📜
នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស
ខុទ្ទកនិកាយេ
ជាតក-អដ្ឋកថា
(ឆដ្ឋោ ភាគោ)
២២. មហានិបាតោ
[៥៣៨] ១. មូគបក្ខជាតកវណ្ណនា
មា ¶ ¶ ¶ បណ្ឌិច្ចយំ វិភាវយាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាភិនិក្ខមនំ អារព្ភ កថេសិ. ឯកទិវសញ្ហិ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ សន្និសិន្នា ភគវតោ នេក្ខម្មបារមិំ វណ្ណយន្តា និសីទិំសុ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ភិក្ខវេ, ឥទានិ មម បូរិតបារមិស្ស រជ្ជំ ឆឌ្ឌេត្វា មហាភិនិក្ខមនំ ¶ នាម អនច្ឆរិយំ. អហញ្ហិ បុព្ពេ អបរិបក្កេ ញាណេ បារមិយោ បូរេន្តោបិ រជ្ជំ ឆឌ្ឌេត្វា និក្ខន្តោយេវា’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.
អតីតេ កាសិរដ្ឋេ ពារាណសិយំ កាសិរាជា នាម ធម្មេន រជ្ជំ ការេសិ. តស្ស សោឡសសហស្សា ឥត្ថិយោ អហេសុំ. តាសុ ឯកាបិ បុត្តំ វា ធីតរំ វា ន លភិ. នាគរា ‘‘អម្ហាកំ រញ្ញោ វំសានុរក្ខកោ ឯកោបិ បុត្តោ នត្ថី’’តិ រាជង្គណេ សន្និបតិត្វា កុសជាតកេ (ជា. ២.២០.១ អាទយោ) អាគតនយេនេវ រាជានំ ឯវមាហំសុ ‘‘ទេវ, បុត្តំ បត្ថេថា’’តិ. រាជា ¶ តេសំ វចនំ សុត្វា សោឡសសហស្សា ឥត្ថិយោ ‘‘តុម្ហេ បុត្តំ បត្ថេថា’’តិ អាណាបេសិ. តា ចន្ទាទីនំ ទេវតានំ អាយាចនឧបដ្ឋានាទីនិ កត្វា បត្ថេន្តិយោបិ បុត្តំ វា ធីតរំ វា ន លភិំសុ. អគ្គមហេសី បនស្ស មទ្ទរាជធីតា ចន្ទាទេវី នាម សីលសម្បន្នា អហោសិ. រាជា ‘‘ភទ្ទេ, ត្វម្បិ បុត្តំ បត្ថេហី’’តិ អាហ. សា បុណ្ណមទិវសេ ឧបោសថំ សមាទិយិត្វា ចូឡសយនេ និបន្នាវ អត្តនោ សីលំ អាវជ្ជេត្វា ‘‘សចាហំ អខណ្ឌសីលា ឥមិនា មេ សច្ចេន ¶ បុត្តោ ឧប្បជ្ជតូ’’តិ សច្ចកិរិយំ អកាសិ.
តស្សា សីលតេជេន សក្កស្ស ភវនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សក្កោ អាវជ្ជេន្តោ តំ ការណំ ញត្វា ‘‘ចន្ទាទេវី បុត្តំ បត្ថេតិ, ហន្ទាហំ បុត្តំ ទស្សាមី’’តិ តស្សានុច្ឆវិកំ បុត្តំ ឧបធារេន្តោ ពោធិសត្តំ បស្សិ. ពោធិសត្តោបិ តទាវីសតិវស្សានិ ពារាណសិយំ រជ្ជំ ការេត្វា តតោ ចុតោ ឧស្សទនិរយេ និព្ពត្តិត្វា អសីតិវស្សសហស្សានិ តត្ថ បច្ចិត្វា តតោ ចវិត្វា តាវតិំសភវនេ និព្ពត្តិ. តត្ថាបិ យាវតាយុកំ ឋត្វា តតោ ចវិត្វា ឧបរិទេវលោកំ គន្តុកាមោ អហោសិ. សក្កោ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘មារិស, តយិ មនុស្សលោកេ ឧប្បន្នេ បារមិយោ ច តេ បូរិស្សន្តិ, មហាជនស្ស វុឌ្ឍិ ច ភវិស្សតិ, អយំ កាសិរញ្ញោ ចន្ទាទេវី នាម អគ្គមហេសី បុត្តំ បត្ថេតិ, តស្សា កុច្ឆិយំ ឧប្បជ្ជាហី’’តិ វត្វា អញ្ញេសញ្ច ចវនធម្មានំ បញ្ចសតានំ ទេវបុត្តានំ បដិញ្ញំ គហេត្វា សកដ្ឋានមេវ អគមាសិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បញ្ចហិ ទេវបុត្តសតេហិ សទ្ធិំ ទេវលោកតោ ចវិត្វា សយំ ចន្ទាទេវិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. ឥតរេ បន ទេវបុត្តា អមច្ចភរិយានំ កុច្ឆីសុ បដិសន្ធិំ គណ្ហិំសុ.
តទា ចន្ទាទេវិយា កុច្ឆិ វជិរបុណ្ណា វិយ អហោសិ. សា គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតភាវំ ញត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ. តំ សុត្វា រាជា គព្ភស្ស បរិហារំ ទាបេសិ. សា បរិបុណ្ណគព្ភា ទសមាសច្ចយេន ធញ្ញបុញ្ញលក្ខណសម្បន្នំ បុត្តំ វិជាយិ. តំ ទិវសមេវ អមច្ចគេហេសុ បញ្ច កុមារសតានិ ជាយិំសុ. តស្មិំ ខណេ រាជា អមច្ចគណបរិវុតោ មហាតលេ និសិន្នោ អហោសិ. អថស្ស ¶ ‘‘បុត្តោ, តេ ទេវ, ជាតោ’’តិ អារោចយិំសុ. តេសំ វចនំ សុត្វា រញ្ញោ បុត្តបេមំ ឧប្បជ្ជិត្វា ឆវិយាទីនិ ឆិន្ទិត្វា អដ្ឋិមិញ្ជំ ¶ អាហច្ច អដ្ឋាសិ, អព្ភន្តរេ បីតិ ឧប្បជ្ជិ, ហទយំ សីតលំ ជាតំ. សោ អមច្ចេ បុច្ឆិ ‘‘តុដ្ឋា នុ ខោ តុម្ហេ, មម បុត្តោ ជាតោ’’តិ? ‘‘កិំ កថេថ, ទេវ, មយំ បុព្ពេ អនាថា, ឥទានិ បន សនាថា ជាតា, សាមិកោ នោ លទ្ធោ’’តិ អាហំសុ. រាជា មហាសេនគុត្តំ បក្កោសាបេត្វា អាណាបេសិ ‘‘មម បុត្តស្ស បរិវារោ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, គច្ឆ ត្វំ អមច្ចគេហេសុ អជ្ជ ជាតា ទារកា កិត្តកា នាមាតិ ឱលោកេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា អមច្ចគេហានិ គន្ត្វា ឱលោកេន្តោ បញ្ច កុមារសតានិ ទិស្វា បុនាគន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ.
រាជា បញ្ចន្នំ ទារកសតានំ កុមារបសាធនានិ បេសេត្វា បុន បញ្ច ធាតិសតានិ ច ទាបេសិ. មហាសត្តស្ស បន អតិទីឃាទិទោសវជ្ជិតា ¶ អលម្ពត្ថនិយោ មធុរថញ្ញាយោ ចតុសដ្ឋិ ធាតិយោ អទាសិ. អតិទីឃាយ ហិ ឥត្ថិយា បស្សេ និសីទិត្វា ថញ្ញំ បិវតោ ទារកស្ស គីវា ទីឃា ហោតិ, អតិរស្សាយ បស្សេ និសីទិត្វា ថញ្ញំ បិវន្តោ ទារកោ និប្បីឡិតខន្ធដ្ឋិកោ ហោតិ, អតិកិសាយ បស្សេ និសីទិត្វា ថញ្ញំ បិវតោ ទារកស្ស ឩរូ រុជ្ជន្តិ, អតិថូលាយ បស្សេ និសីទិត្វា ថញ្ញំ បិវន្តោ ទារកោ បក្ខបាទោ ហោតិ, អតិកាឡិកាយ ខីរំ អតិសីតលំ ហោតិ, អតិឱទាតាយ ខីរំ អតិឧណ្ហំ ហោតិ, លម្ពត្ថនិយា បស្សេ និសីទិត្វា ថញ្ញំ បិវន្តោ ទារកោ និប្បីឡិតនាសិកោ ហោតិ. កាសានញ្ច បន ឥត្ថីនំ ខីរំ អតិអម្ពិលំ ហោតិ, សាសានញ្ច បន ឥត្ថីនំ ខីរំ អតិកដុកាទិភេទំ ហោតិ, តស្មា តេ សព្ពេបិ ទោសេ វិវជ្ជេត្វា អលម្ពត្ថនិយោ មធុរថញ្ញាយោ ចតុសដ្ឋិ ធាតិយោ ទត្វា មហន្តំ សក្ការំ កត្វា ចន្ទាទេវិយាបិ វរំ អទាសិ. សាបិ គហិតកំ កត្វា ឋបេសិ.
រាជា កុមារស្ស នាមគ្គហណទិវសេ លក្ខណបាឋកេ ព្រាហ្មណេ បក្កោសាបេត្វា តេសំ មហន្តំ សក្ការំ កត្វា កុមារស្ស អន្តរាយាភាវំ បុច្ឆិ. តេ តស្ស លក្ខណសម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘មហារាជ, ធញ្ញបុញ្ញលក្ខណសម្បន្នោ អយំ កុមារោ, តិដ្ឋតុ ឯកទីបោ, ទ្វិសហស្សបរិវារានំ ចតុន្នម្បិ មហាទីបានំ រជ្ជំ ការេតុំ សមត្ថោ ហោតិ, នាស្ស កោចិ អន្តរាយោ ¶ បញ្ញាយតី’’តិ វទិំសុ. រាជា តេសំ វចនំ សុត្វា តុស្សិត្វា កុមារស្ស នាមំ ករោន្តោ យស្មា កុមារស្ស ជាតទិវសេ សកលកាសិរដ្ឋេ ទេវោ វស្សិ, យស្មា ច រញ្ញោ ចេវ អមច្ចានញ្ច ហទយំ សីតលំ ជាតំ, យស្មា ច តេមយមានោ ជាតោ, តស្មា ‘‘តេមិយកុមារោ’’តិស្ស នាមំ អកាសិ. អថ នំ ធាតិយោ ឯកមាសិកំ អលង្ករិត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ អានយិំសុ. រាជា បិយបុត្តំ អាលិង្គិត្វា សីសេ ចុម្ពិត្វា អង្កេ និសីទាបេត្វា រមយមានោ និសីទិ.
តស្មិំ ¶ ខណេ ចត្តារោ ចោរា អានីតា. រាជា តេ ទិស្វា ‘‘តេសុ ឯកស្ស ចោរស្ស សកណ្ដកាហិ កសាហិ បហារសហស្សំ ករោថ, ឯកស្ស សង្ខលិកាយ ពន្ធិត្វា ពន្ធនាគារបវេសនំ ករោថ, ឯកស្ស សរីរេ សត្តិបហារំ ករោថ, ឯកស្ស សូលារោបនំ ករោថា’’តិ អាណាបេសិ. អថ មហាសត្តោ បិតុ វចនំ សុត្វា ភីតតសិតោ ហុត្វា ‘‘អហោ មម បិតា រជ្ជំ និស្សាយ អតិភារិយំ និរយគាមិកម្មំ អកាសី’’តិ ចិន្តេសិ. បុនទិវសេ បន តំ សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា អលង្កតសិរិសយនេ និបជ្ជាបេសុំ. សោ ថោកំ និទ្ទាយិត្វា បពុទ្ធោ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា សេតច្ឆត្តំ ឱលោកេន្តោ មហន្តំ សិរិវិភវំ បស្សិ. អថស្ស បកតិយាបិ ភីតតសិតស្ស អតិរេកតរំ ភយំ ឧប្បជ្ជិ. សោ ‘‘កុតោ នុ ¶ ខោ អហំ ឥមំ ចោរគេហំ អាគតោម្ហី’’តិ ឧបធារេន្តោ ជាតិស្សរញាណេន ទេវលោកតោ អាគតភាវំ ញត្វា តតោ បរំ ឱលោកេន្តោ ឧស្សទនិរយេ បក្កភាវំ បស្សិ, តតោ បរំ ឱលោកេន្តោ តស្មិំយេវ នគរេ រាជភាវំ អញ្ញាសិ.
អថស្ស ‘‘អហំ វីសតិវស្សានិ ពារាណសិយំ រជ្ជំ ការេត្វា អសីតិវស្សសហស្សានិ ឧស្សទនិរយេ បច្ចិំ, ឥទានិ បុនបិ ឥមស្មិំយេវ ចោរគេហេ និព្ពត្តោម្ហិ, បិតា មេ ហិយ្យោ ចតូសុ ចោរេសុ អានីតេសុ តថារូបំ ផរុសំ និរយសំវត្តនិកំ កថំ កថេសិ, សចាហំ រជ្ជំ ការេស្សាមិ, បុនបិ និរយេ និព្ពត្តិត្វា មហាទុក្ខំ អនុភវិស្សាមី’’តិ អាវជ្ជេន្តស្ស មហន្តំ ភយំ ឧប្បជ្ជិ. ពោធិសត្តស្ស កញ្ចនវណ្ណំ សរីរំ ហត្ថេន បរិមទ្ទិតំ បទុមំ វិយ មិលាតំ ទុព្ពណ្ណំ អហោសិ. សោ ‘‘កថំ នុ ខោ ឥមម្ហា ចោរគេហា មុច្ចេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ និបជ្ជិ. អថ នំ ឯកស្មិំ អត្តភាវេ មាតុភូតបុព្ពា ឆត្តេ ¶ អធិវត្ថា ទេវធីតា អស្សាសេត្វា ‘‘តាត តេមិយកុមារ, មា ភាយិ, មា សោចិ, មា ចិន្តយិ. សចេ ឥតោ មុច្ចិតុកាមោសិ, ត្វំ អបីឋសប្បីបិ បីឋសប្បី វិយ ហោហិ, អពធិរោបិ ពធិរោ វិយ ហោហិ, អមូគោបិ មូគោ វិយ ហោហិ, ឥមានិ តីណិ អង្គានិ អធិដ្ឋាយ អត្តនោ បណ្ឌិតភាវំ មា បកាសេហី’’តិ វត្វា បឋមំ គាថមាហ –
‘‘មា បណ្ឌិច្ចយំ វិភាវយ, ពាលមតោ ភវ សព្ពបាណិនំ;
សព្ពោ តំ ជនោ ឱចិនាយតុ, ឯវំ តវ អត្ថោ ភវិស្សតី’’តិ.
តត្ថ បណ្ឌិច្ចយន្តិ បណ្ឌិច្ចំ, អយមេវ វា បាឋោ. ពាលមតោតិ ពាលោ ឥតិ សម្មតោ. សព្ពោ ជនោតិ សកលោ អន្តោជនោ ចេវ ពហិជនោ ច. ឱចិនាយតូតិ ‘‘នីហរថេតំ កាឡកណ្ណិ’’ន្តិ អវមញ្ញតុ, អវជានាតូតិ អត្ថោ.
សោ តស្សា វចនេន អស្សាសំ បដិលភិត្វា –
‘‘ករោមិ ¶ តេ តំ វចនំ, យំ មំ ភណសិ ទេវតេ;
អត្ថកាមាសិ មេ អម្ម, ហិតកាមាសិ ទេវតេ’’តិ. –
ឥមំ គាថំ វត្វា តានិ តីណិ អង្គានិ អធិដ្ឋាសិ. សា ច ទេវធីតា អន្តរធាយិ. រាជា បុត្តស្ស អនុក្កណ្ឋនត្ថាយ តានិ បញ្ច កុមារសតានិ តស្ស សន្តិកេយេវ ឋបេសិ. តេ ទារកា ថញ្ញត្ថាយ រោទន្តិ បរិទេវន្តិ. មហាសត្តោ បន និរយភយតជ្ជិតោ ‘‘រជ្ជតោ មេ សុស្សិត្វា មតមេវ សេយ្យោ’’តិ ន រោទតិ ន បរិទេវតិ. អថស្ស ធាតិយោ តំ បវត្តិំ ញត្វា ចន្ទាទេវិយា ¶ អារោចយិំសុ. សាបិ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា នេមិត្តកេ ព្រាហ្មណេ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ. អថ ព្រាហ្មណា អាហំសុ ‘‘ទេវ, កុមារស្ស បកតិវេលំ អតិក្កមិត្វា ថញ្ញំ ទាតុំ វដ្ដតិ, ឯវំ សោ រោទមានោ ថនំ ទឡ្ហំ គហេត្វា សយមេវ បិវិស្សតី’’តិ. តតោ បដ្ឋាយ ធាតិយោ កុមារស្ស បកតិវេលំ អតិក្កមិត្វា ថញ្ញំ ទេន្តិ. ទទមានា ច កទាចិ ឯកវារំ អតិក្កមិត្វា ទេន្តិ, កទាចិ សកលទិវសំ ខីរំ ន ទេន្តិ.
វីមំសនកណ្ឌំ
សោ ¶ និរយភយតជ្ជិតោ សុស្សន្តោបិ ថញ្ញត្ថាយ ន រោទតិ, ន បរិទេវតិ. អថ នំ អរោទន្តម្បិ ទិស្វា ‘‘បុត្តោ មេ ឆាតោ’’តិ មាតា វា ថញ្ញំ បាយេតិ, កទាចិ ធាតិយោ វា បាយេន្តិ. សេសទារកា ថញ្ញំ អលទ្ធវេលាយមេវ រោទន្តិ បរិទេវន្តិ. មហាសត្តោ បន និរយភយតជ្ជិតោ ន រោទតិ, ន បរិទេវតិ, ន និទ្ទាយតិ, ន ហត្ថបាទេ សមិញ្ជតិ, ន សទ្ទំ ករោតិ. អថស្ស ធាតិយោ ‘‘បីឋសប្បីនំ ហត្ថបាទា នាម ន ឯវរូបា ហោន្តិ, មូគានំ ហនុកបរិយោសានំ នាម ន ឯវរូបំ ហោតិ, ពធិរានំ កណ្ណសោតានិ នាម ន ឯវរូបានិ ហោន្តិ, ភវិតព្ពមេត្ថ ការណេន, វីមំសិស្សាម ន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ខីរេន តាវ នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ សកលទិវសំ ខីរំ ន ទេន្តិ. សោ សុស្សន្តោបិ ខីរត្ថាយ សទ្ទំ ន ករោតិ. អថស្ស មាតា ‘‘បុត្តោ មេ ឆាតោ’’តិ សយមេវ ថញ្ញំ បាយេតិ. ឯវំ អន្តរន្តរា ខីរំ អទត្វា ឯកសំវច្ឆរំ វីមំសន្តាបិស្ស អន្តរំ ន បស្សិំសុ.
តតោ អមច្ចាទយោ រញ្ញោ អារោចេសុំ ‘‘ឯកវស្សិកទារកា នាម បូវខជ្ជកំ បិយាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ បញ្ច កុមារសតានិ តស្ស សន្តិកេយេវ និសីទាបេត្វា នានាបូវខជ្ជកានិ ឧបនាមេត្វា ពោធិសត្តស្ស អវិទូរេ ឋបេត្វា ‘‘យថារុចិ តានិ បូវខជ្ជកានិ ¶ គណ្ហថា’’តិ បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ តិដ្ឋន្តិ. សេសទារកា កលហំ ករោន្តា អញ្ញមញ្ញំ បហរន្តា តំ តំ គហេត្វា ខាទន្តិ. មហាសត្តោ បន អត្តានំ ឱវទិត្វា ‘‘តាត តេមិយកុមារ, និរយភយំ ឥច្ឆន្តោ បូវខជ្ជកំ ឥច្ឆាហី’’តិ និរយភយតជ្ជិតោ បូវខជ្ជកំ ន ឱលោកេសិ. ឯវំ បូវខជ្ជកេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.
តតោ ‘‘ទ្វិវស្សិកទារកា នាម ផលាផលំ បិយាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ នានាផលានិ ឧបនាមេត្វា ពោធិសត្តស្ស អវិទូរេ ឋបេត្វា វីមំសិំសុ. សេសទារកា ¶ កលហំ កត្វា យុជ្ឈន្តា តំ តំ គហេត្វា ខាទន្តិ. សោ និរយភយតជ្ជិតោ តម្បិ ន ឱលោកេសិ. ឯវំ ផលាផលេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.
តតោ ‘‘តិវស្សិកទារកា នាម កីឡនភណ្ឌកំ បិយាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ នានាសុវណ្ណមយានិ ហត្ថិអស្សរូបកាទីនិ ការាបេត្វា ពោធិសត្តស្ស អវិទូរេ ឋបេសុំ. សេសទារកា អញ្ញមញ្ញំ វិលុម្បន្តា គណ្ហិំសុ. មហាសត្តោ បន ន កិញ្ចិ ឱលោកេសិ. ឯវំ កីឡនភណ្ឌកេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.
តតោ ¶ ‘‘ចតុវស្សិកទារកា នាម ភោជនំ បិយាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ នានាភោជនានិ ឧបនាមេសុំ. សេសទារកា តំ បិណ្ឌំ បិណ្ឌំ កត្វា ភុញ្ជន្តិ. មហាសត្តោ បន អត្តានំ ឱវទិត្វា ‘‘តាត តេមិយកុមារ, អលទ្ធភោជនានំ តេ អត្តភាវានំ គណនា នាម នត្ថី’’តិ និរយភយតជ្ជិតោ តម្បិ ន ឱលោកេសិ. អថស្ស មាតា សយមេវ ហទយេន ភិជ្ជមានេន វិយ អសហន្តេន សហត្ថេន ភោជនំ ភោជេសិ. ឯវំ ភោជនេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.
តតោ ‘‘បញ្ចវស្សិកទារកា នាម អគ្គិនោ ភាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ រាជង្គណេ អនេកទ្វារយុត្តំ មហន្តំ គេហំ ការេត្វា តាលបណ្ណេហិ ឆាទេត្វា តំ សេសទារកេហិ បរិវុតំ តស្ស មជ្ឈេ និសីទាបេត្វា អគ្គិំ ទេន្តិ. សេសទារកា អគ្គិំ ទិស្វា វិរវន្តា បលាយិំសុ. មហាសត្តោ បន ចិន្តេសិ ‘‘និរយអគ្គិសន្តាបនតោ ឥទមេវ អគ្គិសន្តាបនំ សតគុណេន សហស្សគុណេន សតសហស្សគុណេន វរតរ’’ន្តិ និរោធសមាបន្នោ មហាថេរោ វិយ និច្ចលោវ អហោសិ. អថ នំ អគ្គិម្ហិ អាគច្ឆន្តេ គហេត្វា អបនេន្តិ. ឯវំ អគ្គិនាបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.
តតោ ¶ ‘‘ឆវស្សិកទារកា នាម មត្តហត្ថិនោ ភាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ ឯកំ ហត្ថិំ សុសិក្ខិតំ សិក្ខាបេត្វា ពោធិសត្តំ សេសទារកេហិ បរិវុតំ រាជង្គណេ និសីទាបេត្វា តំ ហត្ថិំ មុញ្ចន្តិ. សោ កោញ្ចនាទំ នទន្តោ សោណ្ឌាយ ភូមិយំ បោថេន្តោ ភយំ ទស្សេន្តោ អាគច្ឆតិ. សេសទារកា តំ ទិស្វា មរណភយភីតា ទិសាវិទិសាសុ បលាយិំសុ. មហាសត្តោ បន មត្តហត្ថិំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘ចណ្ឌនិរយេ បច្ចនតោ ចណ្ឌហត្ថិនោ ហត្ថេ មរណមេវ សេយ្យោ’’តិ និរយភយតជ្ជិតោ តត្ថេវ និសីទិ. សុសិក្ខិតោ ហត្ថី មហាសត្តំ បុប្ផកលាបំ វិយ ឧក្ខិបិត្វា អបរាបរំ កត្វា អកិលមេត្វាវ គច្ឆតិ. ឯវំ ហត្ថិនាបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.
តតោ ‘‘សត្តវស្សិកទារកា នាម សប្បស្ស ភាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ ពោធិសត្តំ សេសទារកេហិ សទ្ធិំ រាជង្គណេ និសីទាបេត្វា ឧទ្ធដទាឋេ កតមុខពន្ធេ សប្បេ វិស្សជ្ជេសុំ. សេសទារកា តេ ទិស្វា វិរវន្តា បលាយិំសុ. មហាសត្តោ បន និរយភយំ អាវជ្ជេត្វា ‘‘ចណ្ឌសប្បស្ស ¶ មុខេ វិនាសមេវ វរតរ’’ន្តិ និរោធសមាបន្នោ មហាថេរោ វិយ និច្ចលោវ អហោសិ. អថស្ស សប្បោ សកលសរីរំ វេឋេត្វា មត្ថកេ ផណំ កត្វា អច្ឆិ. តទាបិ សោ និច្ចលោវ អហោសិ. ឯវំ សប្បេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ ¶ .
តតោ ‘‘អដ្ឋវស្សិកទារកា នាម នដសមជ្ជំ បិយាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ តំ បញ្ចទារកសតេហិ សទ្ធិំ រាជង្គណេ និសីទាបេត្វា នដសមជ្ជំ ការាបេសុំ. សេសទារកា តំ នដសមជ្ជំ ទិស្វា ‘‘សាធុ សាធូ’’តិ វទន្តា មហាហសិតំ ហសន្តិ. មហាសត្តោ បន ‘‘និរយេ និព្ពត្តកាលេ តវ ខណមត្តម្បិ ហាសោ វា សោមនស្សំ វា នត្ថី’’តិ និរយភយំ អាវជ្ជេត្វា និច្ចលោវ អហោសិ, តំ ន ឱលោកេសិ. ឯវំ នដសមជ្ជេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.
តតោ ‘‘នវវស្សិកទារកា នាម អសិនោ ភាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ តំ បញ្ចទារកសតេហិ សទ្ធិំ រាជង្គណេ និសីទាបេត្វា ទារកានំ កីឡនកាលេ ឯកោ បុរិសោ ផលិកវណ្ណំ អសិំ គហេត្វា បរិព្ភមន្តោ នទន្តោ វគ្គន្តោ តាសេន្តោ លង្ឃន្តោ អប្ផោដេន្តោ មហាសទ្ទំ ករោន្តោ ‘‘កាសិរញ្ញោ កិរ កាឡកណ្ណី ឯកោ បុត្តោ អត្ថិ, សោ កុហិំ, សីសមស្ស ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ អភិធាវតិ. តំ បុរិសំ ទិស្វា សេសទារកា ភីតតសិតា ហុត្វា វិរវន្តា ទិសាវិទិសាសុ បលាយិំសុ. មហាសត្តោ បន និរយភយំ អាវជ្ជេត្វា អជានន្តោ វិយ និសីទិ. អថ ¶ នំ សោ បុរិសោ អសិនា សីសេ បរាមសិត្វា ‘‘សីសំ តេ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ តាសេន្តោបិ តាសេតុំ អសក្កោន្តោ អបគមិ. ឯវំ ខគ្គេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.
តតោ ទសវស្សិកកាលេ បនស្ស ពធិរភាវវីមំសនត្ថំ សិរិសយនេ និសីទាបេត្វា សាណិយា បរិក្ខិបាបេត្វា ចតូសុ បស្សេសុ ឆិទ្ទានិ កត្វា តស្ស អទស្សេត្វា ហេដ្ឋាសយនេ សង្ខធមកេ និសីទាបេត្វា ឯកប្បហារេនេវ សង្ខេ ធមាបេន្តិ, ឯកនិន្នាទំ អហោសិ. អមច្ចា ចតូសុ បស្សេសុ ឋត្វា សាណិយា ឆិទ្ទេហិ ឱលោកេន្តាបិ មហាសត្តស្ស ឯកទិវសម្បិ សតិសម្មោសំ វា ហត្ថបាទវិការំ វា ផន្ទនមត្តំ វា ន បស្សិំសុ. ឯវំ ឯកសំវច្ឆរំ សង្ខសទ្ទេនបិ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.
តតោ ¶ បរម្បិ ឯកាទសវស្សិកកាលេ ឯកសំវច្ឆរំ តថេវ ភេរិសទ្ទេន វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.
តតោ ទ្វាទសវស្សិកកាលេ ‘‘ទីបេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ ‘‘រត្តិភាគេ អន្ធការេ ហត្ថំ វា បាទំ វា ផន្ទាបេតិ នុ ខោ, នោ’’តិ ឃដេសុ ទីបេ ជាលេត្វា សេសទីបេ និព្ពាបេត្វា ថោកំ អន្ធការេ សយាបេត្វា ឃដេហិ ទីបេ ឧក្ខិបិត្វា ឯកប្បហារេនេវ អាលោកំ កត្វា ឥរិយាបថំ ឧបធារេន្តិ. ឯវំ ទីបេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស កិញ្ចិ ផន្ទនមត្តម្បិ ន បស្សិំសុ.
តតោ តេរសវស្សិកកាលេ ‘‘ផាណិតេន ¶ នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ សកលសរីរំ ផាណិតេន មក្ខេត្វា ពហុមក្ខិកេ ឋានេ និបជ្ជាបេសុំ. មក្ខិកា ឧដ្ឋហន្តិ, តា តស្ស សកលសរីរំ បរិវារេត្វា សូចីហិ វិជ្ឈមានា វិយ ខាទន្តិ. សោ និរោធសមាបន្នោ មហាថេរោ វិយ និច្ចលោវ អហោសិ. ឯវំ ផាណិតេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស កិញ្ចិ ផន្ទនមត្តម្បិ ន បស្សិំសុ.
អថស្ស ចុទ្ទសវស្សិកកាលេ ‘‘ឥទានិ បនេស មហល្លកោ ជាតោ សុចិកាមោ អសុចិជិគុច្ឆកោ, អសុចិនា នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ តតោ បដ្ឋាយ នំ នេវ ន្ហាបេន្តិ ន ច អាចមាបេន្តិ. សោ ឧច្ចារបស្សាវំ កត្វា តត្ថេវ បលិបន្នោ សយតិ. ទុគ្គន្ធភាវេន បនស្ស អន្តរុធីនំ និក្ខមនកាលោ វិយ អហោសិ, អសុចិគន្ធេន មក្ខិកា ខាទន្តិ. សោ និច្ចលោវ អហោសិ ¶ . អថ នំ បរិវារេត្វា ឋិតា ធាតិយោ អាហំសុ ‘‘តាត តេមិយកុមារ, ត្វំ មហល្លកោ ជាតោ, កោ តំ សព្ពទា បដិជគ្គិស្សតិ, កិំ ន លជ្ជសិ, កស្មា និបន្នោសិ, ឧដ្ឋាយ តេ សរីរំ បដិជគ្គាហី’’តិ អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តិ. សោ តថារូបេ បដិកូលេ គូថរាសិម្ហិ និមុគ្គោបិ ទុគ្គន្ធភាវេន យោជនសតមត្ថកេ ឋិតានម្បិ ហទយុប្បតនសមត្ថស្ស គូថនិរយស្ស ទុគ្គន្ធភាវំ អាវជ្ជេត្វា និច្ចលោវ អហោសិ. ឯវំ អសុចិនាបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.
តតោ បន្នរសវស្សិកកាលេ ‘‘អង្គារេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ អថស្ស ហេដ្ឋាមញ្ចកេ អគ្គិកបល្លានិ ឋបយិំសុ ‘‘អប្បេវ នាម ឧណ្ហេន បីឡិតោ ¶ ទុក្ខវេទនំ អសហន្តោ វិប្ផន្ទនាការំ ទស្សេយ្យា’’តិ. អថស្ស សរីរេ ផោដានិ ឧដ្ឋហន្តិ. មហាសត្តោ ‘‘អវីចិនិរយសន្តាបោ យោជនសតមត្ថកេ ផរតិ, តម្ហា ទុក្ខតោ ឥទំ ទុក្ខំ សតគុណេន សហស្សគុណេន សតសហស្សគុណេន វរតរ’’ន្តិ អធិវាសេត្វា និច្ចលោវ អហោសិ. អថស្ស មាតាបិតរោ ភិជ្ជមានហទយា វិយ មនុស្សេ បដិក្កមាបេត្វា តំ តតោ អគ្គិសន្តាបនតោ អបនេត្វា ‘‘តាត តេមិយកុមារ, មយំ តវ អបីឋសប្បិអាទិភាវំ ជានាម. ន ហិ ឯតេសំ ឯវរូបានិ ហត្ថបាទកណ្ណសោតានិ ហោន្តិ, ត្វំ អម្ហេហិ បត្ថេត្វា លទ្ធបុត្តកោ, មា នោ នាសេហិ, សកលជម្ពុទីបេ វសន្តានំ រាជូនំ សន្តិកេ គរហតោ នោ មោចេហី’’តិ យាចិំសុ. ឯវំ សោ តេហិ យាចិតោបិ អសុណន្តោ វិយ ហុត្វា និច្ចលោវ និបជ្ជិ. អថស្ស មាតាបិតរោ រោទមានា បរិទេវមានា បដិក្កមន្តិ ¶ . ឯកទា មាតា ឯកិកា ឧបសង្កមិត្វា យាចតិ, ឯកទា បិតា ឯកកោវ ឧបសង្កមិត្វា យាចតិ. ឯវំ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.
អថស្ស សោឡសវស្សិកកាលេ អមច្ចព្រាហ្មណាទយោ ចិន្តយិំសុ ‘‘បីឋសប្បី វា ហោតុ, មូគោ វា ពធិរោ វា ហោតុ, វយេ បរិណតេ រជនីយេ អរជ្ជន្តា នាម នត្ថិ, ទុស្សនីយេ អទុស្សន្តា នាម នត្ថិ, សមយេ សម្បត្តេ បុប្ផវិកសនំ វិយ ហិ ធម្មតា ឯសា, នាដកានម្បិស្ស បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា តាហិ នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ. តតោ ឧត្តមរូបធរា ទេវកញ្ញាយោ វិយ វិលាសសម្បន្នា នាដកិត្ថិយោ បក្កោសាបេត្វា ‘‘យា កុមារំ ហសាបេតុំ វា កិលេសេហិ ពន្ធិតុំ វា សក្កោតិ, សា តស្ស អគ្គមហេសី ភវិស្សតី’’តិ វត្វា កុមារំ គន្ធោទកេន ន្ហាបេត្វា ទេវបុត្តំ វិយ អលង្ករិត្វា ទេវវិមានសទិសេ សិរិគព្ភេ សុបញ្ញត្តេ សិរិសយនេ អារោបេត្វា គន្ធទាមបុប្ផទាមធូមវាសចុណ្ណាទីហិ អន្តោគព្ភំ ឯកគន្ធសមោទកំ កត្វា បដិក្កមិំសុ. អថ នំ តា ឥត្ថិយោ បរិវារេត្វា នច្ចគីតេហិ ចេវ មធុរវចនាទីហិ ច នានប្បការេហិ អភិរមាបេតុំ វាយមិំសុ. សោ ពុទ្ធិសម្បន្នតាយ តា ឥត្ថិយោ អនោលោកេត្វា ‘‘ឥមា ឥត្ថិយោ មម សរីរសម្ផស្សំ មា ¶ វិន្ទន្តូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា អស្សាសបស្សាសេ សន្និរុម្ភិ, អថស្ស សរីរំ ថទ្ធំ អហោសិ. តា តស្ស សរីរសម្ផស្សំ អវិន្ទន្តិយោ ហុត្វា ‘‘ថទ្ធសរីរោ ឯស, នាយំ មនុស្សោ, យក្ខោ ¶ ភវិស្សតី’’តិ ភីតតសិតា ហុត្វា អត្តានំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តិយោ បលាយិំសុ. ឯវំ នាដកេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.
ឯវំ សោឡស សំវច្ឆរានិ សោឡសហិ មហាវីមំសាហិ ចេវ អនេកាហិ ខុទ្ទកវីមំសាហិ ច វីមំសមានាបិ តស្ស ចិត្តំ បរិគ្គណ្ហិតុំ នាសក្ខិំសុ.
វីមំសនកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.
រជ្ជយាចនកណ្ឌំ
តតោ រាជា វិប្បដិសារី ហុត្វា លក្ខណបាឋកេ ព្រាហ្មណេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តុម្ហេ កុមារស្ស ជាតកាលេ ‘ធញ្ញបុញ្ញលក្ខណសម្បន្នោ អយំ កុមារោ, នាស្ស កោចិ អន្តរាយោ បញ្ញាយតី’តិ មេ កថយិត្ថ, ឥទានិ បន សោ បីឋសប្បី មូគពធិរោ ជាតោ, កថា វោ ន សមេតី’’តិ អាហ. ព្រាហ្មណា វទិំសុ ‘‘មហារាជ, អាចរិយេហិ អទិដ្ឋកំ នាម នត្ថិ, អបិច ខោ បន, ទេវ, ‘រាជកុលេហិ បត្ថេត្វា លទ្ធបុត្តកោ កាឡកណ្ណី’តិ ¶ វុត្តេ ‘តុម្ហាកំ ទោមនស្សំ សិយា’តិ ន កថយិម្ហា’’តិ. អថ នេ រាជា ឯវមាហ ‘‘ឥទានិ បន កិំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘មហារាជ, ឥមស្មិំ កុមារេ ឥមស្មិំ គេហេ វសន្តេ តយោ អន្តរាយា បញ្ញាយិស្សន្តិ – ជីវិតស្ស វា អន្តរាយោ, សេតច្ឆត្តស្ស វា អន្តរាយោ, អគ្គមហេសិយា វា អន្តរាយោ’’តិ. ‘‘តស្មា, ទេវ, បបញ្ចំ អកត្វា អវមង្គលរថេ អវមង្គលអស្សេ យោជេត្វា តត្ថ នំ និបជ្ជាបេត្វា បច្ឆិមទ្វារេន នីហរិត្វា អាមកសុសានេ ចតុព្ភិត្តិកំ អាវាដំ ខណិត្វា និខណិតុំ វដ្ដតី’’តិ. រាជា អន្តរាយភយេន ភីតោ តេសំ វចនំ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ.
តទា ចន្ទាទេវី តំ បវត្តិំ សុត្វា តុរិតតុរិតាវ ឯកិកា រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ‘‘ទេវ, តុម្ហេហិ មយ្ហំ វរោ ទិន្នោ, មយា ច គហិតកោ កត្វា ឋបិតោ, ឥទានិ តំ មេ ទេថា’’តិ យាចិ. ‘‘គណ្ហាហិ, ទេវី’’តិ. ‘‘ទេវ, បុត្តស្ស មេ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘កិំការណា, ទេវា’’តិ. ‘‘បុត្តោ, តេ ទេវិ, កាឡកណ្ណី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, យាវជីវំ អទទន្តាបិ សត្ត វស្សានិ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ឆ ¶ វស្សានិ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, បញ្ច វស្សានិ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ចត្តារិ វស្សានិ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, តីណិ វស្សានិ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ទ្វេ វស្សានិ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ¶ ហិ, ទេវ, ឯកវស្សំ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, សត្ត មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ឆ មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, បញ្ច មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ចត្តារិ មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, តីណិ មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ទ្វេ មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ឯកមាសំ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, អឌ្ឍមាសំ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, សត្ត ទិវសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. រាជា ‘‘សាធុ, ទេវិ, គណ្ហាហី’’តិ អាហ. សា តស្មិំ ខណេ បុត្តំ អលង្ការាបេត្វា ‘‘តេមិយកុមារស្ស ឥទំ រជ្ជ’’ន្តិ នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា សកលនគរំ អលង្ការាបេត្វា បុត្តំ ហត្ថិក្ខន្ធំ អារោបេត្វា សេតច្ឆត្តំ តស្ស មត្ថកេ ការាបេត្វា នគរំ បទក្ខិណំ កត្វា បុន អាគន្ត្វា អន្តោនគរំ បវេសេត្វា តំ សិរិសយនេ និបជ្ជាបេត្វា បិយបុត្តំ សព្ពរត្តិំ យាចិ ‘‘តាត តេមិយកុមារ, តំ និស្សាយ សោឡស វស្សានិ និទ្ទំ អលភិត្វា រោទមានាយ មេ អក្ខីនិ ឧបក្កានិ, សោកេន មេ ហទយំ ភិជ្ជមានំ វិយ អហោសិ, អហំ តវ អបីឋសប្បិអាទិភាវំ ជានាមិ, មា មំ អនាថំ ករី’’តិ. សា ឥមិនា ឧបាយេនេវ បុនទិវសេបិ បុនទិវសេបីតិ បញ្ច ទិវសានិ យាចិ.
រជ្ជយាចនកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.
អថ ឆដ្ឋេ ទិវសេ រាជា សុនន្ទំ នាម សារថិំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាត, សុនន្ទសារថិ ស្វេ បាតោវ អវមង្គលរថេ អវមង្គលអស្សេ យោជេត្វា កុមារំ តត្ថ និបជ្ជាបេត្វា បច្ឆិមទ្វារេន នីហរិត្វា អាមកសុសានេ ចតុព្ភិត្តិកំ អាវាដំ ខណិត្វា តត្ថ នំ បក្ខិបិត្វា កុទ្ទាលបិដ្ឋេន មត្ថកំ ភិន្ទិត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេត្វា ឧបរិ បំសុំ ទត្វា បថវិវឌ្ឍនកម្មំ ¶ កត្វា ន្ហត្វា ឯហី’’តិ អាណាបេសិ. សោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ សម្បដិច្ឆិ. អថ ឆដ្ឋម្បិ រត្តិំ ទេវី កុមារំ យាចិត្វា ‘‘តាត តេមិយកុមារ, តវ បិតា កាសិរាជា តំ ស្វេ បាតោវ អាមកសុសានេ និខណិតុំ អាណាបេសិ, ស្វេ បាតោវ មរណំ បាបុណិស្សសិ បុត្តា’’តិ អាហ. តំ សុត្វា មហាសត្តស្ស ‘‘តាត តេមិយកុមារ, សោឡស វស្សានិ តយា កតោ វាយាមោ ¶ ឥទានិ មត្ថកំ បក្កោ’’តិ ¶ ចិន្តេន្តស្ស អព្ភន្តរេ បីតិ ឧប្បជ្ជិ. មាតុយា បនស្ស ហទយំ ភិជ្ជមានំ វិយ អហោសិ, ឯវំ សន្តេបិ ‘‘មនោរថោ មត្ថកំ បាបុណិស្សតី’’តិ មាតុយា សទ្ធិំ នាលបិ.
អថស្សា រត្តិយា អច្ចយេន បាតោវ សុនន្ទោ សារថិ រថំ យោជេន្តោ ទេវតានុភាវេន មហាសត្តស្ស បារមិតានុភាវេន ច មង្គលរថេ មង្គលអស្សេ យោជេត្វា រថំ រាជទ្វារេ ឋបេត្វា មហាតលំ អភិរុហិត្វា សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា ទេវិំ វន្ទិត្វា ឯវមាហ – ‘‘ទេវិ, មយ្ហំ មា កុជ្ឈ, រញ្ញោ អាណា’’តិ វត្វា បុត្តំ អាលិង្គិត្វា និបន្នំ ទេវិំ បិដ្ឋិហត្ថេន អបនេត្វា បុប្ផកលាបំ វិយ កុមារំ ឧក្ខិបិត្វា បាសាទា ឱតរិ. តទា ចន្ទាទេវី ឧរំ បហរិត្វា មហន្តេន សទ្ទេន បរិទេវិត្វា មហាតលេ ឱហីយិ. អថ នំ មហាសត្តោ ឱលោកេត្វា ‘‘មយិ អកថេន្តេ មាតា ហទយេន ផលិតេន មរិស្សតី’’តិ កថេតុកាមោ ហុត្វាបិ ‘‘សចេ អហំ កថេស្សាមិ, សោឡស វស្សានិ កតោ វាយាមោ មេ មោឃោ ភវិស្សតិ, អកថេន្តោ បនាហំ អត្តនោ ច មាតាបិតូនញ្ច មហាជនស្ស ច បច្ចយោ ភវិស្សាមី’’តិ អធិវាសេសិ.
អថ នំ សារថិ រថំ អារោបេត្វា ‘‘បច្ឆិមទ្វារាភិមុខំ រថំ បេសេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា រថំ បេសេសិ. តទា មហាសត្តស្ស បារមិតានុភាវេន ទេវតាវិគ្គហិតោ ហុត្វា រថំ និវត្តាបេត្វា បាចីនទ្វារាភិមុខំ រថំ បេសេសិ, អថ រថចក្កំ ឧម្មារេ បតិហញ្ញិ. មហាសត្តោបិ តស្ស សទ្ទំ សុត្វា ‘‘មនោរថោ មេ មត្ថកំ បត្តោ’’តិ សុដ្ឋុតរំ តុដ្ឋចិត្តោ អហោសិ. រថោ នគរា និក្ខមិត្វា ទេវតានុភាវេន តិយោជនិកំ ឋានំ គតោ. តត្ថ វនឃដំ សារថិស្ស អាមកសុសានំ វិយ ឧបដ្ឋាសិ. សោ ‘‘ឥទំ ឋានំ ផាសុក’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា រថំ មគ្គា ឱក្កមាបេត្វា មគ្គបស្សេ ឋបេត្វា រថា ឱរុយ្ហ មហាសត្តស្ស អាភរណភណ្ឌំ ឱមុញ្ចិត្វា ភណ្ឌិកំ កត្វា ឯកមន្តំ ឋបេត្វា កុទ្ទាលំ អាទាយ រថស្ស អវិទូរេ ឋានេ ចតុព្ភិត្តិកំ អាវាដំ ខណិតុំ អារភិ.
តតោ ពោធិសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ មេ វាយាមកាលោ, អហញ្ហិ សោឡស វស្សានិ ហត្ថបាទេ ន ចាលេសិំ, កិំ នុ ខោ មេ ពលំ អត្ថិ, ឧទាហុ នោ’’តិ. សោ ឧដ្ឋាយ វាមហត្ថេន ទក្ខិណហត្ថំ, ទក្ខិណហត្ថេន វាមហត្ថំ ¶ ¶ បរាមសន្តោ ឧភោហិ ហត្ថេហិ បាទេ សម្ពាហិត្វា រថា ឱតរិតុំ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ. តាវទេវស្ស បាទបតិតដ្ឋានេ វាតបុណ្ណភស្តចម្មំ វិយ មហាបថវី អព្ភុគ្គន្ត្វា រថស្ស បច្ឆិមន្តំ អាហច្ច អដ្ឋាសិ. មហាសត្តោ រថា ឱតរិត្វា កតិបយេ វារេ អបរាបរំ ចង្កមិត្វា ‘‘ឥមិនាវ និយាមេន ឯកទិវសំ យោជនសតម្បិ មេ គន្តុំ ពលំ អត្ថី’’តិ ញត្វា ‘‘សចេ, សារថិ, មយា សទ្ធិំ វិរុជ្ឈេយ្យ, អត្ថិ នុ ខោ មេ តេន សហ បដិវិរុជ្ឈិតុំ ពល’’ន្តិ ឧបធារេន្តោ រថស្ស បច្ឆិមន្តំ ¶ គហេត្វា កុមារកានំ កីឡនយានកំ វិយ ឧក្ខិបិត្វា រថំ បរិព្ភមេន្តោ អដ្ឋាសិ. អថស្ស ‘‘អត្ថិ មេ តេន សហ បដិវិរុជ្ឈិតុំ ពល’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា បសាធនត្ថាយ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិ.
តំខណញ្ញេវ សក្កស្ស ភវនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សក្កោ អាវជ្ជេន្តោ តំ ការណំ ញត្វា ‘‘តេមិយកុមារស្ស មនោរថោ មត្ថកំ បត្តោ, ឥទានិ បសាធនត្ថាយ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, កិំ ឯតស្ស មានុសកេន បសាធនេនា’’តិ ទិព្ពបសាធនំ គាហាបេត្វា វិស្សកម្មទេវបុត្តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាត វិស្សកម្ម ទេវបុត្ត, ត្វំ គច្ឆ, កាសិរាជស្ស បុត្តំ តេមិយកុមារំ អលង្ករោហី’’តិ អាណាបេសិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តាវតិំសភវនតោ ឱតរិត្វា តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ទសហិ ទុស្សសហស្សេហិ វេឋនំ កត្វា ទិព្ពេហិ ចេវ មានុសកេហិ ច អលង្ការេហិ សក្កំ វិយ តំ អលង្ករិត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ. សោ ទេវរាជលីលាយ សារថិស្ស ខណនោកាសំ គន្ត្វា អាវាដតីរេ ឋត្វា បុច្ឆន្តោ តតិយំ គាថមាហ –
‘‘កិំ នុ សន្តរមានោវ, កាសុំ ខណសិ សារថិ;
បុដ្ឋោ មេ សម្ម អក្ខាហិ, កិំ កាសុយា ករិស្សសី’’តិ.
តត្ថ កាសុន្តិ អាវាដំ.
តំ សុត្វា សារថិ អាវាដំ ខណន្តោ ឧទ្ធំ អនោលោកេត្វាវ ចតុត្ថំ គាថាមាហ –
‘‘រញ្ញោ មូគោ ច បក្ខោ ច, បុត្តោ ជាតោ អចេតសោ;
សោម្ហិ រញ្ញា សមជ្ឈិដ្ឋោ, បុត្តំ មេ និខណំ វនេ’’តិ.
តត្ថ បក្ខោតិ បីឋសប្បី. ‘‘មូគោ’’តិ វចនេនេវ បនស្ស ពធិរភាវោបិ សិជ្ឈតិ ពធិរស្ស ហិ បដិវចនំ កថេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា. អចេតសោតិ អចិត្តកោ វិយ ជាតោ. សោឡស វស្សានិ អកថិតត្តា ឯវមាហ ¶ . សមជ្ឈិដ្ឋោតិ អាណត្តោ, បេសិតោតិ អត្ថោ. និខណំ វនេតិ វនេ និខណេយ្យាសិ.
អថ នំ មហាសត្តោ អាហ –
‘‘ន ¶ ពធិរោ ន មូគោស្មិ, ន បក្ខោ ន ច វីកលោ;
អធម្មំ សារថិ កយិរា, មំ ចេ ត្វំ និខណំ វនេ.
‘‘ឩរូ ¶ ពាហុញ្ច មេ បស្ស, ភាសិតញ្ច សុណោហិ មេ;
អធម្មំ សារថិ កយិរា, មំ ចេ ត្វំ និខណំ វនេ’’តិ.
តត្ថ ន ពធិរោតិ សម្ម សារថិ, សចេ តំ រាជា ឯវរូបំ បុត្តំ មារាបេតុំ អាណាបេសិ, អហំ បន ឯវរូបោ ន ភវាមីតិ ទីបេតុំ ឯវមាហ. មំ ចេ ត្វំ និខណំ វនេតិ សចេ ពធិរភាវាទិវិរហិតំ ឯវរូបំ មំ វនេ និខណេយ្យាសិ, អធម្មំ កម្មំ ករេយ្យាសីតិ អត្ថោ. ‘‘ឩរូ’’តិ ឥទំ សោ បុរិមគាថំ សុត្វាបិ នំ អនោលោកេន្តមេវ ទិស្វា ‘‘អលង្កតសរីរមស្ស ទស្សេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ. តស្សត្ថោ – សម្ម សារថិ, ឥមេ កញ្ចនកទលិក្ខន្ធសទិសេ ឩរូ, កនកច្ឆវិំ ពាហុញ្ច មេ បស្ស, មធុរវចនញ្ច មេ សុណាហីតិ.
តតោ សារថិ ឯវំ ចិន្តេសិ ‘‘កោ នុ ខោ ឯស, អាគតកាលតោ បដ្ឋាយ អត្តានមេវ វណ្ណេតី’’តិ. សោ អាវាដខណនំ បហាយ ឧទ្ធំ ឱលោកេន្តោ តស្ស រូបសម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘អយំ បុរិសោ កោ នុ ខោ, មនុស្សោ វា ទេវោ វា’’តិ អជានន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘ទេវតា នុសិ គន្ធព្ពោ, អទុ សក្កោ បុរិន្ទទោ;
កោ វា ត្វំ កស្ស វា បុត្តោ, កថំ ជានេមុ តំ មយ’’ន្តិ.
អថស្ស មហាសត្តោ អត្តានំ អាចិក្ខិត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ អាហ –
‘‘នម្ហិ ទេវោ ន គន្ធព្ពោ, នម្ហិ សក្កោ បុរិន្ទទោ;
កាសិរញ្ញោ អហំ បុត្តោ, យំ កាសុយា និហញ្ញសិ.
‘‘តស្ស រញ្ញោ អហំ បុត្តោ, យំ ត្វំ សម្មូបជីវសិ;
អធម្មំ សារថិ កយិរា, មំ ចេ ត្វំ និខណំ វនេ.
‘‘យស្ស ¶ រុក្ខស្ស ឆាយាយ, និសីទេយ្យ សយេយ្យ វា;
ន តស្ស សាខំ ភញ្ជេយ្យ, មិត្តទុព្ភោ ហិ បាបកោ.
‘‘យថា ¶ រុក្ខោ តថា រាជា, យថា សាខា តថា អហំ;
យថា ឆាយូបគោ បោសោ, ឯវំ ត្វមសិ សារថិ;
អធម្មំ សារថិ កយិរា, មំ ចេ ត្វំ និខណំ វនេ’’តិ.
តត្ថ និហញ្ញសីតិ និហនិស្សសិ. យំ ត្វំ ឯត្ថ និហនិស្សាមីតិ សញ្ញាយ កាសុំ ខណសិ, សោ អហន្តិ ទីបេតិ. សោ ‘‘រាជបុត្តោ អហ’’ន្តិ វុត្តេបិ ន សទ្ទហតិយេវ, មធុរកថាយ បនស្ស ពជ្ឈិត្វា ធម្មំ សុណន្តោ អដ្ឋាសិ. មិត្តទុព្ភោតិ បរិភុត្តឆាយស្ស រុក្ខស្ស បត្តំ វា សាខំ វា អង្កុរំ វា ភញ្ជន្តោ មិត្តឃាតកោ ហោតិ លាមកបុរិសោ, កិមង្គំ បន សាមិបុត្តឃាតកោ. ឆាយូបគោតិ បរិភោគត្ថាយ ឆាយំ ឧបគតោ បុរិសោ វិយ រាជានំ និស្សាយ ជីវមានោ ត្វន្តិ វទតិ.
សោ ឯវំ ¶ កថេន្តេបិ ពោធិសត្តេ ន សទ្ទហតិយេវ. អថ មហាសត្តោ ‘‘សទ្ទហាបេស្សាមិ ន’’ន្តិ ទេវតានំ សាធុការេន ចេវ អត្តនោ ឃោសេន ច វនឃដំ ឧន្នាទេន្តោ ទស មិត្តបូជគាថា នាម អារភិ –
‘‘បហូតភក្ខោ ភវតិ, វិប្បវុដ្ឋោ សកំឃរា;
ពហូ នំ ឧបជីវន្តិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.
‘‘យំ យំ ជនបទំ យាតិ, និគមេ រាជធានិយោ;
សព្ពត្ថ បូជិតោ ហោតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.
‘‘នាស្ស ចោរា បសាហន្តិ, នាតិមញ្ញន្តិ ខត្តិយា;
សព្ពេ អមិត្តេ តរតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.
‘‘អក្កុទ្ធោ សឃរំ ឯតិ, សភាយំ បដិនន្ទិតោ;
ញាតីនំ ឧត្តមោ ហោតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.
‘‘សក្កត្វា សក្កតោ ហោតិ, គរុ ហោតិ សគារវោ;
វណ្ណកិត្តិភតោ ហោតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.
‘‘បូជកោ ¶ ¶ លភតេ បូជំ, វន្ទកោ បដិវន្ទនំ;
យសោកិត្តិញ្ច បប្បោតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.
‘‘អគ្គិ យថា បជ្ជលតិ, ទេវតាវ វិរោចតិ;
សិរិយា អជហិតោ ហោតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.
‘‘គាវោ តស្ស បជាយន្តិ, ខេត្តេ វុត្តំ វិរូហតិ;
វុត្តានំ ផលមស្នាតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.
‘‘ទរិតោ បព្ពតាតោ វា, រុក្ខតោ បតិតោ នរោ;
ចុតោ បតិដ្ឋំ លភតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.
‘‘វិរូឡ្ហមូលសន្តានំ, និគ្រោធមិវ មាលុតោ;
អមិត្តា នប្បសាហន្តិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតី’’តិ.
តត្ថ សកំ ឃរាតិ សកឃរា, អយមេវ វា បាឋោ. ន ទុព្ភតីតិ ន ទុស្សតិ. មិត្តានន្តិ ពុទ្ធាទីនំ កល្យាណមិត្តានំ ន ទុព្ភតិ. ‘‘សព្ពត្ថ បូជិតោ ហោតី’’តិ ឥទំ សីវលិវត្ថុនា វណ្ណេតព្ពំ. ន បសាហន្តីតិ បសយ្ហការំ កាតុំ ន សក្កោន្តិ. ឥទំ សំកិច្ចសាមណេរវត្ថុនា ទីបេតព្ពំ. ‘‘នាតិមញ្ញន្តិ ខត្តិយា’’តិ ឥទំ ជោតិកសេដ្ឋិវត្ថុនា ទីបេតព្ពំ. តរតីតិ អតិក្កមតិ. សឃរន្តិ អត្តឃរំ. មិត្តានំ ទុព្ភន្តោ អត្តនោ ឃរំ អាគច្ឆន្តោបិ ឃដ្ដិតចិត្តោ កុទ្ធោវ អាគច្ឆតិ, អយំ បន អកុទ្ធោវ សកឃរំ ឯតិ. បដិនន្ទិតោតិ ¶ ពហូនំ សន្និបាតដ្ឋានេ អមិត្តទុព្ភិនោ គុណកថំ កថេន្តិ, តាយ សោ បដិនន្ទិតោ ហោតិ បមុទិតចិត្តោ.
សក្កត្វា សក្កតោ ហោតីតិ បរំ សក្កត្វា សយម្បិ បរេហិ សក្កតោ ហោតិ. គរុ ហោតិ សគារវោតិ បរេសុ សគារវោ សយម្បិ បរេហិ គរុកោ ហោតិ. វណ្ណកិត្តិភតោតិ ភតវណ្ណកិត្តិ, គុណញ្ចេវ កិត្តិសទ្ទញ្ច ឧក្ខិបិត្វា ចរន្តោ នាម ហោតីតិ អត្ថោ. បូជកោតិ មិត្តានំ បូជកោ ហុត្វា សយម្បិ បូជំ លភតិ. វន្ទកោតិ ពុទ្ធាទីនំ កល្យាណមិត្តានំ វន្ទកោ ហុត្វា បុនព្ភវេ បដិវន្ទនំ លភតិ. យសោកិត្តិញ្ចាតិ ឥស្សរិយបរិវារញ្ចេវ គុណកិត្តិញ្ច បប្បោតិ. ឥមាយ គាថាយ ចិត្តគហបតិនោ វត្ថុ (ធ. ប. ៧៣-៧៤) កថេតព្ពំ.
បជ្ជលតីតិ ¶ ¶ ឥស្សរិយបរិវារេន បជ្ជលតិ. សិរិយា អជហិតោ ហោតីតិ ឯត្ថ អនាថបិណ្ឌិកស្ស វត្ថុ (ធ. ប. ១១៩-១២០) កថេតព្ពំ. អស្នាតីតិ បរិភុញ្ជតិ. ‘‘បតិដ្ឋំ លភតី’’តិ ឥទំ ចូឡបទុមជាតកេន (ជា. ១.២.៨៥-៨៦) ទីបេតព្ពំ. វិរូឡ្ហមូលសន្តានន្តិ វឌ្ឍិតមូលបារោហំ. អមិត្តា នប្បសាហន្តីតិ ឯត្ថ កុររឃរិយសោណត្ថេរស្ស មាតុ គេហំ បវិដ្ឋចោរវត្ថុ កថេតព្ពំ.
សុនន្ទោ សារថិ ឯត្តកាហិ គាថាហិ ធម្មំ ទេសេន្តម្បិ តំ អសញ្ជានិត្វា ‘‘កោ នុ ខោ អយ’’ន្តិ អាវាដខណនំ បហាយ រថសមីបំ គន្ត្វា តត្ថ តញ្ច បសាធនភណ្ឌញ្ច ឧភយំ អទិស្វា បុន អាគន្ត្វា ឱលោកេន្តោ តំ សញ្ជានិត្វា តស្ស បាទេសុ បតិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ យាចន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘ឯហិ តំ បដិនេស្សាមិ, រាជបុត្ត សកំ ឃរំ;
រជ្ជំ ការេហិ ភទ្ទន្តេ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសី’’តិ.
អថ នំ មហាសត្តោ អាហ –
‘‘អលំ មេ តេន រជ្ជេន, ញាតកេហិ ធនេន វា;
យំ មេ អធម្មចរិយាយ, រជ្ជំ លព្ភេថ សារថី’’តិ.
តត្ថ អលន្តិ បដិក្ខេបវចនំ.
សារថិ អាហ –
‘‘បុណ្ណបត្តំ មំ លាភេហិ, រាជបុត្ត ឥតោ គតោ;
បិតា មាតា ច មេ ទជ្ជុំ, រាជបុត្ត តយី គតេ.
‘‘ឱរោធា ច កុមារា ច, វេសិយានា ច ព្រាហ្មណា;
តេបិ អត្តមនា ទជ្ជុំ, រាជបុត្ត តយី គតេ.
‘‘ហត្ថារោហា ¶ អនីកដ្ឋា, រថិកា បត្តិការកា;
តេបិ អត្តមនា ទជ្ជុំ, រាជបុត្ត តយី គតេ.
‘‘ពហុធញ្ញា ជានបទា, នេគមា ច សមាគតា;
ឧបាយនានិ មេ ទជ្ជុំ, រាជបុត្ត តយី គតេ’’តិ.
តត្ថ ¶ បុណ្ណបត្តន្តិ តុដ្ឋិទាយំ. ទជ្ជុន្តិ សត្តរតនវស្សំ វស្សន្តា វិយ មម អជ្ឈាសយបូរណំ តុដ្ឋិទាយំ ទទេយ្យុំ. ឥទំ សោ ‘‘អប្បេវ ¶ នាម មយិ អនុកម្បាយ គច្ឆេយ្យា’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ. វេសិយានា ចាតិ វេស្សា ច. ឧបាយនានីតិ បណ្ណាការានិ.
អថ នំ មហាសត្តោ អាហ –
‘‘បិតុ មាតុ ចហំ ចត្តោ, រដ្ឋស្ស និគមស្ស ច;
អថោ សព្ពកុមារានំ, នត្ថិ មយ្ហំ សកំ ឃរំ.
‘‘អនុញ្ញាតោ អហំ មត្យា, សញ្ចត្តោ បិតរា មហំ;
ឯកោរញ្ញេ បព្ពជិតោ, ន កាមេ អភិបត្ថយេ’’តិ.
តត្ថ បិតុ មាតុ ចាតិ បិតរា ច មាតរា ច អហំ ចត្តោ. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. មត្យាតិ សម្ម សារថិ, អហំ សត្តាហំ រជ្ជំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា វរំ គណ្ហន្តិយា មាតរា អនុញ្ញាតោ នាម. សញ្ឆត្តោតិ សុដ្ឋុ ចត្តោ. បព្ពជិតោតិ បព្ពជិត្វា អរញ្ញេ វសនត្ថាយ និក្ខន្តោតិ អត្ថោ.
ឯវំ មហាសត្តស្ស អត្តនោ គុណេ កថេន្តស្ស បីតិ ឧប្បជ្ជិ, តតោ បីតិវេគេន ឧទានំ ឧទានេន្តោ អាហ –
‘‘អបិ អតរមានានំ, ផលាសាវ សមិជ្ឈតិ;
វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មិ, ឯវំ ជានាហិ សារថិ.
‘‘អបិ ¶ អតរមានានំ, សម្មទត្ថោ វិបច្ចតិ;
វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មិ, និក្ខន្តោ អកុតោភយោ’’តិ.
តត្ថ ផលាសាវាតិ អតរមានស្ស មម សោឡសវស្សេហិ កតវាយាមស្ស សមិទ្ធំ អជ្ឈាសយផលំ ទស្សេតុំ ឯវមាហ. វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មីតិ និដ្ឋប្បត្តមនោរថោ. សម្មទត្ថោ វិបច្ចតីតិ សម្មា ឧបាយេន ការណេន កត្តព្ពកិច្ចំ សម្បជ្ជតិ.
សារថិ អាហ –
‘‘ឯវំ វគ្គុកថោ សន្តោ, វិសដ្ឋវចនោ ចសិ;
កស្មា បិតុ ច មាតុច្ច, សន្តិកេ ន ភណី តទា’’តិ.
តត្ថ វគ្គុកថោតិ សខិលកថោ.
តតោ ¶ មហាសត្តោ អាហ –
‘‘នាហំ អសន្ធិតា បក្ខោ, ន ពធិរោ អសោតតា;
នាហំ អជិវ្ហតា មូគោ, មា មំ មូគមធារយិ.
‘‘បុរិមំ សរាមហំ ជាតិំ, យត្ថ រជ្ជមការយិំ;
ការយិត្វា តហិំ រជ្ជំ, បាបត្ថំ និរយំ ភុសំ.
‘‘វីសតិញ្ចេវ វស្សានិ, តហិំ រជ្ជមការយិំ;
អសីតិវស្សសហស្សានិ, និរយម្ហិ អបច្ចិសំ.
‘‘តស្ស ¶ រជ្ជស្សហំ ភីតោ, មា មំ រជ្ជាភិសេចយុំ;
តស្មា បិតុ ច មាតុច្ច, សន្តិកេ ន ភណិំ តទា.
‘‘ឧច្ឆង្គេ ¶ មំ និសាទេត្វា, បិតា អត្ថានុសាសតិ;
ឯកំ ហនថ ពន្ធថ, ឯកំ ខារាបតច្ឆិកំ;
ឯកំ សូលស្មិំ ឧប្បេថ, ឥច្ចស្ស មនុសាសតិ.
‘‘តាយាហំ ផរុសំ សុត្វា, វាចាយោ សមុទីរិតា;
អមូគោ មូគវណ្ណេន, អបក្ខោ បក្ខសម្មតោ;
សកេ មុត្តករីសស្មិំ, អច្ឆាហំ សម្បរិប្លុតោ.
‘‘កសិរញ្ច បរិត្តញ្ច, តញ្ច ទុក្ខេន សំយុតំ;
កោមំ ជីវិតមាគម្ម, វេរំ កយិរាថ កេនចិ.
‘‘បញ្ញាយ ច អលាភេន, ធម្មស្ស ច អទស្សនា;
កោមំ ជីវិតមាគម្ម, វេរំ កយិរាថ កេនចិ.
‘‘អបិ អតរមានានំ, ផលាសាវ សមិជ្ឈតិ;
វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មិ, ឯវំ ជានាហិ សារថិ.
‘‘អបិ អតរមានានំ, សម្មទត្ថោ វិបច្ចតិ;
វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មិ, និក្ខន្តោ អកុតោភយោ’’តិ.
តត្ថ អសន្ធិតាតិ សន្ធីនំ អភាវេន. អសោតតាតិ សោតានំ អភាវេន. អជិវ្ហតាតិ សម្បរិវត្តនជិវ្ហាយ អភាវេន មូគោ អហំ ន ¶ ភវាមិ. យត្ថាតិ យាយ ជាតិយា ពារាណសិនគរេ រជ្ជំ អការយិំ. បាបត្ថន្តិ បាបតំ. បតិតោ អស្មីតិ វទតិ. រជ្ជាភិសេចយុន្តិ រជ្ជេ អភិសេចយុំ. និសាទេត្វាតិ និសីទាបេត្វា. អត្ថានុសាសតីតិ អត្ថំ អនុសាសតិ. ខារាបតច្ឆិកន្តិ សត្តីហិ បហរិត្វា ខារាហិ បតច្ឆិកំ ករោថ. ឧប្បេថាតិ អាវុនថ. ឥច្ចស្ស មនុសាសតីតិ ឯវមស្ស អត្ថំ អនុសាសតិ. តាយាហន្តិ តាយោ វាចាយោ អហំ. បក្ខសម្មតោតិ បក្ខោ ឥតិ សម្មតោ អហោសិំ. អច្ឆាហន្តិ អច្ឆិំ អហំ, អវសិន្តិ អត្ថោ. សម្បរិប្លុតោតិ សម្បរិកិណ្ណោ, និមុគ្គោ ហុត្វាតិ អត្ថោ.
កសិរន្តិ ទុក្ខំ. បរិត្តន្តិ អប្បំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សម្មសារថិ, សចេបិ សត្តានំ ជីវិតំ ¶ ទុក្ខម្បិ សមានំ ពហុចិរដ្ឋិតិកំ ភវេយ្យ, បត្ថេយ្យ, បរិត្តម្បិ សមានំ សចេ សុខំ ភវេយ្យ, បត្ថេយ្យ, ឥទំ បន កសិរញ្ច បរិត្តញ្ច សកលេន វដ្ដទុក្ខេន សំយុត្តំ សន្និហិតំ ឱមទ្ទិតំ. កោមន្តិ កោ ឥមំ. វេរន្តិ បាណាតិបាតាទិបញ្ចវិធំ វេរំ. កេនចីតិ កេនចិ ការណេន ¶ . បញ្ញាយាតិ វិបស្សនាបញ្ញាយ អលាភេន. ធម្មស្សាតិ សោតាបត្តិមគ្គស្ស អទស្សនេន. បុន ឧទានគាថាយោ អគន្តុកាមតាយ ថិរភាវទស្សនត្ថំ កថេសិ.
តំ សុត្វា សុនន្ទោ សារថិ ‘‘អយំ កុមារោ ឯវរូបំ រជ្ជសិរិំ កុណបំ វិយ ឆឌ្ឌេត្វា អត្តនោ អធិដ្ឋានំ អភិន្ទិត្វា ‘‘បព្ពជិស្សាមីតិ អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ, មម ឥមិនា ទុជ្ជីវិតេន កោ អត្ថោ, អហម្បិ តេន សទ្ធិំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឥមំ គាថមាហ –
‘‘អហម្បិ បព្ពជិស្សាមិ, រាជបុត្ត តវន្តិកេ;
អវ្ហាយស្សុ មំ ភទ្ទន្តេ, បព្ពជ្ជា មម រុច្ចតី’’តិ.
តត្ថ តវន្តិកេតិ តវ សន្តិកេ. អវ្ហាយស្សូតិ ‘‘ឯហិ បព្ពជាហី’’តិ បក្កោសស្សុ.
ឯវំ តេន យាចិតោបិ មហាសត្តោ ‘‘សចាហំ ឥទានេវ តំ បព្ពាជេស្សាមិ, មាតាបិតរោ ឥធ នាគច្ឆិស្សន្តិ, អថ នេសំ បរិហានិ ភវិស្សតិ, ឥមេ អស្សា ច រថោ ច បសាធនភណ្ឌញ្ច ឥធេវ នស្សិស្សន្តិ, ‘យក្ខោ សោ, ខាទិតោ នុ ខោ តេន សារថី’តិ គរហាបិ ¶ មេ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា អត្តនោ ច គរហាមោចនត្ថំ មាតាបិតូនញ្ច វុឌ្ឍិំ សម្បស្សន្តោ អស្សេ ច រថញ្ច បសាធនភណ្ឌញ្ច តស្ស ឥណំ កត្វា ទស្សេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘រថំ និយ្យាទយិត្វាន, អនណោ ឯហិ សារថិ;
អនណស្ស ហិ បព្ពជ្ជា, ឯតំ ឥសីហិ វណ្ណិត’’ន្តិ.
តត្ថ ឯតន្តិ ឯតំ បព្ពជ្ជាករណំ ពុទ្ធាទីហិ ឥសីហិ វណ្ណិតំ បសត្ថំ ថោមិតំ.
តំ សុត្វា សារថិ ‘‘សចេ មយិ នគរំ គតេ ឯស អញ្ញត្ថ គច្ឆេយ្យ, បិតា ចស្ស ឥមំ បវត្តិំ សុត្វា ‘បុត្តំ មេ ទស្សេហី’តិ បុន អាគតោ ឥមំ ន បស្សេយ្យ, រាជទណ្ឌំ មេ ករេយ្យ, តស្មា អហំ អត្តនោ គុណំ កថេត្វា អញ្ញត្ថាគមនត្ថាយ បដិញ្ញំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោ គាថាទ្វយមាហ –
‘‘យទេវ ¶ ត្យាហំ វចនំ, អករំ ភទ្ទមត្ថុ តេ;
តទេវ មេ ត្វំ វចនំ, យាចិតោ កត្តុមរហសិ.
‘‘ឥធេវ តាវ អច្ឆស្សុ, យាវ រាជានមានយេ;
អប្បេវ តេ បិតា ទិស្វា, បតីតោ សុមនោ សិយា’’តិ.
តតោ ¶ មហាសត្តោ អាហ –
‘‘ករោមិ តេ តំ វចនំ, យំ មំ ភណសិ សារថិ;
អហម្បិ ទដ្ឋុកាមោស្មិ, បិតរំ មេ ឥធាគតំ.
‘‘ឯហិ សម្ម និវត្តស្សុ, កុសលំ វជ្ជាសិ ញាតិនំ;
មាតរំ បិតរំ មយ្ហំ, វុត្តោ វជ្ជាសិ វន្ទន’’ន្តិ.
តត្ថ ករោមិ តេតន្តិ ករោមិ តេ ឯតំ វចនំ. ឯហិ សម្ម និវត្តស្សូតិ សម្ម សារថិ, តត្ថ គន្ត្វា ឯហិ, ឯត្តោវ ខិប្បមេវ និវត្តស្សុ. វុត្តោ វជ្ជាសីតិ មយា វុត្តោ ហុត្វា ‘‘បុត្តោ វោ តេមិយកុមារោ វន្ទតី’’តិ វន្ទនំ វទេយ្យាសីតិ អត្ថោ.
ឥតិ វត្វា មហាសត្តោ សុវណ្ណកទលិ វិយ ឱនមិត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន ពារាណសិនគរាភិមុខោ មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា សារថិស្ស សាសនំ ¶ អទាសិ. សោ សាសនំ គហេត្វា កុមារំ បទក្ខិណំ កត្វា រថមារុយ្ហ នគរាភិមុខោ បាយាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘តស្ស បាទេ គហេត្វាន, កត្វា ច នំ បទក្ខិណំ;
សារថិ រថមារុយ្ហ, រាជទ្វារំ ឧបាគមី’’តិ.
តស្សត្ថោ – ភិក្ខវេ, ឯវំ វុត្តោ សោ សារថិ, តស្ស កុមារស្ស បាទេ គហេត្វា តំ បទក្ខិណំ កត្វា រថំ អារុយ្ហ រាជទ្វារំ ឧបាគមីតិ.
តស្មិំ ខណេ ចន្ទាទេវី សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា ‘‘កា នុ ខោ មេ បុត្តស្ស បវត្តី’’តិ សារថិស្ស ¶ អាគមនមគ្គំ ឱលោកេន្តី តំ ឯកកំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ឧរំ បហរិត្វា បរិទេវិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘សុញ្ញំ មាតា រថំ ទិស្វា, ឯកំ សារថិមាគតំ;
អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ, រោទន្តី នំ ឧទិក្ខតិ.
‘‘អយំ សោ សារថិ ឯតិ, និហន្ត្វា មម អត្រជំ;
និហតោ នូន មេ បុត្តោ, បថព្យា ភូមិវឌ្ឍនោ.
‘‘អមិត្តា នូន នន្ទន្តិ, បតីតា នូន វេរិនោ;
អាគតំ សារថិំ ទិស្វា, និហន្ត្វា មម អត្រជំ.
‘‘សុញ្ញំ មាតា រថំ ទិស្វា, ឯកំ សារថិមាគតំ;
អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ, រោទន្តី បរិបុច្ឆិ នំ.
‘‘កិំ នុ មូគោ កិំនុ បក្ខោ, កិំនុ សោ វិលបី តទា;
និហញ្ញមានោ ភូមិយា, តំ មេ អក្ខាហិ សារថិ.
‘‘កថំ ហត្ថេហិ បាទេហិ, មូគបក្ខោ វិវជ្ជយិ;
និហញ្ញមានោ ភូមិយា, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ.
តត្ថ មាតាតិ តេមិយកុមារស្ស មាតា. បថព្យា ភូមិវឌ្ឍនោតិ សោ មម បុត្តោ ភូមិវឌ្ឍនោ ហុត្វា បថព្យា និហតោ នូន. រោទន្តី បរិបុច្ឆិ នន្តិ តំ រថំ ឯកមន្តំ ឋបេត្វា មហាតលំ ¶ អភិរុយ្ហ ចន្ទាទេវិំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តេ ឋិតំ សារថិំ បរិបុច្ឆិ. កិន្នូតិ កិំ នុ សោ មម ¶ បុត្តោ មូគោ ឯវ បក្ខោ ឯវ. តទាតិ យទា នំ ត្វំ កាសុយំ បក្ខិបិត្វា កុទ្ទាលេន មត្ថកេ បហរិ, តទា. និហញ្ញមានោ ភូមិយាតិ តយា ភូមិយំ និហញ្ញមានោ កិំ នុ វិលបិ. តំ មេតិ តំ សព្ពំ អបរិហាបេត្វា មេ អក្ខាហិ. វិវជ្ជយីតិ ‘‘អបេហិ សារថិ, មា មំ មារេហី’’តិ កថំ ហត្ថេហិ បាទេហិ ច ផន្ទន្តោ តំ អបនុទិ, តំ មេ កថេហីតិ អត្ថោ.
តតោ សារថិ អាហ –
‘‘អក្ខេយ្យំ ¶ តេ អហំ អយ្យេ, ទជ្ជាសិ អភយំ មម;
យំ មេ សុតំ វា ទិដ្ឋំ វា, រាជបុត្តស្ស សន្តិកេ’’តិ.
តត្ថ ទជ្ជាសីតិ សចេ អភយំ ទទេយ្យាសិ, សោ ឥទំ ‘‘សចាហំ ‘តវ បុត្តោ នេវ មូគោ ន បក្ខោ មធុរកថោ ធម្មកថិកោ’តិ វក្ខាមិ, អថ ‘កស្មា តំ គហេត្វា នាគតោសី’តិ រាជា កុទ្ធោ រាជទណ្ឌម្បិ មេ ករេយ្យ, អភយំ តាវ យាចិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ.
អថ នំ ចន្ទាទេវី អាហ –
‘‘អភយំ សម្ម តេ ទម្មិ, អភីតោ ភណ សារថិ;
យំ តេ សុតំ វា ទិដ្ឋំ វា, រាជបុត្តស្ស សន្តិកេ’’តិ.
តតោ សារថិ អាហ –
‘‘ន សោ មូគោ ន សោ បក្ខោ, វិសដ្ឋវចនោ ច សោ;
រជ្ជស្ស កិរ សោ ភីតោ, អករា អាលយេ ពហូ.
‘‘បុរិមំ សរតិ សោ ជាតិំ, យត្ថ រជ្ជមការយិ;
ការយិត្វា តហិំ រជ្ជំ, បាបត្ថ និរយំ ភុសំ.
‘‘វីសតិញ្ចេវ វស្សានិ, តហិំ រជ្ជមការយិ;
អសីតិវស្សសហស្សានិ, និរយម្ហិ អបច្ចិ សោ.
‘‘តស្ស រជ្ជស្ស សោ ភីតោ, មា មំ រជ្ជាភិសេចយុំ;
តស្មា បិតុ ច មាតុច្ច, សន្តិកេ ន ភណី តទា.
‘‘អង្គបច្ចង្គសម្បន្នោ ¶ , អារោហបរិណាហវា;
វិសដ្ឋវចនោ បញ្ញោ, មគ្គេ សគ្គស្ស តិដ្ឋតិ.
‘‘សចេ ¶ ត្វំ ទដ្ឋុកាមាសិ, រាជបុត្តំ តវត្រជំ;
ឯហិ តំ បាបយិស្សាមិ, យត្ថ សម្មតិ តេមិយោ’’តិ.
តត្ថ វិសដ្ឋវចនោតិ អបលិពុទ្ធកថោ. អករា អាលយេ ពហូតិ តុម្ហាកំ វញ្ចនានិ ពហូនិ អកាសិ. បញ្ញោតិ បញ្ញវា. សចេ ត្វន្តិ រាជានំ ធុរំ កត្វា ឧភោបិ តេ ឯវមាហ. យត្ថ សម្មតិ តេមិយោតិ យត្ថ វោ បុត្តោ មយា គហិតបដិញ្ញោ ហុត្វា អច្ឆតិ, តត្ថ បាបយិស្សាមិ, ឥទានិ បបញ្ចំ អកត្វា លហុំ គន្តុំ វដ្ដតីតិ អាហ.
កុមារោ ¶ បន សារថិំ បេសេត្វា បព្ពជិតុកាមោ អហោសិ. តទា សក្កោ តស្ស មនំ ញត្វា តស្មិំ ខណេ វិស្សកម្មទេវបុត្តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាត វិស្សកម្មទេវបុត្ត, តេមិយកុមារោ បព្ពជិតុកាមោ, ត្វំ តស្ស បណ្ណសាលញ្ច បព្ពជិតបរិក្ខារញ្ច មាបេត្វា ឯហី’’តិ បេសេសិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា វេគេន គន្ត្វា តិយោជនិកេ វនសណ្ឌេ អត្តនោ ឥទ្ធិពលេន រមណីយំ អស្សមំ មាបេត្វា រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានញ្ច បោក្ខរណិញ្ច អាវាដញ្ច អកាលផលសម្បន្នំ រុក្ខញ្ច កត្វា បណ្ណសាលសមីបេ ចតុវីសតិហត្ថប្បមាណំ ចង្កមំ មាបេត្វា អន្តោចង្កមេ ច ផលិកវណ្ណំ រុចិរំ វាលុកំ ឱកិរិត្វា សព្ពេ បព្ពជិតបរិក្ខារេ មាបេត្វា ‘‘យេ បព្ពជិតុកាមា, តេ ឥមេ គហេត្វា បព្ពជន្តូ’’តិ ភិត្តិយំ អក្ខរានិ លិខិត្វា ចណ្ឌវាឡេ ច អមនាបសទ្ទេ សព្ពេ មិគបក្ខិនោ ច បលាបេត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ.
តស្មិំ ខណេ មហាសត្តោ តំ ទិស្វា សក្កទត្តិយភាវំ ញត្វា, បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា វត្ថានិ អបនេត្វា, រត្តវាកចីរំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា អជិនចម្មំ ឯកំសេ កត្វា ជដាមណ្ឌលំ ពន្ធិត្វា កាជំ អំសេ កត្វា កត្តរទណ្ឌមាទាយ បណ្ណសាលតោ និក្ខមិត្វា បព្ពជិតសិរិំ សមុព្ពហន្តោ អបរាបរំ ចង្កមិត្វា ‘‘អហោ សុខំ, អហោ សុខ’’ន្តិ ឧទានំ ឧទានេន្តោ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា កដ្ឋត្ថរណេ និសិន្នោ បញ្ច អភិញ្ញា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា សាយន្ហសមយេ បណ្ណសាលតោ និក្ខមិត្វា ចង្កមនកោដិយំ ឋិតការរុក្ខតោ បណ្ណានិ គហេត្វា ¶ , សក្កទត្តិយភាជនេ អលោណកេ អតក្កេ និធូបនេ ឧទកេ សេទេត្វា អមតំ វិយ បរិភុញ្ជិត្វា ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារេ ភាវេត្វា តត្ថ វាសំ កប្បេសិ.
កាសិរាជាបិ សុនន្ទសារថិស្ស វចនំ សុត្វា មហាសេនគុត្តំ បក្កោសាបេត្វា តរមានរូបោវ គមនសជ្ជំ ការេតុំ អាហ –
‘‘យោជយន្តុ ¶ រថេ អស្សេ, កច្ឆំ នាគាន ពន្ធថ;
ឧទីរយន្តុ សង្ខបណវា, វាទន្តុ ឯកបោក្ខរា.
‘‘វាទន្តុ ភេរី សន្នទ្ធា, វគ្គូ វាទន្តុ ទុន្ទុភី;
នេគមា ច មំ អន្វេន្តុ, គច្ឆំ បុត្តនិវេទកោ.
‘‘ឱរោធា ច កុមារា ច, វេសិយានា ច ព្រាហ្មណា;
ខិប្បំ យានានិ យោជេន្តុ, គច្ឆំ បុត្តនិវេទកោ.
‘‘ហត្ថារោហា អនីកដ្ឋា, រថិកា បត្តិការកា;
ខិប្បំ យានានិ យោជេន្តុ, គច្ឆំ បុត្តនិវេទកោ.
‘‘សមាគតា ជានបទា, នេគមា ច សមាគតា;
ខិប្បំ យានានិ យោជេន្តុ, គច្ឆំ បុត្តនិវេទកោ’’តិ.
តត្ថ ¶ ឧទីរយន្តូតិ សទ្ទំ មុញ្ចន្តុ. វាទន្តូតិ វជ្ជន្តុ. ឯកបោក្ខរាតិ ឯកមុខភេរិយោ. សន្នទ្ធាតិ សុដ្ឋុ នទ្ធា. វគ្គូតិ មធុរស្សរា. គច្ឆន្តិ គមិស្សាមិ. បុត្តនិវេទកោតិ បុត្តស្ស និវេទកោ ឱវាទកោ ហុត្វា គច្ឆាមិ. តំ ឱវទិត្វា មម វចនំ គាហាបេត្វា តត្ថេវ តំ រតនរាសិម្ហិ ឋបេត្វា អភិសិញ្ចិត្វា អានេតុំ គច្ឆាមីតិ អធិប្បាយេនេវមាហ. នេគមាតិ កុដុម្ពិកជនា. សមាគតាតិ សន្និបតិតា ហុត្វា.
ឯវំ រញ្ញា អាណត្តា សារថិនោ អស្សេ យោជេត្វា រថេ រាជទ្វារេ ឋបេត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘អស្សេ ច សារថី យុត្តេ, សិន្ធវេ សីឃវាហនេ;
រាជទ្វារំ ឧបាគច្ឆុំ, យុត្តា ទេវ ឥមេ ហយា’’តិ.
តត្ថ ¶ អស្សេតិ សិន្ធវេ សិន្ធវជាតិកេ សីឃវាហនេ ជវសម្បន្នេ អស្សេ អាទាយ. សារថីតិ សារថិនោ. យុត្តេតិ រថេសុ យោជិតេ. ឧបាគច្ឆុន្តិ តេ រថេសុ យុត្តេ អស្សេ អាទាយ អាគមំសុ, អាគន្ត្វា ច បន ‘‘យុត្តា, ទេវ, ឥមេ ហយា’’តិ អារោចេសុំ.
តតោ ¶ សារថីនំ វចនំ សុត្វា រាជា ឧបឌ្ឍគាថមាហ –
‘‘ថូលា ជវេន ហាយន្តិ, កិសា ហាយន្តិ ថាមុនា’’តិ.
តំ សុត្វា សារថិនោបិ ឧបឌ្ឍគាថមាហំសុ –
‘‘កិសេ ថូលេ វិវជ្ជេត្វា, សំសដ្ឋា យោជិតា ហយា’’តិ.
តស្សត្ថោ – ទេវ, កិសេ ច ថូលេ ច ឯវរូបេ អស្សេ អគ្គណ្ហិត្វា វយេន វណ្ណេន ជវេន ពលេន សទិសា ហយា យោជិតាតិ.
អថ រាជា បុត្តស្ស សន្តិកំ គច្ឆន្តោ ចត្តារោ វណ្ណេ អដ្ឋារស សេនិយោ សព្ពញ្ច ពលកាយំ សន្និបាតាបេសិ. តស្ស សន្និបាតេន្តស្សេវ តយោ ទិវសា អតិក្កន្តា. អថ ចតុត្ថេ ទិវសេ កាសិរាជា នគរតោ និក្ខមិត្វា គហេតព្ពយុត្តកំ គាហាបេត្វា អស្សមបទំ គន្ត្វា បុត្តេន សទ្ធិំ បដិនន្ទិតោ បដិសន្ថារមកាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘តតោ រាជា តរមានោ, យុត្តមារុយ្ហ សន្ទនំ;
ឥត្ថាគារំ អជ្ឈភាសិ, សព្ពាវ អនុយាថ មំ.
‘‘វាឡពីជនិមុណ្ហីសំ, ខគ្គំ ឆត្តញ្ច បណ្ឌរំ;
ឧបាធី រថមារុយ្ហ, សុវណ្ណេហិ អលង្កតា.
‘‘តតោ ស រាជា បាយាសិ, បុរក្ខត្វាន សារថិំ;
ខិប្បមេវ ឧបាគច្ឆិ, យត្ថ សម្មតិ តេមិយោ.
‘‘តញ្ច ¶ ទិស្វាន អាយន្តំ, ជលន្តមិវ តេជសា;
ខត្តសង្ឃបរិព្យូឡ្ហំ, តេមិយោ ឯតទព្រវិ.
‘‘កច្ចិ នុ តាត កុសលំ, កច្ចិ តាត អនាមយំ;
សព្ពា ច រាជកញ្ញាយោ, អរោគា មយ្ហ មាតរោ.
‘‘កុសលញ្ចេវ ¶ ¶ មេ បុត្ត, អថោ បុត្ត អនាមយំ;
សព្ពា ច រាជកញ្ញាយោ, អរោគា តុយ្ហ មាតរោ.
‘‘កច្ចិ អមជ្ជបោ តាត, កច្ចិ តេ សុរមប្បិយំ;
កច្ចិ សច្ចេ ច ធម្មេ ច, ទានេ តេ រមតេ មនោ.
‘‘អមជ្ជបោ អហំ បុត្ត, អថោ មេ សុរមប្បិយំ;
អថោ សច្ចេ ច ធម្មេ ច, ទានេ មេ រមតេ មនោ.
‘‘កច្ចិ អរោគំ យោគ្គំ តេ, កច្ចិ វហតិ វាហនំ;
កច្ចិ តេ ព្យាធយោ នត្ថិ, សរីរស្សុបតាបនា.
‘‘អថោ អរោគំ យោគ្គំ មេ, អថោ វហតិ វាហនំ;
អថោ មេ ព្យាធយោ នត្ថិ, សរីរស្សុបតាបនា.
‘‘កច្ចិ អន្តា ច តេ ផីតា, មជ្ឈេ ច ពហលា តវ;
កោដ្ឋាគារញ្ច កោសញ្ច, កច្ចិ តេ បដិសន្ថតំ.
‘‘អថោ អន្តា ច មេ ផីតា, មជ្ឈេ ច ពហលា មម;
កោដ្ឋាគារញ្ច កោសញ្ច, សព្ពំ មេ បដិសន្ថតំ.
‘‘ស្វាគតំ តេ មហារាជ, អថោ តេ អទុរាគតំ;
បតិដ្ឋបេន្តុ បល្លង្កំ, យត្ថ រាជា និសក្កតី’’តិ.
តត្ថ ឧបាធី រថមារុយ្ហាតិ សុវណ្ណបាទុកា ច រថំ អារោបេន្តូតិ អត្ថោ. ឥមេ តយោ បាទេ បុត្តស្ស តត្ថេវ អភិសេកករណត្ថាយ ‘‘បញ្ច រាជកកុធភណ្ឌានិ គណ្ហថា’’តិ អាណាបេន្តោ រាជា អាហ. សុវណ្ណេហិ អលង្កតាតិ ឥទំ បាទុកំ សន្ធាយាហ. ឧបាគច្ឆីតិ ឧបាគតោ អហោសិ. កាយ វេលាយាតិ? មហាសត្តស្ស ការបណ្ណានិ បចិត្វា និព្ពាបេន្តស្ស និសិន្នវេលាយ. ជលន្តមិវ តេជសាតិ រាជតេជេន ជលន្តំ វិយ. ខត្តសង្ឃបរិព្យូឡ្ហន្តិ កថាផាសុកេន អមច្ចសង្ឃេន បរិវុតំ, ខត្តិយសមូហេហិ ¶ វា បរិវារិតំ. ឯតទព្រវីតិ កាសិរាជានំ ពហិ ខន្ធាវារំ និវាសាបេត្វា ¶ បទសាវ បណ្ណសាលំ អាគន្ត្វា តំ វន្ទិត្វា និសិន្នំ បដិសន្ថារំ ករោន្តោ ឯតំ វចនំ អព្រវិ.
កុសលំ អនាមយន្តិ ឧភយេនបិ បទេន អារោគ្យមេវ បុច្ឆតិ. កច្ចិ អមជ្ជបោតិ កច្ចិ មជ្ជំ ន បិវសីតិ បុច្ឆតិ. ‘‘អប្បមត្តោ’’តិបិ បាឋោ, កុសលធម្មេសុ នប្បមជ្ជសីតិ អត្ថោ. សុរមប្បិយន្តិ សុរាបានំ អប្បិយំ. ‘‘សុរមប្បិយា’’តិបិ បាឋោ, សុរា អប្បិយាតិ អត្ថោ. ធម្មេតិ ទសវិធេ រាជធម្មេ. យោគ្គន្តិ យុគេ យុញ្ជិតព្ពំ តេ តវ អស្សគោណាទិកំ. កច្ចិ វហតីតិ កច្ចិ អរោគំ ហុត្វា វហតិ. វាហនន្តិ ហត្ថិអស្សាទិ សព្ពំ វាហនំ. សរីរស្សុបតាបនាតិ សរីរស្ស ឧបតាបករា. អន្តាតិ បច្ចន្តជនបទា. ផីតាតិ ឥទ្ធា សុភិក្ខា, វត្ថាភរណេហិ វា អន្នបានេហិ វា បរិបុណ្ណា គាឡ្ហវាសា. មជ្ឈេ ចាតិ រដ្ឋស្ស មជ្ឈេ. ពហលាតិ គាមនិគមា ឃនវាសា. បដិសន្ថតន្តិ បដិច្ឆាទិតំ គុត្តំ, បរិបុណ្ណំ វា. យត្ថ រាជា និសក្កតីតិ យស្មិំ បល្លង្កេ រាជា និសីទិស្សតិ, តំ បញ្ញាបេន្តូតិ វទតិ.
រាជា មហាសត្តេ គារវេន បល្លង្កេ ន និសីទតិ. អថ ¶ មហាសត្តោ ‘‘សចេ បល្លង្កេ ន និសីទតិ, បណ្ណសន្ថារំ បញ្ញាបេថា’’តិ វត្វា តស្មិំ បញ្ញត្តេ និសីទនត្ថាយ រាជានំ និមន្តេន្តោ គាថមាហ –
‘‘ឥធេវ តេ និសីទស្សុ, និយតេ បណ្ណសន្ថរេ;
ឯត្តោ ឧទកមាទាយ, បាទេ បក្ខាលយស្សុ តេ’’តិ.
តត្ថ និយតេតិ សុសន្ថតេ. ឯត្តោតិ បរិភោគឧទកំ ទស្សេន្តោ អាហ.
រាជា មហាសត្តេ គារវេន បណ្ណសន្ថារេបិ អនិសីទិត្វា ភូមិយំ ឯវ និសីទិ. មហាសត្តោបិ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា តំ ការបណ្ណកំ នីហរិត្វា រាជានំ តេន និមន្តេន្តោ គាថមាហ –
‘‘ឥទម្បិ បណ្ណកំ មយ្ហំ, រន្ធំ រាជ អលោណកំ;
បរិភុញ្ជ មហារាជ, បាហុនោ មេសិធាគតោ’’តិ.
អថ ¶ នំ រាជា អាហ –
‘‘ន ¶ ចាហំ បណ្ណំ ភុញ្ជាមិ, ន ហេតំ មយ្ហ ភោជនំ;
សាលីនំ ឱទនំ ភុញ្ជេ, សុចិំ មំសូបសេចន’’ន្តិ.
តត្ថ ន ចាហន្តិ បដិក្ខេបវចនំ.
រាជា តថារូបំ អត្តនោ រាជភោជនំ វណ្ណេត្វា តស្មិំ មហាសត្តេ គារវេន ថោកំ បណ្ណកំ ហត្ថតលេ ឋបេត្វា ‘‘តាត, ត្វំ ឯវរូបំ ភោជនំ ភុញ្ជសី’’តិ បុត្តេន សទ្ធិំ បិយកថំ កថេន្តោ និសីទិ. តស្មិំ ខណេ ចន្ទាទេវី ឱរោធេន បរិវុតា ឯកមគ្គេន អាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស អស្សមបទំ បត្វា បិយបុត្តំ ទិស្វា តត្ថេវ បតិត្វា វិសញ្ញី អហោសិ. តតោ បដិលទ្ធស្សាសា បតិតដ្ឋានតោ ឧដ្ឋហិត្វា អាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស បាទេ ទឡ្ហំ គហេត្វា វន្ទិត្វា អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ រោទិត្វា វន្ទនដ្ឋានតោ ឧដ្ឋាយ ឯកមន្តំ និសីទិ. អថ នំ រាជា ‘‘ភទ្ទេ, តវ បុត្តស្ស ភោជនំ បស្សាហី’’តិ វត្វា ថោកំ បណ្ណកំ តស្សា ហត្ថេ ឋបេត្វា សេសឥត្ថីនម្បិ ថោកំ ថោកំ អទាសិ. តា សព្ពាបិ ‘‘សាមិ, ឯវរូបំ ភោជនំ ភុញ្ជសី’’តិ វទន្តិយោ តំ គហេត្វា អត្តនោ អត្តនោ សីសេ កត្វា ‘‘អតិទុក្ករំ ករោសិ, សាមី’’តិ វត្វា នមស្សមានា និសីទិំសុ. រាជា បុន ‘‘តាត, ឥទំ មយ្ហំ អច្ឆរិយំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
‘‘អច្ឆេរកំ មំ បដិភាតិ, ឯកកម្បិ រហោគតំ;
ឯទិសំ ភុញ្ជមានានំ, កេន វណ្ណោ បសីទតី’’តិ.
