ, អញ្ញំ បន មនុស្សំ លភិត្វា ឥមំ បដិច្ឆន្នយានកេ និសីទាបេត្វា បេសេតុំ សក្កា’’តិ អាហ. សា គន្ត្វា តស្សា អារោចេសិ.

តទា បនេកោ សេដ្ឋិបុត្តោ សាមាយ បដិពទ្ធចិត្តោ ទេវសិកំ សហស្សំ ទេតិ. សោ តំ ទិវសម្បិ សូរិយត្ថង្គមនវេលាយ សហស្សំ គណ្ហិត្វា តំ ឃរំ អគមាសិ. សាមាបិ សហស្សភណ្ឌិកំ គហេត្វា ឩរូសុ ឋបេត្វា បរោទន្តី និសិន្នា ហោតិ. ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ ច វុត្តា ‘‘សាមិ, អយំ ចោរោ មម ភាតា, ‘អហំ នីចកម្មំ ករោមី’តិ មយ្ហំ សន្តិកំ ន ឯតិ, នគរគុត្តិកស្ស បហិតំ ‘សហស្សំ លភមានោ វិស្សជ្ជេស្សាមិ ន’ន្តិ សាសនំ បេសេសិ. ឥទានិ ឥមំ សហស្សំ អាទាយ នគរគុត្តិកស្ស សន្តិកំ គច្ឆន្តំ ន លភាមី’’តិ អាហ. សោ តស្សា បដិពទ្ធចិត្តតាយ ‘‘អហំ គមិស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ តយា ¶ អាភតមេវ គហេត្វា គច្ឆាហី’’តិ. សោ តំ គហេត្វា នគរគុត្តិកស្ស គេហំ គញ្ឆិ. សោ តំ សេដ្ឋិបុត្តំ បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ ឋបេត្វា ចោរំ បដិច្ឆន្នយានកេ និសីទាបេត្វា សាមាយ បហិណិត្វា ‘‘អយំ ចោរោ រដ្ឋេ បាកដោ, តមន្ធការំ តាវ ហោតុ, អថ នំ មនុស្សានំ បដិសល្លីនវេលាយ ឃាតាបេស្សាមី’’តិ អបទេសំ កត្វា មុហុត្តំ វីតិនាមេត្វា មនុស្សេសុ បដិសល្លីនេសុ សេដ្ឋិបុត្តំ មហន្តេនារក្ខេន អាឃាតនំ នេត្វា អសិនា សីសំ ឆិន្ទិត្វា សរីរំ សូលេ អារោបេត្វា នគរំ បាវិសិ.

តតោ បដ្ឋាយ សាមា អញ្ញេសំ ហត្ថតោ កិញ្ចិ ន គណ្ហាតិ, តេនេវ សទ្ធិំ អភិរមមានា វិចរតិ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘សចេ អយំ អញ្ញស្មិំ បដិពទ្ធចិត្តា ភវិស្សតិ, មម្បិ មារាបេត្វា តេន សទ្ធិំ អភិរមិស្សតិ, អច្ចន្តំ មិត្តទុព្ភិនី ឯសា, មយា ឥធ អវសិត្វា ខិប្បំ បលាយិតុំ វដ្ដតិ, គច្ឆន្តោ ច បន តុច្ឆហត្ថោ ¶ អគន្ត្វា ឯតិស្សា អាភរណភណ្ឌំ គហេត្វា គច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯកស្មិំ ទិវសេ តំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, មយំ បញ្ជរេ បក្ខិត្តកុក្កុដា វិយ និច្ចំ ឃរេយេវ ហោម, ឯកទិវសំ ឧយ្យានកីឡំ ករិស្សាមា’’តិ. សា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ខាទនីយភោជនីយាទិំ សព្ពំ បដិយាទេត្វា សព្ពាភរណបដិមណ្ឌិតា តេន សទ្ធិំ បដិច្ឆន្នយានេ និសីទិត្វា ឧយ្យានំ អគមាសិ. សោ តត្ថ តាយ សទ្ធិំ កីឡន្តោ ‘‘ឥទានិ មយ្ហំ បលាយិតុំ វដ្ដតី’’តិ តាយ សទ្ធិំ កិលេសរតិយា រមិតុកាមោ វិយ ឯកំ កណវីរគច្ឆន្តរំ បវិសិត្វា តំ អាលិង្គន្តោ វិយ និប្បីឡេត្វា វិសញ្ញំ កត្វា បាតេត្វា សព្ពាភរណានិ ឱមុញ្ចិត្វា តស្សាយេវ ឧត្តរាសង្គេន ពន្ធិត្វា ភណ្ឌិកំ ខន្ធេ ឋបេត្វា ឧយ្យានវតិំ លង្ឃិត្វា បក្កាមិ.

សាបិ ¶ បដិលទ្ធសញ្ញា ឧដ្ឋាយ បរិចារិកានំ សន្តិកំ អាគន្ត្វា ‘‘អយ្យបុត្តោ កហ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន ជានាម, អយ្យេ’’តិ. ‘‘មំ មតាតិ សញ្ញាយ ភាយិត្វា បលាតោ ភវិស្សតី’’តិ អនត្តមនា ហុត្វា តតោយេវ គេហំ គន្ត្វា ‘‘មម បិយសាមិកស្ស អទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយេវ អលង្កតសយនេ ន សយិស្សាមី’’តិ ភូមិយំ និបជ្ជិ. តតោ បដ្ឋាយ មនាបំ សាដកំ ន និវាសេតិ, ទ្វេ ភត្តានិ ន ភុញ្ជតិ, គន្ធមាលាទីនិ ន បដិសេវតិ, ‘‘យេន កេនចិ ឧបាយេន អយ្យបុត្តំ បរិយេសិត្វា បក្កោសាបេស្សាមី’’តិ នដេ បក្កោសាបេត្វា សហស្សំ អទាសិ. ‘‘កិំ ករោម, អយ្យេ’’តិ វុត្តេ ¶ ‘‘តុម្ហាកំ អគមនដ្ឋានំ នាម នត្ថិ, តុម្ហេ គាមនិគមរាជធានិយោ ចរន្តា សមជ្ជំ កត្វា សមជ្ជមណ្ឌលេ បឋមមេវ ឥមំ គីតំ គាយេយ្យាថា’’តិ នដេ សិក្ខាបេន្តី បឋមំ គាថំ វត្វា ‘‘តុម្ហេហិ ឥមស្មិំ គីតកេ គីតេ សចេ អយ្យបុត្តោ តស្មិំ បរិសន្តរេ ភវិស្សតិ, តុម្ហេហិ សទ្ធិំ កថេស្សតិ, អថស្ស ¶ មម អរោគភាវំ កថេត្វា តំ អាទាយ អាគច្ឆេយ្យាថ, នោ ចេ អាគច្ឆតិ, សាសនំ បេសេយ្យាថា’’តិ បរិព្ពយំ ទត្វា នដេ ឧយ្យោជេសិ. តេ ពារាណសិតោ និក្ខមិត្វា តត្ថ តត្ថ សមជ្ជំ ករោន្តា ឯកំ បច្ចន្តគាមកំ អគមិំសុ. សោបិ ចោរោ បលាយិត្វា តត្ថ វសតិ. តេ តត្ថ សមជ្ជំ ករោន្តា បឋមមេវ ឥមំ គីតកំ គាយិំសុ –

៦៩.

‘‘យំ តំ វសន្តសមយេ, កណវេរេសុ ភាណុសុ;

សាមំ ពាហាយ បីឡេសិ, សា តំ អារោគ្យមព្រវី’’តិ.

តត្ថ កណវេរេសូតិ ករវីរេសុ. ភាណុសូតិ រត្តវណ្ណានំ បុប្ផានំ បភាយ សម្បន្នេសុ. សាមន្តិ ឯវំនាមិកំ. បីឡេសីតិ កិលេសរតិយា រមិតុកាមោ វិយ អាលិង្គន្តោ បីឡេសិ. សា តន្តិ សា សាមា អរោគា, ត្វំ បន ‘‘សា មតា’’តិ សញ្ញាយ ភីតោ បលាយសិ, សា អត្តនោ អារោគ្យំ អព្រវិ កថេសិ, អារោចេសីតិ អត្ថោ.

ចោរោ តំ សុត្វា នដំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ត្វំ ‘សាមា ជីវតី’តិ វទសិ, អហំ បន ន សទ្ទហាមី’’តិ តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –

៧០.

‘‘អម្ភោ ន កិរ សទ្ធេយ្យំ, យំ វាតោ បព្ពតំ វហេ;

បព្ពតញ្ចេ វហេ វាតោ, សព្ពម្បិ បថវិំ វហេ;

យត្ថ សាមា កាលកតា, សា មំ អារោគ្យមព្រវី’’តិ.

តស្សត្ថោ ¶ – អម្ភោ នដ, ឥទំ កិរ ន សទ្ទហេយ្យំ ន សទ្ទហិតព្ពំ. យំ វាតោ តិណបណ្ណានិ វិយ បព្ពតំ វហេយ្យ, សចេបិ សោ បព្ពតំ វហេយ្យ, សព្ពម្បិ បថវិំ វហេយ្យ, យថា ចេតំ អសទ្ទហេយ្យំ, តថា ឥទន្តិ. យត្ថ សាមា កាលកតាតិ យា នាម សាមា កាលកតា, សា មំ អារោគ្យំ អព្រវីតិ កិំការណា សទ្ទហេយ្យំ. មតា នាម ន កស្សចិ សាសនំ បេសេន្តីតិ.

តស្ស ¶ ¶ វចនំ សុត្វា នដោ តតិយំ គាថមាហ –

៧១.

‘‘ន ចេវ សា កាលកតា, ន ច សា អញ្ញមិច្ឆតិ;

ឯកភត្តិកិនី សាមា, តមេវ អភិកង្ខតី’’តិ.

តត្ថ តមេវ អភិកង្ខតីតិ អញ្ញំ បុរិសំ ន ឥច្ឆតិ, តញ្ញេវ កង្ខតិ ឥច្ឆតិ បត្ថេតីតិ.

តំ សុត្វា ចោរោ ‘‘សា ជីវតុ វា មា វា, ន តាយ មយ្ហំ អត្ថោ’’តិ វត្វា ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៧២.

‘‘អសន្ថុតំ មំ ចិរសន្ថុតេន, និមីនិ សាមា អធុវំ ធុវេន;

មយាបិ សាមា និមិនេយ្យ អញ្ញំ, ឥតោ អហំ ទូរតរំ គមិស្ស’’ន្តិ.

តត្ថ អសន្ថុតន្តិ អកតសំសគ្គំ. ចិរសន្ថុតេនាតិ ចិរកតសំសគ្គេន. និមីនីតិ បរិវត្តេសិ. អធុវំ ធុវេនាតិ មំ អធុវំ តេន ធុវសាមិកេន បរិវត្តេតុំ នគរគុត្តិកស្ស សហស្សំ ទត្វា មំ គណ្ហីតិ អត្ថោ. មយាបិ សាមា និមិនេយ្យ អញ្ញន្តិ សាមា មយាបិ អញ្ញំ សាមិកំ បរិវត្តេត្វា គណ្ហេយ្យ. ឥតោ អហំ ទូរតរំ គមិស្សន្តិ យត្ថ ន សក្កា តស្សា សាសនំ វា បវត្តិំ វា សោតុំ, តាទិសំ ទូរតរំ ឋានំ គមិស្សំ, តស្មា មម ឥតោ អញ្ញត្ថ គតភាវំ តស្សា អារោចេថាតិ វត្វា តេសំ បស្សន្តានញ្ញេវ គាឡ្ហតរំ និវាសេត្វា វេគេន បលាយិ.

នដា គន្ត្វា តេន កតកិរិយំ តស្សា កថយិំសុ. សា វិប្បដិសារិនី ហុត្វា អត្តនោ បកតិយា ឯវ វីតិនាមេសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ.

តទា សេដ្ឋិបុត្តោ អយំ ភិក្ខុ អហោសិ, សាមា បុរាណទុតិយិកា, ចោរោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

កណវេរជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា.

[៣១៩] ៩. តិត្តិរជាតកវណ្ណនា

សុសុខំ ¶ ¶ វត ជីវាមីតិ ឥទំ សត្ថា កោសម្ពិយំ និស្សាយ ពទរិការាមេ វិហរន្តោ រាហុលត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ហេដ្ឋា តិបល្លត្ថជាតកេ (ជា. ១.១.១៦) វិត្ថារិតមេវ. ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, រាហុលោ សិក្ខាកាមោ កុក្កុច្ចកោ ឱវាទក្ខមោ’’តិ. តស្សាយស្មតោ គុណកថាយ សមុដ្ឋាបិតាយ សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ រាហុលោ សិក្ខាកាមោ កុក្កុច្ចកោ ឱវាទក្ខមោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលំ គន្ត្វា សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា និក្ខម្ម ហិមវន្តបទេសេ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា ឈានកីឡំ កីឡន្តោ រមណីយេ វនសណ្ឌេ វសិត្វា លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ អញ្ញតរំ បច្ចន្តគាមកំ អគមាសិ. តត្ថ នំ មនុស្សា ទិស្វា បសន្នចិត្តា អញ្ញតរស្មិំ អរញ្ញេ បណ្ណសាលំ ការេត្វា បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហន្តា វាសាបេសុំ. តទា តស្មិំ គាមកេ ឯកោ សាកុណិកោ ឯកំ ទីបកតិត្តិរំ គហេត្វា សុដ្ឋុ សិក្ខាបេត្វា បញ្ជរេ បក្ខិបិត្វា បដិជគ្គតិ. សោ តំ អរញ្ញំ នេត្វា តស្ស សទ្ទេន អាគតាគតេ តិត្តិរេ គហេត្វា វិក្កិណិត្វា ជីវិកំ កប្បេសិ. តិត្តិរោ ‘‘មំ ឯកំ និស្សាយ ពហូ មម ញាតកា នស្សន្តិ, មយ្ហមេតំ បាប’’ន្តិ និស្សទ្ទោ អហោសិ. សោ តស្ស និស្សទ្ទភាវំ ញត្វា វេឡុបេសិកាយ នំ សីសេ បហរតិ. តិត្តិរោ ទុក្ខាតុរតាយ សទ្ទំ ករោតិ. ឯវំ សោ សាកុណិកោ តំ និស្សាយ តិត្តិរេ គហេត្វា ជីវិកំ កប្បេសិ.

អថ សោ តិត្តិរោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមេ មរន្តូតិ មយ្ហំ ចេតនា នត្ថិ, បដិច្ចកម្មំ បន មំ ផុសតិ, មយិ សទ្ទំ អករោន្តេ ឯតេ នាគច្ឆន្តិ, ករោន្តេយេវ អាគច្ឆន្តិ, អាគតាគតេ អយំ គហេត្វា ¶ ជីវិតក្ខយំ បាបេតិ, អត្ថិ នុ ខោ ឯត្ថ មយ្ហំ បាបំ, នត្ថី’’តិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ ‘‘កោ នុ ខោ មេ ឥមំ កង្ខំ ¶ ឆិន្ទេយ្យា’’តិ តថារូបំ បណ្ឌិតំ ឧបធារេន្តោ ចរតិ. អថេកទិវសំ សោ សាកុណិកោ ពហូ តិត្តិរេ គហេត្វា បច្ឆិំ ¶ បូរេត្វា ‘‘បានីយំ បិវិស្សាមី’’តិ ពោធិសត្តស្ស អស្សមំ គន្ត្វា តំ បញ្ជរំ ពោធិសត្តស្ស សន្តិកេ ឋបេត្វា បានីយំ បិវិត្វា វាលុកាតលេ និបន្នោ និទ្ទំ ឱក្កមិ. តិត្តិរោ តស្ស និទ្ទោក្កន្តភាវំ ញត្វា ‘‘មម កង្ខំ ឥមំ តាបសំ បុច្ឆិស្សាមិ, ជានន្តោ មេ កថេស្សតី’’តិ បញ្ជរេ និសិន្នោយេវ តំ បុច្ឆន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៧៣.

‘‘សុសុខំ វត ជីវាមិ, លភាមិ ចេវ ភុញ្ជិតុំ;

បរិបន្ថេ ច តិដ្ឋាមិ, កា នុ ភន្តេ គតី មមា’’តិ.

តត្ថ សុសុខំ វត ជីវាមីតិ អហំ, ភន្តេ, ឥមំ សាកុណិកំ និស្សាយ សុដ្ឋុ សុខំ ជីវាមិ. លភាមីតិ យថារុចិតំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ ភុញ្ជិតុម្បិ លភាមិ. បរិបន្ថេ ច តិដ្ឋាមីតិ អបិច ខោ យត្ថ មម ញាតកា មម សទ្ទេន អាគតាគតា វិនស្សន្តិ, តស្មិំ បរិបន្ថេ តិដ្ឋាមិ. កា នុ, ភន្តេ, គតី មមាតិ កា នុ ខោ, ភន្តេ, មម គតិ, កា និប្ផត្តិ ភវិស្សតីតិ បុច្ឆិ.

តស្ស បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តោ ពោធិសត្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –

៧៤.

‘‘មនោ ចេ តេ នប្បណមតិ, បក្ខិ បាបស្ស កម្មុនោ;

អព្យាវដស្ស ភទ្រស្ស, ន បាបមុបលិម្បតី’’តិ.

តត្ថ បាបស្ស កម្មុនោតិ យទិ តវ មនោ បាបកម្មស្សត្ថាយ ន បណមតិ, បាបករណេ តន្និន្នោ តប្បោណោ តប្បព្ភារោ ន ហោតិ. អព្យាវដស្សាតិ ឯវំ សន្តេ បាបកម្មករណត្ថាយ អព្យាវដស្ស ឧស្សុក្កំ អនាបន្នស្ស តវ ភទ្រស្ស សុទ្ធស្សេវ សតោ បាបំ ន ឧបលិម្បតិ ន អល្លីយតីតិ.

តំ សុត្វា តិត្តិរោ តតិយំ គាថមាហ –

៧៥.

‘‘ញាតកោ ¶ នោ និសិន្នោតិ, ពហុ អាគច្ឆតេ ជនោ;

បដិច្ចកម្មំ ផុសតិ, តស្មិំ មេ សង្កតេ មនោ’’តិ.

តស្សត្ថោ – ភន្តេ, សចាហំ សទ្ទំ ន ករេយ្យំ, អយំ តិត្តិរជនោ ន អាគច្ឆេយ្យ, មយិ បន សទ្ទំ ករោន្តេ ‘‘ញាតកោ នោ និសិន្នោ’’តិ អយំ ពហុ ជនោ អាគច្ឆតិ ¶ , តំ អាគតាគតំ លុទ្ទោ គហេត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេន្តោ មំ បដិច្ច និស្សាយ ឯតំ បាណាតិបាតកម្មំ ផុសតិ បដិលភតិ វិន្ទតិ ¶ , តស្មិំ មំ បដិច្ច កតេ បាបេ មម នុ ខោ ឯតំ បាបន្តិ ឯវំ មេ មនោ សង្កតេ បរិសង្កតិ កុក្កុច្ចំ អាបជ្ជតីតិ.

តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៧៦.

‘‘ន បដិច្ចកម្មំ ផុសតិ, មនោ ចេ នប្បទុស្សតិ;

អប្បោស្សុក្កស្ស ភទ្រស្ស, ន បាបមុបលិម្បតី’’តិ.

តស្សត្ថោ – យទិ តវ បាបកិរិយាយ មនោ ន បទុស្សតិ, តន្និន្នោ តប្បោនោ តប្បព្ភារោ ន ហោតិ, ឯវំ សន្តេ លុទ្ទេន អាយស្មន្តំ បដិច្ច កតម្បិ បាបកម្មំ តំ ន ផុសតិ ន អល្លីយតិ, បាបកិរិយាយ ហិ អប្បោស្សុក្កស្ស និរាលយស្ស ភទ្រស្ស បរិសុទ្ធស្សេវ សតោ តវ បាណាតិបាតចេតនាយ អភាវា តំ បាបំ ន ឧបលិម្បតិ, តវ ចិត្តំ ន អល្លីយតីតិ.

ឯវំ មហាសត្តោ តិត្តិរំ សញ្ញាបេសិ, សោបិ តំ និស្សាយ និក្កុក្កុច្ចោ អហោសិ. លុទ្ទោ បពុទ្ធោ ពោធិសត្តំ វន្ទិត្វា បញ្ជរំ អាទាយ បក្កាមិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា តិត្តិរោ រាហុលោ អហោសិ, តាបសោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

តិត្តិរជាតកវណ្ណនា នវមា.

[៣២០] ១០. សុច្ចជជាតកវណ្ណនា

សុច្ចជំ វត នច្ចជីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ កុដុម្ពិកំ អារព្ភ កថេសិ. សោ ¶ កិរ ‘‘គាមកេ ឧទ្ធារំ សាធេស្សាមី’’តិ ភរិយាយ សទ្ធិំ តត្ថ គន្ត្វា សាធេត្វា ធនំ អាហរិត្វា ‘‘បច្ឆា នេស្សាមី’’តិ ឯកស្មិំ កុលេ ឋបេត្វា បុន សាវត្ថិំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ ឯកំ បព្ពតំ អទ្ទស. អថ នំ ភរិយា អាហ ‘‘សចេ, សាមិ, អយំ បព្ពតោ សុវណ្ណមយោ ភវេយ្យ, ទទេយ្យាសិ បន មេ កិញ្ចី’’តិ. ‘‘កាសិ ត្វំ, ន កិញ្ចិ ទស្សាមី’’តិ. សា ‘‘យាវ ថទ្ធហទយោ វតាយំ, បព្ពតេ សុវណ្ណមយេ ជាតេបិ ¶ មយ្ហំ កិញ្ចិ ន ទស្សតី’’តិ អនត្តមនា អហោសិ. តេ ជេតវនសមីបំ អាគន្ត្វា ‘‘បានីយំ បិវិស្សាមា’’តិ វិហារំ បវិសិត្វា បានីយំ បិវិំសុ. សត្ថាបិ ¶ បច្ចូសកាលេយេវ តេសំ សោតាបត្តិផលស្ស ឧបនិស្សយំ ទិស្វា អាគមនំ ឱលោកយមានោ គន្ធកុដិបរិវេណេ និសីទិ ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ វិស្សជ្ជេន្តោ. តេបិ បានីយំ បិវិត្វា អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា និសីទិំសុ. សត្ថា តេហិ សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘កហំ គតាត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អម្ហាកំ គាមកេ ឧទ្ធារំ សាធនត្ថាយ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ, ឧបាសិកេ តវ សាមិកោ តុយ្ហំ ហិតំ បដិកង្ខតិ, ឧបការំ តេ ករោតី’’តិ. ភន្តេ, អហំ ឥមស្មិំ សសិនេហា, អយំ បន មយិ និស្សិនេហោ, អជ្ជ មយា បព្ពតំ ទិស្វា ‘‘សចាយំ បព្ពតោ សុវណ្ណមយោ អស្ស, កិញ្ចិ មេ ទទេយ្យាសី’’តិ វុត្តោ ‘‘កាសិ ត្វំ, ន កិញ្ចិ ទស្សាមី’’តិ អាហ, ឯវំ ថទ្ធហទយោ អយន្តិ. ‘‘ឧបាសិកេ, ឯវំ នាមេស វទតិ, យទា បន តវ គុណំ សរតិ, តទា សព្ពិស្សរិយំ តេ ទេតី’’តិ វត្វា ‘‘កថេថ, ភន្តេ’’តិ តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស សព្ពកិច្ចការកោ អមច្ចោ អហោសិ. អថេកទិវសំ រាជា បុត្តំ ឧបរាជានំ ឧបដ្ឋានំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ មម អន្តេបុរេ ទុព្ភេយ្យា’’តិ តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាត, យាវាហំ ជីវាមិ, តាវ នគរេ វសិតុំ ន លច្ឆសិ, អញ្ញត្ថ វសិត្វា មមច្ចយេន រជ្ជំ ការេហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ បិតរំ វន្ទិត្វា ជេដ្ឋភរិយាយ សទ្ធិំ នគរា និក្ខមិត្វា បច្ចន្តំ គន្ត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា បណ្ណសាលំ មាបេត្វា វនមូលផលាផលេហិ យាបេន្តោ វសិ. អបរភាគេ រាជា កាលមកាសិ. ឧបរាជា នក្ខត្តំ ឱលោកេន្តោ តស្ស កាលកតភាវំ ញត្វា ពារាណសិំ អាគច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ ឯកំ បព្ពតំ អទ្ទស. អថ នំ ភរិយា អាហ ‘‘សចេ, ទេវ, អយំ បព្ពតោ សុវណ្ណមយោ អស្ស, ទទេយ្យាសិ មេ កិញ្ចី’’តិ. ‘‘កាសិ ត្វំ, ន កិញ្ចិ ទស្សាមី’’តិ. សា ‘‘អហំ ឥមស្មិំ សិនេហំ ឆិន្ទិតុំ អសក្កោន្តី អរញ្ញំ បាវិសិំ, អយញ្ច ឯវំ វទតិ, អតិវិយ ថទ្ធហទយោ ¶ , រាជា ហុត្វាបិ ឯស មយ្ហំ កិំ កល្យាណំ ករិស្សតី’’តិ អនត្តមនា អហោសិ. សោ អាគន្ត្វា រជ្ជេ បតិដ្ឋិតោ តំ អគ្គមហេសិដ្ឋានេ ឋបេសិ ¶ , ឥទំ យសមត្តកមេវ អទាសិ. ឧត្តរិ បន សក្ការសម្មានោ នត្ថិ, តស្សា អត្ថិភាវម្បិ ន ជានាតិ.

ពោធិសត្តោ ¶ ‘‘អយំ ទេវី ឥមស្ស រញ្ញោ ឧបការិកា ទុក្ខំ អគណេត្វា អរញ្ញវាសំ វសិ. អយំ បនេតំ អគណេត្វា អញ្ញាហិ សទ្ធិំ អភិរមន្តោ វិចរតិ, យថា ឯសា សព្ពិស្សរិយំ លភតិ, តថា ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯកទិវសំ តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘មហាទេវិ មយំ តុម្ហាកំ សន្តិកា បិណ្ឌបាតមត្តម្បិ ន លភាម, កស្មា អម្ហេសុ បមជ្ជិត្ថ, អតិវិយ ថទ្ធហទយា អត្ថា’’តិ អាហ. ‘‘តាត, សចាហំ អត្តនា លភេយ្យំ, តុយ្ហម្បិ ទទេយ្យំ, អលភមានា បន កិំ ទស្សាមិ, រាជាបិ មយ្ហំ ឥទានិ កិំ នាម ទស្សតិ, សោ អន្តរាមគ្គេ ‘ឥមស្មិំ បព្ពតេ សុវណ្ណមយេ ជាតេ មយ្ហំ កិញ្ចិ ទស្សសី’តិ វុត្តោ ‘កាសិ ត្វំ, ន កិញ្ចិ ទស្សាមី’តិ អាហ, សុបរិច្ចជម្បិ ន បរិច្ចជី’’តិ. ‘‘កិំ បន រញ្ញោ សន្តិកេ ឥមំ កថំ កថេតុំ សក្ខិស្សថា’’តិ? ‘‘សក្ខិស្សាមិ, តាតា’’តិ. ‘‘តេន ហិ អហំ រញ្ញោ សន្តិកេ ឋិតោ បុច្ឆិស្សាមិ, តុម្ហេ កថេយ្យាថា’’តិ. ‘‘សាធុ, តាតា’’តិ. ពោធិសត្តោ ទេវិយា រញ្ញោ ឧបដ្ឋានំ អាគន្ត្វា ឋិតកាលេ អាហ ‘‘ននុ, អយ្យេ, មយំ តុម្ហាកំ សន្តិកា កិញ្ចិ ន លភាមា’’តិ? ‘‘តាត, អហំ លភមានា តុយ្ហំ ទទេយ្យំ, អហមេវ កិញ្ចិ ន លភាមិ, អលភមានា តុយ្ហំ កិំ ទស្សាមិ, រាជាបិ ឥទានិ មយ្ហំ កិំ នាម ទស្សតិ, សោ អរញ្ញតោ អាគមនកាលេ ឯកំ បព្ពតំ ទិស្វា ‘សចាយំ បព្ពតោ សុវណ្ណមយោ អស្ស, កិញ្ចិ មេ ទទេយ្យាសី’តិ វុត្តោ ‘កាសិ ត្វំ, ន កិញ្ចិ ទស្សាមី’តិ វទតិ, សុបរិច្ចជម្បិ ន បរិច្ចជី’’តិ ឯតមត្ថំ ¶ ទីបេន្តី បឋមំ គាថមាហ –

៧៧.

‘‘សុច្ចជំ វត នច្ចជិ, វាចាយ អទទំ គិរិំ;

កិញ្ហិ តស្សចជន្តស្ស, វាចាយ អទទ បព្ពត’’ន្តិ.

តត្ថ សុច្ចជំ វតាតិ សុខេន ចជិតុំ សក្កុណេយ្យម្បិ ន ចជិ. អទទន្តិ វចនមត្តេនាបិ បព្ពតំ អទទមានោ. កិញ្ហិ តស្សចជន្តស្សាតិ តស្ស នាមេតស្ស មយា យាចិតស្ស ន ចជន្តស្ស កិញ្ហិ ចជេយ្យ. វាចាយ អទទ បព្ពតន្តិ សចាយំ មយា យាចិតោ មម វចនេន សុវណ្ណមយម្បិ ហោន្តំ តំ បព្ពតំ វាចាយ អទទ, វចនមត្តេន អទស្សាតិ អត្ថោ.

តំ ¶ សុត្វា រាជា ទុតិយំ គាថមាហ –

៧៨.

‘‘យញ្ហិ កយិរា តញ្ហិ វទេ, យំ ន កយិរា ន តំ វទេ;

អករោន្តំ ភាសមានំ, បរិជានន្តិ បណ្ឌិតា’’តិ.

តស្សត្ថោ ¶ – យទេវ ហិ បណ្ឌិតោ បុរិសោ កាយេន ករេយ្យ, តំ វាចាយ វទេយ្យ. យំ ន កយិរា, ន តំ វទេយ្យ, ទាតុកាមោវ ទម្មីតិ វទេយ្យ, ន អទាតុកាមោតិ អធិប្បាយោ. កិំការណា? យោ ហិ ‘‘ទស្សាមី’’តិ វត្វាបិ បច្ឆា ន ទទាតិ, តំ អករោន្តំ កេវលំ មុសា ភាសមានំ បរិជានន្តិ បណ្ឌិតា. អយំ ‘‘ទស្សាមី’’តិ វចនមត្តមេវ ភាសតិ, ន បន ទេតិ, យញ្ហិ ខោ បន អទិន្នម្បិ វចនមត្តេនេវ ទិន្នំ ហោតិ, តំ បុរេតរមេវ លទ្ធំ នាម ភវិស្សតីតិ ឯវំ តស្ស មុសាវាទិភាវំ បរិជានន្តិ បណ្ឌិតា, ពាលា បន វចនមត្តេនេវ តុស្សន្តីតិ.

តំ សុត្វា ទេវី រញ្ញោ អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា តតិយំ គាថមាហ –

៧៩.

‘‘រាជបុត្ត នមោ ត្យត្ថុ, សច្ចេ ធម្មេ ឋិតោ ចសិ;

យស្ស តេ ព្យសនំ បត្តោ, សច្ចស្មិំ រមតេ មនោ’’តិ.

តត្ថ ¶ សច្ចេ ធម្មេតិ វចីសច្ចេ ច សភាវធម្មេ ច. ព្យសនំ បត្តោតិ យស្ស តវ រដ្ឋា បព្ពាជនីយសង្ខាតំ ព្យសនំ បត្តោបិ មនោ សច្ចស្មិំយេវ រមតិ.

ឯវំ រញ្ញោ គុណកថំ កថយមានាយ ទេវិយា តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ តស្សា គុណកថំ កថេន្តោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៨០.

‘‘យា ទលិទ្ទី ទលិទ្ទស្ស, អឌ្ឍា អឌ្ឍស្ស កិត្តិម;

សា ហិស្ស បរមា ភរិយា, សហិរញ្ញស្ស ឥត្ថិយោ’’តិ.

តត្ថ កិត្តិមាតិ កិត្តិសម្បន្នាតិ អត្ថោ. សា ហិស្ស បរមាតិ យា ទលិទ្ទស្ស សាមិកស្ស ទលិទ្ទកាលេ សយម្បិ ទលិទ្ទី ហុត្វា តំ ន បរិច្ចជតិ. អឌ្ឍស្សាតិ អឌ្ឍកាលេ អឌ្ឍា ហុត្វា សាមិកមេវ អនុវត្តតិ, សមានសុខទុក្ខាវ ហោតិ, សា ហិ តស្ស បរមា ឧត្តមា ភរិយា នាម. សហិរញ្ញស្ស បន ឥស្សរិយេ ឋិតស្ស ឥត្ថិយោ នាម ហោន្តិយេវ, អនច្ឆរិយមេវ ឯតន្តិ.

ឯវញ្ច ¶ បន វត្វា ពោធិសត្តោ ‘‘អយំ, មហារាជ, តុម្ហាកំ ទុក្ខិតកាលេ អរញ្ញេ សមានទុក្ខា ហុត្វា វសិ, ឥមិស្សា សម្មានំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ទេវិយា គុណំ កថេសិ. រាជា តស្ស វចនេន ទេវិយា គុណំ សរិត្វា ‘‘បណ្ឌិត, តវ កថាយាហំ ទេវិយា គុណំ អនុស្សរិ’’ន្តិ វត្វា ¶ តស្សា សព្ពិស្សរិយមទាសិ. ‘‘តយាហំ ទេវិយា គុណំ សរាបិតោ’’តិ ពោធិសត្តស្សបិ មហន្តំ សក្ការំ អកាសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧភោ ជយម្បតិកា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ.

តទា ពារាណសិរាជា អយំ កុដុម្ពិកោ អហោសិ, ទេវី អយំ ឧបាសិកា, បណ្ឌិតាមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

សុច្ចជជាតកវណ្ណនា ទសមា.

បុចិមន្ទវគ្គោ ទុតិយោ.

៣. កុដិទូសកវគ្គោ

[៣២១] ១. កុដិទូសកជាតកវណ្ណនា

មនុស្សស្សេវ ¶ ¶ តេ សីសន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាកស្សបត្ថេរស្ស បណ្ណសាលឈាបកំ ទហរភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ បន រាជគហេ សមុដ្ឋិតំ. តទា កិរ ថេរោ រាជគហំ និស្សាយ អរញ្ញកុដិយំ វិហរតិ, តស្ស ទ្វេ ទហរា ឧបដ្ឋានំ ករោន្តិ. តេសុ ឯកោ ថេរស្ស ឧបការកោ, ឯកោ ទុព្ពចោ ឥតរេន កតំ អត្តនា កតសទិសំ ករោតិ. តេន មុខោទកាទីសុ ឧបដ្ឋាបិតេសុ ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ‘‘ភន្តេ, ឧទកំ ឋបិតំ, មុខំ ធោវថា’’តិអាទីនិ វទតិ. តេន កាលស្សេវ វុដ្ឋាយ ថេរស្ស បរិវេណេ សម្មដ្ឋេ ថេរស្ស និក្ខមនវេលាយ ឥតោ ចិតោ ច បហរន្តោ សកលបរិវេណំ អត្តនា សម្មដ្ឋំ វិយ ករោតិ. វត្តសម្បន្នោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ ទុព្ពចោ មយា កតំ អត្តនា កតសទិសំ ករោតិ, ឯតស្ស សឋកម្មំ បាកដំ ករិស្សាមី’’តិ.

តស្មិំ ¶ អន្តោគាមេ ភុត្វា អាគន្ត្វា និទ្ទាយន្តេវ ន្ហានោទកំ តាបេត្វា បិដ្ឋិកោដ្ឋកេ ឋបេត្វា អញ្ញំ អឌ្ឍនាឡិមត្តំ ឧទកំ ឧទ្ធនេ ឋបេសិ. ឥតរោ បពុជ្ឈិត្វាវ គន្ត្វា ឧសុមំ ឧដ្ឋហន្តំ ទិស្វា ‘‘ឧទកំ តាបេត្វា កោដ្ឋកេ ឋបិតំ ភវិស្សតី’’តិ ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ភន្តេ, ន្ហានកោដ្ឋកេ ឧទកំ ឋបិតំ, ន្ហាយថា’’តិ អាហ. ថេរោ ‘ន្ហាយិស្សាមី’’តិ តេន សទ្ធិំយេវ អាគន្ត្វា កោដ្ឋកេ ឧទកំ អទិត្វា ‘‘កហំ ឧទក’’ន្តិ បុច្ឆិ. សោ វេគេន អគ្គិសាលំ គន្ត្វា តុច្ឆភាជនេ ឧឡុង្កំ ឱតារេសិ, ឧឡុង្កោ តុច្ឆភាជនស្ស តលេ បដិហតោ ‘‘តតា’’តិ សទ្ទមកាសិ. តតោ បដ្ឋាយ តស្ស ‘‘ឧឡុង្កសទ្ទកោ’’ត្វេវ នាមំ ជាតំ.

តស្មិំ ខណេ ឥតរោ បិដ្ឋិកោដ្ឋកតោ ឧទកំ អាហរិត្វា ‘‘ន្ហាយថ, ភន្តេ’’តិ អាហ. ថេរោ ន្ហត្វា អាវជ្ជេន្តោ ឧឡុង្កសទ្ទកស្ស ទុព្ពចភាវំ ¶ ញត្វា តំ សាយំ ថេរុបដ្ឋានំ អាគតំ ឱវទិ ‘‘អាវុសោ, សមណេន នាម អត្តនា កតមេវ ‘កតំ មេ’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ, អញ្ញថា សម្បជានមុសាវាទោ ហោតិ, ឥតោ បដ្ឋាយ ឯវរូបំ មា អកាសី’’តិ. សោ ថេរស្ស កុជ្ឈិត្វា បុនទិវសេ ថេរេន សទ្ធិំ បិណ្ឌាយ គាមំ ន បាវិសិ. ថេរោ ឥតរេនេវ សទ្ធិំ បាវិសិ. ឧឡុង្កសទ្ទកោបិ ¶ ថេរស្ស ឧបដ្ឋាកកុលំ គន្ត្វា ‘‘ភន្តេ, ថេរោ កហ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘អផាសុកេន វិហារេយេវ និសិន្នោ’’តិ វត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តេ ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច ទេថា’’តិ គហេត្វា អត្តនោ រុចិតដ្ឋានំ គន្ត្វា ភុញ្ជិត្វា វិហារំ អគមាសិ.

បុនទិវសេ ថេរោ តំ កុលំ គន្ត្វា និសីទិ. មនុស្សេហិ ‘‘កិំ, ភន្តេ, អយ្យស្ស អផាសុកំ, ហិយ្យោ កិរត្ថ វិហារេយេវ និសិន្នា, អសុកទហរស្ស ហត្ថេ អាហារំ បេសយិម្ហ, បរិភុត្តោ អយ្យេនា’’តិ វុត្តេ ថេរោ តុណ្ហីភូតោវ ភត្តកិច្ចំ កត្វា វិហារំ គន្ត្វា សាយំ ថេរុបដ្ឋានកាលេ អាគតំ អាមន្តេត្វា ‘‘អាវុសោ, អសុកគាមេ នាម អសុកកុលេ ‘ថេរស្ស ឥទញ្ចិទញ្ច លទ្ធុំ វដ្ដតី’តិ វិញ្ញាបេត្វា កិរ តេ ភុត្ត’’ន្តិ វត្វា ‘‘វិញ្ញត្តិ នាម ន វដ្ដតិ, មា បុន ឯវរូបំ អនាចារំ ចរា’’តិ អាហ. សោ ឯត្តកេន ថេរេ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា ‘‘អយំ ហិយ្យោបិ ឧទកមត្តំ និស្សាយ មយា សទ្ធិំ កលហំ ករិ, ឥទានិ បនស្ស ឧបដ្ឋាកានំ គេហេ មយា ភត្តមុដ្ឋិ ភុត្តាតិ អសហន្តោ បុន កលហំ ករោតិ, ជានិស្សាមិស្ស កត្តព្ពយុត្តក’’ន្តិ ¶ បុនទិវសេ ថេរេ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋេ មុគ្គរំ គហេត្វា បរិភោគភាជនានិ ភិន្ទិត្វា បណ្ណសាលំ ឈាបេត្វា បលាយិ. សោ ជីវមានោវ មនុស្សបេតោ ហុត្វា សុស្សិត្វា កាលំ កត្វា អវីចិមហានិរយេ និព្ពត្តិ. សោ តេន កតោ អនាចារោ មហាជនស្ស មជ្ឈេ បាកដោ ជាតោ.

អថេកច្ចេ ភិក្ខូ រាជគហា សាវត្ថិំ គន្ត្វា សភាគដ្ឋានេ បត្តចីវរំ បដិសាមេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា និសីទិំសុ. សត្ថា តេហិ សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘កុតោ អាគតត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘រាជគហា, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កោ តត្ថ ឱវាទទាយកោ អាចរិយោ’’តិ. ‘‘មហាកស្សបត្ថេរោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘សុខំ, ភិក្ខវេ, កស្សបស្សា’’តិ. ‘‘អាម, ភន្តេ, ថេរស្ស សុខំ, សទ្ធិវិហារិកោ បនស្ស ឱវាទេ ទិន្នេ កុជ្ឈិត្វា ថេរស្ស បណ្ណសាលំ ឈាបេត្វា ¶ បលាយីតិ. តំ សុត្វា សត្ថា ‘‘ភិក្ខវេ, កស្សបស្ស ឯវរូបេន ពាលេន សទ្ធិំ ចរណតោ ឯកចរិយាវ សេយ្យោ’’តិ វត្វា ឥមំ ធម្មបទេ គាថមាហ –

‘‘ចរញ្ចេ នាធិគច្ឆេយ្យ, សេយ្យំ សទិសមត្តនោ;

ឯកចរិយំ ទឡ្ហំ កយិរា, នត្ថិ ពាលេ សហាយតា’’តិ. (ធ. ប. ៦១);

ឥទញ្ច បន វត្វា បុន តេ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ សោ កុដិទូសកោ, បុព្ពេបិ កុដិទូសកោយេវ, ន ច ឥទានេវ ឱវាទទាយកស្ស កុជ្ឈតិ, បុព្ពេបិ កុជ្ឈិយេវា’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សិង្គិលសកុណយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ អត្តនោ មនាបំ អនោវស្សកំ កុលាវកំ កត្វា ហិមវន្តបទេសេ វសតិ. អថេកោ មក្កដោ វស្សកាលេ អច្ឆិន្នធារេ ទេវេ វស្សន្តេ សីតបីឡិតោ ទន្តេ ខាទន្តោ ពោធិសត្តស្ស អវិទូរេ និសីទិ. ពោធិសត្តោ តំ តថា កិលមន្តំ ទិស្វា តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៨១.

‘‘មនុស្សស្សេវ តេ សីសំ, ហត្ថបាទា ច វានរ;

អថ កេន នុ វណ្ណេន, អគារំ តេ ន វិជ្ជតី’’តិ.

តត្ថ ¶ វណ្ណេនាតិ ការណេន. អគារន្តិ តវ និវាសគេហំ កេន ការណេន នត្ថីតិ បុច្ឆិ.

តំ សុត្វា វានរោ ទុតិយំ គាថមាហ –

៨២.

‘‘មនុស្សស្សេវ មេ សីសំ, ហត្ថបាទា ច សិង្គិល;

យាហុ សេដ្ឋា មនុស្សេសុ, សា មេ បញ្ញា ន វិជ្ជតី’’តិ.

តត្ថ សិង្គិលាតិ តំ សកុណំ នាមេនាលបតិ. យាហុ សេដ្ឋា មនុស្សេសូតិ យា មនុស្សេសុ សេដ្ឋាតិ កថេន្តិ, សា មម វិចារណបញ្ញា នត្ថិ. សីសហត្ថបាទកាយពលានិ ហិ លោកេ អប្បមាណំ, វិចារណបញ្ញាវ សេដ្ឋា, សា មម នត្ថិ, តស្មា មេ អគារំ ន វិជ្ជតីតិ.

តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ឥតរំ គាថាទ្វយមាហ –

៨៣.

‘‘អនវដ្ឋិតចិត្តស្ស, លហុចិត្តស្ស ទុព្ភិនោ;

និច្ចំ អទ្ធុវសីលស្ស, សុខភាវោ ន វិជ្ជតិ.

៨៤.

‘‘សោ ¶ ករស្សុ អានុភាវំ, វីតិវត្តស្សុ សីលិយំ;

សីតវាតបរិត្តាណំ, ករស្សុ កុដវំ កបី’’តិ.

តត្ថ អនវដ្ឋិតចិត្តស្សាតិ អប្បតិដ្ឋិតចិត្តស្ស. ទុព្ភិនោតិ មិត្តទុព្ភិស្ស. អទ្ធុវសីលស្សាតិ ន សព្ពកាលំ សីលរក្ខកស្ស. សោ ករស្សុ អានុភាវន្តិ សោ ត្វំ សម្ម មក្កដ បញ្ញាយ ឧប្បាទនត្ថំ អានុភាវំ ពលំ ឧបាយំ ករោហិ. វីតិវត្តស្សុ សីលិយន្តិ អត្តនោ ទុស្សីលភាវសង្ខាតំ ¶ សីលិយំ អតិក្កមិត្វា សីលវា ហោតិ. កុដវំ កបីតិ សីតវាតស្ស បរិត្តាណសមត្ថំ អត្តនោ កុដវំ កុលាវកំ ឯកំ វសនាគារកំ ករោហីតិ.

មក្កដោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ តាវ អត្តនោ អនោវស្សកដ្ឋានេ និសិន្នភាវេន មំ បរិភាសតិ, ន និសីទាបេស្សាមិ នំ ឥមស្មិំ កុលាវកេ’’តិ. តតោ ពោធិសត្តំ គណ្ហិតុកាមោ បក្ខន្ទិ, ពោធិសត្តោ ឧប្បតិត្វា អញ្ញត្ថ គតោ. មក្កដោ កុលាវកំ វិទ្ធំសេត្វា ចុណ្ណវិចុណ្ណំ កត្វា បក្កាមិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា មក្កដោ កុដិឈាបកោ អហោសិ, សិង្គិលសកុណោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

កុដិទូសកជាតកវណ្ណនា បឋមា.

[៣២២] ២. ទុទ្ទុភជាតកវណ្ណនា

ទុទ្ទុភាយតិ ភទ្ទន្តេតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតិត្ថិយេ អារព្ភ កថេសិ. តិត្ថិយា កិរ ជេតវនស្ស សមីបេ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ កណ្ដកាបស្សយេ សេយ្យំ កប្បេន្តិ, បញ្ចាតបំ តបេន្តិ, នានប្បការំ មិច្ឆាតបំ ចរន្តិ. អថ សម្ពហុលា ភិក្ខូ សាវត្ថិយំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ជេតវនំ អាគច្ឆន្តា អន្តរាមគ្គេ តេ ទិស្វា គន្ត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, ភន្តេ, អញ្ញតិត្ថិយានំ ¶ វតសមាទានេ សារោ’’តិ បុច្ឆិំសុ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, តេសំ វតសមាទានេ សារោ វា វិសេសោ វា អត្ថិ, តញ្ហិ និឃំសិយមានំ ឧបបរិក្ខិយមានំ ឧក្ការភូមិមគ្គសទិសំ សសកស្ស ទុទ្ទុភសទិសំ ហោតី’’តិ វត្វា ‘‘ទុទ្ទុភសទិសភាវមស្ស មយំ ន ជានាម, កថេថ នោ, ភន្តេ’’តិ តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សីហយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ អរញ្ញេ បដិវសតិ. តទា បន បច្ឆិមសមុទ្ទសមីបេ ពេលុវមិស្សកតាលវនំ ហោតិ. តត្រេកោ សសកោ ពេលុវរុក្ខមូលេ ឯកស្ស តាលគច្ឆស្ស ហេដ្ឋា វសតិ. សោ ឯកទិវសំ គោចរំ អាទាយ អាគន្ត្វា តាលបណ្ណស្ស ហេដ្ឋា និបន្នោ ចិន្តេសិ ‘‘សចេ អយំ បថវី សំវដ្ដេយ្យ, កហំ នុ ខោ គមិស្សាមី’’តិ. តស្មិំ ខណេ ឯកំ ពេលុវបក្កំ តាលបណ្ណស្ស ឧបរិ បតិ. សោ តស្ស សទ្ទេន ‘‘អទ្ធា បថវី សំវដ្ដតី’’តិ ឧប្បតិត្វា បច្ឆតោ អនោលោកេន្តោវ បលាយិ. តំ មរណភយភីតំ ¶ វេគេន បលាយន្តំ អញ្ញោ សសកោ ទិស្វា បុច្ឆិ ‘‘កិំ ភោ, អតិវិយ ភីតោ បលាយសី’’តិ. ‘‘មា បុច្ឆិ, ភោ’’តិ. សោ ‘‘កិំ ភោ, កិំ ភោ’’តិ បច្ឆតោ ធាវតេវ. ឥតរោ និវត្តិត្វា អនោលោកេន្តោវ ‘‘ឯត្ថ បថវី សំវដ្ដតី’’តិ អាហ. សោបិ តស្ស បច្ឆតោ បលាយិ. ឯវំ តមញ្ញោ អទ្ទស, តមញ្ញោតិ ¶ ឯវំ សសកសហស្សំ ឯកតោ ហុត្វា បលាយិ. តេ ឯកោបិ មិគោ ទិស្វា ឯកតោ ហុត្វា បលាយិ. ឯកោ សូករោ, ឯកោ គោកណ្ណោ, ឯកោ មហិំសោ, ឯកោ គវយោ, ឯកោ ខគ្គោ, ឯកោ ព្យគ្ឃោ, ឯកោ សីហោ, ឯកោ ហត្ថី ទិស្វា ‘‘កិមេត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯត្ថ បថវី សំវដ្ដតី’’តិ វុត្តេ ¶ បលាយិ. ឯវំ អនុក្កមេន យោជនមត្តំ តិរច្ឆានពលំ អហោសិ.

តទា ពោធិសត្តោ តំ ពលំ បលាយន្តំ ទិស្វា ‘‘កិមេត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯត្ថ បថវី សំវដ្ដតី’’តិ សុត្វា ចិន្តេសិ ‘‘បថវីសំវដ្ដនំ នាម ន កទាចិ អត្ថិ, អទ្ធា ឯតេសំ កិញ្ចិ ទុស្សុតំ ភវិស្សតិ, មយិ ខោ បន ឧស្សុក្កំ អនាបជ្ជន្តេ សព្ពេ នស្សិស្សន្តិ, ជីវិតំ នេសំ ទស្សាមី’’តិ សីហវេគេន បុរតោ បព្ពតបាទំ គន្ត្វា តិក្ខត្តុំ សីហនាទំ នទិ. តេ សីហភយតជ្ជិតា និវត្តិត្វា បិណ្ឌិតា អដ្ឋំសុ. សីហោ តេសំ អន្តរំ បវិសិត្វា ‘‘កិមត្ថំ បលាយថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘បថវី សំវដ្ដតី’’តិ. ‘‘កេន សំវដ្ដមានា ទិដ្ឋា’’តិ? ‘‘ហត្ថី ជានន្តី’’តិ. ហត្ថី បុច្ឆិ. តេ ‘‘មយំ ន ជានាម, សីហា ជានន្តី’’តិ វទិំសុ, សីហាបិ ‘‘មយំ ន ជានាម, ព្យគ្ឃា ជានន្តី’’តិ, ព្យគ្ឃាបិ ‘‘មយំ ន ជានាម, ខគ្គា ជានន្តី’’តិ, ខគ្គាបិ ‘‘គវយា ជានន្តី’’តិ, គវយាបិ ‘‘មហិំសា ជានន្តី’’តិ, មហិំសាបិ ‘‘គោកណ្ណា ជានន្តី’’តិ, គោកណ្ណាបិ ‘‘សូករា ជានន្តី’’តិ, សូករាបិ ‘‘មិគា ជានន្តី’’តិ, មិគាបិ ‘‘មយំ ន ជានាម, សសកា ជានន្តី’’តិ, សសកេសុ បុច្ឆិយមានេសុ ‘‘អយំ កថេតី’’តិ តំ សសកំ ទស្សេសុំ. អថ នំ ‘‘ឯវំ កិរ, សម្ម, បស្សសិ បថវី សំវដ្ដតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, សាមិ មយា ទិដ្ឋា’’តិ. ‘‘កត្ថ វសន្តោ បស្សសី’’តិ? ‘‘បច្ឆិមសមុទ្ទសមីបេ ពេលុវមិស្សកតាលវនេ វសាមិ. អហញ្ហិ តត្ថ ពេលុវរុក្ខមូលេ តាលគច្ឆេ តាលបណ្ណស្ស ហេដ្ឋា និបន្នោ ចិន្តេសិំ ‘‘សចេ បថវី សំវដ្ដតិ, កហំ គមិស្សាមី’’តិ, អថ តង្ខណញ្ញេវ បថវិយា សំវដ្ដនសទ្ទំ សុត្វា បលាតោម្ហី’’តិ.

សីហោ ចិន្តេសិ ‘‘អទ្ធា តស្ស តាលបណ្ណស្ស ឧបរិ ពេលុវបក្កំ បតិត្វា ទុទ្ទុភាយនសទ្ទមកាសិ, ស្វាយំ តំ សទ្ទំ សុត្វា ‘បថវី សំវដ្ដតី’តិ សញ្ញំ ឧប្បាទេត្វា បលាយិ, តថតោ ¶ ជានិស្សាមី’’តិ. សោ តំ សសកំ គហេត្វា មហាជនំ អស្សាសេត្វា ‘‘អហំ ឥមិនា ទិដ្ឋដ្ឋានេ បថវិយា សំវដ្ដនភាវំ វា អសំវដ្ដនភាវំ វា តថតោ ជានិត្វា អាគមិស្សាមិ, យាវ ¶ ¶ មមាគមនា តុម្ហេ ឯត្ថេវ ហោថា’’តិ សសកំ បិដ្ឋិយំ អារោបេត្វា សីហវេគេន បក្ខន្ទិត្វា តាលវនេ សសកំ ឱតារេត្វា ‘‘ឯហិ តយា ទិដ្ឋដ្ឋានំ ទស្សេហី’’តិ អាហ. ‘‘ន វិសហាមិ សាមី’’តិ. ‘‘ឯហិ មា ភាយី’’តិ. សោ ពេលុវរុក្ខំ ឧបសង្កមិតុំ អសក្កោន្តោ អវិទូរេ ឋត្វា ‘‘ឥទំ សាមិ ទុទ្ទុភាយនដ្ឋាន’’ន្តិ វត្វា បឋមំ គាថមាហ –

៨៥.

‘‘ទុទ្ទុភាយតិ ភទ្ទន្តេ, យស្មិំ ទេសេ វសាមហំ;

អហម្បេតំ ន ជានាមិ, កិមេតំ ទុទ្ទុភាយតី’’តិ.

តត្ថ ទុទ្ទុភាយតីតិ ទុទ្ទុភសទ្ទំ ករោតិ. ភទ្ទន្តេតិ ភទ្ទំ តវ អត្ថុ. កិមេតន្តិ យស្មិំ បទេសេ អហំ វសាមិ, តត្ថ ទុទ្ទុភាយតិ, អហម្បិ ន ជានាមិ ‘‘កិំ វា ឯតំ ទុទ្ទុភាយតិ, កេន វា ការណេន ទុទ្ទុភាយតិ, កេវលំ ទុទ្ទុភាយនសទ្ទំ អស្សោសិ’’ន្តិ.

ឯវំ វុត្តេ សីហោ ពេលុវរុក្ខមូលំ គន្ត្វា តាលបណ្ណស្ស ហេដ្ឋា សសកេន និបន្នដ្ឋានញ្ចេវ តាលបណ្ណមត្ថកេ បតិតំ ពេលុវបក្កញ្ច ទិស្វា បថវិយា អសំវដ្ដនភាវំ តថតោ ជានិត្វា សសកំ បិដ្ឋិយំ អារោបេត្វា សីហវេគេន ខិប្បំ មិគសង្ឃានំ សន្តិកំ គន្ត្វា សព្ពំ បវត្តិំ អារោចេត្វា ‘‘តុម្ហេ មា ភាយថា’’តិ មិគគណំ អស្សាសេត្វា វិស្សជ្ជេសិ. សចេ ហិ តទា ពោធិសត្តោ ន ភវេយ្យ, សព្ពេ សមុទ្ទំ បវិសិត្វា នស្សេយ្យុំ. ពោធិសត្តំ បន និស្សាយ សព្ពេ ជីវិតំ លភិំសូតិ.

៨៦.

‘‘ពេលុវំ បតិតំ សុត្វា, ទុទ្ទុភន្តិ សសោ ជវិ;

សសស្ស វចនំ សុត្វា, សន្តត្តា មិគវាហិនី.

៨៧.

‘‘អប្បត្វា បទវិញ្ញាណំ, បរឃោសានុសារិនោ;

បនាទបរមា ពាលា, តេ ហោន្តិ បរបត្តិយា.

៨៨.

‘‘យេ ¶ ច សីលេន សម្បន្នា, បញ្ញាយូបសមេ រតា;

អារកា វិរតា ធីរា, ន ហោន្តិ បរបត្តិយា’’តិ. –

ឥមា តិស្សោ អភិសម្ពុទ្ធគាថា.

តត្ថ ពេលុវន្តិ ពេលុវបក្កំ. ទុទ្ទុភន្តីតិ ឯវំ សទ្ទំ កុរុមានំ. សន្តត្តាតិ ឧត្រស្តា. មិគវាហិនីតិ ¶ អនេកសហស្សសង្ខា មិគសេនា. បទវិញ្ញាណន្តិ វិញ្ញាណបទំ ¶ , សោតវិញ្ញាណកោដ្ឋាសំ អបាបុណិត្វាតិ អត្ថោ. តេ ហោន្តិ បរបត្តិយាតិ តេ បរឃោសានុសារិនោ តមេវ បរឃោសសង្ខាតំ បនាទំ ‘‘បរម’’ន្តិ មញ្ញមានា ពាលា អន្ធបុថុជ្ជនា វិញ្ញាណបទស្ស អប្បត្តតាយ បរបត្តិយាវ ហោន្តិ, បរេសំ វចនំ សទ្ទហិត្វា យំ វា តំ វា ករោន្តិ.

សីលេនាតិ អរិយមគ្គេន អាគតសីលេន សមន្នាគតា. បញ្ញាយូបសមេ រតាតិ មគ្គេនេវ អាគតបញ្ញាយ កិលេសូបសមេ រតា, យថា វា សីលេន, ឯវំ បញ្ញាយបិ សម្បន្នា, កិលេសូបសមេ រតាតិបិ អត្ថោ. អារកា វិរតា ធីរាតិ បាបកិរិយតោ អារកា វិរតា បណ្ឌិតា. ន ហោន្តីតិ តេ ឯវរូបា សោតាបន្នា បាបតោ ឱរតភាវេន កិលេសូបសមេ អភិរតភាវេន ច ឯកវារំ មគ្គញាណេន បដិវិទ្ធធម្មា អញ្ញេសំ កថេន្តានម្បិ ន សទ្ទហន្តិ ន គណ្ហន្តិ. កស្មា? អត្តនោ បច្ចក្ខត្តាតិ. តេន វុត្តំ –

‘‘អស្សទ្ធោ អកតញ្ញូ ច, សន្ធិច្ឆេទោ ច យោ នរោ;

ហតាវកាសោ វន្តាសោ, ស វេ ឧត្តមបោរិសោ’’តិ. (ធ. ប. ៩៧);

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សីហោ អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ទុទ្ទុភជាតកវណ្ណនា ទុតិយា.

[៣២៣] ៣. ព្រហ្មទត្តជាតកវណ្ណនា

ទ្វយំ យាចនកោតិ ឥទំ សត្ថា អាឡវិំ និស្សាយ អគ្គាឡវេ ចេតិយេ វិហរន្តោ កុដិការសិក្ខាបទំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ បន ហេដ្ឋា មណិកណ្ឋជាតកេ (ជា. ១.៣.៧ អាទយោ) អាគតមេវ. ឥធ បន សត្ថា ‘‘សច្ចំ កិរ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, យាចនពហុលា វិញ្ញត្តិពហុលា វិហរថា’’តិ វត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ តេ ភិក្ខូ គរហិត្វា ‘‘ភិក្ខវេ, បោរាណកបណ្ឌិតា បថវិស្សរេន រញ្ញា បវារិតាបិ បណ្ណច្ឆត្តញ្ច ឯកបដលិកំ ឧបាហនយុគញ្ច យាចិតុកាមា ហិរោត្តប្បភេទនភយេន មហាជនមជ្ឈេ អកថេត្វា រហោ កថយិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ¶ កបិលរដ្ឋេ ឧត្តរបញ្ចាលនគរេ ឧត្តរបញ្ចាលរាជេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ឯកស្មិំ និគមគាមេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា ¶ អបរភាគេ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តេ ឧញ្ឆាចរិយាយ វនមូលផលាផលេន យាបេន្តោ ចិរំ វសិត្វា លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ មនុស្សបថំ វិចរន្តោ ឧត្តរបញ្ចាលនគរំ បត្វា រាជុយ្យានេ វសិត្វា បុនទិវសេ ភិក្ខំ បរិយេសមានោ នគរំ បវិសិត្វា រាជទ្វារំ សម្បាបុណិ. រាជា តស្សាចារេ ច វិហារេ ច បសីទិត្វា មហាតលេ និសីទាបេត្វា រាជារហំ បណីតភោជនំ ភោជេត្វា បដិញ្ញំ គហេត្វា ឧយ្យានេយេវ វសាបេសិ. សោ និពទ្ធំ រាជឃរេយេវ ភុញ្ជន្តោ វស្សានស្ស អច្ចយេន ហិមវន្តមេវ គន្តុកាមោ ហុត្វា ចិន្តេសិ ‘‘មយ្ហំ មគ្គំ គច្ឆន្តស្ស ឯកបដលិកា ឧបាហនា ចេវ បណ្ណច្ឆត្តញ្ច លទ្ធុំ វដ្ដតិ, រាជានំ យាចិស្សាមី’’តិ. សោ ឯកទិវសំ រាជានំ ឧយ្យានំ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា និសិន្នំ ទិស្វា ‘‘ឧបាហនញ្ច ឆត្តញ្ច យាចិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បុន ចិន្តេសិ ‘‘បរំ ‘ឥមំ នាម ទេហី’តិ យាចន្តោ រោទតិ នាម, បរោបិ ‘នត្ថី’តិ វទន្តោ បដិរោទតិ នាម, ‘មា ខោ បន មំ រោទន្តំ មហាជនោ អទ្ទស, មា រាជាន’’ន្តិ រហោ បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ ឧភោបិ រោទិត្វា តុណ្ហី ភវិស្សាមា’’តិ. អថ នំ ‘‘មហារាជ, រហោ បច្ចាសីសាមី’’តិ អាហ. រាជា តំ សុត្វា រាជបុរិសេ អបសក្កិ. ពោធិសត្តោ ‘‘សចេ មយិ យាចន្តេ រាជា ន ទស្សតិ, មេត្តិ នោ ភិជ្ជិស្សតិ, តស្មា ន យាចិស្សាមី’’តិ តំ ទិវសំ នាមំ គហេតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘គច្ឆ, តាវ, មហារាជ, បុនេកទិវសំ ជានិស្សាមី’’តិ អាហ.

បុនេកទិវសំ រញ្ញោ ឧយ្យានំ អាគតកាលេ តថេវ បុន តថេវាតិ ឯវំ យាចិតុំ អសក្កោន្តស្សេវ ទ្វាទស សំវច្ឆរានិ អតិក្កន្តានិ. តតោ រាជា ចិន្តេសិ ‘‘មយ្ហំ ¶ អយ្យោ ‘មហារាជ, រហោ បច្ចាសីសាមី’តិ វត្វា បរិសាយ អបគតាយ កិញ្ចិ វត្តុំ ន វិសហតិ, វត្តុកាមស្សេវស្ស ទ្វាទស វស្សានិ អតិក្កន្តានិ, ចិរំ ខោ បនស្ស ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តស្ស ឧក្កណ្ឋិត្វា ភោគេ ភុញ្ជិតុកាមោ រជ្ជំ បច្ចាសីសតិ មញ្ញេ, រជ្ជស្ស បន នាមំ គហេតុំ អសក្កោន្តោ តុណ្ហី ហោតិ, អជ្ជ ទានិស្សាហំ រជ្ជំ អាទិំ កត្វា យំ ឥច្ឆតិ, តំ ទស្សាមី’’តិ. សោ ឧយ្យានំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា និសិន្នោ ពោធិសត្តេន ‘‘រហោ ¶ បច្ចាសីសាមី’’តិ វុត្តេ បរិសាយ អបគតាយ តំ កិញ្ចិ វត្តុំ អសក្កោន្តំ អាហ ‘‘តុម្ហេ ទ្វាទស វស្សានិ ‘រហោ បច្ចាសីសាមី’តិ វត្វា រហោ លទ្ធាបិ កិញ្ចិ វត្តុំ ន សក្កោថ, អហំ វោ រជ្ជំ អាទិំ កត្វា សព្ពំ បវារេមិ, និព្ភយា ហុត្វា យំ វោ រុច្ចតិ, តំ យាចថា’’តិ. ‘‘មហារាជ, យមហំ យាចាមិ, តំ ទស្សសី’’តិ? ‘‘ទស្សាមិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘មហារាជ, មយ្ហំ មគ្គំ គច្ឆន្តស្ស ឯកបដលិកា ឧបាហនា ច បណ្ណច្ឆត្តញ្ច លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘ឯត្តកំ, ភន្តេ, តុម្ហេ ទ្វាទស សំវច្ឆរានិ យាចិតុំ ន សក្កោថា’’តិ. ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. ‘‘កិំការណា, ភន្តេ, ឯវមកត្ថា’’តិ. ‘‘មហារាជ, ‘ឥមំ នាម មេ ទេហី’តិ យាចន្តោ រោទតិ នាម, ‘នត្ថី’តិ វទន្តោ ¶ បដិរោទតិ នាម. ‘សចេ ត្វំ មយា យាចិតោ ន ទទេយ្យាសិ, តំ នោ រោទិតបដិរោទិតំ នាម មហាជនោ មា បស្សតូ’តិ ឯតទត្ថំ រហោ បច្ចាសីសាមី’’តិ វត្វា អាទិតោ តិស្សោ គាថា អភាសិ –

៨៩.

‘‘ទ្វយំ យាចនកោ រាជ, ព្រហ្មទត្ត និគច្ឆតិ;

អលាភំ ធនលាភំ វា, ឯវំធម្មា ហិ យាចនា.

៩០.

‘‘យាចនំ រោទនំ អាហុ, បញ្ចាលានំ រថេសភ;

យោ យាចនំ បច្ចក្ខាតិ, តមាហុ បដិរោទនំ.

៩១.

‘‘មា មទ្ទសំសុ រោទន្តំ, បញ្ចាលា សុសមាគតា;

តុវំ វា បដិរោទន្តំ, តស្មា ឥច្ឆាមហំ រហោ’’តិ.

តត្ថ ¶ រាជ ព្រហ្មទត្តាតិ ទ្វីហិបិ រាជានំ អាលបតិ. និគច្ឆតីតិ លភតិ វិន្ទតិ. ឯវំធម្មាតិ ឯវំសភាវា. អាហូតិ បណ្ឌិតា កថេន្តិ. បញ្ចាលានំ រថេសភាតិ បញ្ចាលរដ្ឋស្ស ឥស្សរ រថបវរ. យោ យាចនំ បច្ចក្ខាតីតិ យោ បន យំ យាចនកំ ‘‘នត្ថី’’តិ បដិក្ខិបតិ. តមាហូតិ តំ បដិក្ខិបនំ ‘‘បដិរោទន’’ន្តិ វទន្តិ. មា មទ្ទសំសូតិ តវ រដ្ឋវាសិនោ បញ្ចាលា សុសមាគតា មំ រោទន្តំ មា អទ្ទសំសូតិ.

រាជា ពោធិសត្តស្ស គារវលក្ខណេ បសីទិត្វា វរំ ទទមានោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៩២.

‘‘ទទាមិ តេ ព្រាហ្មណ រោហិណីនំ, គវំ សហស្សំ សហ បុង្គវេន;

អរិយោ ហិ អរិយស្ស កថំ ន ទជ្ជា, សុត្វាន គាថា តវ ធម្មយុត្តា’’តិ.

តត្ថ ¶ រោហិណីនន្តិ រត្តវណ្ណានំ. អរិយោតិ អាចារសម្បន្នោ. អរិយស្សាតិ អាចារសម្បន្នស្ស. កថំ ន ទជ្ជាតិ កេន ការណេន ន ទទេយ្យ. ធម្មយុត្តាតិ ការណយុត្តា.

ពោធិសត្តោ បន ‘‘នាហំ, មហារាជ, វត្ថុកាមេហិ អត្ថិកោ, យំ អហំ យាចាមិ, តទេវ មេ ទេហី’’តិ ឯកបដលិកា ឧបាហនា ច បណ្ណច្ឆត្តញ្ច គហេត្វា ‘‘មហារាជ, អប្បមត្តោ ហោហិ, ទានំ ទេហិ, សីលំ រក្ខាហិ, ឧបោសថកម្មំ ករោហី’’តិ រាជានំ ឱវទិត្វា តស្ស យាចន្តស្សេវ ហិមវន្តមេវ ¶ គតោ. តត្ថ អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, តាបសោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ព្រហ្មទត្តជាតកវណ្ណនា តតិយា.

[៣២៤] ៤. ចម្មសាដកជាតកវណ្ណនា

កល្យាណរូបោ ¶ វតយន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ចម្មសាដកំ នាម បរិព្ពាជកំ អារព្ភ កថេសិ. តស្ស កិរ ចម្មមេវ និវាសនញ្ច បារុបនញ្ច ហោតិ. សោ ឯកទិវសំ បរិព្ពាជការាមា និក្ខមិត្វា សាវត្ថិយំ ភិក្ខាយ ចរន្តោ ឯឡកានំ យុជ្ឈនដ្ឋានំ សម្បាបុណិ. ឯឡកោ តំ ទិស្វា បហរិតុកាមោ ឱសក្កិ. បរិព្ពាជកោ ‘‘ឯស មយ្ហំ អបចិតិំ ទស្សេតី’’តិ ន បដិក្កមិ. ឯឡកោ វេគេនាគន្ត្វា តំ ឩរុម្ហិ បហរិត្វា បាតេសិ. តស្ស តំ អសន្តបគ្គហណការណំ ភិក្ខុសង្ឃេ បាកដំ អហោសិ. ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, ចម្មសាដកបរិព្ពាជកោ អសន្តបគ្គហំ កត្វា វិនាសំ បត្តោ’’តិ សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស អសន្តបគ្គហំ កត្វា វិនាសំ បត្តោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ឯកស្មិំ វាណិជកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ វណិជ្ជំ ករោតិ. តទា ឯកោ ¶ ចម្មសាដកបរិព្ពាជកោ ពារាណសិយំ ភិក្ខាយ ចរន្តោ ឯឡកានំ យុជ្ឈនដ្ឋានំ បត្វា ឯឡកំ ឱសក្កន្តំ ទិស្វា ‘‘អបចិតិំ មេ ករោតី’’តិ សញ្ញាយ អបដិក្កមិត្វា ‘‘ឥមេសំ ឯត្តកានំ មនុស្សានំ អន្តរេ អយំ ឯកោ ឯឡកោ អម្ហាកំ គុណំ ជានាតី’’តិ តស្ស អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឋិតោវ បឋមំ គាថមាហ –

៩៣.

‘‘កល្យាណរូបោ វតយំ ចតុប្បទោ, សុភទ្ទកោ ចេវ សុបេសលោ ច;

យោ ព្រាហ្មណំ ជាតិមន្តូបបន្នំ, អបចាយតិ មេណ្ឌវរោ យសស្សី’’តិ.

តត្ថ ¶ កល្យាណរូបោតិ កល្យាណជាតិកោ. សុបេសលោតិ សុដ្ឋុ បិយសីលោ. ជាតិមន្តូបបន្នន្តិ ជាតិយា ច មន្តេហិ ច សម្បន្នំ. យសស្សីតិ វណ្ណភណនមេតំ.

តស្មិំ ¶ ខណេ អាបណេ និសិន្នោ បណ្ឌិតវាណិជោ តំ បរិព្ពាជកំ និសេធេន្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –

៩៤.

‘‘មា ព្រាហ្មណ ឥត្តរទស្សនេន, វិស្សាសមាបជ្ជិ ចតុប្បទស្ស;

ទឡ្ហប្បហារំ អភិកង្ខមានោ, អវសក្កតី ទស្សតិ សុប្បហារ’’ន្តិ.

តត្ថ ឥត្តរទស្សនេនាតិ ខណិកទស្សនេន.

តស្ស បណ្ឌិតវាណិជស្ស កថេន្តស្សេវ សោ មេណ្ឌកោ វេគេនាគន្ត្វា ឩរុម្ហិ បហរិត្វា តំ តត្ថេវ វេទនាប្បត្តំ កត្វា បាតេសិ. សោ បរិទេវមានោ និបជ្ជិ. សត្ថា តំ ការណំ បកាសេន្តោ តតិយំ គាថមាហ –

៩៥.

‘‘ឩរុដ្ឋិ ភគ្គំ វដ្ដិតោ ខារិភារោ, សព្ពញ្ច ភណ្ឌំ ព្រាហ្មណស្ស ភិន្នំ;

ឧភោបិ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទតិ, អតិធាវថ ហញ្ញតេ ព្រហ្មចារី’’តិ.

តស្សត្ថោ ¶ – ភិក្ខវេ, តស្ស បរិព្ពាជកស្ស ឩរុដ្ឋិកំ ភគ្គំ, ខារិភារោ វដ្ដិតោ បវដ្ដិតោ, តស្មិំ បវដ្ដមានេ យំ តត្ថ តស្ស ព្រាហ្មណស្ស ឧបករណភណ្ឌំ, តម្បិ សព្ពំ ភិន្នំ, សោបិ ឧភោ ពាហា ឧក្ខិបិត្វា បរិវារេត្វា ឋិតបរិសំ សន្ធាយ ‘‘អភិធាវថ, ហញ្ញតេ ព្រហ្មចារី’’តិ វទន្តោ កន្ទតិ រោទតិ បរិទេវតីតិ.

បរិព្ពាជកោ ចតុត្ថំ គាថំ អាហ –

៩៦.

‘‘ឯវំ សោ និហតោ សេតិ, យោ អបូជំ បសំសតិ;

យថាហមជ្ជ បហតោ, ហតោ មេណ្ឌេន ទុម្មតី’’តិ.

តត្ថ អបូជន្តិ អបូជនីយំ. យថាហមជ្ជាតិ យថា អហំ អជ្ជ អសន្តបគ្គហំ កត្វា ឋិតោ មេណ្ឌេន ទឡ្ហប្បហារេន បហតោ ឯត្ថេវ មារិតោ ¶ . ទុម្មតីតិ ទុប្បញ្ញោ. ឯវំ យោ អញ្ញោបិ ¶ អសន្តបគ្គហំ ករិស្សតិ, សោបិ អហំ វិយ ទុក្ខំ អនុភវិស្សតីតិ សោ បរិទេវន្តោ តត្ថេវ ជីវិតក្ខយំ បត្តោតិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ចម្មសាដកោ ឯតរហិ ចម្មសាដកោ អហោសិ, បណ្ឌិតវាណិជោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ចម្មសាដកជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា.

[៣២៥] ៥. គោធរាជជាតកវណ្ណនា

សមណំ តំ មញ្ញមានោតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ កុហកំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ហេដ្ឋា វិត្ថារិតមេវ. ឥធាបិ ភិក្ខូ តំ ភិក្ខុំ អានេត្វា ‘‘អយំ, ភន្តេ, ភិក្ខុ កុហកោ’’តិ សត្ថុ ទស្សេសុំ. សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស កុហកោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ គោធយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ កាយពលេន សម្បន្នោ អរញ្ញេ វសតិ ¶ . ឯកោ ទុសីលតាបសោបិ តស្ស អវិទូរេ បណ្ណសាលំ មាបេត្វា វាសំ កប្បេសិ. ពោធិសត្តោ គោចរាយ ចរន្តោ តំ ទិស្វា ‘‘សីលវន្តតាបសស្ស បណ្ណសាលា ភវិស្សតី’’តិ តត្ថ គន្ត្វា តំ វន្ទិត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ គច្ឆតិ. អថេកទិវសំ សោ កូដតាបសោ ឧបដ្ឋាកកុលេ សម្បាទិតំ មធុរមំសំ លភិត្វា ‘‘កិំ មំសំ នាមេត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘គោធមំស’’ន្តិ សុត្វា រសតណ្ហាយ អភិភូតោ ‘‘មយ្ហំ អស្សមបទំ និពទ្ធំ អាគច្ឆមានំ គោធំ មារេត្វា យថារុចិ បចិត្វា ខាទិស្សាមី’’តិ សប្បិទធិកដុកភណ្ឌាទីនិ គហេត្វា តត្ថ គន្ត្វា មុគ្គរំ គហេត្វា កាសាវេន បដិច្ឆាទេត្វា ពោធិសត្តស្ស អាគមនំ ឱលោកេន្តោ បណ្ណសាលទ្វារេ ឧបសន្តូបសន្តោ វិយ និសីទិ.

សោ អាគន្ត្វា តំ បទុដ្ឋិន្ទ្រិយំ ទិស្វា ¶ ‘‘ឥមិនា អម្ហាកំ សជាតិកមំសំ ខាទិតំ ភវិស្សតិ, បរិគ្គណ្ហិស្សាមិ ន’’ន្តិ អធោវាតេ ឋត្វា សរីរគន្ធំ ឃាយិត្វា សជាតិមំសស្ស ខាទិតភាវំ ញត្វា តាបសំ អនុបគម្ម បដិក្កមិត្វា ចរិ. តាបសោបិ តស្ស អនាគមនភាវំ ញត្វា មុគ្គរំ ខិបិ, មុគ្គរោ សរីរេ អបតិត្វា នង្គុដ្ឋកោដិំ បាបុណិ. តាបសោ ‘‘គច្ឆ វិរទ្ធោស្មី’’តិ អាហ. ពោធិសត្តោ ‘‘មំ តាវ វិរទ្ធោសិ, ចត្តារោ បន អបាយេ ន វិរទ្ធោសី’’តិ ¶ វត្វា បលាយិត្វា ចង្កមនកោដិយំ ឋិតំ វម្មិកំ បវិសិត្វា អញ្ញេន ឆិទ្ទេន សីសំ នីហរិត្វា តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៩៧.

‘‘សមណំ តំ មញ្ញមានោ, ឧបគច្ឆិមសញ្ញតំ;

សោ មំ ទណ្ឌេន បាហាសិ, យថា អស្សមណោ តថា.

៩៨.

‘‘កិំ តេ ជដាហិ ទុម្មេធ, កិំ តេ អជិនសាដិយា;

អព្ភន្តរំ តេ គហនំ, ពាហិរំ បរិមជ្ជសី’’តិ.

តត្ថ អសញ្ញតន្តិ អហំ កាយាទីហិ អសញ្ញតំ អស្សមណមេវ សមានំ តំ ‘‘សមណោ ឯសោ’’តិ សមិតបាបតាយ សមណំ មញ្ញមានោ ឧបគច្ឆិំ. បាហាសីតិ បហរិ. អជិនសាដិយាតិ ឯកំសំ កត្វា បារុតេន អជិនចម្មេន តុយ្ហំ កោ អត្ថោ. អព្ភន្តរំ តេ គហនន្តិ តវ សរីរព្ភន្តរំ វិសបូរា វិយ អលាពុ, គូថបូរោ វិយ អាវាដោ, អាសីវិសបូរោ វិយ វម្មិកោ កិលេសគហនំ. ពាហិរន្តិ កេវលំ ពហិសរីរំ បរិមជ្ជសិ ¶ , តំ អន្តោផរុសតាយ ពហិមដ្ឋតាយ ហត្ថិលណ្ឌំ វិយ អស្សលណ្ឌំ វិយ ច ហោតីតិ.

តំ សុត្វា តាបសោ តតិយំ គាថមាហ –

៩៩.

‘‘ឯហិ គោធ និវត្តស្សុ, ភុញ្ជ សាលីនមោទនំ;

តេលំ លោណញ្ច មេ អត្ថិ, បហូតំ មយ្ហ បិប្ផលី’’តិ.

តត្ថ ¶ បហូតំ មយ្ហ បិប្ផលីតិ ន កេវលំ សាលីនមោទនំ តេលលោណមេវ, ហិង្គុជីរកសិង្គិវេរលសុណមរិចបិប្ផលិប្បភេទំ កដុកភណ្ឌម្បិ មយ្ហំ ពហុ អត្ថិ, តេនាភិសង្ខតំ សាលីនមោទនំ ភុញ្ជាហីតិ.

តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –

១០០.

‘‘ឯស ភិយ្យោ បវេក្ខាមិ, វម្មិកំ សតបោរិសំ;

តេលំ លោណញ្ច កិត្តេសិ, អហិតំ មយ្ហ បិប្ផលី’’តិ.

តត្ថ ¶ បវេក្ខាមីតិ បវិសិស្សាមិ. អហិតន្តិ យំ ឯតំ តវ កដុកភណ្ឌសង្ខាតំ បិប្ផលិ, ឯតំ មយ្ហំ អហិតំ អសប្បាយន្តិ.

ឯវញ្ច បន វត្វា ‘‘អរេ, កូដជដិល, សចេ ឥធ វសិស្សសិ, គោចរគាមេ មនុស្សេហេវ តំ ‘អយំ ចោរោ’តិ គាហាបេត្វា វិប្បការំ បាបេស្សាមិ, សីឃំ បលាយស្សូ’’តិ សន្តជ្ជេសិ. កូដជដិលោ តតោ បលាយិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា កូដជដិលោ អយំ កុហកភិក្ខុ អហោសិ, គោធរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

គោធរាជជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា.

[៣២៦] ៦. កក្ការុជាតកវណ្ណនា

កាយេន យោ នាវហរេតិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តំ អារព្ភ កថេសិ. តស្ស ហិ សង្ឃំ ភិន្ទិត្វា គតស្ស អគ្គសាវកេហិ សទ្ធិំ បរិសាយ បក្កន្តាយ ឧណ្ហំ លោហិតំ មុខតោ ឧគ្គញ្ឆិ. អថ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, ទេវទត្តោ មុសាវាទំ ¶ កត្វា សង្ឃំ ភិន្ទិត្វា ឥទានិ គិលានោ ហុត្វា មហាទុក្ខំ អនុភោតី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស មុសាវាទីយេវ, ន ចេស ឥទានេវ មុសាវាទំ កត្វា មហាទុក្ខំ អនុភោតិ, បុព្ពេបិ អនុភោសិយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តាវតិំសភវនេ អញ្ញតរោ ទេវបុត្តោ អហោសិ. តេន ខោ បន សមយេន ពារាណសិយំ មហាឧស្សវោ អហោសិ. ពហូ នាគា ច សុបណ្ណា ច ភូមដ្ឋកា ច ទេវា អាគន្ត្វា ឧស្សវំ ឱលោកយិំសុ. តាវតិំសភវនតោបិ ចត្តារោ ទេវបុត្តា កក្ការូនិ នាម ទិព្ពបុប្ផានិ តេហិ កតចុម្ពដកំ បិឡន្ធិត្វា ឧស្សវទស្សនំ អាគមិំសុ. ទ្វាទសយោជនិកំ ពារាណសិនគរំ តេសំ បុប្ផានំ គន្ធេន ឯកគន្ធំ អហោសិ. មនុស្សា ‘‘ឥមានិ បុប្ផានិ កេន បិឡន្ធិតានី’’តិ ឧបធារេន្តា វិចរន្តិ. តេ ទេវបុត្តា ‘‘អម្ហេ ឯតេ ឧបធារេន្តី’’តិ ញត្វា រាជង្គណេ ឧប្បតិត្វា មហន្តេន ទេវានុភាវេន អាកាសេ អដ្ឋំសុ. មហាជនោ សន្និបតិ, រាជាបិ សទ្ធិំ ឧបរាជាទីហិ អគមាសិ. អថ នេ ‘‘កតរទេវលោកតោ, សាមិ, អាគច្ឆថា’’តិ ¶ បុច្ឆិំសុ. ‘‘តាវតិំសទេវលោកតោ អាគច្ឆាមា’’តិ. ‘‘កេន កម្មេន អាគតត្ថា’’តិ. ‘‘ឧស្សវទស្សនត្ថាយា’’តិ. ‘‘កិំបុប្ផានិ នាមេតានី’’តិ? ‘‘ទិព្ពកក្ការុបុប្ផានិ នាមា’’តិ. ‘‘សាមិ, តុម្ហេ ទេវលោកេ អញ្ញានិ បិឡន្ធេយ្យាថ, ឥមានិ អម្ហាកំ ទេថា’’តិ. ទេវបុត្តា ‘‘ទិព្ពកក្ការុបុប្ផានិ មហានុភាវានិ ទេវានញ្ញេវ អនុច្ឆវិកានិ, មនុស្សលោកេ លាមកានំ ទុប្បញ្ញានំ ហីនាធិមុត្តិកានំ ទុស្សីលានំ នានុច្ឆវិកានិ. យេ បន មនុស្សា ឥមេហិ ច ឥមេហិ ច គុណេហិ សមន្នាគតា, តេសំ ឯតានិ អនុច្ឆវិកានី’’តិ អាហំសុ.

ឯវញ្ច បន វត្វា តេសុ ជេដ្ឋកទេវបុត្តោ បឋមំ គាថមាហ –

១០១.

‘‘កាយេន យោ នាវហរេ, វាចាយ ន មុសា ភណេ;

យសោ លទ្ធា ន មជ្ជេយ្យ, ស វេ កក្ការុមរហតី’’តិ.

តស្សត្ថោ ¶ – យោ កាយេន បរស្ស សន្តកំ តិណសលាកម្បិ នាវហរតិ, វាចាយ ជីវិតំ បរិច្ចជមានោបិ មុសាវាទំ ន ភណតិ. ទេសនាសីសមេវេតំ ¶ , កាយទ្វារវចីទ្វារមនោទ្វារេហិ បន យោ ទសបិ អកុសលកម្មបថេ ន ករោតីតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ. យសោ លទ្ធាតិ ឥស្សរិយញ្ច លភិត្វា យោ ឥស្សរិយមទមត្តោ សតិំ វិស្សជ្ជេត្វា បាបកម្មំ ន ករោតិ, ស វេ ឯវរូបោ ឥមេហិ គុណេហិ យុត្តោ បុគ្គលោ ឥមំ ទិព្ពបុប្ផំ អរហតិ. តស្មា យោ ឥមេហិ គុណេហិ សមន្នាគតោ, សោ ឥមានិ បុប្ផានិ យាចិតុំ អរហតិ, តស្ស ទស្សាមីតិ.

តំ សុត្វា បុរោហិតោ ចិន្តេសិ ‘‘មយ្ហំ ឥមេសុ គុណេសុ ឯកោបិ នត្ថិ, មុសាវាទំ បន វត្វា ឯតានិ បុប្ផានិ គហេត្វា បិឡន្ធិស្សាមិ, ឯវំ មំ មហាជនោ ‘គុណសម្បន្នោ អយ’ន្តិ ជានិស្សតី’’តិ. សោ ‘‘អហំ ឯតេហិ គុណេហិ សមន្នាគតោ’’តិ វត្វា តានិ បុប្ផានិ អាហរាបេត្វា បិឡន្ធិត្វា ទុតិយំ ទេវបុត្តំ យាចិ. សោ ទុតិយំ គាថមាហ –

១០២.

‘‘ធម្មេន វិត្តមេសេយ្យ, ន និកត្យា ធនំ ហរេ;

ភោគេ លទ្ធា ន មជ្ជេយ្យ, ស វេ កក្ការុមរហតី’’តិ.

តស្សត្ថោ – ធម្មេន បរិសុទ្ធាជីវេន សុវណ្ណរជតាទិវិត្តំ បរិយេសេយ្យ. ន និកត្យាតិ ន វញ្ចនាយ ធនំ ហរេយ្យ, វត្ថាភរណាទិកេ ភោគេ លភិត្វា បមាទំ នាបជ្ជេយ្យ, ឯវរូបោ ឥមានិ បុប្ផានិ អរហតីតិ.

បុរោហិតោ ¶ ‘‘អហំ ឯតេហិ គុណេហិ សមន្នាគតោ’’តិ វត្វា តានិ អាហរាបេត្វា បិឡន្ធិត្វា តតិយំ ទេវបុត្តំ យាចិ. សោ តតិយំ គាថមាហ –

១០៣.

‘‘យស្ស ចិត្តំ អហាលិទ្ទំ, សទ្ធា ច អវិរាគិនី;

ឯកោ សាទុំ ន ភុញ្ជេយ្យ, ស វេ កក្ការុមរហតី’’តិ.

តស្សត្ថោ – យស្ស បុគ្គលស្ស ចិត្តំ អហាលិទ្ទំ ហលិទ្ទិរាគោ វិយ ខិប្បំ ន វិរជ្ជតិ, ថិរមេវ ហោតិ. សទ្ធា ច អវិរាគិនីតិ កម្មំ វា វិបាកំ វា ឱកប្បនីយស្ស វា បុគ្គលស្ស វចនំ សទ្ទហិត្វា អប្បមត្តកេនេវ ន វិរជ្ជតិ ន ភិជ្ជតិ. យោ យាចកេ វា អញ្ញេ វា សំវិភាគារហេ បុគ្គលេ ពហិ កត្វា ¶ ឯកកោវ សាទុរសភោជនំ ន ភុញ្ជតិ, នេសំ សំវិភជិត្វា ភុញ្ជតិ, សោ ឥមានិ បុប្ផានិ អរហតីតិ.

បុរោហិតោ ¶ ‘‘អហំ ឯតេហិ គុណេហិ សមន្នាគតោ’’តិ វត្វា តានិ បុប្ផានិ អាហរាបេត្វា បិឡន្ធិត្វា ចតុត្ថំ ទេវបុត្តំ យាចិ. សោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –

១០៤.

‘‘សម្មុខា វា តិរោក្ខា វា, យោ សន្តេ ន បរិភាសតិ;

យថាវាទី តថាការី, ស វេ កក្ការុមរហតី’’តិ.

តស្សត្ថោ – យោ បុគ្គលោ សម្មុខា វា បរម្មុខា វា សីលាទិគុណយុត្តេ សន្តេ ឧត្តមបណ្ឌិតបុរិសេ ន អក្កោសតិ ន បរិភាសតិ, យំ វាចាយ វទតិ, តទេវ កាយេន ករោតិ, សោ ឥមានិ បុប្ផានិ អរហតីតិ.

បុរោហិតោ ‘‘អហំ ឯតេហិ គុណេហិ សមន្នាគតោ’’តិ វត្វា តានិបិ អាហរាបេត្វា បិឡន្ធិ. ចត្តារោ ទេវបុត្តា ចត្តារិ បុប្ផចុម្ពដកានិ បុរោហិតស្ស ទត្វា ទេវលោកមេវ គតា. តេសំ គតកាលេ បុរោហិតស្ស សីសេ មហតី វេទនា ឧប្បជ្ជិ, តិខិណសិខរេន និម្មថិតំ វិយ ច អយបដ្ដេន បីឡិតំ វិយ ច សីសំ អហោសិ. សោ វេទនាប្បត្តោ អបរាបរំ បរិវត្តមានោ មហាសទ្ទេន វិរវិ, ‘‘កិមេត’’ន្តិ ច វុត្តេ ‘‘អហំ មមព្ភន្តរេ អវិជ្ជមានេយេវ គុណេ ‘អត្ថី’តិ មុសាវាទំ កត្វា តេ ទេវបុត្តេ ឥមានិ បុប្ផានិ យាចិំ, ហរថេតានិ មម សីសតោ’’តិ អាហ. តានិ ហរន្តាបិ ហរិតុំ នាសក្ខិំសុ, អយបដ្ដេន ពទ្ធានិ វិយ អហេសុំ. អថ នំ ឧក្ខិបិត្វា គេហំ នយិំសុ. តត្ថ តស្ស វិរវន្តស្ស សត្ត ទិវសា វីតិវត្តា.

រាជា ¶ អមច្ចេ អាមន្តេត្វា ‘‘ទុស្សីលព្រាហ្មណោ មរិស្សតិ, កិំ ករោមា’’តិ អាហ. ‘‘ទេវ, បុន ឧស្សវំ ការេម, ទេវបុត្តា បុន អាគច្ឆិស្សន្តី’’តិ. រាជា បុន ឧស្សវំ ¶ ការេសិ. ទេវបុត្តា បុន អាគន្ត្វា សកលនគរំ បុប្ផគន្ធេន ឯកគន្ធំ កត្វា តថេវ រាជង្គណេ អដ្ឋំសុ, មហាជនោ សន្និបតិត្វា ទុស្សីលព្រាហ្មណំ អានេត្វា តេសំ បុរតោ ឧត្តានំ និបជ្ជាបេសិ. សោ ‘‘ជីវិតំ មេ ទេថ, សាមី’’តិ ទេវបុត្តេ យាចិ. ទេវបុត្តា ‘‘តុយ្ហំ ទុស្សីលស្ស បាបធម្មស្ស អននុច្ឆវិកានេវេតានិ បុប្ផានិ, ត្វំ បន ‘អម្ហេ វញ្ចេស្សាមី’តិ សញ្ញី អហោសិ, អត្តនោ មុសាវាទផលំ លទ្ធ’’ន្តិ មហាជនមជ្ឈេ ទុស្សីលព្រាហ្មណំ គរហិត្វា សីសតោ បុប្ផចុម្ពដកំ អបនេត្វា មហាជនស្ស ឱវាទំ ទត្វា សកដ្ឋានមេវ អគមំសុ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ព្រាហ្មណោ ទេវទត្តោ អហោសិ, តេសុ ទេវបុត្តេសុ ឯកោ កស្សបោ, ឯកោ មោគ្គល្លានោ, ឯកោ សារិបុត្តោ, ជេដ្ឋកទេវបុត្តោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

កក្ការុជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា.

[៣២៧] ៧. កាកវតីជាតកវណ្ណនា

វាតិ ចាយំ តតោ គន្ធោតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. តទា ហិ សត្ថា តំ ភិក្ខុំ ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កស្មា ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ? ‘‘កិលេសវសេន, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ភិក្ខុ មាតុគាមោ នាម អរក្ខិយោ, ន សក្កា រក្ខិតុំ, បោរាណកបណ្ឌិតា បន មាតុគាមំ មហាសមុទ្ទមជ្ឈេ សិម្ពលិរុក្ខវិមានេ វសាបេន្តាបិ រក្ខិតុំ នាសក្ខិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិស្មិំ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ បិតុ អច្ចយេន រជ្ជំ ការេសិ. កាកវតី នាមស្ស អគ្គមហេសី អហោសិ អភិរូបា ទេវច្ឆរា វិយ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ ¶ , វិត្ថារតោ បន អតីតវត្ថុ កុណាលជាតកេ (ជា. ២.២១.កុណាលជាតក) អាវិ ភវិស្សតិ. តទា បនេកោ សុបណ្ណរាជា មនុស្សវេសេន អាគន្ត្វា រញ្ញា សហ ជូតំ កីឡន្តោ កាកវតិយា អគ្គមហេសិយា បដិពទ្ធចិត្តោ តំ អាទាយ សុបណ្ណភវនំ នេត្វា តាយ សទ្ធិំ អភិរមិ. រាជា ទេវិំ អបស្សន្តោ នដកុវេរំ នាម ¶ គន្ធព្ពំ ‘‘ត្វំ វិចិនាហិ ន’’ន្តិ អាហ. សោ តំ សុបណ្ណរាជានំ បរិគ្គហេត្វា ឯកស្មិំ សរេ ឯរកវនេ និបជ្ជិត្វា តតោ សុបណ្ណស្ស គមនកាលេ បត្តន្តរេ និសីទិត្វា សុបណ្ណភវនំ បត្វា បត្តន្តរតោ និក្ខមិត្វា តាយ សទ្ធិំ កិលេសសំសគ្គំ កត្វា បុន តស្សេវ បត្តន្តរេ និសិន្នោ អាគន្ត្វា សុបណ្ណស្ស រញ្ញា សទ្ធិំ ជូតកីឡនកាលេ អត្តនោ វីណំ គហេត្វា ជូតមណ្ឌលំ គន្ត្វា រញ្ញោ សន្តិកេ ឋិតោ គីតវសេន បឋមំ គាថមាហ –

១០៥.

‘‘វាតិ ¶ ចាយំ តតោ គន្ធោ, យត្ថ មេ វសតី បិយា;

ទូរេ ឥតោ ហិ កាកវតី, យត្ថ មេ និរតោ មនោ’’តិ.

តត្ថ គន្ធោតិ តស្សា ទិព្ពគន្ធវិលិត្តាយ សរីរគន្ធោ. យត្ថ មេតិ យត្ថ សុបណ្ណភវនេ មម បិយា វសតិ, តតោ ឥមិនា សទ្ធិំ កតកាយសំសគ្គាយ តស្សា ឥមស្ស កាយេន សទ្ធិំ អាគតោ គន្ធោ វាយតីតិ អធិប្បាយោ. ទូរេ ឥតោតិ ឥមម្ហា ឋានា ទូរេ. ហិ-ការោ និបាតមត្តោ. កាកវតីតិ កាកវតី ទេវី. យត្ថ មេតិ យស្សា ឧបរិ មម មនោ និរតោ.

តំ សុត្វា សុបណ្ណោ ទុតិយំ គាថមាហ –

១០៦.

‘‘កថំ សមុទ្ទមតរី, កថំ អតរិ កេបុកំ;

កថំ សត្ត សមុទ្ទានិ, កថំ សិម្ពលិមារុហី’’តិ.

តស្សត្ថោ – ត្វំ ឥមំ ជម្ពុទីបសមុទ្ទំ តស្ស បរតោ កេបុកំ នាម នទិំ បព្ពតន្តរេសុ ឋិតានិ សត្ត សមុទ្ទានិ ច កថំ អតរិ, កេនុបាយេន តិណ្ណោ សត្ត សមុទ្ទានិ អតិក្កមិត្វា ឋិតំ អម្ហាកំ ភវនំ សិម្ពលិរុក្ខញ្ច កថំ អារុហីតិ.

តំ ¶ សុត្វា នដកុវេរោ តតិយំ គាថមាហ –

១០៧.

‘‘តយា សមុទ្ទមតរិំ, តយា អតរិ កេបុកំ;

តយា សត្ត សមុទ្ទានិ, តយា សិម្ពលិមារុហិ’’ន្តិ.

តត្ថ តយាតិ តយា ករណភូតេន តវ បត្តន្តរេ និសិន្នោ អហំ សព្ពមេតំ អកាសិន្តិ អត្ថោ.

តតោ ¶ សុបណ្ណរាជា ចតុត្ថំ គាថមាហ –

១០៨.

‘‘ធិរត្ថុ មំ មហាកាយំ, ធិរត្ថុ មំ អចេតនំ;

យត្ថ ជាយាយហំ ជារំ, អាវហាមិ វហាមិ ចា’’តិ.

តត្ថ ធិរត្ថុ មន្តិ អត្តានំ គរហន្តោ អាហ. អចេតនន្តិ មហាសរីរតាយ លហុភាវគរុភាវស្ស អជាននតាយ អចេតនំ. យត្ថាតិ យស្មា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា អហំ អត្តនោ ជាយាយ ជារំ ឥមំ គន្ធព្ពំ ¶ បត្តន្តរេ និសិន្នំ អានេន្តោ អាវហាមិ នេន្តោ ច វហាមិ, តស្មា ធិរត្ថុ មន្តិ. សោ តំ អានេត្វា ពារាណសិរញ្ញោ ទត្វា បុន នគរំ នាគមាសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា នដកុវេរោ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ អហោសិ, រាជា បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

កាកវតីជាតកវណ្ណនា សត្តមា.

[៣២៨] ៨. អននុសោចិយជាតកវណ្ណនា

ពហូនំ វិជ្ជតី ភោតីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ មតភរិយំ កុដុម្ពិកំ អារព្ភ កថេសិ. សោ កិរ ភរិយាយ មតាយ ន ន្ហាយិ ន បិវិ ន លិម្បិ ន ភុញ្ជិ, ន កម្មន្តេ បយោជេសិ, អញ្ញទត្ថុ សោកាភិភូតោ អាឡាហនំ គន្ត្វា បរិទេវមានោ វិចរិ. អព្ភន្តរេ បនស្ស កុដេ បទីបោ វិយ សោតាបត្តិមគ្គស្ស ឧបនិស្សយោ ជលតិ. សត្ថា បច្ចូសសមយេ លោកំ ឱលោកេន្តោ តំ ទិស្វា ‘‘ឥមស្ស មំ ឋបេត្វា អញ្ញោ កោចិ សោកំ នីហរិត្វា សោតាបត្តិមគ្គស្ស ទាយកោ នត្ថិ, ភវិស្សាមិស្ស អវស្សយោ’’តិ បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ បច្ឆាសមណំ អាទាយ តស្ស គេហទ្វារំ គន្ត្វា កុដុម្ពិកេន សុតាគមនោ ¶ កតបច្ចុគ្គមនាទិសក្ការោ បញ្ញត្តាសនេ និសិន្នោ កុដុម្ពិកំ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នំ ‘‘កិំ, ឧបាសក, ចិន្តេសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ, ភរិយា មេ កាលកតា, តមហំ អនុសោចន្តោ ចិន្តេមី’’តិ វុត្តេ ‘‘ឧបាសក, ភិជ្ជនធម្មំ នាម ភិជ្ជតិ, តស្មិំ ភិន្នេ ន យុត្តំ ចិន្តេតុំ, បោរាណកបណ្ឌិតាបិ ភរិយាយ មតាយ ‘ភិជ្ជនធម្មំ ភិជ្ជតី’តិ ន ចិន្តយិំសូ’’តិ ¶ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ. អតីតវត្ថុ ទសកនិបាតេ ចូឡពោធិជាតកេ (ជា. ១.១០.៤៩ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ, អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា មាតាបិតូនំ ¶ សន្តិកំ អគមាសិ. ឥមស្មិំ ជាតកេ ពោធិសត្តោ កោមារព្រហ្មចារី អហោសិ. អថស្ស មាតាបិតរោ ‘‘តវ ទារិកបរិយេសនំ ករោមា’’តិ អារោចយិំសុ. ពោធិសត្តោ ‘‘ន មយ្ហំ ឃរាវាសេនត្ថោ, អហំ តុម្ហាកំ អច្ចយេន បព្ពជិស្សាមី’’តិ វត្វា តេហិ បុនប្បុនំ យាចិតោ ឯកំ កញ្ចនរូបកំ ការេត្វា ‘‘ឯវរូបំ កុមារិកំ លភមានោ គណ្ហិស្សាមី’’តិ អាហ. តស្ស មាតាបិតរោ តំ កញ្ចនរូបកំ បដិច្ឆន្នយានេ អារោបេត្វា ‘‘គច្ឆថ ជម្ពុទីបតលំ វិចរន្តា យត្ថ ឯវរូបំ ព្រាហ្មណកុមារិកំ បស្សថ, តត្ថ ឥមំ កញ្ចនរូបកំ ទត្វា តំ អានេថា’’តិ មហន្តេន បរិវារេន មនុស្សេ បេសេសុំ.

តស្មិំ បន កាលេ ឯកោ បុញ្ញវា សត្តោ ព្រហ្មលោកតោ ចវិត្វា កាសិរដ្ឋេយេវ និគមគាមេ អសីតិកោដិវិភវស្ស ព្រាហ្មណស្ស គេហេ កុមារិកា ហុត្វា និព្ពត្តិ, ‘‘សម្មិល្លហាសិនី’’តិស្សា នាមំ អកំសុ. សា សោឡសវស្សកាលេ អភិរូបា អហោសិ បាសាទិកា ទេវច្ឆរប្បដិភាគា សព្ពង្គសម្បន្នា. តស្សាបិ កិលេសវសេន ចិត្តំ នាម ន ឧប្បន្នបុព្ពំ, អច្ចន្តព្រហ្មចារិនី អហោសិ. កញ្ចនរូបកំ ¶ អាទាយ វិចរន្តា មនុស្សា តំ គាមំ បាបុណិំសុ. តត្ថ មនុស្សា តំ ទិស្វា ‘‘អសុកព្រាហ្មណស្ស ធីតា សម្មិល្លហាសិនី កិំការណា ឥធ ឋិតា’’តិ អាហំសុ. មនុស្សា តំ សុត្វា ព្រាហ្មណកុលំ គន្ត្វា សម្មិល្លហាសិនិំ វារេសុំ. សា ‘‘អហំ តុម្ហាកំ អច្ចយេន បព្ពជិស្សាមិ, ន មេ ឃរាវាសេនត្ថោ’’តិ មាតាបិតូនំ សាសនំ បេសេសិ. តេ ‘‘កិំ ករោសិ កុមារិកេ’’តិ វត្វា កញ្ចនរូបកំ គហេត្វា តំ មហន្តេន បរិវារេន បេសយិំសុ. ពោធិសត្តស្ស ច សម្មិល្លហាសិនិយា ច ឧភិន្នម្បិ អនិច្ឆន្តានញ្ញេវ មង្គលំ ករិំសុ. តេ ឯកគព្ភេ វសមានា ឯកស្មិំ សយនេ សយន្តាបិ ន អញ្ញមញ្ញំ កិលេសវសេន ឱលោកយិំសុ, ទ្វេ ភិក្ខូ ទ្វេ ព្រាហ្មានោ វិយ ច ឯកស្មិំ ឋានេ វសិំសុ.

អបរភាគេ ពោធិសត្តស្ស មាតាបិតរោ កាលមកំសុ. សោ តេសំ សរីរកិច្ចំ កត្វា សម្មិល្លហាសិនិំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, មម កុលសន្តកា អសីតិកោដិយោ, តវ កុលសន្តកា អសីតិកោដិយោតិ ឥមំ ឯត្តកំ ធនំ គហេត្វា ឥមំ កុដុម្ពំ បដិបជ្ជាហិ, អហំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘អយ្យបុត្ត, តយិ បព្ពជន្តេ អហម្បិ បព្ពជិស្សាមិ, ន សក្កោមិ តំ ជហិតុ’’ន្តិ ¶ . ‘‘តេន ហិ ឯហី’’តិ សព្ពំ ធនំ ទានមុខេ វិស្សជ្ជេត្វា ខេឡបិណ្ឌំ វិយ សម្បត្តិំ ¶ បហាយ ហិមវន្តំ បវិសិត្វា ឧភោបិ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា វនមូលផលាហារា តត្ថ ចិរំ វសិត្វា លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ ហិមវន្តា ឱតរិត្វា អនុបុព្ពេន ពារាណសិំ បត្វា រាជុយ្យានេ វសិំសុ.

តេសំ តត្ថ វសន្តានំ សុខុមាលាយ បរិព្ពាជិកាយ និរោជំ មិស្សកភត្តំ បរិភុញ្ជន្តិយា លោហិតបក្ខន្ទិកាពាធោ ឧប្បជ្ជិ. សា សប្បាយភេសជ្ជំ អលភមានា ទុព្ពលា អហោសិ. ពោធិសត្តោ ភិក្ខាចារវេលាយ តំ បរិគ្គហេត្វា នគរទ្វារំ នេត្វា ឯកិស្សា សាលាយ ផលកេ និបជ្ជាបេត្វា សយំ ភិក្ខាយ បាវិសិ. សា តស្មិំ អនិក្ខន្តេយេវ កាលមកាសិ. មហាជនោ បរិព្ពាជិកាយ រូបសម្បត្តិំ ¶ ទិស្វា បរិវារេត្វា រោទតិ បរិទេវតិ. ពោធិសត្តោ ភិក្ខំ ចរិត្វា អាគតោ តស្សា មតភាវំ ញត្វា ‘‘ភិជ្ជនធម្មំ ភិជ្ជតិ, សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា ឯវំគតិកាយេវា’’តិ វត្វា តាយ និបន្នផលកេយេវ និសីទិត្វា មិស្សកភោជនំ ភុញ្ជិត្វា មុខំ វិក្ខាលេសិ. បរិវារេត្វា ឋិតមហាជនោ ‘‘អយំ តេ, ភន្តេ, បរិព្ពាជិកា កិំ ហោតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘គិហិកាលេ មេ បាទបរិចារិកា អហោសី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, មយំ តាវ ន សណ្ឋាម រោទាម បរិទេវាម, តុម្ហេ កស្មា ន រោទថា’’តិ? ពោធិសត្តោ ‘‘ជីវមានា តាវ ឯសា មម កិញ្ចិ ហោតិ, ឥទានិ បរលោកសមង្គិតាយ ន កិញ្ចិ ហោតិ, មរណវសំ គតា, អហំ កិស្ស រោទាមី’’តិ មហាជនស្ស ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

១០៩.

‘‘ពហូនំ វិជ្ជតី ភោតី, តេហិ មេ កិំ ភវិស្សតិ;

តស្មា ឯតំ ន សោចាមិ, បិយំ សម្មិល្លហាសិនិំ.

១១០.

‘‘តំ តំ ចេ អនុសោចេយ្យ, យំ យំ តស្ស ន វិជ្ជតិ;

អត្តានមនុសោចេយ្យ, សទា មច្ចុវសំ បតំ.

១១១.

‘‘ន ហេវ ឋិតំ នាសីនំ, ន សយានំ ន បទ្ធគុំ;

យាវ ព្យាតិ និមិសតិ, តត្រាបិ រសតី វយោ.

១១២.

‘‘តត្ថត្តនិ វតប្បទ្ធេ, វិនាភាវេ អសំសយេ;

ភូតំ សេសំ ទយិតព្ពំ, វីតំ អននុសោចិយ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ពហូនំ វិជ្ជតី ភោតីតិ អយំ ភោតី អម្ហេ ឆឌ្ឌេត្វា ឥទានិ អញ្ញេសំ ពហូនំ មតកសត្តានំ ¶ អន្តរេ វិជ្ជតិ អត្ថិ ឧបលព្ភតិ. តេហិ មេ កិំ ភវិស្សតីតិ តេហិ មតកសត្តេហិ សទ្ធិំ វត្តមានា ឥទានេវេសា មយ្ហំ កិំ ភវិស្សតិ ¶ , តេហិ វា មតកសត្តេហិ អតិរេកសម្ពន្ធវសេនេសា មយ្ហំ កិំ ភវិស្សតិ, កា នាម ភវិស្សតិ, កិំ ភរិយា, ឧទាហុ ភគិនីតិ? ‘‘តេហិ មេក’’ន្តិបិ បាឋោ, តេហិ មតកេហិ សទ្ធិំ ឥទម្បិ មេ កឡេវរំ ឯកំ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. តស្មាតិ យស្មា ឯសា មតកេសុ សង្ខំ គតា, មយ្ហំ សា ន កិញ្ចិ ហោតិ, តស្មា ឯតំ ន សោចាមិ.

យំ យំ តស្សាតិ យំ យំ តស្ស អនុសោចនកស្ស សត្តស្ស ន វិជ្ជតិ នត្ថិ, មតំ និរុទ្ធំ, តំ តំ សចេ អនុសោចេយ្យាតិ អត្ថោ. ‘‘យស្សា’’តិបិ បាឋោ, យំ យំ យស្ស ន វិជ្ជតិ, តំ តំ សោ អនុសោចេយ្យាតិ អត្ថោ. មច្ចុវសំ បតន្តិ ឯវំ សន្តេ និច្ចំ មច្ចុវសំ បតន្តំ គច្ឆន្តំ អត្តានមេវ អនុសោចេយ្យ, តេនស្ស អសោចនកាលោយេវ ន ភវេយ្យាតិ អត្ថោ.

តតិយគាថាយ ន ហេវ ឋិតំ នាសីនំ, ន សយានំ ន បទ្ធគុន្តិ កញ្ចិ សត្តំ អាយុសង្ខារោ អនុគច្ឆតីតិ បាឋសេសោ. តត្ថ បទ្ធគុន្តិ បរិវត្តេត្វា ចរមានំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឥមេ សត្តា ចតូសុបិ ឥរិយាបថេសុ បមត្តា វិហរន្តិ, អាយុសង្ខារា បន រត្តិញ្ច ទិវា ច សព្ពិរិយាបថេសុ អប្បមត្តា អត្តនោ ខយគមនកម្មមេវ ករោន្តីតិ. យាវ ព្យាតីតិ យាវ ឧម្មិសតិ. អយញ្ហិ តស្មិំ កាលេ វោហារោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យាវ ឧម្មិសតិ ច និមិសតិ ច, តត្រាបិ ឯវំ អប្បមត្តកេ កាលេ ឥមេសំ សត្តានំ រសតី វយោ, តីសុ វយេសុ សោ សោ វយោ ហាយតេវ ន វឌ្ឍតីតិ.

តត្ថត្តនិ វតប្បទ្ធេតិ តត្ថ វត អត្តនិ បទ្ធេ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ តស្មិំ វត ឯវំ រសមានេ វយេ អយំ ‘‘អត្តា’’តិ សង្ខ្យំ គតោ អត្តភាវោ បទ្ធោ ហោតិ, វយេន អឌ្ឍោ ឧបឌ្ឍោ អបរិបុណ្ណោវ ហោតិ ¶ . ឯវំ តត្ថ ឥមស្មិំ អត្តនិ បទ្ធេ យោ ចេស តត្ថ តត្ថ និព្ពត្តានំ សត្តានំ វិនាភាវោ អសំសយោ, តស្មិំ វិនាភាវេបិ អសំសយេ និស្សំសយេ យំ ភូតំ សេសំ អមតំ ជីវមានំ, តំ ជីវមានមេវ ទយិតព្ពំ បិយាយិតព្ពំ មេត្តាយិតព្ពំ, ‘‘អយំ សត្តោ អរោគោ ហោតុ អព្យាបជ្ជោ’’តិ ឯវំ តស្មិំ មេត្តាភាវនា ¶ កាតព្ពា. យំ បនេតំ វីតំ វិគតំ មតំ, តំ អននុសោចិយំ ន អនុសោចិតព្ពន្តិ.

ឯវំ មហាសត្តោ ចតូហិ គាថាហិ អនិច្ចាការំ ទីបេន្តោ ធម្មំ ទេសេសិ. មហាជនោ បរិព្ពាជិកាយ សរីរកិច្ចំ អកាសិ. ពោធិសត្តោ ហិមវន្តមេវ បវិសិត្វា ឈានាភិញ្ញាសមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ កុដុម្ពិកោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា សម្មិល្លហាសិនី រាហុលមាតា អហោសិ, តាបសោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

អននុសោចិយជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា.

[៣២៩] ៩. កាឡពាហុជាតកវណ្ណនា

យំ អន្នបានស្សាតិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ហតលាភសក្ការំ ទេវទត្តំ អារព្ភ កថេសិ. ទេវទត្តេន ហិ តថាគតេ អដ្ឋានកោបំ ពន្ធិត្វា ធនុគ្គហេសុ បយោជិតេសុ នាឡាគិរិវិស្សជ្ជនេន តស្ស ទោសោ បាកដោ ជាតោ. អថស្ស បដ្ឋបិតានិ ធុវភត្តាទីនិ មនុស្សា ន ករិំសុ, រាជាបិ នំ ន ឱលោកេសិ. សោ ហតលាភសក្ការោ កុលេសុ វិញ្ញាបេត្វា ភុញ្ជន្តោ វិចរិ. ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, ទេវទត្តោ ‘លាភសក្ការំ ឧប្បាទេស្សាមី’តិ ឧប្បន្នម្បិ ថិរំ កាតុំ នាសក្ខី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស ហតលាភសក្ការោ អហោសី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ធនញ្ជយេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ រាធោ នាម សុកោ អហោសិ មហាសរីរោ បរិបុណ្ណគត្តោ, កនិដ្ឋោ បនស្ស បោដ្ឋបាទោ នាម. ឯកោ លុទ្ទកោ តេ ទ្វេបិ ជនេ ពន្ធិត្វា នេត្វា ពារាណសិរញ្ញោ អទាសិ. រាជា ឧភោបិ តេ សុវណ្ណបញ្ជរេ បក្ខិបិត្វា សុវណ្ណតដ្ដកេន មធុលាជេ ខាទាបេន្តោ ¶ សក្ខរោទកំ បាយេន្តោ បដិជគ្គិ. សក្ការោ ច មហា អហោសិ, លាភគ្គយសគ្គប្បត្តា អហេសុំ. អថេកោ វនចរកោ កាឡពាហុំ នាមេកំ មហាកាឡមក្កដំ អានេត្វា ពារាណសិរញ្ញោ អទាសិ. តស្ស បច្ឆា អាគតត្តា មហន្តតរោ លាភសក្ការោ អហោសិ, សុកានំ បរិហាយិ. ពោធិសត្តោ តាទិលក្ខណយោគតោ ន កិញ្ចិ អាហ, កនិដ្ឋោ បនស្ស តាទិលក្ខណាភាវា តំ មក្កដស្ស សក្ការំ អសហន្តោ ‘‘ភាតិក, បុព្ពេ ឥមស្មិំ រាជកុលេ សាធុរសខាទនីយាទីនិ អម្ហាកមេវ ទេន្តិ, ឥទានិ បន មយំ ន លភាម, កាឡពាហុមក្កដស្សេវ ទេន្តិ. មយំ ធនញ្ជយរញ្ញោ សន្តិកា លាភសក្ការំ អលភន្តា ឥមស្មិំ ឋានេ កិំ ករិស្សាម, ឯហិ អរញ្ញមេវ គន្ត្វា វសិស្សាមា’’តិ តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

១១៣.

‘‘យំ ¶ អន្នបានស្ស បុរេ លភាម, តំ ទានិ សាខមិគមេវ គច្ឆតិ;

គច្ឆាម ទានិ វនមេវ រាធ, អសក្កតា ចស្ម ធនញ្ជយាយា’’តិ.

តត្ថ យំ អន្នបានស្សាតិ យំ អន្នបានំ អស្ស រញ្ញោ សន្តិកា. ឧបយោគត្ថេ វា សាមិវចនំ. ធនញ្ជយាយាតិ ករណត្ថេ សម្បទានវចនំ, ធនញ្ជយេន. អសក្កតា ចស្មាតិ អន្នបានំ ន លភាម, ឥមិនា ច ន សក្កតម្ហាតិ អត្ថោ.

តំ សុត្វា រាធោ ទុតិយំ គាថមាហ –

១១៤.

‘‘លាភោ អលាភោ យសោ អយសោ ច, និន្ទា បសំសា ច សុខញ្ច ទុក្ខំ;

ឯតេ អនិច្ចា មនុជេសុ ធម្មា, មា សោចិ កិំ សោចសិ បោដ្ឋបាទា’’តិ.

តត្ថ យសោតិ ឥស្សរិយបរិវារោ. អយសោតិ តស្សាភាវោ. ឯតេតិ ឯតេ អដ្ឋ លោកធម្មា មនុជេសុ អនិច្ចា, លាភគ្គយសគ្គប្បត្តា ហុត្វាបិ ¶ អបរេន សមយេន អប្បលាភា ¶ អប្បសក្ការា ហោន្តិ, និច្ចលាភិនោ នាម ន ហោន្តិ. យសាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

តំ សុត្វា បោដ្ឋបាទោ មក្កដេ ឧសូយំ អបនេតុំ អសក្កោន្តោ តតិយំ គាថមាហ –

១១៥.

‘‘អទ្ធា តុវំ បណ្ឌិតកោសិ រាធ, ជានាសិ អត្ថានិ អនាគតានិ;

កថំ នុ សាខាមិគំ ទក្ខិសាម, និទ្ធាវិតំ រាជកុលតោវ ជម្ម’’ន្តិ.

តត្ថ កថំ នូតិ កេន នុ ខោ ឧបាយេន. ទក្ខិសាមាតិ ទក្ខិស្សាម. និទ្ធាវិតន្តិ និវុដ្ឋាបិតំ និក្កឌ្ឍាបិតំ. ជម្មន្តិ លាមកំ.

តំ សុត្វា រាធោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –

១១៦.

‘‘ចាលេតិ កណ្ណំ ភកុដិំ ករោតិ, មុហុំ មុហុំ ភាយយតេ កុមារេ;

សយមេវ តំ កាហតិ កាឡពាហុ, យេនារកា ឋស្សតិ អន្នបានា’’តិ.

តត្ថ ភាយយតេ កុមារេតិ រាជកុមារេ ឧត្រាសេតិ. យេនារកា ឋស្សតិ អន្នបានាតិ យេន ការណេន ¶ ឥមម្ហា អន្នបានា ទូរេ ឋស្សតិ, សយមេវ តំ ការណំ ករិស្សតិ, មា ត្វំ ឯតស្ស ចិន្តយីតិ អត្ថោ.

កាឡពាហុបិ កតិបាហេនេវ រាជកុមារានំ បុរតោ ឋត្វា កណ្ណចលនាទីនិ ករោន្តោ កុមារេ ភាយាបេសិ. តេ ភីតតសិតា វិស្សរមកំសុ. រាជា ‘‘កិំ ឯត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ សុត្វា ‘‘និក្កឌ្ឍថ ន’’ន្តិ មក្កដំ និក្កឌ្ឍាបេសិ. សុកានំ លាភសក្ការោ បុន បាកតិកោ អហោសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា កាឡពាហុ ទេវទត្តោ អហោសិ, បោដ្ឋបាទោ អានន្ទោ, រាធោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

កាឡពាហុជាតកវណ្ណនា នវមា.

[៣៣០] ១០. សីលវីមំសជាតកវណ្ណនា

សីលំ ¶ កិរេវ កល្យាណន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សីលវីមំសកព្រាហ្មណំ អារព្ភ កថេសិ. ទ្វេបិ វត្ថូនិ ហេដ្ឋា កថិតានេវ. ឥធ បន ពោធិសត្តោ ពារាណសិរញ្ញោ បុរោហិតោ អហោសិ. សោ អត្តនោ សីលំ វីមំសន្តោ តីណិ ទិវសានិ ហេរញ្ញិកផលកតោ កហាបណំ គណ្ហិ. តំ ‘‘ចោរោ’’តិ គហេត្វា រញ្ញោ ទស្សេសុំ. សោ រញ្ញោ សន្តិកេ ឋិតោ –

១១៧.

‘‘សីលំ កិរេវ កល្យាណំ, សីលំ លោកេ អនុត្តរំ;

បស្ស ឃោរវិសោ នាគោ, សីលវាតិ ន ហញ្ញតី’’តិ. –

ឥមាយ បឋមគាថាយ សីលំ វណ្ណេត្វា រាជានំ បព្ពជ្ជំ អនុជានាបេត្វា បព្ពជិតុំ គច្ឆតិ.

អថេកស្មិំ ទិវសេ សូនាបណតោ សេនោ មំសបេសិំ គហេត្វា អាកាសំ បក្ខន្ទិ. តមញ្ញេ សកុណា បរិវារេត្វា បាទនខតុណ្ឌកាទីហិ បហរន្តិ. សោ តំ ទុក្ខំ សហិតុំ អសក្កោន្តោ មំសបេសិំ ឆឌ្ឌេសិ, អបរោ គណ្ហិ. សោបិ តថេវ វិហេឋិយមានោ ឆឌ្ឌេសិ, អថញ្ញោ គណ្ហិ. ឯវំ យោ យោ គណ្ហិ, តំ តំ សកុណា អនុពន្ធិំសុ. យោ យោ ឆឌ្ឌេសិ, សោ សោ សុខិតោ អហោសិ. ពោធិសត្តោ តំ ទិស្វា ‘‘ឥមេ កាមា នាម មំសបេសូបមា, ឯតេ គណ្ហន្តានំយេវ ទុក្ខំ, វិស្សជ្ជេន្តានំ សុខ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ទុតិយំ គាថមាហ –

១១៨.

‘‘យាវទេវស្សហូ ¶ កិញ្ចិ, តាវទេវ អខាទិសុំ;

សង្គម្ម កុលលា លោកេ, ន ហិំសន្តិ អកិញ្ចន’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ ¶ – យាវទេវ អស្ស សេនស្ស អហុ កិញ្ចិ មុខេន គហិតំ មំសខណ្ឌំ, តាវទេវ នំ ឥមស្មិំ លោកេ កុលលា សមាគន្ត្វា អខាទិំសុ. តស្មិំ បន វិស្សដ្ឋេ តមេនំ អកិញ្ចនំ និប្បលិពោធំ បក្ខិំ សេសបក្ខិនោ ន ហិំសន្តីតិ.

សោ នគរា និក្ខមិត្វា អន្តរាមគ្គេ ឯកស្មិំ គាមេ សាយំ ឯកស្ស គេហេ និបជ្ជិ. តត្ថ បន បិង្គលា នាម ទាសី ‘‘អសុកវេលាយ អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ ឯកេន បុរិសេន សទ្ធិំ សង្កេតមកាសិ. សា សាមិកានំ បាទេ ¶ ធោវិត្វា តេសុ និបន្នេសុ តស្សាគមនំ ឱលោកេន្តី ឧម្មារេ និសីទិត្វា ‘‘ឥទានិ អាគមិស្សតិ, ឥទានិ អាគមិស្សតី’’តិ បឋមយាមម្បិ មជ្ឈិមយាមម្បិ វីតិនាមេសិ. បច្ចូសសមយេ បន ‘‘ន សោ ឥទានិ អាគមិស្សតី’’តិ ឆិន្នាសា ហុត្វា និបជ្ជិត្វា និទ្ទំ ឱក្កមិ. ពោធិសត្តោ ឥទំ ការណំ ទិស្វា ‘‘អយំ ទាសី ‘សោ បុរិសោ អាគមិស្សតី’តិ អាសាយ ឯត្តកំ កាលំ និសិន្នា, ឥទានិស្ស អនាគមនភាវំ ញត្វា ឆិន្នាសា ហុត្វា សុខំ សុបតិ. កិលេសេសុ ហិ អាសា នាម ទុក្ខំ, និរាសភាវោវ សុខ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តតិយំ គាថមាហ –

១១៩.

‘‘សុខំ និរាសា សុបតិ, អាសា ផលវតី សុខា;

អាសំ និរាសំ កត្វាន, សុខំ សុបតិ បិង្គលា’’តិ.

តត្ថ ផលវតីតិ យស្សា អាសាយ ផលំ លទ្ធំ ហោតិ, សា តស្ស ផលស្ស សុខតាយ សុខា នាម. និរាសំ កត្វានាតិ អនាសំ កត្វា ឆិន្ទិត្វា បជហិត្វាតិ អត្ថោ. បិង្គលាតិ ឯសា បិង្គលទាសី ឥទានិ សុខំ សុបតីតិ.

សោ បុនទិវសេ តតោ គាមា អរញ្ញំ បវិសន្តោ អរញ្ញេ ឯកំ តាបសំ ឈានំ អប្បេត្វា និសិន្នំ ទិស្វា ‘‘ឥធលោកេ ច បរលោកេ ច ឈានសុខតោ ឧត្តរិតរំ សុខំ នាម នត្ថី’’តិ ចិន្តេត្វា ចតុត្ថំ គាថមាហ –

១២០.

‘‘ន សមាធិបរោ អត្ថិ, អស្មិំ លោកេ បរម្ហិ ច;

ន បរំ នាបិ អត្តានំ, វិហិំសតិ សមាហិតោ’’តិ.

តត្ថ ¶ ¶ ន សមាធិបរោតិ សមាធិតោ បរោ អញ្ញោ សុខធម្មោ នាម នត្ថីតិ.

សោ អរញ្ញំ បវិសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ឈានាភិញ្ញា ឧប្បាទេត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា បុរោហិតោ អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

សីលវីមំសជាតកវណ្ណនា ទសមា.

កុដិទូសកវគ្គោ តតិយោ.

៤. កោកិលវគ្គោ

[៣៣១] ១. កោកិលជាតកវណ្ណនា

យោ ¶ ¶ វេ កាលេ អសម្បត្តេតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោកាលិកំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ តក្ការិយជាតកេ វិត្ថារិតមេវ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស អមច្ចោ ឱវាទកោ អហោសិ, រាជា ពហុភាណី អហោសិ. ពោធិសត្តោ ‘‘តស្ស ពហុភាណិតំ និសេធេស្សាមី’’តិ ឯកំ ឧបមំ ឧបធារេន្តោ វិចរតិ. អថេកទិវសំ រាជា ឧយ្យានំ គតោ មង្គលសិលាបដ្ដេ និសីទិ, តស្សុបរិ អម្ពរុក្ខោ អត្ថិ. តត្រេកស្មិំ កាកកុលាវកេ កាឡកោកិលា អត្តនោ អណ្ឌកំ និក្ខិបិត្វា អគមាសិ. កាកី តំ កោកិលអណ្ឌកំ បដិជគ្គិ, អបរភាគេ តតោ កោកិលបោតកោ និក្ខមិ. កាកី ‘‘បុត្តោ មេ’’តិ សញ្ញាយ មុខតុណ្ឌកេន គោចរំ អាហរិត្វា តំ បដិជគ្គិ. សោ អវិរូឡ្ហបក្ខោ អកាលេយេវ កោកិលរវំ រវិ. កាកី ‘‘អយំ ឥទានេវ តាវ អញ្ញំ រវំ រវតិ ¶ , វឌ្ឍន្តោ កិំ ករិស្សតី’’តិ តុណ្ឌកេន កោដ្ដេត្វា មារេត្វា កុលាវកា បាតេសិ. សោ រញ្ញោ បាទមូលេ បតិ.

រាជា ពោធិសត្តំ បុច្ឆិ ‘‘កិមេតំ សហាយា’’តិ? ពោធិសត្តោ ‘‘អហំ រាជានំ និវារេតុំ ឯកំ ឧបមំ បរិយេសាមិ, លទ្ធា ទានិ មេ សា’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘មហារាជ, អតិមុខរា អកាលេ ពហុភាណិនោ ឯវរូបំ លភន្តិ. អយំ មហារាជ, កោកិលបោតកោ កាកិយា បុដ្ឋោ អវិរូឡ្ហបក្ខោ អកាលេយេវ កោកិលរវំ រវិ. អថ នំ កាកី ‘នាយំ មម បុត្តកោ’តិ ញត្វា មុខតុណ្ឌកេន កោដ្ដេត្វា មារេត្វា កុលាវកា បាតេសិ. មនុស្សា វា ហោន្តុ តិរច្ឆានា វា, អកាលេ ពហុភាណិនោ ឯវរូបំ ទុក្ខំ លភន្តី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

១២១.

‘‘យោ វេ កាលេ អសម្បត្តេ, អតិវេលំ បភាសតិ;

ឯវំ សោ និហតោ សេតិ, កោកិលាយិវ អត្រជោ.

១២២.

‘‘ន ¶ ¶ ហិ សត្ថំ សុនិសិតំ, វិសំ ហលាហលាមិវ;

ឯវំ និកដ្ឋេ បាតេតិ, វាចា ទុព្ភាសិតា យថា.

១២៣.

‘‘តស្មា កាលេ អកាលេ វា, វាចំ រក្ខេយ្យ បណ្ឌិតោ;

នាតិវេលំ បភាសេយ្យ, អបិ អត្តសមម្ហិ វា.

១២៤.

‘‘យោ ច កាលេ មិតំ ភាសេ, មតិបុព្ពោ វិចក្ខណោ;

សព្ពេ អមិត្តេ អាទេតិ, សុបណ្ណោ ឧរគាមិវា’’តិ.

តត្ថ កាលេ អសម្បត្តេតិ អត្តនោ វចនកាលេ អសម្បត្តេ. អតិវេលន្តិ វេលាតិក្កន្តំ កត្វា អតិរេកប្បមាណំ ភាសតិ. ហលាហលាមិវាតិ ហលាហលំ ឥវ. និកដ្ឋេតិ តស្មិំយេវ ខណេ អប្បមត្តកេ កាលេ. តស្មាតិ យស្មា សុនិសិតសត្ថហលាហលវិសតោបិ ខិប្បតរំ ទុព្ភាសិតវចនមេវ ¶ បាតេសិ, តស្មា. កាលេ អកាលេ វាតិ វត្តុំ យុត្តកាលេ ច អកាលេ ច វាចំ រក្ខេយ្យ, អតិវេលំ ន ភាសេយ្យ អបិ អត្តនា សមេ និន្នានាករណេបិ បុគ្គលេតិ អត្ថោ.

មតិបុព្ពោតិ មតិំ បុរេចារិកំ កត្វា កថនេន មតិបុព្ពោ. វិចក្ខណោតិ ញាណេន វិចារេត្វា អត្ថវិន្ទនបុគ្គលោ វិចក្ខណោ នាម. ឧរគាមិវាតិ ឧរគំ ឥវ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា សុបណ្ណោ សមុទ្ទំ ខោភេត្វា មហាភោគំ ឧរគំ អាទេតិ គណ្ហាតិ, អាទិយិត្វា ច តង្ខណញ្ញេវ នំ សិម្ពលិំ អារោបេត្វា មំសំ ខាទតិ, ឯវមេវ យោ មតិបុព្ពង្គមោ វិចក្ខណោ វត្តុំ យុត្តកាលេ មិតំ ភាសតិ, សោ សព្ពេ អមិត្តេ អាទេតិ គណ្ហាតិ, អត្តនោ វសេ វត្តេតីតិ.

រាជា ពោធិសត្តស្ស ធម្មទេសនំ សុត្វា តតោ បដ្ឋាយ មិតភាណី អហោសិ, យសញ្ចស្ស វឌ្ឍេត្វា មហន្តតរំ អទាសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា កោកិលបោតកោ កោកាលិកោ អហោសិ, បណ្ឌិតាមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

កោកិលជាតកវណ្ណនា បឋមា.

[៣៣២] ២. រថលដ្ឋិជាតកវណ្ណនា

អបិ ¶ ¶ ហន្ត្វា ហតោ ព្រូតីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោសលរញ្ញោ បុរោហិតំ អារព្ភ កថេសិ. សោ កិរ រថេន អត្តនោ ភោគគាមំ គច្ឆន្តោ សម្ពាធេ មគ្គេ រថំ បាជេន្តោ ឯកំ សកដសត្ថំ ទិស្វា ‘‘តុម្ហាកំ សកដំ អបនេថា’’តិ គច្ឆន្តោ សកដេ អនបនីយមានេ កុជ្ឈិត្វា បតោទលដ្ឋិយា បុរិមសកដេ សាកដិកស្ស រថធុរេ បហរិ. សា រថធុរេ បដិហតា និវត្តិត្វា តស្សេវ នលាដំ បហរិ. តាវទេវស្ស នលាដេ គណ្ឌោ ឧដ្ឋហិ. សោ និវត្តិត្វា ‘‘សាកដិកេហិ បហដោម្ហី’’តិ រញ្ញោ អារោចេសិ. សាកដិកេ បក្កោសាបេត្វា វិនិច្ឆិនន្តា តស្សេវ ទោសំ អទ្ទសំសុ. អថេកទិវសំ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, រញ្ញោ កិរ ¶ បុរោហិតោ ‘សាកដិកេហិ បហដោម្ហី’តិ អឌ្ឌំ ករោន្តោ សយមេវ បរជ្ជី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស ឯវរូបំ អកាសិយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្សេវ វិនិច្ឆយាមច្ចោ អហោសិ. អថ រញ្ញោ បុរោហិតោ រថេន អត្តនោ ភោគគាមំ គច្ឆន្តោតិ សព្ពំ បុរិមសទិសមេវ. ឥធ បន តេន រញ្ញោ អារោចិតេ រាជា សយំ វិនិច្ឆយេ និសីទិត្វា សាកដិកេ បក្កោសាបេត្វា កម្មំ អសោធេត្វាវ ‘‘តុម្ហេហិ មម បុរោហិតំ កោដ្ដេត្វា នលាដេ គណ្ឌោ ឧដ្ឋាបិតោ’’តិ វត្វា ‘‘សព្ពស្សហរណំ តេសំ ករោថា’’តិ អាហ. អថ នំ ពោធិសត្តោ ‘‘តុម្ហេ, មហារាជ, កម្មំ អសោធេត្វាវ ឯតេសំ សព្ពស្សំ ហរាបេថ, ឯកច្ចេ បន អត្តនាវ អត្តានំ បហរិត្វាបិ ‘បរេន បហដម្ហា’តិ វទន្តិ, តស្មា អវិចិនិត្វា កាតុំ ន យុត្តំ, រជ្ជំ ការេន្តេន នាម និសាមេត្វា កម្មំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ.

១២៥.

‘‘អបិ ហន្ត្វា ហតោ ព្រូតិ, ជេត្វា ជិតោតិ ភាសតិ;

បុព្ពមក្ខាយិនោ រាជ, អញ្ញទត្ថុ ន សទ្ទហេ.

១២៦.

‘‘តស្មា បណ្ឌិតជាតិយោ, សុណេយ្យ ឥតរស្សបិ;

ឧភិន្នំ វចនំ សុត្វា, យថា ធម្មោ តថា ករេ.

១២៧.

‘‘អលសោ ¶ គិហី កាមភោគី ន សាធុ, អសញ្ញតោ បព្ពជិតោ ន សាធុ;

រាជា ន សាធុ អនិសម្មការី, យោ បណ្ឌិតោ កោធនោ តំ ន សាធុ.

១២៨.

‘‘និសម្ម ¶ ¶ ខត្តិយោ កយិរា, នានិសម្ម ទិសម្បតិ;

និសម្មការិនោ រាជ, យសោ កិត្តិ ច វឌ្ឍតី’’តិ.

តត្ថ អបិ ហន្ត្វាតិ អបិ ឯកោ អត្តនាវ អត្តានំ ហន្ត្វា ‘‘បរេន បហដោម្ហី’’តិ ព្រូតិ កថេតិ. ជេត្វា ជិតោតិ សយំ វា បន បរំ ជិត្វា ‘‘អហំ ជិតោម្ហី’’តិ ភាសតិ. អញ្ញទត្ថូតិ មហារាជ, បុព្ពមេវ រាជកុលំ គន្ត្វា អក្ខាយន្តស្ស បុព្ពមក្ខាយិនោ អញ្ញទត្ថុ ន សទ្ទហេ, ឯកំសេន វចនំ ន សទ្ទហេយ្យ. តស្មាតិ យស្មា បឋមតរំ អាគន្ត្វា កថេន្តស្ស ឯកំសេន វចនំ ន សទ្ទហាតព្ពំ, តស្មា. យថា ធម្មោតិ យថា វិនិច្ឆយសភាវោ ឋិតោ, តថា ករេយ្យ.

អសញ្ញតោតិ កាយាទីហិ អសញ្ញតោ ទុស្សីលោ. តំ ន សាធូតិ យំ តស្ស បណ្ឌិតស្ស ញាណវតោ បុគ្គលស្ស អាធានគ្គាហិវសេន ទឡ្ហកោបសង្ខាតំ កោធនំ, តំ ន សាធុ. នានិសម្មាតិ ន អនិសាមេត្វា. ទិសម្បតីតិ ទិសានំ បតិ, មហារាជ. យសោ កិត្តិ ចាតិ ឥស្សរិយបរិវារោ ចេវ កិត្តិសទ្ទោ ច វឌ្ឍតីតិ.

រាជា ពោធិសត្តស្ស វចនំ សុត្វា ធម្មេន វិនិច្ឆិនិ, ធម្មេន វិនិច្ឆិយមានេ ព្រាហ្មណស្សេវ ទោសោ ជាតោតិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ព្រាហ្មណោ ឯតរហិ ព្រាហ្មណោវ អហោសិ, បណ្ឌិតាមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

រថលដ្ឋិជាតកវណ្ណនា ទុតិយា.

