📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ខុទ្ទកនិកាយេ

មហានិទ្ទេស-អដ្ឋកថា

គន្ថារម្ភកថា

អវិជ្ជាលង្គិំ ឃាតេន្តោ, នន្ទិរាគញ្ច មូលតោ;

ភាវេន្តដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ, ផុសិ យោ អមតំ បទំ.

បាបុណិត្វា ជិនោ ពោធិំ, មិគទាយំ វិគាហិយ;

ធម្មចក្កំ បវត្តេត្វា, ថេរំ កោណ្ឌញ្ញមាទិតោ.

អដ្ឋារសន្នំ កោដីនំ, ពោធេសិ តាបសោ តហិំ;

វន្ទេហំ សិរសា តញ្ច, សព្ពសត្តានមុត្តមំ.

តថា ធម្មុត្តមញ្ចេវ, សង្ឃញ្ចាបិ អនុត្តរំ;

សំខិត្តេន ហិ យោ វុត្តំ, ធម្មចក្កំ វិភាគសោ.

សារិបុត្តោ មហាបញ្ញោ, សត្ថុកប្បោ ជិនត្រជោ;

ធម្មចក្កំ វិភាជេត្វា, មហានិទ្ទេសមព្រវិ;

បាឋោ វិសិដ្ឋោ និទ្ទេសោ, តំនាមវិសេសិតោ ច.

តំ សារិបុត្តំ ជិនរាជបុត្តំ, ថេរំ ថិរានេកគុណាធិវាសំ;

បញ្ញាបភាវុគ្គតចារុកិត្តិំ, សុនីចវុត្តិញ្ច អថោ នមិត្វា.

ខមាទយាទិយុត្តេន, យុត្តមុត្តាទិវាទិនា;

ពហុស្សុតេន ថេរេន, ទេវេន អភិយាចិតោ.

មហាវិហារវាសីនំ, សជ្ឈាយម្ហិ បតិដ្ឋិតោ;

គហេតព្ពំ គហេត្វាន, បោរាណេសុ វិនិច្ឆយំ.

អវោក្កមេន្តោ សមយំ សកញ្ច, អនាមសន្តោ សមយំ បរញ្ច;

បុព្ពោបទេសដ្ឋកថានយញ្ច, យថានុរូបំ ឧបសំហរន្តោ.

ញាណប្បភេទាវហនស្ស តស្ស, យោគីហិ នេកេហិ និសេវិតស្ស;

អត្ថំ អបុព្ពំ អនុវណ្ណយន្តោ, សុត្តញ្ច យុត្តិញ្ច អនុក្កមេន្តោ.

អារភិស្សំ សមាសេន, មហានិទ្ទេសវណ្ណនំ;

សទ្ធម្មពហុមានេន, នាត្តុក្កំសនកម្យតា.

វក្ខាមហំ អដ្ឋកថំ ជនស្ស, ហិតាយ សទ្ធម្មចិរដ្ឋិតត្ថំ;

សក្កច្ច សទ្ធម្មបជោតិកំ តំ, សុណាថ ធារេថ ច សាធុ សន្តោតិ.

តត្ថ ‘‘បាឋោ វិសិដ្ឋោ និទ្ទេសោ, តំនាមវិសេសិតោ ចា’’តិ វុត្តត្តា ទុវិធោ បាឋោ – ព្យញ្ជនបាឋោ, អត្ថបាឋោ ច. តេសុ ព្យញ្ជនបាឋោ អក្ខរបទព្យញ្ជនអាការនិរុត្តិនិទ្ទេសវសេន ឆព្ពិធោ. អត្ថបាឋោ សង្កាសនបកាសនវិវរណវិភជនឧត្តានីករណបញ្ញត្តិវសេន ឆព្ពិធោ. តត្ថ តីសុ ទ្វារេសុ បរិសុទ្ធបយោគភាវេន វិសុទ្ធករុណានំ ចិត្តេន បវត្តិតទេសនា វាចាហិ អកថិតត្តា អទេសិតត្តា អក្ខរមិតិ សញ្ញិតា, តំ បារាយនិកព្រាហ្មណានំ មនសា បុច្ឆិតបញ្ហានំ វសេន ភគវតា រតនឃរេ និសីទិត្វា សម្មសិតបដ្ឋានមហាបករណវសេន ច អក្ខរំ នាមាតិ គហេតព្ពំ.

អថ វា អបរិបុណ្ណំ បទំ អក្ខរមិតិ គហេតព្ពំ ‘‘សដ្ឋិវស្សសហស្សានី’’តិ ឯវមាទីសុ (បេ. វ. ៨០២; ជា. ១.៤.៥៤; នេត្តិ. ១២០) វិយ. ឯត្ថ ហិ សការ នការ សោការាទីនិ អក្ខរមិតិ, ឯកក្ខរំ វា បទំ អក្ខរមិតិ ឯកេ. ‘‘យាយំ តណ្ហា បោនោភវិកា’’តិ ឯវមាទីសុ (មហាវ. ១៤; វិភ. ២០៣; ម. និ. ៣.៣៧៤; បដិ. ម. ២.៣០) វិភត្យន្តំ អត្ថជោតកំ អក្ខរបិណ្ឌំ បទំ. ‘‘នាមញ្ច រូបញ្ចា’’តិ ឯវមាទីសុ (ធ. ស. ទុកមាតិកា ១០៩; សុ. និ. ៨៧៨; មហានិ. ១០៧; ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆានិទ្ទេសោ ៦; នេត្តិ. ៤៥) ពហុអក្ខរេហិ យុត្តំ បទំ នាម. សំខិត្តេន វុត្តំ បទំ វិភាវេតិ. បទេន អភិហិតំ ព្យញ្ជយតិ ព្យត្តំ បាកដំ ករោតីតិ ព្យញ្ជនំ, វាក្យមេវ. ‘‘ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា’’តិ សង្ខេបេន កថិតមត្ថំ. ‘‘កតមេ ចត្តារោ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឆន្ទសមាធិបធានសង្ខារសមន្នាគតំ ឥទ្ធិបាទំ ភាវេតិ. វីរិយចិត្តវីមំសសមាធិបធានសង្ខារសមន្នាគតំ ឥទ្ធិបាទំ ភាវេតី’’តិអាទីសុ (វិភ. ៤៣១; សំ. និ. ៥.៨១៣; ទី. និ. ៣.៣០៦; អ. និ. ៤.២៧៦) បាកដករណភាវេន ព្យញ្ជនំ នាម. ព្យញ្ជនវិភាគបកាសោ អាការោ. ‘‘តត្ថ កតមោ ឆន្ទោ? យោ ឆន្ទោ ឆន្ទិកតា កត្តុកម្យតា’’តិ ឯវមាទីសុ (វិភ. ៤៣៣) កថិតព្យញ្ជនំ អនេកវិធេន វិភាគករណំ អាការោ នាម. អាការាភិហិតស្ស និព្ពចនំ និរុត្តិ. ‘‘ផស្សោ, វេទនា’’តិ ឯវមាទីសុ (ធ. ស. ១) អាការេន កថិតំ ‘‘ផុសតីតិ ផស្សោ. វេទិយតីតិ វេទនា’’តិ នីហរិត្វា វចនំ និរុត្តិ នាម. និព្ពចនវិត្ថារោ និស្សេសតោ ទេសោតិ និទ្ទេសោ, វេទិយតីតិ វេទនាតិ និព្ពចនលទ្ធបទំ ‘‘សុខា ទុក្ខា អទុក្ខមសុខា, សុខយតីតិ សុខា, ទុក្ខយតីតិ ទុក្ខា, នេវ ទុក្ខយតិ ន សុខយតីតិ អទុក្ខមសុខា’’តិ អត្ថវិត្ថារោ និរវសេសេន កថិតត្តា និទ្ទេសោ នាម.

ឯវំ ឆព្ពិធានិ ព្យញ្ជនបទានិ ជានិត្វា ច ឆសុ អត្ថបទេសុ សង្ខេបតោ កាសនា ទីបនា សង្កាសនា, ‘‘មញ្ញមានោ ខោ, ភិក្ខុ, ពន្ធោ មារស្ស អមញ្ញមានោ មុត្តោ បាបិមតោ’’តិ ឯវមាទីសុ សង្ខេបេន អត្ថទីបនា សង្កាសនា នាម. ឯសោ បន ថេរោ ‘‘ពុទ្ធេន ភគវតា ឯវំ សង្ខេបំ កត្វា វុត្តមត្ថំ ‘អញ្ញាតំ ភគវា, អញ្ញាតំ សុគតា’’’តិ កថេតុំ សមត្ថោ បដិវិជ្ឈិ.

ឧបរិ វត្តព្ពមត្ថំ អាទិតោ កាសនា ទីបនា បកាសនា, ‘‘សព្ពំ, ភិក្ខវេ, អាទិត្ត’’ន្តិ ឯវមាទីសុ (មហាវ. ៥៤; សំ. និ. ៤.២៨) បច្ឆា កថិតព្ពមត្ថំ បឋមវចនេន ទីបនា បកាសនា នាម. ឯវំ បឋមំ ទីបិតំ អត្ថំ បុន បាកដំ កត្វា ទីបនេន ‘‘កិញ្ច, ភិក្ខវេ, សព្ពំ អាទិត្តំ? ចក្ខុំ, ភិក្ខវេ, អាទិត្តំ, រូបា អាទិត្តា’’តិ ឯវមាទីសុ (មហាវ. ៥៤; សំ. និ. ៤.២៨) កថិតេសុ ‘‘តិក្ខិន្ទ្រិយោ សង្ខេបេន វុត្តំ បដិវិជ្ឈតី’’តិ កថិតត្តា ទ្វេ អត្ថបទានិ តិក្ខិន្ទ្រិយស្ស ឧបការវសេន វុត្តានិ.

សំខិត្តស្ស វិត្ថារាភិធានំ សកិំ វុត្តស្ស ច បុនបិ អភិធានំ វិវរណំ, ‘‘កុសលា ធម្មា’’តិ (ធ. ស. ១) សង្ខេបេន និក្ខិត្តស្ស. ‘‘កតមេ ធម្មា កុសលា? យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិ (ធ. ស. ១) និទ្ទេសវសេន វិត្ថារណំ វិត្ថារវសេន បុន កថនំ វិវរណំ នាម.

តំ វិភាគករណំ វិភជនំ, ‘‘យស្មិំ សមយេ’’តិ (ធ. ស. ១) វិវរិតេ កុសលេ ធម្មេ ‘‘តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតិ, វេទនា ហោតី’’តិ (ធ. ស. ១) វិភាគករណំ វិភជនំ នាម. វិវរស្ស វិត្ថារាភិធានេន វិភត្តស្ស ច ឧបមាភិធានេន បដិបាទនំ ឧត្តានីករណំ, វិវរណេន វិវរិតត្ថស្ស ‘‘កតមោ តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតិ? យោ តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ផុសនា សម្ផុសនា’’តិ (ធ. ស. ២) អតិវិវរិត្វា កថនញ្ច វិភជនេន វិភត្តស្ស ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, គាវី និច្ចម្មា, ឯវមេវ ខ្វាហំ, ភិក្ខវេ, ផស្សាហារោ ទដ្ឋព្ពោតិ វទាមី’’តិ (សំ. និ. ២.៦៣) ឯវមាទិឧបមាកថនញ្ច ឧត្តានីករណំ នាម. ធម្មំ សុណន្តានំ ធម្មទេសនេន ចិត្តស្ស អនេកវិធេន សោមនស្សឧប្បាទនញ្ច អតិខិណពុទ្ធីនំ អនេកវិធេន ញាណស្ស តិខិណភាវករណញ្ច បញ្ញត្តិ នាម, តេសំ សុណន្តានំ តំចិត្តតោសនេន តំចិត្តនិសាមនេន ច បញ្ញាយតីតិ បញ្ញត្តិ. តត្ថ ភគវា អក្ខរេហិ សង្កាសយតិ, បទេហិ បកាសយតិ, ព្យញ្ជនេហិ វិវរតិ, អាការេហិ វិភជតិ, និរុត្តីហិ ឧត្តានីករោតិ, និទ្ទេសេហិ បញ្ញាបយតីតិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ពុទ្ធា ភគវន្តោ ឯកច្ចេ វេនេយ្យេ ឯកស្មិំ ទេសនេ អក្ខរេហិ អត្ថសង្កាសនំ ករោន្តិ…បេ… និទ្ទេសេហិ អត្ថបញ្ញាបនំ ករោន្តីតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ.

អថ វា អក្ខរេហិ សង្កាសយិត្វា បទេហិ បកាសយតិ, ព្យញ្ជនេហិ វិវរិត្វា អាការេហិ វិភជតិ, និរុត្តីហិ ឧត្តានីកត្វា និទ្ទេសេហិ បញ្ញាបយតិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ឯវរូបេន ធម្មទេសនេន ឯកច្ចេសុ ឋានេសុ ឯកច្ចានំ វេនេយ្យានំ វិនយតីតិ.

អថ វា អក្ខរេហិ ឧគ្ឃាដយិត្វា បទេហិ បកាសេន្តោ វិនយតិ ឧគ្ឃដិតញ្ញុំ, ព្យញ្ជនេហិ វិវរិត្វា អាការេហិ វិភជន្តោ វិនយតិ វិបញ្ចិតញ្ញុំ, និរុត្តីហិ ឧត្តានីកត្វា និទ្ទេសេហិ បញ្ញាបេន្តោ វិនយតិ នេយ្យំ. ឥតិ វេនេយ្យវសេនបិ យោជេតព្ពមេវ.

អត្ថតោ បនេត្ថ កតមោ ព្យញ្ជនបាឋោ, កតមោ អត្ថបាឋោតិ? ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ ធម្មំ ទេសេន្តានំ យោ អត្ថាវគមកោ សវិញ្ញត្តិកសទ្ទោ, សោ ព្យញ្ជនបាឋោ. យោ តេន អភិសមេតព្ពោ លក្ខណរសាទិសហិតោ ធម្មោ, សោ អត្ថបាឋោតិ វេទិតព្ពោ. បុនបិ សន្ធាយភាសិតោ ព្យញ្ជនភាសិតោ សាវសេសបាឋោ អនវសេសបាឋោ នីតោ នេយ្យោតិ ឆព្ពិធោ បាឋោ. តត្ថ អនេកត្ថវត្តា សន្ធាយភាសិតោ ‘‘មាតរំ បិតរំ ហន្ត្វា, រាជានោ ទ្វេ ច ខត្តិយេ’’តិ ឯវមាទិ (ធ. ប. ២៩៤). ឯកត្ថវត្តា ព្យញ្ជនភាសិតោ ‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា’’តិ ឯវមាទិ (ធ. ប. ១.២; នេត្តិ. ៨៩, ៩២; បេដកោ. ១៤). សាវសេសោ ‘‘សព្ពំ, ភិក្ខវេ, អាទិត្ត’’ន្តិ ឯវមាទិ (មហាវ. ៥៤; សំ. និ. ៤.២៨). វិបរីតោ អនវសេសោ ‘‘សព្ពេ ធម្មា សព្ពាការេន ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណមុខេ អាបាថំ អាគច្ឆន្តី’’តិ ឯវមាទិ (មហានិ. ១៥៦; ចូឡនិ. មោឃរាជមាណវបុច្ឆានិទ្ទេសោ ៨៥; បដិ. ម. ៣.៥). យថា វចនំ, តថា អវគន្តព្ពោ នីតោ ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា’’តិ ឯវមាទិ. យុត្តិយា អនុស្សរិតព្ពោ នេយ្យោ ‘‘ឯកបុគ្គលោ ភិក្ខវេ’’តិ ឯវមាទិ (អ. និ. ១.១៧០).

អត្ថោ បន អនេកប្បការោ បាឋត្ថោ សភាវត្ថោ ញាយត្ថោ បាឋានុរូបោ នបាឋានុរូបោ សាវសេសត្ថោ និរវសេសត្ថោ នីតត្ថោ នេយ្យត្ថោ ឥច្ចាទិ. តត្ថ យោ អប្បស្សត្ថស្ស ញាបនត្ថមុច្ចារិយតេ, សោ បាឋត្ថោ ‘‘សាត្ថំ សព្យញ្ជន’’ន្តិអាទីសុ (បារា. ១; ទី. និ. ១.១៩០) វិយ. រូបារូបធម្មានំ លក្ខណរសាទិសភាវត្ថោ ‘‘សម្មាទិដ្ឋិំ ភាវេតី’’តិអាទីសុ (វិភ. ៤៨៥; សំ. និ. ៥.៣) វិយ. យោ ញាយមានោ ហិតាយ សំវត្តតិ, សោ ញាតុំ អរហតីតិ ញាយត្ថោ – ‘‘អត្ថវាទី ធម្មវាទី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៩, ១៩៤; ៣.២៣៨; ម. និ. ១.៤១១) វិយ. យថាបាឋំ ភាសិតោ បាឋានុរូបោ ‘‘ចក្ខុ, ភិក្ខវេ, បុរាណកម្ម’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.១៤៦) ភគវតា វុត្តំ. តស្មា ចក្ខុមបិ កម្មន្តិ. ព្យញ្ជនច្ឆាយាយ អត្ថំ បដិពាហយមានេន វុត្តោ អត្ថោ នបាឋានុរូបោ, សោ បាឋតោ អននុញ្ញាតោ អកតបដិក្ខេបោ វិយុត្តោ. សោ ច សង្គហេតព្ពម្បិ អសង្គហេត្វា, បរិវជ្ជេតព្ពម្បិ វា កិញ្ចិ អបរិវជ្ជេត្វា បរិសេសំ កត្វា វុត្តោ សាវសេសត្ថោ ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ (សំ. និ. ៤.៦០; មហានិ. ១០៧). សព្ពេ តសន្តិ ទណ្ឌស្ស, សព្ពេ ភាយន្តិ មច្ចុនោ’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១២៩) វិយ. វិបរីតោ និរវសេសត្ថោ ‘‘សន្ធាវិតំ សំសរិតំ មមញ្ចេវ តុម្ហាកញ្ច (ទី. និ. ២.១៥៥; មហាវ. ២៨៧; នេត្តិ. ១១៤). តត្រ, ភិក្ខវេ, កោ មន្តា កោ សទ្ធាតា…បេ… អញ្ញត្រ ទិដ្ឋបទេហី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៧.៦៦) វិយ. សទ្ទវសេនេវ វេទិតព្ពោ នីតត្ថោ ‘‘រូបា សទ្ទា រសា គន្ធា, ផោដ្ឋព្ពា ច មនោរមា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១៥១, ១៦៥; មហាវ. ៣៣) វិយ. សម្មុតិវសេន វេទិតព្ពោ នេយ្យត្ថោ ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, វលាហកូបមា បុគ្គលា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.១០១-១០២) វិយ. ឯវមិធ បាឋញ្ច អត្ថញ្ច វិវរិត្វា ឋិតោ អសំហីរោ ភវតិ បរវាទីហិ ទីឃរត្តំ តិត្ថវាសេន.

ឥតិ អសំហីរភាវេន យាវ អាគមាធិគមសម្បទំ, តាវ វត្តុំ សក្កោតិ. សង្ខេបវិត្ថារនយេន ហេតុទាហរណាទីហិ អវពោធយិតុំ សមត្ថោ. ឯវំវិធោ អត្តានញ្ច បរញ្ច សោធេតុំ សមត្ថភាវេន ទុស្សីល្យទិដ្ឋិមលវិរហិតត្តា សុចិ. ទុស្សីលោ ហិ អត្តានំ ឧបហនតិ, តេន នាទេយ្យវាចោ ច ភវតិ សព្យោហារមានោ ឥធ និច្ចាតុរោ វេជ្ជោវ. ទុទ្ទិដ្ឋិ បរំ ឧបហនតិ, នាវស្សយោ ច ភវតិ វាឡគហាកុលោ ឥវ កមលសណ្ឌោ. ឧភយវិបន្នោ បន សព្ពថាបិ អនុបាសនីយោ ភវតិ គូថគតមិវ ឆវាលាតំ គូថគតោ វិយ ច កណ្ហសប្បោ. ឧភយសម្បន្នោ បន សព្ពថាបិ ឧបាសនីយោ សេវិតព្ពោ ច វិញ្ញូហិ, និរុបទ្ទវោ ឥវ រតនាករោ, ឯវំ ភូតោ ឯវំ អមច្ឆរោ អហីនាចរិយមុដ្ឋិ. សុត្តសុត្តានុលោមអាចរិយវាទអត្តនោមតិសង្ខាតានញ្ច ចតុន្នំ អបរិច្ចាគី, តេសំ វសេន ព្យាខ្យាតោ.

‘‘ឯកំសវចនំ ឯកំ, វិភជ្ជវចនំ បទំ;

តតិយំ បដិបុច្ឆេយ្យ, ចតុត្ថំ បន ឋាបយេ’’តិ.

ឯតេសំ វា អបរិច្ចាគី. តតោ ឯវ សោតូនំ ហិតេ និយុត្តត្តា នេសំ អវពោធនំ បតិ អកិលាសុ ភវតីតិ. អាហ ចេត្ថ –

‘‘បាឋត្ថវិទសំហីរោ, វត្តា សុចិ អមច្ឆរោ;

ចតុន្នំ អបរិច្ចាគី, ទេសកស្ស ហិតាន្វិតោ’’តិ.

ឯត្ថ ទេសកស្សាតិ ទេសកោ អស្ស, ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. ហិតាន្វិតោតិ ហិតេ អនុគតោ ហិតចិត្តោ. សោ ឯសោ សុចិត្តា បិយោ, ចតុន្នំ អបរិច្ចាគិត្តា គរុ, អសំហីរត្តា ភាវនីយោ, ទេសកត្តា វត្តា, ហិតាន្វិតត្តា វចនក្ខមោ, បាឋត្ថវិទត្តា គម្ភីរកថំ កត្តា, អមច្ឆរត្តា ន ចាដ្ឋានេ និយោជកោ ឥតិ –

‘‘បិយោ គរុ ភាវនីយោ, វត្តា ច វចនក្ខមោ;

គម្ភីរញ្ច កថំ កត្តា, នោ ចាដ្ឋានេ និយោជកោ’’តិ. (អ. និ. ៧.៣៧; នេត្តិ. ១១៣);

‘‘អភិហិតោ ទេសកោ សោ, តាវ ទានិ អភិធីយតេ’’.

តត្ថ ធម្មគរុត្តា កថំ ន បរិភវតិ, អាចរិយគរុត្តា កថិកំ ន បរិភវតិ, សទ្ធាបញ្ញាទិគុណបដិមណ្ឌិតត្តា អត្តានំ ន បរិភវតិ, អសឋាមាយាវិត្តា អមតាភិមុខត្តា ច អវិក្ខិត្តចិត្តោ ភវតិ, សុមេធត្តា យោនិសោ មនសិ ករោតីតិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘បញ្ចហិ, ភិក្ខវេ, ធម្មេហិ សមន្នាគតោ សុណន្តោ សទ្ធម្មំ ភព្ពោ និយាមំ ឱក្កមិតុំ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្តំ. កតមេហិ បញ្ចហិ? ន កថំ បរិភោតិ, ន កថិកំ បរិភោតិ, ន អត្តានំ បរិភោតិ, អវិក្ខិត្តចិត្តោ ធម្មំ សុណាតិ ឯកគ្គចិត្តោ, យោនិសោ មនសិ ករោតី’’តិ (អ. និ. ៥.១៥១).

តំលក្ខណប្បត្តត្តា ភាវនំ ភជតីតិ. អាហ ចេត្ថ –

‘‘ធម្មាចរិយគរុ សទ្ធាបញ្ញាទិគុណមណ្ឌិតោ;

អសឋាមាយាវិកស្ស, សុមេធោ អមតាភិមុខោ’’. –

ឥតិ វត្តា ច សោតា ច.

ឯវំ វុត្តប្បការំ ព្យញ្ជនញ្ច អត្ថញ្ច ទស្សេត្វា ឥទានិ យោ អតិអគ្គំ កត្វា កថិតត្តា មហាសមុទ្ទមហាបថវី វិយ មហា ច សោ និទ្ទេសោ ចាតិ មហានិទ្ទេសោ, តំ មហានិទ្ទេសំ វណ្ណយិស្សាមិ.

តទេតំ មហានិទ្ទេសំ អត្ថសម្បន្នំ ព្យញ្ជនសម្បន្នំ គម្ភីរំ គម្ភីរត្ថំ លោកុត្តរប្បកាសកំ សុញ្ញតប្បដិសំយុត្តំ បដិបត្តិមគ្គផលវិសេសសាធនំ បដិបត្តិបដិបក្ខបដិសេធនំ យោគាវចរានំ ញាណវររតនាករភូតំ ធម្មកថិកានំ ធម្មកថាវិលាសវិសេសហេតុភូតំ សំសារភីរុកានំ ទុក្ខនិស្សរណតទុបាយទស្សនេន អស្សាសជននត្ថំ តប្បដិបក្ខនាសនត្ថញ្ច គម្ភីរត្ថានញ្ច អនេកេសំ សុត្តន្តបទានំ អត្ថវិវរណេន សុជនហទយបរិតោសជននត្ថំ, តថាគតេន អរហតា សម្មាសម្ពុទ្ធេន សព្ពត្ថ អប្បដិហតសព្ពញ្ញុតញ្ញាណមហាទីបោភាសេន សកលជនវិត្ថតមហាករុណាសិនេហេន វេនេយ្យជនហទយគតកិលេសន្ធការវិធមនត្ថំ សមុជ្ជលិតស្ស សទ្ធម្មមហាបទីបស្ស តទធិប្បាយវិកាសនសិនេហបរិសេកេន បញ្ចវស្សសហស្សមតិចិរសមុជ្ជលនមិច្ឆតា លោកានុកម្បកេន សត្ថុកប្បេន ធម្មរាជស្ស ធម្មសេនាបតិនា អាយស្មតា សារិបុត្តត្ថេរេន ភាសិតំ សុត្វា អាយស្មា អានន្ទោ បឋមមហាសង្គីតិកាលេ យថាសុតមេវ សង្គហំ អារោបេសិ.

សោ បនេស វិនយបិដកំ សុត្តន្តបិដកំ អភិធម្មបិដកន្តិ តីសុ បិដកេសុ សុត្តន្តបិដកបរិយាបន្នោ, ទីឃនិកាយោ មជ្ឈិមនិកាយោ សំយុត្តនិកាយោ អង្គុត្តរនិកាយោ ខុទ្ទកនិកាយោតិ បញ្ចសុ មហានិកាយេសុ ខុទ្ទកមហានិកាយបរិយាបន្នោ, សុត្តំ គេយ្យំ វេយ្យាករណំ គាថា ឧទានំ ឥតិវុត្តកំ ជាតកំ អព្ភុតធម្មំ វេទល្លន្តិ នវសុ សត្ថុសាសនង្គេសុ យថាសម្ភវំ គាថង្គវេយ្យាករណង្គទ្វយសង្គហិតោ.

‘‘ទ្វាសីតិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិំ, ទ្វេសហស្សានិ ភិក្ខុតោ;

ចតុរាសីតិ សហស្សានិ, យេ មេ ធម្មា បវត្តិនោ’’តិ. (ថេរគា. ១០២៧) –

ធម្មភណ្ឌាគារិកត្ថេរេន បញ្ចសុ ឋានេសុ ឯតទគ្គំ អារោបិតេន បដិញ្ញាតានំ ចតុរាសីតិយា ធម្មក្ខន្ធសហស្សានំ ភិក្ខុតោ គហិតេសុ ទ្វីសុ ធម្មក្ខន្ធសហស្សេសុ អនេកសតធម្មក្ខន្ធសង្គហិតោ. តស្ស ទ្វេ វគ្គា អដ្ឋកវគ្គោ បារាយនវគ្គោ ខគ្គវិសាណសុត្តញ្ច, ឯកេកស្មិំ វគ្គេ សោឡស សោឡស កត្វា ខគ្គវិសាណសុត្តញ្ចាតិ តេត្តិំស សុត្តានិ កាមសុត្តាទិខគ្គវិសាណសុត្តបរិយោសានានិ. ឯវំ អនេកធា វវត្ថាបិតស្ស ឥមស្ស មហានិទ្ទេសស្ស អនុបុព្ពបទត្ថវណ្ណនំ ករិស្សាមិ. អយញ្ហិ មហានិទ្ទេសោ បាឋតោ អត្ថតោ ច ឧទ្ទិសន្តេន និទ្ទិសន្តេន ច សក្កច្ចំ ឧទ្ទិសិតព្ពោ និទ្ទិសិតព្ពោ ច, ឧគ្គណ្ហន្តេនាបិ សក្កច្ចំ ឧគ្គណ្ហិតព្ពោ ធារេតព្ពោ ច. តំ កិស្ស ហេតុ? គម្ភីរត្តា ឥមស្ស មហានិទ្ទេសស្ស លោកហិតាយ លោកេ ចិរដ្ឋិតត្ថន្តិ.

១. អដ្ឋកវគ្គោ

១. កាមសុត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា

តត្ថ កាមសុត្តំ អាទិ. តស្មិម្បិ ‘‘កាមំ កាមយមានស្សា’’តិ គាថា អាទិ. សា ឧទ្ទេសនិទ្ទេសបដិនិទ្ទេសវសេន តិធា ឋិតា. ‘‘កាមំ កាមយមានស្សា’’តិ ឯវមាទិ ឧទ្ទេសោ. ‘‘កាមាតិ ឧទ្ទានតោ ទ្វេ កាមា – វត្ថុកាមា ច កិលេសកាមា ចា’’តិ និទ្ទេសោ. ‘‘កតមេ វត្ថុកាមា? មនាបិកា រូបា’’តិ ឯវមាទិ បដិនិទ្ទេសោ.

១. តត្ថ កាមន្តិ មនាបិយរូបាទិតេភូមកធម្មសង្ខាតំ វត្ថុកាមំ. កាមយមានស្សាតិ ឥច្ឆមានស្ស. តស្ស ចេតំ សមិជ្ឈតីតិ តស្ស កាមយមានស្ស សត្តស្ស តំ កាមសង្ខាតំ វត្ថុ សមិជ្ឈតិ ចេ, សចេ សោ តំ លភតីតិ វុត្តំ ហោតិ. អទ្ធា បីតិមនោ ហោតីតិ ឯកំសំ តុដ្ឋចិត្តោ ហោតិ. លទ្ធាតិ លភិត្វា. មច្ចោតិ សត្តោ. យទិច្ឆតីតិ យំ ឥច្ឆតិ. ឥទំ បន សង្ខេបតោ បទត្ថសម្ពន្ធមត្តមេវ, វិត្ថារោ បន ឧបរិ បាឡិយំ អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពោ. យថា ច ឥមស្មិំ, ឯវំ ឥតោ បរំ សព្ពេសុបីតិ.

កាមាតិ ឧទ្ទិសិតព្ពបទំ. ឧទ្ទានតោតិ និទ្ទិសិតព្ពបទំ. ឧទ្ទានតោតិ វគ្គវសេន ‘‘មច្ឆុទ្ទានំ កិនេយ្យា’’តិ អាទីសុ វិយ. អថ វា ឧបរូបរិ ទានតោ ឧទ្ទានំ, ឧទ្ធំ ឧទ្ធំ សោធនតោ ព្យវទានដ្ឋេន វោទានំ វិយ. វិត្ថារករណភាវេន វា. កាមា ឥតិ បាឋសេសំ កត្វា វត្តព្ពំ. ទ្វេតិ គណនបរិច្ឆេទោ, ន ឯកំ, ន តយោ. វត្ថុកាមា ចាតិ មនាបិយរូបាទិវត្ថុកាមា ច. ឧបតាបនដ្ឋេន វិពាធនដ្ឋេន ច កិលេសកាមា ច. តេសុ វត្ថុកាមោ បរិញ្ញេយ្យោ, កិលេសកាមោ បហាតព្ពោ. តត្ថ វត្ថុកាមោ កិលេសកាមេន បត្ថយិតព្ពោតិ កាមីយតីតិ កាមោ. កិលេសកាមោ វត្ថុកាមានំ បច្ចាសីសនស្ស ការណភាវេន កាមីយតេ អនេនាតិ កាមោ. តត្ថ រូបាទិក្ខន្ធេ សង្គហិតោ វត្ថុកាមោ, សង្ខារក្ខន្ធេ សង្គហិតោ កិលេសកាមោ. ឆហិ វិញ្ញាណេហិ វិជានិតព្ពោ វត្ថុកាមោ, មនោវិញ្ញាណេន ជានិតព្ពោ កិលេសកាមោ. កិលេសានំ បតិដ្ឋដ្ឋេន ការណដ្ឋេន អារម្មណដ្ឋេន ច វត្ថុកាមោ.

‘‘នេតេ កាមា យានិ ចិត្រានិ លោកេ, សង្កប្បរាគោ បុរិសស្ស កាមោ;

តិដ្ឋន្តិ ចិត្រានិ តថេវ លោកេ, អថេត្ថ ធីរា វិនយន្តិ ឆន្ទ’’ន្តិ. (អ. និ. ៦.៦៣);

នន្ទមាណវក- (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.៦៨ ឧប្បលវណ្ណត្ថេរីវត្ថុ) សោរេយ្យសេដ្ឋិបុត្តាទីនំ (ធ. ប. ៤៣) វត្ថូនិ ចេត្ថ និទស្សនំ. កិលេសកាមោ តាបនដ្ឋេន ពាធនដ្ឋេន ច សយំ កាមេតីតិ កាមោ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘រត្តោ ខោ, ព្រាហ្មណ, រាគេន អភិភូតោ បរិយាទិន្នចិត្តោ អត្តព្យាពាធាយបិ ចេតេតិ, បរព្យាពាធាយបិ ចេតេតិ, ឧភយព្យាពាធាយបិ ចេតេតី’’តិ ច ‘‘រត្តោ ខោ, ព្រាហ្មណ, បាណម្បិ ហនតិ, អទិន្នម្បិ អាទិយតិ, បរទារម្បិ គច្ឆតិ, មុសាបិ ភណតី’’តិ (អ. និ. ៣.៥៤) ច ឯវមាទិ និទស្សនំ.

តមេវ បដិនិទ្ទេសវសេន វិត្ថារេត្វា វត្តុកាមោ – ‘‘កតមេ វត្ថុកាមា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កតមេតិ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា. បញ្ចវិធា ហិ បុច្ឆា, តាសំ វិភាគោ ឧបរិ បាឡិយំយេវ អាវិ ភវិស្សតិ. តាសុ អយំ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា. តត្ថ មនាបិកាតិ មនំ អប្បាយន្តិ វទ្ធេន្តីតិ មនាបា, មនាបា ឯវ មនាបិកា. រូបាតិ កម្មចិត្តឧតុអាហារសមុដ្ឋានវសេន ចតុសមុដ្ឋានិកា រូបារម្មណា. រូបយន្តីតិ រូបា, វណ្ណវិការំ អាបជ្ជមានា ហទយង្គតភាវំ បកាសេន្តីតិ អត្ថោ.

តត្ថ កេនដ្ឋេន រូបន្តិ? រុប្បនដ្ឋេន. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘កិញ្ច, ភិក្ខវេ, រូបំ វទេថ? រុប្បតីតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តស្មា ‘រូប’ន្តិ វុច្ចតិ. កេន រុប្បតិ? សីតេនបិ រុប្បតិ, ឧណ្ហេនបិ រុប្បតិ, ជិឃច្ឆាយបិ រុប្បតិ, បិបាសាយបិ រុប្បតិ, ឌំសមកសវាតាតបសរីសបសម្ផស្សេនបិ រុប្បតិ. រុប្បតីតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តស្មា ‘រូប’ន្តិ វុច្ចតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៧៩).

តត្ថ រុប្បតីតិ កុប្បតិ ឃដ្ដីយតិ បីឡីយតិ, ភិជ្ជតីតិ អត្ថោ. សីតេន តាវ រុប្បនំ លោកន្តរិកនិរយេ បាកដំ. មហិំសករដ្ឋាទីសុបិ ហិមបាតសីតលេសុ បទេសេសុ ឯតំ បាកដមេវ. តត្ថ ហិ សត្តា សីតេន ភិន្នឆិន្នសរីរា ជីវិតក្ខយម្បិ បាបុណន្តិ.

ឧណ្ហេន រុប្បនំ អវីចិមហានិរយេ បាកដំ. តត្ថ ហិ តត្តាយ លោហបថវិយា និបជ្ជាបេត្វា បញ្ចវិធពន្ធនាទិករណកាលេ សត្តា មហាទុក្ខំ អនុភវន្តិ.

ជិឃច្ឆាយ រុប្បនំ បេត្តិវិសយេ ចេវ ទុព្ភិក្ខកាលេ ច បាកដំ. បេត្តិវិសយស្មិញ្ហិ សត្តា ទ្វេ តីណិ ពុទ្ធន្តរានិ កិញ្ចិទេវ អាមិសំ ហត្ថេន គហេត្វា មុខេ បក្ខិបន្តា នាម ន ហោន្តិ, អន្តោឧទរំ អាទិត្តសុសិររុក្ខោ វិយ ហោតិ. ទុព្ភិក្ខេ កញ្ជិកមត្តម្បិ អលភិត្វា មរណសត្តានំ បមាណំ នត្ថិ.

បិបាសាយ រុប្បនំ កាលកញ្ជិកាទីសុ បាកដំ. តត្ថ ហិ សត្តា ទ្វេ តីណិ ពុទ្ធន្តរានិ ហទយតេមនមត្តំ វា ជិវ្ហាតេមនមត្តំ វា ឧទកពិន្ទុម្បិ លទ្ធុំ ន សក្កោន្តិ. ‘‘បានីយំ បិវិស្សាមា’’តិ នទិំ គតានំ ជលំ វាលុកាតលំ សម្បជ្ជតិ. មហាសមុទ្ទំ បក្ខន្តានម្បិ សមុទ្ទោ បិដ្ឋិបាសាណោយេវ ហោតិ. តេ សុស្សន្តា ពលវទុក្ខបីឡិតា វិរវន្តិ. ឌំសាទីហិ រុប្បនំ ឌំសមក្ខិកាទិពហុលេសុ បទេសេសុ បាកដំ. តំ បន – ‘‘កតមំ តំ រូបំ សនិទស្សនំ? សប្បដិឃ’’ន្តិ អាទិនា នយេន អភិធម្មេ (ធ. ស. ៦៥៦, ៦៥៨) វិត្ថារិតមេវ.

សប្បន្តីតិ សទ្ទា, ឧទាហរីយន្តីតិ អត្ថោ. ឧតុចិត្តវសេន ទ្វិសមុដ្ឋានិកា សទ្ទា. គន្ធយន្តីតិ គន្ធា, អត្តនោ វត្ថូនិ សូចយន្តីតិ អត្ថោ. រសន្តិ តេ សត្តាតិ រសា, អស្សាទេន្តីតិ អត្ថោ. ផុសីយន្តីតិ ផោដ្ឋព្ពា. ឯតេ គន្ធាទយោ ចតុសមុដ្ឋានិកាវ. តេសំ វិភាគោ អភិធម្មេ (ធ. ស. ៦២២-៦២៤) វិត្ថារិតោយេវ.

តមេវត្ថំ វិត្ថារវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘អត្ថរណា បាវុរណា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អត្ថរិត្វា និបជ្ជិយន្តីតិ អត្ថរណា. សរីរំ វេឋេត្វា បារុបីយន្តីតិ បាវុរណា. អន្តោជាតាទយោ ចត្តារោ ទាសី ច ទាសោ ច ទាសិទាសា. ខេត្តំ នាម យស្មិំ បុព្ពណ្ណំ រុហតិ. វត្ថុ នាម យស្មិំ អបរណ្ណំ រុហតិ. យត្ថ វា ឧភយម្បិ រុហតិ, តំ ខេត្តំ. តទត្ថាយ កតភូមិភាគោ វត្ថុ. ខេត្តវត្ថុសីសេន ចេត្ថ វាបីតឡាកាទីនិបិ សង្គហិតានិ. ហិរញ្ញន្តិ កហាបណោ. សុវណ្ណន្តិ ជាតរូបំ. តេសំ គហណេន លោហមាសកោ ជតុមាសកោ ទារុមាសកោតិ សព្ពេបិ សង្គហំ គច្ឆន្តិ. គាមនិគមរាជធានិយោតិ ឯកកុដិកាទិ គាមោ. អាបណយុត្តោ និគមោ. ឯកស្ស រញ្ញោ អាណាបវត្តិដ្ឋានំ រាជធានី. រដ្ឋន្តិ ជនបទេកទេសំ. ជនបទោតិ កាសិកោសលាទិជនបទោ. កោសោតិ ចតុព្ពិធោ កោសោ – ហត្ថី អស្សោ រថោ បត្តិ. កោដ្ឋាគារន្តិ តិវិធំ កោដ្ឋាគារំ – ធនកោដ្ឋាគារំ ធញ្ញកោដ្ឋាគារំ វត្ថកោដ្ឋាគារំ. យំ កិញ្ចីតិ អនវសេសបរិយាទានវចនំ. រជនីយន្តិ រញ្ជេតុំ យុត្តដ្ឋេន.

ឥតោ បរំ តិកវសេន ទស្សេតុំ អតីតត្តិកអជ្ឈត្តត្តិកហីនត្តិកឱកាសត្តិកសំយោគត្តិកកាមាវចរត្តិកវសេន ឆត្តិកេ អាហ. តត្ថ អតីតត្តិកេ តាវ អត្តនោ សភាវំ ឧប្បាទាទិក្ខណំ វា បត្វា អតិក្កន្តាតិ អតីតា. តទុភយម្បិ ន អាគតាតិ អនាគតា. តំ តំ ការណំ បដិច្ច ឧប្បន្នាតិ បច្ចុប្បន្នា. ឥទំ ភវេន បរិច្ឆន្នំ. បដិសន្ធិតោ ហិ បដ្ឋាយ អតីតភវេសុ និព្ពត្តា អនន្តរភវេ វា និព្ពត្តា ហោន្តុ កប្បកោដិសតសហស្សមត្ថកេ វា, សព្ពេ អតីតាយេវ នាម. ចុតិតោ បដ្ឋាយ អនាគតភវេសុ និព្ពត្តនកា កាមា អនន្តរភវេ វា និព្ពត្តន្តុ កប្បកោដិសតសហស្សមត្ថកេ វា, សព្ពេ អនាគតាយេវ នាម. ចុតិបដិសន្ធិអន្តរេ បវត្តា កាមា បច្ចុប្បន្នា នាម.

អជ្ឈត្តត្តិកេ ‘‘ឯវំ បវត្តមានា មយំ អត្តាតិ គហណំ គមិស្សាមា’’តិ ឥមិនា វិយ អធិប្បាយេន អត្តានំ អធិការំ កត្វា បវត្តា អត្តនោ សន្តានេ បវត្តា បាដិបុគ្គលិកា កាមា អជ្ឈត្តា កាមា នាម. តតោ ពហិភូតា បន ឥន្ទ្រិយពទ្ធា វា អនិន្ទ្រិយពទ្ធា វា ពហិទ្ធា នាម. តតិយបទំ តទុភយវសេន វុត្តំ.

ហីនត្តិកេ ហីនាតិ លាមកា. មជ្ឈិមាតិ ហីនបណីតានំ មជ្ឈេ ភវាតិ មជ្ឈិមា. អវសេសា ឧត្តមដ្ឋេន បណីតា. អបិ ច ឧបាទាយុបាទាយ ហីនមជ្ឈិមបណីតតា វេទិតព្ពា. នេរយិកានញ្ហិ កាមា កោដិប្បត្តា ហីនា នាម. តេ ឧបាទាយ តិរច្ឆានេសុ នាគសុបណ្ណានំ កាមា បណីតា នាម. សេសតិរច្ឆានគតានំ កាមា មជ្ឈិមា នាម. តេសម្បិ កាមា ហីនា. តេ ឧបាទាយ មហេសក្ខបេតានំ កាមា បណីតា នាម. អវសេសានំ កាមា មជ្ឈិមា នាម. តេសម្បិ ហីនា. តេ ឧបាទាយ ជានបទានំ កាមា បណីតា នាម. បច្ចន្តវាសីនំ កាមា មជ្ឈិមា នាម. តេសម្បិ ហីនា. តេ ឧបាទាយ គាមភោជកានំ កាមា បណីតា នាម. តេសំ បរិចារិកានំ កាមា មជ្ឈិមា នាម. តេសម្បិ ហីនា. តេ ឧបាទាយ ជនបទសាមិកានំ កាមា បណីតា នាម. តេសំ បរិចារិកានំ កាមា មជ្ឈិមា នាម. តេសម្បិ ហីនា. តេ ឧបាទាយ បទេសរាជូនំ កាមា បណីតា នាម. តេសំ អមច្ចានំ កាមា មជ្ឈិមា នាម. តេសម្បិ ហីនា. តេ ឧបាទាយ ចក្កវត្តិរញ្ញោ កាមា បណីតា នាម. តស្ស អមច្ចានំ កាមា មជ្ឈិមា នាម. តស្សបិ ហីនា. តេ ឧបាទាយ ភុម្មទេវានំ កាមា បណីតា នាម. តេសំ បរិចារិកានំ ទេវានំ កាមា មជ្ឈិមា នាម. តេសម្បិ ហីនា. តេ ឧបាទាយ ចាតុមហារាជិកានំ ទេវានំ កាមា បណីតាតិអាទិនា នយេន យាវ អកនិដ្ឋទេវានំ កាមា មត្ថកប្បត្តា បណីតា នាម. ឯវំ ឧបាទាយុបាទាយ ហីនមជ្ឈិមបណីតតា វេទិតព្ពា.

ឱកាសត្តិកេ អាបាយិកា កាមាតិ អវឌ្ឍិសង្ខាតេសុ អបគតអយេសុ ចតូសុ អបាយេសុ និព្ពត្តកាមា អាបាយិកា. មនុស្សេសុ និព្ពត្តកាមា មានុសិកា. ទេវេសុ និព្ពត្តកាមា ទិព្ពា.

សំយោគត្តិកេ បច្ចុបដ្ឋិតានំ កាមានំ បរិភុញ្ជនតោ ឋបេត្វា នេរយិកេ សេសអបាយសត្តានំ មនុស្សានំ ចាតុមហារាជិកេ ទេវេ ឧបាទាយ យាវ តុសិតកាយិកានញ្ច ទេវានំ កាមា បច្ចុបដ្ឋិតា កាមា នាម. បកតិបដិយត្តារម្មណតោ អតិរេកេន រមិតុកាមតាកាលេ យថារុចិតំ អារម្មណំ និម្មិនិត្វា និម្មិនិត្វា រមន្តីតិ និម្មានរតីនំ ទេវានំ កាមា និម្មិតា កាមា នាម. អត្តនោ អជ្ឈាសយំ ញត្វា បរេហិ និម្មិតេ អារម្មណេ សេវន្តីតិ បរនិម្មិតវសវត្តីនំ កាមា បរនិម្មិតា កាមា នាម. បរិគ្គហិតាតិ ‘‘មយ្ហំ ឯត’’ន្តិ គហិតា កាមា. អបរិគ្គហិតាតិ តថា អបរិគ្គហិតា ឧត្តរកុរុកានំ កាមា. មមាយិតាតិ តណ្ហាវសេន ‘‘មម ឯត’’ន្តិ គហិតា. អមមាយិតាតិ វុត្តបដិបក្ខា.

សព្ពេបិ កាមាវចរា ធម្មាតិ ‘‘ហេដ្ឋតោ អវីចិនិរយំ បរិយន្តំ ករិត្វា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១២៨៧) នយេន វុត្តេសុ កាមាវចរធម្មេសុ បរិយាបន្នា. តត្រាយំ វចនត្ថោ – ឧទ្ទានតោ ទ្វេ កាមា, វត្ថុកាមោ ច កិលេសកាមោ ចាតិ. តត្ថ កិលេសកាមោ អត្ថតោ ឆន្ទរាគោ. វត្ថុកាមោ តេភូមកំ វដ្ដំ. កិលេសកាមោ ចេត្ថ កាមេតីតិ កាមោ. ឥតរោ កាមីយតីតិ. យស្មិំ បន បទេសេ ទុវិធោបេសោ កាមោ បវត្តិវសេន អវចរតិ, សោ ចតុន្នំ អបាយានំ មនុស្សានំ ឆន្នញ្ច ទេវលោកានំ វសេន ឯកាទសវិធោ បទេសោ កាមោ ឯត្ថ អវចរតីតិ កាមាវចរោ. តត្ថ បរិយាបន្នធម្មេ សន្ធាយ ‘‘សព្ពេបិ កាមាវចរា ធម្មា’’តិ វុត្តំ. អត្តនោ សភាវំ ធារេន្តីតិ ធម្មា. រូបាវចរា ធម្មាតិ ‘‘ហេដ្ឋតោ ព្រហ្មលោកំ បរិយន្តំ ករិត្វា ឧបរិតោ អកនិដ្ឋេ ទេវេ អន្តោករិត្វា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១២៨៩) នយេន វុត្តានំ រូបាវចរធម្មានំ វសេន សព្ពេបិ ធម្មា រូបាវចរា. អរូបាវចរា ធម្មាតិ ‘‘ហេដ្ឋតោ អាកាសានញ្ចាយតនុបគេ ទេវេ បរិយន្តំ ករិត្វា ឧបរិតោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនុបគេ ទេវេ អន្តោករិត្វា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១២៩១) នយេន វុត្តា សព្ពេបិ អរូបាវចរា ធម្មា. តត្ថ រូបេ អវចរន្តីតិ រូបាវចរា. អរូបេ អវចរន្តីតិ អរូបាវចរា. តណ្ហាវត្ថុកាតិ បតិដ្ឋដ្ឋេន ការណដ្ឋេន ច តណ្ហាយ វត្ថុភូតា. តណ្ហារម្មណាតិ តណ្ហាបវត្តិវសេន តណ្ហាយ អារម្មណភូតា. កាមនីយដ្ឋេនាតិ បច្ចាសីសិតព្ពដ្ឋេន. រជនីយដ្ឋេនាតិ រញ្ជេតុំ យុត្តដ្ឋេន. មទនីយដ្ឋេនាតិ កុលមទាទិមទំ ឧប្បាទនីយដ្ឋេន.

តត្ថ ‘‘កតមេ វត្ថុកាមា? មនាបិកា រូបា’’តិអាទិំ កត្វា ‘‘យំ កិញ្ចិ រជនីយំ វត្ថូ’’តិ បរិយោសានំ សវិញ្ញាណកអវិញ្ញាណកវសេន វុត្តំ. អវសេសំ ឯកចតុក្កាទិកឆត្តិកន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឯវំ វត្ថុកាមំ ទស្សេត្វា កិលេសកាមំ ទស្សេតុំ ‘‘កតមេ កិលេសកាមា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឆន្ទោតិ ទុព្ពលរាគោ. រាគោតិ តតោ ពលវតរោ. ឧបរិ តយោបិ រាគា ឥមេហិ ពលវតរា. កាមេសូតិ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ. កាមច្ឆន្ទោតិ កាមសង្ខាតោ ឆន្ទោ, ន កត្តុកម្យតាឆន្ទោ, ន ធម្មច្ឆន្ទោ. កាមនវសេន រជ្ជនវសេន ច កាមោយេវ រាគោ កាមរាគោ. កាមនវសេន នន្ទនវសេន ច កាមោយេវ នន្ទី កាមនន្ទី. ឯវំ សព្ពត្ថ កាមត្ថំ វិទិត្វា តណ្ហាយនដ្ឋេន កាមតណ្ហា. សិនេហនដ្ឋេន កាមស្នេហោ. បរិឌយ្ហនដ្ឋេន កាមបរិឡាហោ. មុច្ឆនដ្ឋេន កាមមុច្ឆា. គិលិត្វា បរិនិដ្ឋាបនដ្ឋេន កាមជ្ឈោសានំ. វដ្ដស្មិំ ឱឃេហិ ឱសីទាបេតីតិ កាមោឃោ. វដ្ដស្មិំ យោជេតីតិ កាមយោគោ. ទឡ្ហវសេន តណ្ហាទិដ្ឋិគ្គហណំ ឧបាទានំ. ចិត្តំ នីវរតិ បរិយោនន្ធតីតិ នីវរណំ.

