អដ្ឋកថា > សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) > ខុទ្ទកនិកាយ (អដ្ឋកថា)

VRI Vol 6
MMR Vol 6
PTS Vol 6

Misc. Paragraph

ខុទ្ទកនិកាយេ

ជាតក-អដ្ឋកថា

(ឆដ្ឋោ ភាគោ)

២២. មហានិបាតោ

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

មា ¶ ¶ ¶ បណ្ឌិច្ចយំ វិភាវយាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាភិនិក្ខមនំ អារព្ភ កថេសិ. ឯកទិវសញ្ហិ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ សន្និសិន្នា ភគវតោ នេក្ខម្មបារមិំ វណ្ណយន្តា និសីទិំសុ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ភិក្ខវេ, ឥទានិ មម បូរិតបារមិស្ស រជ្ជំ ឆឌ្ឌេត្វា មហាភិនិក្ខមនំ ¶ នាម អនច្ឆរិយំ. អហញ្ហិ បុព្ពេ អបរិបក្កេ ញាណេ បារមិយោ បូរេន្តោបិ រជ្ជំ ឆឌ្ឌេត្វា និក្ខន្តោយេវា’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ កាសិរដ្ឋេ ពារាណសិយំ កាសិរាជា នាម ធម្មេន រជ្ជំ ការេសិ. តស្ស សោឡសសហស្សា ឥត្ថិយោ អហេសុំ. តាសុ ឯកាបិ បុត្តំ វា ធីតរំ វា ន លភិ. នាគរា ‘‘អម្ហាកំ រញ្ញោ វំសានុរក្ខកោ ឯកោបិ បុត្តោ នត្ថី’’តិ រាជង្គណេ សន្និបតិត្វា កុសជាតកេ (ជា. ២.២០.១ អាទយោ) អាគតនយេនេវ រាជានំ ឯវមាហំសុ ‘‘ទេវ, បុត្តំ បត្ថេថា’’តិ. រាជា ¶ តេសំ វចនំ សុត្វា សោឡសសហស្សា ឥត្ថិយោ ‘‘តុម្ហេ បុត្តំ បត្ថេថា’’តិ អាណាបេសិ. តា ចន្ទាទីនំ ទេវតានំ អាយាចនឧបដ្ឋានាទីនិ កត្វា បត្ថេន្តិយោបិ បុត្តំ វា ធីតរំ វា ន លភិំសុ. អគ្គមហេសី បនស្ស មទ្ទរាជធីតា ចន្ទាទេវី នាម សីលសម្បន្នា អហោសិ. រាជា ‘‘ភទ្ទេ, ត្វម្បិ បុត្តំ បត្ថេហី’’តិ អាហ. សា បុណ្ណមទិវសេ ឧបោសថំ សមាទិយិត្វា ចូឡសយនេ និបន្នាវ អត្តនោ សីលំ អាវជ្ជេត្វា ‘‘សចាហំ អខណ្ឌសីលា ឥមិនា មេ សច្ចេន ¶ បុត្តោ ឧប្បជ្ជតូ’’តិ សច្ចកិរិយំ អកាសិ.

តស្សា សីលតេជេន សក្កស្ស ភវនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សក្កោ អាវជ្ជេន្តោ តំ ការណំ ញត្វា ‘‘ចន្ទាទេវី បុត្តំ បត្ថេតិ, ហន្ទាហំ បុត្តំ ទស្សាមី’’តិ តស្សានុច្ឆវិកំ បុត្តំ ឧបធារេន្តោ ពោធិសត្តំ បស្សិ. ពោធិសត្តោបិ តទាវីសតិវស្សានិ ពារាណសិយំ រជ្ជំ ការេត្វា តតោ ចុតោ ឧស្សទនិរយេ និព្ពត្តិត្វា អសីតិវស្សសហស្សានិ តត្ថ បច្ចិត្វា តតោ ចវិត្វា តាវតិំសភវនេ និព្ពត្តិ. តត្ថាបិ យាវតាយុកំ ឋត្វា តតោ ចវិត្វា ឧបរិទេវលោកំ គន្តុកាមោ អហោសិ. សក្កោ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘មារិស, តយិ មនុស្សលោកេ ឧប្បន្នេ បារមិយោ ច តេ បូរិស្សន្តិ, មហាជនស្ស វុឌ្ឍិ ច ភវិស្សតិ, អយំ កាសិរញ្ញោ ចន្ទាទេវី នាម អគ្គមហេសី បុត្តំ បត្ថេតិ, តស្សា កុច្ឆិយំ ឧប្បជ្ជាហី’’តិ វត្វា អញ្ញេសញ្ច ចវនធម្មានំ បញ្ចសតានំ ទេវបុត្តានំ បដិញ្ញំ គហេត្វា សកដ្ឋានមេវ អគមាសិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បញ្ចហិ ទេវបុត្តសតេហិ សទ្ធិំ ទេវលោកតោ ចវិត្វា សយំ ចន្ទាទេវិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. ឥតរេ បន ទេវបុត្តា អមច្ចភរិយានំ កុច្ឆីសុ បដិសន្ធិំ គណ្ហិំសុ.

តទា ចន្ទាទេវិយា កុច្ឆិ វជិរបុណ្ណា វិយ អហោសិ. សា គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតភាវំ ញត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ. តំ សុត្វា រាជា គព្ភស្ស បរិហារំ ទាបេសិ. សា បរិបុណ្ណគព្ភា ទសមាសច្ចយេន ធញ្ញបុញ្ញលក្ខណសម្បន្នំ បុត្តំ វិជាយិ. តំ ទិវសមេវ អមច្ចគេហេសុ បញ្ច កុមារសតានិ ជាយិំសុ. តស្មិំ ខណេ រាជា អមច្ចគណបរិវុតោ មហាតលេ និសិន្នោ អហោសិ. អថស្ស ¶ ‘‘បុត្តោ, តេ ទេវ, ជាតោ’’តិ អារោចយិំសុ. តេសំ វចនំ សុត្វា រញ្ញោ បុត្តបេមំ ឧប្បជ្ជិត្វា ឆវិយាទីនិ ឆិន្ទិត្វា អដ្ឋិមិញ្ជំ ¶ អាហច្ច អដ្ឋាសិ, អព្ភន្តរេ បីតិ ឧប្បជ្ជិ, ហទយំ សីតលំ ជាតំ. សោ អមច្ចេ បុច្ឆិ ‘‘តុដ្ឋា នុ ខោ តុម្ហេ, មម បុត្តោ ជាតោ’’តិ? ‘‘កិំ កថេថ, ទេវ, មយំ បុព្ពេ អនាថា, ឥទានិ បន សនាថា ជាតា, សាមិកោ នោ លទ្ធោ’’តិ អាហំសុ. រាជា មហាសេនគុត្តំ បក្កោសាបេត្វា អាណាបេសិ ‘‘មម បុត្តស្ស បរិវារោ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, គច្ឆ ត្វំ អមច្ចគេហេសុ អជ្ជ ជាតា ទារកា កិត្តកា នាមាតិ ឱលោកេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា អមច្ចគេហានិ គន្ត្វា ឱលោកេន្តោ បញ្ច កុមារសតានិ ទិស្វា បុនាគន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ.

រាជា បញ្ចន្នំ ទារកសតានំ កុមារបសាធនានិ បេសេត្វា បុន បញ្ច ធាតិសតានិ ច ទាបេសិ. មហាសត្តស្ស បន អតិទីឃាទិទោសវជ្ជិតា ¶ អលម្ពត្ថនិយោ មធុរថញ្ញាយោ ចតុសដ្ឋិ ធាតិយោ អទាសិ. អតិទីឃាយ ហិ ឥត្ថិយា បស្សេ និសីទិត្វា ថញ្ញំ បិវតោ ទារកស្ស គីវា ទីឃា ហោតិ, អតិរស្សាយ បស្សេ និសីទិត្វា ថញ្ញំ បិវន្តោ ទារកោ និប្បីឡិតខន្ធដ្ឋិកោ ហោតិ, អតិកិសាយ បស្សេ និសីទិត្វា ថញ្ញំ បិវតោ ទារកស្ស ឩរូ រុជ្ជន្តិ, អតិថូលាយ បស្សេ និសីទិត្វា ថញ្ញំ បិវន្តោ ទារកោ បក្ខបាទោ ហោតិ, អតិកាឡិកាយ ខីរំ អតិសីតលំ ហោតិ, អតិឱទាតាយ ខីរំ អតិឧណ្ហំ ហោតិ, លម្ពត្ថនិយា បស្សេ និសីទិត្វា ថញ្ញំ បិវន្តោ ទារកោ និប្បីឡិតនាសិកោ ហោតិ. កាសានញ្ច បន ឥត្ថីនំ ខីរំ អតិអម្ពិលំ ហោតិ, សាសានញ្ច បន ឥត្ថីនំ ខីរំ អតិកដុកាទិភេទំ ហោតិ, តស្មា តេ សព្ពេបិ ទោសេ វិវជ្ជេត្វា អលម្ពត្ថនិយោ មធុរថញ្ញាយោ ចតុសដ្ឋិ ធាតិយោ ទត្វា មហន្តំ សក្ការំ កត្វា ចន្ទាទេវិយាបិ វរំ អទាសិ. សាបិ គហិតកំ កត្វា ឋបេសិ.

រាជា កុមារស្ស នាមគ្គហណទិវសេ លក្ខណបាឋកេ ព្រាហ្មណេ បក្កោសាបេត្វា តេសំ មហន្តំ សក្ការំ កត្វា កុមារស្ស អន្តរាយាភាវំ បុច្ឆិ. តេ តស្ស លក្ខណសម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘មហារាជ, ធញ្ញបុញ្ញលក្ខណសម្បន្នោ អយំ កុមារោ, តិដ្ឋតុ ឯកទីបោ, ទ្វិសហស្សបរិវារានំ ចតុន្នម្បិ មហាទីបានំ រជ្ជំ ការេតុំ សមត្ថោ ហោតិ, នាស្ស កោចិ អន្តរាយោ ¶ បញ្ញាយតី’’តិ វទិំសុ. រាជា តេសំ វចនំ សុត្វា តុស្សិត្វា កុមារស្ស នាមំ ករោន្តោ យស្មា កុមារស្ស ជាតទិវសេ សកលកាសិរដ្ឋេ ទេវោ វស្សិ, យស្មា ច រញ្ញោ ចេវ អមច្ចានញ្ច ហទយំ សីតលំ ជាតំ, យស្មា ច តេមយមានោ ជាតោ, តស្មា ‘‘តេមិយកុមារោ’’តិស្ស នាមំ អកាសិ. អថ នំ ធាតិយោ ឯកមាសិកំ អលង្ករិត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ អានយិំសុ. រាជា បិយបុត្តំ អាលិង្គិត្វា សីសេ ចុម្ពិត្វា អង្កេ និសីទាបេត្វា រមយមានោ និសីទិ.

តស្មិំ ¶ ខណេ ចត្តារោ ចោរា អានីតា. រាជា តេ ទិស្វា ‘‘តេសុ ឯកស្ស ចោរស្ស សកណ្ដកាហិ កសាហិ បហារសហស្សំ ករោថ, ឯកស្ស សង្ខលិកាយ ពន្ធិត្វា ពន្ធនាគារបវេសនំ ករោថ, ឯកស្ស សរីរេ សត្តិបហារំ ករោថ, ឯកស្ស សូលារោបនំ ករោថា’’តិ អាណាបេសិ. អថ មហាសត្តោ បិតុ វចនំ សុត្វា ភីតតសិតោ ហុត្វា ‘‘អហោ មម បិតា រជ្ជំ និស្សាយ អតិភារិយំ និរយគាមិកម្មំ អកាសី’’តិ ចិន្តេសិ. បុនទិវសេ បន តំ សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា អលង្កតសិរិសយនេ និបជ្ជាបេសុំ. សោ ថោកំ និទ្ទាយិត្វា បពុទ្ធោ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា សេតច្ឆត្តំ ឱលោកេន្តោ មហន្តំ សិរិវិភវំ បស្សិ. អថស្ស បកតិយាបិ ភីតតសិតស្ស អតិរេកតរំ ភយំ ឧប្បជ្ជិ. សោ ‘‘កុតោ នុ ¶ ខោ អហំ ឥមំ ចោរគេហំ អាគតោម្ហី’’តិ ឧបធារេន្តោ ជាតិស្សរញាណេន ទេវលោកតោ អាគតភាវំ ញត្វា តតោ បរំ ឱលោកេន្តោ ឧស្សទនិរយេ បក្កភាវំ បស្សិ, តតោ បរំ ឱលោកេន្តោ តស្មិំយេវ នគរេ រាជភាវំ អញ្ញាសិ.

អថស្ស ‘‘អហំ វីសតិវស្សានិ ពារាណសិយំ រជ្ជំ ការេត្វា អសីតិវស្សសហស្សានិ ឧស្សទនិរយេ បច្ចិំ, ឥទានិ បុនបិ ឥមស្មិំយេវ ចោរគេហេ និព្ពត្តោម្ហិ, បិតា មេ ហិយ្យោ ចតូសុ ចោរេសុ អានីតេសុ តថារូបំ ផរុសំ និរយសំវត្តនិកំ កថំ កថេសិ, សចាហំ រជ្ជំ ការេស្សាមិ, បុនបិ និរយេ និព្ពត្តិត្វា មហាទុក្ខំ អនុភវិស្សាមី’’តិ អាវជ្ជេន្តស្ស មហន្តំ ភយំ ឧប្បជ្ជិ. ពោធិសត្តស្ស កញ្ចនវណ្ណំ សរីរំ ហត្ថេន បរិមទ្ទិតំ បទុមំ វិយ មិលាតំ ទុព្ពណ្ណំ អហោសិ. សោ ‘‘កថំ នុ ខោ ឥមម្ហា ចោរគេហា មុច្ចេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ និបជ្ជិ. អថ នំ ឯកស្មិំ អត្តភាវេ មាតុភូតបុព្ពា ឆត្តេ ¶ អធិវត្ថា ទេវធីតា អស្សាសេត្វា ‘‘តាត តេមិយកុមារ, មា ភាយិ, មា សោចិ, មា ចិន្តយិ. សចេ ឥតោ មុច្ចិតុកាមោសិ, ត្វំ អបីឋសប្បីបិ បីឋសប្បី វិយ ហោហិ, អពធិរោបិ ពធិរោ វិយ ហោហិ, អមូគោបិ មូគោ វិយ ហោហិ, ឥមានិ តីណិ អង្គានិ អធិដ្ឋាយ អត្តនោ បណ្ឌិតភាវំ មា បកាសេហី’’តិ វត្វា បឋមំ គាថមាហ –

‘‘មា បណ្ឌិច្ចយំ វិភាវយ, ពាលមតោ ភវ សព្ពបាណិនំ;

សព្ពោ តំ ជនោ ឱចិនាយតុ, ឯវំ តវ អត្ថោ ភវិស្សតី’’តិ.

តត្ថ បណ្ឌិច្ចយន្តិ បណ្ឌិច្ចំ, អយមេវ វា បាឋោ. ពាលមតោតិ ពាលោ ឥតិ សម្មតោ. សព្ពោ ជនោតិ សកលោ អន្តោជនោ ចេវ ពហិជនោ ច. ឱចិនាយតូតិ ‘‘នីហរថេតំ កាឡកណ្ណិ’’ន្តិ អវមញ្ញតុ, អវជានាតូតិ អត្ថោ.

សោ តស្សា វចនេន អស្សាសំ បដិលភិត្វា –

‘‘ករោមិ ¶ តេ តំ វចនំ, យំ មំ ភណសិ ទេវតេ;

អត្ថកាមាសិ មេ អម្ម, ហិតកាមាសិ ទេវតេ’’តិ. –

ឥមំ គាថំ វត្វា តានិ តីណិ អង្គានិ អធិដ្ឋាសិ. សា ច ទេវធីតា អន្តរធាយិ. រាជា បុត្តស្ស អនុក្កណ្ឋនត្ថាយ តានិ បញ្ច កុមារសតានិ តស្ស សន្តិកេយេវ ឋបេសិ. តេ ទារកា ថញ្ញត្ថាយ រោទន្តិ បរិទេវន្តិ. មហាសត្តោ បន និរយភយតជ្ជិតោ ‘‘រជ្ជតោ មេ សុស្សិត្វា មតមេវ សេយ្យោ’’តិ ន រោទតិ ន បរិទេវតិ. អថស្ស ធាតិយោ តំ បវត្តិំ ញត្វា ចន្ទាទេវិយា ¶ អារោចយិំសុ. សាបិ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា នេមិត្តកេ ព្រាហ្មណេ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ. អថ ព្រាហ្មណា អាហំសុ ‘‘ទេវ, កុមារស្ស បកតិវេលំ អតិក្កមិត្វា ថញ្ញំ ទាតុំ វដ្ដតិ, ឯវំ សោ រោទមានោ ថនំ ទឡ្ហំ គហេត្វា សយមេវ បិវិស្សតី’’តិ. តតោ បដ្ឋាយ ធាតិយោ កុមារស្ស បកតិវេលំ អតិក្កមិត្វា ថញ្ញំ ទេន្តិ. ទទមានា ច កទាចិ ឯកវារំ អតិក្កមិត្វា ទេន្តិ, កទាចិ សកលទិវសំ ខីរំ ន ទេន្តិ.

សោ ¶ និរយភយតជ្ជិតោ សុស្សន្តោបិ ថញ្ញត្ថាយ ន រោទតិ, ន បរិទេវតិ. អថ នំ អរោទន្តម្បិ ទិស្វា ‘‘បុត្តោ មេ ឆាតោ’’តិ មាតា វា ថញ្ញំ បាយេតិ, កទាចិ ធាតិយោ វា បាយេន្តិ. សេសទារកា ថញ្ញំ អលទ្ធវេលាយមេវ រោទន្តិ បរិទេវន្តិ. មហាសត្តោ បន និរយភយតជ្ជិតោ ន រោទតិ, ន បរិទេវតិ, ន និទ្ទាយតិ, ន ហត្ថបាទេ សមិញ្ជតិ, ន សទ្ទំ ករោតិ. អថស្ស ធាតិយោ ‘‘បីឋសប្បីនំ ហត្ថបាទា នាម ន ឯវរូបា ហោន្តិ, មូគានំ ហនុកបរិយោសានំ នាម ន ឯវរូបំ ហោតិ, ពធិរានំ កណ្ណសោតានិ នាម ន ឯវរូបានិ ហោន្តិ, ភវិតព្ពមេត្ថ ការណេន, វីមំសិស្សាម ន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ខីរេន តាវ នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ សកលទិវសំ ខីរំ ន ទេន្តិ. សោ សុស្សន្តោបិ ខីរត្ថាយ សទ្ទំ ន ករោតិ. អថស្ស មាតា ‘‘បុត្តោ មេ ឆាតោ’’តិ សយមេវ ថញ្ញំ បាយេតិ. ឯវំ អន្តរន្តរា ខីរំ អទត្វា ឯកសំវច្ឆរំ វីមំសន្តាបិស្ស អន្តរំ ន បស្សិំសុ.

តតោ អមច្ចាទយោ រញ្ញោ អារោចេសុំ ‘‘ឯកវស្សិកទារកា នាម បូវខជ្ជកំ បិយាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ បញ្ច កុមារសតានិ តស្ស សន្តិកេយេវ និសីទាបេត្វា នានាបូវខជ្ជកានិ ឧបនាមេត្វា ពោធិសត្តស្ស អវិទូរេ ឋបេត្វា ‘‘យថារុចិ តានិ បូវខជ្ជកានិ ¶ គណ្ហថា’’តិ បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ តិដ្ឋន្តិ. សេសទារកា កលហំ ករោន្តា អញ្ញមញ្ញំ បហរន្តា តំ តំ គហេត្វា ខាទន្តិ. មហាសត្តោ បន អត្តានំ ឱវទិត្វា ‘‘តាត តេមិយកុមារ, និរយភយំ ឥច្ឆន្តោ បូវខជ្ជកំ ឥច្ឆាហី’’តិ និរយភយតជ្ជិតោ បូវខជ្ជកំ ន ឱលោកេសិ. ឯវំ បូវខជ្ជកេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.

តតោ ‘‘ទ្វិវស្សិកទារកា នាម ផលាផលំ បិយាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ នានាផលានិ ឧបនាមេត្វា ពោធិសត្តស្ស អវិទូរេ ឋបេត្វា វីមំសិំសុ. សេសទារកា ¶ កលហំ កត្វា យុជ្ឈន្តា តំ តំ គហេត្វា ខាទន្តិ. សោ និរយភយតជ្ជិតោ តម្បិ ន ឱលោកេសិ. ឯវំ ផលាផលេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.

តតោ ‘‘តិវស្សិកទារកា នាម កីឡនភណ្ឌកំ បិយាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ នានាសុវណ្ណមយានិ ហត្ថិអស្សរូបកាទីនិ ការាបេត្វា ពោធិសត្តស្ស អវិទូរេ ឋបេសុំ. សេសទារកា អញ្ញមញ្ញំ វិលុម្បន្តា គណ្ហិំសុ. មហាសត្តោ បន ន កិញ្ចិ ឱលោកេសិ. ឯវំ កីឡនភណ្ឌកេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.

តតោ ¶ ‘‘ចតុវស្សិកទារកា នាម ភោជនំ បិយាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ នានាភោជនានិ ឧបនាមេសុំ. សេសទារកា តំ បិណ្ឌំ បិណ្ឌំ កត្វា ភុញ្ជន្តិ. មហាសត្តោ បន អត្តានំ ឱវទិត្វា ‘‘តាត តេមិយកុមារ, អលទ្ធភោជនានំ តេ អត្តភាវានំ គណនា នាម នត្ថី’’តិ និរយភយតជ្ជិតោ តម្បិ ន ឱលោកេសិ. អថស្ស មាតា សយមេវ ហទយេន ភិជ្ជមានេន វិយ អសហន្តេន សហត្ថេន ភោជនំ ភោជេសិ. ឯវំ ភោជនេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.

តតោ ‘‘បញ្ចវស្សិកទារកា នាម អគ្គិនោ ភាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ រាជង្គណេ អនេកទ្វារយុត្តំ មហន្តំ គេហំ ការេត្វា តាលបណ្ណេហិ ឆាទេត្វា តំ សេសទារកេហិ បរិវុតំ តស្ស មជ្ឈេ និសីទាបេត្វា អគ្គិំ ទេន្តិ. សេសទារកា អគ្គិំ ទិស្វា វិរវន្តា បលាយិំសុ. មហាសត្តោ បន ចិន្តេសិ ‘‘និរយអគ្គិសន្តាបនតោ ឥទមេវ អគ្គិសន្តាបនំ សតគុណេន សហស្សគុណេន សតសហស្សគុណេន វរតរ’’ន្តិ និរោធសមាបន្នោ មហាថេរោ វិយ និច្ចលោវ អហោសិ. អថ នំ អគ្គិម្ហិ អាគច្ឆន្តេ គហេត្វា អបនេន្តិ. ឯវំ អគ្គិនាបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.

តតោ ¶ ‘‘ឆវស្សិកទារកា នាម មត្តហត្ថិនោ ភាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ ឯកំ ហត្ថិំ សុសិក្ខិតំ សិក្ខាបេត្វា ពោធិសត្តំ សេសទារកេហិ បរិវុតំ រាជង្គណេ និសីទាបេត្វា តំ ហត្ថិំ មុញ្ចន្តិ. សោ កោញ្ចនាទំ នទន្តោ សោណ្ឌាយ ភូមិយំ បោថេន្តោ ភយំ ទស្សេន្តោ អាគច្ឆតិ. សេសទារកា តំ ទិស្វា មរណភយភីតា ទិសាវិទិសាសុ បលាយិំសុ. មហាសត្តោ បន មត្តហត្ថិំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘ចណ្ឌនិរយេ បច្ចនតោ ចណ្ឌហត្ថិនោ ហត្ថេ មរណមេវ សេយ្យោ’’តិ និរយភយតជ្ជិតោ តត្ថេវ និសីទិ. សុសិក្ខិតោ ហត្ថី មហាសត្តំ បុប្ផកលាបំ វិយ ឧក្ខិបិត្វា អបរាបរំ កត្វា អកិលមេត្វាវ គច្ឆតិ. ឯវំ ហត្ថិនាបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.

