📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ខុទ្ទកនិកាយេ

ជាតក-អដ្ឋកថា

(សត្តមោ ភាគោ)

២២. មហានិបាតោ

[៥៤៣] ៦. ភូរិទត្តជាតកវណ្ណនា

នគរកណ្ឌំ

យំ ¶ ¶ ¶ កិញ្ចិ រតនំ អត្ថីតិ ឥទំ សត្ថា សាវត្ថិំ ឧបនិស្សាយ ជេតវនេ វិហរន្តោ ឧបោសថិកេ ឧបាសកេ អារព្ភ កថេសិ. តេ កិរ ឧបោសថទិវសេ បាតោវ ឧបោសថំ អធិដ្ឋាយ ទានំ ទត្វា បច្ឆាភត្តំ គន្ធមាលាទិហត្ថា ជេតវនំ គន្ត្វា ធម្មស្សវនវេលាយ ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. សត្ថា ធម្មសភំ អាគន្ត្វា អលង្កតពុទ្ធាសនេ និសីទិត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ ឱលោកេត្វា ភិក្ខុអាទីសុ ¶ បន យេ ¶ អារព្ភ ធម្មកថា សមុដ្ឋាតិ, តេហិ សទ្ធិំ តថាគតា សល្លបន្តិ, តស្មា អជ្ជ ឧបាសកេ អារព្ភ បុព្ពចរិយប្បដិសំយុត្តា ធម្មកថា សមុដ្ឋហិស្សតីតិ ញត្វា ឧបាសកេហិ សទ្ធិំ សល្លបន្តោ ‘‘ឧបោសថិកត្ថ, ឧបាសកា’’តិ ឧបាសកេ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ, ឧបាសកា, កល្យាណំ វោ កតំ, អបិច អនច្ឆរិយំ ខោ បនេតំ, យំ តុម្ហេ មាទិសំ ពុទ្ធំ ឱវាទទាយកំ អាចរិយំ លភន្តា ឧបោសថំ ករេយ្យាថ. បោរាណបណ្ឌិតា បន អនាចរិយកាបិ មហន្តំ យសំ បហាយ ឧបោសថំ ករិំសុយេវា’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ ¶ ពារាណសិយំ ព្រហ្មទត្តោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេន្តោ បុត្តស្ស ឧបរជ្ជំ ទត្វា តស្ស មហន្តំ យសំ ទិស្វា ‘‘រជ្ជម្បិ មេ គណ្ហេយ្យា’’តិ ឧប្បន្នាសង្កោ ‘‘តាត, ត្វំ ឥតោ និក្ខមិត្វា យត្ថ តេ រុច្ចតិ, តត្ថ វសិត្វា មម អច្ចយេន កុលសន្តកំ រជ្ជំ គណ្ហាហី’’តិ អាហ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បិតរំ វន្ទិត្វា និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន យមុនំ គន្ត្វា យមុនាយ ច សមុទ្ទស្ស ច បព្ពតស្ស ច អន្តរេ បណ្ណសាលំ មាបេត្វា វនមូលផលាហារោ បដិវសតិ. តទា សមុទ្ទស្ស ហេដ្ឋិមេ នាគភវនេ ឯកា មតបតិកា នាគមាណវិកា អញ្ញាសំ សបតិកានំ យសំ ឱលោកេត្វា កិលេសំ និស្សាយ នាគភវនា និក្ខមិត្វា សមុទ្ទតីរេ វិចរន្តី រាជបុត្តស្ស បទវលញ្ជំ ទិស្វា បទានុសារេន គន្ត្វា តំ បណ្ណសាលំ អទ្ទស. តទា រាជបុត្តោ ផលាផលត្ថាយ គតោ ហោតិ. សា បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា កដ្ឋត្ថរណញ្ចេវ សេសបរិក្ខារេ ច ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘ឥទំ ឯកស្ស បព្ពជិតស្ស វសនដ្ឋានំ, វីមំសិស្សាមិ នំ ‘សទ្ធាយ បព្ពជិតោ នុ ខោ នោ’តិ, សចេ ហិ សទ្ធាយ បព្ពជិតោ ភវិស្សតិ នេក្ខម្មាធិមុត្តោ, ន មេ អលង្កតសយនំ សាទិយិស្សតិ. សចេ កាមាភិរតោ ភវិស្សតិ, ន សទ្ធាបព្ពជិតោ, មម សយនស្មិំយេវ និបជ្ជិស្សតិ. អថ នំ គហេត្វា អត្តនោ សាមិកំ កត្វា ឥធេវ វសិស្សាមី’’តិ. សា នាគភវនំ គន្ត្វា ទិព្ពបុប្ផានិ ចេវ ទិព្ពគន្ធេ ច អាហរិត្វា ទិព្ពបុប្ផសយនំ សជ្ជេត្វា បណ្ណសាលាយំ បុប្ផូបហារំ កត្វា គន្ធចុណ្ណំ វិកិរិត្វា បណ្ណសាលំ អលង្ករិត្វា នាគភវនមេវ គតា.

រាជបុត្តោ សាយន្ហសមយំ អាគន្ត្វា បណ្ណសាលំ បវិដ្ឋោ តំ បវត្តិំ ទិស្វា ‘‘កេន នុ ខោ ឥមំ សយនំ សជ្ជិត’’ន្តិ ¶ ផលាផលំ បរិភុញ្ជិត្វា ‘‘អហោ សុគន្ធានិ បុប្ផានិ, មនាបំ វត កត្វា សយនំ បញ្ញត្ត’’ន្តិ ន សទ្ធាបព្ពជិតភាវេន សោមនស្សជាតោ បុប្ផសយនេ បរិវត្តិត្វា និបន្នោ និទ្ទំ ឱក្កមិត្វា បុនទិវសេ សូរិយុគ្គមនេ ឧដ្ឋាយ បណ្ណសាលំ អសម្មជ្ជិត្វា ផលាផលត្ថាយ អគមាសិ. នាគមាណវិកា តស្មិំ ខណេ អាគន្ត្វា មិលាតានិ បុប្ផានិ ទិស្វា ‘‘កាមាធិមុត្តោ ឯស, ន សទ្ធាបព្ពជិតោ, សក្កា នំ គណ្ហិតុ’’ន្តិ ញត្វា បុរាណបុប្ផានិ នីហរិត្វា ¶ អញ្ញានិ បុប្ផានិ អាហរិត្វា តថេវ នវបុប្ផសយនំ សជ្ជេត្វា បណ្ណសាលំ អលង្ករិត្វា ចង្កមេ បុប្ផានិ វិកិរិត្វា នាគភវនមេវ គតា. សោ តំ ទិវសម្បិ បុប្ផសយនេ ¶ សយិត្វា បុនទិវសេ ចិន្តេសិ ‘‘កោ នុ ខោ ឥមំ បណ្ណសាលំ អលង្ករោតី’’តិ? សោ ផលាផលត្ថាយ អគន្ត្វា បណ្ណសាលតោ អវិទូរេ បដិច្ឆន្នោ អដ្ឋាសិ. ឥតរាបិ ពហូ គន្ធេ ចេវ បុប្ផានិ ច អាទាយ អស្សមបទំ អគមាសិ. រាជបុត្តោ ឧត្តមរូបធរំ នាគមាណវិកំ ទិស្វាវ បដិពទ្ធចិត្តោ អត្តានំ អទស្សេត្វា តស្សា បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា សយនំ សជ្ជនកាលេ បវិសិត្វា ‘‘កាសិ ត្វ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘អហំ នាគមាណវិកា, សាមី’’តិ. ‘‘សសាមិកា អស្សាមិកាសី’’តិ. ‘‘សាមិ, អហំ បុព្ពេ សសាមិកា, ឥទានិ បន អស្សាមិកា វិធវា’’. ‘‘ត្វំ បន កត្ថ វាសិកោសី’’តិ? ‘‘អហំ ពារាណសិរញ្ញោ បុត្តោ ព្រហ្មទត្តកុមារោ នាម’’. ‘‘ត្វំ នាគភវនំ បហាយ កស្មា ឥធ វិចរសី’’តិ? ‘‘សាមិ, អហំ តត្ថ សសាមិកានំ នាគមាណវិកានំ យសំ ឱលោកេត្វា កិលេសំ និស្សាយ ឧក្កណ្ឋិត្វា តតោ និក្ខមិត្វា សាមិកំ បរិយេសន្តី វិចរាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ ភទ្ទេ, សាធុ, អហម្បិ ន សទ្ធាយ បព្ពជិតោ, បិតរា បន មេ នីហរិតត្តា ឥធ វសាមិ, ត្វំ មា ចិន្តយិ, អហំ តេ សាមិកោ ភវិស្សាមិ, ឧភោបិ ឥធ សមគ្គវាសំ វសិស្សាមា’’តិ. សា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. តតោ បដ្ឋាយ តេ ឧភោបិ តត្ថេវ សមគ្គវាសំ វសិំសុ. សា អត្តនោ អានុភាវេន មហារហំ គេហំ មាបេត្វា មហារហំ បល្លង្កំ អាហរិត្វា សយនំ បញ្ញបេសិ. តតោ បដ្ឋាយ មូលផលាផលំ ន ខាទិ, ទិព្ពអន្នបានមេវ ភុញ្ជិត្វា ជីវិកំ កប្បេសិ.

អបរភាគេ នាគមាណវិកា គព្ភំ បដិលភិត្វា បុត្តំ វិជាយិ, សាគរតីរេ ជាតត្តា តស្ស ‘‘សាគរព្រហ្មទត្តោ’’តិ នាមំ ¶ ករិំសុ. តស្ស បទសា គមនកាលេ នាគមាណវិកា ធីតរំ វិជាយិ, តស្សា សមុទ្ទតីរេ ជាតត្តា ‘‘សមុទ្ទជា’’តិ នាមំ ករិំសុ. អថេកោ ពារាណសិវាសិកោ វនចរកោ តំ ឋានំ បត្វា កតបដិសន្ថារោ រាជបុត្តំ សញ្ជានិត្វា កតិបាហំ តត្ថ វសិត្វា ‘‘ទេវ, អហំ តុម្ហាកំ ឥធ វសនភាវំ រាជកុលស្ស អារោចេស្សាមី’’តិ តំ វន្ទិត្វា និក្ខមិត្វា នគរំ អគមាសិ. តទា រាជា កាលមកាសិ. អមច្ចា តស្ស សរីរកិច្ចំ កត្វា សត្តមេ ទិវសេ សន្និបតិត្វា ‘‘អរាជកំ រជ្ជំ នាម ន សណ្ឋាតិ, រាជបុត្តស្ស វសនដ្ឋានំ វា អត្ថិភាវំ វា ន ជានាម, ផុស្សរថំ វិស្សជ្ជេត្វា រាជានំ គណ្ហិស្សាមា’’តិ មន្តយិំសុ. តស្មិំ ខណេ វនចរកោ នគរំ បត្វា តំ កថំ សុត្វា អមច្ចានំ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘អហំ រាជបុត្តស្ស សន្តិកេ តយោ ចត្តារោ ¶ ទិវសេ វសិត្វា អាគតោម្ហី’’តិ តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិ. អមច្ចា តស្ស សក្ការំ កត្វា តេន មគ្គនាយកេន សទ្ធិំ តត្ថ គន្ត្វា កតបដិសន្ថារា រញ្ញោ កាលកតភាវំ អារោចេត្វា ‘‘ទេវ, រជ្ជំ បដិបជ្ជាហី’’តិ អាហំសុ.

សោ ¶ ‘‘នាគមាណវិកាយ ចិត្តំ ជានិស្សាមី’’តិ តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ភទ្ទេ, បិតា មេ កាលកតោ, អមច្ចា មយ្ហំ ឆត្តំ ឧស្សាបេតុំ អាគតា, គច្ឆាម, ភទ្ទេ, ឧភោបិ ទ្វាទសយោជនិកាយ ពារាណសិយា រជ្ជំ ការេស្សាម, ត្វំ សោឡសន្នំ ឥត្ថិសហស្សានំ ជេដ្ឋិកា ភវិស្សសី’’តិ អាហ. ‘‘សាមិ, ន សក្កា មយា គន្តុ’’ន្តិ. ‘‘កិំការណា’’តិ? ‘‘មយំ ឃោរវិសា ខិប្បកោបា អប្បមត្តកេនបិ កុជ្ឈាម, សបត្តិរោសោ ច នាម ភារិយោ. សចាហំ កិញ្ចិ ទិស្វា វា សុត្វា វា កុទ្ធា ឱលោកេស្សាមិ, ភស្មាមុដ្ឋិ វិយ វិប្បកិរិស្សតិ. ឥមិនា ការណេន ន សក្កា មយា គន្តុ’’ន្តិ. រាជបុត្តោ បុនទិវសេបិ យាចតេវ. អថ នំ សា ឯវមាហ – ‘‘អហំ តាវ កេនចិ បរិយាយេន ន គមិស្សាមិ, ឥមេ បន មេ បុត្តា នាគកុមារា តវ សម្ភវេន ជាតត្តា មនុស្សជាតិកា. សចេ តេ មយិ សិនេហោ អត្ថិ, ឥមេសុ អប្បមត្តោ ភវ. ឥមេ ខោ បន ឧទកពីជកា សុខុមាលា មគ្គំ គច្ឆន្តា វាតាតបេន កិលមិត្វា មរេយ្យុំ, តស្មា ឯកំ នាវំ ខណាបេត្វា ឧទកស្ស បូរាបេត្វា តាយ ទ្វេ បុត្តកេ ឧទកកីឡំ កីឡាបេត្វា នគរេបិ អន្តោវត្ថុស្មិំយេវ ¶ បោក្ខរណិំការេយ្យាសិ, ឯវំ តេ ន កិលមិស្សន្តី’’តិ.

សា ឯវញ្ច បន វត្វា រាជបុត្តំ វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បុត្តកេ អាលិង្គិត្វា ថនន្តរេ និបជ្ជាបេត្វា សីសេ ចុម្ពិត្វា រាជបុត្តស្ស និយ្យាទេត្វា រោទិត្វា កន្ទិត្វា តត្ថេវ អន្តរធាយិត្វា នាគភវនំ អគមាសិ. រាជបុត្តោបិ ទោមនស្សប្បត្តោ អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ និវេសនា និក្ខមិត្វា អក្ខីនិ បុញ្ឆិត្វា អមច្ចេ ឧបសង្កមិ. តេ តំ តត្ថេវ អភិសិញ្ចិត្វា ‘‘ទេវ, អម្ហាកំ នគរំ គច្ឆាមា’’តិ វទិំសុ. តេន ហិ សីឃំ នាវំ ខណិត្វា សកដំ អារោបេត្វា ឧទកស្ស បូរេត្វា ឧទកបិដ្ឋេ វណ្ណគន្ធសម្បន្នានិ នានាបុប្ផានិ វិកិរថ, មម បុត្តា ឧទកពីជកា, តេ តត្ថ កីឡន្តា សុខំ គមិស្សន្តី’’តិ. អមច្ចា តថា ករិំសុ. រាជា ពារាណសិំ បត្វា អលង្កតនគរំ បវិសិត្វា សោឡសសហស្សាហិ នាដកិត្ថីហិ អមច្ចាទីហិ ¶ ច បរិវុតោ មហាតលេ និសីទិត្វា សត្តាហំ មហាបានំ បិវិត្វា បុត្តានំ អត្ថាយ បោក្ខរណិំ ការេសិ. តេ និពទ្ធំ តត្ថ កីឡិំសុ.

អថេកទិវសំ បោក្ខរណិយំ ឧទកេ បវេសិយមានេ ឯកោ កច្ឆបោ បវិសិត្វា និក្ខមនដ្ឋានំ អបស្សន្តោ បោក្ខរណិតលេ និបជ្ជិត្វា ទារកានំ កីឡនកាលេ ឧទកតោ ឧដ្ឋាយ សីសំ នីហរិត្វា តេ ឱលោកេត្វា បុន ឧទកេ និមុជ្ជិ. តេ តំ ទិស្វា ភីតា បិតុ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘តាត, បោក្ខរណិយំ ឯកោ យក្ខោ អម្ហេ តាសេតី’’តិ អាហំសុ. រាជា ‘‘គច្ឆថ នំ គណ្ហថា’’តិ បុរិសេ អាណាបេសិ. តេ ជាលំ ខិបិត្វា កច្ឆបំ អាទាយ រញ្ញោ ទស្សេសុំ. កុមារា តំ ទិស្វា ‘‘ឯស, តាត, បិសាចោ’’តិ វិរវិំសុ. រាជា បុត្តសិនេហេន កច្ឆបស្ស កុជ្ឈិត្វា ‘‘គច្ឆថស្ស ¶ កម្មការណំ ករោថា’’តិ អាណាបេសិ. តត្រ ឯកច្ចេ ‘‘អយំ រាជវេរិកោ, ឯតំ ឧទុក្ខលេ មុសលេហិ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ អាហំសុ, ឯកច្ចេ ‘‘តីហិ បាកេហិ បចិត្វា ខាទិតុំ’’, ឯកច្ចេ ‘‘អង្គារេសុ ឧត្តាបេតុំ,’’ ឯកច្ចេ ‘‘អន្តោកដាហេយេវ នំ បចិតុំ វដ្ដតី’’តិ អាហំសុ. ឯកោ បន ឧទកភីរុកោ អមច្ចោ ‘‘ឥមំ យមុនាយ អាវដ្ដេ ខិបិតុំ វដ្ដតិ, សោ តត្ថ មហាវិនាសំ បាបុណិស្សតិ. ឯវរូបា ហិស្ស កម្មការណា នត្ថី’’តិ អាហ. កច្ឆបោ តស្ស កថំ ¶ សុត្វា សីសំ នីហរិត្វា ឯវមាហ – ‘‘អម្ភោ, កិំ តេ មយា អបរាធោ កតោ, កេន មំ ឯវរូបំ កម្មការណំ វិចារេសិ. មយា ហិ សក្កា ឥតរា កម្មការណា សហិតុំ, អយំ បន អតិកក្ខឡោ, មា ឯវំ អវចា’’តិ. តំ សុត្វា រាជា ‘‘ឥមំ ឯតទេវ ការេតុំ វដ្ដតី’’តិ យមុនាយ អាវដ្ដេ ខិបាបេសិ. បុរិសោ តថា អកាសិ. សោ ឯកំ នាគភវនគាមិំ ឧទកវាហំ បត្វា នាគភវនំ អគមាសិ.

អថ នំ តស្មិំ ឧទកវាហេ កីឡន្តា ធតរដ្ឋនាគរញ្ញោ បុត្តា នាគមាណវកា ទិស្វា ‘‘គណ្ហថ នំ ទាស’’ន្តិ អាហំសុ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘អហំ ពារាណសិរញ្ញោ ហត្ថា មុច្ចិត្វា ឯវរូបានំ ផរុសានំ នាគានំ ហត្ថំ បត្តោ, កេន នុ ខោ ឧបាយេន មុច្ចេយ្យ’’ន្តិ. សោ ‘‘អត្ថេសោ ឧបាយោ’’តិ មុសាវាទំ កត្វា ‘‘តុម្ហេ ធតរដ្ឋស្ស នាគរញ្ញោ សន្តកា ហុត្វា កស្មា ឯវំ វទេថ, អហំ ចិត្តចូឡោ នាម កច្ឆបោ ពារាណសិរញ្ញោ ទូតោ, ធតរដ្ឋស្ស សន្តិកំ អាគតោ, អម្ហាកំ រាជា ធតរដ្ឋស្ស ធីតរំ ទាតុកាមោ មំ បហិណិ, តស្ស មំ ទស្សេថា’’តិ អាហ. តេ សោមនស្សជាតា តំ ¶ អាទាយ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា តមត្ថំ អារោចេសុំ. រាជា ‘‘អានេថ ន’’ន្តិ តំ បក្កោសាបេត្វា ទិស្វាវ អនត្តមនោ ហុត្វា ‘‘ឯវំ លាមកសរីរោ ទូតកម្មំ កាតុំ ន សក្កោតី’’តិ អាហ. តំ សុត្វា កច្ឆបោ ‘‘កិំ បន, មហារាជ, ទូតេហិ នាម តាលប្បមាណេហិ ភវិតព្ពំ, សរីរញ្ហិ ខុទ្ទកំ វា មហន្តំ វា អប្បមាណំ, គតគតដ្ឋានេ កម្មនិប្ផាទនមេវ បមាណំ. មហារាជ, អម្ហាកំ រញ្ញោ ពហូ ទូតា. ថលេ កម្មំ មនុស្សា ករោន្តិ, អាកាសេ បក្ខិនោ, ឧទកេ អហមេវ. អហញ្ហិ ចិត្តចូឡោ នាម កច្ឆបោ ឋានន្តរប្បត្តោ រាជវល្លភោ, មា មំ បរិភាសថា’’តិ អត្តនោ គុណំ វណ្ណេសិ. អថ នំ ធតរដ្ឋោ បុច្ឆិ ‘‘កេន បនត្ថេន រញ្ញា បេសិតោសី’’តិ. មហារាជ, រាជា មំ ឯវមាហ ‘‘មយា សកលជម្ពុទីបេ រាជូហិ សទ្ធិំ មិត្តធម្មោ កតោ, ឥទានិ ធតរដ្ឋេន នាគរញ្ញា សទ្ធិំ មិត្តធម្មំ កាតុំ មម ធីតរំ សមុទ្ទជំ ទម្មី’’តិ វត្វា មំ បហិណិ. ‘‘តុម្ហេ បបញ្ចំ អកត្វា មយា សទ្ធិំយេវ បុរិសំ បេសេត្វា ទិវសំ វវត្ថបេត្វា ទារិកំ គណ្ហថា’’តិ. សោ តុស្សិត្វា តស្ស សក្ការំ កត្វា ¶ តេន សទ្ធិំ ចត្តារោ នាគមាណវកេ បេសេសិ ‘‘គច្ឆថ, រញ្ញោ វចនំ សុត្វា ទិវសំ វវត្ថបេត្វា ឯថា’’តិ. តេ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា កច្ឆបំ គហេត្វា នាគភវនា និក្ខមិំសុ.

កច្ឆបោ ¶ យមុនាយ ពារាណសិយា ច អន្តរេ ឯកំ បទុមសរំ ទិស្វា ឯកេនុបាយេន បលាយិតុកាមោ ឯវមាហ – ‘‘ភោ នាគមាណវកា, អម្ហាកំ រាជា បុត្តទារា ចស្ស មំ ឧទកេ គោចរត្តា រាជនិវេសនំ អាគតំ ទិស្វាវ បទុមានិ នោ ទេហិ, ភិសមូលានិ ទេហីតិ យាចន្តិ. អហំ តេសំ អត្ថាយ តានិ គណ្ហិស្សាមិ, ឯត្ថ មំ វិស្សជ្ជេត្វា មំ អបស្សន្តាបិ បុរេតរំ រញ្ញោ សន្តិកំ គច្ឆថ, អហំ វោ តត្ថេវ បស្សិស្សាមី’’តិ. តេ តស្ស សទ្ទហិត្វា តំ វិស្សជ្ជេសុំ. សោ តត្ថ ឯកមន្តេ និលីយិ. ឥតរេបិ នំ អទិស្វា ‘‘រញ្ញោ សន្តិកំ គតោ ភវិស្សតី’’តិ មាណវកវណ្ណេន រាជានំ ឧបសង្កមិំសុ. រាជា បដិសន្ថារំ កត្វា ‘‘កុតោ អាគតត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ធតរដ្ឋស្ស សន្តិកា, មហារាជា’’តិ. ‘‘កិំការណា ឥធាគតា’’តិ? ‘‘មហារាជ, មយំ តស្ស ទូតា, ធតរដ្ឋោ វោ អារោគ្យំ បុច្ឆតិ. សចេ យំ វោ ឥច្ឆថ, តំ នោ វទេថ. តុម្ហាកំ កិរ ធីតរំ សមុទ្ទជំ ¶ អម្ហាកំ រញ្ញោ បាទបរិចារិកំ កត្វា ទេថា’’តិ ឥមមត្ថំ បកាសេន្តា បឋមំ គាថមាហំសុ –

៧៨៤.

‘‘យំ កិញ្ចិ រតនំ អត្ថិ, ធតរដ្ឋនិវេសនេ;

សព្ពានិ តេ ឧបយន្តុ, ធីតរំ ទេហិ រាជិនោ’’តិ.

តត្ថ សព្ពានិ តេ ឧបយន្តូតិ តស្ស និវេសនេ សព្ពានិ រតនានិ តវ និវេសនំ ឧបគច្ឆន្តុ.

តំ សុត្វា រាជា ទុតិយំ គាថមាហ –

៧៨៥.

‘‘ន នោ វិវាហោ នាគេហិ, កតបុព្ពោ កុទាចនំ;

តំ វិវាហំ អសំយុត្តំ, កថំ អម្ហេ ករោមសេ’’តិ.

តត្ថ អសំយុត្តន្តិ អយុត្តំ តិរច្ឆានេហិ សទ្ធិំ សំសគ្គំ អននុច្ឆវិកំ. អម្ហេតិ អម្ហេ មនុស្សជាតិកា សមានា កថំ តិរច្ឆានគតសម្ពន្ធំ ករោមាតិ.

តំ សុត្វា នាគមាណវកា ‘‘សចេ តេ ធតរដ្ឋេន សទ្ធិំ សម្ពន្ធោ អននុច្ឆវិកោ, អថ កស្មា អត្តនោ ឧបដ្ឋាកំ ចិត្តចូឡំ នាម កច្ឆបំ ‘សមុទ្ទជំ នាម តេ ធីតរំ ទម្មី’តិ អម្ហាកំ ¶ រញ្ញោ បេសេសិ? ឯវំ បេសេត្វា ឥទានិ តេ អម្ហាកំ រាជានំ បរិភវំ ករោន្តស្ស កត្តព្ពយុត្តកំ ¶ មយំ ជានិស្សាម. មយញ្ហិ នាគមាណវកា’’តិ វត្វា រាជានំ តជ្ជេន្តា ទ្វេ គាថា អភាសិំសុ –

៧៨៦.

‘‘ជីវិតំ នូន តេ ចត្តំ, រដ្ឋំ វា មនុជាធិប;

ន ហិ នាគេ កុបិតម្ហិ, ចិរំ ជីវន្តិ តាទិសា.

៧៨៧.

‘‘យោ ត្វំ ទេវ មនុស្សោសិ, ឥទ្ធិមន្តំ អនិទ្ធិមា;

វរុណស្ស និយំ បុត្តំ, យាមុនំ អតិមញ្ញសី’’តិ.

តត្ថ រដ្ឋំ វាតិ ឯកំសេន តយា ជីវិតំ វា រដ្ឋំ វា ចត្តំ. តាទិសាតិ តុម្ហាទិសា ឯវំ មហានុភាវេ នាគេ កុបិតេ ចិរំ ជីវិតុំ ន សក្កោន្តិ, អន្តរាវ អន្តរធាយន្តិ. យោ ត្វំ, ទេវ, មនុស្សោសីតិ ទេវ, យោ ត្វំ មនុស្សោ ¶ សមានោ. វរុណស្សាតិ វរុណនាគរាជស្ស. និយំ បុត្តន្តិ អជ្ឈត្តិកបុត្តំ. យាមុនន្តិ យមុនាយ ហេដ្ឋា ជាតំ.

តតោ រាជា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៧៨៨.

‘‘នាតិមញ្ញាមិ រាជានំ, ធតរដ្ឋំ យសស្សិនំ;

ធតរដ្ឋោ ហិ នាគានំ, ពហូនមបិ ឥស្សរោ.

៧៨៩.

‘‘អហិ មហានុភាវោបិ, ន មេ ធីតរមារហោ;

ខត្តិយោ ច វិទេហានំ, អភិជាតា សមុទ្ទជា’’តិ.

តត្ថ ពហូនមបីតិ បញ្ចយោជនសតិកស្ស នាគភវនស្ស ឥស្សរភាវំ សន្ធាយេវមាហ. ន មេ ធីតរមារហោតិ ឯវំ មហានុភាវោបិ បន សោ អហិជាតិកត្តា មម ធីតរំ អរហោ ន ហោតិ. ‘‘ខត្តិយោ ច វិទេហាន’’ន្តិ ឥទំ មាតិបក្ខេ ញាតកេ ទស្សេន្តោ អាហ. សមុទ្ទជាតិ សោ ច វិទេហរាជបុត្តោ មម ធីតា សមុទ្ទជា ចាតិ ឧភោបិ អភិជាតា. តេ អញ្ញមញ្ញំ សំវាសំ អរហន្តិ. ន ហេសា មណ្ឌូកភក្ខស្ស សប្បស្ស អនុច្ឆវិកាតិ អាហ.

នាគមាណវកា តំ តត្ថេវ នាសាវាតេន មារេតុកាមា ហុត្វាបិ ‘‘អម្ហាកំ ទិវសំ វវត្ថាបនត្ថាយ បេសិតា, ឥមំ មារេត្វា គន្តុំ ន យុត្តំ, គន្ត្វា រញ្ញោ អាចិក្ខិត្វា ជានិស្សាមា’’តិ ¶ តត្ថេវ អន្តរហិតា ‘‘កិំ, តាតា, លទ្ធា វោ រាជធីតា’’តិ រញ្ញា បុច្ឆិតា កុជ្ឈិត្វា ‘‘កិំ, ទេវ, អម្ហេ អការណា យត្ថ វា តត្ថ វា បេសេសិ. សចេបិ មារេតុកាមោ, ឥធេវ នោ មារេហិ. សោ តុម្ហេ ¶ អក្កោសតិ បរិភាសតិ, អត្តនោ ធីតរំ ជាតិមានេន ឧក្ខិបតី’’តិ តេន វុត្តញ្ច អវុត្តញ្ច វត្វា រញ្ញោ កោធំ ឧប្បាទយិំសុ. សោ អត្តនោ បរិសំ សន្និបាតេតុំ អាណាបេន្តោ អាហ –

៧៩០.

‘‘កម្ពលស្សតរា ឧដ្ឋេន្តុ, សព្ពេ នាគេ និវេទយ;

ពារាណសិំ បវជ្ជន្តុ, មា ច កញ្ចិ វិហេឋយុ’’ន្តិ.

តត្ថ កម្ពលស្សតរា ឧដ្ឋេន្តូតិ កម្ពលស្សតរា នាម តស្ស មាតុបក្ខិកា សិនេរុបាទេ វសននាគា, តេ ច ឧដ្ឋហន្តុ. អញ្ញេ ច ចតូសុ ទិសាសុ ¶ អនុទិសាសុ យត្តកា វា មយ្ហំ វចនករា, តេ សព្ពេ នាគេ និវេទយ, គន្ត្វា ជានាបេថ, ខិប្បំ កិរ សន្និបាតេថាតិ អាណាបេន្តោ ឯវមាហ. តតោ សព្ពេហេវ សីឃំ សន្និបតិតេហិ ‘‘កិំ ករោម, ទេវា’’តិ វុត្តេ ‘‘សព្ពេបិ តេ នាគា ពារាណសិំ បវជ្ជន្តូ’’តិ អាហ. ‘‘តត្ថ គន្ត្វា កិំ កាតព្ពំ, ទេវ, តំ នាសាវាតប្បហារេន ភស្មំ ករោមា’’តិ ច វុត្តេ រាជធីតរិ បដិពទ្ធចិត្តតាយ តស្សា វិនាសំ អនិច្ឆន្តោ ‘‘មា ច កញ្ចិ វិហេឋយុ’’ន្តិ អាហ, តុម្ហេសុ កោចិ កញ្ចិ មា វិហេឋយាតិ អត្ថោ. អយមេវ វា បាឋោ.

អថ នំ នាគា ‘‘សចេ កោចិ មនុស្សោ ន វិហេឋេតព្ពោ, តត្ថ គន្ត្វា កិំ ករិស្សាមា’’តិ អាហំសុ. អថ នេ ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច ករោថ, អហម្បិ ឥទំ នាម ករិស្សាមី’’តិ អាចិក្ខន្តោ គាថាទ្វយមាហ –

៧៩១.

‘‘និវេសនេសុ សោព្ភេសុ, រថិយា ចច្ចរេសុ ច;

រុក្ខគ្គេសុ ច លម្ពន្តុ, វិតតា តោរណេសុ ច.

៧៩២.

‘‘អហម្បិ សព្ពសេតេន, មហតា សុមហំ បុរំ;

បរិក្ខិបិស្សំ ភោគេហិ, កាសីនំ ជនយំ ភយ’’ន្តិ.

តត្ថ សោព្ភេសូតិ បោក្ខរណីសុ. រថិយាតិ រថិកាយ. វិតតាតិ វិតតសរីរា មហាសរីរា ហុត្វា ឯតេសុ ចេវ និវេសនាទីសុ ទ្វារតោរណេសុ ច ឱលម្ពន្តុ, ឯត្តកំ នាគា ករោន្តុ, ករោន្តា ច ¶ និវេសនេ តាវ មញ្ចបីឋានំ ហេដ្ឋា ច ឧបរិ ច អន្តោគព្ភពហិគព្ភាទីសុ ច បោក្ខរណិយំ ឧទកបិដ្ឋេ រថិកាទីនំ បស្សេសុ ចេវ ថលេសុ ច មហន្តានិ សរីរានិ មាបេត្វា មហន្តេ ផណេ កត្វា កម្មារគគ្គរី វិយ ធមមានា ‘‘សុសូ’’តិ សទ្ទំ ករោន្តា ឱលម្ពថ ច និបជ្ជថ ច. អត្តានំ បន តរុណទារកានំ ជរាជិណ្ណានំ គព្ភិនិត្ថីនំ សមុទ្ទជាយ ចាតិ ឥមេសំ ចតុន្នំ មា ទស្សយិត្ថ. អហម្បិ សព្ពសេតេន មហន្តេន សរីរេន គន្ត្វា សុមហន្តំ កាសិបុរំ សត្តក្ខត្តុំ ភោគេហិ បរិក្ខិបិស្សំ, មហន្តេន ផណេន នំ ឆាទេត្វា ឯកន្ធការំ កត្វា កាសីនំ ភយំ ជនយន្តោ ‘‘សុសូ’’តិ សទ្ទំ មុញ្ចិស្សាមីតិ.

អថ សព្ពេ នាគា តថា អកំសុ. តមត្ថំ ¶ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

៧៩៣.

‘‘តស្ស ¶ តំ វចនំ សុត្វា, ឧរគានេកវណ្ណិនោ;

ពារាណសិំ បវជ្ជិំសុ, ន ច កញ្ចិ វិហេឋយុំ.

៧៩៤.

‘‘និវេសនេសុ សោព្ភេសុ, រថិយា ចច្ចរេសុ ច;

រុក្ខគ្គេសុ ច លម្ពិំសុ, វិតតា តោរណេសុ ច.

៧៩៥.

‘‘តេសុ ទិស្វាន លម្ពន្តេ, បុថូ កន្ទិំសុ នារិយោ;

នាគេ សោណ្ឌិកតេ ទិស្វា, បស្សសន្តេ មុហុំ មុហុំ.

៧៩៦.

‘‘ពារាណសី បព្យថិតា, អាតុរា សមបជ្ជថ;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ធីតរំ ទេហិ រាជិនោ’’តិ.

តត្ថ អនេកវណ្ណិនោតិ នីលាទិវសេន អនេកវណ្ណា. ឯវរូបានិ ហិ តេ រូបានិ មាបយិំសុ. បវជ្ជិំសូតិ អឌ្ឍរត្តសមយេ បវិសិំសុ. លម្ពិំសូតិ ធតរដ្ឋេន វុត្តនិយាមេនេវ តេ សព្ពេសុ ឋានេសុ មនុស្សានំ សញ្ចារំ បច្ឆិន្ទិត្វា ឱលម្ពិំសុ. ទូតា ហុត្វា អាគតា បន ចត្តារោ នាគមាណវកា រញោ សយនស្ស ចត្តារោ បាទេ បរិក្ខិបិត្វា ឧបរិសីសេ មហន្តេ ផណេ កត្វា តុណ្ឌេហិ សីសំ បហរន្តា វិយ ទាឋា វិវរិត្វា បស្សសន្តា អដ្ឋំសុ. ធតរដ្ឋោបិ អត្តនា វុត្តនិយាមេន នគរំ បដិច្ឆាទេសិ. បពុជ្ឈមានា បុរិសា យតោ យតោ ហត្ថំ វា បាទំ វា បសារេន្តិ, តត្ថ តត្ថ សប្បេ ឆុបិត្វា ‘‘សប្បោ, សប្បោ’’តិ វិរវន្តិ. បុថូ កន្ទិំសូតិ យេសុ គេហេសុ ទីបា ជលន្តិ, តេសុ ឥត្ថិយោ បពុទ្ធា ទ្វារតោរណគោបានសិយោ ឱលោកេត្វា ឱលម្ពន្តេ នាគេ ¶ ទិស្វា ពហូ ឯកប្បហារេនេវ កន្ទិំសុ. ឯវំ សកលនគរំ ឯកកោលាហលំ អហោសិ. សោណ្ឌិកតេតិ កតផណេ.

បក្កន្ទុន្តិ វិភាតាយ រត្តិយា នាគានំ អស្សាសវាតេន សកលនគរេ រាជនិវេសនេ ច ឧប្បាតិយមានេ វិយ ភីតា មនុស្សា ‘‘នាគរាជានោ កិស្ស នោ វិហេឋថា’’តិ វត្វា តុម្ហាកំ រាជា ‘‘ធីតរំ ទស្សាមី’’តិ ធតរដ្ឋស្ស ទូតំ បេសេត្វា បុន តស្ស ទូតេហិ អាគន្ត្វា ‘‘ទេហី’’តិ វុត្តោ អម្ហាកំ រាជានំ អក្កោសតិ បរិភាសតិ. ‘‘សចេ អម្ហាកំ រញ្ញោ ធីតរំ ន ទស្សតិ, សកលនគរស្ស ជីវិតំ នត្ថី’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ នោ ¶ , សាមិ, ឱកាសំ ទេថ, មយំ គន្ត្វា រាជានំ យាចិស្សាមា’’តិ យាចន្តា ឱកាសំ លភិត្វា រាជទ្វារំ គន្ត្វា មហន្តេន រវេន បក្កន្តិំសុ. ភរិយាយោបិស្ស អត្តនោ អត្តនោ គព្ភេសុ និបន្នកាវ ‘‘ទេវ, ធីតរំ ធតរដ្ឋរញ្ញោ ទេហី’’តិ ឯកប្បហារេន កន្ទិំសុ. តេបិ ចត្តារោ នាគមាណវកា ‘‘ទេហី’’តិ តុណ្ហេហិ សីសំ បហរន្តា វិយ ទាឋា វិវរិត្វា បស្សសន្តា អដ្ឋំសុ.

សោ និបន្នកោវ នគរវាសីនញ្ច អត្តនោ ច ភរិយានំ បរិទេវិតសទ្ទំ សុត្វា ចតូហិ ច នាគមាណវកេហិ តជ្ជិតត្តា មរណភយភីតោ ‘‘មម ធីតរំ សមុទ្ទជំ ធតរដ្ឋស្ស ទម្មី’’តិ តិក្ខត្តុំ អវច. តំ សុត្វា សព្ពេបិ នាគរាជានោ តិគាវុតមត្តំ បដិក្កមិត្វា ទេវនគរំ វិយ ឯកំ នគរំ មាបេត្វា តត្ថ ឋិតា ‘‘ធីតរំ កិរ នោ បេសេតូ’’តិ បណ្ណាការំ បហិណិំសុ. រាជា តេហិ ¶ អាភតំ បណ្ណាការំ គហេត្វា ‘‘តុម្ហេ គច្ឆថ, អហំ ធីតរំ អមច្ចានំ ហត្ថេ បហិណិស្សាមី’’តិ តេ ឧយ្យោជេត្វា ធីតរំ បក្កោសាបេត្វា ឧបរិបាសាទំ អារោបេត្វា សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា ‘‘អម្ម, បស្សេតំ អលង្កតនគរំ, ត្វំ ឯត្ថ ឯតស្ស រញ្ញោ អគ្គមហេសី ភវិស្សសិ, ន ទូរេ ឥតោ តំ នគរំ, ឧក្កណ្ឋិតកាលេយេវ ឥធ អាគន្តុំ សក្កា, ឯត្ថ គន្តព្ព’’ន្តិ សញ្ញាបេត្វា សីសំ ន្ហាបេត្វា សព្ពាលង្ការេហិ អលង្ករិត្វា បដិច្ឆន្នយោគ្គេ និសីទាបេត្វា អមច្ចានំ ហត្ថេ ទត្វា បាហេសិ. នាគរាជានោ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា មហាសក្ការំ ករិំសុ. អមច្ចា នគរំ បវិសិត្វា តំ តស្ស ទត្វា ពហុំ ធនំ អាទាយ និវត្តិំសុ. តេ រាជធីតរំ បាសាទំ អារោបេត្វា អលង្កតទិព្ពសយនេ និបជ្ជាបេសុំ. តង្ខណញ្ញេវ នំ នាគមាណវិកា ខុជ្ជាទិវេសំ គហេត្វា មនុស្សបរិចារិកា វិយ បរិវារយិំសុ. សា ទិព្ពសយនេ និបន្នមត្តាវ ទិព្ពផស្សំ ផុសិត្វា និទ្ទំ ឱក្កមិ.

ធតរដ្ឋោ តំ គហេត្វា សទ្ធិំ នាគបរិសាយ តត្ថ អន្តរហិតោ នាគភវនេយេវ បាតុរហោសិ. រាជធីតា បពុជ្ឈិត្វា អលង្កតទិព្ពសយនំ អញ្ញេ ច សុវណ្ណបាសាទមណិបាសាទាទយោ ឧយ្យានបោក្ខរណិយោ ¶ អលង្កតទេវនគរំ វិយ នាគភវនំ ទិស្វា ខុជ្ជាទិបរិចារិកាយោ បុច្ឆិ ‘‘ឥទំ នគរំ អតិវិយ អលង្កតំ, ន អម្ហាកំ នគរំ វិយ, កស្សេត’’ន្តិ. ‘‘សាមិកស្ស ¶ តេ សន្តកំ, ទេវិ, ន អប្បបុញ្ញា ឯវរូបំ សម្បត្តិំ លភន្តិ, មហាបុញ្ញតាយ តេ អយំ លទ្ធា’’តិ. ធតរដ្ឋោបិ បញ្ចយោជនសតិកេ នាគភវនេ ភេរិំ ចរាបេសិ ‘‘យោ សមុទ្ទជាយ សប្បវណ្ណំ ទស្សេតិ, តស្ស រាជទណ្ឌោ ភវិស្សតី’’តិ. តស្មា ឯកោបិ តស្សា សប្បវណ្ណំ ទស្សេតុំ សមត្ថោ នាម នាហោសិ. សា មនុស្សលោកសញ្ញាយ ឯវ តត្ថ តេន សទ្ធិំ សម្មោទមានា បិយសំវាសំ វសិ.

នគរកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.

ឧបោសថកណ្ឌំ

សា អបរភាគេ ធតរដ្ឋំ បដិច្ច គព្ភំ បដិលភិត្វា បុត្តំ វិជាយិ, តស្ស បិយទស្សនត្តា ‘‘សុទស្សនោ’’តិ នាមំ ករិំសុ. បុនាបរំ បុត្តំ វិជាយិ, តស្ស ‘‘ទត្តោ’’តិ នាមំ អកំសុ. សោ ¶ បន ពោធិសត្តោ. បុនេកំ បុត្តំ វិជាយិ, តស្ស ‘‘សុភោគោ’’តិ នាមំ ករិំសុ. អបរម្បិ បុត្តំ វិជាយិ, តស្ស ‘‘អរិដ្ឋោ’’តិ នាមំ ករិំសុ. ឥតិ សា ចត្តារោ បុត្តេ វិជាយិត្វាបិ នាគភវនភាវំ ន ជានាតិ. អថេកទិវសំ តរុណនាគា អរិដ្ឋស្ស អាចិក្ខិំសុ ‘‘តវ មាតា មនុស្សិត្ថី, ន នាគិនី’’តិ. អរិដ្ឋោ ‘‘វីមំសិស្សាមិ ន’’ន្តិ ឯកទិវសំ ថនំ បិវន្តោវ សប្បសរីរំ មាបេត្វា នង្គុដ្ឋខណ្ឌេន មាតុ បិដ្ឋិបាទេ ឃដ្ដេសិ. សា តស្ស សប្បសរីរំ ទិស្វា ភីតតសិតា មហារវំ រវិត្វា តំ ភូមិយំ ខិបន្តី នខេន តស្ស អក្ខិំ ភិន្ទិ. តតោ លោហិតំ បគ្ឃរិ. រាជា តស្សា សទ្ទំ សុត្វា ‘‘កិស្សេសា វិរវតី’’តិ បុច្ឆិត្វា អរិដ្ឋេន កតកិរិយំ សុត្វា ‘‘គណ្ហថ, នំ ទាសំ គហេត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេថា’’តិ តជ្ជេន្តោ អាគច្ឆិ. រាជធីតា តស្ស កុទ្ធភាវំ ញត្វា បុត្តសិនេហេន ‘‘ទេវ, បុត្តស្ស មេ អក្ខិ ភិន្នំ, ខមថេតស្សាបរាធ’’ន្តិ អាហ. រាជា ឯតាយ ឯវំ វទន្តិយា ‘‘កិំ សក្កា កាតុ’’ន្តិ ខមិ. តំ ទិវសំ សា ‘‘ឥទំ នាគភវន’’ន្តិ អញ្ញាសិ. តតោ ច បដ្ឋាយ អរិដ្ឋោ កាណារិដ្ឋោ នាម ជាតោ. ចត្តារោបិ បុត្តា វិញ្ញុតំ បាបុណិំសុ.

អថ នេសំ បិតា យោជនសតិកំ យោជនសតិកំ កត្វា រជ្ជមទាសិ, មហន្តោ យសោ អហោសិ. សោឡស សោឡស នាគកញ្ញាសហស្សានិ បរិវារយិំសុ. បិតុ ឯកយោជនសតិកមេវ រជ្ជំ អហោសិ. តយោ បុត្តា មាសេ ¶ មាសេ មាតាបិតរោ បស្សិតុំ អាគច្ឆន្តិ, ពោធិសត្តោ បន អន្វទ្ធមាសំ អាគច្ឆតិ. នាគភវនេ សមុដ្ឋិតំ បញ្ហំ ពោធិសត្តោវ កថេតិ. បិតរា សទ្ធិំ វិរូបក្ខមហារាជស្សបិ ¶ ឧបដ្ឋានំ គច្ឆតិ, តស្ស សន្តិកេ សមុដ្ឋិតំ បញ្ហម្បិ សោវ កថេតិ. អថេកទិវសំ វិរូបក្ខេ នាគបរិសាយ សទ្ធិំ តិទសបុរំ គន្ត្វា សក្កំ បរិវារេត្វា និសិន្នេ ទេវានំ អន្តរេ បញ្ហោ សមុដ្ឋាសិ. តំ កោចិ កថេតុំ នាសក្ខិ, បល្លង្កវរគតោ បន ហុត្វា មហាសត្តោវ កថេសិ. អថ នំ ទេវរាជា ទិព្ពគន្ធបុប្ផេហិ បូជេត្វា ‘‘ទត្ត, ត្វំ បថវិសមាយ វិបុលាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតោ, ឥតោ បដ្ឋាយ ភូរិទត្តោ នាម ហោហី’’តិ ‘‘ភូរិទត្តោ’’ តិស្ស នាមំ អកាសិ. សោ ¶ តតោ បដ្ឋាយ សក្កស្ស ឧបដ្ឋានំ គច្ឆន្តោ អលង្កតវេជយន្តបាសាទំ ទេវច្ឆរាហិ អាកិណ្ណំ អតិមនោហរំ សក្កស្ស សម្បត្តិំ ទិស្វា ទេវលោកេ បិយំ កត្វា ‘‘កិំ មេ ឥមិនា មណ្ឌូកភក្ខេន អត្តភាវេន, នាគភវនំ គន្ត្វា ឧបោសថវាសំ វសិត្វា ឥមស្មិំ ទេវលោកេ ឧប្បត្តិការណំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា នាគភវនំ គន្ត្វា មាតាបិតរោ អាបុច្ឆិ ‘‘អម្មតាតា, អហំ ឧបោសថកម្មំ ករិស្សាមី’’តិ. ‘‘សាធុ, តាត, ករោហិ, ករោន្តោ បន ពហិ អគន្ត្វា ឥមស្មិញ្ញេវ នាគភវនេ ឯកស្មិំ សុញ្ញវិមានេ ករោហិ, ពហិគតានំ បន នាគានំ មហន្តំ ភយ’’ន្តិ.

សោ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា តត្ថេវ សុញ្ញវិមានេ រាជុយ្យានេ ឧបោសថវាសំ វសតិ. អថ នំ នានាតូរិយហត្ថា នាគកញ្ញា បរិវារេន្តិ. សោ ‘‘ន មយ្ហំ ឥធ វសន្តស្ស ឧបោសថកម្មំ មត្ថកំ បាបុណិស្សតិ, មនុស្សបថំ គន្ត្វា ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា និវារណភយេន មាតាបិតូនំ អនារោចេត្វា អត្តនោ ភរិយាយោ អាមន្តេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, អហំ មនុស្សលោកំ គន្ត្វា យមុនាតីរេ និគ្រោធរុក្ខោ អត្ថិ, តស្សាវិទូរេ វម្មិកមត្ថកេ ភោគេ អាភុជិត្វា ចតុរង្គសមន្នាគតំ ឧបោសថំ អធិដ្ឋាយ និបជ្ជិត្វា ឧបោសថកម្មំ ករិស្សាមិ. មយា សព្ពរត្តិំ និបជ្ជិត្វា ឧបោសថកម្មេ កតេ អរុណុគ្គមនវេលាយមេវ តុម្ហេ ទស ទស ឥត្ថិយោ អាទាយ វារេន វារេន តូរិយហត្ថា មម សន្តិកំ អាគន្ត្វា មំ គន្ធេហិ ច បុប្ផេហិ ច បូជេត្វា គាយិត្វា នច្ចិត្វា មំ អាទាយ នាគភវនមេវ អាគច្ឆថា’’តិ វត្វា តត្ថ គន្ត្វា វម្មិកមត្ថកេ ភោគេ អាភុជិត្វា ‘‘យោ មម ចម្មំ វា ន្ហារុំ វា អដ្ឋិំ វា រុហិរំ វា ឥច្ឆតិ, សោ អាហរតូ’’តិ ចតុរង្គសមន្នាគតំ ឧបោសថំ អធិដ្ឋាយ នង្គលសីសប្បមាណំ ¶ សរីរំ មាបេត្វា និបន្នោ ឧបោសថកម្មមកាសិ. អរុណេ ឧដ្ឋហន្តេយេវ តំ នាគមាណវិកា អាគន្ត្វា យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជិត្វា នាគភវនំ អានេន្តិ. តស្ស ឥមិនា និយាមេន ឧបោសថំ ករោន្តស្ស ¶ ទីឃោ អទ្ធា វីតិវត្តោ.

ឧបោសថខណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.

គរុឡខណ្ឌំ

តទា ¶ ឯកោ ពារាណសិទ្វារគាមវាសី ព្រាហ្មណោ សោមទត្តេន នាម បុត្តេន សទ្ធិំ អរញ្ញំ គន្ត្វា សូលយន្តបាសវាគុរាទីហិ ឱឌ្ឌេត្វា មិគេ វធិត្វា មំសំ កាជេនាហរិត្វា វិក្កិណន្តោ ជីវិកំ កប្បេសិ. សោ ឯកទិវសំ អន្តមសោ គោធាមត្តម្បិ អលភិត្វា ‘‘តាត សោមទត្ត, សចេ តុច្ឆហត្ថា គមិស្សាម, មាតា តេ កុជ្ឈិស្សតិ, យំ កិញ្ចិ គហេត្វា គមិស្សាមា’’តិ វត្វា ពោធិសត្តស្ស និបន្នវម្មិកដ្ឋានាភិមុខោ គន្ត្វា បានីយំ បាតុំ យមុនំ ឱតរន្តានំ មិគានំ បទវលញ្ជំ ទិស្វា ‘‘តាត, មិគមគ្គោ បញ្ញាយតិ, ត្វំ បដិក្កមិត្វា តិដ្ឋាហិ, អហំ បានីយត្ថាយ អាគតំ មិគំ វិជ្ឈិស្សាមី’’តិ ធនុំ អាទាយ មិគំ ឱលោកេន្តោ ឯកស្មិំ រុក្ខមូលេ អដ្ឋាសិ. អថេកោ មិគោ សាយន្ហសមយេ បានីយំ បាតុំ អាគតោ. សោ តំ វិជ្ឈិ. មិគោ តត្ថ អបតិត្វា សរវេគេន តជ្ជិតោ លោហិតេន បគ្ឃរន្តេន បលាយិ. បិតាបុត្តា នំ អនុពន្ធិត្វា បតិតដ្ឋានេ មំសំ គហេត្វា អរញ្ញា និក្ខមិត្វា សូរិយត្ថង្គមនវេលាយ តំ និគ្រោធំ បត្វា ‘‘ឥទានិ អកាលោ, ន សក្កា គន្តុំ, ឥធេវ វសិស្សាមា’’តិ មំសំ ឯកមន្តេ ឋបេត្វា រុក្ខំ អារុយ្ហ វិដបន្តរេ និបជ្ជិំសុ. ព្រាហ្មណោ បច្ចូសសមយេ បពុជ្ឈិត្វា មិគសទ្ទសវនាយ សោតំ ឱទហិ.

តស្មិំ ខណេ នាគមាណវិកាយោ អាគន្ត្វា ពោធិសត្តស្ស បុប្ផាសនំ បញ្ញាបេសុំ. សោ អហិសរីរំ អន្តរធាបេត្វា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ ទិព្ពសរីរំ មាបេត្វា សក្កលីលាយ បុប្ផាសនេ និសីទិ. នាគមាណវិកាបិ នំ គន្ធមាលាទីហិ បូជេត្វា ទិព្ពតូរិយានិ វាទេត្វា នច្ចគីតំ បដ្ឋបេសុំ. ព្រាហ្មណោ តំ សទ្ទំ សុត្វា ‘‘កោ នុ ខោ ឯស, ជានិស្សាមិ ន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘បុត្ត, បុត្តា’’តិ វត្វាបិ បុត្តំ បពោធេតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘សយតុ ឯស, កិលន្តោ ភវិស្សតិ, អហមេវ គមិស្សាមី’’តិ រុក្ខា ឱរុយ្ហ តស្ស សន្តិកំ អគមាសិ. នាគមាណវិកា តំ ទិស្វា សទ្ធិំ តូរិយេហិ ភូមិយំ និមុជ្ជិត្វា អត្តនោ នាគភវនមេវ គតា. ពោធិសត្តោ ឯកកោវ ¶ ¶ អហោសិ. ព្រាហ្មណោ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បុច្ឆន្តោ គាថាទ្វយមាហ –

៧៩៧.

‘‘បុប្ផាភិហារស្ស វនស្ស មជ្ឈេ, កោ លោហិតក្ខោ វិតតន្តរំសោ;

កា កម្ពុកាយូរធរា សុវត្ថា, តិដ្ឋន្តិ នារិយោ ទស វន្ទមានា.

៧៩៨.

‘‘កោ ¶ ត្វំ ព្រហាពាហុ វនស្ស មជ្ឈេ, វិរោចសិ ឃតសិត្តោវ អគ្គិ;

មហេសក្ខោ អញ្ញតរោសិ យក្ខោ, ឧទាហុ នាគោសិ មហានុភាវោ’’តិ.

តត្ថ បុប្ផាភិហារស្សាតិ ពោធិសត្តស្ស បូជនត្ថាយ អាភតេន ទិព្ពបុប្ផាភិហារេន សមន្នាគតស្ស. កោតិ កោ នាម ត្វំ. លោហិតក្ខោតិ រត្តក្ខោ. វិតតន្តរំសោតិ បុថុលអន្តរំសោ. កម្ពុកាយូរធរាតិ សុវណ្ណាលង្ការធរា. ព្រហាពាហូតិ មហាពាហុ.

តំ សុត្វា មហាសត្តោ ‘‘សចេបិ ‘សក្កាទីសុ អញ្ញតរោហមស្មី’តិ វក្ខាមិ, សទ្ទហិស្សតេវាយំ ព្រាហ្មណោ, អជ្ជ បន មយា សច្ចមេវ កថេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា អត្តនោ នាគរាជភាវំ កថេន្តោ អាហ –

៧៩៩.

‘‘នាគោហមស្មិ ឥទ្ធិមា, តេជស្សី ទុរតិក្កមោ;

ឌំសេយ្យំ តេជសា កុទ្ធោ, ផីតំ ជនបទំ អបិ.

៨០០.

‘‘សមុទ្ទជា ហិ មេ មាតា, ធតរដ្ឋោ ច មេ បិតា;

សុទស្សនកនិដ្ឋោស្មិ, ភូរិទត្តោតិ មំ វិទូ’’តិ.

តត្ថ តេជស្សីតិ វិសតេជេន តេជវា. ទុរតិក្កមោតិ អញ្ញេន អតិក្កមិតុំ អសក្កុណេយ្យោ. ឌំសេយ្យន្តិ សចាហំ កុទ្ធោ ផីតំ ជនបទំ អបិ ឌំសេយ្យំ, បថវិយំ មម ទាឋាយ បតិតមត្តាយ សទ្ធិំ បថវិយា មម តេជេន សោ សព្ពោ ជនបទោ ភស្មា ភវេយ្យាតិ វទតិ. សុទស្សនកនិដ្ឋោស្មីតិ អហំ មម ភាតុ សុទស្សនស្ស កនិដ្ឋោ អស្មិ. វិទូតិ ឯវំ មមំ បញ្ចយោជនសតិកេ នាគភវនេ ជានន្តីតិ.

ឥទញ្ច ¶ បន វត្វា មហាសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ ចណ្ឌោ ផរុសោ, អហិតុណ្ឌិកស្ស អារោចេត្វា ឧបោសថកម្មស្ស មេ អន្តរាយម្បិ ករេយ្យ, យំ នូនាហំ ឥមំ នាគភវនំ នេត្វា មហន្តំ យសំ ទត្វា ឧបោសថកម្មំ អទ្ធនិយំ ករេយ្យ’’ន្តិ. អថ នំ អាហ ¶ ‘‘ព្រាហ្មណ, មហន្តំ តេ យសំ ទស្សាមិ, រមណីយំ នាគភវនំ, ឯហិ តត្ថ គច្ឆាមា’’តិ. ‘‘សាមិ, បុត្តោ មេ អត្ថិ, តស្មិំ គច្ឆន្តេ អាគមិស្សាមី’’តិ. អថ នំ មហាសត្តោ ‘‘គច្ឆ, ព្រាហ្មណ, អានេហិ ន’’ន្តិ វត្វា អត្តនោ អាវាសំ អាចិក្ខន្តោ អាហ –

៨០១.

‘‘យំ ¶ គម្ភីរំ សទាវដ្ដំ, រហទំ ភេស្មំ បេក្ខសិ;

ឯស ទិព្យោ មមាវាសោ, អនេកសតបោរិសោ.

៨០២.

‘‘មយូរកោញ្ចាភិរុទំ, នីលោទំ វនមជ្ឈតោ;

យមុនំ បវិស មា ភីតោ, ខេមំ វត្តវតំ សិវ’’ន្តិ.

តត្ថ សទាវដ្ដន្តិ សទា បវត្តំ អាវដ្ដំ. ភេស្មន្តិ ភយានកំ. បេក្ខសីតិ យំ ឯវរូបំ រហទំ បស្សសិ. មយូរកោញ្ចាភិរុទន្តិ ឧភោសុ តីរេសុ វនឃដាយំ វសន្តេហិ មយូរេហិ ច កោញ្ចេហិ ច អភិរុទំ ឧបកូជិតំ. នីលោទន្តិ នីលសលិលំ. វនមជ្ឈតោតិ វនមជ្ឈេន សន្ទមានំ. បវិស មា ភីតោតិ ឯវរូបំ យមុនំ អភីតោ ហុត្វា បវិស. វត្តវតន្តិ វត្តសម្បន្នានំ អាចារវន្តានំ វសនភូមិំ បវិស, គច្ឆ, ព្រាហ្មណ, បុត្តំ អានេហីតិ.

ព្រាហ្មណោ គន្ត្វា បុត្តស្ស តមត្ថំ អារោចេត្វា បុត្តំ អានេសិ. មហាសត្តោ តេ ឧភោបិ អាទាយ យមុនាតីរំ គន្ត្វា តីរេ ឋិតោ អាហ –

៨០៣.

‘‘តត្ថ បត្តោ សានុចរោ, សហ បុត្តេន ព្រាហ្មណ;

បូជិតោ មយ្ហំ កាមេហិ, សុខំ ព្រាហ្មណ វច្ឆសី’’តិ.

តត្ថ តត្ថ បត្តោតិ ត្វំ អម្ហាកំ នាគភវនំ បត្តោ ហុត្វា. មយ្ហន្តិ មម សន្តកេហិ កាមេហិ បូជិតោ. វច្ឆសីតិ តត្ថ នាគភវនេ សុខំ វសិស្សតិ.

ឯវំ វត្វា មហាសត្តោ ឧភោបិ តេ បិតាបុត្តេ អត្តនោ អានុភាវេន នាគភវនំ អានេសិ. តេសំ តត្ថ ទិព្ពោ អត្តភាវោ បាតុភវិ. អថ ¶ នេសំ មហាសត្តោ ទិព្ពសម្បត្តិំ ទត្វា ចត្តារិ ចត្តារិ នាគកញ្ញាសតានិ អទាសិ. តេ មហាសម្បត្តិំ អនុភវិំសុ. ពោធិសត្តោបិ អប្បមត្តោ ឧបោសថកម្មំ អកាសិ. អន្វឌ្ឍមាសំ មាតាបិតូនំ ឧបដ្ឋានំ គន្ត្វា ធម្មកថំ កថេត្វា តតោ ច ព្រាហ្មណស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា អារោគ្យំ បុច្ឆិត្វា ‘‘យេន តេ អត្ថោ, តំ វទេយ្យាសិ, អនុក្កណ្ឋមានោ អភិរមា’’តិ វត្វា សោមទត្តេនបិ សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ កត្វា អត្តនោ និវេសនំ អគច្ឆិ. ព្រាហ្មណោ ឯកសំវច្ឆរំ នាគភវនេ វសិត្វា មន្ទបុញ្ញតាយ ឧក្កណ្ឋិតោ ¶ មនុស្សលោកំ គន្តុកាមោ អហោសិ. នាគភវនមស្ស លោកន្តរនិរយោ វិយ អលង្កតបាសាទោ ពន្ធនាគារំ វិយ អលង្កតនាគកញ្ញា យក្ខិនិយោ វិយ ឧបដ្ឋហិំសុ. សោ ‘‘អហំ តាវ ឧក្កណ្ឋិតោ ¶ , សោមទត្តស្សបិ ចិត្តំ ជានិស្សាមី’’តិ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា អាហ ‘‘កិំ, តាត, ឧក្កណ្ឋសី’’តិ? ‘‘កស្មា ឧក្កណ្ឋិស្សាមិ ន ឧក្កណ្ឋាមិ, ត្វំ បន ឧក្កណ្ឋសិ, តាតា’’តិ? ‘‘អាម តាតា’’តិ. ‘‘កិំការណា’’តិ. ‘‘តវ មាតុ ចេវ ភាតុភគិនីនញ្ច អទស្សនេន ឧក្កណ្ឋាមិ, ឯហិ, តាត សោមទត្ត, គច្ឆាមា’’តិ. សោ ‘‘ន គច្ឆាមី’’តិ វត្វាបិ បុនប្បុនំ បិតរា យាចិយមានោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ.

ព្រាហ្មណោ ‘‘បុត្តស្ស តាវ មេ មនោ លទ្ធោ, សចេ បនាហំ ភូរិទត្តស្ស ‘ឧក្កណ្ឋិតោម្ហី’តិ វក្ខាមិ, អតិរេកតរំ មេ យសំ ទស្សតិ, ឯវំ មេ គមនំ ន ភវិស្សតិ. ឯកេន បន ឧបាយេន តស្ស សម្បត្តិំ វណ្ណេត្វា ‘ត្វំ ឯវរូបំ សម្បត្តិំ បហាយ កិំការណា មនុស្សលោកំ គន្ត្វា ឧបោសថកម្មំ ករោសី’តិ បុច្ឆិត្វា ‘សគ្គត្ថាយា’តិ វុត្តេ ‘ត្វំ តាវ ឯវរូបំ សម្បត្តិំ បហាយ សគ្គត្ថាយ ឧបោសថកម្មំ ករោសិ, កិមង្គំ បន មយំយេវ បរធនេន ជីវិកំ កប្បេម, អហម្បិ មនុស្សលោកំ គន្ត្វា ញាតកេ ទិស្វា បព្ពជិត្វា សមណធម្មំ ករិស្សាមី’តិ នំ សញ្ញាបេស្សាមិ. អថ មេ សោ គមនំ អនុជានិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯកទិវសំ តេនាគន្ត្វា ‘‘កិំ, ព្រាហ្មណ, ឧក្កណ្ឋសី’’តិ បុច្ឆិតោ ‘‘តុម្ហាកំ សន្តិកា អម្ហាកំ ន កិញ្ចិ បរិហាយតី’’តិ កិញ្ចិ គមនបដិពទ្ធំ អវត្វាវ អាទិតោ តាវ តស្ស សម្បត្តិំ វណ្ណេន្តោ អាហ –

៨០៤.

‘‘សមា សមន្តបរិតោ, បហូតតគរា មហី;

ឥន្ទគោបកសញ្ឆន្នា, សោភតិ ហរិតុត្តមា.

៨០៥.

‘‘រម្មានិ ¶ វនចេត្យានិ, រម្មា ហំសូបកូជិតា;

ឱបុប្ផបទ្ធា តិដ្ឋន្តិ, បោក្ខរញ្ញោ សុនិម្មិតា.

៨០៦.

‘‘អដ្ឋំសា សុកតា ថម្ភា, សព្ពេ វេឡុរិយាមយា;

សហស្សថម្ភា បាសាទា, បូរា កញ្ញាហិ ជោតរេ.

៨០៧.

‘‘វិមានំ ¶ ឧបបន្នោសិ, ទិព្យំ បុញ្ញេហិ អត្តនោ;

អសម្ពាធំ សិវំ រម្មំ, អច្ចន្តសុខសំហិតំ.

៨០៨.

‘‘មញ្ញេ សហស្សនេត្តស្ស, វិមានំ នាភិកង្ខសិ;

ឥទ្ធី ហិ ត្យាយំ វិបុលា, សក្កស្សេវ ជុតីមតោ’’តិ.

តត្ថ ¶ សមា សមន្តបរិតោតិ បរិសមន្តតោ សព្ពទិសាភាគេសុ អយំ តវ នាគភវនេ មហី សុវណ្ណរជតមណិ មុត្តាវាលុកាបរិកិណ្ណា សមតលា. បហូតតគរា មហីតិ ពហុកេហិ តគរគច្ឆេហិ សមន្នាគតា. ឥន្ទគោបកសញ្ឆន្នាតិ សុវណ្ណឥន្ទគោបកេហិ សញ្ឆន្នា. សោភតិ ហរិតុត្តមាតិ ហរិតវណ្ណទព្ពតិណសញ្ឆន្នា សោភតីតិ អត្ថោ. វនចេត្យានីតិ វនឃដា. ឱបុប្ផបទ្ធាតិ បុប្ផិត្វា បតិតេហិ បទុមបត្តេហិ សញ្ឆន្នា ឧទកបិដ្ឋា. សុនិម្មិតាតិ តវ បុញ្ញសម្បត្តិយា សុដ្ឋុ និម្មិតា. អដ្ឋំសាតិ តវ វសនបាសាទេសុ អដ្ឋំសា សុកតា វេឡុរិយមយា ថម្ភា. តេហិ ថម្ភេហិ សហស្សថម្ភា តវ បាសាទា នាគកញ្ញាហិ បូរា វិជ្ជោតន្តិ. ឧបបន្នោសីតិ ឯវរូបេ វិមានេ និព្ពត្តោសីតិ អត្ថោ. សហស្សនេត្តស្ស វិមានន្តិ សក្កស្ស វេជយន្តបាសាទំ. ឥទ្ធី ហិ ត្យាយំ វិបុលាតិ យស្មា តវាយំ វិបុលា ឥទ្ធិ, តស្មា ត្វំ តេន ឧបោសថកម្មេន សក្កស្ស វិមានម្បិ ន បត្ថេសិ, អញ្ញំ តតោ ឧត្តរិ មហន្តំ ឋានំ បត្ថេសីតិ មញ្ញាមិ.

តំ សុត្វា មហាសត្តោ ‘‘មា ហេវំ, ព្រាហ្មណ, អវច, សក្កស្ស យសំ បដិច្ច អម្ហាកំ យសោ សិនេរុសន្តិកេ សាសបោ វិយ, មយំ តស្ស បរិចារកេបិ ន អគ្ឃាមា’’តិ វត្វា គាថមាហ –

៨០៩.

‘‘មនសាបិ ន បត្តព្ពោ, អានុភាវោ ជុតីមតោ;

បរិចារយមានានំ, សឥន្ទានំ វសវត្តិន’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ ¶ – ព្រាហ្មណ, សក្កស្ស យសោ នាម ឯកំ ទ្វេ តយោ ចត្តារោ វា ទិវសេ ‘‘ឯត្តកោ សិយា’’តិ មនសា ចិន្តេន្តេនបិ ន អភិបត្តព្ពោ. យេបិ នំ ចត្តារោ មហារាជានោ បរិចារេន្តិ, តេសំ ទេវរាជានំ បរិចារយមានានំ ឥន្ទំ នាយកំ កត្វា ចរន្តានំ សឥន្ទានំ វសវត្តីនំ ចតុន្នំ លោកបាលានំ យសស្សបិ អម្ហាកំ តិរច្ឆានគតានំ យសោ សោឡសិំ កលំ នគ្ឃតីតិ.

ឯវញ្ច បន វត្វា ‘‘ឥទំ តេ មញ្ញេ សហស្សនេត្តស្ស វិមាន’’ន្តិ វចនំ សុត្វា អហំ តំ អនុស្សរិំ. ‘‘អហញ្ហិ វេជយន្តំ បត្ថេន្តោ ឧបោសថកម្មំ ករោមី’’តិ តស្ស អត្តនោ បត្ថនំ អាចិក្ខន្តោ អាហ –

៨១០.

‘‘តំ វិមានំ អភិជ្ឈាយ, អមរានំ សុខេសិនំ;

ឧបោសថំ ឧបវសន្តោ, សេមិ វម្មិកមុទ្ធនី’’តិ.

តត្ថ ¶ ¶ អភិជ្ឈាយាតិ បត្ថេត្វា. អមរានន្តិ ទីឃាយុកានំ ទេវានំ. សុខេសិនន្តិ ឯសិតសុខានំ សុខេ បតិដ្ឋិតានំ.

កំ សុត្វា ព្រាហ្មណោ ‘‘ឥទានិ មេ ឱកាសោ លទ្ធោ’’តិ សោមនស្សប្បត្តោ គន្តុំ អាបុច្ឆន្តោ គាថាទ្វយមាហ –

៨១១.

‘‘អហញ្ច មិគមេសានោ, សបុត្តោ បាវិសិំ វនំ;

តំ មំ មតំ វា ជីវំ វា, នាភិវេទេន្តិ ញាតកា.

៨១២.

‘‘អាមន្តយេ ភូរិទត្តំ, កាសិបុត្តំ យសស្សិនំ;

តយា នោ សមនុញ្ញាតា, អបិ បស្សេមុ ញាតកេ’’តិ.

តត្ថ នាភិវេទេន្តីតិ ន ជានន្តិ, កថេន្តោបិ នេសំ នត្ថិ. អាមន្តយេតិ អាមន្តយាមិ. កាសិបុត្តន្តិ កាសិរាជធីតាយ បុត្តំ.

តតោ ពោធិសត្តោ អាហ –

៨១៣.

‘‘ឯសោ ហិ វត មេ ឆន្ទោ, យំ វសេសិ មមន្តិកេ;

ន ហិ ឯតាទិសា កាមា, សុលភា ហោន្តិ មានុសេ.

៨១៤.

‘‘សចេ ត្វំ និច្ឆសេ វត្ថុំ, មម កាមេហិ បូជិតោ;

មយា ត្វំ សមនុញ្ញាតោ, សោត្ថិំ បស្សាហិ ញាតកេ’’តិ.

មហាសត្តោ ¶ គាថាទ្វយំ វត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ មណិំ និស្សាយ សុខំ ជីវន្តោ កស្សចិ នាចិក្ខិស្សតិ, ឯតស្ស សព្ពកាមទទំ មណិំ ទស្សាមី’’តិ. អថស្ស តំ ទទន្តោ អាហ –

៨១៥.

‘‘ធារយិមំ មណិំ ទិព្យំ, បសុំ បុត្តេ ច វិន្ទតិ;

អរោគោ សុខិតោ ហោតិ, គច្ឆេវាទាយ ព្រាហ្មណា’’តិ.

តត្ថ ¶ បសុំ បុត្តេ ច វិន្ទតីតិ ឥមំ មណិំ ធារយមានោ ឥមស្សានុភាវេន បសុញ្ច បុត្តេ ច អញ្ញញ្ច យំ ឥច្ឆតិ, តំ សព្ពំ លភតិ.

តតោ ព្រាហ្មណោ គាថមាហ –

៨១៦.

‘‘កុសលំ បដិនន្ទាមិ, ភូរិទត្ត វចោ តវ;

បព្ពជិស្សាមិ ជិណ្ណោស្មិ, ន កាមេ អភិបត្ថយេ’’តិ.

តស្សត្ថោ – ភូរិទត្ត, តវ វចនំ កុសលំ អនវជ្ជំ, តំ បដិនន្ទាមិ ន បដិក្ខិបាមិ. អហំ បន ជិណ្ណោ អស្មិ, តស្មា បព្ពជិស្សាមិ, ន កាមេ អភិបត្ថយាមិ, កិំ មេ មណិនាតិ.

ពោធិសត្តោ អាហ –

៨១៧.

‘‘ព្រហ្មចរិយស្ស ចេ ភង្គោ, ហោតិ ភោគេហិ ការិយំ;

អវិកម្បមានោ ឯយ្យាសិ, ពហុំ ទស្សាមិ តេ ធន’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ចេ ភង្គោតិ ព្រហ្មចរិយវាសោ នាម ទុក្ករោ, អនភិរតស្ស ព្រហ្មចរិយស្ស ចេ ភង្គោ ហោតិ, តទា គិហិភូតស្ស ភោគេហិ ការិយំ ហោតិ, ឯវរូបេ កាលេ ត្វំ និរាសង្កោ ហុត្វា មម សន្តិកំ អាគច្ឆេយ្យាសិ, ពហុំ តេ ធនំ ទស្សាមីតិ.

ព្រាហ្មណោ អាហ –

៨១៨.

‘‘កុសលំ បដិនន្ទាមិ, ភូរិទត្ត វចោ តវ;

បុនបិ អាគមិស្សាមិ, សចេ អត្ថោ ភវិស្សតី’’តិ.

តត្ថ បុនបីតិ បុន អបិ, អយមេវ វា បាឋោ.

អថស្ស ¶ តត្ថ អវសិតុកាមតំ ញត្វា មហាសត្តោ នាគមាណវកេ អាណាបេត្វា ព្រាហ្មណំ មនុស្សលោកំ បាបេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

៨១៩.

‘‘ឥទំ ¶ វត្វា ភូរិទត្តោ, បេសេសិ ចតុរោ ជនេ;

ឯថ គច្ឆថ ឧដ្ឋេថ, ខិប្បំ បាបេថ ព្រាហ្មណំ.

៨២០.

‘‘តស្ស តំ វចនំ សុត្វា, ឧដ្ឋាយ ចតុរោ ជនា;

បេសិតា ភូរិទត្តេន, ខិប្បំ បាបេសុ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ.

តត្ថ បាបេសូតិ យមុនាតោ ឧត្តារេត្វា ពារាណសិមគ្គំ បាបយិំសុ, បាបយិត្វា ច បន ‘‘តុម្ហេ គច្ឆថា’’តិ វត្វា នាគភវនមេវ បច្ចាគមិំសុ.

ព្រាហ្មណោបិ ‘‘តាត សោមទត្ត, ឥមស្មិំ ឋានេ មិគំ វិជ្ឈិម្ហា, ឥមស្មិំ សូករ’’ន្តិ បុត្តស្ស អាចិក្ខន្តោ អន្តរាមគ្គេ បោក្ខរណិំ ទិស្វា ‘‘តាត សោមទត្ត, ន្ហាយាមា’’តិ វត្វា ‘‘សាធុ, តាតា’’តិ វុត្តេ ឧភោបិ ទិព្ពាភរណានិ ចេវ ទិព្ពវត្ថានិ ច ឱមុញ្ចិត្វា ភណ្ឌិកំ កត្វា បោក្ខរណីតីរេ ឋបេត្វា ឱតរិត្វា ន្ហាយិំសុ. តស្មិំ ខណេ តានិ អន្តរធាយិត្វា នាគភវនមេវ អគមំសុ. បឋមំ និវត្ថកាសាវបិលោតិកាវ នេសំ សរីរេ បដិមុញ្ចិំសុ, ធនុសរសត្តិយោបិ បាកតិកាវ អហេសុំ. សោមទត្តោ ‘‘នាសិតាម្ហា តយា, តាតា’’តិ បរិទេវិ. អថ នំ បិតា ‘‘មា ចិន្តយិ, មិគេសុ សន្តេសុ អរញ្ញេ មិគេ វធិត្វា ជីវិកំ កប្បេស្សាមា’’តិ អស្សាសេសិ. សោមទត្តស្ស មាតា តេសំ អាគមនំ សុត្វា បច្ចុគ្គន្ត្វា ឃរំ នេត្វា អន្នបានេន សន្តប្បេសិ. ព្រាហ្មណោ ភុញ្ជិត្វា និទ្ទំ ឱក្កមិ. ឥតរា បុត្តំ បុច្ឆិ ‘‘តាត ¶ , ឯត្តកំ កាលំ កុហិំ គតត្ថា’’តិ? ‘‘អម្ម, ភូរិទត្តនាគរាជេន អម្ហេ នាគភវនំ នីតា, តតោ ឧក្កណ្ឋិត្វា ឥទានិ អាគតា’’តិ. ‘‘កិញ្ចិ បន វោ រតនំ អាភត’’ន្តិ. ‘‘នាភតំ អម្មា’’តិ. ‘‘កិំ តុម្ហាកំ តេន កិញ្ចិ ន ទិន្ន’’ន្តិ. ‘‘អម្ម, ភូរិទត្តេន មេ បិតុ សព្ពកាមទទោ មណិ ទិន្នោ អហោសិ, ឥមិនា បន ន គហិតោ’’តិ. ‘‘កិំការណា’’តិ. ‘‘បព្ពជិស្សតិ កិរា’’តិ. សា ‘‘ឯត្តកំ កាលំ ទារកេ មម ភារំ ករោន្តោ នាគភវនេ វសិត្វា ឥទានិ កិរ បព្ពជិស្សតី’’តិ កុជ្ឈិត្វា វីហិភញ្ជនទព្ពិយា បិដ្ឋិំ បោថេន្តី ‘‘អរេ, ទុដ្ឋព្រាហ្មណ, បព្ពជិស្សាមីតិ កិរ មណិរតនំ ន គណ្ហសិ, អថ កស្មា អបព្ពជិត្វា ឥធាគតោសិ, និក្ខម មម ឃរា សីឃ’’ន្តិ សន្តជ្ជេសិ. អថ នំ ‘‘ភទ្ទេ, មា កុជ្ឈិ, អរញ្ញេ មិគេសុ សន្តេសុ អហំ តំ បោសេស្សាមី’’តិ ¶ វត្វា បុត្តេន សទ្ធិំ អរញ្ញំ គន្ត្វា បុរិមនិយាមេនេវ ជីវិកំ កប្បេសិ.

តទា ទក្ខិណមហាសមុទ្ទស្ស ទិសាភាគេ សិម្ពលិវាសី ឯកោ គរុឡោ បក្ខវាតេហិ សមុទ្ទេ ឧទកំ វិយូហិត្វា ឯកំ នាគរាជានំ សីសេ គណ្ហិ. តទាហិ សុបណ្ណា នាគំ គហេតុំ អជាននកាយេវ ¶ , បច្ឆា បណ្ឌរជាតកេ ជានិំសុ. សោ បន តំ សីសេ គហេត្វាបិ ឧទកេ អនោត្ថរន្តេយេវ ឧក្ខិបិត្វា ឱលម្ពន្តំ អាទាយ ហិមវន្តមត្ថកេន បាយាសិ. តទា ចេកោ កាសិរដ្ឋវាសី ព្រាហ្មណោ ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា ហិមវន្តប្បទេសេ បណ្ណសាលំ មាបេត្វា បដិវសតិ. តស្ស ចង្កមនកោដិយំ មហានិគ្រោធរុក្ខោ អត្ថិ. សោ តស្ស មូលេ ទិវាវិហារំ ករោតិ. សុបណ្ណោ និគ្រោធមត្ថកេន នាគំ ហរតិ. នាគោ ឱលម្ពន្តោ មោក្ខត្ថាយ នង្គុដ្ឋេន និគ្រោធវិដបំ វេឋេសិ. សុបណ្ណោ តំ អជានន្តោវ មហព្ពលតាយ អាកាសេ បក្ខន្ទិយេវ. និគ្រោធរុក្ខោ សមូលោ ឧប្បាដិតោ. សុបណ្ណោ នាគំ សិម្ពលិវនំ នេត្វា តុណ្ឌេន បហរិត្វា កុច្ឆិំ ផាលេត្វា នាគមេទំ ¶ ខាទិត្វា សរីរំ សមុទ្ទកុច្ឆិម្ហិ ឆឌ្ឌេសិ. និគ្រោធរុក្ខោ បតន្តោ មហាសទ្ទមកាសិ. សុបណ្ណោ ‘‘កិស្ស ឯសោ សទ្ទោ’’តិ អធោ ឱលោកេន្តោ និគ្រោធរុក្ខំ ទិស្វា ‘‘កុតោ ឯស មយា ឧប្បាដិតោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘តាបសស្ស ចង្កមនកោដិយា និគ្រោធោ ឯសោ’’តិ តថតោ ញត្វា ‘‘អយំ តស្ស ពហូបការោ, ‘អកុសលំ នុ ខោ មេ បសុតំ, ឧទាហុ នោ’តិ តមេវ បុច្ឆិត្វា ជានិស្សាមី’’តិ មាណវកវេសេន តស្ស សន្តិកំ អគមាសិ.

តស្មិំ ខណេ តាបសោ តំ ឋានំ សមំ ករោតិ. សុបណ្ណរាជា តាបសំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នោ អជានន្តោ វិយ ‘‘កិស្ស ឋានំ, ភន្តេ, ឥទ’’ន្តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឧបាសក, ឯកោ សុបណ្ណោ ភោជនត្ថាយ នាគំ ហរន្តោ នាគេន មោក្ខត្ថាយ និគ្រោធវិដបំ នង្គុដ្ឋេន វេឋិតាយបិ អត្តនោ មហព្ពលតាយ បក្ខន្តិត្វា គតោ, អថ និគ្រោធរុក្ខោ ឧប្បាដិតោ, ឥទំ តស្ស ឧប្បាដិតដ្ឋាន’’ន្តិ. ‘‘កិំ បន, ភន្តេ, តស្ស សុបណ្ណស្ស អកុសលំ ហោតិ, ឧទាហុ នោ’’តិ? ‘‘សចេ ន ជានាតិ, អចេតនកម្មំ នាម អកុសលំ ន ហោតី’’តិ. ‘‘កិំ នាគស្ស បន ¶ , ភន្តេ’’តិ? ‘‘សោ ឥមំ នាសេតុំ ន គណ្ហិ, មោក្ខត្ថាយ គណ្ហិ, តស្មា តស្សបិ ន ហោតិយេវា’’តិ. សុបណ្ណោ តាបសស្ស តុស្សិត្វា ‘‘ភន្តេ, អហំ សោ សុបណ្ណរាជា, តុម្ហាកញ្ហិ បញ្ហវេយ្យាករណេន តុដ្ឋោ. តុម្ហេ អរញ្ញេ វសថ, អហញ្ចេកំ អលម្បាយនមន្តំ ជានាមិ, អនគ្ឃោ មន្តោ. តមហំ តុម្ហាកំ អាចរិយភាគំ កត្វា ទម្មិ, បដិគ្គណ្ហថ ន’’ន្តិ អាហ. ‘‘អលំ មយ្ហំ មន្តេន, គច្ឆថ តុម្ហេ’’តិ. សោ តំ បុនប្បុនំ យាចិត្វា សម្បដិច្ឆាបេត្វា មន្តំ ទត្វា ឱសធានិ អាចិក្ខិត្វា បក្កាមិ.

គរុឡកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.

កីឡនកណ្ឌំ

តស្មិំ ¶ កាលេ ពារាណសិយំ ឯកោ ទលិទ្ទព្រាហ្មណោ ពហុំ ឥណំ គហេត្វា ឥណសាមិកេហិ ចោទិយមានោ ‘‘កិំ មេ ឥធ វាសេន, អរញ្ញំ បវិសិត្វា មតំ សេយ្យោ’’តិ និក្ខមិត្វា វនំ បវិសិត្វា អនុបុព្ពេន តំ អស្សមបទំ បត្វា តាបសំ វត្តសម្បទាយ អារាធេសិ. តាបសោ ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ មយ្ហំ អតិវិយ ឧបការកោ, សុបណ្ណរាជេន ទិន្នំ ទិព្ពមន្តមស្ស ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ព្រាហ្មណ, អហំ អលម្បាយនមន្តំ ជានាមិ, តំ តេ ទម្មិ, គណ្ហាហិ ន’’ន្តិ វត្វា ‘‘អលំ, ភន្តេ, ន មយ្ហំ មន្តេនត្ថោ’’តិ ¶ វុត្តេបិ បុនប្បុនំ វត្វា និប្បីឡេត្វា សម្បដិច្ឆាបេត្វា អទាសិយេវ. តស្ស ច មន្តស្ស អនុច្ឆវិកានិ ឱសធានិ ចេវ មន្តុបចារញ្ច សព្ពំ កថេសិ. ព្រាហ្មណោ ‘‘លទ្ធោ មេ ជីវិតុបាយោ’’តិ កតិបាហំ វសិត្វា ‘‘វាតាពាធោ មេ, ភន្តេ, ពាធតី’’តិ អបទេសំ កត្វា តាបសេន វិស្សជ្ជិតោ តំ វន្ទិត្វា ខមាបេត្វា អរញ្ញា និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន យមុនាយ តីរំ បត្វា តំ មន្តំ សជ្ឈាយន្តោ មហាមគ្គំ គច្ឆតិ.

តស្មិំ កាលេ សហស្សមត្តា ភូរិទត្តស្ស បរិចារិកា នាគមាណវិកា តំ សព្ពកាមទទំ មណិរតនំ អាទាយ នាគភវនា និក្ខមិត្វា យមុនាតីរេ វាលុករាសិម្ហិ ឋបេត្វា តស្ស ឱភាសេន សព្ពរត្តិំ ឧទកកីឡំ កីឡិត្វា អរុណុគ្គមនេ សព្ពាលង្ការេន អលង្ករិត្វា មណិរតនំ បរិវារេត្វា សិរិំ បវេសយមានា និសីទិំសុ. ព្រាហ្មណោបិ មន្តំ សជ្ឈាយន្តោ តំ ឋានំ បាបុណិ. តា មន្តសទ្ទំ សុត្វាវ ‘‘ឥមិនា សុបណ្ណេន ភវិតព្ព’’ន្តិ មរណភយតជ្ជិតា មណិរតនំ អគ្គហេត្វា បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា នាគភវនំ អគមិំសុ. ព្រាហ្មណោបិ មណិរតនំ ទិស្វា ‘‘ឥទានេវ មេ មន្តោ សមិទ្ធោ’’តិ តុដ្ឋមានសោ ¶ មណិរតនំ អាទាយ បាយាសិ. តស្មិំ ខណេ នេសាទព្រាហ្មណោ សោមទត្តេន សទ្ធិំ មិគវធាយ អរញ្ញំ បវិសន្តោ តស្ស ហត្ថេ តំ មណិរតនំ ទិស្វា បុត្តំ អាហ ‘‘តាត, ននុ ឯសោ អម្ហាកំ ភូរិទត្តេន ទិន្នោ មណី’’តិ? ‘‘អាម, តាត, ឯសោ មណី’’តិ. ‘‘តេន ហិស្ស អគុណំ កថេត្វា ឥមំ ព្រាហ្មណំ វញ្ចេត្វា គណ្ហាមេតំ មណិរតន’’ន្តិ. ‘‘តាត, បុព្ពេ ភូរិទត្តេន ទីយមានំ ន គណ្ហិ, ឥទានិ បនេស ព្រាហ្មណោ តញ្ញេវ វញ្ចេស្សតិ, តុណ្ហី ហោហី’’តិ. ព្រាហ្មណោ ‘‘ហោតុ, តាត, បស្សសិ ឯតស្ស វា មម វា វញ្ចនភាវ’’ន្តិ អលម្បាយនេន សទ្ធិំ សល្លបន្តោ អាហ –

៨២១.

‘‘មណិំ បគ្គយ្ហ មង្គល្យំ, សាធុវិត្តំ មនោរមំ;

សេលំ ព្យញ្ជនសម្បន្នំ, កោ ឥមំ មណិមជ្ឈគា’’តិ.

តត្ថ ¶ មង្គល្យន្តិ មង្គលសម្មតំ សព្ពកាមទទំ. កោ ឥមន្តិ កុហិំ ឥមំ មណិំ អធិគតោសិ.

តតោ ¶ អលម្បាយនោ គាថមាហ –

៨២២.

‘‘លោហិតក្ខសហស្សាហិ, សមន្តា បរិវារិតំ;

អជ្ជ កាលំ បថំ គច្ឆំ, អជ្ឈគាហំ មណិំ ឥម’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – អហំ អជ្ជ កាលំ បាតោវ បថំ មគ្គំ គច្ឆន្តោ រត្តក្ខិកាហិ សហស្សមត្តាហិ នាគមាណវិកាហិ សមន្តា បរិវារិតំ ឥមំ មណិំ អជ្ឈគា. មំ ទិស្វា ហិ សព្ពាវ ឯតា ភយតជ្ជិតា ឥមំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាតាតិ.

នេសាទព្រាហ្មណោ តំ វញ្ចេតុកាមោ មណិរតនស្ស អគុណំ បកាសេន្តោ អត្តនា គណ្ហិតុកាមោ តិស្សោ គាថា អភាសិ –

៨២៣.

‘‘សូបចិណ្ណោ អយំ សេលោ, អច្ចិតោ មានិតោ សទា;

សុធារិតោ សុនិក្ខិត្តោ, សព្ពត្ថមភិសាធយេ.

៨២៤.

‘‘ឧបចារវិបន្នស្ស, និក្ខេបេ ធារណាយ វា;

អយំ សេលោ វិនាសាយ, បរិចិណ្ណោ អយោនិសោ.

៨២៥.

‘‘ន ¶ ឥមំ អកុសលោ ទិព្យំ, មណិំ ធារេតុមារហោ;

បដិបជ្ជ សតំ និក្ខំ, ទេហិមំ រតនំ មម’’ន្តិ.

តត្ថ សព្ពត្ថន្តិ យោ ឥមំ សេលំ សុដ្ឋុ ឧបចរិតុំ អច្ចិតុំ អត្តនោ ជីវិតំ វិយ មមាយិតុំ សុដ្ឋុ ធារេតុំ សុដ្ឋុ និក្ខិបិតុំ ជានាតិ, តស្សេវ សូបចិណ្ណោ អច្ចិតោ មានិតោ សុធារិតោ សុនិក្ខិត្តោ អយំ សេលោ សព្ពំ អត្ថំ សាធេតីតិ អត្ថោ. ឧបចារវិបន្នស្សាតិ យោ បន ឧបចារវិបន្នោ ហោតិ, តស្សេសោ អនុបាយេន បរិចិណ្ណោ វិនាសមេវ វហតីតិ វទតិ. ធារេតុមារហោតិ ធារេតុំ អរហោ. បដិបជ្ជ សតំ និក្ខន្តិ អម្ហាកំ គេហេ ពហូ មណី, មយមេតំ គហេតុំ ជានាម. អហំ តេ និក្ខសតំ ទស្សាមិ, តំ បដិបជ្ជ, ទេហិ ឥមំ មណិរតនំ មមន្តិ. តស្ស ហិ គេហេ ឯកោបិ សុវណ្ណនិក្ខោ នត្ថិ. សោ បន តស្ស មណិនោ សព្ពកាមទទភាវំ ជានាតិ ¶ . តេនស្ស ឯតទហោសិ ‘‘អហំ សសីសំ ន្ហត្វា មណិំ ឧទកេន បរិប្ផោសិត្វា ‘និក្ខសតំ មេ ទេហី’តិ វក្ខាមិ, អថេស មេ ទស្សតិ, តមហំ ឯតស្ស ទស្សាមី’’តិ. តស្មា សូរោ ហុត្វា ឯវមាហ.

តតោ អលម្បាយនោ គាថមាហ –

៨២៦.

‘‘ន ច ម្យាយំ មណី កេយ្យោ, គោហិ វា រតនេហិ វា;

សេលោ ព្យញ្ជនសម្បន្នោ, នេវ កេយ្យោ មណិ មមា’’តិ.

តត្ថ ន ច ម្យាយន្តិ អយំ មណិ មម សន្តកោ កេនចិ វិក្កិណិតព្ពោ នាម ន ហោតិ. នេវ កេយ្យោតិ អយញ្ច មម មណិ លក្ខណសម្បន្នោ, តស្មា នេវ កេយ្យោ កេនចិ វត្ថុនាបិ វិក្កិណិតព្ពោ នាម ន ហោតីតិ.

នេសាទព្រាហ្មណោ ¶ អាហ –

៨២៧.

‘‘នោ ចេ តយា មណី កេយ្យោ, គោហិ វា រតនេហិ វា;

អថ កេន មណី កេយ្យោ, តំ មេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតោ’’តិ.

អលម្បាយនោ អាហ –

៨២៨.

‘‘យោ មេ សំសេ មហានាគំ, តេជស្សិំ ទុរតិក្កមំ;

តស្ស ទជ្ជំ ឥមំ សេលំ, ជលន្តមិវ តេជសា’’តិ.

តត្ថ ជលន្តមិវ តេជសាតិ បភាយ ជលន្តំ វិយ.

នេសាទព្រាហ្មណោ ¶ អាហ –

៨២៩.

‘‘កោ នុ ព្រាហ្មណវណ្ណេន, សុបណ្ណោ បតតំ វរោ;

នាគំ ជិគីសមន្វេសិ, អន្វេសំ ភក្ខមត្តនោ’’តិ.

តត្ថ ¶ កោ នូតិ ឥទំ នេសាទព្រាហ្មណោ ‘‘អត្តនោ ភក្ខំ អន្វេសន្តេន គរុឡេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ឯវមាហ.

អលម្បាយនោ ឯវមាហ –

៨៣០.

‘‘នាហំ ទិជាធិបោ ហោមិ, អទិដ្ឋោ គរុឡោ មយា;

អាសីវិសេន វិត្តោតិ, វេជ្ជោ ព្រាហ្មណ មំ វិទូ’’តិ.

តត្ថ មំ វិទូតិ មំ ‘‘ឯស អាសីវិសេន វិត្តកោ អលម្បាយនោ នាម វេជ្ជោ’’តិ ជានន្តិ.

នេសាទព្រាហ្មណោ អាហ –

៨៣១.

‘‘កិំ នុ តុយ្ហំ ផលំ អត្ថិ, កិំ សិប្បំ វិជ្ជតេ តវ;

កិស្មិំ វា ត្វំ បរត្ថទ្ធោ, ឧរគំ នាបចាយសី’’តិ.

តត្ថ កិស្មិំ វា ត្វំ បរត្ថទ្ធោតិ ត្វំ កិស្មិំ វា ឧបត្ថទ្ធោ ហុត្វា, កិំ និស្សយំ កត្វា ឧរគំ អាសីវិសំ ន អបចាយសិ ជេដ្ឋកំ អកត្វា អវជានាសីតិ បុច្ឆតិ.

សោ អត្តនោ ពលំ ទីបេន្តោ អាហ –

៨៣២.

‘‘អារញ្ញិកស្ស ឥសិនោ, ចិររត្តំ តបស្សិនោ;

សុបណ្ណោ កោសិយស្សក្ខា, វិសវិជ្ជំ អនុត្តរំ.

៨៣៣.

‘‘តំ ភាវិតត្តញ្ញតរំ, សម្មន្តំ បព្ពតន្តរេ;

សក្កច្ចំ តំ ឧបដ្ឋាសិំ, រត្តិន្ទិវមតន្ទិតោ.

៨៣៤.

‘‘សោ តទា បរិចិណ្ណោ មេ, វត្តវា ព្រហ្មចរិយវា;

ទិព្ពំ បាតុករី មន្តំ, កាមសា ភគវា មម.