អទ្ទសន្តិ អទ្ទក្ខិំ. កាមាតិ អាលបនំ. តេតិ តវ. មូលន្តិ បតិដ្ឋំ. សង្កប្បាតិ បរិកប្បេន. ន តំ សង្កប្បយិស្សាមីតិ តំ បរិកប្បនំ ន ករិស្សាមិ. ន ហោហិសីតិ ន ភវិស្សសិ.

ឥច្ឆមានស្សាតិ បច្ចាសីសន្តស្ស. សាទិយមានស្សាតិ អស្សាទិយមានស្ស. បត្ថយមានស្សាតិ បត្ថនំ ឧប្បាទេន្តស្ស. បិហយមានស្សាតិ បាបុណិតុំ ឥច្ឆំ ឧប្បាទេន្តស្ស. អភិជប្បមានស្សាតិ តណ្ហាវសេន តិត្តិំ ឧប្បាទេន្តស្ស. អថ វា អភិវទន្តស្ស.

ខត្តិយស្ស វាតិអាទិ ចតុជ្ជាតិវសេន វុត្តំ. គហដ្ឋស្ស វា បព្ពជិតស្ស វាតិ លិង្គវសេន វុត្តំ. ទេវស្ស វា មនុស្សស្ស វាតិ ឧបបត្តិវសេន វុត្តំ. ឥជ្ឈតីតិ និប្ផជ្ជតិ. សមិជ្ឈតីតិ សម្មា និប្ផជ្ជតិ. ឥជ្ឈតិ វិសេសរូបបដិលាភវសេន. លភតិ ទស្សនីយរូបបដិលាភវសេន. បដិលភតិ បសាទនីយរូបបដិលាភវសេន. អធិគច្ឆតិ សណ្ឋានរូបបដិលាភវសេន. វិន្ទតិ ឆវិប្បសាទរូបបដិលាភវសេន. អថ វា បុញ្ញមហត្តេន ឥជ្ឈតិ. ជាតិមហត្តេន លភតិ. ឥស្សរិយមហត្តេន បដិលភតិ. សុខមហត្តេន អធិគច្ឆតិ. សម្បត្តិមហត្តេន វិន្ទតីតិ.

ឯកំសវចនន្តិ ឯកកោដ្ឋាសវចនំ. ‘‘ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា (បារា. ៣៤៩, ៣៦៧), ឯកំសព្យាករណីយោ បញ្ហោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣១២; អ. និ. ៤.៤២) វិយ អនេកំសគហណបដិក្ខេបោ. និស្សំសយវចនន្តិ សំសយវិរហិតវចនំ, សន្ទេហបដិក្ខេបវចនន្តិ អត្ថោ. និក្កង្ខាវចនន្តិ ‘‘កថមិទំ កថមិទ’’ន្តិ កង្ខាបដិក្ខេបវចនំ. អទ្វេជ្ឈវចនន្តិ ទ្វិធាភាវំ ទ្វេជ្ឈំ, តំអភាវេន អទ្វេជ្ឈវចនំ. ទ្វិធាភាវវិរហិតំ ‘‘អទ្វេជ្ឈវចនា ពុទ្ធា’’តិអាទីសុ វិយ វិមតិបដិក្ខេបោ. អទ្វេឡ្ហកវចនន្តិ ទ្វិហទយាភាវេន អទ្វេឡ្ហកំ. ‘‘ឥតិហាស, ឥតិហាសា’’តិ ទ្វេឡ្ហកបដិក្ខេបវចនំ. និយោគវចនន្តិ ឯកស្មិំ អត្ថេ ទ្វេ ន យុជ្ជន្តីតិ និយោគវចនំ ទ្វិធាបថបដិក្ខេបោ. អញ្ញត្ថ បន ‘‘និយោគា អនាគតារម្មណា នត្ថី’’តិ អាគតំ. អបណ្ណកវចនន្តិ បលាសរហិតំ សារវចនំ អវិរទ្ធការណំ ‘‘អបណ្ណកំ ឋានមេកេ’’តិអាទីសុ (ជា. ១.១.១) វិយ, អបណ្ណកមណិ វិយ សប្បតិដ្ឋវចនំ. អវត្ថាបនវចនមេតន្តិ ឯតំ វចនំ ឱតរិត្វា បតិដ្ឋិតំ សន្តិដ្ឋាបនំ ឋបនំ.

យានិ ឥមស្មិំ មហានិទ្ទេសេ វិភត្តិំ អារោបិតានិ បទានិ, តានិ វិភត្តិំ គច្ឆន្តានិ តីហិ ការណេហិ វិភត្តិំ គច្ឆន្តិ, នានា ហោន្តានិ ចតូហិ ការណេហិ នានា ភវន្តិ. អបរទីបនា បនេត្ថ ទ្វេ ឋានានិ គច្ឆន្តិ. កថំ? តានិ ហិ ព្យញ្ជនវសេន ឧបសគ្គវសេន អត្ថវសេន វាតិ ឥមេហិ តីហិ ការណេហិ វិភត្តិំ គច្ឆន្តិ. តត្ថ ‘‘កោធោ កុជ្ឈនា កុជ្ឈិតត្តំ, ទោសោ ទុស្សនា ទុស្សិតត្ត’’ន្តិ (ធ. ស. ១០៦៦) ឯវំ ព្យញ្ជនវសេន វិភត្តិគមនំ វេទិតព្ពំ. តត្ថ ហិ ឯកោវ កោធោ ព្យញ្ជនវសេន ឯវំ វិភត្តិំ លភតិ. ‘‘ឥជ្ឈតិ សមិជ្ឈតិ លភតិ បដិលភតិ គច្ឆតិ អធិគច្ឆតី’’តិ ឯវំ បន ឧបសគ្គវសេន វិភត្តិគមនំ វេទិតព្ពំ. ‘‘បណ្ឌិច្ចំ កោសល្លំ នេបុញ្ញំ វេភព្យា ចិន្តា ឧបបរិក្ខា’’តិ (ធ. ស. ១៦) ឯវំ អត្ថវសេន វិភត្តិគមនំ វេទិតព្ពំ.

តេសុ បីតិបទនិទ្ទេសេ តាវ ឥមា តិស្សោ វិភត្តិយោ លព្ភន្តិ. បីតិ បាមោជ្ជន្តិ ហិ ព្យញ្ជនវសេន វិភត្តិគមនំ ហោតិ. អាមោទនា បមោទនា បហាសោតិ ឧបសគ្គវសេន. វិត្តិ តុដ្ឋិ ឱទគ្យំ អត្តមនតាតិ អត្ថវសេន. ឥមិនា នយេន សព្ពបទនិទ្ទេសេសុ វិភត្តិគមនំ វេទិតព្ពំ.

នានា ហោន្តានិបិ នាមនានត្តេន លក្ខណនានត្តេន កិច្ចនានត្តេន បដិក្ខេបនានត្តេនាតិ ឥមេហិ ចតូហិ ការណេហិ នានា ហោន្តិ. តត្ថ ‘‘កតមោ តស្មិំ សមយេ ព្យាបាទោ ហោតិ? យោ តស្មិំ សមយេ ទោសោ ទុស្សនា’’តិ ឯត្ថ ព្យាបាទោតិ វា ទោសោតិ វា ទ្វេបិ ឯតេ កោធោ ឯវ, នាមេន បន នានត្តំ គតាតិ ឯវំ នាមនានត្តេន នានត្តំ វេទិតព្ពំ.

រាសដ្ឋេន ច បញ្ចបិ ខន្ធា ឯកោវ ខន្ធោ ហោតិ. ឯត្ថ បន រូបំ រុប្បនលក្ខណំ, វេទនា វេទយិតលក្ខណា, សញ្ញា សញ្ជាននលក្ខណា, ចេតនា ចេតយិតលក្ខណា, វិញ្ញាណំ វិជាននលក្ខណន្តិ ឥមិនា លក្ខណនានត្តេន បញ្ចក្ខន្ធា ហោន្តិ. ឯវំ លក្ខណនានត្តេន នានត្តំ វេទិតព្ពំ.

‘‘ចត្តារោ សម្មប្បធានា – ឥធ ភិក្ខុ អនុប្បន្នានំ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ អនុប្បាទាយ…បេ… ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតិ បទហតី’’តិ (វិភ. ៣៩០; ទី. និ. ២.៤០២) ឯកមេវ វីរិយំ កិច្ចនានត្តេន ចតូសុ ឋានេសុ អាគតំ. ឯវំ កិច្ចនានត្តេន នានត្តំ វេទិតព្ពំ.

‘‘ចត្តារោ អសទ្ធម្មា កោធគរុតា, ន សទ្ធម្មគរុតា, មក្ខគរុតា, ន សទ្ធម្មគរុតា, លាភគរុតា, ន សទ្ធម្មគរុតា, សក្ការគរុតា, ន សទ្ធម្មគរុតា’’តិ ឯវមាទីសុ (អ. និ. ៤.៤៤) បន បដិក្ខេបនានត្តេន នានត្តំ វេទិតព្ពំ.

ឥមានិ បន ចត្តារិ នានត្តានិ ន បីតិយាយេវ លព្ភន្តិ, សព្ពេសុបិ យថាលាភវសេន លព្ភន្តិ. បីតិយា ហិ បីតីតិ នាមំ, ចិត្តស្ស ចិត្តន្តិ នាមំ. បីតិ ច ផរណលក្ខណា, វេទនា វេទយិតលក្ខណា, សញ្ញា សញ្ជាននលក្ខណា, ចេតនា ចេតយិតលក្ខណា, វិញ្ញាណំ វិជាននលក្ខណំ.

តថា បីតិ ផរណកិច្ចា, វេទនា អនុភវនកិច្ចា, សញ្ញា សញ្ជាននកិច្ចា, ចេតនា ចេតយិតកិច្ចា, វិញ្ញាណំ វិជាននកិច្ចន្តិ ឯវំ កិច្ចនានត្តេន នានត្តំ វេទិតព្ពំ. បដិក្ខេបនានត្តំ បីតិបទេ នត្ថិ.

អលោភាទិនិទ្ទេសេ បន ‘‘អលោភោ អលុព្ភនា អលុព្ភិតត្ត’’ន្តិអាទិនា (ធ. ស. ៣៥) នយេន លព្ភតីតិ ឯវំ បដិក្ខេបនានត្តេន នានត្តំ វេទិតព្ពំ. ឯវំ សព្ពបទនិទ្ទេសេសុ លព្ភមានវសេន ចតុព្ពិធម្បិ នានត្តំ វេទិតព្ពំ.

អបរទីបនា បន បទត្ថុតិ វា ហោតិ ទឡ្ហីកម្មំ វាតិ ឯវំ ទ្វេ ឋានានិ គច្ឆតិ. យដ្ឋិកោដិយា ឧប្បីឡេន្តេន វិយ ហិ សកិមេវ ‘‘បីតី’’តិ វុត្តេ ឯតំ បទំ ផុល្លិតមណ្ឌិតវិភូសិតំ នាម ន ហោតិ, បុនប្បុនំ ព្យញ្ជនវសេន ឧបសគ្គវសេន អត្ថវសេន ‘‘បីតិ បាមោជ្ជំ អាមោទនា បមោទនា ហាសោ បហាសោ វិត្តី’’តិ (ធ. ស. ៩) វុត្តេ ផុល្លិតមណ្ឌិតវិភូសិតំ នាម ហោតិ. យថា ហិ ទហរកុមារំ នហាបេត្វា មនោរមំ វត្ថំ បរិទហាបេត្វា បុប្ផានិ បិឡន្ធាបេត្វា អក្ខីនិ អញ្ជេត្វា អថស្ស នលាដេ ឯកមេវ មនោសិលាពិន្ទុំ ករេយ្យ, ន តស្ស ឯត្តាវតា ចិត្តតិលកោ នាម ហោតិ, នានាវណ្ណេហិ បន បរិវារេត្វា ពិន្ទូសុ កតេសុ ចិត្តតិលកោ នាម ហោតិ. ឯវំ សម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ. អយំ បទត្ថុតិ នាម.

ព្យញ្ជនវសេន បន ឧបសគ្គវសេន អត្ថវសេន ច បុនប្បុនំ ភណនមេវ ទឡ្ហីកម្មំ នាម. យថា ហិ ‘‘អាវុសោ’’តិ វា ‘‘ភន្តេ’’តិ វា ‘‘យក្ខោ’’តិ វា ‘‘សប្បោ’’តិ វា វុត្តេ ទឡ្ហីកម្មំ នាម ន ហោតិ, ‘‘អាវុសោ អាវុសោ, ភន្តេ ភន្តេ, យក្ខោ យក្ខោ, សប្បោ សប្បោ’’តិ វុត្តេ បន ទឡ្ហីកម្មំ នាម ហោតិ, ឯវមេវ សកិំទេវ យដ្ឋិកោដិយា ឧប្បីឡេន្តេន វិយ ‘‘បីតី’’តិ វុត្តមត្តេ ទឡ្ហីកម្មំ នាម ន ហោតិ, បុនប្បុនំ ព្យញ្ជនវសេន ឧបសគ្គវសេន អត្ថវសេន ‘‘បីតិ បាមោជ្ជំ អាមោទនា បមោទនា ហាសោ បហាសោ វិត្តី’’តិ វុត្តេយេវ ទឡ្ហីកម្មំ នាម ហោតីតិ ឯវំ អបរទីបនា ទ្វេ ឋានានិ គច្ឆតិ. ឯតិស្សាបិ វសេន លព្ភមានកបទនិទ្ទេសេសុ សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ បីនយតីតិ បីតិ. សា សម្បិយាយនលក្ខណា, កាយចិត្តបីណនរសា ផរណរសា វា, ឱទគ្យបច្ចុបដ្ឋានា. យា បញ្ចកាមគុណបដិសញ្ញុត្តាតិ យា រូបាទិបញ្ចកាមកោដ្ឋាសបដិសំយុត្តា បីតិ, សា បីនយតីតិ បីតិ, ឥទំ សភាវបទំ. បមុទិតស្ស ភាវោ បាមោជ្ជំ. អាមោទនាការោ អាមោទនា. បមោទនាការោ បមោទនា. យថា វា ភេសជ្ជានំ វា តេលានំ វា ឧណ្ហោទកសីតោទកានំ វា ឯកតោ ករណំ ‘‘មោទនា’’តិ វុច្ចតិ, ឯវមយម្បិ បីតិធម្មានំ ឯកតោ ករណេន មោទនា. ឧបសគ្គវសេន បន មណ្ឌេត្វា ‘‘អាមោទនា បមោទនា’’តិ វុត្តា.

ហាសេតីតិ ហាសោ. បហាសេតីតិ បហាសោ, ហដ្ឋបហដ្ឋាការានមេតំ អធិវចនំ. វិត្តីតិ វិត្តំ, ធនស្សេតំ នាមំ. អយំ បន សោមនស្សបច្ចយត្តា វិត្តិសរិក្ខតាយ វិត្តិ. យថា ហិ ធនិនោ ធនំ បដិច្ច សោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ បីតិមតោបិ បីតិំ បដិច្ច សោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ. តស្មា ‘‘វិត្តី’’តិ វុត្តា. តុដ្ឋីតិ សភាវសណ្ឋិតាយ បីតិយា ឯតំ នាមំ. បីតិមា បន បុគ្គលោ កាយចិត្តានំ ឧគ្គតត្តា អព្ភុគ្គតត្តា ‘‘ឧទគ្គោ’’តិ វុច្ចតិ, ឧទគ្គស្ស ភាវោ ឱទគ្យំ.

អត្តនោ មនតា អត្តមនតា. អនភិរទ្ធស្ស ហិ មនោ ទុក្ខបទដ្ឋានត្តា ន អត្តនោ មនោ នាម ហោតិ, អភិរទ្ធស្ស សុខបទដ្ឋានត្តា អត្តនោ មនោ នាម ហោតិ, ឥតិ អត្តនោ មនតា អត្តមនតា, សកមនតា, សកមនស្ស ភាវោតិ អត្ថោ. សា បន យស្មា ន អញ្ញស្ស កស្សចិ អត្តនោ មនតា, ចិត្តស្សេវ បនេសា ភាវោ ចេតសិកោ ធម្មោ, តស្មា ‘‘អត្តមនតា ចិត្តស្សា’’តិ វុត្តា.

ចិត្តវិចិត្តតាយ ចិត្តំ. អារម្មណំ មិនមានំ ជានាតីតិ មនោ. មានសន្តិ មនោ ឯវ, ‘‘អន្តលិក្ខចរោ បាសោ, យ្វាយំ ចរតិ មានសោ’’តិ (មហាវ. ៣៣; សំ. និ. ១.១៥១) ហិ ឯត្ថ បន សម្បយុត្តកធម្មោ ‘‘មានសោ’’តិ វុត្តោ.

‘‘កថញ្ហិ ភគវា តុយ្ហំ, សាវកោ សាសនេ រតោ;

អប្បត្តមានសោ សេក្ខោ, កាលំកយិរា ជនេ សុតា’’តិ. (សំ. និ. ១.១៥៩) –

ឯត្ថ អរហត្តំ ‘‘មានស’’ន្តិ វុត្តំ. ឥធ បន មនោ ឯវ មានសំ, ព្យញ្ជនវសេន ហេតំ បទំ វឌ្ឍិតំ.

ហទយន្តិ ចិត្តំ. ‘‘ចិត្តំ វា តេ ខិបិស្សាមិ, ហទយំ វា តេ ផាលេស្សាមី’’តិ (សុ. និ. អាឡវកសុត្តំ; សំ. និ. ១.២៣៧; ២៤៦) ឯត្ថ ឧរោ ‘‘ហទយ’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘ហទយា ហទយំ មញ្ញេ អញ្ញាយ តច្ឆតី’’តិ (ម. និ. ១.៦៣) ឯត្ថ ចិត្តំ. ‘‘វក្កំ ហទយ’’ន្តិ (ខុ. បា. ៣.ទ្វតិំសាការោ; ទី. និ. ២.៣៧៧; ម. និ. ១.១១០) ឯត្ថ ហទយវត្ថុ. ឥធ បន ចិត្តមេវ អព្ភន្តរដ្ឋេន ‘‘ហទយ’’ន្តិ វុត្តំ. តមេវ បរិសុទ្ធដ្ឋេន បណ្ឌរំ, ភវង្គំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. យថាហ – ‘‘បភស្សរមិទំ, ភិក្ខវេ, ចិត្តំ, តញ្ច ខោ អាគន្តុកេហិ ឧបក្កិលេសេហិ ឧបក្កិលិដ្ឋ’’ន្តិ (អ. និ. ១.៤៩). តតោ និក្ខន្តត្តា បន អកុសលម្បិ គង្គាយ និក្ខន្តា នទី គង្គា វិយ គោធាវរិតោ និក្ខន្តា គោធាវរី វិយ ច ‘‘បណ្ឌរ’’ន្ត្វេវ វុត្តំ.

មនោ មនាយតនន្តិ ឥធ បន មនោគ្គហណំ មនស្សេវ អាយតនភាវទីបនត្ថំ. តេនេតំ ទីបេតិ ‘‘នយិទំ ទេវាយតនំ វិយ មនស្ស អាយតនត្តា មនាយតនំ, អថ ខោ មនោ ឯវ អាយតនំ មនាយតន’’ន្តិ. តត្ថ និវាសដ្ឋានដ្ឋេន អាករដ្ឋេន សមោសរណដ្ឋានដ្ឋេន សញ្ជាតិទេសដ្ឋេន ការណដ្ឋេន ច អាយតនំ វេទិតព្ពំ. តថា ហិ លោកេ ‘‘ឥស្សរាយតនំ, វាសុទេវាយតន’’ន្តិអាទីសុ និវាសដ្ឋានំ ‘‘អាយតន’’ន្តិ វុច្ចតិ. ‘‘សុវណ្ណាយតនំ, រជតាយតន’’ន្តិអាទីសុ អាករោ. សាសនេ បន ‘‘មនោរមេ អាយតនេ, សេវន្តិ នំ វិភង្គមា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៥.៣៨) សមោសរណដ្ឋានំ. ‘‘ទក្ខិណាបថោ គុន្នំ អាយតន’’ន្តិអាទីសុ សញ្ជាតិទេសោ. ‘‘តត្រ តត្រេវ សក្ខិភព្ពតំ បាបុណាតិ សតិ សតិអាយតនេ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.១០២; ៥.២៣; ម. និ. ៣.១៥៨) ការណំ. ឥធ បន សញ្ជាតិទេសដ្ឋេន សមោសរណឋានដ្ឋេន ការណដ្ឋេនាតិ តិធាបិ វដ្ដតិ.

ផស្សាទយោ ហិ ធម្មា ឯត្ថ សញ្ជាយន្តីតិ សញ្ជាតិទេសដ្ឋេនបិ ឯតំ អាយតនំ. ពហិទ្ធា រូបសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពា អារម្មណភាវេនេត្ថ ឱសរន្តីតិ សមោសរណឋានដ្ឋេនបិ អាយតនំ. ផស្សាទីនំ បន សហជាតាទិបច្ចយដ្ឋេន ការណត្តា ការណដ្ឋេនបិ អាយតនន្តិ វេទិតព្ពំ. តទេវ មននលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ, មនោ ឯវ ឥន្ទ្រិយំ មនិន្ទ្រិយំ.

វិជានាតីតិ វិញ្ញាណំ. វិញ្ញាណមេវ ខន្ធោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ. តស្ស រាសិអាទិវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ‘‘មហាឧទកក្ខន្ធោត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតី’’តិ (អ. និ. ៤.៥១) ឯត្ថ ហិ រាសដ្ឋេន ខន្ធោ វុត្តោ. ‘‘សីលក្ខន្ធោ សមាធិក្ខន្ធោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៥៥៥) គុណដ្ឋេន. ‘‘អទ្ទសា ខោ ភគវា មហន្តំ ទារុក្ខន្ធ’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.២៤១-២៤២) ឯត្ថ បណ្ណត្តិមត្តដ្ឋេន. ឥធ បន រុឡ្ហិតោ ខន្ធោ វុត្តោ. រាសដ្ឋេន ហិ វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស ឯកទេសោ ឯកំ វិញ្ញាណំ. តស្មា យថា រុក្ខស្ស ឯកទេសំ ឆិន្ទន្តោ ‘‘រុក្ខំ ឆិន្ទតី’’តិ វុច្ចតិ, ឯវមេវ វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស ឯកទេសភូតំ ឯកម្បិ វិញ្ញាណំ រូឡ្ហិតោ ‘‘វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’’តិ វុត្តំ.

តជ្ជា មនោវិញ្ញាណធាតូតិ តេសំ ផស្សាទីនំ ធម្មានំ អនុច្ឆវិកា មនោវិញ្ញាណធាតុ. ឥមស្មិញ្ហិ បទេ ឯកមេវ ចិត្តំ មិននដ្ឋេន មនោ, វិជាននដ្ឋេន វិញ្ញាណំ, សភាវដ្ឋេន និស្សត្តដ្ឋេន វា ធាតូតិ តីហិ នាមេហិ វុត្តំ. សហគតោតិ អវិជហិតោ. សហជាតោតិ សទ្ធិំ និគ្គតោ. សំសដ្ឋោតិ សំសគ្គោ ហុត្វា ឋិតោ. សម្បយុត្តោតិ សមំ បការេហិ យុត្តោ. កតមេហិ បការេហីតិ? ឯកុប្បាទាទីហិ. នត្ថិ កេចិ ធម្មា កេហិចិ ធម្មេហិ សម្បយុត្តាតិ? អាមន្តា. ឥតិ ហិ ឥមស្ស បញ្ហស្ស បដិក្ខេបេ ‘‘ននុ អត្ថិ កេចិ ធម្មា កេហិចិ ធម្មេហិ សហគតា សហជាតា សំសដ្ឋា ឯកុប្បាទា ឯកនិរោធា ឯកវត្ថុកា ឯការម្មណា’’តិ (កថា. ៤៧៣) ឯវំ ឯកុប្បាទតាទីនំ វសេន សម្បយោគត្ថោ វុត្តោ. ឥតិ ឥមេហិ ឯកុប្បាទតាទីហិ សមំ បការេហិ យុត្តោ សម្បយុត្តោ. ឯកុប្បាទោតិ ឯកតោ ឧប្បន្នោ, ន វិនាតិ អត្ថោ. ឯកនិរោធោតិ ឯកតោ និរោធោ. ឯកវត្ថុកោតិ ហទយវត្ថុវសេន ឯកវត្ថុកោ. ឯការម្មណោតិ រូបាទិវសេន ឯការម្មណោ.

ឯត្ថ សហគតសទ្ទោ តព្ភាវេ, វោកិណ្ណេ, អារម្មណេ, និស្សយេ, សំសដ្ឋេតិ បញ្ចសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ ជិនវចនេ. ‘‘យាយំ តណ្ហា បោនោភវិកា នន្ទិរាគសហគតា’’តិ (មហាវ. ១៤; វិភ. ២០៣; ម. និ. ៣.៣៧៤; សំ. និ. ៥.១០៨១; បដិ. ម. ២.៣០) ឯត្ថ តព្ភាវេ វេទិតព្ពោ, នន្ទិរាគភូតាតិ អត្ថោ. ‘‘យា, ភិក្ខវេ, វីមំសា កោសជ្ជសហគតា កោសជ្ជសម្បយុត្តា’’តិ (សំ. និ. ៥.៨៣២) ឯត្ថ វោកិណ្ណេ, អន្តរន្តរា ឧប្បជ្ជមានេន កោសជ្ជេន វោកិណ្ណាតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. ‘‘លាភី ហោតិ រូបសហគតានំ វា សមាបត្តីនំ អរូបសហគតានំ វា សមាបត្តីន’’ន្តិ (បុ. ប. ៣-៦) ឯត្ថ អារម្មណេ, រូបារម្មណានំ អរូបារម្មណានន្តិ អត្ថោ. ‘‘អដ្ឋិកសញ្ញាសហគតំ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតី’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣៨) ឯត្ថ និស្សយេ, អដ្ឋិកសញ្ញំ និស្សាយ អដ្ឋិកសញ្ញំ ភាវេត្វា បដិលទ្ធន្តិ អត្ថោ. ‘‘ឥទំ សុខំ ឥមាយ បីតិយា សហគតំ ហោតិ សហជាតំ សម្បយុត្ត’’ន្តិ (វិភ. ៥៧៨) ឯត្ថ សំសដ្ឋេ, សំមិស្សន្តិ អត្ថោ. ឥមស្មិម្បិ ឋានេ សំសដ្ឋេ អាគតោ.

សហជាតសទ្ទោ ‘‘សហជាតំ បុរេជាតំ បច្ឆាជាត’’ន្តិ (បដ្ឋ. ១.១.៤៣៥) ឯត្ថ វិយ សហជាតេ. សំសដ្ឋសទ្ទោ ‘‘គិហីហិ សំសដ្ឋោ’’តិ ច, ‘‘ឯវំ សំសដ្ឋោ, ភន្តេ’’តិ (សំ. និ. ៣.៣) ចាតិ ឯវមាទីសុ សំសគ្គេ. ‘‘កិសេ ថូលេ វិវជ្ជេត្វា សំសដ្ឋា យោជិតា ហយា’’តិ (ជា. ២.២២.៧០) ឯត្ថ សទិសេ.

‘‘បុចិមន្ទបរិវារោ, អម្ពោ តេ ទធិវាហន;

មូលំ មូលេន សំសដ្ឋំ, សាខា សាខា និសេវរេ’’តិ. (ជា. ១.២.៧២) –

ឯត្ថ ឧបចិតេ. ‘‘ចិត្តសំសដ្ឋា ធម្មា’’តិ (ធ. ស. ទុកមាតិកា ៥៩) ឯត្ថ ចិត្តសម្បយុត្តធម្មេ. ឥធ បន យោ ផលប្បទានេ អវិយោគធម្មោ វិនិព្ភោគំ អកត្វា ឯកុប្បាទាទិធម្មោ ហុត្វា ‘‘សម្បយុត្តោ’’តិ វុច្ចតិ. តំវិសយោ. អថ វា ‘‘សហគតោ’’តិ វត្វា បច្ឆតោ បច្ឆតោ អាគតសុត្តេន វិយ សោ ន ហោតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘សហជាតោ’’តិ វុត្តំ. ឯកតោ ឧប្បន្នរូបារូបំ វិយ សោបិ ន ហោតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘សំសដ្ឋោ’’តិ វុត្តំ.

ខីរោទកំ វិយ ច សោបិ ន ហោតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘សម្បយុត្តោ’’តិ វុត្តំ. វិនិព្ភោគំ កាតុំ អសក្កុណេយ្យដ្ឋេន ហិ សហុប្បន្នា ធម្មា សម្បយុត្តាបិ អត្ថិ ខីរតេលំ វិយ. តថា វិប្បយុត្តាបិ ខីរតោ អបនីតំ នវនីតំ វិយ. ឯវំ លក្ខណសម្បយុត្តោ ឯកុប្បាទាទិលក្ខណោយេវ ហោតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកុប្បាទោ’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯត្ថ ឯកុប្បាទសហជាតានំ កិំ នានត្តំ? ឧប្បាទេ អន្តរវិរហិតោ ឯកុប្បាទោ. ខីរកាលមុត្តស្សាបិ ទធិនោ មថនេ មថនេ បាកដំ នវនីតំ វិយ បុរេភត្តបច្ឆាភត្តវសេន ឯកទិវសមេវ ជាតោ វិយ សោ ន ហោតីតិ ទស្សេតុំ ឯកក្ខណេ និព្ពត្តោតិ សហជាតោ. ឯកវត្ថុកោតិ បតិដ្ឋដ្ឋេន ឯកបរិច្ឆេទេន ឯកវត្ថុកោ, ទ្វិន្នំ ភិក្ខូនំ ឯកវត្ថុកតា វិយ ឋានន្តរវិរហិតោ. ឯការម្មណោតិ អនិយតេការម្មណោ ន ចក្ខុវិញ្ញាណំ វិយាតិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ.

មច្ចោតិ មូលបទំ. រូបាទីសុ សត្តោ លគ្គោ លគ្គិតោតិ សត្តោ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘សត្តោ សត្តោតិ, ភន្តេ, វុច្ចតិ, កិត្តាវតា នុ ខោ, ភន្តេ, ‘សត្តោ’តិ វុច្ចតីតិ? រូបេ ខោ, រាធ, យោ ឆន្ទោ យោ រាគោ យា នន្ទី យា តណ្ហា, តត្រ សត្តោ តត្រ វិសត្តោ, តស្មា ‘សត្តោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (សំ. និ. ៣.១៦១; មហានិ. ៧). សត្តយោគេន វា សត្តោ. សុគតិទុគ្គតិំ នរតីតិ នរោ. មនុនោ បុត្តោតិ មានវោ. ឧបករណេន សយំ បោសយតីតិ បោសោ. បុំ វុច្ចតិ និរយោ, តំ គលតីតិ បុគ្គលោ. ជីវិតិន្ទ្រិយំ ធារេតីតិ ជីវោ. ចុតិតោ ជាតិំ គច្ឆតីតិ ជាគុ. ជិយតីតិ ជន្តុ. ឥន្ទ្រិយេន គច្ឆតីតិ ឥន្ទគុ. អថ វា ឥន្ទភូតេន កម្មុនា គច្ឆតីតិ ឥន្ទគុ. ‘‘ហិន្ទគូ’’តិបិ បាឡិ. ហិន្ទន្តិ មរណំ, តំ គច្ឆតីតិ ហិន្ទគុ. មនុតោ ជាតោតិ មនុជោ. យំ សាទិយតីតិ យំ រូបាទិំ អស្សាទិយតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ. ឥតោ បរំ វុត្តមត្ថំ និគមេន្តោ តេនាហ ភគវា –

‘‘កាមំ កាមយមានស្ស…បេ… លទ្ធា មច្ចោ យទិច្ឆតី’’តិ;

ឥតោ បរំ ឯត្តកម្បិ អវត្វា វិសេសមត្តមេវ វក្ខាម.

២. តស្ស ចេ កាមយានស្សាតិ តស្ស បុគ្គលស្ស កាមេ ឥច្ឆមានស្ស, កាមេន វា យាយមានស្ស. ឆន្ទជាតស្សាតិ ជាតតណ្ហស្ស. ជន្តុនោតិ សត្តស្ស. តេ កាមា បរិហាយន្តីតិ តេ កាមា បរិហាយន្តិ ចេ. សល្លវិទ្ធោវ រុប្បតីតិ អថ សោ អយោមយាទិនា សល្លេន វិទ្ធោ វិយ បីឡីយតិ. ឥតោ បរំ វុត្តំ វជ្ជេត្វា អវុត្តេសុ យំ យំ អនុត្តានំ, តំ តទេវ កថយិស្សាមិ.

ចក្ខុបីណនំ អារម្មណំ បាបុណនវសេន យាយតិ គច្ឆតិ. ទស្សនីយវសេន បិយត្តំ អារម្មណវសេន អប្បាបេតីតិ និយ្យតិ. សវនីយំ ហុត្វា កណ្ណសោតបីណនំ អារម្មណវសេន បរិកឌ្ឍតីតិ វុយ្ហតិ. សរិតព្ពំ ហុត្វា ចិត្តបីណនំ អារម្មណវសេន គហេត្វា ឧបសំហរីយតីតិ សំហរីយតិ. យថាតិ ឱបម្មត្ថេ និបាតោ. ហត្ថិនា យាយតិ គច្ឆតីតិ ហត្ថិយានេន វា, វាឥតិ វិកប្បត្ថេ. អស្សេន យាយតិ គច្ឆតីតិ អស្សយានេន វា. គោយុត្តំ វយ្ហាទិយានំ គោយានំ, តេន គោយានេន. អជយានាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥដ្ឋវសេន ជាតោ សញ្ជាតោ.

អារម្មណបិយត្តវសេន និព្ពត្តោ អភិនិព្ពត្តោ. អារម្មណមនាបភាវេន បាតុភូតោ. អថ វា កាមរាគវសេន ជាតោ សញ្ជាតោ. កាមនន្ទិវសេន និព្ពត្តោ អភិនិព្ពត្តោ. កាមតណ្ហាវសេន កាមសិនេហវសេន កាមច្ឆន្ទវសេន កាមបរិឡាហវសេន ច បាតុភូតោតិ វេទិតព្ពោ.

តេ វា កាមា បរិហាយន្តីតិ តេ វត្ថុកាមាទយោ បរិហាយន្តិ វិគច្ឆន្តិ. សោ វា កាមេហិ បរិហាយតីតិ ឯសោ ខត្តិយាទិបុគ្គលោ វត្ថុកាមាទិកាមេហិ បរិហាយតិ វិគច្ឆតិ ‘‘បុព្ពេវ មច្ចំ វិជហន្តិ ភោគា, មច្ចោ ធនេ បុព្ពតរំ ជហាតី’’តិ (ជា. ១.៥.២) ឯវមាទីសុ វិយ. កថន្តិ កេន បការេន. តិដ្ឋន្តស្សេវាតិ ធរន្តស្សេវ. តេ ភោគេតិ តេ វត្ថុកាមាទយោ ភោគេ. រាជានោ វាតិ បថព្យាទិរាជានោ. ហរន្តីតិ គហេត្វា គច្ឆន្តិ, អបហរន្តិ វា. ចោរា វាតិ សន្ធិច្ឆេទាទិកា. អគ្គិ វាតិ ទាវគ្គិអាទិ. ទហតីតិ ឈាបេតិ ភស្មំ ករោតិ. ឧទកំ វាតិ ឱឃាទិឧទកំ. វហតីតិ គហេត្វា មហាសមុទ្ទំ បាបេតិ. អប្បិយា វាតិ អកន្តា អមនាបា. ទាយាទា ហរន្តីតិ ទាយជ្ជវិរហិតា អស្សាមិកា ហរន្តិ. និហិតំ វាតិ និធានំ កត្វា ឋបិតំ. នាធិគច្ឆតីតិ ន វិន្ទតិ ន បដិលភតិ, ន បស្សតីតិ អត្ថោ. ទុប្បយុត្តាតិ វិសមបយោគេន យោជិតា កសិវាណិជ្ជាទិកម្មន្តា. ភិជ្ជន្តីតិ ភេទំ បាបុណន្តិ, ន បវត្តន្តីតិ អត្ថោ. ‘‘ភញ្ជន្តិ រថំ អយានកា’’តិអាទីសុ (ជា. ២.២១.២៩៦) សម្ភវោ វេទិតព្ពោ.

កុលេ វា កុលង្គារោ ឧប្បជ្ជតីតិ ខត្តិយាទិកុលេ កុលឈាបកោ កុលេ អន្តិមបុរិសោ និព្ពត្តតិ. ‘‘កុលង្ករោ’’តិបិ បាឡិ. យោ តេ ភោគេ វិកិរតីតិ យោ ឯសោ កុលេ បច្ឆិមកោ តេ ហិរញ្ញាទិកេ ភោគេ ខេបេតិ. វិធមតីតិ វិយោគំ ករោតិ, ទូរេ ខិបតិ. វិទ្ធំសេតីតិ នាសេតិ អទស្សនំ គមេតិ. អថ វា ឥត្ថិធុត្តោ ហុត្វា វិកិរតិ. សុរាធុត្តោ ហុត្វា វិធមតិ. អក្ខធុត្តោ ហុត្វា វិទ្ធំសេតិ. វិកិរតិ វា ឧប្បន្នំ អាយំ អជាននេន. វិធមតិ វិស្សជ្ជនមុខំ អជាននេន. វិទ្ធំសេតិ ឋបិតដ្ឋានេ អារក្ខំ អសំវិធានេនាតិ ឯវមាទិនា យោជេតព្ពំ.

អនិច្ចតាយេវ អដ្ឋមីតិ វិនាសភាវោ ឯវ អដ្ឋមោ. ហាយន្តីតិ អទស្សនំ យន្តិ. បរិហាយន្តីតិ ន បុន បញ្ញាយន្តិ. បរិធំសេន្តីតិ ឋានតោ អបគច្ឆន្តិ. បរិបតន្តីតិ បគ្ឃរន្តិ. អន្តរធាយន្តីតិ អន្តរធានំ អទស្សនំ គច្ឆន្តិ. វិប្បលុជ្ជន្តីតិ ចុណ្ណវិចុណ្ណា ហុត្វា អបគច្ឆន្តិ.

តិដ្ឋន្តេវ តេ ភោគេតិ តេសំ ធនានំ ឋិតកាលេ ‘‘តិដ្ឋន្តេ និព្ពុតេ ចាបី’’តិ ឯវមាទីសុ (វិ. វ. ៨០៦) វិយ. សោតិ សោ ភោគសាមិកោ បុគ្គលោ. ចវតិ ទេវលោកតោ. មរតិ មនុស្សលោកតោ. វិប្បលុជ្ជតិ នាគសុបណ្ណាទិលោកតោ. អថ វា ហាយតិ ធញ្ញកោដ្ឋាគារវសេន. បរិហាយតិ ធនកោដ្ឋាគារវសេន. បរិធំសតិ ពលិពទ្ទហត្ថិអស្សាទិវសេន. បរិបតតិ ទាសិទាសវសេន. អន្តរធាយតិ ទារាភរណវសេន. នស្សតិ ឧទកាទិវសេនាតិ ឯកេ វណ្ណយន្តិ.

អយោមយេនាតិ កាឡលោហាទិនិព្ពត្តេន. សល្លេនាតិ កណ្ឌេន. អដ្ឋិមយេនាតិ មនុស្សដ្ឋិំ ឋបេត្វា អវសេសេន. ទន្តមយេនាតិ ហត្ថិទន្តាទិនា. វិសាណមយេនាតិ គោវិសាណាទិនា. កដ្ឋមយេនាតិ វេឡុកដ្ឋាទិនា. វិទ្ធោតិ វុត្តប្បការសល្លានំ អញ្ញតរញ្ញតរេន បហដោ. រុប្បតីតិ វិកិរតិ, វិការំ អាបជ្ជតិ. កុប្បតីតិ ចលតិ, កោបំ ឧប្បាទេតិ. ឃដ្ដីយតីតិ ឃដ្ដិតោ ហោតិ. បីឡីយតីតិ បីឡិតោ ហោតិ, លទ្ធប្បហារោ កុប្បតិ. ‘‘តតិយទិវសេ សលាកំ បវេសេត្វា ធោវនកាលេ ឃដ្ដីយតិ. ខារប្បទានេ បីឡីយតិ. បហារធោវនេ វា រុប្បតិ. តស្មិំ ទុក្ខុប្បាទនេ កុប្បតិ. សលាកបវេសនេ បីឡីយតិ. ខារប្បទានេ ឃដ្ដីយតី’’តិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ.

ព្យាធិតោតិ លទ្ធប្បហារោ ហុត្វា បីឡិតោ. ទោមនស្សិតោតិ ទោមនស្សប្បត្តោ. វិបរិណាមញ្ញថាភាវាតិ បកតិភាវំ ជហិត្វា អញ្ញថាភាវំ ឧបនីតេន, អន្តោសោសាទិ សោកោ ច វាចាវិប្បលាបោ បរិទេវោ ច កាយបីឡនាទិ ទុក្ខញ្ច ចិត្តបីឡនាទិ ទោមនស្សញ្ច ភុសោ អាយាសោ ឧបាយាសោ ច. ឯតេ វុត្តប្បការា សោកាទយោ ឧប្បជ្ជន្តិ សមុទាចារំ គច្ឆន្តិ.

៣. តតិយគាថាយំ សង្ខេបត្ថោ – យោ បន ឥមេ កាមេ តត្ថ ឆន្ទរាគវិក្ខម្ភនេន វា សមុច្ឆេទេន វា អត្តនោ បាទេន សប្បស្ស សិរំ វិយ បរិវជ្ជេតិ, សោ ភិក្ខុ សព្ពលោកំ វិប្ផារេត្វា ឋិតត្តា លោកេ វិសត្តិកាសង្ខាតំ តណ្ហំ សតោ ហុត្វា សមតិវត្តតីតិ.

យោតិ វិភជិតព្ពំ បទំ. យោ យាទិសោតិអាទីនិ តស្ស វិភជនបទានិ. ឯត្ថ ច យស្មា យោតិ អត្ថបទំ. តញ្ច អនិយមេន បុគ្គលំ ទីបេតិ. តស្មា តស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តោ អនិយមេន បុគ្គលទីបកំ យោ-សទ្ទមេវ អាហ. តស្មា ឯត្ថ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ – យោតិ យោ កោចីតិ. យស្មា យោ យោ កោចិ នាម, សោ អវស្សំ យថាលិង្គយថាយុត្តយថាវិហិតយថាប្បការយំឋានបត្តយំធម្មសមន្នាគតវសេន ឯកេនាការេន បញ្ញាយតិ, តស្មា តំ តត្ថ ញាបេតុំ តំ ភេទំ បកាសេន្តោ ‘‘យាទិសោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យាទិសោតិ លិង្គវសេន យាទិសោ វា តាទិសោ វា ហោតុ, ទីឃោ វា រស្សោ វា កាឡោ វា ឱទាតោ វា មង្គុរច្ឆវិ វា កិសោ វា ថូលោ វាតិ អត្ថោ.

យថាយុត្តោតិ យោគវសេន យេន វា តេន វា យុត្តោ ហោតុ, នវកម្មយុត្តោ វា ឧទ្ទេសយុត្តោ វា វាសធុរយុត្តោ វាតិ អត្ថោ. យថាវិហិតោតិ យថាឋបិតោ នវកម្មាធិដ្ឋាយិកាទិវសេន. យថាបការោតិ យថាបការេន បតិដ្ឋិតោ បទីបនាយកាទិវសេន. យំឋានប្បត្តោតិ យំ ឋានន្តរំ បត្តោ សេនាបតិសេដ្ឋិដ្ឋានាទិវសេន. យំធម្មសមន្នាគតោតិ យេន ធម្មេន ឧបាគតោ ធុតង្គាទិវសេន.

វិក្ខម្ភនតោ វាតិ ឧបចារប្បនាសមាធីតិ កិលេសានំ ទូរីករណតោ វា ឃដប្បហារេន សេវាលានំ វិយ. សមុច្ឆេទតោ វាតិ បុន អប្បវត្តិំ កត្វា អច្ចន្តតោ មគ្គេន កិលេសានំ ឧច្ឆិន្នមូលតោ បហានវសេន សមុច្ឆេទតោ វា. អដ្ឋិកង្កលូបមា កាមាតិអាទីនិ ឯកាទស បទានិ វិបស្សនាវសេន វុត្តានិ.

ពុទ្ធានុស្សតិំ ភាវេន្តោបីតិអាទីនិ ឆ បទានិ មរណស្សតិំ ភាវេន្តោបិ, ឧបសមានុស្សតិំ ភាវេន្តោបីតិ ឥមានិ ច ឧបចារជ្ឈានវសេន វុត្តានិ. អានាបានស្សតិំ ភាវេន្តោបិ, កាយគតាសតិំ ភាវេន្តោបិ, បឋមំ ឈានំ ភាវេន្តោបីតិអាទីនិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិំ ភាវេន្តោបីតិ បរិយោសានានិ អប្បនាជ្ឈានវសេន វុត្តានិ. តត្ថ អដ្ឋិកង្កលូបមា កាមាតិ សុនិក្កន្តំ និក្កន្តំ និម្មំសំ លោហិតមក្ខិតំ អដ្ឋិកង្កលំ ឧបមា ឯតេសំ កាមានន្តិ អដ្ឋិកង្កលូបមា កាមា. អប្បស្សាទដ្ឋេនាតិ ‘‘អប្បំ បរិត្តំ សុខស្សាទំ អាទីនវោ ឯត្ថ ភិយ្យោ’’តិ ទស្សនដ្ឋេន. បស្សន្តោតិ ‘‘យាវទេវ បន សោ កុក្កុរោ កិលមថស្ស វិឃាតស្ស ភាគី អស្សា’’តិ ញាណចក្ខុនា បស្សន្តោ. បរិវជ្ជេតីតិ ទូរង្គមេតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘សេយ្យថាបិ, គហបតិ, កុក្កុរោ ជិឃច្ឆាទុព្ពល្យបរេតោ គោឃាតកសូនំ បច្ចុបដ្ឋិតោ អស្ស, តមេនំ ទក្ខោ គោឃាតកោ វា គោឃាតកន្តេវាសី វា អដ្ឋិកង្កលំ សុនិក្កន្តំ និក្កន្តំ និម្មំសំ លោហិតមក្ខិតំ ឧបសុម្ភេយ្យ. តំ កិំ មញ្ញសិ, គហបតិ, អបិ នុ ខោ សោ កុក្កុរោ អម្ហំ អដ្ឋិកង្កលំ សុនិក្កន្តំ និក្កន្តំ និម្មំសំ លោហិតមក្ខិតំ បលេហន្តោ ជិឃច្ឆាទុព្ពល្យំ បដិវិនេយ្យា’’តិ? ‘‘នោ ហេតំ, ភន្តេ’’. ‘‘តំ កិស្ស ហេតុ’’? ‘‘អទុញ្ហិ, ភន្តេ, អដ្ឋិកង្កលំ សុនិក្កន្តំ និក្កន្តំ និម្មំសំ លោហិតមក្ខិតំ, យាវទេវ បន សោ កុក្កុរោ កិលមថស្ស វិឃាតស្ស ភាគី អស្សា’’តិ. ‘‘ឯវមេវ ខោ, គហបតិ, អរិយសាវកោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ ‘អដ្ឋិកង្កលូបមា កាមា វុត្តា ភគវតា ពហុទុក្ខា ពហុបាយាសា, អាទីនវោ ឯត្ថ ភិយ្យោ’តិ. ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ ទិស្វា យាយំ ឧបេក្ខា នានត្តា នានត្តសិតា, តំ អភិនិវជ្ជេត្វា យាយំ ឧបេក្ខា ឯកត្តា ឯកត្តសិតា, យត្ថ សព្ពសោ លោកាមិសុបាទានា អបរិសេសា និរុជ្ឈន្តិ, តមេវូបេក្ខំ ភាវេតី’’តិ (ម. និ. ២.៤២).