តតោ ‘‘សត្តវស្សិកទារកា នាម សប្បស្ស ភាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ ពោធិសត្តំ សេសទារកេហិ សទ្ធិំ រាជង្គណេ និសីទាបេត្វា ឧទ្ធដទាឋេ កតមុខពន្ធេ សប្បេ វិស្សជ្ជេសុំ. សេសទារកា តេ ទិស្វា វិរវន្តា បលាយិំសុ. មហាសត្តោ បន និរយភយំ អាវជ្ជេត្វា ‘‘ចណ្ឌសប្បស្ស ¶ មុខេ វិនាសមេវ វរតរ’’ន្តិ និរោធសមាបន្នោ មហាថេរោ វិយ និច្ចលោវ អហោសិ. អថស្ស សប្បោ សកលសរីរំ វេឋេត្វា មត្ថកេ ផណំ កត្វា អច្ឆិ. តទាបិ សោ និច្ចលោវ អហោសិ. ឯវំ សប្បេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ ¶ .

តតោ ‘‘អដ្ឋវស្សិកទារកា នាម នដសមជ្ជំ បិយាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ តំ បញ្ចទារកសតេហិ សទ្ធិំ រាជង្គណេ និសីទាបេត្វា នដសមជ្ជំ ការាបេសុំ. សេសទារកា តំ នដសមជ្ជំ ទិស្វា ‘‘សាធុ សាធូ’’តិ វទន្តា មហាហសិតំ ហសន្តិ. មហាសត្តោ បន ‘‘និរយេ និព្ពត្តកាលេ តវ ខណមត្តម្បិ ហាសោ វា សោមនស្សំ វា នត្ថី’’តិ និរយភយំ អាវជ្ជេត្វា និច្ចលោវ អហោសិ, តំ ន ឱលោកេសិ. ឯវំ នដសមជ្ជេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.

តតោ ‘‘នវវស្សិកទារកា នាម អសិនោ ភាយន្តិ, តេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ តំ បញ្ចទារកសតេហិ សទ្ធិំ រាជង្គណេ និសីទាបេត្វា ទារកានំ កីឡនកាលេ ឯកោ បុរិសោ ផលិកវណ្ណំ អសិំ គហេត្វា បរិព្ភមន្តោ នទន្តោ វគ្គន្តោ តាសេន្តោ លង្ឃន្តោ អប្ផោដេន្តោ មហាសទ្ទំ ករោន្តោ ‘‘កាសិរញ្ញោ កិរ កាឡកណ្ណី ឯកោ បុត្តោ អត្ថិ, សោ កុហិំ, សីសមស្ស ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ អភិធាវតិ. តំ បុរិសំ ទិស្វា សេសទារកា ភីតតសិតា ហុត្វា វិរវន្តា ទិសាវិទិសាសុ បលាយិំសុ. មហាសត្តោ បន និរយភយំ អាវជ្ជេត្វា អជានន្តោ វិយ និសីទិ. អថ ¶ នំ សោ បុរិសោ អសិនា សីសេ បរាមសិត្វា ‘‘សីសំ តេ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ តាសេន្តោបិ តាសេតុំ អសក្កោន្តោ អបគមិ. ឯវំ ខគ្គេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.

តតោ ទសវស្សិកកាលេ បនស្ស ពធិរភាវវីមំសនត្ថំ សិរិសយនេ និសីទាបេត្វា សាណិយា បរិក្ខិបាបេត្វា ចតូសុ បស្សេសុ ឆិទ្ទានិ កត្វា តស្ស អទស្សេត្វា ហេដ្ឋាសយនេ សង្ខធមកេ និសីទាបេត្វា ឯកប្បហារេនេវ សង្ខេ ធមាបេន្តិ, ឯកនិន្នាទំ អហោសិ. អមច្ចា ចតូសុ បស្សេសុ ឋត្វា សាណិយា ឆិទ្ទេហិ ឱលោកេន្តាបិ មហាសត្តស្ស ឯកទិវសម្បិ សតិសម្មោសំ វា ហត្ថបាទវិការំ វា ផន្ទនមត្តំ វា ន បស្សិំសុ. ឯវំ ឯកសំវច្ឆរំ សង្ខសទ្ទេនបិ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.

តតោ ¶ បរម្បិ ឯកាទសវស្សិកកាលេ ឯកសំវច្ឆរំ តថេវ ភេរិសទ្ទេន វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.

តតោ ទ្វាទសវស្សិកកាលេ ‘‘ទីបេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ ‘‘រត្តិភាគេ អន្ធការេ ហត្ថំ វា បាទំ វា ផន្ទាបេតិ នុ ខោ, នោ’’តិ ឃដេសុ ទីបេ ជាលេត្វា សេសទីបេ និព្ពាបេត្វា ថោកំ អន្ធការេ សយាបេត្វា ឃដេហិ ទីបេ ឧក្ខិបិត្វា ឯកប្បហារេនេវ អាលោកំ កត្វា ឥរិយាបថំ ឧបធារេន្តិ. ឯវំ ទីបេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស កិញ្ចិ ផន្ទនមត្តម្បិ ន បស្សិំសុ.

តតោ តេរសវស្សិកកាលេ ‘‘ផាណិតេន ¶ នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ សកលសរីរំ ផាណិតេន មក្ខេត្វា ពហុមក្ខិកេ ឋានេ និបជ្ជាបេសុំ. មក្ខិកា ឧដ្ឋហន្តិ, តា តស្ស សកលសរីរំ បរិវារេត្វា សូចីហិ វិជ្ឈមានា វិយ ខាទន្តិ. សោ និរោធសមាបន្នោ មហាថេរោ វិយ និច្ចលោវ អហោសិ. ឯវំ ផាណិតេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស កិញ្ចិ ផន្ទនមត្តម្បិ ន បស្សិំសុ.

អថស្ស ចុទ្ទសវស្សិកកាលេ ‘‘ឥទានិ បនេស មហល្លកោ ជាតោ សុចិកាមោ អសុចិជិគុច្ឆកោ, អសុចិនា នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ តតោ បដ្ឋាយ នំ នេវ ន្ហាបេន្តិ ន ច អាចមាបេន្តិ. សោ ឧច្ចារបស្សាវំ កត្វា តត្ថេវ បលិបន្នោ សយតិ. ទុគ្គន្ធភាវេន បនស្ស អន្តរុធីនំ និក្ខមនកាលោ វិយ អហោសិ, អសុចិគន្ធេន មក្ខិកា ខាទន្តិ. សោ និច្ចលោវ អហោសិ ¶ . អថ នំ បរិវារេត្វា ឋិតា ធាតិយោ អាហំសុ ‘‘តាត តេមិយកុមារ, ត្វំ មហល្លកោ ជាតោ, កោ តំ សព្ពទា បដិជគ្គិស្សតិ, កិំ ន លជ្ជសិ, កស្មា និបន្នោសិ, ឧដ្ឋាយ តេ សរីរំ បដិជគ្គាហី’’តិ អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តិ. សោ តថារូបេ បដិកូលេ គូថរាសិម្ហិ និមុគ្គោបិ ទុគ្គន្ធភាវេន យោជនសតមត្ថកេ ឋិតានម្បិ ហទយុប្បតនសមត្ថស្ស គូថនិរយស្ស ទុគ្គន្ធភាវំ អាវជ្ជេត្វា និច្ចលោវ អហោសិ. ឯវំ អសុចិនាបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.

តតោ បន្នរសវស្សិកកាលេ ‘‘អង្គារេន នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ អថស្ស ហេដ្ឋាមញ្ចកេ អគ្គិកបល្លានិ ឋបយិំសុ ‘‘អប្បេវ នាម ឧណ្ហេន បីឡិតោ ¶ ទុក្ខវេទនំ អសហន្តោ វិប្ផន្ទនាការំ ទស្សេយ្យា’’តិ. អថស្ស សរីរេ ផោដានិ ឧដ្ឋហន្តិ. មហាសត្តោ ‘‘អវីចិនិរយសន្តាបោ យោជនសតមត្ថកេ ផរតិ, តម្ហា ទុក្ខតោ ឥទំ ទុក្ខំ សតគុណេន សហស្សគុណេន សតសហស្សគុណេន វរតរ’’ន្តិ អធិវាសេត្វា និច្ចលោវ អហោសិ. អថស្ស មាតាបិតរោ ភិជ្ជមានហទយា វិយ មនុស្សេ បដិក្កមាបេត្វា តំ តតោ អគ្គិសន្តាបនតោ អបនេត្វា ‘‘តាត តេមិយកុមារ, មយំ តវ អបីឋសប្បិអាទិភាវំ ជានាម. ន ហិ ឯតេសំ ឯវរូបានិ ហត្ថបាទកណ្ណសោតានិ ហោន្តិ, ត្វំ អម្ហេហិ បត្ថេត្វា លទ្ធបុត្តកោ, មា នោ នាសេហិ, សកលជម្ពុទីបេ វសន្តានំ រាជូនំ សន្តិកេ គរហតោ នោ មោចេហី’’តិ យាចិំសុ. ឯវំ សោ តេហិ យាចិតោបិ អសុណន្តោ វិយ ហុត្វា និច្ចលោវ និបជ្ជិ. អថស្ស មាតាបិតរោ រោទមានា បរិទេវមានា បដិក្កមន្តិ ¶ . ឯកទា មាតា ឯកិកា ឧបសង្កមិត្វា យាចតិ, ឯកទា បិតា ឯកកោវ ឧបសង្កមិត្វា យាចតិ. ឯវំ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.

អថស្ស សោឡសវស្សិកកាលេ អមច្ចព្រាហ្មណាទយោ ចិន្តយិំសុ ‘‘បីឋសប្បី វា ហោតុ, មូគោ វា ពធិរោ វា ហោតុ, វយេ បរិណតេ រជនីយេ អរជ្ជន្តា នាម នត្ថិ, ទុស្សនីយេ អទុស្សន្តា នាម នត្ថិ, សមយេ សម្បត្តេ បុប្ផវិកសនំ វិយ ហិ ធម្មតា ឯសា, នាដកានម្បិស្ស បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា តាហិ នំ វីមំសិស្សាមា’’តិ. តតោ ឧត្តមរូបធរា ទេវកញ្ញាយោ វិយ វិលាសសម្បន្នា នាដកិត្ថិយោ បក្កោសាបេត្វា ‘‘យា កុមារំ ហសាបេតុំ វា កិលេសេហិ ពន្ធិតុំ វា សក្កោតិ, សា តស្ស អគ្គមហេសី ភវិស្សតី’’តិ វត្វា កុមារំ គន្ធោទកេន ន្ហាបេត្វា ទេវបុត្តំ វិយ អលង្ករិត្វា ទេវវិមានសទិសេ សិរិគព្ភេ សុបញ្ញត្តេ សិរិសយនេ អារោបេត្វា គន្ធទាមបុប្ផទាមធូមវាសចុណ្ណាទីហិ អន្តោគព្ភំ ឯកគន្ធសមោទកំ កត្វា បដិក្កមិំសុ. អថ នំ តា ឥត្ថិយោ បរិវារេត្វា នច្ចគីតេហិ ចេវ មធុរវចនាទីហិ ច នានប្បការេហិ អភិរមាបេតុំ វាយមិំសុ. សោ ពុទ្ធិសម្បន្នតាយ តា ឥត្ថិយោ អនោលោកេត្វា ‘‘ឥមា ឥត្ថិយោ មម សរីរសម្ផស្សំ មា ¶ វិន្ទន្តូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា អស្សាសបស្សាសេ សន្និរុម្ភិ, អថស្ស សរីរំ ថទ្ធំ អហោសិ. តា តស្ស សរីរសម្ផស្សំ អវិន្ទន្តិយោ ហុត្វា ‘‘ថទ្ធសរីរោ ឯស, នាយំ មនុស្សោ, យក្ខោ ¶ ភវិស្សតី’’តិ ភីតតសិតា ហុត្វា អត្តានំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តិយោ បលាយិំសុ. ឯវំ នាដកេនបិ ឯកសំវច្ឆរំ អន្តរន្តរា វីមំសន្តាបិស្ស នេវ អន្តរំ បស្សិំសុ.

ឯវំ សោឡស សំវច្ឆរានិ សោឡសហិ មហាវីមំសាហិ ចេវ អនេកាហិ ខុទ្ទកវីមំសាហិ ច វីមំសមានាបិ តស្ស ចិត្តំ បរិគ្គណ្ហិតុំ នាសក្ខិំសុ.

តតោ រាជា វិប្បដិសារី ហុត្វា លក្ខណបាឋកេ ព្រាហ្មណេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តុម្ហេ កុមារស្ស ជាតកាលេ ‘ធញ្ញបុញ្ញលក្ខណសម្បន្នោ អយំ កុមារោ, នាស្ស កោចិ អន្តរាយោ បញ្ញាយតី’តិ មេ កថយិត្ថ, ឥទានិ បន សោ បីឋសប្បី មូគពធិរោ ជាតោ, កថា វោ ន សមេតី’’តិ អាហ. ព្រាហ្មណា វទិំសុ ‘‘មហារាជ, អាចរិយេហិ អទិដ្ឋកំ នាម នត្ថិ, អបិច ខោ បន, ទេវ, ‘រាជកុលេហិ បត្ថេត្វា លទ្ធបុត្តកោ កាឡកណ្ណី’តិ ¶ វុត្តេ ‘តុម្ហាកំ ទោមនស្សំ សិយា’តិ ន កថយិម្ហា’’តិ. អថ នេ រាជា ឯវមាហ ‘‘ឥទានិ បន កិំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘មហារាជ, ឥមស្មិំ កុមារេ ឥមស្មិំ គេហេ វសន្តេ តយោ អន្តរាយា បញ្ញាយិស្សន្តិ – ជីវិតស្ស វា អន្តរាយោ, សេតច្ឆត្តស្ស វា អន្តរាយោ, អគ្គមហេសិយា វា អន្តរាយោ’’តិ. ‘‘តស្មា, ទេវ, បបញ្ចំ អកត្វា អវមង្គលរថេ អវមង្គលអស្សេ យោជេត្វា តត្ថ នំ និបជ្ជាបេត្វា បច្ឆិមទ្វារេន នីហរិត្វា អាមកសុសានេ ចតុព្ភិត្តិកំ អាវាដំ ខណិត្វា និខណិតុំ វដ្ដតី’’តិ. រាជា អន្តរាយភយេន ភីតោ តេសំ វចនំ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ.

តទា ចន្ទាទេវី តំ បវត្តិំ សុត្វា តុរិតតុរិតាវ ឯកិកា រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ‘‘ទេវ, តុម្ហេហិ មយ្ហំ វរោ ទិន្នោ, មយា ច គហិតកោ កត្វា ឋបិតោ, ឥទានិ តំ មេ ទេថា’’តិ យាចិ. ‘‘គណ្ហាហិ, ទេវី’’តិ. ‘‘ទេវ, បុត្តស្ស មេ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘កិំការណា, ទេវា’’តិ. ‘‘បុត្តោ, តេ ទេវិ, កាឡកណ្ណី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, យាវជីវំ អទទន្តាបិ សត្ត វស្សានិ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ឆ ¶ វស្សានិ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, បញ្ច វស្សានិ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ចត្តារិ វស្សានិ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, តីណិ វស្សានិ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ទ្វេ វស្សានិ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ¶ ហិ, ទេវ, ឯកវស្សំ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, សត្ត មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ឆ មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, បញ្ច មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ចត្តារិ មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, តីណិ មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ទ្វេ មាសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ឯកមាសំ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, អឌ្ឍមាសំ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. ‘‘ន សក្កា, ទេវី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, សត្ត ទិវសានិ រជ្ជំ ទេថា’’តិ. រាជា ‘‘សាធុ, ទេវិ, គណ្ហាហី’’តិ អាហ. សា តស្មិំ ខណេ បុត្តំ អលង្ការាបេត្វា ‘‘តេមិយកុមារស្ស ឥទំ រជ្ជ’’ន្តិ នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា សកលនគរំ អលង្ការាបេត្វា បុត្តំ ហត្ថិក្ខន្ធំ អារោបេត្វា សេតច្ឆត្តំ តស្ស មត្ថកេ ការាបេត្វា នគរំ បទក្ខិណំ កត្វា បុន អាគន្ត្វា អន្តោនគរំ បវេសេត្វា តំ សិរិសយនេ និបជ្ជាបេត្វា បិយបុត្តំ សព្ពរត្តិំ យាចិ ‘‘តាត តេមិយកុមារ, តំ និស្សាយ សោឡស វស្សានិ និទ្ទំ អលភិត្វា រោទមានាយ មេ អក្ខីនិ ឧបក្កានិ, សោកេន មេ ហទយំ ភិជ្ជមានំ វិយ អហោសិ, អហំ តវ អបីឋសប្បិអាទិភាវំ ជានាមិ, មា មំ អនាថំ ករី’’តិ. សា ឥមិនា ឧបាយេនេវ បុនទិវសេបិ បុនទិវសេបីតិ បញ្ច ទិវសានិ យាចិ.

អថ ឆដ្ឋេ ទិវសេ រាជា សុនន្ទំ នាម សារថិំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាត, សុនន្ទសារថិ ស្វេ បាតោវ អវមង្គលរថេ អវមង្គលអស្សេ យោជេត្វា កុមារំ តត្ថ និបជ្ជាបេត្វា បច្ឆិមទ្វារេន នីហរិត្វា អាមកសុសានេ ចតុព្ភិត្តិកំ អាវាដំ ខណិត្វា តត្ថ នំ បក្ខិបិត្វា កុទ្ទាលបិដ្ឋេន មត្ថកំ ភិន្ទិត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេត្វា ឧបរិ បំសុំ ទត្វា បថវិវឌ្ឍនកម្មំ ¶ កត្វា ន្ហត្វា ឯហី’’តិ អាណាបេសិ. សោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ សម្បដិច្ឆិ. អថ ឆដ្ឋម្បិ រត្តិំ ទេវី កុមារំ យាចិត្វា ‘‘តាត តេមិយកុមារ, តវ បិតា កាសិរាជា តំ ស្វេ បាតោវ អាមកសុសានេ និខណិតុំ អាណាបេសិ, ស្វេ បាតោវ មរណំ បាបុណិស្សសិ បុត្តា’’តិ អាហ. តំ សុត្វា មហាសត្តស្ស ‘‘តាត តេមិយកុមារ, សោឡស វស្សានិ តយា កតោ វាយាមោ ¶ ឥទានិ មត្ថកំ បក្កោ’’តិ ¶ ចិន្តេន្តស្ស អព្ភន្តរេ បីតិ ឧប្បជ្ជិ. មាតុយា បនស្ស ហទយំ ភិជ្ជមានំ វិយ អហោសិ, ឯវំ សន្តេបិ ‘‘មនោរថោ មត្ថកំ បាបុណិស្សតី’’តិ មាតុយា សទ្ធិំ នាលបិ.

អថស្សា រត្តិយា អច្ចយេន បាតោវ សុនន្ទោ សារថិ រថំ យោជេន្តោ ទេវតានុភាវេន មហាសត្តស្ស បារមិតានុភាវេន ច មង្គលរថេ មង្គលអស្សេ យោជេត្វា រថំ រាជទ្វារេ ឋបេត្វា មហាតលំ អភិរុហិត្វា សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា ទេវិំ វន្ទិត្វា ឯវមាហ – ‘‘ទេវិ, មយ្ហំ មា កុជ្ឈ, រញ្ញោ អាណា’’តិ វត្វា បុត្តំ អាលិង្គិត្វា និបន្នំ ទេវិំ បិដ្ឋិហត្ថេន អបនេត្វា បុប្ផកលាបំ វិយ កុមារំ ឧក្ខិបិត្វា បាសាទា ឱតរិ. តទា ចន្ទាទេវី ឧរំ បហរិត្វា មហន្តេន សទ្ទេន បរិទេវិត្វា មហាតលេ ឱហីយិ. អថ នំ មហាសត្តោ ឱលោកេត្វា ‘‘មយិ អកថេន្តេ មាតា ហទយេន ផលិតេន មរិស្សតី’’តិ កថេតុកាមោ ហុត្វាបិ ‘‘សចេ អហំ កថេស្សាមិ, សោឡស វស្សានិ កតោ វាយាមោ មេ មោឃោ ភវិស្សតិ, អកថេន្តោ បនាហំ អត្តនោ ច មាតាបិតូនញ្ច មហាជនស្ស ច បច្ចយោ ភវិស្សាមី’’តិ អធិវាសេសិ.

អថ នំ សារថិ រថំ អារោបេត្វា ‘‘បច្ឆិមទ្វារាភិមុខំ រថំ បេសេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា រថំ បេសេសិ. តទា មហាសត្តស្ស បារមិតានុភាវេន ទេវតាវិគ្គហិតោ ហុត្វា រថំ និវត្តាបេត្វា បាចីនទ្វារាភិមុខំ រថំ បេសេសិ, អថ រថចក្កំ ឧម្មារេ បតិហញ្ញិ. មហាសត្តោបិ តស្ស សទ្ទំ សុត្វា ‘‘មនោរថោ មេ មត្ថកំ បត្តោ’’តិ សុដ្ឋុតរំ តុដ្ឋចិត្តោ អហោសិ. រថោ នគរា និក្ខមិត្វា ទេវតានុភាវេន តិយោជនិកំ ឋានំ គតោ. តត្ថ វនឃដំ សារថិស្ស អាមកសុសានំ វិយ ឧបដ្ឋាសិ. សោ ‘‘ឥទំ ឋានំ ផាសុក’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា រថំ មគ្គា ឱក្កមាបេត្វា មគ្គបស្សេ ឋបេត្វា រថា ឱរុយ្ហ មហាសត្តស្ស អាភរណភណ្ឌំ ឱមុញ្ចិត្វា ភណ្ឌិកំ កត្វា ឯកមន្តំ ឋបេត្វា កុទ្ទាលំ អាទាយ រថស្ស អវិទូរេ ឋានេ ចតុព្ភិត្តិកំ អាវាដំ ខណិតុំ អារភិ.

តតោ ពោធិសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ មេ វាយាមកាលោ, អហញ្ហិ សោឡស វស្សានិ ហត្ថបាទេ ន ចាលេសិំ, កិំ នុ ខោ មេ ពលំ អត្ថិ, ឧទាហុ នោ’’តិ. សោ ឧដ្ឋាយ វាមហត្ថេន ទក្ខិណហត្ថំ, ទក្ខិណហត្ថេន វាមហត្ថំ ¶ ¶ បរាមសន្តោ ឧភោហិ ហត្ថេហិ បាទេ សម្ពាហិត្វា រថា ឱតរិតុំ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ. តាវទេវស្ស បាទបតិតដ្ឋានេ វាតបុណ្ណភស្តចម្មំ វិយ មហាបថវី អព្ភុគ្គន្ត្វា រថស្ស បច្ឆិមន្តំ អាហច្ច អដ្ឋាសិ. មហាសត្តោ រថា ឱតរិត្វា កតិបយេ វារេ អបរាបរំ ចង្កមិត្វា ‘‘ឥមិនាវ និយាមេន ឯកទិវសំ យោជនសតម្បិ មេ គន្តុំ ពលំ អត្ថី’’តិ ញត្វា ‘‘សចេ, សារថិ, មយា សទ្ធិំ វិរុជ្ឈេយ្យ, អត្ថិ នុ ខោ មេ តេន សហ បដិវិរុជ្ឈិតុំ ពល’’ន្តិ ឧបធារេន្តោ រថស្ស បច្ឆិមន្តំ ¶ គហេត្វា កុមារកានំ កីឡនយានកំ វិយ ឧក្ខិបិត្វា រថំ បរិព្ភមេន្តោ អដ្ឋាសិ. អថស្ស ‘‘អត្ថិ មេ តេន សហ បដិវិរុជ្ឈិតុំ ពល’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា បសាធនត្ថាយ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិ.