[៣៣៣] ៣. បក្កគោធជាតកវណ្ណនា

តទេវ ¶ មេ ត្វន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ កុដុម្ពិកំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ហេដ្ឋា វិត្ថារិតមេវ. ឥធ បន តេសំ ឧទ្ធារំ សាធេត្វា អាគច្ឆន្តានំ អន្តរាមគ្គេ លុទ្ទកោ ‘‘ឧភោបិ ខាទថា’’តិ ឯកំ បក្កគោធំ អទាសិ. សោ បុរិសោ ភរិយំ បានីយត្ថាយ បេសេត្វា សព្ពំ គោធំ ខាទិត្វា តស្សា អាគតកាលេ ‘‘ភទ្ទេ, គោធា បលាតា’’តិ អាហ. ‘‘សាធុ, សាមិ, បក្កគោធាយ បលាយន្តិយា កិំ សក្កា កាតុ’’ន្តិ? សា ជេតវនេ បានីយំ ¶ បិវិត្វា សត្ថុ សន្តិកេ ¶ និសិន្នា សត្ថារា ‘‘កិំ ឧបាសិកេ, អយំ តេ ហិតកាមោ សសិនេហោ ឧបការកោ’’តិ បុច្ឆិតា ‘‘ភន្តេ, អហំ ឯតស្ស ហិតកាមា សសិនេហា, អយំ បន មយិ និស្សិនេហោ’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘ហោតុ មា ចិន្តយិ, ឯវំ នាមេស ករោតិ. យទា បន តេ គុណំ សរតិ, តទា តុយ្ហមេវ សព្ពិស្សរិយំ ទេតី’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតម្បិ ហេដ្ឋា វុត្តសទិសមេវ. ឥធ បន តេសំ និវត្តន្តានំ អន្តរាមគ្គេ លុទ្ទកោ កិលន្តភាវំ ទិស្វា ‘‘ទ្វេបិ ជនា ខាទថា’’តិ ឯកំ បក្កគោធំ អទាសិ. រាជធីតា តំ វល្លិយា ពន្ធិត្វា អាទាយ មគ្គំ បដិបជ្ជិ. តេ ឯកំ សរំ ទិស្វា មគ្គា ឱក្កម្ម អស្សត្ថមូលេ និសីទិំសុ. រាជបុត្តោ ‘‘គច្ឆ ភទ្ទេ, សរតោ បទុមិនិបត្តេន ឧទកំ អាហរ, មំសំ ខាទិស្សាមា’’តិ អាហ. សា គោធំ សាខាយ លគ្គេត្វា បានីយត្ថាយ គតា. ឥតរោ សព្ពំ គោធំ ខាទិត្វា អគ្គនង្គុដ្ឋំ គហេត្វា បរម្មុខោ និសីទិ. សោ តាយ បានីយំ គហេត្វា អាគតាយ ‘‘ភទ្ទេ, គោធា សាខាយ ឱតរិត្វា វម្មិកំ បាវិសិ, អហំ ធាវិត្វា អគ្គនង្គុដ្ឋំ អគ្គហេសិំ, គហិតដ្ឋានំ ហត្ថេយេវ កត្វា ឆិជ្ជិត្វា ពិលំ បវិដ្ឋា’’តិ អាហ. ‘‘ហោតុ, ទេវ, បក្កគោធាយ បលាយន្តិយា កិំ ករិស្សាម, ឯហិ គច្ឆាមា’’តិ. តេ បានីយំ បិវិត្វា ពារាណសិំ អគមំសុ.

រាជបុត្តោ រជ្ជំ បត្វា តំ អគ្គមហេសិដ្ឋានមត្តេ ឋបេសិ, សក្ការសម្មានោ បនស្សា នត្ថិ. ពោធិសត្តោ តស្សា សក្ការំ ការេតុកាមោ រញ្ញោ សន្តិកេ ឋត្វា ‘‘ននុ មយំ អយ្យេ តុម្ហាកំ សន្តិកា កិញ្ចិ ន លភាម, កិំ នោ ន ឱលោកេថា’’តិ អាហ. ‘‘តាត, អហមេវ រញ្ញោ ¶ សន្តិកា កិញ្ចិ ន លភាមិ, តុយ្ហំ កិំ ទស្សាមិ, រាជាបិ មយ្ហំ ឥទានិ កិំ ទស្សតិ, សោ អរញ្ញតោ អាគមនកាលេ បក្កគោធំ ឯកកោវ ខាទី’’តិ ¶ . ‘‘អយ្យេ, ន ទេវោ ឯវរូបំ ករិស្សតិ, មា ឯវំ អវចុត្ថា’’តិ. អថ នំ ទេវី ‘‘តុយ្ហំ តំ, តាត, ន បាកដំ, រញ្ញោយេវ មយ្ហញ្ច បាកដ’’ន្តិ វត្វា បឋមំ គាថមាហ –

១២៩.

‘‘តទេវ មេ ត្វំ វិទិតោ, វនមជ្ឈេ រថេសភ;

យស្ស តេ ខគ្គពទ្ធស្ស, សន្នទ្ធស្ស តិរីដិនោ;

អស្សត្ថទុមសាខាយ, បក្កគោធា បលាយថា’’តិ.

តត្ថ តទេវាតិ តស្មិំយេវ កាលេ ‘‘អយំ មយ្ហំ អទាយកោ’’តិ ឯវំ ត្វំ វិទិតោ. អញ្ញេ បន តវ សភាវំ ន ជានន្តីតិ អត្ថោ. ខគ្គពទ្ធស្សាតិ ពទ្ធខគ្គស្ស. តិរីដិនោតិ តិរីដវត្ថនិវត្ថស្ស មគ្គាគមនកាលេ. បក្កគោធាតិ អង្គារបក្កា គោធា បលាយថាតិ.

ឯវំ ¶ រញ្ញា កតទោសំ បរិសមជ្ឈេ បាកដំ កត្វា កថេសិ. តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ‘‘អយ្យេ, ទេវស្ស អប្បិយកាលតោ បភុតិ ឧភិន្នម្បិ អផាសុកំ កត្វា កស្មា ឥធ វសថា’’តិ វត្វា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

១៣០.

‘‘នមេ នមន្តស្ស ភជេ ភជន្តំ, កិច្ចានុកុព្ពស្ស ករេយ្យ កិច្ចំ;

នានត្ថកាមស្ស ករេយ្យ អត្ថំ, អសម្ភជន្តម្បិ ន សម្ភជេយ្យ.

១៣១.

‘‘ចជេ ចជន្តំ វនថំ ន កយិរា, អបេតចិត្តេន ន សម្ភជេយ្យ;

ទិជោ ទុមំ ខីណផលន្តិ ញត្វា, អញ្ញំ សមេក្ខេយ្យ មហា ហិ លោកោ’’តិ.

តត្ថ នមេ នមន្តស្សាតិ យោ អត្តនិ មុទុចិត្តេន នមតិ, តស្សេវ បដិនមេយ្យ. កិច្ចានុកុព្ពស្សាតិ អត្តនោ ឧប្បន្នំ កិច្ចំ អនុកុព្ពន្តស្សេវ. អនត្ថកាមស្សាតិ អវឌ្ឍិកាមស្ស. វនថំ ន កយិរាតិ ¶ តស្មិំ ចជន្តេ តណ្ហាស្នេហំ ន ករេយ្យ. អបេតចិត្តេនាតិ អបគតចិត្តេន វិរត្តចិត្តេន. ន សម្ភជេយ្យាតិ ន សមាគច្ឆេយ្យ. អញ្ញំ សមេក្ខេយ្យាតិ អញ្ញំ ¶ ឱលោកេយ្យ, យថា ទិជោ ខីណផលំ ទុមំ រុក្ខំ ញត្វា អញ្ញំ ផលភរិតំ រុក្ខំ គច្ឆតិ, តថា ខីណរាគំ បុរិសំ ញត្វា អញ្ញំ សសិនេហំ ឧបគច្ឆេយ្យាតិ អធិប្បាយោ.

រាជា ពោធិសត្តេ កថេន្តេ ឯវ តស្សា គុណំ សរិត្វា ‘‘ភទ្ទេ, ឯត្តកំ កាលំ តវ គុណំ ន សល្លក្ខេសិំ, បណ្ឌិតស្សយេវ កថាយ សល្លក្ខេសិំ, មម អបរាធំ សហន្តិយា ឥទំ សកលរជ្ជំ តុយ្ហមេវ ទម្មី’’តិ វត្វា ចតុត្ថំ គាថមាហ –

១៣២.

‘‘សោ តេ ករិស្សាមិ យថានុភាវំ, កតញ្ញុតំ ខត្តិយេ បេក្ខមានោ;

សព្ពញ្ច តេ ឥស្សរិយំ ទទាមិ, យស្សិច្ឆសី តស្ស តុវំ ទទាមី’’តិ.

តត្ថ សោតិ សោ អហំ. យថានុភាវន្តិ យថាសត្តិ យថាពលំ. យស្សិច្ឆសីតិ យស្ស ឥច្ឆសិ, តស្ស ឥទំ រជ្ជំ អាទិំ កត្វា យំ ត្វំ ឥច្ឆសិ, តំ ទទាមីតិ.

ឯវញ្ច បន វត្វា រាជា ទេវិយា សព្ពិស្សរិយំ អទាសិ, ‘‘ឥមិនាហំ ឯតិស្សា គុណំ សរាបិតោ’’តិ បណ្ឌិតស្សបិ មហន្តំ ឥស្សរិយំ អទាសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧភោ ជយម្បតិកា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ.

តទា ជយម្បតិកា ឯតរហិ ជយម្បតិកាវ អហេសុំ, បណ្ឌិតាមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

បក្កគោធជាតកវណ្ណនា តតិយា.

[៣៣៤] ៤. រាជោវាទជាតកវណ្ណនា

គវំ ¶ ចេ តរមានានន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ រាជោវាទំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ តេសកុណជាតកេ (ជា. ២.១៧.១ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ. ឥធ បន សត្ថា ‘‘មហារាជ, បោរាណករាជានោបិ បណ្ឌិតានំ កថំ សុត្វា ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេន្តា សគ្គបុរំ បូរយមានា គមិំសូ’’តិ វត្វា រញ្ញា យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ សិក្ខិតសព្ពសិប្បោ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា រមណីយេ ហិមវន្តបទេសេ វនមូលផលាហារោ វិហាសិ. អថ រាជា អគុណបរិយេសកោ ហុត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ មេ កោចិ អគុណំ កថេន្តោ’’តិ បរិយេសន្តោ អន្តោជនេ ច ពហិជនេ ច អន្តោនគរេ ច ពហិនគរេ ច កញ្ចិ អត្តនោ អវណ្ណវាទិំ អទិស្វា ‘‘ជនបទេ នុ ខោ កថ’’ន្តិ អញ្ញាតកវេសេន ជនបទំ ចរិ. តត្រាបិ អវណ្ណវាទិំ អបស្សន្តោ អត្តនោ គុណកថមេវ សុត្វា ‘‘ហិមវន្តបទេសេ នុ ខោ កថ’’ន្តិ អរញ្ញំ បវិសិត្វា វិចរន្តោ ពោធិសត្តស្ស អស្សមំ បត្វា តំ អភិវាទេត្វា កតបដិសន្ថារោ ឯកមន្តំ និសីទិ.

តទា ពោធិសត្តោ អរញ្ញតោ បរិបក្កានិ និគ្រោធផលានិ អាហរិត្វា បរិភុញ្ជិ, តានិ ហោន្តិ មធុរានិ ឱជវន្តានិ សក្ខរចុណ្ណសមរសានិ. សោ រាជានម្បិ អាមន្តេត្វា ‘‘ឥមំ មហាបុញ្ញ, និគ្រោធបក្កផលំ ខាទិត្វា បានីយំ បិវា’’តិ អាហ. រាជា តថា កត្វា ពោធិសត្តំ បុច្ឆិ ‘‘កិំ នុ ខោ, ភន្តេ, ឥមំ និគ្រោធបក្កំ អតិ វិយ មធុរ’’ន្តិ? ‘‘មហាបុញ្ញ, នូន រាជា ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេតិ, តេនេតំ មធុរន្តិ. រញ្ញោ អធម្មិកកាលេ ¶ អមធុរំ នុ ខោ, ភន្តេ, ហោតី’’តិ. ‘‘អាម, មហាបុញ្ញ, រាជូសុ អធម្មិកេសុ តេលមធុផាណិតាទីនិបិ វនមូលផលានិបិ អមធុរានិ ហោន្តិ និរោជានិ, ន កេវលំ ឯតានិ, សកលម្បិ រដ្ឋំ និរោជំ កសដំ ¶ ហោតិ. តេសុ បន ធម្មិកេសុ សព្ពានិ តានិ មធុរានិ ហោន្តិ ឱជវន្តានិ, សកលម្បិ រដ្ឋំ ឱជវន្តមេវ ហោតី’’តិ. រាជា ‘‘ឯវំ ភវិស្សតិ, ភន្តេ’’តិ អត្តនោ រាជភាវំ អជានាបេត្វាវ ពោធិសត្តំ វន្ទិត្វា ពារាណសិំ គន្ត្វា ‘‘តាបសស្ស វចនំ វីមំសិស្សាមី’’តិ អធម្មេន រជ្ជំ ការេត្វា ‘‘ឥទានិ ជានិស្សាមី’’តិ កិញ្ចិ កាលំ វីតិនាមេត្វា បុន តត្ថ គន្ត្វា តំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ.

ពោធិសត្តោបិស្ស តថេវ វត្វា និគ្រោធបក្កំ អទាសិ, តំ តស្ស តិត្តករសំ អហោសិ. រាជា ‘‘អមធុរំ និរស’’ន្តិ សហ ខេឡេន ឆឌ្ឌេត្វា ‘‘តិត្តកំ, ភន្តេ’’តិ អាហ. ពោធិសត្តោ ‘‘មហាបុញ្ញ, នូន រាជា អធម្មិកោ ភវិស្សតិ. រាជូនញ្ហិ អធម្មិកកាលេ អរញ្ញេ ផលាផលំ អាទិំ កត្វា សព្ពំ អមធុរំ និរោជំ ជាត’’ន្តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

១៣៣.

‘‘គវេ ¶ ចេ តរមានានំ, ជិម្ហំ គច្ឆតិ បុង្គវោ;

សព្ពា តា ជិម្ហំ គច្ឆន្តិ, នេត្តេ ជិម្ហំ គតេ សតិ.

១៣៤.

‘‘ឯវមេវ មនុស្សេសុ, យោ ហោតិ សេដ្ឋសម្មតោ;

សោ ចេ អធម្មំ ចរតិ, បគេវ ឥតរា បជា;

សព្ពំ រដ្ឋំ ទុខំ សេតិ, រាជា ចេ ហោតិ អធម្មិកោ.

១៣៥.

‘‘គវំ ចេ តរមានានំ, ឧជុំ គច្ឆតិ បុង្គវោ;

សព្ពា គាវី ឧជុំ យន្តិ, នេត្តេ ឧជុំ គតេ សតិ.

១៣៦.

‘‘ឯវមេវ មនុស្សេសុ, យោ ហោតិ សេដ្ឋសម្មតោ;

សោ សចេ ធម្មំ ចរតិ, បគេវ ឥតរា បជា;

សព្ពំ រដ្ឋំ សុខំ សេតិ, រាជា ចេ ហោតិ ធម្មិកោ’’តិ.

តត្ថ ¶ គវន្តិ គុន្នំ. តរមានានន្តិ នទិំ ឱតរន្តានំ. ជិម្ហន្តិ កុដិលំ វង្កំ. នេត្តេតិ នាយកេ គហេត្វា គច្ឆន្តេ គវជេដ្ឋកេ ឧសភេ បុង្គវេ. បគេវ ឥតរា បជាតិ ឥតរេ សត្តា បុរេតរមេវ អធម្មំ ចរន្តីតិ អត្ថោ. ទុខំ សេតីតិ ន កេវលំ សេតិ, ចតូសុបិ ឥរិយាបថេសុ ទុក្ខមេវ វិន្ទតិ. អធម្មិកោតិ យទិ រាជា ឆន្ទាទិអគតិគមនវសេន អធម្មិកោ ហោតិ. សុខំ សេតីតិ សចេ ¶ រាជា អគតិគមនំ បហាយ ធម្មិកោ ហោតិ, សព្ពំ រដ្ឋំ ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ សុខប្បត្តមេវ ហោតីតិ.

រាជា ពោធិសត្តស្ស ធម្មំ សុត្វា អត្តនោ រាជភាវំ ជានាបេត្វា ‘‘ភន្តេ, បុព្ពេ និគ្រោធបក្កំ អហមេវ មធុរំ កត្វា តិត្តកំ អកាសិំ, ឥទានិ បុន មធុរំ ករិស្សាមី’’តិ ពោធិសត្តំ វន្ទិត្វា នគរំ គន្ត្វា ធម្មេន រជ្ជំ ការេន្តោ សព្ពំ បដិបាកតិកំ អកាសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, តាបសោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

រាជោវាទជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា.

[៣៣៥] ៥. ជម្ពុកជាតកវណ្ណនា

ព្រហា ¶ បវឌ្ឍកាយោ សោតិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តស្ស សុគតាលយករណំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ហេដ្ឋា វិត្ថារិតមេវ, អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ. សត្ថារា ‘‘សារិបុត្ត, ទេវទត្តោ តុម្ហេ ទិស្វា កិំ អកាសី’’តិ វុត្តោ ថេរោ អាហ ‘‘ភន្តេ, សោ តុម្ហាកំ អនុករោន្តោ មម ហត្ថេ ពីជនិំ ទត្វា និបជ្ជិ. អថ នំ កោកាលិកោ ឧរេ ជណ្ណុនា បហរិ, ឥតិ សោ តុម្ហាកំ អនុករោន្តោ ទុក្ខំ អនុភវី’’តិ. តំ សុត្វា សត្ថា ‘‘ន ខោ, សារិបុត្ត, ទេវទត្តោ ឥទានេវ មម អនុករោន្តោ ទុក្ខំ អនុភោតិ, បុព្ពេបេស អនុភោសិយេវា’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សីហយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា ហិមវន្តេ គុហាយំ វសន្តោ ¶ ឯកទិវសំ មហិំសំ វធិត្វា មំសំ ខាទិត្វា បានីយំ បិវិត្វា គុហំ អាគច្ឆតិ. ឯកោ សិង្គាលោ តំ ទិស្វា បលាយិតុំ អសក្កោន្តោ ឧរេន និបជ្ជិ, ‘‘កិំ ជម្ពុកា’’តិ ច វុត្តេ ‘‘ឧបដ្ឋហិស្សាមិ តំ, ភទ្ទន្តេ’’តិ អាហ. សីហោ ‘‘តេន ហិ ឯហី’’តិ តំ អត្តនោ វសនដ្ឋានំ នេត្វា ទិវសេ ទិវសេ មំសំ អាហរិត្វា បោសេសិ. តស្ស សីហវិឃាសេន ថូលសរីរតំ បត្តស្ស ឯកទិវសំ មានោ ឧប្បជ្ជិ. សោ សីហំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ ‘‘អហំ, សាមិ, និច្ចកាលំ តុម្ហាកំ បលិពោធោ, តុម្ហេ និច្ចំ មំសំ អាហរិត្វា មំ បោសេថ, អជ្ជ តុម្ហេ ឥធេវ ហោថ, អហំ ឯកំ វារណំ វធិត្វា មំសំ ខាទិត្វា តុម្ហាកម្បិ អាហរិស្សាមី’’តិ. សីហោ ‘‘មា តេ ¶ , ជម្ពុក, ឯតំ រុច្ចិ, ន ត្វំ វារណំ វធិត្វា មំសខាទកយោនិយំ និព្ពត្តោ, អហំ តេ វារណំ វធិត្វា ទស្សាមិ, វារណោ នាម មហាកាយោ បវឌ្ឍកាយោ, មា វារណំ គណ្ហិ, មម វចនំ ករោហី’’តិ វត្វា បឋមំ គាថមាហ.

១៣៧.

‘‘ព្រហា បវឌ្ឍកាយោ សោ, ទីឃទាឋោ ច ជម្ពុក;

ន ត្វំ តត្ថ កុលេ ជាតោ, យត្ថ គណ្ហន្តិ កុញ្ជរ’’ន្តិ.

តត្ថ ព្រហាតិ មហន្តោ. បវឌ្ឍកាយោតិ ឧទ្ធំ ឧគ្គតកាយោ. ទីឃទាឋោតិ ទីឃទន្តោ តេហិ ទន្តេហិ តុម្ហាទិសេ បហរិត្វា ជីវិតក្ខយេ ¶ បាបេតិ. យត្ថាតិ យស្មិំ សីហកុលេ ជាតា មត្តវារណំ គណ្ហន្តិ, ត្វំ ន តត្ថ ជាតោ, សិង្គាលកុលេ បន ជាតោសីតិ អត្ថោ.

សិង្គាលោ សីហេន វារិតោយេវ គុហា និក្ខមិត្វា តិក្ខត្តុំ ‘‘ពុក្ក ពុក្កា’’តិ សិង្គាលិកំ នទំ នទិត្វា បព្ពតកូដេ ឋិតោ បព្ពតបាទំ ឱលោកេន្តោ ឯកំ កាឡវារណំ បព្ពតបាទេន អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ឧល្លង្ឃិត្វា ‘‘តស្ស កុម្ភេ បតិស្សាមី’’តិ បរិវត្តិត្វា បាទមូលេ បតិ. វារណោ បុរិមបាទំ ឧក្ខិបិត្វា តស្ស មត្ថកេ បតិដ្ឋាបេសិ, សីសំ ភិជ្ជិត្វា ចុណ្ណវិចុណ្ណំ ជាតំ ¶ . សោ តត្ថេវ អនុត្ថុនន្តោ សយិ, វារណោ កោញ្ចនាទំ ករោន្តោ បក្កាមិ. ពោធិសត្តោ គន្ត្វា បព្ពតមត្ថកេ ឋិតោ តំ វិនាសប្បត្តំ ទិស្វា ‘‘អត្តនោ មានំ និស្សាយ នដ្ឋោ សិង្គាលោ’’តិ តិស្សោ គាថា អភាសិ –

១៣៨.

‘‘អសីហោ សីហមានេន, យោ អត្តានំ វិកុព្ពតិ;

កោត្ថូវ គជមាសជ្ជ, សេតិ ភូម្យា អនុត្ថុនំ.

១៣៩.

‘‘យសស្សិនោ ឧត្តមបុគ្គលស្ស, សញ្ជាតខន្ធស្ស មហព្ពលស្ស;

អសមេក្ខិយ ថាមពលូបបត្តិំ, ស សេតិ នាគេន ហតោយំ ជម្ពុកោ.

១៤០.

‘‘យោ ចីធ កម្មំ កុរុតេ បមាយ, ថាមព្ពលំ អត្តនិ សំវិទិត្វា;

ជប្បេន មន្តេន សុភាសិតេន, បរិក្ខវា សោ វិបុលំ ជិនាតី’’តិ.

តត្ថ វិកុព្ពតីតិ បរិវត្តេតិ. កោត្ថូវាតិ សិង្គាលោ វិយ. អនុត្ថុនន្តិ អនុត្ថុនន្តោ. ឥទំ ¶ វុត្តំ ហោតិ – យថា អយំ កោត្ថុ មហន្តំ គជំ បត្វា អនុត្ថុនន្តោ ភូមិយំ សេតិ, ឯវំ យោ អញ្ញោ ទុព្ពលោ ពលវតា វិគ្គហំ ករោតិ, សោបិ ឯវរូបោវ ហោតីតិ.

យសស្សិនោតិ ឥស្សរិយវតោ. ឧត្តមបុគ្គលស្សាតិ កាយពលេន ច ញាណពលេន ច ឧត្តមបុគ្គលស្ស. សញ្ជាតខន្ធស្សាតិ សុសណ្ឋិតមហាខន្ធស្ស. មហព្ពលស្សាតិ ¶ មហាថាមស្ស. ថាមពលូបបត្តិន្តិ ឯវរូបស្ស សីហស្ស ថាមសង្ខាតំ ពលញ្ចេវ សីហជាតិសង្ខាតំ ឧបបត្តិញ្ច អជានិត្វា, កាយថាមញ្ច ញាណពលញ្ច សីហឧបបត្តិញ្ច អជានិត្វាតិ អត្ថោ. ស សេតីតិ អត្តានម្បិ សីហេន សទិសំ មញ្ញមានោ, សោ អយំ ជម្ពុកោ នាគេន ហតោ មតសយនំ សេតិ.

បមាយាតិ បមិនិត្វា ឧបបរិក្ខិត្វា. ‘‘បមាណា’’តិបិ បាឋោ, អត្តនោ បមាណំ គហេត្វា យោ អត្តនោ បមាណេន កម្មំ កុរុតេតិ អត្ថោ. ថាមព្ពលន្តិ ថាមសង្ខាតំ ពលំ, កាយថាមញ្ច ញាណពលញ្ចាតិបិ អត្ថោ. ជប្បេនាតិ ជបេន, អជ្ឈេនេនាតិ អត្ថោ. មន្តេនាតិ អញ្ញេហិ បណ្ឌិតេហិ សទ្ធិំ មន្តេត្វា ករណេន. សុភាសិតេនាតិ សច្ចាទិគុណយុត្តេន អនវជ្ជវចនេន. បរិក្ខវាតិ ¶ បរិក្ខាសម្បន្នោ. សោ វិបុលំ ជិនាតីតិ យោ ឯវរូបោ ហោតិ, យំ កិញ្ចិ កម្មំ កុរុមានោ អត្តនោ ថាមញ្ច ពលញ្ច ញត្វា ជប្បមន្តវសេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា សុភាសិតំ ភាសន្តោ ករោតិ, សោ វិបុលំ មហន្តំ អត្ថំ ជិនាតិ ន បរិហាយតីតិ.

ឯវំ ពោធិសត្តោ ឥមាហិ តីហិ គាថាហិ ឥមស្មិំ លោកេ កត្តព្ពយុត្តកំ កម្មំ កថេសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សិង្គាលោ ទេវទត្តោ អហោសិ, សីហោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ជម្ពុកជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា.

[៣៣៦] ៦. ព្រហាឆត្តជាតកវណ្ណនា

តិណំ តិណន្តិ លបសីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កុហកភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. បច្ចុប្បន្នវត្ថុ កថិតមេវ.

អតីតេ បន ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស អត្ថធម្មានុសាសកោ អមច្ចោ ¶ អហោសិ. ពារាណសិរាជា មហតិយា សេនាយ កោសលរាជានំ អព្ភុគ្គន្ត្វា សាវត្ថិំ បត្វា យុទ្ធេន នគរំ បវិសិត្វា រាជានំ គណ្ហិ. កោសលរញ្ញោ បន បុត្តោ ឆត្តោ នាម ¶ កុមារោ អត្ថិ. សោ អញ្ញាតកវេសេន និក្ខមិត្វា តក្កសិលំ គន្ត្វា តយោ វេទេ ច អដ្ឋារស សិប្បានិ ច ឧគ្គណ្ហិត្វា តក្កសិលតោ និក្ខម្ម សព្ពសមយសិប្បានិ សិក្ខន្តោ ឯកំ បច្ចន្តគាមំ បាបុណិ. តំ និស្សាយ បញ្ចសតតាបសា អរញ្ញេ បណ្ណសាលាសុ វសន្តិ. កុមារោ តេ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ឥមេសម្បិ សន្តិកេ កិញ្ចិ សិក្ខិស្សាមី’’តិ បព្ពជិត្វា យំ តេ ជានន្តិ, តំ សព្ពំ ឧគ្គណ្ហិ. សោ អបរភាគេ គណសត្ថា ជាតោ.

អថេកទិវសំ ឥសិគណំ អាមន្តេត្វា ‘‘មារិសា, កស្មា មជ្ឈិមទេសំ ន គច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘មារិស, មជ្ឈិមទេសេ មនុស្សា នាម ¶ បណ្ឌិតា, តេ បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ, អនុមោទនំ ការាបេន្តិ, មង្គលំ ភណាបេន្តិ, អសក្កោន្តេ គរហន្តិ, មយំ តេន ភយេន ន គច្ឆាមា’’តិ. ‘‘មា តុម្ហេ ភាយថ, អហមេតំ សព្ពំ ករិស្សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ គច្ឆាមា’’តិ សព្ពេ អត្តនោ អត្តនោ ខារិវិវិធមាទាយ អនុបុព្ពេន ពារាណសិំ បត្តា. ពារាណសិរាជាបិ កោសលរជ្ជំ អត្តនោ ហត្ថគតំ កត្វា តត្ថ រាជយុត្តេ ឋបេត្វា សយំ តត្ថ វិជ្ជមានំ ធនំ គហេត្វា ពារាណសិំ គន្ត្វា ឧយ្យានេ លោហចាដិយោ បូរាបេត្វា និទហិត្វា តស្មិំ សមយេ ពារាណសិយមេវ វសតិ. អថ តេ ឥសយោ រាជុយ្យានេ រត្តិំ វសិត្វា បុនទិវសេ នគរំ ភិក្ខាយ បវិសិត្វា រាជទ្វារំ អគមំសុ. រាជា តេសំ ឥរិយាបថេស្សុ បសីទិត្វា បក្កោសាបេត្វា មហាតលេ និសីទាបេត្វា យាគុខជ្ជកំ ទត្វា យាវ ភត្តកាលា តំ តំ បញ្ហំ បុច្ឆិ. ឆត្តោ រញ្ញោ ចិត្តំ អារាធេន្តោ សព្ពបញ្ហេ វិស្សជ្ជេត្វា ភត្តកិច្ចាវសានេ វិចិត្រំ អនុមោទនំ អកាសិ. រាជា សុដ្ឋុតរំ បសន្នោ បដិញ្ញំ គហេត្វា សព្ពេបិ តេ ឧយ្យានេ វាសាបេសិ.

ឆត្តោ និធិឧទ្ធរណមន្តំ ជានាតិ. សោ តត្ថ វសន្តោ ‘‘កហំ នុ ខោ ឥមិនា មម បិតុ សន្តកំ ធនំ និទហិត’’ន្តិ មន្តំ បរិវត្តេត្វា ឱលោកេន្តោ ឧយ្យានេ និទហិតភាវំ ញត្វា ‘‘ឥទំ ធនំ គហេត្វា មម រជ្ជំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តាបសេ អាមន្តេត្វា ‘‘មារិសា, អហំ កោសលរញ្ញោ បុត្តោ, ពារាណសិរញ្ញា អម្ហាកំ រជ្ជេ គហិតេ អញ្ញាតកវេសេន និក្ខមិត្វា ឯត្តកំ កាលំ អត្តនោ ជីវិតំ អនុរក្ខិំ, ឥទានិ កុលសន្តកំ ធនំ លទ្ធំ, អហំ ឯតំ អាទាយ គន្ត្វា អត្តនោ រជ្ជំ គណ្ហិស្សាមិ, តុម្ហេ កិំ ករិស្សថា’’តិ អាហ. ‘‘មយម្បិ តយាវ សទ្ធិំ គមិស្សាមា’’តិ ¶ . សោ ‘‘សាធូ’’តិ មហន្តេ មហន្តេ ចម្មបសិព្ពកេ ការេត្វា រត្តិភាគេ ភូមិំ ខណិត្វា ធនចាដិយោ ឧទ្ធរិត្វា បសិព្ពកេសុ ¶ ធនំ បក្ខិបិត្វា ចាដិយោ តិណស្ស បូរាបេត្វា បញ្ច ច ឥសិសតានិ អញ្ញេ ច មនុស្សេ ធនំ គាហាបេត្វា បលាយិត្វា សាវត្ថិំ គន្ត្វា សព្ពេ រាជយុត្តេ ¶ គាហាបេត្វា រជ្ជំ គហេត្វា បាការអដ្ដាលកាទិបដិសង្ខរណំ ការាបេត្វា បុន សបត្តរញ្ញា យុទ្ធេន អគ្គហេតព្ពំ កត្វា នគរំ អជ្ឈាវសតិ. ពារាណសិរញ្ញោបិ ‘‘តាបសា ឧយ្យានតោ ធនំ គហេត្វា បលាតា’’តិ អារោចយិំសុ. សោ ឧយ្យានំ គន្ត្វា ចាដិយោ វិវរាបេត្វា តិណមេវ បស្សិ, តស្ស ធនំ និស្សាយ មហន្តោ សោកោ ឧប្បជ្ជិ. សោ នគរំ គន្ត្វា ‘‘តិណំ តិណ’’ន្តិ វិប្បលបន្តោ ចរតិ, នាស្ស កោចិ សោកំ និព្ពាបេតុំ សក្កោតិ.

ពោធិសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘រញ្ញោ មហន្តោ សោកោ, វិប្បលបន្តោ ចរតិ, ឋបេត្វា ខោ បន មំ នាស្ស អញ្ញោ កោចិ សោកំ វិនោទេតុំ សមត្ថោ, និស្សោកំ នំ ករិស្សាមី’’តិ. សោ ឯកទិវសំ តេន សទ្ធិំ សុខនិសិន្នោ តស្ស វិប្បលបនកាលេ បឋមំ គាថមាហ –

១៤១.

‘‘តិណំ តិណន្តិ លបសិ, កោ នុ តេ តិណមាហរិ;

កិំ នុ តេ តិណកិច្ចត្ថិ, តិណមេវ បភាសសី’’តិ.

តត្ថ កិំ នុ តេ តិណកិច្ចត្ថីតិ កិំ នុ តវ តិណេន កិច្ចំ កាតព្ពំ អត្ថិ. តិណមេវ បភាសសីតិ ត្វញ្ហិ កេវលំ ‘‘តិណំ តិណ’’ន្តិ តិណមេវ បភាសសិ, ‘‘អសុកតិណំ នាមា’’តិ ន កថេសិ, តិណនាមំ តាវស្ស កថេហិ ‘‘អសុកតិណំ នាមា’’តិ, មយំ តេ អាហរិស្សាម, អថ បន តេ តិណេនត្ថោ នត្ថិ, និក្ការណា មា វិប្បលបីតិ.

តំ សុត្វា រាជា ទុតិយំ គាថមាហ –

១៤២.

‘‘ឥធាគមា ព្រហ្មចារី, ព្រហា ឆត្តោ ពហុស្សុតោ;

សោ មេ សព្ពំ សមាទាយ, តិណំ និក្ខិប្ប គច្ឆតី’’តិ.

តត្ថ ព្រហាតិ ទីឃោ. ឆត្តោតិ តស្ស នាមំ. សព្ពំ សមាទាយាតិ សព្ពំ ធនំ គហេត្វា. តិណំ និក្ខិប្ប គច្ឆតីតិ ចាដីសុ តិណំ និក្ខិបិត្វា គតោតិ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ.

តំ ¶ ¶ សុត្វា ពោធិសត្តោ តតិយំ គាថមាហ –

១៤៣.

‘‘ឯវេតំ ហោតិ កត្តព្ពំ, អប្បេន ពហុមិច្ឆតា;

សព្ពំ សកស្ស អាទានំ, អនាទានំ តិណស្ស ចា’’តិ.

តស្សត្ថោ ¶ – អប្បេន តិណេន ពហុធនំ ឥច្ឆតា ឯវំ ឯតំ កត្តព្ពំ ហោតិ, យទិទំ បិតុ សន្តកត្តា សកស្ស ធនស្ស សព្ពំ អាទានំ អគយ្ហូបគស្ស តិណស្ស ច អនាទានំ. ឥតិ, មហារាជ, សោ ព្រហា ឆត្តោ គហេតព្ពយុត្តកំ អត្តនោ បិតុ សន្តកំ ធនំ គហេត្វា អគ្គហេតព្ពយុត្តកំ តិណំ ចាដីសុ បក្ខិបិត្វា គតោ, តត្ថ កា បរិទេវនាតិ.

តំ សុត្វា រាជា ចតុត្ថំ គាថមាហ –

១៤៤.

‘‘សីលវន្តោ ន កុព្ពន្តិ, ពាលោ សីលានិ កុព្ពតិ;

អនិច្ចសីលំ ទុស្សីល្យំ, កិំ បណ្ឌិច្ចំ ករិស្សតី’’តិ.

តត្ថ សីលវន្តោតិ យេ សីលសម្បន្នា ព្រហ្មចារយោ, តេ ឯវរូបំ ន កុព្ពន្តិ. ពាលោ សីលានិ កុព្ពតីតិ ពាលោ បន ទុរាចារោ ឯវរូបានិ អត្តនោ អនាចារសង្ខាតានិ សីលានិ ករោតិ. អនិច្ចសីលន្តិ អទ្ធុវេន ទីឃរត្តំ អប្បវត្តេន សីលេន សមន្នាគតំ. ទុស្សីល្យន្តិ ទុស្សីលំ. កិំ បណ្ឌិច្ចំ ករិស្សតីតិ ឯវរូបំ បុគ្គលំ ពាហុសច្ចបរិភាវិតំ បណ្ឌិច្ចំ កិំ ករិស្សតិ កិំ សម្បាទេស្សតិ, វិបត្តិមេវស្ស ករិស្សតីតិ. តំ គរហន្តោ វត្វា សោ តាយ ពោធិសត្តស្ស កថាយ និស្សោកោ ហុត្វា ធម្មេន រជ្ជំ ការេសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ព្រហាឆត្តោ កុហកភិក្ខុ អហោសិ, បណ្ឌិតាមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ព្រហាឆត្តជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា.

[៣៣៧] ៧. បីឋជាតកវណ្ណនា

ន ¶ តេ បីឋមទាយិម្ហាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. សោ កិរ ជនបទតោ ជេតវនំ គន្ត្វា បត្តចីវរំ បដិសាមេត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា សាមណេរទហរេ បុច្ឆិ ‘‘អាវុសោ, សាវត្ថិយំ អាគន្តុកភិក្ខូនំ កេ ឧបការកា’’តិ ¶ . ‘‘អាវុសោ, អនាថបិណ្ឌិកោ នាម មហាសេដ្ឋិ, វិសាខា នាម មហាឧបាសិកា ឯតេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឧបការកា មាតាបិតុដ្ឋានិយា’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ បុនទិវសេ បាតោវ ឯកភិក្ខុស្សបិ អបវិដ្ឋកាលេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស ឃរទ្វារំ អគមាសិ. តំ អវេលាយ គតត្តា កោចិ ន ឱលោកេសិ ¶ . សោ តតោ កិញ្ចិ អលភិត្វា វិសាខាយ ឃរទ្វារំ គតោ. តត្រាបិ អតិបាតោវ គតត្តា កិញ្ចិ ន លភិ. សោ តត្ថ តត្ថ វិចរិត្វា បុនាគច្ឆន្តោ យាគុយា និដ្ឋិតាយ គតោ, បុនបិ តត្ថ តត្ថ វិចរិត្វា ភត្តេ និដ្ឋិតេ គតោ. សោ វិហារំ គន្ត្វា ‘‘ទ្វេបិ កុលានិ អស្សទ្ធានិ អប្បសន្នានិ ឯវ, ឥមេ ភិក្ខូ បន ‘សទ្ធានិ បសន្នានី’តិ កថេន្តី’’តិ តានិ កុលានិ បរិភវន្តោ ចរតិ.

អថេកទិវសំ ធម្មសភាយំ ភិក្ខូ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘អាវុសោ, អសុកោ កិរ ជានបទោ ភិក្ខុ អតិកាលស្សេវ កុលទ្វារំ គតោ ភិក្ខំ អលភិត្វា កុលានិ បរិភវន្តោ ចរតី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ តំ ភិក្ខុំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ភិក្ខូ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘កស្មា ត្វំ ភិក្ខុ កុជ្ឈសិ, បុព្ពេ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ តាបសាបិ តាវ កុលទ្វារំ គន្ត្វា ភិក្ខំ អលភិត្វា ន កុជ្ឈិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា អបរភាគេ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តេ ចិរំ វសិត្វា លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ ពារាណសិំ បត្វា ឧយ្យានេ វសិត្វា បុនទិវសេ នគរំ ភិក្ខាយ បាវិសិ. តទា ពារាណសិសេដ្ឋិ សទ្ធោ ហោតិ បសន្នោ. ពោធិសត្តោ ‘‘កតរំ កុលឃរំ សទ្ធ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សេដ្ឋិឃរ’’ន្តិ សុត្វា ¶ សេដ្ឋិនោ ឃរទ្វារំ អគមាសិ. តស្មិំ ខណេ សេដ្ឋិ រាជុបដ្ឋានំ គតោ, មនុស្សាបិ នំ ន បស្សិំសុ, សោ និវត្តិត្វា គច្ឆតិ. អថ នំ សេដ្ឋិ រាជកុលតោ និវត្តន្តោ ¶ ទិស្វា វន្ទិត្វា ភិក្ខាភាជនំ គហេត្វា ឃរំ នេត្វា និសីទាបេត្វា បាទធោវនតេលមក្ខនយាគុខជ្ជកាទីហិ សន្តប្បេត្វា អន្តរាភត្តេ កិញ្ចិ ការណំ អបុច្ឆិត្វា កតភត្តកិច្ចំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ ឃរទ្វារំ អាគតា នាម យាចកា វា ធម្មិកសមណព្រាហ្មណា វា សក្ការសម្មានំ អលភិត្វា គតបុព្ពា នាម នត្ថិ, តុម្ហេ បន អជ្ជ អម្ហាកំ ទារកេហិ អទិដ្ឋត្តា អាសនំ វា បានីយំ វា បាទធោវនំ វា យាគុភត្តំ វា អលភិត្វាវ គតា, អយំ អម្ហាកំ ទោសោ, តំ នោ ខមិតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា បឋមំ គាថមាហ –

១៤៥.

‘‘ន តេ បីឋមទាយិម្ហា, ន បានំ នបិ ភោជនំ;

ព្រហ្មចារិ ខមស្សុ មេ, ឯតំ បស្សាមិ អច្ចយ’’ន្តិ.

តត្ថ ន តេ បីឋមទាយិម្ហាតិ បីឋម្បិ តេ ន ទាបយិម្ហ.

តំ ¶ សុត្វា ពោធិសត្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –

១៤៦.

‘‘នេវាភិសជ្ជាមិ ន ចាបិ កុប្បេ, ន ចាបិ មេ អប្បិយមាសិ កិញ្ចិ;

អថោបិ មេ អាសិ មនោវិតក្កោ, ឯតាទិសោ នូន កុលស្ស ធម្មោ’’តិ.

តត្ថ នេវាភិសជ្ជាមីតិ នេវ លគ្គាមិ. ឯតាទិសោតិ ‘‘ឥមស្ស កុលស្ស ឯតាទិសោ នូន សភាវោ, អទាយកវំសោ ឯស ភវិស្សតី’’តិ ឯវំ មេ មនោវិតក្កោ ឧប្បន្នោ.

តំ សុត្វា សេដ្ឋិ ឥតរា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

១៤៧.

‘‘ឯសស្មាកំ កុលេ ធម្មោ, បិតុបិតាមហោ សទា;

អាសនំ ឧទកំ បជ្ជំ, សព្ពេតំ និបទាមសេ.

១៤៨.

‘‘ឯសស្មាកំ កុលេ ធម្មោ, បិតុបិតាមហោ សទា;

សក្កច្ចំ ឧបតិដ្ឋាម, ឧត្តមំ វិយ ញាតក’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ¶ ធម្មោតិ សភាវោ. បិតុបិតាមហោតិ បិតូនញ្ច បិតាមហានញ្ច សន្តកោ. ឧទកន្តិ បាទធោវនឧទកំ. បជ្ជន្តិ បាទមក្ខនតេលំ. សព្ពេតន្តិ សព្ពំ ឯតំ. និបទាមសេតិ និការបការា ឧបសគ្គា, ទាមសេតិ អត្ថោ, ទទាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមិនា យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា ទាយកវំសោ អម្ហាកំ វំសោតិ ទស្សេតិ. ឧត្តមំ វិយ ញាតកន្តិ មាតរំ វិយ បិតរំ វិយ ច មយំ ធម្មិកំ សមណំ វា ព្រាហ្មណំ វា ទិស្វា សក្កច្ចំ សហត្ថេន ឧបដ្ឋហាមាតិ អត្ថោ.

ពោធិសត្តោ បន កតិបាហំ ពារាណសិសេដ្ឋិនោ ធម្មំ ទេសេន្តោ តត្ថ វសិត្វា បុន ហិមវន្តមេវ គន្ត្វា អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ សោ ភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា ពារាណសិសេដ្ឋិ អានន្ទោ អហោសិ, តាបសោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

បីឋជាតកវណ្ណនា សត្តមា.

[៣៣៨] ៨. ថុសជាតកវណ្ណនា

វិទិតំ ¶ ថុសន្តិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អជាតសត្តុំ អារព្ភ កថេសិ. តស្មិំ កិរ មាតុកុច្ឆិគតេ តស្ស មាតុ កោសលរាជធីតាយ ពិម្ពិសាររញ្ញោ ទក្ខិណជាណុលោហិតបិវនទោហឡោ ឧប្បជ្ជិត្វា បណ្ឌុ អហោសិ. សា បរិចារិកាហិ បុច្ឆិតា តាសំ តមត្ថំ អារោចេសិ. រាជាបិ សុត្វា នេមិត្តកេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ទេវិយា កិរ ឯវរូបោ ទោហឡោ ឧប្បន្នោ, តស្ស កា និប្ផត្តី’’តិ បុច្ឆិ. នេមិត្តកា ‘‘ទេវិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តកសត្តោ តុម្ហេ មារេត្វា រជ្ជំ គណ្ហិស្សតី’’តិ អាហំសុ. រាជា ‘‘សចេ មម បុត្តោ មំ មារេត្វា រជ្ជំ គណ្ហិស្សតិ, កោ ឯត្ថ ទោសោ’’តិ ទក្ខិណជាណុំ សត្ថេន ផាលាបេត្វា លោហិតំ សុវណ្ណតដ្ដកេន គាហាបេត្វា ទេវិយា បាយេសិ. សា ចិន្តេសិ ‘‘សចេ មម កុច្ឆិយំ ¶ និព្ពត្តោ បុត្តោ បិតរំ មារេស្សតិ, កិំ មេ តេនា’’តិ. សា គព្ភបាតនត្ថំ កុច្ឆិំ មទ្ទាបេសិ ¶ .

រាជា ញត្វា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ភទ្ទេ មយ្ហំ កិរ បុត្តោ មំ មារេត្វា រជ្ជំ គណ្ហិស្សតិ, ន ខោ បនាហំ អជរោ អមរោ, បុត្តមុខំ បស្សិតុំ មេ ទេហិ, មា ឥតោ បភុតិ ឯវរូបំ កម្មំ អកាសី’’តិ អាហ. សា តតោ បដ្ឋាយ ឧយ្យានំ គន្ត្វា កុច្ឆិំ មទ្ទាបេសិ. រាជា ញត្វា តតោ បដ្ឋាយ ឧយ្យានគមនំ និវារេសិ. សា បរិបុណ្ណគព្ភា បុត្តំ វិជាយិ. នាមគ្គហណទិវសេ ចស្ស អជាតស្សេវ បិតុ សត្តុភាវតោ ‘‘អជាតសត្តុ’’ត្វេវ នាមមកំសុ. តស្មិំ កុមារបរិហារេន វឌ្ឍន្តេ សត្ថា ឯកទិវសំ បញ្ចសតភិក្ខុបរិវុតោ រញ្ញោ និវេសនំ គន្ត្វា និសីទិ. រាជា ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ បណីតេន ខាទនីយភោជនីយេន បរិវិសិត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ធម្មំ សុណន្តោ និសីទិ. តស្មិំ ខណេ កុមារំ មណ្ឌេត្វា រញ្ញោ អទំសុ. រាជា ពលវសិនេហេន បុត្តំ គហេត្វា ឩរុម្ហិ និសីទាបេត្វា បុត្តគតេន បេមេន បុត្តមេវ មមាយន្តោ ន ធម្មំ សុណាតិ. សត្ថា តស្ស បមាទភាវំ ញត្វា ‘‘មហារាជ, បុព្ពេ រាជានោ បុត្តេ អាសង្កមានា បដិច្ឆន្នេ ការេត្វា ‘អម្ហាកំ អច្ចយេន នីហរិត្វា រជ្ជេ បតិដ្ឋាបេយ្យាថា’តិ អាណាបេសុ’’ន្តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តក្កសិលាយំ ទិសាបាមោក្ខអាចរិយោ ហុត្វា ពហូ រាជកុមារេ ច ព្រាហ្មណកុមារេ ច សិប្បំ វាចេសិ. ពារាណសិរញ្ញោបិ បុត្តោ សោឡសវស្សកាលេ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តយោ វេទេ ច សព្ពសិប្បានិ ច ឧគ្គណ្ហិត្វា បរិបុណ្ណសិប្បោ អាចរិយំ អាបុច្ឆិ. អាចរិយោ អង្គវិជ្ជាវសេន តំ ឱលោកេន្តោ ‘‘ឥមស្ស បុត្តំ និស្សាយ អន្តរាយោ បញ្ញាយតិ, តមហំ អត្តនោ អានុភាវេន ហរិស្សាមី’’តិ ¶ ចិន្តេត្វា ចតស្សោ គាថា ពន្ធិត្វា រាជកុមារស្ស អទាសិ, ឯវញ្ច បន តំ វទេសិ ‘‘តាត, បឋមំ គាថំ រជ្ជេ បតិដ្ឋាយ តវ បុត្តស្ស សោឡសវស្សកាលេ ភត្តំ ភុញ្ជន្តោ វទេយ្យាសិ, ទុតិយំ មហាឧបដ្ឋានកាលេ, តតិយំ បាសាទំ អភិរុហមានោ សោបានសីសេ ឋត្វា, ចតុត្ថំ សយនសិរិគព្ភំ ¶ បវិសន្តោ ឧម្មារេ ឋត្វា’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ¶ អាចរិយំ វន្ទិត្វា គតោ ឱបរជ្ជេ បតិដ្ឋាយ បិតុ អច្ចយេន រជ្ជេ បតិដ្ឋាសិ. តស្ស បុត្តោ សោឡសវស្សកាលេ រញ្ញោ ឧយ្យានកីឡាទីនំ អត្ថាយ និក្ខមន្តស្ស សិរិវិភវំ ទិស្វា បិតរំ មារេត្វា រជ្ជំ គហេតុកាមោ ហុត្វា អត្តនោ ឧបដ្ឋាកានំ កថេសិ. តេ ‘‘សាធុ ទេវ, មហល្លកកាលេ លទ្ធេន ឥស្សរិយេន កោ អត្ថោ, យេន កេនចិ ឧបាយេន រាជានំ មារេត្វា រជ្ជំ គណ្ហិតុំ វដ្ដតី’’តិ វទិំសុ. កុមារោ ‘‘វិសំ ខាទាបេត្វា មារេស្សាមី’’តិ បិតរា សទ្ធិំ សាយមាសំ ភុញ្ជន្តោ វិសំ គហេត្វា និសីទិ. រាជា ភត្តបាតិយំ ភត្តេ អច្ឆុបន្តេយេវ បឋមំ គាថមាហ –

១៤៩.

‘‘វិទិតំ ថុសំ ឧន្ទុរានំ, វិទិតំ បន តណ្ឌុលំ;

ថុសំ ថុសំ វិវជ្ជេត្វា, តណ្ឌុលំ បន ខាទរេ’’តិ.

តត្ថ វិទិតន្តិ កាឡវទ្ទលេបិ អន្ធការេ ឧន្ទុរានំ ថុសោ ថុសភាវេន តណ្ឌុលោ ច តណ្ឌុលភាវេន វិទិតោ បាកដោយេវ. ឥធ បន លិង្គវិបល្លាសវសេន ‘‘ថុសំ តណ្ឌុល’’ន្តិ វុត្តំ. ខាទរេតិ ថុសំ ថុសំ វជ្ជេត្វា តណ្ឌុលមេវ ខាទន្តិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តាត កុមារ, យថា ឧន្ទុរានំ អន្ធការេបិ ថុសោ ថុសភាវេន តណ្ឌុលោ ច តណ្ឌុលភាវេន បាកដោ, តេ ថុសំ វជ្ជេត្វា តណ្ឌុលមេវ ខាទន្តិ, ឯវមេវ មមបិ តវ វិសំ គហេត្វា និសិន្នភាវោ បាកដោតិ.

កុមារោ ‘‘ញាតោម្ហី’’តិ ភីតោ ភត្តបាតិយំ វិសំ បាតេតុំ អវិសហិត្វា ឧដ្ឋាយ រាជានំ វន្ទិត្វា គតោ. សោ តមត្ថំ អត្តនោ ឧបដ្ឋាកានំ អារោចេត្វា ‘‘អជ្ជ តាវម្ហិ ញាតោ, ឥទានិ កថំ មារេស្សាមី’’តិ បុច្ឆិ. តេ តតោ បដ្ឋាយ ឧយ្យានេ បដិច្ឆន្នា ហុត្វា និកណ្ណិកវសេន មន្តយមានា ‘‘អត្ថេកោ ឧបាយោ, ខគ្គំ សន្នយ្ហិត្វា មហាឧបដ្ឋានំ គតកាលេ អមច្ចានំ អន្តរេ ឋត្វា រញ្ញោ បមត្តភាវំ ញត្វា ខគ្គេន បហរិត្វា មារេតុំ វដ្ដតី’’តិ វវត្ថបេសុំ. កុមារោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា មហាឧបដ្ឋានកាលេ សន្នទ្ធខគ្គោ ¶ ហុត្វា គន្ត្វា ឥតោ ចិតោ ច រញ្ញោ បហរណោកាសំ ឧបធារេតិ. តស្មិំ ខណេ រាជា ទុតិយំ គាថមាហ –

១៥០.

‘‘យា ¶ មន្តនា អរញ្ញស្មិំ, យា ច គាមេ និកណ្ណិកា;

យញ្ចេតំ ឥតិ ចីតិ ច, ឯតម្បិ វិទិតំ មយា’’តិ.

តត្ថ ¶ អរញ្ញស្មិន្តិ ឧយ្យានេ. និកណ្ណិកាតិ កណ្ណមូលេ មន្តនា. យញ្ចេតំ ឥតិ ចីតិ ចាតិ យញ្ច ឯតំ ឥទានិ មម បហរណោកាសបរិយេសនំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តាត កុមារ, យា ឯសា តវ អត្តនោ ឧបដ្ឋាកេហិ សទ្ធិំ ឧយ្យានេ ច គាមេ ច និកណ្ណិកា មន្តនា, យញ្ចេតំ ឥទានិ មម មារណត្ថាយ ឥតិ ចីតិ ច ករណំ, ឯតម្បិ សព្ពំ មយា ញាតន្តិ.

កុមារោ ‘‘ជានាតិ មេ វេរិភាវំ បិតា’’តិ តតោ បលាយិត្វា ឧបដ្ឋាកានំ អារោចេសិ. តេ សត្តដ្ឋ ទិវសេ អតិក្កមិត្វា ‘‘កុមារ, ន តេ បិតា, វេរិភាវំ ជានាតិ, តក្កមត្តេន ត្វំ ឯវំសញ្ញី អហោសិ, មារេហិ ន’’ន្តិ វទិំសុ. សោ ឯកទិវសំ ខគ្គំ គហេត្វា សោបានមត្ថកេ គព្ភទ្វារេ អដ្ឋាសិ. រាជា សោបានមត្ថកេ ឋិតោ តតិយំ គាថមាហ –

១៥១.

‘‘ធម្មេន កិរ ជាតស្ស, បិតា បុត្តស្ស មក្កដោ;

ទហរស្សេវ សន្តស្ស, ទន្តេហិ ផលមច្ឆិទា’’តិ.

តត្ថ ធម្មេនាតិ សភាវេន. បិតា បុត្តស្ស មក្កដោតិ បិតា មក្កដោ បុត្តស្ស មក្កដបោតកស្ស. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា អរញ្ញេ ជាតោ មក្កដោ អត្តនោ យូថបរិហរណំ អាសង្កន្តោ តរុណស្ស មក្កដបោតកស្ស ទន្តេហិ ផលំ ឆិន្ទិត្វា បុរិសភាវំ នាសេតិ, តថា តវ អតិរជ្ជកាមស្ស ផលានិ ឧប្បាដាបេត្វា បុរិសភាវំ នាសេស្សាមីតិ.

កុមារោ ‘‘គណ្ហាបេតុកាមោ មំ បិតា’’តិ ភីតោ បលាយិត្វា ‘‘បិតរាម្ហិ សន្តជ្ជិតោ’’តិ ឧបដ្ឋាកានំ អារោចេសិ. តេ អឌ្ឍមាសមត្តេ វីតិវត្តេ ‘‘កុមារ, សចេ រាជា ជានេយ្យ, ឯត្តកំ កាលំ នាធិវាសេយ្យ, តក្កមត្តេន តយា កថិតំ, មារេហិ ¶ ន’’ន្តិ វទិំសុ. សោ ឯកទិវសំ ខគ្គំ គហេត្វា ឧបរិបាសាទេ សិរិសយនំ បវិសិត្វា ‘‘អាគច្ឆន្តមេវ នំ មារេស្សាមី’’តិ ហេដ្ឋាបល្លង្កេ និសីទិ. រាជា ភុត្តសាយមាសោ បរិជនំ ឧយ្យោជេត្វា ‘‘និបជ្ជិស្សាមី’’តិ សិរិគព្ភំ បវិសន្តោ ឧម្មារេ ឋត្វា ចតុត្ថំ គាថមាហ –

១៥២.

‘‘យមេតំ ¶ បរិសប្បសិ, អជកាណោវ សាសបេ;

យោបាយំ ហេដ្ឋតោ សេតិ, ឯតម្បិ វិទិតំ មយា’’តិ.

តត្ថ បរិសប្បសីតិ ភយេន ឥតោ ចិតោ ច សប្បសិ. សាសបេតិ សាសបខេត្តេ. យោបាយន្តិ យោបិ អយំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យម្បិ ឯតំ ត្វំ សាសបវនំ បវិដ្ឋកាណឯឡកោ វិយ ភយេន ឥតោ ¶ ចិតោ ច សំសប្បសិ, បឋមំ វិសំ គហេត្វា អាគតោសិ, ទុតិយំ ខគ្គេន បហរិតុកាមោ ហុត្វា អាគតោសិ, តតិយំ ខគ្គំ អាទាយ សោបានមត្ថកេ អដ្ឋាសិ, ឥទានិ មំ ‘‘មារេស្សាមី’’តិ ហេដ្ឋាសយនេ និបន្នោសិ, សព្ពមេតំ ជានាមិ, ន តំ ឥទានិ វិស្សជ្ជេមិ, គហេត្វា រាជាណំ ការាបេស្សាមីតិ. ឯវំ តស្ស អជានន្តស្សេវ សា សា គាថា តំ តំ អត្ថំ ទីបេតិ.

កុមារោ ‘‘ញាតោម្ហិ បិតរា, ឥទានិ មំ នាស្សេស្សតី’’តិ ភយប្បត្តោ ហេដ្ឋាសយនា និក្ខមិត្វា ខគ្គំ រញ្ញោ បាទមូលេ ឆឌ្ឌេត្វា ‘‘ខមាហិ មេ, ទេវា’’តិ បាទមូលេ ឧរេន និបជ្ជិ. រាជា ‘‘ន មយ្ហំ កោចិ កម្មំ ជានាតីតិ ត្វំ ចិន្តេសី’’តិ តំ តជ្ជេត្វា សង្ខលិកពន្ធនេន ពន្ធាបេត្វា ពន្ធនាគារំ បវេសាបេត្វា អារក្ខំ ឋបេសិ. តទា រាជា ពោធិសត្តស្ស គុណំ សល្លក្ខេសិ. សោ អបរភាគេ កាលមកាសិ, តស្ស សរីរកិច្ចំ កត្វា កុមារំ ពន្ធនាគារា នីហរិត្វា រជ្ជេ បតិដ្ឋាបេសុំ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា តក្កសិលាយំ ទិសាបាមោក្ខោ អាចរិយោ អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ថុសជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា.

[៣៣៩] ៩. ពាវេរុជាតកវណ្ណនា

អទស្សនេន មោរស្សាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ហតលាភសក្ការេ តិត្ថិយេ អារព្ភ កថេសិ. តិត្ថិយា ហិ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ លាភិនោ អហេសុំ, ឧប្បន្នេ បន ពុទ្ធេ ហតលាភសក្ការា សូរិយុគ្គមនេ ខជ្ជោបនកា វិយ ជាតា. តេសំ តំ បវត្តិំ អារព្ភ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ ¶ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ យាវ គុណវន្តា ន ឧប្បជ្ជន្តិ, តាវ និគ្គុណា លាភគ្គយសគ្គប្បត្តា អហេសុំ, គុណវន្តេសុ បន ឧប្បន្នេសុ និគ្គុណា ហតលាភសក្ការា ជាតា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ មោរយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វុឌ្ឍិមន្វាយ សោភគ្គប្បត្តោ អរញ្ញេ វិចរិ. តទា ឯកច្ចេ វាណិជា ទិសាកាកំ គហេត្វា នាវាយ ពាវេរុរដ្ឋំ អគមំសុ. តស្មិំ កិរ កាលេ ពាវេរុរដ្ឋេ សកុណា នាម នត្ថិ. អាគតាគតា រដ្ឋវាសិនោ ¶ តំ បញ្ជរេ និសិន្នំ ទិស្វា ‘‘បស្សថិមស្ស ឆវិវណ្ណំ គលបរិយោសានំ មុខតុណ្ឌកំ មណិគុឡសទិសានិ អក្ខីនី’’តិ កាកមេវ បសំសិត្វា តេ វាណិជកេ អាហំសុ ‘‘ឥមំ, អយ្យា, សកុណំ អម្ហាកំ ទេថ, អម្ហាកំ ឥមិនា អត្ថោ, តុម្ហេ អត្តនោ រដ្ឋេ អញ្ញំ លភិស្សថា’’តិ. ‘‘តេន ហិ មូលេន គណ្ហថា’’តិ. ‘‘កហាបណេន នោ ទេថា’’តិ. ‘‘ន ទេមា’’តិ ¶ . អនុបុព្ពេន វឌ្ឍិត្វា ‘‘សតេន ទេថា’’តិ វុត្តេ ‘‘អម្ហាកំ ឯស ពហូបការោ, តុម្ហេហិ សទ្ធិំ មេត្តិ ហោតូ’’តិ កហាបណសតំ គហេត្វា អទំសុ. តេ តំ នេត្វា សុវណ្ណបញ្ជរេ បក្ខិបិត្វា នានប្បការេន មច្ឆមំសេន ចេវ ផលាផលេន ច បដិជគ្គិំសុ. អញ្ញេសំ សកុណានំ អវិជ្ជមានដ្ឋានេ ទសហិ អសទ្ធម្មេហិ សមន្នាគតោ កាកោ លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ អហោសិ.

បុនវារេ តេ វាណិជា ឯកំ មោររាជានំ គហេត្វា យថា អច្ឆរសទ្ទេន វស្សតិ, បាណិប្បហរណសទ្ទេន នច្ចតិ, ឯវំ សិក្ខាបេត្វា ពាវេរុរដ្ឋំ អគមំសុ. សោ មហាជនេ សន្និបតិតេ នាវាយ ធុរេ ឋត្វា បក្ខេ វិធុនិត្វា មធុរស្សរំ និច្ឆារេត្វា នច្ចិ. មនុស្សា តំ ទិស្វា សោមនស្សជាតា ‘‘ឯតំ, អយ្យា, សោភគ្គប្បត្តំ សុសិក្ខិតំ សកុណរាជានំ អម្ហាកំ ទេថា’’តិ អាហំសុ. អម្ហេហិ បឋមំ កាកោ អានីតោ, តំ គណ្ហិត្ថ, ឥទានិ ឯកំ មោររាជានំ អានយិម្ហា, ឯតម្បិ យាចថ, តុម្ហាកំ រដ្ឋេ សកុណំ នាម គហេត្វា អាគន្តុំ ន សក្កាតិ. ‘‘ហោតុ, អយ្យា, អត្តនោ រដ្ឋេ អញ្ញំ លភិស្សថ, ឥមំ នោ ទេថា’’តិ មូលំ វឌ្ឍេត្វា សហស្សេន គណ្ហិំសុ. អថ នំ សត្តរតនវិចិត្តេ បញ្ជរេ ឋបេត្វា មច្ឆមំសផលាផលេហិ ចេវ មធុលាជសក្ករបានកាទីហិ ច បដិជគ្គិំសុ, មយូររាជា លាភគ្គយសគ្គប្បត្តោ ជាតោ, តស្សាគតកាលតោ បដ្ឋាយ កាកស្ស លាភសក្ការោ បរិហាយិ, កោចិ ¶ នំ ឱលោកេតុម្បិ ន ឥច្ឆិ. កាកោ ខាទនីយភោជនីយំ អលភមានោ ‘‘កាកា’’តិ វស្សន្តោ គន្ត្វា ឧក្ការភូមិយំ ឱតរិត្វា គោចរំ គណ្ហិ.

សត្ថា ទ្វេ វត្ថូនិ ឃដេត្វា សម្ពុទ្ធោ ហុត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

១៥៣.

‘‘អទស្សនេន ¶ មោរស្ស, សិខិនោ មញ្ជុភាណិនោ;

កាកំ តត្ថ អបូជេសុំ, មំសេន ច ផលេន ច.

១៥៤.

‘‘យទា ច សរសម្បន្នោ, មោរោ ពាវេរុមាគមា;

អថ លាភោ ច សក្ការោ, វាយសស្ស អហាយថ.

១៥៥.

‘‘យាវ ¶ នុប្បជ្ជតី ពុទ្ធោ, ធម្មរាជា បភង្ករោ;

តាវ អញ្ញេ អបូជេសុំ, បុថូ សមណព្រាហ្មណេ.

១៥៦.

‘‘យទា ច សរសម្បន្នោ, ពុទ្ធោ ធម្មំ អទេសយិ;

អថ លាភោ ច សក្ការោ, តិត្ថិយានំ អហាយថា’’តិ.

តត្ថ សិខិនោតិ សិខាយ សមន្នាគតស្ស. មញ្ជុភាណិនោតិ មធុរស្សរស្ស. អបូជេសុន្តិ អបូជយិំសុ. មំសេន ច ផលេន ចាតិ នានប្បការេន មំសេន ផលាផលេន ច. ពាវេរុមាគមាតិ ពាវេរុរដ្ឋំ អាគតោ. ‘‘ភាវេរូ’’តិបិ បាឋោ. អហាយថាតិ បរិហីនោ. ធម្មរាជាតិ នវហិ លោកុត្តរធម្មេហិ បរិសំ រញ្ជេតីតិ ធម្មរាជា. បភង្ករោតិ សត្តលោកឱកាសលោកសង្ខារលោកេសុ អាលោកស្ស កតត្តា បភង្ករោ. សរសម្បន្នោតិ ព្រហ្មស្សរេន សមន្នាគតោ. ធម្មំ អទេសយីតិ ចតុសច្ចធម្មំ បកាសេសីតិ.

ឥតិ ឥមា ចតស្សោ គាថា ភាសិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា កាកោ និគណ្ឋោ នាដបុត្តោ អហោសិ, មោររាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ពាវេរុជាតកវណ្ណនា នវមា.

[៣៤០] ១០. វិសយ្ហជាតកវណ្ណនា

អទាសិ ¶ ទានានីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អនាថបិណ្ឌិកំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ហេដ្ឋា ខទិរង្គារជាតកេ (ជា. ១.១.៤០) វិត្ថារិតមេវ. ឥធ បន សត្ថា អនាថបិណ្ឌិកំ. អាមន្តេត្វា ‘‘បោរាណកបណ្ឌិតាបិ គហបតិ ‘ទានំ មា ទទាសី’តិ អាកាសេ ឋត្វា វារេន្តំ សក្កំ ទេវានមិន្ទំ បដិពាហិត្វា ទានំ អទំសុយេវា’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ អសីតិកោដិវិភវោ វិសយ្ហោ នាម សេដ្ឋិ ហុត្វា ¶ បញ្ចហិ សីលេហិ សមន្នាគតោ ទានជ្ឈាសយោ ទានាភិរតោ អហោសិ. សោ ចតូសុ នគរទ្វារេសុ, នគរមជ្ឈេ, អត្តនោ ឃរទ្វារេតិ ឆសុ ឋានេសុ ទានសាលាយោ ការេត្វា ទានំ បវត្តេសិ, ទិវសេ ទិវសេ ឆ សតសហស្សានិ វិស្សជ្ជេតិ. ពោធិសត្តស្ស ច វនិព្ពកយាចកានញ្ច ឯកសទិសមេវ ភត្តំ ហោតិ. តស្ស ជម្ពុទីបំ ឧន្នង្គលំ កត្វា ទានំ ទទតោ ¶ ទានានុភាវេន សក្កស្ស ភវនំ កម្បិ, សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ បណ្ឌុកម្ពលសិលាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សក្កោ ‘‘កោ នុ ខោ មំ ឋានា ចាវេតុកាមោ’’តិ ឧបធារេន្តោ មហាសេដ្ឋិំ ទិស្វា ‘‘អយំ វិសយ្ហោ អតិវិយ បត្ថរិត្វា សកលជម្ពុទីបំ ឧន្នង្គលំ ករោន្តោ ទានំ ទេតិ, ឥមិនា ទានេន មំ ចាវេត្វា សយំ សក្កោ ភវិស្សតិ មញ្ញេ, ធនមស្ស នាសេត្វា ឯតំ ទលិទ្ទំ កត្វា យថា ទានំ ន ទេតិ, តថា ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា សព្ពំ ធនធញ្ញំ តេលមធុផាណិតសក្ករាទីនិ អន្តមសោ ទាសកម្មករបោរិសម្បិ អន្តរធាបេសិ.

តទា ទានព្យាវដា អាគន្ត្វា ‘‘សាមិ ទានគ្គំ បច្ឆិន្នំ, ឋបិតឋបិតដ្ឋានេ ន កិញ្ចិ បស្សាមា’’តិ អារោចយិំសុ. ‘‘ឥតោ បរិព្ពយំ ហរថ, មា ទានំ បច្ឆិន្ទថា’’តិ ភរិយំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, ទានំ បវត្តាបេហី’’តិ អាហ. សា សកលគេហំ វិចិនិត្វា អឌ្ឍមាសកមត្តម្បិ អទិស្វា ‘‘អយ្យ, អម្ហាកំ និវត្ថវត្ថំ ឋបេត្វា អញ្ញំ កិញ្ចិ ន បស្សាមិ, សកលគេហំ តុច្ឆ’’ន្តិ អាហ. សត្តរតនគព្ភេសុ ទ្វារំ វិវរាបេត្វា ន កិញ្ចិ អទ្ទស, សេដ្ឋិញ្ច ភរិយញ្ច ឋបេត្វា អញ្ញេ ទាសកម្មករាបិ ន បញ្ញាយិំសុ. បុន មហាសត្តោ. ភរិយំ ¶ អាមន្តេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, ន សក្កា ទានំ បច្ឆិន្ទិតុំ, សកលនិវេសនំ វិចិនិត្វា កិញ្ចិ ឧបធារេហី’’តិ អាហ. តស្មិំ ខណេ ឯកោ តិណហារកោ អសិតញ្ច កាជញ្ច តិណពន្ធនរជ្ជុញ្ច ទ្វារន្តរេ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយិ. សេដ្ឋិភរិយា តំ ទិស្វា ‘‘សាមិ, ឥទំ ឋបេត្វា អញ្ញំ ន បស្សាមី’’តិ ¶ អាហរិត្វា អទាសិ. មហាសត្តោ ‘‘ភទ្ទេ, មយា ឯត្តកំ កាលំ តិណំ នាម ន លាយិតបុព្ពំ, អជ្ជ បន តិណំ លាយិត្វា អាហរិត្វា វិក្កិណិត្វា យថានុច្ឆវិកំ ទានំ ទស្សាមី’’តិ ទានុបច្ឆេទភយេន អសិតញ្ចេវ កាជញ្ច រជ្ជុញ្ច គហេត្វា នគរា និក្ខមិត្វា តិណវត្ថុំ គន្ត្វា តិណំ លាយិត្វា ‘‘ឯកោ អម្ហាកំ ភវិស្សតិ, ឯកេន ទានំ ទស្សាមី’’តិ ទ្វេ តិណកលាបេ ពន្ធិត្វា កាជេ លគ្គេត្វា អាទាយ គន្ត្វា នគរទ្វារេ វិក្កិណិត្វា មាសកេ គហេត្វា ឯកំ កោដ្ឋាសំ យាចកានំ អទាសិ. យាចកា ពហូ, តេសំ ‘‘មយ្ហម្បិ ទេហិ, មយ្ហម្បិ ទេហី’’តិ វទន្តានំ ឥតរម្បិ កោដ្ឋាសំ ទត្វា តំ ទិវសំ សទ្ធិំ ភរិយាយ អនាហារោ វីតិនាមេសិ. ឥមិនា និយាមេន ឆ ទិវសា វីតិវត្តា.

អថស្ស សត្តមេ ទិវសេ តិណំ អាហរមានស្ស សត្តាហំ និរាហារស្ស អតិសុខុមាលស្ស នលាដេ សូរិយាតបេន បហដមត្តេ អក្ខីនិ ភមិំសុ. សោ សតិំ បច្ចុបដ្ឋាបេតុំ អសក្កោន្តោ តិណំ អវត្ថរិត្វា បតិ. សក្កោ តស្ស កិរិយំ ឧបធារយមានោ វិចរតិ. សោ តង្ខណញ្ញេវ អាគន្ត្វា អាកាសេ ឋត្វា បឋមំ គាថមាហ –

១៥៧.

‘‘អទាសិ ¶ ទានានិ បុរេ វិសយ្ហ, ទទតោ ច តេ ខយធម្មោ អហោសិ;

ឥតោ បរំ ចេ ន ទទេយ្យ ទានំ, តិដ្ឋេយ្យុំ តេ សំយមន្តស្ស ភោគា’’តិ.

តស្សត្ថោ – អម្ភោ វិសយ្ហ ត្វំ ឥតោ បុព្ពេ តវ គេហេ ធនេ វិជ្ជមានេ សកលជម្ពុទីបំ ឧន្នង្គលំ ករិត្វា ទានានិ អទាសិ. តស្ស ច តេ ឯវំ ទទតោ ភោគានំ ខយធម្មោ ខយសភាវោ អហោសិ, សព្ពំ សាបតេយ្យំ ខីណំ, ឥតោ បរំ ចេបិ ត្វំ ទានំ ន ទទេយ្យ, កស្សចិ កិញ្ចិ ន ទទេយ្យាសិ, តវ សំយមន្តស្ស អទទន្តស្ស ភោគា តថេវ ¶ តិដ្ឋេយ្យុំ, ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ ន ទស្សាមី’’តិ ត្វំ មយ្ហំ បដិញ្ញំ ទេហិ, អហំ តេ ភោគេ ទស្សេស្សាមីតិ.

មហាសត្តោ ¶ តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘កោសិ ត្វ’’ន្តិ អាហ. ‘‘សក្កោហមស្មី’’តិ. ពោធិសត្តោ ‘‘សក្កោ នាម សយំ ទានំ ទត្វា សីលំ សមាទិយិត្វា ឧបោសថកម្មំ កត្វា សត្ត វត្តបទានិ បូរេត្វា សក្កត្តំ បត្តោ, ត្វំ បន អត្តនោ ឥស្សរិយការណំ ទានំ វារេសិ, អនរិយំ វត ករោសី’’តិ វត្វា តិស្សោ គាថា អភាសិ –

១៥៨.

‘‘អនរិយមរិយេន សហស្សនេត្ត, សុទុគ្គតេនាបិ អកិច្ចមាហុ;

មា វោ ធនំ តំ អហុ ទេវរាជ, យំ ភោគហេតុ វិជហេមុ សទ្ធំ.

១៥៩.

‘‘យេន ឯកោ រថោ យាតិ, យាតិ តេនបរោ រថោ;

បោរាណំ និហិតំ វត្តំ, វត្តតញ្ញេវ វាសវ.

១៦០.

‘‘យទិ ហេស្សតិ ទស្សាម, អសន្តេ កិំ ទទាមសេ;

ឯវំភូតាបិ ទស្សាម, មា ទានំ បមទម្ហសេ’’តិ.

តត្ថ អនរិយន្តិ លាមកំ បាបកម្មំ. អរិយេនាតិ បរិសុទ្ធាចារេន អរិយេន. សុទុគ្គតេនាបីតិ សុទលិទ្ទេនាបិ. អកិច្ចមាហូតិ អកត្តព្ពន្តិ ពុទ្ធាទយោ អរិយា វទន្តិ, ត្វំ បន មំ អនរិយំ មគ្គំ អារោចេសីតិ អធិប្បាយោ. វោតិ និបាតមត្តំ. យំ ភោគហេតូតិ យស្ស ធនស្ស បរិភុញ្ជនហេតុ មយំ ទានសទ្ធំ វិជហេមុ បរិច្ចជេយ្យាម, តំ ធនមេវ មា អហុ, ន នោ តេន ធនេន អត្ថោតិ ទីបេតិ.

រថោតិ យំកិញ្ចិ យានំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យេន មគ្គេន ឯកោ រថោ យាតិ, អញ្ញោបិ រថោ ¶ ‘‘រថស្ស គតមគ្គោ ឯសោ’’តិ តេនេវ មគ្គេន យាតិ. បោរាណំ និហិតំ វត្តន្តិ យំ មយា បុព្ពេ និហិតំ វត្តំ, តំ មយិ ធរន្តេ វត្តតុយេវ, មា តិដ្ឋតូតិ អត្ថោ. ឯវំភូតាតិ ឯវំ តិណហារកភូតាបិ មយំ យាវ ¶ ជីវាម, តាវ ទស្សាមយេវ. កិំការណា? មា ទានំ បមទម្ហសេតិ. អទទន្តោ ហិ ទានំ បមជ្ជតិ នាម ន សរតិ ន សល្លក្ខេតិ, អហំ បន ជីវមានោ ទានំ បមុស្សិតុំ ន ឥច្ឆាមិ, តស្មា ទានំ ទស្សាមិយេវាតិ ទីបេតិ.

សក្កោ តំ បដិពាហិតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘កិមត្ថាយ ទានំ ទទាសី’’តិ បុច្ឆិ. ពោធិសត្តោ ‘‘នេវ សក្កត្តំ, ន ព្រហ្មត្តំ បត្ថយមានោ, សព្ពញ្ញុតំ បត្ថេន្តោ ¶ បនាហំ ទទាមី’’តិ អាហ. សក្កោ តស្ស វចនំ សុត្វា តុដ្ឋោ ហត្ថេន បិដ្ឋិំ បរិមជ្ជិ. ពោធិសត្តស្ស តង្ខណញ្ញេវ បរិមជ្ជិតមត្តស្សេវ សកលសរីរំ បរិបូរិ. សក្កានុភាវេន ចស្ស សព្ពោ វិភវបរិច្ឆេទោ បដិបាកតិកោវ អហោសិ. សក្កោ ‘‘មហាសេដ្ឋិ, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ ទិវសេ ទិវសេ ទ្វាទស សតសហស្សានិ វិស្សជ្ជេន្តោ ទានំ ទទាហី’’តិ តស្ស គេហេ អបរិមាណំ ធនំ កត្វា តំ ឧយ្យោជេត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សេដ្ឋិភរិយា រាហុលមាតា អហោសិ, វិសយ្ហោ បន សេដ្ឋិ អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

វិសយ្ហជាតកវណ្ណនា ទសមា.

កោកិលវគ្គោ ចតុត្ថោ.

៥. ចូឡកុណាលវគ្គោ

[៣៤១] ១. កណ្ឌរីជាតកវណ្ណនា

នរានមារាមករាសូតិ ¶ ឥមស្ស ជាតកស្ស វិត្ថារកថា កុណាលជាតកេ (ជា. ២.២១.កុណាលជាតក) អាវិ ភវិស្សតិ.

កណ្ឌរីជាតកវណ្ណនា បឋមា.

[៣៤២] ២. វានរជាតកវណ្ណនា

អសក្ខិំ ¶ វត អត្តានន្តិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តស្ស វធាយ បរិសក្កនំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ (ជា. អដ្ឋ. ២.២.សុសុមារជាតកវណ្ណនា) ហេដ្ឋា វិត្ថារិតមេវ.

អតីតេ បន ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ហិមវន្តបទេសេ កបិយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ គង្គាតីរេ វសិ. អថេកា អន្តោគង្គាយំ សំសុមារី ពោធិសត្តស្ស ហទយមំសេ ទោហឡំ ឧប្បាទេត្វា ¶ សំសុមារស្ស កថេសិ. សោ ‘‘តំ កបិំ ឧទកេ និមុជ្ជាបេត្វា មារេត្វា ហទយមំសំ គហេត្វា សំសុមារិយា ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា មហាសត្តំ អាហ – ‘‘ឯហិ, សម្ម, អន្តរទីបកេ ផលាផលេ ខាទិតុំ គច្ឆាមា’’តិ. ‘‘កថំ, សម្ម, អហំ គមិស្សាមី’’តិ. ‘‘អហំ តំ មម បិដ្ឋិយំ និសីទាបេត្វា នេស្សាមី’’តិ. សោ តស្ស ចិត្តំ អជានន្តោ លង្ឃិត្វា បិដ្ឋិយំ និសីទិ. សំសុមារោ ថោកំ គន្ត្វា និមុជ្ជិតុំ អារភិ. អថ នំ វានរោ ‘‘កិំការណា, ភោ, មំ ឧទកេ និមុជ្ជាបេសី’’តិ អាហ. ‘‘អហំ តំ មារេត្វា តវ ហទយមំសំ មម ភរិយាយ ទស្សាមី’’តិ. ‘‘ទន្ធ ត្វំ មម ហទយមំសំ ឧរេ អត្ថីតិ មញ្ញសី’’តិ? ‘‘អថ កហំ តេ ឋបិត’’ន្តិ? ‘‘ឯតំ ឧទុម្ពរេ ឱលម្ពន្តំ ន បស្សសី’’តិ? ‘‘បស្សាមិ, ទស្សសិ បន មេ’’តិ. ‘‘អាម, ទស្សាមី’’តិ. សំសុមារោ ទន្ធតាយ តំ គហេត្វា នទីតីរេ ឧទុម្ពរមូលំ គតោ. ពោធិសត្តោ តស្ស បិដ្ឋិតោ លង្ឃិត្វា ឧទុម្ពររុក្ខេ និសិន្នោ ឥមា គាថា អភាសិ –

១៦១.

‘‘អសក្ខិំ ¶ វត អត្តានំ, ឧទ្ធាតុំ ឧទកា ថលំ;

ន ទានាហំ បុន តុយ្ហំ, វសំ គច្ឆាមិ វារិជ.

១៦២.

‘‘អលមេតេហិ អម្ពេហិ, ជម្ពូហិ បនសេហិ ច;

យានិ បារំ សមុទ្ទស្ស, វរំ មយ្ហំ ឧទុម្ពរោ.

១៦៣.

‘‘យោ ច ឧប្បតិតំ អត្ថំ, ន ខិប្បមនុពុជ្ឈតិ;

អមិត្តវសមន្វេតិ, បច្ឆា ច អនុតប្បតិ.

១៦៤.

‘‘យោ ¶ ច ឧប្បតិតំ អត្ថំ, ខិប្បមេវ និពោធតិ;

មុច្ចតេ សត្តុសម្ពាធា, ន ច បច្ឆានុតប្បតី’’តិ.

តត្ថ អសក្ខិំ វតាតិ សមត្ថោ វត អហោសិំ. ឧទ្ធាតុន្តិ ឧទ្ធរិតុំ. វារិជាតិ សំសុមារំ អាលបតិ. យានិ បារំ សមុទ្ទស្សាតិ គង្គំ សមុទ្ទនាមេនាលបន្តោ ‘‘យានិ សមុទ្ទស្ស បារំ គន្ត្វា ខាទិតព្ពានិ, អលំ តេហី’’តិ វទតិ. បច្ឆា ច អនុតប្បតីតិ ឧប្បន្នំ អត្ថំ ខិប្បំ អជានន្តោ អមិត្តវសំ គច្ឆតិ, បច្ឆា ច អនុតប្បតិ.

ឥតិ សោ ចតូហិ គាថាហិ លោកិយកិច្ចានំ និប្ផត្តិការណំ កថេត្វា វនសណ្ឌមេវ បាវិសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សំសុមារោ ទេវទត្តោ អហោសិ, វានរោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

វានរជាតកវណ្ណនា ទុតិយា.

[៣៤៣] ៣. កុន្តិនីជាតកវណ្ណនា

អវសិម្ហ តវាគារេតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោសលរញ្ញោ គេហេ និវុត្ថំ កុន្តិនីសកុណិកំ អារព្ភ កថេសិ. សា កិរ រញ្ញោ ទូតេយ្យហារិកា អហោសិ. ទ្វេ បោតកាបិស្សា អត្ថិ, រាជា តំ សកុណិកំ ឯកស្ស រញ្ញោ បណ្ណំ គាហាបេត្វា បេសេសិ. តស្សា គតកាលេ ¶ រាជកុលេ ទារកា តេ សកុណបោតកេ ហត្ថេហិ បរិមទ្ទន្តា មារេសុំ. សា អាគន្ត្វា តេ បោតកេ មតេ បស្សន្តី ‘‘កេន មេ បុត្តកា មារិតា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អសុកេន ច អសុកេន ចា’’តិ. តស្មិញ្ច កាលេ រាជកុលេ បោសាវនិកព្យគ្ឃោ អត្ថិ កក្ខឡោ ផរុសោ, ពន្ធនពលេន តិដ្ឋតិ. អថ តេ ទារកា តំ ព្យគ្ឃំ ទស្សនាយ អគមំសុ. សាបិ សកុណិកា តេហិ សទ្ធិំ គន្ត្វា ‘‘យថា ឥមេហិ មម បុត្តកា មារិតា, តថេវ នេ ករិស្សាមី’’តិ តេ ទារកេ គហេត្វា ព្យគ្ឃស្ស បាទមូលេ ខិបិ, ព្យគ្ឃោ មុរាមុរាបេត្វា ខាទិ. សា ‘‘ឥទានិ មេ មនោរថោ បរិបុណ្ណោ’’តិ ឧប្បតិត្វា ហិមវន្តមេវ គតា. តំ ការណំ សុត្វា ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, រាជកុលេ កិរ អសុកា នាម កុន្តិនី ¶ សកុណិកា យេ ហិស្សា បោតកា មារិតា, តេ ទារកេ ព្យគ្ឃស្ស បាទមូលេ ខិបិត្វា ហិមវន្តមេវ គតា’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេសា អត្តនោ បោតកឃាតកេ ទារកេ គហេត្វា ព្យគ្ឃស្ស បាទមូលេ ខិបិត្វា ហិមវន្តមេវ គតា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ពោធិសត្តោ ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេសិ. តស្ស និវេសនេ ឯកា កុន្តិនី សកុណិកា ទូតេយ្យហារិកាតិ សព្ពំ បុរិមសទិសមេវ. អយំ បន វិសេសោ. អយំ កុន្តិនី ព្យគ្ឃេន ទារកេ មារាបេត្វា ¶ ចិន្តេសិ ‘‘ឥទានិ ន សក្កា មយា ឥធ វសិតុំ, គមិស្សាមិ, គច្ឆន្តី ច បន រញ្ញោ អនារោចេត្វា ន គមិស្សាមិ, អារោចេត្វាវ គមិស្សាមី’’តិ. សា រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ ឋិតា ‘‘សាមិ, តុម្ហាកំ បមាទេន មម បុត្តកេ ទារកា មារេសុំ, អហំ កោធវសិកា ហុត្វា តេ ទារកេ បដិមារេសិំ, ឥទានិ មយា ឥធ វសិតុំ ន សក្កា’’តិ វត្វា បឋមំ គាថមាហ –

១៦៥.

‘‘អវសិម្ហ តវាគារេ, និច្ចំ សក្កតបូជិតា,

ត្វមេវ ទានិមករិ, ហន្ទ រាជ វជាមហ’’ន្តិ.

តត្ថ ត្វមេវ ទានិមករីតិ មំ បណ្ណំ គាហាបេត្វា បេសេត្វា អត្តនោ បមាទេន មម បិយបុត្តកេ អរក្ខន្តោ ត្វញ្ញេវ ឥទានិ ឯតំ មម ទោមនស្សការណំ អករិ. ហន្ទាតិ វវស្សគ្គត្ថេ និបាតោ. រាជាតិ ពោធិសត្តំ អាលបតិ. វជាមហន្តិ អហំ ហិមវន្តំ គច្ឆាមីតិ.

តំ សុត្វា រាជា ទុតិយំ គាថមាហ –

១៦៦.

‘‘យោ ¶ វេ កតេ បដិកតេ, កិព្ពិសេ បដិកិព្ពិសេ;

ឯវំ តំ សម្មតី វេរំ, វស កុន្តិនិ មាគមា’’តិ.

តស្សត្ថោ – យោ បុគ្គលោ បរេន កតេ កិព្ពិសេ អត្តនោ បុត្តមារណាទិកេ ទារុណេ កម្មេ កតេ បុន អត្តនោ តស្ស បុគ្គលស្ស បដិកតេ បដិកិព្ពិសេ ‘‘បដិកតំ ¶ មយា តស្សា’’តិ ជានាតិ. ឯវំ តំ សម្មតី វេរន្តិ ឯត្តកេន តំ វេរំ សម្មតិ វូបសន្តំ ហោតិ, តស្មា វស កុន្តិនិ មាគមាតិ.

តំ សុត្វា កុន្តិនី តតិយំ គាថមាហ –

១៦៧.

‘‘ន កតស្ស ច កត្តា ច, មេត្តិ សន្ធីយតេ បុន;

ហទយំ នានុជានាតិ, គច្ឆញ្ញេវ រថេសភា’’តិ.

តត្ថ ន កតស្ស ច កត្តា ចាតិ កតស្ស ច អភិភូតស្ស ឧបបីឡិតស្ស បុគ្គលស្ស, ឥទានិ វិភត្តិវិបរិណាមំ កត្វា យោ កត្តា តស្ស ចាតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ បុគ្គលានំ បុន មិត្តភាវោ នាម ន សន្ធីយតិ ន ឃដីយតីតិ អត្ថោ. ហទយំ នានុជានាតីតិ តេន ការណេន មម ហទយំ ¶ ឥធ វាសំ នានុជានាតិ. គច្ឆញ្ញេវ រថេសភាតិ តស្មា អហំ មហារាជ គមិស្សាមិយេវាតិ.

តំ សុត្វា រាជា ចតុត្ថំ គាថមាហ –

១៦៨.

‘‘កតស្ស ចេវ កត្តា ច, មេត្តិ សន្ធីយតេ បុន;

ធីរានំ នោ ច ពាលានំ, វស កុន្តិនិ មាគមា’’តិ.

តស្សត្ថោ – កតស្ស ចេវ បុគ្គលស្ស, យោ ច កត្តា តស្ស មេត្តិ សន្ធីយតេ បុន, សា បន ធីរានំ, នោ ច ពាលានំ. ធីរានញ្ហិ មេត្តិ ភិន្នាបិ បុន ឃដីយតិ, ពាលានំ បន សកិំ ភិន្នា ភិន្នាវ ហោតិ, តស្មា វស កុន្តិនិ មាគមាតិ.

សកុណិកា ‘‘ឯវំ សន្តេបិ ន សក្កា មយា ឥធ វសិតុំ សាមី’’តិ រាជានំ វន្ទិត្វា ឧប្បតិត្វា ហិមវន្តមេវ គតា.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា កុន្តិនីយេវ ឯតរហិ កុន្តិនី អហោសិ, ពារាណសិរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

កុន្តិនីជាតកវណ្ណនា តតិយា.

[៣៤៤] ៤. អម្ពជាតកវណ្ណនា

យោ ¶ នីលិយំ មណ្ឌយតីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ អម្ពគោបកត្ថេរំ អារព្ភ កថេសិ. សោ កិរ មហល្លកកាលេ បព្ពជិត្វា ជេតវនបច្ចន្តេ អម្ពវនេ បណ្ណសាលំ ការេត្វា អម្ពេ រក្ខន្តោ បតិតានិ អម្ពបក្កានិ ខាទន្តោ វិចរតិ, អត្តនោ សម្ពន្ធមនុស្សានម្បិ ទេតិ. តស្មិំ ភិក្ខាចារំ បវិដ្ឋេ អម្ពចោរកា អម្ពានិ បាតេត្វា ខាទិត្វា ច គហេត្វា ច គច្ឆន្តិ. តស្មិំ ខណេ ចតស្សោ សេដ្ឋិធីតរោ អចិរវតិយំ ន្ហាយិត្វា វិចរន្តិយោ តំ អម្ពវនំ បវិសិំសុ. មហល្លកោ អាគន្ត្វា តា ទិស្វា ‘‘តុម្ហេហិ មេ អម្ពានិ ខាទិតានី’’តិ អាហ. ‘‘ភន្តេ, មយំ ឥទានេវ អាគតា, ន តុម្ហាកំ អម្ពានិ ខាទាមា’’តិ. ‘‘តេន ហិ សបថំ ករោថា’’តិ? ‘‘ករោម, ភន្តេ’’តិ សបថំ ករិំសុ. មហល្លកោ តា សបថំ ការេត្វា លជ្ជាបេត្វា វិស្សជ្ជេសិ. តស្ស តំ កិរិយំ សុត្វា ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ ¶ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, អសុកោ កិរ មហល្លកោ អត្តនោ វសនកំ អម្ពវនំ បវិដ្ឋា សេដ្ឋិធីតរោ សបថំ ការេត្វា លជ្ជាបេត្វា វិស្សជ្ជេសី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស អម្ពគោបកោ ហុត្វា ចតស្សោ សេដ្ឋិធីតរោ សបថំ ការេត្វា លជ្ជាបេត្វា វិស្សជ្ជេសី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សក្កត្តំ ការេសិ. តទា ឯកោ កូដជដិលោ ពារាណសិំ ឧបនិស្សាយ នទីតីរេ អម្ពវនេ បណ្ណសាលំ មាបេត្វា អម្ពេ រក្ខន្តោ បតិតានិ អម្ពបក្កានិ ខាទន្តោ សម្ពន្ធមនុស្សានម្បិ ទេន្តោ នានប្បការេន មិច្ឆាជីវេន ជីវិកំ កប្បេន្តោ វិចរតិ. តទា សក្កោ ទេវរាជា ‘‘កេ នុ ខោ លោកេ មាតាបិតរោ ឧបដ្ឋហន្តិ, កុលេ ជេដ្ឋាបចយនកម្មំ ករោន្តិ, ទានំ ទេន្តិ, សីលំ រក្ខន្តិ, ឧបោសថកម្មំ ករោន្តិ, កេ បព្ពជិតា សមណធម្មេ យុត្តបយុត្តា វិហរន្តិ, កេ អនាចារំ ចរន្តី’’តិ លោកំ វោលោកេន្តោ ឥមំ អម្ពគោបកំ ¶ អនាចារំ កូដជដិលំ ទិស្វា ‘‘អយំ កូដជដិលោ កសិណបរិកម្មាទិំ អត្តនោ សមណធម្មំ បហាយ អម្ពវនំ ¶ រក្ខន្តោ វិចរតិ, សំវេជេស្សាមិ ន’’ន្តិ តស្ស គាមំ ភិក្ខាយ បវិដ្ឋកាលេ អត្តនោ អានុភាវេន អម្ពេ បាតេត្វា ចោរេហិ វិលុម្ពិតេ វិយ អកាសិ.

តទា ពារាណសិតោ ចតស្សោ សេដ្ឋិធីតរោ តំ អម្ពវនំ បវិសិំសុ. កូដជដិលោ តា ទិស្វា ‘‘តុម្ហេហិ មេ អម្ពានិ ខាទិតានី’’តិ បលិពុទ្ធិ. ‘‘ភន្តេ, មយំ ឥទានេវ អាគតា, ន តេ អម្ពានិ ខាទាមា’’តិ. ‘‘តេន ហិ សបថំ ករោថា’’តិ? ‘‘កត្វា ច បន គន្តុំ លភិស្សាមា’’តិ? ‘‘អាម, លភិស្សថា’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ តាសុ ជេដ្ឋិកា សបថំ ករោន្តី បឋមំ គាថមាហ –

១៦៩.

‘‘យោ នីលិយំ មណ្ឌយតិ, សណ្ឌាសេន វិហញ្ញតិ;

តស្ស សា វសមន្វេតុ, យា តេ អម្ពេ អវាហរី’’តិ.

តស្សត្ថោ – យោ បុរិសោ បលិតានំ កាឡវណ្ណករណត្ថាយ នីលផលាទីនិ យោជេត្វា កតំ នីលិយំ មណ្ឌយតិ, នីលកេសន្តរេ ច ឧដ្ឋិតំ ¶ បលិតំ ឧទ្ធរន្តោ សណ្ឌាសេន វិហញ្ញតិ កិលមតិ, តស្ស ឯវរូបស្ស មហល្លកស្ស សា វសំ អន្វេតុ, តថារូបំ បតិំ លភតុ, យា តេ អម្ពេ អវាហរីតិ.

តាបសោ ‘‘ត្វំ ឯកមន្តំ តិដ្ឋាហី’’តិ វត្វា ទុតិយំ សេដ្ឋិធីតរំ សបថំ ការេសិ. សា សបថំ ករោន្តី ទុតិយំ គាថមាហ –

១៧០.

‘‘វីសំ វា បញ្ចវីសំ វា, ឩនតិំសំវ ជាតិយា;

តាទិសា បតិ មា លទ្ធា, យា តេ អម្ពេ អវាហរី’’តិ.

តស្សត្ថោ – នារិយោ នាម បន្នរសសោឡសវស្សិកកាលេ បុរិសានំ បិយា ហោន្តិ. យា បន តវ អម្ពានិ អវាហរិ, សា ឯវរូបេ យោព្ពនេ បតិំ អលភិត្វា ជាតិយា វីសំ វា បញ្ចវីសំ វា ឯកេន ទ្វីហិ ឩនតាយ ឩនតិំសំ វា វស្សានិ បត្វា តាទិសា បរិបក្កវយា ហុត្វាបិ បតិំ មា លទ្ធាតិ.

តាយបិ សបថំ កត្វា ឯកមន្តំ ឋិតាយ តតិយា តតិយំ គាថមាហ –

១៧១.

‘‘ទីឃំ ¶ ¶ គច្ឆតុ អទ្ធានំ, ឯកិកា អភិសារិកា;

សង្កេតេ បតិ មា អទ្ទ, យា តេ អម្ពេ អវាហរី’’តិ.

តស្សត្ថោ – យា តេ អម្ពេ អវាហរិ, សា បតិំ បត្ថយមានា តស្ស សន្តិកំ អភិសរណតាយ អភិសារិកា នាម ហុត្វា ឯកិកា អទុតិយា គាវុតទ្វិគាវុតមត្តំ ទីឃំ អទ្ធានំ គច្ឆតុ, គន្ត្វាបិ ច តស្មិំ អសុកដ្ឋានំ នាម អាគច្ឆេយ្យាសីតិ កតេ សង្កេតេ តំ បតិំ មា អទ្ទសាតិ.

តាយបិ សបថំ កត្វា ឯកមន្តំ ឋិតាយ ចតុត្ថា ចតុត្ថំ គាថមាហ –

១៧២.

‘‘អលង្កតា សុវសនា, មាលិនី ចន្ទនុស្សទា;

ឯកិកា សយនេ សេតុ, យា តេ អម្ពេ អវាហរី’’តិ. – សា ឧត្តានត្ថាយេវ;

តាបសោ ‘‘តុម្ហេហិ អតិភារិយា សបថា កតា, អញ្ញេហិ អម្ពានិ ខាទិតានិ ភវិស្សន្តិ, គច្ឆថ ទានិ តុម្ហេ’’តិ តា ឧយ្យោជេសិ. សក្កោ ភេរវរូបារម្មណំ ទស្សេត្វា កូដតាបសំ តតោ បលាបេសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា កូដជដិលោ អយំ អម្ពគោបកោ មហល្លកោ អហោសិ, ចតស្សោ សេដ្ឋិធីតរោ ឯតាយេវ, សក្កោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

អម្ពជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា.

[៣៤៥] ៥. រាជកុម្ភជាតកវណ្ណនា

វនំ យទគ្គិ ទហតីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ អលសភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. សោ កិរ សាវត្ថិវាសី កុលបុត្តោ សាសនេ ឧរំ ទត្វា បព្ពជិត្វាបិ អលសោ អហោសិ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាយោនិសោមនសិការវត្តបដិវត្តាទីហិ បរិពាហិរោ នីវរណាភិភូតោ. និសិន្នដ្ឋានាទីសុ ឥរិយាបថេសុ តថា ឯវ ហោតិ. តស្ស តំ អាលសិយភាវំ អារព្ភ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, អសុកោ នាម ភិក្ខុ ឯវរូបេ និយ្យានិកសាសនេ បព្ពជិត្វា ¶ អាលសិយោ កុសីតោ នីវរណាភិភូតោ វិហរតី’’តិ ¶ . សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស អាលសិយោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស អមច្ចរតនំ អហោសិ, ពារាណសិរាជា អាលសិយជាតិកោ អហោសិ. ពោធិសត្តោ ‘‘រាជានំ បពោធេស្សាមី’’តិ ឯកំ ឧបមំ ឧបធារេន្តោ វិចរតិ. អថេកទិវសំ រាជា ឧយ្យានំ គន្ត្វា អមច្ចគណបរិវុតោ តត្ថ វិចរន្តោ ឯកំ រាជកុម្ភំ នាម អាលសិយំ បស្សិ. តថារូបា កិរ អាលសិយា សកលទិវសំ គច្ឆន្តាបិ ឯកទ្វង្គុលមត្តមេវ គច្ឆន្តិ. រាជា តំ ទិស្វា ‘‘វយស្ស កោ នាម សោ’’តិ ពោធិសត្តំ បុច្ឆិ. មហាសត្តោ ‘‘រាជកុម្ភោ នាមេស, មហារាជ, អាលសិយោ. ឯវរូបោ ហិ សកលទិវសំ គច្ឆន្តោបិ ឯកង្គុលទ្វង្គុលមត្តមេវ គច្ឆតី’’តិ វត្វា តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ ‘‘អម្ភោ, រាជកុម្ភ, តុម្ហាកំ ទន្ធគមនំ ឥមស្មិំ អរញ្ញេ ទាវគ្គិម្ហិ ឧដ្ឋិតេ កិំ ករោថា’’តិ វត្វា បឋមំ គាថមាហ –

១៧៣.

‘‘វនំ ¶ យទគ្គិ ទហតិ, បាវកោ កណ្ហវត្តនី;

កថំ ករោសិ បចលក, ឯវំ ទន្ធបរក្កមោ’’តិ.

តត្ថ យទគ្គីតិ យទា អគ្គិ. បាវកោ កណ្ហវត្តនីតិ អគ្គិនោ វេវចនំ. បចលកាតិ តំ អាលបតិ. សោ ហិ ចលន្តោ ចលន្តោ គច្ឆតិ, និច្ចំ វា បចលាយតិ, តស្មា ‘‘បចលកោ’’តិ វុច្ចតិ. ទន្ធបរក្កមោតិ គរុវីរិយោ.

តំ សុត្វា រាជកុម្ភោ ទុតិយំ គាថមាហ –

១៧៤.

‘‘ពហូនិ រុក្ខឆិទ្ទានិ, បថព្យា វិវរានិ ច;

តានិ ចេ នាភិសម្ភោម, ហោតិ នោ កាលបរិយាយោ’’តិ.

តស្សត្ថោ – បណ្ឌិត, អម្ហាកំ ឥតោ ឧត្តរិគមនំ នាម នត្ថិ. ឥមស្មិំ បន អរញ្ញេ រុក្ខឆិទ្ទានិ បថវិយំ វិវរានិ ច ពហូនិ. យទិ តានិ ន បាបុណាម, ហោតិ នោ កាលបរិយាយោតិ មរណមេវ នោ ហោតីតិ.

តំ ¶ សុត្វា ពោធិសត្តោ ឥតរា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

១៧៥.

‘‘យោ ¶ ទន្ធកាលេ តរតិ, តរណីយេ ច ទន្ធតិ;

សុក្ខបណ្ណំវ អក្កម្ម, អត្ថំ ភញ្ជតិ អត្តនោ.

១៧៦.

‘‘យោ ទន្ធកាលេ ទន្ធេតិ, តរណីយេ ច តារយិ;

សសីវ រត្តិំ វិភជំ, តស្សត្ថោ បរិបូរតី’’តិ.

តត្ថ ទន្ធកាលេតិ តេសំ តេសំ កម្មានំ សណិកំ កត្តព្ពកាលេ. តរតីតិ តុរិតតុរិតោ វេគេន តានិ កម្មានិ ករោតិ. សុក្ខបណ្ណំវាតិ យថា វាតាតបសុក្ខំ តាលបណ្ណំ ពលវា បុរិសោ អក្កមិត្វា ភញ្ជេយ្យ, តត្ថេវ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ ករេយ្យ, ឯវំ សោ អត្តនោ អត្ថំ វុទ្ធិំ ភញ្ជតិ. ទន្ធេតីតិ ទន្ធយតិ ទន្ធកាតព្ពានិ កម្មានិ ទន្ធមេវ ករោតិ. តារយីតិ តុរិតកាតព្ពានិ កម្មានិ តុរិតោវ ករោតិ. សសីវ រត្តិំ វិភជន្តិ យថា ចន្ទោ ជុណ្ហបក្ខំ រត្តិំ ជោតយមានោ កាឡបក្ខរត្តិតោ រត្តិំ វិភជន្តោ ទិវសេ ទិវសេ បរិបូរតិ, ឯវំ តស្ស បុរិសស្ស អត្ថោ បរិបូរតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

រាជា ¶ ពោធិសត្តស្ស វចនំ សុត្វា តតោ បដ្ឋាយ អនលសោ ជាតោ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា រាជកុម្ភោ អាលសិយភិក្ខុ អហោសិ, បណ្ឌិតាមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

រាជកុម្ភជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា.

[៣៤៦] ៦. កេសវជាតកវណ្ណនា

មនុស្សិន្ទំ ជហិត្វានាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ វិស្សាសភោជនំ អារព្ភ កថេសិ. អនាថបិណ្ឌិកស្ស កិរ គេហេ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ និពទ្ធភត្តំ ហោតិ, គេហំ និច្ចកាលំ ¶ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឱបានភូតំ កាសាវបជ្ជោតំ ឥសិវាតបដិវាតំ. អថេកទិវសំ រាជា នគរំ បទក្ខិណំ ករោន្តោ សេដ្ឋិនោ និវេសនេ ភិក្ខុសង្ឃំ ទិស្វា ‘‘អហម្បិ អរិយសង្ឃស្ស និពទ្ធំ ភិក្ខំ ទស្សាមី’’តិ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ និពទ្ធំ ភិក្ខំ បដ្ឋបេសិ. តតោ បដ្ឋាយ រាជនិវេសនេ និពទ្ធំ ភិក្ខា ទិយ្យតិ, តិវស្សិកគន្ធសាលិភោជនំ បណីតំ. វិស្សាសេនបិ សិនេហេនបិ សហត្ថា ទាយកា នត្ថិ, រាជយុត្តេ ទាបេសិ. ភិក្ខូ និសីទិត្វា ¶ ភុញ្ជិតុំ ន ឥច្ឆន្តិ, នានគ្គរសភត្តំ គហេត្វា អត្តនោ អត្តនោ ឧបដ្ឋាកកុលំ គន្ត្វា តំ ភត្តំ តេសំ ទត្វា តេហិ ទិន្នំ លូខំ វា បណីតំ វា ភុញ្ជន្តិ.

អថេកទិវសំ រញ្ញោ ពហុំ ផលាផលំ អាហរិំសុ. រាជា ‘‘សង្ឃស្ស ទេថា’’តិ អាហ. មនុស្សា ភត្តគ្គំ គន្ត្វា ឯកភិក្ខុម្បិ អទិស្វា ‘‘ឯកោ ភិក្ខុបិ នត្ថី’’តិ រញ្ញោ អារោចេសុំ. ‘‘ននុ វេលាយេវ តាវា’’តិ? ‘‘អាម, វេលា, ភិក្ខូ បន តុម្ហាកំ គេហេ ភត្តំ គហេត្វា អត្តនោ អត្តនោ វិស្សាសិកានំ ឧបដ្ឋាកានំ គេហំ គន្ត្វា តេសំ ទត្វា តេហិ ទិន្នំ លូខំ វា បណីតំ វា ភុញ្ជន្តី’’តិ. រាជា ‘‘អម្ហាកំ ភត្តំ បណីតំ, កេន នុ ខោ ការណេន អភុត្វា អញ្ញំ ភុញ្ជន្តិ, សត្ថារំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា វិហារំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បុច្ឆិ. សត្ថា ‘‘មហារាជ, ភោជនំ នាម វិស្សាសបរមំ, តុម្ហាកំ ¶ គេហេ វិស្សាសំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា សិនេហេន ទាយកានំ អភាវា ភិក្ខូ ភត្តំ គហេត្វា អត្តនោ អត្តនោ វិស្សាសិកដ្ឋានេ បរិភុញ្ជន្តិ. មហារាជ, វិស្សាសសទិសោ អញ្ញោ រសោ នាម នត្ថិ, អវិស្សាសិកេន ទិន្នំ ចតុមធុរម្បិ ហិ វិស្សាសិកេន ទិន្នំ សាមាកភត្តំ ន អគ្ឃតិ. បោរាណកបណ្ឌិតាបិ រោគេ ឧប្បន្នេ រញ្ញា បញ្ច វេជ្ជកុលានិ គហេត្វា ភេសជ្ជេ ការិតេបិ រោគេ អវូបសន្តេ វិស្សាសិកានំ សន្តិកំ គន្ត្វា អលោណកំ សាមាកនីវារយាគុញ្ចេវ ឧទកមត្តសិត្តំ អលោណកបណ្ណញ្ច បរិភុញ្ជិត្វា និរោគា ជាតា’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ កាសិរដ្ឋេ ព្រាម្ហណកុលេ និព្ពត្តិ, ‘‘កប្បកុមារោ’’តិស្ស ¶ នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា អបរភាគេ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ. តទា កេសវោ នាម តាបសោ បញ្ចហិ តាបសសតេហិ បរិវុតោ គណសត្ថា ហុត្វា ហិមវន្តេ វសតិ. ពោធិសត្តោ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បញ្ចន្នំ អន្តេវាសិកសតានំ ជេដ្ឋន្តេវាសិកោ ហុត្វា វិហាសិ, កេសវតាបសស្ស ហិតជ្ឈាសយោ សសិនេហោ អហោសិ. តេ អញ្ញមញ្ញំ អតិវិយ វិស្សាសិកា អហេសុំ. អបរភាគេ កេសវោ តេ តាបសេ អាទាយ លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ មនុស្សបថំ គន្ត្វា ពារាណសិំ បត្វា រាជុយ្យានេ វសិត្វា បុនទិវសេ នគរំ ភិក្ខាយ បវិសិត្វា រាជទ្វារំ អគមាសិ. រាជា ឥសិគណំ ទិស្វា បក្កោសាបេត្វា អន្តោនិវេសនេ ភោជេត្វា បដិញ្ញំ គហេត្វា ឧយ្យានេ វសាបេសិ. អថ វស្សារត្តេ អតិក្កន្តេ កេសវោ រាជានំ អាបុច្ឆិ. រាជា ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ មហល្លកា, អម្ហេ តាវ ឧបនិស្សាយ វសថ, ទហរតាបសេ ហិមវន្តំ បេសេថា’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ ជេដ្ឋន្តេវាសិកេន សទ្ធិំ តេ ហិមវន្តំ បេសេត្វា សយំ ឯកកោវ ឱហិយិ. កប្បោ ហិមវន្តំ គន្ត្វា តាបសេហិ សទ្ធិំ វសិ.

កេសវោ ¶ កប្បេន វិនា វសន្តោ ឧក្កណ្ឋិត្វា តំ ទដ្ឋុកាមោ ហុត្វា និទ្ទំ ន លភតិ, តស្ស និទ្ទំ អលភន្តស្ស សម្មា អាហារោ ន បរិណាមំ គច្ឆតិ, លោហិតបក្ខន្ទិកា អហោសិ, ពាឡ្ហា វេទនា វត្តន្តិ. រាជា បញ្ច វេជ្ជកុលានិ គហេត្វា តាបសំ បដិជគ្គិ, រោគោ ន វូបសម្មតិ. កេសវោ រាជានំ អាហ ‘‘មហារាជ, កិំ មយ្ហំ មរណំ ឥច្ឆថ, ឧទាហុ អរោគភាវ’’ន្តិ ¶ ? ‘‘អរោគភាវំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ មំ ហិមវន្តំ បេសេថា’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ រាជា នារទំ នាម អមច្ចំ បក្កាសាបេត្វា ‘‘នារទ, អម្ហាកំ ភទន្តំ គហេត្វា វនចរកេហិ សទ្ធិំ ហិមវន្តំ យាហី’’តិ បេសេសិ. នារទោ តំ តត្ថ នេត្វា បច្ចាគមាសិ. កេសវស្សបិ កប្បេ ទិដ្ឋមត្តេយេវ ចេតសិករោគោ វូបសន្តោ, ឧក្កណ្ឋា បដិប្បស្សម្ភិ. អថស្ស កប្បោ អលោណកេន អធូបនេន ¶ ឧទកមត្តសិត្តបណ្ណេន សទ្ធិំ សាមាកនីវារយាគុំ អទាសិ, តស្ស តង្ខណញ្ញេវ លោហិតបក្ខន្ទិកា បដិប្បស្សម្ភិ.

បុន រាជា នារទំ បេសេសិ ‘‘គច្ឆ កេសវស្ស តាបសស្ស បវត្តិំ ជានាហី’’តិ. សោ គន្ត្វា តំ អរោគំ ទិស្វា ‘‘ភន្តេ, ពារាណសិរាជា បញ្ច វេជ្ជកុលានិ គហេត្វា បដិជគ្គន្តោ តុម្ហេ អរោគេ កាតុំ នាសក្ខិ, កថំ តេ កប្បោ បដិជគ្គី’’តិ វត្វា បឋមំ គាថមាហ –

១៧៧.

‘‘មនុស្សិន្ទំ ជហិត្វាន, សព្ពកាមសមិទ្ធិនំ;

កថំ នុ ភគវា កេសី, កប្បស្ស រមតិ អស្សមេ’’តិ.

តត្ថ មនុស្សិន្ទន្តិ មនុស្សានំ ឥន្ទំ ពារាណសិរាជានំ. កថំ នុ ភគវា កេសីតិ កេន នុ ខោ ឧបាយេន អយំ អម្ហាកំ ភគវា កេសវតាបសោ កប្បស្ស អស្សមេ រមតីតិ.

ឯវំ អញ្ញេហិ សទ្ធិំ សល្លបន្តោ វិយ កេសវស្ស អភិរតិការណំ បុច្ឆិ. តំ សុត្វា កេសវោ ទុតិយំ គាថមាហ –

១៧៨.

‘‘សាទូនិ រមណីយានិ, សន្តិ វក្ខា មនោរមា;

សុភាសិតានិ កប្បស្ស, នារទ រមយន្តិ ម’’ន្តិ.

តត្ថ វក្ខាតិ រុក្ខា. បាឡិយំ បន ‘‘រុក្ខា’’ត្វេវ លិខិតំ. សុភាសិតានីតិ កប្បេន កថិតានិ សុភាសិតានិ មំ រមយន្តីតិ អត្ថោ.

ឯវញ្ច ¶ បន វត្វា ‘‘ឯវំ មំ អភិរមាបេន្តោ កប្បោ អលោណកំ អធូបនំ ឧទកសិត្តបណ្ណមិស្សំ សាមាកនីវារយាគុំ បាយេសិ, តាយ មេ សរីរេ ព្យាធិ វូបសមិតោ, អរោគោ ជាតោម្ហី’’តិ អាហ. តំ សុត្វា នារទោ តតិយំ គាថមាហ –

១៧៩.

‘‘សាលីនំ ¶ ឱទនំ ភុញ្ជេ, សុចិំ មំសូបសេចនំ;

កថំ សាមាកនីវារំ, អលោណំ ឆាទយន្តិ ត’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ភុញ្ជេតិ ភុញ្ជសិ, អយមេវ វា បាឋោ. ឆាទយន្តីតិ ឆាទយតិ បីណេតិ តោសេតិ. គាថាពន្ធសុខត្ថំ បន អនុនាសិកោ កតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ ត្វំ សុចិំ មំសូបសេចនំ រាជកុលេ រាជារហំ សាលិភត្តំ ភុញ្ជសិ, តំ កថមិទំ សាមាកនីវារំ អលោណំ បីណេតិ តោសេតិ, កថំ តេ ឯតំ រុច្ចតីតិ.

តំ សុត្វា កេសវោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –

១៨០.

‘‘សាទុំ វា យទិ វាសាទុំ, អប្បំ វា យទិ វា ពហុំ;

វិស្សត្ថោ យត្ថ ភុញ្ជេយ្យ, វិស្សាសបរមា រសា’’តិ.

តត្ថ យទិ វាសាទុន្តិ យទិ វា អសាទុំ. វិស្សត្ថោតិ និរាសង្កោ វិស្សាសបត្តោ ហុត្វា. យត្ថ ភុញ្ជេយ្យាតិ យស្មិំ និវេសនេ ឯវំ ភុញ្ជេយ្យ, តត្ថ ឯវំ ភុត្តំ យំកិញ្ចិ ភោជនំ សាទុមេវ. កស្មា? យស្មា វិស្សាសបរមា រសា, វិស្សាសោ បរមោ ឧត្តមោ ឯតេសន្តិ វិស្សាសបរមា រសា. វិស្សាសសទិសោ ហិ អញ្ញោ រសោ នាម នត្ថិ. អវិស្សាសិកេន ហិ ទិន្នំ ចតុមធុរម្បិ វិស្សាសិកេន ទិន្នំ អម្ពិលកញ្ជិយំ ន អគ្ឃតីតិ.

នារទោ តស្ស វចនំ សុត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កេសវោ ឥទំ នាម កថេសី’’តិ អាចិក្ខិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, នារទោ សារិបុត្តោ, កេសវោ ពកព្រហ្មា, កប្បោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

កេសវជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា.

[៣៤៧] ៧. អយកូដជាតកវណ្ណនា

សព្ពាយសន្តិ ¶ ¶ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ លោកត្ថចរិយំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ មហាកណ្ហជាតកេ (ជា. ១.១២.៦១ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ ឧគ្គហិតសព្ពសិប្បោ បិតុ អច្ចយេន រជ្ជេ បតិដ្ឋាយ ធម្មេន រជ្ជំ ការេសិ. តទា មនុស្សា ទេវមង្គលិកា ហុត្វា ពហូ អជេឡកាទយោ ¶ មារេត្វា ទេវតានំ ពលិកម្មំ ករោន្តិ. ពោធិសត្តោ ‘‘បាណោ ន ហន្តព្ពោ’’តិ ភេរិំ ចរាបេសិ. យក្ខា ពលិកម្មំ អលភមានា ពោធិសត្តស្ស កុជ្ឈិត្វា ហិមវន្តេ យក្ខសមាគមំ គន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស មារណត្ថាយ ឯកំ កក្ខឡំ យក្ខំ បេសេសុំ. សោ កណ្ណិកមត្តំ មហន្តំ អាទិត្តំ អយកូដំ គហេត្វា ‘‘ឥមិនា នំ បហរិត្វា មារេស្សាមី’’តិ អាគន្ត្វា មជ្ឈិមយាមសមនន្តរេ ពោធិសត្តស្ស សយនមត្ថកេ អដ្ឋាសិ. តស្មិំ ខណេ សក្កស្ស អាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សោ អាវជ្ជមានោ តំ ការណំ ញត្វា ឥន្ទវជិរំ អាទាយ គន្ត្វា យក្ខស្ស ឧបរិ អដ្ឋាសិ. ពោធិសត្តោ យក្ខំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ឯស មំ រក្ខមានោ ឋិតោ, ឧទាហុ មារេតុកាមោ’’តិ តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

១៨១.

‘‘សព្ពាយសំ កូដមតិប្បមាណំ, បគ្គយ្ហ យោ តិដ្ឋសិ អន្តលិក្ខេ;

រក្ខាយ មេ ត្វំ វិហិតោ នុសជ្ជ, ឧទាហុ មេ ចេតយសេ វធាយា’’តិ.

តត្ថ វិហិតោ នុសជ្ជាតិ វិហិតោ នុ អសិ អជ្ជ.

ពោធិសត្តោ បន យក្ខមេវ បស្សតិ, ន សក្កំ. យក្ខោ សក្កស្ស ភយេន ពោធិសត្តំ បហរិតុំ ន សក្កោតិ. សោ ពោធិសត្តស្ស កថំ សុត្វា ‘‘មហារាជ, នាហំ តវ រក្ខណត្ថាយ ឋិតោ, ឥមិនា បន ជលិតេន អយកូដេន បហរិត្វា តំ មារេស្សាមីតិ អាគតោម្ហិ, សក្កស្ស ភយេន តំ បហរិតុំ ន សក្កោមី’’តិ ឯតមត្ថំ ទីបេន្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –

១៨២.

‘‘ទូតោ ¶ អហំ រាជិធ រក្ខសានំ, វធាយ តុយ្ហំ បហិតោហមស្មិ;

ឥន្ទោ ច តំ រក្ខតិ ទេវរាជា, តេនុត្តមង្គំ ន តេ ផាលយាមី’’តិ.

តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ឥតរា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

១៨៣.

‘‘សចេ ¶ ច មំ រក្ខតិ ទេវរាជា, ទេវានមិន្ទោ មឃវា សុជម្បតិ;

កាមំ ¶ បិសាចា វិនទន្តុ សព្ពេ, ន សន្តសេ រក្ខសិយា បជាយ.

១៨៤.

‘‘កាមំ កន្ទន្តុ កុម្ភណ្ឌា, សព្ពេ បំសុបិសាចកា;

នាលំ បិសាចា យុទ្ធាយ, មហតី សា វិភិំសិកា’’តិ.

តត្ថ រក្ខសិយា បជាយាតិ រក្ខសិសង្ខាតាយ បជាយ, រក្ខសសត្តានន្តិ អត្ថោ. កុម្ភណ្ឌាតិ កុម្ភមត្តរហស្សង្គា មហោទរា យក្ខា. បំសុបិសាចកាតិ សង្ការដ្ឋានេ បិសាចា. នាលន្តិ បិសាចា នាម មយា សទ្ធិំ យុទ្ធាយ ន សមត្ថា. មហតី សា វិភិំសិកាតិ យំ បនេតេ យក្ខា សន្និបតិត្វា វិភិំសិកំ ទស្សេន្តិ, សា មហតី វិភិំសិកា ភយការណទស្សនមត្តមេវ មយ្ហំ, ន បនាហំ ភាយាមីតិ អត្ថោ.

សក្កោ យក្ខំ បលាបេត្វា មហាសត្តំ ឱវទិត្វា ‘‘មា ភាយិ, មហារាជ, ឥតោ បដ្ឋាយ តវ រក្ខា មមាយត្តា’’តិ វត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សក្កោ អនុរុទ្ធោ អហោសិ, ពារាណសិរាជា អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

អយកូដជាតកវណ្ណនា សត្តមា.

[៣៤៨] ៨. អរញ្ញជាតកវណ្ណនា

អរញ្ញា ¶ គាមមាគម្មាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ថុល្លកុមារិកាបលោភនំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ចូឡនារទកស្សបជាតកេ (ជា. ១.១៣.៤០ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ ឧគ្គហិតសិប្បោ ភរិយាយ កាលកតាយ បុត្តំ គហេត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តេ វសន្តោ បុត្តំ អស្សមបទេ ឋបេត្វា ផលាផលត្ថាយ គច្ឆតិ. តទា ចោរេសុ បច្ចន្តគាមំ បហរិត្វា ករមរេ គហេត្វា គច្ឆន្តេសុ ឯកា កុមារិកា បលាយិត្វា តំ អស្សមបទំ បត្វា តាបសកុមារំ ¶ បលោភេត្វា សីលវិនាសំ បាបេត្វា ‘‘ឯហិ គច្ឆាមា’’តិ អាហ. ‘‘បិតា តាវ ¶ មេ អាគច្ឆតុ, តំ បស្សិត្វា គមិស្សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ ទិស្វា អាគច្ឆា’’តិ និក្ខមិត្វា អន្តរាមគ្គេ និសីទិ. តាបសកុមារោ បិតរិ អាគតេ បឋមំ គាថមាហ –

១៨៥.

‘‘អរញ្ញា គាមមាគម្ម, កិំសីលំ កិំវតំ អហំ;

បុរិសំ តាត សេវេយ្យំ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ.

តត្ថ អរញ្ញា គាមមាគម្មាតិ តាត អហំ ឥតោ អរញ្ញតោ មនុស្សបថំ វសនត្ថាយ គតោ វសនគាមំ បត្វា កិំ ករោមីតិ.

អថស្ស បិតា ឱវាទំ ទទន្តោ តិស្សោ គាថា អភាសិ –

១៨៦.

‘‘យោ តំ វិស្សាសយេ តាត, វិស្សាសញ្ច ខមេយ្យ តេ;

សុស្សូសី ច តិតិក្ខី ច, តំ ភជេហិ ឥតោ គតោ.

១៨៧.

‘‘យស្ស កាយេន វាចាយ, មនសា នត្ថិ ទុក្កដំ;

ឧរសីវ បតិដ្ឋាយ, តំ ភជេហិ ឥតោ គតោ.

១៨៨.

‘‘ហលិទ្ទិរាគំ កបិចិត្តំ, បុរិសំ រាគវិរាគិនំ;

តាទិសំ តាត មា សេវិ, និម្មនុស្សម្បិ ចេ សិយា’’តិ.

តត្ថ ¶ យោ តំ វិស្សាសយេតិ យោ បុរិសោ តំ វិស្សាសេយ្យ ន បរិសង្កេយ្យ. វិស្សាសញ្ច ខមេយ្យ តេតិ យោ ច អត្តនិ កយិរមានំ តវ វិស្សាសំ បត្តោ និរាសង្កោ តំ ខមេយ្យ. សុស្សូសីតិ យោ ច តវ វិស្សាសវចនំ សោតុមិច្ឆតិ. តិតិក្ខីតិ យោ ច តយា កតំ អបរាធំ ខមតិ. តំ ភជេហីតិ តំ បុរិសំ ភជេយ្យាសិ បយិរុបាសេយ្យាសិ. ឧរសីវ បតិដ្ឋាយាតិ យថា តស្ស ឧរសិ បតិដ្ឋាយ វឌ្ឍិតោ ឱរសបុត្តោ ត្វម្បិ តាទិសោ ឧរសិ បតិដ្ឋិតបុត្តោ វិយ ហុត្វា ឯវរូបំ បុរិសំ ភជេយ្យាសីតិ អត្ថោ.

ហលិទ្ទិរាគន្តិ ហលិទ្ទិរាគសទិសំ អថិរចិត្តំ. កបិចិត្តន្តិ លហុបរិវត្តិតាយ មក្កដចិត្តំ. រាគវិរាគិនន្តិ មុហុត្តេនេវ រជ្ជនវិរជ្ជនសភាវំ. និម្មនុស្សម្បិ ចេ សិយាតិ សចេបិ សកលំ ជម្ពុទីបតលំ កាយទុច្ចរិតាទិវិរហិតស្ស មនុស្សស្ស អភាវេន និម្មនុស្សំ សិយា ¶ , តថាបិ, តាត, តាទិសំ លហុចិត្តំ មា សេវិ, សព្ពម្បិ មនុស្សបថំ វិចិនិត្វា ហេដ្ឋា វុត្តគុណសម្បន្នមេវ ភជេយ្យាសីតិ អត្ថោ.

តំ ¶ សុត្វា តាបសកុមារោ ‘‘អហំ, តាត, ឥមេហិ គុណេហិ សមន្នាគតំ បុរិសំ កត្ថ លភិស្សាមិ, ន គច្ឆាមិ, តុម្ហាកញ្ញេវ សន្តិកេ វសិស្សាមី’’តិ វត្វា និវត្តិ. អថស្ស បិតា កសិណបរិកម្មំ អាចិក្ខិ. ឧភោបិ អបរិហីនជ្ឈានា ព្រហ្មលោកបរាយណា អហេសុំ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា បុត្តោ ច កុមារិកា ច ឯតេយេវ អហេសុំ, បិតា តាបសោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

អរញ្ញជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា.

[៣៤៩] ៩. សន្ធិភេទជាតកវណ្ណនា

នេវ ឥត្ថីសុ សាមញ្ញន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បេសុញ្ញសិក្ខាបទំ អារព្ភ កថេសិ. ឯកស្មិំ កិរ សមយេ សត្ថា ‘‘ឆព្ពគ្គិយា ភិក្ខូ បេសុញ្ញំ ឧបសំហរន្តី’’តិ សុត្វា តេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូនំ ភណ្ឌនជាតានំ កលហជាតានំ វិវាទាបន្នានំ បេសុញ្ញំ ឧបសំហរថ, តេន អនុប្បន្នានិ ចេវ ភណ្ឌនានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នានិ ច ¶ ភិយ្យោភាវាយ សំវត្តន្តី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ច’’ន្តិ វុត្តេ តេ ភិក្ខូ គរហិត្វា ‘‘ភិក្ខវេ, បិសុណា វាចា នាម តិខិណសត្តិបហារសទិសា, ទឡ្ហោ វិស្សាសោបិ តាយ ខិប្បំ ភិជ្ជតិ, តញ្ច បន គហេត្វា អត្តនោ មេត្តិភិន្ទនកជនោ សីហឧសភសទិសោ ហោតី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស បុត្តោ ហុត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ ឧគ្គហិតសិប្បោ បិតុ អច្ចយេន ធម្មេន រជ្ជំ ការេសិ. តទា ឯកោ គោបាលកោ អរញ្ញេ គោកុលេសុ គាវោ បដិជគ្គិត្វា អាគច្ឆន្តោ ឯកំ គព្ភិនិំ អសល្លក្ខេត្វា បហាយ អាគតោ. តស្សា ឯកាយ សីហិយា សទ្ធិំ វិស្សាសោ ឧប្បជ្ជិ. តា ឧភោបិ ទឡ្ហមិត្តា ហុត្វា ឯកតោ វិចរន្តិ. អបរភាគេ គាវី វច្ឆកំ, សីហី សីហបោតកំ វិជាយិ. តេ ឧភោបិ ជនា កុលេន អាគតមេត្តិយា ទឡ្ហមិត្តា ហុត្វា ឯកតោ វិចរន្តិ ¶ . អថេកោ វនចរកោ អរញ្ញំ បវិសិត្វា តេសំ វិស្សាសំ ទិស្វា អរញ្ញេ ឧប្បជ្ជនកភណ្ឌំ អាទាយ ពារាណសិំ គន្ត្វា រញ្ញោ ទត្វា ¶ ‘‘អបិ តេ, សម្ម, កិញ្ចិ អរញ្ញេ អច្ឆរិយំ ទិដ្ឋបុព្ព’’ន្តិ រញ្ញា បុដ្ឋោ ‘‘ទេវ, អញ្ញំ កិញ្ចិ ន បស្សាមិ, ឯកំ បន សីហញ្ច ឧសភញ្ច អញ្ញមញ្ញំ វិស្សាសិកេ ឯកតោ វិចរន្តេ អទ្ទស’’ន្តិ អាហ. ‘‘ឯតេសំ តតិយេ ឧប្បន្នេ ភយំ ភវិស្សតិ, យទា តេសំ តតិយំ បស្សតិ, អថ មេ អាចិក្ខេយ្យាសី’’តិ. ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ.

វនចរកេ បន ពារាណសិំ គតេ ឯកោ សិង្គាលោ សីហញ្ច ឧសភញ្ច ឧបដ្ឋហិ. វនចរកោ អរញ្ញំ គន្ត្វា តំ ទិស្វា ‘‘តតិយស្ស ឧប្បន្នភាវំ រញ្ញោ កថេស្សាមី’’តិ នគរំ គតោ. សិង្គាលោ ចិន្តេសិ ‘‘មយា ឋបេត្វា សីហមំសញ្ច ឧសភមំសញ្ច អញ្ញំ អខាទិតបុព្ពំ នាម នត្ថិ, ឥមេ ភិន្ទិត្វា ឥមេសំ មំសំ ខាទិស្សាមី’’តិ. សោ ‘‘អយំ តំ ឯវំ វទតិ, អយំ តំ ឯវំ វទតី’’តិ ឧភោបិ តេ អញ្ញមញ្ញំ ភិន្ទិត្វា ន ចិរស្សេវ កលហំ ការេត្វា មរណាការប្បត្តេ អកាសិ. វនចរកោបិ គន្ត្វា រញ្ញោ ‘‘តេសំ, ទេវ, តតិយោ ឧប្បន្នោ’’តិ អាហ. ‘‘កោ សោ’’តិ? ‘‘សិង្គាលោ, ទេវា’’តិ. រាជា ‘‘សោ ឧភោ មិត្តេ ភិន្ទិត្វា មារាបេស្សតិ, មយំ តេសំ មតកាលេ សម្បាបុណិស្សាមា’’តិ វត្វា រថំ អភិរុយ្ហ វនចរកេន មគ្គទេសកេន គច្ឆន្តោ តេសុ អញ្ញមញ្ញំ កលហំ កត្វា ជីវិតក្ខយំ បត្តេសុ សម្បាបុណិ. សិង្គាលោ បន ហដ្ឋតុដ្ឋោ ឯកវារំ ¶ សីហស្ស មំសំ ខាទតិ, ឯកវារំ ឧសភស្ស មំសំ ខាទតិ. រាជា តេ ឧភោបិ ជីវិតក្ខយប្បត្តេ ទិស្វា រថេ ឋិតោវ សារថិនា សទ្ធិំ សល្លបន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

១៨៩.

‘‘នេវ ¶ ឥត្ថីសុ សាមញ្ញំ, នាបិ ភក្ខេសុ សារថិ;

អថស្ស សន្ធិភេទស្ស, បស្ស យាវ សុចិន្តិតំ.

១៩០.

‘‘អសិ តិក្ខោវ មំសម្ហិ, បេសុញ្ញំ បរិវត្តតិ;

យត្ថូសភញ្ច សីហញ្ច, ភក្ខយន្តិ មិគាធមា.

១៩១.

‘‘ឥមំ សោ សយនំ សេតិ, យមិមំ បស្សសិ សារថិ;

យោ វាចំ សន្ធិភេទស្ស, បិសុណស្ស និពោធតិ.

១៩២.

‘‘តេ ជនា សុខមេធន្តិ, នរា សគ្គគតារិវ;

យេ វាចំ សន្ធិភេទស្ស, នាវពោធន្តិ សារថី’’តិ.

តត្ថ នេវ ឥត្ថីសូតិ សម្ម សារថិ, ឥមេសំ ទ្វិន្នំ ជនានំ នេវ ឥត្ថីសុ សាមញ្ញំ អត្ថិ ន ¶ , ភក្ខេសុបិ. អញ្ញមេវ ហិ ឥត្ថិំ សីហោ សេវតិ, អញ្ញំ ឧសភោ, អញ្ញំ ភក្ខំ សីហោ ខាទតិ, អញ្ញំ ឧសភោតិ អត្ថោ. អថស្សាតិ ឯវំ កលហការណេ អវិជ្ជមានេបិ អថ ឥមស្ស មិត្តសន្ធិភេទកស្ស ទុដ្ឋសិង្គាលស្ស ‘‘ឧភិន្នំ មំសំ ខាទិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឥមេ មារេន្តស្ស បស្ស យាវ សុចិន្តិតំ, សុចិន្តិតំ ជាតន្តិ អធិប្បាយោ. យត្ថាតិ យស្មិំ បេសុញ្ញេ បរិវត្តមានេ. ឧសភញ្ច សីហញ្ច មិគាធមា សិង្គាលា ខាទន្តិ, តំ បេសុញ្ញំ មំសម្ហិ តិខិណោ អសិ វិយ មិត្តភាវំ ឆិន្ទន្តមេវ បរិវត្តតីតិ ទីបេតិ.

យមិមំ បស្សសីតិ សម្ម សារថិ, យំ ឥមំ បស្សសិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ មតសយនំ, អញ្ញោបិ យោ បុគ្គលោ សន្ធិភេទស្ស បិសុណស្ស បិសុណវាចំ និពោធតិ គណ្ហាតិ, សោ ឥមំ សយនំ សេតិ, ឯវមេវំ មរតីតិ ទស្សេតិ. សុខមេធន្តីតិ សុខំ វិន្ទន្តិ លភន្តិ. នរា សគ្គគតារិវាតិ សគ្គគតា ទិព្ពភោគសមង្គិនោ នរា វិយ តេ សុខំ វិន្ទន្តិ. នាវពោធន្តីតិ ¶ ន សារតោ បច្ចេន្តិ, តាទិសំ បន វចនំ សុត្វា ចោទេត្វា សារេត្វា មេត្តិំ អភិន្ទិត្វា បាកតិកាវ ហោន្តីតិ.

រាជា ¶ ឥមា គាថា ភាសិត្វា សីហស្ស កេសរចម្មនខទាឋា គាហាបេត្វា នគរមេវ គតោ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ពារាណសិរាជា អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

សន្ធិភេទជាតកវណ្ណនា នវមា.

[៣៥០] ១០. ទេវតាបញ្ហជាតកវណ្ណនា

ហន្តិ ហត្ថេហិ បាទេហីតិ អយំ ទេវតាបុច្ឆា ឧមង្គជាតកេ (ជា. ២.២២.៥៩០ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ.

ទេវតាបញ្ហជាតកវណ្ណនា ទសមា.

ចូឡកុណាលវគ្គោ បញ្ចមោ.

ជាតកុទ្ទានំ ¶ –

កាលិង្គោ អស្សារោហោ ច, ឯករាជា ច ទទ្ទរោ;

សីលវីមំសសុជាតា, បលាសោ សកុណោ ឆវោ;

សេយ្យោតិ ទស ជាតកា.

បុចិមន្ទោ កស្សបោ ច, ខន្តិវាទី លោហកុម្ភី;

សព្ពមំសលាភី សសោ, មតារោទកណវេរា;

តិត្តិរោ សុច្ចជោ ទស.

កុដិទូសោ ទុទ្ទភាយោ, ព្រហ្មទត្តចម្មសាដកោ;

គោធរាជា ច កក្ការុ, កាកវតី ននុ សោចិយោ;

កាឡពាហុ សីលវីមំសោ ទស.

កោកាលិកោ ¶ រថលដ្ឋិ, បក្កគោធរាជោវាទា;

ជម្ពុកព្រហាឆត្តោ ច, បីឋថុសា ច ពាវេរុ;

វិសយ្ហសេដ្ឋិ ទសធា.

កិន្នរីវានរកុន្តិនី, អម្ពហារី គជកុម្ភោ;

កេសវាយកូដារញ្ញំ, សន្ធិភេទោ ទេវតាបញ្ហា.

វគ្គុទ្ទានំ –

កាលិង្គោ បុចិមន្ទោ ច, កុដិទូសកកោកិលា;

ចូឡកុណាលវគ្គោតិ, បញ្ចវគ្គា ចតុក្កម្ហិ;

ហោន្តិ បញ្ញាស ជាតកា.

ចតុក្កនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. បញ្ចកនិបាតោ

១. មណិកុណ្ឌលវគ្គោ

[៣៥១] ១. មណិកុណ្ឌលជាតកវណ្ណនា

ជីនោ ¶ ¶ ¶ រថស្សំ មណិកុណ្ឌលេ ចាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោសលរញ្ញោ អន្តេបុរេ សព្ពត្ថសាធកំ បទុដ្ឋាមច្ចំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ហេដ្ឋា វិត្ថារិតមេវ. ឥធ បន ពោធិសត្តោ ពារាណសិរាជា អហោសិ. បទុដ្ឋាមច្ចោ កោសលរាជានំ អានេត្វា កាសិរជ្ជំ គាហាបេត្វា ពារាណសិរាជានំ ពន្ធាបេត្វា ពន្ធនាគារេ បក្ខិបាបេសិ. រាជា ឈានំ ឧប្បាទេត្វា អាកាសេ បល្លង្កេន និសីទិ, ចោររញ្ញោ សរីរេ ឌាហោ ឧប្បជ្ជិ. សោ ពារាណសិរាជានំ ឧបសង្កមិត្វា បឋមំ គាថមាហ –

១.

‘‘ជីនោ រថស្សំ មណិកុណ្ឌលេ ច, បុត្តេ ច ទារេ ច តថេវ ជីនោ;

សព្ពេសុ ភោគេសុ អសេសកេសុ, កស្មា ន សន្តប្បសិ សោកកាលេ’’តិ.