គិជ្ឈាទីហិ សាធារណា មំសបេសិ ឧបមា ឯតេសន្តិ មំសបេសូបមា. ពហូនំ សាធារណដ្ឋេន ពហុសាធារណា. អាទិត្តំ តិណុក្កំ ឧបមា ឯតេសន្តិ តិណុក្កូបមា. អនុទហនដ្ឋេនាតិ ហត្ថាទិឈាបនដ្ឋេន. សាធិកបោរិសប្បមាណា វីតច្ចិកានំ វីតធូមានំ អង្គារានំ បូរា អង្គារកាសុ ឧបមា ឯតេសន្តិ អង្គារកាសូបមា. មហាបរិឡាហដ្ឋេនាតិ មហន្តបរិតាបនដ្ឋេន. អារាមរាមណេយ្យាទិកំ សុបិនំ ឧបមា ឯតេសន្តិ សុបិនកូបមា. ឥត្តរបច្ចុបដ្ឋានដ្ឋេនាតិ អប្បត្វា, ន ឧបគន្ត្វា តិដ្ឋនដ្ឋេន. យាចិតេន លទ្ធំ យានាទិភណ្ឌំ ឧបមា ឯតេសន្តិ យាចិតកូបមា. តាវកាលិកដ្ឋេនាតិ អនិពន្ធនដ្ឋេន. សម្បន្នផលរុក្ខោ ឧបមា ឯតេសន្តិ រុក្ខផលូបមា. សម្ភញ្ជនបរិភញ្ជនដ្ឋេនាតិ សាខាភញ្ជនដ្ឋេន ចេវ សមន្តតោ ភញ្ជិត្វា រុក្ខបាតនដ្ឋេន ច. អសិ ច សូនា ច ឧបមា ឯតេសន្តិ អសិសូនូបមា. អធិកុដ្ដនដ្ឋេនាតិ ឆិន្ទនដ្ឋេន. សត្តិសូលំ ឧបមា ឯតេសន្តិ សត្តិសូលូបមា. វិនិវិជ្ឈនដ្ឋេនាតិ និបតេត្វា គមនដ្ឋេន. ភយជននដ្ឋេន សប្បសិរំ ឧបមា ឯតេសន្តិ សប្បសិរូបមា. សប្បដិភយដ្ឋេនាតិ សហ អភិមុខេ ភយដ្ឋេន. ទុក្ខជននំ អគ្គិក្ខន្ធំ ឧបមា ឯតេសន្តិ អគ្គិក្ខន្ធូបមា. មហាភិតាបនដ្ឋេនាតិ មហន្តអភិតាបកាយបីឡាឧប្បាទនដ្ឋេនាតិ កាមំ បរិវជ្ជេតីតិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘សេយ្យថាបិ, គហបតិ, គិជ្ឈោ វា កង្កោ វា កុលលោ វា មំសបេសិំ អាទាយ ឧឌ្ឌីយេយ្យ, តមេនំ គិជ្ឈាបិ កង្កាបិ កុលលាបិ អនុបតិត្វា អនុបតិត្វា វិតច្ឆេយ្យុំ វិស្សជ្ជេយ្យុំ. តំ កិំ មញ្ញសិ, គហបតិ, សចេ សោ គិជ្ឈោ វា កង្កោ វា កុលលោ វា តំ មំសបេសិំ ន ខិប្បមេវ បដិនិស្សជ្ជេយ្យ, សោ តតោនិទានំ មរណំ វា និគច្ឆេយ្យ, មរណមត្តំ វា ទុក្ខ’’ន្តិ ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’. ‘‘ឯវមេវ ខោ, គហបតិ, អរិយសាវកោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ ‘មំសបេសូបមា កាមា វុត្តា ភគវតា…បេ… តមេវូបេក្ខំ ភាវេតិ. សេយ្យថាបិ, គហបតិ, បុរិសោ អាទិត្តំ តិណុក្កំ អាទាយ បដិវាតំ គច្ឆេយ្យ. តំ កិំ មញ្ញសិ, គហបតិ, សចេ សោ បុរិសោ តំ អាទិត្តំ តិណុក្កំ ន ខិប្បមេវ បដិនិស្សជ្ជេយ្យ, តស្ស សា អាទិត្តា តិណុក្កា ហត្ថំ វា ទហេយ្យ, ពាហុំ វា ទហេយ្យ, អញ្ញតរំ វា អញ្ញតរំ វា អង្គបច្ចង្គំ ទហេយ្យ, សោ តតោនិទានំ មរណំ វា និគច្ឆេយ្យ, មរណមត្តំ វា ទុក្ខ’’ន្តិ? ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’. ‘‘ឯវមេវ ខោ, គហបតិ, អរិយសាវកោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ ‘តិណុក្កូបមា កាមា វុត្តា ភគវតា ពហុទុក្ខា ពហុបាយាសា…បេ… តមេវូបេក្ខំ ភាវេតិ. សេយ្យថាបិ, គហបតិ, អង្គារកាសុ សាធិកបោរិសា បូរា អង្គារានំ វីតច្ចិកានំ វីតធូមានំ. អថ បុរិសោ អាគច្ឆេយ្យ ជីវិតុកាមោ អមរិតុកាមោ សុខកាមោ ទុក្ខប្បដិក្កូលោ, តមេនំ ទ្វេ ពលវន្តោ បុរិសា នានាពាហាសុ គហេត្វា អង្គារកាសុំ ឧបកឌ្ឍេយ្យុំ. តំ កិំ មញ្ញសិ គហបតិ, អបិ នុ សោ បុរិសោ ឥតិ ចិតិ ចេវ កាយំ សន្នាមេយ្យា’’តិ? ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’. ‘‘តំ កិស្សហេតុ’’? ‘‘វិទិតញ្ហិ, ភន្តេ, តស្ស បុរិសស្ស ‘ឥមញ្ច អហំ អង្គារកាសុំ បបតិស្សាមិ, តតោនិទានំ មរណំ វា និគច្ឆិស្សាមិ មរណមត្តំ វា ទុក្ខ’’’ន្តិ. ‘‘ឯវមេវ ខោ គហបតិ អរិយសាវកោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ ‘អង្គារកាសូបមា កាមា វុត្តា ភគវតា…បេ… តមេវូបេក្ខំ ភាវេតិ. សេយ្យថាបិ, គហបតិ, បុរិសោ សុបិនកំ បស្សេយ្យ អារាមរាមណេយ្យកំ វនរាមណេយ្យកំ ភូមិរាមណេយ្យកំ បោក្ខរណិរាមណេយ្យកំ, សោ បដិពុទ្ធោ ន កិញ្ចិ បដិបស្សេយ្យ. ឯវមេវ ខោ, គហបតិ, អរិយសាវកោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ ‘សុបិនកូបមា កាមា វុត្តា ភគវតា…បេ… តមេវូបេក្ខំ ភាវេតិ. សេយ្យថាបិ, គហបតិ, បុរិសោ យាចិតកំ ភោគំ យាចិត្វា យានំ វា បោរិសេយ្យំ បវរមណិកុណ្ឌលំ. សោ តេហិ យាចិតកេហិ ភោគេហិ បុរក្ខតោ បរិវុតោ អន្តរាបណំ បដិបជ្ជេយ្យ. តមេនំ ជនោ ទិស្វា ឯវំ វទេយ្យ ‘ភោគី វត ភោ បុរិសោ, ឯវំ កិរ ភោ ភោគិនោ ភោគានិ ភុញ្ជន្តី’តិ. តមេនំ សាមិកា យត្ថ យត្ថេវ តានិ បស្សេយ្យុំ, តត្ថ តត្ថេវ តានិ ហរេយ្យុំ. តំ កិំ មញ្ញសិ, គហបតិ, អលំ នុ ខោ តស្ស បុរិសស្ស អញ្ញថត្តាយា’’តិ? ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’. ‘‘តំ កិស្សហេតុ’’? ‘‘សាមិនោ ហិ, ភន្តេ, តានិ ហរន្តី’’តិ. ‘‘ឯវមេវ ខោ, គហបតិ, អរិយសាវកោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ ‘យាចិតកូបមា កាមា វុត្តា ភគវតា…បេ… តមេវូបេក្ខំ ភាវេតិ. សេយ្យថាបិ, គហបតិ, គាមស្ស វា និគមស្ស វា អវិទូរេ តិព្ពោ វនសណ្ឌោ, តត្រស្ស រុក្ខោ សម្បន្នផលោ ច ឧបបន្នផលោ ច. ន ចស្សុ កានិចិ ផលានិ ភូមិយំ បតិតានិ. អថ បុរិសោ អាគច្ឆេយ្យ ផលត្ថិកោ ផលគវេសី ផលបរិយេសនំ ចរមានោ. សោ តំ វនសណ្ឌំ អជ្ឈោគាហេត្វា តំ រុក្ខំ បស្សេយ្យ សម្បន្នផលញ្ច ឧបបន្នផលញ្ច. តស្ស ឯវមស្ស ‘អយំ ខោ រុក្ខោ សម្បន្នផលោ ច ឧបបន្នផលោ ច, នត្ថិ ច កានិចិ ផលានិ ភូមិយំ បតិតានិ, ជានាមិ ខោ បនាហំ រុក្ខំ អារោបិតុំ. យំនូនាហំ ឥមំ រុក្ខំ អារោហិត្វា យាវទត្ថញ្ច ខាទេយ្យំ, ឧច្ឆង្គញ្ច បូរេយ្យ’ន្តិ? សោ តំ រុក្ខំ អារោហិត្វា យាវទត្ថញ្ច ខាទេយ្យ, ឧច្ឆង្គញ្ច បូរេយ្យ. អថ ទុតិយោ បុរិសោ អាគច្ឆេយ្យ ផលត្ថិកោ ផលគវេសី ផលបរិយេសនំ ចរមានោ តិណ្ហំ កុឋារិំ អាទាយ. សោ តំ វនសណ្ឌំ អជ្ឈោគាហេត្វា តំ រុក្ខំ បស្សេយ្យ សម្បន្នផលញ្ច ឧបបន្នផលញ្ច. តស្ស ឯវមស្ស ‘អយំ ខោ រុក្ខោ សម្បន្នផលោ ច ឧបបន្នផលោ ច, នត្ថិ ច កានិចិ ផលានិ ភូមិយំ បតិតានិ, ន ខោ បនាហំ ជានាមិ រុក្ខំ អារោហិតុំ. យំនូនាហំ ឥមំ រុក្ខំ មូលតោ ឆេត្វា យាវទត្ថញ្ច ខាទេយ្យំ, ឧច្ឆង្គញ្ច បូរេយ្យ’ន្តិ. សោ តំ រុក្ខំ មូលតោវ ឆិន្ទេយ្យ. តំ កិំ មញ្ញសិ, គហបតិ, អមុកោ សោ បុរិសោ បឋមំ រុក្ខំ អារូឡ្ហោ, សចេ សោ ន ខិប្បមេវ ឱរោហេយ្យ, តស្ស សោ រុក្ខោ បបតន្តោ ហត្ថំ វា ភញ្ជេយ្យ បាទំ វា ភញ្ជេយ្យ អញ្ញតរំ វា អញ្ញតរំ វា អង្គបច្ចង្គំ ភញ្ជេយ្យ, សោ តតោនិទានំ មរណំ វា និគច្ឆេយ្យ, មរណមត្តំ វា ទុក្ខ’’ន្តិ? ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’. ‘‘ឯវមេវ ខោ, គហបតិ, អរិយសាវកោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ ‘រុក្ខផលូបមា កាមា វុត្តា ភគវតា ពហុទុក្ខា ពហុបាយាសា, អាទីនវោ ឯត្ថ ភិយ្យោ’តិ. ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ ទិស្វា យាយំ ឧបេក្ខា នានត្តា នានត្តសិតា, តំ អភិនិវជ្ជេត្វា យាយំ ឧបេក្ខា ឯកត្តា ឯកត្តសិតា. យត្ថ សព្ពសោ លោកាមិសូបាទានា អបរិសេសា និរុជ្ឈន្តិ. តមេវូបេក្ខំ ភាវេតី’’តិ (ម. និ. ២.៤៣-៤៨).

ឯវំ អដ្ឋិកង្កលាទិកអគ្គិក្ខន្ធូបមបរិយោសានតោ វិបស្សនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឧបចារសមាធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘ពុទ្ធានុស្សតិំ ភាវេន្តោ’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជនតោ សតិ ឯវ អនុស្សតិ. បវត្តិតព្ពដ្ឋានម្ហិយេវ ច បវត្តត្តា សទ្ធាបព្ពជិតស្ស កុលបុត្តស្ស អនុរូបា សតីតិបិ អនុស្សតិ. ពុទ្ធំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ ពុទ្ធានុស្សតិ. អរហតាទិពុទ្ធគុណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ, តំ ពុទ្ធានុស្សតិំ. ភាវេន្តោតិ វឌ្ឍេន្តោ ព្យូហេន្តោ. ធម្មំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ ធម្មានុស្សតិ, ស្វាក្ខាតតាទិធម្មគុណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. សង្ឃំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ សង្ឃានុស្សតិ, សុប្បដិបន្នតាទិសង្ឃគុណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. សីលំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ សីលានុស្សតិ, អត្តនោ អខណ្ឌតាទិសីលគុណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. ចាគំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ ចាគានុស្សតិ, អត្តនោ មុត្តចាគតាទិចាគគុណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. ទេវតា អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ ទេវតានុស្សតិ, ទេវតា សក្ខិដ្ឋានេ ឋបេត្វា អត្តនោ សទ្ធាទិគុណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. អានាបានេ អារព្ភ ឧប្បន្នា សតិ អានាបានស្សតិ, អានាបាននិមិត្តារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. មរណំ អារព្ភ ឧប្បន្នា សតិ មរណស្សតិ, ឯកភវបរិយាបន្នជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទសង្ខាតមរណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ.

កុច្ឆិតានំ កេសាទីនំ បដិក្កូលានំ អាយត្តា អាករត្តា កាយោតិ សង្ខំ គតេ សរីរេ គតា បវត្តា សតិ កាយគតាសតិ, តាទិសំ វា កាយំ គតា សតិ ‘‘កាយគតសតី’’តិ វត្តព្ពេ រស្សំ អកត្វា ‘‘កាយគតាសតី’’តិ វុត្តំ. កេសាទិកេសុ កាយកោដ្ឋាសេសុ បដិក្កូលនិមិត្តារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. ឧបសមំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ. ឧបសមានុស្សតិ, សព្ពទុក្ខូបសមារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ.

វិតក្កវិចារបីតិសុខចិត្តេកគ្គតាសម្បយុត្តំ បឋមជ្ឈានំ ភាវេន្តោ. បីតិសុខចិត្តេកគ្គតាសម្បយុត្តំ ទុតិយជ្ឈានំ ភាវេន្តោ. សុខចិត្តេកគ្គតាសម្បយុត្តំ តតិយជ្ឈានំ ភាវេន្តោ. ឧបេក្ខាចិត្តេកគ្គតាសម្បយុត្តំ ចតុត្ថជ្ឈានំ ភាវេន្តោ…បេ… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ ភាវេន្តោបិ កាមេ បរិវជ្ជេតីតិ.

វិក្ខម្ភនប្បហានំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សមុច្ឆេទេន កាមានំ បហានំ ទស្សេតុំ ‘‘សោតាបត្តិមគ្គំ ភាវេន្តោបី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ មគ្គសោតស្ស អាបជ្ជនំ សោតាបត្តិ, សោតាបត្តិយា មគ្គោ សោតាបត្តិមគ្គោ. អបាយគមនីយេ កាមេតិ យេហិ អបាយំ គច្ឆន្តិ, តេ អបាយគមនីយេ កាមេ សមុច្ឆេទតោ សោតាបត្តិមគ្គំ ភាវេន្តោ បរិវជ្ជេតិ. បដិសន្ធិវសេន សកិំយេវ ឥមំ លោកំ អាគច្ឆតីតិ សកទាគាមី, តស្ស មគ្គោ សកទាគាមិមគ្គោ. តំ មគ្គំ ភាវេន្តោ. ឱឡារិកេតិ បរិឡាហប្បត្តេ. បដិសន្ធិវសេនេវ កាមភវំ នាគច្ឆតីតិ អនាគាមី, តស្ស មគ្គោ អនាគាមិមគ្គោ. តំ មគ្គំ ភាវេន្តោ. អនុសហគតេតិ សុខុមភាវប្បត្តេ. កិលេសេហិ អារកត្តា, កិលេសារីនំ ហតត្តា, សំសារចក្កស្ស អរានំ ហតត្តា, បាបករណេ រហាភាវា, បច្ចយាទីនំ អរហត្តា ច អរហំ, អរហតោ ភាវោ អរហត្តំ. កិំ តំ? អរហត្តផលំ. អរហត្តស្ស មគ្គោ អរហត្តមគ្គោ. តំ អរហត្តមគ្គំ ភាវេន្តោ. សព្ពេន សព្ពន្តិ សព្ពេនាការេន សព្ពំ. សព្ពថា សព្ពន្តិ សព្ពប្បការេន សព្ពំ. អសេសំ និស្សេសន្តិ និរវសេសំ គន្ធមត្តម្បិ អដ្ឋបេត្វា. អថ វា សព្ពេន សព្ពំ មូលវសេន. សព្ពថា សព្ពំ អាការនិប្បទេសវសេន. អសេសំ និស្សេសំ ភាវនានិប្បទេសវសេន. តថា បុរិមេន ទុច្ចរិតាភាវេន. ទុតិយេន បរិយុដ្ឋានាភាវេន. តតិយេន អនុសយាភាវេន ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ.

សប្បោ វុច្ចតិ អហីតិ យោ កោចិ សរន្តោ គច្ឆតិ. កេនដ្ឋេនាតិ កេន អត្ថេន. សំសប្បន្តោ គច្ឆតីតិ យស្មា សម្មា សំសរន្តោ គច្ឆតីតិ សប្បោ. ភុជន្តោតិ វង្កវង្កោ ហុត្វា. បន្នសិរោតិ និបន្នសីសោ ហុត្វា. សិរេន សុបតីតិ សីសំ ភោគន្តរេ កត្វា សុបនភាវេន សិរសា សុបតីតិ សរីសបោ. ពិលេ សយតីតិ ពិលាសយោ. ‘‘ពិលសយោ’’តិបិ បាឡិ, តំ សុន្ទរំ. គុហាយំ សេតីតិ គុហាសយោ. ទាឋា តស្ស អាវុធោតិ តស្ស សប្បស្ស ទុវេ ទាឋា បហរណសត្ថសង្ខាតោ អាវុធោ. វិសំ តស្ស ឃោរន្តិ តស្ស សប្បស្ស ព្យាបកសង្ខាតំ វិសំ ទារុណំ កក្ខឡំ. ជិវ្ហា តស្ស ទុវិធាតិ តស្ស សប្បស្ស ទ្វេធា ជិវ្ហា. ទ្វីហិ ជិវ្ហាហិ រសំ សាយតីតិ ទុវិធាហិ ជិវ្ហាហិ រសំ ជានាតិ អស្សាទំ វិន្ទតិ សាទិយតីតិ. ជីវិតុំ កាមយតីតិ ជីវិតុកាមោ. អមរិតុំ កាមយតីតិ អមរិតុកាមោ. សុខំ កាមយតីតិ សុខកាមោ. ទុក្ខប្បដិក្កូលោតិ ទុក្ខំ អនិច្ឆមានោ. បាទេនាតិ អត្តនោ បាទេន. សប្បសិរន្តិ សប្បស្ស សីសំ. វជ្ជេយ្យាតិ ទូរតោ វជ្ជេយ្យ. វិវជ្ជេយ្យាតិ តស្ស បមាណេន. បរិវជ្ជេយ្យាតិ សមន្តតោ. អភិនិវជ្ជេយ្យាតិ ចតុត្ថប្បមាណេន. អថ វា បុរិមេន សីសតោ. ទុតិយតតិយេន ទ្វីហិ បស្សេហិ. ចតុត្ថេន បច្ឆតោ. ‘‘កាមេ បន អប្បត្តស្ស បរិយេសនមូលទុក្ខវត្ថុភាវេន វជ្ជេយ្យ. បត្តស្ស អារក្ខមូលទុក្ខវត្ថុភាវេន វិវជ្ជេយ្យ. អញ្ញាណបរិឡាហទុក្ខវត្ថុភាវេន បរិវជ្ជេយ្យ. វិនាសមុខេ បិយវិប្បយោគទុក្ខវត្ថុភាវេន អភិនិវជ្ជេយ្យា’’តិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ.

រញ្ជនវសេន រាគោ. ពលវរញ្ជនដ្ឋេន សារាគោ. វិសយេ សត្តានំ អនុ អនុ នយនតោ អនុនយោ. អនុរុជ្ឈតីតិ អនុរោធោ, កាមេតីតិ អត្ថោ. យត្ថ កត្ថចិ ភវេ សត្តា ឯតាយ នន្ទន្តីតិ នន្ទី, សយំ វា នន្ទតីតិ នន្ទី. នន្ទី ច សា រញ្ជនដ្ឋេន រាគោ ចាតិ នន្ទិរាគោ. តត្ថ ឯកស្មិំ អារម្មណេ សកិំ ឧប្បន្នា តណ្ហា នន្ទី, បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជមានា នន្ទិរាគោតិ វុច្ចតិ. ចិត្តស្ស សារាគោតិ យោ ហេដ្ឋា ‘‘ពលវរញ្ជនដ្ឋេន សារាគោ’’តិ វុត្តោ, សោ ន សត្តស្ស, ចិត្តស្សេវ សារាគោតិ អត្ថោ.

ឥច្ឆន្តិ ឯតាយ អារម្មណានីតិ ឥច្ឆា. ពហលកិលេសភាវេន មុច្ឆន្តិ ឯតាយ បាណិនោតិ មុច្ឆា. គិលិត្វា បរិនិដ្ឋបេត្វា គហណវសេន អជ្ឈោសានំ. ឥមិនា សត្តា គិជ្ឈន្តិ គេធំ អាបជ្ជន្តីតិ គេធោ. ពហលដ្ឋេន វា គេធោ. ‘‘គេធំ វា បន បវនសណ្ឌ’’ន្តិ ហិ ពហលដ្ឋេនេវ វុត្តំ. អនន្តរបទំ ឧបសគ្គវសេន វឌ្ឍិតំ, សព្ពតោភាគេន វា គេធោតិ បលិគេធោ. សជ្ជន្តិ ឯតេនាតិ សង្គោ. លគ្គនដ្ឋេន វា សង្គោ. ឱសីទនដ្ឋេន បង្កោ. អាកឌ្ឍនវសេន ឯជា. ‘‘ឯជា ឥមំ បុរិសំ បរិកឌ្ឍតិ តស្ស តស្សេវ ភវស្ស អភិនិព្ពត្តិយា’’តិ ហិ វុត្តំ. វញ្ចនដ្ឋេន មាយា. វដ្ដស្មិំ សត្តានំ ជននដ្ឋេន ជនិកា. ‘‘តណ្ហា ជនេតិ បុរិសំ, ចិត្តមស្ស វិធាវតី’’តិ (សំ. និ. ១.៥៥) ហិ វុត្តំ. វដ្ដស្មិំ សត្តេ ទុក្ខេន សំយោជយមានា ជនេតីតិ សញ្ជននី. ឃដនដ្ឋេន សិព្ពិនី. អយញ្ហិ វដ្ដស្មិំ សត្តេ ចុតិបដិសន្ធិវសេន សិព្ពតិ ឃដេតិ តុន្នការោ វិយ បិលោតិកាយ បិលោតិកំ, តស្មា ‘‘ឃដនដ្ឋេន សិព្ពិនី’’តិ វុត្តា. អនេកប្បការំ វិសយជាលំ តណ្ហាវិប្ផន្ទិតនិវេសសង្ខាតំ វា ជាលមស្សា អត្ថីតិ ជាលិនី.

អាកឌ្ឍនដ្ឋេន សីឃសោតា សរិតា វិយាតិ សរិតា. អល្លដ្ឋេន វា សរិតា. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘សរិតានិ សិនេហិតានិ ច សោមនស្សានិ ភវន្តិ ជន្តុនោ’’តិ (ធ. ប. ៣៤១). អល្លានិ ចេវ សិនិទ្ធានិ ចាតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ. អនយព្យសនាបាទនដ្ឋេន កុម្មានុពន្ធសុត្តកំ វិយាតិ សុត្តំ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘សុត្តន្តិ ខោ, ភិក្ខវេ, នន្ទិរាគស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ (សំ. និ. ២.១៥៩). រូបាទីសុ វិត្ថតដ្ឋេន វិសតា. តស្ស តស្ស បដិលាភត្ថាយ សត្តេ អាយូហាបេតីតិ អាយូហិនី. ឧក្កណ្ឋិតុំ អបទានតោ សហាយដ្ឋេន ទុតិយា. អយញ្ហិ សត្តានំ វដ្ដស្មិំ ឧក្កណ្ឋិតុំ ន ទេតិ, គតគតដ្ឋានេ បិយសហាយោ វិយ អភិរមាបេតិ. តេនេវ វុត្តំ –

‘‘តណ្ហាទុតិយោ បុរិសោ, ទីឃមទ្ធានសំសរំ;

ឥត្ថភាវញ្ញថាភាវំ, សំសារំ នាតិវត្តតី’’តិ. (ឥតិវុ. ១៥; អ. និ. ៤.៩; មហានិ. ១៩១; ចូឡនិ. បាយាយនានុគីតិគាថានិទ្ទេស ១០៧);

បណិធានកវសេន បណិធិ. ភវនេត្តីតិ ភវរជ្ជុ. ឯតាយ ហិ សត្តា រជ្ជុយា គីវាយំ ពទ្ធា គោណា វិយ ឥច្ឆិតិច្ឆិតដ្ឋានំ និយ្យន្តិ. តំ តំ អារម្មណំ វនតិ ភជតិ អល្លីយតីតិ វនំ, វនតិ យាចតីតិ វា វនំ. វនថោតិ ព្យញ្ជនេន បទំ វឌ្ឍិតំ. អនត្ថទុក្ខានំ វា សមុដ្ឋាបនដ្ឋេន គហនដ្ឋេន ច វនំ វិយាតិ វនំ. ពលវតណ្ហាយេតំ នាមំ. គហនតរដ្ឋេន បន តតោ ពលវតរា វនថោ នាម. តេន វុត្តំ –

‘‘វនំ ឆិន្ទថ មា រុក្ខំ, វនតោ ជាយតេ ភយំ;

ឆេត្វា វនញ្ច វនថញ្ច, និព្ពនា ហោថ ភិក្ខវោ’’តិ. (ធ. ប. ២៨៣);

សន្ថវនវសេន សន្ថវោ, សំសគ្គោតិ អត្ថោ. សោ ទុវិធោ – តណ្ហាសន្ថវោ មិត្តសន្ថវោ ច. តេសុ ឥធ តណ្ហាសន្ថវោ អធិប្បេតោ. សិនេហវសេន ស្នេហោ. អាលយករណវសេន កម្បមានា អបេក្ខតីតិ អបេក្ខា. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘ឥមានិ តេ ទេវ ចតុរាសីតិ នគរសហស្សានិ កុសាវតីរាជធានិប្បមុខានិ, ឯត្ថ ទេវ ឆន្ទំ ជនេហិ ជីវិតេ អបេក្ខំ ករោហី’’តិ (ទី. និ. ២.២៦៦). អាលយំ ករោហីតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ. បាដិយេក្កេ បាដិយេក្កេ អារម្មណេ ពន្ធតីតិ បដិពន្ធុ, ញាតកដ្ឋេន វា បាដិយេក្កោ ពន្ធូតិបិ បដិពន្ធុ. និច្ចសន្និស្សិតដ្ឋេនបិ សត្តានំ តណ្ហាសមោ ពន្ធុ នាម នត្ថិ. អារម្មណានំ អសនតោ អាសា. អជ្ឈោត្ថរណតោ ចេវ តិត្តិំ អនុគន្ត្វាវ បរិភុញ្ជនតោ ចាតិ អត្ថោ. អាសីសនវសេន អាសីសនា. អាសីសិតស្ស ភាវោ អាសីសិតត្តំ.

ឥទានិ តស្សា បវត្តិដ្ឋានំ ទស្សេតុំ ‘‘រូបាសា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អាសីសនវសេន អាសាតិ អាសាយ អត្ថំ គហេត្វា រូបេ អាសា រូបាសា. ឯវំ នវបិ បទានិ វេទិតព្ពានិ. ឯត្ថ ច បុរិមានិ បញ្ច បញ្ចកាមគុណវសេន វុត្តានិ, បរិក្ខារលោភវសេន ឆដ្ឋំ. តំ វិសេសតោ បព្ពជិតានំ, តតោ បរានិ តីណិ អតិត្តិយវត្ថុវសេន គហដ្ឋានំ. ន ហិ តេសំ ធនបុត្តជីវិតេហិ អញ្ញំ បិយតរំ អត្ថិ. ‘‘ឥទំ មយ្ហំ, ឥទំ មយ្ហ’’ន្តិ វា ‘‘អសុកេន មេ ឥទំ ទិន្នំ, ឥទំ ទិន្ន’’ន្តិ វា ឯវំ សត្តេ ជប្បាបេតីតិ ជប្បា. បរតោ ទ្វេ បទានិ ឧបសគ្គេន វឌ្ឍិតានិ, តតោ បរំ អញ្ញេនាការេន វិភជិតុំ អារទ្ធត្តា បុន ‘‘ជប្បា’’តិ វុត្តំ. ជប្បនាការោ ជប្បនា. ជប្បិតស្ស ភាវោ ជប្បិតត្តំ. បុនប្បុនំ វិសយេ លុម្បតិ អាកឌ្ឍតីតិ លោលុបោ, លោលុបស្ស ភាវោ លោលុប្បំ. លោលុប្បនាការោ លោលុប្បាយនា. លោលុប្បសមង្គិនោ ភាវោ លោលុប្បាយិតត្តំ.

បុច្ឆញ្ជិកតាតិ យាយ តណ្ហាយ លាភដ្ឋានេសុ បុច្ឆំ ចាលយមានា សុនខា វិយ កម្បមានា វិចរន្តិ, តំ តស្សា កម្បនតណ្ហាយ នាមំ. សាធុ មនាបមនាបេ វិសយេ កាមេតីតិ សាធុកាមោ, តស្ស ភាវោ សាធុកម្យតា. មាតាមាតុច្ឆាតិអាទិកេ អយុត្តដ្ឋានេ រាគោតិ អធម្មរាគោ. យុត្តដ្ឋានេបិ ពលវា ហុត្វា ឧប្បន្នោ លោភោ វិសមលោភោ. ‘‘រាគោ វិសម’’ន្តិអាទិវចនតោ (វិភ. ៩២៤) វា យុត្តដ្ឋានេ វា អយុត្តដ្ឋានេ វា ឧប្បន្នោ ឆន្ទរាគោ អធម្មដ្ឋេន អធម្មរាគោ. វិសមដ្ឋេន វិសមលោភោតិ វេទិតព្ពោ. អារម្មណានំ និកាមនវសេន និកន្តិ. និកាមនាការោ និកាមនា. បត្ថយនវសេន បត្ថនា. បិហាយនវសេន បិហនា. សុដ្ឋុ បត្ថនា សម្បត្ថនា. បញ្ចសុ កាមគុណេសុ តណ្ហា កាមតណ្ហា. រូបារូបភវេសុ តណ្ហា ភវតណ្ហា. ឧច្ឆេទសង្ខាតេ វិភវេ តណ្ហា វិភវតណ្ហា. សុទ្ធេ រូបភវស្មិំយេវ តណ្ហា រូបតណ្ហា. អរូបភវេ តណ្ហា អរូបតណ្ហា. ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ, និរោធេ តណ្ហា និរោធតណ្ហា. រូបេ តណ្ហា រូបតណ្ហា. សទ្ទេ តណ្ហា សទ្ទតណ្ហា. គន្ធតណ្ហាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឱឃាទយោ វុត្តត្ថាវ.

កុសលធម្មេ អាវរតីតិ អាវរណំ. ឆាទនវសេន ឆទនំ. សត្តេ វដ្ដស្មិំ ពន្ធតីតិ ពន្ធនំ. ចិត្តំ ឧបហន្ត្វា កិលិស្សតិ សំកិលិដ្ឋំ ករោតីតិ ឧបក្កិលេសោ. ថាមគតដ្ឋេន អនុ អនុ សេតីតិ អនុសយោ. ឧប្បជ្ជមានំ ចិត្តំ បរិយុដ្ឋាតីតិ បរិយុដ្ឋានំ, ឧប្បជ្ជិតុំ អបទានេន កុសលវារំ គណ្ហាតីតិ អត្ថោ. ‘‘ចោរា មគ្គេ បរិយុដ្ឋិំសុ, ធុត្តា មគ្គេ បរិយុដ្ឋិំសូ’’តិអាទីសុ (ចូឡវ. ៤៣០) ហិ មគ្គំ គណ្ហិំសូតិ អត្ថោ. ឯវមិធាបិ គហណដ្ឋេន បរិយុដ្ឋានំ វេទិតព្ពំ. បលិវេឋនដ្ឋេន លតា វិយាតិ លតា. ‘‘លតា ឧប្បជ្ជ តិដ្ឋតី’’តិ (ធ. ប. ៣៤០) អាគតដ្ឋានេបិ អយំ តណ្ហា លតាតិ វុត្តា. វិវិធានិ វត្ថូនិ ឥច្ឆតីតិ វេវិច្ឆំ. វដ្ដទុក្ខស្ស មូលន្តិ ទុក្ខមូលំ. តស្សេវ ទុក្ខស្ស និទានន្តិ ទុក្ខនិទានំ. តំ ទុក្ខំ ឥតោ បភវតីតិ ទុក្ខប្បភវោ. ពន្ធនដ្ឋេន បាសោ វិយាតិ បាសោ, មារស្ស បាសោ មារបាសោ. ទុរុគ្គិលនដ្ឋេន ពឡិសំ វិយាតិ ពឡិសំ, មារស្ស ពឡិសំ មារពឡិសំ. តណ្ហាភិភូតា មារស្ស វិសយំ នាតិក្កមន្តិ, តេសំ ឧបរិ មារោ វសំ វត្តេតីតិ ឥមិនា បរិយាយេន មារស្ស វិសយោតិ មារវិសយោ. សន្ទនដ្ឋេន តណ្ហាវ នទី តណ្ហានទី. អជ្ឈោត្ថរណដ្ឋេន តណ្ហាវ ជាលំ តណ្ហាជាលំ. យថា សុនខា គទ្ទូលពទ្ធា យទិច្ឆកំ និយ្យន្តិ, ឯវំ តណ្ហាពទ្ធា សត្តាតិ ទឡ្ហពន្ធនដ្ឋេន គទ្ទូលំ វិយាតិ គទ្ទូលំ, តណ្ហាវ គទ្ទូលំ តណ្ហាគទ្ទូលំ. ទុប្បូរណដ្ឋេន តណ្ហាវ សមុទ្ទោ តណ្ហាសមុទ្ទោ. អភិជ្ឈាយនដ្ឋេន អភិជ្ឈា. លុព្ភន្តិ ឯតេន, សយំ វា លុព្ភតិ, លុព្ភនមត្តមេវ វា តន្តិ លោភោ. សម្បយុត្តកានំ អកុសលានំ បតិដ្ឋដ្ឋេន មូលំ.

វិសត្តិកាតីតិ វិសត្តិកា ឥតិ. កេនដ្ឋេនាតិ កេន សភាវេន. វិសតាតិ វិត្ថដា រូបាទីសុ. វិសាលាតិ វិបុលា. វិសដាតិ តេភូមកព្យាបកវសេន វិសដា. បុរិមវចនមេវ តការស្ស ដការំ កត្វា ព្យញ្ជនវិភាគំ កត្វា វុត្តំ. វិសក្កតីតិ បរិសប្បតិ សហតិ វា. រត្តោ ហិ រាគវត្ថុនា បាទេន តាឡិយមានោបិ សហតិ. ឱសក្កនំ វិប្ផន្ទនំ វា ‘‘វិសក្កន’’ន្តិបិ វទន្តិ. ‘‘កុសលាកុសលានំ បតី’’តិ កេចិ វណ្ណយន្តិ. វិសំហរតីតិ តថា តថា កាមេសុ អានិសំសំ បស្សន្តី វិវិធេហិ អាការេហិ នេក្ខម្មាភិមុខប្បវត្តិតោ ចិត្តំ សំហរតិ សង្ខិបតិ, វិសំ វា ទុក្ខំ, តំ ហរតិ, វហតីតិ អត្ថោ. វិសំវាទិកាតិ អនិច្ចាទិំ និច្ចាទិតោ គណ្ហន្តី វិសំវាទិកា ហោតិ. ទុក្ខនិព្ពត្តកស្ស កម្មស្ស ហេតុភាវតោ វិសមូលា, វិសំ វា ទុក្ខទុក្ខាទិភូតា វេទនា មូលំ ឯតិស្សាតិ វិសមូលា. ទុក្ខសមុទយត្តា វិសំ ផលំ ឯតិស្សាតិ វិសផលា. យាយ តណ្ហាយ រូបាទិកស្ស ទុក្ខស្សេវ បរិភោគោ ហោតិ, ន អមតស្សាតិ សា ‘‘វិសបរិភោគា’’តិ វុត្តា. សព្ពត្ថ និរុត្តិវសេន បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា.

តស្សា វិសយំ ទស្សេតុកាមោ ‘‘វិសាលា វា បន សា តណ្ហា រូបេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ វិសាលា វា បនាតិ មហន្តី ឯវ តណ្ហាយនដ្ឋេន តណ្ហា, រូបាទយោ បញ្ច បញ្ចកាមគុណិករាគវសេន វុត្តា. កុលេ គណេតិអាទីនិ ឯកាទស បទានិ លោលុប្បាទវសេន វុត្តានិ. កាមធាតុត្តិកោ កម្មវដ្ដវសេន វិភត្តោ, កាមភវត្តិកោ វិបាកវដ្ដវសេន វិភត្តោ, សញ្ញាភវត្តិកោ សញ្ញាវសេន វិភត្តោ, ឯកវោការភវត្តិកោ ខន្ធវសេន វិភត្តោ. អតីតត្តិកោ កាលវសេន, ទិដ្ឋចតុក្កោ អារម្មណវសេន, អបាយត្តិកោ ឱកាសវសេន, ខន្ធត្តិកោ និស្សត្តនិជ្ជីវវសេន វិភត្តោតិ ញាតព្ពំ. តត្រាយំ សង្ខេបេន អត្ថទីបនា វិភាវនា ច –

‘‘តត្ថ កតមា កាមធាតុ? ហេដ្ឋតោ អវីចិនិរយំ បរិយន្តំ ករិត្វា ឧបរិតោ បរនិម្មិតវសវត្តិទេវេ អន្តោករិត្វា យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ឯត្ថាវចរា ឯត្ថ បរិយាបន្នា ខន្ធធាតុអាយតនា រូបំ វេទនា សញ្ញា សង្ខារា វិញ្ញាណំ, អយំ វុច្ចតិ កាមធាតុ’’ (ធ. ស. ១២៨៧).

‘‘តត្ថ កតមា រូបធាតុ? ហេដ្ឋតោ ព្រហ្មលោកំ បរិយន្តំ ករិត្វា ឧបរិតោ អកនិដ្ឋេ ទេវេ អន្តោករិត្វា យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ឯត្ថាវចរា ឯត្ថ បរិយាបន្នា សមាបន្នស្ស វា ឧបបន្នស្ស វា ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារិស្ស វា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា, អយំ វុច្ចតិ រូបធាតុ’’ (ធ. ស. ១២៨៩).

‘‘តត្ថ កតមា អរូបធាតុ? ហេដ្ឋតោ អាកាសានញ្ចាយតនុបគេ ទេវេ បរិយន្តំ ករិត្វា ឧបរិតោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនុបគេ ទេវេ អន្តោករិត្វា យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ឯត្ថាវចរា ឯត្ថ បរិយាបន្នា សមាបន្នស្ស វា ឧបបន្នស្ស វា ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារិស្ស វា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា, អយំ វុច្ចតិ អរូបធាតូ’’តិ (ធ. ស. ១២៩១). អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘កាមធាតូតិ កាមភវោ, បញ្ចក្ខន្ធា លព្ភន្តិ. រូបធាតូតិ រូបភវោ, បញ្ចក្ខន្ធា លព្ភន្តិ. អរូបធាតូតិ អរូបភវោ, ចត្តារោ ខន្ធា លព្ភន្តី’’តិ វុត្តំ.

អថ វា កាមរាគសង្ខាតេន កាមេន យុត្តា ធាតុ កាមធាតុ, កាមសង្ខាតា វា ធាតុ កាមធាតុ. កាមំ បហាយ រូបេន យុត្តា ធាតុ រូបធាតុ, រូបសង្ខាតា វា ធាតុ រូបធាតុ. កាមញ្ច រូបញ្ច បហាយ អរូបេន យុត្តា ធាតុ អរូបធាតុ, អរូបសង្ខាតា វា ធាតុ អរូបធាតុ. តា ឯវ ធាតុយោ បុន ភវបរិយាយេន វុត្តា. ភវន្តីតិ ហិ ភវាតិ វុច្ចន្តិ. សញ្ញាយ យុត្តោ ភវោ, សញ្ញាវតំ វា ភវោ, សញ្ញា វា ឯត្ថ ភវេ អត្ថីតិ សញ្ញាភវោ. សោ កាមភវោ ច អសញ្ញាភវមុត្តោ រូបភវោ ច នេវសញ្ញានាសញ្ញាភវមុត្តោ អរូបភវោ ច ហោតិ.

ន សញ្ញាភវោ អសញ្ញាភវោ, សោ រូបភវេកទេសោ. ឱឡារិកត្តាភាវតោ នេវសញ្ញា, សុខុមត្តេន សព្ភាវតោ នាសញ្ញាតិ នេវសញ្ញានាសញ្ញា, តាយ យុត្តោ ភវោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាភវោ. អថ វា ឱឡារិកាយ សញ្ញាយ អភាវា សុខុមាយ ច ភាវា នេវសញ្ញានាសញ្ញា អស្មិំ ភវេតិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាភវោ, សោ អរូបភវេកទេសោ. ឯកេន រូបក្ខន្ធេន វោកិណ្ណោ ភវោ, ឯកោ វា វោការោ, អស្ស ភវស្សាតិ ឯកវោការភវោ, សោ អសញ្ញាភវោវ. ចតូហិ អរូបក្ខន្ធេហិ វោកិណ្ណោ ភវោ, ចត្តារោ វា វោការា អស្ស ភវស្សាតិ ចតុវោការភវោ, សោ អរូបភវោ ឯវ. បញ្ចហិ ខន្ធេហិ វោកិណ្ណោ ភវោ, បញ្ច វា វោការា អស្ស ភវស្សាតិ បញ្ចវោការភវោ, សោ កាមភវោ ច រូបភវេកទេសោ ច ហោតិ. អតីតត្តិកោ ហេដ្ឋា វុត្តនយោវ. ទិដ្ឋន្តិ ចតុសមុដ្ឋានិកំ រូបារម្មណំ. សុតន្តិ ទ្វិសមុដ្ឋានិកំ សទ្ទារម្មណំ. មុតន្តិ ផុសិត្វា គហេតព្ពានិ ចតុសមុដ្ឋានិកានិ គន្ធរសផោដ្ឋព្ពារម្មណានិ. វិញ្ញាតព្ពំ នាម មនសា ជានិតព្ពំ ធម្មារម្មណំ. តេសុ ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតព្ពេសុ ធម្មេសុ. វិសដា វិត្ថតាតិ មហន្តា បត្ថដា.

អបាយលោកេតិ វឌ្ឍិសង្ខាតស្ស អយស្ស អភាវេន អបាយោ, តស្មិំ អបាយលោកេ. ខន្ធលោកេតិ រាសដ្ឋេន រូបាទយោ បញ្ចក្ខន្ធា ឯវ លោកោ. ធាតុលោកេតិ សុញ្ញតដ្ឋេន ចក្ខុធាតុអាទយោ អដ្ឋារស ធាតុយោ ឯវ លោកោ. អាយតនលោកេតិ អាយតនាទីហិ ការណេហិ ទ្វាទសាយតនានិ ឯវ លោកោ. សព្ពេបិ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោ, វុត្តប្បការេ លោកេ វិសដា វិត្ថដាតិ វិសត្តិកា. សតោតិ សរតីតិ សតោ, បុគ្គលេន សតិ វុត្តា.

តត្ថ សរណលក្ខណា សតិ. សរន្តិ តាយ, សយំ វា សរតិ, សរណមត្តមេវ វា ឯសាតិ សតិ. សា បនេសា អបិលាបនលក្ខណា, អសម្មោសនរសា, អារក្ខបច្ចុបដ្ឋានា, វិសយាភិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានា វា, ថិរសញ្ញាបទដ្ឋានា, កាយាទិសតិបដ្ឋានបទដ្ឋានា វា. អារម្មណេ ទឡ្ហបតិដ្ឋិតត្តា បន ឯសិកា វិយ, ចក្ខុទ្វារាទីនំ រក្ខណតោ ទោវារិកោ វិយ ច ទដ្ឋព្ពា.

តស្សា បវត្តិដ្ឋានំ ទស្សេន្តោ ‘‘កាយេ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ ភាវេន្តោ សតោ’’តិអាទិនា នយេន ចតុព្ពិធំ សតិបដ្ឋានមាហ. តត្ថ កាយេតិ រូបកាយេ. រូបកាយោ ហិ ឥធ អង្គបច្ចង្គានំ កេសាទីនញ្ច ធម្មានំ សមូហដ្ឋេន ហត្ថិកាយរថកាយាទយោ វិយ ‘‘កាយោ’’តិ អធិប្បេតោ. យថា ច សមូហដ្ឋេន, ឯវំ កុច្ឆិតានំ អាយដ្ឋេន. កុច្ឆិតានញ្ហិ បរមជេគុច្ឆានំ សោ អាយោតិបិ កាយោ. អាយោតិ ឧប្បត្តិទេសោ. តត្រាយំ វចនត្ថោ – អាយន្តិ តតោតិ អាយោ. កេ អាយន្តីតិ? កុច្ឆិតា កេសាទយោ. ឥតិ កុច្ឆិតានំ កេសាទីនំ អាយោតិ កាយោ.

កាយានុបស្សនាតិ កាយស្ស អនុបស្សនា, កាយំ វា អនុបស្សនា, ‘‘កាយេ’’តិ ច វត្វាបិ បុន ‘‘កាយានុបស្សនា’’តិ ទុតិយំ កាយគ្គហណំ អសម្មិស្សតោ វវត្ថានឃនវិនិព្ភោគាទិទស្សនត្ថំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ.

តេន ន កាយេ វេទនានុបស្សនា ចិត្តធម្មានុបស្សនា វា, អថ ខោ កាយានុបស្សនាយេវាតិ កាយសង្ខាតេ វត្ថុស្មិំ កាយានុបស្សនាការស្សេវ ទស្សនេន អសម្មិស្សតោ វវត្ថានំ ទស្សិតំ ហោតិ, តថា ន កាយេ អង្គបច្ចង្គវិនិមុត្តឯកធម្មានុបស្សនា, នាបិ កេសលោមាទិវិនិមុត្តឥត្ថិបុរិសានុបស្សនា. យោបិ ចេត្ថ កេសលោមាទិកោ ភូតុបាទាយសមូហសង្ខាតោ កាយោ, តត្ថាបិ ន ភូតុបាទាយវិនិមុត្តឯកធម្មានុបស្សនា, អថ ខោ រថសម្ភារានុបស្សកស្ស វិយ អង្គបច្ចង្គសមូហានុបស្សនា, នគរាវយវានុបស្សកស្ស វិយ កេសលោមាទិសមូហានុបស្សនា, កទលិក្ខន្ធបត្តវដ្ដិវិនិភុជនកស្ស វិយ រិត្តមុដ្ឋិវិនិវេឋកស្ស វិយ ច ភូតុបាទាយសមូហានុបស្សនាយេវាតិ សមូហវសេនេវ កាយសង្ខាតស្ស វត្ថុនោ នានប្បការតោ ទស្សេន្តេន ឃនវិនិព្ភោគោ ទស្សិតោ ហោតិ. ន ហេត្ថ យថាវុត្តសមូហវិនិមុត្តោ កាយោ វា ឥត្ថី វា បុរិសោ វា អញ្ញោ វា កោចិ ធម្មោ ទិស្សតិ, យថាវុត្តធម្មសមូហមត្តេយេវ បន តថា តថា សត្តា មិច្ឆាភិនិវេសំ ករោន្តិ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘យំ បស្សតិ ន តំ ទិដ្ឋំ, យំ ទិដ្ឋំ តំ ន បស្សតិ;

អបស្សំ ពជ្ឈតេ មូឡ្ហោ, ពជ្ឈមានោ ន មុច្ចតី’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៧៣; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១០៦);

ឃនវិនិព្ភោគាទិទស្សនត្ថន្តិ វុត្តំ. អាទិសទ្ទេន ចេត្ថ អយម្បិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អយញ្ហិ ឯតស្មិំ កាយេ កាយានុបស្សនាយេវ, ន អញ្ញធម្មានុបស្សនា. យថា អនុទកភូតាយបិ មរីចិយា ឧទកានុបស្សនា ហោតិ, ន ឯវំ អនិច្ចទុក្ខានត្តាសុភភូតេយេវ ឥមស្មិំ កាយេ និច្ចសុខត្តសុភភាវានុបស្សនា, អថ ខោ កាយានុបស្សនា អនិច្ចទុក្ខានត្តាសុភាការសមូហានុបស្សនាយេវាតិ វុត្តំ ហោតិ.

អថ វា យ្វាយំ មហាសតិបដ្ឋានេ ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អរញ្ញគតោ វា…បេ… សោ សតោវ អស្សសតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៣៧៤; ម. និ. ១.១០៧) នយេន អស្សាសបស្សាសាទិចុណ្ណិកជាតអដ្ឋិកបរិយោសានោ កាយោ វុត្តោ, យោ ច បដិសម្ភិទាយំ សតិបដ្ឋានកថាយំ ‘‘ឥធេកច្ចោ បថវីកាយំ អនិច្ចតោ អនុបស្សតិ. អាបោកាយំ. តេជោកាយំ. វាយោកាយំ. កេសកាយំ. លោមកាយំ. ឆវិកាយំ. ចម្មកាយំ. មំសកាយំ. រុហិរកាយំ. ន្ហារុកាយំ. អដ្ឋិកាយំ. អដ្ឋិមិញ្ជកាយ’’ន្តិ កាយោ វុត្តោ, តស្ស សព្ពស្ស ឥមស្មិំយេវ កាយេ អនុបស្សនតោ កាយេ កាយានុបស្សនាតិ ឯវម្បិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

អថ វា កាយេ ‘‘អហ’’ន្តិ វា ‘‘មម’’ន្តិ វា ឯវំ គហេតព្ពស្ស យស្ស កស្សចិ អនុបស្សនតោ តស្ស តស្សេវ បន កេសលោមាទិកស្ស នានាធម្មសមូហស្ស អនុបស្សនតោ កាយេ កេសាទិសមូហសង្ខាតកាយានុបស្សនាតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អបិ ច ‘‘ឥមស្មិំ កាយេ អនិច្ចតោ អនុបស្សតិ, នោ និច្ចតោ’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ៣.៣៥) អនុក្កមេន បដិសម្ភិទាយំ អាគតនយស្ស សព្ពស្សេវ អនិច្ចលក្ខណាទិនោ អាការសមូហសង្ខាតស្ស កាយស្ស អនុបស្សនតោបិ កាយេ កាយានុបស្សនាតិ ឯវម្បិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អយំ បន ចតុសតិបដ្ឋានសាធារណោ អត្ថោ.

សតិបដ្ឋានន្តិ តយោ សតិបដ្ឋានា សតិគោចរោបិ, តិធា បដិបន្នេសុ សាវកេសុ សត្ថុនោ បដិឃានុនយវីតិវត្តតាបិ, សតិបិ. ‘‘ចតុន្នំ, ភិក្ខវេ, សតិបដ្ឋានានំ សមុទយញ្ច អត្ថង្គមញ្ច ទេសិស្សាមិ, តំ សុណាថ សាធុកំ មនសិ ករោថ…បេ… កោ ច, ភិក្ខវេ, កាយស្ស សមុទយោ? អាហារសមុទយា កាយសមុទយោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៥.៤០៨) ហិ សតិគោចរោ ‘‘សតិបដ្ឋាន’’ន្តិ វុច្ចតិ. តថា ‘‘កាយោ ឧបដ្ឋានំ, នោ សតិ, សតិ ឧបដ្ឋានញ្ចេវ សតិ ចា’’តិអាទីសុបិ (បដិ. ម. ៣.៣៥). តស្សត្ថោ – បតិដ្ឋាតិ អស្មិន្តិ បដ្ឋានំ. កា បតិដ្ឋាតិ? សតិ. សតិយា បដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានំ, បធានដ្ឋានន្តិ វា បដ្ឋានំ, សតិយា បដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានំ, ហត្ថិដ្ឋានអស្សដ្ឋានាទីនិ វិយ.

‘‘តយោ សតិបដ្ឋានា យទរិយោ សេវតិ, យទរិយោ សេវមានោ សត្ថា គណមនុសាសិតុមរហតី’’តិ (ម. និ. ៣.៣០៤, ៣១១) ឯត្ថ តិធា បដិបន្នេសុ សាវកេសុ សត្ថុនោ បដិឃានុនយវីតិវត្តតា ‘‘សតិបដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តា. តស្សត្ថោ – បដ្ឋបេតព្ពតោ បដ្ឋានំ, បវត្តយិតព្ពតោតិ អត្ថោ. កេន បដ្ឋបេតព្ពោតិ? សតិយា, សតិយា បដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានន្តិ. ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា ភាវិតា ពហុលីកតា សត្ត ពោជ្ឈង្គេ បរិបូរេន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.១៤៧) បន សតិយេវ ‘‘សតិបដ្ឋាន’’ន្តិ វុច្ចតិ. តស្សត្ថោ – បតិដ្ឋាតីតិ បដ្ឋានំ, ឧបដ្ឋាតិ ឱក្កន្តិត្វា បក្ខន្ទិត្វា បវត្តតីតិ អត្ថោ. សតិយេវ បដ្ឋានន្តិ សតិបដ្ឋានំ. អថ វា សរណដ្ឋេន សតិ, ឧបដ្ឋានដ្ឋេន បដ្ឋានំ. ឥតិ សតិ ច សា បដ្ឋានញ្ចាតិបិ សតិបដ្ឋានំ. ឥទមិធ អធិប្បេតំ. តំ សតិបដ្ឋានំ. ភាវេន្តោតិ វឌ្ឍេន្តោ. ឯត្ថ ច យំ តិធា បដិបន្នេសុ សាវកេសុ សត្ថុនោ បដិឃានុនយវីតិវត្តតា ‘‘សតិបដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តំ, តំ ឥមិនា សុត្តេន គហេតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘តយោ សតិបដ្ឋានា យទរិយោ សេវតិ, យទរិយោ សេវមានោ សត្ថា គណមនុសាសិតុមរហតី’’តិ (ម. និ. ៣.៣០៤, ៣១១) ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ, កិញ្ចេតំ បដិច្ច វុត្តំ. ឥធ, ភិក្ខវេ, សត្ថា សាវកានំ ធម្មំ ទេសេតិ អនុកម្បកោ ហិតេសី អនុកម្បំ ឧបាទាយ ‘‘ឥទំ វោ ហិតាយ ឥទំ វោ សុខាយា’’តិ. តស្ស សាវកា ន សុស្សូសន្តិ, ន សោតំ ឱទហន្តិ, ន អញ្ញា ចិត្តំ ឧបដ្ឋបេន្តិ, វោក្កម្ម ច សត្ថុ សាសនា វត្តន្តិ. តត្រ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ ន ចេវ អនត្តមនោ ហោតិ, ន ច អនត្តមនតំ បដិសំវេទេតិ, អនវស្សុតោ ច វិហរតិ សតោ សម្បជានោ. ឥទំ, ភិក្ខវេ, បឋមំ សតិបដ្ឋានំ. យទរិយោ…បេ… មរហតិ.

‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, សត្ថា…បេ… ឥទំ វោ សុខាយាតិ. តស្ស ឯកច្ចេ សាវកា ន សុស្សូសន្តិ…បេ… វត្តន្តិ. ឯកច្ចេ សាវកា សុស្សូសន្តិ…បេ… ន ច វោក្កម្ម សត្ថុ សាសនា វត្តន្តិ. តត្រ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ ន ចេវ អនត្តមនោ ហោតិ, ន ច អនត្តមនតំ បដិសំវេទេតិ, ន ច អត្តមនោ ហោតិ, ន ច អត្តមនតំ បដិសំវេទេតិ. អនត្តមនតា ច អត្តមនតា ច តទុភយំ អភិនិវជ្ជេត្វា ឧបេក្ខកោ វិហរតិ សតោ សម្បជានោ. ឥទំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, ទុតិយំ…បេ….