តំខណញ្ញេវ សក្កស្ស ភវនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ. សក្កោ អាវជ្ជេន្តោ តំ ការណំ ញត្វា ‘‘តេមិយកុមារស្ស មនោរថោ មត្ថកំ បត្តោ, ឥទានិ បសាធនត្ថាយ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, កិំ ឯតស្ស មានុសកេន បសាធនេនា’’តិ ទិព្ពបសាធនំ គាហាបេត្វា វិស្សកម្មទេវបុត្តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាត វិស្សកម្ម ទេវបុត្ត, ត្វំ គច្ឆ, កាសិរាជស្ស បុត្តំ តេមិយកុមារំ អលង្ករោហី’’តិ អាណាបេសិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តាវតិំសភវនតោ ឱតរិត្វា តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ទសហិ ទុស្សសហស្សេហិ វេឋនំ កត្វា ទិព្ពេហិ ចេវ មានុសកេហិ ច អលង្ការេហិ សក្កំ វិយ តំ អលង្ករិត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ. សោ ទេវរាជលីលាយ សារថិស្ស ខណនោកាសំ គន្ត្វា អាវាដតីរេ ឋត្វា បុច្ឆន្តោ តតិយំ គាថមាហ –

‘‘កិំ នុ សន្តរមានោវ, កាសុំ ខណសិ សារថិ;

បុដ្ឋោ មេ សម្ម អក្ខាហិ, កិំ កាសុយា ករិស្សសី’’តិ.

តំ សុត្វា សារថិ អាវាដំ ខណន្តោ ឧទ្ធំ អនោលោកេត្វាវ ចតុត្ថំ គាថាមាហ –

‘‘រញ្ញោ មូគោ ច បក្ខោ ច, បុត្តោ ជាតោ អចេតសោ;

សោម្ហិ រញ្ញា សមជ្ឈិដ្ឋោ, បុត្តំ មេ និខណំ វនេ’’តិ.

តត្ថ បក្ខោតិ បីឋសប្បី. ‘‘មូគោ’’តិ វចនេនេវ បនស្ស ពធិរភាវោបិ សិជ្ឈតិ ពធិរស្ស ហិ បដិវចនំ កថេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា. អចេតសោតិ អចិត្តកោ វិយ ជាតោ. សោឡស វស្សានិ អកថិតត្តា ឯវមាហ ¶ . សមជ្ឈិដ្ឋោតិ អាណត្តោ, បេសិតោតិ អត្ថោ. និខណំ វនេតិ វនេ និខណេយ្យាសិ.

‘‘ន ¶ ពធិរោ ន មូគោស្មិ, ន បក្ខោ ន ច វីកលោ;

អធម្មំ សារថិ កយិរា, មំ ចេ ត្វំ និខណំ វនេ.

‘‘ឩរូ ¶ ពាហុញ្ច មេ បស្ស, ភាសិតញ្ច សុណោហិ មេ;

អធម្មំ សារថិ កយិរា, មំ ចេ ត្វំ និខណំ វនេ’’តិ.

តត្ថ ន ពធិរោតិ សម្ម សារថិ, សចេ តំ រាជា ឯវរូបំ បុត្តំ មារាបេតុំ អាណាបេសិ, អហំ បន ឯវរូបោ ន ភវាមីតិ ទីបេតុំ ឯវមាហ. មំ ចេ ត្វំ និខណំ វនេតិ សចេ ពធិរភាវាទិវិរហិតំ ឯវរូបំ មំ វនេ និខណេយ្យាសិ, អធម្មំ កម្មំ ករេយ្យាសីតិ អត្ថោ. ‘‘ឩរូ’’តិ ឥទំ សោ បុរិមគាថំ សុត្វាបិ នំ អនោលោកេន្តមេវ ទិស្វា ‘‘អលង្កតសរីរមស្ស ទស្សេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ. តស្សត្ថោ – សម្ម សារថិ, ឥមេ កញ្ចនកទលិក្ខន្ធសទិសេ ឩរូ, កនកច្ឆវិំ ពាហុញ្ច មេ បស្ស, មធុរវចនញ្ច មេ សុណាហីតិ.

តតោ សារថិ ឯវំ ចិន្តេសិ ‘‘កោ នុ ខោ ឯស, អាគតកាលតោ បដ្ឋាយ អត្តានមេវ វណ្ណេតី’’តិ. សោ អាវាដខណនំ បហាយ ឧទ្ធំ ឱលោកេន្តោ តស្ស រូបសម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘អយំ បុរិសោ កោ នុ ខោ, មនុស្សោ វា ទេវោ វា’’តិ អជានន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ទេវតា នុសិ គន្ធព្ពោ, អទុ សក្កោ បុរិន្ទទោ;

កោ វា ត្វំ កស្ស វា បុត្តោ, កថំ ជានេមុ តំ មយ’’ន្តិ.

អថស្ស មហាសត្តោ អត្តានំ អាចិក្ខិត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ អាហ –

‘‘នម្ហិ ទេវោ ន គន្ធព្ពោ, នម្ហិ សក្កោ បុរិន្ទទោ;

កាសិរញ្ញោ អហំ បុត្តោ, យំ កាសុយា និហញ្ញសិ.

‘‘តស្ស រញ្ញោ អហំ បុត្តោ, យំ ត្វំ សម្មូបជីវសិ;

អធម្មំ សារថិ កយិរា, មំ ចេ ត្វំ និខណំ វនេ.

‘‘យស្ស ¶ រុក្ខស្ស ឆាយាយ, និសីទេយ្យ សយេយ្យ វា;

ន តស្ស សាខំ ភញ្ជេយ្យ, មិត្តទុព្ភោ ហិ បាបកោ.

‘‘យថា ¶ រុក្ខោ តថា រាជា, យថា សាខា តថា អហំ;

យថា ឆាយូបគោ បោសោ, ឯវំ ត្វមសិ សារថិ;

អធម្មំ សារថិ កយិរា, មំ ចេ ត្វំ និខណំ វនេ’’តិ.

តត្ថ និហញ្ញសីតិ និហនិស្សសិ. យំ ត្វំ ឯត្ថ និហនិស្សាមីតិ សញ្ញាយ កាសុំ ខណសិ, សោ អហន្តិ ទីបេតិ. សោ ‘‘រាជបុត្តោ អហ’’ន្តិ វុត្តេបិ ន សទ្ទហតិយេវ, មធុរកថាយ បនស្ស ពជ្ឈិត្វា ធម្មំ សុណន្តោ អដ្ឋាសិ. មិត្តទុព្ភោតិ បរិភុត្តឆាយស្ស រុក្ខស្ស បត្តំ វា សាខំ វា អង្កុរំ វា ភញ្ជន្តោ មិត្តឃាតកោ ហោតិ លាមកបុរិសោ, កិមង្គំ បន សាមិបុត្តឃាតកោ. ឆាយូបគោតិ បរិភោគត្ថាយ ឆាយំ ឧបគតោ បុរិសោ វិយ រាជានំ និស្សាយ ជីវមានោ ត្វន្តិ វទតិ.

សោ ឯវំ ¶ កថេន្តេបិ ពោធិសត្តេ ន សទ្ទហតិយេវ. អថ មហាសត្តោ ‘‘សទ្ទហាបេស្សាមិ ន’’ន្តិ ទេវតានំ សាធុការេន ចេវ អត្តនោ ឃោសេន ច វនឃដំ ឧន្នាទេន្តោ ទស មិត្តបូជគាថា នាម អារភិ –

‘‘បហូតភក្ខោ ភវតិ, វិប្បវុដ្ឋោ សកំឃរា;

ពហូ នំ ឧបជីវន្តិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.

‘‘យំ យំ ជនបទំ យាតិ, និគមេ រាជធានិយោ;

សព្ពត្ថ បូជិតោ ហោតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.

‘‘នាស្ស ចោរា បសាហន្តិ, នាតិមញ្ញន្តិ ខត្តិយា;

សព្ពេ អមិត្តេ តរតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.

‘‘អក្កុទ្ធោ សឃរំ ឯតិ, សភាយំ បដិនន្ទិតោ;

ញាតីនំ ឧត្តមោ ហោតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.

‘‘សក្កត្វា សក្កតោ ហោតិ, គរុ ហោតិ សគារវោ;

វណ្ណកិត្តិភតោ ហោតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.

‘‘បូជកោ ¶ ¶ លភតេ បូជំ, វន្ទកោ បដិវន្ទនំ;

យសោកិត្តិញ្ច បប្បោតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.

‘‘អគ្គិ យថា បជ្ជលតិ, ទេវតាវ វិរោចតិ;

សិរិយា អជហិតោ ហោតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.

‘‘គាវោ តស្ស បជាយន្តិ, ខេត្តេ វុត្តំ វិរូហតិ;

វុត្តានំ ផលមស្នាតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.

‘‘ទរិតោ បព្ពតាតោ វា, រុក្ខតោ បតិតោ នរោ;

ចុតោ បតិដ្ឋំ លភតិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ.

‘‘វិរូឡ្ហមូលសន្តានំ, និគ្រោធមិវ មាលុតោ;

អមិត្តា នប្បសាហន្តិ, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតី’’តិ.

តត្ថ សកំ ឃរាតិ សកឃរា, អយមេវ វា បាឋោ. ន ទុព្ភតីតិ ន ទុស្សតិ. មិត្តានន្តិ ពុទ្ធាទីនំ កល្យាណមិត្តានំ ន ទុព្ភតិ. ‘‘សព្ពត្ថ បូជិតោ ហោតី’’តិ ឥទំ សីវលិវត្ថុនា វណ្ណេតព្ពំ. ន បសាហន្តីតិ បសយ្ហការំ កាតុំ ន សក្កោន្តិ. ឥទំ សំកិច្ចសាមណេរវត្ថុនា ទីបេតព្ពំ. ‘‘នាតិមញ្ញន្តិ ខត្តិយា’’តិ ឥទំ ជោតិកសេដ្ឋិវត្ថុនា ទីបេតព្ពំ. តរតីតិ អតិក្កមតិ. សឃរន្តិ អត្តឃរំ. មិត្តានំ ទុព្ភន្តោ អត្តនោ ឃរំ អាគច្ឆន្តោបិ ឃដ្ដិតចិត្តោ កុទ្ធោវ អាគច្ឆតិ, អយំ បន អកុទ្ធោវ សកឃរំ ឯតិ. បដិនន្ទិតោតិ ¶ ពហូនំ សន្និបាតដ្ឋានេ អមិត្តទុព្ភិនោ គុណកថំ កថេន្តិ, តាយ សោ បដិនន្ទិតោ ហោតិ បមុទិតចិត្តោ.

សក្កត្វា សក្កតោ ហោតីតិ បរំ សក្កត្វា សយម្បិ បរេហិ សក្កតោ ហោតិ. គរុ ហោតិ សគារវោតិ បរេសុ សគារវោ សយម្បិ បរេហិ គរុកោ ហោតិ. វណ្ណកិត្តិភតោតិ ភតវណ្ណកិត្តិ, គុណញ្ចេវ កិត្តិសទ្ទញ្ច ឧក្ខិបិត្វា ចរន្តោ នាម ហោតីតិ អត្ថោ. បូជកោតិ មិត្តានំ បូជកោ ហុត្វា សយម្បិ បូជំ លភតិ. វន្ទកោតិ ពុទ្ធាទីនំ កល្យាណមិត្តានំ វន្ទកោ ហុត្វា បុនព្ភវេ បដិវន្ទនំ លភតិ. យសោកិត្តិញ្ចាតិ ឥស្សរិយបរិវារញ្ចេវ គុណកិត្តិញ្ច បប្បោតិ. ឥមាយ គាថាយ ចិត្តគហបតិនោ វត្ថុ (ធ. ប. ៧៣-៧៤) កថេតព្ពំ.

បជ្ជលតីតិ ¶ ¶ ឥស្សរិយបរិវារេន បជ្ជលតិ. សិរិយា អជហិតោ ហោតីតិ ឯត្ថ អនាថបិណ្ឌិកស្ស វត្ថុ (ធ. ប. ១១៩-១២០) កថេតព្ពំ. អស្នាតីតិ បរិភុញ្ជតិ. ‘‘បតិដ្ឋំ លភតី’’តិ ឥទំ ចូឡបទុមជាតកេន (ជា. ១.២.៨៥-៨៦) ទីបេតព្ពំ. វិរូឡ្ហមូលសន្តានន្តិ វឌ្ឍិតមូលបារោហំ. អមិត្តា នប្បសាហន្តីតិ ឯត្ថ កុររឃរិយសោណត្ថេរស្ស មាតុ គេហំ បវិដ្ឋចោរវត្ថុ កថេតព្ពំ.

សុនន្ទោ សារថិ ឯត្តកាហិ គាថាហិ ធម្មំ ទេសេន្តម្បិ តំ អសញ្ជានិត្វា ‘‘កោ នុ ខោ អយ’’ន្តិ អាវាដខណនំ បហាយ រថសមីបំ គន្ត្វា តត្ថ តញ្ច បសាធនភណ្ឌញ្ច ឧភយំ អទិស្វា បុន អាគន្ត្វា ឱលោកេន្តោ តំ សញ្ជានិត្វា តស្ស បាទេសុ បតិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ យាចន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឯហិ តំ បដិនេស្សាមិ, រាជបុត្ត សកំ ឃរំ;

រជ្ជំ ការេហិ ភទ្ទន្តេ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសី’’តិ.

‘‘អលំ មេ តេន រជ្ជេន, ញាតកេហិ ធនេន វា;

យំ មេ អធម្មចរិយាយ, រជ្ជំ លព្ភេថ សារថី’’តិ.

‘‘បុណ្ណបត្តំ មំ លាភេហិ, រាជបុត្ត ឥតោ គតោ;

បិតា មាតា ច មេ ទជ្ជុំ, រាជបុត្ត តយី គតេ.

‘‘ឱរោធា ច កុមារា ច, វេសិយានា ច ព្រាហ្មណា;

តេបិ អត្តមនា ទជ្ជុំ, រាជបុត្ត តយី គតេ.

‘‘ហត្ថារោហា ¶ អនីកដ្ឋា, រថិកា បត្តិការកា;

តេបិ អត្តមនា ទជ្ជុំ, រាជបុត្ត តយី គតេ.

‘‘ពហុធញ្ញា ជានបទា, នេគមា ច សមាគតា;

ឧបាយនានិ មេ ទជ្ជុំ, រាជបុត្ត តយី គតេ’’តិ.

តត្ថ ¶ បុណ្ណបត្តន្តិ តុដ្ឋិទាយំ. ទជ្ជុន្តិ សត្តរតនវស្សំ វស្សន្តា វិយ មម អជ្ឈាសយបូរណំ តុដ្ឋិទាយំ ទទេយ្យុំ. ឥទំ សោ ‘‘អប្បេវ ¶ នាម មយិ អនុកម្បាយ គច្ឆេយ្យា’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ. វេសិយានា ចាតិ វេស្សា ច. ឧបាយនានីតិ បណ្ណាការានិ.

‘‘បិតុ មាតុ ចហំ ចត្តោ, រដ្ឋស្ស និគមស្ស ច;

អថោ សព្ពកុមារានំ, នត្ថិ មយ្ហំ សកំ ឃរំ.

‘‘អនុញ្ញាតោ អហំ មត្យា, សញ្ចត្តោ បិតរា មហំ;

ឯកោរញ្ញេ បព្ពជិតោ, ន កាមេ អភិបត្ថយេ’’តិ.

តត្ថ បិតុ មាតុ ចាតិ បិតរា ច មាតរា ច អហំ ចត្តោ. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. មត្យាតិ សម្ម សារថិ, អហំ សត្តាហំ រជ្ជំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា វរំ គណ្ហន្តិយា មាតរា អនុញ្ញាតោ នាម. សញ្ឆត្តោតិ សុដ្ឋុ ចត្តោ. បព្ពជិតោតិ បព្ពជិត្វា អរញ្ញេ វសនត្ថាយ និក្ខន្តោតិ អត្ថោ.

ឯវំ មហាសត្តស្ស អត្តនោ គុណេ កថេន្តស្ស បីតិ ឧប្បជ្ជិ, តតោ បីតិវេគេន ឧទានំ ឧទានេន្តោ អាហ –

‘‘អបិ អតរមានានំ, ផលាសាវ សមិជ្ឈតិ;

វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មិ, ឯវំ ជានាហិ សារថិ.

‘‘អបិ ¶ អតរមានានំ, សម្មទត្ថោ វិបច្ចតិ;

វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មិ, និក្ខន្តោ អកុតោភយោ’’តិ.

តត្ថ ផលាសាវាតិ អតរមានស្ស មម សោឡសវស្សេហិ កតវាយាមស្ស សមិទ្ធំ អជ្ឈាសយផលំ ទស្សេតុំ ឯវមាហ. វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មីតិ និដ្ឋប្បត្តមនោរថោ. សម្មទត្ថោ វិបច្ចតីតិ សម្មា ឧបាយេន ការណេន កត្តព្ពកិច្ចំ សម្បជ្ជតិ.

‘‘ឯវំ វគ្គុកថោ សន្តោ, វិសដ្ឋវចនោ ចសិ;

កស្មា បិតុ ច មាតុច្ច, សន្តិកេ ន ភណី តទា’’តិ.

‘‘នាហំ អសន្ធិតា បក្ខោ, ន ពធិរោ អសោតតា;

នាហំ អជិវ្ហតា មូគោ, មា មំ មូគមធារយិ.

‘‘បុរិមំ សរាមហំ ជាតិំ, យត្ថ រជ្ជមការយិំ;

ការយិត្វា តហិំ រជ្ជំ, បាបត្ថំ និរយំ ភុសំ.

‘‘វីសតិញ្ចេវ វស្សានិ, តហិំ រជ្ជមការយិំ;

អសីតិវស្សសហស្សានិ, និរយម្ហិ អបច្ចិសំ.

‘‘តស្ស ¶ រជ្ជស្សហំ ភីតោ, មា មំ រជ្ជាភិសេចយុំ;

តស្មា បិតុ ច មាតុច្ច, សន្តិកេ ន ភណិំ តទា.

‘‘ឧច្ឆង្គេ ¶ មំ និសាទេត្វា, បិតា អត្ថានុសាសតិ;

ឯកំ ហនថ ពន្ធថ, ឯកំ ខារាបតច្ឆិកំ;

ឯកំ សូលស្មិំ ឧប្បេថ, ឥច្ចស្ស មនុសាសតិ.

‘‘តាយាហំ ផរុសំ សុត្វា, វាចាយោ សមុទីរិតា;

អមូគោ មូគវណ្ណេន, អបក្ខោ បក្ខសម្មតោ;

សកេ មុត្តករីសស្មិំ, អច្ឆាហំ សម្បរិប្លុតោ.

‘‘កសិរញ្ច បរិត្តញ្ច, តញ្ច ទុក្ខេន សំយុតំ;

កោមំ ជីវិតមាគម្ម, វេរំ កយិរាថ កេនចិ.

‘‘បញ្ញាយ ច អលាភេន, ធម្មស្ស ច អទស្សនា;

កោមំ ជីវិតមាគម្ម, វេរំ កយិរាថ កេនចិ.

‘‘អបិ អតរមានានំ, ផលាសាវ សមិជ្ឈតិ;

វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មិ, ឯវំ ជានាហិ សារថិ.

‘‘អបិ អតរមានានំ, សម្មទត្ថោ វិបច្ចតិ;

វិបក្កព្រហ្មចរិយោស្មិ, និក្ខន្តោ អកុតោភយោ’’តិ.

តត្ថ អសន្ធិតាតិ សន្ធីនំ អភាវេន. អសោតតាតិ សោតានំ អភាវេន. អជិវ្ហតាតិ សម្បរិវត្តនជិវ្ហាយ អភាវេន មូគោ អហំ ន ¶ ភវាមិ. យត្ថាតិ យាយ ជាតិយា ពារាណសិនគរេ រជ្ជំ អការយិំ. បាបត្ថន្តិ បាបតំ. បតិតោ អស្មីតិ វទតិ. រជ្ជាភិសេចយុន្តិ រជ្ជេ អភិសេចយុំ. និសាទេត្វាតិ និសីទាបេត្វា. អត្ថានុសាសតីតិ អត្ថំ អនុសាសតិ. ខារាបតច្ឆិកន្តិ សត្តីហិ បហរិត្វា ខារាហិ បតច្ឆិកំ ករោថ. ឧប្បេថាតិ អាវុនថ. ឥច្ចស្ស មនុសាសតីតិ ឯវមស្ស អត្ថំ អនុសាសតិ. តាយាហន្តិ តាយោ វាចាយោ អហំ. បក្ខសម្មតោតិ បក្ខោ ឥតិ សម្មតោ អហោសិំ. អច្ឆាហន្តិ អច្ឆិំ អហំ, អវសិន្តិ អត្ថោ. សម្បរិប្លុតោតិ សម្បរិកិណ្ណោ, និមុគ្គោ ហុត្វាតិ អត្ថោ.

កសិរន្តិ ទុក្ខំ. បរិត្តន្តិ អប្បំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សម្មសារថិ, សចេបិ សត្តានំ ជីវិតំ ¶ ទុក្ខម្បិ សមានំ ពហុចិរដ្ឋិតិកំ ភវេយ្យ, បត្ថេយ្យ, បរិត្តម្បិ សមានំ សចេ សុខំ ភវេយ្យ, បត្ថេយ្យ, ឥទំ បន កសិរញ្ច បរិត្តញ្ច សកលេន វដ្ដទុក្ខេន សំយុត្តំ សន្និហិតំ ឱមទ្ទិតំ. កោមន្តិ កោ ឥមំ. វេរន្តិ បាណាតិបាតាទិបញ្ចវិធំ វេរំ. កេនចីតិ កេនចិ ការណេន ¶ . បញ្ញាយាតិ វិបស្សនាបញ្ញាយ អលាភេន. ធម្មស្សាតិ សោតាបត្តិមគ្គស្ស អទស្សនេន. បុន ឧទានគាថាយោ អគន្តុកាមតាយ ថិរភាវទស្សនត្ថំ កថេសិ.

តំ សុត្វា សុនន្ទោ សារថិ ‘‘អយំ កុមារោ ឯវរូបំ រជ្ជសិរិំ កុណបំ វិយ ឆឌ្ឌេត្វា អត្តនោ អធិដ្ឋានំ អភិន្ទិត្វា ‘‘បព្ពជិស្សាមីតិ អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ, មម ឥមិនា ទុជ្ជីវិតេន កោ អត្ថោ, អហម្បិ តេន សទ្ធិំ បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អហម្បិ បព្ពជិស្សាមិ, រាជបុត្ត តវន្តិកេ;

អវ្ហាយស្សុ មំ ភទ្ទន្តេ, បព្ពជ្ជា មម រុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ តវន្តិកេតិ តវ សន្តិកេ. អវ្ហាយស្សូតិ ‘‘ឯហិ បព្ពជាហី’’តិ បក្កោសស្សុ.

ឯវំ តេន យាចិតោបិ មហាសត្តោ ‘‘សចាហំ ឥទានេវ តំ បព្ពាជេស្សាមិ, មាតាបិតរោ ឥធ នាគច្ឆិស្សន្តិ, អថ នេសំ បរិហានិ ភវិស្សតិ, ឥមេ អស្សា ច រថោ ច បសាធនភណ្ឌញ្ច ឥធេវ នស្សិស្សន្តិ, ‘យក្ខោ សោ, ខាទិតោ នុ ខោ តេន សារថី’តិ គរហាបិ ¶ មេ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា អត្តនោ ច គរហាមោចនត្ថំ មាតាបិតូនញ្ច វុឌ្ឍិំ សម្បស្សន្តោ អស្សេ ច រថញ្ច បសាធនភណ្ឌញ្ច តស្ស ឥណំ កត្វា ទស្សេន្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘រថំ និយ្យាទយិត្វាន, អនណោ ឯហិ សារថិ;

អនណស្ស ហិ បព្ពជ្ជា, ឯតំ ឥសីហិ វណ្ណិត’’ន្តិ.