៨៣៥.

‘‘ត្យាហំ ¶ ¶ មន្តេ បរត្ថទ្ធោ, នាហំ ភាយាមិ ភោគិនំ;

អាចរិយោ វិសឃាតានំ, អលម្បានោតិ មំ វិទូ’’តិ.

តត្ថ ¶ កោសិយស្សក្ខាតិ កោសិយគោត្តស្ស ឥសិនោ សុបណ្ណោ អាចិក្ខិ. តេន អក្ខាតការណំ បន សព្ពំ វិត្ថារេត្វា កថេតព្ពំ. ភាវិតត្តញ្ញតរន្តិ ភាវិតត្តានំ ឥសីនំ អញ្ញតរំ. សម្មន្តន្តិ វសន្តំ. កាមសាតិ អត្តនោ ឥច្ឆាយ. មមាតិ តំ មន្តំ មយ្ហំ បកាសេសិ. ត្យាហំ មន្តេ, បរត្ថទ្ធោតិ អហំ តេ មន្តេ ឧបត្ថទ្ធោ និស្សិតោ. ភោគិនន្តិ នាគានំ. វិសឃាតានន្តិ វិសឃាតកវេជ្ជានំ.

តំ សុត្វា នេសាទព្រាហ្មណោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ អលម្បាយនោ យ្វាស្ស នាគំ ទស្សេតិ, តស្ស មណិរតនំ ទស្សតិ, ភូរិទត្តមស្ស ទស្សេត្វា មណិំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ. តតោ បុត្តេន សទ្ធិំ មន្តេន្តោ គាថមាហ –

៨៣៦.

‘‘គណ្ហាមសេ មណិំ តាត, សោមទត្ត វិជានហិ;

មា ទណ្ឌេន សិរិំ បត្តំ, កាមសា បជហិម្ហសេ’’តិ.

តត្ថ គណ្ហាមសេតិ គណ្ហាម. កាមសាតិ អត្តនោ រុចិយា ទណ្ឌេន បហរិត្វា មា ជហាម.

សោមទត្តោ អាហ –

៨៣៧.

‘‘សកំ និវេសនំ បត្តំ, យោ តំ ព្រាហ្មណ បូជយិ;

ឯវំ កល្យាណការិស្ស, កិំ មោហា ទុព្ភិមិច្ឆសិ.

៨៣៨.

‘‘សចេ ត្វំ ធនកាមោសិ, ភូរិទត្តោ បទស្សតិ;

តមេវ គន្ត្វា យាចស្សុ, ពហុំ ទស្សតិ តេ ធន’’ន្តិ.

តត្ថ បូជយីតិ ទិព្ពកាមេហិ បូជយិត្ថ. ទុព្ភិមិច្ឆសីតិ កិំ តថារូបស្ស មិត្តស្ស ទុព្ភិកម្មំ កាតុំ ឥច្ឆសិ តាតាតិ.

ព្រាហ្មណោ អាហ –

៨៣៩.

‘‘ហត្ថគតំ ¶ បត្តគតំ, និកិណ្ណំ ខាទិតុំ វរំ;

មា នោ សន្ទិដ្ឋិកោ អត្ថោ, សោមទត្ត ឧបច្ចគា’’តិ.

តត្ថ ហត្ថគតន្តិ តាត សោមទត្ត, ត្វំ តរុណកោ លោកបវត្តិំ ន ជានាសិ. យញ្ហិ ហត្ថគតំ វា ហោតិ បត្តគតំ វា បុរតោ វា និកិណ្ណំ ឋបិតំ, តទេវ មេ ខាទិតុំ វរំ, ន ទូរេ ឋិតំ.

សោមទត្តោ ¶ ¶ អាហ –

៨៤០.

‘‘បច្ចតិ និរយេ ឃោរេ, មហិស្សមបិ វិវរតិ;

មិត្តទុព្ភី ហិតច្ចាគី, ជីវរេវាបិ សុស្សតិ.

៨៤១.

‘‘សចេ ត្វំ ធនកាមោសិ, ភូរិទត្តោ បទស្សតិ;

មញ្ញេ អត្តកតំ វេរំ, ន ចិរំ វេទយិស្សសី’’តិ.

តត្ថ មហិស្សមបិ វិវរតីតិ តាត, មិត្តទុព្ភិនោ ជីវន្តស្សេវ បថវី ភិជ្ជិត្វា វិវរំ ទេតិ. ហិតច្ចាគីតិ អត្តនោ ហិតបរិច្ចាគី. ជីវរេវាបិ សុស្សតីតិ ជីវមានោវ សុស្សតិ, មនុស្សបេតោ ហោតិ. អត្តកតំ វេរន្តិ អត្តនា កតំ បាបំ. ន ចិរន្តិ ន ចិរស្សេវ វេទយិស្សសីតិ មញ្ញាមិ.

ព្រាហ្មណោ អាហ –

៨៤២.

‘‘មហាយញ្ញំ យជិត្វាន, ឯវំ សុជ្ឈន្តិ ព្រាហ្មណា;

មហាយញ្ញំ យជិស្សាម, ឯវំ មោក្ខាម បាបកា’’តិ.

តត្ថ សុជ្ឈន្តីតិ តាត សោមទត្ត, ត្វំ ទហរោ ន កិញ្ចិ ជានាសិ, ព្រាហ្មណា នាម យំ កិញ្ចិ បាបំ កត្វា យញ្ញេន សុជ្ឈន្តីតិ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ.

សោមទត្តោ អាហ –

៨៤៣.

‘‘ហន្ទ ¶ ទានិ អបាយាមិ, នាហំ អជ្ជ តយា សហ;

បទម្បេកំ ន គច្ឆេយ្យំ, ឯវំ កិព្ពិសការិនា’’តិ.

តត្ថ អបាយាមីតិ អបគច្ឆាមិ, បលាយាមីតិ អត្ថោ.

ឯវញ្ច បន វត្វា បណ្ឌិតោ មាណវោ បិតរំ អត្តនោ វចនំ គាហាបេតុំ អសក្កោន្តោ មហន្តេន សទ្ទេន ទេវតា ឧជ្ឈាបេត្វា ‘‘ឯវរូបេន បាបការិនា សទ្ធិំ ន គមិស្សាមី’’តិ បិតុ បស្សន្តស្សេវ បលាយិត្វា ហិមវន្តំ បវិសិត្វា បព្ពជិត្វា អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ ព្រហ្មលោកេ ឧប្បជ្ជិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

៨៤៤.

‘‘ឥទំ ¶ វត្វាន បិតរំ, សោមទត្តោ ពហុស្សុតោ;

ឧជ្ឈាបេត្វាន ភូតានិ, តម្ហា ឋានា អបក្កមី’’តិ.

នេសាទព្រាហ្មណោ ‘‘សោមទត្តោ ឋបេត្វា អត្តនោ គេហំ កុហិំ គមិស្សតី’’តិ ចិន្តេន្តោ អលម្បាយនំ ថោកំ អនត្តមនំ ទិស្វា ‘‘អលម្បាយន ¶ , មា ចិន្តយិ, ទស្សេស្សាមិ តេ ភូរិទត្ត’’ន្តិ តំ អាទាយ នាគរាជស្ស ឧបោសថករណដ្ឋានំ គន្ត្វា វម្មិកមត្ថកេ ភោគេ អាភុជិត្វា និបន្នំ នាគរាជានំ ទិស្វា អវិទូរេ ឋិតោ ហត្ថំ បសារេត្វា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៨៤៥.

‘‘គណ្ហាហេតំ មហានាគំ, អាហរេតំ មណិំ មម;

ឥន្ទគោបកវណ្ណាភោ, យស្ស លោហិតកោ សិរោ.

៨៤៦.

‘‘កប្បាសបិចុរាសីវ, ឯសោ កាយោ បទិស្សតិ;

វម្មិកគ្គគតោ សេតិ, តំ ត្វំ គណ្ហាហិ ព្រាហ្មណា’’តិ.

តត្ថ ឥន្ទគោបកវណ្ណាភោតិ ឥន្ទគោបកវណ្ណោ វិយ អាភាសតិ. កប្បាសបិចុរាសីវាតិ សុវិហិតស្ស កប្បាសបិចុនោ រាសិ វិយ.

អថ មហាសត្តោ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា នេសាទព្រាហ្មណំ ទិស្វា ‘‘អយំ ឧបោសថស្ស មេ អន្តរាយំ ករេយ្យាតិ ឥមំ នាគភវនំ នេត្វា មហាសម្បត្តិយា បតិដ្ឋាបេសិំ. មយា ទីយមានំ មណិំ គណ្ហិតុំ ន ឥច្ឆិ. ឥទានិ បន អហិតុណ្ឌិកំ គហេត្វា អាគច្ឆតិ. សចាហំ ឥមស្ស មិត្តទុព្ភិនោ ¶ កុជ្ឈេយ្យំ, សីលំ មេ ខណ្ឌំ ភវិស្សតិ. មយា ខោ បន បឋមញ្ញេវ ចតុរង្គសមន្នាគតោ ឧបោសថោ អធិដ្ឋិតោ, សោ យថាធិដ្ឋិតោវ ហោតុ, អលម្បាយនោ មំ ឆិន្ទតុ វា បចតុ វា, សូលេន វា វិជ្ឈតុ, នេវស្ស កុជ្ឈិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘សចេ ខោ បនាហំ ឥមេ ឱលោកេស្សាមិ, ភស្មា ភវេយ្យុំ. មំ បោថេន្តេបិ ន កុជ្ឈិស្សាមិ ន ឱលោកេស្សាមី’’តិ អក្ខីនិ និមីលេត្វា អធិដ្ឋានបារមិំ បុរេចារិកំ កត្វា ភោគន្តរេ សីសំ បក្ខិបិត្វា និច្ចលោវ ហុត្វា និបជ្ជិ. នេសាទព្រាហ្មណោបិ ‘‘ភោ អលម្បាយន, ឥមំ នាគំ គណ្ហាហិ, ទេហិ មេ មណិ’’ន្តិ អាហ. អលម្បាយនោ នាគំ ទិស្វា តុដ្ឋោ មណិំ កិស្មិញ្ចិ អគណេត្វា ‘‘គណ្ហ, ព្រាហ្មណា’’តិ តស្ស ហត្ថេ ខិបិ. សោ តស្ស ហត្ថតោ គឡិត្វា បថវិយំ បតិ. បតិតមត្តោវ បថវិំ បវិសិត្វា នាគភវនមេវ គតោ.

ព្រាហ្មណោ ¶ មណិរតនតោ ភូរិទត្តេន សទ្ធិំ មិត្តភាវតោ បុត្តតោតិ តីហិ បរិហាយិ. សោ ‘‘និប្បច្ចយោ ជាតោម្ហិ, បុត្តស្ស មេ វចនំ ន កត’’ន្តិ បរិទេវន្តោ គេហំ អគមាសិ. អលម្បាយនោបិ ¶ ទិព្ពោសធេហិ អត្តនោ សរីរំ មក្ខេត្វា ថោកំ ខាទិត្វា អត្តនោ កាយំ បរិប្ផោសេត្វា ទិព្ពមន្តំ ជប្បន្តោ ពោធិសត្តំ ឧបសង្កមិត្វា នង្គុដ្ឋេ គហេត្វា អាកឌ្ឍិត្វា សីសំ ទឡ្ហំ គណ្ហន្តោ មុខមស្ស វិវរិត្វា ឱសធំ ខាទិត្វា មុខេ ខេឡំ ឱបិ. សុចិជាតិកោ នាគរាជា សីលភេទភយេន អកុជ្ឈិត្វា អក្ខីនិបិ ន ឧម្មីលេសិ. អថ នំ ឱសធមន្តំ កត្វា នង្គុដ្ឋេ គហេត្វា ហេដ្ឋាសីសំ កត្វា សញ្ចាលេត្វា គហិតភោជនំ ឆឌ្ឌាបេត្វា ភូមិយំ ទីឃតោ និបជ្ជាបេត្វា មសូរកំ មទ្ទន្តោ វិយ បាទេហិ មទ្ទិត្វា អដ្ឋីនិ ចុណ្ណិយមានានិ វិយ អហេសុំ. បុន នង្គុដ្ឋេ គហេត្វា ទុស្សំ បោថេន្តោ វិយ បោថេសិ. មហាសត្តោ ឯវរូបំ ទុក្ខំ អនុភវន្តោបិ នេវ កុជ្ឈិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

៨៤៧.

‘‘អថោសធេហិ ទិព្ពេហិ, ជប្បំ មន្តបទានិ ច;

ឯវំ តំ អសក្ខិ សត្ថុំ, កត្វា បរិត្តមត្តនោ’’តិ.

តត្ថ អសក្ខីតិ សក្ខិ. សត្ថុន្តិ គណ្ហិតុំ.

ឥតិ សោ មហាសត្តំ ទុព្ពលំ កត្វា វល្លីហិ បេឡំ សជ្ជេត្វា មហាសត្តំ តត្ថ បក្ខិបិ, សរីរស្ស មហន្តតាយ តត្ថ ន បវិសតិ. អថ នំ បណ្ហិយា កោដ្ដេន្តោ បវេសេត្វា បេឡំ អាទាយ ឯកំ គាមំ គន្ត្វា គាមមជ្ឈេ ឱតារេត្វា ‘‘នាគស្ស នច្ចំ ទដ្ឋុកាមា អាគច្ឆន្តូ’’តិ សទ្ទមកាសិ. សកលគាមវាសិនោ សន្និបតិំសុ. តស្មិំ ខណេ អលម្បាយនោ ‘‘និក្ខម មហានាគា’’តិ ¶ អាហ. មហាសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘អជ្ជ មយា បរិសំ តោសេន្តេន កីឡិតុំ វដ្ដតិ. ឯវំ អលម្បាយនោ ពហុំ ធនំ លភិត្វា តុដ្ឋោ មំ វិស្សជ្ជេស្សតិ. យំ យំ ឯស មំ ការេតិ, តំ តំ ករិស្សាមី’’តិ. អថ នំ សោ បេឡតោ នីហរិត្វា ‘‘មហា ហោហី’’តិ អាហ. សោ មហា អហោសិ, ‘‘ខុទ្ទកោ, វដ្ដោ, វម្មិតោ, ឯកប្ផណោ, ទ្វិផណោ, តិប្ផណោ, ចតុប្ផណោ, បញ្ច, ឆ, សត្ត, អដ្ឋ, នវ, ទស វីសតិ, តិំសតិ, ចត្តាលីស, បណ្ណាសប្ផណោ, សតប្ផណោ, ឧច្ចោ, នីចោ, ទិស្សមានកាយោ, អទិស្សមានកាយោ, ទិស្សមានឧបឌ្ឍកាយោ ¶ , នីលោ, បីតោ, លោហិតោ, ឱទាតោ, មញ្ជដ្ឋិកោ ហោហិ, អគ្គិជាលំ វិស្សជ្ជេហិ, ឧទកំ, ធូមំ វិស្សជ្ជេហី’’តិ. មហាសត្តោ ឥមេសុបិ អាការេសុ វុត្តវុត្តេ ¶ អត្តភាវេ និម្មិនិត្វា នច្ចំ ទស្សេសិ. តំ ទិស្វា កោចិ អស្សូនិ សន្ធារេតុំ នាសក្ខិ.

មនុស្សា ពហូនិ ហិរញ្ញសុវណ្ណវត្ថាលង្ការាទីនិ អទំសុ. ឥតិ តស្មិំ គាមេ សហស្សមត្តំ លភិ. សោ កិញ្ចាបិ មហាសត្តំ គណ្ហន្តោ ‘‘សហស្សំ លភិត្វា តំ វិស្សជ្ជេស្សាមី’’តិ អាហ, តំ បន ធនំ លភិត្វា ‘‘គាមកេបិ តាវ មយា ឯត្តកំ ធនំ លទ្ធំ, នគរេ កិរ ពហុំ លភិស្សាមី’’តិ ធនលោភេន តំ ន មុញ្ចិ. សោ តស្មិំ គាមេ កុដុម្ពំ សណ្ឋបេត្វា រតនមយំ បេឡំ ការេត្វា តត្ថ មហាសត្តំ បក្ខិបិត្វា សុខយានកំ អារុយ្ហ មហន្តេន បរិវារេន និក្ខមិត្វា តំ គាមនិគមាទីសុ កីឡាបេន្តោ អនុបុព្ពេន ពារាណសិំ បាបុណិ. នាគរាជស្ស បន មធុលាជេ ទេតិ, មណ្ឌូកេ មារេត្វា ទេតិ, សោ គោចរំ ន គណ្ហាតិ អវិស្សជ្ជនភយេន. គោចរំ អគ្គណ្ហន្តម្បិ បុន នំ ចត្តារោ ទ្វារគាមេ អាទិំ កត្វា តត្ថ តត្ថ មាសមត្តំ កីឡាបេសិ. បន្នរសឧបោសថទិវសេ បន ‘‘អជ្ជ តុម្ហាកំ សន្តិកេ កីឡាបេស្សាមី’’តិ រញ្ញោ អារោចាបេសិ. រាជា នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា មហាជនំ សន្និបាតាបេសិ. រាជង្គណេ មញ្ចាតិមញ្ចំ ពន្ធិំសុ.

កីឡនខណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.

នគរបវេសនកណ្ឌំ

អលម្បាយនេន បន ពោធិសត្តស្ស គហិតទិវសេយេវ មហាសត្តស្ស មាតា សុបិនន្តេ អទ្ទស កាឡេន រត្តក្ខិនា បុរិសេន អសិនា ទក្ខិណពាហុំ ឆិន្ទិត្វា លោហិតេន បគ្ឃរន្តេន នីយមានំ. សា ភីតតសិតា ឧដ្ឋាយ ទក្ខិណពាហុំ បរាមសិត្វា សុបិនភាវំ ជានិ. អថស្សា ឯតទហោសិ ‘‘មយា កក្ខឡោ បាបសុបិនោ ទិដ្ឋោ, ចតុន្នំ វា មេ បុត្តានំ ធតរដ្ឋស្ស រញ្ញោ វា មម វា បរិបន្ថេន ភវិតព្ព’’ន្តិ. អបិច ខោ បន មហាសត្តមេវ អារព្ភ អតិរេកតរំ ចិន្តេសិ. កិំការណា ¶ ? សេសា អត្តនោ នាគភវនេ វសន្តិ, ឥតរោ បន សីលជ្ឈាសយត្តា មនុស្សលោកំ គន្ត្វា ឧបោសថកម្មំ ករោតិ. តស្មា ‘‘កច្ចិ នុ ខោ មេ បុត្តំ អហិតុណ្ឌិកោ វា សុបណ្ណោ វា គណ្ហេយ្យា’’តិ តស្សេវ អតិរេកតរំ ចិន្តេសិ ¶ . តតោ អឌ្ឍមាសេ អតិក្កន្តេ ‘‘មម បុត្តោ អឌ្ឍមាសាតិក្កមេន មំ វិនា វត្តិតុំ ន សក្កោតិ, អទ្ធាស្ស កិញ្ចិ ¶ ភយំ ឧប្បន្នំ ភវិស្សតី’’តិ ទោមនស្សប្បត្តា អហោសិ. មាសាតិក្កមេន បនស្សា សោកេន អស្សូនំ អបគ្ឃរណកាលោ នាម នាហោសិ, ហទយំ សុស្សិ, អក្ខីនិ ឧបច្ចិំសុ. សា ‘‘ឥទានិ អាគមិស្សតិ, ឥទានិ អាគមិស្សតី’’តិ តស្សាគមនមគ្គមេវ ឱលោកេន្តី និសីទិ. អថស្សា ជេដ្ឋបុត្តោ សុទស្សនោ មាសច្ចយេន មហតិយា បរិសាយ សទ្ធិំ មាតាបិតូនំ ទស្សនត្ថាយ អាគតោ, បរិសំ ពហិ ឋបេត្វា បាសាទំ អារុយ្ហ មាតរំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. សា ភូរិទត្តំ អនុសោចន្តី តេន សទ្ធិំ ន កិញ្ចិ សល្លបិ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘មយ្ហំ មាតា មយិ បុព្ពេ អាគតេ តុស្សតិ, បដិសន្ថារំ ករោតិ, អជ្ជ បន ទោមនស្សប្បត្តា, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ? អថ នំ បុច្ឆន្តោ អាហ –

៨៤៨.

‘‘មមំ ទិស្វាន អាយន្តំ, សព្ពកាមសមិទ្ធិនំ;

ឥន្ទ្រិយានិ អហដ្ឋានិ, សាវំ ជាតំ មុខំ តវ.

៨៤៩.

‘‘បទ្ធំ យថា ហត្ថគតំ, បាណិនា បរិមទ្ទិតំ;

សាវំ ជាតំ មុខំ តុយ្ហំ, មមំ ទិស្វាន ឯទិស’’ន្តិ.

តត្ថ អហដ្ឋានីតិ ន វិប្បសន្នានិ. សាវន្តិ កញ្ចនាទាសវណ្ណំ តេ មុខំ បីតកាឡកំ ជាតំ. ហត្ថគតន្តិ ហត្ថេន ឆិន្ទិតំ. ឯទិសន្តិ ឯវរូបំ មហន្តេន សិរិសោភគ្គេន តុម្ហាកំ ទស្សនត្ថាយ អាគតំ មំ ទិស្វា.

សា ឯវំ វុត្តេបិ នេវ កថេសិ. សុទស្សនោ ចិន្តេសិ ‘‘កិំ នុ ខោ កេនចិ កុទ្ធា វា បរិពទ្ធា វា ភវេយ្យា’’តិ. អថ នំ បុច្ឆន្តោ ឥតរំ គាថមាហ –

៨៥០.

‘‘កច្ចិ នុ តេ នាភិសសិ, កច្ចិ តេ អត្ថិ វេទនា;

យេន សាវំ មុខំ តុយ្ហំ, មមំ ទិស្វាន អាគត’’ន្តិ.

តត្ថ កច្ចិ នុ តេ នាភិសសីតិ កច្ចិ នុ តំ កោចិ ន អភិសសិ អក្កោសេន វា បរិភាសាយ ¶ វា វិហិំសីតិ បុច្ឆតិ. តុយ្ហន្តិ តវ បុព្ពេ មមំ ទិស្វា អាគតំ ឯទិសំ មុខំ ន ហោតិ. យេន បន ការណេន អជ្ជ តវ មុខំ សាវំ ជាតំ, តំ មេ អាចិក្ខាតិ បុច្ឆតិ.

អថស្ស ¶ សា អាចិក្ខន្តី អាហ –

៨៥១.

‘‘សុបិនំ តាត អទ្ទក្ខិំ, ឥតោ មាសំ អធោគតំ;

‘ទក្ខិណំ ¶ វិយ មេ ពាហុំ, ឆេត្វា រុហិរមក្ខិតំ;

បុរិសោ អាទាយ បក្កាមិ, មម រោទន្តិយា សតិ’.

៨៥២.

‘‘យតោហំ សុបិនមទ្ទក្ខិំ, សុទស្សន វិជានហិ;

តតោ ទិវា វា រត្តិំ វា, សុខំ មេ នោបលព្ភតី’’តិ.

តត្ថ ឥតោ មាសំ អធោគតន្តិ ឥតោ ហេដ្ឋា មាសាតិក្កន្តំ. អជ្ជ មេ ទិដ្ឋសុបិនស្ស មាសោ ហោតីតិ ទស្សេតិ. បុរិសោតិ ឯកោ កាឡោ រត្តក្ខិ បុរិសោ. រោទន្តិយា សតីតិ រោទមានាយ សតិយា. សុខំ មេ នោបលព្ភតីតិ មម សុខំ នាម ន វិជ្ជតិ.

ឯវញ្ច បន វត្វា ‘‘តាត, បិយបុត្តកោ មេ តវ កនិដ្ឋោ ន ទិស្សតិ, ភយេនស្ស ឧប្បន្នេន ភវិតព្ព’’ន្តិ បរិទេវន្តី អាហ –

៨៥៣.

‘‘យំ បុព្ពេ បរិវារិំសុ, កញ្ញា រុចិរវិគ្គហា;

ហេមជាលប្បដិច្ឆន្នា, ភូរិទត្តោ ន ទិស្សតិ.

៨៥៤.

‘‘យំ បុព្ពេ បរិវារិំសុ, នេត្តិំសវរធារិនោ;

កណិការាវ សម្ផុល្លា, ភូរិទត្តោ ន ទិស្សតិ.

៨៥៥.

‘‘ហន្ទ ទានិ គមិស្សាម, ភូរិទត្តនិវេសនំ;

ធម្មដ្ឋំ សីលសម្បន្នំ, បស្សាម តវ ភាតរ’’ន្តិ.

តត្ថ សម្ផុល្លាតិ សុវណ្ណវត្ថាលង្ការធារិតាយ សម្ផុល្លា កណិការា វិយ. ហន្ទាតិ វវស្សគ្គត្ថេ និបាតោ, ឯហិ, តាត, ភូរិទត្តស្ស និវេសនំ គច្ឆាមាតិ វទតិ.

ឯវញ្ច ¶ បន វត្វា តស្ស ចេវ អត្តនោ ច បរិសាយ សទ្ធិំ តត្ថ អគមាសិ. ភូរិទត្តស្ស ភរិយាយោ បន តំ វម្មិកមត្ថកេ អទិស្វា ‘‘មាតុ និវេសនេ វសិស្សតី’’តិ អព្យាវដា អហេសុំ. តា ‘‘សស្សុ កិរ នោ បុត្តំ អបស្សន្តី អាគច្ឆតី’’តិ សុត្វា បច្ចុគ្គមនំ កត្វា ‘‘អយ្យេ, បុត្តស្ស តេ អទិស្សមានស្ស អជ្ជ មាសោ អតីតោ’’តិ មហាបរិទេវំ បរិទេវមានា ¶ តស្សា បាទមូលេ បតិំសុ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

៨៥៦.

‘‘តញ្ច ទិស្វាន អាយន្តិំ, ភូរិទត្តស្ស មាតរំ;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ភូរិទត្តស្ស នារិយោ.

៨៥៧.

‘‘បុត្តំ តេយ្យេ ន ជានាម, ឥតោ មាសំ អធោគតំ;

មតំ វា យទិ វា ជីវំ, ភូរិទត្តំ យសស្សិន’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ‘‘បុត្តំ តេយ្យេ’’តិ អយំ តាសំ បរិទេវនកថា.

ភូរិទត្តស្ស មាតា សុណ្ហាហិ សទ្ធិំ អន្តរវីថិយំ បរិទេវិត្វា តា អាទាយ តស្ស បាសាទំ អារុយ្ហ បុត្តស្ស សយនញ្ច អាសនញ្ច ឱលោកេត្វា បរិទេវមានា អាហ –

៨៥៨.

‘‘សកុណី ហតបុត្តាវ, សុញ្ញំ ទិស្វា កុលាវកំ;

ចិរំ ទុក្ខេន ឈាយិស្សំ, ភូរិទត្តំ អបស្សតី.

៨៥៩.

‘‘កុររី ហតឆាបាវ, សុញ្ញំ ទិស្វា កុលាវកំ;

ចិរំ ទុក្ខេន ឈាយិស្សំ, ភូរិទត្តំ អបស្សតី.

៨៦០.

‘‘សា នូន ចក្កវាកីវ, បល្លលស្មិំ អនោទកេ;

ចិរំ ទុក្ខេន ឈាយិស្សំ, ភូរិទត្តំ អបស្សតី.

៨៦១.

‘‘កម្មារានំ យថា ឧក្កា, អន្តោ ឈាយតិ នោ ពហិ;

ឯវំ ឈាយាមិ សោកេន, ភូរិទត្តំ អបស្សតី’’តិ.

តត្ថ អបស្សតីតិ អបស្សន្តី. ហតឆាបាវាតិ ហតបោតកាវ.

ឯវំ ¶ ភូរិទត្តមាតរិ វិលបមានាយ ភូរិទត្តនិវេសនំ អណ្ណវកុច្ឆិ វិយ ឯកសទ្ទំ អហោសិ. ឯកោបិ សកភាវេន សណ្ឋាតុំ នាសក្ខិ. សកលនិវេសនំ យុគន្ធរវាតប្បហដំ វិយ សាលវនំ អហោសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

៨៦២.

‘‘សាលាវ សម្បមថិតា, មាលុតេន បមទ្ទិតា;

សេន្តិ បុត្តា ច ទារា ច, ភូរិទត្តនិវេសនេ’’តិ.

អរិដ្ឋោ ¶ ច សុភោគោ ច ឧភោបិ ភាតរោ មាតាបិតូនំ ឧបដ្ឋានំ គច្ឆន្តា តំ សទ្ទំ សុត្វា ភូរិទត្តនិវេសនំ បវិសិត្វា មាតរំ អស្សាសយិំសុ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

៨៦៣.

‘‘ឥទំ សុត្វាន និគ្ឃោសំ, ភូរិទត្តនិវេសនេ;

អរិដ្ឋោ ច សុភោគោ ច, បធាវិំសុ អនន្តរា.

៨៦៤.

‘‘អម្ម អស្សាស មា សោចិ, ឯវំធម្មា ហិ បាណិនោ;

ចវន្តិ ឧបបជ្ជន្តិ, ឯសាស្ស បរិណាមិតា’’តិ.

តត្ថ ឯសាស្ស បរិណាមិតាតិ ឯសា ចុតូបបត្តិ អស្ស លោកស្ស បរិណាមិតា, ឯវញ្ហិ សោ លោកោ បរិណាមេតិ. ឯតេហិ ទ្វីហិ អង្គេហិ មុត្តោ នាម នត្ថីតិ វទន្តិ.

សមុទ្ទជា ¶ អាហ –

៨៦៥.

‘‘អហម្បិ តាត ជានាមិ, ឯវំធម្មា ហិ បាណិនោ;

សោកេន ច បរេតស្មិ, ភូរិទត្តំ អបស្សតី.

៨៦៦.

‘‘អជ្ជ ចេ មេ ឥមំ រត្តិំ, សុទស្សន វិជានហិ;

ភូរិទត្តំ អបស្សន្តី, មញ្ញេ ហិស្សាមិ ជីវិត’’ន្តិ.

តត្ថ អជ្ជ ចេ មេតិ តាត សុទស្សន, សចេ អជ្ជ ឥមំ រត្តិំ ភូរិទត្តោ មម ទស្សនំ នាគមិស្សតិ, អថាហំ តំ អបស្សន្តី ជីវិតំ ជហិស្សាមីតិ មញ្ញាមិ.

បុត្តា ¶ អាហំសុ –

៨៦៧.

‘‘អម្ម អស្សាស មា សោចិ, អានយិស្សាម ភាតរំ;

ទិសោទិសំ គមិស្សាម, ភាតុបរិយេសនំ ចរំ.

៨៦៨.

‘‘បព្ពតេ គិរិទុគ្គេសុ, គាមេសុ និគមេសុ ច;

ឱរេន សត្តរត្តស្ស, ភាតរំ បស្ស អាគត’’ន្តិ.

តត្ថ ចរន្តិ អម្ម, មយំ តយោបិ ជនា ភាតុបរិយេសនំ ចរន្តា ទិសោទិសំ គមិស្សាមាតិ នំ អស្សាសេសុំ.

តតោ ¶ សុទស្សនោ ចិន្តេសិ ‘‘សចេ តយោបិ ឯកំ ទិសំ គមិស្សាម, បបញ្ចោ ភវិស្សតិ, តីហិ តីណិ ឋានានិ គន្តុំ វដ្ដតិ – ឯកេន ទេវលោកំ, ឯកេន ហិមវន្តំ, ឯកេន មនុស្សលោកំ. សចេ ខោ បន កាណារិដ្ឋោ មនុស្សលោកំ គមិស្សតិ, យត្ថេវ ភូរិទត្តំ បស្សតិ. តំ គាមំ វា និគមំ វា ឈាបេត្វា ឯស្សតិ, ឯស កក្ខឡោ ផរុសោ, ន សក្កា ឯតំ តត្ថ បេសេតុ’’ន្តិ. ចិន្តេត្វា ច បន ‘‘តាត អរិដ្ឋ, ត្វំ ទេវលោកំ គច្ឆ, សចេ ទេវតាហិ ធម្មំ សោតុកាមាហិ ភូរិទត្តោ ទេវលោកំ នីតោ, តតោ នំ អានេហី’’តិ អរិដ្ឋំ ទេវលោកំ បហិណិ. សុភោគំ បន ‘‘តាត, ត្វំ ហិមវន្តំ គន្ត្វា បញ្ចសុ មហានទីសុ ភូរិទត្តំ ឧបធារេត្វា ឯហី’’តិ ហិមវន្តំ បហិណិ. សយំ បន មនុស្សលោកំ គន្តុកាមោ ចិន្តេសិ – ‘‘សចាហំ មាណវកវណ្ណេន គមិស្សាមិ, មនុស្សា នេវ មេ បិយាយិស្សន្តិ, មយា តាបសវេសេន គន្តុំ វដ្ដតិ, មនុស្សានញ្ហិ បព្ពជិតា បិយា មនាបា’’តិ. សោ តាបសវេសំ គហេត្វា មាតរំ វន្ទិត្វា និក្ខមិ.

ពោធិសត្តស្ស បន អជមុខី នាម វេមាតិកភគិនី អត្ថិ. តស្សា ពោធិសត្តេ អធិមត្តោ សិនេហោ. សា សុទស្សនំ គច្ឆន្តំ ទិស្វា អាហ – ‘‘ភាតិក ¶ , អតិវិយ កិលមាមិ, អហម្បិ តយា សទ្ធិំ គមិស្សាមី’’តិ. ‘‘អម្ម, ន សក្កា តយា គន្តុំ, អហំ បព្ពជិតវសេន គច្ឆាមី’’តិ. ‘‘អហំ បន ខុទ្ទកមណ្ឌូកី ហុត្វា តវ ជដន្តរេ និបជ្ជិត្វា គមិស្សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឯហី’’តិ. សា មណ្ឌូកបោតិកា ហុត្វា តស្ស ជដន្តរេ និបជ្ជិ. សុទស្សនោ ‘‘មូលតោ បដ្ឋាយ វិចិនន្តោ គមិស្សាមី’’តិ ពោធិសត្តស្ស ភរិយាយោ តស្ស ឧបោសថករណដ្ឋានំ បុច្ឆិត្វា បឋមំ តត្ថ គន្ត្វា អលម្បាយនេន មហាសត្តស្ស គហិតដ្ឋានេ លោហិតញ្ច វល្លីហិ កតបេឡដ្ឋានញ្ច ទិស្វា ‘‘ភូរិទត្តោ អហិតុណ្ឌិកេន គហិតោ’’តិ ញត្វា សមុប្បន្នសោកោ អស្សុបុណ្ណេហិ ¶ នេត្តេហិ អលម្បាយនស្ស គតមគ្គេនេវ បឋមំ កីឡាបិតគាមំ គន្ត្វា មនស្សេ បុច្ឆិ ‘‘ឯវរូបោ នាម នាគោ កេនចីធ អហិតុណ្ឌិកេន កីឡាបិតោ’’តិ? ‘‘អាម, អលម្បាយនេន ឥតោ មាសមត្ថកេ កីឡាបិតោ’’តិ. ‘‘កិញ្ចិ ធនំ តេន លទ្ធ’’ន្តិ? ‘‘អាម, ឥធេវ តេន សហស្សមត្តំ លទ្ធ’’ន្តិ. ‘‘ឥទានិ សោ កុហិំ គតោ’’តិ? ‘‘អសុកគាមំ នាមា’’តិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ បុច្ឆន្តោ អនុបុព្ពេន រាជទ្វារំ អគមាសិ.

តស្មិំ ¶ ខណេ អលម្បាយនោ សុន្ហាតោ សុវិលិត្តោ មដ្ឋសាដកំ និវាសេត្វា រតនបេឡំ គាហាបេត្វា រាជទ្វារមេវ គតោ. មហាជនោ សន្និបតិ, រញ្ញោ អាសនំ បញ្ញត្តំ. សោ អន្តោនិវេសនេ ឋិតោវ ‘‘អហំ អាគច្ឆាមិ, នាគរាជានំ កីឡាបេតូ’’តិ បេសេសិ. អលម្បាយនោ ចិត្តត្ថរណេ រតនបេឡំ ឋបេត្វា វិវរិត្វា ‘‘ឯហិ មហានាគា’’តិ សញ្ញមទាសិ. តស្មិំ សមយេ សុទស្សនោបិ បរិសន្តរេ ឋាតោ. អថ មហាសត្តោ សីសំ នីហរិត្វា សព្ពាវន្តំ បរិសំ ឱលោកេសិ. នាគា ហិ ទ្វីហិ ការណេហិ បរិសំ ឱលោកេន្តិ សុបណ្ណបរិបន្ថំ វា ញាតកេ វា ទស្សនត្ថាយ. តេ សុបណ្ណំ ទិស្វា ភីតា ន នច្ចន្តិ, ញាតកេ វា ទិស្វា លជ្ជមានា ន នច្ចន្តិ. មហាសត្តោ បន ឱលោកេន្តោ បរិសន្តរេ ភាតរំ អទ្ទស. សោ អក្ខិបូរានិ អស្សូនិ គហេត្វា បេឡតោ និក្ខមិត្វា ភាតរាភិមុខោ បាយាសិ. មហាជនោ តំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ភីតោ បដិក្កមិ, ឯកោ សុទស្សនោវ អដ្ឋាសិ. សោ គន្ត្វា តស្ស បាទបិដ្ឋិយំ សីសំ ឋបេត្វា រោទិ, សុទស្សនោបិ បរិទេវិ. មហាសត្តោ រោទិត្វា និវត្តិត្វា បេឡមេវ បាវិសិ. អលម្បាយនោបិ ‘‘ឥមិនា នាគេន តាបសោ ឌដ្ឋោ ភវិស្សតិ, អស្សាសេស្សាមិ ន’’ន្តិ ឧបសង្កមិត្វា អាហ –

៨៦៩.

‘‘ហត្ថា ¶ បមុត្តោ ឧរគោ, បាទេ តេ និបតី ភុសំ;

កច្ចិ នុ តំ ឌំសី តាត, មា ភាយិ សុខិតោ ភវា’’តិ.

តត្ថ មា ភាយីតិ តាត តាបស, អហំ អលម្បាយនោ នាម, មា ភាយិ, តវ បដិជគ្គនំ នាម មម ភារោតិ.

សុទស្សនោ តេន សទ្ធិំ កថេតុកម្យតាយ គាថមាហ –

៨៧០.

‘‘នេវ មយ្ហំ អយំ នាគោ, អលំ ទុក្ខាយ កាយចិ;

យាវតត្ថិ អហិគ្គាហោ, មយា ភិយ្យោ ន វិជ្ជតី’’តិ.

តត្ថ ¶ កាយចីតិ កស្សចិ អប្បមត្តកស្សបិ ទុក្ខស្ស ឧប្បាទនេ អយំ មម អសមត្ថោ. មយា ហិ សទិសោ អហិតុណ្ឌិកោ នាម នត្ថីតិ.

អលម្បាយនោ ‘‘អសុកោ នាមេសោ’’តិ អជានន្តោ កុជ្ឈិត្វា អាហ –

៨៧១.

‘‘កោ ¶ នុ ព្រាហ្មណវណ្ណេន, ទិត្តោ បរិសមាគតោ;

អវ្ហាយន្តុ សុយុទ្ធេន, សុណន្តុ បរិសា មមា’’តិ.

តត្ថ ទិត្តោតិ គព្ពិតោ ពាលោ អន្ធញាណោ. អវ្ហាយន្តូតិ អវ្ហាយន្តោ, អយមេវ វា បាឋោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អយំ កោ ពាលោ ឧម្មត្តកោ វិយ មំ សុយុទ្ធេន អវ្ហាយន្តោ អត្តនា សទ្ធិំ សមំ ករោន្តោ បរិសមាគតោ, បរិសា មម វចនំ សុណន្តុ, មយ្ហំ ទោសោ នត្ថិ, មា ខោ មេ កុជ្ឈិត្ថាតិ.

អថ នំ សុទស្សនោ គាថាយ អជ្ឈភាសិ –

៨៧២.

‘‘ត្វំ មំ នាគេន អាលម្ប, អហំ មណ្ឌូកឆាបិយា;

ហោតុ នោ អព្ភុតំ តត្ថ, អា សហស្សេហិ បញ្ចហី’’តិ.

តត្ថ នាគេនាតិ ត្វំ នាគេន មយា សទ្ធិំ យុជ្ឈ, អហំ មណ្ឌូកឆាបិយា តយា សទ្ធិំ យុជ្ឈិស្សាមិ. អា សហស្សេហិ បញ្ចហីតិ តស្មិំ នោ យុទ្ធេ យាវ បញ្ចហិ សហស្សេហិ អព្ភុតំ ហោតូតិ.

អលម្បាយនោ អាហ –

៨៧៣.

‘‘អហញ្ហិ វសុមា អឌ្ឍោ, ត្វំ ទលិទ្ទោសិ មាណវ;

កោ នុ តេ បាដិភោគត្ថិ, ឧបជូតញ្ច កិំ សិយា.

៨៧៤.

‘‘ឧបជូតញ្ច មេ អស្ស, បាដិភោគោ ច តាទិសោ;

ហោតុ នោ អព្ភុតំ តត្ថ, អា សហស្សេហិ បញ្ចហី’’តិ.

តត្ថ ¶ កោ នុ តេតិ តវ បព្ពជិតស្ស កោ នុ បាដិភោគោ អត្ថិ. ឧបជូតញ្ចាតិ ឥមស្មិំ វា ជូតេ ឧបនិក្ខេបភូតំ កិំ នាម តវ ធនំ សិយា, ទស្សេហិ មេតិ ¶ វទតិ. ឧបជូតញ្ច មេតិ មយ្ហំ បន ទាតព្ពំ ឧបនិក្ខេបធនំ វា ឋបេតព្ពបាដិភោគោ វា តាទិសោ អត្ថិ, តស្មា នោ តត្ថ យាវ បញ្ចហិ សហស្សេហិ អព្ភុតំ ហោតូតិ.

សុទស្សនោ តស្ស កថំ សុត្វា ‘‘បញ្ចហិ នោ សហស្សេហិ អព្ភុតំ ហោតូ’’តិ អភីតោ រាជនិវេសនំ អារុយ្ហ មាតុលរញ្ញោ សន្តិកេ ឋិតោ គាថមាហ –

៨៧៥.

‘‘សុណោហិ ¶ មេ មហារាជ, វចនំ ភទ្ទមត្ថុ តេ;

បញ្ចន្នំ មេ សហស្សានំ, បាដិភោគោ ហិ កិត្តិមា’’តិ.

តត្ថ កិត្តិមាតិ គុណកិត្តិសម្បន្ន វិវិធគុណាចារកិត្តិសម្បន្ន.

រាជា ‘‘អយំ តាបសោ មំ អតិពហុំ ធនំ យាចតិ, កិំ នុ ខោ’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

៨៧៦.

‘‘បេត្តិកំ វា ឥណំ ហោតិ, យំ វា ហោតិ សយំកតំ;

កិំ ត្វំ ឯវំ ពហុំ មយ្ហំ, ធនំ យាចសិ ព្រាហ្មណា’’តិ.

តត្ថ បេត្តិកំ វាតិ បិតរា វា គហេត្វា ខាទិតំ, អត្តនា វា កតំ ឥណំ នាម ហោតិ, កិំ មម បិតរា តវ ហត្ថតោ គហិតំ អត្ថិ, ឧទាហុ មយា, កិំការណា មំ ឯវំ ពហុំ ធនំ យាចសីតិ?

ឯវំ វុត្តេ សុទស្សនោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៨៧៧.

‘‘អលម្បាយនោ ហិ នាគេន, មមំ អភិជិគីសតិ;

អហំ មណ្ឌូកឆាបិយា, ឌំសយិស្សាមិ ព្រាហ្មណំ.

៨៧៨.

‘‘តំ ត្វំ ទដ្ឋុំ មហារាជ, អជ្ជ រដ្ឋាភិវឌ្ឍន;

ខត្តសង្ឃបរិព្យូឡ្ហោ, និយ្យាហិ អហិទស្សន’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ អភិជិគីសតីតិ យុទ្ធេ ជិនិតុំ ឥច្ឆតិ. តត្ថ សចេ សោ ជីយិស្សតិ, មយ្ហំ បញ្ចសហស្សានិ ទស្សតិ. សចាហំ ជីយិស្សាមិ, អហមស្ស ទស្សាមិ, តស្មា តំ ពហុំ ធនំ យាចាមិ. តន្តិ តស្មា ត្វំ មហារាជ, អជ្ជ អហិទស្សនំ ទដ្ឋុំ និយ្យាហីតិ.

រាជា ‘‘តេន ហិ គច្ឆាមា’’តិ តាបសេន សទ្ធិំយេវ និក្ខមិ. តំ ទិស្វា អលម្បាយនោ ‘‘អយំ តាបសោ គន្ត្វា រាជានំ គហេត្វា អាគតោ, រាជកុលូបកោ ភវិស្សតី’’តិ ភីតោ តំ អនុវត្តន្តោ គាថមាហ –

៨៧៩.

‘‘នេវ តំ អតិមញ្ញាមិ, សិប្បវាទេន មាណវ;

អតិមត្តោសិ សិប្បេន, ឧរគំ នាបចាយសី’’តិ.

តត្ថ ¶ ¶ សិប្បវាទេនាតិ មាណវ, អហំ អត្តនោ សិប្បេន តំ នាតិមញ្ញាមិ, ត្វំ បន សិប្បេន អតិមត្តោ ឥមំ ឧរគំ ន បូជេសិ, នាគស្ស អបចិតិំ ន ករោសីតិ.

តតោ សុទស្សនោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៨៨០.

‘‘អហម្បិ នាតិមញ្ញាមិ, សិប្បវាទេន ព្រាហ្មណ;

អវិសេន ច នាគេន, ភុសំ វញ្ចយសេ ជនំ.

៨៨១.

‘‘ឯវញ្ចេតំ ជនោ ជញ្ញា, យថា ជានាមិ តំ អហំ;

ន ត្វំ លភសិ អាលម្ប, ភុសមុដ្ឋិំ កុតោ ធន’’ន្តិ.

អថស្ស អលម្បាយនោ កុជ្ឈិត្វា អាហ –

៨៨២.

‘‘ខរាជិនោ ជដី ទុម្មី, ទិត្តោ បរិសមាគតោ;

យោ ត្វំ ឯវំ គតំ នាគំ, ‘អវិសោ’ អតិមញ្ញតិ.

៨៨៣.

‘‘អាសជ្ជ ខោ នំ ជញ្ញាសិ, បុណ្ណំ ឧគ្គស្ស តេជសោ;

មញ្ញេ តំ ភស្មរាសិំវ, ខិប្បមេស ករិស្សតី’’តិ.

តត្ថ ¶ ទុម្មីតិ អនញ្ជិតនយនោ [រុម្មីតិ អនញ្ជិតា មណ្ឌិតោ (សី. បី.)]. អវិសោ អតិមញ្ញសីតិ និព្ពិសោតិ អវជានាសិ. អាសជ្ជាតិ ឧបគន្ត្វា. ជញ្ញាសីតិ ជានេយ្យាសិ.

អថ តេន សទ្ធិំ កេឡិំ ករោន្តោ សុទស្សនោ គាថមាហ –

៨៨៤.

‘‘សិយា វិសំ សិលុត្តស្ស, ទេឌ្ឌុភស្ស សិលាភុនោ;

នេវ លោហិតសីសស្ស, វិសំ នាគស្ស វិជ្ជតី’’តិ.

តត្ថ សិលុត្តស្សាតិ ឃរសប្បស្ស. ទេឌ្ឌុភស្សាតិ ឧទកសប្បស្ស. សិលាភុនោតិ នីលវណ្ណសប្បស្ស. ឥតិ និព្ពិសេ សប្បេ ទស្សេត្វា ឯតេសំ វិសំ សិយា, នេវ លោហិតសីសស្ស សប្បស្សាតិ អាហ.

អថ នំ អលម្បាយនោ ទ្វីហិ គាថាហិ អជ្ឈភាសិ –

៨៨៥.

‘‘សុតមេតំ អរហតំ, សញ្ញតានំ តបស្សិនំ;

ឥធ ទានានិ ទត្វាន, សគ្គំ គច្ឆន្តិ ទាយកា;

ជីវន្តោ ទេហិ ទានានិ, យទិ តេ អត្ថិ ទាតវេ.

៨៨៦.

‘‘អយំ ¶ នាគោ មហិទ្ធិកោ, តេជស្សី ទុរតិក្កមោ;

តេន តំ ឌំសយិស្សាមិ, សោ តំ ភស្មំ ករិស្សតី’’តិ.

តត្ថ ទាតវេតិ យទិ តេ កិញ្ចិ ទាតព្ពំ អត្ថិ, តំ ទេហីតិ.

៨៨៧.

‘‘មយាបេតំ សុតំ សម្ម, សញ្ញតានំ តបស្សិនំ;

ឥធ ទានានិ ទត្វាន, សគ្គំ គច្ឆន្តិ ទាយកា;

ត្វមេវ ទេហិ ជីវន្តោ, យទិ តេ អត្ថិ ទាតវេ.

៨៨៨.

‘‘អយំ ¶ អជមុខី នាម, បុណ្ណា ឧគ្គស្ស តេជសោ;

តាយ តំ ឌំសយិស្សាមិ, សា តំ ភស្មំ ករិស្សតិ.

៨៨៩.

‘‘យា ¶ ធីតា ធតរដ្ឋស្ស, វេមាតា ភគិនី មម;

សា តំ ឌំសត្វជមុខី, បុណ្ណា ឧគ្គស្ស តេជសោ’’តិ. –

ឥមា គាថា សុទស្សនស្ស វចនំ. តត្ថ បុណ្ណា ឧគ្គស្ស តេជសោតិ ឧគ្គេន វិសេន បុណ្ណា.

ឯវញ្ច បន វត្វា ‘‘អម្ម អជមុខិ, ជដន្តរតោ មេ និក្ខមិត្វា បាណិម្ហិ បតិដ្ឋហា’’តិ មហាជនស្ស មជ្ឈេយេវ ភគិនិំ បក្កោសិត្វា ហត្ថំ បសារេសិ. សា តស្ស សទ្ទំ សុត្វា ជដន្តរេ និសិន្នាវ តិក្ខត្តុំ មណ្ឌូកវស្សិតំ វស្សិត្វា និក្ខមិត្វា អំសកូដេ និសីទិត្វា ឧប្បតិត្វា តស្ស ហត្ថតលេ តីណិ វិសពិន្ទូនិ បាតេត្វា បុន តស្ស ជដន្តរមេវ បាវិសិ. សុទស្សនោ វិសំ គហេត្វា ឋិតោវ ‘‘នស្សិស្សតាយំ ជនបទោ, នស្សិស្សតាយំ ជនបទោ’’តិ តិក្ខត្តុំ មហាសទ្ទំ អភាសិ. តស្ស សោ សទ្ទោ ទ្វាទសយោជនិកំ ពារាណសិំ ឆាទេត្វា អដ្ឋាសិ. អថ រាជា តំ សទ្ទំ សុត្វា ‘‘កិមត្ថំ ជនបទោ នស្សិស្សតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘មហារាជ, ឥមស្ស វិសស្ស និសិញ្ចនដ្ឋានំ ន បស្សាមី’’តិ. ‘‘តាត, មហន្តា អយំ បថវី, បថវិយំ និសិញ្ចា’’តិ. អថ នំ ‘‘ន សក្កា បថវិយំ សិញ្ចិតុំ, មហារាជា’’តិ បដិក្ខិបន្តោ គាថមាហ –

៨៩០.

‘‘ឆមាយំ ចេ និសិញ្ចិស្សំ, ព្រហ្មទត្ត វិជានហិ;

តិណលតានិ ឱសធ្យោ, ឧស្សុស្សេយ្យុំ អសំសយ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ តិណលតានីតិ បថវិនិស្សិតានិ តិណានិ ច លតា ច សព្ពោសធិយោ ច ឧស្សុស្សេយ្យុំ, តស្មា ន សក្កា បថវិយំ និសិញ្ចិតុន្តិ.

តេន ហិ នំ, តាត, ឧទ្ធំ អាកាសំ ខិបាតិ. តត្រាបិ ន សក្កាតិ ទស្សេន្តោ គាថមាហ –

៨៩១.

‘‘ឧទ្ធំ ចេ បាតយិស្សាមិ, ព្រហ្មទត្ត វិជានហិ;

សត្តវស្សានិយំ ទេវោ, ន វស្សេ ន ហិមំ បតេ’’តិ.

តត្ថ ន ហិមំ បតេតិ សត្តវស្សានិ ហិមពិន្ទុមត្តម្បិ ន បតិស្សតិ.

តេន ¶ ហិ នំ តាត ឧទកេ សិញ្ចាតិ. តត្រាបិ ន សក្កាតិ ទស្សេតុំ គាថមាហ –

៨៩២.

‘‘ឧទកេ ¶ ចេ និសិញ្ចិស្សំ, ព្រហ្មទត្ត វិជានហិ;

យាវន្តោទកជា បាណា, មរេយ្យុំ មច្ឆកច្ឆបា’’តិ.

អថ នំ រាជា អាហ – ‘‘តាត, មយំ ន កិញ្ចិ ជានាម, យថា អម្ហាកំ រដ្ឋំ ន នស្សតិ, តំ ឧបាយំ ត្វមេវ ជានាហី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, ឥមស្មិំ ឋានេ បដិបាដិយា តយោ អាវាដេ ខណាបេថា’’តិ. រាជា ខណាបេសិ. សុទស្សនោ បឋមំ អាវាដំ នានាភេសជ្ជានំ បូរាបេសិ, ទុតិយំ គោមយស្ស, តតិយំ ទិព្ពោសធានញ្ញេវ. តតោ បឋមេ អាវាដេ វិសពិន្ទូនិ បាតេសិ. តង្ខណញ្ញេវ ធូមាយិត្វា ជាលា ឧដ្ឋហិ. សា គន្ត្វា គោមយេ អាវាដំ គណ្ហិ. តតោបិ ជាលា ឧដ្ឋាយ ឥតរំ ទិព្ពោសធស្ស បុណ្ណំ គហេត្វា ឱសធានិ ឈាបេត្វា និព្ពាយិ. អលម្បាយនោ តស្ស អាវាដស្ស អវិទូរេ អដ្ឋាសិ. អថ នំ វិសឧសុមា បហរិ, សរីរច្ឆវិ ឧប្បាដេត្វា គតា, សេតកុដ្ឋិ អហោសិ. សោ ភយតជ្ជិតោ ‘‘នាគរាជានំ វិស្សជ្ជេមី’’តិ តិក្ខត្តុំ វាចំ និច្ឆារេសិ. តំ សុត្វា ពោធិសត្តោ រតនបេឡាយ និក្ខមិត្វា សព្ពាលង្ការប្បដិមណ្ឌិតំ អត្តភាវំ មាបេត្វា ទេវរាជលីលាយ ឋិតោ. សុទស្សនោបិ អជមុខីបិ តថេវ អដ្ឋំសុ. តតោ សុទស្សនោ រាជានំ អាហ – ‘‘ជានាសិ នោ, មហារាជ, កស្សេតេ បុត្តា’’តិ? ‘‘ន ជានាមី’’តិ. ‘‘តុម្ហេ តាវ ន ជានាសិ, កាសិរញ្ញោ បន ធីតាយ សមុទ្ទជាយ ធតរដ្ឋស្ស ទិន្នភាវំ ជានាសី’’តិ? ‘‘អាម, ជានាមិ, មយ្ហំ សា កនិដ្ឋភគិនី’’តិ. ‘‘មយំ តស្សា បុត្តា, ត្វំ នោ មាតុលោ’’តិ.

តំ ¶ សុត្វា រាជា កម្បមានោ តេ អាលិង្គិត្វា សីសេ ចុម្ពិត្វា រោទិត្វា បាសាទំ អារោបេត្វា មហន្តំ សក្ការំ ការេត្វា ភូរិទត្តេន បដិសន្ថារំ ករោន្តោ បុច្ឆិ ‘‘តាត, តំ ឯវរូបំ ឧគ្គតេជំ កថំ អលម្បាយនោ គណ្ហី’’តិ? សោ សព្ពំ វិត្ថារេន កថេត្វា រាជានំ ឱវទន្តោ ‘‘មហារាជ, រញ្ញា នាម ឥមិនា និយាមេន រជ្ជំ ការេតុំ វដ្ដតី’’តិ មាតុលស្ស ធម្មំ ទេសេសិ. អថ នំ សុទស្សនោ អាហ – ‘‘មាតុល, មម មាតា ភូរិទត្តំ អបស្សន្តី កិលមតិ, ន សក្កា អម្ហេហិ បបញ្ចំ កាតុ’’ន្តិ. ‘‘សាធុ, តាតា, តុម្ហេ តាវ គច្ឆថ. អហំ បន មម ភគិនិំ ទដ្ឋុកាមោម្ហិ, កថំ បស្សិស្សាមី’’តិ. ‘‘មាតុល, កហំ បន នោ អយ្យកោ កាសិរាជា’’តិ? ‘‘តាត, មម ភគិនិយា វិនា ¶ វសិតុំ អសក្កោន្តោ រជ្ជំ បហាយ បព្ពជិត្វា អសុកេ វនសណ្ឌេ នាម វសតី’’តិ. ‘‘មាតុល, មម មាតា តុម្ហេ ចេវ អយ្យកញ្ច ទដ្ឋុកាមា, តុម្ហេ អសុកទិវសេ មម អយ្យកស្ស សន្តិកំ គច្ឆថ, មយំ មាតរំ អាទាយ អយ្យកស្ស អស្សមបទំ អាគច្ឆិស្សាម. តត្ថ នំ តុម្ហេបិ បស្សិស្សថា’’តិ. ឥតិ តេ មាតុលស្ស ទិវសំ ¶ វវត្ថបេត្វា រាជនិវេសនា ឱតរិំសុ. រាជា ភាគិនេយ្យេ ឧយ្យោជេត្វា រោទិត្វា និវត្តិ. តេបិ បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា នាគភវនំ គតា.

នគរបវេសនខណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.

មហាសត្តស្ស បរិយេសនខណ្ឌំ

មហាសត្តេ សម្បត្តេ សកលនាគភវនំ ឯកបរិទេវសទ្ទំ អហោសិ. សោបិ មាសំ បេឡាយ វសិតត្តា កិលន្តោ គិលានសេយ្យំ សយិ. តស្ស សន្តិកំ អាគច្ឆន្តានំ នាគានំ បមាណំ នត្ថិ. សោ តេហិ សទ្ធិំ កថេន្តោ កិលមតិ. កាណារិដ្ឋោ ទេវលោកំ គន្ត្វា មហាសត្តំ អទិស្វា បឋមមេវាគតោ. អថ នំ ‘‘ឯស ចណ្ឌោ ផរុសោ, សក្ខិស្សតិ នាគបរិសំ វារេតុ’’ន្តិ មហាសត្តស្ស និសិន្នដ្ឋានេ ទោវារិកំ ករិំសុ. សុភោគោបិ សកលហិមវន្តំ វិចរិត្វា តតោ មហាសមុទ្ទញ្ច សេសនទិយោ ច ឧបធារេត្វា យមុនំ ឧបធារេន្តោ អាគច្ឆតិ. នេសាទព្រាហ្មណោបិ អលម្បាយនំ កុដ្ឋិំ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘អយំ ភូរិទត្តំ កិលមេត្វា កុដ្ឋិ ជាតោ, អហំ បន តំ មយ្ហំ តាវ ពហូបការំ មណិលោភេន អលម្បាយនស្ស ទស្សេសិំ, តំ បាបំ មម អាគមិស្សតិ. យាវ តំ ន អាគច្ឆតិ, តាវទេវ យមុនំ គន្ត្វា បយាគតិត្ថេ បាបបវាហនំ ករិស្សាមី’’តិ. សោ តត្ថ គន្ត្វា ‘‘មយា ភូរិទត្តេ មិត្តទុព្ភិកម្មំ កតំ, តំ បាបំ បវាហេស្សាមី’’តិ វត្វា ឧទកោរោហនកម្មំ ករោតិ. តស្មិំ ខណេ សុភោគោ ¶ តំ ឋានំ បត្តោ. តស្ស តំ វចនំ សុត្វា ‘‘ឥមិនា កិរ បាបកេន តាវ មហន្តស្ស យសស្ស ទាយកោ មម ភាតា មណិរតនស្ស ការណា អលម្បាយនស្ស ទស្សិតោ, នាស្ស ជីវិតំ ទស្សាមី’’តិ នង្គុដ្ឋេន តស្ស បាទេសុ វេឋេត្វា អាកឌ្ឍិត្វា ឧទកេ ឱសិទាបេត្វា និរស្សាសកាលេ ថោកំ សិថិលំ អកាសិ. សោ សីសំ ឧក្ខិបិ. អថ នំ បុនាកឌ្ឍិត្វា ¶ ឱសីទាបេសិ. ឯវំ ពហូ វារេ តេន កិលមិយមានោ នេសាទព្រាហ្មណោ សីសំ ឧក្ខិបិត្វា គាថមាហ –

៨៩៣.

‘‘លោក្យំ សជន្តំ ឧទកំ, បយាគស្មិំ បតិដ្ឋិតំ;

កោ មំ អជ្ឈោហរី ភូតោ, ឱគាឡ្ហំ យមុនំ នទិ’’ន្តិ.

តត្ថ លោក្យន្តិ ឯវំ បាបវាហនសមត្ថន្តិ លោកសម្មតំ. សជន្តន្តិ ឯវរូបំ ឧទកំ អភិសិញ្ចន្តំ. បយាគស្មិន្តិ បយាគតិត្ថេ.

អថ ¶ នំ សុភោគោ គាថាយ អជ្ឈភាសិ –

៨៩៤.

‘‘យទេស លោកាធិបតី យសស្សី, ពារាណសិំ បក្រិយ សមន្តតោ;

តស្សាហ បុត្តោ ឧរគូសភស្ស, សុភោគោតិ មំ ព្រាហ្មណ វេទយន្តី’’តិ.

តត្ថ យទេសាតិ យោ ឯសោ. បក្រិយ សមន្តតោតិ បច្ចត្ថិកានំ ទុប្បហរណសមត្ថតាយ បរិសមន្តតោ បកិរិយ សព្ពំ បរិក្ខិបិត្វា ឧបរិ ផណេន ឆាទេសិ.

អថ នំ ព្រាហ្មណោ ‘‘អយំ ភូរិទត្តភាតា, ន មេ ជីវិតំ ទស្សតិ, យំនូនាហំ ឯតស្ស ចេវ មាតាបិតូនញ្ចស្ស វណ្ណកិត្តនេន មុទុចិត្តតំ កត្វា អត្តនោ ជីវិតំ យាចេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

៨៩៥.

‘‘សចេ ហិ បុត្តោ ឧរគូសភស្ស, កាសិស្ស រញ្ញោ អមរាធិបស្ស;

មហេសក្ខោ អញ្ញតរោ បិតា តេ, មច្ចេសុ មាតា បន តេ អតុល្យា;

ន តាទិសោ អរហតិ ព្រាហ្មណស្ស, ទាសម្បិ ឱហារិតុំ មហានុភាវោ’’តិ.

តត្ថ ¶ កាសិស្សាតិ អបរេន នាមេន ឯវំនាមកស្ស. ‘‘កាសិករញ្ញោ’’តិបិ បឋន្តិយេវ. កាសិរាជធីតាយ គហិតត្តា កាសិរជ្ជម្បិ តស្សេវ សន្តកំ កត្វា វណ្ណេតិ. អមរាធិបស្សាតិ ទីឃាយុកតាយ អមរសង្ខាតានំ នាគានំ អធិបស្ស. មហេសក្ខោតិ មហានុភាវោ. អញ្ញតរោតិ មហេសក្ខានំ អញ្ញតរោ. ទាសម្បីតិ ¶ តាទិសោ ហិ មហានុភាវោ អានុភាវរហិតំ ព្រាហ្មណស្ស ទាសម្បិ ឧទកេ ឱហរិតុំ នារហតិ, បគេវ មហានុភាវំ ព្រាហ្មណន្តិ.

អថ នំ សុភោគោ ‘‘អរេ ទុដ្ឋព្រាហ្មណ, ត្វំ មំ វញ្ចេត្វា ‘មុញ្ចិស្សាមី’តិ មញ្ញសិ, ន តេ ជីវិតំ ទស្សាមី’’តិ តេន កតកម្មំ បកាសេន្តោ អាហ –

៨៩៦.

‘‘រុក្ខំ និស្សាយ វិជ្ឈិត្ថោ, ឯណេយ្យំ បាតុមាគតំ;

សោ វិទ្ធោ ទូរមចរិ, សរវេគេន សីឃវា.

៨៩៧.

‘‘តំ ត្វំ បតិតមទ្ទក្ខិ, អរញ្ញស្មិំ ព្រហាវនេ;

ស មំសកាជមាទាយ, សាយំ និគ្រោធុបាគមិ.

៨៩៨.

‘‘សុកសាឡិកសង្ឃុដ្ឋំ ¶ , បិង្គលំ សន្ថតាយុតំ;

កោកិលាភិរុទំ រម្មំ, ធុវំ ហរិតសទ្ទលំ.

៨៩៩.

‘‘តត្ថ តេ សោ បាតុរហុ, ឥទ្ធិយា យសសា ជលំ;

មហានុភាវោ ភាតា មេ, កញ្ញាហិ បរិវារិតោ.

៩០០.

‘‘សោ តេន បរិចិណ្ណោ ត្វំ, សព្ពកាមេហិ តប្បិតោ;

អទុដ្ឋស្ស តុវំ ទុព្ភិ, តំ តេ វេរំ ឥធាគតំ.

៩០១.

‘‘ខិប្បំ គីវំ បសារេហិ, ន តេ ទស្សាមិ ជីវិតំ;

ភាតុ បរិសរំ វេរំ, ឆេទយិស្សាមិ តេ សិរ’’ន្តិ.

តត្ថ សាយំ និគ្រោធុបាគមីតិ វិកាលេ និគ្រោធំ ឧបគតោ អសិ. បិង្គលន្តិ បក្កានំ វណ្ណេន បិង្គលំ. សន្ថតាយុតន្តិ បារោហបរិកិណ្ណំ. កោកិលាភិរុទន្តិ កោកិលាហិ អភិរុទំ. ធុវំ ហរិតសទ្ទលន្តិ ឧទកភូមិយំ ជាតត្តា និច្ចំ ហរិតសទ្ទលំ ភូមិភាគំ. បាតុរហូតិ តស្មិំ តេ និគ្រោធេ ឋិតស្ស ¶ សោ មម ភាតា បាកដោ អហោសិ. ឥទ្ធិយាតិ បុញ្ញតេជេន. សោ តេនាតិ សោ តុវំ តេន អត្តនោ នាគភវនំ នេត្វា បរិចិណ្ណោ. បរិសរន្តិ តយា មម ភាតុ កតំ វេរំ បាបកម្មំ បរិសរន្តោ អនុស្សរន្តោ. ឆេទយិស្សាមិ តេ សិរន្តិ តវ សីសំ ឆិន្ទិស្សាមីតិ.

អថ ព្រាហ្មណោ ‘‘ន មេស ជីវិតំ ទស្សតិ, យំ កិញ្ចិ បន វត្វា មោក្ខត្ថាយ វាយមិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

៩០២.

‘‘អជ្ឈាយកោ យាចយោគី, អាហុតគ្គិ ច ព្រាហ្មណោ;

ឯតេហិ តីហិ ឋានេហិ, អវជ្ឈោ ហោតិ ព្រាហ្មណោ’’តិ.

តត្ថ ឯតេហីតិ ឯតេហិ អជ្ឈាយកតាទីហិ តីហិ ការណេហិ ព្រាហ្មណោ អវជ្ឈោ, ន លព្ភា ព្រាហ្មណំ វធិតុំ, កិំ ត្វំ វទេសិ, យោ ហិ ព្រាហ្មណំ វធេតិ, សោ និរយេ និព្ពត្តតីតិ.

តំ ¶ សុត្វា សុភោគោ សំសយបក្ខន្ទោ ហុត្វា ‘‘ឥមំ នាគភវនំ នេត្វា ភាតរោ បដិបុច្ឆិត្វា ជានិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ទ្វេ គាថា អភាសិ –

៩០៣.

‘‘យំ ¶ បុរំ ធតរដ្ឋស្ស, ឱគាឡ្ហំ យមុនំ នទិំ;

ជោតតេ សព្ពសោវណ្ណំ, គិរិមាហច្ច យាមុនំ.

៩០៤.

‘‘តត្ថ តេ បុរិសព្យគ្ឃា, សោទរិយា មម ភាតរោ;

យថា តេ តត្ថ វក្ខន្តិ, តថា ហេស្សសិ ព្រាហ្មណា’’តិ.

តត្ថ បុរន្តិ នាគបុរំ. ឱគាឡ្ហន្តិ អនុបវិដ្ឋំ. គិរិមាហច្ច យាមុនន្តិ យមុនាតោ អវិទូរេ ឋិតំ ហិមវន្តំ អាហច្ច ជោតតិ. តត្ថ តេតិ តស្មិំ នគរេ តេ មម ភាតរោ វសន្តិ, តត្ថ នីតេ តយិ យថា តេ វក្ខន្តិ, តថា ភវិស្សសិ. សចេ ហិ សច្ចំ កថេសិ, ជីវិតំ តេ អត្ថិ. នោ ចេ, តត្ថេវ សីសំ ឆិន្ទិស្សាមីតិ.

ឥតិ នំ វត្វា សុភោគោ គីវាយំ គហេត្វា ខិបន្តោ អក្កោសន្តោ បរិភាសន្តោ មហាសត្តស្ស បាសាទទ្វារំ អគមាសិ.

មហាសត្តស្ស បរិយេសនយកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.

មិច្ឆាកថា

អថ ¶ នំ ទោវារិកោ ហុត្វា និសិន្នោ កាណារិដ្ឋោ តថា កិលមេត្វា អានីយមានំ ទិស្វា បដិមគ្គំ គន្ត្វា ‘‘សុភោគ, មា វិហេឋយិ, ព្រាហ្មណា នាម មហាព្រហ្មុនោ បុត្តា. សចេ ហិ មហាព្រហ្មា ជានិស្សតិ, ‘មម បុត្តំ វិហេឋេន្តី’តិ កុជ្ឈិត្វា អម្ហាកំ សកលំ នាគភវនំ វិនាសេស្សតិ. លោកស្មិញ្ហិ ព្រាហ្មណា នាម សេដ្ឋា មហានុភាវា, ត្វំ តេសំ អានុភាវំ ន ជានាសិ, អហំ បន ជានាមី’’តិ អាហ. កាណារិដ្ឋោ កិរ អតីតានន្តរភវេ យញ្ញការព្រាហ្មណោ អហោសិ, តស្មា ឯវមាហ. វត្វា ច បន អនុភូតបុព្ពវសេន យជនសីលោ ហុត្វា សុភោគញ្ច នាគបរិសញ្ច អាមន្តេត្វា ‘‘ឯថ, ភោ, យញ្ញការកានំ វោ គុណេ វណ្ណេស្សាមី’’តិ វត្វា យញ្ញវណ្ណនំ អារភន្តោ អាហ –

៩០៥.

‘‘អនិត្តរា ឥត្តរសម្បយុត្តា, យញ្ញា ច វេទា ច សុភោគ លោកេ;

តទគ្គរយ្ហញ្ហិ វិនិន្ទមានោ, ជហាតិ វិត្តញ្ច សតញ្ច ធម្ម’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ¶ អនិត្តរាតិ សុភោគ ឥមស្មិំ លោកេ យញ្ញា ច វេទា ច អនិត្តរា ន លាមកា មហានុភាវា, តេ ឥត្តរេហិ ព្រាហ្មណេហិ សម្បយុត្តា, តស្មា ព្រាហ្មណាបិ អនិត្តរាវ ជាតា. តទគ្គរយ្ហន្តិ តស្មា អគារយ្ហំ ព្រាហ្មណំ វិនិន្ទមានោ ធនញ្ច បណ្ឌិតានំ ធម្មញ្ច ជហាតិ. ឥទំ កិរ សោ ‘‘ឥមិនា ភូរិទត្តេ មិត្តទុព្ភិកម្មំ កតន្តិ វត្តុំ នាគបរិសា មា លភន្តូ’’តិ អវោច.

អថ នំ កាណារិដ្ឋោ ‘‘សុភោគ ជានាសិ បន អយំ លោកោ កេន និម្មិតោ’’តិ វត្វា ‘‘ន ជានាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘ព្រាហ្មណានំ បិតាមហេន មហាព្រហ្មុនា និម្មិតោ’’តិ ទស្សេតុំ ឥតរំ គាថមាហ –

៩០៦.

‘‘អជ្ឈេនមរិយា បថវិំ ជនិន្ទា, វេស្សា កសិំ បារិចរិយញ្ច សុទ្ទា;

ឧបាគុ បច្ចេកំ យថាបទេសំ, កតាហុ ឯតេ វសិនាតិ អាហូ’’តិ.

តត្ថ ឧបាគូតិ ឧបគតា. ព្រហ្មា កិរ ព្រាហ្មណាទយោ ចត្តារោ វណ្ណេ និម្មិនិត្វា អរិយេ តាវ ព្រាហ្មណេ អាហ – ‘‘តុម្ហេ អជ្ឈេនមេវ ឧបគច្ឆថ ¶ , មា អញ្ញំ កិញ្ចិ ករិត្ថា’’តិ, ជនិន្ទេ អាហ ‘‘តុម្ហេ បថវិំយេវ វិជិនថ’’, វេស្សេ អាហ – ‘‘តុម្ហេ កសិំយេវ ឧបេថ’’, សុទ្ទេ អាហ ‘‘តុម្ហេ តិណ្ណំ វណ្ណានំ បារិចរិយំយេវ ឧបេថា’’តិ. តតោ បដ្ឋាយ អរិយា អជ្ឈេនំ, ជនិន្ទា បថវិំ, វេស្សា កសិំ, សុទ្ទា បារិចរិយំ ឧបាគតាតិ វទន្តិ. បច្ចេកំ យថាបទេសន្តិ ឧបគច្ឆន្តា ច បាដិយេក្កំ អត្តនោ កុលបទេសានុរូបេន ព្រហ្មុនា វុត្តនិយាមេនេវ ឧបគតា. កតាហុ ឯតេ វសិនាតិ អាហូតិ ឯវំ កិរ ឯតេ វសិនា មហាព្រហ្មុនា កតា អហេសុន្តិ កថេន្តិ.

ឯវំ មហាគុណា ឯតេ ព្រាហ្មណា នាម. យោ ហិ ឯតេសុ ចិត្តំ បសាទេត្វា ទានំ ទេតិ, តស្ស អញ្ញត្ថ បដិសន្ធិ នត្ថិ, ទេវលោកមេវ គច្ឆតីតិ វត្វា អាហ –

៩០៧.

‘‘ធាតា វិធាតា វរុណោ កុវេរោ, សោមោ យមោ ចន្ទិមា វាយុ សូរិយោ;

ឯតេបិ យញ្ញំ បុថុសោ យជិត្វា, អជ្ឈាយកានំ អថោ សព្ពកាមេ.

៩០៨.

‘‘វិកាសិតា ចាបសតានិ បញ្ច, យោ អជ្ជុនោ ពលវា ភីមសេនោ;

សហស្សពាហុ អសមោ បថព្យា, សោបិ តទា អាទហិ ជាតវេទ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ¶ ឯតេបីតិ ឯតេ ធាតាទយោ ទេវរាជានោ. បុថុសោតិ អនេកប្បការំ យញ្ញំ យជិត្វា. អថោ សព្ពកាមេតិ អថ អជ្ឈាយកានំ ព្រាហ្មណានំ សព្ពកាមេ ទត្វា ឯតានិ ឋានានិ បត្តាតិ ទស្សេតិ. វិកាសិតាតិ អាកឌ្ឍិតា. ចាបសតានិ បញ្ចាតិ ន ធនុបញ្ចសតានិ, បញ្ចចាបសតប្បមាណំ បន មហាធនុំ សយមេវ អាកឌ្ឍតិ. ភីមសេនោតិ ភយានកសេនោ. សហស្សពាហូតិ ន តស្ស ពាហូនំ សហស្សំ, បញ្ចន្នំ បន ធនុគ្គហសតានំ ពាហុសហស្សេន អាកឌ្ឍិតព្ពស្ស ធនុនោ អាកឌ្ឍនេនេវំ វុត្តំ. អាទហិ ជាតវេទន្តិ សោបិ រាជា តស្មិំ កាលេ ព្រាហ្មណេ សព្ពកាមេហិ សន្តប្បេត្វា អគ្គិំ អាទហិ បតិដ្ឋាបេត្វា បរិចរិ, តេនេវ ការណេន ¶ ទេវលោកេ និព្ពត្តោ. តស្មា ព្រាហ្មណា នាម ឥមស្មិំ លោកេ ជេដ្ឋកាតិ អាហ.

សោ ឧត្តរិបិ ព្រាហ្មណេ វណ្ណេន្តោ គាថមាហ –

៩០៩.

‘‘យោ ព្រាហ្មណេ ភោជយិ ទីឃរត្តំ, អន្នេន បានេន យថានុភាវំ;

បសន្នចិត្តោ អនុមោទមានោ, សុភោគ ទេវញ្ញតរោ អហោសី’’តិ.

តត្ថ យោតិ យោ សោ បោរាណកោ ពារាណសិរាជាតិ ទស្សេតិ. យថានុភាវន្តិ យថាពលំ យំ តស្ស អត្ថិ, តំ សព្ពំ បរិច្ចជិត្វា ភោជេសិ. ទេវញ្ញតរោតិ សោ អញ្ញតរោ មហេសក្ខទេវរាជា អហោសិ. ឯវំ ព្រាហ្មណា នាម អគ្គទក្ខិណេយ្យាតិ ទស្សេតិ.

អថស្ស អបរម្បិ ការណំ អាហរិត្វា ទស្សេន្តោ គាថមាហ –

៩១០.

‘‘មហាសនំ ទេវមនោមវណ្ណំ, យោ សប្បិនា អសក្ខិ ភោជេតុមគ្គិំ;

ស យញ្ញតន្តំ វរតោ យជិត្វា, ទិព្ពំ គតិំ មុចលិន្ទជ្ឈគច្ឆី’’តិ.

តត្ថ មហាសនន្តិ មហាភក្ខំ. ភោជេតុន្តិ សន្តប្បេតុំ. យញ្ញតន្តន្តិ យញ្ញវិធានំ. វរតោតិ វរស្ស អគ្គិទេវស្ស យជិត្វា. មុចលិន្ទជ្ឈគច្ឆីតិ មុចលិន្ទោ អធិគតោតិ.

ឯកោ កិរ បុព្ពេ ពារាណសិយំ មុចលិន្ទោ នាម រាជា ព្រាហ្មណេ បក្កោសាបេត្វា សគ្គមគ្គំ បុច្ឆិ. អថ នំ តេ ‘‘ព្រាហ្មណានញ្ច ព្រាហ្មណទេវតាយ ច សក្ការំ ករោហី’’តិ វត្វា ‘‘កា ព្រាហ្មណទេវតា’’តិ វុត្តេ ‘‘‘អគ្គិទេវោតិ តំ នវនីតសប្បិនា សន្តប្បេហី’’’តិ អាហំសុ. សោ តថា អកាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ ឯស ឥមំ គាថមាហ.

អបរម្បិ ¶ ¶ ការណំ ទស្សេន្តោ គាថមាហ –

៩១១.

‘‘មហានុភាវោ វស្សសហស្សជីវី, យោ បព្ពជី ទស្សនេយ្យោ ឧឡារោ;

ហិត្វា ¶ អបរិយន្ត រដ្ឋំ សសេនំ, រាជា ទុទីបោបិ ជគាម សគ្គ’’ន្តិ.

តត្ថ បព្ពជីតិ បញ្ចវស្សសតានិ រជ្ជំ ការេន្តោ ព្រាហ្មណានំ សក្ការំ កត្វា អបរិយន្តំ រដ្ឋំ សសេនំ ហិត្វា បព្ពជិ. ទុទីបោបីតិ សោ ទុទីបោ នាម រាជា ព្រាហ្មណេ បូជេត្វាវ សគ្គំ គតោតិ វទតិ. ‘‘ទុជីបោ’’តិបិ បាឋោ.

អបរានិបិស្ស ឧទាហរណានិ ទស្សេន្តោ អាហ –

៩១២.

‘‘យោ សាគរន្តំ សាគរោ វិជិត្វា, យូបំ សុភំ សោណ្ណមយំ ឧឡារំ;

ឧស្សេសិ វេស្សានរមាទហានោ, សុភោគ ទេវញ្ញតរោ អហោសិ.

៩១៣.

‘‘យស្សានុភាវេន សុភោគ គង្គា, បវត្តថ ទធិសន្និសិន្នំ សមុទ្ទំ;

ស លោមបាទោ បរិចរិយ មគ្គិំ, អង្គោ សហស្សក្ខបុរជ្ឈគច្ឆី’’តិ.

តត្ថ សាគរន្តន្តិ សាគរបរិយន្តំ បថវិំ. ឧស្សេសីតិ ព្រាហ្មណេ សគ្គមគ្គំ បុច្ឆិត្វា ‘‘សោវណ្ណយូបំ ឧស្សាបេហី’’តិ វុត្តោ បសុឃាតនត្ថាយ ឧស្សាបេសិ. វេស្សានរមាទហានោតិ វេស្សានរំ អគ្គិំ អាទហន្តោ. ‘‘វេសានរិ’’ន្តិបិ បាឋោ. ទេវញ្ញតរោតិ សុភោគ, សោ ហិ រាជា អគ្គិំ ជុហិត្វា អញ្ញតរោ មហេសក្ខទេវោ អហោសីតិ វទតិ. យស្សានុភាវេនាតិ ភោ សុភោគ, គង្គា ច មហាសមុទ្ទោ ច កេន កតោតិ ជានាសីតិ. ន ជានាមីតិ. កិំ ត្វំ ជានិស្សសិ, ព្រាហ្មណេយេវ បោថេតុំ ជានាសីតិ. អតីតស្មិញ្ហិ អង្គោ នាម លោមបាទោ ពារាណសិរាជា ព្រាហ្មណេ សគ្គមគ្គំ បុច្ឆិត្វា តេហិ ‘‘ភោ, មហារាជ, ហិមវន្តំ បវិសិត្វា ព្រាហ្មណានំ សក្ការំ កត្វា អគ្គិំ បរិចរាហី’’តិ វុត្តេ អបរិមាណា ¶ គាវិយោ ច មហិំសិយោ ច អាទាយ ហិមវន្តំ បវិសិត្វា តថា អកាសិ. ‘‘ព្រាហ្មណេហិ ភុត្តាតិរិត្តំ ខីរទធិំ កិំ កាតព្ព’’ន្តិ ច វុត្តេ ‘‘ឆឌ្ឌេថា’’តិ អាហ. តត្ថ ថោកស្ស ខីរស្ស ឆឌ្ឌិតដ្ឋានេ កុន្នទិយោ អហេសុំ, ពហុកស្ស ឆឌ្ឌិតដ្ឋានេ គង្គា បវត្តថ. តំ បន ខីរំ យត្ថ ទធិ ហុត្វា សន្និសិន្នំ ឋិតំ, តំ សមុទ្ទំ នាម ជាតំ. ឥតិ សោ ឯវរូបំ សក្ការំ កត្វា ព្រាហ្មណេហិ វុត្តវិធានេន អគ្គិំ បរិចរិយ សហស្សក្ខស្ស បុរំ អជ្ឈគច្ឆិ.

ឥតិស្ស ¶ ឥទំ អតីតំ អាហរិត្វា ឥមំ គាថមាហ –

៩១៤.

‘‘មហិទ្ធិកោ ទេវវរោ យសស្សី, សេនាបតិ តិទិវេ វាសវស្ស;

សោ ¶ សោមយាគេន មលំ វិហន្ត្វា, សុភោគ ទេវញ្ញតរោ អហោសី’’តិ.

តត្ថ សោ សោមយាគេន មលំ វិហន្ត្វាតិ ភោ សុភោគ, យោ ឥទានិ សក្កស្ស សេនាបតិ មហាយសោ ទេវបុត្តោ, សោបិ បុព្ពេ ឯកោ ពារាណសិរាជា ព្រាហ្មណេ សគ្គមគ្គំ បុច្ឆិត្វា តេហិ ‘‘សោមយាគេន អត្តនោ មលំ បវាហេត្វា ទេវលោកំ គច្ឆាហី’’តិ វុត្តេ ព្រាហ្មណានំ មហន្តំ សក្ការំ កត្វា តេហិ វុត្តវិធានេន សោមយាគំ កត្វា តេន អត្តនោ មលំ វិហន្ត្វា ទេវញ្ញតរោ ជាតោតិ ឥមមត្ថំ បកាសេន្តោ ឯវមាហ.

អបរានិបិស្ស ឧទាហរណានិ ទស្សេន្តោ អាហ –

៩១៥.

‘‘អការយិ លោកមិមំ បរញ្ច, ភាគីរថិំ ហិមវន្តញ្ច គិជ្ឈំ;

យោ ឥទ្ធិមា ទេវវរោ យសស្សី, សោបិ តទា អាទហិ ជាតវេទំ.

៩១៦.

‘‘មាលាគិរី ហិមវា យោ ច គិជ្ឈោ, សុទស្សនោ និសភោ កុវេរុ;

ឯតេ ច អញ្ញេ ច នគា មហន្តា, ចិត្យា កតា យញ្ញករេហិ មាហូ’’តិ.

តត្ថ ¶ សោបិ តទា អាទហិ ជាតវេទន្តិ ភាតិក សុភោគ, យេន មហាព្រហ្មុនា អយញ្ច លោកោ បរោ ច លោកោ ភាគីរថិគង្គា ច ហិមវន្តបព្ពតោ ច គិជ្ឈបព្ពតោ ច កតោ, សោបិ យទា ព្រហ្មុបបត្តិតោ បុព្ពេ មាណវកោ អហោសិ, តទា អគ្គិមេវ អាទហិ, អគ្គិំ ជុហិត្វា មហាព្រហ្មា ហុត្វា ឥទំ សព្ពមកាសិ. ឯវំមហិទ្ធិកា ព្រាហ្មណាតិ ទស្សេតិ.

ចិត្យា កតាតិ បុព្ពេ កិរេកោ ពារាណសិរាជា ព្រាហ្មណេ សគ្គមគ្គំ បុច្ឆិត្វា ‘‘ព្រាហ្មណានំ សក្ការំ ករោហី’’តិ វុត្តេ តេសំ មហាទានំ បដ្ឋបេត្វា ‘‘មយ្ហំ ទានេ កិំ នត្ថី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សព្ពំ, ទេវ, អត្ថិ, ព្រាហ្មណានំ បន អាសនានិ នប្បហោន្តី’’តិ វុត្តេ ឥដ្ឋកាហិ ចិនាបេត្វា អាសនានិ ការេសិ. តទា ចិត្យា អាសនបីឋិកា ព្រាហ្មណានំ អានុភាវេន វឌ្ឍិត្វា មាលាគិរិអាទយោ បព្ពតា ជាតា. ឯវមេតេ យញ្ញការេហិ ព្រាហ្មណេហិ កតាតិ កថេន្តីតិ.

អថ ¶ នំ បុន អាហ ‘‘ភាតិក, ជានាសិ បនាយំ សមុទ្ទោ កេន ការណេន អបេយ្យោ លោណោទកោ ជាតោ’’តិ? ‘‘ន ជានាមិ, អរិដ្ឋា’’តិ. អថ នំ ‘‘ត្វំ ព្រាហ្មណេយេវ វិហិំសិតុំ ជានាសិ, សុណោហី’’តិ វត្វា គាថមាហ –

៩១៧.

‘‘អជ្ឈាយកំ មន្តគុណូបបន្នំ, តបស្សិនំ ‘យាចយោគោ’តិធាហុ;

តីរេ ¶ សមុទ្ទស្សុទកំ សជន្តំ, តំ សាគរោជ្ឈោហរិ តេនាបេយ្យោ’’តិ.

តត្ថ ‘យាចយោគោតិធាហូតិ តំ ព្រាហ្មណំ យាចយោគោតិ ឥធ លោកេ អាហុ. ឧទកំ សជន្តតិ សោ កិរេកទិវសំ បាបបវាហនកម្មំ ករោន្តោ តីរេ ឋត្វា សមុទ្ទតោ ឧទកំ គហេត្វា អត្តនោ ឧបរិ សីសេ សជន្តំ អព្ភុកិរតិ. អថ នំ ឯវំ ករោន្តំ វឌ្ឍិត្វា សាគរោ អជ្ឈោហរិ. តំ ការណំ មហាព្រហ្មា ញត្វា ‘‘ឥមិនា កិរ មេ បុត្តោ ហតោ’’តិ កុជ្ឈិត្វា ‘‘សមុទ្ទោ អបេយ្យោ លោណោទកោ ភវតូ’’តិ វត្វា អភិសបិ, តេន ការណេន អបេយ្យោ ជាតោ. ឯវរូបា ឯតេ ព្រាហ្មណា នាម មហានុភាវាតិ.

បុនបិ ¶ អាហ –

៩១៨.

‘‘អាយាគវត្ថូនិ បុថូ បថព្យា, សំវិជ្ជន្តិ ព្រាហ្មណា វាសវស្ស;

បុរិមំ ទិសំ បច្ឆិមំ ទក្ខិណុត្តរំ, សំវិជ្ជមានា ជនយន្តិ វេទ’’ន្តិ.

តត្ថ វាសវស្សាតិ បុព្ពេ ព្រាហ្មណានំ ទានំ ទត្វា វាសវត្តំ បត្តស្ស វាសវស្ស. អាយាគវត្ថូនីតិ បុញ្ញក្ខេត្តភូតា អគ្គទក្ខិណេយ្យា បថព្យា បុថូ ព្រាហ្មណា សំវិជ្ជន្តិ. បុរិមំ ទិសន្តិ តេ ឥទានិបិ ចតូសុ ទិសាសុ សំវិជ្ជមានា តស្ស វាសវស្ស មហន្តំ វេទំ ជនយន្តិ, បីតិសោមនស្សំ អាវហន្តិ.

ឯវំ អរិដ្ឋោ ចុទ្ទសហិ គាថាហិ ព្រាហ្មណេ ច យញ្ញេ ច វេទេ ច វណ្ណេសិ.

មិច្ឆាកថា និដ្ឋិតា.

តស្ស តំ កថំ សុត្វា មហាសត្តស្ស គិលានុបដ្ឋានំ អាគតា ពហូ នាគា ‘‘អយំ ភូតមេវ កថេតី’’តិ មិច្ឆាគាហំ គណ្ហនាការប្បត្តា ជាតា. មហាសត្តោ គិលានសេយ្យាយ និបន្នោវ តំ សព្ពំ អស្សោសិ ¶ . នាគាបិស្ស អារោចេសុំ. តតោ មហាសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘អរិដ្ឋោ មិច្ឆាមគ្គំ វណ្ណេតិ, វាទមស្ស ភិន្ទិត្វា បរិសំ សម្មាទិដ្ឋិកំ ករិស្សាមី’’តិ. សោ ឧដ្ឋាយ ន្ហត្វា សព្ពាលង្ការប្បដិមណ្ឌិតោ ធម្មាសនេ និសីទិត្វា សព្ពំ នាគបរិសំ សន្និបាតាបេត្វា អរិដ្ឋំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘អរិដ្ឋ, ត្វំ អភូតំ វត្វា វេទេ ច យញ្ញេ ច ព្រាហ្មណេ ច វណ្ណេសិ, ព្រាហ្មណានញ្ហិ វេទវិធានេន យញ្ញយជនំ នាម អនរិយសម្មតំ ន សគ្គាវហំ, តវ វាទេ អភូតំ បស្សាហី’’តិ វត្វា យញ្ញភេទវាទំ នាម អារភន្តោ អាហ –

៩១៩.

‘‘កលី ¶ ហិ ធីរាន កដំ មគានំ, ភវន្តិ វេទជ្ឈគតានរិដ្ឋ;

មរីចិធម្មំ អសមេក្ខិតត្តា, មាយាគុណា នាតិវហន្តិ បញ្ញំ.

៩២០.

‘‘វេទា ¶ ន តាណាយ ភវន្តិ ទស្ស, មិត្តទ្ទុនោ ភូនហុនោ នរស្ស;

ន តាយតេ បរិចិណ្ណោ ច អគ្គិ, ទោសន្តរំ មច្ចមនរិយកម្មំ.

៩២១.

‘‘សព្ពញ្ច មច្ចា សធនំ សភោគំ, អាទីបិតំ ទារុ តិណេន មិស្សំ;

ទហំ ន តប្បេ អសមត្ថតេជោ, កោ តំ សុភិក្ខំ ទ្វិរសញ្ញុ កយិរា.

៩២២.

‘‘យថាបិ ខីរំ វិបរិណាមធម្មំ, ទធិ ភវិត្វា នវនីតម្បិ ហោតិ;

ឯវម្បិ អគ្គិ វិបរិណាមធម្មោ, តេជោ សមោរោហតី យោគយុត្តោ.

៩២៣.

‘‘ន ទិស្សតី អគ្គិ មនុប្បវិដ្ឋោ, សុក្ខេសុ កដ្ឋេសុ នវេសុ ចាបិ;

នាមត្ថមានោ អរណីនរេន, នាកម្មុនា ជាយតិ ជាតវេទោ.

៩២៤.

‘‘សចេ ហិ អគ្គិ អន្តរតោ វសេយ្យ, សុក្ខេសុ កដ្ឋេសុ នវេសុ ចាបិ;

សព្ពានិ សុស្សេយ្យុ វនានិ លោកេ, សុក្ខានិ កដ្ឋានិ ច បជ្ជលេយ្យុំ.

៩២៥.

‘‘ករោតិ ចេ ទារុតិណេន បុញ្ញំ, ភោជំ នរោ ធូមសិខិំ បតាបវំ;

អង្គារិកា លោណករា ច សូទា, សរីរទាហាបិ ករេយ្យុ បុញ្ញំ.

៩២៦.

‘‘អថ ¶ ចេ ហិ ឯតេ ន ករោន្តិ បុញ្ញំ, អជ្ឈេនមគ្គិំ ឥធ តប្បយិត្វា;

ន កោចិ លោកស្មិំ ករោតិ បុញ្ញំ, ភោជំ នរោ ធូមសិខិំ បតាបវំ.

៩២៧.

‘‘កថញ្ហិ ¶ ¶ លោកាបចិតោ សមានោ, អមនុញ្ញគន្ធំ ពហូនំ អកន្តំ;

យទេវ មច្ចា បរិវជ្ជយន្តិ, តទប្បសត្ថំ ទ្វិរសញ្ញុ ភុញ្ជេ.

៩២៨.

‘‘សិខិម្បិ ទេវេសុ វទន្តិ ហេកេ, អាបំ មិលក្ខូ បន ទេវមាហុ;

សព្ពេវ ឯតេ វិតថំ ភណន្តិ, អគ្គី ន ទេវញ្ញតរោ ន ចាបោ.

៩២៩.

‘‘អនិន្ទ្រិយពទ្ធមសញ្ញកាយំ, វេស្សានរំ កម្មករំ បជានំ;

បរិចរិយ មគ្គិំ សុគតិំ កថំ វជេ, បាបានិ កម្មានិ បកុព្ពមានោ.

៩៣០.

‘‘សព្ពាភិភូ តាហុធ ជីវិកត្ថា, អគ្គិស្ស ព្រហ្មា បរិចារិកោតិ;

សព្ពានុភាវី ច វសី កិមត្ថំ, អនិម្មិតោ និម្មិតំ វន្ទិតស្ស.

៩៣១.

‘‘ហស្សំ អនិជ្ឈានក្ខមំ អតច្ឆំ, សក្ការហេតុ បកិរិំសុ បុព្ពេ;

តេ លាភសក្ការេ អបាតុភោន្តេ, សន្ធាបិតា ជន្តុភិ សន្តិធម្មំ.

៩៣២.

‘‘អជ្ឈេនមរិយា បថវិំ ជនិន្ទា, វេស្សា កសិំ បារិចរិយញ្ច សុទ្ទា;

ឧបាគុ បច្ចេកំ យថាបទេសំ, កតាហុ ឯតេ វសិនាតិ អាហុ.

៩៣៣.

‘‘ឯតញ្ច ¶ សច្ចំ វចនំ ភវេយ្យ, យថា ឥទំ ភាសិតំ ព្រាហ្មណេហិ;

នាខត្តិយោ ជាតុ លភេថ រជ្ជំ, នាព្រាហ្មណោ មន្តបទានិ សិក្ខេ;

នាញ្ញត្រ វេស្សេហិ កសិំ ករេយ្យ, សុទ្ទោ ន មុច្ចេ បរបេសនាយ.

៩៣៤.

‘‘យស្មា ¶ ច ឯតំ វចនំ អភូតំ, មុសាវិមេ ឱទរិយា ភណន្តិ;

តទប្បបញ្ញា អភិសទ្ទហន្តិ, បស្សន្តិ តំ បណ្ឌិតា អត្តនាវ.

៩៣៥.

‘‘ខត្យា ហិ វេស្សានំ ពលិំ ហរន្តិ, អាទាយ សត្ថានិ ចរន្តិ ព្រាហ្មណា;

តំ តាទិសំ សង្ខុភិតំ បភិន្នំ, កស្មា ព្រហ្មា នុជ្ជុ ករោតិ លោកំ.