តត្ថ ឯកកន្តិ តាត, តំ ឯកកម្បិ រហោគតំ ឥមិនា ភោជនេន យាបេន្តំ ទិស្វា មម អច្ឆរិយំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ. ឯទិសន្តិ ឯវរូបំ អលោណកំ អតក្កំ និធូបនំ រន្ធំ បត្តំ ភុញ្ជន្តានំ កេន ការណេន វណ្ណោ បសីទតីតិ នំ បុច្ឆិ.
អថស្ស ¶ សោ អាចិក្ខន្តោ អាហ –
‘‘ឯកោ រាជ និបជ្ជាមិ, និយតេ បណ្ណសន្ថរេ;
តាយ មេ ឯកសេយ្យាយ, រាជ វណ្ណោ បសីទតិ.
‘‘ន ¶ ច នេត្តិំសពន្ធា មេ, រាជរក្ខា ឧបដ្ឋិតា;
តាយ មេ សុខសេយ្យាយ, រាជវណ្ណោ បសីទតិ.
‘‘អតីតំ ¶ នានុសោចាមិ, នប្បជប្បាមិនាគតំ;
បច្ចុប្បន្នេន យាបេមិ, តេន វណ្ណោ បសីទតិ.
‘‘អនាគតប្បជប្បាយ, អតីតស្សានុសោចនា;
ឯតេន ពាលា សុស្សន្តិ, នឡោវ ហរិតោ លុតោ’’តិ.
តត្ថ នេត្តិំសពន្ធាតិ ខគ្គពន្ធា. រាជរក្ខាតិ រាជានំ រក្ខិតា. នប្បជប្បាមីតិ ន បត្ថេមិ. ហរិតោតិ ហរិតវណ្ណោ. លុតោតិ លុញ្ចិត្វា អាតបេ ខិត្តនឡោ វិយ.
អថ រាជា ‘‘ឥធេវ នំ អភិសិញ្ចិត្វា អាទាយ គមិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា រជ្ជេន និមន្តេន្តោ អាហ –
‘‘ហត្ថានីកំ រថានីកំ, អស្សេ បត្តី ច វម្មិនោ;
និវេសនានិ រម្មានិ, អហំ បុត្ត ទទាមិ តេ.
‘‘ឥត្ថាគារម្បិ តេ ទម្មិ, សព្ពាលង្ការភូសិតំ;
តា បុត្ត បដិបជ្ជស្សុ, ត្វំ នោ រាជា ភវិស្សសិ.
‘‘កុសលា នច្ចគីតស្ស, សិក្ខិតា ចាតុរិត្ថិយោ;
កាមេ តំ រមយិស្សន្តិ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសិ.
‘‘បដិរាជូហិ តេ កញ្ញា, អានយិស្សំ អលង្កតា;
តាសុ បុត្តេ ជនេត្វាន, អថ បច្ឆា បព្ពជិស្សសិ.
‘‘យុវា ច ទហរោ ចាសិ, បឋមុប្បត្តិកោ សុសុ;
រជ្ជំ ការេហិ ភទ្ទន្តេ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសី’’តិ.
តត្ថ ហត្ថានីកន្តិ ទសហត្ថិតោ បដ្ឋាយ ហត្ថានីកំ នាម, តថា រថានីកំ. វម្មិនោតិ វម្មពទ្ធសូរយោធេ. កុសលាតិ ឆេកា. សិក្ខិតាតិ អញ្ញេសុបិ ឥត្ថិកិច្ចេសុ សិក្ខិតា. ចាតុរិត្ថិយោតិ ចតុរា វិលាសា ឥត្ថិយោ, អថ វា ចតុរា នាគរា ឥត្ថិយោ, អថ វា ចតុរា ¶ នាម ¶ នាដកិត្ថិយោ. បដិរាជូហិ តេ កញ្ញាតិ អញ្ញេហិ រាជូហិ តវ រាជកញ្ញាយោ អានយិស្សាមិ. យុវាតិ យោព្ពនប្បត្តោ. ទហរោតិ តរុណោ. បឋមុប្បត្តិកោតិ បឋមវយេន ឧប្បត្តិតោ សមុគ្គតោ. សុសូតិ អតិតរុណោ.
ឥតោ បដ្ឋាយ ពោធិសត្តស្ស ធម្មកថា ហោតិ –
‘‘យុវា ចរេ ព្រហ្មចរិយំ, ព្រហ្មចារី យុវា សិយា;
ទហរស្ស ហិ បព្ពជ្ជា, ឯតំ ឥសីហិ វណ្ណិតំ.
‘‘យុវា ¶ ចរេ ព្រហ្មចរិយំ, ព្រហ្មចារី យុវា សិយា;
ព្រហ្មចរិយំ ចរិស្សាមិ, នាហំ រជ្ជេន មត្ថិកោ.
‘‘បស្សាមិ វោហំ ទហរំ, អម្ម តាត វទន្តរំ;
កិច្ឆាលទ្ធំ បិយំ បុត្តំ, អប្បត្វាវ ជរំ មតំ.
‘‘បស្សាមិ វោហំ ទហរិំ, កុមារិំ ចារុទស្សនិំ;
នវវំសកឡីរំវ, បលុគ្គំ ជីវិតក្ខយំ.
‘‘ទហរាបិ ហិ មីយន្តិ, នរា ច អថ នារិយោ;
តត្ថ កោ វិស្សសេ បោសោ, ‘ទហរោម្ហី’តិ ជីវិតេ.
‘‘យស្ស រត្យា វិវសានេ, អាយុ អប្បតរំ សិយា;
អប្បោទកេវ មច្ឆានំ, កិំ នុ កោមារកំ តហិំ.
‘‘និច្ចមព្ភាហតោ លោកោ, និច្ចញ្ច បរិវារិតោ;
អមោឃាសុ វជន្តីសុ, កិំ មំ រជ្ជេភិសិញ្ចសី’’តិ.
កាសិរាជា អាហ –
‘‘កេន ¶ មព្ភាហតោ លោកោ, កេន ច បរិវារិតោ;
កាយោ អមោឃា គច្ឆន្តិ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ.
ពោធិសត្តោ អាហ –
‘‘មច្ចុនាព្ភាហតោ លោកោ, ជរាយ បរិវារិតោ;
រត្យោ អមោឃា គច្ឆន្តិ, ឯវំ ជានាហិ ខត្តិយ.
‘‘យថាបិ ¶ តន្តេ វិតតេ, យំ យទេវូបវីយតិ;
អប្បកំ ហោតិ វេតព្ពំ, ឯវំ មច្ចាន ជីវិតំ.
‘‘យថា វារិវហោ បូរោ, គច្ឆំ នុបនិវត្តតិ;
ឯវមាយុ មនុស្សានំ, គច្ឆំ នុបនិវត្តតិ.
‘‘យថា វារិវហោ បូរោ, វហេ រុក្ខេបកូលជេ;
ឯវំ ជរាមរណេន, វុយ្ហន្តេ សព្ពបាណិនោ’’តិ.
តត្ថ ព្រហ្មចារី យុវា សិយាតិ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តោ យុវា ភវេយ្យ. ឥសីហិ វណ្ណិតន្តិ ពុទ្ធាទីហិ ឥសីហិ ថោមិតំ បសត្ថំ. នាហំ រជ្ជេន មត្ថិកោតិ អហំ រជ្ជេន អត្ថិកោ ន ហោមិ. អម្ម តាត វទន្តរន្តិ ‘‘អម្ម, តាតា’’តិ វទន្តំ. បលុគ្គន្តិ មច្ចុនា លុញ្ចិត្វា គហិតំ. យស្ស រត្យា វិវសានេតិ មហារាជ, យស្ស មាតុកុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិគ្គហណកាលតោ បដ្ឋាយ រត្តិទិវាតិក្កមេន អប្បតរំ អាយុ ហោតិ. កោមារកំ តហិន្តិ តស្មិំ វយេ តរុណភាវោ កិំ ករិស្សតិ.
កេន មព្ភាហតោតិ កេន អព្ភាហតោ. ឥទំ រាជា សំខិត្តេន ភាសិតស្ស អត្ថំ អជានន្តោវ បុច្ឆតិ. រត្យោតិ រត្តិយោ. តា ហិ ឥមេសំ សត្តានំ អាយុញ្ច វណ្ណញ្ច ពលញ្ច ខេបេន្តិយោ ឯវ គច្ឆន្តីតិ អមោឃា គច្ឆន្តិ នាមាតិ វេទិតព្ពំ ¶ . យំ យទេវូបវីយតីតិ យំ យំ តន្តំ ឧបវីយតិ. វេតព្ពន្តិ តន្តស្មិំ វីតេ សេសំ វេតព្ពំ យថា អប្បកំ ហោតិ, ឯវំ សត្តានំ ជីវិតំ. នុបនិវត្តតីតិ តស្មិំ តស្មិំ ខណេ គតំ គតមេវ ហោតិ, ន ឧបនិវត្តតិ. វហេ រុក្ខេបកូលជេតិ ឧបកូលជេ រុក្ខេ វហេយ្យ.
រាជា ¶ មហាសត្តស្ស ធម្មកថំ សុត្វា ‘‘កិំ មេ ឃរាវាសេនា’’តិ អតិវិយ ឧក្កណ្ឋិតោ បព្ពជិតុកាមោ ហុត្វា ‘‘នាហំ តាវ បុន នគរំ គមិស្សាមិ, ឥធេវ បព្ពជិស្សាមិ. សចេ បន មេ បុត្តោ នគរំ គច្ឆេយ្យ, សេតច្ឆត្តមស្ស ទទេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តំ វីមំសិតុំ បុន រជ្ជេន និមន្តេន្តោ អាហ –
‘‘ហត្ថានីកំ រថានីកំ, អស្សេ បត្តី ច វម្មិនោ;
និវេសនានិ រម្មានិ, អហំ បុត្ត ទទាមិ តេ.
‘‘ឥត្ថាគារម្បិ ¶ តេ ទម្មិ, សព្ពាលង្ការភូសិតំ;
តា បុត្ត បដិបជ្ជស្សុ, ត្វំ នោ រាជា ភវិស្សសិ.
‘‘កុសលា នច្ចគីតស្ស, សិក្ខិតា ចាតុរិត្ថិយោ;
កាមេ តំ រមយិស្សន្តិ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសិ.
‘‘បដិរាជូហិ តេ កញ្ញា, អានយិស្សំ អលង្កតា;
តាសុ បុត្តេ ជនេត្វាន, អថ បច្ឆា បព្ពជិស្សសិ.
‘‘យុវា ច ទហរោ ចាសិ, បឋមុប្បត្តិកោ សុសុ;
រជ្ជំ ការេហិ ភទ្ទន្តេ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសិ.
‘‘កោដ្ឋាគារញ្ច កោសញ្ច, វាហនានិ ពលានិ ច;
និវេសនានិ រម្មានិ, អហំ បុត្ត ទទាមិ តេ.
‘‘គោមណ្ឌលបរិព្យូឡ្ហោ, ទាសិសង្ឃបុរក្ខតោ;
រជ្ជំ ការេហិ ភទ្ទន្តេ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសី’’តិ.
តត្ថ គោមណ្ឌលបរិព្យូឡ្ហោតិ សុភង្គីនំ រាជកញ្ញានំ មណ្ឌលេន បុរក្ខតោ.
អថ មហាសត្តោ រជ្ជេន អនត្ថិកភាវំ បកាសេន្តោ អាហ –
‘‘កិំ ¶ ធនេន យំ ខីយេថ, កិំ ភរិយាយ មរិស្សតិ;
កិំ យោព្ពនេន ជិណ្ណេន, យំ ជរាយាភិភុយ្យតិ.
‘‘តត្ថ កា នន្ទិ កា ខិឌ្ឌា, កា រតី កា ធនេសនា;
កិំ មេ បុត្តេហិ ទារេហិ, រាជ មុត្តោស្មិ ពន្ធនា.
‘‘យោហំ ឯវំ បជានាមិ, មច្ចុ មេ នប្បមជ្ជតិ;
អន្តកេនាធិបន្នស្ស, កា រតី កា ធនេសនា.
‘‘ផលានមិវ ¶ បក្កានំ, និច្ចំ បតនតោ ភយំ;
ឯវំ ជាតាន មច្ចានំ, និច្ចំ មរណតោ ភយំ.
‘‘សាយមេកេ ន ទិស្សន្តិ, បាតោ ទិដ្ឋា ពហូ ជនា;
បាតោ ឯតេ ន ទិស្សន្តិ, សាយំ ទិដ្ឋា ពហូ ជនា.
‘‘អជ្ជេវ ¶ កិច្ចំ អាតបំ, កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេ;
ន ហិ នោ សង្គរំ តេន, មហាសេនេន មច្ចុនា.
‘‘ចោរា ធនស្ស បត្ថេន្តិ, រាជ មុត្តោស្មិ ពន្ធនា;
ឯហិ រាជ និវត្តស្សុ, នាហំ រជ្ជេន មត្ថិកោ’’តិ.
តត្ថ យំ ខីយេថាតិ មហារាជ, កិំ ត្វំ មំ ធនេន និមន្តេសិ, យំ ខីយេថ ខយំ គច្ឆេយ្យ. ធនំ វា ហិ បុរិសំ ចជតិ, បុរិសោ វា តំ ធនំ ចជិត្វា គច្ឆតីតិ សព្ពថាបិ ខយគាមីយេវ ហោតិ, កិំ ត្វំ មំ តេន ធនេន និមន្តេសិ. កិំ ភរិយាយាតិ ភរិយាយ កិំ ករិស្សាមិ, យា មយិ ឋិតេយេវ មរិស្សតិ. ជិណ្ណេនាតិ ជរាយ អនុបរិតេន អនុភូតេន. អភិភុយ្យតីតិ អភិភវិយ្យតិ. តត្ថាតិ តស្មិំ ឯវំ ជរាមរណធម្មេ លោកសន្និវាសេ. កា នន្ទីតិ កា នាម តុដ្ឋិ. ខិឌ្ឌាតិ កីឡា. រតីតិ បញ្ចកាមគុណរតិ. ពន្ធនាតិ កាមពន្ធនា មុត្តោ អស្មិ, មហារាជាតិ ឈានេន វិក្ខម្ភិតត្តា ឯវមាហ. មច្ចុ មេតិ មម មច្ចុ នប្បមជ្ជតិ, និច្ចំ មម វធាយ អប្បមតោយេវាតិ. យោ អហំ ឯវំ បជានាមិ, តស្ស មម អន្តកេន អធិបន្នស្ស វធិតស្ស ¶ កា នាម រតិ, កា ធនេសនាតិ. និច្ចន្តិ ជាតកាលតោ បដ្ឋាយ សទា ជរាមរណតោ ភយមេវ ឧប្បជ្ជតិ.
អាតបន្តិ កុសលកម្មវីរិយំ. កិច្ចន្តិ កត្តព្ពំ. កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេតិ សុវេ វា បរសុវេ វា មរណំ វា ជីវិតំ វា កោ ជានេយ្យ. សង្គរន្តិ សង្កេតំ. មហាសេនេនាតិ បញ្ចវីសតិភយពាត្តិំសកម្មករណឆន្នវុតិរោគប្បមុខាទិវសេន បុថុសេនេន. ចោរា ធនស្សាតិ ធនត្ថាយ ជីវិតំ ចជន្តា ចោរា ធនស្ស បត្ថេន្តិ នាម, អហំ បន ធនបត្ថនាសង្ខាតា ពន្ធនា មុត្តោ អស្មិ, ន មេ ធនេនត្ថោតិ អត្ថោ. និវត្តស្សូតិ មម វចនេន សម្មា និវត្តស្សុ, រជ្ជំ បហាយ នេក្ខម្មំ បដិសរណំ កត្វា បព្ពជស្សុ. យំ បន ចិន្តេសិ ‘‘ឥមំ រជ្ជេ បតិដ្ឋាបេស្សាមី’’តិ, តំ មា ចិន្តយិ, នាហំ រជ្ជេន អត្ថិកោតិ. ឥតិ មហាសត្តស្ស ធម្មទេសនា សហានុសន្ធិនា មត្ថកំ បត្តា.
តំ សុត្វា រាជានញ្ច ចន្ទាទេវិញ្ច អាទិំ កត្វា សោឡសសហស្សា ឱរោធា ច អមច្ចាទយោ ច សព្ពេ បព្ពជិតុកាមា អហេសុំ. រាជាបិ នគរេ ¶ ភេរិំ ចរាបេសិ ‘‘យេ មម បុត្តស្ស សន្តិកេ បព្ពជិតុំ ឥច្ឆន្តិ, តេ បព្ពជន្តូ’’តិ ¶ . សព្ពេសញ្ច សុវណ្ណកោដ្ឋាគារាទីនំ ទ្វារានិ វិវរាបេត្វា ‘‘អសុកដ្ឋានេ ច មហានិធិកុម្ភិយោ អត្ថិ, អត្ថិកា គណ្ហន្តូ’’តិ សុវណ្ណបដ្ដេ អក្ខរានិ លិខាបេត្វា មហាថម្ភេ ពន្ធាបេសិ. តេ នាគរា យថាបសារិតេ អាបណេ ច វិវដទ្វារានិ គេហានិ ច បហាយ នគរតោ និក្ខមិត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ អាគមិំសុ. រាជា មហាជនេន សទ្ធិំ មហាសត្តស្ស សន្តិកេ បព្ពជិ. សក្កទត្តិយំ តិយោជនិកំ អស្សមបទំ បរិបុណ្ណំ អហោសិ. មហាសត្តោ បណ្ណសាលាយោ វិចារេសិ, មជ្ឈេ ឋិតា បណ្ណសាលាយោ ឥត្ថីនំ ទាបេសិ. កិំការណា? ភីរុកជាតិកា ឯតាតិ. បុរិសានំ បន ពហិបណ្ណសាលាយោ ទាបេសិ. តា សព្ពាបិ បណ្ណសាលាយោ វិស្សកម្មទេវបុត្តោវ មាបេសិ. តេ ច ផលធររុក្ខេ វិស្សកម្មទេវបុត្តោយេវ អត្តនោ ឥទ្ធិយា មាបេសិ. តេ សព្ពេ វិស្សកម្មេន និម្មិតេសុ ផលធររុក្ខេសុ ឧបោសថទិវសេ ភូមិយំ បតិតបតិតានិ ផលានិ គហេត្វា បរិភុញ្ជិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តិ. តេសុ យោ កាមវិតក្កំ វា ព្យាបាទវិតក្កំ វា វិហិំសាវិតក្កំ វា វិតក្កេតិ, តស្ស មនំ ជានិត្វា មហាសត្តោ អាកាសេ និសីទិត្វា មធុរធម្មំ កថេសិ. តេ ជនា ពោធិសត្តស្ស មធុរធម្មំ សុត្វា ឯកគ្គចិត្តា ហុត្វា ខិប្បមេវ អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេសុំ.
តទា ឯកោ សាមន្តរាជា ‘‘កាសិរាជា កិរ ពារាណសិនគរតោ និក្ខមិត្វា វនំ បវិសិត្វា បព្ពជិតោ’’តិ សុត្វា ‘‘ពារាណសិំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ នគរា និក្ខមិត្វា ពារាណសិំ បត្វា នគរំ បវិសិត្វា អលង្កតនគរំ ទិស្វា រាជនិវេសនំ អារុយ្ហ សត្តវិធំ វររតនំ ឱលោកេត្វា ¶ ‘‘កាសិរញ្ញោ ឥមំ ធនំ និស្សាយ ឯកេន ភយេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ សុរាសោណ្ឌេ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ ‘‘តុម្ហាកំ រញ្ញោ ឥធ នគរេ ភយំ ឧប្បន្នំ អត្ថី’’តិ? ‘‘នត្ថិ, ទេវា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ. ‘‘អម្ហាកំ រញ្ញោ បុត្តោ តេមិយកុមារោ ‘ពារាណសិំ រជ្ជំ ន ករិស្សាមី’តិ អមូគោបិ មូគោ វិយ ហុត្វា ឥមម្ហា នគរា និក្ខមិត្វា វនំ បវិសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ, តេន ការណេន អម្ហាកំ រាជា មហាជនេន សទ្ធិំ ឥមម្ហា នគរា និក្ខមិត្វា តេមិយកុមារស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បព្ពជិតោ’’តិ អារោចេសុំ. សាមន្តរាជា តេសំ វចនំ សុត្វា តុស្សិត្វា ‘‘អហម្បិ បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ¶ ‘‘តាត, តុម្ហាកំ រាជា កតរទ្វារេន និក្ខន្តោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ទេវ, បាចីនទ្វារេនា’’តិ វុត្តេ អត្តនោ បរិសាយ សទ្ធិំ តេនេវ បាចីនទ្វារេន និក្ខមិត្វា នទីតីរេន បាយាសិ.
មហាសត្តោបិ តស្ស អាគមនំ ញត្វា វនន្តរំ អាគន្ត្វា អាកាសេ និសីទិត្វា មធុរធម្មំ ទេសេសិ. សោ បរិសាយ សទ្ធិំ តស្ស សន្តិកេយេវ បព្ពជិ. ឯវំ អបរេបិ សត្ត រាជានោ ‘‘ពារាណសិនគរំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ អាគតា. តេបិ រាជានោ សត្ត រជ្ជានិ ឆឌ្ឌេត្វា ពោធិសត្តស្ស សន្តិកេយេវ បព្ពជិំសុ. ហត្ថីបិ អរញ្ញហត្ថី ជាតា, អស្សាបិ អរញ្ញអស្សា ជាតា, រថាបិ អរញ្ញេយេវ វិនដ្ឋា, ភណ្ឌាគារេសុ កហាបណេ អស្សមបទេ វាលុកំ កត្វា វិកិរិំសុ. សព្ពេបិ អភិញ្ញាសមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា ជីវិតបរិយោសានេ ព្រហ្មលោកបរាយណា អហេសុំ. តិរច្ឆានគតា ហត្ថិអស្សាបិ ឥសិគណេ ចិត្តំ បសាទេត្វា ឆកាមាវចរលោកេសុ និព្ពត្តិំសុ.
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ រជ្ជំ បហាយ និក្ខន្តោយេវា’’តិ វត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ឆត្តេ អធិវត្ថា ទេវធីតា ឧប្បលវណ្ណា ¶ អហោសិ, សុនន្ទោ សារថិ សារិបុត្តោ, មាតាបិតរោ មហារាជកុលានិ, សេសបរិសា ពុទ្ធបរិសា, មូគបក្ខបណ្ឌិតោ បន អហមេវ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អហោសិ’’ន្តិ.
មូគបក្ខជាតកវណ្ណនា បឋមា.
[៥៣៩] ២. មហាជនកជាតកវណ្ណនា
កោយំ ¶ ¶ មជ្ឈេ សមុទ្ទស្មិន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាភិនិក្ខមនំ អារព្ភ កថេសិ. ឯកទិវសញ្ហិ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ សន្និសិន្នា តថាគតស្ស មហាភិនិក្ខមនំ វណ្ណយន្តា និសីទិំសុ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ តថាគតោ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខន្តោយេវា’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.
អតីតេ វិទេហរដ្ឋេ មិថិលាយំ មហាជនកោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ. តស្ស ទ្វេ បុត្តា អហេសុំ អរិដ្ឋជនកោ ច បោលជនកោ ចាតិ. តេសុ រាជា ជេដ្ឋបុត្តស្ស ឧបរជ្ជំ អទាសិ, កនិដ្ឋស្ស សេនាបតិដ្ឋានំ អទាសិ. អបរភាគេ មហាជនកោ កាលមកាសិ. តស្ស សរីរកិច្ចំ កត្វា រញ្ញោ អច្ចយេន អរិដ្ឋជនកោ រាជា ហុត្វា ឥតរស្ស ឧបរជ្ជំ អទាសិ. តស្សេកោ បាទមូលិកោ អមច្ចោ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ទេវ, ឧបរាជា តុម្ហេ ឃាតេតុកាមោ’’តិ អាហ. រាជា តស្ស បុនប្បុនំ កថំ សុត្វា កនិដ្ឋស្ស សិនេហំ ភិន្ទិត្វា បោលជនកំ សង្ខលិកាហិ ពន្ធាបេត្វា រាជនិវេសនតោ អវិទូរេ ឯកស្មិំ គេហេ វសាបេត្វា អារក្ខំ ឋបេសិ. កុមារោ ‘‘សចាហំ ភាតុ វេរីម្ហិ, សង្ខលិកាបិ មេ ហត្ថបាទា មា មុច្ចន្តុ, ទ្វារម្បិ មា វិវរីយតុ, សចេ នោ វេរីម្ហិ, សង្ខលិកាបិ មេ ហត្ថបាទា មុច្ចន្តុ, ទ្វារម្បិ វិវរីយតូ’’តិ សច្ចកិរិយមកាសិ. តាវទេវ ¶ សង្ខលិកាបិ ខណ្ឌាខណ្ឌំ ឆិជ្ជិំសុ, ទ្វារម្បិ វិវដំ. សោ និក្ខមិត្វា ឯកំ បច្ចន្តគាមំ គន្ត្វា វាសំ កប្បេសិ.
បច្ចន្តគាមវាសិនោ តំ សញ្ជានិត្វា ឧបដ្ឋហិំសុ. រាជាបិ តំ គាហាបេតុំ នាសក្ខិ. សោ អនុបុព្ពេន បច្ចន្តជនបទំ ហត្ថគតំ កត្វា មហាបរិវារោ ហុត្វា ‘‘អហំ បុព្ពេ ភាតុ ន វេរី, ឥទានិ បន វេរីម្ហី’’តិ មហាជនបរិវុតោ មិថិលំ គន្ត្វា ពហិនគរេ ខន្ធាវារំ កត្វា វាសំ កប្បេសិ. នគរវាសិនោ យោធា ‘‘កុមារោ កិរ អាគតោ’’តិ សុត្វា យេភុយ្យេន ហត្ថិអស្សវាហនាទីនិ គហេត្វា តស្សេវ សន្តិកំ អាគមិំសុ, អញ្ញេបិ នាគរា អាគមិំសុ. សោ ភាតុ សាសនំ បេសេសិ ‘‘នាហំ បុព្ពេ តុម្ហាកំ វេរី, ឥទានិ បន វេរីម្ហិ, ឆត្តំ វា មេ ទេថ, យុទ្ធំ វា’’តិ. រាជា តំ សុត្វា ¶ យុទ្ធំ កាតុំ ឥច្ឆន្តោ អគ្គមហេសិំ អាមន្តេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, យុទ្ធេ ជយបរាជយោ ¶ នាម ន សក្កា ញាតុំ, សចេ មម អន្តរាយោ ហោតិ, ត្វំ គព្ភំ រក្ខេយ្យាសី’’តិ វត្វា មហតិយា សេនាយ បរិវុតោ នគរា និក្ខមិ.
អថ នំ យុទ្ធេ បោលជនកស្ស យោធា ជីវិតក្ខយំ បាបេសុំ. តទា ‘‘រាជា មតោ’’តិ សកលនគរេ ឯកកោលាហលំ ជាតំ. ទេវីបិ តស្ស មតភាវំ ញត្វា សីឃំ សីឃំ សុវណ្ណសារាទីនិ គហេត្វា បច្ឆិយំ បក្ខិបិត្វា មត្ថកេ កិលិដ្ឋបិលោតិកំ អត្ថរិត្វា ឧបរិ តណ្ឌុលេ ឱកិរិត្វា កិលិដ្ឋបិលោតិកំ និវាសេត្វា សរីរំ វិរូបំ កត្វា បច្ឆិំ សីសេ ឋបេត្វា ទិវា ទិវស្សេវ និក្ខមិ, ន កោចិ នំ សញ្ជានិ. សា ឧត្តរទ្វារេន និក្ខមិត្វា កត្ថចិ អគតបុព្ពត្តា មគ្គំ អជានន្តី ទិសំ វវត្ថាបេតុំ អសក្កោន្តី កេវលំ ‘‘កាលចម្បានគរំ នាម អត្ថី’’តិ សុតត្តា ‘‘កាលចម្បានគរំ គមិកា នាម អត្ថី’’តិ បុច្ឆមានា ឯកិកា សាលាយំ និសីទិ. កុច្ឆិម្ហិ បនស្សា និព្ពត្តសត្តោ ន យោ វា សោ វា, បូរិតបារមី មហាសត្តោ និព្ពត្តិ.
តស្ស តេជេន សក្កស្ស ភវនំ កម្បិ. សក្កោ អាវជ្ជេន្តោ តំ ការណំ ញត្វា ‘‘តស្សា កុច្ឆិយំ និព្ពត្តសត្តោ មហាបុញ្ញោ, មយា គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា បដិច្ឆន្នយោគ្គំ មាបេត្វា តត្ថ មញ្ចំ បញ្ញាបេត្វា មហល្លកបុរិសោ វិយ យោគ្គំ បាជេន្តោ តាយ និសិន្នសាលាយ ទ្វារេ ឋត្វា ‘‘កាលចម្បានគរំ គមិកា នាម អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អហំ, តាត, គមិស្សាមី’’តិ. ‘‘តេន ¶ ហិ យោគ្គំ អារុយ្ហ និសីទ, អម្មា’’តិ. ‘‘តាត, អហំ បរិបុណ្ណគព្ភា, ន សក្កា មយា យោគ្គំ អភិរុហិតុំ, បច្ឆតោ បច្ឆតោ គមិស្សាមិ, ឥមិស្សា បន មេ បច្ឆិយា ឱកាសំ ទេហី’’តិ. ‘‘អម្ម, កិំ វទេសិ, យោគ្គំ បាជេតុំ ជាននសមត្ថោ នាម មយា សទិសោ នត្ថិ. អម្ម, មា ភាយិ, អារុយ្ហ និសីទា’’តិ. សា ‘‘តាត, សាធូ’’តិ វទតិ. សោ តស្សា អារោហនកាលេ អត្តនោ អានុភាវេន វាតបុណ្ណភស្តចម្មំ វិយ បថវិំ ឧន្នាមេត្វា យោគ្គស្ស បច្ឆិមន្តេ បហរាបេសិ. សា អភិរុយ្ហ សយនេ និបជ្ជិត្វាវ ‘‘អយំ ទេវតា ភវិស្សតី’’តិ អញ្ញាសិ. សា ទិព្ពសយនេ និបន្នមត្តាវ និទ្ទំ ឱក្កមិ.
អថ ¶ នំ សក្កោ តិំសយោជនមត្ថកេ ឯកំ នទិំ បត្វា បពោធេត្វា ‘‘អម្ម, ឱតរិត្វា នទិយំ ន្ហាយិត្វា ឧស្សីសកេ សាដកយុគំ អត្ថិ, តំ និវាសេហិ, អន្តោយោគ្គេ បុដភត្តំ អត្ថិ, តំ ភុញ្ជាហី’’តិ អាហ. សា តថា កត្វា បុន និបជ្ជិត្វា សាយន្ហសមយេ កាលចម្បានគរំ បត្វា ទ្វារដ្ដាលកបាការេ ទិស្វា ‘‘តាត, កិំ នាម នគរមេត’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘កាលចម្បានគរំ, អម្មា’’តិ. ‘‘កិំ វទេសិ, តាត, ននុ អម្ហាកំ នគរតោ កាលចម្បានគរំ សដ្ឋិយោជនមត្ថកេ ហោតី’’តិ? ‘‘ឯវំ, អម្ម, អហំ បន ឧជុមគ្គំ ជានាមី’’តិ. អថ នំ ទក្ខិណទ្វារសមីបេ ឱតារេត្វា ¶ ‘‘អម្ម, អម្ហាកំ គាមោ បុរតោ អត្ថិ, ត្វំ គន្ត្វា នគរំ បវិសាហី’’តិ វត្វា បុរតោ គន្ត្វា វិយ សក្កោ អន្តរធាយិត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ.
ទេវីបិ ឯកិកាវ សាលាយំ និសីទិ. តស្មិំ ខណេ ឯកោ ទិសាបាមោក្ខោ អាចរិយោ កាលចម្បានគរវាសី មន្តជ្ឈាយកោ ព្រាហ្មណោ បញ្ចហិ មាណវកសតេហិ បរិវុតោ ន្ហានត្ថាយ គច្ឆន្តោ ទូរតោវ ឱលោកេត្វា តំ អភិរូបំ សោភគ្គប្បត្តំ តត្ថ និសិន្នំ ទិស្វា តស្សា កុច្ឆិយំ មហាសត្តស្សានុភាវេន សហ ទស្សនេនេវ កនិដ្ឋភគិនិសិនេហំ ឧប្បាទេត្វា មាណវកេ ពហិ ឋបេត្វា ឯកកោវ សាលំ បវិសិត្វា ‘‘ភគិនិ, កតរគាមវាសិកា ត្វ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘តាត, មិថិលាយំ អរិដ្ឋជនករញ្ញោ អគ្គមហេសីម្ហី’’តិ. ‘‘អម្ម, ឥធ កស្មា អាគតាសី’’តិ? ‘‘តាត, បោលជនកេន រាជា មារិតោ, អថាហំ ភីតា ‘គព្ភំ អនុរក្ខិស្សាមី’តិ អាគតា’’តិ. ‘‘អម្ម, ឥមស្មិំ បន តេ នគរេ កោចិ ញាតកោ អត្ថី’’តិ? ‘‘នត្ថិ, តាតា’’តិ. តេន ហិ មា ចិន្តយិ, អហំ ឧទិច្ចព្រាហ្មណោ មហាសាលោ ទិសាបាមោក្ខអាចរិយោ, អហំ តំ ភគិនិដ្ឋានេ ឋបេត្វា បដិជគ្គិស្សាមិ, ត្វំ ‘‘ភាតិកា’’តិ មំ វត្វា បាទេសុ គហេត្វា បរិទេវាតិ. សា មហាសទ្ទំ កត្វា ¶ តស្ស បាទេសុ គហេត្វា បរិទេវិ. តេ ទ្វេបិ អញ្ញមញ្ញំ បរិទេវិំសុ.
អថស្ស អន្តេវាសិកា មហាសទ្ទំ សុត្វា ខិប្បំ ឧបធាវិត្វា ‘‘អាចរិយ, កិំ តេ ហោតី’’តិ បុច្ឆិំសុ. សោ អាហ – ‘‘កនិដ្ឋភគិនី មេ ឯសា, អសុកកាលេ នាម មយា វិនា ជាតា’’តិ. អថ មាណវា ‘‘តវ ភគិនិំ ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ មា ចិន្តយិត្ថ អាចរិយា’’តិ អាហំសុ. សោ មាណវេ បដិច្ឆន្នយោគ្គំ អាហរាបេត្វា តំ តត្ថ និសីទាបេត្វា ‘‘តាតា, វោ ¶ គន្ត្វា ព្រាហ្មណិយា មម កនិដ្ឋភគិនិភាវំ កថេត្វា សព្ពកិច្ចានិ កាតុំ វទេថា’’តិ វត្វា គេហំ បេសេសិ. តេ គន្ត្វា ព្រាហ្មណិយា កថេសុំ. អថ នំ ព្រាហ្មណីបិ ឧណ្ហោទកេន ន្ហាបេត្វា សយនំ បញ្ញាបេត្វា និបជ្ជាបេសិ. អថ ព្រាហ្មណោបិ ន្ហាត្វា អាគតោ ភោជនកាលេ ‘‘ភគិនិំ មេ បក្កោសថា’’តិ បក្កោសាបេត្វា តាយ សទ្ធិំ ឯកតោ ភុញ្ជិត្វា អន្តោនិវេសនេយេវ តំ បដិជគ្គិ.
សា ន ចិរស្សេវ សុវណ្ណវណ្ណំ បុត្តំ វិជាយិ, ‘‘មហាជនកកុមារោ’’តិស្ស អយ្យកសន្តកំ នាមមកាសិ. សោ វឌ្ឍមានោ ទារកេហិ សទ្ធិំ កីឡន្តោ យេ តំ រោសេន្តិ, តេ អសម្ភិន្នខត្តិយកុលេ ជាតត្តា មហាពលវតាយ ចេវ មានថទ្ធតាយ ច ទឡ្ហំ គហេត្វា បហរតិ. តទា តេ មហាសទ្ទេន រោទន្តា ‘‘កេន បហដា’’តិ វុត្តេ ‘‘វិធវាបុត្តេនា’’តិ វទន្តិ. អថ កុមារោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមេ មំ ‘វិធវាបុត្តោ’តិ អភិណ្ហំ វទន្តិ, ហោតុ, មម មាតរំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ. សោ ឯកទិវសំ ¶ មាតរំ បុច្ឆិ ‘‘អម្ម, កោ មយ្ហំ បិតា’’តិ? អថ នំ មាតា ‘‘តាត, ព្រាហ្មណោ តេ បិតា’’តិ វញ្ចេសិ. សោ បុនទិវសេបិ ទារកេ បហរន្តោ ‘‘វិធវាបុត្តោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ននុ ព្រាហ្មណោ មេ បិតា’’តិ វត្វា ‘‘ព្រាហ្មណោ កិំ តេ ហោតី’’តិ វុត្តេ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមេ មំ, ព្រាហ្មណោ តេ កិំ ហោតី’តិ អភិណ្ហំ វទន្តិ, មាតា មេ ឥទំ ការណំ យថាភូតំ ន កថេសិ, សា អត្តនោ មនេន មេ ន កថេស្សតិ, ហោតុ, កថាបេស្សាមិ ន’’ន្តិ. សោ ថញ្ញំ បិវន្តោ ថនំ ទន្តេហិ ឌំសិត្វា ‘‘អម្ម, មេ បិតរំ កថេហិ, សចេ ន កថេស្សសិ, ថនំ តេ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ អាហ. សា បុត្តំ វញ្ចេតុំ អសក្កោន្តី ‘‘តាត, ត្វំ មិថិលាយំ អរិដ្ឋជនករញ្ញោ បុត្តោ, បិតា តេ បោលជនកេន មារិតោ, អហំ តំ អនុរក្ខន្តី ឥមំ នគរំ អាគតា, អយំ ព្រាហ្មណោ មំ ភគិនិដ្ឋានេ ឋបេត្វា បដិជគ្គតី’’តិ កថេសិ. សោ តំ សុត្វា តតោ បដ្ឋាយ ‘‘វិធវាបុត្តោ’’តិ វុត្តេបិ ន កុជ្ឈិ.
សោ សោឡសវស្សព្ភន្តរេយេវ តយោ វេទេ ច សព្ពសិប្បានិ ច ឧគ្គណ្ហិ ¶ , សោឡសវស្សិកកាលេ បន ឧត្តមរូបធរោ អហោសិ. អថ សោ ‘‘បិតុ សន្តកំ រជ្ជំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា មាតរំ បុច្ឆិ ‘‘អម្ម, កិញ្ចិ ធនំ តេ ហត្ថេ អត្ថិ, ឧទាហុ នោ, អហំ វោហារំ កត្វា ធនំ ឧប្បាទេត្វា ¶ បិតុ សន្តកំ រជ្ជំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ. អថ នំ មាតា អាហ – ‘‘តាត, នាហំ តុច្ឆហត្ថា អាគតា, តយោ មេ ហត្ថេ ធនសារា អត្ថិ, មុត្តសារោ, មណិសារោ, វជិរសារោតិ, តេសុ ឯកេកោ រជ្ជគ្គហណប្បមាណោ, តំ គហេត្វា រជ្ជំ គណ្ហ, មា វោហារំ ករី’’តិ. ‘‘អម្ម, ឥទម្បិ ធនំ មយ្ហមេវ ឧបឌ្ឍំ កត្វា ទេហិ, តំ បន គហេត្វា សុវណ្ណភូមិំ គន្ត្វា ពហុំ ធនំ អាហរិត្វា រជ្ជំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ. សោ ឧបឌ្ឍំ អាហរាបេត្វា ភណ្ឌិកំ កត្វា សុវណ្ណភូមិំ គមិកេហិ វាណិជេហិ សទ្ធិំ នាវាយ ភណ្ឌំ អារោបេត្វា បុន និវត្តិត្វា មាតរំ វន្ទិត្វា ‘‘អម្ម, អហំ សុវណ្ណភូមិំ គមិស្សាមី’’តិ អាហ. អថ នំ មាតា អាហ – ‘‘តាត, សមុទ្ទោ នាម អប្បសិទ្ធិកោ ពហុអន្តរាយោ, មា គច្ឆ, រជ្ជគ្គហណាយ តេ ធនំ ពហូ’’តិ. សោ ‘‘គច្ឆិស្សាមេវ អម្មា’’តិ មាតរំ វន្ទិត្វា គេហា និក្ខម្ម នាវំ អភិរុហិ.
តំ ទិវសមេវ បោលជនកស្ស សរីរេ រោគោ ឧប្បជ្ជិ, អនុដ្ឋានសេយ្យំ សយិ. តទា សត្ត ជង្ឃសតានិ នាវំ អភិរុហិំសុ. នាវា សត្តទិវសេហិ សត្ត យោជនសតានិ គតា. សា អតិចណ្ឌវេគេន គន្ត្វា អត្តានំ វហិតុំ នាសក្ខិ, ផលកានិ ភិន្នានិ, តតោ តតោ ឧទកំ ឧគ្គតំ, នាវា សមុទ្ទមជ្ឈេ និមុគ្គា. មហាជនា រោទន្តិ បរិទេវន្តិ, នានាទេវតាយោ នមស្សន្តិ. មហាសត្តោ បន នេវ រោទតិ ន បរិទេវតិ, ន ទេវតាយោ នមស្សតិ, នាវាយ បន និមុជ្ជនភាវំ ញត្វា សប្បិនា សក្ខរំ ឱមទ្ទិត្វា កុច្ឆិបូរំ ខាទិត្វា ទ្វេ មដ្ឋកសាដកេ តេលេន តេមេត្វា ទឡ្ហំ និវាសេត្វា កូបកំ និស្សាយ ឋិតោ នាវាយ និមុជ្ជនសមយេ កូបកំ អភិរុហិ. មហាជនា ¶ មច្ឆកច្ឆបភក្ខា ជាតា, សមន្តា ឧទកំ អឌ្ឍូសភមត្តំ លោហិតំ អហោសិ. មហាសត្តោ កូបកមត្ថកេ ឋិតោវ ‘‘ឥមាយ នាម ទិសាយ មិថិលនគរ’’ន្តិ ទិសំ វវត្ថបេត្វា កូបកមត្ថកា ឧប្បតិត្វា មច្ឆកច្ឆបេ អតិក្កម្ម មហាពលវតាយ ឧសភមត្ថកេ បតិ. តំ ទិវសមេវ បោលជនកោ កាលមកាសិ. តតោ បដ្ឋាយ មហាសត្តោ មណិវណ្ណាសុ ឩមីសុ បរិវត្តន្តោ សុវណ្ណក្ខន្ធោ វិយ សមុទ្ទំ ¶ តរតិ. សោ យថា ឯកទិវសំ, ឯវំ សត្តាហំ តរតិ, ‘‘ឥទានិ បុណ្ណមីទិវសោ’’តិ វេលំ បន ឱលោកេត្វា លោណោទកេន មុខំ វិក្ខាលេត្វា ឧបោសថិកោ ហោតិ.
តទា ¶ ច ‘‘យេ មាតុបដ្ឋានាទិគុណយុត្តា សមុទ្ទេ មរិតុំ អននុច្ឆវិកា សត្តា, តេ ឧទ្ធារេហី’’តិ ចតូហិ លោកបាលេហិ មណិមេខលា នាម ទេវធីតា សមុទ្ទរក្ខិកា ឋបិតា ហោតិ. សា សត្ត ទិវសានិ សមុទ្ទំ ន ឱលោកេសិ, ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវន្តិយា កិរស្សា សតិ បមុដ្ឋា. ‘‘ទេវសមាគមំ គតា’’តិបិ វទន្តិ. អថ សា ‘‘អជ្ជ មេ សត្តមោ ទិវសោ សមុទ្ទំ អនោលោកេន្តិយា, កា នុ ខោ បវត្តី’’តិ ឱលោកេន្តី មហាសត្តំ ទិស្វា ‘‘សចេ មហាជនកកុមារោ សមុទ្ទេ នស្សិស្ស, ទេវសមាគមបវេសនំ ន លភិស្ស’’ន្តិ ចិន្តេត្វា មហាសត្តស្ស អវិទូរេ អលង្កតេន សរីរេន អាកាសេ ឋត្វា មហាសត្តំ វីមំសមានា បឋមំ គាថមាហ –
‘‘កោយំ មជ្ឈេ សមុទ្ទស្មិំ, អបស្សំ តីរមាយុហេ;
កំ ត្វំ អត្ថវសំ ញត្វា, ឯវំ វាយមសេ ភុស’’ន្តិ.
តត្ថ អបស្សំ តីរមាយុហេតិ តីរំ អបស្សន្តោវ អាយូហតិ វីរិយំ ករោតិ.
អថ មហាសត្តោ តស្សា វចនំ សុត្វា ‘‘អជ្ជ មេ សត្តមោ ទិវសោ សមុទ្ទំ តរន្តស្ស, ន មេ ទុតិយោ សត្តោ ទិដ្ឋបុព្ពោ, កោ នុ មំ វទតី’’តិ អាកាសំ ឱលោកេន្តោ តំ ទិស្វា ទុតិយំ គាថមាហ –
‘‘និសម្ម វត្តំ លោកស្ស, វាយាមស្ស ច ទេវតេ;
តស្មា មជ្ឈេ សមុទ្ទស្មិំ, អបស្សំ តីរមាយុហេ’’តិ.
តត្ថ និសម្ម វត្តំ លោកស្សាតិ អហំ លោកស្ស វត្តកិរិយំ ទិស្វា ឧបធារេត្វា វិហរាមីតិ អត្ថោ. វាយាមស្ស ចាតិ វាយាមស្ស ច អានិសំសំ និសាមេត្វា វិហរាមីតិ ទីបេតិ. តស្មាតិ យស្មា ¶ និសម្ម វិហរាមិ, ‘‘បុរិសការោ នាម ន នស្សតិ, សុខេ បតិដ្ឋាបេតី’’តិ ជានាមិ, តស្មា តីរំ អបស្សន្តោបិ អាយូហាមិ វីរិយំ ករោមិ, ន ឧក្កណ្ឋាមីតិ.
សា តស្ស ធម្មកថំ សុត្វា ឧត្តរិ សោតុកាមា ហុត្វា បុន គាថមាហ –
‘‘គម្ភីរេ ¶ អប្បមេយ្យស្មិំ, តីរំ យស្ស ន ទិស្សតិ;
មោឃោ តេ បុរិសវាយាមោ, អប្បត្វាវ មរិស្សសី’’តិ.
តត្ថ អប្បត្វាតិ តីរំ អប្បត្វាយេវ.
អថ នំ មហាសត្តោ ‘‘ទេវតេ, កិំ នាមេតំ កថេសិ, វាយាមំ កត្វា មរន្តោបិ គរហតោ មុច្ចិស្សាមី’’តិ វត្វា គាថមាហ –
‘‘អនណោ ¶ ញាតិនំ ហោតិ, ទេវានំ បិតុនញ្ច សោ;
ករំ បុរិសកិច្ចានិ, ន ច បច្ឆានុតប្បតី’’តិ.
តត្ថ អនណោតិ វាយាមំ ករោន្តោ ញាតីនញ្ចេវ ទេវតានញ្ច ព្រហ្មានញ្ច អន្តរេ អនណោ ហោតិ អគរហិតោ អនិន្ទិតោ. ករំ បុរិសកិច្ចានីតិ យថា សោ បុគ្គលោ បុរិសេហិ កត្តព្ពានិ កម្មានិ ករំ បច្ឆាកាលេ ន ច អនុតប្បតិ, យថា នានុសោចតិ, ឯវាហម្បិ វីរិយំ ករោន្តោ បច្ឆាកាលេ នានុតប្បាមិ នានុសោចាមីតិ អត្ថោ.
អថ នំ ទេវធីតា គាថមាហ –
‘‘អបារនេយ្យំ យំ កម្មំ, អផលំ កិលមថុទ្ទយំ;
តត្ថ កោ វាយាមេនត្ថោ, មច្ចុ យស្សាភិនិប្បត’’ន្តិ.
តត្ថ អបារនេយ្យន្តិ វាយាមេន មត្ថកំ អបាបេតព្ពំ. មច្ចុ យស្សាភិនិប្បតន្តិ យស្ស អដ្ឋានេ វាយាមករណស្ស មរណមេវ និប្ផន្នំ, តត្ថ កោ វាយាមេនត្ថោតិ.
ឯវំ ទេវធីតាយ វុត្តេ តំ អប្បដិភានំ ករោន្តោ មហាសត្តោ ឧត្តរិ គាថា អាហ –
‘‘អបារនេយ្យមច្ចន្តំ ¶ , យោ វិទិត្វាន ទេវតេ;
ន រក្ខេ អត្តនោ បាណំ, ជញ្ញា សោ យទិ ហាបយេ.
‘‘អធិប្បាយផលំ ឯកេ, អស្មិំ លោកស្មិ ទេវតេ;
បយោជយន្តិ កម្មានិ, តានិ ឥជ្ឈន្តិ វា ន វា.
‘‘សន្ទិដ្ឋិកំ កម្មផលំ, ននុ បស្សសិ ទេវតេ;
សន្នា អញ្ញេ តរាមហំ, តញ្ច បស្សាមិ សន្តិកេ.
‘‘សោ អហំ ¶ វាយមិស្សាមិ, យថាសត្តិ យថាពលំ;
គច្ឆំ បារំ សមុទ្ទស្ស, កស្សំ បុរិសការិយ’’ន្តិ.
តត្ថ អច្ចន្តន្តិ យោ ‘‘ឥទំ កម្មំ វីរិយំ កត្វា និប្ផាទេតុំ ន សក្កា, អច្ចន្តមេវ អបារនេយ្យ’’ន្តិ វិទិត្វា ចណ្ឌហត្ថិអាទយោ អបរិហរន្តោ អត្តនោ បាណំ ន រក្ខតិ. ជញ្ញា សោ យទិ ហាបយេតិ សោ យទិ តាទិសេសុ ឋានេសុ វីរិយំ ហាបេយ្យ, ជានេយ្យ តស្ស កុសីតភាវស្ស ផលំ. ត្វំ យំ វា តំ វា និរត្ថកំ វទសីតិ ទីបេតិ. បាឡិយំ បន ‘‘ជញ្ញា សោ យទិ ហាបយ’’ន្តិ លិខិតំ, តំ អដ្ឋកថាសុ នត្ថិ. អធិប្បាយផលន្តិ អត្តនោ អធិប្បាយផលំ សម្បស្សមានា ឯកច្ចេ បុរិសា កសិវណិជ្ជាទីនិ កម្មានិ បយោជយន្តិ, តានិ ឥជ្ឈន្តិ វា ន វា ឥជ្ឈន្តិ. ‘‘ឯត្ថ គមិស្សាមិ, ឥទំ ឧគ្គហេស្សាមី’’តិ បន កាយិកចេតសិកវីរិយំ ករោន្តស្ស តំ ឥជ្ឈតេវ, តស្មា តំ កាតុំ វដ្ដតិយេវាតិ ទស្សេតិ. សន្នា អញ្ញេ តរាមហន្តិ អញ្ញេ ជនា មហាសមុទ្ទេ សន្នា និមុគ្គា វីរិយំ អករោន្តា មច្ឆកច្ឆបភក្ខា ជាតា, អហំ បន ឯកកោវ តរាមិ. តញ្ច បស្សាមិ សន្តិកេតិ ឥទំ មេ វីរិយផលំ បស្ស, មយា ឥមិនា អត្តភាវេន ទេវតា នាម ¶ ន ទិដ្ឋបុព្ពា, សោហំ តញ្ច ឥមិនា ទិព្ពរូបេន មម សន្តិកេ ឋិតំ បស្សាមិ. យថាសត្តិ យថាពលន្តិ អត្តនោ សត្តិយា ច ពលស្ស ច អនុរូបំ. កស្សន្តិ ករិស្សាមិ.
តតោ ទេវតា តស្ស តំ ទឡ្ហវចនំ សុត្វា ថុតិំ ករោន្តី គាថមាហ –
‘‘យោ ត្វំ ឯវំ គតេ ឱឃេ, អប្បមេយ្យេ មហណ្ណវេ;
ធម្មវាយាមសម្បន្នោ, កម្មុនា នាវសីទសិ;
សោ ត្វំ តត្ថេវ គច្ឆាហិ, យត្ថ តេ និរតោ មនោ’’តិ.
តត្ថ ¶ ឯវំ គតេតិ ឯវរូបេ គម្ភីរេ វិត្ថតេ មហាសមុទ្ទេ. ធម្មវាយាមសម្បន្នោតិ ធម្មវាយាមេន សមន្នាគតោ. កម្មុនាតិ អត្តនោ បុរិសការកម្មេន. នាវសីទសីតិ ន អវសីទសិ. យត្ថ តេតិ យស្មិំ ឋានេ តវ មនោ និរតោ, តត្ថេវ គច្ឆាហីតិ.
សា ឯវញ្ច បន វត្វា ‘‘បណ្ឌិត មហាបរក្កម, កុហិំ តំ នេមី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘មិថិលនគរ’’ន្តិ វុត្តេ សា មហាសត្តំ បុប្ផកលាបំ វិយ ឧក្ខិបិត្វា ឧភោហិ ¶ ហត្ថេហិ បរិគ្គយ្ហ ឧរេ និបជ្ជាបេត្វា បិយបុត្តំ អាទាយ គច្ឆន្តី វិយ អាកាសេ បក្ខន្ទិ. មហាសត្តោ សត្តាហំ លោណោទកេន ឧបក្កសរីរោ ហុត្វា ទិព្ពផស្សេន ផុដ្ឋោ និទ្ទំ ឱក្កមិ. អថ នំ សា មិថិលំ នេត្វា អម្ពវនុយ្យានេ មង្គលសិលាបដ្ដេ ទក្ខិណបស្សេន និបជ្ជាបេត្វា ឧយ្យានទេវតាហិ តស្ស អារក្ខំ គាហាបេត្វា សកដ្ឋានមេវ គតា.
តទា បោលជនកស្ស បុត្តោ នត្ថិ. ឯកា បនស្ស ធីតា អហោសិ, សា សីវលិទេវី នាម បណ្ឌិតា ព្យត្តា. អមច្ចា តមេនំ មរណមញ្ចេ និបន្នំ បុច្ឆិំសុ ‘‘មហារាជ, តុម្ហេសុ ទិវង្គតេសុ រជ្ជំ កស្ស ទស្សាមា’’តិ? អថ នេ រាជា ‘‘តាតា, មម ធីតរំ សីវលិទេវិំ អារាធេតុំ សមត្ថស្ស រជ្ជំ ទេថ, យោ វា បន ចតុរស្សបល្លង្កស្ស ឧស្សីសកំ ជានាតិ, យោ វា បន សហស្សថាមធនុំ អារោបេតុំ សក្កោតិ, យោ វា បន សោឡស មហានិធី នីហរិតុំ សក្កោតិ, តស្ស រជ្ជំ ទេថា’’តិ អាហ. អមច្ចា ‘‘ទេវ, តេសំ នោ និធីនំ ឧទ្ទានំ កថេថា’’តិ អាហំសុ. អថ រាជា –
‘‘សូរិយុគ្គមនេ និធិ, អថោ ឱក្កមនេ និធិ;
អន្តោ និធិ ពហិ និធិ, ន អន្តោ ន ពហិ និធិ.
‘‘អារោហនេ ¶ មហានិធិ, អថោ ឱរោហនេ និធិ;
ចតូសុ មហាសាលេសុ, សមន្តា យោជនេ និធិ.
‘‘ទន្តគ្គេសុ មហានិធិ, វាលគ្គេសុ ច កេបុកេ;
រុក្ខគ្គេសុ មហានិធិ, សោឡសេតេ មហានិធី.
‘‘សហស្សថាមោ បល្លង្កោ, សីវលិអារាធនេន ចា’’តិ. –
មហានិធីហិ សទ្ធិំ ឥតរេសម្បិ ឧទ្ទានំ កថេសិ. រាជា ឥមំ កថំ វត្វា កាលមកាសិ.
អមច្ចា ¶ រញ្ញោ អច្ចយេន តស្ស មតកិច្ចំ កត្វា សត្តមេ ទិវសេ សន្និបតិត្វា មន្តយិំសុ ‘‘អម្ភោ រញ្ញា ‘អត្តនោ ធីតរំ អារាធេតុំ សមត្ថស្ស រជ្ជំ ទាតព្ព’ន្តិ វុត្តំ, កោ តំ អារាធេតុំ សក្ខិស្សតី’’តិ. តេ ‘‘សេនាបតិ វល្លភោ’’តិ វត្វា តស្ស សាសនំ បេសេសុំ. សោ សាសនំ សុត្វា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា រជ្ជត្ថាយ រាជទ្វារំ គន្ត្វា អត្តនោ ¶ អាគតភាវំ រាជធីតាយ អារោចាបេសិ. សា តស្ស អាគតភាវំ ញត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខ្វស្ស សេតច្ឆត្តសិរិំ ធារេតុំ ធិតី’’តិ តស្ស វីមំសនត្ថាយ ‘‘ខិប្បំ អាគច្ឆតូ’’តិ អាហ. សោ តស្សា សាសនំ សុត្វា តំ អារាធេតុកាមោ សោបានបាទមូលតោ បដ្ឋាយ ជវេនាគន្ត្វា តស្សា សន្តិកេ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សា វីមំសមានា ‘‘មហាតលេ ជវេន ធាវា’’តិ អាហ. សោ ‘‘រាជធីតរំ តោសេស្សាមី’’តិ វេគេន បក្ខន្ទិ. អថ នំ ‘‘បុន ឯហី’’តិ អាហ. សោ បុន វេគេន អាគតោ. សា តស្ស ធិតិយា វិរហិតភាវំ ញត្វា ‘‘ឯហិ សម្ម, បាទេ មេ សម្ពាហា’’តិ អាហ. សោ តស្សា អារាធនត្ថំ និសីទិត្វា បាទេ សម្ពាហិ. អថ នំ សា ឧរេ បាទេន បហរិត្វា ឧត្តានកំ បាតេត្វា ‘‘ឥមំ អន្ធពាលបុរិសំ ធិតិវិរហិតំ បោថេត្វា គីវាយំ គហេត្វា នីហរថា’’តិ ទាសីនំ សញ្ញំ អទាសិ. តា តថា ករិំសុ. សោ តេហិ ‘‘កិំ សេនាបតី’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘មា កថេថ, សា នេវ មនុស្សិត្ថី, យក្ខិនី’’តិ អាហ. តតោ ភណ្ឌាគារិកោ គតោ, តម្បិ តថេវ លជ្ជាបេសិ. តថា សេដ្ឋិំ, ឆត្តគ្គាហំ, អសិគ្គាហន្តិ សព្ពេបិ តេ លជ្ជាបេសិយេវ.
អថ អមច្ចា សន្និបតិត្វា ‘‘រាជធីតរំ អារាធេតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, សហស្សថាមធនុំ អារោបេតុំ សមត្ថស្ស រជ្ជំ ទេថា’’តិ អាហ, តម្បិ កោចិ អារោបេតុំ នាសក្ខិ. តតោ ‘‘ចតុរស្សបល្លង្កស្ស ឧស្សីសកំ ជានន្តស្ស រជ្ជំ ទេថា’’តិ អាហ, តម្បិ កោចិ ន ជានាតិ. តតោ សោឡស មហានិធី នីហរិតុំ សមត្ថស្ស រជ្ជំ ទេថា’’តិ អាហ, តេបិ កោចិ នីហរិតុំ ¶ នាសក្ខិ. តតោ ‘‘អម្ភោ អរាជិកំ នាម រដ្ឋំ បាលេតុំ ន សក្កា, កិំ នុ ខោ កាតព្ព’’ន្តិ មន្តយិំសុ. អថ នេ បុរោហិតោ អាហ – ‘‘ភោ តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថ, ផុស្សរថំ នាម វិស្សជ្ជេតុំ វដ្ដតិ, ផុស្សរថេន ហិ លទ្ធរាជា សកលជម្ពុទីបេ រជ្ជំ ការេតុំ សមត្ថោ ហោតី’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា នគរំ អលង្ការាបេត្វា មង្គលរថេ ចត្តារោ កុមុទវណ្ណេ អស្សេ យោជេត្វា ឧត្តមបច្ចត្ថរណំ អត្ថរិត្វា បញ្ច រាជកកុធភណ្ឌានិ អារោបេត្វា ចតុរង្គិនិយា សេនាយ បរិវារេសុំ. ‘‘សសាមិកស្ស រថស្ស បុរតោ តូរិយានិ វជ្ជន្តិ, អសាមិកស្ស បច្ឆតោ វជ្ជន្តិ, តស្មា សព្ពតូរិយានិ ¶ បច្ឆតោ វាទេថា’’តិ វត្វា សុវណ្ណភិង្ការេន រថធុរញ្ច បតោទញ្ច អភិសិញ្ចិត្វា ‘‘យស្ស រជ្ជំ ការេតុំ បុញ្ញំ អត្ថិ, តស្ស សន្តិកំ គច្ឆតូ’’តិ រថំ វិស្សជ្ជេសុំ. អថ រថោ រាជគេហំ បទក្ខិណំ កត្វា វេគេន មហាវីថិំ អភិរុហិ.
សេនាបតិអាទយោ ¶ ‘‘ផុស្សរថោ មម សន្តិកំ អាគច្ឆតូ’’តិ ចិន្តយិំសុ. សោ សព្ពេសំ គេហានិ អតិក្កមិត្វា នគរំ បទក្ខិណំ កត្វា បាចីនទ្វារេន និក្ខមិត្វា ឧយ្យានាភិមុខោ បាយាសិ. អថ នំ វេគេន គច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘និវត្តេថា’’តិ អាហំសុ. បុរោហិតោ ‘‘មា និវត្តយិត្ថ, ឥច្ឆន្តោ យោជនសតម្បិ គច្ឆតុ, មា និវារេថា’’តិ អាហ. រថោ ឧយ្យានំ បវិសិត្វា មង្គលសិលាបដ្ដំ បទក្ខិណំ កត្វា អារោហនសជ្ជោ ហុត្វា អដ្ឋាសិ. បុរោហិតោ មហាសត្តំ និបន្នកំ ទិស្វា អមច្ចេ អាមន្តេត្វា ‘‘អម្ភោ ឯកោ សិលាបដ្ដេ និបន្នកោ បុរិសោ ទិស្សតិ, សេតច្ឆត្តានុច្ឆវិកា បនស្ស ធិតិ អត្ថីតិ វា នត្ថីតិ វា ន ជានាម, សចេ ឯស បុញ្ញវា ភវិស្សតិ, អម្ហេ ន ឱលោកេស្សតិ, កាឡកណ្ណិសត្តោ សចេ ភវិស្សតិ, ភីតតសិតោ ឧដ្ឋាយ កម្បមានោ ឱលោកេស្សតិ, តស្មា ខិប្បំ សព្ពតូរិយានិ បគ្គណ្ហថា’’តិ អាហ. តាវទេវ អនេកសតានិ តូរិយានិ បគ្គណ្ហិំសុ. តទា តូរិយសទ្ទោ សាគរឃោសោ វិយ អហោសិ.
មហាសត្តោ តេន សទ្ទេន បពុជ្ឈិត្វា សីសំ វិវរិត្វា ឱលោកេន្តោ មហាជនំ ទិស្វា ‘‘សេតច្ឆត្តេន មេ អាគតេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេត្វា បុន សីសំ បារុបិត្វា បរិវត្តិត្វា វាមបស្សេន និបជ្ជិ. បុរោហិតោ តស្ស បាទេ វិវរិត្វា លក្ខណានិ ឱលោកេន្តោ ‘‘តិដ្ឋតុ អយំ ឯកោ ទីបោ, ចតុន្នម្បិ មហាទីបានំ រជ្ជំ ការេតុំ សមត្ថោ ហោតី’’តិ បុន តូរិយានិ បគ្គណ្ហាបេសិ. អថ មហាសត្តោ ¶ មុខំ វិវរិត្វា បរិវត្តិត្វា ទក្ខិណបស្សេន និបជ្ជិត្វា មហាជនំ ឱលោកេសិ. តទា បុរោហិតោ បរិសំ ឧស្សារេត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ អវកុជ្ជោ ហុត្វា ‘‘ឧដ្ឋេហិ, ទេវ, រជ្ជំ តេ បាបុណាតី’’តិ អាហ. អថ នំ មហាសត្តោ ‘‘រាជា វោ កុហី’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘កាលកតោ ទេវា’’តិ វុត្តេ ‘‘តស្ស បុត្តោ វា ភាតា វា នត្ថី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘នត្ថិ ទេវា’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ សាធុ រជ្ជំ ការេស្សាមី’’តិ វត្វា ឧដ្ឋាយ សិលាបដ្ដេ បល្លង្កេន និសីទិ. អថ នំ តត្ថេវ អភិសិញ្ចិំសុ. សោ មហាជនកោ នាម រាជា អហោសិ. សោ រថវរំ អភិរុយ្ហ មហន្តេន សិរិវិភវេន នគរំ បវិសិត្វា រាជនិវេសនំ អភិរុហន្តោ ¶ ‘‘សេនាបតិអាទីនំ តានេវ ឋានានិ ហោន្តូ’’តិ វិចារេត្វា មហាតលំ អភិរុហិ.
រាជធីតា បន បុរិមសញ្ញាយ ឯវ តស្ស វីមំសនត្ថំ ឯកំ បុរិសំ អាណាបេសិ ‘‘តាត, ត្វំ គច្ឆ, រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវំ វទេហិ ‘ទេវ, សីវលិទេវី តុម្ហេ បក្កោសតិ, ខិប្បំ កិរាគច្ឆតូ’’’តិ. សោ គន្ត្វា តថា អារោចេសិ. រាជា បណ្ឌិតោ តស្ស វចនំ សុត្វាបិ អស្សុណន្តោ វិយ ‘‘អហោ សោភនោ វតាយំ បាសាទោ’’តិ បាសាទមេវ វណ្ណេតិ. សោ តំ សាវេតុំ អសក្កោន្តោ គន្ត្វា រាជធីតាយ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ ‘‘អយ្យេ, រាជា តុម្ហាកំ វចនំ ន សុណាតិ, បាសាទមេវ វណ្ណេតិ, តុម្ហាកំ វចនំ តិណំ វិយ ន គណេតី’’តិ. សា តស្ស វចនំ សុត្វា ¶ ‘‘សោ មហជ្ឈាសយោ បុរិសោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ បេសេសិ. រាជាបិ អត្តនោ រុចិយា បកតិគមនេន សីហោ វិយ វិជម្ភមានោ បាសាទំ អភិរុហិ. តស្មិំ ឧបសង្កមន្តេ រាជធីតា តស្ស តេជេន សកភាវេន សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តី អាគន្ត្វា ហត្ថាលម្ពកំ អទាសិ.
សោ តស្សា ហត្ថំ ឱលម្ពិត្វា មហាតលំ អភិរុហិត្វា សមុស្សិតសេតច្ឆត្តេ រាជបល្លង្កេ និសីទិត្វា អមច្ចេ អាមន្តេត្វា ‘‘អម្ភោ, អត្ថិ បន វោ រញ្ញា កាលំ ករោន្តេន កោចិ ឱវាទោ ទិន្នោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ទេវា’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ វទេថា’’តិ អាហ. ទេវ ‘‘សីវលិទេវិំ អារាធេតុំ សមត្ថស្ស រជ្ជំ ទេថា’’តិ តេន វុត្តន្តិ. សីវលិទេវិយា អាគន្ត្វា ហត្ថាលម្ពកោ ទិន្នោ, អយំ តាវ អារាធិតា នាម, អញ្ញំ វទេថាតិ. ទេវ ‘‘ចតុរស្សបល្លង្កស្ស ឧស្សីសកំ ជានិតុំ សមត្ថស្ស រជ្ជំ ទេថា’’តិ តេន វុត្តន្តិ. រាជា ‘‘ឥទំ ទុជ្ជានំ, ឧបាយេន សក្កា ជានិតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា សីសតោ សុវណ្ណសូចិំ នីហរិត្វា សីវលិទេវិយា ហត្ថេ ឋបេសិ ‘‘ឥមំ ឋបេហី’’តិ ¶ . សា តំ គហេត្វា បល្លង្កស្ស ឧស្សីសកេ ឋបេសិ. ‘‘ខគ្គំ អទាសី’’តិបិ វទន្តិយេវ. សោ តាយ សញ្ញាយ ‘‘ឥទំ ឧស្សីសក’’ន្តិ ញត្វា តេសំ កថំ អស្សុណន្តោ វិយ ‘‘កិំ កថេថា’’តិ វត្វា បុន តេហិ តថា វុត្តេ ‘‘ឥទំ ជានិតុំ ន គរុ, ឯតំ ឧស្សីសក’’ន្តិ វត្វា ‘‘អញ្ញំ វទេថា’’តិ អាហ. ទេវ, ‘‘សហស្សថាមធនុំ អារោបេតុំ សមត្ថស្ស រជ្ជំ ទេថា’’តិ តេន វុត្តន្តិ. ‘‘តេន ហិ អាហរថ ន’’ន្តិ អាហរាបេត្វា សោ ធនុំ បល្លង្កេ យថានិសិន្នោវ ¶ ឥត្ថីនំ កប្បាសផោដនធនុំ វិយ អារោបេត្វា ‘‘អញ្ញំ វទេថា’’តិ អាហ. ‘‘ទេវ, សោឡស មហានិធី នីហរិតុំ សមត្ថស្ស រជ្ជំ ទេថា’’តិ តេន វុត្តន្តិ. ‘‘តេសំ កិញ្ចិ ឧទ្ទានំ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ទេវា’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ នំ កថេថា’’តិ អាហ. តេ ‘‘សូរិយុគ្គមនេ និធី’’តិ ឧទ្ទានំ កថយិំសុ. តស្ស តំ សុណន្តស្សេវ គគនតលេ បុណ្ណចន្ទោ វិយ សោ អត្ថោ បាកដោ អហោសិ.
អថ នេ រាជា អាហ – ‘‘អជ្ជ, ភណេ, វេលា នត្ថិ, ស្វេ និធី គណ្ហិស្សាមី’’តិ. សោ បុនទិវសេ អមច្ចេ សន្និបាតេត្វា បុច្ឆិ ‘‘តុម្ហាកំ រាជា បច្ចេកពុទ្ធេ ភោជេសី’’តិ? ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘សូរិយោតិ នាយំ សូរិយោ, សូរិយសទិសត្តា បន បច្ចេកពុទ្ធា សូរិយា នាម, តេសំ បច្ចុគ្គមនដ្ឋានេ និធិនា ភវិតព្ព’’ន្តិ. តតោ រាជា ‘‘តេសុ បច្ចេកពុទ្ធេសុ អាគច្ឆន្តេសុ បច្ចុគ្គមនំ ករោន្តោ កតរំ ឋានំ គច្ឆតី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អសុកដ្ឋានំ នាម ទេវា’’តិ វុត្តេ ‘‘តំ ឋានំ ខណិត្វា និធិំ នីហរថា’’តិ និធិំ នីហរាបេសិ. ‘‘គមនកាលេ អនុគច្ឆន្តោ កត្ថ ឋត្វា ឧយ្យោជេសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អសុកដ្ឋានេ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘តតោបិ និធិំ នីហរថា’’តិ និធិំ ¶ នីហរាបេសិ. អថ មហាជនា ឧក្កុដ្ឋិសហស្សានិ បវត្តេន្តា ‘‘សូរិយុគ្គមនេ និធី’’តិ វុត្តត្តា សូរិយុគ្គមនទិសាយំ ខណន្តា វិចរិំសុ. អថោ ‘‘ឱក្កមនេ និធី’’តិ វុត្តត្តា សូរិយត្ថង្គមនទិសាយំ ខណន្តា វិចរិំសុ. ‘‘ឥទំ បន ធនំ ឥធេវ ហោតិ, អហោ អច្ឆរិយ’’ន្តិ បីតិសោមនស្សំ បវត្តយិំសុ. អន្តោនិធីតិ រាជគេហេ មហាទ្វារស្ស អន្តោឧម្មារា និធិំ នីហរាបេសិ. ពហិ និធីតិ ពហិឧម្មារា និធិំ នីហរាបេសិ. ន អន្តោ ន ពហិ និធីតិ ហេដ្ឋាឧម្មារតោ និធិំ នីហរាបេសិ ¶ . អារោហនេ និធីតិ មង្គលហត្ថិំ អារោហនកាលេ សុវណ្ណនិស្សេណិយា អត្ថរណដ្ឋានតោ និធិំ នីហរាបេសិ. អថោ ឱរោហនេ និធីតិ ហត្ថិក្ខន្ធតោ ឱរោហនដ្ឋានតោ និធិំ នីហរាបេសិ. ចតូសុ មហាសាលេសូតិ ភូមិយំ កតឧបដ្ឋានដ្ឋានេ សិរិសយនស្ស ចត្តារោ មញ្ចបាទា សាលមយា, តេសំ ហេដ្ឋា ចតស្សោ និធិកុម្ភិយោ នីហរាបេសិ. សមន្តាយោជនេ និធីតិ យោជនំ នាម រថយុគបមាណំ, សិរិសយនស្ស សមន្តា រថយុគប្បមាណតោ និធិំ នីហរាបេសិ. ទន្តគ្គេសុ មហានិធីតិ មង្គលហត្ថិដ្ឋានេ តស្ស ទ្វិន្នំ ទន្តានំ អភិមុខដ្ឋានតោ ¶ និធិំ នីហរាបេសិ. វាលគ្គេសូតិ មង្គលហត្ថិដ្ឋានេ តស្ស វាលធិសម្មុខដ្ឋានតោ និធិំ នីហរាបេសិ. កេបុកេតិ កេបុកំ វុច្ចតិ ឧទកំ, មង្គលបោក្ខរណិតោ ឧទកំ នីហរាបេត្វា និធិំ ទស្សេសិ. រុក្ខគ្គេសុ មហានិធីតិ ឧយ្យានេ មហាសាលរុក្ខមូលេ ឋិតមជ្ឈន្ហិកសមយេ បរិមណ្ឌលាយ រុក្ខច្ឆាយាយ អន្តោ និធិំ នីហរាបេសិ. ឯវំ សោឡស មហានិធយោ នីហរាបេត្វា ‘‘អញ្ញំ កិញ្ចិ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘នត្ថិ ទេវា’’តិ វទិំសុ. មហាជនោ ហដ្ឋតុដ្ឋោ អហោសិ.
អថ រាជា ‘‘ឥទំ ធនំ ទានមុខេ វិកិរិស្សាមី’’តិ នគរមជ្ឈេ ចេវ ចតូសុ នគរទ្វារេសុ ចាតិ បញ្ចសុ ឋានេសុ បញ្ច ទានសាលាយោ ការាបេត្វា មហាទានំ បដ្ឋបេសិ, កាលចម្បានគរតោ អត្តនោ មាតរញ្ច ព្រាហ្មណញ្ច បក្កោសាបេត្វា មហន្តំ សក្ការំ អកាសិ. តស្ស តរុណរជ្ជេយេវ សកលំ វិទេហរដ្ឋំ ‘‘អរិដ្ឋជនករញ្ញោ កិរ បុត្តោ មហាជនកោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេតិ, សោ កិរ បណ្ឌិតោ ឧបាយកុសលោ, បស្សិស្សាម ន’’ន្តិ ទស្សនត្ថាយ សង្ខុភិតំ អហោសិ. តតោ តតោ ពហុំ បណ្ណាការំ គហេត្វា អាគមិំសុ, នាគរាបិ មហាឆណំ សជ្ជយិំសុ. រាជនិវេសនេ អត្ថរណាទីនិ សន្ថរិត្វា គន្ធទាមមាលាទាមាទីនិ ឱសារេត្វា វិប្បកិណ្ណលាជាកុសុមវាសធូមគន្ធាការំ ការេត្វា នានប្បការំ បានភោជនំ ឧបដ្ឋាបេសុំ. រញ្ញោ បណ្ណាការត្ថាយ រជតសុវណ្ណភាជនាទីសុ អនេកប្បការានិ ខាទនីយភោជនីយមធុផាណិតផលាទីនិ គហេត្វា ¶ តត្ថ តត្ថ បរិវារេត្វា អដ្ឋំសុ. ឯកតោ អមច្ចមណ្ឌលំ និសីទិ, ឯកតោ ព្រាហ្មណគណោ, ឯកតោ សេដ្ឋិអាទយោ និសីទិំសុ, ឯកតោ ឧត្តមរូបធរា នាដកិត្ថិយោ និសីទិំសុ, ព្រាហ្មណាបិ សោត្ថិការេន មុខមង្គលិកានិ កថេន្តិ, នច្ចគីតាទីសុ កុសលា នច្ចគីតាទីនិ បវត្តយិំសុ, អនេកសតានិ តូរិយានិ ¶ បវជ្ជិំសូ. តទា រាជនិវេសនំ យុគន្ធរវាតវេគេន បហដា សាគរកុច្ឆិ វិយ ឯកនិន្នាទំ អហោសិ. ឱលោកិតោលោកិតដ្ឋានំ កម្បតិ.
អថ មហាសត្តោ សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា រាជាសនេ និសិន្នោវ សក្កសិរិសទិសំ មហន្តំ សិរិវិលាសំ ឱលោកេត្វា អត្តនោ មហាសមុទ្ទេ កតវាយាមំ អនុស្សរិ. តស្ស ‘‘វីរិយំ នាម កត្តព្ពយុត្តកំ, សចាហំ មហាសមុទ្ទេ ¶ វីរិយំ នាករិស្សំ, ន ឥមំ សម្បត្តិំ អលភិស្ស’’ន្តិ តំ វាយាមំ អនុស្សរន្តស្ស បីតិ ឧប្បជ្ជិ. សោ បីតិវេគេន ឧទានំ ឧទានេន្តោ អាហ –
‘‘អាសីសេថេវ បុរិសោ, ន និព្ពិន្ទេយ្យ បណ្ឌិតោ;
បស្សាមិ វោហំ អត្តានំ, យថា ឥច្ឆិំ តថា អហុ.
‘‘អាសីសេថេវ បុរិសោ, ន និព្ពិន្ទេយ្យ បណ្ឌិតោ;
បស្សាមិ វោហំ អត្តានំ, ឧទកា ថលមុព្ភតំ.
‘‘វាយមេថេវ បុរិសោ, ន និព្ពិន្ទេយ្យ បណ្ឌិតោ;
បស្សាមិ វោហំ អត្តានំ, យថា ឥច្ឆិំ តថា អហុ.
‘‘វាយមេថេវ បុរិសោ, ន និព្ពិន្ទេយ្យ បណ្ឌិតោ;
បស្សាមិ វោហំ អត្តានំ, ឧទកា ថលមុព្ភតំ.
‘‘ទុក្ខូបនីតោបិ នរោ សបញ្ញោ, អាសំ ន ឆិន្ទេយ្យ សុខាគមាយ;
ពហូ ហិ ផស្សា អហិតា ហិតា ច, អវិតក្កិតា មច្ចុមុបព្ពជន្តិ.
‘‘អចិន្តិតម្បិ ភវតិ, ចិន្តិតម្បិ វិនស្សតិ;
ន ហិ ចិន្តាមយា ភោគា, ឥត្ថិយា បុរិសស្ស វា’’តិ.
តត្ថ អាសីសេថេវាតិ អាសាឆេទកម្មំ អកត្វា អត្តនោ កម្មំ អាសំ ករោថេវ. ន និព្ពិន្ទេយ្យាតិ វីរិយំ ករោន្តោ ន និព្ពិន្ទេយ្យ ន អលសេយ្យ. យថា ឥច្ឆិន្តិ យថា រាជភាវំ ឥច្ឆិំ, តថេវ រាជា ជាតោម្ហិ. ឧព្ភតន្តិ នីហដំ. ទុក្ខូបនីតោតិ កាយិកចេតសិកទុក្ខេន ផុដ្ឋោបីតិ អត្ថោ. អហិតា ហិតា ចាតិ ទុក្ខផស្សា អហិតា, សុខផស្សា ហិតា. អវិតក្កិតាតិ ¶ អវិតក្កិតារោ អចិន្តិតារោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តេសុ ផស្សេសុ អហិតផស្សេន ផុដ្ឋា សត្តា ‘‘ហិតផស្សោបិ អត្ថីតិ វីរិយំ ករោន្តា តំ ¶ បាបុណន្តី’’តិ អចិន្តេត្វា វីរិយំ ន ករោន្តិ, តេ ឥមស្ស អត្ថស្ស អវិតក្កិតារោ ហិតផស្សំ អលភិត្វាវ មច្ចុមុបព្ពជន្តិ មរណំ បាបុណន្តិ, តស្មា វីរិយំ កត្តព្ពមេវាតិ.
អចិន្តិតម្បីតិ ¶ ឥមេសំ សត្តានំ អចិន្តិតម្បិ ហោតិ, ចិន្តិតម្បិ វិនស្សតិ. មយាបិ ហិ ‘‘អយុជ្ឈិត្វាវ រជ្ជំ លភិស្សាមី’’តិ ឥទំ អចិន្តិតំ, ‘‘សុវណ្ណភូមិតោ ធនំ អាហរិត្វា យុជ្ឈិត្វា បិតុ សន្តកំ រជ្ជំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ បន ចិន្តិតំ, ឥទានិ មេ ចិន្តិតំ នដ្ឋំ, អចិន្តិតំ ជាតំ. ន ហិ ចិន្តាមយា ភោគាតិ ឥមេសំ សត្តានញ្ហិ ភោគា ចិន្តាយ អនិប្ផជ្ជនតោ ចិន្តាមយា នាម ន ហោន្តិ, តស្មា វីរិយមេវ កត្តព្ពំ. វីរិយវតោ ហិ អចិន្តិតម្បិ ហោតីតិ.
សោ តតោ បដ្ឋាយ ទស រាជធម្មេ អកោបេត្វា ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេសិ, បច្ចេកពុទ្ធេ ច ឧបដ្ឋាសិ. អបរភាគេ សីវលិទេវី ធញ្ញបុញ្ញលក្ខណសម្បន្នំ បុត្តំ វិជាយិ, ‘‘ទីឃាវុកុមារោ’’តិស្ស នាមំ ករិំសុ. តស្ស វយប្បត្តស្ស រាជា ឧបរជ្ជំ ទត្វា សត្តវស្សសហស្សានិ រជ្ជំ ការេសិ. សោ ឯកទិវសំ ឧយ្យានបាលេន ផលាផលេសុ ចេវ នានាបុប្ផេសុ ច អាភតេសុ តានិ ទិស្វា តុដ្ឋោ ហុត្វា តស្ស សម្មានំ ការេត្វា ‘‘សម្ម ឧយ្យានបាល, អហំ ឧយ្យានំ បស្សិស្សាមិ, ត្វំ អលង្ករោហិ ន’’ន្តិ អាហ. សោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តថា កត្វា រញ្ញោ បដិវេទេសិ. សោ ហត្ថិក្ខន្ធវរគតោ មហន្តេន បរិវារេន នគរា និក្ខមិត្វា ឧយ្យានទ្វារំ បាបុណិ. តត្រ ច ទ្វេ អម្ពា អត្ថិ នីលោភាសា. ឯកោ អផលោ, ឯកោ ផលធរោ. សោ បន អតិមធុរោ, រញ្ញា អគ្គផលស្ស អបរិភុត្តត្តា តតោ កោចិ ផលំ គហេតុំ ន ឧស្សហតិ. រាជា ហត្ថិក្ខន្ធវរគតោវ តតោ ឯកំ ផលំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិ, តស្ស តំ ជិវ្ហគ្គេ ឋបិតមត្តមេវ ទិព្ពោជំ វិយ ឧបដ្ឋាសិ. សោ ‘‘និវត្តនកាលេ ពហូ ខាទិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. ‘‘រញ្ញា អគ្គផលំ បរិភុត្ត’’ន្តិ ញត្វា ឧបរាជានំ អាទិំ កត្វា អន្តមសោ ហត្ថិមេណ្ឌអស្សមេណ្ឌាទយោបិ ផលំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិំសុ. អញ្ញេ ផលំ អលភន្តា ទណ្ឌេហិ សាខំ ភិន្ទិត្វា និបណ្ណមកំសុ. រុក្ខោ ឱភគ្គវិភគ្គោ អដ្ឋាសិ, ឥតរោ បន មណិបព្ពតោ វិយ វិលាសមានោ ឋិតោ.
រាជា ឧយ្យានា និក្ខន្តោ តំ ទិស្វា ‘‘ឥទំ កិ’’ន្តិ អមច្ចេ បុច្ឆតិ. ‘‘ទេវេន អគ្គផលំ បរិភុត្តន្តិ មហាជនេន វិលុម្បិតោ ទេវា’’តិ អាហំសុ. ‘‘កិំ នុ ខោ ភណេ, ឥមស្ស ¶ បន នេវ បត្តំ, ន វណ្ណោ ខីណោ’’តិ? ‘‘និប្ផលតាយ ន ខីណោ, ទេវា’’តិ. តំ សុត្វា រាជា សំវេគំ បដិលភិត្វា ¶ ‘‘អយំ រុក្ខោ និប្ផលតាយ ¶ នីលោភាសោ ឋិតោ, អយំ បន សផលតាយ ឱភគ្គវិភគ្គោ ឋិតោ. ឥទម្បិ រជ្ជំ សផលរុក្ខសទិសំ, បព្ពជ្ជា បន និប្ផលរុក្ខសទិសា. សកិញ្ចនស្សេវ ភយំ, នាកិញ្ចនស្ស. តស្មា អហំ ផលរុក្ខោ វិយ អហុត្វា និប្ផលរុក្ខសទិសោ ភវិស្សាមិ, ឥមំ សម្បត្តិំ ចជិត្វា និក្ខម្ម បព្ពជិស្សាមី’’តិ ទឡ្ហំ សមាទានំ កត្វា មនំ អធិដ្ឋហិត្វា នគរំ បវិសិត្វា បាសាទទ្វារេ ឋិតោវ សេនាបតិំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘មហាសេនាបតិ, អជ្ជ មេ បដ្ឋាយ ភត្តហារកញ្ចេវ មុខោទកទន្តកដ្ឋទាយកញ្ច ឯកំ ឧបដ្ឋាកំ ឋបេត្វា អញ្ញេ មំ ទដ្ឋុំ មា លភន្តុ, បោរាណកវិនិច្ឆយាមច្ចេ គហេត្វា រជ្ជំ អនុសាសថ, អហំ ឥតោ បដ្ឋាយ ឧបរិបាសាទតលេ សមណធម្មំ ករិស្សាមី’’តិ វត្វា បាសាទមារុយ្ហ ឯកកោវ សមណធម្មំ អកាសិ. ឯវំ គតេ កាលេ មហាជនោ រាជង្គណេ សន្និបតិត្វា មហាសត្តំ អទិស្វា ‘‘ន នោ រាជា បោរាណកោ វិយ ហោតី’’តិ វត្វា គាថាទ្វយមាហ –
‘‘អបោរាណំ វត ភោ រាជា, សព្ពភុម្មោ ទិសម្បតិ;
នជ្ជ នច្ចេ និសាមេតិ, ន គីតេ កុរុតេ មនោ.
‘‘ន មិគេ នបិ ឧយ្យានេ, នបិ ហំសេ ឧទិក្ខតិ;
មូគោវ តុណ្ហិមាសីនោ, ន អត្ថមនុសាសតី’’តិ.
តត្ថ មិគេតិ សព្ពសង្គាហិកវចនំ, បុព្ពេ ហត្ថី យុជ្ឈាបេតិ, មេណ្ឌេ យុជ្ឈាបេតិ, អជ្ជ តេបិ ន ឱលោកេតីតិ អត្ថោ. ឧយ្យានេតិ ឧយ្យានកីឡម្បិ នានុភោតិ. ហំសេតិ បញ្ចបទុមសញ្ឆន្នាសុ ឧយ្យានបោក្ខរណីសុ ហំសគណំ ន ឱលោកេតិ. មូគោវាតិ ភត្តហារកញ្ច ឧបដ្ឋាកញ្ច បុច្ឆិំសុ ‘‘ភោ រាជា, តុម្ហេហិ សទ្ធិំ កិញ្ចិ អត្ថំ មន្តេតី’’តិ. តេ ‘‘ន មន្តេតី’’តិ វទិំសុ. តស្មា ឯវមាហំសុ.
រាជា កាមេសុ អនល្លីយន្តេន វិវេកនិន្នេន ចិត្តេន អត្តនោ កុលូបកបច្ចេកពុទ្ធេ អនុស្សរិត្វា ‘‘កោ នុ ខោ មេ តេសំ សីលាទិគុណយុត្តានំ អកិញ្ចនានំ វសនដ្ឋានំ អាចិក្ខិស្សតី’’តិ តីហិ គាថាហិ ឧទានំ ឧទានេសិ –
‘‘សុខកាមា ¶ រហោសីលា, វធពន្ធា ឧបារតា;
កស្ស នុ អជ្ជ អារាមេ, ទហរា វុទ្ធា ច អច្ឆរេ.
‘‘អតិក្កន្តវនថា ¶ ¶ ធីរា, នមោ តេសំ មហេសិនំ;
យេ ឧស្សុកម្ហិ លោកម្ហិ, វិហរន្តិ មនុស្សុកា.
‘‘តេ ឆេត្វា មច្ចុនោ ជាលំ, តតំ មាយាវិនោ ទឡ្ហំ;
ឆិន្នាលយត្តា គច្ឆន្តិ, កោ តេសំ គតិមាបយេ’’តិ.
តត្ថ សុខកាមាតិ និព្ពានសុខកាមា. រហោសីលាតិ បដិច្ឆន្នសីលា ន អត្តនោ គុណប្បកាសនា. ទហរា វុឌ្ឍា ចាតិ ទហរា ចេវ មហល្លកា ច. អច្ឆរេតិ វសន្តិ.
តស្សេវំ តេសំ គុណេ អនុស្សរន្តស្ស មហតី បីតិ ឧប្បជ្ជិ. អថ មហាសត្តោ បល្លង្កតោ ឧដ្ឋាយ ឧត្តរសីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា ឧត្តរទិសាភិមុខោ សិរសិ អញ្ជលិំ បតិដ្ឋាបេត្វា ‘‘ឯវរូបេហិ គុណេហិ សមន្នាគតា បច្ចេកពុទ្ធា’’តិ នមស្សមានោ ‘‘អតិក្កន្តវនថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អតិក្កន្តវនថាតិ បហីនតណ្ហា. មហេសិនន្តិ មហន្តេ សីលក្ខន្ធាទយោ គុណេ ឯសិត្វា ឋិតានំ. ឧស្សុកម្ហីតិ រាគាទីហិ ឧស្សុក្កំ អាបន្នេ លោកស្មិំ. មច្ចុនោ ជាលន្តិ កិលេសមារេន បសារិតំ តណ្ហាជាលំ. តតំ មាយាវិនោតិ អតិមាយាវិនោ. កោ តេសំ គតិមាបយេតិ កោ មំ តេសំ បច្ចេកពុទ្ធានំ និវាសដ្ឋានំ បាបេយ្យ, គហេត្វា គច្ឆេយ្យាតិ អត្ថោ.
តស្ស បាសាទេយេវ សមណធម្មំ ករោន្តស្ស ចត្តារោ មាសា អតីតា. អថស្ស អតិវិយ បព្ពជ្ជាយ ចិត្តំ នមិ, អគារំ លោកន្តរិកនិរយោ វិយ ខាយិ, តយោ ភវា អាទិត្តា វិយ ឧបដ្ឋហិំសុ. សោ បព្ពជ្ជាភិមុខេន ចិត្តេន ‘‘កទា នុ ខោ ឥមំ សក្កភវនំ វិយ អលង្កតប្បដិយត្តំ មិថិលំ បហាយ ហិមវន្តំ បវិសិត្វា បព្ពជិតវេសគហណកាលោ មយ្ហំ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា មិថិលវណ្ណនំ នាម អារភិ –
‘‘កទាហំ ¶ មិថិលំ ផីតំ, វិភត្តំ ភាគសោ មិតំ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ ¶ មិថិលំ ផីតំ, វិសាលំ សព្ពតោបភំ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ មិថិលំ ផីតំ, ពហុបាការតោរណំ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ មិថិលំ ផីតំ, ទឡ្ហមដ្ដាលកោដ្ឋកំ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ មិថិលំ ផីតំ, សុវិភត្តំ មហាបថំ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ មិថិលំ ផីតំ, សុវិភត្តន្តរាបណំ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ មិថិលំ ផីតំ, គវាស្សរថបីឡិតំ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ ¶ មិថិលំ ផីតំ, អារាមវនមាលិនិំ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ មិថិលំ ផីតំ, ឧយ្យានវនមាលិនិំ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ មិថិលំ ផីតំ, បាសាទវនមាលិនិំ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ មិថិលំ ផីតំ, តិបុរំ រាជពន្ធុនិំ;
មាបិតំ សោមនស្សេន, វេទេហេន យសស្សិនា;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ ¶ វេទេហេ ផីតេ, និចិតេ ធម្មរក្ខិតេ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ វេទេហេ ផីតេ, អជេយ្យេ ធម្មរក្ខិតេ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ ¶ អន្តេបុរំ រម្មំ, វិភត្តំ ភាគសោ មិតំ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ អន្តេបុរំ រម្មំ, សុធាមត្តិកលេបនំ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ អន្តេបុរំ រម្មំ, សុចិគន្ធំ មនោរមំ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ កូដាគារេ ច, វិភត្តេ ភាគសោ មិតេ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ កូដាគារេ ច, សុធាមត្តិកលេបនេ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ កូដាគារេ ច, សុចិគន្ធេ មនោរមេ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ កូដាគារេ ច, លិត្តេ ចន្ទនផោសិតេ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ សោណ្ណបល្លង្កេ, គោនកេ ចិត្តសន្ថតេ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ ¶ មណិបល្លង្កេ, គោនកេ ចិត្តសន្ថតេ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ កប្បាសកោសេយ្យំ, ខោមកោដុម្ពរានិ ច;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ បោក្ខរណី រម្មា, ចក្កវាកបកូជិតា;
មន្ទាលកេហិ សញ្ឆន្នា, បទុមុប្បលកេហិ ច;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ ហត្ថិគុម្ពេ ច, សព្ពាលង្ការភូសិតេ;
សុវណ្ណកច្ឆេ មាតង្គេ, ហេមកប្បនវាសសេ.
‘‘អារូឡ្ហេ គាមណីយេហិ, តោមរង្កុសបាណិភិ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ អស្សគុម្ពេ ច, សព្ពាលង្ការភូសិតេ;
អាជានីយេវ ជាតិយា, សិន្ធវេ សីឃវាហនេ.
‘‘អារូឡ្ហេ ¶ គាមណីយេហិ, ឥល្លិយាចាបធារិភិ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ ¶ រថសេនិយោ, សន្នទ្ធេ ឧស្សិតទ្ធជេ;
ទីបេ អថោបិ វេយ្យគ្ឃេ, សព្ពាលង្ការភូសិតេ.
‘‘អារូឡ្ហេ គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ សោវណ្ណរថេ, សន្នទ្ធេ ឧស្សិតទ្ធជេ;
ទីបេ អថោបិ វេយ្យគ្ឃេ, សព្ពាលង្ការភូសិតេ.
‘‘អារូឡ្ហេ ¶ គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ សជ្ឈុរថេ ច, សន្នទ្ធេ ឧស្សិតទ្ធជេ;
ទីបេ អថោបិ វេយ្យគ្ឃេ, សព្ពាលង្ការភូសិតេ.
‘‘អារូឡ្ហេ គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ អស្សរថេ ច, សន្នទ្ធេ ឧស្សិតទ្ធជេ;
ទីបេ អថោបិ វេយ្យគ្ឃេ, សព្ពាលង្ការភូសិតេ.
‘‘អារូឡ្ហេ គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ ឱដ្ឋរថេ ច, សន្នទ្ធេ ឧស្សិតទ្ធជេ;
ទីបេ អថោបិ វេយ្យគ្ឃេ, សព្ពាលង្ការភូសិតេ.
‘‘អារូឡ្ហេ គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ គោណរថេ ច, សន្នទ្ធេ ឧស្សិតទ្ធជេ;
ទីបេ អថោបិ វេយ្យគ្ឃេ, សព្ពាលង្ការភូសិតេ.
‘‘អារូឡ្ហេ គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ ¶ អជរថេ ច, សន្នទ្ធេ ឧស្សិតទ្ធជេ;
ទីបេ អថោបិ វេយ្យគ្ឃេ, សព្ពាលង្ការភូសិតេ.
‘‘អារូឡ្ហេ ¶ គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ មេណ្ឌរថេ ច, សន្នទ្ធេ ឧស្សិតទ្ធជេ;
ទីបេ អថោបិ វេយ្យគ្ឃេ, សព្ពាលង្ការភូសិតេ.
‘‘អារូឡ្ហេ គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ មិគរថេ ច, សន្នទ្ធេ ឧស្សិតទ្ធជេ;
ទីបេ អថោបិ វេយ្យគ្ឃេ, សព្ពាលង្ការភូសិតេ.