តត្ថ ឯតន្តិ ឯតំ បព្ពជ្ជាករណំ ពុទ្ធាទីហិ ឥសីហិ វណ្ណិតំ បសត្ថំ ថោមិតំ.

តំ សុត្វា សារថិ ‘‘សចេ មយិ នគរំ គតេ ឯស អញ្ញត្ថ គច្ឆេយ្យ, បិតា ចស្ស ឥមំ បវត្តិំ សុត្វា ‘បុត្តំ មេ ទស្សេហី’តិ បុន អាគតោ ឥមំ ន បស្សេយ្យ, រាជទណ្ឌំ មេ ករេយ្យ, តស្មា អហំ អត្តនោ គុណំ កថេត្វា អញ្ញត្ថាគមនត្ថាយ បដិញ្ញំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោ គាថាទ្វយមាហ –

‘‘យទេវ ¶ ត្យាហំ វចនំ, អករំ ភទ្ទមត្ថុ តេ;

តទេវ មេ ត្វំ វចនំ, យាចិតោ កត្តុមរហសិ.

‘‘ឥធេវ តាវ អច្ឆស្សុ, យាវ រាជានមានយេ;

អប្បេវ តេ បិតា ទិស្វា, បតីតោ សុមនោ សិយា’’តិ.

‘‘ករោមិ តេ តំ វចនំ, យំ មំ ភណសិ សារថិ;

អហម្បិ ទដ្ឋុកាមោស្មិ, បិតរំ មេ ឥធាគតំ.

‘‘ឯហិ សម្ម និវត្តស្សុ, កុសលំ វជ្ជាសិ ញាតិនំ;

មាតរំ បិតរំ មយ្ហំ, វុត្តោ វជ្ជាសិ វន្ទន’’ន្តិ.

តត្ថ ករោមិ តេតន្តិ ករោមិ តេ ឯតំ វចនំ. ឯហិ សម្ម និវត្តស្សូតិ សម្ម សារថិ, តត្ថ គន្ត្វា ឯហិ, ឯត្តោវ ខិប្បមេវ និវត្តស្សុ. វុត្តោ វជ្ជាសីតិ មយា វុត្តោ ហុត្វា ‘‘បុត្តោ វោ តេមិយកុមារោ វន្ទតី’’តិ វន្ទនំ វទេយ្យាសីតិ អត្ថោ.

ឥតិ វត្វា មហាសត្តោ សុវណ្ណកទលិ វិយ ឱនមិត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតេន ពារាណសិនគរាភិមុខោ មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា សារថិស្ស សាសនំ ¶ អទាសិ. សោ សាសនំ គហេត្វា កុមារំ បទក្ខិណំ កត្វា រថមារុយ្ហ នគរាភិមុខោ បាយាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

‘‘តស្ស បាទេ គហេត្វាន, កត្វា ច នំ បទក្ខិណំ;

សារថិ រថមារុយ្ហ, រាជទ្វារំ ឧបាគមី’’តិ.

តស្សត្ថោ – ភិក្ខវេ, ឯវំ វុត្តោ សោ សារថិ, តស្ស កុមារស្ស បាទេ គហេត្វា តំ បទក្ខិណំ កត្វា រថំ អារុយ្ហ រាជទ្វារំ ឧបាគមីតិ.

តស្មិំ ខណេ ចន្ទាទេវី សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា ‘‘កា នុ ខោ មេ បុត្តស្ស បវត្តី’’តិ សារថិស្ស ¶ អាគមនមគ្គំ ឱលោកេន្តី តំ ឯកកំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ឧរំ បហរិត្វា បរិទេវិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

‘‘សុញ្ញំ មាតា រថំ ទិស្វា, ឯកំ សារថិមាគតំ;

អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ, រោទន្តី នំ ឧទិក្ខតិ.

‘‘អយំ សោ សារថិ ឯតិ, និហន្ត្វា មម អត្រជំ;

និហតោ នូន មេ បុត្តោ, បថព្យា ភូមិវឌ្ឍនោ.

‘‘អមិត្តា នូន នន្ទន្តិ, បតីតា នូន វេរិនោ;

អាគតំ សារថិំ ទិស្វា, និហន្ត្វា មម អត្រជំ.

‘‘សុញ្ញំ មាតា រថំ ទិស្វា, ឯកំ សារថិមាគតំ;

អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ, រោទន្តី បរិបុច្ឆិ នំ.

‘‘កិំ នុ មូគោ កិំនុ បក្ខោ, កិំនុ សោ វិលបី តទា;

និហញ្ញមានោ ភូមិយា, តំ មេ អក្ខាហិ សារថិ.

‘‘កថំ ហត្ថេហិ បាទេហិ, មូគបក្ខោ វិវជ្ជយិ;

និហញ្ញមានោ ភូមិយា, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ.

តត្ថ មាតាតិ តេមិយកុមារស្ស មាតា. បថព្យា ភូមិវឌ្ឍនោតិ សោ មម បុត្តោ ភូមិវឌ្ឍនោ ហុត្វា បថព្យា និហតោ នូន. រោទន្តី បរិបុច្ឆិ នន្តិ តំ រថំ ឯកមន្តំ ឋបេត្វា មហាតលំ ¶ អភិរុយ្ហ ចន្ទាទេវិំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តេ ឋិតំ សារថិំ បរិបុច្ឆិ. កិន្នូតិ កិំ នុ សោ មម ¶ បុត្តោ មូគោ ឯវ បក្ខោ ឯវ. តទាតិ យទា នំ ត្វំ កាសុយំ បក្ខិបិត្វា កុទ្ទាលេន មត្ថកេ បហរិ, តទា. និហញ្ញមានោ ភូមិយាតិ តយា ភូមិយំ និហញ្ញមានោ កិំ នុ វិលបិ. តំ មេតិ តំ សព្ពំ អបរិហាបេត្វា មេ អក្ខាហិ. វិវជ្ជយីតិ ‘‘អបេហិ សារថិ, មា មំ មារេហី’’តិ កថំ ហត្ថេហិ បាទេហិ ច ផន្ទន្តោ តំ អបនុទិ, តំ មេ កថេហីតិ អត្ថោ.

‘‘អក្ខេយ្យំ ¶ តេ អហំ អយ្យេ, ទជ្ជាសិ អភយំ មម;

យំ មេ សុតំ វា ទិដ្ឋំ វា, រាជបុត្តស្ស សន្តិកេ’’តិ.

តត្ថ ទជ្ជាសីតិ សចេ អភយំ ទទេយ្យាសិ, សោ ឥទំ ‘‘សចាហំ ‘តវ បុត្តោ នេវ មូគោ ន បក្ខោ មធុរកថោ ធម្មកថិកោ’តិ វក្ខាមិ, អថ ‘កស្មា តំ គហេត្វា នាគតោសី’តិ រាជា កុទ្ធោ រាជទណ្ឌម្បិ មេ ករេយ្យ, អភយំ តាវ យាចិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អាហ.

‘‘អភយំ សម្ម តេ ទម្មិ, អភីតោ ភណ សារថិ;

យំ តេ សុតំ វា ទិដ្ឋំ វា, រាជបុត្តស្ស សន្តិកេ’’តិ.

‘‘ន សោ មូគោ ន សោ បក្ខោ, វិសដ្ឋវចនោ ច សោ;

រជ្ជស្ស កិរ សោ ភីតោ, អករា អាលយេ ពហូ.

‘‘បុរិមំ សរតិ សោ ជាតិំ, យត្ថ រជ្ជមការយិ;

ការយិត្វា តហិំ រជ្ជំ, បាបត្ថ និរយំ ភុសំ.

‘‘វីសតិញ្ចេវ វស្សានិ, តហិំ រជ្ជមការយិ;

អសីតិវស្សសហស្សានិ, និរយម្ហិ អបច្ចិ សោ.

‘‘តស្ស រជ្ជស្ស សោ ភីតោ, មា មំ រជ្ជាភិសេចយុំ;

តស្មា បិតុ ច មាតុច្ច, សន្តិកេ ន ភណី តទា.

‘‘អង្គបច្ចង្គសម្បន្នោ ¶ , អារោហបរិណាហវា;

វិសដ្ឋវចនោ បញ្ញោ, មគ្គេ សគ្គស្ស តិដ្ឋតិ.

‘‘សចេ ¶ ត្វំ ទដ្ឋុកាមាសិ, រាជបុត្តំ តវត្រជំ;

ឯហិ តំ បាបយិស្សាមិ, យត្ថ សម្មតិ តេមិយោ’’តិ.

តត្ថ វិសដ្ឋវចនោតិ អបលិពុទ្ធកថោ. អករា អាលយេ ពហូតិ តុម្ហាកំ វញ្ចនានិ ពហូនិ អកាសិ. បញ្ញោតិ បញ្ញវា. សចេ ត្វន្តិ រាជានំ ធុរំ កត្វា ឧភោបិ តេ ឯវមាហ. យត្ថ សម្មតិ តេមិយោតិ យត្ថ វោ បុត្តោ មយា គហិតបដិញ្ញោ ហុត្វា អច្ឆតិ, តត្ថ បាបយិស្សាមិ, ឥទានិ បបញ្ចំ អកត្វា លហុំ គន្តុំ វដ្ដតីតិ អាហ.

កុមារោ ¶ បន សារថិំ បេសេត្វា បព្ពជិតុកាមោ អហោសិ. តទា សក្កោ តស្ស មនំ ញត្វា តស្មិំ ខណេ វិស្សកម្មទេវបុត្តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាត វិស្សកម្មទេវបុត្ត, តេមិយកុមារោ បព្ពជិតុកាមោ, ត្វំ តស្ស បណ្ណសាលញ្ច បព្ពជិតបរិក្ខារញ្ច មាបេត្វា ឯហី’’តិ បេសេសិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា វេគេន គន្ត្វា តិយោជនិកេ វនសណ្ឌេ អត្តនោ ឥទ្ធិពលេន រមណីយំ អស្សមំ មាបេត្វា រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានញ្ច បោក្ខរណិញ្ច អាវាដញ្ច អកាលផលសម្បន្នំ រុក្ខញ្ច កត្វា បណ្ណសាលសមីបេ ចតុវីសតិហត្ថប្បមាណំ ចង្កមំ មាបេត្វា អន្តោចង្កមេ ច ផលិកវណ្ណំ រុចិរំ វាលុកំ ឱកិរិត្វា សព្ពេ បព្ពជិតបរិក្ខារេ មាបេត្វា ‘‘យេ បព្ពជិតុកាមា, តេ ឥមេ គហេត្វា បព្ពជន្តូ’’តិ ភិត្តិយំ អក្ខរានិ លិខិត្វា ចណ្ឌវាឡេ ច អមនាបសទ្ទេ សព្ពេ មិគបក្ខិនោ ច បលាបេត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ.

តស្មិំ ខណេ មហាសត្តោ តំ ទិស្វា សក្កទត្តិយភាវំ ញត្វា, បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា វត្ថានិ អបនេត្វា, រត្តវាកចីរំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា អជិនចម្មំ ឯកំសេ កត្វា ជដាមណ្ឌលំ ពន្ធិត្វា កាជំ អំសេ កត្វា កត្តរទណ្ឌមាទាយ បណ្ណសាលតោ និក្ខមិត្វា បព្ពជិតសិរិំ សមុព្ពហន្តោ អបរាបរំ ចង្កមិត្វា ‘‘អហោ សុខំ, អហោ សុខ’’ន្តិ ឧទានំ ឧទានេន្តោ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា កដ្ឋត្ថរណេ និសិន្នោ បញ្ច អភិញ្ញា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា សាយន្ហសមយេ បណ្ណសាលតោ និក្ខមិត្វា ចង្កមនកោដិយំ ឋិតការរុក្ខតោ បណ្ណានិ គហេត្វា ¶ , សក្កទត្តិយភាជនេ អលោណកេ អតក្កេ និធូបនេ ឧទកេ សេទេត្វា អមតំ វិយ បរិភុញ្ជិត្វា ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារេ ភាវេត្វា តត្ថ វាសំ កប្បេសិ.

កាសិរាជាបិ សុនន្ទសារថិស្ស វចនំ សុត្វា មហាសេនគុត្តំ បក្កោសាបេត្វា តរមានរូបោវ គមនសជ្ជំ ការេតុំ អាហ –

‘‘យោជយន្តុ ¶ រថេ អស្សេ, កច្ឆំ នាគាន ពន្ធថ;

ឧទីរយន្តុ សង្ខបណវា, វាទន្តុ ឯកបោក្ខរា.

‘‘វាទន្តុ ភេរី សន្នទ្ធា, វគ្គូ វាទន្តុ ទុន្ទុភី;

នេគមា ច មំ អន្វេន្តុ, គច្ឆំ បុត្តនិវេទកោ.

‘‘ឱរោធា ច កុមារា ច, វេសិយានា ច ព្រាហ្មណា;

ខិប្បំ យានានិ យោជេន្តុ, គច្ឆំ បុត្តនិវេទកោ.

‘‘ហត្ថារោហា អនីកដ្ឋា, រថិកា បត្តិការកា;

ខិប្បំ យានានិ យោជេន្តុ, គច្ឆំ បុត្តនិវេទកោ.

‘‘សមាគតា ជានបទា, នេគមា ច សមាគតា;

ខិប្បំ យានានិ យោជេន្តុ, គច្ឆំ បុត្តនិវេទកោ’’តិ.

តត្ថ ¶ ឧទីរយន្តូតិ សទ្ទំ មុញ្ចន្តុ. វាទន្តូតិ វជ្ជន្តុ. ឯកបោក្ខរាតិ ឯកមុខភេរិយោ. សន្នទ្ធាតិ សុដ្ឋុ នទ្ធា. វគ្គូតិ មធុរស្សរា. គច្ឆន្តិ គមិស្សាមិ. បុត្តនិវេទកោតិ បុត្តស្ស និវេទកោ ឱវាទកោ ហុត្វា គច្ឆាមិ. តំ ឱវទិត្វា មម វចនំ គាហាបេត្វា តត្ថេវ តំ រតនរាសិម្ហិ ឋបេត្វា អភិសិញ្ចិត្វា អានេតុំ គច្ឆាមីតិ អធិប្បាយេនេវមាហ. នេគមាតិ កុដុម្ពិកជនា. សមាគតាតិ សន្និបតិតា ហុត្វា.

ឯវំ រញ្ញា អាណត្តា សារថិនោ អស្សេ យោជេត្វា រថេ រាជទ្វារេ ឋបេត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

‘‘អស្សេ ច សារថី យុត្តេ, សិន្ធវេ សីឃវាហនេ;

រាជទ្វារំ ឧបាគច្ឆុំ, យុត្តា ទេវ ឥមេ ហយា’’តិ.

តត្ថ ¶ អស្សេតិ សិន្ធវេ សិន្ធវជាតិកេ សីឃវាហនេ ជវសម្បន្នេ អស្សេ អាទាយ. សារថីតិ សារថិនោ. យុត្តេតិ រថេសុ យោជិតេ. ឧបាគច្ឆុន្តិ តេ រថេសុ យុត្តេ អស្សេ អាទាយ អាគមំសុ, អាគន្ត្វា ច បន ‘‘យុត្តា, ទេវ, ឥមេ ហយា’’តិ អារោចេសុំ.

តតោ ¶ សារថីនំ វចនំ សុត្វា រាជា ឧបឌ្ឍគាថមាហ –

‘‘ថូលា ជវេន ហាយន្តិ, កិសា ហាយន្តិ ថាមុនា’’តិ.

តំ សុត្វា សារថិនោបិ ឧបឌ្ឍគាថមាហំសុ –

‘‘កិសេ ថូលេ វិវជ្ជេត្វា, សំសដ្ឋា យោជិតា ហយា’’តិ.

តស្សត្ថោ – ទេវ, កិសេ ច ថូលេ ច ឯវរូបេ អស្សេ អគ្គណ្ហិត្វា វយេន វណ្ណេន ជវេន ពលេន សទិសា ហយា យោជិតាតិ.

អថ រាជា បុត្តស្ស សន្តិកំ គច្ឆន្តោ ចត្តារោ វណ្ណេ អដ្ឋារស សេនិយោ សព្ពញ្ច ពលកាយំ សន្និបាតាបេសិ. តស្ស សន្និបាតេន្តស្សេវ តយោ ទិវសា អតិក្កន្តា. អថ ចតុត្ថេ ទិវសេ កាសិរាជា នគរតោ និក្ខមិត្វា គហេតព្ពយុត្តកំ គាហាបេត្វា អស្សមបទំ គន្ត្វា បុត្តេន សទ្ធិំ បដិនន្ទិតោ បដិសន្ថារមកាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

‘‘តតោ រាជា តរមានោ, យុត្តមារុយ្ហ សន្ទនំ;

ឥត្ថាគារំ អជ្ឈភាសិ, សព្ពាវ អនុយាថ មំ.

‘‘វាឡពីជនិមុណ្ហីសំ, ខគ្គំ ឆត្តញ្ច បណ្ឌរំ;

ឧបាធី រថមារុយ្ហ, សុវណ្ណេហិ អលង្កតា.

‘‘តតោ ស រាជា បាយាសិ, បុរក្ខត្វាន សារថិំ;

ខិប្បមេវ ឧបាគច្ឆិ, យត្ថ សម្មតិ តេមិយោ.

‘‘តញ្ច ¶ ទិស្វាន អាយន្តំ, ជលន្តមិវ តេជសា;

ខត្តសង្ឃបរិព្យូឡ្ហំ, តេមិយោ ឯតទព្រវិ.

‘‘កច្ចិ នុ តាត កុសលំ, កច្ចិ តាត អនាមយំ;

សព្ពា ច រាជកញ្ញាយោ, អរោគា មយ្ហ មាតរោ.

‘‘កុសលញ្ចេវ ¶ ¶ មេ បុត្ត, អថោ បុត្ត អនាមយំ;

សព្ពា ច រាជកញ្ញាយោ, អរោគា តុយ្ហ មាតរោ.

‘‘កច្ចិ អមជ្ជបោ តាត, កច្ចិ តេ សុរមប្បិយំ;

កច្ចិ សច្ចេ ច ធម្មេ ច, ទានេ តេ រមតេ មនោ.

‘‘អមជ្ជបោ អហំ បុត្ត, អថោ មេ សុរមប្បិយំ;

អថោ សច្ចេ ច ធម្មេ ច, ទានេ មេ រមតេ មនោ.

‘‘កច្ចិ អរោគំ យោគ្គំ តេ, កច្ចិ វហតិ វាហនំ;

កច្ចិ តេ ព្យាធយោ នត្ថិ, សរីរស្សុបតាបនា.

‘‘អថោ អរោគំ យោគ្គំ មេ, អថោ វហតិ វាហនំ;

អថោ មេ ព្យាធយោ នត្ថិ, សរីរស្សុបតាបនា.

‘‘កច្ចិ អន្តា ច តេ ផីតា, មជ្ឈេ ច ពហលា តវ;

កោដ្ឋាគារញ្ច កោសញ្ច, កច្ចិ តេ បដិសន្ថតំ.

‘‘អថោ អន្តា ច មេ ផីតា, មជ្ឈេ ច ពហលា មម;

កោដ្ឋាគារញ្ច កោសញ្ច, សព្ពំ មេ បដិសន្ថតំ.

‘‘ស្វាគតំ តេ មហារាជ, អថោ តេ អទុរាគតំ;

បតិដ្ឋបេន្តុ បល្លង្កំ, យត្ថ រាជា និសក្កតី’’តិ.

តត្ថ ឧបាធី រថមារុយ្ហាតិ សុវណ្ណបាទុកា ច រថំ អារោបេន្តូតិ អត្ថោ. ឥមេ តយោ បាទេ បុត្តស្ស តត្ថេវ អភិសេកករណត្ថាយ ‘‘បញ្ច រាជកកុធភណ្ឌានិ គណ្ហថា’’តិ អាណាបេន្តោ រាជា អាហ. សុវណ្ណេហិ អលង្កតាតិ ឥទំ បាទុកំ សន្ធាយាហ. ឧបាគច្ឆីតិ ឧបាគតោ អហោសិ. កាយ វេលាយាតិ? មហាសត្តស្ស ការបណ្ណានិ បចិត្វា និព្ពាបេន្តស្ស និសិន្នវេលាយ. ជលន្តមិវ តេជសាតិ រាជតេជេន ជលន្តំ វិយ. ខត្តសង្ឃបរិព្យូឡ្ហន្តិ កថាផាសុកេន អមច្ចសង្ឃេន បរិវុតំ, ខត្តិយសមូហេហិ ¶ វា បរិវារិតំ. ឯតទព្រវីតិ កាសិរាជានំ ពហិ ខន្ធាវារំ និវាសាបេត្វា ¶ បទសាវ បណ្ណសាលំ អាគន្ត្វា តំ វន្ទិត្វា និសិន្នំ បដិសន្ថារំ ករោន្តោ ឯតំ វចនំ អព្រវិ.

កុសលំ អនាមយន្តិ ឧភយេនបិ បទេន អារោគ្យមេវ បុច្ឆតិ. កច្ចិ អមជ្ជបោតិ កច្ចិ មជ្ជំ ន បិវសីតិ បុច្ឆតិ. ‘‘អប្បមត្តោ’’តិបិ បាឋោ, កុសលធម្មេសុ នប្បមជ្ជសីតិ អត្ថោ. សុរមប្បិយន្តិ សុរាបានំ អប្បិយំ. ‘‘សុរមប្បិយា’’តិបិ បាឋោ, សុរា អប្បិយាតិ អត្ថោ. ធម្មេតិ ទសវិធេ រាជធម្មេ. យោគ្គន្តិ យុគេ យុញ្ជិតព្ពំ តេ តវ អស្សគោណាទិកំ. កច្ចិ វហតីតិ កច្ចិ អរោគំ ហុត្វា វហតិ. វាហនន្តិ ហត្ថិអស្សាទិ សព្ពំ វាហនំ. សរីរស្សុបតាបនាតិ សរីរស្ស ឧបតាបករា. អន្តាតិ បច្ចន្តជនបទា. ផីតាតិ ឥទ្ធា សុភិក្ខា, វត្ថាភរណេហិ វា អន្នបានេហិ វា បរិបុណ្ណា គាឡ្ហវាសា. មជ្ឈេ ចាតិ រដ្ឋស្ស មជ្ឈេ. ពហលាតិ គាមនិគមា ឃនវាសា. បដិសន្ថតន្តិ បដិច្ឆាទិតំ គុត្តំ, បរិបុណ្ណំ វា. យត្ថ រាជា និសក្កតីតិ យស្មិំ បល្លង្កេ រាជា និសីទិស្សតិ, តំ បញ្ញាបេន្តូតិ វទតិ.

រាជា មហាសត្តេ គារវេន បល្លង្កេ ន និសីទតិ. អថ ¶ មហាសត្តោ ‘‘សចេ បល្លង្កេ ន និសីទតិ, បណ្ណសន្ថារំ បញ្ញាបេថា’’តិ វត្វា តស្មិំ បញ្ញត្តេ និសីទនត្ថាយ រាជានំ និមន្តេន្តោ គាថមាហ –

‘‘ឥធេវ តេ និសីទស្សុ, និយតេ បណ្ណសន្ថរេ;

ឯត្តោ ឧទកមាទាយ, បាទេ បក្ខាលយស្សុ តេ’’តិ.

តត្ថ និយតេតិ សុសន្ថតេ. ឯត្តោតិ បរិភោគឧទកំ ទស្សេន្តោ អាហ.