តត្ថ ជីនោ រថស្សំ មណិកុណ្ឌលេ ចាតិ មហារាជ, ត្វំ រថញ្ច អស្សញ្ច មណិកុណ្ឌលានិ ច ជីនោ, ‘‘ជីនោ រថស្សេ ច មណិកុណ្ឌលេ ចា’’តិបិ បាឋោ. អសេសកេសូតិ និស្សេសកេសុ.

តំ ¶ សុត្វា ពោធិសត្តោ ឥមា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

២.

‘‘បុព្ពេវ មច្ចំ វិជហន្តិ ភោគា, មច្ចោ វា តេ បុព្ពតរំ ជហាតិ;

អសស្សតា ភោគិនោ កាមកាមិ, តស្មា ន សោចាមហំ សោកកាលេ.

៣.

‘‘ឧទេតិ ¶ ¶ អាបូរតិ វេតិ ចន្ទោ, អត្ថំ តបេត្វាន បលេតិ សូរិយោ;

វិទិតា មយា សត្តុក លោកធម្មា, តស្មា ន សោចាមហំ សោកកាលេ’’តិ.

តត្ថ បុព្ពេវ មច្ចន្តិ មច្ចំ វា ភោគា បុព្ពេវ បឋមតរញ្ញេវ វិជហន្តិ, មច្ចោ វា តេ ភោគេ បុព្ពតរំ ជហាតិ. កាមកាមីតិ ចោររាជានំ អាលបតិ. អម្ភោ, កាមេ កាមយមាន កាមកាមិ ភោគិនោ នាម លោកេ អសស្សតា, ភោគេសុ វា នដ្ឋេសុ ជីវមានាវ អភោគិនោ ហោន្តិ, ភោគេ វា បហាយ សយំ នស្សន្តិ, តស្មា អហំ មហាជនស្ស សោកកាលេបិ ន សោចាមីតិ អត្ថោ. វិទិតា មយា សត្តុក លោកធម្មាតិ ចោររាជានំ អាលបតិ. អម្ភោ, សត្តុក, មយា លាភោ អលាភោ យសោ អយសោតិអាទយោ លោកធម្មា វិទិតា. យថេវ ហិ ចន្ទោ ឧទេតិ ច បូរតិ ច បុន ច ខីយតិ, យថា ច សូរិយោ អន្ធការំ វិធមន្តោ មហន្តំ អាលោកំ តបេត្វាន បុន សាយំ អត្ថំ បលេតិ អត្ថំ គច្ឆតិ ន ទិស្សតិ, ឯវមេវ ភោគា ឧប្បជ្ជន្តិ ច នស្សន្តិ ច, តត្ថ កិំ សោកេន, តស្មា ន សោចាមីតិ អត្ថោ.

ឯវំ មហាសត្តោ ចោររញ្ញោ ធម្មំ ទេសេត្វា ឥទានិ តមេវ ចោរំ គរហន្តោ អាហ –

៤.

‘‘អលសោ គិហី កាមភោគី ន សាធុ, អសញ្ញតោ បព្ពជិតោ ន សាធុ;

រាជា ន សាធុ អនិសម្មការី, យោ បណ្ឌិតោ កោធនោ តំ ន សាធុ.

៥.

‘‘និសម្ម ខត្តិយោ កយិរា, នានិសម្ម ទិសម្បតិ;

និសម្មការិនោ រាជ, យសោ កិត្តិ ច វឌ្ឍតី’’តិ.

ឥមា ¶ បន ទ្វេ គាថា ហេដ្ឋា វិត្ថារិតាយេវ. ចោររាជា ពោធិសត្តំ ខមាបេត្វា រជ្ជំ បដិច្ឆាបេត្វា អត្តនោ ជនបទមេវ គតោ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា កោសលរាជា អានន្ទោ អហោសិ, ពារាណសិរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

មណិកុណ្ឌលជាតកវណ្ណនា បឋមា.

[៣៥២] ២. សុជាតជាតកវណ្ណនា

កិំ ¶ នុ សន្តរមានោវាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មតបិតិកំ កុដុម្ពិកំ អារព្ភ កថេសិ. សោ កិរ បិតរិ មតេ បរិទេវមានោ វិចរតិ, សោកំ វិនោទេតុំ ន សក្កោតិ. អថ សត្ថា តស្ស សោតាបត្តិផលូបនិស្សយំ ទិស្វា សាវត្ថិំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បច្ឆាសមណំ អាទាយ តស្ស គេហំ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសិន្នោ តំ វន្ទិត្វា និសិន្នំ ‘‘កិំ, ឧបាសក, សោចសី’’តិ វត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘អាវុសោ, បោរាណកបណ្ឌិតា បណ្ឌិតានំ វចនំ សុត្វា បិតរិ កាលកតេ ន សោចិំសូ’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ កុដុម្ពិកគេហេ និព្ពត្តិ, ‘‘សុជាតកុមារោ’’តិស្ស នាមំ ករិំសុ. តស្ស វយប្បត្តស្ស បិតាមហោ កាលមកាសិ. អថស្ស បិតា បិតុ កាលកិរិយតោ បដ្ឋាយ សោកសមប្បិតោ អាឡាហនំ គន្ត្វា អាឡាហនតោ អដ្ឋីនិ អាហរិត្វា អត្តនោ អារាមេ មត្តិកាថូបំ កត្វា តានិ តត្ថ និទហិត្វា គតគតវេលាយ ថូបំ បុប្ផេហិ បូជេត្វា ចេតិយំ អាវិជ្ឈន្តោ បរិទេវតិ, នេវ ន្ហាយតិ ន លិម្បតិ ន ភុញ្ជតិ ន កម្មន្តេ វិចារេតិ. តំ ទិស្វា ពោធិសត្តោ ‘‘បិតា មេ អយ្យកស្ស មតកាលតោ បដ្ឋាយ សោកាភិភូតោ ចរតិ, ឋបេត្វា បន មំ អញ្ញោ ឯតំ សញ្ញាបេតុំ ន សក្កោតិ, ឯកេន នំ ឧបាយេន និស្សោកំ ករិស្សាមី’’តិ ពហិគាមេ ¶ ឯកំ មតគោណំ ទិស្វា តិណញ្ច បានីយញ្ច អាហរិត្វា តស្ស បុរតោ ឋបេត្វា ‘‘ខាទ, ខាទ, បិវ, បិវា’’តិ អាហ. អាគតាគតា នំ ទិស្វា ‘‘សម្ម សុជាត, កិំ ឧម្មត្តកោសិ, មតគោណស្ស តិណោទកំ ទេសី’’តិ វទន្តិ. សោ ន កិញ្ចិ បដិវទតិ. អថស្ស បិតុ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘បុត្តោ តេ ឧម្មត្តកោ ជាតោ, មតគោណស្ស តិណោទកំ ទេតី’’តិ អាហំសុ. តំ សុត្វា កុដុម្ពិកស្ស ¶ បិតុសោកោ អបគតោ, បុត្តសោកោ បតិដ្ឋិតោ. សោ វេគេនាគន្ត្វា ‘‘ននុ ត្វំ, តាត សុជាត, បណ្ឌិតោសិ, កិំការណា មតគោណស្ស តិណោទកំ ទេសី’’តិ វត្វា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៦.

‘‘កិំ នុ សន្តរមានោវ, លាយិត្វា ហរិតំ តិណំ;

ខាទ ខាទាតិ លបសិ, គតសត្តំ ជរគ្គវំ.

៧.

‘‘ន ហិ អន្នេន បានេន, មតោ គោណោ សមុដ្ឋហេ;

ត្វញ្ច តុច្ឆំ វិលបសិ, យថា តំ ទុម្មតី តថា’’តិ.

តត្ថ ¶ សន្តរមានោវាតិ តុរិតោ វិយ ហុត្វា. លាយិត្វាតិ លុនិត្វា. លបសីតិ វិលបសិ. គតសត្តំ ជរគ្គវន្តិ វិគតជីវិតំ ជិណ្ណគោណំ. យថា តន្តិ ឯត្ថ តន្តិ និបាតមត្តំ, យថា ទុម្មតិ អប្បបញ្ញោ វិលបេយ្យ, តថា ត្វំ តុច្ឆំ វិលបសីតិ.

តតោ ពោធិសត្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៨.

‘‘តថេវ តិដ្ឋតិ សីសំ, ហត្ថបាទា ច វាលធិ;

សោតា តថេវ តិដ្ឋន្តិ, មញ្ញេ គោណោ សមុដ្ឋហេ.

៩.

‘‘នេវយ្យកស្ស សីសញ្ច, ហត្ថបាទា ច ទិស្សរេ;

រុទំ មត្តិកថូបស្មិំ, ននុ ត្វញ្ញេវ ទុម្មតី’’តិ.

តត្ថ តថេវាតិ យថា បុព្ពេ ឋិតំ, តថេវ តិដ្ឋតិ. មញ្ញេតិ ឯតេសំ សីសាទីនំ តថេវ ឋិតត្តា អយំ គោណោ សមុដ្ឋហេយ្យាតិ មញ្ញាមិ. នេវយ្យកស្ស សីសញ្ចាតិ អយ្យកស្ស បន សីសញ្ច ហត្ថបាទា ច ន ទិស្សន្តិ. ‘‘បិដ្ឋិបាទា ន ទិស្សរេ’’តិបិ បាឋោ. ននុ ត្វញ្ញេវ ទុម្មតីតិ អហំ តាវ សីសាទីនិ បស្សន្តោ ឯវំ ករោមិ, ត្វំ បន ន កិញ្ចិ បស្សសិ, ឈាបិតដ្ឋានតោ អដ្ឋីនិ អាហរិត្វា មត្តិកាថូបំ កត្វា បរិទេវសិ. ឥតិ មំ បដិច្ច សតគុណេន សហស្សគុណេន សតសហស្សគុណេន ននុ ត្វញ្ញេវ ទុម្មតិ. ភិជ្ជនធម្មា នាម សង្ខារា ភិជ្ជន្តិ, តត្ថ កា បរិទេវនាតិ.

តំ ¶ សុត្វា ពោធិសត្តស្ស បិតា ‘‘មម បុត្តោ បណ្ឌិតោ ឥធលោកបរលោកកិច្ចំ ជានាតិ, មម សញ្ញាបនត្ថាយ ឯតំ កម្មំ អកាសី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘តាត សុជាតបណ្ឌិត, ‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា’តិ មេ ញាតា, ឥតោ ¶ បដ្ឋាយ ន សោចិស្សាមិ, បិតុសោកហរណកបុត្តេន នាម តាទិសេន ភវិតព្ព’’ន្តិ វត្វា បុត្តស្ស ថុតិំ ករោន្តោ អាហ –

១០.

‘‘អាទិត្តំ វត មំ សន្តំ, ឃតសិត្តំវ បាវកំ;

វារិនា វិយ ឱសិញ្ចំ, សព្ពំ និព្ពាបយេ ទរំ.

១១.

‘‘អព្ពហី វត មេ សល្លំ, យមាសិ ហទយស្សិតំ;

យោ មេ សោកបរេតស្ស, បិតុសោកំ អបានុទិ.

១២.

‘‘សោហំ ¶ អព្ពូឡ្ហសល្លោស្មិ, វីតសោកោ អនាវិលោ;

ន សោចាមិ ន រោទាមិ, តវ សុត្វាន មាណវ.

១៣.

‘‘ឯវំ ករោន្តិ សប្បញ្ញា, យេ ហោន្តិ អនុកម្បកា;

វិនិវត្តេន្តិ សោកម្ហា, សុជាតោ បិតរំ យថា’’តិ.

តត្ថ និព្ពាបយេតិ និព្ពាបយិ. ទរន្តិ សោកទរថំ. សុជាតោ បិតរំ យថាតិ យថា មម បុត្តោ សុជាតោ មំ បិតរំ សមានំ អត្តនោ សប្បញ្ញតាយ សោកម្ហា វិនិវត្តយិ, ឯវំ អញ្ញេបិ សប្បញ្ញា សោកម្ហា វិនិវត្តយន្តីតិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ កុដុម្ពិកោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា សុជាតោ អហមេវ អហោសិន្តិ.

សុជាតជាតកវណ្ណនា ទុតិយា.

[៣៥៣] ៣. វេនសាខជាតកវណ្ណនា

នយិទំ និច្ចំ ភវិតព្ពន្តិ ឥទំ សត្ថា ភគ្គេសុ សំសុមារគិរំ និស្សាយ ភេសកឡាវនេ វិហរន្តោ ពោធិរាជកុមារំ អារព្ភ កថេសិ. ពោធិរាជកុមារោ នាម ឧទេនស្ស រញ្ញោ បុត្តោ តស្មិំ កាលេ សំសុមារគិរេ វសន្តោ ឯកំ បរិយោទាតសិប្បំ វឌ្ឍកិំ បក្កោសាបេត្វា អញ្ញេហិ រាជូហិ អសទិសំ កត្វា កោកនទំ នាម បាសាទំ ¶ ការាបេសិ. ការាបេត្វា ¶ ច បន ‘‘អយំ វឌ្ឍកី អញ្ញស្សបិ រញ្ញោ ឯវរូបំ បាសាទំ ករេយ្យា’’តិ មច្ឆរាយន្តោ តស្ស អក្ខីនិ ឧប្បាដាបេសិ. តេនស្ស អក្ខីនំ ឧប្បាដិតភាវោ ភិក្ខុសង្ឃេ បាកដោ ជាតោ. តស្មា ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, ពោធិរាជកុមារោ កិរ តថារូបស្ស វឌ្ឍកិនោ អក្ខីនិ ឧប្បាដាបេសិ, អហោ កក្ខឡោ ផរុសោ សាហសិកោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស កក្ខឡោ ផរុសោ សាហសិកោវ. ន កេវលញ្ច ឥទានេវ, បុព្ពេបេស ខត្តិយសហស្សានំ អក្ខីនិ ឧប្បាដាបេត្វា មារេត្វា តេសំ មំសេន ពលិកម្មំ ការេសី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តក្កសិលាយំ ទិសាបាមោក្ខោ អាចរិយោ ¶ អហោសិ. ជម្ពុទីបតលេ ខត្តិយមាណវា ព្រាហ្មណមាណវា ច តស្សេវ សន្តិកេ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហិំសុ. ពារាណសិរញ្ញោ បុត្តោ ព្រហ្មទត្តកុមារោ នាម តស្ស សន្តិកេ តយោ វេទេ ឧគ្គណ្ហិ. សោ បន បកតិយាបិ កក្ខឡោ ផរុសោ សាហសិកោ អហោសិ. ពោធិសត្តោ អង្គវិជ្ជាវសេន តស្ស កក្ខឡផរុសសាហសិកភាវំ ញត្វា ‘‘តាត, ត្វំ កក្ខឡោ ផរុសោ សាហសិកោ, ផរុសេន នាម លទ្ធំ ឥស្សរិយំ អចិរដ្ឋិតិកំ ហោតិ, សោ ឥស្សរិយេ វិនដ្ឋេ ភិន្ននាវោ វិយ សមុទ្ទេ បតិដ្ឋំ ន លភតិ, តស្មា មា ឯវរូបោ អហោសី’’តិ តំ ឱវទន្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

១៤.

‘‘នយិទំ និច្ចំ ភវិតព្ពំ ព្រហ្មទត្ត, ខេមំ សុភិក្ខំ សុខតា ច កាយេ;

អត្ថច្ចយេ មា អហុ សម្បមូឡ្ហោ, ភិន្នប្លវោ សាគរស្សេវ មជ្ឈេ.

១៥.

‘‘យានិ ករោតិ បុរិសោ, តានិ អត្តនិ បស្សតិ;

កល្យាណការី កល្យាណំ, បាបការី ច បាបកំ;

យាទិសំ វបតេ ពីជំ, តាទិសំ ហរតេ ផល’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ សុខតា ច កាយេតិ តាត ព្រហ្មទត្ត, យទេតំ ខេមំ វា សុភិក្ខំ វា យា វា ឯសា សុខតា កាយេ, ឥទំ សព្ពំ ឥមេសំ សត្តានំ និច្ចំ សព្ពកាលមេវ ន ភវតិ, ឥទំ បន អនិច្ចំ ហុត្វា អភាវធម្មំ. អត្ថច្ចយេតិ សោ ¶ ត្វំ អនិច្ចតាវសេន ឥស្សរិយេ វិគតេ អត្តនោ អត្ថស្ស អច្ចយេ យថា នាម ភិន្នប្លវោ ភិន្ននាវោ មនុស្សោ សាគរមជ្ឈេ បតិដ្ឋំ អលភន្តោ សម្បមូឡ្ហោ ហោតិ, ឯវំ មា អហុ សម្បមូឡ្ហោ. តានិ អត្តនិ បស្សតីតិ តេសំ កម្មានំ វិបាកំ វិន្ទន្តោ តានិ អត្តនិ បស្សតិ នាម.

សោ អាចរិយំ វន្ទិត្វា ពារាណសិំ គន្ត្វា បិតុ សិប្បំ ទស្សេត្វា ឱបរជ្ជេ បតិដ្ឋាយ បិតុ អច្ចយេន រជ្ជំ បាបុណិ. តស្ស បិង្គិយោ នាម បុរោហិតោ អហោសិ កក្ខឡោ ផរុសោ សាហសិកោ. សោ យសលោភេន ចិន្តេសិ ‘‘យំនូនាហំ ឥមិនា រញ្ញា សកលជម្ពុទីបេ សព្ពេ រាជានោ គាហាបេយ្យំ, ឯវមេស ឯករាជា ភវិស្សតិ, អហម្បិ ឯកបុរោហិតោ ភវិស្សាមី’’តិ. សោ តំ រាជានំ អត្តនោ កថំ គាហាបេសិ. រាជា មហតិយា សេនាយ នគរា និក្ខមិត្វា ឯកស្ស រញ្ញោ នគរំ រុន្ធិត្វា តំ រាជានំ គណ្ហិ. ឯតេនុបាយេន សកលជម្ពុទីបេ រជ្ជំ គហេត្វា រាជសហស្សបរិវុតោ ‘‘តក្កសិលាយំ រជ្ជំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ អគមាសិ. ពោធិសត្តោ នគរំ បដិសង្ខរិត្វា បរេហិ អប្បធំសិយំ អកាសិ.

ពារាណសិរាជា ¶ គង្គានទីតីរេ មហតោ និគ្រោធរុក្ខស្ស មូលេ សាណិំ បរិក្ខិបាបេត្វា ឧបរិ វិតានំ ការាបេត្វា សយនំ បញ្ញបេត្វា និវាសំ គណ្ហិ. សោ ជម្ពុទីបតលេ សហស្សរាជានោ គហេត្វា យុជ្ឈមានោបិ តក្កសិលំ គហេតុំ អសក្កោន្តោ អត្តនោ បុរោហិតំ បុច្ឆិ ‘‘អាចរិយ, មយំ ឯត្តកេហិ រាជូហិ សទ្ធិំ អាគន្ត្វាបិ តក្កសិលំ គហេតុំ ន សក្កោម, កិំ នុ ខោ កាតព្ព’’ន្តិ. ‘‘មហារាជ, សហស្សរាជូនំ អក្ខីនិ ឧប្បាដេត្វា មារេត្វា កុច្ឆិំ ¶ ផាលេត្វា បញ្ចមធុរមំសំ អាទាយ ឥមស្មិំ និគ្រោធេ អធិវត្ថាយ ទេវតាយ ពលិកម្មំ កត្វា អន្តវដ្ដីហិ រុក្ខំ បរិក្ខិបិត្វា លោហិតបញ្ចង្គុលិកានិ ករោម, ឯវំ នោ ខិប្បមេវ ជយោ ភវិស្សតី’’តិ. រាជា ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា អន្តោសាណិយំ មហាពលេ មល្លេ ឋបេត្វា ឯកមេកំ រាជានំ បក្កោសាបេត្វា និប្បីឡនេន វិសញ្ញំ ការេត្វា អក្ខីនិ ឧប្បាដេត្វា មារេត្វា មំសំ អាទាយ កឡេវរានិ គង្គាយំ បវាហេត្វា វុត្តប្បការំ ពលិកម្មំ ការេត្វា ពលិភេរិំ អាកោដាបេត្វា យុទ្ធាយ គតោ.

អថស្ស ¶ អដ្ដាលកតោ ឯកោ យក្ខោ អាគន្ត្វា ទក្ខិណក្ខិំ ឧប្បាដេត្វា អគមាសិ, អថស្ស មហតី វេទនា ឧប្បជ្ជិ. សោ វេទនាប្បត្តោ អាគន្ត្វា និគ្រោធរុក្ខមូលេ បញ្ញត្តាសនេ ឧត្តានកោ និបជ្ជិ. តស្មិំ ខណេ ឯកោ គិជ្ឈោ ឯកំ តិខិណកោដិកំ អដ្ឋិំ គហេត្វា រុក្ខគ្គេ និសិន្នោ មំសំ ខាទិត្វា អដ្ឋិំ វិស្សជ្ជេសិ, អដ្ឋិកោដិ អាគន្ត្វា រញ្ញោ វាមក្ខិម្ហិ អយសូលំ វិយ បតិត្វា អក្ខិំ ភិន្ទិ. តស្មិំ ខណេ ពោធិសត្តស្ស វចនំ សល្លក្ខេសិ. សោ ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ ‘ឥមេ សត្តា ពីជានុរូបំ ផលំ វិយ កម្មានុរូបំ វិបាកំ អនុភោន្តី’តិ កថេន្តោ ឥទំ ទិស្វា កថេសិ មញ្ញេ’’តិ វត្វា វិលបន្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

១៦.

‘‘ឥទំ តទាចរិយវចោ, បារាសរិយោ យទព្រវិ;

‘មា សុ ត្វំ អករិ បាបំ, យំ ត្វំ បច្ឆា កតំ តបេ’.

១៧.

‘‘អយមេវ សោ បិង្គិយ វេនសាខោ, យម្ហិ ឃាតយិំ ខត្តិយានំ សហស្សំ;

អលង្កតេ ចន្ទនសារានុលិត្តេ, តមេវ ទុក្ខំ បច្ចាគតំ មម’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ឥទំ តទាចរិយវចោតិ ឥទំ តំ អាចរិយស្ស វចនំ. បារាសរិយោតិ តំ គោត្តេន កិត្តេតិ. បច្ឆា កតន្តិ យំ បាបំ តយា កតំ, បច្ឆា តំ តបេយ្យ កិលមេយ្យ, តំ មា ករីតិ ឱវាទំ អទាសិ, អហំ បនស្ស វចនំ ន ករិន្តិ. អយមេវាតិ និគ្រោធរុក្ខំ ទស្សេន្តោ វិលបតិ. វេនសាខោតិ បត្ថដសាខោ. យម្ហិ ឃាតយិន្តិ យម្ហិ រុក្ខេ ខត្តិយសហស្សំ មារេសិំ. អលង្កតេ ចន្ទនសារានុលិត្តេតិ រាជាលង្ការេហិ អលង្កតេ លោហិតចន្ទនសារានុលិត្តេ តេ ខត្តិយេ យត្ថាហំ ឃាតេសិំ ¶ , អយមេវ សោ រុក្ខោ ឥទានិ មយ្ហំ កិញ្ចិ បរិត្តាណំ កាតុំ ន សក្កោតីតិ ទីបេតិ. តមេវ ទុក្ខន្តិ យំ មយា បរេសំ អក្ខិឧប្បាដនទុក្ខំ កតំ, ឥទំ មេ តថេវ បដិអាគតំ, ឥទានិ នោ អាចរិយស្ស វចនំ មត្ថកំ បត្តន្តិ បរិទេវតិ.

សោ ¶ ឯវំ បរិទេវមានោ អគ្គមហេសិំ អនុស្សរិត្វា –

១៨.

‘‘សាមា ច ខោ ចន្ទនលិត្តគត្តា, លដ្ឋីវ សោភញ្ជនកស្ស ឧគ្គតា;

អទិស្វា កាលំ ករិស្សាមិ ឧព្ពរិំ, តំ មេ ឥតោ ទុក្ខតរំ ភវិស្សតី’’តិ. –

គាថមាហ –

តស្សត្ថោ – មម ភរិយា សុវណ្ណសាមា ឧព្ពរី យថា នាម សិគ្គុរុក្ខស្ស ឧជុ ឧគ្គតា សាខា មន្ទមាលុតេរិតា កម្បមានា សោភតិ, ឯវំ ឥត្ថិវិលាសំ កុរុមានា សោភតិ, តមហំ ឥទានិ អក្ខីនំ ភិន្នត្តា ឧព្ពរិំ អទិស្វាវ កាលំ ករិស្សាមិ, តំ មេ តស្សា អទស្សនំ ឥតោ មរណទុក្ខតោបិ ទុក្ខតរំ ភវិស្សតីតិ.

សោ ឯវំ វិលបន្តោវ មរិត្វា និរយេ និព្ពត្តិ. ន នំ ឥស្សរិយលុទ្ធោ បុរោហិតោ បរិត្តាណំ កាតុំ សក្ខិ, ន អត្តនោ ឥស្សរិយំ. តស្មិំ មតមត្តេយេវ ពលកាយោ ភិជ្ជិត្វា បលាយិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ពារាណសិរាជា ពោធិរាជកុមារោ អហោសិ, បិង្គិយោ ទេវទត្តោ, ទិសាបាមោក្ខាចរិយោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

វេនសាខជាតកវណ្ណនា តតិយា.

[៣៥៤] ៤. ឧរគជាតកវណ្ណនា

ឧរគោវ ¶ តចំ ជិណ្ណន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មតបុត្តកំ កុដុម្ពិកំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ បន មតភរិយមតបិតិកវត្ថុសទិសមេវ. ឥធាបិ តថេវ សត្ថា តស្ស និវេសនំ គន្ត្វា តំ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា និសិន្នំ ‘‘កិំ, អាវុសោ, សោចសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ ¶ , បុត្តស្ស មេ មតកាលតោ បដ្ឋាយ សោចាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘អាវុសោ, ភិជ្ជនធម្មំ នាម ភិជ្ជតិ, នស្សនធម្មំ នាម នស្សតិ, តញ្ច ខោ ន ឯកស្មិំយេវ កុលេ, នាបិ ឯកស្មិញ្ញេវ គាមេ, អថ ខោ អបរិមាណេសុ ចក្កវាឡេសុ តីសុ ភវេសុ អមរណធម្មោ ¶ នាម នត្ថិ, តព្ភាវេនេវ ឋាតុំ សមត្ថោ ឯកសង្ខារោបិ សស្សតោ នាម នត្ថិ, សព្ពេ សត្តា មរណធម្មា, សព្ពេ សង្ខារា ភិជ្ជនធម្មា, បោរាណកបណ្ឌិតាបិ បុត្តេ មតេ ‘មរណធម្មំ មតំ, នស្សនធម្មំ នដ្ឋ’ន្តិ ន សោចិំសូ’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ពារាណសិយំ ទ្វារគាមកេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា កុដុម្ពំ សណ្ឋបេត្វា កសិកម្មេន ជីវិកំ កប្បេសិ. តស្ស បុត្តោ ច ធីតា ចាតិ ទ្វេ ទារកា អហេសុំ. សោ បុត្តស្ស វយប្បត្តស្ស សមានកុលតោ កុមារិកំ អាហរិត្វា អទាសិ, ឥតិ តេ ទាសិយា សទ្ធិំ ឆ ជនា អហេសុំ – ពោធិសត្តោ, ភរិយា, បុត្តោ, ធីតា, សុណិសា, ទាសីតិ. តេ សមគ្គា សម្មោទមានា បិយសំវាសា អហេសុំ. ពោធិសត្តោ សេសានំ បញ្ចន្នំ ឯវំ ឱវាទំ ទេតិ ‘‘តុម្ហេ យថាលទ្ធនិយាមេនេវ ទានំ ទេថ, សីលំ រក្ខថ, ឧបោសថកម្មំ ករោថ, មរណស្សតិំ ភាវេថ, តុម្ហាកំ មរណភាវំ សល្លក្ខេថ, ឥមេសញ្ហិ សត្តានំ មរណំ ធុវំ, ជីវិតំ អទ្ធុវំ, សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា ខយវយធម្មិនោវ, រត្តិញ្ច ទិវា ច អប្បមត្តា ហោថា’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ ឱវាទំ សម្បដិច្ឆិត្វា អប្បមត្តា មរណស្សតិំ ភាវេន្តិ.

អថេកទិវសំ ពោធិសត្តោ បុត្តេន សទ្ធិំ ខេត្តំ ¶ គន្ត្វា កសតិ. បុត្តោ កចវរំ សង្កឌ្ឍិត្វា ឈាបេតិ. តស្សាវិទូរេ ឯកស្មិំ វម្មិកេ អាសីវិសោ អត្ថិ. ធូមោ តស្ស អក្ខីនិ បហរិ. សោ កុទ្ធោ និក្ខមិត្វា ‘‘ឥមំ និស្សាយ មយ្ហំ ភយ’’ន្តិ ចតស្សោ ទាឋា និមុជ្ជាបេន្តោ តំ ឌំសិ, សោ បរិវត្តិត្វា បតិតោ. ពោធិសត្តោ បរិវត្តិត្វា តំ បតិតំ ទិស្វា គោណេ ឋបេត្វា គន្ត្វា តស្ស មតភាវំ ញត្វា តំ ឧក្ខិបិត្វា ឯកស្មិំ រុក្ខមូលេ និបជ្ជាបេត្វា បារុបិត្វា នេវ រោទិ ន បរិទេវិ – ‘‘ភិជ្ជនធម្មំ បន ភិន្នំ, មរណធម្មំ មតំ, សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា មរណនិប្ផត្តិកា’’តិ អនិច្ចភាវមេវ សល្លក្ខេត្វា កសិ. សោ ខេត្តសមីបេន គច្ឆន្តំ ឯកំ បដិវិស្សកំ បុរិសំ ទិស្វា ‘‘តាត, គេហំ គច្ឆសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាមា’’តិ វុត្តេ តេន ហិ អម្ហាកម្បិ ឃរំ គន្ត្វា ព្រាហ្មណិំ វទេយ្យាសិ ‘‘អជ្ជ កិរ បុព្ពេ វិយ ទ្វិន្នំ ភត្តំ អនាហរិត្វា ឯកស្សេវាហារំ អាហរេយ្យាថ, បុព្ពេ ច ឯកិកាវ ទាសី អាហារំ អាហរតិ, អជ្ជ បន ចត្តារោបិ ជនា សុទ្ធវត្ថនិវត្ថា គន្ធបុប្ផហត្ថា អាគច្ឆេយ្យាថា’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ គន្ត្វា ព្រាហ្មណិយា តថេវ កថេសិ. កេន តេ, តាត, ឥមំ សាសនំ ទិន្នន្តិ. ព្រាហ្មណេន ¶ , អយ្យេតិ. សា ‘‘បុត្តោ មេ មតោ’’តិ អញ្ញាសិ, កម្បនមត្តម្បិស្សា នាហោសិ. ឯវំ សុភាវិតចិត្តា សុទ្ធវត្ថនិវត្ថា ¶ គន្ធបុប្ផហត្ថា ទាសិំ បន អាហារំ អាហរាបេត្វា សេសេហិ សទ្ធិំ ខេត្តំ អគមាសិ. ឯកស្សបិ រោទិតំ វា បរិទេវិតំ វា នាហោសិ.

ពោធិសត្តោ បុត្តស្ស និបន្នឆាយាយមេវ និសីទិត្វា ភុញ្ជិ. ភុត្តាវសានេ សព្ពេបិ ទារូនិ ឧទ្ធរិត្វា តំ ចិតកំ អារោបេត្វា គន្ធបុប្ផេហិ បូជេត្វា ឈាបេសុំ. ឯកស្ស ច ឯកពិន្ទុបិ អស្សុ នាហោសិ, សព្ពេបិ សុភាវិតមរណស្សតិនោ ហោន្តិ. តេសំ សីលតេជេន សក្កស្ស អាសនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សោ ‘‘កោ នុ ខោ មំ ឋានា ¶ ចាវេតុកាមោ’’តិ ឧបធារេន្តោ តេសំ គុណតេជេន ឧណ្ហភាវំ ញត្វា បសន្នមានសោ ហុត្វា ‘‘មយា ឯតេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា សីហនាទំ នទាបេត្វា សីហនាទបរិយោសានេ ឯតេសំ និវេសនំ សត្តរតនបរិបុណ្ណំ កត្វា អាគន្តុំ វដ្ដតី’’តិ វេគេន តត្ថ គន្ត្វា អាឡាហនបស្សេ ឋិតោ ‘‘តាត, កិំ ករោថា’’តិ អាហ. ‘‘ឯកំ មនុស្សំ ឈាបេម, សាមី’’តិ. ‘‘ន តុម្ហេ មនុស្សំ ឈាបេស្សថ, ឯកំ បន មិគំ មារេត្វា បចថ មញ្ញេ’’តិ. ‘‘នត្ថេតំ សាមិ, មនុស្សមេវ ឈាបេមា’’តិ. ‘‘តេន ហិ វេរិមនុស្សោ វោ ភវិស្សតី’’តិ. អថ នំ ពោធិសត្តោ ‘‘ឱរសបុត្តោ នោ សាមិ, ន វេរិកោ’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ វោ អប្បិយបុត្តោ ភវិស្សតី’’តិ? ‘‘អតិវិយ បិយបុត្តោ, សាមី’’តិ. ‘‘អថ កស្មា ន រោទសី’’តិ? សោ អរោទនការណំ កថេន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

១៩.

‘‘ឧរគោវ តចំ ជិណ្ណំ, ហិត្វា គច្ឆតិ សំ តនុំ;

ឯវំ សរីរេ និព្ភោគេ, បេតេ កាលកតេ សតិ.

២០.

‘‘ឌយ្ហមានោ ន ជានាតិ, ញាតីនំ បរិទេវិតំ;

តស្មា ឯតំ ន សោចាមិ, គតោ សោ តស្ស យា គតី’’តិ.

តត្ថ សំ តនុន្តិ អត្តនោ សរីរំ. និព្ភោគេតិ ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស អភាវេន ភោគរហិតេ. បេតេតិ បរលោកំ បដិគតេ. កាលកតេតិ កតកាលេ, មតេតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សាមិ, មម បុត្តោ យថា នាម ឧរគោ ជិណ្ណតចំ និច្ឆិន្ទិត្វា អនោលោកេត្វា អនបេក្ខោ ឆឌ្ឌេត្វា ¶ គច្ឆេយ្យ, ឯវំ អត្តនោ សរីរំ ឆឌ្ឌេត្វា គច្ឆតិ, តស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយរហិតេ សរីរេ ឯវំ និព្ភោគេ តស្មិញ្ច មេ បុត្តេ បេតេ បុន បដិគតេ មរណកាលំ កត្វា ឋិតេ សតិ កោ ការុញ្ញេន វា បរិទេវេន វា អត្ថោ. អយញ្ហិ យថា សូលេហិ វិជ្ឈិត្វា ឌយ្ហមានោ សុខទុក្ខំ ន ជានាតិ, ឯវំ ញាតីនំ បរិទេវិតម្បិ ន ជានាតិ, តេន ការណេនាហំ ឯតំ ន សោចាមិ. យា តស្ស អត្តនោ គតិ, តំ សោ គតោតិ.

សក្កោ ¶ ¶ ពោធិសត្តស្ស វចនំ សុត្វា ព្រាហ្មណិំ បុច្ឆិ ‘‘អម្ម, តុយ្ហំ សោ កិំ ហោតី’’តិ? ‘‘ទស មាសេ កុច្ឆិនា បរិហរិត្វា ថញ្ញំ បាយេត្វា ហត្ថបាទេ សណ្ឋបេត្វា វឌ្ឍិតបុត្តោ មេ, សាមី’’តិ. ‘‘អម្ម, បិតា តាវ បុរិសភាវេន មា រោទតុ, មាតុ ហទយំ បន មុទុកំ ហោតិ, ត្វំ កស្មា ន រោទសី’’តិ? សា អរោទនការណំ កថេន្តី –

២១.

‘‘អនវ្ហិតោ តតោ អាគា, អននុញ្ញាតោ ឥតោ គតោ;

យថាគតោ តថា គតោ, តត្ថ កា បរិទេវនា.

២២.

‘‘ឌយ្ហមានោ ន ជានាតិ, ញាតីនំ បរិទេវិតំ;

តស្មា ឯតំ ន សោចាមិ, គតោ សោ តស្ស យា គតី’’តិ. – គាថាទ្វយមាហ –

តត្ថ អនវ្ហិតោតិ អយំ តាត មយា បរលោកតោ អនវ្ហិតោ អយាចិតោ. អាគាតិ អម្ហាកំ គេហំ អាគតោ. ឥតោតិ ឥតោ មនុស្សលោកតោ គច្ឆន្តោបិ មយា អននុញ្ញាតោវ គតោ. យថាគតោតិ អាគច្ឆន្តោបិ យថា អត្តនោវ រុចិយា អាគតោ, គច្ឆន្តោបិ តថេវ គតោ. តត្ថាតិ តស្មិំ តស្ស ឥតោ គមនេ កា បរិទេវនា. ឌយ្ហមានោតិ គាថា វុត្តនយេន វេទិតព្ពា.

សក្កោ ព្រាហ្មណិយា កថំ សុត្វា តស្ស ភគិនិំ បុច្ឆិ ‘‘អម្ម, តុយ្ហំ សោ កិំ ហោតី’’តិ? ‘‘ភាតា មេ, សាមី’’តិ. ‘‘អម្ម, ភគិនិយោ នាម ភាតូសុ សិនេហា ហោន្តិ, ត្វំ កស្មា ន រោទសី’’តិ? សា អរោទនការណំ កថេន្តី –

២៣.

‘‘សចេ រោទេ កិសា អស្សំ, តស្សា មេ កិំ ផលំ សិយា;

ញាតិមិត្តសុហជ្ជានំ, ភិយ្យោ នោ អរតី សិយា.

២៤.

ឌយ្ហមានោ ¶ ¶ ន ជានាតិ, ញាតីនំ បរិទេវិតំ;

តស្មា ឯតំ ន សោចាមិ, គតោ សោ តស្ស យា គតី’’តិ. – គាថាទ្វយមាហ –

តត្ថ សចេតិ យទិ អហំ ភាតរិ មតេ រោទេយ្យំ, កិសសរីរា អស្សំ. ភាតុ បន មេ តប្បច្ចយា វុឌ្ឍិ នាម នត្ថីតិ ទស្សេតិ. តស្សា មេតិ តស្សា មយ្ហំ រោទន្តិយា កិំ ផលំ កោ អានិសំសោ ភវេយ្យ. មយ្ហំ អវុទ្ធិ បន បញ្ញាយតីតិ ទីបេតិ. ញាតិមិត្តសុហជ្ជានន្តិ ញាតិមិត្តសុហទានំ ¶ . អយមេវ វា បាឋោ. ភិយ្យោ នោតិ យេ អម្ហាកំ ញាតី ច មិត្តា ច សុហទយា ច, តេសំ អធិកតរា អរតិ សិយា.

សក្កោ ភគិនិយា កថំ សុត្វា ភរិយំ បុច្ឆិ ‘‘អម្ម, តុយ្ហំ សោ កិំ ហោតី’’តិ? ‘‘បតិ មេ, សាមី’’តិ. ‘‘ឥត្ថិយោ នាម បតិម្ហិ មតេ វិធវា ហោន្តិ អនាថា, ត្វំ កស្មា ន រោទសី’’តិ. សាបិស្ស អរោទនការណំ កថេន្តី –

២៥.

‘‘យថាបិ ទារកោ ចន្ទំ, គច្ឆន្តមនុរោទតិ;

ឯវំសម្បទមេវេតំ, យោ បេតមនុសោចតិ.

២៦.

‘‘ឌយ្ហមានោ ន ជានាតិ, ញាតីនំ បរិទេវិតំ;

តស្មា ឯតំ ន សោចាមិ, គតោ សោ តស្ស យា គតី’’តិ. – គាថាទ្វយមាហ –

តស្សត្ថោ – យថា នាម យត្ថ កត្ថចិ យុត្តាយុត្តំ លព្ភនីយាលព្ភនីយំ អជានន្តោ ពាលទារកោ មាតុ ឧច្ឆង្គេ និសិន្នោ បុណ្ណមាសិយំ បុណ្ណំ ចន្ទំ អាកាសេ គច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘អម្ម, ចន្ទំ មេ ទេហិ, អម្ម, ចន្ទំ មេ ទេហី’’តិ បុនប្បុនំ រោទតិ, ឯវំសម្បទមេវេតំ, ឯវំនិប្ផត្តិកមេវ ឯតំ តស្ស រុណ្ណំ ហោតិ, យោ បេតំ កាលកតំ អនុសោចតិ. ឥតោបិ ច ពាលតរំ. កិំការណា? សោ ហិ វិជ្ជមានចន្ទំ អនុរោទតិ, មយ្ហំ បន បតិ មតោ ឯតរហិ អវិជ្ជមានោ សូលេហិ វិជ្ឈិត្វា ឌយ្ហមានោបិ ន កិញ្ចិ ជានាតីតិ.

សក្កោ ¶ ភរិយាយ វចនំ សុត្វា ទាសិំ បុច្ឆិ ‘‘អម្ម, តុយ្ហំ សោ កិំ ហោតី’’តិ? ‘‘អយ្យោ មេ, សាមី’’តិ. ‘‘ននុ ត្វំ ឥមិនា បីឡេត្វា បោថេត្វា បរិភុត្តា ¶ ភវិស្សសិ, តស្មា ‘‘សុមុត្តា អហ’’ន្តិ ន រោទសី’’តិ. ‘សាមិ, មា ឯវំ អវច, ន ឯតំ ឯតស្ស អនុច្ឆវិកំ, ខន្តិមេត្តានុទ្ទយសម្បន្នោ មេ អយ្យបុត្តោ, ឧរេ សំវឌ្ឍិតបុត្តោ វិយ អហោសី’តិ. ‘‘អថ កស្មា ន រោទសី’’តិ? សាបិស្ស អរោទនការណំ កថេន្តី –

២៧.

‘‘យថាបិ ឧទកកុម្ភោ, ភិន្នោ អប្បដិសន្ធិយោ;

ឯវំសម្បទមេវេតំ, យោ បេតមនុសោចតិ.

២៨.

‘‘ឌយ្ហមានោ ¶ ន ជានាតិ, ញាតីនំ បរិទេវិតំ;

តស្មា ឯតំ ន សោចាមិ, គតោ សោ តស្ស យា គតី’’តិ. – គាថាទ្វយមាហ –

តស្សត្ថោ – យថា នាម ឧទកកុម្ភោ ឧក្ខិបិយមានោ បតិត្វា សត្តធា ភិន្នោ បុន តានិ កបាលានិ បដិបាដិយា ឋបេត្វា សំវិទហិត្វា បដិបាកតិកំ កាតុំ ន សក្កោតិ, យោ បេតមនុសោចតិ, តស្សបិ ឯតមនុសោចនំ ឯវំនិប្ផត្តិកមេវ ហោតិ, មតស្ស បុន ជីវាបេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា ឥទ្ធិមតោ វា ឥទ្ធានុភាវេន ភិន្នំ កុម្ភំ សំវិទហិត្វា ឧទកស្ស បូរេតុំ សក្កា ភវេយ្យ, កាលកតោ បន ឥទ្ធិពលេនាបិ ន សក្កា បដិបាកតិតំ កាតុន្តិ. ឥតរា គាថា វុត្តត្ថាយេវ.

សក្កោ សព្ពេសំ ធម្មកថំ សុត្វា បសីទិត្វា ‘‘តុម្ហេហិ អប្បមត្តេហិ មរណស្សតិ ភាវិតា, តុម្ហេ ឥតោ បដ្ឋាយ សហត្ថេន កម្មំ មា ករិត្ថ, អហំ, សក្កោ ទេវរាជា, អហំ វោ គេហេ សត្ត រតនានិ អបរិមាណានិ ករិស្សាមិ, តុម្ហេ ទានំ ទេថ ¶ , សីលំ រក្ខថ, ឧបោសថកម្មំ ករោថ, អប្បមត្តា ហោថា’’តិ តេសំ ឱវាទំ ទត្វា គេហំ អបរិមិតធនំ កត្វា បក្កាមិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ កុដុម្ពិកោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា ទាសី ខុជ្ជុត្តរា អហោសិ, ធីតា ឧប្បលវណ្ណា, បុត្តោ រាហុលោ, មាតា ខេមា, ព្រាហ្មណោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

ឧរគជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា.

[៣៥៥] ៥. ឃដជាតកវណ្ណនា

អញ្ញេ ¶ សោចន្តិ រោទន្តីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោសលរញ្ញោ ឯកំ អមច្ចំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ហេដ្ឋា កថិតសទិសមេវ. ឥធ បន រាជា អត្តនោ ឧបការស្ស អមច្ចស្ស មហន្តំ យសំ ទត្វា បរិភេទកានំ កថំ គហេត្វា តំ ពន្ធាបេត្វា ពន្ធនាគារេ បវេសេសិ. សោ តត្ថ និសិន្នោវ សោតាបត្តិមគ្គំ និព្ពត្តេសិ. រាជា តស្ស គុណំ សល្លក្ខេត្វា មោចាបេសិ. សោ គន្ធមាលំ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា និសីទិ. អថ នំ សត្ថា ‘‘អនត្ថោ កិរ តេ ឧប្បន្នោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ, អនត្ថេន បន មេ អត្ថោ អាគតោ, សោតាបត្តិមគ្គោ និព្ពត្តោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ន ខោ, ឧបាសក, ត្វញ្ញេវ អនត្ថេន អត្ថំ អាហរិ, បោរាណកបណ្ឌិតាបិ អាហរិំសូ’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិ, ‘‘ឃដកុមារោ’’តិស្ស នាមំ ករិំសុ. សោ អបរេន សមយេន តក្កសិលាយំ ឧគ្គហិតសិប្បោ ធម្មេន រជ្ជំ ការេសិ. តស្ស អន្តេបុរេ ឯកោ អមច្ចោ ទុព្ភិ. សោ តំ បច្ចក្ខតោ ញត្វា រដ្ឋា បព្ពាជេសិ. តទា សាវត្ថិយំ ធង្ករាជា នាម រជ្ជំ ការេសិ. សោ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តំ ឧបដ្ឋហិត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេន អត្តនោ វចនំ គាហាបេត្វា ពារាណសិរជ្ជំ គណ្ហាបេសិ. សោបិ រជ្ជំ គហេត្វា ពោធិសត្តំ សង្ខលិកាហិ ពន្ធាបេត្វា ពន្ធនាគារំ បវេសេសិ. ពោធិសត្តោ ឈានំ និព្ពត្តេត្វា ¶ អាកាសេ បល្លង្កេន និសីទិ, ធង្កស្ស សរីរេ ឌាហោ ឧប្បជ្ជិ. សោ គន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស សុវណ្ណាទាសផុល្លបទុមសស្សិរិកំ មុខំ ទិស្វា ពោធិសត្តំ បុច្ឆន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

២៩.

‘‘អញ្ញេ សោចន្តិ រោទន្តិ, អញ្ញេ អស្សុមុខា ជនា;

បសន្នមុខវណ្ណោសិ, កស្មា ឃដ ន សោចសី’’តិ.

តត្ថ អញ្ញេតិ តំ ឋបេត្វា សេសមនុស្សា.

អថស្ស ពោធិសត្តោ អសោចនការណំ កថេន្តោ ចតស្សោ គាថា អភាសិ –

៣០.

‘‘នាព្ភតីតហរោ ¶ សោកោ, នានាគតសុខាវហោ;

តស្មា ធង្ក ន សោចាមិ, នត្ថិ សោកេ ទុតីយតា.

៣១.

‘‘សោចំ បណ្ឌុ កិសោ ហោតិ, ភត្តញ្ចស្ស ន រុច្ចតិ;

អមិត្តា សុមនា ហោន្តិ, សល្លវិទ្ធស្ស រុប្បតោ.

៣២.

‘‘គាមេ វា យទិ វារញ្ញេ, និន្នេ វា យទិ វា ថលេ;

ឋិតំ មំ នាគមិស្សតិ, ឯវំ ទិដ្ឋបទោ អហំ.

៣៣.

‘‘យស្សត្តា នាលមេកោវ, សព្ពកាមរសាហរោ;

សព្ពាបិ បថវី តស្ស, ន សុខំ អាវហិស្សតី’’តិ.

តត្ថ នាព្ភតីតហរោតិ នាព្ភតីតាហារោ, អយមេវ វា បាឋោ. សោកោ នាម អព្ភតីតំ អតិក្កន្តំ និរុទ្ធំ អត្ថង្គតំ បុន នាហរតិ. ទុតីយតាតិ សហាយតា. អតីតាហរណេន វា អនាគតាហរណេន ¶ វា សោកោ នាម កស្សចិ សហាយោ ន ហោតិ, តេនាបិ ការណេនាហំ ន សោចាមីតិ វទតិ. សោចន្តិ សោចន្តោ. សល្លវិទ្ធស្ស រុប្បតោតិ សោកសល្លេន វិទ្ធស្ស តេនេវ ឃដ្ដិយមានស្ស ‘‘ទិដ្ឋា វត នោ បច្ចាមិត្តស្ស បិដ្ឋី’’តិ អមិត្តា សុមនា ហោន្តីតិ អត្ថោ.

ឋិតំ មំ នាគមិស្សតីតិ សម្ម ធង្ករាជ, ឯតេសុ គាមាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ ឋិតំ មំ បណ្ឌុកិសភាវាទិកំ សោកមូលកំ ព្យសនំ ន អាគមិស្សតិ. ឯវំ ទិដ្ឋបទោតិ យថា តំ ព្យសនំ នាគច្ឆតិ, ឯវំ មយា ឈានបទំ ទិដ្ឋំ. ‘‘អដ្ឋលោកធម្មបទ’’ន្តិបិ វទន្តិយេវ ¶ . បាឡិយំ បន ‘‘ន មត្តំ នាគមិស្សតី’’តិ លិខិតំ, តំ អដ្ឋកថាយំ នត្ថិ. បរិយោសានគាថាយ ឥច្ឆិតបត្ថិតត្ថេន ឈានសុខសង្ខាតំ សព្ពកាមរសំ អាហរតីតិ សព្ពកាមរសាហរោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្ស រញ្ញោ បហាយ អញ្ញសហាយេ អត្តាវ ឯកោ សព្ពកាមរសាហរោ នាលំ, សព្ពំ ឈានសុខសង្ខាតំ កាមរសំ អាហរិតុំ អសមត្ថោ, តស្ស រញ្ញោ សព្ពាបិ បថវី ន សុខំ អាវហិស្សតិ. កាមាតុរស្ស ហិ សុខំ នាម នត្ថិ, យោ បន កិលេសទរថរហិតំ ឈានសុខំ អាហរិតុំ សមត្ថោ, សោ រាជា សុខី ហោតីតិ. យោ បនេតាយ គាថាយ ‘‘យស្សត្ថា នាលមេកោ’’តិបិ បាឋោ, តស្សត្ថោ ន ទិស្សតិ.

ឥតិ ¶ ធង្កោ ឥមា ចតស្សោ គាថា សុត្វា ពោធិសត្តំ ខមាបេត្វា រជ្ជំ បដិច្ឆាបេត្វា បក្កាមិ. ពោធិសត្តោបិ រជ្ជំ អមច្ចានំ បដិនិយ្យាទេត្វា ហិមវន្តបទេសំ គន្ត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ធង្ករាជា អានន្ទោ អហោសិ, ឃដរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ឃដជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា.

[៣៥៦] ៦. កោរណ្ឌិយជាតកវណ្ណនា

ឯកោ អរញ្ញេតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ធម្មសេនាបតិំ អារព្ភ កថេសិ. ថេរោ កិរ អាគតាគតានំ ទុស្សីលានំ មិគលុទ្ទកមច្ឆពន្ធាទីនំ ទិដ្ឋទិដ្ឋានញ្ញេវ ‘‘សីលំ គណ្ហថ, សីលំ គណ្ហថា’’តិ សីលំ ទេតិ. តេ ថេរេ គរុភាវេន តស្ស កថំ ភិន្ទិតុំ អសក្កោន្តា សីលំ គណ្ហន្តិ, គហេត្វា ច បន ន រក្ខន្តិ, អត្តនោ អត្តនោ កម្មមេវ ករោន្តិ. ថេរោ សទ្ធិវិហារិកេ អាមន្តេត្វា ¶ ‘‘អាវុសោ, ឥមេ មនុស្សា មម សន្តិកេ សីលំ គណ្ហិំសុ, គណ្ហិត្វា ច បន ន រក្ខន្តី’’តិ ¶ អាហ. ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ ឯតេសំ អរុចិយា សីលំ ទេថ, ឯតេ តុម្ហាកំ កថំ ភិន្ទិតុំ អសក្កោន្តា គណ្ហន្តិ, តុម្ហេ ឥតោ បដ្ឋាយ ឯវរូបានំ សីលំ មា អទត្ថា’’តិ. ថេរោ អនត្តមនោ អហោសិ. តំ បវត្តិំ សុត្វា ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘អាវុសោ, សារិបុត្តត្ថេរោ កិរ ទិដ្ឋទិដ្ឋានញ្ញេវ សីលំ ទេតី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស ទិដ្ឋទិដ្ឋានំ អយាចន្តានញ្ញេវ សីលំ ទេតី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ ទិសាបាមោក្ខស្ស អាចរិយស្ស ជេដ្ឋន្តេវាសិកោ កោរណ្ឌិយោ នាម អហោសិ. តទា សោ អាចរិយោ ទិដ្ឋទិដ្ឋានំ កេវដ្ដាទីនំ អយាចន្តានញ្ញេវ ‘‘សីលំ គណ្ហថ, សីលំ គណ្ហថា’’តិ សីលំ ទេតិ. តេ គហេត្វាបិ ន រក្ខន្តិ ¶ អាចរិយោ តមត្ថំ អន្តេវាសិកានំ អារោចេសិ. អន្តេវាសិកា ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ ឯតេសំ អរុចិយា សីលំ ទេថ, តស្មា ភិន្ទន្តិ, ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ យាចន្តានញ្ញេវ ទទេយ្យាថ, មា អយាចន្តាន’’ន្តិ វទិំសុ. សោ វិប្បដិសារី អហោសិ, ឯវំ សន្តេបិ ទិដ្ឋទិដ្ឋានំ សីលំ ទេតិយេវ.

អថេកទិវសំ ឯកស្មា គាមា មនុស្សា អាគន្ត្វា ព្រាហ្មណវាចនកត្ថាយ អាចរិយំ និមន្តយិំសុ. សោ កោរណ្ឌិយមាណវំ បក្កោសិត្វា ‘‘តាត, អហំ ន គច្ឆាមិ, ត្វំ ឥមេ បញ្ចសតេ មាណវេ គហេត្វា តត្ថ គន្ត្វា វាចនកានិ សម្បដិច្ឆិត្វា អម្ហាកំ ទិន្នកោដ្ឋាសំ អាហរា’’តិ បេសេសិ. សោ គន្ត្វា បដិនិវត្តន្តោ អន្តរាមគ្គេ ឯកំ កន្ទរំ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ ទិដ្ឋទិដ្ឋានំ អយាចន្តានញ្ញេវ សីលំ ទេតិ, ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ យថា យាចន្តានញ្ញេវ ទេតិ, តថា នំ ករិស្សាមី’’តិ. សោ តេសុ មាណវេសុ ¶ សុខនិសិន្នេសុ ឧដ្ឋាយ មហន្តំ មហន្តំ សេលំ ឧក្ខិបិត្វា កន្ទរាយំ ខិបិ, បុនប្បុនំ ខិបិយេវ. អថ នំ តេ មាណវា ឧដ្ឋាយ ‘‘អាចរិយ, កិំ ករោសី’’តិ អាហំសុ. សោ ន កិញ្ចិ កថេសិ, តេ វេគេន គន្ត្វា អាចរិយស្ស អារោចេសុំ. អាចរិយោ អាគន្ត្វា តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៣៤.

‘‘ឯកោ អរញ្ញេ គិរិកន្ទរាយំ, បគ្គយ្ហ បគ្គយ្ហ សិលំ បវេច្ឆសិ;

បុនប្បុនំ សន្តរមានរូបោ, កោរណ្ឌិយ កោ នុ តវ យិធត្ថោ’’តិ.

តត្ថ កោ នុ តវ យិធត្ថោតិ កោ នុ តវ ឥធ កន្ទរាយំ សិលាខិបនេន អត្ថោ.

សោ ¶ តស្ស វចនំ សុត្វា អាចរិយំ បពោធេតុកាមោ ទុតិយំ គាថមាហ –

៣៥.

‘‘អហញ្ហិមំ សាគរសេវិតន្តំ, សមំ ករិស្សាមិ យថាបិ បាណិ;

វិកិរិយ សានូនិ ច បព្ពតានិ ច, តស្មា សិលំ ទរិយា បក្ខិបាមី’’តិ.

តត្ថ ¶ អហញ្ហិមន្តិ អហញ្ហិ ឥមំ មហាបថវិំ. សាគរសេវិតន្តន្តិ សាគរេហិ សេវិតំ ចាតុរន្តំ. យថាបិ បាណីតិ ហត្ថតលំ វិយ សមំ ករិស្សាមិ. វិកិរិយាតិ វិកិរិត្វា. សានូនិ ច បព្ពតានិ ចាតិ បំសុបព្ពតេ ច សិលាបព្ពតេ ច.

តំ សុត្វា ព្រាហ្មណោ តតិយំ គាថមាហ –

៣៦.

‘‘នយិមំ មហិំ អរហតិ បាណិកប្បំ, សមំ មនុស្សោ ករណាយ មេកោ;

មញ្ញាមិមញ្ញេវ ទរិំ ជិគីសំ, កោរណ្ឌិយ ហាហសិ ជីវលោក’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ករណាយ មេកោតិ ករណាយ ឯកោ កាតុំ ន សក្កោតីតិ ទីបេតិ. មញ្ញាមិមញ្ញេវ ទរិំ ជិគីសន្តិ អហំ មញ្ញាមិ តិដ្ឋតុ បថវី, ឥមញ្ញេវ ឯកំ ទរិំ ជិគីសំ បូរណត្ថាយ វាយមន្តោ សិលា បរិយេសន្តោ ឧបាយំ វិចិនន្តោវ ត្វំ ឥមំ ជីវលោកំ ហាហសិ ជហិស្សសិ, មរិស្សសីតិ អត្ថោ.

តំ សុត្វា មាណវោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៣៧.

‘‘សចេ អយំ ភូតធរំ ន សក្កា, សមំ មនុស្សោ ករណាយ មេកោ;

ឯវមេវ ត្វំ ព្រហ្មេ ឥមេ មនុស្សេ, នានាទិដ្ឋិកេ នានយិស្សសិ តេ’’តិ.

តស្សត្ថោ – សចេ អយំ ឯកោ មនុស្សោ ឥមំ ភូតធរំ បថវិំ សមំ កាតុំ ន សក្កា ន សមត្ថោ, ឯវមេវ ត្វំ ឥមេ ទុស្សីលមនុស្សេ នានាទិដ្ឋិកេ នានយិស្សសិ, តេ ឯវំ ‘‘សីលំ គណ្ហថ, សីលំ គណ្ហថា’’តិ វទន្តោ អត្តនោ វសំ ន អានយិស្សសិ, បណ្ឌិតបុរិសាយេវ ហិ បាណាតិបាតំ ‘‘អកុសល’’ន្តិ គរហន្តិ. សំសារមោចកាទយោ បនេត្ថ កុសលសញ្ញិនោ, តេ ត្វំ កថំ អានយិស្សសិ, តស្មា ទិដ្ឋទិដ្ឋានំ សីលំ អទត្វា យាចន្តានញ្ញេវ ទេហីតិ.

តំ ¶ សុត្វា អាចរិយោ ‘‘យុត្តំ វទតិ កោរណ្ឌិយោ, ឥទានិ ន ឯវរូបំ ករិស្សាមី’’តិ អត្តនោ វិរទ្ធភាវំ ញត្វា បញ្ចមំ គាថមាហ –

៣៨.

‘‘សំខិត្តរូបេន ¶ ភវំ មមត្ថំ, អក្ខាសិ កោរណ្ឌិយ ឯវមេតំ;

យថា ន សក្កា បថវី សមាយំ, កត្តុំ មនុស្សេន តថា មនុស្សា’’តិ.

តត្ថ សមាយន្តិ សមំ អយំ. ឯវំ អាចរិយោ មាណវស្ស ថុតិំ អកាសិ, សោបិ នំ ពោធេត្វា សយំ ឃរំ នេសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ព្រាហ្មណោ សារិបុត្តោ អហោសិ, កោរណ្ឌិយមាណវោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

កោរណ្ឌិយជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា.

[៣៥៧] ៧. លដុកិកជាតកវណ្ណនា

វន្ទាមិ តំ កុញ្ជរ សដ្ឋិហាយនន្តិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តំ អារព្ភ កថេសិ. ឯកស្មិញ្ហិ ទិវសេ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, ទេវទត្តោ កក្ខឡោ ផរុសោ សាហសិកោ, សត្តេសុ ករុណាមត្តម្បិស្ស នត្ថី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស និក្ករុណោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ហត្ថិយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ បាសាទិកោ មហាកាយោ អសីតិសហស្សវារណបរិវារោ យូថបតិ ហុត្វា ហិមវន្តបទេសេ វិហាសិ. តទា ឯកា លដុកិកា សកុណិកា ហត្ថីនំ វិចរណដ្ឋានេ អណ្ឌានិ និក្ខិបិ, តានិ បរិណតានិ ភិន្ទិត្វា សកុណបោតកា និក្ខមិំសុ. តេសុ អវិរុឡ្ហបក្ខេសុ ឧប្បតិតុំ អសក្កោន្តេសុយេវ មហាសត្តោ អសីតិសហស្សវារណបរិវុតោ គោចរាយ ចរន្តោ តំ បទេសំ បត្តោ. តំ ទិស្វា លដុកិកា ចិន្តេសិ ‘‘អយំ ហត្ថិរាជា មម បោតកេ មទ្ទិត្វា មារេស្សតិ, ហន្ទ នំ បុត្តកានំ បរិត្តាណត្ថាយ ធម្មិការក្ខំ យាចាមី’’តិ. សា ¶ ឧភោ បក្ខេ ឯកតោ កត្វា តស្ស បុរតោ ឋត្វា បឋមំ គាថមាហ –

៣៩.

‘‘វន្ទាមិ ¶ តំ កុញ្ជរ សដ្ឋិហាយនំ, អារញ្ញកំ យូថបតិំ យសស្សិំ;

បក្ខេហិ តំ បញ្ជលិកំ ករោមិ, មា មេ វធី បុត្តកេ ទុព្ពលាយា’’តិ.

តត្ថ ¶ សដ្ឋិហាយនន្តិ សដ្ឋិវស្សកាលេ ហាយនពលំ. យសស្សិន្តិ បរិវារសម្បន្នំ. បក្ខេហិ តំ បញ្ចលិកំ ករោមីតិ អហំ បក្ខេហិ តំ អញ្ជលិកំ ករោមីតិ អត្ថោ.

មហាសត្តោ ‘‘មា ចិន្តយិ លដុកិកេ, អហំ តេ បុត្តកេ រក្ខិស្សាមី’’តិ សកុណបោតកានំ ឧបរិ ឋត្វា អសីតិយា ហត្ថិសហស្សេសុ គតេសុ លដុកិកំ អាមន្តេត្វា ‘‘លដុកិកេ អម្ហាកំ បច្ឆតោ ឯកោ ឯកចារិកោ ហត្ថី អាគច្ឆតិ, សោ អម្ហាកំ វចនំ ន ករិស្សតិ, តស្មិំ អាគតេ តម្បិ យាចិត្វា បុត្តកានំ សោត្ថិភាវំ ករេយ្យាសី’’តិ វត្វា បក្កាមិ. សាបិ តស្ស បច្ចុគ្គមនំ កត្វា ឧភោហិ បក្ខេហិ អញ្ជលិំ កត្វា ទុតិយំ គាថមាហ –

៤០.

‘‘វន្ទាមិ តំ កុញ្ជរ ឯកចារិំ, អារញ្ញកំ បព្ពតសានុគោចរំ;

បក្ខេហិ តំ បញ្ជលិកំ ករោមិ, មា មេ វធី បុត្តកេ ទុព្ពលាយា’’តិ.

តត្ថ បព្ពតសានុគោចរន្តិ ឃនសេលបព្ពតេសុ ច បំសុបព្ពតេសុ ច គោចរំ គណ្ហន្តំ.

សោ តស្សា វចនំ សុត្វា តតិយំ គាថមាហ –

៤១.

‘‘វធិស្សាមិ តេ លដុកិកេ បុត្តកានិ, កិំ មេ តុវំ កាហសិ ទុព្ពលាសិ;

សតំ សហស្សានិបិ តាទិសីនំ, វាមេន បាទេន បបោថយេយ្យ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ វធិស្សាមិ តេតិ ត្វំ កស្មា មម វិចរណមគ្គេ បុត្តកានិ ឋបេសិ, យស្មា ឋបេសិ, តស្មា វធិស្សាមិ តេ បុត្តកានីតិ វទតិ. កិំ មេ តុវំ កាហសីតិ មយ្ហំ មហាថាមស្ស ត្វំ ទុព្ពលា កិំ ករិស្សសិ. បបោថយេយ្យន្តិ អហំ តាទិសានំ លដុកិកានំ សតសហស្សម្បិ វាមេន បាទេន សញ្ចុណ្ណេយ្យំ, ទក្ខិណបាទេន បន កថាវ នត្ថីតិ.

ឯវញ្ច ¶ បន វត្វា សោ តស្សា បុត្តកេ បាទេន សញ្ចុណ្ណេត្វា មុត្តេន បវាហេត្វា នទន្តោវ បក្កាមិ. លដុកិកា រុក្ខសាខាយ និលីយិត្វា ‘‘ឥទានិ តាវ វារណ នទន្តោ គច្ឆសិ, កតិបាហេនេវ ¶ មេ កិរិយំ បស្សិស្សសិ, កាយពលតោ ញាណពលស្ស មហន្តភាវំ ន ជានាសិ, ហោតុ, ជានាបេស្សាមិ ន’’ន្តិ តំ សន្តជ្ជយមានាវ ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៤២.

‘‘ន ហេវ សព្ពត្ថ ពលេន កិច្ចំ, ពលញ្ហិ ពាលស្ស វធាយ ហោតិ;

ករិស្សាមិ តេ នាគរាជា អនត្ថំ, យោ មេ វធី បុត្តកេ ទុព្ពលាយា’’តិ.

តត្ថ ពលេនាតិ កាយពលេន. អនត្ថន្តិ អវុឌ្ឍិំ. យោ មេតិ យោ ត្វំ មម ទុព្ពលាយ បុត្តកេ វធី ឃាតេសិ.

សា ឯវំ វត្វា កតិបាហំ ឯកំ កាកំ ឧបដ្ឋហិត្វា តេន តុដ្ឋេន ‘‘កិំ តេ ករោមី’’តិ វុត្តា ‘‘សាមិ, អញ្ញំ មេ កាតព្ពំ នត្ថិ, ឯកស្ស បន ឯកចារិកវារណស្ស តុណ្ឌេន បហរិត្វា តុម្ហេហិ អក្ខីនិ ភិន្នានិ បច្ចាសីសាមី’’តិ អាហ. សា តេន ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិតា ឯកំ នីលមក្ខិកំ ឧបដ្ឋហិ. តាយបិ ‘‘កិំ តេ, ករោមី’’តិ វុត្តា ‘‘ឥមិនា កាកេន ឯកចារិកវារណស្ស អក្ខីសុ ភិន្នេសុ តុម្ហេហិ តត្ថ អាសាដិកំ បាតេតុំ ឥច្ឆាមី’’តិ វត្វា តាយបិ ‘‘សាធូ’’តិ វុត្តេ ឯកំ មណ្ឌូកំ ឧបដ្ឋហិត្វា តេន ‘‘កិំ តេ, ករោមី’’តិ វុត្តា ‘‘យទា ឯកចារិកវារណោ អន្ធោ ហុត្វា បានីយំ បរិយេសតិ, តទា បព្ពតមត្ថកេ ឋិតោ សទ្ទំ កត្វា តស្មិំ បព្ពតមត្ថកំ អភិរុហន្តេ ឱតរិត្វា បបាតេ សទ្ទំ ករេយ្យាថ, អហំ តុម្ហាកំ សន្តិកា ឯត្តកំ បច្ចាសីសាមី’’តិ អាហ. សោបិ តស្សា វចនំ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ.

អថេកទិវសំ ¶ កាកោ វារណស្ស ទ្វេបិ ¶ អក្ខីនិ តុណ្ឌេន ភិន្ទិ, នីលមក្ខិកា អាសាដិកំ បាតេសិ. សោ បុឡវេហិ ខជ្ជន្តោ វេទនាប្បត្តោ បិបាសាភិភូតោ បានីយំ បរិយេសមានោ វិចរិ. តស្មិំ កាលេ មណ្ឌូកោ បព្ពតមត្ថកេ ឋត្វា សទ្ទមកាសិ. វារណោ ‘‘ឯត្ថ បានីយំ ភវិស្សតី’’តិ បព្ពតមត្ថកំ អភិរុហិ. អថ មណ្ឌូកោ ឱតរិត្វា បបាតេ ឋត្វា សទ្ទមកាសិ. វារណោ ‘‘ឯត្ថ បានីយំ ភវិស្សតី’’តិ បបាតាភិមុខោ គច្ឆន្តោ បរិគឡិត្វា បព្ពតបាទេ បតិត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបុណិ. លដុកិកា តស្ស មតភាវំ ញត្វា ‘‘ទិដ្ឋា មេ បច្ចាមិត្តស្ស បិដ្ឋី’’តិ ហដ្ឋតុដ្ឋា តស្ស ខន្ធេ ចង្កមិត្វា យថាកម្មំ គតា.

សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, កេនចិ សទ្ធិំ វេរំ នាម កាតព្ពំ, ឯវំ ពលសម្បន្នម្បិ វារណំ ឥមេ ចត្តារោ ជនា ឯកតោ ហុត្វា វារណស្ស ជីវិតក្ខយំ បាបេសុ’’ន្តិ –

៤៣.

‘‘កាកញ្ច ¶ បស្ស លដុកិកំ, មណ្ឌូកំ នីលមក្ខិកំ;

ឯតេ នាគំ អឃាតេសុំ, បស្ស វេរស្ស វេរិនំ;

តស្មា ហិ វេរំ ន កយិរាថ, អប្បិយេនបិ កេនចី’’តិ. –

ឥមំ អភិសម្ពុទ្ធគាថំ វត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ.

តត្ថ បស្សាតិ អនិយាមិតាលបនមេតំ, ភិក្ខូ បន សន្ធាយ វុត្តត្តា បស្សថ ភិក្ខវេតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេតិ ឯតេ ចត្តារោ ឯកតោ ហុត្វា. អឃាតេសុន្តិ តំ វធិំសុ. បស្ស វេរស្ស វេរិនន្តិ បស្សថ វេរិកានំ វេរស្ស គតិន្តិ អត្ថោ.

តទា ឯកចារិកហត្ថី ទេវទត្តោ អហោសិ, យូថបតិ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

លដុកិកជាតកវណ្ណនា សត្តមា.

[៣៥៨] ៨. ចូឡធម្មបាលជាតកវណ្ណនា

អហមេវ ¶ ទូសិយា ភូនហតាតិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តស្ស វធាយ បរិសក្កនំ អារព្ភ កថេសិ. អញ្ញេសុ ជាតកេសុ ទេវទត្តោ ពោធិសត្តស្ស តាសមត្តម្បិ កាតុំ នាសក្ខិ, ឥមស្មិំ ¶ បន ចូឡធម្មបាលជាតកេ ពោធិសត្តស្ស សត្តមាសិកកាលេ ហត្ថបាទេ ច សីសញ្ច ឆេទាបេត្វា អសិមាលកំ នាម ការេសិ. ទទ្ទរជាតកេ (ជា. ១.២.៤៣-៤៤) គីវំ គហេត្វា មារេត្វា ឧទ្ធនេ មំសំ បចិត្វា ខាទិ. ខន្តីវាទីជាតកេ (ជា. ១.៤.៤៩ អាទយោ) ទ្វីហិបិ កសាហិ បហារសហស្សេហិ តាឡាបេត្វា ហត្ថបាទេ ច កណ្ណនាសញ្ច ឆេទាបេត្វា ជដាសុ គហេត្វា កឌ្ឍាបេត្វា ឧត្តានកំ និបជ្ជាបេត្វា ឧរេ បាទេន បហរិត្វា គតោ. ពោធិសត្តោ តំ ទិវសំយេវ ជីវិតក្ខយំ បាបុណិ. ចូឡនន្ទិយជាតកេបិ (ជា. ១.២.១៤៣-១៤៤) មហាកបិជាតកេបិ (ជា. ១.៧.៨៣ អាទយោ) មារេសិយេវ. ឯវមេវ សោ ទីឃរត្តំ វធាយ បរិសក្កន្តោ ពុទ្ធកាលេបិ បរិសក្កិយេវ. អថេកទិវសំ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘អាវុសោ, ទេវទត្តោ ពុទ្ធានំ មារណត្ថមេវ ឧបាយំ ករោតិ, ‘សម្មាសម្ពុទ្ធំ មារាបេស្សាមី’តិ ធនុគ្គហេ បយោជេសិ, សិលំ បវិជ្ឈិ, នាឡាគិរិំ វិស្សជ្ជាបេសី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស មយ្ហំ វធាយ បរិសក្កិយេវ, ឥទានិ បន តាសមត្តម្បិ កាតុំ ន សក្កោតិ ¶ , បុព្ពេ មំ ចូឡធម្មបាលកុមារកាលេ អត្តនោ បុត្តំ សមានំ ជីវតក្ខយំ បាបេត្វា អសិមាលកំ ការេសី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ មហាបតាបេ នាម រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស អគ្គមហេសិយា ចន្ទាទេវិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិ, ‘‘ធម្មបាលោ’’តិស្ស នាមំ ករិំសុ. តមេនំ សត្តមាសិកកាលេ មាតា គន្ធោទកេន ន្ហាបេត្វា អលង្ករិត្វា កីឡាបយមានា និសីទិ. រាជា តស្សា វសនដ្ឋានំ អគមាសិ. សា បុត្តំ កីឡាបយមានា បុត្តសិនេហេន សមប្បិតា ហុត្វា រាជានំ បស្សិត្វាបិ ន ឧដ្ឋហិ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ ឥទានេវ តាវ បុត្តំ និស្សាយ មានំ ករោតិ, មំ កិស្មិញ្ចិ ន មញ្ញតិ, បុត្តេ បន វឌ្ឍន្តេ មយិ ‘មនុស្សោ’តិបិ សញ្ញំ ន ករិស្សតិ, ឥទានេវ នំ ឃាតេស្សាមី’’តិ. សោ និវត្តិត្វា រាជាសនេ និសីទិត្វា ‘‘អត្តនោ វិធានេន ¶ អាគច្ឆតូ’’តិ ចោរឃាតកំ បក្កោសាបេសិ. សោ កាសាយវត្ថនិវត្ថោ ¶ រត្តមាលាធរោ ផរសុំ អំសេ ឋបេត្វា ឧបធានឃដិកំ ហត្ថបាទឋបនទណ្ឌកញ្ច អាទាយ អាគន្ត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា ‘‘កិំ ករោមិ, ទេវា’’តិ អដ្ឋាសិ. ទេវិយា សិរិគព្ភំ គន្ត្វា ធម្មបាលំ អានេហីតិ. ទេវីបិ រញ្ញោ កុជ្ឈិត្វា និវត្តនភាវំ ញត្វា ពោធិសត្តំ ឧរេ និបជ្ជាបេត្វា រោទមានា និសីទិ. ចោរឃាតកោ គន្ត្វា តំ បិដ្ឋិយំ ហត្ថេន បហរិត្វា ហត្ថតោ កុមារំ អច្ឆិន្ទិត្វា អាទាយ រញ្ញោ សន្តិកំ អាគន្ត្វា ‘‘កិំ ករោមិ, ទេវា’’តិ អាហ. រាជា ឯកំ ផលកំ អាហរាបេត្វា បុរតោ និក្ខិបាបេត្វា ‘‘ឥធ នំ និបជ្ជាបេហី’’តិ អាហ. សោ តថា អកាសិ.

ចន្ទាទេវី បុត្តស្ស បច្ឆតោវ បរិទេវមានា អាគច្ឆិ. បុន ចោរឃាតកោ ‘‘កិំ ករោមី, ទេវា’’តិ អាហ. ធម្មបាលស្ស ហត្ថេ ឆិន្ទាតិ. ចន្ទាទេវី ‘‘មហារាជ, មម បុត្តោ សត្តមាសិកោ ពាលកោ ន កិញ្ចិ ជានាតិ, នត្ថេតស្ស ទោសោ, ទោសោ បន ហោន្តោ មយិ ភវេយ្យ, តស្មា មយ្ហំ ហត្ថេ ឆេទាបេហី’’តិ ឥមមត្ថំ បកាសេន្តី បឋមំ គាថមាហ –

៤៤.

‘‘អហមេវ ទូសិយា ភូនហតា, រញ្ញោ មហាបតាបស្ស;

ឯតំ មុញ្ចតុ ធម្មបាលំ, ហត្ថេ មេ ទេវ ឆេទេហី’’តិ.

តត្ថ ទូសិយាតិ ទូសិកា, តុម្ហេ ទិស្វា អនុដ្ឋហមានា ទោសការិកាតិ អត្ថោ. ‘‘ទូសិកា’’តិបិ បាឋោ, អយមេវត្ថោ. ភូនហតាតិ ហតភូនា, ហតវុឌ្ឍីតិ អត្ថោ. រញ្ញោតិ ឥទំ ‘‘ទូសិយា’’តិ បទេន យោជេតព្ពំ. អហំ រញ្ញោ មហាបតាបស្ស អបរាធការិកា, នាយំ កុមារោ, តស្មា ¶ និរបរាធំ ឯតំ ពាលកំ មុញ្ចតុ ធម្មបាលំ, សចេបិ ហត្ថេ ឆេទាបេតុកាមោ, ទោសការិកាយ ហត្ថេ មេ, ទេវ, ឆេទេហីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ.

រាជា ចោរឃាតកំ ឱលោកេសិ. ‘‘កិំ ករោមិ, ទេវា’’តិ? ‘‘បបញ្ចំ អកត្វា ហត្ថេ ឆេទា’’តិ. តស្មិំ ខណេ ចោរឃាតកោ តិខិណផរសុំ គហេត្វា កុមារស្ស តរុណវំសកឡីរេ វិយ ¶ ទ្វេ ហត្ថេ ឆិន្ទិ. សោ ទ្វីសុ ហត្ថេសុ ឆិជ្ជមានេសុ នេវ រោទិ ន បរិទេវិ, ខន្តិញ្ច មេត្តញ្ច បុរេចារិកំ កត្វា អធិវាសេសិ. ចន្ទា បន ទេវី ឆិន្នហត្ថកោដិំ គហេត្វា ឧច្ឆង្គេ កត្វា ¶ លោហិតលិត្តា បរិទេវមានា វិចរិ. បុន ចោរឃាតកោ ‘‘កិំ ករោមិ, ទេវា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ទ្វេបិ បាទេ ឆិន្ទា’’តិ. តំ សុត្វា ចន្ទាទេវី ទុតិយំ គាថមាហ –

៤៥.

‘‘អហមេវ ទូសិយា ភូនហតា, រញ្ញោ មហាបតាបស្ស;

ឯតំ មុញ្ចតុ ធម្មបាលំ, បាទេ មេ ទេវ ឆេទេហី’’តិ.

តត្ថ អធិប្បាយោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

រាជាបិ បុន ចោរឃាតកំ អាណាបេសិ. សោ ឧភោបិ បាទេ ឆិន្ទិ. ចន្ទាទេវី បាទកោដិម្បិ គហេត្វា ឧច្ឆង្គេ កត្វា លោហិតលិត្តា បរិទេវមានា ‘‘សាមិ មហាបតាប, ឆិន្នហត្ថបាទា នាម ទារកា មាតរា បោសេតព្ពា ហោន្តិ, អហំ ភតិំ កត្វា មម បុត្តកំ បោសេស្សាមិ, ទេហិ មេ ឯត’’ន្តិ អាហ. ចោរឃាតកោ ‘‘កិំ ទេវ កតា រាជាណា, និដ្ឋិតំ មម កិច្ច’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន តាវ និដ្ឋិត’’ន្តិ. ‘‘អថ កិំ ករោមិ, ទេវា’’តិ? ‘‘សីសមស្ស ឆិន្ទា’’តិ. តំ សុត្វា ចន្ទាទេវី តតិយំ គាថមាហ –

៤៦.

‘‘អហមេវ ទូសិយា ភូនហតា, រញ្ញោ មហាបតាបស្ស;

ឯតំ មុញ្ចតុ ធម្មបាលំ, សីសំ មេ ទេវ ឆេទេហី’’តិ.

វត្វា ច បន អត្តនោ សីសំ ឧបនេសិ.

បុន ចោរឃាតកោ ‘‘កិំ ករោមិ, ទេវា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សីសមស្ស ឆិន្ទា’’តិ. សោ សីសំ ឆិន្ទិត្វា ‘‘កតា, ទេវ, រាជាណា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន តាវ កតា’’តិ. ‘‘អថ កិំ ករោមិ, ទេវា’’តិ? ‘‘អសិតុណ្ឌេន នំ សម្បដិច្ឆិត្វា អសិមាលកំ នាម ករោហី’’តិ. សោ តស្ស កឡេវរំ ¶ អាកាសេ ខិបិត្វា អសិតុណ្ឌេន សម្បដិច្ឆិត្វា អសិមាលកំ នាម កត្វា មហាតលេ វិប្បកិរិ. ចន្ទាទេវី ពោធិសត្តស្ស មំសេ ឧច្ឆង្គេ កត្វា មហាតលេ រោទមានា បរិទេវមានា ឥមា គាថា អភាសិ –

៤៧.

‘‘ន ¶ ហិ នូនិមស្ស រញ្ញោ, មិត្តាមច្ចា ច វិជ្ជរេ សុហទា;

យេ ន វទន្តិ រាជានំ, មា ឃាតយិ ឱរសំ បុត្តំ.

៤៨.

‘‘ន ហិ នូនិមស្ស រញ្ញោ, ញាតី មិត្តា ច វិជ្ជរេ សុហទា;

យេ ន វទន្តិ រាជានំ, មា ឃាតយិ អត្រជំ បុត្ត’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ មិត្តាមច្ចា ច វិជ្ជរេ សុហទាតិ នូន ឥមស្ស រញ្ញោ ទឡ្ហមិត្តា វា សព្ពកិច្ចេសុ សហភាវិនោ អមច្ចា វា មុទុហទយតាយ សុហទា វា កេចិ ន វិជ្ជន្តិ. យេ ន វទន្តីតិ យេ អធុនា អាគន្ត្វា ‘‘អត្តនោ បិយបុត្តំ មា ឃាតយី’’តិ ន វទន្តិ, ឥមំ រាជានំ បដិសេធេន្តិ, តេ នត្ថិយេវាតិ មញ្ញេ. ទុតិយគាថាយំ ញាតីតិ ញាតកា.

ឥមា បន ទ្វេ គាថា វត្វា ចន្ទាទេវី ឧភោហិ ហត្ថេហិ ហទយមំសំ ធារយមានា តតិយំ គាថមាហ –

៤៩.

‘‘ចន្ទនសារានុលិត្តា, ពាហា ឆិជ្ជន្តិ ធម្មបាលស្ស;

ទាយាទស្ស បថព្យា, បាណា មេ ទេវ រុជ្ឈន្តី’’តិ.

តត្ថ ទាយាទស្ស បថព្យាតិ បិតុសន្តកាយ ចាតុរន្តាយ បថវិយា ទាយាទស្ស លោហិតចន្ទនសារានុលិត្តា ហត្ថា ឆិជ្ជន្តិ, បាទា ឆិជ្ជន្តិ, សីសញ្ច ឆិជ្ជតិ, អសិមាលកោបិ កតោ, តវ វំសំ បច្ឆិន្ទិត្វា គតោសិ ទានីតិ ឯវមាទីនិ វិលបន្តិ ឯវមាហ. បាណា មេ ទេវ រុជ្ឈន្តីតិ ទេវ, មយ្ហម្បិ ឥមំ សោកំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តិយា ជីវិតំ រុជ្ឈតីតិ.

តស្សា ឯវំ បរិទេវមានាយ ឯវ ឌយ្ហមានេ វេឡុវនេ វេឡុ វិយ ហទយំ ផលិ, សា តត្ថេវ ជីវិតក្ខយំ បត្តា. រាជាបិ បល្លង្កេ ឋាតុំ អសក្កោន្តោ មហាតលេ បតិ, បទរតលំ ទ្វិធា ភិជ្ជិ, សោ តតោបិ ភូមិយំ បតិ. តតោ ចតុនហុតាធិកទ្វិយោជនសតសហស្សពហលាបិ ឃនបថវី តស្ស ¶ អគុណំ ធារេតុំ អសក្កោន្តី ភិជ្ជិត្វា វិវរមទាសិ, អវីចិតោ ជាលា ឧដ្ឋាយ កុលទត្តិកេន កម្ពលេន បរិក្ខិបន្តី វិយ ¶ តំ គហេត្វា អវីចិម្ហិ ខិបិ. ចន្ទាយ ច ពោធិសត្តស្ស ច អមច្ចា សរីរកិច្ចំ ករិំសុ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា រាជា ទេវទត្តោ អហោសិ, ចន្ទាទេវី មហាបជាបតិគោតមី, ធម្មបាលកុមារោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ចូឡធម្មបាលជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា.

[៣៥៩] ៩. សុវណ្ណមិគជាតកវណ្ណនា

វិក្កម ¶ រេ ហរិបាទាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ សាវត្ថិយំ ឯកំ កុលធីតរំ អារព្ភ កថេសិ. សា កិរ សាវត្ថិយំ ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ ឧបដ្ឋាកកុលស្ស ធីតា សទ្ធា បសន្នា ពុទ្ធមាមកា ធម្មមាមកា សង្ឃមាមកា អាចារសម្បន្នា បណ្ឌិតា ទានាទិបុញ្ញាភិរតា. តំ អញ្ញំ សាវត្ថិយមេវ សមានជាតិកំ មិច្ឆាទិដ្ឋិកកុលំ វារេសិ. អថស្សា មាតាបិតរោ ‘‘អម្ហាកំ ធីតា សទ្ធា បសន្នា តីណិ រតនានិ មមាយតិ ទានាទិបុញ្ញាភិរតា, តុម្ហេ មិច្ឆាទិដ្ឋិកា ឥមិស្សាបិ យថារុចិយា ទានំ វា ទាតុំ ធម្មំ វា សោតុំ វិហារំ វា គន្តុំ សីលំ វា រក្ខិតុំ ឧបោសថកម្មំ វា កាតុំ ន ទស្សថ, ន មយំ តុម្ហាកំ ទេម, អត្តនា សទិសំ មិច្ឆាទិដ្ឋិកកុលាវ កុមារិកំ គណ្ហថា’’តិ អាហំសុ. តេ តេហិ បដិក្ខិត្តា ‘‘តុម្ហាកំ ធីតា អម្ហាកំ ឃរំ គន្ត្វា យថាធិប្បាយេន សព្ពមេតំ ករោតុ, មយំ ន វារេស្សាម, ទេថ នោ ឯត’’ន្តិ វត្វា ‘‘តេន ហិ គណ្ហថា’’តិ វុត្តា ភទ្ទកេន នក្ខត្តេន មង្គលំ កត្វា តំ អត្តនោ ឃរំ នយិំសុ. សា វត្តាចារសម្បន្នា បតិទេវតា អហោសិ, សស្សុសសុរសាមិកវត្តានិ កតានេវ ហោន្តិ.

សា ឯកទិវសំ សាមិកំ អាហ – ‘‘ឥច្ឆាមហំ, អយ្យបុត្ត, អម្ហាកំ កុលូបកត្ថេរានំ ទានំ ទាតុ’’ន្តិ. សាធុ, ភទ្ទេ, យថាជ្ឈាសយេន ទានំ ទេហីតិ. សា ថេរេ និមន្តាបេត្វា មហន្តំ សក្ការំ កត្វា បណីតភោជនំ ភោជេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិត្វា ‘‘ភន្តេ, ឥមំ កុលំ មិច្ឆាទិដ្ឋិកំ អស្សទ្ធំ តិណ្ណំ រតនានំ គុណំ ន ជានាតិ, សាធុ, អយ្យា, យាវ ឥមំ កុលំ តិណ្ណំ រតនានំ គុណំ ជានាតិ, តាវ ឥធេវ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ អាហ. ថេរា អធិវាសេត្វា តត្ថ និពទ្ធំ ភុញ្ជន្តិ. បុន សាមិកំ អាហ ‘‘អយ្យបុត្ត, ថេរា ¶ ឥធ និពទ្ធំ អាគច្ឆន្តិ, កិំការណា តុម្ហេ ន បស្សថា’’តិ. ‘‘សាធុ, បស្សិស្សាមី’’តិ. សា បុនទិវសេ ថេរានំ ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ តស្ស អារោចេសិ ¶ . សោ ឧបសង្កមិត្វា ថេរេហិ សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. អថស្ស ធម្មសេនាបតិ ធម្មកថំ កថេសិ. សោ ថេរស្ស ធម្មកថាយ ច ឥរិយាបថេសុ ច បសីទិត្វា តតោ បដ្ឋាយ ថេរានំ អាសនំ បញ្ញបេតិ, បានីយំ បរិស្សាវេតិ, អន្តរាភត្តេ ធម្មកថំ សុណាតិ, តស្ស អបរភាគេ មិច្ឆាទិដ្ឋិ ភិជ្ជិ.

អថេកទិវសំ ¶ ថេរោ ទ្វិន្នម្បិ ធម្មកថំ កថេន្តោ សច្ចានិ បកាសេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧភោបិ ជយម្បតិកា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ. តតោ បដ្ឋាយ តស្ស មាតាបិតរោ អាទិំ កត្វា អន្តមសោ ទាសកម្មករាបិ សព្ពេ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ ភិន្ទិត្វា ពុទ្ធធម្មសង្ឃមាមកាយេវ ជាតា. អថេកទិវសំ ទារិកា សាមិកំ អាហ – ‘‘អយ្យបុត្ត, កិំ មេ ឃរាវាសេន, ឥច្ឆាមហំ បព្ពជិតុ’’ន្តិ. សោ ‘‘សាធុ ភទ្ទេ, អហម្បិ បព្ពជិស្សាមី’’តិ មហន្តេន បរិវារេន តំ ភិក្ខុនុបស្សយំ នេត្វា បព្ពាជេត្វា សយម្បិ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា បព្ពជ្ជំ យាចិ. តំ សត្ថា បព្ពាជេសិ. ឧភោបិ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា ន ចិរស្សេវ អរហត្តំ បាបុណិំសុ. អថេកទិវសំ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, អសុកា នាម ទហរភិក្ខុនី អត្តនោ ចេវ បច្ចយា ជាតា សាមិកស្ស ច, អត្តនាបិ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បត្វា តម្បិ បាបេសី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ តាវ ឯសា សាមិកំ រាគបាសា មោចេសិ, បុព្ពេបេសា បោរាណកបណ្ឌិតេ បន មរណបាសា មោចេសី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ មិគយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ អភិរូបោ អហោសិ បាសាទិកោ ទស្សនីយោ សុវណ្ណវណ្ណោ លាខារសបរិកម្មកតេហិ ¶ វិយ ហត្ថបាទេហិ រជតទាមសទិសេហិ វិសាណេហិ មណិគុឡិកបដិភាគេហិ អក្ខីហិ រត្តកម្ពលគេណ្ឌុសទិសេន មុខេន សមន្នាគតោ. ភរិយាបិស្ស តរុណមិគី អភិរូបា អហោសិ ទស្សនីយា. តេ សមគ្គវាសំ វសិំសុ, អសីតិសហស្សចិត្រមិគា ពោធិសត្តំ ឧបដ្ឋហិំសុ. តទា លុទ្ទកា មិគវីថីសុ បាសេ ឱឌ្ឌេសុំ. អថេកទិវសំ ពោធិសត្តោ មិគានំ បុរតោ គច្ឆន្តោ បាទេ បាសេន ពជ្ឈិត្វា ‘‘ឆិន្ទិស្សាមិ ន’’ន្តិ អាកឌ្ឍិ, ចម្មំ ឆិជ្ជិ, បុន អាកឌ្ឍន្តស្ស មំសំ ឆិជ្ជិ, បុន ន្ហារុ ឆិជ្ជិ, បាសោ អដ្ឋិមាហច្ច អដ្ឋាសិ. សោ បាសំ ឆិន្ទិតុំ អសក្កោន្តោ មរណភយតជ្ជិតោ ពទ្ធរវំ រវិ. តំ សុត្វា ភីតោ មិគគណោ បលាយិ. ភរិយា បនស្ស បលាយិត្វា មិគានំ អន្តរេ ឱលោកេន្តី តំ អទិស្វា ‘‘ឥទំ ភយំ មយ្ហំ បិយសាមិកស្ស ឧប្បន្នំ ភវិស្សតី’’តិ វេគេន តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា អស្សុមុខី រោទមានា ‘‘សាមិ ¶ , ត្វំ មហព្ពលោ, កិំ ¶ ឯតំ បាសំ សន្ធារេតុំ ន សក្ខិស្សសិ, វេគំ ជនេត្វា ឆិន្ទាហិ ន’’ន្តិ តស្ស ឧស្សាហំ ជនេន្តី បឋមំ គាថមាហ –

៥០.

‘‘វិក្កម រេ ហរិបាទ, វិក្កម រេ មហាមិគ;

ឆិន្ទ វារត្តិកំ បាសំ, នាហំ ឯកា វនេ រមេ’’តិ.

តត្ថ វិក្កមាតិ បរក្កម, អាកឌ្ឍាតិ អត្ថោ. រេតិ អាមន្តនេ និបាតោ. ហរិបាទាតិ សុវណ្ណបាទ. សកលសរីរម្បិ តស្ស សុវណ្ណវណ្ណំ, អយំ បន គារវេនេវមាហ. នាហំ ឯកាតិ អហំ តយា វិនា ឯកិកា វនេ ន រមិស្សាមិ, តិណោទកំ បន អគ្គហេត្វា សុស្សិត្វា មរិស្សាមីតិ ទស្សេតិ.

តំ ¶ សុត្វា មិគោ ទុតិយំ គាថមាហ –

៥១.

‘‘វិក្កមាមិ ន បារេមិ, ភូមិំ សុម្ភាមិ វេគសា;

ទឡ្ហោ វារត្តិកោ បាសោ, បាទំ មេ បរិកន្តតី’’តិ.

តត្ថ វិក្កមាមីតិ ភទ្ទេ, អហំ វីរិយំ ករោមិ. ន បារេមីតិ បាសំ ឆិន្ទិតុំ បន ន សក្កោមីតិ អត្ថោ. ភូមិំ សុម្ភាមីតិ អបិ នាម ឆិជ្ជេយ្យាតិ បាទេនាបិ ភូមិំ បហរាមិ. វេគសាតិ វេគេន. បរិកន្តតីតិ ចម្មាទីនិ ឆិន្ទន្តោ សមន្តា កន្តតីតិ.

អថ នំ មិគី ‘‘មា ភាយិ, សាមិ, អហំ អត្តនោ ពលេន លុទ្ទកំ យាចិត្វា តវ ជីវិតំ អាហរិស្សាមិ. សចេ យាចនាយ ន សក្ខិស្សាមិ, មម ជីវិតម្បិ ទត្វា តវ ជីវិតំ អាហរិស្សាមី’’តិ មហាសត្តំ អស្សាសេត្វា លោហិតលិត្តំ ពោធិសត្តំ បរិគ្គហេត្វា អដ្ឋាសិ. លុទ្ទកោបិ អសិញ្ច សត្តិញ្ច គហេត្វា កប្បុដ្ឋានគ្គិ វិយ អាគច្ឆតិ. សា តំ ទិស្វា ‘‘សាមិ, លុទ្ទកោ អាគច្ឆតិ, អហំ អត្តនោ ពលំ ករិស្សាមិ, ត្វំ មា ភាយី’’តិ មិគំ អស្សាសេត្វា លុទ្ទកស្ស បដិបថំ គន្ត្វា បដិក្កមិត្វា ឯកមន្តំ ឋិតា តំ វន្ទិត្វា ‘‘សាមិ, មម សាមិកោ សុវណ្ណវណ្ណោ សីលាចារសម្បន្នោ, អសីតិសហស្សានំ មិគានំ រាជា’’តិ ពោធិសត្តស្ស គុណំ កថេត្វា មិគរាជេ ឋិតេយេវ អត្តនោ វធំ យាចន្តី តតិយំ គាថមាហ –

៥២.

‘‘អត្ថរស្សុ ¶ បលាសានិ, អសិំ និព្ពាហ លុទ្ទក;

បឋមំ មំ វធិត្វាន, ហន បច្ឆា មហាមិគ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ បលាសានីតិ មំសដ្ឋបនត្ថំ បលាសបណ្ណានិ អត្ថរស្សុ. អសិំ និព្ពាហាតិ អសិំ កោសតោ នីហរ.

តំ សុត្វា លុទ្ទកោ ‘‘មនុស្សភូតា តាវ សាមិកស្ស អត្ថាយ អត្តនោ ជីវិតំ ន បរិច្ចជន្តិ, អយំ តិរច្ឆានគតា ជីវិតំ បរិច្ចជតិ, មនុស្សភាសាយ ច មធុរេន សរេន ¶ កថេតិ, អជ្ជ ឥមិស្សា ច បតិនោ ចស្សា ជីវិតំ ទស្សាមី’’តិ បសន្នចិត្តោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៥៣.

‘‘ន មេ សុតំ វា ទិដ្ឋំ វា, ភាសន្តិំ មានុសិំ មិគិំ;

ត្វញ្ច ភទ្ទេ សុខី ហោហិ, ឯសោ ចាបិ មហាមិគោ’’តិ.

តត្ថ សុតំ វា ទិដ្ឋំ វាតិ មយា ឥតោ បុព្ពេ ឯវរូបំ ទិដ្ឋំ វា សុតំ វា នត្ថិ. ភាសន្តិំ មានុសិំ មិគិន្តិ អហញ្ហិ ឥតោ បុព្ពេ មានុសិំ វាចំ ភាសន្តិំ មិគិំ នេវ អទ្ទសំ ន អស្សោសិំ. យេសំ បន ‘‘ន មេ សុតា វា ទិដ្ឋា វា, ភាសន្តី មានុសី មិគី’’តិ បាឡិ, តេសំ យថាបាឡិមេវ អត្ថោ ទិស្សតិ. ភទ្ទេតិ ភទ្ទកេ បណ្ឌិកេ ឧបាយកុសលេ. ឥតិ តំ អាលបិត្វា បុន ‘‘ត្វញ្ច ឯសោ ចាបិ មហាមិគោតិ ទ្វេបិ ជនា សុខី និទ្ទុក្ខា ហោថា’’តិ តំ សមស្សាសេត្វា លុទ្ទកោ ពោធិសត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វាសិយា ចម្មបាសំ ឆិន្ទិត្វា បាទេ លគ្គបាសកំ សណិកំ នីហរិត្វា ន្ហារុនា ន្ហារុំ, មំសេន មំសំ, ចម្មេន ចម្មំ បដិបាដេត្វា បាទំ ហត្ថេន បរិមជ្ជិ. តង្ខណញ្ញេវ មហាសត្តស្ស បូរិតបារមិតានុភាវេន លុទ្ទកស្ស ច មេត្តចិត្តានុភាវេន មិគិយា ច មេត្តធម្មានុភាវេន ន្ហារុមំសចម្មានិ ន្ហារុមំសចម្មេហិ ឃដយិំសុ. ពោធិសត្តោ បន សុខី និទ្ទុក្ខោ អដ្ឋាសិ.

មិគី ពោធិសត្តំ សុខិតំ ទិស្វា សោមនស្សជាតា លុទ្ទកស្ស អនុមោទនំ ករោន្តី បញ្ចមំ គាថមាហ –

៥៤.

‘‘ឯវំ លុទ្ទក នន្ទស្សុ, សហ សព្ពេហិ ញាតិភិ;

យថាហមជ្ជ នន្ទាមិ, មុត្តំ ទិស្វា មហាមិគ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ លុទ្ទកាតិ ទារុណកម្មកិរិយាយ លទ្ធនាមវសេន អាលបតិ.

ពោធិសត្តោ ‘‘អយំ លុទ្ទោ មយ្ហំ អវស្សយោ ជាតោ, មយាបិស្ស អវស្សយេនេវ ភវិតុំ វដតី’’តិ ¶ គោចរភូមិយំ ទិដ្ឋំ ឯកំ មណិក្ខន្ធំ តស្ស ទត្វា ¶ ‘‘សម្ម, ឥតោ បដ្ឋាយ បាណាតិបាតាទីនិ មា ករិ, ឥមិនា កុដុម្ពំ សណ្ឋបេត្វា ទារកេ បោសេន្តោ ទានសីលាទីនិ បុញ្ញានិ ករោហី’’តិ តស្សោវាទំ ទត្វា អរញ្ញំ បាវិសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា លុទ្ទកោ ឆន្នោ អហោសិ, មិគី ទហរភិក្ខុនី, មិគរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

សុវណ្ណមិគជាតកវណ្ណនា នវមា.

[៣៦០] ១០. សុយោនន្ទីជាតកវណ្ណនា

វាតិ គន្ធោ តិមិរានន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. តញ្ហិ សត្ថា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ច’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘កិំ ទិស្វា’’តិ វត្វា ‘‘អលង្កតមាតុគាម’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘មាតុគាមោ នាមេស ភិក្ខុ ន សក្កា រក្ខិតុំ, បោរាណកបណ្ឌិតា សុបណ្ណភវនេ កត្វា រក្ខន្តាបិ រក្ខិតុំ នាសក្ខិំសូ’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ តម្ពរាជា នាម រជ្ជំ ការេសិ. តស្ស សុយោនន្ទី នាម អគ្គមហេសី អហោសិ ឧត្តមរូបធរា. តទា ពោធិសត្តោ សុបណ្ណយោនិយំ និព្ពត្តិ, តស្មិំ កាលេ នាគទីបោ សេទុមទីបោ នាម អហោសិ. ពោធិសត្តោ តស្មិំ ទីបេ សុបណ្ណភវនេ វសតិ. សោ ពារាណសិំ គន្ត្វា តម្ពរាជេន សទ្ធិំ មាណវកវេសេន ជូតំ កីឡតិ. តស្ស រូបសម្បត្តិំ ទិស្វា បរិចារិកា ‘‘អម្ហាកំ រញ្ញា សទ្ធិំ ឯវរូបោ នាម មាណវកោ ជូតំ កីឡតី’’តិ សុយោនន្ទិយា អារោចេសុំ. សា សុត្វា តំ ទដ្ឋុកាមា ហុត្វា ឯកទិវសំ អលង្ករិត្វា ជូតមណ្ឌលំ អាគន្ត្វា បរិចារិកានំ ¶ អន្តរេ ឋិតា នំ ឱលោកេសិ. សោបិ ទេវិំ ឱលោកេសិ. ទ្វេបិ អញ្ញមញ្ញំ បដិពទ្ធចិត្តា អហេសុំ. សុបណ្ណរាជា អត្តនោ អានុភាវេន នគរេ វាតំ សមុដ្ឋាបេសិ, គេហបតនភយេន រាជនិវេសនា មនុស្សា និក្ខមិំសុ. សោ អត្តនោ អានុភាវេន អន្ធការំ កត្វា ទេវិំ ¶ គហេត្វា អាកាសេន អាគន្ត្វា នាគទីបេ អត្តនោ ភវនំ បាវិសិ ¶ សុយោនន្ទិយា គតដ្ឋានំ ជានន្តា នាម នាហេសុំ. សោ តាយ សទ្ធិំ អភិរមមានោ គន្ត្វា រញ្ញា សទ្ធិំ ជូតំ កីឡតិ.

រញ្ញោ បន សគ្គោ នាម គន្ធព្ពោ អត្ថិ, សោ ទេវិយា គតដ្ឋានំ អជានន្តោ តំ គន្ធព្ពំ អាមន្តេត្វា ‘‘គច្ឆ, តាត, គន្ធព្ព សព្ពំ ថលជលបថំ អនុវិចរិត្វា ទេវិយា គតដ្ឋានំ បស្សា’’តិ ឧយ្យោជេសិ. សោ បរិព្ពយំ គហេត្វា ទ្វារគាមតោ បដ្ឋាយ វិចិនន្តោ កុរុកច្ឆំ បាបុណិ. តទា កុរុកច្ឆវាណិជា នាវាយ សុវណ្ណភូមិំ គច្ឆន្តិ. សោ តេ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អហំ គន្ធព្ពោ នាវាយ វេតនំ ខណ្ឌេត្វា តុម្ហាកំ គន្ធព្ពំ ករិស្សាមិ, មម្បិ នេថា’’តិ អាហ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ តម្បិ អារោបេត្វា នាវំ វិស្សជ្ជេសុំ. តេ សុខបយាតាយ នាវាយ តំ បក្កោសិត្វា ‘‘គន្ធព្ពំ នោ ករោហី’’តិ អាហំសុ. ‘‘អហំ ចេ គន្ធព្ពំ ករេយ្យំ, មយិ បន គន្ធព្ពំ ករោន្តេ មច្ឆា ចលិស្សន្តិ, អថ វោ នាវោ ភិជ្ជិស្សតី’’តិ. ‘‘មនុស្សមត្តេ គន្ធព្ពំ ករោន្តេ មច្ឆានំ ចលនំ នាម នត្ថិ, ករោហី’’តិ. ‘‘តេន ហិ មា មយ្ហំ កុជ្ឈិត្ថា’’តិ វីណំ មុច្ឆិត្វា តន្តិស្សរេន គីតស្សរំ, គីតស្សរេន តន្តិស្សរំ អនតិក្កមិត្វា គន្ធព្ពំ អកាសិ. តេន សទ្ទេន សម្មត្តា ហុត្វា មច្ឆា ចលិំសុ.

អថេកោ មករោ ឧប្បតិត្វា នាវាយ បតន្តោ នាវំ ភិន្ទិ. សគ្គោ ផលកេ និបជ្ជិត្វា យថាវាតំ គច្ឆន្តោ នាគទីបេ សុបណ្ណភវនស្ស និគ្រោធរុក្ខស្ស សន្តិកំ បាបុណិ. សុយោនន្ទីបិ ទេវី សុបណ្ណរាជស្ស ជូតំ កីឡិតុំ គតកាលេ វិមានា ឱតរិត្វា ¶ វេលន្តេ វិចរន្តី សគ្គំ គន្ធព្ពំ ទិស្វា សញ្ជានិត្វា ‘‘កថំ អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិ. សោ សព្ពំ កថេសិ. ‘‘តេន ហិ មា ភាយី’’តិ តំ អស្សាសេត្វា ពាហាហិ បរិគ្គហេត្វា វិមានំ អារោបេត្វា សយនបិដ្ឋេ និបជ្ជាបេត្វា សមស្សត្ថកាលេ ទិព្ពភោជនំ ទត្វា ទិព្ពគន្ធោទកេន ន្ហាបេត្វា ទិព្ពវត្ថេហិ អច្ឆាទេត្វា ទិព្ពគន្ធបុប្ផេហិ អលង្ករិត្វា បុន ទិព្ពសយនេ និបជ្ជាបេសិ. ឯវំ ទិវសំ បរិគ្គហមានា សុបណ្ណរញ្ញោ អាគមនវេលាយ បដិច្ឆាទេត្វា គតកាលេ តេន សទ្ធិំ កិលេសវសេន អភិរមិ. តតោ មាសទ្ធមាសច្ចយេន ពារាណសិវាសិនោ វាណិជា ទារុទកគហណត្ថាយ តស្មិំ ទីបេ និគ្រោធរុក្ខមូលំ សម្បត្តា. សោ តេហិ សទ្ធិំ នាវំ អភិរុយ្ហ ពារាណសិំ ¶ គន្ត្វា រាជានំ ទិស្វាវ តស្ស ជូតកីឡនវេលាយ វីណំ គហេត្វា រញ្ញោ គន្ធព្ពំ ករោន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៥៥.

‘‘វាតិ គន្ធោ តិមិរានំ, កុសមុទ្ទោ ច ឃោសវា;

ទូរេ ឥតោ សុយោនន្ទី, តម្ព កាមា តុទន្តិ ម’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ តិមិរានន្តិ តិមិររុក្ខបុប្ផានំ. តំ កិរ និគ្រោធំ បរិវារេត្វា តិមិររុក្ខា អត្ថិ, តេ សន្ធាយេវំ វទតិ. កុសមុទ្ទោតិ ខុទ្ទកសមុទ្ទោ. ឃោសវាតិ មហារវោ. តស្សេវ និគ្រោធស្ស សន្តិកេ សមុទ្ទំ សន្ធាយេវមាហ. ឥតោតិ ឥមម្ហា នគរា. តម្ពាតិ រាជានំ អាលបតិ. អថ វា តម្ពកាមាតិ តម្ពេន កាមិតកាមា តម្ពកាមា នាម. តេ មំ ហទយេ វិជ្ឈន្តីតិ ទីបេតិ.

តំ សុត្វា សុបណ្ណោ ទុតិយំ គាថមាហ –

៥៦.

‘‘កថំ សមុទ្ទមតរិ, កថំ អទ្ទក្ខិ សេទុមំ;

កថំ តស្សា ច តុយ្ហញ្ច, អហុ សគ្គ សមាគមោ’’តិ.

តត្ថ សេទុមន្តិ សេទុមទីបំ.

តតោ ¶ សគ្គោ តិស្សោ គាថា អភាសិ –

៥៧.

‘‘កុរុកច្ឆា បយាតានំ, វាណិជានំ ធនេសិនំ;

មករេហិ អភិទា នាវា, ផលកេនាហមប្លវិំ.

៥៨.

‘‘សា មំ សណ្ហេន មុទុនា, និច្ចំ ចន្ទនគន្ធិនី;

អង្គេន ឧទ្ធរី ភទ្ទា, មាតា បុត្តំវ ឱរសំ.

៥៩.

‘‘សា មំ អន្នេន បានេន, វត្ថេន សយនេន ច;

អត្តនាបិ ច មន្ទក្ខី, ឯវំ តម្ព វិជានហី’’តិ.

តត្ថ សា មំ សណ្ហេន មុទុនាតិ ឯវំ ផលកេន តីរំ ឧត្តិណ្ណំ មំ សមុទ្ទតីរេ វិចរន្តី សា ទិស្វា ‘‘មា ភាយី’’តិ សណ្ហេន មុទុនា វចនេន សមស្សាសេត្វាតិ អត្ថោ. អង្គេនាតិ ពាហុយុគឡំ ឥធ ‘‘អង្គេនា’’តិ វុត្តំ. ភទ្ទាតិ ទស្សនីយា បាសាទិកា. សា មំ អន្នេនាតិ សា មំ ឯតេន អន្នាទិនា ¶ សន្តប្បេសីតិ អត្ថោ. អត្តនាបិ ចាតិ ន កេវលំ អន្នាទីហេវ, អត្តនាបិ មំ អភិរមេន្តី សន្តប្បេសីតិ ទីបេតិ. មន្ទក្ខីតិ មន្ទទស្សនី, មុទុនា អាការេន ឱលោកនសីលាតិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘មត្តក្ខី’’តិបិ បាឋោ, មទមត្តេហិ វិយ អក្ខីហិ សមន្នាគតាតិ អត្ថោ. ឯវំ តម្ពាតិ ឯវំ តម្ពរាជ ជានាហីតិ.

សុបណ្ណោ គន្ធព្ពស្ស កថេន្តស្សេវ វិប្បដិសារី ហុត្វា ‘‘អហំ សុបណ្ណភវនេ វសន្តោបិ រក្ខិតុំ នាសក្ខិំ, កិំ មេ តាយ ទុស្សីលាយា’’តិ តំ អានេត្វា រញ្ញោ បដិទត្វា បក្កាមិ, តតោ បដ្ឋាយ បុន នាគច្ឆីតិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, សុបណ្ណរាជា បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

សុយោនន្ទីជាតកវណ្ណនា ទសមា.

មណិកុណ្ឌលវគ្គោ បឋមោ.

២. វណ្ណារោហវគ្គោ

[៣៦១] ១. វណ្ណារោហជាតកវណ្ណនា

វណ្ណារោហេនាតិ ¶ ¶ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ទ្វេ អគ្គសាវកេ អារព្ភ កថេសិ. ឯកស្មិញ្ហិ សមយេ ឧភោបិ មហាថេរា ‘‘ឥមំ អន្តោវស្សំ សុញ្ញាគារំ អនុព្រូហេស្សាមា’’តិ សត្ថារំ អាបុច្ឆិត្វា គណំ បហាយ សយមេវ បត្តចីវរំ អាទាយ ជេតវនា និក្ខមិត្វា ឯកំ បច្ចន្តគាមំ និស្សាយ អរញ្ញេ វិហរិំសុ. អញ្ញតរោបិ វិឃាសាទបុរិសោ ថេរានំ ឧបដ្ឋានំ ករោន្តោ តត្ថេវ ឯកមន្តេ វសិ. សោ ថេរានំ សមគ្គវាសំ ទិស្វា ‘‘ឥមេ អតិវិយ សមគ្គា វសន្តិ, សក្កា នុ ខោ ឯតេ អញ្ញមញ្ញំ ភិន្ទិតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា សារិបុត្តត្ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ, ភន្តេ, អយ្យេន មហាមោគ្គល្លានត្ថេរេន សទ្ធិំ តុម្ហាកំ កិញ្ចិ វេរំ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘កិំ បនាវុសោ’’តិ. ឯស, ភន្តេ, មម អាគតកាលេ ‘‘សារិបុត្តោ ¶ នាម ជាតិគោត្តកុលបទេសេហិ វា សុតគន្ថបដិវេធឥទ្ធីហិ វា មយា សទ្ធិំ កិំ បហោតី’’តិ តុម្ហាកំ អគុណមេវ កថេសីតិ. ថេរោ សិតំ កត្វា ‘‘គច្ឆ ត្វំ អាវុសោ’’តិ អាហ.

សោ អបរស្មិម្បិ ទិវសេ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរម្បិ ឧបសង្កមិត្វា តថេវ កថេសិ. សោបិ នំ សិតំ កត្វា ‘‘គច្ឆ, ត្វំ, អាវុសោ’’តិ វត្វា សារិបុត្តត្ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អាវុសោ, ឯសោ វិឃាសាទោ តុម្ហាកំ សន្តិកេ កិញ្ចិ កថេសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាមាវុសោ, មយ្ហម្បិ សន្តិកេ កថេសិ, ឥមំ នីហរិតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘សាធុ, អាវុសោ, នីហរា’’តិ វុត្តេ ថេរោ ‘‘មា ឥធ វសី’’តិ អច្ឆរំ បហរិត្វា តំ នីហរិ. តេ ឧភោបិ សមគ្គវាសំ វសិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា និសីទិំសុ. សត្ថា បដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘សុខេន វស្សំ វសិត្ថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ភន្តេ, ឯកោ វិឃាសាទោ អម្ហេ ភិន្ទិតុកាមោ ហុត្វា ភិន្ទិតុំ អសក្កោន្តោ បលាយី’’តិ វុត្តេ ‘‘ន ខោ សោ, សារិបុត្ត, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស តុម្ហេ ‘ភិន្ទិស្សាមី’តិ ភិន្ទិតុំ អសក្កោន្តោ បលាយី’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ អរញ្ញេ រុក្ខទេវតា អហោសិ. តទា សីហោ ច ព្យគ្ឃោ ¶ ច អរញ្ញេ បព្ពតគុហាយំ វសន្តិ. ឯកោ សិង្គាលោ តេ ឧបដ្ឋហន្តោ តេសំ ¶ វិឃាសំ ខាទិត្វា មហាកាយោ ហុត្វា ឯកទិវសំ ចិន្តេសិ ‘‘មយា សីហព្យគ្ឃានំ មំសំ ន ខាទិតបុព្ពំ, មយា ឥមេ ទ្វេ ជនេ ភិន្ទិតុំ វដ្ដតិ, តតោ នេសំ កលហំ កត្វា មតានំ មំសំ ខាទិស្សាមី’’តិ. សោ សីហំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កិំ, សាមិ, តុម្ហាកំ ព្យគ្ឃេន សទ្ធិំ កិញ្ចិ វេរំ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘កិំ បន, សម្មា’’តិ? ឯស, ភន្តេ, មមាគតកាលេ ‘‘សីហោ នាម សរីរវណ្ណេន វា អារោហបរិណាហេន វា ជាតិពលវីរិយេហិ វា មម កលភាគម្បិ ន បាបុណាតី’’តិ តុម្ហាកំ អគុណមេវ កថេសីតិ. អថ នំ សីហោ ‘‘គច្ឆ ត្វំ, ន សោ ឯវំ កថេស្សតី’’តិ អាហ. ព្យគ្ឃម្បិ ឧបសង្កមិត្វា ឯតេនេវ ឧបាយេន កថេសិ. តំ សុត្វា ព្យគ្ឃោបិ សីហំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘សម្ម, ត្វំ កិរ ឥទញ្ចិទញ្ច វទេសី’’តិ បុច្ឆន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៦០.

‘‘វណ្ណារោហេន ជាតិយា, ពលនិក្កមនេន ច;

សុពាហុ ន មយា សេយ្យោ, សុទាឋ ឥតិ ភាសសី’’តិ.

តត្ថ ¶ ពលនិក្កមនេន ចាតិ កាយពលេន ចេវ វីរិយពលេន ច. សុពាហុ ន មយា សេយ្យោតិ អយំ សុពាហុ នាម ព្យគ្ឃោ ឯតេហិ ការណេហិ មយា នេវ សទិសោ ន ឧត្តរិតរោតិ សច្ចំ កិរ ត្វំ សោភនាហិ ទាឋាហិ សមន្នាគត សុទាឋ មិគរាជ, ឯវំ វទេសីតិ.

តំ សុត្វា សុទាឋោ សេសា ចតស្សោ គាថា អភាសិ –

៦១.

‘‘វណ្ណារោហេន ជាតិយា, ពលនិក្កមនេន ច;

សុទាឋោ ន មយា សេយ្យោ, សុពាហុ ឥតិ ភាសសិ.

៦២.

‘‘ឯវំ ចេ មំ វិហរន្តំ, សុពាហុ សម្ម ទុព្ភសិ;

ន ទានាហំ តយា សទ្ធិំ, សំវាសមភិរោចយេ.

៦៣.

‘‘យោ បរេសំ វចនានិ, សទ្ទហេយ្យ យថាតថំ;

ខិប្បំ ភិជ្ជេថ មិត្តស្មិំ, វេរញ្ច បសវេ ពហុំ.

៦៤.

‘‘ន សោ មិត្តោ យោ សទា អប្បមត្តោ, ភេទាសង្កី រន្ធមេវានុបស្សី;

យស្មិញ្ច ¶ សេតី ឧរសីវ បុត្តោ, ស វេ មិត្តោ យោ អភេជ្ជោ បរេហី’’តិ.

តត្ថ សម្មាតិ ¶ វយស្ស. ទុព្ភសីតិ យទិ ឯវំ តយា សទ្ធិំ សមគ្គវាសំ វសន្តំ មំ សិង្គាលស្ស កថំ គហេត្វា ត្វំ ទុព្ភសិ ហនិតុំ ឥច្ឆសិ, ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ អហំ តយា សទ្ធិំ សំវាសំ ន អភិរោចយេ. យថាតថន្តិ តថតោ យថាតថំ យថាតច្ឆំ អវិសំវាទកេន អរិយេន វុត្តវចនំ សទ្ធាតព្ពំ. ឯវំ យោ យេសំ កេសញ្ចិ បរេសំ វចនានិ សទ្ទហេថាតិ អត្ថោ. យោ សទា អប្បមត្តោតិ យោ និច្ចំ អប្បមត្តោ ហុត្វា មិត្តស្ស វិស្សាសំ ន ទេតិ, សោ មិត្តោ នាម ន ហោតីតិ អត្ថោ. ភេទាសង្កីតិ ‘‘អជ្ជ ភិជ្ជិស្សតិ, ស្វេ ភិជ្ជិស្សតី’’តិ ឯវំ មិត្តស្ស ភេទមេវ អាសង្កតិ. រន្ធមេវានុបស្សីតិ ឆិទ្ទំ វិវរមេវ បស្សន្តោ. ឧរសីវ បុត្តោតិ យស្មិំ មិត្តេ មាតុ ហទយេ បុត្តោ វិយ និរាសង្កោ និព្ភយោ សេតិ.

ឥតិ ¶ ឥមាហិ ចតូហិ គាថាហិ សីហេន មិត្តគុណេ កថិតេ ព្យគ្ឃោ ‘‘មយ្ហំ ទោសោ’’តិ សីហំ ខមាបេសិ. តេ តត្ថេវ សមគ្គវាសំ វសិំសុ. សិង្គាលោ បន បលាយិត្វា អញ្ញត្ថ គតោ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សិង្គាលោ វិឃាសាទោ អហោសិ, សីហោ សារិបុត្តោ, ព្យគ្ឃោ មោគ្គល្លានោ, តំ ការណំ បច្ចក្ខតោ ទិដ្ឋា តស្មិំ វនេ និវុត្ថរុក្ខទេវតា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

វណ្ណារោហជាតកវណ្ណនា បឋមា.

[៣៦២] ២. សីលវីមំសជាតកវណ្ណនា

សីលំ សេយ្យោតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ សីលវីមំសកព្រាហ្មណំ អារព្ភ កថេសិ. តំ កិរ រាជា ‘‘ឯស សីលសម្បន្នោ’’តិ អញ្ញេហិ ព្រាហ្មណេហិ អតិរេកំ កត្វា បស្សតិ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘កិំ នុ ខោ មំ រាជា ‘សីលសម្បន្នោ’តិ អញ្ញេហិ អតិរេកំ កត្វា បស្សតិ, ឧទាហុ ‘សុតធរយុត្តោ’តិ, វីមំសិស្សាមិ តាវ សីលស្ស វា សុតស្ស វា មហន្តភាវ’’ន្តិ. សោ ឯកទិវសំ ហេរញ្ញិកផលកតោ កហាបណំ គណ្ហិ. ហេរញ្ញិកោ គរុភាវេន ន កិញ្ចិ អាហ, ទុតិយវារេបិ ន កិញ្ចិ អាហ. តតិយវារេ បន តំ ‘‘វិលោបខាទកោ’’តិ គាហាបេត្វា រញ្ញោ ទស្សេត្វា ‘‘កិំ ឥមិនា កត’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘កុដុម្ពំ វិលុម្បតី’’តិ អាហ. ‘‘សច្ចំ កិរ ¶ , ព្រាហ្មណា’’តិ? ‘‘ន, មហារាជ, កុដុម្ពំ វិលុម្បាមិ, មយ្ហំ បន ‘សីលំ នុ ខោ មហន្តំ, សុតំ នុ ខោ’តិ កុក្កុច្ចំ អហោសិ, ស្វាហំ ‘ឯតេសុ កតរំ នុ ខោ មហន្ត’ន្តិ វីមំសន្តោ តយោ វារេ កហាបណំ គណ្ហិំ, តំ មំ ឯស ពន្ធាបេត្វា តុម្ហាកំ ទស្សេតិ. ឥទានិ មេ សុតតោ ¶ សីលស្ស មហន្តភាវោ ញាតោ, ន មេ ឃរាវាសេនត្ថោ, បព្ពជិស្សាមហ’’ន្តិ បព្ពជ្ជំ អនុជានាបេត្វា ឃរទ្វារំ អនោលោកេត្វាវ ជេតវនំ គន្ត្វា សត្ថារំ បព្ពជ្ជំ យាចិ. តស្ស សត្ថា បព្ពជ្ជញ្ច ឧបសម្បទញ្ច ទាបេសិ. សោ អចិរូបសម្បន្នោ វិបស្សនំ វិបស្សិត្វា អគ្គផលេ បតិដ្ឋហិ. ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, អសុកព្រាហ្មណោ អត្តនោ សីលំ វីមំសិត្វា បព្ពជិតោ ¶ វិបស្សិត្វា អរហត្តំ បត្តោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានិ អយមេវ, បុព្ពេ បណ្ឌិតាបិ សីលំ វីមំសិត្វា បព្ពជិត្វា អត្តនោ បតិដ្ឋំ ករិំសុយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា ពារាណសិំ អាគន្ត្វា រាជានំ បស្សិ. រាជា តស្ស បុរោហិតដ្ឋានំ អទាសិ. សោ បញ្ច សីលានិ រក្ខតិ. រាជាបិ នំ ‘‘សីលវា’’តិ គរុំ កត្វា បស្សិ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘កិំ នុ ខោ រាជា ‘សីលវា’តិ មំ គរុំ កត្វា បស្សតិ, ឧទាហុ ‘សុតធរយុត្តោ’’’តិ. សព្ពំ បច្ចុប្បន្នវត្ថុសទិសមេវ. ឥធ បន សោ ព្រាហ្មណោ ‘‘ឥទានិ មេ សុតតោ សីលស្ស មហន្តភាវោ ញាតោ’’តិ វត្វា ឥមា បញ្ច គាថា អភាសិ –

៦៥.

‘‘សីលំ សេយ្យោ សុតំ សេយ្យោ, ឥតិ មេ សំសយោ អហុ;

សីលមេវ សុតា សេយ្យោ, ឥតិ មេ នត្ថិ សំសយោ.

៦៦.

‘‘មោឃា ជាតិ ច វណ្ណោ ច, សីលមេវ កិរុត្តមំ;

សីលេន អនុបេតស្ស, សុតេនត្ថោ ន វិជ្ជតិ.

៦៧.

‘‘ខត្តិយោ ច អធម្មដ្ឋោ, វេស្សោ ចាធម្មនិស្សិតោ;

តេ បរិច្ចជ្ជុភោ លោកេ, ឧបបជ្ជន្តិ ទុគ្គតិំ.

៦៨.

‘‘ខត្តិយា ព្រាហ្មណា វេស្សា, សុទ្ទា ចណ្ឌាលបុក្កុសា;

ឥធ ធម្មំ ចរិត្វាន, ភវន្តិ តិទិវេ សមា.

៦៩.

‘‘ន ¶ វេទា សម្បរាយាយ, ន ជាតិ នាបិ ពន្ធវា;

សកញ្ច សីលំ សំសុទ្ធំ, សម្បរាយាយ សុខាយ ចា’’តិ.

តត្ថ ¶ សីលមេវ សុតា សេយ្យោតិ សុតបរិយត្តិតោ សតគុណេន សហស្សគុណេន សីលមេវ ឧត្តរិតរន្តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា សីលំ នាមេតំ ¶ ឯកវិធំ សំវរវសេន, ទុវិធំ ចារិត្តវារិត្តវសេន, តិវិធំ កាយិកវាចសិកមានសិកវសេន, ចតុព្ពិធំ បាតិមោក្ខសំវរឥន្ទ្រិយសំវរអាជីវបារិសុទ្ធិបច្ចយសន្និស្សិតវសេនាតិ មាតិកំ ឋបេត្វា វិត្ថារេន្តោ សីលស្ស វណ្ណំ អភាសិ.

មោឃាតិ អផលា តុច្ឆា. ជាតីតិ ខត្តិយកុលាទីសុ និព្ពត្តិ. វណ្ណោតិ សរីរវណ្ណោ អភិរូបភាវោ. យា ហិ យស្មា សីលរហិតស្ស ជាតិសម្បទា វា វណ្ណសម្បទា វា សគ្គសុខំ ទាតុំ ន សក្កោតិ, តស្មា ឧភយម្បិ តំ ‘‘មោឃ’’ន្តិ អាហ. សីលមេវ កិរាតិ អនុស្សវវសេន វទតិ, ន បន សយំ ជានាតិ. អនុបេតស្សាតិ អនុបគតស្ស. សុតេនត្ថោ ន វិជ្ជតីតិ សីលរហិតស្ស សុតបរិយត្តិមត្តេន ឥធលោកេ វា បរលោកេ វា កាចិ វឌ្ឍិ នាម នត្ថិ.

តតោ បរា ទ្វេ គាថា ជាតិយា មោឃភាវទស្សនត្ថំ វុត្តា. តត្ថ តេ បរិច្ចជ្ជុភោ លោកេតិ តេ ទុស្សីលា ទេវលោកញ្ច មនុស្សលោកញ្ចាតិ ឧភោបិ លោកេ បរិច្ចជិត្វា ទុគ្គតិំ ឧបបជ្ជន្តិ. ចណ្ឌាលបុក្កុសាតិ ឆវឆឌ្ឌកចណ្ឌាលា ច បុប្ផឆឌ្ឌកបុក្កុសា ច. ភវន្តិ តិទិវេ សមាតិ ឯតេ សព្ពេបិ សីលានុភាវេន ទេវលោកេ និព្ពត្តា សមា ហោន្តិ និព្ពិសេសា, ទេវាត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ.

បញ្ចមគាថា សព្ពេសម្បិ សុតាទីនំ មោឃភាវទស្សនត្ថំ វុត្តា. តស្សត្ថោ – មហារាជ, ឯតេ វេទាទយោ ឋបេត្វា ឥធលោកេ យសមត្តទានំ សម្បរាយេ ទុតិយេ វា តតិយេ វា ភវេ យសំ វា សុខំ វា ទាតុំ នាម ន សក្កោន្តិ, បរិសុទ្ធំ បន អត្តនោ សីលមេវ តំ ទាតុំ សក្កោតីតិ.

ឯវំ មហាសត្តោ សីលគុណេ ថោមេត្វា រាជានំ បព្ពជ្ជំ អនុជានាបេត្វា តំ ទិវសមេវ ហិមវន្តំ បវិសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សីលំ វីមំសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតោ អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

សីលវីមំសជាតកវណ្ណនា ទុតិយា.

[៣៦៣] ៣. ហិរិជាតកវណ្ណនា

ហិរិំ ¶ ¶ តរន្តន្តិ ¶ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អនាថបិណ្ឌិកស្ស សហាយំ បច្ចន្តវាសិសេដ្ឋិំ អារព្ភ កថេសិ. ទ្វេបិ វត្ថូនិ ឯកកនិបាតេ នវមវគ្គស្ស បរិយោសានជាតកេ វិត្ថារិតានេវ. ឥធ បន ‘‘បច្ចន្តវាសិសេដ្ឋិនោ មនុស្សា អច្ឆិន្នសព្ពសាបតេយ្យា អត្តនោ សន្តកស្ស អស្សាមិនោ ហុត្វា បលាតា’’តិ ពារាណសិសេដ្ឋិស្ស អារោចិតេ ពារាណសិសេដ្ឋិ ‘‘អត្តនោ សន្តិកំ អាគតានំ កត្តព្ពំ អករោន្តា នាម បដិការកេ ន លភន្តិយេវា’’តិ វត្វា ឥមា គាថា អភាសិ –

៧០.

‘‘ហិរិំ តរន្តំ វិជិគុច្ឆមានំ, តវាហមស្មី ឥតិ ភាសមានំ;

សេយ្យានិ កម្មានិ អនាទិយន្តំ, នេសោ មមន្តិ ឥតិ នំ វិជញ្ញា.

៧១.

‘‘យញ្ហិ កយិរា តញ្ហិ វទេ, យំ ន កយិរា ន តំ វទេ;

អករោន្តំ ភាសមានំ, បរិជានន្តិ បណ្ឌិតា.

៧២.

‘‘ន សោ មិត្តោ យោ សទា អប្បមត្តោ, ភេទាសង្កី រន្ធមេវានុបស្សី;

យស្មិញ្ច សេតី ឧរសីវ បុត្តោ, ស វេ មិត្តោ យោ អភេជ្ជោ បរេហិ.

៧៣.

‘‘បាមោជ្ជករណំ ឋានំ, បសំសាវហនំ សុខំ;

ផលានិសំសោ ភាវេតិ, វហន្តោ បោរិសំ ធុរំ.

៧៤.

‘‘បវិវេករសំ បិត្វា, រសំ ឧបសមស្ស ច;

និទ្ទរោ ហោតិ និប្បាបោ, ធម្មប្បីតិរសំ បិវ’’ន្តិ.

តត្ថ ហិរិំ តរន្តន្តិ លជ្ជំ អតិក្កន្តំ. វិជិគុច្ឆមានន្តិ មិត្តភាវេន ជិគុច្ឆយមានំ. តវាហមស្មីតិ ‘‘តវ អហំ មិត្តោ’’តិ កេវលំ វចនមត្តេនេវ ភាសមានំ. សេយ្យានិ កម្មានិតិ ‘‘ទស្សាមិ ករិស្សាមី’’តិ វចនស្ស អនុរូបានិ ឧត្តមកម្មានិ. អនាទិយន្តន្តិ អករោន្តំ. នេសោ មមន្តិ ឯវរូបំ បុគ្គលំ ‘‘ន ឯសោ មម មិត្តោ’’តិ វិជញ្ញា.

បាមោជ្ជករណំ ¶ ¶ ¶ ឋានន្តិ ទានម្បិ សីលម្បិ ភាវនាបិ បណ្ឌិតេហិ កល្យាណមិត្តេហិ សទ្ធិំ មិត្តភាវោបិ. ឥធ បន វុត្តប្បការំ មិត្តភាវមេវ សន្ធាយេវមាហ. បណ្ឌិតេន ហិ កល្យាណមិត្តេន សទ្ធិំ មិត្តភាវោ បាមោជ្ជម្បិ ករោតិ, បសំសម្បិ វហតិ. ឥធលោកបរលោកេសុ កាយិកចេតសិកសុខហេតុតោ ‘‘សុខ’’ន្តិបិ វុច្ចតិ, តស្មា ឯតំ ផលញ្ច អានិសំសញ្ច សម្បស្សមានោ ផលានិសំសោ កុលបុត្តោ បុរិសេហិ វហិតព្ពំ ទានសីលភាវនាមិត្តភាវសង្ខាតំ ចតុព្ពិធម្បិ បោរិសំ ធុរំ វហន្តោ ឯតំ មិត្តភាវសង្ខាតំ បាមោជ្ជករណំ ឋានំ បសំសាវហនំ សុខំ ភាវេតិ វឌ្ឍេតិ, ន បណ្ឌិតេហិ មិត្តភាវំ ភិន្ទតីតិ ទីបេតិ.

បវិវេករសន្តិ កាយចិត្តឧបធិវិវេកានំ រសំ តេ វិវេកេ និស្សាយ ឧប្បន្នំ សោមនស្សរសំ. ឧបសមស្ស ចាតិ កិលេសូបសមេន លទ្ធសោមនស្សស្ស. និទ្ទរោ ហោតិ និប្បាបោតិ សព្ពកិលេសទរថាភាវេន និទ្ទរោ, កិលេសាភាវេន និប្បាបោ ហោតិ. ធម្មប្បីតិរសន្តិ ធម្មបីតិសង្ខាតំ រសំ, វិមុត្តិបីតិំ បិវន្តោតិ អត្ថោ.

ឥតិ មហាសត្តោ បាបមិត្តសំសគ្គតោ ឧព្ពិគ្គោ បវិវេករសេន អមតមហានិព្ពានំ បាបេត្វា ទេសនាយ កូដំ គណ្ហិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា បច្ចន្តវាសី ឥទានិ បច្ចន្តវាសីយេវ, តទា ពារាណសិសេដ្ឋិ អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ហិរិជាតកវណ្ណនា តតិយា.

[៣៦៤] ៤. ខជ្ជោបនកជាតកវណ្ណនា

៧៥-៧៩.

កោ នុ សន្តម្ហិ បជ្ជោតេតិ អយំ ខជ្ជោបនកបញ្ហោ មហាឧមង្គេ វិត្ថារតោ អាវិ ភវិស្សតិ.

ខជ្ជោបនកជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា.

[៣៦៥] ៥. អហិតុណ្ឌិកជាតកវណ្ណនា

ធុត្តោម្ហីតិ ¶ ¶ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ មហល្លកភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ហេដ្ឋា សាលូកជាតកេ (ជា. ១.៣.១០៦ អាទយោ) វិត្ថារិតំ. ឥធាបិ សោ មហល្លកោ ឯកំ គាមទារកំ បព្ពាជេត្វា អក្កោសតិ បហរតិ. ទារកោ បលាយិត្វា វិព្ភមិ. ទុតិយម្បិ នំ បព្ពាជេត្វា ¶ តថេវាកាសិ. ទុតិយម្បិ វិព្ភមិត្វា បុន យាចិយមានោ ឱលោកេតុម្បិ ន ឥច្ឆិ. ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, អសុកោ នាម មហល្លកោ អត្តនោ សាមណេរេន សហាបិ វិនាបិ វត្តិតុំ ន សក្កោតិ, ឥតរោ តស្ស ទោសំ ទិស្វា បុន ឱលោកេតុម្បិ ន ឥច្ឆិ, សុហទយោ កុមារកោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស សាមណេរោ សុហទយោវ, សកិំ ទោសំ ទិស្វា បុន ឱលោកេតុម្បិ ន ឥច្ឆី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ធញ្ញវាណិជកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ ធញ្ញវិក្កយេន ជីវិកំ កប្បេសិ. អថេកោ អហិតុណ្ឌិកោ មក្កដំ គហេត្វា សិក្ខាបេត្វា អហិំ កីឡាបេន្តោ ពារាណសិយំ ឧស្សវេ ឃុដ្ឋេ តំ មក្កដំ ធញ្ញវាណិជកស្ស សន្តិកេ ឋបេត្វា អហិំ កីឡាបេន្តោ សត្ត ទិវសានិ វិចរិ. សោបិ វាណិជោ មក្កដស្ស ខាទនីយំ ភោជនីយំ អទាសិ. អហិតុណ្ឌិកោ សត្តមេ ទិវសេ ឧស្សវកីឡនតោ អាគន្ត្វា តំ មក្កដំ វេឡុបេសិកាយ តិក្ខត្តុំ បហរិត្វា តំ អាទាយ ឧយ្យានំ គន្ត្វា ពន្ធិត្វា និទ្ទំ ឱក្កមិ. មក្កដោ ពន្ធនំ មោចេត្វា អម្ពរុក្ខំ អារុយ្ហ អម្ពានិ ខាទន្តោ និសីទិ. សោ បពុទ្ធោ រុក្ខេ មក្កដំ ទិស្វា ‘‘ឯតំ មយា ឧបលាបេត្វា គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៨០.

‘‘ធុត្តោម្ហិ សម្ម សុមុខ, ជូតេ អក្ខបរាជិតោ;

ហរេហិ អម្ពបក្កានិ, វីរិយំ តេ ភក្ខយាមសេ’’តិ.

តត្ថ អក្ខបរាជិតោតិ អក្ខេហិ បរាជិតោ. ហរេហីតិ បាតេហិ. អយមេវ វា បាឋោ.

តំ ¶ សុត្វា មក្កដោ សេសគាថា អភាសិ –

៨១.

‘‘អលិកំ ¶ វត មំ សម្ម, អភូតេន បសំសសិ;

កោ តេ សុតោ វា ទិដ្ឋោ វា, សុមុខោ នាម មក្កដោ.

៨២.

‘‘អជ្ជាបិ ¶ មេ តំ មនសិ, យំ មំ ត្វំ អហិតុណ្ឌិក;

ធញ្ញាបណំ បវិសិត្វា, មត្តោ ឆាតំ ហនាសិ មំ.

៨៣.

‘‘តាហំ សរំ ទុក្ខសេយ្យំ, អបិ រជ្ជម្បិ ការយេ;

នេវាហំ យាចិតោ ទជ្ជំ, តថា ហិ ភយតជ្ជិតោ.

៨៤.

‘‘យញ្ច ជញ្ញា កុលេ ជាតំ, គព្ភេ តិត្តំ អមច្ឆរិំ;

តេន សខិញ្ច មិត្តញ្ច, ធីរោ សន្ធាតុមរហតី’’តិ.