៩៣៦.

‘‘សចេ ហិ សោ ឥស្សរោ សព្ពលោកេ, ព្រហ្មា ពហូភូតបតី បជានំ;

កិំ សព្ពលោកំ វិទហី អលក្ខិំ, កិំ សព្ពលោកំ ន សុខិំ អកាសិ.

៩៣៧.

‘‘សចេ ¶ ហិ សោ ឥស្សរោ សព្ពលោកេ, ព្រហ្មា ពហូភូតបតី បជានំ;

មាយា មុសាវជ្ជមទេន ចាបិ, លោកំ អធម្មេន កិមត្ថមការិ.

៩៣៨.

‘‘សចេ ហិ សោ ឥស្សរោ សព្ពលោកេ, ព្រហ្មា ពហូភូតបតី បជានំ;

អធម្មិកោ ភូតបតី អរិដ្ឋ, ធម្មេ សតិ យោ វិទហី អធម្មំ.

៩៣៩.

‘‘កីដា បដង្គា ឧរគា ច ភេកា, គន្ត្វា កិមី សុជ្ឈតិ មក្ខិកា ច;

ឯតេបិ ធម្មា អនរិយរូបា, កម្ពោជកានំ វិតថា ពហូន’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ វេទជ្ឈគតានរិដ្ឋាតិ អរិដ្ឋ, ឥមានិ វេទាធិគមនានិ នាម ធីរានំ បរាជយសង្ខាតោ កលិគ្គាហោ, មគានំ ពាលានំ ជយសង្ខាតោ កដគ្គាហោ. មរីចិធម្មន្តិ ឥទញ្ហិ វេទត្តយំ មរីចិធម្មំ. តយិទំ អសមេក្ខិតត្តា យុត្តាយុត្តំ ¶ អជានន្តា ពាលា ឧទកសញ្ញាយ មគា មរីចិំ វិយ ភូតសញ្ញាយ អនវជ្ជសញ្ញាយ អត្តនោ វិនាសំ ឧបគច្ឆន្តិ. បញ្ញន្តិ ឯវរូបា បន មាយាកោដ្ឋាសា បញ្ញំ ញាណសម្បន្នំ បុរិសំ នាតិវហន្តិ ន វញ្ចេន្តិ. ភវន្តិ ទស្សាតិ ទ-ការោ ព្យញ្ជនសន្ធិមត្តំ, អស្ស ភូនហុនោ វុឌ្ឍិឃាតកស្ស មិត្តទុព្ភិនោ នរស្ស វេទា ន តាណត្ថាយ ភវន្តិ, បតិដ្ឋា ហោតុំ ន សក្កោន្តីតិ អត្ថោ. បរិចិណ្ណោ ច អគ្គីតិ អគ្គិ ច បរិចិណ្ណោ តិវិធេន ទុច្ចរិតទោសេន សទោសចិត្តំ បាបកម្មំ បុរិសំ ន តាយតិ ន រក្ខតិ.

សព្ពញ្ច មច្ចាតិ សចេបិ ហិ មច្ចា យត្តកំ លោកេ ទារុ អត្ថិ, តំ សព្ពំ សធនំ សភោគំ អត្តនោ ធនេន ច ភោគេហិ ច សទ្ធិំ តិណេន មិស្សំ កត្វា អាទីបេយ្យុំ. ឯវំ សព្ពម្បិ តំ តេហិ អាទីបិតំ ទហន្តោ អយំ អសមត្ថតេជោ អសទិសតេជោ តវ អគ្គិ ន តប្បេយ្យ. ឯវំ អតប្បនីយំ, ភាតិក, ទ្វិរសញ្ញុ ទ្វីហិ ជិវ្ហាហិ រសជាននសមត្ថោ កោ តំ សប្បិអាទីហិ សុភិក្ខំ សុហីតំ កយិរា, កោ សក្កុណេយ្យ កាតុំ. ឯវំ អតិត្តំ បនេតំ មហគ្ឃសំ សន្តប្បេត្វា កោ នាម ទេវលោកំ គមិស្សតិ, បស្ស យាវញ្ចេតំ ទុក្កថិតន្តិ. យោគយុត្តោតិ អរណិមថនយោគេន យុត្តោ ហុត្វា តំ បច្ចយំ លភិត្វាវ អគ្គិ សមោរោហតិ និព្ពត្តតិ. ឯវំ បរវាយាមេន ឧប្បជ្ជមានំ អចេតនំ តំ ត្វំ ‘‘ទេវោ’’តិ វទេសិ. ឥទម្បិ អភូតមេវ កថេសីតិ.

អគ្គិ មនុប្បវិដ្ឋោតិ អគ្គិ អនុបវិដ្ឋោ. នាមត្ថមានោតិ នាបិ អរណិហត្ថេន នរេន អមត្ថិយមានោ និព្ពត្តតិ. នាកម្មុនា ជាយតិ ជាតវេទោតិ ឯកស្ស កិរិយំ វិនា អត្តនោ ធម្មតាយ ឯវ ន ជាយតិ. សុស្សេយ្យុន្តិ អន្តោ អគ្គិនា សោសិយមានានិ វនានិ សុក្ខេយ្យុំ, អល្លានេវ ¶ ន សិយុំ. ភោជន្តិ ភោជេន្តោ. ធូមសិខិំ បតាបវន្តិ ធូមសិខាយ យុត្តំ បតាបវន្តំ. អង្គារិកាតិ អង្គារកម្មករា. លោណករាតិ លោណោទកំ បចិត្វា លោណការកា. សូទាតិ ភត្តការកា. សរីរទាហាតិ មតសរីរជ្ឈាបកា. បុញ្ញន្តិ ឯតេបិ សព្ពេ បុញ្ញមេវ ករេយ្យុំ.

អជ្ឈេនមគ្គិន្តិ អជ្ឈេនអគ្គិំ. ន កោចីតិ មន្តជ្ឈាយកា ព្រាហ្មណាបិ ហោន្តុ, កោចិ នរោ ធូមសិខិំ បតាបវន្តំ អគ្គិំ ភោជេន្តោ តប្បយិត្វាបិ បុញ្ញំ ¶ ន ករោតិ នាម. លោកាបចិតោ សមានោតិ តវ ទេវោលោកស្ស អបចិតោ បូជិតោ សមានោ. យទេវាតិ យំ អហិកុណបាទិំ បដិកុលំ ជេគុច្ឆំ មច្ចា ទូរតោ បរិវជ្ជេន្តិ. តទប្បសត្ថន្តិ តំ អប្បសត្ថំ, សម្ម, ទ្វិរសញ្ញុ កថំ កេន ការណេន បរិភុញ្ជេយ្យ. ទេវេសូតិ ឯកេ មនុស្សា សិខិម្បិ ទេវេសុ អញ្ញតរំ ទេវំ វទន្តិ. មិលក្ខូ បនាតិ អញ្ញាណា បន មិលក្ខូ ឧទកំ ‘‘ទេវោ’’តិ វទន្តិ. អសញ្ញកាយន្តិ ¶ អនិន្ទ្រិយពទ្ធំ អចិត្តកាយញ្ច សមានំ ឯតំ អចេតនំ បជានំ បចនាទិកម្មករំ វេស្សានរំ អគ្គិំ បរិចរិត្វា បាបានិ កម្មានិ ករោន្តោ លោកោ កថំ សុគតិំ គមិស្សតិ. ឥទំ តេ អតិវិយ ទុក្កថិតំ.

សព្ពាភិ ភូតាហុធ ជីវិកត្ថាតិ ឥមេ ព្រាហ្មណា អត្តនោ ជីវិកត្ថំ មហាព្រហ្មា សព្ពាភិភូតិ អាហំសុ, សព្ពោ លោកោ តេនេវ និម្មិតោតិ វទន្តិ. បុន អគ្គិស្ស ព្រហ្មា បរិចារកោតិបិ វទន្តិ. សោបិ កិរ អគ្គិំ ជុហតេវ. សព្ពានុភាវី ច វសីតិ សោ បន យទិ សព្ពានុភាវី ច វសី ច, អថ កិមត្ថំ សយំ អនិម្មិតោ ហុត្វា អត្តនាវ និម្មិតំ វន្ទិតា ភវេយ្យ. ឥទម្បិ តេ ទុក្កថិតមេវ. ហស្សន្តិ អរិដ្ឋ ព្រាហ្មណានំ វចនំ នាម ហសិតព្ពយុត្តកំ បណ្ឌិតានំ ន និជ្ឈានក្ខមំ. បកិរិំសូតិ ឥមេ ព្រាហ្មណា ឯវរូបំ មុសាវាទំ អត្តនោ សក្ការហេតុ បុព្ពេ បត្ថរិំសុ. សន្ធាបិតា ជន្តុភិ សន្តិធម្មន្តិ តេ ឯត្តកេន លាភសក្ការេ អបាតុភូតេ ជន្តូហិ សទ្ធិំ យោជេត្វា បាណវធបដិសំយុត្តំ អត្តនោ លទ្ធិធម្មសង្ខាតំ សន្តិធម្មំ សន្ធាបិតា, យញ្ញសុត្តំ នាម គន្ថយិំសូតិ អត្ថោ.

ឯតញ្ច សច្ចន្តិ យទេតំ តយា ‘‘អជ្ឈេនមរិយា’’តិអាទិ វុត្តំ, ឯតញ្ច សច្ចំ ភវេយ្យ. នាខត្តិយោតិ ឯវំ សន្តេ អខត្តិយោ រជ្ជំ នាម ន លភេយ្យ, អព្រាហ្មណោបិ មន្តបទានិ ន សិក្ខេយ្យ. មុសាវិមេតិ មុសាវ ឥមេ. ឱទរិយាតិ ឧទរនិស្សិតជីវិកា, ឧទរបូរណហេតុ វា. តទប្បបញ្ញាតិ តំ តេសំ វចនំ អប្បបញ្ញា. អត្តនាវាតិ បណ្ឌិតា បន តេសំ វចនំ ‘‘សទោស’’ន្តិ អត្តនាវ បស្សន្តិ. តាទិសន្តិ តថារូបំ. សង្ខុភិតន្តិ សង្ខុភិត្វា ព្រហ្មុនា ឋបិតមរិយាទំ ភិន្ទិត្វា ឋិតំ សង្ខុភិតំ វិភិន្ទំ លោកំ សោ តវព្រហ្មា កស្មា ឧជុំ ន ករោតិ ¶ . អលក្ខិន្តិ កិំការណា សព្ពលោកេ ទុក្ខំ វិទហិ. សុខិន្តិ កិំ នុ ឯកន្តសុខិមេវ សព្ពលោកំ ន ¶ អកាសិ, លោកវិនាសកោ ចោរោ មញ្ញេ តវ ព្រហ្មាតិ. មាយាតិ មាយាយ. អធម្មេន កិមត្ថមការីតិ ឥមិនា មាយាទិនា អធម្មេន កិំការណា លោកំ អនត្ថកិរិយាយំ សំយោជេសីតិ អត្ថោ. អរិដ្ឋាតិ អរិដ្ឋ, តវ ភូតបតិ អធម្មិកោ, យោ ទសវិធេ កុសលធម្មេ សតិ ធម្មមេវ អវិទហិត្វា អធម្មំ វិទហិ. កីដាតិអាទិ ឧបយោគត្ថេ បច្ចត្តំ. ឯតេ កីដាទយោ បាណេ ហន្ត្វា មច្ចោ សុជ្ឈតីតិ ឯតេបិ កម្ពោជរដ្ឋវាសីនំ ពហូនំ អនរិយានំ ធម្មា, តេ បន វិតថា, អធម្មាវ ធម្មាតិ វុត្តា. តេហិបិ តវ ព្រហ្មុនាវ និម្មិតេហិ ភវិតព្ពន្តិ.

ឥទានិ តេសំ វិតថភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ –

៩៤០.

‘‘សចេ ហិ សោ សុជ្ឈតិ យោ ហនាតិ, ហតោបិ សោ សគ្គមុបេតិ ឋានំ;

ភោវាទិ ¶ ភោវាទិន មារយេយ្យុំ, យេ ចាបិ តេសំ អភិសទ្ទហេយ្យុំ.

៩៤១.

‘‘នេវ មិគា ន បសូ នោបិ គាវោ, អាយាចន្តិ អត្តវធាយ កេចិ;

វិប្ផន្ទមានេ ឥធ ជីវិកត្ថា, យញ្ញេសុ បាណេ បសុមារភន្តិ.

៩៤២.

‘‘យូបុស្សនេ បសុពន្ធេ ច ពាលា, ចិត្តេហិ វណ្ណេហិ មុខំ នយន្តិ;

អយំ តេ យូបោ កាមទុហោ បរត្ថ, ភវិស្សតិ សស្សតោ សម្បរាយេ.

៩៤៣.

‘‘សចេ ច យូបេ មណិសង្ខមុត្តំ, ធញ្ញំ ធនំ រជតំ ជាតរូបំ;

សុក្ខេសុ កដ្ឋេសុ នវេសុ ចាបិ, សចេ ទុហេ តិទិវេ សព្ពកាមេ;

តេវិជ្ជសង្ឃាវ បុថូ យជេយ្យុំ, អព្រាហ្មណំ កញ្ចិ ន យាជយេយ្យុំ.

៩៤៤.

‘‘កុតោ ¶ ច យូបេ មណិសង្ខមុត្តំ, ធញ្ញំ ធនំ រជតំ ជាតរូបំ;

សុក្ខេសុ កដ្ឋេសុ នវេសុ ចាបិ, កុតោ ទុហេ តិទិវេ សព្ពកាមេ.

៩៤៥.

‘‘សឋា ច លុទ្ទា ច បលុទ្ធពាលា, ចិត្តេហិ វណ្ណេហិ មុខំ នយន្តិ;

អាទាយ អគ្គិំ មម ទេហិ វិត្តំ, តតោ សុខី ហោហិសិ សព្ពកាមេ.

៩៤៦.

‘‘តមគ្គិហុត្តំ ¶ សរណំ បវិស្ស, ចិត្តេហិ វណ្ណេហិ មុខំ នយន្តិ;

ឱរោបយិត្វា កេសមស្សុំ នខញ្ច, វេទេហិ វិត្តំ អតិគាឡ្ហយន្តិ.

៩៤៧.

‘‘កាកា ឧលូកំវ រហោ លភិត្វា, ឯកំ សមានំ ពហុកា សមេច្ច;

អន្នានិ ¶ ភុត្វា កុហកា កុហិត្វា, មុណ្ឌំ ករិត្វា យញ្ញបថោស្សជន្តិ.

៩៤៨.

‘‘ឯវញ្ហិ សោ វញ្ចិតោ ព្រាហ្មណេហិ, ឯកោ សមានោ ពហុកា សមេច្ច;

តេ យោគយោគេន វិលុម្បមានា, ទិដ្ឋំ អទិដ្ឋេន ធនំ ហរន្តិ.

៩៤៩.

‘‘អកាសិយា រាជូហិវានុសិដ្ឋា, តទស្ស អាទាយ ធនំ ហរន្តិ;

តេ តាទិសា ចោរសមា អសន្តា, វជ្ឈា ន ហញ្ញន្តិ អរិដ្ឋ លោកេ.

៩៥០.

‘‘ឥន្ទស្ស ពាហារសិ ទក្ខិណាតិ, យញ្ញេសុ ឆិន្ទន្តិ បលាសយដ្ឋិំ;

តំ ចេបិ សច្ចំ មឃវា ឆិន្នពាហុ, កេនស្ស ឥន្ទោ អសុរេ ជិនាតិ.

៩៥១.

‘‘តញ្ចេវ ¶ តុច្ឆំ មឃវា សមង្គី, ហន្តា អវជ្ឈោ បរមោ ស ទេវោ;

មន្តា ឥមេ ព្រាហ្មណា តុច្ឆរូបា, សន្ទិដ្ឋិកា វញ្ចនា ឯស លោកេ.

៩៥២.

‘‘មាលាគិរិ ហិមវា យោ ច គិជ្ឈោ, សុទស្សនោ និសភោ កុវេរុ;

ឯតេ ច អញ្ញេ ច នគា មហន្តា, ចិត្យា កតា យញ្ញករេហិ មាហុ.

៩៥៣.

‘‘យថាបការានិ ហិ ឥដ្ឋកានិ, ចិត្យា កតា យញ្ញករេហិ មាហុ;

ន បព្ពតា ហោន្តិ តថាបការា, អញ្ញា ទិសា អចលា តិដ្ឋសេលា.

៩៥៤.

‘‘ន ឥដ្ឋកា ហោន្តិ សិលា ចិរេន, ន តត្ថ សញ្ជាយតិ អយោ ន លោហំ;

យញ្ញញ្ច ¶ ឯតំ បរិវណ្ណយន្តា, ចិត្យា កតា យញ្ញករេហិ មាហុ.

៩៥៥.

‘‘អជ្ឈាយកំ មន្តគុណូបបន្នំ, តបស្សិនំ ‘យាចយោគោ’តិធាហុ;

តីរេ សមុទ្ទស្សុទកំ សជន្តំ, តំ សាគរជ្ឈោហរិ តេនាបេយ្យោ.

៩៥៦.

‘‘បរោសហស្សម្បិ ¶ សមន្តវេទេ, មន្តូបបន្នេ នទិយោ វហន្តិ;

ន តេន ព្យាបន្នរសូទកា ន, កស្មា សមុទ្ទោ អតុលោ អបេយ្យោ.

៩៥៧.

‘‘យេ កេចិ កូបា ឥធ ជីវលោកេ, លោណូទកា កូបខណេហិ ខាតា;

ន ព្រាហ្មណជ្ឈោហរណេន តេសុ, អាបោ អបេយ្យោ ទ្វិរសញ្ញុ មាហុ.

៩៥៨.

‘‘បុរេ ¶ បុរត្ថា កា កស្ស ភរិយា, មនោ មនុស្សំ អជនេសិ បុព្ពេ;

តេនាបិ ធម្មេន ន កោចិ ហីនោ, ឯវម្បិ វោស្សគ្គវិភង្គមាហុ.

៩៥៩.

‘‘ចណ្ឌាលបុត្តោបិ អធិច្ច វេទេ, ភាសេយ្យ មន្តេ កុសលោ មតីមា;

ន តស្ស មុទ្ធាបិ ផលេយ្យ សត្តធា, មន្តា ឥមេ អត្តវធាយ កតា.

៩៦០.

‘‘វាចាកតា គិទ្ធិកតា គហីតា, ទុម្មោចយា កព្យបថានុបន្នា;

ពាលាន ចិត្តំ វិសមេ និវិដ្ឋំ, តទប្បបញ្ញា អភិសទ្ទហន្តិ.

៩៦១.

‘‘សីហស្ស ព្យគ្ឃស្ស ច ទីបិនោ ច, ន វិជ្ជតី បោរិសិយំ ពលេន;

មនុស្សភាវោ ច គវំវ បេក្ខោ, ជាតី ហិ តេសំ អសមា សមានា.

៩៦២.

‘‘សចេ ¶ ច រាជា បថវិំ វិជិត្វា, សជីវវា អស្សវបារិសជ្ជោ;

សយមេវ សោ សត្តុសង្ឃំ វិជេយ្យ, តស្សប្បជា និច្ចសុខី ភវេយ្យ.

៩៦៣.

‘‘ខត្តិយមន្តា ច តយោ ច វេទា, អត្ថេន ឯតេ សមកា ភវន្តិ;

តេសញ្ច អត្ថំ អវិនិច្ឆិនិត្វា, ន ពុជ្ឈតី ឱឃបថំវ ឆន្នំ.

៩៦៤.

‘‘ខត្តិយមន្តា ច តយោ ច វេទា, អត្ថេន ឯតេ សមកា ភវន្តិ;

លាភោ អលាភោ អយសោ យសោ ច, សព្ពេវ តេសំ ចតុន្នញ្ច ធម្មា.

៩៦៥.

‘‘យថាបិ ¶ ឥព្ភា ធនធញ្ញហេតុ, កម្មានិ ករោន្តិ បុថូ បថព្យា;

តេវិជ្ជសង្ឃា ច តថេវ អជ្ជ, កម្មានិ ករោន្តិ បុថូ បថព្យា.

៩៦៦.

‘‘ឥព្ភេហិ ¶ យេ តេ សមកា ភវន្តិ, និច្ចុស្សុកា កាមគុណេសុ យុត្តា;

កម្មានិ ករោន្តិ បុថូ បថព្យា, តទប្បបញ្ញា ទ្វិរសញ្ញុរា តេ’’តិ.

តត្ថ ភោវាទីតិ ព្រាហ្មណា. ភោវាទិន មារយេយ្យុន្តិ ព្រាហ្មណមេវ មារេយ្យុំ. យេ ចាបីតិ យេបិ ព្រាហ្មណានំ តំ វចនំ សទ្ទហេយ្យុំ, តេ អត្តនោ ឧបដ្ឋាកេយេវ ច ព្រាហ្មណេ ច មារេយ្យុំ. ព្រាហ្មណា បន ព្រាហ្មណេ ច ឧបដ្ឋាកេ ច អមារេត្វា នានប្បការេ តិរច្ឆានេយេវ មារេន្តិ. ឥតិ តេសំ វចនំ មិច្ឆា. កេចីតិ យញ្ញេសុ នោ មារេថ, មយំ សគ្គំ គមិស្សាមាតិ អាយាចន្តា កេចិ នត្ថិ. បាណេ បសុមារភន្តីតិ មិគាទយោ បាណេ ច បសូ ច វិប្ផន្ទមានេ ជីវិកត្ថាយ មារេន្តិ. មុខំ នយន្តីតិ ឯតេសុ យូបុស្សនេសុ បសុពន្ធេសុ ឥមស្មិំ តេ យូបេ សព្ពំ មណិសង្ខមុត្តំ ធញ្ញំ ធនំ រជតំ ជាតរូបំ សន្និហិតំ, អយំ តេ យូបោ បរត្ថ បរលោកេ កាមទុហោ ភវិស្សតិ, សស្សតភាវំ អាវហិស្សតីតិ ចិត្រេហិ ការណេហិ មុខំ បសាទេន្តិ, តំ តំ វត្វា មិច្ឆាគាហំ ¶ គាហេន្តីតិ អត្ថោ.

សចេ ចាតិ សចេ ច យូបេ វា សេសកដ្ឋេសុ វា ឯតំ មណិអាទិកំ ភវេយ្យ, តិទិវេ វា សព្ពកាមទុហោ អស្ស, តេវិជ្ជសង្ឃាវ បុថូ ហុត្វា យញ្ញំ យជេយ្យុំ ពហុធនតាយ ចេវ សគ្គកាមតាយ ច, អញ្ញំ អព្រាហ្មណំ ន យាជេយ្យុំ. យស្មា បន អត្តនោ ធនំ បច្ចាសីសន្តា អញ្ញម្បិ យជាបេន្តិ, តស្មា អភូតវាទិនោតិ វេទិតព្ពា. កុតោ ចាតិ ឯតស្មិញ្ច យូបេ វា សេសកដ្ឋេសុ វា កុតោ ឯតំ មណិអាទិកំ អវិជ្ជមានមេវ, កុតោ តិទិវេ សព្ពកាមេ ទុហិស្សតិ. សព្ពថាបិ អភូតមេវ តេសំ វចនំ.

សឋា ¶ ច លុទ្ទា ច បលុទ្ធពាលាតិ អរិដ្ឋ, ឥមេ ព្រាហ្មណា នាម កេរាដិកា ចេវ និក្ករុណា ច, តេ ពាលា លោកំ បលោភេត្វា ឧបលោភេត្វា ចិត្រេហិ ការណេហិ មុខំ បសាទេន្តិ. សព្ពកាមេតិ អគ្គិំ អាទាយ ត្វញ្ច ជូហ, អម្ហាកញ្ច វិត្តំ ទេហិ, តតោ សព្ពកាមេ លភិត្វា សុខី ហោហិសិ.

តមគ្គិហុត្តំ សរណំ បវិស្សាតិ តំ រាជានំ វា រាជមហាមត្តំ វា អាទាយ អគ្គិជុហនដ្ឋានំ គេហំ បវិសិត្វា. ឱរោបយិត្វាតិ ចិត្រានិ ការណានិ វទន្តា កេសមស្សុំ នខេ ច ឱរោបយិត្វា. អតិគាឡ្ហយន្តីតិ វុត្តតាយ តយោ វេទេ និស្សាយ ‘‘ឥទំ ទាតព្ពំ, ឥទំ កត្តព្ព’’ន្តិ វទន្តា វេទេហិ តស្ស សន្តកំ វិត្តំ អតិគាឡ្ហយន្តិ វិនាសេន្តិ វិទ្ធំសេន្តិ.

អន្នានិ ¶ ភុត្វា កុហកា កុហិត្វាតិ តេ កុហកា នានប្បការំ កុហកកម្មំ កត្វា សមេច្ច សមាគន្ត្វា យញ្ញំ វណ្ណេត្វា វញ្ចេត្វា តស្ស សន្តកំ នានគ្គរសភោជនំ ភុញ្ជិត្វា អថ នំ មុណ្ឌកំ កត្វា យញ្ញបថេ ឱស្សជន្តិ, តំ គហេត្វា ពហិយញ្ញាវាដំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ.

យោគយោគេនាតិ តេ ព្រាហ្មណា តំ ឯកំ ពហុកា សមេច្ច តេន តេន យោគេន តាយ តាយ យុត្តិយា វិលុម្បមានា ទិដ្ឋំ បច្ចក្ខំ តស្ស ធនំ អទិដ្ឋេន ទេវលោកេន អទិដ្ឋំ ទេវលោកំ វណ្ណេត្វា អាហរណដ្ឋានំ កត្វា ហរន្តិ. អកាសិយា រាជូហិវានុសិដ្ឋាតិ ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច ពលិំ គណ្ហថា’’តិ រាជូហិ អនុសិដ្ឋា អកាសិយសង្ខាតា រាជបុរិសា វិយ. តទស្សាតិ តំ អស្ស ធនំ អាទាយ ហរន្តិ. ចោរសមាតិ អភូតពលិគ្គាហកា សន្ធិច្ឆេទកចោរសទិសា អសប្បុរិសា. វជ្ឈាតិ វធារហា ឯវរូបា បាបធម្មា ឧទានិ លោកេ ន ហញ្ញន្តិ.

ពាហារសីតិ ពាហា អសិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឥទម្បិ អរិដ្ឋ, ព្រាហ្មណានំ មុសាវាទំ បស្ស. តេ កិរ យញ្ញេសុ មហតិំ បលាសយដ្ឋិំ ‘‘ឥន្ទស្ស ពាហា អសិ ទក្ខិណា’’តិ វត្វា ឆិន្ទន្តិ. តញ្ចេ ឯតេសំ វចនំ សច្ចំ, អថ ឆិន្នពាហុ សមានោ កេនស្ស ពាហុពលេន ឥន្ទោ អសុរេ ជិនាតីតិ. សមង្គីតិ ពាហុសមង្គី អច្ឆិន្នពាហុ អរោគោយេវ. ហន្តាតិ អសុរានំ ហន្តា. បរមោតិ ឧត្តមោ បុញ្ញិទ្ធិយា សមន្នាគតោ អញ្ញេសំ អវជ្ឈោ. ព្រាហ្មណាតិ ព្រាហ្មណានំ. តុច្ឆរូបាតិ តុច្ឆសភាវា និប្ផលា ¶ . វញ្ចនាតិ យេ ច តេ ព្រាហ្មណានំ មន្តា នាម, ឯសា លោកេ សន្ទិដ្ឋិកា វញ្ចនា.

យថាបការានីតិ យាទិសានិ ឥដ្ឋកានិ គហេត្វា យញ្ញករេហិ ចិត្យា កតាតិ វទន្តិ. តិដ្ឋសេលាតិ បព្ពតា ហិ អចលា តិដ្ឋា ន ឧបចិតា ឯកគ្ឃនា សិលាមយា ច. ឥដ្ឋកានិ ចលានិ ន ឯកគ្ឃនានិ ន សិលាមយានិ. បរិវណ្ណយន្តាតិ ឯតំ ¶ យញ្ញំ វណ្ណេន្តា ព្រាហ្មណា.

សមន្តវេទេតិ បរិបុណ្ណវេទេ ព្រាហ្មណេ. វហន្តីតិ សោតេសុបិ អាវដ្ដេសុបិ បតិតេ វហន្តិ, និមុជ្ជាបេត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេន្តិ. ន តេន ព្យាបន្នរសូទកា នាតិ ឯត្ថ ឯកោ ន-ការោ បុច្ឆនត្ថោ ហោតិ. ននុ តេន ព្យាបន្នរសូទកា នទិយោតិ តំ បុច្ឆន្តោ ឯវមាហ. កស្មាតិ កេន ការណេន តាវ មហាសមុទ្ទោវ អបេយ្យោ កតោ, កិំ មហាព្រហ្មា យមុនាទីសុ នទីសុ ឧទកំ អបេយ្យំ កាតុំ ន សក្កោតិ, សមុទ្ទេយេវ សក្កោតីតិ. ទ្វិរសញ្ញុ មាហូតិ ទ្វិរសញ្ញូ អហុ, ជាតោតិ អត្ថោ.

បុរេ ¶ បុរត្ថាតិ ឥតោ បុរេ បុព្ពេ បុរត្ថា បឋមកប្បិកកាលេ. កា កស្ស ភរិយាតិ កា កស្ស ភរិយា នាម. តទា ហិ ឥត្ថិលិង្គមេវ នត្ថិ, បច្ឆា មេថុនធម្មវសេន មាតាបិតរោ នាម ជាតា. មនោ មនុស្សន្តិ តទា ហិ មនោយេវ មនុស្សំ ជនេសិ, មនោមយាវ សត្តា និព្ពត្តិំសូតិ អត្ថោ. តេនាបិ ធម្មេនាតិ តេនាបិ ការណេន តេន សភាវេន ន កោចិ ជាតិយា ហីនោ. ន ហិ តទា ខត្តិយាទិភេទោ អត្ថិ, តស្មា យំ ព្រាហ្មណា វទន្តិ ‘‘ព្រាហ្មណាវ ជាតិយា សេដ្ឋា, ឥតរេ ហីនា’’តិ, តំ មិច្ឆា. ឯវម្បីតិ ឯវំ វត្តមានេ លោកេ បោរាណកវត្តំ ជហិត្វា បច្ឆា អត្តនា សម្មន្និត្វា កតានំ វសេន ខត្តិយាទយោ ចត្តារោ កោដ្ឋាសា ជាតា, ឯវម្បិ វោស្សគ្គវិភង្គមាហុ, អត្តនា កតេហិ កម្មវោស្សគ្គេហិ តេសំ សត្តានំ ឯកច្ចេ ខត្តិយា ជាតា, ឯកច្ចេ ព្រាហ្មណាទយោតិ ឥមំ វិភាគំ កថេន្តិ, តស្មា ‘‘ព្រាហ្មណាវ សេដ្ឋា’’តិ វចនំ មិច្ឆា.

សត្តធាតិ យទិ មហាព្រហ្មុនា ព្រាហ្មណានញ្ញេវ តយោ វេទា ទិន្នា, ន អញ្ញេសំ, ចណ្ឌាលស្ស មន្តេ ភាសន្តស្ស មុទ្ធា សត្តធា ផលេយ្យ, ន ¶ ច ផលតិ, តស្មា ឥមេហិ ព្រាហ្មណេហិ អត្តវធាយ មន្តា កតា, អត្តនោយេវ នេសំ មុសាវាទិតំ បកាសេន្តា គុណវធំ ករោន្តិ. វាចាកតាតិ ឯតេ មន្តា នាម មុសាវាទេន ចិន្តេត្វា កតា. គិទ្ធិកតា គហីតាតិ លាភគិទ្ធិកតាយ ព្រាហ្មណេហិ គហិតា. ទុម្មោចយាតិ មច្ឆេន គិលិតពលិសោ វិយ ទុម្មោចយា. កព្យបថានុបន្នាតិ កព្យាការកព្រាហ្មណានំ វចនបថំ អនុបន្នា អនុគតា. តេ ហិ យថា ឥច្ឆន្តិ, តថា មុសា វត្វា ពន្ធន្តិ. ពាលានន្តិ តេសញ្ហិ ពាលានំ ចិត្តំ វិសមេ និវិដ្ឋំ, តំ អញ្ញេ អប្បបញ្ញាវ អភិសទ្ទហន្តិ.

បោរិសិយំពលេនាតិ បោរិសិយសង្ខាតេន ពលេន. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យំ ឯតេសំ សីហាទីនំ បុរិសថាមសង្ខាតំ បោរិសិយពលំ, តេន ពលេន សមន្នាគតោ ព្រាហ្មណោ នាម នត្ថិ, សព្ពេ ឥមេហិ តិរច្ឆានេហិបិ ហីនាយេវាតិ. មនុស្សភាវោ ច គវំវ បេក្ខោតិ អបិច យោ ឯតេសំ មនុស្សភាវោ, សោ គុន្នំ វិយ បេក្ខិតព្ពោ. កិំការណា? ជាតិ ហិ តេសំ អសមា សមានា. តេសញ្ហិ ព្រាហ្មណានំ ទុប្បញ្ញតាយ គោហិ សទ្ធិំ សមានជាតិយេវ អសមា. អញ្ញមេវ ហិ គុន្នំ សណ្ឋានំ, អញ្ញំ តេសន្តិ. ឯតេន ព្រាហ្មណេ តិរច្ឆានេសុ សីហាទីហិ សមេបិ អកត្វា គោរូបសមេវ ករោតិ.

សចេ ច រាជាតិ អរិដ្ឋ, យទិ មហាព្រហ្មុនា ទិន្នភាវេន ខត្តិយោវ បថវិំ វិជិត្វា. សជីវវាតិ សហជីវីហិ អមច្ចេហិ សមន្នាគតោ. អស្សវបារិសជ្ជោតិ អត្តនោ ឱវាទករបរិសាវចរោវ សិយា, អថស្ស បរិសាយ យុជ្ឈិត្វា ¶ រជ្ជំ កាតព្ពំ នាម ន ភវេយ្យ ¶ . សយមេវ សោ ឯកកោវ សត្តុសង្ឃំ វិជេយ្យ, ឯវំ សតិ យុទ្ធេ ទុក្ខាភាវេន តស្ស បជា និច្ចសុខី ភវេយ្យ, ឯតញ្ច នត្ថិ. តស្មា តេសំ វចនំ មិច្ឆា.

ខត្តិយមន្តាតិ រាជសត្ថញ្ច តយោ ច វេទា អត្តនោ អាណាយ រុចិយា ‘‘ឥទមេវ កត្តព្ព’’ន្តិ បវត្តត្តា អត្ថេន ឯតេ សមកា ភវន្តិ. អវិនិច្ឆិនិត្វាតិ តេសំ ខត្តិយមន្តានំ ខត្តិយោបិ វេទានំ ព្រាហ្មណោបិ អត្ថំ អវិនិច្ឆិនិត្វា អាណាវសេនេវ ឧគ្គណ្ហន្តោ តំ អត្ថំ ឧទកោឃេន ឆន្នមគ្គំ វិយ ន ពុជ្ឈតិ.

អត្ថេន ¶ ឯតេតិ វញ្ចនត្ថេន ឯតេ សមកា ភវន្តិ. កិំការណា? ព្រាហ្មណាវ សេដ្ឋា, អញ្ញេ វណ្ណា ហីនាតិ វទន្តិ. យេ ច តេ លាភាទយោ លោកធម្មា, សព្ពេវ តេសំ ចតុន្នម្បិ វណ្ណានំ ធម្មា. ឯកសត្តោបិ ឯតេហិ មុត្តកោ នាម នត្ថិ. ឥតិ ព្រាហ្មណា លោកធម្មេហិ អបរិមុត្តាវ សមានា ‘‘សេដ្ឋា មយ’’ន្តិ មុសា កថេន្តិ.

ឥព្ភាតិ គហបតិកា. តេវិជ្ជសង្ឃា ចាតិ ព្រាហ្មណាបិ តថេវ បុថូនិ កសិគោរក្ខាទីនិ កម្មានិ ករោន្តិ. និច្ចុស្សុកាតិ និច្ចំ ឧស្សុក្កជាតា ឆន្ទជាតា. តទប្បបញ្ញា ទ្វិរសញ្ញុរា តេតិ តស្មា ភាតិក, ទ្វិរសញ្ញុ និប្បញ្ញា ព្រាហ្មណា, អារា តេ ធម្មតោ. បោរាណកា ហិ ព្រាហ្មណធម្មា ឯតរហិ សុនខេសុ សន្ទិស្សន្តីតិ.

ឯវំ មហាសត្តោ តស្ស វាទំ ភិន្ទិត្វា អត្តនោ វាទំ បតិដ្ឋាបេសិ. តស្ស ធម្មកថំ សុត្វា សព្ពា នាគបរិសា សោមនស្សជាតា អហេសុំ. មហាសត្តោ នេសាទព្រាហ្មណំ នាគភវនា នីហរាបេសិ, បរិភាសមត្តម្បិស្ស នាកាសិ. សាគរព្រហ្មទត្តោបិ ឋបិតទិវសំ អនតិក្កមិត្វា ចតុរង្គិនិយា សេនាយ សហ បិតុ វសនដ្ឋានំ អគមាសិ. មហាសត្តោបិ ‘‘មាតុលញ្ច អយ្យកញ្ច បស្សិស្សាមី’’តិ ភេរិំ ចរាបេត្វា មហន្តេន សិរិសោភគ្គេន យមុនាតោ ឧត្តរិត្វា តមេវ អស្សមបទំ អារព្ភ បាយាសិ. អវសេសា ភាតរោ ចស្ស មាតាបិតរោ ច បច្ឆតោ បាយិំសុ. តស្មិំ ខណេ សាគរព្រហ្មទត្តោ មហាសត្តំ មហតិយា បរិសាយ អាគច្ឆន្តំ អសញ្ជានិត្វា បិតរំ បុច្ឆន្តោ អាហ –

៩៦៧.

‘‘កស្ស ភេរី មុទិង្គា ច, សង្ខា បណវទិន្ទិមា;

បុរតោ បដិបន្នានិ, ហាសយន្តា រថេសភំ.

៩៦៨.

‘‘កស្ស ¶ កញ្ចនបដ្ដេន, បុថុនា វិជ្ជុវណ្ណិនា;

យុវា កលាបសន្នទ្ធោ, កោ ឯតិ សិរិយា ជលំ.

៩៦៩.

‘‘ឧក្កាមុខបហដ្ឋំវ, ខទិរង្គារសន្និភំ;

មុខញ្ច រុចិរា ភាតិ, កោ ឯតិ សិរិយា ជលំ.

៩៧០.

‘‘កស្ស ¶ ជម្ពោនទំ ឆត្តំ, សសលាកំ មនោរមំ;

អាទិច្ចរំសាវរណំ, កោ ឯតិ សិរិយា ជលំ.

៩៧១.

‘‘កស្ស ¶ អង្គំ បរិគ្គយ្ហ, វាលពីជនិមុត្តមំ;

ឧភតោ វរបុញ្ញស្ស, មុទ្ធនិ ឧបរូបរិ.

៩៧២.

‘‘កស្ស បេខុណហត្ថានិ, ចិត្រានិ ច មុទូនិ ច;

កញ្ចនមណិទណ្ឌានិ, ចរន្តិ ទុភតោ មុខំ.

៩៧៣.

‘‘ខទិរង្គារវណ្ណាភា, ឧក្កាមុខបហំសិតា;

កស្សេតេ កុណ្ឌលា វគ្គូ, សោភន្តិ ទុភតោ មុខំ.

៩៧៤.

‘‘កស្ស វាតេន ឆុបិតា, និទ្ធន្តា មុទុកាឡកា;

សោភយន្តិ នលាដន្តំ, នភា វិជ្ជុរិវុគ្គតា.

៩៧៥.

‘‘កស្ស ឯតានិ អក្ខីនិ, អាយតានិ បុថូនិ ច;

កោ សោភតិ វិសាលក្ខោ, កស្សេតំ ឧណ្ណជំ មុខំ.

៩៧៦.

‘‘កស្សេតេ លបនជាតា, សុទ្ធា សង្ខវរូបមា;

ភាសមានស្ស សោភន្តិ, ទន្តា កុប្បិលសាទិសា.

៩៧៧.

‘‘កស្ស លាខារសសមា, ហត្ថបាទា សុខេធិតា;

កោ សោ ពិម្ពោដ្ឋសម្បន្នោ, ទិវា សូរិយោវ ភាសតិ.

៩៧៨.

‘‘ហិមច្ចយេ ¶ ហិមវតិ, មហាសាលោវ បុប្ផិតោ;

កោ សោ ឱទាតបាវារោ, ជយំ ឥន្ទោវ សោភតិ.

៩៧៩.

‘‘សុវណ្ណបីឡកាកិណ្ណំ, មណិទណ្ឌវិចិត្តកំ;

កោ សោ បរិសមោគយ្ហ, ឦសំ ខគ្គំ បមុញ្ចតិ.

៩៨០.

‘‘សុវណ្ណវិកតា ចិត្តា, សុកតា ចិត្តសិព្ពនា;

កោ សោ ឱមុញ្ចតេ បាទា, នមោ កត្វា មហេសិនោ’’តិ.

តត្ថ បដិបន្នានីតិ កស្សេតានិ តូរិយានិ បុរតោ បដិបន្នានិ. ហាសយន្តាតិ ឯតំ រាជានំ ហាសយន្តា. កស្ស កញ្ចនបដ្ដេនាតិ កស្ស នលាដន្តេ ពន្ធេន ឧណ្ហីសបដ្ដេន វិជ្ជុយា មេឃមុខំ វិយ មុខំ បជ្ជោតតីតិ បុច្ឆតិ. យុវា កលាបសន្នទ្ធោតិ តរុណោ សន្នទ្ធកលាបោ. ឧក្កាមុខបហដ្ឋំវាតិ កម្មារុទ្ធនេ បហដ្ឋសុវណ្ណំ វិយ. ខទិរង្គារសន្និភន្តិ អាទិត្តខទិរង្គារសន្និភំ. ជម្ពោនទន្តិ រត្តសុវណ្ណមយំ. អង្គំ បរិគ្គយ្ហាតិ ចាមរិគាហកេន ¶ អង្គេន បរិគ្គហិតា ហុត្វា. វាលពីជនិមុត្តមន្តិ ឧត្តមំ វាលពីជនិំ. បេខុណហត្ថានីតិ មោរបិញ្ឆហត្ថកានិ. ចិត្រានីតិ សត្តរតនចិត្រានិ. កញ្ចនមណិទណ្ឌានីតិ តបនីយសុវណ្ណេន ច មណីហិ ¶ ច ខណិតទណ្ឌានិ. ទុភតោ មុខន្តិ មុខស្ស ឧភយបស្សេសុ ចរន្តិ.

វាតេន ឆុបិតាតិ វាតបហដា. និទ្ធន្តាតិ សិនិទ្ធអន្តា. នលាដន្តន្តិ កស្សេតេ ឯវរូបា កេសា នលាដន្តំ ឧបសោភេន្តិ. នភា វិជ្ជុរិវុគ្គតាតិ នភតោ ឧគ្គតា វិជ្ជុ វិយ. ឧណ្ណជន្តិ កញ្ចនាទាសោ វិយ បរិបុណ្ណំ. លបនជាតាតិ មុខជាតា. កុប្បិលសាទិសាតិ មន្ទាលកមកុលសទិសា. សុខេធិតាតិ សុខបរិហដា. ជយំ ឥន្ទោវាតិ ជយំ បត្តោ ឥន្ទោ វិយ. សុវណ្ណបីឡកាកិណ្ណន្តិ សុវណ្ណបីឡកាហិ អាកិណ្ណំ. មណិទណ្ឌវិចិត្តកន្តិ មណីហិ ថរុម្ហិ វិចិត្តកំ. សុវណ្ណវិកតាតិ សុវណ្ណខចិតា. ចិត្តាតិ សត្តរតនវិចិត្តា. សុកតាតិ សុដ្ឋុ និដ្ឋិតា. ចិត្តសិព្ពនាតិ ចិត្រសិព្ពិនិយោ. កោ សោ ឱមុញ្ចតេ បាទាតិ កោ ឯស បាទតោ ឯវរូបា បាទុកា ឱមុញ្ចតីតិ.

ឯវំ បុត្តេន សាគរព្រហ្មទត្តេន បុដ្ឋោ ឥទ្ធិមា អភិញ្ញាលាភី តាបសោ ‘‘តាត, ឯតេ ធតរដ្ឋរញ្ញោ បុត្តា តវ ភាគិនេយ្យនាគា’’តិ អាចិក្ខន្តោ គាថមាហ –

៩៨១.

‘‘ធតរដ្ឋា ¶ ហិ តេ នាគា, ឥទ្ធិមន្តោ យសស្សិនោ;

សមុទ្ទជាយ ឧប្បន្នា, នាគា ឯតេ មហិទ្ធិកា’’តិ.

ឯវំ តេសំ កថេន្តានញ្ញេវ នាគបរិសា បត្វា តាបសស្ស បាទេ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. សមុទ្ទជាបិ បិតរំ វន្ទិត្វា រោទិត្វា នាគបរិសាយ សទ្ធិំ នាគភវនមេវ គតា. សាគរព្រហ្មទត្តោបិ តត្ថេវ កតិបាហំ វសិត្វា ពារាណសិមេវ គតោ. សមុទ្ទជា នាគភវនេយេវ កាលមកាសិ. ពោធិសត្តោ យាវជីវំ សីលំ រក្ខិត្វា ឧបោសថកម្មំ កត្វា អាយុបរិយោសានេ សទ្ធិំ បរិសាយ សគ្គបុរំ បូរេសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘ឯវំ ឧបាសកា បោរាណកបណ្ឌិតា អនុប្បន្នេបិ ពុទ្ធេ ឯវរូបំ នាម សម្បត្តិំ បហាយ ឧបោសថកម្មំ ករិំសុយេវា’’តិ ¶ វត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ ឧបាសកា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ. តទា មាតាបិតរោ មហារាជកុលានិ អហេសុំ, នេសាទព្រាហ្មណោ ទេវទត្តោ, សោមទត្តោ អានន្ទោ, អជមុខី ឧប្បលវណ្ណា, សុទស្សនោ សារិបុត្តោ, សុភោគោ មោគ្គល្លានោ, កាណារិដ្ឋោ សុនក្ខត្តោ, ភូរិទត្តោ បន អហមេវ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អហោសិន្តិ.

ភូរិទត្តជាតកវណ្ណនា ឆដ្ឋានិដ្ឋិតា.

[៥៤៤] ៧. ចន្ទកុមារជាតកវណ្ណនា

រាជាសិ ¶ ¶ លុទ្ទកម្មោតិ ឥទំ សត្ថា គិជ្ឈកូដេ វិហរន្តោ ទេវទត្តំ អារព្ភ កថេសិ. តស្ស វត្ថុ សង្ឃភេទកក្ខន្ធកេ អាគតមេវ. តំ តស្ស បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ យាវ ពិម្ពិសាររញ្ញោ មរណា តត្ថាគតនយេនេវ វេទិតព្ពំ. តំ បន មារាបេត្វា ទេវទត្តោ អជាតសត្តុំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘មហារាជ, តវ មនោរថោ មត្ថកំ បត្តោ, មម មនោរថោ តាវ ន បាបុណាតី’’តិ អាហ. ‘‘កោ បន តេ, ភន្តេ, មនោរថោ’’តិ? ‘‘ននុ ទសពលំ មារេត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ. ‘‘អម្ហេហេត្ថ កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? ‘‘មហារាជ, ធនុគ្គហេ សន្និបាតាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ រាជា អក្ខណវេធីនំ ធនុគ្គហានំ បញ្ចសតានិ សន្និបាតាបេត្វា តតោ ឯកតិំស ជនេ ឧច្ចិនិត្វា ថេរស្ស សន្តិកំ បាហេសិ. សោ តេសំ ជេដ្ឋកំ អាមន្តេត្វា ‘‘អាវុសោ សមណោ គោតមោ គិជ្ឈកូដេ វិហរតិ, អសុកស្មិំ នាម ទិវាដ្ឋានេ ចង្កមតិ. ត្វំ តត្ថ គន្ត្វា តំ វិសបីតេន សល្លេន វិជ្ឈិត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេត្វា អសុកេន នាម មគ្គេន ឯហី’’តិ វត្វា បេសេត្វា តស្មិំ មគ្គេ ទ្វេ ធនុគ្គហេ ឋបេសិ ‘‘តុម្ហាកំ ឋិតមគ្គេន ឯកោ បុរិសោ អាគមិស្សតិ, តំ តុម្ហេ ជីវិតា វោរោបេត្វា អសុកេន នាម មគ្គេន ឯថា’’តិ, តស្មិំ មគ្គេ ចត្តារោ បុរិសេ ឋបេសិ ‘‘តុម្ហាកំ ឋិតមគ្គេន ទ្វេ បុរិសា អាគមិស្សន្តិ, តុម្ហេ តេ ជីវិតា វោរោបេត្វា អសុកេន នាម មគ្គេន ឯថា’’តិ, តស្មិំ មគ្គេ អដ្ឋ ជនេ ឋបេសិ ‘‘តុម្ហាកំ ឋិតមគ្គេន ចត្តារោ បុរិសោ អាគមិស្សន្តិ, តុម្ហេ តេ ជីវិតា វោរោបេត្វា អសុកេន នាម មគ្គេន ឯថា’’តិ, តស្មិំ មគ្គេ សោឡស បុរិសេ ឋបេសិ ‘‘តុម្ហាកំ ឋិតមគ្គេន អដ្ឋ បុរិសា អាគមិស្សន្តិ, តុម្ហេ តេ ជីវិតា វោរោបេត្វា អសុកេន នាម មគ្គេន ឯថា’’តិ.

កស្មា បនេស ឯវមកាសីតិ? អត្តនោ កម្មស្ស បដិច្ឆាទនត្ថំ. អថ សោ ជេដ្ឋកធនុគ្គហោ វាមតោ ខគ្គំ លគ្គេត្វា បិដ្ឋិយា តុណីរំ ពន្ធិត្វា មេណ្ឌសិង្គមហាធនុំ គហេត្វា តថាគតស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘វិជ្ឈិស្សាមិ ន’’ន្តិ សញ្ញាយ ធនុំ អារោបេត្វា សរំ សន្នយ្ហិត្វា ¶ អាកឌ្ឍិត្វា វិស្សជ្ជេតុំ នាសក្ខិ. សោ សរំ ឱរោបេតុម្បិ អសក្កោន្តោ ផាសុកា ភិជ្ជន្តិយោ វិយ មុខតោ ខេឡេន បគ្ឃរន្តេន កិលន្តរូបោ អហោសិ, សកលសរីរំ ថទ្ធំ ជាតំ, យន្តេន បីឡិតាការប្បត្តំ វិយ អហោសិ. សោ មរណភយតជ្ជិតោ អដ្ឋាសិ. អថ នំ សត្ថា ទិស្វា ¶ មធុរស្សរំ និច្ឆារេត្វា ឯតទវោច ‘‘មា ភាយិ ភោ, បុរិស, ឥតោ ឯហី’’តិ. សោ តស្មិំ ខណេ អាវុធានិ ឆឌ្ឌេត្វា ភគវតោ បាទេសុ សិរសា និបតិត្វា ‘‘អច្ចយោ មំ, ភន្តេ, អច្ចគមា យថាពាលំ យថាមូឡ្ហំ យថាអកុសលំ, ស្វាហំ តុម្ហាកំ គុណេ អជានន្តោ អន្ធពាលស្ស ទេវទត្តស្ស វចនេន តុម្ហេ ជីវិតា វោរោបេតុំ អាគតោម្ហិ, ខមថ មេ, ភន្តេ’’តិ ខមាបេត្វា ឯកមន្តេ និសីទិ. អថ នំ សត្ថា ធម្មំ ទេសេន្តោ សច្ចានិ បកាសេត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា ‘‘អាវុសោ, ទេវទត្តេន អាចិក្ខិតមគ្គំ អប្បដិបជ្ជិត្វា អញ្ញេន មគ្គេន យាហី’’តិ ឧយ្យោជេសិ. ឧយ្យោជេត្វា ច បន ចង្កមា ឱរុយ្ហ អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និសីទិ.

អថ តស្មិំ ធនុគ្គហេ អនាគច្ឆន្តេ ឥតរេ ទ្វេ ជនា ‘‘កិំ នុ ខោ សោ ចិរាយតី’’តិ បដិមគ្គេន គច្ឆន្តា ទសពលំ ទិស្វា ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ. សត្ថា តេសម្បិ ធម្មំ ទេសេត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា ‘‘អាវុសោ, ទេវទត្តេន កថិតមគ្គំ អប្បដិបជ្ជិត្វា ឥមិនា មគ្គេន គច្ឆថា’’តិ ឧយ្យោជេសិ. ឥមិនា ឧបាយេន ឥតរេសុបិ អាគន្ត្វា និសិន្នេសុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា អញ្ញេន មគ្គេន ឧយ្យោជេសិ. អថ សោ បឋមមាគតោ ជេដ្ឋកធនុគ្គហោ ទេវទត្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ភន្តេ, ទេវទត្ត អហំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ ជីវិតា វោរោបេតុំ នាសក្ខិំ, មហិទ្ធិកោ សោ ភគវា មហានុភាវោ’’តិ អារោចេសិ. តេ សព្ពេបិ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធំ និស្សាយ អម្ហេហិ ជីវិតំ លទ្ធ’’ន្តិ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិំសុ. អយំ បវត្តិ ភិក្ខុសង្ឃេ បាកដា អហោសិ. ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ ទេវទត្តោ កិរ ឯកស្មិំ តថាគតេ វេរចិត្តេន ពហូ ជនេ ជីវិតា វោរោបេតុំ វាយាមមកាសិ, តេ សព្ពេបិ សត្ថារំ និស្សាយ ជីវិតំ លភិំសូ’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ ¶ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ ទេវទត្តោ មំ ឯកកំ និស្សាយ មយិ វេរចិត្តេន ពហូ ជនេ ជីវិតា វោរោបេតុំ វាយាមំ អកាសិយេវា’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ អយំ ពារាណសី បុប្ផវតី នាម អហោសិ. តត្ថ វសវត្តិរញ្ញោ បុត្តោ ឯករាជា នាម រជ្ជំ ការេសិ, តស្ស បុត្តោ ចន្ទកុមារោ នាម ឱបរជ្ជំ ការេសិ. ខណ្ឌហាលោ នាម ព្រាហ្មណោ បុរោហិតោ អហោសិ. សោ រញ្ញោ អត្ថញ្ច ធម្មញ្ច អនុសាសិ. តំ កិរ រាជា ‘‘បណ្ឌិតោ’’តិ វិនិច្ឆយេ និសីទាបេសិ. សោ លញ្ជវិត្តកោ ហុត្វា លញ្ជំ គហេត្វា អសាមិកេ សាមិកេ ករោតិ, សាមិកេ ច អសាមិកេ. អថេកទិវសំ ឯកោ អឌ្ឌបរាជិតោ បុរិសោ វិនិច្ឆយដ្ឋានា ឧបក្កោសេន្តោ និក្ខមិត្វា រាជុបដ្ឋានំ អាគច្ឆន្តំ ចន្ទកុមារំ ទិស្វា ធាវិត្វា តស្ស បាទេសុ និបតិត្វា រោទិ. សោ ‘‘កិំ, ភោ បុរិស, រោទសី’’តិ អាហ. ‘‘សាមិ, ខណ្ឌហាលោ ¶ វិនិច្ឆយេ វិលោបំ ខាទតិ, អហំ តេន លញ្ជំ គហេត្វា បរាជយំ បាបិតោ’’តិ. ចន្ទកុមារោ ‘‘មា ភាយី’’តិ តំ អស្សាសេត្វា វិនិច្ឆយំ នេត្វា សាមិកមេវ សាមិកំ, អសាមិកមេវ អសាមិកំ អកាសិ. មហាជនោ មហាសទ្ទេន សាធុការមទាសិ. រាជា តំ សុត្វា ‘‘កិំសទ្ទោ ឯសោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ចន្ទកុមារេន កិរ អឌ្ឌោ សុវិនិច្ឆិតោ, តត្ថេសោ សាធុការសទ្ទោ’’តិ. តំ សុត្វា រាជា តុស្សិ. កុមារោ អាគន្ត្វា តំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. អថ នំ រាជា ‘‘តាត, ឯកោ កិរ តេ អឌ្ឌោ វិនិច្ឆិតោ’’តិ អាហ. ‘‘អាម, ទេវា’’តិ. ‘‘តេន ហិ, តាត, ឥតោ បដ្ឋាយ ត្វមេវ វិនិច្ឆយំ បដ្ឋបេហី’’តិ វិនិច្ឆយំ កុមារស្ស អទាសិ.

តតោ បដ្ឋាយ ខណ្ឌហាលស្ស អាយោ បច្ឆិជ្ជិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ កុមារេ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា ឱកាសំ គវេសន្តោ អន្តរាបេក្ខោ វិចរិ. សោ បន រាជា មន្ទបញ្ញោ. សោ ឯកទិវសំ រត្តិភាគេ សុបិត្វា បច្ចូសសមយេ សុបិនន្តេ អលង្កតទ្វារកោដ្ឋកំ, សត្តរតនមយបាការំ, សដ្ឋិយោជនិកសុវណ្ណមយវាលុកមហាវីថិំ, យោជនសហស្សុព្ពេធវេជយន្តបាសាទបដិមណ្ឌិតំ នន្ទនវនាទិវនរាមណេយ្យកនន្ទាបោក្ខរណិអាទិបោក្ខរណិរាមណេយ្យកសមន្នាគតំ អាកិណ្ណទេវគណំ តាវតិំសភវនំ ទិស្វា ¶ បពុជ្ឈិត្វា តត្ថ គន្តុកាមោ ចិន្តេសិ – ‘‘ស្វេ អាចរិយខណ្ឌហាលស្សាគមនវេលាយ ទេវលោកគាមិមគ្គំ បុច្ឆិត្វា តេន ទេសិតមគ្គេន ទេវលោកំ គមិស្សាមី’’តិ ខណ្ឌហាលោបិ បាតោវ ន្ហត្វា ភុញ្ជិត្វា រាជុបដ្ឋានំ អាគន្ត្វា រាជនិវេសនំ បវិសិត្វា រញ្ញោ សុខសេយ្យំ បុច្ឆិ. អថស្ស រាជា អាសនំ ទាបេត្វា បញ្ហំ បុច្ឆិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

៩៨២.

‘‘រាជាសិ លុទ្ទកម្មោ, ឯករាជា បុប្ផវតីយា;

សោ បុច្ឆិ ព្រហ្មពន្ធុំ, ខណ្ឌហាលំ បុរោហិតំ មូឡ្ហំ.

៩៨៣.

‘‘សគ្គាន មគ្គមាចិក្ខ, ត្វំសិ ព្រាហ្មណ ធម្មវិនយកុសលោ;

យថា ឥតោ វជន្តិ សុគតិំ, នរា បុញ្ញានិ កត្វានា’’តិ.

តត្ថ រាជាសីតិ រាជា អាសិ. លុទ្ទកម្មោតិ កក្ខឡផរុសកម្មោ. សគ្គាន មគ្គន្តិ សគ្គានំ គមនមគ្គំ. ធម្មវិនយកុសលោតិ សុចរិតធម្មេ ច អាចារវិនយេ ច កុសលោ. យថាតិ យថា នរា បុញ្ញានិ កត្វា ឥតោ សុគតិំ គច្ឆន្តិ, តំ មេ សុគតិមគ្គំ អាចិក្ខាហីតិ បុច្ឆិ.

ឥមំ ¶ បន បញ្ហំ សព្ពញ្ញុពុទ្ធំ វា តស្ស សាវកេ វា តេសំ អលាភេន ពោធិសត្តំ វា បុច្ឆិតុំ វដ្ដតិ. រាជា បន យថា នាម សត្តាហំ មគ្គមូឡ្ហោ បុរិសោ អញ្ញំ មាសមត្តំ មគ្គមូឡ្ហំ មគ្គំ បុច្ឆេយ្យ, ឯវំ ខណ្ឌហាលំ បុច្ឆិ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ មេ បច្ចាមិត្តស្ស បិដ្ឋិទស្សនកាលោ, ឥទានិ ចន្ទកុមារំ ជីវិតក្ខយំ បាបេត្វា មម មនោរថំ បូរេស្សាមី’’តិ. អថ រាជានំ អាមន្តេត្វា តតិយំ គាថមាហ –

៩៨៤.

‘‘អតិទានំ ទទិត្វាន, អវជ្ឈេ ទេវ ឃាតេត្វា;

ឯវំ វជន្តិ សុគតិំ, នរា បុញ្ញានិ កត្វានា’’តិ.

តស្សត្ថោ – មហារាជ សគ្គំ គច្ឆន្តា នាម អតិទានំ ទទន្តិ, អវជ្ឈេ ឃាតេន្តិ. សចេបិ សគ្គំ គន្តុកាមោសិ, ត្វម្បិ តថេវ ករោហីតិ.

អថ នំ រាជា បញ្ហស្ស អត្ថំ បុច្ឆិ –

៩៨៥.

‘‘កិំ បន តំ អតិទានំ, កេ ច អវជ្ឈា ឥមស្មិ លោកស្មិំ;

ឯតញ្ច ខោ នោ អក្ខាហិ, យជិស្សាមិ ទទាមិ ទានានី’’តិ.

សោបិស្ស ¶ ព្យាកាសិ –

៩៨៦.

‘‘បុត្តេហិ ទេវ យជិតព្ពំ, មហេសីហិ នេគមេហិ ច;

ឧសភេហិ អាជានិយេហិ ចតូហិ, សព្ពចតុក្កេន ទេវ យជិតព្ព’’ន្តិ.

រញ្ញោ បញ្ហំ ព្យាករោន្តោ ច ទេវលោកមគ្គំ បុដ្ឋោ និរយមគ្គំ ព្យាកាសិ.

តត្ថ បុត្តេហីតិ អត្តនា ជាតេហិ បិយបុត្តេហិ ចេវ បិយធីតាហិ ច. មហេសីហីតិ បិយភរិយាហិ. នេគមេហីតិ សេដ្ឋីហិ. ឧសភេហីតិ សព្ពសេតេហិ ឧសភរាជូហិ. អាជានិយេហីតិ មង្គលអស្សេហិ. ចតូហីតិ ឯតេហិ សព្ពេហេវ អញ្ញេហិ ច ហត្ថិអាទីហិ ចតូហិ ចតូហីតិ ឯវំ សព្ពចតុក្កេន, ទេវ, យជិតព្ពំ. ឯតេសញ្ហិ ខគ្គេន សីសំ ឆិន្ទិត្វា សុវណ្ណបាតិយា គលលោហិតំ គហេត្វា អាវាដេ បក្ខិបិត្វា យញ្ញស្ស យជនករាជានោ សរីរេន សហ ទេវលោកំ គច្ឆន្តិ. មហារាជ, សមណព្រាហ្មណកបណទ្ធិកវនិព្ពកយាចកានំ ឃាសច្ឆាទនាទិសម្បទានំ ទានមេវ ¶ បវត្តតិ. ឥមេ បន បុត្តធីតាទយោ មារេត្វា តេសំ គលលោហិតេន យញ្ញស្ស យជនំ អតិទានំ នាមាតិ រាជានំ សញ្ញាបេសិ.

ឥតិ សោ ‘‘សចេ ចន្ទកុមារំ ឯកញ្ញេវ គណ្ហិស្សាមិ, វេរចិត្តេន ករណំ មញ្ញិស្សន្តី’’តិ តំ មហាជនស្ស អន្តរេ បក្ខិបិ. ឥទំ បន តេសំ កថេន្តានំ កថំ សុត្វា សព្ពេ អន្តេបុរជនា ភីតតសិតា សំវិគ្គមានហទយា ឯកប្បហារេនេវ មហារវំ រវិំសុ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

៩៨៧.

‘‘តំ សុត្វា អន្តេបុរេ, កុមារា មហេសិយោ ច ហញ្ញន្តុ;

ឯកោ អហោសិ និគ្ឃោសោ, ភិក្ខា អច្ចុគ្គតោ សទ្ទោ’’តិ.

តត្ថ តន្តិ ‘‘កុមារា ច មហេសិយោ ច ហញ្ញន្តូ’’តិ តំ សទ្ទំ សុត្វា ឯកោតិ សកលរាជនិវេសនេ ឯកោវ និគ្ឃោសោ អហោសិ. ភិស្មាតិ ភយានកោ. អច្ចុគ្គតោតិ អតិឧគ្គតោ អហោសិ, សកលរាជកុលំ យុគន្តវាតប្បហដំ វិយ សាលវនំ អហោសិ.

ព្រាហ្មណោ រាជានំ អាហ – ‘‘កិំ បន, មហារាជ, យញ្ញំ យជិតុំ សក្កោសិ, ន សក្កោសី’’តិ? ‘‘កិំ កថេសិ, អាចរិយ, យញ្ញំ យជិត្វា ទេវលោកំ ¶ គមិស្សាមី’’តិ. ‘‘មហារាជ, ភីរុកា ទុព្ពលជ្ឈាសយា យញ្ញំ យជិតុំ សមត្ថា នាម ន ហោន្តិ, តុម្ហេ ឥធ សព្ពេ សន្និបាតេថ, អហំ យញ្ញាវាដេ កម្មំ ករិស្សាមី’’តិ អត្តនោ បហោនកំ ពលកាយំ គហេត្វា នគរា និក្ខម្ម យញ្ញាវាដំ សមតលំ ការេត្វា វតិយា បរិក្ខិបិ. កស្មា? ធម្មិកោ ហិ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា អាគន្ត្វា និវារេយ្យាតិ យញ្ញាវាដេ វតិយា បរិក្ខេបនំ នាម ចារិត្តន្តិ កត្វា បោរាណកព្រាហ្មណេហិ ឋបិតំ. រាជាបិ បុរិសេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាតា, អហំ អត្តនោ បុត្តធីតរោ ច ភរិយាយោ ច មារេត្វា យញ្ញំ យជិត្វា ទេវលោកំ គមិស្សាមិ, គច្ឆថ នេសំ អាចិក្ខិត្វា សព្ពេ ឥធានេថា’’តិ បុត្តានំ តាវ អានយនត្ថាយ អាហ –

៩៨៨.

‘‘គច្ឆថ វទេថ កុមារេ, ចន្ទំ សូរិយញ្ច ភទ្ទសេនញ្ច;

សូរញ្ច វាមគោត្តញ្ច, បចុរា កិរ ហោថ យញ្ញត្ថាយា’’តិ.

តត្ថ គច្ឆថ វទេថ កុមារេតិ ចន្ទកុមារោ ច សូរិយកុមារោ ចាតិ ទ្វេ គោតមិទេវិយា អគ្គមហេសិយា ¶ បុត្តា, ភទ្ទសេនោ ច សូរោ ច វាមគោត្តោ ច តេសំ វេមាតិកភាតរោ. បចុរា កិរ ហោថាតិ ឯកស្មិំ ឋានេ រាសី ហោថាតិ អាចិក្ខថាតិ អត្ថោ.

តេ បឋមំ ចន្ទកុមារស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា អាហំសុ ‘‘កុមារ, តុម្ហេ កិរ មារេត្វា តុម្ហាកំ បិតា ទេវលោកំ គន្តុកាមោ, តុម្ហាកំ គណ្ហនត្ថាយ អម្ហេ បេសេសី’’តិ. ‘‘កស្ស វចនេន មំ គណ្ហាបេសី’’តិ? ‘‘ខណ្ឌហាលស្ស, ទេវា’’តិ. ‘‘កិំ សោ មញ្ញេវ គណ្ហាបេតិ, ឧទាហុ អញ្ញេបី’’តិ. ‘‘រាជបុត្ត, អញ្ញេបិ គណ្ហាបេតិ, សព្ពចតុក្កំ កិរ យញ្ញំ យជិតុកាមោ’’តិ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘តស្ស អញ្ញេហិ សទ្ធិំ វេរំ នត្ថិ, ‘វិនិច្ឆយេ វិលោបំ កាតុំ ន លភាមី’តិ បន មយិ ឯកស្មិំ វេរចិត្តេន ពហូ មារាបេតិ, បិតរំ ទដ្ឋុំ លភន្តស្ស សព្ពេសំ តេសំ មោចាបនំ នាម មម ភារោ’’តិ. អថ នេ រាជបុរិសេ អាហ ‘‘តេន ហិ មេ បិតុ វចនំ ករោថា’’តិ. តេ តំ នេត្វា រាជង្គណេ ឯកមន្តេ ឋបេត្វា ឥតរេបិ តយោ អាមន្តេត្វា តស្សេវ សន្តិកេ កត្វា រញ្ញោ អារោចយិំសុ ‘‘អានីតា តេ, ទេវ, បុត្តា’’តិ. សោ តេសំ វចនំ សុត្វា ‘‘តាតា, ឥទានិ មេ ធីតរោ អានេត្វា ¶ តេសញ្ញេវ ភាតិកានំ សន្តិកេ ករោថា’’តិ ចតស្សោ ធីតរោ អាហរាបេតុំ ឥតរំ គាថមាហ –

៩៨៩.

‘‘កុមារិយោបិ វទេថ, ឧបសេនំ កោកិលញ្ច មុទិតញ្ច;

នន្ទញ្ចាបិ កុមារិំ, បចុរា កិរ ហោថ យញ្ញត្ថាយា’’តិ.

តេ ‘‘ឯវំ ករិស្សាមា’’តិ តាសំ សន្តិកំ គន្ត្វា តា រោទមានា បរិទេវមានា អានេត្វា ភាតិកានញ្ញេវ សន្តិកេ ករិំសុ. តតោ រាជា អត្តនោ ភរិយានំ គហណត្ថាយ ឥតរំ គាថមាហ –

៩៩០.

‘‘វិជយម្បិ មយ្ហំ មហេសិំ, ឯរាវតិំ កេសិនិំសុនន្ទញ្ច;

លក្ខណវរូបបន្នា, បចុរា កិរ ហោថ យញ្ញត្ថាយា’’តិ.

តត្ថ លក្ខណវរូបបន្នាតិ ឧត្តមេហិ ចតុសដ្ឋិយា ឥត្ថិលក្ខណេហិ ឧបបន្នា ឯតាបិ វទេថាតិ អត្ថោ.

តេ តាបិ បរិទេវមានា អានេត្វា កុមារានំ សន្តិកេ ករិំសុ. អថ រាជា ចត្តារោ សេដ្ឋិនោ គហណត្ថាយ អាណាបេន្តោ ឥតរំ គាថមាហ –

៩៩១.

‘‘គហបតយោ ¶ ច វទេថ, បុណ្ណមុខំ ភទ្ទិយំ សិង្គាលញ្ច;

វឌ្ឍញ្ចាបិ គហបតិំ, បចុរា កិរ ហោថ យញ្ញត្ថាយា’’តិ.

រាជបុរិសា គន្ត្វា តេបិ អានយិំសុ. រញ្ញោ បុត្តទារេ គយ្ហមានេ សកលនគរំ ន កិញ្ចិ អវោច. សេដ្ឋិកុលានិ បន មហាសម្ពន្ធានិ, តស្មា តេសំ គហិតកាលេ សកលនគរំ សង្ខុភិត្វា ‘‘រញ្ញោ សេដ្ឋិនោ មារេត្វា យញ្ញំ យជិតុំ ន ទស្សាមា’’តិ សេដ្ឋិនោ បរិវារេត្វាវ តេសំ ញាតិវគ្គេន សទ្ធិំ រាជកុលំ អគមិ. អថ តេ សេដ្ឋិនោ ញាតិគណបរិវុតា រាជានំ វន្ទិត្វា អត្តនោ ជីវិតំ យាចិំសុ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

៩៩២.

‘‘តេ តត្ថ គហបតយោ, អវោចិសុំ សមាគតា បុត្តទារបរិកិណ្ណា;

សព្ពេវ សិខិនោ ទេវ ករោហិ, អថ វា នោ ទាសេ សាវេហី’’តិ.

តត្ថ ¶ សព្ពេវ សិខិនោតិ សព្ពេ អម្ហេ មត្ថកេ ចូឡំ ពន្ធិត្វា អត្តនោ ចេដកេ ករោហិ, មយំ តេ ចេដកកិច្ចំ ករិស្សាម. អថ វា នោ ទាសេ សាវេហីតិ អថ វា នោ អសទ្ទហន្តោ សព្ពសេនិយោ សន្និបាតេត្វា រាសិមជ្ឈេ អម្ហេ ទាសេ សាវេហិ, មយំ តេ ទាសត្តំ បដិស្សុណិស្សាមាតិ.

តេ ឯវំ យាចន្តាបិ ជីវិតំ លទ្ធុំ នាសក្ខិំសុ. រាជបុរិសា សេសេ បដិក្កមាបេត្វា តេ គហេត្វា កុមារានញ្ញេវ សន្តិកេ និសីទាបេសុំ. តតោ បន រាជា ហត្ថិអាទីនំ គហណត្ថាយ អាណាបេន្តោ អាហ –

៩៩៣.

‘‘អភយង្ករម្បិ មេ ហត្ថិំ, នាឡាគិរិំ អច្ចុគ្គតំ វរុណទន្តំ;

អានេថ ខោ នេ ខិប្បំ, យញ្ញត្ថាយ ភវិស្សន្តិ.

៩៩៤.

‘‘អស្សរតនម្បិ កេសិំ, សុរាមុខំ បុណ្ណកំ វិនតកញ្ច;

អានេថ ខោ នេ ខិប្បំ, យញ្ញត្ថាយ ភវិស្សន្តិ.

៩៩៥.

‘‘ឧសភម្បិ យូថបតិំ អនោជំ, និសភំ គវម្បតិំ តេបិ មយ្ហំ អានេថ;

សមូហ ករោន្តុ សព្ពំ, យជិស្សាមិ ទទាមិ ទានានិ.

៩៩៦.

‘‘សព្ពំ ¶ បដិយាទេថ, យញ្ញំ បន ឧគ្គតម្ហិ សូរិយម្ហិ;

អាណាបេថ ច កុមារេ, អភិរមន្តុ ឥមំ រត្តិំ.

៩៩៧.

‘‘សព្ពំ ឧបដ្ឋបេថ, យញ្ញំ បន ឧគ្គតម្ហិ សូរិយម្ហិ;

វទេថ ទានិ កុមារេ, អជ្ជ ខោ បច្ឆិមា រត្តី’’តិ.

តត្ថ សមូហ ករោន្តុ សព្ពន្តិ ន កេវលំ ឯត្តកមេវ, អវសេសម្បិ ចតុប្បទគណញ្ចេវ បក្ខិគណញ្ច សព្ពំ ចតុក្កំ កត្វា រាសិំ ករោន្តុ, សព្ពចតុក្កំ យញ្ញំ យជិស្សាមិ, យាចកព្រាហ្មណានញ្ច ទានំ ទស្សាមីតិ. សព្ពំ បដិយាទេថាតិ ឯវំ មយា វុត្តំ អនវសេសំ ឧបដ្ឋបេថ. ឧគ្គតម្ហីតិ អហំ បន យញ្ញំ ឧគ្គតេ សូរិយេ ស្វេ បាតោវ យជិស្សាមិ. សព្ពំ ឧបដ្ឋបេថាតិ សេសម្បិ សព្ពំ យញ្ញឧបករណំ ឧបដ្ឋបេថាតិ.

រញ្ញោ ¶ បន មាតាបិតរោ ធរន្តិយេវ. អថស្ស អមច្ចា គន្ត្វា មាតុយា អារោចេសុំ ‘‘អយ្យេ, បុត្តោ វោ បុត្តទារំ មារេត្វា យញ្ញំ យជិតុកាមោ’’តិ. សា ‘‘កិំ កថេថ, តាតា’’តិ ហត្ថេន ហទយំ បហរិត្វា រោទមានា អាគន្ត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ឯវរូបោ តេ យញ្ញោ ភវិស្សតី’’តិ បុច្ឆិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

៩៩៨.

‘‘តំតំ មាតា អវច, រោទន្តី អាគន្ត្វា វិមានតោ;

យញ្ញោ កិរ តេ បុត្ត, ភវិស្សតិ ចតូហិ បុត្តេហី’’តិ.

តត្ថ តំតន្តិ តំ ឯតំ រាជានំ. វិមានតោតិ អត្តនោ វសនដ្ឋានតោ.

រាជា អាហ –

៩៩៩.

‘‘សព្ពេបិ មយ្ហំ បុត្តា ចត្តា, ចន្ទស្មិំ ហញ្ញមានស្មិំ;

បុត្តេហិ យញ្ញំ យជិត្វាន, សុគតិំ សគ្គំ គមិស្សាមី’’តិ.

តត្ថ ចត្តាតិ ចន្ទកុមារេ ហញ្ញមានេយេវ សព្ពេបិ យញ្ញត្ថាយ មយា បរិច្ចត្តា.

អថ នំ មាតា អាហ –

១០០០.

‘‘មា ¶ តំ បុត្ត សទ្ទហេសិ, សុគតិ កិរ ហោតិ បុត្តយញ្ញេន;

និរយានេសោ មគ្គោ, នេសោ មគ្គោ ហិ សគ្គានំ.

១០០១.

‘‘ទានានិ ទេហិ កោណ្ឌញ្ញ, អហិំសា សព្ពភូតភព្យានំ;

ឯស មគ្គោ សុគតិយា, ន ច មគ្គោ បុត្តយញ្ញេនា’’តិ.

តត្ថ និរយានេសោតិ និរស្សាទត្ថេន និរយានំ ចតុន្នំ អបាយានំ ឯស មគ្គោ. កោណ្ឌញ្ញាតិ រាជានំ គោត្តេនាលបតិ. ភូតភព្យានន្តិ ភូតានញ្ច ភវិតព្ពសត្តានញ្ច. បុត្តយញ្ញេនាតិ ឯវរូបេន បុត្តធីតរោ មារេត្វា យជកយញ្ញេន សគ្គមគ្គោ នាម នត្ថីតិ.

រាជា អាហ –

១០០២.

‘‘អាចរិយានំ វចនា, ឃាតេស្សំ ចន្ទញ្ច សូរិយញ្ច;

បុត្តេហិ យញ្ញំ យជិត្វាន ទុច្ចជេហិ, សុគតិំ សគ្គំ គមិស្សាមី’’តិ.

តត្ថ ¶ អាចរិយានំ វចនន្តិ អម្ម, នេសា មម អត្តនោ មតិ, អាចារសិក្ខាបនកស្ស បន មេ ខណ្ឌហាលាចរិយស្ស ឯតំ វចនំ, ឯសា អនុសិដ្ឋិ. តស្មា អហំ ឯតេ ឃាតេស្សំ, ទុច្ចជេហិ បុត្តេហិ យញ្ញំ យជិត្វា សគ្គំ គមិស្សាមីតិ.

អថស្ស មាតា អត្តនោ វចនំ គាហាបេតុំ អសក្កោន្តី អបគតា. បិតា តំ បវត្តិំ បុច្ឆិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១០០៣.

‘‘តំតំ បិតាបិ អវច, វសវត្តី ឱរសំ សកំ បុត្តំ;

យញ្ញោ កិរ តេ បុត្ត, ភវិស្សតិ ចតូហិ បុត្តេហី’’តិ.

តត្ថ វសវត្តីតិ តស្ស នាមំ.

រាជា អាហ –

១០០៤.

‘‘សព្ពេបិ ¶ មយ្ហំ បុត្តា ចត្តា, ចន្ទស្មិំ ហញ្ញមានស្មិំ;

បុត្តេហិ យញ្ញំ យជិត្វាន, សុគតិំ សគ្គំ គមិស្សាមី’’តិ.

អថ នំ បិតា អាហ –

១០០៥.

‘‘មា តំ បុត្ត សទ្ទហេសិ, សុគតិ កិរ ហោតិ បុត្តយញ្ញេន;

និរយានេសោ មគ្គោ, នេសោ មគ្គោ ហិ សគ្គានំ.

១០០៦.

‘‘ទានានិ ទេហិ កោណ្ឌញ្ញ, អហិំសា សព្ពភូតភព្យានំ;

ឯស មគ្គោ សុគតិយា, ន ច មគ្គោ បុត្តយញ្ញេនា’’តិ.

រាជា អាហ –

១០០៧.

‘‘អាចរិយានំ វចនា, ឃាតេស្សំ ចន្ទញ្ច សូរិយញ្ច;

បុត្តេហិ យញ្ញំ យជិត្វាន ទុច្ចជេហិ, សុគតិំ សគ្គំ គមិស្សាមី’’តិ.

អថ នំ បិតា អាហ –

១០០៨.

‘‘ទានានិ ទេហិ កោណ្ឌញ្ញ, អហិំសា សព្ពភូតភព្យានំ;

បុត្តបរិវុតោ តុវំ, រដ្ឋំ ជនបទញ្ច បាលេហី’’តិ.

តត្ថ បុត្តបរិវុតោតិ បុត្តេហិ បរិវុតោ. រដ្ឋំ ជនបទញ្ចាតិ សកលកាសិរដ្ឋញ្ច តស្សេវ តំ តំ កោដ្ឋាសភូតំ ជនបទញ្ច.

សោបិ ¶ តំ អត្តនោ វចនំ គាហាបេតុំ នាសក្ខិ. តតោ ចន្ទកុមារោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមស្ស ឯត្តកស្ស ជនស្ស ទុក្ខំ មំ ឯកំ និស្សាយ ឧប្បន្នំ, មម បិតរំ យាចិត្វា ឯត្តកំ ជនំ មរណទុក្ខតោ មោចេស្សាមី’’តិ. សោ បិតរា សទ្ធិំ សល្លបន្តោ អាហ –

១០០៩.

‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;

អបិ និគឡពន្ធកាបិ, ហត្ថី អស្សេ ច បាលេម.

១០១០.

‘‘មា ¶ នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;

អបិ និគឡពន្ធកាបិ, ហត្ថិឆកណានិ ឧជ្ឈេម.

១០១១.

‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;

អបិ និគឡពន្ធកាបិ, អស្សឆកណានិ ឧជ្ឈេម.

១០១២.

‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;

យស្ស ហោន្តិ តវ កាមា, អបិ រដ្ឋា បព្ពាជិតា;

ភិក្ខាចរិយំ ចរិស្សាមា’’តិ.

តត្ថ អបិ និគឡពន្ធកាបីតិ អបិ នាម មយំ មហានិគឡេហិ ពន្ធកាបិ ហុត្វា. យស្ស ហោន្តិ តវ កាមាតិ សចេបិ ខណ្ឌហាលស្ស ទាតុកាមោសិ, តស្ស នោ ទាសេ កត្វា ទេហិ, ករិស្សាមស្ស ទាសកម្មន្តិ វទតិ. អបិ រដ្ឋាតិ សចេ អម្ហាកំ កោចិ ទោសោ អត្ថិ, រដ្ឋា នោ បព្ពាជេហិ. អបិ នាម រដ្ឋា បព្ពាជិតាបិ កបណា វិយ កបាលំ គហេត្វា ភិក្ខាចរិយំ ចរិស្សាម, មា នោ អវធិ, ទេហិ នោ ជីវិតន្តិ វិលបិ.

តស្ស តំ នានប្បការំ វិលាបំ សុត្វា រាជា ហទយផលិតប្បត្តោ វិយ អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ រោទមានោ ‘‘ន មេ កោចិ បុត្តេ មារេតុំ លច្ឆតិ, ន មមត្ថោ ទេវលោកេនា’’តិ សព្ពេ តេ មោចេតុំ អាហ –

១០១៣.

‘‘ទុក្ខំ ខោ មេ ជនយថ, វិលបន្តា ជីវិតស្ស កាមា ហិ;

មុញ្ចេថ ទានិ កុមារេ, អលម្បិ មេ ហោតុ បុត្តយញ្ញេនា’’តិ.

តំ រញ្ញោ កថំ សុត្វា រាជបុត្តេ អាទិំ កត្វា សព្ពំ តំ បក្ខិបរិយោសានំ បាណគណំ វិស្សជ្ជេសុំ. ខណ្ឌហាលោបិ យញ្ញាវាដេ កម្មំ សំវិទហតិ. អថ នំ ឯកោ បុរិសោ ‘‘អរេ ទុដ្ឋ, ខណ្ឌហាល, រញ្ញា បុត្តា ¶ វិស្សជ្ជិតា, ត្វំ អត្តនោ បុត្តេ មារេត្វា តេសំ គលលោហិតេន យញ្ញំ យជស្សូ’’តិ អាហ. សោ ‘‘កិំ នាម រញ្ញា កត’’ន្តិ កប្បុដ្ឋានគ្គិ វិយ អវត្ថរន្តោ ឧដ្ឋាយ តុរិតោ ធាវិត្វា អាហ –

១០១៤.

‘‘បុព្ពេវ ¶ ខោសិ មេ វុត្តោ, ទុក្ករំ ទុរភិសម្ភវញ្ចេតំ;

អថ នោ ឧបក្ខដស្ស យញ្ញស្ស, កស្មា ករោសិ វិក្ខេបំ.

១០១៥.

‘‘សព្ពេ វជន្តិ សុគតិំ, យេ យជន្តិ យេបិ យាជេន្តិ;

យេ ចាបិ អនុមោទន្តិ, យជន្តានំ ឯទិសំ មហាយញ្ញ’’ន្តិ.

តត្ថ បុព្ពេវាតិ មយា ត្វំ បុព្ពេវ វុត្តោ ‘‘ន តុម្ហាទិសេន ភីរុកជាតិកេន សក្កា យញ្ញំ យជិតុំ, យញ្ញយជនំ នាមេតំ ទុក្ករំ ទុរភិសម្ភវ’’ន្តិ, អថ នោ ឥទានិ ឧបក្ខដស្ស បដិយត្តស្ស យញ្ញស្ស វិក្ខេបំ ករោសិ. ‘‘វិក្ខម្ភ’’ន្តិបិ បាឋោ, បដិសេធន្តិ អត្ថោ. មហារាជ, កស្មា ឯវំ ករោសិ. យត្តកា ហិ យញ្ញំ យជន្តិ វា យាជេន្តិ វា អនុមោទន្តិ វា, សព្ពេ សុគតិមេវ វជន្តីតិ ទស្សេតិ.

សោ អន្ធពាលោ រាជា តស្ស កោធវសិកស្ស កថំ គហេត្វា ធម្មសញ្ញី ហុត្វា បុន បុត្តេ គណ្ហាបេសិ. តតោ ចន្ទកុមារោ បិតរំ អនុពោធយមានោ អាហ –

១០១៦.

‘‘អថ កិស្ស ជនោ បុព្ពេ, សោត្ថានំ ព្រាហ្មណេ អវាចេសិ;

អថ នោ អការណស្មា, យញ្ញត្ថាយ ទេវ ឃាតេសិ.

១០១៧.

‘‘បុព្ពេវ នោ ទហរកាលេ, ន ហនេសិ ន ឃាតេសិ;

ទហរម្ហា យោព្ពនំ បត្តា, អទូសកា តាត ហញ្ញាម.

១០១៨.

‘‘ហត្ថិគតេ អស្សគតេ, សន្នទ្ធេ បស្ស នោ មហារាជ;

យុទ្ធេ វា យុជ្ឈមានេ វា, ន ហិ មាទិសា សូរា ហោន្តិ យញ្ញត្ថាយ.

១០១៩.

‘‘បច្ចន្តេ វាបិ កុបិតេ, អដវីសុ វា មាទិសេ និយោជេន្តិ;

អថ នោ អការណស្មា, អភូមិយំ តាត ហញ្ញាម.

១០២០.

‘‘យាបិ ¶ ហិ តា សកុណិយោ, វសន្តិ តិណឃរានិ កត្វាន;

តាសម្បិ បិយា បុត្តា, អថ នោ ត្វំ ទេវ ឃាតេសិ.

១០២១.

‘‘មា ¶ តស្ស សទ្ទហេសិ, ន មំ ខណ្ឌហាលោ ឃាតេយ្យ;

មមញ្ហិ សោ ឃាតេត្វាន, អនន្តរា តម្បិ ទេវ ឃាតេយ្យ.

១០២២.

‘‘គាមវរំ និគមវរំ ទទន្តិ, ភោគម្បិស្ស មហារាជ;

អថគ្គបិណ្ឌិកាបិ, កុលេ កុលេ ហេតេ ភុញ្ជន្តិ.

១០២៣.

‘‘តេសម្បិ តាទិសានំ, ឥច្ឆន្តិ ទុព្ភិតុំ មហារាជ;

យេភុយ្យេន ឯតេ, អកតញ្ញុនោ ព្រាហ្មណា ទេវ.

១០២៤.

‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;

អបិ និគឡពន្ធកាបិ, ហត្ថី អស្សេ ច បាលេម.

១០២៥.

‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;

អបិ និគឡពន្ធកាបិ, ហត្ថិឆកណានិ ឧជ្ឈេម.

១០២៦.

‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;

អបិ និគឡពន្ធកាបិ, អស្សឆកណានិ ឧជ្ឈេម.

១០២៧.

‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;

យស្ស ហោន្តិ តវ កាមា, អបិ រដ្ឋា បព្ពាជិតា;

ភិក្ខាចរិយំ ចរិស្សាមា’’តិ.

តត្ថ បុព្ពេតិ តាត, យទិ អហំ មារេតព្ពោ, អថ កស្មា អម្ហាកំ ញាតិជនោ បុព្ពេ មម ជាតកាលេ ព្រាហ្មណេ សោត្ថានំ អវាចេសិ. តទា កិរ ខណ្ឌហាលោវ មម លក្ខណានិ ឧបធារេត្វា ‘‘ឥមស្ស កុមារស្ស ន កោចិ អន្តរាយោ ភវិស្សតិ, តុម្ហាកំ អច្ចយេន រជ្ជំ ការេស្សតី’’តិ អាហ. ឥច្ចស្ស បុរិមេន បច្ឆិមំ ន សមេតិ, មុសាវាទី ឯស. អថ នោ ឯតស្ស វចនំ គហេត្វា អការណស្មា និក្ការណាយេវ យញ្ញត្ថាយ, ទេវ, ឃាតេសិ. មា អម្ហេ ឃាតេសិ. អយញ្ហិ មយិ ឯកស្មិំ វេរេន មហាជនំ មារេតុកាមោ, សាធុកំ សល្លក្ខេហិ នរិន្ទាតិ. បុព្ពេវ នោតិ មហារាជ, សចេបិ អម្ហេ មារេតុកាមោ, បុព្ពេវ នោ កស្មា សយំ ¶ វា ន ហនេសិ, អញ្ញេហិ វា ន ¶ ឃាតាបេសិ. ឥទានិ បន មយំ ទហរម្ហា តរុណា, បឋមវយេ ឋិតា បុត្តធីតាហិ វឌ្ឍាម, ឯវំភូតា តវ អទូសកាវ កិំការណា ហញ្ញាមាតិ?

បស្ស នោតិ អម្ហេវ ចត្តារោ ភាតិកេ បស្ស. យុជ្ឈមានេតិ បច្ចត្ថិកានំ នគរំ បរិវារេត្វា ឋិតកាលេ អម្ហាទិសេ បុត្តេ តេហិ សទ្ធិំ យុជ្ឈមានេ បស្ស. អបុត្តកា ហិ រាជានោ អនាថា នាម ហោន្តិ. មាទិសាតិ អម្ហាទិសា សូរា ពលវន្តោ ន យញ្ញត្ថាយ មារេតព្ពា ហោន្តិ. និយោជេន្តីតិ តេសំ បច្ចាមិត្តានំ គណ្ហនត្ថាយ បយោជេន្តិ. អថ នោតិ អថ អម្ហេ អការណស្មា អការណេន អភូមិយំ អនោកាសេយេវ កស្មា, តាត, ហញ្ញាមាតិ អត្ថោ. មា តស្ស សទ្ទហេសីតិ មហារាជ, ន មំ ខណ្ឌហាលោ ឃាតយេ, មា តស្ស សទ្ទហេយ្យាសិ. ភោគម្បិស្សាតិ ភោគម្បិ អស្ស ព្រាហ្មណស្ស រាជានោ ទេន្តិ. អថគ្គបិណ្ឌិកាបីតិ អថ តេ អគ្គោទកំ អគ្គបិណ្ឌំ លភន្តា អគ្គបិណ្ឌិកាបិ ហោន្តិ. តេសម្បីតិ យេសំ កុលេ ភុញ្ជន្តិ, តេសម្បិ ឯវរូបានំ បិណ្ឌទាយកានំ ទុព្ភិតុំ ឥច្ឆន្តិ.

រាជា កុមារស្ស វិលាបំ សុត្វា –

១០២៨.

‘‘ទុក្ខំ ខោ មេ ជនយថ, វិលបន្តា ជីវិតស្ស កាមា ហិ;

មុញ្ចេថ ទានិ កុមារេ, អលម្បិ មេ ហោតុ បុត្តយញ្ញេនា’’តិ. –

ឥមំ គាថំ វត្វា បុនបិ មោចេសិ. ខណ្ឌហាលោ អាគន្ត្វា បុនបិ –

១០២៩.

‘‘បុព្ពេវ ខោសិ មេ វុត្តោ, ទុក្ករំ ទុរភិសម្ភវញ្ចេតំ;

អថ នោ ឧបក្ខដស្ស យញ្ញស្ស, កស្មា ករោសិ វិក្ខេបំ.

១០៣០.

‘‘សព្ពេ វជន្តិ សុគតិំ, យេ យជន្តិ យេបិ យាជេន្តិ;

យេ ចាបិ អនុមោទន្តិ, យជន្តានំ ឯទិសំ មហាយញ្ញ’’ន្តិ. –

ឯវំ វត្វា បុន គណ្ហាបេសិ. អថស្ស អនុនយនត្ថំ កុមារោ អាហ –

១០៣១.

‘‘យទិ កិរ យជិត្វា បុត្តេហិ, ទេវលោកំ ឥតោ ចុតា យន្តិ;

ព្រាហ្មណោ តាវ យជតុ, បច្ឆាបិ យជសិ តុវំ រាជ.

១០៣២.

‘‘យទិ ¶ ¶ កិរ យជិត្វា បុត្តេហិ, ទេវលោកំ ឥតោ ចុតា យន្តិ;

ឯស្វេវ ខណ្ឌហាលោ, យជតំ សកេហិ បុត្តេហិ.

១០៣៣.

‘‘ឯវំ ជានន្តោ ខណ្ឌហាលោ, កិំ បុត្តកេ ន ឃាតេសិ;

សព្ពញ្ច ញាតិជនំ, អត្តានញ្ច ន ឃាតេសិ.

១០៣៤.

‘‘សព្ពេ វជន្តិ និរយំ, យេ យជន្តិ យេបិ យាជេន្តិ;

យេ ចាបិ អនុមោទន្តិ, យជន្តានំ ឯទិសំ មហាយញ្ញំ.

១០៣៥.

‘‘សចេ ហិ សោ សុជ្ឈតិ យោ ហនាតិ, ហតោបិ សោ សគ្គមុបេតិ ឋានំ;

ភោវាទិ ភោវាទិន មារយេយ្យុំ, យេ ចាបិ តេសំ អភិសទ្ទហេយ្យុ’’ន្តិ.

តត្ថ ព្រាហ្មណោ តាវាតិ បឋមំ តាវ ខណ្ឌហាលោ យជតុ សកេហិ បុត្តេហិ, អថ តស្មិំ ឯវំ យជិត្វា ទេវលោកំ គតេ បច្ឆា ត្វំ យជិស្សសិ. ទេវ, សាទុរសភោជនម្បិ ហិ ត្វំ អញ្ញេហិ វីមំសាបេត្វា ភុញ្ជសិ, បុត្តទារមារណំយេវ កស្មា អវីមំសិត្វា ករោសីតិ ទីបេន្តោ ឯវមាហ. ឯវំ ជានន្តោតិ ‘‘បុត្តធីតរោ មារេត្វា ទេវលោកំ គច្ឆតី’’តិ ឯវំ ជានន្តោ កិំការណា អត្តនោ បុត្តេ ច ញាតី ច អត្តានញ្ច ន ឃាតេសិ. សចេ ហិ បរំ មារេត្វា ទេវលោកំ គច្ឆន្តិ, អត្តានំ មារេត្វា ព្រហ្មលោកំ គន្តព្ពោ ភវិស្សតិ. ឯវំ យញ្ញគុណំ ជានន្តេន បរំ អមារេត្វា អត្តាវ មារេតព្ពោ សិយា. អយំ បន តថា អកត្វា មំ មារាបេតិ. ឥមិនាបិ ការណេន ជានាហិ, មហារាជ ‘‘យថា ឯស វិនិច្ឆយេ វិលោបំ កាតុំ អលភន្តោ ឯវំ ករោតី’’តិ. ឯទិសន្តិ ឯវរូបំ បុត្តឃាតយញ្ញំ.

កុមារោ ឯត្តកំ កថេន្តោបិ បិតរំ អត្តនោ វចនំ គាហាបេតុំ អសក្កោន្តោ រាជានំ បរិវារេត្វា ឋិតំ បរិសំ អារព្ភ អាហ –

១០៣៦.

‘‘កថញ្ច កិរ បុត្តកាមាយោ, គហបតយោ ឃរណិយោ ច;

នគរម្ហិ ន ឧបរវន្តិ រាជានំ, មា ឃាតយិ ឱរសំ បុត្តំ.