រាជា មហាសត្តេ គារវេន បណ្ណសន្ថារេបិ អនិសីទិត្វា ភូមិយំ ឯវ និសីទិ. មហាសត្តោបិ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា តំ ការបណ្ណកំ នីហរិត្វា រាជានំ តេន និមន្តេន្តោ គាថមាហ –

‘‘ឥទម្បិ បណ្ណកំ មយ្ហំ, រន្ធំ រាជ អលោណកំ;

បរិភុញ្ជ មហារាជ, បាហុនោ មេសិធាគតោ’’តិ.

‘‘ន ¶ ចាហំ បណ្ណំ ភុញ្ជាមិ, ន ហេតំ មយ្ហ ភោជនំ;

សាលីនំ ឱទនំ ភុញ្ជេ, សុចិំ មំសូបសេចន’’ន្តិ.

តត្ថ ន ចាហន្តិ បដិក្ខេបវចនំ.

រាជា តថារូបំ អត្តនោ រាជភោជនំ វណ្ណេត្វា តស្មិំ មហាសត្តេ គារវេន ថោកំ បណ្ណកំ ហត្ថតលេ ឋបេត្វា ‘‘តាត, ត្វំ ឯវរូបំ ភោជនំ ភុញ្ជសី’’តិ បុត្តេន សទ្ធិំ បិយកថំ កថេន្តោ និសីទិ. តស្មិំ ខណេ ចន្ទាទេវី ឱរោធេន បរិវុតា ឯកមគ្គេន អាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស អស្សមបទំ បត្វា បិយបុត្តំ ទិស្វា តត្ថេវ បតិត្វា វិសញ្ញី អហោសិ. តតោ បដិលទ្ធស្សាសា បតិតដ្ឋានតោ ឧដ្ឋហិត្វា អាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស បាទេ ទឡ្ហំ គហេត្វា វន្ទិត្វា អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ រោទិត្វា វន្ទនដ្ឋានតោ ឧដ្ឋាយ ឯកមន្តំ និសីទិ. អថ នំ រាជា ‘‘ភទ្ទេ, តវ បុត្តស្ស ភោជនំ បស្សាហី’’តិ វត្វា ថោកំ បណ្ណកំ តស្សា ហត្ថេ ឋបេត្វា សេសឥត្ថីនម្បិ ថោកំ ថោកំ អទាសិ. តា សព្ពាបិ ‘‘សាមិ, ឯវរូបំ ភោជនំ ភុញ្ជសី’’តិ វទន្តិយោ តំ គហេត្វា អត្តនោ អត្តនោ សីសេ កត្វា ‘‘អតិទុក្ករំ ករោសិ, សាមី’’តិ វត្វា នមស្សមានា និសីទិំសុ. រាជា បុន ‘‘តាត, ឥទំ មយ្ហំ អច្ឆរិយំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘អច្ឆេរកំ មំ បដិភាតិ, ឯកកម្បិ រហោគតំ;

ឯទិសំ ភុញ្ជមានានំ, កេន វណ្ណោ បសីទតី’’តិ.

តត្ថ ឯកកន្តិ តាត, តំ ឯកកម្បិ រហោគតំ ឥមិនា ភោជនេន យាបេន្តំ ទិស្វា មម អច្ឆរិយំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ. ឯទិសន្តិ ឯវរូបំ អលោណកំ អតក្កំ និធូបនំ រន្ធំ បត្តំ ភុញ្ជន្តានំ កេន ការណេន វណ្ណោ បសីទតីតិ នំ បុច្ឆិ.

‘‘ឯកោ រាជ និបជ្ជាមិ, និយតេ បណ្ណសន្ថរេ;

តាយ មេ ឯកសេយ្យាយ, រាជ វណ្ណោ បសីទតិ.

‘‘ន ¶ ច នេត្តិំសពន្ធា មេ, រាជរក្ខា ឧបដ្ឋិតា;

តាយ មេ សុខសេយ្យាយ, រាជវណ្ណោ បសីទតិ.

‘‘អតីតំ ¶ នានុសោចាមិ, នប្បជប្បាមិនាគតំ;

បច្ចុប្បន្នេន យាបេមិ, តេន វណ្ណោ បសីទតិ.

‘‘អនាគតប្បជប្បាយ, អតីតស្សានុសោចនា;

ឯតេន ពាលា សុស្សន្តិ, នឡោវ ហរិតោ លុតោ’’តិ.

តត្ថ នេត្តិំសពន្ធាតិ ខគ្គពន្ធា. រាជរក្ខាតិ រាជានំ រក្ខិតា. នប្បជប្បាមីតិ ន បត្ថេមិ. ហរិតោតិ ហរិតវណ្ណោ. លុតោតិ លុញ្ចិត្វា អាតបេ ខិត្តនឡោ វិយ.

អថ រាជា ‘‘ឥធេវ នំ អភិសិញ្ចិត្វា អាទាយ គមិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា រជ្ជេន និមន្តេន្តោ អាហ –

‘‘ហត្ថានីកំ រថានីកំ, អស្សេ បត្តី ច វម្មិនោ;

និវេសនានិ រម្មានិ, អហំ បុត្ត ទទាមិ តេ.

‘‘ឥត្ថាគារម្បិ តេ ទម្មិ, សព្ពាលង្ការភូសិតំ;

តា បុត្ត បដិបជ្ជស្សុ, ត្វំ នោ រាជា ភវិស្សសិ.

‘‘កុសលា នច្ចគីតស្ស, សិក្ខិតា ចាតុរិត្ថិយោ;

កាមេ តំ រមយិស្សន្តិ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសិ.

‘‘បដិរាជូហិ តេ កញ្ញា, អានយិស្សំ អលង្កតា;

តាសុ បុត្តេ ជនេត្វាន, អថ បច្ឆា បព្ពជិស្សសិ.

‘‘យុវា ច ទហរោ ចាសិ, បឋមុប្បត្តិកោ សុសុ;

រជ្ជំ ការេហិ ភទ្ទន្តេ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសី’’តិ.

តត្ថ ហត្ថានីកន្តិ ទសហត្ថិតោ បដ្ឋាយ ហត្ថានីកំ នាម, តថា រថានីកំ. វម្មិនោតិ វម្មពទ្ធសូរយោធេ. កុសលាតិ ឆេកា. សិក្ខិតាតិ អញ្ញេសុបិ ឥត្ថិកិច្ចេសុ សិក្ខិតា. ចាតុរិត្ថិយោតិ ចតុរា វិលាសា ឥត្ថិយោ, អថ វា ចតុរា នាគរា ឥត្ថិយោ, អថ វា ចតុរា ¶ នាម ¶ នាដកិត្ថិយោ. បដិរាជូហិ តេ កញ្ញាតិ អញ្ញេហិ រាជូហិ តវ រាជកញ្ញាយោ អានយិស្សាមិ. យុវាតិ យោព្ពនប្បត្តោ. ទហរោតិ តរុណោ. បឋមុប្បត្តិកោតិ បឋមវយេន ឧប្បត្តិតោ សមុគ្គតោ. សុសូតិ អតិតរុណោ.

ឥតោ បដ្ឋាយ ពោធិសត្តស្ស ធម្មកថា ហោតិ –

‘‘យុវា ចរេ ព្រហ្មចរិយំ, ព្រហ្មចារី យុវា សិយា;

ទហរស្ស ហិ បព្ពជ្ជា, ឯតំ ឥសីហិ វណ្ណិតំ.

‘‘យុវា ¶ ចរេ ព្រហ្មចរិយំ, ព្រហ្មចារី យុវា សិយា;

ព្រហ្មចរិយំ ចរិស្សាមិ, នាហំ រជ្ជេន មត្ថិកោ.

‘‘បស្សាមិ វោហំ ទហរំ, អម្ម តាត វទន្តរំ;

កិច្ឆាលទ្ធំ បិយំ បុត្តំ, អប្បត្វាវ ជរំ មតំ.

‘‘បស្សាមិ វោហំ ទហរិំ, កុមារិំ ចារុទស្សនិំ;

នវវំសកឡីរំវ, បលុគ្គំ ជីវិតក្ខយំ.

‘‘ទហរាបិ ហិ មីយន្តិ, នរា ច អថ នារិយោ;

តត្ថ កោ វិស្សសេ បោសោ, ‘ទហរោម្ហី’តិ ជីវិតេ.

‘‘យស្ស រត្យា វិវសានេ, អាយុ អប្បតរំ សិយា;

អប្បោទកេវ មច្ឆានំ, កិំ នុ កោមារកំ តហិំ.

‘‘និច្ចមព្ភាហតោ លោកោ, និច្ចញ្ច បរិវារិតោ;

អមោឃាសុ វជន្តីសុ, កិំ មំ រជ្ជេភិសិញ្ចសី’’តិ.

‘‘កេន ¶ មព្ភាហតោ លោកោ, កេន ច បរិវារិតោ;

កាយោ អមោឃា គច្ឆន្តិ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ.

‘‘មច្ចុនាព្ភាហតោ លោកោ, ជរាយ បរិវារិតោ;

រត្យោ អមោឃា គច្ឆន្តិ, ឯវំ ជានាហិ ខត្តិយ.

‘‘យថាបិ ¶ តន្តេ វិតតេ, យំ យទេវូបវីយតិ;

អប្បកំ ហោតិ វេតព្ពំ, ឯវំ មច្ចាន ជីវិតំ.

‘‘យថា វារិវហោ បូរោ, គច្ឆំ នុបនិវត្តតិ;

ឯវមាយុ មនុស្សានំ, គច្ឆំ នុបនិវត្តតិ.

‘‘យថា វារិវហោ បូរោ, វហេ រុក្ខេបកូលជេ;

ឯវំ ជរាមរណេន, វុយ្ហន្តេ សព្ពបាណិនោ’’តិ.

តត្ថ ព្រហ្មចារី យុវា សិយាតិ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តោ យុវា ភវេយ្យ. ឥសីហិ វណ្ណិតន្តិ ពុទ្ធាទីហិ ឥសីហិ ថោមិតំ បសត្ថំ. នាហំ រជ្ជេន មត្ថិកោតិ អហំ រជ្ជេន អត្ថិកោ ន ហោមិ. អម្ម តាត វទន្តរន្តិ ‘‘អម្ម, តាតា’’តិ វទន្តំ. បលុគ្គន្តិ មច្ចុនា លុញ្ចិត្វា គហិតំ. យស្ស រត្យា វិវសានេតិ មហារាជ, យស្ស មាតុកុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិគ្គហណកាលតោ បដ្ឋាយ រត្តិទិវាតិក្កមេន អប្បតរំ អាយុ ហោតិ. កោមារកំ តហិន្តិ តស្មិំ វយេ តរុណភាវោ កិំ ករិស្សតិ.

កេន មព្ភាហតោតិ កេន អព្ភាហតោ. ឥទំ រាជា សំខិត្តេន ភាសិតស្ស អត្ថំ អជានន្តោវ បុច្ឆតិ. រត្យោតិ រត្តិយោ. តា ហិ ឥមេសំ សត្តានំ អាយុញ្ច វណ្ណញ្ច ពលញ្ច ខេបេន្តិយោ ឯវ គច្ឆន្តីតិ អមោឃា គច្ឆន្តិ នាមាតិ វេទិតព្ពំ ¶ . យំ យទេវូបវីយតីតិ យំ យំ តន្តំ ឧបវីយតិ. វេតព្ពន្តិ តន្តស្មិំ វីតេ សេសំ វេតព្ពំ យថា អប្បកំ ហោតិ, ឯវំ សត្តានំ ជីវិតំ. នុបនិវត្តតីតិ តស្មិំ តស្មិំ ខណេ គតំ គតមេវ ហោតិ, ន ឧបនិវត្តតិ. វហេ រុក្ខេបកូលជេតិ ឧបកូលជេ រុក្ខេ វហេយ្យ.

រាជា ¶ មហាសត្តស្ស ធម្មកថំ សុត្វា ‘‘កិំ មេ ឃរាវាសេនា’’តិ អតិវិយ ឧក្កណ្ឋិតោ បព្ពជិតុកាមោ ហុត្វា ‘‘នាហំ តាវ បុន នគរំ គមិស្សាមិ, ឥធេវ បព្ពជិស្សាមិ. សចេ បន មេ បុត្តោ នគរំ គច្ឆេយ្យ, សេតច្ឆត្តមស្ស ទទេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តំ វីមំសិតុំ បុន រជ្ជេន និមន្តេន្តោ អាហ –

‘‘ហត្ថានីកំ រថានីកំ, អស្សេ បត្តី ច វម្មិនោ;

និវេសនានិ រម្មានិ, អហំ បុត្ត ទទាមិ តេ.

‘‘ឥត្ថាគារម្បិ ¶ តេ ទម្មិ, សព្ពាលង្ការភូសិតំ;

តា បុត្ត បដិបជ្ជស្សុ, ត្វំ នោ រាជា ភវិស្សសិ.

‘‘កុសលា នច្ចគីតស្ស, សិក្ខិតា ចាតុរិត្ថិយោ;

កាមេ តំ រមយិស្សន្តិ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសិ.

‘‘បដិរាជូហិ តេ កញ្ញា, អានយិស្សំ អលង្កតា;

តាសុ បុត្តេ ជនេត្វាន, អថ បច្ឆា បព្ពជិស្សសិ.

‘‘យុវា ច ទហរោ ចាសិ, បឋមុប្បត្តិកោ សុសុ;

រជ្ជំ ការេហិ ភទ្ទន្តេ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសិ.

‘‘កោដ្ឋាគារញ្ច កោសញ្ច, វាហនានិ ពលានិ ច;

និវេសនានិ រម្មានិ, អហំ បុត្ត ទទាមិ តេ.

‘‘គោមណ្ឌលបរិព្យូឡ្ហោ, ទាសិសង្ឃបុរក្ខតោ;

រជ្ជំ ការេហិ ភទ្ទន្តេ, កិំ អរញ្ញេ ករិស្សសី’’តិ.

តត្ថ គោមណ្ឌលបរិព្យូឡ្ហោតិ សុភង្គីនំ រាជកញ្ញានំ មណ្ឌលេន បុរក្ខតោ.

អថ មហាសត្តោ រជ្ជេន អនត្ថិកភាវំ បកាសេន្តោ អាហ –

‘‘កិំ ¶ ធនេន យំ ខីយេថ, កិំ ភរិយាយ មរិស្សតិ;

កិំ យោព្ពនេន ជិណ្ណេន, យំ ជរាយាភិភុយ្យតិ.

‘‘តត្ថ កា នន្ទិ កា ខិឌ្ឌា, កា រតី កា ធនេសនា;

កិំ មេ បុត្តេហិ ទារេហិ, រាជ មុត្តោស្មិ ពន្ធនា.

‘‘យោហំ ឯវំ បជានាមិ, មច្ចុ មេ នប្បមជ្ជតិ;

អន្តកេនាធិបន្នស្ស, កា រតី កា ធនេសនា.

‘‘ផលានមិវ ¶ បក្កានំ, និច្ចំ បតនតោ ភយំ;

ឯវំ ជាតាន មច្ចានំ, និច្ចំ មរណតោ ភយំ.

‘‘សាយមេកេ ន ទិស្សន្តិ, បាតោ ទិដ្ឋា ពហូ ជនា;

បាតោ ឯតេ ន ទិស្សន្តិ, សាយំ ទិដ្ឋា ពហូ ជនា.

‘‘អជ្ជេវ ¶ កិច្ចំ អាតបំ, កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេ;

ន ហិ នោ សង្គរំ តេន, មហាសេនេន មច្ចុនា.

‘‘ចោរា ធនស្ស បត្ថេន្តិ, រាជ មុត្តោស្មិ ពន្ធនា;

ឯហិ រាជ និវត្តស្សុ, នាហំ រជ្ជេន មត្ថិកោ’’តិ.

តត្ថ យំ ខីយេថាតិ មហារាជ, កិំ ត្វំ មំ ធនេន និមន្តេសិ, យំ ខីយេថ ខយំ គច្ឆេយ្យ. ធនំ វា ហិ បុរិសំ ចជតិ, បុរិសោ វា តំ ធនំ ចជិត្វា គច្ឆតីតិ សព្ពថាបិ ខយគាមីយេវ ហោតិ, កិំ ត្វំ មំ តេន ធនេន និមន្តេសិ. កិំ ភរិយាយាតិ ភរិយាយ កិំ ករិស្សាមិ, យា មយិ ឋិតេយេវ មរិស្សតិ. ជិណ្ណេនាតិ ជរាយ អនុបរិតេន អនុភូតេន. អភិភុយ្យតីតិ អភិភវិយ្យតិ. តត្ថាតិ តស្មិំ ឯវំ ជរាមរណធម្មេ លោកសន្និវាសេ. កា នន្ទីតិ កា នាម តុដ្ឋិ. ខិឌ្ឌាតិ កីឡា. រតីតិ បញ្ចកាមគុណរតិ. ពន្ធនាតិ កាមពន្ធនា មុត្តោ អស្មិ, មហារាជាតិ ឈានេន វិក្ខម្ភិតត្តា ឯវមាហ. មច្ចុ មេតិ មម មច្ចុ នប្បមជ្ជតិ, និច្ចំ មម វធាយ អប្បមតោយេវាតិ. យោ អហំ ឯវំ បជានាមិ, តស្ស មម អន្តកេន អធិបន្នស្ស វធិតស្ស ¶ កា នាម រតិ, កា ធនេសនាតិ. និច្ចន្តិ ជាតកាលតោ បដ្ឋាយ សទា ជរាមរណតោ ភយមេវ ឧប្បជ្ជតិ.

អាតបន្តិ កុសលកម្មវីរិយំ. កិច្ចន្តិ កត្តព្ពំ. កោ ជញ្ញា មរណំ សុវេតិ សុវេ វា បរសុវេ វា មរណំ វា ជីវិតំ វា កោ ជានេយ្យ. សង្គរន្តិ សង្កេតំ. មហាសេនេនាតិ បញ្ចវីសតិភយពាត្តិំសកម្មករណឆន្នវុតិរោគប្បមុខាទិវសេន បុថុសេនេន. ចោរា ធនស្សាតិ ធនត្ថាយ ជីវិតំ ចជន្តា ចោរា ធនស្ស បត្ថេន្តិ នាម, អហំ បន ធនបត្ថនាសង្ខាតា ពន្ធនា មុត្តោ អស្មិ, ន មេ ធនេនត្ថោតិ អត្ថោ. និវត្តស្សូតិ មម វចនេន សម្មា និវត្តស្សុ, រជ្ជំ បហាយ នេក្ខម្មំ បដិសរណំ កត្វា បព្ពជស្សុ. យំ បន ចិន្តេសិ ‘‘ឥមំ រជ្ជេ បតិដ្ឋាបេស្សាមី’’តិ, តំ មា ចិន្តយិ, នាហំ រជ្ជេន អត្ថិកោតិ. ឥតិ មហាសត្តស្ស ធម្មទេសនា សហានុសន្ធិនា មត្ថកំ បត្តា.

តំ សុត្វា រាជានញ្ច ចន្ទាទេវិញ្ច អាទិំ កត្វា សោឡសសហស្សា ឱរោធា ច អមច្ចាទយោ ច សព្ពេ បព្ពជិតុកាមា អហេសុំ. រាជាបិ នគរេ ¶ ភេរិំ ចរាបេសិ ‘‘យេ មម បុត្តស្ស សន្តិកេ បព្ពជិតុំ ឥច្ឆន្តិ, តេ បព្ពជន្តូ’’តិ ¶ . សព្ពេសញ្ច សុវណ្ណកោដ្ឋាគារាទីនំ ទ្វារានិ វិវរាបេត្វា ‘‘អសុកដ្ឋានេ ច មហានិធិកុម្ភិយោ អត្ថិ, អត្ថិកា គណ្ហន្តូ’’តិ សុវណ្ណបដ្ដេ អក្ខរានិ លិខាបេត្វា មហាថម្ភេ ពន្ធាបេសិ. តេ នាគរា យថាបសារិតេ អាបណេ ច វិវដទ្វារានិ គេហានិ ច បហាយ នគរតោ និក្ខមិត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ អាគមិំសុ. រាជា មហាជនេន សទ្ធិំ មហាសត្តស្ស សន្តិកេ បព្ពជិ. សក្កទត្តិយំ តិយោជនិកំ អស្សមបទំ បរិបុណ្ណំ អហោសិ. មហាសត្តោ បណ្ណសាលាយោ វិចារេសិ, មជ្ឈេ ឋិតា បណ្ណសាលាយោ ឥត្ថីនំ ទាបេសិ. កិំការណា? ភីរុកជាតិកា ឯតាតិ. បុរិសានំ បន ពហិបណ្ណសាលាយោ ទាបេសិ. តា សព្ពាបិ បណ្ណសាលាយោ វិស្សកម្មទេវបុត្តោវ មាបេសិ. តេ ច ផលធររុក្ខេ វិស្សកម្មទេវបុត្តោយេវ អត្តនោ ឥទ្ធិយា មាបេសិ. តេ សព្ពេ វិស្សកម្មេន និម្មិតេសុ ផលធររុក្ខេសុ ឧបោសថទិវសេ ភូមិយំ បតិតបតិតានិ ផលានិ គហេត្វា បរិភុញ្ជិត្វា សមណធម្មំ ករោន្តិ. តេសុ យោ កាមវិតក្កំ វា ព្យាបាទវិតក្កំ វា វិហិំសាវិតក្កំ វា វិតក្កេតិ, តស្ស មនំ ជានិត្វា មហាសត្តោ អាកាសេ និសីទិត្វា មធុរធម្មំ កថេសិ. តេ ជនា ពោធិសត្តស្ស មធុរធម្មំ សុត្វា ឯកគ្គចិត្តា ហុត្វា ខិប្បមេវ អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេសុំ.

តទា ឯកោ សាមន្តរាជា ‘‘កាសិរាជា កិរ ពារាណសិនគរតោ និក្ខមិត្វា វនំ បវិសិត្វា បព្ពជិតោ’’តិ សុត្វា ‘‘ពារាណសិំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ នគរា និក្ខមិត្វា ពារាណសិំ បត្វា នគរំ បវិសិត្វា អលង្កតនគរំ ទិស្វា រាជនិវេសនំ អារុយ្ហ សត្តវិធំ វររតនំ ឱលោកេត្វា ¶ ‘‘កាសិរញ្ញោ ឥមំ ធនំ និស្សាយ ឯកេន ភយេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ សុរាសោណ្ឌេ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ ‘‘តុម្ហាកំ រញ្ញោ ឥធ នគរេ ភយំ ឧប្បន្នំ អត្ថី’’តិ? ‘‘នត្ថិ, ទេវា’’តិ. ‘‘កិំ ការណា’’តិ. ‘‘អម្ហាកំ រញ្ញោ បុត្តោ តេមិយកុមារោ ‘ពារាណសិំ រជ្ជំ ន ករិស្សាមី’តិ អមូគោបិ មូគោ វិយ ហុត្វា ឥមម្ហា នគរា និក្ខមិត្វា វនំ បវិសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិ, តេន ការណេន អម្ហាកំ រាជា មហាជនេន សទ្ធិំ ឥមម្ហា នគរា និក្ខមិត្វា តេមិយកុមារស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បព្ពជិតោ’’តិ អារោចេសុំ. សាមន្តរាជា តេសំ វចនំ សុត្វា តុស្សិត្វា ‘‘អហម្បិ បព្ពជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ¶ ‘‘តាត, តុម្ហាកំ រាជា កតរទ្វារេន និក្ខន្តោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ទេវ, បាចីនទ្វារេនា’’តិ វុត្តេ អត្តនោ បរិសាយ សទ្ធិំ តេនេវ បាចីនទ្វារេន និក្ខមិត្វា នទីតីរេន បាយាសិ.