តត្ថ អលិកំ វតាតិ មុសា វត. អភូតេនាតិ អវិជ្ជមានេន. កោ តេតិ ក្វ តយា. សុមុខោតិ សុន្ទរមុខោ. អហិតុណ្ឌិកាតិ តំ អាលបតិ. ‘‘អហិកោណ្ឌិកា’’តិបិ បាឋោ. ឆាតន្តិ ជិឃច្ឆាភិភូតំ ទុព្ពលំ កបណំ. ហនាសីតិ វេឡុបេសិកាយ តិក្ខត្តុំ បហរសិ. តាហន្តិ តំ អហំ. សរន្តិ សរន្តោ. ទុក្ខសេយ្យន្តិ តស្មិំ អាបណេ ទុក្ខសយនំ. អបិ រជ្ជម្បិ ការយេតិ សចេបិ ពារាណសិរជ្ជំ គហេត្វា មយ្ហំ ទត្វា មំ រជ្ជំ ការេយ្យាសិ, ឯវម្បិ តំ នេវាហំ យាចិតោ ទជ្ជំ, តំ ឯកម្បិ អម្ពបក្កំ អហំ តយា យាចិតោ ន ទទេយ្យំ. កិំការណា? តថា ហិ ភយតជ្ជិតោតិ, តថា ហិ អហំ តយា ភយេន តជ្ជិតោតិ អត្ថោ.

គព្ភេ តិត្តន្តិ សុភោជនរសេន មាតុកុច្ឆិយំយេវ អលង្កតបដិយត្តេ សយនគព្ភេយេវ វា តិត្តំ ភោគាសាយ អកបណំ. សខិញ្ច មិត្តញ្ចាតិ សខិភាវញ្ច មិត្តភាវញ្ច តថារូបេន កុលជាតេន តិត្តេន អកបណេន អមច្ឆរិនា សទ្ធិំ បណ្ឌិតោ សន្ធាតុំ បុន ឃដេតុំ អរហតិ, តយា បន កបណេន អហិតុណ្ឌិកេន សទ្ធិំ កោ មិត្តភាវំ បុន ឃដេតុន្តិ អត្ថោ. ឯវញ្ច បន វត្វា វានរោ វនំ សហសា បាវិសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា អហិតុណ្ឌិកោ មហល្លកោ អហោសិ, មក្កដោ សាមណេរោ, ធញ្ញវាណិជោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

អហិតុណ្ឌិកជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា.

[៣៦៦] ៦. គុម្ពិយជាតកវណ្ណនា

មធុវណ្ណំ ¶ ¶ មធុរសន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. តញ្ហិ សត្ថា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘កិំ ទិស្វា’’តិ វត្វា ‘‘អលង្កតមាតុគាម’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ភិក្ខុ ឥមេ បញ្ច កាមគុណា នាម ឯកេន គុម្ពិយេន យក្ខេន ហលាហលវិសំ បក្ខិបិត្វា មគ្គេ ឋបិតមធុសទិសា’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សត្ថវាហកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ ពារាណសិតោ បញ្ចហិ សកដសតេហិ ភណ្ឌំ អាទាយ វោហារត្ថាយ គច្ឆន្តោ មហាវត្តនិអដវិទ្វារំ បត្វា សត្ថកេ សន្និបាតាបេត្វា ‘‘អម្ភោ, ឥមស្មិំ មគ្គេ វិសបណ្ណបុប្ផផលាទីនិ អត្ថិ, តុម្ហេ កិញ្ចិ អខាទិតបុព្ពំ ខាទន្តា មំ អបុច្ឆិត្វា មា ខាទិត្ថ, អមនុស្សាបិ វិសំ បក្ខិបិត្វា ភត្តបុដមធុកផលានិ មគ្គេ ឋបេន្តិ, តានិបិ មំ អនាបុច្ឆិត្វា មា ខាទិត្ថា’’តិ ឱវាទំ ទត្វា មគ្គំ បដិបជ្ជិ. អថេកោ គុម្ពិយោ នាម យក្ខោ អដវិយា មជ្ឈដ្ឋានេ មគ្គេ បណ្ណានិ អត្ថរិត្វា ហលាហលវិសសំយុត្តានិ មធុបិណ្ឌានិ ឋបេត្វា សយំ មគ្គសាមន្តេ មធុំ គណ្ហន្តោ វិយ រុក្ខេ កោដ្ដេន្តោ វិចរតិ. អជានន្តា ‘‘បុញ្ញត្ថាយ ឋបិតានិ ភវិស្សន្តី’’តិ ខាទិត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបុណន្តិ. អមនុស្សា អាគន្ត្វា តេ ខាទន្តិ. ពោធិសត្តស្ស សត្ថកមនុស្សាបិ តានិ ទិស្វា ឯកច្ចេ លោលជាតិកា អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តា ខាទិំសុ, បណ្ឌិតជាតិកា ‘‘បុច្ឆិត្វា ខាទិស្សាមា’’តិ គហេត្វា អដ្ឋំសុ. ពោធិសត្តោ តេ ទិស្វា ហត្ថគតានិ ឆឌ្ឌាបេសិ, យេហិ បឋមតរំ ខាទិតានិ, តេ មរិំសុ. យេហិ អឌ្ឍខាទិតានិ, តេសំ វមនវិរេចនំ ទត្វា វន្តកាលេ ចតុមធុរំ ¶ ¶ អទាសិ. ឥតិ តេ តស្ស អានុភាវេន ជីវិតំ បដិលភិំសុ. ពោធិសត្តោ សោត្ថិនា ឥច្ឆិតដ្ឋានំ គន្ត្វា ភណ្ឌំ វិស្សជ្ជេត្វា អត្តនោ គេហមេវ អគមាសិ. តមត្ថំ កថេន្តោ សត្ថា ឥមា អភិសម្ពុទ្ធគាថា អភាសិ –

៨៥.

‘‘មធុវណ្ណំ មធុរសំ, មធុគន្ធំ វិសំ អហុ;

គុម្ពិយោ ឃាសមេសានោ, អរញ្ញេ ឱទហី វិសំ.

៨៦.

‘‘មធុ ឥតិ មញ្ញមានា, យេ តំ វិសមខាទិសុំ;

តេសំ តំ កដុកំ អាសិ, មរណំ តេនុបាគមុំ.

៨៧.

‘‘យេ ¶ ច ខោ បដិសង្ខាយ, វិសំ តំ បរិវជ្ជយុំ;

តេ អាតុរេសុ សុខិតា, ឌយ្ហមានេសុ និព្ពុតា.

៨៨.

‘‘ឯវមេវ មនុស្សេសុ, វិសំ កាមា សមោហិតា;

អាមិសំ ពន្ធនញ្ចេតំ, មច្ចុវេសោ គុហាសយោ.

៨៩.

‘‘ឯវមេវ ឥមេ កាមេ, អាតុរា បរិចារិកេ;

យេ សទា បរិវជ្ជេន្តិ, សង្គំ លោកេ ឧបច្ចគុ’’ន្តិ.

តត្ថ គុម្ពិយោតិ តស្មិំ វនគុម្ពេ វិចរណេន ឯវំលទ្ធនាមោ យក្ខោ. ឃាសមេសានោតិ ‘‘តំ វិសំ ខាទិត្វា មតេ ខាទិស្សាមី’’តិ ឯវំ អត្តនោ ឃាសំ បរិយេសន្តោ. ឱទហីតិ តំ មធុនា សមានវណ្ណគន្ធរសំ វិសំ និក្ខិបិ. កដុកំ អាសីតិ តិខិណំ អហោសិ. មរណំ តេនុបាគមុន្តិ តេន វិសេន តេ សត្តា មរណំ ឧបគតា.

អាតុរេសូតិ វិសវេគេន អាសន្នមរណេសុ. ឌយ្ហមានេសូតិ វិសតេជេនេវ ឌយ្ហមានេសុ. វិសំ កាមា សមោហិតាតិ យថា តស្មិំ វត្តនិមហាមគ្គេ វិសំ សមោហិតំ និក្ខិត្តំ, ឯវំ មនុស្សេសុបិ យេ ឯតេ រូបាទយោ បញ្ច វត្ថុកាមា តត្ថ តត្ថ សមោហិតា និក្ខិត្តា, តេ ‘‘វិស’’ន្តិ វេទិតព្ពា. អាមិសំ ពន្ធនញ្ចេតន្តិ ឯតេ បញ្ច កាមគុណា នាម ឯវំ ឥមស្ស មច្ឆភូតស្ស លោកស្ស មារពាលិសិកេន បក្ខិត្តំ អាមិសញ្ចេវ ¶ , ភវាភវតោ និក្ខមិតុំ អប្បទានេន អន្ទុអាទិប្បភេទំ នានប្បការំ ពន្ធនញ្ច. មច្ចុវេសោ គុហាសយោតិ ¶ សរីរគុហាយ វសនកោ មរណមច្ចុវេសោ.

ឯវមេវ ឥមេ កាមេតិ យថា វត្តនិមហាមគ្គេ វិសំ និក្ខិត្តំ, ឯវំ តត្ថ តត្ថ និក្ខិត្តេ ឥមេ កាមេ. អាតុរាតិ ឯកន្តមរណធម្មតាយ អាតុរា អាសន្នមរណា បណ្ឌិតមនុស្សា. បរិចារិកេតិ កិលេសបរិចារិកេ កិលេសពន្ធកេ. យេ សទា បរិវជ្ជេន្តីតិ យេ វុត្តប្បការា បណ្ឌិតបុរិសា និច្ចំ ឯវរូបេ កាមេ វជ្ជេន្តិ. សង្គំ លោកេតិ លោកេ សង្គនដ្ឋេន ‘‘សង្គ’’ន្តិ លទ្ធនាមំ រាគាទិភេទំ កិលេសជាតំ. ឧបច្ចគុន្តិ អតីតា នាមាតិ វេទិតព្ពា, អតិក្កមន្តីតិ វា អត្ថោ.

សត្ថា ¶ សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា សត្ថវាហោ អហមេវ អហោសិន្តិ.

គុម្ពិយជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា.

[៣៦៧] ៧. សាឡិយជាតកវណ្ណនា

យ្វាយំ សាឡិយឆាបោតីតិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ ‘‘អាវុសោ, ទេវទត្តោ តាសការកោបិ ភវិតុំ នាសក្ខី’’តិ វចនំ អារព្ភ កថេសិ. តទា ហិ សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស មម តាសការកោបិ ភវិតុំ នាសក្ខី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ គាមកេ កុដុម្ពិកកុលេ និព្ពត្តិត្វា តរុណកាលេ បំសុកីឡកេហិ ទារកេហិ សទ្ធិំ គាមទ្វារេ និគ្រោធរុក្ខមូលេ កីឡតិ. តទា ឯកោ ទុព្ពលវេជ្ជោ គាមេ កិញ្ចិ អលភិត្វា និក្ខមន្តោ តំ ឋានំ បត្វា ឯកំ សប្បំ វិដបព្ភន្តរេន សីសំ នីហរិត្វា និទ្ទាយន្តំ ទិស្វា ‘‘មយា គាមេ កិញ្ចិ ន លទ្ធំ, ឥមេ ទារកេ វញ្ចេត្វា សប្បេន ឌំសាបេត្វា តិកិច្ឆិត្វា កិញ្ចិទេវ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ពោធិសត្តំ អាហ ‘‘សចេ សាឡិយឆាបំ បស្សេយ្យាសិ, គណ្ហេយ្យាសី’’តិ. ‘‘អាម, គណ្ហេយ្យ’’ន្តិ ¶ . ‘‘បស្សេសោ វិដបព្ភន្តរេ សយិតោ’’តិ. សោ ¶ តស្ស សប្បភាវំ អជានន្តោ រុក្ខំ អារុយ្ហ តំ គីវាយំ គហេត្វា ‘‘សប្បោ’’តិ ញត្វា និវត្តិតុំ អទេន្តោ សុគ្គហិតំ គហេត្វា វេគេន ខិបិ. សោ គន្ត្វា វេជ្ជស្ស គីវាយំ បតិតោ គីវំ បលិវេឋេត្វា ‘‘ករ ករា’’តិ ឌំសិត្វា តត្ថេវ នំ បាតេត្វា បលាយិ. មនុស្សា បរិវារយិំសុ.

មហាសត្តោ សម្បត្តបរិសាយ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

៩០.

‘‘យ្វាយំ សាឡិយឆាបោតិ, កណ្ហសប្បំ អគាហយិ;

តេន សប្បេនយំ ទដ្ឋោ, ហតោ បាបានុសាសកោ.

៩១.

‘‘អហន្តារមហន្តារំ, យោ នរោ ហន្តុមិច្ឆតិ;

ឯវំ សោ និហតោ សេតិ, យថាយំ បុរិសោ ហតោ.

៩២.

‘‘អហន្តារមឃាតេន្តំ ¶ , យោ នរោ ហន្តុមិច្ឆតិ;

ឯវំ សោ និហតោ សេតិ, យថាយំ បុរិសោ ហតោ.

៩៣.

‘‘យថា បំសុមុដ្ឋិំ បុរិសោ, បដិវាតំ បដិក្ខិបេ;

តមេវ សោ រជោ ហន្តិ, តថាយំ បុរិសោ ហតោ.

៩៤.

‘‘យោ អប្បទុដ្ឋស្ស នរស្ស ទុស្សតិ, សុទ្ធស្ស បោសស្ស អនង្គណស្ស;

តមេវ ពាលំ បច្ចេតិ បាបំ, សុខុមោ រជោ បដិវាតំវ ខិត្តោ’’តិ.

តត្ថ យ្វាយន្តិ យោ អយំ, អយមេវ វា បាឋោ. សប្បេនយន្តិ សោ អយំ តេន សប្បេន ទដ្ឋោ. បាបានុសាសកោតិ បាបកំ អនុសាសកោ.

អហន្តារន្តិ អបហរន្តំ. អហន្តារន្តិ អមារេន្តំ. សេតីតិ មតសយនំ សយតិ. អឃាតេន្តន្តិ អមារេន្តំ. សុទ្ធស្សាតិ និរបរាធស្ស. បោសស្សាតិ សត្តស្ស. អនង្គណស្សាតិ ឥទម្បិ និរបរាធភាវញ្ញេវ សន្ធាយ វុត្តំ. បច្ចេតីតិ កម្មសរិក្ខកំ ហុត្វា បតិឯតិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ទុព្ពលវេជ្ជោ ទេវទត្តោ អហោសិ, បណ្ឌិតទារកោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

សាឡិយជាតកវណ្ណនា សត្តមា.

[៣៦៨] ៨. តចសារជាតកវណ្ណនា

អមិត្តហត្ថត្ថគតាតិ ¶ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បញ្ញាបារមិំ អារព្ភ កថេសិ. តទា ហិ សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ តថាគតោ បញ្ញវា ឧបាយកុសលោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ គាមកេ កុដុម្ពិកកុលេ និព្ពត្តិត្វាតិ សព្ពំ បុរិមជាតកនិយាមេនេវ កថេតព្ពំ. ឥធ បន វេជ្ជេ មតេ គាមវាសិនោ មនុស្សា ‘‘មនុស្សមារកា’’តិ តេ ទារកេ កុទណ្ឌកេហិ ពន្ធិត្វា ‘‘រញ្ញោ ទស្សេស្សាមា’’តិ ពារាណសិំ ¶ នយិំសុ. ពោធិសត្តោ អន្តរាមគ្គេយេវ សេសទារកានំ ឱវាទំ អទាសិ ‘‘តុម្ហេ មា ភាយថ, រាជានំ ទិស្វាបិ អភីតា តុដ្ឋិន្ទ្រិយា ភវេយ្យាថ, រាជា អម្ហេហិ សទ្ធិំ បឋមតរំ កថេស្សតិ, តតោ បដ្ឋាយ អហំ ជានិស្សាមី’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តថា ករិំសុ. រាជា តេ អភីតេ តុដ្ឋិន្ទ្រិយេ ទិស្វា ‘‘ឥមេ ‘មនុស្សមារកា’តិ កុទណ្ឌកពទ្ធា អានីតា, ឯវរូបំ ទុក្ខំ បត្តាបិ ន ភាយន្តិ, តុដ្ឋិន្ទ្រិយាយេវ, កិំ នុ ខោ ឯតេសំ អសោចនការណំ, បុច្ឆិស្សាមិ នេ’’តិ បុច្ឆន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៩៥.

‘‘អមិត្តហត្ថត្ថគតា, តចសារសមប្បិតា;

បសន្នមុខវណ្ណាត្ថ, កស្មា តុម្ហេ ន សោចថា’’តិ.

តត្ថ អមិត្តហត្ថត្ថគតាតិ កុទណ្ឌកេហិ គីវាយំ ពន្ធិត្វា អានេន្តានំ អមិត្តានំ ហត្ថគតា. តចសារសមប្បិតាតិ វេឡុទណ្ឌកេហិ ពទ្ធត្តា ឯវមាហ. កស្មាតិ ‘‘ឯវរូបំ ព្យសនំ បត្តាបិ តុម្ហេ កិំការណា ន សោចថា’’តិ បុច្ឆតិ.

តំ ¶ សុត្វា ពោធិសត្តោ សេសគាថា អភាសិ –

៩៦.

‘‘ន សោចនាយ បរិទេវនាយ, អត្ថោវ លព្ភោ អបិ អប្បកោបិ;

សោចន្តមេនំ ទុខិតំ វិទិត្វា, បច្ចត្ថិកា អត្តមនា ភវន្តិ.

៩៧.

‘‘យតោ ¶ ច ខោ បណ្ឌិតោ អាបទាសុ, ន វេធតី អត្ថវិនិច្ឆយញ្ញូ;

បច្ចត្ថិកាស្ស ទុខិតា ភវន្តិ, ទិស្វា មុខំ អវិការំ បុរាណំ.

៩៨.

‘‘ជប្បេន មន្តេន សុភាសិតេន, អនុប្បទានេន បវេណិយា វា;

យថា យថា យត្ថ លភេថ អត្ថំ, តថា តថា តត្ថ បរក្កមេយ្យ.

៩៩.

‘‘យតោ ច ជានេយ្យ អលព្ភនេយ្យោ, មយាវ អញ្ញេន វា ឯស អត្ថោ;

អសោចមានោ អធិវាសយេយ្យ, កម្មំ ទឡ្ហំ កិន្តិ ករោមិ ទានី’’តិ.

តត្ថ អត្ថោតិ វុឌ្ឍិ. បច្ចត្ថិកា អត្តមនាតិ ឯតំ បុរិសំ សោចន្តំ ទុក្ខិតំ វិទិត្វា បច្ចាមិត្តា តុដ្ឋចិត្តា ហោន្តិ. តេសំ តុស្សនការណំ នាម បណ្ឌិតេន កាតុំ ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ ¶ . យតោតិ យទា. ន វេធតីតិ ចិត្តុត្រាសភយេន ន កម្បតិ. អត្ថវិនិច្ឆយញ្ញូតិ តស្ស តស្ស អត្ថស្ស វិនិច្ឆយកុសលោ.

ជប្បេនាតិ មន្តបរិជប្បនេន. មន្តេនាតិ បណ្ឌិតេហិ សទ្ធិំ មន្តគ្គហណេន. សុភាសិតេនាតិ បិយវចនេន. អនុប្បទានេនាតិ លញ្ជទានេន. បវេណិយាតិ កុលវំសេន. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – មហារាជ, បណ្ឌិតេន នាម អាបទាសុ ឧប្បន្នាសុ ន សោចិតព្ពំ ន កិលមិតព្ពំ, ឥមេសុ បន បញ្ចសុ ការណេសុ អញ្ញតរវសេន បច្ចាមិត្តា ជិនិតព្ពា. សចេ ហិ សក្កោតិ, មន្តំ បរិជប្បិត្វា មុខពន្ធនំ កត្វាបិ តេ ជិនិតព្ពា, តថា អសក្កោន្តេន បណ្ឌិតេហិ ¶ សទ្ធិំ មន្តេត្វា ឯកំ ឧបាយំ សល្លក្ខេត្វា ជិនិតព្ពា, បិយវចនំ វត្តុំ សក្កោន្តេន បិយំ វត្វាបិ តេ ជិនិតព្ពា, តថា អសក្កោន្តេន វិនិច្ឆយាមច្ចានំ លញ្ជំ ទត្វាបិ ជិនិតព្ពា, តថា អសក្កោន្តេន កុលវំសំ កថេត្វា ‘‘មយំ អសុកបវេណិយា អាគតា, តុម្ហាកញ្ច អម្ហាកញ្ច ឯកោវ បុព្ពបុរិសោ’’តិ ឯវំ វិជ្ជមានញាតិកោដិំ ឃដេត្វាបិ ជិនិតព្ពា ឯវាតិ. យថា យថាតិ ឯតេសុ បញ្ចសុ ការណេសុ យេន យេន ការណេន យត្ថ យត្ថ អត្តនោ វុឌ្ឍិំ លភេយ្យ. តថា តថាតិ តេន តេន ការណេន តត្ថ តត្ថ បរក្កមេយ្យ, បរក្កមំ កត្វា បច្ចត្ថិកេ ជិនេយ្យាតិ អធិប្បាយោ.

យតោ ច ជានេយ្យាតិ យទា បន ជានេយ្យ, មយា វា អញ្ញេន វា ឯស អត្ថោ អលព្ភនេយ្យោ នានប្បការេន វាយមិត្វាបិ ¶ ន សក្កា លទ្ធុំ, តទា បណ្ឌិតោ បុរិសោ អសោចមានោ អកិលមមានោ ‘‘មយា បុព្ពេ កតកម្មំ ទឡ្ហំ ថិរំ ន សក្កា បដិពាហិតុំ, ឥទានិ កិំ សក្កា កាតុ’’ន្តិ អធិវាសយេយ្យាតិ.

រាជា ពោធិសត្តស្ស ធម្មកថំ សុត្វា កម្មំ សោធេត្វា និទ្ទោសភាវំ ញត្វា កុទណ្ឌកេ ហរាបេត្វា មហាសត្តស្ស មហន្តំ យសំ ទត្វា អត្តនោ អត្ថធម្មអនុសាសកំ អមច្ចរតនំ អកាសិ, សេសទារកានម្បិ យសំ ទត្វា ឋានន្តរានិ អទាសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ ‘‘តទា ពារាណសិរាជា អានន្ទោ អហោសិ, ទារកា ថេរានុថេរា, បណ្ឌិតទារកោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

តចសារជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា.

[៣៦៩] ៩. មិត្តវិន្ទកជាតកវណ្ណនា

ក្យាហំ ¶ ទេវានមករន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ ទុព្ពចភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ មហាមិត្តវិន្ទកជាតកេ (ជា. ១.៥.១០០ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ. អយំ បន មិត្តវិន្ទកោ សមុទ្ទេ ខិត្តោ អត្រិច្ឆោ ហុត្វា បុរតោ គន្ត្វា នេរយិកសត្តានំ បច្ចនដ្ឋានំ ឧស្សទនិរយំ ទិស្វា ‘‘ឯកំ នគរ’’ន្តិ ¶ សញ្ញាយ បវិសិត្វា ខុរចក្កំ អស្សាទេសិ. តទា ពោធិសត្តោ ទេវបុត្តោ ហុត្វា ឧស្សទនិរយចារិកំ ចរតិ. សោ តំ ទិស្វា បុច្ឆន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

១០០.

‘‘ក្យាហំ ទេវានមករំ, កិំ បាបំ បកតំ មយា;

យំ មេ សិរស្មិំ ឱហច្ច, ចក្កំ ភមតិ មត្ថកេ’’តិ.

តត្ថ ក្យាហំ ទេវានមករន្តិ សាមិ ទេវបុត្ត, កិំ នាម អហំ ទេវានំ អករិំ, កិំ មំ ទេវា បោថេន្តីតិ. កិំ បាបំ បកតំ មយាតិ ទុក្ខមហន្តតាយ វេទនាប្បត្តោ អត្តនា កតំ បាបំ អសល្លក្ខេន្តោ ឯវមាហ. យំ មេតិ យេន បាបេន មម សិរស្មិំ ឱហច្ច ឱហនិត្វា ឥទំ ខុរចក្កំ មម មត្ថកេ ភមតិ, តំ កិំ នាមាតិ?

តំ ¶ សុត្វា ពោធិសត្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –

១០១.

‘‘អតិក្កម្ម រមណកំ, សទាមត្តញ្ច ទូភកំ;

ព្រហ្មត្តរញ្ច បាសាទំ, កេនត្ថេន ឥធាគតោ’’តិ.

តត្ថ រមណកន្តិ ផលិកបាសាទំ. សទាមត្តន្តិ រជតបាសាទំ. ទូភកន្តិ មណិបាសាទំ. ព្រហ្មត្តរញ្ច បាសាទន្តិ សុវណ្ណបាសាទញ្ច. កេនត្ថេនាតិ ត្វំ ឯតេសុ រមណកាទីសុ ចតស្សោ អដ្ឋ សោឡស ទ្វត្តិំសាតិ ឯតា ទេវធីតរោ បហាយ តេ បាសាទេ អតិក្កមិត្វា កេន ការណេន ឥធ អាគតោតិ.

តតោ មិត្តវិន្ទកោ តតិយំ គាថមាហ –

១០២.

‘‘ឥតោ ¶ ពហុតរា ភោគា, អត្រ មញ្ញេ ភវិស្សរេ;

ឥតិ ឯតាយ សញ្ញាយ, បស្ស មំ ព្យសនំ គត’’ន្តិ.

តត្ថ ឥតោ ពហុតរាតិ ឥមេសុ ចតូសុ បាសាទេសុ ភោគេហិ អតិរេកតរា ភវិស្សន្តិ.

តតោ ពោធិសត្តោ សេសគាថា អភាសិ –

១០៣.

‘‘ចតុព្ភិ អដ្ឋជ្ឈគមា, អដ្ឋាហិបិ ច សោឡស;

សោឡសាហិ ច ពាត្តិំស, អត្រិច្ឆំ ចក្កមាសទោ;

ឥច្ឆាហតស្ស បោសស្ស, ចក្កំ ភមតិ មត្ថកេ.

១០៤.

‘‘ឧបរិវិសាលា ¶ ទុប្បូរា, ឥច្ឆា វិសដគាមិនី;

យេ ច តំ អនុគិជ្ឈន្តិ, តេ ហោន្តិ ចក្កធារិនោ’’តិ.

តត្ថ ឧបរិវិសាលាតិ មិត្តវិន្ទក តណ្ហា នាមេសា អាសេវិយមានា ឧបរិវិសាលា ហោតិ បត្ថដា, មហាសមុទ្ទោ វិយ ទុប្បូរា, រូបាទីសុ អារម្មណេសុ តំ តំ អារម្មណំ ឥច្ឆមានាយ ឥច្ឆាយ បត្ថដាយ វិសដគាមិនី, តស្មា យេ បុរិសា តំ ឯវរូបំ តណ្ហំ អនុគិជ្ឈន្តិ, បុនប្បុនំ គិទ្ធា ហុត្វា គណ្ហន្តិ. តេ ហោន្តិ ចក្កធារិនោតិ តេ ឯតំ ខុរចក្កំ ធារេន្តីតិ វទតិ.

មិត្តវិន្ទកំ បន កថេន្តមេវ និបិសមានំ តំ ខុរចក្កំ ភស្សិ, តេន សោ បុន កថេតុំ នាសក្ខិ. ទេវបុត្តោ អត្តនោ ទេវដ្ឋានមេវ គតោ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា មិត្តវិន្ទកោ ទុព្ពចភិក្ខុ អហោសិ, ទេវបុត្តោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

មិត្តវិន្ទកជាតកវណ្ណនា នវមា.

[៣៧០] ១០. បលាសជាតកវណ្ណនា

ហំសោ បលាសមវចាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កិលេសនិគ្គហំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ បញ្ញាសជាតកេ ¶ អាវិ ភវិស្សតិ. ឥធ បន សត្ថា ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា ‘‘ភិក្ខវេ, កិលេសោ នាម អាសង្កិតព្ពោវ, អប្បមត្តកោ សមានោបិ និគ្រោធគច្ឆោ វិយ វិនាសំ បាបេតិ, បោរាណកបណ្ឌិតាបិ អាសង្កិតព្ពំ អាសង្កិំសុយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សុវណ្ណហំសយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ ចិត្តកូដបព្ពតេ សុវណ្ណគុហាយំ វសន្តោ ហិមវន្តបទេសេ ជាតស្សរេ សយំជាតសាលិំ ខាទិត្វា អាគច្ឆតិ. តស្ស គមនាគមនមគ្គេ មហាបលាសរុក្ខោ អហោសិ. សោ គច្ឆន្តោបិ តត្ថ វិស្សមិត្វា គច្ឆតិ, អាគច្ឆន្តោបិ តត្ថ វិស្សមិត្វា អាគច្ឆតិ ¶ . អថស្ស តស្មិំ រុក្ខេ និព្ពត្តទេវតាយ សទ្ធិំ វិស្សាសោ អហោសិ. អបរភាគេ ឯកា សកុណិកា ឯកស្មិំ និគ្រោធរុក្ខេ និគ្រោធបក្កំ ខាទិត្វា អាគន្ត្វា តស្មិំ បលាសរុក្ខេ និសីទិត្វា វិដបន្តរេ វច្ចំ បាតេសិ. តត្ថ និគ្រោធគច្ឆោ ជាតោ, សោ ចតុរង្គុលមត្តកាលេ រត្តង្កុរបលាសតាយ សោភតិ. ហំសរាជា តំ ទិស្វា រុក្ខទេវតំ អាមន្តេត្វា ‘‘សម្ម បលាស, និគ្រោធោ នាម យម្ហិ រុក្ខេ ជាយតិ, វឌ្ឍន្តោ តំ នាសេតិ, ឥមស្ស វឌ្ឍិតុំ មា ទេតិ, វិមានំ តេ នាសេស្សតិ, បដិកច្ចេវ នំ ឧទ្ធរិត្វា ឆឌ្ឌេហិ, អាសង្កិតព្ពយុត្តកំ នាម អាសង្កិតុំ វដ្ដតី’’តិ បលាសទេវតាយ សទ្ធិំ មន្តេន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

១០៥.

‘‘ហំសោ ¶ បលាសមវច, និគ្រោធោ សម្ម ជាយតិ;

អង្កស្មិំ តេ និសិន្នោវ, សោ តេ មម្មានិ ឆេច្ឆតី’’តិ.

បឋមបាទោ បនេត្ថ អភិសម្ពុទ្ធេន ហុត្វា សត្ថារា វុត្តោ. បលាសន្តិ បលាសទេវតំ. សម្មាតិ វយស្ស. អង្កស្មិន្តិ វិដភិយំ. សោ តេ មម្មានិ ឆេច្ឆតីតិ សោ តេ អង្កេ សំវឌ្ឍោ សបត្តោ វិយ ជីវិតំ ឆិន្ទិស្សតីតិ អត្ថោ. ជីវិតសង្ខារា ហិ ឥធ ‘‘មម្មានី’’តិ វុត្តា.

តំ សុត្វា តស្ស វចនំ អគណ្ហន្តី បលាសទេវតា ទុតិយំ គាថមាហ –

១០៦.

‘‘វឌ្ឍតាមេវ និគ្រោធោ, បតិដ្ឋស្ស ភវាមហំ;

យថា បិតា ច មាតា ច, ឯវំ មេ សោ ភវិស្សតី’’តិ.

តស្សត្ថោ – សម្ម, ន ត្វំ ជានាសិ វឌ្ឍតមេវ ឯស, អហមស្ស យថា ពាលកាលេ បុត្តានំ មាតាបិតរោ ¶ បតិដ្ឋា ហោន្តិ, តថា ភវិស្សាមិ, យថា បន សំវឌ្ឍា បុត្តា បច្ឆា មហល្លកកាលេ មាតាបិតូនំ បតិដ្ឋា ហោន្តិ, មយ្ហម្បិ បច្ឆា មហល្លកកាលេ ឯវមេវ សោ បតិដ្ឋោ ភវិស្សតីតិ.

តតោ ហំសោ តតិយំ គាថមាហ –

១០៧.

‘‘យំ ត្វំ អង្កស្មិំ វឌ្ឍេសិ, ខីររុក្ខំ ភយានកំ;

អាមន្ត ខោ តំ គច្ឆាម, វុឌ្ឍិ មស្ស ន រុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ យំ ត្វន្តិ យស្មា ត្វំ ឯតញ្ច ភយទាយកត្តេន ភយានកំ ខីររុក្ខំ សបត្តំ វិយ អង្កេ វឌ្ឍេសិ. អាមន្ត ខោ តន្តិ តស្មា មយំ តំ អាមន្តេត្វា ¶ ជានាបេត្វា គច្ឆាម. វុឌ្ឍិ មស្សាតិ អស្ស វុឌ្ឍិ មយ្ហំ ន រុច្ចតីតិ.

ឯវញ្ច បន វត្វា ហំសរាជា បក្ខេ បសារេត្វា ចិត្តកូដបព្ពតមេវ គតោ. តតោ បដ្ឋាយ បុន នាគច្ឆិ. អបរភាគេ និគ្រោធោ វឌ្ឍិំ, តស្មិំ ឯកា រុក្ខទេវតាបិ និព្ពត្តិ. សោ វឌ្ឍន្តោ បលាសំ ភញ្ជិ, សាខាហិ សទ្ធិំយេវ ទេវតាយ វិមានំ បតិ. សា តស្មិំ កាលេ ហំសរញ្ញោ វចនំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘ឥទំ អនាគតភយំ ទិស្វា ហំសរាជា កថេសិ ¶ , អហំ បនស្ស វចនំ នាកាសិ’’ន្តិ បរិទេវមានា ចតុត្ថំ គាថមាហ –

១០៨.

‘‘ឥទានិ ខោ មំ ភាយេតិ, មហានេរុនិទស្សនំ;

ហំសស្ស អនភិញ្ញាយ, មហា មេ ភយមាគត’’ន្តិ.

តត្ថ ឥទានិ ខោ មំ ភាយេតីតិ អយំ និគ្រោធោ តរុណកាលេ តោសេត្វា ឥទានិ មំ ភាយាបេតិ សន្តាសេតិ. មហានេរុនិទស្សនន្តិ សិនេរុបព្ពតសទិសំ មហន្តំ ហំសរាជស្ស វចនំ សុត្វា អជានិត្វា តរុណកាលេយេវ ឯតស្ស អនុទ្ធដត្តា. មហា មេ ភយមាគតន្តិ ឥទានិ មយ្ហំ មហន្តំ ភយំ អាគតន្តិ បរិទេវិ.

និគ្រោធោបិ វឌ្ឍន្តោ សព្ពំ បលាសំ ភញ្ជិត្វា ខាណុកមត្តមេវ អកាសិ. ទេវតាយ វិមានំ សព្ពំ អន្តរធាយិ.

១០៩.

‘‘ន ¶ តស្ស វុឌ្ឍិ កុសលប្បសត្ថា, យោ វឌ្ឍមានោ ឃសតេ បតិដ្ឋំ;

តស្សូបរោធំ បរិសង្កមានោ, បតារយី មូលវធាយ ធីរោ’’តិ. –

បញ្ចមា អភិសម្ពុទ្ធគាថា.

តត្ថ កុសលប្បសត្ថាតិ កុសលេហិ បសត្ថា. ឃសតេតិ ខាទតិ, វិនាសេតីតិ អត្ថោ. បតារយីតិ បតរតិ វាយមតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ភិក្ខវេ, យោ វឌ្ឍមានោ អត្តនោ បតិដ្ឋំ នាសេតិ, តស្ស វុឌ្ឍិ បណ្ឌិតេហិ ន បសត្ថា, តស្ស បន អព្ភន្តរស្ស វា ពាហិរស្ស វា បរិស្សយស្ស ‘‘ឥតោ មេ ឧបរោធោ ភវិស្សតី’’តិ ឯវំ ឧបរោធំ វិនាសំ បរិសង្កមានោ វីរោ ញាណសម្បន្នោ មូលវធាយ បរក្កមតីតិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ បញ្ចសតា ភិក្ខូ អរហត្តំ បាបុណិំសុ. តទា សុវណ្ណហំសោ អហមេវ អហោសិន្តិ.

បលាសជាតកវណ្ណនា ទសមា.

វណ្ណារោហវគ្គោ ទុតិយោ.

៣. អឌ្ឍវគ្គោ

[៣៧១] ១. ទីឃីតិកោសលជាតកវណ្ណនា

ឯវំភូតស្ស ¶ ¶ តេ រាជាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោសម្ពកេ ភណ្ឌនការកេ អារព្ភ កថេសិ. តេសញ្ហិ ជេតវនំ អាគន្ត្វា ខមាបនកាលេ សត្ថា តេ អាមន្តេត្វា ‘‘ភិក្ខវេ, តុម្ហេ មយ្ហំ ឱរសា មុខតោ ជាតា បុត្តា នាម, បុត្តេហិ ច បិតរា ទិន្នំ ឱវាទំ ភិន្ទិតុំ ន វដ្ដតិ, តុម្ហេ បន មម ឱវាទំ ន ករិត្ថ, បោរាណកបណ្ឌិតា អត្តនោ មាតាបិតរោ ឃាតេត្វា រជ្ជំ គហេត្វា ឋិតចោរេបិ អរញ្ញេ ហត្ថបថំ អាគតេ មាតាបិតូហិ ទិន្នំ ឱវាទំ ន ភិន្ទិស្សាមាតិ ន មារយិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

ឥមស្មិំ បន ជាតកេ ទ្វេបិ វត្ថូនិ. សង្ឃភេទកក្ខន្ធកេ វិត្ថារតោ អាវិ ភវិស្សន្តិ. សោ បន ទីឃាវុកុមារោ អរញ្ញេ អត្តនោ អង្កេ និបន្នំ ពារាណសិរាជានំ ចូឡាយ គហេត្វា ‘‘ឥទានិ មយ្ហំ មាតាបិតុឃាតកំ ចោរំ ខណ្ឌាខណ្ឌំ កត្វា ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ អសិំ ឧក្ខិបន្តោ តស្មិំ ខណេ មាតាបិតូហិ ទិន្នំ ឱវាទំ សរិត្វា ‘‘ជីវិតំ ចជន្តោបិ តេសំ ឱវាទំ ន ភិន្ទិស្សាមិ, កេវលំ ឥមំ តជ្ជេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បឋមំ គាថមាហ –

១១០.

‘‘ឯវំភូតស្ស តេ រាជ, អាគតស្ស វសេ មម;

អត្ថិ នុ កោចិ បរិយាយោ, យោ តំ ទុក្ខា បមោចយេ’’តិ.

តត្ថ ¶ វសេ មមាតិ មម វសំ អាគតស្ស. បរិយាយោតិ ការណំ.

តតោ រាជា ទុតិយំ គាថមាហ –

១១១.

‘‘ឯវំភូតស្ស មេ តាត, អាគតស្ស វសេ តវ;

នត្ថិ នោ កោចិ បរិយាយោ, យោ មំ ទុក្ខា បមោចយេ’’តិ.

តត្ថ ¶ ¶ នោតិ និបាតមត្ថំ, នត្ថិ កោចិ បរិយាយោ, យោ មំ ឯតស្មា ទុក្ខា បមោចយេតិ អត្ថោ.

តតោ ពោធិសត្តោ អវសេសគាថា អភាសិ –

១១២.

‘‘នាញ្ញំ សុចរិតំ រាជ, នាញ្ញំ រាជ សុភាសិតំ;

តាយតេ មរណកាលេ, ឯវមេវិតរំ ធនំ.

១១៣.

‘‘អក្កោច្ឆិ មំ អវធិ មំ, អជិនិ មំ អហាសិ មេ;

យេ ច តំ ឧបនយ្ហន្តិ, វេរំ តេសំ ន សម្មតិ.

១១៤.

‘‘អក្កោច្ឆិ មំ អវធិ មំ, អជិនិ មំ អហាសិ មេ;

យេ ច តំ នុបនយ្ហន្តិ, វេរំ តេសូបសម្មតិ.

១១៥.

‘‘ន ហិ វេរេន វេរានិ, សម្មន្តីធ កុទាចនំ;

អវេរេន ច សម្មន្តិ, ឯស ធម្មោ សនន្តនោ’’ន្តិ.

តត្ថ នាញ្ញំ សុចរិតន្តិ នាញ្ញំ សុចរិតា, អយមេវ វា បាឋោ, ឋបេត្វា សុចរិតំ អញ្ញំ ន បស្សាមីតិ អត្ថោ. ឥធ ‘‘សុចរិត’’ន្តិបិ ‘‘សុភាសិត’’ន្តិបិ មាតាបិតូហិ ទិន្នំ ឱវាទំយេវ សន្ធាយាហ. ឯវមេវាតិ និរត្ថកមេវ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – មហារាជ, អញ្ញត្រ ឱវាទានុសិដ្ឋិសង្ខាតា សុចរិតសុភាសិតា មរណកាលេ តាយិតុំ រក្ខិតុំ សមត្ថោ នាម អញ្ញោ នត្ថិ, យំ ឯតំ ឥតរំ ធនំ, តំ ឯវមេវ និរត្ថកមេវ ហោតិ, ត្វញ្ហិ ឥទានិ មយ្ហំ កោដិសតសហស្សមត្តម្បិ ធនំ ទទន្តោ ជីវិតំ ន លភេយ្យាសិ, តស្មា វេទិតព្ពមេតំ ‘‘ធនតោ សុចរិតសុភាសិតមេវ ឧត្តរិតរ’’ន្តិ.

សេសគាថាសុបិ អយំ សង្ខេបត្ថោ – មហារាជ, យេ បុរិសា ‘‘អយំ មំ អក្កោសិ, អយំ មំ បហរិ, អយំ មំ អជិនិ, អយំ មម សន្តកំ អហាសី’’តិ ¶ ឯវំ វេរំ ឧបនយ្ហន្តិ ពន្ធិត្វា វិយ ហទយេ ឋបេន្តិ, តេសំ វេរំ ន ឧបសម្មតិ. យេ ច បនេតំ ន ឧបនយ្ហន្តិ ហទយេ ន ឋបេន្តិ, តេសំ វូបសម្មតិ. វេរានិ ហិ ន កទាចិ វេរេន សម្មន្តិ, អវេរេនេវ បន សម្មន្តិ. ឯស ធម្មោ សនន្តនោតិ ឯសោ បោរាណកោ ធម្មោ ចិរកាលប្បវត្តោ សភាវោតិ.

ឯវញ្ច ¶ បន វត្វា ពោធិសត្តោ ‘‘អហំ, មហារាជ, តយិ ន ទុព្ភាមិ, ត្វំ បន មំ មារេហី’’តិ តស្ស ហត្ថេ អសិំ ឋបេសិ. រាជាបិ ‘‘នាហំ តយិ ទុព្ភាមី’’តិ សបថំ កត្វា តេន សទ្ធិំ នគរំ គន្ត្វា តំ អមច្ចានំ ទស្សេត្វា ‘‘អយំ, ភណេ, កោសលរញ្ញោ បុត្តោ ទីឃាវុកុមារោ នាម, ឥមិនា មយ្ហំ ជីវិតំ ¶ ទិន្នំ, ន លព្ភា ឥមំ កិញ្ចិ កាតុ’’ន្តិ វត្វា អត្តនោ ធីតរំ ទត្វា បិតុ សន្តកេ រជ្ជេ បតិដ្ឋាបេសិ. តតោ បដ្ឋាយ ឧភោបិ សមគ្គា សម្មោទមានា រជ្ជំ ការេសុំ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា មាតាបិតរោ មហារាជកុលានិ អហេសុំ, ទីឃាវុកុមារោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ទីឃីតិកោសលជាតកវណ្ណនា បឋមា.

[៣៧២] ២. មិគបោតកជាតកវណ្ណនា

អគារា បច្ចុបេតស្សាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ មហល្លកំ អារព្ភ កថេសិ. សោ កិរេកំ ទារកំ បព្ពាជេសិ. សាមណេរោ តំ សក្កច្ចំ ឧបដ្ឋហិត្វា អបរភាគេ អផាសុកេន កាលមកាសិ. តស្ស កាលកិរិយាយ មហល្លកោ សោកាភិភូតោ មហន្តេន សទ្ទេន បរិទេវន្តោ វិចរិ. ភិក្ខូ សញ្ញាបេតុំ អសក្កោន្តា ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, អសុកោ នាម មហល្លកោ សាមណេរស្ស កាលកិរិយាយ បរិទេវន្តោ វិចរតិ, មរណស្សតិភាវនាយ បរិពាហិរោ ឯសោ ភវិស្សតី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស ឯតស្មិំ មតេ បរិទេវន្តោ វិចរី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សក្កត្តំ ការេសិ. តទា ឯកោ កាសិរដ្ឋវាសី ព្រាហ្មណោ ហិមវន្តំ បវិសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ផលាផលេហិ យាបេសិ. សោ ឯកទិវសំ អរញ្ញេ ឯកំ មតមាតិកំ មិគបោតកំ ទិស្វា អស្សមំ អានេត្វា គោចរំ ទត្វា បោសេសិ. មិគបោតកោ វឌ្ឍន្តោ អភិរូបោ អហោសិ សោភគ្គប្បត្តោ. តាបសោ តំ អត្តនោ បុត្តកំ កត្វា បរិហរតិ. ឯកទិវសំ មិគបោតកោ ពហុំ តិណំ ខាទិត្វា អជីរកេន កាលមកាសិ. តាបសោ ‘‘បុត្តោ មេ មតោ’’តិ បរិទេវន្តោ វិចរតិ. តទា សក្កោ ទេវរាជា លោកំ បរិគ្គណ្ហន្តោ ¶ តំ តាបសំ ទិស្វា ‘‘សំវេជេស្សាមិ ¶ ន’’ន្តិ អាគន្ត្វា អាកាសេ ឋិតោ បឋមំ គាថមាហ –

១១៦.

‘‘អគារា បច្ចុបេតស្ស, អនគារស្ស តេ សតោ;

សមណស្ស ន តំ សាធុ, យំ បេតមនុសោចសី’’តិ.

តំ សុត្វា តាបសោ ទុតិយំ គាថមាហ –

១១៧.

‘‘សំវាសេន ហវេ សក្ក, មនុស្សស្ស មិគស្ស វា;

ហទយេ ជាយតេ បេមំ, ន តំ សក្កា អសោចិតុ’’ន្តិ.

តត្ថ ន តំ សក្កាតិ តំ មនុស្សំ វា តិរច្ឆានំ វា ន សក្កា អសោចិតុំ, សោចាមិយេវាហន្តិ.

តតោ សក្កោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

១១៨.

‘‘មតំ មរិស្សំ រោទន្តិ, យេ រុទន្តិ លបន្តិ ច;

តស្មា ត្វំ ឥសិ មា រោទិ, រោទិតំ មោឃមាហុ សន្តោ.

១១៩.

‘‘រោទិតេន ហវេ ព្រហ្មេ, មតោ បេតោ សមុដ្ឋហេ;

សព្ពេ សង្គម្ម រោទាម, អញ្ញមញ្ញស្ស ញាតកេ’’តិ.

តត្ថ មរិស្សន្តិ យោ ឥទានិ មរិស្សតិ, តំ. លបន្តិ ចាតិ វិលបន្តិ ច. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យេ លោកេ មតញ្ច មរិស្សន្តញ្ច រោទន្តិ, តេ រុទន្តិ ចេវ វិលបន្តិ ច, តេសំ អស្សុបច្ឆិជ្ជនទិវសោ នាម នត្ថិ. កិំការណា? សទាបិ មតានញ្ច មរិស្សន្តានញ្ច អត្ថិតាយ. តស្មា ត្វំ ឥសិ មា រោទិ. កិំការណា ¶ ? រោទិតំ មោឃមាហុ សន្តោតិ, ពុទ្ធាទយោ បន បណ្ឌិតា រោទិតំ ‘‘មោឃ’’ន្តិ វទន្តិ. មតោ បេតោតិ យោ ឯស មតោ បេតោតិ វុច្ចតិ, យទិ សោ រោទិតេន សមុដ្ឋហេយ្យ, ឯវំ សន្តេ កិំ និក្កម្មា អច្ឆាម, សព្ពេវ សមាគម្ម អញ្ញមញ្ញស្ស ញាតកេ រោទាម. យស្មា បន តេ រោទិតការណា ន ឧដ្ឋហន្តិ, តស្មា រោទិតស្ស មោឃភាវំ សាធេតិ.

ឯវំ ¶ សក្កស្ស កថេន្តស្ស តាបសោ ‘‘និរត្ថកំ រោទិត’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា សក្កស្ស ថុតិំ ករោន្តោ តិស្សោ គាថា អភាសិ –

១២០.

‘‘អាទិត្តំ ¶ វត មំ សន្តំ, ឃតសិត្តំវ បាវកំ;

វារិនា វិយ ឱសិញ្ចំ, សព្ពំ និព្ពាបយេ ទរំ.

១២១.

‘‘អព្ពហិ វត មេ សល្លំ, យមាសិ ហទយស្សិតំ;

យោ មេ សោកបរេតស្ស, បុត្តសោកំ អបានុទិ.

១២២.

‘‘សោហំ អព្ពូឡ្ហសល្លោស្មិ, វីតសោកោ អនាវិលោ;

ន សោចាមិ ន រោទាមិ, តវ សុត្វាន វាសវា’’តិ.

តត្ថ យមាសីតិ យំ មេ អាសិ. ហទយស្សិតន្តិ ហទយេ និស្សិតំ. អបានុទីតិ នីហរិ. សក្កោ តាបសស្ស ឱវាទំ ទត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ.

សត្ថា ឥធំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា តាបសោ មហល្លកោ អហោសិ, មិគោ សាមណេរោ, សក្កោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

មិគបោតកជាតកវណ្ណនា ទុតិយា.

[៣៧៣] ៣. មូសិកជាតកវណ្ណនា

កុហិំ គតា កត្ថ គតាតិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អជាតសត្តុំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ហេដ្ឋា ថុសជាតកេ (ជា. ១.៤.១៤៩ អាទយោ) វិត្ថារិតមេវ. ឥធាបិ សត្ថា តថេវ រាជានំ សកិំ បុត្តេន សទ្ធិំ កីឡមានំ សកិំ ធម្មំ សុណន្តំ ទិស្វា ‘‘តំ និស្សាយ រញ្ញោ ភយំ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ ញត្វា ¶ ‘‘មហារាជ, បោរាណករាជានោ អាសង្កិតព្ពំ អាសង្កិត្វា អត្តនោ បុត្តំ ‘អម្ហាកំ ធូមកាលេ រជ្ជំ ការេតូ’តិ ឯកមន្តេ អកំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តក្កសិលាយំ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា ទិសាបាមោក្ខាចរិយោ អហោសិ. តស្ស សន្តិកេ ពារាណសិរញ្ញោ បុត្តោ យវកុមារោ នាម ¶ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា អនុយោគំ ទត្វា គន្តុកាមោ តំ អាបុច្ឆិ. អាចរិយោ ‘‘បុត្តំ និស្សាយ តស្ស អន្តរាយោ ភវិស្សតី’’តិ អង្គវិជ្ជាវសេន ញត្វា ‘‘ឯតមស្ស ហរិស្សាមី’’តិ ឯកំ ឧបមំ ឧបធារេតុំ អារភិ. តទា បនស្ស ឯកោ ¶ អស្សោ អហោសិ, តស្ស បាទេ វណោ ឧដ្ឋហិ, តំ វណានុរក្ខណត្ថំ គេហេយេវ ករិំសុ. តស្សាវិទូរេ ឯកោ ឧទបានោ អត្ថិ. អថេកា មូសិកា គេហា និក្ខមិត្វា អស្សស្ស បាទេ វណំ ខាទតិ, អស្សោ វារេតុំ ន សក្កោតិ. សោ ឯកទិវសំ វេទនំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ មូសិកំ ខាទិតុំ អាគតំ បាទេន បហរិត្វា មារេត្វា ឧទបានេ បាតេសិ. អស្សគោបកា មូសិកំ អបស្សន្តា ‘‘អញ្ញេសុ ទិវសេសុ មូសិកា អាគន្ត្វា វណំ ខាទតិ, ឥទានិ ន បញ្ញាយតិ, កហំ នុ ខោ គតា’’តិ វទិំសុ.

ពោធិសត្តោ តំ ការណំ បច្ចក្ខំ កត្វា ‘‘អញ្ញេ អជានន្តា ‘កហំ មូសិកា គតា’តិ វទន្តិ, មូសិកាយ បន មារេត្វា ឧទបានេ ខិត្តភាវំ អហមេវ ជានាមី’’តិ ឥទមេវ ការណំ ឧបមំ កត្វា បឋមំ គាថំ ពន្ធិត្វា រាជកុមារស្ស អទាសិ. សោ អបរំ ឧបមំ ឧបធារេន្តោ តមេវ អស្សំ បរុឡ្ហវណំ និក្ខមិត្វា ឯកំ យវវត្ថុំ គន្ត្វា ‘‘យវំ ខាទិស្សាមី’’តិ វតិច្ឆិទ្ទេន មុខំ បវេសេន្តំ ទិស្វា តមេវ ការណំ ឧបមំ កត្វា ទុតិយំ គាថំ ពន្ធិត្វា តស្ស អទាសិ. តតិយគាថំ បន អត្តនោ បញ្ញាពលេនេវ ពន្ធិត្វា តម្បិ តស្ស ទត្វា ‘‘តាត, ត្វំ រជ្ជេ បតិដ្ឋាយ សាយំ ន្ហានបោក្ខរណិំ គច្ឆន្តោ យាវ ធុរសោបានា បឋមំ គាថំ សជ្ឈាយន្តោ គច្ឆេយ្យាសិ, តវ និវសនបាសាទំ បវិសន្តោ យាវ សោបានបាទមូលា ទុតិយំ គាថំ សជ្ឈាយន្តោ គច្ឆេយ្យាសិ, តតោ យាវ សោបានមត្ថកា តតិយំ គាថំ សជ្ឈាយន្តោ គច្ឆេយ្យាសី’’តិ វត្វា បេសេសិ.

សោ ¶ កុមារោ គន្ត្វា ឧបរាជា ហុត្វា បិតុ អច្ចយេន រជ្ជំ ការេសិ, តស្សេកោ បុត្តោ ជាយិ. សោ សោឡសវស្សកាលេ រជ្ជលោភេន ‘‘បិតរំ មារេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឧបដ្ឋាកេ អាហ ‘‘មយ្ហំ បិតា តរុណោ, អហំ ឯតស្ស ធូមកាលំ ឱលោកេន្តោ មហល្លកោ ភវិស្សាមិ ជរាជិណ្ណោ, តាទិសេ កាលេ លទ្ធេនបិ រជ្ជេន កោ អត្ថោ’’តិ. តេ អាហំសុ ‘‘ទេវ, ន សក្កា បច្ចន្តំ គន្ត្វា ចោរត្តំ កាតុំ, តវ បិតរំ កេនចិ ឧបាយេន មារេត្វា រជ្ជំ គណ្ហា’’តិ ¶ . សោ ‘‘សាធូ’’តិ អន្តោនិវេសនេ រញ្ញោ សាយំ ន្ហានបោក្ខរណីសមីបំ គន្ត្វា ‘‘ឯត្ថ នំ មារេស្សាមី’’តិ ខគ្គំ គហេត្វា អដ្ឋាសិ. រាជា សាយំ មូសិកំ នាម ទាសិំ ‘‘គន្ត្វា បោក្ខរណីបិដ្ឋិំ សោធេត្វា ឯហិ, ន្ហាយិស្សាមី’’តិ បេសេសិ. សា គន្ត្វា បោក្ខរណីបិដ្ឋិំ សោធេន្តី កុមារំ បស្សិ. កុមារោ អត្តនោ កម្មស្ស បាកដភាវភយេន តំ ទ្វិធា ឆិន្ទិត្វា បោក្ខរណិយំ បាតេសិ. រាជា ន្ហាយិតុំ អគមាសិ ¶ . សេសជនោ ‘‘អជ្ជាបិ មូសិកា ទាសី ន បុនាគច្ឆតិ, កុហិំ គតា កត្ថ គតា’’តិ អាហ. រាជា –

១២៣.

‘‘កុហិំ គតា កត្ថ គតា, ឥតិ លាលប្បតី ជនោ;

អហមេវេកោ ជានាមិ, ឧទបានេ មូសិកា ហតា’’តិ. –

បឋមំ គាថំ ភណន្តោ បោក្ខរណីតីរំ អគមាសិ.

តត្ថ កុហិំ គតា កត្ថ គតាតិ អញ្ញមញ្ញវេវចនានិ. ឥតិ លាលប្បតីតិ ឯវំ វិប្បលបតិ. ឥតិ អយំ គាថា ‘‘អជានន្តោ ជនោ មូសិកា ទាសី កុហិំ គតាតិ វិប្បលបតិ, រាជកុមារេន ទ្វិធា ឆិន្ទិត្វា មូសិកាយ បោក្ខរណិយំ បាតិតភាវំ អហមេវ ឯកោ ជានាមី’’តិ រញ្ញោ អជានន្តស្សេវ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ.

កុមារោ ‘‘មយា កតកម្មំ មយ្ហំ បិតរា ញាត’’ន្តិ ភីតោ បលាយិត្វា តមត្ថំ ឧបដ្ឋាកានំ អារោចេសិ. តេ សត្តដ្ឋទិវសច្ចយេន បុន តំ អាហំសុ ‘‘ទេវ, សចេ រាជា ជានេយ្យ, ន តុណ្ហី ភវេយ្យ, តក្កគាហេន បន តេន តំ វុត្តំ ភវិស្សតិ, មារេហិ ន’’ន្តិ. សោ បុនេកទិវសំ ខគ្គហត្ថោ សោបានបាទមូលេ ឋត្វា រញ្ញោ អាគមនកាលេ ឥតោ ចិតោ ច បហរណោកាសំ ឱលោកេសិ. រាជា –

១២៤.

‘‘យញ្ចេតំ ឥតិ ចីតិ ច, គទ្រភោវ និវត្តសិ;

ឧទបានេ មូសិកំ ហន្ត្វា, យវំ ភក្ខេតុមិច្ឆសី’’តិ. –

ទុតិយំ ¶ គាថំ សជ្ឈាយន្តោ អគមាសិ. អយម្បិ ¶ គាថា ‘‘យស្មា ត្វំ ឥតិ ចីតិ ច ឥតោ ចិតោ ច បហរណោកាសំ ឱលោកេន្តោ គទ្រភោវ និវត្តសិ, តស្មា តំ ជានាមិ ‘បុរិមទិវសេ បោក្ខរណិយំ មូសិកំ ទាសិំ ហន្ត្វា អជ្ជ មំ យវរាជានំ ភក្ខេតុំ មារេតុំ ឥច្ឆសី’’’តិ រញ្ញោ អជានន្តស្សេវ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ.

កុមារោ ‘‘ទិដ្ឋោម្ហិ បិតរា’’តិ ឧត្រស្តោ បលាយិ. សោ បុន អឌ្ឍមាសមត្តំ អតិក្កមិត្វា ‘‘រាជានំ ទព្ពិយា បហរិត្វា មារេស្សាមី’’តិ ឯកំ ទីឃទណ្ឌកំ ទព្ពិបហរណំ គហេត្វា ឱលុម្ពិត្វា អដ្ឋាសិ. រាជា –

១២៥.

‘‘ទហរោ ¶ ចាសិ ទុម្មេធ, បឋមុប្បត្តិកោ សុសុ;

ទីឃញ្ចេតំ សមាសជ្ជ, ន តេ ទស្សាមិ ជីវិត’’ន្តិ. –

តតិយំ គាថំ សជ្ឈាយន្តោ សោបានបាទមត្ថកំ អភិរុហិ.

តត្ថ បឋមុប្បត្តិកោតិ បឋមវយេន ឧប្បត្តិតោ ឧបេតោ, បឋមវយេ ឋិតោតិ អត្ថោ. សុសូតិ តរុណោ. ទីឃន្តិ ទីឃទណ្ឌកំ ទព្ពិបហរណំ. សមាសជ្ជាតិ គហេត្វា, ឱលុម្ពិត្វា ឋិតោសីតិ អត្ថោ. អយម្បិ គាថា ‘‘ទុម្មេធ, អត្តនោ វយំ បរិភុញ្ជិតុំ ន លភិស្សសិ, ន តេ ទានិ និល្លជ្ជស្ស ជីវិតំ ទស្សាមិ, មារេត្វា ខណ្ឌាខណ្ឌំ ឆិន្ទិត្វា សូលេយេវ អាវុណាបេស្សាមី’’តិ រញ្ញោ អជានន្តស្សេវ កុមារំ សន្តជ្ជយមានា ឥមមត្ថំ ទីបេតិ.

សោ តំ ទិវសំ បលាយិតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘ជីវិតំ មេ ទេហិ, ទេវា’’តិ រញ្ញោ បាទមូលេ និបជ្ជិ. រាជា តំ តជ្ជេត្វា សង្ខលិកាហិ ពន្ធាបេត្វា ពន្ធនាគារេ ការេត្វា សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា អលង្កតរាជាសនេ និសីទិត្វា ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ ទិសាបាមោក្ខោ ព្រាហ្មណោ ឥមំ មយ្ហំ អន្តរាយំ ទិស្វា ឥមា តិស្សោ គាថា អភាសី’’តិ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ឧទានំ ឧទានេន្តោ សេសគាថា អភាសិ –

១២៦.

‘‘នាន្តលិក្ខភវនេន, នាង្គបុត្តបិនេន វា;

បុត្តេន ហិ បត្ថយិតោ, សិលោកេហិ បមោចិតោ.

១២៧.

‘‘សព្ពំ ¶ សុតមធីយេថ, ហីនមុក្កដ្ឋមជ្ឈិមំ;

សព្ពស្ស អត្ថំ ជានេយ្យ, ន ច សព្ពំ បយោជយេ;

ហោតិ តាទិសកោ កាលោ, យត្ថ អត្ថាវហំ សុត’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ នាន្តលិក្ខភវនេនាតិ អន្តលិក្ខភវនំ វុច្ចតិ ទិព្ពវិមានំ, អហំ អជ្ជ អន្តលិក្ខភវនម្បិ ន អារុឡ្ហោ, តស្មា អន្តលិក្ខភវនេនាបិ អជ្ជ មរណតោ ន បមោចិតោម្ហិ. នាង្គបុត្តបិនេន វាតិ អង្គសរិក្ខកេន វា បុត្តបិនេនបិ ន បមោចិតោ. បុត្តេន ហិ បត្ថយិតោតិ អហំ បន អត្តនោ បុត្តេនេវ អជ្ជ មារេតុំ បត្ថិតោ. សិលោកេហិ បមោចិតោតិ សោហំ អាចរិយេន ពន្ធិត្វា ទិន្នាហិ គាថាហិ បមោចិតោ.

សុតន្តិ ¶ បរិយត្តិំ. អធីយេថាតិ គណ្ហេយ្យ សិក្ខេយ្យ. ហីនមុក្កដ្ឋមជ្ឈិមន្តិ ហីនំ វា ហោតុ ឧត្តមំ វា មជ្ឈិមំ វា, សព្ពំ អធីយិតព្ពមេវាតិ ទីបេតិ. ន ច សព្ពំ បយោជយេតិ ហីនំ មន្តំ វា សិប្បំ វា មជ្ឈិមំ វា ន បយោជយេ, ឧត្តមមេវ បយោជយេយ្យាតិ អត្ថោ. យត្ថ អត្ថាវហំ សុតន្តិ យស្មិំ កាលេ មហោសធបណ្ឌិតស្ស កុម្ភការកម្មករណំ វិយ យំកិញ្ចិ សិក្ខិតសិប្បំ អត្ថាវហំ ហោតិ, តាទិសោបិ កាលោ ហោតិយេវាតិ អត្ថោ. អបរភាគេ រញ្ញោ អច្ចយេន កុមារោ រជ្ជេ បតិដ្ឋាសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ទិសាបាមោក្ខោ អាចរិយោ អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

មូសិកជាតកវណ្ណនា តតិយា.

[៣៧៤] ៤. ចូឡធនុគ្គហជាតកវណ្ណនា

សព្ពំ ភណ្ឌន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បុរាណទុតិយិកាបលោភនំ អារព្ភ កថេសិ. តេន ភិក្ខុនា ‘‘បុរាណទុតិយិកា មំ, ភន្តេ, ឧក្កណ្ឋាបេតី’’តិ វុត្តេ សត្ថា ‘‘ឯសា ភិក្ខុ, ឥត្ថី ន ឥទានេវ តុយ្ហំ អនត្ថការិកា, បុព្ពេបិ តេ ឯតំ និស្សាយ អសិនា សីសំ ឆិន្ន’’ន្តិ វត្វា ភិក្ខូហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សក្កត្តំ ការេសិ. តទា ឯកោ ពារាណសិវាសី ព្រាហ្មណមាណវោ តក្កសិលាយំ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា ធនុកម្មេ និប្ផត្តិំ បត្តោ ចូឡធនុគ្គហបណ្ឌិតោ នាម អហោសិ. អថស្ស អាចរិយោ ‘‘អយំ មយា សទិសំ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហី’’តិ អត្តនោ ធីតរំ អទាសិ. សោ តំ គហេត្វា ‘‘ពារាណសិំ គមិស្សាមី’’តិ មគ្គំ បដិបជ្ជិ. អន្តរាមគ្គេ ឯកោ វារណោ ឯកំ បទេសំ សុញ្ញមកាសិ, តំ ឋានំ អភិរុហិតុំ ន កោចិ ឧស្សហិ. ចូឡធនុគ្គហបណ្ឌិតោ មនុស្សានំ វារេន្តានញ្ញេវ ¶ ភរិយំ គហេត្វា អដវិមុខំ អភិរុហិ. អថស្ស អដវិមជ្ឈេ វារណោ ឧដ្ឋហិ, សោ តំ កុម្ភេ សរេន វិជ្ឈិ. សរោ វិនិវិជ្ឈិត្វា បច្ឆាភាគេន និក្ខមិ. វារណោ តត្ថេវ បតិ, ធនុគ្គហបណ្ឌិតោ តំ ឋានំ ខេមំ កត្វា បុរតោ អញ្ញំ អដវិំ បាបុណិ. តត្ថាបិ បញ្ញាស ចោរា មគ្គំ ហនន្តិ. តម្បិ សោ មនុស្សេហិ វារិយមានោ អភិរុយ្ហ តេសំ ចោរានំ មិគេ វធិត្វា មគ្គសមីបេ មំសំ បចិត្វា ខាទន្តានំ ឋិតដ្ឋានំ បាបុណិ.

តទា ¶ តំ ចោរា អលង្កតបដិយត្តាយ ភរិយាយ សទ្ធិំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘គណ្ហិស្សាម ន’’ន្តិ ឧស្សាហំ ករិំសុ. ចោរជេដ្ឋកោ បុរិសលក្ខណកុសលោ, សោ តំ ឱលោកេត្វាវ ‘‘ឧត្តមបុរិសោ អយ’’ន្តិ ញត្វា ឯកស្សបិ ឧដ្ឋហិតុំ នាទាសិ. ធនុគ្គហបណ្ឌិតោ ‘‘គច្ឆ ‘អម្ហាកម្បិ ឯកំ មំសសូលំ ទេថា’តិ វត្វា មំសំ អាហរា’’តិ តេសំ សន្តិកំ ភរិយំ បេសេសិ. សា គន្ត្វា ‘‘ឯកំ កិរ មំសសូលំ ទេថា’’តិ អាហ. ចោរជេដ្ឋកោ ‘‘អនគ្ឃោ បុរិសោ’’តិ មំសសូលំ ទាបេសិ. ចោរា ‘‘អម្ហេហិ កិរ បក្កំ ខាទិត’’ន្តិ អបក្កមំសសូលំ អទំសុ. ធនុគ្គហោ អត្តានំ សម្ភាវេត្វា ‘‘មយ្ហំ អបក្កមំសសូលំ ទទន្តី’’តិ ចោរានំ កុជ្ឈិ. ចោរា ‘‘កិំ អយមេវេកោ បុរិសោ, មយំ ឥត្ថិយោ’’តិ កុជ្ឈិត្វា ឧដ្ឋហិំសុ. ធនុគ្គហោ ឯកូនបញ្ញាស ជនេ ឯកូនបញ្ញាសកណ្ឌេហិ វិជ្ឈិត្វា បាតេសិ. ចោរជេដ្ឋកំ វិជ្ឈិតុំ កណ្ឌំ នាហោសិ. តស្ស កិរ កណ្ឌនាឡិយំ សមបណ្ណាសយេវ កណ្ឌានិ. តេសុ ឯកេន វារណំ វិជ្ឈិ, ឯកូនបញ្ញាសកណ្ឌេហិ ចោរេ វិជ្ឈិត្វា ចោរជេដ្ឋកំ បាតេត្វា តស្ស ឧរេ និសិន្នោ ‘‘សីសមស្ស ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ ភរិយាយ ហត្ថតោ អសិំ អាហរាបេសិ. សា តង្ខណញ្ញេវ ចោរជេដ្ឋកេ លោភំ កត្វា ចោរស្ស ¶ ហត្ថេ ថរុំ, សាមិកស្ស ហត្ថេ ធារំ ¶ ឋបេសិ. ចោរោ ថរុទណ្ឌំ បរាមសិត្វា អសិំ នីហរិត្វា ធនុគ្គហស្ស សីសំ ឆិន្ទិ.

សោ តំ ឃាតេត្វា ឥត្ថិំ អាទាយ គច្ឆន្តោ ជាតិគោត្តំ បុច្ឆិ. សា ‘‘តក្កសិលាយំ ទិសាបាមោក្ខាចរិយស្ស ធីតាម្ហី’’តិ អាហ. ‘‘កថំ ត្វំ ឥមិនា លទ្ធា’’តិ. មយ្ហំ បិតា ‘‘អយំ មយា សទិសំ កត្វា សិប្បំ សិក្ខី’’តិ តុស្សិត្វា ឥមស្ស មំ អទាសិ, សាហំ តយិ សិនេហំ កត្វា អត្តនោ កុលទត្តិយំ សាមិកំ មារាបេសិន្តិ. ចោរជេដ្ឋកោ ‘‘កុលទត្តិយំ តាវេសា សាមិកំ មារេសិ, អញ្ញំ បនេកំ ទិស្វា មម្បិ ឯវមេវំ ករិស្សតិ, ឥមំ ឆឌ្ឌេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ ឯកំ កុន្នទិំ ឧត្តានតលំ តង្ខណោទកបូរំ ទិស្វា ‘‘ភទ្ទេ, ឥមិស្សំ នទិយំ សុសុមារា កក្ខឡា, កិំ ករោមា’’តិ អាហ. ‘‘សាមិ, សព្ពំ អាភរណភណ្ឌំ មម ឧត្តរាសង្គេន ភណ្ឌិកំ កត្វា បរតីរំ នេត្វា បុន អាគន្ត្វា មំ គហេត្វា គច្ឆា’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សព្ពំ អាភរណភណ្ឌំ អាទាយ នទិំ ឱតរិត្វា តរន្តោ វិយ បរតីរំ បត្វា តំ ឆឌ្ឌេត្វា បាយាសិ. សា តំ ទិស្វា ‘‘សាមិ, កិំ មំ ឆឌ្ឌេត្វា វិយ គច្ឆសិ, កស្មា ឯវំ ករោសិ, ឯហិ មម្បិ អាទាយ គច្ឆា’’តិ តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តី បឋមំ គាថមាហ –

១២៨.

‘‘សព្ពំ ភណ្ឌំ សមាទាយ, បារំ តិណ្ណោសិ ព្រាហ្មណ;

បច្ចាគច្ឆ លហុំ ខិប្បំ, មម្បិ តារេហិ ទានិតោ’’តិ.

តត្ថ ¶ លហុំ ខិប្បន្តិ លហុំ បច្ចាគច្ឆ, ខិប្បំ មម្បិ តារេហិ ទានិ ឥតោតិ អត្ថោ.

ចោរោ តំ សុត្វា បរតីរេ ឋិតោយេវ ទុតិយំ គាថមាហ –

១២៩.

‘‘អសន្ថុតំ មំ ចិរសន្ថុតេន, និមីនិ ភោតី អធុវំ ធុវេន;

មយាបិ ¶ ភោតី និមិនេយ្យ អញ្ញំ, ឥតោ អហំ ទូរតរំ គមិស្ស’’ន្តិ.

សា ហេដ្ឋា វុត្តត្ថាយេវ –

ចោរោ បន ‘‘ឥតោ អហំ ទូរតរំ គមិស្សំ, តិដ្ឋ ត្វ’’ន្តិ វត្វា តស្សា វិរវន្តិយាវ អាភរណភណ្ឌិកំ អាទាយ បលាតោ. តតោ សា ¶ ពាលា អត្រិច្ឆតាយ ឯវរូបំ ព្យសនំ បត្តា អនាថា ហុត្វា អវិទូរេ ឯកំ ឯឡគលាគុម្ពំ ឧបគន្ត្វា រោទមានា និសីទិ. តស្មិំ ខណេ សក្កោ ទេវរាជា លោកំ ឱលោកេន្តោ តំ អត្រិច្ឆតាហតំ សាមិកា ច ជារា ច បរិហីនំ រោទមានំ ទិស្វា ‘‘ឯតំ និគ្គណ្ហិត្វា លជ្ជាបេត្វា អាគមិស្សាមី’’តិ មាតលិញ្ច បញ្ចសិខញ្ច អាទាយ តត្ថ គន្ត្វា នទីតីរេ ឋត្វា ‘‘មាតលិ, ត្វំ មច្ឆោ ភវ, បញ្ចសិខ ត្វំ សកុណោ ភវ, អហំ បន សិង្គាលោ ហុត្វា មុខេន មំសបិណ្ឌំ គហេត្វា ឯតិស្សា សម្មុខដ្ឋានំ គមិស្សាមិ, ត្វំ មយិ តត្ថ គតេ ឧទកតោ ឧល្លង្ឃិត្វា មម បុរតោ បត, អថាហំ មុខេន គហិតមំសបិណ្ឌំ ឆឌ្ឌេត្វា មច្ឆំ គហេតុំ បក្ខន្ទិស្សាមិ, តស្មិំ ខណេ ត្វំ, បញ្ចសិខ, តំ មំសបិណ្ឌំ គហេត្វា អាកាសេ ឧប្បត, ត្វំ មាតលិ, ឧទកេ បតា’’តិ អាណាបេសិ. ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ, មាតលិ, មច្ឆោ អហោសិ, បញ្ចសិខោ សកុណោ អហោសិ. សក្កោ សិង្គាលោ ហុត្វា មំសបិណ្ឌំ មុខេនាទាយ តស្សា សម្មុខដ្ឋានំ អគមាសិ. មច្ឆោ ឧទកា ឧប្បតិត្វា សិង្គាលស្ស បុរតោ បតិ. សោ មុខេន គហិតមំសបិណ្ឌំ ឆឌ្ឌេត្វា មច្ឆស្សត្ថាយ បក្ខន្ទិ. មច្ឆោ ឧប្បតិត្វា ឧទកេ បតិ, សកុណោ មំសបិណ្ឌំ គហេត្វា អាកាសេ ឧប្បតិ, សិង្គាលោ ឧភោបិ អលភិត្វា ឯឡគលាគុម្ពំ ឱលោកេន្តោ ទុម្មុខោ និសីទិ. សា តំ ទិស្វា ‘‘អយំ អត្រិច្ឆតាហតោ នេវ មំសំ, ន មច្ឆំ លភី’’តិ កុដំ ភិន្ទន្តី ¶ វិយ មហាហសិតំ ហសិ. តំ សុត្វា សិង្គាលោ តតិយំ គាថមាហ –

១៣០.

‘‘កាយំ ឯឡគលាគុម្ពេ, ករោតិ អហុហាសិយំ;

នយីធ នច្ចគីតំ វា, តាឡំ វា សុសមាហិតំ;

អនម្ហិកាលេ សុសោណិ, កិន្នុ ជគ្ឃសិ សោភនេ’’តិ.

តត្ថ ¶ កាយន្តិ កា អយំ. ឯឡគលាគុម្ពេតិ កម្ពោជិគុម្ពេ. អហុហាសិយន្តិ ទន្តវិទំសកំ មហាហសិតំ វុច្ចតិ, តំ កា ឯសា ឯតស្មិំ គុម្ពេ ករោតីតិ បុច្ឆតិ. នយីធ នច្ចគីតំ វាតិ ឥមស្មិំ ឋានេ កស្សចិ នច្ចន្តស្ស នច្ចំ វា គាយន្តស្ស គីតំ វា ហត្ថេ សុសមាហិតេ កត្វា វាទេន្តស្ស សុសមាហិតំ ហត្ថតាឡំ វា នត្ថិ, កំ ទិស្វា ត្វំ ហសេយ្យាសីតិ ទីបេតិ. អនម្ហិកាលេតិ រោទនកាលេ. សុសោណីតិ សុន្ទរសោណិ. កិំ នុ ជគ្ឃសីតិ ¶ កេន ការណេន ត្វំ រោទិតុំ យុត្តកាលេ អរោទមានាវ មហាហសិតំ ហសសិ. សោភនេតិ តំ បសំសន្តោ អាលបតិ.

តំ សុត្វា សា ចតុត្ថំ គាថមាហ –

១៣១.

‘‘សិង្គាល ពាល ទុម្មេធ, អប្បបញ្ញោសិ ជម្ពុក;

ជីនោ មច្ឆញ្ច បេសិញ្ច, កបណោ វិយ ឈាយសី’’តិ.

តត្ថ ជីនោតិ ជានិប្បត្តោ ហុត្វា. បេសិន្តិ មំសបេសិំ. កបណោ វិយ ឈាយសីតិ សហស្សភណ្ឌិកំ បរាជិតោ កបណោ វិយ ឈាយសិ សោចសិ ចិន្តេសិ.

តតោ សិង្គាលោ បញ្ចមំ គាថមាហ –

១៣២.

‘‘សុទស្សំ វជ្ជមញ្ញេសំ, អត្តនោ បន ទុទ្ទសំ;

ជីនា បតិញ្ច ជារញ្ច, មញ្ញេ ត្វញ្ញេវ ឈាយសី’’តិ.

តត្ថ ត្វញ្ញេវ ឈាយសីតិ បាបធម្មេ ទុស្សីលេ អហំ តាវ មម គោចរំ ន លភិស្សាមិ, ត្វំ បន អត្រិច្ឆតាយ ហតា តំមុហុត្តទិដ្ឋកេ ចោរេ បដិពទ្ធចិត្តា ហុត្វា តញ្ច ជារំ កុលទត្តិយញ្ច បតិំ ជីនា, មំ ឧបាទាយ សតគុណេន សហស្សគុណេន កបណតរា ហុត្វា ឈាយសិ រោទសិ បរិទេវសីតិ លជ្ជាបេត្វា វិប្បការំ បាបេន្តោ មហាសត្តោ ឯវមាហ.

សា ¶ តស្ស វចនំ សុត្វា គាថមាហ –

១៣៣.

‘‘ឯវមេតំ មិគរាជ, យថា ភាសសិ ជម្ពុក;

សា នូនាហំ ឥតោ គន្ត្វា, ភត្តុ ហេស្សំ វសានុគា’’តិ.

តត្ថ ¶ នូនាតិ ឯកំសត្ថេ និបាតោ. សា អហំ ឥតោ គន្ត្វា បុន អញ្ញំ ភត្តារំ លភិត្វា ឯកំសេនេវ តស្ស ភត្តុ វសានុគា វសវត្តិនី ភវិស្សាមីតិ.

អថស្សា អនាចារាយ ទុស្សីលាយ វចនំ សុត្វា សក្កោ ទេវរាជា ឱសានគាថមាហ –

១៣៤.

‘‘យោ ហរេ មត្តិកំ ថាលំ, កំសថាលម្បិ សោ ហរេ;

កតំយេវ តយា បាបំ, បុនបេវំ ករិស្សសី’’តិ.

តស្សត្ថោ ¶ – អនាចារេ កិំ កថេសិ, យោ មត្តិកំ ថាលំ ហរតិ, សុវណ្ណថាលរជតថាលាទិប្បភេទំ កំសថាលម្បិ សោ ហរតេវ, ឥទញ្ច តយា បាបំ កតមេវ, ន សក្កា តវ សទ្ធាតុំ, សា ត្វំ បុនបិ ឯវំ ករិស្សសិយេវាតិ. ឯវំ សោ តំ លជ្ជាបេត្វា វិប្បការំ បាបេត្វា សកដ្ឋានមេវ អគមាសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ.

តទា ធនុគ្គហោ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ អហោសិ, សា ឥត្ថី បុរាណទុតិយិកា, សក្កោ ទេវរាជា បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

ចូឡធនុគ្គហជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា.

[៣៧៥] ៥. កបោតជាតកវណ្ណនា

ឥទានិ ខោម្ហីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ លោលភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. លោលវត្ថុ អនេកសោ វិត្ថារិតមេវ. តំ បន សត្ថា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ, លោលោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘ន ខោ ភិក្ខុ ឥទានេវ, បុព្ពេបិ ត្វំ លោលោសិ, លោលតាយ បន ជីវិតក្ខយំ បត្តោ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ បារាវតយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា ពារាណសិសេដ្ឋិនោ មហានសេ នីឡបច្ឆិយំ វសតិ. អថេកោ កាកោ មច្ឆមំសលុទ្ធោ តេន សទ្ធិំ មេត្តិំ ¶ កត្វា តត្ថេវ វសិ. សោ ឯកទិវសំ ពហុំ មច្ឆមំសំ ទិស្វា ‘‘ឥមំ ខាទិស្សាមី’’តិ និត្ថុនន្តោ នីឡបច្ឆិយំយេវ និបជ្ជិត្វា បារាវតេន ‘‘ឯហិ, សម្ម, គោចរាយ គមិស្សាមា’’តិ វុច្ចមានោបិ ‘‘អជីរកេន និបន្នោម្ហិ, គច្ឆ ត្វ’’ន្តិ វត្វា តស្មិំ គតេ ‘‘គតោ មេ បច្ចាមិត្តកណ្ដកោ, ឥទានិ យថារុចិ មច្ឆមំសំ ខាទិស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

១៣៥.

‘‘ឥទានិ ¶ ខោម្ហិ សុខិតោ អរោគោ, និក្កណ្ដកោ និប្បតិតោ កបោតោ;

កាហាមិ ទានី ហទយស្ស តុដ្ឋិំ, តថា ហិ មំ មំសសាកំ ពលេតី’’តិ.

តត្ថ និប្បតិតោតិ និគ្គតោ. កបោតោតិ បារាវតោ. កាហាមិ ទានីតិ ករិស្សាមិ ទានិ. តថា ហិ មំ មំសសាកំ ពលេតីតិ តថា ហិ មំសញ្ច អវសេសំ សាកញ្ច មយ្ហំ ពលំ ករោតិ, ឧដ្ឋេហិ ខាទាតិ វទមានំ វិយ ឧស្សាហំ មមំ ករោតីតិ អត្ថោ.

សោ ភត្តការកេ មច្ឆមំសំ បចិត្វា មហានសា និក្ខម្ម សរីរតោ សេទំ បវាហេន្តេ បច្ឆិតោ និក្ខមិត្វា រសករោដិយំ និលីយិត្វា ‘‘កិរិ កិរី’’តិ សទ្ទមកាសិ. ភត្តការកោ វេគេនាគន្ត្វា កាកំ គហេត្វា សព្ពបត្តានិ លុញ្ជិត្វា អល្លសិង្គីវេរញ្ច សិទ្ធត្ថកេ ច បិសិត្វា លសុណំ បូតិតក្កេន មទ្ទិត្វា សកលសរីរំ មក្ខេត្វា ឯកំ កឋលំ ឃំសិត្វា ¶ វិជ្ឈិត្វា សុត្តកេន តស្ស គីវាយំ ពន្ធិត្វា នីឡបច្ឆិយំយេវ តំ បក្ខិបិត្វា អគមាសិ. បារាវតោ អាគន្ត្វា តំ ទិស្វា ‘‘កា ឯសា ពលាកា មម សហាយស្ស បច្ឆិយំ និបន្នា, ចណ្ឌោ ហិ សោ អាគន្ត្វា ឃាតេយ្យាបិ ន’’ន្តិ បរិហាសំ ករោន្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –

១៣៦.

‘‘កាយំ ពលាកា សិខិនី, ចោរី លង្ឃិបិតាមហា;

ឱរំ ពលាកេ អាគច្ឆ, ចណ្ឌោ មេ វាយសោ សខា’’តិ.

សា ហេដ្ឋា (ជា. អដ្ឋ. ២.៣.៧០) វុត្តត្ថាយេវ.

តំ សុត្វា កាកោ តតិយំ គាថមាហ –

១៣៧.

‘‘អលញ្ហិ តេ ជគ្ឃិតាយេ, មមំ ទិស្វាន ឯទិសំ;

វិលូនំ សូទបុត្តេន, បិដ្ឋមណ្ឌេន មក្ខិត’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ អលន្តិ បដិសេធត្ថេ និបាតោ. ជគ្ឃិតាយេតិ ហសិតុំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឥទានិ មំ ឯទិសំ ឯវំ ទុក្ខប្បត្តំ ទិស្វា តវ អលំ ហសិតុំ, មា ឯទិសេ កាលេ បរិហាសកេឡិំ ករោហីតិ.

សោ ¶ បរិហាសកេឡិំ ករោន្តោវ បុន ចតុត្ថំ គាថមាហ –

១៣៨.

‘‘សុន្ហាតោ សុវិលិត្តោសិ, អន្នបានេន តប្បិតោ;

កណ្ឋេ ច តេ វេឡុរិយោ, អគមា នុ កជង្គល’’ន្តិ.

តត្ថ កណ្ឋេ ច តេ វេឡុរិយោតិ អយំ តេ វេឡុរិយមណិបិ កណ្ឋេ បិឡន្ធោ, ត្វំ ឯត្តកំ កាលំ អម្ហាកំ ឯតំ ន ទស្សេសីតិ កបាលំ សន្ធាយេវមាហ. កជង្គលន្តិ ឥធ ពារាណសីយេវ ‘‘កជង្គលា’’តិ អធិប្បេតា. ឥតោ និក្ខមិត្វា កច្ចិ អន្តោនគរំ គតោសីតិ បុច្ឆតិ.

តតោ កាកោ បញ្ចមំ គាថមាហ –

១៣៩.

‘‘មា តេ មិត្តោ អមិត្តោ វា, អគមាសិ កជង្គលំ;

បិញ្ឆានិ តត្ថ លាយិត្វា, កណ្ឋេ ពន្ធន្តិ វដ្ដន’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ បិញ្ឆានីតិ បត្តានិ. តត្ថ លាយិត្វាតិ តស្មិំ ពារាណសិនគរេ លុញ្ចិត្វា. វដ្ដនន្តិ កឋលិកំ.

តំ សុត្វា បារាវតោ ឱសានគាថមាហ –

១៤០.

‘‘បុនបាបជ្ជសី សម្ម, សីលញ្ហិ តវ តាទិសំ;

ន ហិ មានុសកា ភោគា, សុភុញ្ជា ហោន្តិ បក្ខិនា’’តិ.

តត្ថ បុនបាបជ្ជសីតិ បុនបិ ឯវរូបំ អាបជ្ជិស្សសិ. ឯវរូបញ្ហិ តេ សីលន្តិ.

ឥតិ នំ សោ ឱវទិត្វា តត្ថ អវសិត្វា បក្ខេ បសារេត្វា អញ្ញត្ថ អគមាសិ. កាកោបិ តត្ថេវ ជីវិតក្ខយំ បាបុណិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ លោលភិក្ខុ អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា កាកោ លោលភិក្ខុ អហោសិ, កបោតោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

កបោតជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា.

អឌ្ឍវគ្គោ តតិយោ.

ជាតកុទ្ទានំ –

មណិកុណ្ឌល ¶ សុជាតា, វេនសាខញ្ច ឱរគំ;

ឃដំ កោរណ្ឌិ លដុកិ, ធម្មបាលំ មិគំ តថា.

សុយោនន្ទី វណ្ណារោហ, សីលំ ហិរី ខជ្ជោបនំ;

អហិ គុម្ពិយ សាឡិយំ, តចសារំ មិត្តវិន្ទំ.

បលាសញ្ចេវ ទីឃិតិ, មិគបោតក មូសិកំ;

ធនុគ្គហោ កបោតញ្ច, ជាតកា បញ្ចវីសតិ.

បញ្ចកនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ឆក្កនិបាតោ

១. អវារិយវគ្គោ

[៣៧៦] ១. អវារិយជាតកវណ្ណនា

មាសុ ¶ ¶ ¶ កុជ្ឈ ភូមិបតីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ តិត្ថនាវិកំ អារព្ភ កថេសិ. សោ កិរ ពាលោ អហោសិ អញ្ញាណោ, នេវ សោ ពុទ្ធាទីនំ រតនានំ, ន អញ្ញេសំ បុគ្គលានំ គុណំ ជានាតិ, ចណ្ឌោ ផរុសោ សាហសិកោ. អថេកោ ជានបទោ ភិក្ខុ ‘‘ពុទ្ធុបដ្ឋានំ ករិស្សាមី’’តិ អាគច្ឆន្តោ សាយំ អចិរវតីតិត្ថំ បត្វា តំ ឯវមាហ ‘‘ឧបាសក, បរតីរំ គមិស្សាមិ, នាវំ មេ ទេហី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, ឥទានិ អកាលោ, ឯកស្មិំ ឋានេ វសស្សូ’’តិ. ‘‘ឧបាសក, ឥធ កុហិំ វសិស្សាមិ, មំ គណ្ហិត្វា គច្ឆា’’តិ. សោ កុជ្ឈិត្វា ‘‘ឯហិ រេ សមណ, វហាមី’’តិ ថេរំ នាវំ អារោបេត្វា ឧជុកំ អគន្ត្វា ហេដ្ឋា នាវំ នេត្វា ឧល្លោឡំ កត្វា តស្ស បត្តចីវរំ តេមេត្វា កិលមេត្វា តីរំ បត្វា អន្ធការវេលាយំ ឧយ្យោជេសិ. អថ សោ វិហារំ គន្ត្វា តំ ទិវសំ ពុទ្ធុបដ្ឋានស្ស ឱកាសំ អលភិត្វា បុនទិវសេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិត្វា សត្ថារា កតបដិសន្ថារោ ‘‘កទា អាគតោសី’’តិ វុត្តេ ‘‘ហិយ្យោ, ភន្តេ’’តិ វត្វា ‘‘អថ កស្មា អជ្ជ ពុទ្ធុបដ្ឋានំ អាគតោសី’’តិ វុត្តេ តមត្ថំ អារោចេសិ. តំ សុត្វា សត្ថា ‘‘ន ខោ ភិក្ខុ ឥទានេវ, បុព្ពេបេស ចណ្ឌោ ផរុសោ សាហសិកោ, ឥទានិ បន តេន ត្វំ កិលមិតោ, បុព្ពេបេស បណ្ឌិតេ កិលមេសី’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ ¶ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ទីឃមទ្ធានំ ហិមវន្តេ ផលាផលេន យាបេត្វា លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ ពារាណសិំ បត្វា រាជុយ្យានេ វសិត្វា បុនទិវសេ នគរំ ភិក្ខាយ បាវិសិ. អថ នំ រាជង្គណប្បត្តំ រាជា ទិស្វា តស្ស ឥរិយាបថេ បសីទិត្វា អន្តេបុរំ អានេត្វា ភោជេត្វា បដិញ្ញំ គហេត្វា ¶ រាជុយ្យានេ វសាបេសិ, ទេវសិកំ ឧបដ្ឋានំ ¶ អគមាសិ. តមេនំ ពោធិសត្តោ ‘‘រញ្ញា នាម, មហារាជ, ចត្តារិ អគតិគមនានិ វជ្ជេត្វា អប្បមត្តេន ខន្តិមេត្តានុទ្ទយសម្បន្នេន ហុត្វា ធម្មេន រជ្ជំ ការេតព្ព’’ន្តិ វត្វា ទេវសិកំ ឱវទន្តោ –

១.

‘‘មាសុ កុជ្ឈ ភូមិបតិ, មាសុ កុជ្ឈ រថេសភ;

កុទ្ធំ អប្បដិកុជ្ឈន្តោ, រាជា រដ្ឋស្ស បូជិតោ.

២.

‘‘គាមេ វា យទិ វារញ្ញេ, និន្នេ វា យទិ វា ថលេ;

សព្ពត្ថ អនុសាសាមិ, មាសុ កុជ្ឈ រថេសភា’’តិ. – ទ្វេ គាថា អភាសិ;

តត្ថ រដ្ឋស្ស បូជិតោតិ ឯវរូបោ រាជា រដ្ឋស្ស បូជនីយោ ហោតីតិ អត្ថោ. សព្ពត្ថ អនុសាសាមីតិ ឯតេសុ គាមាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ វសន្តោបាហំ មហារាជ, ឥមាយ ឯវ អនុសិដ្ឋិយា តមនុសាសាមិ, ឯតេសុ វា គាមាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ ឯកស្មិម្បិ ឯកសត្តេបិ អនុសាសាមិ. មាសុ កុជ្ឈ រថេសភាតិ ឯវមេវាហំ តំ អនុសាសាមិ, រញ្ញា នាម កុជ្ឈតុំ ន វដ្ដតិ. កិំការណា? រាជានោ នាម វាចាវុធា, តេសំ កុទ្ធានំ វចនមត្តេនេវ ពហូ ជីវិតក្ខយំ បាបុណន្តីតិ.

ឯវំ ពោធិសត្តោ រញ្ញោ អាគតាគតទិវសេ ឥមា ទ្វេ គាថា អភាសិ. រាជា អនុសិដ្ឋិយា បសន្នចិត្តោ មហាសត្តស្ស សតសហស្សុដ្ឋានកំ ឯកំ គាមវរំ អទាសិ, ពោធិសត្តោ បដិក្ខិបិ. ឥតិ សោ តត្ថេវ ទ្វាទសសំវច្ឆរំ វសិត្វា ‘‘អតិចិរំ និវុត្ថោម្ហិ, ជនបទចារិកំ តាវ ចរិត្វា អាគមិស្សាមី’’តិ រញ្ញោ អកថេត្វាវ ឧយ្យានបាលំ អាមន្តេត្វា ‘‘តាត, ឧក្កណ្ឋិតរូបោស្មិ, ជនបទំ ចរិត្វា អាគមិស្សាមិ, ត្វំ រញ្ញោ កថេយ្យាសី’’តិ វត្វា បក្កន្តោ ¶ គង្គាយ នាវាតិត្ថំ បាបុណិ. តត្ថ អវារិយបិតា នាម នាវិកោ អហោសិ. សោ ពាលោ នេវ គុណវន្តានំ គុណំ ជានាតិ, ន អត្តនោ អាយាបាយំ ជានាតិ, សោ គង្គំ តរិតុកាមំ ជនំ បឋមំ តារេត្វា បច្ឆា វេតនំ យាចតិ, វេតនំ អទេន្តេហិ សទ្ធិំ កលហំ ករោន្តោ អក្កោសប្បហារេយេវ ពហូ លភតិ, អប្បំ លាភំ, ឯវរូបោ អន្ធពាលោ. តំ សន្ធាយ សត្ថា អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា តតិយំ គាថមាហ –

៣.

‘‘អវារិយបិតា ¶ នាម, អហុ គង្គាយ នាវិកោ;

បុព្ពេ ជនំ តារេត្វាន, បច្ឆា យាចតិ វេតនំ;

តេនស្ស ភណ្ឌនំ ហោតិ, ន ច ភោគេហិ វឌ្ឍតី’’តិ.

តត្ថ ¶ អវារិយបិតា នាមាតិ អវារិយា នាម តស្ស ធីតា, តស្សា វសេន អវារិយបិតា នាម ជាតោ. តេនស្ស ភណ្ឌនន្តិ តេន ការណេន, តេន វា បច្ឆា យាចិយមានេន ជនេន សទ្ធិំ តស្ស ភណ្ឌនំ ហោតិ.

ពោធិសត្តោ តំ នាវិកំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អាវុសោ, បរតីរំ មំ នេហី’’តិ អាហ. តំ សុត្វា សោ អាហ ‘‘សមណ, កិំ មេ នាវាវេតនំ ទស្សសី’’តិ? ‘‘អាវុសោ, អហំ ភោគវឌ្ឍិំ អត្ថវឌ្ឍិំ ធម្មវឌ្ឍិំ នាម តេ កថេស្សាមី’’តិ. តំ សុត្វា នាវិកោ ‘‘ធុវំ ឯស មយ្ហំ កិញ្ចិ ទស្សតី’’តិ តំ បរតីរំ នេត្វា ‘‘ទេហិ មេ នាវាយ វេតន’’ន្តិ អាហ. សោ តស្ស ‘‘សាធុ, អាវុសោ’’តិ បឋមំ ភោគវឌ្ឍិំ កថេន្តោ –

៤.

‘‘អតិណ្ណំយេវ យាចស្សុ, អបារំ តាត នាវិក;

អញ្ញោ ហិ តិណ្ណស្ស មនោ, អញ្ញោ ហោតិ បារេសិនោ’’តិ. – គាថមាហ;

តត្ថ អបារន្តិ តាត, នាវិក បរតីរំ អតិណ្ណមេវ ជនំ ឱរិមតីរេ ឋិតញ្ញេវ វេតនំ យាចស្សុ, តតោ លទ្ធញ្ច គហេត្វា គុត្តដ្ឋានេ ឋបេត្វា បច្ឆា មនុស្សេ បរតីរំ នេយ្យាសិ, ឯវំ តេ ភោគវឌ្ឍិ ភវិស្សតិ. អញ្ញោ ហិ តិណ្ណស្ស មនោតិ តាត នាវិក, បរតីរំ គតស្ស អញ្ញោ មនោ ភវតិ, អទត្វាវ គន្តុកាមោ ហោតិ. យោ បនេស បារេសី នាម បរតីរំ ឯសតិ, បរតីរំ គន្តុកាមោ ហោតិ, សោ អតិរេកម្បិ ទត្វា គន្តុកាមោ ហោតិ, ឥតិ បារេសិនោ អញ្ញោ មនោ ហោតិ, តស្មា ត្វំ អតិណ្ណមេវ យាចេយ្យាសិ, អយំ តាវ តេ ភោគានំ វឌ្ឍិ នាមាតិ.

តំ សុត្វា នាវិកោ ¶ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ តាវ មេ ឱវាទោ ភវិស្សតិ, ឥទានិ បនេស អញ្ញំ កិញ្ចិ មយ្ហំ ទស្សតី’’តិ. អថ នំ ពោធិសត្តោ ‘‘អយំ តាវ តេ, អាវុសោ, ភោគវឌ្ឍិ, ឥទានិ អត្ថធម្មវឌ្ឍិំ សុណាហី’’តិ វត្វា ឱវទន្តោ –

៥.

‘‘គាមេ ¶ វា យទិ វារញ្ញេ, និន្នេ វា យទិ វា ថលេ;

សព្ពត្ថ អនុសាសាមិ, មាសុ កុជ្ឈិត្ថ នាវិកា’’តិ. – គាថមាហ;

ឥតិស្ស ឥមាយ គាថាយ អត្ថធម្មវឌ្ឍិំ កថេត្វា ‘‘អយំ តេ អត្ថវឌ្ឍិ ច ធម្មវឌ្ឍិ ចា’’តិ អាហ. សោ បន ទន្ធបុរិសោ តំ ឱវាទំ ន កិញ្ចិ មញ្ញមានោ ‘‘ឥទំ, សមណ, តយា មយ្ហំ ទិន្នំ ¶ នាវាវេតន’’ន្តិ អាហ. ‘‘អាមាវុសោ’’តិ. ‘‘មយ្ហំ ឥមិនា កម្មំ នត្ថិ, អញ្ញំ មេ ទេហី’’តិ. ‘‘អាវុសោ, ឥទំ ឋបេត្វា មយ្ហំ អញ្ញំ នត្ថី’’តិ. ‘‘អថ ត្វំ កស្មា មម នាវំ អារុឡ្ហោសី’’តិ តាបសំ គង្គាតីរេ បាតេត្វា ឧរេ និសីទិត្វា មុខមេវស្ស បោថេសិ.

សត្ថា ‘‘ឥតិ សោ, ភិក្ខវេ, តាបសោ យំ ឱវាទំ ទត្វា រញ្ញោ សន្តិកា គាមវរំ លភិ, តមេវ ឱវាទំ អន្ធពាលស្ស នាវិកស្ស កថេត្វា មុខបោថនំ បាបុណិ, តស្មា ឱវាទំ ទេន្តេន យុត្តជនស្សេវ ទាតព្ពោ, ន អយុត្តជនស្សា’’តិ វត្វា អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា តទនន្តរំ គាថមាហ –

៦.

‘‘យាយេវានុសាសនិយា, រាជា គាមវរំ អទា;

តាយេវានុសាសនិយា, នាវិកោ បហរី មុខ’’ន្តិ.

តស្ស តំ បហរន្តស្សេវ ភរិយា ភត្តំ គហេត្វា អាគតា បាបបុរិសំ ទិស្វា ‘‘សាមិ, អយំ តាបសោ នាម រាជកុលូបកោ, មា បហរី’’តិ អាហ. សោ កុជ្ឈិត្វា ‘‘ត្វំ មេ ឥមំ កូដតាបសំ បហរិតុំ ន ទេសី’’តិ ឧដ្ឋាយ តំ បហរិត្វា បាតេសិ. អថ ភត្តបាតិ បតិត្វា ភិជ្ជិ, តស្សា ច បន គរុគព្ភាយ គព្ភោ ភូមិយំ បតិ. អថ នំ មនុស្សា សម្បរិវារេត្វា ‘‘បុរិសឃាតកចោរោ’’តិ ¶ គហេត្វា ពន្ធិត្វា រញ្ញោ ទស្សេសុំ. រាជា វិនិច្ឆិនិត្វា តស្ស រាជាណំ ការេសិ. សត្ថា អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា តមត្ថំ បកាសេន្តោ ឱសានគាថមាហ –

៧.

‘‘ភត្តំ ភិន្នំ ហតា ភរិយា, គព្ភោ ច បតិតោ ឆមា;

មិគោវ ជាតរូបេន, ន តេនត្ថំ អពន្ធិ សូ’’តិ.

តត្ថ ¶ ភត្តំ ភិន្នន្តិ ភត្តបាតិ ភិន្នា. ហតាតិ បហតា. ឆមាតិ ភូមិយំ. មិគោវ ជាតរូបេនាតិ យថា មិគោ សុវណ្ណំ វា ហិរញ្ញំ វា មុត្តាមណិអាទីនិ វា មទ្ទិត្វា គច្ឆន្តោបិ អត្ថរិត្វា និបជ្ជន្តោបិ តេន ជាតរូបេន អត្តនោ អត្ថំ វឌ្ឍេតុំ និព្ពត្តេតុំ ន សក្កោតិ, ឯវមេវ សោ អន្ធពាលោ បណ្ឌិតេហិ ទិន្នំ ឱវាទំ សុត្វាបិ អត្តនោ អត្ថំ វឌ្ឍេតុំ និព្ពត្តេតុំ នាសក្ខីតិ វុត្តំ ហោតិ. អពន្ធិ សូតិ ឯត្ថ អពន្ធិ សោតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ស-ឱឥតិ ឥមេសំ បទានញ្ហិ សូតិ សន្ធិ ហោតិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ¶ សោ ភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា នាវិកោ ឥទានិ នាវិកោវ អហោសិ, រាជា អានន្ទោ, តាបសោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

អវារិយជាតកវណ្ណនា បឋមា.

[៣៧៧] ២. សេតកេតុជាតកវណ្ណនា

មា តាត កុជ្ឈិ ន ហិ សាធុ កោធោតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កុហកភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ, បច្ចុប្បន្នវត្ថុ ឧទ្ទាលជាតកេ (ជា. ១.១៤.៦២ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ពារាណសិយំ ទិសាបាមោក្ខោ អាចរិយោ ហុត្វា បញ្ចសតេ មាណវេ មន្តេ វាចេសិ. តេសំ ជេដ្ឋកោ សេតកេតុ នាម ឧទិច្ចព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តមាណវោ, តស្ស ជាតិំ និស្សាយ មហន្តោ មានោ អហោសិ. សោ ឯកទិវសំ អញ្ញេហិ មាណវេហិ សទ្ធិំ នគរា និក្ខមន្តោ នគរំ បវិសន្តំ ឯកំ ចណ្ឌាលំ ¶ ទិស្វា ‘‘កោសិ ត្វ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ចណ្ឌាលោហមស្មី’’តិ វុត្តេ តស្ស សរីរំ បហរិត្វា អាគតវាតស្ស អត្តនោ សរីរេ ផុសនភយេន ‘‘នស្ស, ចណ្ឌាល, កាឡកណ្ណី, អធោវាតំ យាហី’’តិ វត្វា វេគេន តស្ស ឧបរិវាតំ អគមាសិ. ចណ្ឌាលោ សីឃតរំ គន្ត្វា តស្ស ឧបរិវាតេ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សោ ‘‘នស្ស កាឡកណ្ណី’’តិ សុដ្ឋុតរំ អក្កោសិ បរិភាសិ. តំ សុត្វា ចណ្ឌាលោ ‘‘ត្វំ កោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ព្រាហ្មណមាណវោហមស្មី’’តិ ¶ . ‘‘ព្រាហ្មណោ ហោតុ, មយា បន បុដ្ឋបញ្ហំ កថេតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ. ‘‘អាម, សក្ខិស្សាមី’’តិ. ‘‘សចេ ន សក្កោសិ, បាទន្តរេន តំ គមេមី’’តិ. សោ អត្តានំ តក្កេត្វា ‘‘គមេហី’’តិ អាហ.

ចណ្ឌាលបុត្តោ តស្ស កថំ បរិសំ គាហាបេត្វា ‘‘មាណវ, ទិសា នាម កតរា’’តិ បញ្ហំ បុច្ឆិ. ‘‘ទិសា នាម បុរត្ថិមាទយោ ចតស្សោ ទិសា’’តិ. ចណ្ឌាលោ ‘‘នាហំ តំ ឯតំ ទិសំ បុច្ឆាមិ, ត្វំ ឯត្តកម្បិ អជានន្តោ មម សរីរេ បហដវាតំ ជិគុច្ឆសី’’តិ តំ ខន្ធដ្ឋិកេ គហេត្វា ឱនមេត្វា អត្តនោ បាទន្តរេន គមេសិ. មាណវា តំ បវត្តិំ អាចរិយស្ស អាចិក្ខិំសុ. តំ សុត្វា អាចរិយោ ‘‘សច្ចំ កិរ, តាត, សេតកេតុ ចណ្ឌាលេនាសិ បាទន្តរេន គមិតោ’’តិ? ‘‘អាម, អាចរិយ, សោ មំ ចណ្ឌាលទាសិបុត្តោ ទិសាមត្តម្បិ ន ជានាសី’’តិ អត្តនោ បាទន្តរេន គមេសិ, ឥទានិ ទិស្វា កត្តព្ពំ អស្ស ជានិស្សាមីតិ កុទ្ធោ ចណ្ឌាលបុត្តំ អក្កោសិ បរិភាសិ. អថ នំ អាចរិយោ ‘តាត, សេតកេតុ មា តស្ស កុជ្ឈិ, បណ្ឌិតោ ចណ្ឌាលទាសិបុត្តោ ¶ , ន សោ តំ ឯតំ ទិសំ បុច្ឆតិ, អញ្ញំ ទិសំ បុច្ឆិ, តយា បន ទិដ្ឋសុតវិញ្ញាតតោ អទិដ្ឋាសុតាវិញ្ញាតមេវ ពហុតរ’’ន្តិ ឱវទន្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៨.

‘‘មា តាត កុជ្ឈិ ន ហិ សាធុ កោធោ, ពហុម្បិ តេ អទិដ្ឋមស្សុតញ្ច;

មាតា បិតា ¶ ទិសតា សេតកេតុ, អាចរិយមាហុ ទិសតំ បសត្ថា.

៩.

‘‘អគារិនោ អន្នទបានវត្ថទា, អវ្ហាយិកា តម្បិ ទិសំ វទន្តិ;

ឯសា ទិសា បរមា សេតកេតុ, យំ បត្វា ទុក្ខី សុខិនោ ភវន្តី’’តិ.

តត្ថ ន ហិ សាធុ កោធោតិ កោធោ នាម ឧប្បជ្ជមានោ សុភាសិតទុព្ភាសិតំ អត្ថានត្ថំ ហិតាហិតំ ជានិតុំ ន ទេតីតិ ន សាធុ ន លទ្ធកោ. ពហុម្បិ តេ អទិដ្ឋន្តិ តយា ចក្ខុនា អទិដ្ឋំ សោតេន ច អស្សុតមេវ ពហុតរំ. ទិសតាតិ ទិសា. មាតាបិតរោ បុត្តានំ បុរិមតរំ ¶ ឧប្បន្នត្តា បុរត្ថិមទិសា នាម ជាតាតិ វទតិ. អាចរិយមាហុ ទិសតំ បសត្ថាតិ អាចរិយា បន ទក្ខិណេយ្យត្តា ទិសតំ បសត្ថា ទក្ខិណា ទិសាតិ ពុទ្ធាទយោ អរិយា អាហុ កថេន្តិ ទីបេន្តិ.

អគារិនោតិ គហដ្ឋា. អន្នទបានវត្ថទាតិ អន្នទា, បានទា, វត្ថទា ច. អវ្ហាយិកាតិ ‘‘ឯថ ទេយ្យធម្មំ បដិគ្គណ្ហថា’’តិ បក្កោសនកា. តម្បិ ទិសំ វទន្តីតិ តម្បិ ពុទ្ធាទយោ អរិយា ឯកំ ទិសំ វទន្តិ. ឥមិនា ចតុបច្ចយទាយកា គហដ្ឋា បច្ចយេ អបទិសិត្វា ធម្មិកសមណព្រាហ្មណេហិ ឧបគន្តព្ពត្តា ឯកា ទិសា នាមាតិ ទីបេតិ. អបរោ នយោ – យេ ឯតេ អគារិនោ អន្នបានវត្ថទា, តេសំ ឆកាមសគ្គសម្បត្តិទាយកដ្ឋេន ឧបរូបរិ អវ្ហាយនតោ យេ អវ្ហាយិកា ធម្មិកសមណព្រាហ្មណា, តម្បិ ទិសំ វទន្តិ, ពុទ្ធាទយោ អរិយា ឧបរិមទិសំ នាម វទន្តីតិ ទីបេតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘មាតា បិតា ទិសា បុព្ពា, អាចរិយា ទក្ខិណា ទិសា;

បុត្តទារា ទិសា បច្ឆា, មិត្តាមច្ចា ច ឧត្តរា.

‘‘ទាសកម្មករា ហេដ្ឋា, ឧទ្ធំ សមណព្រាហ្មណា;

ឯតា ទិសា នមស្សេយ្យ, អលមត្តោ កុលេ គិហី’’តិ. (ទី. និ. ៣.២៧៣);

ឯសា ទិសាតិ ឥទំ បន និព្ពានំ សន្ធាយ វុត្តំ. ជាតិអាទិនា ហិ នានប្បការេន ទុក្ខេន ¶ ទុក្ខិតា សត្តា យំ បត្វា និទ្ទុក្ខា សុខិនោ ភវន្តិ, ឯសា ឯវ ច សត្តេហិ អគតបុព្ពា ទិសា នាម. តេនេវ ច និព្ពានំ ‘‘បរមា’’តិ អាហ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘សមតិត្តិកំ ¶ អនវសេសកំ, តេលបត្តំ យថា បរិហរេយ្យ;

ឯវំ សចិត្តមនុរក្ខេ, បត្ថយានោ ទិសំ អគតបុព្ព’’ន្តិ. (ជា. ១.១.៩៦);

ឯវំ មហាសត្តោ មាណវស្ស ទិសា កថេសិ. សោ បន ‘‘ចណ្ឌាលេនម្ហិ បាទន្តរេន គមិតោ’’តិ តស្មិំ ឋានេ អវសិត្វា តក្កសិលំ គន្ត្វា ¶ ទិសាបាមោក្ខាចរិយស្ស សន្តិកេ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា អាចរិយេន អនុញ្ញាតោ តក្កសិលតោ និក្ខមិត្វា សព្ពសមយសិប្បំ សិក្ខន្តោ វិចរិ. សោ ឯកំ បច្ចន្តគាមំ បត្វា តំ និស្សាយ វសន្តេ បញ្ចសតេ តាបសេ ទិស្វា តេសំ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា យំ តេ ជានន្តិ សិប្បមន្តចរណំ, តំ ឧគ្គណ្ហិត្វា គណសត្ថា ហុត្វា តេហិ បរិវារិតោ ពារាណសិំ គន្ត្វា បុនទិវសេ ភិក្ខំ ចរន្តោ រាជង្គណំ អគមាសិ. រាជា តាបសានំ ឥរិយាបថេ បសីទិត្វា អន្តោនិវេសនេ ភោជេត្វា តេ អត្តនោ ឧយ្យានេ វសាបេសិ. សោ ឯកទិវសំ តាបសេ បរិវិសិត្វា ‘‘អជ្ជ សាយន្ហេ ឧយ្យានំ គន្ត្វា អយ្យេ វន្ទិស្សាមី’’តិ អាហ.

សេតកេតុ ឧយ្យានំ គន្ត្វា តាបសេ សន្និបាតេត្វា ‘‘មារិសា, អជ្ជ រាជា អាគមិស្សតិ, រាជានោ ច នាម សកិំ អារាធេត្វា យាវតាយុកំ សុខំ ជីវិតុំ សក្កា, អជ្ជ ឯកច្ចេ វគ្គុលិវតំ ចរថ, ឯកច្ចេ កណ្ដកសេយ្យំ កប្បេថ, ឯកច្ចេ បញ្ចាតបំ តប្បេថ, ឯកច្ចេ ឧក្កុដិកប្បធានមនុយុញ្ជថ, ឯកច្ចេ ឧទកោរោហណកម្មំ ករោថ, ឯកច្ចេ មន្តេ សជ្ឈាយថា’’តិ វិចារេត្វា សយំ បក្កសាលទ្វារេ អបស្សយបីឋកេ និសីទិត្វា បញ្ចវណ្ណរង្គសមុជ្ជលវាសនំ ឯកំ បោត្ថកំ វិចិត្រវណ្ណេ អាធារកេ ឋបេត្វា សុសិក្ខិតេហិ ចតូហិ បញ្ចហិ មាណវេហិ បុច្ឆិតេ បុច្ឆិតេ បញ្ហេ កថេសិ. តស្មិំ ខណេ រាជា អាគន្ត្វា ¶ តេ មិច្ឆាតបំ ករោន្តេ ទិស្វា តុដ្ឋោ សេតកេតុំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ បុរោហិតេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ តតិយំ គាថមាហ –

១០.

‘‘ខរាជិនា ជដិលា បង្កទន្តា, ទុម្មក្ខរូបា យេមេ ជប្បន្តិ មន្តេ;

កច្ចិ នុ តេ មានុសកេ បយោគេ, ឥទំ វិទូ បរិមុត្តា អបាយា’’តិ.

តត្ថ ខរាជិនាតិ សខុរេហិ អជិនចម្មេហិ សមន្នាគតា. បង្កទន្តាតិ ទន្តកដ្ឋស្ស អខាទនេន មលគ្គហិតទន្តា. ទុម្មក្ខរូបាតិ អនញ្ជិតាមណ្ឌិតលូខនិវាសនបារុបនា មាលាគន្ធវិលេបនវជ្ជិតា ¶ , កិលិដ្ឋរូបាតិ វុត្តំ ហោតិ. យេមេ ជប្បន្តីតិ យេ ឥមេ មន្តេ សជ្ឈាយន្តិ. មានុសកេ បយោគេតិ មនុស្សេហិ កត្តព្ពបយោគេ ឋិតា. ឥទំ វិទូ បរិមុត្តា អបាយាតិ ឥមស្មិំ ¶ បយោគេ ឋត្វា ឥមំ លោកំ វិទិត្វា បាកដំ កត្វា ‘‘កច្ចិ ឯតេ ឥសយោ ចតូហិ អបាយេហិ មុត្តា’’តិ បុច្ឆតិ.

តំ សុត្វា បុរោហិតោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –

១១.

‘‘បាបានិ កម្មានិ ករិត្វ រាជ, ពហុស្សុតោ ចេ ន ចរេយ្យ ធម្មំ;

សហស្សវេទោបិ ន តំ បដិច្ច, ទុក្ខា បមុញ្ចេ ចរណំ អបត្វា’’តិ.

តត្ថ ករិត្វាតិ កត្វា. ចរណន្តិ សហ សីលេន អដ្ឋ សមាបត្តិយោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ. មហារាជ, ‘‘អហំ ពហុស្សុតោម្ហី’’តិ សហស្សវេទោបិ ចេ តិវិធំ សុចរិតធម្មំ ន ចរេយ្យ, បាបានេវ ករេយ្យ, សោ តានិ បាបានិ កម្មានិ កត្វា តំ ពាហុសច្ចំ បដិច្ច សីលសមាបត្តិសង្ខាតំ ចរណំ អប្បត្វា ទុក្ខា ន បមុញ្ចេ, អបាយទុក្ខតោ ន មុច្ចតេវាតិ.

តំ សុត្វា រាជា តាបសេសុ បសាទំ ហរិ. តតោ សេតកេតុ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមស្ស រញ្ញោ តាបសេសុ បសាទោ ឧទបាទិ, តំ បនេស បុរោហិតោ វាសិយា បហរិត្វា វិយ ឆិន្ទិ, មយា ឯតេន សទ្ធិំ កថេតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ តេន សទ្ធិំ កថេន្តោ បញ្ចមំ គាថមាហ –

១២.

‘‘សហស្សវេទោបិ ¶ ន តំ បដិច្ច, ទុក្ខា បមុញ្ចេ ចរណំ អបត្វា;

មញ្ញាមិ វេទា អផលា ភវន្តិ, សសំយមំ ចរណមេវ សច្ច’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ ¶ ¶ – សចេ សហស្សវេទោបិ តំ ពាហុសច្ចំ បដិច្ច ចរណំ អប្បត្វា អត្តានំ ទុក្ខា ន បមុញ្ចេ, ឯវំ សន្តេ អហំ មញ្ញាមិ ‘‘តយោ វេទា អផលា ហោន្តិ, សសីលំ សមាបត្តិចរណមេវ សច្ចំ ហោតី’’តិ.

តំ សុត្វា បុរោហិតោ ឆដ្ឋំ គាថមាហ –

១៣.

‘‘ន ហេវ វេទា អផលា ភវន្តិ, សសំយមំ ចរណមេវ សច្ចំ;

កិត្តិញ្ហិ បប្បោតិ អធិច្ច វេទេ, សន្តិំ បុណេតិ ចរណេន ទន្តោ’’តិ.

តស្សត្ថោ – តយោ វេទា អផលា ន ភវន្តិ, សសំយមំ ចរណមេវ សច្ចំ សេយ្យំ ឧត្តមំ បវរំ ន ហេវ ហោតិ. កិំការណា? កិត្តិញ្ហិ បប្បោតិ អធិច្ច វេទេតិ តយោ វេទេ អធិច្ច ទិដ្ឋធម្មេ កិត្តិមត្តំ យសមត្តំ លាភមត្តំ លភតិ, ឥតោ បរំ អញ្ញំ នត្ថិ, តស្មា ន តេ អផលា. សន្តិំ បុណេតិ ចរណេន ទន្តោតិ សីលេ បតិដ្ឋាយ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា សមាបត្តិបទដ្ឋានំ វិបស្សនំ វឌ្ឍេន្តោ អច្ចន្តំ សន្តំ និព្ពានំ នាម តំ ឯតិ បាបុណាតិ.

ឥតិ បុរោហិតោ សេតកេតុនោ វាទំ ភិន្ទិត្វា តេ សព្ពេ គិហី ការេត្វា ផលកាវុធានិ គាហាបេត្វា មហន្តតរកេ កត្វា រញ្ញោ ឧបដ្ឋាកេ ការេសិ. អយំ កិរ មហន្តតរកានំ វំសោ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សេតកេតុ កុហកភិក្ខុ អហោសិ, ចណ្ឌាលោ សារិបុត្តោ, រាជា អានន្ទោ, បុរោហិតោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

សេតកេតុជាតកវណ្ណនា ទុតិយា.

[៣៧៨] ៣. ទរីមុខជាតកវណ្ណនា

បង្កោ ¶ ច កាមាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាភិនិក្ខមនំ អារព្ភ កថេសិ. បច្ចុប្បន្នវត្ថុ ហេដ្ឋា កថិតមេវ.

អតីតេ រាជគហនគរេ មគធរាជា នាម រជ្ជំ ការេសិ. តទា ពោធិសត្តោ តស្ស អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិ, ព្រហ្មទត្តកុមារោតិស្ស នាមំ អកំសុ. តស្ស ជាតទិវសេយេវ បុរោហិតស្សបិ បុត្តោ ជាយិ, តស្ស មុខំ អតិវិយ សោភតិ, តេនស្ស ទរីមុខោតិ នាមំ អកំសុ. តេ ឧភោបិ រាជកុលេយេវ សំវឌ្ឍា អញ្ញមញ្ញំ បិយសហាយា ហុត្វា សោឡសវស្សកាលេ តក្កសិលំ គន្ត្វា សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា ‘‘សព្ពសមយសិប្បញ្ច សិក្ខិស្សាម, ទេសចារិត្តញ្ច ជានិស្សាមា’’តិ គាមនិគមាទីសុ ចរន្តា ពារាណសិំ បត្វា ទេវកុលេ វសិត្វា បុនទិវសេ ពារាណសិំ ភិក្ខាយ បវិសិំសុ. តត្ថ ឯកស្មិំ កុលេ ‘‘ព្រាហ្មណេ ភោជេត្វា ¶ វាចនកំ ទស្សាមា’’តិ បាយាសំ បចិត្វា អាសនានិ បញ្ញត្តានិ ហោន្តិ. មនុស្សា តេ ឧភោបិ ភិក្ខាយ ចរន្តេ ទិស្វា ‘‘ព្រាហ្មណា អាគតា’’តិ គេហំ បវេសេត្វា មហាសត្តស្ស អាសនេ សុទ្ធវត្ថំ បញ្ញាបេសុំ, ទរីមុខស្ស អាសនេ រត្តកម្ពលំ. ទរីមុខោ តំ និមិត្តំ ទិស្វា ‘‘អជ្ជ មយ្ហំ សហាយោ ពារាណសិរាជា ភវិស្សតិ, អហំ សេនាបតី’’តិ អញ្ញាសិ. តេ តត្ថ ភុញ្ជិត្វា វាចនកំ គហេត្វា ¶ មង្គលំ វត្វា និក្ខម្ម តំ រាជុយ្យានំ អគមំសុ. តត្ថ មហាសត្តោ មង្គលសិលាបដ្ដេ និបជ្ជិ, ទរីមុខោ បនស្ស បាទេ បរិមជ្ជន្តោ និសីទិ.

តទា ពារាណសិរញ្ញោ មតស្ស សត្តមោ ទិវសោ ហោតិ. បុរោហិតោ រញ្ញោ សរីរកិច្ចំ កត្វា អបុត្តកេ រជ្ជេ សត្តមេ ទិវសេ ផុស្សរថំ វិស្សជ្ជេសិ. ផុស្សរថវិស្សជ្ជនកិច្ចំ មហាជនកជាតកេ (ជា. ២.២២.១២៣ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ. ផុស្សរថោ នគរា និក្ខមិត្វា ចតុរង្គិនិយា ¶ សេនាយ បរិវុតោ អនេកសតេហិ តូរិយេហិ វជ្ជមានេហិ ឧយ្យានទ្វារំ បាបុណិ. ទរីមុខោ តូរិយសទ្ទំ សុត្វា ‘‘សហាយស្ស មេ ផុស្សរថោ អាគច្ឆតិ, អជ្ជេវេស រាជា ហុត្វា មយ្ហំ សេនាបតិដ្ឋានំ ទស្សតិ, កោ មេ ឃរាវាសេនត្ថោ, និក្ខមិត្វា បព្ពជិស្សាមី’’តិ ពោធិសត្តំ អនាមន្តេត្វាវ ឯកមន្តំ គន្ត្វា បដិច្ឆន្នេ អដ្ឋាសិ. បុរោហិតោ ឧយ្យានទ្វារេ រថំ ឋបេត្វា ឧយ្យានំ បវិដ្ឋោ ពោធិសត្តំ មង្គលសិលាបដ្ដេ និបន្នំ ទិស្វា បាទេសុ លក្ខណានិ ឱលោកេត្វា ‘‘អយំ បុញ្ញវា សត្តោ ទ្វិសហស្សទីបបរិវារានំ ចតុន្នម្បិ មហាទីបានំ រជ្ជំ ការេតុំ សមត្ថោ, ធិតិ បនស្ស កីទិសា’’តិ សព្ពតូរិយានិ បគ្គណ្ហាបេសិ. ពោធិសត្តោ បពុជ្ឈិត្វា មុខតោ សាដកំ អបនេត្វា មហាជនំ ឱលោកេត្វា បុន សាដកេន មុខំ បដិច្ឆាទេត្វា ថោកំ និបជ្ជិត្វា បស្សទ្ធទរថោ ឧដ្ឋាយ សិលាបដ្ដេ បល្លង្កេន និសីទិ. បុរោហិតោ ជាណុកេន បតិដ្ឋាយ ‘‘ទេវ, រជ្ជំ តុម្ហាកំ បាបុណាតី’’តិ អាហ. ‘‘អបុត្តកំ ភណេ រជ្ជ’’ន្តិ. ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘តេន ហិ សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. តេ តស្ស ឧយ្យានេយេវ អភិសេកំ អកំសុ. សោ យសមហន្តតាយ ទរីមុខំ អសរិត្វាវ រថំ អភិរុយ្ហ មហាជនបរិវុតោ នគរំ បវិសិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា រាជទ្វារេ ឋិតោវ អមច្ចានំ ឋានន្តរានិ វិចារេត្វា បាសាទំ អភិរុហិ.

តស្មិំ ¶ ខណេ ទរីមុខោ ‘‘សុញ្ញំ ទានិ ឧយ្យាន’’ន្តិ អាគន្ត្វា មង្គលសិលាយ និសីទិ, អថស្ស បុរតោ បណ្ឌុបលាសំ បតិ. សោ តស្មិំយេវ បណ្ឌុបលាសេ ខយវយំ បដ្ឋបេត្វា តិលក្ខណំ សម្មសិត្វា បថវិំ ឧន្នាទេន្តោ បច្ចេកពោធិំ និព្ពត្តេសិ. តស្ស តង្ខណញ្ញេវ គិហិលិង្គំ អន្តរធាយិ, ឥទ្ធិមយបត្តចីវរំ អាកាសតោ ឱតរិត្វា សរីរេ បដិមុញ្ចិ. តាវទេវ អដ្ឋបរិក្ខារធរោ ឥរិយាបថសម្បន្នោ វស្សសដ្ឋិកត្ថេរោ វិយ ហុត្វា ¶ ឥទ្ធិយា អាកាសេ ឧប្បតិត្វា ហិមវន្តបទេសេ នន្ទមូលកបព្ភារំ អគមាសិ. ពោធិសត្តោបិ ធម្មេន រជ្ជំ ការេសិ, យសមហន្តតាយ បន យសេន បមត្តោ ហុត្វា ចត្តាលីស វស្សានិ ទរីមុខំ ន សរិ, ចត្តាលីសេ បន សំវច្ឆរេ អតីតេ តំ សរិត្វា ‘‘មយ្ហំ សហាយោ ទរីមុខោ នាម អត្ថិ, កហំ នុ ខោ សោ’’តិ តំ ទដ្ឋុកាមោ អហោសិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ អន្តេបុរេបិ បរិសមជ្ឈេបិ ‘‘កហំ នុ ខោ មយ្ហំ សហាយោ ទរីមុខោ ¶ , យោ មេ តស្ស វសនដ្ឋានំ កថេតិ, មហន្តមស្ស យសំ ទស្សាមី’’តិ វទតិ. ឯវំ តស្ស បុនប្បុនំ តំ សរន្តស្សេវ អញ្ញានិ ទស សំវច្ឆរានិ អតិក្កន្តានិ.

ទរីមុខបច្ចេកពុទ្ធោបិ បញ្ញាសវស្សច្ចយេន អាវជ្ជេន្តោ ‘‘មំ ខោ សហាយោ សរតី’’តិ ញត្វា ‘‘ឥទានិ សោ មហល្លកោ បុត្តធីតាទីហិ វុទ្ធិប្បត្តោ, គន្ត្វា ធម្មំ កថេត្វា បព្ពាជេស្សាមិ ន’’ន្តិ ឥទ្ធិយា អាកាសេន អាគន្ត្វា ឧយ្យានេ ឱតរិត្វា សុវណ្ណបដិមា វិយ សិលាបដ្ដេ និសីទិ. ឧយ្យានបាលោ តំ ទិស្វា ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ភន្តេ, កុតោ តុម្ហេ ឯថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘នន្ទមូលកបព្ភារតោ’’តិ. ‘‘កេ នាម តុម្ហេ’’តិ? ‘‘ទរីមុខបច្ចេកពុទ្ធោ នាមាហំ, អាវុសោ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ រាជានំ ជានាថា’’តិ? ‘‘អាម ជានាមិ, គិហិកាលេ នោ សហាយោ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, រាជា តុម្ហេ ទដ្ឋុកាមោ, កថេស្សាមិ តស្ស តុម្ហាកំ អាគតភាវ’’ន្តិ. ‘‘គច្ឆ កថេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា តុរិតតុរិតោវ គន្ត្វា តស្ស សិលាបដ្ដេ និសិន្នភាវំ រញ្ញោ កថេសិ. រាជា ‘‘អាគតោ កិរ មេ សហាយោ, បស្សិស្សាមិ ន’’ន្តិ រថំ អារុយ្ហ មហន្តេន បរិវារេន ឧយ្យានំ គន្ត្វា បច្ចេកពុទ្ធំ វន្ទិត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. អថ នំ បច្ចេកពុទ្ធោ ‘‘កិំ, ព្រហ្មទត្ត, ធម្មេន រជ្ជំ ការេសិ, អគតិគមនំ ន គច្ឆសិ, ធនត្ថាយ ¶ លោកំ ន បីឡេសិ, ទានាទីនិ បុញ្ញានិ ករោសី’’តិអាទីនិ ¶ វទន្តោ បដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘ព្រហ្មទត្ត, មហល្លកោសិ, ឯតរហិ កាមេ បហាយ បព្ពជិតុំ តេ សមយោ’’តិ វត្វា តស្ស ធម្មំ ទេសេន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

១៤.

‘‘បង្កោ ច កាមា បលិបោ ច កាមា, ភយញ្ច មេតំ តិមូលំ បវុត្តំ;

រជោ ច ធូមោ ច មយា បកាសិតា, ហិត្វា តុវំ បព្ពជ ព្រហ្មទត្តា’’តិ.

តត្ថ បង្កោតិ ឧទកេ ជាតានិ តិណសេវាលកុមុទគច្ឆាទីនិ អធិប្បេតានិ. យថា ហិ ឧទកំ តរន្តំ តានិ លគ្គាបេន្តិ សជ្ជាបេន្តិ, តថា សំសារសាគរំ តរន្តស្ស យោគាវចរស្ស បញ្ច កាមគុណា សព្ពេ វា បន វត្ថុកាមកិលេសកាមា លគ្គាបនវសេន បង្កោ នាម. ឥមស្មិញ្ហិ បង្កេ អាសត្តា វិសត្តា ទេវាបិ មនុស្សាបិ តិរច្ឆានាបិ កិលមន្តិ រោទន្តិ បរិទេវន្តិ. បលិបោ ច កាមាតិ បលិបោ វុច្ចតិ មហាកទ្ទមោ, យម្ហិ លគ្គា សូករមិគាទយោបិ សីហាបិ វារណាបិ អត្តានំ ឧទ្ធរិត្វា គន្តុំ ន សក្កោន្តិ, វត្ថុកាមកិលេសកាមាបិ តំសរិក្ខតាយ ‘‘បលិបា’’តិ វុត្តា. បញ្ញវន្តោបិ ហិ សត្តា តេសុ កាមេសុ សកិំ លគ្គកាលតោ បដ្ឋាយ តេ កាមេ បទាលេត្វា សីឃំ ឧដ្ឋាយ អកិញ្ចនំ អបលិពោធំ រមណីយំ បព្ពជ្ជំ ឧបគន្តុំ ន សក្កោន្តិ. ភយញ្ច មេតន្តិ ភយញ្ច ឯតំ, ម-ការោ ព្យញ្ជនសន្ធិវសេន វុត្តោ. តិមូលន្តិ តីហិ មូលេហិ បតិដ្ឋិតំ វិយ ¶ អចលំ. ពលវភយស្សេតំ នាមំ. បវុត្តន្តិ មហារាជ, ឯតេ កាមា នាម ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកស្ស អត្តានុវាទភយាទិកស្ស ចេវ ទ្វត្តិំសកម្មករណឆនវុតិរោគវសប្បវត្តស្ស ច ភយស្ស បច្ចយដ្ឋេន ពលវភយន្តិ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកេហិ ចេវ សព្ពញ្ញុពោធិសត្តេហិ ច បវុត្តំ កថិតំ, ទីបិតន្តិ អត្ថោ. អថ វា ភយញ្ច មេតន្តិ ភយញ្ច មយា ឯតំ តិមូលំ បវុត្តន្តិ ឯវញ្ចេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោយេវ.

រជោ ច ធូមោ ចាតិ រជធូមសទិសត្តា ‘‘រជោ’’តិ ច ‘‘ធូមោ’’តិ ច មយា បកាសិតា. យថា ហិ សុន្ហាតស្ស សុវិលិត្តាលង្កតស្ស បុរិសស្ស សរីរេ សុខុមរជំ បតិតំ, តំ សរីរំ ទុព្ពណ្ណំ សោភារហិតំ កិលិដ្ឋំ ករោតិ, ឯវមេវ ឥទ្ធិពលេន អាកាសេន អាគន្ត្វា ចន្ទោ វិយ ច សូរិយោ វិយ ¶ ច លោកេ បញ្ញាតាបិ សកិំ កាមរជស្ស អន្តោ បតិតកាលតោ បដ្ឋាយ គុណវណ្ណគុណសោភាគុណសុទ្ធីនំ ឧបហតត្តា ទុព្ពណ្ណា សោភារហិតា កិលិដ្ឋាយេវ ហោន្តិ. យថា ច ធូមេន បហដកាលតោ បដ្ឋាយ សុបរិសុទ្ធាបិ ភិត្តិ កាឡវណ្ណា ហោតិ, ឯវំ អតិបរិសុទ្ធញ្ញាណាបិ ¶ កាមធូមេន បហដកាលតោ បដ្ឋាយ គុណវិនាសប្បត្តិយា មហាជនមជ្ឈេ កាឡកាវ ហុត្វា បញ្ញាយន្តិ. ឥតិ រជធូមសរិក្ខតាយ ឯតេ កាមា ‘‘រជោ ច ធូមោ ចា’’តិ មយា តុយ្ហំ បកាសិតា, តស្មា ឥមេ កាមេ ហិត្វា តុវំ បព្ពជ ព្រហ្មទត្តាតិ រាជានំ បព្ពជ្ជាយ ឧស្សាហំ ជនេតិ.

តំ សុត្វា រាជា កិលេសេហិ អត្តនោ ពទ្ធភាវំ កថេន្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –

១៥.

‘‘គធិតោ ច រត្តោ ច អធិមុច្ឆិតោ ច, កាមេស្វហំ ព្រាហ្មណ ភិំសរូបំ;

តំ នុស្សហេ ជីវិកត្ថោ បហាតុំ, កាហាមិ បុញ្ញានិ អនប្បកានី’’តិ.

តត្ថ គធិតោតិ អភិជ្ឈាកាយគន្ថេន ពទ្ធោ. រត្តោតិ បកតិជហាបនេន រាគេន រត្តោ. អធិមុច្ឆិតោតិ អតិវិយ មុច្ឆិតោ. កាមេស្វហន្តិ ទុវិធេសុបិ កាមេសុ អហំ. ព្រាហ្មណាតិ ទរីមុខបច្ចេកពុទ្ធំ អាលបតិ. ភិំសរូបន្តិ ពលវរូបំ. តំ នុស្សហេតិ តំ ទុវិធម្បិ កាមំ ន ឧស្សហាមិ ន សក្កោមិ. ជីវិកត្ថោ បហាតុន្តិ ឥមាយ ជីវិកាយ អត្ថិកោ អហំ តំ កាមំ បហាតុំ ន សក្កោមីតិ វទតិ. កាហាមិ បុញ្ញានីតិ ឥទានិ ទានសីលឧបោសថកម្មសង្ខាតានិ បុញ្ញានិ អនប្បកានិ ពហូនិ ករិស្សាមីតិ.

ឯវំ កិលេសកាមោ នាមេស សកិំ អល្លីនកាលតោ បដ្ឋាយ អបនេតុំ ន សក្កោតិ, យេន សំកិលិដ្ឋចិត្តោ ¶ មហាបុរិសោ បច្ចេកពុទ្ធេន បព្ពជ្ជាយ គុណេ កថិតេបិ ‘‘បព្ពជិតុំ ន សក្កោមី’’តិ អាហ. យោយំ ទីបង្ករបាទមូលេ អត្តនិ សម្ភវេន ញាណេន ពុទ្ធករធម្មេ វិចិនន្តោ តតិយំ នេក្ខម្មបារមិំ ទិស្វា –

‘‘ឥមំ ¶ ត្វំ តតិយំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

នេក្ខម្មបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ.

‘‘យថា អន្ទុឃរេ បុរិសោ, ចិរវុត្ថោ ទុខដ្ដិតោ;

ន តត្ថ រាគំ ជនេតិ, មុត្តិំយេវ គវេសតិ.

‘‘តថេវ ត្វំ សព្ពភវេ, បស្ស អន្ទុឃរេ វិយ;

នេក្ខម្មាភិមុខោ ហុត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ. –

ឯវំ នេក្ខម្មេ គុណំ បរិកិត្តេសិ, សោ បច្ចេកពុទ្ធេន បព្ពជ្ជាយ វណ្ណំ វត្វា ‘‘កិលេសេ ឆឌ្ឌេត្វា សមណោ ហោហី’’តិ វុច្ចមានោបិ ‘‘នាហំ កិលេសេ ឆឌ្ឌេត្វា សមណោ ភវិតុំ សក្កោមី’’តិ វទតិ.

ឥមស្មិំ កិរ លោកេ អដ្ឋ ឧម្មត្តកា នាម. តេនាហុ បោរាណា ‘‘អដ្ឋ បុគ្គលា ឧម្មត្តកសញ្ញំ បដិលភន្តិ, កាមុម្មត្តកោ លោភវសំ គតោ ¶ , កោធុម្មត្តកោ ទោសវសំ គតោ, ទិដ្ឋុម្មត្តកោ វិបល្លាសវសំ គតោ, មោហុម្មត្តកោ អញ្ញាណវសំ គតោ, យក្ខុម្មត្តកោ យក្ខវសំ គតោ, បិត្តុម្មត្តកោ បិត្តវសំ គតោ, សុរុម្មត្តកោ បានវសំ គតោ, ព្យសនុម្មត្តកោ សោកវសំ គតោ’’តិ. ឥមេសុ អដ្ឋសុ ឧម្មត្តកេសុ មហាសត្តោ ឥមស្មិំ ជាតកេ កាមុម្មត្តកោ ហុត្វា លោភវសំ គតោ បព្ពជ្ជាយ គុណំ ន អញ្ញាសិ.

ឯវំ អនត្ថការកំ បន ឥមំ គុណបរិធំសកំ លោភជាតំ កស្មា សត្តា បរិមុញ្ចិតុំ ន សក្កោន្តីតិ? អនមតគ្គេ សំសារេ អនេកានិ កប្បកោដិសតសហស្សានិ ឯកតោ ពន្ធិតភាវេន. ឯវំ សន្តេបិ តំ បណ្ឌិតា ‘‘អប្បស្សាទា កាមា’’តិអាទីនំ អនេកេសំ បច្ចវេក្ខណានំ វសេន បជហន្តិ. តេនេវ ទរីមុខបច្ចេកពុទ្ធោ មហាសត្តេន ‘‘បព្ពជិតុំ ន សក្កោមី’’តិ វុត្តេបិ ធុរនិក្ខេបំ អកត្វា ឧត្តរិម្បិ ឱវទន្តោ ទ្វេ គាថា អាហ.

១៦.