‘‘អារូឡ្ហេ គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ ហត្ថារោហេ ច, សព្ពាលង្ការភូសិតេ;
នីលវម្មធរេ សូរេ, តោមរង្កុសបាណិនេ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ អស្សារោហេ ច, សព្ពាលង្ការភូសិតេ;
នីលវម្មធរេ សូរេ, ឥល្លិយាចាបធារិនេ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ រថារោហេ ច, សព្ពាលង្ការភូសិតេ;
នីលវម្មធរេ សូរេ, ចាបហត្ថេ កលាបិនេ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ ¶ ធនុគ្គហេ ច, សព្ពាលង្ការភូសិតេ;
នីលវម្មធរេ សូរេ, ចាបហត្ថេ កលាបិនេ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ ¶ រាជបុត្តេ ច, សព្ពាលង្ការភូសិតេ;
ចិត្រវម្មធរេ សូរេ, កញ្ចនាវេឡធារិនេ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ ¶ អរិយគណេ ច, វតវន្តេ អលង្កតេ;
ហរិចន្ទនលិត្តង្គេ, កាសិកុត្តមធារិនេ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ អមច្ចគណេ ច, សព្ពាលង្ការភូសិតេ;
បីតវម្មធរេ សូរេ, បុរតោ គច្ឆមាលិនេ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ សត្តសតា ភរិយា, សព្ពាលង្ការភូសិតា;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ សត្តសតា ភរិយា, សុសញ្ញា តនុមជ្ឈិមា;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ សត្តសតា ភរិយា, អស្សវា បិយភាណិនី;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ សតបលំ កំសំ, សោវណ្ណំ សតរាជិកំ;
បហាយ បព្ពជិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ មំ ហត្ថិគុម្ពា, សព្ពាលង្ការភូសិតា;
សុវណ្ណកច្ឆា មាតង្គា, ហេមកប្បនវាសសា.
‘‘អារូឡ្ហា គាមណីយេហិ, តោមរង្កុសបាណិភិ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ ¶ មំ អស្សគុម្ពា, សព្ពាលង្ការភូសិតា;
អាជានីយាវ ជាតិយា, សិន្ធវា សីឃវាហនា.
‘‘អារូឡ្ហា គាមណីយេហិ, ឥល្លិយាចាបធារិភិ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ មំ រថសេនី, សន្នទ្ធា ឧស្សិតទ្ធជា;
ទីបា អថោបិ វេយ្យគ្ឃា, សព្ពាលង្ការភូសិតា.
‘‘អារូឡ្ហា គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ ¶ មំ សោណ្ណរថា, សន្នទ្ធា ឧស្សិតទ្ធជា;
ទីបា អថោបិ វេយ្យគ្ឃា, សព្ពាលង្ការភូសិតា.
‘‘អារូឡ្ហា គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ ¶ មំ សជ្ឈុរថា, សន្នទ្ធា ឧស្សិតទ្ធជា;
ទីបា អថោបិ វេយ្យគ្ឃា, សព្ពាលង្ការភូសិតា.
‘‘អារូឡ្ហា គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ មំ អស្សរថា, សន្នទ្ធា ឧស្សិតទ្ធជា;
ទីបា អថោបិ វេយ្យគ្ឃា, សព្ពាលង្ការភូសិតា.
‘‘អារូឡ្ហា គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ ¶ មំ ឱដ្ឋរថា, សន្នទ្ធា ឧស្សិតទ្ធជា;
ទីបា អថោបិ វេយ្យគ្ឃា, សព្ពាលង្ការភូសិតា.
‘‘អារូឡ្ហា គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ មំ គោណរថា, សន្នទ្ធា ឧស្សិតទ្ធជា;
ទីបា អថោបិ វេយ្យគ្ឃា, សព្ពាលង្ការភូសិតា.
‘‘អារូឡ្ហា គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ មំ អជរថា, សន្នទ្ធា ឧស្សិតទ្ធជា;
ទីបា អថោបិ វេយ្យគ្ឃា, សព្ពាលង្ការភូសិតា.
‘‘អារូឡ្ហា គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ មំ មេណ្ឌរថា, សន្នទ្ធា ឧស្សិតទ្ធជា;
ទីបា អថោបិ វេយ្យគ្ឃា, សព្ពាលង្ការភូសិតា.
‘‘អារូឡ្ហា ¶ គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ មំ មិគរថា, សន្នទ្ធា ឧស្សិតទ្ធជា;
ទីបា អថោបិ វេយ្យគ្ឃា, សព្ពាលង្ការភូសិតា.
‘‘អារូឡ្ហា គាមណីយេហិ, ចាបហត្ថេហិ វម្មិភិ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ ¶ មំ ហត្ថារោហា, សព្ពាលង្ការភូសិតា;
នីលវម្មធរា សូរា, តោមរង្កុសបាណិនោ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ មំ អស្សារោហា, សព្ពាលង្ការភូសិតា;
នីលវម្មធរា សូរា, ឥល្លិយាចាបធារិនោ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ មំ រថារោហា, សព្ពាលង្ការភូសិតា;
នីលវម្មធរា សូរា, ចាបហត្ថា កលាបិនោ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ មំ ធនុគ្គហា, សព្ពាលង្ការភូសិតា;
នីលវម្មធរា សូរា, ចាបហត្ថា កលាបិនោ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ មំ រាជបុត្តា, សព្ពាលង្ការភូសិតា;
ចិត្រវម្មធរា សូរា, កញ្ចនាវេឡធារិនោ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ មំ អរិយគណា, វតវន្តា អលង្កតា;
ហរិចន្ទនលិត្តង្គា, កាសិកុត្តមធារិនោ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ មំ អមច្ចគណា, សព្ពាលង្ការភូសិតា;
បីតវម្មធរា សូរា, បុរតោ គច្ឆមាលិនោ;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ ¶ មំ សត្តសតា ភរិយា, សព្ពាលង្ការភូសិតា;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ ¶ ¶ មំ សត្តសតា ភរិយា, សុសញ្ញា តនុមជ្ឈិមា;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាស្សុ មំ សត្តសតា ភរិយា, អស្សវា បិយភាណិនី;
យន្តំ មំ នានុយិស្សន្តិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ បត្តំ គហេត្វាន, មុណ្ឌោ សង្ឃាដិបារុតោ;
បិណ្ឌិកាយ ចរិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ បំសុកូលានំ, ឧជ្ឈិតានំ មហាបថេ;
សង្ឃាដិំ ធារយិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ សត្តាហសម្មេឃេ, ឱវដ្ឋោ អល្លចីវរោ;
បិណ្ឌិកាយ ចរិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ សព្ពត្ថ គន្ត្វា, រុក្ខា រុក្ខំ វនា វនំ;
អនបេក្ខោ គមិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ គិរិទុគ្គេសុ, បហីនភយភេរវោ;
អទុតិយោ គមិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ វីណំវ រុជ្ជកោ, សត្តតន្តិំ មនោរមំ;
ចិត្តំ ឧជុំ ករិស្សាមិ, តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតិ.
‘‘កទាហំ រថការោវ, បរិកន្តំ ឧបាហនំ;
កាមសញ្ញោជនេ ឆេច្ឆំ, យេ ទិព្ពេ យេ ច មានុសេ’’តិ.
តត្ថ កទាតិ កាលបរិវិតក្កោ. ផីតន្តិ វត្ថាលង្ការាទីហិ សុបុប្ផិតំ. វិភត្តំ ភាគសោ មិតន្តិ ឆេកេហិ នគរមាបកេហិ រាជនិវេសនាទីនំ វសេន វិភត្តំ ទ្វារវីថីនំ វសេន កោដ្ឋាសតោ មិតំ. តំ កុទាស្សុ ភវិស្សតីតិ តំ ឯវរូបំ នគរំ បហាយ បព្ពជនំ កុទា នាម មេ ភវិស្សតិ ¶ . សព្ពតោបភន្តិ ¶ សមន្តតោ អលង្ការោភាសេន យុត្តំ. ពហុបាការតោរណន្តិ ពហលេន បុថុលេន បាការេន ចេវ ទ្វារតោរណេហិ ច សមន្នាគតំ. ទឡ្ហមដ្ដាលកោដ្ឋកន្តិ ទឡ្ហេហិ អដ្ដាលកេហិ ទ្វារកោដ្ឋកេហិ ច សមន្នាគតំ. បីឡិតន្តិ សមាកិណ្ណំ. តិបុរន្តិ តីហិ បុរេហិ សមន្នាគតំ, តិបាការន្តិ អត្ថោ. អថ វា តិបុរន្តិ តិក្ខត្តុំ បុណ្ណំ. រាជពន្ធុនីន្តិ រាជញ្ញតកេហេវ បុណ្ណំ. សោមនស្សេនាតិ ឯវំនាមកេន វិទេហរាជេន.
និចិតេតិ ធនធញ្ញនិចយាទិនា សម្បន្នេ. អជេយ្យេតិ បច្ចាមិត្តេហិ អជេតព្ពេ. ចន្ទនផោសិតេតិ លោហិតចន្ទនេន បរិប្ផោសិតេ. កោដុម្ពរានីតិ កោដុម្ពររដ្ឋេ ឧដ្ឋិតវត្ថានិ. ហត្ថិគុម្ពេតិ ហត្ថិឃដាយោ. ហេមកប្បនវាសសេតិ ហេមមយេន សីសាលង្ការសង្ខាតេន កប្បនេន ច ហេមជាលេន ច សមន្នាគតេ. គាមណីយេហីតិ ¶ ហត្ថាចរិយេហិ. អាជានីយេវ ជាតិយាតិ ជាតិយា ការណាការណជាននតាយ អាជានីយេវ, តាទិសានំ អស្សានំ គុម្ពេ. គាមណីយេហីតិ អស្សាចរិយេហិ. ឥល្លិយាចាបធារិភីតិ ឥល្លិយញ្ច ចាបញ្ច ធារេន្តេហិ. រថសេនិយោតិ រថឃដាយោ. សន្នន្ធេតិ សុដ្ឋុ នទ្ធេ. ទីបេ អថោបិ វេយ្យគ្ឃេតិ ទីបិព្យគ្ឃចម្មបរិក្ខិត្តេ. គាមណីយេហីតិ រថាចរិយេហិ. សជ្ឈុរថេតិ រជតរថេ. អជរថមេណ្ឌរថមិគរថេ សោភនត្ថាយ យោជេន្តិ.
អរិយគណេតិ ព្រាហ្មណគណេ. តេ កិរ តទា អរិយាចារា អហេសុំ, តេន តេ ឯវមាហ. ហរិចន្ទនលិត្តង្គេតិ កញ្ចនវណ្ណេន ចន្ទនេន លិត្តសរីរេ. សត្តសតា ភរិយាតិ បិយភរិយាយេវ សន្ធាយាហ. សុសញ្ញាតិ សុដ្ឋុ សញ្ញិតា. អស្សវាតិ សាមិកស្ស វចនការិកា. សតបលន្តិ បលសតេន សុវណ្ណេន ការិតំ. កំសន្តិ បាតិំ. សតរាជិកន្តិ បិដ្ឋិបស្សេ រាជិសតេន សមន្នាគតំ. យន្តំ មន្តិ អនិត្ថិគន្ធវនសណ្ឌេ ឯកមេវ គច្ឆន្តំ មំ កទា នុ តេ នានុយិស្សន្តិ. សត្តាហសម្មេឃេតិ សត្តាហំ សមុដ្ឋិតេ មហាមេឃេ, សត្តាហវទ្ទលិកេតិ អត្ថោ. ឱវដ្ឋោតិ ឱនតសីសោ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពទិសំ. រុជ្ជកោតិ វីណាវាទកោ. កាមសំយោជនេតិ កាមសំយោជនំ. ទិព្ពេតិ ទិព្ពំ. មានុសេតិ មានុសំ.
សោ ¶ កិរ ទសវស្សសហស្សាយុកកាលេ និព្ពត្តោ សត្តវស្សសហស្សានិ រជ្ជំ ការេត្វា តិវស្សសហស្សាវសិដ្ឋេ អាយុម្ហិ បព្ពជិតោ. បព្ពជន្តោ បនេស ឧយ្យានទ្វារេ អម្ពរុក្ខស្ស ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ ចត្តារោ មាសេ អគារេ វសិត្វា ‘‘ឥមម្ហា រាជវេសា បព្ពជិតវេសោ វរតរោ, បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឧបដ្ឋាកំ រហស្សេន អាណាបេសិ ‘‘តាត, កញ្ចិ អជានាបេត្វា អន្តរាបណតោ កាសាយវត្ថានិ ចេវ មត្តិកាបត្តញ្ច កិណិត្វា អាហរា’’តិ. សោ តថា អកាសិ. រាជា កប្បកំ បក្កោសាបេត្វា កេសមស្សុំ ឱហារាបេត្វា កប្បកស្ស គាមវរំ ទត្វា កប្បកំ ¶ ឧយ្យោជេត្វា ឯកំ កាសាវំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា ឯកំ អំសេ កត្វា មត្តិកាបត្តម្បិ ថវិកាយ ឱសារេត្វា អំសេ លគ្គេសិ. តតោ កត្តរទណ្ឌំ គហេត្វា មហាតលេ កតិបយេ វារេ បច្ចេកពុទ្ធលីលាយ អបរាបរំ ចង្កមិ. សោ តំ ទិវសំ តត្ថេវ វសិត្វា បុនទិវសេ សូរិយុគ្គមនវេលាយ បាសាទា ឱតរិតុំ អារភិ.
តទា សីវលិទេវី តា សត្តសតា វល្លភិត្ថិយោ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ចិរំ ទិដ្ឋោ នោ រាជា, ចត្តារោ មាសា អតីតា, អជ្ជ នំ បស្សិស្សាម, សព្ពាលង្ការេហិ អលង្ករិត្វា យថាពលំ ឥត្ថិកុត្តហាសវិលាសេ ទស្សេត្វា កិលេសពន្ធនេន ពន្ធិតុំ វាយមេយ្យាថា’’តិ វត្វា អលង្កតប្បដិយត្តាហិ តាហិ សទ្ធិំ ‘‘រាជានំ បស្សិស្សាមា’’តិ បាសាទំ ¶ អភិរុហន្តី តំ ឱតរន្តំ ទិស្វាបិ ន សញ្ជានិ. ‘‘រញ្ញោ ឱវាទំ ទាតុំ អាគតោ បច្ចេកពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ សញ្ញាយ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. មហាសត្តោបិ បាសាទា ឱតរិ. ឥតរាបិ បាសាទំ អភិរុហិត្វា សិរិសយនបិដ្ឋេ ភមរវណ្ណកេសេ ច បសាធនភណ្ឌញ្ច ទិស្វា ‘‘ន សោ បច្ចេកពុទ្ធោ, អម្ហាកំ បិយសាមិកោ ភវិស្សតិ, ឯថ នំ យាចិត្វា និវត្តាបេស្សាមី’’តិ មហាតលា ឱតរិត្វា រាជង្គណំ សម្បាបុណិ. បាបុណិត្វា ច បន សព្ពាហិ តាហិ សទ្ធិំ កេសេ មោចេត្វា បិដ្ឋិយំ វិកិរិត្វា ឧភោហិ ហត្ថេហិ ឧរំ សំសុម្ភិត្វា ‘‘កស្មា ឯវរូបំ កម្មំ ករោថ, មហារាជា’’តិ អតិករុណំ បរិទេវមានា រាជានំ អនុពន្ធិ, សកលនគរំ សង្ខុភិតំ អហោសិ. តេបិ ‘‘រាជា កិរ នោ បព្ពជិតោ, កុតោ បន ឯវរូបំ ធម្មិករាជានំ លភិស្សាមា’’តិ រោទមានា រាជានំ អនុពន្ធិំសុ. តត្រ តាសំ ឥត្ថីនំ បរិទេវនញ្ចេវ បរិទេវន្តិយោបិ តា បហាយ រញ្ញោ គមនញ្ច អាវិករោន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘តា ¶ ច សត្តសតា ភរិយា, សព្ពាលង្ការភូសិតា;
ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, កស្មា នោ វិជហិស្សសិ.
‘‘តា ច សត្តសតា ភរិយា, សុសញ្ញា តនុមជ្ឈិមា;
ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, កស្មា នោ វិជហិស្សសិ.
‘‘តា ច សត្តសតា ភរិយា, អស្សវា បិយភាណិនី;
ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, កស្មា នោ វិជហិស្សសិ.
‘‘តា ¶ ច សត្តសតា ភរិយា, សព្ពាលង្ការភូសិតា;
ហិត្វា សម្បទ្ទវី រាជា, បព្ពជ្ជាយ បុរក្ខតោ.
‘‘តា ច សត្តសតា ភរិយា, សុសញ្ញា តនុមជ្ឈិមា;
ហិត្វា សម្បទ្ទវី រាជា, បព្ពជ្ជាយ បុរក្ខតោ.
‘‘តា ច សត្តសតា ភរិយា, អស្សវា បិយភាណិនី;
ហិត្វា សម្បទ្ទវី រាជា, បព្ពជ្ជាយ បុរក្ខតោ.
‘‘ហិត្វា ¶ សតបលំ កំសំ, សោវណ្ណំ សតរាជិកំ;
អគ្គហី មត្តិកំ បត្តំ, តំ ទុតិយាភិសេចន’’ន្តិ.
តត្ថ ពាហា បគ្គយ្ហាតិ ពាហា ឧក្ខិបិត្វា. សម្បទ្ទវីតិ ភិក្ខវេ, សោ មហាជនកោ រាជា, តា ច សត្តសតា ភរិយា ‘‘កិំ នោ, ទេវ, បហាយ គច្ឆសិ, កោ អម្ហាកំ ទោសោ’’តិ វិលបន្តិយោវ ឆឌ្ឌេត្វា សម្បទ្ទវី គតោ, ‘‘បព្ពជ្ជាយ យាហី’’តិ ចោទិយមានោ វិយ បុរក្ខតោ ហុត្វា គតោតិ អត្ថោ. តំ ទុតិយាភិសេចនន្តិ ភិក្ខវេ, តំ មត្តិកាបត្តគ្គហណំ ទុតិយាភិសេចនំ កត្វា សោ រាជា និក្ខន្តោតិ.
សីវលិទេវីបិ បរិទេវមានា រាជានំ និវត្តេតុំ អសក្កោន្តី ‘‘អត្ថេសោ ឧបាយោ’’តិ ចិន្តេត្វា មហាសេនគុត្តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាត, រញ្ញោ បុរតោ គមនទិសាភាគេ ជិណ្ណឃរជិណ្ណសាលាទីសុ អគ្គិំ ទេហិ, តិណបណ្ណានិ សំហរិត្វា តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ ធូមំ ការេហី’’តិ អាណាបេសិ. សោ តថា ការេសិ. សា រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា បាទេសុ បតិត្វា មិថិលាយ អាទិត្តភាវំ អារោចេន្តី គាថាទ្វយមាហ –
‘‘ភេស្មា ¶ អគ្គិសមា ជាលា, កោសា ឌយ្ហន្តិ ភាគសោ;
រជតំ ជាតរូបញ្ច, មុត្តា វេឡុរិយា ពហូ.
‘‘មណយោ សង្ខមុត្តា ច, វត្ថិកំ ហរិចន្ទនំ;
អជិនំ ទន្តភណ្ឌញ្ច, លោហំ កាឡាយសំ ពហូ;
ឯហិ រាជ និវត្តស្សុ, មា តេតំ វិនសា ធន’’ន្តិ.
តត្ថ ¶ ភេស្មាតិ ភយានកា. អគ្គិសមា ជាលាតិ តេសំ តេសំ មនុស្សានំ គេហានិ អគ្គិ គណ្ហិ, សោ ឯស មហាជាលោតិ អត្ថោ. កោសាតិ សុវណ្ណរជតកោដ្ឋាគារាទីនិ. ភាគសោតិ កោដ្ឋាសតោ សុវិភត្តាបិ នោ ឯតេ អគ្គិនា ឌយ្ហន្តិ, ទេវាតិ. លោហន្តិ តម្ពលោហាទិកំ. មា តេតំ វិនសា ធនន្តិ មា តេ ឯតំ ធនំ វិនស្សតុ, ឯហិ នំ និព្ពាបេតិ, បច្ឆា គមិស្សសិ, ‘‘មហាជនកោ នគរំ ឌយ្ហមានំ អនោលោកេត្វាវ និក្ខន្តោ’’តិ តុម្ហាកំ គរហា ភវិស្សតិ, តាយ តេ លជ្ជាបិ វិប្បដិសារោបិ ភវិស្សតិ, ឯហិ អមច្ចេ អាណាបេត្វា អគ្គិំ និព្ពាបេហិ, ទេវាតិ.
អថ មហាសត្តោ ‘‘ទេវិ, កិំ កថេសិ, យេសំ កិញ្ចនំ អត្ថិ, តេសំ តំ ឌយ្ហតិ, មយំ បន អកិញ្ចនា’’តិ ទីបេន្តោ គាថមាហ –
‘‘សុសុខំ វត ជីវាម, យេសំ នោ នត្ថិ កិញ្ចនំ;
មិថិលា ឌយ្ហមានាយ, ន មេ កិញ្ចិ អឌយ្ហថា’’តិ.
តត្ថ ¶ កិញ្ចនន្តិ យេសំ អម្ហាកំ បលិពុទ្ធកិលេសសង្ខាតំ កិញ្ចនំ នត្ថិ, តេ មយំ តេន អកិញ្ចនភាវេន សុសុខំ វត ជីវាម. តេនេវ ការណេន មិថិលាយ ឌយ្ហមានាយ ន មេ កិញ្ចិ អឌយ្ហថ, អប្បមត្តកម្បិ អត្តនោ ភណ្ឌកំ ឌយ្ហមានំ ន បស្សាមីតិ វទតិ.
ឯវញ្ច បន វត្វា មហាសត្តោ ឧត្តរទ្វារេន និក្ខមិ. តាបិស្ស សត្តសតា ភរិយា និក្ខមិំសុ. បុន សីវលិទេវី ឯកំ ឧបាយំ ចិន្តេត្វា ‘‘គាមឃាតរដ្ឋវិលុម្បនាការំ វិយ ទស្សេថា’’តិ អមច្ចេ អាណាបេសិ. តំខណំយេវ អាវុធហត្ថេ បុរិសេ តតោ តតោ អាធាវន្តេ បរិធាវន្តេ វិលុម្បន្តេ វិយ ¶ សរីរេ លាខារសំ សិញ្ចិត្វា លទ្ធប្បហារេ វិយ ផលកេ និបជ្ជាបេត្វា វុយ្ហន្តេ មតេ វិយ ច រញ្ញោ ទស្សេសុំ. មហាជនោ ឧបក្កោសិ ‘‘មហារាជ, តុម្ហេសុ ធរន្តេសុយេវ រដ្ឋំ វិលុម្បន្តិ, មហាជនំ ឃាតេន្តី’’តិ. អថ ទេវីបិ រាជានំ វន្ទិត្វា និវត្តនត្ថាយ គាថមាហ –
‘‘អដវិយោ សមុប្បន្នា, រដ្ឋំ វិទ្ធំសយន្តិ តំ;
ឯហិ រាជ និវត្តស្សុ, មា រដ្ឋំ វិនសា ឥទ’’ន្តិ.
តត្ថ ¶ អដវិយោតិ មហារាជ, តុម្ហេសុ ធរន្តេសុយេវ អដវិចោរា សមុប្បន្នា សមុដ្ឋិតា, តំ តយា ធម្មរក្ខិតំ តវ រដ្ឋំ វិទ្ធំសេន្តិ.
តំ សុត្វា រាជា ‘‘មយិ ធរន្តេយេវ ចោរា ឧដ្ឋាយ រដ្ឋំ វិទ្ធំសេន្តា នាម នត្ថិ, សីវលិទេវិយា កិរិយា ឯសា ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា តំ អប្បដិភានំ ករោន្តោ អាហ –
‘‘សុសុខំ វត ជីវាម, យេសំ នោ នត្ថិ កិញ្ចនំ;
រដ្ឋេ វិលុម្បមានម្ហិ, ន មេ កិញ្ចិ អហីរថ.
‘‘សុសុខំ វត ជីវាម, យេសំ នោ នត្ថិ កិញ្ចនំ;
បីតិភក្ខា ភវិស្សាម, ទេវា អាភស្សរា យថា’’តិ.
តត្ថ វិលុម្បមានម្ហីតិ វិលុប្បមានេ. អាភស្សរា យថាតិ យថា តេ ព្រហ្មានោ បីតិភក្ខា ហុត្វា សមាបត្តិសុខេន វីតិនាមេន្តិ, តថា វីតិនាមេស្សាមាតិ.
ឯវំ វុត្តេបិ មហាជនោ រាជានំ អនុពន្ធិយេវ. អថស្ស ឯតទហោសិ ‘‘អយំ មហាជនោ និវត្តិតុំ ន ឥច្ឆតិ, និវត្តេស្សាមិ ន’’ន្តិ. សោ អឌ្ឍគាវុតមត្តំ គតកាលេ និវត្តិត្វា មហាមគ្គេ ឋិតោវ អមច្ចេ ‘‘កស្សិទំ រជ្ជ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘តុម្ហាកំ ¶ , ទេវា’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ ឥមំ លេខំ អន្តរំ ករោន្តស្ស រាជទណ្ឌំ ករោថា’’តិ កត្តរទណ្ឌេន តិរិយំ លេខំ អាកឌ្ឍិ. តេន តេជវតា រញ្ញា កតំ លេខំ កោចិ អន្តរំ កាតុំ នាសក្ខិ. មហាជនោ លេខំ ឧស្សីសកេ កត្វា ពាឡ្ហបរិទេវំ បរិទេវិ. ទេវីបិ តំ លេខំ អន្តរំ កាតុំ អសក្កោន្តី រាជានំ បិដ្ឋិំ ¶ ទត្វា គច្ឆន្តំ ទិស្វា សោកំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តី ឧរំ បហរិត្វា មហាមគ្គេ តិរិយំ បតិត្វា បរិវត្តមានា អគមាសិ. មហាជនោ ‘‘លេខសាមិកេហិ លេខា ភិន្នា’’តិ វត្វា ទេវិយា គតមគ្គេនេវ គតោ. អថ មហាសត្តោបិ ឧត្តរហិមវន្តាភិមុខោ អគមាសិ. ទេវីបិ សព្ពំ សេនាវាហនំ អាទាយ តេន សទ្ធិំយេវ គតា. រាជា មហាជនំ និវត្តេតុំ អសក្កោន្តោយេវ សដ្ឋិយោជនមគ្គំ គតោ.
តទា នារទោ នាម តាបសោ ហិមវន្តេ សុវណ្ណគុហាយំ វសិត្វា បញ្ចាភិញ្ញោ ឈានសុខេន វីតិនាមេត្វា សត្តាហំ អតិក្កាមេត្វា ឈានសុខតោ វុដ្ឋាយ ‘‘អហោ សុខំ, អហោ សុខ’’ន្តិ ឧទានំ ឧទានេសិ. សោ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ កោចិ ជម្ពុទីបតលេ ឥទំ សុខំ បរិយេសន្តោ’’តិ ទិព្ពចក្ខុនា ឱលោកេន្តោ មហាជនកពុទ្ធង្កុរំ ទិស្វា ‘‘រាជា មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខន្តោបិ សីវលិទេវិប្បមុខំ ¶ មហាជនំ និវត្តេតុំ ន សក្កោតិ, អន្តរាយម្បិស្ស ករេយ្យ, ឥទានិ គន្ត្វា ភិយ្យោសោ មត្តាយ ទឡ្ហសមាទានត្ថំ ឱវាទំ ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឥទ្ធិពលេន គន្ត្វា រញ្ញោ បុរតោ អាកាសេ ឋិតោវ តស្ស ឧស្សាហំ ជនេតុំ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘កិម្ហេសោ មហតោ ឃោសោ, កា នុ គាមេវ កីឡិយា;
សមណ តេវ បុច្ឆាម, កត្ថេសោ អភិសដោ ជនោ’’តិ.
តស្ស តំ សុត្វា រាជា អាហ –
‘‘មមំ ឱហាយ គច្ឆន្តំ, ឯត្ថេសោ អភិសដោ ជនោ;
សីមាតិក្កមនំ យន្តំ, មុនិមោនស្ស បត្តិយា;
មិស្សំ នន្ទីហិ គច្ឆន្តំ, កិំ ជានមនុបុច្ឆសី’’តិ.
តត្ថ កិម្ហេសោតិ កិម្ហិ កេន ការណេន ឯសោ ហត្ថិកាយាទិវសេន មហតោ សមូហស្ស ឃោសោ. កា នុ គាមេវ កីឡិយាតិ កា នុ ឯសា តយា សទ្ធិំ អាគច្ឆន្តានំ ¶ គាមេ វិយ កីឡិ. កត្ថេសោតិ កិមត្ថំ ឯស មហាជនោ អភិសដោ សន្និបតិតោ, តំ បរិវារេត្វា អាគច្ឆតីតិ បុច្ឆិ. មមន្តិ យោ អហំ ឯតំ ជនំ ឱហាយ គច្ឆាមិ, តំ មំ ឱហាយ គច្ឆន្តំ. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ ឋានេ ឯសោ មហាជនោ អភិសដោ អនុពន្ធន្តោ អាគតោ. សីមាតិក្កមនំ យន្តន្តិ ត្វំ បន តំ មំ កិលេសសីមំ អតិក្កម្ម ¶ អនគារិយមុនិញាណសង្ខាតស្ស មោនស្ស បត្តិយា យន្តំ, ‘‘បព្ពជិតោ វតម្ហី’’តិ នន្ទិំ អវិជហិត្វា ខណេ ខណេ ឧប្បជ្ជមានាហិ នន្ទីហិ មិស្សមេវ គច្ឆន្តំ កិំ ជានន្តោ បុច្ឆសិ, ឧទាហុ អជានន្តោ. មហាជនកោ កិរ វិទេហរដ្ឋំ ឆឌ្ឌេត្វា បព្ពជិតោតិ កិំ ន សុតំ តយាតិ.
អថស្ស សោ ទឡ្ហសមាទានត្ថាយ បុន គាថមាហ –
‘‘មាស្សុ តិណ្ណោ អមញ្ញិត្ថ, សរីរំ ធារយំ ឥមំ;
អតីរណេយ្យ យមិទំ, ពហូ ហិ បរិបន្ថយោ’’តិ.
តត្ថ មាស្សុ តិណ្ណោ អមញ្ញិត្ថាតិ ឥមំ ភណ្ឌុកាសាវនិវត្ថំ សរីរំ ធារេន្តោ ‘‘ឥមិនា បព្ពជិតលិង្គគ្គហណមត្តេនេវ កិលេសសីមំ តិណ្ណោ អតិក្កន្តោស្មី’’តិ មា អមញ្ញិត្ថ. អតីរណេយ្យ ¶ យមិទន្តិ ឥទំ កិលេសជាតំ នាម ន ឯត្តកេន តីរេតព្ពំ. ពហូ ហិ បរិបន្ថយោតិ សគ្គមគ្គំ អាវរិត្វា ឋិតា តវ ពហូ កិលេសបរិបន្ថាតិ.
តតោ មហាសត្តោ តស្ស វចនំ សុត្វា បរិបន្ថេ បុច្ឆន្តោ អាហ –
‘‘កោ នុ មេ បរិបន្ថស្ស, មមំ ឯវំវិហារិនោ;
យោ នេវ ទិដ្ឋេ នាទិដ្ឋេ, កាមានមភិបត្ថយេ’’តិ.
តត្ថ យោ នេវ ទិដ្ឋេ នាទិដ្ឋេតិ យោ អហំ នេវ ទិដ្ឋេ មនុស្សលោកេ, នាទិដ្ឋេ ទេវលោកេ កាមានំ អភិបត្ថេមិ, តស្ស មម ឯវំ ឯកវិហារិនោ កោ នុ បរិបន្ថោ អស្សាតិ វទតិ.
អថស្ស សោ បរិបន្ថេ ទស្សេន្តោ គាថមាហ –
‘‘និទ្ទា តន្ទី វិជម្ភិតា, អរតី ភត្តសម្មទោ;
អាវសន្តិ សរីរដ្ឋា, ពហូ ហិ បរិបន្ថយោ’’តិ.
តត្ថ និទ្ទាតិ កបិនិទ្ទា. តន្ទីតិ អាលសិយំ. អរតីតិ ឧក្កណ្ឋិតា. ភត្តសម្មទោតិ ភត្តបរិឡាហោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘សមណ, ត្វំ បាសាទិកោ សុវណ្ណវណ្ណោ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិតោ’’តិ វុត្តេ តុយ្ហំ បណីតំ ឱជវន្តំ បិណ្ឌបាតំ ទស្សន្តិ, សោ ត្វំ បត្តបូរំ អាទាយ យាវទត្ថំ បរិភុញ្ជិត្វា បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា កដ្ឋត្ថរណេ និបជ្ជិត្វា កាកច្ឆមានោ និទ្ទំ ¶ ឱក្កមិត្វា អន្តរា បពុទ្ធោ អបរាបរំ បរិវត្តិត្វា ហត្ថបាទេ បសារេត្វា ឧដ្ឋាយ ចីវរវំសំ គហេត្វា លគ្គចីវរំ និវាសេត្វា អាលសិយោ ហុត្វា នេវ សម្មជ្ជនិំ អាទាយ សម្មជ្ជិស្សសិ, ន បានីយំ អាហរិស្សសិ, បុន និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយិស្សសិ ¶ , កាមវិតក្កំ វិតក្កេស្សសិ, តទា បព្ពជ្ជាយ ឧក្កណ្ឋិស្សសិ, ភត្តបរិឡាហោ តេ ភវិស្សតីតិ. អាវសន្តិ សរីរដ្ឋាតិ ឥមេ ឯត្តកា បរិបន្ថា តវ សរីរដ្ឋកា ហុត្វា និវសន្តិ, សរីរេយេវ តេ និព្ពត្តន្តីតិ ទស្សេតិ.
អថស្ស មហាសត្តោ ថុតិំ ករោន្តោ គាថមាហ –
‘‘កល្យាណំ វត មំ ភវំ, ព្រាហ្មណ មនុសាសតិ;
ព្រាហ្មណ តេវ បុច្ឆាមិ, កោ នុ ត្វមសិ មារិសា’’តិ.
តត្ថ ¶ ព្រាហ្មណ មនុសាសតីតិ ព្រាហ្មណ, កល្យាណំ វត មំ ភវំ អនុសាសតិ.
តតោ តាបសោ អាហ –
‘‘នារទោ ឥតិ មេ នាមំ, កស្សបោ ឥតិ មំ វិទូ;
ភោតោ សកាសមាគច្ឆិំ, សាធុ សព្ភិ សមាគមោ.
‘‘តស្ស តេ សព្ពោ អានន្ទោ, វិហារោ ឧបវត្តតុ;
យំ ឩនំ តំ បរិបូរេហិ, ខន្តិយា ឧបសមេន ច.
‘‘បសារយ សន្នតញ្ច, ឧន្នតញ្ច បសារយ;
កម្មំ វិជ្ជញ្ច ធម្មញ្ច, សក្កត្វាន បរិព្ពជា’’តិ.
តត្ថ វិទូតិ គោត្តេន មំ ‘‘កស្សបោ’’តិ ជានន្តិ. សព្ភីតិ បណ្ឌិតេហិ សទ្ធិំ សមាគមោ នាម សាធុ ហោតីតិ អាគតោម្ហិ. អានន្ទោតិ តស្ស តវ ឥមិស្សា បព្ពជ្ជាយ អានន្ទោ តុដ្ឋិ សោមនស្សមេវ ហោតុ មា ឧក្កណ្ឋិ. វិហារោតិ ចតុព្ពិធោ ព្រហ្មវិហារោ. ឧបវត្តតូតិ និព្ពត្តតុ. យំ ឩនំ តន្តិ យំ តេ សីលេន កសិណបរិកម្មេន ឈានេន ច ឩនំ, តំ ឯតេហិ សីលាទីហិ បូរយ. ខន្តិយា ឧបសមេន ចាតិ ‘‘អហំ រាជបព្ពជិតោ’’តិ មានំ អកត្វា អធិវាសនខន្តិយា ច កិលេសូបសមេន ច សមន្នាគតោ ហោហិ. បសារយាតិ មា ឧក្ខិប មា បត្ថរ, បជហាតិ អត្ថោ. សន្នតញ្ច ឧន្នតញ្ចាតិ ‘‘កោ នាមាហ’’ន្តិអាទិនា នយេន បវត្តំ ឱមានញ្ច ‘‘អហមស្មិ ¶ ជាតិសម្បន្នោ’’តិអាទិនា នយេន បវត្តំ អតិមានញ្ច. កម្មន្តិ ទសកុសលកម្មបថំ. វិជ្ជន្តិ បញ្ចអភិញ្ញា-អដ្ឋសមាបត្តិញាណំ. ធម្មន្តិ កសិណបរិកម្មសង្ខាតំ សមណធម្មំ. សក្កត្វាន បរិព្ពជាតិ ឯតេ គុណេ សក្កត្វា វត្តស្សុ, ឯតេ វា គុណេ សក្កត្វា ទឡ្ហំ សមាទាយ បរិព្ពជ, បព្ពជ្ជំ បាលេហិ, មា ឧក្កណ្ឋីតិ អត្ថោ.
ឯវំ សោ មហាសត្តំ ឱវទិត្វា អាកាសេន សកដ្ឋានមេវ គតោ. តស្មិំ គតេ អបរោបិ មិគាជិនោ នាម តាបសោ តថេវ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ឱលោកេន្តោ ពោធិសត្តំ ទិស្វា ‘‘មហាជនំ និវត្តនត្ថាយ តស្ស ឱវាទំ ទស្សាមី’’តិ តត្ថេវាគន្ត្វា អាកាសេ អត្តានំ ទស្សេន្តោ អាហ –
‘‘ពហូ ¶ ¶ ហត្ថី ច អស្សេ ច, នគរេ ជនបទានិ ច;
ហិត្វា ជនក បព្ពជិតោ, កបាលេ រតិមជ្ឈគា.
‘‘កច្ចិ នុ តេ ជានបទា, មិត្តាមច្ចា ច ញាតកា;
ទុព្ភិមកំសុ ជនក, កស្មា តេតំ អរុច្ចថា’’តិ.
តត្ថ កបាលេតិ មត្តិកាបត្តំ សន្ធាយាហ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – មហារាជ, ត្វំ ឯវរូបំ ឥស្សរិយាធិបច្ចំ ឆឌ្ឌេត្វា បព្ពជិតោ ឥមស្មិំ កបាលេ រតិំ អជ្ឈគា អធិគតោតិ បព្ពជ្ជាការណំ បុច្ឆន្តោ ឯវមាហ. ទុព្ភិន្តិ កិំ នុ ឯតេ តវ អន្តរេ កិញ្ចិ អបរាធំ ករិំសុ, កស្មា តវ ឯវរូបំ ឥស្សរិយសុខំ បហាយ ឯតំ កបាលមេវ អរុច្ចិត្ថាតិ.
តតោ មហាសត្តោ អាហ –
‘‘ន មិគាជិន ជាតុច្ឆេ, អហំ កញ្ចិ កុទាចនំ;
អធម្មេន ជិនេ ញាតិំ, ន ចាបិ ញាតយោ មម’’ន្តិ.
តត្ថ ន មិគាជិនាតិ អម្ភោ មិគាជិន ជាតុច្ឆេ ឯកំសេនេវ អហំ កញ្ចិ ញាតិំ កុទាចនំ កិស្មិញ្ចិ កាលេ អធម្មេន ន ជិនាមិ. តេបិ ច ញាតយោ មំ អធម្មេន ន ជិនន្តេវ, ឥតិ ន កោចិ មយិ ទុព្ភិំ នាម អកាសីតិ អត្ថោ.
ឯវមស្ស ¶ បញ្ហំ បដិក្ខិបិត្វា ឥទានិ យេន ការណេន បព្ពជិតោ, តំ ទស្សេន្តោ អាហ –
‘‘ទិស្វាន លោកវត្តន្តំ, ខជ្ជន្តំ កទ្ទមីកតំ;
ហញ្ញរេ ពជ្ឈរេ ចេត្ថ, យត្ថ សន្នោ បុថុជ្ជនោ;
ឯតាហំ ឧបមំ កត្វា, ភិក្ខកោស្មិ មិគាជិនា’’តិ.
តត្ថ ទិស្វាន លោកវត្តន្តន្តិ វដ្ដានុគតស្ស ពាលលោកស្ស វត្តំ តន្តិំ បវេណិំ អហមទ្ទសំ, តំ ទិស្វា បព្ពជិតោម្ហីតិ ទីបេតិ. ខជ្ជន្តំ កទ្ទមីកតន្តិ កិលេសេហិ ខជ្ជន្តំ តេហេវ ច កទ្ទមីកតំ លោកំ ទិស្វា. យត្ថ សន្នោ បុថុជ្ជនោតិ យម្ហិ កិលេសវត្ថុម្ហិ សន្នោ លគ្គោ បុថុជ្ជនោ, តត្ថ លគ្គា ពហូ សត្តា ហញ្ញន្តិ ចេវ អន្ទុពន្ធនាទីហិ ច ពជ្ឈន្តិ. ឯតាហន្តិ អហម្បិ ¶ សចេ ឯត្ថ ពជ្ឈិស្សាមិ, ឥមេ សត្តា វិយ ហញ្ញិស្សាមិ ចេវ ពជ្ឈិស្សាមិ ចាតិ ឯវំ ឯតទេវ ការណំ អត្តនោ ឧបមំ កត្វា កទ្ទមីកតំ លោកំ ទិស្វា ភិក្ខកោ ជាតោតិ អត្ថោ. មិគាជិនាតិ តំ នាមេន អាលបតិ. កថំ បន តេន តស្ស នាមំ ញាតន្តិ? បដិសន្ថារកាលេ បឋមមេវ បុច្ឆិតត្តា.
តាបសោ ¶ តំ ការណំ វិត្ថារតោ សោតុកាមោ ហុត្វា គាថមាហ –
‘‘កោ នុ តេ ភគវា សត្ថា, កស្សេតំ វចនំ សុចិ;
ន ហិ កប្បំ វា វិជ្ជំ វា, បច្ចក្ខាយ រថេសភ;
សមណំ អាហុ វត្តន្តំ, យថា ទុក្ខស្សតិក្កមោ’’តិ.
តត្ថ កស្សេតន្តិ ឯតំ តយា វុត្តំ សុចិវចនំ កស្ស វចនំ នាម. កប្បន្តិ កប្បេត្វា កប្បេត្វា បវត្តិតានំ អភិញ្ញាសមាបត្តីនំ លាភិំ កម្មវាទិំ តាបសំ. វិជ្ជន្តិ អាសវក្ខយញាណវិជ្ជាយ សមន្នាគតំ បច្ចេកពុទ្ធំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – រថេសភ មហារាជ, ន ហិ កប្បសមណំ វា វិជ្ជាសមណំ វា បច្ចក្ខាយ តស្សោវាទំ វិនា ឯវំ បដិបជ្ជិតុំ សក្កា. យថា ទុក្ខស្ស អតិក្កមោ ហោតិ, ឯវំ វត្តន្តំ សមណំ អាហុ. តេសំ បន វចនំ សុត្វា សក្កា ឯវំ បដិបជ្ជិតុំ, តស្មា វទេហិ, កោ នុ តេ ភគវា សត្ថាតិ.
មហាសត្តោ អាហ –
‘‘ន មិគាជិន ជាតុច្ឆេ, អហំ កញ្ចិ កុទាចនំ;
សមណំ ព្រាហ្មណំ វាបិ, សក្កត្វា អនុបាវិសិ’’ន្តិ.
តត្ថ ¶ សក្កត្វាតិ បព្ពជ្ជាយ គុណបុច្ឆនត្ថាយ បូជេត្វា. អនុបាវិសិន្តិ ន កញ្ចិ អនុបវិដ្ឋបុព្ពោស្មិ, ន មយា អញ្ញោ កោចិ សមណោ បុច្ឆិតបុព្ពោតិ វទតិ. ឥមិនា ហិ បច្ចេកពុទ្ធានំ សន្តិកេ ធម្មំ សុណន្តេនបិ ន កទាចិ ឱទិស្សកវសេន បព្ពជ្ជាយ គុណោ បុច្ឆិតបុព្ពោ, តស្មា ឯវមាហ.
ឯវញ្ច បន វត្វា យេន ការណេន បព្ពជិតោ, តំ អាទិតោ បដ្ឋាយ ទីបេន្តោ អាហ –
‘‘មហតា ¶ ចានុភាវេន, គច្ឆន្តោ សិរិយា ជលំ;
គីយមានេសុ គីតេសុ, វជ្ជមានេសុ វគ្គុសុ.
‘‘តូរិយតាឡសង្ឃុដ្ឋេ, សម្មតាលសមាហិតេ;
ស មិគាជិន មទ្ទក្ខិំ, ផលិំ អម្ពំ តិរោច្ឆទំ;
ហញ្ញមានំ មនុស្សេហិ, ផលកាមេហិ ជន្តុភិ.
‘‘សោ ខោហំ តំ សិរិំ ហិត្វា, ឱរោហិត្វា មិគាជិន;
មូលំ អម្ពស្សុបាគច្ឆិំ, ផលិនោ និប្ផលស្ស ច.
‘‘ផលិំ អម្ពំ ហតំ ទិស្វា, វិទ្ធស្តំ វិនឡីកតំ;
អថេកំ ឥតរំ អម្ពំ, នីលោភាសំ មនោរមំ.
‘‘ឯវមេវ ¶ នូនម្ហេបិ, ឥស្សរេ ពហុកណ្ដកេ;
អមិត្តា នោ វធិស្សន្តិ, យថា អម្ពោ ផលី ហតោ.
‘‘អជិនម្ហិ ហញ្ញតេ ទីបិ, នាគោ ទន្តេហិ ហញ្ញតេ;
ធនម្ហិ ធនិនោ ហន្តិ, អនិកេតមសន្ថវំ;
ផលី អម្ពោ អផលោ ច, តេ សត្ថារោ ឧភោ មមា’’តិ.
តត្ថ វគ្គុសូតិ មធុរស្សរេសុ តូរិយេសុ វជ្ជមានេសុ. តូរិយតាឡសង្ឃុដ្ឋេតិ តូរិយានំ តាឡិតេហិ សង្ឃុដ្ឋេ ឧយ្យានេ. សម្មតាលសមាហិតេតិ សម្មេហិ ច តាលេហិ ច សមន្នាគតេ. ស មិគាជិនាតិ មិគាជិន, សោ អហំ អទក្ខិំ. ផលិំ អម្ពន្តិ ផលិតំ អម្ពរុក្ខន្តិ អត្ថោ. តិរោច្ឆទន្តិ តិរោបាការំ ឧយ្យានស្ស អន្តោឋិតំ ពហិបាការំ និស្សាយ ជាតំ អម្ពរុក្ខំ. ហញ្ញមានន្តិ បោថិយមានំ. ឱរោហិត្វាតិ ហត្ថិក្ខន្ធា ឱតរិត្វា. វិនឡីកតន្តិ និបត្តនឡំ កតំ.
ឯវមេវាតិ ¶ ឯវំ ឯវ. ផលីតិ ផលសម្បន្នោ. អជិនម្ហីតិ ចម្មត្ថាយ ចម្មការណា. ទន្តេហីតិ អត្តនោ ទន្តេហិ, ហញ្ញតេ ទន្តនិមិត្តំ ហញ្ញតេតិ អត្ថោ. ហន្តីតិ ហញ្ញតិ. អនិកេតមសន្ថវន្តិ យោ បន និកេតំ បហាយ បព្ពជិតត្តា អនិកេតោ នាម សត្តសង្ខារវត្ថុកស្ស តណ្ហាសន្ថវស្ស ¶ អភាវា អសន្ថវោ នាម, តំ អនិកេតំ អសន្ថវំ កោ ហនិស្សតីតិ អធិប្បាយោ. តេ សត្ថារោតិ តេ ទ្វេ រុក្ខា មម សត្ថារោ អហេសុន្តិ វទតិ.
តំ សុត្វា មិគាជិនោ ‘‘អប្បមត្តោ ហោហី’’តិ រញ្ញោ ឱវាទំ ទត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ. តស្មិំ គតេ សីវលិទេវី រញ្ញោ បាទមូលេ បតិត្វា អាហ –
‘‘សព្ពោ ជនោ បព្យថិតោ, រាជា បព្ពជិតោ ឥតិ;
ហត្ថារោហា អនីកដ្ឋា, រថិកា បត្តិការកា.
‘‘អស្សាសយិត្វា ជនតំ, ឋបយិត្វា បដិច្ឆទំ;
បុត្តំ រជ្ជេ ឋបេត្វាន, អថ បច្ឆា បព្ពជិស្សសី’’តិ.
តត្ថ បព្យថិតោតិ ភីតោ ឧត្រស្តោ. បដិច្ឆទន្តិ អម្ហេ ឌយ្ហមានេបិ វិលុប្បមានេបិ រាជា ន ឱលោកេតីតិ បព្យថិតស្ស មហាជនស្ស អាវរណំ រក្ខំ ឋបេត្វា បុត្តំ ទីឃាវុកុមារំ រជ្ជេ ឋបេត្វា អភិសិញ្ចិត្វា បច្ឆា បព្ពជិស្សសីតិ អត្ថោ.
តតោ ពោធិសត្តោ អាហ –
‘‘ចត្តា មយា ជានបទា, មិត្តាមច្ចា ច ញាតកា;
សន្តិ ¶ បុត្តា វិទេហានំ, ទីឃាវុ រដ្ឋវឌ្ឍនោ;
តេ រជ្ជំ ការយិស្សន្តិ, មិថិលាយំ បជាបតី’’តិ.
តត្ថ សន្តិ បុត្តាតិ សីវលិ សមណានំ បុត្តា នាម នត្ថិ, វិទេហរដ្ឋវាសីនំ បន បុត្តា ទីឃាវុ អត្ថិ, តេ រជ្ជំ ការយិស្សន្តិ. បជាបតីតិ ទេវិំ អាលបតិ.
ទេវី ¶ អាហ ‘‘ទេវ, តុម្ហេសុ តាវ បព្ពជិតេសុ អហំ កិំ ករោមី’’តិ. អថ នំ សោ ‘‘ភទ្ទេ, អហំ តំ អនុសិក្ខាមិ, វចនំ មេ ករោហី’’តិ វត្វា គាថមាហ –
‘‘ឯហិ ¶ តំ អនុសិក្ខាមិ, យំ វាក្យំ មម រុច្ចតិ;
រជ្ជំ តុវំ ការយសិ, បាបំ ទុច្ចរិតំ ពហុំ;
កាយេន វាចា មនសា, យេន គច្ឆសិ ទុគ្គតិំ.
‘‘បរទិន្នកេន បរនិដ្ឋិតេន, បិណ្ឌេន យាបេហិ ស ធីរធម្មោ’’តិ.
តត្ថ តុវន្តិ ត្វំ បុត្តស្ស ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា ‘‘មម បុត្តស្ស រជ្ជ’’ន្តិ រជ្ជំ អនុសាសមានា ពហុំ បាបំ ករិស្សសិ. គច្ឆសីតិ យេន កាយាទីហិ កតេន ពហុបាបេន ទុគ្គតិំ គមិស្សសិ. ស ធីរធម្មោតិ បិណ្ឌិយាលោបេន យាបេតព្ពំ, ឯស បណ្ឌិតានំ ធម្មោតិ.
ឯវំ មហាសត្តោ តស្សា ឱវាទំ អទាសិ. តេសំ អញ្ញមញ្ញំ សល្លបន្តានំ គច្ឆន្តានញ្ញេវ សូរិយោ អត្ថង្គតោ. ទេវី បតិរូបេ ឋានេ ខន្ធាវារំ និវាសាបេសិ. មហាសត្តោបិ ឯកំ រុក្ខមូលំ ឧបគតោ. សោ តត្ថ រត្តិំ វសិត្វា បុនទិវសេ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា មគ្គំ បដិបជ្ជិ. ទេវីបិ ‘‘សេនា បច្ឆតោវ អាគច្ឆតូ’’តិ វត្វា តស្ស បច្ឆតោវ អហោសិ. តេ ភិក្ខាចារវេលាយំ ថូណំ នាម នគរំ បាបុណិំសុ. តស្មិំ ខណេ អន្តោនគរេ ឯកោ បុរិសោ សូណតោ មហន្តំ មំសខណ្ឌំ កិណិត្វា សូលេន អង្គារេសុ បចាបេត្វា និព្ពាបនត្ថាយ ផលកកោដិយំ ឋបេត្វា អដ្ឋាសិ. តស្ស អញ្ញវិហិតស្ស ឯកោ សុនខោ តំ អាទាយ បលាយិ. សោ ញត្វា តំ អនុពន្ធន្តោ យាវ ពហិទក្ខិណទ្វារំ គន្ត្វា និព្ពិន្ទោ និវត្តិ. រាជា ច ទេវី ច សុនខស្ស បុរតោ គច្ឆន្តា ទ្វិធា អហេសុំ ¶ . សោ ភយេន មំសខណ្ឌំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយិ.
មហាសត្តោ តំ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘អយំ សុនខោ ឆឌ្ឌេត្វា អនបេក្ខោ បលាតោ, អញ្ញោបិស្ស សាមិកោ ន បញ្ញាយតិ, ឯវរូបោ អនវជ្ជោ បំសុកូលបិណ្ឌបាតោ នាម នត្ថិ, បរិភុញ្ជិស្សាមិ ន’’ន្តិ. សោ មត្តិកាបត្តំ នីហរិត្វា ¶ តំ មំសខណ្ឌំ អាទាយ បុញ្ឆិត្វា បត្តេ បក្ខិបិត្វា ឧទកផាសុកដ្ឋានំ គន្ត្វា បរិភុញ្ជិតុំ អារភិ. តតោ ទេវី ‘‘សចេ ឯស រជ្ជេនត្ថិកោ ភវេយ្យ, ឯវរូបំ ជេគុច្ឆំ បំសុមក្ខិតំ សុនខុច្ឆិដ្ឋកំ ន ខាទេយ្យ. សចេ ខាទេយ្យ, ឥទានេស អម្ហាកំ សាមិកោ ន ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘មហារាជ, ឯវរូបំ ជេគុច្ឆំ ខាទសី’’តិ អាហ. ‘‘ទេវិ, ត្វំ អន្ធពាលតាយ ឥមស្ស បិណ្ឌបាតស្ស វិសេសំ ន ជានាសី’’តិ វត្វា តស្សេវ បតិតដ្ឋានំ បច្ចវេក្ខិត្វា អមតំ វិយ បរិភុញ្ជិត្វា មុខំ វិក្ខាលេត្វា ហត្ថេ ធោវតិ. តស្មិំ ខណេ ទេវី និន្ទមានា អាហ –
‘‘យោបិ ¶ ចតុត្ថេ ភត្តកាលេ ន ភុញ្ជេ, អជុដ្ឋមារីវ ខុទាយ មិយ្យេ;
ន ត្វេវ បិណ្ឌំ លុឡិតំ អនរិយំ, កុលបុត្តរូបោ សប្បុរិសោ ន សេវេ;
តយិទំ ន សាធុ តយិទំ ន សុដ្ឋុ, សុនខុច្ឆិដ្ឋកំ ជនក ភុញ្ជសេ តុវ’’ន្តិ.
តត្ថ អជុដ្ឋមារីវាតិ អនាថមរណមេវ. លុឡិតន្តិ បំសុមក្ខិតំ. អនរិយន្តិ អសុន្ទរំ. ន សេវេតិ ន-ការោ បរិបុច្ឆនត្ថេ និបាតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សចេ ចតុត្ថេបិ ភត្តកាលេ ន ភុញ្ជេយ្យ, ខុទាយ មរេយ្យ, ននុ ឯវំ សន្តេបិ កុលបុត្តរូបោ សប្បុរិសោ ឯវរូបំ បិណ្ឌំ ន ត្វេវ សេវេយ្យាតិ. តយិទន្តិ តំ ឥទំ.
មហាសត្តោ អាហ –
‘‘ន ចាបិ មេ សីវលិ សោ អភក្ខោ, យំ ហោតិ ចត្តំ គិហិនោ សុនស្ស វា;
យេ ¶ កេចិ ភោគា ឥធ ធម្មលទ្ធា, សព្ពោ សោ ភក្ខោ អនវយោតិ វុត្តោ’’តិ.
តត្ថ អភក្ខោតិ សោ បិណ្ឌបាតោ មម អភក្ខោ នាម ន ហោតិ. យំ ហោតីតិ យំ គិហិនោ វា សុនស្ស វា ចត្តំ ហោតិ, តំ បំសុកូលំ នាម អសាមិកត្តា អនវជ្ជមេវ ហោតិ. យេ កេចីតិ តស្មា អញ្ញេបិ យេ ¶ កេចិ ធម្មេន លទ្ធា ភោគា, សព្ពោ សោ ភក្ខោ. អនវយោតិ អនុអវយោ, អនុបុនប្បុនំ ឱលោកិយមានោបិ អវយោ បរិបុណ្ណគុណោ អនវជ្ជោ, អធម្មលទ្ធំ បន សហស្សគ្ឃនកម្បិ ជិគុច្ឆនីយមេវាតិ.
ឯវំ តេ អញ្ញមញ្ញំ កថេន្តាវ ថូណនគរទ្វារំ សម្បាបុណិំសុ. តត្រ ទារិកាសុ កីឡន្តីសុ ឯកា កុមារិកា ខុទ្ទកកុល្លកេន វាលុកំ បប្ផោដេតិ. តស្សា ឯកស្មិំ ហត្ថេ ឯកំ វលយំ, ឯកស្មិំ ទ្វេ វលយានិ. តានិ អញ្ញមញ្ញំ សង្ឃដ្ដេន្តិ, ឥតរំ និស្សទ្ទំ. រាជា តំ ការណំ ញត្វា ‘‘សីវលិទេវី មម បច្ឆតោ ចរតិ, ឥត្ថី ច នាម បព្ពជិតស្ស មលំ, ‘អយំ បព្ពជិត្វាបិ ភរិយំ ជហិតុំ ន សក្កោតី’តិ គរហិស្សន្តិ មំ. សចាយំ កុមារិកា បណ្ឌិតា ភវិស្សតិ, សីវលិទេវិយា និវត្តនការណំ កថេស្សតិ, ឥមិស្សា កថំ សុត្វា សីវលិទេវិំ ឧយ្យោជេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ –
‘‘កុមារិកេ ឧបសេនិយេ, និច្ចំ និគ្គឡមណ្ឌិតេ;
កស្មា តេ ឯកោ ភុជោ ជនតិ, ឯកោ តេ ន ជនតី ភុជោ’’តិ.
តត្ថ ¶ ឧបសេនិយេតិ មាតរំ ឧបគន្ត្វា សេនិកេ. និគ្គឡមណ្ឌិតេតិ អគលិតមណ្ឌនេន មណ្ឌនសីលិកេតិ វទតិ. ជនតីតិ សទ្ទំ ករោតិ.
កុមារិកា អាហ –
‘‘ឥមស្មិំ មេ សមណ ហត្ថេ, បដិមុក្កា ទុនីវរា;
សង្ឃាតា ជាយតេ សទ្ទោ, ទុតិយស្សេវ សា គតិ.
‘‘ឥមស្មិំ មេ សមណ ហត្ថេ, បដិមុក្កោ ឯកនីវរោ;
សោ អទុតិយោ ន ជនតិ, មុនិភូតោវ តិដ្ឋតិ.
‘‘វិវាទប្បត្តោ ទុតិយោ, កេនេកោ វិវទិស្សតិ;
តស្ស តេ សគ្គកាមស្ស, ឯកត្តមុបរោចត’’ន្តិ.
តត្ថ ¶ ¶ ទុនីវរាតិ ទ្វេ វលយានិ. សង្ឃាតាតិ សំហននតោ សង្ឃដ្ដនតោតិ អត្ថោ. គតីតិ និព្ពត្តិ. ទុតិយស្សេវ ហិ ឯវរូបា និព្ពត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ. សោតិ សោ នីវរោ. មុនិភូតោវាតិ បហីនសព្ពកិលេសោ អរិយបុគ្គលោ វិយ តិដ្ឋតិ. វិវាទប្បត្តោតិ សមណ ទុតិយកោ នាម វិវាទមាបន្នោ ហោតិ, កលហំ ករោតិ, នានាគាហំ គណ្ហាតិ. កេនេកោតិ ឯកកោ បន កេន សទ្ធិំ វិវទិស្សតិ. ឯកត្តមុបរោចតន្តិ ឯកីភាវោ តេ រុច្ចតុ. សមណា នាម ភគិនិម្បិ អាទាយ ន ចរន្តិ, កិំ បន ត្វំ ឯវរូបំ ឧត្តមរូបធរំ ភរិយំ អាទាយ វិចរសិ, អយំ តេ អន្តរាយំ ករិស្សតិ, ឥមំ នីហរិត្វា ឯកកោវ សមណកម្មំ ករោហីតិ នំ ឱវទតិ.
សោ តស្សា កុមារិកាយ វចនំ សុត្វា បច្ចយំ លភិត្វា ទេវិយា សទ្ធិំ កថេន្តោ អាហ –
‘‘សុណាសិ សីវលិ កថា, កុមារិយា បវេទិតា;
បេសិយា មំ គរហិត្ថោ, ទុតិយស្សេវ សា គតិ.
‘‘អយំ ទ្វេធាបថោ ភទ្ទេ, អនុចិណ្ណោ បថាវិហិ;
តេសំ ត្វំ ឯកំ គណ្ហាហិ, អហមេកំ បុនាបរំ.
‘‘មាវច ¶ មំ ត្វំ ‘បតិ មេ’តិ, នាហំ ‘ភរិយា’តិ វា បុនា’’តិ.
តត្ថ កុមារិយា បវេទិតាតិ កុមារិកាយ កថិតា. បេសិយាតិ សចាហំ រជ្ជំ ការេយ្យំ, ឯសា មេ បេសិយា វចនការិកា ភវេយ្យ, ឱលោកេតុម្បិ មំ ន វិសហេយ្យ. ឥទានិ បន អត្តនោ បេសិយំ វិយ ច មញ្ញតិ, ‘‘ទុតិយស្សេវ សា គតី’’តិ មំ ឱវទតិ. អនុចិណ្ណោតិ អនុសញ្ចរិតោ. បថាវិហីតិ បថិកេហិ. ឯកន្តិ តវ រុច្ចនកំ ឯកំ មគ្គំ គណ្ហ, អហំ បន តយា គហិតាវសេសំ អបរំ គណ្ហិស្សាមិ. មាវច មំ ត្វន្តិ សីវលិ ឥតោ បដ្ឋាយ បុន មំ ‘‘បតិ មេ’’តិ មា អវច, អហំ វា ត្វំ ‘‘ភរិយា មេ’’តិ នាវចំ.
សា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘ទេវ, តុម្ហេ ឧត្តមា, ទក្ខិណមគ្គំ គណ្ហថ, អហំ វាមមគ្គំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ វត្វា ថោកំ គន្ត្វា សោកំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តី បុនាគន្ត្វា រញ្ញា សទ្ធិំ កថេន្តី ឯកតោវ នគរំ បាវិសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា ឧបឌ្ឍគាថមាហ –
‘‘ឥមមេវ ¶ កថយន្តា, ថូណំ នគរុបាគមុ’’ន្តិ.
តត្ថ ¶ នគរុបាគមុន្តិ នគរំ បវិដ្ឋា.
បវិសិត្វា ច បន មហាសត្តោ បិណ្ឌត្ថាយ ចរន្តោ ឧសុការស្ស គេហទ្វារំ បត្តោ. សីវលិទេវីបិ ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. តស្មិំ សមយេ ឧសុការោ អង្គារកបល្លេ ឧសុំ តាបេត្វា កញ្ជិយេន តេមេត្វា ឯកំ អក្ខិំ និមីលេត្វា ឯកេន អក្ខិនា ឱលោកេន្តោ ឧជុំ ករោតិ. តំ ទិស្វា មហាសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘សចាយំ បណ្ឌិតោ ភវិស្សតិ, មយ្ហំ ឯកំ ការណំ កថេស្សតិ, បុច្ឆិស្សាមិ ន’’ន្តិ. សោ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆតិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘កោដ្ឋកេ ឧសុការស្ស, ភត្តកាលេ ឧបដ្ឋិតេ;
តត្រា ច សោ ឧសុការោ, ឯកំ ទណ្ឌំ ឧជុំ កតំ;
ឯកញ្ច ចក្ខុំ និគ្គយ្ហ, ជិម្ហមេកេន បេក្ខតី’’តិ.
តត្ថ កោដ្ឋកេតិ ភិក្ខវេ, សោ រាជា អត្តនោ ភត្តកាលេ ឧបដ្ឋិតេ ឧសុការស្ស កោដ្ឋកេ អដ្ឋាសិ. តត្រា ចាតិ តស្មិញ្ច កោដ្ឋកេ. និគ្គយ្ហាតិ និមីលេត្វា. ជិម្ហមេកេនាតិ ឯកេន អក្ខិនា វង្កំ សរំ បេក្ខតិ.
អថ ¶ នំ មហាសត្តោ អាហ –
‘‘ឯវំ នោ សាធុ បស្សសិ, ឧសុការ សុណោហិ មេ;
យទេកំ ចក្ខុំ និគ្គយ្ហ, ជិម្ហមេកេន បេក្ខសី’’តិ.
តស្សត្ថោ – សម្ម ឧសុការ, ឯវំ នុ ត្វំ សាធុ បស្សសិ, យំ ឯកំ ចក្ខុំ និមីលេត្វា ឯកេន ចក្ខុនា វង្កំ សរំ បេក្ខសីតិ.
អថស្ស សោ កថេន្តោ អាហ –
‘‘ទ្វីហិ សមណ ចក្ខូហិ, វិសាលំ វិយ ខាយតិ;
អសម្បត្វា បរមំ លិង្គំ, នុជុភាវាយ កប្បតិ.
‘‘ឯកញ្ច ចក្ខុំ និគ្គយ្ហ, ជិម្ហមេកេន បេក្ខតោ;
សម្បត្វា បរមំ លិង្គំ, ឧជុភាវាយ កប្បតិ.
‘‘វិវាទប្បត្តោ ¶ ទុតិយោ, កេនេកោ វិវទិស្សតិ;
តស្ស តេ សគ្គកាមស្ស, ឯកត្តមុបរោចត’’ន្តិ.
តត្ថ វិសាលំ វិយាតិ វិត្ថិណ្ណំ វិយ ហុត្វា ខាយតិ. អសម្បត្វា បរមំ លិង្គន្តិ បរតោ វង្កដ្ឋានំ អប្បត្វា. នុជុភាវាយាតិ ន ឧជុភាវាយ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – វិសាលេ ខាយមានេ បរតោ ឧជុដ្ឋានំ វា វង្កដ្ឋានំ វា ន បាបុណេយ្យ, តស្មិំ អសម្បត្តេ អទិស្សមានេ ឧជុភាវាយ កិច្ចំ ន កប្បតិ ន សម្បជ្ជតីតិ. សម្បត្វាតិ ចក្ខុនា បត្វា ¶ , ទិស្វាតិ អត្ថោ. វិវាទប្បត្តោតិ យថា ទុតិយេ អក្ខិម្ហិ ឧម្មីលិតេ លិង្គំ ន បញ្ញាយតិ, វង្កដ្ឋានម្បិ ឧជុកំ បញ្ញាយតិ, ឧជុដ្ឋានម្បិ វង្កំ បញ្ញាយតីតិ វិវាទោ ហោតិ, ឯវំ សមណស្សបិ ទុតិយោ នាម វិវាទមាបន្នោ ហោតិ, កលហំ ករោតិ, នានាគាហំ គណ្ហាតិ. កេនេកោតិ ឯកោ បន កេន សទ្ធិំ វិវទិស្សតិ. ឯកត្តមុបរោចតន្តិ ឯកីភាវោ តេ រុច្ចតុ. សមណា នាម ភគិនិម្បិ អាទាយ ន ចរន្តិ, កិំ បន ត្វំ ឯវរូបំ ឧត្តមរូបធរំ ភរិយំ អាទាយ វិចរសិ. អយំ តេ អន្តរាយំ ករិស្សតិ, ឥមំ នីហរិត្វា ឯកកោវ សមណធម្មំ ករោហីតិ សោ តំ ឱវទតិ.
ឯវមស្ស ¶ សោ ឱវាទំ ទត្វា តុណ្ហី អហោសិ. មហាសត្តោបិ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា មិស្សកភត្តំ សំកឌ្ឍិត្វា នគរា និក្ខមិត្វា ឧទកផាសុកដ្ឋានេ និសីទិត្វា កតភត្តកិច្ចោ មុខំ វិក្ខាលេត្វា បត្តំ ថវិកាយ ឱសារេត្វា សីវលិទេវិំ អាមន្តេត្វា អាហ –
‘‘សុណាសិ សីវលិ កថា, ឧសុការេន វេទិតា;
បេសិយា មំ គរហិត្ថោ, ទុតិយស្សេវ សា គតិ.
‘‘អយំ ទ្វេធាបថោ ភទ្ទេ, អនុចិណ្ណោ បថាវិហិ;
តេសំ ត្វំ ឯកំ គណ្ហាហិ, អហមេកំ បុនាបរំ.
‘‘មាវច មំ ត្វំ ‘បតិ មេ’តិ, នាហំ ‘ភរិយា’តិ វា បុនា’’តិ.
តត្ថ សុណាសីតិ សុណ, ត្វំ កថា. ‘‘បេសិយា ម’’ន្តិ ឥទំ បន កុមារិកាយ ឱវាទមេវ សន្ធាយាហ.
សា ¶ កិរ ‘‘មាវច មំ ត្វំ ‘បតិ មេ’តិ’’ វុត្តាបិ មហាសត្តំ អនុពន្ធិយេវ. រាជា នំ និវត្តេតុំ ន សក្កោតិ. មហាជនោបិ អនុពន្ធិ. តតោ បន អដវី អវិទូរេ ហោតិ. មហាសត្តោ នីលវនរាជិំ ទិស្វា តំ និវត្តេតុកាមោ ហុត្វា គច្ឆន្តោយេវ មគ្គសមីបេ មុញ្ជតិណំ អទ្ទស. សោ តតោ ឦសិកំ លុញ្ចិត្វា ‘‘បស្សសិ សីវលិ, អយំ ឥធ បុន ឃដេតុំ ន សក្កា, ឯវមេវ បុន មយ្ហំ តយា សទ្ធិំ សំវាសោ នាម ឃដេតុំ ន សក្កា’’តិ វត្វា ឥមំ ឧបឌ្ឍគាថមាហ –
‘‘មុញ្ជាវេសិកា បវាឡ្ហា, ឯកា វិហរ សីវលី’’តិ.
តត្ថ ឯកា វិហរាតិ អហំ ឯកីភាវេន វិហរិស្សាមិ, ត្វម្បិ ឯកា វិហរាហីតិ តស្សា ឱវាទមទាសិ.
តំ សុត្វា សីវលិទេវី ‘‘ឥតោទានិ បដ្ឋាយ នត្ថិ មយ្ហំ មហាជនកនរិន្ទេន សទ្ធិំ សំវាសោ’’តិ សោកំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តី ឧភោហិ ហត្ថេហិ ឧរំ បហរិត្វា មហាមគ្គេ ¶ បតិ. មហាសត្តោ តស្សា វិសញ្ញិភាវំ ញត្វា បទំ វិកោបេត្វា អរញ្ញំ បាវិសិ. អមច្ចា អាគន្ត្វា តស្សា សរីរំ ឧទកេន សិញ្ចិត្វា ហត្ថបាទេ បរិមជ្ជិត្វា សញ្ញំ លភាបេសុំ. សា ‘‘តាតា, កុហិំ រាជា’’តិ ¶ បុច្ឆិ. ‘‘ននុ តុម្ហេវ ជានាថា’’តិ? ‘‘ឧបធារេថ តាតា’’តិ. តេ ឥតោ ចិតោ ធាវិត្វា វិចិនន្តាបិ មហាសត្តំ ន បស្សិំសុ. ទេវី មហាបរិទេវំ បរិទេវិត្វា រញ្ញោ ឋិតដ្ឋានេ ចេតិយំ ការេត្វា គន្ធមាលាទីហិ បូជេត្វា និវត្តិ. មហាសត្តោបិ ហិមវន្តំ បវិសិត្វា សត្តាហព្ភន្តរេយេវ បញ្ច អភិញ្ញា ច, អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា បុន មនុស្សបថំ នាគមិ. ទេវីបិ ឧសុការេន សទ្ធិំ កថិតដ្ឋានេ, កុមារិកាយ សទ្ធិំ កថិតដ្ឋានេ, មំសបរិភោគដ្ឋានេ, មិគាជិនេន សទ្ធិំ កថិតដ្ឋានេ, នារទេន សទ្ធិំ កថិតដ្ឋានេ ចាតិ សព្ពដ្ឋានេសុ ចេតិយានិ ការេត្វា គន្ធមាលាទីហិ បូជេត្វា សេនង្គបរិវុតា មិថិលំ បត្វា អម្ពវនុយ្យានេ បុត្តស្ស អភិសេកំ ការេត្វា តំ សេនង្គបរិវុតំ នគរំ បេសេត្វា សយំ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា តត្ថេវ ឧយ្យានេ វសន្តី កសិណបរិកម្មំ កត្វា ឈានំ និព្ពត្តេត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណា អហោសិ. មហាសត្តោបិ អបរិហីនជ្ឈានោ ហុត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ.
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ តថាគតោ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខន្តោយេវា’’តិ វត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ ¶ – ‘‘តទា សមុទ្ទរក្ខិកា ទេវធីតា ឧប្បលវណ្ណា អហោសិ, នារទោ សារិបុត្តោ, មិគាជិនោ មោគ្គល្លានោ, កុមារិកា ខេមា ភិក្ខុនី, ឧសុការោ អានន្ទោ, សីវលិទេវី រាហុលមាតា, ទីឃាវុកុមារោ រាហុលោ, មាតាបិតរោ មហារាជកុលានិ, មហាជនកនរិន្ទោ បន អហមេវ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អហោសិ’’ន្តិ.
មហាជនកជាតកវណ្ណនា ទុតិយា.
[៥៤០] ៣. សុវណ្ណសាមជាតកវណ្ណនា
កោ ¶ ¶ នុ មំ ឧសុនា វិជ្ឈីតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឯកំ មាតុបោសកភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ. សាវត្ថិយំ កិរ អដ្ឋារសកោដិវិភវស្ស ឯកស្ស សេដ្ឋិកុលស្ស ឯកបុត្តកោ អហោសិ មាតាបិតូនំ បិយោ មនាបោ. សោ ឯកទិវសំ បាសាទវរគតោ សីហបញ្ជរំ ឧគ្ឃាដេត្វា វីថិំ ឱលោកេន្តោ គន្ធមាលាទិហត្ថំ មហាជនំ ធម្មស្សវនត្ថាយ ជេតវនំ គច្ឆន្តំ ¶ ទិស្វា ‘‘អហម្បិ ធម្មំ សុណិស្សាមី’’តិ មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា គន្ធមាលាទីនិ គាហាបេត្វា វិហារំ គន្ត្វា វត្ថភេសជ្ជបានកាទីនិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទាបេត្វា គន្ធមាលាទីហិ ច ភគវន្តំ បូជេត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ ធម្មំ សុត្វា កាមេសុ អាទីនវំ ទិស្វា បព្ពជ្ជាយ ច អានិសំសំ សល្លក្ខេត្វា បរិសាយ វុដ្ឋិតាយ ភគវន្តំ បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា ‘‘មាតាបិតូហិ អននុញ្ញាតំ បុត្តំ តថាគតា នាម ន បព្ពាជេន្តី’’តិ សុត្វា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា បុន គេហំ គន្ត្វា សគារវេន មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា ឯវមាហ – ‘‘អម្មតាតា, អហំ តថាគតស្ស សន្តិកេ បព្ពជិស្សាមី’’តិ. អថស្ស មាតាបិតរោ តស្ស វចនំ សុត្វា ឯកបុត្តកភាវេន សត្តធា ភិជ្ជមានហទយា វិយ បុត្តសិនេហេន កម្បមានា ឯវមាហំសុ ‘‘តាត បិយបុត្តក, តាត កុលង្កុរ, តាត នយន, តាត ហទយ, តាត បាណសទិស, តយា វិនា កថំ ជីវាម, តយិ បដិពទ្ធំ នោ ជីវិតំ. មយញ្ហិ តាត, ជរាជិណ្ណា វុឌ្ឍា មហល្លកា, អជ្ជ វា សុវេ វា បរសុវេ វា មរណំ បាបុណិស្សាម, តស្មា មា អម្ហេ ឱហាយ គច្ឆសិ. តាត, បព្ពជ្ជា នាម អតិទុក្ករា, សីតេន អត្ថេ សតិ ឧណ្ហំ លភតិ, ឧណ្ហេន អត្ថេ សតិ សីតំ លភតិ, តស្មា តាត, មា បព្ពជាហី’’តិ.
តំ សុត្វា កុលបុត្តោ ទុក្ខី ទុម្មនោ ឱនតសីសោ បជ្ឈាយន្តោវ និសីទិ សត្តាហំ និរាហារោ. អថស្ស មាតាបិតរោ ឯវំ ចិន្តេសុំ ‘‘សចេ នោ បុត្តោ អននុញ្ញាតោ, អទ្ធា មរិស្សតិ, បុន ន បស្សិស្សាម, បព្ពជ្ជាយ ជីវមានំ បុន នំ បស្សិស្សាមា’’តិ. ចិន្តេត្វា ច បន ‘‘តាត បិយបុត្តក, តំ បព្ពជ្ជាយ អនុជានាម, បព្ពជាហី’’តិ អនុជានិំសុ. តំ សុត្វា កុលបុត្តោ តុដ្ឋមានសោ ហុត្វា អត្តនោ សកលសរីរំ ឱណាមេត្វា ¶ មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា វិហារំ គន្ត្វា ភគវន្តំ បព្ពជ្ជំ យាចិ. សត្ថា ឯកំ ភិក្ខុំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ឥមំ កុមារំ បព្ពាជេហី’’តិ អាណាបេសិ. សោ តំ បព្ពាជេសិ. តស្ស បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ មហាលាភសក្ការោ និព្ពត្តិ. សោ អាចរិយុបជ្ឈាយេ អារាធេត្វា លទ្ធូបសម្បទោ បញ្ច វស្សានិ ធម្មំ បរិយាបុណិត្វា ‘‘អហំ ឥធ អាកិណ្ណោ ¶ វិហរាមិ, ន មេ ឥទំ បតិរូប’’ន្តិ វិបស្សនាធុរំ បូរេតុកាមោ ហុត្វា ឧបជ្ឈាយស្ស សន្តិកេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា ឧបជ្ឈាយំ វន្ទិត្វា ជេតវនា និក្ខមិត្វា ឯកំ បច្ចន្តគាមំ និស្សាយ អរញ្ញេ វិហាសិ. សោ តត្ថ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា ទ្វាទស វស្សានិ ឃដេន្តោ វាយមន្តោបិ វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ នាសក្ខិ. មាតាបិតរោបិស្ស គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ ទុគ្គតា អហេសុំ. យេ ហិ តេសំ ខេត្តំ វា វណិជ្ជំ វា បយោជេសុំ, តេ ‘‘ឥមស្មិំ កុលេ បុត្តោ វា ភាតា វា ឥណំ ចោទេត្វា គណ្ហន្តោ នាម នត្ថី’’តិ អត្តនោ អត្តនោ ហត្ថគតំ គហេត្វា យថារុចិ បលាយិំសុ. គេហេ ទាសកម្មករាទយោបិ ហិរញ្ញសុវណ្ណាទីនិ គហេត្វា បលាយិំសុ.
អបរភាគេ ទ្វេ ជនា កបណា ហុត្វា ហត្ថេ ឧទកសិញ្ចនម្បិ អលភិត្វា គេហំ វិក្កិណិត្វា អឃរា ហុត្វា ការុញ្ញភាវំ បត្តា បិលោតិកំ និវាសេត្វា កបាលហត្ថា ភិក្ខាយ ចរិំសុ. តស្មិំ កាលេ ឯកោ ភិក្ខុ ជេតវនតោ និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន តស្ស វសនដ្ឋានំ អគមាសិ. សោ តស្ស អាគន្តុកវត្តំ កត្វា សុខនិសិន្នកាលេ ‘‘ភន្តេ, កុតោ អាគតត្ថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ជេតវនា អាគតោ អាវុសោ’’តិ វុត្តេ សត្ថុនោ ចេវ មហាសាវកាទីនញ្ច អារោគ្យំ បុច្ឆិត្វា មាតាបិតូនញ្ច បវត្តិំ បុច្ឆិ ‘‘កិំ, ភន្តេ, សាវត្ថិយំ អសុកស្ស នាម សេដ្ឋិកុលស្ស អារោគ្យ’’ន្តិ? ‘‘អាវុសោ, មា តស្ស កុលស្ស បវត្តិំ បុច្ឆា’’តិ. ‘‘កិំ ភន្តេ’’តិ. ‘‘អាវុសោ, តស្ស កិរ កុលស្ស ឯកោ បុត្តោ អត្ថិ, សោ ពុទ្ធសាសនេ បព្ពជិតោ, តស្ស បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ ឯតំ កុលំ បរិក្ខីណំ, ឥទានិ ទ្វេ ជនា បរមការុញ្ញភាវំ បត្តា ភិក្ខាយ ចរន្តី’’តិ. សោ តស្ស វចនំ សុត្វា សកភាវេន សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តោ អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ រោទិតុំ អារភិ. ‘‘អាវុសោ, កិំ រោទសី’’តិ? ‘‘ភន្តេ, តេ មយ្ហំ មាតាបិតរោ, អហំ តេសំ បុត្តោ’’តិ. ‘‘អាវុសោ, តវ មាតាបិតរោ តំ និស្សាយ វិនាសំ បត្តា, គច្ឆ, តេ បដិជគ្គាហី’’តិ.
សោ ¶ ‘‘អហំ ទ្វាទស វស្សានិ ឃដេន្តោ វាយមន្តោបិ មគ្គំ វា ផលំ វា និព្ពត្តេតុំ នាសក្ខិំ ¶ , អភព្ពោ ភវិស្សាមិ, កិំ មេ បព្ពជ្ជាយ, គិហី ហុត្វា មាតាបិតរោ បោសេត្វា ទានំ ទត្វា សគ្គបរាយណោ ភវិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អរញ្ញាវាសំ តស្ស ថេរស្ស និយ្យាទេត្វា បុនទិវសេ អរញ្ញា និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន គច្ឆន្តោ សាវត្ថិតោ អវិទូរេ ជេតវនបិដ្ឋិវិហារំ បាបុណិ. តត្ថ ទ្វេ មគ្គា អហេសុំ. តេសុ ឯកោ មគ្គោ ជេតវនំ គច្ឆតិ, ឯកោ សាវត្ថិំ. សោ តត្ថេវ ឋត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ បឋមំ មាតាបិតរោ បស្សាមិ, ឧទាហុ ទសពល’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘មយា មាតាបិតរោ ចិរំ ទិដ្ឋបុព្ពា, ឥតោ បដ្ឋាយ បន មេ ពុទ្ធទស្សនំ ទុល្លភំ ភវិស្សតិ, តស្មា អជ្ជមេវ សម្មាសម្ពុទ្ធំ ទិស្វា ធម្មំ សុត្វា ស្វេ បាតោវ មាតាបិតរោ បស្សិស្សាមី’’តិ សាវត្ថិមគ្គំ ¶ បហាយ សាយន្ហសមយេ ជេតវនំ បាវិសិ. តំ ទិវសំ បន សត្ថា បច្ចូសកាលេ លោកំ ឱលោកេន្តោ ឥមស្ស កុលបុត្តស្ស ឧបនិស្សយសម្បត្តិំ អទ្ទស. សោ តស្សាគមនកាលេ មាតុបោសកសុត្តេន (សំ. និ. ១.២០៥) មាតាបិតូនំ គុណំ វណ្ណេសិ. សោ បន ភិក្ខុ បរិសបរិយន្តេ ឋត្វា សត្ថុស្ស ធម្មកថំ សុណន្តោ ចិន្តេសិ ‘‘អហំ គិហី ហុត្វា មាតាបិតរោ បដិជគ្គិតុំ សក្កោមីតិ ចិន្តេសិំ, សត្ថា បន ‘បព្ពជិតោវ សមានោ បដិជគ្គិតោ ឧបការកោ មាតាបិតូន’ន្តិ វទតិ. សចាហំ សត្ថារំ អទិស្វា គតោ, ឯវរូបាយ បព្ពជ្ជាយ បរិហីនោ ភវេយ្យំ. ឥទានិ បន គិហី អហុត្វា បព្ពជិតោវ សមានោ មាតាបិតរោ បោសេស្សាមី’’តិ.
សោ សលាកគ្គំ គន្ត្វា សលាកភត្តញ្ចេវ សលាកយាគុញ្ច គណ្ហិត្វា ទ្វាទស វស្សានិ អរញ្ញេ វុត្ថភិក្ខុ បារាជិកប្បត្តោ វិយ អហោសិ. សោ បាតោវ សាវត្ថិយំ បវិសិត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ បឋមំ យាគុំ គណ្ហិស្សាមិ, ឧទាហុ មាតាបិតរោ បស្សិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘កបណានំ មាតាបិតូនំ សន្តិកំ តុច្ឆហត្ថេន គន្តុំ អយុត្ត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា យាគុំ គហេត្វា ឯតេសំ បោរាណកគេហទ្វារំ គតោ. មាតាបិតរោបិស្ស យាគុភិក្ខំ ចរិត្វា បរភិត្តិំ និស្សាយ វិហរន្តិ. សោ ឧបគន្ត្វា និសិន្នកេ ទិស្វា ឧប្បន្នសោកោ អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ តេសំ អវិទូរេ អដ្ឋាសិ. តេ តំ ទិស្វាបិ ន សញ្ជានិំសុ. អថ មាតា ‘‘ភិក្ខត្ថាយ ឋិតោ ភវិស្សតី’’តិ សញ្ញាយ ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទាតព្ពយុត្តកំ នត្ថិ, អតិច្ឆថា’’តិ អាហ. សោ តស្សា ¶ កថំ សុត្វា ហទយបូរំ សោកំ គហេត្វា អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ តត្ថេវ អដ្ឋាសិ. ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ ‘‘អតិច្ឆថា’’តិ វុច្ចមានោបិ អដ្ឋាសិយេវ. អថស្ស បិតា មាតរំ អាហ – ‘‘គច្ឆ, ភទ្ទេ, ជានាហិ, បុត្តោ នុ ខោ នោ ឯសោ’’តិ. សា ឧដ្ឋាយ ឧបគន្ត្វា ឱលោកេន្តី សញ្ជានិត្វា បាទមូលេ បតិត្វា បរិទេវិ, បិតាបិស្ស តថេវ អកាសិ, មហន្តំ ការុញ្ញំ អហោសិ.
សោបិ មាតាបិតរោ ទិស្វា សកភាវេន សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តោ អស្សូនិ បវត្តេសិ. សោ សោកំ អធិវាសេត្វា ‘‘អម្មតាតា, មា ចិន្តយិត្ថ, អហំ វោ បោសេស្សាមី’’តិ ¶ មាតាបិតរោ អស្សាសេត្វា យាគុំ បាយេត្វា ឯកមន្តេ និសីទាបេត្វា បុន ភិក្ខំ អាហរិត្វា តេ ភោជេត្វា អត្តនោ អត្ថាយ ភិក្ខំ បរិយេសិត្វា តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា បុន ភត្តេនាបុច្ឆិត្វា បច្ឆា សយំ បរិភុញ្ជតិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ ឥមិនា និយាមេន មាតាបិតរោ បដិជគ្គតិ. អត្តនា លទ្ធានិ បក្ខិកភត្តាទីនិ តេសំយេវ ទត្វា សយំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា លភមានោ ភុញ្ជតិ, អលភមានោ ន ភុញ្ជតិ, វស្សាវាសិកម្បិ អញ្ញម្បិ យំ កិញ្ចិ លភិត្វា តេសំយេវ ទេតិ. តេហិ បរិភុត្តំ ជិណ្ណបិលោតិកំ គហេត្វា អគ្គឡំ ទត្វា រជិត្វា សយំ បរិភុញ្ជតិ. ភិក្ខលភនទិវសេហិ បនស្ស អលភនទិវសា ពហូ អហេសុំ. អថស្ស និវាសនបារុបនំ អតិលូខំ ហោតិ.
ឥតិ ¶ សោ មាតាបិតរោ បដិជគ្គន្តោយេវ អបរភាគេ កិសោ ឧប្បណ្ឌុប្បណ្ឌុកជាតោ ធមនិសន្ថតគត្តោ អហោសិ. អថ នំ សន្ទិដ្ឋសម្ភត្តា ភិក្ខូ បុច្ឆិំសុ ‘‘អាវុសោ, បុព្ពេ តវ សរីរវណ្ណោ សោភតិ, ឥទានិ បន កិសោ ឧប្បណ្ឌុប្បណ្ឌុកជាតោ ធមនិសន្ថតគត្តោ, ព្យាធិ តេ នុ ខោ ឧប្បន្នោ’’តិ. សោ ‘‘នត្ថិ មេ, អាវុសោ, ព្យាធិ, អបិច បន បលិពោធោ មេ អត្ថី’’តិ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. អថ នំ តេ ភិក្ខូ អាហំសុ ‘‘អាវុសោ, ភគវា សទ្ធាទេយ្យំ វិនិបាតេតុំ ន ទេតិ, ត្វំ បន សទ្ធាទេយ្យំ គហេត្វា គិហីនំ ទទមានោ អយុត្តំ ករោសី’’តិ. សោ តេសំ កថំ សុត្វា លជ្ជិតោ ឱលីយិ. តេ ឯត្តកេនបិ អសន្តុដ្ឋា ភគវតោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ភន្តេ, អសុកោ នាម ភិក្ខុ សទ្ធាទេយ្យំ វិនិបាតេត្វា គិហី បោសេតី’’តិ សត្ថុ អារោចេសុំ. សត្ថា តំ ភិក្ខុំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ ភិក្ខុ សទ្ធាទេយ្យំ គហេត្វា គិហី បោសេសី’’តិ ¶ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ តំ កិរិយំ វណ្ណេតុកាមោ អត្តនោ ច បុព្ពចរិយំ បកាសេតុកាមោ ‘‘ភិក្ខុ, គិហី បោសេន្តោ កេ បោសេសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘មាតាបិតរោ មេ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ សត្ថា តស្ស ឧស្សាហំ ជនេតុំ ‘‘សាធុ សាធុ, ភិក្ខូ’’តិ តិក្ខត្តុំ សាធុការំ ទត្វា ‘‘ត្វំ មម គតមគ្គេ ឋិតោ, អហម្បិ បុព្ពចរិយំ ចរន្តោ មាតាបិតរោ បោសេសិ’’ន្តិ អាហ. សោ អស្សាសំ បដិលភិ. សត្ថា តាយ បុព្ពចរិយាយ អាវិករណត្ថំ តេហិ ភិក្ខូហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.
អតីតេ ពារាណសិនគរតោ អវិទូរេ នទិយា ឱរិមតីរេ ឯកោ នេសាទគាមោ អហោសិ, បារិមតីរេ ឯកោ នេសាទគាមោ. ឯកេកស្មិំ គាមេ បញ្ច បញ្ច កុលសតានិ វសន្តិ. ទ្វីសុបិ គាមេសុ ទ្វេ នេសាទជេដ្ឋកា សហាយកា អហេសុំ. តេ ទហរកាលេយេវ កតិកវត្តំ ករិំសុ ‘‘សចេ អម្ហេសុ ឯកស្ស ធីតា ហោតិ, ឯកស្ស បុត្តោ ហោតិ, តេសំ អាវាហវិវាហំ ករិស្សាមា’’តិ. អថ ឱរិមតីរេ គាមជេដ្ឋកស្ស ¶ គេហេ បុត្តោ ជាយិ, ជាតក្ខណេយេវ ទុកូលេន បដិគ្គហិតត្តា ‘‘ទុកូលោ’’ត្វេវស្ស នាមំ ករិំសុ. ឥតរស្ស គេហេ ធីតា ជាយិ, តស្សា បរតីរេ ជាតត្តា ‘‘បារិកា’’តិ នាមំ ករិំសុ. តេ ឧភោបិ អភិរូបា បាសាទិកា អហេសុំ សុវណ្ណវណ្ណា. តេ នេសាទកុលេ ជាតាបិ បាណាតិបាតំ នាម ន ករិំសុ.
អបរភាគេ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកំ ទុកូលកុមារំ មាតាបិតរោ អាហំសុ ‘‘បុត្ត, កុមារិកំ តេ អានយិស្សាមា’’តិ. សោ បន ព្រហ្មលោកតោ អាគតោ សុទ្ធសត្តោ ឧភោ កណ្ណេ បិធាយ ‘‘ន មេ ឃរាវាសេនត្ថោ អម្មតាតា, មា ឯវរូបំ អវចុត្ថា’’តិ វត្វា យាវតតិយំ វុច្ចមានោបិ ន ឥច្ឆិយេវ. បារិកាបិ មាតាបិតូហិ ‘‘អម្ម, អម្ហាកំ សហាយកស្ស បុត្តោ អត្ថិ, សោ អភិរូបោ សុវណ្ណវណ្ណោ, តស្ស តំ ទស្សាមា’’តិ វុត្តា តថេវ វត្វា ឧភោ កណ្ណេ បិទហិ. សាបិ ព្រាហ្មលោកតោ អាគតា ឃរាវាសំ ន ឥច្ឆិ. ទុកូលកុមារោ បន តស្សា រហស្សេន សាសនំ បហិណិ ‘‘សចេ ¶ បារិកេ មេថុនធម្មេន អត្ថិកា, អញ្ញស្ស គេហំ គច្ឆតុ, មយ្ហំ មេថុនធម្មេ ឆន្ទោ នត្ថី’’តិ. សាបិ តស្ស តថេវ សាសនំ បេសេសិ.
អថ ¶ មាតាបិតរោ តេសំ អនិច្ឆមានានញ្ញេវ អាវាហវិវាហំ ករិំសុ. តេ ឧភោបិ កិលេសសមុទ្ទំ អនោតរិត្វា ទ្វេ មហាព្រហ្មានោ វិយ ឯកតោវ វសិំសុ. ទុកូលកុមារោ បន មច្ឆំ វា មិគំ វា ន មារេតិ, អន្តមសោ អាហដមំសម្បិ ន វិក្កិណាតិ. អថ នំ មាតាបិតរោ វទិំសុ ‘‘តាត, ត្វំ នេសាទកុលេ និព្ពត្តិត្វាបិ នេវ ឃរាវាសំ ឥច្ឆសិ, ន បាណវធំ ករោសិ, កិំ នាម កម្មំ ករិស្សសី’’តិ? ‘‘អម្មតាតា, តុម្ហេសុ អនុជានន្តេសុ មយំ បព្ពជិស្សាមា’’តិ. តំ សុត្វា មាតាបិតរោ ‘‘តេន ហិ បព្ពជថា’’តិ ទ្វេ ជនេ អនុជានិំសុ. តេ តុដ្ឋហដ្ឋា មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា គាមតោ និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន គង្គាតីរេន ហិមវន្តំ បវិសិត្វា យស្មិំ ឋានេ មិគសម្មតា នាម នទី ហិមវន្តតោ ឱតរិត្វា គង្គំ បត្តា, តំ ឋានំ គន្ត្វា គង្គំ បហាយ មិគសម្មតាភិមុខា អភិរុហិំសុ.
តស្មិំ ខណេ សក្កស្ស ភវនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សក្កោ ឱលោកេន្តោ តំ ការណំ ញត្វា វិស្សកម្មំ អាមន្តេត្វា ‘‘តាត វិស្សកម្ម, ទ្វេ មហាបុរិសា គាមា និក្ខមិត្វា ហិមវន្តំ បវិដ្ឋា, តេសំ និវាសដ្ឋានំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, មិគសម្មតានទិយា អឌ្ឍកោសន្តរេ ¶ ឯតេសំ បណ្ណសាលញ្ច បព្ពជិតបរិក្ខារេ ច មាបេត្វា ឯហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា មូគបក្ខជាតកេ (ជា. ២.២២.១ អាទយោ) វុត្តនយេនេវ សព្ពំ សំវិទហិត្វា អមនាបសទ្ទេ មិគបក្ខិនោ បលាបេត្វា ឯកបទិកំ ជង្ឃមគ្គំ មាបេត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ. តេបិ តំ មគ្គំ ទិស្វា តេន មគ្គេន គន្ត្វា តំ អស្សមបទំ បាបុណិំសុ. ទុកូលបណ្ឌិតោ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា បព្ពជិតបរិក្ខារេ ទិស្វា ‘‘សក្កេន មយ្ហំ ទិន្នា’’តិ សក្កទត្តិយភាវំ ញត្វា សាដកំ ឱមុញ្ចិត្វា រត្តវាកចីរំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា អជិនចម្មំ អំសេ កត្វា ជដាមណ្ឌលំ ពន្ធិត្វា ឥសិវេសំ គហេត្វា បារិកាយបិ បព្ពជ្ជំ អទាសិ. ឧភោបិ កាមាវចរមេត្តំ ភាវេត្វា តត្ថ វសិំសុ. តេសំ មេត្តានុភាវេន សព្ពេបិ មិគបក្ខិនោ អញ្ញមញ្ញំ មេត្តចិត្តមេវ បដិលភិំសុ, ន កោចិ កញ្ចិ វិហេឋេសិ. បារិកា តតោ បដ្ឋាយ បានីយំ បរិភោជនីយំ អាហរតិ, អស្សមបទំ សម្មជ្ជតិ, សព្ពកិច្ចានិ ករោតិ. ឧភោបិ ផលាផលានិ អាហរិត្វា បរិភុញ្ជិត្វា អត្តនោ អត្តនោ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តា តត្ថ វាសំ កប្បយិំសុ.