១០៣៧.

‘‘កថញ្ច ¶ កិរ បុត្តកាមាយោ, គហបតយោ ឃរណិយោ ច;

នគរម្ហិ ន ឧបរវន្តិ រាជានំ, មា ឃាតយិ អត្រជំ បុត្តំ.

១០៣៨.

‘‘រញ្ញោ ¶ ចម្ហិ អត្ថកាមោ, ហិតោ ច សព្ពជនបទស្ស;

ន កោចិ អស្ស បដិឃំ, មយា ជានបទោ ន បវេទេតី’’តិ.

តត្ថ បុត្តកាមាយោតិ ឃរណិយោ សន្ធាយ វុត្តំ. គហបតយោ បន បុត្តកាមា នាម ហោន្តិ. ន ឧបរវន្តីតិ ន ឧបក្កោសន្តិ ន វទន្តិ. អត្រជន្តិ អត្តតោ ជាតំ. ឯវំ វុត្តេបិ កោចិ រញ្ញា សទ្ធិំ កថេតុំ សមត្ថោ នាម នាហោសិ. ន កោចិ អស្ស បដិឃំ មយាតិ ឥមិនា នោ លញ្ជោ វា គហិតោ, ឥស្សរិយមទេន វា ឥទំ នាម ទុក្ខំ កតន្តិ កោចិ ឯកោបិ មយា សទ្ធិំ បដិឃំ កត្តា នាម នាហោសិ. ជានបទោ ន បវេទេតីតិ ឯវំ រញ្ញោ ច ជនបទស្ស ច អត្ថកាមស្ស មម បិតរំ អយំ ជានបទោ ‘‘គុណសម្បន្នោ តេ បុត្តោ’’តិ ន បវេទេតិ, ន ជានាបេតីតិ អត្ថោ.

ឯវំ វុត្តេបិ កោចិ កិញ្ចិ ន កថេសិ. តតោ ចន្ទកុមារោ អត្តនោ ភរិយាយោ តំ យាចនត្ថាយ ឧយ្យោជេន្តោ អាហ –

១០៣៩.

‘‘គច្ឆថ វោ ឃរណិយោ, តាតញ្ច វទេថ ខណ្ឌហាលញ្ច;

មា ឃាតេថ កុមារេ, អទូសកេ សីហសង្កាសេ.

១០៤០.

‘‘គច្ឆថ វោ ឃរណិយោ, តាតញ្ច វទេថ ខណ្ឌហាលញ្ច;

មា ឃាតេថ កុមារេ, អបេក្ខិតេ សព្ពលោកស្សា’’តិ.

តា គន្ត្វា យាចិំសុ. តាបិ រាជា ន ឱលោកេសិ. តតោ កុមារោ អនាថោ ហុត្វា វិលបន្តោ –

១០៤១.

‘‘យំនូនាហំ ជាយេយ្យំ, រថការកុលេសុ វា,

បុក្កុសកុលេសុ វា វេស្សេសុ វា ជាយេយ្យំ,

ន ហជ្ជ មំ រាជ យញ្ញេ ឃាតេយ្យា’’តិ. –

វត្វា បុន តា ភរិយាយោ ឧយ្យោជេន្តោ អាហ –

១០៤២.

‘‘សព្ពា សីមន្តិនិយោ គច្ឆថ, អយ្យស្ស ខណ្ឌហាលស្ស;

បាទេសុ និបតថ, អបរាធាហំ ន បស្សាមិ.

១០៤៣.

‘‘សព្ពា ¶ ¶ សីមន្តិនិយោ គច្ឆថ, អយ្យស្ស ខណ្ឌហាលស្ស;

បាទេសុ និបតថ, កិន្តេ ភន្តេ មយំ អទូសេមា’’តិ.

តត្ថ អបរាធាហំ ន បស្សាមីតិ អហំ អាចរិយខណ្ឌហាលេ អត្តនោ អបរាធំ ន បស្សាមិ. កិន្តេ ភន្តេតិ អយ្យ ខណ្ឌហាល, មយំ តុយ្ហំ កិំ ទូសយិម្ហា, អថ ចន្ទកុមារស្ស ទោសោ អត្ថិ, តំ ខមថាតិ វទេថាតិ.

អថ ចន្ទកុមារស្ស កនិដ្ឋភគិនី សេលកុមារី នាម សោកំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តី បិតុ បាទមូលេ បតិត្វា បរិទេវិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១០៤៤.

‘‘កបណា វិលបតិ សេលា, ទិស្វាន ភាតរេ ឧបនីតត្តេ;

យញ្ញោ កិរ មេ ឧក្ខិបិតោ, តាតេន សគ្គកាមេនា’’តិ.

តត្ថ ឧបនីតត្តេតិ ឧបនីតសភាវេ. ឧក្ខិបិតោតិ ឧក្ខិត្តោ. សគ្គកាមេនោតិ មម ភាតរោ មារេត្វា សគ្គំ ឥច្ឆន្តេន. តាត, ឥមេ មារេត្វា កិំ សគ្គេន ករិស្សសីតិ វិលបតិ.

រាជា តស្សាបិ កថំ ន គណ្ហិ. តតោ ចន្ទកុមារស្ស បុត្តោ វសុលោ នាម បិតរំ ទុក្ខិតំ ទិស្វា ‘‘អហំ អយ្យកំ យាចិត្វា មម បិតុ ជីវិតំ ទាបេស្សាមី’’តិ រញ្ញោ បាទមូលេ បរិទេវិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១០៤៥.

‘‘អាវត្តិ បរិវត្តិ ច, វសុលោ សម្មុខា រញ្ញោ;

មា នោ បិតរំ អវធិ, ទហរម្ហាយោព្ពនំ បត្តា’’តិ.

តត្ថ ទហរម្ហាយោព្ពនំ បត្តាតិ ទេវ, មយំ តរុណទារកា, ន តាវ យោព្ពនប្បត្តា, អម្ហេសុបិ តាវ អនុកម្បាយ អម្ហាកំ បិតរំ មា អវធីតិ.

រាជា តស្ស បរិទេវិតំ សុត្វា ភិជ្ជមានហទយោ វិយ ហុត្វា អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ កុមារំ អាលិង្គិត្វា ‘‘តាត, អស្សាសំ បដិលភ, វិស្សជ្ជេមិ តេ បិតរ’’ន្តិ វត្វា គាថមាហ –

១០៤៦.

‘‘ឯសោ ¶ តេ វសុល បិតា, សមេហិ បិតរា សហ;

ទុក្ខំ ខោ មេ ជនយសិ, វិលបន្តោ អន្តេបុរស្មិំ;

មុញ្ចេថ ទានិ កុមារេ, អលម្បិ មេ ហោតុ បុត្តយញ្ញេនា’’តិ.

តត្ថ អន្តេបុរស្មិន្តិ រាជនិវេសនស្ស អន្តរេ.

បុន ¶ ខណ្ឌហាលោ អាគន្ត្វា អាហ –

១០៤៧.

‘‘បុព្ពេវ ខោសិ មេ វុត្តោ, ទុក្ករំ ទុរភិសម្ភវញ្ចេតំ;

អថ នោ ឧបក្ខដស្ស យញ្ញស្ស, កស្មា ករោសិ វិក្ខេបំ.

១០៤៨.

‘‘សព្ពេ វជន្តិ សុគតិំ, យេ យជន្តិ យេបិ យាជេន្តិ;

យេ ចាបិ អនុមោទន្តិ, យជន្តានំ ឯទិសំ មហាយញ្ញ’’ន្តិ.

រាជា បន អន្ធពាលោ បុន តស្ស វចនេន បុត្តេ គណ្ហាបេសិ. តតោ ខណ្ឌហាលោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ រាជា មុទុចិត្តោ កាលេន គណ្ហាបេតិ, កាលេន វិស្សជ្ជេតិ, បុនបិ ទារកានំ វចនេន បុត្តេ វិស្សជ្ជេយ្យ, យញ្ញាវាដញ្ញេវ នំ នេមី’’តិ. អថស្ស តត្ថ គមនត្ថាយ គាថមាហ –

១០៤៩.

‘‘សព្ពរតនស្ស យញ្ញោ ឧបក្ខដោ, ឯករាជ តវ បដិយត្តោ;

អភិនិក្ខមស្សុ ទេវ, សគ្គំ គតោ ត្វំ បមោទិស្សសី’’តិ.

តស្សត្ថោ – មហារាជ, តវ យញ្ញោ សព្ពរតនេហិ ឧបក្ខដោ បដិយត្តោ, ឥទានិ តេ អភិនិក្ខមនកាលោ, តស្មា អភិនិក្ខម, យញ្ញំ យជិត្វា សគ្គំ គតោ បមោទិស្សសីតិ.

តតោ ពោធិសត្តំ អាទាយ យញ្ញាវាដគមនកាលេ តស្ស ឱរោធា ឯកតោវ និក្ខមិំសុ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១០៥០.

‘‘ទហរា សត្តសតា ឯតា, ចន្ទកុមារស្ស ភរិយាយោ;

កេសេ បកិរិត្វាន, រោទន្តិយោ មគ្គមនុយាយិំសុ.

១០៥១.

‘‘អបរា ¶ បន សោកេន, និក្ខន្តា នន្ទនេ វិយ ទេវា;

កេសេ បកិរិត្វាន, រោទន្តិយោ មគ្គមនុយាយិសុ’’ន្តិ.

តត្ថ នន្ទនេ វិយ ទេវាតិ នន្ទនវនេ ចវនទេវបុត្តំ បរិវារេត្វា និក្ខន្តទេវតា វិយ គតា.

ឥតោ ¶ បរំ តាសំ វិលាបគាថា ហោន្តិ –

១០៥២.

‘‘កាសិកសុចិវត្ថធរា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;

នីយន្តិ ចន្ទសូរិយា, យញ្ញត្ថាយ ឯករាជស្ស.

១០៥៣.

‘‘កាសិកសុចិវត្ថធរា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;

នីយន្តិ ចន្ទសូរិយា, មាតុ កត្វា ហទយសោកំ.

១០៥៤.

‘‘កាសិកសុចិវត្ថធរា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;

នីយន្តិ ចន្ទសូរិយា, ជនស្ស កត្វា ហទយសោកំ.

១០៥៥.

‘‘មំសរសភោជនា ន្ហាបកសុន្ហាបិតា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;

នីយន្តិ ចន្ទសូរិយា, យញ្ញត្ថាយ ឯករាជស្ស.

១០៥៦.

‘‘មំសរសភោជនា ន្ហាបកសុន្ហាបិតា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;

នីយន្តិ ចន្ទសូរិយា, មាតុ កត្វា ហទយសោកំ.

១០៥៧.

‘‘មំសរសភោជនា ន្ហាបកសុន្ហាបិតា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;

នីយន្តិ ចន្ទសូរិយា, ជនស្ស កត្វា ហទយសោកំ.

១០៥៨.

‘‘យស្សុ បុព្ពេ ហត្ថិវរធុរគតេ, ហត្ថីហិ អនុវជន្តិ;

ត្យជ្ជ ចន្ទសូរិយា, ឧភោវ បត្តិកា យន្តិ.

១០៥៩.

‘‘យស្សុ ¶ បុព្ពេ អស្សវរធុរគតេ, អស្សេហិ អនុវជន្តិ;

ត្យជ្ជ ចន្ទសូរិយា, ឧភោវ បត្តិកា យន្តិ.

១០៦០.

‘‘យស្សុ បុព្ពេ រថវរធុរគតេ, រថេហិ អនុវជន្តិ;

ត្យជ្ជ ចន្ទសូរិយា, ឧភោវ បត្តិកា យន្តិ.

១០៦១.

‘‘យេហិស្សុ បុព្ពេ និយ្យំសុ, តបនីយកប្បនេហិ តុរង្គេហិ;

ត្យជ្ជ ចន្ទសូរិយា, ឧភោវ បត្តិកា យន្តី’’តិ.

តត្ថ កាសិកសុចិវត្ថធរាតិ កាសិកានិ សុចិវត្ថានិ ធារយមានា. ចន្ទសូរិយាតិ ចន្ទកុមារោ ច សូរិយកុមារោ ច. ន្ហាបកសុន្ហាបិតាតិ ចន្ទនចុណ្ណេន ¶ ឧព្ពដ្ដេត្វា ន្ហាបកេហិ កតបរិកម្មតាយ សុន្ហាបិតា. យស្សូតិ យេ អស្សុ. អស្សូតិ និបាតមត្តំ, យេ កុមារេតិ អត្ថោ. បុព្ពេតិ ឥតោ បុព្ពេ. ហត្ថិវរធុរគតេតិ ហត្ថិវរានំ ធុរគតេ, អលង្កតហត្ថិក្ខន្ធវរគតេតិ អត្ថោ. អស្សវរធុរគតេតិ អស្សវរបិដ្ឋិគតេ. រថវរធុរគតេតិ រថវរមជ្ឈគតេ. និយ្យំសូតិ និក្ខមិំសុ.

ឯវំ តាសុ បរិទេវន្តីសុយេវ ពោធិសត្តំ នគរា នីហរិំសុ. សកលនគរំ សង្ខុភិត្វា និក្ខមិតុំ អារភិ. មហាជនេ និក្ខន្តេ ទ្វារានិ នប្បហោន្តិ. ព្រាហ្មណោ អតិពហុំ ជនំ ទិស្វា ‘‘កោ ជានាតិ, កិំ ភវិស្សតី’’តិ នគរទ្វារានិ ថកាបេសិ. មហាជនោ និក្ខមិតុំ អលភន្តោ នគរទ្វារស្ស អាសន្នដ្ឋានេ ឧយ្យានំ អត្ថិ, តស្ស សន្តិកេ មហាវិរវំ រវិ. តេន រវេន សកុណសង្ឃោ សង្ខុភិតោ អាកាសំ បក្ខន្ទិ. មហាជនោ តំ តំ សកុណិំ អាមន្តេត្វា វិលបន្តោ អាហ –

១០៦២.

‘‘យទិ សកុណិ មំសមិច្ឆសិ, ឌយស្សុ បុព្ពេន បុប្ផវតិយា;

យជតេត្ថ ឯករាជា, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ បុត្តេហិ.

១០៦៣.

‘‘យទិ សកុណិ មំសមិច្ឆសិ, ឌយស្សុ បុព្ពេន បុប្ផវតិយា;

យជតេត្ថ ឯករាជា, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ កញ្ញាហិ.

១០៦៤.

‘‘យទិ សកុណិ មំសមិច្ឆសិ, ឌយស្សុ បុព្ពេន បុប្ផវតិយា;

យជតេត្ថ ឯករាជា, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ មហេសីតិ.

១០៦៥.

‘‘យទិ ¶ សកុណិ មំសមិច្ឆសិ, ឌយស្សុ បុព្ពេន បុប្ផវតិយា;

យជតេត្ថ ឯករាជា, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ គហបតីហិ.

១០៦៦.

‘‘យទិ សកុណិ មំសមិច្ឆសិ, ឌយស្សុ បុព្ពេន បុប្ផវតិយា;

យជតេត្ថ ឯករាជា, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ ហត្ថីហិ.

១០៦៧.

‘‘យទិ សកុណិ មំសមិច្ឆសិ, ឌយស្សុ បុព្ពេន បុប្ផវតិយា;

យជតេត្ថ ឯករាជា, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ អស្សេហិ.

១០៦៨.

‘‘យទិ សកុណិ មំសមិច្ឆសិ, ឌយស្សុ បុព្ពេន បុប្ផវតិយា;

យជតេត្ថ ឯករាជា, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ ឧសភេហិ.

១០៦៩.

‘‘យទិ ¶ សកុណិ មំសមិច្ឆសិ, ឌយស្សុ បុព្ពេន បុប្ផវតិយា;

យជតេត្ថ ឯករាជា, សម្មូឡ្ហោ សព្ពចតុក្កេនា’’តិ.

តត្ថ មំសមិច្ឆសីតិ អម្ភោ សកុណិ, សចេ មំសំ ឥច្ឆសិ, បុប្ផវតិយា បុព្ពេន បុរត្ថិមទិសាយំ យញ្ញាវាដោ អត្ថិ, តត្ថ គច្ឆ. យជតេត្ថាតិ ឯត្ថ ខណ្ឌហាលស្ស វចនំ គហេត្វា សម្មូឡ្ហោ ឯករាជា ចតូហិ បុត្តេហិ យញ្ញំ យជតិ. សេសគាថាសុបិ ឯសេវ នយោ.

ឯវំ មហាជនោ តស្មិំ ឋានេ បរិទេវិត្វា ពោធិសត្តស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា បាសាទំ បទក្ខិណំ ករោន្តោ អន្តេបុរេ កូដាគារឧយ្យានាទីនិ បស្សន្តោ គាថាហិ បរិទេវិ –

១០៧០.

‘‘អយមស្ស បាសាទោ, ឥទំ អន្តេបុរំ សុរមណីយំ;

តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា.

១០៧១.

‘‘ឥទមស្ស កូដាគារំ, សោវណ្ណំ បុប្ផមល្យវិកិណ្ណំ;

តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា.

១០៧២.

‘‘ឥទមស្ស ឧយ្យានំ, សុបុប្ផិតំ សព្ពកាលិកំ រម្មំ;

តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា.

១០៧៣.

‘‘ឥទមស្ស ¶ អសោកវនំ, សុបុប្ផិតំ សព្ពកាលិកំ រម្មំ;

តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា.

១០៧៤.

‘‘ឥទមស្ស កណិការវនំ, សុបុប្ផិតំ សព្ពកាលិកំ រម្មំ;

តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា.

១០៧៥.

‘‘ឥទមស្ស បាដលិវនំ, សុបុប្ផិតំ សព្ពកាលិកំ រម្មំ;

តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា.

១០៧៦.

‘‘ឥទមស្ស អម្ពវនំ, សុបុប្ផិតំ សព្ពកាលិកំ រម្មំ;

តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា.

១០៧៧.

‘‘អយមស្ស បោក្ខរណី, សញ្ឆន្នា បទុមបុណ្ឌរីកេហិ;

នាវា ច សោវណ្ណវិកតា, បុប្ផវល្លិយា ចិត្តា សុរមណីយា;

តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា’’តិ.

តត្ថ ¶ តេទានីតិ ឥទានិ តេ ចន្ទកុមារប្បមុខា អម្ហាកំ អយ្យបុត្តា ឯវរូបំ បាសាទំ ឆឌ្ឌេត្វា វធាយ នីយន្តិ. សោវណ្ណវិកតាតិ សុវណ្ណខចិតា.

ឯត្តកេសុ ឋានេសុ វិលបន្តា បុន ហត្ថិសាលាទីនិ ឧបសង្កមិត្វា អាហំសុ –

១០៧៨.

‘‘ឥទមស្ស ហត្ថិរតនំ, ឯរាវណោ គជោ ពលី ទន្តី;

តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា.

១០៧៩.

‘‘ឥទមស្ស អស្សរតនំ, ឯកខុរោ អស្សោ;

តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា.

១០៨០.

‘‘អយមស្ស អស្សរថោ, សាឡិយនិគ្ឃោសោ សុភោ រតនវិចិត្តោ;

យត្ថស្សុ អយ្យបុត្តា, សោភិំសុ នន្ទនេ វិយ ទេវា;

តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា.

១០៨១.

‘‘កថំ ¶ នាម សាមសមសុន្ទរេហិ, ចន្ទនមុទុកគត្តេហិ;

រាជា យជិស្សតេ យញ្ញំ, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ បុត្តេហិ.

១០៨២.

‘‘កថំ នាម សាមសមសុន្ទរាហិ, ចន្ទនមុទុកគត្តាហិ;

រាជា យជិស្សតេ យញ្ញំ, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ កញ្ញាហិ.

១០៨៣.

‘‘កថំ នាម សាមសមសុន្ទរាហិ, ចន្ទនមុទុកគត្តាហិ;

រាជា យជិស្សតេ យញ្ញំ, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ មហេសីហិ.

១០៨៤.

‘‘កថំ នាម សាមសមសុន្ទរេហិ, ចន្ទនមុទុកគត្តេហិ;

រាជា យជិស្សតេ យញ្ញំ, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ គហបតីហិ.

១០៨៥.

‘‘យថា ហោន្តិ គាមនិគមា, សុញ្ញា អមនុស្សកា ព្រហារញ្ញា;

តថា ហេស្សតិ បុប្ផវតិយា, យិដ្ឋេសុ ចន្ទសូរិយេសូ’’តិ.

តត្ថ ឯរាវណោតិ តស្ស ហត្ថិនោ នាមំ. ឯកខុរោតិ អភិន្នខុរោ. សាឡិយនិគ្ឃោសោតិ គមនកាលេ សាឡិកានំ វិយ មធុរេន និគ្ឃោសេន ¶ សមន្នាគតោ. កថំ នាមាតិ កេន នាម ការណេន. សាមសមសុន្ទរេហីតិ សុវណ្ណសាមេហិ ច អញ្ញមញ្ញំ ជាតិយា សមេហិ ច និទ្ទោសតាយ សុន្ទរេហិ. ចន្ទនមុទុកគត្តេហីតិ លោហិតចន្ទនលិត្តគត្តេហិ. ព្រហារញ្ញាតិ យថា តេ គាមនិគមា សុញ្ញា និម្មនុស្សា ព្រហារញ្ញា ហោន្តិ, តថា បុប្ផវតិយាបិ យញ្ញេ យិដ្ឋេសុ រាជបុត្តេសុ សុញ្ញា អរញ្ញសទិសា ភវិស្សតីតិ.

អថ មហាជនោ ពហិ និក្ខមិតុំ អលភន្តោ អន្តោនគរេយេវ វិចរន្តោ បរិទេវិ. ពោធិសត្តោបិ យញ្ញាវាដំ នីតោ. អថស្ស មាតា គោតមី នាម ទេវី ‘‘បុត្តានំ មេ ជីវិតំ ទេហិ, ទេវា’’តិ រញ្ញោ បាទមូលេ បរិវត្តិត្វា បរិទេវមានា អាហ –

១០៨៦.

‘‘ឧម្មត្តិកា ភវិស្សាមិ, ភូនហតា បំសុនា ច បរិកិណ្ណា;

សចេ ចន្ទវរំ ហន្តិ, បាណា មេ ទេវ រុជ្ឈន្តិ.

១០៨៧.

‘‘ឧម្មត្តិកា ¶ ភវិស្សាមិ, ភូនហតា បំសុនា ច បរិកិណ្ណា;

សចេ សូរិយវរំ ហន្តិ, បាណា មេ ទេវ រុជ្ឈន្តី’’តិ.

តត្ថ ភូនហតាតិ ហតវុឌ្ឍិ. បំសុនា ច បរិកិណ្ណាតិ បំសុបរិកិណ្ណសរីរា ឧម្មត្តិកា ហុត្វា វិចរិស្សាមិ.

សា ឯវំ បរិទេវន្តីបិ រញ្ញោ សន្តិកា កិញ្ចិ កថំ អលភិត្វា ‘‘មម បុត្តោ តុម្ហាកំ កុជ្ឈិត្វា គតោ ភវិស្សតិ, កិស្ស នំ តុម្ហេ ន និវត្តេថា’’តិ កុមារស្ស ចតស្សោ ភរិយាយោ អាលិង្គិត្វា បរិទេវន្តី អាហ –

១០៨៨.

‘‘កិន្នុមា ន រមាបេយ្យុំ, អញ្ញមញ្ញំ បិយំវទា;

ឃដ្ដិកា ឧបរិក្ខី ច, បោក្ខរណី ច ភារិកា;

ចន្ទសូរិយេសុ នច្ចន្តិយោ, សមា តាសំ ន វិជ្ជតី’’តិ.

តត្ថ កិន្នុមា ន រមាបេយ្យុន្តិ កេន ការណេន ឥមា ឃដ្ដិកាតិអាទិកា ចតស្សោ អញ្ញមញ្ញំ បិយំវទា ចន្ទសូរិយកុមារានំ សន្តិកេ ¶ នច្ចន្តិយោ មម បុត្តេ ន រមាបយិំសុ, ឧក្កណ្ឋាបយិំសុ. សកលជម្ពុទីបស្មិញ្ហិ នច្ចេ វា គីតេ វា សមា អញ្ញា កាចិ តាសំ ន វិជ្ជតីតិ អត្ថោ.

ឥតិ សា សុណ្ហាហិ សទ្ធិំ បរិទេវិត្វា អញ្ញំ គហេតព្ពគ្គហណំ អបស្សន្តី ខណ្ឌហាលំ អក្កោសមានា អដ្ឋ គាថា អភាសិ –

១០៨៩.

‘‘ឥមំ មយ្ហំ ហទយសោកំ, បដិមុញ្ចតុ ខណ្ឌហាល តវ មាតា;

យោ មយ្ហំ ហទយសោកោ, ចន្ទម្ហិ វធាយ និន្នីតេ.

១០៩០.

‘‘ឥមំ មយ្ហំ ហទយសោកំ, បដិមុញ្ចតុ ខណ្ឌហាល តវ មាតា;

យោ មយ្ហំ ហទយសោកោ, សូរិយម្ហិ វធាយ និន្នីតេ.

១០៩១.

‘‘ឥមំ មយ្ហំ ហទយសោកំ, បដិមុញ្ចតុ ខណ្ឌហាល តវ ជាយា;

យោ មយ្ហំ ហទយសោកោ, ចន្ទម្ហិ វធាយ និន្នីតេ.

១០៩២.

‘‘ឥមំ ¶ មយ្ហំ ហទយសោកំ, បដិមុញ្ចតុ ខណ្ឌហាល តវ ជាយា;

យោ មយ្ហំ ហទយសោកោ, សូរិយម្ហិ វធាយ និន្នីតេ.

១០៩៣.

‘‘មា ច បុត្តេ មា ច បតិំ, អទ្ទក្ខិ ខណ្ឌហាល តវ មាតា;

យោ ឃាតេសិ កុមារេ, អទូសកេ សីហសង្កាសេ.

១០៩៤.

‘‘មា ច បុត្តេ មា ច បតិំ, អទ្ទក្ខិ ខណ្ឌហាល តវ មាតា;

យោ ឃាតេសិ កុមារេ, អបេក្ខិតេ សព្ពលោកស្ស.

១០៩៥.

‘‘មា ច បុត្តេ មា ច បតិំ, អទ្ទក្ខិ ខណ្ឌហាល តវ ជាយា;

យោ ឃាតេសិ កុមារេ, អទូសកេ សីហសង្កាសេ.

១០៩៦.

‘‘មា ច បុត្តេ មា ច បតិំ, អទ្ទក្ខិ ខណ្ឌហាល តវ ជាយា;

យោ ឃាតេសិ កុមារេ, អបេក្ខិតេ សព្ពលោកស្សា’’តិ.

តត្ថ ឥមំ មយ្ហន្តិ មយ្ហំ ឥមំ ហទយសោកំ ទុក្ខំ. បដិមុញ្ចតូតិ បវិសតុ បាបុណាតុ. យោ ឃាតេសីតិ យោ ត្វំ ឃាតេសិ. អបេក្ខិតេតិ សព្ពលោកេន ឱលោកិតេ ទិស្សមានេ មារេសីតិ អត្ថោ.

ពោធិសត្តោ ¶ យញ្ញាវាដេបិ បិតរំ យាចន្តោ អាហ –

១០៩៧.

‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;

អបិ និគឡពន្ធកាបិ, ហត្ថី អស្សេ ច បាលេម.

១០៩៨.

‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;

អបិ និគឡពន្ធកាបិ, ហត្ថិឆកណានិ ឧជ្ឈេម.

១០៩៩.

‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;

អបិ និគឡពន្ធកាបិ, អស្សឆកណានិ ឧជ្ឈេម.

១១០០.

‘‘មា ¶ នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;

យស្ស ហោន្តិ តវ កាមា, អបិ រដ្ឋា បព្ពាជិតា;

ភិក្ខាចរិយំ ចរិស្សាម.

១១០១.

‘‘ទិព្ពំ ទេវ ឧបយាចន្តិ, បុត្តត្ថិកាបិ ទលិទ្ទា;

បដិភានានិបិ ហិត្វា, បុត្តេ ន លភន្តិ ឯកច្ចា.

១១០២.

‘‘អាសីសិកានិ ករោន្តិ, បុត្តា នោ ជាយន្តុ តតោ បបុត្តា;

អថ នោ អការណស្មា, យញ្ញត្ថាយ ទេវ ឃាតេសិ.

១១០៣.

‘‘ឧបយាចិតកេន បុត្តំ លភន្តិ, មា តាត នោ អឃាតេសិ;

មា កិច្ឆាលទ្ធកេហិ បុត្តេហិ, យជិត្ថោ ឥមំ យញ្ញំ.

១១០៤.

‘‘ឧបយាចិតកេន បុត្តំ លភន្តិ, មា តាត នោ អឃាតេសិ;

មា កបណលទ្ធកេហិ បុត្តេហិ, អម្មាយ នោ វិប្បវាសេហី’’តិ.

តត្ថ ទិព្ពន្តិ ទេវ, អបុត្តិកា ទលិទ្ទាបិ នារិយោ បុត្តត្ថិកា ហុត្វា ពហុំ បណ្ណាការំ ករិត្វា បុត្តំ វា ធីតរំ វា លភាមាតិ ទិព្យំ ឧបយាចន្តិ. បដិភានានិបិ ហិត្វាតិ ទោហឡានិ ឆឌ្ឌេត្វាបិ, អលភិត្វាបីតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – មហារាជ, នារីនញ្ហិ ឧប្បន្នំ ទោហឡំ អលភិត្វា គព្ភោ សុស្សិត្វា នស្សតិ. តត្ថ ឯកច្ចា យាចន្តាបិ បុត្តេ អលភមានា, កាចិ លទ្ធម្បិ ទោហឡំ បហាយ អបរិភុញ្ជិត្វា ន លភន្តិ, កាចិ ទោហឡំ អលភមានា ន លភន្តិ. មយ្ហំ បន មាតា ឧប្បន្នំ ទោហឡំ លភិត្វា បរិភុញ្ជិត្វា ឧប្បន្នំ គព្ភំ អនាសេត្វា បុត្តេ បដិលភិ. ឯវំ បដិលទ្ធេ មា នោ អវធីតិ យាចតិ.

អាសីសិកានីតិ ¶ មហារាជ, ឥមេ សត្តា អាសីសំ ករោន្តិ. កិន្តិ? បុត្តា នោ ជាយន្តូតិ. តតោ បបុត្តាតិ បុត្តានម្បិ នោ បុត្តា ជាយន្តូតិ. អថ នោ អការណស្មាតិ អថ ត្វំ អម្ហេ អការណេន យញ្ញត្ថាយ ឃាតេសិ. ឧបយាចិតកេនាតិ ទេវតានំ អាយាចនេន. កបណលទ្ធកេហីតិ កបណា វិយ ហុត្វា លទ្ធកេហិ. បុត្តេហីតិ អម្ហេហិ សទ្ធិំ អម្ហាកំ អម្មាយ មា វិប្បវាសេហិ, មា នោ មាតរា សទ្ធិំ វិប្បវាសំ ករីតិ វទតិ.

សោ ¶ ឯវំ វទន្តោបិ បិតុ សន្តិកា កិញ្ចិ កថំ អលភិត្វា មាតុ បាទមូលេ និបតិត្វា បរិទេវមានោ អាហ –

១១០៥.

‘‘ពហុទុក្ខា បោសិយ ចន្ទំ, អម្ម តុវំ ជីយសេ បុត្តំ;

វន្ទាមិ ខោ តេ បាទេ, លភតំ តាតោ បរលោកំ.

១១០៦.

‘‘ហន្ទ ច មំ ឧបគូហ, បាទេ តេ អម្ម វន្ទិតុំ ទេហិ;

គច្ឆាមិ ទានិ បវាសំ, យញ្ញត្ថាយ ឯករាជស្ស.

១១០៧.

‘‘ហន្ទ ច មំ ឧបគូហ, បាទេ តេ អម្ម វន្ទិតុំ ទេហិ;

គច្ឆាមិ ទានិ បវាសំ, មាតុ កត្វា ហទយសោកំ.

១១០៨.

‘‘ហន្ទ ច មំ ឧបគូហ, បាទេ តេ អម្ម វន្ទិតុំ ទេហិ;

គច្ឆាមិ ទានិ បវាសំ, ជនស្ស កត្វា ហទយសោក’’ន្តិ.

តត្ថ ពហុទុក្ខា បោសិយាតិ ពហូហិ ទុក្ខេហិ បោសិយ. ចន្ទន្តិ មំ ចន្ទកុមារំ ឯវំ បោសេត្វា ឥទានិ, អម្ម, ត្វំ ជីយសេ បុត្តំ. លភតំ តាតោ បរលោកន្តិ បិតា មេ ភោគសម្បន្នំ បរលោកំ លភតុ. ឧបគូហាតិ អាលិង្គ បរិស្សជ. បវាសន្តិ បុន អនាគមនាយ អច្ចន្តំ វិប្បវាសំ គច្ឆាមិ.

អថស្ស មាតា បរិទេវន្តី ចតស្សោ គាថា អភាសិ –

១១០៩.

‘‘ហន្ទ ច បទុមបត្តានំ, មោឡិំ ពន្ធស្សុ គោតមិបុត្ត;

ចម្បកទលមិស្សាយោ, ឯសា តេ បោរាណិកា បកតិ.

១១១០.

‘‘ហន្ទ ¶ ច វិលេបនំ តេ, បច្ឆិមកំ ចន្ទនំ វិលិម្បស្សុ;

យេហិ ច សុវិលិត្តោ, សោភសិ រាជបរិសាយំ.

១១១១.

‘‘ហន្ទ ច មុទុកានិ វត្ថានិ, បច្ឆិមកំ កាសិកំ និវាសេហិ;

យេហិ ច សុនិវត្ថោ, សោភសិ រាជបរិសាយំ.

១១១២.

‘‘មុត្តាមណិកនកវិភូសិតានិ ¶ , គណ្ហស្សុ ហត្ថាភរណានិ;

យេហិ ច ហត្ថាភរណេហិ, សោភសិ រាជបរិសាយ’’ន្តិ.

តត្ថ បទុមបត្តានន្តិ បទុមបត្តវេឋនំ នាមេកំ បសាធនំ, តំ សន្ធាយេវមាហ. តវ វិប្បកិណ្ណំ មោឡិំ ឧក្ខិបិត្វា បទុមបត្តវេឋនេន យោជេត្វា ពន្ធាតិ អត្ថោ. គោតមិបុត្តាតិ ចន្ទកុមារំ អាលបតិ. ចម្បកទលមិស្សាយោតិ អព្ភន្តរិមេហិ ចម្បកទលេហិ មិស្សិតា វណ្ណគន្ធសម្បន្នា នានាបុប្ផមាលា បិលន្ធស្សុ. ឯសា តេតិ ឯសា តវ បោរាណិកា បកតិ, តមេវ គណ្ហស្សុ បុត្តាតិ បរិទេវតិ. យេហិ ចាតិ យេហិ លោហិតចន្ទនវិលេបនេហិ វិលិត្តោ រាជបរិសាយ សោភសិ, តានិ វិលិម្បស្សូតិ អត្ថោ. កាសិកន្តិ សតសហស្សគ្ឃនកំ កាសិកវត្ថំ. គណ្ហស្សូតិ បិលន្ធស្សុ.

ឥទានិស្ស ចន្ទា នាម អគ្គមហេសី តស្ស បាទមូលេ និបតិត្វា បរិទេវមានា អាហ –

១១១៣.

‘‘ន ហិ នូនាយំ រដ្ឋបាលោ, ភូមិបតិ ជនបទស្ស ទាយាទោ;

លោកិស្សរោ មហន្តោ, បុត្តេ ស្នេហំ ជនយតី’’តិ.

តំ សុត្វា រាជា គាថមាហ –

១១១៤.

‘‘មយ្ហម្បិ បិយា បុត្តា, អត្តា ច បិយោ តុម្ហេ ច ភរិយាយោ;

សគ្គញ្ច បត្ថយានោ, តេនាហំ ឃាតយិស្សាមី’’តិ.

តស្សត្ថោ – កិំការណា បុត្តសិនេហំ ន ជនេមិ? ន កេវលំ គោតមិយា ឯវ, អថ ខោ មយ្ហម្បិ បិយា បុត្តា, តថា អត្តា ច តុម្ហេ ច សុណ្ហាយោ ភរិយាយោ ច បិយាយេវ. ឯវំ សន្តេបិ សគ្គញ្ច បត្ថយានោ អហំ សគ្គំ បត្ថេន្តោ, តេន ការណេន ឯតេ ឃាតយិស្សាមិ, មា ចិន្តយិត្ថ, សព្ពេបេតេ មយា សទ្ធិំ ទេវលោកំ ឯកតោ គមិស្សន្តីតិ.

ចន្ទា ¶ អាហ –

១១១៥.

‘‘មំ បឋមំ ឃាតេហិ, មា មេ ហទយំ ទុក្ខំ ផាលេសិ;

អលង្កតោ សុន្ទរកោ, បុត្តោ ទេវ តវ សុខុមាលោ.

១១១៦.

‘‘ហន្ទយ្យ ¶ មំ ហនស្សុ, បរលោកេ ចន្ទកេន ហេស្សាមិ;

បុញ្ញំ ករស្សុ វិបុលំ, វិចរាម ឧភោបិ បរលោកេ’’តិ.

តត្ថ បឋមន្តិ ទេវ, មម សាមិកតោ បឋមតរំ មំ ឃាតេហិ. ទុក្ខន្តិ ចន្ទស្ស មរណទុក្ខំ មម ហទយំ មា ផាលេសិ. អលង្កតោតិ អយំ មម ឯកោវ អលំ បរិយត្តោតិ ឯវំ អលង្កតោ. ឯវរូបំ នាម បុត្តំ មា ឃាតយិ, មហារាជាតិ ទីបេតិ. ហន្ទយ្យាតិ ហន្ទ, អយ្យ, រាជានំ អាលបន្តី ឯវមាហ. បរលោកេ ចន្ទកេនាតិ ចន្ទេន សទ្ធិំ បរលោកេ ភវិស្សាមិ. វិចរាម ឧភោបិ បរលោកេតិ តយា ឯកតោ ឃាតិតា ឧភោបិ បរលោកេ សុខំ អនុភវន្តា វិចរាម, មា នោ សគ្គន្តរាយមកាសីតិ.

រាជា អាហ –

១១១៧.

‘‘មា ត្វំ ចន្ទេ រុច្ចិ មរណំ, ពហុកា តវ ទេវរា វិសាលក្ខិ;

តេ តំ រមយិស្សន្តិ, យិដ្ឋស្មិំ គោតមិបុត្តេ’’តិ.

តត្ថ មា ត្វំ ចន្ទេ រុច្ចីតិ មា ត្វំ អត្តនោ មរណំ រោចេសិ. ‘‘មា រុទ្ទី’’តិបិ បាឋោ, មា រោទីតិ អត្ថោ. ទេវរាតិ បតិភាតុកា.

តតោ បរំ សត្ថា –

១១១៨.

‘‘ឯវំ វុត្តេ ចន្ទា អត្តានំ, ហន្តិ ហត្ថតលកេហី’’តិ. – ឧបឌ្ឍគាថមាហ;

តតោ បរំ តស្សាយេវ វិលាបោ ហោតិ –

‘‘អលមេត្ថ ជីវិតេន, បិស្សាមិ វិសំ មរិស្សាមិ.

១១១៩.

‘‘ន ហិ នូនិមស្ស រញ្ញោ, មិត្តាមច្ចា ច វិជ្ជរេ សុហទា;

យេ ន វទន្តិ រាជានំ, ‘មា ឃាតយិ ឱរសេ បុត្តេ’.

១១២០.

‘‘ន ¶ ¶ ហិ នូនិមស្ស រញ្ញោ, ញាតី មិត្តា ច វិជ្ជរេ សុហទា;

យេ ន វទន្តិ រាជានំ, ‘មា ឃាតយិ អត្រជេ បុត្តេ’.

១១២១.

‘‘ឥមេ តេបិ មយ្ហំ បុត្តា, គុណិនោ កាយូរធារិនោ រាជ;

តេហិបិ យជស្សុ យញ្ញំ, អថ មុញ្ចតុ គោតមិបុត្តេ.

១១២២.

‘‘ពិលសតំ មំ កត្វាន, យជស្សុ សត្តធា មហារាជ;

មា ជេដ្ឋបុត្តមវធិ, អទូសកំ សីហសង្កាសំ.

១១២៣.

‘‘ពិលសតំ មំ កត្វាន, យជស្សុ សត្តធា មហារាជ;

មា ជេដ្ឋបុត្តមវធិ, អបេក្ខិតំ សព្ពលោកស្សា’’តិ.

តត្ថ ឯវន្តិ ឯវំ អន្ធពាលេន ឯករាជេន វុត្តេ. ហន្តីតិ ‘‘កិំ នាមេតំ កថេសី’’តិ វត្វា ហត្ថតលេហិ អត្តានំ ហន្តិ. បិស្សាមីតិ បិវិស្សាមិ. ឥមេ តេបីតិ វសុលកុមារំ អាទិំ កត្វា សេសទារកេ ហត្ថេ គហេត្វា រញ្ញោ បាទមូលេ ឋិតា ឯវមាហ. គុណិនោតិ មាលាគុណអាភរណេហិ សមន្នាគតា. កាយូរធារិនោតិ កាយូរបសាធនធរា. ពិលសតន្តិ មហារាជ, មំ ឃាតេត្វា កោដ្ឋាសសតំ កត្វា សត្តធា សត្តសុ ឋានេសុ យញ្ញំ យជស្សុ.

ឥតិ សា រញ្ញោ សន្តិកេ ឥមាហិ គាថាហិ បរិទេវិត្វា អស្សាសំ អលភមានា ពោធិសត្តស្សេវ សន្តិកំ គន្ត្វា បរិទេវមានា អដ្ឋាសិ. អថ នំ សោ អាហ – ‘‘ចន្ទេ, មយា ជីវមានេន តុយ្ហំ តស្មិំ តស្មិំ វត្ថុស្មិំ សុភណិតេ សុកថិតេ ឧច្ចាវចានិ មណិមុត្តាទីនិ ពហូនិ អាភរណានិ ទិន្នានិ, អជ្ជ បន តេ ឥទំ បច្ឆិមទានំ, សរីរារុឡ្ហំ អាភរណំ ទម្មិ, គណ្ហាហិ ន’’ន្តិ. ឥមមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១១២៤.

‘‘ពហុកា តវ ទិន្នាភរណា, ឧច្ចាវចា សុភណិតម្ហិ;

មុត្តាមណិវេឡុរិយា, ឯតំ តេ បច្ឆិមកំ ទាន’’ន្តិ.

ចន្ទាទេវីបិ តំ សុត្វា តតោ បរាហិ នវហិ គាថាហិ វិលបិ –

១១២៥.

‘‘យេសំ ¶ បុព្ពេ ខន្ធេសុ, ផុល្លា មាលាគុណា វិវត្តិំសុ;

តេសជ្ជបិ សុនិសិតោ, នេត្តិំសោ វិវត្តិស្សតិ ខន្ធេសុ.

១១២៦.

‘‘យេសំ ¶ បុព្ពេ ខន្ធេសុ, ចិត្តា មាលាគុណា វិវត្តិំសុ;

តេសជ្ជបិ សុនិសិតោ, នេត្តិំសោ វិវត្តិស្សតិ ខន្ធេសុ.

១១២៧.

‘‘អចិរំ វត នេត្តិំសោ, វិវត្តិស្សកិ រាជបុត្តានំ ខន្ធេសុ;

អថ មម ហទយំ ន ផលតិ, តាវ ទឡ្ហពន្ធញ្ច មេ អាសិ.

១១២៨.

‘‘កាសិកសុចិវត្ថធរា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;

និយ្យាថ ចន្ទសូរិយា, យញ្ញត្ថាយ ឯករាជស្ស.

១១២៩.

‘‘កាសិកសុចិវត្ថធរា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;

និយ្យាថ ចន្ទសូរិយា, មាតុ កត្វា ហទយសោកំ.

១១៣០.

‘‘កាសិកសុចិវត្ថធរា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;

និយ្យាថ ចន្ទសូរិយា, ជនស្ស កត្វា ហទយសោកំ.

១១៣១.

‘‘មំសរសភោជនា ន្ហាបកសុន្ហាបិតា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;

និយ្យាថ ចន្ទសូរិយា, យញ្ញត្ថាយ ឯករាជស្ស.

១១៣២.

‘‘មំសរសភោជនា ន្ហាបកសុន្ហាបិតា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;

និយ្យាថ ចន្ទសូរិយា, មាតុ កត្វា ហទយសោកំ.

១១៣៣.

‘‘មំសរសភោជនា ន្ហាបកសុន្ហាបិតា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;

និយ្យាថ ចន្ទសូរិយា, ជនស្ស កត្វា ហទយសោក’’ន្តិ.

តត្ថ មាលាគុណាតិ បុប្ផទាមានិ. តេសជ្ជាតិ តេសំ អជ្ជ. នេត្តិំសោតិ អសិ. វិវត្តិស្សតីតិ បតិស្សតិ. អចិរំ វតាតិ អចិរេន វត. ន ផលតីតិ ន ភិជ្ជតិ. តាវ ទឡ្ហពន្ធញ្ច ¶ មេ អាសីតិ អតិវិយ ថិរពន្ធនំ មេ ហទយំ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. និយ្យាថាតិ គច្ឆថ.

ឯវំ តស្សា បរិទេវន្តិយាវ យញ្ញាវាដេ សព្ពកម្មំ និដ្ឋាសិ. រាជបុត្តំ នេត្វា គីវំ ឱនាមេត្វា និសីទាបេសុំ. ខណ្ឌហាលោ សុវណ្ណបាតិំ ឧបនាមេត្វា ខគ្គំ អាទាយ ‘‘តស្ស គីវំ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ អដ្ឋាសិ. តំ ទិស្វា ចន្ទាទេវី ‘‘អញ្ញំ មេ បដិសរណំ នត្ថិ, អត្តនោ សច្ចពលេន សាមិកស្ស ¶ សោត្ថិំ ករិស្សាមី’’តិ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ បរិសាយ អន្តរេ វិចរន្តី សច្ចកិរិយំ អកាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១១៣៤.

‘‘សព្ពស្មិំ ឧបក្ខដស្មិំ, និសីទិតេ ចន្ទស្មិំ យញ្ញត្ថាយ;

បញ្ចាលរាជធីតា បញ្ជលិកា, សព្ពបរិសាយ សមនុបរិយាយិ.

១១៣៥.

‘‘យេន សច្ចេន ខណ្ឌហាលោ, បាបកម្មំ ករោតិ ទុម្មេធោ;

ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, សមង្គិនី សាមិកេន ហោមិ.

១១៣៦.

‘‘យេ ឥធត្ថិ អមនុស្សា, យានិ ច យក្ខភូតភព្យានិ;

ករោន្តុ មេ វេយ្យាវដិកំ, សមង្គិនី សាមិកេន ហោមិ.

១១៣៧.

‘‘យា ទេវតា ឥធាគតា, យានិ ច យក្ខភូតភព្យានិ;

សរណេសិនិំ អនាថំ តាយថ មំ, យាចាមហំ បតិ មាហំ អជេយ្យ’’ន្តិ.

តត្ថ ឧបក្ខដស្មិន្តិ សព្ពស្មិំ យញ្ញសម្ភារេ សជ្ជិតេ បដិយត្តេ. សមង្គិនីតិ សម្បយុត្តា ឯកសំវាសា. យេ ឥធត្ថីតិ យេ ឥធ អត្ថិ. យក្ខភូតភព្យានីតិ ទេវសង្ខាតា យក្ខា ច វឌ្ឍិត្វា ឋិតសត្តសង្ខាតា ភូតា ច ឥទានិ វឌ្ឍនកសត្តសង្ខាតានិ ភព្យានិ ច. វេយ្យាវដិកន្តិ មយ្ហំ វេយ្យាវច្ចំ ករោន្តុ. តាយថ មន្តិ រក្ខថ មំ. យាចាមហន្តិ អហំ វោ យាចាមិ. បតិ មាហន្តិ បតិំ អហំ មា អជេយ្យំ.

អថ សក្កោ ទេវរាជា តស្សា បរិទេវសទ្ទំ សុត្វា តំ បវត្តិំ ញត្វា ជលិតំ អយកូដំ អាទាយ គន្ត្វា រាជានំ តាសេត្វា សព្ពេ វិស្សជ្ជាបេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១១៣៨.

‘‘តំ ¶ សុត្វា អមនុស្សោ, អយោកូដំ បរិព្ភមេត្វាន;

ភយមស្ស ជនយន្តោ, រាជានំ ឥទមវោច.

១១៣៩.

‘‘ពុជ្ឈស្សុ ខោ រាជកលិ, មា តាហំ មត្ថកំ និតាឡេសិំ;

មា ជេដ្ឋបុត្តមវធិ, អទូសកំ សីហសង្កាសំ.

១១៤០.

‘‘កោ ¶ តេ ទិដ្ឋោ រាជកលិ, បុត្តភរិយាយោ ហញ្ញមានាយោ;

សេដ្ឋិ ច គហបតយោ, អទូសកា សគ្គកាមា ហិ.

១១៤១.

‘‘តំ សុត្វា ខណ្ឌហាលោ, រាជា ច អព្ភុតមិទំ ទិស្វាន;

សព្ពេសំ ពន្ធនានិ មោចេសុំ, យថា តំ អនុបឃាតំ.

១១៤២.

‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;

សព្ពេ ឯកេកលេឌ្ឌុកមទំសុ, ឯស វធោ ខណ្ឌហាលស្សា’’តិ.

តត្ថ អមនុស្សោតិ សក្កោ ទេវរាជា. ពុជ្ឈស្សូតិ ជានស្សុ សល្លក្ខេហិ. រាជកលីតិ រាជកាឡកណ្ណិ រាជលាមក. មា តាហន្តិ បាបរាជ, ពុជ្ឈ, មា តេ អហំ មត្ថកំ និតាឡេសិំ. កោ តេ ទិដ្ឋោតិ កុហិំ តយា ទិដ្ឋបុព្ពោ. សគ្គកាមា ហីតិ ឯត្ថ ហីតិ និបាតមត្តំ, សគ្គកាមា សគ្គំ បត្ថយមានាតិ អត្ថោ. តំ សុត្វាតិ, ភិក្ខវេ, តំ សក្កស្ស វចនំ ខណ្ឌហាលោ សុត្វា. អព្ភុតមិទន្តិ រាជា ច ឥទំ សក្កស្ស ទស្សនំ បុព្ពេ អភូតំ ទិស្វា. យថា តន្តិ យថា អនុបឃាតំ បាណំ មោចេន្តិ, ឯវមេវ មោចេសុំ. ឯកេកលេឌ្ឌុកមទំសូតិ ភិក្ខវេ, យត្តកា តស្មិំ យញ្ញាវាដេ សមាគតា, សព្ពេ ឯកកោលាហលំ កត្វា ខណ្ឌហាលស្ស ឯកេកលេឌ្ឌុបហារំ អទំសុ. ឯស វធោតិ ឯសោវ ខណ្ឌហាលស្ស វធោ អហោសិ, តត្ថេវ នំ ជីវិតក្ខយំ បាបេសុន្តិ អត្ថោ.

តំ បន មារេត្វា មហាជនោ រាជានំ មារេតុំ អារភិ. ពោធិសត្តោ បិតរំ បរិស្សជិត្វា មារេតុំ ន អទាសិ. មហាជនោ ‘‘ជីវិតំ ឯតស្ស បាបរញ្ញោ ទេម, ឆត្តំ បនស្ស នគរេ ច វាសំ ន ទស្សាម, ចណ្ឌាលំ កត្វា ពហិនគរេ វសាបេស្សាមា’’តិ វត្វា រាជវេសំ ហារេត្វា កាសាវំ និវាសាបេត្វា ហលិទ្ទិបិលោតិកាយ សីសំ វេឋេត្វា ចណ្ឌាលំ កត្វា ចណ្ឌាលវសនដ្ឋានំ តំ បហិណិ. យេ បនេតំ បសុឃាតយញ្ញំ យជិំសុ ចេវ យជាបេសុញ្ច អនុមោទិំសុ ច, សព្ពេ និរយបរាយណាវ អហេសុំ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១១៤៣.

‘‘សព្ពេ ¶ ¶ បវិដ្ឋា និរយំ, យថា តំ បាបកំ ករិត្វាន;

ន ហិ បាបកម្មំ កត្វា, លព្ភា សុគតិំ ឥតោ គន្តុ’’ន្តិ.

សោបិ ខោ មហាជនោ ទ្វេ កាឡកណ្ណិយោ ហារេត្វា តត្ថេវ អភិសេកសម្ភារេ អាហរិត្វា ចន្ទកុមារំ អភិសិញ្ចិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១១៤៤.

‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;

ចន្ទំ អភិសិញ្ចិំសុ, សមាគតា រាជបរិសា ច.

១១៤៥.

‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;

ចន្ទំ អភិសិញ្ចិំសុ, សមាគតា រាជកញ្ញាយោ ច.

១១៤៦.

‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;

ចន្ទំ អភិសិញ្ចិំសុ, សមាគតា ទេវបរិសា ច.

១១៤៧.

‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;

ចន្ទំ អភិសិញ្ចិំសុ, សមាគតា ទេវកញ្ញាយោ ច.

១១៤៨.

‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;

ចេលុក្ខេបមករុំ, សមាគតា រាជបរិសា ច.

១១៤៩.

‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;

ចេលុក្ខេបមករុំ, សមាគតា រាជកញ្ញាយោ ច.

១១៥០.

‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;

ចេលុក្ខេបមករុំ, សមាគតា ទេវបរិសា ច.

១១៥១.

‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;

ចេលុក្ខេបមករុំ, សមាគតា ទេវកញ្ញាយោ ច.

១១៥២.

‘‘សព្ពេសុ ¶ វិប្បមុត្តេសុ, ពហូ អានន្ទិតា អហុំ;

នន្ទិំ បវេសិ នគរំ, ពន្ធនា មោក្ខោ អឃោសិត្ថា’’តិ.

តត្ថ រាជបរិសា ចាតិ រាជបរិសាបិ តីហិ សង្ខេហិ អភិសិញ្ចិំសុ. រាជកញ្ញាយោ ចាតិ ខត្តិយធីតរោបិ នំ អភិសិញ្ចិំសុ. ទេវបរិសា ចាតិ សក្កោ ¶ ទេវរាជា វិជយុត្តរសង្ខំ គហេត្វា ទេវបរិសាយ សទ្ធិំ អភិសិញ្ចិ. ទេវកញ្ញាយោ ចាតិ សុជាបិ ទេវធីតរាហិ សទ្ធិំ អភិសិញ្ចិ. ចេលុក្ខេបមករុន្តិ នានាវណ្ណេហិ វត្ថេហិ ធជេ ឧស្សាបេត្វា ឧត្តរិសាដកានិ អាកាសេ ខិបន្តា ចេលុក្ខេបំ ករិំសុ. រាជបរិសា ច ឥតរេ តយោ កោដ្ឋាសា ចាតិ អភិសេកការកា ចត្តារោបិ កោដ្ឋាសា ករិំសុយេវ. អានន្ទិតា អហុន្តិ អាមោទិតា អហេសុំ. នន្ទិំ បវេសិ នគរន្តិ ចន្ទកុមារស្ស ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា នគរំ បវិដ្ឋកាលេ នគរេ អានន្ទភេរិ ចរិ. ‘‘កិំ វត្វា’’តិ? យថា ‘‘អម្ហាកំ ចន្ទកុមារោ ពន្ធនា មុត្តោ, ឯវមេវ សព្ពេ ពន្ធនា មុច្ចន្តូ’’តិ. តេន វុត្តំ ‘‘ពន្ធនា មោក្ខោ អឃោសិត្ថា’’តិ.

ពោធិសត្តោ បិតុ វត្តំ បដ្ឋបេសិ. អន្តោនគរំ បន បវិសិតុំ ន លភតិ. បរិព្ពយស្ស ខីណកាលេ ពោធិសត្តោ ឧយ្យានកីឡាទីនំ អត្ថាយ គច្ឆន្តោ តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘បតិម្ហី’’តិ ន វន្ទតិ, អញ្ជលិំ បន កត្វា ‘‘ចិរំ ជីវ សាមី’’តិ វទតិ. ‘‘កេនត្ថោ’’តិ វុត្តេ អារោចេសិ. អថស្ស បរិព្ពយំ ទាបេសិ. សោ ធម្មេន រជ្ជំ ការេត្វា អាយុបរិយោសានេ ទេវលោកំ បូរយមានោ អគមាសិ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ ទេវទត្តោ មំ ឯកំ និស្សាយ ពហូ មារេតុំ វាយាមមកាសី’’តិ វត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ. តទា ខណ្ឌហាលោ ទេវទត្តោ អហោសិ, គោតមីទេវី មហាមាយា, ចន្ទាទេវី រាហុលមាតា, វសុលោ រាហុលោ, សេលា ឧប្បលវណ្ណា, សូរោ វាមគោត្តោ កស្សបោ, ភទ្ទសេនោ មោគ្គល្លានោ, សូរិយកុមារោ សារិបុត្តោ, ចន្ទរាជា បន អហមេវ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អហោសិន្តិ.

ចន្ទកុមារជាតកវណ្ណនា សត្តមា.

[៥៤៥] ៨. មហានារទកស្សបជាតកវណ្ណនា

អហុ ¶ ¶ រាជា វិទេហានន្តិ ឥទំ សត្ថា លដ្ឋិវនុយ្យានេ វិហរន្តោ ឧរុវេលកស្សបទមនំ អារព្ភ កថេសិ. យទា ហិ សត្ថា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ ឧរុវេលកស្សបាទយោ ¶ ជដិលេ ទមេត្វា មគធរាជស្ស បដិស្សវំ លោចេតុំ បុរាណជដិលសហស្សបរិវុតោ លដ្ឋិវនុយ្យានំ អគមាសិ. តទា ទ្វាទសនហុតាយ បរិសាយ សទ្ធិំ អាគន្ត្វា ទសពលំ វន្ទិត្វា និសិន្នស្ស មគធរញ្ញោ បរិសន្តរេ ព្រាហ្មណគហបតិកានំ វិតក្កោ ឧប្បជ្ជិ ‘‘កិំ នុ ខោ ឧរុវេលកស្សបោ មហាសមណេ ព្រហ្មចរិយំ ចរតិ, ឧទាហុ មហាសមណោ ឧរុវេលកស្សបេ’’តិ. អថ ខោ ភគវា តេសំ ទ្វាទសនហុតានំ ចេតសា ចេតោបរិវិតក្កមញ្ញាយ ‘‘កស្សបស្ស មម សន្តិកេ បព្ពជិតភាវំ ជានាបេស្សាមី’’តិ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘កិមេវ ទិស្វា ឧរុវេលវាសិ, បហាសិ អគ្គិំ កិសកោវទានោ;

បុច្ឆាមិ តំ កស្សប ឯតមត្ថំ, កថំ បហីនំ តវ អគ្គិហុត្ត’’ន្តិ. (មហាវ. ៥៥);

ថេរោបិ ភគវតោ អធិប្បាយំ វិទិត្វា –

‘‘រូបេ ច សទ្ទេ ច អថោ រសេ ច, កាមិត្ថិយោ ចាភិវទន្តិ យញ្ញា;

ឯតំ មលន្តិ ឧបធីសុ ញត្វា, តស្មា ន យិដ្ឋេ ន ហុតេ អរញ្ជិ’’ន្តិ. (មហាវ. ៥៥); –

ឥមំ គាថំ វត្វា អត្តនោ សាវកភាវំ បកាសនត្ថំ តថាគតស្ស បាទបិដ្ឋេ សីសំ ឋបេត្វា ‘‘សត្ថា មេ, ភន្តេ, ភគវា, សាវកោហមស្មី’’តិ វត្វា ឯកតាលំ ទ្វិតាលំ តិតាលន្តិ យាវ សត្តតាលប្បមាណំ សត្តក្ខត្តុំ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ឱរុយ្ហ តថាគតំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. តំ បាដិហារិយំ ទិស្វា មហាជនោ ‘‘អហោ មហានុភាវោ ពុទ្ធោ, ឯវំ ថាមគតទិដ្ឋិកោ នាម អត្តានំ ‘អរហា’តិ មញ្ញមានោ ឧរុវេលកស្សបោបិ ទិដ្ឋិជាលំ ភិន្ទិត្វា តថាគតេន ទមិតោ’’តិ សត្ថុ គុណកថញ្ញេវ កថេសិ. តំ សុត្វា សត្ថា ‘‘អនច្ឆរិយំ ឥទានិ សព្ពញ្ញុតប្បត្តេន ¶ មយា ឥមស្ស ទមនំ, ស្វាហំ បុព្ពេ សរាគកាលេបិ នារទោ នាម ព្រហ្មា ¶ ហុត្វា ឥមស្ស ទិដ្ឋិជាលំ ភិន្ទិត្វា ឥមំ និព្ពិសេវនមកាសិ’’ន្តិ វត្វា តាយ បរិសាយ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ វិទេហរដ្ឋេ មិថិលាយំ អង្គតិ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ ធម្មិកោ ធម្មរាជា. តស្ស រុចា នាម ធីតា អហោសិ អភិរូបា ទស្សនីយា បាសាទិកា កប្បសតសហស្សំ បត្ថិតបត្ថនា មហាបុញ្ញា អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិស្មិំ និព្ពត្តា. សេសា បនស្ស សោឡសសហស្សា ឥត្ថិយោ វញ្ឈា អហេសុំ. តស្ស សា ធីតា បិយា អហោសិ មនាបា. សោ តស្សា នានាបុប្ផបូរេ បញ្ចវីសតិបុប្ផសមុគ្គេ អនគ្ឃានិ សុខុមានិ វត្ថានិ ច ‘‘ឥមេហិ អត្តានំ អលង្ករោតូ’’តិ ¶ ទេវសិកំ បហិណិ. ខាទនីយភោជនីយស្ស បន បមាណំ នត្ថិ. អន្វឌ្ឍមាសំ ‘‘ទានំ ទេតូ’’តិ សហស្សំ សហស្សំ បេសេសិ. តស្ស ខោ បន វិជយោ ច សុនាមោ ច អលាតោ ចាតិ តយោ អមច្ចា អហេសុំ. សោ កោមុទិយា ចាតុមាសិនិយា ឆណេ បវត្តមានេ ទេវនគរំ វិយ នគរេ ច អន្តេបុរេ ច អលង្កតេ សុន្ហាតោ សុវិលិត្តោ សព្ពាលង្ការប្បដិមណ្ឌិតោ ភុត្តសាយមាសោ វិវដសីហបញ្ជរេ មហាតលេ អមច្ចគណបរិវុតោ វិសុទ្ធំ គគនតលំ អភិលង្ឃមានំ ចន្ទមណ្ឌលំ ទិស្វា ‘‘រមណីយា វត ភោ ទោសិនា រត្តិ, កាយ នុ ខោ អជ្ជ រតិយា អភិរមេយ្យាមា’’តិ អមច្ចេ បុច្ឆិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១១៥៣.

‘‘អហុ រាជា វិទេហានំ, អង្គតិ នាម ខត្តិយោ;

បហូតយោគ្គោ ធនិមា, អនន្តពលបោរិសោ.

១១៥៤.

‘‘សោ ច បន្នរសិំ រត្តិំ, បុរិមយាមេ អនាគតេ;

ចាតុមាសា កោមុទិយា, អមច្ចេ សន្និបាតយិ.

១១៥៥.

‘‘បណ្ឌិតេ សុតសម្បន្នេ, ម្ហិតបុព្ពេ វិចក្ខណេ;

វិជយញ្ច សុនាមញ្ច, សេនាបតិំ អលាតកំ.

១១៥៦.

‘‘តមនុបុច្ឆិ វេទេហោ, បច្ចេកំ ព្រូថ សំ រុចិំ;

ចាតុមាសា កោមុទជ្ជ, ជុណ្ហំ ព្យបហតំ តមំ;

កាយជ្ជ រតិយា រត្តិំ, វិហរេមុ ឥមំ ឧតុ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ¶ បហូតយោគ្គោតិ ពហុកេន ហត្ថិយោគ្គាទិនា សមន្នាគតោ. អនន្តពលបោរិសោតិ អនន្តពលកាយោ. អនាគតេតិ បរិយោសានំ អប្បត្តេ, អនតិក្កន្តេតិ អត្ថោ. ចាតុមាសាតិ ចតុន្នំ វស្សិកមាសានំ បច្ឆិមទិវសភូតាយ រត្តិយា. កោមុទិយាតិ ផុល្លកុមុទាយ. ម្ហិតបុព្ពេតិ បឋមំ សិតំ កត្វា បច្ឆា កថនសីលេ. តមនុបុច្ឆីតិ តំ តេសុ អមច្ចេសុ ឯកេកំ អមច្ចំ អនុបុច្ឆិ. បច្ចេកំ ព្រូថ សំ រុចិន្តិ សព្ពេបិ តុម្ហេ អត្តនោ អត្តនោ អជ្ឈាសយានុរូបំ រុចិំ បច្ចេកំ មយ្ហំ កថេថ. កោមុទជ្ជាតិ កោមុទី អជ្ជ. ជុណ្ហន្តិ ជុណ្ហាយ និស្សយភូតំ ចន្ទមណ្ឌលំ អព្ភុគ្គច្ឆតិ. ព្យបហតំ តមន្តិ តេន សព្ពំ អន្ធការំ វិហតំ. ឧតុន្តិ អជ្ជ រត្តិំ ឥមំ ឯវរូបំ ឧតុំ កាយរតិយា វិហរេយ្យាមាតិ.

ឥតិ រាជា អមច្ចេ បុច្ឆិ. តេន តេ បុច្ឆិតា អត្តនោ អត្តនោ អជ្ឈាសយានុរូបំ កថំ កថយិំសុ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១១៥៧.

‘‘តតោ សេនាបតិ រញ្ញោ, អលាតោ ឯតទព្រវិ;

‘ហដ្ឋំ យោគ្គំ ពលំ សព្ពំ, សេនំ សន្នាហយាមសេ.

១១៥៨.

‘និយ្យាម ¶ ទេវ យុទ្ធាយ, អនន្តពលបោរិសា;

យេ តេ វសំ ន អាយន្តិ, វសំ ឧបនយាមសេ;

ឯសា មយ្ហំ សកា ទិដ្ឋិ, អជិតំ ឱជិនាមសេ’.

១១៥៩.

អលាតស្ស វចោ សុត្វា, សុនាមោ ឯតទព្រវិ;

‘សព្ពេ តុយ្ហំ មហារាជ, អមិត្តា វសមាគតា.

១១៦០.

‘និក្ខិត្តសត្ថា បច្ចត្ថា, និវាតមនុវត្តរេ;

ឧត្តមោ ឧស្សវោ អជ្ជ, ន យុទ្ធំ មម រុច្ចតិ.

១១៦១.

‘អន្នបានញ្ច ខជ្ជញ្ច, ខិប្បំ អភិហរន្តុ តេ;

រមស្សុ ទេវ កាមេហិ, នច្ចគីតេ សុវាទិតេ’.

១១៦២.

សុនាមស្ស វចោ សុត្វា, វិជយោ ឯតទព្រវិ;

‘សព្ពេ កាមា មហារាជ, និច្ចំ តវ មុបដ្ឋិតា.

១១៦៣.

‘ន ¶ ¶ ហេតេ ទុល្លភា ទេវ, តវ កាមេហិ មោទិតុំ;

សទាបិ កាមា សុលភា, នេតំ ចិត្តមតំ មម.

១១៦៤.

‘សមណំ ព្រាហ្មណំ វាបិ, ឧបាសេមុ ពហុស្សុតំ;

យោ នជ្ជ វិនយេ កង្ខំ, អត្ថធម្មវិទូ ឥសេ’.

១១៦៥.

វិជយស្ស វចោ សុត្វា, រាជា អង្គតិ មព្រវិ;

‘យថា វិជយោ ភណតិ, មយ្ហម្បេតំវ រុច្ចតិ;

១១៦៦.

‘សមណំ ព្រាហ្មណំ វាបិ, ឧបាសេមុ ពហុស្សុតំ;

យោ នជ្ជ វិនយេ កង្ខំ, អត្ថធម្មវិទូ ឥសេ.

១១៦៧.

‘សព្ពេវ សន្តា ករោថ មតិំ, កំ ឧបាសេមុ បណ្ឌិតំ;

យោ នជ្ជ វិនយេ កង្ខំ, អត្ថធម្មវិទូ ឥសេ’.

១១៦៨.

វេទេហស្ស វចោ សុត្វា, អលាតោ ឯតទព្រវិ;

‘អត្ថាយំ មិគទាយស្មិំ, អចេលោ ធីរសម្មតោ.

១១៦៩.

‘គុណោ កស្សបគោត្តាយំ, សុតោ ចិត្រកថី គណី;

តំ ទេវ បយិរុបាសេមុ, សោ នោ កង្ខំ វិនេស្សតិ’.

១១៧០.

‘‘អលាតស្ស វចោ សុត្វា, រាជា ចោទេសិ សារថិំ;

មិគទាយំ គមិស្សាម, យុត្តំ យានំ ឥធា នយា’’តិ.

តត្ថ ហដ្ឋន្តិ តុដ្ឋបហដ្ឋំ. ឱជិនាមសេតិ យំ នោ អជិតំ, តំ ជិនាម. ឯសោ មម អជ្ឈាសយោតិ. រាជា តស្ស កថំ នេវ បដិក្កោសិ, នាភិនន្ទិ. ឯតទព្រវីតិ រាជានំ អលាតស្ស វចនំ អនភិនន្ទន្តំ អប្បដិក្កោសន្តំ ទិស្វា ‘‘នាយំ យុទ្ធជ្ឈាសយោ, អហមស្ស ចិត្តំ គណ្ហន្តោ កាមគុណាភិរតិំ វណ្ណយិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯតំ ‘‘សព្ពេ តុយ្ហ’’ន្តិអាទិវចនំ អព្រវិ.

វិជយោ ¶ ឯតទព្រវីតិ រាជា សុនាមស្សបិ វចនំ នាភិនន្ទិ, ន បដិក្កោសិ. តតោ វិជយោ ‘‘អយំ រាជា ឥមេសំ ទ្វិន្នម្បិ វចនំ សុត្វា តុណ្ហីយេវ ឋិតោ, បណ្ឌិតា នាម ធម្មស្សវនសោណ្ឌា ហោន្តិ, ធម្មស្សវនមស្ស វណ្ណយិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯតំ ‘‘សព្ពេ កាមា’’តិអាទិវចនំ អព្រវិ. តត្ថ តវ ¶ មុបដ្ឋិតាតិ តវ ឧបដ្ឋិតា. មោទិតុន្តិ ¶ តវ កាមេហិ មោទិតុំ អភិរមិតុំ ឥច្ឆាយ សតិ ន ហិ ឯតេ កាមា ទុល្លភា. នេតំ ចិត្តមតំ មមាតិ ឯតំ តវ កាមេហិ អភិរមណំ មម ចិត្តមតំ ន ហោតិ, ន មេ ឯត្ថ ចិត្តំ បក្ខន្ទតិ. យោ នជ្ជាតិ យោ នោ អជ្ជ. អត្ថធម្មវិទូតិ បាឡិអត្ថញ្ចេវ បាឡិធម្មញ្ច ជានន្តោ. ឥសេតិ ឥសិ ឯសិតគុណោ.

អង្គតិ មព្រវីតិ អង្គតិ អព្រវិ. មយ្ហម្បេតំវ រុច្ចតីតិ មយ្ហម្បិ ឯតញ្ញេវ រុច្ចតិ. សព្ពេវ សន្តាតិ សព្ពេវ តុម្ហេ ឥធ វិជ្ជមានា មតិំ ករោថ ចិន្តេថ. អលាតោ ឯតទព្រវីតិ រញ្ញោ កថំ សុត្វា អលាតោ ‘‘អយំ មម កុលូបកោ គុណោ នាម អាជីវកោ រាជុយ្យានេ វសតិ, តំ បសំសិត្វា រាជកុលូបកំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯតំ ‘‘អត្ថាយ’’ន្តិអាទិវចនំ អព្រវិ. តត្ថ ធីរសម្មតោតិ បណ្ឌិតោតិ សម្មតោ. កស្សបគោត្តាយន្តិ កស្សបគោត្តោ អយំ. សុតោតិ ពហុស្សុតោ. គណីតិ គណសត្ថា. ចោទេសីតិ អាណាបេសិ.

រញ្ញោ តំ កថំ សុត្វា សារថិនោ តថា ករិំសុ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១១៧១.

‘‘តស្ស យានំ អយោជេសុំ, ទន្តំ រូបិយបក្ខរំ;

សុក្កមដ្ឋបរិវារំ, បណ្ឌរំ ទោសិនា មុខំ.

១១៧២.

‘‘តត្រាសុំ កុមុទាយុត្តា, ចត្តារោ សិន្ធវា ហយា;

អនិលូបមសមុប្បាតា, សុទន្តា សោណ្ណមាលិនោ.

១១៧៣.

‘‘សេតច្ឆត្តំ សេតរថោ, សេតស្សា សេតពីជនី;

វេទេហោ សហមច្ចេហិ, និយ្យំ ចន្ទោវ សោភតិ.

១១៧៤.

‘‘តមនុយាយិំសុ ពហវោ, ឥន្ទិខគ្គធរា ពលី;

អស្សបិដ្ឋិគតា វីរា, នរា នរវរាធិបំ.

១១៧៥.

‘‘សោ ¶ មុហុត្តំវ យាយិត្វា, យានា ឱរុយ្ហ ខត្តិយោ;

វេទេហោ សហមច្ចេហិ, បត្តី គុណមុបាគមិ.

១១៧៦.

‘‘យេបិ តត្ថ តទា អាសុំ, ព្រាហ្មណិព្ភា សមាគតា;

ន តេ អបនយី រាជា, អកតំ ភូមិមាគតេ’’តិ.

តត្ថ ¶ តស្ស យានន្តិ តស្ស រញ្ញោ រថំ យោជយិំសុ. ទន្តន្តិ ទន្តមយំ. រូបិយបក្ខរន្តិ រជតមយឧបក្ខរំ. សុក្កមដ្ឋបរិវារន្តិ បរិសុទ្ធាផរុសបរិវារំ. ទោសិនា មុខន្តិ វិគតទោសាយ រត្តិយា មុខំ វិយ, ចន្ទសទិសន្តិ អត្ថោ. តត្រាសុន្តិ តត្រ អហេសុំ. កុមុទាតិ កុមុទវណ្ណា. សិន្ធវាតិ សិន្ធវជាតិកា. អនិលូបមសមុប្បាតាតិ វាតសទិសវេគា. សេតច្ឆត្តន្តិ តស្មិំ រថេ សមុស្សាបិតំ ឆត្តម្បិ សេតំ អហោសិ. សេតរថោតិ សោបិ រថោ សេតោយេវ. សេតស្សាតិ អស្សាបិ សេតា. សេតពីជនីតិ ពីជនីបិ សេតា. និយ្យន្តិ តេន រថេន និគ្គច្ឆន្តោ អមច្ចគណបរិវុតោ វេទេហរាជា ចន្ទោ វិយ សោភតិ.

នរវរាធិបន្តិ នរវរានំ អធិបតិំ រាជាធិរាជានំ. សោ មុហុត្តំវ យាយិត្វាតិ សោ រាជា មុហុត្តេនេវ ឧយ្យានំ គន្ត្វា. បត្តី គុណមុបាគមីតិ បត្តិកោវ គុណំ អាជីវកំ ឧបាគមិ. យេបិ តត្ថ តទា អាសុន្តិ យេបិ តស្មិំ ឧយ្យានេ តទា បុរេតរំ គន្ត្វា តំ អាជីវកំ បយិរុបាសមានា និសិន្នា អហេសុំ. ន តេ អបនយីតិ អម្ហាកមេវ ទោសោ, យេ មយំ បច្ឆា ¶ អគមិម្ហា, តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថាតិ តេ ព្រាហ្មណេ ច ឥព្ភេ ច រញ្ញោយេវ អត្ថាយ អកតំ អកតោកាសំ ភូមិំ សមាគតេ ន ឧស្សារណំ ការេត្វា អបនយីតិ.

តាយ បន ឱមិស្សកបរិសាយ បរិវុតោវ ឯកមន្តំ និសីទិត្វា បដិសន្ថារមកាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១១៧៧.

‘‘តតោ សោ មុទុកា ភិសិយា, មុទុចិត្តកសន្ថតេ;

មុទុបច្ចត្ថតេ រាជា, ឯកមន្តំ ឧបាវិសិ.

១១៧៨.

‘‘និសជ្ជ រាជា សម្មោទិ, កថំ សារណិយំ តតោ;

‘កច្ចិ យាបនិយំ ភន្តេ, វាតានមវិយគ្គតា.

១១៧៩.

‘កច្ចិ ¶ អកសិរា វុត្តិ, លភសិ បិណ្ឌយាបនំ;

អប្បាពាធោ ចសិ កច្ចិ, ចក្ខុំ ន បរិហាយតិ’.

១១៨០.

តំ គុណោ បដិសម្មោទិ, វេទេហំ វិនយេ រតំ;

‘យាបនីយំ មហារាជ, សព្ពមេតំ តទូភយំ.

១១៨១.

‘កច្ចិ ¶ តុយ្ហម្បិ វេទេហ, បច្ចន្តា ន ពលីយរេ;

កច្ចិ អរោគំ យោគ្គំ តេ, កច្ចិ វហតិ វាហនំ;

កច្ចិ តេ ព្យាធយោ នត្ថិ, សរីរស្សុបតាបិយា’.

១១៨២.

‘‘បដិសម្មោទិតោ រាជា, តតោ បុច្ឆិ អនន្តរា;

អត្ថំ ធម្មញ្ច ញាយញ្ច, ធម្មកាមោ រថេសភោ.

១១៨៣.

‘កថំ ធម្មំ ចរេ មច្ចោ, មាតាបិតូសុ កស្សប;

កថំ ចរេ អាចរិយេ, បុត្តទារេ កថំ ចរេ.

១១៨៤.

‘កថំ ចរេយ្យ វុឌ្ឍេសុ, កថំ សមណព្រាហ្មណេ;

កថញ្ច ពលកាយស្មិំ, កថំ ជនបទេ ចរេ.

១១៨៥.

‘កថំ ធម្មំ ចរិត្វាន, មច្ចា គច្ឆន្តិ សុគ្គតិំ;

កថញ្ចេកេ អធម្មដ្ឋា, បតន្តិ និរយំ អថោ’’’តិ.

តត្ថ មុទុកា ភិសិយាតិ មុទុកាយ សុខសម្ផស្សាយ ភិសិយា. មុទុចិត្តកសន្ថតេតិ សុខសម្ផស្សេ ចិត្តត្ថរណេ. មុទុបច្ចត្ថតេតិ មុទុនា បច្ចត្ថរណេន បច្ចត្ថតេ. សម្មោទីតិ អាជីវកេន សទ្ធិំ សម្មោទនីយំ កថំ កថេសិ. តតោតិ តតោ និសជ្ជនតោ អនន្តរមេវ សារណីយំ កថំ កថេសីតិ អត្ថោ. តត្ថ កច្ចិ យាបនិយន្តិ កច្ចិ តេ, ភន្តេ, សរីរំ បច្ចយេហិ យាបេតុំ សក្កា. វាតានមវិយគ្គតាតិ កច្ចិ តេ សរីរេ ធាតុយោ សមប្បវត្តា, វាតានំ ព្យគ្គតា នត្ថិ, តត្ថ តត្ថ វគ្គវគ្គា ហុត្វា វាតា ន ពាធយន្តីតិ អត្ថោ.

អកសិរាតិ និទ្ទុក្ខា. វុត្តីតិ ជីវិតវុត្តិ. អប្បាពាធោតិ ឥរិយាបថភញ្ជកេនាពាធេន វិរហិតោ ¶ . ចក្ខុន្តិ កច្ចិ តេ ចក្ខុអាទីនិ ¶ ឥន្ទ្រិយានិ ន បរិហាយន្តីតិ បុច្ឆតិ. បដិសម្មោទីតិ សម្មោទនីយកថាយ បដិកថេសិ. តត្ថ សព្ពមេតន្តិ យំ តយា វុត្តំ វាតានមវិយគ្គតាទិ, តំ សព្ពំ តថេវ. តទុភយន្តិ យម្បិ តយា ‘‘អប្បាពាធោ ចសិ កច្ចិ, ចក្ខុំ ន បរិហាយតី’’តិ វុត្តំ, តម្បិ ឧភយំ តថេវ.

ន ពលីយរេតិ នាភិភវន្តិ ន កុប្បន្តិ. អនន្តរាតិ បដិសន្ថារតោ អនន្តរា បញ្ហំ បុច្ឆិ. តត្ថ អត្ថំ ធម្មញ្ច ញាយញ្ចាតិ បាឡិអត្ថញ្ច បាឡិញ្ច ការណយុត្តិញ្ច ¶ . សោ ហិ ‘‘កថំ ធម្មំ ចរេ’’តិ បុច្ឆន្តោ មាតាបិតុអាទីសុ បដិបត្តិទីបកំ បាឡិញ្ច បាឡិអត្ថញ្ច ការណយុត្តិញ្ច មេ កថេថាតិ ឥមំ អត្ថញ្ច ធម្មញ្ច ញាយញ្ច បុច្ឆតិ. តត្ថ កថញ្ចេកេ អធម្មដ្ឋាតិ ឯកច្ចេ អធម្មេ ឋិតា កថំ និរយញ្ចេវ អថោ សេសអបាយេ ច បតន្តីតិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកមហាពោធិសត្តេសុ បុរិមស្ស បុរិមស្ស អលាភេន បច្ឆិមំ បច្ឆិមំ បុច្ឆិតព្ពកំ មហេសក្ខបញ្ហំ រាជា កិញ្ចិ អជានន្តំ នគ្គភោគ្គំ និស្សិរិកំ អន្ធពាលំ អាជីវកំ បុច្ឆិ.

សោបិ ឯវំ បុច្ឆិតោ បុច្ឆានុរូបំ ព្យាករណំ អទិស្វា ចរន្តំ គោណំ ទណ្ឌេន បហរន្តោ វិយ ភត្តបាតិយំ កចវរំ ខិបន្តោ វិយ ច ‘‘សុណ, មហារាជា’’តិ ឱកាសំ ការេត្វា អត្តនោ មិច្ឆាវាទំ បដ្ឋបេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១១៨៦.

‘‘វេទេហស្ស វចោ សុត្វា, កស្សបោ ឯតទព្រវិ;

‘សុណោហិ មេ មហារាជ, សច្ចំ អវិតថំ បទំ.

១១៨៧.

‘នត្ថិ ធម្មចរិតស្ស, ផលំ កល្យាណបាបកំ;

នត្ថិ ទេវ បរោ លោកោ, កោ តតោ ហិ ឥធាគតោ.

១១៨៨.

‘នត្ថិ ទេវ បិតរោ វា, កុតោ មាតា កុតោ បិតា;

នត្ថិ អាចរិយោ នាម, អទន្តំ កោ ទមេស្សតិ.

១១៨៩.

‘សមតុល្យានិ ភូតានិ, នត្ថិ ជេដ្ឋាបចាយិកា;

នត្ថិ ពលំ វីរិយំ វា, កុតោ ឧដ្ឋានបោរិសំ;

និយតានិ ហិ ភូតានិ, យថា គោដវិសោ តថា.

១១៩០.

‘លទ្ធេយ្យំ ¶ លភតេ មច្ចោ, តត្ថ ទានផលំ កុតោ;

នត្ថិ ទានផលំ ទេវ, អវសោ ទេវវីរិយោ.

១១៩១.

‘ពាលេហិ ទានំ បញ្ញត្តំ, បណ្ឌិតេហិ បដិច្ឆិតំ;

អវសា ទេន្តិ ធីរានំ, ពាលា បណ្ឌិតមានិនោ’’’តិ.

តត្ថ ឥធាគតោតិ តតោ បរលោកតោ ឥធាគតោ នាម នត្ថិ. នត្ថិ ទេវ បិតរោ វាតិ ទេវ, អយ្យកបេយ្យកាទយោ វា នត្ថិ, តេសុ ¶ អសន្តេសុ កុតោ មាតា កុតោ បិតា. យថា គោដវិសោ ¶ តថាតិ គោដវិសោ វុច្ចតិ បច្ឆាពន្ធោ, យថា នាវាយ បច្ឆាពន្ធោ នាវមេវ អនុគច្ឆតិ, តថា ឥមេ សត្តា និយតមេវ អនុគច្ឆន្តីតិ វទតិ. អវសោ ទេវវីរិយោតិ ឯវំ ទានផលេ អសតិ យោ កោចិ ពាលោ ទានំ ទេតិ, សោ អវសោ អវីរិយោ ន អត្តនោ វសេន ពលេន ទេតិ, ទានផលំ បន អត្ថីតិ សញ្ញាយ អញ្ញេសំ អន្ធពាលានំ សទ្ទហិត្វា ទេតីតិ ទីបេតិ. ពាលេហិ ទានំ បញ្ញត្តន្តិ ‘‘ទានំ ទាតព្ព’’ន្តិ អន្ធពាលេហិ បញ្ញត្តំ អនុញ្ញាតំ, តំ ទានំ ពាលាយេវ ទេន្តិ, បណ្ឌិតា បដិគ្គណ្ហន្តិ.

ឯវំ ទានស្ស និប្ផលតំ វណ្ណេត្វា ឥទានិ បាបស្ស និប្ផលភាវំ វណ្ណេតុំ អាហ –

១១៩២.

‘‘សត្តិមេ សស្សតា កាយា, អច្ឆេជ្ជា អវិកោបិនោ;

តេជោ បថវី អាបោ ច, វាយោ សុខំ ទុខញ្ចិមេ;

ជីវេ ច សត្តិមេ កាយា, យេសំ ឆេត្តា ន វិជ្ជតិ.

១១៩៣.

‘‘នត្ថិ ហន្តា វ ឆេត្តា វា, ហញ្ញេ យេវាបិ កោចិ នំ;

អន្តរេនេវ កាយានំ, សត្ថានិ វីតិវត្តរេ.

១១៩៤.

‘‘យោ ចាបិ សិរមាទាយ, បរេសំ និសិតាសិនា;

ន សោ ឆិន្ទតិ តេ កាយេ, តត្ថ បាបផលំ កុតោ.

១១៩៥.

‘‘ចុល្លាសីតិមហាកប្បេ, សព្ពេ សុជ្ឈន្តិ សំសរំ;

អនាគតេ តម្ហិ កាលេ, សញ្ញតោបិ ន សុជ្ឈតិ.

១១៩៦.

‘‘ចរិត្វាបិ ¶ ពហុំ ភទ្រំ, នេវ សុជ្ឈន្តិនាគតេ;

បាបញ្ចេបិ ពហុំ កត្វា, តំ ខណំ នាតិវត្តរេ.

១១៩៧.

‘‘អនុបុព្ពេន នោ សុទ្ធិ, កប្បានំ ចុល្លសីតិយា;

និយតិំ នាតិវត្តាម, វេលន្តមិវ សាគរោ’’តិ.

តត្ថ កាយាតិ សមូហា. អវិកោបិនោតិ វិកោបេតុំ ន សក្កា. ជីវេតិ ជីវោ. ‘‘ជីវោ’’តិបិ បាឋោ, អយមេវ អត្ថោ. សត្តិមេ កាយាតិ ឥមេ សត្ត កាយា. ហញ្ញេ យេវាបិ កោចិ នន្តិ យោ ហញ្ញេយ្យ, សោបិ នត្ថេវ. វីតិវត្តរេតិ ឥមេសំ សត្តន្នំ កាយានំ អន្តរេយេវ ចរន្តិ ¶ , ឆិន្ទិតុំ ន សក្កោន្តិ. សិរមាទាយាតិ បរេសំ សីសំ គហេត្វា. និសិតាសិនាតិ និសិតេន អសិនា ឆិន្ទតិ, ន សោ ឆិន្ទតីតិ សោបិ តេ កាយេ ន ឆិន្ទតិ, បថវី បថវិមេវ ឧបេតិ, អាបាទយោ អាបាទិកេ, សុខទុក្ខជីវា អាកាសំ បក្ខន្ទន្តីតិ ទស្សេតិ.

សំសរន្តិ មហារាជ, ឥមេ សត្តា ឥមំ បថវិំ ឯកមំសខលំ កត្វាបិ ឯត្តកេ កប្បេ សំសរន្តា សុជ្ឈន្តិ. អញ្ញត្រ ហិ សំសារា សត្តេ សោធេតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, សព្ពេ សំសារេនេវ សុជ្ឈន្តិ. អនាគតេ តម្ហិ កាលេតិ យថាវុត្តេ បន ឯតស្មិំ កាលេ អនាគតេ អប្បត្តេ អន្តរា សញ្ញតោបិ បរិសុទ្ធសីលោបិ ន សុជ្ឈតិ. តំ ¶ ខណន្តិ តំ វុត្តប្បការំ កាលំ. អនុបុព្ពេន នោ សុទ្ធីតិ អម្ហាកំ វាទេ អនុបុព្ពេន សុទ្ធិ, សព្ពេសំ អម្ហាកំ អនុបុព្ពេន សុទ្ធិ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. ឥតិ សោ ឧច្ឆេទវាទោ អត្តនោ ថាមេន សកវាទំ និប្បទេសតោ កថេសីតិ.

១១៩៨.

‘‘កស្សបស្ស វចោ សុត្វា, អលាតោ ឯតទព្រវិ;

‘‘យថា ភទន្តោ ភណតិ, មយ្ហម្បេតំវ រុច្ចតិ.

១១៩៩.

‘អហម្បិ បុរិមំ ជាតិំ, សរេ សំសរិតត្តនោ;

បិង្គលោ នាមហំ អាសិំ, លុទ្ទោ គោឃាតកោ បុរេ.

១២០០.

‘ពារាណសិយំ ផីតាយំ, ពហុំ បាបំ មយា កតំ;

ពហូ មយា ហតា បាណា, មហិំសា សូករា អជា.

១២០១.

‘តតោ ¶ ចុតោ ឥធ ជាតោ, ឥទ្ធេ សេនាបតីកុលេ;

នត្ថិ នូន ផលំ បាបំ, យោហំ ន និរយំ គតោ’’’តិ.

តត្ថ អលាតោ ឯតទព្រវីតិ សោ កិរ កស្សបទសពលស្ស ចេតិយេ អនោជបុប្ផទាមេន បូជំ កត្វា មរណសមយេ អញ្ញេន កម្មេន យថានុភាវំ ខិត្តោ សំសារេ សំសរន្តោ ឯកស្ស បាបកម្មស្ស និស្សន្ទេន គោឃាតកកុលេ និព្ពត្តិត្វា ពហុំ បាបមកាសិ. អថស្ស មរណកាលេ ភស្មបដិច្ឆន្នោ វិយ អគ្គិ ឯត្តកំ កាលំ ឋិតំ តំ បុញ្ញកម្មំ ឱកាសមកាសិ. សោ តស្សានុភាវេន ឥធ និព្ពត្តិត្វា តំ វិភូតិំ បត្តោ, ជាតិំ សរន្តោ បន អតីតានន្តរតោ បរំ បរិសរិតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘គោឃាតកកម្មំ កត្វា ឥធ និព្ពត្តោស្មី’’តិ សញ្ញាយ តស្ស ¶ វាទំ ឧបត្ថម្ភេន្តោ ឥទំ ‘‘យថា ភទន្តោ ភណតី’’តិអាទិវចនំ អព្រវិ. តត្ថ សរេ សំសរិតត្តនោតិ អត្តនោ សំសរិតំ សរាមិ. សេនាបតីកុលេតិ សេនាបតិកុលម្ហិ.

១២០២.

‘‘អថេត្ថ ពីជកោ នាម, ទាសោ អាសិ បដច្ចរី;

ឧបោសថំ ឧបវសន្តោ, គុណសន្តិកុបាគមិ.

១២០៣.

‘‘កស្សបស្ស វចោ សុត្វា, អលាតស្ស ច ភាសិតំ;

បស្សសន្តោ មុហុំ ឧណ្ហំ, រុទំ អស្សូនិ វត្តយី’’តិ.

តត្ថ អថេត្ថាតិ អថ ឯត្ថ ឯតិស្សំ មិថិលាយំ. បដច្ចរីតិ ទលិទ្ទោ កបណោ អហោសិ. គុណសន្តិកុបាគមីតិ គុណស្ស សន្តិកំ កិញ្ចិទេវ ការណំ សោស្សាមីតិ ឧបគតោតិ វេទិតព្ពោ.

១២០៤.

‘‘តមនុបុច្ឆិ វេទេហោ, ‘កិមត្ថំ សម្ម រោទសិ;

កិំ តេ សុតំ វា ទិដ្ឋំ វា, កិំ មំ វេទេសិ វេទន’’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ កិំ មំ វេទេសិ វេទនន្តិ កិំ នាម ត្វំ កាយិកំ វា ចេតសិកំ វា វេទនំ បត្តោយំ, ឯវំ រោទន្តោ មំ វេទេសិ ជានាបេសិ, ឧត្តានមេវ នំ កត្វា មយ្ហំ អាចិក្ខាហីតិ.

១២០៥.

‘‘វេទេហស្ស វចោ សុត្វា, ពីជកោ ឯតទព្រវិ;

‘នត្ថិ មេ វេទនា ទុក្ខា, មហារាជ សុណោហិ មេ.

១២០៦.

‘អហម្បិ ¶ បុរិមំ ជាតិំ, សរាមិ សុខមត្តនោ;

សាកេតាហំ បុរេ អាសិំ, ភាវសេដ្ឋិ គុណេ រតោ.

១២០៧.

‘សម្មតោ ព្រាហ្មណិព្ភានំ, សំវិភាគរតោ សុចិ;

ន ចាបិ បាបកំ កម្មំ, សរាមិ កតមត្តនោ.

១២០៨.

‘តតោ ចុតាហំ វេទេហ, ឥធ ជាតោ ទុរិត្ថិយា;

គព្ភម្ហិ កុម្ភទាសិយា, យតោ ជាតោ សុទុគ្គតោ.

១២០៩.

‘ឯវម្បិ ទុគ្គតោ សន្តោ, សមចរិយំ អធិដ្ឋិតោ;

ឧបឌ្ឍភាគំ ភត្តស្ស, ទទាមិ យោ មេ ឥច្ឆតិ.

១២១០.

‘ចាតុទ្ទសិំ ¶ បញ្ចទសិំ, សទា ឧបវសាមហំ;

ន ចាបិ ភូតេ ហិំសាមិ, ថេយ្យំ ចាបិ វិវជ្ជយិំ.

១២១១.

‘សព្ពមេវ ហិ នូនេតំ, សុចិណ្ណំ ភវតិ និប្ផលំ;

និរត្ថំ មញ្ញិទំ សីលំ, អលាតោ ភាសតី យថា.

១២១២.

‘កលិមេវ នូន គណ្ហាមិ, អសិប្បោ ធុត្តកោ យថា;

កដំ អលាតោ គណ្ហាតិ, កិតវោសិក្ខិតោ យថា.

១២១៣.

‘ទ្វារំ នប្បដិបស្សាមិ, យេន គច្ឆាមិ សុគ្គតិំ;

តស្មា រាជ បរោទាមិ, សុត្វា កស្សបភាសិត’’’ន្តិ.

តត្ថ ភាវសេដ្ឋីតិ ឯវំនាមកោ អសីតិកោដិវិភវោ សេដ្ឋិ. គុណេ រតោតិ គុណម្ហិ រតោ. សម្មតោតិ សម្ភាវិតោ សំវណ្ណិតោ. សុចីតិ សុចិកម្មោ. ឥធ ជាតោ ទុរិត្ថិយាតិ ឥមស្មិំ មិថិលនគរេ ទលិទ្ទិយា កបណាយ កុម្ភទាសិយា កុច្ឆិម្ហិ ជាតោស្មីតិ. សោ កិរ បុព្ពេ កស្សបពុទ្ធកាលេ អរញ្ញេ នដ្ឋំ ពលិពទ្ទំ គវេសមានោ ឯកេន មគ្គមូឡ្ហេន ភិក្ខុនា មគ្គំ បុដ្ឋោ តុណ្ហី ហុត្វា បុន តេន បុច្ឆិតោ កុជ្ឈិត្វា ‘‘សមណ, ទាសា នាម មុខរា ហោន្តិ, ទាសេន តយា ភវិតព្ពំ, អតិមុខរោសី’’តិ អាហ. តំ កម្មំ តទា វិបាកំ អទត្វា ភស្មច្ឆន្នោ វិយ បាវកោ ¶ ឋិតំ. មរណសមយេ អញ្ញំ កម្មំ ឧបដ្ឋាសិ. សោ យថាកម្មំ សំសារេ សំសរន្តោ ឯកស្ស កុសលកម្មស្ស ពលេន សាកេតេ វុត្តប្បការោ សេដ្ឋិ ហុត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ អកាសិ. តំ បនស្ស កម្មំ បថវិយំ និហិតនិធិ វិយ ឋិតំ ឱកាសំ លភិត្វា វិបាកំ ទស្សតិ. យំ បន តេន តំ ភិក្ខុំ អក្កោសន្តេន កតំ បាបកម្មំ, តមស្ស តស្មិំ អត្តភាវេ វិបាកំ អទាសិ. សោ អជានន្តោ ‘‘ឥតរស្ស កល្យាណកម្មស្ស ពលេន កុម្ភទាសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តោស្មី’’តិ សញ្ញាយ ឯវមាហ. យតោ ជាតោ សុទុគ្គតោតិ សោហំ ជាតកាលតោ បដ្ឋាយ អតិទុគ្គតោតិ ទីបេតិ.