‘‘យោ ¶ អត្ថកាមស្ស ហិតានុកម្បិនោ, ឱវជ្ជមានោ ន ករោតិ សាសនំ;

ឥទមេវ សេយ្យោ ឥតិ មញ្ញមានោ, បុនប្បុនំ គព្ភមុបេតិ មន្ទោ.

១៧.

‘‘សោ ¶ ឃោររូបំ និរយំ ឧបេតិ, សុភាសុភំ មុត្តករីសបូរំ;

សត្តា សកាយេ ន ជហន្តិ គិទ្ធា, យេ ហោន្តិ កាមេសុ អវីតរាគា’’តិ.

តត្ថ អត្ថកាមស្សាតិ វុឌ្ឍិកាមស្ស. ហិតានុកម្បិនោតិ ហិតេន មុទុចិត្តេន អនុកម្បន្តស្ស. ឱវជ្ជមានោតិ ឱវទិយមានោ. ឥទមេវ សេយ្យោតិ យំ អត្តនា គហិតំ អសេយ្យំ អនុត្តមម្បិ សមានំ, តំ ឥទមេវ សេយ្យោ ឥតិ មញ្ញមានោ. មន្ទោតិ សោ អញ្ញាណបុគ្គលោ មាតុកុច្ឆិយំ វាសំ នាតិក្កមតិ, បុនប្បុនំ គព្ភំ ឧបេតិយេវាតិ អត្ថោ.

សោ ឃោររូបន្តិ មហារាជ, សោ មន្ទោ តំ មាតុកុច្ឆិំ ឧបេន្តោ ឃោររូបំ ទារុណជាតិកំ និរយំ ឧបេតិ នាម. មាតុកុច្ឆិ ហិ និរស្សាទដ្ឋេន ឥធ ‘‘និរយោ’’តិ វុត្តោ, ‘‘ចតុកុដ្ដិកនិរយោ’’តិ វុច្ចតិ. ‘‘ចតុកុដ្ដិកនិរយោ នាម កតរោ’’តិ វុត្តេ មាតុកុច្ឆិមេវ វត្តុំ វដ្ដតិ. អវីចិមហានិរយេ និព្ពត្តសត្តស្ស ហិ អបរាបរំ អាធាវនបរិធាវនំ ហោតិយេវ, តស្មា តំ ‘‘ចតុកុដ្ដិកនិរយោ’’តិ វត្តុំ ន លព្ភតិ, មាតុកុច្ឆិយំ បន នវ ¶ វា ទស វា មាសេ ចតូហិបិ បស្សេហិ ឥតោ ចិតោ ច ធាវិតុំ នាម ន សក្កា, អតិសម្ពាធេ ឱកាសេ ចតុកោដេន ចតុសង្កុដិតេនេវ ហុត្វា អច្ឆិតព្ពំ, តស្មា ឯស ‘‘ចតុកុដ្ដិកនិរយោ’’តិ វុច្ចតិ.

សុភាសុភន្តិ សុភានំ អសុភំ. សុភានញ្ហិ សំសារភីរុកានំ យោគាវចរកុលបុត្តានំ មាតុកុច្ឆិ ឯកន្តំ អសុភសម្មតោ. តេន វុត្តំ –

‘‘អជញ្ញំ ជញ្ញសង្ខាតំ, អសុចិំ សុចិសម្មតំ;

នានាកុណបបរិបូរំ, ជញ្ញរូបំ អបស្សតោ.

‘‘ធិរត្ថុមំ អាតុរំ បូតិកាយំ, ជេគុច្ឆិយំ អស្សុចិំ ព្យាធិធម្មំ;

យត្ថប្បមត្តា អធិមុច្ឆិតា បជា, ហាបេន្តិ មគ្គំ សុគតូបបត្តិយា’’តិ. (ជា. ១.៣.១២៨-១២៩);

សត្តាតិ អាសត្តា វិសត្តា លគ្គា លគ្គិតា សកាយេ ន ជហន្តីតិ តំ មាតុកុច្ឆិំ ន បរិច្ចជន្តិ ¶ . គិទ្ធាតិ គធិតា. យេ ហោន្តីតិ យេ កាមេសុ អវីតរាគា ហោន្តិ, តេ ឯតំ គព្ភវាសំ ន ជហន្តីតិ.

ឯវំ ¶ ទរីមុខបច្ចេកពុទ្ធោ គព្ភឱក្កន្តិមូលកញ្ច, បរិហារមូលកញ្ច ទុក្ខំ ទស្សេត្វា ឥទានិ គព្ភវុដ្ឋានមូលកំ ទស្សេតុំ ទិយឌ្ឍគាថមាហ.

១៨.

‘‘មីឡ្ហេន លិត្តា រុហិរេន មក្ខិតា, សេម្ហេន លិត្តា ឧបនិក្ខមន្តិ;

យំ យញ្ហិ កាយេន ផុសន្តិ តាវទេ, សព្ពំ អសាតំ ទុខមេវ កេវលំ.

១៩.

‘‘ទិស្វា វទាមិ ន ហិ អញ្ញតោ សវំ, បុព្ពេនិវាសំ ពហុកំ សរាមី’’តិ.

តត្ថ មីឡ្ហេន លិត្តាតិ មហារាជ, ឥមេ សត្តា មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមន្តា ន ចតុជ្ជាតិគន្ធេហិ វិលិម្បិត្វា សុរភិមាលំ បិឡន្ធិត្វា និក្ខមន្តិ, បុរាណគូថេន បន មក្ខិតា បលិពុទ្ធា ហុត្វា និក្ខមន្តិ. រុហិរេន មក្ខិតាតិ រត្តលោហិតចន្ទនានុលិត្តាបិ ច ហុត្វា ន និក្ខមន្តិ, រត្តលោហិតមក្ខិតា បន ហុត្វា និក្ខមន្តិ. សេម្ហេន លិត្តាតិ ន ចាបិ សេតចន្ទនវិលិត្តា និក្ខមន្តិ, ពហលបិច្ឆិលសេម្ហលិត្តា បន ហុត្វា និក្ខមន្តិ. ឥត្ថីនញ្ហិ ¶ គព្ភវុដ្ឋានកាលេ ឯតា អសុចិយោ និក្ខមន្តិ. តាវទេតិ តស្មិំ សមយេ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – មហារាជ, ឥមេ សត្តា តស្មិំ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមនសមយេ ឯវំ មីឡ្ហាទិលិត្តា និក្ខមន្តា យំ យំ និក្ខមនមគ្គបទេសំ វា ហត្ថំ វា បាទំ វា ផុសន្តិ, តំ សព្ពំ អសាតំ អមធុរំ កេវលំ អសម្មិស្សំ ទុក្ខមេវ ផុសន្តិ, សុខំ នាម តេសំ តស្មិំ សមយេ នត្ថីតិ.

ទិស្វា វទាមិ ន ហិ អញ្ញតោ សវន្តិ មហារាជ, អហំ ឥមំ ឯត្តកំ វទន្តោ ន អញ្ញតោ សវំ, អញ្ញស្ស សមណស្ស វា ព្រាហ្មណស្ស វា តំ សុត្វា ន វទាមិ, អត្តនោ បន បច្ចេកពោធិញាណេន ទិស្វា បដិវិជ្ឈិត្វា បច្ចក្ខំ កត្វា វទាមីតិ អត្ថោ. បុព្ពេនិវាសំ ពហុកន្តិ ឥទំ អត្តនោ អានុភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – មហារាជ, អហញ្ហិ បុព្ពេ និវុត្ថក្ខន្ធបដិបាដិសង្ខាតំ បុព្ពេនិវាសំ ពហុកំ សរាមិ, សតសហស្សកប្បាធិកានិ ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ សរាមីតិ.

ឥទានិ សត្ថា អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា ‘‘ឯវំ សោ បច្ចេកពុទ្ធោ រាជានំ សុភាសិតកថាយ សង្គណ្ហី’’តិ វត្វា ឱសានេ ឧបឌ្ឍគាថមាហ –

‘‘ចិត្រាហិ ¶ ¶ គាថាហិ សុភាសិតាហិ, ទរីមុខោ និជ្ឈាបយិ សុមេធ’’ន្តិ.

តត្ថ ចិត្រាហីតិ អនេកត្ថសន្និស្សិតាហិ. សុភាសិតាហីតិ សុកថិតាហិ. ទរីមុខោ និជ្ឈាបយិ សុមេធន្តិ ភិក្ខវេ, សោ ទរីមុខបច្ចេកពុទ្ធោ តំ សុមេធំ សុន្ទរបញ្ញំ ការណាការណជាននសមត្ថំ រាជានំ និជ្ឈាបេសិ សញ្ញាបេសិ, អត្តនោ វចនំ គណ្ហាបេសីតិ អត្ថោ.

ឯវំ បច្ចេកពុទ្ធោ កាមេសុ ទោសំ ទស្សេត្វា អត្តនោ វចនំ គាហាបេត្វា ‘‘មហារាជ, ឥទានិ បព្ពជ វា មា វា, មយា បន តុយ្ហំ កាមេសុ អាទីនវោ បព្ពជ្ជាយ ច អានិសំសោ កថិតោ, ត្វំ អប្បមត្តោ ហោហី’’តិ វត្វា សុវណ្ណរាជហំសោ វិយ អាកាសេ ឧប្បតិត្វា វលាហកគព្ភំ មទ្ទន្តោ នន្ទមូលកបព្ភារមេវ គតោ. មហាសត្តោ ទសនខសមោធានសមុជ្ជលំ អញ្ជលិំ សិរស្មិំ ឋបេត្វា នមស្សមានោ តស្មិំ ទស្សនវិសយេ ¶ អតីតេ ជេដ្ឋបុត្តំ បក្កោសាបេត្វា រជ្ជំ បដិច្ឆាបេត្វា មហាជនស្ស រោទន្តស្ស បរិទេវន្តស្ស កាមេ បហាយ ហិមវន្តំ បវិសិត្វា បណ្ណសាលំ មាបេត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ន ចិរស្សេវ អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា អាយុបរិយោសានេ ព្រហ្មលោកូបគោ អហោសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. តទា រាជា អហមេវ អហោសិន្តិ.

ទរីមុខជាតកវណ្ណនា តតិយា.

[៣៧៩] ៤. នេរុជាតកវណ្ណនា

កាកោលា កាកសង្ឃា ចាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. សោ កិរ សត្ថុ សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ឯកំ បច្ចន្តគាមំ អគមាសិ. មនុស្សា តស្ស ឥរិយាបថេ បសីទិត្វា តំ ភោជេត្វា បដិញ្ញំ គហេត្វា អរញ្ញេ បណ្ណសាលំ កត្វា តត្ថ វសាបេសុំ, អតិវិយ ចស្ស សក្ការំ ករិំសុ. អថេកេ សស្សតវាទា អាគមំសុ. តេ តេសំ វចនំ សុត្វា ថេរស្ស វាទំ វិស្សជ្ជេត្វា សស្សតវាទំ គហេត្វា តេសញ្ញេវ សក្ការំ ករិំសុ. តតោ ឧច្ឆេទវាទា អាគមំសុ ¶ តេ សស្សតវាទំ វិស្សជ្ជេត្វា ឧច្ឆេទវាទមេវ គណ្ហិំសុ. អថញ្ញេ អចេលកា អាគមិំសុ. តេ ឧច្ឆេទវាទំ វិស្សជ្ជេត្វា អចេលកវាទំ គណ្ហិំសុ. សោ តេសំ គុណាគុណំ អជានន្តានំ ¶ មនុស្សានំ សន្តិកេ ទុក្ខេន វសិត្វា វុត្ថវស្សោ បវារេត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា កតបដិសន្ថារោ ‘‘កហំ វស្សំវុត្ថោសី’’តិ វុត្តេ ‘‘បច្ចន្តំ និស្សាយ, ភន្តេ’’តិ វត្វា ‘‘សុខំ វុត្ថោសី’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘ភន្តេ, គុណាគុណំ អជានន្តានំ សន្តិកេ ទុក្ខំ វុត្ថោស្មី’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘ភិក្ខុ បោរាណកបណ្ឌិតា តិរច្ឆានយោនិយំ និព្ពត្តាបិ គុណាគុណំ អជានន្តេហិ សទ្ធិំ ឯកទិវសម្បិ ន វសិំសុ, ត្វំ អត្តនោ គុណាគុណំ អជាននដ្ឋានេ កស្មា វសី’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សុវណ្ណហំសយោនិយំ និព្ពត្តិ, កនិដ្ឋភាតាបិស្ស ¶ អត្ថិ. តេ ចិត្តកូដបព្ពតេ វសន្តា ហិមវន្តបទេសេ សយំជាតសាលិំ ខាទន្តិ. តេ ឯកទិវសំ តត្ថ ចរិត្វា ចិត្តកូដំ អាគច្ឆន្តា អន្តរាមគ្គេ ឯកំ នេរុំ នាម កញ្ចនបព្ពតំ ទិស្វា តស្ស មត្ថកេ និសីទិំសុ. តំ បន បព្ពតំ និស្សាយ វសន្តា សកុណសង្ឃា ចតុប្បទា ច គោចរភូមិយំ នានាវណ្ណា ហោន្តិ, បព្ពតំ បវិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ តេ សព្ពេ តស្សោភាសេន សុវណ្ណវណ្ណា ហោន្តិ. តំ ទិស្វា ពោធិសត្តស្ស កនិដ្ឋោ តំ ការណំ អជានិត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត្ថ ការណ’’ន្តិ ភាតរា សទ្ធិំ សល្លបន្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

២០.

‘‘កាកោលា កាកសង្ឃា ច, មយញ្ច បតតំ វរា;

សព្ពេវ សទិសា ហោម, ឥមំ អាគម្ម បព្ពតំ.

២១.

‘‘ឥធ សីហា ច ព្យគ្ឃា ច, សិង្គាលា ច មិគាធមា;

សព្ពេវ សទិសា ហោន្តិ, អយំ កោ នាម បព្ពតោ’’តិ.

តត្ថ កាកោលាតិ វនកាកា. កាកសង្ឃាតិ បកតិកាកសង្ឃា ច. បតតំ វរាតិ បក្ខីនំ សេដ្ឋា. សទិសា ហោមាតិ សទិសវណ្ណា ហោម.

តស្ស ¶ វចនំ សុត្វា ពោធិសត្តោ តតិយំ គាថមាហ –

២២.

‘‘ឥមំ នេរូតិ ជានន្តិ, មនុស្សា បព្ពតុត្តមំ;

ឥធ វណ្ណេន សម្បន្នា, វសន្តិ សព្ពបាណិនោ’’តិ.

តត្ថ ឥធ វណ្ណេនាតិ ឥមស្មិំ នេរុបព្ពតេ ឱភាសេន វណ្ណសម្បន្នា ហុត្វា.

តំ ¶ សុត្វា កនិដ្ឋោ សេសគាថា អភាសិ –

២៣.

‘‘អមាននា យត្ថ សិយា, អន្តានំ វា វិមាននា;

ហីនសម្មាននា វាបិ, ន តត្ថ វិសតិំវសេ.

២៤.

‘‘យត្ថាលសោ ច ទក្ខោ ច, សូរោ ភីរុ ច បូជិយា;

ន តត្ថ សន្តោ វសន្តិ, អវិសេសករេ នរេ.

២៥.

‘‘នាយំ ¶ នេរុ វិភជតិ, ហីនឧក្កដ្ឋមជ្ឈិមេ;

អវិសេសករោ នេរុ, ហន្ទ នេរុំ ជហាមសេ’’តិ.

តត្ថ បឋមគាថាយ អយមត្ថោ – យត្ថ សន្តានំ បណ្ឌិតានំ សីលសម្បន្នានំ មាននស្ស អភាវេន អមាននា អវមញ្ញនា ច អវមានវសេន វិមាននា វា ហីនានំ វា ទុស្សីលានំ សម្មាននា សិយា, តត្ថ និវាសេ ន វសេយ្យ. បូជិយាតិ ឯតេ ឯត្ថ ឯកសទិសាយ បូជាយ បូជនីយា ហោន្តិ, សមកំ សក្ការំ លភន្តិ. ហីនឧក្កដ្ឋមជ្ឈិមេតិ ជាតិគោត្តកុលប្បទេសសីលាចារញាណាទីហិ ហីនេ ច មជ្ឈិមេ ច ឧក្កដ្ឋេ ច អយំ ន វិភជតិ. ហន្ទាតិ វវស្សគ្គត្ថេ និបាតោ. ជហាមសេតិ បរិច្ចជាម. ឯវញ្ច បន វត្វា ឧភោបិ តេ ហំសា ឧប្បតិត្វា ចិត្តកូដមេវ គតា.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ សោ ភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា កនិដ្ឋហំសោ អានន្ទោ អហោសិ, ជេដ្ឋកហំសោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

នេរុជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា.

[៣៨០] ៥. អាសង្កជាតកវណ្ណនា

អាសាវតី ¶ នាម លតាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បុរាណទុតិយិកាបលោភនំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ឥន្ទ្រិយជាតកេ (ជា. ១.៨.៦០ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ. ឥធ បន សត្ថា តំ ភិក្ខុំ ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘កេន ¶ ឧក្កណ្ឋាបិតោសី’’តិ វត្វា ‘‘បុរាណទុតិយិកាយ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘ភិក្ខុ ឯសា ឥត្ថី តុយ្ហំ អនត្ថការិកា, បុព្ពេបិ ត្វំ ឯតំ និស្សាយ ចតុរង្គិនិសេនំ ជហិត្វា ហិមវន្តបទេសេ មហន្តំ ទុក្ខំ អនុភវន្តោ តីណិ សំវច្ឆរានិ វសី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ កាសិគាមេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ ¶ ឧគ្គហិតសិប្បោ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា វនមូលផលាហារោ អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា ហិមវន្តបទេសេ វសិ. តស្មិំ កាលេ ឯកោ បុញ្ញសម្បន្នោ សត្តោ តាវតិំសភវនតោ ចវិត្វា តស្មិំ ឋានេ បទុមសរេ ឯកស្មិំ បទុមគព្ភេ ទារិកា ហុត្វា និព្ពត្តិ, សេសបទុមេសុ បុរាណភាវំ បត្វា បតន្តេសុបិ តំ មហាកុច្ឆិកំ ហុត្វា តិដ្ឋតេវ. តាបសោ នហាយិតុំ បទុមសរំ គតោ តំ ទិស្វា ‘‘អញ្ញេសុ បទុមេសុ បតន្តេសុបិ ឥទំ មហាកុច្ឆិកំ ហុត្វា តិដ្ឋតិ, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ឧទកសាដកំ និវាសេត្វា ឱតរន្តោ គន្ត្វា តំ បទុមំ វិវរិត្វា តំ ទារិកំ ទិស្វា ធីតុសញ្ញំ ឧប្បាទេត្វា បណ្ណសាលំ អានេត្វា បដិជគ្គិ. សា អបរភាគេ សោឡសវស្សិកា ហុត្វា អភិរូបា អហោសិ ឧត្តមរូបធរា អតិក្កន្តា មានុសកវណ្ណំ, អបត្តា ទេវវណ្ណំ. តទា សក្កោ ពោធិសត្តស្ស ឧបដ្ឋានំ អាគច្ឆតិ, សោ តំ ទារិកំ ទិស្វា ‘‘កុតោ ឯសា’’តិ បុច្ឆិត្វា លទ្ធនិយាមំ សុត្វា ‘‘ឥមិស្សា កិំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘និវាសដ្ឋានំ វត្ថាលង្ការភោជនវិធានំ, មារិសា’’តិ. សោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ តស្សា វសនដ្ឋានស្ស អាសន្នេ ផលិកបាសាទំ មាបេត្វា ទិព្ពសយនទិព្ពវត្ថាលង្ការទិព្ពន្នបានានិ មាបេសិ.

សោ បាសាទោ តស្សា អភិរុហនកាលេ ឱតរិត្វា ភូមិយំ បតិដ្ឋាតិ, អភិរុឡ្ហកាលេ លង្ឃិត្វា អាកាសេ តិដ្ឋតិ. សា ពោធិសត្តស្ស ¶ វត្តបដិវត្តំ កុរុមានា បាសាទេ វសតិ. តមេកោ វនចរកោ ទិស្វា ‘‘អយំ, វោ ភន្តេ, កិំ ហោតី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ធីតា មេ’’តិ សុត្វា ពារាណសិំ គន្ត្វា ‘‘ទេវ, មយា ហិមវន្តបទេសេ ឯវរូបា នាម ឯកស្ស តាបសស្ស ធីតា ទិដ្ឋា’’តិ រញ្ញោ អារោចេសិ. តំ សុត្វា សោ សវនសំសគ្គេន ពជ្ឈិត្វា វនចរកំ មគ្គទេសកំ កត្វា ចតុរង្គិនិយា សេនាយ តំ ឋានំ គន្ត្វា ខន្ធាវារំ និវាសាបេត្វា វនចរកំ អាទាយ អមច្ចគណបរិវុតោ អស្សមបទំ បវិសិត្វា ¶ មហាសត្តំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ ‘‘ភន្តេ, ឥត្ថិយោ នាម ព្រហ្មចរិយស្ស មលំ, តុម្ហាកំ ធីតរំ អហំ បដិជគ្គិស្សាមី’’តិ អាហ. ពោធិសត្តោ បន ‘‘កិំ នុ ខោ ឯតស្មិំ បទុមេ’’តិ អាសង្កំ កត្វា ឧទកំ ឱតរិត្វា អានីតភាវេន តស្សា កុមារិកាយ អាសង្កាតិ នាមំ អកាសិ. សោ តំ រាជានំ ‘‘ឥមំ គហេត្វា គច្ឆា’’តិ ឧជុកំ អវត្វា ‘‘មហារាជ, ឥមាយ កុមារិកាយ នាមំ ជានន្តោ គណ្ហិត្វា គច្ឆា’’តិ អាហ. ‘‘តុម្ហេហិ ¶ កថិតេ ញស្សាមិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អហំ តេ ន កថេមិ, ត្វំ អត្តនោ បញ្ញាពលេន នាមំ ជានន្តោវ គហេត្វា យាហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តតោ បដ្ឋាយ អមច្ចេហិ សទ្ធិំ ‘‘កិន្នាមា នុ ខោ ឯសា’’តិ នាមំ ឧបធារេតិ. សោ យានិ ទុជ្ជានានិ នាមានិ, តានិ កិត្តេត្វា ‘‘អសុកា នាម ភវិស្សតី’’តិ ពោធិសត្តេន សទ្ធិំ កថេតិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ន ឯវំនាមា’’តិ បដិក្ខិបតិ.

រញ្ញោ ច នាមំ ឧបធារេន្តស្ស សំវច្ឆរោ អតីតោ. តទា ហត្ថិអស្សមនុស្សេ សីហាទយោ វាឡា គណ្ហន្តិ, ទីឃជាតិកបរិបន្ថោ ហោតិ, មក្ខិកបរិបន្ថោ ហោតិ, សីតេន កិលមិត្វា ពហូ មនុស្សា មរន្តិ. អថ រាជា កុជ្ឈិត្វា ‘‘កិំ មេ ឯតាយា’’តិ ពោធិសត្តស្ស កថេត្វា បាយាសិ. អាសង្កា កុមារិកា តំ ទិវសំ ផលិកវាតបានំ វិវរិត្វា អត្តានំ ទស្សេន្តី អដ្ឋាសិ. រាជា តំ ទិស្វា ‘‘មយំ តវ នាមំ ជានិតុំ ន សក្កោម, ត្វំ ហិមវន្តេយេវ វស, មយំ គមិស្សាមា’’តិ អាហ. ‘‘កហំ, មហារាជ, គច្ឆន្តោ មាទិសំ ឥត្ថិំ លភិស្សសិ, មម វចនំ សុណាហិ, តាវតិំសទេវលោកេ ចិត្តលតាវនេ អាសាវតី នាម លតា អត្ថិ, តស្សា ផលស្ស អព្ភន្តរេ ទិព្ពបានំ និព្ពត្តំ, តំ ឯកវារំ បិវិត្វា ចត្តារោ មាសេ មត្តា ហុត្វា ទិព្ពសយនេ សយន្តិ, សា បន វស្សសហស្សេន ¶ ផលតិ, សុរាសោណ្ឌា ទេវបុត្តា ‘ឥតោ ផលំ លភិស្សាមា’តិ ទិព្ពបានបិបាសំ អធិវាសេត្វា វស្សសហស្សំ ¶ និពទ្ធំ គន្ត្វា តំ លតំ ‘អរោគា នុ ខោ’តិ ឱលោកេន្តិ, ត្វំ បន ឯកសំវច្ឆរេនេវ ឧក្កណ្ឋិតោ, អាសាផលវតី នាម សុខា, មា ឧក្កណ្ឋី’’តិ វត្វា តិស្សោ គាថា អភាសិ –

២៦.

‘‘អាសាវតី នាម លតា, ជាតា ចិត្តលតាវនេ;

តស្សា វស្សសហស្សេន, ឯកំ និព្ពត្តតេ ផលំ.

២៧.

‘‘តំ ទេវា បយិរុបាសន្តិ, តាវ ទូរផលំ សតិំ;

អាសីសេវ តុវំ រាជ, អាសា ផលវតី សុខា.

២៨.

‘‘អាសីសតេវ សោ បក្ខី, អាសីសតេវ សោ ទិជោ;

តស្ស ចាសា សមិជ្ឈតិ, តាវ ទូរគតា សតី;

អាសីសេវ តុវំ រាជ, អាសា ផលវតី សុខា’’តិ.

តត្ថ អាសាវតីតិ ឯវំនាមិកា. សា ហិ យស្មា តស្សា ផលេ អាសា ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា ឯតំ ¶ នាមំ លភតិ. ចិត្តលតាវនេតិ ឯវំនាមកេ ឧយ្យានេ. តស្មិំ កិរ ឧយ្យានេ តិណរុក្ខលតាទីនំ បភា តត្ថ បវិដ្ឋបវិដ្ឋានំ ទេវតានំ សរីរវណ្ណំ ចិត្តំ ករោតិ, តេនស្ស ‘‘ចិត្តលតាវន’’ន្តិ នាមំ ជាតំ. បយិរុបាសន្តីតិ បុនប្បុនំ ឧបេន្តិ. អាសីសេវាតិ អាសីសាហិយេវ បត្ថេហិយេវ, មា អាសច្ឆេទំ ករោហីតិ.

រាជា តស្សា កថាយ ពជ្ឈិត្វា បុន អមច្ចេ សន្និបាតាបេត្វា ទសនាមកំ ការេត្វា នាមំ គវេសន្តោ អបរម្បិ សំវច្ឆរំ វសិ. តស្សា ទសនាមកម្បិ នាមំ នាហោសិ, ‘‘អសុកា នាមា’’តិ វុត្តេ ពោធិសត្តោ បដិក្ខិបតេវ. បុន រាជា ‘‘កិំ មេ ឥមាយា’’តិ តុរង្គំ អារុយ្ហ បាយាសិ. សាបិ បុន វាតបានេ ឋត្វា អត្តានំ ទស្សេសិ. រាជា ‘‘តិដ្ឋ ត្វំ, មយំ គមិស្សាមា’’តិ ¶ អាហ. ‘‘កស្មា យាសិ, មហារាជា’’តិ? ‘‘តវ នាមំ ជានិតុំ ន សក្កោមី’’តិ. ‘‘មហារាជ, កស្មា នាមំ ន ជានិស្សសិ, អាសា នាម អសមិជ្ឈនកា នាម នត្ថិ, ឯកោ កិរ ពកោ បព្ពតមុទ្ធនិ ឋិតោ អត្តនា បត្ថិតំ លភិ, ត្វំ កស្មា ន លភិស្សសិ, អធិវាសេហិ, មហារាជា’’តិ. ឯកោ កិរ ពកោ ឯកស្មិំ បទុមសរេ គោចរំ គហេត្វា ឧប្បតិត្វា បព្ពតមត្ថកេ និលីយិ. សោ តំ ទិវសំ តត្ថេវ វសិត្វា បុនទិវសេ ចិន្តេសិ ‘‘អហំ ឥមស្មិំ បព្ពតមត្ថកេ សុខំ ¶ និសិន្នោ, សចេ ឥតោ អនោតរិត្វា ឯត្ថេវ និសិន្នោ គោចរំ គហេត្វា បានីយំ បិវិត្វា ឥមំ ទិវសំ វសេយ្យំ, ភទ្រកំ វត អស្សា’’តិ. អថ តំ ទិវសមេវ សក្កោ ទេវរាជា អសុរនិម្មថនំ កត្វា តាវតិំសភវនេ ទេវិស្សរិយំ លទ្ធា ចិន្តេសិ ‘មម តាវ មនោរថោ មត្ថកំ បត្តោ, អត្ថិ នុ ខោ អញ្ញោ កោចិ អបរិបុណ្ណមនោរថោ’តិ ឧបធារេន្តោ តំ ទិស្វា ‘ឥមស្ស មនោរថំ មត្ថកំ បាបេស្សាមី’តិ ពកស្ស និសិន្នដ្ឋានតោ អវិទូរេ ឯកា នទី អត្ថិ, តំ នទិំ ឱឃបុណ្ណំ កត្វា បព្ពតមត្ថកេន បេសេសិ. សោបិ ពកោ តត្ថេវ និសិន្នោ មច្ឆេ ខាទិត្វា បានីយំ បិវិត្វា តំ ទិវសំ តត្ថេវ វសិ, ឧទកម្បិ ភស្សិត្វា គតំ. ‘‘ឯវំ, មហារាជ, ពកោបិ តាវ អត្តនោ អាសាផលំ លភិ, កិំ ត្វំ ន លភិស្សសី’’តិ វត្វា ‘‘អាសីសតេវា’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ អាសីសតេវាតិ អាសីសតិយេវ បត្ថេតិយេវ. បក្ខីតិ បក្ខេហិ យុត្តតាយ បក្ខី. ទ្វិក្ខត្តុំ ជាតតាយ ទិជោ. តាវ ទូរគតា សតីតិ បព្ពតមត្ថកតោ មច្ឆានញ្ច ឧទកស្ស ច ទូរភាវំ បស្ស, ឯវំ ទូរគតា សមានា សក្កស្ស អានុភាវេន ពកស្ស អាសា បូរិយេវាតិ.

អថ រាជា តស្សា កថំ សុត្វា រូបេ ពជ្ឈិត្វា កថាយ អល្លីនោ គន្តុំ អសក្កោន្តោ អមច្ចេ សន្និបាតេត្វា សតនាមំ ការេសិ, សតនាមវសេន ¶ នាមំ គវេសតោបិស្ស អញ្ញំ សំវច្ឆរំ អតីតំ ¶ . សោ តិណ្ណំ សំវច្ឆរានំ អច្ចយេន ពោធិសត្តំ ឧបសង្កមិត្វា សតនាមវសេន ‘‘អសុកា នាម ភវិស្សតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន ជានាសិ, មហារាជា’’តិ. សោ ‘‘គមិស្សាម ទានិ មយ’’ន្តិ ពោធិសត្តំ វន្ទិត្វា បាយាសិ. អាសង្កា កុមារិកា ច បុន ផលិកវាតបានំ និស្សាយ ឋិតាវ. រាជា តំ ទិស្វា ‘‘ត្វំ អច្ឆ, មយំ គមិស្សាមា’’តិ អាហ. ‘‘កស្មា, មហារាជា’’តិ. ‘‘ត្វំ មំ វចនេនេវ សន្តប្បេសិ, ន ច កាមរតិយា, តវ មធុរវចនេន ពជ្ឈិត្វា វសន្តស្ស មម តីណិ សំវច្ឆរានិ អតិក្កន្តានិ, ឥទានិ គមិស្សាមី’’តិ ឥមា គាថា អាហ –

២៩.

‘‘សម្បេសិ ខោ មំ វាចាយ, ន ច សម្បេសិ កម្មុនា;

មាលា សេរេយ្យកស្សេវ, វណ្ណវន្តា អគន្ធិកា.

៣០.

‘‘អផលំ ¶ មធុរំ វាចំ, យោ មិត្តេសុ បកុព្ពតិ;

អទទំ អវិស្សជំ ភោគំ, សន្ធិ តេនស្ស ជីរតិ.

៣១.

‘‘យញ្ហិ កយិរា តញ្ហិ វទេ, យំ ន កយិរា ន តំ វទេ;

អករោន្តំ ភាសមានំ, បរិជានន្តិ បណ្ឌិតា.

៣២.

‘‘ពលញ្ច វត មេ ខីណំ, បាថេយ្យញ្ច ន វិជ្ជតិ;

សង្កេ បាណូបរោធាយ, ហន្ទ ទានិ វជាមហ’’ន្តិ.

តត្ថ សម្បេសីតិ សន្តប្បេសិ បីណេសិ. សេរេយ្យកស្សាតិ សុវណ្ណកុរណ្ឌកស្ស. ទេសនាសីសមេវេតំ, យំកិញ្ចិ បន សុវណ្ណកុរណ្ឌកជយសុមនាទិកំ អញ្ញម្បិ បុប្ផំ វណ្ណសម្បន្នំ អគន្ធកំ, សព្ពំ តំ សន្ធាយេវមាហ. វណ្ណវន្តា អគន្ធិកាតិ យថា សេរេយ្យកាទីនំ មាលា វណ្ណវន្តតាយ ទស្សនេន តប្បេតិ, អគន្ធតាយ គន្ធេន ន តប្បេតិ, ឯវំ ត្វម្បិ ទស្សនេន បិយវចនេន ច សន្តប្បេសិ, ន កម្មុនាតិ ទីបេតិ. អទទន្តិ ភទ្ទេ, យោ ‘‘ឥមំ នាម វោ ភោគំ ទស្សាមី’’តិ មធុរវចនេន វត្វា តំ ភោគំ អទទន្តោ អវិស្សជ្ជេន្តោ កេវលំ មធុរវចនមេវ ករោតិ, តេន សទ្ធិំ អស្ស មិត្តស្ស ¶ សន្ធិ ជីរតិ, មិត្តសន្ថវោ ន ឃដីយតិ. បាថេយ្យញ្ចាតិ ភទ្ទេ, មយ្ហំ តវ មធុរវចនេន ពជ្ឈិត្វា តីណិ សំវច្ឆរានិ វសន្តស្សេវ ហត្ថិអស្សរថបត្តិសង្ខាតំ ពលញ្ច ខីណំ, មនុស្សានំ ភត្តវេតនសង្ខាតំ បាថេយ្យញ្ច នត្ថិ. សង្កេ បាណូបរោធាយាតិ ស្វាហំ ឥធេវ អត្តនោ ជីវិតវិនាសំ អាសង្កាមិ, ហន្ទ ទានាហំ គច្ឆាមីតិ.

អាសង្កា ¶ កុមារិកា រញ្ញោ វចនំ សុត្វា ‘‘មហារាជ, ត្វំ មយ្ហំ នាមំ ជានាសិ, តយា វុត្តមេវ មម នាមំ, ឥទំ មេ បិតុ កថេត្វា មំ គណ្ហិត្វា យាហី’’តិ រញ្ញា សទ្ធិំ សល្លបន្តី អាហ –

៣៣.

‘‘ឯតទេវ ហិ មេ នាមំ, យំនាមស្មិ រថេសភ;

អាគមេហិ មហារាជ, បិតរំ អាមន្តយាមហ’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – យំនាមា អហំ អស្មិ, តំ ឯតំ អាសង្កាត្វេវ មម នាមន្តិ.

តំ ¶ សុត្វា រាជា ពោធិសត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ ធីតា អាសង្កា នាមា’’តិ អាហ. ‘‘នាមំ ញាតកាលតោ បដ្ឋាយ តំ គហេត្វា គច្ឆ, មហារាជា’’តិ. សោ មហាសត្តំ វន្ទិត្វា ផលិកវិមានទ្វារំ អាគន្ត្វា អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, បិតរាបិ តេ មយ្ហំ ទិន្នា, ឯហិ ទានិ គមិស្សាមា’’តិ. ‘‘អាគមេហិ, មហារាជ, បិតរំ អាមន្តយាមហ’’ន្តិ បាសាទា ឱតរិត្វា មហាសត្តំ វន្ទិត្វា រោទិត្វា ខមាបេត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ អាគតា. រាជា តំ គហេត្វា ពារាណសិំ គន្ត្វា បុត្តធីតាហិ វឌ្ឍន្តោ បិយសំវាសំ វសិ. ពោធិសត្តោ អបរិហីនជ្ឈានោ ព្រហ្មលោកេ ឧប្បជ្ជិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា អាសង្កា កុមារិកា បុរាណទុតិយិកា អហោសិ, រាជា ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ, តាបសោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

អាសង្កជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា.

[៣៨១] ៦. មិគាលោបជាតកវណ្ណនា

ន ¶ មេ រុច្ចីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ ទុព្ពចភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. សត្ថា តំ ភិក្ខុំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ទុព្ពចោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘ន ខោ ភិក្ខុ ឥទានេវ, បុព្ពេបិ ត្វំ ទុព្ពចោយេវ, ទុព្ពចភាវញ្ច បន និស្សាយ បណ្ឌិតានំ វចនំ អករោន្តោ វេរម្ភវាតមុខេ ព្យសនំ គតោសី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ គិជ្ឈយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា អបនន្ទគិជ្ឈោ នាម អហោសិ. សោ គិជ្ឈគណបរិវុតោ គិជ្ឈកូដបព្ពតេ វសិ. បុត្តោ បនស្ស មិគាលោបោ នាម ថាមពលសម្បន្នោ អហោសិ, សោ អញ្ញេសំ គិជ្ឈានំ សីមំ អតិក្កមិត្វា អតិឧច្ចំ ឧប្បតិ. គិជ្ឈា ‘‘បុត្តោ តេ អតិទូរំ ឧប្បតតី’’តិ គិជ្ឈរញ្ញោ អាចិក្ខិំសុ. សោ តំ បក្កោសេត្វា ‘‘ត្វំ កិរ, តាត, អតិឧច្ចំ ¶ គច្ឆសិ, អតិឧច្ចំ គច្ឆន្តោ ជីវិតក្ខយំ បាបុណិស្សសី’’តិ វត្វា តិស្សោ គាថា អភាសិ –

៣៤.

‘‘ន មេ រុច្ចិ មិគាលោប, យស្ស តេ តាទិសី គតី;

អតុច្ចំ តាត បតសិ, អភូមិំ តាត សេវសិ.

៣៥.

‘‘ចតុក្កណ្ណំវ កេទារំ, យទា តេ បថវី សិយា;

តតោ តាត និវត្តស្សុ, មាស្សុ ឯត្តោ បរំ គមិ.

៣៦.

‘‘សន្តិ អញ្ញេបិ សកុណា, បត្តយានា វិហង្គមា;

អក្ខិត្តា វាតវេគេន, នដ្ឋា តេ សស្សតីសមា’’តិ.

តត្ថ មិគាលោបាតិ បុត្តំ នាមេន អាលបតិ. អតុច្ចំ តាត បតសីតិ តាត, ត្វំ អញ្ញេសំ គិជ្ឈានំ សីមំ អតិក្កមិត្វា អតិឧច្ចំ គច្ឆសិ. ចតុក្កណ្ណំវ កេទារន្តិ ឥមិនាស្ស សីមំ អាចិក្ខតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តាត, យទា តេ អយំ មហាបថវី ចតុក្កណ្ណំ កេទារំ វិយ សិយា, ឯវំ ខុទ្ទិកា ¶ វិយ ហុត្វា បញ្ញាយេថ, អថ ត្វំ ឯត្តកា ឋានា និវត្តេយ្យាសិ, ឯត្តោ បរំ មា គមីតិ. សន្តិ អញ្ញេបីតិ ន កេវលំ ត្វមេវ, អញ្ញេបិ គិជ្ឈា ឯវំ ករិំសូតិ ទីបេតិ. អក្ខិត្តាតិ តេបិ គិជ្ឈា អម្ហាកំ សីមំ អតិក្កមិត្វា គតា វាតវេគេន អាកឌ្ឍិតា នស្សិំសុ. សស្សតីសមាតិ សស្សតីហិ បថវីបព្ពតាទីហិ សមំ អត្តានំ មញ្ញមានា អត្តនោ វស្សសហស្សបរិមាណំ អាយុំ អបូរេត្វាបិ អន្តរា នដ្ឋាតិ អត្ថោ.

មិគាលោបោ អនោវាទកត្តា បិតុ វចនំ អកត្វា លង្ឃន្តោ បិតរា អក្ខាតំ សីមំ ទិស្វា តំ អតិក្កម្ម កាលវាតេ បត្វា តេបិ ឆិន្ទិត្វា ឧប្បតិតោ វេរម្ភវាតមុខំ បក្ខន្ទិ, អថ នំ វេរម្ភវាតា បហរិំសុ. សោ តេហិ បហដមត្តោវ ខណ្ឌាខណ្ឌំ ហុត្វា អាកាសេយេវ អន្តរធាយិ.

៣៧.

‘‘អកត្វា ¶ អបនន្ទស្ស, បិតុ វុទ្ធស្ស សាសនំ;

កាលវាតេ អតិក្កម្ម, វេរម្ភានំ វសំ អគា.

៣៨.

‘‘តស្ស បុត្តា ច ទារា ច, យេ ចញ្ញេ អនុជីវិនោ;

សព្ពេ ព្យសនមាបាទុំ, អនោវាទករេ ទិជេ.

៣៩.

‘‘ឯវម្បិ ¶ ឥធ វុទ្ធានំ, យោ វាក្យំ នាវពុជ្ឈតិ;

អតិសីមចរោ ទិត្តោ, គិជ្ឈោវាតីតសាសនោ;

សព្ពេ ព្យសនំ បប្បោន្តិ, អកត្វា វុទ្ធសាសន’’ន្តិ. –

ឥមា តិស្សោ អភិសម្ពុទ្ធគាថា.

តត្ថ អនុជីវិនោតិ តំ និស្សាយ ជីវនកា. អនោវាទករេ ទិជេតិ តស្មិំ មិគាលោបេ គិជ្ឈេ ឱវាទំ អគណ្ហន្តេ សព្ពេបិ តេ តេន សទ្ធិំ អតិសីមំ គន្ត្វា វិនាសំ បាបុណិំសុ. ឯវម្បីតិ, ភិក្ខវេ, យថា សោ គិជ្ឈោ, ឯវំ យោ អញ្ញោបិ គហដ្ឋោ វា បព្ពជិតោ វា ហិតានុកម្បកានំ វុទ្ធានំ វចនំ ន គណ្ហាតិ, សោបិ អយំ សីមំ អតិក្កមិត្វា ចរន្តោ ទិត្តោ គព្ពិតោ គិជ្ឈោវ ព្យសនំ បាបុណាតីតិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា មិគាលោបោ ទុព្ពចភិក្ខុ អហោសិ, អបនន្ទោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

មិគាលោបជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា.

[៣៨២] ៧. សិរិកាឡកណ្ណិជាតកវណ្ណនា

កា ¶ នុ កាឡេន វណ្ណេនាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អនាថបិណ្ឌិកំ អារព្ភ កថេសិ. សោ ហិ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតកាលតោ បដ្ឋាយ អខណ្ឌានិ បញ្ច សីលានិ រក្ខិ, ភរិយាបិស្ស បុត្តធីតរោបិ ទាសាបិ ភតិំ គហេត្វា កម្មំ ករោន្តា កម្មករាបិ សព្ពេ រក្ខិំសុយេវ. អថេកទិវសំ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, អនាថបិណ្ឌិកោ សុចិយេវ សុចិបរិវារោ ហុត្វា ចរតី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ ¶ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេ បោរាណកបណ្ឌិតាបិ សុចីយេវ សុចិបរិវារា អហេសុ’’ន្តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សេដ្ឋិ ហុត្វា ទានំ អទាសិ, សីលំ រក្ខិ, ឧបោសថកម្មំ ករិ, ភរិយាបិស្ស បញ្ច សីលានិ រក្ខិ, បុត្តធីតរោបិ ទាសកម្មករបោរិសាបិ បញ្ច សីលានិ រក្ខិំសុ. សោ សុចិបរិវារសេដ្ឋិត្វេវ បញ្ញាយិត្ថ. អថេកទិវសំ សោ ចិន្តេសិ ‘‘សចេ មយា សុចិបរិវារសីលោ កោចិ អាគមិស្សតិ, តស្ស មម និសីទនបល្លង្កំ វា និបជ្ជនសយនំ វា ទាតុំ ន យុត្តំ, អនុច្ឆិដ្ឋំ អបរិភុត្តំ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ អត្តនោ វសនដ្ឋានេយេវ ឯកបស្សេ អបរិភុត្តបល្លង្កញ្ច សេនាសនញ្ច បញ្ញាបេសិ. តស្មិំ សមយេ ចាតុមហារាជិកទេវលោកតោ វិរូបក្ខមហារាជស្ស ធីតា កាឡកណ្ណី ច នាម ធតរដ្ឋមហារាជស្ស ធីតា សិរី ច នាមាតិ ឥមា ទ្វេ ពហុំ គន្ធមាលំ អាទាយ ‘‘អនោតត្តេ កីឡិស្សាមា’’តិ អនោតត្តតិត្ថំ អាគច្ឆិំសុ. តស្មិំ បន ទហេ ពហូនិ តិត្ថានិ, តេសុ ពុទ្ធានំ តិត្ថេ ពុទ្ធាយេវ ន្ហាយន្តិ, បច្ចេកពុទ្ធានំ តិត្ថេ បច្ចេកពុទ្ធាវ ន្ហាយន្តិ, ភិក្ខូនំ ¶ តិត្ថេ ភិក្ខូវ ន្ហាយន្តិ, តាបសានំ តិត្ថេ តាបសាវ ន្ហាយន្តិ, ចាតុមហារាជិកាទីសុ ឆសុ កាមសគ្គេសុ ទេវបុត្តានំ តិត្ថេ ទេវបុត្តាវ ន្ហាយន្តិ, ទេវធីតានំ តិត្ថេ ទេវធីតាវ ន្ហាយន្តិ.

តត្រិមា ទ្វេ អាគន្ត្វា ‘‘អហំ បឋមំ ន្ហាយិស្សាមិ, អហំ បឋម’’ន្តិ តិត្ថាយ កលហំ ករិំសុ. កាឡកណ្ណី ‘‘អហំ លោកំ បាលេមិ វិចារេមិ, តស្មា បឋមំ នាយិតុំ យុត្តាម្ហី’’តិ វទតិ. សិរី ‘‘អហំ មហាជនស្ស ឥស្សរិយទាយិកាយ បដិបទាយ ឋិតា, តស្មា បឋមំ ន្ហាយិតុំ យុត្តាម្ហី’’តិ វទតិ. តា ‘‘អម្ហេសុ បឋមំ ន្ហាយិតុំ យុត្តរូបំ វា អយុត្តរូបំ វា ចត្តារោ មហារាជានោ ជានិស្សន្តី’’តិ តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘អម្ហេសុ កា បឋមំ អនោតត្តទហេ ន្ហាយិតុំ យុត្តរូបា’’តិ បុច្ឆិំសុ. ធតរដ្ឋវិរូបក្ខា ‘‘ន សក្កា អម្ហេហិ វិនិច្ឆិនិតុ’’ន្តិ វិរូឡ្ហកវេស្សវណានំ ភារមកំសុ. តេ ‘‘អម្ហេបិ ន សក្ខិស្សាម, សក្កស្ស បាទមូលេ បេសេស្សាមា’’តិ តា សក្កស្ស សន្តិកំ បេសេសុំ. សក្កោ តាសំ វចនំ សុត្វា ចិន្តេសិ ‘‘ឥមា ទ្វេបិ មម បុរិសានញ្ញេវ ធីតរោ, ន សក្កា មយា ឥមំ អឌ្ឌំ វិនិច្ឆិនិតុ’’ន្តិ. អថ តា សក្កោ អាហ ‘‘ពារាណសិយំ សុចិបរិវារោ នាម សេដ្ឋិ អត្ថិ, តស្ស ឃរេ អនុច្ឆិដ្ឋសយនញ្ច បញ្ញត្តំ, យា តត្ថ និសីទិតុំ វា សយិតុំ វា លភតិ, សា បឋមំ ន្ហាយិតុំ យុត្តរូបា’’តិ. តំ សុត្វា កាឡកណ្ណី តស្មិំ ខណេយេវ ¶ នីលវត្ថំ និវាសេត្វា នីលវិលេបនំ វិលិម្បិត្វា នីលមណិបិឡន្ធនំ បិឡន្ធិត្វា យន្តបាសាណោ វិយ ទេវលោកតោ ឱតរិត្វា មជ្ឈិមយាមសមនន្តរេ សេដ្ឋិនោ ¶ បាសាទស្ស ឧបដ្ឋានទ្វារេ សយនស្ស អវិទូរេ ឋានេ នីលរស្មិំ វិស្សជ្ជេត្វា អាកាសេ អដ្ឋាសិ. សេដ្ឋិ ឱលោកេត្វា ¶ តំ អទ្ទស, សហទស្សនេនេវស្ស សា អប្បិយា អហោសិ អមនាបា. សោ តាយ សទ្ធិំ សល្លបន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៤០.

‘‘កា នុ កាឡេន វណ្ណេន, ន ចាបិ បិយទស្សនា;

កា វា ត្វំ កស្ស វា ធីតា, កថំ ជានេមុ តំ មយ’’ន្តិ.

តត្ថ កាឡេនាតិ នីលេន. វណ្ណេនាតិ សរីរវត្ថាភរណវណ្ណេន. ន ចាបិ បិយទស្សនាតិ ធាតុសោ, ភិក្ខវេ, សត្តា សំសន្ទន្តីតិ វុត្តំ, អយញ្ច ទេវធីតា អនាចារា ទុស្សីលា, តស្មា សា សហទស្សនេនេវស្ស អប្បិយា ជាតា, តេនេវមាហ. កា វា ត្វន្តិ ‘‘កា ច ត្វំ, អយមេវ វា បាឋោ.

តំ សុត្វា កាឡកណ្ណី ទុតិយំ គាថមាហ –

៤១.

‘‘មហារាជស្សហំ ធីតា, វិរូបក្ខស្ស ចណ្ឌិយា;

អហំ កាឡី អលក្ខិកា, កាឡកណ្ណីតិ មំ វិទូ;

ឱកាសំ យាចិតោ ទេហិ, វសេមុ តវ សន្តិកេ’’តិ.

តត្ថ ចណ្ឌិយាតិ កោធនា. កោធភាវេន ហិ មយ្ហំ ចណ្ឌីតិ នាមំ ករិំសុ. អលក្ខិកាតិ និប្បញ្ញា. មំ វិទូតិ ឯវំ មំ ចាតុមហារាជិកទេវលោកេ ជានន្តិ. វសេមូតិ មយំ អជ្ជ ឯករត្តំ តវ សន្តិកេ វសេយ្យាម, ឯតស្មិំ មេ អនុច្ឆិដ្ឋាសនសយនេ ឱកាសំ ទេហីតិ.

តតោ ពោធិសត្តោ តតិយំ គាថមាហ –

៤២.

‘‘កិំសីលេ កិំសមាចារេ, បុរិសេ និវិសសេ តុវំ;

បុដ្ឋា មេ កាឡិ អក្ខាហិ, កថំ ជានេមុ តំ មយ’’ន្តិ.

តត្ថ និវិសសេតិ តវ ចិត្តេន និវិសសិ បតិដ្ឋហសីតិ.

តតោ ¶ សា អត្តនោ គុណំ កថេន្តី ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៤៣.

‘‘មក្ខី ¶ បឡាសី សារម្ភី, ឥស្សុកី មច្ឆរី សឋោ;

សោ មយ្ហំ បុរិសោ កន្តោ, លទ្ធំ យស្ស វិនស្សតី’’តិ.

តស្សត្ថោ – យោ បុរិសោ អត្តនោ កតគុណំ ន ជានាតិ, គុណមក្ខី ហោតិ, អត្តនោ កិស្មិញ្ចិ ការណេ កថិតេ ‘‘កិំ អហំ ឯតំ ន ជានាមី’’តិ យុគគ្គាហំ គណ្ហាតិ ¶ , អញ្ញេហិ កិញ្ចិ កតំ ទិស្វា សារម្ភវសេន ករណុត្តរិកំ ករោតិ, បរេ លាភំ លភន្តេ ន តុស្សតិ, ‘‘មយ្ហំ ឥស្សរិយំ បរេសំ មា ហោតុ, មយ្ហមេវ ហោតូ’’តិ សកសម្បត្តិំ គោបេត្វា បរស្ស តិណគ្គេន តេលពិន្ទុម្បិ ន ទេតិ, កេរាដិកលក្ខណេន សមន្នាគតោ ហុត្វា អត្តនោ សន្តកំ បរស្ស អទត្វា តេហិ តេហិ ឧបាយេហិ បរសន្តកមេវ ខាទតិ, យស្ស លទ្ធំ ធញ្ញំ វា ធនំ វា វិនស្សតិ ន តិដ្ឋតិ, សុរាធុត្តោ អក្ខធុត្តោ ឥត្ថិធុត្តោ វា ហុត្វា លទ្ធំ លទ្ធំ វិនាសេតិយេវ, អយំ ឯតេហិ គុណេហិ សមន្នាគតោ បុរិសោ មយ្ហំ កន្តោ បិយោ មនាបោ, ឯវរូបេ អហំ ចិត្តេន បតិដ្ឋហាមីតិ.

សាយេវ បញ្ចមឆដ្ឋសត្តមគាថា អភាសិ –

៤៤.

‘‘កោធនោ ឧបនាហី ច, បិសុណោ ច វិភេទកោ;

កណ្ឌកវាចោ ផរុសោ, សោ មេ កន្តតរោ តតោ.

៤៥.

‘‘អជ្ជ សុវេតិ បុរិសោ, សទត្ថំ នាវពុជ្ឈតិ;

ឱវជ្ជមានោ កុប្បតិ, សេយ្យំ សោ អតិមញ្ញតិ.

៤៦.

‘‘ទវប្បលុទ្ធោ បុរិសោ, សព្ពមិត្តេហិ ធំសតិ;

សោ មយ្ហំ បុរិសោ កន្តោ, តស្មិំ ហោមិ អនាមយា’’តិ.

តាបិ ឥមិនាវ នយេន វិត្ថារេតព្ពា. សង្ខេបត្ថោ បនេត្ថ – កោធនោតិ អប្បមត្តកេនាបិ កុជ្ឈនកោ. ឧបនាហីតិ បរស្ស អបរាធំ ហទយេ ឋបេត្វា សុចិរេនបិ តស្ស អនត្ថការកោ. បិសុណោតិ បិសុណវាចោ. វិភេទកោតិ អប្បមត្តកេនបិ មិត្តភិន្ទនកោ. កណ្ឌកវាចោតិ សទោសវាចោ. ផរុសោតិ ថទ្ធវាចោ. កន្តតរោតិ សោ បុរិសោ មយ្ហំ បុរិមាបិ កន្តតរោ បិយតរោ. អជ្ជ សុវេតិ ‘‘ឥទំ កម្មំ អជ្ជ កាតព្ពំ, ឥទំ ស្វេ ¶ , ឥទំ តតិយទិវសាទីសូ’’តិ ឯវំ សោ សទត្ថំ អត្តនោ កិច្ចំ នាវពុជ្ឈតិ ន ជានាតិ. ឱវជ្ជមានោតិ ឱវទិយមានោ. សេយ្យំ សោ អតិមញ្ញតីតិ ជាតិគោត្តកុលប្បទេសសីលាចារគុណេហិ ឧត្តរិតរំ ឧត្តមបុគ្គលំ ‘‘ត្វំ មយ្ហំ ¶ កិំ បហោសី’’តិ អតិក្កមិត្វា មញ្ញតិ. ទវប្បលុទ្ធោតិ រូបាទីសុ កាមគុណេសុ និរន្តរទវេន បលុទ្ធោ អភិភូតោ វសំ គតោ. ធំសតីតិ ‘‘តយា មយ្ហំ កិំ កត’’ន្តិអាទីនិ វត្វា សព្ពេហេវ មិត្តេហិ ធំសតិ បរិហាយតិ. អនាមយាតិ អយំ ឯតេហិ គុណេហិ សមន្នាគតេ បុគ្គលេ និទ្ទុក្ខា និស្សោកា ហោមិ, តំ លភិត្វា អញ្ញត្ថ អនាលយា ហុត្វា វសាមី’’តិ.

អថ ¶ នំ គរហន្តោ មហាសត្តោ អដ្ឋមំ គាថមាហ –

៤៧.

‘‘អបេហិ ឯត្តោ ត្វំ កាឡិ, នេតំ អម្ហេសុ វិជ្ជតិ;

អញ្ញំ ជនបទំ គច្ឆ, និគមេ រាជធានិយោ’’តិ.

តត្ថ អបេហីតិ អបគច្ឆ. នេតំ អម្ហេសូតិ ឯតំ មក្ខាទិកំ តវ បិយភាវករណំ អម្ហេសុបិ ន វិជ្ជតិ នត្ថិ. និគមេ រាជធានិយោតិ អញ្ញេ និគមេបិ អញ្ញា រាជធានិយោបិ គច្ឆ, យត្ថ មយំ តំ ន បស្សាម, តត្ថ គច្ឆាតិ ទីបេតិ.

តំ សុត្វា កាឡកណ្ណី អទ្ទិតា ហុត្វា អនន្តរគាថមាហ –

៤៨.

‘‘អហម្បិ ខោ តំ ជានាមិ, នេតំ តុម្ហេសុ វិជ្ជតិ;

សន្តិ លោកេ អលក្ខិកា, សង្ឃរន្តិ ពហុំ ធនំ;

អហំ ទេវោ ច មេ ភាតា, ឧភោ នំ វិធមាមសេ’’តិ.

តត្ថ នេតំ តុម្ហេសូតិ យំ មម បិយភាវករណំ មក្ខាទិកំ យេន អហំ អត្តនាបិ សមន្នាគតា, តំ តុម្ហេសុ នត្ថីតិ អហម្បិ ឯតំ ជានាមិ. សន្តិ លោកេ អលក្ខិកាតិ អញ្ញេ បន លោកេ និស្សីលា និប្បញ្ញា សន្តិ. សង្ឃរន្តីតិ តេ និស្សីលា និប្បញ្ញាបិ សមានា ឯតេហិ មក្ខាទីហិ ពហុំ ធនំ សង្ឃរន្តិ បិណ្ឌំ ករោន្តិ. ឧភោ នន្តិ តំ បន ឯតេហិ សង្ឃរិត្វា ឋបិតំ ធនំ អហញ្ច មយ្ហមេវ ភាតា ទេវោ ច នាម ទេវបុត្តោតិ ឧភោ ឯកតោ ហុត្វា វិធមាមសេ នាសេម, អម្ហាកំ បន ទេវលោកេ ពហូ ទិព្ពបរិភោគា ¶ អត្ថិ ទិព្ពានិ សយនានិ, ត្វំ ទទេយ្យាសិ វា នោ វា, កោ មេ តយា អត្ថោតិ វត្វា បក្កាមិ.

តស្សា បក្កន្តកាលេ សិរី ទេវធីតា សុវណ្ណវណ្ណេហិ វត្ថវិលេបនេហិ សុវណ្ណាលង្ការេន អាគន្ត្វា ¶ ឧបដ្ឋានទ្វារេ បីតរស្មិំ វិស្សជ្ជេត្វា សមេហិ បាទេហិ សមំ បថវិយំ បតិដ្ឋាយ សគារវា អដ្ឋាសិ. តំ ទិស្វា មហាសត្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៤៩.

‘‘កា នុ ទិព្ពេន វណ្ណេន, បថព្យា សុបតិដ្ឋិតា;

កា វា ត្វំ កស្ស វា ធីតា, កថំ ជានេមុ តំ មយ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ទិព្ពេនាតិ វិសិដ្ឋេន ឧត្តមេន.

តំ សុត្វា សិរី ទុតិយំ គាថមាហ –

៥០.

‘‘មហារាជស្សហំ ធីតា, ធតរដ្ឋស្ស សិរីមតោ;

អហំ សិរី ច លក្ខី ច, ភូរិបញ្ញាតិ មំ វិទូ;

ឱកាសំ យាចិតោ ទេហិ, វសេមុ តវ សន្តិកេ’’តិ.

តត្ថ សិរី ច លក្ខី ចាតិ សិរីតិ ច លក្ខីតិ ច អហមេវំនាមា, ន អញ្ញា. ភូរិបញ្ញាតិ មំ វិទូតិ មំ ចាតុមហារាជិកទេវលោកេ បថវីសមាយ វិបុលាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតាតិ ជានន្តិ. វសេមុ តវ សន្តិកេតិ តវ អនុច្ឆិដ្ឋាសនេ ចេវ អនុច្ឆិដ្ឋសយនេ ច ឯករត្តិំ វសេយ្យាម, ឱកាសំ មេ ទេហីតិ.

តតោ បរំ ពោធិសត្តោ អាហ –

៥១.

‘‘កិំសីលេ កិំសមាចារេ, បុរិសេ និវិសសេ តុវំ;

បុដ្ឋា មេ លក្ខិ អក្ខាហិ, កថំ ជានេមុ តំ មយំ.

៥២.

‘‘យោ ចាបិ សីតេ អថ វាបិ ឧណ្ហេ, វាតាតបេ ឌំសសរីសបេ ច;

ខុធំ បិបាសំ អភិភុយ្យ សព្ពំ, រត្តិន្ទិវំ យោ សតតំ និយុត្តោ.

៥៣.

‘‘កាលាគតញ្ច ¶ ន ហាបេតិ អត្ថំ, សោ មេ មនាបោ និវិសេ ច តម្ហិ;

អក្កោធនោ មិត្តវា ចាគវា ច, សីលូបបន្នោ អសឋោជុភូតោ.

៥៤.

‘‘សង្គាហកោ ¶ សខិលោ សណ្ហវាចោ, មហត្តបត្តោបិ និវាតវុត្តិ;

តស្មិំហំ បោសេ វិបុលា ភវាមិ, ឩមិ សមុទ្ទស្ស យថាបិ វណ្ណំ.

៥៥.

‘‘យោ ចាបិ មិត្តេ អថ វា អមិត្តេ, សេដ្ឋេ សរិក្ខេ អថ វាបិ ហីនេ;

អត្ថំ ចរន្តំ អថ វា អនត្ថំ, អាវី រហោ សង្គហមេវ វត្តេ.

៥៦.

‘‘វាចំ ¶ ន វជ្ជា ផរុសំ កទាចិ, មតស្ស ជីវស្ស ច តស្ស ហោមិ;

ឯតេសំ យោ អញ្ញតរំ លភិត្វា, កន្តា សិរី មជ្ជតិ អប្បបញ្ញោ;

តំ ទិត្តរូបំ វិសមំ ចរន្តំ, ករីសឋានំវ វិវជ្ជយាមិ.

៥៧.

‘‘អត្តនា កុរុតេ លក្ខិំ, អលក្ខិំ កុរុតត្តនា;

ន ហិ លក្ខិំ អលក្ខិំ វា, អញ្ញោ អញ្ញស្ស ការកោ’’តិ.

សេដ្ឋិស្ស បុច្ឆា ហោតិ, សិរិយា វិស្សជ្ជនា.

តត្ថ ឌំសសរីសបេ ចាតិ ឌំសា វុច្ចន្តិ បិង្គលមក្ខិកា, សព្ពាបិ វា មក្ខិកាជាតិកា ឥធ ‘‘ឌំសា’’តិ អធិប្បេតា. សរីសបាតិ ទីឃជាតិកា. ឌំសា ច សរីសបា ច ឌំសសរីសបា, តស្មិំ ឌំសសរីសបេ សតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ មហាសេដ្ឋិ សីតេ វា ឧណ្ហេ វា វាតាតបេ វា ឌំសសរីសបេ វា សតិ ឯតេហិ សីតាទីហិ បីឡិយមានោបិ ឯតានិ ចេវ សីតាទីនិ ខុធញ្ច បិបាសញ្ចាតិ សព្ពម្បេតំ បរិស្សយំ អភិភុយ្យ អភិភវិត្វា តិណំ វិយ អគណេត្វា រត្តិន្ទិវំ កសិវណិជ្ជាទីសុ ចេវ ទានសីលាទីសុ ច សតតំ អត្តនោ កម្មេសុ និយុត្តោ អត្តានំ យោជេត្វា វត្តតិ.

កាលាគតញ្ចាតិ ¶ កសិកាលាទីសុ កសិអាទីនិ ធនបរិច្ចាគសីលរក្ខណធម្មស្សវនាទិកាលេសុ ច ធនបរិច្ចជនាទិប្បភេទំ ទិដ្ឋធម្មសម្បរាយេ សុខាវហំ អត្ថំ ន ហាបេតិ, យុត្តប្បយុត្តកាលេ ករោតិយេវ, សោ មយ្ហំ មនាបោ តស្មិញ្ច បុរិសេ អហំ និវិសាមីតិ. អក្កោធនោតិ អធិវាសនខន្តិយា សមន្នាគតោ. មិត្តវាតិ កល្យាណមិត្តេន សមន្នាគតោ. ចាគវាតិ ធនបរិច្ចាគយុត្តោ.

សង្គាហកោតិ មិត្តសង្គហអាមិសសង្គហធម្មសង្គហានំ ការកោ. សខិលោតិ មុទុវាចោ. សណ្ហវាចោតិ ¶ មធុរវចនោ. មហត្តបត្តោបិ និវាតវុត្តីតិ មហន្តំ ឋានំ វិបុលំ ឥស្សរិយំ បត្តោបិ យសេន អនុទ្ធតោ នីចវុត្តិ បណ្ឌិតានំ ឱវាទករោ ហោតិ. តស្មិំហំ បោសេតិ តស្មិំ អហំ បុរិសេ. វិបុលា ភវាមីតិ អខុទ្ទកា ហោមិ. សោ ហិ មហតិយា សិរិយា បទដ្ឋានំ. ឩមិ សមុទ្ទស្ស យថាបិ វណ្ណន្តិ យថា នាម សមុទ្ទស្ស វណ្ណំ ឱលោកេន្តានំ ឧបរូបរិ អាគច្ឆមានា ឩមិ វិបុលា វិយ ខាយតិ, ឯវមហំ តស្មិំ បុគ្គលេ វិបុលា ហោមីតិ ទីបេតិ.

អាវី រហោតិ សម្មុខា ច បរម្មុខា ច. សង្គហមេវ វត្តេតិ ឯតស្មិំ មិត្តាទិភេទេ បុគ្គលេ ចតុព្ពិធំ សង្គហមេវ វត្តេតិ បវត្តេតិ.

ន វជ្ជាតិ យោ កទាចិ កិស្មិញ្ចិ កាលេ ផរុសវចនំ ន វទេយ្យ, មធុរវចនោវ ហោតិ. មតស្ស ជីវស្ស ចាតិ ¶ តស្សាហំ បុគ្គលស្ស មតស្សបិ ជីវន្តស្សបិ ភត្តិកា ហោមិ, ឥធលោកេបិ បរលោកេបិ តាទិសមេវ ភជាមីតិ ទស្សេតិ. ឯតេសំ យោតិ ឯតេសំ សីតាភិភវនាទីនំ ហេដ្ឋា វុត្តគុណានំ យោ បុគ្គលោ ឯកម្បិ គុណំ លភិត្វា បមជ្ជតិ បមុស្សតិ, បុន នានុយុញ្ជតីតិ អត្ថោ. កន្តា សិរី, កន្តសិរិំ, កន្តំ សិរិន្តិ តយោបិ បាឋា, តេសំ វសេន អយំ អត្ថយោជនា – យោ បុគ្គលោ សិរិំ លភិត្វា ‘‘កន្តា មេ សិរិ យថាឋានេ ឋិតា’’តិ ឯតេសំ អញ្ញតរំ គុណំ បមជ្ជតិ, យោ វា បុគ្គលោ កន្តសិរិំ បិយសិរិំ ឥច្ឆន្តោ ឯតេសំ គុណានំ អញ្ញតរំ លភិត្វា បមជ្ជតិ, យោ វា បុគ្គលោ សិរិំ លភិត្វា កន្តំ មនាបំ សិរិំ ឯតេសំ គុណានំ អញ្ញតរំ បមជ្ជតិ. អប្បបញ្ញោតិ និប្បញ្ញោ. តំ ទិត្តរូបំ វិសមំ ចរន្តន្តិ តំ អហំ ទិត្តសភាវំ គព្ពិតសភាវំ ¶ កាយទុច្ចរិតាទិភេទំ វិសមំ ចរន្តំ សុចិជាតិកោ មនុស្សោ គូថកូបំ វិយ ទូរតោ វិវជ្ជយាមីតិ.

អញ្ញោ អញ្ញស្ស ការកោតិ ឯវំ សន្តេ លក្ខិំ វា អលក្ខិំ វា អញ្ញោ បុរិសោ អញ្ញស្ស ការកោ នាម នត្ថិ, យោ កោចិ អត្តនា អត្តនោ លក្ខិំ វា អលក្ខិំ វា ករោតីតិ.

ឯវំ មហាសត្តោ ទេវិយា វចនំ អភិនន្ទិត្វា ‘‘ឥទំ អនុច្ឆិដ្ឋំ អាសនញ្ច សយនញ្ច តុយ្ហំយេវ អនុច្ឆវិកំ, បល្លង្កេ ច សយនេ ច និសីទ ចេវ និបជ្ជ ចា’’តិ អាហ. សា តត្ថ វសិត្វា បច្ចូសកាលេ និក្ខមិត្វា ចាតុមហារាជិកទេវលោកំ គន្ត្វា អនោតត្តទហេ បឋមំ នហាយិ. តម្បិ សយនំ សិរិទេវតាយ បរិភុត្តភាវា សិរិសយនំ នាម ជាតំ. សិរិសយនស្ស អយំ វំសោ, ឥមិនា ការណេន យាវជ្ជតនា ‘‘សិរិសយន’’ន្តិ វុច្ចតិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សិរិទេវី ឧប្បលវណ្ណា អហោសិ, សុចិបរិវារសេដ្ឋិ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

សិរិកាឡកណ្ណិជាតកវណ្ណនា សត្តមា.

[៣៨៣] ៨. កុក្កុដជាតកវណ្ណនា

សុចិត្តបត្តឆទនាតិ ¶ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. តញ្ហិ ភិក្ខុំ សត្ថា ‘‘កស្មា ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯកំ អលង្កតបដិយត្តំ ឥត្ថិំ ទិស្វា កិលេសវសេន, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘ភិក្ខុ ឥត្ថិយោ នាម វញ្ចេត្វា ឧបលាបេត្វា អត្តនោ វសំ គតកាលេ វិនាសំ បាបេន្តិ, លោលពិឡារី វិយ ហោន្តី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ អរញ្ញេ កុក្កុដយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា អនេកសតកុក្កុដបរិវារោ អរញ្ញេ ¶ វសតិ. តស្ស អវិទូរេ ឯកា ពិឡារិកាបិ វសតិ. សា ឋបេត្វា ពោធិសត្តំ អវសេសេ កុក្កុដេ ឧបាយេន វញ្ចេត្វា ខាទិ. ពោធិសត្តោ តស្សា គហណំ ន គច្ឆតិ. សា ចិន្តេសិ ‘‘អយំ កុក្កុដោ អតិវិយ សឋោ អម្ហាកញ្ច សឋភាវំ ឧបាយកុសលភាវញ្ច ន ជានាតិ, ឥមំ មយា ‘អហំ ភរិយា តេ ភវិស្សាមី’តិ ឧបលាបេត្វា អត្តនោ វសំ អាគតកាលេ ខាទិតុំ វដ្ដតី’’តិ. សា តេន និសិន្នរុក្ខស្ស មូលំ គន្ត្វា វណ្ណសម្ភាសនបុព្ពង្គមាយ វាចាយ តំ យាចមានា បឋមំ គាថមាហ –

៥៨.

‘‘សុចិត្តបត្តឆទន, តម្ពចូឡ វិហង្គម;

ឱរោហ ទុមសាខាយ, មុធា ភរិយា ភវាមិ តេ’’តិ.

តត្ថ សុចិត្តបត្តឆទនាតិ សុចិត្តេហិ បត្តេហិ កតច្ឆទន. មុធាតិ វិនា មូលេន ន កិញ្ចិ គហេត្វា អហំ ភរិយា តេ ភវាមិ.

តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ‘‘ឥមាយ មម សព្ពេ ញាតកា ខាទិតា, ឥទានិ មំ ឧបលាបេត្វា ខាទិតុកាមា អហោសិ, ឧយ្យោជេស្សាមិ ន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ទុតិយំ គាថមាហ –

៥៩.

‘‘ចតុប្បទី ¶ ត្វំ កល្យាណិ, ទ្វិបទាហំ មនោរមេ;

មិគី បក្ខី អសញ្ញុត្តា, អញ្ញំ បរិយេស សាមិក’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ មិគីតិ ពិឡារិំ សន្ធាយាហ. អសញ្ញុត្តាតិ ជយម្បតិកា ភវិតុំ អយុត្តា អសម្ពន្ធា, នត្ថិ តេសំ ឦទិសោ សម្ពន្ធោតិ ទីបេតិ.

តំ សុត្វា តតោ សា ‘‘អយំ អតិវិយ សឋោ, យេន កេនចិ ឧបាយេន វញ្ចេត្វា នំ ខាទិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តតិយំ គាថមាហ –

៦០.

‘‘កោមារិកា តេ ហេស្សាមិ, មញ្ជុកា បិយភាណិនី;

វិន្ទ មំ អរិយេន វេទេន, សាវយ មំ យទិច្ឆសី’’តិ.

តត្ថ កោមារិកាតិ អហំ ឯត្តកំ កាលំ អញ្ញំ បុរិសំ ន ជានាមិ, តវ កោមារិកា ភរិយា ភវិស្សាមីតិ វទតិ. មញ្ជុកា បិយភាណិនីតិ តវ មធុរកថា បិយភាណិនីយេវ ភវិស្សាមិ. វិន្ទ មន្តិ បដិលភ មំ. អរិយេន វេទេនាតិ សុន្ទរេន បដិលាភេន. អហម្បិ ហិ ឥតោ បុព្ពេ បុរិសសម្ផស្សំ ន ជានាមិ, ត្វម្បិ ឥត្ថិសម្ផស្សំ ន ជានាសិ, ឥតិ បកតិយា ព្រហ្មចារី ¶ ព្រហ្មចារិនិំ មំ និទ្ទោសេន លាភេន លភ. យទិ មំ ឥច្ឆសិ, អថ មេ វចនំ ន សទ្ទហសិ, ទ្វាទសយោជនាយ ពារាណសិយា ភេរិំ ចរាបេត្វា ‘‘អយំ មេ ទាសី’’តិ សាវយ, មំ អត្តនោ ទាសំ កត្វា គណ្ហាហីតិ វទតិ.

តតោ ពោធិសត្តោ ‘‘ឥមំ តជ្ជេត្វា បលាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៦១.

‘‘កុណបាទិនិ លោហិតបេ, ចោរិ កុក្កុដបោថិនិ;

ន ត្វំ អរិយេន វេទេន, មមំ ភត្តារមិច្ឆសី’’តិ.

តត្ថ ន ត្វំ អរិយេនាតិ ត្វំ អរិយេន ព្រហ្មចរិយវាសលាភេន មំ ភត្តារំ ន ឥច្ឆសិ, វញ្ចេត្វា បន មំ ខាទិតុកាមាសិ, នស្ស បាបេតិ តំ បលាបេសិ. សា បន បលាយិត្វាវ គតា, ន បុន ឱលោកេតុម្បិ វិសហិ.

៦២.

‘‘ឯវម្បិ ¶ ចតុរា នារី, ទិស្វាន សធនំ នរំ;

នេន្តិ សណ្ហាហិ វាចាហិ, ពិឡារី វិយ កុក្កុដំ.

៦៣.

‘‘យោ ច ឧប្បតិតំ អត្ថំ, ន ខិប្បមនុពុជ្ឈតិ;

អមិត្តវសមន្វេតិ, បច្ឆា ច អនុតប្បតិ.

៦៤.

‘‘យោ ¶ ច ឧប្បតិតំ អត្ថំ, ខិប្បមេវ និពោធតិ;

មុច្ចតេ សត្តុសម្ពាធា, កុក្កុដោវ ពិឡារិយា’’តិ. – ឥមា អភិសម្ពុទ្ធគាថា;

តត្ថ ចតុរាតិ ចាតុរិយេន សមន្នាគតា. នារីតិ ឥត្ថិយោ. នេន្តីតិ អត្តនោ វសំ ឧបនេន្តិ. ពិឡារី វិយាតិ យថា សា ពិឡារី តំ កុក្កុដំ នេតុំ វាយមតិ, ឯវំ អញ្ញាបិ នារិយោ នេន្តិយេវ. ឧប្បតិតំ អត្ថន្តិ ឧប្បន្នំ កិញ្ចិទេវ អត្ថំ. ន អនុពុជ្ឈតីតិ យថាសភាវេន ន ជានាតិ, បច្ឆា ច អនុតប្បតិ. កុក្កុដោវាតិ យថា សោ ញាណសម្បន្នោ កុក្កុដោ ពិឡារិតោ មុត្តោ, ឯវំ សត្តុសម្ពាធតោ មុច្ចតីតិ អត្ថោ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា កុក្កុដរាជា អហមេវ អហោសិន្តិ.

កុក្កុដជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា.

[៣៨៤] ៩. ធម្មធជជាតកវណ្ណនា

ធម្មំ ចរថ ញាតយោតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ កុហកភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. តទា ហិ សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អយំ ឥទានេវ កុហកោ, បុព្ពេបិ កុហកោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សកុណយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ សកុណសង្ឃបរិវុតោ សមុទ្ទមជ្ឈេ ទីបកេ វសិ. អថេកច្ចេ កាសិរដ្ឋវាសិនោ វាណិជា ទិសាកាកំ គហេត្វា នាវាយ សមុទ្ទំ បក្ខន្ទិំសុ, សមុទ្ទមជ្ឈេ នាវា ភិជ្ជិ. សោ ទិសាកាកោ តំ ទីបកំ គន្ត្វា ចិន្តេសិ ‘‘អយំ មហាសកុណសង្ឃោ, មយា កុហកកម្មំ កត្វា ឯតេសំ អណ្ឌកានិ ¶ ចេវ ឆាបកេ ច វរំ វរំ ខាទិតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ ឱតរិត្វា សកុណសង្ឃស្ស មជ្ឈេ មុខំ វិវរិត្វា ឯកេន បាទេន បថវិយំ អដ្ឋាសិ. ‘‘កោ នាម ត្វំ, សាមី’’តិ សកុណេហិ បុដ្ឋោ ‘‘អហំ ធម្មិកោ នាមា’’តិ អាហ. ‘‘កស្មា បន ឯកេន បាទេន ឋិតោសី’’តិ? ‘‘មយា ទុតិយេ បាទេ និក្ខិត្តេ ¶ បថវី ធារេតុំ ន សក្កោតី’’តិ. ‘‘អថ កស្មា មុខំ វិវរិត្វា តិដ្ឋសី’’តិ? ‘‘អហំ អញ្ញំ អាហារំ ន ខាទាមិ, វាតមេវ ខាទាមី’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា តេ សកុណេ អាមន្តេត្វា ‘‘ឱវាទំ វោ ទស្សាមិ, តំ សុណាថា’’តិ តេសំ ឱវាទវសេន បឋមំ គាថមាហ –

៦៥.

‘‘ធម្មំ ចរថ ញាតយោ, ធម្មំ ចរថ ភទ្ទំ វោ;

ធម្មចារី សុខំ សេតិ, អស្មិំ លោកេ បរម្ហិ ចា’’តិ.

តត្ថ ធម្មំ ចរថាតិ កាយសុចរិតាទិភេទំ ធម្មំ ករោថ. ញាតយោតិ តេ អាលបតិ. ធម្មំ ចរថ ភទ្ទំ វោតិ ឯកវារំ ចរិត្វា មា ឱសក្កថ, បុនប្បុនំ ចរថ, ឯវំ ភទ្ទំ វោ ភវិស្សតិ. សុខំ សេតីតិ ទេសនាសីសមេតំ, ធម្មចារី បន សុខំ តិដ្ឋតិ គច្ឆតិ និសីទតិ សេតិ, សព្ពិរិយាបថេសុ សុខិតោ ហោតីតិ ទីបេតិ.

សកុណា ¶ ‘‘អយំ កាកោ កោហញ្ញេន អណ្ឌកានិ ខាទិតុំ ឯវំ វទតី’’តិ អជានិត្វា តំ ទុស្សីលំ វណ្ណេន្តា ទុតិយំ គាថមាហំសុ –

៦៦.

‘‘ភទ្ទកោ វតយំ បក្ខី, ទិជោ បរមធម្មិកោ;

ឯកបាទេន តិដ្ឋន្តោ, ធម្មមេវានុសាសតី’’តិ.

តត្ថ ធម្មមេវាតិ សភាវមេវ. អនុសាសតីតិ កថេសិ.

សកុណា តស្ស ទុស្សីលស្ស សទ្ទហិត្វា ‘‘ត្វំ កិរ សាមិ អញ្ញំ គោចរំ ន គណ្ហសិ, វាតមេវ ភក្ខសិ, តេន ហិ អម្ហាកំ អណ្ឌកានិ ច ឆាបកេ ច ឱលោកេយ្យាសី’’តិ វត្វា គោចរាយ គច្ឆន្តិ. សោ បាបោ តេសំ គតកាលេ អណ្ឌកានិ ច ឆាបកេ ច កុច្ឆិបូរំ ខាទិត្វា តេសំ អាគមនកាលេ ឧបសន្តូបសន្តោ ហុត្វា មុខំ វិវរិត្វា ឯកេន បាទេន តិដ្ឋតិ. សកុណា អាគន្ត្វា បុត្តកេ អបស្សន្តា ‘‘កោ នុ ខោ ខាទតី’’តិ មហាសទ្ទេន វិរវន្តិ, ‘‘អយំ កាកោ ធម្មិកោ’’តិ តស្មិំ អាសង្កាមត្តម្បិ ន ករោន្តិ. អថេកទិវសំ មហាសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥធ បុព្ពេ កោចិ ¶ បរិបន្ថោ នត្ថិ, ឥមស្ស អាគតកាលតោ បដ្ឋាយ ជាតោ, ឥមំ បរិគ្គណ្ហិតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ សកុណេហិ សទ្ធិំ គោចរាយ គច្ឆន្តោ វិយ ហុត្វា និវត្តិត្វា បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ អដ្ឋាសិ. កាកោបិ ¶ ‘‘គតា សកុណា’’តិ និរាសង្កោ ហុត្វា ឧដ្ឋាយ គន្ត្វា អណ្ឌកានិ ច ឆាបកេ ច ខាទិត្វា បុនាគន្ត្វា មុខំ វិវរិត្វា ឯកេន បាទេន អដ្ឋាសិ.

សកុណរាជា សកុណេសុ អាគតេសុ សព្ពេ សន្និបាតាបេត្វា ‘‘អហំ វោ អជ្ជ បុត្តកានំ បរិបន្ថំ បរិគ្គណ្ហន្តោ ឥមំ បាបកាកំ ខាទន្តំ អទ្ទសំ, ឯថ នំ គណ្ហាមា’’តិ សកុណសង្ឃំ អាមន្តេត្វា បរិវារេត្វា ‘‘សចេ បលាយតិ, គណ្ហេយ្យាថ ន’’ន្តិ វត្វា សេសគាថា អភាសិ –

៦៧.

‘‘នាស្ស សីលំ វិជានាថ, អនញ្ញាយ បសំសថ;

ភុត្វា អណ្ឌញ្ច បោតញ្ច, ធម្មោ ធម្មោតិ ភាសតិ.

៦៨.

‘‘អញ្ញំ ភណតិ វាចាយ, អញ្ញំ កាយេន កុព្ពតិ;

វាចាយ នោ ច កាយេន, ន តំ ធម្មំ អធិដ្ឋិតោ.

៦៩.

‘‘វាចាយ ¶ សខិលោ មនោវិទុគ្គោ, ឆន្នោ កូបសយោវ កណ្ហសប្បោ;

ធម្មធជោ គាមនិគមាសុ សាធុ, ទុជ្ជានោ បុរិសេន ពាលិសេន.

៧០.

‘‘ឥមំ តុណ្ឌេហិ បក្ខេហិ, បាទា ចិមំ វិហេឋថ;

ឆវញ្ហិមំ វិនាសេថ, នាយំ សំវាសនារហោ’’តិ.

តត្ថ នាស្ស សីលន្តិ ន អស្ស សីលំ. អនញ្ញាយាតិ អជានិត្វា. ភុត្វាតិ ខាទិត្វា. វាចាយ នោ ច កាយេនាតិ អយញ្ហិ វចនេនេវ ធម្មំ ចរតិ, កាយេន បន ន ករោតិ. ន តំ ធម្មំ អធិដ្ឋិតោតិ តស្មា ជានិតព្ពោ យថាយំ ធម្មំ ភណតិ, ន តំ អធិដ្ឋិតោ, តស្មិំ ធម្មេ ន អធិដ្ឋិតោ. វាចាយ សខិលោតិ វចនេន មុទុ. មនោវិទុគ្គោតិ មនសា វិទុគ្គោ ទុប្បវេសោ វិសមោ. ឆន្នោតិ យស្មិំ ពិលេ សយតិ, តេន ឆន្នោ. កូបសយោតិ ពិលាសយោ. ធម្មធជោតិ សុចរិតធម្មំ ធជំ កត្វា វិចរណេន ធម្មទ្ធជោ. គាមនិគមាសុ សាធូតិ គាមេសុ ច និគមេសុ ច សាធុ ភទ្ទកោ សម្ភាវិតោ. ទុជ្ជានោតិ អយំ ឯវរូបោ ទុស្សីលោ បដិច្ឆន្នកម្មន្តោ ពាលិសេន អញ្ញាណេន បុរិសេន ន សក្កា ជានិតុំ. បាទា ចិមន្តិ អត្តនោ អត្តនោ បាទេន ច ឥមំ. វិហេឋថាតិ បហរថ ហនថ. ឆវន្តិ លាមកំ. នាយន្តិ អយំ អម្ហេហិ សទ្ធិំ ឯកស្មិំ ឋានេ សំវាសំ ន អរហតីតិ.

ឯវញ្ច ¶ ¶ បន វត្វា សកុណជេដ្ឋកោ សយមេវ លង្ឃិត្វា តស្ស សីសំ តុណ្ឌេន បហរិ, អវសេសា សកុណា តុណ្ឌនខបាទបក្ខេហិ បហរិំសុ. សោ តត្ថេវ ជីវិតក្ខយំ បាបុណិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា កុហកកាកោ ឥទានិ កុហកភិក្ខុ អហោសិ, សកុណរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ធម្មធជជាតកវណ្ណនា នវមា.

[៣៨៥] ១០. នន្ទិយមិគរាជជាតកវណ្ណនា

សចេ ¶ ព្រាហ្មណ គច្ឆេសីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ មាតុបោសកភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. តញ្ហិ សត្ថា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ គិហី បោសេសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘កិំ តេ ហោន្តី’’តិ វុត្តេ ‘‘មាតាបិតរោ មេ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ សាធុ ភិក្ខុ បោរាណកបណ្ឌិតានំ វំសំ បាលេសិ, បោរាណកបណ្ឌិតា ហិ តិរច្ឆានយោនិយំ និព្ពត្តិត្វាបិ មាតាបិតូនំ ជីវិតំ អទំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ កោសលរដ្ឋេ សាកេតេ កោសលរាជេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ មិគយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ នន្ទិយមិគោ នាម ហុត្វា សីលាចារសម្បន្នោ មាតាបិតរោ បោសេសិ. តទា កោសលរាជា មិគវិត្តកោវ អហោសិ. សោ បន មនុស្សានំ កសិកម្មាទីនិ កាតុំ អទត្វា មហាបរិវារោ ទេវសិកំ មិគវំ គច្ឆតិ. មនុស្សា សន្និបតិត្វា ‘‘អយ្យា, អយំ រាជា អម្ហាកំ កម្មច្ឆេទំ ករោតិ, ឃរាវាសោបិ នស្សតិ, យំនូន មយំ អជ្ជុនវនំ ឧយ្យានំ បរិក្ខិបិត្វា ទ្វារំ យោជេត្វា បោរក្ខណិំ ខណិត្វា តិណានិ អារោបេត្វា ទណ្ឌមុគ្គរាទិហត្ថា អរញ្ញំ បវិសិត្វា គុម្ពេ បហរន្តា មិគេ នីហរិត្វា បរិវារេត្វា គោរូបានិ វិយ វជំ ឧយ្យានំ បវេសេត្វា ទ្វារំ បិទហិត្វា រញ្ញោ អារោចេត្វា អត្តនោ កម្មំ ករេយ្យាមា’’តិ មន្តយិំសុ. ‘‘អត្ថេសោ ឧបាយោ’’តិ សព្ពេ ឯកច្ឆន្ទា ហុត្វា ឧយ្យានំ សជ្ជេត្វា អរញ្ញំ បវិសិត្វា យោជនមត្តដ្ឋានំ ¶ បរិក្ខិបិំសុ.

តស្មិំ ខណេ នន្ទិយោ ឯកស្មិំ ខុទ្ទកគុម្ពេ មាតាបិតរោ គហេត្វា ភូមិយំ និបន្នោ ហោតិ. មនុស្សា នានាផលកាវុធហត្ថា ពាហុនា ពាហុំ បីឡេត្វា តំ គុម្ពំ បរិក្ខិបិំសុ. អថេកច្ចេ មិគេ ឱលោកេន្តា តំ គុម្ពំ បវិសិំសុ. នន្ទិយោ តេ ទិស្វា ‘‘អជ្ជ មយា ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា មាតាបិតូនំ ¶ ជីវិតំ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ឧដ្ឋាយ មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា ‘‘អម្មតាត, ឥមេ មនុស្សា ឥមំ គុម្ពំ បវិសិត្វា អម្ហេ តយោបិ បស្សិស្សន្តិ, តុម្ហេ ឯកេន ឧបាយេន ជីវេយ្យាថ, ជីវិតំ វោ សេយ្យោ, អហំ តុម្ហាកំ ជីវិតទានំ ទត្វា មនុស្សេហិ គុម្ពបរិយន្តេ ឋត្វា គុម្ពេ បហដមត្តេយេវ និក្ខមិស្សាមិ, អថ តេ ‘ឥមស្មិំ ខុទ្ទកគុម្ពេ ឯកោយេវ មិគោ ភវិស្សតី’តិ មញ្ញមានា គុម្ពំ ន បវិសិស្សន្តិ, តុម្ហេ អប្បមត្តា ហោថា’’តិ ¶ មាតាបិតរោ ខមាបេត្វា គមនសជ្ជោ អដ្ឋាសិ. សោ មនុស្សេហិ គុម្ពបរិយន្តេ ឋត្វា ឧន្នាទេត្វា គុម្ពេ បហដមត្តេយេវ តតោ និក្ខមិ. តេ ‘‘ឯកោវេត្ថ មិគោ ភវិស្សតី’’តិ គុម្ពំ ន បវិសិំសុ. អថ នន្ទិយោ គន្ត្វា មិគានំ អន្តរំ បាវិសិ. មនុស្សា បរិវារេត្វា សព្ពេ មិគេ ឧយ្យានំ បវេសេត្វា ទ្វារំ ថកេត្វា រញ្ញោ អារោចេត្វា សកសកដ្ឋានានិ អគមំសុ.

តតោ បដ្ឋាយ រាជា សយមេវ គន្ត្វា ឯកំ មិគំ វិជ្ឈិត្វា តំ គហេត្វា ឯហីតិ ឯកំ បេសេត្វា អាហរាបេសិ. មិគា វារំ ឋបយិំសុ, បត្តវារោ មិគោ ឯកមន្តេ តិដ្ឋតិ, តំ វិជ្ឈិត្វា គណ្ហន្តិ. នន្ទិយោ បោក្ខរណិយំ បានីយំ បិវតិ, តិណានិ ខាទតិ, វារោ បនស្ស ន តាវ បាបុណាតិ. អថ ពហូនំ ទិវសានំ អច្ចយេន តស្ស មាតាបិតរោ តំ ទដ្ឋុកាមា ហុត្វា ‘‘អម្ហាកំ បុត្តោ នន្ទិយមិគរាជា នាគពលោ ថាមសម្បន្នោ, សចេ ជីវតិ, អវស្សំ វតិំ លង្ឃិត្វា អម្ហាកំ ទស្សនត្ថាយ អាគមិស្សតិ, សាសនមស្ស បេសេស្សាមា’’តិ ¶ ចិន្តេត្វា មគ្គសមីបេ ឋត្វា ឯកំ ព្រាហ្មណំ ទិស្វា ‘‘អយ្យ, កហំ គច្ឆសី’’តិ មានុសិកាយ វាចាយ បុច្ឆិត្វា ‘‘សាកេត’’ន្តិ វុត្តេ បុត្តស្ស សាសនំ បហិណន្តា បឋមំ គាថមាហំសុ –

៧១.

‘‘សចេ ព្រាហ្មណ គច្ឆេសិ, សាកេតេ អជ្ជុនំ វនំ;

វជ្ជាសិ នន្ទិយំ នាម, បុត្តំ អស្មាកមោរសំ;

មាតា បិតា ច តេ វុទ្ធា, តេ តំ ឥច្ឆន្តិ បស្សិតុ’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – សចេ, ត្វំ ព្រាហ្មណ, សាកេតំ គច្ឆសិ, សាកេតេ អជ្ជុនវនំ នាម ឧយ្យានំ អត្ថិ, តត្ថ អម្ហាកំ បុត្តោ នន្ទិយោ នាម មិគោ អត្ថិ, តំ វទេយ្យាសិ ‘‘មាតាបិតរោ តេ វុឌ្ឍា យាវ ន មរន្តិ, តាវ តំ បស្សិតុំ ឥច្ឆន្តី’’តិ.

សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា សាកេតំ គន្ត្វា បុនទិវសេ ឧយ្យានំ បវិសិត្វា ‘‘នន្ទិយមិគោ នាម កតរោ’’តិ បុច្ឆិ. មិគោ អាគន្ត្វា តស្ស សមីបេ ឋត្វា ‘‘អហ’’ន្តិ អាហ. ព្រាហ្មណោ តមត្ថំ អារោចេសិ. នន្ទិយោ តំ សុត្វា ‘‘គច្ឆេយ្យាមហំ, ព្រាហ្មណ, វតិំ លង្ឃិត្វា ¶ នោ ន គច្ឆេយ្យំ, មយា បន រញ្ញោ សន្តកំ និវាបបានភោជនំ ភុត្តំ, តំ មេ ឥណដ្ឋានេ ឋិតំ, ឥមេសញ្ច មិគានំ មជ្ឈេ ចិរវុត្ថោស្មិ, តស្ស មេ រញ្ញោ ចេវ ¶ ឯតេសញ្ច សោត្ថិភាវំ អកត្វា អត្តនោ ពលំ អទស្សេត្វា គមនំ នាម ន យុត្តំ, អត្តនោ វារេ បន សម្បត្តេ អហំ ឯតេសំ សោត្ថិភាវំ កត្វា សុខិតោ អាគច្ឆិស្សាមី’’តិ តមត្ថំ បកាសេន្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៧២.

‘‘ភុត្តា មយា និវាបានិ, រាជិនោ បានភោជនំ;

តំ រាជបិណ្ឌំ អវភោត្តុំ, នាហំ ព្រាហ្មណ មុស្សហេ.

៧៣.

‘‘ឱទហិស្សាមហំ បស្សំ, ខុរប្បានិស្ស រាជិនោ;

តទាហំ សុខិតោ មុត្តោ, អបិ បស្សេយ្យ មាតរ’’ន្តិ.

តត្ថ និវាបានីតិ តេសុ តេសុ ឋានេសុ និវុតានិ និវាបានិ. បានភោជនន្តិ បានីយញ្ច អវសេសតិណញ្ច. តំ រាជបិណ្ឌន្តិ តំ រញ្ញោ សន្តកំ សង្កឌ្ឍិត្វា សមោធានកដ្ឋេន បិណ្ឌំ. អវភោត្តុន្តិ ទុព្ភុត្តំ ភុញ្ជិតុំ ¶ . រញ្ញោ ហិ កិច្ចំ អនិប្ផាទេន្តោ តំ អវភុត្តំ ភុញ្ជតិ នាម, ស្វាហំ ឯវំ អវភោត្តុំ ន ឧស្សហាមីតិ វទតិ. ព្រាហ្មណ មុស្សហេតិ ចេត្ថ ព្រាហ្មណាតិ អាលបនំ, ម-ការោ បទសន្ធិវសេន វុត្តោ.

ឱទហិស្សាមហំ បស្សំ, ខុរប្បានិស្ស រាជិនោតិ អហំ, ព្រាហ្មណ, អត្តនោ វារេ សម្បត្តេ ខុរប្បំ សន្នយ្ហិត្វា អាគតស្ស រញ្ញោ មិគយូថតោ និក្ខមិត្វា ឯកមន្តេ ឋត្វា ‘‘មំ វិជ្ឈ, មហារាជា’’តិ វត្វា អត្តនោ មហាផាសុកបស្សំ ឱទហិស្សាមិ ឱឌ្ឌេស្សាមិ. សុខិតោ មុត្តោតិ តទា អហំ មរណភយា មុត្តោ សុខិតោ និទ្ទុក្ខោ រញ្ញា អនុញ្ញាតោ អបិ នាម មាតរំ បស្សេយ្យន្តិ.

តំ សុត្វា ព្រាហ្មណោ បក្កាមិ. អបរភាគេ តស្ស វារទិវសេ រាជា មហន្តេន បរិវារេន ឧយ្យានំ អាគច្ឆិ. មហាសត្តោ ឯកមន្តេ អដ្ឋាសិ. រាជា ‘‘មិគំ វិជ្ឈិស្សាមី’’តិ ខុរប្បំ សន្នយ្ហិ. មហាសត្តោ យថា អញ្ញេ មរណភយតជ្ជិតា បលាយន្តិ, ឯវំ អបលាយិត្វា និព្ភយោ ហុត្វា មេត្តំ បុរេចារិកំ កត្វា មហាផាសុកបស្សំ ឱទហិត្វា និច្ចលោវ អដ្ឋាសិ. រាជា តស្ស មេត្តានុភាវេន សរំ វិស្សជ្ជេតុំ នាសក្ខិ. មហាសត្តោ ‘‘កិំ, មហារាជ, សរំ ន មុច្ចេសិ, មុញ្ចាហី’’តិ អាហ. ‘‘ន សក្កោមិ, មិគរាជា’’តិ. ‘‘តេន ហិ គុណវន្តានំ គុណំ ជាន, មហារាជា’’តិ. តទា ¶ រាជា ពោធិសត្តេ បសីទិត្វា ធនុំ ឆឌ្ឌេត្វា ‘‘ឥមំ អចិត្តកំ កលិង្គរកណ្ឌម្បិ ¶ តាវ តវ គុណំ ជានាតិ, អហំ សចិត្តកោ មនុស្សភូតោបិ តវ គុណំ ន ជានាមិ, មិគរាជ, មយ្ហំ ខម, អភយំ តេ ទម្មី’’តិ អាហ. ‘‘មហារាជ, មយ្ហំ តាវ អភយំ ទេសិ, អយំ បន ឧយ្យានេ មិគគណោ កិំ ករិស្សតី’’តិ? ‘‘ឯតស្សបិ អភយំ ទម្មី’’តិ. ឯវំ មហាសត្តោ និគ្រោធជាតកេ (ជា. ១.១.១២) វុត្តនយេនេវ សព្ពេសំ អរញ្ញេ មិគានំ អាកាសគតសកុណានំ ជលចរមច្ឆានញ្ច អភយំ ទាបេត្វា រាជានំ បញ្ចសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា ‘‘មហារាជ, រញ្ញា នាម អគតិគមនំ បហាយ ទស រាជធម្មេ អកោបេន្តេន ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេតុំ វដ្ដតី’’តិ.

‘‘ទានំ ¶ សីលំ បរិច្ចាគំ, អជ្ជវំ មទ្ទវំ តបំ;

អក្កោធំ អវិហិំសញ្ច, ខន្តិញ្ច អវិរោធនំ.

‘‘ឥច្ចេតេ កុសលេ ធម្មេ, ឋិតេ បស្សាមិ អត្តនិ;

តតោ មេ ជាយតេ បីតិ, សោមនស្សញ្ចនប្បក’’ន្តិ. (ជា. ២.២១.១៧៦-១៧៧) –

ឯវំ វុត្តេ រាជធម្មេ គាថាពន្ធេនេវ ទេសេត្វា កតិបាហំ រញ្ញោ សន្តិកេ វសិត្វា នគរេ សព្ពសត្តានំ អភយទានបកាសនត្ថំ សុវណ្ណភេរិំ ចរាបេត្វា ‘‘អប្បមត្តោ ហោហិ, មហារាជា’’តិ វត្វា មាតាបិតូនំ ទស្សនត្ថាយ គតោ.

៧៤.

‘‘មិគរាជា បុរេ អាសិំ, កោសលស្ស និកេតនេ;

នន្ទិយោ នាម នាមេន, អភិរូបោ ចតុប្បទោ.

៧៥.

‘‘តំ មំ វធិតុមាគច្ឆិ, ទាយស្មិំ អជ្ជុនេ វនេ;

ធនុំ អារជ្ជំ កត្វាន, ឧសុំ សន្នយ្ហ កោសលោ.

៧៦.

‘‘តស្សាហំ ឱទហិំ បស្សំ, ខុរប្បានិស្ស រាជិនោ;

តទាហំ សុខិតោ មុត្តោ, មាតរំ ទដ្ឋុមាគតោ’’តិ. –

ឥមា តិស្សោ អភិសម្ពុទ្ធគាថា ហោន្តិ.

តត្ថ ¶ កោសលស្ស និកេតនេតិ កោសលស្ស រញ្ញោ និកេតនេ វសនដ្ឋានេ, តស្ស សន្តិកេ អរញ្ញស្មិន្តិ អត្ថោ. ទាយស្មិន្តិ មិគានំ វសនត្ថាយ ទិន្នឧយ្យានេ. អារជ្ជំ កត្វានាតិ ជិយាយ សទ្ធិំ ឯកតោ កត្វា ¶ , អារោបេត្វាតិ អត្ថោ. សន្នយ្ហាតិ សន្នយ្ហិត្វា យោជេត្វា. ឱទហិន្តិ ឱឌ្ឌេសិំ. មាតរំ ទដ្ឋុមាគតោតិ ទេសនាសីសមេតំ, រញ្ញោ ធម្មំ ទេសេត្វា សព្ពសត្តានំ អភយត្ថាយ សុវណ្ណភេរិំ ចរាបេត្វា មាតាបិតរោ ទដ្ឋុំ អាគតោស្មីតិ អត្ថោ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ មាតុបោសកភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា មាតាបិតរោ មហារាជកុលានិ អហេសុំ, ព្រាហ្មណោ សារិបុត្តោ, រាជា អានន្ទោ, នន្ទិយមិគរាជា បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

នន្ទិយមិគរាជជាតកវណ្ណនា ទសមា.

អវារិយវគ្គោ បឋមោ.

២. ខរបុត្តវគ្គោ

[៣៨៦] ១. ខរបុត្តជាតកវណ្ណនា

សច្ចំ ¶ ¶ កិរេវមាហំសូតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បុរាណទុតិយិកាបលោភនំ អារព្ភ កថេសិ. តញ្ហិ ភិក្ខុំ សត្ថា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘កេន ឧក្កណ្ឋាបិតោសី’’តិ វត្វា ‘‘បុរាណទុតិយិកាយា’’តិ វុត្តេ ‘‘ភិក្ខុ អយំ តេ ឥត្ថី អនត្ថការិកា, បុព្ពេបិ ត្វំ ឥមំ និស្សាយ អគ្គិំ បវិសិត្វា មរន្តោ បណ្ឌិតេ និស្សាយ ជីវិតំ លភី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ សេនកេ នាម រញ្ញេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សក្កត្តំ ការេសិ. តទា សេនកស្ស រញ្ញោ ឯកេន នាគរាជេន សទ្ធិំ មិត្តភាវោ ហោតិ. សោ កិរ នាគរាជា នាគភវនា និក្ខមិត្វា ថលេ គោចរំ គណ្ហន្តោ ចរតិ. អថ នំ គាមទារកា ទិស្វា ‘‘សប្បោ អយ’’ន្តិ លេឌ្ឌុទណ្ឌាទីហិ បហរិំសុ. អថ រាជា ឧយ្យានំ កីឡិតុំ គច្ឆន្តោ ទិស្វា ‘‘កិំ ឯតេ ទារកា ករោន្តី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯកំ សប្បំ បហរន្តី’’តិ សុត្វា ‘‘បហរិតុំ មា ទេថ, បលាបេថ នេ’’តិ បលាបេសិ. នាគរាជា ជីវិតំ ¶ លភិត្វា នាគភវនំ គន្ត្វា ពហូនិ រតនានិ អាទាយ អឌ្ឍរត្តសមយេ រញ្ញោ សយនឃរំ បវិសិត្វា តានិ រតនានិ ទត្វា ‘‘មហារាជ, មយា តុម្ហេ និស្សាយ ជីវិតំ លទ្ធ’’ន្តិ រញ្ញា សទ្ធិំ មិត្តភាវំ កត្វា បុនប្បុនំ គន្ត្វា រាជានំ បស្សតិ. សោ អត្តនោ នាគមាណវិកាសុ ឯកំ កាមេសុ អតិត្តំ នាគមាណវិកំ រក្ខណត្ថាយ រញ្ញោ សន្តិកេ ឋបេត្វា ‘‘យទា ឯតំ ន បស្សសិ, តទា ឥមំ មន្តំ បរិវត្តេយ្យាសី’’តិ តស្ស ឯកំ មន្តំ អទាសិ.

សោ ឯកទិវសំ ឧយ្យានំ គន្ត្វា នាគមាណវិកាយ សទ្ធិំ បោក្ខរណិយំ ឧទកកីឡំ កីឡិ. នាគមាណវិកា ឯកំ ឧទកសប្បំ ទិស្វា អត្តភាវំ វិជហិត្វា តេន សទ្ធិំ អសទ្ធម្មំ បដិសេវិ. រាជា តំ អបស្សន្តោ ‘‘កហំ នុ ¶ ខោ គតា’’តិ មន្តំ បរិវត្តេត្វា អនាចារំ ករោន្តិំ ទិស្វា វេឡុបេសិកាយ បហរិ. សា កុជ្ឈិត្វា តតោ នាគភវនំ គន្ត្វា ‘‘កស្មា អាគតាសី’’តិ បុដ្ឋា ‘‘តុម្ហាកំ សហាយោ មំ អត្តនោ វចនំ អគណ្ហន្តិំ បិដ្ឋិយំ បហរី’’តិ បហារំ ទស្សេសិ. នាគរាជា តថតោ ¶ អជានិត្វាវ ចត្តារោ នាគមាណវកេ អាមន្តេត្វា ‘‘គច្ឆថ, សេនកស្ស សយនឃរំ បវិសិត្វា នាសវាតេន តំ ភុសំ វិយ វិទ្ធំសេថា’’តិ បេសេសិ. តេ គន្ត្វា រញ្ញោ សិរិសយនេ និបន្នកាលេ គព្ភំ បវិសិំសុ. តេសំ បវិសនវេលាយមេវ រាជា ទេវិំ អាហ – ‘‘ជានាសិ នុ ខោ ភទ្ទេ, នាគមាណវិកាយ គតដ្ឋាន’’ន្តិ? ‘‘ន ជានាមិ, ទេវា’’តិ. ‘‘អជ្ជ សា អម្ហាកំ បោក្ខរណិយំ កីឡនកាលេ អត្តភាវំ វិជហិត្វា ឯកេន ឧទកសប្បេន សទ្ធិំ អនាចារំ អកាសិ, អថ នំ អហំ ‘ឯវំ មា ករី’តិ សិក្ខាបនត្ថាយ វេឡុបេសិកាយ បហរិំ, សា ‘នាគភវនំ គន្ត្វា សហាយស្ស មេ អញ្ញំ កិញ្ចិ កថេត្វា មេត្តិំ ភិន្ទេយ្យា’តិ មេ ភយំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ. តំ សុត្វា នាគមាណវកា តតោវ និវត្តិត្វា នាគភវនំ គន្ត្វា នាគរាជស្ស តមត្ថំ អារោចេសុំ. សោ សំវេគប្បត្តោ ហុត្វា តង្ខណញ្ញេវ រញ្ញោ សយនឃរំ អាគន្ត្វា តមត្ថំ អាចិក្ខិត្វា ខមាបេត្វា ‘‘ឥទំ មេ ទណ្ឌកម្ម’’ន្តិ សព្ពរុតជាននំ នាម មន្តំ ទត្វា ‘‘អយំ, មហារាជ, អនគ្ឃោ មន្តោ, សចេ ឥមំ មន្តំ អញ្ញស្ស ទទេយ្យាសិ, ទត្វាវ អគ្គិំ បវិសិត្វា មរេយ្យាសី’’តិ អាហ. រាជា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ កិបិល្លិកានម្បិ សទ្ទំ ជានាតិ.

តស្សេកទិវសំ ¶ មហាតលេ និសីទិត្វា មធុផាណិតេហិ ខាទនីយំ ខាទន្តស្ស ឯកំ មធុពិន្ទុ ច ផាណិតពិន្ទុ ច បូវខណ្ឌញ្ច ភូមិយំ បតិ. ឯកា កិបិល្លិកា តំ ទិស្វា ‘‘រញ្ញោ មហាតលេ មធុចាដិ ភិន្នា, ផាណិតសកដំ បូវសកដំ ¶ និក្កុជ្ជិតំ, មធុផាណិតញ្ច បូវញ្ច ខាទថា’’តិ វិរវន្តី វិចរតិ. អថ រាជា តស្សា រវំ សុត្វា ហសិ. រញ្ញោ សមីបេ ឋិតា ទេវី ‘‘កិំ នុ ខោ ទិស្វា រាជា ហសី’’តិ ចិន្តេសិ. តស្មិំ ខាទនីយំ ខាទិត្វា ន្ហត្វា បល្លង្កេ និសិន្នេ ឯកំ មក្ខិកំ សាមិកោ ‘‘ឯហិ ភទ្ទេ, កិលេសរតិយា រមិស្សាមា’’តិ អាហ. អថ នំ សា ‘‘អធិវាសេហិ តាវ សាមិ, ឥទានិ រញ្ញោ គន្ធេ អាហរិស្សន្តិ, តស្ស វិលិម្បន្តស្ស បាទមូលេ គន្ធចុណ្ណំ បតិស្សតិ, អហំ តត្ថ វដ្ដេត្វា សុគន្ធា ភវិស្សាមិ, តតោ រញ្ញោ បិដ្ឋិយំ និបជ្ជិត្វា រមិស្សាមា’’តិ អាហ. រាជា តម្បិ សទ្ទំ សុត្វា ហសិ. ទេវីបិ ‘‘កិំ នុ ខោ ទិស្វា ហសី’’តិ បុន ចិន្តេសិ. បុន រញ្ញោ សាយមាសំ ភុញ្ជន្តស្ស ឯកំ ភត្តសិត្ថំ ភូមិយំ បតិ. កិបិល្លិកា ‘‘រាជកុលេ ភត្តសកដំ ភគ្គំ, ភត្តំ ភុញ្ជថា’’តិ វិរវិ. តំ សុត្វា រាជា បុនបិ ហសិ. ទេវី សុវណ្ណកដច្ឆុំ គហេត្វា រាជានំ បរិវិសន្តី ‘‘មំ នុ ខោ ទិស្វា រាជា ហសតី’’តិ វិតក្កេសិ.

សា រញ្ញា សទ្ធិំ សយនំ អារុយ្ហ និបជ្ជនកាលេ ‘‘កិំការណា ទេវ, ហសី’’តិ បុច្ឆិ. សោ ‘‘កិំ តេ មម ហសិតការណេនា’’តិ វត្វា បុនប្បុនំ និពទ្ធោ កថេសិ. អថ នំ សា ‘‘តុម្ហាកំ ជាននមន្តំ មយ្ហំ ទេថា’’តិ វត្វា ‘‘ន សក្កា ទាតុ’’ន្តិ បដិក្ខិត្តាបិ បុនប្បុនំ និពន្ធិ ¶ . រាជា ‘‘សចាហំ ឥមំ មន្តំ តុយ្ហំ ទស្សាមិ, មរិស្សាមី’’តិ អាហ. ‘‘មរន្តោបិ មយ្ហំ ទេហិ, ទេវា’’តិ. រាជា មាតុគាមវសិកោ ហុត្វា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ‘‘ឥមិស្សា មន្តំ ទត្វា អគ្គិំ បវិសិស្សាមី’’តិ រថេន ឧយ្យានំ បាយាសិ.

តស្មិំ ខណេ សក្កោ លោកំ ឱលោកេន្តោ ឥមំ ការណំ ទិស្វា ‘‘អយំ ពាលរាជា មាតុគាមំ និស្សាយ ‘អគ្គិំ បវិសិស្សាមី’តិ គច្ឆតិ, ជីវិតមស្ស ទស្សាមី’’តិ សុជំ អសុរកញ្ញំ អាទាយ ពារាណសិំ អាគន្ត្វា តំ អជិកំ ¶ កត្វា អត្តនា អជោ ហុត្វា ‘‘មហាជនោ មា បស្សតូ’’តិ អធិដ្ឋាយ រញ្ញោ រថស្ស បុរតោ អហោសិ. តំ រាជា ចេវ រថេ យុត្តសិន្ធវា ច បស្សន្តិ, អញ្ញោ កោចិ ន បស្សតិ. អជោ កថាសមុដ្ឋាបនត្ថំ រថបុរតោ អជិកាយ សទ្ធិំ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តោ វិយ ¶ អហោសិ. តមេកោ រថេ យុត្តសិន្ធវោ ទិស្វា ‘‘សម្ម អជរាជ, មយំ បុព្ពេ ‘អជា កិរ ពាលា អហិរិកា’តិ អស្សុម្ហ, ន ច តំ បស្សិម្ហ, ត្វំ បន រហោ បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ កត្តព្ពំ អនាចារំ អម្ហាកំ ឯត្តកានំ បស្សន្តានញ្ញេវ ករោសិ, ន លជ្ជសិ, តំ នោ បុព្ពេ សុតំ ឥមិនា ទិដ្ឋេន សមេតី’’តិ វត្វា បឋមំ គាថមាហ –

៧៧.

‘‘សច្ចំ កិរេវមាហំសុ, វស្តំ ពាលោតិ បណ្ឌិតា;

បស្ស ពាលោ រហោកម្មំ, អាវិកុព្ពំ ន ពុជ្ឈតី’’តិ.

តត្ថ វស្តន្តិ អជំ. បណ្ឌិតាតិ ញាណសម្បន្នា តំ ពាលោតិ វទន្តិ, សច្ចំ កិរ វទន្តិ. បស្សាតិ អាលបនំ, បស្សថាហិ អត្ថោ. ន ពុជ្ឈតីតិ ឯវំ កាតុំ អយុត្តន្តិ ន ជានាតិ.

តំ សុត្វា អជោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៧៨.

‘‘ត្វំ ខោបិ សម្ម ពាលោសិ, ខរបុត្ត វិជានហិ;

រជ្ជុយា ហិ បរិក្ខិត្តោ, វង្កោដ្ឋោ ឱហិតោមុខោ.

៧៩.

‘‘អបរម្បិ សម្ម តេ ពាល្យំ, យោ មុត្តោ ន បលាយសិ;

សោ ច ពាលតរោ សម្ម, យំ ត្វំ វហតិ សេនក’’ន្តិ.

តត្ថ ត្វំ ខោបិ សម្មាតិ សម្ម សិន្ធវ មយាបិ ខោ ត្វំ ពាលតរោ. ខរបុត្តាតិ សោ កិរ គទ្រភស្ស ជាតកោ, តេន តំ ឯវមាហ. វិជានហីតិ អហមេវ ពាលោតិ ឯវំ ជានាហិ. បរិក្ខិត្តោតិ ¶ យុគេន សទ្ធិំ គីវាយ បរិក្ខិត្តោ. វង្កោដ្ឋោតិ វង្កឱដ្ឋោ. ឱហិតោមុខោតិ មុខពន្ធនេន បិហិតមុខោ. យោ មុត្តោ ន បលាយសីតិ យោ ត្វំ រថតោ មុត្តោ សមានោ មុត្តកាលេ បលាយិត្វា អរញ្ញំ ន បវិសសិ, តំ តេ អបលាយនំ អបរម្បិ ពាល្យំ ¶ , សោ ច ពាលតរោតិ យំ ត្វំ សេនកំ វហសិ, សោ សេនកោ តយាបិ ពាលតរោ.

រាជា តេសំ ឧភិន្នម្បិ កថំ ជានាតិ, តស្មា តំ សុណន្តោ សណិកំ រថំ បេសេសិ. សិន្ធវោបិ តស្ស កថំ សុត្វា បុន ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៨០.

‘‘យំ នុ សម្ម អហំ ពាលោ, អជរាជ វិជានហិ;

អថ កេន សេនកោ ពាលោ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ.

តត្ថ ¶ យន្តិ ករណត្ថេ បច្ចត្តវចនំ. នូតិ អនុស្សវត្ថេ និបាតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សម្ម អជរាជ, យេន តាវ តិរច្ឆានគតត្តេន ការណេន អហំ ពាលោ, តំ ត្វំ ការណំ ជានាហិ, សក្កា ឯតំ តយា ញាតុំ, អហញ្ហិ តិរច្ឆានគតត្តាវ ពាលោ, តស្មា មំ ខរបុត្តាតិអាទីនិ វទន្តោ សុដ្ឋុ វទសិ, អយំ បន សេនកោ រាជា កេន ការណេន ពាលោ, តំ មេ ការណំ បុច្ឆិតោ អក្ខាហីតិ.

តំ សុត្វា អជោ អាចិក្ខន្តោ បញ្ចមំ គាថមាហ –

៨១.

‘‘ឧត្តមត្ថំ លភិត្វាន, ភរិយាយ យោ បទស្សតិ;

តេន ជហិស្សតត្តានំ, សា ចេវស្ស ន ហេស្សតី’’តិ.

តត្ថ ឧត្តមត្ថន្តិ សព្ពរុតជាននមន្តំ. តេនាតិ តស្សា មន្តប្បទានសង្ខាតេន ការណេន តំ ទត្វា អគ្គិំ បវិសន្តោ អត្តានញ្ច ជហិស្សតិ, សា ចស្ស ភរិយា ន ភវិស្សតិ, តស្មា ឯស តយាបិ ពាលតរោ, យោ លទ្ធំ យសំ រក្ខិតុំ ន សក្កោតីតិ.

រាជា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘អជរាជ, អម្ហាកំ សោត្ថិំ ករោន្តោបិ ត្វញ្ញេវ ករិស្សសិ, កថេហិ តាវ នោ កត្តព្ពយុត្តក’’ន្តិ អាហ. អថ នំ អជរាជា ‘‘មហារាជ, ឥមេសំ សត្តានំ អត្តនា អញ្ញោ បិយតរោ នាម នត្ថិ, ឯកំ បិយភណ្ឌំ និស្សាយ ¶ អត្តានំ នាសេតុំ លទ្ធយសំ បហាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឆដ្ឋំ គាថមាហ –

៨២.

‘‘ន ¶ វេ បិយម្មេតិ ជនិន្ទ តាទិសោ, អត្តំ និរំកត្វា បិយានិ សេវតិ;

អត្តាវ សេយ្យោ បរមា ច សេយ្យោ, លព្ភា បិយា ឱចិតត្ថេន បច្ឆា’’តិ.

តត្ថ បិយម្មេតិ បិយំ មេ, អយមេវ វា បាឋោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ជនិន្ទ, តាទិសោ តុម្ហាទិសោ យសមហត្តេ ឋិតោ បុគ្គលោ ឯកំ បិយភណ្ឌំ និស្សាយ ‘‘ឥទំ បិយំ មេ’’តិ អត្តំ និរំកត្វា អត្តានំ ឆឌ្ឌេត្វា តានិ បិយានិ ន សេវតេវ. កិំការណា? អត្តាវ សេយ្យោ បរមា ច សេយ្យោតិ, យស្មា សតគុណេន សហស្សគុណេន អត្តាវ សេយ្យោ វរោ ¶ ឧត្តមោ, បរមា ច សេយ្យោ, បរមា ឧត្តមាបិ អញ្ញស្មា បិយភណ្ឌាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ហិ ច-ការោ បិ-ការត្ថេ និបាតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. លព្ភា បិយា ឱចិតត្ថេន បច្ឆាតិ ឱចិតត្ថេន វឌ្ឍិតត្ថេន យសសម្បន្នេន បុរិសេន បច្ឆា បិយា នាម សក្កា លទ្ធុំ, ន តស្សា ការណា អត្តា នាសេតព្ពោតិ.

ឯវំ មហាសត្តោ រញ្ញោ ឱវាទំ អទាសិ. រាជា តុស្សិត្វា ‘‘អជរាជ, កុតោ អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិ. សក្កោ អហំ, មហារាជ, តវ អនុកម្បាយ តំ មរណា មោចេតុំ អាគតោម្ហីតិ. ទេវរាជ, អហំ ឯតិស្សា ‘‘មន្តំ ទស្សាមី’’តិ អវចំ, ឥទានិ ‘‘កិំ ករោមី’’តិ? ‘‘មហារាជ, តុម្ហាកំ ឧភិន្នម្បិ វិនាសេន កិច្ចំ នត្ថិ, ‘សិប្បស្ស ឧបចារោ’តិ វត្វា ឯតំ កតិបយេ បហារេ បហរាបេហិ, ឥមិនា ឧបាយេន ន គណ្ហិស្សតី’’តិ. រាជា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. មហាសត្តោ រញ្ញោ ឱវាទំ ទត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ. រាជា ឧយ្យានំ គន្ត្វា ទេវិំ បក្កោសាបេត្វា អាហ ‘‘គណ្ហិស្សសិ ភទ្ទេ, មន្ត’’ន្តិ? ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឧបចារំ ករោមី’’តិ. ‘‘កោ ឧបចារោ’’តិ? ‘‘បិដ្ឋិយំ បហារសតេ ¶ បវត្តមានេ សទ្ទំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ. សា មន្តលោភេន ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. រាជា ចោរឃាតកេ បក្កោសាបេត្វា កសា គាហាបេត្វា ឧភោសុ បស្សេសុ បហរាបេសិ. សា ទ្វេ តយោ បហារេ អធិវាសេត្វា តតោ បរំ ‘‘ន មេ មន្តេន អត្ថោ’’តិ រវិ. អថ នំ រាជា ‘‘ត្វំ មំ មារេត្វា មន្តំ គណ្ហិតុកាមាសី’’តិ បិដ្ឋិយំ និច្ចម្មំ ការេត្វា វិស្សជ្ជាបេសិ. សា តតោ បដ្ឋាយ បុន កថេតុំ នាសក្ខិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា រាជា ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ អហោសិ, ទេវី បុរាណទុតិយិកា, អស្សោ សារិបុត្តោ, សក្កោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

ខរបុត្តជាតកវណ្ណនា បឋមា.

[៣៨៧] ២. សូចិជាតកវណ្ណនា

អកក្កសំ ¶ ¶ អផរុសន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បញ្ញាបារមិំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ មហាឧមង្គជាតកេ (ជា. ២.២២.៥៩០ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ. តទា បន សត្ថា ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ តថាគតោ បញ្ញវា ឧបាយកុសលោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ កាសិរដ្ឋេ កម្មារកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ បរិយោទាតសិប្បោ អហោសិ. មាតាបិតរោ បនស្ស ទលិទ្ទា, តេសំ គាមតោ អវិទូរេ អញ្ញោ សហស្សកុដិកោ កម្មារគាមោ. តត្ថ កម្មារសហស្សជេដ្ឋកោ កម្មារោ រាជវល្លភោ អឌ្ឍោ មហទ្ធនោ, តស្សេកា ធីតា អហោសិ ឧត្តមរូបធរា ទេវច្ឆរាបដិភាគា ជនបទកល្យាណិលក្ខណេហិ សមន្នាគតា. សាមន្តគាមេសុ មនុស្សា វាសិផរសុផាលបាចនាទិការាបនត្ថាយ តំ គាមំ គន្ត្វា យេភុយ្យេន តំ កុមារិកំ បស្សន្តិ, តេ អត្តនោ អត្តនោ គាមំ គន្ត្វា និសិន្នដ្ឋានាទីសុ តស្សា រូបំ ¶ វណ្ណេន្តិ. ពោធិសត្តោ តំ សុត្វា សវនសំសគ្គេន ពជ្ឈិត្វា ‘‘បាទបរិចារិកំ នំ ករិស្សាមី’’តិ ឧត្តមជាតិកំ អយំ គហេត្វា ឯកំ សុខុមំ ឃនំ សូចិំ កត្វា បាសេ វិជ្ឈិត្វា ឧទកេ ឧប្បិលាបេត្វា អបរម្បិ តថារូបមេវ តស្សា កោសកំ កត្វា បាសេ វិជ្ឈិ. ឥមិនា និយាមេន តស្សា សត្ត កោសកេ អកាសិ, ‘‘កថំ អកាសី’’តិ ន វត្តព្ពំ. ពោធិសត្តានញ្ហិ ញាណមហន្តតាយ ករណំ សមិជ្ឈតិយេវ. សោ តំ សូចិំ នាឡិកាយ បក្ខិបិត្វា ឱវដ្ដិកាយ កត្វា តំ គាមំ គន្ត្វា កម្មារជេដ្ឋកស្ស វសនវីថិំ បុច្ឆិត្វា តត្ថ គន្ត្វា ទ្វារេ ឋត្វា ‘‘កោ មម ហត្ថតោ ឯវរូបំ នាម សូចិំ មូលេន កិណិតុំ ឥច្ឆតី’’តិ សូចិំ វណ្ណេន្តោ ជេដ្ឋកកម្មារស្ស ឃរទ្វារសមីបេ ឋត្វា បឋមំ គាថមាហ –

៨៣.

‘‘អកក្កសំ អផរុសំ, ខរធោតំ សុបាសិយំ;

សុខុមំ តិខិណគ្គញ្ច, កោ សូចិំ កេតុមិច្ឆតី’’តិ.

តស្សត្ថោ – មម បដលស្ស វា តិលកស្ស វា ឱធិនោ វា អភាវេន អកក្កសំ, សុមដ្ឋតាយ អផរុសំ, ខរេន បាសាណេន ធោតត្តា ខរធោតំ, សុន្ទរេន សុវិទ្ធេន បាសេន សមន្នាគតត្តា សុបាសិយំ ¶ , សណ្ហតាយ សុខុមំ, អគ្គស្ស តិខិណតាយ តិខិណគ្គំ សូចិំ មម ហត្ថតោ មូលំ ទត្វា កោ កិណិតុំ ឥច្ឆតីតិ.

ឯវញ្ច ¶ បន វត្វា បុនបិ តំ វណ្ណេន្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –

៨៤.

‘‘សុមជ្ជញ្ច សុបាសញ្ច, អនុបុព្ពំ សុវដ្ដិតំ;

ឃនឃាតិមំ បដិថទ្ធំ, កោ សូចិំ កេតុមិច្ឆតី’’តិ.

តត្ថ សុមជ្ជញ្ចាតិ កុរុវិន្ទកចុណ្ណេន សុដ្ឋុ មជ្ជិតំ. សុបាសញ្ចាតិ សណ្ហេន បាសវេធកេន វិទ្ធត្តា សុន្ទរបាសំ. ឃនឃាតិមន្តិ យា ឃាតិយមានា អធិករណិំ អនុបវិសតិ, អយំ ‘‘ឃនឃាតិមា’’តិ វុច្ចតិ, តាទិសិន្តិ អត្ថោ. បដិថទ្ធន្តិ ថទ្ធំ អមុទុកំ.

តស្មិំ ¶ ខណេ សា កុមារិកា ភុត្តបាតរាសំ បិតរំ ទរថបដិប្បស្សម្ភនត្ថំ ចូឡសយនេ និបន្នំ តាលវណ្ដេន ពីជយមានា ពោធិសត្តស្ស មធុរសទ្ទំ សុត្វា អល្លមំសបិណ្ឌេន ហទយេ បហដា វិយ ឃដសហស្សេន និព្ពាបិតទរថា វិយ ហុត្វា ‘‘កោ នុ ខោ ឯស អតិមធុរេន សទ្ទេន កម្មារានំ វសនគាមេ សូចិំ វិក្កិណាតិ, កេន នុ ខោ កម្មេន អាគតោ, ជានិស្សាមិ ន’’ន្តិ តាលវណ្ដំ ឋបេត្វា គេហា និក្ខម្ម ពហិអាឡិន្ទកេ ឋត្វា តេន សទ្ធិំ កថេសិ. ពោធិសត្តានញ្ហិ បត្ថិតំ នាម សមិជ្ឈតិ, សោ ហិ តស្សាយេវត្ថាយ តំ គាមំ អាគតោ. សា ច តេន សទ្ធិំ កថេន្តី ‘‘មាណវ, សកលរដ្ឋវាសិនោ សូចិអាទីនំ អត្ថាយ ឥមំ គាមំ អាគច្ឆន្តិ, ត្វំ ពាលតាយ កម្មារគាមេ សូចិំ វិក្កិណិតុំ ឥច្ឆសិ, សចេបិ ទិវសំ សូចិយា វណ្ណំ ភាសិស្សសិ, ន តេ កោចិ ហត្ថតោ សូចិំ គណ្ហិស្សតិ, សចេ ត្វំ មូលំ លទ្ធុំ ឥច្ឆសិ, អញ្ញំ គាមំ យាហី’’តិ វត្វា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៨៤.

‘‘ឥតោទានិ បតាយន្តិ, សូចិយោ ពឡិសានិ ច;

កោយំ កម្មារគាមស្មិំ, សូចិំ វិក្កេតុមិច្ឆតិ.

៨៥.

‘‘ឥតោ សត្ថានិ គច្ឆន្តិ, កម្មន្តា វិវិធា បុថូ;

កោយំ កម្មារគាមស្មិំ, សូចិំ វិក្កេតុមិច្ឆតី’’តិ.

តត្ថ ឥតោទានីតិ ឥមស្មិំ រដ្ឋេ ឥទានិ សូចិយោ ច ពឡិសានិ ច អញ្ញានិ ច ឧបករណានិ ឥមម្ហា កម្មារគាមា បតាយន្តិ និក្ខមន្តិ, តំ តំ ទិសំ បត្ថរន្តា និគ្គច្ឆន្តិ. កោយន្តិ ឯវំ សន្តេ កោ អយំ ឥមស្មិំ កម្មារគាមេ ¶ សូចិំ វិក្កិណិតុំ ឥច្ឆតិ. សត្ថានីតិ ពារាណសិំ ¶ គច្ឆន្តានិ នានប្បការានិ សត្ថានិ ឥតោវ គច្ឆន្តិ. វិវិធា បុថូតិ នានប្បការា ពហូ កម្មន្តាបិ សកលរដ្ឋវាសីនំ ឥតោ គហិតឧបករណេហេវ បវត្តន្តិ.

ពោធិសត្តោ តស្សា វចនំ សុត្វា ‘‘ភទ្ទេ, ត្វំ អជានន្តី អញ្ញាណេន ឯវំ វទេសី’’តិ វត្វា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៨៦.

‘‘សូចិំ ¶ កម្មារគាមស្មិំ, វិក្កេតព្ពា បជានតា;

អាចរិយាវ ជានន្តិ, កម្មំ សុកតទុក្កដំ.

៨៧.

‘‘ឥមញ្ចេ តេ បិតា ភទ្ទេ, សូចិំ ជញ្ញា មយា កតំ;

តយា ច មំ និមន្តេយ្យ, យញ្ចត្ថញ្ញំ ឃរេ ធន’’ន្តិ.

តត្ថ សូចិន្តិ វិភត្តិវិបល្លាសោ កតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សូចិ នាម បជានតា បណ្ឌិតេន បុរិសេន កម្មារគាមស្មិំយេវ វិក្កេតព្ពា. កិំការណា? អាចរិយាវ ជានន្តិ, កម្មំ សុកតទុក្កដន្តិ, តស្ស តស្ស សិប្បស្ស អាចរិយាវ តស្មិំ តស្មិំ សិប្បេ សុកតទុក្កដកម្មំ ជានន្តិ, ស្វាហំ កម្មារកម្មំ អជានន្តានំ គហបតិកានំ គាមំ គន្ត្វា មម សូចិយា សុកតទុក្កដភាវំ កថំ ជានាបេស្សាមិ, ឥមស្មិំ បន គាមេ មម ពលំ ជានាបេស្សាមីតិ. ឯវំ ពោធិសត្តោ ឥមាយ គាថាយ អត្តនោ ពលំ វណ្ណេសិ.

តយា ច មំ និមន្តេយ្យាតិ ភទ្ទេ សចេ តវ បិតា ឥមំ មយា កតំ សូចិំ ‘‘ឦទិសា វា ឯសា, ឯវំ វា កតា’’តិ ជានេយ្យ, ‘‘ឥមំ មេ ធីតរំ តវ បាទបរិចារិកំ ទម្មិ, គណ្ហាហិ ន’’ន្តិ ឯវំ តយា ច មំ និមន្តេយ្យ. យញ្ចត្ថញ្ញំ ឃរេ ធនន្តិ យញ្ច អញ្ញំ សវិញ្ញាណកំ វា អវិញ្ញាណកំ វា ឃរេ ធនំ អត្ថិ, តេន មំ និមន្តេយ្យ. ‘‘យញ្ចស្សញ្ញ’’ន្តិបិ បាឋោ, យញ្ច អស្ស ឃរេ អញ្ញំ ធនំ អត្ថីតិ អត្ថោ.

កម្មារជេដ្ឋកោ សព្ពំ តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘អម្មា’’តិ ធីតរំ បក្កោសិត្វា ‘‘កេន សទ្ធិំ សល្លបសី’’តិ បុច្ឆិ. តាត, ឯកោ បុរិសោ សូចិំ វិក្កិណាតិ, តេន សទ្ធិំ សល្លបេមីតិ. ‘‘តេន ហិ បក្កោសាហិ ន’’ន្តិ. សា គន្ត្វា បក្កោសិ. ពោធិសត្តោ គេហំ បវិសិត្វា កម្មារជេដ្ឋកំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ ¶ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សោ ‘‘កតរគាមវាសិកោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អហំ អសុកគាមវាសិកោម្ហិ អសុកកម្មារស្ស បុត្តោ’’តិ. ‘‘កស្មា ឥធាគតោសី’’តិ. ‘‘សូចិវិក្កយត្ថាយា’’តិ ¶ . ‘‘អាហរ, សូចិំ តេ បស្សាមា’’តិ ¶ . ពោធិសត្តោ អត្តនោ គុណំ សព្ពេសំ មជ្ឈេ បកាសេតុកាមោ ‘‘ននុ ឯកកានំ ឱលោកិតតោ សព្ពេសំ មជ្ឈេ ឱលោកេតុំ វរតរ’’ន្តិ អាហ. សោ ‘‘សាធុ, តាតា’’តិ សព្ពេ កម្មារេ សន្និបាតាបេត្វា តេហិ បរិវុតោ ‘‘អាហរ, តាត, មយំ បស្សាម តេ សូចិ’’ន្តិ អាហ. ‘‘អាចរិយ, ឯកំ អធិករណិញ្ច ឧទកបូរញ្ច កំសថាលំ អាហរាបេថា’’តិ. សោ អាហរាបេសិ. ពោធិសត្តោ ឱវដ្ដិកតោ សូចិនាឡិកំ នីហរិត្វា អទាសិ. កម្មារជេដ្ឋកោ តតោ សូចិំ នីហរិត្វា ‘‘តាត, អយំ សូចី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘នាយំ សូចិ, កោសកោ ឯសោ’’តិ. សោ ឧបធារេន្តោ នេវ អន្តំ, ន កោដិំ អទ្ទស. ពោធិសត្តោ អាហរាបេត្វា នខេន កោសកំ អបនេត្វា ‘‘អយំ សូចិ, អយំ កោសកោ’’តិ មហាជនស្ស ទស្សេត្វា សូចិំ អាចរិយស្ស ហត្ថេ, កោសកំ បាទមូលេ ឋបេសិ. បុន តេន ‘‘អយំ មញ្ញេ សូចី’’តិ វុត្តោ ‘‘អយម្បិ សូចិកោសកោយេវា’’តិ វត្វា នខេន បហរន្តោ បដិបាដិយា ឆ សូចិកោសកេ កម្មារជេដ្ឋកស្ស បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘‘អយំ សូចី’’តិ តស្ស ហត្ថេ ឋបេសិ. កម្មារសហស្សានិ អង្គុលិយោ ផោដេសុំ, ចេលុក្ខេបា បវត្តិំសុ.

អថ នំ កម្មារជេដ្ឋកោ ‘‘តាត, ឥមាយ សូចិយា កិំ ពល’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាចរិយ ពលវតា បុរិសេន អធិករណិំ ឧក្ខិបាបេត្វា អធិករណិយា ហេដ្ឋា ឧទកបាតិំ ឋបាបេត្វា អធិករណិយា មជ្ឈេ ឥមំ សូចិំ បហរថា’’តិ. សោ តថា ការេត្វា អធិករណិយា មជ្ឈេ សូចិំ អគ្គេន បហរិ. សា អធិករណិំ វិនិវិជ្ឈិត្វា ឧទកបិដ្ឋេ កេសគ្គមត្តម្បិ ឧទ្ធំ វា អធោ វា អហុត្វា តិរិយំ បតិដ្ឋាសិ. សព្ពេ កម្មារា ‘‘អម្ហេហិ ឯត្តកំ កាលំ ‘កម្មារា នាម ឯទិសា ហោន្តី’តិ សុតិវសេនបិ ន សុតបុព្ព’’ន្តិ អង្គុលិយោ ផោដេត្វា ចេលុក្ខេបសហស្សំ បវត្តយិំសុ ¶ . កម្មារជេដ្ឋកោ ធីតរំ បក្កោសិត្វា តស្មិញ្ញេវ បរិសមជ្ឈេ ‘‘អយំ កុមារិកា តុយ្ហមេវ អនុច្ឆវិកា’’តិ ឧទកំ បាតេត្វា អទាសិ. សោ អបរភាគេ កម្មារជេដ្ឋកស្ស អច្ចយេន តស្មិំ គាមេ កម្មារជេដ្ឋកោ អហោសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា កម្មារជេដ្ឋកស្ស ធីតា រាហុលមាតា អហោសិ, បណ្ឌិតកម្មារបុត្តោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

សូចិជាតកវណ្ណនា ទុតិយា.