មហាសត្តោបិ តស្ស អាគមនំ ញត្វា វនន្តរំ អាគន្ត្វា អាកាសេ និសីទិត្វា មធុរធម្មំ ទេសេសិ. សោ បរិសាយ សទ្ធិំ តស្ស សន្តិកេយេវ បព្ពជិ. ឯវំ អបរេបិ សត្ត រាជានោ ‘‘ពារាណសិនគរំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ អាគតា. តេបិ រាជានោ សត្ត រជ្ជានិ ឆឌ្ឌេត្វា ពោធិសត្តស្ស សន្តិកេយេវ បព្ពជិំសុ. ហត្ថីបិ អរញ្ញហត្ថី ជាតា, អស្សាបិ អរញ្ញអស្សា ជាតា, រថាបិ អរញ្ញេយេវ វិនដ្ឋា, ភណ្ឌាគារេសុ កហាបណេ អស្សមបទេ វាលុកំ កត្វា វិកិរិំសុ. សព្ពេបិ អភិញ្ញាសមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា ជីវិតបរិយោសានេ ព្រហ្មលោកបរាយណា អហេសុំ. តិរច្ឆានគតា ហត្ថិអស្សាបិ ឥសិគណេ ចិត្តំ បសាទេត្វា ឆកាមាវចរលោកេសុ និព្ពត្តិំសុ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ រជ្ជំ បហាយ និក្ខន្តោយេវា’’តិ វត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា ឆត្តេ អធិវត្ថា ទេវធីតា ឧប្បលវណ្ណា ¶ អហោសិ, សុនន្ទោ សារថិ សារិបុត្តោ, មាតាបិតរោ មហារាជកុលានិ, សេសបរិសា ពុទ្ធបរិសា, មូគបក្ខបណ្ឌិតោ បន អហមេវ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អហោសិ’’ន្តិ.

កោយំ ¶ ¶ មជ្ឈេ សមុទ្ទស្មិន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ មហាភិនិក្ខមនំ អារព្ភ កថេសិ. ឯកទិវសញ្ហិ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ សន្និសិន្នា តថាគតស្ស មហាភិនិក្ខមនំ វណ្ណយន្តា និសីទិំសុ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ តថាគតោ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខន្តោយេវា’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ វិទេហរដ្ឋេ មិថិលាយំ មហាជនកោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ. តស្ស ទ្វេ បុត្តា អហេសុំ អរិដ្ឋជនកោ ច បោលជនកោ ចាតិ. តេសុ រាជា ជេដ្ឋបុត្តស្ស ឧបរជ្ជំ អទាសិ, កនិដ្ឋស្ស សេនាបតិដ្ឋានំ អទាសិ. អបរភាគេ មហាជនកោ កាលមកាសិ. តស្ស សរីរកិច្ចំ កត្វា រញ្ញោ អច្ចយេន អរិដ្ឋជនកោ រាជា ហុត្វា ឥតរស្ស ឧបរជ្ជំ អទាសិ. តស្សេកោ បាទមូលិកោ អមច្ចោ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ទេវ, ឧបរាជា តុម្ហេ ឃាតេតុកាមោ’’តិ អាហ. រាជា តស្ស បុនប្បុនំ កថំ សុត្វា កនិដ្ឋស្ស សិនេហំ ភិន្ទិត្វា បោលជនកំ សង្ខលិកាហិ ពន្ធាបេត្វា រាជនិវេសនតោ អវិទូរេ ឯកស្មិំ គេហេ វសាបេត្វា អារក្ខំ ឋបេសិ. កុមារោ ‘‘សចាហំ ភាតុ វេរីម្ហិ, សង្ខលិកាបិ មេ ហត្ថបាទា មា មុច្ចន្តុ, ទ្វារម្បិ មា វិវរីយតុ, សចេ នោ វេរីម្ហិ, សង្ខលិកាបិ មេ ហត្ថបាទា មុច្ចន្តុ, ទ្វារម្បិ វិវរីយតូ’’តិ សច្ចកិរិយមកាសិ. តាវទេវ ¶ សង្ខលិកាបិ ខណ្ឌាខណ្ឌំ ឆិជ្ជិំសុ, ទ្វារម្បិ វិវដំ. សោ និក្ខមិត្វា ឯកំ បច្ចន្តគាមំ គន្ត្វា វាសំ កប្បេសិ.

បច្ចន្តគាមវាសិនោ តំ សញ្ជានិត្វា ឧបដ្ឋហិំសុ. រាជាបិ តំ គាហាបេតុំ នាសក្ខិ. សោ អនុបុព្ពេន បច្ចន្តជនបទំ ហត្ថគតំ កត្វា មហាបរិវារោ ហុត្វា ‘‘អហំ បុព្ពេ ភាតុ ន វេរី, ឥទានិ បន វេរីម្ហី’’តិ មហាជនបរិវុតោ មិថិលំ គន្ត្វា ពហិនគរេ ខន្ធាវារំ កត្វា វាសំ កប្បេសិ. នគរវាសិនោ យោធា ‘‘កុមារោ កិរ អាគតោ’’តិ សុត្វា យេភុយ្យេន ហត្ថិអស្សវាហនាទីនិ គហេត្វា តស្សេវ សន្តិកំ អាគមិំសុ, អញ្ញេបិ នាគរា អាគមិំសុ. សោ ភាតុ សាសនំ បេសេសិ ‘‘នាហំ បុព្ពេ តុម្ហាកំ វេរី, ឥទានិ បន វេរីម្ហិ, ឆត្តំ វា មេ ទេថ, យុទ្ធំ វា’’តិ. រាជា តំ សុត្វា ¶ យុទ្ធំ កាតុំ ឥច្ឆន្តោ អគ្គមហេសិំ អាមន្តេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, យុទ្ធេ ជយបរាជយោ ¶ នាម ន សក្កា ញាតុំ, សចេ មម អន្តរាយោ ហោតិ, ត្វំ គព្ភំ រក្ខេយ្យាសី’’តិ វត្វា មហតិយា សេនាយ បរិវុតោ នគរា និក្ខមិ.

អថ នំ យុទ្ធេ បោលជនកស្ស យោធា ជីវិតក្ខយំ បាបេសុំ. តទា ‘‘រាជា មតោ’’តិ សកលនគរេ ឯកកោលាហលំ ជាតំ. ទេវីបិ តស្ស មតភាវំ ញត្វា សីឃំ សីឃំ សុវណ្ណសារាទីនិ គហេត្វា បច្ឆិយំ បក្ខិបិត្វា មត្ថកេ កិលិដ្ឋបិលោតិកំ អត្ថរិត្វា ឧបរិ តណ្ឌុលេ ឱកិរិត្វា កិលិដ្ឋបិលោតិកំ និវាសេត្វា សរីរំ វិរូបំ កត្វា បច្ឆិំ សីសេ ឋបេត្វា ទិវា ទិវស្សេវ និក្ខមិ, ន កោចិ នំ សញ្ជានិ. សា ឧត្តរទ្វារេន និក្ខមិត្វា កត្ថចិ អគតបុព្ពត្តា មគ្គំ អជានន្តី ទិសំ វវត្ថាបេតុំ អសក្កោន្តី កេវលំ ‘‘កាលចម្បានគរំ នាម អត្ថី’’តិ សុតត្តា ‘‘កាលចម្បានគរំ គមិកា នាម អត្ថី’’តិ បុច្ឆមានា ឯកិកា សាលាយំ និសីទិ. កុច្ឆិម្ហិ បនស្សា និព្ពត្តសត្តោ ន យោ វា សោ វា, បូរិតបារមី មហាសត្តោ និព្ពត្តិ.

តស្ស តេជេន សក្កស្ស ភវនំ កម្បិ. សក្កោ អាវជ្ជេន្តោ តំ ការណំ ញត្វា ‘‘តស្សា កុច្ឆិយំ និព្ពត្តសត្តោ មហាបុញ្ញោ, មយា គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា បដិច្ឆន្នយោគ្គំ មាបេត្វា តត្ថ មញ្ចំ បញ្ញាបេត្វា មហល្លកបុរិសោ វិយ យោគ្គំ បាជេន្តោ តាយ និសិន្នសាលាយ ទ្វារេ ឋត្វា ‘‘កាលចម្បានគរំ គមិកា នាម អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អហំ, តាត, គមិស្សាមី’’តិ. ‘‘តេន ¶ ហិ យោគ្គំ អារុយ្ហ និសីទ, អម្មា’’តិ. ‘‘តាត, អហំ បរិបុណ្ណគព្ភា, ន សក្កា មយា យោគ្គំ អភិរុហិតុំ, បច្ឆតោ បច្ឆតោ គមិស្សាមិ, ឥមិស្សា បន មេ បច្ឆិយា ឱកាសំ ទេហី’’តិ. ‘‘អម្ម, កិំ វទេសិ, យោគ្គំ បាជេតុំ ជាននសមត្ថោ នាម មយា សទិសោ នត្ថិ. អម្ម, មា ភាយិ, អារុយ្ហ និសីទា’’តិ. សា ‘‘តាត, សាធូ’’តិ វទតិ. សោ តស្សា អារោហនកាលេ អត្តនោ អានុភាវេន វាតបុណ្ណភស្តចម្មំ វិយ បថវិំ ឧន្នាមេត្វា យោគ្គស្ស បច្ឆិមន្តេ បហរាបេសិ. សា អភិរុយ្ហ សយនេ និបជ្ជិត្វាវ ‘‘អយំ ទេវតា ភវិស្សតី’’តិ អញ្ញាសិ. សា ទិព្ពសយនេ និបន្នមត្តាវ និទ្ទំ ឱក្កមិ.

អថ ¶ នំ សក្កោ តិំសយោជនមត្ថកេ ឯកំ នទិំ បត្វា បពោធេត្វា ‘‘អម្ម, ឱតរិត្វា នទិយំ ន្ហាយិត្វា ឧស្សីសកេ សាដកយុគំ អត្ថិ, តំ និវាសេហិ, អន្តោយោគ្គេ បុដភត្តំ អត្ថិ, តំ ភុញ្ជាហី’’តិ អាហ. សា តថា កត្វា បុន និបជ្ជិត្វា សាយន្ហសមយេ កាលចម្បានគរំ បត្វា ទ្វារដ្ដាលកបាការេ ទិស្វា ‘‘តាត, កិំ នាម នគរមេត’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘កាលចម្បានគរំ, អម្មា’’តិ. ‘‘កិំ វទេសិ, តាត, ននុ អម្ហាកំ នគរតោ កាលចម្បានគរំ សដ្ឋិយោជនមត្ថកេ ហោតី’’តិ? ‘‘ឯវំ, អម្ម, អហំ បន ឧជុមគ្គំ ជានាមី’’តិ. អថ នំ ទក្ខិណទ្វារសមីបេ ឱតារេត្វា ¶ ‘‘អម្ម, អម្ហាកំ គាមោ បុរតោ អត្ថិ, ត្វំ គន្ត្វា នគរំ បវិសាហី’’តិ វត្វា បុរតោ គន្ត្វា វិយ សក្កោ អន្តរធាយិត្វា សកដ្ឋានមេវ គតោ.

ទេវីបិ ឯកិកាវ សាលាយំ និសីទិ. តស្មិំ ខណេ ឯកោ ទិសាបាមោក្ខោ អាចរិយោ កាលចម្បានគរវាសី មន្តជ្ឈាយកោ ព្រាហ្មណោ បញ្ចហិ មាណវកសតេហិ បរិវុតោ ន្ហានត្ថាយ គច្ឆន្តោ ទូរតោវ ឱលោកេត្វា តំ អភិរូបំ សោភគ្គប្បត្តំ តត្ថ និសិន្នំ ទិស្វា តស្សា កុច្ឆិយំ មហាសត្តស្សានុភាវេន សហ ទស្សនេនេវ កនិដ្ឋភគិនិសិនេហំ ឧប្បាទេត្វា មាណវកេ ពហិ ឋបេត្វា ឯកកោវ សាលំ បវិសិត្វា ‘‘ភគិនិ, កតរគាមវាសិកា ត្វ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘តាត, មិថិលាយំ អរិដ្ឋជនករញ្ញោ អគ្គមហេសីម្ហី’’តិ. ‘‘អម្ម, ឥធ កស្មា អាគតាសី’’តិ? ‘‘តាត, បោលជនកេន រាជា មារិតោ, អថាហំ ភីតា ‘គព្ភំ អនុរក្ខិស្សាមី’តិ អាគតា’’តិ. ‘‘អម្ម, ឥមស្មិំ បន តេ នគរេ កោចិ ញាតកោ អត្ថី’’តិ? ‘‘នត្ថិ, តាតា’’តិ. តេន ហិ មា ចិន្តយិ, អហំ ឧទិច្ចព្រាហ្មណោ មហាសាលោ ទិសាបាមោក្ខអាចរិយោ, អហំ តំ ភគិនិដ្ឋានេ ឋបេត្វា បដិជគ្គិស្សាមិ, ត្វំ ‘‘ភាតិកា’’តិ មំ វត្វា បាទេសុ គហេត្វា បរិទេវាតិ. សា មហាសទ្ទំ កត្វា ¶ តស្ស បាទេសុ គហេត្វា បរិទេវិ. តេ ទ្វេបិ អញ្ញមញ្ញំ បរិទេវិំសុ.

អថស្ស អន្តេវាសិកា មហាសទ្ទំ សុត្វា ខិប្បំ ឧបធាវិត្វា ‘‘អាចរិយ, កិំ តេ ហោតី’’តិ បុច្ឆិំសុ. សោ អាហ – ‘‘កនិដ្ឋភគិនី មេ ឯសា, អសុកកាលេ នាម មយា វិនា ជាតា’’តិ. អថ មាណវា ‘‘តវ ភគិនិំ ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ មា ចិន្តយិត្ថ អាចរិយា’’តិ អាហំសុ. សោ មាណវេ បដិច្ឆន្នយោគ្គំ អាហរាបេត្វា តំ តត្ថ និសីទាបេត្វា ‘‘តាតា, វោ ¶ គន្ត្វា ព្រាហ្មណិយា មម កនិដ្ឋភគិនិភាវំ កថេត្វា សព្ពកិច្ចានិ កាតុំ វទេថា’’តិ វត្វា គេហំ បេសេសិ. តេ គន្ត្វា ព្រាហ្មណិយា កថេសុំ. អថ នំ ព្រាហ្មណីបិ ឧណ្ហោទកេន ន្ហាបេត្វា សយនំ បញ្ញាបេត្វា និបជ្ជាបេសិ. អថ ព្រាហ្មណោបិ ន្ហាត្វា អាគតោ ភោជនកាលេ ‘‘ភគិនិំ មេ បក្កោសថា’’តិ បក្កោសាបេត្វា តាយ សទ្ធិំ ឯកតោ ភុញ្ជិត្វា អន្តោនិវេសនេយេវ តំ បដិជគ្គិ.

សា ន ចិរស្សេវ សុវណ្ណវណ្ណំ បុត្តំ វិជាយិ, ‘‘មហាជនកកុមារោ’’តិស្ស អយ្យកសន្តកំ នាមមកាសិ. សោ វឌ្ឍមានោ ទារកេហិ សទ្ធិំ កីឡន្តោ យេ តំ រោសេន្តិ, តេ អសម្ភិន្នខត្តិយកុលេ ជាតត្តា មហាពលវតាយ ចេវ មានថទ្ធតាយ ច ទឡ្ហំ គហេត្វា បហរតិ. តទា តេ មហាសទ្ទេន រោទន្តា ‘‘កេន បហដា’’តិ វុត្តេ ‘‘វិធវាបុត្តេនា’’តិ វទន្តិ. អថ កុមារោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមេ មំ ‘វិធវាបុត្តោ’តិ អភិណ្ហំ វទន្តិ, ហោតុ, មម មាតរំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ. សោ ឯកទិវសំ ¶ មាតរំ បុច្ឆិ ‘‘អម្ម, កោ មយ្ហំ បិតា’’តិ? អថ នំ មាតា ‘‘តាត, ព្រាហ្មណោ តេ បិតា’’តិ វញ្ចេសិ. សោ បុនទិវសេបិ ទារកេ បហរន្តោ ‘‘វិធវាបុត្តោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ននុ ព្រាហ្មណោ មេ បិតា’’តិ វត្វា ‘‘ព្រាហ្មណោ កិំ តេ ហោតី’’តិ វុត្តេ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមេ មំ, ព្រាហ្មណោ តេ កិំ ហោតី’តិ អភិណ្ហំ វទន្តិ, មាតា មេ ឥទំ ការណំ យថាភូតំ ន កថេសិ, សា អត្តនោ មនេន មេ ន កថេស្សតិ, ហោតុ, កថាបេស្សាមិ ន’’ន្តិ. សោ ថញ្ញំ បិវន្តោ ថនំ ទន្តេហិ ឌំសិត្វា ‘‘អម្ម, មេ បិតរំ កថេហិ, សចេ ន កថេស្សសិ, ថនំ តេ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ អាហ. សា បុត្តំ វញ្ចេតុំ អសក្កោន្តី ‘‘តាត, ត្វំ មិថិលាយំ អរិដ្ឋជនករញ្ញោ បុត្តោ, បិតា តេ បោលជនកេន មារិតោ, អហំ តំ អនុរក្ខន្តី ឥមំ នគរំ អាគតា, អយំ ព្រាហ្មណោ មំ ភគិនិដ្ឋានេ ឋបេត្វា បដិជគ្គតី’’តិ កថេសិ. សោ តំ សុត្វា តតោ បដ្ឋាយ ‘‘វិធវាបុត្តោ’’តិ វុត្តេបិ ន កុជ្ឈិ.

សោ សោឡសវស្សព្ភន្តរេយេវ តយោ វេទេ ច សព្ពសិប្បានិ ច ឧគ្គណ្ហិ ¶ , សោឡសវស្សិកកាលេ បន ឧត្តមរូបធរោ អហោសិ. អថ សោ ‘‘បិតុ សន្តកំ រជ្ជំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា មាតរំ បុច្ឆិ ‘‘អម្ម, កិញ្ចិ ធនំ តេ ហត្ថេ អត្ថិ, ឧទាហុ នោ, អហំ វោហារំ កត្វា ធនំ ឧប្បាទេត្វា ¶ បិតុ សន្តកំ រជ្ជំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ. អថ នំ មាតា អាហ – ‘‘តាត, នាហំ តុច្ឆហត្ថា អាគតា, តយោ មេ ហត្ថេ ធនសារា អត្ថិ, មុត្តសារោ, មណិសារោ, វជិរសារោតិ, តេសុ ឯកេកោ រជ្ជគ្គហណប្បមាណោ, តំ គហេត្វា រជ្ជំ គណ្ហ, មា វោហារំ ករី’’តិ. ‘‘អម្ម, ឥទម្បិ ធនំ មយ្ហមេវ ឧបឌ្ឍំ កត្វា ទេហិ, តំ បន គហេត្វា សុវណ្ណភូមិំ គន្ត្វា ពហុំ ធនំ អាហរិត្វា រជ្ជំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ. សោ ឧបឌ្ឍំ អាហរាបេត្វា ភណ្ឌិកំ កត្វា សុវណ្ណភូមិំ គមិកេហិ វាណិជេហិ សទ្ធិំ នាវាយ ភណ្ឌំ អារោបេត្វា បុន និវត្តិត្វា មាតរំ វន្ទិត្វា ‘‘អម្ម, អហំ សុវណ្ណភូមិំ គមិស្សាមី’’តិ អាហ. អថ នំ មាតា អាហ – ‘‘តាត, សមុទ្ទោ នាម អប្បសិទ្ធិកោ ពហុអន្តរាយោ, មា គច្ឆ, រជ្ជគ្គហណាយ តេ ធនំ ពហូ’’តិ. សោ ‘‘គច្ឆិស្សាមេវ អម្មា’’តិ មាតរំ វន្ទិត្វា គេហា និក្ខម្ម នាវំ អភិរុហិ.

តំ ទិវសមេវ បោលជនកស្ស សរីរេ រោគោ ឧប្បជ្ជិ, អនុដ្ឋានសេយ្យំ សយិ. តទា សត្ត ជង្ឃសតានិ នាវំ អភិរុហិំសុ. នាវា សត្តទិវសេហិ សត្ត យោជនសតានិ គតា. សា អតិចណ្ឌវេគេន គន្ត្វា អត្តានំ វហិតុំ នាសក្ខិ, ផលកានិ ភិន្នានិ, តតោ តតោ ឧទកំ ឧគ្គតំ, នាវា សមុទ្ទមជ្ឈេ និមុគ្គា. មហាជនា រោទន្តិ បរិទេវន្តិ, នានាទេវតាយោ នមស្សន្តិ. មហាសត្តោ បន នេវ រោទតិ ន បរិទេវតិ, ន ទេវតាយោ នមស្សតិ, នាវាយ បន និមុជ្ជនភាវំ ញត្វា សប្បិនា សក្ខរំ ឱមទ្ទិត្វា កុច្ឆិបូរំ ខាទិត្វា ទ្វេ មដ្ឋកសាដកេ តេលេន តេមេត្វា ទឡ្ហំ និវាសេត្វា កូបកំ និស្សាយ ឋិតោ នាវាយ និមុជ្ជនសមយេ កូបកំ អភិរុហិ. មហាជនា ¶ មច្ឆកច្ឆបភក្ខា ជាតា, សមន្តា ឧទកំ អឌ្ឍូសភមត្តំ លោហិតំ អហោសិ. មហាសត្តោ កូបកមត្ថកេ ឋិតោវ ‘‘ឥមាយ នាម ទិសាយ មិថិលនគរ’’ន្តិ ទិសំ វវត្ថបេត្វា កូបកមត្ថកា ឧប្បតិត្វា មច្ឆកច្ឆបេ អតិក្កម្ម មហាពលវតាយ ឧសភមត្ថកេ បតិ. តំ ទិវសមេវ បោលជនកោ កាលមកាសិ. តតោ បដ្ឋាយ មហាសត្តោ មណិវណ្ណាសុ ឩមីសុ បរិវត្តន្តោ សុវណ្ណក្ខន្ធោ វិយ សមុទ្ទំ ¶ តរតិ. សោ យថា ឯកទិវសំ, ឯវំ សត្តាហំ តរតិ, ‘‘ឥទានិ បុណ្ណមីទិវសោ’’តិ វេលំ បន ឱលោកេត្វា លោណោទកេន មុខំ វិក្ខាលេត្វា ឧបោសថិកោ ហោតិ.

តទា ¶ ច ‘‘យេ មាតុបដ្ឋានាទិគុណយុត្តា សមុទ្ទេ មរិតុំ អននុច្ឆវិកា សត្តា, តេ ឧទ្ធារេហី’’តិ ចតូហិ លោកបាលេហិ មណិមេខលា នាម ទេវធីតា សមុទ្ទរក្ខិកា ឋបិតា ហោតិ. សា សត្ត ទិវសានិ សមុទ្ទំ ន ឱលោកេសិ, ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវន្តិយា កិរស្សា សតិ បមុដ្ឋា. ‘‘ទេវសមាគមំ គតា’’តិបិ វទន្តិ. អថ សា ‘‘អជ្ជ មេ សត្តមោ ទិវសោ សមុទ្ទំ អនោលោកេន្តិយា, កា នុ ខោ បវត្តី’’តិ ឱលោកេន្តី មហាសត្តំ ទិស្វា ‘‘សចេ មហាជនកកុមារោ សមុទ្ទេ នស្សិស្ស, ទេវសមាគមបវេសនំ ន លភិស្ស’’ន្តិ ចិន្តេត្វា មហាសត្តស្ស អវិទូរេ អលង្កតេន សរីរេន អាកាសេ ឋត្វា មហាសត្តំ វីមំសមានា បឋមំ គាថមាហ –

‘‘កោយំ មជ្ឈេ សមុទ្ទស្មិំ, អបស្សំ តីរមាយុហេ;

កំ ត្វំ អត្ថវសំ ញត្វា, ឯវំ វាយមសេ ភុស’’ន្តិ.