សក្កោ ¶ តេសំ ឧបដ្ឋានំ អាគច្ឆតិ. សោ ឯកទិវសំ អនុឱលោកេន្តោ ‘‘ឥមេសំ ចក្ខូនិ បរិហាយិស្សន្តី’’តិ អន្តរាយំ ទិស្វា ទុកូលបណ្ឌិតំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិត្វា ¶ ឯវមាហ – ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ អន្តរាយោ បញ្ញាយតិ, បដិជគ្គនកំ បុត្តំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, លោកធម្មំ បដិសេវថា’’តិ. អថ នំ ទុកូលបណ្ឌិតោ អាហ – ‘‘សក្ក, កិន្នាមេតំ កថេសិ, មយំ អគារមជ្ឈេ វសន្តាបិ ឯតំ លោកធម្មំ បុឡវកគូថរាសិំ វិយ ជិគុច្ឆិម្ហា, ឥទានិ បន អរញ្ញំ បវិសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា កថំ ឯវរូបំ ករិស្សាមា’’តិ. អថ សក្កោ តំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, សចេ ឯវំ ន ករោថ, បារិកាយ តាបសិយា ឧតុនិកាលេ នាភិំ ហត្ថេន បរាមសេយ្យាថា’’តិ. ទុកូលបណ្ឌិតោ ‘‘ឥទំ សក្កា កាតុ’’ន្តិ សម្បដិច្ឆិ. សក្កោ តំ វន្ទិត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ.
ទុកូលបណ្ឌិតោបិ តំ ការណំ បារិកាយ អាចិក្ខិត្វា អស្សា ឧតុនិកាលេ នាភិំ ហត្ថេន បរាមសិ. តទា ពោធិសត្តោ ទេវលោកតោ ចវិត្វា តស្សា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ ¶ គណ្ហិ. សា ទសមាសច្ចយេន សុវណ្ណវណ្ណំ បុត្តំ វិជាយិ, តេនេវស្ស ‘‘សុវណ្ណសាមោ’’តិ នាមំ ករិំសុ. បារិកាយ ផលាផលត្ថាយ វនំ គតកាលេ បព្ពតន្តរេ កិន្នរិយោ ធាតិកិច្ចំ ករិំសុ. តេ ឧភោបិ ពោធិសត្តំ ន្ហាបេត្វា បណ្ណសាលាយំ និបជ្ជាបេត្វា ផលាផលត្ថាយ អរញ្ញំ គច្ឆន្តិ. តស្មិំ ខណេ កិន្នរា កុមារំ គហេត្វា គិរិកន្ទរាទីសុ ន្ហាបេត្វា បព្ពតមត្ថកំ អារុយ្ហ នានាបុប្ផេហិ អលង្ករិត្វា ហរិតាលមនោសិលាទីនិ សិលាយំ ឃំសិត្វា នលាដេ តិលកេ កត្វា បុន អានេត្វា បណ្ណសាលាយំ និបជ្ជាបេសុំ. បារិកាបិ អាគន្ត្វា បុត្តំ ថញ្ញំ បាយេសិ. តំ អបរភាគេ វឌ្ឍិត្វា សោឡសវស្សុទ្ទេសិកម្បិ អនុរក្ខន្តា មាតាបិតរោ បណ្ណសាលាយំ និសីទាបេត្វា សយមេវ វនមូលផលាផលត្ថាយ វនំ គច្ឆន្តិ. មហាសត្តោ ‘‘មម មាតាបិតូនំ កទាចិ កោចិទេវ អន្តរាយោ ភវេយ្យា’’តិ ចិន្តេត្វា តេសំ គតមគ្គំ សល្លក្ខេសិ.
អថេកទិវសំ តេសំ វនមូលផលាផលំ អាទាយ សាយន្ហសមយេ និវត្តន្តានំ អស្សមបទតោ អវិទូរេ មហាមេឃោ ឧដ្ឋហិ. តេ ឯកំ រុក្ខមូលំ បវិសិត្វា វម្មិកមត្ថកេ អដ្ឋំសុ. តស្ស ច អព្ភន្តរេ អាសីវិសោ អត្ថិ. តេសំ សរីរតោ សេទគន្ធមិស្សកំ ឧទកំ ឱតរិត្វា តស្ស ¶ នាសាបុដំ បាវិសិ. សោ កុជ្ឈិត្វា នាសាវាតេន បហរិ. ទ្វេបិ អន្ធា ហុត្វា អញ្ញមញ្ញំ ន បស្សិំសុ. ទុកូលបណ្ឌិតោ បារិកំ អាមន្តេត្វា ‘‘បារិកេ មម ចក្ខូនិ បរិហីនានិ, អហំ តំ ន បស្សាមី’’តិ អាហ. សាបិ តថេវ អាហ. តេ ‘‘នត្ថិ នោ ឥទានិ ជីវិត’’ន្តិ មគ្គំ អបស្សន្តា បរិទេវមានា អដ្ឋំសុ. ‘‘កិំ បន តេសំ បុព្ពកម្ម’’ន្តិ? តេ កិរ បុព្ពេ វេជ្ជកុលេ អហេសុំ. អថ សោ វេជ្ជោ ឯកស្ស មហាធនស្ស បុរិសស្ស អក្ខិរោគំ បដិជគ្គិ. សោ តស្ស កិញ្ចិ ធនំ ន អទាសិ. អថ វេជ្ជោ កុជ្ឈិត្វា អត្តនោ គេហំ គន្ត្វា ភរិយាយ អារោចេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, អហំ តស្ស អក្ខិរោគំ បដិជគ្គាមិ, ឥទានិ មយ្ហំ ធនំ ន ទេតិ, កិំ ករោមា’’តិ អាហ ¶ . សាបិ កុជ្ឈិត្វា ‘‘ន នោ តស្ស សន្តកេនត្ថោ, ភេសជ្ជំ តស្ស ឯកយោគំ ទត្វា អក្ខីនិ កាណានិ ករោហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តថា អកាសិ. សោ នចិរស្សេវ អន្ធោ ហោតិ. តេសំ ឧភិន្នម្បិ ឥមិនា កម្មេន ចក្ខូនិ អន្ធានិ ជាយិំសុ.
អថ មហាសត្តោ ‘‘មម មាតាបិតរោ ¶ អញ្ញេសុ ទិវសេសុ ឥមាយ វេលាយ អាគច្ឆន្តិ, ឥទានិ តេសំ បវត្តិំ ន ជានាមិ, បដិមគ្គំ គមិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា មគ្គំ គន្ត្វា សទ្ទមកាសិ. តេ តស្ស សទ្ទំ សញ្ជានិត្វា បដិសទ្ទំ ករិត្វា បុត្តសិនេហេន ‘‘តាត សុវណ្ណសាម, ឥធ បរិបន្ថោ អត្ថិ, មា អាគមី’’តិ វទិំសុ. អថ នេសំ ‘‘តេន ហិ ឥមំ លដ្ឋិកោដិំ គហេត្វា មម សន្តិកំ ឯថា’’តិ ទីឃលដ្ឋិំ អទាសិ. តេ លដ្ឋិកោដិំ គហេត្វា តស្ស សន្តិកំ អាគមិំសុ. អថ នេ ‘‘កេន ការណេន វោ ចក្ខូនិ វិនដ្ឋានី’’តិ បុច្ឆិ. អថ នំ មាតាបិតរោ អាហំសុ ‘‘តាត, មយំ ទេវេ វស្សន្តេ ឥធ រុក្ខមូលេ វម្មិកមត្ថកេ ឋិតា, តេន ការណេនា’’តិ. សោ មាតាបិតូនំ កថំ សុត្វាវ អញ្ញាសិ ‘‘តត្ថ អាសីវិសេន ភវិតព្ពំ, តេន កុទ្ធេន នាសាវាតោ វិស្សដ្ឋោ ភវិស្សតី’’តិ. សោ មាតាបិតរោ ទិស្វា រោទិ ចេវ ហសិ ច. អថ នំ តេ បុច្ឆិំសុ ‘‘កស្មា, តាត, រោទសិ ចេវ ហសសិ ចា’’តិ? អម្មតាតា, ‘‘តុម្ហាកំ ទហរកាលេយេវ ឯវំ ចក្ខូនិ វិនដ្ឋានី’’តិ រោទិំ, ‘‘ឥទានិ បដិជគ្គិតុំ លភិស្សាមី’’តិ ហសិំ. អម្មតាតា, តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថ, អហំ វោ បដិជគ្គិស្សាមីតិ.
សោ មាតាបិតរោ អស្សាសេត្វា អស្សមបទំ អានេត្វា តេសំ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានេសុ ចង្កមេ បណ្ណសាលាយំ វច្ចដ្ឋានេ បស្សាវដ្ឋានេ ចាតិ ¶ សព្ពដ្ឋានេសុ រជ្ជុកេ ពន្ធិ, តតោ បដ្ឋាយ តេ អស្សមបទេ ឋបេត្វា សយំ វនមូលផលាទីនិ អាហរិត្វា បណ្ណសាលាយំ ឋបេត្វា បាតោវ តេសំ វសនដ្ឋានំ សម្មជ្ជិត្វា មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា ឃដំ អាទាយ មិគសម្មតានទិំ គន្ត្វា បានីយបរិភោជនីយំ អាហរិត្វា ឧបដ្ឋាបេតិ, ទន្តកដ្ឋមុខោទកាទីនិ ទត្វា មធុរផលាផលំ ទេតិ, តេហិ ភុញ្ជិត្វា មុខេ វិក្ខាលិតេ សយំ ខាទិត្វា មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា មិគគណបរិវុតោ ផលាផលត្ថាយ អរញ្ញំ បាវិសិ. បព្ពតបាទេ កិន្នរបរិវារោ ផលាផលំ គហេត្វា សាយន្ហសមយេ អាគន្ត្វា ឃដេន ឧទកំ អាហរិត្វា ឧណ្ហោទកេន តេសំ យថារុចិ ន្ហាបនំ បាទធោវនំ វា កត្វា អង្គារកបល្លំ ឧបនេត្វា ហត្ថបាទេ សេទេត្វា តេសំ និសិន្នានំ ផលាផលំ ទត្វា ខាទាបេត្វា បរិយោសានេ សយំ ខាទិត្វា សេសកំ ឋបេសិ. ឥមិនា និយាមេនេវ មាតាបិតរោ បដិជគ្គិ.
តស្មិំ សមយេ ពារាណសិយំ បីឡិយក្ខោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ. សោ មិគមំសលោភេន មាតរំ ¶ រជ្ជំ បដិច្ឆាបេត្វា សន្នទ្ធបញ្ចាវុធោ ហិមវន្តំ បវិសិត្វា មិគេ វធិត្វា មំសំ ខាទន្តោ ¶ មិគសម្មតានទិំ បត្វា អនុបុព្ពេន សាមស្ស បានីយគ្គហណតិត្ថំ សម្បត្តោ មិគបទវលញ្ជំ ទិស្វា មណិវណ្ណាហិ សាខាហិ កោដ្ឋកំ កត្វា ធនុំ អាទាយ វិសបីតំ សរំ សន្នហិត្វា និលីនោវ អច្ឆិ. មហាសត្តោបិ សាយន្ហសមយេ ផលាផលំ អាហរិត្វា អស្សមបទេ ឋបេត្វា មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា ‘‘បានីយំ អាហរិស្សាមី’’តិ ឃដំ គហេត្វា មិគគណបរិវុតោ ទ្វេបិ មិគេ ឯកតោ កត្វា តេសំ បិដ្ឋិយំ បានីយឃដំ ឋបេត្វា ហត្ថេន គហេត្វា នទីតិត្ថំ អគមាសិ. រាជា កោដ្ឋកេ ឋិតោវ តំ តថា អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘មយា ឯត្តកំ កាលំ ឯវំ វិចរន្តេនបិ មនុស្សោ នាម ន ទិដ្ឋបុព្ពោ, ទេវោ នុ ខោ ឯស នាគោ នុ ខោ, សចេ បនាហំ ឯតំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិស្សាមិ. ទេវោ ចេ ភវិស្សតិ, អាកាសំ ឧប្បតិស្សតិ. នាគោ ចេ, ភូមិយំ បវិសិស្សតិ. ន ខោ បនាហំ សព្ពកាលំ ហិមវន្តេយេវ វិចរិស្សាមិ, ពារាណសិំ គមិស្សាមិ. តត្រ មំ បុច្ឆិស្សន្តិ ‘អបិ នុ ខោ តេ, មហារាជ, ហិមវន្តេ វសន្តេន កិញ្ចិ អឆរិយំ ទិដ្ឋបុព្ព’ន្តិ? តត្រាហំ ‘ឯវរូបោ មេ សត្តោ ទិដ្ឋបុព្ពោ’តិ វក្ខាមិ. ‘កោ នាមេសោ’តិ វុត្តេ សចេ ‘ន ជានាមី’តិ វក្ខាមិ ¶ , អថ គរហិស្សន្តិ មំ, តស្មា ឯតំ វិជ្ឈិត្វា ទុព្ពលំ កត្វា បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ.
អថ តេសុ មិគេសុ បឋមមេវ ឱតរិត្វា បានីយំ បិវិត្វា ឧត្តិណ្ណេសុ ពោធិសត្តោ ឧគ្គហិតវត្តោ មហាថេរោ វិយ សណិកំ ឱតរិត្វា បស្សទ្ធទរថោ បច្ចុត្តរិត្វា រត្តវាកចីរំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា អជិនចម្មំ អំសេ កត្វា បានីយឃដំ ឧក្ខិបិត្វា ឧទកំ បុញ្ឆិត្វា វាមអំសកូដេ ឋបេសិ. តស្មិំ កាលេ ‘‘ឥទានិ វិជ្ឈិតុំ សមយោ’’តិ រាជា វិសបីតំ សរំ ឧក្ខិបិត្វា មហាសត្តំ ទក្ខិណបស្សេ វិជ្ឈិ, សរោ វាមបស្សេន និក្ខមិ. តស្ស វិទ្ធភាវំ ញត្វា មិគគណា ភីតា បលាយិំសុ. សុវណ្ណសាមបណ្ឌិតោ បន វិទ្ធោបិ បានីយឃដំ យថា វា តថា វា អនវសុម្ភិត្វា សតិំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា សណិកំ ឱតារេត្វា វាលុកំ វិយូហិត្វា ឋបេត្វា ទិសំ វវត្ថបេត្វា មាតាបិតូនំ វសនដ្ឋានទិសាភាគេន សីសំ កត្វា រជតបដ្ដវណ្ណាយ វាលុកាយ ¶ សុវណ្ណបដិមា វិយ និបជ្ជិត្វា សតិំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា ‘‘ឥមស្មិំ ហិមវន្តប្បទេសេ មម វេរី នាម នត្ថិ, មយ្ហំ មាតាបិតូនញ្ច វេរី នាម នត្ថី’’តិ មុខេន លោហិតំ ឆឌ្ឌេត្វា រាជានំ អទិស្វាវ បឋមំ គាថមាហ –
‘‘កោ នុ មំ ឧសុនា វិជ្ឈិ, បមត្តំ ឧទហារកំ;
ខត្តិយោ ព្រាហ្មណោ វេស្សោ, កោ មំ វិទ្ធា និលីយសី’’តិ.
តត្ថ ¶ បមត្តន្តិ មេត្តាភាវនាយ អនុបដ្ឋិតសតិំ. ឥទញ្ហិ សោ សន្ធាយ តស្មិំ ខណេ អត្តានំ បមត្តំ នាម អកាសិ. វិទ្ធាតិ វិជ្ឈិត្វា.
ឯវញ្ច បន វត្វា បុន អត្តនោ សរីរមំសស្ស អភក្ខសម្មតភាវំ ទស្សេតុំ ទុតិយំ គាថមាហ –
‘‘ន មេ មំសានិ ខជ្ជានិ, ចម្មេនត្ថោ ន វិជ្ជតិ;
អថ កេន នុ វណ្ណេន, វិទ្ធេយ្យំ មំ អមញ្ញថា’’តិ.
ទុតិយគាថំ វត្វា តមេវ នាមាទិវសេន បុច្ឆន្តោ អាហ –
‘‘កោ វា ត្វំ កស្ស វា បុត្តោ, កថំ ជានេមុ តំ មយំ;
បុដ្ឋោ មេ សម្ម អក្ខាហិ, កិំ មំ វិទ្ធា និលីយសី’’តិ.
តត្ថ ¶ អមញ្ញថាតិ អយំ បុរិសោ កេន ការណេន មំ វិជ្ឈិតព្ពន្តិ អមញ្ញិត្ថាតិ អត្ថោ.
ឯវញ្ច បន វត្វា តុណ្ហី អហោសិ. តំ សុត្វា រាជា ‘‘អយំ មយា វិសបីតេន សល្លេន វិជ្ឈិត្វា បាតិតោបិ នេវ មំ អក្កោសតិ ន បរិភាសតិ, មម ហទយំ សម្ពាហន្តោ វិយ បិយវចនេន សមុទាចរតិ, គច្ឆិស្សាមិស្ស សន្តិក’’ន្តិ ចិន្តេត្វា គន្ត្វា តស្ស សន្តិកេ ឋិតោវ ទ្វេ គាថា អភាសិ –
‘‘រាជាហមស្មិ កាសីនំ, បីឡិយក្ខោតិ មំ វិទូ;
លោភា រដ្ឋំ បហិត្វាន, មិគមេសំ ចរាមហំ.
‘‘ឥស្សត្ថេ ចស្មិ កុសលោ, ទឡ្ហធម្មោតិ វិស្សុតោ;
នាគោបិ មេ ន មុច្ចេយ្យ, អាគតោ ឧសុបាតន’’ន្តិ.
តត្ថ រាជាហមស្មីតិ ឯវំ កិរស្ស វិតក្កោ អហោសិ ‘‘ទេវាបិ នាគាបិ មនុស្សភាសាយ កថេន្តិយេវ, អហមេតំ ទេវោតិ វា នាគោតិ វា មនុស្សោតិ វា ន ជានាមិ. សចេ កុជ្ឈេយ្យ, នាសេយ្យ ¶ មំ, ‘រាជា’តិ វុត្តេ បន អភាយន្តោ នាម នត្ថី’’តិ. តស្មា អត្តនោ រាជភាវំ ជានាបេតុំ បឋមំ ‘‘រាជាហមស្មី’’តិ អាហ. លោភាតិ មិគមំសលោភេន. មិគមេសន្តិ មិគំ ឯសន្តោ. ចរាមហន្តិ ចរាមិ អហំ. ទុតិយំ គាថំ បន អត្តនោ ¶ ពលំ ទីបេតុកាមោ ឯវមាហ. តត្ថ ឥស្សត្ថេតិ ធនុសិប្បេ. ទឡ្ហធម្មោតិ ទឡ្ហធនុំ សហស្សត្ថាមធនុំ ឱរោបេតុញ្ច អារោបេតុញ្ច សមត្ថោ.
ឥតិ រាជា អត្តនោ ពលំ វណ្ណេត្វា តស្ស នាមគោត្តំ បុច្ឆន្តោ អាហ –
‘‘កោ វា ត្វំ កស្ស វា បុត្តោ, កថំ ជានេមុ តំ មយំ;
បិតុនោ អត្តនោ ចាបិ, នាមគោត្តំ បវេទយា’’តិ.
តត្ថ បវេទយាតិ កថយ.
តំ ¶ សុត្វា មហាសត្តោ ‘‘សចាហំ ‘ទេវនាគកិន្នរខត្តិយាទីសុ អញ្ញតរោហមស្មី’តិ កថេយ្យំ, សទ្ទហេយ្យេវ ឯស, សច្ចមេវ បនស្ស កថេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯវមាហ –
‘‘នេសាទបុត្តោ ភទ្ទន្តេ, សាមោ ឥតិ មំ ញាតយោ;
អាមន្តយិំសុ ជីវន្តំ, ស្វជ្ជេវាហំ គតោ សយេ.
‘‘វិទ្ធោស្មិ បុថុសល្លេន, សវិសេន យថា មិគោ;
សកម្ហិ លោហិតេ រាជ, បស្ស សេមិ បរិប្លុតោ.
‘‘បដិវាមគតំ សល្លំ, បស្ស ធិម្ហាមិ លោហិតំ;
អាតុរោ ត្យានុបុច្ឆាមិ, កិំ មំ វិទ្ធា និលីយសិ.
‘‘អជិនម្ហិ ហញ្ញតេ ទីបិ, នាគោ ទន្តេហិ ហញ្ញតេ;
អថ កេន នុ វណ្ណេន, វិទ្ធេយ្យំ មំ អមញ្ញថា’’តិ.
តត្ថ ជីវន្តន្តិ មំ ឥតោ បុព្ពេ ជីវមានំ ‘‘ឯហិ សាម, យាហិ សាមា’’តិ ញាតយោ អាមន្តយិំសុ. ស្វជ្ជេវាហំ គតោតិ សោ អហំ អជ្ជ ឯវំ គតោ មរណមុខេ សម្បត្តោ, បវិដ្ឋោតិ អត្ថោ ¶ . សយេតិ សយាមិ. បរិប្លុតោតិ និមុគ្គោ. បដិវាមគតន្តិ ទក្ខិណបស្សេន បវិសិត្វា វាមបស្សេន និគ្គតន្តិ អត្ថោ. បស្សាតិ ឱលោកេហិ មំ. ធិម្ហាមីតិ និដ្ឋុភាមិ, ឥទំ សោ សតិំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា អវិកម្បមានោវ លោហិតំ មុខេន ឆឌ្ឌេត្វា អាហ. អាតុរោ ត្យានុបុច្ឆាមី’’តិ ពាឡ្ហគិលានោ ហុត្វា អហំ តំ អនុបុច្ឆាមិ. និលីយសីតិ ឯតស្មិំ វនគុម្ពេ និលីនោ អច្ឆសិ. វិទ្ធេយ្យន្តិ វិជ្ឈិតព្ពំ. អមញ្ញថាតិ អមញ្ញិត្ថ.
រាជា តស្ស វចនំ សុត្វា យថាភូតំ អនាចិក្ខិត្វា មុសាវាទំ កថេន្តោ អាហ –
‘‘មិគោ ឧបដ្ឋិតោ អាសិ, អាគតោ ឧសុបាតនំ;
តំ ទិស្វា ឧព្ពិជី សាម, តេន កោធោ មមាវិសី’’តិ.
តត្ថ អាវិសីតិ អជ្ឈោត្ថរិ. តេន ការណេន មេ កោធោ ឧប្បន្នោតិ ទីបេតិ.
អថ ¶ ¶ នំ មហាសត្តោ ‘‘កិំ វទេសិ, មហារាជ, ឥមស្មិំ ហិមវន្តេ មំ ទិស្វា បលាយនមិគោ នាម នត្ថី’’តិ វត្វា អាហ –
‘‘យតោ សរាមិ អត្តានំ, យតោ បត្តោស្មិ វិញ្ញុតំ;
ន មំ មិគា ឧត្តសន្តិ, អរញ្ញេ សាបទានិបិ.
‘‘យតោ និធិំ បរិហរិំ, យតោ បត្តោស្មិ យោព្ពនំ;
ន មំ មិគា ឧត្តសន្តិ, អរញ្ញេ សាបទានិបិ.
‘‘ភីរូ កិម្បុរិសា រាជ, បព្ពតេ គន្ធមាទនេ;
សម្មោទមានា គច្ឆាម, បព្ពតានិ វនានិ ច.
‘‘ន មំ មិគា ឧត្តសន្តិ, អរញ្ញេ សាបទានិបិ;
អថ កេន នុ វណ្ណេន, ឧត្រាសន្តិ មិគា មម’’ន្តិ.
តត្ថ ន មំ មិគាតិ ភោ មហារាជ, យតោ កាលតោ បដ្ឋាយ អហំ អត្តានំ សរាមិ, យតោ កាលតោ បដ្ឋាយ អហំ វិញ្ញុភាវំ បត្តោ អស្មិ ភវាមិ, តតោ កាលតោ បដ្ឋាយ មំ ទិស្វា មិគា ¶ នាម ន ឧត្តសន្តិ. សាបទានិបីតិ វាឡមិគាបិ. យតោ និធិន្តិ យតោ កាលតោ បដ្ឋាយ អហំ វាកចីរំ បរិហរិំ. ភីរូ កិម្បុរិសាតិ មហារាជ, មិគា តាវ តិដ្ឋន្តុ, កិម្បុរិសា នាម អតិភីរុកា ហោន្តិ. យេ ឥមស្មិំ គន្ធមាទនបព្ពតេ វិហរន្តិ, តេបិ មំ ទិស្វា ន ឧត្តសន្តិ, អថ ខោ មយំ អញ្ញមញ្ញំ សម្មោទមានា គច្ឆាម. ឧត្រាសន្តិ មិគា មមន្តិ មមំ ទិស្វា មិគា ឧត្រាសេយ្យុំ, កេន ការណេន ត្វំ មំ សទ្ទហាបេស្សសីតិ ទីបេតិ.
តំ សុត្វា រាជា ‘‘មយា ឥមំ និរបរាធំ វិជ្ឈិត្វា មុសាវាទោ កថិតោ, សច្ចមេវ កថយិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ –
‘‘ន តំ តស មិគោ សាម, កិំ តាហំ អលិកំ ភណេ;
កោធលោភាភិភូតាហំ, ឧសុំ តេ តំ អវស្សជិ’’ន្តិ.
តត្ថ ន តំ តសាតិ ន តំ ទិស្វា មិគោ តស, ន ភីតោតិ អត្ថោ. កិំ តាហន្តិ កិំ តេ ឯវំ កល្យាណទស្សនស្ស សន្តិកេ អហំ អលិកំ ភណិស្សាមិ ¶ . កោធលោភាភិភូតាហន្តិ កោធេន ច លោភេន ច អភិភូតោ ហុត្វា អហំ. សោ ហិ បឋមមេវ មិគេសុ ឧប្បន្នេន កោធេន ‘‘មិគេ វិជ្ឈិស្សាមី’’តិ ធនុំ អារោបេត្វា ឋិតោ បច្ឆា ពោធិសត្តំ ទិស្វា តស្ស ទេវតាទីសុ អញ្ញតរភាវំ អជានន្តោ ‘‘បុច្ឆិស្សាមិ ន’’ន្តិ លោភំ ឧប្បាទេសិ, តស្មា ឯវមាហ.
ឯវញ្ច បន វត្វា ‘‘នាយំ សុវណ្ណសាមោ ឥមស្មិំ អរញ្ញេ ឯកកោវ វសិស្សតិ, ញាតកេហិបិស្ស ភវិតព្ពំ, បុច្ឆិស្សាមិ ន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ឥតរំ គាថមាហ –
‘‘កុតោ នុ សាម អាគម្ម, កស្ស វា បហិតោ តុវំ;
‘ឧទហារោ នទិំ គច្ឆ’, អាគតោ មិគសម្មត’’ន្តិ.
តត្ថ សាមាតិ មហាសត្តំ អាលបតិ. អាគម្មាតិ កុតោ ទេសា ឥមំ វនំ អាគមិត្វា ‘‘អម្ហាកំ ឧទហារោ ឧទកំ អាហរិតុំ នទិំ គច្ឆា’’តិ កស្ស វា បហិតោកេន បុគ្គលេន បេសិតោ ហុត្វា តុវំ ឥមំ មិគសម្មតំ អាគតោតិ អត្ថោ.
សោ ¶ តស្ស កថំ សុត្វា មហន្តំ ទុក្ខវេទនំ អធិវាសេត្វា មុខេន លោហិតំ ឆឌ្ឌេត្វា គាថមាហ –
‘‘អន្ធា ¶ មាតាបិតា មយ្ហំ, តេ ភរាមិ ព្រហាវនេ;
តេសាហំ ឧទកាហារោ, អាគតោ មិគសម្មត’’ន្តិ.
តត្ថ ភរាមីតិ មូលផលាទីនិ អាហរិត្វា បោសេមិ.
ឯវញ្ច បន វត្វា មហាសត្តោ មាតាបិតរោ អារព្ភ វិលបន្តោ អាហ –
‘‘អត្ថិ នេសំ ឧសាមត្តំ, អថ សាហស្ស ជីវិតំ;
ឧទកស្ស អលាភេន, មញ្ញេ អន្ធា មរិស្សរេ.
‘‘ន មេ ឥទំ តថា ទុក្ខំ, លព្ភា ហិ បុមុនា ឥទំ;
យញ្ច អម្មំ ន បស្សាមិ, តំ មេ ទុក្ខតរំ ឥតោ.
‘‘ន ¶ មេ ឥទំ តថា ទុក្ខំ, លព្ភា ហិ បុមុនា ឥទំ;
យញ្ច តាតំ ន បស្សាមិ, តំ មេ ទុក្ខតរំ ឥតោ.
‘‘សា នូន កបណា អម្មា, ចិររត្តាយ រុច្ឆតិ;
អឌ្ឍរត្តេវ រត្តេ វា, នទីវ អវសុច្ឆតិ.
‘‘សោ នូន កបណោ តាតោ, ចិររត្តាយ រុច្ឆតិ;
អឌ្ឍរត្តេវ រត្តេ វា, នទីវ អវសុច្ឆតិ.
‘‘ឧដ្ឋានបាទចរិយាយ, បាទសម្ពាហនស្ស ច;
សាម តាតវិលបន្តា, ហិណ្ឌិស្សន្តិ ព្រហាវនេ.
ឥទម្បិ ទុតិយំ សល្លំ, កម្បេតិ ហទយំ មមំ;
យញ្ច អន្ធេ ន បស្សាមិ, មញ្ញេ ហិស្សាមិ ជីវិត’’ន្តិ.
តត្ថ ឧសាមត្តន្តិ ភោជនមត្តំ. ‘‘ឧសា’’តិ ហិ ភោជនស្ស នាមំ តស្ស ច អត្ថិតាយ. សាហស្ស ជីវិតន្តិ ឆទិវសមត្តំ ជីវិតន្តិ អត្ថោ. ឥទំ អាហរិត្វា ឋបិតំ ផលាផលំ សន្ធាយាហ ¶ . អថ វា ឧសាតិ ឧស្មា. តេនេតំ ទស្សេតិ – តេសំ សរីរេ ឧស្មាមត្តំ អត្ថិ, អថ មយា អាភតេន ផលាផលេន សាហស្ស ជីវិតំ អត្ថីតិ. មរិស្សរេតិ មរិស្សន្តីតិ មញ្ញាមិ. បុមុនាតិ បុរិសេន, ឯវរូបញ្ហិ ទុក្ខំ បុរិសេន លភិតព្ពមេវាតិ អត្ថោ. ចិររត្តាយ រុច្ឆតីតិ ចិររត្តំ រោទិស្សតិ. អឌ្ឍរត្តេ វាតិ មជ្ឈិមរត្តេ វា. រត្តេ វាតិ បច្ឆិមរត្តេ វា. អវសុច្ឆតីតិ កុន្នទី វិយ សុស្សិស្សតីតិ អត្ថោ. ឧដ្ឋានបាទចរិយាយាតិ មហារាជ, អហំ រត្តិម្បិ ទិវាបិ ទ្វេ តយោ វារេ ឧដ្ឋាយ អត្តនោ ឧដ្ឋានវីរិយេន តេសំ បាទចរិយំ ករោមិ, ហត្ថបាទេ សម្ពាហាមិ, ឥទានិ មំ អទិស្វា មមត្ថាយ តេ បរិហីនចក្ខុកា ‘‘សាមតាតា’’តិ វិលបន្តា កណ្ដកេហិ វិជ្ឈិយមានា វិយ ឥមស្មិំ ¶ វនប្បទេសេ ហិណ្ឌិស្សន្តិ វិចរិស្សន្តីតិ អត្ថោ. ទុតិយំ សល្លន្តិ បឋមវិទ្ធវិសបីតសល្លតោ សតគុណេន សហស្សគុណេន សតសហស្សគុណេន ទុក្ខតរំ ឥទំ ទុតិយំ តេសំ អទស្សនសោកសល្លំ.
រាជា ¶ តស្ស វិលាបំ សុត្វា ‘‘អយំ អច្ចន្តំ ព្រហ្មចារី ធម្មេ ឋិតោ មាតាបិតរោ ភរតិ, ឥទានិ ឯវំ ទុក្ខប្បត្តោបិ តេសំយេវ វិលបតិ, ឯវំ គុណសម្បន្នេ នាម មយា អបរាធោ កតោ, កថំ នុ ខោ ឥមំ សមស្សាសេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘និរយេ បច្ចនកាលេ រជ្ជំ កិំ ករិស្សតិ, ឥមិនា បដិជគ្គិតនិយាមេនេវស្ស មាតាបិតរោ បដិជគ្គិស្សាមិ, ឥមស្ស មរណម្បិ អមរណំ វិយ ភវិស្សតី’’តិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា អាហ –
‘‘មា ពាឡ្ហំ បរិទេវេសិ, សាម កល្យាណទស្សន;
អហំ កម្មករោ ហុត្វា, ភរិស្សំ តេ ព្រហាវនេ.
‘‘ឥស្សត្ថេ ចស្មិ កុសលោ, ទឡ្ហធម្មោតិ វិស្សុតោ;
អហំ កម្មករោ ហុត្វា, ភរិស្សំ តេ ព្រហាវនេ.
‘‘មិគានំ វិឃាសមន្វេសំ, វនមូលផលានិ ច;
អហំ កម្មករោ ហុត្វា, ភរិស្សំ តេ ព្រហាវនេ.
‘‘កតមំ តំ វនំ សាម, យត្ថ មាតាបិតា តវ;
អហំ តេ តថា ភរិស្សំ, យថា តេ អភរី តុវ’’ន្តិ.
តត្ថ ភរិស្សំ តេតិ តេ តវ មាតាបិតរោ ភរិស្សាមិ. មិគានន្តិ សីហាទីនំ មិគានំ វិឃាសំ ¶ អន្វេសន្តោ. ឥទំ សោ ‘‘ឥស្សត្ថេ ចស្មិ កុសលោតិ ថូលថូលេ មិគេ វធិត្វា មធុរមំសេន តវ មាតាបិតរោ ភរិស្សាមី’’តិ វត្វា ‘‘មា, មហារាជ, អម្ហេ និស្សាយ បាណវធំ ករី’’តិ វុត្តេ ឯវមាហ. យថា តេតិ យថា ត្វំ តេ អភរិ, តថេវាហម្បិ ភរិស្សាមីតិ.
អថស្ស មហាសត្តោ ‘‘សាធុ, មហារាជ, តេន ហិ មេ មាតាបិតរោ ភរស្សូ’’តិ វត្វា មគ្គំ អាចិក្ខន្តោ អាហ –
‘‘អយំ ឯកបទី រាជ, យោយំ ឧស្សីសកេ មម;
ឥតោ គន្ត្វា អឌ្ឍកោសំ, តត្ថ នេសំ អគារកំ;
យត្ថ មាតាបិតា មយ្ហំ, តេ ភរស្សុ ឥតោ គតោ’’តិ.
តត្ថ ឯកបទីតិ ឯកបទមគ្គោ. ឧស្សីសកេតិ យោ ឯស មម មត្ថកដ្ឋានេ. អឌ្ឍកោសន្តិ អឌ្ឍកោសន្តរេ.
ឯវំ ¶ សោ តស្ស មគ្គំ អាចិក្ខិត្វា មាតាបិតូសុ ពលវសិនេហេន ¶ តថារូបំ វេទនំ អធិវាសេត្វា តេសំ ភរណត្ថាយ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ យាចន្តោ បុន ឯវមាហ –
‘‘នមោ តេ កាសិរាជត្ថុ, នមោ តេ កាសិវឌ្ឍន;
អន្ធា មាតាបិតា មយ្ហំ, តេ ភរស្សុ ព្រហាវនេ.
‘‘អញ្ជលិំ តេ បគ្គណ្ហាមិ, កាសិរាជ នមត្ថុ តេ;
មាតរំ បិតរំ មយ្ហំ, វុត្តោ វជ្ជាសិ វន្ទន’’ន្តិ.
តត្ថ វុត្តោ វជ្ជាសីតិ ‘‘បុត្តោ វោ សុវណ្ណសាមោ នទីតីរេវិសបីតេន សល្លេន វិទ្ធោ រជតបដ្ដសទិសេ វាលុកាបុលិនេ ទក្ខិណបស្សេន និបន្នោ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ តុម្ហាកំ បាទេ វន្ទតី’’តិ ឯវំ មហារាជ, មយា វុត្តោ ហុត្វា មាតាបិតូនំ មេ វន្ទនំ វទេយ្យាសីតិ អត្ថោ.
រាជា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. មហាសត្តោបិ មាតាបិតូនំ វន្ទនំ បេសេត្វា វិសញ្ញិតំ បាបុណិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘ឥទំ ¶ វត្វាន សោ សាមោ, យុវា កល្យាណទស្សនោ;
មុច្ឆិតោ វិសវេគេន, វិសញ្ញី សមបជ្ជថា’’តិ.
តត្ថ សមបជ្ជថាតិ វិសញ្ញី ជាតោ.
សោ ហិ ហេដ្ឋា ឯត្តកំ កថេន្តោ និរស្សាសោ វិយ អហោសិ. ឥទានិ បនស្ស វិសវេគេន មទ្ទិតា ភវង្គចិត្តសន្តតិ ហទយរូបំ និស្សាយ បវត្តិ, កថា បច្ឆិជ្ជិ, មុខំ បិហិតំ, អក្ខីនិ និមីលិតានិ, ហត្ថបាទា ថទ្ធភាវំ បត្តា, សកលសរីរំ លោហិតេន មក្ខិតំ. រាជា ‘‘អយំ ឥទានេវ មយា សទ្ធិំ កថេសិ, កិំ នុ ខោ’’តិ តស្ស អស្សាសបស្សាសេ ឧបធារេសិ. តេ បន និរុទ្ធា, សរីរំ ថទ្ធំ ជាតំ. សោ តំ ទិស្វា ‘‘និរុទ្ធោ ទានិ សាមោ’’តិ សោកំ សទ្ធារេតុំ អសក្កោន្តោ ឧភោ ហត្ថេ មត្ថកេ ឋបេត្វា មហាសទ្ទេន បរិទេវិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘ស រាជា បរិទេវេសិ, ពហុំ ការុញ្ញសញ្ហិតំ;
អជរាមរោហំ អាសិំ, អជ្ជេតំ ញាមិ នោ បុរេ;
សាមំ កាលង្កតំ ទិស្វា, នត្ថិ មច្ចុស្ស នាគមោ.
‘‘យស្សុ ¶ មំ បដិមន្តេតិ, សវិសេន សមប្បិតោ;
ស្វជ្ជ ¶ ឯវំ គតេ កាលេ, ន កិញ្ចិ មភិភាសតិ.
‘‘និរយំ នូន គច្ឆាមិ, ឯត្ថ មេ នត្ថិ សំសយោ;
តទា ហិ បកតំ បាបំ, ចិររត្តាយ កិព្ពិសំ.
‘‘ភវន្តិ តស្ស វត្តារោ, គាមេ កិព្ពិសការកោ;
អរញ្ញេ និម្មនុស្សម្ហិ, កោ មំ វត្តុមរហតិ.
‘‘សារយន្តិ ហិ កម្មានិ, គាមេ សំគច្ឆ មាណវា;
អរញ្ញេ និម្មនុស្សម្ហិ, កោ នុ មំ សារយិស្សតី’’តិ.
តត្ថ អាសិន្តិ អហំ ឯត្តកំ កាលំ អជរាមរោម្ហីតិ សញ្ញី អហោសិំ. អជ្ជេតន្តិ អជ្ជ អហំ ឥមំ សាមំ កាលកតំ ទិស្វា មមញ្ចេវ អញ្ញេសញ្ច នត្ថិ មច្ចុស្ស នាគមោតិ តំ មច្ចុស្ស អាគមនំ ¶ អជ្ជ ជានាមិ, ឥតោ បុព្ពេ ន ជានាមីតិ វិលបតិ. ស្វជ្ជ ឯវំ គតេ កាលេតិ យោ សវិសេន សល្លេន សមប្បិតោ ឥទានេវ មំ បដិមន្តេតិ, សោ អជ្ជ ឯវំ គតេ កាលេ ឯវំ មរណកាលេ សម្បត្តេ កិញ្ចិ អប្បមត្តកម្បិ ន ភាសតិ. តទា ហីតិ តស្មិំ ខណេ សាមំ វិជ្ឈន្តេន មយា បាបំ កតំ. ចិររត្តាយ កិព្ពិសន្តិ តំ បន ចិររត្តំ វិបច្ចនសមត្ថំ ទារុណំ ផរុសំ.
តស្សាតិ តស្ស ឯវរូបំ បាបកម្មំ កត្វា វិចរន្តស្ស. វត្តារោតិ និន្ទិតារោ ភវន្តិ ‘‘កុហិំ គាមេ កិន្តិ កិព្ពិសការកោ’’តិ. ឥមស្មិំ បន អរញ្ញេ និម្មនុស្សម្ហិ កោ មំ វត្តុមរហតិ, សចេ ហិ ភវេយ្យ, វទេយ្យាតិ វិលបតិ. សារយន្តីតិ គាមេ វា និគមាទីសុ វា សំគច្ឆ មាណវា តត្ថ តត្ថ ពហូ បុរិសា សន្និបតិត្វា ‘‘អម្ភោ បុរិសឃាតក, ទារុណំ តេ កម្មំ កតំ, អសុកទណ្ឌំ បត្តោ នាម ត្វ’’ន្តិ ឯវំ កម្មានិ សារេន្តិ ចោទេន្តិ. ឥមស្មិំ បន និម្មនុស្សេ អរញ្ញេ មំ កោ សារយិស្សតីតិ អត្តានំ ចោទេន្តោ វិលបតិ.
តទា ពហុសុន្ទរី នាម ទេវធីតា គន្ធមាទនវាសិនី មហាសត្តស្ស សត្តមេ អត្តភាវេ មាតុភូតបុព្ពា. សា បុត្តសិនេហេន ពោធិសត្តំ និច្ចំ អាវជ្ជេតិ, តំ ទិវសំ បន ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវមានា ន តំ អាវជ្ជេតិ. ‘‘ទេវសមាគមំ គតា’’តិបិ វទន្តិយេវ. សា តស្ស វិសញ្ញិភូតកាលេ ‘‘កិំ ¶ នុ ខោ មេ បុត្តស្ស បវត្តី’’តិ អាវជ្ជមានា អទ្ទស ‘‘អយំ បីឡិយក្ខោ នាម រាជា មម បុត្តំ វិសបីតេន សល្លេន វិជ្ឈិត្វា មិគសម្មតានទីតីរេ វាលុកាបុលិនេ ឃាតេត្វា មហន្តេន សទ្ទេន បរិទេវតិ. សចាហំ ន គមិស្សាមិ, មម បុត្តោ សុវណ្ណសាមោ ឯត្ថេវ មរិស្សតិ, រញ្ញោបិ ហទយំ ផលិស្សតិ, សាមស្ស មាតាបិតរោបិ និរាហារា បានីយម្បិ អលភន្តា សុស្សិត្វា មរិស្សន្តិ. មយិ បន គតាយ រាជា បានីយឃដំ អាទាយ តស្ស មាតាបិតូនំ សន្តិកំ គមិស្សតិ, គន្ត្វា ច បន ‘‘បុត្តោ វោ មយា ហតោ’តិ កថេស្សតិ. ឯវញ្ច វត្វា តេសំ វចនំ សុត្វា ¶ តេ បុត្តស្ស សន្តិកំ អានយិស្សតិ. អថ ខោ តេ ច អហញ្ច សច្ចកិរិយំ ករិស្សាម, សច្ចពលេន សាមស្ស វិសំ វិនស្សិស្សតិ. ឯវំ មេ បុត្តោ ជីវិតំ លភិស្សតិ, មាតាបិតរោ ច ចក្ខូនិ លភិស្សន្តិ, រាជា ច សាមស្ស ធម្មទេសនំ សុត្វា នគរំ គន្ត្វា មហាទានំ ទត្វា សគ្គបរាយណោ ភវិស្សតិ, តស្មា គច្ឆាមហំ តត្ថា’’តិ. សា គន្ត្វា មិគសម្មតានទីតីរេ អទិស្សមានេន កាយេន អាកាសេ ឋត្វា រញ្ញា សទ្ធិំ កថេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘សា ទេវតា អន្តរហិតា, បព្ពតេ គន្ធមាទនេ;
រញ្ញោវ អនុកម្បាយ, ឥមា គាថា អភាសថ.
‘‘អាគុំ ¶ កិរ មហារាជ, អករិ កម្មទុក្កដំ;
អទូសកា បិតាបុត្តា, តយោ ឯកូសុនា ហតា.
‘‘ឯហិ តំ អនុសិក្ខាមិ, យថា តេ សុគតី សិយា;
ធម្មេនន្ធេ វនេ បោស, មញ្ញេហំ សុគតី តយា’’តិ.
តត្ថ រញ្ញោវាតិ រញ្ញោយេវ. អាគុំ កិរាតិ មហារាជ, ត្វំ មហាបរាធំ មហាបាបំ អករិ. ទុក្កដន្តិ យំ កតំ ទុក្កដំ ហោតិ, តំ លាមកកម្មំ អករិ. អទូសកាតិ និទ្ទោសា. បិតាបុត្តាតិ មាតា ច បិតា ច បុត្តោ ច ឥមេ តយោ ជនា ឯកឧសុនា ហតា. តស្មិញ្ហិ ហតេ តប្បដិពទ្ធា តស្ស មាតាបិតរោបិ ហតាវ ហោន្តិ. អនុសិក្ខាមីតិ សិក្ខាបេមិ អនុសាសាមិ. បោសាតិ សាមស្ស ឋានេ ឋត្វា សិនេហំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា សាមោ វិយ តេ ឧភោ អន្ធេ បោសេហិ. មញ្ញេហំ សុគតី តយាតិ ឯវំ តយា សុគតិយេវ គន្តព្ពា ភវិស្សតីតិ អហំ មញ្ញាមិ.
សោ ¶ ទេវតាយ វចនំ សុត្វា ‘‘អហំ កិរ តស្ស មាតាបិតរោ បោសេត្វា សគ្គំ គមិស្សាមី’’តិ សទ្ទហិត្វា ‘‘កិំ មេ រជ្ជេន, តេយេវ បោសេស្សាមី’’តិ ទឡ្ហំ អធិដ្ឋាយ ពលវបរិទេវំ បរិទេវន្តោ សោកំ តនុកំ កត្វា ‘‘សុវណ្ណសាមោ មតោ ភវិស្សតី’’តិ នានាបុប្ផេហិ តស្ស សរីរំ បូជេត្វា ឧទកេន សិញ្ចិត្វា តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា ចតូសុ ឋានេសុ វន្ទិត្វា តេន បូរិតំ ឧទកឃដំ អាទាយ ទោមនស្សប្បត្តោ ទក្ខិណទិសាភិមុខោ អគមាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘ស រាជា បរិទេវិត្វា, ពហុំ ការុញ្ញសញ្ហិតំ;
ឧទកកុម្ភមាទាយ, បក្កាមិ ទក្ខិណាមុខោ’’តិ.
បកតិយាបិ ¶ មហាថាមោ រាជា បានីយឃដំ អាទាយ គច្ឆន្តោ អស្សមបទំ កោដ្ដេន្តោ វិយ បវិសិត្វា ទុកូលបណ្ឌិតស្ស បណ្ណសាលាទ្វារំ សម្បាបុណិ. ទុកូលបណ្ឌិតោ អន្តោ និសិន្នោវ តស្ស បទសទ្ទំ សុត្វា ‘‘នាយំ សាមស្ស បទសទ្ទោ, កស្ស នុ ខោ’’តិ បុច្ឆន្តោ គាថាទ្វយមាហ –
‘‘កស្ស នុ ឯសោ បទសទ្ទោ, មនុស្សស្សេវ អាគតោ;
នេសោ សាមស្ស និគ្ឃោសោ, កោ នុ ត្វមសិ មារិស.
‘‘សន្តញ្ហិ ¶ សាមោ វជតិ, សន្តំ បាទានិ នេយតិ;
នេសោ សាមស្ស និគ្ឃោសោ, កោ នុ ត្វមសិ មារិសា’’តិ.
តត្ថ មនុស្សស្សេវាតិ នាយំ សីហព្យគ្ឃទីបិយក្ខនាគកិន្នរានំ, អាគច្ឆតោ បន មនុស្សស្សេវាយំ បទសទ្ទោ, នេសោ សាមស្សាតិ. សន្តំ ហីតិ ឧបសមយុត្តំ ឯវ. វជតីតិ ចង្កមតិ. នេយតីតិ បតិដ្ឋាបេតិ.
តំ សុត្វា រាជា ‘‘សចាហំ អត្តនោ រាជភាវំ អកថេត្វា ‘មយា តុម្ហាកំ បុត្តោ មារិតោ’តិ វក្ខាមិ, ឥមេ កុជ្ឈិត្វា មយា សទ្ធិំ ផរុសំ កថេស្សន្តិ. ឯវំ មេ តេសុ កោធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, អថ នេ វិហេឋេស្សាមិ, តំ មម អកុសលំ ភវិស្សតិ, ‘រាជា’តិ បន វុត្តេ អភាយន្តា នាម នត្ថិ, តស្មា រាជភាវំ តាវ កថេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បានីយមាឡកេ បានីយឃដំ ឋបេត្វា បណ្ណសាលាទ្វារេ ឋត្វា អាហ –
‘‘រាជាហមស្មិ ¶ កាសីនំ, បីឡិយក្ខោតិ មំ វិទូ;
លោភា រដ្ឋំ បហិត្វាន, មិគមេសំ ចរាមហំ.
‘‘ឥស្សត្ថេ ចស្មិ កុសលោ, ទឡ្ហធម្មោតិ វិស្សុតោ;
នាគោបិ មេ ន មុច្ចេយ្យ, អាគតោ ឧសុបាតន’’ន្តិ.
ទុកូលបណ្ឌិតោបិ តេន សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ ករោន្តោ អាហ –
‘‘ស្វាគតំ តេ មហារាជ, អថោ តេ អទុរាគតំ;
ឥស្សរោសិ អនុប្បត្តោ, យំ ឥធត្ថិ បវេទយ.
‘‘តិន្ទុកានិ បិយាលានិ, មធុកេ កាសុមារិយោ;
ផលានិ ខុទ្ទកប្បានិ, ភុញ្ជ រាជ វរំ វរំ.
‘‘ឥទម្បិ បានីយំ សីតំ, អាភតំ គិរិគព្ភរា;
តតោ បិវ មហារាជ, សចេ ត្វំ អភិកង្ខសី’’តិ;
តស្សត្ថោ ¶ ¶ សត្តិគុម្ពជាតកេ (ជា. ១.១៥.១៥៩ អាទយោ) កថិតោ. ឥធ បន ‘‘គិរិគព្ភរា’’តិ មិគសម្មតំ សន្ធាយ វុត្តំ. សា ហិ នទី គិរិគព្ភរា និក្ខន្តត្តា ‘‘គិរិគព្ភរា’’ ត្វេវ ជាតា.
ឯវំ តេន បដិសន្ថារេ កតេ រាជា ‘‘បុត្តោ វោ មយា មារិតោ’’តិ បឋមមេវ វត្តុំ អយុត្តំ, អជានន្តោ វិយ កថំ សមុដ្ឋាបេត្វា កថេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ –
‘‘នាលំ អន្ធា វនេ ទដ្ឋុំ, កោ នុ វោ ផលមាហរិ;
អនន្ធស្សេវយំ សម្មា, និវាបោ មយ្ហ ខាយតី’’តិ.
តត្ថ នាលន្តិ តុម្ហេ អន្ធា ឥមស្មិំ វនេ កិញ្ចិ ទដ្ឋុំ ន សមត្ថា. កោ នុ វោ ផលមាហរីតិ កោ នុ តុម្ហាកំ ឥមានិ ផលាផលានិ អាហរិ. និវាបោតិ អយំ សម្មា នយេន ឧបាយេន ការណេន កតោ ខាទិតព្ពយុត្តកានំ បរិសុទ្ធានំ ផលាផលានំ និវាបោ សន្និចយោ អនន្ធស្ស វិយ មយ្ហំ ខាយតិ បញ្ញាយតិ ឧបដ្ឋាតិ.
តំ សុត្វា ទុកូលបណ្ឌិតោ ‘‘មហារាជ, ន មយំ ផលាផលានិ អាហរាម, បុត្តោ បន នោ អាហរតី’’តិ ទស្សេន្តោ គាថាទ្វយមាហ –
‘‘ទហរោ ¶ យុវា នាតិព្រហា, សាមោ កល្យាណទស្សនោ;
ទីឃស្ស កេសា អសិតា, អថោ សូនគ្គវេល្លិតា.
‘‘សោ ហវេ ផលមាហរិត្វា, ឥតោ អាទាយ កមណ្ឌលុំ;
នទិំ គតោ ឧទហារោ, មញ្ញេ ន ទូរមាគតោ’’តិ.
តត្ថ នាតិព្រហាតិ នាតិទីឃោ នាតិរស្សោ. សូនគ្គវេល្លិតាតិ សូនសង្ខាតាយ មំសកោដ្ដនបោត្ថនិយា អគ្គំ វិយ វិនតា. កមណ្ឌលុន្តិ ឃដំ. ន ទូរមាគតោតិ ឥទានិ ន ទូរំ អាគតោ, អាសន្នដ្ឋានំ អាគតោ ភវិស្សតីតិ មញ្ញាមីតិ អត្ថោ.
តំ សុត្វា រាជា អាហ –
‘‘អហំ ¶ តំ អវធិំ សាមំ, យោ តុយ្ហំ បរិចារកោ;
យំ កុមារំ បវេទេថ, សាមំ កល្យាណទស្សនំ.
‘‘ទីឃស្ស កេសា អសិតា, អថោ សូនគ្គវេល្លិតា;
តេសុ លោហិតលិត្តេសុ, សេតិ សាមោ មហា ហតោ’’តិ.
តត្ថ អវធិន្តិ វិសបីតេន សរេន វិជ្ឈិត្វា មារេសិំ. បវេទេថាតិ កថេថ. សេតីតិ មិគសម្មតានទីតីរេ វាលុកាបុលិនេ សយតិ.
ទុកូលបណ្ឌិតស្ស បន អវិទូរេ បារិកាយ បណ្ណសាលា ហោតិ. សា តត្ថ និសិន្នាវ រញ្ញោ វចនំ សុត្វា តំ បវត្តិំ សោតុកាមា ¶ អត្តនោ បណ្ណសាលតោ និក្ខមិត្វា រជ្ជុកសញ្ញាយ ទុកូលបណ្ឌិតស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា អាហ –
‘‘កេន ទុកូល មន្តេសិ, ‘ហតោ សាមោ’តិ វាទិនា;
‘ហតោ សាមោ’តិ សុត្វាន, ហទយំ មេ បវេធតិ.
‘‘អស្សត្ថស្សេវ តរុណំ, បវាឡំ មាលុតេរិតំ;
‘ហតោ សាមោ’តិ សុត្វាន, ហទយំ មេ បវេធតី’’តិ.
តត្ថ វាទិនាតិ ‘‘មយា សាមោ ហតោ’’តិ វទន្តេន. បវាឡន្តិ បល្លវំ. មាលុតេរិតន្តិ វាតេន បហដំ.
ទុកូលបណ្ឌិតោ ¶ ឱវទន្តោ អាហ –
‘‘បារិកេ កាសិរាជាយំ, សោ សាមំ មិគសម្មតេ;
កោធសា ឧសុនា វិជ្ឈិ, តស្ស មា បាបមិច្ឆិម្ហា’’តិ.
តត្ថ មិគសម្មតេតិ មិគសម្មតានទីតីរេ. កោធសាតិ មិគេសុ ឧប្បន្នេន កោធេន. មា បាបមិច្ឆិម្ហាតិ តស្ស មយំ ឧភោបិ បាបំ មា ឥច្ឆិម្ហា.
បុន ¶ បារិកា អាហ –
‘‘កិច្ឆា លទ្ធោ បិយោ បុត្តោ, យោ អន្ធេ អភរី វនេ;
តំ ឯកបុត្តំ ឃាតិម្ហិ, កថំ ចិត្តំ ន កោបយេ’’តិ.
តត្ថ ឃាតិម្ហីតិ ឃាតកេ.
ទុកូលបណ្ឌិតោ អាហ –
‘‘កិច្ឆា លទ្ធោ បិយោ បុត្តោ, យោ អន្ធេ អភរី វនេ;
តំ ឯកបុត្តំ ឃាតិម្ហិ, អក្កោធំ អាហុ បណ្ឌិតា’’តិ.
តត្ថ អក្កោធន្តិ កោធោ នាម និរយសំវត្តនិកោ, តស្មា តំ កោធំ អកត្វា បុត្តឃាតកម្ហិ អក្កោធោ ឯវ កត្តព្ពោតិ បណ្ឌិតា អាហុ កថេន្តិ.
ឯវញ្ច បន វត្វា តេ ឧភោហិ ហត្ថេហិ ឧរំ បហរិត្វា មហាសត្តស្ស គុណេ វណ្ណេត្វា ភុសំ បរិទេវិំសុ. អថ នេ រាជា សមស្សាសេន្តោ អាហ –
‘‘មា ពាឡ្ហំ បរិទេវេថ, ‘ហតោ សាមោ’តិ វាទិនា;
អហំ កម្មករោ ហុត្វា, ភរិស្សាមិ ព្រហាវនេ.
‘‘ឥស្សត្ថេ ចស្មិ កុសលោ, ទឡ្ហធម្មោតិ វិស្សុតោ;
អហំ កម្មករោ ហុត្វា, ភរិស្សាមិ ព្រហាវនេ.
‘‘មិគានំ វិឃាសមន្វេសំ, វនមូលផលានិ ច;
អហំ កម្មករោ ហុត្វា, ភរិស្សាមិ ព្រហាវនេ’’តិ.
តត្ថ ¶ វាទិនាតិ តុម្ហេ ‘‘សាមោ ហតោ’’តិ វទន្តេន មយា សទ្ធិំ ‘‘តយា នោ ឯវំ គុណសម្បន្នោ បុត្តោ មារិតោ, ឥទានិ កោ អម្ហេ ភរិស្សតី’’តិអាទីនិ ¶ វត្វា មា ពាឡ្ហំ បរិទេវេថ, អហំ តុម្ហាកំ កម្មករោ ហុត្វា សាមោ វិយ តុម្ហេ ភរិស្សាមីតិ.
ឯវំ ¶ រាជា ‘‘តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថ, ន មយ្ហំ រជ្ជេនត្ថោ, អហំ វោ យាវជីវំ ភរិស្សាមី’’តិ តេ អស្សាសេសិ. តេ តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តា អាហំសុ –
‘‘នេស ធម្មោ មហារាជ, នេតំ អម្ហេសុ កប្បតិ;
រាជា ត្វមសិ អម្ហាកំ, បាទេ វន្ទាម តេ មយ’’ន្តិ.
តត្ថ ធម្មោតិ សភាវោ ការណំ វា. នេតំ អម្ហេសុ កប្បតីតិ ឯតំ តវ កម្មករណំ អម្ហេសុ ន កប្បតិ ន សោភតិ. ‘‘បាទេ វន្ទាម តេ មយ’’ន្តិ ឥទំ បន តេ បព្ពជិតលិង្គេ ឋិតាបិ បុត្តសោកេន សមព្ភាហតាយ ចេវ និហតមានតាយ ច វទិំសុ. ‘‘រញ្ញោ វិស្សាសំ ឧប្បាទេតុំ ឯវមាហំសូ’’តិបិ វទន្តិ.
តំ សុត្វា រាជា អតិវិយ តុស្សិត្វា ‘‘អហោ អច្ឆរិយំ, ឯវំ ទោសការកេ នាម មយិ ផរុសវចនមត្តម្បិ នត្ថិ, បគ្គណ្ហន្តិយេវ មម’’ន្តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –
‘‘ធម្មំ នេសាទា ភណថ, កតា អបចិតី តយា;
បិតា ត្វមសិ អម្ហាកំ, មាតា ត្វមសិ បារិកេ’’តិ.
តត្ថ តយាតិ ឯកេកំ វទន្តោ ឯវមាហ. បិតាតិ ទុកូលបណ្ឌិត, អជ្ជ បដ្ឋាយ ត្វំ មយ្ហំ បិតុដ្ឋានេ តិដ្ឋ, អម្ម បារិកេ, ត្វម្បិ មេ មាតុដ្ឋានេ តិដ្ឋ, អហំ បន វោ បុត្តស្ស សាមស្ស ឋានេ ឋត្វា បាទធោវនាទីនិ សព្ពកិច្ចានិ ករិស្សាមិ, មំ រាជាតិ អសល្លក្ខេត្វា សាមោតិ សល្លក្ខេថាតិ.
តេ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ វន្ទិត្វា ‘‘មហារាជ, តវ អម្ហាកំ កម្មករណកិច្ចំ នត្ថិ, អបិច ខោ បន លដ្ឋិកោដិយា នោ គហេត្វា អានេត្វា សាមំ ទស្សេហី’’តិ យាចន្តា គាថាទ្វយមាហំសុ –
‘‘នមោ តេ កាសិរាជត្ថុ, នមោ តេ កាសិវឌ្ឍន;
អញ្ជលិំ តេ បគ្គណ្ហាម, យាវ សាមានុបាបយ.
‘‘តស្ស ¶ ¶ បាទេ សមជ្ជន្តា, មុខញ្ច ភុជទស្សនំ;
សំសុម្ភមានា អត្តានំ, កាលមាគមយាមសេ’’តិ.
តត្ថ យាវ សាមានុបាបយាតិ យាវ សាមោ យត្ថ, តត្ថ អម្ហេ អនុបាបយ. ភុជទស្សនន្តិ ¶ កល្យាណទស្សនំ អភិរូបំ. សំសុម្ភមានាតិ បោថេន្តា. កាលមាគមយាមសេតិ កាលកិរិយំ អាគមេស្សាម.
តេសំ ឯវំ កថេន្តានញ្ញេវ សូរិយោ អត្ថង្គតោ. អថ រាជា ‘‘សចាហំ ឥទានេវ ឥមេ តត្ថ នេស្សាមិ, តំ ទិស្វាវ នេសំ ហទយំ ផលិស្សតិ, ឥតិ តិណ្ណម្បិ ឯតេសំ មតកាលេ អហំ និរយេ ឧប្បជ្ជន្តោយេវ នាម, តស្មា តេសំ គន្តុំ ន ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ចតស្សោ គាថាយោ អជ្ឈភាសិ –
‘‘ព្រហា វាឡមិគាកិណ្ណំ, អាកាសន្តំវ ទិស្សតិ;
យត្ថ សាមោ ហតោ សេតិ, ចន្ទោវ បតិតោ ឆមា.
‘‘ព្រហា វាឡមិគាកិណ្ណំ, អាកាសន្តំវ ទិស្សតិ;
យត្ថ សាមោ ហតោ សេតិ, សូរិយោវ បតិតោ ឆមា.
‘‘ព្រហា វាឡមិគាកិណ្ណំ, អាកាសន្តំវ ទិស្សតិ;
យត្ថ សាមោ ហតោ សេតិ, បំសុនា បតិកុន្ថិតោ.
‘‘ព្រហា វាឡមិគាកិណ្ណំ, អាកាសន្តំវ ទិស្សតិ;
យត្ថ សាមោ ហតោ សេតិ, ឥធេវ វសថស្សមេ’’តិ.
តត្ថ ព្រហាតិ អច្ចុគ្គតំ. អាកាសន្តំវាតិ ឯតំ វនំ អាកាសស្ស អន្តោ វិយ ហុត្វា ទិស្សតិ. អថ វា អាកាសន្តន្តិ អាកាសមានំ, បកាសមានន្តិ អត្ថោ. ឆមាតិ ឆមាយំ, បថវិយន្តិ អត្ថោ. ‘‘ឆម’’ន្តិបិ បាឋោ, បថវិំ បតិតោ វិយាតិ អត្ថោ. បតិកុន្ថិតោតិ បរិកិណ្ណោ, បលិវេឋិតោតិ អត្ថោ.
អថ ¶ តេ អត្តនោ វាឡមិគភយាភាវំ ទស្សេតុំ គាថមាហំសុ –
‘‘យទិ ¶ តត្ថ សហស្សានិ, សតានិ និយុតានិ ច;
នេវម្ហាកំ ភយំ កោចិ, វនេ វាឡេសុ វិជ្ជតី’’តិ.
តត្ថ កោចីតិ ឥមស្មិំ វនេ កត្ថចិ ឯកស្មិំ បទេសេបិ អម្ហាកំ វាឡេសុ ភយំ នាម នត្ថិ.
រាជា តេ បដិពាហិតុំ អសក្កោន្តោ ហត្ថេសុ គហេត្វា តត្ថ នេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘តតោ អន្ធានមាទាយ, កាសិរាជា ព្រហាវនេ;
ហត្ថេ គហេត្វា បក្កាមិ, យត្ថ សាមោ ហតោ អហូ’’តិ.
តត្ថ ¶ តតោតិ តទា. អន្ធានន្តិ អន្ធេ. អហូតិ អហោសិ. យត្ថាតិ យស្មិំ ឋានេ សោ និបន្នោ, តត្ថ នេសីតិ អត្ថោ.
សោ អានេត្វា ច បន សាមស្ស សន្តិកេ ឋបេត្វា ‘‘អយំ វោ បុត្តោ’’តិ អាចិក្ខិ. អថស្ស បិតា សីសំ ឧក្ខិបិត្វា មាតា បាទេ គហេត្វា ឩរូសុ ឋបេត្វា និសីទិត្វា វិលបិំសុ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘ទិស្វាន បតិតំ សាមំ, បុត្តកំ បំសុកុន្ថិតំ;
អបវិទ្ធំ ព្រហារញ្ញេ, ចន្ទំវ បតិតំ ឆមា.
‘‘ទិស្វាន បតិតំ សាមំ, បុត្តកំ បំសុកុន្ថិតំ;
អបវិទ្ធំ ព្រហារញ្ញេ, សូរិយំវ បតិតំ ឆមា.
‘‘ទិស្វាន បតិតំ សាមំ, បុត្តកំ បំសុកុន្ថិតំ;
អបវិទ្ធំ ព្រហារញ្ញេ, កលូនំ បរិទេវយុំ.
‘‘ទិស្វាន បតិតំ សាមំ, បុត្តកំ បំសុកុន្ថិតំ;
ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ‘អធម្មោ កិរ ភោ’ឥតិ.
‘‘ពាឡ្ហំ ¶ ខោ ត្វំ បមត្តោសិ, សាម កល្យាណទស្សន;
យោ អជ្ជេវំ គតេ កាលេ, ន កិញ្ចិ មភិភាសសិ.
‘‘ពាឡ្ហំ ¶ ខោ ត្វំ បទិត្តោសិ, សាម កល្យាណទស្សន;
យោ អជ្ជេវំ គតេ កាលេ, ន កិញ្ចិ មភិភាសសិ.
‘‘ពាឡ្ហំ ខោ ត្វំ បកុទ្ធោសិ, សាម កល្យាណទស្សន;
យោ អជ្ជេវំ គតេ កាលេ, ន កិញ្ចិ មភិភាសតិ.
‘‘ពាឡ្ហំ ខោ ត្វំ បសុត្តោសិ, សាម កល្យាណទស្សន;
យោ អជ្ជេវំ គតេ កាលេ, ន កិញ្ចិ មភិភាសសិ.
‘‘ពាឡ្ហំ ខោ ត្វំ វិមនោសិ, សាម កល្យាណទស្សន;
យោ អជ្ជេវំ គតេ កាលេ, ន កិញ្ចិ មភិភាសសិ.
‘‘ជដំ វលិនំ បំសុគតំ, កោទានិ សណ្ឋបេស្សតិ;
សាមោ អយំ កាលកតោ, អន្ធានំ បរិចារកោ.
‘‘កោ មេ សម្មជ្ជមាទាយ, សម្មជ្ជិស្សតិ អស្សមំ;
សាមោ អយំ កាលកតោ, អន្ធានំ បរិចារកោ.
‘‘កោទានិ ន្ហាបយិស្សតិ, សីតេនុណ្ហោទកេន ច;
សាមោ អយំ កាលកតោ, អន្ធានំ បរិចារកោ.
‘‘កោទានិ ¶ ភោជយិស្សតិ, វនមូលផលានិ ច;
សាមោ អយំ កាលកតោ, អន្ធានំ បរិចារកោ’’តិ.
តត្ថ អបវិទ្ធន្តិ រញ្ញា និរត្ថកំ ឆឌ្ឌិតំ. អធម្មោ កិរ ភោ ឥតីតិ អយុត្តំ កិរ ភោ, អជ្ជ ឥមស្មិំ លោកេ វត្តតិ. បមត្តោតិ តិខិណសុរំ បិវិត្វា វិយ មត្តោ បមត្តោ បមាទំ អាបន្នោ. បទិត្តោតិ ទប្បិតោ. ‘‘បកុទ្ធោសិ វិមនោសី’’តិ សព្ពំ វិលាបវសេន ភណន្តិ. ជដន្តិ តាត ¶ , អម្ហាកំ ជដាមណ្ឌលំ. វលិនំ បំសុគតន្តិ យទា អាកុលំ មលគ្គហិតំ ភវិស្សតិ. កោទានីតិ ឥទានិ កោ សណ្ឋបេស្សតិ, សោធេត្វា ឧជុំ ករិស្សតីតិ.
អថស្ស មាតា ពហុំ វិលបិត្វា តស្ស ឧរេ ហត្ថំ ឋបេត្វា សន្តាបំ ឧបធារេន្តី ‘‘បុត្តស្ស មេ សន្តាបោ បវត្តតិយេវ, វិសវេគេន វិសញ្ញិតំ អាបន្នោ ភវិស្សតិ, និព្ពិសភាវត្ថាយ ចស្ស សច្ចកិរិយំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា សច្ចកិរិយមកាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘ទិស្វាន ¶ បតិតំ សាមំ, បុត្តកំ បំសុកុន្ថិតំ;
អដ្ដិតា បុត្តសោកេន, មាតា សច្ចំ អភាសថ.
‘‘យេន សច្ចេនយំ សាមោ, ធម្មចារី បុរេ អហុ;
ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, វិសំ សាមស្ស ហញ្ញតុ.
‘‘យេន សច្ចេនយំ សាមោ, ព្រហ្មចារី បុរេ អហុ;
ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, វិសំ សាមស្ស ហញ្ញតុ.
‘‘យេន សច្ចេនយំ សាមោ, សច្ចវាទី បុរេ អហុ;
ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, វិសំ សាមស្ស ហញ្ញតុ.
‘‘យេន សច្ចេនយំ សាមោ, មាតាបេត្តិភរោ អហុ;
ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, វិសំ សាមស្ស ហញ្ញតុ.
‘‘យេន សច្ចេនយំ សាមោ, កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិកោ;
ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, វិសំ សាមស្ស ហញ្ញតុ.
‘‘យេន សច្ចេនយំ សាមោ, បាណា បិយតរោ មម;
ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, វិសំ សាមស្ស ហញ្ញតុ.
‘‘យំ កិញ្ចិត្ថិ កតំ បុញ្ញំ, មយ្ហញ្ចេវ បិតុច្ច តេ;
សព្ពេន តេន កុសលេន, វិសំ សាមស្ស ហញ្ញតូ’’តិ.
តត្ថ ¶ យេន សច្ចេនាតិ យេន ភូតេន សភាវេន. ធម្មចារីតិ ទសកុសលកម្មបថធម្មចារី. សច្ចវាទីតិ ហសិតវសេនបិ មុសាវាទំ ន វទតិ. មាតាបេត្តិភរោតិ ¶ អនលសោ ហុត្វា រត្តិន្ទិវំ មាតាបិតរោ ភរិ. កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិកោតិ ជេដ្ឋានំ មាតាបិតូនំ សក្ការការកោ ហោតិ.
ឯវំ មាតរា សត្តហិ គាថាហិ សច្ចកិរិយាយ កតាយ សាមោ បរិវត្តិត្វា និបជ្ជិ. អថស្ស បិតា ‘‘ជីវតិ មេ បុត្តោ, អហម្បិស្ស សច្ចកិរិយំ ករិស្សាមី’’តិ តថេវ សច្ចកិរិយមកាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘ទិស្វាន បតិតំ សាមំ, បុត្តកំ បំសុកុន្ថិតំ;
អដ្ដិតោ បុត្តសោកេន, បិតា សច្ចំ អភាសថ.
‘‘យេន ¶ សច្ចេនយំ សាមោ, ធម្មចារី បុរេ អហុ;
ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, វិសំ សាមស្ស ហញ្ញតុ.
‘‘យេន សច្ចេនយំ សាមោ, ព្រហ្មចារី បុរេ អហុ;
ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, វិសំ សាមស្ស ហញ្ញតុ.
‘‘យេន សច្ចេនយំ សាមោ, សច្ចវាទី បុរេ អហុ;
ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, វិសំ សាមស្ស ហញ្ញតុ.
‘‘យេន សច្ចេនយំ សាមោ, មាតាបេត្តិភរោ អហុ;
ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, វិសំ សាមស្ស ហញ្ញតុ.
‘‘យេន សច្ចេនយំ សាមោ, កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិកោ;
ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, វិសំ សាមស្ស ហញ្ញតុ.
‘‘យេន សច្ចេនយំ សាមោ, បាណា បិយតរោ មម;
ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, វិសំ សាមស្ស ហញ្ញតុ.
‘‘យំ ¶ កិញ្ចិត្ថិ កតំ បុញ្ញំ, មយ្ហញ្ចេវ មាតុច្ច តេ;
សព្ពេន តេន កុសលេន, វិសំ សាមស្ស ហញ្ញតូ’’តិ.
ឯវំ បិតរិ សច្ចកិរិយំ ករោន្តេ មហាសត្តោ បរិវត្តិត្វា ឥតរេន បស្សេន និបជ្ជិ. អថស្ស តតិយំ សច្ចកិរិយំ ទេវតា អកាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អហ –
‘‘សា ទេវតា អន្តរហិតា, បព្ពតេ គន្ធមាទនេ;
សាមស្ស អនុកម្បាយ, ឥមំ សច្ចំ អភាសថ.
‘‘បព្ពត្យាហំ គន្ធមាទនេ, ចិររត្តនិវាសិនី;
ន មេ បិយតរោ កោចិ, អញ្ញោ សាមេន វិជ្ជតិ;
ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, វិសំ សាមស្ស ហញ្ញតុ.
‘‘សព្ពេ វនា គន្ធមយា, បព្ពតេ គន្ធមាទនេ;
ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, វិសំ សាមស្ស ហញ្ញតុ.
‘‘តេសំ លាលប្បមានានំ, ពហុំ ការុញ្ញសញ្ហិតំ;
ខិប្បំ សាមោ សមុដ្ឋាសិ, យុវា កល្យាណទស្សនោ’’តិ.
តត្ថ ¶ បព្ពត្យាហន្តិ បព្ពតេ អហំ. សព្ពេ វនា គន្ធមយាតិ សព្ពេ រុក្ខា គន្ធមយា. ន ហិ តត្ថ អគន្ធោ នាម កោចិ រុក្ខោ អត្ថិ. តេសន្តិ ភិក្ខវេ, តេសំ ឧភិន្នំ លាលប្បមានានញ្ញេវ ទេវតាយ សច្ចកិរិយាយ បរិយោសានេ ខិប្បំ សាមោ ឧដ្ឋាសិ, បទុមបត្តតោ ឧទកំ វិយស្ស វិសំ វិនិវត្តេត្វា អាពាធោ វិគតោ, ឥធ នុ ខោ វិទ្ធោ, ឯត្ថ នុ ខោ វិទ្ធោតិ វិទ្ធដ្ឋានម្បិ ន បញ្ញាយិ.
ឥតិ មហាសត្តស្ស និរោគភាវោ, មាតាបិតូនញ្ច ចក្ខុបដិលាភោ, អរុណុគ្គមនញ្ច, ទេវតានុភាវេន តេសំ ចតុន្នំ អស្សមេយេវ បាកដភាវោ ¶ ចាតិ សព្ពំ ឯកក្ខណេយេវ អហោសិ. មាតាបិតរោ ‘‘ចក្ខូនិ នោ លទ្ធានិ, សុវណ្ណសាមោ ច អរោគោ ជាតោ’’តិ អតិរេកតរំ តុស្សិំសុ. អថ នេ សាមបណ្ឌិតោ គាថំ អភាសិ –
‘‘សាមោហមស្មិ ¶ ភទ្ទំ វោ, សោត្ថិនាម្ហិ សមុដ្ឋិតោ;
មា ពាឡ្ហំ បរិទេវេថ, មញ្ចុនាភិវទេថ ម’’ន្តិ.
តត្ថ សោត្ថិនាម្ហិ សមុដ្ឋិតោតិ សោត្ថិនា សុខេន ឧដ្ឋិតោ អម្ហិ ភវាមិ. មញ្ជុនាតិ មធុរស្សរេន មំ អភិវទេថ.
អថ សោ រាជានំ ទិស្វា បដិសន្ថារំ ករោន្តោ អាហ –
‘‘ស្វាគតំ តេ មហារាជ, អថោ តេ អទុរាគតំ;
ឥស្សរោសិ អនុប្បត្តោ, យំ ឥធត្ថិ បវេទយ.
‘‘តិន្ទុកានិ បិយាលានិ, មធុកេ កាសុមារិយោ;
ផលានិ ខុទ្ទកប្បានិ, ភុញ្ជ រាជ វរំ វរំ.
‘‘អត្ថិ មេ បានីយំ សីតំ, អាភតំ គិរិគព្ភរា;
តតោ បិវ មហារាជ, សចេ ត្វំ អភិកង្ខសី’’តិ.
រាជាបិ តំ អច្ឆរិយំ ទិស្វា អាហ –
‘‘សម្មុយ្ហាមិ បមុយ្ហាមិ, សព្ពា មុយ្ហន្តិ មេ ទិសា;
បេតំ តំ សាម មទ្ទក្ខិំ, កោ នុ ត្វំ សាម ជីវសី’’តិ.
តត្ថ ¶ បេតន្តិ សាម អហំ តំ មតំ អទ្ទសំ. កោ នុ ត្វន្តិ កថំ នុ ត្វំ ជីវិតំ បដិលភសីតិ បុច្ឆិ.
មហាសត្តោ ‘‘អយំ រាជា មំ ‘មតោ’តិ សល្លក្ខេសិ, អមតភាវមស្ស បកាសេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ –
‘‘អបិ ជីវំ មហារាជ, បុរិសំ គាឡ្ហវេទនំ;
ឧបនីតមនសង្កប្បំ, ជីវន្តំ មញ្ញតេ មតំ.
‘‘អបិ ¶ ជីវំ មហារាជ, បុរិសំ គាឡ្ហវេទនំ;
តំ និរោធគតំ សន្តំ, ជីវន្តំ មញ្ញតេ មត’’ន្តិ.
តត្ថ អបិ ជីវន្តិ ជីវមានំ អបិ. ឧបនីតមនសង្កប្បន្តិ ភវង្គឱតិណ្ណចិត្តាចារំ. ជីវន្តន្តិ ជីវមានមេវ ‘‘ឯសោ មតោ’’តិ មញ្ញតិ. និរោធគតន្តិ អស្សាសបស្សាសនិរោធំ សមាបន្នំ សន្តំ វិជ្ជមានំ មំ ឯវំ លោកោ មតំ វិយ ជីវន្តមេវ មញ្ញតិ.
ឯវញ្ច បន វត្វា មហាសត្តោ រាជានំ អត្ថេ យោជេតុកាមោ ធម្មំ ទេសេន្តោ បុន ទ្វេ គាថា អភាសិ –
‘‘យោ ¶ មាតរំ បិតរំ វា, មច្ចោ ធម្មេន បោសតិ;
ទេវាបិ នំ តិកិច្ឆន្តិ, មាតាបេត្តិភរំ នរំ.
‘‘យោ មាតរំ បិតរំ វា, មច្ចោ ធម្មេន បោសតិ;
ឥធេវ នំ បសំសន្តិ, បេច្ច សគ្គេ បមោទតី’’តិ.
តំ សុត្វា រាជា ‘‘អច្ឆរិយំ វត, ភោ, មាតាបេត្តិភរស្ស ជន្តុនោ ឧប្បន្នរោគំ ទេវតាបិ តិកិច្ឆន្តិ, អតិវិយ អយំ សាមោ សោភតី’’តិ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ យាចន្តោ អាហ –
‘‘ឯស ភិយ្យោ បមុយ្ហាមិ, សព្ពា មុយ្ហន្តិ មេ ទិសា;
សរណំ តំ សាម គច្ឆាមិ, ត្វញ្ច មេ សរណំ ភវា’’តិ.
តត្ថ ភិយ្យោតិ យស្មា តាទិសេ បរិសុទ្ធសីលគុណសម្បន្នេ តយិ អបរជ្ឈិំ, តស្មា អតិរេកតរំ សម្មុយ្ហាមិ. ត្វញ្ច មេ សរណំ ភវាតិ សរណំ គច្ឆន្តស្ស មេ ត្វំ សរណំ ភវ, បតិដ្ឋា ហោហិ, ទេវលោកគាមិមគ្គំ ករោហីតិ.
អថ ¶ នំ មហាសត្តោ ‘‘សចេបិ, មហារាជ, ទេវលោកំ គន្តុកាមោសិ, មហន្តំ ទិព្ពសម្បត្តិំ បរិភុញ្ជិតុកាមោសិ, ឥមាសុ ទសរាជធម្មចរិយាសុ វត្តស្សូ’’តិ តស្ស ធម្មំ ទេសេន្តោ ទស រាជធម្មចរិយគាថា អភាសិ –
‘‘ធម្មំ ¶ ចរ មហារាជ, មាតាបិតូសុ ខត្តិយ;
ឥធ ធម្មំ ចរិត្វាន, រាជ សគ្គំ គមិស្សសិ.
‘‘ធម្មំ ចរ មហារាជ, បុត្តទារេសុ ខត្តិយ;
ឥធ ធម្មំ ចរិត្វាន, រាជ សគ្គំ គមិស្សសិ.
‘‘ធម្មំ ចរ មហារាជ, មិត្តាមច្ចេសុ ខត្តិយ;
ឥធ ធម្មំ ចរិត្វាន, រាជ សគ្គំ គមិស្សសិ.
‘‘ធម្មំ ចរ មហារាជ, វាហនេសុ ពលេសុ ច;
ឥធ ធម្មំ ចរិត្វាន, រាជ សគ្គំ គមិស្សសិ.
‘‘ធម្មំ ចរ មហារាជ, គាមេសុ និគមេសុ ច;
ឥធ ធម្មំ ចរិត្វាន, រាជ សគ្គំ គមិស្សសិ.
‘‘ធម្មំ ចរ មហារាជ, រដ្ឋេសុ ជនបទេសុ ច;
ឥធ ធម្មំ ចរិត្វាន, រាជ សគ្គំ គមិស្សសិ.
‘‘ធម្មំ ចរ មហារាជ, សមណព្រាហ្មណេសុ ច;
ឥធ ធម្មំ ចរិត្វាន, រាជ សគ្គំ គមិស្សសិ.
‘‘ធម្មំ ចរ មហារាជ, មិគបក្ខីសុ ខត្តិយ;
ឥធ ធម្មំ ចរិត្វាន, រាជ សគ្គំ គមិស្សសិ.
‘‘ធម្មំ ចរ មហារាជ, ធម្មោ ចិណ្ណោ សុខាវហោ;
ឥធ ធម្មំ ចរិត្វាន, រាជ សគ្គំ គមិស្សសិ.
‘‘ធម្មំ ចរ មហារាជ, សឥន្ទា ទេវា សព្រហ្មកា;
សុចិណ្ណេន ទិវំ បត្តា, មា ធម្មំ រាជ បាមទោ’’តិ.
តាសំ ¶ ¶ អត្ថោ តេសកុណជាតកេ (ជា. ២.១៧.១ អាទយោ) វិត្ថារិតោវ. ឯវំ ¶ មហាសត្តោ តស្ស ទស រាជធម្មេ ទេសេត្វា ឧត្តរិបិ ឱវទិត្វា បញ្ច សីលានិ អទាសិ. សោ តស្ស ឱវាទំ សិរសា សម្បដិច្ឆិត្វា មហាសត្តំ វន្ទិត្វា ខមាបេត្វា ពារាណសិំ គន្ត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា សគ្គបរាយណោ អហោសិ. ពោធិសត្តោបិ យាវជីវំ មាតាបិតរោ បរិចរិត្វា មាតាបិតូហិ សទ្ធិំ បញ្ច អភិញ្ញា ច អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា ព្រហ្មលោកូបគោ អហោសិ.
សត្ថា ឥទំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘ភិក្ខវេ, មាតាបិតូនំ បោសនំ នាម បណ្ឌិតានំ វំសោ’’តិ វត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ, សច្ចបរិយោសានេ មាតុបោសកភិក្ខុ សោតាបត្តិផលំ បាបុណិ.
តទា រាជា អានន្ទោ អហោសិ, ទេវធីតា ឧប្បលវណ្ណា, សក្កោ អនុរុទ្ធោ, ទុកូលបណ្ឌិតោ មហាកស្សបោ, បារិកា ភទ្ទកាបិលានី ភិក្ខុនី, សុវណ្ណសាមបណ្ឌិតោ បន អហមេវ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អហោសិន្តិ.
សុវណ្ណសាមជាតកវណ្ណនា តតិយា.
[៥៤១] ៤. និមិជាតកវណ្ណនា
អច្ឆេរំ ¶ ¶ វត លោកស្មិន្តិ ឥទំ សត្ថា មិថិលំ ឧបនិស្សាយ មឃទេវអម្ពវនេ វិហរន្តោ សិតបាតុកម្មំ អារព្ភ កថេសិ. ឯកទិវសញ្ហិ សត្ថា សាយន្ហសមយេ សម្ពហុលេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ តស្មិំ អម្ពវនេ ចារិកំ ចរមានោ ឯកំ រមណីយំ ភូមិប្បទេសំ ទិស្វា អត្តនោ បុព្ពចរិយំ កថេតុកាមោ ហុត្វា សិតបាតុកម្មំ កត្វា អាយស្មតា អានន្ទត្ថេរេន សិតបាតុកម្មការណំ បុដ្ឋោ ‘‘អានន្ទ, អយំ ភូមិប្បទេសោ បុព្ពេ មយា មឃទេវរាជកាលេ ឈានកីឡ្ហំ កីឡន្តេន អជ្ឈាវុដ្ឋបុព្ពោ’’តិ វត្វា តេន យាចិតោ បញ្ញត្តាសនេ និសីទិត្វា អតីតំ អាហរិ.
អតីតេ វិទេហរដ្ឋេ មិថិលនគរេ មឃទេវោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ. សោ ចតុរាសីតិវស្សសហស្សានិ កុមារកីឡ្ហំ កីឡិ, ចតុរាសីតិវស្សសហស្សានិ ឧបរជ្ជំ ការេសិ, ចតុរាសីតិវស្សសហស្សានិ រជ្ជំ ការេន្តោ ‘‘យទា មេ សម្ម កប្បក, សិរស្មិំ បលិតានិ បស្សេយ្យាសិ, តទា មេ អារោចេយ្យាសី’’តិ អាហ. អបរភាគេ កប្បកោ បលិតានិ ទិស្វា រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា បលិតំ សុវណ្ណសណ្ឌាសេន ឧទ្ធរាបេត្វា ហត្ថតលេ បតិដ្ឋាបេត្វា បលិតំ ឱលោកេត្វា មច្ចុរាជេន អាគន្ត្វា នលាដេ លគ្គំ វិយ មរណំ សម្បស្សមានោ ¶ ‘‘ឥទានិ មេ បព្ពជិតកាលោ’’តិ កប្បកស្ស គាមវរំ ទត្វា ជេដ្ឋបុត្តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាត, រជ្ជំ បដិច្ឆ, អហំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ វត្វា ‘‘កិំ ការណា ទេវា’’តិ វុត្តេ –
‘‘ឧត្តមង្គរុហា មយ្ហំ, ឥមេ ជាតា វយោហរា;
បាតុភូតា ទេវទូតា, បព្ពជ្ជាសមយោ មមា’’តិ. –
វត្វា បុត្តំ រជ្ជេ អភិសិញ្ចិត្វា ‘‘តាត, ត្វម្បិ ឯវរូបំ បលិតំ ទិស្វាវ បព្ពជេយ្យាសី’’តិ តំ ឱវទិត្វា នគរា និក្ខមិត្វា អម្ពវនេ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ចតុរាសីតិវស្សសហស្សានិ ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារេ ភាវេត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ. បុត្តោបិស្ស ឯតេនេវ ឧបាយេន បព្ពជិត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ. តថា តស្ស បុត្តោ, តថា តស្ស បុត្តោតិ ឯវំ ទ្វីហិ ឩនានិ ចតុរាសីតិខត្តិយសហស្សានិ សីសេ បលិតំ ទិស្វាវ ឥមស្មិំ អម្ពវនេ ¶ បព្ពជិត្វា ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារេ ភាវេត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិំសុ.
តេសំ ¶ សព្ពបឋមំ និព្ពត្តោ មឃទេវរាជា ព្រហ្មលោកេ ឋិតោវ អត្តនោ វំសំ ឱលោកេន្តោ ទ្វីហិ ឩនានិ ចតុរាសីតិខត្តិយសហស្សានិ បព្ពជិតានិ ទិស្វា តុដ្ឋមានសោ ហុត្វា ‘‘ឥតោ នុ ខោ បរំ បវត្តិស្សតិ, ន បវត្តិស្សតី’’តិ ឱលោកេន្តោ អប្បវត្តនភាវំ ញត្វា ‘‘មម វំសំ អហមេវ ឃដេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តតោ ចវិត្វា មិថិលនគរេ រញ្ញោ អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិត្វា ទសមាសច្ចយេន មាតុ កុច្ឆិតោ និក្ខមិ. រាជា តស្ស នាមគ្គហណទិវសេ នេមិត្តកេ ព្រាហ្មណេ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ. តេ តស្ស លក្ខណានិ ឱលោកេត្វា ‘‘មហារាជ, អយំ កុមារោ តុម្ហាកំ វំសំ ឃដេន្តោ ឧប្បន្នោ. តុម្ហាកញ្ហិ វំសោ បព្ពជិតវំសោ, ឥមស្ស បរតោ នាគមិស្សតី’’តិ វទិំសុ. តំ សុត្វា រាជា ‘‘អយំ កុមារោ រថចក្កនេមិ វិយ មម វំសំ ឃដេន្តោ ជាតោ, តស្មា តស្ស ‘និមិកុមារោ’តិ នាមំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘និមិកុមារោ’’តិស្ស នាមំ អកាសិ.
សោ ទហរកាលតោ បដ្ឋាយ ទានេ សីលេ ឧបោសថកម្មេ ច អភិរតោ អហោសិ. អថស្ស បិតា បុរិមនយេនេវ បលិតំ ទិស្វា កប្បកស្ស គាមវរំ ទត្វា បុត្តស្ស រជ្ជំ និយ្យាទេត្វា អម្ពវនេ បព្ពជិត្វា ព្រហ្មលោកបរាយណោ អហោសិ. និមិរាជា បន ទានជ្ឈាសយតាយ ចតូសុ នគរទ្វារេសុ នគរមជ្ឈេ ចាតិ បញ្ចសុ ឋានេសុ បញ្ច ទានសាលាយោ ការាបេត្វា មហាទានំ ¶ បវត្តេសិ. ឯកេកាយ ទានសាលាយ សតសហស្សំ សតសហស្សំ កត្វា ទេវសិកំ បញ្ច បញ្ច កហាបណសតសហស្សានិ បរិច្ចជិ, និច្ចំ បញ្ច សីលានិ រក្ខិ, បក្ខទិវសេសុ ឧបោសថំ សមាទិយិ, មហាជនម្បិ ទានាទីសុ បុញ្ញេសុ សមាទបេសិ, សគ្គមគ្គំ អាចិក្ខិត្វា និរយភយេន តជ្ជេត្វា ធម្មំ ទេសេសិ. តស្ស ឱវាទេ ឋិតា មនុស្សា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា តតោ ចុតា ទេវលោកេ និព្ពត្តិំសុ, ទេវលោកោ បរិបូរិ, និរយោ តុច្ឆោ វិយ អហោសិ. តទា តាវតិំសភវនេ ទេវសង្ឃា សុធម្មាយំ ទេវសភាយំ សន្និបតិត្វា ‘‘អហោ, វត អម្ហាកំ អាចរិយោ និមិរាជា, តំ និស្សាយ មយំ ឥមំ ពុទ្ធញ្ញណេនបិ អបរិច្ឆិន្ទនីយំ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវាមា’’តិ វត្វា មហាសត្តស្ស គុណេ វណ្ណយិំសុ ¶ . មនុស្សលោកេបិ មហាសមុទ្ទបិដ្ឋេ អាសិត្តតេលំ វិយ មហាសត្តស្ស គុណកថា បត្ថរិ. សត្ថា តមត្ថំ អាវិភូតំ កត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស កថេន្តោ អាហ –
‘‘អច្ឆេរំ វត លោកស្មិំ, ឧប្បជ្ជន្តិ វិចក្ខណា;
យទា អហុ និមិរាជា, បណ្ឌិតោ កុសលត្ថិកោ.
‘‘រាជា ¶ សព្ពវិទេហានំ, អទា ទានំ អរិន្ទមោ;
តស្ស តំ ទទតោ ទានំ, សង្កប្បោ ឧទបជ្ជថ;
ទានំ វា ព្រហ្មចរិយំ វា, កតមំ សុ មហប្ផល’’ន្តិ.
តត្ថ យទា អហូតិ ភិក្ខវេ, យទា បណ្ឌិតោ អត្តនោ ច បរេសញ្ច កុសលត្ថិកោ និមិរាជា អហោសិ, តទា ទេវមនុស្សា ‘‘អច្ឆេរំ វត, ភោ, ឯវរូបាបិ នាម អនុប្បន្នេ ពុទ្ធញាណេ មហាជនស្ស ពុទ្ធកិច្ចំ សាធយមានា លោកស្មិំ វិចក្ខណា ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ ឯវំ តស្ស គុណកថំ កថេសុន្តិ អត្ថោ. ‘‘យថា អហូ’’តិបិ បាឋោ. តស្សត្ថោ – យថា អហុ និមិរាជា បណ្ឌិតោ កុសលត្ថិកោយេវ, តថារូបា មហាជនស្ស ពុទ្ធកិច្ចំ សាធយមានា ឧប្បជ្ជន្តិ វិចក្ខណា. យំ តេសំ ឧប្បន្នំ, តំ អច្ឆេរំ វត លោកស្មិន្តិ. ឥតិ សត្ថា សយមេវ អច្ឆរិយជាតោ ឯវមាហ. សព្ពវិទេហានន្តិ សព្ពវិទេហរដ្ឋវាសីនំ. កតមំ សូតិ ឯតេសុ ទ្វីសុ កតមំ នុ ខោ មហប្ផលន្តិ អត្ថោ.
សោ កិរ បន្នរសីឧបោសថទិវសេ ឧបោសថិកោ ហុត្វា សព្ពាភរណានិ ឱមុញ្ចិត្វា សិរិសយនបិដ្ឋេ និបន្នោវ ទ្វេ យាមេ និទ្ទំ ឱក្កមិត្វា បច្ឆិមយាមេ បពុទ្ធោ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា ‘‘អហំ មហាជនស្ស អបរិមាណំ ទានម្បិ ទេមិ, សីលម្បិ រក្ខាមិ, ទានស្ស នុ ខោ មហន្តំ ផលំ, ឧទាហុ ព្រហ្មចរិយស្សា’’តិ ចិន្តេត្វា អត្តនោ កង្ខំ ឆិន្ទិតុំ នាសក្ខិ. តស្មិំ ខណេ សក្កស្ស ភវនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សក្កោ អាវជ្ជេន្តោ តំ តថា វិតក្កេន្តំ ទិស្វា ‘‘កង្ខមស្ស ¶ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ ឯកកោវ សីឃំ អាគន្ត្វា សកលនិវេសនំ ឯកោភាសំ កត្វា សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា ឱភាសំ ផរិត្វា អាកាសេ ឋត្វា តេន បុដ្ឋោ ព្យាកាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘តស្ស ¶ សង្កប្បមញ្ញាយ, មឃវា ទេវកុញ្ជរោ;
សហស្សនេត្តោ បាតុរហុ, វណ្ណេន វិហនំ តមំ.
‘‘សលោមហដ្ឋោ មនុជិន្ទោ, វាសវំ អវចា និមិ;
ទេវតា នុសិ គន្ធព្ពោ, អទុ សក្កោ បុរិន្ទទោ.
‘‘ន ច មេ តាទិសោ វណ្ណោ, ទិដ្ឋោ វា យទិ វា សុតោ;
អាចិក្ខ មេ ត្វំ ភទ្ទន្តេ, កថំ ជានេមុ តំ មយំ.
‘‘សលោមហដ្ឋំ ¶ ញត្វាន, វាសវោ អវចា និមិំ;
សក្កោហមស្មិ ទេវិន្ទោ, អាគតោស្មិ តវន្តិកេ;
អលោមហដ្ឋោ មនុជិន្ទ, បុច្ឆ បញ្ហំ យមិច្ឆសិ.
‘‘សោ ច តេន កតោកាសោ, វាសវំ អវចា និមិ;
បុច្ឆាមិ តំ មហារាជ, សព្ពភូតានមិស្សរ;
‘ទានំ វា ព្រហ្មចរិយំ វា, កតមំសុ មហប្ផលំ’.
‘‘សោ បុដ្ឋោ នរទេវេន, វាសវោ អវចា និមិំ;
វិបាកំ ព្រហ្មចរិយស្ស, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘ហីនេន ព្រហ្មចរិយេន, ខត្តិយេ ឧបបជ្ជតិ;
មជ្ឈិមេន ច ទេវត្តំ, ឧត្តមេន វិសុជ្ឈតិ.
‘‘ន ហេតេ សុលភា កាយា, យាចយោគេន កេនចិ;
យេ កាយេ ឧបបជ្ជន្តិ, អនាគារា តបស្សិនោ’’តិ.