[៣៨៨] ៣. តុណ្ឌិលជាតកវណ្ណនា

នវឆន្នកេតិ ¶ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ មរណភីរុកំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. សោ កិរ សាវត្ថិវាសី កុលបុត្តោ ពុទ្ធសាសនេ បព្ពជិត្វា មរណភីរុកោ អហោសិ, អប្បមត្តកម្បិ សាខាចលនំ ទណ្ឌកបតនំ សកុណចតុប្បទសទ្ទំ វា អញ្ញំ វា តថារូបំ សុត្វា មរណភយតជ្ជិតោ ហុត្វា កុច្ឆិយំ វិទ្ធសសោ វិយ កម្បន្តោ វិចរិ. ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, អសុកោ កិរ ភិក្ខុ មរណភីរុកោ អប្បមត្តកម្បិ សទ្ទំ សុត្វា វិកម្បមានោ បលាយតិ, ឥមេសញ្ច សត្តានំ មរណមេវ ធុវំ, ជីវិតំ អទ្ធុវំ, ននុ តទេវ យោនិសោ មនសិ កាតព្ព’’ន្តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ តំ ភិក្ខុំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ មរណភីរុកោ’’តិ វត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ តេន បដិញ្ញាតោ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស មរណភីរុកោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សូករិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. សូករី បរិណតគព្ភា ទ្វេ បុត្តេ វិជាយិ. សា ឯកទិវសំ តេ គហេត្វា ឯកស្មិំ អាវាដេ និបជ្ជិ. អថេកា ពារាណសិទ្វារគាមវាសិនី មហល្លិកា កប្បាសខេត្តតោ បច្ឆិបុណ្ណំ កប្បាសំ អាទាយ ¶ យដ្ឋិយា ភូមិំ អាកោដេន្តី អាគច្ឆិ. សូករី តំ សទ្ទំ សុត្វា មរណភយេន បុត្តកេ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយិ. មហល្លិកា សូករបោតកេ ទិស្វា បុត្តសញ្ញំ បដិលភិត្វា បច្ឆិយំ បក្ខិបិត្វា ឃរំ នេត្វា ជេដ្ឋកស្ស មហាតុណ្ឌិលោ, កនិដ្ឋស្ស ចូឡតុណ្ឌិលោតិ នាមំ ករិត្វា តេ បុត្តកេ វិយ បោសេសិ. តេ អបរភាគេ វឌ្ឍិត្វា ថូលសរីរា ¶ អហេសុំ. មហល្លិកា ‘‘ឥមេ នោ មូលេន ទេហី’’តិ វុច្ចមានាបិ ‘‘បុត្តា មេ’’តិ វត្វា កស្សចិ ន ទេតិ. អថេកស្មិំ ឆណកាលេ ធុត្តា សុរំ បិវន្តា មំសេ ខីណេ ‘‘កុតោ នុ ខោ មំសំ លភិស្សាមា’’តិ វីមំសន្តា មហល្លិកាយ គេហេ សូករានំ អត្ថិភាវំ ញត្វា មូលំ គហេត្វា តត្ថ គន្ត្វា ‘‘អម្ម, មូលំ គហេត្វា ឯកំ នោ សូករំ ទេហី’’តិ អាហំសុ. សា ‘‘អលំ, តាតា, បុត្តា មេ ឯតេ, បុត្តំ នាម មំសំ ខាទនត្ថាយ កិណន្តានំ ទទន្តា នាម នត្ថី’’តិ បដិក្ខិបិ. ធុត្តា ‘‘អម្ម, មនុស្សានំ សូករា នាម បុត្តា ន ហោន្តិ, ទេហិ នោ’’តិ បុនប្បុនំ យាចន្តាបិ អលភិត្វា មហល្លិកំ សុរំ បាយេត្វា មត្តកាលេ ‘‘អម្ម, សូករេហិ កិំ ករិស្សសិ, មូលំ គហេត្វា បរិព្ពយំ ករោហី’’តិ តស្សា ហត្ថេ កហាបណេ ឋបយិំសុ.

សា កហាបណេ គហេត្វា ‘‘តាតា, មហាតុណ្ឌិលំ ទាតុំ ន សក្កោមិ. ចូឡតុណ្ឌិលំ បន គណ្ហថា’’តិ ¶ អាហ. ‘‘កហំ សោ’’តិ? ‘‘អយំ ឯតស្មិំ គច្ឆេតិ, សទ្ទមស្ស ទេហី’’តិ. ‘‘អាហារំ ន បស្សាមី’’តិ. ធុត្តា មូលេន ឯកំ ភត្តបាតិំ អាហរាបេសុំ. មហល្លិកា តំ គហេត្វា ទ្វារេ ឋបិតំ សូករទោណិំ បូរេត្វា ទោណិសមីបេ អដ្ឋាសិ. តិំសមត្តាបិ ធុត្តា បាសហត្ថា តត្ថេវ អដ្ឋំសុ. មហល្លិកា ‘‘តាត, ចូឡតុណ្ឌិល, ឯហី’’តិ តស្ស សទ្ទមកាសិ. តំ សុត្វា ¶ មហាតុណ្ឌិលោ ‘‘ឯត្តកំ កាលំ មម មាតរា ចូឡតុណ្ឌិលស្ស សទ្ទោ ន ទិន្នបុព្ពោ, មំយេវ បឋមំ សទ្ទាយតិ, អវស្សំ អជ្ជ អម្ហាកំ ភយំ ឧប្បន្នំ ភវិស្សតី’’តិ អញ្ញាសិ. សោ កនិដ្ឋំ អាមន្តេសិ ‘‘តាត, មម មាតា តំ បក្កោសតិ, គច្ឆ តាវ ជានាហី’’តិ. សោ គច្ឆា និក្ខមិត្វា ភត្តទោណិសមីបេ តេសំ ឋិតភាវំ ទិស្វា ‘‘អជ្ជ មេ មរណំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ មរណភយតជ្ជិតោ និវត្តិត្វា កម្បមានោ ភាតុ សន្តិកំ អាគន្ត្វា ថម្ភិតុំ នាសក្ខិ, កម្បមានោ បរិព្ភមិ. មហាតុណ្ឌិលោ តំ ទិស្វា ‘‘តាត, ត្វំ អជ្ជ បន បវេធសិ បរិព្ភមសិ, បវិសនដ្ឋានំ ឱលោកេសិ, កិំ នាមេតំ ករោសី’’តិ បុច្ឆិ. សោ អត្តនា ទិដ្ឋការណំ កថេន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៨៨.

‘‘នវឆន្នកេទានិ ទិយ្យតិ, បុណ្ណាយំ ទោណិ សុវាមិនី ឋិតា;

ពហុកេ ជនេ បាសបាណិកេ, នោ ច ខោ មេ បដិភាតិ ភុញ្ជិតុ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ នវឆន្នកេទានិ ទិយ្យតីតិ ភាតិក, បុព្ពេ អម្ហាកំ កុណ្ឌកយាគុ វា ឈាមភត្តំ វា ទិយ្យតិ, អជ្ជ បន នវឆន្នកំ នវាការំ ទានំ ទិយ្យតិ. បុណ្ណាយំ ទោណីតិ អយំ អម្ហាកំ ភត្តទោណិ សុទ្ធភត្តស្ស បុណ្ណា. សុវាមិនី ឋិតាតិ អយ្យាបិ នោ តស្សា សន្តិកេ ឋិតា. ពហុកេ ជនេតិ ន កេវលញ្ច អយ្យាវ, អញ្ញោបិ ពហុកោ ជនោ បាសបាណិកោ ឋិតោ. នោ ច ខោ មេ បដិភាតីតិ អយំ ឯវំ ឯតេសំ ឋិតភាវោបិ ឥទំ ភត្តំ ភុញ្ជិតុម្បិ មយ្ហំ ន បដិភាតិ, ន រុច្ចតីតិ អត្ថោ.

តំ សុត្វា មហាសត្តោ ‘‘តាត ចូឡតុណ្ឌិល, មម កិរ មាតា ឯត្ថេវ សូករេ បោសេន្តី នាម យទត្ថំ បោសេតិ, ស្វាស្សា អត្ថោ ¶ អជ្ជ មត្ថកំ បត្តោ, ត្វំ មា ចិន្តយី’’តិ វត្វា មធុរេន សរេន ពុទ្ធលីឡាយ ធម្មំ ទេសេន្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៨៩.

‘‘តសសិ ភមសិ លេណមិច្ឆសិ, អត្តាណោសិ កុហិំ គមិស្សសិ;

អប្បោស្សុក្កោ ភុញ្ជ តុណ្ឌិល, មំសត្ថាយ ហិ បោសិតាម្ហសេ.

៩០.

‘‘ឱគហ ¶ រហទំ អកទ្ទមំ, សព្ពំ សេទមលំ បវាហយ;

គណ្ហាហិ នវំ វិលេបនំ, យស្ស គន្ធោ ន កទាចិ ឆិជ្ជតី’’តិ.

តត្ថ តសសិ ភមសីតិ មរណភយេន ឧត្តសសិ, តេនេវ កិលមន្តោ ភមសិ. លេណមិច្ឆសីតិ បតិដ្ឋំ ឱលោកេសិ. អត្តាណោសីតិ តាត, បុព្ពេ អម្ហាកំ មាតា បដិសរណំ អហោសិ, សា អជ្ជ បន និរបេក្ខា អម្ហេ ឆឌ្ឌេសិ, ឥទានិ កុហិំ គមិស្សសិ. ឱគហាតិ ឱគាហ, អយមេវ វា បាឋោ. បវាហយាតិ បវាហេហិ, ហារេហីតិ អត្ថោ. ន ឆិជ្ជតីតិ ន នស្សតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តាត, សចេ មរណតោ តសសិ, អកទ្ទមំ បោក្ខរណិំ ឱតរិត្វា តវ សរីរេ សព្ពំ សេទញ្ច មលញ្ច បវាហេត្វា សុរភិគន្ធវិលេបនំ វិលិម្បាតិ.

តស្ស ទស បារមិយោ អាវជ្ជេត្វា មេត្តាបារមិំ បុរេចារិកំ កត្វា បឋមំ បទំ ឧទាហរន្តស្សេវ សទ្ទោ សកលំ ទ្វាទសយោជនិកំ ពារាណសិំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា គតោ. សុតសុតក្ខណេយេវ រាជឧបរាជាទយោ អាទិំ ¶ កត្វា ពារាណសិវាសិនោ អាគមំសុ. អនាគតាបិ គេហេ ឋិតាវ សុណិំសុ. រាជបុរិសា គច្ឆេ ឆិន្ទិត្វា ភូមិំ សមំ កត្វា វាលុកំ ឱកិរិំសុ. ធុត្តានំ សុរាមទោ ឆិជ្ជិ. បាសេ ឆឌ្ឌេត្វា ធម្មំ សុណមានា អដ្ឋំសុ. មហល្លិកាយបិ សុរាមទោ ឆិជ្ជិ. មហាសត្តោ មហាជនមជ្ឈេ ចូឡតុណ្ឌិលស្ស ធម្មទេសនំ អារភិ. តំ ¶ សុត្វា ចូឡតុណ្ឌិលោ ‘‘មយ្ហំ ភាតា ឯវំ វទេតិ, អម្ហាកញ្ច វំសេ បោក្ខរណិំ ឱតរិត្វា នហានំ, សរីរតោ សេទមលបវាហនំ, បុរាណវិលេបនំ ហារេត្វា នវវិលេបនគហណញ្ច កិស្មិញ្ចិ កាលេ នត្ថិ, កិំ នុ ខោ សន្ធាយ ភាតា មំ ឯវ មាហា’’តិ បុច្ឆន្តោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៩១.

‘‘កតមោ រហទោ អកទ្ទមោ, កិំសុ សេទមលន្តិ វុច្ចតិ;

កតមញ្ច នវំ វិលេបនំ, យស្ស គន្ធោ ន កទាចិ ឆិជ្ជតី’’តិ.

តំ សុត្វា មហាសត្តោ ‘‘តេន ហិ កនិដ្ឋ ឱហិតសោតោ សុណាហី’’តិ ពុទ្ធលីឡាយ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

៩២.

‘‘ធម្មោ រហទោ អកទ្ទមោ, បាបំ សេទមលន្តិ វុច្ចតិ;

សីលញ្ច នវំ វិលេបនំ, តស្ស គន្ធោ ន កទាចិ ឆិជ្ជតិ.

៩៣.

‘‘នន្ទន្តិ ¶ សរីរឃាតិនោ, ន ច នន្ទន្តិ សរីរធារិនោ;

បុណ្ណាយ ច បុណ្ណមាសិយា, រមមានាវ ជហន្តិ ជីវិត’’ន្តិ.

តត្ថ ធម្មោតិ បញ្ចសីលអដ្ឋសីលទសសីលានិ តីណិ សុចរិតានិ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មា អមតមហានិព្ពានន្តិ សព្ពោបេស ធម្មោ នាម. អកទ្ទមោតិ រាគទោសមោហមានទិដ្ឋិកិលេសកទ្ទមានំ អភាវេន អកទ្ទមោ. ឥមិនា សេសធម្មតោ វិនិវត្តេត្វា និព្ពានមេវ ទស្សេតិ. ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, ធម្មា សង្ខតា វា អសង្ខតា វា, វិរាគោ តេសំ ធម្មានំ អគ្គមក្ខាយតិ, យទិទំ មទនិម្មទនោ បិបាសវិនយោ អាលយសមុគ្ឃាតោ វដ្ដុបច្ឆេទោ តណ្ហក្ខយោ វិរាគោ និរោធោ និព្ពាន’’ន្តិ (អ. និ. ៤.៣៤; ឥតិវុ. ៩០) ហិ វុត្តំ, តទេវ ទស្សេន្តោ, តាត ចូឡតុណ្ឌិល, អហំ និព្ពានតឡាកំ ‘‘រហទោ’’តិ កថេមិ. ជាតិជរាព្យាធិមរណាទីនិ ហិ តត្ថ នត្ថិ, សចេ មរណតោ មុញ្ចិតុកាមោ, និព្ពានគាមិនិំ បដិបទំ គណ្ហាតិ. ឧបនិស្សយបច្ចយវសេន កិរ ពោធិសត្តោ ឯវំ កថេសិ.

បាបំ ¶ សេទមលន្តិ ¶ តាត ចូឡតុណ្ឌិល, បាបំ សេទមលសទិសត្តា ‘‘សេទមល’’ន្តិ បោរាណកបណ្ឌិតេហិ កថិតំ. តំ បនេតំ ឯកវិធេន បាបំ យទិទំ មនោបទោសោ, ទុវិធេន បាបំ បាបកញ្ច សីលំ, បាបិកា ច ទិដ្ឋិ, តិវិធេន បាបំ តីណិ ទុច្ចរិតានិ, ចតុព្ពិធេន បាបំ ចត្តារិ អគតិគមនានិ, បញ្ចវិធេន បាបំ បញ្ច ចេតោខិលា, ឆព្ពិធេន បាបំ ឆ អគារវា, សត្តវិធេន បាបំ សត្ត អសទ្ធម្មា, អដ្ឋវិធេន បាបំ អដ្ឋ មិច្ឆត្តា, នវវិធេន បាបំ នវ អាឃាតវត្ថូនិ, ទសវិធេន បាបំ ទស អកុសលកម្មបថា, ពហុវិធេន បាបំ រាគោ ទោសោ មោហោតិ ឯកកទុកតិកាទិវសេន វិភត្តា អកុសលា ធម្មា, ឥតិ សព្ពម្បេតំ បាបំ ‘‘សរីរនិស្សិតសេទមលសទិស’’ន្តិ បណ្ឌិតេហិ កថិតំ.

សីលន្តិ បញ្ចសីលំ ទសសីលំ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ. ‘‘ឥទំ, តាត, សីលំ ចតុជ្ជាតិគន្ធវិលេបនសទិស’’ន្តិ វទតិ. តស្សាតិ តស្ស សិលស្ស គន្ធោ តីសុ វយេសុ កទាចិ ន ឆិជ្ជតិ, សកលលោកំ បត្ថរិត្វា គច្ឆតិ.

‘‘ន បុប្ផគន្ធោ បដិវាតមេតិ, ន ចន្ទនំ តគ្គរមល្លិកា វា;

សតញ្ច គន្ធោ បដិវាតមេតិ, សព្ពា ទិសា សប្បុរិសោ បវាយតិ.

‘‘ចន្ទនំ ¶ តគរំ វាបិ, ឧប្បលំ អថ វស្សិកី;

ឯតេសំ គន្ធជាតានំ, សីលគន្ធោ អនុត្តរោ.

‘‘អប្បមត្តោ អយំ គន្ធោ, យ្វាយំ តគរចន្ទនំ;

យោ ច សីលវតំ គន្ធោ, វាតិ ទេវេសុ ឧត្តមោ’’តិ. (ធ. ប. ៥៤-៥៦);

នន្ទន្តិ សរីរឃាតិនោតិ តាត ចូឡតុណ្ឌិល, ឥមេ អញ្ញាណមនុស្សា ‘‘មធុរមំសំ ខាទិស្សាម, បុត្តទារម្បិ ខាទាបេស្សាមា’’តិ បាណាតិបាតំ ករោន្តា នន្ទន្តិ តុស្សន្តិ, បាណាតិបាតោ អាសេវិតោ ភាវិតោ ពហុលីកតោ និរយសំវត្តនិកោ ហោតិ, តិរច្ឆានយោនិ…បេ… បេត្តិវិសយសំវត្តនិកោ ហោតិ, យោ សព្ពលហុកោ បាណាតិបាតស្ស វិបាកោ, សោ មនុស្សភូតស្ស អប្បាយុកសំវត្តនិកោ ហោតីតិ ឥមំ បាណាតិបាតេ អាទីនវំ ន ជានន្តិ. អជានន្តា –

‘‘មធុវា ¶ មញ្ញតិ ពាលោ, យាវ បាបំ ន បច្ចតិ;

យទា ច បច្ចតិ បាបំ, ពាលោ ទុក្ខំ និគច្ឆតី’’តិ. (ធ. ប. ៦៩) –

មធុរសញ្ញិនោ ហុត្វា –

‘‘ចរន្តិ ពាលា ទុម្មេធា, អមិត្តេនេវ អត្តនា;

ករោន្តា បាបកំ កម្មំ, យំ ហោតិ កដុកប្ផល’’ន្តិ. (ធ. ប. ៦៦) –

ឯត្តកម្បិ ន ជានន្តិ.

‘‘ន តំ កម្មំ កតំ សាធុ, យំ កត្វា អនុតប្បតិ;

យស្ស អស្សុមុខោ រោទំ, វិបាកំ បដិសេវតី’’តិ. (ធ. ប. ៦៧);

ន ច នន្ទន្តិ សរីរធារិនោតិ តាត ចូឡតុណ្ឌិល, យេ បនេតេ សរីរធារិនោ សត្តា, តេ អត្តនោ មរណេ ¶ អាគច្ឆន្តេ ឋបេត្វា សីហមិគរាជហត្ថាជានីយអស្សាជានីយខីណាសវេ អវសេសា ពោធិសត្តំ អាទិំ កត្វា អភាយន្តា នាម នត្ថិ.

‘‘សព្ពេ ¶ តសន្តិ ទណ្ឌស្ស, សព្ពេ ភាយន្តិ មច្ចុនោ;

អត្តានំ ឧបមំ កត្វា, ន ហនេយ្យ ន ឃាតយេ’’តិ. (ធ. ប. ១២៩);

បុណ្ណាយាតិ គុណបុណ្ណាយ. បុណ្ណមាសិយាតិ បុណ្ណចន្ទយុត្តាយ, មាសំ វា បូរេត្វា ឋិតាយ. តទា កិរ បុណ្ណមាសី ឧបោសថទិវសោ ហោតិ. រមមានាវ ជហន្តិ ជីវិតន្តិ តាត ចូឡតុណ្ឌិល, មា សោចិ មា បរិទេវិ, មរណស្ស នាម តេ ភាយន្តិ, យេសំ អព្ភន្តរេ សីលាទិគុណា នត្ថិ. មយំ បន សីលាចារសម្បន្នា បុញ្ញវន្តោ, តស្មា អម្ហាទិសា សត្តា រមមានាវ ជហន្តិ ជីវិតន្តិ.

ឯវំ មហាសត្តោ មធុរេន សរេន ពុទ្ធលីឡាយ ធម្មំ ទេសេសិ. មហាជនកាយា អង្គុលិយោ ផោដេសុំ, ចេលុក្ខេបា ច បវត្តិំសុ, សាធុការសទ្ទបុណ្ណំ អន្តលិក្ខំ អហោសិ. ពារាណសិរាជា ពោធិសត្តំ រជ្ជេន បូជេត្វា មហល្លិកាយ យសំ ទត្វា ឧភោបិ តេ គន្ធោទកេន ន្ហាបេត្វា គន្ធាទីហិ វិលិម្បាបេត្វា គីវាសុ មណិរតនានិ បិឡន្ធាបេត្វា ឃរំ នេត្វា បុត្តដ្ឋានេ ឋបេត្វា មហន្តេន បរិវារេន បដិជគ្គិ. ពោធិសត្តោ រញ្ញោ ¶ បញ្ច សីលានិ អទាសិ. សព្ពេ ពារាណសិវាសិនោ ច កាសិរដ្ឋវាសិនោ ច បញ្ច សីលានិ រក្ខិំសុ. មហាសត្តោ នេសំ បក្ខទិវសេសុ ធម្មំ ទេសេសិ, វិនិច្ឆយេ និសីទិត្វា អឌ្ឌេ តីរេសិ. តស្មិំ ធរមានេ កូដឌ្ឌការកា នាម នាហេសុំ. អបរភាគេ រាជា កាលមកាសិ. មហាសត្តោ តស្ស សរីរបរិហារំ ការេត្វា វិនិច្ឆយេ បោត្ថកេ លិខាបេត្វា ‘‘ឥមំ បោត្ថកំ ឱលោកេត្វា អឌ្ឌំ តីរេយ្យាថា’’តិ វត្វា មហាជនស្ស ធម្មំ ទេសេត្វា អប្បមាទេន ឱវាទំ ទត្វា សព្ពេសំ រោទន្តានំ បរិទេវន្តានញ្ញេវ សទ្ធិំ ចូឡតុណ្ឌិលេន អរញ្ញំ បាវិសិ. តទា ពោធិសត្តស្ស ឱវាទោ សដ្ឋិ វស្សសហស្សានិ បវត្តិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ សោ មរណភីរុកោ ភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ.

តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, ចូឡតុណ្ឌិលោ មរណភីរុកោ ភិក្ខុ, បរិសា ពុទ្ធបរិសា, មហាតុណ្ឌិលោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

តុណ្ឌិលជាតកវណ្ណនា តតិយា.

[៣៨៩] ៤. សុវណ្ណកក្កដកជាតកវណ្ណនា

សិង្គីមិគោតិ ¶ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ អានន្ទត្ថេរស្ស អត្តនោ អត្ថាយ ជីវិតបរិច្ចាគំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ យាវ ធនុគ្គហបយោជនា ខណ្ឌហាលជាតកេ (ជា. ២.២២.៩៨២ អាទយោ) ធនបាលវិស្សជ្ជនំ ចូឡហំសមហាហំសជាតកេ (ជា. ១.១៥.១៣៣ អាទយោ) កថិតំ. តទា ហិ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, ធម្មភណ្ឌាគារិកអានន្ទត្ថេរោ សេក្ខបដិសម្ភិទាប្បត្តោ ហុត្វា ធនបាលកេ អាគច្ឆន្តេ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ជីវិតំ បរិច្ចជី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ អានន្ទោ មយ្ហំ ជីវិតំ បរិច្ចជិយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ រាជគហស្ស បុព្ពបស្សេ សាលិន្ទិយោ នាម ព្រាហ្មណគាមោ ហោតិ. តទា ពោធិសត្តោ តស្មិំ គាមេ កស្សកព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា ¶ វយប្បត្តោ កុដុម្ពំ សណ្ឋបេត្វា តស្ស គាមស្ស បុព្ពុត្តរាយ ទិសាយ ឯកស្មិំ គាមខេត្តេ ករីសសហស្សមត្តំ កសិំ ការេសិ. សោ ឯកទិវសំ មនុស្សេហិ សទ្ធិំ ខេត្តំ គន្ត្វា កម្មការេ ‘‘កសថា’’តិ អាណាបេត្វា មុខធោវនត្ថាយ ខេត្តកោដិយំ មហន្តំ សោព្ភំ ឧបសង្កមិ. តស្មិំ ខោ បន សោព្ភេ ឯកោ សុវណ្ណវណ្ណោ កក្កដកោ បដិវសតិ អភិរូបោ បាសាទិកោ. ពោធិសត្តោ ទន្តកដ្ឋំ ខាទិត្វា តំ សោព្ភំ ឱតរិ. តស្ស មុខធោវនកាលេ ¶ កក្កដកោ សន្តិកំ អាគមាសិ. អថ នំ សោ ឧក្ខិបិត្វា អត្តនោ ឧត្តរិសាដកន្តរេ និបជ្ជាបេត្វា គហេត្វា ខេត្តេ កត្តព្ពកិច្ចំ កត្វា គច្ឆន្តោ តត្ថេវ នំ សោព្ភេ បក្ខិបិត្វា គេហំ អគមាសិ. តតោ បដ្ឋាយ ខេត្តំ អាគច្ឆន្តោ បឋមំ តំ សោព្ភំ គន្ត្វា កក្កដកំ ឧក្ខិបិត្វា ឧត្តរិសាដកន្តរេ និបជ្ជាបេត្វា បច្ឆា កម្មន្តំ វិចារេសិ. ឥតិ តេសំ អញ្ញមញ្ញំ វិស្សាសោ ទឡ្ហោ អហោសិ.

ពោធិសត្តោ និពទ្ធំ ខេត្តំ អាគច្ឆតិ, អក្ខីសុ ច បនស្ស បញ្ច បសាទា តីណិ មណ្ឌលានិ វិសុទ្ធានិ ហុត្វា បញ្ញាយន្តិ. អថស្ស ខេត្តកោដិយំ ឯកស្មិំ តាលេ កាកកុលាវកេ កាកី អក្ខីនិ ទិស្វា ខាទិតុកាមា ហុត្វា កាកំ អាហ – ‘‘សាមិ, ទោហឡោ មេ ឧប្បន្នោ’’តិ. ‘‘កិំ ទោហឡោ នាមា’’តិ? ‘‘ឯតស្ស ព្រាហ្មណស្ស អក្ខីនិ ខាទិតុកាមាម្ហី’’តិ. ‘‘ទុទ្ទោហឡោ តេ ឧប្បន្នោ, កោ ឯតានិ អាហរិតុំ សក្ខិស្សតី’’តិ. ‘‘ត្វំ ន សក្កោសី’’តិ អហម្បេតំ ជានាមិ, យោ បនេស តាលស្ស អវិទូរេ វម្មិកោ, ឯត្ថ កណ្ហសប្បោ វសតិ. ‘‘តំ ឧបដ្ឋហ, សោ ឯតំ ឌំសិត្វា មារេស្សតិ, អថស្ស អក្ខីនិ ឧប្បាដេត្វា ត្វំ អាហរិស្សសី’’តិ ¶ . សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តតោ បដ្ឋាយ កណ្ហសប្បំ ឧបដ្ឋហិ. ពោធិសត្តេនបិ វាបិតសស្សានំ គព្ភគ្គហណកាលេ កក្កដកោ មហា អហោសិ. អថេកទិវសំ សប្បោ កាកមាហ ‘‘សម្ម, ត្វំ និពទ្ធំ មំ ឧបដ្ឋហសិ, កិំ តេ ករោមី’’តិ. ‘‘សាមិ, តុម្ហាកំ ទាសិយា ឯតស្ស ខេត្តសាមិកស្ស អក្ខីសុ ទោហឡោ ឧប្បជ្ជិ, ស្វាហំ តុម្ហាកំ អានុភាវេន តស្ស អក្ខីនិ លភិស្សាមីតិ តុម្ហេ ឧបដ្ឋហាមី’’តិ. សប្បោ ‘‘ហោតុ, នយិទំ គរុកំ, លភិស្សសី’’តិ តំ អស្សាសេត្វា បុន ទិវសេ ព្រាហ្មណស្ស អាគមនមគ្គេ កេទារមរិយាទំ ¶ ¶ និស្សាយ តិណេហិ បដិច្ឆន្នោ ហុត្វា តស្សាគមនំ ឱលោកេន្តោ និបជ្ជិ.

ពោធិសត្តោ អាគច្ឆន្តោ បឋមំ សោព្ភំ ឱតរិត្វា មុខំ ធោវិត្វា សិនេហំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា សុវណ្ណកក្កដកំ អាលិង្គេត្វា ឧត្តរិសាដកន្តរេ និបជ្ជាបេត្វា ខេត្តំ បាវិសិ. សប្បោ តំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វាវ វេគេន បក្ខន្ទិត្វា បិណ្ឌិកមំសេ ឌំសិត្វា តត្ថេវ បាតេត្វា វម្មិកំ សន្ធាយ បលាយិ. ពោធិសត្តស្ស បតនញ្ច កក្កដកស្ស សាដកន្តរតោ លង្ឃនញ្ច កាកស្ស អាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស ឧរេ និលីយនញ្ច អបច្ឆាអបុរិមំ អហោសិ. កាកោ និលីយិត្វា អក្ខីនិ តុណ្ឌេន បហរិ. កក្កដកោ ‘‘ឥមំ កាកំ និស្សាយ មម សហាយស្ស ភយំ ឧប្បន្នំ, ឯតស្មិំ គហិតេ សប្បោ អាគច្ឆិស្សតី’’តិ សណ្ឌាសេន គណ្ហន្តោ វិយ កាកំ គីវាយំ អឡេន ទឡ្ហំ គហេត្វា កិលមេត្វា ថោកំ សិថិលមកាសិ. កាកោ ‘‘កិស្ស មំ សម្ម, ឆឌ្ឌេត្វា បលាយសិ, ឯស មំ កក្កដកោ ភិយ្យោ វិហេឋេតិ, យាវ ន មរាមិ, តាវ ឯហី’’តិ សប្បំ បក្កោសន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៩៤.

‘‘សិង្គីមិគោ អាយតចក្ខុនេត្តោ, អដ្ឋិត្តចោ វារិសយោ អលោមោ;

តេនាភិភូតោ កបណំ រុទាមិ, ហរេ សខា កិស្ស នុ មំ ជហាសី’’តិ.

តត្ថ សិង្គីមិគោតិ សិង្គីសុវណ្ណវណ្ណតាយ វា អឡសង្ខាតានំ វា សិង្គានំ អត្ថិតាយ កក្កដកោ វុត្តោ. អាយតចក្ខុនេត្តោតិ ទីឃេហិ ចក្ខុសង្ខាតេហិ នេត្តេហិ សមន្នាគតោ. អដ្ឋិមេវ តចោ អស្សាតិ អដ្ឋិត្តចោ. ហរេ សខាតិ អាលបនមេតំ, អម្ភោ សហាយាតិ អត្ថោ.

សប្បោ តំ សុត្វា មហន្តំ ផណំ កត្វា កាកំ អស្សាសេន្តោ អគមាសិ. សត្ថា ឥមមត្ថំ ទីបេន្តោ អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា ទុតិយំ គាថមាហ –

៩៥.

‘‘សោ ¶ ¶ ¶ បស្សសន្តោ មហតា ផណេន, ភុជង្គមោ កក្កដមជ្ឈបត្តោ;

សខា សខារំ បរិតាយមានោ, ភុជង្គមំ កក្កដកោ គហេសី’’តិ.

តត្ថ កក្កដមជ្ឈបត្តោតិ កក្កដកំ សម្បត្តោ. សខា សខារន្តិ សហាយោ សហាយំ. ‘‘សកំ សខារ’’ន្តិបិ បាឋោ, អត្តនោ សហាយន្តិ អត្ថោ. បរិតាយមានោតិ រក្ខមានោ. គហេសីតិ ទុតិយេន អឡេន គីវាយំ ទឡ្ហំ គហេសិ.

អថ នំ កិលមេត្វា ថោកំ សិថិលមកាសិ. អថ សប្បោ ‘‘កក្កដកា នាម នេវ កាកមំសំ ខាទន្តិ, ន សប្បមំសំ, អថ កេន នុ ខោ ការណេន អយំ អម្ហេ គណ្ហី’’តិ ចិន្តេត្វា តំ បុច្ឆន្តោ តតិយំ គាថមាហ –

៩៦.

‘‘ន វាយសំ នោ បន កណ្ហសប្បំ, ឃាសត្ថិកោ កក្កដកោ អទេយ្យ;

បុច្ឆាមិ តំ អាយតចក្ខុនេត្ត, អថ កិស្ស ហេតុម្ហ ឧភោ គហីតា’’តិ.

តត្ថ ឃាសត្ថិកោតិ អាហារត្ថិកោ ហុត្វា. អទេយ្យាតិអាទិយេយ្យ, ន-ការេន យោជេត្វា ន គណ្ហីតិ អត្ថោ.

តំ សុត្វា កក្កដកោ គហណការណំ កថេន្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៩៧.

‘‘អយំ បុរិសោ មម អត្ថកាមោ, យោ មំ គហេត្វាន ទកាយ នេតិ;

តស្មិំ មតេ ទុក្ខមនប្បកំ មេ, អហញ្ច ឯសោ ច ឧភោ ន ហោម.

៩៨.

‘‘មមញ្ច ទិស្វាន បវទ្ធកាយំ, សព្ពោ ជនោ ហិំសិតុមេវ មិច្ឆេ;

សាទុញ្ច ថូលញ្ច មុទុញ្ច មំសំ, កាកាបិ មំ ទិស្វ វិហេឋយេយ្យុ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ¶ អយន្តិ ពោធិសត្តំ និទ្ទិសតិ. អត្ថកាមោតិ ហិតកាមោ. ទកាយ នេតីតិ យោ មំ សម្បិយាយមានោ ឧត្តរិសាដកេន គហេត្វាន ឧទកាយ នេតិ, អត្តនោ វសនកសោព្ភំ បាបេតិ. តស្មិំ មតេតិ សចេ សោ ឥមស្មិំ ឋានេ មរិស្សតិ, ឯតស្មិំ មតេ មម កាយិកំ ចេតសិកំ មហន្តំ ទុក្ខំ ភវិស្សតីតិ ទីបេតិ. ឧភោ ន ហោមាតិ ទ្វេបិ ជនា ន ភវិស្សាម. មមញ្ច ទិស្វានាតិ គាថាយ អយមត្ថោ – ឥទញ្ច អបរំ ការណំ, ឥមស្មិំ មតេ អនាថំ និប្បច្ចយំ មំ បវឌ្ឍិតកាយំ ¶ ទិស្វា សព្ពោ ជនោ ‘‘ឥមស្ស កក្កដកស្ស សាទុញ្ច ថូលញ្ច មុទុញ្ច មំស’’ន្តិ មំ មារេតុំ ឥច្ឆេយ្យ, ន កេវលញ្ច ជនោ មនុស្សោ, តិរច្ឆានភូតា កាកាបិ មំ ទិស្វា វិហេឋយេយ្យុំ វិហេសេយ្យុំ មារេយ្យុំ.

តំ សុត្វា សប្បោ ចិន្តេសិ ‘‘ឯកេនុបាយេន ឥមំ វញ្ចេត្វា កាកញ្ច អត្តានញ្ច មោចេស្សាមី’’តិ. អថ នំ វញ្ចេតុកាមោ ឆដ្ឋំ គាថមាហ –

៩៩.

‘‘សចេតស្ស ហេតុម្ហ ឧភោ គហីតា, ឧដ្ឋាតុ បោសេ វិសមាវមាមិ;

មមញ្ច កាកញ្ច បមុញ្ច ខិប្បំ, បុរេ វិសំ គាឡ្ហមុបេតិ មច្ច’’ន្តិ.

តត្ថ សចេតស្ស ហេតូតិ សចេ ឯតស្ស ការណា. ឧដ្ឋាតូតិ និព្ពិសោ ហោតុ. វិសមាវមាមីតិ អហមស្ស វិសំ អាកឌ្ឍាមិ, និព្ពិសំ នំ ករោមិ. បុរេ វិសំ គាឡ្ហមុបេតិ មច្ចន្តិ ឥមញ្ហិ មច្ចំ មយា អនាវមិយមានំ វិសំ គាឡ្ហំ ពលវំ ហុត្វា ឧបគច្ឆេយ្យ, តំ យាវ ន ឧបគច្ឆតិ, តាវទេវ អម្ហេ ទ្វេបិ ជនេ ខិប្បំ មុញ្ចាតិ.

តំ សុត្វា កក្កដកោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ ឯកេនុបាយេន មំ ទ្វេបិ ជនេ វិស្សជ្ជាបេត្វា បលាយិតុកាមោ, មយ្ហំ ឧបាយកោសល្លំ ន ជានាតិ, អហំ ទានិ យថា សប្បោ សញ្ចរិតុំ សក្កោតិ, ឯវំ អឡំ សិថិលំ ករិស្សាមិ, កាកំ បន នេវ វិស្សជ្ជេស្សាមី’’តិ ឯវំ ចិន្តេត្វា សត្តមំ គាថមាហ –

១០០.

‘‘សប្បំ ¶ បមោក្ខាមិ ន តាវ កាកំ, បដិពន្ធកោ ហោហិតិ តាវ កាកោ;

បុរិសញ្ច ទិស្វាន សុខិំ អរោគំ, កាកំ បមោក្ខាមិ យថេវ សប្ប’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ បដិពន្ធកោតិ បាដិភោគោ. យថេវ សប្បន្តិ យថា ភវន្តំ សប្បំ មុញ្ចាមិ, តថា កាកំ បមោក្ខាមិ, កេវលំ ត្វំ ឥមស្ស ព្រាហ្មណស្ស សរីរតោ សីឃំ វិសំ អាវមាហីតិ.

ឯវញ្ច បន វត្វា តស្ស សុខសញ្ចារណត្ថំ អឡំ សិថិលមកាសិ. សប្បោ វិសំ អាវមិត្វា មហាសត្តស្ស សរីរំ និព្ពិសំ អកាសិ. សោ និទ្ទុក្ខោ ឧដ្ឋាយ បកតិវណ្ណេនេវ អដ្ឋាសិ. កក្កដកោ ‘‘សចេ ឥមេ ទ្វេបិ ជនា អរោគា ភវិស្សន្តិ, មយ្ហំ សហាយស្ស វឌ្ឍិ នាម ន ភវិស្សតិ, វិនាសេស្សាមិ នេ’’តិ ចិន្តេត្វា កត្តរិកាយ ឧប្បលមកុឡំ វិយ អឡេហិ ឧភិន្នម្បិ ¶ សីសំ កប្បេត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេសិ. កាកីបិ តម្ហា ឋានា បលាយិ. ពោធិសត្តោ សប្បស្ស សរីរំ ទណ្ឌកេ វេឋេត្វា គុម្ពបិដ្ឋេ ខិបិ. សុវណ្ណកក្កដកំ សោព្ភេ វិស្សជ្ជេត្វា ន្ហត្វា សាលិន្ទិយគាមមេវ គតោ. តតោ បដ្ឋាយ កក្កដកេន សទ្ធិំ អធិកតរោ វិស្សាសោ អហោសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេន្តោ ឱសានគាថមាហ –

១០១.

‘‘កាកោ តទា ទេវទត្តោ អហោសិ, មារោ បន កណ្ហសប្បោ អហោសិ;

អានន្ទភទ្ទោ កក្កដកោ អហោសិ, អហំ តទា ព្រាហ្មណោ ហោមិ សត្ថា’’តិ.

សច្ចបរិយោសានេ ពហូ សោតាបន្នាទយោ អហេសុំ. កាកី បន គាថាយ ន វុត្តា, សា ចិញ្ចមាណវិកា អហោសីតិ.

សុវណ្ណកក្កដកជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា.

[៣៩០] ៥. មយ្ហកជាតកវណ្ណនា

សកុណោ ¶ មយ្ហកោ នាមាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អាគន្តុកសេដ្ឋិំ អារព្ភ កថេសិ. សាវត្ថិយញ្ហិ អាគន្តុកសេដ្ឋិ នាម អឌ្ឍោ អហោសិ មហទ្ធនោ. សោ នេវ អត្តនា ភោគេ ភុញ្ជិ, ន បរេសំ អទាសិ, នានគ្គរសេ បណីតេ ភោជនេ ឧបនីតេ តំ ន ភុញ្ជតិ, ពិលង្គទុតិយំ ¶ កណាជកំ ឯវ ភុញ្ជតិ, ធូបិតវាសិតេសុ កាសិកវត្ថេសុ ឧបនីតេសុ តានិ ហារេត្វា ថូលថូលសាដកេ និវាសេតិ, អាជានីយយុត្តេ មណិកនកវិចិត្តេ រថេ ឧបនីតេ តម្បិ ហរាបេត្វា កត្តររថកេន គច្ឆតិ, សុវណ្ណច្ឆត្តេ ធារិយមានេ តំ អបនេត្វា បណ្ណច្ឆត្តេន ធារិយមានេន. សោ យាវជីវំ ទានាទីសុ បុញ្ញេសុ ឯកម្បិ អកត្វា កាលំ កត្វា រោរុវនិរយេ និព្ពត្តិ. តស្ស អបុត្តកំ សាបតេយ្យំ រាជពលំ សត្តហិ រត្តិទិវសេហិ រាជកុលំ បវេសេសិ. តស្មិំ បវេសិតេ រាជា ភុត្តបាតរាសោ ជេតវនំ គន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា និសិន្នោ ‘‘កិំ, មហារាជ, ពុទ្ធុបដ្ឋានំ ន ករោសី’’តិ វុត្តេ ‘‘ភន្តេ, សាវត្ថិយំ អាគន្តុកសេដ្ឋិនោ នាម កាលកតស្ស អស្សាមិកធនេ អម្ហាកំ ឃរេ អាហរិយមានេយេវ សត្ត រត្តិទិវសា គតា, សោ បន ឯតំ ធនំ លភិត្វាបិ នេវ អត្តនា បរិភុញ្ជិ, ន បរេសំ អទាសិ, រក្ខសបរិគ្គហិតបោក្ខរណី វិយស្ស ¶ ធនំ អហោសិ, សោ ឯកទិវសម្បិ បណីតភោជនាទីនំ រសំ អននុភវិត្វាវ មរណមុខំ បវិដ្ឋោ, ឯវំ មច្ឆរី អបុញ្ញសត្តោ កិំ កត្វា ឯត្តកំ ធនំ លភិ, កេន ចស្ស ភោគេសុ ចិត្តំ ន រមី’’តិ សត្ថារំ បុច្ឆិ. សត្ថា ‘‘មហារាជ, ធនលាភោ ច, ធនំ លទ្ធា អបរិភុញ្ជនការណញ្ច តេនេវ កត’’ន្តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពារាណសិសេដ្ឋិ អស្សទ្ធោ អហោសិ មច្ឆរី, ន កស្សចិ កិញ្ចិ ទេតិ, ន កញ្ចិ សង្គណ្ហាតិ. សោ ឯកទិវសំ រាជុបដ្ឋានំ គច្ឆន្តោ តគរសិខិំ នាម បច្ចេកពុទ្ធំ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ទិស្វា វន្ទិត្វា ‘‘លទ្ធា, ភន្តេ, ភិក្ខា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ននុ ចរាម មហាសេដ្ឋី’’តិ វុត្តេ បុរិសំ ¶ អាណាបេសិ ‘‘គច្ឆ, ឥមំ អម្ហាកំ ឃរំ អានេត្វា មម បល្លង្កេ និសីទាបេត្វា អម្ហាកំ បដិយត្តភត្តស្ស បត្តំ បូរេត្វា ទាបេហី’’តិ. សោ បច្ចេកពុទ្ធំ ឃរំ នេត្វា និសីទាបេត្វា សេដ្ឋិភរិយាយ អាចិក្ខិ. សា នានគ្គរសភត្តស្ស បត្តំ បូរេត្វា តស្ស អទាសិ. សោ ភត្តំ គហេត្វា សេដ្ឋិនិវេសនា និក្ខមិត្វា អន្តរវីថិយំ បដិបជ្ជិ. សេដ្ឋិ រាជកុលតោ បច្ចាគច្ឆន្តោ តំ ទិស្វា វន្ទិត្វា ‘‘លទ្ធំ, ភន្តេ, ភត្ត’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘លទ្ធំ មហាសេដ្ឋី’’តិ. សោ បត្តំ ឱលោកេត្វា ចិត្តំ បសាទេតុំ នាសក្ខិ ¶ , ‘‘ឥមំ មេ ភត្តំ ទាសា វា កម្មករា វា ភុញ្ជិត្វា ទុក្ករម្បិ កម្មំ ករេយ្យុំ, អហោ វត មេ ជានី’’តិ អបរចេតនំ បរិបុណ្ណំ កាតុំ នាសក្ខិ. ទានញ្ហិ នាម តិស្សោ ចេតនា បរិបុណ្ណំ កាតុំ សក្កោន្តស្សេវ មហប្ផលំ ហោតិ.

‘‘បុព្ពេវ ទានា សុមនា ភវាម, ទទម្បិ វេ អត្តមនា ភវាម;

ទត្វាបិ វេ នានុតប្បាម បច្ឆា, តស្មា ហិ អម្ហំ ទហរា នមិយ្យរេ. (ជា. ១.១០.៩៥);

‘‘បុព្ពេវ ទានា សុមនោ, ទទំ ចិត្តំ បសាទយេ;

ទត្វា អត្តមនោ ហោតិ, ឯសា យញ្ញស្ស សម្បទា’’. (អ. និ. ៦.៣៧; បេ. វ. ៣០៥);

ឥតិ, មហារាជ, អាគន្តុកសេដ្ឋិ តគរសិខិបច្ចេកពុទ្ធស្ស ទិន្នបច្ចយេន ពហុំ ធនំ លភិ, ទត្វា អបរចេតនំ បណីតំ កាតុំ អសមត្ថតាយ ភោគេ ភុញ្ជិតុំ នាសក្ខីតិ. ‘‘បុត្តំ បន កស្មា ន លភិ, ភន្តេ’’តិ? សត្ថា ‘‘បុត្តស្ស អលភនការណម្បិ តេនេវ កតំ, មហារាជា’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ អសីតិកោដិវិភវេ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ មាតាបិតូនំ អច្ចយេន កនិដ្ឋំ សង្គណ្ហិត្វា កុដុម្ពំ វិចារេន្តោ ឃរទ្វារេ ទានសាលំ ការេត្វា មហាទានំ បវត្តេន្តោ អគារំ អជ្ឈាវសិ. អថស្ស ឯកោ បុត្តោ ជាយិ. សោ តស្ស បទសា គមនកាលេ កាមេសុ អាទីនវំ នេក្ខម្មេ ចានិសំសំ ទិស្វា សទ្ធិំ បុត្តទារេន សព្ពំ ឃរវិភវំ ¶ កនិដ្ឋស្ស និយ្យាតេត្វា ‘‘អប្បមត្តោ ទានំ បវត្តេហី’’តិ ឱវាទំ ទត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា ហិមវន្តបទេសេ វិហាសិ. កនិដ្ឋោបិស្ស ឯកំ បុត្តំ បដិលភិ. សោ តំ វឌ្ឍន្តំ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘មម ភាតុ បុត្តេ ជីវន្តេ កុដុម្ពំ ភិន្ទិត្វា ទ្វិធា ភវិស្សតិ, ភាតុ បុត្តំ មារេស្សាមី’’តិ. អថ នំ ឯកទិវសំ នទិយំ ឱបិលាបេត្វា មារេសិ. តមេនំ ន្ហត្វា អាគតំ ភាតុ ជាយា ‘‘កុហិំ មម បុត្តោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘នទិយំ ឧទកំ កីឡិ, អថ នំ ឧទកេ វិចិនន្តោ នាទ្ទស’’ន្តិ. សា រោទិត្វា កន្ទិត្វា តុណ្ហី អហោសិ.

ពោធិសត្តោ ¶ តំ បវត្តិំ ញត្វា ‘‘ឥទំ កិច្ចំ បាកដំ ករិស្សាមី’’តិ អាកាសេនាគន្ត្វា ពារាណសិយំ ឱតរិត្វា សុនិវត្ថោ សុបារុតោ តស្ស ឃរទ្វារេ ឋត្វា ទានសាលំ អទិស្វា ‘‘ទានសាលាបិ ឥមិនា អសប្បុរិសេន នាសិតា’’តិ ចិន្តេសិ. កនិដ្ឋោ តស្ស អាគតភាវំ ញត្វា អាគន្ត្វា មហាសត្តំ វន្ទិត្វា បាសាទំ អារោបេត្វា សុភោជនំ ភោជេសិ. សោ ភត្តកិច្ចាវសានេ សុខកថាយ និសិន្នោ ‘‘ទារកោ ន បញ្ញាយតិ, កហំ នុ ខោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘មតោ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កេន ការណេនា’’តិ? ‘‘ឧទកកីឡនដ្ឋានេ អសុកការណេនាតិ ន ជានាមី’’តិ. ‘‘កិំ ត្វំ អសប្បុរិស ន ជានិស្សសិ, តយា កតកិច្ចំ មយ្ហំ បាកដំ, ននុ ត្វំ ឥមិនា នាម ការណេន តំ មារេសិ, កិំ នុ ត្វំ រាជាទីនំ វសេន នស្សមានំ ធនំ រក្ខិតុំ សក្កុណេយ្យាសិ, មយ្ហកសកុណស្ស ច តុយ្ហញ្ច កិំ នានាករណ’’ន្តិ? អថស្ស មហាសត្តោ ពុទ្ធលីឡាយ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

១០២.

‘‘សកុណោ មយ្ហកោ នាម, គិរិសានុទរីចរោ;

បក្កំ បិប្ផលិមារុយ្ហ, ‘មយ្ហំ មយ្ហ’ន្តិ កន្ទតិ.

១០៣.

‘‘តស្សេវំ ¶ វិលបន្តស្ស, ទិជសង្ឃា សមាគតា;

ភុត្វាន បិប្ផលិំ យន្តិ, វិលបត្វេវ សោ ទិជោ.

១០៤.

‘‘ឯវមេវ ¶ ឥធេកច្ចោ, សង្ឃរិត្វា ពហុំ ធនំ;

នេវត្តនោ ន ញាតីនំ, យថោធិំ បដិបជ្ជតិ.

១០៥.

‘‘ន សោ អច្ឆាទនំ ភត្តំ, ន មាលំ ន វិលេបនំ;

អនុភោតិ សកិំ កិញ្ចិ, ន សង្គណ្ហាតិ ញាតកេ.

១០៦.

‘‘តស្សេវំ វិលបន្តស្ស, មយ្ហំ មយ្ហន្តិ រក្ខតោ;

រាជានោ អថ វា ចោរា, ទាយាទា យេវ អប្បិយា;

ធនមាទាយ គច្ឆន្តិ, វិលបត្វេវ សោ នរោ.

១០៧.

‘‘ធីរោ ភោគេ អធិគម្ម, សង្គណ្ហាតិ ច ញាតកេ;

តេន សោ កិត្តិំ បប្បោតិ, បេច្ច សគ្គេ បមោទតី’’តិ.

តត្ថ ¶ មយ្ហកោតិ ‘‘មយ្ហំ មយ្ហ’’ន្តិ វិរវនវសេន ឯវំលទ្ធនាមោ. គិរិសានុទរីសុ ចរតីតិ គិរិសានុទរីចរោ. បក្កំ បិប្ផលិន្តិ ហិមវន្តបទេសេ ឯកំ ផលភរិតំ បិប្ផលិរុក្ខំ. កន្ទតីតិ ទិជគណេ តំ រុក្ខំ បរិវារេត្វា បក្កានិ ខាទន្តេ វារេតុំ ‘‘មយ្ហំ មយ្ហ’’ន្តិ បរិទេវន្តោ វិចរតិ. តស្សេវំ វិលបន្តស្សាតិ តស្ស វិលបន្តស្សេវ. ភុត្វាន វិប្ផលិំ យន្តីតិ តំ បិប្ផលិរុក្ខំ បរិភុញ្ជិត្វា អញ្ញំ ផលសម្បន្នំ រុក្ខំ គច្ឆន្តិ. វិលបត្វេវាតិ សោ បន ទិជោ វិលបតិយេវ. យថោធិន្តិ យថាកោដ្ឋាសំ, មាតាបិតាភាតុភគិនីបុត្តធីតាទីនំ ឧបភោគបរិភោគវសេន យោ យោ កោដ្ឋាសោ ទាតព្ពោ, តំ តំ ន ទេតីតិ អត្ថោ.

សកិន្តិ ឯកវារម្បិ នានុភោតិ. ‘‘សក’’ន្តិបិ បាឋោ, អត្តនោ សន្តកម្បីតិ អត្ថោ. ន សង្គណ្ហាតីតិ ភត្តច្ឆាទនពីជនង្គលាទិទានវសេន ន សង្គណ្ហាតិ. វិលបត្វេវ សោ នរោតិ ឯតេសុ រាជាទីសុ ធនំ គហេត្វា គច្ឆន្តេសុ កេវលំ សោ បុរិសោ វិលបតិយេវ. ធីរោតិ បណ្ឌិតោ. សង្គណ្ហាតីតិ អត្តនោ សន្តិកំ អាគតេ ទុព្ពលញាតកេ ភត្តច្ឆាទនពីជនង្គលាទិទានេន សង្គណ្ហាតិ. តេនាតិ សោ បុរិសោ តេន ញាតិសង្គហេន ចតុបរិសមជ្ឈេ កិត្តិញ្ច អត្តនោ វណ្ណភណនញ្ច បាបុណាតិ, បេច្ច សគ្គេ ទេវនគរេ បមោទតិ.

ឯវំ ¶ មហាសត្តោ តស្ស ធម្មំ ទេសេត្វា ទានំ បាកតិកំ ការេត្វា ហិមវន្តមេវ គន្ត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ ព្រហ្មលោកូបគោ អហោសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘ឥតិ ខោ, មហារាជ, អាគន្តុកសេដ្ឋិ ភាតុ បុត្តស្ស មារិតត្តា ឯត្តកំ កាលំ នេវ បុត្តំ, ន ធីតរំ អលភី’’តិ វត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា កនិដ្ឋោ អាគន្តុកសេដ្ឋិ អហោសិ, ជេដ្ឋកោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

មយ្ហកជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា.

[៣៩១] ៦. វិជ្ជាធរជាតកវណ្ណនា

ទុព្ពណ្ណរូបន្តិ ¶ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ លោកត្ថចរិយំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ មហាកណ្ហជាតកេ (ជា. ១.១២.៦១ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ. តទា បន សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ តថាគតោ លោកត្ថចរិយំ ចរិយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សក្កោ អហោសិ. តទា ឯកោ វិជ្ជាធរោ វិជ្ជំ បរិវត្តេត្វា អឌ្ឍរត្តសមយេ អាគន្ត្វា ពារាណសិរញ្ញោ អគ្គមហេសិយា សទ្ធិំ អតិចរតិ, តស្សា បរិចារិកាយោ សញ្ជានិំសុ. សា សយមេវ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ទេវ, ឯកោ បុរិសោ អឌ្ឍរត្តសមយេ សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា មំ ទូសេតី’’តិ អាហ. ‘‘សក្ខិស្សសិ បន កិញ្ចិ សញ្ញាណំ កាតុ’’ន្តិ? ‘‘សក្កោមិ, ទេវា’’តិ សា ជាតិហិង្គុលិកបាតិំ អាហរាបេត្វា តស្ស បុរិសស្ស រត្តិំ អាគន្ត្វា អភិរមិត្វា គច្ឆន្តស្ស បិដ្ឋិយំ បញ្ចង្គុលិកំ ទត្វា បាតោវ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា មនុស្សេ អាណាបេសិ ‘‘គច្ឆថ, សព្ពទិសាសុ ឱលោកេត្វា បិដ្ឋិយំ កតជាតិហិង្គុលបញ្ចង្គុលិកបុរិសំ គណ្ហថា’’តិ. វិជ្ជាធរោបិ រត្តិំ អនាចារំ កត្វា ទិវា សុសានេ សូរិយំ នមស្សន្តោ ឯកបាទេន តិដ្ឋតិ. រាជបុរិសា តំ ទិស្វា បរិវារយិំសុ. សោ ‘‘បាកដំ មេ កម្មំ ជាត’’ន្តិ ¶ វិជ្ជំ បរិវត្តេត្វា អាកាសេន ឧប្បតិត្វា គតោ.

រាជា តំ ទិស្វា អាគតបុរិសេ ‘‘អទ្ទសថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, អទ្ទសាមា’’តិ. ‘‘កោ នាមេសោ’’តិ? ‘‘បព្ពជិតោ, ទេវា’’តិ. ‘‘សោ ហិ រត្តិំ អនាចារំ កត្វា ទិវា បព្ពជិតវេសេន វសតិ’’. រាជា ‘‘ឥមេ ទិវា សមណវេសេន ចរិត្វា រត្តិំ អនាចារំ ករោន្តី’’តិ បព្ពជិតានំ កុជ្ឈិត្វា មិច្ឆាគហណំ គហេត្វា ‘‘មយ្ហំ វិជិតា ឥមេ សព្ពេ បព្ពជិតា បលាយន្តុ, ទិដ្ឋទិដ្ឋដ្ឋានេ រាជាណំ ករិស្សន្តូ’’តិ ភេរិំ ចរាបេសិ. តិយោជនសតិកា កាសិរដ្ឋា បលាយិត្វា សព្ពេ បព្ពជិតា អញ្ញរាជធានិយោ អគមិំសុ. សកលកាសិរដ្ឋេ មនុស្សានំ ឱវាទទាយកោ ¶ ឯកោបិ ធម្មិកសមណព្រាហ្មណោ នាហោសិ. អនោវាទកា មនុស្សា ផរុសា អហេសុំ, ទានសីលវិមុខា មតមតា យេភុយ្យេន អបាយេ និព្ពត្តិំសុ, សគ្គេ និព្ពត្តនកា នាម នាហេសុំ.

សក្កោ ¶ នវេ ទេវបុត្តេ អបស្សន្តោ ‘‘កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ អាវជ្ជេត្វា វិជ្ជាធរំ និស្សាយ ពារាណសិរញ្ញា កុទ្ធេន មិច្ឆាគហណំ គហេត្វា បព្ពជិតានំ រដ្ឋា បព្ពាជិតភាវំ ញត្វា ‘‘ឋបេត្វា មំ អញ្ញោ ឥមស្ស រញ្ញោ មិច្ឆាគហណំ ភិន្ទិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, រញ្ញោ ច រដ្ឋវាសីនញ្ច អវស្សយោ ភវិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា នន្ទមូលបព្ភារេ បច្ចេកពុទ្ធានំ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ ឯកំ មហល្លកំ បច្ចេកពុទ្ធំ ទេថ, កាសិរដ្ឋំ បសាទេស្សាមី’’តិ អាហ. សោ សង្ឃត្ថេរមេវ លភិ, អថស្ស បត្តចីវរំ គហេត្វា តំ បុរតោ កត្វា សយំ បច្ឆតោ ហុត្វា សិរស្មិំ អញ្ជលិំ ឋបេត្វា បច្ចេកពុទ្ធំ នមស្សន្តោ ឧត្តមរូបធរោ មាណវកោ ហុត្វា សកលនគរស្ស មត្ថកេន តិក្ខត្តុំ វិចរិត្វា រាជទ្វារំ អាគន្ត្វា អាកាសេ អដ្ឋាសិ. អមច្ចា រញ្ញោ អារោចេសុំ ‘‘ទេវ, អភិរូបោ មាណវកោ ឯកំ សមណំ អានេត្វា រាជទ្វារេ ¶ អាកាសេ ឋិតោ’’តិ. រាជា អាសនា ឧដ្ឋាយ សីហបញ្ជរេ ឋត្វា ‘‘មាណវក, កស្មា ត្វំ អភិរូបោ សមានោ ឯតស្ស វិរូបស្ស សមណស្ស បត្តចីវរំ គហេត្វា នមស្សមានោ ឋិតោ’’តិ តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

១០៨.

‘‘ទុព្ពណ្ណរូបំ តុវមរិយវណ្ណី, បុរក្ខត្វា បញ្ជលិកោ នមស្សសិ;

សេយ្យោ នុ តេសោ ឧទវា សរិក្ខោ, នាមំ បរស្សត្តនោ ចាបិ ព្រូហី’’តិ.

តត្ថ អរិយវណ្ណីតិ សុន្ទររូបោ. សេយ្យោ នុ តេសោតិ ឯសោ វិរូបោ បព្ពជិតោ កិំ នុ តយា ឧត្តរិតរោ, ឧទាហុ សរិក្ខោ. នាមំ បរស្សត្តនោ ចាបីតិ ឯតស្ស បរស្ស ច អត្តនោ ច នាមំ ព្រូហីតិ បុច្ឆតិ.

អថ នំ សក្កោ ‘‘មហារាជ, សមណា នាម គរុដ្ឋានិយា, តេន មេ នាមំ លបិតុំ ន លព្ភតិ, មយ្ហំ បន តេ នាមំ កថេស្សាមី’’តិ វត្វា ទុតិយំ គាថមាហ –

១០៩.

‘‘ន នាមគោត្តំ គណ្ហន្តិ រាជ, សម្មគ្គតានុជ្ជុគតាន ទេវា;

អហញ្ច តេ នាមធេយ្យំ វទាមិ, សក្កោហមស្មី តិទសានមិន្ទោ’’តិ.

តត្ថ ¶ សម្មគ្គតានុជ្ជុគតាន ទេវាតិ មហារាជ, សព្ពសង្ខារេ យថា សភាវសរសវសេន សម្មសិត្វា ¶ អគ្គផលំ អរហត្តំ បត្តត្តា សម្មគ្គតានំ, ឧជុនា ច អដ្ឋង្គិកេន មគ្គេន និព្ពានំ គតត្តា ឧជុគតានំ មហាខីណាសវានំ ឧបបត្តិទេវេហិ ឧត្តរិតរានំ វិសុទ្ធិទេវានំ ឧបបត្តិទេវា នាមគោត្តំ ន គណ្ហន្តិ. អហញ្ច តេ នាមធេយ្យន្តិ អបិច អហំ អត្តនោ នាមធេយ្យំ តុយ្ហំ កថេមិ.

តំ សុត្វា រាជា តតិយគាថាយ ភិក្ខុនមស្សនេ អានិសំសំ បុច្ឆិ –

១១០.

‘‘យោ ទិស្វា ភិក្ខុំ ចរណូបបន្នំ, បុរក្ខត្វា បញ្ជលិកោ នមស្សតិ;

បុច្ឆាមិ ¶ តំ ទេវរាជេតមត្ថំ, ឥតោ ចុតោ កិំ លភតេ សុខំ សោ’’តិ.

សក្កោ ចតុត្ថគាថាយ កថេសិ –

១១១.

‘‘យោ ទិស្វា ភិក្ខុំ ចរណូបបន្នំ, បុរក្ខត្វា បញ្ជលិកោ នមស្សតិ;

ទិដ្ឋេវ ធម្មេ លភតេ បសំសំ, សគ្គញ្ច សោ យាតិ សរីរភេទា’’តិ.

តត្ថ ភិក្ខុន្តិ ភិន្នកិលេសំ បរិសុទ្ធបុគ្គលំ. ចរណូបបន្នន្តិ សីលចរណេន ឧបេតំ. ទិដ្ឋេវ ធម្មេតិ ន កេវលំ ឥតោ ចុតោយេវ, ឥមស្មិំ បន អត្តភាវេ សោ បសំសំ លភតិ, បសំសាសុខំ វិន្ទតីតិ.

រាជា សក្កស្ស កថំ សុត្វា អត្តនោ មិច្ឆាគហណំ ភិន្ទិត្វា តុដ្ឋមានសោ បញ្ចមំ គាថមាហ –

១១២.

‘‘លក្ខី វត មេ ឧទបាទិ អជ្ជ, យំ វាសវំ ភូតបតិទ្ទសាម;

ភិក្ខុញ្ច ទិស្វាន តុវញ្ច សក្ក, កាហាមិ បុញ្ញានិ អនប្បកានី’’តិ.

តត្ថ លក្ខីតិ សិរី, បញ្ញាតិបិ វទន្តិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អជ្ជ មម តវ វចនំ សុណន្តស្សេវ កុសលាកុសលវិបាកជាននបញ្ញា ឧទបាទីតិ. យន្តិ និបាតមត្តំ. ភូតបតិទ្ទសាមាតិ ភូតបតិំ អទ្ទសាម.

តំ ¶ សុត្វា សក្កោ បណ្ឌិតស្ស ថុតិំ ករោន្តោ ឆដ្ឋំ គាថមាហ –

១១៣.

‘‘អទ្ធា ¶ ហវេ សេវិតព្ពា សបញ្ញា, ពហុស្សុតា យេ ពហុឋានចិន្តិនោ;

ភិក្ខុញ្ច ទិស្វាន មមញ្ច រាជ, ករោហិ បុញ្ញានិ អនប្បកានី’’តិ.

តត្ថ ពហុឋានចិន្តិនោតិ ពហូនិ ការណានិ ចិន្តនសមត្ថា.

តំ ¶ សុត្វា រាជា ឱសានគាថមាហ –

១១៤.

‘‘អក្កោធនោ និច្ចបសន្នចិត្តោ, សព្ពាតិថីយាចយោគោ ភវិត្វា;

និហច្ច មានំ អភិវាទយិស្សំ, សុត្វាន ទេវិន្ទ សុភាសិតានី’’តិ.

តត្ថ សព្ពាតិថីយាចយោគោ ភវិត្វាតិ សព្ពេសំ អតិថីនំ អាគតានំ អាគន្តុកានំ យំ យំ តេ យាចន្តិ, តស្ស តស្ស យុត្តោ អនុច្ឆវិកោ ភវិត្វា, សព្ពំ តេហិ យាចិតយាចិតំ ទទមានោតិ អត្ថោ. សុត្វាន ទេវិន្ទ សុភាសិតានីតិ តវ សុភាសិតានិ សុត្វា អហំ ឯវរូបោ ភវិស្សាមីតិ វទតិ.

ឯវញ្ច បន វត្វា បាសាទា ឱរុយ្ហ បច្ចេកពុទ្ធំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. បច្ចេកពុទ្ធោ អាកាសេ បល្លង្កេន និសីទិត្វា ‘‘មហារាជ, វិជ្ជាធរោ ន សមណោ, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ ‘អតុច្ឆោ លោកោ, អត្ថិ ធម្មិកសមណព្រាហ្មណា’តិ ញត្វា ទានំ ទេហិ, សីលំ រក្ខ, ឧបោសថកម្មំ ករោហី’’តិ រាជានំ ឱវទិ. សក្កោបិ សក្កានុភាវេន អាកាសេ ឋត្វា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ អប្បមត្តា ហោថា’’តិ នាគរានំ ឱវាទំ ទត្វា ‘‘បលាតា សមណព្រាហ្មណា អាគច្ឆន្តូ’’តិ ភេរិំ ចរាបេសិ. អថ តេ ឧភោបិ សកដ្ឋានមេវ អគមំសុ. រាជា តស្ស ឱវាទេ ឋត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ អកាសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា បច្ចេកពុទ្ធោ បរិនិព្ពុតោ, រាជា អានន្ទោ អហោសិ, សក្កោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

វិជ្ជាធរជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា.

[៣៩២] ៧. សិង្ឃបុប្ផជាតកវណ្ណនា

យមេតន្តិ ¶ ¶ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. សោ កិរ ជេតវនា និក្ខមិត្វា កោសលរដ្ឋេ អញ្ញតរំ អរញ្ញំ និស្សាយ វិហរន្តោ ឯកទិវសំ បទុមសរំ ¶ ឱតរិត្វា សុបុប្ផិតបទុមំ ទិស្វា អធោវាតេ ឋត្វា ឧបសិង្ឃិ. អថ នំ តស្មិំ វនេ អធិវត្ថា ទេវតា ‘‘មារិស, ត្វំ គន្ធថេនោ នាម, ឥទំ តេ ឯកំ ថេយ្យង្គ’’ន្តិ សំវេជេសិ. សោ តាយ សំវេជិតោ បុន ជេតវនំ អាគន្ត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា និសិន្នោ ‘‘កហំ ភិក្ខុ និវុត្ថោសី’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘អសុកវនសណ្ឌេ នាម, តត្ថ ច មំ ទេវតា ឯវំ នាម សំវេជេសី’’តិ អាហ. អថ នំ សត្ថា ‘‘ន ខោ ភិក្ខុ បុប្ផំ ឧបសិង្ឃន្តោ ត្វមេវ ទេវតាយ សំវេជិតោ, បោរាណកបណ្ឌិតាបិ សំវេជិតបុព្ពា’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ឯកស្មិំ កាសិកគាមេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ ឧគ្គហិតសិប្បោ អបរភាគេ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ឯកំ បទុមសរំ និស្សាយ ឧបវសន្តោ ឯកទិវសំ សរំ ឱតរិត្វា សុបុប្ផិតបទុមំ ឧបសិង្ឃមានោ អដ្ឋាសិ. អថ នំ ឯកា ទេវធីតា រុក្ខក្ខន្ធវិវរេ ឋត្វា សំវេជយមានា បឋមំ គាថមាហ –

១១៥.

‘‘យមេតំ វារិជំ បុប្ផំ, អទិន្នំ ឧបសិង្ឃសិ;

ឯកង្គមេតំ ថេយ្យានំ, គន្ធថេនោសិ មារិសា’’តិ.

តត្ថ ឯកង្គមេតន្តិ ឯកកោដ្ឋាសោ ឯស.

តតោ ពោធិសត្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –

១១៦.

‘‘ន ហរាមិ ន ភញ្ជាមិ, អារា សិង្ឃាមិ វារិជំ;

អថ កេន នុ វណ្ណេន, គន្ធថេនោតិ វុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ អារា សិង្ឃាមីតិ ទូរេ ឋិតោ ឃាយាមិ. វណ្ណេនាតិ ការណេន.

តស្មិំ ¶ ខណេ ឯកោ បុរិសោ តស្មិំ សរេ ភិសានិ ចេវ ខណតិ, បុណ្ឌរីកានិ ច ភញ្ជតិ ¶ . ពោធិសត្តោ តំ ទិស្វា ‘‘មំ អារា ឋត្វា ឧបសិង្ឃន្តំ ‘ចោរោ’តិ វទសិ, ឯតំ បុរិសំ ¶ កស្មា ន ភណសី’’តិ តាយ សទ្ធិំ សល្លបន្តោ តតិយំ គាថមាហ –

១១៧.

‘‘យោយំ ភិសានិ ខណតិ, បុណ្ឌរីកានិ ភញ្ជតិ;

ឯវំ អាកិណ្ណកម្មន្តោ, កស្មា ឯសោ ន វុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ អាកិណ្ណកម្មន្តោតិ កក្ខឡកម្មន្តោ ទារុណកម្មន្តោ.

អថស្ស អវចនការណំ អាចិក្ខន្តី ទេវតា ចតុត្ថបញ្ចមគាថា អភាសិ –

១១៨.

‘‘អាកិណ្ណលុទ្ទោ បុរិសោ, ធាតិចេលំវ មក្ខិតោ;

តស្មិំ មេ វចនំ នត្ថិ, តញ្ចារហាមិ វត្តវេ.

១១៩.

‘‘អនង្គណស្ស បោសស្ស, និច្ចំ សុចិគវេសិនោ;

វាលគ្គមត្តំ បាបស្ស, អព្ភាមត្តំវ ខាយតី’’តិ.

តត្ថ ធាតិចេលំវាតិ ខេឡសិង្ឃាណិកមុត្តគូថមក្ខិតំ ធាតិទាសិយា និវត្ថចេលំ វិយ អយំ បាបមក្ខិតោយេវ, តេន ការណេន តស្មិំ មម វចនំ នត្ថិ. តញ្ចារហាមីតិ សមណា បន ឱវាទក្ខមា ហោន្តិ បិយសីលា, តស្មា តំ អប្បមត្តកម្បិ អយុត្តំ ករោន្តំ វត្តុំ អរហាមិ សមណាតិ. អនង្គណស្សាតិ និទ្ទោសស្ស តុម្ហាទិសស្ស. អព្ភាមត្តំវ ខាយតីតិ មហាមេឃប្បមាណំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ, ឥទានិ កស្មា ឯវរូបំ ទោសំ អព្ពោហារិកំ ករោសីតិ.

តាយ បន សំវេជិតោ ពោធិសត្តោ សំវេគប្បត្តោ ឆដ្ឋំ គាថមាហ –

១២០.

‘‘អទ្ធា មំ យក្ខ ជានាសិ, អថោ មំ អនុកម្បសិ;

បុនបិ យក្ខ វជ្ជាសិ, យទា បស្សសិ ឯទិស’’ន្តិ.

តត្ថ យក្ខាតិ ទេវតំ អាលបតិ. វជ្ជាសីតិ វទេយ្យាសិ. យទា បស្សសិ ឯទិសន្តិ យទា មម ឯវរូបំ ទោសំ បស្សសិ, តទា ឯវំ មម វទេយ្យាសីតិ វទតិ.

អថស្ស ¶ ¶ សា ទេវធីតា សត្តមំ គាថមាហ –

១២១.

‘‘នេវ តំ ឧបជីវាមិ, នបិ តេ ភតកាម្ហសេ;

ត្វមេវ ភិក្ខុ ជានេយ្យ, យេន គច្ឆេយ្យ សុគ្គតិ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ភតកាម្ហសេតិ តវ ភតិហតា កម្មករាបិ ន ហោម. កិំការណា តំ សព្ពកាលំ រក្ខមានា វិចរិស្សាមាតិ ទីបេតិ. យេន គច្ឆេយ្យាតិ ភិក្ខុ យេន កម្មេន ត្វំ សុគតិំ គច្ឆេយ្យាសិ, ត្វមេវ តំ ជានេយ្យាសីតិ.

ឯវំ សា តស្ស ឱវាទំ ទត្វា អត្តនោ វិមានមេវ បវិដ្ឋា. ពោធិសត្តោបិ ឈានំ និព្ពត្តេត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ សោ ភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ.

តទា ទេវធីតា ឧប្បលវណ្ណា អហោសិ, តាបសោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

សិង្ឃបុប្ផជាតកវណ្ណនា សត្តមា.

[៣៩៣] ៨. វិឃាសាទជាតកវណ្ណនា

សុសុខំ វត ជីវន្តីតិ ឥទំ សត្ថា បុព្ពារាមេ វិហរន្តោ កេឡិសីលកេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ. តេសុ ហិ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរេន បាសាទំ កម្បេត្វា សំវេជិតេសុ ធម្មសភាយំ ភិក្ខូ តេសំ អគុណំ កថេន្តា និសីទិំសុ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេតេ កេឡិសីលកាយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សក្កោ អហោសិ. អថ អញ្ញតរស្មិំ កាសិកគាមេ សត្ត ភាតរោ កាមេសុ ទោសំ ទិស្វា និក្ខមិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា មជ្ឈារញ្ញេ វសន្តា យោគេ យោគំ អកត្វា កាយទឡ្ហីពហុលា ហុត្វា នានប្បការំ កីឡំ ¶ កីឡន្តា ¶ ចរិំសុ. សក្កោ ទេវរាជា ‘‘ឥមេ សំវេជេស្សាមី’’តិ សុកោ ហុត្វា តេសំ វសនដ្ឋានំ អាគន្ត្វា ឯកស្មិំ រុក្ខេ និលីយិត្វា តេ សំវេជេន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

១២២.

‘‘សុសុខំ ¶ វត ជីវន្តិ, យេ ជនា វិឃាសាទិនោ;

ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បាសំសា, សម្បរាយេ ច សុគ្គតី’’តិ.

តត្ថ វិឃាសាទិនោតិ ភុត្តាតិរេកំ ភុញ្ជន្តេ សន្ធាយាហ. ទិដ្ឋេវ ធម្មេតិ យេ ឯវរូបា, តេ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បាសំសា, សម្បរាយេ ច តេសំ សុគតិ ហោតិ, សគ្គេ ឧប្បជ្ជន្តីតិ អធិប្បាយេន វទតិ.

អថ តេសុ ឯកោ តស្ស វចនំ សុត្វា អវសេសេ អាមន្តេត្វា ទុតិយំ គាថមាហ –

១២៣.

‘‘សុកស្ស ភាសមានស្ស, ន និសាមេថ បណ្ឌិតា;

ឥទំ សុណាថ សោទរិយា, អម្ហេវាយំ បសំសតី’’តិ.

តត្ថ ភាសមានស្សាតិ មានុសិកាយ វាចាយ ភណន្តស្ស. ន និសាមេថាតិ ន សុណាថ. ឥទំ សុណាថាតិ ឥទមស្ស វចនំ សុណាថ. សោទរិយាតិ សមានេ ឧទរេ វុត្ថភាវេន តេ អាលបន្តោ អាហ.

អថ នេ បដិក្ខិបន្តោ សុកោ តតិយំ គាថមាហ –

១២៤.

‘‘នាហំ តុម្ហេ បសំសាមិ, កុណបាទា សុណាថ មេ;

ឧច្ឆិដ្ឋភោជិនោ តុម្ហេ, ន តុម្ហេ វិឃាសាទិនោ’’តិ.

តត្ថ កុណបាទាតិ កុណបខាទកាតិ តេ អាលបតិ.

តេ តស្ស វចនំ សុត្វា សព្ពេបិ ចតុត្ថំ គាថមាហំសុ –

១២៥.

‘‘សត្តវស្សា បព្ពជិតា, មជ្ឈារញ្ញេ សិខណ្ឌិនោ;

វិឃាសេនេវ យាបេន្តា, មយញ្ចេ ភោតោ គារយ្ហា;

កេ នុ ភោតោ បសំសិយា’’តិ.

តត្ថ ¶ សិខណ្ឌិនោតិ ចូឡាយ សមន្នាគតា. វិឃាសេនេវាតិ ឯត្តកំ កាលំ សត្ត វស្សានិ សីហព្យគ្ឃវិឃាសេនេវ យាបេន្តា យទិ ភោតោ គារយ្ហា, អថ កេ នុ តេ បសំសិយាតិ.

តេ ¶ លជ្ជាបេន្តោ មហាសត្តោ បញ្ចមំ គាថមាហ –

១២៦.

‘‘តុម្ហេ សីហានំ ព្យគ្ឃានំ, វាឡានញ្ចាវសិដ្ឋកំ;

ឧច្ឆិដ្ឋេនេវ យាបេន្តា, មញ្ញិវ្ហោ វិឃាសាទិនោ’’តិ.

តត្ថ វាឡានញ្ចាវសិដ្ឋកន្តិ សេសវាឡមិគានញ្ច អវសិដ្ឋកំ ឧច្ឆិដ្ឋភោជនំ.

តំ ¶ សុត្វា តាបសា ‘‘សចេ មយំ ន វិឃាសាទា, អថ កេ ចរហិ តេ វិឃាសាទា’’តិ? អថ តេសំ សោ តមត្ថំ អាចិក្ខន្តោ ឆដ្ឋំ គាថមាហ –

១២៧.

‘‘យេ ព្រាហ្មណស្ស សមណស្ស, អញ្ញស្ស វា វនិព្ពិនោ;

ទត្វាវ សេសំ ភុញ្ជន្តិ, តេ ជនា វិឃាសាទិនោ’’តិ.

តត្ថ វនិព្ពិនោតិ តំ តំ ភណ្ឌំ យាចនកស្ស. ឯវំ តេ លជ្ជាបេត្វា មហាសត្តោ សកដ្ឋានមេវ គតោ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សត្ត ភាតរោ ឥមេ កេឡិសីលកា ភិក្ខូ អហេសុំ, សក្កោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

វិឃាសាទជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា.

[៣៩៤] ៩. វដ្ដកជាតកវណ្ណនា

បណីតន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ លោលភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. តញ្ហិ សត្ថា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ លោលោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘ន ខោ ភិក្ខុ ឥទានេវ លោលោ, បុព្ពេបិ ត្វំ លោលោយេវ, លោលតាយ បន ពារាណសិយំ ហត្ថិគវាស្សបុរិសកុណបេហិ ¶ អតិត្តោ ‘ឥតោ ឧត្តរិតរំ លភិស្សាមី’តិ អរញ្ញំ បវិដ្ឋោសី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ វដ្ដកយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា អរញ្ញេ លូខតិណពីជាហារោ វសិ. តទា ពារាណសិយំ ឯកោ លោលកាកោ ហត្ថិកុណបាទីហិ អតិត្តោ ‘‘ឥតោ ឧត្តរិតរំ លភិស្សាមី’’តិ អរញ្ញំ បវិសិត្វា ផលាផលំ ខាទន្តោ ពោធិសត្តំ ¶ ទិស្វា ‘‘អយំ វដ្ដកោ អតិវិយ ថូលសរីរោ, មធុរំ គោចរំ ខាទតិ មញ្ញេ, ឯតស្ស គោចរំ បុច្ឆិត្វា តំ ខាទិត្វា អហម្បិ ថូលោ ភវិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ពោធិសត្តស្ស ឧបរិភាគេ សាខាយ និលីយិត្វា ពោធិសត្តំ បុច្ឆិ ‘‘ភោ វដ្ដក, កិំ នាម បណីតាហារំ ភុញ្ជសិ, ថូលសរីរោ អហោសី’’តិ? ពោធិសត្តោ ¶ តេន បុច្ឆិតោ តេន សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ ករោន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

១២៨.

‘‘បណីតំ ភុញ្ជសេ ភត្តំ, សប្បិតេលញ្ច មាតុល;

អថ កេន នុ វណ្ណេន, កិសោ ត្វមសិ វាយសា’’តិ.

តត្ថ ភត្តន្តិ មនុស្សានំ ភោជននិយាមេន បដិយាទិតភត្តំ. មាតុលាតិ តំ បិយសមុទាចារេន អាលបតិ. កិសោតិ អប្បមំសលោហិតោ.

តស្ស វចនំ សុត្វា កាកោ តិស្សោ គាថា អភាសិ –

១២៩.

‘‘អមិត្តមជ្ឈេ វសតោ, តេសុ អាមិសមេសតោ;

និច្ចំ ឧព្ពិគ្គហទយស្ស, កុតោ កាកស្ស ទឡ្ហិយំ.

១៣០.

‘‘និច្ចំ ឧព្ពេគិនោ កាកា, ធង្កា បាបេន កម្មុនា;

លទ្ធោ បិណ្ឌោ ន បីណេតិ, កិសោ តេនស្មិ វដ្ដក.

១៣១.

‘‘លូខានិ តិណពីជានិ, អប្បស្នេហានិ ភុញ្ជសិ;

អថ កេន នុ វណ្ណេន, ថូលោ ត្វមសិ វដ្ដកា’’តិ.

តត្ថ ទឡ្ហិយន្តិ ឯវរូបស្ស មយ្ហំ កាកស្ស កុតោ ទឡ្ហីភាវោ, កុតោ ថូលន្តិ អត្ថោ. ឧព្ពេគិនោតិ ¶ ឧព្ពេគវន្តោ. ធង្កាតិ កាកានមេវ នាមំ. បាបេន កម្មុនា លទ្ធោតិ កាកេន មនុស្សសន្តកវិលុម្បនសង្ខាតេន បាបេន កម្មេន លទ្ធោ បិណ្ឌោ. ន បីណេតីតិ ន តប្បេតិ. តេនស្មីតិ តេន ការណេនាហំ កិសោ អស្មិ. អប្បស្នេហានីតិ មន្ទោជានិ. ឥទំ កាកោ ពោធិសត្តំ ‘‘បណីតភោជនំ ខាទតី’’តិ សញ្ញី ហុត្វាបិ វដ្ដកានំ គហិតគោចរំ បុច្ឆន្តោ អាហ.

តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ អត្តនោ ថូលភាវការណំ កថេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

១៣២.

‘‘អប្បិច្ឆា ¶ អប្បចិន្តាយ, អទូរគមនេន ច;

លទ្ធាលទ្ធេន យាបេន្តោ, ថូលោ តេនស្មិ វាយស.

១៣៣.

‘‘អប្បិច្ឆស្ស ហិ បោសស្ស, អប្បចិន្តសុខស្ស ច;

សុសង្គហិតមានស្ស, វុត្តី សុសមុទានយា’’តិ.

តត្ថ អប្បិច្ឆាតិ អាហារេសុ អប្បិច្ឆតាយ និត្តណ្ហតាយ, កេវលំ សរីរយាបនវសេនេវ អាហារាហរណតាយាតិ អត្ថោ. អប្បចិន្តាយាតិ ‘‘អជ្ជ កហំ អាហារំ ¶ លភិស្សាមិ, ស្វេ កហ’’ន្តិ ឯវំ អាហារចិន្តាយ អភាវេន. អទូរគមនេន ចាតិ ‘‘អសុកស្មិំ នាម ឋានេ មធុរំ លភិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អវិទូរគមនេន ច. លទ្ធាលទ្ធេនាតិ លូខំ វា ហោតុ បណីតំ វា, យំ លទ្ធំ, តេនេវ. ថូលោ តេនស្មីតិ តេន ចតុព្ពិធេន ការណេន ថូលោ អស្មិ. វាយសាតិ កាកំ អាលបតិ. អប្បចិន្តសុខស្សាតិ អាហារចិន្តារហិតានំ អប្បចិន្តានមរិយានំ សុខំ អស្សត្ថីតិ អប្បចិន្តសុខោ, តស្ស តាទិសេន សុខេន សមន្នាគតស្ស. សុសង្គហិតមានស្សាតិ ‘‘ឯត្តកំ ភុញ្ជិត្វា ជីរាបេតុំ សក្ខិស្សាមី’’តិ ឯវំ សុដ្ឋុ សង្គហិតាហារមានស្ស. វុត្តី សុសមុទានយាតិ ឯវរូបស្ស បុគ្គលស្ស ជីវិតវុត្តិ សុខេន សក្កា សមុទានេតុំ សុសមុទានយា សុនិព្ពត្តិយា.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ លោលភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ.

តទា កាកោ លោលភិក្ខុ អហោសិ, វដ្ដកោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

វដ្ដកជាតកវណ្ណនា នវមា.

[៣៩៥] ១០. បារាវតជាតកវណ្ណនា

ចិរស្សំ ¶ វត បស្សាមីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ លោលភិក្ខុំយេវ អារព្ភ កថេសិ. បច្ចុប្បន្នវត្ថុ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ បារាវតោ ហុត្វា ពារាណសិសេដ្ឋិនោ មហានសេ នីឡបច្ឆិយំ វសតិ. កាកោបិ ¶ តេន សទ្ធិំ វិស្សាសំ កត្វា តត្ថេវ វសតីតិ សព្ពំ វិត្ថារេតព្ពំ. ភត្តការកោ កាកបត្តានិ លុញ្ចិត្វា បិដ្ឋេន តំ មក្ខេត្វា ឯកំ កបាលខណ្ឌំ វិជ្ឈិត្វា កណ្ឋេ បិឡន្ធិត្វា បច្ឆិយំ បក្ខិបិ. ពោធិសត្តោ អរញ្ញតោ អាគន្ត្វា តំ ទិស្វា បរិហាសំ ករោន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

១៣៤.

‘‘ចិរស្សំ វត បស្សាមិ, សហាយំ មណិធារិនំ;

សុកតា មស្សុកុត្តិយា, សោភតេ វត មេ សខា’’តិ.

តត្ថ មស្សុកុត្តិយាតិ ឥមាយ មស្សុកិរិយាយ.

តំ ¶ សុត្វា កាកោ ទុតិយំ គាថមាហ –

១៣៥.

‘‘បរូឡ្ហកច្ឆនខលោមោ, អហំ កម្មេសុ ព្យាវដោ;

ចិរស្សំ ន្ហាបិតំ លទ្ធា, លោមំ តំ អជ្ជ ហារយិ’’ន្តិ.

តត្ថ អហំ កម្មេសុ ព្យាវដោតិ អហំ សម្ម បារាវត, រាជកម្មេសុ ព្យាវដោ ឱកាសំ អលភន្តោ បរូឡ្ហកច្ឆនខលោមោ អហោសិន្តិ វទតិ. អជ្ជ ហារយិន្តិ អជ្ជ ហារេសិំ.

តតោ ពោធិសត្តោ តតិយំ គាថមាហ –

១៣៦.

‘‘យំ នុ លោមំ អហារេសិ, ទុល្លភំ លទ្ធ កប្បកំ;

អថ កិញ្ចរហិ តេ សម្ម, កណ្ឋេ កិណិកិណាយតី’’តិ.

តស្សត្ថោ ¶ – យំ តាវ ទុល្លភំ កប្បកំ លភិត្វា លោមំ ហរាបេសិ, តំ ហរាបយ, អថ កិញ្ចរហិ តេ វយស្ស ឥទំ កណ្ឋេ កិណិកិណាយតីតិ.

តតោ កាកោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

១៣៧.

‘‘មនុស្សសុខុមាលានំ, មណិ កណ្ឋេសុ លម្ពតិ;

តេសាហំ អនុសិក្ខាមិ, មា ត្វំ មញ្ញិ ទវា កតំ.

១៣៨.

‘‘សចេបិមំ បិហយសិ, មស្សុកុត្តិំ សុការិតំ;

ការយិស្សាមិ តេ សម្ម, មណិញ្ចាបិ ទទាមិ តេ’’តិ.

តត្ថ មណីតិ ឯវរូបានំ មនុស្សានំ ឯកំ មណិរតនំ កណ្ឋេសុ លម្ពតិ. តេសាហន្តិ តេសំ អហំ. មា ត្វំ មញ្ញីតិ ត្វំ បន ‘‘ឯតំ មយា ទវា កត’’ន្តិ ¶ មា មញ្ញិ. សចេបិមំ បិហយសីតិ សចេ ឥមំ មម កតំ មស្សុកុត្តិំ ត្វំ ឥច្ឆសិ.

តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ឆដ្ឋំ គាថមាហ –

១៣៩.

‘‘ត្វញ្ញេវ មណិនា ឆន្នោ, សុកតាយ ច មស្សុយា;

អាមន្ត ខោ តំ គច្ឆាមិ, បិយំ មេ តវទស្សន’’ន្តិ.

តត្ថ មណិនាតិ មណិនោ, អយមេវ វា បាឋោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សម្ម វាយស, ត្វញ្ញេវ ឥមស្ស មណិនោ អនុច្ឆវិកោ ឥមិស្សា ច សុកតាយ មស្សុយា ¶ , មម បន តវ អទស្សនមេវ បិយំ, តស្មា តំ អាមន្តយិត្វា គច្ឆាមីតិ.

ឯវញ្ច បន វត្វា ពោធិសត្តោ ឧប្បតិត្វា អញ្ញត្ថ គតោ. កាកោ តត្ថេវ ជីវិតក្ខយំ បត្តោ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ លោលភិក្ខុ អនាគាមិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា កាកោ លោលភិក្ខុ អហោសិ, បារាវតោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

បារាវតជាតកវណ្ណនា ទសមា.

ខរបុត្តវគ្គោ ទុតិយោ និដ្ឋិតោ.

ជាតកុទ្ទានំ –

អវារិយំ សេតកេតុ, ទរីមុខញ្ច នេរុ ច;

អាសង្កមិគាលោបញ្ច, កាឡកណ្ណី ច កុក្កុដំ.

ធម្មធជញ្ច នន្ទិយំ, ខរបុត្តំ សូចិ ចេវ;

តុណ្ឌិលំ សោណ្ណកក្កដំ, មយ្ហកំ វិជ្ជាធរញ្ចេវ.

សិង្ឃបុប្ផំ វិឃាសាទំ, វដ្ដកញ្ច បារាវតំ;

សង្គាយិំសុ មហាថេរា, ឆក្កេ វីសតិ ជាតកេ.

ឆក្កនិបាតវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. សត្តកនិបាតោ

១. កុក្កុវគ្គោ

[៣៩៦] ១. កុក្កុជាតកវណ្ណនា

ទិយឌ្ឍកុក្កូតិ ¶ ¶ ¶ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ រាជោវាទំ អារព្ភ កថេសិ. បច្ចុប្បន្នវត្ថុ តេសកុណជាតកេ (ជា. ២.១៧.១ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស អត្ថធម្មានុសាសកោ អមច្ចោ អហោសិ. រាជា អគតិគមនេ បតិដ្ឋាយ អធម្មេន រជ្ជំ ការេសិ, ជនបទំ បីឡេត្វា ធនមេវ សំហរិ. ពោធិសត្តោ រាជានំ ឱវទិតុកាមោ ឯកំ ឧបមំ ឧបធារេន្តោ វិចរតិ, រញ្ញោ ឧយ្យានេ វាសាគារំ វិប្បកតំ ហោតិ អនិដ្ឋិតច្ឆទនំ, ទារុកណ្ណិកំ អារោបេត្វា គោបានសិយោ បវេសិតមត្តា ហោន្តិ. រាជា កីឡនត្ថាយ ឧយ្យានំ គន្ត្វា តត្ថ វិចរិត្វា តំ គេហំ បវិសិត្វា ឧល្លោកេន្តោ កណ្ណិកមណ្ឌលំ ទិស្វា អត្តនោ ឧបរិបតនភយេន និក្ខមិត្វា ពហិ ឋិតោ បុន ឱលោកេត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ និស្សាយ កណ្ណិកា ឋិតា, កិំ និស្សាយ គោបានសិយោ’’តិ ចិន្តេត្វា ពោធិសត្តំ បុច្ឆន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

១.

‘‘ទិយឌ្ឍកុក្កូ ¶ ឧទយេន កណ្ណិកា, វិទត្ថិយោ អដ្ឋ បរិក្ខិបន្តិ នំ;

សា សិំសបា, សារមយា អផេគ្គុកា, កុហិំ ឋិតា ឧប្បរិតោ ន ធំសតី’’តិ.

តត្ថ ទិយឌ្ឍកុក្កូតិ ទិយឌ្ឍរតនា. ឧទយេនាតិ ឧច្ចត្តេន. បរិក្ខិបន្តិ នន្តិ តំ បនេតំ អដ្ឋ វិទត្ថិយោ បរិក្ខិបន្តិ, បរិក្ខេបតោ អដ្ឋវិទត្ថិបមាណាតិ វុត្តំ ហោតិ. កុហិំ ឋិតាតិ កត្ថ បតិដ្ឋិតា ហុត្វា. ន ធំសតីតិ ន បតតិ.

តំ ¶ ¶ សុត្វា ពោធិសត្តោ ‘‘លទ្ធា ទានិ មេ រញ្ញោ ឱវាទត្ថាយ ឧបមា’’តិ ចិន្តេត្វា ឥមា គាថា អាហ –

២.

‘‘យា តិំសតិ សារមយា អនុជ្ជុកា, បរិកិរិយ គោបានសិយោ សមំ ឋិតា;

តាហិ សុសង្គហិតា ពលសា បីឡិតា, សមំ ឋិតា ឧប្បរិតោ ន ធំសតិ.

៣.

‘‘ឯវម្បិ មិត្តេហិ ទឡ្ហេហិ បណ្ឌិតោ, អភេជ្ជរូបេហិ សុចីហិ មន្តិភិ;

សុសង្គហីតោ សិរិយា ន ធំសតិ, គោបានសីភារវហាវ កណ្ណិកា’’តិ.

តត្ថ យា តិំសតិ សារមយាតិ យា ឯតា សាររុក្ខមយា តិំសតិ គោបានសិយោ. បរិកិរិយាតិ បរិវារេត្វា. សមំ ឋិតាតិ សមភាគេន ឋិតា. ពលសា បីឡិតាតិ តាហិ តាហិ គោបានសីហិ ពលេន បីឡិតា សុដ្ឋុ សង្គហិតា ឯកាពទ្ធា ហុត្វា. បណ្ឌិតោតិ ញាណសម្បន្នោ រាជា. សុចីហីតិ សុចិសមាចារេហិ កល្យាណមិត្តេហិ. មន្តិភីតិ មន្តកុសលេហិ. គោបានសីភារវហាវ កណ្ណិកាតិ យថា គោបានសីនំ ភារំ វហមានា កណ្ណិកា ន ធំសតិ ន បតតិ, ឯវំ រាជាបិ វុត្តប្បការេហិ មន្តីហិ អភិជ្ជហទយេហិ សុសង្គហិតោ សិរិតោ ន ធំសតិ ន បតតិ ន បរិហាយតិ.

រាជា ¶ ពោធិសត្តេ កថេន្តេយេវ អត្តនោ កិរិយំ សល្លក្ខេត្វា កណ្ណិកាយ អសតិ គោបានសិយោ ន តិដ្ឋន្តិ, គោបានសីហិ អសង្គហិតា កណ្ណិកា ន តិដ្ឋតិ, គោបានសីសុ ភិជ្ជន្តីសុ កណ្ណិកា បតតិ, ឯវមេវ អធម្មិកោ រាជា អត្តនោ មិត្តាមច្ចេ ច ពលកាយេ ច ព្រាហ្មណគហបតិកេ ច អសង្គណ្ហន្តោ តេសុ ភិជ្ជន្តេសុ តេហិ អសង្គហិតោ ឥស្សរិយា ធំសតិ, រញ្ញា នាម ធម្មិកេន ភវិតព្ពន្តិ. អថស្ស តស្មិំ ខណេ បណ្ណាការត្ថាយ មាតុលុង្គំ អាហរិំសុ. រាជា ‘‘សហាយ, ឥមំ មាតុលុង្គំ ខាទា’’តិ ពោធិសត្តំ អាហ. ពោធិសត្តោ តំ គហេត្វា ‘‘មហារាជ, ឥមំ ខាទិតុំ អជានន្តា តិត្តកំ វា ករោន្តិ អម្ពិលំ វា, ជានន្តា ¶ បន បណ្ឌិតា តិត្តកំ ហារេត្វា អម្ពិលំ អនីហរិត្វា មាតុលុង្គរសំ អនាសេត្វាវ ខាទន្តី’’តិ រញ្ញោ ឥមាយ ឧបមាយ ធនសង្ឃរណូបាយំ ទស្សេន្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៤.

‘‘ខរត្តចំ ពេល្លំ យថាបិ សត្ថវា, អនាមសន្តោបិ ករោតិ តិត្តកំ;

សមាហរំ សាទុំ ករោតិ បត្ថិវ, អសាទុំ កយិរា តនុពន្ធមុទ្ធរំ.

៥.

‘‘ឯវម្បិ ¶ គាមនិគមេសុ បណ្ឌិតោ, អសាហសំ រាជធនានិ សង្ឃរំ;

ធម្មានុវត្តី បដិបជ្ជមានោ, ស ផាតិ កយិរា អវិហេឋយំ បរ’’ន្តិ.

តត្ថ ខរត្តចន្តិ ថទ្ធតចំ. ពេល្លន្តិ មាតុលុង្គំ. ‘ពេល’’ន្តិបិ បាឋោ, អយមេវត្ថោ. សត្ថវាតិ សត្ថកហត្ថោ. អនាមសន្តោតិ ពហិតចំ តនុកម្បិ អតច្ឆន្តោ ឥទំ ផលំ តិត្តកំ ករោតិ. សមាហរន្តិ សមាហរន្តោ ពហិតចំ តច្ឆន្តោ អន្តោ ច អម្ពិលំ អនីហរន្តោ តំ សាទុំ ករោតិ. បត្ថិវាតិ រាជានំ អាលបតិ. តនុពន្ធមុទ្ធរន្តិ ¶ តនុកំ បន តចំ ឧទ្ធរន្តោ សព្ពសោ តិត្តកស្ស អនបនីតត្តា តំ អសាទុមេវ កយិរា. ឯវន្តិ ឯវំ បណ្ឌិតោ រាជាបិ អសាហសំ សាហសិយា តណ្ហាយ វសំ អគច្ឆន្តោ អគតិគមនំ បហាយ រដ្ឋំ អបីឡេត្វា ឧបចិកានំ វម្មិកវឌ្ឍននិយាមេន មធុករានំ រេណុំ គហេត្វា មធុករណនិយាមេន ច ធនំ សង្ឃរន្តោ –

‘‘ទានំ សីលំ បរិច្ចាគំ, អជ្ជវំ មទ្ទវំ តបំ;

អក្កោធំ អវិហិំសញ្ច, ខន្តិញ្ច អវិរោធន’’ន្តិ. –

ឥតិ ឥមេសំ ទសន្នំ រាជធម្មានំ អនុវត្តនេន ធម្មានុវត្តី ហុត្វា បដិបជ្ជមានោ សោ អត្តនោ ច បរេសញ្ច ផាតិំ វឌ្ឍិំ ករេយ្យ បរំ អវិហេឋេន្តោយេវាតិ.

រាជា ពោធិសត្តេន សទ្ធិំ មន្តេន្តោ បោក្ខរណីតីរំ គន្ត្វា សុបុប្ផិតំ ពាលសូរិយវណ្ណំ ឧទកេន អនុបលិត្តំ បទុមំ ទិស្វា អាហ – ‘‘សហាយ, ឥមំ ¶ បទុមំ ឧទកេ សញ្ជាតមេវ ឧទកេន អលិម្បមានំ ឋិត’’ន្តិ. អថ នំ ពោធិសត្តោ ‘‘មហារាជ, រញ្ញា នាម ឯវរូបេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ឱវទន្តោ ឥមា គាថា អាហ –

៦.

‘‘ឱទាតមូលំ សុចិវារិសម្ភវំ, ជាតំ យថា បោក្ខរណីសុ អម្ពុជំ;

បទុមំ យថា អគ្គិនិកាសិផាលិមំ, ន កទ្ទមោ ន រជោ ន វារិ លិម្បតិ.

៧.

‘‘ឯវម្បិ វោហារសុចិំ អសាហសំ, វិសុទ្ធកម្មន្តមបេតបាបកំ;

ន លិម្បតិ កម្មកិលេស តាទិសោ, ជាតំ យថា បោក្ខរណីសុ អម្ពុជ’’ន្តិ.

តត្ថ ឱទាតមូលន្តិ បណ្ឌរមូលំ. អម្ពុជន្តិ បទុមស្សេវ វេវចនំ. អគ្គិនិកាសិផាលិមន្តិ អគ្គិនិកាសិនា សូរិយេន ផាលិតំ វិកសិតន្តិ អត្ថោ. ន កទ្ទមោ ន ¶ រជោ ន វារិ លិម្បតីតិ នេវ កទ្ទមោ ន រជោ ន ឧទកំ លិម្បតិ, ន មក្ខេតីតិ អត្ថោ. ‘‘លិប្បតិ’’ច្ចេវ វា បាឋោ, ភុម្មត្ថេ វា ឯតានិ បច្ចត្តវចនានិ, ឯតេសុ កទ្ទមាទីសុ ន លិប្បតិ, ន អល្លីយតីតិ អត្ថោ. វោហារសុចិន្តិ ¶ បោរាណកេហិ ធម្មិករាជូហិ លិខាបេត្វា ឋបិតវិនិច្ឆយវោហារេ សុចិំ, អគតិគមនំ បហាយ ធម្មេន វិនិច្ឆយការកន្តិ អត្ថោ. អសាហសន្តិ ធម្មិកវិនិច្ឆយេ ឋិតត្តាយេវ សាហសិកកិរិយាយ វិរហិតំ. វិសុទ្ធកម្មន្តន្តិ តេនេវ អសាហសិកដ្ឋេន វិសុទ្ធកម្មន្តំ សច្ចវាទិំ និក្កោធំ មជ្ឈត្តំ តុលាភូតំ លោកស្ស. អបេតបាបកន្តិ អបគតបាបកម្មំ. ន លិម្បតិ កម្មកិលេស តាទិសោតិ តំ រាជានំ បាណាតិបាតោ អទិន្នាទានំ កាមេសុមិច្ឆាចារោ មុសាវាទោតិ អយំ កម្មកិលេសោ ន អល្លីយតិ. កិំការណា? តាទិសោ ជាតំ យថា បោក្ខរណីសុ អម្ពុជំ. តាទិសោ ហិ រាជា យថា បោក្ខរណីសុ ជាតំ បទុមំ អនុបលិត្តំ, ឯវំ អនុបលិត្តោ នាម ហោតិ.

រាជា ពោធិសត្តស្ស ឱវាទំ សុត្វា តតោ បដ្ឋាយ ធម្មេន រជ្ជំ ការេន្តោ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា សគ្គបរាយណោ អហោសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, បណ្ឌិតាមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

កុក្កុជាតកវណ្ណនា បឋមា.

[៣៩៧] ២. មនោជជាតកវណ្ណនា

យថា ចាបោ និន្នមតីតិ ឥទំ សត្ថា វេឡុវនេ វិហរន្តោ វិបក្ខសេវកំ ភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ បន ហេដ្ឋា មហិឡាមុខជាតកេ (ជា. ១.១.២៦) វិត្ថារិតមេវ. តទា បន សត្ថា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស វិបក្ខសេវកោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ សីហោ ហុត្វា សីហិយា សទ្ធិំ សំវសន្តោ ទ្វេ បោតកេ លភិ – បុត្តញ្ច ធីតរញ្ច. បុត្តស្ស មនោជោតិ នាមំ អហោសិ, សោ វយប្បត្តោ ឯកំ សីហបោតិកំ គណ្ហិ. ឥតិ តេ បញ្ច ជនា អហេសុំ. មនោជោ វនមហិំសាទយោ វធិត្វា មំសំ អាហរិត្វា មាតាបិតរោ ច ភគិនិញ្ច បជាបតិញ្ច បោសេតិ. សោ ¶ ឯកទិវសំ គោចរភូមិយំ គិរិយំ នាម សិង្គាលំ បលាយិតុំ អប្បហោន្តំ ឧរេន និបន្នំ ទិស្វា ‘‘កិំ, សម្មា’’តិ ¶ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឧបដ្ឋាតុកាមោម្ហិ, សាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ, ឧបដ្ឋហស្សូ’’តិ តំ គហេត្វា អត្តនោ វសនគុហំ អានេសិ. ពោធិសត្តោ តំ ទិស្វា ‘‘តាត មនោជ, សិង្គាលា នាម ទុស្សីលា បាបធម្មា អកិច្ចេ និយោជេន្តិ, មា ឯតំ អត្តនោ សន្តិកេ ករី’’តិ វារេតុំ នាសក្ខិ.

អថេកទិវសំ សិង្គាលោ អស្សមំសំ ខាទិតុកាមោ មនោជំ អាហ – ‘‘សាមិ, អម្ហេហិ ឋបេត្វា អស្សមំសំ អញ្ញំ អខាទិតបុព្ពំ នាម នត្ថិ, អស្សំ គណ្ហិស្សាមា’’តិ. ‘‘កហំ បន, សម្ម, អស្សា ហោន្តី’’តិ? ‘‘ពារាណសិយំ នទីតីរេ’’តិ. សោ តស្ស វចនំ គហេត្វា តេន សទ្ធិំ អស្សានំ នទិយា ន្ហានវេលាយំ គន្ត្វា ឯកំ អស្សំ គហេត្វា បិដ្ឋិយំ អារោបេត្វា វេគេន អត្តនោ គុហាទ្វារមេវ អាគតោ. អថស្ស បិតា អស្សមំសំ ខាទិត្វា ‘‘តាត, អស្សា នាម រាជភោគា, រាជានោ ច នាម អនេកមាយា កុសលេហិ ¶ ធនុគ្គហេហិ វិជ្ឈាបេន្តិ, អស្សមំសខាទនសីហា នាម ទីឃាយុកា ន ហោន្តិ, ឥតោ បដ្ឋាយ មា អស្សំ គណ្ហី’’តិ អាហ. សោ បិតុ វចនំ អកត្វា គណ្ហតេវ. ‘‘សីហោ អស្សេ គណ្ហាតី’’តិ សុត្វា រាជា អន្តោនគរេយេវ អស្សានំ បោក្ខរណិំ ការាបេសិ. តតោបិ អាគន្ត្វា គណ្ហិយេវ. រាជា អស្សសាលំ ការេត្វា អន្តោសាលាយមេវ តិណោទកំ ទាបេសិ. សីហោ បាការមត្ថកេន គន្ត្វា អន្តោសាលាតោបិ គណ្ហិយេវ.

រាជា ឯកំ អក្ខណវេធិំ ធនុគ្គហំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សក្ខិស្សសិ តាត, សីហំ វិជ្ឈិតុ’’ន្តិ អាហ. សោ ‘‘សក្កោមី’’តិ វត្វា បាការំ និស្សាយ សីហស្ស អាគមនមគ្គេ អដ្ដកំ ការេត្វា អដ្ឋាសិ. សីហោ អាគន្ត្វា ពហិសុសានេ សិង្គាលំ ឋបេត្វា អស្សគហណត្ថាយ នគរំ បក្ខន្ទិ. ធនុគ្គហោ អាគមនកាលេ ‘‘អតិតិខិណោ វេគោ’’តិ សីហំ អវិជ្ឈិត្វា អស្សំ គហេត្វា គមនកាលេ គរុភារតាយ ឱលីនវេគំ សីហំ តិខិណេន នារាចេន បច្ឆាភាគេ វិជ្ឈិ. នារាចោ បុរិមកាយេន និក្ខមិត្វា អាកាសំ បក្ខន្ទិ. សីហោ ¶ ‘‘វិទ្ធោស្មី’’តិ វិរវិ. ធនុគ្គហោ តំ វិជ្ឈិត្វា អសនិ វិយ ជិយំ បោថេសិ. សិង្គាលោ សីហស្ស ច ជិយាយ ច សទ្ទំ សុត្វា ‘‘សហាយោ មេ ធនុគ្គហេន វិជ្ឈិត្វា មារិតោ ភវិស្សតិ, មតកេន ហិ សទ្ធិំ វិស្សាសោ នាម នត្ថិ, ឥទានិ មម បកតិយា វសនវនមេវ គមិស្សាមី’’តិ អត្តនាវ សទ្ធិំ សល្លបន្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៨.

‘‘យថា ចាបោ និន្នមតិ, ជិយា ចាបិ និកូជតិ;

ហញ្ញតេ នូន មនោជោ, មិគរាជា សខា មម.

៩.

‘‘ហន្ទ ¶ ទានិ វនន្តានិ, បក្កមាមិ យថាសុខំ;

នេតាទិសា សខា ហោន្តិ, លព្ភា មេ ជីវតោ សខា’’តិ.

តត្ថ យថាតិ យេនាការេនេវ ចាបោ និន្នមតិ. ហញ្ញតេ នូនាតិ នូន ហញ្ញតិ. នេតាទិសាតិ ឯវរូបា មតកា សហាយា នាម ន ហោន្តិ. លព្ភា មេតិ ជីវតោ មម សហាយោ នាម សក្កា លទ្ធុំ.

សីហោបិ ឯកវេគេន គន្ត្វា អស្សំ គុហាទ្វារេ បាតេត្វា សយម្បិ មរិត្វា បតិ. អថស្ស ញាតកា និក្ខមិត្វា តំ លោហិតមក្ខិតំ បហារមុខេហិ ¶ បគ្ឃរិតលោហិតំ បាបជនសេវិតាយ ជីវិតក្ខយំ បត្តំ អទ្ទសំសុ, ទិស្វា ចស្ស មាតា បិតា ភគិនី បជាបតីតិ បដិបាដិយា ចតស្សោ គាថា ភាសិំសុ –

១០.

‘‘ន បាបជនសំសេវី, អច្ចន្តំ សុខមេធតិ;

មនោជំ បស្ស សេមានំ, គិរិយស្សានុសាសនី.

១១.

‘‘ន បាបសម្បវង្កេន, មាតា បុត្តេន នន្ទតិ;

មនោជំ បស្ស សេមានំ, អច្ឆន្នំ សម្ហិ លោហិតេ.

១២.

‘‘ឯវមាបជ្ជតេ បោសោ, បាបិយោ ច និគច្ឆតិ;

យោ វេ ហិតានំ វចនំ, ន ករោតិ អត្ថទស្សិនំ.

១៣.

‘‘ឯវញ្ច សោ ហោតិ តតោ ច បាបិយោ, យោ ឧត្តមោ អធមជនូបសេវី;

បស្សុត្តមំ ¶ អធមជនូបសេវិតំ, មិគាធិបំ សរវរវេគនិទ្ធុត’’ន្តិ.

តត្ថ អច្ចន្តំ សុខមេធតីតិ ន ចិរំ សុខំ លភតិ. គិរិយស្សានុសាសនីតិ អយំ ឯវរូបា គិរិយស្សានុសាសនីតិ គរហន្តោ អាហ. បាបសម្បវង្កេនាតិ បាបេសុ សម្បវង្កេន បាបសហាយេន. អច្ឆន្នន្តិ និមុគ្គំ. បាបិយោ ច និគច្ឆតីតិ បាបញ្ច វិន្ទតិ. ហិតានន្តិ អត្ថកាមានំ. អត្ថទស្សិនន្តិ អនាគតអត្ថំ បស្សន្តានំ. បាបិយោតិ បាបតរោ. អធមជនូបសេវីតិ អធមជនំ ឧបសេវី. ឧត្តមន្តិ សរីរពលេន ជេដ្ឋកំ.

បច្ឆិមា ¶ អភិសម្ពុទ្ធគាថា –

១៤.

‘‘និហីយតិ បុរិសោ និហីនសេវី, ន ច ហាយេថ កទាចិ តុល្យសេវី;

សេដ្ឋមុបគមំ ឧទេតិ ខិប្បំ, តស្មាត្តនា ឧត្តរិតរំ ភជេថា’’តិ.

តត្ថ និហីយតីតិ ភិក្ខវេ, និហីនសេវី នាម មនោជោ សីហោ វិយ និហីយតិ បរិហាយតិ វិនាសំ បាបុណាតិ. តុល្យសេវីតិ សីលាទីហិ អត្តនា ¶ សទិសំ សេវមានោ ន ហាយតិ, វឌ្ឍិយេវ បនស្ស ហោតិ. សេដ្ឋមុបគមន្តិ សីលាទីហិ ឧត្តរិតរំយេវ ឧបគច្ឆន្តោ. ឧទេតិ ខិប្បន្តិ សីឃមេវ សីលាទីហិ គុណេហិ ឧទេតិ, វុទ្ធិំ ឧបគច្ឆតីតិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ វិបក្ខសេវកោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ.

តទា សិង្គាលោ ទេវទត្តោ អហោសិ, មនោជោ វិបក្ខសេវកោ, ភគិនី ឧប្បលវណ្ណា, ភរិយា ខេមា ភិក្ខុនី, មាតា រាហុលមាតា, បិតា សីហរាជា បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

មនោជជាតកវណ្ណនា ទុតិយា.

[៣៩៨] ៣. សុតនុជាតកវណ្ណនា

រាជា តេ ភត្តន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មាតុបោសកភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ សាមជាតកេ (ជា. ២.២២.២៩៦ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ទុគ្គតគហបតិកុលេ និព្ពត្តិ, សុតនូតិស្ស នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ ភតិំ កត្វា មាតាបិតរោ បោសេត្វា បិតរិ កាលកតេ មាតរំ បោសេតិ. តស្មិំ បន កាលេ ពារាណសិរាជា មិគវិត្តកោ អហោសិ. សោ ឯកទិវសំ មហន្តេន បរិវារេន យោជនទ្វិយោជនមត្តំ អរញ្ញំ បវិសិត្វា ‘‘យស្ស ឋិតដ្ឋានេន មិគោ បលាយតិ, សោ ឥមំ នាម ជិតោ’’តិ សព្ពេសំ អារោចាបេសិ. អមច្ចា រញ្ញោ ធុវមគ្គដ្ឋានេ កោដ្ឋកំ ឆាទេត្វា អទំសុ. មនុស្សេហិ មិគានំ វសនដ្ឋានានិ បរិវារេត្វា ឧន្នាទេន្តេហិ ឧដ្ឋាបិតេសុ មិគេសុ ឯកោ ឯណិមិគោ រញ្ញោ ឋិតដ្ឋានំ បដិបជ្ជិ. រាជា ‘‘តំ វិជ្ឈិស្សាមី’’តិ សរំ ខិបិ ¶ . ឧគ្គហិតមាយោ មិគោ សរំ មហាផាសុកាភិមុខំ អាគច្ឆន្តំ ញត្វា បរិវត្តិត្វា សរេន វិទ្ធោ វិយ ហុត្វា បតិ. រាជា ‘‘មិគោ មេ វិទ្ធោ’’តិ គហណត្ថាយ ធាវិ. មិគោ ឧដ្ឋាយ វាតវេគេន បលាយិ, អមច្ចាទយោ រាជានំ អវហសិំសុ. សោ មិគំ អនុពន្ធិត្វា កិលន្តកាលេ ខគ្គេន ទ្វិធា ឆិន្ទិត្វា ឯកស្មិំ ទណ្ឌកេ លគ្គិត្វា ¶ កាជំ វហន្តោ វិយ អាគច្ឆន្តោ ‘‘ថោកំ វិស្សមិស្សាមី’’តិ មគ្គសមីបេ ឋិតំ វដរុក្ខំ ឧបគន្ត្វា និបជ្ជិត្វា និទ្ទំ ឱក្កមិ.

តស្មិំ បន វដរុក្ខេ និព្ពត្តោ មឃទេវោ នាម យក្ខោ តត្ថ បវិដ្ឋេ វេស្សវណស្ស សន្តិកា ខាទិតុំ លភិ. សោ រាជានំ ឧដ្ឋាយ គច្ឆន្តំ ‘‘តិដ្ឋ ភក្ខោសិ មេ’’តិ ហត្ថេ គណ្ហិ. ‘‘ត្វំ កោនាមោសី’’តិ? ‘‘អហំ ឥធ និព្ពត្តយក្ខោ, ឥមំ ឋានំ បវិដ្ឋកេ ខាទិតុំ លភាមី’’តិ. រាជា សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា ‘‘កិំ អជ្ជេវ មំ ខាទិស្សសិ, ឧទាហុ និពទ្ធំ ខាទិស្សសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘លភន្តោ និពទ្ធំ ខាទិស្សាមី’’តិ. រាជា ‘‘ឥមំ អជ្ជ មិគំ ខាទិត្វា មំ វិស្សជ្ជេហិ, អហំ តេ ស្វេ បដ្ឋាយ ឯកាយ ភត្តបាតិយា សទ្ធិំ ឯកំ មនុស្សំ បេសេស្សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ អប្បមត្តោ ហោហិ, អបេសិតទិវសេ តញ្ញេវ ¶ ខាទិស្សាមី’’តិ. ‘‘អហំ ពារាណសិរាជា, មយ្ហំ អវិជ្ជមានំ នាម នត្ថី’’តិ. យក្ខោ បដិញ្ញំ គហេត្វា តំ វិស្សជ្ជេសិ. សោ នគរំ បវិសិត្វា តមត្ថំ ឯកស្ស អត្ថចរកស្ស អមច្ចស្ស កថេត្វា ‘‘ឥទានិ កិំ កាតព្ព’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ទិវសបរិច្ឆេទោ កតោ, ទេវា’’តិ? ‘‘ន កតោ’’តិ. ‘‘អយុត្តំ វោ កតំ, ឯវំ សន្តេបិ មា ចិន្តយិត្ថ, ពហូ ពន្ធនាគារេ មនុស្សា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ត្វំ ឯតំ កម្មំ ករ, មយ្ហំ ជីវិតំ ទេហី’’តិ.

អមច្ចោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ទេវសិកំ ពន្ធនាគារតោ មនុស្សំ នីហរិត្វា ភត្តបាតិំ គហេត្វា កញ្ចិ អជានាបេត្វាវ យក្ខស្ស បេសេសិ. យក្ខោ ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា មនុស្សំ ខាទតិ. អបរភាគេ ពន្ធនាគារានិ និម្មនុស្សានិ ជាតានិ. រាជា ភត្តហារកំ អលភន្តោ មរណភយេន កម្បិ. អថ នំ អមច្ចោ អស្សាសេត្វា ‘‘ទេវ, ជីវិតាសាតោ ធនាសាវ ពលវតរា, ហត្ថិក្ខន្ធេ សហស្សភណ្ឌិកំ ឋបេត្វា ‘កោ ឥមំ ធនំ គហេត្វា យក្ខស្ស ភត្តំ អាទាយ គមិស្សតី’តិ ភេរិំ ចរាបេមា’’តិ វត្វា តថា ការេសិ. អថ តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘អហំ ភតិយា មាសកឌ្ឍមាសកំ សង្ឃរិត្វា កិច្ឆេន មាតរំ បោសេមិ, ឥមំ ធនំ គហេត្វា មាតុ ទត្វា យក្ខស្ស សន្តិកំ គមិស្សាមិ, សចេ យក្ខំ ទមេតុំ សក្ខិស្សាមិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ, នោ ចេ សក្ខិស្សាមិ, មាតា មេ សុខំ ជីវិស្សតី’’តិ. សោ តមត្ថំ មាតុ អារោចេត្វា ‘‘អលំ តាត, ន មម អត្ថោ ធនេនា’’តិ ទ្វេ វារេ បដិក្ខិបិត្វា តតិយវារេ តំ អនាបុច្ឆិត្វាវ ‘‘អាហរថ, អយ្យ, សហស្សំ, អហំ ភត្តំ ហរិស្សាមី’’តិ សហស្សំ គហេត្វា មាតុ ទត្វា ‘‘អម្ម ¶ , មា ចិន្តយិ ¶ , អហំ យក្ខំ ទមេត្វា មហាជនស្ស សោត្ថិំ ករិស្សាមិ, អជ្ជេវ តវ អស្សុកិលិន្នមុខំ ហាសាបេន្តោវ អាគច្ឆិស្សាមី’’តិ មាតរំ វន្ទិត្វា រាជបុរិសេហិ សទ្ធិំ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ.

តតោ រញ្ញា ‘‘តាត, ត្វំ ភត្តំ ហរិស្សសី’’តិ វុត្តេ ‘‘អាម, ទេវា’’តិ អាហ. ‘‘កិំ តេ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘តុម្ហាកំ ¶ សុវណ្ណបាទុកា, ទេវា’’តិ. ‘‘កិំការណា’’តិ? ‘‘ទេវ, សោ យក្ខោ អត្តនោ រុក្ខមូលេ ភូមិយំ ឋិតកេ ខាទិតុំ លភតិ, អហំ ឯតស្ស សន្តកភូមិយំ អដ្ឋត្វា បាទុកាសុ ឋស្សាមី’’តិ. ‘‘អញ្ញំ កិំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘តុម្ហាកំ ឆត្តំ, ទេវា’’តិ. ‘‘ឥទំ កិមត្ថាយា’’តិ? ‘‘ទេវ, យក្ខោ អត្តនោ រុក្ខច្ឆាយាយ ឋិតកេ ខាទិតុំ លភតិ, អហំ តស្ស រុក្ខច្ឆាយាយ អដ្ឋត្វា ឆត្តច្ឆាយាយ ឋស្សាមី’’តិ. ‘‘អញ្ញំ កិំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘តុម្ហាកំ ខគ្គំ, ទេវា’’តិ. ‘‘ឥមិនា កោ អត្ថោ’’តិ? ‘‘ទេវ, អមនុស្សាបិ អាវុធហត្ថានំ ភាយន្តិយេវា’’តិ. ‘‘អញ្ញំ កិំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘សុវណ្ណបាតិំ បូរេត្វា តុម្ហាកំ ភុញ្ជនកភត្តំ ទេថ, ទេវា’’តិ. ‘‘កិំការណា, តាតា’’តិ? ‘‘ទេវ, មាទិសស្ស នាម បណ្ឌិតស្ស បុរិសស្ស មត្តិកបាតិយា លូខភោជនំ ហរិតុំ អននុច្ឆវិក’’ន្តិ. ‘‘សាធុ, តាតា’’តិ រាជា សព្ពំ ទាបេត្វា តស្ស វេយ្យាវច្ចករេ បដិបាទេសិ.

ពោធិសត្តោ ‘‘មហារាជ, មា ភាយិត្ថ, អជ្ជាហំ យក្ខំ ទមេត្វា តុម្ហាកំ សោត្ថិំ កត្វា អាគមិស្សាមី’’តិ រាជានំ វន្ទិត្វា ឧបករណានិ គាហាបេត្វា តត្ថ គន្ត្វា មនុស្សេ រុក្ខស្សាវិទូរេ ឋបេត្វា សុវណ្ណបាទុកំ អារុយ្ហ ខគ្គំ សន្នយ្ហិត្វា សេតច្ឆត្តំ មត្ថកេ កត្វា កញ្ចនបាតិយា ភត្តំ គហេត្វា យក្ខស្ស សន្តិកំ បាយាសិ. យក្ខោ មគ្គំ ឱលោកេន្តោ តំ ទិស្វា ‘‘អយំ បុរិសោ ន អញ្ញេសុ ទិវសេសុ អាគមននិយាមេន ឯតិ, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ ចិន្តេសិ. ពោធិសត្តោបិ រុក្ខសមីបំ គន្ត្វា អសិតុណ្ឌេន ភត្តបាតិំ អន្តោឆាយាយ ករិត្វា ឆាយាយ បរិយន្តេ ឋិតោ បឋមំ គាថមាហ.

១៥.

‘‘រាជា តេ ភត្តំ បាហេសិ, សុចិំ មំសូបសេចនំ;

មឃទេវស្មិំ អធិវត្ថេ, ឯហិ និក្ខម្ម ភុញ្ជសូ’’តិ.

តត្ថ ¶ បាហេសីតិ បហិណិ. មឃទេវស្មិំ អធិវត្ថេតិ មឃទេវោតិ វដរុក្ខោ វុច្ចតិ, តស្មិំ អធិវត្ថេតិ ទេវតំ អាលបតិ.

តំ ¶ ¶ សុត្វា យក្ខោ ‘‘ឥមំ បុរិសំ វញ្ចេត្វា អន្តោឆាយាយ បវិដ្ឋំ ខាទិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ទុតិយំ គាថមាហ –

១៦.

‘‘ឯហិ មាណវ ឱរេន, ភិក្ខមាទាយ សូបិតំ;

ត្វញ្ច មាណវ ភិក្ខា ច, ឧភោ ភក្ខា ភវិស្សថា’’តិ.

តត្ថ ភិក្ខន្តិ មម និពទ្ធភិក្ខំ. សូបិតន្តិ សូបសម្បន្នំ.

តតោ ពោធិសត្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

១៧.

‘‘អប្បកេន តុវំ យក្ខ, ថុល្លមត្ថំ ជហិស្សសិ;

ភិក្ខំ តេ នាហរិស្សន្តិ, ជនា មរណសញ្ញិនោ.

១៨.

‘‘លទ្ធាយ យក្ខា តវ និច្ចភិក្ខំ, សុចិំ បណីតំ រសសា ឧបេតំ;

ភិក្ខញ្ច តេ អាហរិយោ នរោ ឥធ, សុទុល្លភោ ហេហិតិ ភក្ខិតេ មយី’’តិ.

តត្ថ ថុល្លមត្ថន្តិ អប្បកេន ការណេន មហន្តំ អត្ថំ ជហិស្សសីតិ ទស្សេតិ. នាហរិស្សន្តីតិ ឥតោ បដ្ឋាយ មរណសញ្ញិនោ ហុត្វា ន អាហរិស្សន្តិ, អថ ត្វំ មិលាតសាខោ វិយ រុក្ខោ និរាហារោ ទុព្ពលោ ភវិស្សសីតិ. លទ្ធាយន្តិ លទ្ធអយំ លទ្ធាគមនំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សម្ម យក្ខ, យំ អហំ អជ្ជ អាហរិំ, ឥទំ តវ និច្ចភិក្ខំ សុចិំ បណីតំ ឧត្តមំ រសេន ឧបេតំ លទ្ធាគមនំ ទេវសិកំ តេ អាគច្ឆិស្សតិ. អាហរិយោតិ អាហរណកោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘សចេ ត្វំ ឥមំ ភិក្ខំ គហេត្វា អាគតំ មំ ភក្ខសិ, អថេវំ មយិ ភក្ខិតេ ភិក្ខញ្ច តេ អាហរណកោ អញ្ញោ នរោ ឥធ សុទុល្លភោ ភវិស្សតិ. កិំការណា? មាទិសោ ហិ ពារាណសិយំ អញ្ញោ បណ្ឌិតមនុស្សោ នាម នត្ថិ, មយិ បន ខាទិតេ សុតនុបិ នាម យក្ខេន ខាទិតោ, អញ្ញស្ស កស្ស សោ លជ្ជិស្សតី’’តិ ភត្តាហរណកំ ន លភិស្សសិ, អថ តេ ឥតោ បដ្ឋាយ ភោជនំ ទុល្លភំ ភវិស្សតិ, អម្ហាកម្បិ រាជានំ គណ្ហិតុំ ន លភិស្សសិ. កស្មា? រុក្ខតោ ពហិភាវេន. សចេ បនិទំ ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា មំ បហិណិស្សសិ, អហំ តេ រញ្ញោ កថេត្វា និពទ្ធំ ភត្តំ បេសេស្សាមិ, អត្តានម្បិ ច តេ ¶ ខាទិតុំ ¶ ន ទស្សាមិ, អហម្បិ តវ សន្តិកេ ឋានេ ន ឋស្សាមិ, បាទុកាសុ ឋស្សាមិ, រុក្ខច្ឆាយាយម្បិ តេ ន ឋស្សាមិ, អត្តនោ ឆត្តច្ឆាយាយមេវ ឋស្សាមិ, សចេ បន មយា សទ្ធិំ វិរុជ្ឈិស្សសិ, ខគ្គេន តំ ទ្វិធា ភិន្ទិស្សាមិ ¶ , អហញ្ហិ អជ្ជ ឯតទត្ថមេវ សជ្ជោ ហុត្វា អាគតោតិ. ឯវំ កិរ នំ មហាសត្តោ តជ្ជេសិ.

យក្ខោ ‘‘យុត្តរូបំ មាណវោ វទតី’’តិ សល្លក្ខេត្វា បសន្នចិត្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

១៩.

‘‘មមេវ សុតនោ អត្ថោ, យថា ភាសសិ មាណវ;

មយា ត្វំ សមនុញ្ញាតោ, សោត្ថិំ បស្សាហិ មាតរំ.

២០.

‘‘ខគ្គំ ឆត្តញ្ច បាតិញ្ច, គច្ឆមាទាយ មាណវ;

សោត្ថិំ បស្សតុ តេ មាតា, ត្វញ្ច បស្សាហិ មាតរ’’ន្តិ.

តត្ថ សុតនោតិ ពោធិសត្តំ អាលបតិ. យថា ភាសសីតិ យថា ត្វំ ភាសសិ, តថា យោ ឯស តយា ភាសិតោ អត្ថោ, ឯសោ មមេវត្ថោ, មយ្ហមេវ វឌ្ឍីតិ.

យក្ខស្ស កថំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ‘‘មម កម្មំ និប្ផន្នំ, ទមិតោ មេ យក្ខោ, ពហុញ្ច ធនំ លទ្ធំ, រញ្ញោ ច វចនំ កត’’ន្តិ តុដ្ឋចិត្តោ យក្ខស្ស អនុមោទនំ ករោន្តោ ឱសានគាថមាហ –

២១.

‘‘ឯវំ យក្ខ សុខី ហោហិ, សហ សព្ពេហិ ញាតិភិ;

ធនញ្ច មេ អធិគតំ, រញ្ញោ ច វចនំ កត’’ន្តិ. –

វត្វា ច បន យក្ខំ អាមន្តេត្វា ‘‘សម្ម, ត្វំ បុព្ពេ អកុសលកម្មំ កត្វា កក្ខឡោ ផរុសោ បរេសំ លោហិតមំសភក្ខោ យក្ខោ ហុត្វា និព្ពត្តោ, ឥតោ បដ្ឋាយ បាណាតិបាតាទីនិ មា ករី’’តិ សីលេ ច អានិសំសំ, ទុស្សីល្យេ ច អាទីនវំ កថេត្វា យក្ខំ បញ្ចសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា ‘‘កិំ តេ អរញ្ញវាសេន, ឯហិ នគរទ្វារេ តំ និសីទាបេត្វា អគ្គភត្តលាភិំ ករោមី’’តិ យក្ខេន សទ្ធិំ និក្ខមិត្វា ខគ្គាទីនិ យក្ខំ គាហាបេត្វា ពារាណសិំ អគមាសិ. ‘‘សុតនុ មាណវោ យក្ខំ គហេត្វា ឯតី’’តិ រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា អមច្ចបរិវុតោ ពោធិសត្តស្ស ¶ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា យក្ខំ នគរទ្វារេ ¶ និសីទាបេត្វា អគ្គភត្តលាភិនំ កត្វា នគរំ បវិសិត្វា ភេរិំ ចរាបេត្វា នាគរេ សន្និបាតាបេត្វា ពោធិសត្តស្ស គុណំ កថេត្វា សេនាបតិដ្ឋានំ អទាសិ. អយញ្ច ពោធិសត្តស្ស ឱវាទេ ឋត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា សគ្គបរាយណោ អហោសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ មាតុបោសកភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា យក្ខោ អង្គុលិមាលោ អហោសិ, រាជា អានន្ទោ, មាណវោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

សុតនុជាតកវណ្ណនា តតិយា.

[៣៩៩] ៤. មាតុបោសកគិជ្ឈជាតកវណ្ណនា

តេ កថំ នុ ករិស្សន្តីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ មាតុបោសកភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ សាមជាតកេ (ជា. ២.២២.២៩៦ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ គិជ្ឈយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ វុទ្ធេ បរិហីនចក្ខុកេ មាតាបិតរោ គិជ្ឈគុហាយំ ឋបេត្វា គោមំសាទីនិ អាហរិត្វា បោសេសិ. តស្មិំ កាលេ ពារាណសិយំ សុសានេ ឯកោ នេសាទោ អនិយមេត្វា គិជ្ឈានំ បាសេ ឱឌ្ឌេសិ. អថេកទិវសំ ពោធិសត្តោ គោមំសាទិំ បរិយេសន្តោ សុសានំ បវិដ្ឋោ បាទេន បាសេ ពជ្ឈិត្វា អត្តនោ ន ចិន្តេសិ, វុទ្ធេ បរិហីនចក្ខុកេ មាតាបិតរោ អនុស្សរិត្វា ‘‘កថំ នុ ខោ មេ មាតាបិតរោ យាបេស្សន្តិ, មម ពទ្ធភាវម្បិ អជានន្តា អនាថា និប្បច្ចយា បព្ពតគុហាយមេវ សុស្សិត្វា មរិស្សន្តិ មញ្ញេ’’តិ វិលបន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

២២.

‘‘តេ កថំ នុ ករិស្សន្តិ, វុទ្ធា គិរិទរីសយា;

អហំ ពទ្ធោស្មិ បាសេន, និលីយស្ស វសំ គតោ’’តិ.

តត្ថ និលីយស្សាតិ ឯវំនាមកស្ស នេសាទបុត្តស្ស.

អថ ¶ នេសាទបុត្តោ គិជ្ឈរាជស្ស ¶ បរិទេវិតសទ្ទំ សុត្វា ទុតិយំ គាថមាហ –

២៣.

‘‘កិំ គិជ្ឈ បរិទេវសិ, កា នុ តេ បរិទេវនា;

ន មេ សុតោ វា ទិដ្ឋោ វា, ភាសន្តោ មានុសិំ ទិជោ’’តិ.

គិជ្ឈោ អាហ –

២៤.

‘‘ភរាមិ ¶ មាតាបិតរោ, វុទ្ធេ គិរិទរីសយេ;

តេ កថំ នុ ករិស្សន្តិ, អហំ វសំ គតោ តវា’’តិ.

នេសាទោ អាហ –

២៥.

‘‘យំ នុ គិជ្ឈោ យោជនសតំ, កុណបានិ អវេក្ខតិ;

កស្មា ជាលញ្ច បាសញ្ច, អាសជ្ជាបិ ន ពុជ្ឈសី’’តិ.

គិជ្ឈរាជា អាហ –

២៦.

‘‘យទា បរាភវោ ហោតិ, បោសោ ជីវិតសង្ខយេ;

អថ ជាលញ្ច បាសញ្ច, អាសជ្ជាបិ ន ពុជ្ឈតី’’តិ.

២៧.

‘‘ភរស្សុ មាតាបិតរោ, វុទ្ធេ គិរិទរីសយេ;

មយា ត្វំ សមនុញ្ញាតោ, សោត្ថិំ បស្សាហិ ញាតកេ.

២៨.

‘‘ឯវំ លុទ្ទក នន្ទស្សុ, សហ សព្ពេហិ ញាតិភិ;

ភរិស្សំ មាតាបិតរោ, វុទ្ធេ គិរិទរីសយេ’’តិ. –

នេសាទបុត្តេន ទុតិយា, គិជ្ឈេន តតិយាតិ ឥមា គាថា បដិបាដិយា វុត្តា.

តត្ថ យំ នូតិ យំ នុ ឯតំ លោកេ កថីយតិ. គិជ្ឈោ យោជនសតំ, កុណបានិ អវេក្ខតីតិ យោជនសតំ អតិក្កម្ម ឋិតានិបិ កុណបានិ បស្សតិ, តំ យទិ តថំ, អថ កស្មា ត្វំ ឥមំ ជាលញ្ច បាសញ្ច អាសជ្ជាបិ ន ពុជ្ឈសិ, សន្តិកំ អាគន្ត្វាបិ ន ជានាសីតិ.

បរាភវោតិ វិនាសោ. ភរស្សូតិ ឥទំ សោ ពោធិសត្តស្ស ធម្មកថំ សុត្វា ‘‘បណ្ឌិតោ គិជ្ឈរាជា បរិទេវន្តោ ន អត្តនោ បរិទេវតិ, មាតាបិតូនំ ¶ បរិទេវតិ, នាយំ មារេតុំ យុត្តោ’’តិ តុស្សិត្វា អាហ, វត្វា ច បន បិយចិត្តេន មុទុចិត្តេន បាសំ មោចេសិ.

អថស្ស ¶ ពោធិសត្តោ មរណមុខា បមុត្តោ សុខិតោ អនុមោទនំ ករោន្តោ ឱសានគាថំ វត្វា មុខបូរំ មំសំ អាទាយ មាតាបិតូនំ អទាសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ មាតុបោសកភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ ¶ .

តទា នេសាទបុត្តោ ឆន្នោ អហោសិ, មាតាបិតរោ មហារាជកុលានិ, គិជ្ឈរាជា បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

មាតុបោសកគិជ្ឈជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា.

[៤០០] ៥. ទព្ភបុប្ផជាតកវណ្ណនា

អនុតីរចារី ភទ្ទន្តេតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឧបនន្ទំ សក្យបុត្តំ អារព្ភ កថេសិ. សោ ហិ សាសនេ បព្ពជិត្វា អប្បិច្ឆតាទិគុណេ បហាយ មហាតណ្ហោ អហោសិ. វស្សូបនាយិកាយ ទ្វេ តយោ វិហារេ បរិគ្គហេត្វា ឯកស្មិំ ឆត្តំ វា ឧបាហនំ វា ឯកស្មិំ កត្តរយដ្ឋិំ វា ឧទកតុម្ពំ វា ឋបេត្វា ឯកស្មិំ សយំ វសតិ. សោ ឯកស្មិំ ជនបទវិហារេ វស្សំ ឧបគន្ត្វា ‘‘ភិក្ខូហិ នាម អប្បិច្ឆេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ អាកាសេ ចន្ទំ ឧដ្ឋាបេន្តោ វិយ ភិក្ខូនំ បច្ចយសន្តោសទីបកំ អរិយវំសបដិបទំ កថេសិ. តំ សុត្វា ភិក្ខូ មនាបានិ បត្តចីវរានិ ឆឌ្ឌេត្វា មត្តិកាបត្តានិ ចេវ បំសុកូលចីវរានិ ច គណ្ហិំសុ. សោ តានិ អត្តនោ វសនដ្ឋានេ ឋបេត្វា វុត្ថវស្សោ បវារេត្វា យានកំ បូរេត្វា ជេតវនំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ ឯកស្ស អរញ្ញវិហារស្ស បិដ្ឋិភាគេ បាទេ វល្លិយា បលិពុទ្ធោ ‘‘អទ្ធា ឯត្ថ កិញ្ចិ លទ្ធព្ពំ ភវិស្សតី’’តិ តំ វិហារំ បាវិសិ. តត្ថ បន ទ្វេ មហល្លកា ភិក្ខូ វស្សំ ឧបគច្ឆិំសុ. តេ ទ្វេ ច ថូលសាដកេ ឯកញ្ច សុខុមកម្ពលំ លភិត្វា ភាជេតុំ អសក្កោន្តា តំ ទិស្វា ‘‘ថេរោ នោ ភាជេត្វា ទស្សតី’’តិ តុដ្ឋចិត្តា ‘‘មយំ, ភន្តេ, ឥមំ វស្សាវាសិកំ ភាជេតុំ ន សក្កោម, ឥមំ នោ និស្សាយ វិវាទោ ហោតិ, ឥទំ អម្ហាកំ ភាជេត្វា ទេថា’’តិ អាហំសុ. សោ ¶ ‘‘សាធុ ភាជេស្សាមី’’តិ ទ្វេ ថូលសាដកេ ទ្វិន្នម្បិ ភាជេត្វា ‘‘អយំ អម្ហាកំ វិនយធរានំ បាបុណាតី’’តិ កម្ពលំ គហេត្វា បក្កាមិ.

តេបិ ថេរា កម្ពលេ សាលយា តេនេវ សទ្ធិំ ជេតវនំ គន្ត្វា វិនយធរានំ ភិក្ខូនំ តមត្ថំ អារោចេត្វា ¶ ‘‘លព្ភតិ នុ ខោ, ភន្តេ, វិនយធរានំ ឯវំ វិលោបំ ខាទិតុ’’ន្តិ អាហំសុ. ភិក្ខូ ឧបនន្ទត្ថេរេន អាភតំ បត្តចីវររាសិំ ទិស្វា ‘‘មហាបុញ្ញោសិ ត្វំ អាវុសោ, ពហុំ តេ បត្តចីវរំ លទ្ធ’’ន្តិ វទិំសុ. សោ ‘‘កុតោ មេ អាវុសោ, បុញ្ញំ, ឥមិនា មេ ឧបាយេន ឥទំ លទ្ធ’’ន្តិ សព្ពំ កថេសិ. ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, ឧបនន្ទោ សក្យបុត្តោ មហាតណ្ហោ មហាលោភោ’’តិ. សត្ថា ¶ អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឧបនន្ទេន បដិបទាយ អនុច្ឆវិកំ កតំ, បរស្ស បដិបទំ កថេន្តេន នាម ភិក្ខុនា បឋមំ អត្តនោ អនុច្ឆវិកំ កត្វា បច្ឆា បរោ ឱវទិតព្ពោ’’តិ.