តត្ថ អបស្សំ តីរមាយុហេតិ តីរំ អបស្សន្តោវ អាយូហតិ វីរិយំ ករោតិ.

អថ មហាសត្តោ តស្សា វចនំ សុត្វា ‘‘អជ្ជ មេ សត្តមោ ទិវសោ សមុទ្ទំ តរន្តស្ស, ន មេ ទុតិយោ សត្តោ ទិដ្ឋបុព្ពោ, កោ នុ មំ វទតី’’តិ អាកាសំ ឱលោកេន្តោ តំ ទិស្វា ទុតិយំ គាថមាហ –

‘‘និសម្ម វត្តំ លោកស្ស, វាយាមស្ស ច ទេវតេ;

តស្មា មជ្ឈេ សមុទ្ទស្មិំ, អបស្សំ តីរមាយុហេ’’តិ.

តត្ថ និសម្ម វត្តំ លោកស្សាតិ អហំ លោកស្ស វត្តកិរិយំ ទិស្វា ឧបធារេត្វា វិហរាមីតិ អត្ថោ. វាយាមស្ស ចាតិ វាយាមស្ស ច អានិសំសំ និសាមេត្វា វិហរាមីតិ ទីបេតិ. តស្មាតិ យស្មា ¶ និសម្ម វិហរាមិ, ‘‘បុរិសការោ នាម ន នស្សតិ, សុខេ បតិដ្ឋាបេតី’’តិ ជានាមិ, តស្មា តីរំ អបស្សន្តោបិ អាយូហាមិ វីរិយំ ករោមិ, ន ឧក្កណ្ឋាមីតិ.

សា តស្ស ធម្មកថំ សុត្វា ឧត្តរិ សោតុកាមា ហុត្វា បុន គាថមាហ –

‘‘គម្ភីរេ ¶ អប្បមេយ្យស្មិំ, តីរំ យស្ស ន ទិស្សតិ;

មោឃោ តេ បុរិសវាយាមោ, អប្បត្វាវ មរិស្សសី’’តិ.

តត្ថ អប្បត្វាតិ តីរំ អប្បត្វាយេវ.

អថ នំ មហាសត្តោ ‘‘ទេវតេ, កិំ នាមេតំ កថេសិ, វាយាមំ កត្វា មរន្តោបិ គរហតោ មុច្ចិស្សាមី’’តិ វត្វា គាថមាហ –

‘‘អនណោ ¶ ញាតិនំ ហោតិ, ទេវានំ បិតុនញ្ច សោ;

ករំ បុរិសកិច្ចានិ, ន ច បច្ឆានុតប្បតី’’តិ.

តត្ថ អនណោតិ វាយាមំ ករោន្តោ ញាតីនញ្ចេវ ទេវតានញ្ច ព្រហ្មានញ្ច អន្តរេ អនណោ ហោតិ អគរហិតោ អនិន្ទិតោ. ករំ បុរិសកិច្ចានីតិ យថា សោ បុគ្គលោ បុរិសេហិ កត្តព្ពានិ កម្មានិ ករំ បច្ឆាកាលេ ន ច អនុតប្បតិ, យថា នានុសោចតិ, ឯវាហម្បិ វីរិយំ ករោន្តោ បច្ឆាកាលេ នានុតប្បាមិ នានុសោចាមីតិ អត្ថោ.

‘‘អបារនេយ្យំ យំ កម្មំ, អផលំ កិលមថុទ្ទយំ;

តត្ថ កោ វាយាមេនត្ថោ, មច្ចុ យស្សាភិនិប្បត’’ន្តិ.

តត្ថ អបារនេយ្យន្តិ វាយាមេន មត្ថកំ អបាបេតព្ពំ. មច្ចុ យស្សាភិនិប្បតន្តិ យស្ស អដ្ឋានេ វាយាមករណស្ស មរណមេវ និប្ផន្នំ, តត្ថ កោ វាយាមេនត្ថោតិ.

ឯវំ ទេវធីតាយ វុត្តេ តំ អប្បដិភានំ ករោន្តោ មហាសត្តោ ឧត្តរិ គាថា អាហ –

‘‘អបារនេយ្យមច្ចន្តំ ¶ , យោ វិទិត្វាន ទេវតេ;

ន រក្ខេ អត្តនោ បាណំ, ជញ្ញា សោ យទិ ហាបយេ.

‘‘អធិប្បាយផលំ ឯកេ, អស្មិំ លោកស្មិ ទេវតេ;

បយោជយន្តិ កម្មានិ, តានិ ឥជ្ឈន្តិ វា ន វា.

‘‘សន្ទិដ្ឋិកំ កម្មផលំ, ននុ បស្សសិ ទេវតេ;

សន្នា អញ្ញេ តរាមហំ, តញ្ច បស្សាមិ សន្តិកេ.

‘‘សោ អហំ ¶ វាយមិស្សាមិ, យថាសត្តិ យថាពលំ;

គច្ឆំ បារំ សមុទ្ទស្ស, កស្សំ បុរិសការិយ’’ន្តិ.

តត្ថ អច្ចន្តន្តិ យោ ‘‘ឥទំ កម្មំ វីរិយំ កត្វា និប្ផាទេតុំ ន សក្កា, អច្ចន្តមេវ អបារនេយ្យ’’ន្តិ វិទិត្វា ចណ្ឌហត្ថិអាទយោ អបរិហរន្តោ អត្តនោ បាណំ ន រក្ខតិ. ជញ្ញា សោ យទិ ហាបយេតិ សោ យទិ តាទិសេសុ ឋានេសុ វីរិយំ ហាបេយ្យ, ជានេយ្យ តស្ស កុសីតភាវស្ស ផលំ. ត្វំ យំ វា តំ វា និរត្ថកំ វទសីតិ ទីបេតិ. បាឡិយំ បន ‘‘ជញ្ញា សោ យទិ ហាបយ’’ន្តិ លិខិតំ, តំ អដ្ឋកថាសុ នត្ថិ. អធិប្បាយផលន្តិ អត្តនោ អធិប្បាយផលំ សម្បស្សមានា ឯកច្ចេ បុរិសា កសិវណិជ្ជាទីនិ កម្មានិ បយោជយន្តិ, តានិ ឥជ្ឈន្តិ វា ន វា ឥជ្ឈន្តិ. ‘‘ឯត្ថ គមិស្សាមិ, ឥទំ ឧគ្គហេស្សាមី’’តិ បន កាយិកចេតសិកវីរិយំ ករោន្តស្ស តំ ឥជ្ឈតេវ, តស្មា តំ កាតុំ វដ្ដតិយេវាតិ ទស្សេតិ. សន្នា អញ្ញេ តរាមហន្តិ អញ្ញេ ជនា មហាសមុទ្ទេ សន្នា និមុគ្គា វីរិយំ អករោន្តា មច្ឆកច្ឆបភក្ខា ជាតា, អហំ បន ឯកកោវ តរាមិ. តញ្ច បស្សាមិ សន្តិកេតិ ឥទំ មេ វីរិយផលំ បស្ស, មយា ឥមិនា អត្តភាវេន ទេវតា នាម ¶ ន ទិដ្ឋបុព្ពា, សោហំ តញ្ច ឥមិនា ទិព្ពរូបេន មម សន្តិកេ ឋិតំ បស្សាមិ. យថាសត្តិ យថាពលន្តិ អត្តនោ សត្តិយា ច ពលស្ស ច អនុរូបំ. កស្សន្តិ ករិស្សាមិ.

តតោ ទេវតា តស្ស តំ ទឡ្ហវចនំ សុត្វា ថុតិំ ករោន្តី គាថមាហ –

‘‘យោ ត្វំ ឯវំ គតេ ឱឃេ, អប្បមេយ្យេ មហណ្ណវេ;

ធម្មវាយាមសម្បន្នោ, កម្មុនា នាវសីទសិ;

សោ ត្វំ តត្ថេវ គច្ឆាហិ, យត្ថ តេ និរតោ មនោ’’តិ.

តត្ថ ¶ ឯវំ គតេតិ ឯវរូបេ គម្ភីរេ វិត្ថតេ មហាសមុទ្ទេ. ធម្មវាយាមសម្បន្នោតិ ធម្មវាយាមេន សមន្នាគតោ. កម្មុនាតិ អត្តនោ បុរិសការកម្មេន. នាវសីទសីតិ ន អវសីទសិ. យត្ថ តេតិ យស្មិំ ឋានេ តវ មនោ និរតោ, តត្ថេវ គច្ឆាហីតិ.

សា ឯវញ្ច បន វត្វា ‘‘បណ្ឌិត មហាបរក្កម, កុហិំ តំ នេមី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘មិថិលនគរ’’ន្តិ វុត្តេ សា មហាសត្តំ បុប្ផកលាបំ វិយ ឧក្ខិបិត្វា ឧភោហិ ¶ ហត្ថេហិ បរិគ្គយ្ហ ឧរេ និបជ្ជាបេត្វា បិយបុត្តំ អាទាយ គច្ឆន្តី វិយ អាកាសេ បក្ខន្ទិ. មហាសត្តោ សត្តាហំ លោណោទកេន ឧបក្កសរីរោ ហុត្វា ទិព្ពផស្សេន ផុដ្ឋោ និទ្ទំ ឱក្កមិ. អថ នំ សា មិថិលំ នេត្វា អម្ពវនុយ្យានេ មង្គលសិលាបដ្ដេ ទក្ខិណបស្សេន និបជ្ជាបេត្វា ឧយ្យានទេវតាហិ តស្ស អារក្ខំ គាហាបេត្វា សកដ្ឋានមេវ គតា.

តទា បោលជនកស្ស បុត្តោ នត្ថិ. ឯកា បនស្ស ធីតា អហោសិ, សា សីវលិទេវី នាម បណ្ឌិតា ព្យត្តា. អមច្ចា តមេនំ មរណមញ្ចេ និបន្នំ បុច្ឆិំសុ ‘‘មហារាជ, តុម្ហេសុ ទិវង្គតេសុ រជ្ជំ កស្ស ទស្សាមា’’តិ? អថ នេ រាជា ‘‘តាតា, មម ធីតរំ សីវលិទេវិំ អារាធេតុំ សមត្ថស្ស រជ្ជំ ទេថ, យោ វា បន ចតុរស្សបល្លង្កស្ស ឧស្សីសកំ ជានាតិ, យោ វា បន សហស្សថាមធនុំ អារោបេតុំ សក្កោតិ, យោ វា បន សោឡស មហានិធី នីហរិតុំ សក្កោតិ, តស្ស រជ្ជំ ទេថា’’តិ អាហ. អមច្ចា ‘‘ទេវ, តេសំ នោ និធីនំ ឧទ្ទានំ កថេថា’’តិ អាហំសុ. អថ រាជា –

‘‘សូរិយុគ្គមនេ និធិ, អថោ ឱក្កមនេ និធិ;

អន្តោ និធិ ពហិ និធិ, ន អន្តោ ន ពហិ និធិ.

‘‘អារោហនេ ¶ មហានិធិ, អថោ ឱរោហនេ និធិ;

ចតូសុ មហាសាលេសុ, សមន្តា យោជនេ និធិ.

‘‘ទន្តគ្គេសុ មហានិធិ, វាលគ្គេសុ ច កេបុកេ;

រុក្ខគ្គេសុ មហានិធិ, សោឡសេតេ មហានិធី.

‘‘សហស្សថាមោ បល្លង្កោ, សីវលិអារាធនេន ចា’’តិ. –

មហានិធីហិ សទ្ធិំ ឥតរេសម្បិ ឧទ្ទានំ កថេសិ. រាជា ឥមំ កថំ វត្វា កាលមកាសិ.

អមច្ចា ¶ រញ្ញោ អច្ចយេន តស្ស មតកិច្ចំ កត្វា សត្តមេ ទិវសេ សន្និបតិត្វា មន្តយិំសុ ‘‘អម្ភោ រញ្ញា ‘អត្តនោ ធីតរំ អារាធេតុំ សមត្ថស្ស រជ្ជំ ទាតព្ព’ន្តិ វុត្តំ, កោ តំ អារាធេតុំ សក្ខិស្សតី’’តិ. តេ ‘‘សេនាបតិ វល្លភោ’’តិ វត្វា តស្ស សាសនំ បេសេសុំ. សោ សាសនំ សុត្វា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា រជ្ជត្ថាយ រាជទ្វារំ គន្ត្វា អត្តនោ ¶ អាគតភាវំ រាជធីតាយ អារោចាបេសិ. សា តស្ស អាគតភាវំ ញត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខ្វស្ស សេតច្ឆត្តសិរិំ ធារេតុំ ធិតី’’តិ តស្ស វីមំសនត្ថាយ ‘‘ខិប្បំ អាគច្ឆតូ’’តិ អាហ. សោ តស្សា សាសនំ សុត្វា តំ អារាធេតុកាមោ សោបានបាទមូលតោ បដ្ឋាយ ជវេនាគន្ត្វា តស្សា សន្តិកេ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សា វីមំសមានា ‘‘មហាតលេ ជវេន ធាវា’’តិ អាហ. សោ ‘‘រាជធីតរំ តោសេស្សាមី’’តិ វេគេន បក្ខន្ទិ. អថ នំ ‘‘បុន ឯហី’’តិ អាហ. សោ បុន វេគេន អាគតោ. សា តស្ស ធិតិយា វិរហិតភាវំ ញត្វា ‘‘ឯហិ សម្ម, បាទេ មេ សម្ពាហា’’តិ អាហ. សោ តស្សា អារាធនត្ថំ និសីទិត្វា បាទេ សម្ពាហិ. អថ នំ សា ឧរេ បាទេន បហរិត្វា ឧត្តានកំ បាតេត្វា ‘‘ឥមំ អន្ធពាលបុរិសំ ធិតិវិរហិតំ បោថេត្វា គីវាយំ គហេត្វា នីហរថា’’តិ ទាសីនំ សញ្ញំ អទាសិ. តា តថា ករិំសុ. សោ តេហិ ‘‘កិំ សេនាបតី’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘មា កថេថ, សា នេវ មនុស្សិត្ថី, យក្ខិនី’’តិ អាហ. តតោ ភណ្ឌាគារិកោ គតោ, តម្បិ តថេវ លជ្ជាបេសិ. តថា សេដ្ឋិំ, ឆត្តគ្គាហំ, អសិគ្គាហន្តិ សព្ពេបិ តេ លជ្ជាបេសិយេវ.

អថ អមច្ចា សន្និបតិត្វា ‘‘រាជធីតរំ អារាធេតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, សហស្សថាមធនុំ អារោបេតុំ សមត្ថស្ស រជ្ជំ ទេថា’’តិ អាហ, តម្បិ កោចិ អារោបេតុំ នាសក្ខិ. តតោ ‘‘ចតុរស្សបល្លង្កស្ស ឧស្សីសកំ ជានន្តស្ស រជ្ជំ ទេថា’’តិ អាហ, តម្បិ កោចិ ន ជានាតិ. តតោ សោឡស មហានិធី នីហរិតុំ សមត្ថស្ស រជ្ជំ ទេថា’’តិ អាហ, តេបិ កោចិ នីហរិតុំ ¶ នាសក្ខិ. តតោ ‘‘អម្ភោ អរាជិកំ នាម រដ្ឋំ បាលេតុំ ន សក្កា, កិំ នុ ខោ កាតព្ព’’ន្តិ មន្តយិំសុ. អថ នេ បុរោហិតោ អាហ – ‘‘ភោ តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថ, ផុស្សរថំ នាម វិស្សជ្ជេតុំ វដ្ដតិ, ផុស្សរថេន ហិ លទ្ធរាជា សកលជម្ពុទីបេ រជ្ជំ ការេតុំ សមត្ថោ ហោតី’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា នគរំ អលង្ការាបេត្វា មង្គលរថេ ចត្តារោ កុមុទវណ្ណេ អស្សេ យោជេត្វា ឧត្តមបច្ចត្ថរណំ អត្ថរិត្វា បញ្ច រាជកកុធភណ្ឌានិ អារោបេត្វា ចតុរង្គិនិយា សេនាយ បរិវារេសុំ. ‘‘សសាមិកស្ស រថស្ស បុរតោ តូរិយានិ វជ្ជន្តិ, អសាមិកស្ស បច្ឆតោ វជ្ជន្តិ, តស្មា សព្ពតូរិយានិ ¶ បច្ឆតោ វាទេថា’’តិ វត្វា សុវណ្ណភិង្ការេន រថធុរញ្ច បតោទញ្ច អភិសិញ្ចិត្វា ‘‘យស្ស រជ្ជំ ការេតុំ បុញ្ញំ អត្ថិ, តស្ស សន្តិកំ គច្ឆតូ’’តិ រថំ វិស្សជ្ជេសុំ. អថ រថោ រាជគេហំ បទក្ខិណំ កត្វា វេគេន មហាវីថិំ អភិរុហិ.

សេនាបតិអាទយោ ¶ ‘‘ផុស្សរថោ មម សន្តិកំ អាគច្ឆតូ’’តិ ចិន្តយិំសុ. សោ សព្ពេសំ គេហានិ អតិក្កមិត្វា នគរំ បទក្ខិណំ កត្វា បាចីនទ្វារេន និក្ខមិត្វា ឧយ្យានាភិមុខោ បាយាសិ. អថ នំ វេគេន គច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘និវត្តេថា’’តិ អាហំសុ. បុរោហិតោ ‘‘មា និវត្តយិត្ថ, ឥច្ឆន្តោ យោជនសតម្បិ គច្ឆតុ, មា និវារេថា’’តិ អាហ. រថោ ឧយ្យានំ បវិសិត្វា មង្គលសិលាបដ្ដំ បទក្ខិណំ កត្វា អារោហនសជ្ជោ ហុត្វា អដ្ឋាសិ. បុរោហិតោ មហាសត្តំ និបន្នកំ ទិស្វា អមច្ចេ អាមន្តេត្វា ‘‘អម្ភោ ឯកោ សិលាបដ្ដេ និបន្នកោ បុរិសោ ទិស្សតិ, សេតច្ឆត្តានុច្ឆវិកា បនស្ស ធិតិ អត្ថីតិ វា នត្ថីតិ វា ន ជានាម, សចេ ឯស បុញ្ញវា ភវិស្សតិ, អម្ហេ ន ឱលោកេស្សតិ, កាឡកណ្ណិសត្តោ សចេ ភវិស្សតិ, ភីតតសិតោ ឧដ្ឋាយ កម្បមានោ ឱលោកេស្សតិ, តស្មា ខិប្បំ សព្ពតូរិយានិ បគ្គណ្ហថា’’តិ អាហ. តាវទេវ អនេកសតានិ តូរិយានិ បគ្គណ្ហិំសុ. តទា តូរិយសទ្ទោ សាគរឃោសោ វិយ អហោសិ.

មហាសត្តោ តេន សទ្ទេន បពុជ្ឈិត្វា សីសំ វិវរិត្វា ឱលោកេន្តោ មហាជនំ ទិស្វា ‘‘សេតច្ឆត្តេន មេ អាគតេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេត្វា បុន សីសំ បារុបិត្វា បរិវត្តិត្វា វាមបស្សេន និបជ្ជិ. បុរោហិតោ តស្ស បាទេ វិវរិត្វា លក្ខណានិ ឱលោកេន្តោ ‘‘តិដ្ឋតុ អយំ ឯកោ ទីបោ, ចតុន្នម្បិ មហាទីបានំ រជ្ជំ ការេតុំ សមត្ថោ ហោតី’’តិ បុន តូរិយានិ បគ្គណ្ហាបេសិ. អថ មហាសត្តោ ¶ មុខំ វិវរិត្វា បរិវត្តិត្វា ទក្ខិណបស្សេន និបជ្ជិត្វា មហាជនំ ឱលោកេសិ. តទា បុរោហិតោ បរិសំ ឧស្សារេត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ អវកុជ្ជោ ហុត្វា ‘‘ឧដ្ឋេហិ, ទេវ, រជ្ជំ តេ បាបុណាតី’’តិ អាហ. អថ នំ មហាសត្តោ ‘‘រាជា វោ កុហី’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘កាលកតោ ទេវា’’តិ វុត្តេ ‘‘តស្ស បុត្តោ វា ភាតា វា នត្ថី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘នត្ថិ ទេវា’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ សាធុ រជ្ជំ ការេស្សាមី’’តិ វត្វា ឧដ្ឋាយ សិលាបដ្ដេ បល្លង្កេន និសីទិ. អថ នំ តត្ថេវ អភិសិញ្ចិំសុ. សោ មហាជនកោ នាម រាជា អហោសិ. សោ រថវរំ អភិរុយ្ហ មហន្តេន សិរិវិភវេន នគរំ បវិសិត្វា រាជនិវេសនំ អភិរុហន្តោ ¶ ‘‘សេនាបតិអាទីនំ តានេវ ឋានានិ ហោន្តូ’’តិ វិចារេត្វា មហាតលំ អភិរុហិ.

រាជធីតា បន បុរិមសញ្ញាយ ឯវ តស្ស វីមំសនត្ថំ ឯកំ បុរិសំ អាណាបេសិ ‘‘តាត, ត្វំ គច្ឆ, រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវំ វទេហិ ‘ទេវ, សីវលិទេវី តុម្ហេ បក្កោសតិ, ខិប្បំ កិរាគច្ឆតូ’’’តិ. សោ គន្ត្វា តថា អារោចេសិ. រាជា បណ្ឌិតោ តស្ស វចនំ សុត្វាបិ អស្សុណន្តោ វិយ ‘‘អហោ សោភនោ វតាយំ បាសាទោ’’តិ បាសាទមេវ វណ្ណេតិ. សោ តំ សាវេតុំ អសក្កោន្តោ គន្ត្វា រាជធីតាយ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ ‘‘អយ្យេ, រាជា តុម្ហាកំ វចនំ ន សុណាតិ, បាសាទមេវ វណ្ណេតិ, តុម្ហាកំ វចនំ តិណំ វិយ ន គណេតី’’តិ. សា តស្ស វចនំ សុត្វា ¶ ‘‘សោ មហជ្ឈាសយោ បុរិសោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ បេសេសិ. រាជាបិ អត្តនោ រុចិយា បកតិគមនេន សីហោ វិយ វិជម្ភមានោ បាសាទំ អភិរុហិ. តស្មិំ ឧបសង្កមន្តេ រាជធីតា តស្ស តេជេន សកភាវេន សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តី អាគន្ត្វា ហត្ថាលម្ពកំ អទាសិ.