សមចរិយមធិដ្ឋិតោតិ សមចរិយាយមេវ ¶ បតិដ្ឋិតោម្ហិ. នូនេតន្តិ ឯកំសេន ឯតំ. មញ្ញិទំ សីលន្តិ ទេវ, ឥទំ សីលំ នាម និរត្ថកំ មញ្ញេ. អលាតោតិ យថា អយំ អលាតសេនាបតិ ‘‘មយា បុរិមភវេ ពហុំ បាណាតិបាតកម្មំ កត្វា សេនាបតិដ្ឋានំ លទ្ធ’’ន្តិ ភាសតិ, តេន ការណេនាហំ ¶ និរត្ថកំ សីលន្តិ មញ្ញាមិ. កលិមេវាតិ យថា អសិប្បោ អសិក្ខិតោ អក្ខធុត្តោ បរាជយគ្គាហំ គណ្ហាតិ, តថា នូន គណ្ហាមិ, បុរិមភវេ អត្តនោ សាបតេយ្យំ នាសេត្វា ឥទានិ ទុក្ខំ អនុភវាមិ. កស្សបភាសិតន្តិ កស្សបគោត្តស្ស អចេលកស្ស ភាសិតំ សុត្វាតិ វទតិ.

១២១៤.

‘‘ពីជកស្ស វចោ សុត្វា, រាជា អង្គតិ មព្រវិ;

‘នត្ថិ ទ្វារំ សុគតិយា, និយតិំ កង្ខ ពីជក.

១២១៥.

‘សុខំ វា យទិ វា ទុក្ខំ, និយតិយា កិរ លព្ភតិ;

សំសារសុទ្ធិ សព្ពេសំ, មា តុរិត្ថោ អនាគតេ.

១២១៦.

‘អហម្បិ បុព្ពេ កល្យាណោ, ព្រាហ្មណិព្ភេសុ ព្យាវដោ;

វោហារមនុសាសន្តោ, រតិហីនោ តទន្តរា’’’តិ.

តត្ថ អង្គតិ មព្រវីតិ បឋមមេវ ឥតរេសំ ទ្វិន្នំ, បច្ឆា ពីជកស្សាតិ តិណ្ណំ វចនំ សុត្វា ទឡ្ហំ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ គហេត្វា ឯតំ ‘‘នត្ថិ ទ្វារ’’ន្តិអាទិវចនមព្រវិ. និយតិំ កង្ខាតិ សម្ម ពីជក, និយតិមេវ ឱលោកេហិ. ចុល្លាសីតិមហាកប្បប្បមាណោ កាលោយេវ ហិ សត្តេ សោធេតិ, ត្វំ អតិតុរិតោតិ អធិប្បាយេនេវមាហ. អនាគតេតិ តស្មិំ កាលេ អសម្បត្តេ អន្តរាវ ទេវលោកំ គច្ឆាមីតិ មា តុរិត្ថោ. ព្យាវដោតិ ព្រាហ្មណេសុ ច គហបតិកេសុ ច តេសំយេវ កាយវេយ្យាវច្ចទានាទិកម្មករណេន ព្យាវដោ អហោសិំ. វោហារន្តិ វិនិច្ឆយដ្ឋានេ និសីទិត្វា រាជកិច្ចំ ¶ វោហារំ អនុសាសន្តោវ. រតិហីនោ តទន្តរាតិ ឯត្តកំ កាលំ កាមគុណរតិយា បរិហីនោតិ.

ឯវញ្ច បន វត្វា ‘‘ភន្តេ កស្សប, មយំ ឯត្តកំ កាលំ បមជ្ជិម្ហា, ឥទានិ បន អម្ហេហិ អាចរិយោ លទ្ធោ, ឥតោ បដ្ឋាយ កាមរតិមេវ អនុភវិស្សាម, តុម្ហាកំ សន្តិកេ ឥតោ ឧត្តរិ ធម្មស្សវនម្បិ នោ បបញ្ចោ ភវិស្សតិ, តិដ្ឋថ តុម្ហេ, មយំ គមិស្សាមា’’តិ អាបុច្ឆន្តោ អាហ –

១២១៧.

‘‘បុនបិ ភន្តេ ទក្ខេមុ, សង្គតិ ចេ ភវិស្សតី’’តិ.

តត្ថ សង្គតិ ចេតិ ឯកស្មិំ ឋានេ ចេ នោ សមាគមោ ភវិស្សតិ,នោ ចេ, អសតិ បុញ្ញផលេ កិំ តយា ទិដ្ឋេនាតិ.

‘‘ឥទំ ¶ វត្វាន វេទេហោ, បច្ចគា សនិវេសន’’ន្តិ;

តត្ថ សនិវេសនន្តិ ភិក្ខវេ, ឥទំ វចនំ វេទេហរាជា វត្វា រថំ អភិរុយ្ហ អត្តនោ និវេសនំ ចន្ទកបាសាទតលមេវ បដិគតោ.

រាជា ¶ បឋមំ គុណសន្តិកំ គន្ត្វា តំ វន្ទិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆិ. អាគច្ឆន្តោ បន អវន្ទិត្វាវ អាគតោ. គុណោ អត្តនោ អគុណតាយ វន្ទនម្បិ នាលត្ថ, បិណ្ឌាទិកំ សក្ការំ កិមេវ លច្ឆតិ. រាជាបិ តំ រត្តិំ វីតិនាមេត្វា បុនទិវសេ អមច្ចេ សន្និបាតេត្វា ‘‘កាមគុណេ មេ ឧបដ្ឋាបេថ, អហំ ឥតោ បដ្ឋាយ កាមគុណសុខមេវ អនុភវិស្សាមិ, ន មេ អញ្ញានិ កិច្ចានិ អារោចេតព្ពានិ, វិនិច្ឆយកិច្ចំ អសុកោ ច អសុកោ ច ករោតូ’’តិ វត្វា កាមរតិមត្តោ អហោសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១២១៨.

‘‘តតោ រត្យា វិវសានេ, ឧបដ្ឋានម្ហិ អង្គតិ;

អមច្ចេ សន្និបាតេត្វា, ឥទំ វចនមព្រវិ.

១២១៩.

‘ចន្ទកេ មេ វិមានស្មិំ, សទា កាមេ វិធេន្តុ មេ;

មា ឧបគច្ឆុំ អត្ថេសុ, គុយ្ហប្បកាសិយេសុ ច.

១២២០.

‘វិជយោ ¶ ច សុនាមោ ច, សេនាបតិ អលាតកោ;

ឯតេ អត្ថេ និសីទន្តុ, វោហារកុសលា តយោ’.

១២២១.

‘‘ឥទំ វត្វាន វេទេហោ, កាមេវ ពហុមញ្ញថ;

ន ចាបិ ព្រាហ្មណិព្ភេសុ, អត្ថេ កិស្មិញ្ចិ ព្យាវដោ’’តិ.

តត្ថ ឧបដ្ឋានម្ហីតិ អត្តនោ ឧបដ្ឋានដ្ឋានេ. ចន្ទកេ មេតិ មម សន្តកេ ចន្ទកបាសាទេ. វិធេន្តុ មេតិ និច្ចំ មយ្ហំ កាមេ សំវិទហន្តុ ឧបដ្ឋបេន្តុ. គុយ្ហប្បកាសិយេសូតិ គុយ្ហេសុបិ បកាសិយេសុបិ អត្ថេសុ ឧប្បន្នេសុ មំ កេចិ មា ឧបគច្ឆុំ. អត្ថេតិ អត្ថករណេ វិនិច្ឆយដ្ឋានេ. និសីទន្តូតិ មយា កត្តព្ពកិច្ចស្ស ករណត្ថំ សេសអមច្ចេហិ សទ្ធិំ និសីទន្តូតិ.

១២២២.

‘‘តតោ ទ្វេសត្តរត្តស្ស, វេទេហស្សត្រជា បិយា;

រាជធីតា រុចា នាម, ធាតិមាតរមព្រវិ.

១២២៣.

‘‘អលង្ករោថ ¶ មំ ខិប្បំ, សខិយោ ចាលង្ករោន្តុ មេ;

សុវេ បន្នរសោ ទិព្យោ, គច្ឆំ ឥស្សរសន្តិកេ.

១២២៤.

‘‘តស្សា មាល្យំ អភិហរិំសុ, ចន្ទនញ្ច មហារហំ;

មណិសង្ខមុត្តារតនំ, នានារត្តេ ច អម្ពរេ.

១២២៥.

‘‘តញ្ច សោណ្ណមយេ បីឋេ, និសិន្នំ ពហុកិត្ថិយោ;

បរិកិរិយ អសោភិំសុ, រុចំ រុចិរវណ្ណិនិ’’ន្តិ.

តត្ថ តតោតិ តតោ រញ្ញោ កាមបង្កេ លគ្គិតទិវសតោ បដ្ឋាយ. ទ្វេសត្តរត្តស្សាតិ ចុទ្ទសមេ ទិវសេ. ធាតិមាតរមព្រវីតិ បិតុ សន្តិកំ គន្តុកាមា ¶ ហុត្វា ធាតិមាតរមាហ. សា កិរ ចាតុទ្ទសេ ចាតុទ្ទសេ បញ្ចសតកុមារិកាហិ បរិវុតា ធាតិគណំ អាទាយ មហន្តេន សិរិវិលាសេន អត្តនោ សត្តភូមិកា រតិវឌ្ឍនបាសាទា ឱរុយ្ហ បិតុ ទស្សនត្ថំ ចន្ទកបាសាទំ គច្ឆតិ. អថ នំ បិតា ទិស្វា តុដ្ឋមានសោ ហុត្វា មហាសក្ការំ ការេត្វា ឧយ្យោជេន្តោ ‘‘អម្ម, ទានំ ទេហី’’តិ សហស្សំ ទត្វា ឧយ្យោជេតិ. សា អត្តនោ និវេសនំ អាគន្ត្វា បុនទិវសេ ឧបោសថិកា ហុត្វា កបណទ្ធិកវណិព្ពកយាចកានំ មហាទានំ ទេតិ. រញ្ញា កិរស្សា ឯកោ ជនបទោបិ ទិន្នោ. តតោ អាយេន ¶ សព្ពកិច្ចានិ ករោតិ. តទា បន ‘‘រញ្ញា កិរ គុណំ អាជីវកំ និស្សាយ មិច្ឆាទស្សនំ គហិត’’ន្តិ សកលនគរេ ឯកកោលាហលំ អហោសិ. តំ បវត្តិំ រុចាយ ធាតិយោ សុត្វា រាជធីតាយ អារោចយិំសុ ‘‘អយ្យេ, បិតរា កិរ តេ អាជីវកស្ស កថំ សុត្វា មិច្ឆាទស្សនំ គហិតំ, សោ កិរ ចតូសុ នគរទ្វារេសុ ទានសាលាយោ វិទ្ធំសាបេត្វា បរបរិគ្គហិតា ឥត្ថិយោ ច កុមារិកាយោ ច បសយ្ហការេន គណ្ហិតុំ អាណាបេតិ, រជ្ជំ ន វិចារេតិ, កាមមត្តោយេវ កិរ ជាតោ’’តិ. សា តំ កថំ សុត្វា អនត្តមនា ហុត្វា ‘‘កថញ្ហិ នាម មេ តាតោ អបគតសុក្កធម្មំ និល្លជ្ជំ នគ្គភោគ្គំ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆិស្សតិ, ននុ ធម្មិកសមណព្រាហ្មណេ កម្មវាទិនោ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិតព្ពោ សិយា, ឋបេត្វា ខោ បន មំ អញ្ញោ មយ្ហំ បិតរំ មិច្ឆាទស្សនា អបនេត្វា សម្មាទស្សនេ បតិដ្ឋាបេតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ. អហញ្ហិ អតីតា សត្ត, អនាគតា សត្តាតិ ចុទ្ទស ជាតិយោ អនុស្សរាមិ, តស្មា បុព្ពេ មយា កតំ បាបកម្មំ កថេត្វា បាបកម្មស្ស ផលំ ទស្សេន្តី មម បិតរំ ¶ មិច្ឆាទស្សនា មោចេស្សាមិ. សចេ បន អជ្ជេវ គមិស្សាមិ, អថ មំ បិតា ‘អម្ម, ត្វំ បុព្ពេ អឌ្ឍមាសេ អាគច្ឆសិ, អជ្ជ កស្មា ឯវំ លហុ អាគតាសី’តិ វក្ខតិ. តត្រ សចេ អហំ ‘តុម្ហេហិ កិរ មិច្ឆាទស្សនំ គហិត’ន្តិ សុត្វា ‘អាគតម្ហី’តិ វក្ខាមិ, ន មេ វចនំ គរុំ កត្វា គណ្ហិស្សតិ, តស្មា អជ្ជ អគន្ត្វា ឥតោ ចុទ្ទសមេ ទិវសេ កាឡបក្ខេយេវ កិញ្ចិ អជានន្តី វិយ បុព្ពេ គមនាការេន្តេវ គន្ត្វា អាគមនកាលេ ទានវត្តត្ថាយ សហស្សំ យាចិស្សាមិ, តទា មេ បិតា ទិដ្ឋិយា គហិតភាវំ កថេស្សតិ. អថ នំ អហំ អត្តនោ ពលេន មិច្ឆាទិដ្ឋិំ ឆឌ្ឌាបេស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. តស្មា ចុទ្ទសមេ ទិវសេ បិតុ សន្តិកំ គន្តុកាមា ហុត្វា ឯវមាហ.

តត្ថ សខិយោ ចាតិ សហាយិកាយោបិ មេ បញ្ចសតា កុមារិកាយោ ឯកាយេកំ អសទិសំ កត្វា នានាលង្ការេហិ នានាវណ្ណេហិ បុប្ផគន្ធវិលេបនេហិ អលង្ករោន្តូតិ. ទិព្យោតិ ទិព្ពសទិសោ, ទេវតាសន្និបាតបដិមណ្ឌិតោតិបិ ទិព្ពោ. គច្ឆន្តិ មម ទានវត្តំ អាហរាបេតុំ វិទេហិស្សរស្ស បិតុ សន្តិកំ គមិស្សាមីតិ. អភិហរិំសូតិ សោឡសហិ គន្ធោទកឃដេហិ ន្ហាបេត្វា មណ្ឌនត្ថាយ អភិហរិំសុ. បរិកិរិយាតិ បរិវារេត្វា. អសោភិំសូតិ សុជំ បរិវារេត្វា ឋិតា ទេវកញ្ញា វិយ តំ ទិវសំ អតិវិយ អសោភិំសូតិ.

១២២៦.

‘‘សា ច សខិមជ្ឈគតា, សព្ពាភរណភូសិតា;

សតេរតា អព្ភមិវ, ចន្ទកំ បាវិសី រុចា.

១២២៧.

‘‘ឧបសង្កមិត្វា ¶ វេទេហំ, វន្ទិត្វា វិនយេ រតំ;

សុវណ្ណខចិតេ បីឋេ, ឯកមន្តំ ឧបាវិសី’’តិ.

តត្ថ ¶ ឧបាវិសីតិ បិតុ វសនដ្ឋានំ ចន្ទកបាសាទំ បាវិសិ. សុវណ្ណខចិតេតិ សត្តរតនខចិតេ សុវណ្ណមយេ បីឋេ.

១២២៨.

‘‘តញ្ច ទិស្វាន វេទេហោ, អច្ឆរានំវ សង្គមំ;

រុចំ សខិមជ្ឈគតំ, ឥទំ វចនមព្រវិ.

១២២៩.

‘‘‘កច្ចិ រមសិ បាសាទេ, អន្តោបោក្ខរណិំ បតិ;

កច្ចិ ពហុវិធំ ខជ្ជំ, សទា អភិហរន្តិ តេ.

១២៣០.

‘កច្ចិ ¶ ពហុវិធំ មាល្យំ, ឱចិនិត្វា កុមារិយោ;

ឃរកេ ករោថ បច្ចេកំ, ខិឌ្ឌារតិរតា មុហុំ.

១២៣១.

‘កេន វា វិកលំ តុយ្ហំ, កិំ ខិប្បំ អាហរន្តិ តេ;

មនោ ករស្សុ កុឌ្ឌមុខី, អបិ ចន្ទសមម្ហិបី’’’តិ.

តត្ថ សង្គមន្តិ អច្ឆរានំ សង្គមំ វិយ សមាគមំ ទិស្វា. បាសាទេតិ អម្ម មយា តុយ្ហំ វេជយន្តសទិសោ រតិវឌ្ឍនបាសាទោ ការិតោ, កច្ចិ តត្ថ រមសិ. អន្តោបោក្ខរណិំ បតីតិ អន្តោវត្ថុស្មិញ្ញេវ តេ មយា នន្ទាបោក្ខរណីបដិភាគាបោក្ខរណី ការិតា, កច្ចិ តំ បោក្ខរណិំ បដិច្ច ឧទកកីឡំ កីឡន្តី រមសិ. មាល្យន្តិ អម្ម, អហំ តុយ្ហំ ទេវសិកំ បញ្ចវីសតិ បុប្ផសមុគ្គេ បហិណាមិ, កច្ចិ តុម្ហេ សព្ពាបិ កុមារិកាយោ តំ មាល្យំ ឱចិនិត្វា គន្ថិត្វា អភិណ្ហំ ខិឌ្ឌារតិរតា ហុត្វា បច្ចេកំ ឃរកេ ករោថ, ‘‘ឥទំ សុន្ទរំ, ឥទំ សុន្ទរតរ’’ន្តិ បាដិយេក្កំ សារម្ភេន វាយបុប្ផឃរកានិ បុប្ផគព្ភេ ច បុប្ផាសនបុប្ផសយនានិ ច កច្ចិ ករោថាតិ បុច្ឆតិ.

វិកលន្តិ វេកល្លំ. មនោ ករស្សូតិ ចិត្តំ ឧប្បាទេហិ. កុឌ្ឌមុខីតិ សាសបកក្កេហិ បសាទិតមុខតាយ តំ ឯវមាហ. ឥត្ថិយោ ហិ មុខវណ្ណំ បសាទេន្តិយោ ទុដ្ឋលោហិតមុខទូសិតបីឡកាហរណត្ថំ បឋមំ សាសបកក្កេន មុខំ វិលិម្បន្តិ, តតោ លោហិតស្ស សមករណត្ថំ ¶ មត្តិកាកក្កេន, តតោ ឆវិបសាទនត្ថំ តិលកក្កេន. ចន្ទសមម្ហិបីតិ ចន្ទតោ ទុល្លភតរោ នាម នត្ថិ, តាទិសេបិ រុចិំ កត្វា មមាចិក្ខ, សម្បាទេស្សាមិ តេតិ.

១២៣២.

‘‘វេទេហស្ស វចោ សុត្វា, រុចា បិតរ មព្រវិ;

‘សព្ពមេតំ មហារាជ, លព្ភតិស្សរសន្តិកេ.

១២៣៣.

‘សុវេ បន្នរសោ ទិព្យោ, សហស្សំ អាហរន្តុ មេ;

យថាទិន្នញ្ច ទស្សាមិ, ទានំ សព្ពវណីស្វហ’’’ន្តិ.

តត្ថ សព្ពវណីស្វហន្តិ សព្ពវណិព្ពកេសុ អហំ ទស្សាមិ.

១២៣៤.

‘‘រុចាយ វចនំ សុត្វា, រាជា អង្គតិ មព្រវិ;

‘ពហុំ វិនាសិតំ វិត្តំ, និរត្ថំ អផលំ តយា.

១២៣៥.

‘ឧបោសថេ ¶ វសំ និច្ចំ, អន្នបានំ ន ភុញ្ជសិ;

និយតេតំ អភុត្តព្ពំ, នត្ថិ បុញ្ញំ អភុញ្ជតោ’’’តិ.

តត្ថ ¶ អង្គតិ មព្រវីតិ ភិក្ខវេ, សោ អង្គតិរាជា បុព្ពេ អយាចិតោបិ ‘‘អម្ម, ទានំ ទេហី’’តិ សហស្សំ ទត្វា តំ ទិវសំ យាចិតោបិ មិច្ឆាទស្សនស្ស គហិតត្តា អទត្វា ឥទំ ‘‘ពហុំ វិនាសិត’’ន្តិអាទិវចនំ អព្រវិ. និយតេតំ អភុត្តព្ពន្តិ ឯតំ និយតិវសេន តយា អភុញ្ជិតព្ពំ ភវិស្សតិ, ភុញ្ជន្តានម្បិ អភុញ្ជន្តានម្បិ បុញ្ញំ នត្ថិ. សព្ពេ ហិ ចុល្លាសីតិមហាកប្បេ អតិក្កមិត្វាវ សុជ្ឈន្តិ.

១២៣៦.

‘‘ពីជកោបិ ហិ សុត្វាន, តទា កស្សបភាសិតំ;

‘បស្សសន្តោ មុហុំ ឧណ្ហំ, រុទំ អស្សូនិ វត្តយិ.

១២៣៧.

‘យាវ រុចេ ជីវមានា, មា ភត្តមបនាមយិ;

នត្ថិ ភទ្ទេ បរោ លោកោ, កិំ និរត្ថំ វិហញ្ញសី’’’តិ.

តត្ថ ពីជកោបីតិ ពីជកោបិ បុព្ពេ កល្យាណកម្មំ កត្វា តស្ស និស្សន្ទេន ទាសិកុច្ឆិយំ និព្ពត្តោតិ ¶ ពីជកវត្ថុម្បិស្សា ឧទាហរណត្ថំ អាហរិ. នត្ថិ ភទ្ទេតិ ភទ្ទេ, គុណាចរិយោ ឯវមាហ ‘‘នត្ថិ អយំ លោកោ, នត្ថិ បរោ លោកោ, នត្ថិ មាតា, នត្ថិ បិតា, នត្ថិ សត្តា ឱបបាតិកា, នត្ថិ លោកេ សមណព្រាហ្មណា សម្មគ្គតា សម្មាបដិបន្នា’’តិ. បរលោកេ ហិ សតិ ឥធលោកោបិ នាម ភវេយ្យ, សោយេវ ច នត្ថិ. មាតាបិតូសុ សន្តេសុ បុត្តធីតរោ នាម ភវេយ្យូឧំ, តេយេវ ច នត្ថិ. ធម្មេ សតិ ធម្មិកសមណព្រាហ្មណា ភវេយ្យូំ, តេយេវ ច នត្ថិ. កិំ ទានំ ទេន្តី សីលំ រក្ខន្តី និរត្ថំ វិហញ្ញសីតិ.

១២៣៨.

‘‘វេទេហស្ស វចោ សុត្វា, រុចា រុចិរវណ្ណិនី;

ជានំ បុព្ពាបរំ ធម្មំ, បិតរំ ឯតទព្រវិ.

១២៣៩.

‘សុតមេវ បុរេ អាសិ, សក្ខិ ទិដ្ឋមិទំ មយា;

ពាលូបសេវី យោ ហោតិ, ពាលោវ សមបជ្ជថ.

១២៤០.

‘មូឡ្ហោ ¶ ហិ មូឡ្ហមាគម្ម, ភិយ្យោ មោហំ និគច្ឆតិ;

បតិរូបំ អលាតេន, ពីជកេន ច មុយ្ហិតុ’’’ន្តិ.

តត្ថ បុព្ពាបរំ ធម្មន្តិ ភិក្ខវេ, បិតុ វចនំ សុត្វា រុចា រាជធីតា អតីតេ សត្តជាតិវសេន បុព្ពធម្មំ, អនាគតេ សត្តជាតិវសេន អនាគតធម្មញ្ច ជានន្តី បិតរំ មិច្ឆាទិដ្ឋិតោ មោចេតុកាមា ឯតំ ‘‘សុតមេវា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សមបជ្ជថាតិ យោ បុគ្គលោ ពាលូបសេវី ហោតិ, សោ ពាលោវ សមបជ្ជតីតិ ឯតំ មយា បុព្ពេ សុតមេវ, អជ្ជ បន បច្ចក្ខតោ ទិដ្ឋំ. មូឡ្ហោតិ មគ្គមូឡ្ហំ អាគម្ម មគ្គមូឡ្ហោ វិយ ទិដ្ឋិមូឡ្ហំ អាគម្ម ទិដ្ឋិមូឡ្ហោបិ ឧត្តរិ មោហំ និគច្ឆតិ, មូឡ្ហតរោ ហោតិ. អលាតេនាតិ ទេវ, តុម្ហេហិ ជាតិគោត្តកុលបទេសឥស្សរិយបុញ្ញបញ្ញាហីនេន អលាតសេនាបតិនា អច្ចន្តហីនេន ទុប្បញ្ញេន ពីជកទាសេន ច គាមទារកសទិសំ អហិរិកំ ពាលំ គុណំ អាជីវកំ អាគម្ម មុយ្ហិតុំ បតិរូបំ អនុច្ឆវិកំ. កិំ តេ ន មុយ្ហិស្សន្តីតិ?

ឯវំ តេ ឧភោបិ គរហិត្វា ទិដ្ឋិតោ មោចេតុកាមតាយ បិតរំ វណ្ណេន្តី អាហ –

១២៤១.

‘‘ត្វញ្ច ¶ ទេវាសិ សប្បញ្ញោ, ធីរោ អត្ថស្ស កោវិទោ;

កថំ ពាលេភិ សទិសំ, ហីនទិដ្ឋិំ ឧបាគមិ.

១២៤២.

‘‘សចេបិ ¶ សំសារបថេន សុជ្ឈតិ, និរត្ថិយា បព្ពជ្ជា គុណស្ស;

កីដោវ អគ្គិំ ជលិតំ អបាបតំ, ឧបបជ្ជតិ មោហមូឡ្ហោ នគ្គភាវំ.

១២៤៣.

‘‘សំសារសុទ្ធីតិ បុរេ និវិដ្ឋា, កម្មំ វិទូសេន្តិ ពហូ អជានំ;

បុព្ពេ កលី ទុគ្គហិតោវនត្ថា, ទុម្មោចយា ពលិសា អម្ពុជោវា’’តិ.

តត្ថ សប្បញ្ញោតិ យសវយបុញ្ញតិត្ថាវាសយោនិសោមនសិការសាកច្ឆាវសេន លទ្ធាយ បញ្ញាយ សប្បញ្ញោ, តេនេវ ការណេន ធីរោ, ធីរតាយ អត្ថានត្ថស្ស ការណាការណស្ស កោវិទោ. ពាលេភិ សទិសន្តិ យថា តេ ពាលា ឧបគតា, តថា កថំ ¶ ត្វំ ហីនទិដ្ឋិំ ឧបគតោ. អបាបតន្តិ អបិ អាបតំ, បតន្តោតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តាត, សំសារេន សុទ្ធីតិ លទ្ធិយា សតិ យថា បដង្គកីដោ រត្តិភាគេ ជលិតំ អគ្គិំ ទិស្វា តប្បច្ចយំ ទុក្ខំ អជានិត្វា មោហេន តត្ថ បតន្តោ មហាទុក្ខំ អាបជ្ជតិ, តថា គុណោបិ បញ្ច កាមគុណេ បហាយ មោហមូឡ្ហោ និរស្សាទំ នគ្គភាវំ ឧបបជ្ជតិ.

បុរេ និវិដ្ឋាតិ តាត, សំសារេន សុទ្ធីតិ កស្សចិ វចនំ អសុត្វា បឋមមេវ និវិដ្ឋោ នត្ថិ, សុកតទុក្កដានំ កម្មានំ ផលន្តិ គហិតត្តា ពហូ ជនា អជានន្តា កម្មំ វិទូសេន្តា កម្មផលម្បិ វិទូសេន្តិយេវ, ឯវំ តេសំ បុព្ពេ គហិតោ កលិ បរាជយគាហោ ទុគ្គហិតោវ ហោតីតិ អត្ថោ. ទុម្មោចយា ពលិសា អម្ពុជោវាតិ តេ បន ឯវំ អជានន្តា មិច្ឆាទស្សនេន អនត្ថំ គហេត្វា ឋិតា ពាលា យថា នាម ពលិសំ គិលិត្វា ឋិតោ មច្ឆោ ពលិសា ទុម្មោចយោ ហោតិ, ឯវំ តម្ហា អនត្ថា ទុម្មោចយា ហោន្តិ.

ឧត្តរិបិ ឧទាហរណំ អាហរន្តី អាហ –

១២៤៤.

‘‘ឧបមំ តេ ករិស្សាមិ, មហារាជ តវត្ថិយា;

ឧបមាយ មិធេកច្ចេ, អត្ថំ ជានន្តិ បណ្ឌិតា.

១២៤៥.

‘‘វាណិជានំ យថា នាវា, អប្បមាណភរា គរុ;

អតិភារំ សមាទាយ, អណ្ណវេ អវសីទតិ.

១២៤៦.

‘‘ឯវមេវ ¶ នរោ បាបំ, ថោកំ ថោកម្បិ អាចិនំ;

អតិភារំ សមាទាយ, និរយេ អវសីទតិ.

១២៤៧.

‘‘ន តាវ ភារោ បរិបូរោ, អលាតស្ស មហីបតិ;

អាចិនាតិ ច តំ បាបំ, យេន គច្ឆតិ ទុគ្គតិំ.

១២៤៨.

‘‘បុព្ពេវស្ស កតំ បុញ្ញំ, អលាតស្ស មហីបតិ;

តស្សេវ ទេវ និស្សន្ទោ, យញ្ចេសោ លភតេ សុខំ.

១២៤៩.

‘‘ខីយតេ ចស្ស តំ បុញ្ញំ, តថា ហិ អគុណេ រតោ;

ឧជុមគ្គំ អវហាយ, កុម្មគ្គមនុធាវតិ.

១២៥០.

‘‘តុលា ¶ ¶ យថា បគ្គហិតា, ឱហិតេ តុលមណ្ឌលេ;

ឧន្នមេតិ តុលាសីសំ, ភារេ ឱរោបិតេ សតិ.

១២៥១.

‘‘ឯវមេវ នរោ បុញ្ញំ, ថោកំ ថោកម្បិ អាចិនំ;

សគ្គាតិមានោ ទាសោវ, ពីជកោ សាតវេ រតោ’’តិ.

តត្ថ និរយេតិ អដ្ឋវិធេ មហានិរយេ, សោឡសវិធេ ឧស្សទនិរយេ, លោកន្តរនិរយេ ច. ភារោតិ តាត, ន តាវ អលាតស្ស អកុសលភារោ បូរតិ. តស្សេវាតិ តស្ស បុព្ពេ កតស្ស បុញ្ញស្សេវ និស្សន្ទោ, យំ សោ អលាតសេនាបតិ អជ្ជ សុខំ លភតិ. ន ហិ តាត, ឯតំ គោឃាតកកម្មស្ស ផលំ. បាបកម្មស្ស ហិ នាម វិបាកោ ឥដ្ឋោ កន្តោ ភវិស្សតីតិ អដ្ឋានមេតំ. អគុណេ រតោតិ តថាហេស ឥទានិ អកុសលកម្មេ រតោ. ឧជុមគ្គន្តិ ទសកុសលកម្មបថមគ្គំ. កុម្មគ្គន្តិ និរយគាមិអកុសលមគ្គំ.

ឱហិតេ តុលមណ្ឌលេតិ ភណ្ឌបដិច្ឆនត្ថាយ តុលមណ្ឌលេ លគ្គេត្វា ឋបិតេ. ឧន្នមេតីតិ ឧទ្ធំ ឧក្ខិបតិ. អាចិនន្តិ ថោកំ ថោកម្បិ បុញ្ញំ អាចិនន្តោ បាបភារំ ឱតារេត្វា នរោ កល្យាណកម្មស្ស សីសំ ឧក្ខិបិត្វា ទេវលោកំ គច្ឆតិ. សគ្គាតិមានោតិ សគ្គេ អតិមានោ សគ្គសម្បាបកេ សាតផលេ កល្យាណកម្មេ អភិរតោ. ‘‘សគ្គាធិមានោ’’តិបិ បាឋោ, សគ្គំ អធិការំ កត្វា ឋិតចិត្តោតិ ¶ អត្ថោ. សាតវេ រតោតិ ឯស ពីជកទាសោ សាតវេ មធុរវិបាកេ កុសលធម្មេយេវ រតោ. សោ ឥមស្ស បាបកម្មស្ស ខីណកាលេ, កល្យាណកម្មស្ស ផលេន ទេវលោកេ និព្ពត្តិស្សតិ.

យញ្ចេស ឥទានិ ទាសត្តំ ឧបគតោ, ន តំ កល្យាណកម្មស្ស ផលេន. ទាសត្តសំវត្តនិកញ្ហិស្ស បុព្ពេ កតំ បាបំ ភវិស្សតីតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពន្តិ ឥមមត្ថំ បកាសេន្តី អាហ –

១២៥២.

‘‘យមជ្ជ ពីជកោ ទាសោ, ទុក្ខំ បស្សតិ អត្តនិ;

បុព្ពេវស្ស កតំ បាបំ, តមេសោ បដិសេវតិ.

១២៥៣.

‘‘ខីយតេ ចស្ស តំ បាបំ, តថា ហិ វិនយេ រតោ;

កស្សបញ្ច សមាបជ្ជ, មា ហេវុប្បថមាគមា’’តិ.

តត្ថ ¶ មា ហេវុប្បថមាគមាតិ តាត, ត្វំ ឥមំ នគ្គំ កស្សបាជីវកំ ឧបគន្ត្វា មា ហេវ និរយគាមិំ ឧប្បថំ អគមា, មា បាបមកាសីតិ បិតរំ ឱវទតិ.

ឥទានិស្ស បាបូបសេវនាយ ទោសំ កល្យាណមិត្តូបសេវនាយ ច គុណំ ទស្សេន្តី អាហ –

១២៥៤.

‘‘យំ យញ្ហិ រាជ ភជតិ, សន្តំ វា យទិ វា អសំ;

សីលវន្តំ វិសីលំ វា, វសំ តស្សេវ គច្ឆតិ.

១២៥៥.

‘‘យាទិសំ កុរុតេ មិត្តំ, យាទិសំ ចូបសេវតិ;

សោបិ តាទិសកោ ហោតិ, សហវាសោ ហិ តាទិសោ.

១២៥៦.

‘‘សេវមានោ ¶ សេវមានំ, សម្ផុដ្ឋោ សម្ផុសំ បរំ;

សរោ ទិទ្ធោ កលាបំវ, អលិត្តមុបលិម្បតិ;

ឧបលេបភយា ធីរោ, នេវ បាបសខា សិយា.

១២៥៧.

‘‘បូតិមច្ឆំ កុសគ្គេន, យោ នរោ ឧបនយ្ហតិ;

កុសាបិ បូតិ វាយន្តិ, ឯវំ ពាលូបសេវនា.

១២៥៨.

‘‘តគរញ្ច ¶ បលាសេន, យោ នរោ ឧបនយ្ហតិ;

បត្តាបិ សុរភិ វាយន្តិ, ឯវំ ធីរូបសេវនា.

១២៥៩.

‘‘តស្មា បត្តបុដស្សេវ, ញត្វា សម្បាកមត្តនោ

អសន្តេ នោបសេវេយ្យ, សន្តេ សេវេយ្យ បណ្ឌិតោ;

អសន្តោ និរយំ នេន្តិ, សន្តោ បាបេន្តិ សុគ្គតិ’’ន្តិ.

តត្ថ សន្តំ វាតិ សប្បុរិសំ វា. យទិ វា អសន្តិ អសប្បុរិសំ វា. សរោ ទិទ្ធោ កលាបំវាតិ មហារាជ, យថា នាម ហលាហលវិសលិត្តោ សរោ សរកលាបេ ខិត្តោ សព្ពំ តំ វិសេន អលិត្តម្បិ សរកលាបំ លិម្បតិ, វិសទិទ្ធមេវ ករោតិ, ឯវមេវ បាបមិត្តោ បាបំ សេវមានោ អត្តានំ សេវមានំ បរំ, តេន សម្ផុដ្ឋោ តំ សម្ផុសំ អលិត្តំ បាបេន បុរិសំ អត្តនា ឯកជ្ឈាសយំ ករោន្តោ ឧបលិម្បតិ. បូតិ វាយន្តីតិ តស្ស តេ កុសាបិ ទុគ្គន្ធា វាយន្តិ. តគរញ្ចាតិ តគរញ្ច អញ្ញញ្ច គន្ធសម្បន្នំ គន្ធជាតំ. ឯវន្តិ ឯវរូបា ធីរូបសេវនា. ធីរោ ហិ អត្តានំ សេវមានំ ធីរមេវ ករោតិ.

តស្មា ¶ បត្តបុដស្សេវាតិ យស្មា តគរាទិបលិវេឋមានានិ បណ្ណានិបិ សុគន្ធានិ ហោន្តិ, តស្មា បលាសបត្តបុដស្សេវ បណ្ឌិតូបសេវនេន អហម្បិ បណ្ឌិតោ ភវិស្សាមីតិ ឯវំ. ញត្វា សម្បាកមត្តនោតិ អត្តនោ បរិបាកំ បណ្ឌិតភាវំ បរិមាណំ ញត្វា អសន្តេ បហាយ បណ្ឌិតេ សន្តេ សេវេយ្យ. ‘‘និរយំ នេន្តី’’តិ ឯត្ថ ទេវទត្តាទីហិ និរយំ, ‘‘បាបេន្តិ សុគ្គតិ’’ន្តិ ឯត្ថ សារិបុត្តត្ថេរាទីហិ សុគតិំ នីតានំ វសេន ឧទាហរណានិ អាហរិតព្ពានិ.

ឯវំ រាជធីតា ឆហិ គាថាហិ បិតុ ធម្មំ កថេត្វា ឥទានិ អតីតេ អត្តនា អនុភូតំ ទុក្ខំ ទស្សេន្តី អាហ –

១២៦០.

‘‘អហម្បិ ជាតិយោ សត្ត, សរេ សំសរិតត្តនោ;

អនាគតាបិ សត្តេវ, យា គមិស្សំ ឥតោ ចុតា.

១២៦១.

‘‘យា មេ សា សត្តមី ជាតិ, អហុ បុព្ពេ ជនាធិប;

កម្មារបុត្តោ មគធេសុ, អហុំ រាជគហេ បុរេ.

១២៦២.

‘‘បាបំ ¶ សហាយមាគម្ម, ពហុំ បាបំ កតំ មយា;

បរទារស្ស ហេឋេន្តោ, ចរិម្ហា អមរា វិយ.

១២៦៣.

‘‘តំ កម្មំ និហិតំ អដ្ឋា, ភស្មច្ឆន្នោវ បាវកោ;

អថ អញ្ញេហិ កម្មេហិ, អជាយិំ វំសភូមិយំ.

១២៦៤.

‘‘កោសម្ពិយំ ¶ សេដ្ឋិកុលេ, ឥទ្ធេ ផីតេ មហទ្ធនេ;

ឯកបុត្តោ មហារាជ, និច្ចំ សក្កតបូជិតោ.

១២៦៥.

‘‘តត្ថ មិត្តំ អសេវិស្សំ, សហាយំ សាតវេ រតំ;

បណ្ឌិតំ សុតសម្បន្នំ, សោ មំ អត្ថេ និវេសយិ.

១២៦៦.

‘‘ចាតុទ្ទសិំ បញ្ចទសិំ, ពហុំ រត្តិំ ឧបាវសិំ;

តំ កម្មំ និហិតំ អដ្ឋា, និធីវ ឧទកន្តិកេ.

១២៦៧.

‘‘អថ បាបាន កម្មានំ, យមេតំ មគធេ កតំ;

ផលំ បរិយាគ មំ បច្ឆា, ភុត្វា ទុដ្ឋវិសំ យថា.

១២៦៨.

‘‘តតោ ចុតាហំ វេទេហ, រោរុវេ និរយេ ចិរំ;

សកម្មុនា អបច្ចិស្សំ, តំ សរំ ន សុខំ លភេ.

១២៦៩.

‘‘ពហុវស្សគណេ ¶ តត្ថ, ខេបយិត្វា ពហុំ ទុខំ;

ភិន្នាគតេ អហុំ រាជ, ឆគលោ ឧទ្ធតប្ផលោ’’តិ.

តត្ថ សត្តាតិ មហារាជ, ឥធលោកបរលោកា នាម សុកតទុក្កដានញ្ច ផលំ នាម អត្ថិ. ន ហិ សំសារោ សត្តេ សោធេតុំ សក្កោតិ, សកម្មុនា ឯវ សត្តា សុជ្ឈន្តិ. អលាតសេនាបតិ ច ពីជកទាសោ ច ឯកមេវ ជាតិំ អនុស្សរន្តិ. ន កេវលំ ឯតេវ ជាតិំ សរន្តិ, អហម្បិ អតីតេ សត្ត ជាតិយោ អត្តនោ សំសរិតំ សរាមិ, អនាគតេបិ ឥតោ គន្តព្ពា សត្តេវ ជានាមិ. យា មេ សាតិ យា សា មម អតីតេ សត្តមី ជាតិ អាសិ. កម្មារបុត្តោតិ តាយ ជាតិយា អហំ មគធេសុ រាជគហនគរេ សុវណ្ណការបុត្តោ អហោសិំ.

បរទារស្ស ¶ ហេឋេន្តោតិ បរទារំ ហេឋេន្តា បរេសំ រក្ខិតគោបិតេ វរភណ្ឌេ អបរជ្ឈន្តា. អដ្ឋាតិ តំ តទា មយា កតំ បាបកម្មំ ឱកាសំ អលភិត្វា ឱកាសេ សតិ វិបាកទាយកំ ហុត្វា ភស្មបដិច្ឆន្នោ អគ្គិ វិយ និហិតំ អដ្ឋាសិ. វំសភូមិយន្តិ វំសរដ្ឋេ. ឯកបុត្តោតិ អសីតិកោដិវិភវេ សេដ្ឋិកុលេ អហំ ឯកបុត្តកោវ អហោសិំ. សាតវេ រតន្តិ កល្យាណកម្មេ អភិរតំ. សោ មន្តិ សោ សហាយកោ មំ អត្ថេ កុសលកម្មេ បតិដ្ឋាបេសិ.

តំ កម្មន្តិ តម្បិ មេ កតំ កល្យាណកម្មំ តទា ឱកាសំ អលភិត្វា ឱកាសេ សតិ វិបាកទាយកំ ហុត្វា ឧទកន្តិកេ និធិ វិយ និហិតំ អដ្ឋាសិ. យមេតន្តិ អថ មម សន្តកេសុ បាបកម្មេសុ យំ ឯតំ មយា មគធេសុ បរទារិកកម្មំ កតំ, តស្ស ផលំ បច្ឆា មំ បរិយាគំ ឧបគតន្តិ អត្ថោ. យថា កិំ? ភុត្វា ទុដ្ឋវិសំ យថា, យថា សវិសំ ភោជនំ ភុញ្ជិត្វា ឋិតស្ស តំ ទុដ្ឋំ កក្ខឡំ ហលាហលំ វិសំ កុប្បតិ, តថា មំ បរិយាគតន្តិ អត្ថោ. តតោតិ តតោ កោសម្ពិយំ សេដ្ឋិកុលតោ. តំ សរន្តិ តំ តស្មិំ និរយេ អនុភូតទុក្ខំ សរន្តី ចិត្តសុខំ នាម ន លភាមិ, ភយមេវ មេ ឧប្បជ្ជតិ. ភិន្នាគតេតិ ភិន្នាគតេ នាម រដ្ឋេ. ឧទ្ធតប្ផលោតិ ឧទ្ធតពីជោ.

សោ បន ឆគលកោ ពលសម្បន្នោ អហោសិ. បិដ្ឋិយំ អភិរុយ្ហបិ នំ វាហយិំសុ, យានកេបិ យោជយិំសុ. ឥមមត្ថំ ¶ បកាសេន្តី អាហ –

១២៧០.

‘‘សាតបុត្តា ¶ មយា វូឡ្ហា, បិដ្ឋិយា ច រថេន ច;

តស្ស កម្មស្ស និស្សន្ទោ, បរទារគមនស្ស មេ’’តិ.

តត្ថ សាតបុត្តាតិ អមច្ចបុត្តា. តស្ស កម្មស្សាតិ ទេវ, រោរុវេ មហានិរយេ បច្ចនញ្ច ឆគលកកាលេ ពីជុប្បាដនញ្ច បិដ្ឋិវាហនយានកយោជនានិ ច សព្ពោបេស តស្ស និស្សន្ទោ បរទារគមនស្ស មេតិ.

តតោ បន ចវិត្វា អរញ្ញេ កបិយោនិយំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. អថ នំ ជាតទិវសេ យូថបតិនោ ទស្សេសុំ. សោ ‘‘អានេថ មេ, បុត្ត’’ន្តិ ទឡ្ហំ គហេត្វា តស្ស វិរវន្តស្ស ទន្តេហិ ផលានិ ឧប្បាដេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តី អាហ –

១២៧១.

‘‘តតោ ¶ ចុតាហំ វេទេហ, កបិ អាសិំ ព្រហាវនេ;

និលុញ្ចិតផលោយេវ, យូថបេន បគព្ភិនា;

តស្ស កម្មស្ស និស្សន្ទោ, បរទារគមនស្ស មេ’’តិ.

តត្ថ និលុញ្ចិតផលោយេវាតិ តត្របាហំ បគព្ភេន យូថបតិនា លុញ្ចិត្វា ឧប្បាដិតផលោយេវ អហោសិន្តិ អត្ថោ.

អថ អបរាបិ ជាតិយោ ទស្សេន្តី អាហ –

១២៧២.

‘‘តតោ ចុតាហំ វេទេហ, ទស្សនេសុ បសូ អហុំ;

និលុញ្ចិតោ ជវោ ភទ្រោ, យោគ្គំ វូឡ្ហំ ចិរំ មយា;

តស្ស កម្មស្ស និស្សន្ទោ, បរទារគមនស្ស មេ.

១២៧៣.

‘‘តតោ ចុតាហំ វេទេហ, វជ្ជីសុ កុលមាគមា;

នេវិត្ថី ន បុមា អាសិំ, មនុស្សត្តេ សុទុល្លភេ;

តស្ស កម្មស្ស និស្សន្ទោ, បរទារគមនស្ស មេ.

១២៧៤.

‘‘តតោ ចុតាហំ វេទេហ, អជាយិំ នន្ទនេ វនេ;

ភវនេ តាវតិំសាហំ, អច្ឆរា កាមវណ្ណិនី.

១២៧៥.

‘‘វិចិត្រវត្ថាភរណា, អាមុត្តមណិកុណ្ឌលា;

កុសលា នច្ចគីតស្ស, សក្កស្ស បរិចារិកា.

១២៧៦.

‘‘តត្ថ ¶ ឋិតាហំ វេទេហ, សរាមិ ជាតិយោ ឥមា;

អនាគតាបិ សត្តេវ, យា គមិស្សំ ឥតោ ចុតា.

១២៧៧.

‘‘បរិយាគតំ តំ កុសលំ, យំ មេ កោសម្ពិយំ កតំ;

ទេវេ ចេវ មនុស្សេ ច, សន្ធាវិស្សំ ឥតោ ចុតា.

១២៧៨.

‘‘សត្ត ¶ ជច្ចោ មហារាជ, និច្ចំ សក្កតបូជិតា;

ថីភាវាបិ ន មុច្ចិស្សំ, ឆដ្ឋា និគតិយោ ឥមា.

១២៧៩.

‘‘សត្តមី ¶ ច គតិ ទេវ, ទេវបុត្តោ មហិទ្ធិកោ;

បុមា ទេវោ ភវិស្សាមិ, ទេវកាយស្មិមុត្តមោ.

១២៨០.

‘‘អជ្ជាបិ សន្តានមយំ, មាលំ គន្ថេន្តិ នន្ទនេ;

ទេវបុត្តោ ជវោ នាម, យោ មេ មាលំ បដិច្ឆតិ.

១២៨១.

‘‘មុហុត្តោ វិយ សោ ទិព្យោ, ឥធ វស្សានិ សោឡស;

រត្តិន្ទិវោ ច សោ ទិព្យោ, មានុសិំ សរទោសតំ.

១២៨២.

‘‘ឥតិ កម្មានិ អន្វេន្តិ, អសង្ខេយ្យាបិ ជាតិយោ;

កល្យាណំ យទិ វា បាបំ, ន ហិ កម្មំ វិនស្សតី’’តិ.

តត្ថ ទស្សនេសូតិ ទស្សនរដ្ឋេសុ. បសូតិ គោណោ អហោសិំ. និលុញ្ចិតោតិ វច្ឆកាលេយេវ មំ ឯវំ មនាបោ ភវិស្សតីតិ និព្ពីជកមកំសុ. សោហំ និលុញ្ចិតោ ឧទ្ធតពីជោ ជវោ ភទ្រោ អហោសិំ. វជ្ជីសុ កុលមាគមាតិ គោយោនិតោ ចវិត្វា វជ្ជិរដ្ឋេ ឯកស្មិំ មហាភោគកុលេ និព្ពត្តិន្តិ ទស្សេតិ. នេវិត្ថី ន បុមាតិ នបុំសកត្តំ សន្ធាយ អាហ. ភវនេ តាវតិំសាហន្តិ តាវតិំសភវនេ អហំ.

តត្ថ ឋិតាហំ, វេទេហ, សរាមិ ជាតិយោ ឥមាតិ សា កិរ តស្មិំ ទេវលោកេ ឋិតា ‘‘អហំ ឯវរូបំ ទេវលោកំ អាគច្ឆន្តី កុតោ នុ ខោ អាគតា’’តិ ឱលោកេន្តី វជ្ជិរដ្ឋេ មហាភោគកុលេ នបុំសកត្តភាវតោ ចវិត្វា តត្ថ និព្ពត្តភាវំ បស្សិ. តតោ ‘‘កេន នុ ខោ កម្មេន ឯវរូបេ រមណីយេ ឋានេ និព្ពត្តាម្ហី’’តិ ឱលោកេន្តី កោសម្ពិយំ សេដ្ឋិកុលេ ¶ និព្ពត្តិត្វា កតំ ទានាទិកុសលំ ទិស្វា ‘‘ឯតស្ស ផលេន និព្ពត្តាម្ហី’’តិ ញត្វា ‘‘អនន្តរាតីតេ នបុំសកត្តភាវេ និព្ពត្តមានា កុតោ អាគតាម្ហី’’តិ ឱលោកេន្តី ទស្សនរដ្ឋេសុ គោយោនិយំ មហាទុក្ខស្ស អនុភូតភាវំ អញ្ញាសិ. តតោ អនន្តរំ ជាតិំ អនុស្សរមានា វានរយោនិយំ ឧទ្ធតផលភាវំ អទ្ទស. តតោ អនន្តរំ អនុស្សរន្តី ភិន្នាគតេ ឆគលកយោនិយំ ឧទ្ធតពីជភាវំ អនុស្សរិ. តតោ បរំ អនុស្សរមានា រោរុវេ និព្ពត្តភាវំ អនុស្សរិ.

អថស្សា ¶ និរយេ តិរច្ឆានយោនិយញ្ច អនុភូតំ ទុក្ខំ អនុស្សរន្តិយា ភយំ ឧប្បជ្ជិ. តតោ ‘‘កេន នុ ខោ កម្មេន ឯវរូបំ ទុក្ខំ អនុភូតំ មយា’’តិ ឆដ្ឋំ ជាតិំ ឱលោកេន្តី តាយ ជាតិយា កោសម្ពិនគរេ កតំ កល្យាណកម្មំ ទិស្វា សត្តមំ ឱលោកេន្តី មគធរដ្ឋេ បាបសហាយំ និស្សាយ កតំ បរទារិកកម្មំ ទិស្វា ‘‘ឯតស្ស ផលេន មេ តំ មហាទុក្ខំ អនុភូត’’ន្តិ អញ្ញាសិ. អថ ‘‘ឥតោ ចវិត្វា អនាគតេ កុហិំ និព្ពត្តិស្សាមី’’តិ ឱលោកេន្តី ‘‘យាវតាយុកំ ឋត្វា បុន សក្កស្សេវ បរិចារិកា ហុត្វា និព្ពត្តិស្សាមី’’តិ អញ្ញាសិ. ឯវំ បុនប្បុនំ ឱលោកយមានា ‘‘តតិយេបិ អត្តភាវេ សក្កស្សេវ បរិចារិកា ហុត្វា និព្ពត្តិស្សាមិ, តថា ចតុត្ថេ, បញ្ចមេ បន តស្មិំយេវ ទេវលោកេ ជវនទេវបុត្តស្ស អគ្គមហេសី ហុត្វា និព្ពត្តិស្សាមី’’តិ ញត្វា តតោ អនន្តរំ ឱលោកេន្តី ‘‘ឆដ្ឋេ អត្តភាវេ ឥតោ តាវតិំសភវនតោ ចវិត្វា អង្គតិរញ្ញោ អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិស្សាមិ, ‘រុចា’តិ មេ នាមំ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា ‘‘តតោ អនន្តរា កុហិំ និព្ពត្តិស្សាមី’’តិ ឱលោកេន្តី ‘‘សត្តមាយ ជាតិយា តតោ ចវិត្វា តាវតិំសភវនេ មហិទ្ធិកោ ទេវបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិស្សាមិ, ឥត្ថិភាវតោ ¶ មុច្ចិស្សាមី’’តិ អញ្ញាសិ. តស្មា –

‘‘តត្ថ ឋិតាហំ វេទេហ, សរាមិ សត្ត ជាតិយោ;

អនាគតាបិ សត្តេវ, យា គមិស្សំ ឥតោ ចុតា’’តិ. – អាទិមាហ;

តត្ថ បរិយាគតន្តិ បរិយាយេន អត្តនោ វារេន អាគតំ. សត្ត ជច្ចោតិ វជ្ជិរដ្ឋេ នបុំសកជាតិយា សទ្ធិំ ទេវលោកេ បញ្ច, អយញ្ច ឆដ្ឋាតិ សត្ត ជាតិយោតិ វុច្ចន្តិ. ឯតា សត្ត ជាតិយោ និច្ចំ សក្កតបូជិតា ¶ អហោសិន្តិ ទស្សេតិ. ឆដ្ឋា និគតិយោតិ ទេវលោកេ បន បញ្ច, អយញ្ច ឯកាតិ ឥមា ឆ គតិយោ ឥត្ថិភាវាន មុច្ចិស្សន្តិ វទតិ. សត្តមី ចាតិ ឥតោ ចវិត្វា អនន្តរំ. សន្តានមយន្តិ ឯកតោវណ្ដកាទិវសេន កតសន្តានំ. គន្ថេន្តីតិ យថា សន្តានមយា ហោន្តិ, ឯវំ អជ្ជបិ មម បរិចារិកា នន្ទនវនេ មាលំ គន្ថេន្តិយេវ. យោ មេ មាលំ បដិច្ឆតីតិ មហារាជ, អនន្តរជាតិយំ មម សាមិកោ ជវោ នាម ទេវបុត្តោ យោ រុក្ខតោ បតិតបតិតំ មាលំ បដិច្ឆតិ.

សោឡសាតិ មហារាជ, មម ជាតិយា ឥមានិ សោឡស វស្សានិ, ឯត្តកោ បន កាលោ ទេវានំ ឯកោ មុហុត្តោ, តេន តា មម ចុតភាវម្បិ អជានន្តា មមត្ថាយ មាលំ គន្ថេន្តិយេវ. មានុសិន្តិ មនុស្សានំ វស្សគណនំ អាគម្ម ឯស សរទោសតំ វស្សសតំ ហោតិ, ឯវំ ទីឃាយុកា ទេវា ¶ . ឥមិនា បន ការណេន បរលោកស្ស ច កល្យាណបាបកានញ្ច កម្មានំ អត្ថិតំ ជានាហិ, ទេវាតិ.

អន្វេន្តីតិ យថា មំ អនុពន្ធិំសុ, ឯវំ អនុពន្ធន្តិ. ន ហិ កម្មំ វិនស្សតីតិ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ តស្មិំយេវ អត្តភាវេ, ឧបបជ្ជវេទនីយំ អនន្តរភវេ វិបាកំ ទេតិ, អបរាបរិយវេទនីយំ បន វិបាកំ អទត្វា ន នស្សតិ. តំ សន្ធាយ ‘‘ន ហិ កម្មំ វិនស្សតី’’តិ វត្វា ‘‘ទេវ, អហំ បរទារិកកម្មស្ស និស្សន្ទេន និរយេ ច តិរច្ឆានយោនិយញ្ច មហន្តំ ទុក្ខំ អនុភវិំ. សចេ បន តុម្ហេបិ ឥទានិ គុណស្ស កថំ គហេត្វា ឯវំ ករិស្សថ, មយា អនុភូតសទិសមេវ ទុក្ខំ អនុភវិស្សថ, តស្មា ឯវំ មា ករិត្ថា’’តិ អាហ.

អថស្ស ឧត្តរិ ធម្មំ ទេសេន្តី អាហ –

១២៨៣.

‘‘យោ ឥច្ឆេ បុរិសោ ហោតុំ, ជាតិំ ជាតិំ បុនប្បុនំ;

បរទារំ វិវជ្ជេយ្យ, ធោតបាទោវ កទ្ទមំ.

១២៨៤.

‘‘យា ឥច្ឆេ បុរិសោ ហោតុំ, ជាតិំ ជាតិំ បុនប្បុនំ;

សាមិកំ អបចាយេយ្យ, ឥន្ទំវ បរិចារិកា.

១២៨៥.

‘‘យោ ឥច្ឆេ ទិព្យភោគញ្ច, ទិព្ពមាយុំ យសំ សុខំ;

បាបានិ បរិវជ្ជេត្វា, តិវិធំ ធម្មមាចរេ.

១២៨៦.

‘‘កាយេន ¶ វាចា មនសា, អប្បមត្តោ វិចក្ខណោ;

អត្តនោ ហោតិ អត្ថាយ, ឥត្ថី វា យទិ វា បុមា.

១២៨៧.

‘‘យេ កេចិមេ មានុជា ជីវលោកេ, យសស្សិនោ សព្ពសមន្តភោគា;

អសំសយំ តេហិ បុរេ សុចិណ្ណំ, កម្មស្សកាសេ បុថុ សព្ពសត្តា.

១២៨៨.

‘‘ឥង្ឃានុចិន្តេសិ សយម្បិ ទេវ, កុតោនិទានា តេ ឥមា ជនិន្ទ;

យា តេ ឥមា អច្ឆរាសន្និកាសា, អលង្កតា កញ្ចនជាលឆន្នា’’តិ.

តត្ថ ¶ ¶ ហោតុន្តិ ភវិតុំ. សព្ពសមន្តភោគាតិ បរិបុណ្ណសព្ពភោគា. សុចិណ្ណន្តិ សុដ្ឋុ ចិណ្ណំ កល្យាណកម្មំ កតំ. កម្មស្សកាសេតិ កម្មស្សកា អត្តនា កតកម្មស្សេវ វិបាកបដិសំវេទិនោ. ន ហិ មាតាបិតូហិ កតំ កម្មំ បុត្តធីតានំ វិបាកំ ទេតិ, ន តាហិ បុត្តធីតាហិ កតំ កម្មំ មាតាបិតូនំ វិបាកំ ទេតិ. សេសេហិ កតំ សេសានំ កិមេវ ទស្សតិ? ឥង្ឃាតិ ចោទនត្ថេ និបាតោ. អនុចិន្តេសីតិ បុនប្បុនំ ចិន្តេយ្យាសិ. យា តេ ឥមាតិ យា ឥមា សោឡសសហស្សា ឥត្ថិយោ តំ ឧបដ្ឋហន្តិ, ឥមា តេ កុតោនិទានា, កិំ និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តេន លទ្ធា, ឧទាហុ បន្ថទូសនសន្ធិច្ឆេទាទីនិ បាបានិ កត្វា, អទុ កល្យាណកម្មំ និស្សាយ លទ្ធាតិ ឥទំ តាវ អត្តនាបិ ចិន្តេយ្យាសិ, ទេវាតិ.

ឯវំ សា បិតរំ អនុសាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១២៨៩.

‘‘ឥច្ចេវំ បិតរំ កញ្ញា, រុចា តោសេសិ អង្គតិំ;

មូឡ្ហស្ស មគ្គមាចិក្ខិ, ធម្មមក្ខាសិ សុព្ពតា’’តិ.

តត្ថ ឥច្ចេវន្តិ ភិក្ខវេ, ឥតិ ឥមេហិ ឯវរូបេហិ មធុរេហិ វចនេហិ រុចាកញ្ញា បិតរំ តោសេសិ, មូឡ្ហស្ស មគ្គំ វិយ តស្ស សុគតិមគ្គំ អាចិក្ខិ, នានានយេហិ សុចរិតធម្មំ អក្ខាសិ. ធម្មំ កថេន្តីយេវ សា សុព្ពតា សុន្ទរវតា អត្តនោ អតីតជាតិយោបិ កថេសិ.

ឯវំ បុព្ពណ្ហតោ បដ្ឋាយ សព្ពរត្តិំ បិតុ ធម្មំ ទេសេត្វា ‘‘មា, ទេវ, នគ្គស្ស មិច្ឆាទិដ្ឋិកស្ស វចនំ គណ្ហិ, ‘អត្ថិ អយំ លោកោ, អត្ថិ បរលោកោ ¶ , អត្ថិ សុកដទុក្កដកម្មានំ ផល’ន្តិ វទន្តស្ស មាទិសស្ស កល្យាណមិត្តស្ស វចនំ គណ្ហ, មា អតិត្ថេន បក្ខន្ទី’’តិ អាហ. ឯវំ សន្តេបិ បិតរំ មិច្ឆាទស្សនា មោចេតុំ នាសក្ខិ. សោ ហិ កេវលំ តស្សា មធុរវចនំ សុត្វា តុស្សិ. មាតាបិតរោ ហិ បិយបុត្តានំ វចនំ បិយាយន្តិ, ន បន តំ មិច្ឆាទស្សនំ វិស្សជ្ជេសិ. នគរេបិ ‘‘រុចា កិរ រាជធីតា បិតុ ធម្មំ ទេសេត្វា មិច្ឆាទស្សនំ វិស្សជ្ជាបេសី’’តិ ឯកកោលាហលំ អហោសិ. ‘‘បណ្ឌិតា រាជធីតា អជ្ជ បិតរំ មិច្ឆាទស្សនា មោចេត្វា នគរវាសីនំ សោត្ថិភាវំ ករិស្សតី’’តិ មហាជនោ តុស្សិ. សា បិតរំ ពោធេតុំ អសក្កោន្តី វីរិយំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ ‘‘យេន កេនចិ ឧបាយេន បិតុ សោត្ថិភាវំ ករិស្សាមី’’តិ សិរស្មិំ អញ្ជលិំ បតិដ្ឋបេត្វា ទសទិសា នមស្សិត្វា ‘‘ឥមស្មិំ លោកេ លោកសន្ធារកា ធម្មិកសមណព្រាហ្មណា នាម លោកបាលទេវតា នាម មហាព្រហ្មានោ នាម អត្ថិ, តេ ឥធាគន្ត្វា អត្តនោ ពលេន មម បិតរំ មិច្ឆាទស្សនំ វិស្សជ្ជាបេន្តុ ¶ , ឯតស្ស គុណេ អសតិបិ មម ¶ គុណេន មម សីលេន មម សច្ចេន ឥធាគន្ត្វា ឥមំ មិច្ឆាទស្សនំ វិស្សជ្ជាបេត្វា សកលលោកស្ស សោត្ថិំ ករោន្តូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា នមស្សិ.

តទា ពោធិសត្តោ នារទោ នាម មហាព្រហ្មា អហោសិ. ពោធិសត្តា ច នាម អត្តនោ មេត្តាភាវនាយ អនុទ្ទយាយ មហន្តភាវេន សុប្បដិបន្នទុប្បដិបន្នេ សត្តេ ទស្សនត្ថំ កាលានុកាលំ លោកំ ឱលោកេន្តិ. សោ តំ ទិវសំ លោកំ ឱលោកេន្តោ តំ រាជធីតរំ បិតុ មិច្ឆាទិដ្ឋិមោចនត្ថំ លោកសន្ធារកទេវតាយោ នមស្សមានំ ទិស្វា, ‘‘ឋបេត្វា មំ អញ្ញោ ឯតំ រាជានំ មិច្ឆាទស្សនំ វិស្សជ្ជាបេតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ, អជ្ជ មយា រាជធីតុ សង្គហំ, រញ្ញោ ច សបរិជនស្ស សោត្ថិភាវំ កត្វា អាគន្តុំ វដ្ដតិ, កេន នុ ខោ វេសេន គមិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘មនុស្សានំ បព្ពជិតា បិយា ចេវ គរុនោ ច អាទេយ្យវចនា ច, តស្មា បព្ពជិតវេសេន គមិស្សាមី’’តិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា បាសាទិកំ សុវណ្ណវណ្ណំ មនុស្សត្តភាវំ មាបេត្វា មនុញ្ញំ ជដាមណ្ឌលំ ពន្ធិត្វា ជដន្តរេ កញ្ចនសូចិំ ឱទហិត្វា អន្តោ រត្តបដំ ឧបរិ រត្តវាកចីរំ និវាសេត្វា បារុបិត្វា សុវណ្ណតារាខចិតំ រជតមយំ អជិនចម្មំ ឯកំសេ កត្វា មុត្តាសិក្កាយ បក្ខិត្តំ សុវណ្ណមយំ ភិក្ខាភាជនំ អាទាយ តីសុ ឋានេសុ ឱនតំ សុវណ្ណកាជំ ខន្ធេ កត្វា មុត្តាសិក្កាយ ¶ ឯវ បវាឡកមណ្ឌលុំ អាទាយ ឥមិនា ឥសិវេសេន គគនតលេ ចន្ទោ វិយ វិរោចមានោ អាកាសេន អាគន្ត្វា អលង្កតចន្ទកបាសាទមហាតលំ បវិសិត្វា រញ្ញោ បុរតោ អាកាសេ អដ្ឋាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១២៩០.

‘‘អថាគមា ព្រហ្មលោកា, នារទោ មានុសិំ បជំ;

ជម្ពុទីបំ អវេក្ខន្តោ, អទ្ទា រាជានមង្គតិំ.

១២៩១.

‘‘តតោ បតិដ្ឋា បាសាទេ, វេទេហស្ស បុរត្ថតោ;

តញ្ច ទិស្វានានុប្បត្តំ, រុចា ឥសិមវន្ទថា’’តិ.

តត្ថ អទ្ទាតិ ព្រហ្មលោកេ ឋិតោវ ជម្ពុទីបំ អវេក្ខន្តោ គុណាជីវកស្ស សន្តិកេ គហិតមិច្ឆាទស្សនំ រាជានំ អង្គតិំ អទ្ទស, តស្មា អាគតោតិ អត្ថោ. តតោ បតិដ្ឋាតិ តតោ សោ ព្រហ្មា តស្ស រញ្ញោ អមច្ចគណបរិវុតស្ស និសិន្នស្ស បុរតោ ¶ តស្មិំ បាសាទេ អបទេ បទំ ទស្សេន្តោ អាកាសេ បតិដ្ឋហិ. អនុប្បត្តន្តិ អាគតំ. ឥសិន្តិ ឥសិវេសេន អាគតត្តា សត្ថា ‘‘ឥសិ’’ន្តិ អាហ. អវន្ទថាតិ ‘‘មមានុគ្គហេន មម បិតរិ ការុញ្ញំ កត្វា ឯកោ ទេវរាជា អាគតោ ¶ ភវិស្សតី’’តិ ហដ្ឋបហដ្ឋា វាតាភិហដា សុវណ្ណកទលី វិយ ឱនមិត្វា នារទព្រហ្មានំ អវន្ទិ.

រាជាបិ តំ ទិស្វាវ ព្រហ្មតេជេន តជ្ជិតោ អត្តនោ អាសនេ សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តោ អាសនា ឱរុយ្ហ ភូមិយំ ឋត្វា អាគតដ្ឋានញ្ច នាមគោត្តញ្ច បុច្ឆិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១២៩២.

‘‘អថាសនម្ហា ឱរុយ្ហ, រាជា ព្យថិតមានសោ;

នារទំ បរិបុច្ឆន្តោ, ឥទំ វចនមព្រវិ.

១២៩៣.

‘កុតោ នុ អាគច្ឆសិ ទេវវណ្ណិ, ឱភាសយំ សព្ពទិសា ចន្ទិមាវ;

អក្ខាហិ មេ បុច្ឆិតោ នាមគោត្តំ, កថំ តំ ជានន្តិ មនុស្សលោកេ’’’តិ.

តត្ថ ព្យថិតមានសោតិ ភីតចិត្តោ. កុតោ នូតិ កច្ចិ នុ ខោ វិជ្ជាធរោ ភវេយ្យាតិ មញ្ញមានោ អវន្ទិត្វាវ ឯវំ បុច្ឆិ.

អថ ¶ សោ ‘‘អយំ រាជា ‘បរលោកោ នត្ថី’តិ មញ្ញតិ, បរលោកមេវស្ស តាវ អាចិក្ខិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

១២៩៤.

‘‘អហញ្ហិ ទេវតោ ឥទានិ ឯមិ, ឱភាសយំ សព្ពទិសា ចន្ទិមាវ;

អក្ខាមិ តេ បុច្ឆិតោ នាមគោត្តំ, ជានន្តិ មំ នារទោ កស្សបោ ចា’’តិ.

តត្ថ ទេវតោតិ ទេវលោកតោ. នារទោ កស្សបោ ចាតិ មំ នាមេន នារទោ, គោត្តេន កស្សបោតិ ជានន្តិ.

អថ រាជា ‘‘ឥមំ បច្ឆាបិ បរលោកំ បុច្ឆិស្សាមិ, ឥទ្ធិយា លទ្ធការណំ តាវ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

១២៩៥.

‘‘អច្ឆេររូបំ តវ យាទិសញ្ច, វេហាយសំ គច្ឆសិ តិដ្ឋសី ច;

បុច្ឆាមិ តំ នារទ ឯតមត្ថំ, អថ កេន វណ្ណេន តវាយមិទ្ធី’’តិ.

តត្ថ ¶ យាទិសញ្ចាតិ យាទិសញ្ច តវ សណ្ឋានំ, យញ្ច ត្វំ អាកាសេ គច្ឆសិ តិដ្ឋសិ ច, ឥទំ អច្ឆរិយជាតំ.

នារទោ ¶ អាហ –

១២៩៦.

‘‘សច្ចញ្ច ធម្មោ ច ទមោ ច ចាគោ, គុណា មមេតេ បកតា បុរាណា;

តេហេវ ធម្មេហិ សុសេវិតេហិ, មនោជលោ យេន កាមំ គតោស្មី’’តិ.

តត្ថ សច្ចន្តិ មុសាវាទវិរហិតំ វចីសច្ចំ. ធម្មោតិ តិវិធសុចរិតធម្មោ ចេវ កសិណបរិកម្មឈានធម្មោ ច. ទមោតិ ឥន្ទ្រិយទមនំ. ចាគោតិ កិលេសបរិច្ចាគោ ច ទេយ្យធម្មបរិច្ចាគោ ច. មមេតេ គុណាតិ មម ឯតេ គុណសម្បយុត្តា គុណសហគតា. បកតា បុរាណាតិ មយា បុរិមភវេ កតាតិ ទស្សេតិ. ‘‘តេហេវ ធម្មេហិ សុសេវិតេហី’’តិ តេ សព្ពេ គុណេ សុសេវិតេ បរិចារិតេ ទស្សេតិ. មនោជវោតិ ឥទ្ធិយា ¶ ការណេន បដិលទ្ធោ. យេន កាមំ គតោស្មីតិ យេន ទេវដ្ឋានេ ច មនុស្សដ្ឋានេ ច គន្តុំ ឥច្ឆនំ, តេន គតោស្មីតិ អត្ថោ.

រាជា ឯវំ តស្មិំ កថេន្តេបិ មិច្ឆាទស្សនស្ស គហិតត្តា បរលោកំ អសទ្ទហន្តោ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ បុញ្ញវិបាកោ’’តិ វត្វា គាថមាហ –

១២៩៧.

‘‘អច្ឆេរមាចិក្ខសិ បុញ្ញសិទ្ធិំ, សចេ ហិ ឯតេហិ យថា វទេសិ;

បុច្ឆាមិ តំ នារទ ឯតមត្ថំ, បុដ្ឋោ ច មេ សាធុ វិយាករោហី’’តិ.

តត្ថ បុញ្ញសិទ្ធិន្តិ បុញ្ញានំ សិទ្ធិំ ផលទាយកត្តំ អាចិក្ខន្តោ អច្ឆរិយំ អាចិក្ខសិ.

នារទោ អាហ –

១២៩៨.

‘‘បុច្ឆស្សុ មំ រាជ តវេស អត្ថោ, យំ សំសយំ កុរុសេ ភូមិបាល;

អហំ តំ និស្សំសយតំ គមេមិ, នយេហិ ញាយេហិ ច ហេតុភី ចា’’តិ.

តត្ថ តវេស អត្ថោតិ បុច្ឆិតព្ពកោ នាម តវ ឯស អត្ថោ. យំ សំសយន្តិ យំ កិស្មិញ្ចិទេវ ¶ អត្ថេ សំសយំ ករោសិ, តំ មំ បុច្ឆ. និស្សំសយតន្តិ អហំ តំ និស្សំសយភាវំ គមេមិ. នយេហីតិ ការណវចនេហិ. ញាយេហីតិ ញាណេហិ. ហេតុភីតិ បច្ចយេហិ, បដិញ្ញាមត្តេនេវ អវត្វា ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា ការណវចនេន ច តេសំ ធម្មានំ សមុដ្ឋាបកបច្ចយេហិ ច តំ និស្សំសយំ ករិស្សាមីតិ អត្ថោ.

រាជា ¶ អាហ –

១២៩៩.

‘‘បុច្ឆាមិ តំ នារទ ឯតមត្ថំ, បុដ្ឋោ ច មេ នារទ មា មុសា ភណិ;

អត្ថិ នុ ទេវា បិតរោ នុ អត្ថិ, លោកោ បរោ អត្ថិ ជនោ យមាហូ’’តិ.

តត្ថ ជនោ យមាហូតិ យំ ជនោ ឯវមាហ – ‘‘អត្ថិ ទេវា, អត្ថិ បិតរោ, អត្ថិ បរោ លោកោ’’តិ, តំ សព្ពំ អត្ថិ នុ ខោតិ បុច្ឆតិ.

នារទោ ¶ អាហ –

១៣០០.

‘‘អត្ថេវ ទេវា បិតរោ ច អត្ថិ, លោកោ បរោ អត្ថិ ជនោ យមាហុ;

កាមេសុ គិទ្ធា ច នរា បមូឡ្ហា, លោកំ បរំ ន វិទូ មោហយុត្តា’’តិ.

តត្ថ អត្ថេវ ទេវាតិ មហារាជ, ទេវា ច បិតរោ ច អត្ថិ, យម្បិ ជនោ បរលោកមាហ, សោបិ អត្ថេវ. ន វិទូតិ កាមគិទ្ធា បន មោហមូឡ្ហា ជនា បរលោកំ ន វិទន្តិ ន ជានន្តីតិ.

តំ សុត្វា រាជា បរិហាសំ ករោន្តោ ឯវមាហ –

១៣០១.

‘‘អត្ថីតិ ចេ នារទ សទ្ទហាសិ, និវេសនំ បរលោកេ មតានំ;

ឥធេវ មេ បញ្ច សតានិ ទេហិ, ទស្សាមិ តេ បរលោកេ សហស្ស’’ន្តិ.

តត្ថ និវេសនន្តិ និវាសដ្ឋានំ. បញ្ច សតានីតិ បញ្ច កហាបណសតានិ.

អថ នំ មហាសត្តោ បរិសមជ្ឈេយេវ គរហន្តោ អាហ –

១៣០២.

‘‘ទជ្ជេមុ ¶ ខោ បញ្ច សតានិ ភោតោ, ជញ្ញាមុ ចេ សីលវន្តំ វទញ្ញុំ;

លុទ្ទំ តំ ភោន្តំ និរយេ វសន្តំ, កោ ចោទយេ បរលោកេ សហស្សំ.

១៣០៣.

‘‘ឥធេវ យោ ហោតិ អធម្មសីលោ, បាបាចារោ អលសោ លុទ្ទកម្មោ;

ន បណ្ឌិតា តស្មិំ ឥណំ ទទន្តិ, ន ហិ អាគមោ ហោតិ តថាវិធម្ហា.

១៣០៤.

‘‘ទក្ខញ្ច ¶ បោសំ មនុជា វិទិត្វា, ឧដ្ឋានកំ សីលវន្តំ វទញ្ញុំ;

សយមេវ ភោគេហិ និមន្តយន្តិ, កម្មំ ករិត្វា បុន មាហរេសី’’តិ.

តត្ថ ¶ ជញ្ញាមុ ចេតិ យទិ មយំ ភវន្តំ ‘‘សីលវា ឯស វទញ្ញូ, ធម្មិកសមណព្រាហ្មណានំ ឥមស្មិំ កាលេ ឥមិនា នាមត្ថោតិ ជានិត្វា តស្ស តស្ស កិច្ចស្ស ការកោ វទញ្ញូ’’តិ ជានេយ្យាម. អថ តេ វឌ្ឍិយា បញ្ច សតានិ ទទេយ្យាម, ត្វំ បន លុទ្ទោ សាហសិកោ មិច្ឆាទស្សនំ គហេត្វា ទានសាលំ វិទ្ធំសេត្វា បរទារេសុ អបរជ្ឈសិ, ឥតោ ចុតោ និរយេ ឧប្បជ្ជិស្សសិ, ឯវំ លុទ្ទំ តំ និរយេ វសន្តំ ភោន្តំ តត្ថ គន្ត្វា កោ ‘‘សហស្សំ មេ ទេហី’’តិ ចោទេស្សតិ. តថាវិធម្ហាតិ តាទិសា បុរិសា ទិន្នស្ស ឥណស្ស បុន អាគមោ នាម ន ហោតិ. ទក្ខន្តិ ធនុប្បាទនកុសលំ. បុន មាហរេសីតិ អត្តនោ កម្មំ ករិត្វា ធនំ ឧប្បាទេត្វា បុន អម្ហាកំ សន្តកំ អាហរេយ្យាសិ, មា និក្កម្មោ វសីតិ សយមេវ ភោគេហិ និមន្តយន្តីតិ.

ឥតិ រាជា តេន និគ្គយ្ហមានោ អប្បដិភានោ អហោសិ. មហាជនោ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ហុត្វា ‘‘មហិទ្ធិកោ ទេវោបិ អជ្ជ រាជានំ មិច្ឆាទស្សនំ វិស្សជ្ជាបេស្សតី’’តិ សកលនគរំ ឯកកោលាហលំ អហោសិ. មហាសត្តស្សានុភាវេន តទា សត្តយោជនិកាយ មិថិលាយ តស្ស ធម្មទេសនំ អស្សុណន្តោ នាម នាហោសិ. អថ មហាសត្តោ ‘‘អយំ រាជា អតិវិយ ទឡ្ហំ មិច្ឆាទស្សនំ គណ្ហិ, និរយភយេន នំ សន្តជ្ជេត្វា មិច្ឆាទិដ្ឋិំ វិស្សជ្ជាបេត្វា បុន ទេវលោកេន អស្សាសេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘មហារាជ, សចេ ទិដ្ឋិំ ន វិស្សជ្ជេស្សសិ, ឯវំ អនន្តទុក្ខំ និរយំ គមិស្សសី’’តិ វត្វា និរយកថំ បដ្ឋបេសិ –

១៣០៥.

‘‘ឥតោ ចុតោ ទក្ខសិ តត្ថ រាជ, កាកោលសង្ឃេហិ វិកស្សមានំ;

តំ ខជ្ជមានំ និរយេ វសន្តំ, កាកេហិ គិជ្ឈេហិ ច សេនកេហិ;

សញ្ឆិន្នគត្តំ រុហិរំ សវន្តំ, កោ ចោទយេ បរលោកេ សហស្ស’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ កាកោលសង្ឃេហីតិ លោហតុណ្ឌេហិ កាកសង្ឃេហិ. វិកស្សមានន្តិ អត្តានំ អាកឌ្ឍិយមានំ តត្ថ និរយេ បស្សិស្សសិ. តន្តិ តំ ភវន្តំ.

តំ ¶ ¶ បន កាកោលនិរយំ វណ្ណេត្វា ‘‘សចេបិ ឯត្ថ ន និព្ពត្តិស្សសិ, លោកន្តរនិរយេ និព្ពត្តិស្សសី’’តិ វត្វា តំ និរយំ ទស្សេតុំ គាថមាហ –

១៣០៦.

‘‘អន្ធំតមំ តត្ថ ន ចន្ទសូរិយា, និរយោ សទា តុមុលោ ឃោររូបោ;

សា នេវ រត្តី ន ទិវា បញ្ញាយតិ, តថាវិធេ កោ វិចរេ ធនត្ថិកោ’’តិ.

តត្ថ អន្ធំ តមន្តិ មហារាជ, យម្ហិ លោកន្តរនិរយេ មិច្ឆាទិដ្ឋិកា និព្ពត្តន្តិ, តត្ថ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស ឧប្បត្តិនិវារណំ អន្ធតមំ. សទា តុមុលោតិ សោ និរយោ និច្ចំ ពហលន្ធការោ. ឃោររូបោតិ ភីសនកជាតិកោ. សា នេវ រត្តីតិ យា ឥធ រត្តិ ទិវា ច, សា នេវ តត្ថ បញ្ញាយតិ. កោ វិចរេតិ កោ ឧទ្ធារំ សោធេន្តោ វិចរិស្សតិ.

តម្បិស្ស លោកន្តរនិរយំ វិត្ថារេន វណ្ណេត្វា ‘‘មហារាជ, មិច្ឆាទិដ្ឋិំ អវិស្សជ្ជេន្តោ ន កេវលំ ឯតទេវ, អញ្ញម្បិ ទុក្ខំ អនុភវិស្សសី’’តិ ទស្សេន្តោ គាថមាហ –

១៣០៧.

‘‘សពលោ ច សាមោ ច ទុវេ សុវានា, បវទ្ធកាយា ពលិនោ មហន្តា;

ខាទន្តិ ទន្តេហិ អយោមយេហិ, ឥតោ បណុន្នំ បរលោកបត្ត’’ន្តិ.

តត្ថ ឥតោ បណុន្នន្តិ ឥមម្ហា មនុស្សលោកា ចុតំ. បរតោ និរយេសុបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា សព្ពានិ តានិ និរយដ្ឋានានិ និរយបាលានំ ឧបក្កមេហិ សទ្ធិំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វិត្ថារេត្វា តាសំ តាសំ គាថានំ អនុត្តានានិ បទានិ វណ្ណេតព្ពានិ.

១៣០៨.

‘‘តំ ខជ្ជមានំ និរយេ វសន្តំ, លុទ្ទេហិ វាឡេហិ អឃម្មិគេហិ ច;

សញ្ឆិន្នគត្តំ រុហិរំ សវន្តំ, កោ ចោទយេ បរលោកេ សហស្ស’’ន្តិ.

តត្ថ លុទ្ទេហីតិ ទារុណេហិ. វាឡេហីតិ ទុដ្ឋេហិ. អឃម្មិគេហីតិ អឃាវហេហិ មិគេហិ, ទុក្ខាវហេហិ សុនខេហីតិ អត្ថោ.

១៣០៩.

‘‘ឧសូហិ ¶ ¶ ¶ សត្តីហិ ច សុនិសិតាហិ, ហនន្តិ វិជ្ឈន្តិ ច បច្ចមិត្តា;

កាឡូបកាឡា និរយម្ហិ ឃោរេ, បុព្ពេ នរំ ទុក្កដកម្មការិ’’ន្តិ.

តត្ថ ហនន្តិ វិជ្ឈន្តិ ចាតិ ជលិតាយ អយបថវិយំ បាតេត្វា សកលសរីរំ ឆិទ្ទាវឆិទ្ទំ ករោន្តា បហរន្តិ ចេវ វិជ្ឈន្តិ ច. កាឡូបកាឡាតិ ឯវំនាមកា និរយបាលា. និរយម្ហីតិ តស្មិំ តេសញ្ញេវ វសេន កាឡូបកាឡសង្ខាតេ និរយេ. ទុក្កដកម្មការិន្តិ មិច្ឆាទិដ្ឋិវសេន ទុក្កដានំ កម្មានំ ការកំ.

១៣១០.

‘‘តំ ហញ្ញមានំ និរយេ វជន្តំ, កុច្ឆិស្មិំ បស្សស្មិំ វិប្ផាលិតូទរំ;

សញ្ឆិន្នគត្តំ រុហិរំ សវន្តំ, កោ ចោទយេ បរលោកេ សហស្ស’’ន្តិ.

តត្ថ តន្តិ តំ ភវន្តំ តត្ថ និរយេ តថា ហញ្ញមានំ. វជន្តន្តិ ឥតោ ចិតោ ច ធាវន្តំ. កុច្ឆិស្មិន្តិ កុច្ឆិយញ្ច បស្សេ ច ហញ្ញមានំ វិជ្ឈិយមានន្តិ អត្ថោ.

១៣១១.

‘‘សត្តី ឧសូ តោមរភិណ្ឌិវាលា, វិវិធាវុធា វស្សន្តិ តត្ថ ទេវា;

បតន្តិ អង្គារមិវច្ចិមន្តោ, សិលាសនី វស្សតិ លុទ្ទកម្មេតិ.

តត្ថ អង្គារមិវច្ចិមន្តោតិ ជលិតអង្គារា វិយ អច្ចិមន្តា អាវុធវិសេសា បតន្តិ. សិលាសនីតិ ជលិតសិលាសនិ. វស្សតិ លុទ្ទកម្មេតិ យថា នាម ទេវេ វស្សន្តេ អសនិ បតតិ, ឯវមេវ អាកាសេ សមុដ្ឋាយ ចិច្ចិដាយមានំ ជលិតសិលាវស្សំ តេសំ លុទ្ទកម្មានំ ឧបរិ បតតិ.

១៣១២.

‘‘ឧណ្ហោ ច វាតោ និរយម្ហិ ទុស្សហោ, ន តម្ហិ សុខំ លព្ភតិ ឥត្តរម្បិ;

តំ តំ វិធាវន្តមលេនមាតុរំ, កោ ចោទយេ បរលោកេ សហស្ស’’ន្តិ.

តត្ថ ឥត្តរម្បីតិ បរិត្តកម្បិ. វិធាវន្តន្តិ វិវិធា ធាវន្តំ.

១៣១៣.

‘‘សន្ធាវមានម្បិ ¶ រថេសុ យុត្តំ, សជោតិភូតំ បថវិំ កមន្តំ;

បតោទលដ្ឋីហិ ¶ សុចោទយន្តំ, កោ ចោទយេ បរលោកេ សហស្ស’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ រថេសុ យុត្តន្តិ វារេន វារំ តេសុ ជលិតលោហរថេសុ យុត្តំ. កមន្តន្តិ អក្កមមានំ. សុចោទយន្តន្តិ សុដ្ឋុ ចោទយន្តំ.

១៣១៤.

‘‘តមារុហន្តំ ខុរសញ្ចិតំ គិរិំ, វិភិំសនំ បជ្ជលិតំ ភយានកំ;

សញ្ឆិន្នគត្តំ រុហិរំ សវន្តំ, កោ ចោទយេ បរលោកេ សហស្ស’’ន្តិ.

តត្ថ តមារុហន្តន្តិ តំ ភវន្តំ ជលិតាវុធបហារេ អសហិត្វា ជលិតខុរេហិ សញ្ចិតំ ជលិតលោហបព្ពតំ អារុហន្តំ.

១៣១៥.

‘‘តមារុហន្តំ បព្ពតសន្និកាសំ, អង្គាររាសិំ ជលិតំ ភយានកំ;

សុទឌ្ឍគត្តំ កបណំ រុទន្តំ, កោ ចោទយេ បរលោកេ សហស្ស’’ន្តិ.

តត្ថ សុទឌ្ឍគត្តន្តិ សុដ្ឋុ ទឌ្ឍសរីរំ.

១៣១៦.

‘‘អព្ភកូដសមា ឧច្ចា, កណ្ដកនិចិតា ទុមា;

អយោមយេហិ តិក្ខេហិ, នរលោហិតបាយិភី’’តិ.

តត្ថ កណ្ដកនិចិតាតិ ជលិតកណ្ដកេហិ ចិតា. ‘‘អយោមយេហី’’តិ ឥទំ យេហិ កណ្ដកេហិ អាចិតា, តេ ទស្សេតុំ វុត្តំ.

១៣១៧.

‘‘តមារុហន្តិ នារិយោ, នរា ច បរទារគូ;

ចោទិតា សត្តិហត្ថេហិ, យមនិទ្ទេសការិភី’’តិ.

តត្ថ តមារុហន្តីតិ តំ ឯវរូបំ សិម្ពលិរុក្ខំ អារុហន្តិ. យមនិទ្ទេសការិភីតិ យមស្ស វចនករេហិ, និរយបាលេហីតិ អត្ថោ.

១៣១៨.

‘‘តមារុហន្តំ ¶ និរយំ, សិម្ពលិំ រុហិរមក្ខិតំ;

វិទឌ្ឍកាយំ វិតចំ, អាតុរំ គាឡ្ហវេទនំ.

១៣១៩.

‘‘បស្សសន្តំ ¶ មុហុំ ឧណ្ហំ, បុព្ពកម្មាបរាធិកំ;

ទុមគ្គេ វិតចំ គត្តំ, កោ តំ យាចេយ្យ តំ ធន’’ន្តិ.

តត្ថ វិទឌ្ឍកាយន្តិ វិហិំសិតកាយំ. វិតចន្តិ ចម្មមំសានំ ឆិទ្ទាវឆិទ្ទំ ឆិន្នតាយ កោវិឡារបុប្ផំ វិយ កិំសុកបុប្ផំ វិយ ច.

១៣២០.

‘‘អព្ភកូដសមា ¶ ឧច្ចា, អសិបត្តាចិតា ទុមា;

អយោមយេហិ តិក្ខេហិ, នរលោហិតបាយិភី’’តិ.

តត្ថ អសិបត្តាចិតាតិ អសិមយេហិ បត្តេហិ ចិតា.

១៣២១.

‘‘តមារុហន្តំ អសិបត្តបាទបំ, អសីហិ តិក្ខេហិ ច ឆិជ្ជមានំ;

សញ្ឆិន្នគត្តំ រុហិរំ សវន្តំ, កោ ចោទយេ បរលោកេ សហស្ស’’ន្តិ.

តត្ថ តមារុហន្តន្តិ តំ ភវន្តំ និរយបាលានំ អាវុធបហារេ អសហិត្វា អារុហន្តំ.

១៣២២.

‘‘តតោ និក្ខន្តមត្តំ តំ, អសិបត្តាចិតា ទុមា;

សម្បតិតំ វេតរណិំ, កោ តំ យាចេយ្យ តំ ធន’’ន្តិ.

តត្ថ សម្បតិតន្តិ បតិតំ.

១៣២៣.

‘‘ខរា ខារោទិកា តត្តា, ទុគ្គា វេតរណី នទី;

អយោបោក្ខរសញ្ឆន្នា, តិក្ខា បត្តេហិ សន្ទតិ’’.

តត្ថ ខរាតិ ផរុសា. អយោបោក្ខរសញ្ឆន្នាតិ អយោមយេហិ តិខិណបរិយន្តេហិ បោក្ខរបត្តេហិ សញ្ឆន្នា. បត្តេហីតិ តេហិ បត្តេហិ សា នទី តិក្ខា ហុត្វា សន្ទតិ.

១៣២៤.

‘‘តត្ថ សញ្ឆិន្នគត្តំ តំ, វុយ្ហន្តំ រុហិរមក្ខិតំ;

វេតរញ្ញេ អនាលម្ពេ, កោ តំ យាចេយ្យ តំ ធន’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ វេតរញ្ញេតិ វេតរណីឧទកេ.

ឥមំ ¶ បន មហាសត្តស្ស និរយកថំ សុត្វា រាជា សំវិគ្គហទយោ មហាសត្តញ្ញេវ តាណគវេសី ហុត្វា អាហ –

១៣២៥.

‘‘វេធាមិ រុក្ខោ វិយ ឆិជ្ជមានោ, ទិសំ ន ជានាមិ បមូឡ្ហសញ្ញោ;

ភយានុតប្បាមិ មហា ច មេ ភយា, សុត្វាន កថា តវ ភាសិតា ឥសេ.

១៣២៦.

‘‘អាទិត្តេ វារិមជ្ឈំវ, ទីបំវោឃេ មហណ្ណវេ;

អន្ធការេវ បជ្ជោតោ, ត្វំ នោសិ សរណំ ឥសេ.

១៣២៧.

‘‘អត្ថញ្ច ¶ ធម្មំ អនុសាស មំ ឥសេ, អតីតមទ្ធា អបរាធិតំ មយា;

អាចិក្ខ មេ នារទ សុទ្ធិមគ្គំ, យថា អហំ នោ និរយំ បតេយ្យ’’ន្តិ.

តត្ថ ភយានុតប្បាមីតិ អត្តនា កតស្ស បាបស្ស ភយេន អនុតប្បាមិ. មហា ច មេ ភយាតិ មហន្តញ្ច មេ និរយភយំ ឧប្បន្នំ. ទិបំវោឃេតិ ទីបំវ ឱឃេ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អាទិត្តេ កាលេ វារិមជ្ឈំ វិយ ភិន្ននាវានំ ឱឃេ អណ្ណវេ បតិដ្ឋំ អលភមានានំ ទីបំ វិយ អន្ធការគតានំ បជ្ជោតោ វិយ ច ត្វំ នោ ឥសេ សរណំ ភវ. អតីតមទ្ធា អបរាធិតំ មយាតិ ឯកំសេន មយា អតីតំ កម្មំ អបរាធិតំ វិរាធិតំ, កុសលំ អតិក្កមិត្វា អកុសលមេវ កតន្តិ.

អថស្ស មហាសត្តោ វិសុទ្ធិមគ្គំ អាចិក្ខិតុំ សម្មាបដិបន្នេ បោរាណករាជានោ ឧទាហរណវសេន ទស្សេន្តោ អាហ –

១៣២៨.

‘‘យថា អហូ ធតរដ្ឋោ, វេស្សាមិត្តោ អដ្ឋកោ យាមតគ្គិ;

ឧសិន្ទរោ ចាបិ សិវី ច រាជា, បរិចារកា សមណព្រាហ្មណានំ.

១៣២៩.

‘‘ឯតេ ចញ្ញេ ច រាជានោ, យេ សគ្គវិសយំ គតា;

អធម្មំ បរិវជ្ជេត្វា, ធម្មំ ចរ មហីបតិ.

១៣៣០.

‘‘អន្នហត្ថា ¶ ¶ ច តេ ព្យម្ហេ, ឃោសយន្តុ បុរេ តវ;

‘កោ ឆាតោ កោ ច តសិតោ, កោ មាលំ កោ វិលេបនំ;

នានារត្តានំ វត្ថានំ, កោ នគ្គោ បរិទហិស្សតិ.

១៣៣១.

‘កោ បន្ថេ ឆត្តមានេតិ, បាទុកា ច មុទូ សុភា’;

ឥតិ សាយញ្ច បាតោ ច, ឃោសយន្តុ បុរេ តវ.

១៣៣២.

‘‘ជិណ្ណំ បោសំ គវាស្សញ្ច, មាស្សុ យុញ្ជ យថា បុរេ;

បរិហារញ្ច ទជ្ជាសិ, អធិការកតោ ពលី’’តិ.

តត្ថ ឯតេ ចាតិ យថា ឯតេ ច ធតរដ្ឋោ វេស្សាមិត្តោ អដ្ឋកោ យាមតគ្គិ ឧសិន្ទរោ សិវីតិ ឆ រាជានោ អញ្ញេ ច ធម្មំ ចរិត្វា សគ្គវិសយំ គតា, ឯវំ ត្វម្បិ អធម្មំ បរិវជ្ជេត្វា ធម្មំ ចរ. កោ ឆាតោតិ មហារាជ, តវ ព្យម្ហេ បុរេ រាជនិវេសនេ ចេវ នគរេ ច អន្នហត្ថា បុរិសា ‘‘កោ ឆាតោ, កោ តសិតោ’’តិ តេសំ ទាតុកាមតាយ ឃោសេន្តុ. កោ មាលន្តិ កោ មាលំ ឥច្ឆតិ, កោ ¶ វិលេបនំ ឥច្ឆតិ, នានារត្តានំ វត្ថានំ យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ តំ កោ នគ្គោ បរិទហិស្សតីតិ ឃោសេន្តុ. កោ បន្ថេ ឆត្តមានេតីតិ កោ បន្ថេ ឆត្តំ ធារយិស្សតិ. បាទុកា ចាតិ ឧបាហនា ច មុទូ សុភា កោ ឥច្ឆតិ.