‘‘បុន ចបរំ…បេ… ឥទំ វោ សុខាយាតិ. តស្ស សាវកា សុស្សូសន្តិ…បេ… វត្តន្តិ. តត្រ, ភិក្ខវេ, តថាគតោ អត្តមនោ ចេវ ហោតិ, អត្តមនតញ្ច បដិសំវេទេតិ, អនវស្សុតោ ច វិហរតិ សតោ សម្បជានោ. ឥទំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, តតិយ’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.៣១១).

ឯវំ បដិឃានុនយេហិ អនវស្សុតតា និច្ចំ ឧបដ្ឋិតសតិតាយ តទុភយំ វីតិវត្តតា ‘‘សតិបដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តា. ពុទ្ធានមេវ កិរ និច្ចំ ឧបដ្ឋិតសតិតា ហោតិ, ន បច្ចេកពុទ្ធាទីនន្តិ.

វេទនាសុ វេទនានុបស្សនាតិអាទីសុ វេទនាទីនំ បុន វចនេ បយោជនំ កាយានុបស្សនាយំ វុត្តនយេនេវ យថាយោគំ យោជេត្វា វេទិតព្ពំ. អយម្បិ សាធារណត្ថោ. សុខាទីសុ អនេកប្បភេទាសុ វេទនាសុ វិសុំ វិសុំ អនិច្ចាទិតោ ឯកេកវេទនានុបស្សនា. សរាគាទិកេ សោឡសប្បភេទេ ចិត្តេ វិសុំ វិសុំ អនិច្ចាទិតោ ឯកេកចិត្តានុបស្សនា. កាយវេទនាចិត្តានិ ឋបេត្វា សេសតេភូមកធម្មេសុ វិសុំ វិសុំ អនិច្ចាទិតោ ឯកេកធម្មានុបស្សនា សតិបដ្ឋានសុត្តន្តេ វុត្តនយេន នីវរណាទិធម្មានុបស្សនាតិ. ឯត្ថ ច កាយេតិ ឯកវចនំ, សរីរស្ស ឯកត្តា. ចិត្តេតិ ឯកវចនំ, ចិត្តស្ស សភាវភេទាភាវតោ ជាតិគ្គហណេន កតន្តិ វេទិតព្ពំ. យថា ច វេទនាទយោ អនុបស្សិតព្ពា, តថានុបស្សន្តោ វេទនាសុ វេទនានុបស្សនា, ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សនា, ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សនាតិ វេទិតព្ពា. កថំ វេទនា អនុបស្សិតព្ពា? សុខា តាវ វេទនា ទុក្ខតោ, ទុក្ខា វេទនា សល្លតោ, អទុក្ខមសុខា អនិច្ចតោ អនុបស្សិតព្ពា. យថាហ –

‘‘យោ សុខំ ទុក្ខតោ អទ្ទ, ទុក្ខមទ្ទក្ខិ សល្លតោ;

អទុក្ខមសុខំ សន្តំ, អទ្ទក្ខិ នំ អនិច្ចតោ;

ស វេ សម្មទ្ទសោ ភិក្ខុ, បរិជានាតិ វេទនា’’តិ. (សំ. និ. ៤.២៥៣);

សព្ពា ឯវ ចេតា ទុក្ខតោបិ អនុបស្សិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘យំ កិញ្ចិ វេទយិតំ, តំ ទុក្ខស្មិន្តិ វទាមី’’តិ (សំ. និ. ៤.២៥៩). សុខទុក្ខតោបិ ច អនុបស្សិតព្ពា. យថាហ ‘‘សុខា វេទនា ឋិតិសុខា, វិបរិណាមទុក្ខា. ទុក្ខា វេទនា ឋិតិទុក្ខា, វិបរិណាមសុខា. អទុក្ខមសុខា វេទនា ញាណសុខា, អញ្ញាណទុក្ខា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦៥). អបិ ច អនិច្ចាទិសត្តវិបស្សនាវសេនាបិ អនុបស្សិតព្ពា. ចិត្តធម្មេសុបិ ចិត្តំ តាវ អារម្មណាធិបតិសហជាតភូមិកម្មវិបាកកិរិយាទិនានត្តភេទានំ អនិច្ចាទិសត្តានុបស្សនានំ សរាគាទិសោឡសភេទានញ្ច វសេន អនុបស្សិតព្ពំ. ធម្មា សលក្ខណសាមញ្ញលក្ខណានំ សុញ្ញតធម្មស្ស អនិច្ចាទិសត្តានុបស្សនានំ សន្តាសន្តាទីនញ្ច វសេន អនុបស្សិតព្ពា.

ឥមេ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា បុព្ពភាគេ នានាចិត្តេសុ លព្ភន្តិ. អញ្ញេនេវ ហិ ចិត្តេន កាយំ បរិគ្គណ្ហាតិ, អញ្ញេន វេទនំ, អញ្ញេន ចិត្តំ, អញ្ញេន ធម្មេ បរិគ្គណ្ហាតិ, លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ បន ឯកចិត្តេយេវ លព្ភន្តីតិ. អាទិតោ ហិ កាយំ បរិគ្គណ្ហិត្វា អាគតស្ស វិបស្សនាសម្បយុត្តា សតិ កាយានុបស្សនា នាម, តាយ សតិយា សមន្នាគតោ បុគ្គលោ កាយានុបស្សី នាម. វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរិយមគ្គំ បត្តស្ស មគ្គក្ខណេ មគ្គសម្បយុត្តា សតិ កាយានុបស្សនា នាម, តាយ សតិយា សមន្នាគតោ បុគ្គលោ កាយានុបស្សី នាម.

វេទនំ បរិគ្គណ្ហិត្វា ចិត្តំ បរិគ្គណ្ហិត្វា ធម្មេ បរិគ្គណ្ហិត្វា អាគតស្ស វិបស្សនាសម្បយុត្តា សតិ ធម្មានុបស្សនា នាម, តាយ សតិយា សមន្នាគតោ បុគ្គលោ ធម្មានុបស្សី នាម. វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរិយមគ្គំ បត្តស្ស មគ្គក្ខណេ មគ្គសម្បយុត្តា សតិ ធម្មានុបស្សនា នាម, តាយ សតិយា សមន្នាគតោ បុគ្គលោ ធម្មានុបស្សី នាម, ឯវំ តាវ ទេសនា បុគ្គលេ តិដ្ឋតិ, កាយេ បន ‘‘សុភ’’ន្តិ វិបល្លាសប្បហានា កាយបរិគ្គាហិកា សតិ មគ្គេន សមិជ្ឈតីតិ កាយានុបស្សនា នាម. វេទនាយ ‘‘សុខ’’ន្តិ វិបល្លាសប្បហានា វេទនាបរិគ្គាហិកា សតិ មគ្គេន សមិជ្ឈតីតិ វេទនានុបស្សនា នាម. ចិត្តេ ‘‘និច្ច’’ន្តិ វិបល្លាសប្បហានា ចិត្តបរិគ្គាហិកា សតិ មគ្គេន សមិជ្ឈតីតិ ចិត្តានុបស្សនា នាម. ធម្មេសុ ‘‘អត្តា’’តិ វិបល្លាសប្បហានា ធម្មបរិគ្គាហិកា សតិ មគ្គេន សមិជ្ឈតីតិ ធម្មានុបស្សនា នាម. ឥតិ ឯកាវ មគ្គសម្បយុត្តា សតិ ចតុកិច្ចសាធកដ្ឋេន ចត្តារិ នាមានិ លភតិ. តេន វុត្តំ ‘‘លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ បន ឯកចិត្តេយេវ លព្ភន្តី’’តិ.

បុន ឧបការវសេន ច អបរិហីនវសេន ច គុណវសេន ច អបរេ តយោ ចតុក្កា វុត្តា. តត្ថ អសតិបរិវជ្ជនាយាតិ ន សតិ អសតិ, សតិ ឯត្ថ នត្ថីតិ វា អសតិ, មុដ្ឋស្សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. បរិវជ្ជនាយាតិ សមន្តតោ វជ្ជនេន. ភត្តនិក្ខិត្តកាកសទិសេ ហិ មុដ្ឋសតិបុគ្គលេ បរិវជ្ជនេន ឧបដ្ឋិតសតិបុគ្គលសេវនេន ឋាននិសជ្ជាទីសុ សតិសមុដ្ឋាបនត្ថំ និន្នបោណបព្ភារចិត្តតាយ ច សតិ ឧប្បជ្ជតិ. សតិករណីយានំ ធម្មានន្តិ សតិយា កាតព្ពានំ ធម្មានំ. កតត្តាតិ កតភាវេន. ចតុន្នំ មគ្គានំ កតត្តា, ភាវិតត្តាតិ អត្ថោ. សតិបរិពន្ធានំ ធម្មានំ ហតត្តាតិ កាមច្ឆន្ទាទីនំ នាសិតភាវេន. សតិនិមិត្តានំ ធម្មានំ អសម្មុដ្ឋត្តាតិ សតិយា ការណានំ កាយាទិអារម្មណានំ អនដ្ឋភាវេន.

សតិយា សមន្នាគតត្តាតិ សតិយា សម្មា អាគតត្តា អបរិហីនត្តា ច. វសិតត្តាតិ វសិភាវប្បត្តេន. បាគុញ្ញតាយាតិ បគុណភាវេន. អបច្ចោរោហណតាយាតិ អនិវត្តនភាវេន អបច្ចោសក្កនភាវេន.

សត្តត្តាតិ សភាវេន វិជ្ជមានត្តា. សន្តត្តាតិ និព្ពុតសភាវត្តា. សមិតត្តាតិ កិលេសានំ វូបសមិតភាវត្តា. សន្តធម្មសមន្នាគតត្តាតិ សប្បុរិសធម្មេហិ អបរិហីនត្តា. ពុទ្ធានុស្សតិអាទយោ ហេដ្ឋា វុត្តនយា ឯវ. សរណកវសេន សតិ, ឥទំ សតិយា សភាវបទំ. បុនប្បុនំ សរណតោ អនុស្សរណវសេន អនុស្សតិ. អភិមុខំ គន្ត្វា វិយ សរណតោ បដិសរណវសេន បដិស្សតិ. ឧបសគ្គវសេន វា វឌ្ឍិតមត្តមេវ. សរណាការោ សរណតា. យស្មា បន សរណតាតិ តិណ្ណំ សរណានម្បិ នាមំ, តស្មា តំ បដិសេធេតុំ បុន សតិគ្គហណំ កតំ. សតិសង្ខាតា សរណតាតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ. សុតបរិយត្តស្ស ធារណភាវតោ ធារណតា. អនុបវិសនសង្ខាតេន ឱគាហនដ្ឋេន អបិលាបនភាវោ អបិលាបនតា. យថា ហិ ឧទកេ លាពុកដាហាទីនិ បលវន្តិ, ន អនុបវិសន្តិ, ន តថា អារម្មណេ សតិ. អារម្មណញ្ហិ ឯសា អនុបវិសតិ, តស្មា ‘‘អបិលាបនតា’’តិ វុត្តា. ចិរកតចិរភាសិតានំ ន សម្មុស្សនភាវតោ អសម្មុស្សនតា. ឧបដ្ឋានលក្ខណេ ជោតនលក្ខណេ ច ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ, សតិសង្ខាតំ ឥន្ទ្រិយំ សតិន្ទ្រិយំ. បមាទេ ន កម្បតីតិ សតិពលំ. យាថាវសតិ និយ្យានសតិ កុសលសតីតិ សម្មាសតិ. ពុជ្ឈនកស្ស អង្គោតិ ពោជ្ឈង្គោ, បសដ្ឋោ សុន្ទរោ វា ពោជ្ឈង្គោ សម្ពោជ្ឈង្គោ, សតិយេវ សម្ពោជ្ឈង្គោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ.

ឯកាយនមគ្គោតិ ឯកមគ្គោ, អយំ មគ្គោ ន ទ្វេធាបថភូតោតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អថ វា ឯកេន អយិតព្ពោតិ ឯកាយនោ. ឯកេនាតិ គណសង្គណិកំ បហាយ វូបកដ្ឋេន បវិវិត្តចិត្តេន. អយិតព្ពោ បដិបជ្ជិតព្ពោ, អយន្តិ វា ឯតេនាតិ អយនោ, សំសារតោ និព្ពានំ គច្ឆតីតិ អត្ថោ. ឯកស្ស អយនោ ឯកាយនោ. ឯកស្សាតិ សេដ្ឋស្ស. សព្ពសត្តានំ សេដ្ឋោវ ភគវា, តស្មា ‘‘ភគវតោ’’តិ វុត្តំ ហោតិ. កិញ្ចាបិ ហិ តេន អញ្ញេបិ អយន្តិ, ឯវំ សន្តេបិ ភគវតោវ សោ អយនោ តេន ឧប្បាទិតត្តា. យថាហ ‘‘សោ ហិ ព្រាហ្មណ ភគវា អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា’’តិអាទិ (សំ. និ. ១.២១៥; បដិ. ម. ៣.៥; ម. និ. ៣.៧៩). អយតីតិ វា អយនោ, គច្ឆតិ បវត្តតីតិ អត្ថោ. ឯកស្មិំ អយនោ ឯកាយនោ. ឥមស្មិំយេវ ធម្មវិនយេ បវត្តតិ, ន អញ្ញត្ថាតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ‘‘ឥមស្មិំ ខោ, សុភទ្ទ, ធម្មវិនយេ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ ឧបលព្ភតី’’តិ (ទី. និ. ២.២១៤). ទេសនាភេទោយេវ ហេសោ, អត្ថតោ បន ឯកោវ. អបិ ច ឯកំ អយតីតិ ឯកាយនោ. បុព្ពភាគេ នានាមុខភាវនានយេន បវត្តោបិ អបរភាគេ ឯកំ និព្ពានមេវ គច្ឆតីតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ព្រហ្មា សហម្បតិ –

‘‘ឯកាយនំ ជាតិខយន្តទស្សី, មគ្គំ បជានាតិ ហិតានុកម្បី;

ឯតេន មគ្គេន តរិំសុ បុព្ពេ, តរិស្សន្តិ យេ ច តរន្តិ ឱឃ’’ន្តិ. (សំ. និ. ៥.៣៨៤, ៤០៩);

មគ្គោតិ កេនដ្ឋេន មគ្គោ? និព្ពានំ គមនដ្ឋេន, និព្ពានត្ថិកេហិ មគ្គនីយដ្ឋេន ច. ឧបេតោតិ អាសន្នំ គតោ. សមុបេតោតិ តតោ អាសន្នតរំ គតោ. ឧភយេនបិ សតិយា អបរិហីនោតិ អត្ថោ. ឧបគតោតិ ឧបគន្ត្វា ឋិតោ. សមុបគតោតិ សម្បយុត្តោ ហុត្វា ឋិតោ. ‘‘ឧបាគតោ សមុបាគតោ’’តិបិ បាឡិ. ឧភយេនាបិ សតិសមីបំ អាគតោតិ អត្ថោ. ឧបបន្នោតិ អវិយោគាបន្នោ. សមុបបន្នោតិ បរិបុណ្ណោ. សមន្នាគតោតិ អវិកលោ វិជ្ជមានោ. ‘‘ឧបេតោ សមុបេតោតិ ទ្វីហិ បទេហិ បវត្តំ កថិតំ. ឧបគតោ សមុបគតោតិ ទ្វីហិ បទេហិ បដិវេធោ. ឧបបន្នោ សមុបបន្នោ សមន្នាគតោតិ តីហិ បទេហិ បដិលាភោ កថិតោ’’តិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ.

លោកេ វា សា វិសត្តិកាតិ យា ឯសា អនេកប្បការេន វុត្តា វិសត្តិកា, សា ខន្ធលោកេ ឯវ, ន អញ្ញត្រ ខន្ធេហិ បវត្តតីតិ អត្ថោ. លោកេ វា តំ វិសត្តិកន្តិ ខន្ធលោកេ ឯវ បវត្តំ ឯតំ វិសត្តិកសង្ខាតំ តណ្ហំ. តរតិ កាមេ បរិវជ្ជេន្តោ. ឧត្តរតិ កិលេសេ បជហន្តោ. បតរតិ តេសំ បតិដ្ឋាហេតុំ ឆិន្ទន្តោ. សមតិក្កមតិ សំសារំ អតិក្កមន្តោ. វីតិវត្តតិ បដិសន្ធិអភព្ពុប្បត្តិកំ ករោន្តោ. អថ វា តរតិ ឧត្តរតិ កាយានុបស្សនេន. បតរតិ វេទនានុបស្សនេន. សមតិក្កមតិ ចិត្តានុបស្សនេន. អថ វា តរតិ សីលេន. ឧត្តរតិ សមាធិនា. បតរតិ វិបស្សនាយ. សមតិក្កមតិ មគ្គេន. វីតិវត្តតិ ផលេនាតិ ឯវមាទិនា យោជេតព្ពំ.

៤. ចតុត្ថគាថាយ អយំ សង្ខេបត្ថោ – យោ ឯកំ សាលិខេត្តាទិខេត្តំ វា ឃរវត្ថាទិវត្ថុំ វា កហាបណសង្ខាតំ ហិរញ្ញំ វា គោអស្សាទិភេទំ គវាស្សំ វា អន្តោជាតាទិទាសេ វា ភតកាទិកម្មករេ វា ឥត្ថិសញ្ញិតា ថិយោ វា ញាតិពន្ធវាទិពន្ធូ វា អញ្ញេ វា មនាបិយរូបាទិកេ បុថុកាមេ អនុគិជ្ឈតីតិ. សាលិក្ខេត្តន្តិ យត្ថ សាលិយោ វិរុហន្តិ. វីហិក្ខេត្តាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. វីហីតិ អវសេសវីហយោ. មោទយតីតិ មុគ្គោ. ឃរវត្ថុន្តិ ឃរបតិដ្ឋាបនត្ថំ កតាកតភូមិភាគោ. កោដ្ឋកវត្ថាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. កោដ្ឋកោតិ ទ្វារកោដ្ឋាទិ. បុរេតិ ឃរស្ស បុរតោ. បច្ឆាតិ ឃរស្ស បច្ឆតោ. ឯត្ថ អារាមេន្តិ ចិត្តំ តោសេន្តីតិ អារាមោ, បុប្ផេនបិ ផលេនបិ ឆាយាយបិ ទកេនបិ រមន្តីតិ អត្ថោ.

បសុកាទយោតិ ឯឡកាទយោ. អន្តោជាតកោតិ អន្តោឃរទាសិយា កុច្ឆិម្ហិ ជាតោ. ធនក្កីតកោតិ ធនេន កីណិត្វា បរិវត្តេត្វា គហិតោ. សាមំ វាតិ សយំ វា. ទាសព្យន្តិ ទាសស្ស ភាវោ ទាសព្យំ, តំ ទាសព្យំ. ឧបេតីតិ ឧបគច្ឆតិ. អកាមកោ វាតិ អត្តនោ អរុចិយា វា ករមរានីតោ.

តេ ចត្តារោ បុនបិ ទស្សេតុំ ‘‘អាមាយ ទាសាបិ ភវន្តិ ហេកេ’’តិ អាហ. អាមាយ ទាសាតិ អន្តោជាតទាសា. ‘‘យត្ថ ទាសោ អាមជាតោ ឋិតោ ថុល្លានិ គច្ឆតី’’តិ ឯត្ថាបិ ឯតេវ វុត្តា. ធនេន កីតាតិ ធនទាសា. សាមញ្ច ឯកេតិ សយំ ទាសា. ភយាបណុន្នាតិ អកាមទាសា. ភយេន បណុន្នា ខិបិតា.

ភតកាតិ ភតិយា ជីវនកា. កសិកម្មាទិកម្មំ ករោន្តីតិ កម្មករា. ឧបជីវិនោតិ សម្មន្តនាទិនា ឧបគន្ត្វា និស្សយំ កត្វា ជីវន្តីតិ ឧបជីវិនោ.

ឥត្ថីតិ ថិយតិ ឯតិស្សំ គព្ភោតិ ឥត្ថី. បរិគ្គហោតិ សហាយី សស្សាមិកា. មាតាបិតិពន្ធវាបិ ញាតិពន្ធុ. សគោត្តោ គោត្តពន្ធុ. ឯកាចរិយកុលេ វា ឯកជាតិមន្តំ វា ឧគ្គហិតមន្តោ មន្តពន្ធុ. ធនុសិប្បាទិសទ្ធិំ ឧគ្គហិតកោ សិប្បពន្ធុ. ‘‘មិត្តពន្ធវាតិបិ ពន្ធូ’’តិ កត្ថចិ បោត្ថកេ បាឋោ ទិស្សតិ.

គិជ្ឈតីតិ កិលេសកាមេន បត្ថេតិ. អនុគិជ្ឈតីតិ អនុ អនុ គិជ្ឈតិ បុនប្បុនំ បត្ថេតិ. បលិគិជ្ឈតីតិ សមន្តតោ បត្ថេតិ. បលិពជ្ឈតីតិ វិសេសេន បត្ថេតិ. ‘‘ឱឡារិកត្តេន និមិត្តគ្គាហវសេន គិជ្ឈតិ, អនុគិជ្ឈតិ, អនុព្យញ្ជនគ្គាហវសេន បលិគិជ្ឈតិ, បលិពជ្ឈតី’’តិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ.

៥. បញ្ចមគាថាយំ អយំ សង្ខេបត្ថោ – តំ បុគ្គលំ អពលខ្យា កិលេសា ពលីយន្តិ សហន្តិ មទ្ទន្តិ. សទ្ធាពលាទិវិរហេន វា អពលំ តំ បុគ្គលំ អពលា កិលេសា ពលីយន្តិ, អពលត្តា ពលីយន្តីតិ អត្ថោ. អថ វា តំ កាមគិទ្ធំ កាមរត្តំ កាមបរិយេសន្តញ្ច សីហាទយោ ច បាកដបរិស្សយា, កាយទុច្ចរិតាទយោ ច អបាកដបរិស្សយា មទ្ទន្តិ. តតោ អបាកដបរិស្សយេហិ អភិភូតំ តំ បុគ្គលំ ជាតិអាទិទុក្ខំ ភិន្នំ នាវំ ឧទកំ វិយ អន្វេតិ.

អពលាតិ នត្ថិ ឯតេសំ ពលន្តិ អពលា, ពលវិរហិតា. ទុព្ពលាតិ មន្ទបយោគាពលេន កត្តព្ពកិច្ចវិរហិតា. អប្បពលាតិ អប្បំ បរិត្តំ ឯតេសំ ពលន្តិ អប្បពលា, យុជ្ឈិតុំ អសមត្ថា. អប្បថាមកាតិ អប្បោ បរិត្តោ ថាមោ ឯតេសំ វាយាមោ ឧស្សាហោតិ អប្បថាមកា. ហីនា និហីនា បយោគហីនេន. ឱមកា ថាមហីនេន. លាមកា បច្ចយហីនេន. ឆតុក្កា អជ្ឈាសយហីនេន. បរិត្តា បត្តិហីនេន. សហន្តីតិ មទ្ទន្តិ ឃដ្ដនំ ឧប្បាទេន្តិ. បរិសហន្តីតិ សព្ពតោ មទ្ទន្តិ. អភិភវន្តិ អបរាបរំ ឧប្បត្តិវសេន. អជ្ឈោត្ថរន្តិ បុនប្បុនំ ឧប្បត្តិវសេន. បរិយាទិយន្តិ សុស្សោសេត្វា ឋានេន. មទ្ទន្តិ កុសលុប្បត្តិនិវារណេន.

សទ្ធាពលន្តិ សទ្ទហន្តិ ឯតាយ, សយំ វា សទ្ទហតិ, សទ្ទហនមត្តមេវ វា ឯសាតិ សទ្ធា. សា សទ្ទហនលក្ខណា, ឱកប្បនលក្ខណា វា, សម្បសាទនរសា ឧទកប្បសាទកមណិ វិយ. បក្ខន្ទនរសា វា ឱឃុត្តរណោ វិយ. អកាលុសិយបច្ចុបដ្ឋានា, អធិមុត្តិបច្ចុបដ្ឋានា វា. សទ្ធេយ្យវត្ថុបទដ្ឋានា, សោតាបត្តិយង្គបទដ្ឋានា វា. សា ហត្ថវិត្តពីជានិ វិយ ទដ្ឋព្ពា. អសទ្ធិយេ ន កម្បតីតិ សទ្ធាពលំ. វីរិយពលន្តិ វីរស្ស ភាវោ វីរិយំ, វីរានំ វា កម្មំ វីរិយំ, វិធិនា វា នយេន ឧបាយេន ឦរយិតព្ពំ បវត្តយិតព្ពន្តិ វីរិយំ. តំ បនេតំ ឧបត្ថម្ភនលក្ខណញ្ច បគ្គហណលក្ខណញ្ច វីរិយំ, សហជាតានំ ឧបត្ថម្ភនរសំ, អសំសីទនភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, ‘‘សំវិគ្គោ យោនិសោ បទហតី’’តិ វចនតោ (អ. និ. ៤.១១៣) សំវេគបទដ្ឋានំ, វីរិយារម្ភវត្ថុបទដ្ឋានំ វា. សម្មា អារទ្ធំ សព្ពសម្បត្តីនំ មូលន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. កោសជ្ជេ ន កម្បតីតិ វីរិយពលំ. សតិយា លក្ខណាទីនិ វុត្តានេវ.

មុដ្ឋស្សច្ចេ ន កម្បតីតិ សតិពលំ. សហជាតានិ សម្មា អាធីយតិ ឋបេតីតិ សមាធិ. សោ បាមោក្ខលក្ខណោ អវិក្ខេបលក្ខណោ វា, សហជាតានំ ធម្មានំ អារម្មណេ សម្បិណ្ឌនរសោ ន្ហានិយចុណ្ណានំ ឧទកំ វិយ, ឧបសមបច្ចុបដ្ឋានោ, ញាណបច្ចុបដ្ឋានោ វា. ‘‘សមាហិតោ យថាភូតំ បជានាតិ បស្សតី’’តិ ហិ វុត្តំ. វិសេសតោ សុខបទដ្ឋានោ និវាតេ បទីបច្ចីនំ ឋិតិ វិយ ចេតសោ ឋិតីតិ ទដ្ឋព្ពោ. ឧទ្ធច្ចេ ន កម្បតីតិ សមាធិពលំ. បជានាតីតិ បញ្ញា. កិំ បជានាតិ? ‘‘ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. ១៥) នយេន អរិយសច្ចានិ. សា យថាសភាវបដិវេធលក្ខណា, អក្ខលិតបដិវេធលក្ខណា វា កុសលិស្សាសខិត្តឧសុបដិវេធោ វិយ, វិសយោភាសនរសា បទីបោ វិយ, អសម្មោហបច្ចុបដ្ឋានា អរញ្ញគតសុទេសកោ វិយ. អវិជ្ជាយ ន កម្បតីតិ បញ្ញាពលំ. ហិរិពលំ ឱត្តប្បពលន្តិ អហិរិកេ ន កម្បតីតិ ហិរិពលំ. អនោត្តប្បេ ន កម្បតីតិ ឱត្តប្បពលំ. អយំ ឧភយវសេន អត្ថវណ្ណនា ហោតិ. កាយទុច្ចរិតាទីហិ ហិរីយតីតិ ហិរី, លជ្ជាយេតំ អធិវចនំ. តេហិ ឯវ ឱត្តប្បតីតិ ឱត្តប្បំ, បាបតោ ឧព្ពេគស្សេតំ អធិវចនំ.

តេសំ នានាករណទីបនត្ថំ – ‘‘សមុដ្ឋានំ អធិបតិ, លជ្ជាទិលក្ខណេន ចា’’តិ ឥមំ មាតិកំ ឋបេត្វា អយំ វិត្ថារកថា វុត្តា – អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានា ហិរី នាម, ពហិទ្ធាសមុដ្ឋានំ ឱត្តប្បំ នាម. អត្តាធិបតិ ហិរី នាម, លោកាធិបតិ ឱត្តប្បំ នាម. លជ្ជាសភាវសណ្ឋិតា ហិរី នាម, ភយសភាវសណ្ឋិតំ ឱត្តប្បំ នាម. សប្បតិស្សវលក្ខណា ហិរី នាម, វជ្ជភីរុកភយទស្សាវិលក្ខណំ ឱត្តប្បំ នាម.

តត្ថ អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានំ ហិរិំ ចតូហិ ការណេហិ សមុដ្ឋាបេតិ – ជាតិំ បច្ចវេក្ខិត្វា, វយំ បច្ចវេក្ខិត្វា, សូរភាវំ បច្ចវេក្ខិត្វា, ពាហុសច្ចំ បច្ចវេក្ខិត្វា. កថំ? ‘‘បាបករណំ នាមេតំ ន ជាតិសម្បន្នានំ កម្មំ, ហីនជច្ចានំ កេវដ្ដាទីនំ ឥទំ កម្មំ, មាទិសស្ស ជាតិសម្បន្នស្ស ឥទំ កម្មំ កាតុំ ន យុត្ត’’ន្តិ ឯវំ តាវ ជាតិំ បច្ចវេក្ខិត្វា បាណាតិបាតាទិបាបំ អករោន្តោ ហិរិំ សមុដ្ឋាបេតិ. តថា ‘‘បាបករណំ នាមេតំ ទហរេហិ កត្តព្ពំ កម្មំ, មាទិសស្ស វយេ ឋិតស្ស ឥទំ កម្មំ កាតុំ ន យុត្ត’’ន្តិ ឯវំ វយំ បច្ចវេក្ខិត្វា បាណាតិបាតាទិបាបំ អករោន្តោ ហិរិំ សមុដ្ឋាបេតិ. តថា ‘‘បាបកម្មំ នាមេតំ ទុព្ពលជាតិកានំ កម្មំ, មាទិសស្ស សូរភាវសម្បន្នស្ស ឥទំ កម្មំ កាតុំ ន យុត្ត’’ន្តិ ឯវំ សូរភាវំ បច្ចវេក្ខិត្វា បាណាតិបាតាទិបាបំ អករោន្តោ ហិរិំ សមុដ្ឋាបេតិ. តថា ‘‘បាបកម្មំ នាមេតំ អន្ធពាលានំ កម្មំ, ន បណ្ឌិតានំ. មាទិសស្ស បណ្ឌិតស្ស ពហុស្សុតស្ស ឥទំ កម្មំ កាតុំ ន យុត្ត’’ន្តិ ឯវំ ពាហុសច្ចំ បច្ចវេក្ខិត្វា បាណាតិបាតាទិបាបំ អករោន្តោ ហិរិំ សមុដ្ឋាបេតិ. ឯវំ អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានំ ហិរិំ ចតូហិ ការណេហិ សមុដ្ឋាបេតិ. សមុដ្ឋាបេត្វា ច បន អត្តនោ ចិត្តេ ហិរិំ បវេសេត្វា បាបកម្មំ ន ករោតិ. ឯវំ អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានា ហិរី នាម ហោតិ. កថំ ពហិទ្ធាសមុដ្ឋានំ ឱត្តប្បំ នាម? ‘‘សចេ ត្វំ បាបកម្មំ ករិស្សសិ, ចតូសុ បរិសាសុ គរហប្បត្តោ ភវិស្សសិ –

‘‘គរហិស្សន្តិ តំ វិញ្ញូ, អសុចិំ នាគរិកោ យថា;

វជ្ជិតោ សីលវន្តេហិ, កថំ ភិក្ខុ ករិស្សសី’’តិ. (ធ. ស. អដ្ឋ. ១ កាមាវចរកុសល ធម្មុទ្ទេសកថា) –

ឯវំ បច្ចវេក្ខន្តោ ហិ ពហិទ្ធាសមុដ្ឋិតេន ឱត្តប្បេន បាបកម្មំ ន ករោតិ, ឯវំ ពហិទ្ធាសមុដ្ឋានំ ឱត្តប្បំ នាម ហោតិ.

កថំ អត្តាធិបតិ ហិរី នាម? ឥធេកច្ចោ កុលបុត្តោ អត្តានំ អធិបតិំ ជេដ្ឋកំ កត្វា ‘‘មាទិសស្ស សទ្ធាបព្ពជិតស្ស ពហុស្សុតស្ស ធុតង្គធរស្ស ន យុត្តំ បាបកម្មំ កាតុ’’ន្តិ បាបំ ន ករោតិ. ឯវំ អត្តាធិបតិ ហិរី នាម ហោតិ. តេនាហ ភគវា ‘‘សោ អត្តានំយេវ អធិបតិំ ករិត្វា អកុសលំ បជហតិ, កុសលំ ភាវេតិ, សាវជ្ជំ បជហតិ, អនវជ្ជំ ភាវេតិ, សុទ្ធំ អត្តានំ បរិហរតី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១ កាមាវចរកុសល ធម្មុទ្ទេសកថា; អ. និ. ៣.៤០).

កថំ លោកាធិបតិ ឱត្តប្បំ នាម? ឥធេកច្ចោ កុលបុត្តោ លោកំ អធិបតិំ ជេដ្ឋកំ កត្វា បាបកម្មំ ន ករោតិ. យថាហ –

‘‘មហា ខោ បនាយំ លោកសន្និវាសោ, មហន្តស្មិំ ខោ បន លោកសន្និវាសេ សន្តិ សមណព្រាហ្មណា ឥទ្ធិមន្តោ ទិព្ពចក្ខុកា បរចិត្តវិទុនោ, តេ ទូរតោបិ បស្សន្តិ, អាសន្នាបិ ន ទិស្សន្តិ, ចេតសាបិ ចិត្តំ ជានន្តិ. តេបិ មំ ឯវំ ជានេយ្យុំ ‘បស្សថ ភោ ឥមំ កុលបុត្តំ សទ្ធាយ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិតោ សមានោ វោកិណ្ណោ វិហរតិ បាបកេហិ អកុសលេហិ ធម្មេហី’តិ. ទេវតាបិ ខោ សន្តិ ឥទ្ធិមន្តិនិយោ ទិព្ពចក្ខុកា បរចិត្តវិទុនិយោ, តា ទូរតោបិ បស្សន្តិ, អាសន្នាបិ ន ទិស្សន្តិ, ចេតសាបិ ចិត្តំ ជានន្តិ. តាបិ មំ ឯវំ ជានេយ្យុំ ‘បស្សថ ភោ ឥមំ កុលបុត្តំ សទ្ធាយ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិតោ សមានោ វោកិណ្ណោ វិហរតិ បាបកេហិ អកុសលេហិ ធម្មេហី’តិ. សោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ ‘អារទ្ធំ ខោ បន មេ វីរិយំ ភវិស្សតិ អសល្លីនំ, ឧបដ្ឋិតា សតិ អសម្មុដ្ឋា, បស្សទ្ធោ កាយោ អសារទ្ធោ, សមាហិតំ ចិត្តំ ឯកគ្គ’ន្តិ. សោ លោកំយេវ អធិបតិំ ករិត្វា អកុសលំ បជហតិ, កុសលំ ភាវេតិ, សាវជ្ជំ បជហតិ, អនវជ្ជំ ភាវេតិ, សុទ្ធំ អត្តានំ បរិហរតី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១ កាមាវចរកុសល ធម្មុទ្ទេសកថា; អ. និ. ៣.៤០).

ឯវំ លោកាធិបតិ ឱត្តប្បំ នាម ហោតិ. ‘‘លជ្ជាសភាវសណ្ឋិតា ហិរី, ភយសភាវសណ្ឋិតំ ឱត្តប្ប’’ន្តិ ឯត្ថ បន លជ្ជាតិ លជ្ជនាការោ, តេន សភាវេន សណ្ឋិតា ហិរី. ភយន្តិ អបាយភយំ, តេន សភាវេន សណ្ឋិតំ ឱត្តប្បំ. តទុភយម្បិ បាបបរិវជ្ជនេ បាកដំ ហោតិ. ឯកច្ចោ ហិ យថា នាម ឯកោ កុលបុត្តោ ឧច្ចារបស្សាវាទីនិ ករោន្តោ លជ្ជិតព្ពយុត្តកំ ឯកំ ទិស្វា លជ្ជនាការប្បត្តោ ភវេយ្យ ហីឡិតោ, ឯវមេវ អជ្ឈត្តំ លជ្ជីធម្មំ ឱក្កមិត្វា បាបកម្មំ ន ករោតិ. ឯកច្ចោ អបាយភយភីតោ ហុត្វា បាបកម្មំ ន ករោតិ.

តត្រិទំ ឱបម្មំ – យថា ហិ ទ្វីសុ អយោគុឡេសុ ឯកោ សីតលោ ភវេយ្យ គូថមក្ខិតោ, ឯកោ ឧណ្ហោ អាទិត្តោ. តត្ថ បណ្ឌិតោ សីតលំ គូថមក្ខិតត្តា ជិគុច្ឆន្តោ ន គណ្ហាតិ, ឥតរំ ឌាហភយេន. តត្ថ សីតលស្ស គូថមក្ខនជិគុច្ឆាយ អគណ្ហនំ វិយ អជ្ឈត្តំ លជ្ជីធម្មំ ឱក្កមិត្វា បាបស្ស អករណំ, ឧណ្ហស្ស ឌាហភយេន អគណ្ហនំ វិយ អបាយភយេន បាបស្ស អករណំ វេទិតព្ពំ.

‘‘សប្បតិស្សវលក្ខណា ហិរី, វជ្ជភីរុកភយទស្សាវិលក្ខណំ ឱត្តប្ប’’ន្តិ ឥទម្បិ ទ្វយំ បាបបរិវជ្ជនេ ឯវ បាកដំ ហោតិ. ឯកច្ចោ ហិ ជាតិមហត្តបច្ចវេក្ខណា សត្ថុមហត្តបច្ចវេក្ខណា ទាយជ្ជមហត្តបច្ចវេក្ខណា សព្រហ្មចារិមហត្តបច្ចវេក្ខណាតិ ចតូហិ ការណេហិ សប្បតិស្សវលក្ខណំ ហិរិំ សមុដ្ឋាបេត្វា បាបំ ន ករោតិ. ឯកច្ចោ អត្តានុវាទភយំ បរានុវាទភយំ ទណ្ឌភយំ ទុគ្គតិភយន្តិ ចតូហាការេហិ វជ្ជភីរុកភាវទស្សាវិលក្ខណំ ឱត្តប្បំ សមុដ្ឋាបេត្វា បាបំ ន ករោតិ. តត្ថ ជាតិមហត្តបច្ចវេក្ខណាទីនិ ចេវ អត្តានុវាទភយាទីនិ ច វិត្ថារេត្វា កថេតព្ពានិ. ឯវំ វុត្តំ សត្តវិធំ ពលំ យស្ស បុគ្គលស្ស នត្ថិ, តេ កិលេសា តំ បុគ្គលំ សហន្តិ…បេ… បរិយាទិយន្តិ មទ្ទន្តីតិ.

ទ្វេ បរិស្សយាតិ បាកដាបាកដវសេន ទ្វេ ឯវ ឧបទ្ទវា, ន ឯកំ, ន តីណិ. តេ វិភាគតោ ទស្សេតុំ ‘‘កតមេ បាកដបរិស្សយា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កោកាតិ កេកា. អយមេវ វា បាឋោ. ចោរាតិ ចោរិយកម្មេហិ យុត្តា. មាណវាតិ សាហសិកកម្មេហិ យុត្តា. កតកម្មាតិ សន្ធិច្ឆេទាទិកតចោរិកកម្មា. អកតកម្មាតិ តំ កម្មំ កាតុំ និក្ខន្តា. ឯត្ថ អស្សូតិ ភវេយ្យុន្តិ អត្ថោ. ចក្ខុរោគោតិ ចក្ខុស្មិំ ឧប្បន្នរោគោ, រុជតីតិ រោគោ. ចក្ខុរោគោតិអាទយោ វត្ថុវសេន វេទិតព្ពា. និព្ពត្តិតបសាទានញ្ហិ រោគោ នាម នត្ថិ. កណ្ណរោគោតិ ពហិកណ្ណរោគោ. មុខរោគោតិ មុខេ ឧប្បន្នរោគោ. ទន្តរោគោតិ ទន្តសូលំ. កាសោតិ ខយរោគោ. សាសោតិ ស្វាសោ ឧគ្គាររោគោ. បិនាសោតិ ពហិនាសិកាយ រោគោ. ឌាហោតិ អព្ភន្តរេ ឧប្បជ្ជនកោ ឧណ្ហោ. មុច្ឆាតិ សតិវិស្សជ្ជនកា. បក្ខន្ទិកាតិ លោហិតបក្ខន្ទិកា អតិសារោ. សូលាតិ អាមសូលា កុច្ឆិវាតោ. វិសូចិកាតិ មហន្តោ វិរេចនកោ. កិលាសោតិ សពលោ. សោសោតិ សុក្ខនកោ សោសព្យាធិ. អបមារោតិ អមនុស្សគ្គាហោ វេរិយក្ខាពាធោ. ទទ្ទូតិ ទទ្ទុបីឡកា. កណ្ឌូតិ ខុទ្ទកបីឡកា. កច្ឆូតិ មហាកច្ឆុ. រខសាតិ នខេហិ វិលិខិតដ្ឋានេ រោគោ. ‘‘នខសា’’តិបិ បាឡិ. វិតច្ឆិកាតិ ហត្ថតលបាទតលេសុ ហីរំ ហីរំ កត្វា ផាលេន្តោ ឧប្បជ្ជនករោគោ. លោហិតបិត្តន្តិ សោណិតបិត្តំ, រត្តបិត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ. មធុមេហោតិ សរីរព្ភន្តរេ ឧក្កដ្ឋរោគោ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘អបិ ច មធុមេហោ អាពាធោ ឧក្កដ្ឋោ’’តិ (បាចិ. ១៥).

អំសាតិ អរិសរោគោ. បីឡកាតិ លោហិតបីឡកា. ភគំ ទាលយតីតិ ភគន្ទលា, វច្ចមគ្គំ ផាលេតីតិ អត្ថោ. បិត្តសមុដ្ឋានាតិ បិត្តេន សមុដ្ឋានំ ឧប្បត្តិ ឯតេសន្តិ បិត្តសមុដ្ឋានា. តេ កិរ ទ្វត្តិំស ហោន្តិ. សេម្ហសមុដ្ឋានាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. សន្និបាតិកាតិ វាតបិត្តសេម្ហានំ សន្និបាតេន ឯកីភាវេន ឧប្បន្នា. អាពាធដ្ឋេន អាពាធា. ឧតុបរិណាមជាតិ ឧតុបរិណាមេន. អច្ចុណ្ហាតិ សីតេន ឧប្បជ្ជនករោគា. វិសមបរិហារជាតិ អតិដ្ឋាននិសជ្ជាទិនា វិសមបរិហារេន ជាតា. ឱបក្កមិកាតិ វធពន្ធនាទិនា ឧបក្កមេន ជាតា. កម្មវិបាកជាតិ ពលវកម្មវិបាកសម្ភូតា. សីតំ ឧណ្ហំ…បេ… សម្ផស្សោតិ ឥមេ បាកដា ឯវ. ឥតិ វាតិ ឯវំ វា. ឥមេ វុច្ចន្តីតិ និគមេន្តោ អាហ.

កតមេ បដិច្ឆន្នបរិស្សយាតិ អបាកដា អច្ឆាទិតឧបទ្ទវា កតមេតិ បុច្ឆតិ. តត្ថ កាយទុច្ចរិតន្តិ បាណាតិបាតអទិន្នាទានមិច្ឆាចារចេតនា វេទិតព្ពា. វចីទុច្ចរិតន្តិ មុសាវាទបិសុណវាចាផរុសវាចាសម្ផប្បលាបចេតនា វេទិតព្ពា. មនោទុច្ចរិតន្តិ អភិជ្ឈាព្យាបាទមិច្ឆាទិដ្ឋិយោ វេទិតព្ពា. កាយេ បវត្តំ, កាយតោ វា បវត្តំ, ទុដ្ឋុ ចរិតំ, កិលេសបូតិកត្តា វា ទុដ្ឋុ ចរិតន្តិ កាយទុច្ចរិតំ. វចីមនោទុច្ចរិតេសុបិ ឯសេវ នយោ.

កាមីយន្តីតិ កាមា, បញ្ច កាមគុណា. កាមេសុ ឆន្ទោ កាមច្ឆន្ទោ. កាមយតីតិ វា កាមោ, កាមោ ឯវ ឆន្ទោ, កាមច្ឆន្ទោ ន កត្តុកម្យតាឆន្ទោ, ន ធម្មច្ឆន្ទោ វា. កាមតណ្ហាវ ឯវំនាមិកា. កុសលធម្មេ នីវរតីតិ នីវរណំ, កាមច្ឆន្ទោ ឯវ នីវរណំ កាមច្ឆន្ទនីវរណំ. ឯវំ សេសេសុបិ. ព្យាបជ្ជតិ តេន ចិត្តំ បូតិភាវំ ឧបគច្ឆតិ, ព្យាបាទយតិ វា វិនយាចាររូបសម្បត្តិហិតសុខាទីនីតិ វា ព្យាបាទោ. ថិននតា ថិនំ. មិទ្ធនតា មិទ្ធំ, អនុស្សាហសំហននតា អសត្តិវិឃាតតា ចាតិ អត្ថោ. ថិនញ្ច មិទ្ធញ្ច ថិនមិទ្ធំ. តត្ថ ថិនំ អនុស្សាហនលក្ខណំ, វីរិយវិនោទនរសំ, សំសីទនបច្ចុបដ្ឋានំ. មិទ្ធំ អកម្មញ្ញតាលក្ខណំ, ឱនហនរសំ, លីនភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, បចលាយិកានិទ្ទាបច្ចុបដ្ឋានំ វា. ឧភយម្បិ អរតិតន្ទីវិជម្ភិតាទីសុ អយោនិសោមនសិការបទដ្ឋានន្តិ.

ឧទ្ធតស្ស ភាវោ ឧទ្ធច្ចំ. តំ អវូបសមលក្ខណំ វាតាភិឃាតចលជលំ វិយ, អនវដ្ឋានរសំ វាតាភិឃាតចលធជបដាកំ វិយ, ភន្តត្តបច្ចុបដ្ឋានំ បាសាណាភិឃាតសមុទ្ធតភស្មំ វិយ, ចេតសោ អវូបសមោ អយោនិសោមនសិការបទដ្ឋានំ. ចិត្តវិក្ខេបោតិ ទដ្ឋព្ពំ. កុច្ឆិតំ កតំ កុកតំ, តស្ស ភាវោ កុក្កុច្ចំ. តំ បច្ឆានុតាបលក្ខណំ, កតាកតានុសោចនរសំ, វិប្បដិសារបច្ចុបដ្ឋានំ, កតាកតបទដ្ឋានំ ទាសព្យំ វិយ ទដ្ឋព្ពំ. ឧទ្ធច្ចញ្ច កុក្កុច្ចញ្ច ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ. វិគតា ចិកិច្ឆាតិ វិចិកិច្ឆា, សភាវំ វា វិចិនន្តោ ឯតាយ កិច្ឆតិ កិលមតីតិ វិចិកិច្ឆា, សា សំសយលក្ខណា, សំសប្បនរសា, អនិច្ឆយបច្ចុបដ្ឋានា, អនេកំសគ្គាហបច្ចុបដ្ឋានា វា, អយោនិសោមនសិការបទដ្ឋានា. បដិបត្តិអន្តរាយករាតិ ទដ្ឋព្ពា.

រជ្ជនលក្ខណោ រាគោ. ទុស្សនលក្ខណោ ទោសោ. មុយ្ហនលក្ខណោ មោហោ. កុជ្ឈនលក្ខណោ កោធោ, ចណ្ឌិក្កលក្ខណោ វា, អាឃាតករណរសោ, ទូសនបច្ចុបដ្ឋានោ. ឧបនន្ធនលក្ខណោ ឧបនាហោ, វេរអប្បដិនិស្សជ្ជនរសោ, កោធានុពន្ធភាវបច្ចុបដ្ឋានោ. វុត្តញ្ចេតំ ‘‘បុព្ពកាលំ កោធោ, អបរកាលំ ឧបនាហោ’’តិអាទិ (វិភ. ៨៩១).

បរគុណមក្ខនលក្ខណោ មក្ខោ. តេសំ វិនាសនរសោ, តទច្ឆាទនបច្ចុបដ្ឋានោ. យុគគ្គាហលក្ខណោ បឡាសោ, បរគុណេហិ អត្តនោ គុណានំ សមីករណរសោ, បរេសំ គុណប្បមាណេន ឧបដ្ឋានបច្ចុបដ្ឋានោ.

បរសម្បត្តិខីយនលក្ខណា ឥស្សា, តស្ស អក្ខមនលក្ខណា វា, តត្ថ អនភិរតិរសា, តតោ វិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានា. អត្តនោ សម្បត្តិនិគូហនលក្ខណំ មច្ឆរិយំ, អត្តនោ សម្បត្តិយា បរេហិ សាធារណភាវំ អក្ខមនរសំ, សង្កោចនបច្ចុបដ្ឋានំ.

កតបាបបដិច្ឆាទនលក្ខណា មាយា, តស្ស និគូហនរសា, តទាវរណបច្ចុបដ្ឋានា. អត្តនោ អវិជ្ជមានគុណប្បកាសនលក្ខណំ សាឋេយ្យំ, តេសំ សមុទាហរណរសំ, សរីរាការេហិបិ តេសំ វិភូតករណបច្ចុបដ្ឋានំ.

ចិត្តស្ស ឧទ្ធុមាតភាវលក្ខណោ ថម្ភោ, អប្បតិស្សវវុត្តិរសោ, អមទ្ទវបច្ចុបដ្ឋានោ. ករណុត្តរិយលក្ខណោ សារម្ភោ, វិបច្ចនីកតារសោ, អគារវបច្ចុបដ្ឋានោ.

ឧណ្ណតិលក្ខណោ មានោ, អហំការរសោ, ឧទ្ធុមាតភាវបច្ចុបដ្ឋានោ. អព្ភុណ្ណតិលក្ខណោ អតិមានោ, អតិវិយ អហំការរសោ, អច្ចុទ្ធុមាតភាវបច្ចុបដ្ឋានោ.

មត្តភាវលក្ខណោ មទោ, មទគ្គហណរសោ, ឧម្មាទបច្ចុបដ្ឋានោ. បញ្ចសុ កាមគុណេសុ ចិត្តស្ស វោស្សគ្គលក្ខណោ បមាទោ, វោស្សគ្គានុប្បទនរសោ, សតិវិប្បវាសបច្ចុបដ្ឋានោតិ ឯវំ ឥមេសំ ធម្មានំ លក្ខណាទីនិ វេទិតព្ពានិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន ‘‘តត្ថ កតមោ កោធោ’’តិអាទិនា វិភង្គេ (វិភ. ៨៩១) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

វិសេសតោ ចេត្ថ អាមិសគិទ្ធោ អត្តនា អលភន្តោ អញ្ញស្ស លាភិនោ កុជ្ឈតិ, តស្ស សកិំ ឧប្បន្នោ កោធោ កោធោយេវ. តទុត្តរិ ឧបនាហោ. សោ ឯវំ កុទ្ធោ ឧបនយ្ហន្តោ ច សន្តេបិ អញ្ញស្ស លាភិនោ គុណំ មក្ខេតិ ‘‘អហម្បិ តាទិសោ’’តិ ច យុគគ្គាហំ គណ្ហាតិ. អយមស្ស មក្ខោ ច បលាសោ ច, សោ ឯវំ មក្ខី បលាសី តស្ស លាភសក្ការាទីសុ ‘‘កិំ ឥមស្ស ឥមិនា’’តិ ឥស្សតិ បទុស្សតិ, អយមស្ស ឥស្សា. សចេ បនស្ស កាចិ សម្បត្តិ ហោតិ, តស្សា តេន សាធារណភាវំ ន សហតិ, ឥទមស្ស មច្ឆេរំ. លាភហេតុ ខោ បន អត្តនោ សន្តេបិ ទោសេ បដិច្ឆាទេតិ, អយមស្ស មាយា. អសន្តេបិ គុណេ បកាសេតិ, ឥទមស្ស សាឋេយ្យំ. សោ ឯវំ បដិបន្នោ សចេ បន យថាធិប្បាយំ លាភំ លភតិ, តេន ថទ្ធោ ហោតិ អមុទុចិត្តោ ‘‘ន ឥទំ ឯវំ កាតព្ព’’ន្តិ ឱវទិតុំ អសក្កុណេយ្យោ, អយមស្ស ថម្ភោ. សចេ បន នំ កោចិ កិញ្ចិ វទតិ ‘‘ន ឥទំ ឯវំ កាតព្ព’’ន្តិ, តេន សារទ្ធចិត្តោ ហោតិ, ភាកុដិកមុខោ ‘‘កោ មេ ត្វ’’ន្តិ បសយ្ហភាណី, អយមស្ស សារម្ភោ. តតោ ថម្ភេន ‘‘អហមេវ សេយ្យោ’’តិ អត្តានំ មញ្ញន្តោ មានី ហោតិ. សារម្ភេន ‘‘កេ ឥមេ’’តិ បរេ អតិមញ្ញន្តោ អតិមានី, អយមស្ស មានោ ច អតិមានោ ច. សោ តេហិ មានាតិមានេហិ ជាតិមទាទិអនេករូបំ មទំ ជនេតិ, មត្តោ សមានោ កាមគុណាទិភេទេសុ វត្ថូសុ បមជ្ជតិ, អយមស្ស មទោ ច បមាទោ ចាតិ វេទិតព្ពំ.