សោ តស្សា ហត្ថំ ឱលម្ពិត្វា មហាតលំ អភិរុហិត្វា សមុស្សិតសេតច្ឆត្តេ រាជបល្លង្កេ និសីទិត្វា អមច្ចេ អាមន្តេត្វា ‘‘អម្ភោ, អត្ថិ បន វោ រញ្ញា កាលំ ករោន្តេន កោចិ ឱវាទោ ទិន្នោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ទេវា’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ វទេថា’’តិ អាហ. ទេវ ‘‘សីវលិទេវិំ អារាធេតុំ សមត្ថស្ស រជ្ជំ ទេថា’’តិ តេន វុត្តន្តិ. សីវលិទេវិយា អាគន្ត្វា ហត្ថាលម្ពកោ ទិន្នោ, អយំ តាវ អារាធិតា នាម, អញ្ញំ វទេថាតិ. ទេវ ‘‘ចតុរស្សបល្លង្កស្ស ឧស្សីសកំ ជានិតុំ សមត្ថស្ស រជ្ជំ ទេថា’’តិ តេន វុត្តន្តិ. រាជា ‘‘ឥទំ ទុជ្ជានំ, ឧបាយេន សក្កា ជានិតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា សីសតោ សុវណ្ណសូចិំ នីហរិត្វា សីវលិទេវិយា ហត្ថេ ឋបេសិ ‘‘ឥមំ ឋបេហី’’តិ ¶ . សា តំ គហេត្វា បល្លង្កស្ស ឧស្សីសកេ ឋបេសិ. ‘‘ខគ្គំ អទាសី’’តិបិ វទន្តិយេវ. សោ តាយ សញ្ញាយ ‘‘ឥទំ ឧស្សីសក’’ន្តិ ញត្វា តេសំ កថំ អស្សុណន្តោ វិយ ‘‘កិំ កថេថា’’តិ វត្វា បុន តេហិ តថា វុត្តេ ‘‘ឥទំ ជានិតុំ ន គរុ, ឯតំ ឧស្សីសក’’ន្តិ វត្វា ‘‘អញ្ញំ វទេថា’’តិ អាហ. ទេវ, ‘‘សហស្សថាមធនុំ អារោបេតុំ សមត្ថស្ស រជ្ជំ ទេថា’’តិ តេន វុត្តន្តិ. ‘‘តេន ហិ អាហរថ ន’’ន្តិ អាហរាបេត្វា សោ ធនុំ បល្លង្កេ យថានិសិន្នោវ ¶ ឥត្ថីនំ កប្បាសផោដនធនុំ វិយ អារោបេត្វា ‘‘អញ្ញំ វទេថា’’តិ អាហ. ‘‘ទេវ, សោឡស មហានិធី នីហរិតុំ សមត្ថស្ស រជ្ជំ ទេថា’’តិ តេន វុត្តន្តិ. ‘‘តេសំ កិញ្ចិ ឧទ្ទានំ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ទេវា’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ នំ កថេថា’’តិ អាហ. តេ ‘‘សូរិយុគ្គមនេ និធី’’តិ ឧទ្ទានំ កថយិំសុ. តស្ស តំ សុណន្តស្សេវ គគនតលេ បុណ្ណចន្ទោ វិយ សោ អត្ថោ បាកដោ អហោសិ.

អថ នេ រាជា អាហ – ‘‘អជ្ជ, ភណេ, វេលា នត្ថិ, ស្វេ និធី គណ្ហិស្សាមី’’តិ. សោ បុនទិវសេ អមច្ចេ សន្និបាតេត្វា បុច្ឆិ ‘‘តុម្ហាកំ រាជា បច្ចេកពុទ្ធេ ភោជេសី’’តិ? ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘សូរិយោតិ នាយំ សូរិយោ, សូរិយសទិសត្តា បន បច្ចេកពុទ្ធា សូរិយា នាម, តេសំ បច្ចុគ្គមនដ្ឋានេ និធិនា ភវិតព្ព’’ន្តិ. តតោ រាជា ‘‘តេសុ បច្ចេកពុទ្ធេសុ អាគច្ឆន្តេសុ បច្ចុគ្គមនំ ករោន្តោ កតរំ ឋានំ គច្ឆតី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អសុកដ្ឋានំ នាម ទេវា’’តិ វុត្តេ ‘‘តំ ឋានំ ខណិត្វា និធិំ នីហរថា’’តិ និធិំ នីហរាបេសិ. ‘‘គមនកាលេ អនុគច្ឆន្តោ កត្ថ ឋត្វា ឧយ្យោជេសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អសុកដ្ឋានេ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘តតោបិ និធិំ នីហរថា’’តិ និធិំ ¶ នីហរាបេសិ. អថ មហាជនា ឧក្កុដ្ឋិសហស្សានិ បវត្តេន្តា ‘‘សូរិយុគ្គមនេ និធី’’តិ វុត្តត្តា សូរិយុគ្គមនទិសាយំ ខណន្តា វិចរិំសុ. អថោ ‘‘ឱក្កមនេ និធី’’តិ វុត្តត្តា សូរិយត្ថង្គមនទិសាយំ ខណន្តា វិចរិំសុ. ‘‘ឥទំ បន ធនំ ឥធេវ ហោតិ, អហោ អច្ឆរិយ’’ន្តិ បីតិសោមនស្សំ បវត្តយិំសុ. អន្តោនិធីតិ រាជគេហេ មហាទ្វារស្ស អន្តោឧម្មារា និធិំ នីហរាបេសិ. ពហិ និធីតិ ពហិឧម្មារា និធិំ នីហរាបេសិ. ន អន្តោ ន ពហិ និធីតិ ហេដ្ឋាឧម្មារតោ និធិំ នីហរាបេសិ ¶ . អារោហនេ និធីតិ មង្គលហត្ថិំ អារោហនកាលេ សុវណ្ណនិស្សេណិយា អត្ថរណដ្ឋានតោ និធិំ នីហរាបេសិ. អថោ ឱរោហនេ និធីតិ ហត្ថិក្ខន្ធតោ ឱរោហនដ្ឋានតោ និធិំ នីហរាបេសិ. ចតូសុ មហាសាលេសូតិ ភូមិយំ កតឧបដ្ឋានដ្ឋានេ សិរិសយនស្ស ចត្តារោ មញ្ចបាទា សាលមយា, តេសំ ហេដ្ឋា ចតស្សោ និធិកុម្ភិយោ នីហរាបេសិ. សមន្តាយោជនេ និធីតិ យោជនំ នាម រថយុគបមាណំ, សិរិសយនស្ស សមន្តា រថយុគប្បមាណតោ និធិំ នីហរាបេសិ. ទន្តគ្គេសុ មហានិធីតិ មង្គលហត្ថិដ្ឋានេ តស្ស ទ្វិន្នំ ទន្តានំ អភិមុខដ្ឋានតោ ¶ និធិំ នីហរាបេសិ. វាលគ្គេសូតិ មង្គលហត្ថិដ្ឋានេ តស្ស វាលធិសម្មុខដ្ឋានតោ និធិំ នីហរាបេសិ. កេបុកេតិ កេបុកំ វុច្ចតិ ឧទកំ, មង្គលបោក្ខរណិតោ ឧទកំ នីហរាបេត្វា និធិំ ទស្សេសិ. រុក្ខគ្គេសុ មហានិធីតិ ឧយ្យានេ មហាសាលរុក្ខមូលេ ឋិតមជ្ឈន្ហិកសមយេ បរិមណ្ឌលាយ រុក្ខច្ឆាយាយ អន្តោ និធិំ នីហរាបេសិ. ឯវំ សោឡស មហានិធយោ នីហរាបេត្វា ‘‘អញ្ញំ កិញ្ចិ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘នត្ថិ ទេវា’’តិ វទិំសុ. មហាជនោ ហដ្ឋតុដ្ឋោ អហោសិ.

អថ រាជា ‘‘ឥទំ ធនំ ទានមុខេ វិកិរិស្សាមី’’តិ នគរមជ្ឈេ ចេវ ចតូសុ នគរទ្វារេសុ ចាតិ បញ្ចសុ ឋានេសុ បញ្ច ទានសាលាយោ ការាបេត្វា មហាទានំ បដ្ឋបេសិ, កាលចម្បានគរតោ អត្តនោ មាតរញ្ច ព្រាហ្មណញ្ច បក្កោសាបេត្វា មហន្តំ សក្ការំ អកាសិ. តស្ស តរុណរជ្ជេយេវ សកលំ វិទេហរដ្ឋំ ‘‘អរិដ្ឋជនករញ្ញោ កិរ បុត្តោ មហាជនកោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេតិ, សោ កិរ បណ្ឌិតោ ឧបាយកុសលោ, បស្សិស្សាម ន’’ន្តិ ទស្សនត្ថាយ សង្ខុភិតំ អហោសិ. តតោ តតោ ពហុំ បណ្ណាការំ គហេត្វា អាគមិំសុ, នាគរាបិ មហាឆណំ សជ្ជយិំសុ. រាជនិវេសនេ អត្ថរណាទីនិ សន្ថរិត្វា គន្ធទាមមាលាទាមាទីនិ ឱសារេត្វា វិប្បកិណ្ណលាជាកុសុមវាសធូមគន្ធាការំ ការេត្វា នានប្បការំ បានភោជនំ ឧបដ្ឋាបេសុំ. រញ្ញោ បណ្ណាការត្ថាយ រជតសុវណ្ណភាជនាទីសុ អនេកប្បការានិ ខាទនីយភោជនីយមធុផាណិតផលាទីនិ គហេត្វា ¶ តត្ថ តត្ថ បរិវារេត្វា អដ្ឋំសុ. ឯកតោ អមច្ចមណ្ឌលំ និសីទិ, ឯកតោ ព្រាហ្មណគណោ, ឯកតោ សេដ្ឋិអាទយោ និសីទិំសុ, ឯកតោ ឧត្តមរូបធរា នាដកិត្ថិយោ និសីទិំសុ, ព្រាហ្មណាបិ សោត្ថិការេន មុខមង្គលិកានិ កថេន្តិ, នច្ចគីតាទីសុ កុសលា នច្ចគីតាទីនិ បវត្តយិំសុ, អនេកសតានិ តូរិយានិ ¶ បវជ្ជិំសូ. តទា រាជនិវេសនំ យុគន្ធរវាតវេគេន បហដា សាគរកុច្ឆិ វិយ ឯកនិន្នាទំ អហោសិ. ឱលោកិតោលោកិតដ្ឋានំ កម្បតិ.

អថ មហាសត្តោ សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា រាជាសនេ និសិន្នោវ សក្កសិរិសទិសំ មហន្តំ សិរិវិលាសំ ឱលោកេត្វា អត្តនោ មហាសមុទ្ទេ កតវាយាមំ អនុស្សរិ. តស្ស ‘‘វីរិយំ នាម កត្តព្ពយុត្តកំ, សចាហំ មហាសមុទ្ទេ ¶ វីរិយំ នាករិស្សំ, ន ឥមំ សម្បត្តិំ អលភិស្ស’’ន្តិ តំ វាយាមំ អនុស្សរន្តស្ស បីតិ ឧប្បជ្ជិ. សោ បីតិវេគេន ឧទានំ ឧទានេន្តោ អាហ –

‘‘អាសីសេថេវ បុរិសោ, ន និព្ពិន្ទេយ្យ បណ្ឌិតោ;

បស្សាមិ វោហំ អត្តានំ, យថា ឥច្ឆិំ តថា អហុ.

‘‘អាសីសេថេវ បុរិសោ, ន និព្ពិន្ទេយ្យ បណ្ឌិតោ;

បស្សាមិ វោហំ អត្តានំ, ឧទកា ថលមុព្ភតំ.

‘‘វាយមេថេវ បុរិសោ, ន និព្ពិន្ទេយ្យ បណ្ឌិតោ;

បស្សាមិ វោហំ អត្តានំ, យថា ឥច្ឆិំ តថា អហុ.

‘‘វាយមេថេវ បុរិសោ, ន និព្ពិន្ទេយ្យ បណ្ឌិតោ;

បស្សាមិ វោហំ អត្តានំ, ឧទកា ថលមុព្ភតំ.

‘‘ទុក្ខូបនីតោបិ នរោ សបញ្ញោ, អាសំ ន ឆិន្ទេយ្យ សុខាគមាយ;

ពហូ ហិ ផស្សា អហិតា ហិតា ច, អវិតក្កិតា មច្ចុមុបព្ពជន្តិ.

‘‘អចិន្តិតម្បិ ភវតិ, ចិន្តិតម្បិ វិនស្សតិ;

ន ហិ ចិន្តាមយា ភោគា, ឥត្ថិយា បុរិសស្ស វា’’តិ.

តត្ថ អាសីសេថេវាតិ អាសាឆេទកម្មំ អកត្វា អត្តនោ កម្មំ អាសំ ករោថេវ. ន និព្ពិន្ទេយ្យាតិ វីរិយំ ករោន្តោ ន និព្ពិន្ទេយ្យ ន អលសេយ្យ. យថា ឥច្ឆិន្តិ យថា រាជភាវំ ឥច្ឆិំ, តថេវ រាជា ជាតោម្ហិ. ឧព្ភតន្តិ នីហដំ. ទុក្ខូបនីតោតិ កាយិកចេតសិកទុក្ខេន ផុដ្ឋោបីតិ អត្ថោ. អហិតា ហិតា ចាតិ ទុក្ខផស្សា អហិតា, សុខផស្សា ហិតា. អវិតក្កិតាតិ ¶ អវិតក្កិតារោ អចិន្តិតារោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តេសុ ផស្សេសុ អហិតផស្សេន ផុដ្ឋា សត្តា ‘‘ហិតផស្សោបិ អត្ថីតិ វីរិយំ ករោន្តា តំ ¶ បាបុណន្តី’’តិ អចិន្តេត្វា វីរិយំ ន ករោន្តិ, តេ ឥមស្ស អត្ថស្ស អវិតក្កិតារោ ហិតផស្សំ អលភិត្វាវ មច្ចុមុបព្ពជន្តិ មរណំ បាបុណន្តិ, តស្មា វីរិយំ កត្តព្ពមេវាតិ.

អចិន្តិតម្បីតិ ¶ ឥមេសំ សត្តានំ អចិន្តិតម្បិ ហោតិ, ចិន្តិតម្បិ វិនស្សតិ. មយាបិ ហិ ‘‘អយុជ្ឈិត្វាវ រជ្ជំ លភិស្សាមី’’តិ ឥទំ អចិន្តិតំ, ‘‘សុវណ្ណភូមិតោ ធនំ អាហរិត្វា យុជ្ឈិត្វា បិតុ សន្តកំ រជ្ជំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ បន ចិន្តិតំ, ឥទានិ មេ ចិន្តិតំ នដ្ឋំ, អចិន្តិតំ ជាតំ. ន ហិ ចិន្តាមយា ភោគាតិ ឥមេសំ សត្តានញ្ហិ ភោគា ចិន្តាយ អនិប្ផជ្ជនតោ ចិន្តាមយា នាម ន ហោន្តិ, តស្មា វីរិយមេវ កត្តព្ពំ. វីរិយវតោ ហិ អចិន្តិតម្បិ ហោតីតិ.

សោ តតោ បដ្ឋាយ ទស រាជធម្មេ អកោបេត្វា ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេសិ, បច្ចេកពុទ្ធេ ច ឧបដ្ឋាសិ. អបរភាគេ សីវលិទេវី ធញ្ញបុញ្ញលក្ខណសម្បន្នំ បុត្តំ វិជាយិ, ‘‘ទីឃាវុកុមារោ’’តិស្ស នាមំ ករិំសុ. តស្ស វយប្បត្តស្ស រាជា ឧបរជ្ជំ ទត្វា សត្តវស្សសហស្សានិ រជ្ជំ ការេសិ. សោ ឯកទិវសំ ឧយ្យានបាលេន ផលាផលេសុ ចេវ នានាបុប្ផេសុ ច អាភតេសុ តានិ ទិស្វា តុដ្ឋោ ហុត្វា តស្ស សម្មានំ ការេត្វា ‘‘សម្ម ឧយ្យានបាល, អហំ ឧយ្យានំ បស្សិស្សាមិ, ត្វំ អលង្ករោហិ ន’’ន្តិ អាហ. សោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តថា កត្វា រញ្ញោ បដិវេទេសិ. សោ ហត្ថិក្ខន្ធវរគតោ មហន្តេន បរិវារេន នគរា និក្ខមិត្វា ឧយ្យានទ្វារំ បាបុណិ. តត្រ ច ទ្វេ អម្ពា អត្ថិ នីលោភាសា. ឯកោ អផលោ, ឯកោ ផលធរោ. សោ បន អតិមធុរោ, រញ្ញា អគ្គផលស្ស អបរិភុត្តត្តា តតោ កោចិ ផលំ គហេតុំ ន ឧស្សហតិ. រាជា ហត្ថិក្ខន្ធវរគតោវ តតោ ឯកំ ផលំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិ, តស្ស តំ ជិវ្ហគ្គេ ឋបិតមត្តមេវ ទិព្ពោជំ វិយ ឧបដ្ឋាសិ. សោ ‘‘និវត្តនកាលេ ពហូ ខាទិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. ‘‘រញ្ញា អគ្គផលំ បរិភុត្ត’’ន្តិ ញត្វា ឧបរាជានំ អាទិំ កត្វា អន្តមសោ ហត្ថិមេណ្ឌអស្សមេណ្ឌាទយោបិ ផលំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិំសុ. អញ្ញេ ផលំ អលភន្តា ទណ្ឌេហិ សាខំ ភិន្ទិត្វា និបណ្ណមកំសុ. រុក្ខោ ឱភគ្គវិភគ្គោ អដ្ឋាសិ, ឥតរោ បន មណិបព្ពតោ វិយ វិលាសមានោ ឋិតោ.

រាជា ឧយ្យានា និក្ខន្តោ តំ ទិស្វា ‘‘ឥទំ កិ’’ន្តិ អមច្ចេ បុច្ឆតិ. ‘‘ទេវេន អគ្គផលំ បរិភុត្តន្តិ មហាជនេន វិលុម្បិតោ ទេវា’’តិ អាហំសុ. ‘‘កិំ នុ ខោ ភណេ, ឥមស្ស ¶ បន នេវ បត្តំ, ន វណ្ណោ ខីណោ’’តិ? ‘‘និប្ផលតាយ ន ខីណោ, ទេវា’’តិ. តំ សុត្វា រាជា សំវេគំ បដិលភិត្វា ¶ ‘‘អយំ រុក្ខោ និប្ផលតាយ ¶ នីលោភាសោ ឋិតោ, អយំ បន សផលតាយ ឱភគ្គវិភគ្គោ ឋិតោ. ឥទម្បិ រជ្ជំ សផលរុក្ខសទិសំ, បព្ពជ្ជា បន និប្ផលរុក្ខសទិសា. សកិញ្ចនស្សេវ ភយំ, នាកិញ្ចនស្ស. តស្មា អហំ ផលរុក្ខោ វិយ អហុត្វា និប្ផលរុក្ខសទិសោ ភវិស្សាមិ, ឥមំ សម្បត្តិំ ចជិត្វា និក្ខម្ម បព្ពជិស្សាមី’’តិ ទឡ្ហំ សមាទានំ កត្វា មនំ អធិដ្ឋហិត្វា នគរំ បវិសិត្វា បាសាទទ្វារេ ឋិតោវ សេនាបតិំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘មហាសេនាបតិ, អជ្ជ មេ បដ្ឋាយ ភត្តហារកញ្ចេវ មុខោទកទន្តកដ្ឋទាយកញ្ច ឯកំ ឧបដ្ឋាកំ ឋបេត្វា អញ្ញេ មំ ទដ្ឋុំ មា លភន្តុ, បោរាណកវិនិច្ឆយាមច្ចេ គហេត្វា រជ្ជំ អនុសាសថ, អហំ ឥតោ បដ្ឋាយ ឧបរិបាសាទតលេ សមណធម្មំ ករិស្សាមី’’តិ វត្វា បាសាទមារុយ្ហ ឯកកោវ សមណធម្មំ អកាសិ. ឯវំ គតេ កាលេ មហាជនោ រាជង្គណេ សន្និបតិត្វា មហាសត្តំ អទិស្វា ‘‘ន នោ រាជា បោរាណកោ វិយ ហោតី’’តិ វត្វា គាថាទ្វយមាហ –

‘‘អបោរាណំ វត ភោ រាជា, សព្ពភុម្មោ ទិសម្បតិ;

នជ្ជ នច្ចេ និសាមេតិ, ន គីតេ កុរុតេ មនោ.

‘‘ន មិគេ នបិ ឧយ្យានេ, នបិ ហំសេ ឧទិក្ខតិ;

មូគោវ តុណ្ហិមាសីនោ, ន អត្ថមនុសាសតី’’តិ.

តត្ថ មិគេតិ សព្ពសង្គាហិកវចនំ, បុព្ពេ ហត្ថី យុជ្ឈាបេតិ, មេណ្ឌេ យុជ្ឈាបេតិ, អជ្ជ តេបិ ន ឱលោកេតីតិ អត្ថោ. ឧយ្យានេតិ ឧយ្យានកីឡម្បិ នានុភោតិ. ហំសេតិ បញ្ចបទុមសញ្ឆន្នាសុ ឧយ្យានបោក្ខរណីសុ ហំសគណំ ន ឱលោកេតិ. មូគោវាតិ ភត្តហារកញ្ច ឧបដ្ឋាកញ្ច បុច្ឆិំសុ ‘‘ភោ រាជា, តុម្ហេហិ សទ្ធិំ កិញ្ចិ អត្ថំ មន្តេតី’’តិ. តេ ‘‘ន មន្តេតី’’តិ វទិំសុ. តស្មា ឯវមាហំសុ.

រាជា កាមេសុ អនល្លីយន្តេន វិវេកនិន្នេន ចិត្តេន អត្តនោ កុលូបកបច្ចេកពុទ្ធេ អនុស្សរិត្វា ‘‘កោ នុ ខោ មេ តេសំ សីលាទិគុណយុត្តានំ អកិញ្ចនានំ វសនដ្ឋានំ អាចិក្ខិស្សតី’’តិ តីហិ គាថាហិ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘សុខកាមា ¶ រហោសីលា, វធពន្ធា ឧបារតា;

កស្ស នុ អជ្ជ អារាមេ, ទហរា វុទ្ធា ច អច្ឆរេ.

‘‘អតិក្កន្តវនថា ¶ ¶ ធីរា, នមោ តេសំ មហេសិនំ;

យេ ឧស្សុកម្ហិ លោកម្ហិ, វិហរន្តិ មនុស្សុកា.

‘‘តេ ឆេត្វា មច្ចុនោ ជាលំ, តតំ មាយាវិនោ ទឡ្ហំ;

ឆិន្នាលយត្តា គច្ឆន្តិ, កោ តេសំ គតិមាបយេ’’តិ.

តត្ថ សុខកាមាតិ និព្ពានសុខកាមា. រហោសីលាតិ បដិច្ឆន្នសីលា ន អត្តនោ គុណប្បកាសនា. ទហរា វុឌ្ឍា ចាតិ ទហរា ចេវ មហល្លកា ច. អច្ឆរេតិ វសន្តិ.

តស្សេវំ តេសំ គុណេ អនុស្សរន្តស្ស មហតី បីតិ ឧប្បជ្ជិ. អថ មហាសត្តោ បល្លង្កតោ ឧដ្ឋាយ ឧត្តរសីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា ឧត្តរទិសាភិមុខោ សិរសិ អញ្ជលិំ បតិដ្ឋាបេត្វា ‘‘ឯវរូបេហិ គុណេហិ សមន្នាគតា បច្ចេកពុទ្ធា’’តិ នមស្សមានោ ‘‘អតិក្កន្តវនថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អតិក្កន្តវនថាតិ បហីនតណ្ហា. មហេសិនន្តិ មហន្តេ សីលក្ខន្ធាទយោ គុណេ ឯសិត្វា ឋិតានំ. ឧស្សុកម្ហីតិ រាគាទីហិ ឧស្សុក្កំ អាបន្នេ លោកស្មិំ. មច្ចុនោ ជាលន្តិ កិលេសមារេន បសារិតំ តណ្ហាជាលំ. តតំ មាយាវិនោតិ អតិមាយាវិនោ. កោ តេសំ គតិមាបយេតិ កោ មំ តេសំ បច្ចេកពុទ្ធានំ និវាសដ្ឋានំ បាបេយ្យ, គហេត្វា គច្ឆេយ្យាតិ អត្ថោ.

តស្ស បាសាទេយេវ សមណធម្មំ ករោន្តស្ស ចត្តារោ មាសា អតីតា. អថស្ស អតិវិយ បព្ពជ្ជាយ ចិត្តំ នមិ, អគារំ លោកន្តរិកនិរយោ វិយ ខាយិ, តយោ ភវា អាទិត្តា វិយ ឧបដ្ឋហិំសុ. សោ បព្ពជ្ជាភិមុខេន ចិត្តេន ‘‘កទា នុ ខោ ឥមំ សក្កភវនំ វិយ អលង្កតប្បដិយត្តំ មិថិលំ បហាយ ហិមវន្តំ បវិសិត្វា បព្ពជិតវេសគហណកាលោ មយ្ហំ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា មិថិលវណ្ណនំ នាម អារភិ –

‘‘កទាហំ ¶ មិថិលំ ផីតំ, វិភត្តំ ភាគសោ មិតំ;