ជិណ្ណំ បោសន្តិ យោ តេ ឧបដ្ឋាកេសុ អមច្ចោ វា អញ្ញោ វា បុព្ពេ កតូបការោ ជរាជិណ្ណកាលេ យថា បោរាណកាលេ កម្មំ កាតុំ ន សក្កោតិ, យេបិ តេ គវាស្សាទយោ ជិណ្ណតាយ កម្មំ កាតុំ ន សក្កោន្តិ, តេសុ ឯកម្បិ បុព្ពេ វិយ កម្មេសុ មា យោជយិ. ជិណ្ណកាលស្មិញ្ហិ តេ តានិ កម្មានិ កាតុំ ន សក្កោន្តិ. បរិហារញ្ចាតិ ឥធ បរិវារោ ‘‘បរិហារោ’’តិ វុត្តោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ ច តេ ពលី ហុត្វា អធិការកតោ បុព្ពេ កតូបការោ ហោតិ, តស្ស ជរាជិណ្ណកាលេ យថាបោរាណបរិវារំ ទទេយ្យាសិ. អសប្បុរិសា ហិ អត្តនោ ឧបការកានំ ឧបការំ កាតុំ សមត្ថកាលេយេវ សម្មានំ ករោន្តិ, សមត្ថកាលេ បន ន ឱលោកេន្តិ. សប្បុរិសា បន អសមត្ថកាលេបិ តេសំ តថេវ សក្ការំ ករោន្តិ, តស្មា តុវម្បិ ឯវំ ករេយ្យាសីតិ.

ឥតិ ¶ មហាសត្តោ រញ្ញោ ទានកថញ្ច សីលកថញ្ច កថេត្វា ឥទានិ យស្មា អយំ រាជា អត្តនោ ¶ អត្តភាវេ រថេន ឧបមេត្វា វណ្ណិយមានេ តុស្សិស្សតិ, តស្មាស្ស សព្ពកាមទុហរថោបមាយ ធម្មំ ទេសេន្តោ អាហ –

១៣៣៣.

‘‘កាយោ តេ រថសញ្ញាតោ, មនោសារថិកោ លហុ;

អវិហិំសាសារិតក្ខោ, សំវិភាគបដិច្ឆទោ.

១៣៣៤.

‘‘បាទសញ្ញមនេមិយោ, ហត្ថសញ្ញមបក្ខរោ;

កុច្ឆិសញ្ញមនព្ភន្តោ, វាចាសញ្ញមកូជនោ.

១៣៣៥.

‘‘សច្ចវាក្យសមត្តង្គោ, អបេសុញ្ញសុសញ្ញតោ;

គិរាសខិលនេលង្គោ, មិតភាណិសិលេសិតោ.

១៣៣៦.

‘‘សទ្ធាលោភសុសង្ខារោ, និវាតញ្ជលិកុព្ពរោ;

អថទ្ធតានតីសាកោ, សីលសំវរនន្ធនោ.

១៣៣៧.

‘‘អក្កោធនមនុគ្ឃាតី, ធម្មបណ្ឌរឆត្តកោ;

ពាហុសច្ចមបាលម្ពោ, ឋិតចិត្តមុបាធិយោ.

១៣៣៨.

‘‘កាលញ្ញុតាចិត្តសារោ, វេសារជ្ជតិទណ្ឌកោ;

និវាតវុត្តិយោត្តកោ, អនតិមានយុគោ លហុ.

១៣៣៩.

‘‘អលីនចិត្តសន្ថារោ, វុទ្ធិសេវី រជោហតោ;

សតិបតោទោ ធីរស្ស, ធិតិ យោគោ ច រស្មិយោ.

១៣៤០.

‘‘មនោ ទន្តំ បថំ នេតិ, សមទន្តេហិ វាហិភិ;

ឥច្ឆា លោភោ ច កុម្មគ្គោ, ឧជុមគ្គោ ច សំយមោ.

១៣៤១.

‘‘រូបេ ¶ សទ្ទេ រសេ គន្ធេ, វាហនស្ស បធាវតោ;

បញ្ញា អាកោដនី រាជ, តត្ថ អត្តាវ សារថិ.

១៣៤២.

‘‘សចេ ¶ ឯតេន យានេន, សមចរិយា ទឡ្ហា ធិតិ;

សព្ពកាមទុហោ រាជ, ន ជាតុ និរយំ វជេ’’តិ.

តត្ថ ¶ រថសញ្ញាតោតិ មហារាជ, តវ កាយោ រថោតិ សញ្ញាតោ ហោតុ. មនោសារថិកោតិ មនសង្ខាតេន កុសលចិត្តេន សារថិនា សមន្នាគតោ. លហូតិ វិគតថិនមិទ្ធតាយ សល្លហុកោ. អវិហិំសាសារិតក្ខោតិ អវិហិំសាមយេន សារិតេន សុដ្ឋុ បរិនិដ្ឋិតេន អក្ខេន សមន្នាគតោ. សំវិភាគបដិច្ឆទោតិ ទានសំវិភាគមយេន បដិច្ឆទេន សមន្នាគតោ. បាទសញ្ញមនេមិយោតិ បាទសំយមមយាយ នេមិយា សមន្នាគតោ. ហត្ថសញ្ញមបក្ខរោតិ ហត្ថសំយមមយេន បក្ខរេន សមន្នាគតោ. កុច្ឆិសញ្ញមនព្ភន្តោតិ កុច្ឆិសំយមសង្ខាតេន មិតភោជនមយេន តេលេន អព្ភន្តោ. ‘‘អព្ភញ្ជិតព្ពោ នាភិ ហោតូ’’តិបិ បាឋោ. វាចាសញ្ញមកូជនោតិ វាចាសំយមេន អកូជនោ.

សច្ចវាក្យសមត្តង្គោតិ សច្ចវាក្យេន បរិបុណ្ណអង្គោ អខណ្ឌរថង្គោ. អបេសុញ្ញសុសញ្ញតោតិ អបេសុញ្ញេន សុដ្ឋុ សញ្ញតោ សមុស្សិតោ. គិរាសខិលនេលង្គោតិ សខិលាយ សណ្ហវាចាយ និទ្ទោសង្គោ មដ្ឋរថង្គោ. មិតភាណិសិលេសិតោ មិតភាណសង្ខាតេន សិលេសេន សុដ្ឋុ សម្ពន្ធោ. សទ្ធាលោភសុសង្ខារោតិ កម្មផលសទ្ទហនសទ្ធាមយេន ច អលោភមយេន ច សុន្ទរេន អលង្ការេន សមន្នាគតោ. និវាតញ្ជលិកុព្ពរោតិ សីលវន្តានំ និវាតមយេន ចេវ អញ្ជលិកម្មមយេន ច កុព្ពរេន សមន្នាគតោ. អថទ្ធតានតីសាកោតិ សខិលសម្មោទភាវសង្ខាតាយ អថទ្ធតាយ អនតឦសោ, ថោកនតឦសោតិ អត្ថោ. សីលសំវរនន្ធនោតិ អខណ្ឌបញ្ចសីលចក្ខុន្ទ្រិយាទិសំវរសង្ខាតាយ នន្ធនរជ្ជុយា សមន្នាគតោ.

អក្កោធនមនុគ្ឃាតីតិ អក្កោធនភាវសង្ខាតេន អនុគ្ឃាតេន សមន្នាគតោ. ធម្មបណ្ឌរ-ឆត្តកោតិ ទសកុសលធម្មសង្ខាតេន បណ្ឌរច្ឆត្តេន សមន្នាគតោ. ពាហុសច្ចមបាលម្ពោតិ អត្ថសន្និស្សិតពហុស្សុតភាវមយេន អបាលម្ពេន សមន្នាគតោ. ឋិតចិត្តមុបាធិយោតិ លោកធម្មេហិ អវិកម្បនភាវេន សុដ្ឋុ ឋិតឯកគ្គភាវប្បត្តចិត្តសង្ខាតេន ឧបាធិនា ឧត្តរត្ថរណេន វា រាជាសនេន សមន្នាគតោ. កាលញ្ញុតាចិត្តសារោតិ ‘‘អយំ ទានស្ស ទិន្នកាលោ, អយំ សីលស្ស រក្ខនកាលោ’’តិ ឯវំ កាលញ្ញុតាសង្ខាតេន កាលំ ជានិត្វា កតេន ចិត្តេន ¶ កុសលសារេន សមន្នាគតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា, មហារាជ, រថស្ស នាម អាណិំ អាទិំ កត្វា ទព្ពសម្ភារជាតំ បរិសុទ្ធំ សារមយញ្ច ឥច្ឆិតព្ពំ, ឯវញ្ហិ សោ រថោ អទ្ធានក្ខមោ ហោតិ, ឯវំ តវបិ កាយរថោ កាលំ ជានិត្វា កតេន ចិត្តេន បរិសុទ្ធេន ទានាទិកុសលសារេន សមន្នាគតោ ហោតូតិ. វេសារជ្ជតិទណ្ឌកោតិ បរិសមជ្ឈេ កថេន្តស្សបិ វិសារទភាវសង្ខាតេន តិទណ្ឌេន ¶ សមន្នាគតោ. និវាតវុត្តិយោត្តកោតិ ឱវាទេ បវត្តនសង្ខាតេន មុទុនា ធុរយោត្តេន សមន្នាគតោ ¶ . មុទុនា ហិ ធុរយោត្តេន ពទ្ធរថំ សិន្ធវា សុខំ វហន្តិ, ឯវំ តវ កាយរថោបិ បណ្ឌិតានំ ឱវាទប្បវត្តិតាយ អាពទ្ធោ សុខំ យាតូតិ អត្ថោ. អនតិមានយុគោ លហូតិ អនតិមានសង្ខាតេន លហុកេន យុគេន សមន្នាគតោ.

អលីនចិត្តសន្ថារោតិ យថា រថោ នាម ទន្តមយេន ឧឡារេន សន្ថារេន សោភតិ, ឯវំ តវ កាយរថោបិ ទានាទិនា អលីនអសង្កុដិតចិត្តសន្ថារោ ហោតុ. វុទ្ធិសេវី រជោហតោតិ យថា រថោ នាម វិសមេន រជុដ្ឋានមគ្គេន គច្ឆន្តោ រជោកិណ្ណោ ន សោភតិ, សមេន វិរជេន មគ្គេន គច្ឆន្តោ សោភតិ, ឯវំ តវ កាយរថោបិ បញ្ញាវុទ្ធិសេវិតាយ សមតលំ ឧជុមគ្គំ បដិបជ្ជិត្វា ហតរជោ ហោតុ. សតិបតោទោ ធីរស្សាតិ បណ្ឌិតស្ស តវ តស្មិំ កាយរថេ សុបតិដ្ឋិតសតិបតោទោ ហោតុ. ធិតិ យោគោ ច រស្មិយោតិ អព្ពោច្ឆិន្នវីរិយសង្ខាតា ធិតិ ច ហិតប្បដិបត្តិយំ យុញ្ជនភាវសង្ខាតោ យោគោ ច តវ តស្មិំ កាយរថេ វដ្ដិតា ថិរា រស្មិយោ ហោន្តុ. មនោ ទន្តំ បថំ នេតិ, សមទន្តេហិ វាហិភីតិ យថា រថោ នាម វិសមទន្តេហិ សិន្ធវេហិ ឧប្បថំ យាតិ, សមទន្តេហិ សមសិក្ខិតេហិ យុត្តោ ឧជុបថមេវ អន្វេតិ, ឯវំ មនោបិ ទន្តំ និព្ពិសេវនំ កុម្មគ្គំ បហាយ ឧជុមគ្គំ គណ្ហាតិ. តស្មា សុទន្តំ អាចារសម្បន្នំ ចិត្តំ តវ កាយរថស្ស សិន្ធវកិច្ចំ សាធេតុ. ឥច្ឆាលោភោ ចាតិ អប្បត្តេសុ វត្ថូសុ ឥច្ឆា, បត្តេសុ លោភោតិ អយំ ឥច្ឆា ច លោភោ ច កុម្មគ្គោ នាម. កុដិលោ អនុជុមគ្គោ អបាយមេវ នេតិ. ទសកុសលកម្មបថវសេន បន អដ្ឋង្គិកមគ្គវសេន វា បវត្តោ សីលសំយមោ ឧជុមគ្គោ នាម. សោ តវ កាយរថស្ស មគ្គោ ហោតុ.

រូបេតិ ¶ ឯតេសុ មនាបិយេសុ រូបាទីសុ កាមគុណេសុ និមិត្តំ គហេត្វា ធាវន្តស្ស តវ កាយរថស្ស ឧប្បថំ បដិបន្នស្ស រាជរថស្ស សិន្ធវេ អាកោដេត្វា និវារណបតោទយដ្ឋិ វិយ បញ្ញា អាកោដនី ហោតុ. សា ហិ តំ ឧប្បថគមនតោ និវារេត្វា ឧជុំ សុចរិតមគ្គំ អារោបេស្សតិ. តត្ថ អត្តាវ សារថីតិ តស្មិំ បន តេ កាយរថេ អញ្ញោ សារថិ នាម នត្ថិ, តវ អត្តាវ សារថិ ហោតុ. សចេ ឯតេន យានេនាតិ មហារាជ, យស្សេតំ ឯវរូបំ យានំ សចេ អត្ថិ, ឯតេន យានេន. សមចរិយា ទឡ្ហា ធិតីតិ យស្ស សមចរិយា ច ធិតិ ច ទឡ្ហា ហោតិ ថិរា, សោ ឯតេន យានេន យស្មា ឯស រថោ សព្ពកាមទុហោ រាជ, យថាធិប្បេតេ សព្ពកាមេ ទេតិ, តស្មា ន ជាតុ និរយំ វជេ, ឯកំសេនេតំ ធារេហិ, ឯវរូបេន យានេន និរយំ ន គច្ឆសីតិ អត្ថោ. ឥតិ ខោ, មហារាជ, យំ មំ អវច ‘‘អាចិក្ខ មេ, នារទ, សុទ្ធិមគ្គំ, យថា អហំ នោ និរយេ បតេយ្យ’’ន្តិ, អយំ តេ សោ មយា អនេកបរិយាយេន អក្ខាតោតិ.

ឯវមស្ស ¶ ធម្មំ ទេសេត្វា មិច្ឆាទិដ្ឋិំ ជហាបេត្វា សីលេ បតិដ្ឋាបេត្វា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ បាបមិត្តេ បហាយ កល្យាណមិត្តេ ឧបសង្កម, និច្ចំ អប្បមត្តោ ហោហី’’តិ ឱវាទំ ទត្វា រាជធីតុ គុណំ វណ្ណេត្វា រាជបរិសាយ ¶ ច រាជោរោធានញ្ច ឱវាទំ ទត្វា មហន្តេនានុភាវេន តេសំ បស្សន្តានញ្ញេវ ព្រហ្មលោកំ គតោ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ មយា ទិដ្ឋិជាលំ ភិន្ទិត្វា ឧរុវេលកស្សបោ ទមិតោយេវា’’តិ វត្វា ជាតកំ សមោធានេន្តោ ឥមា គាថា អភាសិ –

១៣៤៣.

‘‘អលាតោ ទេវទត្តោសិ, សុនាមោ អាសិ ភទ្ទជិ;

វិជយោ សារិបុត្តោសិ, មោគ្គល្លានោសិ ពីជកោ.

១៣៤៤.

‘‘សុនក្ខត្តោ លិច្ឆវិបុត្តោ, គុណោ អាសិ អចេលកោ;

អានន្ទោ សា រុចា អាសិ, យា រាជានំ បសាទយិ.

១៣៤៥.

‘‘ឧរុវេលកស្សបោ រាជា, បាបទិដ្ឋិ តទា អហុ;

មហាព្រហ្មា ពោធិសត្តោ, ឯវំ ធារេថ ជាតក’’ន្តិ.

មហានារទកស្សបជាតកវណ្ណនា អដ្ឋមា.

[៥៤៦] ៩. វិធុរជាតកវណ្ណនា

ចតុបោសថកណ្ឌំ

បណ្ឌុ ¶ ¶ កិសិយាសិ ទុព្ពលាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អត្តនោ បញ្ញាបារមិំ អារព្ភ កថេសិ. ឯកទិវសញ្ហិ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, សត្ថា មហាបញ្ញោ បុថុបញ្ញោ គម្ភីរបញ្ញោ ជវនបញ្ញោ ហាសបញ្ញោ តិក្ខបញ្ញោ និព្ពេធិកបញ្ញោ បរប្បវាទមទ្ទនោ, អត្តនោ បញ្ញានុភាវេន ខត្តិយបណ្ឌិតាទីហិ អភិសង្ខតេ សុខុមបញ្ហេ ភិន្ទិត្វា តេ ទមេត្វា និព្ពិសេវនេ កត្វា តីសុ សរណេសុ ចេវ សីលេសុ ច បតិដ្ឋាបេត្វា អមតគាមិមគ្គំ បដិបាទេសី’’តិ. សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘អនច្ឆរិយំ, ភិក្ខវេ, យំ តថាគតោ បរមាភិសម្ពោធិប្បត្តោ បរប្បវាទំ ភិន្ទិត្វា ខត្តិយាទយោ ទមេយ្យ. បុរិមភវស្មិញ្ហិ ពោធិញាណំ បរិយេសន្តោបិ តថាគតោ បញ្ញវា បរប្បវាទមទ្ទនោយេវ. តថា ហិ អហំ វិធុរកាលេ សដ្ឋិយោជនុព្ពេធេ កាឡបព្ពតមុទ្ធនិ បុណ្ណកំ នាម យក្ខសេនាបតិំ អត្តនោ ញាណពលេនេវ ទមេត្វា និព្ពិសេវនំ កត្វា បញ្ចសីលេសុ បតិដ្ឋាបេន្តោ អត្តនោ ជីវិតំ ទាបេសិ’’ន្តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ.

អតីតេ កុរុរដ្ឋេ ឥន្ទបត្ថនគរេ ធនញ្ចយកោរព្យោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ. វិធុរបណ្ឌិតោ នាម អមច្ចោ តស្ស អត្ថធម្មានុសាសកោ អហោសិ. សោ មធុរកថោ មហាធម្មកថិកោ សកលជម្ពុទីបេ រាជានោ ហត្ថិកន្តវីណាសរេន បលុទ្ធហត្ថិនោ វិយ ¶ អត្តនោ មធុរធម្មទេសនាយ បលោភេត្វា តេសំ សកសករជ្ជានិ គន្តុំ អទទមានោ ពុទ្ធលីលាយ មហាជនស្ស ធម្មំ ទេសេន្តោ មហន្តេន យសេន តស្មិំ នគរេ បដិវសិ.

តទា ហិ ពារាណសិយម្បិ គិហិសហាយកា ចត្តារោ ព្រាហ្មណមហាសាលា មហល្លកកាលេ កាមេសុ អាទីនវំ ទិស្វា ហិមវន្តំ បវិសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា វនមូលផលាហារា តត្ថេវ ចិរំ វសិត្វា លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ ចារិកំ ¶ ចរមានា អង្គរដ្ឋេ ¶ កាលចម្បានគរំ បត្វា រាជុយ្យានេ វសិត្វា បុនទិវសេ ភិក្ខាយ នគរំ បវិសិំសុ. តត្ថ ចត្តារោ សហាយកា កុដុម្ពិកា តេសំ ឥរិយាបថេសុ បសីទិត្វា វន្ទិត្វា ភិក្ខាភាជនំ គហេត្វា ឯកេកំ អត្តនោ និវេសនេ និសីទាបេត្វា បណីតេន អាហារេន បរិវិសិត្វា បដិញ្ញំ គាហាបេត្វា ឧយ្យានេយេវ វាសាបេសុំ. តេ ចត្តារោ តាបសា ចតុន្នំ កុដុម្ពិកានំ គេហេសុ និពទ្ធំ ភុញ្ជិត្វា ទិវាវិហារត្ថាយ ឯកោ តាបសោ តាវតិំសភវនំ គច្ឆតិ, ឯកោ នាគភវនំ, ឯកោ សុបណ្ណភវនំ, ឯកោ កោរព្យរញ្ញោ មិគាជិនឧយ្យានំ គច្ឆតិ. តេសុ យោ ទេវលោកំ គន្ត្វា ទិវាវិហារំ ករោតិ, សោ សក្កស្ស យសំ ឱលោកេត្វា អត្តនោ ឧបដ្ឋាកស្ស តមេវ វណ្ណេតិ. យោ នាគភវនំ គន្ត្វា ទិវាវិហារំ ករោតិ, សោ នាគរាជស្ស សម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា អត្តនោ ឧបដ្ឋាកស្ស តមេវ វណ្ណេតិ. យោ សុបណ្ណភវនំ គន្ត្វា ទិវាវិហារំ ករោតិ, សោ សុបណ្ណរាជស្ស វិភូតិំ ឱលោកេត្វា អត្តនោ ឧបដ្ឋាកស្ស តមេវ វណ្ណេតិ. យោ ធនញ្ចយកោរព្យរាជស្ស ឧយ្យានំ គន្ត្វា ទិវាវិហារំ ករោតិ, សោ ធនញ្ចយកោរព្យរញ្ញោ សិរិសោភគ្គំ ឱលោកេត្វា អត្តនោ ឧបដ្ឋាកស្ស តមេវ វណ្ណេតិ.

តេ ចត្តារោបិ ជនា តំ តទេវ ឋានំ បត្ថេត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា អាយុបរិយោសានេ ឯកោ សក្កោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, ឯកោ សបុត្តទារោ នាគភវនេ នាគរាជា ហុត្វា និព្ពត្តិ, ឯកោ សុបណ្ណភវនេ សិម្ពលិវិមានេ សុបណ្ណរាជា ហុត្វា និព្ពត្តិ. ឯកោ ធនញ្ចយកោរព្យរញ្ញោ អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិ. តេបិ តាបសា អបរិហីនជ្ឈានា កាលំ កត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិំសុ. កោរព្យកុមារោ វុឌ្ឍិមន្វាយ បិតុ អច្ចយេន រជ្ជេ បតិដ្ឋហិត្វា ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេសិ. សោ បន ជូតវិត្តកោ អហោសិ. សោ វិធុរបណ្ឌិតស្ស ឱវាទេ ឋត្វា ទានំ ទេតិ, សីលំ រក្ខតិ, ឧបោសថំ ឧបវសតិ.

សោ ឯកទិវសំ សមាទិន្នុបោសថោ ‘‘វិវេកមនុព្រូហិស្សាមី’’តិ ¶ ឧយ្យានំ គន្ត្វា មនុញ្ញដ្ឋានេ និសីទិត្វា សមណធម្មំ អកាសិ. សក្កោបិ សមាទិន្នុបោសថោ ‘‘ទេវលោកេ បលិពោធោ ហោតី’’តិ មនុស្សលោកេ តមេវ ឧយ្យានំ អាគន្ត្វា ឯកស្មិំ មនុញ្ញដ្ឋានេ និសីទិត្វា សមណធម្មំ អកាសិ. វរុណនាគរាជាបិ សមាទិន្នុបោសថោ ‘‘នាគភវនេ បលិពោធោ ហោតី’’តិ តត្ថេវាគន្ត្វា ឯកស្មិំ មនុញ្ញដ្ឋានេ និសីទិត្វា ¶ សមណធម្មំ អកាសិ. សុបណ្ណរាជាបិ សមាទិន្នុបោសថោ ‘‘សុបណ្ណភវនេ បលិពោធោ ហោតី’’តិ តត្ថេវាគន្ត្វា ឯកស្មិំ មនុញ្ញដ្ឋានេ និសីទិត្វា សមណធម្មំ អកាសិ. តេបិ ចត្តារោ ជនា សាយន្ហសមយេ សកដ្ឋានេហិ និក្ខមិត្វា មង្គលបោក្ខរណិតីរេ សមាគន្ត្វា អញ្ញមញ្ញំ ឱលោកេត្វា បុព្ពសិនេហវសេន សមគ្គា សម្មោទមានា ហុត្វា អញ្ញមញ្ញំ មេត្តចិត្តំ ឧបដ្ឋបេត្វា មធុរបដិសន្ថារំ ករិំសុ. តេសុ សក្កោ មង្គលសិលាបដ្ដេ និសីទិ, ឥតរេបិ អត្តនោ អត្តនោ យុត្តាសនំ ញត្វា និសីទិំសុ. អថ នេ សក្កោ អាហ ‘‘មយំ ចត្តារោបិ រាជានោវ ¶ , អម្ហេសុ បន កស្ស សីលំ មហន្ត’’ន្តិ? អថ នំ វរុណនាគរាជា អាហ ‘‘តុម្ហាកំ តិណ្ណំ ជនានំ សីលតោ មយ្ហំ សីលំ មហន្ត’’ន្តិ. ‘‘កិមេត្ថ ការណ’’ន្តិ? ‘‘អយំ សុបណ្ណរាជា អម្ហាកំ ជាតានម្បិ អជាតានម្បិ បច្ចាមិត្តោវ, អហំ ឯវរូបំ អម្ហាកំ ជីវិតក្ខយករំ បច្ចាមិត្តំ ទិស្វាបិ កោធំ ន ករោមិ, ឥមិនា ការណេន មម សីលំ មហន្ត’’ន្តិ វត្វា ឥទំ ទសកនិបាតេ ចតុបោសថជាតកេ បឋមំ គាថមាហ –

‘‘យោ កោបនេយ្យេ ន ករោតិ កោបំ, ន កុជ្ឈតិ សប្បុរិសោ កទាចិ;

កុទ្ធោបិ សោ នាវិករោតិ កោបំ, តំ វេ នរំ សមណមាហុ លោកេ’’តិ. (ជា. ១.១០.២៤);

តត្ថ យោតិ ខត្តិយាទីសុ យោ កោចិ. កោបនេយ្យេតិ កុជ្ឈិតព្ពយុត្តកេ បុគ្គលេ ខន្តីវាទីតាបសោ វិយ កោបំ ន ករោតិ. កទាចីតិ យោ កិស្មិញ្ចិ កាលេ ន កុជ្ឈតេវ. កុទ្ធោបីតិ សចេ បន សោ សប្បុរិសោ កុជ្ឈតិ, អថ កុទ្ធោបិ តំ កោបំ នាវិករោតិ ចូឡពោធិតាបសោ វិយ. តំ វេ នរន្តិ មហារាជានោ តំ វេ បុរិសំ សមិតបាបតាយ លោកេ បណ្ឌិតា ‘‘សមណ’’ន្តិ កថេន្តិ. ឥមេ ¶ បន គុណា មយិ សន្តិ, តស្មា មមេវ សីលំ មហន្តន្តិ.

តំ សុត្វា សុបណ្ណរាជា ‘‘អយំ នាគោ មម អគ្គភក្ខោ, យស្មា បនាហំ ឯវរូបំ អគ្គភក្ខំ ទិស្វាបិ ខុទំ អធិវាសេត្វា អាហារហេតុ បាបំ ន ករោមិ, តស្មា មមេវ សីលំ មហន្ត’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ឩនូទរោ ¶ យោ សហតេ ជិឃច្ឆំ, ទន្តោ តបស្សី មិតបានភោជនោ;

អាហារហេតុ ន ករោតិ បាបំ, តំ វេ នរំ សមណមាហុ លោកេ’’តិ. (ជា. ១.១០.២៥);

តត្ថ ទន្តោតិ ឥន្ទ្រិយទមនេន សមន្នាគតោ. តបស្សីតិ តបនិស្សិតកោ. អាហារហេតូតិ អតិជិឃច្ឆបិឡិតោបិ យោ បាបំ លាមកកម្មំ ន ករោតិ ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរោ វិយ. អហំ បនជ្ជ អាហារហេតុ បាបំ ន ករោមិ, តស្មា មមេវ សីលំ មហន្តន្តិ.

តតោ សក្កោ ទេវរាជា ‘‘អហំ នានប្បការំ សុខបទដ្ឋានំ ទេវលោកសម្បត្តិំ បហាយ សីលរក្ខណត្ថាយ មនុស្សលោកំ អាគតោ, តស្មា មមេវ សីលំ មហន្ត’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘ខិឌ្ឌំ ¶ រតិំ វិប្បជហិត្វាន សព្ពំ, ន ចាលិកំ ភាសតិ កិញ្ចិ លោកេ;

វិភូសដ្ឋានា វិរតោ មេថុនស្មា, តំ វេ នរំ សមណមាហុ លោកេ’’តិ. (ជា. ១.១០.២៦);

តត្ថ ខិឌ្ឌន្តិ កាយិកវាចសិកខិឌ្ឌំ. រតិន្តិ ទិព្ពកាមគុណរតិំ. កិញ្ចីតិ អប្បមត្តកម្បិ. វិភូសដ្ឋានាតិ មំសវិភូសា ឆវិវិភូសាតិ ទ្វេ វិភូសា. តត្ថ អជ្ឈោហរណីយាហារោ មំសវិភូសា នាម, មាលាគន្ធាទីនិ ឆវិវិភូសា នាម, យេន អកុសលចិត្តេន ធារីយតិ, តំ តស្ស ឋានំ, តតោ វិរតោ មេថុនសេវនតោ ច យោ បដិវិរតោ. តំ វេ នរំ សមណមាហុ លោកេតិ អហំ អជ្ជ ទេវច្ឆរាយោ បហាយ ឥធាគន្ត្វា សមណធម្មំ ករោមិ, តស្មា មមេវ សីលំ មហន្តន្តិ. ឯវំ សក្កោបិ អត្តនោ សីលមេវ វណ្ណេតិ.

តំ សុត្វា ធនញ្ចយរាជា ‘‘អហំ អជ្ជ មហន្តំ បរិគ្គហំ សោឡសសហស្សនាដកិត្ថិបរិបុណ្ណំ អន្តេបុរំ ចជិត្វា ឧយ្យានេ សមណធម្មំ ករោមិ, តស្មា មមេវ សីលំ មហន្ត’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘បរិគ្គហំ ¶ ¶ លោភធម្មញ្ច សព្ពំ, យោ វេ បរិញ្ញាយ បរិច្ចជេតិ;

ទន្តំ ឋិតត្តំ អមមំ និរាសំ, តំ វេ នរំ សមណមាហុ លោកេ’’តិ. (ជា. ១.១០.២៧);

តត្ថ បរិគ្គហន្តិ នានប្បការំ វត្ថុកាមំ. លោភធម្មន្តិ តស្មិំ ឧប្បជ្ជនតណ្ហំ. បរិញ្ញាយាតិ ញាតបរិញ្ញា, តីរណបរិញ្ញា, បហានបរិញ្ញាតិ ឥមាហិ តីហិ បរិញ្ញាហិ បរិជានិត្វា. តត្ថ ខន្ធាទីនំ ទុក្ខាទិសភាវជាននំ ញាតបរិញ្ញា, តេសុ អគុណំ ឧបធារេត្វា តីរណំ តីរណបរិញ្ញា, តេសុ ទោសំ ទិស្វា ឆន្ទរាគស្សាបកឌ្ឍនំ បហានបរិញ្ញា. យោ ឥមាហិ តីហិ បរិញ្ញាហិ ជានិត្វា វត្ថុកាមកិលេសកាមេ បរិច្ចជតិ, ឆឌ្ឌេត្វា គច្ឆតិ. ទន្តន្តិ និព្ពិសេវនំ. ឋិតត្តន្តិ មិច្ឆាវិតក្កាភាវេន ឋិតសភាវំ. អមមន្តិ អហន្តិ មមាយនតណ្ហារហិតំ. និរាសន្តិ បុត្តទារាទីសុ និច្ឆន្ទរាគំ. តំ វេ នរន្តិ តំ ឯវរូបំ បុគ្គលំ ‘‘សមណ’’ន្តិ វទន្តិ.

ឥតិ តេ សព្ពេបិ អត្តនោ អត្តនោ សីលមេវ មហន្តន្តិ វណ្ណេត្វា សក្កាទយោ ធនញ្ចយំ បុច្ឆិំសុ ‘‘អត្ថិ បន, មហារាជ, កោចិ តុម្ហាកំ សន្តិកេ បណ្ឌិតោ, យោ នោ ឥមំ កង្ខំ វិនោទេយ្យា’’តិ ¶ . ‘‘អាម, មហារាជានោ មម អត្ថធម្មានុសាសកោ មហាបញ្ញោ អសមធុរោ វិធុរបណ្ឌិតោ នាម អត្ថិ, សោ នោ ឥមំ កង្ខំ វិនោទេស្សតិ, តស្ស សន្តិកំ គច្ឆាមា’’តិ. អថ តេ សព្ពេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិំសុ. អថ សព្ពេបិ ឧយ្យានា និក្ខមិត្វា ធម្មសភំ គន្ត្វា បល្លង្កំ អលង្ការាបេត្វា ពោធិសត្តំ បល្លង្កវរមជ្ឈេ និសីទាបេត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នា ‘‘បណ្ឌិត, អម្ហាកំ កង្ខា ឧប្បន្នា, តំ នោ វិនោទេហី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហំសុ –

‘‘បុច្ឆាម កត្តារមនោមបញ្ញំ, កថាសុ នោ វិគ្គហោ អត្ថិ ជាតោ;

ឆិន្ទជ្ជ កង្ខំ វិចិកិច្ឆិតានិ, តទជ្ជ កង្ខំ វិតរេមុ សព្ពេ’’តិ. (ជា. ១.១០.២៨);

តត្ថ កត្តារន្តិ កត្តព្ពយុត្តកការកំ. វិគ្គហោ អត្ថិ ជាតោតិ ឯកោ សីលវិគ្គហោ សីលវិវាទោ ឧប្បន្នោ អត្ថិ. ឆិន្ទជ្ជាតិ អម្ហាកំ តំ ¶ កង្ខំ តានិ ច វិចិកិច្ឆិតានិ វជិរេន សិនេរុំ បហរន្តោ វិយ អជ្ជ ឆិន្ទ. វិតរេមូតិ វិតរេយ្យាម.

បណ្ឌិតោ ¶ តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘មហារាជានោ តុម្ហាកំ សីលំ និស្សាយ ឧប្បន្នំ វិវាទកថំ សុកថិតទុក្កថិតំ ជានិស្សាមី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

‘‘យេ បណ្ឌិតា អត្ថទសា ភវន្តិ, ភាសន្តិ តេ យោនិសោ តត្ថ កាលេ;

កថំ នុ កថានំ អភាសិតានំ, អត្ថំ នយេយ្យុំ កុសលា ជនិន្ទា’’តិ. (ជា. ១.១០.២៩);

តត្ថ អត្ថទសាតិ អត្ថទស្សនសមត្ថា. តត្ថ កាលេតិ តស្មិំ វិគ្គហេ អារោចិតេ យុត្តប្បយុត្តកាលេ តេ បណ្ឌិតា តមត្ថំ អាចិក្ខន្តា យោនិសោ ភាសន្តិ. អត្ថំ នយេយ្យុំ កុសលាតិ កុសលា ឆេកាបិ សមានា អភាសិតានំ កថានំ កថំ នុ អត្ថំ ញាណេន នយេយ្យុំ ឧបបរិក្ខេយ្យុំ. ជនិន្ទាតិ រាជានោ អាលបតិ. តស្មា ឥទំ តាវ មេ វទេថ.

‘‘កថំ ហវេ ភាសតិ នាគរាជា, គរុឡោ បន វេនតេយ្យោ កិមាហ;

គន្ធព្ពរាជា បន កិំ វទេតិ, កថំ បន កុរូនំ រាជសេដ្ឋោ’’តិ. (ជា. ១.១០.៣០);

តត្ថ ¶ គន្ធព្ពរាជាតិ សក្កំ សន្ធាយាហ.

អថស្ស តេ ឥមំ គាថមាហំសុ –

‘‘ខន្តិំ ហវេ ភាសតិ នាគរាជា, អប្បាហារំ គរុឡោ វេនតេយ្យោ;

គន្ធព្ពរាជា រតិវិប្បហានំ, អកិញ្ចនំ កុរូនំ រាជសេដ្ឋោ’’តិ. (ជា. ១.១០.៣១);

តស្សត្ថោ – បណ្ឌិត, នាគរាជា តាវ កោបនេយ្យេបិ បុគ្គលេ អកុប្បនសង្ខាតំ អធិវាសនខន្តិំ វណ្ណេតិ, គរុឡោ អប្បាហារតាសង្ខាតំ អាហារហេតុ ¶ បាបស្ស អករណំ, សក្កោ បញ្ចកាមគុណរតីនំ វិប្បហានំ, កុរុរាជា និប្បលិពោធភាវំ វណ្ណេតីតិ.

អថ តេសំ កថំ សុត្វា មហាសត្តោ ឥមំ គាថមាហ –

‘‘សព្ពានិ ឯតានិ សុភាសិតានិ, ន ហេត្ថ ទុព្ភាសិតមត្ថិ កិញ្ចិ;

យស្មិញ្ច ឯតានិ បតិដ្ឋិតានិ, អរាវ ¶ នាភ្យា សុសមោហិតានិ;

ចតុព្ភិ ធម្មេហិ សមង្គិភូតំ, តំ វេ នរំ សមណមាហុ លោកេ’’តិ. (ជា. ១.១០.៣២);

តត្ថ ឯតានីតិ ឯតានិ ចត្តារិបិ គុណជាតានិ យស្មិំ បុគ្គលេ សកដនាភិយំ សុដ្ឋុ សមោហិតានិ អរា វិយ បតិដ្ឋិតានិ, ចតូហិបេតេហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតំ បុគ្គលំ បណ្ឌិតា ‘‘សមណ’’ន្តិ អាហុ លោកេតិ.

ឯវំ មហាសត្តោ ចតុន្នម្បិ សីលំ ឯកសមមេវ អកាសិ. តំ សុត្វា ចត្តារោបិ រាជានោ តស្ស តុដ្ឋា ថុតិំ ករោន្តា ឥមំ គាថមាហំសុ –

‘‘តុវញ្ហិ សេដ្ឋោ ត្វមនុត្តរោសិ, ត្វំ ធម្មគូ ធម្មវិទូ សុមេធោ;

បញ្ញាយ បញ្ហំ សមធិគ្គហេត្វា, អច្ឆេច្ឆិ ធីរោ វិចិកិច្ឆិតានិ;

អច្ឆេច្ឆិ កង្ខំ វិចិកិច្ឆិតានិ, ចុន្ទោ យថា នាគទន្តំ ខរេនា’’តិ. (ជា. ១.១០.៣៣).

តត្ថ ¶ ត្វមនុត្តរោសីតិ ត្វំ អនុត្តរោ អសិ, នត្ថិ តយា ឧត្តរិតរោ នាម. ធម្មគូតិ ធម្មស្ស គោបកោ ចេវ ធម្មញ្ញូ ច. ធម្មវិទូតិ បាកដធម្មោ. សុមេធោតិ សុន្ទរបញ្ញោ បញ្ញាយាតិ អត្តនោ បញ្ញាយ អម្ហាកំ បញ្ហំ សុដ្ឋុ អធិគណ្ហិត្វា ‘‘ឥទមេត្ថ ការណ’’ន្តិ យថាភូតំ ញត្វា. អច្ឆេច្ឆីតិ ត្វំ ធីរោ អម្ហាកំ វិចិកិច្ឆិតានិ ឆិន្ទិ, ឯវំ ឆិន្ទន្តោ ច ‘‘ឆិន្ទជ្ជ កង្ខំ វិចិកិច្ឆិតានី’’តិ ឥទំ អម្ហាកំ អាយាចនំ សម្បាទេន្តោ អច្ឆេច្ឆិ កង្ខំ វិចិកិច្ឆិតានិ ¶ . ចុន្ទោ យថា នាគទន្តំ ខរេនាតិ យថា ទន្តការោ កកចេន ហត្ថិទន្តំ ឆិន្ទេយ្យ, ឯវំ ឆិន្ទីតិ អត្ថោ.

ឯវំ តេ ចត្តារោបិ រាជានោ តស្ស បញ្ហព្យាករណេន តុដ្ឋមានសា អហេសុំ. អថ នំ សក្កោ ទិព្ពទុកូលេន បូជេសិ, គរុឡោ សុវណ្ណមាលាយ, វរុណោ នាគរាជា មណិនា, ធនញ្ចយរាជា គវសហស្សាទីហិ បូជេសិ. តេនេវាហ –

‘‘នីលុប្បលាភំ វិមលំ អនគ្ឃំ, វត្ថំ ឥទំ ធូមសមានវណ្ណំ;

បញ្ហស្ស វេយ្យាករណេន តុដ្ឋោ, ទទាមិ តេ ធម្មបូជាយ ធីរ.

‘‘សុវណ្ណមាលំ សតបត្តផុល្លិតំ, សកេសរំ រត្នសហស្សមណ្ឌិតំ;

បញ្ហស្ស វេយ្យាករណេន តុដ្ឋោ, ទទាមិ តេ ធម្មបូជាយ ធីរ.

‘‘មណិំ អនគ្ឃំ រុចិរំ បភស្សរំ, កណ្ឋាវសត្តំ មណិភូសិតំ មេ;

បញ្ហស្ស វេយ្យាករណេន តុដ្ឋោ, ទទាមិ តេ ធម្មបូជាយ ធីរ.

‘‘គវំ សហស្សំ ឧសភញ្ច នាគំ, អាជញ្ញយុត្តេ ច រថេ ទស ឥមេ;

បញ្ហស្ស វេយ្យាករណេន តុដ្ឋោ, ទទាមិ តេ គាមវរានិ សោឡសា’’តិ. (ជា. ១.១០.៣៤-៣៧);

ឯវំ សក្កាទយោ ¶ មហាសត្តំ បូជេត្វា សកដ្ឋានមេវ អគមិំសុ.

ចតុបោសថកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.

ទោហឡកណ្ឌំ

តេសុ ¶ ¶ នាគរាជស្ស ភរិយា វិមលាទេវី នាម. សា តស្ស គីវាយ បិឡន្ធនមណិំ អបស្សន្តី បុច្ឆិ ‘‘ទេវ, កហំ បន តេ មណី’’តិ? ‘‘ភទ្ទេ, ចន្ទព្រាហ្មណបុត្តស្ស វិធុរបណ្ឌិតស្ស ធម្មកថំ សុត្វា បសន្នចិត្តោ អហំ តេន មណិនា តំ បូជេសិំ. ន កេវលញ្ច អហមេវ, សក្កោបិ តំ ទិព្ពទុកូលេន បូជេសិ, សុបណ្ណរាជា សុវណ្ណមាលាយ, ធនញ្ចយរាជា គវស្សសហស្សាទីហិ បូជេសី’’តិ. ‘‘ធម្មកថិកោ សោ, ទេវា’’តិ. ‘‘ភទ្ទេ, កិំ វទេសិ, ជម្ពុទីបតលេ ពុទ្ធុប្បាទោ វិយ បវត្តតិ, សកលជម្ពុទីបេ ឯកសតរាជានោ តស្ស មធុរធម្មកថាយ ពជ្ឈិត្វា ហត្ថិកន្តវីណាសរេន បលុទ្ធមត្តវារណា វិយ អត្តនោ អត្តនោ រជ្ជានិ គន្តុំ ន ឥច្ឆន្តិ, ឯវរូបោ សោ មធុរធម្មកថិកោ’’តិ តស្ស គុណំ វណ្ណេសិ. សា វិធុរបណ្ឌិតស្ស គុណកថំ សុត្វា តស្ស ធម្មកថំ សោតុកាមា ហុត្វា ចិន្តេសិ ‘‘សចាហំ វក្ខាមិ ‘ទេវ, តស្ស ធម្មកថំ សោតុកាមា, ឥធ នំ អានេហី’តិ, ន មេតំ អានេស្សតិ. យំនូនាហំ ‘តស្ស មេ ហទយេ ទោហឡោ ឧប្បន្នោ’តិ គិលានាលយំ ករេយ្យ’’ន្តិ. សា តថា កត្វា សិរគព្ភំ បវិសិត្វា អត្តនោ បរិចារិកានំ សញ្ញំ ទត្វា សិរិសយនេ និបជ្ជិ. នាគរាជា ឧបដ្ឋានវេលាយ តំ អបស្សន្តោ ‘‘កហំ វិមលា’’តិ បរិចារិកាយោ បុច្ឆិត្វា ‘‘គិលានា, ទេវា’’តិ វុត្តេ ឧដ្ឋាយាសនា តស្សា សន្តិកំ គន្ត្វា សយនបស្សេ និសីទិត្វា សរីរំ បរិមជ្ជន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

១៣៤៦.

‘‘បណ្ឌុ កិសិយាសិ ទុព្ពលា, វណ្ណរូបំ ន តវេទិសំ បុរេ;

វិមលេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតា, កីទិសី តុយ្ហំ សរីរវេទនា’’តិ.

តត្ថ បណ្ឌូតិ បណ្ឌុបលាសវណ្ណា. កិសិយាតិ កិសា. ទុព្ពលាតិ អប្បថាមា. វណ្ណរូបំ ន តវេទិសំ បុរេតិ តវ វណ្ណសង្ខាតំ រូបំ បុរេ ឯទិសំ ន ហោតិ, និទ្ទោសំ អនវជ្ជំ, តំ ឥទានិ បរិវត្តិត្វា អមនុញ្ញសភាវំ ជាតំ. វិមលេតិ តំ អាលបតិ.

អថស្ស ¶ សា អាចិក្ខន្តី ទុតិយំ គាថមាហ –

១៣៤៧.

‘‘ធម្មោ ¶ មនុជេសុ មាតីនំ, ទោហឡោ នាម ជនិន្ទ វុច្ចតិ;

ធម្មាហដំ នាគកុញ្ជរ, វិធុរស្ស ហទយាភិបត្ថយេ’’តិ.

តត្ថ ¶ ធម្មោតិ សភាវោ. មាតីនន្តិ ឥត្ថីនំ. ជនិន្ទាតិ នាគជនស្ស ឥន្ទ. ធម្មាហដំ នាគកុញ្ជរ, វិធុរស្ស ហទយាភិបត្ថយេតិ នាគសេដ្ឋ, អហំ ធម្មេន សមេន អសាហសិកកម្មេន អាហដំ វិធុរស្ស ហទយំ អភិបត្ថយាមិ, តំ មេ លភមានាយ ជីវិតំ អត្ថិ, អលភមានាយ ឥធេវ មរណន្តិ តស្ស បញ្ញំ សន្ធាយេវមាហ –

តំ សុត្វា នាគរាជា តតិយំ គាថមាហ –

១៣៤៨.

‘‘ចន្ទំ ខោ ត្វំ ទោហឡាយសិ, សូរិយំ វា អថ វាបិ មាលុតំ;

ទុល្លភញ្ហិ វិធុរស្ស ទស្សនំ, កោ វិធុរមិធ មានយិស្សតី’’តិ.

តត្ថ ទុល្លភញ្ហិ វិធុរស្ស ទស្សនន្តិ អសមធុរស្ស វិធុរស្ស ទស្សនមេវ ទុល្លភំ. តស្ស ហិ សកលជម្ពុទីបេ រាជានោ ធម្មិកំ រក្ខាវរណគុត្តិំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា វិចរន្តិ, បស្សិតុម្បិ នំ កោចិ ន លភតិ, តំ កោ ឥធ អានយិស្សតីតិ វទតិ.

សា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘អលភមានាយ មេ ឥធេវ មរណ’’ន្តិ បរិវត្តិត្វា បិដ្ឋិំ ទត្វា សាឡកកណ្ណេន មុខំ បិទហិត្វា និបជ្ជិ. នាគរាជា អនត្តមនោ សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា សយនបិដ្ឋេ និសិន្នោ ‘‘វិមលា វិធុរបណ្ឌិតស្ស ហទយមំសំ អាហរាបេតី’’តិ សញ្ញី ហុត្វា ‘‘បណ្ឌិតស្ស ហទយំ អលភន្តិយា វិមលាយ ជីវិតំ នត្ថិ, កថំ នុ ខោ តស្ស ហទយមំសំ លភិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. អថស្ស ធីតា ឥរន្ធតី នាម នាគកញ្ញា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា មហន្តេន សិរិវិលាសេន បិតុ ឧបដ្ឋានំ អាគន្ត្វា បិតរំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ ឋិតា, សា តស្ស ឥន្ទ្រិយវិការំ ទិស្វា ‘‘តាត, អតិវិយ ទោមនស្សប្បត្តោសិ, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ បុច្ឆន្តី ឥមំ គាថមាហ –

១៣៤៩.

‘‘កិំ ¶ នុ តាត តុវំ បជ្ឈាយសិ, បទុមំ ហត្ថគតំវ តេ មុខំ;

កិំ នុ ទុម្មនរូបោសិ ¶ ឥស្សរ, មា ត្វំ សោចិ អមិត្តតាបនា’’តិ.

តត្ថ បជ្ឈាយសីតិ បុនប្បុនំ ចិន្តេសិ. ហត្ថគតន្តិ ហត្ថេន បរិមទ្ទិតំ បទុមំ វិយ តេ មុខំ ជាតំ. ឥស្សរាតិ បញ្ចយោជនសតិកស្ស មន្ទិរនាគភវនស្ស, សាមីតិ.

ធីតុ វចនំ សុត្វា នាគរាជា តមត្ថំ អារោចេន្តោ អាហ –

១៣៥០.

‘‘មាតា ¶ ហិ តវ ឥរន្ធតិ, វិធុរស្ស ហទយំ ធនិយតិ;

ទុល្លភញ្ហិ វិធុរស្ស ទស្សនំ, កោ វិធុរមិធ មានយិស្សតី’’តិ.

តត្ថ ធនិយតីតិ បត្ថេតិ ឥច្ឆតិ.

អថ នំ នាគរាជា ‘‘អម្ម, មម សន្តិកេ វិធុរំ អានេតុំ សមត្ថោ នត្ថិ, ត្វំ មាតុ ជីវិតំ ទេហិ, វិធុរំ អានេតុំ សមត្ថំ ភត្តារំ បរិយេសាហី’’តិ ឧយ្យោជេន្តោ ឧបឌ្ឍគាថមាហ –

១៣៥១.

‘‘តស្ស ភត្តុបរិយេសនំ ចរ, យោ វិធុរមិធ មានយិស្សតី’’តិ.

តត្ថ ចរាតិ វិចរ.

ឥតិ សោ កិលេសាភិរតភាវេន ធីតុ អននុច្ឆវិកំ កថំ កថេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

‘‘បិតុនោ ច សា សុត្វាន វាក្យំ, រត្តិំ និក្ខម្ម អវស្សុតិំ ចរី’’តិ.

តត្ថ អវស្សុតិន្តិ ភិក្ខវេ, សា នាគមាណវិកា បិតុ វចនំ សុត្វា បិតរំ អស្សាសេត្វា មាតុ សន្តិកំ គន្ត្វា តម្បិ អស្សាសេត្វា អត្តនោ សិរិគព្ភំ គន្ត្វា សព្ពាលង្ការេហិ អត្តានំ អលង្ករិត្វា ឯកំ កុសុម្ភរត្តវត្ថំ និវាសេត្វា ឯកំ ឯកំសេ កត្វា តមេវ រត្តិំ ឧទកំ ទ្វិធា កត្វា នាគភវនតោ និក្ខម្ម ¶ ហិមវន្តប្បទេសេ សមុទ្ទតីរេ ឋិតំ សដ្ឋិយោជនុព្ពេធំ ឯកគ្ឃនំ កាឡបព្ពតំ នាម អញ្ជនគិរិំ គន្ត្វា អវស្សុតិំ ចរិ កិលេសអវស្សុតិំ ភត្តុបរិយេសនំ ចរីតិ អត្ថោ.

ចរន្តី ¶ ច យានិ ហិមវន្តេ វណ្ណគន្ធសម្បន្នានិ បុប្ផានិ, តានិ អាហរិត្វា សកលបព្ពតំ មណិអគ្ឃិយំ វិយ អលង្ករិត្វា ឧបរិតលេ បុប្ផសន្ថារំ កត្វា មនោរមេនាការេន នច្ចិត្វា មធុរគីតំ គាយន្តី សត្តមំ គាថមាហ –

១៣៥២.

‘‘កេ គន្ធព្ពេ រក្ខសេ ច នាគេ, កេ កិម្បុរិសេ ចាបិ មានុសេ;

កេ បណ្ឌិតេ សព្ពកាមទទេ, ទីឃរត្តំ ភត្តា មេ ភវិស្សតី’’តិ.

តត្ថ ¶ កេ គន្ធព្ពេ រក្ខសេ ច នាគេតិ កោ គន្ធព្ពោ វា រក្ខសោ វា នាគោ វា. កេ បណ្ឌិតេ សព្ពកាមទទេតិ កោ ឯតេសុ គន្ធព្ពាទីសុ បណ្ឌិតោ សព្ពកាមំ ទាតុំ សមត្ថោ, សោ វិធុរស្ស ហទយមំសទោហឡិនិយា មម មាតុ មនោរថំ មត្ថកំ បាបេត្វា មយ្ហំ ទីឃរត្តំ ភត្តា ភវិស្សតីតិ.

តស្មិំ ខណេ វេស្សវណមហារាជស្ស ភាគិនេយ្យោ បុណ្ណកោ នាម យក្ខសេនាបតិ តិគាវុតប្បមាណំ មនោមយសិន្ធវំ អភិរុយ្ហ កាឡបព្ពតមត្ថកេន យក្ខសមាគមំ គច្ឆន្តោ តំ តាយ គីតសទ្ទំ អស្សោសិ. អនន្តរេ អត្តភាវេ អនុភូតបុព្ពាយ ឥត្ថិយា គីតសទ្ទោ តស្ស ឆវិអាទីនិ ឆិន្ទិត្វា អដ្ឋិមិញ្ជំ អាហច្ច អដ្ឋាសិ. សោ តាយ បដិពទ្ធចិត្តោ ហុត្វា និវត្តិត្វា សិន្ធវបិដ្ឋេ និសិន្នោវ ‘‘ភទ្ទេ, អហំ មម បញ្ញាយ ធម្មេន សមេន វិធុរស្ស ហទយំ អានេតុំ សមត្ថោម្ហិ, ត្វំ មា ចិន្តយី’’តិ តំ អស្សាសេន្តោ អដ្ឋមំ គាថមាហ –

១៣៥៣.

‘‘អស្សាស ហេស្សាមិ តេ បតិ, ភត្តា តេ ហេស្សាមិ អនិន្ទលោចនេ;

បញ្ញា ហិ មមំ តថាវិធា, អស្សាស ហេស្សសិ ភរិយា មមា’’តិ.

តត្ថ ¶ អនិន្ទលោចនេតិ អនិន្ទិតព្ពលោចនេ. តថាវិធាតិ វិធុរស្ស ហទយមំសំ អាហរណសមត្ថា.

អថ នំ ឥរន្ធតី ‘‘តេន ហិ ឯហិ, គច្ឆាម មេ បិតុ សន្តិក’’ន្តិ អានេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៣៥៤.

‘‘អវចាសិ បុណ្ណកំ ឥរន្ធតី, បុព្ពបថានុគតេន ចេតសា;

ឯហិ ¶ គច្ឆាម បិតុ មមន្តិកេ, ឯសោវ តេ ឯតមត្ថំ បវក្ខតី’’តិ.

តត្ថ បុព្ពបថានុគតេនាតិ អនន្តរេ អត្តភាវេ ភូតបុព្ពសាមិកេ តស្មិំ បុព្ពបថេនេវ អនុគតេន. ឯហិ គច្ឆាមាតិ ភិក្ខវេ, សោ យក្ខសេនាបតិ ឯវំ វត្វា ‘‘ឥមំ អស្សបិដ្ឋិំ អារោបេត្វា នេស្សាមី’’តិ បព្ពតមត្ថកា ឱតរិត្វា តស្សា គហណត្ថំ ហត្ថំ បសារេសិ. សា អត្តនោ ហត្ថំ គណ្ហិតុំ អទត្វា តេន បសារិតហត្ថំ សយំ គហេត្វា ‘‘សាមិ, នាហំ អនាថា, មយ្ហំ បិតា វរុណោ នាម នាគរាជា, មាតា វិមលា នាម ទេវី, ឯហិ មម បិតុ សន្តិកំ គច្ឆាម, ឯសោ ឯវ តេ យថា អម្ហាកំ មង្គលកិរិយាយ ភវិតព្ពំ, ឯវំ ឯតមត្ថំ បវក្ខតី’’តិ អវចាសិ.

ឯវំ ¶ វត្វា សា យក្ខំ គហេត្វា បិតុ សន្តិកំ អគមាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៣៥៥.

‘‘អលង្កតា សុវសនា, មាលិនី ចន្ទនុស្សទា;

យក្ខំ ហត្ថេ គហេត្វាន, បិតុសន្តិកុបាគមី’’តិ.

តត្ថ បិតុសន្តិកុបាគមីតិ អត្តនោ បិតុនោ នាគរញ្ញោ សន្តិកំ ឧបាគមិ.

បុណ្ណកោបិ យក្ខោ បដិហរិត្វា នាគរាជស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឥរន្ធតិំ យាចន្តោ អាហ –

១៣៥៦.

‘‘នាគវរ វចោ សុណោហិ មេ, បតិរូបំ បដិបជ្ជ សុង្កិយំ;

បត្ថេមិ អហំ ឥរន្ធតិំ, តាយ សមង្គិំ ករោហិ មំ តុវំ.

១៣៥៧.

‘‘សតំ ¶ ហត្ថី សតំ អស្សា, សតំ អស្សតរីរថា;

សតំ វលភិយោ បុណ្ណា, នានារត្នស្ស កេវលា;

តេ នាគ បដិបជ្ជស្សុ, ធីតរំ ទេហិរន្ធតិ’’ន្តិ.

តត្ថ សុង្កិយន្តិ អត្តនោ កុលបទេសានុរូបំ ធិតុ សុង្កំ ធនំ បដិបជ្ជ គណ្ហ. សមង្គិំ ករោហីតិ មំ តាយ សទ្ធិំ សមង្គិភូតំ ករោហិ. វលភិយោតិ ភណ្ឌសកដិយោ. នានារត្នស្ស កេវលាតិ នានារតនស្ស សកលបរិបុណ្ណា.

អថ នំ នាគរាជា អាហ –

១៣៥៨.

‘‘យាវ អាមន្តយេ ញាតី, មិត្តេ ច សុហទជ្ជនេ;

អនាមន្ត កតំ កម្មំ, តំ បច្ឆា អនុតប្បតី’’តិ.

តត្ថ យាវ អាមន្តយេ ញាតីតិ ភោ យក្ខសេនាបតិ, អហំ តុយ្ហំ ធីតរំ ទេមិ, នោ ន ទេមិ, ថោកំ បន អាគមេហិ, យាវ ញាតកេបិ ជានាបេមិ. តំ បច្ឆា អនុតប្បតីតិ ឥត្ថិយោ ហិ គតគតដ្ឋានេ អភិរមន្តិបិ អនភិរមន្តិបិ, អនភិរតិកាលេ ញាតកាទយោ អម្ហេហិ ¶ សទ្ធិំ អនាមន្តេត្វា ¶ កតំ កម្មំ នាម ឯវរូបំ ហោតីតិ ឧស្សុក្កំ ន ករោន្តិ, ឯវំ តំ កម្មំ បច្ឆា អនុតាបំ អាវហតីតិ.

ឯវំ វត្វា សោ ភរិយាយ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា តាយ សទ្ធិំ សល្លបិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៣៥៩.

‘‘តតោ សោ វរុណោ នាគោ, បវិសិត្វា និវេសនំ;

ភរិយំ អាមន្តយិត្វាន, ឥទំ វចនមព្រវិ.

១៣៦០.

‘‘‘អយំ សោ បុណ្ណកោ យក្ខោ, យាចតី មំ ឥរន្ធតិំ;

ពហុនា វិត្តលាភេន, តស្ស ទេម បិយំ មម’’’ន្តិ.

តត្ថ បវិសិត្វាតិ វរុណោ បុណ្ណកំ តត្ថេវ ឋបេត្វា សយំ ឧដ្ឋាយ យត្ថស្ស ភរិយា និបន្នា, តំ និវេសនំ បវិសិត្វា. បិយំ មមន្តិ មម បិយំ ធីតរំ តស្ស ពហុនា វិត្តលាភេន ទេមាតិ បុច្ឆតិ.

វិមលា ¶ អាហ –

១៣៦១.

‘‘ន ធនេន ន វិត្តេន, លព្ភា អម្ហំ ឥរន្ធតី;

សចេ ច ខោ ហទយំ បណ្ឌិតស្ស, ធម្មេន លទ្ធា ឥធ មាហរេយ្យ;

ឯតេន វិត្តេន កុមារិ លព្ភា, នាញ្ញំ ធនំ ឧត្តរិ បត្ថយាមា’’តិ.

តត្ថ អម្ហំ ឥរន្ធតីតិ អម្ហាកំ ធីតា ឥរន្ធតី. ឯតេន វិត្តេនាតិ ឯតេន តុដ្ឋិការណេន.

សោ តាយ សទ្ធិំ មន្តេត្វា បុនទេវ បុណ្ណកេន សទ្ធិំ មន្តេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៣៦២.

‘‘តតោ សោ វរុណោ នាគោ, និក្ខមិត្វា និវេសនា;

បុណ្ណកាមន្តយិត្វាន, ឥទំ វចនមព្រវិ.

១៣៦៣.

‘‘‘ន ¶ ធនេន ន វិត្តេន, លព្ភា អម្ហំ ឥរន្ធតី;

សចេ តុវំ ហទយំ បណ្ឌិតស, ធម្មេន លទ្ធា ឥធ មាហរេសិ;

ឯតេន វិត្តេន កុមារិ លព្ភា, នាញ្ញំ ធនំ ឧត្តរិ បត្ថយាមា’’’តិ.

តត្ថ បុណ្ណកាមន្តយិត្វានាតិ បុណ្ណកំ អាមន្តយិត្វា.

បុណ្ណកោ អាហ –

១៣៦៤.

‘‘យំ បណ្ឌិតោត្យេកេ វទន្តិ លោកេ, តមេវ ពាលោតិ បុនាហុ អញ្ញេ;

អក្ខាហិ មេ វិប្បវទន្តិ ឯត្ថ, កំ បណ្ឌិតំ នាគ តុវំ វទេសី’’តិ.

តត្ថ យំ ¶ បណ្ឌិតោត្យេកេតិ សោ កិរ ‘‘ហទយំ បណ្ឌិតស្សា’’តិ សុត្វា ចិន្តេសិ ‘‘យំ ឯកេ បណ្ឌិតោតិ វទន្តិ, តមេវ អញ្ញេ ពាលោតិ កថេន្តិ. កិញ្ចាបិ មេ ឥរន្ធតិយា វិធុរោតិ អក្ខាតំ, តថាបិ តថតោ ជានិតុំ បុច្ឆិស្សាមិ ន’’ន្តិ. តស្មា ឯវមាហ.

នាគរាជា ¶ អាហ –

១៣៦៥.

‘‘កោរព្យរាជស្ស ធនញ្ចយស្ស, យទិ តេ សុតោ វិធុរោ នាម កត្តា;

អានេហិ តំ បណ្ឌិតំ ធម្មលទ្ធា, ឥរន្ធតី បទចរា តេ ហោតូ’’តិ.

តត្ថ ធម្មលទ្ធាតិ ធម្មេន លភិត្វា. បទចរាតិ បាទបរិចារិកា.

តំ សុត្វា បុណ្ណកោ សោមនស្សប្បត្តោ សិន្ធវំ នយនត្ថាយ ឧបដ្ឋាកំ អាណាបេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៣៦៦.

‘‘ឥទញ្ច សុត្វា វរុណស្ស វាក្យំ, ឧដ្ឋាយ យក្ខោ បរមប្បតីតោ;

តត្ថេវ សន្តោ បុរិសំ អសំសិ, អានេហិ អាជញ្ញមិធេវ យុត្ត’’ន្តិ.

តត្ថ បុរិសំ អសំសីតិ អត្តនោ ឧបដ្ឋាកំ អាណាបេសិ. អាជញ្ញន្តិ ការណាការណជាននកសិន្ធវំ. យុត្តន្តិ កប្បិតំ.

១៣៦៧.

‘‘ជាតរូបមយា ¶ កណ្ណា, កាចម្ហិចមយា ខុរា;

ជម្ពោនទស្ស បាកស្ស, សុវណ្ណស្ស ឧរច្ឆទោ’’តិ.

តត្ថ ជាតរូបមយា កណ្ណាតិ តមេវ សិន្ធវំ វណ្ណេន្តោ អាហ. តស្ស ហិ មនោមយស្ស សិន្ធវស្ស ជាតរូបមយា កណ្ណា, កាចម្ហិចមយា ខុរា, តស្ស ខុរា រត្តមណិមយាតិ អត្ថោ. ជម្ពោនទស្ស បាកស្សាតិ ជម្ពោនទស្ស បក្កស្ស រត្តសុវណ្ណស្ស ឧរច្ឆទោ.

សោ បុរិសោ តាវទេវ តំ សិន្ធវំ អានេសិ. បុណ្ណកោ តំ អភិរុយ្ហ អាកាសេន វេស្សវណស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា នាគភវនំ វណ្ណេត្វា តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. តស្សត្ថស្ស បកាសនត្ថំ ឥទំ វុត្តំ –

១៣៦៨.

‘‘ទេវវាហវហំ យានំ, អស្សមារុយ្ហ បុណ្ណកោ;

អលង្កតោ កប្បិតកេសមស្សុ, បក្កាមិ វេហាយសមន្តលិក្ខេ.

១៣៦៩.

‘‘សោ ¶ បុណ្ណកោ កាមរាគេន គិទ្ធោ, ឥរន្ធតិំ នាគកញ្ញំ ជិគីសំ;

គន្ត្វាន ¶ តំ ភូតបតិំ យសស្សិំ, ឥច្ចព្រវី វេស្សវណំ កុវេរំ.

១៣៧០.

‘‘ភោគវតី នាម មន្ទិរេ, វាសា ហិរញ្ញវតីតិ វុច្ចតិ;

នគរេ និម្មិតេ កញ្ចនមយេ, មណ្ឌលស្ស ឧរគស្ស និដ្ឋិតំ.

១៣៧១.

‘‘អដ្ដាលកា ឱដ្ឋគីវិយោ, លោហិតង្កស្ស មសារគល្លិនោ;

បាសាទេត្ថ សិលាមយា, សោវណ្ណរតនេហិ ឆាទិតា.

១៣៧២.

‘‘អម្ពា តិលកា ច ជម្ពុយោ, សត្តបណ្ណា មុចលិន្ទកេតកា;

បិយង្គុ ឧទ្ទាលកា សហា, ឧបរិភទ្ទកា សិន្ទុវារកា.

១៣៧៣.

‘‘ចម្បេយ្យកា នាគមល្លិកា, ភគិនីមាលា អថ មេត្ថ កោលិយា;

ឯតេ ទុមា បរិណាមិតា, សោភយន្តិ ឧរគស្ស មន្ទិរំ.

១៣៧៤.

‘‘ខជ្ជុរេត្ថ ¶ សិលាមយា, សោវណ្ណធុវបុប្ផិតា ពហូ;

យត្ថ វសតោបបាតិកោ, នាគរាជា វរុណោ មហិទ្ធិកោ.

១៣៧៥.

‘‘តស្ស កោមារិកា ភរិយា, វិមលា កញ្ចនវេល្លិវិគ្គហា;

កាលា តរុណាវ ឧគ្គតា, បុចិមន្ទត្ថនី ចារុទស្សនា.

១៣៧៦.

‘‘លាខារសរត្តសុច្ឆវី ¶ , កណិការាវ និវាតបុប្ផិតា;

តិទិវោកចរាវ អច្ឆរា, វិជ្ជុវព្ភឃនា វិនិស្សដា.

១៣៧៧.

‘‘សា ¶ ទោហឡិនី សុវិម្ហិតា, វិធុរស្ស ហទយំ ធនិយតិ;

តំ តេសំ ទេមិ ឥស្សរ, តេន តេ ទេន្តិ ឥរន្ធតិំ មម’’ន្តិ.

តត្ថ ទេវវាហវហំ យានន្តិ វហិតព្ពោតិ វាហោ, ទេវសង្ខាតំ វាហំ វហតីតិ ទេវវាហវហំ. យន្តិ ឯតេនាតិ យានំ. កប្បិតកេសមស្សូតិ មណ្ឌនវសេន សុសំវិហិតកេសមស្សុ. ទេវានំ បន កេសមស្សុករណកម្មំ នាម នត្ថិ, វិចិត្តកថិកេន បន កថិតំ. ជិគីសន្តិ បត្ថយន្តោ. វេស្សវណន្តិ វិសាណាយ រាជធានិយា ឥស្សររាជានំ. កុវេរន្តិ ឯវំនាមកំ. ភោគវតី នាមាតិ សម្បន្នភោគតាយ ឯវំលទ្ធនាមំ. មន្ទិរេតិ មន្ទិរំ, ភវនន្តិ អត្ថោ. វាសា ហិរញ្ញវតីតិ នាគរាជស្ស វសនដ្ឋានត្តា វាសាតិ ច, កញ្ចនវតិយា សុវណ្ណបាការេន បរិក្ខិត្តត្តា ហិរញ្ញវតីតិ ច វុច្ចតិ. នគរេ និម្មិតេតិ នគរំ និម្មិតំ. កញ្ចនមយេតិ សុវណ្ណមយំ. មណ្ឌលស្សាតិ ភោគមណ្ឌលេន សមន្នាគតស្ស. និដ្ឋិតន្តិ ករណបរិនិដ្ឋិតំ. ឱដ្ឋគីវិយោតិ ឱដ្ឋគីវាសណ្ឋានេន កតា រត្តមណិមសារគល្លមយា អដ្ដាលកា. បាសាទេត្ថាតិ ឯត្ថ នាគភវនេ បាសាទា. សិលាមយាតិ មណិមយា. សោវណ្ណរតនេហីតិ សុវណ្ណសង្ខាតេហិ រតនេហិ, សុវណ្ណិដ្ឋកាហិ ឆាទិតាតិ អត្ថោ. សហាតិ សហការា. ឧបរិភទ្ទកាតិ ឧទ្ទាលកជាតិកាយេវ រុក្ខា. ចម្បេយ្យកា នាគមល្លិកាតិ ចម្បកា ច នាគា ច មល្លិកា ច. ភគិនីមាលា អថ មេត្ថ កោលិយាតិ ភគិនីមាលា ចេវ អថ ឯត្ថ នាគភវនេ កោលិយា នាម រុក្ខា ច. ឯតេ ទុមា បរិណាមិតាតិ ឯតេ បុប្ផូបគផលូបគរុក្ខា អញ្ញមញ្ញំ សង្ឃដ្ដសាខតាយ បរិណាមិតា អាកុលសមាកុលា. ខជ្ជុរេត្ថាតិ ខជ្ជុរិរុក្ខា ឯត្ថ. សិលាមយាតិ ឥន្ទនីលមណិមយា. សោវណ្ណធុវបុប្ផិតាតិ តេ បន សុវណ្ណបុប្ផេហិ និច្ចបុប្ផិតា. យត្ថ វសតោបបាតិកោតិ យត្ថ នាគភវនេ ឱបបាតិកោ នាគរាជា វសតិ. កញ្ចនវេល្លិវិគ្គហាតិ ¶ សុវណ្ណរាសិសស្សិរិកសរីរា. កាលា តរុណាវ ឧគ្គតាតិ វិលាសយុត្តតាយ មន្ទវាតេរិតា កាលវល្លិបល្លវា វិយ ឧគ្គតា. បុចិមន្ទត្ថនីតិ និម្ពផលសណ្ឋានចូចុកា ¶ . លាខារសរត្តសុច្ឆវីតិ ហត្ថបាទតលឆវិំ សន្ធាយ វុត្តំ. តិទិវោកចរាតិ តិទសភវនចរា. វិជ្ជុវព្ភឃនាតិ អព្ភឃនវលាហកន្តរតោ និស្សដា វិជ្ជុលតា វិយ. តំ តេសំ ទេមីតិ តំ តស្ស ហទយំ អហំ តេសំ ទេមិ, ឯវំ ជានស្សុ. ឥស្សរាតិ មាតុលំ អាលបតិ.

ឥតិ សោ វេស្សវណេន អននុញ្ញាតោ គន្តុំ អវិសហិត្វា តំ អនុជានាបេតុំ ឯតា ឯត្តកា គាថា កថេសិ. វេស្សវណោ បន តស្ស កថំ ន សុណាតិ. កិំការណា? ទ្វិន្នំ ទេវបុត្តានំ វិមានអឌ្ឌំ បរិច្ឆិន្ទតីតិ. បុណ្ណកោ អត្តនោ វចនស្ស អស្សុតភាវំ ញត្វា ជិនកទេវបុត្តស្ស ¶ សន្តិកេ អដ្ឋាសិ. វេស្សវណោ អឌ្ឌំ វិនិច្ឆិនិត្វា បរាជិតំ អនុដ្ឋាបេត្វា ឥតរំ ‘‘គច្ឆ ត្វំ, តវ វិមានេ វសាហី’’តិ អាហ. បុណ្ណកោ ‘‘គច្ឆ ត្វ’’ន្តិ វុត្តក្ខណេយេវ ‘‘មយ្ហំ មាតុលេន មម បេសិតភាវំ ជានាថា’’តិ កតិបយទេវបុត្តេ សក្ខិំ កត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ សិន្ធវំ អាហរាបេត្វា អភិរុយ្ហ បក្កាមិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៣៧៨.

‘‘សោ បុណ្ណកោ ភូតបតិំ យសស្សិំ, អាមន្តយ វេស្សវណំ កុវេរំ;

តត្ថេវ សន្តោ បុរិសំ អសំសិ, អានេហិ អាជញ្ញមិធេវ យុត្តំ.

១៣៧៩.

‘‘ជាតរូបមយា កណ្ណា, កាចម្ហិចមយា ខុរា;

ជម្ពោនទស្ស បាកស្ស, សុវណ្ណស្ស ឧរច្ឆទោ.

១៣៨០.

‘‘ទេវវាហវហំ យានំ, អស្សមារុយ្ហ បុណ្ណកោ;

អលង្កតោ កប្បិតកេសមស្សុ, បក្កាមិ វេហាយសមន្តលិក្ខេ’’តិ.

តត្ថ អាមន្តយាតិ អាមន្តយិត្វា.

សោ អាកាសេន គច្ឆន្តោយេវ ចិន្តេសិ ‘‘វិធុរបណ្ឌិតោ មហាបរិវារោ, ន សក្កា តំ គណ្ហិតុំ, ធនញ្ចយកោរព្យោ បន ជូតវិត្តកោ, តំ ជូតេន ¶ ជិនិត្វា វិធុរំ គណ្ហិស្សាមិ, ឃរេ បនស្ស ពហូនិ រតនានិ, អប្បគ្ឃេន លក្ខេន ជូតំ ន កីឡិស្សតិ, មហគ្ឃរតនំ ហរិតុំ វដ្ដតិ, អញ្ញំ រតនំ រាជា ន គណ្ហិស្សតិ, រាជគហស្ស សាមន្តា វេបុល្លបព្ពតព្ភន្តរេ ចក្កវត្តិរញ្ញោ បរិភោគមណិរតនំ អត្ថិ មហានុភាវំ, តំ គហេត្វា តេន រាជានំ បលោភេត្វា ជិនិស្សាមី’’តិ. សោ តថា អកាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៣៨១.

‘‘សោ ¶ អគ្គមា រាជគហំ សុរម្មំ, អង្គស្ស រញ្ញោ នគរំ ទុរាយុតំ;

បហូតភក្ខំ ពហុអន្នបានំ, មសក្កសារំ វិយ វាសវស្ស.

១៣៨២.

‘‘មយូរកោញ្ចាគណសម្បឃុដ្ឋំ ¶ , ទិជាភិឃុដ្ឋំ ទិជសង្ឃសេវិតំ;

នានាសកុន្តាភិរុទំ សុវង្គណំ, បុប្ផាភិកិណ្ណំ ហិមវំវ បព្ពតំ.

១៣៨៣.

‘‘សោ បុណ្ណកោ វេបុលមាភិរូហិ, សិលុច្ចយំ កិម្បុរិសានុចិណ្ណំ;

អន្វេសមានោ មណិរតនំ ឧឡារំ, តមទ្ទសា បព្ពតកូដមជ្ឈេ’’តិ.

តត្ថ អង្គស្ស រញ្ញោតិ តទា អង្គស្ស រញ្ញោវ មគធរជ្ជំ អហោសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អង្គស្ស រញ្ញោ នគរ’’ន្តិ. ទុរាយុតន្តិ បច្ចត្ថិកេហិ ទុរាយុត្តំ. មសក្កសារំ វិយ វាសវស្សាតិ មសក្កសារសង្ខាតេ សិនេរុបព្ពតមត្ថកេ មាបិតត្តា ‘‘មសក្កសារ’’ន្តិ លទ្ធនាមំ វាសវស្ស ភវនំ វិយ. ទិជាភិឃុដ្ឋន្តិ អញ្ញេហិ ច បក្ខីហិ អភិសង្ឃុដ្ឋំ និន្នាទិតំ. នានាសកុន្តាភិរុទន្តិ មធុរស្សរេន គាយន្តេហិ វិយ នានាវិធេហិ សកុណេហិ អភិរុទំ, អភិគីតន្តិ អត្ថោ. សុវង្គណន្តិ សុន្ទរអង្គណំ មនុញ្ញតលំ. ហិមវំវ បព្ពតន្តិ ហិមវន្តបព្ពតំ វិយ. វេបុលមាភិរូហីតិ ភិក្ខវេ, សោ បុណ្ណកោ ឯវរូបំ វេបុល្លបព្ពតំ អភិរុហិ. បព្ពតកូដមជ្ឈេតិ បព្ពតកូដអន្តរេ តំ មណិំ អទ្ទស.

១៣៨៤.

‘‘ទិស្វា ¶ មណិំ បភស្សរំ ជាតិមន្តំ, មនោហរំ មណិរតនំ ឧឡារំ;

ទទ្ទល្លមានំ យសសា យសស្សិនំ, ឱភាសតី វិជ្ជុរិវន្តលិក្ខេ.

១៣៨៥.

‘‘តមគ្គហី វេឡុរិយំ មហគ្ឃំ, មនោហរំ នាម មហានុភាវំ;

អាជញ្ញមារុយ្ហ មនោមវណ្ណោ, បក្កាមិ វេហាយសមន្តលិក្ខេ’’តិ.

តត្ថ មនោហរន្តិ មនសាភិបត្ថិតស្ស ធនស្ស អាហរណសមត្ថំ. ទទ្ទល្លមានន្តិ ឧជ្ជលមានំ. យសសាតិ បរិវារមណិគណេន. ឱភាសតីតិ តំ មណិរតនំ អាកាសេ វិជ្ជុរិវ ឱភាសតិ. តមគ្គហីតិ តំ មណិរតនំ អគ្គហេសិ. តំ បន មណិរតនំ កុម្ភិរោ នាម យក្ខោ កុម្ភណ្ឌសហស្សបរិវារោ រក្ខតិ. សោ បន តេន កុជ្ឈិត្វា ឱលោកិតមត្តេនេវ ភីតតសិតោ បលាយិត្វា ចក្កវាឡបព្ពតំ បត្វា កម្បមានោ ឱលោកេន្តោ អដ្ឋាសិ. ឥតិ តំ បលាបេត្វា បុណ្ណកោ មណិរតនំ អគ្គហេសិ. មនោហរំ នាមាតិ មនសា ចិន្តិតំ ធនំ អាហរិតុំ សក្កោតីតិ ឯវំលទ្ធនាមំ.

ឥតិ ¶ សោ តំ គហេត្វា អាកាសេន គច្ឆន្តោ តំ នគរំ បត្តោ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៣៨៦.

‘‘សោ អគ្គមា នគរមិន្ទបត្ថំ, ឱរុយ្ហុបាគច្ឆិ សភំ កុរូនំ;

សមាគតេ ¶ ឯកសតំ សមគ្គេ, អវ្ហេត្ថ យក្ខោ អវិកម្បមានោ.

១៣៨៧.

‘‘កោ នីធ រញ្ញំ វរមាភិជេតិ, កមាភិជេយ្យាម វរទ្ធនេន;

កមនុត្តរំ រតនវរំ ជិនាម, កោ វាបិ នោ ជេតិ វរទ្ធនេនា’’តិ.

តត្ថ ¶ ឱរុយ្ហុបាគច្ឆិ សភំ កុរូនន្តិ ភិក្ខវេ, សោ បុណ្ណកោ អស្សបិដ្ឋិតោ ឱរុយ្ហ អស្សំ អទិស្សមានរូបំ ឋបេត្វា មាណវកវណ្ណេន កុរូនំ សភំ ឧបគតោ. ឯកសតន្តិ ឯកសតរាជានោ អឆម្ភីតោ ហុត្វា ‘‘កោ នីធា’’តិអាទីនិ វទន្តោ ជូតេន អវ្ហេត្ថ. កោ នីធាតិ កោ នុ ឥមស្មិំ រាជសមាគមេ. រញ្ញន្តិ រាជូនំ អន្តរេ. វរមាភិជេតីតិ អម្ហាកំ សន្តកំ សេដ្ឋរតនំ អភិជេតិ, ‘‘អហំ ជិនាមី’’តិ វត្តុំ ឧស្សហតិ. កមាភិជេយ្យាមាតិ កំ វា មយំ ជិនេយ្យាម. វរទ្ធនេនាតិ ឧត្តមធនេន. កមនុត្តរន្តិ ជិនន្តោ ច កតរំ រាជានំ អនុត្តរំ រតនវរំ ជិនាម. កោ វាបិ នោ ជេតីតិ អថ វា កោ នាម រាជា អម្ហេ វរធនេន ជេតិ. ឥតិ សោ ចតូហិ បទេហិ កោរព្យមេវ ឃដ្ដេតិ.

អថ រាជា ‘‘មយា ឥតោ បុព្ពេ ឯវំ សូរោ ហុត្វា កថេន្តោ នាម ន ទិដ្ឋបុព្ពោ, កោ នុ ខោ ឯសោ’’តិ ចិន្តេត្វា បុច្ឆន្តោ គាថមាហ –

១៣៨៨.

‘‘កុហិំ នុ រដ្ឋេ តវ ជាតិភូមិ, ន កោរព្យស្សេវ វចោ តវេទំ;

អភីតោសិ នោ វណ្ណនិភាយ សព្ពេ, អក្ខាហិ មេ នាមញ្ច ពន្ធវេ ចា’’តិ.

តត្ថ ន កោរព្យស្សេវាតិ កុរុរដ្ឋវាសិកស្សេវ តវ វចនំ ន ហោតិ.

តំ សុត្វា ឥតរោ ‘‘អយំ រាជា មម នាមំ បុច្ឆតិ, បុណ្ណកោ ច នាម ទាសោ ហោតិ. សចាហំ ‘បុណ្ណកោស្មី’តិ វក្ខាមិ, ‘ឯស ទាសោ, តស្មា មំ បគព្ភតាយ ឯវំ វទេតី’តិ អវមញ្ញិស្សតិ, អនន្តរាតីតេ អត្តភាវេ នាមមស្ស កថេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

១៣៨៩.

‘‘កច្ចាយនោ ¶ មាណវកោស្មិ រាជ, អនូននាមោ ឥតិ មវ្ហយន្តិ;

អង្គេសុ ¶ មេ ញាតយោ ពន្ធវា ច, អក្ខេន ទេវស្មិ ឥធានុបត្តោ’’តិ.

តត្ថ អនូននាមោតិ ន ឩននាមោ. ឥមិនា អត្តនោ បុណ្ណកនាមមេវ បដិច្ឆន្នំ កត្វា កថេតិ. ឥតិ មវ្ហយន្តីតិ ឥតិ មំ អវ្ហយន្តិ បក្កោសន្តិ ¶ . អង្គេសូតិ អង្គរដ្ឋេ កាលចម្បានគរេ វសន្តិ. អក្ខេន ទេវស្មីតិ ទេវ, ជូតកីឡនត្ថេន ឥធ អនុប្បត្តោស្មិ.

អថ រាជា ‘‘មាណវ, ត្វំ ជូតេន ជិតោ កិំ ទស្សសិ, កិំ តេ អត្ថី’’តិ បុច្ឆន្តោ គាថមាហ –

១៣៩០.

‘‘កិំ មាណវស្ស រតនានិ អត្ថិ, យេ តំ ជិនន្តោ ហរេ អក្ខធុត្តោ;

ពហូនិ រញ្ញោ រតនានិ អត្ថិ, តេ ត្វំ ទលិទ្ទោ កថមវ្ហយេសី’’តិ.

តស្សត្ថោ – កិត្តកានិ ភោតោ មាណវស្ស រតនានិ អត្ថិ, យេ តំ ជិនន្តោ អក្ខធុត្តោ ‘‘អាហរា’’តិ វត្វា ហរេយ្យ. រញ្ញោ បន និវេសនេ ពហូនិ រតនានិ អត្ថិ, តេ រាជានោ ឯវំ ពហុធនេ ត្វំ ទលិទ្ទោ សមានោ កថំ ជូតេន អវ្ហយសីតិ.

តតោ បុណ្ណកោ គាថមាហ –

១៣៩១.

‘‘មនោហរោ នាម មណី មមាយំ, មនោហរំ មណិរតនំ ឧឡារំ;

ឥមញ្ច អាជញ្ញមមិត្តតាបនំ, ឯតំ មេ ជិនិត្វា ហរេ អក្ខធុត្តោ’’តិ.

បាឡិបោត្ថកេសុ បន ‘‘មណិ មម វិជ្ជតិ លោហិតង្កោ’’តិ លិខិតំ. សោ បន មណិ វេឡុរិយោ, តស្មា ឥទមេវ សមេតិ.

តត្ថ អាជញ្ញន្តិ ឥមំ អាជានីយស្សញ្ច មណិញ្ចាតិ ឯតំ មេ ឧភយំ ហរេយ្យ អក្ខធុត្តោតិ អស្សំ ទស្សេត្វា ឯវមាហ.

តំ សុត្វា រាជា គាថមាហ –

១៣៩២.

‘‘ឯកោ ¶ មណី មាណវ កិំ ករិស្សតិ, អាជានិយេកោ បន កិំ ករិស្សតិ;

ពហូនិ រញ្ញោ មណិរតនានិ អត្ថិ, អាជានិយា វាតជវា អនប្បកា’’តិ.

ទោហឡកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.

មណិកណ្ឌំ

សោ ¶ ¶ រញ្ញោ កថំ សុត្វា ‘‘មហារាជ, កិំ នាម ឯតំ វទេថ, ឯកោ អស្សោ អស្សសហស្សំ លក្ខំ ហោតិ, ឯកោ មណិ មណិសហស្សំ លក្ខំ ហោតិ. ន ហិ សព្ពេ អស្សា ឯកសទិសា, ឥមស្ស តាវ ជវំ បស្សថា’’តិ វត្វា អស្សំ អភិរុហិត្វា បាការមត្ថកេន បេសេសិ. សត្តយោជនិកំ នគរំ អស្សេហិ គីវាយ គីវំ បហរន្តេហិ បរិក្ខិត្តំ វិយ អហោសិ. អថានុក្កមេន អស្សោបិ ន បញ្ញាយិ, យក្ខោបិ ន បញ្ញាយិ, ឧទរេ ពទ្ធរត្តបដោវ បញ្ញាយិ. សោ អស្សតោ ឱរុយ្ហ ‘‘ទិដ្ឋោ, មហារាជ, អស្សស្ស វេគោ’’តិ វត្វា ‘‘អាម, ទិដ្ឋោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ឥទានិ បុន បស្ស, មហារាជា’’តិ វត្វា អស្សំ អន្តោនគរេ ឧយ្យានេ បោក្ខរណិយា ឧទកបិដ្ឋេ បេសេសិ, ខុរគ្គានិ អតេមេន្តោវ បក្ខន្ទិ. អថ នំ បទុមបត្តេសុ វិចរាបេត្វា បាណិំ បហរិត្វា ហត្ថំ បសារេសិ, អស្សោ អាគន្ត្វា បាណិតលេ បតិដ្ឋាសិ. តតោ ‘‘វដ្ដតេ ឯវរូបំ អស្សរតនំ នរិន្ទា’’តិ វត្វា ‘‘វដ្ដតី’’តិ វុត្តេ ‘‘មហារាជ, អស្សរតនំ តាវ តិដ្ឋតុ, មណិរតនស្ស មហានុភាវំ បស្សា’’តិ វត្វា តស្សានុភាវំ បកាសេន្តោ អាហ –

១៣៩៣.

‘‘ឥទញ្ច មេ មណិរតនំ, បស្ស ត្វំ ទ្វិបទុត្តម;

ឥត្ថីនំ វិគ្គហា ចេត្ថ, បុរិសានញ្ច វិគ្គហា.

១៣៩៤.

‘‘មិគានំ វិគ្គហា ចេត្ថ, សកុណានញ្ច វិគ្គហា;

នាគរាជា សុបណ្ណា ច, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ.

តត្ថ ឥត្ថីនន្តិ ឯតស្មិញ្ហិ មណិរតនេ អលង្កតបដិយត្តា អនេកា ឥត្ថិវិគ្គហា បុរិសវិគ្គហា នានប្បការា មិគបក្ខិសង្ឃា សេនង្គាទីនិ ច បញ្ញាយន្តិ, តានិ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ. និម្មិតន្តិ ឥទំ ឯវរូបំ អច្ឆេរកំ មណិម្ហិ និម្មិតំ បស្ស.

‘‘អបរម្បិ បស្សាហី’’តិ វត្វា គាថា អាហ –

១៣៩៥.

‘‘ហត្ថានីកំ ¶ រថានីកំ, អស្សេ បត្តី ច វម្មិនេ;

ចតុរង្គិនិមំ សេនំ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ.

១៣៩៦.

‘‘ហត្ថារោហេ ¶ អនីកដ្ឋេ, រថិកេ បត្តិការកេ;

ពលគ្គានិ វិយូឡ្ហានិ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ.

តត្ថ ពលគ្គានីតិ ពលានេវ. វិយូឡ្ហានីតិ ព្យូហវសេន ឋិតានិ.

១៣៩៧.

‘‘បុរំ ¶ ឧទ្ធាបសម្បន្នំ, ពហុបាការតោរណំ;

សិង្ឃាដកេ សុភូមិយោ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ.

១៣៩៨.

‘‘ឯសិកា បរិខាយោ ច, បលិខំ អគ្គឡានិ ច;

អដ្ដាលកេ ច ទ្វារេ ច, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ.

តត្ថ បុរន្តិ នគរំ. ឧទ្ធាបសម្បន្នន្តិ បាការវត្ថុនា សម្បន្នំ. ពហុបាការតោរណន្តិ ឧច្ចបាការតោរណនគរទ្វារេន សម្បន្នំ. សិង្ឃាដកេតិ វីថិចតុក្កានិ. សុភូមិយោតិ នគរូបចារេ វិចិត្តា រមណីយភូមិយោ. ឯសិកាតិ នគរទ្វារេសុ ឧដ្ឋាបិតេ ឯសិកត្ថម្ភេ. បលិខន្តិ បលិឃំ, អយមេវ វា បាឋោ. អគ្គឡានីតិ នគរទ្វារកវាដានិ. ទ្វារេ ចាតិ គោបុរានិ ច.

១៣៩៩.

‘‘បស្ស តោរណមគ្គេសុ, នានាទិជគណា ពហូ;

ហំសា កោញ្ចា មយូរា ច, ចក្កវាកា ច កុក្កុហា.

១៤០០.

‘‘កុណាលកា ពហូ ចិត្រា, សិខណ្ឌី ជីវជីវកា;

នានាទិជគណាកិណ្ណំ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ.

តត្ថ តោរណមគ្គេសូតិ ឯតស្មិំ នគរេ តោរណគ្គេសុ. កុណាលកាតិ កាឡកោកិលា. ចិត្រាតិ ចិត្របត្តកោកិលា.

១៤០១.

‘‘បស្ស នគរំ សុបាការំ, អព្ភុតំ លោមហំសនំ;

សមុស្សិតធជំ រម្មំ, សោណ្ណវាលុកសន្ថតំ.

១៤០២.

‘‘បស្សេត្ថ ¶ បណ្ណសាលាយោ, វិភត្តា ភាគសោ មិតា;

និវេសនេ និវេសេ ច, សន្ធិព្យូហេ បថទ្ធិយោ’’តិ.

តត្ថ សុបាការន្តិ កញ្ចនបាការបរិក្ខិត្តំ. បណ្ណសាលាយោតិ នានាភណ្ឌបុណ្ណេ អាបណេ. និវេសនេ និវេសេ ចាតិ គេហានិ ចេវ គេហវត្ថូនិ ច. សន្ធិព្យូហេតិ ឃរសន្ធិយោ ច អនិព្ពិទ្ធរច្ឆា ច. បថទ្ធិយោតិ និព្ពិទ្ធវីថិយោ.

១៤០៣.

‘‘បានាគារេ ¶ ច សោណ្ឌេ ច, សូនា ឱទនិយា ឃរា;

វេសី ច គណិកាយោ ច, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ.

១៤០៤.

‘‘មាលាការេ ច រជកេ, គន្ធិកេ អថ ទុស្សិកេ;

សុវណ្ណការេ មណិការេ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ.

១៤០៥.

‘‘អាឡារិកេ ច សូទេ ច, នដនាដកគាយិនោ;

បាណិស្សរេ កុម្ភថូនិកេ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ.

តត្ថ សោណ្ឌេ ចាតិ អត្តនោ អនុរូបេហិ កណ្ឋកណ្ណបិលន្ធនេហិ សមន្នាគតេ អាបានភូមិំ ¶ សជ្ជេត្វា និសិន្នេ សុរាសោណ្ឌេ ច. អាឡារិកេតិ បូវបាកេ. សូទេតិ ភត្តការកេ. បាណិស្សរេតិ បាណិប្បហារេន គាយន្តេ. កុម្ភថូនិកេតិ ឃដទទ្ទរិវាទកេ.

១៤០៦.

‘‘បស្ស ភេរី មុទិង្គា ច, សង្ខា បណវទិន្ទិមា;

សព្ពញ្ច តាឡាវចរំ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ.

១៤០៧.

‘‘សម្មតាលញ្ច វីណញ្ច, នច្ចគីតំ សុវាទិតំ;

តូរិយតាឡិតសង្ឃុដ្ឋំ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ.

១៤០៨.

‘‘លង្ឃិកា មុដ្ឋិកា ចេត្ថ, មាយាការា ច សោភិយា;

វេតាលិកេ ច ជល្លេ ច, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ.

តត្ថ សម្មតាលញ្ចាតិ ខទិរាទិសម្មញ្ចេវ កំសតាលញ្ច. តូរិយតាឡិតសង្ឃុដ្ឋន្តិ នានាតូរិយានំ ¶ តាឡិតេហិ សង្ឃុដ្ឋំ. មុដ្ឋិកាតិ មុដ្ឋិកមល្លា. សោភិយាតិ នគរសោភនា ឥត្ថី ច សម្បន្នរូបា បុរិសា ច. វេតាលិកេតិ វេតាលឧដ្ឋាបកេ. ជល្លេតិ មស្សូនិ ករោន្តេ ន្ហាបិតេ.

១៤០៩.

‘‘សមជ្ជា ចេត្ថ វត្តន្តិ, អាកិណ្ណា នរនារិភិ;

មញ្ចាតិមញ្ចេ ភូមិយោ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ.

តត្ថ មញ្ចាតិមញ្ចេតិ មញ្ចានំ ឧបរិ ពទ្ធមញ្ចេ. ភូមិយោតិ រមណីយា សមជ្ជភូមិយោ.

១៤១០.

‘‘បស្ស ¶ មល្លេ សមជ្ជស្មិំ, ផោដេន្តេ ទិគុណំ ភុជំ;

និហតេ និហតមានេ ច, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ.

តត្ថ សមជ្ជស្មិន្តិ មល្លរង្គេ. និហតេតិ និហនិត្វា ជិនិត្វា ឋិតេ. និហតមានេតិ បរាជិតេ.

១៤១១.

‘‘បស្ស បព្ពតបាទេសុ, នានាមិគគណា ពហូ;

សីហា ព្យគ្ឃា វរាហា ច, អច្ឆកោកតរច្ឆយោ.

១៤១២.

‘‘បលាសាទា គវជា ច, មហិំសា រោហិតា រុរូ;

ឯណេយ្យា ច វរាហា ច, គណិនោ នីកសូករា.

១៤១៣.

‘‘កទលិមិគា ពហូ ចិត្រា, ពិឡារា សសកណ្ដកា;

នានាមិគគណាកិណ្ណំ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ.

តត្ថ បលាសាទាតិ ខគ្គមិគា. ‘‘បលតា’’តិបិ បាឋោ. គវជាតិ គវយា. វរាហាតិ ឯកា មិគជាតិកា. តថា គណិនោ ចេវ នីកសូករា ច. ពហូ ចិត្រាតិ នានប្បការា ចិត្រា មិគា. ពិឡារាតិ អរញ្ញពិឡារា. សសកណ្ដកាតិ សសា ច កណ្ដកា ច.

១៤១៤.

‘‘នជ្ជាយោ ¶ សុប្បតិត្ថាយោ, សោណ្ណវាលុកសន្ថតា;

អច្ឆា សវន្តិ អម្ពូនិ, មច្ឆគុម្ពនិសេវិតា.

១៤១៥.

‘‘កុម្ភីលា ¶ មករា ចេត្ថ, សុសុមារា ច កច្ឆបា;

បាឋីនា បាវុសា មច្ឆា, ពលជា មុញ្ចរោហិតា’’តិ.