សព្ពេ កិលេសាតិ សព្ពេបិ អកុសលា ធម្មា. ឧបតាបនដ្ឋេន វិពាធនដ្ឋេន ច កិលេសា. កិលេសបូតិកត្តា ទុច្ចរិតា. កិលេសទរថករណដ្ឋេន ទរថា. អន្តោឌាហាទិករណដ្ឋេន បរិឡាហា. សទា តាបនដ្ឋេន សន្តាបា. អកោសល្លសម្ភូតដ្ឋេន អភិសង្ខរណដ្ឋេន ច សព្ពេ អកុសលាភិសង្ខារា.

កេនដ្ឋេនាតិ កេន អត្ថេន. អភិភវនាទិតិវិធំ អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘បរិសហន្តីតិ បរិស្សយា’’តិអាទិមាហ. បរិសហន្តីតិ ទុក្ខំ ឧប្បាទេន្តិ អភិភវន្តិ. បរិហានាយ សំវត្តន្តីតិ កុសលានំ ធម្មានំ បរិច្ចជនាយ សំវត្តន្តិ. តត្រាសយាតិ តស្មិំ សរីរេ អកុសលា ធម្មា អាសយន្តិ និវសន្តិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ អត្ថោ. តេ បរិស្សយាតិ កាយទុច្ចរិតាទយោ ឧបទ្ទវា. កុសលានំ ធម្មានំ អន្តរាយាយាតិ ឧបរិ វត្តព្ពានំ សម្មាបដិបទាទិតោ កោសល្លសម្ភូតានំ ធម្មានំ អន្តរធានាយ អទស្សនត្ថាយ សំវត្តន្តិ. សម្មាបដិបទាយាតិ សុន្ទរាយ បសដ្ឋាយ វា បដិបទាយ, ន មិច្ឆាបដិបទាយ. អនុលោមបដិបទាយាតិ អវិរុទ្ធបដិបទាយ, ន បដិលោមបដិបទាយ. អបច្ចនីកបដិបទាយាតិ ន បច្ចនីកបដិបទាយ, អបច្ចត្ថិកបដិបទាយ. អន្វត្ថបដិបទាយាតិ អត្ថអនុគតាយ បដិបទាយ, ឧបរូបរិ វឌ្ឍិតាយ បដិបទាយ. យថា អត្ថោ, តថា បដិបជ្ជិតព្ពាយ បដិបទាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘អត្តត្ថបដិបទាយា’’តិបិ បាឡិ, តំ ន សុន្ទរំ. ធម្មានុធម្មបដិបទាយាតិ ធម្មោ នាម នវលោកុត្តរធម្មោ. អនុធម្មោ នាម វិបស្សនាទិ. តស្ស ធម្មស្ស អនុរូបា ធម្មបដិបទា ធម្មានុធម្មបដិបទា, តស្សា ធម្មានុធម្មបដិបទាយ.

សីលេសុ បរិបូរិការិតាយាតិ បាតិមោក្ខសីលេសុ បារិបូរិំ កត្វា ឋិតតាយ. ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារតាយាតិ ‘‘ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២១៣; អ. និ. ៣.១៦; ម. និ. ២.២៤; ចូឡនិ. មេត្តគូមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ១៨) នយេន វុត្តេសុ មនច្ឆដ្ឋេសុ ឥន្ទ្រិយេសុ សុគោបិតទ្វារភាវស្ស. ភោជនេ មត្តញ្ញុតាយាតិ បដិគ្គហណាទីសុ បមាណយុត្តតាយ. អលំសាដកាទិំ មុញ្ចិត្វា មិតភោជនតាយ.

ជាគរិយានុយោគស្សាតិ ‘‘ទិវសំ ចង្កមេន និសជ្ជាយ អាវរណីយេហិ ធម្មេហី’’តិ (អ. និ. ៣.១៦; ម. និ. ២.២៤) ឯវមាទិនា នយេន បញ្ច ជាគរណធម្មេ អនុយោគស្ស. សតិសម្បជញ្ញស្សាតិ សព្ពកម្មដ្ឋានភាវនានុយុត្តានំ សព្ពយោគីនំ សព្ពទា ឧបការកស្ស សតិសម្បជញ្ញស្ស.

សតិបដ្ឋានានន្តិ អារម្មណេសុ ឱក្កន្តិត្វា បក្កន្ទិត្វា ឧបដ្ឋានតោ បដ្ឋានំ, សតិយេវ បដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានំ. កាយវេទនាចិត្តធម្មេសុ បនស្សា អសុភទុក្ខានិច្ចានត្តាការគហណវសេន សុភសុខនិច្ចត្តសញ្ញាបហានកិច្ចសាធនវសេន ច បវត្តិតោ ចតុធា បភេទោ ហោតិ, តេសំ ចតុន្នំ សតិបដ្ឋានានំ.

ចតុន្នំ សម្មប្បធានានន្តិ បទហន្តិ ឯតេនាតិ បធានំ, សោភនំ បធានំ សម្មប្បធានំ, សម្មា វា បទហន្តិ ឯតេនាតិ សម្មប្បធានំ, សោភនំ វា តំ កិលេសវិរូបត្តវិរហតោ, បធានញ្ច ហិតសុខនិប្ផាទកដ្ឋេន សេដ្ឋភាវាវហនតោ, បធានភាវករណតោ ចាតិ សម្មប្បធានំ, វីរិយស្សេតំ អធិវចនំ. ឧប្បន្នុប្បន្នានំ អនុប្បន្នុប្បន្នានញ្ច ចតុន្នំ អកុសលកុសលានំ បហានានុប្បត្តិឧប្បាទដ្ឋិតិកិច្ចសាធនវសេន បវត្តិតោ បនស្ស ចតុធា បភេទោ ហោតិ, តេសំ ចតុន្នំ សម្មប្បធានានំ.

ចតុន្នំ ឥទ្ធិបាទានន្តិ ឯត្ថ ឆន្ទវីរិយចិត្តវីមំសាសុ ឯកេកោ ឥជ្ឈតីតិ ឥទ្ធិ, សមិជ្ឈតិ និប្ផជ្ជតីតិ អត្ថោ. ឥជ្ឈន្តិ វា ឯតាយ សត្តា ឥទ្ធា វុទ្ធា ឧក្កំសគតា ហោន្តីតិ ឥទ្ធិ. បឋមេន អត្ថេន ឥទ្ធិយេវ បាទោតិ ឥទ្ធិបាទោ, ឥទ្ធិកោដ្ឋាសោតិ អត្ថោ. ទុតិយេន អត្ថេន ឥទ្ធិយា បាទោតិ ឥទ្ធិបាទោ, បាទោតិ បតិដ្ឋា អធិគមុបាយោតិ អត្ថោ. តេន ហិ យស្មា ឧបរូបរិវិសេសសង្ខាតំ ឥទ្ធិំ បជ្ជន្តិ បាបុណន្តិ, តស្មា បាទោតិ វុច្ចតិ. តេសំ ចតុន្នំ ឥទ្ធិបាទានំ.

សត្តន្នំ ពោជ្ឈង្គានន្តិ ពោធិយា, ពោធិស្ស វា អង្គាតិ ពោជ្ឈង្គា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ, យា ឯសា ធម្មសាមគ្គី យាយ លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ ឧប្បជ្ជមានាយ លីនុទ្ធច្ចបតិដ្ឋានាយូហនកាមសុខត្តកិលមថានុយោគឧច្ឆេទសស្សតាភិនិវេសាទីនំ អនេកេសំ ឧបទ្ទវានំ បដិបក្ខភូតាយ សតិធម្មវិចយវីរិយបីតិបស្សទ្ធិសមាធិឧបេក្ខាសង្ខាតាយ ធម្មសាមគ្គិយា អរិយសាវកោ ពុជ្ឈតីតិ កត្វា ‘‘ពោធី’’តិ វុច្ចតិ, ពុជ្ឈតីតិ កិលេសសន្តាននិទ្ទាយ ឧដ្ឋហតិ, ចត្តារិ វា អរិយសច្ចានិ បដិវិជ្ឈតិ, និព្ពានមេវ វា សច្ឆិករោតិ, តស្សា ធម្មសាមគ្គិសង្ខាតាយ ពោធិយា អង្គាតិបិ ពោជ្ឈង្គា ឈានង្គមគ្គង្គាទីនិ វិយ. យោ បនេស យថាវុត្តប្បការាយ ឯតាយ ធម្មសាមគ្គិយា ពុជ្ឈតីតិ កត្វា អរិយសាវកោ ‘‘ពោធី’’តិ វុច្ចតិ, តស្ស ពោធិស្ស អង្គាតិបិ ពោជ្ឈង្គា សេនង្គរថង្គាទយោ វិយ. តេនាហុ អដ្ឋកថាចរិយា ‘‘ពុជ្ឈនកស្ស បុគ្គលស្ស អង្គាតិ ពោជ្ឈង្គា’’តិ. តេសំ សត្តន្នំ ពោជ្ឈង្គានំ.

អរិយស្ស អដ្ឋង្គិកស្ស មគ្គស្សាតិ អរិយោតិ តំតំមគ្គវជ្ឈកិលេសេហិ អារកត្តា អរិយភាវករត្តា អរិយផលបដិលាភករត្តា ច អរិយោ. អដ្ឋង្គានិ អស្សាតិ អដ្ឋង្គិកោ. ស្វាយំ ចតុរង្គិកា វិយ សេនា, បញ្ចង្គិកំ វិយ ច តូរិយំ អង្គមត្តមេវ ហោតិ, អង្គវិនិមុត្តោ នត្ថិ. និព្ពានំ មគ្គតិ, កិលេសេ វា មារេន្តោ គច្ឆតីតិ មគ្គោ, តស្ស អរិយស្ស អដ្ឋង្គិកស្ស មគ្គស្ស ភាវនានុយោគស្ស. ឥមេសំ កុសលានំ ធម្មានន្តិ វុត្តប្បការានំ លោកិយលោកុត្តរកុសលធម្មានំ. អន្តរាយាយាតិ លោកុត្តរកុសលធម្មានំ អន្តរាយាយ អន្តរធានាយ លោកិយកុសលធម្មានំ បរិច្ចាគាយ.

តេសុ លោកុត្តរកុសលធម្មានំ ឧប្បជ្ជិតុំ អប្បទានដ្ឋេន បរិស្សយា នាម. តេ ហិ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈមានា ឧបទ្ទវំ នាវហន្តិ. តត្ថេតេតិ តស្មិំ អត្តភាវេ ឯតេ. បាបកាតិ លាមកា. អត្តភាវសន្និស្សយាតិ អត្តភាវំ ឧបនិស្សាយ អារម្មណំ កត្វា ឧប្បជ្ជន្តីតិ អត្តភាវសន្និស្សយា. ទកេតិ ឧទកេ.

វុត្តំ ហេតន្តិ កថិតញ្ហិ ឯតំ. សាន្តេវាសិកោតិ អន្តេវាសិកសង្ខាតេន កិលេសេន សហ វសតីតិ សាន្តេវាសិកោ. សាចរិយកោតិ សមុទាចរណសង្ខាតេន កិលេសេន សហ វសតីតិ សាចរិយកោ.

ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណេន រូបំ បស្សិត្វា. ឧបរិ សោតេន សទ្ទំ សុត្វាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឧប្បជ្ជន្តីតិ សមុទាចរន្តិ. សរសង្កប្បាតិ នានារម្មណេ សំសរណវសេន ឧប្បន្នា បរិកប្បា. សំយោជនិយាតិ អារម្មណភាវំ ឧបគន្ត្វា សំយោជនសម្ពន្ធនេន សំយោជនានំ ហិតា. ត្យស្សាតិ តេ បាបកា អស្ស បុគ្គលស្ស. អន្តោ វសន្តីតិ អព្ភន្តរេ ចិត្តេ និវសន្តិ. អន្វាសវន្តីតិ កិលេសសន្តានំ អនុគន្ត្វា ភុសំ សវន្តិ អនុពន្ធន្តិ. តេ នន្តិ តំ បុគ្គលំ ឯតេ អកុសលា ធម្មា. សមុទាចរន្តីតិ សម្មា អាចរន្តិ បវត្តន្តីតិ អត្ថោ.

កិលិស្សនដ្ឋេន មលា. សត្តុអត្ថេន អមិត្តា. វេរិអត្ថេន សបត្តា. ហននដ្ឋេន វធកា. បច្ចាមិត្តដ្ឋេន បច្ចត្ថិកា. អថ វា មលា សូរិយស្សោបក្កិលេសវលាហកា វិយ. អមិត្តា សូរិយស្ស ធូមំ វិយ. សបត្តា សូរិយស្ស ហិមំ វិយ. វធកា សូរិយស្ស រជំ វិយ. បច្ចត្ថិកា សូរិយស្ស រាហុ វិយ. ‘‘មលា សុវណ្ណស្ស មលំ វិយ ចិត្តប្បភានាសកា. អមិត្តា កាឡលោហមលំ វិយ ចិត្តេ សិនិទ្ធភាវនាសកា, សបត្តា យុគនទ្ធំ យុជ្ឈន្តា សបត្តា វិយ ចិត្តេ បតិដ្ឋិតធម្មធំសកា. វធកា មនុស្សឃាតកា វិយ ធម្មឃាតកា. បច្ចត្ថិកា រញ្ញា ឧបគតស្ស វិនាសោ វិយ មោក្ខមគ្គស្ស បដិសេធកា’’តិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ.

អនត្ថជននោតិ ន អត្ថំ អនត្ថំ, តំ អនត្ថំ ឧប្បាទេតីតិ អនត្ថជននោ. កោ សោ? លោភោ. ចិត្តប្បកោបនោតិ ចិត្តស្ស បកោបនោ ចលនោ, កុសលំ និវារេត្វា ចិត្តំ រុន្ធតីតិ អត្ថោ. ភយមន្តរតោ ជាតន្តិ អព្ភន្តរេ អត្តនោ ចិត្តេយេវ ជាតំ, អនត្ថជននាទិភយហេតុ. តំ ជនោ នាវពុជ្ឈតីតិ តំ ភយំ ពាលមហាជនោ អវគន្ត្វា ឱតរិត្វា ន ជានាតិ. អត្ថន្តិ លុទ្ធោ បុគ្គលោ លោកិយលោកុត្តរអត្ថំ ន ជានាតិ. ធម្មន្តិ តស្ស ហេតុំ. អន្ធតមន្តិ ពហលន្ធការំ. យន្តិ យស្មា, យំ នរំ វា. សហតេតិ អភិភវតិ.

អជ្ឈត្តន្តិ សកសន្តានេ. ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បជ្ជន្តីតិ បុព្ពន្តតោ ឧទ្ធំ ឧប្បជ្ជមានា អហិតាយ ឧប្បជ្ជន្តិ ទុក្ខាយ. តទុភយេន អផាសុវិហារាយ. អហិតាយាតិ ចេតសិកទុក្ខត្ថាយ. ទុក្ខាយាតិ កាយិកទុក្ខត្ថាយ. អផាសុវិហារាយាតិ តទុភយេន ន សុខវិហារត្ថាយ. អថ វា ‘‘ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បជ្ជន្តីតិ ភវង្គចលនតោ បដ្ឋាយ យាវ វោដ្ឋព្ពនា, តាវ ឧប្បជ្ជមានា នាម. វោដ្ឋព្ពនំ បន បត្វា អនិវត្តនភាវេន ឧប្បជ្ជន្តិ នាមា’’តិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ.

តចសារំវ សម្ផលន្តិ អត្តនោ ផលេន នាសិតំ តចសារសង្ខាតំ វេឡុ វិយ. អរតីតិ កុសលេសុ ធម្មេសុ ឧក្កណ្ឋិតតា. រតីតិ បញ្ចកាមគុណេ អភិរតិ. លោមហំសោតិ កណ្ដកសទិសោ ហុត្វា ឧទ្ធគ្គលោមោ. ឥតោនិទានាតិ អយំ អត្តភាវោ និទានំ បច្ចយោ ឯតេសន្តិ ឥតោនិទានា. ឥតោជាតិ ឥតោ អត្តភាវតោ ជាតា. ឥតោ សមុដ្ឋាយ មនោវិតក្កាតិ យថា ទីឃសុត្តកេន បាទេ ពទ្ធំ កាកំ កុមារកា តស្ស សុត្តស្ស បរិយន្តំ អង្គុលិំ វេឋេត្វា ឱស្សជ្ជន្តិ, សោ ទូរំ គន្ត្វាបិ បុន តេសំ បាទមូលេយេវ បតតិ, ឯវមេវ ឥតោ អត្តភាវតោ សមុដ្ឋាយ បាបវិតក្កា ចិត្តំ ឱស្សជ្ជន្តិ.

‘‘សាន្តេវាសិកោ’’តិអាទិកំ បឋមសុត្តំ កិលេសេន សហវាសំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘តយោមេ, ភិក្ខវេ, អន្តរាមលា’’តិអាទិកំ ទុតិយំ កុសលធម្មមលីនករណវសេន អត្ថានត្ថស្ស អជាននវសេន ច. ‘‘តយោ ខោ, មហារាជ, បុរិសស្ស ធម្មា អជ្ឈត្តំ ឧប្បជ្ជមានា’’តិអាទិកំ តតិយំ អត្តនោ និស្សយឃាតនវសេន. ‘‘រាគោ ច ទោសោ ច ឥតោនិទានា’’តិអាទិកំ ចតុត្ថំ កិលេសានំ បតិដ្ឋាទស្សនវសេន វុត្តន្តិ ញាតព្ពំ.

តតោ តតោ បរិស្សយតោតិ តម្ហា តម្ហា ឧបទ្ទវា. តំ បុគ្គលន្តិ វុត្តប្បការកិលេសសមង្គីបុគ្គលំ. ទុក្ខំ អន្វេតីតិ ទុក្ខំ អនុ ឯតិ មាតុ បច្ឆតោ ខីរបិវកោ វិយ. អនុគច្ឆតីតិ សមីបំ គច្ឆតិ ចោរឃាតកោ វិយ វជ្ឈប្បត្តស្ស. អន្វាយិកំ ហោតីតិ សម្បត្តំ ហោតិ ធម្មគន្ថិកាយ បរិច្ឆេទោ វិយ. ជាតិទុក្ខន្តិ ជាតិសទ្ទស្ស តាវ អនេកេ អត្ថា បវេទិតា. យថា –

ភវោ កុលំ និកាយោ ច, សីលំ បញ្ញត្តិ លក្ខណំ;

បសូតិ សន្ធិ ចេវាតិ, ជាតិអត្ថា បវេទិតា.

តថា ហិស្ស ‘‘ឯកម្បិ ជាតិំ ទ្វេបិ ជាតិយោ’’តិអាទីសុ (បារា. ១២; ទី. និ. ១.៣១; ម. និ. ២.២៥៧) ភវោ អត្ថោ. ‘‘អក្ខិត្តោ អនុបក្កុដ្ឋោ ជាតិវាទេនា’’តិ (ទី. និ. ១.៣០៣) ឯត្ថ កុលំ. ‘‘អត្ថិ, វិសាខេ, និគណ្ឋា នាម សមណជាតី’’តិ (អ. និ. ៣.៧១) ឯត្ថ និកាយោ. ‘‘យតោហំ, ភគិនិ, អរិយាយ ជាតិយា ជាតោ នាភិជានាមី’’តិ (ម. និ. ២.៣៥១) ឯត្ថ អរិយសីលំ. ‘‘តិរិយា នាម តិណជាតិ នាភិយា ឧគ្គន្ត្វា នភំ អាហច្ច ឋិតា អហោសី’’តិ (អ. និ. ៥.១៩៦) ឯត្ថ បញ្ញត្តិ. ‘‘ជាតិ ទ្វីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិតា’’តិ (ធាតុ. ៧១) ឯត្ថ សង្ខតលក្ខណំ. ‘‘សម្បតិជាតោ, អានន្ទ, ពោធិសត្តោ’’តិ (ទី. និ. ២.៣១; ម. និ. ៣.២០៧) ឯត្ថ បសូតិ. ‘‘ភវបច្ចយា ជាតី’’តិ (មហាវ. ១; ឧទា. ១; ម. និ. ១.៤០៣; សំ. និ. ២.៥៣; វិភ. ២២៥; កថា. ៤៥០) ច, ‘‘ជាតិបិ ទុក្ខា’’តិ (មហាវ. ១៤; វិភ. ១៩០; ទី. និ. ២.៣៨៧; ម. និ. ២.៣៧៣; សំ. និ. ៥.១០៨១; បដិ. ម. ២.៣០) ច ឯត្ថ បរិយាយតោ បដិសន្ធិក្ខណោ, និប្បរិយាយតោ បន តត្ថ តត្ថ និព្ពត្តមានានំ សត្តានំ យេ យេ ខន្ធា បាតុភវន្តិ, តេសំ តេសំ បឋមបាតុភាវោ ជាតិ នាម.

កស្មា បនេសា ជាតិ ទុក្ខាតិ ចេ? អនេកេសំ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវតោ. អនេកានិ ហិ ទុក្ខានិ. សេយ្យថិទំ – ទុក្ខទុក្ខំ វិបរិណាមទុក្ខំ សង្ខារទុក្ខំ បដិច្ឆន្នទុក្ខំ អប្បដិច្ឆន្នទុក្ខំ បរិយាយទុក្ខំ និប្បរិយាយទុក្ខន្តិ.

តត្ថ កាយិកចេតសិកា ទុក្ខវេទនា សភាវតោ ច នាមតោ ច ទុក្ខត្តា ‘‘ទុក្ខទុក្ខ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

សុខវេទនា វិបរិណាមេន ទុក្ខុប្បត្តិហេតុតោ វិបរិណាមទុក្ខំ. ឧបេក្ខាវេទនា ចេវ អវសេសា ច តេភូមកា សង្ខារា ឧទយព្ពយបីឡិតត្តា សង្ខារទុក្ខំ.

កណ្ណសូលទន្តសូលរាគជបរិឡាហទោសមោហជបរិឡាហាទិ កាយិកចេតសិកោ អាពាធោ បុច្ឆិត្វា ជានិតព្ពតោ ឧបក្កមស្ស ច អបាកដភាវតោ បដិច្ឆន្នទុក្ខំ. អបាកដទុក្ខន្តិបិ វុច្ចតិ.

ទ្វត្តិំសកម្មការណាទិសមុដ្ឋានោ អាពាធោ អបុច្ឆិត្វាវ ជានិតព្ពតោ ឧបក្កមស្ស ច បាកដភាវតោ អប្បដិច្ឆន្នទុក្ខំ. បាកដទុក្ខន្តិបិ វុច្ចតិ.

ឋបេត្វា ទុក្ខទុក្ខំ សេសំ ទុក្ខសច្ចវិភង្គេ អាគតំ ជាតិអាទិ សព្ពម្បិ តស្ស តស្ស ទុក្ខស្ស វត្ថុភាវតោ បរិយាយទុក្ខំ. ទុក្ខទុក្ខំ បន និប្បរិយាយទុក្ខន្តិ វុច្ចតិ.

តត្រាយំ ជាតិ យំ តំ ពាលបណ្ឌិតសុត្តាទីសុ (ម. និ. ៣.២៤៦ អាទយោ) ភគវតាបិ ឧបមាវសេន បកាសិតំ អាបាយិកំ ទុក្ខំ, យញ្ច សុគតិយម្បិ មនុស្សលោកេ គព្ភោក្កន្តិមូលកាទិភេទំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស វត្ថុភាវតោ ទុក្ខា.

តត្រិទំ គព្ភោក្កន្តិមូលកាទិភេទំ ទុក្ខំ – អយញ្ហិ សត្តោ មាតុកុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តមានោ ន ឧប្បលបទុមបុណ្ឌរិកាទីសុ និព្ពត្តតិ, អថ ខោ ហេដ្ឋា អាមាសយស្ស ឧបរិ បក្កាសយស្ស ឧទរបដលបិដ្ឋិកណ្ដកានំ វេមជ្ឈេ បរមសម្ពាធេ តិព្ពន្ធការេ នានាកុណបគន្ធបរិភាវិតេ អសុចិបរមទុគ្គន្ធបវនវិចរិតេ អធិមត្តជេគុច្ឆេ កុច្ឆិប្បទេសេ បូតិមច្ឆបូតិកុម្មាសចន្ទនិកាទីសុ កិមិ វិយ និព្ពត្តតិ. សោ តត្ថ និព្ពត្តោ ទស មាសេ មាតុកុច្ឆិសម្ភវេន ឧស្មនា បុដបាកំ វិយ បច្ចមានោ បិដ្ឋបិណ្ឌិ វិយ សេទិយមានោ សមិញ្ជនបសារណាទិវិរហិតោ អធិមត្តំ ទុក្ខំ បច្ចនុភោតីតិ, ឥទំ តាវ គព្ភោក្កន្តិមូលកំ ទុក្ខំ.

យំ បន សោ មាតុ សហសា ឧបក្ខលនគមននិសីទនវុដ្ឋានបរិវត្តនាទីសុ សុរាធុត្តហត្ថគតោ ឯឡកោ វិយ អហិតុណ្ឌិកហត្ថគតោ សប្បបោតកោ វិយ ច អាកឌ្ឍនបរិកឌ្ឍនឱធុននទ្ធុននាទិនា ឧបក្កមេន អធិមត្តំ ទុក្ខំ អនុភវតិ, យញ្ច មាតុ សីតុទកបានកាលេ សីតនរកុបបន្នោ វិយ ឧណ្ហយាគុភត្តាទិអជ្ឈោហរណកាលេ អង្គារវុដ្ឋិសម្បរិកិណ្ណោ វិយ លោណម្ពិលាទិអជ្ឈោហរណកាលេ ខារាបដិច្ឆកាទិកម្មការណបត្តោ វិយ តិព្ពំ ទុក្ខំ អនុភោតិ, ឥទំ គព្ភបរិហរណមូលកំ ទុក្ខំ.

យំ បនស្ស មូឡ្ហគព្ភាយ មាតុយា មិត្តាមច្ចសុហជ្ជាទីហិបិ អទស្សនារហេ ទុក្ខុប្បត្តិដ្ឋានេ ឆេទនផាលនាទីហិ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ គព្ភវិបត្តិមូលកំ ទុក្ខំ.

យំ វិជាយមានាយ មាតុយា កម្មជេហិ វាតេហិ បរិវត្តេត្វា នរកបបាតំ វិយ អតិភយានកំ យោនិមគ្គំ បដិបាតិយមានស្ស បរមសម្ពាធេន ច យោនិមុខេន តាឡច្ឆិគ្គឡេន វិយ មហានាគស្ស និកឌ្ឍិយមានស្ស នរកសត្តស្ស វិយ ច សង្ឃាតបព្ពតេហិ វិចុណ្ណិយមានស្ស ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ វិជាយនមូលកំ ទុក្ខំ.

យំ បន ជាតស្ស តរុណវណសទិសសុខុមាលសរីរស្ស ហត្ថគ្គហណន្ហាបនធោវនចោឡបរិមជ្ជនាទិកាលេ សូចិមុខខុរធារាហិ វិជ្ឈនផាលនសទិសំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ មាតុកុច្ឆិតោ ពហិនិក្ខមនមូលកំ ទុក្ខំ.

យំ បន តតោ បរំ បវត្តិយំ អត្តនាវ អត្តានំ វធេន្តស្ស អចេលកវតាទិវសេន អាតាបនបរិតាបនានុយោគមនុយុត្តស្ស កោធវសេន អភុញ្ជន្តស្ស ឧព្ពន្ធន្តស្ស ច ទុក្ខំ ហោតិ, ឥទំ អត្តូបក្កមមូលកំ ទុក្ខំ.

យំ បន បរតោ វធពន្ធនាទីនិ អនុភវន្តស្ស ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ បរូបក្កមមូលកំ ទុក្ខន្តិ.

ឥតិ ឥមស្ស សព្ពស្សាបិ ទុក្ខស្ស អយំ ជាតិ វត្ថុមេវ ហោតិ, ឥទំ ជាតិទុក្ខំ អន្វេតិ.

ជរាទុក្ខន្តិ ទុវិធា ជរា – សង្ខតលក្ខណញ្ច ខណ្ឌិច្ចាទិសម្មតោ សន្តតិយំ ឯកភវបរិយាបន្នោ ខន្ធបុរាណភាវោ ច, សា ឥធ អធិប្បេតា. សា បនេសា ទុក្ខា សង្ខារទុក្ខភាវតោ ចេវ ទុក្ខវត្ថុតោ ច. យំ ហិទំ អង្គបច្ចង្គសិថិលភាវតោ ឥន្ទ្រិយវិការវិរូបតា យោព្ពនវិនាសពលូបឃាតសតិមតិវិប្បវាសបរបរិភវាទិអនេកបច្ចយំ កាយិកចេតសិកំ ទុក្ខមុប្បជ្ជតិ, ជរា តស្ស វត្ថុ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘អង្គានំ សិថិលភាវា, ឥន្ទ្រិយានំ វិការតោ;

យោព្ពនស្ស វិនាសេន, ពលស្ស ឧបឃាតតោ.

‘‘វិប្បវាសា សតាទីនំ, បុត្តទារេហិ អត្តនោ;

អប្បសាទនីយតោ ចេវ, ភិយ្យោ ពាលត្តបត្តិយា.

‘‘បប្បោតិ ទុក្ខំ យំ មច្ចោ, កាយិកំ មានសំ តថា;

សព្ពមេតំ ជរាហេតុ, យស្មា តស្មា ជរា ទុខា’’តិ. (វិភ. អដ្ឋ. ១៩២; វិសុទ្ធិ. ២.៥៤២);

ឥទំ ជរាទុក្ខំ អន្វេតីតិ សម្ពន្ធោ. ព្យាធីតិ វិវិធំ ទុក្ខំ អាទហតិ វិទហតីតិ ព្យាធិ. ព្យាធយតិ តាបយតិ កម្បយតីតិ វា ព្យាធិ.

មរណទុក្ខន្តិ ឯត្ថាបិ ទុវិធំ មរណំ សង្ខតលក្ខណញ្ច, យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ជរាមរណំ ទ្វីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិត’’ន្តិ (ធាតុ. ៧១). ឯកភវបរិយាបន្នជីវិតិន្ទ្រិយបពន្ធវិច្ឆេទោ ច, យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘និច្ចំ មរណតោ ភយ’’ន្តិ (សុ. និ. ៥៨១; ជា. ១.១១.៨៨). តំ ឥធ អធិប្បេតំ. ជាតិបច្ចយា មរណំ ឧបក្កមមរណំ សរសមរណំ អាយុក្ខយមរណំ បុញ្ញក្ខយមរណន្តិបិ តស្សេវ នាមំ. បុន ខណិកមរណំ សម្មុតិមរណំ សមុច្ឆេទមរណន្តិ អយម្បិ ភេទោ វេទិតព្ពោ. បវត្តេ រូបារូបធម្មានំ ភេទោ ខណិកមរណំ នាម. តិស្សោ មតោ ផុស្សោ មតោតិ ឥទំ បរមត្ថតោ សត្តស្ស អភាវា, សស្សំ មតំ, រុក្ខោ មតោតិ ឥទម្បិ ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស អភាវា សម្មុតិមរណំ នាម. ខីណាសវស្ស អប្បដិសន្ធិកា កាលកិរិយា សមុច្ឆេទមរណំ នាម. ពាហិរសម្មុតិមរណំ ឋបេត្វា ឥតរំ សម្មុតិមរណញ្ច ឥធ យថាវុត្តប្បពន្ធវិច្ឆេទនភាវេន សង្គហិតំ, ទុក្ខស្ស បន វត្ថុភាវតោ ទុក្ខំ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘បាបស្ស បាបកម្មាទិ-និមិត្តមនុបស្សតោ;

ភទ្ទស្សាបសហន្តស្ស, វិយោគំ បិយវត្ថុកំ;

មីយមានស្ស យំ ទុក្ខំ, មានសំ អវិសេសតោ.

‘‘សព្ពេសញ្ចាបិ យំ សន្ធិ-ពន្ធនច្ឆេទនាទិកំ;

វិតុជ្ជមានមម្មានំ, ហោតិ ទុក្ខំ សរីរជំ.

‘‘អសយ្ហមប្បតិការំ, ទុក្ខស្សេតស្សិទំ យតោ;

មរណំ វត្ថុ តេនេតំ, ទុក្ខមិច្ចេវ ភាសិត’’ន្តិ. (វិភ. អដ្ឋ. ១៩៣; វិសុទ្ធិ. ២.៥៤៣);

សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសទុក្ខន្តិ ឯត្ថ សោកាទីសុ សោកោ នាម ញាតិព្យសនាទីហិ ផុដ្ឋស្ស អន្តោនិជ្ឈានលក្ខណោ ចិត្តសន្តាបោ. ទុក្ខោ បនស្ស ទុក្ខទុក្ខត្តា ចេវ ទុក្ខស្ស ច វត្ថុភាវតោ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘សត្តានំ ហទយំ សោកោ, សល្លំ វិយ វិតុជ្ជតិ;

អគ្គិតត្តោវ នារាចោ, ភុសញ្ច ឌហតេ បុន.

‘‘សមាវហតិ ច ព្យាធិ-ជរាមរណភេទនំ;

ទុក្ខម្បិ វិវិធំ យស្មា, តស្មា ទុក្ខោតិ វុច្ចតី’’តិ. (វិភ. អដ្ឋ. ១៩៤; វិសុទ្ធិ. ២.៥៤៤);

បរិទេវោ នាម ញាតិព្យសនាទីហិ ផុដ្ឋស្ស វចីបលាបោ. ទុក្ខោ បនស្ស សំសារទុក្ខភាវតោ ទុក្ខវត្ថុតោ ច. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘យំ សោកសល្លវិហតោ បរិទេវមានោ, កណ្ឋោដ្ឋតាលុតលសោសជមប្បសយ្ហំ;

ភិយ្យោធិមត្តមធិគច្ឆតិយេវ ទុក្ខំ, ទុក្ខោតិ តេន ភគវា បរិទេវមាហា’’តិ. (វិភ. អដ្ឋ. ១៩៥; វិសុទ្ធិ. ២.៥៤៥);

ទុក្ខំ នាម កាយបីឡនលក្ខណំ កាយិកំ ទុក្ខំ. ទុក្ខំ បនស្ស ទុក្ខទុក្ខត្តា ចេវ មានសទុក្ខាវហនតោ ច. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘បីឡេតិ កាយិកមិទំ, ទុក្ខំ ទុក្ខញ្ច មានសំ ភិយ្យោ;

ជនយតិ យស្មា តស្មា, ទុក្ខន្តិ វិសេសតោ វុត្ត’’ន្តិ. (វិភ. អដ្ឋ. ១៩៦-១៩៧; វិសុទ្ធិ. ២.៥៤៦);

ទោមនស្សំ នាម ចិត្តបីឡនលក្ខណំ មានសំ ទុក្ខំ. ទុក្ខំ បនស្ស ទុក្ខទុក្ខត្តា ចេវ កាយិកទុក្ខាវហនតោ ច. ចេតោទុក្ខសមប្បិតា ហិ កេសេ បកិរិយ កន្ទន្តិ, ឧរានិ បតិបិសេន្តិ, អាវដ្ដន្តិ, វិវដ្ដន្តិ, ឆិន្នបបាតំ បបតន្តិ, សត្ថំ អាហរន្តិ, វិសំ ខាទន្តិ, រជ្ជុយា ឧព្ពន្ធន្តិ, អគ្គិំ បវិសន្តិ, នានប្បការំ ទុក្ខំ អនុភវន្តិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘បីឡេតិ យតោ ចិត្តំ, កាយស្ស ច បីឡនំ សមាវហតិ;

ទុក្ខន្តិ ទោមនស្សម្បិ, ទោមនស្សំ តតោ អហូ’’តិ. (វិភ. អដ្ឋ. ១៩៦-១៩៧; វិសុទ្ធិ. ២.៥៤៧);

ឧបាយាសោ នាម ញាតិព្យសនាទីហិ ផុដ្ឋស្ស អធិមត្តចេតោទុក្ខប្បភាវិតោ ទោសោយេវ. សង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នោ ឯកោ ធម្មោតិ ឯកេ. ទុក្ខោ បនស្ស សង្ខារទុក្ខភាវតោ ចិត្តំ បរិទហនតោ កាយស្ស វិហននតោ ច. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘ចិត្តស្ស ច បរិទហនា, កាយស្ស វិហននតោ ច អធិមត្តំ;

យំ ទុក្ខមុបាយាសោ, ជនេតិ ទុក្ខោ តតោ វុត្តោ’’តិ. (វិភ. អដ្ឋ. ១៩៨; វិសុទ្ធិ. ២.៥៤៨);

ឯត្ថ ច មន្ទគ្គិនា អន្តោភាជនេ បាកោ វិយ សោកោ, តិក្ខគ្គិនា បច្ចមានស្ស ភាជនតោ ពហិ និក្ខមនំ វិយ បរិទេវោ, ពហិ និក្ខន្តាវសេសស្ស និក្ខមិតុម្បិ អប្បហោន្តស្ស អន្តោភាជនេយេវ យាវ បរិក្ខយា បាកោ វិយ ឧបាយាសោ ទដ្ឋព្ពោ.

នេរយិកំ ទុក្ខន្តិ និរយេ បញ្ចវិធពន្ធនាទិកំ ទុក្ខំ អន្វេតិ, តំ ទេវទូតសុត្តេន ទីបេតព្ពំ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘ជាយេថ នោ ចេ នរកេសុ សត្តោ, តត្ថគ្គិទាហាទិកមប្បសយ្ហំ;

លភេថ ទុក្ខំ នុ កុហិំ បតិដ្ឋំ, ឥច្ចាហ ទុក្ខាតិ មុនីធ ជាតិ’’ន្តិ. (វិភ. អដ្ឋ. ១៩១; វិសុទ្ធិ. ២.៥៤១);

តិរច្ឆានយោនិកំ ទុក្ខន្តិ តិរច្ឆានេសុ កសាបតោទតាឡនវិជ្ឈនាទិកំ អនេកវិធំ ទុក្ខំ អន្វេតិ, តំ ពាលបណ្ឌិតសុត្តតោ គហេតព្ពំ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘ទុក្ខំ តិរច្ឆេសុ កសាបតោទទណ្ឌាភិឃាតាទិភវំ អនេកំ;

យំ តំ កថំ តត្ថ ភវេយ្យ ជាតិំ, វិនា តហិំ ជាតិ តតោបិ ទុក្ខា’’តិ. (វិភ. អដ្ឋ. ១៩១; វិសុទ្ធិ. ២.៥៤១);

បេត្តិវិសយិកំ ទុក្ខន្តិ បេតេសុ បន ខុប្បិបាស វាតាតបាទិនិព្ពត្តំ ទុក្ខញ្ច លោកន្តរេ តិព្ពន្ធការេ អសយ្ហសីតាទិទុក្ខញ្ច អន្វេតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘បេតេសុ ទុក្ខំ បន ខុប្បិបាសាវាតាតបាទិប្បភវំ វិចិត្តំ;

យស្មា អជាតស្ស ន តត្ថ អត្ថិ, តស្មាបិ ទុក្ខំ មុនិ ជាតិមាហ.

‘‘តិព្ពន្ធការេ ច អសយ្ហសីតេ, លោកន្តរេ យំ អសុរេសុ ទុក្ខំ;

ន តំ ភវេ តត្ថ ន ចស្ស ជាតិ, យតោ អយំ ជាតិ តតោបិ ទុក្ខា’’តិ. (វិភ. អដ្ឋ. ១៩១; វិសុទ្ធិ. ២.៥៤១);

មានុសិកំ ទុក្ខន្តិ មនុស្សេសុ វធពន្ធនាទិកំ ទុក្ខំ. គព្ភោក្កន្តិមូលកំ ទុក្ខន្តិ ‘‘អយញ្ហិ សត្តោ មាតុកុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តមានោ ន ឧប្បលបទុមបុណ្ឌរិកាទីសុ និព្ពត្តតី’’តិអាទិនា នយេន យំ ជាតិទុក្ខំ វុត្តំ, ឥទំ តាវ គព្ភោក្កន្តិមូលកំ ទុក្ខំ អន្វេតិ. គព្ភេ ឋិតិមូលកំ ទុក្ខន្តិ យំ បន ‘‘សោ មាតុ សហសា ឧបក្ខលនគមននិសីទនា’’តិអាទិនា នយេន យំ តិព្ពំ ទុក្ខំ វុត្តំ, ឥទំ គព្ភេ ឋិតិមូលកំ ទុក្ខំ អន្វេតិ. គព្ភា វុដ្ឋានមូលកំ ទុក្ខន្តិ ‘‘យំ បនស្ស មូឡ្ហគព្ភាយ មាតុយា មិត្តាមច្ចសុហជ្ជាទីហិបិ អទស្សនារហេ ទុក្ខុប្បត្តិដ្ឋានេ’’តិអាទិនា នយេន យំ ទុក្ខំ វុត្តំ, ឥទំ មាតុកុច្ឆិតោ ពហិ និក្ខន្តមូលកំ ទុក្ខំ អន្វេតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘យញ្ចាបិ គូថនរកេ វិយ មាតុគព្ភេ,

សត្តោ វសំ ចិរមតោ ពហិ និក្ខមនញ្ច;

បប្បោតិ ទុក្ខមតិឃោរមិទម្បិ នត្ថិ,

ជាតិំ វិនា ឥតិបិ ជាតិ អយញ្ហិ ទុក្ខា.

‘‘កិំ ភាសិតេន ពហុនា ននុ យំ កុហិញ្ចិ,

អត្ថីធ កិញ្ចិរបិ ទុក្ខមិទំ កទាចិ;

នេវត្ថិ ជាតិវិរហេ យទតោ មហេសិ,

ទុក្ខាតិ សព្ពបឋមំ ឥមមាហ ជាតិ’’ន្តិ. (វិភ. អដ្ឋ. ១៩១; វិសុទ្ធិ. ២.៥៤១);

ជាតស្សូបនិពន្ធកំ ទុក្ខន្តិ ជាតស្ស ឧបនិពន្ធនំ ន្ហានលេបនខាទនបិវនាទិជគ្គនទុក្ខំ អន្វេតិ. ជាតស្ស បរាធេយ្យកំ ទុក្ខន្តិ បរស្ស អញ្ញស្ស អាយត្តំ ឥស្សរិយទុក្ខំ អន្វេតិ. ‘‘សព្ពំ បរវសំ ទុក្ខ’’ន្តិ ហិ វុត្តំ. អត្តូបក្កមំ ទុក្ខន្តិ យំ អត្តនាវ អត្តានំ វធេន្តស្ស អចេលកវតាទិវសេន អាតាបនបរិតាបនានុយោគមនុយុត្តស្ស កោធវសេន អភុញ្ជន្តស្ស ឧព្ពន្ធន្តស្ស ច ទុក្ខំ ហោតិ, ឥទំ អត្តូបក្កមំ ទុក្ខំ អន្វេតិ. បរូបក្កមំ ទុក្ខន្តិ យំ បរតោ វធពន្ធនាទីនិ អនុភវន្តស្ស ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ បរូបក្កមំ ទុក្ខំ អន្វេតិ. ទុក្ខទុក្ខន្តិ កាយិកចេតសិកា ទុក្ខា វេទនា សភាវតោ ច នាមតោ ច ទុក្ខត្តា ទុក្ខទុក្ខំ, ឥទំ ទុក្ខទុក្ខំ អន្វេតិ. សង្ខារទុក្ខន្តិ ឧបេក្ខាវេទនា ចេវ អវសេសា ច តេភូមកសង្ខារា ឧទយព្ពយបីឡិតត្តា សង្ខារទុក្ខំ, ឥទំ សង្ខារទុក្ខំ អន្វេតិ. វិបរិណាមទុក្ខន្តិ សុខវេទនា វិបរិណាមទុក្ខស្ស ហេតុតោ វិបរិណាមទុក្ខំ, ឥទំ វិបរិណាមទុក្ខំ អន្វេតិ.

មាតុមរណន្តិ មាតុយា មរណំ. បិតុមរណន្តិ បិតុនោ មរណំ. ភាតុមរណន្តិ ជេដ្ឋកនិដ្ឋភាតូនំ មរណំ. ភគិនិមរណន្តិ ជេដ្ឋកនិដ្ឋភគិនីនំ មរណំ. បុត្តមរណន្តិ បុត្តានំ មរណំ. ធីតុមរណន្តិ ធីតូនំ មរណំ. ញាតិព្យសនំ ទុក្ខន្តិ ញាតីនំ ព្យសនំ, ចោររោគភយាទីហិ ញាតិក្ខយោ, ញាតិវិនាសោតិ អត្ថោ. តេន ញាតិព្យសនេន ផុដ្ឋស្ស អជ្ឈោត្ថដស្ស អភិភូតស្ស ឧប្បន្នំ ទុក្ខំ ញាតិព្យសនំ ទុក្ខំ, តំ ញាតិព្យសនំ ទុក្ខំ អន្វេតិ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. អយំ បន វិសេសោ – ភោគានំ ព្យសនំ ភោគព្យសនំ, រាជចោរាទិវសេន ភោគក្ខយោ, ភោគវិនាសោតិ អត្ថោ. វុត្តនយេន តំ ភោគព្យសនំ ទុក្ខំ អន្វេតិ. រោគព្យសនន្តិ រោគោ ឯវ ព្យសនំ រោគព្យសនំ. រោគោ ហិ អារោគ្យំ ព្យសតិ វិនាសេតីតិ ព្យសនំ, វុត្តនយេន តំ រោគព្យសនំ ទុក្ខំ អន្វេតិ. សីលព្យសនំ ទុក្ខន្តិ សីលស្ស ព្យសនំ សីលព្យសនំ, ទុស្សីល្យស្សេតំ នាមំ. វុត្តនយេន តំ សីលព្យសនំ ទុក្ខំ អន្វេតិ. សម្មាទិដ្ឋិំ វិនាសយមានា ឧប្បន្នា ទិដ្ឋិយេវ ព្យសនំ ទិដ្ឋិព្យសនំ, វុត្តនយេន តំ ទិដ្ឋិព្យសនំ ទុក្ខំ អន្វេតិ. ឯត្ថ ច បុរិមានិ ទ្វេ អនិប្ផន្នានិ, បច្ឆិមានិ តីណិ និប្ផន្នានិ តិលក្ខណាហតានិ. បុរិមានិ ច តីណិ នេវ កុសលានិ នាកុសលានិ. សីលទិដ្ឋិព្យសនទ្វយំ អកុសលំ.

យថាតិ ឱបម្មេ. ភិន្នំ នាវន្តិ សិថិលពន្ធនំ នាវំ, ជជ្ជរីភូតំ វា បទរុគ្ឃាដិមំ វា. ទកមេសិន្តិ ឧទកទាយិំ ឧទកប្បវេសនិំ. តតោ តតោ ឧទកំ អន្វេតីតិ តតោ តតោ ភិន្នដ្ឋានតោ ឧទកំ បវិសតិ. បុរតោបីតិ នាវាយ បុរិមភាគតោបិ. បច្ឆតោបីតិ តស្សា បច្ឆិមភាគតោបិ. ហេដ្ឋតោបីតិ អធោភាគតោបិ. បស្សតោបីតិ ឧភយបស្សតោបិ. យំ អន្តរន្តរា ន វុត្តំ, តំ បាឋានុសារេន វេទិតព្ពំ.

តស្មា កាយគតាសតិអាទិភាវនាយ ជន្តុ, សទា សតោ ហុត្វា វិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទវសេន រូបាទីសុ វត្ថុកាមេសុ សព្ពប្បការម្បិ កិលេសកាមំ បរិវជ្ជេន្តោ កាមានិ បរិវជ្ជេយ្យ. ឯវំ តេ កាមេ បហាយ តប្បហានករមគ្គេនេវ ចតុព្ពិធម្បិ ឱឃំ តរេយ្យ តរិតុំ សក្កុណេយ្យ. តតោ យថា បុរិសោ គរុកំ នាវំ ឧទកំ សិញ្ចិត្វា លហុកាយ នាវាយ អប្បកសិរេនេវ បារគូ ភវេយ្យ បារំ គច្ឆេយ្យ, ឯវមេវំ អត្តភាវនាវំ កិលេសូទកគរុកំ សិញ្ចិត្វា លហុកេន អត្តភាវេន បារគូ ភវេយ្យ. សព្ពធម្មបារំ និព្ពានំ គតោ ភវេយ្យ, អរហត្តប្បត្តិយា គច្ឆេយ្យ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពានេនាតិ អរហត្តនិកូដេន ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ.

តស្មាតិ យស្មា ជាតិអាទិកំ ទុក្ខំ ឯតំ បុគ្គលំ អន្វេតិ, តស្មា. តំការណា តំហេតូតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. យស្មា វុត្តប្បការទុក្ខំ ឯតំ អន្វេតិ, តំហេតុ. យស្មា អន្វេតិ តប្បច្ចយា, យស្មា អន្វេតិ តំនិទានន្តិ ឯវំ បទយោជនា កាតព្ពា. ហេតូតិអាទីនិ ការណវេវចនានិ. ការណញ្ហិ តេន តស្ស ផលំ ហិនោតិ បវត្តតីតិ ហេតុ. តំ តំ បដិច្ច ផលំ ឯតិ បវត្តតីតិ បច្ចយោ. ‘‘ហន្ទ នំ គណ្ហថា’’តិ ទស្សេន្តំ វិយ អត្តនោ ផលំ និទេតីតិ និទានំ.

‘‘តំការណាតិ អការណនិក្ការណបដិសេធោ. តំហេតូតិ អហេតុមហាភូតហេតុបដិសេធោ. តប្បច្ចយាតិ អប្បច្ចយេន សទ្ធិំ អសាធារណបច្ចយបដិសេធោ. តំនិទានាតិ អនិទានេន សហ អាគមាធិគមនិទានបដិសេធោ’’តិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ. ឯតំ អាទីនវំ សម្បស្សមានោតិ ឯតំ វុត្តប្បការំ ឧបទ្ទវំ វិបស្សនាញាណេន សម្មា បស្សមានោ ទក្ខមានោ.

សទាតិ មូលបទំ. បុន សទាតិ អត្ថបទំ. សទាតិ សព្ពទិវសេ. សព្ពទាតិ សព្ពស្មិំ កាលេ. សព្ពកាលន្តិ បុព្ពណ្ហាទិសព្ពកាលំ. និច្ចកាលន្តិ ទិវសេ ទិវសេ. ធុវកាលន្តិ អព្ពោច្ឆិន្នកាលំ. សតតន្តិ និរន្តរំ. សមិតន្តិ ឯកីភូតំ. អព្ពោកិណ្ណន្តិ អញ្ញេន អសម្មិស្សំ. បោង្ខានុបោង្ខន្តិ បដិបាដិយា ឃដិតំ ‘‘បោង្ខានុបោង្ខំ អវិរាធិតំ ឧបដ្ឋាតី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៥.១១១៥) វិយ. ឧទកូមិកជាតន្តិ និព្ពត្តឧទកឩមិតរង្គំ វិយ. អវីចីតិ អវិរឡំ. សន្តតីតិ អនុបច្ឆិន្នំ. សហិតន្តិ ឃដិតំ ឯកីភូតំ វា ‘‘សហិតំ មេ, អសហិតំ តេ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២០២) វិយ. ផស្សិតន្តិ ផុសិតំ ‘‘និវាតេ ផុសិតគ្គលេ’’តិអាទីសុ វិយ. បុរេភត្តំ បច្ឆាភត្តន្តិ ទ្វេ បទានិ ទិវាកាលវិភាគវសេន. បុរិមំ យាមំ មជ្ឈិមំ យាមំ បច្ឆិមំ យាមន្តិ តីណិ រត្តិវិភាគវសេន. កាឡេ ជុណ្ហេតិ អឌ្ឍមាសវសេន. វស្សេ…បេ… គិម្ហេតិ តីណិ ឧតុវសេន. បុរិមេ វយោខន្ធេ…បេ… បច្ឆិមេ វយោខន្ធេតិ តីណិ វយោវិភាគវសេន វុត្តានីតិ ញាតព្ពំ.