តត្ថ សលោមហដ្ឋោតិ ភិក្ខវេ, សោ និមិរាជា ឱភាសំ ទិស្វា អាកាសំ ឱលោកេន្តោ តំ ទិព្ពាភរណបដិមណ្ឌិតំ ទិស្វាវ ភយេន លោមហដ្ឋោ ហុត្វា ‘‘ទេវតា នុសិ គន្ធព្ពោ’’តិអាទិនា បុច្ឆិ. អលោមហដ្ឋោតិ និព្ភយោ អហដ្ឋលោមោ ហុត្វា បុច្ឆ, មហារាជាតិ. វាសវំ អវចាតិ តុដ្ឋមានសោ ហុត្វា សក្កំ អវោច. ជានំ អក្ខាសិជានតោតិ ភិក្ខវេ, សោ សក្កោ អតីតេ អត្តនា បច្ចក្ខតោ ទិដ្ឋបុព្ពំ ព្រហ្មចរិយស្ស វិបាកំ ជានន្តោ តស្ស អជានតោ អក្ខាសិ.
ហីនេនាតិអាទីសុ បុថុតិត្ថាយតនេ មេថុនវិរតិមត្តំ សីលំ ហីនំ នាម, តេន ខត្តិយកុលេ ឧបបជ្ជតិ. ឈានស្ស ឧបចារមត្តំ មជ្ឈិមំ នាម, តេន ¶ ទេវត្តំ ឧបបជ្ជតិ. អដ្ឋសមាបត្តិនិព្ពត្តនំ បន ឧត្តមំ នាម, តេន ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តតិ, តំ ពាហិរកា និព្ពានន្តិ កថេន្តិ. តេនាហ ‘‘វិសុជ្ឈតី’’តិ. ឥមស្មិំ បន ពុទ្ធសាសនេ បរិសុទ្ធសីលស្ស ភិក្ខុនោ អញ្ញតរំ ទេវនិកាយំ បត្ថេន្តស្ស ព្រហ្មចរិយចេតនា ហីនតាយ ហីនំ នាម, តេន យថាបត្ថិតេ ទេវលោកេ និព្ពត្តតិ. បរិសុទ្ធសីលស្ស ភិក្ខុនោ អដ្ឋសមាបត្តិនិព្ពត្តនំ មជ្ឈិមំ នាម, តេន ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តតិ ¶ . បរិសុទ្ធសីលស្ស វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តុប្បត្តិ ឧត្តមំ នាម, តេន វិសុជ្ឈតីតិ ¶ . ឥតិ សក្កោ ‘‘មហារាជ, ទានតោ សតគុណេន សហស្សគុណេន សតសហស្សគុណេន ព្រហ្មចរិយវាសោវ មហប្ផលោ’’តិ វណ្ណេតិ. កាយាតិ ព្រហ្មឃដា. យាចយោគេនាតិ យាចនយុត្តកេន យញ្ញយុត្តកេន វាតិ ឧភយត្ថាបិ ទាយកស្សេវេតំ នាមំ. តបស្សិនោតិ តបនិស្សិតកា.
ឥមាយ គាថាយ ព្រហ្មចរិយវាសស្សេវ មហប្ផលភាវំ ទីបេត្វា ឥទានិ យេ អតីតេ មហាទានំ ទត្វា កាមាវចរំ អតិក្កមិតុំ នាសក្ខិំសុ, តេ រាជានោ ទស្សេន្តោ អាហ –
‘‘ទុទីបោ សាគរោ សេលោ, មុជកិន្ទោ ភគីរសោ;
ឧសិន្ទរោ កស្សបោ ច, អសកោ ច បុថុជ្ជនោ.
‘‘ឯតេ ចញ្ញេ ច រាជានោ, ខត្តិយា ព្រាហ្មណា ពហូ;
បុថុយញ្ញំ យជិត្វាន, បេតត្តំ នាតិវត្តិសុ’’ន្តិ.
តស្សត្ថោ – មហារាជ, បុព្ពេ ពារាណសិយំ ទុទីបោ នាម រាជា ទានំ ទត្វា មរណចក្កេន ឆិន្នោ កាមាវចរេយេវ និព្ពត្តិ. តថា សាគរាទយោ អដ្ឋាតិ ឯតេ ច អញ្ញេ ច ពហូ រាជានោ ចេវ ខត្តិយា ព្រាហ្មណា ច បុថុយញ្ញំ យជិត្វាន អនេកប្បការំ ទានំ ទត្វា កាមាវចរភូមិសង្ខាតំ បេតត្តំ នាតិវត្តិំសូតិ អត្ថោ. កាមាវចរទេវតា ហិ រូបាទិនោ កិលេសវត្ថុស្ស ការណា បរំ បច្ចាសីសនតោ កបណតាយ ‘‘បេតា’’តិ វុច្ចន្តិ. វុត្តម្បិ ចេតំ –
‘‘យេ ¶ អទុតិយា ន រមន្តិ ឯកិកា, វិវេកជំ យេ ន លភន្តិ បីតិំ;
កិញ្ចាបិ តេ ឥន្ទសមានភោគា, តេ វេ បរាធីនសុខា វរាកា’’តិ.
ឯវម្បិ ទានផលតោ ព្រហ្មចរិយផលស្សេវ មហន្តភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ព្រហ្មចរិយវាសេន បេតភវនំ អតិក្កមិត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តតាបសេ ទស្សេន្តោ អាហ –
‘‘អថ យីមេ អវត្តិំសុ, អនាគារា តបស្សិនោ;
សត្តិសយោ យាមហនុ, សោមយាមោ មនោជវោ.
‘‘សមុទ្ទោ មាឃោ ភរតោ ច, ឥសិ កាលបុរក្ខតោ;
អង្គីរសោ កស្សបោ ច, កិសវច្ឆោ អកត្តិ ចា’’តិ.
តត្ថ ¶ អវត្តិំសូតិ កាមាវចរំ អតិក្កមិំសុ. តបស្សិនោតិ សីលតបញ្ចេវ សមាបត្តិតបញ្ច និស្សិតា. សត្តិសយោតិ យាមហនុអាទយោ សត្ត ភាតរោវ សន្ធាយាហ. អង្គីរសាទីហិ ចតូហិ សទ្ធិំ ឯកាទសេតេ អវត្តិំសុ អតិក្កមិំសូតិ អត្ថោ.
ឯវំ ¶ តាវ សុតវសេនេវ ទានផលតោ ព្រហ្មចរិយវាសស្សេវ មហប្ផលតំ វណ្ណេត្វា ឥទានិ អត្តនា ទិដ្ឋបុព្ពំ អាហរន្តោ អាហ –
‘‘ឧត្តរេន នទី សីទា, គម្ភីរា ទុរតិក្កមា;
នឡគ្គិវណ្ណា ជោតន្តិ, សទា កញ្ចនបព្ពតា.
‘‘បរូឡ្ហកច្ឆា តគរា, រូឡ្ហកច្ឆា វនា នគា;
តត្រាសុំ ទសសហស្សា, បោរាណា ឥសយោ បុរេ.
‘‘អហំ សេដ្ឋោស្មិ ទានេន, សំយមេន ទមេន ច;
អនុត្តរំ វតំ កត្វា, បកិរចារី សមាហិតេ.
‘‘ជាតិមន្តំ អជច្ចញ្ច, អហំ ឧជុគតំ នរំ;
អតិវេលំ នមស្សិស្សំ, កម្មពន្ធូ ហិ មាណវា.
‘‘សព្ពេ ¶ វណ្ណា អធម្មដ្ឋា, បតន្តិ និរយំ អធោ;
សព្ពេ វណ្ណា វិសុជ្ឈន្តិ, ចរិត្វា ធម្មមុត្តម’’ន្តិ.
តត្ថ ឧត្តរេនាតិ មហារាជ, អតីតេ ឧត្តរហិមវន្តេ ទ្វិន្នំ សុវណ្ណបព្ពតានំ អន្តរេ បវត្តា សីទា នាម នទី គម្ភីរា នាវាហិបិ ទុរតិក្កមា អហោសិ. កិំ ការណា? សា ហិ អតិសុខុមោទកា, សុខុមត្តា ឧទកស្ស អន្តមសោ មោរបិញ្ឆ-មត្តម្បិ តត្ថ បតិតំ នំ សណ្ឋាតិ, ឱសីទិត្វា ហេដ្ឋាតលមេវ គច្ឆតិ. តេនេវ សា សីទា នាម អហោសិ. តេ បន តស្សា តីរេសុ កញ្ចនបព្ពតា សទា នឡគ្គិវណ្ណា ហុត្វា ជោតន្តិ ឱភាសន្តិ. បរូឡ្ហកច្ឆា តគរាតិ តស្សា បន នទិយា តីរេ កច្ឆា បរូឡ្ហតគរា អហេសុំ តគរគន្ធសុគន្ធិនោ. រូឡ្ហកច្ឆា វនា នគាតិ យេ តត្ថ អញ្ញេបិ បព្ពតា, តេសម្បិ អន្តរេ កច្ឆា រូឡ្ហវនា អហេសុំ, បុប្ផផលូបគរុក្ខសញ្ឆន្នាតិ អត្ថោ. តត្រាសុន្តិ តស្មិំ ឯវំ រមណីយេ ភូមិភាគេ ទសសហស្សា ឥសយោ ¶ អហេសុំ. តេ សព្ពេបិ អភិញ្ញាសមាបត្តិលាភិនោវ. តេសុ ភិក្ខាចារវេលាយ កេចិ ឧត្តរកុរុំ គច្ឆន្តិ, កេចិ មហាជម្ពុទីបេ ជម្ពុផលំ អាហរន្តិ, កេចិ ហិមវន្តេយេវ មធុរផលាផលានិ អាហរិត្វា ខាទន្តិ, កេចិ ជម្ពុទីបតលេ តំ តំ នគរំ គច្ឆន្តិ. ឯកោបិ រសតណ្ហាភិភូតោ នត្ថិ, ឈានសុខេនេវ វីតិនាមេន្តិ. តទា ឯកោ តាបសោ អាកាសេន ពារាណសិំ គន្ត្វា សុនិវត្ថោ សុបារុតោ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ បុរោហិតស្ស គេហទ្វារំ បាបុណិ. សោ តស្ស ឧបសមេ បសីទិត្វា អន្តោនិវេសនំ អានេត្វា ភោជេត្វា កតិបាហំ បដិជគ្គន្តោ វិស្សាសេ ឧប្បន្នេ ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ កុហិំ វសថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អសុកដ្ឋានេ នាមាវុសោ’’តិ. ‘‘កិំ បន តុម្ហេ ឯកកោវ តត្ថ វសថ, ឧទាហុ អញ្ញេបិ អត្ថី’’តិ? ‘‘កិំ វទេសិ, អាវុសោ, តស្មិំ បទេសេ ទសសហស្សា ឥសយោ វសន្តិ, សព្ពេវ អភិញ្ញាសមាបត្តិលាភិនោ’’តិ. តស្ស តេសំ គុណំ សុត្វា បព្ពជ្ជាយ ចិត្តំ នមិ. អថ នំ សោ អាហ – ‘‘ភន្តេ, មម្បិ តត្ថ នេត្វា បព្ពាជេថា’’តិ. ‘‘អាវុសោ, ត្វំ រាជបុរិសោ, ន តំ សក្កា បព្ពាជេតុ’’ន្តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, អជ្ជាហំ រាជានំ អាបុច្ឆិស្សាមិ, តុម្ហេ ស្វេបិ អាគច្ឆេយ្យាថា’’តិ. សោ អធិវាសេសិ.
ឥតរោបិ ភុត្តបាតរាសោ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ឥច្ឆាមហំ, ទេវ ¶ , បព្ពជិតុ’’ន្តិ អាហ. ‘‘កិំ ការណា បព្ពជិស្សសី’’តិ? ‘‘កាមេសុ ទោសំ នេក្ខម្មេ ច ¶ អានិសំសំ ទិស្វា’’តិ. ‘‘តេន ហិ បព្ពជាហិ, បព្ពជិតោបិ មំ ទស្សេយ្យាសី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា អត្តនោ គេហំ គន្ត្វា បុត្តទារំ អនុសាសិត្វា សព្ពំ សាបតេយ្យំ ទស្សេត្វា អត្តនោ បព្ពជិតបរិក្ខារំ គហេត្វា តាបសស្ស អាគមនមគ្គំ ឱលោកេន្តោវ និសីទិ. តាបសោបិ តថេវ អាកាសេនាគន្ត្វា អន្តោនគរំ បវិសិត្វា តស្ស គេហំ បាវិសិ. សោ តំ សក្កច្ចំ បរិវិសិត្វា ‘‘ភន្តេ, មយា កថំ កាតព្ព’’ន្តិ អាហ. សោ តំ ពហិនគរំ នេត្វា ហត្ថេ អាទាយ អត្តនោ អានុភាវេន តត្ថ នេត្វា បព្ពាជេត្វា បុនទិវសេ តំ តត្ថេវ ឋបេត្វា ភត្តំ អាហរិត្វា ទត្វា កសិណបរិកម្មំ អាចិក្ខិ. សោ កតិបាហេនេវ អភិញ្ញាសមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា សយមេវ បិណ្ឌាយ ចរតិ.
សោ អបរភាគេ ‘‘អហំ រញ្ញោ អត្តានំ ទស្សេតុំ បដិញ្ញំ អទាសិំ, ទស្សេស្សាមស្ស អត្តាន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តាបសេ វន្ទិត្វា អាកាសេន ពារាណសិំ គន្ត្វា ភិក្ខំ ចរន្តោ រាជទ្វារំ បាបុណិ. រាជា តំ ទិស្វា សញ្ជានិត្វា អន្តោនិវេសនំ បវេសេត្វា សក្ការំ កត្វា ‘‘ភន្តេ, កុហិំ វសថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឧត្តរហិមវន្តបទេសេ កញ្ចនបព្ពតន្តរេ បវត្តាយ សីទានទិយា តីរេ, មហារាជា’’តិ. ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, ឯកកោវ តត្ថ វសថ, ឧទាហុ អញ្ញេបិ អត្ថី’’តិ. ‘‘កិំ វទេសិ, មហារាជ, តត្ថ ទសសហស្សា ឥសយោ វសន្តិ, សព្ពេវ អភិញ្ញាសមាបត្តិលាភិនោ’’តិ? រាជា ¶ តេសំ គុណំ សុត្វា សព្ពេសំ ភិក្ខំ ទាតុកាមោ អហោសិ. អថ នំ រាជា អាហ – ‘‘ភន្តេ, អហំ តេសំ ឥសីនំ ភិក្ខំ ទាតុកាមោម្ហិ, កិំ ករោមី’’តិ? ‘‘មហារាជ, តេ ឥសយោ ជិវ្ហាវិញ្ញេយ្យរសេ អគិទ្ធា, ន សក្កា ឥធានេតុ’’ន្តិ. ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ និស្សាយ តេ ភោជេស្សាមិ, ឧបាយំ មេ អាចិក្ខថា’’តិ. ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, សចេ តេសំ ទានំ ទាតុកាមោសិ, ឥតោ និក្ខមិត្វា សីទានទីតីរេ វសន្តោ តេសំ ទានំ ទេហី’’តិ.
សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា សព្ពូបករណានិ គាហាបេត្វា ចតុរង្គិនិយា សេនាយ សទ្ធិំ និក្ខមិត្វា អត្តនោ រជ្ជសីមំ បាបុណិ. អថ នំ តាបសោ អត្តនោ អានុភាវេន សទ្ធិំ សេនាយ សីទានទីតីរំ នេត្វា នទីតីរេ ខន្ធាវារំ ការាបេត្វា អាកាសេន អត្តនោ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា បុនទិវសេ បច្ចាគមិ. អថ នំ រាជា សក្កច្ចំ ភោជេត្វា ‘‘ស្វេ, ភន្តេ, ទសសហស្សេ ឥសយោ អាទាយ ឥធេវ អាគច្ឆថា’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ ¶ សម្បដិច្ឆិត្វា គន្ត្វា បុនទិវសេ ភិក្ខាចារវេលាយ តេសំ ឥសីនំ អារោចេសិ ‘‘មារិសា, ពារាណសិរាជា ‘តុម្ហាកំ ភិក្ខំ ទស្សាមី’តិ អាគន្ត្វា សីទានទីតីរេ និសិន្នោ ស្វេ វោ និមន្តេតិ, តស្សានុកម្បាយ ខន្ធាវារំ គន្ត្វា ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា អាកាសេន គន្ត្វា ខន្ធាវារស្ស អវិទូរេ ឱតរិំសុ. រាជា តេ ទិស្វា បច្ចុគ្គមនំ កត្វា ខន្ធាវារំ បវេសេត្វា បញ្ញត្តាសនេសុ និសីទាបេត្វា ឥសិគណំ បណីតេនាហារេន សន្តប្បេត្វា តេសំ ឥរិយាបថេ បសន្នោ ស្វាតនាយបិ និមន្តេសិ. ឯតេនុបាយេន ទសន្នំ តាបសសហស្សានំ ទសវស្សសហស្សានិ ទានំ អទាសិ. ទទន្តោ ច តស្មិំយេវ បទេសេ នគរំ មាបេត្វា សស្សកម្មំ ការេសិ. ន ខោ បន, មហារាជ, តទា សោ រាជា អញ្ញោ អហោសិ, អថ ខោ អហំ សេដ្ឋោស្មិ ទានេន, អហមេវ ហិ តទា ទានេន សេដ្ឋោ ហុត្វា តំ មហាទានំ ទត្វា ឥមំ បេតលោកំ អតិក្កមិត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិតុំ នាសក្ខិំ. មយា ទិន្នំ បន ទានំ ភុញ្ជិត្វា សព្ពេវ តេ តាបសា កាមាវចរំ អតិក្កមិត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តា, ឥមិនាបេតំ វេទិតព្ពំ ‘‘ព្រហ្មចរិយវាសោវ មហប្ផលោ’’តិ.
ឯវំ ទានេន អត្តនោ សេដ្ឋភាវំ បកាសេត្វា ¶ ឥតរេហិ តីហិ បទេហិ តេសំ ឥសីនំ គុណំ បកាសេតិ. តត្ថ សំយមេនាតិ សីលេន. ទមេនាតិ ឥន្ទ្រិយទមេន. អនុត្តរន្តិ ឯតេហិ គុណេហិ និរន្តរំ ឧត្តមំ វតំ សមាទានំ ចរិត្វា. បកិរចារីតិ គណំ បកិរិត្វា បដិក្ខិបិត្វា បហាយ ឯកចារិកេ, ឯកីភាវំ គតេតិ អត្ថោ. សមាហិតេតិ ឧបចារប្បនាសមាធីហិ សមាហិតចិត្តេ. ឯវរូបេ អហំ តបស្សិនោ ឧបដ្ឋហិន្តិ ទស្សេតិ. អហំ ឧជុគតន្តិ អហំ, មហារាជ, តេសំ ទសសហស្សានំ ឥសីនំ អន្តរេ កាយវង្កាទីនំ អភាវេន ឧជុគតំ ឯកម្បិ នរំ ហីនជច្ចោ វា ហោតុ ជាតិសម្បន្នោ វា, ជាតិំ អវិចារេត្វា តេសំ គុណេសុ បសន្នមានសោ ហុត្វា សព្ពមេវ អតិវេលំ ¶ នមស្សិស្សំ, និច្ចកាលមេវ នមស្សិស្សន្តិ វទតិ. កិំ ការណា? កម្មពន្ធូ ហិ មាណវាតិ, សត្តា ហិ នាមេតេ កម្មពន្ធូ កម្មបដិសរណា, តេនេវ ការណេន សព្ពេ វណ្ណាតិ វេទិតព្ពា.
ឯវញ្ច ¶ បន វត្វា ‘‘កិញ្ចាបិ, មហារាជ, ទានតោ ព្រហ្មចរិយមេវ មហប្ផលំ, ទ្វេបិ បនេតេ មហាបុរិសវិតក្កាវ, តស្មា ទ្វីសុបិ អប្បមត្តោវ ហុត្វា ទានញ្ច ទេហិ, សីលញ្ច រក្ខាហី’’តិ តំ ឱវទិត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘ឥទំ វត្វាន មឃវា, ទេវរាជា សុជម្បតិ;
វេទេហមនុសាសិត្វា, សគ្គកាយំ អបក្កមី’’តិ.
តត្ថ អបក្កមីតិ បក្កមិ, សុធម្មាទេវសភាយំ និសិន្នមេវ អត្តានំ ទស្សេសីតិ អត្ថោ.
អថ នំ ទេវគណា អាហំសុ ‘‘មហារាជ, ននុ ន បញ្ញាយិត្ថ, កុហិំ គតត្ថា’’តិ? ‘‘មារិសា មិថិលាយំ និមិរញ្ញោ ឯកា កង្ខា ឧប្បជ្ជិ, តស្ស បញ្ហំ កថេត្វា តំ រាជានំ និក្កង្ខំ កត្វា អាគតោម្ហី’’តិ វត្វា បុន តំ ការណំ គាថាយ កថេតុំ អាហ –
‘‘ឥមំ ភោន្តោ និសាមេថ, យាវន្តេត្ថ សមាគតា;
ធម្មិកានំ មនុស្សានំ, វណ្ណំ ឧច្ចាវចំ ពហុំ.
‘‘យថា អយំ និមិរាជា, បណ្ឌិតោ កុសលត្ថិកោ;
រាជា សព្ពវិទេហានំ, អទា ទានំ អរិន្ទមោ.
‘‘តស្ស តំ ទទតោ ទានំ, សង្កប្បោ ឧទបជ្ជថ;
ទានំ វា ព្រហ្មចរិយំ វា, កតមំ សុ មហប្ផល’’ន្តិ.
តត្ថ ឥមន្តិ ធម្មិកានំ កល្យាណធម្មានំ មនុស្សានំ មយា វុច្ចមានំ សីលវសេន ឧច្ចំ ទានវសេន អវចំ ពហុំ ឥមំ វណ្ណំ និសាមេថ សុណាថាតិ អត្ថោ. យថា អយន្តិ អយំ និមិរាជា យថា អតិវិយ បណ្ឌិតោតិ.
ឥតិ ¶ ¶ សោ អបរិហាបេត្វា រញ្ញោ វណ្ណំ កថេសិ. តំ សុត្វា ទេវសង្ឃា រាជានំ ទដ្ឋុកាមា ហុត្វា ‘‘អម្ហាកំ និមិរាជា អាចរិយោ, តស្សោវាទេ ឋត្វា តំ និស្សាយ អម្ហេហិ អយំ ទិព្ពសម្បត្តិ លទ្ធា, មយំ ទដ្ឋុកាមម្ហា, តំ បក្កោសាបេហិ, មហារាជា’’តិ វទិំសុ. សក្កោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា មាតលិំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សម្ម មាតលិ, វេជយន្តរថំ យោជេត្វា មិថិលំ គន្ត្វា និមិរាជានំ ទិព្ពយានេ អារោបេត្វា អានេហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា រថំ យោជេត្វា បាយាសិ. សក្កស្ស ¶ បន ទេវេហិ សទ្ធិំ កថេន្តស្ស មាតលិំ អាណាបេន្តស្ស ច រថំ យោជេន្តស្ស ច មនុស្សគណនាយ មាសោ អតិក្កន្តោ. ឥតិ និមិរញ្ញោ បុណ្ណមាយំ ឧបោសថិកស្ស បាចីនសីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា មហាតលេ និសីទិត្វា អមច្ចគណបរិវុតស្ស សីលំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស បាចីនលោកធាតុតោ ឧគ្គច្ឆន្តេន ចន្ទមណ្ឌលេន សទ្ធិំយេវ សោ រថោ បញ្ញាយតិ. មនុស្សា ភុត្តសាយមាសា ឃរទ្វារេសុ និសីទិត្វា សុខកថំ កថេន្តា ‘‘អជ្ជ ទ្វេ ចន្ទា ឧគ្គតា’’តិ អាហំសុ. អថ នេសំ សល្លបន្តានញ្ញេវ រថោ បាកដោ អហោសិ. មហាជនោ ‘‘នាយំ, ចន្ទោ, រថោ’’តិ វត្វា អនុក្កមេន សិន្ធវសហស្សយុត្តេ មាតលិសង្គាហកេ វេជយន្តរថេ ច បាកដេ ជាតេ ‘‘កស្ស នុ ខោ ឥទំ ទិព្ពយានំ អាគច្ឆតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ន កស្សចិ អញ្ញស្ស, អម្ហាកំ រាជា ធម្មិកោ, សក្កេន វេជយន្តរថោ បេសិតោ ភវិស្សតិ, អម្ហាកំ រញ្ញោវ អនុច្ឆវិកោ’’តិ តុដ្ឋប្បហដ្ឋោ គាថមាហ –
‘‘អព្ភុតោ វត លោកស្មិំ, ឧប្បជ្ជិ លោមហំសនោ;
ទិព្ពោ រថោ បាតុរហុ, វេទេហស្ស យសស្សិនោ’’តិ.
តត្ថ អព្ភុតោតិ អភូតបុព្ពោ. អច្ឆរិយោតិ តេ វិម្ហយវសេនេវមាហំសុ.
តស្ស បន មហាជនស្ស ឯវំ កថេន្តស្សេវ មាតលិ វាតវេគេន អាគន្ត្វា រថំ និវត្តេត្វា សីហបញ្ជរឧម្មារេ បច្ឆាភាគេន ឋបេត្វា អារោហណសជ្ជំ កត្វា អារោហណត្ថាយ រាជានំ និមន្តេសិ ¶ . តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘ទេវបុត្តោ មហិទ្ធិកោ, មាតលិ ទេវសារថិ;
និមន្តយិត្ថ រាជានំ, វេទេហំ មិថិលគ្គហំ.
‘‘ឯហិមំ ¶ រថមារុយ្ហ, រាជសេដ្ឋ ទិសម្បតិ;
ទេវា ទស្សនកាមា តេ, តាវតិំសា សឥន្ទកា;
សរមានា ហិ តេ ទេវា, សុធម្មាយំ សមច្ឆរេ’’តិ.
តត្ថ មិថិលគ្គហន្តិ មិថិលាយំ បតិដ្ឋិតគេហំ, ចតូហិ វា សង្គហវត្ថូហិ មិថិលាយំ សង្គាហកំ. សមច្ឆរេតិ តវេវ គុណកថំ កថេន្តា និសិន្នាតិ.
តំ ¶ សុត្វា រាជា ‘‘អទិដ្ឋបុព្ពំ ទេវលោកញ្ច បស្សិស្សាមិ, មាតលិស្ស ច មេ សង្គហោ កតោ ភវិស្សតិ, គច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អន្តេបុរញ្ច មហាជនញ្ច អាមន្តេត្វា ‘‘អហំ នចិរស្សេវ អាគមិស្សាមិ, តុម្ហេ អប្បមត្តា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ ករោថា’’តិ វត្វា រថំ អភិរុហិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘តតោ រាជា តរមានោ, វេទេហោ មិថិលគ្គហោ;
អាសនា វុដ្ឋហិត្វាន, បមុខោ រថមារុហិ.
‘‘អភិរូឡ្ហំ រថំ ទិព្ពំ, មាតលិ ឯតទព្រវិ;
កេន តំ នេមិ មគ្គេន, រាជសេដ្ឋ ទិសម្បតិ;
យេន វា បាបកម្មន្តា, បុញ្ញកម្មា ច យេ នរា’’តិ.
តត្ថ បមុខោតិ ឧត្តមោ, អភិមុខោ វា, មហាជនស្ស បិដ្ឋិំ ទត្វា អារូឡ្ហោតិ អត្ថោ. យេន វាតិ យេន មគ្គេន គន្ត្វា យត្ថ បាបកម្មន្តា វសន្តិ, តំ ឋានំ សក្កា ទដ្ឋុំ, យេន វា គន្ត្វា យេ បុញ្ញកម្មា នរា វសន្តិ, តេសំ ឋានំ សក្កា ទដ្ឋុំ, ឯតេសុ ទ្វីសុ កេន មគ្គេន តំ នេមិ. ឥទំ សោ សក្កេន អនាណត្តោបិ អត្តនោ ទូតវិសេសទស្សនត្ថំ អាហ.
អថ នំ រាជា ‘‘មយា ទ្វេ ឋានានិ អទិដ្ឋបុព្ពានិ, ទ្វេបិ បស្សិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ –
‘‘ឧភយេនេវ មំ នេហិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
យេន វា បាបកម្មន្តា, បុញ្ញកម្មា ច យេ នរា’’តិ.
តតោ ¶ មាតលិ ‘‘ទ្វេបិ ឯកបហារេនេវ ន សក្កា ទស្សេតុំ, បុច្ឆិស្សាមិ ន’’ន្តិ បុច្ឆន្តោ បុន គាថមាហ –
‘‘កេន តំ បឋមំ នេមិ, រាជសេដ្ឋ ទិសម្បតិ;
យេន វា បាបកម្មន្តា, បុញ្ញកម្មា ច យេ នរា’’តិ.
និរយកណ្ឌំ
តតោ ¶ រាជា ‘‘អហំ អវស្សំ ទេវលោកំ គមិស្សាមិ, និរយំ តាវ បស្សិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អនន្តរំ គាថមាហ –
‘‘និរយេ តាវ បស្សាមិ, អាវាសេ បាបកម្មិនំ;
ឋានានិ លុទ្ទកម្មានំ, ទុស្សីលានញ្ច យា គតី’’តិ.
តត្ថ ¶ យា គតីតិ យា ឯតេសំ និព្ពត្តិ, តញ្ច បស្សាមីតិ.
អថស្ស វេតរណិំ នទិំ តាវ ទស្សេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘ទស្សេសិ មាតលិ រញ្ញោ, ទុគ្គំ វេតរណិំ នទិំ;
កុថិតំ ខារសំយុត្តំ, តត្តំ អគ្គិសិខូបម’’ន្តិ.
តត្ថ វេតរណិន្តិ ភិក្ខវេ, មាតលិ រញ្ញោ កថំ សុត្វា និរយាភិមុខំ រថំ បេសេត្វា កម្មបច្ចយេ ឧតុនា សមុដ្ឋិតំ វេតរណិំ នទិំ តាវ ទស្សេសិ. តត្ថ និរយបាលា ជលិតានិ អសិសត្តិតោមរភិន្ទិវាលមុគ្គរាទីនិ អាវុធានិ គហេត្វា នេរយិកសត្តេ បហរន្តិ វិជ្ឈន្តិ វិហេឋេន្តិ. តេ តំ ទុក្ខំ អសហន្តា វេតរណិយំ បតន្តិ. សា ឧបរិ ភិន្ទិវាលប្បមាណាហិ សកណ្ដកាហិ វេត្តលតាហិ សញ្ឆន្នា. តេ តត្ថ ពហូនិ វស្សសហស្សានិ បច្ចិំសុ. តេសុ បជ្ជលន្តេសុ ខុរធារាតិខិណេសុ កណ្ដកេសុ ខណ្ឌាខណ្ឌិកា ហោន្តិ. តេសំ ហេដ្ឋា តាលក្ខន្ធប្បមាណានិ បជ្ជលិតអយសូលានិ ឧដ្ឋហន្តិ. នេរយិកសត្តា ពហុំ អទ្ធានំ វីតិនាមេត្វា វេត្តលតាហិ គឡិត្វា សូលេសុ បតិត្វា វិទ្ធសរីរា សូលេសុ អាវុណិតមច្ឆា វិយ ចិរំ បច្ចន្តិ. តានិ សូលានិបិ បជ្ជលន្តិ, នេរយិកសត្តាបិ បជ្ជលន្តិ. សូលានំ ហេដ្ឋា ឧទកបិដ្ឋេ ជលិតានិ ខុរធារាសទិសានិ ¶ តិខិណានិ អយោបោក្ខរបត្តានិ ហោន្តិ. តេ សូលេហិ គឡិត្វា អយបោក្ខរបត្តេសុ បតិត្វា ចិរំ ទុក្ខវេទនំ អនុភវន្តិ. តតោ ខារោទកេ បតន្តិ, ឧទកំ បជ្ជលតិ, នេរយិកសត្តាបិ បជ្ជលន្តិ, ធូមោបិ ឧដ្ឋហតិ. ឧទកស្ស បន ហេដ្ឋា នទីតលំ ខុរធារាហិ សញ្ឆន្នំ. តេ ‘‘ហេដ្ឋា នុ ខោ កីទិស’’ន្តិ ឧទកេ និមុជ្ជិត្វា ខុរធារាសុ ខណ្ឌាខណ្ឌិកា ហោន្តិ. តេ តំ មហាទុក្ខំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តា មហន្តំ ភេរវំ វិរវន្តា វិចរន្តិ. កទាចិ អនុសោតំ វុយ្ហន្តិ, កទាចិ បដិសោតំ. អថ នេ តីរេ ឋិតា និរយបាលា ឧសុសត្តិតោមរាទីនិ ឧក្ខិបិត្វា មច្ឆេ វិយ វិជ្ឈន្តិ. តេ ទុក្ខវេទនាប្បត្តា មហាវិរវំ រវន្តិ. អថ នេ បជ្ជលិតេហិ អយពឡិសេហិ ឧទ្ធរិត្វា បរិកឌ្ឍិត្វា បជ្ជលិតអយបថវិយំ និបជ្ជាបេត្វា តេសំ មុខេ តត្តំ អយោគុឡ្ហំ បក្ខិបន្តិ.
ឥតិ និមិរាជា វេតរណិយំ មហាទុក្ខបីឡិតេ នេរយិកសត្តេ ទិស្វា ភីតតសិតោ សង្កម្បិតហទយោ ហុត្វា ‘‘កិំ នាមេតេ សត្តា បាបកម្មំ ¶ អកំសូ’’តិ មាតលិំ បុច្ឆិ. សោបិស្ស ព្យាកាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ អាហ –
‘‘និមី ហវេ មាតលិមជ្ឈភាសថ, ទិស្វា ជនំ បតមានំ វិទុគ្គេ;
ភយញ្ហិ ¶ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមេ នុ មច្ចា កិមកំសុ បាបំ, យេមេ ជនា វេតរណិំ បតន្តិ.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បាបកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘យេ ទុព្ពលេ ពលវន្តា ជីវលោកេ, ហិំ សន្តិ រោសេន្តិ សុបាបធម្មា;
តេ លុទ្ទកម្មា បសវេត្វ បាបំ, តេមេ ជនា វេតរណិំ បតន្តី’’តិ.
តត្ថ វិន្ទតីតិ អហំ អត្តនោ អនិស្សរោ ហុត្វា ភយសន្តកោ វិយ ជាតោ. ទិស្វាតិ បតមានំ ទិស្វា. ជានន្តិ ភិក្ខវេ, សោ មាតលិ សយំ ជានន្តោ តស្ស អជានតោ អក្ខាសិ. ទុព្ពលេតិ សរីរពលភោគពលអាណាពលវិរហិតេ. ពលវន្តាតិ តេហិ ពលេហិ សមន្នាគតា. ហិំសន្តីតិ បាណិប្បហារាទីហិ កិលមេន្តិ. រោសេន្តីតិ នានប្បការេហិ អក្កោសវត្ថូហិ អក្កោសន្តិ ឃដេន្តិ. បសវេត្វាតិ ជនេត្វា, កត្វាតិ អត្ថោ.
ឯវំ ¶ មាតលិ តស្ស បញ្ហំ ព្យាករិត្វា រញ្ញា វេតរណិនិរយេ ទិដ្ឋេ តំ បទេសំ អន្តរធាបេត្វា បុរតោ រថំ បេសេត្វា សុនខាទីហិ ខាទនដ្ឋានំ ទស្សេត្វា តំ ទិស្វា ភីតេន រញ្ញា បញ្ហំ បុដ្ឋោ ព្យាកាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘សាមា ¶ ច សោណា សពលា ច គិជ្ឈា, កាកោលសង្ឃា អទន្តិ ភេរវា;
ភយញ្ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមេ នុ មច្ចា កិំមកំសុ បាបំ, យេមេ ជនេ កាកោលសង្ឃា អទន្តិ.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បាបកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘យេ កេចិមេ មច្ឆរិនោ កទរិយា, បរិភាសកា សមណព្រាហ្មណានំ;
ហិំ សន្តិ រោសេន្តិ សុបាបធម្មា, តេ លុទ្ទកម្មា បសវេត្វ បាបំ;
តេមេ ជនេ កាកោលសង្ឃា អទន្តី’’តិ.
ឥតោ ¶ បរេសុ បញ្ហេសុ ចេវ ព្យាករណេសុ ច ឯសេវ នយោ. តត្ថ សាមាតិ រត្តវណ្ណា. សោណាតិ សុនខា. សពលា ចាតិ កពរវណ្ណា ច, សេតកាឡបីតលោហិតវណ្ណា ចាតិ ឯវំ បញ្ចវណ្ណសុនខេ ទស្សេតិ. តេ កិរ មហាហត្ថិប្បមាណា ជលិតអយបថវិយំ នេរយិកសត្តេ មិគេ វិយ អនុពន្ធិត្វា បិណ្ឌិកមំសេសុ ឌំសិត្វា តេសំ តិគាវុតប្បមាណំ សរីរំ ជលិតអយបថវិយំ បាតេត្វា មហារវំ រវន្តានំ ទ្វីហិ បុរិមបាទេហិ ឧរំ អក្កមិត្វា អដ្ឋិមេវ សេសេត្វា មំសំ លុញ្ចិត្វា ខាទន្តិ. គិជ្ឈាតិ មហាភណ្ឌសកដប្បមាណា លោហតុណ្ឌា គិជ្ឈា. ឯតេ តេសំ កណយសទិសេហិ តុណ្ឌេហិ អដ្ឋីនិ ភិន្ទិត្វា អដ្ឋិមិញ្ជំ ខាទន្តិ. កាកោលសង្ឃាតិ លោហតុណ្ឌកាកគណា. តេ អតិវិយ ភយានកា ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋេ ខាទន្តិ. យេមេ ជនេតិ យេ ឥមេ នេរយិកសត្តេ កាកោលសង្ឃា ខាទន្តិ, ឥមេ នុ មច្ចា កិំ នាម បាបំ អកំសូតិ បុច្ឆិ. មច្ឆរិនោតិ អញ្ញេសំ អទាយកា. កទរិយាតិ បរេ ទេន្តេបិ បដិសេធកា ថទ្ធមច្ឆរិនោ. សមណព្រាហ្មណានន្តិ សមិតពាហិតបាបានំ.
‘‘សជោតិភូតា ¶ បថវិំ កមន្តិ, តត្តេហិ ខន្ធេហិ ច បោថយន្តិ;
ភយញ្ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមេ នុ មច្ចា កិមកំសុ បាបំ, យេមេ ជនា ខន្ធហតា សយន្តិ.
‘‘តស្ស ¶ បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បាបកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘យេ ជីវលោកស្មិ សុបាបធម្មិនោ, នរញ្ច នារិញ្ច អបាបធម្មំ;
ហិំ សន្តិ រោសេន្តិ សុបាបធម្មា, តេ លុទ្ទកម្មា បសវេត្វ បាបំ;
តេមេ ជនា ខន្ធហតា សយន្តី’’តិ.
តត្ថ សជោតិភូតាតិ បជ្ជលិតសរីរា. បថវិន្តិ បជ្ជលិតំ នវយោជនពហលំ អយបថវិំ. កមន្តីតិ អក្កមន្តិ. ខន្ធេហិ ច បោថយន្តីតិ និរយបាលា អនុពន្ធិត្វា តាលប្បមាណេហិ ជលិតអយក្ខន្ធេហិ ជង្ឃាទីសុ បហរិត្វា បាតេត្វា តេហេវ ខន្ធេហិ បោថយន្តិ, ចុណ្ណវិចុណ្ណំ ករោន្តិ. សុបាបធម្មិនោតិ អត្តនា សុដ្ឋុ បាបធម្មា ហុត្វា. អបាបធម្មន្តិ សីលាចារាទិសម្បន្នំ, និរបរាធំ វា.
‘‘អង្គារកាសុំ អបរេ ផុណន្តិ, នរា រុទន្តា បរិទឌ្ឍគត្តា;
ភយញ្ហិ ¶ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមេ នុ មច្ចា កិំ មកំសុ បាបំ, យេមេ ជនា អង្គារកាសុំ ផុណន្តិ.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បាបកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘យេ កេចិ ¶ បូគាយ ធនស្ស ហេតុ, សក្ខិំ ករិត្វា ឥណំ ជាបយន្តិ;
តេ ជាបយិត្វា ជនតំ ជនិន្ទ, តេ លុទ្ទកម្មា បសវេត្វ បាបំ;
តេមេ ជនា អង្គារកាសុំ ផុណន្តី’’តិ.
តត្ថ អង្គារកាសុន្តិ សម្ម មាតលិ, កេ នាមេតេ អបរេ វជំ អបវិសន្តិយោ គាវោ វិយ សម្បរិវារេត្វា និរយបាលេហិ ជលិតអយគុឡេហិ បោថិយមានា អង្គារកាសុំ បតន្តិ. តត្រ ច នេសំ យាវ កដិប្បមាណា និមុគ្គានំ មហតីហិ អយបច្ឆីហិ អាទាយ ឧបរិអង្គារេ ឱកិរន្តិ, អថ នេ អង្គារេ សម្បដិច្ឆិតុំ អសក្កោន្តា រោទន្តា ទឌ្ឍគត្តា ផុណន្តិ វិធុនន្តិ, កម្មពលេន វា អត្តនោ សីសេ អង្គារេ ផុណន្តិ ឱកិរន្តីតិ អត្ថោ. បូគាយ ធនស្សាតិ ឱកាសេ សតិ ទានំ វា ទស្សាម, បូជំ វា បវត្តេស្សាម, វិហារំ វា ករិស្សាមាតិ សំកឌ្ឍិត្វា ឋបិតស្ស បូគសន្តកស្ស ¶ ធនស្ស ហេតុ. ជាបយន្តីតិ តំ ធនំ យថារុចិ ខាទិត្វា គណជេដ្ឋកានំ លញ្ជំ ទត្វា ‘‘អសុកដ្ឋានេ ឯត្តកំ វយករណំ គតំ, អសុកដ្ឋានេ អម្ហេហិ ឯត្តកំ ទិន្ន’’ន្តិ កូដសក្ខិំ ករិត្វា តំ ឥណំ ជាបយន្តិ វិនាសេន្តិ.
‘‘សជោតិភូតា ជលិតា បទិត្តា, បទិស្សតិ មហតី លោហកុម្ភី;
ភយញ្ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមេ នុ មច្ចា កិមកំសុ បាបំ, យេមេ ជនា អវំសិរា លោហកុម្ភិំ បតន្តិ.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បាបកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘យេ សីលវន្តំ សមណំ ព្រាហ្មណំ វា, ហិំសន្តិ រោសេន្តិ សុបាបធម្មា;
តេ លុទ្ទកម្មា បសវេត្វ បាបំ, តេមេ ជនា អវំសិរា លោហកុម្ភិំ បតន្តី’’តិ.
តត្ថ ¶ ¶ បទិត្តាតិអាទិត្តា. មហតីតិ បព្ពតប្បមាណា កប្បេន សណ្ឋិតលោហរសេន សម្បុណ្ណា. អវំសិរាតិ ភយានកេហិ និរយបាលេហិ ឧទ្ធំបាទេ អធោសិរេ កត្វា ខិបិយមានា តំ លោហកុម្ភិំ បតន្តិ. សីលវន្តន្តិ សីលអាចារគុណសម្បន្នំ.
‘‘លុញ្ចន្តិ គីវំ អថ វេឋយិត្វា, ឧណ្ហោទកស្មិំ បកិលេទយិត្វា;
ភយញ្ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមេ នុ មច្ចា កិមកំសុ បាបំ, យេមេ ជនា លុត្តសិរា សយន្តិ.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បាបកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘យេ ជីវលោកស្មិ សុបាបធម្មិនោ, បក្ខី គហេត្វាន វិហេឋយន្តិ តេ;
វិហេឋយិត្វា សកុណំ ជនិន្ទ, តេ លុទ្ទកម្មា បសវេត្វ បាបំ;
តេមេ ជនា លុត្តសិរា សយ’’ន្តិ.
តត្ថ លុញ្ចន្តីតិ ឧប្បាដេន្តិ. អថ វេឋយិត្វាតិ ជលិតលោហយោត្តេហិ អធោមុខំ វេឋយិត្វា. ឧណ្ហោទកស្មិន្តិ ¶ កប្បេន សណ្ឋិតលោហឧទកស្មិំ. បកិលេទយិត្វាតិ តេមេត្វា ខិបិត្វា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សម្ម មាតលិ, យេសំ ឥមេ និរយបាលា ជលិតលោហយោត្តេហិ គីវំ វេឋេត្វា តិគាវុតប្បមាណំ សរីរំ ឱនាមេត្វា តំ គីវំ សម្បរិវត្តកំ លុញ្ចិត្វា ជលិតអយទណ្ឌេហិ អាទាយ ឯកស្មិំ ជលិតលោហរសេ បក្ខិបិត្វា តុដ្ឋហដ្ឋា ហោន្តិ, តាយ ច គីវាយ លុញ្ចិតាយ បុន សីសេន សទ្ធិំ គីវា ឧប្បជ្ជតិយេវ. កិំ នាមេតេ កម្មំ ករិំសុ? ឯតេ ហិ មេ ទិស្វា ភយំ ឧប្បជ្ជតីតិ. បក្ខី គហេត្វាន វិហេឋយន្តីតិ មហារាជ, យេ ជីវលោកស្មិំ សកុណេ គហេត្វា បក្ខេ លុញ្ចិត្វា គីវំ វេឋេត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេត្វា ខាទន្តិ វា វិក្កិណន្តិ វា, តេ ឥមេ លុត្តសិរា សយន្តីតិ.
‘‘បហូតតោយា ¶ អនិគាធកូលា, នទី អយំ សន្ទតិ សុប្បតិត្ថា;
ឃម្មាភិតត្តា មនុជា បិវន្តិ, បីតញ្ច តេសំ ភុស ហោតិ បានិ.
‘‘ភយញ្ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមេ នុ មច្ចា កិមកំសុ បាបំ, បីតញ្ច តេសំ ភុស ហោតិ បានិ.
‘‘តស្ស ¶ បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បាបកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘យេ សុទ្ធធញ្ញំ បលាសេន មិស្សំ, អសុទ្ធកម្មា កយិនោ ទទន្តិ;
ឃម្មាភិតត្តាន បិបាសិតានំ, បីតញ្ច តេសំ ភុស ហោតិ បានី’’តិ.
តត្ថ អនិគាធកូលាតិ អគម្ភីរតីរា. សុប្បតិត្ថាតិ សោភនេហិ តិត្ថេហិ ឧបេតា. ភុស ហោតីតិ វីហិភុសំ សម្បជ្ជតិ. បានីតិ បានីយំ. តស្មិំ កិរ បទេសេ បហូតសលិលា រមណីយា នទី សន្ទតិ, នេរយិកសត្តា អគ្គិសន្តាបេន តត្តា បិបាសំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តា ពាហា បគ្គយ្ហ ជលិតលោហបថវិំ មទ្ទន្តា តំ នទិំ ឱតរន្តិ, តង្ខណញ្ញេវ តីរា បជ្ជលន្តិ, បានីយំ ភុសបលាសភាវំ អាបជ្ជិត្វា បជ្ជលតិ. តេ បិបាសំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តា តំ ជលិតំ ភុសបលាសំ ខាទន្តិ. តំ តេសំ សកលសរីរំ ឈាបេត្វា អធោភាគេន និក្ខមតិ. តេ តំ ទុក្ខំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តា ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តិ. សុទ្ធធញ្ញន្តិ វីហិអាទិសត្តវិធំ បរិសុទ្ធធញ្ញំ. បលាសេន មិស្សន្តិ បលាសេន វា ភុសេន វា វាលុកាមត្តិកាទីហិ វា មិស្សកំ កត្វា ¶ . អសុទ្ធកម្មាតិ កិលិដ្ឋកាយវចីមនោកម្មា. កយិនោតិ ‘‘សុទ្ធធញ្ញំ ទស្សាមី’’តិ កយិកស្ស ហត្ថតោ មូលំ គហេត្វា តថារូបំ អសុទ្ធធញ្ញំ ទទន្តិ.
‘‘ឧសូហិ ¶ សត្តីហិ ច តោមរេហិ, ទុភយានិ បស្សានិ តុទន្តិ កន្ទតំ;
ភយញ្ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមេ នុ មច្ចា កិមកំសុ បាបំ, យេមេ ជនា សត្តិហតា សយន្តិ.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បាបកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘យេ ជីវលោកស្មិំ អសាធុកម្មិនោ, អទិន្នមាទាយ ករោន្តិ ជីវិកំ;
ធញ្ញំ ធនំ រជតំ ជាតរូបំ, អជេឡកញ្ចាបិ បសុំ មហិំសំ;
តេ លុទ្ទកម្មា បសវេត្វ បាបំ, តេមេ ជនា សត្តិហតា សយន្តី’’តិ.
តត្ថ ទុភយានីតិ ឧភយានិ. តុទន្តីតិ វិជ្ឈន្តិ. កន្ទតន្តិ កន្ទន្តានំ. ផរុសា និរយបាលា អរញ្ញេ លុទ្ទា មិគំ វិយ សម្បរិវារេត្វា ឧសុអាទីហិ នានាវុធេហិ ¶ ទ្វេ បស្សានិ តុទន្តិ, សរីរំ ឆិទ្ទាវឆិទ្ទំ បុរាណបណ្ណំ វិយ ខាយតិ. អទិន្នមាទាយាតិបរសន្តកំ សវិញ្ញាណកាវិញ្ញាណកំ សន្ធិច្ឆេទាទីហិ ចេវ វញ្ចនាយ ច គហេត្វា ជីវិកំ កប្បេន្តិ.
‘‘គីវាយ ពទ្ធា កិស្ស ឥមេ បុនេកេ, អញ្ញេ វិកន្តា ពិលកតា សយន្តិ;
ភយញ្ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមេ នុ មច្ចា កិមកំសុ បាបំ, យេមេ ជនា ពិលកតា សយន្តិ.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បាបកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘ឱរព្ភិកា ¶ សូករិកា ច មច្ឆិកា, បសុំ មហិំសញ្ច អជេឡកញ្ច;
ហន្ត្វាន សូនេសុ បសារយិំសុ, តេ លុទ្ទកម្មា បសវេត្វ បាបំ;
តេមេ ជនា ពិលកតា សយន្តី’’តិ.
តត្ថ ¶ គីវាយ ពទ្ធាតិ មហន្តេហិ ជលិតលោហយោត្តេហិ គីវាយ ពន្ធិត្វា អាកឌ្ឍិត្វា អយបថវិយំ បាតេត្វា នានាវុធេហិ កោដ្ដិយមានេ ទិស្វា បុច្ឆិ. អញ្ញេ វិកន្តាតិ អញ្ញេ បន ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ឆិន្នា. ពិលកតាតិ ជលិតេសុ អយផលកេសុ ឋបេត្វា មំសំ វិយ បោត្ថនិយា កោដ្ដេត្វា បុញ្ជកតា ហុត្វា សយន្តិ. មច្ឆិកាតិ មច្ឆឃាតកា. បសុន្តិ គាវិំ. សូនេសុ បសារយិំសូតិ មំសំ វិក្កិណិត្វា ជីវិកកប្បនត្ថំ សូនាបណេសុ ឋបេសុំ.
‘‘រហទោ អយំ មុត្តករីសបូរោ, ទុគ្គន្ធរូបោ អសុចិ បូតិ វាតិ;
ខុទាបរេតា មនុជា អទន្តិ, ភយញ្ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា;
បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ, ឥមេ នុ មច្ចា កិមកំសុ បាបំ;
យេមេ ជនា មុត្តករីសភក្ខា.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បាបកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិ ជានតោ.
‘‘យេ កេចិមេ ការណិកា វិរោសកា, បរេសំ ហិំសាយ សទា និវិដ្ឋា;
តេ ¶ លុទ្ទកម្មា បសវេត្វ បាបំ, មិត្តទ្ទុនោ មីឡ្ហមទន្តិ ពាលា’’តិ;
តត្ថ ខុទាបរេតា មនុជា អទន្តីតិ ឯតេ នេរយិកា សត្តា ឆាតកេន ផុដ្ឋា ខុទំ សហិតុំ អសក្កោន្តា បក្កុថិតំ ធូមាយន្តំ បជ្ជលន្តំ កប្បេន សណ្ឋិតំ បុរាណមីឡ្ហំ បិណ្ឌំ បិណ្ឌំ កត្វា អទន្តិ ខាទន្តិ. ការណិកាតិ ¶ ការណការកា. វិរោសកាតិ មិត្តសុហជ្ជានម្បិ វិហេឋកា. មិត្តទ្ទុនោតិ យេ តេសញ្ញេវ គេហេ ខាទិត្វា ភុញ្ជិត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិត្វា សយិត្វា បុន មាសកហាបណំ នាម អាហរាបេន្តិ, លញ្ជំ គណ្ហន្តិ, តេ មិត្តទូសកា ពាលា ឯវរូបំ មីឡ្ហំ ខាទន្តិ, មហារាជាតិ.
‘‘រហទោ អយំ លោហិតបុព្ពបូរោ, ទុគ្គន្ធរូបោ អសុចិ បូតិ វាតិ;
ឃម្មាភិតត្តា មនុជា បិវន្តិ, ភយញ្ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា;
បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ, ឥមេ នុ មច្ចា កិមកំសុ បាបំ;
យេមេ ជនា លោហិតបុព្ពភក្ខា.
‘‘តស្ស ¶ បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បាបកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘យេ មាតរំ វា បិតរំ វា ជីវលោកេ, បារាជិកា អរហន្តេ ហនន្តិ;
តេ លុទ្ទកម្មា បសវេត្វ បាបំ, តេមេ ជនា លោហិតបុព្ពភក្ខា’’តិ.
តត្ថ ឃម្មាភិតត្តាតិ សន្តាបេន បីឡិតា. បារាជិកាតិ បរាជិតា ជរាជិណ្ណេ មាតាបិតរោ ឃាតេត្វា គិហិភាវេយេវ បារាជិកំ បត្តា. អរហន្តេតិ បូជាវិសេសស្ស អនុច្ឆវិកេ. ហនន្តីតិ ទុក្ករការកេ មាតាបិតរោ មារេន្តិ. អបិច ‘‘អរហន្តេ’’តិ បទេន ពុទ្ធសាវកេបិ សង្គណ្ហាតិ.
អបរស្មិម្បិ ឧស្សទនិរយេ និរយបាលា នេរយិកានំ តាលប្បមាណេន ជលិតអយពឡិសេន ជិវ្ហំ វិជ្ឈិត្វា អាកឌ្ឍិត្វា តេ សត្តេ ជលិតអយបថវិយំ បាតេត្វា ឧសភចម្មំ វិយ បត្ថរិត្វា សង្កុសតេន ហនន្តិ. តេ ថលេ ខិត្តមច្ឆា វិយ ផន្ទន្តិ, តញ្ច ទុក្ខំ សហិតុំ អសក្កោន្តា រោទន្តា បរិទេវន្តា មុខេន ខេឡំ មុញ្ចន្តិ. តស្មិំ រាជា មាតលិនា ទស្សិតេ អាហ –
‘‘ជិវ្ហ ¶ ច បស្ស ពឡិសេន វិទ្ធំ, វិហតំ យថា សង្កុសតេន ចម្មំ;
ផន្ទន្តិ ¶ មច្ឆាវ ថលម្ហិ ខិត្តា, មុញ្ចន្តិ ខេឡំ រុទមានា កិមេតេ.
‘‘ភយញ្ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមេ នុ មច្ចា កិមកំសុ បាបំ, យេមេ ជនា វង្កឃស្តា សយន្តី’’តិ.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បាបកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘យេ កេចិ សន្ធានគតា មនុស្សា, អគ្ឃេន អគ្ឃំ កយំ ហាបយន្តិ;
កូដេន កូដំ ធនលោភហេតុ, ឆន្នំ យថា វារិចរំ វធាយ.
‘‘ន ហិ កូដការិស្ស ភវន្តិ តាណា, សកេហិ កម្មេហិ បុរក្ខតស្ស;
តេ លុទ្ទកម្មា បសវេត្វ បាបំ, តេមេ ជនា វង្កឃស្តា សយន្តី’’តិ.
តត្ថ ¶ កិមេតេតិ កិំការណា ឯតេ. វង្កឃស្តាតិ គិលិតពឡិសា. សន្ធានគតាតិ សន្ធានំ មរិយាទំ គតា, អគ្ឃាបនកដ្ឋានេ ឋិតាតិ អត្ថោ. អគ្ឃេន អគ្ឃន្តិ តំ តំ អគ្ឃំ លញ្ជំ គហេត្វា ហត្ថិអស្សាទីនំ វា ជាតរូបរជតាទីនំ វា តេសំ តេសំ សវិញ្ញាណកាវិញ្ញាណកានំ អគ្ឃំ ហាបេន្តិ. កយន្តិ តំ ហាបេន្តា កាយិកានំ កយំ ហាបេន្តិ, សតេ ទាតព្ពេ បណ្ណាសំ ទាបេន្តិ, ឥតរំ តេហិ សទ្ធិំ វិភជិត្វា គណ្ហន្តិ. កូដេន កូដន្តិ តុលាកូដាទីសុ តំ តំ កូដំ. ធនលោភហេតូតិ ធនលោភេន ឯតំ កូដកម្មំ ករោន្តិ. ឆន្នំ យថា វារិចរំ វធាយាតិ តំ បន កម្មំ ករោន្តាបិ មធុរវាចាយ តថា កតភាវំ បដិច្ឆន្នំ កត្វា យថា ¶ វារិចរំ មច្ឆំ វធាយ ឧបគច្ឆន្តា ពឡិសំ អាមិសេន បដិច្ឆន្នំ កត្វា តំ វធេន្តិ, ឯវំ បដិច្ឆន្នំ កត្វា តំ កម្មំ ករោន្តិ. ន ហិ កូដការិស្សាតិ បដិច្ឆន្នំ មម កម្មំ, ន តំ កោចិ ជានាតីតិ មញ្ញមានស្ស ហិ កូដការិស្ស តាណា នាម ន ហោន្តិ. សោ តេហិ កម្មេហិ បុរក្ខតោ បតិដ្ឋំ ន លភតិ.
‘‘នារី ឥមា សម្បរិភិន្នគត្តា, បគ្គយ្ហ កន្ទន្តិ ភុជេ ទុជច្ចា;
សម្មក្ខិតា លោហិតបុព្ពលិត្តា, គាវោ យថា អាឃាតនេ វិកន្តា;
តា ភូមិភាគស្មិំ សទា និខាតា, ខន្ធាតិវត្តន្តិ សជោតិភូតា.
‘‘ភយញ្ហិ ¶ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមា នុ នារិយោ កិមកំសុ បាបំ, យា ភូមិភាគស្មិំ សទា និខាតា;
ខន្ធាតិវត្តន្តិ សជោតិភូតា.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បាបកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘កោលិត្ថិយាយោ ឥធ ជីវលោកេ, អសុទ្ធកម្មា អសតំ អចារុំ;
តា ទិត្តរូបា បតិ វិប្បហាយ, អញ្ញំ អចារុំ រតិខិឌ្ឌហេតុ;
តា ជីវលោកស្មិំ រមាបយិត្វា, ខន្ធាតិវត្តន្តិ សជោតិភូតា’’តិ.
តត្ថ នារីតិ ឥត្ថិយោ. សម្បរិភិន្នគត្តាតិ សុដ្ឋុ សមន្តតោ ភិន្នសរីរា. ទុជច្ចាតិ ទុជ្ជាតិកា វិរូបា ជេគុច្ឆា. អាឃាតនេតិ គាវឃាតដ្ឋានេ. វិកន្តាតិ ឆិន្នសីសា គាវោ វិយ បុព្ពលោហិតលិត្តា ហុត្វា ¶ . សទា និខាតាតិ និច្ចំ ជលិតអយបថវិយំ កដិមត្តំ បវេសេត្វា និខណិត្វា ¶ ឋបិតា វិយ ឋិតា. ខន្ធាតិវត្តន្តីតិ សម្ម មាតលិ, តា នារិយោ ឯតេ បព្ពតក្ខន្ធា អតិក្កមន្តិ. តាសំ កិរ ឯវំ កដិប្បមាណំ បវិសិត្វា ឋិតកាលេ បុរត្ថិមាយ ទិសាយ ជលិតអយបព្ពតោ សមុដ្ឋហិត្វា អសនិ វិយ វិរវន្តោ អាគន្ត្វា សរីរំ សណ្ហករណី វិយ បិសន្តោ គច្ឆតិ. តស្មិំ អតិវត្តិត្វា បច្ឆិមបស្សេ ឋិតេ បុន ច តាសំ សរីរំ បាតុ ភវតិ. តា ទុក្ខំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តិយោ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តិ. សេសទិសាសុ វុដ្ឋិតេសុ ជលិតបព្ពតេសុបិ ឯសេវ នយោ. ទ្វេ បព្ពតា សមុដ្ឋាយ ឧច្ឆុឃដិកំ វិយ បីឡេន្តិ, លោហិតំ បក្កុថិតំ សន្ទតិ. កទាចិ តយោ បព្ពតា សមុដ្ឋាយ បីឡេន្តិ. កទាចិ ចត្តារោ បព្ពតា សមុដ្ឋាយ តាសំ សរីរំ បីឡេន្តិ. តេនាហ ‘‘ខន្ធាតិវត្តន្តី’’តិ.
កោលិត្ថិយាយោតិ កុលេ បតិដ្ឋិតា កុលធីតរោ. អសតំ អចារុន្តិ អសញ្ញតកម្មំ ករិំសុ. ទិត្តរូបាតិ សឋរូបា ធុត្តជាតិកា ហុត្វា. បតិ វិប្បហាយាតិ អត្តនោ បតិំ បជហិត្វា. អចារុន្តិ អគមំសុ. រតិខិឌ្ឌហេតូតិ កាមរតិហេតុ ចេវ ខិឌ្ឌាហេតុ ច. រមាបយិត្វាតិ បរបុរិសេហិ សទ្ធិំ អត្តនោ ចិត្តំ រមាបយិត្វា ឥធ ឧបបន្នា. អថ តាសំ សរីរំ ឥមេ ខន្ធាតិវត្តន្តិ សជោតិភូតាតិ.
‘‘បាទេ គហេត្វា កិស្ស ឥមេ បុនេកេ, អវំសិរា នរកេ បាតយន្តិ;
ភយញ្ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមេ ¶ នុ មច្ចា កិមកំសុ បាបំ, យេមេ ជនា អវំសិរា នរកេ បាតយន្តិ.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បាបកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘យេ ¶ ជីវលោកស្មិំ អសាធុកម្មិនោ, បរស្ស ទារានិ អតិក្កមន្តិ;
តេ តាទិសា ឧត្តមភណ្ឌថេនា, តេមេ ជនា អវំសិរា នរកេ បាតយន្តិ.
‘‘តេ វស្សបូគានិ ពហូនិ តត្ថ, និរយេសុ ទុក្ខំ វេទនំ វេទយន្តិ;
ន ហិ បាបការិស្ស ភវន្តិ តាណា, សកេហិ កម្មេហិ បុរក្ខតស្ស;
តេ លុទ្ទកម្មា បសវេត្វ បាបំ, តេមេ ជនា អវំសិរា នរកេ បាតយន្តី’’តិ.
តត្ថ នរកេតិ ជលិតអង្គារបុណ្ណេ មហាអាវាដេ. តេ កិរ វជំ អបវិសន្តិយោ គាវោ វិយ ¶ និរយបាលេហិ នានាវុធានិ គហេត្វា វិជ្ឈិយមានា បោថិយមានា យទា តំ នរកំ ឧបគច្ឆន្តិ, អថ តេ និរយបាលា ឧទ្ធំបាទេ កត្វា តត្ថ បាតយន្តិ ខិបន្តិ. ឯវំ តេ បាតិយមានេ ទិស្វា បុច្ឆន្តោ ឯវមាហ. ឧត្តមភណ្ឌថេនាតិ មនុស្សេហិ បិយាយិតស្ស វរភណ្ឌស្ស ថេនកា.
ឯវញ្ច បន វត្វា មាតលិសង្គាហកោ តំ និរយំ អន្តរធាបេត្វា រថំ បុរតោ បេសេត្វា មិច្ឆាទិដ្ឋិកានំ បច្ចនដ្ឋានំ និរយំ ទស្សេសិ. តេន បុដ្ឋោ ចស្ស វិយាកាសិ.
‘‘ឧច្ចាវចាមេ វិវិធា ឧបក្កមា, និរយេសុ ទិស្សន្តិ សុឃោររូបា;
ភយញ្ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមេ នុ មច្ចា កិមកំសុ បាបំ, យេមេ ជនា អធិមត្តា ទុក្ខា តិព្ពា;
ខរា កដុកា វេទនា វេទយន្តិ.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បាបកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘យេ ¶ ជីវលោកស្មិំ សុបាបទិដ្ឋិនោ, វិស្សាសកម្មានិ ករោន្តិ មោហា;
បរញ្ច ទិដ្ឋីសុ សមាទបេន្តិ, តេ ¶ បាបទិដ្ឋិំ បសវេត្វ បាបំ;
តេមេ ជនា អធិមត្តា ទុក្ខា តិព្ពា, ខរា កដុកា វេទនា វេទយន្តី’’តិ.
តត្ថ ឧច្ចាវចាមេតិ ឧច្ចា អវចា ឥមេ, ខុទ្ទកា ច មហន្តា ចាតិ អត្ថោ. ឧបក្កមាតិ ការណប្បយោគា. សុបាបទិដ្ឋិនោតិ ‘‘នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិកាយ ទសវត្ថុកាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា សុដ្ឋុ បាបទិដ្ឋិនោ. វិស្សាសកម្មានីតិ តាយ ទិដ្ឋិយា វិស្សាសេន តន្និស្សិតា ហុត្វា នានាវិធានិ បាបកម្មានិ ករោន្តិ. តេមេតិ តេ ឥមេ ជនា ឯវរូបំ ទុក្ខំ អនុភវន្តិ.
ឥតិ រញ្ញោ មិច្ឆាទិដ្ឋិកានំ បច្ចននិរយំ អាចិក្ខិ. ទេវលោកេបិ ទេវគណា រញ្ញោ អាគមនមគ្គំ ឱលោកយមានា សុធម្មាយំ ទេវសភាយំ និសីទិំសុយេវ. សក្កោបិ ‘‘កិំ នុ ខោ, មាតលិ, ចិរាយតី’’តិ ឧបធារេន្តោ តំ ការណំ ញត្វា ‘‘មាតលិ, អត្តនោ ទូតវិសេសំ ទស្សេតុំ ‘មហារាជ, អសុកកម្មំ កត្វា អសុកនិរយេ នាម បច្ចន្តី’តិ និរយេ ទស្សេន្តោ វិចរតិ, និមិរញ្ញោ បន អប្បមេវ អាយុ ខីយេថ, និរយទស្សនំ នាស្ស បរិយន្តំ គច្ឆេយ្យា’’តិ ឯកំ មហាជវំ ¶ ទេវបុត្តំ បេសេសិ ‘‘ត្វំ ‘សីឃំ រាជានំ គហេត្វា អាគច្ឆតូ’តិ មាតលិស្ស វទេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ជវេន គន្ត្វា អារោចេសិ. មាតលិ, តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘ន សក្កា ចិរាយិតុ’’ន្តិ រញ្ញោ ឯកបហារេនេវ ចតូសុ ទិសាសុ ពហូ និរយេ ទស្សេត្វា គាថមាហ –
‘‘វិទិតានិ តេ មហារាជ, អាវាសំ បាបកម្មិនំ;
ឋានានិ លុទ្ទកម្មានំ, ទុស្សីលានញ្ច យា គតិ;
ឧយ្យាហិ ទានិ រាជីសិ, ទេវរាជស្ស សន្តិកេ’’តិ.
តស្សត្ថោ – មហារាជ, ឥមំ បាបកម្មីនំ សត្តានំ អាវាសំ ទិស្វា លុទ្ទកម្មានញ្ច ឋានានិ តយា វិទិតានិ. ទុស្សីលានញ្ច យា គតិ និព្ពត្តិ, សាបិ តេ ¶ វិទិតា. ឥទានិ ទេវរាជស្ស សន្តិកេ ទិព្ពសម្បត្តិំ ទស្សនត្ថំ ឧយ្យាហិ គច្ឆាហិ, មហារាជាតិ.
និរយកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.
សគ្គកណ្ឌំ
ឯវញ្ច បន វត្វា មាតលិ ទេវលោកាភិមុខំ រថំ បេសេសិ. រាជា ទេវលោកំ គច្ឆន្តោ ទ្វាទសយោជនិកំ មណិមយំ បញ្ចថូបិកំ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ ឧយ្យានបោក្ខរណិសម្បន្នំ ¶ កប្បរុក្ខបរិវុតំ ពីរណិយា ទេវធីតាយ អាកាសដ្ឋកវិមានំ ទិស្វា, តញ្ច ទេវធីតរំ អន្តោកូដាគារេ សយនបិដ្ឋេ និសិន្នំ អច្ឆរាសហស្សបរិវុតំ មណិសីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា ឱលោកេន្តិំ ទិស្វា មាតលិំ បុច្ឆន្តោ គាថមាហ. ឥតរោបិស្ស ព្យាកាសិ.
‘‘បញ្ចថូបំ ទិស្សតិទំ វិមានំ, មាលាបិឡន្ធា សយនស្ស មជ្ឈេ;
តត្ថច្ឆតិ នារី មហានុភាវា, ឧច្ចាវចំ ឥទ្ធិ វិកុព្ពមានា.
‘‘វិត្តី ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
អយំ នុ នារី កិមកាសិ សាធុំ, យា មោទតិ សគ្គបត្តា វិមានេ.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បុញ្ញកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘យទិ ¶ តេ សុតា ពីរណី ជីវលោកេ, អាមាយទាសី អហុ ព្រាហ្មណស្ស;
សា បត្តកាលំ អតិថិំ វិទិត្វា, មាតាវ បុត្តំ សកិមាភិនន្ទី;
សំយមា សំវិភាគា ច, សា វិមានស្មិ មោទតី’’តិ.
តត្ថ បញ្ចថូបន្តិ បញ្ចហិ កូដាគារេហិ សមន្នាគតំ. មាលាបិឡន្ធាតិ មាលាទីហិ សព្ពាភរណេហិ បដិមណ្ឌិតាតិ អត្ថោ. តត្ថច្ឆតីតិ តស្មិំ ¶ វិមានេ អច្ឆតិ. ឧច្ចាវចំ ឥទ្ធិ វិកុព្ពមានាតិ នានប្បការំ ទេវិទ្ធិំ ទស្សយមានា. ទិស្វាតិ ឯតំ ទិស្វា ឋិតំ មំ វិត្តិ វិន្ទតិ បដិលភតិ, វិត្តិសន្តកោ វិយ ហោមិ តុដ្ឋិយា អតិភូតត្តាតិ អត្ថោ. អាមាយទាសីតិ គេហទាសិយា កុច្ឆិម្ហិ ជាតទាសី. អហុ ព្រាហ្មណស្សាតិ សា កិរ កស្សបទសពលស្ស កាលេ ឯកស្ស ព្រាហ្មណស្ស ទាសី អហោសិ. សា បត្តកាលន្តិ តេន ព្រាហ្មណេន អដ្ឋ សលាកភត្តានិ សង្ឃស្ស បរិច្ចត្តានិ អហេសុំ. សោ គេហំ គន្ត្វា ‘‘ស្វេ បដ្ឋាយ ឯកេកស្ស ភិក្ខុស្ស ឯកេកំ កហាបណគ្ឃនកំ កត្វា អដ្ឋ សលាកភត្តានិ សម្បាទេយ្យាសី’’តិ ព្រាហ្មណិំ អាហ. សា ‘‘សាមិ, ភិក្ខុ នាម ធុត្តោ, នាហំ សក្ខិស្សាមី’’តិ បដិក្ខិបិ. ធីតរោបិស្ស បដិក្ខិបិំសុ. សោ ទាសិំ ‘‘សក្ខិស្សសិ អម្មា’’តិ អាហ. សា ‘‘សក្ខិស្សាមិ អយ្យា’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា សក្កច្ចំ យាគុខជ្ជកភត្តាទីនិ សម្បាទេត្វា សលាកំ លភិត្វា អាគតំ បត្តកាលំ អតិថិំ វិទិត្វា ហរិតគោមយុបលិត្តេ កតបុប្ផុបហារេ សុបញ្ញត្តាសនេ និសីទាបេត្វា យថា នាម វិប្បវាសា អាគតំ បុត្តំ មាតា សកិំ អភិនន្ទតិ, តថា និច្ចកាលំ អភិនន្ទតិ, សក្កច្ចំ បរិវិសតិ, អត្តនោ សន្តកម្បិ កិញ្ចិ ¶ ទេតិ. សំយមា សំវិភាគា ចាតិ សា សីលវតី អហោសិ ចាគវតី ច, តស្មា តេន សីលេន ចេវ ចាគេន ច ឥមស្មិំ វិមានេ មោទតិ. អថ វា សំយមាតិ ឥន្ទ្រិយទមនា.
ឯវញ្ច បន វត្វា មាតលិ បុរតោ រថំ បេសេត្វា សោណទិន្នទេវបុត្តស្ស សត្ត កនកវិមានានិ ទស្សេសិ. សោ តានិ ច តស្ស ច សិរិសម្បត្តិំ ទិស្វា តេន កតកម្មំ បុច្ឆិ. ឥតរោបិស្ស ព្យាកាសិ.
‘‘ទទ្ទល្លមានា អាភេន្តិ, វិមានា សត្ត និម្មិតា;
តត្ថ យក្ខោ មហិទ្ធិកោ, សព្ពាភរណភូសិតោ;
សមន្តា អនុបរិយាតិ, នារីគណបុរក្ខតោ.
‘‘វិត្តី ¶ ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
អយំ នុ មច្ចោ កិមកាសិ សាធុំ, យោ មោទតិ សគ្គបត្តោ វិមានេ.
‘‘តស្ស ¶ បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បុញ្ញកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘សោណទិន្នោ គហបតិ, ឯស ទានបតី អហុ;
ឯស បព្ពជិតុទ្ទិស្ស, វិហារេ សត្ត ការយិ.
‘‘សក្កច្ចំ តេ ឧបដ្ឋាសិ, ភិក្ខវោ តត្ថ វាសិកេ;
អច្ឆាទនញ្ច ភត្តញ្ច, សេនាសនំ បទីបិយំ;
អទាសិ ឧជុភូតេសុ, វិប្បសន្នេន ចេតសា.
‘‘ចាតុទ្ទសិំ បញ្ចទសិំ, យា ច បក្ខស្ស អដ្ឋមី;
បាដិហារិយបក្ខញ្ច, អដ្ឋង្គសុសមាគតំ.
‘‘ឧបោសថំ ឧបវសី, សទា សីលេសុ សំវុតោ;
សំយមា សំវិភាគា ច, សោ វិមានស្មិ មោទតី’’តិ.
តត្ថ ទទ្ទល្លមានាតិ ជលមានា. អាភេន្តីតិ តរុណសូរិយោ វិយ ឱភាសន្តិ. តត្ថាតិ តេសុ បដិបាដិយា ឋិតេសុ សត្តសុ វិមានេសុ. យក្ខោតិ ឯកោ ទេវបុត្តោ. សោណទិន្នោតិ មហារាជ, អយំ បុព្ពេ កស្សបទសពលស្ស កាលេ កាសិរដ្ឋេ អញ្ញតរស្មិំ និគមេ សោណទិន្នោ នាម គហបតិ ទានបតិ អហោសិ. សោ បព្ពជិតេ ឧទ្ទិស្ស សត្ត វិហារកុដិយោ ការេត្វា តត្ថ វាសិកេ ភិក្ខូ ចតូហិ បច្ចយេហិ សក្កច្ចំ ឧបដ្ឋាសិ, ឧបោសថញ្ច ឧបវសិ, និច្ចំ សីលេសុ ច សំវុតោ អហោសិ. សោ តតោ ចវិត្វា ឥធូបបន្នោ មោទតីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច បាដិហារិយបក្ខន្តិ ឥទំ បន អដ្ឋមីឧបោសថស្ស បច្ចុគ្គមនានុគមនវសេន សត្តមិនវមិយោ, ចាតុទ្ទសីបន្នរសីនំ បច្ចុគ្គមនានុគមនវសេន តេរសីបាដិបទេ ច សន្ធាយ វុត្តំ.
ឯវំ ¶ សោណទិន្នស្ស កតកម្មំ កថេត្វា បុរតោ រថំ បេសេត្វា ផលិកវិមានំ ទស្សេសិ. តំ ឧព្ពេធតោ បញ្ចវីសតិយោជនំ អនេកសតេហិ សត្តរតនមយត្ថម្ភេហិ សមន្នាគតំ, អនេកសតកូដាគារបដិមណ្ឌិតំ ¶ , កិង្កិណិកជាលាបរិក្ខិត្តំ, សមុស្សិតសុវណ្ណរជតមយធជំ, នានាបុប្ផវិចិត្តឧយ្យានវនវិភូសិតំ, រមណីយបោក្ខរណិសមន្នាគតំ, នច្ចគីតវាទិតាទីសុ ឆេកាហិ អច្ឆរាហិ សម្បរិកិណ្ណំ. តំ ទិស្វា រាជា តាសំ អច្ឆរានំ កតកម្មំ បុច្ឆិ, ឥតរោបិស្ស ព្យាកាសិ.
‘‘បភាសតិ ¶ មិទំ ព្យម្ហំ, ផលិកាសុ សុនិម្មិតំ;
នារីវរគណាកិណ្ណំ, កូដាគារវរោចិតំ;
ឧបេតំ អន្នបានេហិ, នច្ចគីតេហិ ចូភយំ.
‘‘វិត្តី ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមេ នុ មច្ចា កិមកំសុ សាធុំ, យា មោទរេ សគ្គបត្តា វិមានេ.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បុញ្ញកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘យា កាចិ នារិយោ ឥធ ជីវលោកេ, សីលវន្តិយោ ឧបាសិកា;
ទានេ រតា និច្ចំ បសន្នចិត្តា, សច្ចេ ឋិតា ឧបោសថេ អប្បមត្តា;
សំយមា សំវិភាគា ច, តា វិមានស្មិ មោទរេ’’តិ.
តត្ថ ព្យម្ហន្តិ វិមានំ, បាសាទោតិ វុត្តំ ហោតិ. ផលិកាសូតិ ផលិកភិត្តីសុ. នារីវរគណាកិណ្ណន្តិ វរនារិគណេហិ អាកិណ្ណំ. កូដាគារវរោចិតន្តិ វរកូដាគារេហិ ឱចិតំ សមោចិតំ, វឌ្ឍិតន្តិ អត្ថោ. ឧភយន្តិ ឧភយេហិ. ‘‘យា កាចី’’តិ ឥទំ កិញ្ចាបិ អនិយមេត្វា វុត្តំ, តា បន កស្សបពុទ្ធសាសនេ ពារាណសិយំ ឧបាសិកា ហុត្វា គណពន្ធនេន ឯតានិ វុត្តប្បការានិ បុញ្ញានិ កត្វា តំ ទិព្ពសម្បត្តិំ បត្តាតិ វេទិតព្ពា.
អថស្ស សោ បុរតោ រថំ បេសេត្វា ឯកំ រមណីយំ មណិវិមានំ ទស្សេសិ. តំ សមេ ភូមិភាគេ បតិដ្ឋិតំ ឧព្ពេធសម្បន្នំ មណិបព្ពតោ វិយ ឱភាសមានំ តិដ្ឋតិ, ទិព្ពគីតវាទិតនិន្នាទិតំ ពហូហិ ទេវបុត្តេហិ សម្បរិកិណ្ណំ. តំ ទិស្វា រាជា តេសំ ទេវបុត្តានំ កតកម្មំ បុច្ឆិ, ឥតរោបិស្ស ព្យាកាសិ.
‘‘បភាសតិ ¶ ¶ មិទំ ព្យម្ហំ, វេឡុរិយាសុ និម្មិតំ;
ឧបេតំ ភូមិភាគេហិ, វិភត្តំ ភាគសោ មិតំ.
‘‘អាឡម្ពរា ¶ មុទិង្គា ច, នច្ចគីតា សុវាទិតា;
ទិព្ពា សទ្ទា និច្ឆរន្តិ, សវនីយា មនោរមា.
‘‘នាហំ ឯវំគតំ ជាតុ, ឯវំសុរុចិរំ បុរេ;
សទ្ទំ សមភិជានាមិ, ទិដ្ឋំ វា យទិ វា សុតំ.
‘‘វិត្តី ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមេ នុ មច្ចា កិមកំសុ សាធុំ, យេ មោទរេ សគ្គបត្តា វិមានេ.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បុញ្ញកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘យេ កេចិ មច្ចា ឥធ ជីវលោកេ, សីលវន្តា ឧបាសកា;
អារាមេ ឧទបានេ ច, បបា សង្កមនានិ ច;
អរហន្តេ សីតិភូតេ, សក្កច្ចំ បដិបាទយុំ.
‘‘ចីវរំ បិណ្ឌបាតញ្ច, បច្ចយំ សយនាសនំ;
អទំសុ ឧជុភូតេសុ, វិប្បសន្នេន ចេតសា.
‘‘ចាតុទ្ទសិំ បញ្ចទសិំ, យា ច បក្ខស្ស អដ្ឋមី;
បាដិហារិយបក្ខញ្ច, អដ្ឋង្គសុសមាគតំ.
‘‘ឧបោសថំ ឧបវសុំ, សទា សីលេសុ សំវុតា;
សំយមា សំវិភាគា ច, តេ វិមានស្មិ មោទរេ’’តិ.
តត្ថ វេឡុរិយាសូតិ វេឡុរិយភិត្តីសុ. ភូមិភាគេហីតិ រមណីយេហិ ភូមិភាគេហិ ឧបេតំ. អាឡម្ពរា មុទិង្គា ចាតិ ឯតេ ទ្វេ ឯត្ថ វជ្ជន្តិ. នច្ចគីតា សុវាទិតាតិ នានប្បការានិ នច្ចានិ ¶ ចេវ គីតានិ ច អបរេសម្បិ តូរិយានំ សុវាទិតានិ ចេត្ថ បវត្តន្តិ. ឯវំគតន្តិ ឯវំ មនោរមភាវំ គតំ. ‘‘យេ កេចី’’តិ ឥទម្បិ កាមំ អនិយមេត្វា វុត្តំ, តេ បន កស្សបពុទ្ធកាលេ ពារាណសិវាសិនោ ឧបាសកា ហុត្វា គណពន្ធនេន ឯតានិ បុញ្ញានិ កត្វា តំ សម្បត្តិំ បត្តាតិ វេទិតព្ពា. តត្ថ បដិបាទយុន្តិ ¶ បដិបាទយិំសុ, តេសំ អទំសូតិ អត្ថោ. បច្ចយន្តិ គិលានបច្ចយំ. អទំសូតិ ឯវំ នានប្បការកំ ទានំ អទំសូតិ.
ឥតិស្ស សោ តេសំ កតកម្មំ អាចិក្ខិត្វា បុរតោ រថំ បេសេត្វា អបរម្បិ ផលិកវិមានំ ទស្សេសិ. តំ អនេកកូដាគារបដិមណ្ឌិតំ, នានាកុសុមសញ្ឆន្នទិព្ពតរុណវនបដិមណ្ឌិតតីរាយ, វិវិធវិហង្គមនិន្នាទិតាយ និម្មលសលិលាយ នទិយា បរិក្ខិត្តំ ¶ , អច្ឆរាគណបរិវុតស្សេកស្ស បុញ្ញវតោ និវាសភូតំ. តំ ទិស្វា រាជា តស្ស កតកម្មំ បុច្ឆិ, ឥតរោបិស្ស ព្យាកាសិ.
‘‘បភាសតិ មិទំ ព្យម្ហំ, ផលិកាសុ សុនិម្មិតំ;
នារីវរគណាកិណ្ណំ, កូដាគារវរោចិតំ.
‘‘ឧបេតំ អន្នបានេហិ, នច្ចគីតេហិ ចូភយំ;
នជ្ជោ ចានុបរិយាតិ, នានាបុប្ផទុមាយុតា.
‘‘វិត្តី ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
អយំ នុ មច្ចោ កិំមកាសិ សាធុំ, យោ មោទតី សគ្គបត្តោ វិមានេ.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បុញ្ញកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘មិថិលាយំ គហបតិ, ឯស ទានបតី អហុ;
អារាមេ ឧទបានេ ច, បបា សង្កមនានិ ច;
អរហន្តេ សីតិភូតេ, សក្កច្ចំ បដិបាទយិ.
‘‘ចីវរំ បិណ្ឌបាតញ្ច, បច្ចយំ សយនាសនំ;
អទាសិ ឧជុភូតេសុ, វិប្បសន្នេន ចេតសា.
‘‘ចាតុទ្ទសិំ ¶ បញ្ចទសិំ, យា ច បក្ខស្ស អដ្ឋមី;
បាដិហារិយបក្ខញ្ច, អដ្ឋង្គសុសមាគតំ.
‘‘ឧបោសថំ ¶ ឧបវសី, សទា សីលេសុ សំវុតោ;
សំយមា សំវិភាគា ច, សោ វិមានស្មិ មោទតី’’តិ.
តត្ថ នជ្ជោតិ វចនវិបល្លាសោ, ឯកា នទី តំ វិមានំ បរិក្ខិបិត្វា គតាតិ អត្ថោ. នានាបុប្ផទុមាយុតាតិ សា នទី នានាបុប្ផេហិ ទុមេហិ អាយុតា. មិថិលាយន្តិ ឯស មហារាជ, កស្សបពុទ្ធកាលេ មិថិលនគរេ ឯកោ គហបតិ ទានបតិ អហោសិ. សោ ឯតានិ អារាមរោបនាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា ឥមំ សម្បត្តិំ បត្តោតិ.
ឯវមស្ស តេន កតកម្មំ អាចិក្ខិត្វា បុរតោ រថំ បេសេត្វា អបរម្បិ ផលិកវិមានំ ទស្សេសិ. តំ បុរិមវិមានតោ អតិរេកាយ នានាបុប្ផផលសញ្ឆន្នាយ តរុណវនឃដាយ សមន្នាគតំ. តំ ទិស្វា រាជា តាយ សម្បត្តិយា សមន្នាគតស្ស ទេវបុត្តស្ស កតកម្មំ បុច្ឆិ, ឥតរោបិស្ស ព្យាកាសិ.
‘‘បភាសតិ មិទំ ព្យម្ហំ, ផលិកាសុ សុនិម្មិតំ;
នារីវរគណាកិណ្ណំ, កូដាគារវរោចិតំ.
‘‘ឧបេតំ ¶ អន្នបានេហិ, នច្ចគីតេហិ ចូភយំ;
នជ្ជោ ចានុបរិយាតិ, នានាបុប្ផទុមាយុតា.
‘‘រាជាយតនា កបិត្ថា ច, អម្ពា សាលា ច ជម្ពុយោ;
តិន្ទុកា ច បិយាលា ច, ទុមា និច្ចផលា ពហូ.
‘‘វិត្តី ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
អយំ នុ មច្ចោ កិមកាសិ សាធុំ, យោ មោទតី សគ្គបត្តោ វិមានេ.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បុញ្ញកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘មិថិលាយំ ¶ គហបតិ, ឯស ទានបតី អហុ;
អារាមេ ឧទបានេ ច, បបា សង្កមនានិ ច;
អរហន្តេ សីតិភូតេ, សក្កច្ចំ បដិបាទយិ.
‘‘ចីវរំ ¶ បិណ្ឌបាតញ្ច, បច្ចយំ សយនាសនំ;
អទាសិ ឧជុភូតេសុ, វិប្បសន្នេន ចេតសា.
‘‘ចាតុទ្ទសិំ បញ្ចទសិំ, យា ច បក្ខស្ស អដ្ឋមី;
បាដិហារិយបក្ខញ្ច, អដ្ឋង្គសុសមាគតំ.
‘‘ឧបោសថំ ឧបវសី, សទា សីលេសុ សំវុតោ;
សំយមា សំវិភាគា ច, សោ វិមានស្មិ មោទតី’’តិ.
តត្ថ មិថិលាយន្តិ ឯស, មហារាជ, កស្សបពុទ្ធកាលេ វិទេហរដ្ឋេ មិថិលនគរេ ឯកោ គហបតិ ទានបតិ អហោសិ. សោ ឯតានិ បុញ្ញានិ កត្វា ឥមំ សម្បត្តិំ បត្តោតិ.
ឯវមស្ស តេន កតកម្មំ អាចិក្ខិត្វា បុរតោ រថំ បេសេត្វា បុរិមសទិសមេវ អបរម្បិ វេឡុរិយវិមានំ ទស្សេត្វា តត្ថ សម្បត្តិំ អនុភវន្តស្ស ទេវបុត្តស្ស កតកម្មំ បុដ្ឋោ អាចិក្ខិ.
‘‘បភាសតិ មិទំ ព្យម្ហំ, វេឡុរិយាសុ និម្មិតំ;
ឧបេតំ ភូមិភាគេហិ, វិភត្តំ ភាគសោ មិតំ.
‘‘អាឡម្ពរា មុទិង្គា ច, នច្ចគីតា សុវាទិតា;
ទិព្យា សទ្ទា និច្ឆរន្តិ, សវនីយា មនោរមា.
‘‘នាហំ ឯវំគតំ ជាតុ, ឯវំសុរុចិរំ បុរេ;
សទ្ទំ សមភិជានាមិ, ទិដ្ឋំ វា យទិ វា សុតំ.
‘‘វិត្តី ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
អយំ ¶ នុ មច្ចោ កិមកាសិ សាធុំ, យោ មោទតី សគ្គបត្តោ វិមានេ.
‘‘តស្ស ¶ បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បុញ្ញកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘ពារាណសិយំ គហបតិ, ឯស ទានបតី អហុ;
អារាមេ ឧទបានេ ច, បបា សង្កមនានិ ច;
អរហន្តេ សីតិភូតេ, សក្កច្ចំ បដិបាទយិ.
‘‘ចីវរំ ¶ បិណ្ឌបាតញ្ច, បច្ចយំ សយនាសនំ;
អទាសិ ឧជុភូតេសុ, វិប្បសន្នេន ចេតសា.
‘‘ចាតុទ្ទសិំ បញ្ចទសិំ, យា ច បក្ខស្ស អដ្ឋមី;
បាដិហារិយបក្ខញ្ច, អដ្ឋង្គសុសមាគតំ.
‘‘ឧបោសថំ ឧបវសី, សទា សីលេសុ សំវុតោ;
សំយមា សំវិភាគា ច, សោ វិមានស្មិ មោទតី’’តិ.
អថស្ស បុរតោ រថំ បេសេត្វា ពាលសូរិយសន្និភំ កនកវិមានំ ទស្សេត្វា តត្ថ និវាសិនោ ទេវបុត្តស្ស សម្បត្តិំ បុដ្ឋោ អាចិក្ខិ.
‘‘យថា ឧទយមាទិច្ចោ, ហោតិ លោហិតកោ មហា;
តថូបមំ ឥទំ ព្យម្ហំ, ជាតរូបស្ស និម្មិតំ.
‘‘វិត្តី ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
អយំ នុ មច្ចោ កិមកាសិ សាធុំ, យោ មោទតី សគ្គបត្តោ វិមានេ.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បុញ្ញកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘សាវត្ថិយំ ¶ គហបតិ, ឯស ទានបតី អហុ;
អារាមេ ឧទបានេ ច, បបា សង្កមនានិ ច;
អរហន្តេ សីតិភូតេ, សក្កច្ចំ បដិបាទយិ.
‘‘ចីវរំ បិណ្ឌបាតញ្ច, បច្ចយំ សយនាសនំ;
អទាសិ ឧជុភូតេសុ, វិប្បសន្នេន ចេតសា.
‘‘ចាតុទ្ទសិំ បញ្ចទសិំ, យា ច បក្ខស្ស អដ្ឋមី;
បាដិហារិយបក្ខញ្ច, អដ្ឋង្គសុសមាគតំ.
‘‘ឧបោសថំ ឧបវសី, សទា សីលេសុ សំវុតោ;
សំយមា សំវិភាគា ច, សោ វិមានស្មិ មោទតី’’តិ.
តត្ថ ¶ ឧទយមាទិច្ចោតិ ឧគ្គច្ឆន្តោ អាទិច្ចោ. សាវត្ថិយន្តិ កស្សបពុទ្ធកាលេ សាវត្ថិនគរេ ឯកោ គហបតិ ទានបតិ អហោសិ. សោ ឯតានិ បុញ្ញានិ កត្វា ឥមំ សម្បត្តិំ បត្តោតិ.
ឯវំ ¶ តេន ឥមេសំ អដ្ឋន្នំ វិមានានំ កថិតកាលេ សក្កោ ទេវរាជា ‘‘មាតលិ, អតិវិយ ចិរាយតី’’តិ អបរម្បិ ជវនទេវបុត្តំ បេសេសិ. សោ វេគេន គន្ត្វា អារោចេសិ. សោ តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘ន សក្កា ឥទានិ ចិរាយិតុ’’ន្តិ ចតូសុ ទិសាសុ ឯកប្បហារេនេវ ពហូនិ វិមានានិ ទស្សេសិ. រញ្ញា ច តត្ថ សម្បត្តិំ អនុភវន្តានំ ទេវបុត្តានំ កតកម្មំ បុដ្ឋោ អាចិក្ខិ.
‘‘វេហាយសាមេ ពហុកា, ជាតរូបស្ស និម្មិតា;
ទទ្ទល្លមានា អាភេន្តិ, វិជ្ជុវព្ភឃនន្តរេ.
‘‘វិត្តី ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមេ នុ មច្ចា កិមកំសុ សាធុំ, យេ មោទរេ សគ្គបត្តា វិមានេ.
‘‘តស្ស ¶ បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បុញ្ញកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘សទ្ធាយ សុនិវិដ្ឋាយ, សទ្ធម្មេ សុប្បវេទិតេ;
អកំសុ សត្ថុ វចនំ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាសនេ;
តេសំ ឯតានិ ឋានានិ, យានិ ត្វំ រាជ បស្សសី’’តិ.
តត្ថ វេហាយសាមេតិ វេហាយសា ឥមេ អាកាសេយេវ សណ្ឋិតា. អាកាសដ្ឋកវិមានា ឥមេតិ វទតិ. វិជ្ជុវព្ភឃនន្តរេតិ ឃនវលាហកន្តរេ ជលមានា វិជ្ជុ វិយ. សុនិវិដ្ឋាយាតិ មគ្គេន អាគតត្តា សុប្បតិដ្ឋិតាយ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – មហារាជ, ឯតេ បុរេ និយ្យានិកេ កស្សបពុទ្ធសាសនេ បព្ពជិត្វា បរិសុទ្ធសីលា សមណធម្មំ ករោន្តា សោតាបត្តិផលំ សច្ឆិកត្វា អរហត្តំ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តា តតោ ចុតា ឥមេសុ កនកវិមានេសុ ឧប្បន្នា. ឯតេសំ កស្សបពុទ្ធសាវកានំ តានិ ឋានានិ, យានិ ត្វំ, មហារាជ, បស្សសីតិ.
ឯវមស្ស ¶ អាកាសដ្ឋកវិមានានិ ទស្សេត្វា សក្កស្ស សន្តិកំ គមនត្ថាយ ឧស្សាហំ ករោន្តោ អាហ –
‘‘វិទិតានិ តេ មហារាជ, អាវាសំ បាបកម្មិនំ;
អថោ កល្យាណកម្មានំ, ឋានានិ វិទិតានិ តេ;
ឧយ្យាហិ ទានិ រាជីសិ, ទេវរាជស្ស សន្តិកេ’’តិ.
តត្ថ អាវាសន្តិ មហារាជ, តយា បឋមមេវ នេរយិកានំ អាវាសំ ទិស្វា បាបកម្មានំ ឋានានិ វិទិតានិ, ឥទានិ បន អាកាសដ្ឋកវិមានានិ បស្សន្តេន អថោ កល្យាណកម្មានំ ឋានានិ វិទិតានិ, ឥទានិ ទេវរាជស្ស សន្តិកេ សម្បត្តិំ ទដ្ឋុំ ឧយ្យាហិ គច្ឆាហីតិ.
ឯវញ្ច ¶ បន វត្វា បុរតោ រថំ បេសេត្វា សិនេរុំ បរិវារេត្វា ឋិតេ សត្ត បរិភណ្ឌបព្ពតេ ទស្សេសិ. តេ ទិស្វា រញ្ញា មាតលិស្ស បុដ្ឋភាវំ អាវិករោន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘សហស្សយុត្តំ ¶ ហយវាហិំ, ទិព្ពយានមធិដ្ឋិតោ;
យាយមានោ មហារាជា, អទ្ទា សីទន្តរេ នគេ;
ទិស្វានាមន្តយី សូតំ, ឥមេ កេ នាម បព្ពតា’’តិ.
តត្ថ ហយវាហិន្តិ ហយេហិ វាហិយមានំ. ទិព្ពយានមធិដ្ឋិតោតិ ទិព្ពយានេ ឋិតោ ហុត្វា. អទ្ទាតិ អទ្ទស. សីទន្តរេតិ សីទាមហាសមុទ្ទស្ស អន្តរេ. តស្មិំ កិរ មហាសមុទ្ទេ ឧទកំ សុខុមំ, មោរបិញ្ឆមត្តម្បិ បក្ខិត្តំ បតិដ្ឋាតុំ ន សក្កោតិ សីទតេវ, តស្មា សោ ‘‘សីទាមហាសមុទ្ទោ’’តិ វុច្ចតិ. តស្ស អន្តរេ. នគេតិ បព្ពតេ. កេ នាមាតិ កេ នាម នាមេន ឥមេ បព្ពតាតិ.
ឯវំ និមិរញ្ញា បុដ្ឋោ មាតលិ ទេវបុត្តោ អាហ –
‘‘សុទស្សនោ ករវីកោ, ឦសធរោ យុគន្ធរោ;
នេមិន្ធរោ វិនតកោ, អស្សកណ្ណោ គិរី ព្រហា.