តត្ថ នជ្ជាយោតិ នទិយោ. សោណ្ណវាលុកសន្ថតាតិ សុវណ្ណវាលុកាយ សន្ថតតលា. កុម្ភីលាតិ ឥមេ ឯវរូបា ជលចរា អន្តោនទិយំ វិចរន្តិ, តេបិ មណិម្ហិ បស្សាហីតិ.

១៤១៦.

‘‘នានាទិជគណាកិណ្ណា, នានាទុមគណាយុតា;

វេឡុរិយករោទាយោ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ វេឡុរិយករោទាយោតិ វេឡុរិយបាសាណេ បហរិត្វា សទ្ទំ ករោន្តិយោ ឯវរូបា នជ្ជាយោតិ.

១៤១៧.

‘‘បស្សេត្ថ បោក្ខរណិយោ, សុវិភត្តា ចតុទ្ទិសា;

នានាទិជគណាកិណ្ណា, បុថុលោមនិសេវិតា.

១៤១៨.

‘‘សមន្តោទកសម្បន្នំ, មហិំ សាគរកុណ្ឌលំ;

ឧបេតំ វនរាជេហិ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ.

តត្ថ បុថុលោមនិសេវិតាតិ មហាមច្ឆេហិ និសេវិតា. វនរាជេហីតិ វនរាជីហិ, អយមេវ វា បាឋោ.

១៤១៩.

‘‘បុរតោ វិទេហេ បស្ស, គោយានិយេ ច បច្ឆតោ;

កុរុយោ ជម្ពុទីបញ្ច, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ.

១៤២០.

‘‘បស្ស ចន្ទំ សូរិយញ្ច, ឱភាសន្តេ ចតុទ្ទិសា;

សិនេរុំ អនុបរិយន្តេ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ.

១៤២១.

‘‘សិនេរុំ ហិមវន្តញ្ច, សាគរញ្ច មហីតលំ;

ចត្តារោ ច មហារាជេ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ.

១៤២២.

‘‘អារាមេ ¶ វនគុម្ពេ ច, បាដិយេ ច សិលុច្ចយេ;

រម្មេ កិម្បុរិសាកិណ្ណេ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ.

១៤២៣.

‘‘ផារុសកំ ចិត្តលតំ, មិស្សកំ នន្ទនំ វនំ;

វេជយន្តញ្ច បាសាទំ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ.

១៤២៤.

‘‘សុធម្មំ តាវតិំសញ្ច, បារិឆត្តញ្ច បុប្ផិតំ;

ឯរាវណំ នាគរាជំ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ.

១៤២៥.

‘‘បស្សេត្ថ ទេវកញ្ញាយោ, នភា វិជ្ជុរិវុគ្គតា;

នន្ទនេ វិចរន្តិយោ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ.

១៤២៦.

‘‘បស្សេត្ថ ¶ ¶ ទេវកញ្ញាយោ, ទេវបុត្តបលោភិនី;

ទេវបុត្តេ រមមានេ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ.

តត្ថ វិទេហេតិ បុព្ពវិទេហទីបំ. គោយានិយេតិ អបរគោយានទីបំ. កុរុយោតិ ឧត្តរកុរុ ច ទក្ខិណតោ ជម្ពុទីបញ្ច. អនុបរិយន្តេតិ ឯតេ ចន្ទិមសូរិយេ សិនេរុំ អនុបរិយាយន្តេ. បាដិយេតិ បត្ថរិត្វា ឋបិតេ វិយ បិដ្ឋិបាសាណេ.

១៤២៧.

‘‘បរោសហស្សបាសាទេ, វេឡុរិយផលសន្ថតេ;

បជ្ជលន្តេ ច វណ្ណេន, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ.

១៤២៨.

‘‘តាវតិំសេ ច យាមេ ច, តុសិតេ ចាបិ និម្មិតេ;

បរនិម្មិតវសវត្តិនោ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ.

១៤២៩.

‘‘បស្សេត្ថ បោក្ខរណិយោ, វិប្បសន្នោទិកា សុចី;

មន្ទាលកេហិ សញ្ឆន្នា, បទុមុប្បលកេហិ ចា’’តិ.

តត្ថ បរោសហស្សន្តិ តាវតិំសភវនេ អតិរេកសហស្សបាសាទេ.

១៤៣០.

‘‘ទសេត្ថ ¶ រាជិយោ សេតា, ទស នីលា មនោរមា;

ឆ បិង្គលា បន្នរស, ហលិទ្ទា ច ចតុទ្ទស.

១៤៣១.

‘‘វីសតិ តត្ថ សោវណ្ណា, វីសតិ រជតាមយា;

ឥន្ទគោបកវណ្ណាភា, តាវ ទិស្សន្តិ តិំសតិ.

១៤៣២.

‘‘ទសេត្ថ កាឡិយោ ឆច្ច, មញ្ជេដ្ឋា បន្នវីសតិ;

មិស្សា ពន្ធុកបុប្ផេហិ, នីលុប្បលវិចិត្តិកា.

១៤៣៣.

‘‘ឯវំ សព្ពង្គសម្បន្នំ, អច្ចិមន្តំ បភស្សរំ;

ឱធិសុង្កំ មហារាជ, បស្ស ត្វំ ទ្វិបទុត្តមា’’តិ.

តត្ថ ទសេត្ថ រាជិយោ សេតាតិ ឯតស្មិំ មណិក្ខន្ធេ ទស សេតរាជិយោ. ឆ បិង្គលា បន្នរសាតិ ឆ ច បន្នរស ចាតិ ឯកវីសតិ បិង្គលរាជិយោ ¶ . ហលិទ្ទាតិ ហលិទ្ទវណ្ណា ចតុទ្ទស. តិំសតីតិ ឥន្ទគោបកវណ្ណាភា តិំស រាជិយោ. ទស ឆច្ចាតិ ទស ច ឆ ច សោឡស កាឡរាជិយោ. បន្នវីសតីតិ បញ្ចវីសតិ មញ្ជេដ្ឋវណ្ណា បភស្សរា. មិស្សា ពន្ធុកបុប្ផេហីតិ កាឡមញ្ជេដ្ឋវណ្ណរាជិយោ ឯតេហិ មិស្សា វិចិត្តិកា បស្ស. ឯត្ថ ហិ កាឡរាជិយោ ពន្ធុជីវកបុប្ផេហិ មិស្សា, មញ្ជេដ្ឋរាជិយោ នីលុប្បលេហិ វិចិត្តិកា. ឱធិសុង្កន្តិ សុង្កកោដ្ឋាសំ. យោ មំ ជូតេ ជិនិស្សតិ, តស្សិមំ សុង្កកោដ្ឋាសំ បស្សាតិ វទតិ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ហោតុ សុង្កំ, មហារាជា’’តិបិ បាឋោ. តស្សត្ថោ – ទ្វិបទុត្តម បស្ស ត្វំ ឥមំ ឯវរូបំ មណិក្ខន្ធំ, ឥទមេវ, មហារាជ, សុង្កំ ហោតុ. យោ មំ ជូតេ ជិនិស្សតិ, តស្សិទំ ភវិស្សតីតិ.

មណិកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.

អក្ខកណ្ឌំ

ឯវំ ¶ វត្វា បុណ្ណកោ ‘‘មហារាជ, អហំ តាវ ជូតេ បរាជិតោ ឥមំ មណិរតនំ ទស្សាមិ, ត្វំ បន កិំ ទស្សសី’’តិ អាហ. ‘‘តាត, មម សរីរញ្ច ទេវិញ្ច សេតច្ឆត្តញ្ច ឋបេត្វា សេសំ មម សន្តកំ សុង្កំ ហោតូ’’តិ. ‘‘តេន ហិ, ទេវ, មា ចិរាយិ, អហំ ទូរាគតោ, ខិប្បំ ជូតមណ្ឌលំ សជ្ជាបេហី’’តិ. រាជា អមច្ចេ អាណាបេសិ. តេ ខិប្បំ ជូតមណ្ឌលំ សជ្ជេត្វា ¶ រញ្ញោ វរបោត្ថកត្ថរណំ សន្ថរិត្វា សេសរាជូនញ្ចាបិ អាសនានិ បញ្ញបេត្វា បុណ្ណកស្សបិ បតិរូបំ អាសនំ បញ្ញបេត្វា រញ្ញោ កាលំ អារោចយិំសុ. តតោ បុណ្ណកោ រាជានំ គាថាយ អជ្ឈភាសិ –

១៤៣៤.

‘‘ឧបាគតំ រាជ មុបេហិ លក្ខំ, នេតាទិសំ មណិរតនំ តវត្ថិ;

ធម្មេន ជិស្សាម អសាហសេន, ជិតោ ច នោ ខិប្បមវាករោហី’’តិ.

តស្សត្ថោ – មហារាជ, ជូតសាលាយ កម្មំ ឧបាគតំ និដ្ឋិតំ, ឯតាទិសំ មណិរតនំ តវ នត្ថិ, មា បបញ្ចំ ករោហិ, ឧបេហិ លក្ខំ អក្ខេហិ កីឡនដ្ឋានំ ¶ ឧបគច្ឆ. កីឡន្តា ច មយំ ធម្មេន ជិស្សាម, ធម្មេនេវ នោ អសាហសេន ជយោ ហោតុ. សចេ បន ត្វំ ជិតោ ភវិស្សសិ, អថ នោ ខិប្បមវាករោហិ, បបញ្ចំ អកត្វាវ ជិតោ ធនំ ទទេយ្យាសីតិ វុត្តំ ហោតិ.

អថ នំ រាជា ‘‘មាណវ, ត្វំ មំ ‘រាជា’តិ មា ភាយិ, ធម្មេនេវ នោ អសាហសេន ជយបរាជយោ ភវិស្សតី’’តិ អាហ. តំ សុត្វា បុណ្ណកោ ‘‘អម្ហាកំ ធម្មេនេវ ជយបរាជយភាវំ ជានាថា’’តិ តេបិ រាជានោ សក្ខិំ ករោន្តោ គាថមាហ –

១៤៣៥.

‘‘បញ្ចាល បច្ចុគ្គត សូរសេន, មច្ឆា ច មទ្ទា សហ កេកកេភិ;

បស្សន្តុ នោតេ អសឋេន យុទ្ធំ, ន នោ សភាយំ ន ករោន្តិ កិញ្ចី’’តិ.

តត្ថ បច្ចុគ្គតាតិ ឧគ្គតត្តា បញ្ញាតត្តា បាកដត្តា បញ្ចាលរាជានមេវាលបតិ. មច្ឆា ចាតិ ត្វញ្ច, សម្ម មច្ឆរាជ. មទ្ទាតិ មទ្ទរាជ. សហ កេកកេភីតិ កេកកេភិនាមេន ជនបទេន សហ វត្តមានកេកកេភិរាជ, ត្វញ្ច. អថ វា ¶ សហសទ្ទំ ‘‘កេកកេភី’’តិ បទស្ស បច្ឆតោ ឋបេត្វា បច្ចុគ្គតសទ្ទញ្ច សូរសេនវិសេសនំ កត្វា បញ្ចាលបច្ចុគ្គតសូរសេន មច្ឆា ច មទ្ទា ច កេកកេភិ សហ សេសរាជានោ ចាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. បស្សន្តុ នោតេតិ អម្ហាកំ ទ្វិន្នំ ឯតេ រាជានោ អសឋេន អក្ខយុទ្ធំ បស្សន្តុ. ន នោ សភាយំ ន ករោន្តិ កិញ្ចីតិ ឯត្ថ នោតិ និបាតមត្តំ, សភាយំ កិញ្ចិ សក្ខិំ ន ន ករោន្តិ, ខត្តិយេបិ ព្រាហ្មណេបិ ករោន្តិយេវ, តស្មា សចេ កិញ្ចិ អការណំ ឧប្បជ្ជតិ, ‘‘ន នោ សុតំ, ន នោ ទិដ្ឋ’’ន្តិ វត្តុំ ន លភិស្សថ, អប្បមត្តា ហោថាតិ.

ឯវំ យក្ខសេនាបតិ រាជានោ សក្ខិំ អកាសិ. រាជាបិ ឯកសតរាជបរិវុតោ បុណ្ណកំ គហេត្វា ¶ ជូតសាលំ បាវិសិ. សព្ពេបិ បតិរូបាសនេសុ និសីទិំសុ, រជតផលកេ សុវណ្ណបាសកេ ឋបយិំសុ. បុណ្ណកោ តុរិតតុរិតោ អាហ ‘‘មហារាជ, បាសកេសុ អាយា នាម មាលិកំ សាវដ្ដំ ពហុលំ សន្តិភទ្រាទយោ ចតុវីសតិ, តេសុ តុម្ហេ អត្តនោ រុច្ចនកំ អាយំ គណ្ហថា’’តិ. រាជា ‘‘សាធូ’’តិ ពហុលំ គណ្ហិ. បុណ្ណកោ ¶ សាវដ្ដំ គណ្ហិ. អថ នំ រាជា អាហ ‘‘តេន ហិ តាវ មាណវ, បាសកេ បាតេហី’’តិ. ‘‘មហារាជ, បឋមំ មម វារោ ន បាបុណាតិ, តុម្ហេ បាតេថា’’តិ វុត្តេ រាជា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. តស្ស បន តតិយេ អត្តភាវេ មាតុភូតបុព្ពា អារក្ខទេវតា, តស្សា អានុភាវេន រាជា ជូតេ ជិនាតិ. សា តស្ស អវិទូរេ ឋិតា អហោសិ. រាជា ទេវធីតរំ អនុស្សរិត្វា ជូតគីតំ គាយន្តោ ឥមា គាថា អាហ –

‘‘សព្ពា នទី វង្កគតី, សព្ពេ កដ្ឋមយា វនា;

សព្ពិត្ថិយោ ករេ បាបំ, លភមានេ និវាតកេ. (ជា. ២.២១.៣០៨);

‘‘អថ បស្សតុ មំ អម្ម, វិជយំ មេ បទិស្សតុ;

អនុកម្បាហិ មេ អម្ម, មហន្តំ ជយមេស្សតុ.

‘‘ទេវតេ ត្វជ្ជ រក្ខ ទេវិ, បស្ស មា មំ វិភាវេយ្យ;

អនុកម្បកា បតិដ្ឋា ច, បស្ស ភទ្រានិ រក្ខិតុំ.

‘‘ជម្ពោនទមយំ បាសំ, ចតុរំសមដ្ឋង្គុលិ;

វិភាតិ បរិសមជ្ឈេ, សព្ពកាមទទោ ភវ.

‘‘ទេវតេ មេ ជយំ ទេហិ, បស្ស មំ អប្បភាគិនំ;

មាតានុកម្បកោ បោសោ, សទា ភទ្រានិ បស្សតិ.

‘‘អដ្ឋកំ មាលិកំ វុត្តំ, សាវដ្ដញ្ច ឆកំ មតំ;

ចតុក្កំ ពហុលំ ញេយ្យំ, ទ្វិពិន្ទុសន្តិភទ្រកំ;

ចតុវីសតិ អាយា ច, មុនិន្ទេន បកាសិតា’’តិ.

រាជា ឯវំ ជូតគីតំ គាយិត្វា បាសកេ ហត្ថេន បរិវត្តេត្វា អាកាសេ ខិបិ. បុណ្ណកស្ស អានុភាវេន បាសកា រញ្ញោ បរាជយាយ ភស្សន្តិ. រាជា ជូតសិប្បម្ហិ អតិកុសលតាយ បាសកេ អត្តនោ ¶ បរាជយាយ ¶ ភស្សន្តេ ញត្វា អាកាសេយេវ សង្កឌ្ឍន្តោ គហេត្វា បុន អាកាសេ ខិបិ. ទុតិយម្បិ អត្តនោ បរាជយាយ ភស្សន្តេ ញត្វា តថេវ អគ្គហេសិ. តតោ បុណ្ណកោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ រាជា មាទិសេន យក្ខេន សទ្ធិំ ជូតំ កីឡន្តោ ភស្សមានេ បាសកេ សង្កឌ្ឍិត្វា គណ្ហាតិ, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ. សោ ឱលោកេន្តោ តស្ស អារក្ខទេវតាយ អានុភាវំ ញត្វា អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា កុទ្ធោ វិយ នំ ឱលោកេសិ. សា ភីតតសិតា ¶ បលាយិត្វា ចក្កវាឡបព្ពតមត្ថកំ បត្វា កម្បមានា ឱលោកេត្វា អដ្ឋាសិ. រាជា តតិយម្បិ បាសកេ ខិបិត្វា អត្តនោ បរាជយាយ ភស្សន្តេ ញត្វាបិ បុណ្ណកស្សានុភាវេន ហត្ថំ បសារេត្វា គណ្ហិតុំ នាសក្ខិ. តេ រញ្ញោ បរាជយាយ បតិំសុ. អថស្ស បរាជិតភាវំ ញត្វា បុណ្ណកោ អប្ផោដេត្វា មហន្តេន សទ្ទេន ‘‘ជិតំ មេ’’តិ តិក្ខត្តុំ សីហនាទំ នទិ. សោ សទ្ទោ សកលជម្ពុទីបំ ផរិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៤៣៦.

‘‘តេ បាវិសុំ អក្ខមទេន មត្តា, រាជា កុរូនំ បុណ្ណកោ ចាបិ យក្ខោ;

រាជា កលិំ វិច្ចិនមគ្គហេសិ, កដំ អគ្គហី បុណ្ណកោ នាម យក្ខោ.

១៤៣៧.

‘‘តេ តត្ថ ជូតេ ឧភយេ សមាគតេ, រញ្ញំ សកាសេ សខីនញ្ច មជ្ឈេ;

អជេសិ យក្ខោ នរវីរសេដ្ឋំ, តត្ថប្បនាទោ តុមុលោ ពភូវា’’តិ.

តត្ថ បាវិសុន្តិ ជូតសាលំ បវិសិំសុ. វិច្ចិនន្តិ រាជា ចតុវីសតិយា អាយេសុ វិចិនន្តោ កលិំ បរាជយគ្គាហំ អគ្គហេសិ. កដំ អគ្គហីតិ បុណ្ណកោ នាម យក្ខោ ជយគ្គាហំ គណ្ហិ. តេ តត្ថ ជូតេ ឧភយេ សមាគតេតិ តេ តត្ថ ជូតេ សមាគតា ឧភោ ជូតំ កីឡិំសូតិ អត្ថោ. រញ្ញន្តិ អថ តេសំ ឯកសតរាជូនំ សកាសេ អវសេសានញ្ច សខីនំ មជ្ឈេ សោ យក្ខោ នរវីរសេដ្ឋំ រាជានំ អជេសិ. តត្ថប្បនាទោ តុមុលោ ពភូវាតិ តស្មិំ ជូតមណ្ឌលេ ‘‘រញ្ញោ បរាជិតភាវំ ជានាថ, ជិតំ មេ, ជិតំ មេ’’តិ មហន្តោ សទ្ទោ អហោសិ.

រាជា បរាជិតោ អនត្តមនោ អហោសិ. អថ នំ សមស្សាសេន្តោ បុណ្ណកោ គាថមាហ –

១៤៣៨.

‘‘ជយោ ¶ ¶ មហារាជ បរាជយោ ច, អាយូហតំ អញ្ញតរស្ស ហោតិ;

ជនិន្ទ ជីនោសិ វរទ្ធនេន, ជិតោ ច មេ ខិប្បមវាករោហី’’តិ.

តត្ថ អាយូហតន្តិ ទ្វិន្នំ វាយាមមានានំ អញ្ញតរស្ស ឯវ ហោតិ, តស្មា ‘‘បរាជិតោម្ហី’’តិ ¶ មា ចិន្តយិ. ជីនោសីតិ បរិហីនោសិ. វរទ្ធនេនាតិ បរមធនេន. ខិប្បមវាករោហីតិ ខិប្បំ មេ ជយំ ធនំ ទេហីតិ.

អថ នំ រាជា ‘‘គណ្ហ, តាតា’’តិ វទន្តោ គាថមាហ –

១៤៣៩.

‘‘ហត្ថី គវាស្សា មណិកុណ្ឌលា ច, យញ្ចាបិ មយ្ហំ រតនំ បថព្យា;

គណ្ហាហិ កច្ចាន វរំ ធនានំ, អាទាយ យេនិច្ឆសិ តេន គច្ឆា’’តិ.

បុណ្ណកោ អាហ –

១៤៤០.

‘‘ហត្ថី គវាស្សា មណិកុណ្ឌលា ច, យញ្ចាបិ តុយ្ហំ រតនំ បថព្យា;

តេសំ វរោ វិធុរោ នាម កត្តា, សោ មេ ជិតោ តំ មេ អវាករោហី’’តិ.

តត្ថ សោ មេ ជិតោ តំ មេតិ មយា ហិ តវ វិជិតេ ឧត្តមំ រតនំ ជិតំ, សោ ច សព្ពរតនានំ វរោ វិធុរោ, តស្មា, ទេវ, សោ មយា ជិតោ នាម ហោតិ, តំ មេ ទេហីតិ.

រាជា អាហ –

១៤៤១.

‘‘អត្តា ច មេ សោ សរណំ គតី ច, ទីបោ ច លេណោ ច បរាយណោ ច;

អសន្តុលេយ្យោ មម សោ ធនេន, បាណេន មេ សាទិសោ ឯស កត្តា’’តិ.

តត្ថ អត្តា ច មេ សោតិ សោ មយ្ហំ អត្តា ច, មយា ច ‘‘អត្តានំ ឋបេត្វា សេសំ ទស្សាមី’’តិ វុត្តំ, តស្មា តំ មា គណ្ហិ. ន កេវលញ្ច អត្តាវ ¶ , អថ ខោ មេ សោ សរណញ្ច គតិ ច ទីបោ ច លេណោ ច បរាយណោ ច. អសន្តុលេយ្យោ មម សោ ធនេនាតិ សត្តវិធេន រតនេន សទ្ធិំ ន តុលេតព្ពោតិ.

បុណ្ណកោ អាហ –

១៤៤២.

‘‘ចិរំ វិវាទោ មម តុយ្ហញ្ចស្ស, កាមញ្ច បុច្ឆាម តមេវ គន្ត្វា;

ឯសោវ ¶ នោ វិវរតុ ឯតមត្ថំ, យំ វក្ខតី ហោតុ កថា ឧភិន្ន’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ វិវរតុ ឯតមត្ថន្តិ ‘‘សោ តវ អត្តា វា ន វា’’តិ ឯតមត្ថំ ឯសោវ បកាសេតុ. ហោតុ កថា ឧភិន្នន្តិ យំ សោ វក្ខតិ, សាយេវ នោ ឧភិន្នំ កថា ហោតុ, តំ បមាណំ ហោតូតិ អត្ថោ.

រាជា អាហ –

១៤៤៣.

‘‘អទ្ធា ហិ សច្ចំ ភណសិ, ន ច មាណវ សាហសំ;

តមេវ គន្ត្វា បុច្ឆាម, តេន តុស្សាមុភោ ជនា’’តិ.

តត្ថ ន ច មាណវ សាហសន្តិ មយ្ហំ បសយ្ហ សាហសិកវចនំ ន ច ភណសិ.

ឯវំ វត្វា រាជា ឯកសតរាជានោ បុណ្ណកញ្ច គហេត្វា តុដ្ឋមានសោ វេគេន ធម្មសភំ អគមាសិ. បណ្ឌិតោបិ អាសនា ឱរុយ្ហ រាជានំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. អថ បុណ្ណកោ មហាសត្តំ អាមន្តេត្វា ‘‘បណ្ឌិត, ‘ត្វំ ធម្មេ ឋិតោ ជីវិតហេតុបិ មុសាវាទំ ន ភណសី’តិ កិត្តិសទ្ទោ តេ សកលលោកេ ផុដោ, អហំ បន តេ អជ្ជ ធម្មេ ឋិតភាវំ ជានិស្សាមី’’តិ វត្វា គាថមាហ –

១៤៤៤.

‘‘សច្ចំ នុ ទេវា វិទហូ កុរូនំ, ធម្មេ ឋិតំ វិធុរំ នាមមច្ចំ;

ទាសោសិ រញ្ញោ ឧទ វាសិ ញាតិ, វិធុរោតិ សង្ខា កតមាសិ លោកេ’’តិ.

តត្ថ សច្ចំ នុ ទេវា វិទហូ កុរូនំ, ធម្មេ ឋិតំ វិធុរំ នាមមច្ចន្តិ ‘‘កុរូនំ រដ្ឋេ វិធុរោ នាម អមច្ចោ ធម្មេ ឋិតោ ជីវិតហេតុបិ មុសាវាទំ ន ¶ ភណតី’’តិ ឯវំ ទេវា វិទហូ វិទហន្តិ កថេន្តិ បកាសេន្តិ, ឯវំ វិទហមានា តេ ទេវា សច្ចំ នុ វិទហន្តិ, ឧទាហុ អភូតវាទាយេវេតេតិ. វិធុរោតិ សង្ខា កតមាសិ លោកេតិ យា ឯសា តវ ‘‘វិធុរោ’’តិ លោកេ សង្ខា បញ្ញត្តិ, សា កតមា អាសិ, ត្វំ បកាសេហិ, កិំ នុ រញ្ញោ ទាសោ នីចតរជាតិកោ, ឧទាហុ សមោ វា ឧត្តរិតរោ វា ញាតីតិ ឥទំ តាវ មេ អាចិក្ខ, ទាសោសិ រញ្ញោ, ឧទ វាសិ ញាតីតិ.

អថ មហាសត្តោ ‘‘អយំ មំ ឯវំ បុច្ឆតិ, អហំ ខោ បនេតំ ‘រញ្ញោ ញាតី’តិបិ ‘រញ្ញោ ឧត្តរិតរោ’តិបិ ‘រញ្ញោ ន កិញ្ចិ ហោមី’តិបិ សញ្ញាបេតុំ សក្កោមិ, ឯវំ សន្តេបិ ឥមស្មិំ លោកេ ¶ សច្ចសមោ អវស្សយោ ¶ នាម នត្ថិ, សច្ចមេវ កថេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘មាណវ, នេវាហំ រញ្ញោ ញាតិ, ន ឧត្តរិតរោ, ចតុន្នំ បន ទាសានំ អញ្ញតរោ’’តិ ទស្សេតុំ គាថាទ្វយមាហ –

១៤៤៥.

‘‘អាមាយទាសាបិ ភវន្តិ ហេកេ, ធនេន កីតាបិ ភវន្តិ ទាសា;

សយម្បិ ហេកេ ឧបយន្តិ ទាសា, ភយា បណុន្នាបិ ភវន្តិ ទាសា.

១៤៤៦.

‘‘ឯតេ នរានំ ចតុរោវ ទាសា, អទ្ធា ហិ យោនិតោ អហម្បិ ជាតោ;

ភវោ ច រញ្ញោ អភវោ ច រញ្ញោ, ទាសាហំ ទេវស្ស បរម្បិ គន្ត្វា;

ធម្មេន មំ មាណវ តុយ្ហ ទជ្ជា’’តិ.

តត្ថ អាមាយទាសាតិ ទាសិយា កុច្ឆិម្ហិ ជាតទាសា. សយម្បិ ហេកេ ឧបយន្តិ ទាសាតិ យេ កេចិ ឧបដ្ឋាកជាតិកា, សព្ពេ តេ សយំ ទាសភាវំ ឧបគតា ទាសា នាម. ភយា បណុន្នាតិ រាជភយេន វា ចោរភយេន វា អត្តនោ វសនដ្ឋានតោ បណុន្នា ករមរា ហុត្វា បរវិសយំ គតាបិ ទាសាយេវ នាម. អទ្ធា ហិ យោនិតោ អហម្បិ ជាតោតិ មាណវ, ឯកំសេនេវ អហម្បិ ចតូសុ ទាសយោនីសុ ឯកតោ សយំ ទាសយោនិតោ និព្ពត្តទាសោ. ភវោ ច រញ្ញោ អភវោ ច រញ្ញោតិ រញ្ញោ ¶ វុឌ្ឍិ វា ហោតុ អវុឌ្ឍិ វា, ន សក្កា មយា មុសា ភាសិតុំ. បរម្បីតិ ទូរំ គន្ត្វាបិ អហំ ទេវស្ស ទាសោយេវ. ទជ្ជាតិ មំ រាជា ជយធនេន ខណ្ឌេត្វា តុយ្ហំ ទេន្តោ ធម្មេន សភាវេន ទទេយ្យាតិ.

តំ សុត្វា បុណ្ណកោ ហដ្ឋតុដ្ឋោ បុន អប្ផោដេត្វា គាថមាហ –

១៤៤៧.

‘‘អយំ ទុតីយោ វិជយោ មមជ្ជ, បុដ្ឋោ ហិ កត្តា វិវរេត្ថ បញ្ហំ;

អធម្មរូបោ វត រាជសេដ្ឋោ, សុភាសិតំ នានុជានាសិ មយ្ហ’’ន្តិ.

តត្ថ រាជសេដ្ឋោតិ អយំ រាជសេដ្ឋោ អធម្មរូបោ វត. សុភាសិតន្តិ វិធុរបណ្ឌិតេន សុកថិតំ សុវិនិច្ឆិតំ. នានុជានាសិ មយ្ហន្តិ ឥទានេតំ វិធុរបណ្ឌិតំ មយ្ហំ កស្មា នានុជានាសិ, កិមត្ថំ ន ទេសីតិ វទតិ.

តំ សុត្វា រាជា អនត្តមនោ ហុត្វា ‘‘បណ្ឌិតោ មាទិសំ យសទាយកំ អនោលោកេត្វា ឥទានិ ទិដ្ឋំ ¶ មាណវកំ ឱលោកេតី’’តិ មហាសត្តស្ស កុជ្ឈិត្វា ‘‘មាណវ, សចេ សោ ទាសោ មេ ភវេយ្យ, តំ គហេត្វា គច្ឆា’’តិ វត្វា គាថមាហ –

១៤៤៨.

‘‘ឯវំ ¶ ចេ នោ សោ វិវរេត្ថ បញ្ហំ, ទាសោហមស្មិ ន ច ខោស្មិ ញាតិ;

គណ្ហាហិ កច្ចាន វរំ ធនានំ, អាទាយ យេនិច្ឆសិ តេន គច្ឆា’’តិ.

តត្ថ ឯវំ ចេ នោ សោ វិវរេត្ថ បញ្ហន្តិ សចេ សោ អម្ហាកំ បញ្ហំ ‘‘ទាសោហមស្មិ, ន ច ខោស្មិ ញាតី’’តិ ឯវំ វិវរិ ឯត្ថ បរិសមណ្ឌលេ, អថ កិំ អច្ឆសិ, សកលលោកេ ធនានំ វរំ ឯតំ គណ្ហ, គហេត្វា ច បន យេន ឥច្ឆសិ, តេន គច្ឆាតិ.

អក្ខកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.

ឃរាវាសបញ្ហា

ឯវញ្ច ¶ បន វត្វា រាជា ចិន្តេសិ ‘‘បណ្ឌិតំ គហេត្វា មាណវោ យថារុចិ គមិស្សតិ, តស្ស គតកាលតោ បដ្ឋាយ មយ្ហំ មធុរធម្មកថា ទុល្លភា ភវិស្សតិ, យំនូនាហំ ឥមំ អត្តនោ ឋានេ ឋបេត្វា អលង្កតធម្មាសនេ និសីទបេត្វា ឃរាវាសបញ្ហំ បុច្ឆេយ្យ’’ន្តិ. អថ នំ រាជា ឯវមាហ ‘‘បណ្ឌិត, តុម្ហាកំ គតកាលេ មម មធុរធម្មកថា ទុល្លភា ភវិស្សតិ, អលង្កតធម្មាសនេ និសីទាបេត្វា អត្តនោ ឋានេ ឋត្វា មយ្ហំ ឃរាវាសបញ្ហំ កថេថា’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា អលង្កតធម្មាសនេ និសីទិត្វា រញ្ញា បញ្ហំ បុដ្ឋោ វិស្សជ្ជេសិ. តត្រាយំ បញ្ហោ –

១៤៤៩.

‘‘វិធុរ វសមានស្ស, គហដ្ឋស្ស សកំ ឃរំ;

ខេមា វុត្តិ កថំ អស្ស, កថំ នុ អស្ស សង្គហោ.

១៤៥០.

‘‘អព្យាពជ្ឈំ កថំ អស្ស, សច្ចវាទី ច មាណវោ;

អស្មា លោកា បរំ លោកំ, កថំ បេច្ច ន សោចតី’’តិ.

តត្ថ ខេមា វុត្តិ កថំ អស្សាតិ កថំ ឃរាវាសំ វសន្តស្ស គហដ្ឋស្ស ខេមា និព្ភយា វុត្តិ ភវេយ្យ. កថំ នុ អស្ស សង្គហោតិ ចតុព្ពិធោ សង្គហវត្ថុសង្ខាតោ សង្គហោ តស្ស កថំ ភវេយ្យ ¶ . អព្យាពជ្ឈន្តិ និទ្ទុក្ខតា. សច្ចវាទី ចាតិ កថំ នុ មាណវោ សច្ចវាទី នាម ភវេយ្យ. បេច្ចាតិ បរលោកំ គន្ត្វា.

តំ សុត្វា បណ្ឌិតោ រញ្ញោ បញ្ហំ កថេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៤៥១.

‘‘តំ តត្ថ គតិមា ធិតិមា, មតិមា អត្ថទស្សិមា;

សង្ខាតា សព្ពធម្មានំ, វិធុរោ ឯតទព្រវិ.

១៤៥២.

‘‘ន សាធារណទារស្ស, ន ភុញ្ជេ សាទុមេកកោ;

ន សេវេ លោកាយតិកំ, នេតំ បញ្ញាយ វឌ្ឍនំ.

១៤៥៣.

‘‘សីលវា វត្តសម្បន្នោ, អប្បមត្តោ វិចក្ខណោ;

និវាតវុត្តិ អត្ថទ្ធោ, សុរតោ សខិលោ មុទុ.

១៤៥៤.

‘‘សង្គហេតា ¶ ¶ ច មិត្តានំ, សំវិភាគី វិធានវា;

តប្បេយ្យ អន្នបានេន, សទា សមណព្រាហ្មណេ.

១៤៥៥.

‘‘ធម្មកាមោ សុតាធារោ, ភវេយ្យ បរិបុច្ឆកោ;

សក្កច្ចំ បយិរុបាសេយ្យ, សីលវន្តេ ពហុស្សុតេ.

១៤៥៦.

‘‘ឃរមាវសមានស្ស, គហដ្ឋស្ស សកំ ឃរំ;

ខេមា វុត្តិ សិយា ឯវំ, ឯវំ នុ អស្ស សង្គហោ.

១៤៥៧.

‘‘អព្យាពជ្ឈំ សិយា ឯវំ, សច្ចវាទី ច មាណវោ;

អស្មា លោកា បរំ លោកំ, ឯវំ បេច្ច ន សោចតី’’តិ.

តត្ថ តំ តត្ថាតិ ភិក្ខវេ, តំ រាជានំ តត្ថ ធម្មសភាយំ ញាណគតិយា គតិមា, អព្ពោច្ឆិន្នវីរិយេន ធិតិមា, ភូរិសមាយ វិបុលាយ បញ្ញាយ មតិមា, សណ្ហសុខុមត្ថទស្សិនា ញាណេន អត្ថទស្សិមា, បរិច្ឆិន្ទិត្វា ជាននញាណសង្ខាតាយ បញ្ញាយ សព្ពធម្មានំ សង្ខាតា, វិធុរបណ្ឌិតោ ឯតំ ‘‘ន សាធារណទារស្សា’’តិអាទិវចនំ អព្រវិ. តត្ថ យោ បរេសំ ទារេសុ អបរជ្ឈតិ ¶ , សោ សាធារណទារោ នាម, តាទិសោ ន អស្ស ភវេយ្យ. ន ភុញ្ជេ សាទុមេកកោតិ សាទុរសំ បណីតភោជនំ អញ្ញេសំ អទត្វា ឯកកោវ ន ភុញ្ជេយ្យ. លោកាយតិកន្តិ អនត្ថនិស្សិតំ សគ្គមគ្គានំ អទាយកំ អនិយ្យានិកំ វិតណ្ឌសល្លាបំ លោកាយតិកវាទំ ន សេវេយ្យ. នេតំ បញ្ញាយ វឌ្ឍនន្តិ ន ហិ ឯតំ លោកាយតិកំ បញ្ញាយ វឌ្ឍនំ. សីលវាតិ អខណ្ឌេហិ បញ្ចហិ សីលេហិ សមន្នាគតោ. វត្តសម្បន្នោតិ ឃរាវាសវត្តេន វា រាជវត្តេន វា សមន្នាគតោ. អប្បមត្តោតិ កុសលធម្មេសុ អប្បមត្តោ. និវាតវុត្តីតិ អតិមានំ អកត្វា នីចវុត្តិ ឱវាទានុសាសនិបដិច្ឆកោ. អត្ថទ្ធោតិ ថទ្ធមច្ឆរិយវិរហិតោ. សុរតោតិ សោរច្ចេន សមន្នាគតោ. សខិលោតិ បេមនីយវចនោ. មុទូតិ កាយវាចាចិត្តេហិ អផរុសោ.

សង្គហេតា ច មិត្តានន្តិ កល្យាណមិត្តានំ សង្គហករោ. ទានាទីសុ យោ យេន សង្គហំ ឥច្ឆតិ, តស្ស តេនេវ សង្គាហកោ. សំវិភាគីតិ ធម្មិកសមណព្រាហ្មណានញ្ចេវ កបណទ្ធិកវណិព្ពកយាចកាទីនញ្ច សំវិភាគករោ. វិធានវាតិ ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ កសិតុំ វដ្ដតិ, ឥមស្មិំ កាលេ វបិតុំ វដ្ដតី’’តិ ឯវំ សព្ពកិច្ចេសុ វិធានសម្បន្នោ. តប្បេយ្យាតិ គហិតគហិតភាជនានិ ¶ បូរេត្វា ទទមានោ តប្បេយ្យ. ធម្មកាមោតិ បវេណិធម្មម្បិ សុចរិតធម្មម្បិ កាមយមានោ បត្ថយមានោ. សុតាធារោតិ សុតស្ស អាធារភូតោ. បរិបុច្ឆកោតិ ធម្មិកសមណព្រាហ្មណេ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, កុសល’’ន្តិអាទិវចនេហិ បរិបុច្ឆនសីលោ. សក្កច្ចន្តិ គារវេន. ឯវំ នុ អស្ស សង្គហោតិ សង្គហោបិស្ស ឯវំ កតោ នាម ភវេយ្យ. សច្ចវាទីតិ ឯវំ បដិបន្នោយេវ សភាវវាទី នាម សិយា.

ឯវំ មហាសត្តោ រញ្ញោ ឃរាវាសបញ្ហំ កថេត្វា បល្លង្កា ឱរុយ្ហ រាជានំ វន្ទិ. រាជាបិស្ស មហាសក្ការំ កត្វា ឯកសតរាជូហិ បរិវុតោ អត្តនោ និវេសនមេវ គតោ.

ឃរាវាសបញ្ហា និដ្ឋិតា.

លក្ខណកណ្ឌំ

មហាសត្តោ ¶ បន បដិនិវត្តោ. អថ នំ បុណ្ណកោ អាហ –

១៤៥៨.

‘‘ឯហិ ទានិ គមិស្សាម, ទិន្នោ នោ ឥស្សរេន មេ;

មមេវត្ថំ បដិបជ្ជ, ឯស ធម្មោ សនន្តនោ’’តិ.

តត្ថ ¶ ទិន្នោ នោតិ ឯត្ថ នោតិ និបាតមត្តំ, ត្វំ ឥស្សរេន មយ្ហំ ទិន្នោតិ អត្ថោ. សនន្តនោតិ មម អត្ថំ បដិបជ្ជន្តេន ហិ តយា អត្តនោ សាមិកស្ស អត្ថោ បដិបន្នោ ហោតិ. យញ្ចេតំ សាមិកស្ស អត្ថករណំ នាម, ឯស ធម្មោ សនន្តនោ បោរាណកបណ្ឌិតានំ សភាវោតិ.

វិធុរបណ្ឌិតោ អាហ –

១៤៥៩.

‘‘ជានាមិ មាណវ តយាហមស្មិ, ទិន្នោហមស្មិ តវ ឥស្សរេន;

តីហញ្ច តំ វាសយេមុ អគារេ, យេនទ្ធុនា អនុសាសេមុ បុត្តេ’’តិ.

តត្ថ តយាហមស្មីតិ តយា លទ្ធោហមស្មីតិ ជានាមិ, លភន្តេន ច ន អញ្ញថា លទ្ធោ. ទិន្នោហមស្មិ តវ ឥស្សរេនាតិ មម ឥស្សរេន រញ្ញា ¶ អហំ តវ ទិន្នោ. តីហំ ចាតិ មាណវ, អហំ តវ ពហូបការោ, រាជានំ អនោលោកេត្វា សច្ចមេវ កថេសិំ, តេនាហំ តយា លទ្ធោ, ត្វំ មេ មហន្តគុណភាវំ ជានាហិ, មយំ តីណិបិ ទិវសានិ អត្តនោ អគារេ វាសេមុ, តស្មា យេនទ្ធុនា យត្តកេន កាលេន មយំ បុត្តាទារេ អនុសាសេមុ, តំ កាលំ អធិវាសេហីតិ.

តំ សុត្វា បុណ្ណកោ ‘‘សច្ចំ បណ្ឌិតោ អាហ, ពហូបការោ ឯស មម, ‘សត្តាហម្បិ អឌ្ឍមាសម្បិ និសីទាហី’តិ វុត្តេ អធិវាសេតព្ពមេវា’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

១៤៦០.

‘‘តំ មេ តថា ហោតុ វសេមុ តីហំ, កុរុតំ ភវជ្ជ ឃរេសុ កិច្ចំ;

អនុសាសតំ បុត្តទារេ ភវជ្ជ, យថា តយី បេច្ច សុខី ភវេយ្យា’’តិ.

តត្ថ តំ មេតិ យំ ត្វំ វទេសិ, សព្ពំ តំ មម តថា ហោតុ. ភវជ្ជាតិ ភវំ អជ្ជ បដ្ឋាយ តីហំ អនុសាសតុ. តយី បេច្ចាតិ យថា តយិ គតេ បច្ឆា តវ បុត្តទារោ សុខី ភវេយ្យ, ឯវំ អនុសាសតុ.

ឯវំ វត្វា បុណ្ណកោ មហាសត្តេន សទ្ធិំយេវ តស្ស និវេសនំ បាវិសិ. តមត្ថំ ¶ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៤៦១.

‘‘សាធូតិ វត្វាន បហូតកាមោ, បក្កាមិ យក្ខោ វិធុរេន សទ្ធិំ;

តំ កុញ្ជរាជញ្ញហយានុចិណ្ណំ, បាវេក្ខិ អន្តេបុរមរិយសេដ្ឋោ’’តិ.

តត្ថ ¶ បហូតកាមោតិ មហាភោគោ. កុញ្ជរាជញ្ញហយានុចិណ្ណន្តិ កុញ្ជរេហិ ច អាជញ្ញហយេហិ ច អនុចិណ្ណំ បរិបុណ្ណំ. អរិយសេដ្ឋោតិ អាចារអរិយេសុ ឧត្តមោ បុណ្ណកោ យក្ខោ បណ្ឌិតស្ស អន្តេបុរំ បាវិសិ.

មហាសត្តស្ស បន តិណ្ណំ ឧតូនំ អត្ថាយ តយោ បាសាទា អហេសុំ. តេសុ ឯកោ កោញ្ចោ នាម, ឯកោ មយូរោ នាម, ឯកោ បិយកេតោ នាម. តេ សន្ធាយ អយំ គាថា វុត្តា –

១៤៦២.

‘‘កោញ្ចំ ¶ មយូរញ្ច បិយញ្ច កេតំ, ឧបាគមី តត្ថ សុរម្មរូបំ;

បហូតភក្ខំ ពហុអន្នបានំ, មសក្កសារំ វិយ វាសវស្សា’’តិ.

តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ តីសុ បាសាទេសុ យត្ថ តស្មិំ សមយេ អត្តនា វសតិ, តំ សុរម្មរូបំ បាសាទំ បុណ្ណកំ អាទាយ ឧបាគមិ.

សោ ឧបគន្ត្វា ច បន អលង្កតបាសាទស្ស សត្តមាយ ភូមិយា សយនគព្ភញ្ចេវ មហាតលញ្ច សជ្ជាបេត្វា សិរិសយនំ បញ្ញាបេត្វា សព្ពំ អន្នបានាទិវិធិំ ឧបដ្ឋបេត្វា ទេវកញ្ញាយោ វិយ បញ្ចសតា ឥត្ថិយោ ‘‘ឥមា តេ បាទបរិចារិកា ហោន្តុ, អនុក្កណ្ឋន្តោ ឥធ វសាហី’’តិ តស្ស និយ្យាទេត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានំ គតោ. តស្ស គតកាលេ តា ឥត្ថិយោ នានាតូរិយានិ គហេត្វា បុណ្ណកស្ស បរិចរិយាយ នច្ចាទីនិ បដ្ឋបេសុំ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៤៦៣.

‘‘តត្ថ នច្ចន្តិ គាយន្តិ, អវ្ហយន្តិ វរាវរំ;

អច្ឆរា វិយ ទេវេសុ, នារិយោ សមលង្កតា’’តិ.

តត្ថ អវ្ហយន្តិ វរាវរន្តិ វរតោ វរំ នច្ចញ្ច គីតញ្ច ករោន្តិយោ បក្កោសន្តិ.

១៤៦៤.

‘‘សមង្គិកត្វា បមទាហិ យក្ខំ, អន្នេន បានេន ច ធម្មបាលោ;

អត្ថត្ថមេវានុវិចិន្តយន្តោ ¶ , បាវេក្ខិ ភរិយាយ តទា សកាសេ’’តិ.

តត្ថ បមទាហីតិ បមទាហិ ចេវ អន្នបានេហិ ច សមង្គិកត្វា. ធម្មបាលោតិ ធម្មស្ស បាលកោ គោបកោ. អត្ថត្ថមេវាតិ អត្ថភូតមេវ អត្ថំ. ភរិយាយាតិ សព្ពជេដ្ឋិកាយ ភរិយាយ.

១៤៦៥.

‘‘តំ ¶ ¶ ចន្ទនគន្ធរសានុលិត្តំ, សុវណ្ណជម្ពោនទនិក្ខសាទិសំ;

ភរិយំវចា ‘ឯហិ សុណោហិ ភោតិ, បុត្តានិ អាមន្តយ តម្ពនេត្តេ’’’តិ.

តត្ថ ភរិយំវចាតិ ជេដ្ឋភរិយំ អវច. អាមន្តយាតិ បក្កោស.

១៤៦៦.

‘‘សុត្វាន វាក្យំ បតិនោ អនុជ្ជា, សុណិសំ វច តម្ពនខិំ សុនេត្តំ;

‘អាមន្តយ វម្មធរានិ ចេតេ, បុត្តានិ ឥន្ទីវរបុប្ផសាមេ’’’តិ.

តត្ថ អនុជ្ជាតិ ឯវំនាមិកា. សុណិសំវច តម្ពនខិំ សុនេត្តន្តិ សា តស្ស វចនំ សុត្វា អស្សុមុខី រោទមានា ‘‘សយំ គន្ត្វា បុត្តេ បក្កោសិតុំ អយុត្តំ, សុណិសំ បេសេស្សាមី’’តិ តស្សា និវាសដ្ឋានំ គន្ត្វា តម្ពនខិំ សុនេត្តំ សុណិសំ អវច. វម្មធរានីតិ វម្មធរេ សូរេ, សមត្ថេតិ អត្ថោ, អាភរណភណ្ឌមេវ វា ឥធ ‘‘វម្ម’’ន្តិ អធិប្បេតំ, តស្មា អាភរណធរេតិបិ អត្ថោ. ចេតេតិ តំ នាមេនាលបតិ, បុត្តានីតិ មម បុត្តេ ច ធីតរោ ច. ឥន្ទីវរបុប្ផសាមេតិ តំ អាលបតិ.

សា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បាសាទា ឱរុយ្ហ អនុវិចរិត្វា ‘‘បិតា វោ ឱវាទំ ទាតុកាមោ បក្កោសតិ, ឥទំ កិរ វោ តស្ស បច្ឆិមទស្សន’’ន្តិ សព្ពមេវស្ស សុហទជនញ្ច បុត្តធីតរោ ច សន្និបាតេសិ. ធម្មបាលកុមារោ បន តំ វចនំ សុត្វាវ រោទន្តោ កនិដ្ឋភាតិកគណបរិវុតោ បិតុ សន្តិកំ អគមាសិ. បណ្ឌិតោ តេ ទិស្វាវ សកភាវេន សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តោ អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ អាលិង្គិត្វា សីសេ ចុម្ពិត្វា ជេដ្ឋបុត្តំ មុហុត្តំ ហទយេ និបជ្ជាបេត្វា ហទយា ឱតារេត្វា សិរិគព្ភតោ និក្ខម្ម មហាតលេ បល្លង្កមជ្ឈេ និសីទិត្វា បុត្តសហស្សស្ស ឱវាទំ អទាសិ. តមត្ថំ ¶ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៤៦៧.

‘‘តេ អាគតេ មុទ្ធនិ ធម្មបាលោ, ចុម្ពិត្វា បុត្តេ អវិកម្បមានោ;

អាមន្តយិត្វាន អវោច វាក្យំ, ទិន្នាហំ រញ្ញា ឥធ មាណវស្ស.

១៤៦៨.

‘‘តស្សជ្ជហំ ¶ អត្តសុខី វិធេយ្យោ, អាទាយ យេនិច្ឆតិ តេន គច្ឆតិ;

អហញ្ច វោ សាសិតុមាគតោស្មិ, កថំ អហំ អបរិត្តាយ គច្ឆេ.

១៤៦៩.

‘‘សចេ ¶ វោ រាជា កុរុរដ្ឋវាសី, ជនសន្ធោ បុច្ឆេយ្យ បហូតកាមោ;

កិមាភិជានាថ បុរេ បុរាណំ, កិំ វោ បិតា បុរត្ថា.

១៤៧០.

‘‘សមាសនា ហោថ មយាវ សព្ពេ, កោនីធ រញ្ញោ អព្ភតិកោ មនុស្សោ;

តមញ្ជលិំ ករិយ វទេថ ឯវំ, មា ហេវំ ទេវ ន ហិ ឯស ធម្មោ;

វិយគ្ឃរាជស្ស និហីនជច្ចោ, សមាសនោ ទេវ កថំ ភវេយ្យា’’តិ.

តត្ថ ធម្មបាលោតិ មហាសត្តោ. ទិន្នាហន្តិ អហំ ជយធនេន ខណ្ឌេត្វា រញ្ញា ទិន្នោ. តស្សជ្ជហំ អត្តសុខី វិធេយ្យោតិ អជ្ជ បដ្ឋាយ តីហមត្តំ អហំ ឥមិនា អត្តនោ សុខេន អត្តសុខី, តតោ បរំ បន តស្ស មាណវស្សាហំ វិធេយ្យោ ហោមិ. សោ ហិ ឥតោ ចតុត្ថេ ទិវសេ ឯកំសេន មំ អាទាយ យត្ថិច្ឆតិ, តត្ថ គច្ឆតិ. អបរិត្តាយាតិ តុម្ហាកំ បរិត្តំ អកត្វា កថំ គច្ឆេយ្យន្តិ អនុសាសិតុំ អាគតោស្មិ. ជនសន្ធោតិ មិត្តពន្ធនេន មិត្តជនស្ស សន្ធានករោ. បុរេ បុរាណន្តិ ឥតោ បុព្ពេ តុម្ហេ កិំ បុរាណការណំ អភិជានាថ. អនុសាសេតិ អនុសាសិ. ឯវំ តុម្ហេ រញ្ញា បុដ្ឋា ‘‘អម្ហាកំ បិតា ឥមញ្ចិមញ្ច ឱវាទំ អទាសី’’តិ កថេយ្យាថ. សមាសនា ហោថាតិ សចេ វោ រាជា មយា ទិន្នស្ស ឱវាទស្ស កថិតកាលេ ‘‘ឯថ តុម្ហេ, អជ្ជ មយា សទ្ធិំ សមាសនា ហោថ, ឥធ រាជកុលេ តុម្ហេហិ អញ្ញោ កោ នុ រញ្ញោ អព្ភតិកោ មនុស្សោ’’តិ អត្តនោ អាសនេ និសីទាបេយ្យ, អថ តុម្ហេ អញ្ជលិំ កត្វា តំ រាជានំ ឯវំ វទេយ្យាថ ‘‘ទេវ, ឯវំ មា អវច. ន ហិ អម្ហាកំ ឯសបវេណិធម្មោ. វិយគ្ឃរាជស្ស កេសរសីហស្ស និហីនជច្ចោ ជរសិង្គាលោ ¶ , ទេវ, កថំ សមាសនោ ភវេយ្យ. យថា សិង្គាលោ សីហស្ស សមាសនោ ន ហោតិ, តថេវ មយំ តុម្ហាក’’ន្តិ.

ឥមំ ¶ បនស្ស កថំ សុត្វា បុត្តធីតរោ ច ញាតិសុហជ្ជាទយោ ច ទាសកម្មករបោរិសា ច តេ សព្ពេ សកភាវេន សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តា មហាវិរវំ វិរវិំសុ. តេសំ មហាសត្តោ សញ្ញាបេសិ.

លក្ខណកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.

រាជវសតិកណ្ឌ

អថ នេ បណ្ឌិតោ បុត្តធីតរោ ច ញាតយោ ច ឧបសង្កមិត្វា តុណ្ហីភូតេ ទិស្វា ‘‘តាតា, មា ចិន្តយិត្ថ, សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា, យសោ នាម វិបត្តិបរិយោសានោ, អបិច តុម្ហាកំ រាជវសតិំ ¶ នាម យសបដិលាភការណំ កថេស្សាមិ, តំ ឯកគ្គចិត្តា សុណាថា’’តិ ពុទ្ធលីលាយ រាជវសតិំ នាម បដ្ឋបេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៤៧១.

‘‘សោ ច បុត្តេ អមច្ចេ ច, ញាតយោ សុហទជ្ជនេ;

អលីនមនសង្កប្បោ, វិធុរោ ឯតទព្រវិ.

១៤៧២.

‘‘ឯថយ្យោ រាជវសតិំ, និសីទិត្វា សុណាថ មេ;

យថា រាជកុលំ បត្តោ, យសំ បោសោ និគច្ឆតី’’តិ.

តត្ថ សុហទជ្ជនេតិ សុហទយជនេ. ឯថយ្យោតិ ឯថ, អយ្យោ. បិយសមុទាចារេន បុត្តេ អាលបតិ. រាជវសតិន្តិ មយា វុច្ចមានំ រាជបារិចរិយំ សុណាថ. យថាតិ យេន ការណេន រាជកុលំ បត្តោ ឧបសង្កមន្តោ រញ្ញោ សន្តិកេ ចរន្តោ បោសោ យសំ និគច្ឆតិ លភតិ, តំ ការណំ សុណាថាតិ អត្ថោ.

១៤៧៣.

‘‘ន ហិ រាជកុលំ បត្តោ, អញ្ញាតោ លភតេ យសំ;

នាសូរោ នាបិ ទុម្មេធោ, នប្បមត្តោ កុទាចនំ.

១៤៧៤.

‘‘យទាស្ស សីលំ បញ្ញញ្ច, សោចេយ្យំ ចាធិគច្ឆតិ;

អថ វិស្សសតេ ត្យម្ហិ, គុយ្ហញ្ចស្ស ន រក្ខតី’’តិ.

តត្ថ ¶ អញ្ញាតោតិ អបាកដគុណោ អវិទិតកម្មាវទានោ. នាសូរោតិ ន អសូរោ ភីរុកជាតិកោ. យទាស្ស សីលន្តិ យទា អស្ស សេវកស្ស រាជា សីលញ្ច បញ្ញញ្ច សោចេយ្យញ្ច អធិគច្ឆតិ, អាចារសម្បត្តិញ្ច ញាណពលញ្ច សុចិភាវញ្ច ជានាតិ. អថ វិស្សសតេ ត្យម្ហីតិ អថ រាជា តម្ហិ វិស្សសតេ វិស្សាសំ ករោតិ, អត្តនោ គុយ្ហញ្ចស្ស ន រក្ខតិ ន គូហតិ.

១៤៧៥.

‘‘តុលា យថា បគ្គហិតា, សមទណ្ឌា សុធារិតា;

អជ្ឈិដ្ឋោ ន វិកម្បេយ្យ, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៤៧៦.

‘‘តុលា ¶ យថា បគ្គហិតា, សមទណ្ឌា សុធារិតា;

សព្ពានិ អភិសម្ភោន្តោ, ស រាជវសតិំ វសេ’’តិ.

តត្ថ តុលា ¶ យថាតិ យថា ឯសា វុត្តប្បការា តុលា ន ឱនមតិ ន ឧន្នមតិ, ឯវមេវ រាជសេវកោ កិស្មិញ្ចិទេវ កម្មេ រញ្ញា ‘‘ឥទំ នាម ករោហី’’តិ អជ្ឈិដ្ឋោ អាណត្តោ ឆន្ទាទិអគតិវសេន ន វិកម្បេយ្យ, សព្ពកិច្ចេសុ បគ្គហិតតុលា វិយ សមោ ភវេយ្យ. ស រាជវសតិន្តិ សោ ឯវរូបោ សេវកោ រាជកុលេ វាសំ វសេយ្យ, រាជានំ បរិចរេយ្យ, ឯវំ បរិចរន្តោ បន យសំ លភេយ្យាតិ អត្ថោ. សព្ពានិ អភិសម្ភោន្តោតិ សព្ពានិ រាជកិច្ចានិ ករោន្តោ.

១៤៧៧.

‘‘ទិវា វា យទិ វា រត្តិំ, រាជកិច្ចេសុ បណ្ឌិតោ;

អជ្ឈិដ្ឋោ ន វិកម្បេយ្យ, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៤៧៨.

‘‘ទិវា វា យទិ វា រត្តិំ, រាជកិច្ចេសុ បណ្ឌិតោ;

សព្ពានិ អភិសម្ភោន្តោ, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៤៧៩.

‘‘យោ ចស្ស សុកតោ មគ្គោ, រញ្ញោ សុប្បដិយាទិតោ;

ន តេន វុត្តោ គច្ឆេយ្យ, ស រាជវសតិំ វសេ’’តិ.

តត្ថ ន វិកម្បេយ្យាតិ អវិកម្បមានោ តានិ កិច្ចានិ ករេយ្យ. យោ ចស្សាតិ យោ ច រញ្ញោ គមនមគ្គោ សុកតោ អស្ស សុប្បដិយាទិតោ សុមណ្ឌិតោ, ‘‘ឥមិនា មគ្គេន គច្ឆា’’តិ វុត្តោបិ តេន ន គច្ឆេយ្យ.

១៤៨០.

‘‘ន ¶ រញ្ញោ សទិសំ ភុញ្ជេ, កាមភោគេ កុទាចនំ;

សព្ពត្ថ បច្ឆតោ គច្ឆេ, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៤៨១.

‘‘ន រញ្ញោ សទិសំ វត្ថំ, ន មាលំ ន វិលេបនំ;

អាកប្បំ សរកុត្តិំ វា, ន រញ្ញោ សទិសមាចរេ;

អញ្ញំ ករេយ្យ អាកប្បំ, ស រាជវសតិំ វសេ’’តិ.

តត្ថ ¶ ន រញ្ញោតិ រញ្ញោ កាមភោគេន សមំ កាមភោគំ ន ភុញ្ជេយ្យ. តាទិសស្ស ហិ រាជា កុជ្ឈតិ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ រូបាទីសុ កាមគុណេសុ រញ្ញោ បច្ឆតោវ គច្ឆេយ្យ, ហីនតរមេវ សេវេយ្យាតិ អត្ថោ. អញ្ញំ ករេយ្យាតិ រញ្ញោ អាកប្បតោ សរកុត្តិតោ ច អញ្ញមេវ អាកប្បំ ករេយ្យ.

១៤៨២.

‘‘កីឡេ រាជា អមច្ចេហិ, ភរិយាហិ បរិវារិតោ;

នាមច្ចោ រាជភរិយាសុ, ភាវំ កុព្ពេថ បណ្ឌិតោ.

១៤៨៣.

‘‘អនុទ្ធតោ អចបលោ, និបកោ សំវុតិន្ទ្រិយោ;

មនោបណិធិសម្បន្នោ, ស រាជវសតិំ វសេ’’តិ.

តត្ថ ភាវន្តិ វិស្សាសវសេន អធិប្បាយំ. អចបលោតិ អមណ្ឌនសីលោ. និបកោតិ បរិបក្កញាណោ. សំវុតិន្ទ្រិយោតិ បិហិតឆឡិន្ទ្រិយោ រញ្ញោ វា អង្គបច្ចង្គានិ ឱរោធេ វាស្ស ន ឱលោកេយ្យ. មនោបណិធិសម្បន្នោតិ អចបលេន សុដ្ឋុ ឋបិតេន ចិត្តេន សមន្នាគតោ.

១៤៨៤.

‘‘នាស្ស ¶ ភរិយាហិ កីឡេយ្យ, ន មន្តេយ្យ រហោគតោ;

នាស្ស កោសា ធនំ គណ្ហេ, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៤៨៥.

‘‘ន និទ្ទំ ពហុ មញ្ញេយ្យ, ន មទាយ សុរំ បិវេ;

នាស្ស ទាយេ មិគេ ហញ្ញេ, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៤៨៦.

‘‘នាស្ស បីឋំ ន បល្លង្កំ, ន កោច្ឆំ ន នាវំ រថំ;

សម្មតោម្ហីតិ អារូហេ, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៤៨៧.

‘‘នាតិទូរេ ភជេ រញ្ញោ, នច្ចាសន្នេ វិចក្ខណោ;

សម្មុខញ្ចស្ស តិដ្ឋេយ្យ, សន្ទិស្សន្តោ សភត្តុនោ.

១៤៨៨.

‘‘ន ¶ វេ រាជា សខា ហោតិ, ន រាជា ហោតិ មេថុនោ;

ខិប្បំ កុជ្ឈន្តិ រាជានោ, សូកេនក្ខីវ ឃដ្ដិតំ.

១៤៨៩.

‘‘ន ¶ បូជិតោ មញ្ញមានោ, មេធាវី បណ្ឌិតោ នរោ;

ផរុសំ បតិមន្តេយ្យ, រាជានំ បរិសំគត’’ន្តិ.

តត្ថ ន មន្តេយ្យាតិ តស្ស រញ្ញោ ភរិយាហិ សទ្ធិំ នេវ កីឡេយ្យ, ន រហោ មន្តេយ្យ. កោសា ធនន្តិ រញ្ញោ កោសា ធនំ ថេនេត្វា ន គណ្ហេយ្យ. ន មទាយាតិ តាតា, រាជសេវកោ នាម មទត្ថាយ សុរំ ន បិវេយ្យ. នាស្ស ទាយេ មិគេតិ អស្ស រញ្ញោ ទិន្នាភយេ មិគេ ន ហញ្ញេយ្យ. កោច្ឆន្តិ ភទ្ទបីឋំ. សម្មតោម្ហីតិ អហំ សម្មតោ ហុត្វា ឯវំ ករោមីតិ ន អារុហេយ្យ. សម្មុខញ្ចស្ស តិដ្ឋេយ្យាតិ អស្ស រញ្ញោ បុរតោ ខុទ្ទកមហន្តកថាសវនដ្ឋានេ តិដ្ឋេយ្យ. សន្ទិស្សន្តោ សភត្តុនោតិ យោ រាជសេវកោ តស្ស ភត្តុនោ ទស្សនដ្ឋានេ តិដ្ឋេយ្យ. សូកេនាតិ អក្ខិម្ហិ បតិតេន វីហិសូកាទិនា ឃដ្ដិតំ អក្ខិ បកតិសភាវំ ជហន្តំ យថា កុជ្ឈតិ នាម, ឯវំ កុជ្ឈន្តិ, ន តេសុ វិស្សាសោ កាតព្ពោ. បូជិតោ មញ្ញមានោតិ អហំ រាជបូជិតោម្ហីតិ មញ្ញមានោ. ផរុសំ បតិមន្តេយ្យាតិ យេន សោ កុជ្ឈតិ, តថារូបំ ន មន្តេយ្យ.

១៤៩០.

‘‘លទ្ធទ្វារោ លភេ ទ្វារំ, នេវ រាជូសុ វិស្សសេ;

អគ្គីវ សំយតោ តិដ្ឋេ, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៤៩១.

‘‘បុត្តំ វា ភាតរំ វា សំ, សម្បគ្គណ្ហាតិ ខត្តិយោ;

គាមេហិ និគមេហិ វា, រដ្ឋេហិ ជនបទេហិ វា;

តុណ្ហីភូតោ ឧបេក្ខេយ្យ, ន ភណេ ឆេកបាបក’’ន្តិ.

តត្ថ លទ្ធទ្វារោ ¶ លភេ ទ្វារន្តិ អហំ និប្បដិហារោ លទ្ធទ្វារោតិ អប្បដិហារេត្វា ន បវិសេយ្យ, បុនបិ ទ្វារំ លភេយ្យ, បដិហារេត្វាវ បវិសេយ្យាតិ អត្ថោ. សំយតោតិ អប្បមត្តោ ហុត្វា. ភាតរំ វា សន្តិ សកំ ភាតរំ វា. សម្បគ្គណ្ហាតីតិ ‘‘អសុកគាមំ វា អសុកនិគមំ វា អស្ស ទេមា’’តិ យទា សេវកេហិ សទ្ធិំ កថេតិ. ន ភណេ ឆេកបាបកន្តិ តទា គុណំ វា អគុណំ វា ន ភណេយ្យ.

១៤៩២.

‘‘ហត្ថារោហេ ¶ អនីកដ្ឋេ, រថិកេ បត្តិការកេ;

តេសំ កម្មាវទានេន, រាជា វឌ្ឍេតិ វេតនំ;

ន តេសំ អន្តរា គច្ឆេ, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៤៩៣.

‘‘ចាបោវូនុទរោ ¶ ធីរោ, វំសោវាបិ បកម្បយេ;

បដិលោមំ ន វត្តេយ្យ, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៤៩៤.

‘‘ចាបោវូនុទរោ អស្ស, មច្ឆោវស្ស អជិវ្ហវា;

អប្បាសី និបកោ សូរោ, ស រាជវសតិំ វសេ’’តិ.

តត្ថ ន តេសំ អន្តរា គច្ឆេតិ តេសំ លាភស្ស អន្តរា ន គច្ឆេ, អន្តរាយំ ន ករេយ្យ. វំសោវាបីតិ យថា វំសគុម្ពតោ ឧគ្គតវំសោ វាតេន បហដកាលេ បកម្បតិ, ឯវំ រញ្ញា កថិតកាលេ បកម្បេយ្យ. ចាបោវូនុទរោតិ យថា ចាបោ មហោទរោ ន ហោតិ, ឯវំ មហោទរោ ន សិយា. អជិវ្ហវាតិ យថា មច្ឆោ អជិវ្ហតាយ ន កថេតិ, តថា សេវកោ មន្ទកថតាយ អជិវ្ហវា ភវេយ្យ. អប្បាសីតិ ភោជនមត្តញ្ញូ.

១៤៩៥.

‘‘ន ពាឡ្ហំ ឥត្ថិំ គច្ឆេយ្យ, សម្បស្សំ តេជសង្ខយំ;

កាសំ សាសំ ទរំ ពាល្យំ, ខីណមេធោ និគច្ឆតិ.

១៤៩៦.

‘‘នាតិវេលំ បភាសេយ្យ, ន តុណ្ហី សព្ពទា សិយា;

អវិកិណ្ណំ មិតំ វាចំ, បត្តេ កាលេ ឧទីរយេ.

១៤៩៧.

‘‘អក្កោធនោ អសង្ឃដ្ដោ, សច្ចោ សណ្ហោ អបេសុណោ;

សម្ផំ គិរំ ន ភាសេយ្យ, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៤៩៨.

‘‘មាតាបេត្តិភរោ អស្ស, កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិកោ;

សណ្ហោ សខិលសម្ភាសោ, ស រាជវសតិំ វសេ’’តិ.

តត្ថ ន ពាឡ្ហន្តិ បុនប្បុនំ កិលេសវសេន ន គច្ឆេយ្យ. តេជសង្ខយន្តិ ឯវំ គច្ឆន្តោ ហិ បុរិសោ តេជសង្ខយំ គច្ឆតិ បាបុណាតិ, តំ សម្បស្សន្តោ ពាឡ្ហំ ន គច្ឆេយ្យ. ទរន្តិ កាយទរថំ. ពាល្យន្តិ ទុព្ពលភាវំ. ខីណមេធោតិ បុនប្បុនំ កិលេសរតិវសេន ខីណបញ្ញោ បុរិសោ ឯតេ កាសាទយោ និគច្ឆតិ. នាតិវេលន្តិ តាតា រាជូនំ សន្តិកេ បមាណាតិក្កន្តំ ន ភាសេយ្យ ¶ . បត្តេ កាលេតិ អត្តនោ វចនកាលេ សម្បត្តេ. អសង្ឃដ្ដោតិ បរំ អសង្ឃដ្ដេន្តោ. សម្ផន្តិ និរត្ថកំ. គិរន្តិ វចនំ.

១៤៩៩.

‘‘វិនីតោ ¶ ¶ សិប្បវា ទន្តោ, កតត្តោ និយតោ មុទុ;

អប្បមត្តោ សុចិ ទក្ខោ, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៥០០.

‘‘និវាតវុត្តិ វុទ្ធេសុ, សប្បតិស្សោ សគារវោ;

សុរតោ សុខសំវាសោ, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៥០១.

‘‘អារកា បរិវជ្ជេយ្យ, សហិតុំ បហិតំ ជនំ;

ភត្តារញ្ញេវុទិក្ខេយ្យ, ន ច អញ្ញស្ស រាជិនោ’’តិ.

តត្ថ វិនីតោតិ អាចារសម្បន្នោ. សិប្បវាតិ អត្តនោ កុលេ សិក្ខិតព្ពសិប្បេន សមន្នាគតោ. ទន្តោតិ ឆសុ ទ្វារេសុ និព្ពិសេវនោ. កតត្តោតិ សម្បាទិតត្តោ. និយតោតិ យសាទីនិ និស្សាយ អចលសភាវោ. មុទូតិ អនតិមានី. អប្បមត្តោតិ កត្តព្ពកិច្ចេសុ បមាទរហិតោ. ទក្ខោតិ ឧបដ្ឋានេ ឆេកោ. និវាតវុត្តីតិ នីចវុត្តិ. សុខសំវាសោតិ គរុសំវាសសីលោ. សហិតុំ បតិតន្តិ បររាជូហិ សករញ្ញោ សន្តិកំ គុយ្ហរក្ខណវសេន វា បដិច្ឆន្នបាកដករណវសេនវា បេសិតំ. តថារូបេន ហិ សទ្ធិំ កថេន្តោបិ រញ្ញោ សម្មុខាវ កថេយ្យ. ភត្តារញ្ញេវុទិក្ខេយ្យាតិ អត្តនោ សាមិកមេវ ឱលោកេយ្យ. ន ច អញ្ញស្ស រាជិនោតិ អញ្ញស្ស រញ្ញោ សន្តកោ ន ភវេយ្យ.

១៥០២.

‘‘សមណេ ព្រាហ្មណេ ចាបិ, សីលវន្តេ ពហុស្សុតេ;

សក្កច្ចំ បយិរុបាសេយ្យ, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៥០៣.

‘‘សមណេ ព្រាហ្មណេ ចាបិ, សីលវន្តេ ពហុស្សុតេ;

សក្កច្ចំ អនុវាសេយ្យ, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៥០៤.

‘‘សមណេ ព្រាហ្មណេ ចាបិ, សីលវន្តេ ពហុស្សុតេ;

តប្បេយ្យ អន្នបានេន, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៥០៥.

‘‘សមណេ ព្រាហ្មណេ ចាបិ, សីលវន្តេ ពហុស្សុតេ;

អាសជ្ជ បញ្ញេ សេវេថ, អាកង្ខំ វុទ្ធិមត្តនោ’’តិ.

តត្ថ ¶ ¶ សក្កច្ចំ បយិរុបាសេយ្យាតិ គារវេន បុនប្បុនំ ឧបសង្កមេយ្យ. អនុវាសេយ្យាតិ ឧបោសថវាសំ វសន្តោ អនុវត្តេយ្យ. តប្បេយ្យាតិ យាវទត្ថំ ទានេន តប្បេយ្យ. អាសជ្ជាតិ ឧបសង្កមិត្វា. បញ្ញេតិ បណ្ឌិតេ, អាសជ្ជបញ្ញេ វា, អសជ្ជមានបញ្ញេតិ អត្ថោ.

១៥០៦.

‘‘ទិន្នបុព្ពំ ន ហាបេយ្យ, ទានំ សមណព្រាហ្មណេ;

ន ច កិញ្ចិ និវារេយ្យ, ទានកាលេ វណិព្ពកេ.

១៥០៧.

‘‘បញ្ញវា ពុទ្ធិសម្បន្នោ, វិធានវិធិកោវិទោ;

កាលញ្ញូ សមយញ្ញូ ច, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៥០៨.

‘‘ឧដ្ឋាតា ¶ កម្មធេយ្យេសុ, អប្បមត្តោ វិចក្ខណោ;

សុសំវិហិតកម្មន្តោ, ស រាជវសតិំ វសេ’’តិ.

តត្ថ ទិន្នបុព្ពន្តិ បកតិបដិយត្តំ ទានវត្តំ. សមណព្រាហ្មណេតិ សមណេ វា ព្រាហ្មណេ វា. វណិព្ពកេតិ ទានកាលេ វណិព្ពកេ អាគតេ ទិស្វា កិញ្ចិ ន និវារេយ្យ. បញ្ញវាតិ វិចារណបញ្ញាយ យុត្តោ. ពុទ្ធិសម្បន្នោតិ អវេកល្លពុទ្ធិសម្បន្នោ. វិធានវិធិកោវិទោតិ នានប្បការេសុ ទាសកម្មករបោរិសាទីនំ សំវិទហនកោដ្ឋាសេសុ ឆេកោ. កាលញ្ញូតិ ‘‘អយំ ទានំ ទាតុំ, អយំ សីលំ រក្ខិតុំ, អយំ ឧបោសថកម្មំ កាតុំ កាលោ’’តិ ជានេយ្យ. សមយញ្ញូតិ ‘‘អយំ កសនសមយោ, អយំ វបនសមយោ, អយំ វោហារសមយោ, អយំ ឧបដ្ឋានសមយោ’’តិ ជានេយ្យ. កម្មធេយ្យេសូតិ អត្តនោ កត្តព្ពកម្មេសុ.

១៥០៩.

‘‘ខលំ សាលំ បសុំ ខេត្តំ, គន្តា ចស្ស អភិក្ខណំ;

មិតំ ធញ្ញំ និធាបេយ្យ, មិតំវ បាចយេ ឃរេ.

១៥១០.

‘‘បុត្តំ វា ភាតរំ វា សំ, សីលេសុ អសមាហិតំ;

អនង្គវា ហិ តេ ពាលា, យថា បេតា តថេវ តេ;

ចោឡញ្ច នេសំ បិណ្ឌញ្ច, អាសីនានំ បទាបយេ.

១៥១១.

‘‘ទាសេ កម្មករេ បេស្សេ, សីលេសុ សុសមាហិតេ;

ទក្ខេ ឧដ្ឋានសម្បន្នេ, អាធិបច្ចម្ហិ ឋាបយេ’’តិ.

តត្ថ ¶ ¶ បសុំ ខេត្តន្តិ គោកុលញ្ចេវ សស្សដ្ឋានញ្ច. គន្តាតិ គមនសីលោ. មិតន្តិ មិនិត្វា ឯត្តកន្តិ ញត្វា កោដ្ឋេសុ និធាបេយ្យ. ឃរេតិ ឃរេបិ បរិជនំ គណេត្វា មិតមេវ បចាបេយ្យ. សីលេសុ អសមាហិតន្តិ ឯវរូបំ ទុស្សីលំ អនាចារំ កិស្មិញ្ចិ អាធិបច្ចដ្ឋានេ ន ឋបេយ្យាតិ អត្ថោ. អនង្គវា ហិ តេ ពាលាតិ ‘‘អង្គមេតំ មនុស្សានំ, ភាតា លោកេ បវុច្ចតី’’តិ (ជា. ១.៤.៥៨) កិញ្ចាបិ ជេដ្ឋកនិដ្ឋភាតរោ អង្គសមានតាយ ‘‘អង្គ’’ន្តិ វុត្តា, ឥមេ បន ទុស្សីលា, តស្មា អង្គសមានា ន ហោន្តិ. យថា បន សុសានេ ឆឌ្ឌិតា បេតា មតា, តថេវ តេ. តស្មា តាទិសា អាធិបច្ចដ្ឋានេ ន ឋបេតព្ពា. កុដុម្ពញ្ហិ តេ វិនាសេន្តិ, វិនដ្ឋកុដុម្ពស្ស ច ទលិទ្ទស្ស រាជវសតិ នាម ន សម្បជ្ជតិ. អាសីនានន្តិ អាគន្ត្វា និសិន្នានំ បុត្តភាតានំ មតសត្តានំ មតកភត្តំ វិយ ទេន្តោ ឃាសច្ឆាទនមត្តមេវ បទាបេយ្យ. ឧដ្ឋានសម្បន្នេតិ ឧដ្ឋានវីរិយេន សមន្នាគតេ.

១៥១២.

‘‘សីលវា ច អលោលោ ច, អនុរក្ខោ ច រាជិនោ;

អាវី រហោ ហិតោ តស្ស, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៥១៣.

‘‘ឆន្ទញ្ញូ រាជិនោ ចស្ស, ចិត្តដ្ឋោ អស្ស រាជិនោ;

អសង្កុសកវុត្តិំស្ស, ស រាជវសតិំ វសេ.

១៥១៤.

‘‘ឧច្ឆាទយេ ¶ ច ន្ហាបយេ, ធោវេ បាទេ អធោសិរំ;

អាហតោបិ ន កុប្បេយ្យ, ស រាជវសតិំ វសេ’’តិ.

តត្ថ អលោលោតិ អលុទ្ធោ. ចិត្តដ្ឋោតិ ចិត្តេ ឋិតោ, រាជចិត្តវសិកោតិ អត្ថោ. អសង្កុសកវុត្តិស្សាតិ អប្បដិលោមវុត្តិ អស្ស. អធោសិរន្តិ បាទេ ធោវន្តោបិ អធោសិរំ កត្វា ហេដ្ឋាមុខោវ ធោវេយ្យ, ន រញ្ញោ មុខំ ឧល្លោកេយ្យាតិ អត្ថោ.

១៥១៥.

‘‘កុម្ភម្បញ្ជលិំ ករិយា, ចាដញ្ចាបិ បទក្ខិណំ;

កិមេវ សព្ពកាមានំ, ទាតារំ ធីរមុត្តមំ.

១៥១៦.

‘‘យោ ទេតិ សយនំ វត្ថំ, យានំ អាវសថំ ឃរំ;

បជ្ជុន្នោរិវ ភូតានិ, ភោគេហិ អភិវស្សតិ.

១៥១៧.

‘‘ឯសយ្យោ ¶ ¶ រាជវសតិ, វត្តមានោ យថា នរោ;

អារាធយតិ រាជានំ, បូជំ លភតិ ភត្តុសូ’’តិ.

តត្ថ កុម្ភម្បញ្ជលិំ ករិយា, ចាដញ្ចាបិ បទក្ខិណន្តិ វុទ្ធិំ បច្ចាសីសន្តោ បុរិសោ ឧទកបូរិតំ កុម្ភំ ទិស្វា តស្ស អញ្ជលិំ ករេយ្យ, ចាដញ្ច សកុណំ បទក្ខិណំ ករេយ្យ. អញ្ជលិំ វា បទក្ខិណំ វា ករោន្តស្ស តេ កិញ្ចិ ទាតុំ ន សក្កោន្តិ. កិមេវាតិ យោ បន សព្ពកាមានំ ទាតា ធីរោ ច, តំ រាជានំ កិំការណា ន នមស្សេយ្យ. រាជាយេវ ហិ នមស្សិតព្ពោ ច អារាធេតព្ពោ ច. បជ្ជុន្នោរិវាតិ មេឃោ វិយ. ឯសយ្យោ រាជវសតីតិ អយ្យោ យា អយំ មយា កថិតា, ឯសា រាជវសតិ នាម រាជសេវកានំ អនុសាសនី. យថាតិ យាយ រាជវសតិយា វត្តមានោ នរោ រាជានំ អារាធេតិ, រាជូនញ្ច សន្តិកា បូជំ លភតិ, សា ឯសាតិ.

ឯវំ អសមធុរោ វិធុរបណ្ឌិតោ ពុទ្ធលីលាយ រាជវសតិំ កថេសិ;

រាជវសតិកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.

អន្តរបេយ្យាលំ

ឯវំ បុត្តទារញាតិមិត្តសុហជ្ជាទយោ អនុសាសន្តស្សេវ តស្ស តយោ ទិវសា ជាតា. សោ ទិវសស្ស បារិបូរិំ ញត្វា បាតោវ ន្ហត្វា នានគ្គរសភោជនំ ភុញ្ជិត្វា ‘‘រាជានំ អបលោកេត្វា មាណវេន សទ្ធិំ គមិស្សាមី’’តិ ញាតិគណបរិវុតោ រាជនិវេសនំ គន្ត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ ឋិតោ វត្តព្ពយុត្តកំ វចនំ អវោច. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៥១៨.

‘‘ឯវំ សមនុសាសិត្វា, ញាតិសង្ឃំ វិចក្ខណោ;

បរិកិណ្ណោ សុហទេហិ, រាជានមុបសង្កមិ.

១៥១៩.

‘‘វន្ទិត្វា ¶ សិរសា បាទេ, កត្វា ច នំ បទក្ខិណំ;

វិធុរោ អវច រាជានំ, បគ្គហេត្វាន អញ្ជលិំ.

១៥២០.

‘‘អយំ ¶ ¶ មំ មាណវោ នេតិ, កត្តុកាមោ យថាមតិ;

ញាតីនត្ថំ បវក្ខាមិ, តំ សុណោហិ អរិន្ទម.

១៥២១.

‘‘បុត្តេ ច មេ ឧទិក្ខេសិ, យញ្ច មញ្ញំ ឃរេ ធនំ;

យថា បេច្ច ន ហាយេថ, ញាតិសង្ឃោ មយី គតេ.

១៥២២.

‘‘យថេវ ខលតី ភូម្យា, ភូម្យាយេវ បតិដ្ឋតិ;

ឯវេតំ ខលិតំ មយ្ហំ, ឯតំ បស្សាមិ អច្ចយ’’ន្តិ.

តត្ថ សុហទេហីតិ សុហទយេហិ ញាតិមិត្តាទីហិ. យញ្ច មញ្ញន្តិ យញ្ច មេ អញ្ញំ តយា ចេវ អញ្ញេហិ ច រាជូហិ ទិន្នំ ឃរេ អបរិមាណំ ធនំ, តំ សព្ពំ ត្វមេវ ឱលោកេយ្យាសិ. បេច្ចាតិ បច្ឆាកាលេ. ខលតីតិ បក្ខលតិ. ឯវេតន្តិ ឯវំ ឯតំ. អហញ្ហិ ភូមិយំ ខលិត្វា តត្ថេវ បតិដ្ឋិតបុរិសោ វិយ តុម្ហេសុ ខលិត្វា តុម្ហេសុយេវ បតិដ្ឋហាមិ. ឯតំ បស្សាមីតិ យោ ឯស ‘‘កិំ តេ រាជា ហោតី’’តិ មាណវេន បុដ្ឋស្ស មម តុម្ហេ អនោលោកេត្វា សច្ចំ អបេក្ខិត្វា ‘‘ទាសោហមស្មី’’តិ វទន្តស្ស អច្ចយោ, ឯតំ អច្ចយំ បស្សាមិ, អញ្ញោ បន មេ ទោសោ នត្ថិ, តំ មេ អច្ចយំ តុម្ហេ ខមថ, ឯតំ ហទយេ កត្វា បច្ឆា មម បុត្តទារេសុ មា អបរជ្ឈិត្ថាតិ.

តំ សុត្វា រាជា ‘‘បណ្ឌិត, តវ គមនំ មយ្ហំ ន រុច្ចតិ, មាណវំ ឧបាយេន បក្កោសាបេត្វា ឃាតេត្វា កិលញ្ជេន បដិច្ឆាទេតុំ មយ្ហំ រុច្ចតី’’តិ ទីបេន្តោ គាថមាហ –

១៥២៣.

‘‘សក្កា ន គន្តុំ ឥតិ មយ្ហ ហោតិ, ឆេត្វា វធិត្វា ឥធ កាតិយានំ;

ឥធេវ ហោហី ឥតិ មយ្ហ រុច្ចតិ, មា ត្វំ អគា ឧត្តមភូរិបញ្ញា’’តិ.

តត្ថ ឆេត្វាតិ ឥធេវ រាជគេហេ តំ បោថេត្វា មារេត្វា បដិច្ឆាទេស្សាមីតិ.

តំ សុត្វា មហាសត្តោ ‘‘ទេវ, តុម្ហាកំ អជ្ឈាសយោ ឯវរូបោ ហោតិ, សោ តុម្ហេសុ អយុត្តោ’’តិ វត្វា អាហ –

១៥២៤.

‘‘មា ¶ ហេវធម្មេសុ មនំ បណីទហិ, អត្ថេ ច ធម្មេ ច យុត្តោ ភវស្សុ;

ធិរត្ថុ កម្មំ អកុសលំ អនរិយំ, យំ កត្វា បច្ឆា និរយំ វជេយ្យ.

១៥២៥.

‘‘នេវេស ¶ ¶ ធម្មោ ន បុនេត កិច្ចំ, អយិរោ ហិ ទាសស្ស ជនិន្ទ ឥស្សរោ;

ឃាតេតុំ ឈាបេតុំ អថោបិ ហន្តុំ, ន ច មយ្ហ កោធត្ថិ វជាមិ ចាហ’’ន្តិ.

តត្ថ មា ហេវធម្មេសុ មនំ បណីទហីតិ អធម្មេសុ អនត្ថេសុ អយុត្តេសុ តវ ចិត្តំ មា ហេវ បណិទហីតិ អត្ថោ. បច្ឆាតិ យំ កម្មំ កត្វាបិ អជរាមរោ ន ហោតិ, អថ ខោ បច្ឆា និរយមេវ ឧបបជ្ជេយ្យ. ធិរត្ថុ កម្មន្តិ តំ កម្មំ គរហិតំ អត្ថុ អស្ស ភវេយ្យ. នេវេសាតិ នេវ ឯស. អយិរោតិ សាមិកោ. ឃាតេតុន្តិ ឯតានិ ឃាតាទីនិ កាតុំ អយិរោ ទាសស្ស ឥស្សរោ, សព្ពានេតានិ កាតុំ លភតិ, មយ្ហំ មាណវេ អប្បមត្តកោបិ កោធោ នត្ថិ, ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ តវ ចិត្តំ សន្ធារេតុំ វដ្ដតិ, វជាមិ អហំ នរិន្ទាតិ អាហ –

ឯវំ វត្វា មហាសត្តោ រាជានំ វន្ទិត្វា រញ្ញោ ឱរោធេ ច បុត្តទារេ ច រាជបរិសញ្ច ឱវទិត្វា តេសុ សកភាវេន សណ្ឋាតុំ អសក្កុណិត្វា មហាវិរវំ វិរវន្តេសុយេវ រាជនិវេសនា និក្ខមិ. សកលនគរវាសិនោបិ ‘‘បណ្ឌិតោ កិរ មាណវេន សទ្ធិំ គមិស្សតិ, ឯថ, បស្សិស្សាម ន’’ន្តិ មន្តយិត្វា រាជង្គណេយេវ នំ បស្សិំសុ. អថ នេ មហាសត្តោ អស្សាសេត្វា ‘‘តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថ, សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា, សរីរំ អទ្ធុវំ, យសោ នាម វិបត្តិបរិយោសានោ, អបិច តុម្ហេ ទានាទីសុ បុញ្ញេសុ អប្បមត្តា ហោថា’’តិ តេសំ ឱវាទំ ទត្វា និវត្តាបេត្វា អត្តនោ គេហាភិមុខោ បាយាសិ. តស្មិំ ខណេ ធម្មបាលកុមារោ ភាតិកគណបរិវុតោ ‘‘បិតុ បច្ចុគ្គមនំ ករិស្សាមី’’តិ និក្ខន្តោ និវេសនទ្វារេយេវ បិតុ សម្មុខោ អហោសិ. មហាសត្តោ តំ ទិស្វា សកភាវេន សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តោ ឧបគុយ្ហ ឧរេ និបជ្ជាបេត្វា និវេសនំ បាវិសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៥២៦.

‘‘ជេដ្ឋបុត្តំ ¶ ឧបគុយ្ហ, វិនេយ្យ ហទយេ ទរំ;

អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ, បាវិសី សោ មហាឃរ’’ន្តិ.

ឃរេ បនស្ស សហស្សបុត្តា, សហស្សធីតរោ, សហស្សភរិយាយោ, ច សត្តវណ្ណទាសិសតានិ ច សន្តិ, តេហិ ចេវ អវសេសទាសិទាសកម្មករញាតិមិត្តសុហជ្ជាទីហិ ច សកលនិវេសនំ យុគន្តវាតាភិឃាតបតិតេហិ សាលេហិ សាលវនំ វិយ និរន្តរំ អហោសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៥២៧.

‘‘សាលាវ ¶ សម្មបតិតា, មាលុតេន បមទ្ទិតា;

សេន្តិ បុត្តា ច ទារា ច, វិធុរស្ស និវេសនេ.

១៥២៨.

‘‘ឥត្ថិសហស្សំ ¶ ភរិយានំ, ទាសិសត្តសតានិ ច;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, វិធុរស្ស និវេសនេ.

១៥២៩.

‘‘ឱរោធា ច កុមារា ច, វេសិយានា ច ព្រាហ្មណា;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, វិធុរស្ស និវេសនេ.

១៥៣០.

‘‘ហត្ថារោហា អនីកដ្ឋា, រថិកា បត្តិការកា;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, វិធុរស្ស និវេសនេ.

១៥៣១.

‘‘សមាគតា ជានបទា, នេគមា ច សមាគតា;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, វិធុរស្ស និវេសនេ.

១៥៣២.

‘‘ឥត្ថិសហស្សំ ភរិយានំ, ទាសិសត្តសតានិ ច;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្តុំ, កស្មា នោ វិជហិស្សសិ.

១៥៣៣.

‘‘ឱរោធា ច កុមារា ច, វេសិយានា ច ព្រាហ្មណា;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, កស្មា នោ វិជហិស្សសិ.

១៥៣៤.

‘‘ហត្ថារោហា អនីកដ្ឋា, រថិកា បត្តិការកា;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, កស្មា នោ វិជហិស្សសិ.

១៥៣៥.

‘‘សមាគតា ជានបទា, នេគមា ច សមាគតា;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, កស្មា នោ វិជហិស្សសី’’តិ.

តត្ថ ¶ សេន្តីតិ មហាតលេ ឆិន្នបាទា វិយ បតិតា អាវត្តន្តា បរិវត្តន្តា សយន្តិ. ឥត្ថិសហស្សំ ភរិយានន្តិ ភរិយានមេវ ឥត្ថីនំ សហស្សំ. កស្មា នោ វិជហិស្សសីតិ កេន ការណេន អម្ហេ វិជហិស្សសីតិ បរិទេវិំសុ.

មហាសត្តោ ¶ សព្ពំ តំ មហាជនំ អស្សាសេត្វា ឃរេ អវសេសកិច្ចានិ កត្វា អន្តោជនញ្ច ពហិជនញ្ច ឱវទិត្វា អាចិក្ខិតព្ពយុត្តកំ សព្ពំ អាចិក្ខិត្វា បុណ្ណកស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា អត្តនោ និដ្ឋិតកិច្ចតំ អារោចេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៥៣៦.

‘‘កត្វា ឃរេសុ កិច្ចានិ, អនុសាសិត្វា សកំ ជនំ;

មិត្តាមច្ចេ ច ភច្ចេ ច, បុត្តទារេ ច ពន្ធវេ.

១៥៣៧.

‘‘កម្មន្តំ សំវិធេត្វាន, អាចិក្ខិត្វា ឃរេ ធនំ;

និធិញ្ច ឥណទានញ្ច, បុណ្ណកំ ឯតទព្រវិ.

១៥៣៨.

‘‘អវសី តុវំ មយ្ហ តីហំ អគារេ, កតានិ កិច្ចានិ ឃរេសុ មយ្ហំ;

អនុសាសិតា បុត្តទារា មយា ច, ករោម កច្ចាន យថាមតិំ តេ’’តិ.

តត្ថ កម្មន្តំ សំវិធេត្វានាតិ ‘‘ឯវញ្ច កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ឃរេ កត្តព្ពយុត្តកំ កម្មំ សំវិទហិត្វា. និធិន្តិ និទហិត្វា ឋបិតធនំ. ឥណទានន្តិ ឥណវសេន សំយោជិតធនំ. យថាមតិំ តេតិ ឥទានិ តវ អជ្ឈាសយានុរូបំ ករោមាតិ វទតិ.

បុណ្ណកោ ¶ អាហ –

១៥៣៩.

‘‘សចេ ហិ កត្តេ អនុសាសិតា តេ, បុត្តា ច ទារា អនុជីវិនោ ច;

ហន្ទេហិ ទានី តរមានរូបោ, ទីឃោ ហិ អទ្ធាបិ អយំ បុរត្ថា.

១៥៤០.

‘‘អឆម្ភិតោវ គណ្ហាហិ, អាជានេយ្យស្ស វាលធិំ;

ឥទំ បច្ឆិមកំ តុយ្ហំ, ជីវលោកស្ស ទស្សន’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ កត្តេតិ សោមនស្សប្បត្តោ យក្ខោ មហាសត្តំ អាលបតិ. ទីឃោ ហិ អទ្ធាបីតិ គន្តព្ពមគ្គោបិ ទីឃោ. ‘‘អឆម្ភិតោវា’’តិ ឥទំ សោ ហេដ្ឋាបាសាទំ អនោតរិត្វា តតោវ គន្តុកាមោ ហុត្វា អវច.

អថ នំ មហាសត្តោ អាហ –

១៥៤១.

‘‘សោហំ ¶ កិស្ស នុ ភាយិស្សំ, យស្ស មេ នត្ថិ ទុក្កដំ;

កាយេន វាចា មនសា, យេន គច្ឆេយ្យ ទុគ្គតិ’’ន្តិ.

តត្ថ សោហំ កិស្ស នុ ភាយិស្សន្តិ ឥទំ មហាសត្តោ ‘‘អឆម្ភិតោវ គណ្ហាហី’’តិ វុត្តត្តា ឯវមាហ.

ឯវំ មហាសត្តោ សីហនាទំ នទិត្វា អឆម្ភិតោ កេសរសីហោ វិយ និព្ភយោ ហុត្វា ‘‘អយំ សាដកោ មម អរុចិយា មា មុច្ចតូ’’តិ អធិដ្ឋានបារមិំ បុរេចារិកំ កត្វា ទឡ្ហំ និវាសេត្វា អស្សស្ស វាលធិំ វិយូហិត្វា ឧភោហិ ហត្ថេហិ ទឡ្ហំ វាលធិំ គហេត្វា ទ្វីហិ បាទេហិ អស្សស្ស ឩរូសុ បលិវេឋេត្វា ‘‘មាណវ, គហិតោ មេ វាលធិ, យថារុចិ យាហី’’តិ អាហ. តស្មិំ ខណេ បុណ្ណកោ មនោមយសិន្ធវស្ស សញ្ញំ អទាសិ. សោ បណ្ឌិតំ អាទាយ អាកាសេ បក្ខន្ទិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៥៤២.

‘‘សោ អស្សរាជា វិធុរំ វហន្តោ, បក្កាមិ វេហាយសមន្តលិក្ខេ;

សាខាសុ សេលេសុ អសជ្ជមានោ, កាឡាគិរិំ ខិប្បមុបាគមាសី’’តិ.