‘‘អត្តានមេវ បឋមំ, បតិរូបេ និវេសយេ;

អថញ្ញមនុសាសេយ្យ, ន កិលិស្សេយ្យ បណ្ឌិតោ’’តិ. (ធ. ប. ១៥៨) –

ឥមាយ ធម្មបទេ គាថាយ ធម្មំ ទេសេត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឧបនន្ទោ ឥទានេវ, បុព្ពេបេស មហាតណ្ហោ មហាលោភោវ, ន ច បន ឥទានេវ, បុព្ពេបេស ឥមេសំ សន្តកំ វិលុម្បិយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ នទីតីរេ រុក្ខទេវតា អហោសិ. តទា ឯកោ សិង្គាលោ មាយាវិំ នាម ភរិយំ គហេត្វា នទីតីរេ ឯកស្មិំ ឋានេ វសិ. អថេកទិវសំ សិង្គាលី សិង្គាលំ អាហ ‘‘ទោហឡោ មេ សាមិ, ឧប្បន្នោ, អល្លរោហិតមច្ឆំ ខាទិតុំ ឥច្ឆាមី’’តិ. សិង្គាលោ ‘‘អប្បោស្សុក្កា ហោហិ, អាហរិស្សាមិ តេ’’តិ នទីតីរេ ចរន្តោ វល្លិយា បាទេ បលិពុជ្ឈិត្វា អនុតីរមេវ អគមាសិ. តស្មិំ ខណេ គម្ភីរចារី ច អនុតីរចារី ចាតិ ទ្វេ ឧទ្ទា មច្ឆេ បរិយេសន្តា តីរេ អដ្ឋំសុ. តេសុ គម្ភីរចារី មហន្តំ រោហិតមច្ឆំ ទិស្វា វេគេន ឧទកេ បវិសិត្វា តំ នង្គុដ្ឋេ គណ្ហិ. ពលវា មច្ឆោ បរិកឌ្ឍន្តោ យាសិ. សោ គម្ភីរចារី ឧទ្ទោ ‘‘មហាមច្ឆោ ឧភិន្នម្បិ នោ បហោស្សតិ, ឯហិ មេ សហាយោ ហោហី’’តិ ឥតរេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

២៩.

‘‘អនុតីរចារី ¶ ភទ្ទន្តេ, សហាយមនុធាវ មំ;

មហា មេ គហិតោ មច្ឆោ, សោ មំ ហរតិ វេគសា’’តិ.

តត្ថ ¶ សហាយមនុធាវ មន្តិ សហាយ អនុធាវ មំ, សន្ធិវសេន ម-ការោ វុត្តោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថាហំ ឥមិនា មច្ឆេន ន សំហីរាមិ, ឯវំ មំ នង្គុដ្ឋខណ្ឌេ គហេត្វា ត្វំ អនុធាវាតិ.

តំ ¶ សុត្វា ឥតរោ ទុតិយំ គាថមាហ –

៣០.

‘‘គម្ភីរចារី ភទ្ទន្តេ, ទឡ្ហំ គណ្ហាហិ ថាមសា;

អហំ តំ ឧទ្ធរិស្សាមិ, សុបណ្ណោ ឧរគាមិវា’’តិ.

តត្ថ ថាមសាតិ ថាមេន. ឧទ្ធរិស្សាមីតិ នីហរិស្សាមិ. សុបណ្ណោ ឧរគាមិវាតិ គរុឡោ សប្បំ វិយ.

អថ ទ្វេបិ តេ ឯកតោ ហុត្វា រោហិតមច្ឆំ នីហរិត្វា ថលេ ឋបេត្វា មារេត្វា ‘‘ត្វំ ភាជេហិ, ត្វំ ភាជេហី’’តិ កលហំ កត្វា ភាជេតុំ អសក្កោន្តា ឋបេត្វា និសីទិំសុ. តស្មិំ កាលេ សិង្គាលោ តំ ឋានំ អនុប្បត្តោ. តេ តំ ទិស្វា ឧភោបិ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា ‘‘អយំ, សម្ម, ទព្ភបុប្ផមច្ឆោ អម្ហេហិ ឯកតោ ហុត្វា គហិតោ, តំ នោ ភាជេតុំ អសក្កោន្តានំ វិវាទោ ឧប្បន្នោ, សមភាគំ នោ ភាជេត្វា ទេហី’’តិ តតិយំ គាថមាហំសុ –

៣១.

‘‘វិវាទោ នោ សមុប្បន្នោ, ទព្ភបុប្ផ សុណោហិ មេ;

សមេហិ មេធគំ សម្មា, វិវាទោ វូបសម្មត’’ន្តិ.

តត្ថ ទព្ភបុប្ផាតិ ទព្ភបុប្ផសមានវណ្ណតាយ តំ អាលបន្តិ. មេធគន្តិ កលហំ.

តេសំ វចនំ សុត្វា សិង្គាលោ អត្តនោ ពលំ ទីបេន្តោ –

៣២.

‘‘ធម្មដ្ឋោហំ បុរេ អាសិំ, ពហូ អឌ្ឌា មេ តីរិតា;

សមេមិ មេធគំ សម្មា, វិវាទោ វូបសម្មត’’ន្តិ. –

ឥទំ គាថំ វត្វា ភាជេន្តោ –

៣៣.

‘‘អនុតីរចារិ ¶ ¶ នង្គុដ្ឋំ, សីសំ គម្ភីរចារិនោ;

អច្ចាយំ មជ្ឈិមោ ខណ្ឌោ, ធម្មដ្ឋស្ស ភវិស្សតី’’តិ. –

ឥមំ គាថមាហ –

តត្ថ បឋមគាថាយ អយមត្ថោ – អហំ បុព្ពេ រាជូនំ វិនិច្ឆយាមច្ចោ អាសិំ, តេន មយា វិនិច្ឆយេ និសីទិត្វា ពហូ អឌ្ឌា តីរិតា, តេសំ តេសំ ព្រាហ្មណគហបតិកាទីនំ ពហូ អឌ្ឌា តីរិតា វិនិច្ឆិតា, ស្វាហំ តុម្ហាទិសានំ សមជាតិកានំ ចតុប្បទានំ អឌ្ឌំ តីរេតុំ កិំ ន សក្ខិស្សាមិ, អហំ វោ សមេមិ មេធគំ, សម្មា មំ និស្សាយ តុម្ហាកំ វិវាទោ វូបសម្មតូតិ ¶ .

ឯវញ្ច បន វត្វា មច្ឆំ តយោ កោដ្ឋាសេ កត្វា អនុតីរចារិ ត្វំ នង្គុដ្ឋំ គណ្ហ, សីសំ គម្ភីរចារិនោ ហោតុ. អច្ចាយំ មជ្ឈិមោ ខណ្ឌោតិ អបិច អយំ មជ្ឈិមោ កោដ្ឋាសោ. អថ វា អច្ចាតិ អតិច្ច, ឥមេ ទ្វេ កោដ្ឋាសេ អតិក្កមិត្វា ឋិតោ អយំ មជ្ឈិមោ ខណ្ឌោ ធម្មដ្ឋស្ស វិនិច្ឆយសាមិកស្ស មយ្ហំ ភវិស្សតីតិ.

ឯវំ តំ មច្ឆំ វិភជិត្វា ‘‘តុម្ហេ កលហំ អកត្វា នង្គុដ្ឋញ្ច សីសញ្ច ខាទថា’’តិ វត្វា មជ្ឈិមខណ្ឌំ មុខេន ឌំសិត្វា តេសំ បស្សន្តានំយេវ បលាយិ. តេ សហស្សំ បរាជិតា វិយ ទុម្មុខា និសីទិត្វា គាថមាហំសុ –

៣៤.

‘‘ចិរម្បិ ភក្ខោ អភវិស្ស, សចេ ន វិវទេមសេ;

អសីសកំ អនង្គុដ្ឋំ, សិង្គាលោ ហរតិ រោហិត’’ន្តិ.

តត្ថ ចិរម្បីតិ ទ្វេ តយោ ទិវសេ សន្ធាយ វុត្តំ.

សិង្គាលោបិ ‘‘អជ្ជ ភរិយំ រោហិតមច្ឆំ ខាទាបេស្សាមី’’តិ តុដ្ឋចិត្តោ តស្សា សន្តិកំ អគមាសិ. សា តំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា អភិនន្ទមានា –

៣៥.

‘‘យថាបិ រាជា នន្ទេយ្យ, រជ្ជំ លទ្ធាន ខត្តិយោ;

ឯវាហមជ្ជ នន្ទាមិ, ទិស្វា បុណ្ណមុខំ បតិ’’ន្តិ. –

ឥមំ ¶ គាថំ វត្វា អធិគមូបាយំ បុច្ឆន្តី –

៣៦.

‘‘កថំ នុ ថលជោ សន្តោ, ឧទកេ មច្ឆំ បរាមសិ;

បុដ្ឋោ មេ សម្ម អក្ខាហិ, កថំ អធិគតំ តយា’’តិ. –

ឥមំ គាថមាហ –

តត្ថ ¶ កថំ នូតិ ‘‘ខាទ, ភទ្ទេ’’តិ មច្ឆខណ្ឌេ បុរតោ ឋបិតេ ‘‘កថំ នុ ត្វំ ថលជោ សមានោ ឧទកេ មច្ឆំ គណ្ហី’’តិ បុច្ឆិ.

សិង្គាលោ តស្សា អធិគមូបាយំ អាចិក្ខន្តោ អនន្តរគាថមាហ –

៣៧.

‘‘វិវាទេន កិសា ហោន្តិ, វិវាទេន ធនក្ខយា;

ជីនា ឧទ្ទា វិវាទេន, ភុញ្ជ មាយាវិ រោហិត’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ វិវាទេន កិសា ហោន្តីតិ ភទ្ទេ, ឥមេ សត្តា វិវាទំ ករោន្តា វិវាទំ និស្សាយ កិសា អប្បមំសលោហិតា ហោន្តិ. វិវាទេន ធនក្ខយាតិ ហិរញ្ញសុវណ្ណាទីនំ ធនានំ ខយា វិវាទេនេវ ហោន្តិ. ទ្វីសុបិ វិវទន្តេសុ ឯកោ បរាជិតោ បរាជិតត្តា ធនក្ខយំ បាបុណាតិ, ឥតរោ ជយភាគទានេន. ជីនា ឧទ្ទាតិ ទ្វេ ឧទ្ទាបិ វិវាទេនេវ ឥមំ មច្ឆំ ជីនា, តស្មា ត្វំ មយា អាភតស្ស ឧប្បត្តិំ មា បុច្ឆ, កេវលំ ឥមំ ភុញ្ជ មាយាវិ រោហិតន្តិ.

ឥតរា អភិសម្ពុទ្ធគាថា –

៣៨.

‘‘ឯវមេវ មនុស្សេសុ, វិវាទោ យត្ថ ជាយតិ;

ធម្មដ្ឋំ បដិធាវតិ, សោ ហិ នេសំ វិនាយកោ;

ធនាបិ តត្ថ ជីយន្តិ, រាជកោសោ បវឌ្ឍតី’’តិ.

តត្ថ ឯវមេវាតិ ភិក្ខវេ, យថា ឯតេ ឧទ្ទា ជីនា, ឯវមេវ មនុស្សេសុបិ យស្មិំ ឋានេ វិវាទោ ជាយតិ, តត្ថ តេ មនុស្សា ធម្មដ្ឋំ បតិធាវន្តិ, វិនិច្ឆយសាមិកំ ឧបសង្កមន្តិ. កិំការណា? សោ ហិ នេសំ វិនាយកោ, សោ តេសំ វិវាទាបន្នានំ វិវាទវូបសមកោតិ អត្ថោ. ធនាបិ ¶ តត្ថាតិ តត្ថ តេ វិវាទាបន្នា ធនតោបិ ជីយន្តិ, អត្តនោ សន្តកា បរិហាយន្តិ, ទណ្ឌេន ចេវ ជយភាគគ្គហណេន ច រាជកោសោ បវឌ្ឍតីតិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា សិង្គាលោ ឧបនន្ទោ អហោសិ, ឧទ្ទា ទ្វេ មហល្លកា, តស្ស ការណស្ស បច្ចក្ខការិកា រុក្ខទេវតា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ទព្ភបុប្ផជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា.

[៤០១] ៦. បណ្ណកជាតកវណ្ណនា

បណ្ណកំ ¶ តិខិណធារន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បុរាណទុតិយិកាបលោភនំ អារព្ភ កថេសិ. តញ្ហិ ភិក្ខុំ សត្ថា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ ឧក្កណ្ឋិតោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘កេន ឧក្កណ្ឋាបិតោ’’តិ វត្វា ‘‘បុរាណទុតិយិកាយា’’តិ វុត្តេ ‘‘ភិក្ខុ អយំ ឥត្ថី តុយ្ហំ អនត្ថការិកា, បុព្ពេបិ ត្វំ ឥមំ និស្សាយ ចេតសិករោគេន មរន្តោ បណ្ឌិតេ និស្សាយ ជីវិតំ អលត្ថា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ មទ្ទវមហារាជេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិ, សេនកកុមារោតិស្ស នាមំ អកំសុ. សោ វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា ពារាណសិំ បច្ចាគន្ត្វា មទ្ទវរញ្ញោ អត្ថធម្មានុសាសកោ អមច្ចោ អហោសិ, ‘‘សេនកបណ្ឌិតោ’’តិ វុត្តេ សកលនគរេ ចន្ទោ វិយ សូរិយោ វិយ ច បញ្ញាយិ. តទា រញ្ញោ បុរោហិតបុត្តោ រាជុបដ្ឋានំ អាគតោ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ ឧត្តមរូបធរំ រញ្ញោ អគ្គមហេសិំ ទិស្វា បដិពទ្ធចិត្តោ ហុត្វា គេហំ គន្ត្វា និរាហារោ និបជ្ជិត្វា សហាយកេហិ បុដ្ឋោ តមត្ថំ អារោចេសិ. រាជាបិ ‘‘បុរោហិតបុត្តោ ន ទិស្សតិ, កហំ នុ ខោ’’តិ បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ សុត្វា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘អហំ តេ ឥមំ សត្ត ទិវសានិ ទម្មិ, សត្តាហំ ឃរេ កត្វា អដ្ឋមេ ទិវសេ អានេយ្យាសី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តំ គេហំ នេត្វា តាយ សទ្ធិំ អភិរមិ. តេ អញ្ញមញ្ញំ បដិពទ្ធចិត្តា ហុត្វា កញ្ចិ អជានាបេត្វា អគ្គទ្វារេន បលាយិត្វា អញ្ញស្ស រញ្ញោ វិជិតំ អគមសុំ, កោចិ គតដ្ឋានំ ន ជានិ, នាវាយ គតមគ្គោ វិយ អហោសិ. រាជា នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា នានប្បការេន វិចិនន្តោបិ តស្ស គតដ្ឋានំ ន អញ្ញាសិ. អថស្ស តំ និស្សាយ ពលវសោកោ ¶ ឧប្បជ្ជិ, ហទយំ ឧណ្ហំ ហុត្វា លោហិតំ បគ្ឃរិ. តតោ បដ្ឋាយ ចស្ស កុច្ឆិតោ លោហិតំ និក្ខមិ, ព្យាធិ មហន្តោ អហោសិ. មហន្តាបិ រាជវេជ្ជា តិកិច្ឆិតុំ នាសក្ខិំសុ.

ពោធិសត្តោ ‘‘ឥមស្ស រញ្ញោ ព្យាធិ នត្ថិ, ភរិយំ បន អបស្សន្តោ ចេតសិករោគេន ផុដ្ឋោ, ឧបាយេន តំ តិកិច្ឆិស្សាមី’’តិ អាយុរញ្ច បុក្កុសញ្ចាតិ ទ្វេ រញ្ញោ បណ្ឌិតាមច្ចេ អាមន្តេត្វា ‘‘រញ្ញោ ទេវិយា អទស្សនេន ¶ ចេតសិកំ រោគំ ឋបេត្វា អញ្ញោ រោគោ នត្ថិ, ពហូបការោ ច ខោ បន អម្ហាកំ រាជា, តស្មា ឧបាយេន នំ តិកិច្ឆាម, រាជង្គណេ ¶ សមជ្ជំ ការេត្វា អសិំ គិលិតុំ ជានន្តេន អសិំ គិលាបេត្វា រាជានំ សីហបញ្ជរេ កត្វា សមជ្ជំ ឱលោកាបេស្សាម, រាជា អសិំ គិលន្តំ ទិស្វា ‘អត្ថិ នុ ខោ ឥតោ អញ្ញំ ទុក្ករតរ’ន្តិ បញ្ហំ បុច្ឆិស្សតិ. តំ សម្ម អាយុរ, ត្វំ ‘អសុកំ នាម ទទាមីតិ វចនំ ឥតោ ទុក្ករតរ’ន្តិ ព្យាករេយ្យាសិ, តតោ សម្ម បុក្កុស, តំ បុច្ឆិស្សតិ, អថស្ស ត្វំ ‘មហារាជ, ទទាមីតិ វត្វា អទទតោ សា វាចា អផលា ហោតិ, តថារូបំ វាចំ ន កេចិ ឧបជីវន្តិ ន ខាទន្តិ ន បិវន្តិ, យេ បន តស្ស វចនស្សានុច្ឆវិកំ ករោន្តិ, យថាបដិញ្ញាតមត្ថំ ទេន្តិយេវ, ឥទំ តតោ ទុក្ករតរ’ន្តិ ឯវំ ព្យាករេយ្យាសិ, ឥតោ បរំ កត្តព្ពំ អហំ ជានិស្សាមី’’តិ វត្វា សមជ្ជំ ការេសិ.

អថ តេ តយោបិ បណ្ឌិតា រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘មហារាជ, រាជង្គណេ សមជ្ជោ វត្តតិ, តំ ឱលោកេន្តានំ ទុក្ខម្បិ ន ទុក្ខំ ហោតិ, ឯហិ គច្ឆាមា’’តិ រាជានំ នេត្វា សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា សមជ្ជំ ឱលោកាបេសុំ. ពហូ ជនា អត្តនោ អត្តនោ ជាននកសិប្បំ ទស្សេសុំ. ឯកោ បន បុរិសោ តេត្តិំសង្គុលំ តិខិណធារំ អសិរតនំ គិលតិ. រាជា តំ ទិស្វា ‘‘អយំ បុរិសោ ឯតំ អសិំ គិលតិ, ‘អត្ថិ នុ ខោ ឥតោ អញ្ញំ ទុក្ករតរ’ន្តិ ឥមេ បណ្ឌិតេ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អាយុរំ បុច្ឆន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៣៩.

‘‘បណ្ណកំ តិខិណធារំ, អសិំ សម្បន្នបាយិនំ;

បរិសាយំ បុរិសោ គិលតិ, កិំ ទុក្ករតរំ តតោ;

យទញ្ញំ ទុក្ករំ ឋានំ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ.

តត្ថ បណ្ណកន្តិ បណ្ណករដ្ឋេ ឧប្បន្នំ. សម្បន្នបាយិនន្តិ សម្បន្នំ បរលោហិតបាយិនំ. បរិសាយន្តិ បរិសមជ្ឈេ ធនលោភេន អយំ បុរិសោ គិលតិ. យទញ្ញន្តិ ឥតោ អសិគិលនតោ យំ អញ្ញំ ទុក្ករតរំ ការណំ, តំ មយា បុច្ឆិតោ កថេហីតិ.

អថស្ស ¶ ¶ ¶ សោ តំ កថេន្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –

៤០.

‘‘គិលេយ្យ បុរិសោ លោភា, អសិំ សម្បន្នបាយិនំ;

យោ ច វជ្ជា ទទាមីតិ, តំ ទុក្ករតរំ តតោ;

សព្ពញ្ញំ សុករំ ឋានំ, ឯវំ ជានាហិ មទ្ទវា’’តិ.

តត្ថ វជ្ជាតិ វទេយ្យ. តំ ទុក្ករតរន្តិ ‘‘ទទាមី’’តិ វចនំ តតោ អសិគិលនតោ ទុក្ករតរំ. សព្ពញ្ញន្តិ ‘‘អសុកំ នាម តវ ទស្សាមី’’តិ វចនំ ឋបេត្វា អញ្ញំ សព្ពម្បិ ការណំ សុករំ. មទ្ទវាតិ រាជានំ គោត្តេន អាលបតិ.

រញ្ញោ អាយុរបណ្ឌិតស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘អសិគិលនតោ កិរ ‘ឥទំ នាម ទម្មី’តិ វចនំ ទុក្ករំ, អហញ្ច ‘បុរោហិតបុត្តស្ស ទេវិំ ទម្មី’តិ អវចំ, អតិទុក្ករំ វត មេ កត’’ន្តិ វីមំសន្តស្សេវ ហទយសោកោ ថោកំ តនុត្តំ គតោ. សោ តតោ ‘‘បរស្ស ឥមំ ទម្មីតិ វចនតោ បន អញ្ញំ ទុក្ករតរំ អត្ថិ នុ ខោ’’តិ ចិន្តេត្វា បុក្កុសបណ្ឌិតេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ តតិយំ គាថមាហ –

៤១.

‘‘ព្យាកាសិ អាយុរោ បញ្ហំ, អត្ថំ ធម្មស្ស កោវិទោ;

បុក្កុសំ ទានិ បុច្ឆាមិ, កិំ ទុក្ករតរំ តតោ;

យទញ្ញំ ទុក្ករំ ឋានំ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ.

តត្ថ បញ្ហំ អត្ថន្តិ បញ្ហស្ស អត្ថំ ព្យាកាសីតិ វុត្តំ ហោតិ. ធម្មស្ស កោវិទោតិ តទត្ថជោតកេ គន្ថេ កុសលោ. តតោតិ តតោ វចនតោ កិំ ទុក្ករតរន្តិ.

អថស្ស ព្យាករោន្តោ បុក្កុសបណ្ឌិតោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៤២.

‘‘ន វាចមុបជីវន្តិ, អផលំ គិរមុទីរិតំ;

យោ ច ទត្វា អវាកយិរា, តំ ទុក្ករតរំ តតោ;

សព្ពញ្ញំ សុករំ ឋានំ, ឯវំ ជានាហិ មទ្ទវា’’តិ.

តត្ថ ទត្វាតិ ‘‘អសុកំ នាម ទម្មី’’តិ បដិញ្ញំ ទត្វា. អវាកយិរាតិ តំ បដិញ្ញាតមត្ថំ ¶ ទទន្តោ តស្មិំ លោភំ អវាករេយ្យ ឆិន្ទេយ្យ, តំ ភណ្ឌំ ¶ ទទេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. តតោតិ តតោ អសិគិលនតោ ‘‘អសុកំ នាម តេ ទម្មី’’តិ វចនតោ ច តទេវ ទុក្ករតរំ.

រញ្ញោ ¶ តំ វចនំ សុត្វា ‘‘អហំ ‘បុរោហិតបុត្តស្ស ទេវិំ ទម្មី’តិ បឋមំ វត្វា វាចាយ អនុច្ឆវិកំ កត្វា តំ អទាសិំ, ទុក្ករំ វត មេ កត’’ន្តិ បរិវិតក្កេន្តស្ស សោកោ តនុកតរោ ជាតោ. អថស្ស ឯតទហោសិ ‘‘សេនកបណ្ឌិតតោ អញ្ញោ បណ្ឌិតតរោ នាម នត្ថិ, ឥមំ បញ្ហំ ឯតំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ. តតោ តំ បុច្ឆន្តោ បញ្ចមំ គាថមាហ –

៤៣.

‘‘ព្យាកាសិ បុក្កុសោ បញ្ហំ, អត្ថំ ធម្មស្ស កោវិទោ;

សេនកំ ទានិ បុច្ឆាមិ, កិំ ទុក្ករតរំ តតោ;

យទញ្ញំ ទុក្ករំ ឋានំ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ.

អថស្ស ព្យាករោន្តោ សេនកោ ឆដ្ឋំ គាថមាហ –

៤៤.

‘‘ទទេយ្យ បុរិសោ ទានំ, អប្បំ វា យទិ វា ពហុំ;

យោ ច ទត្វា នានុតប្បេ, តំ ទុក្ករតរំ តតោ;

សព្ពញ្ញំ សុករំ ឋានំ, ឯវំ ជានាហិ មទ្ទវា’’តិ.

តត្ថ នានុតប្បេតិ អត្តនោ អតិកន្តំ អតិមនាបំ បិយភណ្ឌំ បរស្ស ទត្វា ‘‘កិមត្ថំ មយា ឥទំ ទិន្ន’’ន្តិ ឯវំ តំ បិយភណ្ឌំ អារព្ភ យោ បច្ឆា ន តប្បតិ ន សោចតិ, តំ អសិគិលនតោ ច ‘‘អសុកំ នាម តេ ទម្មី’’តិ វចនតោ ច តស្ស ទានតោ ច ទុក្ករតរំ.

ឥតិ មហាសត្តោ រាជានំ សញ្ញាបេន្តា កថេសិ. ទានញ្ហិ ទត្វា អបរចេតនាវ ទុស្សន្ធារិយា, តស្សា សន្ធារណទុក្ករតា វេស្សន្តរជាតកេន ទីបិតា. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘អទុ ចាបំ គហេត្វាន, ខគ្គំ ពន្ធិយ វាមតោ;

អានេស្សាមិ សកេ បុត្តេ, បុត្តានញ្ហិ វធោ ទុខោ.

‘‘អដ្ឋានមេតំ ¶ ទុក្ខរូបំ, យំ កុមារា វិហញ្ញរេ;

សតញ្ច ធម្មមញ្ញាយ, កោ ទត្វា អនុតប្បតី’’តិ. (ជា. ២.២២.២១៥៨-២១៥៩);

រាជាបិ ពោធិសត្តស្ស វចនំ សុត្វា សល្លក្ខេសិ ‘‘អហំ អត្តនោ មនេនេវ បុរោហិតបុត្តស្ស ទេវិំ ទត្វា សកមនំ សន្ធារេតុំ ¶ ន សក្កោមិ, សោចាមិ កិលមាមិ, ន មេ ឥទំ អនុច្ឆវិកំ, សចេ សា មយិ សសិនេហា ភវេយ្យ ¶ , ឥមំ ឥស្សរិយំ ឆឌ្ឌេត្វា ន បលាយេយ្យ, មយិ បន សិនេហំ អកត្វា បលាតាយ កិំ តាយ មយ្ហ’’ន្តិ. តស្សេវំ ចិន្តេន្តស្ស បទុមបត្តេ ឧទកពិន្ទុ វិយ សព្ពសោកោ និវត្តិត្វា គតោ, តង្ខណញ្ញេវស្ស កុច្ឆិ បរិសណ្ឋាសិ. សោ និរោគោ សុខិតោ ហុត្វា ពោធិសត្តស្ស ថុតិំ ករោន្តោ ឱសានគាថមាហ –

៤៥.

‘‘ព្យាកាសិ អាយុរោ បញ្ហំ, អថោ បុក្កុសបោរិសោ;

សព្ពេ បញ្ហេ អតិភោតិ, យថា ភាសតិ សេនកោ’’តិ.

តត្ថ យថា ភាសតីតិ យថា បណ្ឌិតោ ភាសតិ, តថេវេតំ ទានំ នាម ទត្វា នេវ អនុតប្បិតព្ពន្តិ. ឥមំ បនស្ស ថុតិំ កត្វា តុដ្ឋោ ពហុំ ធនមទាសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តទា រាជមហេសី បុរាណទុតិយិកា អហោសិ, រាជា ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុ, អាយុរបណ្ឌិតោ មោគ្គល្លានោ, បុក្កុសបណ្ឌិតោ សារិបុត្តោ, សេនកបណ្ឌិតោ អហមេវ អហោសិន្តិ.

បណ្ណកជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា.

[៤០២] ៧. សត្តុភស្តជាតកវណ្ណនា

វិព្ភន្តចិត្តោតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អត្តនោ បញ្ញាបារមិំ អារព្ភ កថេសិ. បច្ចុប្បន្នវត្ថុ ឧមង្គជាតកេ (ជា. ២.២២.៥៩០ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ជនកោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ. តទា ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិ ¶ , សេនកកុមារោតិស្ស នាមំ ករិំសុ. សោ វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា ពារាណសិំ បច្ចាគន្ត្វា រាជានំ បស្សិ, រាជា តំ អមច្ចដ្ឋានេ ឋបេសិ, មហន្តញ្ចស្ស យសំ អនុប្បទាសិ ¶ . សោ រញ្ញោ អត្ថញ្ច ធម្មញ្ច អនុសាសិ, មធុរកថោ ធម្មកថិកោ ហុត្វា រាជានំ បញ្ចសុ សីលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា ទានេ ឧបោសថកម្មេ ទសសុ កុសលកម្មបថេសូតិ ឥមាយ កល្យាណបដិបទាយ បតិដ្ឋាបេសិ ¶ , សកលរដ្ឋេ ពុទ្ធានំ ឧប្បន្នកាលោ វិយ អហោសិ. បក្ខទិវសេសុ រាជា ច ឧបរាជាទយោ ច សព្ពេ សន្និបតិត្វា ធម្មសភំ សជ្ជេន្តិ. មហាសត្តោ សជ្ជិតធម្មសភាយំ រតនបល្លង្កវរគតោ ពុទ្ធលីឡាយ ធម្មំ ទេសេតិ, ពុទ្ធានំ ធម្មកថាសទិសាវស្ស កថា ហោតិ.

អថ អញ្ញតរោ មហល្លកព្រាហ្មណោ ធនភិក្ខំ ចរិត្វា កហាបណសហស្សំ លភិត្វា ឯកស្មិំ ព្រាហ្មណកុលេ និក្ខិបិត្វា បុន ‘‘ភិក្ខំ ចរិស្សាមី’’តិ គតោ. តស្ស គតកាលេ តំ កុលំ កហាបណេ វឡញ្ជេសិ. សោ អាគន្ត្វា កហាបណេ អាហរាបេសិ. ព្រាហ្មណោ កហាបណេ ទាតុំ អសក្កោន្តោ អត្តនោ ធីតរំ តស្ស បាទបរិចារិកំ កត្វា អទាសិ. ព្រាហ្មណោ តំ គហេត្វា ពារាណសិតោ អវិទូរេ ឯកស្មិំ ព្រាហ្មណគាមេ វាសំ កប្បេសិ. អថស្ស ភរិយា ទហរតាយ កាមេសុ អតិត្តា អញ្ញេន តរុណព្រាហ្មណេន សទ្ធិំ មិច្ឆាចារំ ចរិ. សោឡស ហិ អតប្បនីយវត្ថូនិ នាម. កតមានិ សោឡស? សាគរោ សព្ពសវន្តីហិ ន តប្បតិ, អគ្គិ ឧបាទានេន ន តប្បតិ, រាជា រដ្ឋេន ន តប្បតិ, ពាលោ បាបេហិ ន តប្បតិ, ឥត្ថី មេថុនធម្មេន អលង្ការេន វិជាយនេនាតិ ឥមេហិ តីហិ ន តប្បតិ, ព្រាហ្មណោ មន្តេហិ ន តប្បតិ, ឈាយី វិហារសមាបត្តិយា ន តប្បតិ, សេក្ខោ អបចយេន ន តប្បតិ, អប្បិច្ឆោ ធុតង្គគុណេន ន តប្បតិ, អារទ្ធវីរិយោ វីរិយារម្ភេន ន តប្បតិ, ធម្មកថិកោ សាកច្ឆាយ ន តប្បតិ, វិសារទោ បរិសាយ ន តប្បតិ, សទ្ធោ សង្ឃុបដ្ឋានេន ន តប្បតិ, ទាយកោ បរិច្ចាគេន ន តប្បតិ, បណ្ឌិតោ ធម្មស្សវនេន ន តប្បតិ, ចតស្សោ បរិសា តថាគតទស្សនេន ន តប្បន្តីតិ.

សាបិ ព្រាហ្មណី មេថុនធម្មេន, អតិត្តា ¶ តំ ព្រាហ្មណំ នីហរិត្វា វិស្សត្ថា បាបកម្មំ កាតុកាមា ហុត្វា ឯកទិវសំ ទុម្មនា និបជ្ជិត្វា ‘‘កិំ ភោតី’’តិ វុត្តា ‘‘ព្រាហ្មណ, អហំ តវ គេហេ កម្មំ កាតុំ ន សក្កោមិ, ទាសិទាសំ អានេហី’’តិ អាហ. ‘‘ភោតិ ធនំ មេ នត្ថិ, កិំ ទត្វា អានេមី’’តិ. ‘‘ភិក្ខំ ចរិត្វា ធនំ បរិយេសិត្វា អានេហី’’តិ. ‘‘តេន ហិ ភោតិ បាថេយ្យំ មេ សជ្ជេហី’’តិ. ‘‘សា តស្ស ពទ្ធសត្តូនញ្ច អពទ្ធសត្តូនញ្ច ចម្មបសិព្ពកំ បូរេត្វា អទាសិ’’. ព្រាហ្មណោ គាមនិគមរាជធានីសុ ¶ ចរន្តោ សត្ត កហាបណសតានិ លភិត្វា ‘‘អលំ មេ ឯត្តកំ ធនំ ទាសិទាសមូលាយា’’តិ និវត្តិត្វា អត្តនោ គាមំ អាគច្ឆន្តោ ឯកស្មិំ ឧទកផាសុកដ្ឋានេ ¶ បសិព្ពកំ មុញ្ចិត្វា សត្តុំ ខាទិត្វា បសិព្ពកមុខំ អពន្ធិត្វាវ បានីយំ បិវិតុំ ឱតិណ្ណោ. អថេកស្មិំ រុក្ខសុសិរេ ឯកោ កណ្ហសប្បោ សត្តុគន្ធំ ឃាយិត្វា បសិព្ពកំ បវិសិត្វា ភោគំ អាភុជិត្វា សត្តុំ ខាទន្តោ និបជ្ជិ. ព្រាហ្មណោ អាគន្ត្វា បសិព្ពកស្ស អព្ភន្តរំ អនោលោកេត្វា បសិព្ពកំ ពន្ធិត្វា អំសេ កត្វា បាយាសិ. អន្តរាមគ្គេ ឯកស្មិំ រុក្ខេ និព្ពត្តទេវតា ខន្ធវិដបេ ឋត្វា ‘‘ព្រាហ្មណ, សចេ អន្តរាមគ្គេ វសិស្សសិ, សយំ មរិស្សសិ, សចេ អជ្ជ ឃរំ គមិស្សសិ, ភរិយា តេ មរិស្សតី’’តិ វត្វា អន្តរធាយិ. សោ ឱលោកេន្តោ ទេវតំ អទិស្វា ភីតោ មរណភយតជ្ជិតោ រោទន្តោ បរិទេវន្តោ ពារាណសិនគរទ្វារំ សម្បាបុណិ.

តទា ច បន្នរសុបោសថោ ហោតិ អលង្កតធម្មាសនេ និសីទិត្វា ពោធិសត្តស្ស ធម្មកថនទិវសោ. មហាជនោ នានាគន្ធបុប្ផាទិហត្ថោ វគ្គវគ្គោ ហុត្វា ធម្មិំ កថំ សោតុំ គច្ឆតិ. ព្រាហ្មណោ តំ ទិស្វា ‘‘កហំ គច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ព្រាហ្មណ, អជ្ជ សេនកបណ្ឌិតោ មធុរស្សរេន ពុទ្ធលីឡាយ ធម្មំ ទេសេតិ, កិំ ត្វម្បិ ន ជានាសី’’តិ វុត្តេ ចិន្តេសិ ‘‘បណ្ឌិតោ កិរ ធម្មកថិកោ, អហញ្ចម្ហិ មរណភយតជ្ជិតោ, បណ្ឌិតា ខោ បន មហន្តម្បិ ¶ សោកំ ហរិតុំ សក្កោន្តិ, មយាបិ តត្ថ គន្ត្វា ធម្មំ សោតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ តេហិ សទ្ធិំ តត្ថ គន្ត្វា មហាសត្តំ បរិវារេត្វា និសិន្នាយ សរាជិកាយ បរិសាយ បរិយន្តេ សត្តុបសិព្ពកេន ខន្ធគតេន ធម្មាសនតោ អវិទូរេ មរណភយតជ្ជិតោ រោទមានោ អដ្ឋាសិ. មហាសត្តោ អាកាសគង្គំ ឱតរន្តោ វិយ អមតវស្សំ វស្សេន្តោ វិយ ច ធម្មំ ទេសេសិ. មហាជនោ សញ្ជាតសោមនស្សោ សាធុការំ ទត្វា ធម្មំ អស្សោសិ.

បណ្ឌិតា ច នាម ទិសាចក្ខុកា ហោន្តិ. តស្មិំ ខណេ មហាសត្តោ បសន្នបញ្ចបសាទានិ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា សមន្តតោ បរិសំ ឱលោកេន្តោ តំ ព្រាហ្មណំ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘ឯត្តកា បរិសា សោមនស្សជាតា សាធុការំ ទត្វា ធម្មំ សុណន្តិ, អយំ បនេកោ ព្រាហ្មណោ ទោមនស្សប្បត្តោ រោទតិ, ឯតស្ស អព្ភន្តរេ អស្សុជននសមត្ថេន សោកេន ភវិតព្ពំ, តមស្ស អម្ពិលេន ¶ បហរិត្វា តម្ពមលំ វិយ បទុមបលាសតោ ឧទកពិន្ទុំ វិយ វិនិវត្តេត្វា ឯត្ថេវ នំ និស្សោកំ តុដ្ឋមានសំ កត្វា ធម្មំ ទេសេស្សាមី’’តិ. សោ តំ អាមន្តេត្វា ‘‘ព្រាហ្មណ, សេនកបណ្ឌិតោ នាមាហំ, ឥទានេវ តំ និស្សោកំ ករិស្សាមិ, វិស្សត្ថោ កថេហី’’តិ តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៤៦.

‘‘វិព្ភន្តចិត្តោ កុបិតិន្ទ្រិយោសិ, នេត្តេហិ តេ វារិគណា សវន្តិ;

កិំ តេ នដ្ឋំ កិំ បន បត្ថយានោ, ឥធាគមា ព្រហ្មេ តទិង្ឃ ព្រូហី’’តិ.

តត្ថ ¶ កុបិតិន្ទ្រិយោសីតិ ចក្ខុន្ទ្រិយមេវ សន្ធាយ ‘‘កុបិតិន្ទ្រិយោសី’’តិ អាហ. វារិគណាតិ អស្សុពិន្ទូនិ. ឥង្ឃាតិ ចោទនត្ថេ និបាតោ. តញ្ហិ មហាសត្តោ ចោទេន្តោ ឯវមាហ ‘‘ព្រាហ្មណ, សត្តា នាម ទ្វីហិ ការណេហិ សោចន្តិ បរិទេវន្តិ សត្តសង្ខារេសុ កិស្មិញ្ចិទេវ បិយជាតិកេ នដ្ឋេ វា, កិញ្ចិទេវ បិយជាតិកំ បត្ថេត្វា អលភន្តា វា. តត្ថ កិំ តេ នដ្ឋំ, កិំ វា បន បត្ថយន្តោ ត្វំ ឥធ អាគតោ, ឥទំ មេ ខិប្បំ ព្រូហី’’តិ.

អថស្ស ¶ អត្តនោ សោកការណំ កថេន្តោ ព្រាហ្មណោ ទុតិយំ គាថមាហ –

៤៧.

‘‘មិយ្យេថ ភរិយា វជតោ មមជ្ជ, អគច្ឆតោ មរណមាហ យក្ខោ;

ឯតេន ទុក្ខេន បវេធិតោស្មិ, អក្ខាហិ មេ សេនក ឯតមត្ថ’’ន្តិ.

តត្ថ វជតោតិ គេហំ គច្ឆន្តស្ស. អគច្ឆតោតិ អគច្ឆន្តស្ស. យក្ខោតិ អន្តរាមគ្គេ ឯកា រុក្ខទេវតា ឯវមាហាតិ វទតិ. សា កិរ ទេវតា ‘‘បសិព្ពកេ តេ ព្រាហ្មណ, កណ្ហសប្បោ’’តិ អនាចិក្ខន្តី ពោធិសត្តស្ស ញាណានុភាវប្បកាសនត្ថំ នាចិក្ខិ. ឯតេន ទុក្ខេនាតិ គច្ឆតោ ភរិយាយ មរណទុក្ខេន, អគច្ឆតោ អត្តនោ មរណទុក្ខេន, តេនស្មិ បវេធិតោ ឃដ្ដិតោ កម្បិតោ. ឯតមត្ថន្តិ ឯតំ ការណំ. យេន មេ ការណេន ¶ គច្ឆតោ ភរិយាយ មរណំ, អគច្ឆតោ អត្តនោ មរណំ ហោតិ, ឯតំ មេ ការណំ អាចិក្ខាហីតិ អត្ថោ.

មហាសត្តោ ព្រាហ្មណស្ស វចនំ សុត្វា សមុទ្ទមត្ថកេ ជាលំ ខិបន្តោ វិយ ញាណជាលំ បត្ថរិត្វា ‘‘ឥមេសំ សត្តានំ ពហូនិ មរណការណានិ. សមុទ្ទេ និមុគ្គាបិ មរន្តិ, តត្ថ វាឡមច្ឆេហិ គហិតាបិ, គង្គាយ បតិតាបិ, តត្ថ សុសុមារេហិ គហិតាបិ, រុក្ខតោ បតិតាបិ, កណ្ដកេន វិទ្ធាបិ, នានប្បការេហិ អាវុធេហិ បហដាបិ, វិសំ ខាទិត្វាបិ, ឧព្ពន្ធិត្វាបិ, បបាតេ បតិតាបិ, អតិសីតាទីហិ វា នានប្បការេហិ វា រោគេហិ ឧបទ្ទុតាបិ មរន្តិយេវ, ឯវំ ពហូសុ មរណការណេសុ កតរេន នុ ខោ ការណេន អជ្ជេស ព្រាហ្មណោ អន្តរាមគ្គេ វសន្តោ សយំ មរិស្សតិ, គេហមស្ស វជតោ ភរិយា មរិស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ. ចិន្តេន្តោ ឯវ ព្រាហ្មណស្ស ខន្ធេ បសិព្ពកំ ទិស្វា ‘‘ឥមស្មិំ បសិព្ពកេ ឯកេន សប្បេន បវិដ្ឋេន ភវិតព្ពំ, បវិសន្តោ ច បនេសោ ឥមស្មិំ ព្រាហ្មណេ បាតរាសសមយេ សត្តុំ ខាទិត្វា បសិព្ពកមុខំ អពន្ធិត្វា បានីយំ បាតុំ គតេ សត្តុគន្ធេន សប្បោ បវិដ្ឋោ ភវិស្សតិ. ព្រាហ្មណោបិ បានីយំ បិវិត្វា អាគតោ សប្បស្ស បវិដ្ឋភាវំ អជានិត្វា បសិព្ពកំ ពន្ធិត្វា អាទាយ បក្កន្តោ ¶ ភវិស្សតិ, សចាយំ អន្តរាមគ្គេ វសន្តោ សាយំ វសនដ្ឋានេ ‘‘សត្តុំ ខាទិស្សាមី’’តិ បសិព្ពកំ មុញ្ចិត្វា ហត្ថំ បវេសេស្សតិ ¶ , អថ នំ សប្បោ ហត្ថេ ឌំសិត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេស្សតិ, ឥទមស្ស អន្តរាមគ្គេ វសន្តស្ស មរណការណំ. សចេ បន គេហំ គច្ឆេយ្យ, បសិព្ពកោ ភរិយាយ ហត្ថគតោ ភវិស្សតិ, សា ‘អន្តោភណ្ឌំ ឱលោកេស្សាមី’’តិ បសិព្ពកំ មុញ្ចិត្វា ហត្ថំ បវេសេស្សតិ, អថ នំ សប្បោ ឌំសិត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេស្សតិ, ឥទមស្ស អជ្ជ គេហំ គតស្ស ភរិយាយ មរណការណ’’ន្តិ ឧបាយកោសល្លញាណេនេវ អញ្ញាសិ.

អថស្ស ឯតទហោសិ ‘‘ឥមិនា កណ្ហសប្បេន សូរេន និព្ភយេន ភវិតព្ពំ. អយញ្ហិ ព្រាហ្មណស្ស មហាផាសុកំ បហរន្តោបិ បសិព្ពកេ អត្តនោ ចលនំ វា ផន្ទនំ វា ន ទស្សេតិ, ឯវរូបាយ បរិសាយ មជ្ឈេបិ អត្តនោ អត្ថិភាវំ ន ទស្សេតិ, តស្មា ឥមិនា កណ្ហសប្បេន សូរេន និព្ភយេន ភវិតព្ព’’ន្តិ. ឥទម្បិ សោ ឧបាយកោសល្លញាណេនេវ ទិព្ពចក្ខុនា បស្សន្តោ វិយ អញ្ញាសិ. ឯវំ សរាជិកាយ បរិសាយ មជ្ឈេ សប្បំ បសិព្ពកំ បវិសន្តំ ទិស្វា ឋិតបុរិសោ វិយ មហាសត្តោ ឧបាយកោសល្លញាណេនេវ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ព្រាហ្មណស្ស បញ្ហំ កថេន្តោ តតិយំ គាថមាហ –

៤៨.

‘‘ពហូនិ ¶ ឋានានិ វិចិន្តយិត្វា, យមេត្ថ វក្ខាមិ តទេវ សច្ចំ;

មញ្ញាមិ តេ ព្រាហ្មណ សត្តុភស្តំ, អជានតោ កណ្ហសប្បោ បវិដ្ឋោ’’តិ.

តត្ថ ពហូនិ ឋានានីតិ ពហូនិ ការណានិ. វិចិន្តយិត្វាតិ បដិវិជ្ឈិត្វា ចិន្តាវសេន បវត្តបដិវេធោ ហុត្វា. យមេត្ថ វក្ខាមីតិ យំ តេ អហំ ឯតេសុ ការណេសុ ឯតំ ការណំ វក្ខាមិ. តទេវ សច្ចន្តិ តទេវ តថំ ទិព្ពចក្ខុនា ទិស្វា កថិតសទិសំ ភវិស្សតីតិ ទីបេតិ. មញ្ញាមីតិ សល្លក្ខេមិ. សត្តុភស្តន្តិ សត្តុបសិព្ពកំ. អជានតោតិ អជានន្តស្សេវ ឯកោ កណ្ហសប្បោ បវិដ្ឋោតិ មញ្ញាមីតិ.

ឯវញ្ច ¶ បន វត្វា ‘‘អត្ថិ តេ ព្រាហ្មណ, ឯតស្មិំ បសិព្ពកេ សត្តូ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អត្ថិ, បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘អជ្ជ បាតរាសវេលាយ សត្តុំ ខាទី’’តិ? ‘‘អាម, បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘កត្ថ និសីទិត្វា’’តិ? ‘‘អរញ្ញេ រុក្ខមូលស្មិំ, បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘សត្តុំ ខាទិត្វា បានីយំ បាតុំ គច្ឆន្តោ បសិព្ពកមុខំ ពន្ធិ, ន ពន្ធី’’តិ? ‘‘ន ពន្ធិំ, បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘បានីយំ បិវិត្វា អាគតោ បសិព្ពកំ ឱលោកេត្វា ពន្ធី’’តិ. ‘‘អនោលោកេត្វាវ ពន្ធិំ, បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘ព្រាហ្មណ, តវ បានីយំ បាតុំ គតកាលេ អជានន្តស្សេវ តេ សត្តុគន្ធេន បសិព្ពកំ សប្បោ បវិដ្ឋោតិ មញ្ញាមិ, ឯវមេត្ថ អាគតោ ត្វំ, តស្មា បសិព្ពកំ ឱតារេត្វា បរិសមជ្ឈេ ឋបេត្វា បសិព្ពកមុខំ ¶ មោចេត្វា បដិក្កម្ម ឋិតោ ឯកំ ទណ្ឌកំ គហេត្វា បសិព្ពកំ តាវ បហរ, តតោ បត្ថដផណំ សុសូតិសទ្ទំ កត្វា និក្ខមន្តំ កណ្ហសប្បំ ទិស្វា និក្កង្ខោ ភវិស្សតី’’តិ ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៤៩.

‘‘អាទាយ ទណ្ឌំ បរិសុម្ភ ភស្តំ, បស្សេឡមូគំ ឧរគំ ទុជិវ្ហំ;

ឆិន្ទជ្ជ កង្ខំ វិចិកិច្ឆិតានិ, ភុជង្គមំ បស្ស បមុញ្ច ភស្ត’’ន្តិ.

តត្ថ បរិសុម្ភាតិ បហរ. បស្សេឡមូគន្តិ ឯឡំ បគ្ឃរន្តេន មុខេន ឯឡមូគំ បសិព្ពកតោ និក្ខមន្តំ ទុជិវ្ហំ ឧរគំ បស្ស. ឆន្ទជ្ជ កង្ខំ វិចិកិច្ឆិតានីតិ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ មេ បសិព្ពកេ សប្បោ, ឧទាហុ នត្ថី’’តិ កង្ខមេវ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជមានានិ វិចិកិច្ឆិតានិ ច អជ្ជ ឆិន្ទ, មយ្ហំ សទ្ទហ, អវិតថញ្ហិ មេ វេយ្យាករណំ, ឥទានេវ និក្ខមន្តំ ភុជង្គមំ បស្ស បមុញ្ច ភស្តន្តិ.

ព្រាហ្មណោ ¶ មហាសត្តស្ស កថំ សុត្វា សំវិគ្គោ ភយប្បត្តោ តថា អកាសិ. សប្បោបិ សត្តុភស្តេ ទណ្ឌេន បហដេ បសិព្ពកមុខា និក្ខមិត្វា មហាជនំ ឱលោកេន្តោ អដ្ឋាសិ. តមត្ថំ ¶ បកាសេន្តោ សត្ថា បញ្ចមំ គាថមាហ –

៥០.

‘‘សំវិគ្គរូបោ បរិសាយ មជ្ឈេ, សោ ព្រាហ្មណោ សត្តុភស្តំ បមុញ្ចិ;

អថ និក្ខមិ ឧរគោ ឧគ្គតេជោ, អាសីវិសោ សប្បោ ផណំ ករិត្វា’’តិ.

សប្បស្ស ផណំ កត្វា និក្ខន្តកាលេ ‘‘មហាសត្តស្ស សព្ពញ្ញុពុទ្ធស្សេវ ព្យាករណំ អហោសី’’តិ មហាជនោ ចេលុក្ខេបសហស្សានិ បវត្តេសិ, អង្គុលិផោដនសហស្សានិ បរិព្ភមិំសុ, ឃនមេឃវស្សំ វិយ សត្តរតនវស្សំ វស្សិ, សាធុការសហស្សានិ បវត្តិំសុ, មហាបថវីភិជ្ជនសទ្ទោ វិយ អហោសិ. ឥទំ បន ពុទ្ធលីឡាយ ឯវរូបស្ស បញ្ហស្ស កថនំ នាម នេវ ជាតិយា ពលំ, ន គោត្តកុលប្បទេសានំ ពលំ, កស្ស បនេតំ ពលន្តិ? បញ្ញាយ ពលំ. បញ្ញវា ហិ បុគ្គលោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរិយមគ្គទ្វារំ វិវរិត្វា អមតមហានិព្ពានំ បវិសតិ, សាវកបារមិម្បិ បច្ចេកពោធិម្បិ សម្មាសម្ពោធិម្បិ បដិវិជ្ឈតិ. អមតមហានិព្ពានសម្បាបកេសុ ហិ ធម្មេសុ បញ្ញាវ សេដ្ឋា, អវសេសា តស្សា បរិវារា ហោន្តិ. តេនេតំ វុត្តំ –

‘‘បញ្ញា ¶ ហិ សេដ្ឋា កុសលា វទន្តិ, នក្ខត្តរាជារិវ តារកានំ;

សីលំ សិរី ចាបិ សតញ្ច ធម្មោ, អន្វាយិកា បញ្ញវតោ ភវន្តី’’តិ. (ជា. ២.១៧.៨១);

ឯវំ កថិតេ ច បន មហាសត្តេន បញ្ហេ ឯកោ អហិតុណ្ឌិកោ សប្បស្ស មុខពន្ធនំ កត្វា សប្បំ គហេត្វា អរញ្ញេ វិស្សជ្ជេសិ. ព្រាហ្មណោ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ជយាបេត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ រញ្ញោ ថុតិំ ករោន្តោ ឧបឌ្ឍគាថមាហ –

៥១.

‘‘សុលទ្ធលាភា ជនកស្ស រញ្ញោ;

យោ បស្សតី សេនកំ សាធុបញ្ញ’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ ¶ – យោ សាធុបញ្ញំ ឧត្តមបញ្ញំ សេនកបណ្ឌិតំ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេ បិយចក្ខូហិ បស្សិតុំ លភតិ, តស្ស រញ្ញោ ជនកស្ស ឯតេ ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេ ទស្សនលាភា សុលទ្ធលាភា វត, ឯតេន លទ្ធេសុ សព្ពលាភេសុ ឯតេវ លាភា សុលទ្ធលាភា នាមាតិ.

ព្រាហ្មណោបិ រញ្ញោ ¶ ថុតិំ កត្វា បុន បសិព្ពកតោ សត្ត កហាបណសតានិ គហេត្វា មហាសត្តស្ស ថុតិំ កត្វា តុដ្ឋិទាយំ ទាតុកាមោ ទិយឌ្ឍគាថមាហ –

‘‘វិវដ្ដឆទ្ទោ នុសិ សព្ពទស្សី, ញាណំ នុ តេ ព្រាហ្មណ ភិំសរូបំ.

៥២.

‘‘ឥមានិ មេ សត្តសតានិ អត្ថិ, គណ្ហាហិ សព្ពានិ ទទាមិ តុយ្ហំ;

តយា ហិ មេ ជីវិតមជ្ជ លទ្ធំ, អថោបិ ភរិយាយ មកាសិ សោត្ថិ’’ន្តិ.

តត្ថ វិវដ្ដឆទ្ទោ នុសិ សព្ពទស្សីតិ កិំ នុ ខោ ត្វំ សព្ពេសុ ធម្មាការេសុ វិវដ្ដឆទនោ វិវដ្ដនេយ្យធម្មោ សព្ពញ្ញុពុទ្ធោតិ ថុតិវសេន បុច្ឆតិ. ញាណំ នុ តេ ព្រាហ្មណ ភិំសរូបន្តិ ឧទាហុ អសព្ពញ្ញុស្សបិ សតោ តវ ញាណំ អតិវិយ ភិំសរូបំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ វិយ ពលវន្តិ. តយា ហិ មេតិ តយា ហិ ទិន្នត្តា អជ្ជ មយា ជីវិតំ លទ្ធំ. អថោបិ ភរិយាយ មកាសិ សោត្ថិន្តិ អថោបិ មេ ភរិយាយ ត្វមេវ សោត្ថិំ អកាសិ.

ឥតិ ¶ សោ វត្វា ‘‘សចេបិ សតសហស្សំ ភវេយ្យ, ទទេយ្យមេវាហំ, ឯត្តកមេវ មេ ធនំ, ឥមានិ មេ សត្ត សតានិ គណ្ហា’’តិ បុនប្បុនំ ពោធិសត្តំ យាចិ. តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ អដ្ឋមំ គាថមាហ –

៥៣.

‘‘ន បណ្ឌិតា វេតនមាទិយន្តិ, ចិត្រាហិ គាថាហិ សុភាសិតាហិ;

ឥតោបិ តេ ព្រហ្មេ ទទន្តុ វិត្តំ, អាទាយ ត្វំ គច្ឆ សកំ និកេត’’ន្តិ.

តត្ថ វេតនន្តិ វេត្តនំ, អយមេវ វា បាឋោ. ឥតោបិ តេ ព្រហ្មេតិ ព្រាហ្មណ, ឥតោ មម បាទមូលតោបិ តុយ្ហំ ធនំ ទទន្តុ. វិត្តំ អាទាយ ត្វំ គច្ឆាតិ ¶ ឥតោ អញ្ញានិ តីណិ សតានិ គហេត្វា សហស្សភណ្ឌិកំ អាទាយ សកនិវេសនំ គច្ឆ.

ឯវញ្ច បន វត្វា មហាសត្តោ ព្រាហ្មណស្ស សហស្សំ បូរាបេន្តោ កហាបណេ ទាបេត្វា ‘‘ព្រាហ្មណ, កេន ត្វំ ធនភិក្ខាយ បេសិតោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ភរិយាយ មេ បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘ភរិយា ¶ បន តេ មហល្លិកា, ទហរា’’តិ. ‘‘ទហរា, បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘តេន ហិ សា អញ្ញេន សទ្ធិំ អនាចារំ ករោន្តី ‘និព្ភយា ហុត្វា ករិស្សាមី’តិ តំ បេសេសិ, សចេ ឥមេ កហាបណេ ឃរំ នេស្សសិ, សា តេ ទុក្ខេន លទ្ធកហាបណេ អត្តនោ ជារស្ស ទស្សតិ, តស្មា ត្វំ ឧជុកមេវ គេហំ អគន្ត្វា ពហិគាមេ រុក្ខមូលេ វា យត្ថ កត្ថចិ វា កហាបណេ ឋបេត្វា បវិសេយ្យាសី’’តិ វត្វា តំ ឧយ្យោជេសិ. សោ គាមសមីបំ គន្ត្វា ឯកស្មិំ រុក្ខមូលេ កហាបណេ ឋបេត្វា សាយំ គេហំ អគមាសិ. ភរិយាបិស្ស តស្មិំ ខណេ ជារេន សទ្ធិំ និសិន្នា អហោសិ. ព្រាហ្មណោ ទ្វារេ ឋត្វា ‘‘ភោតី’’តិ អាហ. សា តស្ស សទ្ទំ សល្លក្ខេត្វា ទីបំ និព្ពាបេត្វា ទ្វារំ វិវរិត្វា ព្រាហ្មណេ អន្តោ បវិដ្ឋេ ឥតរំ នីហរិត្វា ទ្វារមូលេ ឋបេត្វា គេហំ បវិសិត្វា បសិព្ពកេ កិញ្ចិ អទិស្វា ‘‘ព្រាហ្មណ, កិំ តេ ភិក្ខំ ចរិត្វា លទ្ធ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘សហស្សំ មេ លទ្ធ’’ន្តិ. ‘‘កហំ បន ត’’ន្តិ. ‘‘អសុកដ្ឋានេ នាម ឋបិតំ, បាតោវ អាហរិស្សាមិ, មា ចិន្តយី’’តិ. សា គន្ត្វា ជារស្ស អាចិក្ខិ. សោ និក្ខមិត្វា អត្តនា ឋបិតំ វិយ គណ្ហិ.

ព្រាហ្មណោ បុនទិវសេ គន្ត្វា កហាបណេ អបស្សន្តោ ពោធិសត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កិំ, ព្រាហ្មណា’’តិ វុត្តេ ‘‘កហាបណេ ន បស្សាមិ, បណ្ឌិតា’’តិ អាហ. ‘‘ភរិយាយ តេ អាចិក្ខី’’តិ? ‘‘អាម, បណ្ឌិតា’’តិ. មហាសត្តោ តាយ ជារស្ស អាចិក្ខិតភាវំ ញត្វា ‘‘អត្ថិ បន តេ ព្រាហ្មណ, ភរិយាយ កុលូបកព្រាហ្មណោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អត្ថិ, បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘តុយ្ហម្បិ អត្ថី’’តិ? ‘‘អាម, បណ្ឌិតា’’តិ. អថស្ស មហាសត្តោ សត្តន្នំ ទិវសានំ បរិព្ពយំ ទាបេត្វា ¶ ‘‘គច្ឆ បឋមទិវសេ តវ សត្ត, ភរិយាយ តេ សត្តាតិ ចុទ្ទស ព្រាហ្មណេ និមន្តេត្វា ភោជេថ, បុនទិវសតោ បដ្ឋាយ ឯកេកំ ហាបេត្វា សត្តមេ ទិវសេ តវ ឯកំ, ភរិយាយ តេ ឯកន្តិ ទ្វេ ព្រាហ្មណេ និមន្តេត្វា ភរិយាយ តេ សត្ត ទិវសេ និមន្តិតព្រាហ្មណស្ស និពទ្ធំ អាគមនភាវំ ញត្វា មយ្ហំ អារោចេហី’’តិ ¶ អាហ. ព្រាហ្មណោ តថា ¶ កត្វា ‘‘សល្លក្ខិតោ មេ បណ្ឌិត, និពទ្ធំ ភុញ្ជនកព្រាហ្មណោ’’តិ មហាសត្តស្ស អារោចេសិ.

ពោធិសត្តោ តេន សទ្ធិំ បុរិសេ បេសេត្វា តំ ព្រាហ្មណំ អាហរាបេត្វា ‘‘អសុករុក្ខមូលតោ តេ ឥមស្ស ព្រាហ្មណស្ស សន្តកំ កហាបណសហស្សំ គហិត’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន គណ្ហាមិ, បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘ត្វំ មម សេនកបណ្ឌិតភាវំ ន ជានាសិ, អាហរាបេស្សាមិ តេ កហាបណេ’’តិ. សោ ភីតោ ‘‘គហិតា មេ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. ‘‘កុហិំ តេ ឋបិតា’’តិ? ‘‘តត្ថេវ, បណ្ឌិត, ឋបិតា’’តិ. ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណំ បុច្ឆិ ‘‘ព្រាហ្មណ, កិំ តេ សាយេវ ភរិយា ហោតុ, ឧទាហុ អញ្ញំ គណ្ហិស្សសី’’តិ. ‘‘សាយេវ មេ ហោតុ, បណ្ឌិតា’’តិ. ពោធិសត្តោ មនុស្សេ បេសេត្វា ព្រាហ្មណស្ស កហាបណេ ច ព្រាហ្មណិញ្ច អាហរាបេត្វា ចោរព្រាហ្មណស្ស ហត្ថតោ កហាបណេ ព្រាហ្មណស្ស ទាបេត្វា ឥតរស្ស រាជាណំ ការេត្វា នគរា នីហរាបេត្វា ព្រាហ្មណិយាបិ រាជាណំ ការេត្វា ព្រាហ្មណស្ស មហន្តំ យសំ ទត្វា អត្តនោយេវ សន្តិកេ វសាបេសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីនិ សច្ឆិករិំសុ. តទា ព្រាហ្មណោ អានន្ទោ អហោសិ, រុក្ខទេវតា សារិបុត្តោ, បរិសា ពុទ្ធបរិសា, សេនកបណ្ឌិតោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

សត្តុភស្តជាតកវណ្ណនា សត្តមា.

[៤០៣] ៨. អដ្ឋិសេនជាតកវណ្ណនា

យេមេ អហំ ន ជានាមីតិ ឥទំ សត្ថា អាឡវិំ និស្សាយ អគ្គាឡវេ ចេតិយេ វិហរន្តោ កុដិការសិក្ខាបទំ អារព្ភ កថេសិ. បច្ចុប្បន្នវត្ថុ ហេដ្ឋា មណិកណ្ឋជាតកេ (ជា. ១.៣.៧ អាទយោ) កថិតមេវ. សត្ថា បន តេ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា ‘‘ភិក្ខវេ, បោរាណកបណ្ឌិតា បុព្ពេ អនុប្បន្នេ ¶ ពុទ្ធេ ពាហិរកបព្ពជ្ជាយ បព្ពជិត្វា រាជូហិ បវារិតាបិ ‘យាចនា នាម បរេសំ អប្បិយា អមនាបា’តិ ន យាចិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ឯកស្មិំ និគមេ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិ, អដ្ឋិសេនកុមារោតិស្ស នាមំ ករិំសុ. សោ វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា អបរភាគេ កាមេសុ អាទីនវំ ទិស្វា ឃរាវាសតោ និក្ខមិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ឈានាភិញ្ញាសមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា ហិមវន្តបទេសេ ចិរំ វសិត្វា លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ មនុស្សបថំ ឱតរិត្វា អនុបុព្ពេន ពារាណសិំ បត្វា រាជុយ្យានេ វសិត្វា បុនទិវសេ ភិក្ខាយ ចរន្តោ រាជង្គណំ អគមាសិ. រាជា តស្សាចារវិហារេ បសីទិត្វា តំ និមន្តាបេត្វា បាសាទតលេ បល្លង្កេ និសីទាបេត្វា សុភោជនំ ភោជេត្វា ភោជនាវសានេ អនុមោទនំ សុត្វា បសន្នោ បដិញ្ញំ គហេត្វា មហាសត្តំ រាជុយ្យានេ វសាបេសិ, ទិវសស្ស ច ទ្វេ តយោ វារេ ឧបដ្ឋានំ អគមាសិ. សោ ឯកទិវសំ ធម្មកថាយ បសន្នោ រជ្ជំ អាទិំ កត្វា ‘‘យេន វោ អត្ថោ, តំ វទេយ្យាថា’’តិ បវារេសិ. ពោធិសត្តោ ‘‘ឥទំ នាម មេ ទេហី’’តិ ន វទតិ. អញ្ញេ យាចកា ‘‘ឥទំ ទេហិ, ឥទំ ទេហី’’តិ ឥច្ឆិតិច្ឆិតំ យាចន្តិ, រាជា អសជ្ជមានោ ទេតិយេវ. សោ ឯកទិវសំ ចិន្តេសិ ‘‘អញ្ញេ យាចនកវនិព្ពកា ‘ឥទញ្ចិទញ្ច អម្ហាកំ ទេហី’តិ មំ យាចន្តិ, អយ្យោ បន អដ្ឋិសេនោ បវារិតកាលតោ បដ្ឋាយ ន កិញ្ចិ យាចតិ, បញ្ញវា ខោ បនេស ឧបាយកុសលោ, បុច្ឆិស្សាមិ ន’’ន្តិ. សោ ឯកទិវសំ ភុត្តបាតរាសោ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ អញ្ញេសំ យាចនការណំ តស្ស ច អយាចនការណំ បុច្ឆន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៥៤.

‘‘យេមេ អហំ ន ជានាមិ, អដ្ឋិសេន វនិព្ពកេ;

តេ មំ សង្គម្ម យាចន្តិ, កស្មា មំ ត្វំ ន យាចសី’’តិ.

តត្ថ ¶ វនិព្ពកេតិ យាចនកេ. សង្គម្មាតិ សមាគន្ត្វា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អយ្យ, អដ្ឋិសេន, យេមេ វនិព្ពកេ អហំ នាមគោត្តជាតិកុលប្បទេសេន ‘‘ឥមេ នាមេតេ’’តិបិ ន ជានាមិ, តេ មំ សមាគន្ត្វា ឥច្ឆិតិច្ឆិតំ យាចន្តិ, ត្វំ បន កស្មា មំ កិញ្ចិ ន យាចសីតិ.

តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –

៥៥.

‘‘យាចកោ អប្បិយោ ហោតិ, យាចំ អទទមប្បិយោ;

តស្មាហំ តំ ន យាចាមិ, មា មេ វិទេស្សនា អហូ’’តិ.

តត្ថ ¶ យាចកោ អប្បិយោ ហោតីតិ យោ ហិ, មហារាជ, បុគ្គលោ ‘‘ឥទំ មេ ទេហី’’តិ យាចកោ, សោ មាតាបិតូនម្បិ មិត្តាមច្ចាទីនម្បិ អប្បិយោ ហោតិ អមនាបោ. តស្ស អប្បិយភាវោ ¶ មណិកណ្ឋជាតកេន ទីបេតព្ពោ. យាចន្តិ យាចិតភណ្ឌំ. អទទន្តិ អទទមានោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោបិ យាចិតំ ន ទេតិ, សោ មាតាបិតរោ អាទិំ កត្វា អទទមានោ បុគ្គលោ យាចកស្ស អប្បិយោ ហោតីតិ. តស្មាតិ យស្មា យាចកោបិ ទាយកស្ស, យាចិតំ ភណ្ឌំ អទទន្តោបិ យាចកស្ស អប្បិយោ ហោតិ, តស្មា អហំ តំ ន យាចាមិ. មា មេ វិទេស្សនា អហូតិ សចេ ហិ អហំ យាចេយ្យមេវ, តវ វិទេស្សោ ភវេយ្យ, សា មេ តវ សន្តិកា ឧប្បន្នា វិទេស្សនា, សចេ បន ត្វំ ន ទទេយ្យាសិ, មម វិទេស្សោ ភវេយ្យាសិ, សា ច មម តយិ វិទេស្សនា, ឯវំ សព្ពថាបិ មា មេ វិទេស្សនា អហុ, មា នោ ឧភិន្នម្បិ មេត្តា ភិជ្ជីតិ ឯតមត្ថំ សម្បស្សន្តោ អហំ តំ ន កិញ្ចិ យាចាមីតិ.

អថស្ស វចនំ សុត្វា រាជា តិស្សោ គាថា អភាសិ –

៥៦.

‘‘យោ វេ យាចនជីវានោ, កាលេ យាចំ ន យាចតិ;

បរញ្ច បុញ្ញា ធំសេតិ, អត្តនាបិ ន ជីវតិ.

៥៧.

‘‘យោ ច យាចនជីវានោ, កាលេ យាចញ្ហិ យាចតិ;

បរញ្ច បុញ្ញំ លព្ភេតិ, អត្តនាបិ ច ជីវតិ.

៥៨.

‘‘ន វេទេស្សន្តិ សប្បញ្ញា, ទិស្វា យាចកមាគតេ;

ព្រហ្មចារិ បិយោ មេសិ, វទ ត្វំ ភញ្ញមិច្ឆសី’’តិ.

តត្ថ យាចនជីវានោតិ យាចនជីវមានោ, អយមេវ វា បាឋោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អយ្យ, អដ្ឋិសេន យោ យាចនេន ជីវមានោ ធម្មិកោ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា យាចិតព្ពយុត្តបត្តកាលេ កិញ្ចិទេវ យាចិតព្ពំ ន យាចតិ, សោ បរញ្ច ទាយកំ បុញ្ញា ធំសេតិ បរិហាបេតិ, អត្តនាបិ ច សុខំ ន ជីវតិ. បុញ្ញំ លព្ភេតីតិ ¶ កាលេ បន យាចិតព្ពំ យាចន្តោ បរញ្ច បុញ្ញំ អធិគមេតិ, អត្តនាបិ ច សុខំ ជីវតិ. ន វេទេស្សន្តីតិ យំ ត្វំ វទេសិ ‘‘មា មេ វិទេស្សនា អហូ’’តិ, តំ កស្មា វទសិ. សប្បញ្ញា ហិ ទានញ្ច ¶ ទានផលញ្ច ជានន្តា បណ្ឌិតា យាចកេ អាគតេ ទិស្វា ន ទេស្សន្តិ ន កុជ្ឈន្តិ, អញ្ញទត្ថុ បន បមុទិតាវ ហោន្តីតិ ទីបេតិ. យាចកមាគតេតិ ម-ការោ ព្យញ្ជនសន្ធិវសេន វុត្តោ, យាចកេ អាគតេតិ អត្ថោ. ព្រហ្មចារិ បិយោ មេសីតិ អយ្យ អដ្ឋិសេន, បរិសុទ្ធចារិ មហាបុញ្ញ, ត្វំ មយ្ហំ អតិវិយ បិយោ, តស្មា វរំ ត្វំ មំ វទេហិ យាចាហិយេវ. ភញ្ញមិច្ឆសីតិ យំកិញ្ចិ វត្តព្ពំ ឥច្ឆសិ, សព្ពំ វទ, រជ្ជម្បិ តេ ទស្សាមិយេវាតិ.

ឯវំ ¶ ពោធិសត្តោ រញ្ញា រជ្ជេនាបិ បវារិតោ នេវ កិញ្ចិ យាចិ. រញ្ញោ បន ឯវំ អត្តនោ អជ្ឈាសយេ កថិតេ មហាសត្តោបិ បព្ពជិតបដិបត្តិំ ទស្សេតុំ ‘‘មហារាជ, យាចនា ហិ នាមេសា កាមភោគីនំ គិហីនំ អាចិណ្ណា, ន បព្ពជិតានំ, បព្ពជិតេន បន បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ គិហីហិ អសមានបរិសុទ្ធាជីវេន ភវិតព្ព’’ន្តិ បព្ពជិតបដិបទំ ទស្សេន្តោ ឆដ្ឋំ គាថមាហ –

៥៩.

‘‘ន វេ យាចន្តិ សប្បញ្ញា, ធីរោ ច វេទិតុមរហតិ;

ឧទ្ទិស្ស អរិយា តិដ្ឋន្តិ, ឯសា អរិយាន យាចនា’’តិ.

តត្ថ សប្បញ្ញាតិ ពុទ្ធា ច ពុទ្ទសាវកា ច ពោធិយា បដិបន្នា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតា ពោធិសត្តា ច សព្ពេបិ សប្បញ្ញា ច សុសីលា ច, ឯតេ ឯវរូបា សប្បញ្ញា ‘‘អម្ហាកំ ឥទញ្ចិទញ្ច ទេថា’’តិ ន យាចន្តិ. ធីរោ ច វេទិតុមរហតីតិ ឧបដ្ឋាកោ បន ធីរោ បណ្ឌិតោ គិលានកាលេ ច អគិលានកាលេ ច យេន យេនត្ថោ, តំ សព្ពំ សយមេវ វេទិតុំ ជានិតុំ អរហតិ. ឧទ្ទិស្ស អរិយា តិដ្ឋន្តីតិ អរិយា បន វាចំ អភិន្ទិត្វា យេនត្ថិកា ហោន្តិ, តំ ឧទ្ទិស្ស កេវលំ ភិក្ខាចារវត្តេន តិដ្ឋន្តិ, នេវ កាយង្គំ វា វាចង្គំ វា កោបេន្តិ. កាយវិការំ ទស្សេត្វា និមិត្តំ ករោន្តោ ហិ កាយង្គំ កោបេតិ នាម, វចីភេទំ ករោន្តោ វាចង្គំ កោបេតិ នាម, តទុភយំ អកត្វា ពុទ្ធាទយោ អរិយា តិដ្ឋន្តិ. ឯសា អរិយាន យាចនាតិ ឯសា កាយង្គវាចង្គំ អកោបេត្វា ភិក្ខាយ តិដ្ឋមានា អរិយានំ យាចនា នាម.

រាជា ¶ ពោធិសត្តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘ភន្តេ, យទិ សប្បញ្ញោ ឧបដ្ឋាកោ អត្តនាវ ញត្វា កុលូបកស្ស ទាតព្ពំ ទេតិ, អហម្បិ តុម្ហាកំ ឥទញ្ចិទញ្ច ទម្មី’’តិ វទន្តោ សត្តមំ គាថមាហ –

៦០.

‘‘ទទាមិ ¶ តេ ព្រាហ្មណ រោហិណីនំ, គវំ សហស្សំ សហ បុង្គវេន;

អរិយោ ហិ អរិយស្ស កថំ ន ទជ្ជា, សុត្វាន គាថា តវ ធម្មយុត្តា’’តិ.

តត្ថ រោហិណីនន្តិ រត្តវណ្ណានំ. គវំ សហស្សន្តិ ខីរទធិអាទិមធុររសបរិភោគត្ថាយ ឯវរូបានំ គុន្នំ សហស្សំ តុយ្ហំ ទម្មិ, តំ មេ បដិគ្គណ្ហ. អរិយោតិ អាចារអរិយោ. អរិយស្សាតិ អាចារអរិយស្ស. កថំ ន ទជ្ជាតិ កេន ការណេន ន ទទេយ្យ.

ឯវំ វុត្តេ ពោធិសត្តោ ‘‘អហំ មហារាជ, អកិញ្ចនោ បព្ពជិតោ, ន មេ គាវីហិ អត្ថោ’’តិ ¶ បដិក្ខិបិ. រាជា តស្សោវាទេ ឋត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា សគ្គបរាយណោ អហោសិ. សោបិ អបរិហីនជ្ឈានោ ព្រហ្មលោកេ ឧប្បជ្ជិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ពហូ សោតាបត្តិផលាទីសុ បតិដ្ឋិតា. តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, អដ្ឋិសេនោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

អដ្ឋិសេនជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា.

[៤០៤] ៩. កបិជាតកវណ្ណនា

យត្ថ វេរី និវសតីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ទេវទត្តស្ស បថវិបវេសនំ អារព្ភ កថេសិ. តស្មិញ្ហិ បថវិំ បវិដ្ឋេ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, ទេវទត្តោ សហ បរិសាយ នដ្ឋោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ ទេវទត្តោ សហ បរិសាយ នដ្ឋោ, បុព្ពេបិ នស្សិយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ កបិយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា បញ្ចសតកបិបរិវារោ រាជុយ្យានេ ¶ វសិ. ទេវទត្តោបិ កបិយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា បញ្ចសតកបិបរិវារោ តត្ថេវ វសិ. អថេកទិវសំ បុរោហិតេ ឧយ្យានំ គន្ត្វា ន្ហត្វា អលង្ករិត្វា និក្ខមន្តេ ឯកោ ¶ លោលកបិ បុរេតរំ គន្ត្វា រាជុយ្យានទ្វារេ តោរណមត្ថកេ និសីទិត្វា តស្ស មត្ថកេ វច្ចបិណ្ឌំ បាតេត្វា បុន ឧទ្ធំ ឱលោកេន្តស្ស មុខេ បាតេសិ. សោ និវត្តិត្វា ‘‘ហោតុ, ជានិស្សាមិ តុម្ហាកំ កត្តព្ព’’ន្តិ មក្កដេ សន្តជ្ជេត្វា បុន ន្ហត្វា បក្កាមិ. តេន វេរំ គហេត្វា មក្កដានំ សន្តជ្ជិតភាវំ ពោធិសត្តស្ស អារោចេសុំ. សោ ‘‘វេរីនំ និវសនដ្ឋានេ នាម វសិតុំ ន វដ្ដតិ, សព្ពោបិ កបិគណោ បលាយិត្វា អញ្ញត្ថ គច្ឆតូ’’តិ កបិសហស្សស្សបិ អារោចាបេសិ. ទុព្ពចកបិ អត្តនោ បរិវារមក្កដេ គហេត្វា ‘‘បច្ឆា ជានិស្សាមី’’តិ តត្ថេវ និសីទិ. ពោធិសត្តោ អត្តនោ បរិវារំ គហេត្វា អរញ្ញំ បាវិសិ. អថេកទិវសំ ឯកិស្សា វីហិកោដ្ដិកាយ ទាសិយា អាតបេ បសារិតវីហិំ ខាទន្តោ ឯកោ ឯឡកោ ឧម្មុក្កេន បហារំ លភិត្វា អាទិត្តសរីរោ បលាយន្តោ ឯកិស្សា ហត្ថិសាលំ និស្សាយ តិណកុដិយា កុដ្ដេ សរីរំ ឃំសិ ¶ . សោ អគ្គិ តិណកុដិកំ គណ្ហិ, តតោ ឧដ្ឋាយ ហត្ថិសាលំ គណ្ហិ, ហត្ថិសាលាយ ហត្ថីនំ បិដ្ឋិ ឈាយិ, ហត្ថិវេជ្ជា ហត្ថីនំ បដិជគ្គន្តិ.

បុរោហិតោបិ មក្កដានំ គហណូបាយំ ឧបធារេន្តោ វិចរតិ. អថ នំ រាជុបដ្ឋានំ អាគន្ត្វា និសិន្នំ រាជា អាហ ‘‘អាចរិយ, ពហូ នោ ហត្ថី វណិតា ជាតា, ហត្ថិវេជ្ជា បដិជគ្គិតុំ ន ជានន្តិ, ជានាសិ នុ ខោ កិញ្ចិ ភេសជ្ជ’’ន្តិ? ‘‘ជានាមិ, មហារាជា’’តិ. ‘‘កិំ នាមា’’តិ? ‘‘មក្កដវសា, មហារាជា’’តិ. ‘‘កហំ លភិស្សាមា’’តិ? ‘‘ននុ ឧយ្យានេ ពហូ មក្កដា’’តិ? រាជា ‘‘ឧយ្យានេ មក្កដេ មារេត្វា វសំ អានេថា’’តិ អាហ. ធនុគ្គហា គន្ត្វា បញ្ចសតេបិ មក្កដេ វិជ្ឈិត្វា មារេសុំ. ឯកោ បន ជេដ្ឋកមក្កដោ បលាយន្តោ សរបហារំ លភិត្វាបិ តត្ថេវ អបតិត្វា ¶ ពោធិសត្តស្ស វសនដ្ឋានំ បត្វា បតិ. វានរា ‘‘អម្ហាកំ វសនដ្ឋានំ បត្វា មតោ’’តិ តស្ស បហារំ លទ្ធា មតភាវំ ពោធិសត្តស្ស អារោចេសុំ. សោ គន្ត្វា កបិគណមជ្ឈេ និសិន្នោ ‘‘បណ្ឌិតានំ ឱវាទំ អកត្វា វេរិដ្ឋានេ វសន្តា នាម ឯវំ វិនស្សន្តី’’តិ កបិគណស្ស ឱវាទវសេន ឥមា គាថា អភាសិ –

៦១.

‘‘យត្ថ វេរី និវសតិ, ន វសេ តត្ថ បណ្ឌិតោ;

ឯករត្តំ ទ្វិរត្តំ វា, ទុក្ខំ វសតិ វេរិសុ.

៦២.

‘‘ទិសោ ¶ វេ លហុចិត្តស្ស, បោសស្សានុវិធីយតោ;

ឯកស្ស កបិនោ ហេតុ, យូថស្ស អនយោ កតោ.

៦៣.

‘‘ពាលោវ បណ្ឌិតមានី, យូថស្ស បរិហារកោ;

សចិត្តស្ស វសំ គន្ត្វា, សយេថាយំ យថា កបិ.

៦៤.

‘‘ន សាធុ ពលវា ពាលោ, យូថស្ស បរិហារកោ;

អហិតោ ភវតិ ញាតីនំ, សកុណានំវ ចេតកោ.

៦៥.

‘‘ធីរោវ ពលវា សាធុ, យូថស្ស បរិហារកោ;

ហិតោ ភវតិ ញាតីនំ, តិទសានំវ វាសវោ.

៦៦.

‘‘យោ ¶ ច សីលញ្ច បញ្ញញ្ច, សុតញ្ចត្តនិ បស្សតិ;

ឧភិន្នមត្ថំ ចរតិ, អត្តនោ ច បរស្ស ច.

៦៧.

‘‘តស្មា តុលេយ្យ មត្តានំ, សីលបញ្ញាសុតាមិវ;

គណំ វា បរិហរេ ធីរោ, ឯកោ វាបិ បរិព្ពជេ’’តិ.

តត្ថ លហុចិត្តស្សាតិ លហុចិត្តោ អស្ស. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ បោសោ លហុចិត្តស្ស មិត្តស្ស វា ញាតិនោ វា អនុវិធីយតិ អនុវត្តតិ, តស្ស បោសស្ស អនុវិធីយតោ សោ លហុចិត្តោ ទិសោ ហោតិ, វេរិកិច្ចំ ករោតិ. ឯកស្ស កបិនោតិ បស្សថ ឯកស្ស លហុចិត្តស្ស អន្ធពាលស្ស កបិនោ ហេតុ អយំ សកលស្ស យូថស្ស អនយោ អវុឌ្ឍិ មហាវិនាសោ កតោតិ. បណ្ឌិតមានីតិ យោ សយំ ពាលោ ហុត្វា ‘‘អហំ បណ្ឌិតោ’’តិ អត្តានំ មញ្ញមានោ បណ្ឌិតានំ ឱវាទំ អកត្វា សកស្ស ចិត្តស្ស វសំ គច្ឆតិ, សោ សចិត្តស្ស វសំ គន្ត្វា យថាយំ ទុព្ពចកបិ មតសយនំ សយិតោ, ឯវំ សយេថាតិ អត្ថោ.

ន សាធូតិ ពាលោ នាម ពលសម្បន្នោ យូថស្ស បរិហារកោ ន សាធុ ន លទ្ធកោ. កិំការណា? សោ ហិ អហិតោ ភវតិ ញាតីនំ, វិនាសមេវ វហតិ. សកុណានំវ ចេតកោតិ យថា ហិ តិត្តិរសកុណានំ ¶ ទីបកតិត្តិរោ ទិវសម្បិ វស្សន្តោ អញ្ញេ សកុណេ ន មារេតិ, ញាតកេវ មារេតិ, តេសញ្ញេវ អហិតោ ហោតិ, ឯវន្តិ អត្ថោ. ហិតោ ភវតីតិ កាយេនបិ វាចាយបិ មនសាបិ ហិតការកោយេវ. ឧភិន្នមត្ថំ ចរតីតិ យោ ឥធ បុគ្គលោ ឯតេ សីលាទយោ គុណេ អត្តនិ ¶ បស្សតិ, សោ ‘‘មយ្ហំ អាចារសីលម្បិ អត្ថិ, បញ្ញាបិ សុតបរិយត្តិបិ អត្ថី’’តិ តថតោ ជានិត្វា គណំ បរិហរន្តោ អត្តនោ ច បរេសញ្ច អត្តានំ បរិវារេត្វា ចរន្តានន្តិ ឧភិន្នម្បិ អត្ថមេវ ចរតិ.

តុលេយ្យ មត្តានន្តិ តុលេយ្យ អត្តានំ. តុលេយ្យាតិ តុលេត្វា. សីលបញ្ញាសុតាមិវាតិ ឯតានិ សីលាទីនិ វិយ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា សីលាទីនិ អត្តនិ សមនុបស្សន្តោ ឧភិន្នមត្ថំ ចរតិ, តស្មា បណ្ឌិតោ ឯតានិ សីលាទីនិ វិយ អត្តានម្បិ តេសុ តុលេត្វា ‘‘បតិដ្ឋិតោ នុ ខោម្ហិ សីលេ បញ្ញាយ សុតេ’’តិ តីរេត្វា បតិដ្ឋិតភាវំ បច្ចក្ខំ កត្វា ធីរោ គណំ វា បរិហរេយ្យ, ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ ឯកោ វា ហុត្វា បរិព្ពជេយ្យ វត្តេយ្យ, បរិសុបដ្ឋាកេនបិ វិវេកចារិនាបិ ឥមេហិ តីហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតេនេវ ភវិតព្ពន្តិ. ឯវំ មហាសត្តោ កបិរាជា ហុត្វាបិ វិនយបរិយត្តិកិច្ចំ កថេសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ទុព្ពចកបិ ទេវទត្តោ អហោសិ, បរិសាបិស្ស ទេវទត្តបរិសា, បណ្ឌិតកបិរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

កបិជាតកវណ្ណនា នវមា.

[៤០៥] ១០. ពកជាតកវណ្ណនា

ទ្វាសត្តតីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ពកព្រហ្មានំ អារព្ភ កថេសិ. តស្ស ហិ ‘‘ឥទំ និច្ចំ ធុវំ សស្សតំ អចវនធម្មំ, ឥតោ អញ្ញំ លោកនិស្សរណំ និព្ពានំ នាម នត្ថី’’តិ ឯវំ ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជិ. ហេដ្ឋូបបត្តិកោ កិរេស ព្រហ្មា បុព្ពេ ឈានំ ភាវេត្វា វេហប្ផលេសុ និព្ពត្តោ, តត្ថ បញ្ចកប្បសតបរិមាណំ អាយុំ ខេបេត្វា សុភកិណ្ហេសុ និព្ពត្តិត្វា ចតុសដ្ឋិកប្បំ ខេបេត្វា តតោ ចុតោ អដ្ឋកប្បាយុកេសុ អាភស្សរេសុ និព្ពត្តិ, តត្រស្ស ឯសា ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជិ. សោ ហិ នេវ ឧបរិព្រហ្មលោកតោ ចុតិំ, ន តត្ថ ឧបបត្តិំ អនុស្សរិ, តទុភយម្បិ អបស្សន្តោ ឯវំ ទិដ្ឋិំ គណ្ហិ. ភគវា តស្ស ចេតសា ចេតោបរិវិតក្កមញ្ញាយ សេយ្យថាបិ ¶ នាម ពលវា បុរិសោ សមិញ្ជិតំ វា ពាហំ បសារេយ្យ, បសារិតំ វា ពាហំ សមិញ្ជេយ្យ, ឯវមេវ ជេតវនេ អន្តរហិតោ តស្មិំ ព្រហ្មលោកេ បាតុរហោសិ. អថ ¶ ព្រហ្មា ភគវន្តំ ទិស្វា ‘‘ឯហិ ខោ, មារិស, ស្វាគតំ មារិស, ចិរស្សំ ខោ, មារិស, ឥមំ បរិយាយមកាសិ, យទិទំ ឥធាគមនាយ. ឥទញ្ហិ មារិស, និច្ចំ ឥទំ ធុវំ ឥទំ សស្សតំ ឥទំ កេវលំ ឥទំ អចវនធម្មំ, ឥទញ្ហិ ន ច ជាយតិ ន ជីយតិ ន មីយតិ ន ចវតិ ន ឧបបជ្ជតិ, ឥតោ ច បនញ្ញំ ឧត្តរិ និស្សរណំ នត្ថី’’តិ អាហ.

ឯវំ វុត្តេ ភគវា ពកំ ព្រហ្មានំ ឯតទវោច ‘‘អវិជ្ជាគតោ វត ភោ ពកោ ព្រហ្មា, អវិជ្ជាគតោ វត ភោ ពកោ ព្រហ្មា, យត្រ ហិ នាម អនិច្ចញ្ញេវ សមានំ និច្ចន្តិ វក្ខតិ…បេ… សន្តញ្ច បនញ្ញំ ឧត្តរិ និស្សរណំ, នត្ថញ្ញំ ឧត្តរិ និស្សរណន្តិ វក្ខតី’’តិ (សំ. និ. ១.១៧៥). តំ សុត្វា ព្រហ្មា ‘‘ត្វំ ឯវំ កថេសិ, ត្វំ ឯវំ កថេសិ, ឥតិ មំ ឯស អនុយុញ្ជន្តោ អនុពន្ធតី’’តិ ចិន្តេត្វា យថា នាម ទុព្ពលោ ចោរោ កតិបយេ បហារេ លភិត្វា ‘‘កិំ អហមេវ ចោរោ, អសុកោបិ ចោរោ អសុកោបិ ចោរោ’’តិ សព្ពេបិ សហាយកេ អាចិក្ខតិ, តថេវ ភគវតោ អនុយោគភយេន ភីតោ អញ្ញេបិ អត្តនោ សហាយកេ អាចិក្ខន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៦៨.

‘‘ទ្វាសត្តតិ ¶ គោតម បុញ្ញកម្មា, វសវត្តិនោ ជាតិជរំ អតីតា;

អយមន្តិមា វេទគូ ព្រហ្មបត្តិ, អស្មាភិជប្បន្តិ ជនា អនេកា’’តិ. (សំ. និ. ១.១៧៥);

តត្ថ ទ្វាសត្តតីតិ ន កេវលំ ភោ គោតម, អហមេវ, អថ ខោ ឥមស្មិំ ព្រហ្មលោកេ មយំ ទ្វាសត្តតិ ជនា បុញ្ញកម្មា អញ្ញេសំ ឧបរិ អត្ថនោ វសំ វត្តនេន វសវត្តិនោ ជាតិញ្ច ជរញ្ច អតីតា, អយំ នោ វេទេហិ គតត្តា វេទគូ, អយំ ភោ គោតម អន្តិមា ព្រហ្មបត្តិ, បច្ឆិមកោដិប្បត្តិ សេដ្ឋភាវប្បត្តិ. អស្មាភិជប្បន្តិ ជនា អនេកាតិ អម្ហេ អញ្ញេ ពហូ ជនា បញ្ជលិកា ហុត្វា – ‘‘អយំ ខោ ភវំ ព្រហ្មា មហាព្រហ្មា’’តិអាទីនិ វទន្តា នមស្សន្តិ បត្ថេន្តិ បិហយន្តិ, ‘‘អហោ វត មយម្បិ ឯវរូបា ភវេយ្យាមា’’តិ ឥច្ឆន្តីតិ អត្ថោ.

តស្ស ¶ ¶ វចនំ សុត្វា សត្ថា ទុតិយំ គាថមាហ –

៦៩.

‘‘អប្បំ ហិ ឯតំ ន ហិ ទីឃមាយុ, យំ ត្វំ ពក មញ្ញសិ ទីឃមាយុំ;

សតំ សហស្សានិ និរព្ពុទានំ, អាយុំ បជានាមិ តវាហ ព្រហ្មេ’’តិ. (សំ. និ. ១.១៧៥);

តត្ថ សតំ សហស្សានិ និរព្ពុទានន្តិ និរព្ពុទសង្ខាតានំ គណនានំ សតសហស្សានិ. វស្សានញ្ហិ ទសទសកំ សតំ, ទស សតានំ សហស្សំ, សតំ សហស្សានំ សតសហស្សំ, សតំ សតសហស្សានំ កោដិ នាម, សតំ កោដិសតសហស្សានំ បកោដិ នាម, សតំ បកោដិសតសហស្សានំ កោដិបកោដិ នាម, សតំ កោដិបកោដិសតសហស្សានំ ឯកំ នហុតំ នាម, សតំ នហុតសតសហស្សានំ ឯកំ និន្នហុតំ នាម. ឆេកោ គណកោ ឯត្តកំ គណេតុំ សក្កោតិ, តតោ បរំ គណនា នាម ពុទ្ធានមេវ វិសយោ. តត្ថ សតំ និន្នហុតសតសហស្សានំ ឯកំ អព្ពុទំ, វីសតិ អព្ពុទានិ ឯកំ និរព្ពុទំ, តេសំ និរព្ពុទសតសហស្សានំ ឯកំ អហហំ នាម, ឯត្តកំ ពកស្ស ព្រហ្មុនោ តស្មិំ ភវេ អវសិដ្ឋំ អាយុ, តំ សន្ធាយ ភគវា ឯវមាហ.

តំ សុត្វា ពកោ តតិយំ គាថមាហ –

៧០.

‘‘អនន្តទស្សី ¶ ភគវាហមស្មិ, ជាតិជ្ជរំ សោកមុបាតិវត្តោ;

កិំ មេ បុរាណំ វតសីលវត្តំ, អាចិក្ខ មេ តំ យមហំ វិជញ្ញ’’ន្តិ. (សំ. និ. ១.១៧៥);

តត្ថ ភគវាតិ ភគវា តុម្ហេ ‘‘អាយុំ បជានាមិ តវាហ’’ន្តិ វទន្តា ‘‘អហំ អនន្តទស្សី ជាតិជរញ្ច សោកញ្ច ឧបាតិវត្តោស្មី’’តិ វទថ. វតសីលវត្តន្តិ វតសមាទានញ្ច សីលវត្តញ្ច. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យទិ តុម្ហេ សព្ពញ្ញុពុទ្ធា, ឯវំ សន្តេ កិំ មយ្ហំ បុរាណំ វតញ្ច សីលវត្តញ្ច, អាចិក្ខ មេ តំ, យមហំ តយា អាចិក្ខិតំ យាថាវសរសតោ វិជានេយ្យន្តិ.

អថស្ស ¶ ភគវា អតីតានិ វត្ថូនិ អាហរិត្វា អាចិក្ខន្តោ ចតស្សោ គាថា អភាសិ –

៧១.

‘‘យំ ត្វំ អបាយេសិ ពហូ មនុស្សេ, បិបាសិតេ ឃម្មនិ សម្បរេតេ;

តំ តេ បុរាណំ វតសីលវត្តំ, សុត្តប្បពុទ្ធោវ អនុស្សរាមិ.

៧២.

‘‘យំ ¶ ឯណិកូលស្មិ ជនំ គហីតំ, អមោចយី គយ្ហក នីយមានំ;

តំ តេ បុរាណំ វតសីលវត្តំ, សុត្តប្បពុទ្ធោវ អនុស្សរាមិ.

៧៣.

‘‘គង្គាយ សោតស្មិំ គហីតនាវំ, លុទ្ទេន នាគេន មនុស្សកប្បា;

អមោចយិ ត្វំ ពលសា បសយ្ហ, តំ តេ បុរាណំ វតសីលវត្តំ;

សុត្តប្បពុទ្ធោវ អនុស្សរាមិ.

៧៤.

‘‘កប្បោ ច តេ ពទ្ធចរោ អហោសិំ, សម្ពុទ្ធិមន្តំ វតិនំ អមញ្ញំ;

តំ តេ បុរាណំ វតសីលវត្តំ, សុត្តប្បពុទ្ធោវ អនុស្សរាមី’’តិ. (សំ. និ. ១.១៧៥);

តត្ថ អបាយេសីតិ បាយេសិ. ឃម្មនិ សម្បរេតេតិ ឃម្មេន សម្បរេតេ អតិវិយ ផុដ្ឋេ ឃម្មកិលន្តេ. សុត្តប្បពុទ្ធោវាតិ បច្ចូសកាលេ សុបន្តោ សុបិនំ បស្សិត្វា តំ សុបិនកំ វិយ អនុស្សរាមិ. សោ កិរ ពកព្រហ្មា ឯកស្មិំ កប្បេ តាបសោ ហុត្វា មរុកន្តារេ វសន្តោ ពហូនំ កន្តារបដិបន្នានំ ¶ បានីយំ អាហរិត្វា អទាសិ. អថេកទិវសំ ឯកោ សត្ថវាហោ បញ្ចហិ សកដសតេហិ មរុកន្តារំ បដិបជ្ជិ. មនុស្សា ទិសា វវត្ថបេតុំ អសក្កោន្តា សត្ត ទិវសានិ អាហិណ្ឌិត្វា ខីណទារុទកា និរាហារា ឧណ្ហាភិភូតា ‘‘ឥទានិ នោ ជីវិតំ នត្ថី’’តិ សកដេ បរិវត្តេត្វា គោណេ ¶ មោចេត្វា ហេដ្ឋាសកដេសុ និបជ្ជិំសុ. តទា តាបសោ អាវជ្ជេន្តោ តេ ទិស្វា ‘‘មយិ បស្សន្តេ មា នស្សិំសូ’’តិ ចិន្តេត្វា អត្តនោ ឥទ្ធានុភាវេន គង្គាសោតំ ឧព្ពត្តេត្វា សត្ថវាហាភិមុខំ អកាសិ, អវិទូរេ ច ឯកំ វនសណ្ឌំ មាបេសិ. មនុស្សា បានីយំ បិវិត្វា ន្ហត្វា គោណេ សន្តប្បេត្វា វនសណ្ឌតោ តិណំ លាយិត្វា ទារូនិ គហេត្វា ទិសំ សល្លក្ខេត្វា អរោគា កន្តារំ អតិក្កមិំសុ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ.

ឯណិកូលស្មិន្តិ ឯណិយា នាម នទិយា កូលេ. គយ្ហក នីយមានន្តិ ករមរគាហំ គហេត្វា នីយមានំ. សោ កិរ តាបសោ អបរស្មិំ កាលេ ឯកំ បច្ចន្តគាមំ និស្សាយ នទីតីរេ វនសណ្ឌេ វិហាសិ. អថេកស្មិំ ទិវសេ បព្ពតតោ ចោរា ឱតរិត្វា តំ គាមំ បហរិត្វា មហាជនំ គហេត្វា បព្ពតំ អារោបេត្វា អន្តរាមគ្គេ ចារកមនុស្សេ ឋបេត្វា បព្ពតពិលំ បវិសិត្វា អាហារំ បចាបេន្តា និសីទិំសុ. តាបសោ គោមហិំសាទីនញ្ចេវ ទារកទារិកាទីនញ្ច មហន្តំ អដ្ដស្សរំ សុត្វា ‘‘មយិ បស្សន្តេ មា នស្សិំសូ’’តិ ឥទ្ធានុភាវេន អត្តភាវំ ជហិត្វា ចតុរង្គិនិយា សេនាយ បរិវុតោ រាជា ហុត្វា យុទ្ធភេរិំ អាកោដាបេន្តោ តំ ឋានំ អគមាសិ. ចារកមនុស្សា ¶ តំ ទិស្វា ចោរានំ អារោចេសុំ. ចោរា ‘‘រញ្ញា សទ្ធិំ វិគ្គហោ នាម ន យុត្តោ’’តិ សព្ពំ គហិតគហិតំ ភណ្ឌកំ ឆឌ្ឌេត្វា ភត្តំ អភុញ្ជិត្វាវ បលាយិំសុ. តាបសោ តេ សព្ពេ អានេត្វា សកគាមេយេវ បតិដ្ឋាបេសិ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ.

គហីតនាវន្តិ និគ្គហិតនាវំ. លុទ្ទេនាតិ កក្ខឡេន. មនុស្សកប្បាតិ មនុស្សេ វិនាសេតុកាមតាយ. ពលសាតិ ពលេន. បសយ្ហាតិ អភិភវិត្វា. អបរស្មិំ កាលេ សោ តាបសោ គង្គាតីរេ វិហាសិ. តទា មនុស្សា ទ្វេ តយោ នាវាសង្ឃាដេ ពន្ធិត្វា សង្ឃាដមត្ថកេ បុប្ផមណ្ឌបំ ការេត្វា សង្ឃាដេ និសីទិត្វា ខាទន្តា បិវន្តា សម្ពន្ធកុលំ គច្ឆន្តិ. តេ បីតាវសេសំ សុរំ ភុត្តខាទិតាវសេសានិ ភត្តមច្ឆមំសតម្ពុលាទីនិ គង្គាយមេវ បាតេន្តិ. គង្គេយ្យោ នាគរាជា ‘‘ឥមេ ឧច្ឆិដ្ឋកំ មម ឧបរិ ខិបន្តី’’តិ កុជ្ឈិត្វា ‘‘សព្ពេ តេ ជនេ គហេត្វា គង្គាយ ឱសីទាបេស្សាមី’’តិ មហន្តំ ឯកទោណិកនាវប្បមាណំ អត្តភាវំ មាបេត្វា ឧទកំ ភិន្ទិត្វា ¶ ផណំ ធារយមានោ តេសំ អភិមុខោ បាយាសិ. តេ នាគរាជានំ ទិស្វា មរណភយតជ្ជិតា ឯកប្បហារេនេវ មហាសទ្ទំ ករិំសុ. តាបសោ តេសំ បរិទេវិតសទ្ទំ សុត្វា នាគរាជស្ស ច កុទ្ធភាវំ ញត្វា ‘‘មយិ បស្សន្តេ មា នស្សិំសូ’’តិ ខិប្បនិសន្តិយា អត្តនោ អានុភាវេន ខិប្បំ សុបណ្ណវណ្ណំ អត្តានំ មាបេត្វា អគមាសិ ¶ . នាគរាជា តំ ទិស្វា មរណភយតជ្ជិតោ ឧទកេ និមុជ្ជិ. មនុស្សា សោត្ថិភាវំ បត្វា អគមំសុ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ.

ពទ្ធចរោតិ អន្តេវាសិកោ. សម្ពុទ្ធិមន្តំ វតិនំ អមញ្ញន្តិ ពុទ្ធិសម្បន្នោ ចេវ វតសម្បន្នោ ច តាបសោតិ តំ មញ្ញមានោ. ឥមិនា កិំ ទស្សេតិ? មហាព្រហ្មេ អហំ អតីតេ តវ កេសវតាបសកាលេ កប្បោ នាម អន្តេវាសិកោ វេយ្យាវច្ចករោ ហុត្វា តុយ្ហំ នារទេន នាម អមច្ចេន ពារាណសិតោ ហិមវន្តំ អានីតស្ស រោគំ វូបសមេសិំ. អថ នំ នារទោ ទុតិយវារេ អាគន្ត្វា និរោគំ ទិស្វា ឥមំ គាថំ អភាសិ –

‘‘មនុស្សិន្ទំ ជហិត្វាន, សព្ពកាមសមិទ្ធិនំ;

កថំ នុ ភគវា កេសិ, កប្បស្ស រមតិ អស្សមេ’’តិ. (ជា. ១.៤.១៨១);

តមេនំ ត្វំ ឯតទវោច –

‘‘សាទូនិ រមណីយានិ, សន្តិ វក្ខា មនោរមា;

សុភាសិតានិ កប្បស្ស, នារទ រមយន្តិ ម’’ន្តិ. (ជា. ១.៤.១៨២);

ឥតិស្ស ភគវា ឥមំ អត្តនា អន្តេវាសិកេន ហុត្វា រោគស្ស វូបសមិតភាវំ ទីបេន្តោ ឯវមាហ. តញ្ច បន ព្រហ្មុនា មនុស្សលោកេ កតកម្មំ សព្ពំ មហាព្រហ្មានំ សល្លក្ខាបេន្តោវ កថេសិ.

សោ ¶ សត្ថុ វចនេន អត្តនា កតកម្មំ សរិត្វា តថាគតស្ស ថុតិំ ករោន្តោ ឱសានគាថមាហ –

៧៥.

‘‘អទ្ធា បជានាសិ មមេតមាយុំ, អញ្ញម្បិ ជានាសិ តថា ហិ ពុទ្ធោ;

តថា ហិ តាយំ ជលិតានុភាវោ, ឱភាសយំ តិដ្ឋតិ ព្រហ្មលោក’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ តថា ហិ ពុទ្ធោតិ តថា ហិ ត្វំ ពុទ្ធោ. ពុទ្ធានញ្ហិ អញ្ញាតំ នាម នត្ថិ, សព្ពធម្មានំ ពុទ្ធត្តាយេវ ហិ តេ ពុទ្ធា នាមាតិ ទស្សេតិ. តថា ហិ តាយន្តិ ពុទ្ធត្តាយេវ ច បន តវ អយំ ជលិតោ សរីរប្បភានុភាវោ. ឱភាសយំ តិដ្ឋតីតិ ឥមំ សកលម្បិ ព្រហ្មលោកំ ឱភាសេន្តោ តិដ្ឋតិ.

ឯវំ ¶ សត្ថា អត្តនោ ពុទ្ធគុណំ ជានាបេន្តោ ធម្មំ ទេសេត្វា សច្ចានិ បកាសេសិ, សច្ចបរិយោសានេ សម្បត្តានំ ទសមត្តានំ ព្រហ្មសហស្សានំ អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តានិ វិមុច្ចិំសុ. ឥតិ ភគវា ពហូនំ ព្រហ្មានំ អវស្សយោ ហុត្វា ព្រហ្មលោកា ជេតវនំ អាគន្ត្វា តត្ថ កថិតនិយាមេនេវ តំ ធម្មទេសនំ ភិក្ខូនំ កថេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា កេសវតាបសោ ពកព្រហ្មា អហោសិ, កប្បមាណវោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ពកជាតកវណ្ណនា ទសមា.

កុក្កុវគ្គោ បឋមោ.

២. គន្ធារវគ្គោ

[៤០៦] ១. គន្ធារជាតកវណ្ណនា

ហិត្វា ¶ គាមសហស្សានីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ភេសជ្ជសន្និធិការសិក្ខាបទំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ បន រាជគហេ សមុដ្ឋិតំ. អាយស្មតា ហិ បិលិន្ទវច្ឆេន អារាមិកកុលំ មោចេតុំ រាជនិវេសនំ គន្ត្វា រញ្ញោ បាសាទេ ឥទ្ធិពលេន សោវណ្ណមយេ កតេ មនុស្សា បសីទិត្វា ថេរស្ស បញ្ច ភេសជ្ជានិ បហិណិំសុ. សោ តានិ បរិសាយ វិស្សជ្ជេសិ. បរិសា បនស្ស ពាហុល្លិកា អហោសិ, លទ្ធំ ¶ លទ្ធំ កោឡម្ពេបិ ឃដេបិ បត្តត្ថវិកាយោបិ បូរេត្វា បដិសាមេសិ. មនុស្សា ទិស្វា ‘‘មហិច្ឆា ឥមេ សមណា អន្តោកោដ្ឋាគារិកា’’តិ ឧជ្ឈាយិំសុ. សត្ថា តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘យានិ ខោ បន តានិ គិលានានំ ភិក្ខូន’’ន្តិ (បារា. ៦២២-៦២៣) សិក្ខាបទំ បញ្ញបេត្វា ‘‘ភិក្ខវេ, បោរាណកបណ្ឌិតា អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ ពាហិរកបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា បញ្ចសីលមត្តកំ រក្ខន្តាបិ លោណសក្ខរមត្តកំ បុនទិវសត្ថាយ និទហន្តេ ¶ គរហិំសុ, តុម្ហេ បន ឯវរូបេ និយ្យានិកសាសនេ បព្ពជិត្វា ទុតិយតតិយទិវសត្ថាយ សន្និធិំ ករោន្តា អយុត្តំ ករោថា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ គន្ធាររដ្ឋេ ពោធិសត្តោ គន្ធាររញ្ញោ បុត្តោ ហុត្វា បិតុ អច្ចយេន រជ្ជេ បតិដ្ឋាយ ធម្មេន រជ្ជំ ការេសិ. មជ្ឈិមបទេសេបិ វិទេហរដ្ឋេ វិទេហោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ. តេ ទ្វេបិ រាជានោ អទិដ្ឋសហាយា ហុត្វា អញ្ញមញ្ញំ ថិរវិស្សាសា អហេសុំ. តទា មនុស្សា ទីឃាយុកា ហោន្តិ, តិំស វស្សសហស្សានិ ជីវន្តិ. អថេកទា គន្ធាររាជា បុណ្ណមុបោសថទិវសេ សមាទិន្នសីលោ មហាតលេ បញ្ញត្តវរបល្លង្កមជ្ឈគតោ វិវដេន សីហបញ្ជរេន បាចីនលោកធាតុំ ឱលោកេន្តោ អមច្ចានំ ធម្មត្ថយុត្តកថំ កថេន្តោ និសីទិ. តស្មិំ ខណេ គគនតលំ អតិលង្ឃន្តមិវ បរិបុណ្ណំ ចន្ទមណ្ឌលំ រាហុ អវត្ថរិ, ចន្ទប្បភា អន្តរធាយិ. អមច្ចា ចន្ទាលោកំ អបស្សន្តា ចន្ទស្ស រាហុនា គហិតភាវំ រញ្ញោ អារោចេសុំ. រាជា ចន្ទំ ឱលោកេត្វា ‘‘អយំ ចន្ទោ អាគន្តុកឧបក្កិលេសេន ឧបក្កិលិដ្ឋោ និប្បភោ ជាតោ, មយ្ហម្បេស រាជបរិវារោ ឧបក្កិលេសោ, ន ខោ បន មេតំ បតិរូបំ, យាហំ រាហុនា គហិតចន្ទោ វិយ និប្បភោ ភវេយ្យំ, វិសុទ្ធេ គគនតរេ វិរោចន្តំ ចន្ទមណ្ឌលំ វិយ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, កិំ មេ បរេន ឱវទិតេន ¶ , កុលេ ច គណេ ច អលគ្គោ ហុត្វា អត្តានមេវ ឱវទន្តោ វិចរិស្សាមិ, ឥទំ មេ បតិរូប’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘យំ ឥច្ឆថ, តំ ¶ រាជានំ ករោថា’’តិ រជ្ជំ អមច្ចានំ និយ្យាទេសិ. សោ រជ្ជំ ឆឌ្ឌេត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ឈានាភិញ្ញាយោ និព្ពត្តេត្វា ឈានរតិសមប្បិតោ ហិមវន្តបទេសេ វាសំ កប្បេសិ.

វិទេហរាជាបិ ‘‘សុខំ មេ សហាយស្សា’’តិ វាណិជេ បុច្ឆិត្វា តស្ស បព្ពជិតភាវំ សុត្វា ‘‘មម សហាយេ បព្ពជិតេ អហំ រជ្ជេន កិំ ករិស្សាមី’’តិ សត្តយោជនិកេ មិថិលនគរេ តិយោជនសតិកេ វិទេហរដ្ឋេ សោឡសសុ គាមសហស្សេសុ បូរិតានិ កោដ្ឋាគារានិ, សោឡសសហស្សា ច នាដកិត្ថិយោ ឆឌ្ឌេត្វា បុត្តធីតរោ អមនសិកត្វា ហិមវន្តបទេសំ បវិសិត្វា បព្ពជិត្វា បវត្តផលភោជនោ ហុត្វា សមប្បវត្តវាសំ វសន្តោ វិចរិ. តេ ឧភោបិ សមវត្តចារំ ចរន្តា អបរភាគេ សមាគច្ឆិំសុ, ន បន អញ្ញមញ្ញំ សញ្ជានិំសុ, សម្មោទមានា ឯកតោវ សមប្បវត្តវាសំ វសិំសុ. តទា វិទេហតាបសោ គន្ធារតាបសស្ស ឧបដ្ឋានំ ករោតិ. តេសំ ¶ ឯកស្មិំ បុណ្ណមទិវសេ អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និសីទិត្វា ធម្មត្ថយុត្តកថំ កថេន្តានំ គគនតលេ វិរោចមានំ ចន្ទមណ្ឌលំ រាហុ អវត្ថរិ. វិទេហតាបសោ ‘‘កិំ នុ ខោ ចន្ទស្ស បភា នដ្ឋា’’តិ ឱលោកេត្វា រាហុនា គហិតំ ចន្ទំ ទិស្វា ‘‘កោ នុ ខោ ឯស អាចរិយ, ចន្ទំ អវត្ថរិត្វា និប្បភមកាសី’’តិ បុច្ឆិ. អន្តេវាសិក អយំ រាហុ នាម ចន្ទស្សេកោ ឧបក្កិលេសោ, វិរោចិតុំ ន ទេតិ, អហម្បិ រាហុគហិតំ ចន្ទមណ្ឌលំ ទិស្វា ‘‘ឥទំ បរិសុទ្ធស្ស ចន្ទមណ្ឌលស្ស អាគន្តុកេន ឧបក្កិលេសេន និប្បភំ ជាតំ, មយ្ហម្បិ ឥទំ រជ្ជំ ឧបក្កិលេសោ, យាវ ចន្ទមណ្ឌលំ រាហុ វិយ ឥទំ និប្បភំ ន ករោតិ, តាវ បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តទេវ រាហុគហិតំ ចន្ទមណ្ឌលំ អារម្មណំ កត្វា មហារជ្ជំ ឆឌ្ឌេត្វា បព្ពជិតោតិ. ‘‘អាចរិយ, ត្វំ គន្ធាររាជា’’តិ ¶ ? ‘‘អាម, អហ’’ន្តិ. ‘‘អាចរិយ, អហម្បិ វិទេហរដ្ឋេ មិថិលនគរេ វិទេហរាជា នាម, ននុ មយំ អញ្ញមញ្ញំ អទិដ្ឋសហាយា’’តិ. ‘‘កិំ បន តេ អារម្មណំ អហោសី’’តិ? អហំ ‘‘តុម្ហេ បព្ពជិតា’’តិ សុត្វា ‘‘អទ្ធា បព្ពជ្ជាយ មហន្តំ គុណំ អទ្ទសា’’តិ តុម្ហេយេវ អារម្មណំ កត្វា រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិតោតិ. តេ តតោ បដ្ឋាយ អតិវិយ សមគ្គា សម្មោទមានា បវត្តផលភោជនា ហុត្វា វិហរិំសុ. តត្ថ ទីឃរត្តំ វសិត្វា ច បន លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ ហិមវន្តតោ ឱតរិត្វា ឯកំ បច្ចន្តគាមំ សម្បាបុណិំសុ.

មនុស្សា តេសំ ឥរិយាបថេ បសីទិត្វា ភិក្ខំ ទត្វា បដិញ្ញំ គហេត្វា អរញ្ញេ រត្តិទិវដ្ឋានាទីនិ មាបេត្វា វសាបេសុំ. អន្តរាមគ្គេបិ នេសំ ភត្តកិច្ចករណត្ថាយ ឧទកផាសុកដ្ឋានេ បណ្ណសាលំ ការេសុំ. តេ បច្ចន្តគាមេ ភិក្ខំ ចរិត្វា តាយ បណ្ណសាលាយ និសីទិត្វា ¶ បរិភុញ្ជិត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានំ គច្ឆន្តិ. តេបិ មនុស្សា តេសំ អាហារំ ទទមានា ឯកទា លោណំ បត្តេ បក្ខិបិត្វា ទេន្តិ, ឯកទា បណ្ណបុដេ ពន្ធិត្វា ទេន្តិ, ឯកទា អលោណកាហារមេវ ទេន្តិ. តេ ឯកទិវសំ បណ្ណបុដេ ពហុតរំ លោណំ អទំសុ. វិទេហតាបសោ លោណំ អាទាយ គន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស ភត្តកិច្ចកាលេ បហោនកំ ទត្វា អត្តនោបិ បមាណយុត្តំ គហេត្វា អតិរេកំ បណ្ណបុដេ ពន្ធិត្វា ‘‘អលោណកទិវសេ ភវិស្សតី’’តិ តិណវដ្ដិកអន្តរេ ឋបេសិ. អថេកទិវសំ អលោណកេ អាហារេ លទ្ធេ វិទេហោ គន្ធារស្ស ភិក្ខាភាជនំ ទត្វា តិណវដ្ដិកអន្តរតោ លោណំ អាហរិត្វា ‘‘អាចរិយ, លោណំ គណ្ហថា’’តិ អាហ. ‘‘អជ្ជ មនុស្សេហិ ¶ លោណំ ន ទិន្នំ, ត្វំ កុតោ លភសី’’តិ? ‘‘អាចរិយ, បុរិមទិវសេ មនុស្សា ពហុំ លោណមទំសុ, អថាហំ ‘អលោណកទិវសេ ភវិស្សតី’តិ អតិរេកំ លោណំ ឋបេសិ’’ន្តិ. អថ នំ ពោធិសត្តោ ‘‘មោឃបុរិស, តិយោជនសតិកំ វិទេហរដ្ឋំ បហាយ បព្ពជិត្វា អកិញ្ចនភាវំ បត្វា ឥទានិ លោណសក្ខរាយ តណ្ហំ ជនេសី’’តិ តជ្ជេត្វា ឱវទន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

៧៦.

‘‘ហិត្វា ¶ គាមសហស្សានិ, បរិបុណ្ណានិ សោឡស;

កោដ្ឋាគារានិ ផីតានិ, សន្និធិំ ទានិ កុព្ពសី’’តិ.

តត្ថ កោដ្ឋាគារានីតិ សុវណ្ណរជតមណិមុត្តាទិរតនកោដ្ឋាគារានិ ចេវ ទុស្សកោដ្ឋាគារានិ ច ធញ្ញកោដ្ឋាគារានិ ច. ផីតានីតិ បូរានិ. សន្និធិំ ទានិ កុព្ពសីតិ ឥទានិ ‘‘ស្វេ ភវិស្សតិ, តតិយទិវសេ ភវិស្សតី’’តិ លោណមត្តំ សន្និធិំ ករោសីតិ.

វិទេហោ ឯវំ គរហិយមានោ គរហំ អសហន្តោ បដិបក្ខោ ហុត្វា ‘‘អាចរិយ, តុម្ហេ អត្តនោ ទោសំ អទិស្វា មយ្ហមេវ ទោសំ បស្សថ, ននុ តុម្ហេ ‘កិំ មេ បរេន ឱវទិតេន, អត្តានមេវ ឱវទិស្សាមី’តិ រជ្ជំ ឆឌ្ឌេត្វា បព្ពជិតា, តុម្ហេ ឥទានិ មំ កស្មា ឱវទថា’’តិ ចោទេន្តោ ទុតិយំ គាថមាហ –

៧៧.

‘‘ហិត្វា គន្ធារវិសយំ, បហូតធនធារិយំ;

បសាសនតោ និក្ខន្តោ, ឥធ ទានិ បសាសសី’’តិ.

តត្ថ បសាសនតោតិ ឱវាទានុសាសនីទានតោ. ឥធ ទានីតិ ឥទានិ ឥធ អរញ្ញេ កស្មា មំ ឱវទថាតិ.

តំ ¶ សុត្វា ពោធិសត្តោ តតិយំ គាថមាហ –

៧៨.

‘‘ធម្មំ ភណាមិ វេទេហ, អធម្មោ មេ ន រុច្ចតិ;

ធម្មំ មេ ភណមានស្ស, ន បាបមុបលិម្បតី’’តិ.

តត្ថ ធម្មន្តិ សភាវំ, ពុទ្ធាទីហិ វណ្ណិតំ បសត្ថំ ការណមេវ. អធម្មោ មេ ន រុច្ចតីតិ អធម្មោ នាម អសភាវោ មយ្ហំ កទាចិបិ ន រុច្ចតិ. ន បាបមុបលិម្បតីតិ មម សភាវមេវ ការណមេវ ភណន្តស្ស បាបំ នាម ហទយេ ¶ ន លិម្បតិ ន អល្លីយតិ. ឱវាទទានំ នាមេតំ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសាវកពោធិសត្តានំ បវេណី. តេហិ ទិន្នោវាទំ ពាលា ន គណ្ហន្តិ, ឱវាទទាយកស្ស បន បាបំ នាម នត្ថិ.

‘‘និធីនំវ បវត្តារំ, យំ បស្សេ វជ្ជទស្សិនំ;

និគ្គយ្ហវាទិំ មេធាវិំ, តាទិសំ បណ្ឌិតំ ភជេ;

តាទិសំ ភជមានស្ស, សេយ្យោ ហោតិ ន បាបិយោ.

‘‘ឱវទេយ្យានុសាសេយ្យ, អសព្ភា ច និវារយេ;

សតញ្ហិ សោ បិយោ ហោតិ, អសតំ ហោតិ អប្បិយោ’’តិ. (ធ. ប. ៧៦-៧៧);

វិទេហតាបសោ ពោធិសត្តស្ស កថំ សុត្វា ‘‘អាចរិយ, អត្ថនិស្សិតំ កថេន្តេនបិ បរំ ឃដ្ដេត្វា រោសេត្វា កថេតុំ ន ¶ វដ្ដតិ, ត្វំ មំ កុណ្ឋសត្ថកេន មុណ្ឌេន្តោ វិយ អតិផរុសំ កថេសី’’តិ វត្វា ចតុត្ថំ គាថមាហ –

៧៩.

‘‘យេន កេនចិ វណ្ណេន, បរោ លភតិ រុប្បនំ;

មហត្ថិយម្បិ ចេ វាចំ, ន តំ ភាសេយ្យ បណ្ឌិតោ’’តិ.

តត្ថ យេន កេនចីតិ ធម្មយុត្តេនាបិ ការណេន. លភតិ រុប្បនន្តិ ឃដ្ដនំ ទុស្សនំ កុប្បនំ លភតិយេវ. ន តំ ភាសេយ្យាតិ តស្មា តំ បរបុគ្គលំ យាយ សោ វាចាយ ទុស្សតិ, តំ មហត្ថិយំ មហន្តំ អត្ថនិស្សិតម្បិ វាចំ ន ភាសេយ្យាតិ អត្ថោ.

អថស្ស ពោធិសត្តោ បញ្ចមំ គាថមាហ –

៨០.

‘‘កាមំ ¶ រុប្បតុ វា មា វា, ភុសំវ វិកិរីយតុ;

ធម្មំ មេ ភណមានស្ស, ន បាបមុបលិម្បតី’’តិ.

តត្ថ កាមន្តិ ឯកំសេន. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អយុត្តការកោ បុគ្គលោ ‘‘អយុត្តំ តេ កត’’ន្តិ ឱវទិយមានោ ឯកំសេនេវ កុជ្ឈតុ វា មា វា កុជ្ឈតុ, អថ វា ភុសមុដ្ឋិ វិយ វិកិរីយតុ, មយ្ហំ បន ធម្មំ ភណន្តស្ស បាបំ នាម នត្ថីតិ.

ឯវញ្ច បន វត្វា ‘‘ន វោ អហំ, អានន្ទ, តថា បរក្កមិស្សាមិ, យថា កុម្ភការោ អាមកេ អាមកមត្តេ. និគ្គយ្ហ និគ្គយ្ហាហំ អានន្ទ, វក្ខាមិ, យោ ¶ សារោ សោ ឋស្សតី’’តិ (ម. និ. ៣.១៩៦) ឥមស្ស សុគតោវាទស្ស អនុរូបាយ បដិបត្តិយា ឋត្វា ‘‘យថា កុម្ភការោ ភាជនេសុ បុនប្បុនំ អាកោដេត្វា អាកោដេត្វា អាមកំ អគ្គហេត្វា សុបក្កមេវ ភាជនំ គណ្ហាតិ, ឯវំ បុនប្បុនំ ឱវទិត្វា និគ្គណ្ហិត្វា បក្កភាជនសទិសោ បុគ្គលោ គហេតព្ពោ’’តិ ទស្សេតុំ បុន តំ ឱវទន្តោ –

៨១.

‘‘នោ ចេ អស្ស សកា ពុទ្ធិ, វិនយោ វា សុសិក្ខិតោ;

វនេ អន្ធមហិំសោវ, ចរេយ្យ ពហុកោ ជនោ.

៨២.

‘‘យស្មា ច បនិធេកច្ចេ, អាចេរម្ហិ សុសិក្ខិតា;

តស្មា វិនីតវិនយា, ចរន្តិ សុសមាហិតា’’តិ. – ឥទំ គាថាទ្វយមាហ;

តស្សត្ថោ ¶ – សម្ម វេទេហ, ឥមេសញ្ហិ សត្តានំ សចេ អត្តនោ ពុទ្ធិ វា បណ្ឌិតេ ឱវាទទាយកេ និស្សាយ អាចារបណ្ណត្តិវិនយោ វា សុសិក្ខិតោ ន ភវេយ្យ, ឯវំ សន្តេ យថា តិណលតាទិគហនេ វនេ អន្ធមហិំសោ គោចរាគោចរំ សាសង្កនិរាសង្កញ្ច ឋានំ អជានន្តោ ចរតិ, តថា តុម្ហាទិសោ ពហុកោ ជនោ ចរេយ្យ. យស្មា បន ឥធ ឯកច្ចេ សកាយ ពុទ្ធិយា រហិតា សត្តា អាចរិយសន្តិកេ អាចារបណ្ណត្តិសុសិក្ខិតា, តស្មា អាចរិយេហិ អត្តនោ អត្តនោ អនុរូបេន វិនយេន វិនីតត្តា វិនីតវិនយា សុសមាហិតា ឯកគ្គចិត្តា ហុត្វា ចរន្តីតិ.

ឥមិនា ឥទំ ទស្សេតិ – ឥមិនា ហិ សត្តេន គិហិនា ហុត្វា អត្តនោ កុលានុរូបា, បព្ពជិតេន បព្ពជិតានុរូបា សិក្ខា សិក្ខិតព្ពា. គិហិនោបិ ហិ អត្តនោ កុលានុរូបេសុ កសិគោរក្ខាទីសុ សិក្ខិតាវ សម្បន្នាជីវា ហុត្វា សុសមាហិតា ចរន្តិ, បព្ពជិតាបិ បព្ពជិតានុរូបេសុ ¶ បាសាទិកេសុ អភិក្កន្តបដិក្កន្តាទីសុ អធិសីលអធិចិត្តអធិបញ្ញាសិក្ខាសុ សិក្ខិតាវ វិគតវិក្ខេបា សុសមាហិតា ចរន្តិ. លោកស្មិញ្ហិ –

‘‘ពាហុសច្ចញ្ច សិប្បញ្ច, វិនយោ ច សុសិក្ខិតោ;

សុភាសិតា ច យា វាចា, ឯតំ មង្គលមុត្តម’’ន្តិ. (ខុ. បា. ៥.៥; សុ. និ. ២៦៤);

តំ សុត្វា វេទេហតាបសោ ‘‘អាចរិយ, ឥតោ បដ្ឋាយ មំ ឱវទថ អនុសាសថ, អហំ អនធិវាសនជាតិកតាយ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ កថេសិំ, តំ ¶ មេ ខមថា’’តិ វន្ទិត្វា មហាសត្តំ ខមាបេសិ. តេ សមគ្គវាសំ វសិត្វា បុន ហិមវន្តមេវ អគមំសុ. តត្រ ពោធិសត្តោ វេទេហតាបសស្ស កសិណបរិកម្មំ កថេសិ. សោ តំ កត្វា អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេសិ. ឥតិ តេ ឧភោបិ អបរិហីនជ្ឈានា ព្រហ្មលោកបរាយណា អហេសុំ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា វេទេហោ អានន្ទោ អហោសិ, គន្ធាររាជា បន អហមេវ អហោសី’’ន្តិ.

គន្ធារជាតកវណ្ណនា បឋមា.

[៤០៧] ២. មហាកបិជាតកវណ្ណនា

អត្តានំ សង្កមំ កត្វាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ញាតត្ថចរិយំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ ភទ្ទសាលជាតកេ (ជា. ១.១២.១៣ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ. តទា បន ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ ញាតកានំ អត្ថំ ចរតី’’តិ. សត្ថា ¶ អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ តថាគតោ ញាតីនំ អត្ថំ ចរិយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ កបិយោនិយំ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ អារោហបរិណាហសម្បន្នោ ថាមពលូបេតោ បញ្ចហត្ថិពលបរិមាណោ អសីតិសហស្សកបិគណបរិវុតោ ហិមវន្តបទេសេ វសតិ. តត្ថ គង្គាតីរំ និស្សាយ សាខាវិដបសម្បន្នោ សន្ទច្ឆាយោ ពហលបត្តោ ¶ បព្ពតកូដំ វិយ សមុគ្គតោ អម្ពរុក្ខោ អហោសិ ‘‘និគ្រោធរុក្ខោ’’តិបិ វទន្តិ. តស្ស មធុរានិ ផលានិ ទិព្ពគន្ធរសានិ មហន្តានិ មហន្តកុម្ភប្បមាណានិ. តស្ស ឯកិស្សា សាខាយ ផលានិ ថលេ បតន្តិ, ឯកិស្សា សាខាយ គង្គាជលេ, ទ្វិន្នំ សាខានំ ផលានិ មជ្ឈេ រុក្ខមូលេ បតន្តិ. ពោធិសត្តោ កបិគណំ អាទាយ តត្ថ ផលានិ ខាទន្តោ ‘‘ឯកស្មិំ កាលេ ឥមស្ស រុក្ខស្ស ឧទកេ បតិតំ ផលំ និស្សាយ អម្ហាកំ ¶ ភយំ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ ឧទកមត្ថកេ សាខាយ ឯកផលម្បិ អនវសេសេត្វា បុប្ផកាលេ កឡាយមត្តកាលតោ បដ្ឋាយ ខាទាបេតិ ចេវ បាតាបេតិ ច. ឯវំ សន្តេបិ អសីតិវានរសហស្សេហិ អទិដ្ឋំ កិបិល្លិកបុដបដិច្ឆន្នំ ឯកំ បក្កផលំ នទិយំ បតិត្វា ឧទ្ធញ្ច អធោ ច ជាលំ ពន្ធាបេត្វា ឧទកកីឡំ កីឡន្តស្ស ពារាណសិរញ្ញោ ឧទ្ធំជាលេ លគ្គិ. រញ្ញោ ទិវសំ កីឡិត្វា សាយំ គមនសមយេ កេវដ្ដា ជាលំ ឧក្ខិបន្តា តំ ទិស្វា ‘‘អសុកផលំ នាមា’’តិ អជានន្តា រញ្ញោ ទស្សេសុំ.

រាជា ‘‘កិំផលំ នាមេត’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន ជានាម, ទេវា’’តិ. ‘‘កេ ជានិស្សន្តី’’តិ? ‘‘វនចរកា, ទេវា’’តិ. សោ វនចរកេ បក្កោសាបេត្វា តេសំ សន្តិកា ‘‘អម្ពបក្ក’’ន្តិ សុត្វា ឆុរិកាយ ឆិន្ទិត្វា បឋមំ វនចរកេ ខាទាបេត្វា បច្ឆា អត្តនាបិ ខាទិ, ឥត្ថាគារស្សាបិ ¶ អមច្ចានម្បិ ទាបេសិ. រញ្ញោ អម្ពបក្ករសោ សកលសរីរំ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ. សោ រសតណ្ហាយ ពជ្ឈិត្វា តស្ស រុក្ខស្ស ឋិតដ្ឋានំ វនចរកេ បុច្ឆិត្វា តេហិ ‘‘ហិមវន្តបទេសេ នទីតីរេ’’តិ វុត្តេ ពហូ នាវាសង្ឃាដេ ពន្ធាបេត្វា វនចរកេហិ ទេសិតមគ្គេន ឧទ្ធំសោតំ អគមាសិ. ‘‘ឯត្តកានិ ទិវសានី’’តិ បរិច្ឆេទោ ន កថិតោ, អនុបុព្ពេន បន តំ ឋានំ បត្វា ‘‘ឯសោ ទេវ, រុក្ខោ’’តិ វនចរកា រញ្ញោ អាចិក្ខិំសុ. រាជា នាវំ ឋបេត្វា មហាជនបរិវុតោ បទសា តត្ថ គន្ត្វា រុក្ខមូលេ សយនំ បញ្ញបាបេត្វា អម្ពបក្កានិ ខាទិត្វា នានគ្គរសភោជនំ ភុញ្ជិត្វា និបជ្ជិ, សព្ពទិសាសុ អារក្ខំ ឋបេត្វា អគ្គិំ ករិំសុ.

មហាសត្តោ មនុស្សេសុ និទ្ទំ ឱក្កន្តេសុ អឌ្ឍរត្តសមយេ បរិសាយ សទ្ធិំ អគមាសិ. អសីតិសហស្សវានរា សាខាយ សាខំ ចរន្តា អម្ពានិ ខាទន្តិ. រាជា បពុជ្ឈិត្វា កបិគណំ ទិស្វា មនុស្សេ ឧដ្ឋាបេត្វា ធនុគ្គហេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘យថា ឯតេ ផលខាទកា វានរា ន បលាយន្តិ, តថា តេ បរិក្ខិបិត្វា វិជ្ឈថ, ស្វេ អម្ពានិ ចេវ វានរមំសញ្ច ខាទិស្សាមី’’តិ អាហ. ធនុគ្គហា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា រុក្ខំ បរិវារេត្វា សរេ សន្នយ្ហិត្វា អដ្ឋំសុ. តេ ទិស្វា វានរា មរណភយភីតា បលាយិតុំ អសក្កោន្តា មហាសត្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ទេវ, ‘បលាយនមក្កដេ វិជ្ឈិស្សាមា’តិ រុក្ខំ បរិវារេត្វា ធនុគ្គហា ឋិតា, កិំ ករោមា’’តិ បុច្ឆិត្វា កម្បមានា អដ្ឋំសុ. ពោធិសត្តោ ‘‘មា ភាយិត្ថ, អហំ វោ ជីវិតំ ទស្សាមី’’តិ វានរគណំ ¶ សមស្សាសេត្វា ឧជុកំ ឧគ្គតសាខំ អារុយ្ហ គង្គាភិមុខំ ¶ គតសាខំ គន្ត្វា តស្សា បរិយន្តតោ បក្ខន្ទិត្វា ធនុសតមត្តំ ឋានំ អតិក្កម្ម គង្គាតីរេ ឯកស្មិំ គុម្ពមត្ថកេ បតិត្វា តតោ ឱរុយ្ហ ‘‘មមាគតដ្ឋានំ ឯត្តកំ ភវិស្សតី’’តិ អាកាសំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ¶ ឯកំ វេត្តលតំ មូលេ ឆិន្ទិត្វា សោធេត្វា ‘‘ឯត្តកំ ឋានំ រុក្ខេ ពជ្ឈិស្សតិ, ឯត្តកំ អាកាសដ្ឋំ ភវិស្សតី’’តិ ឥមានិ ទ្វេ ឋានានិ វវត្ថបេត្វា អត្តនោ កដិយំ ពន្ធនដ្ឋានំ ន សល្លក្ខេសិ.

សោ តំ លតំ អាទាយ ឯកំ កោដិំ គង្គាតីរេ បតិដ្ឋិតរុក្ខេ ពន្ធិត្វា ឯកំ អត្តនោ កដិយំ ពន្ធិត្វា វាតច្ឆិន្នវលាហកោ វិយ វេគេន ធនុសតមត្តំ ឋានំ លង្ឃិត្វា កដិយំ ពន្ធនដ្ឋានស្ស អសល្លក្ខិតត្តា រុក្ខំ បាបុណិតុំ អសក្កោន្តោ ឧភោហិ ហត្ថេហិ អម្ពសាខំ ទឡ្ហំ គណ្ហិត្វា វានរគណស្ស សញ្ញមទាសិ ‘‘សីឃំ មម បិដ្ឋិំ មទ្ទមានា វេត្តលតាយ សោត្ថិគមនំ គច្ឆថា’’តិ. អសីតិសហស្សវានរា មហាសត្តំ វន្ទិត្វា ខមាបេត្វា តថា អគមំសុ. តទា ទេវទត្តោបិ មក្កដោ ហុត្វា តេសំ អព្ភន្តរេ ហោតិ. សោ ‘‘អយំ មេ បច្ចាមិត្តស្ស បិដ្ឋិំ បស្សិតុំ កាលោ’’តិ ឧច្ចំ សាខំ អារុយ្ហ វេគំ ជនេត្វា តស្ស បិដ្ឋិយំ បតិ. មហាសត្តស្ស ហទយំ ភិជ្ជិ, ពលវវេទនា ឧប្បជ្ជិ. សោបិ តំ វេទនាប្បត្តំ កត្វា បក្កាមិ. មហាសត្តោ ឯកកោវ អហោសិ. រាជា អនិទ្ទាយន្តោ វានរេហិ ច មហាសត្តេន ច កតកិរិយំ សព្ពំ ទិស្វា ‘‘អយំ តិរច្ឆានោ ហុត្វា អត្តនោ ជីវិតំ អគណេត្វា បរិសាយ សោត្ថិភាវមេវ អកាសី’’តិ ចិន្តេន្តោ និបជ្ជិ.

សោ បភាតាយ រត្តិយា មហាសត្តស្ស តុស្សិត្វា ‘‘ន យុត្តំ ឥមំ កបិរាជានំ នាសេតុំ, ឧបាយេន នំ ឱតារេត្វា បដិជគ្គិស្សាមី’’តិ អន្តោគង្គាយ នាវាសង្ឃាដំ ឋបេត្វា តត្ថ អដ្ដកំ ពន្ធាបេត្វា សណិកំ មហាសត្តំ ឱតារាបេត្វា បិដ្ឋិយំ កាសាវវត្ថំ បត្ថរាបេត្វា គង្គោទកេន ន្ហាបេត្វា ផាណិតោទកំ បាយេត្វា បរិសុទ្ធសរីរំ សហស្សបាកតេលេន អព្ភញ្ជាបេត្វា សយនបិដ្ឋេ ឯឡកចម្មំ សន្ថរាបេត្វា សណិកំ តត្ថ និបជ្ជាបេត្វា អត្តនា នីចេ អាសនេ និសីទិត្វា បឋមំ គាថមាហ –

៨៣.

‘‘អត្តានំ ¶ សង្កមំ កត្វា, យោ សោត្ថិំ សមតារយិ;

កិំ ត្វំ តេសំ កិមេ តុយ្ហំ, ហោន្តិ ឯតេ មហាកបី’’តិ.

តស្សត្ថោ ¶ – អម្ភោ មហាកបិ, យោ ត្វំ អត្តានំ សង្កមំ កត្វា តុលំ អារោបេត្វា ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា ឥមេ វានរេ សោត្ថិំ សមតារយិ, ខេមេន សន្តារេសិ; កិំ ត្វំ តេសំ ហោសិ, កិមេ តុយ្ហំ វា កិំសុ ឯតេ ហោន្តីតិ?

តំ ¶ សុត្វា ពោធិសត្តោ រាជានំ ឱវទន្តោ សេសគាថា អភាសិ –

៨៤.

‘‘រាជាហំ ឥស្សរោ តេសំ, យូថស្ស បរិហារកោ;

តេសំ សោកបរេតានំ, ភីតានំ តេ អរិន្ទម.

៨៥.

‘‘ឧល្លង្ឃយិត្វា អត្តានំ, វិស្សដ្ឋធនុនោ សតំ;

តតោ អបរបាទេសុ, ទឡ្ហំ ពន្ធំ លតាគុណំ.

៨៦.

‘‘ឆិន្នព្ភមិវ វាតេន, នុណ្ណោ រុក្ខំ ឧបាគមិំ;

សោហំ អប្បភវំ តត្ថ, សាខំ ហត្ថេហិ អគ្គហិំ.