‘‘ឯតេ សីទន្តរេ នគា, អនុបុព្ពសមុគ្គតា;
មហារាជានមាវាសា, យានិ ត្វំ រាជ បស្សសី’’តិ.
តត្ថ សុទស្សនោតិ អយំ, មហារាជ, ឯតេសំ សព្ពពាហិរោ សុទស្សនោ បព្ពតោ នាម, តទនន្តរេ ករវីកោ នាម, សោ សុទស្សនតោ ឧច្ចតរោ ¶ . ឧភិន្នម្បិ បន តេសំ អន្តរេ ឯកោបិ សីទន្តរមហាសមុទ្ទោ. ករវីកស្ស អនន្តរេ ឦសធរោ នាម, សោ ករវីកតោ ឧច្ចតរោ. តេសម្បិ អន្តរេ ឯកោ សីទន្តរមហាសមុទ្ទោ. ឦសធរស្ស អនន្តរេ យុគន្ធរោ នាម, សោ ឦសធរតោ ឧច្ចតរោ. តេសម្បិ អន្តរេ ឯកោ សីទន្តរមហាសមុទ្ទោ. យុគន្ធរស្ស អនន្តរេ នេមិន្ធរោ នាម, សោ យុគន្ធរតោ ឧច្ចតរោ. តេសម្បិ អន្តរេ ឯកោ សីទន្តរមហាសមុទ្ទោ. នេមិន្ធរស្ស អនន្តរេ វិនតកោ នាម, សោ នេមិន្ធរតោ ឧច្ចតរោ. តេសម្បិ អន្តរេ ឯកោ សីទន្តរមហាសមុទ្ទោ. វិនតកស្ស អនន្តរេ អស្សកណ្ណោ នាម, សោ វិនតកតោ ឧច្ចតរោ. តេសម្បិ អន្តរេ ឯកោ សីទន្តរមហាសមុទ្ទោ. អនុបុព្ពសមុគ្គតាតិ ឯតេ សីទន្តរមហាសមុទ្ទេ សត្ត បព្ពតា អនុបដិបាដិយា សមុគ្គតា សោបានសទិសា ហុត្វា ឋិតា. យានីតិ យេ ត្វំ, មហារាជ, ឥមេ បព្ពតេ បស្សសិ, ឯតេ ចតុណ្ណំ មហារាជានំ អាវាសាតិ.
ឯវមស្ស ¶ ចាតុមហារាជិកទេវលោកំ ទស្សេត្វា បុរតោ រថំ បេសេត្វា តាវតិំសភវនស្ស ចិត្តកូដទ្វារកោដ្ឋកំ បរិវារេត្វា ឋិតា ឥន្ទបដិមា ទស្សេសិ. តំ ទិស្វា រាជា បុច្ឆិ, ឥតរោបិស្ស ព្យាកាសិ.
‘‘អនេករូបំ រុចិរំ, នានាចិត្រំ បកាសតិ;
អាកិណ្ណំ ឥន្ទសទិសេហិ, ព្យគ្ឃេហេវ សុរក្ខិតំ.
‘‘វិត្តី ¶ ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមំ នុ ទ្វារំ កិមភញ្ញមាហុ, មនោរមំ ទិស្សតិ ទូរតោវ.
‘‘តស្ស បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បុញ្ញកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘‘ចិត្រកូដោ’តិ យំ អាហុ, ទេវរាជបវេសនំ;
សុទស្សនស្ស គិរិនោ, ទ្វារញ្ហេតំ បកាសតិ.
‘‘អនេករូបំ ¶ រុចិរំ, នានាចិត្រំ បកាសតិ;
អាកិណ្ណំ ឥន្ទសទិសេហិ, ព្យគ្ឃេហេវ សុរក្ខិតំ;
បវិសេតេន រាជីសិ, អរជំ ភូមិមក្កមា’’តិ.
តត្ថ អនេករូបន្តិ អនេកជាតិកំ. នានាចិត្រន្តិ នានារតនចិត្រំ. បកាសតីតិ កិំ នាម ឯតំ បញ្ញាយតិ. អាកិណ្ណន្តិ សម្បរិបុណ្ណំ. ព្យគ្ឃេហេវ សុរក្ខិតន្តិ យថា នាម ព្យគ្ឃេហិ វា សីហេហិ វា មហាវនំ, ឯវំ ឥន្ទសទិសេហេវ សុរក្ខិតំ. តាសញ្ច បន ឥន្ទបដិមានំ អារក្ខណត្ថាយ ឋបិតភាវោ ឯកកនិបាតេ កុលាវកជាតកេ (ជា. ១.១.៣១) វុត្តនយេន គហេតព្ពោ. កិំមភញ្ញមាហូតិ កិន្នាមំ វទន្តិ. បវេសនន្តិ និក្ខមនប្បវេសនត្ថាយ និម្មិតំ. សុទស្សនស្សាតិ សោភនទស្សនស្ស សិនេរុគិរិនោ. ទ្វារំ ហេតន្តិ ឯតំ សិនេរុមត្ថកេ បតិដ្ឋិតស្ស ទសសហស្សយោជនិកស្ស ទេវនគរស្ស ទ្វារំ បកាសតិ, ទ្វារកោដ្ឋកោ បញ្ញាយតីតិ អត្ថោ. បវិសេតេនាតិ ឯតេន ទ្វារេន ទេវនគរំ បវិស. អរជំ ភូមិមក្កមាតិ អរជំ សុវណ្ណរជតមណិមយំ នានាបុប្ផេហិ សមាកិណ្ណំ ទិព្ពភូមិំ ទិព្ពយានេន អក្កម, មហារាជាតិ.
ឯវញ្ច ¶ បន វត្វា មាតលិ រាជានំ ទេវនគរំ បវេសេសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘សហស្សយុត្តំ ហយវាហិំ, ទិព្ពយានមធិដ្ឋិតោ;
យាយមានោ មហារាជា, អទ្ទា ទេវសភំ ឥទ’’ន្តិ.
សោ ទិព្ពយានេ ឋិតោវ គច្ឆន្តោ សុធម្មាទេវសភំ ទិស្វា មាតលិំ បុច្ឆិ, សោបិស្ស អាចិក្ខិ.
‘‘យថា សរទេ អាកាសេ, នីលោភាសោ បទិស្សតិ;
តថូបមំ ឥទំ ព្យម្ហំ, វេឡុរិយាសុ និម្មិតំ.
‘‘វិត្តី ហិ មំ វិន្ទតិ សូត ទិស្វា, បុច្ឆាមិ តំ មាតលិ ទេវសារថិ;
ឥមំ នុ ព្យម្ហំ កិមភញ្ញមាហុ, មនោរមំ ទិស្សតិ ទូរតោវ.
‘‘តស្ស ¶ បុដ្ឋោ វិយាកាសិ, មាតលិ ទេវសារថិ;
វិបាកំ បុញ្ញកម្មានំ, ជានំ អក្ខាសិជានតោ.
‘‘‘សុធម្មា’ ¶ ឥតិ យំ អាហុ, បស្សេសា ទិស្សតេ សភា;
វេឡុរិយារុចិរា ចិត្រា, ធារយន្តិ សុនិម្មិតា.
‘‘អដ្ឋំសា សុកតា ថម្ភា, សព្ពេ វេឡុរិយាមយា;
យត្ថ ទេវា តាវតិំសា, សព្ពេ ឥន្ទបុរោហិតា.
‘‘អត្ថំ ទេវមនុស្សានំ, ចិន្តយន្តា សមច្ឆរេ;
បវិសេតេន រាជីសិ, ទេវានំ អនុមោទនន្តិ.
តត្ថ ឥទន្តិ និបាតមត្តំ, ទេវសភំ អទ្ទសាតិ អត្ថោ. បស្សេសាតិ បស្ស ឯសា. វេឡុរិយា រុចិរាតិ រុចិរវេឡុរិយា. ចិត្រាតិ នានារតនវិចិត្រា. ធារយន្តីតិ ឥមំ សភំ ឯតេ អដ្ឋំសាទិភេទា សុកតា ថម្ភា ធារយន្តិ. ឥន្ទបុរោហិតាតិ ឥន្ទំ បុរោហិតំ បុរេចារិកំ កត្វា បរិវារេត្វា ¶ ឋិតា ទេវមនុស្សានំ អត្ថំ ចិន្តយន្តា អច្ឆន្តិ. បវិសេតេនាតិ ឥមិនា មគ្គេន យត្ថ ទេវា អញ្ញមញ្ញំ អនុមោទន្តា អច្ឆន្តិ, តំ ឋានំ ទេវានំ អនុមោទនំ បវិស.
ទេវាបិ ខោ តស្សាគមនមគ្គំ ឱលោកេន្តាវ និសីទិំសុ. តេ ‘‘រាជា អាគតោ’’តិ សុត្វា ទិព្ពគន្ធវាសបុប្ផហត្ថា យាវ ចិត្តកូដទ្វារកោដ្ឋកា បដិមគ្គំ គន្ត្វា មហាសត្តំ ទិព្ពគន្ធមាលាទីហិ បូជយន្តា សុធម្មាទេវសភំ អានយិំសុ. រាជា រថា ឱតរិត្វា ទេវសភំ បាវិសិ. ទេវា អាសនេន និមន្តយិំសុ. សក្កោបិ អាសនេន ចេវ កាមេហិ ច និមន្តេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
‘‘តំ ទេវា បដិនន្ទិំសុ, ទិស្វា រាជានមាគតំ;
ស្វាគតំ តេ មហារាជ, អថោ តេ អទុរាគតំ;
និសីទ ទានិ រាជីសិ, ទេវរាជស្ស សន្តិកេ.
‘‘សក្កោបិ បដិនន្ទិត្ថ, វេទេហំ មិថិលគ្គហំ;
និមន្តយិត្ថ កាមេហិ, អាសនេន ច វាសវោ.
‘‘សាធុ ¶ ខោសិ អនុប្បត្តោ, អាវាសំ វសវត្តិនំ;
វស ទេវេសុ រាជីសិ, សព្ពកាមសមិទ្ធិសុ;
តាវតិំសេសុ ទេវេសុ, ភុញ្ជ កាមេ អមានុសេ’’តិ.
តត្ថ បដិនន្ទិំសូតិ សម្បិយាយិំសុ, ហដ្ឋតុដ្ឋាវ ហុត្វា សម្បដិច្ឆិំសុ. សព្ពកាមសមិទ្ធិសូតិ សព្ពេសំ កាមានំ សមិទ្ធិយុត្តេសុ.
ឯវំ សក្កេន ទិព្ពកាមេហិ ចេវ អាសនេន ច និមន្តិតោ រាជា បដិក្ខិបន្តោ អាហ –
‘‘យថា យាចិតកំ យានំ, យថា យាចិតកំ ធនំ;
ឯវំ សម្បទមេវេតំ, យំ បរតោ ទានបច្ចយា.
‘‘ន ¶ ចាហមេតមិច្ឆាមិ, យំ បរតោ ទានបច្ចយា;
សយំកតានិ បុញ្ញានិ, តំ មេ អាវេណិកំ ធនំ.
‘‘សោហំ ¶ គន្ត្វា មនុស្សេសុ, កាហាមិ កុសលំ ពហុំ;
ទានេន សមចរិយាយ, សំយមេន ទមេន ច;
យំ កត្វា សុខិតោ ហោតិ, ន ច បច្ឆានុតប្បតី’’តិ.
តត្ថ យំ បរតោ ទានបច្ចយាតិ យំ បរតោ តស្ស បរស្ស ទានបច្ចយា តេន ទិន្នត្តា លព្ភតិ, តំ យាចិតកសទិសំ ហោតិ, តស្មា នាហំ ឯតំ ឥច្ឆាមិ. សយំកតានីតិ យានិ បន មយា អត្តនា កតានិ បុញ្ញានិ, តមេវ មម បរេហិ អសាធារណត្តា អាវេណិកំ ធនំ អនុគាមិយធនំ. សមចរិយាយាតិ តីហិ ទ្វារេហិ សមចរិយាយ. សំយមេនាតិ សីលរក្ខណេន. ទមេនាតិ ឥន្ទ្រិយទមេន.
ឯវំ មហាសត្តោ ទេវានំ មធុរសទ្ទេន ធម្មំ ទេសេសិ. ធម្មំ ទេសេន្តោយេវ មនុស្សគណនាយ សត្ត ទិវសានិ ឋត្វា ទេវគណំ កោសេត្វា ទេវគណមជ្ឈេ ឋិតោវ មាតលិស្ស គុណំ កថេន្តោ អាហ –
‘‘ពហូបការោ នោ ភវំ, មាតលិ ទេវសារថិ;
យោ មេ កល្យាណកម្មានំ, បាបានំ បដិទស្សយី’’តិ.
តត្ថ ¶ យោ មេ កល្យាណកម្មានំ, បាបានំ បដិទស្សយីតិ យោ ឯស មយ្ហំ កល្យាណកម្មានំ ទេវានញ្ច ឋានានិ បាបកម្មានំ នេរយិកានញ្ច បាបានិ ឋានានិ ទស្សេសីតិ អត្ថោ.
សគ្គកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.
អថ រាជា សក្កំ អាមន្តេត្វា ‘‘ឥច្ឆាមហំ, មហារាជ, មនុស្សលោកំ គន្តុ’’ន្តិ អាហ. សក្កោ ‘‘តេន ហិ, សម្ម មាតលិ, និមិរាជានំ តត្ថេវ មិថិលំ នេហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា រថំ ឧបដ្ឋាបេសិ. រាជា ទេវគណេហិ សទ្ធិំ សម្មោទិត្វា ទេវេ និវត្តាបេត្វា រថំ អភិរុហិ. មាតលិ រថំ បេសេន្តោ បាចីនទិសាភាគេន មិថិលំ បាបុណិ. មហាជនោ ទិព្ពរថំ ទិស្វា ‘‘រាជា នោ អាគតោ’’តិ បមុទិតោ អហោសិ. មាតលិ មិថិលំ បទក្ខិណំ កត្វា តស្មិំយេវ សីហបញ្ជរេ មហាសត្តំ ឱតារេត្វា ‘‘គច្ឆាមហំ, មហារាជា’’តិ អាបុច្ឆិត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ. មហាជនោបិ រាជានំ បរិវារេត្វា ‘‘កីទិសោ, ទេវ, ទេវលោកោ’’តិ បុច្ឆិ. រាជា ទេវតានញ្ច សក្កស្ស ច ទេវរញ្ញោ សម្បត្តិំ វណ្ណេត្វា ‘‘តុម្ហេបិ ទានាទីនិ ¶ បុញ្ញានិ ករោថ, ឯវំ តស្មិំ ទេវលោកេ និព្ពត្តិស្សថា’’តិ មហាជនស្ស ធម្មំ ទេសេសិ.
សោ អបរភាគេ កប្បកេន បលិតស្ស ជាតភាវេ អារោចិតេ បលិតំ សុវណ្ណសណ្ឌាសេន ឧទ្ធរាបេត្វា ហត្ថេ ឋបេត្វា កប្បកស្ស ¶ គាមវរំ ទត្វា បព្ពជិតុកាមោ ហុត្វា បុត្តស្ស រជ្ជំ បដិច្ឆាបេសិ. តេន ច ‘‘កស្មា, ទេវ, បព្ពជិស្សសី’’តិ វុត្តេ –
‘‘ឧត្តមង្គរុហា មយ្ហំ, ឥមេ ជាតា វយោហរា;
បាហុភូតា ទេវទូតា, បព្ពជ្ជាសមយោ មមា’’តិ. –
គាថំ វត្វា បុរិមរាជានោ វិយ បព្ពជិត្វា តស្មិំយេវ អម្ពវនេ វិហរន្តោ ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារេ ភាវេត្វា ព្រហ្មលោកូបគោ អហោសិ. តស្សេវំ បព្ពជិតភាវំ អាវិករោន្តោ សត្ថា ឱសានគាថមាហ –
‘‘ឥទំ វត្វា និមិរាជា, វេទេហោ មិថិលគ្គហោ;
បុថុយញ្ញំ យជិត្វាន, សំយមំ អជ្ឈុបាគមី’’តិ.
តត្ថ ¶ ឥទំ វត្វាតិ ‘‘ឧត្តមង្គរុហា មយ្ហ’’ន្តិ ឥមំ គាថំ វត្វា. បុថុយញ្ញំ យជិត្វានាតិ មហាទានំ ទត្វា. សំយមំ អជ្ឈុបាគមីតិ សីលសំយមំ ឧបគតោ.
បុត្តោ បនស្ស កាឡារជនកោ នាម តំ វំសំ ឧបច្ឆិន្ទិ.
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ តថាគតោ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខន្តោយេវា’’តិ វត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ ‘‘តទា សក្កោ អនុរុទ្ធោ អហោសិ, មាតលិ អានន្ទោ, ចតុរាសីតិ ខត្តិយសហស្សានិ ពុទ្ធបរិសា, និមិរាជា បន អហមេវ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អហោសិ’’ន្តិ.
និមិជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា.
[៥៤២] ៥. ឧមង្គជាតកវណ្ណនា
បញ្ចាលោ ¶ ¶ សព្ពសេនាយាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ បញ្ញាបារមិំ អារព្ភ កថេសិ. ឯកទិវសញ្ហិ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ សន្និសិន្នា តថាគតស្ស បញ្ញាបារមិំ វណ្ណយន្តា និសីទិំសុ ‘‘មហាបញ្ញោ, អាវុសោ, តថាគតោ បុថុបញ្ញោ គម្ភីរបញ្ញោ ហាសបញ្ញោ ជវនបញ្ញោ តិក្ខបញ្ញោ និព្ពេធិកបញ្ញោ បរប្បវាទមទ្ទនោ, អត្តនោ បញ្ញានុភាវេន កូដទន្តាទយោ ព្រាហ្មណេ, សភិយាទយោ បរិព្ពាជកេ, អង្គុលិមាលាទយោ ចោរេ, អាឡវកាទយោ យក្ខេ, សក្កាទយោ ទេវេ, ពកាទយោ ព្រហ្មានោ ច ទមេត្វា និព្ពិសេវនេ អកាសិ, ពហុជនកាយេ បព្ពជ្ជំ ទត្វា មគ្គផលេសុ បតិដ្ឋាបេសិ, ឯវំ មហាបញ្ញោ, អាវុសោ, សត្ថា’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ ¶ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, តថាគតោ ឥទានេវ បញ្ញវា, អតីតេបិ អបរិបក្កេ ញាណេ ពោធិញាណត្ថាយ ចរិយំ ចរន្តោបិ បញ្ញវាយេវា’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.
អតីតេ វិទេហរដ្ឋេ មិថិលាយំ វេទេហោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ. តស្ស អត្ថធម្មានុសាសកា ចត្តារោ បណ្ឌិតា អហេសុំ សេនកោ, បុក្កុសោ, កាមិន្ទោ, ទេវិន្ទោ ចាតិ. តទា រាជា ពោធិសត្តស្ស បដិសន្ធិគ្គហណទិវសេ បច្ចូសកាលេ ឯវរូបំ សុបិនំ អទ្ទស – រាជង្គណេ ចតូសុ កោណេសុ ចត្តារោ អគ្គិក្ខន្ធា មហាបាការប្បមាណា ឧដ្ឋាយ បជ្ជលន្តិ. តេសំ មជ្ឈេ ខជ្ជោបនកប្បមាណោ អគ្គិក្ខន្ទោ ឧដ្ឋហិត្វា តង្ខណញ្ញេវ ចត្តារោ អគ្គិក្ខន្ធេ អតិក្កមិត្វា យាវ ព្រហ្មលោកា ឧដ្ឋាយ សកលចក្កវាឡំ ឱភាសេត្វា ឋិតោ, ភូមិយំ បតិតោ សាសបពីជមត្តម្បិ បញ្ញាយតិ. តំ សទេវកា លោកា សមារកា សព្រហ្មកា គន្ធមាលាទីហិ បូជេន្តិ, មហាជនោ ជាលន្តរេនេវ ចរតិ, លោមកូបមត្តម្បិ ឧណ្ហំ ន គណ្ហាតិ. រាជា ឥមំ សុបិនំ ទិស្វា ភីតតសិតោ ឧដ្ឋាយ ‘‘កិំ នុ ខោ មេ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេន្តោ និសិន្នកោវ អរុណំ ឧដ្ឋាបេសិ.
ចត្តារោបិ បណ្ឌិតា បាតោវាគន្ត្វា ‘‘កច្ចិ, ទេវ, សុខំ សយិត្ថា’’តិ សុខសេយ្យំ បុច្ឆិំសុ. សោ ‘‘កុតោ មេ សុខសេយ្យំ លទ្ធ’’ន្តិ វត្វា ‘‘ឯវរូបោ ¶ មេ សុបិនោ ទិដ្ឋោ’’តិ សព្ពំ កថេសិ. អថ នំ សេនកបណ្ឌិតោ ‘‘មា ភាយិ, មហារាជ, មង្គលសុបិនោ ឯស, វុទ្ធិ វោ ភវិស្សតី’’តិ ¶ វត្វា ‘‘កិំ ការណា អាចរិយា’’តិ វុត្តេ ‘‘មហារាជ, អម្ហេ ចត្តារោ បណ្ឌិតេ អភិភវិត្វា អញ្ញោ វោ បញ្ចមោ បណ្ឌិតោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, មយញ្ហិ ចត្តារោ បណ្ឌិតា ចត្តារោ អគ្គិក្ខន្ធា វិយ, តេសំ មជ្ឈេ ឧប្បន្នោ អគ្គិក្ខន្ធោ វិយ អញ្ញោ បញ្ចមោ បណ្ឌិតោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, សោ សទេវកេ លោកេ អសទិសោ ភវិស្សតី’’តិ វត្វា ‘‘ឥទានិ បនេស កុហិ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘មហារាជ, អជ្ជ តស្ស បដិសន្ធិគ្គហណេន វា មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមនេន វា ភវិតព្ព’’ន្តិ អត្តនោ សិប្បពលេន ទិព្ពចក្ខុនា ទិដ្ឋោ វិយ ព្យាកាសិ. រាជាបិ តតោ បដ្ឋាយ តំ វចនំ អនុស្សរិ.
មិថិលាយំ បន ចតូសុ ទ្វារេសុ បាចីនយវមជ្ឈកោ, ទក្ខិណយវមជ្ឈកោ, បច្ឆិមយវមជ្ឈកោ, ឧត្តរយវមជ្ឈកោតិ ចត្តារោ គាមា អហេសុំ. តេសុ បាចីនយវមជ្ឈកេ ¶ សិរិវឌ្ឍនោ នាម សេដ្ឋិ បដិវសតិ, សុមនទេវី នាមស្ស ភរិយា អហោសិ. មហាសត្តោ តំ ទិវសំ រញ្ញា សុបិនស្ស ទិដ្ឋវេលាយ តាវតិំសភវនតោ ចវិត្វា តស្សា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. តស្មិំយេវ កាលេ អបរេបិ ទេវបុត្តសហស្សា តាវតិំសភវនតោ ចវិត្វា តស្មិំយេវ គាមេ សេដ្ឋានុសេដ្ឋីនំ កុលេសុ បដិសន្ធិំ គណ្ហិំសុ. សុមនទេវីបិ ទសមាសច្ចយេន សុវណ្ណវណ្ណំ បុត្តំ វិជាយិ. តស្មិំ ខណេ សក្កោ មនុស្សលោកំ ឱលោកេន្តោ មហាសត្តស្ស មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមនភាវំ ញត្វា ‘‘ឥមំ ពុទ្ធង្កុរំ សទេវកេ លោកេ បាកដំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ មហាសត្តស្ស មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខន្តក្ខណេ អទិស្សមានកាយេន គន្ត្វា តស្ស ហត្ថេ ឯកំ ឱសធឃដិកំ ឋបេត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ. មហាសត្តោ តំ មុដ្ឋិំ កត្វា គណ្ហិ. តស្មិំ បន មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខន្តេ មាតុ អប្បមត្តកម្បិ ទុក្ខំ នាហោសិ, ធមករណតោ ឧទកមិវ សុខេន និក្ខមិ.
សា តស្ស ហត្ថេ ឱសធឃដិកំ ទិស្វា ‘‘តាត, កិំ តេ លទ្ធ’’ន្តិ អាហ. ‘‘ឱសធំ, អម្មា’’តិ ទិព្ពោសធំ មាតុ ហត្ថេ ឋបេសិ. ឋបេត្វា ច បន ‘‘អម្ម, ឥទំ ឱសធំ យេន កេនចិ អាពាធេន អាពាធិកានំ ទេថា’’តិ អាហ. សា តុដ្ឋបហដ្ឋា សិរិវឌ្ឍនសេដ្ឋិនោ អារោចេសិ. តស្ស បន សត្តវស្សិកោ សីសាពាធោ អត្ថិ. សោ តុដ្ឋបហដ្ឋោ ហុត្វា ‘‘អយំ មាតុកុច្ឆិតោ ¶ ជាយមានោ ឱសធំ គហេត្វា អាគតោ, ជាតក្ខណេយេវ មាតរា សទ្ធិំ កថេសិ, ឯវរូបេន បុញ្ញវតា ទិន្នំ ឱសធំ មហានុភាវំ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា តំ ឱសធំ គហេត្វា និសទាយំ ឃំសិត្វា ថោកំ នលាដេ មក្ខេសិ. តស្មិំ ខណេ តស្ស សត្តវស្សិកោ សីសាពាធោ បទុមបត្តតោ ឧទកំ វិយ និវត្តិត្វា គតោ. សោ ‘‘មហានុភាវំ ឱសធ’’ន្តិ សោមនស្សប្បត្តោ អហោសិ. មហាសត្តស្ស ឱសធំ គហេត្វា អាគតភាវោ សព្ពត្ថ បាកដោ ជាតោ. យេ កេចិ អាពាធិកា, សព្ពេ សេដ្ឋិស្ស គេហំ គន្ត្វា ឱសធំ យាចន្តិ. សព្ពេសំ និសទាយំ ឃំសិត្វា ថោកំ គហេត្វា ឧទកេន អាឡោលេត្វា ទេតិ ¶ . ទិព្ពោសធេន សរីរេ មក្ខិតមត្តេយេវ សព្ពាពាធា វូបសម្មន្តិ. សុខិតា មនុស្សា ‘‘សិរិវឌ្ឍនសេដ្ឋិនោ គេហេ ឱសធស្ស មហន្តោ អានុភាវោ’’តិ វណ្ណយន្តា បក្កមិំសុ. មហាសត្តស្ស បន នាមគ្គហណទិវសេ ¶ មហាសេដ្ឋិ ‘‘មម បុត្តស្ស អយ្យកាទីនំ ន នាមេន អត្ថោ អត្ថិ, ជាយមានស្ស ឱសធំ គហេត្វា អាគតត្តា ឱសធនាមកោវ ហោតូ’’តិ វត្វា ‘‘មហោសធកុមារោ’’ត្វេវស្ស នាមមកាសិ.
ឥទញ្ចស្ស អហោសិ ‘‘មម បុត្តោ មហាបុញ្ញោ, ន ឯកកោវ និព្ពត្តិស្សតិ, ឥមិនា សទ្ធិំ ជាតទារកេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ. សោ ឱលោកាបេន្តោ ទារកសហស្សានំ និព្ពត្តភាវំ សុត្វា សព្ពេសម្បិ កុមារកានំ បិឡន្ធនានិ ទត្វា ធាតិយោ ទាបេសិ ‘‘បុត្តស្ស មេ ឧបដ្ឋាកា ភវិស្សន្តី’’តិ. ពោធិសត្តេន សទ្ធិំយេវ តេសំ មង្គលដ្ឋានេ មង្គលំ ការេសិ. ទារកេ អលង្ករិត្វា មហាសត្តស្ស ឧបដ្ឋាតុំ អានេន្តិ. ពោធិសត្តោ តេហិ សទ្ធិំ កីឡន្តោ វឌ្ឍិត្វា សត្តវស្សិកកាលេ សុវណ្ណបដិមា វិយ អភិរូបោ អហោសិ. អថស្ស គាមមជ្ឈេ តេហិ សទ្ធិំ កីឡន្តស្ស ហត្ថិអស្សាទីសុ អាគច្ឆន្តេសុ កីឡាមណ្ឌលំ ភិជ្ជតិ. វាតាតបបហរណកាលេ ទារកា កិលមន្តិ. ឯកទិវសញ្ច តេសំ កីឡន្តានំយេវ អកាលមេឃោ ឧដ្ឋហិ. តំ ទិស្វា នាគពលោ ពោធិសត្តោ ធាវិត្វា ឯកសាលំ បាវិសិ. ឥតរេ ទារកា បច្ឆតោ ធាវន្តា អញ្ញមញ្ញស្ស បាទេសុ បហរិត្វា ឧបក្ខលិត្វា បតិតា ជណ្ណុកភេទាទីនិ បាបុណិំសុ. ពោធិសត្តោបិ ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ កីឡាសាលំ កាតុំ វដ្ដតិ, ឯវំ វាតេ វា វស្សេ ¶ វា អាតបេ វា អាគតេ ន កិលមិស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា តេ ទារកេ អាហ – ‘‘សម្មា, ឥមស្មិំ ឋានេ វាតេ វា វស្សេ វា អាតបេ វា អាគតេ ឋាននិសជ្ជសយនក្ខមំ ឯកំ សាលំ ការេស្សាម, ឯកេកំ កហាបណំ អាហរថា’’តិ. តេ តថា ករិំសុ.
មហាសត្តោ មហាវឌ្ឍកិំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ សាលំ ករោហី’’តិ សហស្សំ អទាសិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា សហស្សំ គហេត្វា ខាណុកណ្ដកេ កោដ្ដេត្វា ភូមិំ សមំ ការេត្វា សុត្តំ បសារេសិ. មហាសត្តោ តស្ស សុត្តបសារណវិធានំ អនារាធេន្តោ ‘‘អាចរិយ, ឯវំ អបសារេត្វា សាធុកំ បសារេហី’’តិ អាហ. សាមិ, អហំ អត្តនោ សិប្បានុរូបេន បសារេសិំ, ឥតោ អញ្ញំ ន ជានាមីតិ. ‘ឯត្តកំ អជានន្តោ ត្វំ អម្ហាកំ ធនំ គហេត្វា សាលំ កថំ ករិស្សសិ, អាហរ, សុត្តំ បសារេត្វា តេ ទស្សាមី’’តិ អាហរាបេត្វា សយំ សុត្តំ បសារេសិ. តំ វិស្សកម្មទេវបុត្តស្ស បសារិតំ វិយ ¶ អហោសិ. តតោ វឌ្ឍកិំ អាហ ‘‘ឯវំ បសារេតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ? ‘‘ន សក្ខិស្សាមី’’តិ. ‘‘មម វិចារណាយ បន កាតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ. ‘‘សក្ខិស្សាមិ, សាមី’’តិ. មហាសត្តោ យថា តស្សា សាលាយ ឯកស្មិំ បទេសេ អនាថានំ វសនដ្ឋានំ ¶ ហោតិ, ឯកស្មិំ អនាថានំ ឥត្ថីនំ វិជាយនដ្ឋានំ, ឯកស្មិំ អាគន្តុកសមណព្រាហ្មណានំ វសនដ្ឋានំ, ឯកស្មិំ អាគន្តុកមនុស្សានំ វសនដ្ឋានំ, ឯកស្មិំ អាគន្តុកវាណិជានំ ភណ្ឌដ្ឋបនដ្ឋានំ ហោតិ, តថា សព្ពានិ ឋានានិ ពហិមុខានិ កត្វា សាលំ វិចារេសិ. តត្ថេវ កីឡាមណ្ឌលំ, តត្ថេវ វិនិច្ឆយំ, តត្ថេវ ធម្មសភំ ការេសិ. កតិបាហេនេវ និដ្ឋិតាយ សាលាយ ចិត្តការេ បក្កោសាបេត្វា សយំ វិចារេត្វា រមណីយំ ចិត្តកម្មំ ការេសិ. សាលា សុធម្មាទេវសភាបដិភាគា អហោសិ.
តតោ ‘‘ន ឯត្តកេន សាលា សោភតិ, បោក្ខរណិំ បន ការេតុំ វដ្ដតី’’តិ បោក្ខរណិំ ខណាបេត្វា ឥដ្ឋកវឌ្ឍកិំ បក្កោសាបេត្វា សយំ វិចារេត្វា សហស្សវង្កំ សតតិត្ថំ បោក្ខរណិំ ការេសិ. សា បញ្ចវិធបទុមសញ្ឆន្នា នន្ទាបោក្ខរណី វិយ អហោសិ. តស្សា តីរេ បុប្ផផលធរេ នានារុក្ខេ រោបាបេត្វា នន្ទនវនកប្បំ ឧយ្យានំ ការេសិ. តមេវ ច សាលំ និស្សាយ ធម្មិកសមណព្រាហ្មណានញ្ចេវ អាគន្តុកគមិកាទីនញ្ច ទានវត្តំ បដ្ឋបេសិ. តស្ស សា កិរិយា សព្ពត្ថ បាកដា អហោសិ ¶ . ពហូ មនុស្សា ឱសរន្តិ. មហាសត្តោ សាលាយ និសីទិត្វា សម្បត្តសម្បត្តានំ ការណាការណំ យុត្តាយុត្តំ កថេសិ, វិនិច្ឆយំ ឋបេសិ, ពុទ្ធុប្បាទកាលោ វិយ អហោសិ.
វេទេហរាជាបិ សត្តវស្សច្ចយេន ‘‘ចត្តារោ បណ្ឌិតា ‘អម្ហេ អភិភវិត្វា បញ្ចមោ បណ្ឌិតោ ឧប្បជ្ជិស្សតី’តិ មេ កថយិំសុ, កត្ថ សោ ឯតរហី’’តិ សរិត្វា ‘‘តស្ស វសនដ្ឋានំ ជានាថា’’តិ ចតូហិ ទ្វារេហិ ចត្តារោ អមច្ចេ បេសេសិ. សេសទ្វារេហិ និក្ខន្តា អមច្ចា មហាសត្តំ ន បស្សិំសុ. បាចីនទ្វារេន និក្ខន្តោ អមច្ចោ បន សាលាទីនិ ទិស្វា ‘‘បណ្ឌិតេន នាម ឥមិស្សា សាលាយ ការកេន វា ការាបកេន វា ភវិតព្ព’’ន្តិ ¶ ចិន្តេត្វា មនុស្សេ បុច្ឆិ ‘‘អយំ សាលា កតរវឌ្ឍកិនា កតា’’តិ? មនុស្សា ‘‘នាយំ វឌ្ឍកិនា កតា, សិរិវឌ្ឍនសេដ្ឋិបុត្តេន មហោសធបណ្ឌិតេន អត្តនោ បញ្ញាពលេន វិចារេត្វា កតា’’តិ វទិំសុ. ‘‘កតិវស្សោ បន បណ្ឌិតោ’’តិ? ‘‘បរិបុណ្ណសត្តវស្សោ’’តិ. អមច្ចោ រញ្ញា ទិដ្ឋសុបិនទិវសតោ បដ្ឋាយ វស្សំ គណេត្វា ‘‘រញ្ញោ ទិដ្ឋសុបិនេន សមេតិ, អយមេវ សោ បណ្ឌិតោ’’តិ រញ្ញោ ទូតំ បេសេសិ ‘‘ទេវ, បាចីនយវមជ្ឈកគាមេ សិរិវឌ្ឍនសេដ្ឋិបុត្តោ មហោសធបណ្ឌិតោ នាម សត្តវស្សិកោវ សមានោ ឯវរូបំ នាម សាលំ វិចារេសិ, បោក្ខរណិំ ឧយ្យានញ្ច ការេសិ, ឥមំ បណ្ឌិតំ គហេត្វា អានេមី’’តិ. រាជា តំ កថំ សុត្វាវ តុដ្ឋចិត្តោ ហុត្វា សេនកំ បក្កោសាបេត្វា តមត្ថំ អារោចេត្វា ‘‘កិំ, អាចរិយ, អានេម បណ្ឌិត’’ន្តិ បុច្ឆិ. សោ លាភំ មច្ឆរាយន្តោ ‘‘មហារាជ, សាលាទីនំ ការាបិតមត្តេន បណ្ឌិតោ នាម ន ហោតិ, យោ កោចិ ឯតានិ ការេតិ, អប្បមត្តកំ ឯត’’ន្តិ អាហ. សោ តស្ស កថំ សុត្វា ‘‘ភវិតព្ពមេត្ថ ¶ ការណេនា’’តិ តុណ្ហី ហុត្វា ‘‘តត្ថេវ វសន្តោ បណ្ឌិតំ វីមំសតូ’’តិ អមច្ចស្ស ទូតំ បដិបេសេសិ. តំ សុត្វា អមច្ចោ តត្ថេវ វសន្តោ បណ្ឌិតំ វីមំសិ.
សត្តទារកបញ្ហោ
តត្រិទំ វីមំសនុទ្ទានំ –
‘‘មំសំ គោណោ គន្ថិ សុត្តំ, បុត្តោ គោតោ រថេន ច;
ទណ្ឌោ សីសំ អហី ចេវ, កុក្កុដោ មណិ វិជាយនំ;
ឱទនំ វាលុកញ្ចាបិ, តឡាកុយ្យានំ គទ្រភោ មណី’’តិ.
តត្ថ ¶ មំសន្តិ ឯកទិវសំ ពោធិសត្តេ កីឡាមណ្ឌលំ គច្ឆន្តេ ឯកោ សេនោ សូនផលកតោ មំសបេសិំ គហេត្វា អាកាសំ បក្ខន្ទិ. តំ ទិស្វា ទារកា ‘‘មំសបេសិំ ឆឌ្ឌាបេស្សាមា’’តិ សេនំ អនុពន្ធិំសុ. សេនោ ឥតោ ចិតោ ច ធាវតិ. តេ ឧទ្ធំ ឱលោកេត្វា តស្ស បច្ឆតោ បច្ឆតោ គច្ឆន្តា បាសាណាទីសុ ឧបក្ខលិត្វា កិលមន្តិ. អថ នេ បណ្ឌិតោ អាហ ‘‘ឆឌ្ឌាបេស្សាមិ ន’’ន្តិ. ‘‘ឆឌ្ឌាបេហិ សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ បស្សថា’’តិ សោ ឧទ្ធំ អនោលោកេត្វាវ វាតវេគេន ធាវិត្វា សេនស្ស ឆាយំ អក្កមិត្វា បាណិំ បហរិត្វា មហារវំ រវិ. តស្ស តេជេន សោ សទ្ទោ សេនស្ស កុច្ឆិយំ វិនិវិជ្ឈិត្វា និច្ឆារិតោ វិយ អហោសិ. សោ ភីតោ មំសំ ឆឌ្ឌេសិ. មហាសត្តោ ឆឌ្ឌិតភាវំ ញត្វា ឆាយំ ឱលោកេន្តោវ ភូមិយំ បតិតុំ ¶ អទត្វា អាកាសេយេវ សម្បដិច្ឆិ. តំ អច្ឆរិយំ ទិស្វា មហាជនោ នទន្តោ វគ្គន្តោ អប្ផោដេន្តោ មហាសទ្ទំ អកាសិ. អមច្ចោ តំ បវត្តិំ ញត្វា រញ្ញោ ទូតំ បេសេសិ ‘‘បណ្ឌិតោ ឥមិនា ឧបាយេន មំសបេសិំ ឆឌ្ឌាបេសិ, ឥទំ ទេវោ ជានាតូ’’តិ. តំ សុត្វា រាជា សេនកំ បុច្ឆិ ‘‘កិំ, សេនក, អានេម បណ្ឌិត’’ន្តិ? សោ ចិន្តេសិ ‘‘តស្ស ឥធាគតកាលតោ បដ្ឋាយ មយំ និប្បភា ភវិស្សាម, អត្ថិភាវម្បិ នោ រាជា ន ជានិស្សតិ, ន តំ អានេតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ ពលវលាភមច្ឆរិយតាយ ‘‘មហារាជ, ឯត្តកេន បណ្ឌិតោ នាម ន ហោតិ, អប្បមត្តកំ កិញ្ចិ ឯត’’ន្តិ អាហ. រាជា មជ្ឈត្តោវ ហុត្វា ‘‘តត្ថេវ នំ វីមំសតូ’’តិ បុន បេសេសិ.
គោណោតិ ឯកោ បាចីនយវមជ្ឈកគាមវាសី បុរិសោ ‘‘វស្សេ បតិតេ កសិស្សាមី’’តិ គាមន្តរតោ គោណេ កិណិត្វា អានេត្វា គេហេ វសាបេត្វា បុនទិវសេ គោចរត្ថាយ តិណភូមិំ អានេត្វា គោណបិដ្ឋេ និសិន្នោ កិលន្តរូបោ ឱតរិត្វា រុក្ខមូលេ និបន្នោវ និទ្ទំ ឱក្កមិ. តស្មិំ ខណេ ឯកោ ចោរោ គោណេ គហេត្វា បលាយិ. សោ បពុជ្ឈិត្វា គោណេ អបស្សន្តោ ឥតោ ចិតោ ¶ ច ឱលោកេត្វា គោណេ គហេត្វា បលាយន្តំ ចោរំ ទិស្វា វេគេន បក្ខន្ទិត្វា ‘‘កុហិំ មេ គោណេ នេសី’’តិ អាហ. ‘‘មម គោណេ អត្តនោ ឥច្ឆិតដ្ឋានំ នេមី’’តិ. តេសំ វិវាទំ សុត្វា មហាជនោ សន្និបតិ. បណ្ឌិតោ តេសំ សាលាទ្វារេន គច្ឆន្តានំ សទ្ទំ សុត្វា ឧភោបិ បក្កោសាបេត្វា តេសំ កិរិយំ ទិស្វាវ ‘‘អយំ ¶ ចោរោ, អយំ គោណសាមិកោ’’តិ ជានាតិ. ជានន្តោបិ ‘‘កស្មា វិវទថា’’តិ បុច្ឆិ. គោណសាមិកោ អាហ – ‘‘សាមិ, ឥមេ អហំ អសុកគាមតោ អសុកស្ស នាម ហត្ថតោ កិណិត្វា អានេត្វា គេហេ វសាបេត្វា គោចរត្ថាយ តិណភូមិំ នេសិំ, តត្ថ មម បមាទំ ទិស្វា អយំ គោណេ គហេត្វា បលាយិ. ស្វាហំ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ ឥមំ ទិស្វា អនុពន្ធិត្វា គណ្ហិំ, អសុកគាមវាសិនោ មយា ឯតេសំ កិណិត្វា គហិតភាវំ ជានន្តី’’តិ. ចោរោ បន ‘‘មមេតេ ឃរជាតិកា, អយំ មុសា ភណតី’’តិ អាហ.
អថ នេ បណ្ឌិតោ ‘‘អហំ វោ អឌ្ឌំ ធម្មេន វិនិច្ឆិនិស្សាមិ, ឋស្សថ មេ វិនិច្ឆយេ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, សាមិ, ឋស្សាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘មហាជនស្ស មនំ គណ្ហិតុំ វដ្ដតី’’តិ បឋមំ ចោរំ បុច្ឆិ ‘‘តយា ឥមេ គោណា កិំ ខាទាបិតា កិំ បាយិតា’’តិ? ‘‘យាគុំ បាយិតា តិលបិដ្ឋញ្ច មាសេ ច ខាទាបិតា’’តិ. តតោ គោណសាមិកំ បុច្ឆិ. សោ អាហ – ‘‘សាមិ, កុតោ មេ ទុគ្គតស្ស យាគុអាទីនិ លទ្ធានិ, តិណមេវ ខាទាបិតា’’តិ. បណ្ឌិតោ តេសំ កថំ បរិសំ គាហាបេត្វា បិយង្គុបត្តានិ អាហរាបេត្វា កោដ្ដាបេត្វា ឧទកេន មទ្ទាបេត្វា គោណេ បាយេសិ. គោណា តិណមេវ ឆឌ្ឌយិំសុ. បណ្ឌិតោ ‘‘បស្សថេត’’ន្តិ មហាជនស្ស ទស្សេត្វា ចោរំ បុច្ឆិ ‘‘ត្វំ ចោរោសិ, ន ចោរោសី’’តិ? សោ ‘‘ចោរោម្ហី’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ មា ឯវរូបមកាសី’’តិ ឱវទិ. ពោធិសត្តស្ស បរិសា បន តំ ហត្ថបាទេហិ កោដ្ដេត្វា ទុព្ពលមកាសិ. អថ នំ បណ្ឌិតោ ‘‘ទិដ្ឋធម្មេយេវ តាវ ឥមំ ទុក្ខំ លភសិ, សម្បរាយេ បន និរយាទីសុ មហាទុក្ខំ អនុភវិស្សសិ, សម្ម, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ បជហេតំ កម្ម’’ន្តិ វត្វា តស្ស បញ្ច សីលានិ អទាសិ. អមច្ចោ តំ បវត្តិំ យថាភូតំ រញ្ញោ អារោចាបេសិ. រាជា សេនកំ បុច្ឆិ ‘‘កិំ, សេនក, អានេម បណ្ឌិត’’ន្តិ. ‘‘គោណអឌ្ឌំ នាម, មហារាជ, យេ កេចិ វិនិច្ឆិនន្តិ, អាគមេហិ តាវា’’តិ វុត្តេ រាជា មជ្ឈត្តោ ហុត្វា បុន តថេវ សាសនំ បេសេសិ. សព្ពដ្ឋានេសុបិ ឯវំ វេទិតព្ពំ. ឥតោ បរំ បន ឧទ្ទានមត្តមេវ វិភជិត្វា ទស្សយិស្សាមាតិ.
គន្ថីតិ ឯកា ទុគ្គតិត្ថី នានាវណ្ណេហិ សុត្តេហិ គន្ថិកេ ពន្ធិត្វា កតំ សុត្តគន្ថិតបិឡន្ធនំ គីវតោ មោចេត្វា សាដកស្ស ឧបរិ ឋបេត្វា ន្ហាយិតុំ ¶ បណ្ឌិតេន ការិតបោក្ខរណិំ ឱតរិ. អបរា តរុណិត្ថី តំ ទិស្វា លោភំ ឧប្បាទេត្វា ឧក្ខិបិត្វា ‘‘អម្ម, អតិវិយ សោភនំ ឥទំ កិត្តកេន តេ កតំ, អហម្បិ អត្តនោ ឯវរូបំ ¶ ករិស្សាមិ, គីវាយ ¶ បិឡន្ធិត្វា បមាណំ តាវស្ស ឧបធារេមី’’តិ វត្វា តាយ ឧជុចិត្តតាយ ‘‘ឧបធារេហី’’តិ វុត្តេ គីវាយ បិឡន្ធិត្វា បក្កាមិ. ឥតរា តំ ទិស្វា សីឃំ ឧត្តរិត្វា សាដកំ និវាសេត្វា ឧបធាវិត្វា ‘‘កហំ មេ បិឡន្ធនំ គហេត្វា បលាយិស្សសី’’តិ សាដកេ គណ្ហិ. ឥតរា ‘‘នាហំ តវ សន្តកំ គណ្ហាមិ, មម គីវាយមេវ បិឡន្ធន’’ន្តិ អាហ. មហាជនោ តំ សុត្វា សន្និបតិ. បណ្ឌិតោ ទារកេហិ សទ្ធិំ កីឡន្តោ តាសំ កលហំ កត្វា សាលាទ្វារេន គច្ឆន្តីនំ សទ្ទំ សុត្វា ‘‘កិំ សទ្ទោ ឯសោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ឧភិន្នំ កលហការណំ សុត្វា បក្កោសាបេត្វា អាការេនេវ ចោរិញ្ច អចោរិញ្ច ញត្វាបិ តមត្ថំ បុច្ឆិត្វា ‘‘អហំ វោ ធម្មេន វិនិច្ឆិនិស្សាមិ, មម វិនិច្ឆយេ ឋស្សថា’’តិ វត្វា ‘‘អាម, ឋស្សាម, សាមី’’តិ វុត្តេ បឋមំ ចោរិំ បុច្ឆិ ‘‘ត្វំ ឥមំ បិឡន្ធនំ បិឡន្ធន្តី កតរគន្ធំ វិលិម្បសី’’តិ? ‘‘អហំ និច្ចំ សព្ពសំហារកំ វិលិម្បាមី’’តិ. សព្ពសំហារកោ នាម សព្ពគន្ធេហិ យោជេត្វា កតគន្ធោ. តតោ ឥតរំ បុច្ឆិ. សា អាហ ‘‘កុតោ, សាមិ, លទ្ធោ ទុគ្គតាយ មយ្ហំ សព្ពសំហារកោ, អហំ និច្ចំ បិយង្គុបុប្ផគន្ធមេវ វិលិម្បាមី’’តិ. បណ្ឌិតោ ឧទកបាតិំ អាហរាបេត្វា តំ បិឡន្ធនំ តត្ថ បក្ខិបាបេត្វា គន្ធិកំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ឯតំ គន្ធំ ឧបសិង្ឃិត្វា អសុកគន្ធភាវំ ជានាហី’’តិ អាហ. សោ ឧបសិង្ឃន្តោ បិយង្គុបុប្ផភាវំ ញត្វា ឥមំ ឯកកនិបាតេ គាថមាហ –
‘‘សព្ពសំហារកោ នត្ថិ, សុទ្ធំ កង្គុ បវាយតិ;
អលិកំ ភាសតិយំ ធុត្តី, សច្ចមាហុ មហល្លិកា’’តិ. (ជា. ១.១.១១០);
តត្ថ ធុត្តីតិ ធុត្តិកា. អាហូតិ អាហ, អយមេវ វា បាឋោ.
ឯវំ មហាសត្តោ តំ ការណំ មហាជនំ ជានាបេត្វា ‘‘ត្វំ ចោរីសិ, ន ចោរីសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ចោរិភាវំ បដិជានាបេសិ. តតោ បដ្ឋាយ មហាសត្តស្ស បណ្ឌិតភាវោ បាកដោ ជាតោ.
សុត្តន្តិ ឯកា កប្បាសក្ខេត្តរក្ខិកា ឥត្ថី កប្បាសក្ខេត្តំ រក្ខន្តី តត្ថេវ បរិសុទ្ធំ កប្បាសំ គហេត្វា សុខុមសុត្តំ កន្តិត្វា គុឡំ កត្វា ឧច្ឆង្គេ ¶ ឋបេត្វា គាមំ អាគច្ឆន្តី ‘‘បណ្ឌិតស្ស បោក្ខរណិយំ ន្ហាយិស្សាមី’’តិ តីរំ គន្ត្វា សាដកំ មុញ្ចិត្វា សាដកស្ស ឧបរិ សុត្តគុឡំ ឋបេត្វា ឱតរិត្វា បោក្ខរណិយំ ន្ហាយតិ. អបរា តំ ទិស្វា លុទ្ធចិត្តតាយ តំ គហេត្វា ‘‘អហោ មនាបំ សុត្តំ, អម្ម, តយា កត’’ន្តិ អច្ឆរំ បហរិត្វា ឱលោកេន្តី វិយ ឧច្ឆង្គេ កត្វា បក្កាមិ. សេសំ បុរិមនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ. បណ្ឌិតោ បឋមំ ចោរិំ បុច្ឆិ ‘‘ត្វំ គុឡំ ករោន្តី អន្តោ កិំ បក្ខិបិត្វា អកាសី’’តិ? ‘‘កប្បាសផលដ្ឋិមេវ សាមី’’តិ. តតោ ឥតរំ ¶ បុច្ឆិ. សា ‘‘សាមិ តិម្ពរុអដ្ឋិ’’ន្តិ អាហ. សោ ឧភិន្នំ វចនំ បរិសំ គាហាបេត្វា សុត្តគុឡំ និព្ពេឋាបេត្វា តិម្ពរុអដ្ឋិំ ទិស្វា តំ ចោរិភាវំ សំបដិច្ឆាបេសិ. មហាជនោ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ‘‘សុវិនិច្ឆិតោ អឌ្ឌោ’’តិ សាធុការសហស្សានិ បវត្តេសិ.
បុត្តោតិ ឯកទិវសំ ឯកា ឥត្ថី បុត្តំ អាទាយ មុខធោវនត្ថាយ បណ្ឌិតស្ស បោក្ខរណិំ គន្ត្វា បុត្តំ ន្ហាបេត្វា អត្តនោ សាដកេ និសីទាបេត្វា អត្តនោ មុខំ ធោវិតុំ ឱតរិ. តស្មិំ ខណេ ឯកា យក្ខិនី តំ ទារកំ ទិស្វា ខាទិតុកាមា ហុត្វា ឥត្ថិវេសំ គហេត្វា ‘‘សហាយិកេ, សោភតិ វតាយំ ទារកោ, តវេសោ បុត្តោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘បាយេមិ ន’’ន្តិ វត្វា ‘‘បាយេហី’’តិ វុត្តា តំ គហេត្វា ថោកំ កីឡាបេត្វា អាទាយ បលាយិ. ឥតរា តំ ទិស្វា ធាវិត្វា ‘‘កុហិំ មេ បុត្តំ នេសី’’តិ គណ្ហិ. យក្ខិនី ‘‘កុតោ តយា បុត្តោ លទ្ធោ, មមេសោ បុត្តោ’’តិ អាហ. តា កលហំ ករោន្តិយោ សាលាទ្វារេន គច្ឆន្តិ. បណ្ឌិតោ តំ កលហសទ្ទំ សុត្វា បក្កោសាបេត្វា ‘‘កិមេត’’ន្តិ បុច្ឆិ. តា តស្ស ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. តំ សុត្វា មហាសត្តោ អក្ខីនំ អនិមិសតាយ ចេវ ¶ រត្តតាយ ច និរាសង្កតាយ ច ឆាយាយ អភាវតាយ ច ‘‘អយំ យក្ខិនី’’តិ ញត្វាបិ ‘‘មម វិនិច្ឆយេ ឋស្សថា’’តិ វត្វា ‘‘អាម, ឋស្សាមា’’តិ វុត្តេ ភូមិយំ លេខំ កឌ្ឍយិត្វា លេខាមជ្ឈេ ទារកំ និបជ្ជាបេត្វា យក្ខិនិំ ហត្ថេសុ, មាតរំ បាទេសុ គាហាបេត្វា ‘‘ទ្វេបិ កឌ្ឍិត្វា គណ្ហថ, កឌ្ឍិតុំ សក្កោន្តិយា ឯវ បុត្តោ’’តិ អាហ.
តា ឧភោបិ កឌ្ឍិំសុ. ទារកោ កឌ្ឍិយមានោ ទុក្ខប្បត្តោ ហុត្វា វិរវិ. មាតា ហទយេន ផលិតេន វិយ ហុត្វា បុត្តំ មុញ្ចិត្វា រោទមានា អដ្ឋាសិ. បណ្ឌិតោ មហាជនំ បុច្ឆិ ‘‘អម្ភោ, ទារកេ, មាតុ ហទយំ មុទុកំ ហោតិ, ឧទាហុ អមាតូ’’តិ. ‘‘មាតុ ហទយំ មុទុកំ ហោតី’’តិ. ‘‘កិំ ទានិ ទារកំ ¶ គហេត្វា ឋិតា មាតា ហោតិ, ឧទាហុ វិស្សជ្ជេត្វា ឋិតា’’តិ? ‘‘វិស្សជ្ជេត្វា ឋិតា បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘ឥមំ បន ទារកចោរិំ តុម្ហេ ជានាថា’’តិ? ‘‘ន ជានាម, បណ្ឌិតា’’តិ. អថ នេ បណ្ឌិតោ អាហ – ‘‘យក្ខិនី ឯសា, ឯតំ ខាទិតុំ គណ្ហី’’តិ. ‘‘កថំ ជានាសិ, បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘អក្ខីនំ អនិមិសតាយ ចេវ រត្តតាយ ច និរាសង្កតាយ ច ឆាយាយ អភាវេន ច និក្ករុណតាយ ចា’’តិ. អថ នំ បុច្ឆិ ‘‘កាសិ ត្វ’’ន្តិ? ‘‘យក្ខិនីម្ហិ សាមី’’តិ. ‘‘កស្មា ឥមំ ទារកំ គណ្ហី’’តិ? ‘‘ខាទិតុំ គណ្ហាមិ, សាមី’’តិ. ‘‘អន្ធពាលេ, ត្វំ បុព្ពេបិ បាបកម្មំ កត្វា យក្ខិនី ជាតាសិ, ឥទានិ បុនបិ បាបំ ករោសិ, អហោ អន្ធពាលាសី’’តិ វត្វា តំ បញ្ចសីលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ ឯវរូបំ បាបកម្មំ មា អកាសី’’តិ វត្វា តំ ឧយ្យោជេសិ. ទារកមាតាបិ ទារកំ លភិត្វា ‘‘ចិរំ ជីវតុ សាមី’’តិ បណ្ឌិតំ ថោមេត្វា បុត្តំ អាទាយ បក្កាមិ.
គោតោតិ ¶ ឯកោ កិរ លកុណ្ឌកត្តា គោតោ, កាឡវណ្ណតា ច កាឡោតិ គោតកាឡោ នាម បុរិសោ សត្តសំវច្ឆរានិ កម្មំ កត្វា ភរិយំ លភិ. សា នាមេន ទីឃតាលា នាម. សោ ឯកទិវសំ តំ អាមន្តេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, បូវខាទនីយំ បចាហិ, មាតាបិតរោ ទដ្ឋុំ គមិស្សាមា’’តិ វត្វា ‘‘កិំ តេ មាតាបិតូហី’’តិ តាយ បដិក្ខិត្តោបិ យាវតតិយំ វត្វា បូវខាទនីយំ បចាបេត្វា បាថេយ្យញ្ចេវ បណ្ណាការញ្ច អាទាយ តាយ សទ្ធិំ មគ្គំ បដិបន្នោ អន្តរាមគ្គេ ឧត្តានវាហិនិំ ឯកំ នទិំ អទ្ទស. តេ បន ទ្វេបិ ឧទកភីរុកជាតិកាវ, តស្មា តំ ឧត្តរិតុំ អវិសហន្តា តីរេ អដ្ឋំសុ. តទា ទីឃបិដ្ឋិ នាមេកោ ទុគ្គតបុរិសោ អនុវិចរន្តោ តំ ឋានំ បាបុណិ. អថ នំ តេ ទិស្វា បុច្ឆិំសុ ‘‘សម្ម, អយំ នទី គម្ភីរា ឧត្តានា’’តិ. សោ តេសំ កថំ សុត្វា ឧទកភីរុកភាវំ ញត្វា ‘‘សម្ម, អយំ នទី គម្ភីរា ពហុចណ្ឌមច្ឆាកិណ្ណា’’តិ អាហ. ‘‘សម្ម, កថំ ត្វំ គមិស្សសី’’តិ? សោ អាហ – ‘‘សំសុមារមករានំ អម្ហេហិ បរិចយោ អត្ថិ, តេន តេ អម្ហេ ន វិហេឋេន្តី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, សម្ម, អម្ហេបិ នេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. អថស្ស តេ ខជ្ជភោជនំ អទំសុ. សោ កតភត្តកិច្ចោ ‘‘សម្ម, កំ បឋមំ នេមី’’តិ បុច្ឆិ. សោ អាហ – ‘‘តវ សហាយិកំ បឋមំ នេហិ, មំ បច្ឆា នេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តំ ខន្ធេ កត្វា បាថេយ្យញ្ចេវ បណ្ណាការញ្ច គហេត្វា នទិំ ឱតរិត្វា ថោកំ គន្ត្វា ឧក្កុដិកោ និសីទិត្វា បក្កាមិ.
គោតកាឡោ ¶ តីរេ ឋិតោវ ‘‘គម្ភីរាវតាយំ នទី, ឯវំ ទីឃស្សបិ នាម ឯវរូបា, មយ្ហំ បន អបសយ្ហាវ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ. ឥតរោបិ តំ នទីមជ្ឈំ នេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, អហំ តំ បោសេស្សាមិ, សម្បន្នវត្ថាលង្ការា ទាសិទាសបរិវុតា វិចរិស្សសិ, កិំ តេ អយំ លកុណ្ឌកវាមនកោ ករិស្សតិ, មម វចនំ ករោហី’’តិ អាហ. សា តស្ស វចនំ សុត្វាវ អត្តនោ សាមិកេ សិនេហំ ភិន្ទិត្វា តំខណញ្ញេវ តស្មិំ បដិពទ្ធចិត្តា ហុត្វា ‘‘សាមិ, សចេ មំ ន ឆឌ្ឌេស្សសិ, ករិស្សាមិ តេ វចន’’ន្តិ សម្បដិច្ឆិ. ‘‘ភទ្ទេ, កិំ វទេសិ, អហំ តំ បោសេស្សាមី’’តិ. តេ បរតីរំ គន្ត្វា ឧភោបិ សមគ្គា សម្មោទមានា ‘‘គោតកាឡំ បហាយ តិដ្ឋ ត្វ’’ន្តិ វត្វា តស្ស បស្សន្តស្សេវ ខាទនីយំ ខាទន្តា បក្កមិំសុ. សោ ទិស្វា ‘‘ឥមេ ឯកតោ ហុត្វា មំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយន្តិ ¶ មញ្ញេ’’តិ អបរាបរំ ធាវន្តោ ថោកំ ឱតរិត្វា ភយេន និវត្តិត្វា បុន តេសុ កោបេន ‘‘ជីវាមិ វា មរាមិ វា’’តិ ឧល្លង្ឃិត្វា នទិយំ បតិតោ ឧត្តានភាវំ ញត្វា នទិំ ឧត្តរិត្វា វេគេន តំ បាបុណិត្វា ‘‘អម្ភោ ទុដ្ឋចោរ, កុហិំ មេ ភរិយំ នេសី’’តិ អាហ. ឥតរោបិ តំ ‘‘អរេ ទុដ្ឋវាមនក, កុតោ តវ ភរិយា, មមេសា ភរិយា’’តិ វត្វា គីវាយំ គហេត្វា ខិបិ. សោ ទីឃតាលំ ហត្ថេ គហេត្វា’’តិដ្ឋ ត្វំ កុហិំ គច្ឆសិ, សត្ត សំវច្ឆរានិ ¶ កម្មំ កត្វា លទ្ធភរិយា មេសី’’តិ វត្វា តេន សទ្ធិំ កលហំ ករោន្តោ សាលាយ សន្តិកំ បាបុណិ. មហាជនោ សន្និបតិ.
បណ្ឌិតោ ‘‘កិំ សទ្ទោ នាមេសោ’’តិ បុច្ឆិត្វា តេ ឧភោបិ បក្កោសាបេត្វា វចនប្បដិវចនំ សុត្វា ‘‘មម វិនិច្ឆយេ ឋស្សថា’’តិ វត្វា ‘‘អាម, ឋស្សាមា’’តិ វុត្តេ បឋមំ ទីឃបិដ្ឋិំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ត្វំ កោនាមោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ទីឃបិដ្ឋិកោ នាម, សាមី’’តិ. ‘‘ភរិយា តេ កា នាមា’’តិ? សោ តស្សា នាមំ អជានន្តោ អញ្ញំ កថេសិ. ‘‘មាតាបិតរោ តេ កេ នាមា’’តិ? ‘‘អសុកា នាមា’’តិ. ‘‘ភរិយាយ បន តេ មាតាបិតរោ កេ នាមា’’តិ? សោ អជានិត្វា អញ្ញំ កថេសិ. តស្ស កថំ បរិសំ គាហាបេត្វា តំ អបនេត្វា ឥតរំ បក្កោសាបេត្វា បុរិមនយេនេវ សព្ពេសំ នាមានិ បុច្ឆិ. សោ យថាភូតំ ជានន្តោ អវិរជ្ឈិត្វា កថេសិ. តម្បិ អបនេត្វា ទីឃតាលំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ត្វំ កា នាមា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ទីឃតាលា នាម សាមី’’តិ. ‘‘សាមិកោ តេ កោនាមោ’’តិ? សា អជានន្តី អញ្ញំ កថេសិ. ‘‘មាតាបិតរោ តេ កេ នាមា’’តិ. ‘‘អសុកា នាម សាមី’’តិ. ‘‘សាមិកស្ស បន តេ មាតាបិតរោ កេ នាមា’’តិ? សាបិ វិលបន្តី អញ្ញំ កថេសិ ¶ . ឥតរេ ទ្វេ បក្កោសាបេត្វា មហាជនំ បុច្ឆិ ‘‘កិំ ឥមិស្សា ទីឃបិដ្ឋិស្ស វចនេន សមេតិ, ឧទាហុ គោតកាឡស្សា’’តិ. ‘‘គោតកាឡស្ស បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘អយំ ឯតិស្សា សាមិកោ, ឥតរោ ចោរោ’’តិ. អថ នំ ‘‘ចោរោសិ, ន ចោរោសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, សាមិ, ចោរោម្ហី’’តិ ចោរភាវំ សម្បដិច្ឆិ. បណ្ឌិតស្ស វិនិច្ឆយេន គោតកាឡោ អត្តនោ ភរិយំ លភិត្វា មហាសត្តំ ថោមេត្វា តំ អាទាយ បក្កាមិ. បណ្ឌិតោ ទីឃបិដ្ឋិមាហ ‘‘មា បុន ឯវមកាសី’’តិ.
រថេន ចាតិ ឯកទិវសំ ឯកោ បន បុរិសោ រថេ និសីទិត្វា មុខធោវនត្ថាយ និក្ខមិ. តស្មិំ ខណេ សក្កោ អាវជ្ជេន្តោ បណ្ឌិតំ ទិស្វា ‘‘មហោសធពុទ្ធង្កុរស្ស បញ្ញានុភាវំ បាកដំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា មនុស្សវេសេនាគន្ត្វា រថស្ស បច្ឆាភាគំ គហេត្វា បាយាសិ. រថេ និសិន្នោ បុរិសោ ‘‘តាត, កេនត្ថេនាគតោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘តុម្ហេ ឧបដ្ឋាតុ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា យានា ឱរុយ្ហ សរីរកិច្ចត្ថាយ គតោ. តស្មិំ ខណេ សក្កោ រថំ អភិរុហិត្វា វេគេន បាជេសិ. រថសាមិកោ បន សរីរកិច្ចំ កត្វា និក្ខន្តោ សក្កំ រថំ គហេត្វា បលាយន្តំ ទិស្វា វេគេន គន្ត្វា ‘‘តិដ្ឋ តិដ្ឋ, កុហិំ មេ រថំ នេសី’’តិ វត្វា ‘‘តវ រថោ អញ្ញោ ភវិស្សតិ, អយំ បន មម រថោ’’តិ វុត្តេ តេន សទ្ធិំ កលហំ ករោន្តោ សាលាទ្វារំ បត្តោ. បណ្ឌិតោ ‘‘កិំ នាមេត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា តេ បក្កោសាបេត្វា អាគច្ឆន្តេ ទិស្វា និព្ភយតាយ ចេវ អក្ខីនំ អនិមិសតាយ ច ‘‘អយំ សក្កោ, អយំ រថសាមិកោ’’តិ អញ្ញាសិ, ឯវំ សន្តេបិ វិវាទការណំ ¶ បុច្ឆិត្វា ‘‘មម វិនិច្ឆយេ ឋស្សថា’’តិ វត្វា ‘‘អាម, ឋស្សាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘អហំ រថំ បាជេស្សាមិ, តុម្ហេ ទ្វេបិ រថំ បច្ឆតោ គហេត្វា គច្ឆថ, រថសាមិកោ ន វិស្សជ្ជេស្សតិ, ឥតរោ វិស្សជ្ជេស្សតី’’តិ វត្វា បុរិសំ អាណាបេសិ ‘‘រថំ បាជេហី’’តិ. សោ តថា អកាសិ.
ឥតរេបិ ទ្វេ បច្ឆតោ គហេត្វា គច្ឆន្តិ. រថសាមិកោ ថោកំ គន្ត្វា វិស្សជ្ជេត្វា ឋិតោ, សក្កោ បន រថេន សទ្ធិំ គន្ត្វា រថេនេវ សទ្ធិំ និវត្តិ. បណ្ឌិតោ មនុស្សេ អាចិក្ខិ ‘‘អយំ បុរិសោ ថោកំ គន្ត្វា រថំ ¶ វិស្សជ្ជេត្វា ឋិតោ, អយំ បន រថេន សទ្ធិំ ធាវិត្វា រថេនេវ សទ្ធិំ និវត្តិ, នេវស្ស សរីរេ សេទពិន្ទុមត្តម្បិ អត្ថិ, អស្សាសបស្សាសោបិ នត្ថិ, ¶ អភីតោ អនិមិសនេត្តោ, ឯស សក្កោ ទេវរាជា’’តិ. អថ នំ ‘‘សក្កោ ទេវរាជាសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, បណ្ឌិតា’’តិ វុត្តេ ‘‘កស្មា អាគតោសី’’តិ វត្វា ‘‘តវេវ បញ្ញាបកាសនត្ថំ បណ្ឌិតា’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ មា បុន ឯវមកាសី’’តិ ឱវទតិ. សក្កោបិ សក្កានុភាវំ ទស្សេន្តោ អាកាសេ ឋត្វា ‘‘សុវិនិច្ឆិតោ បណ្ឌិតេន អឌ្ឌោ’’តិ បណ្ឌិតស្ស ថុតិំ កត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ. តទា សោ អមច្ចោ សយមេវ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘មហារាជ, បណ្ឌិតេន ឯវំ រថអឌ្ឌោ សុវិនិច្ឆិតោ, សក្កោបិ តេន បរាជិតោ, កស្មា បុរិសវិសេសំ ន ជានាសិ, ទេវា’’តិ អាហ. រាជា សេនកំ បុច្ឆិ ‘‘កិំ, សេនក, អានេម បណ្ឌិត’’ន្តិ. សោ លាភមច្ឆរេន ‘‘មហារាជ, ឯត្តកេន បណ្ឌិតោ នាម ន ហោតិ, អាគមេថ តាវ វីមំសិត្វា ជានិស្សាមា’’តិ អាហ.
សត្តទារកបញ្ហោ និដ្ឋិតោ.
គទ្រភបញ្ហោ
ទណ្ឌោតិ អថេកទិវសំ រាជា ‘‘បណ្ឌិតំ វីមំសិស្សាមា’’តិ ខទិរទណ្ឌំ អាហរាបេត្វា តតោ វិទត្ថិំ គហេត្វា ចុន្ទការេ បក្កោសាបេត្វា សុដ្ឋុ លិខាបេត្វា បាចីនយវមជ្ឈកគាមំ បេសេសិ ‘‘បាចីនយវមជ្ឈកគាមវាសិនោ កិរ បណ្ឌិតា, ‘ឥមស្ស ខទិរទណ្ឌស្ស ឥទំ អគ្គំ, ឥទំ មូល’ន្តិ ជានន្តុ, អជានន្តានំ សហស្សទណ្ឌោ’’តិ. គាមវាសិនោ សន្និបតិត្វា ជានិតុំ អសក្កោន្តា សេដ្ឋិនោ កថយិំសុ ‘‘កទាចិ មហោសធបណ្ឌិតោ ជានេយ្យ, បក្កោសាបេត្វា តំ បុច្ឆថា’’តិ. សេដ្ឋិ បណ្ឌិតំ កីឡាមណ្ឌលា បក្កោសាបេត្វា តមត្ថំ អារោចេត្វា ‘‘តាត, មយំ ជានិតុំ ន សក្កោម, អបិ នុ ត្វំ សក្ខិស្សសី’’តិ បុច្ឆិ. តំ សុត្វា បណ្ឌិតោ ចិន្តេសិ ‘‘រញ្ញោ ¶ ឥមស្ស អគ្គេន វា មូលេន វា បយោជនំ នត្ថិ, មម វីមំសនត្ថាយ បេសិតំ ភវិស្សតី’’តិ. ចិន្តេត្វា ច បន ‘‘អាហរថ, តាត, ជានិស្សាមី’’តិ អាហរាបេត្វា ហត្ថេន គហេត្វាវ ‘‘ឥទំ អគ្គំ ឥទំ មូល’’ន្តិ ញត្វាបិ មហាជនស្ស ហទយគ្គហណត្ថំ ឧទកបាតិំ អាហរាបេត្វា ខទិរទណ្ឌកស្ស មជ្ឈេ សុត្តេន ពន្ធិត្វា សុត្តកោដិយំ គហេត្វា ខទិរទណ្ឌកំ ឧទកបិដ្ឋេ ឋបេសិ. មូលំ ភារិយតាយ បឋមំ ឧទកេ និមុជ្ជិ. តតោ មហាជនំ បុច្ឆិ ‘‘រុក្ខស្ស នាម មូលំ ភារិយំ ហោតិ, ឧទាហុ អគ្គ’’ន្តិ? ‘‘មូលំ បណ្ឌិតា’’តិ. តេន ហិ ឥមស្ស បឋមំ និមុគ្គំ បស្សថ, ឯតំ មូលន្តិ ឥមាយ សញ្ញាយ ¶ អគ្គញ្ច មូលញ្ច អាចិក្ខិ. គាមវាសិនោ ‘‘ឥទំ អគ្គំ ឥទំ មូល’’ន្តិ រញ្ញោ បហិណិំសុ. រាជា ‘‘កោ ឥមំ ជានាតី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សិរិវឌ្ឍនសេដ្ឋិនោ បុត្តោ មហោសធបណ្ឌិតោ’’តិ សុត្វា ‘‘កិំ, សេនក, អានេម បណ្ឌិត’’ន្តិ បុច្ឆិ. អធិវាសេហិ, ទេវ, អញ្ញេនបិ ឧបាយេន នំ វីមំសិស្សាមាតិ.
សីសន្តិ អថេកទិវសំ ឥត្ថិយា ច បុរិសស្ស ចាតិ ទ្វេ សីសានិ អាហរាបេត្វា ‘‘ឥទំ ឥត្ថិសីសំ, ឥទំ បុរិសសីសន្តិ ជានន្តុ, អជានន្តានំ សហស្សទណ្ឌោ’’តិ បហិណិំសុ. គាមវាសិនោ អជានន្តា បណ្ឌិតំ បុច្ឆិំសុ. សោ ទិស្វាវ អញ្ញាសិ. កថំ ជានាតិ? បុរិសសីសេ កិរ សិព្ពិនី ឧជុកាវ ហោតិ, ឥត្ថិសីសេ សិព្ពិនី វង្កា ហោតិ, បរិវត្តិត្វា គច្ឆតិ. សោ ឥមិនា អភិញ្ញាណេន ‘‘ឥទំ ឥត្ថិយា សីសំ, ឥទំ បុរិសស្ស សីស’’ន្តិ អាចិក្ខិ. គាមវាសិនោបិ រញ្ញោ បហិណិំសុ. សេសំ បុរិមសទិសមេវ.
អហីតិ អថេកទិវសំ សប្បញ្ច សប្បិនិញ្ច អាហរាបេត្វា ‘‘អយំ សប្បោ, អយំ សប្បិនីតិ ជានន្តុ, អជានន្តានំ សហស្សទណ្ឌោ’’តិ វត្វា គាមវាសីនំ បេសេសុំ. គាមវាសិនោ អជានន្តា បណ្ឌិតំ បុច្ឆិំសុ. សោ ទិស្វាវ ជានាតិ. សប្បស្ស ហិ នង្គុដ្ឋំ ថូលំ ហោតិ, សប្បិនិយា តនុកំ ហោតិ, សប្បស្ស សីសំ បុថុលំ ហោតិ, សប្បិនិយា តនុកំ ហោតិ, សប្បស្ស អក្ខីនិ មហន្តានិ, សប្បិនិយា ខុទ្ទកានិ, សប្បស្ស សោវត្តិកោ បរាពទ្ធោ ហោតិ, សប្បិនិយា វិច្ឆិន្នកោ. សោ ឥមេហិ អភិញ្ញាណេហិ ‘‘អយំ ¶ សប្បោ, អយំ សប្បិនី’’តិ អាចិក្ខិ. សេសំ វុត្តនយមេវ.
កុក្កុដោតិ អថេកទិវសំ ‘‘បាចីនយវមជ្ឈកគាមវាសិនោ អម្ហាកំ សព្ពសេតំ បាទវិសាណំ សីសកកុធំ តយោ កាលេ អនតិក្កមិត្វា នទន្តំ ឧសភំ បេសេន្តុ, នោ ចេ បេសេន្តិ, សហស្សទណ្ឌោ’’តិ បហិណិំសុ. តេ អជានន្តា បណ្ឌិតំ បុច្ឆិំសុ. សោ អាហ – ‘‘រាជា វោ សព្ពសេតំ កុក្កុដំ អាហរាបេសិ, សោ ហិ បាទនខសិខតាយ បាទវិសាណោ នាម, សីសចូឡតាយ សីសកកុធោ ¶ នាម, តិក្ខត្តុំ វស្សនតោ តយោ កាលេ អនតិក្កមិត្វា នទតិ នាម, តស្មា ឯវរូបំ កុក្កុឡំ បេសេថា’’តិ អាហ. តេ បេសយិំសុ.
មណីតិ ¶ សក្កេន កុសរញ្ញោ ទិន្នោ មណិក្ខន្ធោ អដ្ឋសុ ឋានេសុ វង្កោ ហោតិ. តស្ស បុរាណសុត្តំ ឆិន្នំ, កោចិ បុរាណសុត្តំ នីហរិត្វា នវសុត្តំ បវេសេតុំ ន សក្កោតិ, តស្មា ឯកទិវសំ ‘‘ឥមស្មា មណិក្ខន្ធា បុរាណសុត្តំ នីហរិត្វា នវសុត្តំ បវេសេន្តូ’’តិ បេសយិំសុ. គាមវាសិនោ បុរាណសុត្តំ នីហរិត្វា នវសុត្តំ បវេសេតុំ អសក្កោន្តា បណ្ឌិតស្ស អាចិក្ខិំសុ. សោ ‘‘មា ចិន្តយិត្ថ, មធុំ អាហរថា’’តិ អាហរាបេត្វា មណិនោ ទ្វីសុ បស្សេសុ មធុនា ឆិទ្ទំ មក្ខេត្វា កម្ពលសុត្តំ វដ្ដេត្វា កោដិយំ មធុនា មក្ខេត្វា ថោកំ ឆិទ្ទេ បវេសេត្វា កិបិល្លិកានំ និក្ខមនដ្ឋានេ ឋបេសិ. កិបិល្លិកា មធុគន្ធេន និក្ខមិត្វា មណិម្ហិ បុរាណសុត្តំ ខាទមានា គន្ត្វា កម្ពលសុត្តកោដិយំ ឌំសិត្វា កឌ្ឍន្តា ឯកេន បស្សេន នីហរិំសុ. បណ្ឌិតោ បវេសិតភាវំ ញត្វា ‘‘រញ្ញោ ទេថា’’តិ គាមវាសីនំ អទាសិ. តេ រញ្ញោ បេសយិំសុ. សោ បវេសិតឧបាយំ សុត្វា តុស្សិ.
វិជាយនន្តិ អថេកទិវសំ រញ្ញោ មង្គលឧសភំ ពហូ មាសេ ខាទាបេត្វា មហោទរំ កត្វា វិសាណានិ ធោវិត្វា តេលេន មក្ខេត្វា ហលិទ្ទិយា ន្ហាបេត្វា គាមវាសីនំ បហិណិំសុ ‘‘តុម្ហេ កិរ បណ្ឌិតា, អយញ្ច រញ្ញោ មង្គលឧសភោ បតិដ្ឋិតគព្ភោ, ឯតំ វិជាយាបេត្វា សវច្ឆកំ បេសេថ, អបេសេន្តានំ សហស្សទណ្ឌោ’’តិ. គាមវាសិនោ ‘‘ន សក្កា ឥទំ កាតុំ, កិំ នុ ខោ ករិស្សាមា’’តិ បណ្ឌិតំ បុច្ឆិំសុ. សោ ‘‘ឥមិនា ឯកេន បញ្ហបដិភាគេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘សក្ខិស្សថ បនេកំ រញ្ញា សទ្ធិំ កថនសមត្ថំ វិសារទំ បុរិសំ លទ្ធុ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន គរុ ឯតំ, បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘តេន ហិ នំ បក្កោសថា’’តិ. តេ បក្កោសិំសុ. អថ នំ មហាសត្តោ ‘‘ឯហិ, ភោ បុរិស, ត្វំ តវ កេសេ បិដ្ឋិយំ វិកិរិត្វា នានប្បការំ ពលវបរិទេវំ បរិទេវន្តោ រាជទ្វារំ គច្ឆ, អញ្ញេហិ បុច្ឆិតោបិ កិញ្ចិ អវត្វាវ បរិទេវ, រញ្ញា បន បក្កោសាបេត្វា បរិទេវការណំ បុច្ឆិតោវ សមានោ ‘បិតា មេ ទេវ វិជាយិតុំ ន សក្កោតិ, អជ្ជ សត្តមោ ទិវសោ, បដិសរណំ មេ ហោហិ, វិជាយនុបាយមស្ស ករោហី’តិ វត្វា រញ្ញា ‘កិំ វិលបសិ អដ្ឋានមេតំ, បុរិសា នាម វិជាយន្តា នត្ថី’តិ វុត្តេ ‘សចេ ទេវ, ឯវំ នត្ថិ, អថ កស្មា ¶ បាចីនយវមជ្ឈកគាមវាសិនោ កថំ មង្គលឧសភំ វិជាយាបេស្សន្តី’តិ វទេយ្យាសី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តថា អកាសិ. រាជា ‘‘កេនិទំ បញ្ហបដិភាគំ ចិន្តិត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘មហោសធបណ្ឌិតេនា’’តិ សុត្វា តុស្សិ.
ឱទនន្តិ ¶ អបរស្មិំ ទិវសេ ‘‘បណ្ឌិតំ វីមំសិស្សាមា’’តិ ‘‘បាចីនយវមជ្ឈកគាមវាសិនោ អម្ហាកំ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ អម្ពិលោទនំ បចិត្វា បេសេន្តុ. តត្រិមានិ អដ្ឋង្គានិ ¶ – ន តណ្ឌុលេហិ, ន ឧទកេន, ន ឧក្ខលិយា, ន ឧទ្ធនេន, ន អគ្គិនា, ន ទារូហិ, ន ឥត្ថិយា ន បុរិសេន, ន មគ្គេនាតិ. អបេសេន្តានំ សហស្សទណ្ឌោ’’តិ បហិណិំសុ. គាមវាសិនោ តំ ការណំ អជានន្តា បណ្ឌិតំ បុច្ឆិំសុ. សោ ‘‘មា ចិន្តយិត្ថា’’តិ វត្វា ‘‘ន តណ្ឌុលេហីតិ កណិកំ គាហាបេត្វា, ន ឧទកេនាតិ ហិមំ គាហាបេត្វា, ន ឧក្ខលិយាតិ អញ្ញំ នវមត្តិកាភាជនំ គាហាបេត្វា, ន ឧទ្ធនេនាតិ ខាណុកេ កោដ្ដាបេត្វា, ន អគ្គិនាតិ បកតិអគ្គិំ បហាយ អរណិអគ្គិំ គាហាបេត្វា, ន ទារូហីតិ បណ្ណានិ គាហាបេត្វា អម្ពិលោទនំ បចាបេត្វា នវភាជនេ បក្ខិបិត្វា លញ្ឆិត្វា, ន ឥត្ថិយា ន បុរិសេនាតិ បណ្ឌកេន ឧក្ខិបាបេត្វា, ន មគ្គេនាតិ មហាមគ្គំ បហាយ ជង្ឃមគ្គេន រញ្ញោ បេសេថា’’តិ អាហ. តេ តថា ករិំសុ. រាជា ‘‘កេន បនេស បញ្ហោ ញាតោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘មហោសធបណ្ឌិតេនា’’តិ សុត្វា តុស្សិ.
វាលុកន្តិ អបរស្មិំ ទិវសេ បណ្ឌិតស្ស វីមំសនត្ថំ គាមវាសីនំ បហិណិំសុ ‘‘រាជា ទោលាយ កីឡិតុកាមោ, រាជកុលេ បុរាណយោត្តំ ឆិន្នំ, ឯកំ វាលុកយោត្តំ វដ្ដេត្វា បេសេន្តុ, អបេសេន្តានំ សហស្សទណ្ឌោ’’តិ. តេ បណ្ឌិតំ បុច្ឆិំសុ. បណ្ឌិតោ ‘‘ឥមិនាបិ បញ្ហបដិភាគេនេវ ភវិតព្ព’’ន្តិ គាមវាសិនោ អស្សាសេត្វា វចនកុសលេ ទ្វេ តយោ បុរិសេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘គច្ឆថ តុម្ហេ, រាជានំ វទេថ ‘ទេវ, គាមវាសិនោ តស្ស យោត្តស្ស តនុកំ វា ថូលំ វា បមាណំ ន ជានន្តិ, បុរាណវាលុកយោត្តតោ វិទត្ថិមត្តំ វា ចតុរង្គុលមត្តំ វា ខណ្ឌំ បេសេថ, តំ ឱលោកេត្វា តេន បមាណេន វដ្ដេស្សន្តី’តិ. សចេ, វោ រាជា ‘អម្ហាកំ ឃរេ វាលុកយោត្តំ នាម ន កទាចិ សុតបុព្ព’ន្តិ វទតិ, អថ នំ ‘សចេ, មហារាជ, វោ ឯវរូបំ ន សក្កា កាតុំ, បាចីនយវមជ្ឈកគាមវាសិនោ កថំ ករិស្សន្តី’តិ វទេយ្យាថា’’តិ បេសេសិ. តេ តថា ករិំសុ. រាជា ‘‘កេន ¶ ចិន្តិតំ បញ្ហបដិភាគ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘មហោសធបណ្ឌិតេនា’’តិ សុត្វា តុស្សិ.
តឡាកន្តិ អបរស្មិំ ទិវសេ បណ្ឌិតស្ស វីមំសនត្ថំ ‘‘រាជា ឧទកកីឡំ កីឡិតុកាមោ, បញ្ចវិធបទុមសច្ឆន្នំ បោក្ខរណិំ បេសេន្តុ, អបេសេន្តានំ សហស្សទណ្ឌោ’’តិ គាមវាសីនំ បេសយិំសុ. តេ បណ្ឌិតស្ស អារោចេសុំ. សោ ‘‘ឥមិនាបិ បញ្ហបដិភាគេនេវ ភវិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេត្វា វចនកុសលេ កតិបយេ មនុស្សេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ឯថ តុម្ហេ ឧទកកីឡំ កីឡិត្វា អក្ខីនិ រត្តានិ កត្វា អល្លកេសា អល្លវត្ថា កទ្ទមមក្ខិតសរីរា យោត្តទណ្ឌលេឌ្ឌុហត្ថា រាជទ្វារំ គន្ត្វា ទ្វារេ ឋិតភាវំ រញ្ញោ អារោចាបេត្វា កតោកាសា បវិសិត្វា ‘មហារាជ, តុម្ហេហិ កិរ បាចីនយវមជ្ឈកគាមវាសិនោ ¶ បោក្ខរណិំ បេសេន្តូតិ បហិតា មយំ តុម្ហាកំ អនុច្ឆវិកំ មហន្តំ បោក្ខរណិំ អាទាយ អាគតា. សា បន អរញ្ញវាសិកត្តា នគរំ ទិស្វា ទ្វារបាការបរិខាអដ្ដាលកាទីនិ ឱលោកេត្វា ភីតតសិតា យោត្តានិ ឆិន្ទិត្វា បលាយិត្វា អរញ្ញមេវ បវិដ្ឋា, មយំ លេឌ្ឌុទណ្ឌាទីហិ បោថេន្តាបិ និវត្តេតុំ ន សក្ខិម្ហា, តុម្ហាកំ អរញ្ញា អានីតំ បុរាណបោក្ខរណិំ បេសេថ, តាយ សទ្ធិំ យោជេត្វា ហរិស្សាមា’តិ វត្វា រញ្ញាន កទាចិ មម អរញ្ញតោ អានីតបោក្ខរណី នាម ¶ ភូតបុព្ពា, ន ច មយា កស្សចិ យោជេត្វា អាហរណត្ថាយ បោក្ខរណី បេសិតបុព្ពា’តិ វុត្តេ ‘សចេ, ទេវ, វោ ឯវំ ន សក្កា កាតុំ, បាចីនយវមជ្ឈកគាមវាសិនោ កថំ បោក្ខរណិំ បេសេស្សន្តី’តិ វទេយ្យាថា’’តិ វត្វា បេសេសិ. តេ តថា ករិំសុ. រាជា បណ្ឌិតេន ញាតភាវំ សុត្វា តុស្សិ.
ឧយ្យានន្តិ បុនេកទិវសំ ‘‘មយំ ឧយ្យានកីឡំ កីឡិតុកាមា, អម្ហាកញ្ច បុរាណឧយ្យានំ បរិជិណ្ណំ, ឱភគ្គំ ជាតំ, បាចីនយវមជ្ឈកគាមវាសិនោ សុបុប្ផិតតរុណរុក្ខសញ្ឆន្នំ នវឧយ្យានំ បេសេន្តូ’’តិ បហិណិំសុ. គាមវាសិនោ បណ្ឌិតស្ស អារោចេសុំ. បណ្ឌិតោ ‘‘ឥមិនាបិ បញ្ហបដិភាគេនេវ ភវិតព្ព’’ន្តិ តេ សមស្សាសេត្វា មនុស្សេ បេសេត្វា បុរិមនយេនេវ កថាបេសិ.
តទាបិ ¶ រាជា តុស្សិត្វា សេនកំ បុច្ឆិ ‘‘កិំ, សេនក, អានេម បណ្ឌិត’’ន្តិ. សោ លាភមច្ឆរិយេន ‘‘ឯត្តកេន បណ្ឌិតោ នាម ន ហោតិ, អាគមេថ, ទេវា’’តិ អាហ. តស្ស តំ វចនំ សុត្វា រាជា ចិន្តេសិ ‘‘មហោសធបណ្ឌិតោ សត្តទារកបញ្ហេហិ មម មនំ គណ្ហិ, ឯវរូបេសុបិស្ស គុយ្ហបញ្ហវិស្សជ្ជនេសុ ចេវ បញ្ហបដិភាគេសុ ច ពុទ្ធស្ស វិយ ព្យាករណំ, សេនកោ ឯវរូបំ បណ្ឌិតំ អានេតុំ ន ទេតិ, កិំ មេ សេនកេន, អានេស្សាមិ ន’’ន្តិ. សោ មហន្តេន បរិវារេន តំ គាមំ បាយាសិ. តស្ស មង្គលអស្សំ អភិរុហិត្វា គច្ឆន្តស្ស អស្សស្ស បាទោ ផលិតភូមិយា អន្តរំ បវិសិត្វា ភិជ្ជិ. រាជា តតោវ និវត្តិត្វា នគរំ បាវិសិ. អថ នំ សេនកោ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ ‘‘មហារាជ, បណ្ឌិតំ កិំ អានេតុំ បាចីនយវមជ្ឈកគាមំ អគមិត្ថា’’តិ. ‘‘អាម, បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘មហារាជ, តុម្ហេ មំ អនត្ថកាមំ កត្វា បស្សថ, ‘អាគមេថ តាវា’តិ វុត្តេបិ អតិតុរិតា និក្ខមិត្ថ, បឋមគមនេនេវ មង្គលអស្សស្ស បាទោ ភិន្នោ’’តិ.
សោ តស្ស វចនំ សុត្វា តុណ្ហី ហុត្វា បុនេកទិវសំ តេន សទ្ធិំ មន្តេសិ ‘‘កិំ, សេនក, អានេម បណ្ឌិត’’ន្តិ. ទេវ, សយំ អគន្ត្វា ទូតំ បេសេថ ‘‘បណ្ឌិត, អម្ហាកំ តវ សន្តិកំ អាគច្ឆន្តានំ អស្សស្ស បាទោ ភិន្នោ, អស្សតរំ វា នោ បេសេតុ សេដ្ឋតរំ វា’’តិ. ‘‘យទិ អស្សតរំ ¶ បេសេស្សតិ, សយំ អាគមិស្សតិ. សេដ្ឋតរំ បេសេន្តោ បិតរំ បេសេស្សតិ, អយមេកោ នោ បញ្ហោ ភវិស្សតី’’តិ. រាជា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តថា កត្វា ទូតំ បេសេសិ. បណ្ឌិតោ ទូតស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘រាជា មមញ្ចេវ បិតរញ្ច បស្សិតុកាមោ’’តិ ចិន្តេត្វា បិតុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ‘‘តាត, រាជា តុម្ហេ ចេវ មមញ្ច ទដ្ឋុកាមោ, តុម្ហេ បឋមតរំ សេដ្ឋិសហស្សបរិវុតា គច្ឆថ, គច្ឆន្តា ច តុច្ឆហត្ថា អគន្ត្វា នវសប្បិបូរំ ចន្ទនករណ្ឌកំ អាទាយ គច្ឆថ. រាជា តុម្ហេហិ សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា ‘គហបតិ បតិរូបំ អាសនំ ញត្វា និសីទាហី’តិ វក្ខតិ, អថ តុម្ហេ តថារូបំ អាសនំ ញត្វា និសីទេយ្យាថ. តុម្ហាកំ និសិន្នកាលេ អហំ អាគមិស្សាមិ, រាជា មយាបិ សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា ‘បណ្ឌិត, តវានុរូបំ អាសនំ ញត្វា និសីទា’តិ វក្ខតិ, អថាហំ តុម្ហេ ឱលោកេស្សាមិ, តុម្ហេ តាយ សញ្ញាយ អាសនា វុដ្ឋាយ ‘តាត មហោសធ, ឥមស្មិំ អាសនេ និសីទា’តិ វទេយ្យាថ, អជ្ជ នោ ឯកោ បញ្ហោ មត្ថកំ បាបុណិស្សតី’’តិ ¶ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា វុត្តនយេនេវ គន្ត្វា អត្តនោ ទ្វារេ ឋិតភាវំ រញ្ញោ អារោចាបេត្វា ‘‘បវិសតូ’’តិ វុត្តេ បវិសិត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ.
រាជា តេន សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘គហបតិ, តវបុត្តោ មហោសធបណ្ឌិតោ កុហិ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘បច្ឆតោ អាគច្ឆតិ, ទេវា’’តិ. រាជា ‘‘បច្ឆតោ អាគច្ឆតី’’តិ សុត្វា តុដ្ឋមានសោ ហុត្វា ‘‘មហាសេដ្ឋិ អត្តនោ យុត្តាសនំ ញត្វា និសីទា’’តិ អាហ. សោ អត្តនោ យុត្តាសនំ ញត្វា ¶ ឯកមន្តំ និសីទិ. មហាសត្តោបិ អលង្កតបដិយត្តោ ទារកសហស្សបរិវុតោ អលង្កតរថេ និសីទិត្វា នគរំ បវិសន្តោ បរិខាបិដ្ឋេ ចរមានំ ឯកំ គទ្រភំ ទិស្វា ថាមសម្បន្នេ មាណវេ បេសេសិ ‘‘អម្ភោ, ឯតំ គទ្រភំ អនុពន្ធិត្វា យថា សទ្ទំ ន ករោតិ, ឯវមស្ស មុខពន្ធនំ កត្វា កិលញ្ជេន វេឋេត្វា តស្មិំ ឯកេនត្ថរណេន បដិច្ឆាទេត្វា អំសេនាទាយ អាគច្ឆថា’’តិ. តេ តថា ករិំសុ. ពោធិសត្តោបិ មហន្តេន បរិវារេន នគរំ បាវិសិ. មហាជនោ ‘‘ឯស កិរ សិរិវឌ្ឍនសេដ្ឋិនោ បុត្តោ មហោសធបណ្ឌិតោ នាម, ឯស កិរ ជាយមានោ ឱសធឃដិកំ ហត្ថេន គហេត្វា ជាតោ, ឥមិនា កិរ ឯត្តកានំ វីមំសនបញ្ហានំ បញ្ហបដិភាគោ ញាតោ’’តិ មហាសត្តំ អភិត្ថវន្តោ ឱលោកេន្តោបិ តិត្តិំ ន គច្ឆតិ. សោ រាជទ្វារំ គន្ត្វា បដិវេទេសិ. រាជា សុត្វាវ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ‘‘មម បុត្តោ មហោសធបណ្ឌិតោ ខិប្បំ អាគច្ឆតូ’’តិ អាហ. សោ ទារកសហស្សបរិវុតោ បាសាទំ អភិរុហិត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. រាជា តំ ទិស្វាវ សោមនស្សប្បត្តោ ហុត្វា មធុរបដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘បណ្ឌិត, បតិរូបំ អាសនំ ញត្វា និសីទា’’តិ អាហ. អថ សោ បិតរំ ឱលោកេសិ. អថស្ស បិតាបិ ឱលោកិតសញ្ញាយ ឧដ្ឋាយ ‘‘បណ្ឌិត, ឥមស្មិំ អាសនេ និសីទា’’តិ អាហ. សោ តស្មិំ អាសនេ និសីទិ.