តត្ថ សាខាសុ សេលេសុ អសជ្ជមានោតិ បុណ្ណកោ កិរ ចិន្តេសិ ‘‘ទូរំ អគន្ត្វាវ ឥមំ ហិមវន្តប្បទេសេ រុក្ខេសុ បព្ពតេសុ ច បោថេត្វា មារេត្វា ហទយមំសំ អាទាយ កឡេវរំ បព្ពតន្តរេ ¶ ឆឌ្ឌេត្វា នាគភវនមេវ គមិស្សាមី’’តិ. សោ រុក្ខេ ច បព្ពតេ ច អបរិហរិត្វា តេសំ មជ្ឈេនេវ អស្សំ បេសេសិ. មហាសត្តស្សានុភាវេន រុក្ខាបិ បព្ពតាបិ សរីរតោ ឧភោសុ បស្សេសុ រតនមត្តំ បដិក្កមន្តិ. សោ ‘‘មតោ វា, នោ វា’’តិ បរិវត្តិត្វា មហាសត្តស្ស មុខំ ឱលោកេន្តោ កញ្ចនាទាសមិវ វិប្បសន្នំ ទិស្វា ‘‘អយំ ឯវំ ន មរតី’’តិ បុនបិ សកលហិមវន្តប្បទេសេ រុក្ខេ ច បព្ពតេ ច តិក្ខត្តុំ បោថេន្តោ បេសេសិ ¶ . ឯវំ បោថេន្តោបិ តថេវ រុក្ខបព្ពតា ទូរមេវ បដិក្កមន្តិយេវ. មហាសត្តោ បន កិលន្តកាយោ អហោសិ. អថ បុណ្ណកោ ‘‘អយំ នេវ មរតិ, ឥទានិ វាតក្ខន្ធេ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ ករិស្សាមី’’តិ កោធាភិភូតោ សត្តមំ វាតក្ខន្ធំ បក្ខន្ទិ. ពោធិសត្តស្សានុភាវេន វាតក្ខន្ធោ ទ្វិធា ហុត្វា ពោធិសត្តស្ស ឱកាសំ អកាសិ. តតោ វេរម្ភវាតេហិ បហរាបេសិ, វេរម្ភវាតាបិ សតសហស្សអសនិសទ្ទោ វិយ ហុត្វា ពោធិសត្តស្ស ឱកាសំ អទំសុ. សោ បុណ្ណកោ តស្ស អន្តរាយាភាវំ បស្សន្តោ តំ អាទាយ កាឡបព្ពតំ អគមាសិ. តេន វុត្តំ –

‘‘សោ ¶ អស្សរាជា វិធុរំ វហន្តោ, បក្កាមិ វេហាយសមន្តលិក្ខេ;

សាខាសុ សេលេសុ អសជ្ជមានោ, កាឡាគិរិំ ខិប្បមុបាគមាសី’’តិ.

តត្ថ អសជ្ជមានោតិ អលគ្គមានោ អប្បដិហញ្ញមានោ វិធុរបណ្ឌិតំ វហន្តោ កាឡបព្ពតមត្ថកំ ឧបាគតោ.

ឯវំ បុណ្ណកស្ស មហាសត្តំ គហេត្វា គតកាលេ បណ្ឌិតស្ស បុត្តទារាទយោ បុណ្ណកស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា តត្ថ មហាសត្តំ អទិស្វា ឆិន្នបាទា វិយ បតិត្វា អបរាបរំ បរិវត្តមានា មហាសទ្ទេន បរិទេវិំសុ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៥៤៣.

‘‘ឥត្ថិសហស្សំ ភរិយានំ, ទាសិសត្តសតានិ ច;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ‘យក្ខោ ព្រាហ្មណវណ្ណេន;

វិធុរំ អាទាយ គច្ឆតិ’.

‘‘ឱរោធា ច កុមារា ច, វេសិយានា ច ព្រាហ្មណា;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ‘យក្ខោ ព្រាហ្មណវណ្ណេន;

វិធុរំ អាទាយ គច្ឆតិ’.

‘‘ហត្ថារោហា អនីកដ្ឋា, រថិកា បត្តិការកា;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ‘យក្ខោ ព្រាហ្មណវណ្ណេន;

វិធុរំ អាទាយ គច្ឆតិ’.

១៥៤៤.

‘‘សមាគតា ¶ ជានបទា, នេគមា ច សមាគតា;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ‘យក្ខោ ព្រាហ្មណវណ្ណេន;

វិធុរំ អាទាយ គច្ឆតិ’.

១៥៤៥.

‘‘ឥត្ថិសហស្សំ ភរិយានំ, ទាសិសត្តសតានិ ច;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ‘បណ្ឌិតោ សោ កុហិំ គតោ’.

‘‘ឱរោធា ¶ ច កុមារា ច, វេសិយានា ច ព្រាហ្មណា;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ‘បណ្ឌិតោ សោ កុហិំ គតោ’.

‘‘ហត្ថារោហា អនីកដ្ឋា, រថិកា បត្តិការកា;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ‘បណ្ឌិតោ សោ កុហិំ គតោ’.

១៥៤៦.

សមាគតា ជានបទា, នេគមា ច សមាគតា;

ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ‘បណ្ឌិតោ សោ កុហិំ គតោ’’’តិ.

ឯវំ បក្កន្ទិត្វា ច បន តេ សព្ពេបិ សកលនគរវាសីហិ សទ្ធិំ រោទិត្វា រាជទ្វារំ អគមំសុ. រាជា មហន្តំ បរិទេវសទ្ទំ សុត្វា សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា ‘‘តុម្ហេ កស្មា បរិទេវថា’’តិ បុច្ឆិ. អថស្ស តេ ‘‘ទេវ, សោ កិរ មាណវោ ន ព្រាហ្មណោ, យក្ខោ បន ព្រាហ្មណវណ្ណេន អាគន្ត្វា បណ្ឌិតំ អាទាយ គតោ, តេន វិនា ¶ អម្ហាកំ ជីវិតំ នត្ថិ. សចេ សោ ឥតោ សត្តមេ ទិវសេ នាគមិស្សតិ, សកដសតេហិ សកដសហស្សេហិ ច ទារូនិ សង្កឌ្ឍិត្វា សព្ពេ មយំ អគ្គិំ ឧជ្ជាលេត្វា បវិសិស្សាមា’’តិ ឥមមត្ថំ អារោចេន្តា ឥមំ គាថមាហំសុ –

១៥៤៧.

‘‘សចេ សោ សត្តរត្តេន, នាគច្ឆិស្សតិ បណ្ឌិតោ;

សព្ពេ អគ្គិំ បវេក្ខាម, នត្ថត្ថោ ជីវិតេន នោ’’តិ.

សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បរិនិព្ពុតកាលេបិ ‘‘មយំ អគ្គិំ បវិសិត្វា មរិស្សាមា’’តិ វត្តារោ នាម នាហេសុំ. អហោ សុភាសិតំ មហាសត្តេ នាគរេហីតិ. រាជា តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថ, មា ¶ សោចិត្ថ, មា បរិទេវិត្ថ, មធុរកថោ បណ្ឌិតោ មាណវំ ធម្មកថាយ បលោភេត្វា អត្តនោ បាទេសុ បាតេត្វា សកលនគរវាសីនំ អស្សុមុខំ ហាសយន្តោ ន ចិរស្សេវ អាគមិស្សតី’’តិ អស្សាសេន្តោ គាថមាហ –

១៥៤៨.

‘‘បណ្ឌិតោ ច វិយត្តោ ច, វិភាវី ច វិចក្ខណោ;

ខិប្បំ មោចិយ អត្តានំ, មា ភាយិត្ថាគមិស្សតី’’តិ.

តត្ថ វិយត្តោតិ វេយ្យត្តិយា វិចារណបញ្ញាយ សមន្នាគតោ. វិភាវីតិ អត្ថានត្ថំ ការណាការណំ វិភាវេត្វា ទស្សេត្វា កថេតុំ សមត្ថោ. វិចក្ខណោតិ តង្ខណេយេវ ឋានុប្បត្តិកាយ ការណចិន្តនបញ្ញាយ ¶ យុត្តោ. មា ភាយិត្ថាតិ មា ភាយថ, អត្តានំ មោចេត្វា ខិប្បំ អាគមិស្សតីតិ អស្សាសេតិ.

នាគរាបិ ‘‘បណ្ឌិតោ កិរ រញ្ញោ កថេត្វា គតោ ភវិស្សតី’’តិ អស្សាសំ បដិលភិត្វា អត្តនោ គេហានិ បក្កមិំសុ.

អន្តរបេយ្យាលោ និដ្ឋិតោ.

សាធុនរធម្មកណ្ឌំ

បុណ្ណកោបិ មហាសត្តំ កាឡាគិរិមត្ថកេ ឋបេត្វា ‘‘ឥមស្មិំ ជីវមានេ មយ្ហំ វុឌ្ឍិ នាម នត្ថិ, ឥមំ មារេត្វា ហទយមំសំ គហេត្វា នាគភវនំ គន្ត្វា វិមលាយ ទត្វា ឥរន្ធតិំ គហេត្វា ទេវលោកំ គមិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៥៤៩.

‘‘សោ តត្ថ គន្ត្វាន វិចិន្តយន្តោ, ឧច្ចាវចា ចេតនកា ភវន្តិ;

នយិមស្ស ជីវេន មមត្ថិ កិញ្ចិ, ហន្ត្វានិមំ ហទយមានយិស្ស’’ន្តិ.

តត្ថ សោតិ សោ បុណ្ណកោ. តត្ថ គន្ត្វានាតិ គន្ត្វា តត្ថ កាឡាគិរិមត្ថកេ ឋិតោ. ឧច្ចាវចា ចេតនកា ភវន្តីតិ ខណេ ខណេ ឧប្បជ្ជមានា ¶ ចេតនា ឧច្ចាបិ អវចាបិ ឧប្បជ្ជន្តិ. ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតិ, យំ មមេតស្ស ជីវិតទានចេតនាបិ ឧប្បជ្ជេយ្យាតិ. ឥមស្ស ¶ បន ជីវិតេន តហិំ នាគភវនេ មម អប្បមត្តកម្បិ កិញ្ចិ កិច្ចំ នត្ថិ, ឥធេវិមំ មារេត្វា អស្ស ហទយំ អានយិស្សាមីតិ សន្និដ្ឋានមកាសីតិ អត្ថោ.

តតោ បុន ចិន្តេសិ ‘‘យំនូនាហំ ឥមំ សហត្ថេន អមារេត្វា ភេរវរូបទស្សនេន ជីវិតក្ខយំ បាបេយ្យ’’ន្តិ. សោ ភេរវយក្ខរូបំ និម្មិនិត្វា មហាសត្តំ តជ្ជេន្តោ អាគន្ត្វា តំ បាតេត្វា ទាឋានំ អន្តរេ កត្វា ខាទិតុកាមោ វិយ អហោសិ, មហាសត្តស្ស លោមហំសនមត្តម្បិ នាហោសិ. តតោ សីហរូបេន មត្តមហាហត្ថិរូបេន ច អាគន្ត្វា ទាឋាហិ ចេវ ទន្តេហិ ច វិជ្ឈិតុកាមោ វិយ អហោសិ. តថាបិ អភាយន្តស្ស ឯកទោណិកនាវប្បមាណំ មហន្តំ សប្បវណ្ណំ និម្មិនិត្វា អស្សសន្តោ បស្សសន្តោ ‘‘សុសូ’’តិ សទ្ទំ ករោន្តោ អាគន្ត្វា មហាសត្តស្ស សកលសរីរំ វេឋេត្វា មត្ថកេ ផណំ កត្វា អដ្ឋាសិ, តស្ស សារជ្ជមត្តម្បិ នាហោសិ. អថ ‘‘នំ បព្ពតមត្ថកេ ឋបេត្វា បាតេត្វា ¶ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ ករិស្សាមី’’តិ មហាវាតំ សមុដ្ឋាបេសិ. សោ តស្ស កេសគ្គមត្តម្បិ ចាលេតុំ នាសក្ខិ. អថ នំ តត្ថេវ បព្ពតមត្ថកេ ឋបេត្វា ហត្ថី វិយ ខជ្ជូរិរុក្ខំ បព្ពតំ អបរាបរំ ចាលេសិ, តថាបិ នំ ឋិតដ្ឋានតោ កេសគ្គមត្តម្បិ ចាលេតុំ នាសក្ខិ.

តតោ ‘‘សទ្ទសន្តាសេនស្ស ហទយផាលនំ កត្វា មារេស្សាមី’’តិ អន្តោបព្ពតំ បវិសិត្វា បថវិញ្ច នភញ្ច ឯកនិន្នាទំ ករោន្តោ មហានាទំ នទិ, ឯវម្បិស្ស សារជ្ជមត្តម្បិ នាហោសិ. ជានាតិ ហិ មហាសត្តោ ‘‘យក្ខសីហហត្ថិនាគរាជវេសេហិ អាគតោបិ មហាវាតវុដ្ឋិំ សមុដ្ឋាបកោបិ បព្ពតចលនំ ករោន្តោបិ អន្តោបព្ពតំ បវិសិត្វា នាទំ វិស្សជ្ជេន្តោបិ មាណវោយេវ, ន អញ្ញោ’’តិ. តតោ បុណ្ណកោ ចិន្តេសិ ‘‘នាហំ ឥមំ ពាហិរុបក្កមេន មារេតុំ សក្កោមិ, សហត្ថេនេវ នំ មារេស្សាមី’’តិ. តតោ យក្ខោ មហាសត្តំ បព្ពតមុទ្ធនិ ឋបេត្វា បព្ពតបាទំ គន្ត្វា មណិក្ខន្ធេ បណ្ឌុសុត្តំ បវេសេន្តោ វិយ បព្ពតំ បវិសិត្វា តាសេន្តោ វគ្គន្តោ អន្តោបព្ពតេន ឧគ្គន្ត្វា មហាសត្តំ បាទេ ទឡ្ហំ ¶ គហេត្វា បរិវត្តេត្វា អធោសិរំ កត្វា អនាលម្ពេ អាកាសេ វិស្សជ្ជេសិ. តេន វុត្តំ –

១៥៥០.

‘‘សោ ¶ តត្ថ គន្ត្វា បព្ពតន្តរស្មិំ, អន្តោ បវិសិត្វាន បទុដ្ឋចិត្តោ;

អសំវុតស្មិំ ជគតិប្បទេសេ, អធោសិរំ ធារយិ កាតិយានោ’’តិ.

តត្ថ សោ តត្ថ គន្ត្វាតិ សោ បុណ្ណកោ បព្ពតមត្ថកា បព្ពតបាទំ គន្ត្វា តត្ថ បព្ពតន្តរេ ឋត្វា តស្ស អន្តោ បវិសិត្វា បព្ពតមត្ថកេ ឋិតស្ស ហេដ្ឋា បញ្ញាយមានោ អសំវុតេ ភូមិបទេសេ ធារេសីតិ. ន អាទិតោវ ធារេសិ, តត្ថ បន តំ ខិបិត្វា បន្នរសយោជនមត្តំ ភដ្ឋកាលេ បព្ពតមុទ្ធនិ ឋិតោវ ហត្ថំ វឌ្ឍេត្វា អធោសិរំ ភស្សន្តំ បាទេសុ គហេត្វា អធោសិរមេវ ឧក្ខិបិត្វា មុខំ ឱលោកេន្តោ ‘‘ន មរតី’’តិ ញត្វា ទុតិយម្បិ ខិបិត្វា តិំសយោជនមត្តំ ភដ្ឋកាលេ តថេវ ឧក្ខិបិត្វា បុន តស្ស មុខំ ឱលោកេន្តោ ជីវន្តមេវ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘សចេ ឥទានិ សដ្ឋិយោជនមត្តំ ភស្សិត្វា ន មរិស្សតិ, បាទេសុ នំ គហេត្វា បព្ពតមុទ្ធនិ បោថេត្វា មារេស្សាមី’’តិ អថ នំ តតិយម្បិ ខិបិត្វា សដ្ឋិយោជនមត្តំ ភដ្ឋកាលេ ហត្ថំ វឌ្ឍេត្វា បាទេសុ គហេត្វា ឧក្ខិបិ. តតោ មហាសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ មំ បឋមំ បន្នរសយោជនដ្ឋានំ ខិបិ, ទុតិយម្បិ តិំសយោជនំ, តតិយម្បិ សដ្ឋិយោជនំ, ឥទានិ បុន មំ ន ខិបិស្សតិ, ឧក្ខិបន្តោយេវ បព្ពតមុទ្ធនិ បហរិត្វា មារេស្សតិ, យាវ មំ ឧក្ខិបិត្វា បព្ពតមុទ្ធនិ ន បោថេតិ, តាវ នំ អធោសិរោ ហុត្វា ឱលម្ពន្តោវ មារណការណំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ. ឯវំ ចិន្តេត្វា ¶ ច បន សោ អឆម្ភិតោ អសន្តសន្តោ តថា អកាសិ. តេន វុត្តំ ‘‘ធារយិ កាតិយានោ’’តិ, តិក្ខត្តុំ ខិបិត្វា ធារយីតិ អត្ថោ.

១៥៥១.

‘‘សោ លម្ពមានោ នរកេ បបាតេ, មហព្ភយេ លោមហំសេ វិទុគ្គេ;

អសន្តសន្តោ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋោ, ឥច្ចព្រវិ បុណ្ណកំ នាម យក្ខំ.

១៥៥២.

‘‘អរិយាវកាសោសិ ¶ អនរិយរូបោ, អសញ្ញតោ សញ្ញតសន្និកាសោ;

អច្ចាហិតំ កម្មំ ករោសិ លុទ្រំ, ភាវេ ច តេ កុសលំ នត្ថិ កិញ្ចិ.

១៥៥៣.

‘‘យំ មំ បបាតស្មិំ បបាតុមិច្ឆសិ, កោ នុ តវត្ថោ មរណេន មយ្ហំ;

អមានុសស្សេវ តវជ្ជ វណ្ណោ, អាចិក្ខ មេ ត្វំ កតមាសិ ទេវតាតិ.

តត្ថ សោ លម្ពមានោតិ សោ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋោ តតិយវារេ លម្ពមានោ. អរិយាវកាសោតិ រូបេន អរិយសទិសោ ទេវវណ្ណោ ហុត្វា ចរសិ. អសញ្ញតោតិ កាយាទីហិ អសញ្ញតោ ¶ ទុស្សីលោ. អច្ចាហិតន្តិ ហិតាតិក្កន្តំ, អតិអហិតំ វា. ភាវេ ច តេតិ តវ ចិត្តេ អប្បមត្តកម្បិ កុសលំ នត្ថិ. អមានុសស្សេវ តវជ្ជ វណ្ណោតិ អជ្ជ តវ ឥទំ ការណំ អមានុសស្សេវ. កតមាសិ ទេវតាតិ យក្ខានំ អន្តរេ កតរយក្ខោ នាម ត្វំ.

បុណ្ណកោ អាហ –

១៥៥៤.

‘‘យទិ តេ សុតោ បុណ្ណកោ នាម យក្ខោ, រញ្ញោ កុវេរស្ស ហិ សោ សជិព្ពោ;

ភូមិន្ធរោ វរុណោ នាម នាគោ, ព្រហា សុចី វណ្ណពលូបបន្នោ.

១៥៥៥.

‘‘តស្សានុជំ ធីតរំ កាមយាមិ, ឥរន្ធតី នាម សា នាគកញ្ញា;

តស្សា សុមជ្ឈាយ បិយាយ ហេតុ, បតារយិំ តុយ្ហ វធាយ ធីរា’’តិ.

តត្ថ សជិព្ពោតិ សជីវោ អមច្ចោ. ព្រហាតិ អារោហបរិណាហសម្បន្នោ ឧដ្ឋាបិតកញ្ចនរូបសទិសោ. វណ្ណពលូបបន្នោតិ សរីរវណ្ណេន ច កាយពលេន ច ឧបគតោ. តស្សានុជន្តិ តស្ស អនុជាតំ ធីតរំ. បតារយិន្តិ ចិត្តំ បវត្តេសិំ, សន្និដ្ឋានមកាសិន្តិ អត្ថោ.

តំ ¶ ¶ សុត្វា មហាសត្តោ ‘‘អយំ លោកោ ទុគ្គហិតេន នស្សតិ, នាគមាណវិកំ បត្ថេន្តស្ស មម មរណេន កិំ បយោជនំ, តថតោ ការណំ ជានិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

១៥៥៦.

‘‘មា ហេវ ត្វំ យក្ខ អហោសិ មូឡ្ហោ, នដ្ឋា ពហូ ទុគ្គហីតេន លោកេ;

កិំ តេ សុមជ្ឈាយ បិយាយ កិច្ចំ, មរណេន មេ ឥង្ឃ សុណោមិ សព្ព’’ន្តិ.

តំ សុត្វា តស្ស អាចិក្ខន្តោ បុណ្ណកោ អាហ –

១៥៥៧.

‘‘មហានុភាវស្ស មហោរគស្ស, ធីតុកាមោ ញាតិភតោហមស្មិ;

តំ យាចមានំ សសុរោ អវោច, យថា មមញ្ញិំសុ សុកាមនីតំ.

១៥៥៨.

‘‘ទជ្ជេមុ ខោ តេ សុតនុំ សុនេត្តំ, សុចិម្ហិតំ ចន្ទនលិត្តគត្តំ;

សចេ តុវំ ហទយំ បណ្ឌិតស្ស, ធម្មេន លទ្ធា ឥធ មាហរេសិ;

ឯតេន ¶ វិត្តេន កុមារិ លព្ភា, នញ្ញំ ធនំ ឧត្តរិ បត្ថយាម.

១៥៥៩.

‘‘ឯវំ ន មូឡ្ហោស្មិ សុណោហិ កត្តេ, ន ចាបិ មេ ទុគ្គហិតត្ថិ កិញ្ចិ;

ហទយេន តេ ធម្មលទ្ធេន នាគា, ឥរន្ធតិំ នាគកញ្ញំ ទទន្តិ.

១៥៦០.

‘‘តស្មា អហំ តុយ្ហំ វធាយ យុត្តោ, ឯវំ មមត្ថោ មរណេន តុយ្ហំ;

ឥធេវ តំ នរកេ បាតយិត្វា, ហន្ត្វាន តំ ហទយមានយិស្ស’’ន្តិ.

តត្ថ ធីតុកាមោតិ ធីតរំ កាមេមិ បត្ថេមិ, ធីតុ អត្ថាយ វិចរាមិ. ញាតិភតោហមស្មីតិ តស្មា តស្ស ញាតិភតកោ នាម អហំ អម្ហិ. តន្តិ ¶ តំ នាគកញ្ញំ. យាចមានន្តិ យាចន្តំ មំ. យថា មន្តិ យស្មា មំ. អញ្ញិំសូតិ ជានិំសុ. សុកាមនីតន្តិ សុដ្ឋុ ឯស កាមេន នីតោតិ សុកាមនីតោ, តំ សុកាមនីតំ. តស្មា សសុរោ ‘ទជ្ជេមុ ខោ តេ’’តិអាទិមវោច. តត្ថ ទជ្ជេមូតិ ទទេយ្យាម. សុតនុន្តិ សុន្ទរសរីរំ. ឥធ មាហរេសីតិ ឥធ នាគភវនេ ធម្មេន លទ្ធា អាហរេយ្យាសីតិ.

តស្ស តំ កថំ សុត្វា មហាសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘វិមលាយ មម ហទយេន កិច្ចំ នត្ថិ, វរុណនាគរាជេន មម ធម្មកថំ សុត្វា មណិនា មំ បូជេត្វា តត្ថ គតេន មម ធម្មកថិកភាវោ វណ្ណិតោ ¶ ភវិស្សតិ, តតោ វិមលាយ មម ធម្មកថាយ ទោហឡោ ឧប្បន្នោ ភវិស្សតិ, វរុណេន ទុគ្គហិតំ គហេត្វា បុណ្ណកោ អាណត្តោ ភវិស្សតិ, ស្វាយំ អត្តនា ទុគ្គហិតេន មំ មារេតុំ ឯវរូបំ ទុក្ខំ បាបេសិ, មម បណ្ឌិតភាវោ ឋានុប្បត្តិការណចិន្តនសមត្ថតា ឥមស្មិំ មំ មារេន្តេ កិំ ករិស្សតិ, ហន្ទាហំ សញ្ញាបេស្សាមិ ន’’ន្តិ. ចិន្តេត្វា ច បន ‘‘មាណវ, សាធុនរធម្មំ នាម ជានាមិ, យាវាហំ ន មរាមិ, តាវ មំ បព្ពតមុទ្ធនិ និសីទាបេត្វា សាធុនរធម្មំ នាម សុណោហិ, បច្ឆា យំ ឥច្ឆសិ, តំ ករេយ្យាសី’’តិ វត្វា សាធុនរធម្មំ វណ្ណេត្វា អត្តនោ ជីវិតំ អាហរាបេន្តោ សោ អធោសិរោ ឱលម្ពន្តោវ គាថមាហ –

១៥៦១.

‘‘ខិប្បំ មមំ ឧទ្ធរ កាតិយាន, ហទយេន មេ យទិ តេ អត្ថិ កិច្ចំ;

យេ ¶ កេចិមេ សាធុនរស្ស ធម្មា, សព្ពេវ តេ បាតុករោមិ អជ្ជា’’តិ.

តំ សុត្វា បុណ្ណកោ ‘‘អយំ បណ្ឌិតេន ទេវមនុស្សានំ អកថិតបុព្ពោ ធម្មោ ភវិស្សតិ, ខិប្បមេវ នំ ឧទ្ធរិត្វា សាធុនរធម្មំ សុណិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា មហាសត្តំ ឧក្ខិបិត្វា បព្ពតមុទ្ធនិ និសីទាបេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៥៦២.

‘‘សោ បុណ្ណកោ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋំ, នគមុទ្ធនិ ខិប្បំ បតិដ្ឋបេត្វា;

អស្សត្ថមាសីនំ សមេក្ខិយាន, បរិបុច្ឆិ កត្តារមនោមបញ្ញំ.

១៥៦៣.

‘‘សមុទ្ធដោ ¶ មេសិ តុវំ បបាតា, ហទយេន តេ អជ្ជ មមត្ថិ កិច្ចំ;

យេ កេចិមេ សាធុនរស្ស ធម្មា, សព្ពេវ មេ បាតុករោហិ អជ្ជា’’តិ.

តត្ថ អស្សត្ថមាសីនន្តិ លទ្ធស្សាសំ ហុត្វា និសិន្នំ. សមេក្ខិយានាតិ ទិស្វា. សាធុនរស្ស ធម្មាតិ នរស្ស សាធុធម្មា, សុន្ទរធម្មាតិ អត្ថោ.

តំ សុត្វា មហាសត្តោ អាហ –

១៥៦៤.

‘‘សមុទ្ធដោ ត្យស្មិ អហំ បបាតា, ហទយេន មេ យទិ តេ អត្ថិ កិច្ចំ;

យេ កេចិមេ សាធុនរស្ស ធម្មា, សព្ពេវ តេ បាតុករោមិ អជ្ជា’’តិ.

តត្ថ ត្យស្មីតិ តយា អស្មិ.

អថ ¶ នំ មហាសត្តោ ‘‘កិលិដ្ឋគត្តោម្ហិ, ន្ហាយាមិ តាវា’’តិ អាហ. យក្ខោបិ ‘‘សាធូ’’តិ ន្ហានោទកំ អាហរិត្វា ន្ហាតកាលេ មហាសត្តស្ស ទិព្ពទុស្សគន្ធមាលាទីនិ ទត្វា អលង្កតប្បដិយត្តកាលេ ទិព្ពភោជនំ អទាសិ. អថ មហាសត្តោ ភុត្តភោជនោ កាឡាគិរិមត្ថកំ អលង្ការាបេត្វា អាសនំ បញ្ញាបេត្វា អលង្កតធម្មាសនេ និសីទិត្វា ពុទ្ធលីលាយ សាធុនរធម្មំ ទេសេន្តោ គាថមាហ –

១៥៦៥.

‘‘យាតានុយាយី ច ភវាហិ មាណវ, អល្លញ្ច បាណិំ បរិវជ្ជយស្សុ;

មា ¶ ចស្សុ មិត្តេសុ កទាចិ ទុព្ភី, មា ច វសំ អសតីនំ និគច្ឆេ’’តិ.

តត្ថ អល្លញ្ច បាណិំ បរិវជ្ជយស្សូតិ អល្លំ តិន្តំ បាណិំ មា ទហិ មា ឈាបេហិ.

យក្ខោ សំខិត្តេន ភាសិតេ ចត្តារោ សាធុនរធម្មេ ពុជ្ឈិតុំ អសក្កោន្តោ វិត្ថារេន បុច្ឆន្តោ គាថមាហ –

១៥៦៦.

‘‘កថំ ¶ នុ យាតំ អនុយាយិ ហោតិ, អល្លញ្ច បាណិំ ទហតេ កថំ សោ;

អសតី ច កា កោ បន មិត្តទុព្ភោ, អក្ខាហិ មេ បុច្ឆិតោ ឯតមត្ថ’’ន្តិ.

មហាសត្តោបិស្ស កថេសិ –

១៥៦៧.

‘‘អសន្ថុតំ នោបិ ច ទិដ្ឋបុព្ពំ, យោ អាសនេនាបិ និមន្តយេយ្យ;

តស្សេវ អត្ថំ បុរិសោ ករេយ្យ, យាតានុយាយីតិ តមាហុ បណ្ឌិតា.

១៥៦៨.

‘‘យស្សេករត្តម្បិ ឃរេ វសេយ្យ, យត្ថន្នបានំ បុរិសោ លភេយ្យ;

ន តស្ស បាបំ មនសាបិ ចិន្តយេ, អទុព្ភបាណិំ ទហតេ មិត្តទុព្ភោ.

១៥៦៩.

‘‘យស្ស រុក្ខស្ស ឆាយាយ, និសីទេយ្យ សយេយ្យ វា;

ន តស្ស សាខំ ភញ្ជេយ្យ, មិត្តទុព្ភោ ហិ បាបកោ.

១៥៧០.

‘‘បុណ្ណម្បិ ចេមំ បថវិំ ធនេន, ទជ្ជិត្ថិយា បុរិសោ សម្មតាយ;

លទ្ធា ខណំ អតិមញ្ញេយ្យ តម្បិ, តាសំ វសំ អសតីនំ ន គច្ឆេ.

១៥៧១.

‘‘ឯវំ ¶ ខោ យាតំ អនុយាយិ ហោតិ,

អល្លញ្ច បាណិំ ទហតេ បុនេវំ;

អសតី ច សា សោ បន មិត្តទុព្ភោ,

សោ ធម្មិកោ ហោហិ ជហស្សុ អធម្ម’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ អសន្ថុតន្តិ ឯកាហទ្វីហម្បិ ឯកតោ អវុត្ថបុព្ពំ. យោ អាសនេនាបីតិ យោ ឯវរូបំ បុគ្គលំ អាសនមត្តេនបិ និមន្តយេយ្យ, បគេវ អន្នបានាទីហិ. តស្សេវាតិ តស្ស បុព្ពការិស្ស អត្ថំ បុរិសោ ករោតេវ. យាតានុយាយីតិ បុព្ពការិតាយ យាតស្ស បុគ្គលស្ស អនុយាយី ¶ . បឋមំ ករោន្តោ ហិ យាយី នាម, បច្ឆា ករោន្តោ អនុយាយី នាមាតិ ឯវំ បណ្ឌិតា កថេន្តិ. អយំ ទេវរាជ, បឋមោ សាធុនរធម្មោ. អទុព្ភបាណិន្តិ អទុព្ភកំ អត្តនោ ភុញ្ជនហត្ថមេវ ទហន្តោ ហិ មិត្តទុព្ភី នាម ហោតិ. ឥតិ អល្លហត្ថស្ស អជ្ឈាបនំ នាម អយំ ទុតិយោ សាធុនរធម្មោ. ន តស្សាតិ តស្ស សាខំ វា បត្តំ វា ន ភញ្ជេយ្យ. កិំការណា? មិត្តទុព្ភោ ហិ បាបកោ. ឥតិ បរិភុត្តច្ឆាយស្ស អចេតនស្ស រុក្ខស្សបិ បាបំ ករោន្តោ មិត្តទុព្ភី នាម ហោតិ, កិមង្គំ បន មនុស្សភូតស្សាតិ. ឯវំ មិត្តេសុ អទុព្ភនំ នាម អយំ តតិយោ សាធុនរធម្មោ. ទជ្ជិត្ថិយាតិ ទទេយ្យ ឥត្ថិយា. សម្មតាយាតិ ‘‘អហមេវ តស្សា បិយោ, ន អញ្ញោ, មញ្ញេវ សា ឥច្ឆតី’’តិ ឯវំ សុដ្ឋុ មតាយ. លទ្ធា ខណន្តិ អតិចារស្ស ឱកាសំ លភិត្វា. អសតីនន្តិ អសទ្ធម្មសមន្នាគតានំ ឥត្ថីនំ. ឥតិ មាតុគាមំ និស្សាយ បាបស្ស អករណំ នាម អយំ ចតុត្ថោ សាធុនរធម្មោ. សោ ធម្មិកោ ហោហីតិ ទេវរាជ, សោ ត្វំ ឥមេហិ ចតូហិ សាធុនរធម្មេហិ យុត្តោ ហោហីតិ.

ឯវំ មហាសត្តោ យក្ខស្ស ចត្តារោ សាធុនរធម្មេ ពុទ្ធលីលាយ កថេសិ.

សាធុនរធម្មកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.

កាឡាគិរិកណ្ឌំ

តេ ធម្មេ សុណន្តោយេវ បុណ្ណកោ សល្លក្ខេសិ ‘‘ចតូសុបិ ឋានេសុ បណ្ឌិតោ អត្តនោ ជីវិតមេវ យាចតិ, អយំ ខោ មយ្ហំ បុព្ពេ អសន្ថុតស្សេវ សក្ការមកាសិ, អហមស្ស និវេសនេ តីហំ មហន្តំ យសំ អនុភវន្តោ វសិំ, អហញ្ចិមំ បាបកម្មំ ករោន្តោ មាតុគាមំ និស្សាយ ករោមិ, សព្ពថាបិ អហមេវ មិត្តទុព្ភី. សចេ បណ្ឌិតំ អបរជ្ឈាមិ, ន សាធុនរធម្មេ វត្តិស្សាមិ ¶ នាម, តស្មា កិំ មេ នាគមាណវិកាយ, ឥន្ទបត្ថនគរវាសីនំ អស្សុមុខានិ ហាសេន្តោ ឥមំ វេគេន តត្ថ នេត្វា ធម្មសភាយំ ឱតារេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

១៥៧២.

‘‘អវសិំ ¶ អហំ តុយ្ហ តីហំ អគារេ, អន្នេន បានេន ឧបដ្ឋិតោស្មិ;

មិត្តោ មមាសី វិសជ្ជាមហំ តំ, កាមំ ឃរំ ឧត្តមបញ្ញ គច្ឆ.

១៥៧៣.

អបិ ¶ ហាយតុ នាគកុលា អត្ថោ, អលម្បិ មេ នាគកញ្ញាយ ហោតុ;

សោ ត្វំ សកេនេវ សុភាសិតេន, មុត្តោសិ មេ អជ្ជ វធាយ បញ្ញា’’តិ.

តត្ថ ឧបដ្ឋិតោស្មីតិ តយា ឧបដ្ឋិតោស្មិ. វិសជ្ជាមហំ តន្តិ វិស្សជ្ជេមិ អហំ តំ. កាមន្តិ ឯកំសេន. វធាយាតិ វធតោ. បញ្ញាតិ បញ្ញវន្ត.

អថ នំ មហាសត្តោ ‘‘មាណវ, ត្វំ តាវ មំ អត្តនោ ឃរំ មា បេសេហិ, នាគភវនមេវ មំ នេហី’’តិ វទន្តោ គាថមាហ –

១៥៧៤.

‘‘ហន្ទ តុវំ យក្ខ មមម្បិ នេហិ, សសុរំ តេ អត្ថំ មយិ ចរស្សុ;

មយញ្ច នាគាធិបតិំ វិមានំ, ទក្ខេមុ នាគស្ស អទិដ្ឋបុព្ព’’ន្តិ.

តត្ថ ហន្ទាតិ វវស្សគ្គត្ថេ និបាតោ. សសុរំ តេ អត្ថំ មយិ ចរស្សូតិ តវ សសុរស្ស សន្តកំ អត្ថំ មយិ ចរ មា នាសេហិ. នាគាធិបតិំ វិមានន្តិ អហម្បិ នាគាធិបតិញ្ច វិមានញ្ចស្ស អទិដ្ឋបុព្ពំ បស្សេយ្យំ.

តំ សុត្វា បុណ្ណកោ អាហ –

១៥៧៥.

‘‘យំ វេ នរស្ស អហិតាយ អស្ស, ន តំ បញ្ញោ អរហតិ ទស្សនាយ;

អថ កេន វណ្ណេន អមិត្តគាមំ, តុវមិច្ឆសិ ឧត្តមបញ្ញ គន្តុ’’ន្តិ.

តត្ថ អមិត្តគាមន្តិ អមិត្តស្ស វសនដ្ឋានំ, អមិត្តសមាគមន្តិ អត្ថោ.

អថ ¶ នំ មហាសត្តោ អាហ –

១៥៧៦.

‘‘អទ្ធា ¶ បជានាមិ អហម្បិ ឯតំ, ន តំ បញ្ញោ អរហតិ ទស្សនាយ;

បាបញ្ច មេ នត្ថិ កតំ កុហិញ្ចិ, តស្មា ន សង្កេ មរណាគមាយា’’តិ.

តត្ថ មរណាគមាយាតិ មរណស្ស អាគមាយ.

អបិច ¶ , ទេវរាជ, តាទិសោ យក្ខោ កក្ខឡោ មយា ធម្មកថាយ បលោភេត្វា មុទុកតោ, ឥទានេវ មំ ‘‘អលំ មេ នាគមាណវិកាយ, អត្តនោ ឃរំ យាហី’’តិ វទេសិ, នាគរាជស្ស មុទុករណំ មម ភារោ, នេហិយេវ មំ តត្ថាតិ. តស្ស តំ វចនំ សុត្វា បុណ្ណកោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តុដ្ឋចិត្តោ អាហ –

១៥៧៧.

‘‘ហន្ទ ច ឋានំ អតុលានុភាវំ, មយា សហ ទក្ខសិ ឯហិ កត្តេ;

យត្ថច្ឆតិ នច្ចគីតេហិ នាគោ, រាជា យថា វេស្សវណោ នឡិញ្ញំ.

១៥៧៨.

‘‘នំ នាគកញ្ញា ចរិតំ គណេន, និកីឡិតំ និច្ចមហោ ច រត្តិំ;

បហូតមាល្យំ ពហុបុប្ផឆន្នំ, ឱភាសតី វិជ្ជុរិវន្តលិក្ខេ.

១៥៧៩.

‘‘អន្នេន បានេន ឧបេតរូបំ, នច្ចេហិ គីតេហិ ច វាទិតេហិ;

បរិបូរំ កញ្ញាហិ អលង្កតាហិ, ឧបសោភតិ វត្ថបិលន្ធនេនា’’តិ.

តត្ថ ហន្ទ ចាតិ និបាតមត្តមេវ. ឋានន្តិ នាគរាជស្ស វសនដ្ឋានំ. នឡិញ្ញន្តិ នឡិនិយំ នាម រាជធានិយំ. ចរិតំ គណេនាតិ តំ នាគកញ្ញានំ គណេន ចរិតំ. និកីឡិតន្តិ និច្ចំ អហោ ច រត្តិញ្ច នាគកញ្ញាហិ កីឡិតានុកីឡិតំ.

ឯវញ្ច ¶ បន វត្វា បុណ្ណកោ មហាសត្តំ អស្សបិដ្ឋំ អារោបេត្វា តត្ថ នេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៥៨០.

‘‘សោ បុណ្ណកោ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋំ, និសីទយី បច្ឆតោ អាសនស្មិំ;

អាទាយ កត្តារមនោមបញ្ញំ, ឧបានយី ភវនំ នាគរញ្ញោ.

១៥៨១.

‘‘បត្វាន ¶ ឋានំ អតុលានុភាវំ, អដ្ឋាសិ កត្តា បច្ឆតោ បុណ្ណកស្ស;

សាមគ្គិបេក្ខមានោ នាគរាជា, បុព្ពេវ ជាមាតរមជ្ឈភាសថា’’តិ.

តត្ថ សោ ¶ បុណ្ណកោតិ ភិក្ខវេ, សោ ឯវំ នាគភវនំ វណ្ណេត្វា បណ្ឌិតំ អត្តនោ អាជញ្ញំ អារោបេត្វា នាគភវនំ នេសិ. ឋានន្តិ នាគរាជស្ស វសនដ្ឋានំ. បច្ឆតោ បុណ្ណកស្សាតិ បុណ្ណកស្ស កិរ ឯតទហោសិ ‘‘សចេ នាគរាជា បណ្ឌិតំ ទិស្វា មុទុចិត្តោ ភវិស្សតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ, តស្ស តំ អបស្សន្តស្សេវ សិន្ធវំ អារោបេត្វា អាទាយ គមិស្សាមី’’តិ. អថ នំ បច្ឆតោ ឋបេសិ. តេន វុត្តំ ‘‘បច្ឆតោ បុណ្ណកស្សា’’តិ. សាមគ្គិបេក្ខមានោតិ សាមគ្គិំ អបេក្ខមានោ. ‘‘សាមំ អបេក្ខី’’តិបិ បាឋោ, អត្តនោ ជាមាតរំ បស្សិត្វា បឋមតរំ សយមេវ អជ្ឈភាសថាតិ អត្ថោ.

នាគរាជា អាហ –

១៥៨២.

‘‘យន្នុ តុវំ អគមា មច្ចលោកំ, អន្វេសមានោ ហទយំ បណ្ឌិតស្ស;

កច្ចិ សមិទ្ធេន ឥធានុបត្តោ, អាទាយ កត្តារមនោមបញ្ញ’’ន្តិ.

តត្ថ កច្ចិ សមិទ្ធេនាតិ កច្ចិ តេ មនោរថេន សមិទ្ធេន និប្ផន្នេន ឥធាគតោសីតិ បុច្ឆតិ.

បុណ្ណកោ ¶ អាហ –

១៥៨៣.

‘‘អយញ្ហិ សោ អាគតោ យំ ត្វមិច្ឆសិ, ធម្មេន លទ្ធោ មម ធម្មបាលោ;

តំ បស្សថ សម្មុខា ភាសមានំ, សុខោ ហវេ សប្បុរិសេហិ សង្គមោ’’តិ.

តត្ថ យំ ត្វមិច្ឆសីតិ យំ ត្វំ ឥច្ឆសិ. ‘‘យន្តុ មិច្ឆសី’’តិបិ បាឋោ. សម្មុខា ភាសមានន្តិ តំ លោកសក្កតំ ធម្មបាលំ ឥទានិ មធុរេន សរេន ធម្មំ ភាសមានំ សម្មុខាវ បស្សថ, សប្បុរិសេហិ ឯកដ្ឋានេ សមាគមោ ហិ នាម សុខោ ហោតីតិ.

កាឡាគិរិកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ.

តតោ ¶ នាគរាជា មហាសត្តំ ទិស្វា គាថមាហ –

១៥៨៤.

‘‘អទិដ្ឋបុព្ពំ ទិស្វាន, មច្ចោ មច្ចុភយដ្ដិតោ;

ព្យម្ហិតោ នាភិវាទេសិ, នយិទំ បញ្ញវតាមិវា’’តិ.

តត្ថ ព្យម្ហិតោតិ ភីតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បណ្ឌិត, ត្វំ អទិដ្ឋបុព្ពំ នាគភវនំ ទិស្វា មរណភយេន អដ្ដិតោ ភីតោ ហុត្វា យំ មំ នាភិវាទេសិ, ឥទំ ការណំ បញ្ញវន្តានំ ន ហោតីតិ.

ឯវំ វន្ទនំ បច្ចាសីសន្តំ នាគរាជានំ មហាសត្តោ ‘‘ន ត្វំ មយា វន្ទិតព្ពោ’’តិ អវត្វាវ អត្តនោ ញាណវន្តតាយ ឧបាយកោសល្លេន ‘‘អហំ វជ្ឈប្បត្តភាវេន នំ តំ វន្ទាមី’’តិ វទន្តោ គាថាទ្វយមាហ –

១៥៨៥.

‘‘ន ¶ ចម្ហិ ព្យម្ហិតោ នាគ, ន ច មច្ចុភយដ្ដិតោ;

ន វជ្ឈោ អភិវាទេយ្យ, វជ្ឈំ វា នាភិវាទយេ.

១៥៨៦.

‘‘កថំ នោ អភិវាទេយ្យ, អភិវាទាបយេថ វេ;

យំ នរោ ហន្តុមិច្ឆេយ្យ, តំ កម្មំ នុបបជ្ជតី’’តិ.

តស្សត្ថោ – នេវាហំ, នាគរាជ, អទិដ្ឋបុព្ពំ នាគភវនំ ទិស្វា ភីតោ, ន មរណភយដ្ដិតោ. មាទិសស្ស ហិ មរណភយំ នាម នត្ថិ, វជ្ឈោ បន អភិវាទេតុំ, វជ្ឈំ វា អវជ្ឈោបិ អភិវាទាបេតុំ ន លភតិ. យញ្ហិ នរោ ¶ ហន្តុមិច្ឆេយ្យ, សោ តំ កថំ នុ អភិវាទេយ្យ, កថំ វា តេន អត្តានំ អភិវាទាបយេថ វេ. តស្ស ហិ តំ កម្មំ ន ឧបបជ្ជតិ. ត្វញ្ច កិរ មំ មារាបេតុំ ឥមំ អាណាបេសិ, កថាហំ តំ វន្ទាធីតិ.

តំ សុត្វា នាគរាជា មហាសត្តស្ស ថុតិំ ករោន្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

១៥៨៧.

‘‘ឯវមេតំ យថា ព្រូសិ, សច្ចំ ភាសសិ បណ្ឌិត;

ន វជ្ឈោ អភិវាទេយ្យ, វជ្ឈំ វា នាភិវាទយេ.

១៥៨៨.

កថំ ¶ នោ អភិវាទេយ្យ, អភិវាទាបយេថ វេ;

យំ នរោ ហន្តុមិច្ឆេយ្យ, តំ កម្មំ នុបបជ្ជតី’’តិ.

ឥទានិ មហាសត្តោ នាគរាជេន សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ ករោន្តោ អាហ –

១៥៨៩.

‘‘អសស្សតំ សស្សតំ នុ តវយិទំ, ឥទ្ធី ជុតី ពលវីរិយូបបត្តិ;

បុច្ឆាមិ តំ នាគរាជេតមត្ថំ, កថំ នុ តេ លទ្ធមិទំ វិមានំ.

១៥៩០.

‘‘អធិច្ចលទ្ធំ បរិណាមជំ តេ, សយំកតំ ឧទាហុ ទេវេហិ ទិន្នំ;

អក្ខាហិ មេ នាគរាជេតមត្ថំ, យថេវ តេ លទ្ធមិទំ វិមាន’’ន្តិ.

តត្ថ តវយិទន្តិ ឥទំ តវ យសជាតំ, វិមានំ វា អសស្សតំ សស្សតសទិសំ, ‘‘មា ខោ យសំ និស្សាយ បាបមកាសី’’តិ ឥមិនា បទេន អត្តនោ ជីវិតំ យាចតិ. ឥទ្ធីតិ នាគឥទ្ធិ ច នាគជុតិ ច កាយពលញ្ច ចេតសិកវីរិយញ្ច នាគភវនេ ឧបបត្តិ ច ¶ យញ្ច តេ ឥទំ វិមានំ, បុច្ឆាមិ តំ នាគរាជ, ឯតមត្ថំ, កថំ នុ តេ ឥទំ សព្ពំ លទ្ធន្តិ. អធិច្ចលទ្ធន្តិ កិំ នុ តយា ឥទំ វិមានំ ឯវំ សម្បន្នំ អធិច្ច អការណេន លទ្ធំ, ឧទាហុ ឧតុបរិណាមជំ តេ ឥទំ, ឧទាហុ សយំ សហត្ថេនេវ កតំ, ឧទាហុ ទេវេហិ តេ ទិន្នំ, យថេវ តេ ឥទំ លទ្ធំ, ឯតំ មេ អត្ថំ អក្ខាហីតិ.

តំ ¶ សុត្វា នាគរាជា អាហ –

១៥៩១.

‘‘នាធិច្ចលទ្ធំ ន បរិណាមជំ មេ, ន សយំកតំ នាបិ ទេវេហិ ទិន្នំ;

សកេហិ កម្មេហិ អបាបកេហិ, បុញ្ញេហិ មេ លទ្ធមិទំ វិមាន’’ន្តិ.

តត្ថ អបាបកេហីតិ អលាមកេហិ.

តតោ មហាសត្តោ អាហ –

១៥៩២.

‘‘កិំ តេ វតំ កិំ បន ព្រហ្មចរិយំ, កិស្ស សុចិណ្ណស្ស អយំ វិបាកោ;

ឥទ្ធី ជុតី ពលវីរិយូបបត្តិ, ឥទញ្ច តេ នាគ មហាវិមាន’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ កិំ តេ វតន្តិ នាគរាជ, បុរិមភវេ តវ កិំ វតំ អហោសិ, កោ បន ព្រហ្មចរិយវាសោ, កតរស្ស សុចរិតស្សេវេស ឥទ្ធិអាទិកោ វិបាកោតិ.

តំ សុត្វា នាគរាជា អាហ –

១៥៩៣.

‘‘អហញ្ច ភរិយា ច មនុស្សលោកេ, សទ្ធា ឧភោ ទានបតី អហុម្ហា;

ឱបានភូតំ មេ ឃរំ តទាសិ, សន្តប្បិតា សមណព្រាហ្មណា ច.

១៥៩៤.

‘‘មាលញ្ច គន្ធញ្ច វិលេបនញ្ច, បទីបិយំ សេយ្យមុបស្សយញ្ច;

អច្ឆាទនំ សាយនមន្នបានំ, សក្កច្ច ទានានិ អទម្ហ តត្ថ.

១៥៩៥.

‘‘តំ មេ វតំ តំ បន ព្រហ្មចរិយំ, តស្ស សុចិណ្ណស្ស អយំ វិបាកោ;

ឥទ្ធី ជុតី ពលវីរិយូបបត្តិ, ឥទញ្ច មេ ធីរ មហាវិមាន’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ¶ មនុស្សលោកេតិ អង្គរដ្ឋេ កាលចម្បានគរេ. តំ មេ វតន្តិ តំ សក្កច្ចំ ទិន្នទានមេវ មយ្ហំ វត្តសមាទានញ្ច ព្រហ្មចរិយញ្ច អហោសិ, តស្សេវ សុចរិតស្ស អយំ ឥទ្ធាទិកោ វិបាកោតិ.

មហាសត្តោ អាហ –

១៥៩៦.

‘‘ឯវំ ចេ តេ លទ្ធមិទំ វិមានំ, ជានាសិ បុញ្ញានំ ផលូបបត្តិំ;

តស្មា ហិ ធម្មំ ចរ អប្បមត្តោ, យថា វិមានំ បុន មាវសេសី’’តិ.

តត្ថ ជានាសីតិ សចេ តយា ទានានុភាវេន តំ លទ្ធំ, ឯវំ សន្តេ ជានាសិ នាម បុញ្ញានំ ផលញ្ច បុញ្ញផលេន និព្ពត្តំ ឧបបត្តិញ្ច. តស្មា ហីតិ យស្មា បុញ្ញេហិ តយា ឥទំ លទ្ធំ, តស្មា. បុន មាវសេសីតិ បុនបិ យថា ឥមំ នាគភវនំ អជ្ឈាវសសិ, ឯវំ ធម្មំ ចរ.

តំ សុត្វា នាគរាជា អាហ –

១៥៩៧.

‘‘នយិធ ¶ សន្តិ សមណព្រាហ្មណា ច, យេសន្នបានានិ ទទេមុ កត្តេ;

អក្ខាហិ មេ បុច្ឆិតោ ឯតមត្ថំ, យថា វិមានំ បុន មាវសេមា’’តិ.

មហាសត្តោ អាហ –

១៥៩៨.

‘‘ភោគី ហិ តេ សន្តិ ឥធូបបន្នា, បុត្តា ច ទារា អនុជីវិនោ ច;

តេសុ តុវំ វចសា កម្មុនា ច, អសម្បទុដ្ឋោ ច ភវាហិ និច្ចំ.

១៥៩៩.

‘‘ឯវំ តុវំ នាគ អសម្បទោសំ, អនុបាលយ វចសា កម្មុនា ច;

ឋត្វា ឥធ យាវតាយុកំ វិមានេ, ឧទ្ធំ ឥតោ គច្ឆសិ ទេវលោក’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ ភោគីតិ ភោគិនោ, នាគាតិ អត្ថោ. តេសូតិ តេសុ បុត្តទារាទីសុ ភោគីសុ វាចាយ កម្មេន ច និច្ចំ អសម្បទុដ្ឋោ ភវ. អនុបាលយាតិ ឯវំ បុត្តាទីសុ ចេវ សេសសត្តេសុ ច មេត្តចិត្តសង្ខាតំ អសម្បទោសំ អនុរក្ខ. ឧទ្ធំ ឥតោតិ ឥតោ នាគភវនតោ ចុតោ ឧបរិទេវលោកំ គមិស្សតិ. មេត្តចិត្តញ្ហិ ទានតោ អតិរេកតរំ បុញ្ញន្តិ.

តតោ នាគរាជា ¶ មហាសត្តស្ស ធម្មកថំ សុត្វា ‘‘ន សក្កា បណ្ឌិតេន ពហិ បបញ្ចំ កាតុំ, វិមលាយ ទស្សេត្វា សុភាសិតំ សាវេត្វា ទោហឡំ បដិប្បស្សម្ភេត្វា ធនញ្ចយរាជានំ ហាសេន្តោ បណ្ឌិតំ បេសេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

១៦០០.

‘‘អទ្ធា ហិ សោ សោចតិ រាជសេដ្ឋោ, តយា វិនា យស្ស តុវំ សជិព្ពោ;

ទុក្ខូបនីតោបិ តយា សមេច្ច, វិន្ទេយ្យ បោសោ សុខមាតុរោបី’’តិ.

តត្ថ សជិព្ពោតិ សជីវោ អមច្ចោ. សមេច្ចាតិ តយា សហ សមាគន្ត្វា. អាតុរោបីតិ ពាឡ្ហគិលានោបិ សមានោ.

តំ សុត្វា មហាសត្តោ នាគរាជស្ស ថុតិំ ករោន្តោ ឥតរំ គាថមាហ –

១៦០១.

‘‘អទ្ធា សតំ ភាសសិ នាគ ធម្មំ, អនុត្តរំ អត្ថបទំ សុចិណ្ណំ;

ឯតាទិសិយាសុ ហិ អាបទាសុ, បញ្ញាយតេ មាទិសានំ វិសេសោ’’តិ.

តត្ថ ¶ អទ្ធា សតន្តិ ឯកំសេន សន្តានំ បណ្ឌិតានំ ធម្មំ ភាសសិ. អត្ថបទន្តិ ហិតកោដ្ឋាសំ. ឯតាទិសិយាសូតិ ឯវរូបាសុ អាបទាសុ ឯតាទិសេ ភយេ ឧបដ្ឋិតេ មាទិសានំ បញ្ញវន្តានំ វិសេសោ បញ្ញាយតិ.

តំ សុត្វា នាគរាជា អតិរេកតរំ តុដ្ឋោ តមេវ បុច្ឆន្តោ គាថមាហ –

១៦០២.

‘‘អក្ខាហិ ¶ នោ តាយំ មុធា នុ លទ្ធោ, អក្ខេហិ នោ តាយំ អជេសិ ជូតេ;

ធម្មេន លទ្ធោ ឥតិ តាយមាហ, កថំ នុ ត្វំ ហត្ថមិមស្ស មាគតោ’’តិ.

តត្ថ អក្ខាហិ នោតិ អាចិក្ខ អម្ហាកំ. តាយន្តិ តំ អយំ. មុធា នុ លទ្ធោតិ កិំ នុ ខោ មុធា អមូលកេនេវ លភិ, ឧទាហុ ជូតេ អជេសិ. ឥតិ តាយមាហាតិ អយំ បុណ្ណកោ ‘‘ធម្មេន មេ បណ្ឌិតោ លទ្ធោ’’តិ វទតិ. កថំ នុ ត្វំ ហត្ថមិមស្ស មាគតោតិ ត្វំ កថំ ឥមស្ស ហត្ថំ អាគតោសិ.

មហាសត្តោ អាហ –

១៦០៣.

‘‘យោ មិស្សរោ តត្ថ អហោសិ រាជា, តមាយមក្ខេហិ អជេសិ ជូតេ;

សោ ¶ មំ ជិតោ រាជា ឥមស្សទាសិ, ធម្មេន លទ្ធោស្មិ អសាហសេនា’’តិ.

តត្ថ យោ មិស្សរោតិ យោ មំ ឥស្សរោ. ឥមស្សទាសីតិ ឥមស្ស បុណ្ណកស្ស អទាសិ.

តំ សុត្វា នាគរាជា តុដ្ឋោ អហោសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៦០៤.

‘‘មហោរគោ អត្តមនោ ឧទគ្គោ, សុត្វាន ធីរស្ស សុភាសិតានិ;

ហត្ថេ គហេត្វាន អនោមបញ្ញំ, បាវេក្ខិ ភរិយាយ តទា សកាសេ.

១៦០៥.

‘‘យេន ត្វំ វិមលេ បណ្ឌុ, យេន ភត្តំ ន រុច្ចតិ;

ន ច មេតាទិសោ វណ្ណោ, អយមេសោ តមោនុទោ.

១៦០៦.

‘‘យស្ស ¶ តេ ហទយេនត្ថោ, អាគតាយំ បភង្ករោ;

តស្ស វាក្យំ និសាមេហិ, ទុល្លភំ ទស្សនំ បុនា’’តិ.

តត្ថ ¶ បាវេក្ខីតិ បវិដ្ឋោ. យេនាតិ ភទ្ទេ វិមលេ, យេន ការណេន ត្វំ បណ្ឌុ ចេវ, ន ច តេ ភត្តំ រុច្ចតិ. ន ច មេតាទិសោ វណ្ណោតិ បថវិតលេ វា ទេវលោកេ វា ន ច តាទិសោ វណ្ណោ អញ្ញស្ស កស្សចិ អត្ថិ, យាទិសោ ឯតស្ស គុណវណ្ណោ បត្ថដោ. អយមេសោ តមោនុទោតិ យំ និស្សាយ តវ ទោហឡោ ឧប្បន្នោ, អយមេវ សោ សព្ពលោកស្ស តមោនុទោ. បុនាតិ បុន ឯតស្ស ទស្សនំ នាម ទុល្លភន្តិ វទតិ.

វិមលាបិ តំ ទិស្វា បដិសន្ថារំ អកាសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៦០៧.

‘‘ទិស្វាន តំ វិមលា ភូរិបញ្ញំ, ទសង្គុលី អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា;

ហដ្ឋេន ភាវេន បតីតរូបា, ឥច្ចព្រវិ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋ’’ន្តិ.

តត្ថ ហដ្ឋេន ភាវេនាតិ បហដ្ឋេន ចិត្តេន. បតីតរូបាតិ សោមនស្សជាតា.

ឥតោ បរំ វិមលាយ ច មហាសត្តស្ស ច វចនប្បដិវចនគាថា –

១៦០៨.

‘‘អទិដ្ឋបុព្ពំ ទិស្វាន, មច្ចោ មច្ចុភយដ្ដិតោ;

ព្យម្ហិតោ នាភិវាទេសិ, នយិទំ បញ្ញវតាមិវ.

១៦០៩.

‘‘ន ចម្ហិ ព្យម្ហិតោ នាគិ, ន ច មច្ចុភយដ្ដិតោ;

ន វជ្ឈោ អភិវាទេយ្យ, វជ្ឈំ វា នាភិវាទយេ.

១៦១០.

‘‘កថំ នោ អភិវាទេយ្យ, អភិវាទាបយេថ វេ;

យំ នរោ ហន្តុមិច្ឆេយ្យ, តំ កម្មំ នុបបជ្ជតិ.

១៦១១.

‘‘ឯវមេតំ យថា ព្រូសិ, សច្ចំ ភាសសិ បណ្ឌិត;

ន វជ្ឈោ អភិវាទេយ្យ, វជ្ឈំ វា នាភិវាទយេ.

១៦១២.

‘‘កថំ ¶ ¶ នោ អភិវាទេយ្យ, អភិវាទាបយេថ វេ;

យំ នរោ ហន្តុមិច្ឆេយ្យ, តំ កម្មំ នុបបជ្ជតិ.

១៦១៣.

‘‘អសស្សតំ សស្សតំ នុ តវយិទំ, ឥទ្ធី ជុតី ពលវីរិយូបបត្តិ;

បុច្ឆាមិ តំ នាគកញ្ញេតមត្ថំ, កថំ នុ តេ លទ្ធមិទំ វិមានំ.

១៦១៤.

‘‘អធិច្ចលទ្ធំ ¶ បរិណាមជំ តេ, សយំកតំ ឧទាហុ ទេវេហិ ទិន្នំ;

អក្ខាហិ មេ នាគកញ្ញេតមត្ថំ, យថេវ តេ លទ្ធមិទំ វិមានំ.

១៦១៥.

‘‘នាធិច្ចលទ្ធំ ន បរិណាមជំ មេ, ន សយំកថំ នាបិ ទេវេហិ ទិន្នំ;

សកេហិ កម្មេហិ អបាបកេហិ, បុញ្ញេហិ មេ លទ្ធមិទំ វិមានំ.

១៦១៦.

‘‘កិំ តេ វតំ កិំ បន ព្រហ្មចរិយំ, កិស្ស សុចិណ្ណស្ស អយំ វិបាកោ;

ឥទ្ធី ជុតី ពលវីរិយូបបត្តិ, ឥទញ្ច តេ នាគិ មហាវិមានំ.

១៦១៧.

‘‘អហញ្ច ខោ សាមិកោ ចាបិ មយ្ហំ, សទ្ធា ឧភោ ទានបតី អហុម្ហា;

ឱបានភូតំ មេ ឃរំ តទាសិ, សន្តប្បិតា សមណព្រាហ្មណា ច.

១៦១៨.

‘‘មាលញ្ច គន្ធញ្ច វិលេបនញ្ច, បទីបិយំ សេយ្យមុបស្សយញ្ច;

អច្ឆាទនំ សាយនមន្នបានំ, សក្កច្ច ទានានិ អទម្ហ តត្ថ.

១៦១៩.

‘‘តំ មេ វតំ តំ បន ព្រហ្មចរិយំ, តស្ស សុចិណ្ណស្ស អយំ វិបាកោ;

ឥទ្ធី ជុតី ពលវីរិយូបបត្តិ, ឥទញ្ច មេ ធីរ មហាវិមានំ.

១៦២០.

‘‘ឯវំ ¶ ចេ តេ លទ្ធមិទំ វិមានំ, ជានាសិ បុញ្ញានំ ផលូបបត្តិំ;

តស្មា ហិ ធម្មំ ចរ អប្បមត្តា, យថា វិមានំ បុន មាវសេសិ.

១៦២១.

‘‘នយិធ ¶ សន្តិ សមណព្រាហ្មណា ច, យេសន្នបានានិ ទទេមុ កត្តេ;

អក្ខាហិ មេ បុច្ឆិតោ ឯតមត្ថំ, យថា វិមានំ បុន មាវសេម.

១៦២២.

‘‘ភោគី ¶ ហិ តេ សន្តិ ឥធូបបន្នា, បុត្តា ច ទារា អនុជីវិនោ ច;

តេសុ តុវំ វចសា កម្មុនា ច, អសម្បទុដ្ឋា ច ភវាហិ និច្ចំ.

១៦២៣.

‘‘ឯវំ តុវំ នាគិ អសម្បទោសំ, អនុបាលយ វចសា កម្មុនា ច;

ឋត្វា ឥធ យាវតាយុកំ វិមានេ, ឧទ្ធំ ឥតោ គច្ឆសិ ទេវលោកំ.

១៦២៤.

‘‘អទ្ធា ហិ សោ សោចតិ រាជសេដ្ឋោ, តយា វិនា យស្ស តុវំ សជិព្ពោ;

ទុក្ខូបនីតោបិ តយា សមេច្ច, វិន្ទេយ្យ បោសោ សុខមាតុរោបិ.

១៦២៥.

‘‘អទ្ធា សតំ ភាសសិ នាគិ ធម្មំ, អនុត្តរំ អត្ថបទំ សុចិណ្ណំ;

ឯតាទិសិយាសុ ហិ អាបទាសុ, បញ្ញាយតេ មាទិសានំ វិសេសោ.

១៦២៦.

‘‘អក្ខាហិ នោ តាយំ មុធា នុ លទ្ធោ, អក្ខេហិ នោ តាយំ អជេសិ ជូតេ;

ធម្មេន លទ្ធោ ឥតិ តាយមាហ, កថំ នុ ត្វំ ហត្ថមិមស្ស មាគតោ.

១៦២៧.

‘‘យោ មិស្សរោ តត្ថ អហោសិ រាជា, តមាយមក្ខេហិ អជេសិ ជូតេ;

សោ ¶ មំ ជិតោ រាជា ឥមស្សទាសិ, ធម្មេន លទ្ធោស្មិ អសាហសេនា’’តិ.

ឥមាសំ គាថានំ អត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

មហាសត្តស្ស ¶ វចនំ សុត្វា អតិរេកតរំ តុដ្ឋា វិមលា មហាសត្តំ គហេត្វា សហស្សគន្ធោទកឃដេហិ ន្ហាបេត្វា ន្ហានកាលេ មហាសត្តស្ស ទិព្ពទុស្សទិព្ពគន្ធមាលាទីនិ ទត្វា អលង្កតប្បដិយត្តកាលេ ទិព្ពភោជនំ ភោជេសិ. មហាសត្តោ ភុត្តភោជនោ អលង្កតាសនំ បញ្ញាបេត្វា អលង្កតធម្មាសនេ និសីទិត្វា ពុទ្ធលីលាយ ធម្មំ ទេសេសិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៦២៨.

‘‘យថេវ វរុណោ នាគោ, បញ្ហំ បុច្ឆិត្ថ បណ្ឌិតំ;

តថេវ នាគកញ្ញាបិ, បញ្ហំ បុច្ឆិត្ថ បណ្ឌិតំ.

១៦២៩.

‘‘យថេវ វរុណំ នាគំ, ធីរោ តោសេសិ បុច្ឆិតោ;

តថេវ នាគកញ្ញម្បិ, ធីរោ តោសេសិ បុច្ឆិតោ.

១៦៣០.

‘‘ឧភោបិ ¶ តេ អត្តមនេ វិទិត្វា, មហោរគំ នាគកញ្ញញ្ច ធីរោ;

អឆម្ភី អភីតោ អលោមហដ្ឋោ, ឥច្ចព្រវិ វរុណំ នាគរាជានំ.

១៦៣១.

‘‘មា រោធយិ នាគ អាយាហមស្មិ, យេន តវត្ថោ ឥទំ សរីរំ;

ហទយេន មំសេន ករោហិ កិច្ចំ, សយំ ករិស្សាមិ យថាមតិ តេ’’តិ.

តត្ថ អឆម្ភីតិ និក្កម្បោ. អលោមហដ្ឋោតិ ភយេន អហដ្ឋលោមោ. ឥច្ចព្រវីតិ វីមំសនវសេន ឥតិ អព្រវិ. មា រោធយីតិ ‘‘មិត្តទុព្ភិកម្មំ ករោមី’’តិ មា ភាយិ, ‘‘កថំ នុ ខោ ឥមំ ឥទានិ មារេស្សាមី’’តិ វា មា ចិន្តយិ. នាគាតិ វរុណំ អាលបតិ. អាយាហមស្មីតិ អាយោ អហំ អស្មិ, អយមេវ វា បាឋោ. សយំ ករិស្សាមីតិ សចេ ត្វំ ‘‘ឥមស្ស សន្តិកេ ឥទានិ ធម្មោ មេ សុតោ’’តិ មំ មារេតុំ ន វិសហសិ, អហមេវ យថា តវ អជ្ឈាសយោ, តថា សយំ ករិស្សាមីតិ.

នាគរាជា ¶ អាហ –

១៦៣២.

‘‘បញ្ញា ហវេ ហទយំ បណ្ឌិតានំ, តេ ត្យម្ហ បញ្ញាយ មយំ សុតុដ្ឋា;

អនូននាមោ លភតជ្ជ ទារំ, អជ្ជេវ តំ កុរុយោ បាបយាតូ’’តិ.

តត្ថ តេ ត្យម្ហាតិ តេ មយំ តវ បញ្ញាយ សុតុដ្ឋា. អនូននាមោតិ សម្បុណ្ណនាមោ បុណ្ណកោ យក្ខសេនាបតិ. លភតជ្ជ ទារន្តិ លភតុ អជ្ជ ទារំ, ទទាមិ អស្ស ធីតរំ ឥរន្ធតិំ. បាបយាតូតិ អជ្ជេវ តំ កុរុរដ្ឋំ បុណ្ណកោ បាបេតុ.

ឯវញ្ច ¶ បន វត្វា វរុណោ នាគរាជា ឥរន្ធតិំ បុណ្ណកស្ស អទាសិ. សោ តំ លភិត្វា តុដ្ឋចិត្តោ មហាសត្តេន សទ្ធិំ សល្លបិ. តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៦៣៣.

‘‘ស បុណ្ណកោ អត្តមនោ ឧទគ្គោ, ឥរន្ធតិំ នាគកញ្ញំ លភិត្វា;

ហដ្ឋេន ភាវេន បតីតរូបោ, ឥច្ចព្រវិ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋំ.

១៦៣៤.

‘‘ភរិយាយ មំ ត្វំ អករិ សមង្គិំ, អហញ្ច តេ វិធុរ ករោមិ កិច្ចំ;

ឥទញ្ច តេ មណិរតនំ ទទាមិ, អជ្ជេវ តំ កុរុយោ បាបយាមី’’តិ.

តត្ថ ¶ មណិរតនន្តិ បណ្ឌិត, អហំ តវ គុណេសុ បសន្នោ អរហាមិ តវ អនុច្ឆវិកំ កិច្ចំ កាតុំ, តស្មា ឥមញ្ច តេ ចក្កវត្តិបរិភោគំ មណិរតនំ ទេមិ, អជ្ជេវ តំ ឥន្ទបត្ថំ បាបេមីតិ.

អថ មហាសត្តោ តស្ស ថុតិំ ករោន្តោ ឥតរំ គាថមាហ –

១៦៣៥.

‘‘អជេយ្យមេសា តវ ហោតុ មេត្តិ, ភរិយាយ កច្ចាន បិយាយ សទ្ធិំ;

អានន្ទិ វិត្តោ សុមនោ បតីតោ, ទត្វា មណិំ មញ្ច នយិន្ទបត្ថ’’ន្តិ.

តត្ថ ¶ អជេយ្យមេសាតិ ឯសា តវ ភរិយាយ សទ្ធិំ បិយសំវាសមេត្តិ អជេយ្យា ហោតុ. ‘‘អានន្ទិ វិត្តោ’’តិអាទីហិ បីតិសមង្គិភាវមេវស្ស វទតិ. នយិន្ទបត្ថន្តិ នយ ឥន្ទបត្ថំ.

តំ សុត្វា បុណ្ណកោ តថា អកាសិ. តេន វុត្តំ –

១៦៣៦.

‘‘ស បុណ្ណកោ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋំ, និសីទយី បុរតោ អាសនស្មិំ;

អាទាយ កត្តារមនោមបញ្ញំ, ឧបានយី នគរំ ឥន្ទបត្ថំ.

១៦៣៧.

‘‘មនោ មនុស្សស្ស យថាបិ គច្ឆេ, តតោបិស្ស ខិប្បតរំ អហោសិ;

ស បុណ្ណកោ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋំ, ឧបានយី នគរំ ឥន្ទបត្ថំ.

១៦៣៨.

‘‘ឯតិន្ទបត្ថំ ¶ នគរំ បទិស្សតិ, រម្មានិ ច អម្ពវនានិ ភាគសោ;

អហញ្ច ភរិយាយ សមង្គិភូតោ, តុវញ្ច បត្តោសិ សកំ និកេត’’ន្តិ.

តត្ថ យថាបិ គច្ឆេតិ មនោ នាម កិញ្ចាបិ ន គច្ឆតិ, ទូរេ អារម្មណំ គណ្ហន្តោ បន គតោតិ វុច្ចតិ, តស្មា មនស្ស អារម្មណគ្គហណតោបិ ខិប្បតរំ តស្ស មនោមយសិន្ធវស្ស គមនំ អហោសីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯតិន្ទបត្ថន្តិ អស្សបិដ្ឋេ និសិន្នោយេវស្ស ទស្សេន្តោ ឯវមាហ. សកំ និកេតន្តិ ត្វញ្ច អត្តនោ និវេសនំ សម្បត្តោតិ អាហ.

តស្មិំ បន ទិវសេ បច្ចូសកាលេ រាជា សុបិនំ អទ្ទស. ឯវរូបោ សុបិនោ អហោសិ – រញ្ញោ និវេសនទ្វារេ បញ្ញាក្ខន្ធោ សីលមយសាខោ បញ្ចគោរសផលោ អលង្កតហត្ថិគវាស្សបដិច្ឆន្នោ មហារុក្ខោ ¶ ឋិតោ. មហាជនោ តស្ស សក្ការំ កត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ នមស្សមានោ ¶ អដ្ឋាសិ. អថេកោ កណ្ហបុរិសោ ផរុសោ រត្តសាដកនិវត្ថោ រត្តបុប្ផកណ្ណធរោ អាវុធហត្ថោ អាគន្ត្វា មហាជនស្ស បរិទេវន្តស្សេវ តំ រុក្ខំ សមូលំ ឆិន្ទិត្វា អាកឌ្ឍន្តោ អាទាយ គន្ត្វា បុន តំ អាហរិត្វា បកតិដ្ឋានេយេវ ឋបេត្វា បក្កាមីតិ. រាជា តំ សុបិនំ បរិគ្គណ្ហន្តោ ‘‘មហារុក្ខោ វិយ ន អញ្ញោ កោចិ, វិធុរបណ្ឌិតោ. មហាជនស្ស បរិទេវន្តស្សេវ តំ សមូលំ ឆិន្ទិត្វា អាទាយ គតបុរិសោ វិយ ន អញ្ញោ កោចិ, បណ្ឌិតំ គហេត្វា គតមាណវោ. បុន តំ អាហរិត្វា បកតិដ្ឋានេយេវ ឋបេត្វា គតោ វិយ សោ មាណវោ បុន តំ បណ្ឌិតំ អានេត្វា ធម្មសភាយ ទ្វារេ ឋបេត្វា បក្កមិស្សតិ. អទ្ធា អជ្ជ មយំ បណ្ឌិតំ បស្សិស្សាមា’’តិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា សោមនស្សបត្តោ សកលនគរំ អលង្ការាបេត្វា ធម្មសភំ សជ្ជាបេត្វា អលង្កតរតនមណ្ឌបេ ធម្មាសនំ បញ្ញាបេត្វា ឯកសតរាជអមច្ចគណនគរវាសិជានបទបរិវុតោ ‘‘អជ្ជ តុម្ហេ បណ្ឌិតំ បស្សិស្សថ, មា សោចិត្ថា’’តិ មហាជនំ អស្សាសេត្វា បណ្ឌិតស្ស អាគមនំ ឱលោកេន្តោ ធម្មសភាយំ និសីទិ. អមច្ចាទយោបិ និសីទិំសុ. តស្មិំ ខណេ បុណ្ណកោបិ បណ្ឌិតំ ឱតារេត្វា ធម្មសភាយ ទ្វារេ បរិសមជ្ឈេយេវ ឋបេត្វា ឥរន្ធតិំ អាទាយ ទេវនគរមេវ គតោ. តមត្ថំ ¶ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

១៦៣៩.

‘‘ន បុណ្ណកោ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋំ, ឱរោបិយ ធម្មសភាយ មជ្ឈេ;

អាជញ្ញមារុយ្ហ អនោមវណ្ណោ, បក្កាមិ វេហាយសមន្តលិក្ខេ.

១៦៤០.

‘‘តំ ទិស្វា រាជា បរមប្បតីតោ, ឧដ្ឋាយ ពាហាហិ បលិស្សជិត្វា;

អវិកម្បយំ ធម្មសភាយ មជ្ឈេ, និសីទយី បមុខមាសនស្មិ’’ន្តិ.

តត្ថ អនោមវណ្ណោតិ អហីនវណ្ណោ ឧត្តមវណ្ណោ. អវិកម្បយន្តិ ភិក្ខវេ, សោ រាជា បណ្ឌិតំ បលិស្សជិត្វា មហាជនមជ្ឈេ អវិកម្បន្តោ អនោលីយន្តោយេវ ហត្ថេ គហេត្វា អត្តនោ អភិមុខំ កត្វា អលង្កតធម្មាសនេ និសីទាបេសិ.

អថ ¶ រាជា តេន សទ្ធិំ សម្មោទិត្វា មធុរបដិសន្ថារំ ករោន្តោ គាថមាហ –

១៦៤១.

‘‘ត្វំ នោ វិនេតាសិ រថំវ នទ្ធំ, នន្ទន្តិ តំ កុរុយោ ទស្សនេន;

អក្ខាហិ មេ បុច្ឆិតោ ឯតមត្ថំ, កថំ បមោក្ខោ អហុ មាណវស្សា’’តិ.

តត្ថ ¶ នទ្ធន្តិ យថា នទ្ធំ រថំ សារថិ វិនេតិ, ឯវំ ត្វំ អម្ហាកំ ការណេន នយេន ហិតកិរិយាសុ វិនេតា. នន្ទន្តិ តន្តិ តំ ទិស្វាវ ឥមេ កុរុរដ្ឋវាសិនោ តវ ទស្សនេន នន្ទន្តិ. មាណវស្សាតិ មាណវស្ស សន្តិកា កថំ តវ បមោក្ខោ អហោសិ? យោ វា តំ មុញ្ចន្តស្ស មាណវស្ស បមោក្ខោ, សោ កេន ការណេន អហោសីតិ អត្ថោ.

មហាសត្តោ អាហ –

១៦៤២.

‘‘យំ មាណវោត្យាភិវទី ជនិន្ទ, ន សោ មនុស្សោ នរវីរសេដ្ឋ;

យទិ តេ សុតោ បុណ្ណកោ នាម យក្ខោ, រញ្ញោ កុវេរស្ស ហិ សោ សជិព្ពោ.

១៦៤៣.

‘‘ភូមិន្ធរោ វរុណោ នាម នាគោ, ព្រហា សុចី វណ្ណពលូបបន្នោ;

តស្សានុជំ ធីតរំ កាមយានោ, ឥរន្ធតី នាម សា នាគកញ្ញា.

១៦៤៤.

‘‘តស្សា ¶ សុមជ្ឈាយ បិយាយ ហេតុ, បតារយិត្ថ មរណាយ មយ្ហំ;

សោ ចេវ ភរិយាយ សមង្គិភូតោ, អហញ្ច អនុញ្ញាតោ មណិ ច លទ្ធោ’’តិ.

តត្ថ យំ មាណវោត្យាភិវទីតិ ជនិន្ទ យំ ត្វំ ‘‘មាណវោ’’តិ អភិវទសិ. ភូមិន្ធរោតិ ភូមិន្ធរនាគភវនវាសី. សា នាគកញ្ញាតិ យំ នាគកញ្ញំ សោ បត្ថយមានោ មម មរណាយ បតារយិ ចិត្តំ បវត្តេសិ, សា នាគកញ្ញា ¶ ឥរន្ធតី នាម. បិយាយ ហេតូតិ មហារាជ, សោ ហិ នាគរាជា ចតុប្បោសថិកបញ្ហវិស្សជ្ជនេ បសន្នោ មំ មណិនា បូជេត្វា នាគភវនំ គតោ វិមលាយ នាម ទេវិយា តំ មណិំ អទិស្វា ‘‘ទេវ, កុហិំ មណី’’តិ បុច្ឆិតោ មម ធម្មកថិកភាវំ វណ្ណេសិ. សា មយ្ហំ ធម្មកថំ សោតុកាមា ហុត្វា មម ហទយេ ទោហឡំ ឧប្បាទេសិ. នាគរាជា ទុគ្គហិតេន បន ធីតរំ ឥរន្ធតិំ អាហ – ‘‘មាតា, តេ វិធុរស្ស ហទយមំសេ ទោហឡិនី, តស្ស ហទយមំសំ អាហរិតុំ សមត្ថំ សាមិកំ បរិយេសាហី’’តិ. សា បរិយេសន្តី វេស្សវណស្ស ភាគិនេយ្យំ បុណ្ណកំ នាម យក្ខំ ទិស្វា តំ អត្តនិ បដិពទ្ធចិត្តំ ញត្វា បិតុ សន្តិកំ នេសិ. អថ នំ សោ ‘‘វិធុរបណ្ឌិតស្ស ហទយមំសំ អាហរិតុំ សក្កោន្តោ ឥរន្ធតិំ លភិស្សសី’’តិ អាហ. បុណ្ណកោ វេបុល្លបព្ពតតោ ចក្កវត្តិបរិភោគំ មណិរតនំ អាហរិត្វា តុម្ហេហិ សទ្ធិំ ជូតំ កីឡិត្វា មំ ជិនិត្វា លភិ. អហញ្ច មម និវេសនេ តីហំ វសាបេត្វា មហន្តំ សក្ការំ អកាសិំ. សោបិ មំ អស្សវាលធិំ គាហាបេត្វា ហិមវន្តេ រុក្ខេសុ ច បព្ពតេសុ ច បោថេត្វា មារេតុំ អសក្កោន្តោ សត្តមេ វាតក្ខន្ធេ វេរម្ភវាតមុខេ ច បក្ខន្ទិត្វា អនុបុព្ពេន សដ្ឋិយោជនុព្ពេធេ ¶ កាឡាគិរិមត្ថកេ ឋបេត្វា សីហវេសាទិវសេន ឥទញ្ចិទញ្ច រូបំ កត្វាបិ មារេតុំ អសក្កោន្តោ មយា អត្តនោ មារណការណំ បុដ្ឋោ អាចិក្ខិ. អថស្សាហំ សាធុនរធម្មេ កថេសិំ. តំ សុត្វា បសន្នចិត្តោ មំ ឥធ អានេតុកាមោ អហោសិ.

អថាហំ តំ អាទាយ នាគភវនំ គន្ត្វា នាគរញ្ញោ ច វិមលាយ ច ធម្មំ ទេសេសិំ. តតោ នាគរាជា ច វិមលា ច សព្ពនាគបរិសា ច បសីទិំសុ. នាគរាជា តត្ថ មយា ឆាហំ វុត្ថកាលេ ឥរន្ធតិំ បុណ្ណកស្ស ¶ អទាសិ. សោ តំ លភិត្វា បសន្នចិត្តោ ហុត្វា មំ មណិរតនេន បូជេត្វា នាគរាជេន អាណត្តោ មនោមយសិន្ធវំ អារោបេត្វា សយំ មជ្ឈិមាសនេ និសីទិត្វា ឥរន្ធតិំ បច្ឆិមាសនេ និសីទាបេត្វា មំ បុរិមាសនេ និសីទាបេត្វា ឥធាគន្ត្វា បរិសមជ្ឈេ ឱតារេត្វា ឥរន្ធតិំ អាទាយ អត្តនោ នគរមេវ គតោ. ឯវំ, មហារាជ, សោ បុណ្ណកោ តស្សា សុមជ្ឈាយ បិយាយ ហេតុ បតារយិត្ថ មរណាយ មយ្ហំ. អថេវំ មំ និស្សាយ សោ ចេវ ភរិយាយ សមង្គិភូតោ, មម ធម្មកថំ សុត្វា បសន្នេន នាគរាជេន អហញ្ច អនុញ្ញាតោ, តស្ស បុណ្ណកស្ស សន្តិកា អយំ សព្ពកាមទទោ ចក្កវត្តិបរិភោគមណិ ច លទ្ធោ, គណ្ហថ, ទេវ, ឥមំ មណិន្តិ រញ្ញោ រតនំ អទាសិ.

តតោ ¶ រាជា បច្ចូសកាលេ អត្តនា ទិដ្ឋសុបិនំ នគរវាសីនំ កថេតុកាមោ ‘‘ភោន្តោ, នគរវាសិនោ អជ្ជ មយា ទិដ្ឋសុបិនំ សុណាថា’’តិ វត្វា អាហ –

១៦៤៥.

‘‘រុក្ខោ ហិ មយ្ហំ បទ្វារេ សុជាតោ, បញ្ញាក្ខន្ធោ សីលមយស្ស សាខា;

អត្ថេ ច ធម្មេ ច ឋិតោ និបាកោ, គវប្ផលោ ហត្ថិគវាស្សឆន្នោ.

១៦៤៦.

‘‘នច្ចគីតតូរិយាភិនាទិតេ, ឧច្ឆិជ្ជ សេនំ បុរិសោ អហាសិ;

សោ នោ អយំ អាគតោ សន្និកេតំ, រុក្ខស្សិមស្សាបចិតិំ ករោថ.

១៦៤៧.

‘‘យេ កេចិ វិត្តា មម បច្ចយេន, សព្ពេវ តេ បាតុករោន្តុ អជ្ជ;

តិព្ពានិ កត្វាន ឧបាយនានិ, រុក្ខស្សិមស្សាបចិតិំ ករោថ.

១៦៤៨.

‘‘យេ កេចិ ពទ្ធា មម អត្ថិ រដ្ឋេ, សព្ពេវ តេ ពន្ធនា មោចយន្តុ;

យថេវយំ ពន្ធនស្មា បមុត្តោ, ឯវមេតេ មុញ្ចរេ ពន្ធនស្មា.

១៦៤៩.

‘‘ឧន្នង្គលា ¶ ¶ មាសមិមំ ករោន្តុ, មំសោទនំ ព្រាហ្មណា ភក្ខយន្តុ;

អមជ្ជបា មជ្ជរហា បិវន្តុ, បុណ្ណាហិ ថាលាហិ បលិស្សុតាហិ.

១៦៥០.

‘‘មហាបថំ និច្ច សមវ្ហយន្តុ, តិព្ពញ្ច រក្ខំ វិទហន្តុ រដ្ឋេ;

យថាញ្ញមញ្ញំ ន វិហេឋយេយ្យុំ, រុក្ខស្សិមស្សាបចិតិំ ករោថា’’តិ.

តត្ថ ¶ សីលមយស្ស សាខាតិ ឯតស្ស រុក្ខស្ស សីលមយា សាខា. អត្ថេ ច ធម្មេចាតិ វទ្ធិយញ្ច សភាវេ ច. ឋិតោ និបាកោតិ សោ បញ្ញាមយរុក្ខោ បតិដ្ឋិតោ. គវប្ផលោតិ បញ្ចវិធគោរសផលោ. ហត្ថិគវាស្សឆន្នោតិ អលង្កតហត្ថិគវាស្សេហិ សញ្ឆន្នោ. នច្ចគីតតូរិយាភិនាទិតេតិ អថ តស្ស រុក្ខស្ស បូជំ ករោន្តេន មហាជនេន តស្មិំ រុក្ខេ ឯតេហិ នច្ចាទីហិ អភិនាទិតេ. ឧច្ឆិជ្ជ សេនំ បុរិសោ អហាសីតិ ឯកោ កណ្ហបុរិសោ អាគន្ត្វា តំ រុក្ខំ ឧច្ឆិជ្ជ បរិវារេត្វា ឋិតំ សេនំ បលាបេត្វា អហាសិ គហេត្វា គតោ. បុន សោ រុក្ខោ អាគន្ត្វា អម្ហាកំ និវេសនទ្វារយេវ ឋិតោ. សោ នោ អយំ រុក្ខសទិសោ បណ្ឌិតោ សន្និកេតំ អាគតោ. ឥទានិ សព្ពេវ តុម្ហេ រុក្ខស្ស ឥមស្ស អបចិតិំ ករោថ, មហាសក្ការំ បវត្តេថ.

មម បច្ចយេនាតិ អម្ភោ, អមច្ចា យេ កេចិ មំ និស្សាយ លទ្ធេន យសេន វិត្តា តុដ្ឋចិត្តា, តេ សព្ពេ អត្តនោ វិត្តំ បាតុករោន្តុ. តិព្ពានីតិ ពហលានិ មហន្តានិ. ឧបាយនានីតិ បណ្ណាការេ. យេ កេចីតិ អន្តមសោ កីឡនត្ថាយ ពទ្ធេ មិគបក្ខិនោ ឧបាទាយ. មុញ្ចរេតិ មុញ្ចន្តុ. ឧន្នង្គលា មាសមិមំ ករោន្តូតិ ឥមំ មាសំ កសននង្គលានិ ឧស្សាបេត្វា ឯកមន្តេ ឋបេត្វា នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា សព្ពេវ មនុស្សា មហាឆណំ ករោន្តុ. ភក្ខយន្តូតិ ភុញ្ជន្តុ. អមជ្ជបាតិ ឯត្ថ អ-ការោ និបាតមត្តំ, មជ្ជបា បុរិសា មជ្ជរហា អត្តនោ អត្តនោ អាបានដ្ឋានេសុ និសិន្នា បិវន្តូតិ អត្ថោ. បុណ្ណាហិ ថាលាហីតិ បុណ្ណេហិ ថាលេហិ. បលិស្សុតាហីតិ អតិបុណ្ណត្តា បគ្ឃរមានេហិ. មហាបថំ និច្ច សមវ្ហយន្តូតិ អន្តោនគរេ អលង្កតមហាបថំ រាជមគ្គំ និស្សាយ ឋិតា វេសិយា និច្ចកាលំ កិលេសវសេន កិលេសត្ថិកំ ជនំ អវ្ហយន្តូតិ អត្ថោ. តិព្ពន្តិ គាឡ្ហំ. យថាតិ យថា រក្ខស្ស សុសំវិហិតត្តា ឧន្នង្គលា ហុត្វា រុក្ខស្សិមស្ស អបចិតិំ ករោន្តា អញ្ញមញ្ញំ ន វិហេឋយេយ្យុំ, ឯវំ រក្ខំ សំវិទហន្តូតិ អត្ថោ.

ឯវំ រញ្ញា វុត្តេ –

១៦៥១.

‘‘ឱរោធា ¶ ច កុមារា ច, វេសិយានា ច ព្រាហ្មណា;

ពហុំ អន្នញ្ច បានញ្ច, បណ្ឌិតស្សាភិហារយុំ.

១៦៥២.

‘‘ហត្ថារោហា ¶ អនីកដ្ឋា, រថិកា បត្តិការកា;

ពហុំ អន្នញ្ច បានញ្ច, បណ្ឌិតស្សាភិហារយុំ.

១៦៥៣.

‘‘សមាគតា ¶ ជានបទា, នេគមា ច សមាគតា;

ពហុំ អន្នញ្ច បានញ្ច, បណ្ឌិតស្សាភិហារយុំ.

១៦៥៤.

‘‘ពហុជនោ បសន្នោសិ, ទិស្វា បណ្ឌិតមាគតេ;

បណ្ឌិតម្ហិ អនុប្បត្តេ, ចេលុក្ខេបោ បវត្តថា’’តិ.

តត្ថ អភិហារយុន្តិ ឯវំ រញ្ញា អាណត្តា មហាឆណំ បដិយាទេត្វា សព្ពេ សត្តេ ពន្ធនា មោចេត្វា ឯតេ សព្ពេ ឱរោធាទយោ នានប្បការំ បណ្ណាការំ សជ្ជិត្វា តេន សទ្ធិំ អន្នញ្ច បានញ្ច បណ្ឌិតស្ស បេសេសុំ. បណ្ឌិតមាគតេតិ បណ្ឌិតេ អាគតេ តំ បណ្ឌិតំ ទិស្វា ពហុជនោ បសន្នោ អហោសិ.

ឆណោ មាសេន ឱសានំ អគមាសិ. តតោ មហាសត្តោ ពុទ្ធកិច្ចំ សាធេន្តោ វិយ មហាជនស្ស ធម្មំ ទេសេន្តោ រាជានញ្ច អនុសាសន្តោ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា យាវតាយុកំ ឋត្វា អាយុបរិយោសានេ សគ្គបរាយណោ អហោសិ. រាជានំ អាទិំ កត្វា សព្ពេបិ នគរវាសិនោ បណ្ឌិតស្សោវាទេ ឋត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា អាយុបរិយោសានេ សគ្គបុរំ បូរយិំសុ.

សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ តថាគតោ បញ្ញាសម្បន្នោ ឧបាយកុសលោយេវា’’តិ វត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា បណ្ឌិតស្ស មាតាបិតរោ មហារាជកុលានិ អហេសុំ, ជេដ្ឋភរិយា រាហុលមាតា, ជេដ្ឋបុត្តោ រាហុលោ, វិមលា ឧប្បលវណ្ណា, វរុណនាគរាជា សារិបុត្តោ, សុបណ្ណរាជា មោគ្គល្លានោ, សក្កោ អនុរុទ្ធោ, ធនញ្ចយកោរព្យរាជា អានន្ទោ, បុណ្ណកោ ឆន្នោ, បរិសា ពុទ្ធបរិសា, វិធុរបណ្ឌិតោ បន អហមេវ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អហោសិ’’ន្តិ.

វិធុរជាតកវណ្ណនា នវមា.

[៥៤៧] ១០. វេស្សន្តរជាតកវណ្ណនា

ទសវរកថាវណ្ណនា

ផុស្សតី ¶ ¶ ¶ វរវណ្ណាភេតិ ឥទំ សត្ថា កបិលវត្ថុំ ឧបនិស្សាយ និគ្រោធារាមេ វិហរន្តោ បោក្ខរវស្សំ អារព្ភ កថេសិ. យទា ហិ សត្ថា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ អនុក្កមេន រាជគហំ គន្ត្វា តត្ថ ហេមន្តំ វីតិនាមេត្វា ឧទាយិត្ថេរេន មគ្គទេសកេន វីសតិសហស្សខីណាសវបរិវុតោ បឋមគមនេន កបិលវត្ថុំ អគមាសិ, តទា សក្យរាជានោ ‘‘មយំ អម្ហាកំ ញាតិសេដ្ឋំ បស្សិស្សាមា’’តិ សន្និបតិត្វា ភគវតោ វសនដ្ឋានំ វីមំសមានា ‘‘និគ្រោធសក្កស្សារាមោ រមណីយោ’’តិ សល្លក្ខេត្វា តត្ថ សព្ពំ បដិជគ្គនវិធិំ កត្វា គន្ធបុប្ផាទិហត្ថា បច្ចុគ្គមនំ ករោន្តា សព្ពាលង្ការប្បដិមណ្ឌិតេ ទហរទហរេ នាគរទារកេ ច នាគរទារិកាយោ ច បឋមំ បហិណិំសុ, តតោ រាជកុមារេ ច រាជកុមារិកាយោ ច. តេសំ អន្តរា សាមំ គន្ធបុប្ផចុណ្ណាទីហិ សត្ថារំ បូជេត្វា ភគវន្តំ គហេត្វា និគ្រោធារាមមេវ អគមិំសុ. តត្ថ ភគវា វីសតិសហស្សខីណាសវបរិវុតោ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិ. តទា ហិ សាកិយា មានជាតិកា មានត្ថទ្ធា. តេ ‘‘អយំ សិទ្ធត្ថកុមារោ អម្ហេហិ ទហរតរោ, អម្ហាកំ កនិដ្ឋោ ភាគិនេយ្យោ បុត្តោ នត្តា’’តិ ចិន្តេត្វា ទហរទហរេ រាជកុមារេ ច រាជកុមារិកាយោ ច អាហំសុ ‘‘តុម្ហេ ភគវន្តំ វន្ទថ, មយំ តុម្ហាកំ បិដ្ឋិតោ និសីទិស្សាមា’’តិ.

តេសុ ឯវំ អវន្ទិត្វា និសិន្នេសុ ភគវា តេសំ អជ្ឈាសយំ ឱលោកេត្វា ‘‘ន មំ ញាតយោ វន្ទន្តិ, ហន្ទ ឥទានេវ វន្ទាបេស្សាមី’’តិ អភិញ្ញាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ អាកាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា តេសំ សីសេ បាទបំសុំ ឱកិរមានោ វិយ កណ្ឌម្ពរុក្ខមូលេ យមកបាដិហារិយសទិសំ បាដិហារិយំ អកាសិ. រាជា សុទ្ធោទនោ តំ អច្ឆរិយំ ទិស្វា អាហ ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ ជាតទិវសេ កាឡទេវលស្ស វន្ទនត្ថំ ឧបនីតានំ វោ បាទេ បរិវត្តិត្វា ព្រាហ្មណស្ស មត្ថកេ ឋិតេ ទិស្វា អហំ តុម្ហាកំ បាទេ វន្ទិំ, អយំ មេ បឋមវន្ទនា. បុនបិ វប្បមង្គលទិវសេ ជម្ពុច្ឆាយាយ សិរិសយនេ និសិន្នានំ វោ ជម្ពុច្ឆាយាយ អបរិវត្តនំ ¶ ទិស្វាបិ អហំ តុម្ហាកំ បាទេ វន្ទិំ, អយំ មេ ទុតិយវន្ទនា. ឥទានិ ឥមំ អទិដ្ឋបុព្ពំ បាដិហារិយំ ¶ ទិស្វាបិ តុម្ហាកំ បាទេ វន្ទាមិ, អយំ មេ តតិយវន្ទនា’’តិ. រញ្ញា បន វន្ទិតេ អវន្ទិត្វា ឋាតុំ សមត្ថោ នាម ឯកសាកិយោបិ នាហោសិ, សព្ពេ វន្ទិំសុយេវ.

ឥតិ ភគវា ញាតយោ វន្ទាបេត្វា អាកាសតោ ឱតរិត្វា បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិ. និសិន្នេ ច ភគវតិ សិខាបត្តោ ញាតិសមាគមោ អហោសិ, សព្ពេ ឯកគ្គចិត្តា ហុត្វា និសីទិំសុ. តតោ មហាមេឃោ ឧដ្ឋហិត្វា បោក្ខរវស្សំ វស្សិ, តម្ពវណ្ណំ ឧទ