៨៧.

‘‘តំ មំ វិយាយតំ សន្តំ, សាខាយ ច លតាយ ច;

សមនុក្កមន្តា បាទេហិ, សោត្ថិំ សាខាមិគា គតា.

៨៨.

‘‘តំ មំ ន តបតេ ពន្ធោ, មតោ មេ ន តបេស្សតិ;

សុខមាហរិតំ តេសំ, យេសំ រជ្ជមការយិំ.

៨៩.

‘‘ឯសា តេ ឧបមា រាជ, តំ សុណោហិ អរិន្ទម;

រញ្ញា រដ្ឋស្ស យោគ្គស្ស, ពលស្ស និគមស្ស ច;

សព្ពេសំ សុខមេដ្ឋព្ពំ, ខត្តិយេន បជានតា’’តិ.

តត្ថ តេសន្តិ តេសំ អសីតិសហស្សានំ វានរានំ. ភីតានំ តេតិ តវ វិជ្ឈនត្ថាយ អាណាបេត្វា ឋិតស្ស ភីតានំ. អរិន្ទមាតិ រាជានំ អាលបតិ. រាជា ហិ ចោរាទីនំ អរីនំ ទមនតោ ‘‘អរិន្ទមោ’’តិ វុច្ចតិ. វិស្សដ្ឋធនុនោ សតន្តិ អនារោបិតធនុសតប្បមាណំ ឋានំ អត្តានំ អាកាសេ ឧល្លង្ឃយិត្វា វិស្សជ្ជេត្វា តតោ ឥមម្ហា រុក្ខា លង្ឃយិត្វា គតដ្ឋានតោ. អបរបាទេសូតិ បច្ឆាបាទេសុ. ឥទំ កដិភាគំ សន្ធាយ វុត្តំ. ពោធិសត្តោ ហិ កដិភាគេ តំ លតាគុណំ ទឡ្ហំ ពន្ធិត្វា បច្ឆិមបាទេហិ ភូមិយំ អក្កមិត្វា វិស្សជ្ជេត្វា វាតវេគេន អាកាសំ បក្ខន្ទិ. នុណ្ណោ ¶ រុក្ខំ ឧបាគមិន្តិ វាតច្ឆិន្នំ អព្ភមិវ អត្តនោ ¶ វេគជនិតេន វាតេន នុណ្ណោ. យថា វាតច្ឆិន្នព្ភំ វាតេន, ឯវំ អត្តនោ វេគេន នុណ្ណោ ហុត្វា ឥមំ អម្ពរុក្ខំ ឧបាគមិំ ¶ . អប្បភវន្តិ សោ អហំ តត្ថ អាកាសប្បទេសេ រុក្ខំ បាបុណិតុំ អប្បហោន្តោ តស្ស រុក្ខស្ស សាខំ ហត្ថេហិ អគ្គហេសិន្តិ អត្ថោ.

វិយាយតន្តិ រុក្ខសាខាយ ច វេត្តលតាយ ច វីណាយ ភមរតន្តិ វិយ វិតតំ អាកឌ្ឍិតសរីរំ. សមនុក្កមន្តាតិ មយា អនុញ្ញាតា មំ វន្ទិត្វា បាទេហិ អនុក្កមន្តា និរន្តរមេវ អក្កមន្តា សោត្ថិំ គតា. តំ មំ ន តបតេ ពន្ធោតិ តំ មំ នាបិ សោ វល្លិយា ពន្ធោ តបតិ, នាបិ ឥទានិ មរណំ តបេស្សតិ. កិំការណា? សុខមាហរិតំ តេសន្តិ យស្មា យេសំ អហំ រជ្ជមការយិំ, តេសំ មយា សុខមាហរិតំ. ឯតេ ហិ ‘‘មហារាជ, អយំ នោ ឧប្បន្នំ ទុក្ខំ ហរិត្វា សុខំ អាហរិស្សតី’’តិ មំ រាជានំ អកំសុ. អហម្បិ ‘‘តុម្ហាកំ ឧប្បន្នំ ទុក្ខំ ហរិស្សាមិ’’ច្ចេវ ឯតេសំ រាជា ជាតោ. តំ អជ្ជ មយា ឯតេសំ មរណទុក្ខំ ហរិត្វា ជីវិតសុខំ អាហដំ, តេន មំ នាបិ ពន្ធោ តបតិ, ន មរណវធោ តបេស្សតិ.

ឯសា តេ ឧបមាតិ ឯសា តេ មហារាជ, មយា កតកិរិយាយ ឧបមា. តំ សុណោហីតិ តស្មា ឥមាយ ឧបមាយ សំសន្ទេត្វា អត្តនោ ទិយ្យមានំ ឱវាទំ សុណាហិ. រញ្ញា រដ្ឋស្សាតិ មហារាជ, រញ្ញា នាម ឧច្ឆុយន្តេ ឧច្ឆុំ វិយ រដ្ឋំ អបីឡេត្វា ចតុព្ពិធំ អគតិគមនំ បហាយ ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ សង្គណ្ហន្តេន ទសសុ រាជធម្មេសុ បតិដ្ឋាយ មយា វិយ អត្តនោ ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា ‘‘កិន្តិមេ រដ្ឋវាសិនោ វិគតភយា គិម្ហកាលេ វិវដទ្វារេ ញាតីហិ ច បរិវារកេហិ ច បរិវារិតា ឧរេ បុត្តេ នច្ចេន្តា សីតេន វាតេន ពីជិយមានា យថារុចិ អត្តនោ អត្តនោ សន្តកំ បរិភុញ្ជន្តា កាយិកចេតសិកសុខសមង្គិនោ ភវេយ្យុ’’ន្តិ សកលរដ្ឋស្ស ច រថសកដាទិយុត្តវាហនស្ស យោគ្គស្ស ច បត្តិសង្ខាតស្ស ពលស្ស ច និគមជនបទសង្ខាតស្ស និគមស្ស ច សព្ពេសំ សុខមេវ ឯសិតព្ពំ គវេសិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ខត្តិយេន បជានតាតិ ខេត្តានំ អធិបតិភាវេន ‘‘ខត្តិយោ’’តិ លទ្ធនាមេន បន ឯតេន អវសេសសត្តេ អតិក្កម្ម បជានតា ញាណសម្បន្នេន ភវិតព្ពន្តិ.

ឯវំ ¶ មហាសត្តោ រាជានំ ឱវទន្តោ អនុសាសន្តោវ កាលមកាសិ. រាជា អមច្ចេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ឥមស្ស កបិរាជស្ស រាជូនំ វិយ សរីរកិច្ចំ ករោថា’’តិ វត្វា ឥត្ថាគារម្បិ អាណាបេសិ ‘‘តុម្ហេ រត្តវត្ថនិវត្ថា វិកិណ្ណកេសា ទណ្ឌទីបិកហត្ថា កបិរាជានំ បរិវារេត្វា អាឡាហនំ គច្ឆថា’’តិ. អមច្ចា ¶ ទារូនំ សកដសតមត្តេន ចិតកំ ករិត្វា រាជូនំ ករណនិយាមេនេវ មហាសត្តស្ស សរីរកិច្ចំ កត្វា សីសកបាលំ គហេត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ អគមំសុ. រាជា មហាសត្តស្ស អាឡាហនេ ចេតិយំ ការេត្វា ទីបេ ជាលាបេត្វា គន្ធមាលាទីហិ បូជេត្វា ¶ សីសកបាលំ សុវណ្ណខចិតំ ការេត្វា កុន្តគ្គេ ឋបេត្វា បុរតោ កត្វា គន្ធមាលាទីហិ បូជេន្តោ ពារាណសិំ គន្ត្វា អន្តោរាជទ្វារេ ឋបេត្វា សកលនគរំ សជ្ជាបេត្វា សត្តាហំ ធាតុបូជំ ការេសិ. អថ នំ ធាតុំ គហេត្វា ចេតិយំ ការេត្វា យាវជីវំ គន្ធមាលាទីហិ បូជេត្វា ពោធិសត្តស្ស ឱវាទេ បតិដ្ឋាយ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ ករោន្តោ ធម្មេន រជ្ជំ ការេត្វា សគ្គបរាយណោ អហោសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, ទុដ្ឋកបិ ទេវទត្តោ, បរិសា ពុទ្ធបរិសា, កបិរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

មហាកបិជាតកវណ្ណនា ទុតិយា.

[៤០៨] ៣. កុម្ភការជាតកវណ្ណនា

អម្ពាហមទ្ទំ វនមន្តរស្មិន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កិលេសនិគ្គហំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ បានីយជាតកេ (ជា. ១.១១.៥៩ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ. តទា បន សាវត្ថិយំ បញ្ចសតា សហាយកា បព្ពជិត្វា អន្តោកោដិសន្ថារេ វសមានា អឌ្ឍរត្តសមយេ កាមវិតក្កំ វិតក្កយិំសុ. សត្ថា អត្តនោ សាវកេ រត្តិយា តយោ វារេ, ទិវសស្ស តយោ វារេតិ រត្តិន្ទិវំ ឆ វារេ ឱលោកេន្តោ កិកី អណ្ឌំ វិយ, ចមរី វាលធិំ វិយ, មាតា បិយបុត្តំ វិយ, ឯកចក្ខុកោ បុរិសោ ចក្ខុំ វិយ រក្ខតិ, តស្មិំ តស្មិំយេវ ខណេ ឧប្បន្នកិលេសំ និគ្គណ្ហាតិ. សោ តំ ទិវសំ អឌ្ឍរត្តសមយេ ជេតវនំ ¶ បរិគ្គណ្ហន្តោ តេសំ ភិក្ខូនំ វិតក្កសមុទាចារំ ញត្វា ‘‘ឥមេសំ ភិក្ខូនំ អព្ភន្តរេ អយំ កិលេសោ វឌ្ឍន្តោ អរហត្តស្ស ហេតុំ ភិន្ទិស្សតិ, ឥទានេវ នេសំ កិលេសំ និគ្គណ្ហិត្វា អរហត្តំ ទស្សាមី’’តិ គន្ធកុដិតោ និក្ខមិត្វា អានន្ទត្ថេរំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘អានន្ទ, អន្តោកោដិសន្ថារេ ¶ វសនកភិក្ខូ សព្ពេ សន្និបាតេហី’’តិ សន្និបាតាបេត្វា បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អន្តោបវត្តកិលេសានំ វសេ វត្តិតុំ វដ្ដតិ, កិលេសោ ហិ វឌ្ឍមានោ បច្ចាមិត្តោ វិយ មហាវិនាសំ បាបេតិ, ភិក្ខុនា នាម អប្បមត្តកម្បិ កិលេសំ និគ្គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ, បោរាណកបណ្ឌិតា អប្បមត្តកំ អារម្មណំ ទិស្វា អព្ភន្តរេ បវត្តកិលេសំ និគ្គណ្ហិត្វា បច្ចេកពោធិញាណំ និព្ពត្តេសុ’’ន្តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ពារាណសិនគរស្ស ទ្វារគាមេ កុម្ភការកុលេ ¶ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ កុដុម្ពំ សណ្ឋបេត្វា ឯកំ បុត្តញ្ច ធីតរញ្ច លភិត្វា កុម្ភការកម្មំ និស្សាយ បុត្តទារំ បោសេសិ. តទា កលិង្គរដ្ឋេ ទន្តបុរនគរេ ករណ្ឌកោ នាម រាជា មហន្តេន បរិវារេន ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ ឧយ្យានទ្វារេ ផលភារភរិតំ មធុរផលំ អម្ពរុក្ខំ ទិស្វា ហត្ថិក្ខន្ធវរគតោយេវ ហត្ថំ បសារេត្វា ឯកំ អម្ពបិណ្ឌំ គហេត្វា ឧយ្យានំ បវិសិត្វា មង្គលសិលាយ និសិន្នោ ទាតព្ពយុត្តកានំ ទត្វា អម្ពំ បរិភុញ្ជិ. ‘‘រញ្ញា គហិតកាលតោ បដ្ឋាយ សេសេហិ នាម គហេតព្ពមេវា’’តិ អមច្ចាបិ ព្រាហ្មណគហបតិកាទយោបិ អម្ពានិ បាតេត្វា ខាទិំសុ. បច្ឆា អាគតា រុក្ខំ អារុយ្ហ មុគ្គរេហិ បោថេត្វា ឱភគ្គវិភគ្គសាខំ កត្វា អាមកផលម្បិ អសេសេត្វា ខាទិំសុ.

រាជា ទិវសំ ឧយ្យានេ កីឡិត្វា សាយន្ហសមយេ អលង្កតហត្ថិក្ខន្ធវរេ និសីទិត្វា គច្ឆន្តោ តំ រុក្ខំ ទិស្វា ហត្ថិតោ ឱតរិត្វា រុក្ខមូលំ គន្ត្វា រុក្ខំ ឱលោកេត្វា ‘‘អយំ បាតោវ បស្សន្តានំ អតិត្តិករោ ផលភារភរិតោ សោភមានោ អដ្ឋាសិ, ឥទានិ គហិតផលោ ឱភគ្គវិភគ្គោ អសោភមានោ ឋិតោ’’តិ ចិន្តេត្វា បុន អញ្ញតោ ឱលោកេន្តោ អបរំ និប្ផលំ អម្ពរុក្ខំ ទិស្វា ‘‘ឯស រុក្ខោ អត្តនោ និប្ផលភាវេន មុណ្ឌមណិបព្ពតោ វិយ សោភមានោ ឋិតោ, អយំ ¶ បន សផលភាវេន ឥមំ ព្យសនំ ¶ បត្តោ, ឥទំ អគារមជ្ឈម្បិ ផលិតរុក្ខសទិសំ, បព្ពជ្ជា និប្ផលរុក្ខសទិសា, សធនស្សេវ ភយំ អត្ថិ, និទ្ធនស្ស ភយំ នត្ថិ, មយាបិ និប្ផលរុក្ខេន វិយ ភវិតព្ព’’ន្តិ ផលរុក្ខំ អារម្មណំ កត្វា រុក្ខមូលេ ឋិតកោវ តីណិ លក្ខណានិ សល្លក្ខេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា បច្ចេកពោធិញាណំ និព្ពត្តេត្វា ‘‘វិទ្ធំសិតា ទានិ មេ មាតុកុច្ឆិកុដិកា, ឆិន្នា តីសុ ភវេសុ បដិសន្ធិ, សោធិតា សំសារឧក្ការភូមិ, សោសិតោ មយា អស្សុសមុទ្ទោ, ភិន្នោ អដ្ឋិបាការោ, នត្ថិ មេ បុន បដិសន្ធី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតោវ អដ្ឋាសិ.

អថ នំ អមច្ចា អាហំសុ ‘‘អតិពហុំ ឋិតត្ថ, មហារាជា’’តិ. ‘‘ន មយំ មហារាជានោ, បច្ចេកពុទ្ធា នាម មយ’’ន្តិ. ‘‘បច្ចេកពុទ្ធា នាម តុម្ហាទិសា ន ហោន្តិ, ទេវា’’តិ. ‘‘អថ កីទិសា ហោន្តី’’តិ? ‘‘ឱរោបិតកេសមស្សុកាសាវវត្ថបដិច្ឆន្នា កុលេ វា គណេ វា អលគ្គា វាតច្ឆិន្នវលាហករាហុមុត្តចន្ទមណ្ឌលបដិភាគា ហិមវន្តេ នន្ទមូលកបព្ភារេ វសន្តិ, ឯវរូបា ទេវ, បច្ចេកពុទ្ធា’’តិ. តស្មិំ ខណេ រាជា ហត្ថំ ឧក្ខិបិត្វា សីសំ បរាមសិ, តាវទេវស្ស គិហិលិង្គំ អន្តរធាយិ, សមណលិង្គំ បាតុរហោសិ.

‘‘តិចីវរញ្ច ¶ បត្តោ ច, វាសិ សូចិ ច ពន្ធនំ;

បរិស្សាវនេន អដ្ឋេតេ, យុត្តយោគស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ. –

ឯវំ វុត្តា សមណបរិក្ខារា កាយបដិពទ្ធាវ អហេសុំ. សោ អាកាសេ ឋត្វា មហាជនស្ស ឱវាទំ ទត្វា អនិលបថេន ឧត្តរហិមវន្តេ នន្ទមូលកបព្ភារមេវ អគមាសិ.

គន្ធាររដ្ឋេបិ តក្កសិលនគរេ នគ្គជិ នាម រាជា ឧបរិបាសាទេ បល្លង្កមជ្ឈគតោ ឯកំ ឥត្ថិំ ឯកេកហត្ថេ ឯកេកំ មណិវលយំ បិឡន្ធិត្វា អវិទូរេ និសីទិត្វា គន្ធំ បិសមានំ ទិស្វា ‘‘ឯតានិ វលយានិ ឯកេកភាវេន ន ឃដ្ដេន្តិ ន វិរវន្តី’’តិ ឱលោកេន្តោ និសីទិ. អថ សា ទក្ខិណហត្ថតោ វលយំ ¶ វាមហត្ថេយេវ បិឡន្ធិត្វា ទក្ខិណហត្ថេន គន្ធំ សង្កឌ្ឍិត្វា បិសិតុំ អារភិ, វាមហត្ថេ វលយំ ទុតិយំ អាគម្ម ឃដ្ដិយមានំ សទ្ទមកាសិ. រាជា តានិ ទ្វេ វលយានិ អញ្ញមញ្ញំ ឃដ្ដេន្តានិ វិរវន្តានិ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘ឥទំ វលយំ ឯកេកកាលេ ន ឃដ្ដេសិ, ទុតិយំ អាគម្ម ឃដ្ដេតិ, សទ្ទំ ករោតិ, ឯវមេវ ឥមេ សត្តាបិ ឯកេកា ¶ ន ឃដ្ដេន្តិ ន វិវទន្តិ, ទ្វេ តយោ ហុត្វា អញ្ញមញ្ញំ ឃដ្ដេន្តិ, កលហំ ករោន្តិ. អហំ បន កស្មីរគន្ធារេសុ ទ្វីសុ រជ្ជេសុ រដ្ឋវាសិនោ វិចារេមិ, មយាបិ ឯកវលយសទិសេន ហុត្វា បរំ អវិចារេត្វា អត្តានមេវ វិចារេន្តេន វសិតុំ វដ្ដតី’’តិ សង្ឃដ្ដនវលយំ អារម្មណំ កត្វា យថានិសិន្នោវ តីណិ លក្ខណានិ សល្លក្ខេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា បច្ចេកពោធិញាណំ និព្ពត្តេសិ. សេសំ បុរិមសទិសមេវ.

វិទេហរដ្ឋេ មិថិលនគរេ និមិ នាម រាជា ភុត្តបាតរាសោ អមច្ចគណបរិវុតោ វិវដសីហបញ្ជរេន អន្តរវីថិំ បេក្ខមានោ អដ្ឋាសិ. អថេកោ សេនោ សូនាបណតោ មំសបេសិំ គហេត្វា អាកាសំ បក្ខន្ទិ. តមេនំ ឥតោ ចិតោ ច គិជ្ឈាទយោ សកុណា សម្បរិវារេត្វា អាហារហេតុ តុណ្ឌេន វិជ្ឈន្តា បក្ខេហិ បហរន្តា បាទេហិ មទ្ទន្តា អគមំសុ. សោ អត្តនោ វធំ អសហមានោ តំ មំសំ ឆឌ្ឌេសិ. អញ្ញោ គណ្ហិ, សកុណា ឥមំ មុញ្ចិត្វា តំ អនុពន្ធិំសុ. តេនបិ វិស្សដ្ឋំ អញ្ញោ អគ្គហេសិ, តម្បិ តថេវ វិហេឋេសុំ. រាជា តេ សកុណេ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘យោ យោ មំសបេសិំ គណ្ហិ, តស្ស តស្សេវ ទុក្ខំ, យោ យោ តំ វិស្សជ្ជេសិ, តស្ស តស្សេវ សុខំ, ឥមេបិ បញ្ច កាមគុណេ យោ យោ គណ្ហាតិ, តស្ស តស្សេវ ទុក្ខំ, ឥតរស្ស សុខំ, ឥមេ ហិ ពហូនំ សាធារណា, មយ្ហំ ខោ បន សោឡស ឥត្ថិសហស្សានិ, មយា វិស្សដ្ឋមំសបិណ្ឌេន វិយ សេនេន បញ្ច កាមគុណេ បហាយ សុខិតេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ យោនិសោ មនសិ ករោន្តោ យថាឋិតោវ ¶ ¶ តីណិ លក្ខណានិ សល្លក្ខេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា បច្ចេកពោធិញាណំ និព្ពត្តេសិ. សេសំ បុរិមសទិសមេវ.

ឧត្តរបញ្ចាលរដ្ឋេ កបិលនគរេ ទុម្មុខោ នាម រាជា ភុត្តបាតរាសោ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតោ អមច្ចគណបរិវុតោ វិវដសីហបញ្ជរេ រាជង្គណំ ឱលោកេន្តោ អដ្ឋាសិ. តស្មិំ ខណេ គោបាលកា វជទ្វារំ វិវរិំសុ, ឧសភា វជតោ និក្ខមិត្វា កិលេសវសេន ឯកំ គាវិំ អនុពន្ធិំសុ. តត្ថេកោ តិខិណសិង្គោ មហាឧសភោ អញ្ញំ ឧសភំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា កិលេសមច្ឆេរាភិភូតោ តិខិណេន សិង្គេន អន្តរសត្ថិម្ហិ បហរិ. តស្ស បហារមុខេន អន្តានិ និក្ខមិំសុ, សោ តត្ថេវ ជីវិតក្ខយំ បាបុណិ. រាជា តំ ¶ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘ឥមេ សត្តា តិរច្ឆានគតេ អាទិំ កត្វា កិលេសវសេន ទុក្ខំ បាបុណន្តិ, អយំ ឧសភោ កិលេសំ និស្សាយ ជីវិតក្ខយំ បត្តោ, អញ្ញេបិ សត្តា កិលេសេហេវ កម្បន្តិ, មយា ឥមេសំ សត្តានំ កម្បនកិលេសេ បហាតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ ឋិតកោវ តីណិ លក្ខណានិ សល្លក្ខេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា បច្ចេកពោធិញាណំ និព្ពត្តេសិ. សេសំ បុរិមសទិសមេវ.

អថេកទិវសំ ចត្តារោ បច្ចេកពុទ្ធា ភិក្ខាចារវេលំ សល្លក្ខេត្វា នន្ទមូលកបព្ភារា និក្ខម្ម អនោតត្តទហេ នាគលតាទន្តកដ្ឋំ ខាទិត្វា កតសរីរបដិជគ្គនា មនោសិលាតលេ ឋត្វា និវាសេត្វា បត្តចីវរមាទាយ ឥទ្ធិយា អាកាសេ ឧប្បតិត្វា បញ្ចវណ្ណវលាហកេ មទ្ទមានា គន្ត្វា ពារាណសិនគរទ្វារគាមកស្ស អវិទូរេ ឱតរិត្វា ឯកស្មិំ ផាសុកដ្ឋានេ ចីវរំ បារុបិត្វា បត្តំ គហេត្វា ទ្វារគាមំ បវិសិត្វា បិណ្ឌាយ ចរន្តា ពោធិសត្តស្ស គេហទ្វារំ សម្បាបុណិំសុ. ពោធិសត្តោ តេ ទិស្វា តុដ្ឋចិត្តោ ហុត្វា គេហំ បវេសេត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទាបេត្វា ទក្ខិណោទកំ ទត្វា បណីតេន ខាទនីយេន ភោជនីយេន បរិវិសិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិត្វា សង្ឃត្ថេរំ វន្ទិត្វា ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ បព្ពជ្ជា អតិវិយ សោភតិ, វិប្បសន្នានិ វោ ឥន្ទ្រិយានិ, បរិសុទ្ធោ ឆវិវណ្ណោ, កិំ នុ ខោ អារម្មណំ ទិស្វា ¶ តុម្ហេ ឥមំ ភិក្ខាចរិយបព្ពជ្ជំ ឧបគតា’’តិ បុច្ឆិ. យថា ច សង្ឃត្ថេរំ, ឯវំ សេសេបិ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ. អថស្ស តេ ចត្តារោបិ ជនា ‘‘អហំ អសុកនគរេ អសុករដ្ឋេ អសុករាជា នាម ហុត្វា’’តិអាទិនា នយេន អត្តនោ អត្តនោ អភិនិក្ខមនវត្ថូនិ កថេត្វា បដិបាដិយា ឯកេកំ គាថមាហំសុ –

៩០.

‘‘អម្ពាហមទ្ទំ វនមន្តរស្មិំ, និលោភាសំ ផលិតំ សំវិរូឡ្ហំ;

តមទ្ទសំ ផលហេតុ វិភគ្គំ, តំ ទិស្វា ភិក្ខាចរិយំ ចរាមិ.

៩១.

‘‘សេលំ ¶ សុមដ្ឋំ នរវីរនិដ្ឋិតំ, នារី យុគំ ធារយិ អប្បសទ្ទំ;

ទុតិយញ្ច អាគម្ម អហោសិ សទ្ទោ, តំ ទិស្វា ភិក្ខាចរិយំ ចរាមិ.

៩២.

‘‘ទិជា ¶ ទិជំ កុណបមាហរន្តំ, ឯកំ សមានំ ពហុកា សមេច្ច;

អាហារហេតូ បរិបាតយិំសុ, តំ ទិស្វា ភិក្ខាចរិយំ ចរាមិ.

៩៣.

‘‘ឧសភាហមទ្ទំ យូថស្ស មជ្ឈេ, ចលក្កកុំ វណ្ណពលូបបន្នំ;

តមទ្ទសំ កាមហេតុ វិតុន្នំ, តំ ទិស្វា ភិក្ខាចរិយំ ចរាមី’’តិ.

តត្ថ អម្ពាហមទ្ទន្តិ អម្ពរុក្ខំ អហំ អទ្ទសំ. វនមន្តរស្មិន្តិ វនអន្តរេ, អម្ពវនមជ្ឈេតិ អត្ថោ. សំវិរូឡ្ហន្តិ សុវឌ្ឍិតំ. តមទ្ទសន្តិ តំ ឧយ្យានតោ និក្ខន្តោ ផលហេតុ វិភគ្គំ បុន អទ្ទសំ. តំ ទិស្វាតិ តំ ផលហេតុ វិភគ្គំ ទិស្វា បដិលទ្ធសំវេគោ បច្ចេកពោធិញាណំ និព្ពត្តេត្វា ឥមំ ភិក្ខាចរិយបព្ពជ្ជំ ឧបគតោស្មិ, តស្មា ភិក្ខាចរិយំ ចរាមីតិ. ឥទំ សោ ផលហេតុ វិភគ្គំ អម្ពរុក្ខំ ទស្សនតោ បដ្ឋាយ សព្ពំ ចិត្តាចារំ កថេសិ. សេសានំ វិស្សជ្ជនេសុបិ ឯសេវ នយោ. អយំ បនេត្ថ អនុត្តានបទវណ្ណនា – សេលន្តិ មណិវលយំ. នរវីរនិដ្ឋិតន្តិ វីរនរេហិ និដ្ឋិតំ, បណ្ឌិតបុរិសេហិ ¶ កតន្តិ អត្ថោ. យុគន្តិ ឯកេកស្មិំ ឯកេកំ កត្វា ឯកំ វលយយុគឡំ. ទិជា ទិជន្តិ គហិតមំសបិណ្ឌំ ទិជំ អវសេសទិជា. កុណបមាហរន្តន្តិ មំសបិណ្ឌំ អាទាយ អាហរន្តំ. សមេច្ចាតិ សមាគន្ត្វា សន្និបតិត្វា. បរិបាតយិំសូតិ កោដ្ដេន្តា អនុពន្ធិំសុ. ឧសភាហមទ្ទន្តិ ឧសភំ អហំ អទ្ទសំ. ចលក្កកុន្តិ ចលក្កកុធំ.

ពោធិសត្តោ ឯកេកំ គាថំ សុត្វា ‘‘សាធុ, ភន្តេ, តុម្ហាកមេវ តំ អារម្មណំ អនុរូប’’ន្តិ ឯកេកស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស ថុតិំ អកាសិ. តញ្ច បន ចតូហិ ជនេហិ ទេសិតំ ធម្មកថំ សុត្វា ឃរាវាសេ អនបេក្ខោ ហុត្វា បក្កន្តេសុ បច្ចេកពុទ្ធេសុ ភុត្តបាតរាសោ សុខនិសិន្នោ ភរិយំ អាមន្តេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, ឯតេ ចត្តារោ បច្ចេកពុទ្ធា រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា អកិញ្ចនា អបលិពោធា បព្ពជ្ជាសុខេន វីតិនាមេន្តិ, អហំ បន ភតិយា ជីវិកំ កប្បេមិ, កិំ មេ ឃរាវាសេន, ត្វំ បុត្តកេ សង្គណ្ហន្តី គេហេ វសា’’តិ វត្វា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៩៤.

‘‘ករណ្ឌកោ ¶ ¶ កលិង្គានំ, គន្ធារានញ្ច នគ្គជិ;

និមិរាជា វិទេហានំ, បញ្ចាលានញ្ច ទុម្មុខោ;

ឯតេ រដ្ឋានិ ហិត្វាន, បព្ពជិំសុ អកិញ្ចនា.

៩៥.

‘‘សព្ពេបិមេ ទេវសមា សមាគតា, អគ្គី យថា បជ្ជលិតោ តថេវិមេ;

អហម្បិ ឯកោ ចរិស្សាមិ ភគ្គវិ, ហិត្វាន កាមានិ យថោធិកានី’’តិ.

តាសំ អត្ថោ – ភទ្ទេ, ឯស សង្ឃត្ថេរោ បច្ចេកពុទ្ធោ ទន្តបុរេ នាម នគរេ ករណ្ឌកោ នាម កលិង្គានំ ជនបទស្ស រាជា, ទុតិយោ តក្កសិលនគរេ នគ្គជិ នាម គន្ធារានំ ជនបទស្ស រាជា, តតិយោ មិថិលនគរេ និមិ នាម វិទេហានំ ជនបទស្ស រាជា, ចតុត្ថោ កបិលនគរេ ទុម្មុខោ នាម ឧត្តរបញ្ចាលានំ ជនបទស្ស រាជា, ឯតេ ឯវរូបានិ រដ្ឋានិ ហិត្វា អកិញ្ចនា ហុត្វា បព្ពជិំសុ. សព្ពេបិមេតិ ឥមេ បន សព្ពេបិ វិសុទ្ធិទេវេហិ បុរិមបច្ចេកពុទ្ធេហិ សមានា ឯកតោ សមាគតា. អគ្គី យថាតិ យថា ហិ អគ្គិ បជ្ជលិតោ ឱភាសតិ. តថេវិមេតិ ឥមេបិ តថេវ ¶ សីលាទីហិ បញ្ចហិ គុណេហិ ឱភាសន្តិ. យថា ឯតេ, តថា អហម្បិ បព្ពជិត្វា ឯកោ ចរិស្សាមីតិ អត្ថោ. ភគ្គវីតិ ភរិយំ អាលបតិ. ហិត្វាន កាមានីតិ រូបាទយោ វត្ថុកាមេ ហិត្វា. យថោធិកានីតិ អត្តនោ ឱធិវសេន ឋិតានិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – រូបាទិឱធិវសេន យថាឋិតេ កាមេ បហាយ អហម្បិ បព្ពជិត្វា ឯកោ ចរិស្សាមីតិ. ‘‘យតោធិកានី’’តិបិ បាឋោ, តស្សត្ថោ – យតោ ឧបរតោ ឱធិ ឯតេសន្តិ យតោធិកានិ, ឧបរតកោដ្ឋាសានិ. បព្ពជិស្សាមីតិ ចិន្តិតកាលតោ បដ្ឋាយ ហិ កិលេសកាមានំ ឯកោ កោដ្ឋាសោ ឧបរតោ នាម ហោតិ និរុទ្ធោ, តស្ស វត្ថុភូតោ កាមកោដ្ឋាសោបិ ឧបរតោវ ហោតីតិ.

សា តស្ស កថំ សុត្វា ‘‘មយ្ហម្បិ ខោ សាមិ, បច្ចេកពុទ្ធានំ ធម្មកថំ សុតកាលតោ បដ្ឋាយ អគារេ ចិត្តំ ន សណ្ឋាតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៩៦.

‘‘អយមេវ ¶ កាលោ ន ហិ អញ្ញោ អត្ថិ, អនុសាសិតា មេ ន ភវេយ្យ បច្ឆា;

អហម្បិ ឯកា ចរិស្សាមិ ភគ្គវ, សកុណីវ មុត្តា បុរិសស្ស ហត្ថា’’តិ.

តត្ថ អនុសាសិតា មេ ន ភវេយ្យ បច្ឆាតិ អនុសាសកោ ឱវាទកោ ន ភវេយ្យ ទុល្លភត្តា ឱវាទកានំ, តស្មា អយមេវ បព្ពជិតុំ កាលោ, ន ហិ អញ្ញោ អត្ថីតិ ទស្សេតិ. សកុណីវ មុត្តាតិ យថា សាកុណិកេន គហេត្វា សកុណបច្ឆិយំ ខិត្តាសុ សកុណីសុ តស្ស ហត្ថតោ មុត្តា ឯកា សកុណី ¶ អនិលបថំ លង្ឃយិត្វា យថារុចិតដ្ឋានំ គន្ត្វា ឯកិកាវ ចរេយ្យ, តថា អហម្បិ តវ ហត្ថតោ មុត្តា ឯកិកា ចរិស្សាមីតិ សយម្បិ បព្ពជិតុកាមា ហុត្វា ឯវមាហ.

ពោធិសត្តោ តស្សា កថំ សុត្វា តុណ្ហី អហោសិ. សា បន ពោធិសត្តំ វញ្ចេត្វា បុរេតរំ បព្ពជិតុកាមា ‘‘សាមិ, បានីយតិត្ថំ គមិស្សាមិ, ទារកេ ឱលោកេហី’’តិ ឃដំ អាទាយ គច្ឆន្តី វិយ បលាយិត្វា នគរសាមន្តេ តាបសានំ សន្តិកេ គន្ត្វា បព្ពជិ. ពោធិសត្តោ តស្សា អនាគមនំ ញត្វា សយំ ទារកេ បោសេសិ. អបរភាគេ តេសុ ថោកំ វឌ្ឍិត្វា អត្តនោ អយានយជាននសមត្ថតំ សម្បត្តេសុ តេសំ វីមំសនត្ថំ ឯកទិវសំ ¶ ភត្តំ បចន្តោ ថោកំ ឧត្តណ្ឌុលំ បចិ, ឯកទិវសំ ថោកំ កិលិន្នំ, ឯកទិវសំ សុបក្កំ, ឯកទិវសំ អតិកិលិន្នំ, ឯកទិវសំ អលោណកំ, ឯកទិវសំ អតិលោណកំ. ទារកា ‘‘តាត, អជ្ជ ភត្តំ ឧត្តណ្ឌុលំ, អជ្ជ កិលិន្នំ, អជ្ជ សុបក្កំ, អជ្ជ អតិកិលិន្នំ, អជ្ជ អលោណកំ, អជ្ជ អតិលោណក’’ន្តិ អាហំសុ. តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ‘‘អាម, តាតា’’តិ វត្វា ចិន្តេសិ ‘‘ឥមេ ទារកា ឥទានិ អាមបក្កលោណិកអតិលោណិកានិ ជានន្តិ, អត្តនោ ធម្មតាយ ជីវិតុំ សក្ខិស្សន្តិ, មយា បព្ពជិតុំ វដ្ដតី’’តិ. អថ តេ ទារកេ ញាតកានំ ទត្វា បដិច្ឆាបេត្វា ‘‘អម្មតាតា, ឥមេ ទារកេ សាធុកំ បោសេថា’’តិ វត្វា សោ ញាតកានំ បរិទេវន្តានញ្ញេវ នគរា និក្ខមិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា នគរស្ស សាមន្តេយេវ វសិ.

អថ នំ ឯកទិវសំ ពារាណសិយំ ភិក្ខាយ ចរន្តំ បរិព្ពាជិកា ទិស្វា វន្ទិត្វា ‘‘អយ្យ, ទារកា តេ នាសិតា មញ្ញេ’’តិ អាហ. មហាសត្តោ ‘‘នាហំ ទារកេ នាសេមិ, តេសំ អត្តនោ អយានយជាននកាលេ បព្ពជិតោម្ហិ ¶ , ត្វំ តេសំ អចិន្តេត្វា បព្ពជ្ជាយ អភិរមា’’តិ វត្វា ឱសានគាថមាហ –

៩៧.

‘‘អាមំ បក្កញ្ច ជានន្តិ, អថោ លោណំ អលោណកំ;

តមហំ ទិស្វាន បព្ពជិំ, ចរេវ ត្វំ ចរាមហ’’ន្តិ.

តត្ថ តមហន្តិ តំ អហំ ទារកានំ កិរិយំ ទិស្វា បព្ពជិតោ. ចរេវ ត្វំ ចរាមហន្តិ ត្វម្បិ ភិក្ខាចរិយមេវ ចរ, អហម្បិ ភិក្ខាចរិយមេវ ចរិស្សាមីតិ.

ឥតិ សោ បរិព្ពាជិកំ ឱវទិត្វា ឧយ្យោជេសិ. សាបិ ឱវាទំ គហេត្វា មហាសត្តំ វន្ទិត្វា ¶ យថារុចិតំ ឋានំ គតា. ឋបេត្វា កិរ តំ ទិវសំ ន តេ បុន អញ្ញមញ្ញំ អទ្ទសំសុ. ពោធិសត្តោ ច ឈានាភិញ្ញំ និព្ពត្តេត្វា ព្រហ្មលោកូបគោ អហោសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ តេ បញ្ចសតា ភិក្ខូ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ. តទា ធីតា ឧប្បលវណ្ណា អហោសិ, បុត្តោ រាហុលកុមារោ, បរិព្ពាជិកា រាហុលមាតា, បរិព្ពាជកោ បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

កុម្ភការជាតកវណ្ណនា តតិយា.

[៤០៩] ៤. ទឡ្ហធម្មជាតកវណ្ណនា

អហំ ចេ ¶ ទឡ្ហធម្មស្សាតិ ឥទំ សត្ថា កោសម្ពិំ និស្សាយ ឃោសិតារាមេ វិហរន្តោ ឧទេនស្ស រញ្ញោ ភទ្ទវតិកំ ហត្ថិនិំ អារព្ភ កថេសិ. តស្សា បន ហត្ថិនិយា លទ្ធវិធានញ្ច ឧទេនស្ស រាជវំសោ ច មាតង្គជាតកេ (ជា. ១.១៥.១ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ. ឯកទិវសំ បន សា ហត្ថិនី នគរា និក្ខមន្តី ភគវន្តំ បាតោវ អរិយគណបរិវុតំ អនោមាយ ពុទ្ធសិរិយា នគរំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តំ ទិស្វា តថាគតស្ស បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា ‘‘ភគវា សព្ពញ្ញុ សព្ពលោកនិត្ថរណ ឧទេនោ វំសរាជា មំ តរុណកាលេ កម្មំ និត្ថរិតុំ សមត្ថកាលេ ‘ឥមំ និស្សាយ មយា ជីវិតញ្ច រជ្ជញ្ច ទេវី ច លទ្ធា’តិ បិយាយិត្វា មហន្តំ បរិហារំ អទាសិ, សព្ពាលង្ការេហិ អលង្ករិត្វា ឋិតដ្ឋានំ ¶ គន្ធេន បរិភណ្ឌំ ការេត្វា មត្ថកេ សុវណ្ណតារកខចិតវិតានំ ពន្ធាបេត្វា សមន្តា ចិត្រសាណិំ បរិក្ខិបាបេត្វា គន្ធតេលេន ទីបំ ជាលាបេត្វា ធូមតដ្ដកំ ឋបាបេត្វា ករីសឆឌ្ឌនដ្ឋានេ សុវណ្ណកដាហំ បតិដ្ឋបាបេត្វា មំ ចិត្តត្ថរណបិដ្ឋេ ឋបេសិ, រាជារហញ្ច មេ នានគ្គរសភោជនំ ទាបេសិ. ឥទានិ បន មេ មហល្លកកាលេ កម្មំ និត្ថរិតុំ អសមត្ថកាលេ សព្ពំ តំ បរិហារំ អច្ឆិន្ទិ, អនាថា និប្បច្ចយា ហុត្វា អរញ្ញេ កេតកានិ ខាទន្តី ជីវាមិ, អញ្ញំ មយ្ហំ បដិសរណំ នត្ថិ, ឧទេនំ មម គុណំ សល្លក្ខាបេត្វា បោរាណកបរិហារំ មេ បដិបាកតិកំ ការេថ ភគវា’’តិ បរិទេវមានា តថាគតំ យាចិ.

សត្ថា ‘‘គច្ឆ ត្វំ, អហំ តេ រញ្ញោ កថេត្វា យសំ បដិបាកតិកំ ការេស្សាមី’’តិ វត្វា រញ្ញោ និវេសនទ្វារំ អគមាសិ. រាជា តថាគតំ អន្តោនិវេសនំ បវេសេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស មហាទានំ បវត្តេសិ. សត្ថា ភត្តកិច្ចបរិយោសានេ អនុមោទនំ ករោន្តោ ‘‘មហារាជ, ភទ្ទវតិកា កហ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន ជានាមិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘មហារាជ, ឧបការកានំ យសំ ទត្វា មហល្លកកាលេ ¶ គហេតុំ នាម ន វដ្ដតិ, កតញ្ញុនា កតវេទិនា ភវិតុំ វដ្ដតិ. ភទ្ទវតិកា ឥទានិ មហល្លិកា ជរាជិណ្ណា អនាថា ហុត្វា អរញ្ញេ កេតកានិ ខាទន្តី ជីវតិ, តំ ជិណ្ណកាលេ អនាថំ កាតុំ តុម្ហាកំ អយុត្ត’’ន្តិ ភទ្ទវតិកាយ គុណំ កថេត្វា ‘‘សព្ពំ បោរាណកបរិហារំ បដិបាកតិកំ ករោហី’’តិ ¶ វត្វា បក្កាមិ. រាជា តថា អកាសិ. ‘‘តថាគតេន កិរ ភទ្ទវតិកាយ គុណំ កថេត្វា បោរាណកយសោ បដិបាកតិកោ ការិតោ’’តិ សកលនគរំ បត្ថរិ, ភិក្ខុសង្ឃេបិ សា បវត្តិ បាកដា ជាតា. អថ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, សត្ថារា កិរ ភទ្ទវតិកាយ គុណំ កថេត្វា បោរាណកយសោ បដិបាកតិកោ ការិតោ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ តថាគតោ ឯតិស្សា គុណំ កថេត្វា នដ្ឋយសំ បដិបាកតិកំ ការេសិយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ទឡ្ហធម្មោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ. តទា ពោធិសត្តោ អមច្ចកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តំ រាជានំ ឧបដ្ឋហិ. សោ ¶ តស្ស សន្តិកា មហន្តំ យសំ លភិត្វា អមច្ចរតនដ្ឋានេ អដ្ឋាសិ. តទា តស្ស រញ្ញោ ឯកា ឱដ្ឋិព្យាធិ ហត្ថិនី ថាមពលសម្បន្នា មហព្ពលា អហោសិ. សា ឯកទិវសំ យោជនសតំ គច្ឆតិ, រញ្ញោ ទូតេយ្យហរណកិច្ចំ ករោតិ, សង្គាមេ យុទ្ធំ កត្វា សត្តុ មទ្ទនំ ករោតិ. រាជា ‘‘អយំ មេ ពហូបការា’’តិ តស្សា សព្ពាលង្ការំ ទត្វា ឧទេនេន ភទ្ទវតិកាយ ទិន្នសទិសំ សព្ពំ បរិហារំ ទាបេសិ. អថស្សា ជិណ្ណទុព្ពលកាលេ រាជា សព្ពំ យសំ គណ្ហិ. សា តតោ បដ្ឋាយ អនាថា ហុត្វា អរញ្ញេ តិណបណ្ណានិ ខាទន្តី ជីវតិ. អថេកទិវសំ រាជកុលេ ភាជនេសុ អប្បហោន្តេសុ រាជា កុម្ភការំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ភាជនានិ កិរ នប្បហោន្តី’’តិ អាហ. ‘‘គោមយាហរណយានកេ យោជេតុំ គោណេ ន លភាមិ, ទេវា’’តិ. រាជា តស្ស កថំ សុត្វា ‘‘អម្ហាកំ ឱដ្ឋិព្យាធិ កហ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘អត្តនោ ធម្មតាយ ចរតិ, ទេវា’’តិ. រាជា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ តំ យោជេត្វា គោមយំ អាហរា’’តិ តំ កុម្ភការស្ស អទាសិ. កុម្ភការោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ តថា អកាសិ.

អថេកទិវសំ សា នគរា និក្ខមមានា នគរំ បវិសន្តំ ពោធិសត្តំ ទិស្វា វន្ទិត្វា តស្ស បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា បរិទេវមានា ‘‘សាមិ, រាជា មំ ‘តរុណកាលេ ពហូបការា’តិ សល្លក្ខេត្វា មហន្តំ យសំ ទត្វា ¶ ឥទានិ មហល្លកកាលេ សព្ពំ អច្ឆិន្ទិត្វា មយិ ចិត្តម្បិ ន ករោតិ, អហំ បន អនាថា អរញ្ញេ តិណបណ្ណានិ ខាទន្តី ជីវាមិ, ឯវំ ទុក្ខប្បត្តំ មំ ឥទានិ យានកេ យោជេតុំ កុម្ភការស្ស អទាសិ, ឋបេត្វា តុម្ហេ អញ្ញំ មយ្ហំ បដិសរណំ នត្ថិ, មយា រញ្ញោ ¶ កតូបការំ តុម្ហេ ជានាថ, សាធុ ឥទានិ មេ នដ្ឋំ យសំ បដិបាកតិកំ ករោថា’’តិ វត្វា តិស្សោ គាថា អភាសិ –

៩៨.

‘‘អហំ ចេ ទឡ្ហធម្មស្ស, វហន្តី នាភិរាធយិំ;

ធរន្តី ឧរសិ សល្លំ, យុទ្ធេ វិក្កន្តចារិនី.

៩៩.

‘‘នូន រាជា ន ជានាតិ, មម វិក្កមបោរិសំ;

សង្គាមេ សុកតន្តានិ, ទូតវិប្បហិតានិ ច.

១០០.

‘‘សា នូនាហំ មរិស្សាមិ, អពន្ធុ អបរាយិនី;

តទា ហិ កុម្ភការស្ស, ទិន្នា ឆកណហារិកា’’តិ.

តត្ថ ¶ វហន្តីតិ ទូតេយ្យហរណំ សង្គាមេ ពលកោដ្ឋកភិន្ទនំ តំ តំ កិច្ចំ វហន្តី និត្ថរន្តី. ធរន្តី ឧរសិ សល្លន្តិ ឧរស្មិំ ពទ្ធំ កណ្ឌំ វា អសិំ វា សត្តិំ វា យុទ្ធកាលេ សត្តូនំ ឧបរិ អភិហរន្តី. វិក្កន្តចារិនីតិ វិក្កមំ បរក្កមំ កត្វា បរពលវិជយេន យុទ្ធេ វិក្កន្តគាមិនី. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សចេ សាមិ, អហំ ឥមានិ កិច្ចានិ ករោន្តី រញ្ញោ ទឡ្ហធម្មស្ស ចិត្តំ នារាធយិំ ន បរិតោសេសិំ, កោ ទានិ អញ្ញោ តស្ស ចិត្តំ អារាធយិស្សតីតិ.

មម វិក្កមបោរិសន្តិ មយា កតំ បុរិសបរក្កមំ. សុកតន្តានីតិ សុកតានិ. យថា ហិ កម្មានេវ កម្មន្តានិ, វនានេវ វនន្តានិ, ឯវមិធ សុកតានេវ ‘‘សុកតន្តានី’’តិ វុត្តានិ. ទូតវិប្បហិតានិ ចាតិ គលេ បណ្ណំ ពន្ធិត្វា ‘‘អសុករញ្ញោ នាម ទេហី’’តិ បហិតាយ មយា ឯកទិវសេនេវ យោជនសតំ គន្ត្វា កតានិ ទូតបេសនានិ ច. នូន រាជា ន ជានាតីតិ នូន តុម្ហាកំ ឯស រាជា ឯតានិ មយា កតានិ កិច្ចានិ ន ជានាតិ. អបរាយិនីតិ អប្បតិដ្ឋា ¶ អប្បដិសរណា. តទា ហីតិ តថា ហិ, អយមេវ វា បាឋោ. ទិន្នាតិ អហំ រញ្ញា ឆកណហារិកា កត្វា កុម្ភការស្ស ទិន្នាតិ.

ពោធិសត្តោ តស្សា កថំ សុត្វា ‘‘ត្វំ មា សោចិ, អហំ រញ្ញោ កថេត្វា តវ យសំ បដិបាកតិកំ ករិស្សាមី’’តិ តំ សមស្សាសេត្វា នគរំ បវិសិត្វា ភុត្តបាតរាសោ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា កថំ សមុដ្ឋាបេត្វា ‘‘មហារាជ, ននុ តុម្ហាកំ អសុកា នាម ឱដ្ឋិព្យាធិ អសុកដ្ឋានេ ច អសុកដ្ឋានេ ¶ ច ឧរេ សល្លំ ពន្ធិត្វា សង្គាមំ និត្ថរិ, អសុកទិវសំ នាម គីវាយ បណ្ណំ ពន្ធិត្វា បេសិតា យោជនសតំ អគមាសិ, តុម្ហេបិស្សា មហន្តំ យសំ អទត្ថ, សា ឥទានិ កហ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘តមហំ កុម្ភការស្ស គោមយហរណត្ថាយ អទាសិ’’ន្តិ. អថ នំ ពោធិសត្តោ ‘‘អយុត្តំ ខោ, មហារាជ, តុម្ហាកំ តំ កុម្ភការស្ស យានកេ យោជនត្ថាយ ទាតុ’’ន្តិ វត្វា រញ្ញោ ឱវាទវសេន ចតស្សោ គាថា អភាសិ –

១០១.

‘‘យាវតាសីសតី បោសោ, តាវទេវ បវីណតិ;

អត្ថាបាយេ ជហន្តិ នំ, ឱដ្ឋិព្យាធិំវ ខត្តិយោ.

១០២.

‘‘យោ ¶ បុព្ពេ កតកល្យាណោ, កតត្ថោ នាវពុជ្ឈតិ;

អត្ថា តស្ស បលុជ្ជន្តិ, យេ ហោន្តិ អភិបត្ថិតា.

១០៣.

‘‘យោ បុព្ពេ កតកល្យាណោ, កតត្ថោ មនុពុជ្ឈតិ;

អត្ថា តស្ស បវឌ្ឍន្តិ, យេ ហោន្តិ អភិបត្ថិកា.

១០៤.

‘‘តំ វោ វទាមិ ភទ្ទន្តេ, យាវន្តេត្ថ សមាគតា;

សព្ពេ កតញ្ញុនោ ហោថ, ចិរំ សគ្គម្ហិ ឋស្សថា’’តិ.

តត្ថ បឋមគាថាយ តាវ អត្ថោ – ឥធេកច្ចោ អញ្ញាណជាតិកោ បោសោ យាវតាសីសតី, យាវ ‘‘ឥទំ នាម មេ អយំ កាតុំ សក្ខិស្សតី’’តិ បច្ចាសីសតិ, តាវទេវ តំ បុរិសំ បវីណតិ ភជតិ សេវតិ, តស្ស បន អត្ថាបាយេ វឌ្ឍិយា អបគមនេ បរិហីនកាលេ តំ នានាកិច្ចេសុ បត្ថិតំ បោសំ ឯកច្ចេ ពាលា ឥមំ ឱដ្ឋិព្យាធិំ អយំ ខត្តិយោ វិយ ជហន្តិ.

កតកល្យាណោតិ បរេន អត្តនោ កតកល្យាណកម្មោ. កតត្ថោតិ និប្ផាទិតកិច្ចោ. នាវពុជ្ឈតីតិ បច្ឆាបិ តំ បរេន ¶ កតំ ឧបការំ តស្ស ជរាជិណ្ណកាលេ អសមត្ថកាលេ ន សរតិ, អត្តនា ទិន្នម្បិ យសំ បុន គណ្ហាតិ. បលុជ្ជន្តីតិ ភិជ្ជន្តិ នស្សន្តិ. យេ ហោន្តិ អភិបត្ថិតាតិ យេ កេចិ អត្ថា ឥច្ឆិតា នាម ហោន្តិ, សព្ពេ នស្សន្តីតិ ទីបេតិ. មិត្តទុព្ភិបុគ្គលស្ស ហិ បត្ថិតបត្ថិតំ អគ្គិម្ហិ បក្ខិត្តពីជំ វិយ នស្សតិ. កតត្ថោ មនុពុជ្ឈតីតិ កតត្ថោ អនុពុជ្ឈតិ, ម-ការោ ព្យញ្ជនសន្ធិវសេន គហិតោ. តំ វោ វទាមីតិ តេន ការណេន តុម្ហេ វទាមិ. ឋស្សថាតិ កតញ្ញុនោ ហុត្វា ចិរកាលំ សគ្គម្ហិ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវន្តា បតិដ្ឋហិស្សថ.

ឯវំ ¶ មហាសត្តោ រាជានំ អាទិំ កត្វា សន្និបតិតានំ សព្ពេសំ ឱវាទំ អទាសិ. តំ សុត្វា រាជា ឱដ្ឋិព្យាធិយា យសំ បដិបាកតិកំ អកាសិ. ពោធិសត្តស្ស ច ឱវាទេ ឋត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា សគ្គបរាយណោ អហោសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ឱដ្ឋិព្យាធិ ភទ្ទវតិកា អហោសិ, រាជា អានន្ទោ, អមច្ចោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ទឡ្ហធម្មជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា.

[៤១០] ៥. សោមទត្តជាតកវណ្ណនា

យោ ¶ មំ បុរេ បច្ចុឌ្ឌេតីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ មហល្លកំ អារព្ភ កថេសិ. សោ កិរេកំ សាមណេរំ បព្ពាជេសិ, សាមណេរោ តស្ស ឧបការកោ ហុត្វា តថារូបេន រោគេន កាលមកាសិ. មហល្លកោ តស្មិំ កាលកតេ រោទន្តោ បរិទេវន្តោ វិចរតិ. តំ ទិស្វា ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, អសុកមហល្លកោ សាមណេរស្ស កាលកិរិយាយ រោទន្តោ បរិទេវន្តោ វិចរតិ, មរណស្សតិកម្មដ្ឋានរហិតោ មញ្ញេ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបេស ឥមស្មិំ មតេ រោទិយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តាវតិំសភវនេ សក្កត្តំ ការេសិ. អថេកោ កាសិគាមវាសី ព្រាហ្មណមហាសាលោ កាមេ បហាយ ហិមវន្តំ បវិសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ ¶ បព្ពជិត្វា ឧញ្ឆាចរិយាយ វនមូលផលាផលេហិ យាបេន្តោ វាសំ កប្បេសិ. ឯកទិវសំ ផលាផលត្ថាយ គតោ ឯកំ ហត្ថិឆាបំ ទិស្វា អត្តនោ អស្សមំ អានេត្វា បុត្តដ្ឋានេ ឋបេត្វា សោមទត្តោតិស្ស នាមំ កត្វា តិណបណ្ណានិ ខាទាបេន្តោ បដិជគ្គិ. សោ វយប្បត្តោ មហាសរីរោ ហុត្វា ឯកទិវសំ ពហុំ ភោជនំ គហេត្វា អជីរកេន ទុព្ពលោ អហោសិ. តាបសោ តំ អស្សមបទេ កត្វា ផលាផលត្ថាយ គតោ, តស្មិំ អនាគតេយេវ ហត្ថិបោតកោ កាលមកាសិ. តាបសោ ផលាផលំ គហេត្វា អាគច្ឆន្តោ ‘‘អញ្ញេសុ ទិវសេសុ មេ បុត្តោ បច្ចុគ្គមនំ ករោតិ, អជ្ជ ន ទិស្សតិ, កហំ នុ ខោ គតោ’’តិ បរិទេវន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

១០៥.

‘‘យោ ¶ មំ បុរេ បច្ចុឌ្ឌេតិ, អរញ្ញេ ទូរមាយតោ;

សោ ន ទិស្សតិ មាតង្គោ, សោមទត្តោ កុហិំ គតោ’’តិ.

តត្ថ បុរេតិ ឥតោ បុរេ. បច្ចុឌ្ឌេតីតិ បច្ចុគ្គច្ឆតិ. អរញ្ញេ ទូរន្តិ ឥមស្មិំ និម្មនុស្សេ អរញ្ញេ មំ ទូរំ បច្ចុឌ្ឌេតិ. អាយតោតិ អាយាមសម្បន្នោ.

ឯវំ ¶ បរិទេវមានោ អាគន្ត្វា តំ ចង្កមនកោដិយំ បតិតំ ទិស្វា គលេ គហេត្វា បរិទេវមានោ ទុតិយំ គាថមាហ –

១០៦.

‘‘អយំ វា សោ មតោ សេតិ, អល្លសិង្គំវ វច្ឆិតោ;

ភូម្យា និបតិតោ សេតិ, អមរា វត កុញ្ជរោ’’តិ.

តត្ថ អយំ វាតិ វិភាវនត្ថេ វា-សទ្ទោ. អយមេវ សោ, ន អញ្ញោតិ តំ វិភាវេន្តោ ឯវមាហ. អល្លសិង្គន្តិ មាលុវលតាយ អគ្គបវាលំ. វច្ឆិតោតិ ឆិន្នោ, គិម្ហកាលេ មជ្ឈន្ហិកសមយេ តត្តវាលិកាបុលិនេ នខេន ឆិន្ទិត្វា បាតិតោ មាលុវលតាយ អង្កុរោ វិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. ភូម្យាតិ ភូមិយំ. អមរា វតាតិ មតោ វត, ‘‘អមរី’’តិបិ បាឋោ.

តស្មិំ ខណេ សក្កោ លោកំ ឱលោកេន្តោ តំ ទិស្វា ‘‘អយំ តាបសោ បុត្តទារំ បហាយ បព្ពជិតោ, ឥទានិ ហត្ថិបោតកេ បុត្តសញ្ញំ កត្វា បរិទេវតិ, សំវេជេត្វា នំ សតិំ បដិលភាបេស្សាមី’’តិ តស្ស អស្សមបទំ អាគន្ត្វា អាកាសេ ឋិតោវ តតិយំ គាថមាហ –

១០៧.

‘‘អនគារិយុបេតស្ស ¶ , វិប្បមុត្តស្ស តេ សតោ;

សមណស្ស ន តំ សាធុ, យំ បេតមនុសោចសី’’តិ.

អថស្ស វចនំ សុត្វា តាបសោ ចតុត្ថំ គាថមាហ –

១០៨.

‘‘សំវាសេន ហវេ សក្ក, មនុស្សស្ស មិគស្ស វា;

ហទយេ ជាយតេ បេមំ, តំ ន សក្កា អសោចិតុ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ មិគស្ស វាតិ ឥមស្មិំ ឋានេ សព្ពេបិ តិរច្ឆានា ‘‘មិគា’’តិ វុត្តា. តន្តិ បិយាយិតំ សត្តំ.

អថ នំ ឱវទន្តោ សក្កោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

១០៩.

‘‘មតំ មរិស្សំ រោទន្តិ, យេ រុទន្តិ លបន្តិ ច;

តស្មា ត្វំ ឥសិ មា រោទិ, រោទិតំ មោឃមាហុ សន្តោ.

១១០.

‘‘កន្ទិតេន ហវេ ព្រហ្មេ, មតោ បេតោ សមុដ្ឋហេ;

សព្ពេ សង្គម្ម រោទាម, អញ្ញមញ្ញស្ស ញាតកេ’’តិ.

តត្ថ ¶ យេ រុទន្តិ លបន្តិ ចាតិ ព្រហ្មេ យេ សត្តា រោទន្តិ បរិទេវន្តិ ច, សព្ពេ តេ មតំ, យោ ច មរិស្សតិ, តំ រោទន្តិ, តេសំយេវ ឯវំ រោទន្តានំ អស្សុសុក្ខនកាលោ នត្ថិ, តស្មា ត្វំ ឥសិ មា រោទិ. កិំការណា? រោទិតំ មោឃមាហុ សន្តោ, បណ្ឌិតា ហិ ‘‘រោទិតំ និប្ផល’’ន្តិ វទន្តិ. មតោ បេតោតិ យទិ ឯស បេតោតិ សង្ខ្យំ គតោ មតោ រោទិតេន សមុដ្ឋហេយ្យ, ឯវំ សន្តេ សព្ពេបិ មយំ សមាគន្ត្វា អញ្ញមញ្ញស្ស ញាតកេ រោទាម, កិំ និក្កម្មា អច្ឆាមាតិ.

តាបសោ សក្កស្ស វចនំ សុត្វា សតិំ បដិលភិត្វា វិគតសោកោ អស្សូនិ បុញ្ឆិត្វា សក្កស្ស ថុតិវសេន សេសគាថា អាហ –

១១១.

‘‘អាទិត្តំ វត មំ សន្តំ, ឃតសិត្តំវ បាវកំ;

វារិនា វិយ ឱសិញ្ចំ, សព្ពំ និព្ពាបយេ ទរំ.

១១២.

‘‘អព្ពហី វត មេ សល្លំ, យមាសិ ហទយស្សិតំ;

យោ មេ សោកបរេតស្ស, បុត្តសោកំ អបានុទិ.

១១៣.

‘‘សោហំ ¶ អព្ពូឡ្ហសល្លោស្មិ, វីតសោកោ អនាវិលោ;

ន សោចាមិ ន រោទាមិ, តវ សុត្វាន វាសវា’’តិ.

តា ¶ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថាយេវ. ឯវំ សក្កោ តាបសស្ស ឱវាទំ ទត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ហត្ថិបោតកោ សាមណេរោ អហោសិ, តាបសោ មហល្លកោ, សក្កោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

សោមទត្តជាតកវណ្ណនា បញ្ចមា.

[៤១១] ៦. សុសីមជាតកវណ្ណនា

កាឡានិ កេសានិ បុរេ អហេសុន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាភិនិក្ខមនំ អារព្ភ កថេសិ. តស្មិញ្ហិ សមយេ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ និសីទិត្វា ទសពលស្ស និក្ខមនំ វណ្ណយិំសុ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ¶ ‘‘អនច្ឆរិយំ, ភិក្ខវេ, មយា ទានិ អនេកានិ កប្បកោដិសតសហស្សានិ បូរិតបារមិនា មហាភិនិក្ខមនំ, បុព្ពេបាហំ តិយោជនសតិកេ កាសិរដ្ឋេ រជ្ជំ ឆឌ្ឌេត្វា និក្ខន្តោយេវា’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ តស្ស បុរោហិតស្ស អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិ, តស្ស ជាតទិវសេយេវ ពារាណសិរញ្ញោបិ បុត្តោ ជាយិ. តេសំ នាមគ្គហណទិវសេ មហាសត្តស្ស សុសីមកុមារោតិ នាមំ អកំសុ, រាជបុត្តស្ស ព្រហ្មទត្តកុមារោតិ. ពារាណសិរាជា ‘‘បុត្តេន មេ សទ្ធិំ ឯកទិវសេ ជាតោ’’តិ ពោធិសត្តំ អាណាបេត្វា ធាតិយោ ទត្វា តេន សទ្ធិំ ឯកតោ វឌ្ឍេសិ. តេ ឧភោបិ វយប្បត្តា អភិរូបា ទេវកុមារវណ្ណិនោ ហុត្វា តក្កសិលាយំ ¶ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា បច្ចាគមិំសុ. រាជបុត្តោ ឧបរាជា ហុត្វា ពោធិសត្តេន សទ្ធិំ ឯកតោ ខាទន្តោ បិវន្តោ និសីទន្តោ សយន្តោ បិតុ អច្ចយេន រជ្ជំ បត្វា មហាសត្តស្ស មហន្តំ យសំ ទត្វា បុរោហិតដ្ឋានេ តំ ឋបេត្វា ឯកទិវសំ នគរំ សជ្ជាបេត្វា សក្កោ ទេវរាជា វិយ អលង្កតោ អលង្កតឯរាវណបដិភាគស្ស មត្តវរវារណស្ស ខន្ធេ និសីទិត្វា ពោធិសត្តំ បច្ឆាសនេ ហត្ថិបិដ្ឋេ និសីទាបេត្វា នគរំ បទក្ខិណំ អកាសិ. មាតាបិស្ស ‘‘បុត្តំ ឱលោកេស្សាមី’’តិ សីហបញ្ជរេ ឋត្វា តស្ស នគរំ បទក្ខិណំ កត្វា អាគច្ឆន្តស្ស បច្ឆតោ និសិន្នំ បុរោហិតំ ទិស្វា បដិពទ្ធចិត្តា ហុត្វា សយនគព្ភំ បវិសិត្វា ‘‘ឥមំ អលភន្តី ឯត្ថេវ មរិស្សាមី’’តិ អាហារំ បច្ឆិន្ទិត្វា និបជ្ជិ.

រាជា ¶ មាតរំ អបស្សន្តោ ‘‘កុហិំ មេ មាតា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘គិលានា’’តិ សុត្វា តស្សា សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ‘‘កិំ អម្ម, អផាសុក’’ន្តិ បុច្ឆិ. សា លជ្ជាយ ន កថេសិ. សោ គន្ត្វា រាជបល្លង្កេ និសីទិត្វា អត្តនោ អគ្គមហេសិំ បក្កោសិត្វា ‘‘គច្ឆ អម្មាយ អផាសុកំ ជានាហី’’តិ បេសេសិ. សា គន្ត្វា បិដ្ឋិំ បរិមជ្ជន្តី បុច្ឆិ, ឥត្ថិយោ នាម ឥត្ថីនំ រហស្សំ ន និគុហន្តិ, សា តស្សា តមត្ថំ អារោចេសិ. ឥតរាបិ តំ សុត្វា គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា ‘‘ហោតុ, គច្ឆ នំ សមស្សាសេហិ, បុរោហិតំ រាជានំ កត្វា តស្ស តំ អគ្គមហេសិំ ករិស្សាមី’’តិ អាហ. សា អាគន្ត្វា តំ សមស្សាសេសិ. រាជាបិ បុរោហិតំ បក្កោសាបេត្វា ឯតមត្ថំ អារោចេត្វា ‘‘សម្ម, មាតុ មេ ជីវិតំ ទេហិ, ត្វំ រាជា ភវិស្សសិ, សា អគ្គមហេសី, អហំ ឧបរាជា’’តិ ¶ អាហ. សោ ‘‘ន សក្កា ឯវំ កាតុ’’ន្តិ បដិក្ខិបិត្វា តេន បុនប្បុនំ យាចិយមានោ សម្បដិច្ឆិ. រាជា បុរោហិតំ រាជានំ, មាតរំ អគ្គមហេសិំ ការេត្វា សយំ ឧបរាជា អហោសិ.

តេសំ សមគ្គវាសំ វសន្តានំ អបរភាគេ ពោធិសត្តោ អគារមជ្ឈេ ឧក្កណ្ឋិតោ កាមេ បហាយ បព្ពជ្ជាយ និន្នចិត្តោ កិលេសរតិំ អនល្លីយន្តោ ឯកកោវ តិដ្ឋតិ, ឯកកោវ និសីទតិ, ឯកកោវ សយតិ, ពន្ធនាគារេ ពទ្ធោ វិយ បញ្ជរេ បក្ខិត្តកុក្កុដោ ¶ វិយ ច អហោសិ. អថស្ស អគ្គមហេសី ‘‘អយំ រាជា មយា សទ្ធិំ នាភិរមតិ, ឯកកោវ តិដ្ឋតិ និសីទតិ សេយ្យំ កប្បេតិ, អយំ ខោ បន ទហរោ តរុណោ, អហំ មហល្លិកា, សីសេ មេ បលិតានិ បញ្ញាយន្តិ, យំនូនាហំ ‘សីសេ តេ ទេវ, ឯកំ បលិតំ បញ្ញាយតី’តិ មុសាវាទំ កត្វា ឯកេនុបាយេន រាជានំ បត្តិយាបេត្វា មយា សទ្ធិំ អភិរមាបេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ឯកទិវសំ រញ្ញោ សីសេ ឩកា វិចិនន្តី វិយ ហុត្វា ‘‘ទេវ, មហល្លកោសិ ជាតោ, សីសេ តេ ឯកំ បលិតំ បញ្ញាយតី’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ ភទ្ទេ, ឯតំ បលិតំ លុញ្ជិត្វា មយ្ហំ ហត្ថេ ឋបេហី’’តិ. សា តស្ស សីសតោ ឯកំ កេសំ លុញ្ជិត្វា អត្តនោ សីសេ បលិតំ គហេត្វា ‘‘ឥទំ តេ, ទេវ, បលិត’’ន្តិ តស្ស ហត្ថេ ឋបេសិ. ពោធិសត្តស្ស តំ ទិស្វាវ ភីតតសិតស្ស កញ្ចនបដ្ដសទិសា នលាដា សេទា មុច្ចិំសុ.

សោ អត្តានំ ឱវទន្តោ ‘‘សុសីម, ត្វំ ទហរោ ហុត្វា មហល្លកោ ជាតោ, ឯត្តកំ កាលំ គូថកលលេ និមុគ្គោ គាមសូករោ វិយ កាមកលលេ និមុជ្ជិត្វា តំ កលលំ ជហិតុំ ន សក្កោសិ, ននុ កាមេ បហាយ ហិមវន្តំ បវិសិត្វា បព្ពជិត្វា ព្រហ្មចរិយវាសស្ស តេ កាលោ’’តិ ចិន្តេត្វា បឋមំ គាថមាហ –

១១៤.

‘‘កាឡានិ ¶ កេសានិ បុរេ អហេសុំ, ជាតានិ សីសម្ហិ យថាបទេសេ;

តានជ្ជ សេតានិ សុសីម ទិស្វា, ធម្មំ ចរ ព្រហ្មចរិយស្ស កាលោ’’តិ.

តត្ថ យថាបទេសេតិ តវ សីសេ តស្មិំ តស្មិំ កេសានំ អនុរូបេ បទេសេ ឥតោ បុព្ពេ កាឡានិ ភមរបត្តវណ្ណានិ កេសានិ ជាតានិ អហេសុន្តិ ¶ វទតិ. ធម្មំ ចរាតិ ទសកុសលកម្មបថធម្មំ ចរាតិ អត្តានមេវ អាណាបេតិ. ព្រហ្មចរិយស្សាតិ មេថុនវិរតិយា តេ កាលោតិ អត្ថោ.

ឯវំ ពោធិសត្តេន ព្រហ្មចរិយវាសស្ស គុណេ វណ្ណិតេ ឥតរា ‘‘អហំ ‘ឥមស្ស លគ្គនំ ករិស្សាមី’តិ វិស្សជ្ជនមេវ ករិ’’ន្តិ ភីតតសិតា ‘‘ឥទានិស្ស អបព្ពជ្ជនត្ថាយ សរីរវណ្ណំ វណ្ណយិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

១១៥.

‘‘មមេវ ¶ ទេវ បលិតំ ន តុយ្ហំ, មមេវ សីសំ មម ឧត្តមង្គំ;

‘អត្ថំ ករិស្ស’ន្តិ មុសា អភាណិំ, ឯកាបរាធំ ខម រាជសេដ្ឋ.

១១៦.

‘‘ទហរោ តុវំ ទស្សនិយោសិ រាជ, បឋមុគ្គតោ ហោតិ យថា កឡីរោ;

រជ្ជញ្ច ការេហិ មមញ្ច បស្ស, មា កាលិកំ អនុធាវី ជនិន្ទា’’តិ.

តត្ថ មមេវ សីសន្តិ មមេវ សីសេ សញ្ជាតំ បលិតន្តិ ទីបេតិ. ឥតរំ តស្សេវ វេវចនំ. អត្ថន្តិ អត្តនោ វុឌ្ឍិំ ករិស្សាមីតិ មុសា កថេសិំ. ឯកាបរាធន្តិ. ឥមំ មយ្ហំ ឯកំ អបរាធំ. បឋមុគ្គតោតិ បឋមវយេន ឧគ្គតោ. ហោហីតិ ហោសិ, បឋមវយេ បតិដ្ឋិតោសីតិ អត្ថោ. ‘‘ហោសី’’តិយេវ វា បាឋោ. យថា កឡីរោតិ យថា សិនិទ្ធឆវិតរុណកឡីរោ មន្ទវាតេរិតោ អតិវិយ សោភតិ, ឯវរូបោសិ ត្វន្តិ ទស្សេតិ. ‘‘បឋមុគ្គតោ ហោតី’’តិបិ បាឋោ, តស្សត្ថោ – យថា បឋមុគ្គតោ តរុណកឡីរោ ទស្សនីយោ ហោតិ, ឯវំ ត្វម្បិ ទស្សនីយោតិ. មមញ្ច បស្សាតិ មមញ្ច ឱលោកេហិ, មា មំ អនាថំ វិធវំ ករោហីតិ អត្ថោ. កាលិកន្តិ ព្រហ្មចរិយចរណំ នាម ទុតិយេ វា តតិយេ វា អត្តភាវេ វិបាកទានតោ កាលិកំ នាម, រជ្ជំ បន ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ កាមគុណសុខុប្បាទនតោ អកាលិកំ, សោ ត្វំ ឥមំ អកាលិកំ បហាយ មា កាលិកំ អនុធាវីតិ វទតិ.

ពោធិសត្តោ ¶ តស្សា វចនំ សុត្វា ‘‘ភទ្ទេ, ត្វំ ភវិតព្ពមេវេតំ កថំ កថេសិ, បរិណមន្តេ ហិ មម វយេ ឥមេហិ កាឡកេសេហិ បរិវត្តេត្វា សាណវាកសទិសេហិ បណ្ឌរេហិ ភវិតព្ពំ. អហញ្ហិ ¶ នីលុប្បលាទិកុសុមទាមសទិសកុមារានំ កញ្ចនរូបបដិភាគានំ ឧត្តមយោព្ពនវិលាសសម្បត្តានំ ខត្តិយកញ្ញាទីនំ វយេ បរិណមន្តេ ជរំ បត្តានំ វេវណ្ណិយញ្ចេវ សរីរភង្គញ្ច បស្សាមិ. ឯវំ វិបត្តិបរិយោសានោវេស ភទ្ទេ, ជីវលោកោ’’តិ វត្វា ឧបរិ ពុទ្ធលីឡាយ ធម្មំ ទេសេន្តោ គាថាទ្វយមាហ –

១១៧.

‘‘បស្សាមិ ¶ វោហំ ទហរិំ កុមារិំ, សាមដ្ឋបស្សំ សុតនុំ សុមជ្ឈំ;

កាឡប្បវាឡាវ បវេល្លមានា, បលោភយន្តីវ នរេសុ គច្ឆតិ.

១១៨.

‘‘តមេន បស្សាមិបរេន នារិំ, អាសីតិកំ នាវុតិកំវ ជច្ចា;

ទណ្ឌំ គហេត្វាន បវេធមានំ, គោបានសីភោគ្គសមំ ចរន្តិ’’ន្តិ.

តត្ថ វោតិ និបាតមត្តំ. សាមដ្ឋបស្សន្តិ សម្មដ្ឋបស្សំ. អយមេវ វា បាឋោ, សព្ពបស្សេសុ មដ្ឋឆវិវណ្ណន្តិ អត្ថោ. សុតនុន្តិ សុន្ទរសរីរំ. សុមជ្ឈន្តិ សុសណ្ឋិតមជ្ឈំ. កាឡប្បវាឡាវ បវេល្លមានាតិ យថា នាម តរុណកាលេ សុសមុគ្គតា កាឡវល្លី បវាឡា វា ហុត្វា មន្ទវាតេរិតា ឥតោ ចិតោ ច បវេល្លតិ, ឯវំ បវេល្លមានា ឥត្ថិវិលាសំ ទស្សយមានា កុមារិកា បលោភយន្តីវ នរេសុ គច្ឆតិ. សមីបត្ថេ ភុម្មវចនំ, បុរិសានំ សន្តិកេ តេ បុរិសេ កិលេសវសេន បលោភយន្តី វិយ គច្ឆតិ.

តមេន បស្សាមិបរេន នារិន្តិ តមេនំ នារិំ អបរេន សមយេន ជរំ បត្តំ អន្តរហិតរូបសោភគ្គប្បត្តំ បស្សាមិ. ពោធិសត្តោ ហិ បឋមគាថាយ រូបេ អស្សាទំ កថេត្វា ឥទានិ អាទីនវំ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ. អាសីតិកំ នាវុតិកំវ ជច្ចាតិ អសីតិសំវច្ឆរំ វា នវុតិសំវច្ឆរំ វា ជាតិយា. គោបានសីភោគ្គសមន្តិ គោបានសីសមំ ភោគ្គំ, គោបានសីអាការេន ភគ្គសរីរំ ឱនមិត្វា នដ្ឋកាកណិកំ បរិយេសន្តិំ វិយ ចរមានន្តិ អត្ថោ. កាមញ្ច ¶ ពោធិសត្តេន ទហរកាលេ ទិស្វា បុន នាវុតិកកាលេ ទិដ្ឋបុព្ពា នាម នត្ថិ, ញាណេន ទិដ្ឋភាវំ សន្ធាយ បនេតំ វុត្តំ.

ឥតិ មហាសត្តោ ឥមាយ គាថាយ រូបស្ស អាទីនវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អគារមជ្ឈេ អត្តនោ អនភិរតិំ បកាសេន្តោ គាថាទ្វយមាហ –

១១៩.

‘‘សោហំ ¶ ¶ តមេវានុវិចិន្តយន្តោ, ឯកោ សយាមិ សយនស្ស មជ្ឈេ;

‘អហម្បិ ឯវំ’ ឥតិ បេក្ខមានោ, ន គហេ រមេ ព្រហ្មចរិយស្ស កាលោ.

១២០.

‘‘រជ្ជុវាលម្ពនី ចេសា, យា គេហេ វសតោ រតិ;

ឯតម្បិ ឆេត្វាន វជន្តិ ធីរា, អនបេក្ខិនោ កាមសុខំ បហាយា’’តិ.

តត្ថ សោហន្តិ សោ អហំ. តមេវានុវិចិន្តយន្តោតិ តមេវ រូបានំ អស្សាទញ្ច អាទីនវញ្ច ចិន្តេន្តោ. ឯវំ ឥតិ បេក្ខមានោតិ ‘‘យថា ឯសា បរិណតា, អហម្បិ ជរំ បត្តោ ភគ្គសរីរោ ភវិស្សាមី’’តិ បេក្ខមានោ. ន គហេ រមេតិ គេហេ ន រមាមិ. ព្រហ្មចរិយស្ស កាលោតិ ភទ្ទេ, ព្រហ្មចរិយស្ស មេ កាលោ, តស្មា បព្ពជិស្សាមីតិ ទីបេតិ.

រជ្ជុវាលម្ពនី ចេសាតិ ច-ការោ និបាតមត្តោ, អាលម្ពនរជ្ជុ វិយ ឯសាតិ អត្ថោ. កតរា? យា គេហេ វសតោ រតិ, យា គេហេ វសន្តស្ស រូបាទីសុ អារម្មណេសុ កាមរតីតិ អត្ថោ. ឥមិនា កាមានំ អប្បស្សាទតំ ទស្សេតិ. អយំ ឯត្ថាធិប្បាយោ – យថា គិលានស្ស មនុស្សស្ស អត្តនោ ពលេន បរិវត្តិតុំ អសក្កោន្តស្ស ‘‘ឥមំ អាលម្ពិត្វា បរិវត្តេយ្យាសី’’តិ អាលម្ពនរជ្ជុំ ពន្ធេយ្យុំ, តស្ស តំ អាលម្ពិត្វា បរិវត្តន្តស្ស អប្បមត្តកំ កាយិកចេតសិកសុខំ ភវេយ្យ, ឯវំ កិលេសាតុរានំ សត្តានំ វិវេកសុខវសេន បរិវត្តិតុំ អសក្កោន្តានំ អគារមជ្ឈេ ឋបិតានិ កាមរតិទាយកានិ រូបាទីនិ អារម្មណានិ តេសំ កិលេសបរិឡាហកាលេ មេថុនធម្មបដិសេវនវសេន តានិ អារព្ភ បរិវត្តមានានំ កាយិកចេតសិកសុខសង្ខាតា កាមរតិ នាម តំ មុហុត្តំ ឧប្បជ្ជមានា ¶ អប្បមត្តិកា ហោតិ, ឯវំ អប្បស្សាទា កាមាតិ. ឯតម្បិ ឆេត្វានាតិ យស្មា បន ពហុទុក្ខា កាមា ពហុបាយាសា, អាទីនវោ ឯត្ថ ភិយ្យោ, តស្មា តំ អាទីនវំ សម្បស្សមានា បណ្ឌិតា ឯតម្បិ រជ្ជុំ ឆេត្វា គូថកូបេ និមុគ្គបុរិសោ តំ បជហន្តោ វិយ អនបេក្ខិនោ ឯតំ អប្បមត្តកំ ពហុទុក្ខំ កាមសុខំ បហាយ វជន្តិ, និក្ខមិត្វា មនោរមំ បព្ពជ្ជំ បព្ពជន្តីតិ.

ឯវំ មហាសត្តោ កាមេសុ អស្សាទញ្ច អាទីនវញ្ច ទស្សេន្តោ ពុទ្ធលីឡាយ ធម្មំ ទេសេត្វា សហាយំ បក្កោសាបេត្វា រជ្ជំ បដិច្ឆាបេត្វា ញាតិមិត្តសុហជ្ជានំ រោទន្តានំ បរិទេវន្តានមេវ សិរិវិភវំ ឆឌ្ឌេត្វា ហិមវន្តំ បវិសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ឈានាភិញ្ញំ និព្ពត្តេត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ.

សត្ថា ¶ ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ពហូ ជនេ អមតបានំ បាយេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា អគ្គមហេសី រាហុលមាតា អហោសិ, សហាយរាជា អានន្ទោ, សុសីមរាជា បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

សុសីមជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋា.

[៤១២] ៧. កោដសិម្ពលិជាតកវណ្ណនា

អហំ ទសសតំព្យាមន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កិលេសនិគ្គហំ អារព្ភ កថេសិ. វត្ថុ បន បានីយជាតកេ (ជា. ១.១១.៥៩ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ. ឥធាបិ សត្ថា អន្តោកោដិសន្ថារេ កាមវិតក្កាភិភូតេ បញ្ចសតេ ភិក្ខូ ទិស្វា ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតាបេត្វា ‘‘ភិក្ខវេ, អាសង្កិតព្ពយុត្តកំ នាម អាសង្កិតុំ វដ្ដតិ, កិលេសា នាម វឌ្ឍន្តា វនេ និគ្រោធាទយោ វិយ រុក្ខំ, បុរិសំ ភញ្ជន្តិ, តេនេវ បុព្ពេបិ កោដសិម្ពលិយំ និព្ពត្តទេវតា ឯកំ សកុណំ និគ្រោធពីជានិ ខាទិត្វា អត្តនោ រុក្ខស្ស សាខន្តរេ វច្ចំ បាតេន្តំ ទិស្វា ‘ឥតោ មេ វិមានស្ស វិនាសោ ភវិស្សតី’តិ ភយប្បត្តា អហោសី’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ កោដសិម្ពលិយំ រុក្ខទេវតា ហុត្វា និព្ពត្តិ. អថេកោ សុបណ្ណរាជា ទិយឌ្ឍយោជនសតិកំ ¶ អត្តភាវំ មាបេត្វា បក្ខវាតេហិ មហាសមុទ្ទេ ឧទកំ ទ្វិធា កត្វា ឯកំ ព្យាមសហស្សាយាមំ នាគរាជានំ នង្គុដ្ឋេ គហេត្វា មុខេនស្ស គហិតគោចរំ ឆឌ្ឌាបេត្វា កោដសិម្ពលិំ សន្ធាយ វនមត្ថកេន បាយាសិ. នាគរាជា ‘‘ឱលម្ពេន្តោ អត្តានំ មោចេស្សាមី’’តិ និគ្រោធរុក្ខេ ភោគំ បវេសេត្វា និគ្រោធំ វេឋេត្វា គណ្ហិ. សុបណ្ណរញ្ញោ មហាពលតាយ នាគរាជស្ស ច មហាសរីរតាយ និគ្រោធរុក្ខោ សមុគ្ឃាដំ អគមាសិ. នាគរាជា នេវ រុក្ខំ វិស្សជ្ជេសិ, សុបណ្ណរាជា សទ្ធិំ និគ្រោធរុក្ខេន នាគរាជានំ គហេត្វា កោដសិម្ពលិំ បត្វា នាគរាជានំ ខន្ធបិដ្ឋេ និបជ្ជាបេត្វា ឧទរមស្ស ផាលេត្វា ¶ នាគមេទំ ខាទិត្វា សេសកឡេវរំ សមុទ្ទេ វិស្សជ្ជេសិ. តស្មិំ បន និគ្រោធេ ឯកា សកុណិកា អត្ថិ, សា និគ្រោធរុក្ខេ វិស្សដ្ឋេ ឧប្បតិត្វា កោដសិម្ពលិយា សាខន្តរេ និសីទិ. រុក្ខទេវតា តំ ទិស្វា ‘‘អយំ សកុណិកា មម រុក្ខក្ខន្ធេ វច្ចំ បាតេស្សតិ, តតោ និគ្រោធគច្ឆោ វា បិលក្ខគច្ឆោ វា ឧដ្ឋហិត្វា សកលរុក្ខំ ឱត្ថរិត្វា គច្ឆិស្សតិ, អថ មេ វិមានំ នស្សិស្សតី’’តិ ភីតតសិតា បវេធិ. តស្សា បវេធន្តិយា កោដសិម្ពលីបិ យាវ មូលា បវេធិ. សុបណ្ណរាជា តំ បវេធមានំ ទិស្វា ការណំ បុច្ឆន្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

១២១.

‘‘អហំ ¶ ទសសតំព្យាមំ, ឧរគមាទាយ អាគតោ;

តញ្ច មញ្ច មហាកាយំ, ធារយំ នប្បវេធសិ.

១២២.

‘‘អថិមំ ខុទ្ទកំ បក្ខិំ, អប្បមំសតរំ មយា;

ធារយំ ព្យថសិ ភីតា, កមត្ថំ កោដសិម្ពលី’’តិ.

តត្ថ ទសសតំព្យាមន្តិ សហស្សព្យាមមត្តាយាមំ. ឧរគមាទាយ អាគតោតិ ឯវំ មហន្តំ ឧរគំ អាទាយ ឥធ អាគតោ. តញ្ច មញ្ចាតិ តញ្ច ឧរគំ មញ្ច. ធារយន្តិ ធារយមានា. ព្យថសីតិ កម្បសិ. កមត្ថន្តិ កិំ អត្ថំ, កេន ការណេនាតិ បុច្ឆតិ, កំ វា អត្ថំ សម្បស្សមានាតិបិ អត្ថោ. កោដសិម្ពលីតិ រុក្ខនាមេន ទេវបុត្តំ អាលបតិ. សោ ហិ សិម្ពលិរុក្ខោ ខន្ធសាខមហន្តតាយ កោដសិម្ពលិនាមំ លភតិ, តស្មិំ អធិវត្ថទេវបុត្តស្សបិ តទេវ នាមំ.

អថស្ស ¶ ការណំ កថេន្តោ ទេវបុត្តោ ចតស្សោ គាថា អភាសិ –

១២៣.

‘‘មំសភក្ខោ តុវំ រាជ, ផលភក្ខោ អយំ ទិជោ;

អយំ និគ្រោធពីជានិ, បិលក្ខុទុម្ពរានិ ច;

អស្សត្ថានិ ច ភក្ខិត្វា, ខន្ធេ មេ ឱហទិស្សតិ.

១២៤.

‘‘តេ រុក្ខា សំវិរូហន្តិ, មម បស្សេ និវាតជា;

តេ មំ បរិយោនន្ធិស្សន្តិ, អរុក្ខំ មំ ករិស្សរេ.

១២៥.

‘‘សន្តិ ¶ អញ្ញេបិ រុក្ខា សេ, មូលិនោ ខន្ធិនោ ទុមា;

ឥមិនា សកុណជាតេន, ពីជមាហរិតា ហតា.

១២៦.

‘‘អជ្ឈារូហាភិវឌ្ឍន្តិ, ព្រហន្តម្បិ វនប្បតិំ;

តស្មា រាជ បវេធាមិ, សម្បស្សំនាគតំ ភយ’’ន្តិ.

តត្ថ ឱហទិស្សតីតិ វច្ចំ បាតេស្សតិ. តេ រុក្ខាតិ តេហិ ពីជេហិ ជាតា និគ្រោធាទយោ រុក្ខា. សំវិរូហន្តីតិ សំវិរុហិស្សន្តិ វឌ្ឍិស្សន្តិ. មម បស្សេតិ មម សាខន្តរាទីសុ. និវាតជាតិ មម សាខាហិ វាតស្ស និវារិតត្តា និវាតេ ជាតា. តេ មំ បរិយោនន្ធិស្សន្តីតិ ឯតេ ¶ ឯវំ វឌ្ឍិតា មំ បរិយោនន្ធិស្សន្តីតិ អយមេត្ថាធិប្បាយោ. ករិស្សរេតិ អថេវំ បរិយោនន្ធិត្វា មំ អរុក្ខមេវ ករិស្សន្តិ សព្ពសោ ភញ្ជិស្សន្តិ. រុក្ខា សេតិ រុក្ខា. មូលិនោ ខន្ធិនោតិ មូលសម្បន្នា ចេវ ខន្ធសម្បន្នា ច. ទុមាតិ រុក្ខវេវចនមេវ. ពីជមាហរិតាតិ ពីជំ អាហរិត្វា. ហតាតិ អញ្ញេបិ ឥមស្មិំ វនេ រុក្ខា វិនាសិតា សន្តិ. អជ្ឈារូហាភិវឌ្ឍន្តីតិ និគ្រោធាទយោ រុក្ខា អជ្ឈារូហា ហុត្វា មហន្តម្បិ អញ្ញំ វនប្បតិំ អតិក្កម្ម វឌ្ឍន្តីតិ ទស្សេតិ. ឯត្ថ បន វនេ បតិ, វនស្ស បតិ, វនប្បតីតិ តយោបិ បាឋាយេវ. រាជាតិ សុបណ្ណំ អាលបតិ.

រុក្ខទេវតាយ វចនំ សុត្វា សុបណ្ណោ ឱសានគាថមាហ –

១២៧.

‘‘សង្កេយ្យ សង្កិតព្ពានិ, រក្ខេយ្យានាគតំ ភយំ;

អនាគតភយា ធីរោ, ឧភោ លោកេ អវេក្ខតី’’តិ.

តត្ថ ¶ អនាគតំ ភយន្តិ បាណាតិបាតាទីហិ វិរមន្តោ ទិដ្ឋធម្មិកម្បិ សម្បរាយិកម្បិ អនាគតំ ភយំ រក្ខតិ នាម, បាបមិត្តេ វេរិបុគ្គលេ ច អនុបសង្កមន្តោ អនាគតភយំ រក្ខតិ នាម. ឯវំ អនាគតំ ភយំ រក្ខេយ្យ. អនាគតភយាតិ អនាគតភយការណា តំ ភយំ បស្សន្តោ ធីរោ ឥធលោកញ្ច បរលោកញ្ច អវេក្ខតិ ឱលោកេតិ នាម.

ឯវញ្ច បន វត្វា សុបណ្ណោ អត្តនោ អានុភាវេន តំ បក្ខិំ តម្ហា រុក្ខា បលាបេសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘អាសង្កិតព្ពយុត្តកំ អាសង្កិតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ ¶ បញ្ចសតា ភិក្ខូ អរហត្តផលេ បតិដ្ឋហិំសុ.

តទា សុបណ្ណរាជា សារិបុត្តោ អហោសិ, រុក្ខទេវតា បន អហមេវ អហោសិន្តិ.

កោដសិម្ពលិជាតកវណ្ណនា សត្តមា.

[៤១៣] ៨. ធូមការិជាតកវណ្ណនា

រាជា ¶ អបុច្ឆិ វិធុរន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ កោសលរញ្ញោ អាគន្តុកសង្គហំ អារព្ភ កថេសិ. សោ កិរ ឯកស្មិំ សមយេ បវេណិអាគតានំ បោរាណកយោធានំ សង្គហំ អកត្វា អភិនវាគតានំ អាគន្តុកានញ្ញេវ សក្ការសម្មានំ អកាសិ. អថស្ស បច្ចន្តេ កុបិតេ យុជ្ឈនត្ថាយ គតស្ស ‘‘អាគន្តុកា លទ្ធសក្ការា យុជ្ឈិស្សន្តី’’តិ បោរាណកយោធា ន យុជ្ឈិំសុ, ‘‘បោរាណកយោធា យុជ្ឈិស្សន្តី’’តិ អាគន្តុកាបិ ន យុជ្ឈិំសុ. ចោរា រាជានំ ជិនិំសុ. រាជា បរាជិតោ អាគន្តុកសង្គហទោសេន អត្តនោ បរាជិតភាវំ ញត្វា សាវត្ថិំ បច្ចាគន្ត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ អហមេវ ឯវំ ករោន្តោ បរាជិតោ, ឧទាហុ អញ្ញេបិ រាជានោ បរាជិតបុព្ពាតិ ទសពលំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ភុត្តបាតរាសោ ជេតវនំ គន្ត្វា សក្ការំ កត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា តមត្ថំ បុច្ឆិ. សត្ថា ‘‘ន ខោ, មហារាជ, ត្វមេវេកោ, បោរាណករាជានោបិ អាគន្តុកសង្គហំ កត្វា បរាជិតា’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ កុរុរដ្ឋេ ឥន្ទបត្ថនគរេ យុធិដ្ឋិលគោត្តោ ធនញ្ចយោ នាម កោរព្យរាជា រជ្ជំ ការេសិ. តទា ពោធិសត្តោ តស្ស បុរោហិតកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា ឥន្ទបត្ថំ បច្ចាគន្ត្វា បិតុ អច្ចយេន បុរោហិតដ្ឋានំ លភិត្វា រញ្ញោ អត្ថធម្មានុសាសកោ អហោសិ, វិធុរបណ្ឌិតោតិស្ស នាមំ ករិំសុ. តទា ធនញ្ចយរាជា បោរាណកយោធេ អគណេត្វា អាគន្តុកានញ្ញេវ សង្គហំ អកាសិ. តស្ស បច្ចន្តេ កុបិតេ យុជ្ឈនត្ថាយ គតស្ស ‘‘អាគន្តុកា ជានិស្សន្តី’’តិ នេវ បោរាណកា យុជ្ឈិំសុ, ‘‘បោរាណកា យុជ្ឈិស្សន្តី’’តិ ន អាគន្តុកា យុជ្ឈិំសុ. រាជា បរាជិតោ ឥន្ទបត្ថមេវ បច្ចាគន្ត្វា ‘‘អាគន្តុកសង្គហស្ស កតភាវេន បរាជិតោម្ហី’’តិ ¶ ចិន្តេសិ. សោ ឯកទិវសំ ‘‘កិំ នុ ខោ អហមេវ អាគន្តុកសង្គហំ កត្វា បរាជិតោ, ឧទាហុ អញ្ញេបិ រាជានោ បរាជិតបុព្ពា អត្ថីតិ វិធុរបណ្ឌិតំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តំ រាជុបដ្ឋានំ អាគន្ត្វា និសិន្នំ តមត្ថំ បុច្ឆិ. អថស្ស តំ បុច្ឆនាការំ អាវិករោន្តោ សត្ថា ឧបឌ្ឍំ គាថមាហ –

១២៨.

‘‘រាជា អបុច្ឆិ វិធុរំ, ធម្មកាមោ យុធិដ្ឋិលោ’’តិ.

តត្ថ ធម្មកាមោតិ សុចរិតធម្មប្បិយោ.

‘‘អបិ ព្រាហ្មណ ជានាសិ, កោ ឯកោ ពហុ សោចតី’’តិ –

សេសឧបឌ្ឍគាថាយ បន អយមត្ថោ – អបិ នាម, ព្រាហ្មណ, ត្វំ ជានាសិ ‘‘កោ ឥមស្មិំ លោកេ

ឯកោ ¶ ពហុ សោចតិ, នានាការណេន សោចតី’’តិ.

តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ ‘‘មហារាជ, កិំ សោកោ នាម តុម្ហាកំ សោកោ, បុព្ពេ ធូមការី នាមេកោ អជបាលព្រាហ្មណោ មហន្តំ អជយូថំ គហេត្វា អរញ្ញេ វជំ កត្វា តត្ថ អជា ឋបេត្វា អគ្គិញ្ច ធូមញ្ច កត្វា អជយូថំ បដិជគ្គន្តោ ខីរាទីនិ បរិភុញ្ជន្តោ វសិ. សោ តត្ថ អាគតេ សុវណ្ណវណ្ណេ សរភេ ទិស្វា តេសុ សិនេហំ កត្វា អជា អគណេត្វា អជានំ សក្ការំ សរភានំ កត្វា សរទកាលេ សរភេសុ បលាយិត្វា ហិមវន្តំ គតេសុ អជាសុបិ នដ្ឋាសុ សរភេ អបស្សន្តោ សោកេន បណ្ឌុរោគី ហុត្វា ជីវិតក្ខយំ បត្តោ, អយំ អាគន្តុកសង្គហំ កត្វា តុម្ហេហិ សតគុណេន សហស្សគុណេន សោចិត្វា កិលមិត្វា ¶ វិនាសំ បត្តោ’’តិ ឥទំ ឧទាហរណំ អានេត្វា ទស្សេន្តោ ឥមា គាថា អាហ –

១២៩.

‘‘ព្រាហ្មណោ អជយូថេន, បហូតេជោ វនេ វសំ;

ធូមំ អកាសិ វាសេដ្ឋោ, រត្តិន្ទិវមតន្ទិតោ.

១៣០.

‘‘តស្ស តំធូមគន្ធេន, សរភា មកសឌ្ឌិតា;

វស្សាវាសំ ឧបគច្ឆុំ, ធូមការិស្ស សន្តិកេ.

១៣១.

‘‘សរភេសុ មនំ កត្វា, អជា សោ នាវពុជ្ឈថ;

អាគច្ឆន្តី វជន្តី វា, តស្ស តា វិនសុំ អជា.

១៣២.

‘‘សរភា ¶ សរទេ កាលេ, បហីនមកសេ វនេ;

បាវិសុំ គិរិទុគ្គានិ, នទីនំ បភវានិ ច.

១៣៣.

‘‘សរភេ ច គតេ ទិស្វា, អជា ច វិភវំ គតា;

កិសោ ច វិវណ្ណោ ចាសិ, បណ្ឌុរោគី ច ព្រាហ្មណោ.

១៣៤.

‘‘ឯវំ យោ សំ និរំកត្វា, អាគន្តុំ កុរុតេ បិយំ;

សោ ឯកោ ពហុ សោចតិ, ធូមការីវ ព្រាហ្មណោ’’តិ.

តត្ថ បហូតេជោតិ បហូតឥន្ធនោ. ធូមំ អកាសីតិ មក្ខិកបរិបន្ថហរណត្ថាយ អគ្គិញ្ច ធូមញ្ច អកាសិ. វាសេដ្ឋោតិ តស្ស គោត្តំ. អតន្ទិតោតិ អនលសោ ហុត្វា. តំធូមគន្ធេនាតិ តេន ធូមគន្ធេន. សរភាតិ សរភមិគា. មកសឌ្ឌិតាតិ មកសេហិ ឧបទ្ទុតា បីឡិតា. សេសមក្ខិកាបិ មកសគ្គហណេនេវ ¶ គហិតា. វស្សាវាសន្តិ វស្សារត្តវាសំ វសិំសុ. មនំ កត្វាតិ សិនេហំ ឧប្បាទេត្វា. នាវពុជ្ឈថាតិ អរញ្ញតោ ចរិត្វា វជំ អាគច្ឆន្តី ចេវ វជតោ អរញ្ញំ គច្ឆន្តី ច ‘‘ឯត្តកា អាគតា, ឯត្តកា អនាគតា’’តិ ន ជានាតិ. តស្ស តា វិនសុន្តិ តស្ស តា ឯវំ អបច្ចវេក្ខន្តស្ស សីហបរិបន្ថាទិតោ អរក្ខិយមានា អជា សីហបរិបន្ថាទីហិ វិនស្សិំសុ, សព្ពាវ វិនដ្ឋា.

នទីនំ បភវានិ ចាតិ បព្ពតេយ្យានំ នទីនំ បភវដ្ឋានានិ ច បវិដ្ឋា. វិភវន្តិ អភាវំ. អជា ច វិនាសំ បត្តា ទិស្វា ជានិត្វា. កិសោ ច វិវណ្ណោតិ ខីរាទិទាយិកា អជា បហាយ សរភេ សង្គណ្ហិត្វា តេបិ អបស្សន្តោ ឧភតោ ¶ បរិហីនោ សោកាភិភូតោ កិសោ ចេវ ទុព្ពណ្ណោ ច អហោសិ. ឯវំ យោ សំ និរំកត្វាតិ ឯវំ មហារាជ, យោ សកំ បោរាណំ អជ្ឈត្តិកំ ជនំ នីហរិត្វា បហាយ កិស្មិញ្ចិ អគណេត្វា អាគន្តុកំ បិយំ ករោតិ, សោ តុម្ហាទិសោ ឯកោ ពហុ សោចតិ, អយំ តេ មយា ទស្សិតោ ធូមការី ព្រាហ្មណោ វិយ ពហុ សោចតីតិ.

ឯវំ មហាសត្តោ រាជានំ សញ្ញាបេន្តោ កថេសិ. សោបិ សញ្ញត្តំ គន្ត្វា តស្ស បសីទិត្វា ពហុំ ធនំ អទាសិ. តតោ បដ្ឋាយ ច អជ្ឈត្តិកសង្គហមេវ ករោន្តោ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា សគ្គបរាយណោ អហោសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា កោរព្យរាជា អានន្ទោ អហោសិ, ធូមការី បសេនទិកោសលោ, វិធុរបណ្ឌិតោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ធូមការិជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា.

[៤១៤] ៩. ជាគរជាតកវណ្ណនា

កោធ ¶ ជាគរតំ សុត្តោតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អញ្ញតរំ ឧបាសកំ អារព្ភ កថេសិ. សោ ហិ សោតាបន្នោ អរិយសាវកោ សាវត្ថិតោ សកដសត្ថេន សទ្ធិំ កន្តារមគ្គំ បដិបជ្ជិ. សត្ថវាហោ តត្ថ ឯកស្មិំ ឧទកផាសុកដ្ឋានេ បញ្ច សកដសតានិ មោចេត្វា ខាទនីយភោជនីយំ សំវិទហិត្វា វាសំ ឧបគច្ឆិ. តេ មនុស្សា តត្ថ តត្ថ និបជ្ជិត្វា សុបិំសុ, ឧបាសកោ បន សត្ថវាហស្ស សន្តិកេ ឯកស្មិំ រុក្ខមូលេ ចង្កមំ អធិដ្ឋាសិ. អថ នំ សត្ថំ វិលុម្បិតុកាមា ¶ បញ្ចសតា ចោរា នានាវុធានិ គហេត្វា សត្ថំ បរិវារេត្វា អដ្ឋំសុ. តេ តំ ឧបាសកំ ចង្កមន្តំ ទិស្វា ‘‘ឥមស្ស និទ្ទាយនកាលេ វិលុម្បិស្សាមា’’តិ តត្ថ តត្ថ អដ្ឋំសុ, សោបិ តិយាមរត្តិំ ចង្កមិយេវ. ចោរា បច្ចូសសមយេ គហិតគហិតា បាសាណមុគ្គរាទយោ ឆឌ្ឌេត្វា ‘‘ភោ សត្ថវាហ, ឥមំ អប្បមាទេន ជគ្គន្តំ បុរិសំ និស្សាយ ជីវិតំ លភិត្វា តវ សន្តកស្ស សាមិកោ ជាតោ, ឯតស្ស សក្ការំ ករេយ្យាសី’’តិ វត្វា បក្កមិំសុ. មនុស្សា ¶ កាលស្សេវ វុដ្ឋាយ តេហិ ឆឌ្ឌិតបាសាណមុគ្គរាទយោ ទិស្វា ‘‘ឥមំ និស្សាយ អម្ហេហិ ជីវិតំ លទ្ធ’’ន្តិ ឧបាសកស្ស សក្ការំ អកំសុ. ឧបាសកោបិ ឥច្ឆិតដ្ឋានំ គន្ត្វា កតកិច្ចោ បុន សាវត្ថិំ អាគន្ត្វា ជេតវនំ គន្ត្វា តថាគតំ បូជេត្វា វន្ទិត្វា និសិន្នោ ‘‘កិំ, ឧបាសក, ន បញ្ញាយសី’’តិ វុត្តេ តមត្ថំ អារោចេសិ. សត្ថា ‘‘ន ខោ, ឧបាសក, ត្វំយេវ អនិទ្ទាយិត្វា ជគ្គន្តោ វិសេសំ លភិ, បោរាណកបណ្ឌិតាបិ ជគ្គន្តា វិសេសំ គុណំ លភិំសូ’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ព្រាហ្មណកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា បច្ចាគន្ត្វា អគារមជ្ឈេ វសន្តោ អបរភាគេ និក្ខមិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ន ចិរស្សេវ ឈានាភិញ្ញំ និព្ពត្តេត្វា ហិមវន្តបទេសេ ឋានចង្កមិរិយាបថោ ហុត្វា វសន្តោ និទ្ទំ អនុបគន្ត្វា សព្ពរត្តិំ ចង្កមតិ. អថស្ស ចង្កមនកោដិយំ និព្ពត្តរុក្ខទេវតា ¶ តុស្សិត្វា រុក្ខវិដបេ ឋត្វា បញ្ហំ បុច្ឆន្តី បឋមំ គាថមាហ –

១៣៥.

‘‘កោធ ជាគរតំ សុត្តោ, កោធ សុត្តេសុ ជាគរោ;

កោ មមេតំ វិជានាតិ, កោ តំ បដិភណាតិ មេ’’តិ.

តត្ថ កោធាតិ កោ ឥធ. កោ មមេតន្តិ កោ មម ឯតំ បញ្ហំ វិជានាតិ. កោ តំ បដិភណាតិ មេតិ ឯតំ មយា បុដ្ឋំ បញ្ហំ មយ្ហំ កោ បដិភណាតិ, កោ ព្យាករិតុំ សក្ខិស្សតីតិ បុច្ឆតិ.

ពោធិសត្តោ តស្សា វចនំ សុត្វា –

១៣៦.

‘‘អហំ ជាគរតំ សុត្តោ, អហំ សុត្តេសុ ជាគរោ;

អហមេតំ វិជានាមិ, អហំ បដិភណាមិ តេ’’តិ. –

ឥមំ គាថំ វត្វា បុន តាយ –

១៣៧.

‘‘កថំ ¶ ជាគរតំ សុត្តោ, កថំ សុត្តេសុ ជាគរោ;

កថំ ឯតំ វិជានាសិ, កថំ បដិភណាសិ មេ’’តិ. –

ឥមំ គាថំ បុដ្ឋោ តមត្ថំ ព្យាករោន្តោ –

១៣៨.

‘‘យេ ធម្មំ នប្បជានន្តិ, សំយមោតិ ទមោតិ ច;

តេសុ សុប្បមានេសុ, អហំ ជគ្គាមិ ទេវតេ.

១៣៩.

‘‘យេសំ ¶ រាគោ ច ទោសោ ច, អវិជ្ជា ច វិរាជិតា;

តេសុ ជាគរមានេសុ, អហំ សុត្តោស្មិ ទេវតេ.

១៤០.

‘‘ឯវំ ជាគរតំ សុត្តោ, ឯវំ សុត្តេសុ ជាគរោ;

ឯវមេតំ វិជានាមិ, ឯវំ បដិភណាមិ តេ’’តិ. – ឥមា គាថា អាហ;

តត្ថ កថំ ជាគរតំ សុត្តោតិ កថំ ត្វំ ជាគរតំ សត្តានំ អន្តរេ សុត្តោ នាម ហោសិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. យេ ធម្មន្តិ យេ សត្តា នវវិធំ លោកុត្តរធម្មំ ន បជានន្តិ. សំយមោតិ ទមោតិ ចាតិ ‘‘អយំ សំយមោ, អយំ ទមោ’’តិ ឯវញ្ច យេ មគ្គេន អាគតំ សីលញ្ចេវ ឥន្ទ្រិយសំវរញ្ច ន ជានន្តិ. ឥន្ទ្រិយសំវរោ ហិ មនច្ឆដ្ឋានំ ឥន្ទ្រិយានំ ទមនតោ ‘‘ទមោ’’តិ វុច្ចតិ. តេសុ សុប្បមានេសូតិ តេសុ កិលេសនិទ្ទាវសេន សុបន្តេសុ សត្តេសុ អហំ អប្បមាទវសេន ជគ្គាមិ.

‘‘យេសំ រាគោ ចា’’តិ គាថាយ យេសំ មហាខីណាសវានំ បទសតេន និទ្ទិដ្ឋទិយឌ្ឍសហស្សតណ្ហាលោភសង្ខាតោ រាគោ ច នវអាឃាតវត្ថុសមុដ្ឋានោ ទោសោ ច ទុក្ខាទីសុ អដ្ឋសុ វត្ថូសុ ¶ អញ្ញាណភូតា អវិជ្ជា ចាតិ ឥមេ កិលេសា វិរាជិតា បហីនា, តេសុ អរិយេសុ សព្ពាការេន ជាគរមានេសុ តេ ឧបាទាយ អហំ សុត្តោ នាម ទេវតេតិ អត្ថោ. ឯវំ ជាគរតន្តិ ឯវំ ទេវតេ អហំ ឥមិនា ការណេន ជាគរតំ សុត្តោ នាមាតិ. ឯស នយោ សព្ពបទេសុ.

ឯវំ មហាសត្តេន បញ្ហេ កថិតេ តុដ្ឋា ទេវតា តស្ស ថុតិំ ករោន្តី ឱសានគាថមាហ –

១៤១.

‘‘សាធុ ¶ ជាគរតំ សុត្តោ, សាធុ សុត្តេសុ ជាគរោ;

សាធុ មេតំ វិជានាសិ, សាធុ បដិភណាសិ មេ’’តិ.

តត្ថ សាធូតិ ភទ្ទកំ កត្វា ត្វំ ឥមំ បញ្ហំ កថេសិ, មយម្បិ នំ ឯវមេវ កថេមាតិ. ឯវំ សា ពោធិសត្តស្ស ថុតិំ កត្វា អត្តនោ វិមានមេវ បាវិសិ.

សត្ថា ¶ ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ទេវធីតា ឧប្បលវណ្ណា អហោសិ, តាបសោ បន អហមេវ អហោសិ’’ន្តិ.

ជាគរជាតកវណ្ណនា នវមា.

[៤១៥] ១០. កុម្មាសបិណ្ឌិជាតកវណ្ណនា

ន កិរត្ថីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មល្លិកំ ទេវិំ អារព្ភ កថេសិ. សា ហិ សាវត្ថិយំ ឯកស្ស មាលាការជេដ្ឋកស្ស ធីតា ឧត្តមរូបធរា មហាបុញ្ញា សោឡសវស្សិកកាលេ ឯកទិវសំ កុមារិកាហិ សទ្ធិំ បុប្ផារាមំ គច្ឆន្តី តយោ កុម្មាសបិណ្ឌេ គហេត្វា បុប្ផបច្ឆិយំ ឋបេត្វា គច្ឆតិ. សា នគរតោ និក្ខមនកាលេ ភគវន្តំ សរីរប្បភំ វិស្សជ្ជេត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតំ នគរំ បវិសន្តំ ទិស្វា តយោ កុម្មាសបិណ្ឌេ ឧបនាមេសិ. សត្ថា ចតុមហារាជទត្តិយំ បត្តំ ឧបនេត្វា បដិគ្គហេសិ. សាបិ តថាគតស្ស បាទេ សិរសា វន្ទិត្វា ពុទ្ធារម្មណំ បីតិំ គហេត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. សត្ថា តំ ឱលោកេត្វា សិតំ បាត្វាកាសិ. អាយស្មា អានន្ទោ ‘‘កោ នុ ខោ, ភន្តេ, ហេតុ កោ បច្ចយោ តថាគតស្ស សិតករណេ’’តិ ភគវន្តំ បុច្ឆិ. អថស្ស សត្ថា ‘‘អានន្ទ, អយំ កុមារិកា ឥមេសំ កុម្មាសបិណ្ឌានំ ផលេន អជ្ជេវ កោសលរញ្ញោ អគ្គមហេសី ភវិស្សតី’’តិ សិតការណំ កថេសិ.

កុមារិកាបិ បុប្ផារាមំ គតា ¶ . តំ ទិវសមេវ កោសលរាជា អជាតសត្តុនា សទ្ធិំ យុជ្ឈន្តោ យុទ្ធបរាជិតោ បលាយិត្វា អស្សំ អភិរុយ្ហ អាគច្ឆន្តោ តស្សា គីតសទ្ទំ សុត្វា បដិពទ្ធចិត្តោ អស្សំ តំ អារាមាភិមុខំ បេសេសិ. បុញ្ញសម្បន្នា កុមារិកា រាជានំ ទិស្វា អបលាយិត្វាវ អាគន្ត្វា អស្សស្ស នាសរជ្ជុយា គណ្ហិ, រាជា អស្សបិដ្ឋិយំ និសិន្នោវ ‘‘សសាមិកាសិ, អសាមិកាសី’’តិ បុច្ឆិត្វា អសាមិកភាវំ ញត្វា អស្សា ឱរុយ្ហ វាតាតបកិលន្តោ តស្សា អង្កេ និបន្នោ មុហុត្តំ វិស្សមិត្វា តំ អស្សបិដ្ឋិយំ និសីទាបេត្វា ពលកាយបរិវុតោ ¶ នគរំ បវិសិត្វា អត្តនោ កុលឃរំ បេសេត្វា សាយន្ហសមយេ យានំ បហិណិត្វា ¶ មហន្តេន សក្ការសម្មានេន កុលឃរតោ អាហរាបេត្វា រតនរាសិម្ហិ ឋបេត្វា អភិសេកំ ទត្វា អគ្គមហេសិំ អកាសិ. តតោ បដ្ឋាយ ច សា រញ្ញោ បិយា អហោសិ មនាបា, បុព្ពុដ្ឋាយិកាទីហិ បញ្ចហិ កល្យាណធម្មេហិ សមន្នាគតា បតិទេវតា, ពុទ្ធានម្បិ វល្លភា អហោសិ. តស្សា សត្ថុ តយោ កុម្មាសបិណ្ឌេ ទត្វា តំ សម្បត្តិំ អធិគតភាវោ សកលនគរំ បត្ថរិត្វា គតោ.

អថេកទិវសំ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, មល្លិកា ទេវី ពុទ្ធានំ តយោ កុម្មាសបិណ្ឌេ ទត្វា តេសំ ផលេន តំ ទិវសញ្ញេវ អភិសេកំ បត្តា, អហោ ពុទ្ធានំ មហាគុណតា’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘អនច្ឆរិយំ, ភិក្ខវេ, មល្លិកាយ ឯកស្ស សព្ពញ្ញុពុទ្ធស្ស តយោ កុម្មាសបិណ្ឌេ ទត្វា កោសលរញ្ញោ អគ្គមហេសិភាវាធិគមោ. កស្មា? ពុទ្ធានំ គុណមហន្តតាយ. បោរាណកបណ្ឌិតា បន បច្ចេកពុទ្ធានំ អលោណកំ អស្នេហំ អផាណិតំ កុម្មាសំ ទត្វា តស្ស ផលេន ទុតិយេ អត្តភាវេ តិយោជនសតិកេ កាសិរដ្ឋេ រជ្ជសិរិំ បាបុណិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តេ រជ្ជំ ការេន្តេ ពោធិសត្តោ ឯកស្មិំ ទលិទ្ទកុលេ និព្ពត្តិត្វា វយប្បត្តោ ឯកំ សេដ្ឋិំ និស្សាយ ភតិយា កម្មំ ករោន្តោ ជីវិកំ កប្បេសិ. សោ ឯកទិវសំ ‘‘បាតរាសត្ថាយ មេ ភវិស្សតី’’តិ អន្តរាបណតោ ចត្តារោ កុម្មាសបិណ្ឌេ គហេត្វា កម្មន្តំ គច្ឆន្តោ ចត្តារោ បច្ចេកពុទ្ធេ ភិក្ខាចារត្ថាយ ពារាណសិនគរាភិមុខេ អាគច្ឆន្តេ ទិស្វា ‘‘ឥមេ ភិក្ខំ សន្ធាយ ពារាណសិំ គច្ឆន្តិ ¶ , មយ្ហម្បិមេ ចត្តារោ កុម្មាសបិណ្ឌា អត្ថិ, យំនូនាហំ ឥមេ ឥមេសំ ទទេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តេ ឧបសំកមិត្វា វន្ទិត្វា ‘‘ភន្តេ, ឥមេ មេ ហត្ថេ ចត្តារោ កុម្មាសបិណ្ឌា, អហំ ឥមេ តុម្ហាកំ ទទាមិ, សាធុ មេ, ភន្តេ, បដិគ្គណ្ហថ, ឯវមិទំ បុញ្ញំ មយ្ហំ ភវិស្សតិ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយា’’តិ វត្វា តេសំ អធិវាសនំ វិទិត្វា វាលិកំ ឧស្សាបេត្វា ចត្តារិ អាសនានិ បញ្ញបេត្វា តេសំ ឧបរិ សាខាភង្គំ អត្ថរិត្វា បច្ចេកពុទ្ធេ បដិបាដិយា និសីទាបេត្វា បណ្ណបុដេន ឧទកំ អាហរិត្វា ទក្ខិណោទកំ បាតេត្វា ចតូសុ បត្តេសុ ចត្តារោ កុម្មាសបិណ្ឌេ បតិដ្ឋាបេត្វា វន្ទិត្វា ‘‘ភន្តេ, ឯតេសំ និស្សន្ទេន ទលិទ្ទគេហេ និព្ពត្តិ នាម មា ហោតុ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណប្បដិវេធស្ស បច្ចយោ ហោតូ’’តិ ¶ អាហ. បច្ចេកពុទ្ធា បរិភុញ្ជិំសុ, បរិភោគាវសានេ អនុមោទនំ កត្វា ឧប្បតិត្វា នន្ទមូលកបព្ភារមេវ អគមំសុ.

ពោធិសត្តោ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ បច្ចេកពុទ្ធគតំ បីតិំ គហេត្វា តេសុ ចក្ខុបថំ អតីតេសុ អត្តនោ ¶ កម្មន្តំ គន្ត្វា យាវតាយុកំ ទានំ អនុស្សរិត្វា កាលំ កត្វា តស្ស ផលេន ពារាណសិរញ្ញោ អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិ, ព្រហ្មទត្តកុមារោតិស្ស នាមំ អកំសុ. សោ អត្តនោ បទសា គមនកាលតោ បដ្ឋាយ ‘‘អហំ ឥមស្មិំយេវ នគរេ ភតកោ ហុត្វា កម្មន្តំ គច្ឆន្តោ បច្ចេកពុទ្ធានំ ចត្តារោ កុម្មាសបិណ្ឌេ ទត្វា តស្ស ទានស្ស ផលេន ឥធ និព្ពត្តោ’’តិ បសន្នាទាសេ មុខនិមិត្តំ វិយ សព្ពំ បុរិមជាតិកិរិយំ ជាតិស្សរញាណេន បាកដំ កត្វា បស្សិ. សោ វយប្បត្តោ តក្កសិលាយំ គន្ត្វា សព្ពសិប្បានិ ឧគ្គណ្ហិត្វា បច្ចាគន្ត្វា សិក្ខិតសិប្បំ បិតុ ទស្សេត្វា តុដ្ឋេន បិតរា ឱបរជ្ជេ បតិដ្ឋាបិតោ, អបរភាគេ បិតុ អច្ចយេន រជ្ជេ បតិដ្ឋាសិ. អថស្ស ឧត្តមរូបធរំ កោសលរញ្ញោ ធីតរំ អានេត្វា អគ្គមហេសិំ អកំសុ, ឆត្តមង្គលទិវសេ បនស្ស សកលនគរំ ទេវនគរំ វិយ អលង្ករិំសុ.

សោ នគរំ បទក្ខិណំ កត្វា អលង្កតបាសាទំ ¶ អភិរុហិត្វា មហាតលមជ្ឈេ សមុស្សិតសេតច្ឆត្តំ បល្លង្កំ អភិរុយ្ហ និសិន្នោ បរិវារេត្វា ឋិតេ ឯកតោ អមច្ចេ, ឯកតោ ព្រាហ្មណគហបតិអាទយោ នានាវិភវេ សិរិវិលាសសមុជ្ជលេ, ឯកតោ នានាវិធបណ្ណាការហត្ថេ នាគរមនុស្សេ, ឯកតោ អលង្កតទេវច្ឆរសង្ឃំ វិយ សោឡសសហស្សសង្ខំ នាដកិត្ថិគណន្តិ ឥមំ អតិមនោរមំ សិរិវិភវំ ឱលោកេន្តោ អត្តនោ បុព្ពកម្មំ អនុស្សរិត្វា ‘‘ឥទំ សុវណ្ណបិណ្ឌិកំ កញ្ចនមាលំ សេតច្ឆត្តំ, ឥមានិ ច អនេកសហស្សានិ ហត្ថិវាហនអស្សវាហនរថវាហនានិ, មណិមុត្តាទិបូរិតា សារគព្ភា, នានាវិធធញ្ញបូរិតា មហាបថវី, ទេវច្ឆរបដិភាគា នារិយោ ចាតិ សព្ពោបេស មយ្ហំ សិរិវិភវោ ន អញ្ញស្ស សន្តកោ, ចតុន្នំ បច្ចេកពុទ្ធានំ ទិន្នស្ស ចតុកុម្មាសបិណ្ឌទានស្សេវ សន្តកោ, តេ និស្សាយ មយា ឯស លទ្ធោ’’តិ បច្ចេកពុទ្ធានំ គុណំ អនុស្សរិត្វា អត្តនោ កម្មំ បាកដំ អកាសិ. តស្ស តំ អនុស្សរន្តស្ស សកលសរីរំ បីតិយា បូរិ. សោ បីតិយា តេមិតហទយោ មហាជនស្ស មជ្ឈេ ឧទានគីតំ គាយន្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

១៤២.

‘‘ន ¶ កិរត្ថិ អនោមទស្សិសុ, បារិចរិយា ពុទ្ធេសុ អប្បិកា;

សុក្ខាយ អលោណិកាយ ច, បស្ស ផលំ កុម្មាសបិណ្ឌិយា.

១៤៣.

‘‘ហត្ថិគវាស្សា ចិមេ ពហូ, ធនធញ្ញំ បថវី ច កេវលា;

នារិយោ ចិមា អច្ឆរូបមា, បស្ស ផលំ កុម្មាសបិណ្ឌិយា’’តិ.

តត្ថ អនោមទស្សិសូតិ អនោមស្ស អលាមកស្ស បច្ចេកពោធិញាណស្ស ទិដ្ឋត្តា បច្ចេកពុទ្ធា អនោមទស្សិនោ នាម. បារិចរិយាតិ អភិវាទនបច្ចុដ្ឋានញ្ជលិកម្មាទិភេទា សាមីចិកិរិយាបិ, សម្បត្តេ ¶ ទិស្វា អត្តនោ សន្តកំ អប្បំ វា ពហុំ វា លូខំ វា បណីតំ វា ទេយ្យធម្មំ ចិត្តំ បសាទេត្វា គុណំ សល្លក្ខេត្វា តិស្សោ ចេតនា វិសោធេត្វា ផលំ សទ្ទហិត្វា បរិច្ចជនកិរិយាបិ ¶ . ពុទ្ធេសូតិ បច្ចេកពុទ្ធេសុ. អប្បិកាតិ មន្ទា បរិត្តា នាម នត្ថិ កិរ. សុក្ខាយាតិ និស្នេហាយ. អលោណិកាយាតិ ផាណិតវិរហិតាយ. និប្ផាណិតត្តា ហិ សា ‘‘អលោណិកា’’តិ វុត្តា. កុម្មាសបិណ្ឌិយាតិ ចត្តារោ កុម្មាសបិណ្ឌេ ឯកតោ កត្វា គហិតំ កុម្មាសំ សន្ធាយ ឯវមាហ. គុណវន្តានំ សមណព្រាហ្មណានំ គុណំ សល្លក្ខេត្វា ចិត្តំ បសាទេត្វា ផលុប្បត្តិំ បាដិកង្ខមានានំ តិស្សោ ចេតនា វិសោធេត្វា ទិន្នបទក្ខិណា អប្បិកា នាម នត្ថិ, និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ មហាសម្បត្តិមេវ ទេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘នត្ថិ ចិត្តេ បសន្នម្ហិ, អប្បិកា នាម ទក្ខិណា;

តថាគតេ វា សម្ពុទ្ធេ, អថ វា តស្ស សាវកេ.

‘‘តិដ្ឋន្តេ និព្ពុតេ ចាបិ, សមេ ចិត្តេ សមំ ផលំ;

ចេតោបណិធិហេតុ ហិ, សត្តា គច្ឆន្តិ សុគ្គតិ’’ន្តិ. (វិ. វ. ៨០៤, ៨០៦);

ឥមស្ស បនត្ថស្ស ទីបនត្ថាយ –

‘‘ខីរោទនំ អហមទាសិំ, ភិក្ខុនោ បិណ្ឌាយ ចរន្តស្ស; (វិ. វ. ៤១៣);

តស្សា មេ បស្ស វិមានំ, អច្ឆរា កាមវណ្ណិនីហមស្មិ. (វិ. វ. ៣៣៤);

‘‘អច្ឆរាសហស្សស្សាហំ ¶ , បវរា បស្ស បុញ្ញានំ វិបាកំ;

តេន មេតាទិសោ វណ្ណោ, តេន មេ ឥធ មិជ្ឈតិ.

‘‘ឧប្បជ្ជន្តិ ច មេ ភោគា, យេ កេចិ មនសោ បិយា;

តេនម្ហិ ឯវំ ជលិតានុភាវា, វណ្ណោ ច មេ សព្ពទិសា បភាសតី’’តិ. (វិ. វ. ៣៣៤-៣៣៦) –

ឯវមាទីនិ វិមានវត្ថូនិ អាហរិតព្ពានិ.

ធនធញ្ញន្តិ ¶ មុត្តាទិធនញ្ច សត្ត ធញ្ញានិ ច. បថវី ច កេវលាតិ សកលា ចេសា មហាបថវីតិ សកលបថវិំ ហត្ថគតំ មញ្ញមានោ វទតិ. បស្ស ផលំ កុម្មាសបិណ្ឌិយាតិ អត្តនោ ទានផលំ អត្តនាវ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ. ទានផលំ កិរ ពោធិសត្តា ច សព្ពញ្ញុពុទ្ធាយេវ ច ជានន្តិ. តេនេវ សត្ថា ឥតិវុត្តកេ សុត្តន្តំ កថេន្តោ –

‘‘ឯវញ្ចេ, ភិក្ខវេ, សត្តា ជានេយ្យុំ ទានសំវិភាគស្ស វិបាកំ, យថាហំ ជានាមិ, ន អទត្វា ភុញ្ជេយ្យុំ, ន ច នេសំ មច្ឆេរមលំ ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋេយ្យ. យោបិ នេសំ អស្ស ចរិមោ អាលោបោ ចរិមំ កពឡំ, តតោបិ ន អសំវិភជិត្វា ភុញ្ជេយ្យុំ, សចេ នេសំ បដិគ្គាហកា អស្សុ. យស្មា ច ខោ, ភិក្ខវេ, សត្តា ន ឯវំ ជានន្តិ ទានសំវិភាគស្ស វិបាកំ, យថាហំ ជានាមិ, តស្មា អទត្វា ភុញ្ជន្តិ, មច្ឆេរមលញ្ច នេសំ ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតី’’តិ (ឥតិវុ. ២៦).

ពោធិសត្តោបិ អត្តនោ ឆត្តមង្គលទិវសេ សញ្ជាតបីតិបាមោជ្ជោ ឥមាហិ ទ្វីហិ គាថាហិ ឧទានគីតំ គាយិ. តតោ បដ្ឋាយ ‘‘រញ្ញោ បិយគីត’’ន្តិ ពោធិសត្តស្ស នាដកិត្ថិយោ ច សេសនាដកគន្ធព្ពាទយោបិ ច អន្តេបុរជនោបិ អន្តោនគរវាសិនោបិ ពហិនគរវាសិនោបិ បានាគារេសុបិ អមច្ចមណ្ឌលេសុបិ ‘‘អម្ហាកំ រញ្ញោ បិយគីត’’ន្តិ តទេវ ¶ គីតំ គាយន្តិ. ឯវំ អទ្ធានេ គតេ អគ្គមហេសី តស្ស គីតស្ស អត្ថំ ជានិតុកាមា អហោសិ, មហាសត្តំ បន បុច្ឆិតុំ ន វិសហតិ. អថស្សា ឯកស្មិំ គុណេ បសីទិត្វា ឯកទិវសំ រាជា ‘‘ភទ្ទេ, វរំ តេ ទស្សាមិ, វរំ គណ្ហាហី’’តិ អាហ. ‘‘សាធុ, ទេវ, គណ្ហាមី’’តិ. ‘‘ហត្ថិអស្សាទីសុ តេ កិំ ទម្មី’’តិ? ‘‘ទេវ, តុម្ហេ និស្សាយ មយ្ហំ ន កិញ្ចិ នត្ថិ, ន មេ ឯតេហិ អត្ថោ, សចេ បន ទាតុកាមាត្ថ, តុម្ហាកំ គីតស្ស អត្ថំ កថេត្វា ទេថា’’តិ. ‘‘ភទ្ទេ, កោ តេ ¶ ឥមិនា វរេន អត្ថោ, អញ្ញំ គណ្ហាហី’’តិ. ‘‘ទេវ, អញ្ញេន មេ អត្ថោ នត្ថិ, ឯតទេវ គណ្ហាមី’’តិ. ‘‘សាធុ ភទ្ទេ, កថេស្សាមិ, តុយ្ហំ បន ឯកិកាយ រហោ ន កថេស្សាមិ, ទ្វាទសយោជនិកាយ ពារាណសិយា ភេរិំ ចរាបេត្វា រាជទ្វារេ រតនមណ្ឌបំ ការេត្វា រតនបល្លង្កំ បញ្ញាបេត្វា អមច្ចព្រាហ្មណាទីហិ ច នាគរេហិ ចេវ សោឡសហិ ឥត្ថិសហស្សេហិ ច បរិវុតោ តេសំ មជ្ឈេ រតនបល្លង្កេ និសីទិត្វា កថេស្សាមី’’តិ. សា ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ សម្បដិច្ឆិ.

រាជា តថា ការេត្វា អមរគណបរិវុតោ សក្កោ ទេវរាជា វិយ មហាជនកាយបរិវុតោ រតនបល្លង្កេ និសីទិ. ទេវីបិ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា កញ្ចនភទ្ទបីឋំ អត្ថរិត្វា ឯកមន្តេ អក្ខិកោដិយា ឱលោកេត្វា តថារូបេ ឋានេ និសីទិត្វា ‘‘ទេវ, តុម្ហាកំ តុស្សិត្វា គាយនមង្គលគីតស្ស ¶ តាវ មេ អត្ថំ គគនតលេ បុណ្ណចន្ទំ ឧដ្ឋាបេន្តោ វិយ បាកដំ កត្វា កថេថា’’តិ វត្វា តតិយំ គាថមាហ –

១៤៤.

‘‘អភិក្ខណំ រាជកុញ្ជរ, គាថា ភាសសិ កោសលាធិប;

បុច្ឆាមិ តំ រដ្ឋវឌ្ឍន, ពាឡ្ហំ បីតិមនោ បភាសសី’’តិ.

តត្ថ កោសលាធិបាតិ ន សោ កោសលរដ្ឋាធិបោ, កុសលេ បន ធម្មេ អធិបតិំ កត្វា វិហរតិ, តេន នំ អាលបន្តី ឯវមាហ, កុសលាធិប កុសលជ្ឈាសយាតិ ¶ អត្ថោ. ពាឡ្ហំ បីតិមនោ បភាសសីតិ អតិវិយ បីតិយុត្តចិត្តោ ហុត្វា ភាសសិ, តស្មា កថេថ តាវ មេ ឯតាសំ គាថានំ អត្ថន្តិ.

អថស្ស គាថានមត្ថំ អាវិ ករោន្តោ មហាសត្តោ ចតស្សោ គាថា អភាសិ –

១៤៥.

‘‘ឥមស្មិំយេវ នគរេ, កុលេ អញ្ញតរេ អហុំ;

បរកម្មករោ អាសិំ, ភតកោ សីលសំវុតោ.

១៤៦.

‘‘កម្មាយ និក្ខមន្តោហំ, ចតុរោ សមណេទ្ទសំ;

អាចារសីលសម្បន្នេ, សីតិភូតេ អនាសវេ.

១៤៧.

‘‘តេសុ ¶ ចិត្តំ បសាទេត្វា, និសីទេត្វា បណ្ណសន្ថតេ;

អទំ ពុទ្ធានំ កុម្មាសំ, បសន្នោ សេហិ បាណិភិ.

១៤៨.

‘‘តស្ស កម្មស្ស កុសលស្ស, ឥទំ មេ ឯទិសំ ផលំ;

អនុភោមិ ឥទំ រជ្ជំ, ផីតំ ធរណិមុត្តម’’ន្តិ.

តត្ថ កុលេ អញ្ញតរេតិ នាមេន វា គោត្តេន វា អបាកដេ ឯកស្មិំយេវ កុលេ. អហុន្តិ និព្ពត្តិំ. បរកម្មករោ អាសិន្តិ តស្មិំ កុលេ ជាតោវាហំ ទលិទ្ទតាយ បរស្ស កម្មំ កត្វា ជីវិកំ កប្បេន្តោ បរកម្មករោ អាសិំ. ភតកោតិ បរវេតនភតោ. សីលសំវុតោតិ បញ្ចសីលសំវរេ ឋិតោ, ភតិយា ជីវន្តោបិ ទុស្សីល្យំ បហាយ សីលសម្បន្នោវ អហោសិន្តិ ទីបេតិ. កម្មាយ និក្ខមន្តោហន្តិ តំ ទិវសំ កត្តព្ពកិច្ចស្ស ករណត្ថាយ និក្ខន្តោ អហំ. ចតុរោ សមណេទ្ទសន្តិ ¶ ភទ្ទេ, អហំ នគរា និក្ខម្ម មហាមគ្គំ អារុយ្ហ អត្តនោ កម្មភូមិំ គច្ឆន្តោ ភិក្ខាយ ពារាណសិនគរំ បវិសន្តេ សមិតបាបេ ចត្តារោ បព្ពជិតេ អទ្ទសំ. អាចារសីលសម្បន្នេតិ ឯកវីសតិយា អនេសនាហិ ជីវិកកប្បនំ អនាចារោ នាម, តស្ស បដិបក្ខេន អាចារេន ចេវ មគ្គផលេហិ អាគតេន សីលេន ច សមន្នាគតេ. សីតិភូតេតិ រាគាទិបរិឡាហវូបសមេន ចេវ ឯកាទសអគ្គិនិព្ពាបនេន ច សីតិភាវប្បត្តេ. អនាសវេតិ កាមាសវាទិវិរហិតេ. និសីទេត្វាតិ វាលិកាសនានំ ឧបរិ សន្ថតេ បណ្ណសន្ថរេ និសីទាបេត្វា. សន្ថរោ ហិ ឥធ សន្ថតោតិ វុត្តោ. អទន្តិ នេសំ ឧទកំ ទត្វា សក្កច្ចំ សកេហិ ហត្ថេហិ កុម្មាសំ អទាសិំ. កុសលស្សាតិ អារោគ្យានវជ្ជដ្ឋេន កុសលស្ស. ផលន្តិ តស្ស និស្សន្ទផលំ. ផីតន្តិ សព្ពសម្បត្តិផុល្លិតំ.

ឯវញ្ច ¶ មហាសត្តស្ស អត្តនោ កម្មផលំ វិត្ថារេត្វា កថេន្តស្ស សុត្វា ទេវី បសន្នមនា ‘‘សចេ, មហារាជ, ឯវំ បច្ចក្ខតោ ទានផលំ ជានាថ, ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ ឯកំ ភត្តបិណ្ឌំ លភិត្វា ធម្មិកសមណព្រាហ្មណានំ ទត្វាវ បរិភុញ្ជេយ្យាថា’’តិ ពោធិសត្តស្ស ថុតិំ ករោន្តី –

១៤៩.

‘‘ទទំ ភុញ្ជ មា ច បមាទោ, ចក្កំ វត្តយ កោសលាធិប;

មា រាជ អធម្មិកោ អហុ, ធម្មំ បាលយ កោសលាធិបា’’តិ. – ឥមំ គាថមាហ;

តត្ថ ¶ ទទំ ភុញ្ជាតិ អញ្ញេសំ ទត្វាវ អត្តនា ភុញ្ជ. មា ច បមាទោតិ ទានាទីសុ បុញ្ញេសុ មា បមជ្ជិ. ចក្កំ វត្តយ កោសលាធិបាតិ កុសលជ្ឈាសយ, មហារាជ, បតិរូបទេសវាសាទិកំ ចតុព្ពិធំ ធម្មចក្កំ បវត្តេហិ. បកតិរថោ ហិ ទ្វីហិ ចក្កេហិ គច្ឆតិ, អយំ បន កាយោ ឥមេហិ ចតូហិ ចក្កេហិ ទេវលោកំ គច្ឆតិ, តេន តេ ‘‘ធម្មចក្ក’’ន្តិ សង្ខ្យំ គតា, តំ ត្វំ ចក្កំ បវត្តេហិ. អធម្មិកោតិ យថា អញ្ញេ ឆន្ទាគតិំ គច្ឆន្តា លោកំ ឧច្ឆុយន្តេ បីឡេត្វា វិយ ធនមេវ សំកឌ្ឍន្តា អធម្មិកា ហោន្តិ, តថា ត្វំ មា អធម្មិកោ អហុ. ធម្មំ បាលយាតិ –

‘‘ទានំ សីលំ បរិច្ចាគំ, អជ្ជវំ មទ្ទវំ តបំ;

អក្កោធំ អវិហិំសញ្ច, ខន្តិញ្ច អវិរោធន’’ន្តិ. (ជា. ២.២១.១៧៦) –

ឥមំ បន ទសវិធំ រាជធម្មមេវ បាលយ រក្ខ, មា បរិច្ចជិ.

មហាសត្តោ តស្សា វចនំ សម្បដិច្ឆន្តោ –

១៥០.

‘‘សោហំ តទេវ បុនប្បុនំ, វដុមំ អាចរិស្សាមិ សោភនេ;

អរិយាចរិតំ សុកោសលេ, អរហន្តោ មេ មនាបាវ បស្សិតុ’’ន្តិ. – គាថមាហ;

តត្ថ ¶ វដុមន្តិ មគ្គំ. អរិយាចរិតន្តិ អរិយេហិ ពុទ្ធាទីហិ អាចិណ្ណំ. សុកោសលេតិ សោភនេ កោសលរញ្ញោ ធីតេតិ អត្ថោ. អរហន្តោតិ កិលេសេហិ អារកត្តា, អរានញ្ច អរីនញ្ច ហតត្តា, បច្ចយានំ អរហត្តា ឯវំលទ្ធនាមា បច្ចេកពុទ្ធា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ភទ្ទេ, កោសលរាជធីតេ សោ អហំ ‘‘ទានំ ¶ មេ ទិន្ន’’ន្តិ តិត្តិំ អកត្វា បុនប្បុនំ តទេវ អរិយាចរិតំ ទានមគ្គំ អាចរិស្សាមិ. មយ្ហញ្ហិ អគ្គទក្ខិណេយ្យត្តា អរហន្តោ មនាបទស្សនា, ចីវរាទីនិ ទាតុកាមតាយ តេយេវ បស្សិតុំ ឥច្ឆាមីតិ.