តំ ¶ តត្ថ និសិន្នំ ទិស្វាវ សេនកបុក្កុសកាមិន្ទទេវិន្ទា ចេវ អញ្ញេ ច អន្ធពាលា បាណិំ បហរិត្វា មហាហសិតំ ហសិត្វា ‘‘ឥមំ អន្ធពាលំ ‘បណ្ឌិតោ’តិ វទិំសុ, សោ បិតរំ អាសនា វុដ្ឋាបេត្វា សយំ និសីទតិ, ឥមំ ‘បណ្ឌិតោ’តិ វត្តុំ អយុត្ត’’ន្តិ បរិហាសំ ករិំសុ. រាជាបិ ទុម្មុខោ អនត្តមនោ អហោសិ. អថ នំ មហាសត្តោ បុច្ឆិ ‘‘កិំ, មហារាជ, ទុម្មុខត្ថា’’តិ ¶ ? ‘‘អាម បណ្ឌិត, ទុម្មុខោម្ហិ, សវនមេវ តេ មនាបំ, ទស្សនំ បន អមនាបំ ជាត’’ន្តិ. ‘‘កិំ ការណា, មហារាជា’’តិ? ‘‘បិតរំ អាសនា វុដ្ឋាបេត្វា និសិន្នត្តា’’តិ. ‘‘កិំ បន ត្វំ, មហារាជ, ‘សព្ពដ្ឋានេសុ បុត្តេហិ បិតរោវ ឧត្តមា’តិ មញ្ញសី’’តិ. ‘‘អាម, បណ្ឌិតា’’តិ. អថ មហាសត្តោ ‘‘ននុ, មហារាជ, តុម្ហេហិ អម្ហាកំ ‘អស្សតរំ វា បេសេតុ សេដ្ឋតរំ វា’តិ សាសនំ បហិត’’ន្តិ វត្វា អាសនា វុដ្ឋាយ តេ មាណវេ ឱលោកេត្វា ‘‘តុម្ហេហិ គហិតំ គទ្រភំ អានេថា’’តិ អាណាបេត្វា រញ្ញោ បាទមូលេ និបជ្ជាបេត្វា ‘‘មហារាជ, អយំ គទ្រភោ កិំ អគ្ឃតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘បណ្ឌិត, សចេ ឧបការកោ, អដ្ឋ កហាបណេ អគ្ឃតី’’តិ. ‘‘ឥមំ បដិច្ច ជាតោ អាជានីយវឡវាយ កុច្ឆិម្ហិ វុដ្ឋអស្សតរោ កិំ អគ្ឃតី’’តិ? ‘‘អនគ្ឃោ បណ្ឌិតា’’តិ. ‘‘ទេវ, កស្មា ឯវំ កថេថ, ននុ តុម្ហេហិ ឥទានេវ វុត្តំ ‘សព្ពដ្ឋានេសុ បុត្តេហិ បិតរោវ ឧត្តមា’តិ. សចេ តំ សច្ចំ, តុម្ហាកំ វាទេ អស្សតរតោ គទ្រភោវ ឧត្តមោ ហោតិ, កិំ បន, មហារាជ, តុម្ហាកំ បណ្ឌិតា ឯត្តកម្បិ ជានិតុំ អសក្កោន្តា បាណិំ បហរិត្វា ហសន្តិ, អហោ តុម្ហាកំ បណ្ឌិតានំ បញ្ញាសម្បត្តិ, កុតោ វោ ឯតេ លទ្ធា’’តិ ចត្តារោ បណ្ឌិតេ បរិហសិត្វា រាជានំ ឥមាយ ឯកកនិបាតេ គាថាយ អជ្ឈភាសិ –
‘‘ហំចិ តុវំ ឯវមញ្ញសិ ‘សេយ្យោ, បុត្តេន បិតា’តិ រាជសេដ្ឋ;
ហន្ទស្សតរស្ស តេ អយំ, អស្សតរស្ស ហិ គទ្រភោ បិតា’’តិ. (ជា. ១.១.១១១);
តស្សត្ថោ – យទិ, ត្វំ រាជសេដ្ឋ, សព្ពដ្ឋានេសុ សេយ្យោ បុត្តេន បិតាតិ ឯវំ មញ្ញសិ, តវ អស្សតរតោបិ អយំ គទ្រភោ សេយ្យោ ហោតុ. កិំ ការណា? អស្សតរស្ស ហិ គទ្រភោ បិតាតិ.
ឯវញ្ច បន វត្វា មហាសត្តោ អាហ – ‘‘មហារាជ ¶ , សចេ បុត្តតោ បិតា សេយ្យោ, មម បិតរំ គណ្ហថ. សចេ បិតិតោ បុត្តោ សេយ្យោ, មំ គណ្ហថ តុម្ហាកំ អត្ថាយា’’តិ. រាជា សោមនស្សប្បត្តោ អហោសិ. សព្ពា រាជបរិសាបិ ‘‘សុកថិតោ បណ្ឌិតេន បញ្ហោ’’តិ ឧន្នទន្តា សាធុការសហស្សានិ អទំសុ, អង្គុលិផោដា ចេវ ចេលុក្ខេបា ច បវត្តិំសុ ¶ . ចត្តារោ បណ្ឌិតាបិ ទុម្មុខា បជ្ឈាយន្តាវ អហេសុំ. ននុ មាតាបិតូនំ គុណំ ជានន្តោ ពោធិសត្តេន សទិសោ នាម នត្ថិ ¶ , អថ សោ កស្មា ឯវមកាសីតិ? ន សោ បិតុ អវមាននត្ថាយ, រញ្ញា បន ‘‘អស្សតរំ វា បេសេតុ សេដ្ឋតរំ វា’’តិ បេសិតំ, តស្មា តស្សេវ បញ្ហស្ស អាវិភាវត្ថំ អត្តនោ ច បណ្ឌិតភាវស្ស ញាបនត្ថំ ចតុន្នញ្ច បណ្ឌិតានំ អប្បដិភានករណត្ថំ ឯវមកាសីតិ.
គទ្រភបញ្ហោ និដ្ឋិតោ.
ឯកូនវីសតិមបញ្ហោ
រាជា តុស្សិត្វា គន្ធោទកបុណ្ណំ សុវណ្ណភិង្ការំ អាទាយ ‘‘បាចីនយវមជ្ឈកគាមំ រាជភោគេន បរិភុញ្ជតូ’’តិ សេដ្ឋិស្ស ហត្ថេ ឧទកំ បាតេត្វា ‘‘សេសសេដ្ឋិនោ ឯតស្សេវ ឧបដ្ឋាកា ហោន្តូ’’តិ វត្វា ពោធិសត្តស្ស មាតុ ច សព្ពាលង្ការេ បេសេត្វា គទ្រភបញ្ហេ បសន្នោ ពោធិសត្តំ បុត្តំ កត្វា គណ្ហិតុំ សេដ្ឋិំ អវោច – ‘‘គហបតិ, មហោសធបណ្ឌិតំ មម បុត្តំ កត្វា ទេហី’’តិ. ‘‘ទេវ, អតិតរុណោ អយំ, អជ្ជាបិស្ស មុខេ ខីរគន្ធោ វាយតិ, មហល្លកកាលេ តុម្ហាកំ សន្តិកេ ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘គហបតិ, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ ឯតស្មិំ និរាលយោ ហោហិ, អយំ អជ្ជតគ្គេ មម បុត្តោ, អហំ មម បុត្តំ បោសេតុំ សក្ខិស្សាមិ, គច្ឆ ត្វ’’ន្តិ តំ ឧយ្យោជេសិ. សោ រាជានំ វន្ទិត្វា បណ្ឌិតំ អាលិង្គិត្វា ឧរេ និបជ្ជាបេត្វា សីសេ ចុម្ពិត្វា ‘‘តាត, អប្បមត្តោ ហោហី’’តិ ឱវាទមស្ស អទាសិ. សោបិ បិតរំ វន្ទិត្វា ‘‘តាត, មា ចិន្តយិត្ថា’’តិ អស្សាសេត្វា បិតរំ ឧយ្យោជេសិ. រាជា បណ្ឌិតំ បុច្ឆិ ‘‘តាត, អន្តោភត្តិកោ ភវិស្សសិ, ឧទាហុ ពហិភត្តិកោ’’តិ. សោ ‘‘មហា មេ បរិវារោ, តស្មា ពហិភត្តិកេន មយា ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ពហិភត្តិកោ ភវិស្សាមិ, ទេវា’’តិ អាហ. អថស្ស រាជា អនុរូបំ គេហំ ទាបេត្វា ទារកសហស្សំ អាទិំ កត្វា បរិព្ពយំ ទាបេត្វា សព្ពបរិភោគេ ទាបេសិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ រាជានំ ឧបដ្ឋាសិ.
រាជាបិ នំ វីមំសិតុកាមោ អហោសិ. តទា ច នគរស្ស ទក្ខិណទ្វារតោ អវិទូរេ បោក្ខរណិតីរេ ឯកស្មិំ តាលរុក្ខេ កាកកុលាវកេ មណិរតនំ អហោសិ. តស្ស ឆាយា បោក្ខរណិយំ បញ្ញាយិ. មហាជនោ ‘‘បោក្ខរណិយំ ¶ មណិ អត្ថី’’តិ រញ្ញោ អារោចេសិ. សោ សេនកំ អាមន្តេត្វា ‘‘បោក្ខរណិយំ ¶ កិរ មណិរតនំ បញ្ញាយតិ, កថំ តំ គណ្ហាបេស្សាមា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘មហារាជ, ឧទកំ នីហរាបេត្វា គណ្ហិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ, អាចរិយ, ឯវំ ករោហី’’តិ តស្សេវ ភារមកាសិ. សោ ពហូ មនុស្សេ សន្និបាតាបេត្វា ឧទកញ្ច កទ្ទមញ្ច នីហរាបេត្វា ភូមិំ ភិន្ទិត្វាបិ មណិំ នាទ្ទស. បុន បុណ្ណាយ បោក្ខរណិយា មណិច្ឆាយា បញ្ញាយិ ¶ . សោ បុនបិ តថា កត្វា ន ច អទ្ទស. តតោ រាជា បណ្ឌិតំ អាមន្តេត្វា ‘‘តាត, បោក្ខរណិយំ ឯកោ មណិ បញ្ញាយតិ, សេនកោ ឧទកញ្ច កទ្ទមញ្ច នីហរាបេត្វា ភូមិំ ភិន្ទិត្វាបិ នាទ្ទស, បុន បុណ្ណាយ បោក្ខរណិយា បញ្ញាយតិ, សក្ខិស្សសិ តំ មណិំ គណ្ហាបេតុ’’ន្តិ បុច្ឆិ. សោ ‘‘នេតំ, មហារាជ, គរុ, ឯថ ទស្សេស្សាមី’’តិ អាហ. រាជា តស្ស វចនំ តុស្សិត្វា ‘‘បស្សិស្សាមិ អជ្ជ បណ្ឌិតស្ស ញាណពល’’ន្តិ មហាជនបរិវុតោ បោក្ខរណិតីរំ គតោ.
មហាសត្តោ តីរេ ឋត្វា មណិំ ឱលោកេន្តោ ‘‘នាយំ មណិ បោក្ខរណិយំ, តាលរុក្ខេ កាកកុលាវកេ មណិនា ភវិតព្ព’’ន្តិ ញត្វា ‘‘នត្ថិ, ទេវ, បោក្ខរណិយំ មណី’’តិ វត្វា ‘‘ននុ ឧទកេ បញ្ញាយតី’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ ឧទកបាតិំ អាហរា’’តិ ឧទកបាតិំ អាហរាបេត្វា ‘‘បស្សថ, ទេវ, នាយំ មណិ បោក្ខរណិយំយេវ បញ្ញាយតិ, បាតិយម្បិ បញ្ញាយតី’’តិ វត្វា ‘‘បណ្ឌិត, កត្ថ បន មណិនា ភវិតព្ព’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ទេវ, បោក្ខរណិយម្បិ បាតិយម្បិ ឆាយាវ បញ្ញាយតិ, ន មណិ, មណិ បន តាលរុក្ខេ កាកកុលាវកេ អត្ថិ, បុរិសំ អាណាបេត្វា អាហរាបេហី’’តិ អាហ. រាជា តថា កត្វា មណិំ អាហរាបេសិ. សោ អាហរិត្វា បណ្ឌិតស្ស អទាសិ. បណ្ឌិតោ តំ គហេត្វា រញ្ញោ ហត្ថេ ឋបេសិ. តំ ទិស្វា មហាជនោ បណ្ឌិតស្ស សាធុការំ ទត្វា សេនកំ បរិភាសន្តោ ‘‘មណិរតនំ តាលរុក្ខេ កាកកុលាវកេ អត្ថិ, សេនកពាលោ ពហូ មនុស្សេ បោក្ខរណិមេវ ភិន្ទាបេសិ, បណ្ឌិតេន នាម មហោសធសទិសេន ភវិតព្ព’’ន្តិ មហាសត្តស្ស ថុតិមកាសិ. រាជាបិស្ស តុដ្ឋោ អត្តនោ គីវាយ បិឡន្ធនំ មុត្តាហារំ ទត្វា ទារកសហស្សានម្បិ មុត្តាវលិយោ ទាបេសិ. ពោធិសត្តស្ស ច បរិវារស្ស ច ឥមិនា បរិហារេន ឧបដ្ឋានំ អនុជានីតិ.
ឯកូនវីសតិមបញ្ហោ និដ្ឋិតោ.
កកណ្ដកបញ្ហោ
បុនេកទិវសំ ¶ រាជា បណ្ឌិតេន សទ្ធិំ ឧយ្យានំ អគមាសិ. តទា ¶ ឯកោ កកណ្ដកោ តោរណគ្គេ វសតិ. សោ រាជានំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ឱតរិត្វា ភូមិយំ និបជ្ជិ. រាជា តស្ស តំ កិរិយំ ឱលោកេត្វា ‘‘បណ្ឌិត, អយំ កកណ្ដកោ កិំ ករោតី’’តិ បុច្ឆិ. មហាសត្តោ ‘‘មហារាជ, តុម្ហេ សេវតី’’តិ អាហ. ‘‘សចេ ឯវំ អម្ហាកំ សេវតិ, ឯតស្ស មា និប្ផលោ ហោតុ, ភោគមស្ស ទាបេហី’’តិ. ‘‘ទេវ, តស្ស ភោគេន កិច្ចំ នត្ថិ, ខាទនីយមត្តំ អលមេតស្សា’’តិ ¶ . ‘‘កិំ បនេស, ខាទតី’’តិ? ‘‘មំសំ ទេវា’’តិ. ‘‘កិត្តកំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘កាកណិកមត្តគ្ឃនកំ ទេវា’’តិ. រាជា ឯកំ បុរិសំ អាណាបេសិ ‘‘រាជទាយោ នាម កាកណិកមត្តំ ន វដ្ដតិ, ឥមស្ស និពទ្ធំ អឌ្ឍមាសគ្ឃនកំ មំសំ អាហរិត្វា ទេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តតោ បដ្ឋាយ តថា អកាសិ. សោ ឯកទិវសំ ឧបោសថេ មាឃាតេ មំសំ អលភិត្វា តមេវ អឌ្ឍមាសកំ វិជ្ឈិត្វា សុត្តេន អាវុនិត្វា តស្ស គីវាយំ បិឡន្ធិ. អថស្ស តំ និស្សាយ មានោ ឧប្បជ្ជិ. តំ ទិវសមេវ រាជា បុន មហោសធេន សទ្ធិំ ឧយ្យានំ អគមាសិ. សោ រាជានំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វាបិ ធនំ និស្សាយ ឧប្បន្នមានវសេន ‘‘វេទេហ, ត្វំ នុ ខោ មហទ្ធនោ, អហំ នុ ខោ’’តិ រញ្ញា សទ្ធិំ អត្តានំ សមំ ករោន្តោ អនោតរិត្វា តោរណគ្គេយេវ សីសំ ចាលេន្តោ និបជ្ជិ. រាជា តស្ស តំ កិរិយំ ឱលោកេត្វា ‘‘បណ្ឌិត, ឯស បុព្ពេ វិយ អជ្ជ ន ឱតរតិ, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ បុច្ឆន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘នាយំ បុរេ ឧន្នមតិ, តោរណគ្គេ កកណ្ដកោ;
មហោសធ វិជានាហិ, កេន ថទ្ធោ កកណ្ដកោ’’តិ. (ជា. ១.២.៣៩);
តត្ថ ឧន្នមតីតិ យថា អជ្ជ អនោតរិត្វា តោរណគ្គេយេវ សីសំ ចាលេន្តោ ឧន្នមតិ, ឯវំ បុរេ ន ឧន្នមតិ. កេន ថទ្ធោតិ កេន ការណេន ថទ្ធភាវំ អាបន្នោតិ.
បណ្ឌិតោ តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘មហារាជ, ឧបោសថេ មាឃាតេ មំសំ អលភន្តេន រាជបុរិសេន គីវាយ ពទ្ធំ អឌ្ឍមាសកំ និស្សាយ តស្ស មានេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ញត្វា ឥមំ គាថមាហ –
‘‘អលទ្ធបុព្ពំ លទ្ធាន, អឌ្ឍមាសំ កកណ្ដកោ;
អតិមញ្ញតិ រាជានំ, វេទេហំ មិថិលគ្គហ’’ន្តិ. (ជា. ១.២.៤០);
រាជា ¶ ¶ តស្ស វចនំ សុត្វា តំ បុរិសំ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ. សោ យថាភូតំ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា តំ កថំ សុត្វា ‘‘កញ្ចិ អបុច្ឆិត្វាវ សព្ពញ្ញុពុទ្ធេន វិយ បណ្ឌិតេន កកណ្ដកស្ស អជ្ឈាសយោ ញាតោ’’តិ អតិវិយ បសីទិត្វា បណ្ឌិតស្ស ចតូសុ ទ្វារេសុ សុង្កំ ទាបេសិ. កកណ្ដកស្ស បន កុជ្ឈិត្វា វត្តំ ហារេតុំ អារភិ. បណ្ឌិតោ បន ‘‘មា ហារេហិ មហារាជា’’តិ តំ និវារេសិ.
កកណ្ដកបញ្ហោ និដ្ឋិតោ.
សិរិកាឡកណ្ណិបញ្ហោ
អថេកោ ¶ មិថិលវាសី បិង្គុត្តរោ នាម មាណវោ តក្កសិលំ គន្ត្វា ទិសាបាមោក្ខាចរិយស្ស សន្តិកេ សិប្បំ សិក្ខន្តោ ខិប្បមេវ សិក្ខិ. សោ អនុយោគំ ទត្វា ‘‘គច្ឆាមហ’’ន្តិ អាចរិយំ អាបុច្ឆិ. តស្មិំ បន កុលេ ‘‘សចេ វយប្បត្តា ធីតា ហោតិ, ជេដ្ឋន្តេវាសិកស្ស ទាតព្ពា’’តិ វត្តំវ, តស្មា តស្ស អាចរិយស្ស វយប្បត្តា ឯកា ធីតា អត្ថិ, សា អភិរូបា ទេវច្ឆរាបដិភាគា. អថ នំ អាចរិយោ ‘‘ធីតរំ តេ, តាត, ទស្សាមិ, តំ អាទាយ គមិស្សសី’’តិ អាហ. សោ បន មាណវោ ទុព្ភគោ កាឡកណ្ណី, កុមារិកា បន មហាបុញ្ញា. តស្ស តំ ទិស្វា ចិត្តំ ន អល្លីយតិ. សោ តំ អរោចេន្តោបិ ‘‘អាចរិយស្ស វចនំ ន ភិន្ទិស្សាមី’’តិ សម្បដិច្ឆិ. អាចរិយោ ធីតរំ តស្ស អទាសិ. សោ រត្តិភាគេ អលង្កតសិរិសយនេ និបន្នោ តាយ អាគន្ត្វា សយនំ អភិរុឡ្ហមត្តាយ អដ្ដីយមានោ ហរាយមានោ ជិគុច្ឆមានោ បកម្បមានោ ឱតរិត្វា ភូមិយំ និបជ្ជិ. សាបិ ឱតរិត្វា តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា និបជ្ជិ, សោ ឧដ្ឋាយ សយនំ អភិរុហិ. សាបិ បុន សយនំ អភិរុហិ, សោ បុន សយនា ឱតរិត្វា ភូមិយំ និបជ្ជិ. កាឡកណ្ណី នាម សិរិយា សទ្ធិំ ន សមេតិ. កុមារិកា សយនេយេវ និបជ្ជិ, សោ ភូមិយំ សយិ.
ឯវំ សត្តាហំ វីតិនាមេត្វា តំ អាទាយ អាចរិយំ វន្ទិត្វា និក្ខមិ, អន្តរាមគ្គេ អាលាបសល្លាបមត្តម្បិ នត្ថិ. អនិច្ឆមានាវ ឧភោបិ មិថិលំ សម្បត្តា. អថ បិង្គុត្តរោ នគរា អវិទូរេ ផលសម្បន្នំ ឧទុម្ពររុក្ខំ ទិស្វា ខុទាយ បីឡិតោ តំ អភិរុហិត្វា ផលានិ ខាទិ. សាបិ ឆាតជ្ឈត្តា រុក្ខមូលំ គន្ត្វា ‘‘សាមិ, មយ្ហម្បិ ផលានិ បាតេថា’’តិ អាហ. កិំ តវ ហត្ថបាទា នត្ថិ, សយំ អភិរុហិត្វា ខាទាតិ. សា អភិរុហិត្វា ខាទិ. សោ តស្សា អភិរុឡ្ហភាវំ ¶ ញត្វា ខិប្បំ ឱតរិត្វា រុក្ខំ ¶ កណ្ដកេហិ បរិក្ខិបិត្វា ‘‘មុត្តោម្ហិ កាឡកណ្ណិយា’’តិ វត្វា បលាយិ. សាបិ ឱតរិតុំ អសក្កោន្តី តត្ថេវ និសីទិ. អថ រាជា ឧយ្យានេ កីឡិត្វា ហត្ថិក្ខន្ធេ និសិន្នោ សាយន្ហសមយេ នគរំ បវិសន្តោ តំ ទិស្វា បដិពទ្ធចិត្តោ ហុត្វា ‘‘សបរិគ្គហា, អបរិគ្គហា’’តិ បុច្ឆាបេសិ. សាបិ ‘‘អត្ថិ មេ, សាមិ, កុលទត្តិកោ បតិ, សោ បន មំ ឥធ និសីទាបេត្វា ឆឌ្ឌេត្វា បលាតោ’’តិ អាហ. អមច្ចោ តំ ការណំ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា ‘‘អសាមិកភណ្ឌំ នាម រញ្ញោ បាបុណាតី’’តិ តំ ឱតារេត្វា ហត្ថិក្ខន្ធំ អារោបេត្វា និវេសនំ នេត្វា អភិសិញ្ចិត្វា អគ្គមហេសិដ្ឋានេ ឋបេសិ. សា តស្ស បិយា អហោសិ មនាបា. ឧទុម្ពររុក្ខេ លទ្ធត្តា ‘‘ឧទុម្ពរទេវី’’ត្វេវស្សា នាមំ សញ្ជានិំសុ.
អថេកទិវសំ ¶ រញ្ញោ ឧយ្យានគមនត្ថាយ ទ្វារគាមវាសិកេហិ មគ្គំ បដិជគ្គាបេសុំ. បិង្គុត្តរោបិ ភតិំ ករោន្តោ កច្ឆំ ពន្ធិត្វា កុទ្ទាលេន មគ្គំ តច្ឆិ. មគ្គេ អនិដ្ឋិតេយេវ រាជា ឧទុម្ពរទេវិយា សទ្ធិំ រថេ និសីទិត្វា និក្ខមិ. ឧទុម្ពរទេវី កាឡកណ្ណិំ មគ្គំ តច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘ឯវរូបំ សិរិំ ធារេតុំ នាសក្ខិ អយំ កាឡកណ្ណី’’តិ តំ ឱលោកេន្តី ហសិ. រាជា ហសមានំ ទិស្វា កុជ្ឈិត្វា ‘‘កស្មា ហសី’’តិ បុច្ឆិ. ទេវ, អយំ មគ្គតច្ឆកោ បុរិសោ មយ្ហំ បោរាណកសាមិកោ, ឯស មំ ឧទុម្ពររុក្ខំ អារោបេត្វា កណ្ដកេហិ បរិក្ខិបិត្វា គតោ, ឥមាហំ ឱលោកេត្វា ‘‘ឯវរូបំ សិរិំ ធារេតុំ នាសក្ខិ កាឡកណ្ណី អយ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ហសិន្តិ. រាជា ‘‘ត្វំ មុសាវាទំ កថេសិ, អញ្ញំ កញ្ចិ បុរិសំ ទិស្វា តយា ហសិតំ ភវិស្សតិ, តំ មារេស្សាមី’’តិ អសិំ អគ្គហេសិ. សា ភយប្បត្តា ‘‘ទេវ, បណ្ឌិតេ តាវ បុច្ឆថា’’តិ អាហ. រាជា សេនកំ បុច្ឆិ ‘‘សេនក, ឥមិស្សា វចនំ ត្វំ សទ្ទហសី’’តិ. ‘‘ន សទ្ទហាមិ, ទេវ, កោ នាម ឯវរូបំ ឥត្ថិរតនំ បហាយ គមិស្សតី’’តិ. សា តស្ស កថំ សុត្វា អតិរេកតរំ ភីតា អហោសិ. អថ រាជា ‘‘សេនកោ កិំ ជានាតិ, បណ្ឌិតំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តំ បុច្ឆន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘ឥត្ថី សិយា រូបវតី, សា ច សីលវតី សិយា;
បុរិសោ តំ ន ឥច្ឆេយ្យ, សទ្ទហាសិ មហោសធា’’តិ. (ជា. ១.២.៨៣);
តត្ថ ¶ សីលវតីតិ អាចារគុណសម្បន្នា.
តំ ¶ សុត្វា បណ្ឌិតោ គាថមាហ –
‘‘សទ្ទហាមិ មហារាជ, បុរិសោ ទុព្ភគោ សិយា;
សិរី ច កាឡកណ្ណី ច, ន សមេន្តិ កុទាចន’’ន្តិ. (ជា. ១.២.៨៤);
តត្ថ ន សមេន្តីតិ សមុទ្ទស្ស ឱរិមតីរបារិមតីរានិ វិយ ច គគនតលបថវិតលានិ វិយ ច ន សមាគច្ឆន្តិ.
រាជា តស្ស វចនេន តំ ការណំ សុត្វា តស្សា ន កុជ្ឈិ, ហទយមស្ស និព្ពាយិ. សោ តស្ស តុស្សិត្វា ‘‘សចេ បណ្ឌិតោ នាភវិស្ស, អជ្ជាហំ ពាលសេនកស្ស កថាយ ឯវរូបំ ឥត្ថិរតនំ ហីនោ អស្សំ, តំ និស្សាយ មយា ឯសា លទ្ធា’’តិ សតសហស្សេន បូជំ ការេសិ. ទេវីបិ ¶ រាជានំ វន្ទិត្វា ‘‘ទេវ, បណ្ឌិតំ និស្សាយ មយា ជីវិតំ លទ្ធំ, ឥមាហំ កនិដ្ឋភាតិកដ្ឋានេ ឋបេតុំ វរំ យាចាមី’’តិ អាហ. ‘‘សាធុ, ទេវិ, គណ្ហាហិ, ទម្មិ តេ វរ’’ន្តិ. ‘‘ទេវ, អជ្ជ បដ្ឋាយ មម កនិដ្ឋំ វិនា កិញ្ចិ មធុររសំ ន ខាទិស្សាមិ, ឥតោ បដ្ឋាយ វេលាយ វា អវេលាយ វា ទ្វារំ វិវរាបេត្វា ឥមស្ស មធុររសំ បេសេតុំ លភនកវរំ គណ្ហាមី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភទ្ទេ, ឥមញ្ច វរំ គណ្ហាហី’’តិ.
សិរិកាឡកណ្ណិបញ្ហោ និដ្ឋិតោ.
មេណ្ឌកបញ្ហោ
អបរស្មិំ ទិវសេ រាជា កតបាតរាសោ បាសាទស្ស ទីឃន្តរេ ចង្កមន្តោ វាតបានន្តរេន ឱលោកេន្តោ ឯកំ ឯឡកញ្ច សុនខញ្ច មិត្តសន្ថវំ ករោន្តំ អទ្ទស. សោ កិរ ឯឡកោ ហត្ថិសាលំ គន្ត្វា ហត្ថិស្ស បុរតោ ខិត្តំ អនាមដ្ឋតិណំ ខាទិ. អថ នំ ហត្ថិគោបកា បោថេត្វា នីហរិំសុ. សោ វិរវិត្វា បលាយិ. អថ នំ ឯកោ បុរិសោ វេគេនាគន្ត្វា បិដ្ឋិយំ ទណ្ឌេន តិរិយំ បហរិ. សោ បិដ្ឋិំ ឱនាមេត្វា វេទនាប្បត្តោ ហុត្វា គន្ត្វា រាជគេហស្ស មហាភិត្តិំ និស្សាយ បិដ្ឋិកាយ និបជ្ជិ. តំ ទិវសមេវ រញ្ញោ មហានសេ អដ្ឋិចម្មាទីនិ ខាទិត្វា វឌ្ឍិតសុនខោ ភត្តការកេ ភត្តំ សម្បាទេត្វា ពហិ ឋត្វា សរីរេ សេទំ និព្ពាបេន្តេ មច្ឆមំសគន្ធំ ឃាយិត្វា តណ្ហំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ មហានសំ ¶ បវិសិត្វា ភាជនបិធានំ បាតេត្វា មំសំ ¶ ខាទិ. អថ ភត្តការកោ ភាជនសទ្ទេន បវិសិត្វា តំ ទិស្វា ទ្វារំ បិទហិត្វា តំ លេឌ្ឌុទណ្ឌាទីហិ បោថេសិ. សោ ខាទិតមំសំ មុខេនេវ ឆឌ្ឌេត្វា វិរវិត្វា និក្ខមិ. ភត្តការកោបិ តស្ស និក្ខន្តភាវំ ញត្វា អនុពន្ធិត្វា បិដ្ឋិយំ ទណ្ឌេន តិរិយំ បហរិ. សោ វេទនាប្បត្តោ បិដ្ឋិំ ឱនាមេត្វា ឯកំ បាទំ ឧក្ខិបិត្វា ឯឡកស្ស និបន្នដ្ឋានមេវ បាវិសិ. អថ នំ ឯឡកោ ‘‘សម្ម, កិំ បិដ្ឋិំ ឱនាមេត្វា អាគច្ឆសិ, កិំ តេ វាតោ វិជ្ឈតី’’តិ បុច្ឆិ. សុនខោបិ ‘‘ត្វម្បិ បិដ្ឋិំ ឱនាមេត្វា និបន្នោសិ, កិំ តេ វាតោ វិជ្ឈតី’’តិ បុច្ឆិ. តេ អញ្ញមញ្ញំ អត្តនោ បវត្តិំ អារោចេសុំ.
អថ នំ ឯឡកោ បុច្ឆិ ‘‘កិំ បន ត្វំ បុន ភត្តគេហំ គន្តុំ សក្ខិស្សសិ សម្មា’’តិ? ‘‘ន សក្ខិស្សាមិ, សម្ម, គតស្ស មេ ជីវិតំ នត្ថី’’តិ. ‘‘ត្វំ បន បុន ហត្ថិសាលំ គន្តុំ សក្ខិស្សសី’’តិ. ‘‘មយាបិ តត្ថ គន្តុំ ន សក្កា, គតស្ស មេ ជីវិតំ នត្ថី’’តិ. តេ ‘‘កថំ នុ ខោ មយំ ឥទានិ ជីវិស្សាមា’’តិ ឧបាយំ ចិន្តេសុំ. អថ នំ ឯឡកោ អាហ – ‘‘សចេ មយំ សមគ្គវាសំ ¶ វសិតុំ សក្កោម, អត្ថេកោ ឧបាយោ’’តិ. ‘‘តេន ហិ កថេហី’’តិ. ‘‘សម្ម, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ ហត្ថិសាលំ យាហិ, ‘‘នាយំ តិណំ ខាទតី’’តិ តយិ ហត្ថិគោបកា អាសង្កំ ន ករិស្សន្តិ, ត្វំ មម តិណំ អាហរេយ្យាសិ. អហម្បិ ភត្តគេហំ បវិសិស្សាមិ, ‘‘នាយំ មំសខាទកោ’’តិ ភត្តការកោ មយិ អាសង្កំ ន ករិស្សតិ, អហំ តេ មំសំ អាហរិស្សាមី’’តិ. តេ ‘‘សុន្ទរោ ឧបាយោ’’តិ ឧភោបិ សម្បដិច្ឆិំសុ. សុនខោ ហត្ថិសាលំ គន្ត្វា តិណកលាបំ ឌំសិត្វា អាគន្ត្វា មហាភិត្តិបិដ្ឋិកាយ ឋបេសិ. ឥតរោបិ ភត្តគេហំ គន្ត្វា មំសខណ្ឌំ មុខបូរំ ឌំសិត្វា អានេត្វា តត្ថេវ ឋបេសិ. សុនខោ មំសំ ខាទិ, ឯឡកោ តិណំ ខាទិ. តេ ឥមិនា ឧបាយេន សមគ្គា សម្មោទមានា មហាភិត្តិបិដ្ឋិកាយ វសន្តិ. រាជា តេសំ មិត្តសន្ថវំ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘អទិដ្ឋបុព្ពំ វត មេ ការណំ ទិដ្ឋំ, ឥមេ បច្ចាមិត្តា ហុត្វាបិ សមគ្គវាសំ វសន្តិ. ឥទំ ការណំ គហេត្វា បញ្ហំ កត្វា បញ្ច បណ្ឌិតេ បុច្ឆិស្សាមិ, ឥមំ បញ្ហំ អជានន្តំ រដ្ឋា បព្ពាជេស្សាមិ, តំ ជានន្តស្ស ‘ឯវរូបោ បណ្ឌិតោ នត្ថី’តិ ¶ មហាសក្ការំ ករិស្សាមិ. អជ្ជ តាវ អវេលា, ស្វេ ឧបដ្ឋានំ អាគតកាលេ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ. សោ បុនទិវសេ បណ្ឌិតេសុ អាគន្ត្វា និសិន្នេសុ បញ្ហំ បុច្ឆន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘យេសំ ¶ ន កទាចិ ភូតបុព្ពំ, សខ្យំ សត្តបទម្បិមស្មិ លោកេ;
ជាតា អមិត្តា ទុវេ សហាយា, បដិសន្ធាយ ចរន្តិ កិស្ស ហេតូ’’តិ. (ជា. ១.១២.៩៤);
តត្ថ បដិសន្ធាយាតិ សទ្ទហិត្វា ឃដិតា ហុត្វា.
ឥទញ្ច បន វត្វា បុន ឯវមាហ –
‘‘យទិ មេ អជ្ជ បាតរាសកាលេ, បញ្ហំ ន សក្កុណេយ្យាថ វត្តុមេតំ;
រដ្ឋា បព្ពាជយិស្សាមិ វោ សព្ពេ, ន ហិ មត្ថោ ទុប្បញ្ញជាតិកេហី’’តិ. (ជា. ១.១២.៩៥);
តទា បន សេនកោ អគ្គាសនេ និសិន្នោ អហោសិ, បណ្ឌិតោ បន បរិយន្តេ និសិន្នោ. សោ តំ បញ្ហំ ឧបធារេន្តោ តមត្ថំ អទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘អយំ រាជា ទន្ធធាតុកោ ឥមំ បញ្ហំ ចិន្តេត្វា សង្ខរិតុំ អសមត្ថោ, កិញ្ចិទេវ, តេន ទិដ្ឋំ ភវិស្សតិ, ឯកទិវសំ ឱកាសំ លភន្តោ ឥមំ បញ្ហំ នីហរិស្សាមិ, សេនកោ កេនចិ ឧបាយេន អជ្ជេកទិវសមត្តំ អធិវាសាបេតូ’’តិ. ឥតរេបិ ចត្តារោ ¶ បណ្ឌិតា អន្ធការគព្ភំ បវិដ្ឋា វិយ ន កិញ្ចិ បស្សិំសុ. សេនកោ ‘‘កា នុ ខោ មហោសធស្ស បវត្តី’’តិ ពោធិសត្តំ ឱលោកេសិ. សោបិ តំ ឱលោកេសិ. សេនកោ ពោធិសត្តស្ស ឱលោកិតាការេនេវ តស្ស អធិប្បាយំ ញត្វា ‘‘បណ្ឌិតស្សបិ ន ឧបដ្ឋាតិ, តេនេកទិវសំ ឱកាសំ ឥច្ឆតិ, បូរេស្សាមិស្ស មនោរថ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា រញ្ញា សទ្ធិំ វិស្សាសេន មហាហសិតំ ហសិត្វា ‘‘កិំ, មហារាជ, សព្ពេវ អម្ហេ បញ្ហំ កថេតុំ អសក្កោន្តេ រដ្ឋា បព្ពាជេស្សសិ, ឯតម្បិ ‘ឯកោ គណ្ឋិបញ្ហោ’តិ ត្វំ សល្លក្ខេសិ, ន មយំ ឯតំ កថេតុំ ន សក្កោម, អបិច ខោ ថោកំ អធិវាសេហិ. គណ្ឋិបញ្ហោ ឯស, ន សក្កោម មហាជនមជ្ឈេ កថេតុំ, ឯកមន្តេ ចិន្តេត្វា បច្ឆា តុម្ហាកំ កថេស្សាម ¶ , ឱកាសំ នោ ទេហី’’តិ មហាសត្តំ ឱលោកេត្វា ឥមំ គាថាទ្វយមាហ –
‘‘មហាជនសមាគមម្ហិ ¶ ឃោរេ, ជនកោលាហលសង្គមម្ហិ ជាតេ;
វិក្ខិត្តមនា អនេកចិត្តា, បញ្ហំ ន សក្កុណោម វត្តុមេតំ.
‘‘ឯកគ្គចិត្តាវ ឯកមេកា, រហសិ គតា អត្ថំ និចិន្តយិត្វា;
បវិវេកេ សម្មសិត្វាន ធីរា, អថ វក្ខន្តិ ជនិន្ទ ឯតមត្ថ’’ន្តិ. (ជា. ១.១២.៩៦-៩៧);
តត្ថ សម្មសិត្វានាតិ កាយចិត្តវិវេកេ ឋិតា ឥមេ ធីរា ឥមំ បញ្ហំ សម្មសិត្វា អថ វោ ឯតំ អត្ថំ វក្ខន្តិ.
រាជា តស្ស កថំ សុត្វា អនត្តមនោ ហុត្វាបិ ‘‘សាធុ ចិន្តេត្វា កថេថ, អកថេន្តេ បន វោ បព្ពាជេស្សាមី’’តិ តជ្ជេសិយេវ. ចត្តារោ បណ្ឌិតា បាសាទា ឱតរិំសុ. សេនកោ ឥតរេ អាហ – ‘‘សម្មា, រាជា សុខុមបញ្ហំ បុច្ឆិ, អកថិតេ មហន្តំ ភយំ ភវិស្សតិ, សប្បាយភោជនំ ភុញ្ជិត្វា សម្មា ឧបធារេថា’’តិ. តេ អត្តនោ អត្តនោ គេហំ គតា. បណ្ឌិតោបិ ឧដ្ឋាយ ឧទុម្ពរទេវិយា សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ទេវិ, អជ្ជ វា ហិយ្យោ វា រាជា កត្ថ ចិរំ អដ្ឋាសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘តាត, ទីឃន្តរេ វាតបានេន ឱលោកេន្តោ ចង្កមតី’’តិ. តតោ បណ្ឌិតោ ចិន្តេសិ ‘‘រញ្ញា ឥមិនា បស្សេន កិញ្ចិ ទិដ្ឋំ ភវិស្សតី’’តិ. សោ តត្ថ គន្ត្វា ពហិ ឱលោកេន្តោ ឯឡកសុនខានំ កិរិយំ ទិស្វា ‘‘ឥមេ ទិស្វា រញ្ញា បញ្ហោ អភិសង្ខតោ’’តិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា គេហំ គតោ. ឥតរេបិ តយោ ចិន្តេត្វា កិញ្ចិ អទិស្វា សេនកស្ស សន្តិកំ អគមំសុ. សោ តេ បុច្ឆិ ‘‘ទិដ្ឋោ វោ បញ្ហោ’’តិ. ‘‘ន ទិដ្ឋោ អាចរិយា’’តិ. ‘‘យទិ ឯវំ រាជា វោ បព្ពាជេស្សតិ, កិំ ករិស្សថា’’តិ? ‘‘តុម្ហេហិ បន ទិដ្ឋោ’’តិ? ‘‘អហម្បិ ន បស្សាមី’’តិ. ‘‘តុម្ហេសុ ¶ អបស្សន្តេសុ មយំ កិំ បស្សាម, រញ្ញោ បន សន្តិកេ ‘ចិន្តេត្វា កថេស្សាមា’តិ សីហនាទំ នទិត្វា អាគតម្ហា, អកថិតេ អម្ហេ រាជា កុជ្ឈិស្សតិ, កិំ ករោម, អយំ បញ្ហោ ន សក្កា អម្ហេហិ ទដ្ឋុំ ¶ , បណ្ឌិតេន បន សតគុណំ សហស្សគុណំ សតសហស្សគុណំ កត្វា ចិន្តិតោ ភវិស្សតិ, ឯថ តស្ស សន្តិកំ គច្ឆាមា’’តិ តេ ចត្តារោ បណ្ឌិតា ពោធិសត្តស្ស ឃរទ្វារំ អាគតភាវំ ¶ អារោចាបេត្វា ‘‘បវិសន្តុ បណ្ឌិតា’’តិ វុត្តេ គេហំ បវិសិត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា ឯកមន្តំ ឋិតា មហាសត្តំ បុច្ឆិំសុ ‘‘កិំ បន, បណ្ឌិត, ចិន្តិតោ បញ្ហោ’’តិ? ‘‘អាម, ចិន្តិតោ, មយិ អចិន្តេន្តេ អញ្ញោ កោ ចិន្តយិស្សតី’’តិ. ‘‘តេន ហិ បណ្ឌិត អម្ហាកម្បិ កថេថា’’តិ.
បណ្ឌិតោ ‘‘សចាហំ ឯតេសំ ន កថេស្សាមិ, រាជា តេ រដ្ឋា បព្ពាជេស្សតិ, មំ បន សត្តហិ រតនេហិ បូជេស្សតិ, ឥមេ អន្ធពាលា មា វិនស្សន្តុ, កថេស្សាមិ តេស’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តេ ចត្តារោបិ នីចាសនេ និសីទាបេត្វា អញ្ជលិំ បគ្គណ្ហាបេត្វា រញ្ញា ទិដ្ឋតំ អជានាបេត្វា ‘‘រញ្ញា បុច្ឆិតកាលេ ឯវំ កថេយ្យាថា’’តិ ចតុន្នម្បិ ចតស្សោ គាថាយោ ពន្ធិត្វា បាឡិមេវ ឧគ្គណ្ហាបេត្វា ឧយ្យោជេសិ. តេ ទុតិយទិវសេ រាជុបដ្ឋានំ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិំសុ. រាជា សេនកំ បុច្ឆិ ‘‘ញាតោ តេ, សេនក, បញ្ហោ’’តិ? ‘‘មហារាជ, មយិ អជានន្តេ អញ្ញោ កោ ជានិស្សតី’’តិ. ‘‘តេន ហិ កថេហី’’តិ. ‘‘សុណាថ ទេវា’’តិ សោ ឧគ្គហិតនិយាមេនេវ គាថមាហ –
‘‘ឧគ្គបុត្តរាជបុត្តិយានំ, ឧរព្ភស្ស មំសំ បិយំ មនាបំ;
ន សុនខស្ស តេ អទេន្តិ មំសំ, អថ មេណ្ឌស្ស សុណេន សខ្យមស្សា’’តិ. (ជា. ១.១២.៩៨);
តត្ថ ឧគ្គបុត្តរាជបុត្តិយានន្តិ ឧគ្គតានំ អមច្ចបុត្តានញ្ចេវ រាជបុត្តានញ្ច.
គាថំ វត្វាបិ សេនកោ អត្ថំ ន ជានាតិ. រាជា បន អត្តនោ ទិដ្ឋភាវេន បជានាតិ, តស្មា ‘‘សេនកេន តាវ ញាតោ’’តិ បុក្កុសំ បុច្ឆិ. សោបិស្ស ‘‘កិំ អហម្បិ អបណ្ឌិតោ’’តិ វត្វា ឧគ្គហិតនិយាមេនេវ គាថមាហ –
‘‘ចម្មំ វិហនន្តិ ឯឡកស្ស, អស្សបិដ្ឋត្ថរស្សុខស្ស ហេតុ;
ន ច តេ សុនខស្ស អត្ថរន្តិ, អថ មេណ្ឌស្ស សុណេន សខ្យមស្សា’’តិ. (ជា. ១.១២.៩៩);
តស្សបិ ¶ ¶ ¶ អត្ថោ អបាកដោយេវ. រាជា បន អត្តនោ បាកដត្តា ‘‘ឥមិនាបិ បុក្កុសេន ញាតោ’’តិ កាមិន្ទំ បុច្ឆិ. សោបិ ឧគ្គហិតនិយាមេនេវ គាថមាហ –
‘‘អាវេល្លិតសិង្គិកោ ហិ មេណ្ឌោ, ន ច សុនខស្ស វិសាណកានិ អត្ថិ;
តិណភក្ខោ មំសភោជនោ ច, អថ មេណ្ឌស្ស សុណេន សខ្យមស្សា’’តិ. (ជា. ១.១២.១០០);
រាជា ‘‘ឥមិនាបិ ញាតោ’’តិ ទេវិន្ទំ បុច្ឆិ. សោបិ ឧគ្គហិតនិយាមេនេវ គាថមាហ –
‘‘តិណមាសិ បលាសមាសិ មេណ្ឌោ, ន ច សុនខោ តិណមាសិ នោ បលាសំ;
គណ្ហេយ្យ សុណោ សសំ ពិឡារំ, អថ មេណ្ឌស្ស សុណេន សខ្យមស្សា’’តិ. (ជា. ១.១២.១០១);
តត្ថ តិណមាសិ បលាសមាសីតិ តិណខាទកោ ចេវ បណ្ណខាទកោ ច. នោ បលាសន្តិ បណ្ណម្បិ ន ខាទតិ.
អថ រាជា បណ្ឌិតំ បុច្ឆិ – ‘‘តាត, ត្វម្បិ ឥមំ បញ្ហំ ជានាសី’’តិ? ‘‘មហារាជ, អវីចិតោ យាវ ភវគ្គា មំ ឋបេត្វា កោ អញ្ញោ ឯតំ ជានិស្សតី’’តិ. ‘‘តេន ហិ កថេហី’’តិ. ‘‘សុណ មហារាជា’’តិ តស្ស បញ្ហស្ស អត្តនោ បាកដភាវំ បកាសេន្តោ គាថាទ្វយមាហ –
‘‘អដ្ឋឌ្ឍបទោ ចតុប្បទស្ស, មេណ្ឌោ អដ្ឋនខោ អទិស្សមានោ;
ឆាទិយមាហរតី អយំ ឥមស្ស, មំសំ អាហរតី អយំ អមុស្ស.
‘‘បាសាទវរគតោ វិទេហសេដ្ឋោ, វីតិហារំ អញ្ញមញ្ញភោជនានំ;
អទ្ទក្ខិ កិរ សក្ខិកំ ជនិន្ទោ, ពុភុក្កស្ស បុណ្ណំមុខស្ស ចេត’’ន្តិ. (ជា. ១.១២.១០២-១០៣);
តត្ថ ¶ អដ្ឋឌ្ឍបទោតិ ព្យញ្ជនកុសលតាយ ឯឡកស្ស ចតុប្បាទំ សន្ធាយាហ. មេណ្ឌោតិ ឯឡកោ. អដ្ឋនខោតិ ឯកេកស្មិំ បាទេ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ ខុរានំ វសេនេតំ វុត្តំ. អទិស្សមានោតិ មំសំ អាហរណកាលេ អបញ្ញាយមានោ. ឆាទិយន្តិ គេហច្ឆទនំ. តិណន្តិ អត្ថោ. អយំ ឥមស្សាតិ ¶ សុនខោ ¶ ឯឡកស្ស. វីតិហារន្តិ វីតិហរណំ. អញ្ញមញ្ញភោជនានន្តិ អញ្ញមញ្ញស្ស ភោជនានំ. មេណ្ឌោ ហិ សុនខស្ស ភោជនំ ហរតិ, សោ តស្ស វីតិហរតិ, សុនខោបិ តស្ស ហរតិ, ឥតរោ វីតិហរតិ. អទ្ទក្ខីតិ តំ តេសំ អញ្ញមញ្ញភោជនានំ វីតិហរណំ សក្ខិកំ អត្តនោ បច្ចក្ខំ កត្វា អទ្ទស. ពុភុក្កស្សាតិ ភុភូតិ សទ្ទករណសុនខស្ស. បុណ្ណំមុខស្សាតិ មេណ្ឌស្ស. ឥមេសំ ឯតំ មិត្តសន្ថវំ រាជា សយំ បស្សីតិ.
រាជា ឥតរេហិ ពោធិសត្តំ និស្សាយ ញាតភាវំ អជានន្តោ ‘‘បញ្ច បណ្ឌិតា អត្តនោ អត្តនោ ញាណពលេន ជានិំសូ’’តិ មញ្ញមានោ សោមនស្សប្បត្តោ ហុត្វា ឥមំ គាថមាហ –
‘‘លាភា វត មេ អនប្បរូបា, យស្ស មេទិសា បណ្ឌិតា កុលម្ហិ;
បញ្ហស្ស គម្ភីរគតំ និបុណមត្ថំ, បដិវិជ្ឈន្តិ សុភាសិតេន ធីរា’’តិ. (ជា. ១.១២.១០៤);
តត្ថ បដិវិជ្ឈន្តីតិ សុភាសិតេន តេ វិទិត្វា កថេន្តិ.
អថ នេសំ ‘‘តុដ្ឋេន នាម តុដ្ឋាការោ កត្តព្ពោ’’តិ តំ ករោន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘អស្សតរិរថញ្ច ឯកមេកំ, ផីតំ គាមវរញ្ច ឯកមេកំ;
សព្ពេសំ វោ ទម្មិ បណ្ឌិតានំ, បរមប្បតីតមនោ សុភាសិតេនា’’តិ. (ជា. ១.១២.១០៥);
ឥតិ វត្វា តេសំ តំ សព្ពំ ទាបេសិ.
ទ្វាទសនិបាតេ មេណ្ឌកបញ្ហោ និដ្ឋិតោ.
សិរិមន្តបញ្ហោ
ឧទុម្ពរទេវី ¶ បន ឥតរេហិ បណ្ឌិតំ និស្សាយ បញ្ហស្ស ញាតភាវំ ញត្វា ‘‘រញ្ញា មុគ្គំ មាសេន និព្ពិសេសកំ ករោន្តេន វិយ បញ្ចន្នំ សមកោវ សក្ការោ កតោ, ននុ មយ្ហំ កនិដ្ឋស្ស វិសេសំ សក្ការំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា បុច្ឆិ ‘‘ទេវ, កេន វោ បញ្ហោ ¶ កថិតោ’’តិ? ‘‘បញ្ចហិ បណ្ឌិតេហិ, ភទ្ទេ’’តិ. ‘‘ទេវ, ចត្តារោ ជនា តំ បញ្ហំ កំ និស្សាយ ជានិំសូ’’តិ? ‘‘ន ជានាមិ, ភទ្ទេ’’តិ. ‘‘មហារាជ, កិំ តេ ជានន្តិ, បណ្ឌិតោ បន ‘មា នស្សន្តុ ឥមេ ពាលា’តិ បញ្ហំ ឧគ្គណ្ហាបេសិ, តុម្ហេ សព្ពេសំ ¶ សមកំ សក្ការំ ករោថ, អយុត្តមេតំ, បណ្ឌិតស្ស វិសេសកំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. រាជា ‘‘អត្តានំ និស្សាយ ញាតភាវំ ន កថេសី’’តិ បណ្ឌិតស្ស តុស្សិត្វា អតិរេកតរំ សក្ការំ កាតុកាមោ ចិន្តេសិ ‘‘ហោតុ មម បុត្តំ ឯកំ បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា កថិតកាលេ មហន្តំ សក្ការំ ករិស្សាមី’’តិ. សោ បញ្ហំ ចិន្តេន្តោ សិរិមន្តបញ្ហំ ចិន្តេត្វា ឯកទិវសំ បញ្ចន្នំ បណ្ឌិតានំ ឧបដ្ឋានំ អាគន្ត្វា សុខនិសិន្នកាលេ សេនកំ អាហ – ‘‘សេនក, បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ. ‘‘បុច្ឆ ទេវា’’តិ. រាជា សិរិមន្តបញ្ហេ បឋមំ គាថមាហ –
‘‘បញ្ញាយុបេតំ សិរិយា វិហីនំ, យសស្សិនំ វាបិ អបេតបញ្ញំ;
បុច្ឆាមិ តំ សេនក ឯតមត្ថំ, កមេត្ថ សេយ្យោ កុសលា វទន្តី’’តិ. (ជា. ១.១៥.៨៣);
តត្ថ កមេត្ថ សេយ្យោតិ ឥមេសុ ទ្វីសុ កតរំ បណ្ឌិតា សេយ្យោតិ វទន្តិ.
អយញ្ច កិរ បញ្ហោ សេនកស្ស វំសានុគតោ, តេន នំ ខិប្បមេវ កថេសិ –
‘‘ធីរា ច ពាលា ច ហវេ ជនិន្ទ, សិប្បូបបន្នា ច អសិប្បិនោ ច;
សុជាតិមន្តោបិ អជាតិមស្ស, យសស្សិនោ បេសករា ភវន្តិ;
ឯតម្បិ ទិស្វាន អហំ វទាមិ, បញ្ញោ និហីនោ សិរីមាវ សេយ្យោ’’តិ. (ជា. ១.១៥.៨៤);
តត្ថ ¶ បញ្ញោ និហីនោតិ បញ្ញវា និហីនោ, ឥស្សរោវ ឧត្តមោតិ អត្ថោ.
រាជា តស្ស វចនំ សុត្វា ឥតរេ តយោ អបុច្ឆិត្វា សង្ឃនវកំ ហុត្វា និសិន្នំ មហោសធបណ្ឌិតំ អាហ –
‘‘តុវម្បិ បុច្ឆាមិ អនោមបញ្ញ, មហោសធ កេវលធម្មទស្សិ;
ពាលំ យសស្សិំ បណ្ឌិតំ អប្បភោគំ, កមេត្ថ សេយ្យោ កុសលា វទន្តី’’តិ. (ជា. ១.១៥.៨៥);
តត្ថ ¶ កេវលធម្មទស្សីតិ សព្ពធម្មទស្សិ.
អថស្ស ¶ មហាសត្តោ ‘‘សុណ, មហារាជា’’តិ វត្វា កថេសិ –
‘‘បាបានិ កម្មានិ ករោតិ ពាលោ, ឥធមេវ សេយ្យោ ឥតិ មញ្ញមានោ;
ឥធលោកទស្សី បរលោកមទស្សី, ឧភយត្ថ ពាលោ កលិមគ្គហេសិ;
ឯតម្បិ ទិស្វាន អហំ វទាមិ, បញ្ញោវ សេយ្យោ ន យសស្សិ ពាលោ’’តិ. (ជា. ១.១៥.៨៦);
តត្ថ ឥធមេវ សេយ្យោតិ ឥធលោកេ ឥស្សរិយមេវ មយ្ហំ សេដ្ឋន្តិ មញ្ញមានោ. កលិមគ្គហេសីតិ ពាលោ ឥស្សរិយមានេន បាបកម្មំ កត្វា និរយាទិំ ឧបបជ្ជន្តោ បរលោកេ ច បុន តតោ អាគន្ត្វា នីចកុលេ ទុក្ខភាវំ បត្វា និព្ពត្តមានោ ឥធលោកេ ចាតិ ឧភយត្ថ បរាជយមេវ គណ្ហាតិ. ឯតម្បិ ការណំ អហំ ទិស្វា បញ្ញាសម្បន្នោវ ឧត្តមោ, ឥស្សរោ បន ពាលោ ន ឧត្តមោតិ វទាមិ.
ឯវំ វុត្តេ រាជា សេនកំ ឱលោកេត្វា ‘‘ននុ មហោសធោ បញ្ញវន្តមេវ ឧត្តមោតិ វទតី’’តិ អាហ. សេនកោ ‘‘មហារាជ, មហោសធោ ទហរោ, អជ្ជាបិស្ស មុខេ ខីរគន្ធោ វាយតិ, កិមេស ជានាតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
‘‘និសិប្បមេតំ ¶ វិទធាតិ ភោគំ, ន ពន្ធុវា ន សរីរវណ្ណោ យោ;
បស្សេឡមូគំ សុខមេធមានំ, សិរី ហិ នំ ភជតេ គោរវិន្ទំ;
ឯតម្បិ ទិស្វាន អហំ វទាមិ, បញ្ញោ និហីនោ សិរីមាវ សេយ្យោ’’តិ.
តត្ថ ឯឡមូគន្តិ បគ្ឃរិតលាលមុខំ. គោរវិន្ទន្តិ សោ កិរ តស្មិំយេវ នគរេ អសីតិកោដិវិភវោ សេដ្ឋិ វិរូបោ. នាស្ស បុត្តោ ន ច ធីតា, ន កិញ្ចិ សិប្បំ ជានាតិ. កថេន្តស្សបិស្ស ហនុកស្ស ឧភោហិបិ បស្សេហិ លាលាធារា បគ្ឃរតិ. ទេវច្ឆរា វិយ ទ្វេ ឥត្ថិយោ សព្ពាលង្ការេហិ វិភូសិតា សុបុប្ផិតានិ នីលុប្បលានិ គហេត្វា ឧភោសុ បស្សេសុ ឋិតា តំ លាលំ នីលុប្បលេហិ សម្បដិច្ឆិត្វា នីលុប្បលានិ វាតបានេន ឆឌ្ឌេន្តិ. សុរាសោណ្ឌាបិ បានាគារំ បវិសន្តា នីលុប្បលេហិ អត្ថេ សតិ តស្ស គេហទ្វារំ គន្ត្វា ‘‘សាមិ គោរវិន្ទ, សេដ្ឋី’’តិ វទន្តិ. សោ តេសំ សទ្ទំ សុត្វា វាតបានេ ឋត្វា ‘‘កិំ, តាតា’’តិ វទតិ. អថស្ស លាលាធារា បគ្ឃរតិ ¶ . តា ឥត្ថិយោ តំ នីលុប្បលេហិ សម្បដិច្ឆិត្វា នីលុប្បលានិ អន្តរវីថិយំ ខិបន្តិ. សុរាធុត្តា តានិ គហេត្វា ¶ ឧទកេន វិក្ខាលេត្វា បិឡន្ធិត្វា បានាគារំ បវិសន្តិ. ឯវំ សិរិសម្បន្នោ អហោសិ. សេនកោ តំ ឧទាហរណំ កត្វា ទស្សេន្តោ ឯវមាហ.
តំ សុត្វា រាជា ‘‘កីទិសំ, តាត, មហោសធបណ្ឌិតា’’តិ អាហ. បណ្ឌិតោ ‘‘ទេវ, កិំ សេនកោ ជានាតិ, ឱទនសិត្ថដ្ឋានេ កាកោ វិយ ទធិំ បាតុំ អារទ្ធសុនខោ វិយ ច យសមេវ បស្សតិ, សីសេ បតន្តំ មហាមុគ្គរំ ន បស្សតិ, សុណ, ទេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
‘‘លទ្ធា សុខំ មជ្ជតិ អប្បបញ្ញោ, ទុក្ខេន ផុដ្ឋោបិ បមោហមេតិ;
អាគន្តុនា ទុក្ខសុខេន ផុដ្ឋោ, បវេធតិ វារិចរោវ ឃម្មេ;
ឯតម្បិ ទិស្វាន អហំ វទាមិ, បញ្ញោវ សេយ្យោ ន យសស្សិ ពាលោ’’តិ. (ជា. ១.១៥.៨៨);
តត្ថ ¶ សុខន្តិ ឥស្សរិយសុខំ លភិត្វា ពាលោ បមជ្ជតិ, បមត្តោ សមានោ បាបំ ករោតិ. ទុក្ខេនាតិ កាយិកចេតសិកទុក្ខេន. អាគន្តុនាតិ ន អជ្ឈត្តិកេន. សត្តានញ្ហិ សុខម្បិ ទុក្ខម្បិ អាគន្តុកមេវ, ន និច្ចបវត្តំ. ឃម្មេតិ ឧទកា ឧទ្ធរិត្វា អាតបេ ខិត្តមច្ឆោ វិយ.
តំ សុត្វា រាជា ‘‘កីទិសំ អាចរិយា’’តិ អាហ. សេនកោ ‘‘ទេវ, កិមេស ជានាតិ, តិដ្ឋន្តុ តាវ មនុស្សា, អរញ្ញេ ជាតរុក្ខេសុបិ ផលសម្បន្នមេវ ពហូ វិហង្គមា ភជន្តី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
‘‘ទុមំ យថា សាទុផលំ អរញ្ញេ, សមន្តតោ សមភិសរន្តិ បក្ខី;
ឯវម្បិ អឌ្ឍំ សធនំ សភោគំ, ពហុជ្ជនោ ភជតិ អត្ថហេតុ;
ឯតម្បិ ទិស្វាន អហំ វទាមិ, បញ្ញោ និហីនោ សិរីមាវ សេយ្យោ’’តិ. (ជា. ១.១៥.៨៩);
តត្ថ ពហុជ្ជនោតិ មហាជនោ.
តំ សុត្វា រាជា ‘‘កីទិសំ តាតា’’តិ អាហ. បណ្ឌិតោ ‘‘កិមេស មហោទរោ ជានាតិ, សុណ, ទេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
‘‘ន ¶ សាធុ ពលវា ពាលោ, សាហសា វិន្ទតេ ធនំ;
កន្ទន្តមេតំ ទុម្មេធំ, កឌ្ឍន្តិ និរយំ ភុសំ;
ឯតម្បិ ¶ ទិស្វាន អហំ វទាមិ, បញ្ញោវ សេយ្យោ ន យសស្សិ ពាលោ’’តិ. (ជា. ១.១៥.៩០);
តត្ថ សាហសាតិ សាហសេន សាហសិកកម្មំ កត្វា ជនំ បីឡេត្វា ធនំ វិន្ទតិ. អថ នំ និរយបាលា កន្ទន្តមេវ ទុម្មេធំ ពលវវេទនំ និរយំ កឌ្ឍន្តិ.
បុន ¶ រញ្ញា ‘‘កិំ សេនកា’’តិ វុត្តេ សេនកោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘យា កាចិ នជ្ជោ គង្គមភិស្សវន្តិ, សព្ពាវ តា នាមគោត្តំ ជហន្តិ;
គង្គា សមុទ្ទំ បដិបជ្ជមានា, ន ខាយតេ ឥទ្ធិំ បញ្ញោបិ លោកេ;
ឯតម្បិ ទិស្វាន អហំ វទាមិ, បញ្ញោ និហីនោ សិរីមាវ សេយ្យោ’’តិ. (ជា. ១.១៥.៩១);
តត្ថ នជ្ជោតិ និន្នា ហុត្វា សន្ទមានា អន្តមសោ កុន្នទិយោបិ គង្គំ អភិស្សវន្តិ. ជហន្តីតិ គង្គាត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ, អត្តនោ នាមគោត្តំ ជហន្តិ. ន ខាយតេតិ សាបិ គង្គា សមុទ្ទំ បដិបជ្ជមានា ន បញ្ញាយតិ, សមុទ្ទោត្វេវ នាមំ លភតិ. ឯវមេវ មហាបញ្ញោបិ ឥស្សរសន្តិកំ បត្តោ ន ខាយតិ ន បញ្ញាយតិ,សមុទ្ទំ បវិដ្ឋគង្គា វិយ ហោតិ.
បុន រាជា ‘‘កិំ បណ្ឌិតា’’តិ អាហ. សោ ‘‘សុណ, មហារាជា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថាទ្វយមាហ –
‘‘យមេតមក្ខា ឧទធិំ មហន្តំ, សវន្តិ នជ្ជោ សព្ពកាលមសង្ខ្យំ;
សោ សាគរោ និច្ចមុឡារវេគោ, វេលំ ន អច្ចេតិ មហាសមុទ្ទោ.
‘‘ឯវម្បិ ពាលស្ស បជប្បិតានិ, បញ្ញំ ន អច្ចេតិ សិរី កទាចិ;
ឯតម្បិ ទិស្វាន អហំ វទាមិ, បញ្ញោវ សេយ្យោ ន យសស្សិ ពាលោ’’តិ. (ជា. ១.១៥.៩២-៩៣);
តត្ថ ¶ យមេតមក្ខាតិ យំ ឯតំ អក្ខាសិ វទេសិ. អសង្ខ្យន្តិ អគណនំ. វេលំ ន អច្ចេតីតិ ឧឡារវេគោបិ ហុត្វា ឩមិសហស្សំ ឧក្ខិបិត្វាបិ វេលំ អតិក្កមិតុំ ន សក្កោតិ, វេលំ បត្វា អវស្សំ សព្ពា ឩមិយោ ភិជ្ជន្តិ. ឯវម្បិ ពាលស្ស បជប្បិតានីតិ ពាលស្ស វចនានិបិ ឯវមេវ បញ្ញវន្តំ អតិក្កមិតុំ ន ¶ សក្កោន្តិ, តំ បត្វាវ ភិជ្ជន្តិ. បញ្ញំ ន អច្ចេតីតិ បញ្ញវន្តំ សិរិមា នាម នាតិក្កមតិ. ន ហិ កោចិ មនុជោ អត្ថានត្ថេ ឧប្បន្នកង្ខោ តំឆិន្ទនត្ថាយ ¶ បញ្ញវន្តំ អតិក្កមិត្វា ពាលស្ស ឥស្សរស្ស បាទមូលំ គច្ឆតិ, បញ្ញវន្តស្ស បន បាទមូលេយេវ វិនិច្ឆយោ នាម លព្ភតីតិ.
តំ សុត្វា រាជា ‘‘កថំ សេនកា’’តិ អាហ. សោ ‘‘សុណ, ទេវា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
‘‘អសញ្ញតោ ចេបិ បរេសមត្ថំ, ភណាតិ សន្ធានគតោ យសស្សី;
តស្សេវ តំ រូហតិ ញាតិមជ្ឈេ, សិរី ហិ នំ ការយតេ ន បញ្ញា;
ឯតម្បិ ទិស្វាន អហំ វទាមិ, បញ្ញោ និហីនោ សិរីមាវ សេយ្យោ’’តិ. (ជា. ១.១៥.៩៤);
តត្ថ អសញ្ញតោ ចេបីតិ ឥស្សរោ ហិ សចេបិ កាយាទីហិ អសញ្ញតោ ទុស្សីលោ. សន្ធានគតោតិ វិនិច្ឆយេ ឋិតោ ហុត្វា បរេសំ អត្ថំ ភណតិ, តស្មិំ វិនិច្ឆយមណ្ឌលេ មហាបរិវារបរិវុតស្ស មុសាវាទំ វត្វា សាមិកម្បិ អស្សាមិកំ ករោន្តស្ស តស្សេវ តំ វចនំ រុហតិ. សិរី ហិ នំ តថា ការយតេ ន បញ្ញា, តស្មា បញ្ញោ និហីនោ, សិរិមាវ សេយ្យោតិ វទាមិ.
បុន រញ្ញា ‘‘កិំ, តាតា’’តិ វុត្តេ បណ្ឌិតោ ‘‘សុណ, ទេវ, ពាលសេនកោ កិំ ជានាតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
‘‘បរស្ស វា អត្តនោ វាបិ ហេតុ, ពាលោ មុសា ភាសតិ អប្បបញ្ញោ;
សោ និន្ទិតោ ហោតិ សភាយ មជ្ឈេ, បច្ឆាបិ សោ ទុគ្គតិគាមី ហោតិ;
ឯតម្បិ ទិស្វាន អហំ វទាមិ, បញ្ញោវ សេយ្យោ ន យសស្សិ ពាលោ’’តិ. (ជា. ១.១៥.៩៥);
តតោ ¶ សេនកោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘អត្ថម្បិ ¶ ចេ ភាសតិ ភូរិបញ្ញោ, អនាឡ្ហិយោ អប្បធនោ ទលិទ្ទោ;
ន តស្ស តំ រូហតិ ញាតិមជ្ឈេ, សិរី ¶ ច បញ្ញាណវតោ ន ហោតិ;
ឯតម្បិ ទិស្វាន អហំ វទាមិ, បញ្ញោ និហីនោ សិរីមាវ សេយ្យោ’’តិ. (ជា. ១.១៥.៩៦);
តត្ថ អត្ថម្បីតិ ការណម្បិ ចេ ភាសតិ. ញាតិមជ្ឈេតិ បរិសមជ្ឈេ. បញ្ញាណវតោតិ មហារាជ, បញ្ញាណវន្តស្ស សិរិសោភគ្គប្បត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បកតិយា វិជ្ជមានាបិ សិរី នាម ន ហោតិ. សោ ហិ តស្ស សន្តិកេ សូរិយុគ្គមនេ ខជ្ជោបនកោ វិយ ខាយតីតិ ទស្សេតិ.
បុន រញ្ញា ‘‘កីទិសំ, តាតា’’តិ វុត្តេ បណ្ឌិតោ ‘‘កិំ ជានាតិ, សេនកោ, ឥធលោកមត្តមេវ ឱលោកេតិ, ន បរលោក’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
‘‘បរស្ស វា អត្តនោ វាបិ ហេតុ, ន ភាសតិ អលិកំ ភូរិបញ្ញោ;
សោ បូជិតោ ហោតិ សភាយ មជ្ឈេ, បច្ឆាបិ សោ សុគ្គតិគាមី ហោតិ;
ឯតម្បិ ទិស្វាន អហំ វទាមិ, បញ្ញោវ សេយ្យោ ន យសស្សិ ពាលោ’’តិ. (ជា. ១.១៥.៩៧);
តតោ សេនកោ គាថមាហ –
‘‘ហត្ថី គវាស្សា មណិកុណ្ឌលា ច, ថិយោ ច ឥទ្ធេសុ កុលេសុ ជាតា;
សព្ពាវ តា ឧបភោគា ភវន្តិ, ឥទ្ធស្ស បោសស្ស អនិទ្ធិមន្តោ;
ឯតម្បិ ទិស្វាន អហំ វទាមិ, បញ្ញោ និហីនោ សិរីមាវ សេយ្យោ’’តិ. (ជា. ១.១៥.៩៨);
តត្ថ ¶ ឥទ្ធស្សាតិ ឥស្សរស្ស. អនិទ្ធិមន្តោតិ ន កេវលំ តា នារិយោវ, អថ ខោ សព្ពេ អនិទ្ធិមន្តោបិ សត្តា តស្ស ឧបភោគា ភវន្តិ.
តតោ បណ្ឌិតោ ‘‘កិំ ឯស ជានាតី’’តិ វត្វា ឯកំ ការណំ អាហរិត្វា ទស្សេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘អសំវិហិតកម្មន្តំ ¶ , ពាលំ ទុម្មេធមន្តិនំ;
សិរី ជហតិ ទុម្មេធំ, ជិណ្ណំវ ឧរគោ តចំ;
ឯតម្បិ ទិស្វាន អហំ វទាមិ;
បញ្ញោវ សេយ្យោ ន យសស្សិ ពាលោ’’តិ. (ជា. ១.១៥.៩៩);
តត្ថ ¶ ‘‘សិរី ជហតី’’តិ បទស្ស ចេតិយជាតកេន (ជា. ១.៨.៤៥ អាទយោ) អត្ថោ វណ្ណេតព្ពោ.
អថ សេនកោ រញ្ញា ‘‘កីទិស’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ទេវ, កិំ ឯស តរុណទារកោ ជានាតិ, សុណាថា’’តិ វត្វា ‘‘បណ្ឌិតំ អប្បដិភានំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឥមំ គាថមាហ –
‘‘បញ្ច បណ្ឌិតា មយំ ភទ្ទន្តេ, សព្ពេ បញ្ជលិកា ឧបដ្ឋិតា;
ត្វំ នោ អភិភុយ្យ ឥស្សរោសិ, សក្កោវ ភូតបតិ ទេវរាជា;
ឯតម្បិ ទិស្វាន អហំ វទាមិ, បញ្ញោ និហីនោ សិរីមាវ សេយ្យោ’’តិ. (ជា. ១.១៥.១០០);
ឥទំ កិរ សុត្វា រាជា ‘‘សាធុរូបំ សេនកេន ការណំ អាភតំ, សក្ខិស្សតិ នុ ខោ មេ បុត្តោ ឥមស្ស វាទំ ភិន្ទិត្វា អញ្ញំ ការណំ អាហរិតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘កីទិសំ បណ្ឌិតា’’តិ អាហ. សេនកេន កិរ ឥមស្មិំ ការណេ អាភតេ ឋបេត្វា ពោធិសត្តំ អញ្ញោ តំ វាទំ ភិន្ទិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, តស្មា មហាសត្តោ អត្តនោ ញាណពលេន តស្ស វាទំ ភិន្ទន្តោ ‘‘មហារាជ, កិមេស ពាលោ ជានាតិ, យសមេវ ឱលោកេតិ, បញ្ញាយ វិសេសំ ន ជានាតិ, សុណាថា’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
‘‘ទាសោវ ¶ បញ្ញស្ស យសស្សិ ពាលោ, អត្ថេសុ ជាតេសុ តថាវិធេសុ;
យំ បណ្ឌិតោ និបុណំ សំវិធេតិ, សម្មោហមាបជ្ជតិ តត្ថ ពាលោ;
ឯតម្បិ ទិស្វាន អហំ វទាមិ, បញ្ញោវ សេយ្យោ ន យសស្សិ ពាលោ’’តិ. (ជា. ១.១៥.១០១);
តត្ថ អត្ថេសូតិ កិច្ចេសុ ជាតេសុ. សំវិធេតីតិ សំវិទហតិ.
ឥតិ ¶ មហាសត្តោ សិនេរុបាទតោ សុវណ្ណវាលុកំ ឧទ្ធរន្តោ វិយ គគនតលេ បុណ្ណចន្ទំ ឧដ្ឋាបេន្តោ វិយ ច នយការណំ ទស្សេសិ. ឯវំ មហាសត្តេន បញ្ញានុភាវំ ទស្សេត្វា កថិតេ រាជា សេនកំ អាហ – ‘‘កីទិសំ, សេនក, សក្កោន្តោ ឧត្តរិបិ កថេហី’’តិ. សោ កោដ្ឋេ ឋបិតធញ្ញំ វិយ ឧគ្គហិតកំ ខេបេត្វា អប្បដិភានោ មង្កុភូតោ បជ្ឈាយន្តោ ¶ និសីទិ. សចេ ហិ សោ អញ្ញំ ការណំ អាហរេយ្យ, ន គាថាសហស្សេនបិ ឥមំ ជាតកំ និដ្ឋាយេថ. តស្ស បន អប្បដិភានស្ស ឋិតកាលេ គម្ភីរំ ឱឃំ អានេន្តោ វិយ មហាសត្តោ ឧត្តរិបិ បញ្ញមេវ វណ្ណេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘អទ្ធា ហិ បញ្ញាវ សតំ បសត្ថា, កន្តា សិរី ភោគរតា មនុស្សា;
ញាណញ្ច ពុទ្ធានមតុល្យរូបំ, បញ្ញំ ន អច្ចេតិ សិរី កទាចី’’តិ. (ជា. ១.១៥.១០២);
តត្ថ សតន្តិ ពុទ្ធាទីនំ សប្បុរិសានំ. ភោគរតាតិ មហារាជ, យស្មា អន្ធពាលមនុស្សា ភោគរតាវ, តស្មា តេសំ សិរី កន្តា. យសោ នាមេស បណ្ឌិតេហិ គរហិតោ ពាលានំ កន្តោតិ ចាយំ អត្ថោ ភិសជាតកេន (ជា. ១.១៤.៧៨ អាទយោ) វណ្ណេតព្ពោ. ពុទ្ធានន្តិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធានញ្ច ញាណំ. កទាចីតិ កិស្មិញ្ចិ កាលេ ញាណវន្តំ សិរី នាម នាតិក្កមតិ, ទេវាតិ.
តំ សុត្វា រាជា មហាសត្តស្ស បញ្ហព្យាករណេន តុដ្ឋោ ឃនវស្សំ វស្សេន្តោ វិយ មហាសត្តំ ធនេន បូជេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘យំ ¶ តំ អបុច្ឆិម្ហ អកិត្តយី នោ, មហោសធ កេវលធម្មទស្សី;
គវំ សហស្សំ ឧសភញ្ច នាគំ, អាជញ្ញយុត្តេ ច រថេ ទស ឥមេ;
បញ្ហស្ស វេយ្យាករណេន តុដ្ឋោ, ទទាមិ តេ គាមវរានិ សោឡសា’’តិ. (ជា. ១.១៥.១០៣);
តត្ថ ឧសភញ្ច នាគន្តិ តស្ស គវំ សហស្សស្ស ឧសភំ កត្វា អលង្កតបដិយត្តំ អារោហនីយំ នាគំ ទម្មីតិ.
វីសតិនិបាតេ សិរិមន្តបញ្ហោ និដ្ឋិតោ.
ឆន្នបថបញ្ហោ
តតោ ¶ បដ្ឋាយ ពោធិសត្តស្ស យសោ មហា អហោសិ. តំ សព្ពំ ឧទុម្ពរទេវីយេវ វិចារេសិ. សា តស្ស សោឡសវស្សិកកាលេ ចិន្តេសិ ‘‘មម កនិដ្ឋោ មហល្លកោ ជាតោ, យសោបិស្ស មហា អហោសិ, អាវាហមស្ស កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. សា រញ្ញោ តមត្ថំ អារោចេសិ. រាជា ‘‘សាធុ ជានាបេហិ ន’’ន្តិ អាហ. សា តំ ជានាបេត្វា ¶ តេន សម្បដិច្ឆិតេ ‘‘តេន ហិ, តាត, តេ កុមារិកំ អានេមី’’តិ អាហ. អថ មហាសត្តោ ‘‘កទាចិ ឥមេហិ អានីតា មម ន រុច្ចេយ្យ, សយមេវ តាវ ឧបធារេមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯវមាហ – ‘‘ទេវិ, កតិបាហំ មា កិញ្ចិ រញ្ញោ វទេថ, អហំ ឯកំ កុមារិកំ សយំ បរិយេសិត្វា មម ចិត្តរុចិតំ តុម្ហាកំ អាចិក្ខិស្សាមី’’តិ. ‘‘ឯវំ ករោហិ, តាតា’’តិ. សោ ទេវិំ វន្ទិត្វា អត្តនោ ឃរំ គន្ត្វា សហាយកានំ សញ្ញំ ទត្វា អញ្ញាតកវេសេន តុន្នវាយឧបករណានិ គហេត្វា ឯកកោវ ឧត្តរទ្វារេន និក្ខមិត្វា ឧត្តរយវមជ្ឈកំ បាយាសិ. តទា បន តត្ថ ឯកំ បោរាណសេដ្ឋិកុលំ បរិក្ខីណំ អហោសិ. តស្ស កុលស្ស ធីតា អមរាទេវី នាម អភិរូបា ទស្សនីយា បាសាទិកា សព្ពលក្ខណសម្បន្នា បុញ្ញវតី. សា តំ ទិវសំ បាតោវ យាគុំ បចិត្វា អាទាយ ‘‘បិតុ កសនដ្ឋានំ គមិស្សាមី’’តិ និក្ខមិត្វា តមេវ មគ្គំ បដិបជ្ជិ. មហាសត្តោ តំ អាគច្ឆន្តិំ ទិស្វា ‘‘សព្ពលក្ខណសម្បន្នាយំ ឥត្ថី, សចេ អបរិគ្គហា, ឥមាយ មេ បាទបរិចារិកាយ ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេសិ.
សាបិ ¶ តំ ទិស្វាវ ‘‘សចេ ឯវរូបស្ស បុរិសស្ស គេហេ ភវេយ្យំ, សក្កា មយា កុដុម្ពំ សណ្ឋាបេតុ’’ន្តិ ចិន្តេសិ.
អថ មហាសត្តោ – ‘‘ឥមិស្សា សបរិគ្គហាបរិគ្គហភាវំ ន ជានាមិ, ហត្ថមុដ្ឋិយា នំ បុច្ឆិស្សាមិ, សចេ ឯសា បណ្ឌិតា ភវិស្សតិ, ជានិស្សតិ. នោ ចេ, ន ជានិស្សតិ, ឥធេវ នំ ឆឌ្ឌេត្វា គច្ឆាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ទូរេ ឋិតោវ ហត្ថមុដ្ឋិមកាសិ. សាបិ ‘‘អយំ មម សសាមិកាសាមិកភាវំ បុច្ឆតី’’តិ ញត្វា ហត្ថំ បសារេសិ. សោ អបរិគ្គហភាវំ ញត្វា សមីបំ គន្ត្វា ‘‘ភទ្ទេ, កា នាម ត្វ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘សាមិ, អហំ អតីតេ វា អនាគតេ វា ឯតរហិ វា យំ នត្ថិ, តន្នាមិកា’’តិ. ‘‘ភទ្ទេ, លោកេ អមរា នាម នត្ថិ, ត្វំ អមរា នាម ភវិស្សសី’’តិ. ‘‘ឯវំ, សាមី’’តិ. ‘‘ភទ្ទេ, កស្ស យាគុំ ហរិស្សសី’’តិ? ‘‘បុព្ពទេវតាយ, សាមី’’តិ. ‘‘ភទ្ទេ, បុព្ពទេវតា នាម មាតាបិតរោ, តវ បិតុ យាគុំ ហរិស្សសិ មញ្ញេ’’តិ. ‘‘ឯវំ, សាមី’’តិ. ‘‘ភទ្ទេ, តវ បិតា កិំ ករោតី’’តិ? ‘‘សាមិ, ឯកំ ទ្វិធា ករោតី’’តិ. ‘‘ឯកស្ស ¶ ទ្វិធាករណំ នាម កសនំ, តវ បិតា កសតី’’តិ ¶ . ‘‘ឯវំ, សាមី’’តិ. ‘‘កតរស្មិំ បន ឋានេ តេ បិតា កសតី’’តិ? ‘‘យត្ថ សកិំ គតា ន ឯន្តិ, តស្មិំ ឋានេ, សាមី’’តិ. ‘‘សកិំ គតានំ ន បច្ចាគមនដ្ឋានំ នាម សុសានំ, សុសានសន្តិកេ កសតិ, ភទ្ទេ’’តិ. ‘‘ឯវំ, សាមី’’តិ. ‘‘ភទ្ទេ, អជ្ជេវ ឯស្សសី’’តិ. ‘‘សចេ ឯស្សតិ, ន ឯស្សា’’មិ. ‘‘នោ ចេ ឯស្សតិ, ឯស្សាមិ, សាមី’’តិ. ‘‘ភទ្ទេ, បិតា តេ មញ្ញេ នទីបារេ កសតិ, ឧទកេ ឯន្តេ ន ឯស្សសិ, អនេន្តេ ឯស្សសី’’តិ. ‘‘ឯវំ, សាមី’’តិ. ឯត្តកំ នាម មហាសត្តោ អាលាបសល្លាបំ ករោតិ.
អថ នំ អមរាទេវី ‘‘យាគុំ បិវិស្សសិ, សាមី’’តិ និមន្តេសិ. មហាសត្តោ ‘‘បឋមមេវ បដិក្ខិបនំ នាម អវមង្គល’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘អាម, បិវិស្សាមី’’តិ អាហ. សា បន យាគុឃដំ ឱតារេសិ. មហាសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘សចេ បាតិំ អធោវិត្វា ហត្ថធោវនំ អទត្វា ទស្សតិ, ឯត្ថេវ នំ បហាយ គមិស្សាមី’’តិ. សា បន បាតិំ ធោវិត្វា បាតិយា ឧទកំ អាហរិត្វា ហត្ថធោវនំ ទត្វា តុច្ឆបាតិំ ហត្ថេ អដ្ឋបេត្វា ភូមិយំ ឋបេត្វា ឃដំ អាលុឡេត្វា យាគុយា បូរេសិ, តត្ថ បន សិត្ថានិ មហន្តានិ. អថ នំ មហាសត្តោ អាហ ‘‘កិំ, ភទ្ទេ, អតិពហលា យាគូ’’តិ. ‘‘ឧទកំ ន លទ្ធំ, សាមី’’តិ ¶ . ‘‘កេទារេ ឧទកំ ន លទ្ធំ ភវិស្សតិ មញ្ញេ’’តិ. ‘‘ឯវំ, សាមី’’តិ. សា បិតុ យាគុំ ឋបេត្វា ពោធិសត្តស្ស អទាសិ. សោ យាគុំ បិវិត្វា មុខំ វិក្ខាលេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, តុយ្ហំ មាតុ គេហំ គមិស្សាមិ, មគ្គំ មេ អាចិក្ខា’’តិ អាហ. សា ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា មគ្គំ អាចិក្ខន្តី ឯកកនិបាតេ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘យេន សត្តុពិលង្គា ច, ទិគុណបលាសោ ច បុប្ផិតោ;
យេន ទទាមិ តេន វទាមិ, យេន ន ទទាមិ ន តេន វទាមិ;
ឯស មគ្គោ យវមជ្ឈកស្ស, ឯតំ អន្នបថំ វិជានាហី’’តិ. (ជា. ១.១.១១២);
តស្សត្ថោ – ‘‘សាមិ, អន្តោគាមំ បវិសិត្វា ឯកំ សត្តុអាបណំ បស្សិស្សសិ, តតោ កញ្ជិកាបណំ, តេសំ បុរតោ ទិគុណបណ្ណោ កោវិឡារោ សុបុប្ផិតោ, តស្មា ត្វំ យេន សត្តុពិលង្គា ¶ ច កោវិឡារោ ច បុប្ផិតោ, តេន គន្ត្វា កោវិឡារមូលេ ឋត្វា ទក្ខិណំ គណ្ហ វាមំ មុញ្ច, ឯស មគ្គោ យវមជ្ឈកស្ស យវមជ្ឈកគាមេ ឋិតស្ស អម្ហាកំ គេហស្ស, ឯតំ ឯវំ បដិច្ឆាទេត្វា មយា វុត្តំ ឆន្នបថំ បដិច្ឆន្នបថំ ឆន្នបថំ វា បដិច្ឆន្នការណំ វិជានាហី’’តិ. ឯត្ថ ហិ យេន ទទាមីតិ ¶ យេន ហត្ថេន ទទាមិ, ឥទំ ទក្ខិណហត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ, ឥតរំ វាមហត្ថំ. ឯវំ សា តស្ស មគ្គំ អាចិក្ខិត្វា បិតុ យាគុំ គហេត្វា អគមាសិ.
ឆន្នបថបញ្ហោ និដ្ឋិតោ.
អមរាទេវិបរិយេសនា
សោបិ តាយ កថិតមគ្គេនេវ តំ គេហំ គតោ. អថ នំ អមរាទេវិយា មាតា ទិស្វា អាសនំ ទត្វា ‘‘យាគុំ បិវិស្សសិ, សាមី’’តិ អាហ. ‘‘អម្ម, កនិដ្ឋភគិនិយា មេ អមរាទេវិយា ថោកា យាគុ មេ ទិន្នា’’តិ. តំ សុត្វា សា ‘‘ធីតុ មេ អត្ថាយ អាគតោ ភវិស្សតី’’តិ អញ្ញាសិ. មហាសត្តោ តេសំ ទុគ្គតភាវំ ជានន្តោបិ ‘‘អម្ម, អហំ តុន្នវាយោ, កិញ្ចិ សិព្ពិតព្ពយុត្តកំ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អត្ថិ, សាមិ, មូលំ បន នត្ថី’’តិ? ‘‘អម្ម មូលេន កម្មំ នត្ថិ, អានេហិ, សិព្ពិស្សាមិ ន’’ន្តិ. សា ជិណ្ណសាដកានិ អាហរិត្វា អទាសិ. ពោធិសត្តោ អាហដាហដំ និដ្ឋាបេសិយេវ. បុញ្ញវតោ ហិ កិរិយា នាម សមិជ្ឈតិយេវ. អថ នំ អាហ ‘‘អម្ម, វីថិភាគេន ¶ អារោចេយ្យាសី’’តិ. សា សកលគាមំ អារោចេសិ. មហាសត្តោ តុន្នវាយកម្មំ កត្វា ឯកាហេនេវ សហស្សំ កហាបណំ ឧប្បាទេសិ. មហល្លិកាបិស្ស បាតរាសភត្តំ បចិត្វា ទត្វា ‘‘តាត, សាយមាសំ កិត្តកំ បចាមី’’តិ អាហ. ‘‘អម្ម, យត្តកា ឥមស្មិំ គេហេ ភុញ្ជន្តិ, តេសំ បមាណេនា’’តិ. សា អនេកសូបព្យញ្ជនំ ពហុភត្តំ បចិ. អមរាទេវីបិ សាយំ សីសេន ទារុកលាបំ, ឧច្ឆង្គេន បណ្ណំ អាទាយ អរញ្ញតោ អាគន្ត្វា បុរគេហទ្វារេ ទារុកលាបំ និក្ខិបិត្វា បច្ឆិមទ្វារេន គេហំ បាវិសិ. បិតាបិស្សា សាយតរំ អាគមាសិ. មហាសត្តោ នានគ្គរសភោជនំ ភុញ្ជិ. ឥតរា មាតាបិតរោ ភោជេត្វា បច្ឆា សយំ ភុញ្ជិត្វា មាតាបិតូនំ បាទេ ធោវិត្វា មហាសត្តស្ស បាទេ ធោវិ.
សោ តំ បរិគ្គណ្ហន្តោ កតិបាហំ តត្ថេវ វសិ. អថ នំ វីមំសន្តោ ឯកទិវសំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, អឌ្ឍនាឡិកតណ្ឌុលេ គហេត្វា តតោ មយ្ហំ យាគុញ្ច បូវញ្ច ភត្តញ្ច បចាហី’’តិ. សា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តណ្ឌុលេ កោដ្ដេត្វា មូលតណ្ឌុលេហិ ភត្តំ, មជ្ឈិមតណ្ឌុលេហិ យាគុំ, កណកាហិ បូវំ បចិត្វា តទនុរូបំ សូបព្យញ្ជនំ សម្បាទេត្វា មហាសត្តស្ស សព្យញ្ជនំ យាគុំ អទាសិ. សា យាគុ មុខេ ឋបិតមត្តាវ ¶ សត្ត រសហរណិសហស្សានិ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ. សោ តស្សា វីមំសនត្ថមេវ ‘‘ភទ្ទេ, យាគុំ បចិតុំ អជានន្តី កិមត្ថំ មម តណ្ឌុលេ នាសេសី’’តិ កុទ្ធោ វិយ សហ ខេឡេន និដ្ឋុភិត្វា ភូមិយំ បាតេសិ. សា តស្ស អកុជ្ឈិត្វាវ ‘‘សាមិ, សចេ ¶ យាគុ ន សុន្ទរា, បូវំ ខាទា’’តិ បូវំ អទាសិ. តម្បិ តថេវ អកាសិ. ‘‘សចេ, សាមិ, បូវំ ន សុន្ទរំ, ភត្តំ ភុញ្ជា’’តិ ភត្តំ អទាសិ. ភត្តម្បិ តថេវ កត្វា ‘‘ភទ្ទេ, ត្វំ បចិតុំ អជានន្តី មម សន្តកំ កិមត្ថំ នាសេសី’’តិ កុទ្ធោ វិយ តីណិបិ ឯកតោ មទ្ទិត្វា សីសតោ បដ្ឋាយ សកលសរីរំ លិម្បិត្វា ‘‘គច្ឆ, ទ្វារេ និសីទាហី’’តិ អាហ. សា អកុជ្ឈិត្វាវ ‘‘សាធុ, សាមី’’តិ គន្ត្វា តថា អកាសិ. សោ តស្សា និហតមានភាវំ ញត្វា ‘‘ភទ្ទេ, ឯហី’’តិ អាហ. សា អកុជ្ឈិត្វា ឯកវចនេនេវ អាគតា. មហាសត្តោ បន អាគច្ឆន្តោ កហាបណសហស្សេន សទ្ធិំ ឯកសាដកយុគំ តម្ពូលបសិព្ពកេ ឋបេត្វា អាគតោ. អថ ¶ សោ តំ សាដកំ នីហរិត្វា តស្សា ហត្ថេ ឋបេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, តវ សហាយិកាហិ សទ្ធិំ ន្ហាយិត្វា ឥមំ សាដកំ និវាសេត្វា ឯហី’’តិ អាហ. សា តថា អកាសិ.
បណ្ឌិតោ ឧប្បាទិតធនញ្ច, អាភតធនញ្ច សព្ពំ តស្សា មាតាបិតូនំ ទត្វា សមស្សាសេត្វា សសុរេ អាបុច្ឆិត្វា តំ អាទាយ នគរាភិមុខោ អគមាសិ. អន្តរាមគ្គេ តស្សា វីមំសនត្ថាយ ឆត្តញ្ច ឧបាហនញ្ច ទត្វា ឯវមាហ – ‘‘ភទ្ទេ, ឥមំ ឆត្តំ គហេត្វា អត្តានំ ធារេហិ, ឧបាហនំ អភិរុហិត្វា យាហី’’តិ. សា តំ គហេត្វា តថា អកត្វា អព្ភោកាសេ សូរិយសន្តាបេ ឆត្តំ អធារេត្វា វនន្តេ ធារេត្វា គច្ឆតិ, ថលដ្ឋានេ ឧបាហនំ បដិមុញ្ចិត្វា ឧទកដ្ឋានំ សម្បត្តកាលេ អភិរុហិត្វា គច្ឆតិ. ពោធិសត្តោ តំ ការណំ ទិស្វា បុច្ឆិ ‘‘កិំ, ភទ្ទេ, ថលដ្ឋានេ ឧបាហនំ បដិមុញ្ចិត្វា ឧទកដ្ឋានេ អភិរុហិត្វា គច្ឆសិ, សូរិយសន្តាបេ ឆត្តំ អធារេត្វា វនន្តេ ធារេត្វា’’តិ? សា អាហ – ‘‘សាមិ, ថលដ្ឋានេ កណ្ដកាទីនិ បស្សាមិ, ឧទកដ្ឋានេ មច្ឆកច្ឆបកណ្ដកាទីនិ ន បស្សាមិ, តេសុ បាទេ បវិដ្ឋេសុ ទុក្ខវេទនា ភវេយ្យ, អព្ភោកាសេ សុក្ខរុក្ខកណ្ដកាទីនិ នត្ថិ, វនន្តរំ បវិដ្ឋានំ បន សុក្ខរុក្ខទណ្ឌាទិកេសុ មត្ថកេ បតិតេសុ ទុក្ខវេទនា ភវេយ្យ, តស្មា តានិ បដិឃាតនត្ថាយ ឯវំ ករោមី’’តិ.
ពោធិសត្តោ ទ្វីហិ ការណេហិ តស្សា កថំ សុត្វា តុស្សិត្វា គច្ឆន្តោ ឯកស្មិំ ឋានេ ផលសម្បន្នំ ឯកំ ពទររុក្ខំ ទិស្វា ពទររុក្ខមូលេ និសីទិ. សា ពទររុក្ខមូលេ និសិន្នំ មហាសត្តំ ទិស្វា ‘‘សាមិ, អភិរុហិត្វា ពទរផលំ គហេត្វា ខាទាហិ, មយ្ហម្បិ ទេហី’’តិ អាហ. ‘‘ភទ្ទេ, អហំ កិលមាមិ, អភិរុហិតុំ ន សក្កោមិ, ត្វមេវ អភិរុហា’’តិ. សា តស្ស វចនំ សុត្វា ពទររុក្ខំ អភិរុយ្ហ សាខន្តរេ និសីទិត្វា ផលំ ឱចិនិ. ពោធិសត្តោ តំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, ផលំ មយ្ហំ ទេហី’’តិ. សា ‘‘អយំ បុរិសោ បណ្ឌិតោ វា អបណ្ឌិតោ វា វីមំសិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តំ អាហ ‘‘សាមិ, ឧណ្ហផលំ ខាទិស្សសិ, ឧទាហុ សីតផល’’ន្តិ? សោ តំ ការណំ អជានន្តោ វិយ ឯវមាហ – ‘‘ភទ្ទេ, ឧណ្ហផលេន មេ អត្ថោ’’តិ ¶ . សា ផលានិ ភូមិយំ ខិបិត្វា ‘‘សាមិ, ខាទា’’តិ អាហ. ពោធិសត្តោ តំ គហេត្វា ធមេន្តោ ខាទិ. បុន វីមំសមានោ នំ ឯវមាហ – ‘‘ភទ្ទេ, សីតលំ មេ ទេហី’’តិ. អថ សា ¶ ពទរផលានិ តិណភូមិយា ឧបរិ ខិបិ. សោ តំ គហេត្វា ខាទិត្វា ‘‘អយំ ទារិកា អតិវិយ បណ្ឌិតា’’តិ ចិន្តេត្វា តុស្សិ. អថ មហាសត្តោ តំ អាហ – ‘‘ភទ្ទេ, ពទររុក្ខតោ ឱតរាហី’’តិ. សា មហាសត្តស្ស វចនំ សុត្វា រុក្ខតោ ឱតរិត្វា ឃដំ គហេត្វា នទិំ គន្ត្វា ឧទកំ អានេត្វា មហាសត្តស្ស អទាសិ. មហាសត្តោ បិវិត្វា មុខំ វិក្ខាលេត្វា តតោ ឧដ្ឋាយ គច្ឆន្តោ នគរមេវ សម្បត្តោ.
អថ សោ តំ វីមំសនត្ថាយ ទោវារិកស្ស គេហេ ឋបេត្វា ទោវារិកស្ស ភរិយាយ អាចិក្ខិត្វា អត្តនោ និវេសនំ គន្ត្វា បុរិសេ អាមន្តេត្វា ‘‘អសុកគេហេ ឥត្ថិំ ឋបេត្វា អាគតោម្ហិ, ឥមំ សហស្សំ អាទាយ គន្ត្វា តំ វីមំសថា’’តិ សហស្សំ ទត្វា បេសេសិ. តេ តថា ករិំសុ. សា អាហ – ‘‘ឥទំ មម សាមិកស្ស បាទរជម្បិ ន អគ្ឃតី’’តិ. តេ អាគន្ត្វា បណ្ឌិតស្ស អារោចេសុំ. បុនបិ យាវតតិយំ បេសេត្វា ចតុត្ថេ វារេ មហាសត្តោ តេយេវ ‘‘តេន ហិ នំ ហត្ថេ គហេត្វា កឌ្ឍន្តា អានេថា’’តិ អាហ. តេ តថា ករិំសុ. សា មហាសត្តំ មហាសម្បត្តិយំ ឋិតំ ន សញ្ជានិ, នំ ឱលោកេត្វា ច បន ហសិ ចេវ រោទិ ច. សោ ឧភយការណំ បុច្ឆិ. អថ នំ សា អាហ – ‘‘សាមិ, អហំ ហសមានា តវ សម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា ‘អយំ អការណេន ន លទ្ធា, បុរិមភវេ កុសលំ កត្វា លទ្ធា, អហោ បុញ្ញានំ ផលំ នាមា’តិ ហសិំ. រោទមានា បន ‘ឥទានិ បរស្ស រក្ខិតគោបិតវត្ថុម្ហិ អបរជ្ឈិត្វា ¶ និរយំ គមិស្សតី’តិ តយិ ការុញ្ញេន រោទិ’’ន្តិ.