សតោតិ ចតូហិ ការណេហិ សតោ. ‘‘កាយេ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ ភាវេន្តោ សតោ’’តិអាទីនិ ‘‘ឯវំ សមុច្ឆេទតោ កាមេ បរិវជ្ជេយ្យា’’តិ បរិយោសានានិ វុត្តត្ថានេវ. អបិ ច សត្តត្តា សតោតិ តីសុ វត្ថូសុ សត្តភាវេន វា តយោ កិលេសេ បដិក្កមាបេតុំ សត្តិភាវេន វា សតត្តា សតោ. សន្តត្តាតិ កិលេសោបក្កិលេសេ បលាបេត្វា ឋានេន ច អារម្មណេន ច បមោចេត្វា សន្តត្តា សតោ. សមិតត្តាតិ ឥដ្ឋផលទាយកបុញ្ញេន ច អនិដ្ឋផលទាយកបាបេន ច សមិតត្តា សតោ. សន្តធម្មសមន្នាគតោតិ សប្បុរិសធម្មេ ភជនតោ ពុទ្ធាទិអរិយបុគ្គលេ សេវនតោ សន្តធម្មសមន្នាគតត្តា សតោ.

វត្ថុកាមេ បរិជានិត្វាតិ ឯតេ វុត្តប្បការេ តេភូមកេ វត្ថុកាមេ តីរណបរិញ្ញាយ ជានិត្វា. បហាយាតិ កិលេសកាមេ បហានបរិញ្ញាយ បរិច្ចជិត្វា. បជហិត្វាតិ ឆឌ្ឌេត្វា. កិំ កចវរំ វិយ បិដកេនាតិ? ន ហិ, អបិ ច ខោ តំ វិនោទេត្វា តរិត្វា វិជ្ឈិត្វា នីហរិត្វា. កិំ ពលិពទ្ទមិវ បតោទេនាតិ? ន ហិ, អថ ខោ តំ ព្យន្តិំ ករិត្វា វិគតន្តំ ករិត្វា. យថាស្ស អន្តោបិ នាវសិស្សតិ, អន្តមសោ ភង្គមត្តម្បិ, តថា តំ ករិត្វា. កថំ បន តំ តថា កតន្តិ? អនភាវំ គហេត្វា អនុ អភាវំ គមេត្វា. សមុច្ឆេទប្បហានេន យថា សមុច្ឆិន្នា ហោតិ, តថា ករិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯស នយោ កាមច្ឆន្ទនីវរណាទីសុ.

កាមោឃន្តិអាទីសុ បញ្ចកាមគុណិករាគោ អវសីទនដ្ឋេន ‘‘កាមោឃោ’’តិ វុច្ចតិ. ភវោឃោតិ រូបារូបភវេសុ ឆន្ទរាគោ ឈាននិកន្តិ ច. ទិដ្ឋោឃោតិ សស្សតទិដ្ឋាទិសហគតា ភវេ បត្ថនាយេវ, ទិដ្ឋោឃោ ភវោឃេ ឯវ សមោធានំ គច្ឆតិ. អវិជ្ជោឃោ ចតូសុ សច្ចេសុ អញ្ញាណំ. តត្ថ កាមគុណេ អស្សាទតោ មនសិ ករោតោ អនុប្បន្នោ ច កាមោឃោ ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នោ ច កាមោឃោ សំវឌ្ឍតិ. មហគ្គតធម្មេ អស្សាទតោ មនសិ ករោតោ អនុប្បន្នោ ច ភវោឃោ ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នោ ច សំវឌ្ឍតិ. តេភូមកធម្មេសុ ចតុវិបល្លាសបទដ្ឋានភាវេន អនុប្បន្នោ ច អវិជ្ជោឃោ ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នោ ច សំវឌ្ឍតីតិ វេទិតព្ពោ. វុត្តនយបច្ចនីកតោ សុក្កបក្ខោ វិត្ថារេតព្ពោ.

អប្បណិហិតវិមោក្ខំ បដិបន្នោ កាមោឃំ, អនិមិត្តវិមោក្ខំ បដិបន្នោ ភវោឃំ, សុញ្ញតវិមោក្ខំ បដិបន្នោ អវិជ្ជោឃញ្ច តរេយ្យ. បឋមមគ្គវសេន តរេយ្យ, ទុតិយមគ្គវសេន ឧត្តរេយ្យ, តតិយមគ្គវសេន បតរេយ្យ, ចតុត្ថមគ្គវសេន សមតិក្កមេយ្យ, ផលវសេន វីតិវត្តេយ្យាតិ. អថ វា ‘‘កាមោឃវសេន តរេយ្យ, ភវោឃវសេន ឧត្តរេយ្យ, ទិដ្ឋោឃវសេន បតរេយ្យ, អវិជ្ជោឃវសេន សមតិក្កមេយ្យ, សព្ពោឃវសេន វីតិវត្តេយ្យា’’តិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ.

គរុកន្តិ ន សល្លហុកំ. ភារិកន្តិ ភារភណ្ឌំ ឯត្ថ ឋបយន្តីតិ ភារិកំ. ឧទកំ សិត្វាតិ ឧទកំ សិញ្ចិត្វា. ឱសិញ្ចិត្វាតិ អតិរេកំ សិញ្ចិត្វា. ឆឌ្ឌេត្វាតិ បាតេត្វា. លហុកាយាតិ សល្លហុកាយ. ខិប្បន្តិ សីឃំ. លហុន្តិ តំខណំ. អប្បកសិរេនេវាតិ និទុក្ខេនេវ. បារំ វុច្ចតិ អមតំ និព្ពានន្តិ សក្កាយឱរតោ បារភូតំ បារំ. តណ្ហាវានតោ និក្ខន្តំ និព្ពានំ កថីយតិ. យោសោតិ យោ ឯសោ. សព្ពសង្ខារសមថោតិអាទិ សព្ពំ និព្ពានមេវ. យស្មា ហិ តំ អាគម្ម សព្ពសង្ខារវិប្ផន្ទិតានិ សមន្តិ វូបសមន្តិ, តស្មា ‘‘សព្ពសង្ខារសមថោ’’តិ វុច្ចតិ. យស្មា ចេតំ អាគម្ម សព្ពេ ឧបធយោ បដិនិស្សដ្ឋា ហោន្តិ, សព្ពា តណ្ហា ខីយន្តិ, សព្ពេ កិលេសរជ្ជា វិរជ្ជន្តិ, សព្ពំ ទុក្ខំ និរុជ្ឈតិ, តស្មា ‘‘សព្ពូបធិបដិនិស្សគ្គោ, តណ្ហក្ខយោ, វិរាគោ, និរោធោ’’តិ វុច្ចតិ. យា បនេសា តណ្ហា ភវេន ភវំ, ផលេន វា សទ្ធិំ កម្មំ វិនតិ សំសិព្ពតីតិ កត្វា វានន្តិ វុច្ចតិ, តតោ និក្ខន្តំ វានតោតិ និព្ពានំ. បារំ គច្ឆេយ្យ និមិត្តវសេន ឯកតោ វុដ្ឋានគោត្រភុញាណេន និព្ពានបារំ បាបុណេយ្យ. អធិគច្ឆេយ្យ និមិត្តបវត្តេហិ ឧភតោវុដ្ឋានមគ្គញាណេន និព្ពានបារំ វិសេសេន បាបុណេយ្យ. ផុសេយ្យ និព្ពានារម្មណផលចិត្តវសេន និព្ពានបារំ ផុសេយ្យ. សច្ឆិករេយ្យ គុណវសេន ផុសិត្វា បច្ចវេក្ខណញាណេន និព្ពានបារំ បច្ចក្ខំ ករេយ្យ. អថ វា ‘‘បឋមមគ្គេន បារំ គច្ឆេយ្យ, ទុតិយេន អធិគច្ឆេយ្យ, តតិយេន ផុសេយ្យ, ចតុត្ថេន សច្ឆិ ករេយ្យា’’តិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ. យោបិ បារំ គន្តុកាមោតិ យោ កោចិ វិបស្សនាញាណេ ឋិតោ បុគ្គលោ និព្ពានបារំ គន្តុកាមោ, សោបិ អវស្សំ តត្ថ គមិស្សតីតិ បារគូ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘ឱតិណ្ណោម្ហិ ជាតិយា ជរាយ មរណេន សោកេហិ បរិទេវេហិ ទុក្ខេហិ ទោមនស្សេហិ ឧបាយាសេហី’’តិអាទិ. បុព្ពភាគេ អជ្ឈាសយវសេន វិបស្សនាយោគេន ច, សោបិ បារគូ នាម. យោបិ បារំ គច្ឆតីតិ យោបិ មគ្គសមង្គី និព្ពានបារំ គច្ឆតិ, សោបិ បារគូ នាម. យោបិ បារំ គតោតិ យោបិ មគ្គេន កិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា ផលេ ឋិតោ និព្ពានបារង្គតោ, សោបិ បារគូ នាម.

តំ ជិនវចនេន ទស្សេតុំ ‘‘វុត្តម្បិ ហេតំ ភគវតា – តិណ្ណោ បារង្គតោ ថលេ តិដ្ឋតិ ព្រាហ្មណោ’’តិអាទិមាហ. អភិញ្ញាបារគូតិ អធិគតេន ញាណេន ញាតបរិញ្ញាយ និព្ពានបារំ គន្តុកាមោ គច្ឆតិ, គតោតិ បារគូ. បរិញ្ញាបារគូតិ សព្ពធម្មានំ តីរណបរិញ្ញាយ សមតិក្កមិត្វា វុត្តនយេន បារគូ. បហានបារគូតិ សមុទយបក្ខិកានំ កិលេសានំ បហានបរិញ្ញាយ សមតិក្កមិត្វា វុត្តនយេន បារគូ. យោ ហិ សព្ពធម្មំ បរិជានាតិ, សោ តីហិ បរិញ្ញាហិ បរិជានាតិ ញាតបរិញ្ញាយ តីរណបរិញ្ញាយ បហានបរិញ្ញាយាតិ. តត្ថ កតមា ញាតបរិញ្ញា? សព្ពធម្មំ ជានាតិ ‘‘ឥមេ អជ្ឈត្តិកា, ឥមេ ពាហិរា, ឥទមស្ស លក្ខណំ, ឥមានិ រសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានានី’’តិ, អយំ ញាតបរិញ្ញា. កតមា តីរណបរិញ្ញា? ឯវំ ញាតំ កត្វា លព្ភមានវសេន សព្ពធម្មំ តីរេតិ ‘‘អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ រោគតោ’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៣.១២២), អយំ តីរណបរិញ្ញា. កតមា បហានបរិញ្ញា? ឯវំ តីរយិត្វា អគ្គមគ្គេន ធម្មេសុ ឆន្ទរាគំ បជហតិ, អយំ បហានបរិញ្ញាតិ. ឥមា បរិញ្ញាយោ សន្ធាយ ‘‘សោ អភិញ្ញាបារគូ បរិញ្ញាបារគូ បហានបារគូ’’តិ អាហ.

ភាវនាបារគូតិ ភាវនាយ កោដិំ បត្វា មគ្គវសេន និព្ពានបារំ គតោ. សច្ឆិកិរិយាបារគូតិ ផលនិព្ពានវសេន សច្ឆិ កិរិយាផលនិព្ពានបារំ គតោ. សមាបត្តិបារគូតិ អដ្ឋន្នំ សមាបត្តីនំ បារំ បត្តោ. សព្ពធម្មានន្តិ បញ្ចក្ខន្ធាទិសព្ពធម្មានំ. សព្ពទុក្ខានន្តិ ជាតិទុក្ខាទិសព្ពទុក្ខានំ. សព្ពកិលេសានន្តិ កាយទុច្ចរិតាទិសព្ពកិលេសានំ. អរិយមគ្គានន្តិ សោតាបត្តិមគ្គាទិចតុន្នំ អរិយមគ្គានំ. និរោធស្សាតិ និព្ពានស្ស. សព្ពសមាបត្តីនន្តិ សព្ពាសម្បិ អដ្ឋន្នំ រូបារូបសមាបត្តីនំ. សោតិ សោ អរិយោ. វសិប្បត្តោតិ វសីភាវប្បត្តោ. អថ វា កន្តភាវំ ឥស្សរិយភាវំ និប្ផន្នភាវំ បត្តោ. បារមិប្បត្តោតិ បារមីតិ អវសានំ និដ្ឋានំ, ឧត្តមភាវំ វា តំ បត្តោ. កត្ថ បត្តោតិ អាហ ‘‘អរិយស្មិំ សីលស្មិ’’ន្តិអាទិ. តត្ថ អរិយស្មិំ សីលស្មិន្តិ និទ្ទោសេ សីលស្មិំ. អរិយស្មិំ សមាធិស្មិន្តិ និទ្ទោសេ សមាធិស្មិំ. អរិយាយ បញ្ញាយាតិ និទ្ទោសាយ បញ្ញាយ. អរិយាយ វិមុត្តិយាតិ និទ្ទោសាយ ផលវិមុត្តិយា. បុរិមេន វាចាកម្មន្តាជីវា គហិតា, ទុតិយេន វាយាមសតិសមាធយោ គហិតា, តតិយេន វិតក្កសម្មាទិដ្ឋិយោ គហិតា, ចតុត្ថេន តំសម្បយុត្តា សេសធម្មា គហិតាតិ វេទិតព្ពា.

អន្តគតោតិ មគ្គេន សង្ខារលោកន្តំ គតោ. អន្តប្បត្តោតិ តមេវ លោកន្តំ ផលេន បត្តោ. កោដិគតោតិ មគ្គេន សង្ខារកោដិំ គតោ. កោដិប្បត្តោតិ តមេវ កោដិំ ផលេន បត្តោ. បរិយន្តគតោតិ មគ្គេន ខន្ធាយតនាទិលោកបរិយន្តំ បរិច្ឆេទំ បរិវដុមំ កត្វា គតោ. បរិយន្តប្បត្តោតិ តមេវ លោកំ ផលេន បរិយន្តំ កត្វា បត្តោ. វោសានគតោតិ មគ្គេន អវសានំ គតោ. វោសានប្បត្តោតិ ផលេន អវសានំ បត្តោ. តាណគតោតិ មគ្គេន តាយនំ គតោ. តាណប្បត្តោតិ ផលេន តាយនំ បត្តោ. លេណគតោតិ មគ្គេន និលីយនំ គតោ. លេណប្បត្តោតិ តំ ផលេន និលីយនំ បត្តោ. សរណគតោតិ មគ្គេន បតិដ្ឋំ គតោ. សរណប្បត្តោតិ ផលេន សរណំ បត្តោ. អភយគតោតិ មគ្គេន និព្ភយំ គតោ. អភយប្បត្តោតិ ផលេន និព្ភយំ និព្ពានំ បត្តោ. អច្ចុតគតោតិ ចុតិវិរហិតំ និព្ពានំ មគ្គេន គតោ. អច្ចុតប្បត្តោតិ តំ ផលេន បត្តោ. អមតគតោតិ មរណរហិតំ និព្ពានំ មគ្គេន គតោ. អមតប្បត្តោតិ តំ ផលេន បត្តោ. និព្ពានគតោតិ តណ្ហាវានតោ និក្ខន្តំ និព្ពានំ មគ្គេន គតោ. និព្ពានប្បត្តោតិ តមេវ ផលេន បត្តោ. សោ វុដ្ឋវាសោតិ សោ អរហា ទសសុ អរិយវាសេសុ វសិ បរិវសិ វុដ្ឋោ វុដ្ឋាតិ ច វុដ្ឋវាសោ. ចិណ្ណចរណោតិ សីលេន សហ អដ្ឋសុ សមាបត្តីសុ ចិណ្ណវសីតិ ចិណ្ណចរណោ. គតទ្ធោតិ សំសារទ្ធានំ អតិក្កន្តោ. គតទិសោតិ សុបិនន្តេនបិ អគតបុព្ពំ និព្ពានទិសំ គតោ. គតកោដិកោតិ អនុបាទិសេសនិព្ពានកោដិំ គតោ ហុត្វា ឋិតោ. បាលិតព្រហ្មចរិយោតិ រក្ខិតព្រហ្មចរិយោ. ឧត្តមទិដ្ឋិប្បត្តោតិ ឧត្តមំ សម្មាទិដ្ឋិំ បត្តោ. បដិវិទ្ធាកុប្បោតិ អកុប្បំ អចលនំ អរហត្តផលំ បដិវិជ្ឈិត្វា ឋិតោ. សច្ឆិកតនិរោធោតិ និរោធំ និព្ពានំ សច្ឆិកត្វា ឋិតោ.

ទុក្ខំ តស្ស បរិញ្ញាតន្តិ តិវិធំ ទុក្ខំ តេន សមតិក្កមិត្វា បរិច្ឆិន្នំ. អភិញ្ញេយ្យន្តិ សភាវលក្ខណាវពោធវសេន សោភនេន អាការេន ជានិតព្ពំ. អភិញ្ញាតន្តិ អធិកេន ញាណេន ញាតំ. បរិញ្ញេយ្យន្តិ សាមញ្ញលក្ខណាវពោធវសេន កិច្ចសមាបន្នវសេន ច ព្យាបិត្វា បរិជានិតព្ពំ. បរិញ្ញាតន្តិ សមន្តតោ ញាតំ. ភាវេតព្ពន្តិ វឌ្ឍេតព្ពំ. សច្ឆិកាតព្ពន្តិ បច្ចក្ខំ កាតព្ពំ. ទុវិធា ហិ សច្ឆិកិរិយា បដិលាភសច្ឆិកិរិយា អារម្មណសច្ឆិកិរិយា ចាតិ.

ឧក្ខិត្តបលិឃោតិ ឯត្ថ បលិឃោតិ វដ្ដមូលិកា អវិជ្ជា. អយញ្ហិ ទុក្ខិបនដ្ឋេន ‘‘បលិឃោ’’តិ វុច្ចតិ. តេនេស តស្សា ឧក្ខិត្តត្តា ‘‘ឧក្ខិត្តបលិឃោ’’តិ វុត្តោ. សំកិណ្ណបរិខោតិ បរិខា វុច្ចតិ បុនព្ភវទាយកោ ភវេសុ ជាយនវសេន ចេវ សំសរណវសេន ច ‘‘ជាតិសំសារោ’’តិ លទ្ធនាមានំ បុនព្ភវក្ខន្ធានំ បច្ចយោ កម្មាភិសង្ខារោ. សោ ហិ បុនប្បុនំ ឧប្បត្តិករណវសេន បរិក្ខិបិត្វា ឋិតត្តា ‘‘បរិខា’’តិ វុច្ចតិ. តេនេស តស្សា សំកិណ្ណត្តា វិកិណ្ណត្តា ‘‘សំកិណ្ណបរិខោ’’តិ វុត្តោ. អព្ពូឡ្ហេសិកោតិ ឯសិកាតិ វដ្ដមូលិកា តណ្ហា. អយញ្ហិ គម្ភីរានុគតដ្ឋេន ‘‘ឯសិកា’’តិ វុច្ចតិ. តេនេស តស្សា អព្ពូឡ្ហត្តា លុញ្ចិត្វា ឆឌ្ឌិតត្តា ‘‘អព្ពូឡ្ហេសិកោ’’តិ វុច្ចតិ. និរគ្គឡោតិ អគ្គឡំ វុច្ចន្តិ ឱរម្ភាគជនកានិ កាមភវេ ឧប្បត្តិបច្ចយានិ ឱរម្ភាគិយានិ. ឯតានិ ហិ មហាកវាដំ វិយ នគរទ្វារំ ចិត្តំ បិទហិត្វា ឋិតត្តា ‘‘អគ្គឡ’’ន្តិ វុច្ចន្តិ. តេនេស តេសំ និរគ្គឡត្តា ភិន្នត្តា ‘‘និរគ្គឡោ’’តិ វុត្តោ. អរិយោតិ និក្កិលេសោ បរិសុទ្ធោ. បន្នទ្ធជោតិ បាតិតមានទ្ធជោ. បន្នភារោតិ ខន្ធភារកិលេសភារអភិសង្ខារភារបញ្ចកាមគុណភារា បន្នា ឱរោបិតា អស្សាតិ បន្នភារោ. អបិ ច ឥធ មានភារស្សេវ ឱរោបិតត្តា ‘‘បន្នភារោ’’តិ អធិប្បេតោ. វិសំយុត្តោតិ ចតូហិ យោគេហិ សព្ពកិលេសេហិ ច វិសំយុត្តោ. ឥធ បន មានយោគេនេវ វិសំយុត្តត្តា ‘‘វិសំយុត្តោ’’តិ អធិប្បេតោ.

ឯត្តាវតា ថេរេន មគ្គេន កិលេសេ ខេបេត្វា និរោធសយនវរគតស្ស ខីណាសវស្ស និព្ពានារម្មណំ ផលសមាបត្តិំ អប្បេត្វា វិហរណកាលោ ទស្សិតោ. យថា ហិ ទ្វេ នគរានិ ឯកំ ចោរនគរំ, ឯកំ ខេមនគរំ. អថ ឯកស្ស មហាយោធស្ស ឯវំ ឥច្ឆា ឧប្បជ្ជេយ្យ ‘‘យាវិមំ ចោរនគរំ តិដ្ឋតិ, តាវ ខេមនគរំ ភយតោ ន មុច្ចតិ. ចោរនគរំ អនគរំ ករិស្សាមី’’តិ សន្នាហំ កត្វា ខគ្គំ គហេត្វា ចោរនគរំ ឧបសង្កមិត្វា នគរទ្វារេ ឧស្សាបិតេ ឯសិកត្ថម្ភេ ខគ្គេន ឆិន្ទិត្វា សទ្ធិំ ទ្វារពាហាហិ កវាដំ ភិន្ទិត្វា បលិឃំ ឧក្ខិបិត្វា បាការំ ភិន្ទន្តោ បរិខំ សំកិរិត្វា នគរសោភនត្ថាយ ឧស្សាបិតេ ធជេ បាតេត្វា នគរំ អគ្គិនា ឈាបេត្វា ខេមនគរំ បវិសិត្វា ឧបរិបាសាទមារុយ្ហ ញាតិគណបរិវុតោ សុរសភោជនំ ភុញ្ជេយ្យ. ឯវំ ចោរនគរំ វិយ សក្កាយោ, ខេមនគរំ វិយ និព្ពានំ, មហាយោធោ វិយ យោគាវចរោ. តស្សេវំ ហោតិ ‘‘យាវ សក្កាយវដ្ដំ វដ្ដតិ, តាវ ទ្វត្តិំសកម្មការណេហិ អដ្ឋនវុតិរោគេហិ បញ្ចវីសតិមហព្ភយេហិ ច បរិមុច្ចនំ នត្ថី’’តិ. សោ មហាយោធោ វិយ សន្នាហំ សីលសន្នាហំ កត្វា បញ្ញាតិណ្ហខគ្គំ គហេត្វា ខគ្គេន ឯសិកត្ថម្ភេ វិយ អរហត្តមគ្គេន តណ្ហេសិកំ ឆិន្ទិត្វា, សោ យោធោ សទ្វារពាហកំ នគរកវាដំ វិយ បញ្ចោរម្ភាគិយសំយោជនគ្គឡំ ឧគ្ឃោដេត្វា, សោ យោធោ បលិឃំ វិយ អវិជ្ជាបលិឃំ ឧក្ខិបិត្វា, សោ យោធោ បាការំ ភិន្ទន្តោ បរិខំ វិយ កម្មាភិសង្ខារបាការំ ភិន្ទន្តោ ជាតិសំសារបរិខំ សំកិរិត្វា, សោ យោធោ នគរសោភនត្ថាយ ឧស្សាបិតេ ធជេ វិយ មានទ្ធជេ បាតេត្វា សក្កាយនគរំ ឈាបេត្វា, សោ យោធោ ខេមនគរំ បវិសិត្វា ឧបរិបាសាទេ សុរសភោជនំ ភុញ្ជន្តោ វិយ និព្ពាននគរំ បវិសិត្វា អមតនិរោធារម្មណំ ផលសមាបត្តិសុខំ អនុភវមានោ កាលំ វីតិនាមេតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា (អ. និ. ៥.៧១) –

‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឧក្ខិត្តបលិឃោ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ អវិជ្ជា បហីនា ហោតិ ឧច្ឆិន្នមូលា តាលាវត្ថុកតា អនភាវំកតា អាយតិំ អនុប្បាទធម្មា. ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឧក្ខិត្តបលិឃោ ហោតិ.

‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សំកិណ្ណបរិខោ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ បោនោភវិកោ ជាតិសំសារោ បហីនោ ហោតិ…បេ… ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សំកិណ្ណបរិខោ ហោតិ.

‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អព្ពូឡ្ហេសិកោ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ តណ្ហា បហីនា ហោតិ…បេ… ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អព្ពូឡ្ហេសិកោ ហោតិ.

‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ និរគ្គឡោ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ បញ្ចោរម្ភាគិយានិ សំយោជនានិ បហីនានិ ហោន្តិ…បេ… ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ និរគ្គឡោ ហោតិ.

‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អរិយោ បន្នទ្ធជោ បន្នភារោ វិសំយុត្តោ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ អស្មិមានោ បហីនោ ហោតិ ឧច្ឆិន្នមូលោ តាលាវត្ថុកតោ អនភាវំកតោ អាយតិំ អនុប្បាទធម្មោ. ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អរិយោ បន្នទ្ធជោ បន្នភារោ វិសំយុត្តោ ហោតិ (អ. និ. ៥.៧១).

‘‘ឯវំ វិមុត្តចិត្តំ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុំ សឥន្ទា ទេវា សព្រហ្មកា សបជាបតិកា អន្វេសំ នាធិគច្ឆន្តិ ‘ឥទំនិស្សិតំ តថាគតស្ស វិញ្ញាណ’’’ន្តិ (ម. និ. ១.២៤៦).

បញ្ចង្គវិប្បហីនោតិ កាមច្ឆន្ទាទិបញ្ចង្គានិ វិវិធេហិ ឧបាយេហិ បជហិត្វា ឋិតោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘កថញ្ចាវុសោ, ភិក្ខុ បញ្ចង្គវិប្បហីនោ ហោតិ? ឥធាវុសោ, ភិក្ខុនោ កាមច្ឆន្ទោ បហីនោ ហោតិ, ព្យាបាទោ បហីនោ ហោតិ, ថិនមិទ្ធំ បហីនំ ហោតិ, ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ បហីនំ ហោតិ, វិចិកិច្ឆា បហីនា ហោតិ. ឯវំ ខោ, អាវុសោ, ភិក្ខុ បញ្ចង្គវិប្បហីនោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣៤៨, ៣៦០).

ឆឡង្គសមន្នាគតោតិ ឆន្នំ អង្គានំ បូរេត្វា ឆសុ ទ្វារេសុ រូបាទិអារម្មណេ បដិឃានុនយំ វជ្ជេត្វា ឧបេក្ខាវសេន សតោ សម្បជានោ ហុត្វា វិហរណវសេន ឆឡង្គានិ បូរេត្វា បរិបុណ្ណំ កត្វា ឋិតត្តា ‘‘ឆឡង្គសមន្នាគតោ’’តិ វុត្តោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘កថញ្ចាវុសោ, ភិក្ខុ ឆឡង្គសមន្នាគតោ ហោតិ? ឥធាវុសោ, ភិក្ខុ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា នេវ សុមនោ ហោតិ ន ទុម្មនោ, ឧបេក្ខកោ វិហរតិ សតោ សម្បជានោ. សោតេន សទ្ទំ សុត្វា…បេ… ឃានេន គន្ធំ ឃាយិត្វា, ជិវ្ហាយ រសំ សាយិត្វា, កាយេន ផោដ្ឋព្ពំ ផុសិត្វា, មនសា ធម្មំ វិញ្ញាយ នេវ សុមនោ ហោតិ ន ទុម្មនោ, ឧបេក្ខកោ វិហរតិ សតោ សម្បជានោ. ឯវំ ខោ, អាវុសោ, ភិក្ខុ ឆឡង្គសមន្នាគតោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣៤៨, ៣៦០).

ឯការក្ខោតិ សតិអារក្ខេន ឯកោ ឧត្តមោ អារក្ខោ អស្សាតិ ឯការក្ខោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘កថញ្ចាវុសោ, ភិក្ខុ ឯការក្ខោ ហោតិ? ឥធាវុសោ, ភិក្ខុ សតារក្ខេន ចេតសា សមន្នាគតោ វិហរតិ. ឯវំ ខោ, អាវុសោ, ភិក្ខុ ឯការក្ខោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣៤៨, ៣៦០).

ចតុរាបស្សេនោតិ បញ្ញាយ បដិសេវនបរិវជ្ជនវិនោទនបជហនានំ វសេន ចតុន្នំ អបស្សយានំ ឥតោ ចិតោ ច អបរិវត្តមានានំ វសេន ចតុរាបស្សេនោ, តេសំ បាបុណិត្វា ឋិតោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘កថញ្ចាវុសោ, ភិក្ខុ ចតុរាបស្សេនោ ហោតិ? ឥធាវុសោ, ភិក្ខុ សង្ខាយេកំ បដិសេវតិ, សង្ខាយេកំ បរិវជ្ជេតិ. សង្ខាយេកំ វិនោទេតិ, សង្ខាយេកំ បជហតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ៣.៣៤៨, ៣៦០) នយេន វិត្ថារេតព្ពំ.

បណុន្នបច្ចេកសច្ចោតិ ‘‘ឥទមេវ ទស្សនំ សច្ចំ, ឥទមេវ សច្ច’’ន្តិ ឯវំ បាដិឯក្កំ គហិតត្តា បច្ចេកសង្ខាតានិ ទិដ្ឋិសច្ចានិ បណុន្នានិ និហដានិ បហីនានិ អស្សាតិ បណុន្នបច្ចេកសច្ចោ.

សមវយសដ្ឋេសនោតិ ឯត្ថ អវយាតិ អនូនា. សដ្ឋាតិ វិស្សដ្ឋា. សម្មា អវយា សដ្ឋា ឯសនា អស្សាតិ សមវយសដ្ឋេសនោ. សម្មា វិស្សដ្ឋសព្ពឯសនោតិ អត្ថោ. កេវលីតិ បរិបុណ្ណោ. វុសិតវាតិ វុសិតព្រហ្មចរិយោ, គរុសំវាសេ អរិយមគ្គេបិ ទសសុ អរិយវាសេសុបិ វុសិតវន្តោ. ឧត្តមបុរិសោតិ ខីណកិលេសត្តា វិសេសបុរិសោ អាជញ្ញបុរិសោ. បរមបុរិសោតិ ឧត្តមបុរិសោ, បរមំ វា បដិលាភំ បត្តត្តា ឧត្តមំ បត្តព្ពំ អរហត្តបដិលាភំ បត្តោ អនុត្តរបុញ្ញក្ខេត្តភូតោ ឧត្តមបុរិសោ, តេនេវត្ថេន បរមបុរិសោ. អនុត្តរំ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិតុំ អមតំ បដិលាភំ បត្តត្តា បរមបត្តិប្បត្តោ. អថ វា ‘‘ឃរាវាសេ អាទីនវំ សញ្ជានិត្វា សាសនបវិសនវសេន ឧត្តមបុរិសោ. អត្តភាវេ អាទីនវំ សញ្ជានិត្វា វិបស្សនាបវិសនវសេន បរមបុរិសោ. កិលេសេ អាទីនវំ សញ្ជានិត្វា អរិយភូមន្តរំ បវិដ្ឋោ បរមបត្តិប្បត្តោតិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ.

នេវាចិនតីតិ កុសលាកុសលានំ បហីនត្តា តេសំ វិបាកំ ន វឌ្ឍេតិ. នាបចិនតីតិ ផលេ ឋិតត្តា ន វិទ្ធំសេតិ. អបចិនិត្វា ឋិតោតិ បដិប្បស្សទ្ធិបហានេ ឋិតត្តា កិលេសេ វិទ្ធំសេត្វា ឋិតោ. ឥតោ បរំ តីហិបិ បទេហិ មគ្គផលវសេនេវ យោជេតព្ពំ. នេវ បជហតីតិ បហាតព្ពាភាវេន កិលេសេ ន បជហតិ. ន ឧបាទិយតីតិ តណ្ហាមានទិដ្ឋីហិ គហេតព្ពាភាវតោ តេហិ ន គណ្ហាតិ. បជហិត្វា ឋិតោតិ ចជិត្វា ឋិតោ. នេវ សំសិព្ពតីតិ តណ្ហាវសេន នេវ សំសិព្ពតិ. ន ឧស្សិនេតីតិ មានវសេន ន ឧក្កំសតិ. វិសិនិត្វា ឋិតោតិ តណ្ហាសំសីវនំ អកត្វា ឋិតោតិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ. នេវ វិធូបេតីតិ កិលេសគ្គិំ ន និព្ពាបេតិ. ន សន្ធូបេតីតិ កិលេសគ្គិំ ន ជាលាបេតិ. វិធូបេត្វា ឋិតោតិ តំ និព្ពាបេត្វា ឋិតោ.

អសេក្ខេន សីលក្ខន្ធេនាតិ សិក្ខិតព្ពាភាវេន អសេក្ខេន វាចាកម្មន្តាជីវសីលក្ខន្ធេន សីលរាសិនា សមន្នាគតត្តា ឋិតោ, អបរិហីនភាវេន ឋិតោ. សមាធិក្ខន្ធេនាតិ វាយាមសតីហិ សម្បយុត្តេន សមាធិនា. វិមុត្តិក្ខន្ធេនាតិ ផលវិមុត្តិសម្បយុត្តក្ខន្ធេន. វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធេនាតិ បច្ចវេក្ខណញាណេន. សច្ចំ សម្បដិបាទិយិត្វាតិ ចតុអរិយសច្ចំ សភាវវសេន សកសន្តានេ សម្បាទិយិត្វា បដិវិជ្ឈិត្វា ឋិតោ. ឯជំ សមតិក្កមិត្វាតិ កម្បនតណ្ហំ អតិក្កមិត្វា. កិលេសគ្គិន្តិ រាគាទិកិលេសគ្គិំ. បរិយាទិយិត្វាតិ ខេបេត្វា និព្ពាបេត្វា. អបរិគមនតាយាតិ សំសារេ អគមនភាវេន បុនាគមនាភាវេនាតិ អត្ថោ. កដំ សមាទាយាតិ ជយគ្គាហំ គហេត្វា. មុត្តិបដិសេវនតាយាតិ សព្ពកិលេសេហិ មុច្ចិត្វា រូបាទិអារម្មណសេវនវសេន. អថ វា សព្ពកិលេសេហិ មុត្តផលសមាបត្តិសេវនវសេន. មេត្តាយ បារិសុទ្ធិយាតិ ឧបក្កិលេសមុត្តាយ បរិសុទ្ធភាវេ ឋិតាយ មេត្តាយ ឋិតោ. ករុណាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

អច្ចន្តបារិសុទ្ធិយាតិ អតិក្កន្តបរិសុទ្ធភាវេន បរិសុទ្ធិយា អន្តំ បាបុណិត្វា ឋិតោ. អតម្មយតាយាតិ តណ្ហាទិដ្ឋិមានា ‘‘តម្មយា’’តិ វុច្ចន្តិ. តេសំ អភាវោ អតម្មយតា, តាយ តណ្ហាទិដ្ឋិមានវិរហិតតាយ ឋិតោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘សោ តាទិសោ លោកវិទូ សុមេធោ, សព្ពេសុ ធម្មេសុ អតម្មយោ មុនី’’តិ (អ. និ. ៣.៤០). ឯត្ថាបិ តណ្ហាមានទិដ្ឋិវិរហិតោតិ អត្ថោ. វិមុត្តត្តាតិ សព្ពកិលេសេហិ មុត្តភាវេន. សន្តុស្សិតត្តាតិ យថាលាភយថាពលយថាសារុប្បសន្តោសវសេន សន្តុដ្ឋភាវេន ឋិតោ.

ខន្ធបរិយន្តេតិ ឯកចតុបញ្ចក្ខន្ធានំ តីហិ បរិញ្ញគ្គីហិ ឈាបេត្វា អន្តេ អវសានេ ឋិតោ, នត្ថិ ឯតស្ស អន្តោតិ វា បរិយន្តំ, តស្មិំ បរិយន្តេ. ធាតុបរិយន្តាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អយំ បន វិសេសោ – ធាតុបរិយន្តេតិ អដ្ឋារសន្នំ ធាតូនំ បរិយន្តេ. អាយតនបរិយន្តេតិ ទ្វាទសន្នំ អាយតនានំ. គតិបរិយន្តេតិ និរយាទិបញ្ចន្នំ គតីនំ. ឧបបត្តិបរិយន្តេតិ សុគតិទុគ្គតីសុ និព្ពត្តិយា. បដិសន្ធិបរិយន្តេតិ កាមរូបារូបភវេសុ បដិសន្ធិយា. ភវបរិយន្តេតិ ឯកវោការចតុបញ្ចសញ្ញាអសញ្ញានេវសញ្ញានាសញ្ញាកាមរូបអរូបភវានំ. សំសារបរិយន្តេតិ ខន្ធធាតុអាយតនានំ អព្ពោច្ឆិន្នបវត្តិយា. វដ្ដបរិយន្តេតិ កម្មវិបាកកិលេសវដ្ដានំ បរិយន្តេ. អន្តិមេ ភវេតិ អវសានេ ឧបបត្តិភវេ. អន្តិមេ សមុស្សយេ ឋិតោតិ អវសានេ សមុស្សយេ សរីរេ ឋិតោ. អន្តិមទេហធរោតិ អន្តិមំ អវសានទេហំ សរីរំ ធារេតីតិ អន្តិមទេហធរោ. អរហាតិ អារកត្តា អរីនំ, អរានញ្ច ហតត្តា, បច្ចយាទីនំ អរហត្តា, បាបករណេ រហាភាវា អរហា.

តស្សាយំ បច្ឆិមកោតិ តស្ស ខីណាសវស្ស អយំ សមុស្សយោ អត្តភាវោ អវសានោ. ចរិមោតិ អប្បោ មន្ទោ ចរិមោ អាលោបោ, ចរិមំ កពឡំ វិយ. បុន បដិសន្ធិយា នត្ថិភាវំ សន្ធាយ ‘‘ជាតិមរណសំសារោ, នត្ថិ តស្ស បុនព្ភវោ’’តិ អាហ. ជននំ ជាតិ, មរន្តិ តេនាតិ មរណំ, ខន្ធាទីនំ អព្ពោច្ឆិន្នា សំសារបវត្តិ ច តស្ស ខីណាសវស្ស បុន នត្ថីតិ វុត្តំ គាថំ និគមេន្តោ អាហ តេនាហ ភគវា –

‘‘តស្មា ជន្តុ…បេ… នាវំ សិត្វាវ បារគូ’’តិ.

ឥមស្មិំ សុត្តេ យំ អន្តរន្តរា ន វុត្តំ, តំ បាឋានុសារេន គហេតព្ពំ.

សទ្ធម្មប្បជ្ជោតិកាយ មហានិទ្ទេសដ្ឋកថាយ

កាមសុត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. គុហដ្ឋកសុត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា

៧. ទុតិយេ – សត្តោតិ លគ្គោ. គុហាយន្តិ កាយេ. កាយោ ហិ រាគាទីនំ វាឡានំ វសនោកាសតោ ‘‘គុហា’’តិ វុច្ចតិ. ពហុនាភិឆន្នោតិ ពហុនា រាគាទិកិលេសជាតេន អភិច្ឆន្នោ. ឯតេន អជ្ឈត្តពន្ធនំ វុត្តំ. តិដ្ឋន្តិ រាគាទិវសេន តិដ្ឋន្តោ. មោហនស្មិំ បគាឡ្ហោតិ មោហនំ វុច្ចតិ កាមគុណោ. ឯត្ថ ហិ ទេវមនុស្សា មុយ្ហន្តិ តេសុ អជ្ឈោគាឡ្ហា ហុត្វា; ឯតេន ពាហិរពន្ធនំ វុត្តំ. ទូរេ វិវេកា ហិ តថាវិធោ សោតិ សោ តថារូបោ នរោ តិវិធាបិ កាយវិវេកាទិវិវេកា ទូរេ, អនាសន្នេ. កិំការណា? កាមា ហិ លោកេ ន ហិ សុប្បហាយាតិ យស្មា លោកេ កាមា សុប្បហាយា ន ហោន្តិ, តស្មាតិ វុត្តំ ហោតិ.

សត្តោតិ ហិ ខោ វុត្តន្តិ ‘‘សត្តោ, នរោ, មានវោ’’តិ ឯវមាទិនា នយេន កថិតោយេវ. គុហា តាវ វត្តព្ពាតិ គុហា តាវ កថេតព្ពា. កាយោតិ វាតិអាទីសុ អយំ តាវ បទយោជនា – កាយោ ឥតិ វា គុហា ឥតិ វា…បេ… កុម្ភោ ឥតិ វាតិ. តត្ថ កាយោតិ ‘‘កុច្ឆិតានំ អាយោតិ កាយោ’’តិអាទិនា ហេដ្ឋា សតិបដ្ឋានកថាយំ វុត្តោយេវ. រាគាទិវាឡានំ វសនោកាសដ្ឋេន គុហា, ‘‘បដិច្ឆាទនដ្ឋេនា’’តិបិ ឯកេ. ‘‘ទូរង្គមំ ឯកចរំ, អសរីរំ គុហាសយ’’ន្តិអាទីសុ (ធ. ប. ៣៧) វិយ. រាគាទីហិ ឈាបនដ្ឋេន ទេហោ ‘‘តេ ហិត្វា មានុសំ ទេហ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៣២ ថោកំ វិសទិសំ) វិយ. បមត្តករណដ្ឋេន សន្ទេហោ ‘‘ភិជ្ជតិ បូតិសន្ទេហោ, មរណន្តញ្ហិ ជីវិត’’ន្តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៤៨) វិយ. សំសារេ សញ្ចរណដ្ឋេន នាវា ‘‘សិញ្ច ភិក្ខុ ឥមំ នាវំ, សិត្តា តេ លហុមេស្សតី’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ៣៦៩) វិយ. ឥរិយាបថស្ស អត្ថិភាវដ្ឋេន រថោ ‘‘រថោ សីលបរិក្ខារោ, ឈានក្ខោ ចក្កវីរិយោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៥.៤) វិយ. អច្ចុគ្គតដ្ឋេន ធជោ ‘‘ធជោ រថស្ស បញ្ញាណ’’ន្តិអាទីសុ (ជា. ២.២២.១៨៤១) វិយ.

កិមិកុលានំ អាវាសភាវេន វម្មិកោ ‘‘វម្មិកោតិ ខោ, ភិក្ខុ, ឥមស្សេតំ ចាតុមហាភូតិកស្ស កាយស្ស អធិវចន’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៥១) វិយ. យថេវ ហិ ពាហិរកោ វម្មិកោ, វមតិ វន្តកោ វន្តុស្សយោ វន្តសិនេហសម្ពទ្ធោតិ ចតូហិ ការណេហិ ‘‘វម្មិកោ’’តិ វុច្ចតិ. សោ ហិ អហិនកុលឧន្ទូរឃរគោឡិកាទយោ នានប្បការេ បាណកេ វមតីតិ វម្មិកោ. ឧបចិកាហិ វន្តកោតិ វម្មិកោ. ឧបចិកាហិ វមិត្វា មុខតុណ្ឌកេហិ ឧក្ខិត្តបំសុចុណ្ណេន កដិប្បមាណេនបិ បោរិសប្បមាណេនបិ ឧស្សិតោតិ វម្មិកោ. ឧបចិកាហិ វន្តខេឡសិនេហេន អាពទ្ធតាយ សត្តសត្តាហំ ទេវេ វស្សន្តេបិ ន វិប្បកិរីយតិ, និទាឃេបិ តតោ បំសុមុដ្ឋិំ គហេត្វា តស្មិំ មុដ្ឋិនា បីឡិយមានេ សិនេហោ និក្ខមតិ, ឯវំ វន្តសិនេហេន សម្ពទ្ធោតិ វម្មិកោ. ឯវមយំ កាយោបិ ‘‘អក្ខិម្ហា អគ្គិគូថកោ’’តិអាទិនា នយេន នានប្បការំ អសុចិកលិមលំ វមតីតិ វម្មិកោ. ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធខីណាសវា ឥមស្មិំ អត្តភាវេ និកន្តិបរិយាទានេន អត្តភាវំ ឆឌ្ឌេត្វា គតាតិ អរិយេហិ វន្តកោតិបិ វម្មិកោ. យេហិ ចាយំ តីហិ អដ្ឋិសតេហិ ឧស្សិតោ នហារុសម្ពទ្ធោ មំសាវលេបនោ អល្លចម្មបរិយោនទ្ធោ ឆវិរញ្ជិតោ សត្តេ វញ្ចេតិ, តំ សព្ពំ អរិយេហិ វន្តមេវាតិ វន្តុស្សយោតិបិ វម្មិកោ. ‘‘តណ្ហា ជនេតិ បុរិសំ, ចិត្តមស្ស វិធាវតី’’តិ (សំ. និ. ១.៥៥-៥៧) ឯវំ តណ្ហាយ ជនិតត្តា អរិយេហិ វន្តេនេវ តណ្ហាសិនេហេន សម្ពទ្ធោ អយន្តិ វន្តសិនេហេន សម្ពទ្ធោតិបិ វម្មិកោ. យថា ច វម្មិកស្ស អន្តោ នានប្បការា បាណកា តត្ថេវ ជាយន្តិ, ឧច្ចារបស្សាវំ ករោន្តិ, គិលានា សយន្តិ, មតា និបតន្តិ. ឥតិ សោ តេសំ សូតិឃរំ វច្ចកុដិ គិលានសាលា សុសានញ្ច ហោតិ. ឯវំ ខត្តិយមហាសាលាទីនម្បិ កាយោ ‘‘អយំ គោបិតរក្ខិតោ មណ្ឌិតបសាទិតោ មហានុភាវានំ កាយោ’’តិ អចិន្តេត្វា ឆវិនិស្សិតា បាណា ចម្មនិស្សិតា បាណា មំសនិស្សិតា បាណា នហារុនិស្សិតា បាណា អដ្ឋិនិស្សិតា បាណា អដ្ឋិមិញ្ជនិស្សិតា បាណាតិ ឯវំ កុលគណនាយ អសីតិមត្តានិ កិមិកុលសហស្សានិ អន្តោកាយស្មិំយេវ ជាយន្តិ, ឧច្ចារបស្សាវំ ករោន្តិ, គេលញ្ញេន អាតុរិតានិ សយន្តិ, មតាមតា និបតន្តិ. ឥតិ អយម្បិ តេសំ បាណានំ សូតិឃរំ វច្ចកុដិ គិលានសាលា សុសានញ្ច ហោតីតិ ‘‘វម្មិកោ’’តិ សង្ខំ គតោ.

មនាបាមនាបបតនដ្ឋេន នគរំ ‘‘សក្កាយនគរ’’ន្តិអាទីសុ វិយ. រោគាទីនំ នីឡភាវេន កុលាវកភាវេន នីឡំ ‘‘រោគនីឡំ បភង្គុរ’’ន្តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៤៨) វិយ. បដិសន្ធិយា និវាសគេហដ្ឋេន កុដិ ‘‘បញ្ចទ្វារាយំ កុដិកាយំ បសក្កិយា’’តិអាទីសុ (ថេរគា. ១២៥) វិយ. បូតិភាវេន គណ្ឌោ ‘‘រោគោតិ ភិក្ខវេ, គណ្ឌោតិ ភិក្ខវេ, សល្លោតិ ភិក្ខវេ, កាយស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ៩.១៥) វិយ. ភិជ្ជនដ្ឋេន កុម្ភោ ‘‘កុម្ភូបមំ កាយមិមំ វិទិត្វា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ៤០) វិយ. កាយស្សេតំ អធិវចនន្តិ ឯតំ វុត្តប្បការំ ចតុមហាភូតមយស្ស កុច្ឆិតធម្មានំ អាយស្ស អធិវចនំ, កថនន្តិ អត្ថោ. គុហាយន្តិ សរីរស្មិំ. សត្តោតិ អល្លីនោ. វិសត្តោតិ វណ្ណរាគាទិវសេន វិវិធោ អល្លីនោ. សណ្ឋានរាគវសេន អាសត្តោ. តត្ថេវ ‘‘សុភំ សុខ’’ន្តិ គហណវសេន លគ្គោ. អត្តគ្គហណវសេន លគ្គិតោ. បលិពុទ្ធោតិ ផស្សរាគវសេន អមុញ្ចិត្វា ឋិតោ. ភិត្តិខិលេតិ ភិត្តិយំ អាកោដិតខាណុកេ. នាគទន្តេតិ តថេវ ហត្ថិទន្តសទិសេ វង្កទណ្ឌកេ. សត្តន្តិ ភិត្តិខិលេ លគ្គំ. វិសត្តន្តិ នាគទន្តេ លគ្គំ. អាសត្តន្តិ ចីវរវំសេ លគ្គំ. លគ្គន្តិ ចីវររជ្ជុយា លគ្គំ. លគ្គិតន្តិ បីឋបាទេ លគ្គំ. បលិពុទ្ធន្តិ មញ្ចបាទេ លគ្គន្តិ ឯវមាទិនា នយេន យោជេតព្ពំ.

លគ្គនាធិវចនន្តិ វិសេសេន អល្លីយនកថនំ. ឆន្នោតិ វុត្តប្បការេហិ កិលេសេហិ ឆាទិតោ. បុនប្បុនំ ឧប្បត្តិវសេន ឧបរូបរិ ឆន្នោតិ ឧច្ឆន្នោ. អាវុតោតិ អាវរិតោ. និវុតោតិ វារិតោ. ឱផុតោតិ អវត្ថរិត្វា ឆាទិតោ. បិហិតោតិ ភាជនេន ឧក្ខលិមុខំ វិយ បលិគុណ្ឋិតោ. បដិច្ឆន្នោតិ អាវដោ. បដិកុជ្ជិតោតិ អធោមុខំ ឋបិតោ. តត្ថ តិណបណ្ណាទីហិ ឆាទិតំ វិយ ឆន្នោ. ឧច្ឆន្នោ នទិំ អាវរណសេតុ វិយ. អាវុតោ ជនសញ្ចរណមគ្គាវរណំ វិយ.

វិនិពទ្ធោ មានវសេនាតិ នានាវិធេន មានាតិមានវសេន នានាវិធេ អារម្មណេ ពទ្ធោ ហុត្វា តិដ្ឋតិ. បរាមដ្ឋោ ទិដ្ឋិវសេនាតិ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋីនំ វសេន បរាមដ្ឋោ អាមសិត្វា គហិតោ. វិក្ខេបគតោ ឧទ្ធច្ចវសេនាតិ អារម្មណេ អសន្តិដ្ឋនវសេន ចិត្តវិក្ខេបំ បត្តោ ឧបគតោ. អនិដ្ឋង្គតោ វិចិកិច្ឆាវសេនាតិ រតនត្តយាទីសុ កង្ខាសង្ខាតាយ វិចិកិច្ឆាយ វសេន សន្និដ្ឋានំ អប្បត្តោ. ថាមគតោ អនុសយវសេនាតិ ទុន្នីហរណអប្បហីនានុសយវសេន ថិរភាវំ បត្តោ ឧបគតោ ហុត្វា តិដ្ឋតិ.

រូបូបយន្តិ តណ្ហាទិដ្ឋូបយវសេន រូបំ ឧបគន្ត្វា អារម្មណំ កត្វា. វិញ្ញាណំ តិដ្ឋមានំ តិដ្ឋតីតិ តស្មិំ អារម្មណេ រូបារម្មណំ វិញ្ញាណំ តិដ្ឋន្តំ តិដ្ឋតិ. រូបារម្មណំ រូបបតិដ្ឋន្តិ រូបមេវ អារម្មណំ អាលម្ពិត្វា រូបមេវ បតិដ្ឋំ កត្វា. នន្ទូបសេចនន្តិ សប្បីតិកតណ្ហោទកេន អាសិត្តំ វិញ្ញាណំ. វុទ្ធិន្តិ វុទ្ធិភាវំ. វិរូឡ្ហិន្តិ ជវនវសេន ឧបរិតោ វិរូឡ្ហិភាវំ. វេបុល្លន្តិ តទារម្មណវសេន វេបុល្លំ.

អត្ថិ រាគោតិអាទីនិ លោភស្សេវ នាមានិ. សោ ហិ រញ្ជនវសេន រាគោ, នន្ទនវសេន នន្ទី, តណ្ហាយនវសេន តណ្ហាតិ វុច្ចតិ. បតិដ្ឋិតំ តត្ថ វិញ្ញាណំ វិរូឡ្ហន្តិ កម្មំ ជវាបេត្វា បដិសន្ធិអាកឌ្ឍនសមត្ថតាយ បតិដ្ឋិតញ្ចេវ វិរូឡ្ហញ្ច. យត្ថាតិ តេភូមកវដ្ដេ ភុម្មំ. សព្ពត្ថ វា បុរិមបទេ ឯតំ ភុម្មំ. អត្ថិ តត្ថ សង្ខារានំ វុទ្ធីតិ ឥទំ ឥមស្មិំ វិបាកវដ្ដេ ឋិតស្ស អាយតិំ វដ្ដហេតុកេ សង្ខារេ សន្ធាយ វុត្តំ. យត្ថ អត្ថិ អាយតិំ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តីតិ យស្មិំ ឋានេ អាយតិំ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិ អត្ថិ. តត្ថ បុរិមសុត្តំ រូបាទិអារម្មណលគ្គនវសេន វុត្តំ, ទុតិយសុត្តំ តទេវារម្មណំ អភិនន្ទនវសេន វុត្តំ, តតិយំ វិញ្ញាណបតិដ្ឋានវសេន វុត្តំ, ចតុត្ថំ ចតុព្ពិធអាហារវសេន, កុសលាកុសលវិញ្ញាណបតិដ្ឋានវសេន វុត្តន្តិ ញាតព្ពំ.

យេភុយ្យេនាតិ បាយេន. មុយ្ហន្តីតិ មោហំ អាបជ្ជន្តិ. សម្មុយ្ហន្តីតិ វិសេសេន មុយ្ហន្តិ. សម្បមុយ្ហន្តីតិ សព្ពាការេន មុយ្ហន្តិ. អថ វា រូបារម្មណំ បដិច្ច មុយ្ហន្តិ, សទ្ទារម្មណំ បដិច្ច សម្មុយ្ហន្តិ, មុតារម្មណំ បដិច្ច សម្បមុយ្ហន្តិ. អវិជ្ជាយ អន្ធីកតាតិ អដ្ឋសុ ឋានេសុ អញ្ញាណាយ អវិជ្ជាយ អន្ធីកតា. ‘‘គតា’’តិ វា បាឋោ, អន្ធភាវំ ឧបគតាតិ អត្ថោ. បគាឡ្ហោតិ បវិដ្ឋោ. ឱគាឡ្ហោតិ ហេដ្ឋាភាគំ បវិដ្ឋោ. អជ្ឈោគាឡ្ហោតិ អធិឱគាហិត្វា អវត្ថរិត្វា វិសេសេន បវិដ្ឋោ និមុគ្គោតិ អធោមុខំ ហុត្វា បវិដ្ឋោ. អថ វា ទស្សនសំសគ្គេន ឱគាឡ្ហោ. សវនសំសគ្គេន អជ្ឈោគាឡ្ហោ. វចនសំសគ្គេន និមុគ្គោ. សប្បុរិសសំសគ្គវិរហិតោ វា ឱគាឡ្ហោ. សទ្ធម្មសេវនវិរហិតោ វា អជ្ឈោគាឡ្ហោ. ធម្មានុធម្មបដិបត្តិវិរហិតោ វា និមុគ្គោ.

វិវេកាតិ វិវិត្តិ, វិវិច្ចនំ វា វិវេកោ. តយោតិ គណនបរិច្ឆេទោ. កាយវិវេកោតិ កាយេន វិវិត្តិ, វិនា អបសក្កនំ. ចិត្តវិវេកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥធ ភិក្ខូតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. សំសារេ ភយំ ឥក្ខនតោ ភិក្ខុ. វិវិត្តន្តិ សុញ្ញំ, អប្បសទ្ទំ អប្បនិគ្ឃោសន្តិ អត្ថោ. ឯតទេវ ហិ សន្ធាយ វិភង្គេ ‘‘វិវិត្តន្តិ សន្តិកេ ចេបិ សេនាសនំ ហោតិ, តញ្ច អនាកិណ្ណំ គហដ្ឋេហិ បព្ពជិតេហិ, តេន តំ វិវិត្ត’’ន្តិ (វិភ. ៥២៦) វុត្តំ. សេតិ ចេវ អាសតិ ច ឯត្ថាតិ សេនាសនំ, មញ្ចបីឋាទីនមេតមធិវចនំ. តេនាហ –

‘‘សេនាសនន្តិ មញ្ចោបិ សេនាសនំ, បីឋម្បិ… ភិសិបិ… ពិព្ពោហនម្បិ… វិហារោបិ… អឌ្ឍយោគោបិ… បាសាទោបិ… អដ្ដោបិ… មាឡោបិ… លេណម្បិ… គុហាបិ… រុក្ខមូលម្បិ… វេឡុគុម្ពោបិ… យត្ថ វា បន ភិក្ខូ បដិក្កមន្តិ, សព្ពមេតំ សេនាសន’’ន្តិ (វិភ. ៥២៧).

អបិ ច វិហារោ អឌ្ឍយោគោ បាសាទោ ហម្មិយំ គុហាតិ ឥទំ វិហារសេនាសនំ នាម. មញ្ចោ បីឋំ ភិសិ ពិព្ពោហនន្តិ ឥទំ មញ្ចបីឋសេនាសនំ នាម. ចិមិលិកា ចម្មខណ្ឌោ តិណសន្ថារោ បណ្ណសន្ថារោតិ ឥទំ សន្ថតសេនាសនំ នាម. យត្ថ វា បន ភិក្ខូ បដិក្កមន្តិ, ឥទំ ឱកាសសេនាសនំ នាមាតិ ឯវំ ចតុព្ពិធំ សេនាសនំ ហោតិ. តំ សព្ពម្បិ សេនាសនគ្គហណេន គហិតមេវ.

ឥធ បនស្ស សកុណសទិសស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស ភិក្ខុនោ អនុច្ឆវិកសេនាសនំ ទស្សេន្តោ ‘‘អរញ្ញំ រុក្ខមូល’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អរញ្ញន្តិ ‘‘និក្ខមិត្វា ពហិ ឥន្ទខីលា សព្ពមេតំ អរញ្ញ’’ន្តិ (វិភ. ៥២៩) ឥទំ ភិក្ខុនីនំ វសេន អាគតំ. ‘‘អារញ្ញកំ នាម សេនាសនំ បញ្ចធនុសតិកំ បច្ឆិម’’ន្តិ (បារា. ៦៥៤) ឥទំ បន ឥមស្ស ភិក្ខុនោ អនុរូបំ. តស្ស លក្ខណំ វិសុទ្ធិមគ្គេ ធុតង្គនិទ្ទេសេ (វិសុទ្ធិ. ១.៣១) វុត្តំ. រុក្ខមូលន្តិ យំកិញ្ចិ សន្តច្ឆាយំ វិវិត្តំ រុក្ខមូលំ. បព្ពតន្តិ សេលំ. តត្ថ ហិ ឧទកសោណ្ឌីសុ ឧទកកិច្ចំ កត្វា សីតាយ រុក្ខច្ឆាយាយ និសិន្នស្ស នានាទិសាសុ ខាយមានាសុ សីតេន វាតេន ពីជិយមានស្ស ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ. កន្ទរន្តិ កំ វុច្ចតិ ឧទកំ, តេន ទារិតំ, ឧទកេន ភិន្នំ បព្ពតបទេសំ. យំ ‘‘នទីតុម្ព’’ន្តិបិ ‘‘នទីកុញ្ជ’’ន្តិបិ វទន្តិ. តត្ថ ហិ រជតបដ្ដសទិសា វាលុកា ហោតិ, មត្ថកេ មណិវិតានំ វិយ វនគហនំ, មណិខន្ធសទិសំ ឧទកំ សន្ទតិ. ឯវរូបំ កន្ទរំ ឱរុយ្ហ បានីយំ បិវិត្វា គត្តានិ សីតានិ កត្វា វាលុកំ ឧស្សាបេត្វា បំសុកូលចីវរំ បញ្ញបេត្វា និសិន្នស្ស សមណធម្មំ ករោតោ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ. គិរិគុហន្តិ ទ្វិន្នំ បព្ពតានំ អន្តរំ, ឯកស្មិំយេវ វា ឧមង្គសទិសំ មហាវិវរំ. សុសានលក្ខណំ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៣៤) វុត្តំ.

វនបត្ថន្តិ គាមន្តំ អតិក្កមិត្វា មនុស្សានំ អនុបចារដ្ឋានំ យត្ថ ន កសន្តិ ន វបន្តិ. តេនេវាហ ‘‘វនបត្ថន្តិ ទូរានមេតំ សេនាសនានំ អធិវចន’’ន្តិអាទិ (វិភ. ៥៣១). អព្ភោកាសន្តិ អច្ឆន្នំ. អាកង្ខមានោ បនេត្ថ ចីវរកុដិំ កត្វា វសតិ. បលាលបុញ្ជន្តិ បលាលរាសិំ. មហាបលាលបុញ្ជតោ ហិ បលាលំ និក្កឌ្ឍិត្វា បព្ភារលេណសទិសេ អាលយេ ករោន្តិ, គច្ឆគុម្ពាទីនម្បិ ឧបរិ បលាលំ បក្ខិបិត្វា ហេដ្ឋា និសិន្នា សមណធម្មំ ករោន្តិ. សព្ពមេតំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘កាយេន វិវិត្តោ វិហរតី’’តិអាទិ. ឯកោ ចង្កមំ អធិដ្ឋាតិ បវត្តយតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥរិយតីតិ ឥរិយាបថំ វត្តយតិ. វត្តតីតិ ឥរិយាបថវុត្តិំ ឧប្បាទេតិ. បាលេតីតិ ឥរិយាបថំ រក្ខតិ. យបេតីតិ យបយតិ. យាបេតីតិ យាបយតិ.

បឋមំ ឈានំ សមាបន្នស្សាតិ កុសលជ្ឈានសមង្គិស្ស. នីវរណេហិ ចិត្តំ វិវិត្តន្តិ ឧបចារេន នីវរណេហិ វិវិត្តម្បិ សមានំ អន្តោអប្បនាយំ សុដ្ឋុ វិវិត្តំ នាម ហោតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘បឋមំ ឈានំ សមាបន្នស្ស នីវរណេហិ ចិត្តំ វិវិត្តំ ហោតី’’តិ វុត្តំ. ឯសេវ នយោ វិតក្កវិចារបីតិសុខទុក្ខេហិ ទុតិយតតិយចតុត្ថជ្ឈានានិ សមាបន្នានន្តិ. រូបសញ្ញាយាតិ កុសលវិបាកកិរិយវសេន បញ្ចទសន្នំ រូបាវចរជ្ឈានានំ សញ្ញាយ. បដិឃសញ្ញាយាតិ ចក្ខុរូបាទិសង្ឃដ្ដនេន ឧប្បន្នាយ កុសលាកុសលវិបាកវសេន ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណសង្ខាតាយ បដិឃសញ្ញាយ ច. នានត្តសញ្ញាយាតិ នានារម្មណេ បវត្តាយ ចតុចត្តាលីសកាមាវចរសញ្ញាយ ច ចិត្តំ វិវិត្តំ ហោតិ សុញ្ញំ ហោតិ.

អាកាសានញ្ចាយតនំ សមាបន្នស្សាតិ ឯត្ថ នាស្ស អន្តោតិ អនន្តំ, អាកាសំ អនន្តំ អាកាសានន្តំ, អាកាសានន្តមេវ អាកាសានញ្ចំ, តំ អាកាសានញ្ចំ អធិដ្ឋានដ្ឋេន អាយតនមស្ស សសម្បយុត្តធម្មស្ស ឈានស្ស ទេវានំ ទេវាយតនមិវាតិ អាកាសានញ្ចាយតនំ, កសិណុគ្ឃាដិមាកាសារម្មណឈានស្សេតំ អធិវចនំ. តំ អាកាសានញ្ចាយតនំ សមាបន្នស្ស កុសលកិរិយឈានំ សមាបន្នស្ស. រូបសញ្ញាយាតិ សញ្ញាសីសេន រូបាវចរជ្ឈានតោ ចេវ តទារម្មណតោ ច. រូបាវចរជ្ឈានម្បិ ហិ ‘‘រូប’’ន្តិ វុច្ចតិ ‘‘រូបី រូបានិ បស្សតី’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ១.២០៩), តស្ស អារម្មណម្បិ ‘‘ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិអាទីសុបិ (បដិ. ម. ១.២០៩). តស្មា ឥធ រូបេ សញ្ញា រូបសញ្ញាតិ ឯវំ សញ្ញាសីសេន រូបាវចរជ្ឈានស្សេតំ អធិវចនំ. រូបេ សញ្ញា អស្សាតិ រូបសញ្ញំ, រូបមស្ស នាមន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ បថវីកសិណាទិភេទស្ស តទារម្មណស្ស ចេតំ អធិវចនន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯតាយ កុសលវិបាកកិរិយាវសេន បញ្ចទសវិធាយ ឈានសង្ខាតាយ រូបសញ្ញាយ. ឯតាយ ច បថវីកសិណាទិវសេន អដ្ឋវិធាយ អារម្មណសង្ខាតាយ រូបសញ្ញាយ.

បដិឃសញ្ញាយាតិ ចក្ខាទីនំ វត្ថូនំ រូបាទីនំ អារម្មណានញ្ច បដិឃាតេន សមុប្បន្នា សញ្ញា បដិឃសញ្ញា, រូបសញ្ញាទីនំ ឯតំ អធិវចនំ. យថាហ – ‘‘តត្ថ កតមា បដិឃសញ្ញា? រូបសញ្ញា សទ្ទសញ្ញា គន្ធសញ្ញា រសសញ្ញា ផោដ្ឋព្ពសញ្ញា, ឥមា វុច្ចន្តិ បដិឃសញ្ញាយោ’’តិ (វិភ. ៦០៣). តា កុសលវិបាកា បញ្ច អកុសលវិបាកា បញ្ចាតិ ឯតាយ បដិឃសញ្ញាយ.

នានត្តសញ្ញាយាតិ នានត្តេ គោចរេ បវត្តាយ សញ្ញាយ, នានត្តាយ វា សញ្ញាយ. យថាហ – ‘‘តត្ថ កតមា នានត្តសញ្ញា? អសមាបន្នស្ស មនោធាតុសមង្គិស្ស វា មនោវិញ្ញាណធាតុសមង្គិស្ស វា សញ្ញា សញ្ជាននា សញ្ជានិតត្តំ, ឥមា វុច្ចន្តិ នានត្តសញ្ញាយោ’’តិ (វិភ. ៦០៤) ឯវំ វិភង្គេ វិភជិត្វា វុត្តា. តា ឥធ អធិប្បេតា. អសមាបន្នស្ស មនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុសង្គហិតា សញ្ញា រូបសទ្ទាទិភេទេ នានត្តេ នានាសភាវេ គោចរេ បវត្តន្តិ. យស្មា ចេសា អដ្ឋ កាមាវចរកុសលសញ្ញា, ទ្វាទស អកុសលសញ្ញា, ឯកាទស កាមាវចរកុសលវិបាកសញ្ញា, ទ្វេ អកុសលវិបាកសញ្ញា, ឯកាទស កាមាវចរកិរិយសញ្ញាតិ ឯវំ ចតុចត្តាលីសម្បិ សញ្ញា នានត្តា នានាសភាវា អញ្ញមញ្ញំ អសទិសា, តស្មា ‘‘នានត្តសញ្ញា’’តិ វុត្តា, តាយ នានត្តសញ្ញាយ.

ចិត្តំ វិវិត្តំ ហោតីតិ អាកាសានញ្ចាយតនំ សមាបន្នស្ស រូបសញ្ញាបដិឃសញ្ញានានត្តសញ្ញាសង្ខាតាហិ សញ្ញាហិ ឈានចិត្តំ វិវិត្តំ ហោតិ វិនា ហោតិ អបសក្កនំ ហោតិ. វិញ្ញាណញ្ចាយតនន្តិ ឯតទេវ វិញ្ញាណំ អធិដ្ឋានដ្ឋេន អាយតនមស្សាតិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ, អាកាសេ បវត្តវិញ្ញាណារម្មណស្ស ឈានស្សេតំ អធិវចនំ. តំ ឈានំ សមាបន្នស្ស វុត្តប្បការាយ អាកាសានញ្ចាយតនសញ្ញាយ ចិត្តំ វិវិត្តំ ហោតិ.

អាកិញ្ចញ្ញាយតនន្តិ ឯត្ថ បន នាស្ស កិញ្ចនន្តិ អកិញ្ចនំ, អន្តមសោ ភង្គមត្តម្បិ អស្ស អវសិដ្ឋំ នត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ. អកិញ្ចនស្ស ភាវោ អាកិញ្ចញ្ញំ, អាកាសានញ្ចាយតនវិញ្ញាណាបគមស្សេតំ អធិវចនំ. តំ អាកិញ្ចញ្ញំ អធិដ្ឋានដ្ឋេន អាយតនមស្សាតិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ, អាកាសេ បវត្តិតវិញ្ញាណាបគមារម្មណឈានស្សេតំ អធិវចនំ. តំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមាបន្នស្ស តាយ វិញ្ញាណញ្ចាយតនសញ្ញាយ ចិត្តំ វិវិត្តំ.

នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនន្តិ ឯត្ថ បន យាយ សញ្ញាយ ភាវតោ តំ ‘‘នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតន’’ន្តិ វុច្ចតិ, យថាបដិបន្នស្ស សា សញ្ញា ហោតិ, តំ តាវ ទស្សេតុំ វិភង្គេ (វិភ. ៦២០) ‘‘នេវសញ្ញីនាសញ្ញី’’តិ ឧទ្ធរិត្វា តញ្ញេវ ‘‘អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សន្តតោ មនសិ ករោតិ, សង្ខារាវសេសសមាបត្តិំ ភាវេតិ, តេន វុច្ចតិ នេវសញ្ញីនាសញ្ញី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ សន្តតោ មនសិ ករោតីតិ ‘‘សន្តោវតាយំ សមាបត្តិ, យត្រ ហិ នាម នត្ថិភាវម្បិ អារម្មណំ ករិត្វា វសតី’’តិ ឯវំ សន្តារម្មណតាយ នំ ‘‘សន្តា’’តិ មនសិ ករោតិ. តំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ អប្បេត្វា និសិន្នស្ស តាយ អាកិញ្ចញ្ញាយតនសញ្ញាយ ឈានចិត្តំ សុញ្ញំ ហោតិ.

សោតាបន្នស្សាតិ សោតាបត្តិផលំ បត្តស្ស. សក្កាយទិដ្ឋិយាតិ វីសតិវត្ថុកាយ សក្កាយទិដ្ឋិយា. វិចិកិច្ឆាយាតិ អដ្ឋសុ ឋានេសុ កង្ខាយ. សីលព្ពតបរាមាសាតិ ‘‘សីលេន សុទ្ធិ, វតេន សុទ្ធី’’តិ បរាមសិត្វា ឧប្បជ្ជនកទិដ្ឋិ. ទិដ្ឋានុសយាតិ អប្បហីនដ្ឋេន សន្តានេ អនុសយកា ទិដ្ឋានុសយា. តថា វិចិកិច្ឆានុសយា. តទេកដ្ឋេហិ ចាតិ តេហិ សក្កាយទិដ្ឋិអាទីហិ ឯកតោ ឋិតេហិ ច. ឧបតាបេន្តិ វិពាធេន្តិ ចាតិ កិលេសា, តេហិ សក្កាយទិដ្ឋិយាទិកិលេសេហិ ចិត្តំ វិវិត្តំ សុញ្ញំ ហោតិ. ឯត្ថ ‘‘តទេកដ្ឋ’’ន្តិ ទុវិធំ ឯកដ្ឋំ បហានេកដ្ឋំ សហជេកដ្ឋញ្ច. អបាយគមនីយា ហិ កិលេសា យាវ សោតាបត្តិមគ្គេន ន បហីយន្តិ, តាវ ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាហិ សហ ឯកស្មិំ បុគ្គលេ ឋិតាតិ បហានេកដ្ឋា. ទសសុ ហិ កិលេសេសុ ឥធ ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆា ឯវ អាគតា. អនុសយេសុ ទិដ្ឋានុសយវិចិកិច្ឆានុសយា អាគតា. សេសា បន អបាយគមនីយោ លោភោ ទោសោ មោហោ មានោ ថិនំ ឧទ្ធច្ចំ អហិរិកំ អនោត្តប្បន្តិ អដ្ឋ កិលេសា ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាហិ សហ បហានេកដ្ឋា ហុត្វា ទ្វីហិ អនុសយេហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិមគ្គេន បហីយន្តិ. រាគទោសមោហបមុខេសុ វា ទិយឌ្ឍេសុ កិលេសសហស្សេសុ សោតាបត្តិមគ្គេន ទិដ្ឋិយា បហីយមានាយ ទិដ្ឋិយា សហ វិចិកិច្ឆា បហីនា, ទិដ្ឋានុសយវិចិកិច្ឆានុសយេហិ សហ អបាយគមនីយា សព្ពកិលេសា បហានេកដ្ឋវសេន បហីយន្តិ. សហជេកដ្ឋា បន ទិដ្ឋិយា សហ វិចិកិច្ឆាយ ច សហ ឯកេកស្មិំ ចិត្តេ ឋិតា អវសេសកិលេសា.

សោតាបត្តិមគ្គេន ហិ ចត្តារិ ទិដ្ឋិសហគតានិ វិចិកិច្ឆាសហគតញ្ចាតិ បញ្ច ចិត្តានិ បហីយន្តិ. តត្ថ ទ្វីសុ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តអសង្ខារិកចិត្តេសុ បហីយមានេសុ តេហិ សហជាតោ លោភោ មោហោ ឧទ្ធច្ចំ អហិរិកំ អនោត្តប្បន្តិ ឥមេ កិលេសា សហជេកដ្ឋវសេន បហីយន្តិ, ទ្វីសុ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តសសង្ខារិកចិត្តេសុ បហីយមានេសុ តេហិ សហជាតោ លោភោ មោហោ ថិនំ ឧទ្ធច្ចំ អហិរិកំ អនោត្តប្បន្តិ ឥមេ កិលេសា សហជេកដ្ឋវសេន បហីយន្តិ, វិចិកិច្ឆាសហគតចិត្តេ បហីយមានេ តេន សហជាតោ មោហោ ឧទ្ធច្ចំ អហិរិកំ អនោត្តប្បន្តិ ឥមេ កិលេសា សហជេកដ្ឋវសេន បហីយន្តិ. តេហិ ទុវិធេកដ្ឋេហិ កិលេសេហិ ចិត្តំ វិវិត្តំ ហោតីតិ មគ្គចិត្តំ វិវិច្ចតិ, ផលចិត្តំ វិវិត្តំ វិយុត្តំ អបសក្កិតំ សុញ្ញំ ហោតីតិ អត្ថោ.

សកទាគាមិស្ស ឱឡារិកា កាមរាគសញ្ញោជនាតិ ឱឡារិកភូតា កាយទ្វារេ វីតិក្កមស្ស បច្ចយភាវេន ថូលភូតា មេថុនរាគសង្ខាតា សញ្ញោជនា. សោ ហិ កាមភវេ សញ្ញោជេតីតិ ‘‘សញ្ញោជន’’ន្តិ វុច្ចតិ. បដិឃសញ្ញោជនាតិ ព្យាបាទសញ្ញោជនា. សោ ហិ អារម្មណេ បដិហញ្ញតីតិ ‘‘បដិឃ’’ន្តិ វុច្ចតិ. តេ ឯវ ថាមគតដ្ឋេន សន្តានេ អនុសេន្តីតិ អនុសយា. អណុសហគតាតិ សុខុមភូតា កាមរាគសញ្ញោជនា បដិឃសញ្ញោជនា អណុសហគតា កាមរាគានុសយា បដិឃានុសយាតិ អប្បហីនដ្ឋេន សន្តានេ អនុសយនវសេន សុខុមភូតា កាមរាគបដិឃានុសយា. តទេកដ្ឋេហិ ចាតិ វុត្តត្ថេហិ ទុវិធេកដ្ឋេហិ កិលេសេហិ ចិត្តំ វិវិត្តំ សុញ្ញំ ហោតិ.

អរហតោតិ កិលេសារីនំ ហតត្តា ‘‘អរហា’’តិ លទ្ធនាមស្ស. រូបរាគាតិ រូបភវេ ឆន្ទរាគា. អរូបរាគាតិ អរូបភវេ ឆន្ទរាគា. មានាតិ អរហត្តមគ្គវជ្ឈា មានា ឯវ. តថា ឧទ្ធច្ចអវិជ្ជាមានានុសយាទយោ អរហត្តមគ្គវជ្ឈា. ឯតេសុ ឧណ្ណតិលក្ខណោ មានោ. អវូបសមលក្ខណំ ឧទ្ធច្ចំ. អន្ធភាវលក្ខណា អវិជ្ជា. រូបរាគអរូបរាគវសេន បវត្តា ភវរាគានុសយា. តទេកដ្ឋេហិ ចាតិ តេហិ ឯកតោ ឋិតេហិ ច កិលេសេហិ. ពហិទ្ធា ច សព្ពនិមិត្តេហីតិ អជ្ឈត្តចិត្តសន្តានេ អកុសលក្ខន្ធេ ឧបាទាយ ‘‘ពហិទ្ធា’’តិ សង្ខំ គតេហិ អជ្ឈត្តំ មុញ្ចិត្វា ពហិទ្ធា បវត្តេហិ សព្ពសង្ខារនិមិត្តេហិ មគ្គចិត្តំ វិវិច្ចតិ វិនា ហោតិ អបសក្កតិ, ផលចិត្តំ វិវិត្តំ វិយុត្តំ អបសក្កិតំ ហោតិ.

តត្ថ កិលេសបដិបាដិយា មគ្គបដិបាដិយា ចាតិ ទ្វិធា អនុសយានំ អភាវោ វេទិតព្ពោ. កិលេសបដិបាដិយា ហិ កាមរាគានុសយបដិឃានុសយានំ តតិយមគ្គេន អភាវោ ហោតិ, មានានុសយស្ស ចតុត្ថមគ្គេន, ទិដ្ឋានុសយវិចិកិច្ឆានុសយានំ បឋមមគ្គេន, ភវរាគានុសយាវិជ្ជានុសយានំ ចតុត្ថមគ្គេនេវ. មគ្គបដិបាដិយា បន បឋមមគ្គេន ទិដ្ឋានុសយវិចិកិច្ឆានុសយានំ អភាវោ ហោតិ, ទុតិយមគ្គេន កាមរាគានុសយបដិឃានុសយានំ តនុភាវោ, តតិយមគ្គេន សព្ពសោ អភាវោ, ចតុត្ថមគ្គេន មានានុសយភវរាគានុសយាវិជ្ជានុសយានំ អភាវោ ហោតិ. ចិត្តវិវេកោតិ មហគ្គតលោកុត្តរចិត្តានំ កិលេសេហិ សុញ្ញភាវោ, តុច្ឆភាវោតិ អត្ថោ.

ឧបធិវិវេកោតិ កិលេសក្ខន្ធអភិសង្ខារសង្ខាតានំ ឧបធីនំ សុញ្ញភាវោ. ឧបធិំ តាវ ទស្សេតុំ ‘‘ឧបធិ វុច្ចន្តិ កិលេសា ចា’’តិអាទិមាហ. រាគាទយោ យស្ស ឧប្បជ្ជន្តិ, តំ ឧបតាបេន្តិ វិពាធេន្តីតិ កិលេសា ច. ឧបាទានគោចរា រូបាទយោ បញ្ចក្ខន្ធា ច. ឧបាទានសម្ភូតា បុញ្ញាបុញ្ញអានេញ្ជាភិសង្ខារា ច. អមតន្តិ នត្ថិ ឯតស្ស មរណសង្ខាតំ មតន្តិ អមតំ, កិលេសវិសបដិបក្ខត្តា អគទន្តិបិ អមតំ. សំសារយោនិគតិឧបបត្តិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសេសុ សំសិព្ពតិ វិនតីតិ តណ្ហា ‘‘វាន’’ន្តិ វុច្ចតិ, តំ តត្ថ នត្ថីតិ និព្ពានំ. វិវេកដ្ឋកាយានន្តិ គណសង្គណិកាយ អបគតសរីរានំ. នេក្ខម្មាភិរតានន្តិ នេក្ខម្មេ កាមាទិតោ និក្ខន្តេ បឋមជ្ឈានាទិកេ អភិរតានំ តន្និន្នានំ. បរមវោទានប្បត្តានន្តិ ឧត្តមបរិសុទ្ធភាវផលំ បាបុណិត្វា ឋិតានំ. ‘‘ឧបក្កិលេសាភាវេន បរិសុទ្ធចិត្តានំ, កិលេសេហិ មុត្តភាវេន បរមវោទានប្បត្តានំ. វិក្ខម្ភនប្បហានេន បរិសុទ្ធចិត្តានំ, សមុច្ឆេទប្បហានេន បរមវោទានប្បត្តាន’’ន្តិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ. និរូបធីនន្តិ វិគតូបធីនំ. វិសង្ខារគតានន្តិ សង្ខារារម្មណំ ចជិត្វា វិគតសង្ខារំ និព្ពានំ អារម្មណវសេន ឧបគតានំ. វិសង្ខារគតំ ចិត្តន្តិ ឯត្ថបិ ហិ និព្ពានមេវ ‘‘វិសង្ខារ’’ន្តិ វុត្តំ.

វិទូរេតិ វិវិធេ ទូរេ. សុវិទូរេតិ សុដ្ឋុ វិទូរេ. ន សន្តិកេតិ ន សមីបេ. ន សាមន្តាតិ ន ឯកបស្សេ. អនាសន្នេតិ អនច្ចន្តសមីបេ. វិវេកដ្ឋេតិ អតិទូរេ, វិគតេតិ អត្ថោ. តាទិសោតិ តំសទិសោ. តស្សណ្ឋិតោតិ តេន អាការេន ឋិតោ. តប្បការោតិ តេន បការេន ឋិតោ. តប្បដិភាគោតិ តំកោដ្ឋាសិកោ. អថ វា ‘‘អត្តភាវគុហាយ លគ្គភាវេន តាទិសោ. កិលេសេហិ ឆន្នភាវេន តស្សណ្ឋិតោ. មោហនស្មិំ បគាឡ្ហភាវេន តប្បការោ. តីហិ វិវេកេហិ ទូរភាវេន តប្បដិភាគោតិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ.

ទុប្បហាយាតិ សុខេន បហាតព្ពា ន ហោន្តិ. ទុច្ចជ្ជាតិ សុខេន ជហិតុំ ន សក្កា. ទុប្បរិច្ចជ្ជាតិ សព្ពាការេន ជហិតុំ ន សក្កា. ទុន្និម្មទយាតិ និម្មទំ អមទំ កាតុំ ន សក្កា. ទុព្ពិនិវេឋយាតិ វិនិវេឋនំ មោចនំ កាតុំ ន សក្កា. ទុត្តរាតិ ឧត្តរិត្វា អតិក្កន្តុំ ន សក្កា. ទុប្បតរាតិ វិសេសេត្វា តរិតុំ ន សក្កា. ទុស្សមតិក្កមាតិ ទុក្ខេន អតិក្កមិតព្ពា. ទុព្ពិនិវត្តាតិ និវត្តេតុំ ទុក្ខា. អថ វា ‘‘បកតិវសេន ទុប្បរិច្ចជ្ជា. គោណបតាសំ វិយ ទុន្និម្មទយា. នាគបាសំ វិយ ទុព្ពិនិវេឋយា. គិម្ហសមយេ មរុកន្តារំ វិយ ទុត្តរា ទុប្បតរា. ព្យគ្ឃបរិគ្គហិតា អដវី វិយ ទុស្សមតិក្កមា. សមុទ្ទវីចិ វិយ ទុព្ពិនិវត្តាតិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ.

៨. ឯវំ បឋមគាថាយ ‘‘ទូរេ វិវេកា ហិ តថាវិធោ’’តិ សាធេត្វា បុន តថាវិធានំ សត្តានំ ធម្មតំ អាវិ ករោន្តោ ‘‘ឥច្ឆានិទានា’’តិអាទិគាថមាហ. តត្ថ ឥច្ឆានិទានាតិ តណ្ហាហេតុកា. ភវសាតពទ្ធាតិ សុខវេទនាទិម្ហិ ភវសាតេន ពទ្ធា. តេ ទុប្បមុញ្ចាតិ តេ ភវសាតវត្ថុភូតា ធម្មា. តេ វា តត្ថ ពទ្ធា ឥច្ឆានិទានា សត្តា ទុប្បមោចយា. ន ហិ អញ្ញមោក្ខាតិ អញ្ញេ ច មោចេតុំ ន សក្កោន្តិ. ការណវចនំ វា ឯតំ. តេ សត្តា ទុប្បមុញ្ចា. កស្មា? យស្មា អញ្ញេន មោចេតព្ពា ន ហោន្តិ. យទិ សត្តា មុញ្ចេយ្យុំ, សកេន ថាមេន មុញ្ចេយ្យុន្តិ អយមស្ស អត្ថោ. បច្ឆា បុរេ វាបិ អបេក្ខមានាតិ អនាគតេ អតីតេ វា កាមេ អបេក្ខមានា. ឥមេ វ កាមេ បុរិមេ វ ជប្បន្តិ ឥមេ វា បច្ចុប្បន្នេ កាមេ បុរិមេ វា ទុវិធេបិ អតីតានាគតេ ពលវតណ្ហាយ បត្ថយមានា. ឥមេសញ្ច ទ្វិន្នំ បទានំ ‘‘តេ ទុប្បមុញ្ចា ន ហិ អញ្ញមោក្ខា’’តិ ឥមិនាវ សហ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. ឥតរថា អបេក្ខមានា ជប្បំ កិំ ករោន្តិ, កិំ វា កតាតិ ន បញ្ញាយេយ្យុំ.

ភវសាតពទ្ធាតិ ភវេ សាតំ ភវសាតំ, តេន ភវសាតេន សុខស្សាទេន ពទ្ធា ហុត្វា ឋិតា. តំ ភាជេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ឯកំ ភវសាតំ – សុខា វេទនា’’តិអាទិមាហ. យោព្ពនភាវោ យោព្ពញ្ញំ. អរោគភាវោ អារោគ្យំ. ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស បវត្តភាវោ ជីវិតំ. លាភោតិ ចតុន្នំ បច្ចយានំ លាភោ. យសោតិ បរិវារោ. បសំសាតិ កិត្តិ. សុខន្តិ កាយិកចេតសិកំ សុខំ. មនាបិកា រូបាតិ មនវឌ្ឍនកា រូបា. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ.

ចក្ខុសម្បទាតិ ចក្ខុស្ស សម្បទា. ‘‘មយ្ហំ ចក្ខុ សម្បន្នំ មណិវិមានេ ឧគ្ឃាដិតសីហបញ្ជរំ វិយ ខាយតី’’តិ ឧប្បន្នំ សុខស្សាទំ សន្ធាយ ‘‘ចក្ខុសម្បទា’’តិ វុត្តំ. សោតសម្បទាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. សុខាយ វេទនាយ សាតពទ្ធា…បេ… វិពទ្ធាតិ វិវិធាការេន ពទ្ធា. អាពទ្ធាតិ វិសេសេន អាទិតោ ពទ្ធា. លគ្គាតិ អារម្មណេន សទ្ធិំ អប្បិតា. លគ្គិតាតិ នាគទន្តេ ផាណិតវារកោ វិយ លគ្គិតា. យមេត្ថ ច អវុត្តំ, តំ សត្តោ វិសត្តោតិអាទិម្ហិ វុត្តនយេន គហេតព្ពំ.

ន ហិ អញ្ញមោក្ខាតិ ន បរេហិ មោក្ខា. តេ វា ភវសាតវត្ថូ ទុប្បមុញ្ចាតិ ភវេ សុខស្សាទវត្ថុភូតា ធម្មា តេ មុញ្ចិតុំ ទុក្ខា. សត្តា វា ឯត្តោ ទុម្មោចយាតិ សត្តា ឯវ វា ឯតស្មា ភវសាតវត្ថុតោ មោចេតុំ ទុក្ខា.

ទុរុទ្ធរាតិ ឧទ្ធរិតុំ ទុក្ខា. ទុស្សមុទ្ធរាតិ សមន្តតោ ឆិន្នតដេ នរកាវាដេ បតិតោ វិយ ឧទ្ធំ កត្វា ឧទ្ធរិតុំ ទុក្ខា. ទុព្ពុដ្ឋាបយាតិ ឧដ្ឋាបេតុំ ទុក្ខា. ទុស្សមុដ្ឋាបយាតិ សុខុមអត្តភាវំ បថវិយំ បតិដ្ឋាបនំ វិយ ឧស្សាបេតុំ អតិវិយ ទុក្ខា.

តេ អត្តនា បលិបបលិបន្នាតិ គម្ភីរកទ្ទមេ យាវ សីសតោ និមុគ្គា ន សក្កោន្តិ. បរំ បលិបបលិបន្នំ ឧទ្ធរិតុន្តិ អបរំ តថេវ និមុគ្គំ ហត្ថេ វា សីសេ វា គហេត្វា ឧទ្ធរិត្វា ថលេ បតិដ្ឋាបេតុំ ន សក្កោន្តិ. សោ វត ចុន្ទាតិ សោតិ វត្តព្ពាការបុគ្គលនិទ្ទេសោ. តស្ស ‘‘យោ’’តិ ឥមំ ឧទ្ទេសវចនំ អាហរិត្វា យោ អត្តនា បលិបបលិបន្នោ, សោ វត, ចុន្ទ, បរំ បលិបបលិបន្នំ ឧទ្ធរិស្សតីតិ. ឯវំ សេសបទេសុ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. បលិបបលិបន្នោតិ គម្ភីរកទ្ទមេ និមុគ្គោ វុច្ចតិ. យថា, ចុន្ទ, កោចិ បុរិសោ យាវ សីសតោ គម្ភីរកទ្ទមេ និមុគ្គោ, បរម្បិ តថេវ និមុគ្គំ ហត្ថេ វា សីសេ វា គហេត្វា ឧទ្ធរិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ. ន ហិ តំ ការណមត្ថិ, យេន សោ តំ ឧទ្ធរិត្វា ថលេ បតិដ្ឋាបេយ្យាតិ. អទន្តោ អវិនីតោ អបរិនិព្ពុតោតិ ឯត្ថ បន អនិព្ពិសេវនតាយ អទន្តោ. អសិក្ខិតវិនយតាយ អវិនីតោ. អនិព្ពុតកិលេសតាយ អបរិនិព្ពុតោតិ វេទិតព្ពោ. សោ តាទិសោ បរំ ទមេស្សតិ និព្ពិសេវនំ ករិស្សតិ, វិនេស្សតិ តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខាបេស្សតិ. បរិនិព្ពាបេស្សតិ តស្ស កិលេសេ និព្ពាបេស្សតិ.

នត្ថញ្ញោ កោចីតិ អញ្ញោ កោចិ បុគ្គលោ មោចេតុំ សមត្ថោ នត្ថិ. សកេន ថាមេនាតិ អត្តនោ ញាណថាមេន. ពលេនាតិ ញាណពលេន. វីរិយេនាតិ ញាណសម្បយុត្តចេតសិកវីរិយេន. បុរិសបរក្កមេនាតិ បរំ បរំ ឋានំ អក្កមនេន មហន្តវីរិយេន.

នាហំ សហិស្សាមីតិ អហំ ន សហិស្សាមិ ន សក្កោមិ, ន វាយមិស្សាមីតិ វុត្តំ ហោតិ. បមោចនាយាតិ បមោចេតុំ. កថំកថិន្តិ សកង្ខំ. ធោតកាតិ អាលបនំ. តរេសីតិ តរេយ្យាសិ.

‘‘អត្តនា ហិ កតំ បាបំ, អត្តនា សំកិលិស្សតិ;

អត្តនា អកតំ បាបំ, អត្តនាវ វិសុជ្ឈតិ;

សុទ្ធី អសុទ្ធិ បច្ចត្តំ, នាញ្ញោ អញ្ញំ វិសោធយេ’’តិ. (ធ. ប. ១៦៥; កថា. ៧៤៣) –

ឯត្ថាយមត្ថោ – យេន អត្តនា អកុសលំ កម្មំ កតំ ហោតិ, សោ ចតូសុ អបាយេសុ ទុក្ខំ អនុភវន្តោ អត្តនាវ សំកិលិស្សតិ. យេន បន អត្តនា អកតំ បាបំ, សោ សុគតិញ្ចេវ អគតិញ្ច គច្ឆន្តោ អត្តនាវ វិសុជ្ឈតិ. កុសលកម្មសង្ខាតា សុទ្ធិ អកុសលកម្មសង្ខាតា ច អសុទ្ធិ បច្ចត្តំ ការកសត្តានំ អត្តនិយេវ វិបច្ចតិ. អញ្ញោ បុគ្គលោ អញ្ញំ បុគ្គលំ ន វិសោធយេ នេវ វិសោធេតិ, ន កិលេសេតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

តិដ្ឋតេវ និព្ពានន្តិ អមតមហានិព្ពានំ តិដ្ឋតិយេវ. និព្ពានគាមិមគ្គោតិ បុព្ពភាគវិបស្សនាតោ បដ្ឋាយ អរិយមគ្គោ. តិដ្ឋាមហំ សមាទបេតាតិ អហំ គណ្ហាបេតា បតិដ្ឋាបេតា តិដ្ឋាមិ. ឯវំ ឱវទិយមានា ឯវំ អនុសាសិយមានាតិ មយា ឯវំ ឱវទិយមានា ឯវំ អនុសាសិយមានា. ឯត្ថ ឧប្បន្នេ វត្ថុស្មិំ វទន្តោ ឱវទតិ នាម, អនុប្បន្នេ វត្ថុស្មិំ អនុសាសន្តោ ‘‘អយសោបិ តេ ភវិស្សតី’’តិអាទិវសេន អនាគតំ ទស្សេន្តោ អនុសាសតិ នាម. សម្មុខា វទន្តោបិ ឱវទតិ នាម, បរម្មុខា ទូតសាសនំ វា បេសេន្តោ អនុសាសតិ នាម. សកិំ វទន្តោបិ ឱវទតិ នាម, បុនប្បុនំ វទន្តោ អនុសាសតិ នាម. ឱវទន្តោ ឯវ វា អនុសាសតិ នាម. អប្បេកច្ចេតិ អបិ ឯកច្ចេ, ឯកេតិ អត្ថោ. អច្ចន្តនិដ្ឋំ និព្ពានំ អារាធេន្តីតិ ខយវយសង្ខាតំ អន្តំ អតីតន្តិ អច្ចន្តំ, អច្ចន្តញ្ច តំ សព្ពសង្ខារានំ អប្បវត្តិដ្ឋានត្តា និដ្ឋញ្ចាតិ អច្ចន្តនិដ្ឋំ, ឯកន្តនិដ្ឋំ, សតតនិដ្ឋន្តិ អត្ថោ. តំ អច្ចន្តនិព្ពានំ អារាធេន្តិ សម្បាទេន្តិ. នារាធេន្តីតិ ន សម្បាទេន្តិ, ន បដិលភន្តីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ក្យាហន្តិ ឯតេសុ កិំ អហំ, កិំ ករោមីតិ អត្ថោ. មគ្គក្ខាយីតិ បដិបទាមគ្គក្ខាយី. អាចិក្ខតិ កថេតិ. អត្តនា បដិបជ្ជមានា មុញ្ចេយ្យុន្តិ បដិបជ្ជន្តា មយំ មុញ្ចេយ្យុំ.

អតីតំ ឧបាទាយាតិ អតីតំ បដិច្ច. កថំ បុរេ អបេក្ខំ ករោតីតិ កេន បការេន ឥក្ខំ ឱលោកនំ ករោតិ. ឯវំរូបោ អហោសិន្តិ ទីឃរស្សអណុកថូលាទិវសេន ឯវំជាតិកោ ឯវរូបោ អភវិំ. តត្ថ នន្ទិំ សមន្នានេតីតិ តស្មិំ រូបារម្មណេ តណ្ហំ សម្មា អានយតិ ឧបនេតិ. វេទនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

‘‘ឥតិ មេ ចក្ខូ’’តិអាទយោ វត្ថុអារម្មណវសេន តណ្ហុប្បត្តិំ ទស្សេន្តោ អាហ. ឥតិ រូបាតីតិ ឯវំ រូបា ឥតិ. តត្ថ ឆន្ទរាគបដិពទ្ធន្តិ តេសុ ចក្ខុរូបេសុ ទុព្ពលសង្ខាតោ ឆន្ទោ ច ពលវសង្ខាតោ រាគោ ច, តេន ឆន្ទរាគេន បដិពទ្ធំ អល្លីនំ. វិញ្ញាណន្តិ ជវនចិត្តំ. ឆន្ទរាគបដិពទ្ធត្តា វិញ្ញាណស្សាតិ តស្ស ជវនវិញ្ញាណស្ស ឆន្ទរាគេន ពទ្ធភាវា. តទភិនន្ទតីតិ តំ អារម្មណំ តណ្ហាវសេន អភិនន្ទតិ.

យានិស្ស តានីតិ យានិ អស្ស តានិ. បុព្ពេតិ អតីតេ. សទ្ធិន្តិ ឯកតោ. ហសិតលបិតកីឡិតានីតិ ទន្តវិទំសាទិហសិតានិ ច, វចីភេទំ កត្វា លបិតានិ ច, កាយខិឌ្ឌាទិកីឡិតានិ ច. តទស្សាទេតីតិ តំ អស្សាទយតិ អស្សាទំ វិន្ទតិ សាទិយតិ. តំ និកាមេតីតិ តំ និកាមយតិ បច្ចាសីសតិ. វិត្តិំ អាបជ្ជតីតិ តុដ្ឋិំ បាបុណាតិ.

សិយន្តិ ភវេយ្យំ. អប្បដិលទ្ធស្ស បដិលាភាយាតិ អប្បត្តស្ស បាបុណនត្ថាយ. ចិត្តំ បណិទហតីតិ ចិត្តំ ឋបេតិ. ចេតសោ បណិធានបច្ចយាតិ ចិត្តស្ស ឋបនការណា.

សីលេន វាតិ បញ្ចសីលាទិសីលេន វា. វតេន វាតិ ធុតង្គសមាទានេន វា. តបេន វាតិ វីរិយសមាទានេន វា. ព្រហ្មចរិយេន វាតិ មេថុនវិរតិយា វា. ទេវោ វាតិ មហានុភាវោ ទេវរាជា វា. ទេវញ្ញតរោ វាតិ តេសំ អញ្ញតរោ វា.

ជប្បន្តាតិ គុណវសេន កថេន្តា. បជប្បន្តាតិ បការេន កថេន្តា. អភិជប្បន្តាតិ វិសេសេន កថេន្តា, ឧបសគ្គវសេន វា វឌ្ឍិតំ.

៩. ឯវំ បឋមគាថាយ ‘‘ទូរេ វិវេកា ហិ តថាវិធោ’’តិ សាធេត្វា ទុតិយគាថាយ ច តថាវិធានំ ធម្មតំ អាវិ កត្វា ឥទានិ តេសំ បាបករណំ អាវិ ករោន្តោ ‘‘កាមេសុ គិទ្ធា’’តិ គាថមាហ.

តស្សត្ថោ – តេ សត្តា កាមេសុ បរិភោគតណ្ហាយ គិទ្ធា, បរិយេសនាទិមនុយុត្តត្តា បសុតា, សម្មោហមាបន្នត្តា បមូឡ្ហា, អវគមនតាយ មច្ឆរិយតាយ ពុទ្ធាទីនំ វចនំ អនាទិយតាយ ច អវទានិយា, កាយវិសមាទិម្ហិ វិសមេ និវិដ្ឋា, អន្តកាលេ មរណទុក្ខូបនីតា, ‘‘កិំសុ ភវិស្សាម ឥតោ ចុតាសេ’’តិ បរិទេវយន្តីតិ.

គិទ្ធាតិ កាមរាគេន គិទ្ធា. គធិតាតិ សង្កប្បរាគេន បច្ចាសីសមានា ហុត្វា គធិតា. មុច្ឆិតាតិ កាមតណ្ហាយ មុច្ឆាបរេតា. អជ្ឈោសន្នាតិ កាមនន្ទិយា អធិឱសន្នា អជ្ឈោត្ថដា. លគ្គាតិ កាមសិនេហេន អល្លីនា. លគ្គិតាតិ កាមបរិឡាហេន ឯកីភូតា. បលិពុទ្ធាតិ កាមសញ្ញាយ អាវដ្ដិតា. អថ វា ‘‘ទិដ្ឋិទស្សនេ គិទ្ធា. អភិណ្ហទស្សនេ គធិតា. សំសគ្គកិរិយស្មិំ មុច្ឆិតា. វិស្សាសកិរិយស្មិំ អជ្ឈោសន្នា. សិនេហវឡញ្ជស្មិំ លគ្គា. ទ្វយំទ្វយសមាបត្តិម្ហិ លគ្គិតា. អបរាបរំ អមុញ្ចមានា ហុត្វា បលិពុទ្ធា’’តិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ.

ឯសន្តីតិ បច្ចាសីសន្តិ. គវេសន្តីតិ មគ្គយន្តិ. បរិយេសន្តីតិ សព្ពាការេន ឥច្ឆន្តិ បត្ថេន្តិ. អថ វា ទិដ្ឋារម្មណេ សុភាសុភំ អត្ថិ, នត្ថីតិ ឯសន្តិ. សុភាសុភារម្មណេ បច្ចក្ខំ កត្វា វឡញ្ជនត្ថាយ បិយំ ករោន្តា គវេសន្តិ. ចិត្តវសេន ឯសន្តិ. បយោគវសេន គវេសន្តិ. ករណវសេន បរិយេសន្តិ. តេ ទុវិធេ កាមេ បដិច្ច ឱតរិត្វា ចរន្តីតិ តច្ចរិតា. តេ ច កាមេ ពហុលំ យេភុយ្យេន វឌ្ឍេន្តិ បវត្តយន្តីតិ តព្ពហុលា. តេ ច កាមេ គរុំ កត្វា រហន្តីតិ តគ្គរុកា. តេសុ កាមេសុ និន្នា នមិតា ហុត្វា វសន្តីតិ តន្និន្នា. តេសុ កាមេសុ សន្និន្នា ហុត្វា វសន្តីតិ តប្បោណា. តេសុ កាមេសុ អវលម្ពិតា ហុត្វា តេសុយេវ នមិតា វសន្តីតិ តប្បព្ភារា. តេសុ កាមេសុ អវត្ថរិត្វា មុច្ឆាបរេតប្បសង្គា ហុត្វា វទន្តីតិ តទធិមុត្តា. តេ ច កាមេ អធិបតិំ ជេដ្ឋកំ កត្វា វសន្តីតិ តទធិបតេយ្យា. អថ វា ‘‘អារម្មណស្ស ឥដ្ឋភាវេន តច្ចរិតា. អារម្មណស្ស កន្តភាវេន តព្ពហុលា. អារម្មណស្ស មនាបភាវេន តគ្គរុកា. អារម្មណស្ស បិយភាវេន តន្និន្នា. អារម្មណស្ស កាមុបសំហិតភាវេន តប្បោណា. អារម្មណស្ស រជនីយភាវេន តប្បព្ភារា. អារម្មណស្ស មុច្ឆនីយភាវេន តទធិមុត្តា. អារម្មណស្ស ពន្ធនីយភាវេន តទធិបតេយ្យា’’តិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ.