សោ តំ វីមំសិត្វា សុទ្ធភាវំ ញត្វា ‘‘គច្ឆថ នំ តត្ថេវ នេថា’’តិ វត្វា បេសេត្វា បុន តុន្នវាយវេសំ គហេត្វា គន្ត្វា តាយ សទ្ធិំ សយិត្វា បុនទិវសេ បាតោវ រាជកុលំ បវិសិត្វា ឧទុម្ពរទេវិយា អារោចេសិ. សា រញ្ញោ អារោចេត្វា អមរាទេវិំ សព្ពាលង្ការេហិ អលង្ករិត្វា មហាយោគ្គេ និសីទាបេត្វា មហន្តេន សក្ការេន មហាសត្តស្ស គេហំ នេត្វា មង្គលំ ការេសិ. រាជា ពោធិសត្តស្ស សហស្សមូលំ បណ្ណាការំ បេសេសិ. ទោវារិកេ អាទិំ កត្វា សកលនគរវាសិនោ បណ្ណាការេ បហិណិំសុ. អមរាទេវីបិ រញ្ញា បហិតំ បណ្ណាការំ ទ្វិធា ¶ ភិន្ទិត្វា ឯកំ កោដ្ឋាសំ រញ្ញោ បេសេសិ. ឯតេនុបាយេន សកលនគរវាសីនម្បិ បណ្ណាការំ បេសេត្វា នគរំ សង្គណ្ហិ. តតោ បដ្ឋាយ មហាសត្តោ តាយ សទ្ធិំ សមគ្គវាសំ វសន្តោ រញ្ញោ អត្ថញ្ច ធម្មញ្ច អនុសាសិ.
អមរាទេវិបរិយេសនា និដ្ឋិតា.
សព្ពរតនថេនវណ្ណនា
អថេកទិវសំ ¶ សេនកោ ឥតរេ តយោ អត្តនោ សន្តិកំ អាគតេ អាមន្តេសិ ‘‘អម្ភោ, មយំ គហបតិបុត្តស្ស មហោសធស្សេវ នប្បហោម, ឥទានិ បន តេន អត្តនា ព្យត្តតរា ភរិយា អានីតា, កិន្តិ នំ រញ្ញោ អន្តរេ បរិភិន្ទេយ្យាមា’’តិ. ‘‘អាចរិយ, មយំ កិំ ជានាម, ត្វំយេវ ជានាហី’’តិ. ‘‘ហោតុ មា ចិន្តយិត្ថ, អត្ថេកោ ឧបាយោ, អហំ រញ្ញោ ចូឡាមណិំ ថេនេត្វា អាហរិស្សាមិ, បុក្កុស, ត្វំ សុវណ្ណមាលំ អាហរ, កាមិន្ទ, ត្វំ កម្ពលំ, ទេវិន្ទ, ត្វំ សុវណ្ណបាទុកន្តិ ឯវំ មយំ ចត្តារោបិ ឧបាយេន តានិ អាហរិស្សាម, តតោ អម្ហាកំ គេហេ អដ្ឋបេត្វា គហបតិបុត្តស្ស គេហំ បេសេស្សាមា’’តិ. អថ ខោ តេ ចត្តារោបិ តថា ករិំសុ. តេសុ សេនកោ តាវ ចូឡាមណិំ តក្កឃដេ បក្ខិបិត្វា ទាសិយា ហត្ថេ ឋបេត្វា បេសេសិ ‘‘ឥមំ តក្កឃដំ អញ្ញេសំ គណ្ហន្តានំ អទត្វា សចេ មហោសធស្ស គេហេ គណ្ហាតិ, ឃដេនេវ សទ្ធិំ ទេហី’’តិ. សា បណ្ឌិតស្ស ឃរទ្វារំ គន្ត្វា ‘‘តក្កំ គណ្ហថ, តក្កំ គណ្ហថា’’តិ អបរាបរំ ចរតិ.
អមរាទេវី ទ្វារេ ឋិតា តស្សា កិរិយំ ទិស្វា ‘‘អយំ អញ្ញត្ថ ន គច្ឆតិ, ភវិតព្ពមេត្ថ ការណេនា’’តិ ឥង្គិតសញ្ញាយ ទាសិយោ បដិក្កមាបេត្វា សយមេវ ‘‘អម្ម, ឯហិ តក្កំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ¶ បក្កោសិត្វា តស្សា អាគតកាលេ ទាសីនំ សញ្ញំ ទត្វា តាសុ អនាគច្ឆន្តីសុ ‘‘គច្ឆ, អម្ម, ទាសិយោ បក្កោសាហី’’តិ តមេវ បេសេត្វា តក្កឃដេ ហត្ថំ ឱតារេត្វា មណិំ ទិស្វា តំ ទាសិំ បុច្ឆិ ‘‘អម្ម, ត្វំ កស្ស សន្តកា’’តិ? ‘‘អយ្យេ, សេនកបណ្ឌិតស្ស ទាសីម្ហី’’តិ. តតោ តស្សា នាមំ តស្សា ច មាតុយា នាមំ បុច្ឆិត្វា ‘‘អសុកា នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘អម្ម, ឥមំ តក្កំ កតិមូល’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘អយ្យេ, ចតុនាឡិក’’ន្តិ. ‘‘តេន ហិ, អម្ម, ឥមំ តក្កំ មេ ទេហី’’តិ វត្វា ‘‘អយ្យេ, តុម្ហេសុ គណ្ហន្តីសុ មូលេន មេ កោ អត្ថោ, ឃដេនេវ សទ្ធិំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ យាហី’’តិ តំ ឧយ្យោជេត្វា សា ‘‘អសុកមាសេ អសុកទិវសេ ¶ សេនកាចរិយោ អសុកាយ នាម ទាសិយា ធីតាយ អសុកាយ នាម ហត្ថេ រញ្ញោ ចូឡាមណិំ បហេនកត្ថាយ បហិណី’’តិ បណ្ណេ លិខិត្វា តក្កំ គណ្ហិ. បុក្កុសោបិ សុវណ្ណមាលំ សុមនបុប្ផចង្កោដកេ ឋបេត្វា សុមនបុប្ផេន បដិច្ឆាទេត្វា តថេវ បេសេសិ. កាមិន្ទោបិ កម្ពលំ បណ្ណបច្ឆិយំ ឋបេត្វា បណ្ណេហិ ឆាទេត្វា បេសេសិ. ទេវិន្ទោបិ សុវណ្ណបាទុកំ យវកលាបន្តរេ ពន្ធិត្វា បេសេសិ. សា សព្ពានិបិ តានិ គហេត្វា បណ្ណេ អក្ខរានិ អារោបេត្វា មហាសត្តស្ស អាចិក្ខិត្វា ឋបេសិ.
តេបិ ¶ ចត្តារោ បណ្ឌិតា រាជកុលំ គន្ត្វា ‘‘កិំ, ទេវ, តុម្ហេ ចូឡាមណិំ ន បិឡន្ធថា’’តិ អាហំសុ. រាជា ‘‘បិឡន្ធិស្សាមិ អាហរថា’’តិ បុរិសេ អាហ. តេ មណិំ ន បស្សិំសុ, ឥតរានិបិ ន បស្សិំសុយេវ. អថ តេ ចត្តារោ បណ្ឌិតា ‘‘ទេវ, តុម្ហាកំ អាភរណានិ មហោសធស្ស គេហេ អត្ថិ, សោ តានិ សយំ វឡញ្ជេតិ, បដិសត្តុ តេ មហារាជ, គហបតិបុត្តោ’’តិ តំ ភិន្ទិំសុ. អថស្ស អត្ថចរកា មនុស្សា សីឃំ គន្ត្វា អារោចេសុំ. សោ ‘‘រាជានំ ទិស្វា ជានិស្សាមី’’តិ រាជុបដ្ឋានំ អគមាសិ. រាជា កុជ្ឈិត្វា ‘‘កោ ជានិស្សតិ, កិំ ភវិស្សតិ កិំ ករិស្សតី’’តិ អត្តានំ បស្សិតុំ នាទាសិ. បណ្ឌិតោ រញ្ញោ កុទ្ធភាវំ ញត្វា អត្តនោ និវេសនមេវ គតោ. រាជា ‘‘នំ គណ្ហថា’’តិ អាណាបេសិ. បណ្ឌិតោ អត្ថចរកានំ វចនំ សុត្វា ‘‘មយា អបគន្តុំ វដ្ដតី’’តិ អមរាទេវិយា សញ្ញំ ទត្វា អញ្ញាតកវេសេន នគរា និក្ខមិត្វា ទក្ខិណយវមជ្ឈកគាមំ គន្ត្វា តស្មិំ កុម្ភការកម្មំ អកាសិ. នគរេ ‘‘បណ្ឌិតោ បលាតោ’’តិ ឯកកោលាហលំ ជាតំ.
សេនកាទយោបិ ចត្តារោ ជនា តស្ស បលាតភាវំ ញត្វា ‘‘មា ចិន្តយិត្ថ, មយំ កិំ អបណ្ឌិតា’’តិ អញ្ញមញ្ញំ អជានាបេត្វាវ អមរាទេវិយា បណ្ណាការំ បហិណិំសុ ¶ សា តេហិ ចតូហិ បេសិតបណ្ណាការំ គហេត្វា ‘‘អសុក-អសុកវេលាយ អាគច្ឆតូ’’តិ វត្វា ឯកំ កូបំ ខណាបេត្វា គូថរាសិនោ សហ ឧទកេន តត្ថ បូរេត្វា គូថកូបស្ស ឧបរិតលេ យន្តផលកាហិ បិទហិត្វា កិឡញ្ជេន បដិច្ឆាទេត្វា សព្ពំ និដ្ឋាបេសិ. អថ សេនកោ សាយន្ហសមយេ ន្ហត្វា អត្តានំ អលង្ករិត្វា នានគ្គរសភោជនំ ភុញ្ជិត្វា ពោធិសត្តស្ស គេហំ អគមាសិ. សោ ឃរទ្វារេ ឋត្វា ¶ អត្តនោ អាគតភាវំ ជានាបេសិ. សា ‘‘ឯហិ, អាចរិយា’’តិ អាហ. សោ គន្ត្វា តស្សា សន្តិកេ អដ្ឋាសិ. សា ឯវមាហ – ‘‘សាមិ, ឥទានិ អហំ តវ វសំ គតា, អត្តនោ សរីរំ អន្ហាយិត្វា សយិតុំ អយុត្ត’’ន្តិ. សោ តស្សា វចនំ សុត្វា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. សា និក្ខមិត្វា ឧទកបូរំ ឃដំ គហេត្វា អាសិត្តា វិយ ‘‘ឯហិ, អាចរិយ, ន្ហានត្ថាយ ផលកានិ អារុហា’’តិ វត្វា តស្ស ផលកានិ អភិរុយ្ហ ឋិតកាលេ គេហំ បវិសិត្វា ផលកកោដិយំ អក្កមិត្វា គូថកូបេ បាតេសិ.
បុក្កុសោបិ សាយន្ហសមយេ ន្ហត្វា អលង្ករិត្វា នានគ្គរសភោជនំ ភុញ្ជិត្វា ពោធិសត្តស្ស គេហំ គន្ត្វា ឃរទ្វារេ ឋត្វា អត្តនោ អាគតភាវំ ជានាបេសិ. ឯកា បរិចារិកា ឥត្ថី អមរាទេវិយា អារោចេសិ. សា តស្សា វចនំ សុត្វា ‘‘ឯហិ, អាចរិយ, អត្តនោ សរីរំ អន្ហាយិត្វា សយិតុំ អយុត្ត’’ន្តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. សា និក្ខមិត្វា ឧទកបូរំ ឃដំ គហេត្វា អាសិញ្ចមានា វិយ ‘‘ឯហិ, អាចរិយ, ន្ហានត្ថាយ ផលកានិ អភិរុហា’’តិ អាហ. តស្ស ផលកានិ អភិរុយ្ហ ឋិតកាលេ សា គេហំ បវិសិត្វា ផលកានិ អាកឌ្ឍិត្វា ¶ គូថកូបេ បាតេសិ. បុក្កុសំ សេនកោ ‘‘កោ ឯសោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អហំ បុក្កុសោ’’តិ. ‘‘ត្វំ កោ នាម មនុស្សោ’’តិ? ‘‘អហំ សេនកោ’’តិ អញ្ញមញ្ញំ បុច្ឆិត្វា អដ្ឋំសុ. តថា ឥតរេ ទ្វេបិ តត្ថេវ បាតេសិ. សព្ពេបិ តេ ជេគុច្ឆេ គូថកូបេ អដ្ឋំសុ. សា វិភាតាយ រត្តិយា តតោ ឧក្ខិបាបេត្វា, ចត្តារោបិ ជនេ ខុរមុណ្ឌេ ការាបេត្វា តណ្ឌុលានិ គាហាបេត្វា ឧទកេន តេមេត្វា កោដ្ដាបេត្វា ចុណ្ណំ ពហលយាគុំ បចាបេត្វា មទ្ទិត្វា សីសតោ បដ្ឋាយ សកលសរីរំ វិលិម្បាបេត្វា តូលបិចូនិ គាហាបេត្វា តថេវ សីសតោ បដ្ឋាយ ឱកិរាបេត្វា មហាទុក្ខំ បាបេត្វា កិលញ្ជកុច្ឆិយំ និបជ្ជាបេត្វា វេឋេត្វា រញ្ញោ អារោចេតុកាមា ហុត្វា តេហិ សទ្ធិំ ចត្តារិ រតនានិ គាហាបេត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិត្វា – ‘‘ទេវ, សេតវានរំ នាម មហាបណ្ណាការំ បដិគ្គណ្ហថា’’តិ វត្វា ចត្តារិ កិលញ្ជានិ រញ្ញោ បាទមូលេ ឋបាបេសិ. អថ រាជា វិវរាបេត្វា សេតមក្កដសទិសេ ចត្តារោបិ ជនេ បស្សិ. អថ សព្ពេ មនុស្សា ‘‘អហោ អទិដ្ឋបុព្ពា, អហោ មហាសេតវានរា’’តិ វត្វា មហាហសិតំ ហសិំសុ. តេ ចត្តារោបិ មហាលជ្ជា អហេសុំ.
អថ ¶ អមរាទេវី អត្តនោ សាមិនោ និទ្ទោសភាវំ កថេន្តី រាជានំ អាហ – ‘‘ទេវ, មហោសធបណ្ឌិតោ ន ចោរោ, ឥមេ ចត្តារោវ ចោរា. ឯតេសុ ហិ សេនកោ មណិចោរោ, បុក្កុសោ សុវណ្ណមាលាចោរោ, កាមិន្ទោ កម្ពលចោរោ, ទេវិន្ទោ សុវណ្ណបាទុកាចោរោ. ឥមេ ចោរា អសុកមាសេ អសុកទិវសេ អសុកទាសិធីតានំ អសុកទាសីនំ ហត្ថេ ឥមានិ រតនានិ បហិណន្តិ. ឥមំ បណ្ណំ បស្សថ, អត្តនោ សន្តកញ្ច គណ្ហថ, ចោរេ ច, ទេវ, បដិច្ឆថា’’តិ. សា ចត្តារោបិ ជនេ មហាវិប្បការំ បាបេត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា អត្តនោ គេហមេវ គតា. រាជា ពោធិសត្តស្ស បលាតភាវេន តស្មិំ អាសង្កាយ ច អញ្ញេសំ បណ្ឌិតបតិមន្តីនំ អភាវេន ច តេសំ កិញ្ចិ អវត្វា ‘‘បណ្ឌិតា ន្ហាបេត្វា អត្តនោ គេហានិ គច្ឆថា’’តិ បេសេសិ. ចត្តារោ ជនា មហាវិប្បការំ បត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា អត្តនោ គេហមេវ គតា.
សព្ពរតនថេនា និដ្ឋិតា.
ខជ្ជោបនកបញ្ហោ
អថស្ស ឆត្តេ អធិវត្ថា ទេវតា ពោធិសត្តស្ស ធម្មទេសនំ អស្សុណន្តី ‘‘កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ អាវជ្ជមានា តំ ការណំ ញត្វា ‘‘បណ្ឌិតស្ស អានយនការណំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា រត្តិភាគេ ឆត្តបិណ្ឌិកំ វិវរិត្វា រាជានំ ចតុក្កនិបាតេ ទេវតាយ បុច្ឆិតបញ្ហេ អាគតេ ¶ ‘‘ហន្តិ ហត្ថេហិ បាទេហី’’តិអាទិកេ ចត្តារោ បញ្ហេ បុច្ឆិ. រាជា អជានន្តោ ‘‘អហំ ន ជានាមិ, អញ្ញេ បណ្ឌិតេ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ឯកទិវសំ ឱកាសំ យាចិត្វា បុនទិវសេ ‘‘អាគច្ឆន្តូ’’តិ ចតុន្នំ បណ្ឌិតានំ សាសនំ បេសេសិ. តេហិ ‘‘មយំ ខុរមុណ្ឌា វីថិំ ឱតរន្តា លជ្ជាមា’’តិ វុត្តេ រាជា ចត្តារោ នាឡិបដ្ដេ បេសេសិ ‘‘ឥមេ សីសេសុ កត្វា អាគច្ឆន្តូ’’តិ. តទា កិរ តេ នាឡិបដ្ដា ឧប្បន្នា. តេ អាគន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិំសុ. អថ រាជា ‘‘សេនក, អជ្ជ រត្តិភាគេ ឆត្តេ អធិវត្ថា ទេវតា មំ ចត្តារោ បញ្ហេ បុច្ឆិ, អហំ បន អជានន្តោ ‘បណ្ឌិតេ បុច្ឆិស្សាមី’តិ អវចំ, កថេហិ មេ តេ បញ្ហេ’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
‘‘ហន្តិ ហត្ថេហិ បាទេហិ, មុខញ្ច បរិសុម្ភតិ;
ស វេ រាជ បិយោ ហោតិ, កំ តេន ត្វាភិបស្សសី’’តិ. (ជា. ១.៤.១៩៧);
សេនកោ ¶ អជានន្តោ ‘‘កិំ ហន្តិ, កថំ ហន្តី’’តិ តំ តំ វិលបិត្វា នេវ អន្តំ ¶ បស្សិ, ន កោដិំ បស្សិ. សេសាបិ អប្បដិភានា អហេសុំ. អថ រាជា វិប្បដិសារី ហុត្វា បុន រត្តិភាគេ ទេវតាយ ‘‘បញ្ហោ តេ ញាតោ’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘មយា ចត្តារោ បណ្ឌិតា បុដ្ឋា, តេបិ ន ជានិំសូ’’តិ អាហ. ទេវតា ‘‘កិំ តេ ជានិស្សន្តិ, ឋបេត្វា មហោសធបណ្ឌិតំ អញ្ញោ កោចិ ឯតេ បញ្ហេ កថេតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ. សចេ តំ បក្កោសាបេត្វា ឯតេ បញ្ហេ ន កថាបេស្សសិ, ឥមិនា តេ ជលិតេន អយកូដេន សីសំ ភិន្ទិស្សាមី’’តិ រាជានំ តជ្ជេត្វា ‘‘មហារាជ, អគ្គិនា អត្ថេ សតិ ខជ្ជោបនកំ ធមិតុំ ន វដ្ដតិ, ខីរេន អត្ថេ សតិ វិសាណំ ទុហិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វត្វា ឥមំ បញ្ចកនិបាតេ ខជ្ជោបនកបញ្ហំ ឧទាហរិ –
‘‘កោ នុ សន្តម្ហិ បជ្ជោតេ, អគ្គិបរិយេសនំ ចរំ;
អទ្ទក្ខិ រត្តិ ខជ្ជោតំ, ជាតវេទំ អមញ្ញថ.
‘‘ស្វស្ស គោមយចុណ្ណានិ, អភិមត្ថំ តិណានិ ច;
វិបរីតាយ សញ្ញាយ, នាសក្ខិ បជ្ជលេតវេ.
‘‘ឯវម្បិ អនុបាយេន, អត្ថំ ន លភតេ មិគោ;
វិសាណតោ គវំ ទោហំ, យត្ថ ខីរំ ន វិន្ទតិ.
‘‘វិវិធេហិ ¶ ឧបាយេហិ, អត្ថំ បប្បោន្តិ មាណវា;
និគ្គហេន អមិត្តានំ, មិត្តានំ បគ្គហេន ច.
‘‘សេនាមោក្ខបលាភេន, វល្លភានំ នយេន ច;
ជគតិំ ជគតិបាលា, អាវសន្តិ វសុន្ធរ’’ន្តិ. (ជា. ១.៥.៧៥-៧៩);
តត្ថ សន្តម្ហិ បជ្ជោតេតិ អគ្គិម្ហិ សន្តេ. ចរន្តិ ចរន្តោ. អទ្ទក្ខីតិ បស្សិ, ទិស្វា ច បន វណ្ណសាមញ្ញតាយ ខជ្ជោបនកំ ‘‘ជាតវេទោ អយំ ភវិស្សតី’’តិ អមញ្ញិត្ថ. ស្វស្សាតិ សោ អស្ស ខជ្ជោបនកស្ស ឧបរិ សុខុមានិ គោមយចុណ្ណានិ ចេវ តិណានិ ច. អភិមត្ថន្តិ ហត្ថេហិ ឃំសិត្វា អាកិរន្តោ ជណ្ណុកេហិ ភូមិយំ បតិដ្ឋាយ មុខេន ធមន្តោ ជាលេស្សាមិ នន្តិ វិបរីតាយ សញ្ញាយ វាយមន្តោបិ ជាលេតុំ នាសក្ខិ. មិគោតិ មិគសទិសោ អន្ធពាលោ ឯវំ អនុបាយេន បរិយេសន្តោ អត្ថំ ន លភតិ. យត្ថាតិ យស្មិំ វិសាណេ ខីរមេវ នត្ថិ, តតោ គាវិំ ទុហន្តោ ¶ វិយ ច អត្ថំ ន វិន្ទតិ. សេនាមោក្ខបលាភេនាតិ សេនាមោក្ខានំ អមច្ចានំ លាភេន. វល្លភានន្តិ បិយមនាបានំ ¶ វិស្សាសិកានំ អមច្ចានំ នយេន ច. វសុន្ធរន្តិ វសុសង្ខាតានំ រតនានំ ធារណតោ វសុន្ធរន្តិ លទ្ធនាមំ ជគតិំ ជគតិបាលា រាជានោ អាវសន្តិ.
ន តេ តយា សទិសា ហុត្វា អគ្គិម្ហិ វិជ្ជមានេយេវ ខជ្ជោបនកំ ធមន្តិ. មហារាជ, ត្វំ បន អគ្គិម្ហិ សតិ ខជ្ជោបនកំ ធមន្តោ វិយ, តុលំ ឆឌ្ឌេត្វា ហត្ថេន តុលយន្តោ វិយ, ខីរេន អត្ថេ ជាតេ វិសាណតោ ទុហន្តោ វិយ ច, សេនកាទយោ បុច្ឆសិ, ឯតេ កិំ ជានន្តិ. ខជ្ជោបនកសទិសា ហេតេ. អគ្គិក្ខន្ធសទិសោ មហោសធោ បញ្ញាយ ជលតិ, តំ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆ. ឥមេ តេ បញ្ហេ អជានន្តស្ស ជីវិតំ នត្ថីតិ រាជានំ តជ្ជេត្វា អន្តរធាយិ.
ខជ្ជោបនកបញ្ហោ និដ្ឋិតោ.
ភូរិបញ្ហោ
អថ រាជា មរណភយតជ្ជិតោ បុនទិវសេ ចត្តារោ អមច្ចេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាតា, តុម្ហេ ចត្តារោ ចតូសុ រថេសុ ឋត្វា ចតូហិ នគរទ្វារេហិ និក្ខមិត្វា យត្ថ មម បុត្តំ មហោសធបណ្ឌិតំ បស្សថ, តត្ថេវស្ស សក្ការំ កត្វា ខិប្បំ អានេថា’’តិ អាណាបេសិ. តេបិ ចត្តារោ ឯកេកេន ទ្វារេន ¶ និក្ខមិំសុ. តេសុ តយោ ជនា បណ្ឌិតំ ន បស្សិំសុ. ទក្ខិណទ្វារេន និក្ខន្តោ បន ទក្ខិណយវមជ្ឈកគាមេ មហាសត្តំ មត្តិកំ អាហរិត្វា អាចរិយស្ស ចក្កំ វដ្ដេត្វា មត្តិកាមក្ខិតសរីរំ បលាលបិដ្ឋកេ និសីទិត្វា មុដ្ឋិំ មុដ្ឋិំ កត្វា អប្បសូបំ យវភត្តំ ភុញ្ជមានំ បស្សិ. កស្មា បនេស ឯតំ កម្មំ អកាសីតិ? រាជា កិរ ‘‘និស្សំសយំ បណ្ឌិតោ រជ្ជំ គណ្ហិស្សតី’’តិ អាសង្កតិ. ‘‘សោ ‘កុម្ភការកម្មេន ជីវតី’តិ សុត្វា និរាសង្កោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯវមកាសីតិ. សោ អមច្ចំ ទិស្វា អត្តនោ សន្តិកំ អាគតភាវំ ញត្វា ‘‘អជ្ជ មយ្ហំ យសោ បុន បាកតិកោ ភវិស្សតិ, អមរាទេវិយា សម្បាទិតំ នានគ្គរសភោជនមេវ ភុញ្ជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គហិតំ យវភត្តបិណ្ឌំ ឆឌ្ឌេត្វា ឧដ្ឋាយ មុខំ វិក្ខាលេត្វា និសីទិ. តស្មិំ ខណេ សោ អមច្ចោ តំ ឧបសង្កមិ. សោ បន សេនកបក្ខិកោ, តស្មា នំ ឃដេន្តោ ‘‘បណ្ឌិត, អាចរិយសេនកស្ស វចនំ និយ្យានិកំ, តវ នាម យសេ បរិហីនេ តថារូបា ¶ បញ្ញា បតិដ្ឋា ហោតុំ នាសក្ខិ, ឥទានិ មត្តិកាមក្ខិតោ បលាលបិដ្ឋេ និសីទិត្វា ឯវរូបំ ភត្តំ ភុញ្ជសី’’តិ វត្វា ទសកនិបាតេ ភូរិបញ្ហេ បឋមំ គាថមាហ –
‘‘សច្ចំ ¶ កិរ, ត្វំ អបិ ភូរិបញ្ញ, យា តាទិសី សិរី ធិតី មតី ច;
ន តាយតេភាវវសូបនិតំ, យោ យវកំ ភុញ្ជសិ អប្បសូប’’ន្តិ. (ជា. ១.១០.១៤៥);
តត្ថ សច្ចំ កិរាតិ យំ អាចរិយសេនកោ អាហ, តំ កិរ សច្ចមេវ. សិរីតិ ឥស្សរិយំ. ធិតីតិ អព្ភោច្ឆិន្នវីរិយំ. ន តាយតេភាវវសូបនិតន្តិ អភាវស្ស អវុឌ្ឍិយា វសំ ឧបនីតំ តំ ន រក្ខតិ ន គោបេតិ, បតិដ្ឋា ហោតុំ ន សក្កោតិ. យវកន្តិ យវភត្តំ.
អថ នំ មហាសត្តោ ‘‘អន្ធពាល, អហំ អត្តនោ បញ្ញាពលេន បុន តំ យសំ បាកតិកំ កាតុកាមោ ឯវំ ករោមី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថាទ្វយមាហ –
‘‘សុខំ ទុក្ខេន បរិបាចយន្តោ, កាលាកាលំ វិចិនំ ឆន្ទឆន្នោ;
អត្ថស្ស ទ្វារានិ អវាបុរន្តោ, តេនាហំ តុស្សាមិ យវោទនេន.
‘‘កាលញ្ច ញត្វា អភិជីហនាយ, មន្តេហិ អត្ថំ បរិបាចយិត្វា;
វិជម្ភិស្សំ សីហវិជម្ភិតានិ, តាយិទ្ធិយា ទក្ខសិ មំ បុនាបី’’តិ. (ជា. ១.១០.១៤៦-១៤៧);
តត្ថ ¶ ទុក្ខេនាតិ ឥមិនា កាយិកចេតសិកទុក្ខេន អត្តនោ បោរាណកសុខំ បដិបាកតិកករណេន បរិបាចយន្តោវឌ្ឍេន្តោ. កាលាកាលន្តិ អយំ បដិច្ឆន្នោ ហុត្វា ចរណកាលោ, អយំ អប្បដិច្ឆន្នោតិ ឯវំ កាលញ្ច អកាលញ្ច វិចិនន្តោ រញ្ញោ កុទ្ធកាលេ ឆន្នេន ចរិតព្ពន្តិ ញត្វា ឆន្ទេន អត្តនោ រុចិយា ឆន្នោ បដិច្ឆន្នោ ហុត្វា កុម្ភការកម្មេន ជីវន្តោ អត្តនោ អត្ថស្ស ការណសង្ខាតានិ ទ្វារានិ ¶ អវាបុរន្តោ វិហរាមិ, តេន ការណេនាហំ យវោទនេន តុស្សាមីតិ អត្ថោ. អភិជីហនាយាតិ វីរិយករណស្ស. មន្តេហិ អត្ថំ បរិបាចយិត្វាតិ អត្តនោ ញាណពលេន មម យសំ វឌ្ឍេត្វា មនោសិលាតលេ វិជម្ភមានោ សីហោ វិយ វិជម្ភិស្សំ, តាយ ឥទ្ធិយា មំ បុនបិ ត្វំ បស្សិស្សសីតិ.
អថ នំ អមច្ចោ អាហ – ‘‘បណ្ឌិត, ឆត្តេ អធិវត្ថា ទេវតា រាជានំ បញ្ហំ បុច្ឆិ. រាជា ចត្តារោ បណ្ឌិតេ បុច្ឆិ. តេសុ ឯកោបិ តំ បញ្ហំ កថេតុំ នាសក្ខិ, តស្មា រាជា តវ សន្តិកំ មំ បហិណី’’តិ. ‘‘ឯវំ ¶ សន្តេ បញ្ញាយ អានុភាវំ កស្មា ន បស្សសិ, ឯវរូបេ ហិ កាលេ ន ឥស្សរិយំ បតិដ្ឋា ហោតិ, បញ្ញាសម្បន្នោវ បតិដ្ឋា ហោតី’’តិ មហាសត្តោ បញ្ញាយ អានុភាវំ វណ្ណេសិ. អមច្ចោ រញ្ញា ‘‘បណ្ឌិតំ ទិដ្ឋដ្ឋានេយេវ សក្ការំ កត្វា អានេថា’’តិ ទិន្នំ កហាបណសហស្សំ មហាសត្តស្ស ហត្ថេ ឋបេសិ. កុម្ភការោ ‘‘មហោសធបណ្ឌិតោ កិរ មយា បេសការកម្មំ ការិតោ’’តិ ភយំ អាបជ្ជិ. អថ នំ មហាសត្តោ ‘‘មា ភាយិ, អាចរិយ, ពហូបការោ ត្វំ អម្ហាក’’ន្តិ អស្សាសេត្វា សហស្សំ ទត្វា មត្តិកាមក្ខិតេនេវ សរីរេន រថេ និសីទិត្វា នគរំ បាវិសិ. អមច្ចោ រញ្ញោ អារោចេត្វា ‘‘តាត, កុហិំ បណ្ឌិតោ ទិដ្ឋោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ទេវ, ទក្ខិណយវមជ្ឈកគាមេ កុម្ភការកម្មំ កត្វា ជីវតិ, តុម្ហេ បក្កោសថាតិ សុត្វាវ អន្ហាយិត្វា មត្តិកាមក្ខិតេនេវ សរីរេន អាគតោ’’តិ អាហ. រាជា ‘‘សចេ មយ្ហំ បច្ចត្ថិកោ អស្ស, ឥស្សរិយវិធិនា ចរេយ្យ, នាយំ មម បច្ចត្ថិកោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘មម បុត្តស្ស ‘អត្តនោ ឃរំ គន្ត្វា ន្ហត្វា អលង្ករិត្វា មយា ទិន្នវិធានេន អាគច្ឆតូ’តិ វទេយ្យាថា’’តិ អាហ. តំ សុត្វា បណ្ឌិតោ តថា កត្វា អាគន្ត្វា ‘‘បវិសតូ’’តិ វុត្តេ បវិសិត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. រាជា បដិសន្ថារំ កត្វា បណ្ឌិតំ វីមំសន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘សុខីបិ ហេកេ ន ករោន្តិ បាបំ, អវណ្ណសំសគ្គភយា បុនេកេ;
បហូ សមានោ វិបុលត្ថចិន្តី, កិំ ការណា មេ ន ករោសិ ទុក្ខ’’ន្តិ. (ជា. ១.១០.១៤៨);
តត្ថ ¶ ¶ សុខីតិ បណ្ឌិត, ឯកច្ចេ ‘‘មយំ សុខិនោ សម្បន្នឥស្សរិយា, អលំ នោ ឯត្តកេនា’’តិ ឧត្តរិ ឥស្សរិយការណា បាបំ ន ករោន្តិ, ឯកច្ចេ ‘‘ឯវរូបស្ស នោ យសទាយកស្ស សាមិកស្ស អបរជ្ឈន្តានំ អវណ្ណោ ភវិស្សតី’’តិ អវណ្ណសំសគ្គភយា ន ករោន្តិ. ឯកោ ន សមត្ថោ ហោតិ, ឯកោ មន្ទបញ្ញោ, ត្វំ បន សមត្ថោ ច វិបុលត្ថចិន្តី ច, ឥច្ឆន្តោ បន សកលជម្ពុទីបេ រជ្ជម្បិ ការេយ្យាសិ. កិំ ការណា មម រជ្ជំ គហេត្វា ទុក្ខំ ន ករោសីតិ.
អថ នំ ពោធិសត្តោ អាហ –
‘‘ន បណ្ឌិតា អត្តសុខស្ស ហេតុ, បាបានិ កម្មានិ សមាចរន្តិ;
ទុក្ខេន ¶ ផុដ្ឋា ខលិតាបិ សន្តា, ឆន្ទា ច ទោសា ន ជហន្តិ ធម្ម’’ន្តិ. (ជា. ១.១០.១៤៩);
តត្ថ ខលិតាបីតិ សម្បត្តិតោ ខលិត្វា វិបត្តិយំ ឋិតសភាវា ហុត្វាបិ. ន ជហន្តិ ធម្មន្តិ បវេណិយធម្មម្បិ សុចរិតធម្មម្បិ ន ជហន្តិ.
បុន រាជា តស្ស វីមំសនត្ថំ ខត្តិយមាយំ កថេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘យេន កេនចិ វណ្ណេន, មុទុនា ទារុណេន វា;
ឧទ្ធរេ ទីនមត្តានំ, បច្ឆា ធម្មំ សមាចរេ’’តិ. (ជា. ១.១០.១៥០);
តត្ថ ទីនន្តិ ទុគ្គតំ អត្តានំ ឧទ្ធរិត្វា សម្បត្តិយំ ឋបេយ្យាតិ.
អថស្ស មហាសត្តោ រុក្ខូបមំ ទស្សេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘យស្ស រុក្ខស្ស ឆាយាយ, និសីទេយ្យ សយេយ្យ វា;
ន តស្ស សាខំ ភញ្ជេយ្យ, មិត្តទុព្ភោ ហិ បាបកោ’’តិ. (ជា. ១.១០.១៥១);
ឯវញ្ច បន វត្វា – ‘‘មហារាជ, យទិ បរិភុត្តរុក្ខស្ស សាខំ ភញ្ជន្តោបិ មិត្តទុព្ភី ហោតិ ¶ , យេហិ តុម្ហេហិ មម បិតា ឧឡារេ ឥស្សរិយេ បតិដ្ឋាបិតោ, អហញ្ច មហន្តេន អនុគ្គហេន អនុគ្គហិតោ, តេសុ តុម្ហេសុ អបរជ្ឈន្តោ អហំ កថំ នាម មិត្តទុព្ភោ ន ភវេយ្យ’’ន្តិ សព្ពថាបិ អត្តនោ អមិត្តទុព្ភិភាវំ កថេត្វា រញ្ញោ ចិត្តាចារំ ចោទេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘យស្សាបិ ¶ ធម្មំ បុរិសោ វិជញ្ញា, យេ ចស្ស កង្ខំ វិនយន្តិ សន្តោ;
តំ ហិស្ស ទីបញ្ច បរាយណញ្ច, ន តេន មេត្តិំ ជរយេថ បញ្ញោ’’តិ. (ជា. ១.១០.១៥២);
តស្សត្ថោ – មហារាជ, យស្ស អាចរិយស្ស សន្តិកា យោ បុរិសោ អប្បមត្តកម្បិ ធម្មំ ការណំ ជានេយ្យ, យេ ចស្ស សន្តោ ឧប្បន្នំ កង្ខំ វិនយន្តិ, តំ តស្ស បតិដ្ឋានដ្ឋេន ទីបញ្ចេវ បរាយណញ្ច, តាទិសេន អាចរិយេន សទ្ធិំ បណ្ឌិតោ មិត្តភាវំ នាម ន ជីរេយ្យ ន នាសេយ្យ.
ឥទានិ តំ ឱវទន្តោ ឥមំ គាថាទ្វយមាហ –
‘‘អលសោ គិហី កាមភោគី ន សាធុ, អសញ្ញតោ បព្ពជិតោ ន សាធុ;
រាជា ន សាធុ អនិសម្មការី, យោ បណ្ឌិតោ កោធនោ តំ ន សាធុ.
‘‘និសម្ម ¶ ខត្តិយោ កយិរា, នានិសម្ម ទិសម្បតិ;
និសម្មការិនោ រាជ, យសោ កិត្តិ ច វឌ្ឍតី’’តិ. (ជា. ១.១០.១៥៣-១៥៤);
តត្ថ ន សាធូតិ ន សុន្ទរោ. អនិសម្មការីតិ កិញ្ចិ សុត្វា អនុបធារេត្វា អត្តនោ បច្ចក្ខំ អកត្វា ការកោ. យសោ កិត្តិ ចាតិ ឥស្សរិយបរិវារោ ច គុណកិត្តិ ច ឯកន្តេន វឌ្ឍតីតិ.
ភូរិបញ្ហោ និដ្ឋិតោ.
ទេវតាបញ្ហោ
ឯវំ ¶ វុត្តេ រាជា មហាសត្តំ សមុស្សិតសេតច្ឆត្តេ រាជបល្លង្កេ និសីទាបេត្វា សយំ នីចាសនេ និសីទិត្វា អាហ – ‘‘បណ្ឌិត, សេតច្ឆត្តេ អធិវត្ថា ទេវតា មំ ចត្តារោ បញ្ហេ បុច្ឆិ, តេ អហំ ន ជានាមិ. ចត្តារោបិ បណ្ឌិតា ន ជានិំសុ, កថេហិ មេ, តាត, តេ បញ្ហេ’’តិ. មហារាជ, ឆត្តេ អធិវត្ថា ទេវតា វា ហោតុ, ចាតុមហារាជិកាទយោ វា ហោន្តុ, យេន កេនចិ បុច្ឆិតបញ្ហំ អហំ កថេតុំ សក្កោមិ. វទ, មហារាជ, ទេវតាយ បុច្ឆិតបញ្ហេតិ. អថ រាជា ទេវតាយ បុច្ឆិតនិយាមេនេវ កថេន្តោ បឋមំ គាថមាហ –
‘‘ហន្តិ ¶ ហត្ថេហិ បាទេហិ, មុខញ្ច បរិសុម្ភតិ;
ស វេ រាជ បិយោ ហោតិ, កំ តេន ត្វាភិបស្សសី’’តិ. (ជា. ១.៤.១៩៧);
តត្ថ ហន្តីតិ បហរតិ. បរិសុម្ភតីតិ បហរតិយេវ. ស វេតិ សោ ឯវំ ករោន្តោ បិយោ ហោតិ. កំ តេន ត្វាភិបស្សសីតិ តេន បហរណការណេន បិយំ កតមំ បុគ្គលំ ត្វំ, រាជ, អភិបស្សសីតិ.
មហាសត្តស្ស តំ កថំ សុត្វាវ គគនតលេ បុណ្ណចន្ទោ វិយ អត្ថោ បាកដោ អហោសិ. អថ មហាសត្តោ ‘‘សុណ, មហារាជ, យទា ហិ មាតុអង្កេ និបន្នោ ទហរកុមារោ ហដ្ឋតុដ្ឋោ កីឡន្តោ មាតរំ ហត្ថបាទេហិ បហរតិ, កេសេ លុញ្ចតិ, មុដ្ឋិនា មុខំ បហរតិ, តទា នំ មាតា ‘ចោរបុត្តក, កថំ ត្វំ នោ ឯវំ បហរសី’តិអាទីនិ បេមសិនេហវសេនេវ វត្វា បេមំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តី អាលិង្គិត្វា ថនន្តរេ និបជ្ជាបេត្វា មុខំ បរិចុម្ពតិ. ឥតិ សោ តស្សា ឯវរូបេ កាលេ បិយតរោ ហោតិ, តថា បិតុនោបី’’តិ ឯវំ គគនមជ្ឈេ សូរិយំ ឧដ្ឋាបេន្តោ វិយ បាកដំ កត្វា បញ្ហំ កថេសិ. តំ សុត្វា ទេវតា ឆត្តបិណ្ឌិកំ វិវរិត្វា និក្ខមិត្វា ឧបឌ្ឍំ សរីរំ ទស្សេត្វា ‘‘សុកថិតោ បណ្ឌិតេន បញ្ហោ’’តិ មធុរស្សរេន សាធុការំ ទត្វា រតនចង្កោដកំ បូរេត្វា ទិព្ពបុប្ផគន្ធវាសេហិ ពោធិសត្តំ បូជេត្វា អន្តរធាយិ. រាជាបិ បណ្ឌិតំ បុប្ផាទីហិ បូជេត្វា ¶ ឥតរំ បញ្ហំ យាចិត្វា ‘‘វទ, មហារាជា’’តិ វុត្តេ ទុតិយំ គាថមាហ –
‘‘អក្កោសតិ យថាកាមំ, អាគមញ្ចស្ស ឥច្ឆតិ;
ស វេ រាជ បិយោ ហោតិ, កំ តេន ត្វាភិបស្សសី’’តិ. (ជា. ១.៤.១៩៨);
អថស្ស ¶ មហាសត្តោ – ‘‘មហារាជ, មាតា វចនបេសនំ កាតុំ សមត្ថំ សត្តដ្ឋវស្សិកំ បុត្តំ ‘តាត, ខេត្តំ គច្ឆ, អន្តរាបណំ គច្ឆា’តិអាទីនិ វត្វា ‘អម្ម, សចេ ឥទញ្ចិទញ្ច ខាទនីយំ ភោជនីយំ ទស្សសិ, គមិស្សាមី’តិ វុត្តេ ‘សាធុ, បុត្ត, គណ្ហាហី’តិ វត្វា ទេតិ. សោ ទារកោ តំ ខាទិត្វា ពហិ គន្ត្វា ទារកេហិ សទ្ធិំ កីឡិត្វា មាតុបេសនំ ន គច្ឆតិ. មាតរា ‘‘តាត, គច្ឆាហី’តិ វុត្តេ សោ មាតរំ ‘អម្ម, ត្វំ សីតាយ ឃរច្ឆាយាយ និសីទសិ, កិំ បន អហំ តវ ពហិ ¶ បេសនកម្មំ ករិស្សាមិ, អហំ តំ វញ្ចេមី’តិ វត្វា ហត្ថវិការមុខវិការេ កត្វា គតោ. សា គច្ឆន្តំ ទិស្វា កុជ្ឈិត្វា ទណ្ឌកំ គហេត្វា ‘ត្វំ មម សន្តកំ ខាទិត្វា ខេត្តេ កិច្ចំ កាតុំ ន ឥច្ឆសី’តិ តជ្ជេន្តី វេគេន បលាយន្តំ អនុពន្ធិត្វា បាបុណិតុំ អសក្កោន្តី ‘ចោរា តំ ខណ្ឌាខណ្ឌំ ឆិន្ទន្តូ’តិអាទីនិ វត្វា យថាកាមំ អក្កោសតិ បរិភាសតិ. យំ បន មុខេន ភណតិ, តថា ហទយេ អប្បមត្តកម្បិ ន ឥច្ឆតិ, អាគមនញ្ចស្ស ឥច្ឆតិ, សោ ទិវសភាគំ កីឡិត្វា សាយំ គេហំ បវិសិតុំ អវិសហន្តោ ញាតកានំ សន្តិកំ គច្ឆតិ. មាតាបិស្ស អាគមនមគ្គំ ឱលោកេន្តី អនាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘បវិសិតុំ ន វិសហតិ មញ្ញេ’តិ សោកស្ស ហទយំ បូរេត្វា អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ ញាតិឃរេ ឧបធារេន្តី បុត្តំ ទិស្វា អាលិង្គិត្វា សីសេ ចុម្ពិត្វា ឧភោហិ ហត្ថេហិ ទឡ្ហំ គហេត្វា ‘តាត បិយបុត្តក, មម វចនំ ហទយេ ឋបេសី’តិ អតិរេកតរំ បេមំ ឧប្បាទេសិ. ឯវំ, មហារាជ, មាតុយា កុទ្ធកាលេ បុត្តោ បិយតរោ នាម ហោតី’’តិ ទុតិយំ បញ្ហំ កថេសិ. ទេវតា តថេវ បូជេសិ.
រាជាបិ បូជេត្វា តតិយំ បញ្ហំ យាចិត្វា ‘‘វទ, មហារាជា’’តិ វុត្តេ តតិយំ គាថមាហ –
‘‘អព្ភក្ខាតិ អភូតេន, អលិកេនាភិសារយេ;
ស វេ រាជ បិយោ ហោតិ, កំ តេន ត្វាភិបស្សសី’’តិ. (ជា. ១.៤.១៩៩);
អថស្ស មហាសត្តោ ‘‘រាជ, យទា ឧភោ ជយម្បតិកា រហោគតា លោកស្សាទរតិយា ¶ កីឡន្តា ‘ភទ្ទេ, តវ មយិ បេមំ នត្ថិ, ហទយំ តេ ពហិ គត’ន្តិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញំ អភូតេន អព្ភាចិក្ខន្តិ, អលិកេន សារេន្តិ ចោទេន្តិ, តទា តេ អតិរេកតរំ អញ្ញមញ្ញំ បិយាយន្តិ. ឯវមស្ស បញ្ហស្ស អត្ថំ ជានាហី’’តិ កថេសិ. ទេវតា តថេវ បូជេសិ.
រាជាបិ បូជេត្វា ឥតរំ បញ្ហំ យាចិត្វា ‘‘វទ, មហារាជា’’តិ វុត្តេ ចតុត្ថំ គាថមាហ –
‘‘ហរំ ¶ ¶ អន្នញ្ច បានញ្ច, វត្ថសេនាសនានិ ច;
អញ្ញទត្ថុហរា សន្តា, តេ វេ រាជ បិយា ហោន្តិ;
កំ តេន ត្វាភិបស្សសី’’តិ. (ជា. ១.៤.២០០);
អថស្ស មហាសត្តោ ‘‘មហារាជ, អយំ បញ្ហោ ធម្មិកសមណព្រាហ្មណេ សន្ធាយ វុត្តោ. សទ្ធានិ ហិ កុលានិ ឥធលោកបរលោកំ សទ្ទហិត្វា ទេន្តិ ចេវ ទាតុកាមានិ ច ហោន្តិ, តានិ តថារូបេ សមណព្រាហ្មណេ យាចន្តេបិ លទ្ធំ ហរន្តេ ភុញ្ជន្តេបិ ទិស្វា ‘អម្ហេយេវ យាចន្តិ, អម្ហាកំយេវ សន្តកានិ អន្នបានាទីនិ បរិភុញ្ជន្តី’តិ តេសុ អតិរេកតរំ បេមំ ករោន្តិ. ឯវំ ខោ, មហារាជ, អញ្ញទត្ថុហរា សន្តា ឯកំសេន យាចន្តា ចេវ លទ្ធំ ហរន្តា ច សមានា បិយា ហោន្តី’’តិ កថេសិ. ឥមស្មិំ បន បញ្ហេ កថិតេ ទេវតា តថេវ បូជេត្វា សាធុការំ ទត្វា សត្តរតនបូរំ រតនចង្កោដកំ ‘‘គណ្ហ, មហាបណ្ឌិតា’’តិ មហាសត្តស្ស បាទមូលេ ខិបិ. រាជាបិស្ស អតិរេកតរំ បូជំ ករោន្តោ អតិវិយ បសីទិត្វា សេនាបតិដ្ឋានំ អទាសិ. តតោ បដ្ឋាយ មហាសត្តស្ស យសោ មហា អហោសិ.
ទេវតាបញ្ហោ និដ្ឋិតោ.
បញ្ចបណ្ឌិតបញ្ហោ
បុន តេ ចត្តារោ បណ្ឌិតា ‘‘អម្ភោ, គហបតិបុត្តោ ឥទានិ មហន្តតរោ ជាតោ, កិំ ករោមា’’តិ មន្តយិំសុ. អថ នេ សេនកោ អាហ – ‘‘ហោតុ ទិដ្ឋោ មេ ឧបាយោ, មយំ គហបតិបុត្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘រហស្សំ នាម កស្ស កថេតុំ វដ្ដតី’តិ បុច្ឆិស្សាម, សោ ‘ន កស្សចិ កថេតព្ព’ន្តិ វក្ខតិ. អថ នំ ‘គហបតិបុត្តោ តេ, ទេវ, បច្ចត្ថិកោ ជាតោ’តិ បរិភិន្ទិស្សាមា’’តិ. តេ ចត្តារោបិ បណ្ឌិតា តស្ស ឃរំ គន្ត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘បណ្ឌិត, បញ្ហំ បុច្ឆិតុកាមម្ហា’’តិ វត្វា ‘‘បុច្ឆថា’’តិ វុត្តេ សេនកោ បុច្ឆិ ‘‘បណ្ឌិត, បុរិសេន នាម កត្ថ បតិដ្ឋាតព្ព’’ន្តិ? ‘‘សច្ចេ បតិដ្ឋាតព្ព’’ន្តិ. ‘‘សច្ចេ បតិដ្ឋិតេន ¶ កិំ ឧប្បាទេតព្ព’’ន្តិ? ‘‘ធនំ ឧប្បាទេតព្ព’’ន្តិ. ‘‘ធនំ ឧប្បាទេត្វា កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? ‘‘មន្តោ គហេតព្ពោ’’តិ. ‘‘មន្តំ គហេត្វា កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? ‘‘អត្តនោ រហស្សំ បរស្ស ន កថេតព្ព’’ន្តិ. តេ ‘‘សាធុ បណ្ឌិតា’’តិ វត្វា តុដ្ឋមានសា ហុត្វា ‘‘ឥទានិ គហបតិបុត្តស្ស បិដ្ឋិំ បស្សិស្សាមា’’តិ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘មហារាជ, គហបតិបុត្តោ ¶ តេ បច្ចត្ថិកោ ជាតោ’’តិ វទិំសុ. ‘‘នាហំ តុម្ហាកំ វចនំ សទ្ទហាមិ, ន សោ មយ្ហំ បច្ចត្ថិកោ ភវិស្សតី’’តិ ¶ . សច្ចំ, មហារាជ, សទ្ទហថ, អសទ្ទហន្តោ បន តមេវ បុច្ឆថ ‘‘បណ្ឌិត, អត្តនោ រហស្សំ នាម កស្ស កថេតព្ព’’ន្តិ? សចេ បច្ចត្ថិកោ ន ភវិស្សតិ, ‘‘អសុកស្ស នាម កថេតព្ព’’ន្តិ វក្ខតិ. សចេ បច្ចត្ថិកោ ភវិស្សតិ, ‘‘កស្សចិ ន កថេតព្ពំ, មនោរថេ បរិបុណ្ណេ កថេតព្ព’’ន្តិ វក្ខតិ. តទា អម្ហាកំ វចនំ សទ្ទហិត្វា និក្កង្ខា ភវេយ្យាថាតិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ឯកទិវសំ សព្ពេសុ សមាគន្ត្វា និសិន្នេសុ វីសតិនិបាតេ បញ្ចបណ្ឌិតបញ្ហេ បឋមំ គាថមាហ –
‘‘បញ្ច បណ្ឌិតា សមាគតាត្ថ, បញ្ហា មេ បដិភាតិ តំ សុណាថ;
និន្ទិយមត្ថំ បសំសិយំ វា, កស្សេវាវិករេយ្យ គុយ្ហមត្ថ’’ន្តិ. (ជា. ១.១៥.៣១៥);
ឯវំ វុត្តេ សេនកោ ‘‘រាជានម្បិ អម្ហាកំយេវ អព្ភន្តរេ បក្ខិបិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឥមំ គាថមាហ –
‘‘ត្វំ អាវិករោហិ ភូមិបាល, ភត្តា ភារសហោ តុវំ វទេតំ;
តវ ឆន្ទរុចីនិ សម្មសិត្វា, អថ វក្ខន្តិ ជនិន្ទ បញ្ច ធីរា’’តិ. (ជា. ១.១៥.៣១៦);
តត្ថ ភត្តាតិ ត្វំ អម្ហាកំ សាមិកោ ចេវ ឧប្បន្នស្ស ច ភារស្ស សហោ, បឋមំ តាវ ត្វមេវ ឯតំ វទេហិ. តវ ឆន្ទរុចីនីតិ បច្ឆា តវ ឆន្ទញ្ចេវ រុច្ចនការណានិ ច សម្មសិត្វា ឥមេ បញ្ច បណ្ឌិតា វក្ខន្តិ.
អថ រាជា អត្តនោ កិលេសវសិកតាយ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘យា សីលវតី អនញ្ញថេយ្យា, ភត្តុច្ឆន្ទវសានុគា បិយា មនាបា;
និន្ទិយមត្ថំ ¶ បសំសិយំ វា, ភរិយាយាវិករេយ្យ គុយ្ហមត្ថ’’ន្តិ. (ជា. ១.១៥.៣១៧);
តត្ថ អនញ្ញថេយ្យាតិ កិលេសវសេន អញ្ញេន ន ថេនិតព្ពា.
តតោ ¶ ¶ សេនកោ ‘‘ឥទានិ រាជានំ អម្ហាកំ អព្ភន្តរេ បក្ខិបិម្ហា’’តិ តុស្សិត្វា សយំកតការណមេវ ទីបេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘យោ កិច្ឆគតស្ស អាតុរស្ស, សរណំ ហោតិ គតី បរាយណញ្ច;
និន្ទិយមត្ថំ បសំសិយំ វា, សខិនោវាវិករេយ្យ គុយ្ហមត្ថ’’ន្តិ. (ជា. ១.១៥.៣១៨);
អថ រាជា បុក្កុសំ បុច្ឆិ ‘‘កថំ, បុក្កុស, បស្សសិ, និន្ទិយំ វា បសំសិយំ វា រហស្សំ កស្ស កថេតព្ព’’ន្តិ? សោ កថេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘ជេដ្ឋោ អថ មជ្ឈិមោ កនិដ្ឋោ, យោ ចេ សីលសមាហិតោ ឋិតត្តោ;
និន្ទិយមត្ថំ បសំសិយំ វា, ភាតុវាវិករេយ្យ គុយ្ហមត្ថ’’ន្តិ. (ជា. ១.១៥.៣១៩);
តត្ថ ឋិតត្តោតិ ឋិតសភាវោ និព្ពិសេវនោ.
តតោ រាជា កាមិន្ទំ បុច្ឆិ ‘‘កថំ កាមិន្ទ បស្សសិ, រហស្សំ កស្ស កថេតព្ព’’ន្តិ? សោ កថេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘យោ វេ បិតុហទយស្ស បទ្ធគូ, អនុជាតោ បិតរំ អនោមបញ្ញោ;
និន្ទិយមត្ថំ បសំសិយំ វា, បុត្តស្សាវិករេយ្យ គុយ្ហមត្ថ’’ន្តិ. (ជា. ១.១៥.៣២០);
តត្ថ បទ្ធគូតិ បេសនការកោ យោ បិតុស្ស បេសនំ ករោតិ, បិតុ ចិត្តស្ស វសេ វត្តតិ, ឱវាទក្ខមោ ហោតីតិ អត្ថោ. អនុជាតោតិ តយោ បុត្តា អតិជាតោ ច អនុជាតោ ច អវជាតោ ចាតិ. អនុប្បន្នំ យសំ ឧប្បាទេន្តោ អតិជាតោ, កុលភារោ អវជាតោ, កុលបវេណិរក្ខកោ បន អនុជាតោ. តំ សន្ធាយ ឯវមាហ.
តតោ ¶ រាជា ទេវិន្ទំ បុច្ឆិ – ‘‘កថំ ទេវិន្ទ, បស្សសិ, រហស្សំ កស្ស កថេតព្ព’’ន្តិ? សោ អត្តនោ កតការណមេវ កថេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘មាតា ¶ ទ្វិបទាជនិន្ទសេដ្ឋ, យា នំ បោសេតិ ឆន្ទសា បិយេន;
និន្ទិយមត្ថំ បសំសិយំ វា, មាតុយាវិករេយ្យ គុយ្ហមត្ថ’’ន្តិ. (ជា. ១.១៥.៣២១);
តត្ថ ¶ ទ្វិបទាជនិន្ទសេដ្ឋាតិ ទ្វិបទានំ សេដ្ឋ, ជនិន្ទ. ឆន្ទសា បិយេនាតិ ឆន្ទេន ចេវ បេមេន ច.
ឯវំ តេ បុច្ឆិត្វា រាជា បណ្ឌិតំ បុច្ឆិ ‘‘កថំ បស្សសិ, បណ្ឌិត, រហស្សំ កស្ស កថេតព្ព’’ន្តិ. ‘‘មហារាជ, យាវ អត្តនោ ឥច្ឆិតំ ន និប្ផជ្ជតិ, តាវ បណ្ឌិតោ អធិវាសេយ្យ, កស្សចិ ន កថេយ្យា’’តិ សោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘គុយ្ហស្ស ហិ គុយ្ហមេវ សាធុ, ន ហិ គុយ្ហស្ស បសត្ថមាវិកម្មំ;
អនិប្ផន្នតា សហេយ្យ ធីរោ, និប្ផន្នោវ យថាសុខំ ភណេយ្យា’’តិ. (ជា. ១.១៥.៣២២);
តត្ថ អនិប្ផន្នតាតិ មហារាជ, យាវ អត្តនោ ឥច្ឆិតំ ន និប្ផជ្ជតិ, តាវ បណ្ឌិតោ អធិវាសេយ្យ, ន កស្សចិ កថេយ្យាតិ.
បណ្ឌិតេន បន ឯវំ វុត្តេ រាជា អនត្តមនោ អហោសិ. សេនកោ រាជានំ ឱលោកេសិ, រាជាបិ សេនកមុខំ ឱលោកេសិ. ពោធិសត្តោ តេសំ កិរិយំ ទិស្វាវ ជានិ ‘‘ឥមេ ចត្តារោ ជនា បឋមមេវ មំ រញ្ញោ អន្តរេ បរិភិន្ទិំសុ, វីមំសនវសេន បញ្ហោ បុច្ឆិតោ ភវិស្សតី’’តិ. តេសំ បន កថេន្តានញ្ញេវ សូរិយោ អត្ថង្គតោ, ទីបា ជលិតា. បណ្ឌិតោ ‘‘រាជកម្មានិ នាម ភារិយានិ, ន បញ្ញាយតិ ‘កិំ ភវិស្សតី’តិ, ខិប្បមេវ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ ឧដ្ឋាយាសនា រាជានំ វន្ទិត្វា និក្ខមិត្វា ចិន្តេសិ ‘‘ឥមេសុ ឯកោ ‘សហាយកស្ស កថេតុំ វដ្ដតី’តិ អាហ ¶ , ឯកោ ‘ភាតុស្ស, ឯកោ បុត្តស្ស, ឯកោ មាតុ កថេតុំ វដ្ដតី’តិ អាហ. ឥមេហិ ឯតំ កតមេវ ភវិស្សតិ, ទិដ្ឋមេវ កថិតន្តិ មញ្ញាមិ, ហោតុ អជ្ជេវ ឯតំ ជានិស្សាមី’’តិ. តេ បន ចត្តារោបិ អញ្ញេសុ ទិវសេសុ រាជកុលា និក្ខមិត្វា រាជនិវេសនទ្វារេ ឯកស្ស ភត្តអម្ពណស្ស បិដ្ឋេ និសីទិត្វា កិច្ចករណីយានិ មន្តេត្វា ឃរានិ គច្ឆន្តិ. តស្មា បណ្ឌិតោ ‘‘អហំ ឯតេសំ ចតុន្នំ រហស្សំ អម្ពណស្ស ហេដ្ឋា និបជ្ជិត្វា ជានិតុំ សក្កុណេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តំ អម្ពណំ ឧក្ខិបាបេត្វា អត្ថរណំ អត្ថរាបេត្វា អម្ពណស្ស ហេដ្ឋា បវិសិត្វា បុរិសានំ សញ្ញំ អទាសិ ‘‘តុម្ហេ ¶ ចតូសុ បណ្ឌិតេសុ មន្តេត្វា គតេសុ អាគន្ត្វា មំ អានេយ្យាថា’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បក្កមិំសុ. សេនកោបិ រាជានំ អាហ – ‘‘មហារាជ, អម្ហាកំ វចនំ ន សទ្ទហថ, ឥទានិ ¶ កិំ ករិស្សថា’’តិ. សោ តស្ស វចនំ គហេត្វា អនិសាមេត្វាវ ភីតតសិតោ ហុត្វា ‘‘ឥទានិ កិំ ករោម, សេនក បណ្ឌិតា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘មហារាជ, បបញ្ចំ អកត្វា កញ្ចិ អជានាបេត្វា គហបតិបុត្តំ មារេតុំ វដ្ដតី’’តិ. រាជា ‘‘សេនក, ឋបេត្វា តុម្ហេ អញ្ញោ មម អត្ថកាមោ នាម នត្ថិ, តុម្ហេ អត្តនោ សុហទេ គហេត្វា ទ្វារន្តរេ ឋត្វា គហបតិបុត្តស្ស បាតោវ ឧបដ្ឋានំ អាគច្ឆន្តស្ស ខគ្គេន សីសំ ឆិន្ទថា’’តិ អត្តនោ ខគ្គរតនំ អទាសិ. តេ ‘‘សាធុ, ទេវ, មា ភាយិ, មយំ តំ មារេស្សាមា’’តិ វត្វា និក្ខមិត្វា ‘‘ទិដ្ឋា នោ បច្ចាមិត្តស្ស បិដ្ឋី’’តិ ភត្តអម្ពណស្ស បិដ្ឋេ និសីទិំសុ. តតោ សេនកោ អាហ ‘‘អម្ភោ, កោ គហបតិបុត្តំ មារេស្សតី’’តិ. ឥតរេ ‘‘តុម្ហេយេវ អាចរិយ, មារេថា’’តិ តស្សេវ ភារំ ករិំសុ.
អថ នេ សេនកោ បុច្ឆិ ‘‘តុម្ហេ ‘រហស្សំ នាម អសុកស្ស អសុកស្ស កថេតព្ព’ន្តិ វទថ, កិំ វោ ឯតំ កតំ, ឧទាហុ ទិដ្ឋំ សុត’’ន្តិ? ‘‘កតំ ឯតំ, អាចរិយា’’តិ. តុម្ហេ ‘‘រហស្សំ នាម សហាយកស្ស កថេតព្ព’’ន្តិ វទថ, ‘‘កិំ វោ ឯតំ កតំ, ឧទាហុ ទិដ្ឋំ សុត’’ន្តិ? ‘‘កតំ ឯតំ មយា’’តិ? ‘‘កថេថ, អាចរិយា’’តិ. ‘‘ឥមស្មិំ រហស្សេ រញ្ញា ញាតេ ជីវិតំ មេ នត្ថី’’តិ. ‘‘មា ភាយថ អាចរិយ, ឥធ តុម្ហាកំ រហស្សភេទកោ នត្ថិ, កថេថា’’តិ. សោ នខេន អម្ពណំ កោដ្ដេត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឥមស្ស ហេដ្ឋា គហបតិបុត្តោ’’តិ អាហ. ‘‘អាចរិយ, គហបតិបុត្តោ អត្តនោ ឥស្សរិយេន ឯវរូបំ ឋានំ ន បវិសិស្សតិ, ឥទានិ យសេន មត្តោ ភវិស្សតិ, កថេថ ¶ ¶ តុម្ហេ’’តិ. សេនកោ តាវ អត្តនោ រហស្សំ កថេន្តោ អាហ – ‘‘តុម្ហេ ឥមស្មិំ នគរេ អសុកំ នាម វេសិំ ជានាថា’’តិ? ‘‘អាម, អាចរិយា’’តិ. ‘‘ឥទានិ សា បញ្ញាយតី’’តិ. ‘‘ន បញ្ញាយតិ, អាចរិយា’’តិ. ‘‘អហំ សាលវនុយ្យានេ តាយ សទ្ធិំ បុរិសកិច្ចំ កត្វា តស្សា បិឡន្ធនេសុ លោភេន តំ មារេត្វា តស្សាយេវ សាដកេន ភណ្ឌិកំ កត្វា អាហរិត្វា អម្ហាកំ ឃរេ អសុកភូមិកាយ អសុកេ នាម គព្ភេ នាគទន្តកេ លគ្គេសិំ, វឡញ្ជេតុំ ៣ វិសហាមិ, បុរាណភាវមស្ស ឱលោកេមិ, ឯវរូបំ អបរាធកម្មំ កត្វា មយា ឯកស្ស សហាយកស្ស កថិតំ, ន តេន កស្សចិ កថិតបុព្ពំ, ឥមិនា ការណេន ‘សហាយកស្ស គុយ្ហំ កថេតព្ព’ន្តិ មយា កថិត’’ន្តិ. បណ្ឌិតោ តស្ស រហស្សំ សាធុកំ វវត្ថបេត្វា សល្លក្ខេសិ.
បុក្កុសោបិ អត្តនោ រហស្សំ កថេន្តោ អាហ – ‘‘មម ឩរុយា កុដ្ឋំ អត្ថិ, កនិដ្ឋោ មេ បាតោវ កញ្ចិ អជានាបេត្វា តំ ធោវិត្វា ភេសជ្ជេន មក្ខេត្វា ឧបរិ បិលោតិកំ ទត្វា ពន្ធតិ. រាជា មយិ មុទុចិត្តោ ‘ឯហិ បុក្កុសា’តិ មំ បក្កោសិត្វា យេភុយ្យេន មម ឩរុយាយេវ សយតិ ¶ , សចេ បន ឯតំ រាជា ជានេយ្យ, មំ មារេយ្យ. តំ មម កនិដ្ឋំ ឋបេត្វា អញ្ញោ ជានន្តោ នាម នត្ថិ, តេន ការណេន ‘រហស្សំ នាម ភាតុ កថេតព្ព’ន្តិ មយា វុត្ត’’ន្តិ. កាមិន្ទោបិ អត្តនោ រហស្សំ កថេន្តោ អាហ – ‘‘មំ កាឡបក្ខេ ឧបោសថទិវសេ នរទេវោ នាម យក្ខោ គណ្ហាតិ, អហំ ឧម្មត្តកសុនខោ វិយ វិរវាមិ, ស្វាហំ តមត្ថំ បុត្តស្ស កថេសិំ. សោ មម យក្ខេន គហិតភាវំ ញត្វា មំ អន្តោគេហគព្ភេ និបជ្ជាបេត្វា ទ្វារំ បិទហិត្វា និក្ខមិត្វា មម សទ្ទំ បដិច្ឆាទនត្ថំ ទ្វារេ សមជ្ជំ ការេសិ, ឥមិនា ការណេន ‘រហស្សំ នាម បុត្តស្ស កថេតព្ព’ន្តិ មយា វុត្ត’’ន្តិ. តតោ តយោបិ ទេវិន្ទំ បុច្ឆិំសុ. សោ អត្តនោ រហស្សំ កថេន្តោ អាហ – ‘‘មយា មណិបហំសនកម្មំ ករោន្តេន រញ្ញោ សន្តកំ សក្កេន កុសរញ្ញោ ទិន្នំ, សិរិបវេសនំ មង្គលមណិរតនំ ថេនេត្វា មាតុយា ទិន្នំ. សា កញ្ចិ អជានាបេត្វា មម រាជកុលំ បវិសនកាលេ តំ មយ្ហំ ទេតិ, អហំ តេន មណិនា សិរិំ បវេសេត្វា រាជនិវេសនំ គច្ឆាមិ. រាជា តុម្ហេហិ សទ្ធិំ អកថេត្វា បឋមតរំ មយា សទ្ធិំ កថេសិ. ទេវសិកំ អដ្ឋ, សោឡស, ទ្វត្តិំស, ចតុសដ្ឋិ កហាបណេ មម បរិព្ពយត្ថាយ ទេតិ ¶ . សចេ តស្ស មណិរតនស្ស ឆន្នភាវំ រាជា ជានេយ្យ, មយ្ហំ ជីវិតំ នត្ថិ, ឥមិនា ការណេន ‘រហស្សំ នាម មាតុ កថេតព្ព’ន្តិ មយា វុត្ត’’ន្តិ.
មហាសត្តោ សព្ពេសម្បិ គុយ្ហំ អត្តនោ បច្ចក្ខំ អកាសិ ¶ . តេ បន អត្តនោ ឧទរំ ផាលេត្វា អន្តំ ពាហិរំ ករោន្តា វិយ រហស្សំ អញ្ញមញ្ញំ កថេត្វា ‘‘តុម្ហេ អប្បមត្តា បាតោវ អាគច្ឆថ, គហបតិបុត្តំ មារេស្សាមា’’តិ ឧដ្ឋាយ បក្កមិំសុ. តេសំ គតកាលេ បណ្ឌិតស្ស បុរិសា អាគន្ត្វា អម្ពណំ ឧក្ខិបិត្វា មហាសត្តំ អាទាយ បក្កមិំសុ. សោ ឃរំ គន្ត្វា ន្ហត្វា អលង្ករិត្វា សុភោជនំ ភុញ្ជិត្វា ‘‘អជ្ជ មេ ភគិនី ឧទុម្ពរទេវី រាជគេហតោ សាសនំ បេសេស្សតី’’តិ ញត្វា ទ្វារេ បច្ចាយិកំ បុរិសំ ឋបេសិ ‘‘រាជគេហតោ អាគតំ សីឃំ បវេសេត្វា មម ទស្សេយ្យាសី’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា សយនបិដ្ឋេ និបជ្ជិ. តស្មិំ ខណេ រាជាបិ សយនបិដ្ឋេ និបន្នោវ បណ្ឌិតស្ស គុណំ សរិត្វា ‘‘មហោសធបណ្ឌិតោ សត្តវស្សិកកាលតោ បដ្ឋាយ មំ ឧបដ្ឋហន្តោ ន កិញ្ចិ មយ្ហំ អនត្ថំ អកាសិ, ទេវតាយ បុច្ឆិតបញ្ហេបិ បណ្ឌិតេ អសតិ ជីវិតំ មេ លទ្ធំ ន សិយា. វេរិបច្ចាមិត្តានំ វចនំ គហេត្វា ‘អសមធុរំ បណ្ឌិតំ មារេថា’តិ ខគ្គំ ទេន្តេន អយុត្តំ មយា កតំ, ស្វេ ទានិ នំ បស្សិតុំ ន លភិស្សាមី’’តិ សោកំ ឧប្បាទេសិ. សរីរតោ សេទា មុច្ចិំសុ. សោ សោកសមប្បិតោ ចិត្តស្សាទំ ន លភិ. ឧទុម្ពរទេវីបិ តេន សទ្ធិំ ឯកសយនគតា តំ អាការំ ទិស្វា ‘‘កិំ នុ ខោ មយ្ហំ កោចិ អបរាធោ អត្ថិ, ឧទាហុ ទេវស្ស កិញ្ចិ សោកការណំ ឧប្បន្នំ, បុច្ឆិស្សាមិ តាវ ន’’ន្តិ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘កិំ ¶ ត្វំ វិមនោសិ រាជសេដ្ឋ, ទ្វិបទជនិន្ទ វចនំ សុណោម មេតំ;
កិំ ចិន្តយមានោ ទុម្មនោសិ, នូន ទេវ អបរាធោ អត្ថិ មយ្ហ’’ន្តិ. (ជា. ១.១៥.៣២៣);
អថ រាជា កថេន្តោ គាថមាហ –
‘‘បណ្ហេ វជ្ឈោ មហោសធោតិ, អាណត្តោ មេ វមាយ ភូរិបញ្ញោ;
តំ ចិន្តយមានោ ទុម្មនោស្មិ, ន ហិ ទេវី អបរាធោ អត្ថិ តុយ្ហ’’ន្តិ. (ជា. ១.១៥.៣២៤);
តត្ថ ¶ អាណត្តោតិ ភទ្ទេ, ចត្តារោ បណ្ឌិតា ‘‘មហោសធោ មម បច្ចត្ថិកោ’’តិ កថយិំសុ. មយា តថតោ អវិចិនិត្វា ‘‘វធេថ ន’’ន្តិ ភូរិបញ្ញោ វធាយ អាណត្តោ. តំ ការណំ ចិន្តយមានោ ទុម្មនោស្មីតិ.
តស្សា ¶ តស្ស វចនំ សុត្វាវ មហាសត្តេ សិនេហេន បព្ពតមត្តោ សោកោ ឧប្បជ្ជិ. តតោ សា ចិន្តេសិ ‘‘ឯកេន ឧបាយេន រាជានំ អស្សាសេត្វា រញ្ញោ និទ្ទំ ឱក្កមនកាលេ មម កនិដ្ឋស្ស សាសនំ បហិណិស្សាមី’’តិ. អថ សា ‘‘មហារាជ, តយាវេតំ កតំ គហបតិបុត្តំ មហន្តេ ឥស្សរិយេ បតិដ្ឋាបេន្តេន, តុម្ហេហិ សោ សេនាបតិដ្ឋានេ ឋបិតោ, ឥទានិ កិរ សោ តុម្ហាកំយេវ បច្ចត្ថិកោ ជាតោ, ន ខោ បន បច្ចត្ថិកោ ខុទ្ទកោ នាម អត្ថិ, មារេតព្ពោវ, តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថា’’តិ រាជានំ អស្សាសេសិ. សោ តនុភូតសោកោ និទ្ទំ ឱក្កមិ. ទេវី ឧដ្ឋាយ គព្ភំ បវិសិត្វា ‘‘តាត មហោសធ, ចត្តារោ បណ្ឌិតា តំ បរិភិន្ទិំសុ, រាជា កុទ្ធោ ស្វេ ទ្វារន្តរេ តំ វធាយ អាណាបេសិ, ស្វេ រាជកុលំ មា អាគច្ឆេយ្យាសិ, អាគច្ឆន្តោ បន នគរំ ហត្ថគតំ កត្វា សមត្ថោ ហុត្វា អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ បណ្ណំ លិខិត្វា មោទកស្ស អន្តោ បក្ខិបិត្វា មោទកំ សុត្តេន វេឋេត្វា នវភាជនេ កត្វា ឆាទេត្វា លញ្ឆេត្វា អត្ថចារិកាយ ទាសិយា អទាសិ ‘‘ឥមំ មោទកំ គហេត្វា មម កនិដ្ឋស្ស ទេហី’’តិ. សា តថា អកាសិ. ‘‘រត្តិំ កថំ និក្ខន្តា’’តិ ន ចិន្តេតព្ពំ. រញ្ញា បឋមមេវ ទេវិយា វរោ ទិន្នោ, តេន ន នំ កោចិ និវារេសិ. ពោធិសត្តោ បណ្ណាការំ គហេត្វា នំ ឧយ្យោជេសិ. សា បុន អាគន្ត្វា ទិន្នភាវំ អារោចេសិ. តស្មិំ ខណេ ទេវី អាគន្ត្វា រញ្ញា សទ្ធិំ និបជ្ជិ. មហាសត្តោបិ មោទកំ ភិន្ទិត្វា បណ្ណំ វាចេត្វា តមត្ថំ ញត្វា កត្តព្ពកិច្ចំ វិចារេត្វា សយនេ និបជ្ជិ.
ឥតរេបិ ¶ ចត្តារោ ជនា បាតោវ ខគ្គំ គហេត្វា ទ្វារន្តរេ ឋត្វា បណ្ឌិតំ អបស្សន្តា ទុម្មនា ហុត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘កិំ បណ្ឌិតា មារិតោ វោ គហបតិបុត្តោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ន បស្សាម, ទេវា’’តិ អាហំសុ. មហាសត្តោបិ អរុណុគ្គមនេយេវ នគរំ អត្តនោ ហត្ថគតំ កត្វា តត្ថ តត្ថ អារក្ខំ ឋបេត្វា មហាជនបរិវុតោ រថំ អារុយ្ហ មហន្តេន បរិវារេន រាជទ្វារំ អគមាសិ. រាជា សីហបញ្ជរំ ឧគ្ឃាដេត្វា ពហិ ឱលោកេន្តោ អដ្ឋាសិ. អថ មហាសត្តោ រថា ឱតរិត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ. រាជា តំ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘សចេ អយំ មម បច្ចត្ថិកោ ភវេយ្យ ¶ ¶ , ន មំ វន្ទេយ្យា’’តិ. អថ នំ បក្កោសាបេត្វា រាជា អាសនេ និសីទិ. មហាសត្តោបិ ឯកមន្តំ និសីទិ. ចត្តារោបិ បណ្ឌិតា តត្ថេវ និសីទិំសុ. អថ នំ រាជា កិញ្ចិ អជានន្តោ វិយ ‘‘តាត, ត្វំ ហិយ្យោ គន្ត្វា ឥទានិ អាគច្ឆសិ, កិំ មំ បរិច្ចជសី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –
‘‘អភិទោសគតោ ទានិ ឯហិសិ, កិំ សុត្វា កិំ សង្កតេ មនោ តេ;
កោ តេ កិមវោច ភូរិបញ្ញ, ឥង្ឃ វចនំ សុណោម ព្រូហិ មេត’’ន្តិ. (ជា. ១.១៥.៣២៥);
តត្ថ អភិទោសគតោតិ ហិយ្យោ បឋមយាមេ គតោ ឥទានិ អាគតោ. កិំ សង្កតេតិ កិំ អាសង្កតេ. កិមវោចាតិ កិំ រញ្ញោ សន្តិកំ មា គមីតិ តំ កោចិ អវោច.
អថ នំ មហាសត្តោ ‘‘មហារាជ, តយា មេ ចតុន្នំ បណ្ឌិតានំ វចនំ គហេត្វា វធោ អាណត្តោ, តេនាហំ ន ឯមី’’តិ ចោទេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘បណ្ហេ វជ្ឈោ មហោសធោតិ, យទិ តេ មន្តយិតំ ជនិន្ទ ទោសំ;
ភរិយាយ រហោគតោ អសំសិ, គុយ្ហំ បាតុកតំ សុតំ មមេត’’ន្តិ. (ជា. ១.១៥.៣២៦);
តត្ថ យទិ តេតិ យស្មា តយា. មន្តយិតន្តិ កថិតំ. ទោសន្តិ អភិទោសំ, រត្តិភាគេតិ អត្ថោ. កស្ស កថិតន្តិ? ភរិយាយ. ត្វញ្ហិ ហិយ្យោ តស្សា ឥមមត្ថំ រហោគតោ អសំសិ. គុយ្ហំ បាតុកតន្តិ តស្សា ឯវរូបំ អត្តនោ រហស្សំ បាតុកតំ. សុតំ មមេតន្តិ មយា បនេតំ តស្មិំ ខណេយេវ សុតំ.
រាជា ¶ តំ សុត្វា ‘‘ឥមាយ តង្ខណញ្ញេវ សាសនំ បហិតំ ភវិស្សតី’’តិ កុទ្ធោ ទេវិំ ឱលោកេសិ. តំ ញត្វា មហាសត្តោ ‘‘កិំ, ទេវ, ទេវិយា កុជ្ឈថ, អហំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ សព្ពំ ជានាមិ. ទេវ, តុម្ហាកំ តាវ រហស្សំ ទេវិយា កថិតំ ហោតុ, អាចរិយសេនកស្ស បុក្កុសាទីនំ វា រហស្សំ មម កេន កថិតំ, អហំ ឯតេសម្បិ រហស្សំ ជានាមិយេវា’’តិ ¶ សេនកស្ស តាវ រហស្សំ កថេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘យំ សាលវនស្មិំ សេនកោ, បាបកម្មំ អកាសិ អសព្ភិរូបំ;
សខិនោវ ¶ រហោគតោ អសំសិ, គុយ្ហំ បាតុកតំ សុតំ មមេត’’ន្តិ. (ជា. ១.១៥.៣២៧);
តត្ថ អសព្ភិរូបន្តិ អសាធុជាតិកំ លាមកំ អកុសលកម្មំ អកាសិ. ឥមស្មិំយេវ ហិ នគរេ អសុកំ នាម វេសិំ សាលវនុយ្យានេ បុរិសកិច្ចំ កត្វា តំ មារេត្វា អលង្ការំ គហេត្វា តស្សាយេវ សាដកេន ភណ្ឌិកំ កត្វា អត្តនោ ឃរេ អសុកដ្ឋានេ នាគទន្តកេ លគ្គេត្វា ឋបេសិ. សខិនោវាតិ អថ នំ, មហារាជ, ឯកស្ស សហាយកស្ស រហោគតោ ហុត្វា អក្ខាសិ, តម្បិ មយា សុតំ. នាហំ ទេវស្ស បច្ចត្ថិកោ, សេនកោយេវ. យទិ តេ បច្ចត្ថិកេន កម្មំ អត្ថិ, សេនកំ គណ្ហាបេហីតិ.
រាជា សេនកំ ឱលោកេត្វា ‘‘សច្ចំ, សេនកា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ, ទេវា’’តិ វុត្តេ តស្ស ពន្ធនាគារប្បវេសនំ អាណាបេសិ. បណ្ឌិតោ បុក្កុសស្ស រហស្សំ កថេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘បុក្កុសបុរិសស្ស តេ ជនិន្ទ, ឧប្បន្នោ រោគោ អរាជយុត្តោ;
ភាតុច្ច រហោគតោ អសំសិ, គុយ្ហំ បាតុកតំ សុតំ មមេត’’ន្តិ. (ជា. ១.១៥.៣២៨);
តត្ថ អរាជយុត្តោតិ មហារាជ, ឯតស្ស កុដ្ឋរោគោ ឧប្បន្នោ, សោ រាជានំ បត្តុំ អយុត្តោ, ឆុបនានុច្ឆវិកោ ន ហោតិ. តុម្ហេ ច ‘‘បុក្កុសស្ស ឩរុ មុទុកោ’’តិ យេភុយ្យេន តស្ស ឩរុម្ហិ និបជ្ជថ. សោ បនេស វណពន្ធបិលោតិកាយ ផស្សោ, ទេវាតិ.
រាជា តម្បិ ឱលោកេត្វា ‘‘សច្ចំ បុក្កុសា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ ទេវា’’តិ វុត្តេ តម្បិ ពន្ធនាគារំ បវេសាបេសិ. បណ្ឌិតោ កាមិន្ទស្សបិ រហស្សំ កថេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘អាពាធោយំ ¶ ¶ អសព្ភិរូបោ, កាមិន្ទោ នរទេវេន ផុដ្ឋោ;
បុត្តស្ស រហោគតោ អសំសិ, គុយ្ហំ បាតុកតំ សុតំ មមេត’’ន្តិ. (ជា. ១.១៥.៣២៩);
តត្ថ អសព្ភិរូបោតិ យេន សោ អាពាធេន ផុដ្ឋោ ឧម្មត្តកសុនខោ វិយ វិរវតិ, សោ នរទេវយក្ខាពាធោ អសព្ភិជាតិកោ លាមកោ, រាជកុលំ បវិសិតុំ ន យុត្តោ, មហារាជាតិ វទតិ.
រាជា ¶ តម្បិ ឱលោកេត្វា ‘‘សច្ចំ កាមិន្ទា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ ទេវា’’តិ វុត្តេ តម្បិ ពន្ធនាគារំ បវេសាបេសិ. បណ្ឌិតោ ទេវិន្ទស្សបិ រហស្សំ កថេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –
‘‘អដ្ឋវង្កំ មណិរតនំ ឧឡារំ, សក្កោ តេ អទទា បិតាមហស្ស;
ទេវិន្ទស្ស គតំ តទជ្ជ ហត្ថំ, មាតុច្ច រហោគតោ អសំសិ;
គុយ្ហំ បាតុកតំ សុតំ មមេត’’ន្តិ. (ជា. ១.១៥.៣៣០);
តត្ថ បិតាមហស្សាតិ តវ បិតាមហស្ស កុសរាជស្ស. តទជ្ជ ហត្ថន្តិ តំ មង្គលសម្មតំ មណិរតនំ អជ្ជ ទេវិន្ទស្ស ហត្ថគតំ, មហារាជាតិ.
រាជា តម្បិ ឱលោកេត្វា ‘‘សច្ចំ ទេវិន្ទា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ ទេវា’’តិ វុត្តេ តម្បិ ពន្ធនាគារំ បវេសាបេសិ. ឯវំ ‘‘ពោធិសត្តំ វធិស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា សព្ពេបិ តេ ពន្ធនាគារំ បវិដ្ឋា. ពោធិសត្តោ ‘‘មហារាជ, ឥមិនា ការណេនាហំ ‘អត្តនោ គុយ្ហំ បរស្ស ន កថេតព្ព’ន្តិ វទាមិ, វទន្តា បន មហាវិនាសំ បត្តា’’តិ វត្វា ឧត្តរិ ធម្មំ ទេសេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –
‘‘គុយ្ហស្ស ហិ គុយ្ហមេវ សាធុ, ន គុយ្ហស្ស បសត្ថមាវិកម្មំ;
អនិប្ផន្នតា សហេយ្យ ធីរោ, និប្ផន្នោវ យថាសុខំ ភណេយ្យ.
‘‘ន ¶ គុយ្ហមត្ថំ វិវរេយ្យ, រក្ខេយ្យ នំ យថា និធិំ;
ន ហិ បាតុកតោ សាធុ, គុយ្ហោ អត្ថោ បជានតា.
‘‘ថិយា ¶ គុយ្ហំ ន សំសេយ្យ, អមិត្តស្ស ច បណ្ឌិតោ;
យោ ចាមិសេន សំហីរោ, ហទយត្ថេនោ ច យោ នរោ.
‘‘គុយ្ហមត្ថំ អសម្ពុទ្ធំ, សម្ពោធយតិ យោ នរោ;
មន្តភេទភយា តស្ស, ទាសភូតោ តិតិក្ខតិ.
‘‘យាវន្តោ បុរិសស្សត្ថំ, គុយ្ហំ ជានន្តិ មន្តិនំ;
តាវន្តោ តស្ស ឧព្ពេគា, តស្មា គុយ្ហំ ន វិស្សជេ.
‘‘វិវិច្ច ភាសេយ្យ ទិវា រហស្សំ, រត្តិំ គិរំ នាតិវេលំ បមុញ្ចេ;
ឧបស្សុតិកា ¶ ហិ សុណន្តិ មន្តំ, តស្មា មន្តោ ខិប្បមុបេតិ ភេទ’’ន្តិ. (ជា. ១.១៥.៣៣១-៣៣៦);
តត្ថ អមិត្តស្ស ចាតិ ឥត្ថិយា ច បច្ចត្ថិកស្ស ច ន កថេយ្យ. សំហីរោតិ យោ ច យេន កេនចិ អាមិសេន សំហីរតិ ឧបលាបតិ សង្គហំ គច្ឆតិ, តស្សបិ ន សំសេយ្យ. ហទយត្ថេនោតិ យោ ច អមិត្តោ មិត្តបតិរូបកោ មុខេន អញ្ញំ កថេតិ, ហទយេន អញ្ញំ ចិន្តេតិ, តស្សបិ ន សំសេយ្យ. អសម្ពុទ្ធន្តិ បរេហិ អញ្ញាតំ. ‘‘អសម្ពោធ’’ន្តិបិ បាឋោ, បរេសំ ពោធេតុំ អយុត្តន្តិ អត្ថោ. តិតិក្ខតីតិ តស្ស អក្កោសម្បិ បរិភាសម្បិ បហារម្បិ ទាសោ វិយ ហុត្វា អធិវាសេតិ. មន្តិនន្តិ មន្តិតំ, មន្តីនំ វា អន្តរេ យាវន្តោ ជានន្តីតិ អត្ថោ. តាវន្តោតិ តេ គុយ្ហជាននកេ បដិច្ច តត្តកា តស្ស ឧព្ពេគា សន្តាសា ឧប្បជ្ជន្តិ. ន វិស្សជេតិ ន វិស្សជ្ជេយ្យ បរំ ន ជានាបេយ្យ. វិវិច្ចាតិ សចេ ទិវា រហស្សំ មន្តេតុកាមោ ហោតិ, វិវិត្តំ ឱកាសំ ការេត្វា សុប្បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ មន្តេយ្យ. នាតិវេលន្តិ រត្តិំ រហស្សំ កថេន្តោ បន អតិវេលំ មរិយាទាតិក្កន្តំ មហាសទ្ទំ ករោន្តោ គិរំ នប្បមុញ្ចេយ្យ. ឧបស្សុតិកា ហីតិ មន្តនដ្ឋានំ ឧបគន្ត្វា តិរោកុដ្ដាទីសុ ឋត្វា សោតារោ. តស្មាតិ មហារាជ, តេន ការណេន សោ មន្តោ ខិប្បមេវ ភេទមុបាគមីតិ.
រាជា ¶ មហាសត្តស្ស កថំ សុត្វា ‘‘ឯតេ សយំ រាជវេរិនោ ហុត្វា បណ្ឌិតំ មម វេរិំ ករោន្តី’’តិ កុជ្ឈិត្វា ‘‘គច្ឆថ នេ នគរា និក្ខមាបេត្វា សូលេសុ វា ឧត្តាសេថ, សីសានិ វា តេសំ ឆិន្ទថា’’តិ អាណាបេសិ. តេសុ បច្ឆាពាហំ ពន្ធិត្វា ចតុក្កេ ចតុក្កេ កសាហិ បហារសហស្សំ ទត្វា នីយមានេសុ បណ្ឌិតោ ‘‘ទេវ, ឥមេ តុម្ហាកំ បោរាណកា អមច្ចា, ខមថ នេសំ អបរាធ’’ន្តិ ¶ រាជានំ ខមាបេសិ. រាជា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘សាធូ’’តិ តេ បក្កោសាបេត្វា តស្សេវ ទាសេ កត្វា អទាសិ. សោ បន តេ តត្ថេវ ភុជិស្សេ អកាសិ. រាជា ‘‘តេន ហិ មម វិជិតេ មា វសន្តូ’’តិ បព្ពាជនីយកម្មំ អាណាបេសិ. បណ្ឌិតោ ‘‘ខមថ, ទេវ, ឯតេសំ អន្ធពាលានំ ទោស’’ន្តិ ខមាបេត្វា តេសំ ឋានន្តរានិ បុន បាកតិកានិ ការេសិ. រាជា ‘‘បច្ចាមិត្តេសុបិ តាវស្ស ឯវរូបា មេត្តា ភវតិ, អញ្ញេសុ ជនេសុ កថំ ន ភវិស្សតី’’តិ បណ្ឌិតស្ស អតិវិយ បសន្នោ អហោសិ. តតោ បដ្ឋាយ ចត្តារោ បណ្ឌិតា ឧទ្ធតទាឋា វិយ សប្បា និព្ពិសា ហុត្វា កិញ្ចិ កថេតុំ នាសក្ខិំសុ.
បញ្ចបណ្ឌិតបញ្ហោ និដ្ឋិតោ.
និដ្ឋិតា ច បរិភិន្ទកថា.
យុទ្ធបរាជយកណ្ឌំ
តតោ ¶ បដ្ឋាយ បណ្ឌិតោវ រញ្ញោ អត្ថញ្ច ធម្មញ្ច អនុសាសតិ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘រញ្ញោ សេតឆត្តមត្តមេវ, រជ្ជំ បន អហមេវ វិចារេមិ ¶ , មយា អប្បមត្តេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ. សោ នគរេ មហាបាការំ នាម ការេសិ, តថា អនុបាការញ្ច ទ្វារដ្ដាលកេ អន្តរដ្ដាលកេ ឧទកបរិខំ កទ្ទមបរិខំ សុក្ខបរិខន្តិ តិស្សោ បរិខាយោ ការេសិ, អន្តោនគរេ ជិណ្ណគេហានិ បដិសង្ខរាបេសិ, មហាបោក្ខរណិយោ ការេត្វា តាសុ ឧទកនិធានំ ការេសិ, នគរេ សព្ពកោដ្ឋាគារានិ ធញ្ញស្ស បូរាបេសិ, ហិមវន្តប្បទេសតោ កុលុបកតាបសេហិ កុទ្រូសកុមុទពីជានិ អាហរាបេសិ, ឧទកនិទ្ធមនានិ សោធាបេត្វា តត្ថ រោបាបេសិ, ពហិនគរេបិ ជិណ្ណសាលាបដិសង្ខរណកម្មំ ការេសិ. កិំ ការណា? អនាគតភយបដិពាហនត្ថំ. តតោ តតោ អាគតវាណិជកេបិ ‘‘សម្មា, តុម្ហេ កុតោ អាគតត្ថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អសុកដ្ឋានតោ’’តិ វុត្តេ ‘‘តុម្ហាកំ រញ្ញា កិំ បិយ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អសុកំ នាមា’’តិ វុត្តេ តេសំ សម្មានំ ការេត្វា ឧយ្យោជេត្វា ¶ អត្តនោ ឯកសតេ យោធេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘សម្មា, មយា ទិន្នេ បណ្ណាការេ គហេត្វា ឯកសតរាជធានិយោ គន្ត្វា ឥមេ បណ្ណាការេ អត្តនោ បិយកាមតាយ តេសំ រាជូនំ ទត្វា តេយេវ ឧបដ្ឋហន្តា តេសំ កិរិយំ វា មន្តំ វា ញត្វា មយ្ហំ សាសនំ បេសេន្តា តត្ថេវ វសថ, អហំ វោ បុត្តទារំ បោសេស្សាមី’’តិ វត្វា កេសញ្ចិ កុណ្ឌលេ, កេសញ្ចិ បាទុកាយោ, កេសញ្ចិ ខគ្គេ, កេសញ្ចិ សុវណ្ណមាលាយោ អក្ខរានិ ឆិន្ទិត្វា ‘‘យទា មម កិច្ចំ អត្ថិ, តទា បញ្ញាយន្តូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា តេសំ ហត្ថេ ទត្វា បេសេសិ. តេ តត្ថ តត្ថ គន្ត្វា តេសំ តេសំ រាជូនំ បណ្ណាការំ ទត្វា ‘‘កេនត្ថេនាគតា’’តិ វុត្តេ ‘‘តុម្ហេវ ឧបដ្ឋាតុំ អាគតម្ហា’’តិ វត្វា ‘‘កុតោ អាគតត្ថា’’តិ បុដ្ឋា អាគតដ្ឋានំ អវត្វា អញ្ញានិ ឋានានិ អាចិក្ខិត្វា ‘‘តេន ហិ សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិតេ ឧបដ្ឋហន្តា តេសំ អព្ភន្តរិកា អហេសុំ.
តទា កបិលរដ្ឋេ សង្ខពលកោ នាម រាជា អាវុធានិ សជ្ជាបេសិ, សេនំ សង្កឌ្ឍិ. តស្ស សន្តិកេ ឧបនិក្ខិត្តកបុរិសោ បណ្ឌិតស្ស សាសនំ បេសេសិ ‘‘សាមិ, មយំ ឥធ បវត្តិំ ‘ឥទំ នាម ករិស្សតី’តិ ន ជានាម, អាវុធានិ សជ្ជាបេតិ, សេនំ សង្កឌ្ឍតិ, តុម្ហេ បុរិសវិសេសេ បេសេត្វា ឥទំ បវត្តិំ តថតោ ជានាថា’’តិ. អថ មហាសត្តោ សុវបោតកំ អាមន្តេត្វា ‘‘សម្ម, កបិលរដ្ឋេ សង្ខពលកោ នាម រាជា អាវុធានិ សជ្ជាបេសិ, ត្វំ តត្ថ គន្ត្វា ‘ឥមំ នាម ករោតី’តិ តថតោ ញត្វា សកលជម្ពុទីបំ ¶ អាហិណ្ឌិត្វា មយ្ហំ បវត្តិំ អាហរាហី’’តិ វត្វា មធុលាជេ ខាទាបេត្វា មធុបានីយំ បាយេត្វា សតបាកសហស្សបាកេហិ តេលេហិ បក្ខន្តរំ មក្ខេត្វា បាចីនសីហបញ្ជរេ ¶ ឋត្វា វិស្សជ្ជេសិ. សោបិ តត្ថ គន្ត្វា តស្ស បុរិសស្ស សន្តិកា តស្ស រញ្ញោ បវត្តិំ តថតោ ញត្វា សកលជ