រូបេ បរិយេសន្តីតិអាទីសុ បរិយេសន្តីតិ អលទ្ធស្ស លាភាយ ឯសនវសេន. បដិលភន្តីតិ ហត្ថគតវសេន. បរិភុញ្ជន្តីតិ វឡញ្ជនវសេន វុត្តន្តិ ញាតព្ពំ. កលហំ វិវាទំ ករោតីតិ កលហការកោ. តស្មិំ និយុត្តោតិ កលហបសុតោ. កម្មការកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. គោចរេ ចរន្តោតិ វេសិយាទិគោចរេ, សតិបដ្ឋានាទិគោចរេ វា ចរមានោ. តេសុ និយុត្តោ គោចរបសុតោ. អារម្មណូបនិជ្ឈានវសេន ឈានំ អស្ស អត្ថីតិ ឈាយី. តស្មិំ និយុត្តោ ឈានបសុតោ.

អវគច្ឆន្តីតិ អបាយំ គច្ឆន្តិ. មច្ឆរិនោតិ សកសម្បត្តិំ និគុហន្តា. វចនន្តិ កថនំ. ព្យបថន្តិ វាក្យបថំ. ទេសនន្តិ វិស្សជ្ជនឱវាទំ. អនុសិដ្ឋិន្តិ អនុសាសនិំ. នាទិយន្តីតិ ន គណ្ហន្តិ ន គរុំ ករោន្តិ. ‘‘ន បដិស្សន្តី’’តិ វា បាឋោ, សោយេវ អត្ថោ. វត្ថុតោ មច្ឆរិយទស្សនត្ថំ ‘‘បញ្ច មច្ឆរិយានិ អាវាសមច្ឆរិយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អាវាសេ មច្ឆរិយំ អាវាសមច្ឆរិយំ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ.

អាវាសោ នាម សកលារាមោបិ បរិវេណម្បិ ឯកោវរកោបិ រត្តិដ្ឋានាទីនិបិ. តេសុ វសន្តា សុខំ វសន្តិ, បច្ចយេ លភន្តិ. ឯកោ ភិក្ខុ វត្តសម្បន្នស្សេវ បេសលស្ស ភិក្ខុនោ តត្ថ អាគមនំ ន ឥច្ឆតិ, អាគតោបិ ‘‘ខិប្បំ គច្ឆតូ’’តិ ចិន្តេសិ, ឥទំ អាវាសមច្ឆរិយំ នាម. ភណ្ឌនការកាទីនំ បន តត្ថ វាសំ អនិច្ឆតោ អាវាសមច្ឆរិយំ នាម ន ហោតិ.

កុលន្តិ ឧបដ្ឋាកកុលម្បិ ញាតិកុលម្បិ. តត្ថ អញ្ញស្ស ឧបសង្កមនំ អនិច្ឆតោ កុលមច្ឆរិយំ ហោតិ. បាបបុគ្គលស្ស បន ឧបសង្កមនំ អនិច្ឆតោបិ មច្ឆរិយំ នាម ន ហោតិ. សោ ហិ តេសំ បសាទភេទាយ បដិបជ្ជតិ. បសាទំ រក្ខិតុំ សមត្ថស្សេវ បន ភិក្ខុនោ តត្ថ ឧបសង្កមនំ អនិច្ឆតោ មច្ឆរិយំ នាម ហោតិ.

លាភោតិ ចតុបច្ចយលាភោវ. តំ អញ្ញស្មិំ សីលវន្តេយេវ លភន្តេ ‘‘មា លភតូ’’តិ ចិន្តេន្តស្ស លាភមច្ឆរិយំ ហោតិ. យោ បន សទ្ធាទេយ្យំ វិនិបាតេតិ, អបរិភោគទុប្បរិភោគាទិវសេន វិនាសេតិ, បូតិភាវំ គច្ឆន្តម្បិ អញ្ញស្ស ន ទេតិ, តំ ទិស្វា ‘‘សចេ ឥមំ ឯស ន លភេយ្យ, អញ្ញោ សីលវា លភេយ្យ, បរិភោគំ គច្ឆេយ្យា’’តិ ចិន្តេន្តស្ស មច្ឆរិយំ នាម នត្ថិ.

វណ្ណោ នាម សរីរវណ្ណោបិ គុណវណ្ណោបិ. តត្ថ សរីរវណ្ណេ មច្ឆរី ‘‘បរោ បាសាទិកោ រូបវា’’តិ វុត្តេ តំ ន កថេតុកាមោ ហោតិ. គុណវណ្ណមច្ឆរី បរស្ស សីលេន ធុតង្គេន បដិបទាយ អាចារេន វណ្ណំ ន កថេតុកាមោ ហោតិ.

ធម្មោតិ បរិយត្តិធម្មោ ច បដិវេធធម្មោ ច. តត្ថ អរិយសាវកា បដិវេធធម្មំ ន មច្ឆរាយន្តិ, អត្តនា បដិវិទ្ធធម្មេ សទេវកស្ស លោកស្ស បដិវេធំ ឥច្ឆន្តិ. តំ បន បដិវេធំ ‘‘បរេ ជានន្តូ’’តិ ឥច្ឆន្តិ, តន្តិធម្មេយេវ បន ធម្មមច្ឆរិយំ នាម ហោតិ. តេន សមន្នាគតោ បុគ្គលោ យំ គុឡ្ហំ គន្ថំ វា កថាមគ្គំ វា ជានាតិ, តំ អញ្ញេ ន ជានាបេតុកាមោ ហោតិ. យោ បន បុគ្គលំ ឧបបរិក្ខិត្វា ធម្មានុគ្គហេន ធម្មំ វា ឧបបរិក្ខិត្វា បុគ្គលានុគ្គហេន ន ទេតិ, អយំ ធម្មមច្ឆរី នាម ន ហោតិ. តត្ថ ឯកច្ចោ បុគ្គលោ លោលោ ហោតិ, កាលេន សមណោ ហោតិ, កាលេន ព្រាហ្មណោ, កាលេន និគណ្ឋោ. យោ ហិ ភិក្ខុ ‘‘អយំ បុគ្គលោ បវេណិអាគតំ តន្តិំ សណ្ហំ សុខុមំ ធម្មន្តរំ ភិន្ទិត្វា អាលុឡេស្សតី’’តិ ន ទេតិ, អយំ បុគ្គលំ ឧបបរិក្ខិត្វា ធម្មានុគ្គហេន ន ទេតិ នាម. យោ បន ‘‘អយំ ធម្មោ សណ្ហោ សុខុមោ, សចាយំ បុគ្គលោ គណ្ហិស្សតិ, អញ្ញំ ព្យាករិត្វា អត្តានំ អាវិ កត្វា នស្សិស្សតី’’តិ ន ទេតិ, អយំ ធម្មំ ឧបបរិក្ខិត្វា បុគ្គលានុគ្គហេន ន ទេតិ នាម. យោ បន ‘‘សចាយំ ឥមំ ធម្មំ គណ្ហិស្សតិ, អម្ហាកំ សមយំ ភិន្ទិតុំ សមត្ថោ ភវិស្សតី’’តិ ន ទេតិ, អយំ ធម្មមច្ឆរី នាម ហោតិ.

ឥមេសុ បញ្ចសុ មច្ឆរិយេសុ អាវាសមច្ឆរិយេន តាវ យក្ខោ វា បេតោ វា ហុត្វា តស្សេវ អាវាសស្ស សង្ការំ សីសេន ឧក្ខិបិត្វា វិចរតិ. កុលមច្ឆរិយេន តស្មិំ កុលេ អញ្ញេសំ ទានមាននាទីនិ ករោន្តេ ទិស្វា ‘‘ភិន្នំ វតិទំ កុលំ មមា’’តិ ចិន្តយតោ លោហិតម្បិ មុខតោ ឧគ្គច្ឆតិ, កុច្ឆិវិរេចនម្បិ ហោតិ, អន្តានិបិ ខណ្ឌាខណ្ឌានិ ហុត្វា និក្ខមន្តិ. លាភមច្ឆរិយេន សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា សន្តកេ លាភេ មច្ឆរាយិត្វា បុគ្គលិកបរិភោគំ វិយ បរិភុញ្ជិត្វា យក្ខោ វា បេតោ វា មហាអជគរោ វា ហុត្វា និព្ពត្តតិ. សរីរវណ្ណគុណវណ្ណមច្ឆរេន បន បរិយត្តិធម្មមច្ឆរិយេន ច អត្តនោវ វណ្ណំ វណ្ណេតិ, បរេសំ វណ្ណេ ‘‘កិំ វណ្ណោ ឯសោ’’តិ តំ តំ ទោសំ វទន្តោ បរិយត្តិធម្មញ្ច កស្សចិ កិញ្ចិ អទេន្តោ ទុព្ពណ្ណោ ចេវ ឯឡមូគោ ច ហោតិ.

អបិ ច អាវាសមច្ឆរិយេន លោហគេហេ បច្ចតិ, កុលមច្ឆរិយេន អប្បលាភោ ហោតិ, លាភមច្ឆរិយេន គូថនិរយេ និព្ពត្តតិ, វណ្ណមច្ឆរិយេន ភវេ ភវេ និព្ពត្តស្ស វណ្ណោ នាម ន ហោតិ, ធម្មមច្ឆរិយេន កុក្កុឡនិរយេ និព្ពត្តតីតិ.

មច្ឆរាយនវសេន មច្ឆរិយំ. មច្ឆរាយនាការោ មច្ឆរាយនា. មច្ឆរេន អយិតស្ស មច្ឆេរសមង្គិនោ ភាវោ មច្ឆរាយិតត្តំ. ‘‘មយ្ហមេវ ហោន្តុ, មា អញ្ញស្សា’’តិ សព្ពាបិ អត្តនោ សម្បត្តិយោ ព្យាបេតុំ ន ឥច្ឆតីតិ វិវិច្ឆោ, វិវិច្ឆស្ស ភាវោ វេវិច្ឆំ, មុទុមច្ឆរិយស្សេតំ នាមំ. កទរិយោ វុច្ចតិ អនាទរោ, តស្ស ភាវោ កទរិយំ, ថទ្ធមច្ឆរិយស្សេតំ នាមំ. តេន ហិ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ បរម្បិ បរេសំ ទទមានំ និវារេតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘កទរិយោ បាបសង្កប្បោ, មិច្ឆាទិដ្ឋិអនាទរោ;

ទទមានំ និវារេតិ, យាចមានាន ភោជន’’ន្តិ. (សំ. និ. ១.១៣២);

យាចកេ ទិស្វា កដុកភាវេន ចិត្តំ អញ្ចតិ សង្កោចេតីតិ កដុកញ្ចុកោ, តស្ស ភាវោ កដុកញ្ចុកតា. អបរោ នយោ – កដុកញ្ចុកតា វុច្ចតិ កដច្ឆុគ្គាហោ. សមតិត្តិកបុណ្ណាយ ហិ ឧក្ខលិយា ភត្តំ គណ្ហន្តោ សព្ពតោភាគេន សង្កុដិតេន អគ្គកដច្ឆុនា គណ្ហាតិ បូរេត្វា គហេតុំ ន សក្កោតិ, ឯវំ មច្ឆរិបុគ្គលស្ស ចិត្តំ សង្កុចតិ, តស្មិំ សង្កុចិតេ កាយោបិ តថេវ សង្កុចតិ បដិកុដតិ បដិនិវដ្ដតិ ន សម្បសារីយតីតិ មច្ឆេរំ ‘‘កដុកញ្ចុកតា’’តិ វុត្តំ.

អគ្គហិតត្តំ ចិត្តស្សាតិ បរេសំ ឧបការករណេ ទានាទិនា អាការេន យថា ន សម្បសារីយតិ, ឯវំ អាវរិត្វា គហិតភាវោ ចិត្តស្ស. យស្មា បន មច្ឆរិបុគ្គលោ អត្តនោ សន្តកំ បរេសំ អទាតុកាមោ ហោតិ, បរសន្តកំ គណ្ហិតុកាមោ. តស្មា ‘‘ឥទំ អច្ឆរិយំ មយ្ហមេវ ហោតុ, មា អញ្ញស្សា’’តិ បវត្តិវសេនស្ស អត្តសម្បត្តិនិគូហនលក្ខណតា បរសម្បត្តិគ្គហណលក្ខណតា ច វេទិតព្ពា.

ខន្ធមច្ឆរិយម្បិ មច្ឆរិយន្តិ អត្តនោ បញ្ចក្ខន្ធសង្ខាតំ ឧបបត្តិភវំ អញ្ញេហិ អសាធារណំ ‘‘អច្ឆរិយំ មយ្ហមេវ ហោតុ, មា អញ្ញស្សា’’តិ បវត្តំ មច្ឆរិយំ ខន្ធមច្ឆរិយំ នាម. ធាតុអាយតនមច្ឆរិយេសុបិ ឯសេវ នយោ. គាហោតិ គាហនិច្ឆយវសេន គហណំ. អវទញ្ញុតាយាតិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធានម្បិ កថិតំ អជាននភាវេន. យាចកានំ អទទមានោ ហិ តេហិ កថិតំ ន ជានាតិ នាម. ជនា បមត្តាតិ សតិវិប្បវាសា ជនា. វចនន្តិ សង្ខេបវចនំ. ព្យប្បថន្តិ វិត្ថារវចនំ. ទេសនន្តិ ឧបមំ ទស្សេត្វា អត្ថសន្ទស្សនវចនំ. អនុសិដ្ឋិន្តិ បុនប្បុនំ សំលក្ខាបនវចនំ. អថ វា ទស្សេត្វា កថនំ វចនំ នាម. គណ្ហាបេត្វា កថនំ ព្យប្បថំ នាម. តោសេត្វា កថនំ ទេសនំ នាម. បទស្សេត្វា កថនំ អនុសិដ្ឋិ នាម. អថ វា បរិតាបទុក្ខំ នាសេត្វា កថនំ វចនំ នាម. បរិឡាហទុក្ខំ នាសេត្វា កថនំ ព្យប្បថំ នាម. អបាយទុក្ខំ នាសេត្វា កថនំ ទេសនំ នាម. ភវទុក្ខំ នាសេត្វា កថនំ អនុសិដ្ឋិ នាម. អថ វា ទុក្ខសច្ចបរិញ្ញាបដិវេធយុត្តំ វចនំ. សមុទយសច្ចបហានបដិវេធយុត្តំ ព្យប្បថំ. និរោធសច្ចសច្ឆិកិរិយបដិវេធយុត្តំ ទេសនំ. មគ្គសច្ចភាវនាបដិវេធយុត្តំ អនុសិដ្ឋីតិ ឯវមាទិនា នយេន ឯកេ វណ្ណយន្តិ.

ន សុស្សុសន្តីតិ ន សុណន្តិ. ន សោតំ ឱទហន្តីតិ សវនត្ថំ កណ្ណសោតំ ន ឋបេន្តិ. ន អញ្ញា ចិត្តំ ឧបដ្ឋបេន្តីតិ ជាននត្ថំ ចិត្តំ ន បតិដ្ឋបេន្តិ. អនស្សវាតិ ឱវាទំ អសុណមានា. អវចនករាតិ សុណមានាបិ វចនំ ន ករោន្តីតិ អវចនករា. បដិលោមវុត្តិនោតិ បដាណី ហុត្វា បវត្តនកា. អញ្ញេនេវ មុខំ ករោន្តីតិ ករោន្តាបិ មុខំ ន ទេន្តីតិ អត្ថោ.

វិសមេតិ កាយសុចរិតាទិសម្មតស្ស សមស្ស បដិបក្ខត្តា វិសមំ, តស្មិំ វិសមេ. និវិដ្ឋាតិ បវិដ្ឋា ទុន្នីហរា. កាយកម្មេតិ កាយតោ បវត្តេ, កាយេន វា បវត្តេ កាយកម្មេ. វចីកម្មាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

តត្ថ កាយកម្មវចីកម្មមនោកម្មានិ ទុច្ចរិតវសេន វិភត្តានិ, បាណាតិបាតាទយោ ទសអកុសលកម្មបថវសេន វិភត្តាតិ ញាតព្ពំ. អយំ តាវេត្ថ សាធារណបទវណ្ណនា, អសាធារណេសុ បន បាណស្ស អតិបាតោ បាណាតិបាតោ, បាណវធោ បាណឃាតោតិ វុត្តំ ហោតិ. បាណោតិ ចេត្ថ វោហារតោ សត្តោ, បរមត្ថតោ ជីវិតិន្ទ្រិយំ. តស្មិំ បន បាណេ បាណសញ្ញិនោ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទកឧបក្កមសមុដ្ឋាបិតា កាយវចីទ្វារានំ អញ្ញតរទ្វារបវត្តា វធកចេតនា បាណាតិបាតោ. សោ គុណវិរហិតេសុ តិរច្ឆានគតាទីសុ បាណេសុ ខុទ្ទកេ បាណេ អប្បសាវជ្ជោ, មហាសរីរេ មហាសាវជ្ជោ. កស្មា? បយោគមហន្តតាយ, បយោគសមត្តេបិ វត្ថុមហន្តតាយ. គុណវន្តេសុ មនុស្សាទីសុ អប្បគុណេ បាណេ អប្បសាវជ្ជោ, មហាគុណេ មហាសាវជ្ជោ. សរីរគុណានំ បន សមភាវេ សតិ កិលេសានំ ឧបក្កមានញ្ច មុទុតាយ អប្បសាវជ្ជោ, តិព្ពតាយ មហាសាវជ្ជោតិ វេទិតព្ពោ.

តស្ស បញ្ច សម្ភារា ហោន្តិ – បាណោ បាណសញ្ញិតា វធកចិត្តំ ឧបក្កមោ តេន មរណន្តិ. ឆប្បយោគា – សាហត្ថិកោ អាណត្តិកោ និស្សគ្គិយោ ថាវរោ វិជ្ជាមយោ ឥទ្ធិមយោតិ. ឥមស្មិំ បនត្ថេ វិត្ថារិយមានេ អតិបបញ្ចោ ហោតិ, តស្មា នំ ន វិត្ថារយិស្សាម. អញ្ញញ្ច ឯវរូបំ, អត្ថិកេហិ បន សមន្តបាសាទិកំ វិនយដ្ឋកថំ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៧២) ឱលោកេត្វា គហេតព្ពំ.

អទិន្នស្ស អាទានំ អទិន្នាទានំ, បរស្ស ហរណំ ថេយ្យំ ចោរិកាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ អទិន្នន្តិ បរបរិគ្គហិតំ, យត្ថ បរោ យថាកាមការិតំ អាបជ្ជន្តោ អទណ្ឌារហោ អនុបវជ្ជោ ច ហោតិ, តស្មិំ បន បរបរិគ្គហិតេ បរបរិគ្គហិតសញ្ញិនោ តទាទាយកឧបក្កមសមុដ្ឋាបិកា ថេយ្យចេតនា អទិន្នាទានំ. តំ ហីនេ បរសន្តកេ វត្ថុស្មិំ អប្បសាវជ្ជំ, បណីតេ មហាសាវជ្ជំ. កស្មា? វត្ថុបណីតតាយ, វត្ថុសមត្តេ សតិ គុណាធិកានំ សន្តកេ វត្ថុស្មិំ មហាសាវជ្ជំ. តំ តំ គុណាធិកំ ឧបាទាយ តតោ តតោ ហីនគុណស្ស សន្តកេ វត្ថុស្មិំ អប្បសាវជ្ជំ.

តស្ស បញ្ច សម្ភារា ហោន្តិ – បរបរិគ្គហិតំ បរបរិគ្គហិតសញ្ញិតា ថេយ្យចិត្តំ ឧបក្កមោ តេន ហរណន្តិ. ឆប្បយោគា សាហត្ថិកាទយោវ. តេ ច ខោ យថានុរូបំ ថេយ្យាវហារោ បសយ្ហាវហារោ បដិច្ឆន្នាវហារោ បរិកប្បាវហារោ កុសាវហារោតិ ឥមេសំ បញ្ចន្នំ អវហារានំ វសេន បវត្តន្តិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារោ បន សមន្តបាសាទិកាយំ វុត្តោ.

កាមេសុមិច្ឆាចារោតិ ឯត្ថ បន កាមេសូតិ មេថុនសមាចារេសុ. មិច្ឆាចារោតិ ឯកន្តនិន្ទិតោ លាមកាចារោ. លក្ខណតោ បន អសទ្ធម្មសេវនាធិប្បាយេន កាយទ្វារប្បវត្តា អគមនីយដ្ឋានវីតិក្កមចេតនា កាមេសុមិច្ឆាចារោ.

តត្ថ អគមនីយដ្ឋានំ នាម បុរិសានំ តាវ មាតុរក្ខិតា បិតុរក្ខិតា មាតាបិតុរក្ខិតា ភាតុរក្ខិតា ភគិនិរក្ខិតា ញាតិរក្ខិតា គោត្តរក្ខិតា ធម្មរក្ខិតា សារក្ខា សបរិទណ្ឌាតិ មាតុរក្ខិតាទយោ ទស, ធនក្កីតា ឆន្ទវាសិនី ភោគវាសិនី បដវាសិនី ឱទបត្តកិនី ឱភតចុម្ពដកា ទាសី ច ភរិយា កម្មការី ច ភរិយា ធជាហដា មុហុត្តិកាតិ ឯតា ធនក្កីតាទយោ ទសាតិ វីសតិ ឥត្ថិយោ. ឥត្ថីសុ បន ទ្វីន្នំ សារក្ខសបរិទណ្ឌានំ ទសន្នញ្ច ធនក្កីតាទីនន្តិ ទ្វាទសន្នំ ឥត្ថីនំ អញ្ញេ បុរិសា, ឥទំ អគមនីយដ្ឋានំ នាម.

សោ បនេស មិច្ឆាចារោ សីលាទិគុណរហិតេ អគមនីយដ្ឋានេ អប្បសាវជ្ជោ, សីលាទិគុណសម្បន្នេ មហាសាវជ្ជោ. តស្ស ចត្តារោ សម្ភារា – អគមនីយវត្ថុ តស្មិំ សេវនចិត្តំ សេវនបយោគោ មគ្គេន មគ្គបដិបត្តិអធិវាសនន្តិ. ឯកោ បយោគោ សាហត្ថិកោ ឯវ.

មុសាតិ វិសំវាទនបុរេក្ខារស្ស អត្ថភញ្ជនកោ វចីបយោគោ កាយបយោគោ វា. វិសំវាទនាធិប្បាយេន បនស្ស បរវិសំវាទកកាយវចីបយោគសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា មុសាវាទោ. អបរោ នយោ – មុសាតិ អភូតំ អតច្ឆំ វត្ថុ. វាទោតិ តស្ស ភូតតោ តច្ឆតោ វិញ្ញាបនំ. លក្ខណតោ បន អតថំ វត្ថុំ តថតោ បរំ វិញ្ញាបេតុកាមស្ស តថាវិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា មុសាវាទោ. សោ យមត្ថំ ភញ្ជតិ, តស្ស អប្បតាយ អប្បសាវជ្ជោ, មហន្តតាយ មហាសាវជ្ជោ. អបិ ច គហដ្ឋានំ អត្តនោ សន្តកំ អទាតុកាមតាយ ‘‘នត្ថី’’តិអាទិនយប្បវត្តោ អប្បសាវជ្ជោ, សក្ខិនា ហុត្វា អត្ថភញ្ជនត្ថំ វុត្តោ មហាសាវជ្ជោ. បព្ពជិតានំ អប្បកម្បិ តេលំ វា សប្បិំ វា លភិត្វា ហសាធិប្បាយេន ‘‘អជ្ជ គាមេ តេលំ នទី មញ្ញេ សន្ទតី’’តិ បូរណកថានយេន បវត្តោ អប្បសាវជ្ជោ, អទិដ្ឋំយេវ បន ទិដ្ឋន្តិអាទិនា នយេន វទន្តានំ មហាសាវជ្ជោ.

តស្ស ចត្តារោ សម្ភារា ហោន្តិ – អតថំ វត្ថុ វិសំវាទនចិត្តំ តជ្ជោ វាយាមោ បរស្ស តទត្ថវិជាននន្តិ. ឯកោ បយោគោ សាហត្ថិកោវ. សោ ច កាយេន វា កាយបដិពទ្ធេន វា វាចាយ វា បរវិសំវាទកកិរិយាករណេ ទដ្ឋព្ពោ. តាយ ចេ កិរិយាយ បរោ តមត្ថំ ជានាតិ, អយំ កិរិយសមុដ្ឋាបិកា ចេតនាក្ខណេយេវ មុសាវាទកម្មុនា ពជ្ឈតិ.

បិសុណវាចាតិអាទីសុ យាយ វាចាយ យស្ស តំ វាចំ ភាសតិ, តស្ស ហទយេ អត្តនោ បិយភាវំ បរស្ស ច សុញ្ញភាវំ ករោតិ, សា បិសុណវាចា. យាយ បន អត្តានម្បិ បរម្បិ ផរុសំ ករោតិ, យា វាចា សយម្បិ ផរុសា នេវ កណ្ណសុខា ន ហទយង្គមា, អយំ ផរុសវាចា. យេន សម្ផំ បលបតិ និរត្ថកំ, សោ សម្ផប្បលាបោ. តេសំ មូលភូតាបិ ចេតនា បិសុណវាចាទិនាមមេវ លភតិ, សា ឯវ ឥធ អធិប្បេតាតិ.

តត្ថ សំកិលិដ្ឋចិត្តស្ស បរេសំ វា ភេទាយ អត្តនោ បិយកម្យតាយ វា កាយវចីបយោគសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា បិសុណវាចា. សា យស្ស ភេទំ ករោតិ, តស្ស អប្បគុណាយ អប្បសាវជ្ជា, មហាគុណតាយ មហាសាវជ្ជា.

តស្សា ចត្តារោ សម្ភារា ហោន្តិ – ភិន្ទិតព្ពោ បរោ ‘‘ឥតិ ឥមេ នានា ភវិស្សន្តិ វិនា ភវិស្សន្តី’’តិ ភេទបុរេក្ខារតា វា, ‘‘ឥតិ អហំ បិយោ ភវិស្សាមិ វិស្សាសិកោ’’តិ វិយកម្យតា វា, តជ្ជោ វាយាមោ, តស្ស តទត្ថវិជាននន្តិ.

បរស្ស មម្មច្ឆេទកកាយវចីបយោគសមុដ្ឋាបិកា ឯកន្តផរុសចេតនា ផរុសវាចា. មម្មច្ឆេទកោបិ បយោគោ ចិត្តសណ្ហតាយ ផរុសវាចា ន ហោតិ. មាតាបិតរោ ហិ កទាចិ បុត្តកេ ឯវម្បិ វទន្តិ ‘‘ចោរា វោ ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ករោន្តូ’’តិ, ឧប្បលបត្តម្បិ ច នេសំ ឧបរិ បតន្តំ ន ឥច្ឆន្តិ. អាចរិយុបជ្ឈាយា ច កទាចិ និស្សិតកេ ឯវំ វទន្តិ ‘‘កិំ ឥមេ អហិរិកា អនោត្តប្បិនោ ចរន្តិ, និទ្ធមថ នេ’’តិ. អថ ច នេសំ អាគមាធិគមសម្បត្តិំ ឥច្ឆន្តិ. យថា ច ចិត្តសណ្ហតាយ ផរុសវាចា ន ហោតិ, ឯវំ វចនសណ្ហតាយ អផរុសវាចាបិ ន ហោតិ. ន ហិ មារាបេតុកាមស្ស ‘‘ឥមំ សុខំ សយាបេថា’’តិ វចនំ អផរុសវាចា ហោតិ, ចិត្តផរុសតាយ បនេសា ផរុសវាចាវ, សា យំ សន្ធាយ បវត្តិតា. តស្ស អប្បគុណតាយ អប្បសាវជ្ជា, មហាគុណតាយ មហាសាវជ្ជា. តស្សា តយោ សម្ភារា – អក្កោសិតព្ពោ បរោ កុបិតចិត្តំ អក្កោសនន្តិ.

អនត្ថវិញ្ញាបិកា កាយវចីបយោគសមុដ្ឋាបិកា អកុសលចេតនា សម្ផប្បលាបោ. សោ អាសេវនមន្ទតាយ អប្បសាវជ្ជោ, អាសេវនមហន្តតាយ មហាសាវជ្ជោ. តស្ស ទ្វេ សម្ភារា ហោន្តិ – ភារតយុទ្ធសីតាហរណាទិនិរត្ថកកថាបុរេក្ខារតា តថារូបីកថាកថនញ្ចាតិ.

អភិជ្ឈាយតីតិ អភិជ្ឈា, បរភណ្ឌាភិមុខី ហុត្វា តន្និន្នតាយ បវត្តតីតិ អត្ថោ. សា ‘‘អហោ វត ឥទំ មមាស្សា’’តិ ឯវំ បរភណ្ឌាភិជ្ឈាយនលក្ខណា. អទិន្នាទានំ វិយ អប្បសាវជ្ជា មហាសាវជ្ជា ច. តស្សា ទ្វេ សម្ភារា ហោន្តិ – បរភណ្ឌំ អត្តនោ បរិណាមនញ្ចាតិ. បរភណ្ឌវត្ថុកេ ហិ លោភេ ឧប្បន្នេបិ ន តាវ កម្មបថភេទោ ហោតិ, យាវ ‘‘អហោ វតិទំ មមាស្សា’’តិ អត្តនោ ន បរិណាមេតិ.

ហិតសុខំ ព្យាបាទយតីតិ ព្យាបាទោ, សោ បរវិនាសាយ មនោបទោសលក្ខណោ. ផរុសវាចា វិយ អប្បសាវជ្ជោ មហាសាវជ្ជោ ច. តស្ស ទ្វេ សម្ភារា ហោន្តិ – បរសត្តោ ច តស្ស ច វិនាសចិន្តាតិ. បរសត្តវត្ថុកេ ហិ កោធេ ឧប្បន្នេបិ ន តាវ កម្មបថភេទោ ហោតិ, យាវ ‘‘អហោ វតាយំ ឧច្ឆិជ្ជេយ្យ វិនស្សេយ្យា’’តិ តស្ស វិនាសំ ន ចិន្តេសិ.

យថាភុច្ចគហណាភាវេន មិច្ឆា បស្សតីតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ. សា ‘‘នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិនា នយេន វិបរីតទស្សនលក្ខណា. សម្ផប្បលាបោ វិយ អប្បសាវជ្ជា មហាសាវជ្ជា ច.

សញ្ញី, អសញ្ញី, នេវសញ្ញីនាសញ្ញី ភវិស្សាមាតិ រូបាទិវសេន កង្ខន្តិ. ភវិស្សាម នុ ខោ មយន្តិអាទិនា អត្តានំ កង្ខន្តិ. តត្ថ ភវិស្សាម នុ ខោ. ន នុ ខោ ភវិស្សាមាតិ តស្ស សស្សតាការញ្ច ឧច្ឆេទាការញ្ច និស្សាយ អនាគតេ អត្តានំ វិជ្ជមានតញ្ច អវិជ្ជមានតញ្ច កង្ខន្តិ. កិំ នុ ខោ ភវិស្សាមាតិ ជាតិលិង្គុបបត្តិយោ និស្សាយ ‘‘ខត្តិយា នុ ខោ ភវិស្សាម, ព្រាហ្មណវេស្សសុទ្ទគហដ្ឋបព្ពជិតទេវមនុស្សានំ អញ្ញតរា’’តិ កង្ខន្តិ. កថំ នុ ខោ ភវិស្សាមាតិ សណ្ឋានាការំ និស្សាយ ‘‘ទីឃា នុ ខោ ភវិស្សាម, រស្សឱទាតកណ្ហបមាណិកអប្បមាណិកាទីនំ អញ្ញតរា’’តិ កង្ខន្តិ. កេចិ បន ‘‘ឥស្សរនិម្មានាទីនិ និស្សាយ ‘កេន នុ ខោ ការណេន ភវិស្សាមា’តិ ហេតុតោ កង្ខន្តី’’តិ វទន្តិ. កិំ ហុត្វា កិំ ភវិស្សាម នុ ខោ មយន្តិ ជាតិអាទីនិ និស្សាយ ‘‘ខត្តិយា ហុត្វា នុ ខោ ព្រាហ្មណា ភវិស្សាម…បេ… ទេវា ហុត្វា មនុស្សា’’តិ អត្តនោ បរម្បរំ កង្ខន្តិ. សព្ពត្ថេវ បន អទ្ធានន្តិ កាលាធិវចនមេតំ.

១០. យស្មា ឯតទេវ តស្មា ហិ សិក្ខេថ…បេ… អាហុ ធីរាតិ. តត្ថ សិក្ខេថាតិ តិស្សោ សិក្ខា អាវជ្ជេយ្យ. ឥធេវាតិ ឥមស្មិំយេវ សាសនេ. តត្ថ សិក្ខិតព្ពាតិ សិក្ខា. តិស្សោតិ គណនបរិច្ឆេទោ. អធិសីលសិក្ខាតិ អធិកំ ឧត្តមំ សីលន្តិ អធិសីលំ, អធិសីលញ្ច តំ សិក្ខិតព្ពដ្ឋេន សិក្ខា ចាតិ អធិសីលសិក្ខា. ឯស នយោ អធិចិត្តអធិបញ្ញាសិក្ខាសុ.

កតមំ បនេត្ថ សីលំ, កតមំ អធិសីលំ, កតមំ ចិត្តំ, កតមំ អធិចិត្តំ, កតមា បញ្ញា, កតមា អធិបញ្ញាតិ? វុច្ចតេ – បញ្ចង្គទសង្គសីលំ តាវ សីលមេវ. តញ្ហិ ពុទ្ធេ ឧប្បន្នេបិ អនុប្បន្នេបិ លោកេ បវត្តតិ. ឧប្បន្នេ ពុទ្ធេ តស្មិំ សីលេ ពុទ្ធាបិ សាវកាបិ មហាជនំ សមាទបេន្តិ, អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ បច្ចេកពុទ្ធា ច កម្មវាទិនោ ច ធម្មិកា សមណព្រាហ្មណា ច ចក្កវត្តី ច មហារាជានោ មហាពោធិសត្តា ច សមាទបេន្តិ, សាមម្បិ បណ្ឌិតា សមណព្រាហ្មណា សមាទិយន្តិ. តេ តំ កុសលំ ធម្មំ បរិបូរេត្វា ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សម្បត្តិំ អនុភោន្តិ.

បាតិមោក្ខសំវរសីលំ បន ‘‘អធិសីល’’ន្តិ វុច្ចតិ. តញ្ហិ សូរិយោ វិយ បជ្ជោតានំ សិនេរុ វិយ បព្ពតានំ សព្ពលោកិយសីលានំ អធិកញ្ចេវ ឧត្តមញ្ច, ពុទ្ធុប្បាទេយេវ ច បវត្តតិ, ន វិនា ពុទ្ធុប្បាទា. ន ហិ តំ បញ្ញត្តិំ ឧទ្ធរិត្វា អញ្ញោ សត្តោ ឋបេតុំ សក្កោតិ. ពុទ្ធាយេវ បន សព្ពសោ កាយវចីទ្វារអជ្ឈាចារសោតំ ឆិន្ទិត្វា តស្ស តស្ស វីតិក្កមស្ស អនុច្ឆវិកំ តំ សីលសំវរំ បញ្ញបេន្តិ. បាតិមោក្ខសំវរតោបិ ច មគ្គផលសម្បយុត្តមេវ សីលំ អធិសីលំ.

កាមាវចរានិ បន អដ្ឋ កុសលចិត្តានិ លោកិយអដ្ឋសមាបត្តិចិត្តានិ ច ឯកជ្ឈំ កត្វា ចិត្តមេវាតិ វេទិតព្ពានិ. ពុទ្ធុប្បាទានុប្បាទេ ចស្ស បវត្តិ, សមាទបនំ សមាទានញ្ច សីលេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

វិបស្សនាបាទកំ អដ្ឋសមាបត្តិចិត្តំ បន ‘‘អធិចិត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ. តញ្ហិ អធិសីលំ វិយ សីលានំ, សព្ពលោកិយចិត្តានំ អធិកញ្ចេវ ឧត្តមញ្ច, ពុទ្ធុប្បាទេយេវ ច ហោតិ, ន វិនា ពុទ្ធុប្បាទា. តតោបិ ច មគ្គផលចិត្តមេវ អធិចិត្តំ.

‘‘អត្ថិ ទិន្នំ អត្ថិ យិដ្ឋ’’ន្តិអាទិនយប្បវត្តំ (ម. និ. ២.៩៤) បន កម្មស្សកតាញាណំ បញ្ញា. សា ហិ ពុទ្ធេ ឧប្បន្នេបិ អនុប្បន្នេបិ លោកេ បវត្តតិ. ឧប្បន្នេ ពុទ្ធេ តស្សា បញ្ញាយ ពុទ្ធាបិ សាវកាបិ មហាជនំ សមាទបេន្តិ, អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ បច្ចេកពុទ្ធា ច កម្មវាទិនោ ច ធម្មិកា សមណព្រាហ្មណា ច ចក្កវត្តី ច មហារាជានោ មហាពោធិសត្តា ច សមាទបេន្តិ, សាមម្បិ បណ្ឌិតា សត្តា សមាទិយន្តិ. តថា ហិ អង្កុរោ ទសវស្សសហស្សានិ មហាទានំ អទាសិ. វេលាមោ វេស្សន្តរោ អញ្ញេ ច ពហូ បណ្ឌិតមនុស្សា មហាទានានិ អទំសុ. តេ តំ កុសលំ ធម្មំ បរិបូរេត្វា ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សម្បត្តិំ អនុភវិំសុ.

តិលក្ខណាការបរិច្ឆេទកំ បន វិបស្សនាញាណំ ‘‘អធិបញ្ញា’’តិ វុច្ចតិ. សា ហិ អធិសីលអធិចិត្តានិ វិយ សីលចិត្តានំ, សព្ពលោកិយបញ្ញានំ អធិកា ចេវ ឧត្តមា ច, ន ច វិនា ពុទ្ធុប្បាទា លោកេ បវត្តតិ. តតោបិ ច មគ្គផលបញ្ញាវ អធិបញ្ញា.

ឥទានិ ឯកេកំ ទស្សេន្តោ ‘‘កតមា អធិសីលសិក្ខា – ឥធ ភិក្ខុ សីលវា ហោតិ, បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរតី’’តិអាទិមាហ. ឥធាតិ វចនំ បុព្ពភាគករណីយសម្បទាយ សម្បន្នស្ស សព្ពបការសីលបរិបូរកស្ស បុគ្គលស្ស សន្និស្សយភូតសាសនបរិទីបនំ, អញ្ញសាសនស្ស ច តថាភាវបដិសេធនំ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘ឥធេវ, ភិក្ខវេ, សមណោ…បេ… សុញ្ញា បរប្បវាទា សមណេភិ អញ្ញេហី’’តិ (ម. និ. ១.១៣៩-១៤០). ភិក្ខូតិ តស្ស សីលស្ស បរិបូរកស្ស បុគ្គលស្ស បរិទីបនំ. បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោតិ ឥទមស្ស បាតិមោក្ខសំវរេ បតិដ្ឋិតភាវបរិទីបនំ. វិហរតីតិ ឥទមស្ស តទនុរូបវិហារសមង្គីភាវបរិទីបនំ. អាចារគោចរសម្បន្នោតិ ឥទមស្ស បាតិមោក្ខសំវរស្ស ឧបការកធម្មបរិទីបនំ. អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវីតិ ឥទមស្ស បាតិមោក្ខតោ អចវនធម្មតាបរិទីបនំ. សមាទាយាតិ ឥទមស្ស សិក្ខាបទានំ អនវសេសតោ អាទានបរិទីបនំ. សិក្ខតីតិ ឥទមស្ស សិក្ខាយ សមង្គីភាវបរិទីបនំ. សិក្ខាបទេសូតិ ឥទមស្ស សិក្ខិតព្ពធម្មបរិទីបនំ.

តត្ថ ភិក្ខូតិ សំសារេ ភយំ ឥក្ខតីតិ ភិក្ខុ. សីលមស្ស អត្ថីតិ សីលវាតិ ឯត្ថ សីលន្តិ សីលនដ្ឋេន សីលំ. កិមិទំ សីលនំ នាម? សមាធានំ វា, កាយកម្មាទីនំ សុសីល្យវសេន អវិប្បកិណ្ណតាតិ អត្ថោ. ឧបធារណំ វា, កុសលានំ ធម្មានំ បតិដ្ឋាវសេន អាធារភាវោតិ អត្ថោ. ឯតទេវ ហិ ឯត្ថ អត្ថទ្វយំ សទ្ទលក្ខណវិទូ អនុជានន្តិ. អញ្ញេ បន ‘‘អធិសេវនដ្ឋេន អាចារដ្ឋេន សីលនដ្ឋេន សិរដ្ឋេន សីតលដ្ឋេន សិវដ្ឋេន សីល’’ន្តិ វណ្ណយន្តិ.

សីលនំ លក្ខណំ តស្ស, ភិន្នស្សាបិ អនេកធា;

សនិទស្សនត្តំ រូបស្ស, យថា ភិន្នស្សនេកធា.

យថា ហិ នីលបីតាទិភេទេននេកធា ភិន្នស្សាបិ រូបាយតនស្ស សនិទស្សនត្តំ លក្ខណំ នីលាទិភេទេន ភិន្នស្សាបិ សនិទស្សនភាវានតិក្កមនតោ. តថា សីលស្ស ចេតនាទិភេទេន អនេកធា ភិន្នស្សាបិ យទេតំ កាយកម្មាទីនំ សមាធានវសេន, កុសលានញ្ច ធម្មានំ បតិដ្ឋាវសេន វុត្តំ សីលនំ, តទេវ លក្ខណំ ចេតនាទិភេទេន ភិន្នស្សាបិ សមាធានបតិដ្ឋាភាវានតិក្កមនតោ. ឯវំ លក្ខណស្ស បនស្ស –

ទុស្សីល្យវិទ្ធំសនតា, អនវជ្ជគុណោ តថា;

កិច្ចសម្បត្តិអត្ថេន, រសោ នាម បវុច្ចតិ.

តស្មា ឥទំ សីលំ នាម កិច្ចដ្ឋេន រសេន ទុស្សីល្យវិទ្ធំសនរសំ, សម្បត្តិអត្ថេន រសេន អនវជ្ជរសន្តិ វេទិតព្ពំ.

សោចេយ្យបច្ចុបដ្ឋានំ, តយិទំ តស្ស វិញ្ញុភិ;

ឱត្តប្បញ្ច ហិរី ចេវ, បទដ្ឋានន្តិ វណ្ណិតំ.

តញ្ហិទំ សីលំ ‘‘កាយសោចេយ្យំ វចីសោចេយ្យំ មនោសោចេយ្យ’’ន្តិ ឯវំ វុត្តសោចេយ្យបច្ចុបដ្ឋានំ, សោចេយ្យភាវេន បច្ចុបដ្ឋាតិ គហណភាវំ គច្ឆតិ. ហិរោត្តប្បញ្ច បន តស្ស វិញ្ញូហិ បទដ្ឋានន្តិ វណ្ណិតំ, អាសន្នការណន្តិ អត្ថោ. ហិរោត្តប្បេ ហិ សតិ សីលំ ឧប្បជ្ជតិ ចេវ តិដ្ឋតិ ច, អសតិ នេវ ឧប្បជ្ជតិ ចេវ ន តិដ្ឋតិ ចាតិ ឯវំវិធេន សីលេន សីលវា ហោតិ. ឯតំ សីលំ នាម បាណាតិបាតាទីហិ វា វិរមន្តស្ស, វត្តបដិបត្តិំ វា បូរេន្តស្ស ចេតនាទយោ ធម្មា វេទិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ បដិសម្ភិទាយំ ‘‘កិំ សីលន្តិ? ចេតនា សីលំ, ចេតសិកំ សីលំ, សំវរោ សីលំ, អវីតិក្កមោ សីល’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.៣៩).

តត្ថ ចេតនា សីលំ នាម បាណាតិបាតាទីហិ វា វិរមន្តស្ស វត្តបដិបត្តិំ វា បូរេន្តស្ស ចេតនា. ចេតសិកំ សីលំ នាម បាណាតិបាតាទីហិ វិរមន្តស្ស វិរតិ. អបិ ច ចេតនា សីលំ នាម បាណាតិបាតាទីនិ បជហន្តស្ស សត្តកម្មបថចេតនា. ចេតសិកំ សីលំ នាម ‘‘អភិជ្ឈំ បហាយ វិគតាភិជ្ឈេន ចេតសា វិហរតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២១៧) នយេន សំយុត្តមហាវគ្គេ វុត្តា អនភិជ្ឈាព្យាបាទសម្មាទិដ្ឋិធម្មា. សំវរោ សីលន្តិ ឯត្ថ បញ្ចវិធេន សំវរោ វេទិតព្ពោ – បាតិមោក្ខសំវរោ សតិសំវរោ ញាណសំវរោ ខន្តិសំវរោ វីរិយសំវរោ. តស្ស នានាករណំ ឧបរិ អាវិ ភវិស្សតិ. អវីតិក្កមោ សីលន្តិ សមាទិន្នសីលស្ស កាយិកវាចសិកោ អវីតិក្កមោ. ឯត្ថ ច សំវរសីលំ, អវីតិក្កមសីលន្តិ ឥទមេវ និប្បរិយាយតោ សីលំ. ចេតនាសីលំ, ចេតសិកំ សីលន្តិ បរិយាយតោ សីលន្តិ វេទិតព្ពំ.

បាតិមោក្ខន្តិ សិក្ខាបទសីលំ. តញ្ហិ យោ នំ បាតិ រក្ខតិ, តំ មោក្ខេតិ មោចេតិ អាបាយិកាទីហិ ទុក្ខេហិ, តស្មា ‘‘បាតិមោក្ខ’’ន្តិ វុត្តំ. បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោតិ បាតិមោក្ខសំវរសីលេន សមន្នាគតោ. អាចារគោចរសម្បន្នោតិ អាចារេន ចេវ គោចរេន ច សម្បន្នោ. អណុមត្តេសូតិ អប្បមត្តកេសុ. វជ្ជេសូតិ អកុសលធម្មេសុ. ភយទស្សាវីតិ ភយទស្សី. សមាទាយាតិ សម្មា អាទិយិត្វា. សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសូតិ តំ តំ សិក្ខាបទំ សមាទិយិត្វា សិក្ខតិ. អបិ ច សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសូតិ យំកិញ្ចិ សិក្ខាបទេសុ សិក្ខាកោដ្ឋាសេសុ សិក្ខិតព្ពំ កាយិកំ វា ចេតសិកំ វា, តំ សព្ពំ សមាទាយ សិក្ខតិ.

ខុទ្ទកោ សីលក្ខន្ធោតិ សង្ឃាទិសេសាទិសាវសេសោ សីលក្ខន្ធោ. មហន្តោតិ បារាជិកាទិនិរវសេសោ. យស្មា បន បាតិមោក្ខសីលេន ភិក្ខុ សាសនេ បតិដ្ឋាតិ នាម, តស្មា តំ ‘‘បតិដ្ឋា’’តិ វុត្តំ. បតិដ្ឋហតិ វា ឯត្ថ ភិក្ខុ, កុសលា ធម្មា ឯវ វា ឯត្ថ បតិដ្ឋហន្តីតិ បតិដ្ឋា. អយមត្ថោ ‘‘សីលេ បតិដ្ឋាយ នរោ សបញ្ញោ’’តិ (សំ. និ. ១.២៣, ១៩២) ច, ‘‘បតិដ្ឋានលក្ខណំ, មហារាជ, សីលំ សព្ពេសំ កុសលានំ ធម្មាន’’ន្តិ (មិ. ប. ២.១.៩) ច, ‘‘សីលេ បតិដ្ឋិតោ ខោ, មហារាជ…បេ… សព្ពេ កុសលា ធម្មា ន បរិហាយន្តី’’តិ (មិ. ប. ២.១.៩) ច អាទិសុត្តវសេន វេទិតព្ពោ.

តទេតំ បុព្ពុប្បត្តិអត្ថេន អាទិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘តស្មាតិហ ត្វំ ឧត្តិយ អាទិមេវ វិសោធេហិ កុសលេសុ ធម្មេសុ. កោ ចាទិ កុសលានំ ធម្មានំ, សីលញ្ច សុវិសុទ្ធំ ទិដ្ឋិ ច ឧជុកា’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៨២). យថា ហិ នគរវឌ្ឍកី នគរំ មាបេតុកាមោ បឋមំ នគរដ្ឋានំ សោធេតិ, តតោ អបរភាគេ វីថិចតុក្កសិង្ឃាដកាទិបរិច្ឆេទេន វិភជិត្វាវ នគរំ មាបេតិ. ឯវមេវ យោគាវចរោ អាទិតោ សីលំ វិសោធេតិ, តតោ អបរភាគេ សមាធិវិបស្សនាមគ្គផលនិព្ពានានិ សច្ឆិករោតិ. យថា វា បន រជកោ បឋមំ តីហិ ខារេហិ វត្ថំ ធោវិត្វា បរិសុទ្ធេ វត្ថេ យទិច្ឆកំ រង្គជាតំ ឧបនេតិ, យថា វា បន ឆេកោ ចិត្តការោ រូបំ លិខិតុកាមោ អាទិតោវ ភិត្តិបរិកម្មំ ករោតិ, តតោ អបរភាគេ រូបំ សមុដ្ឋាបេតិ. ឯវមេវ យោគាវចរោ អាទិតោវ សីលំ វិសោធេត្វា អបរភាគេ សមថវិបស្សនាទយោ ធម្មេ សច្ឆិករោតិ. តស្មា សីលំ ‘‘អាទី’’តិ វុត្តំ.

តទេតំ ចរណសរិក្ខតាយ ចរណំ. ចរណាតិ ហិ បាទា វុច្ចន្តិ. យថា ហិ ឆិន្នចរណស្ស បុរិសស្ស ទិសំ គមនាភិសង្ខារោ ន ជាយតិ, បរិបុណ្ណបាទស្សេវ ជាយតិ, ឯវមេវ យស្ស សីលំ ភិន្នំ ហោតិ ខណ្ឌំ អបរិបុណ្ណំ, តស្ស និព្ពានគមនាយ ញាណគមនំ ន សម្បជ្ជតិ. យស្ស បន តំ អភិន្នំ ហោតិ អខណ្ឌំ បរិបុណ្ណំ, តស្ស និព្ពានគមនាយ ញាណគមនំ សម្បជ្ជតិ. តស្មា សីលំ ‘‘ចរណ’’ន្តិ វុត្តំ.

តទេតំ សំយមនវសេន សំយមោ. សំវរណវសេន សំវរោតិ ឧភយេនាបិ សីលសំយមោ ចេវ សីលសំវរោ ច កថិតោ. វចនត្ថោ បនេត្ថ សំយមេតិ វីតិក្កមវិប្ផន្ទនំ, បុគ្គលំ វា សំយមេតិ វីតិក្កមវសេន តស្ស វិប្ផន្ទិតុំ ន ទេតីតិ សំយមោ. វីតិក្កមស្ស បវេសនទ្វារំ សំវរតិ បិទហតីតិ សំវរោ.

មោក្ខន្តិ ឧត្តមំ មុខភូតំ វា. យថា ហិ សត្តានំ ចតុព្ពិធោ អាហារោ មុខេន បវិសិត្វា អង្គមង្គានិ ផរតិ, ឯវំ យោគិនោបិ ចតុភូមកកុសលំ សីលមុខេន បវិសិត្វា អត្ថសិទ្ធិំ សម្បាទេតិ. តេន ‘‘មោក្ខ’’ន្តិ. បមុខេ សាធូតិ បាមោក្ខំ, បុព្ពង្គមំ សេដ្ឋំ បធានន្តិ អត្ថោ. កុសលានំ ធម្មានំ សមាបត្តិយាតិ ចតុភូមកកុសលានំ បដិលាភត្ថាយ បាមោក្ខំ បុព្ពង្គមំ សេដ្ឋំ បធានន្តិ វេទិតព្ពំ.

វិវិច្ចេវ កាមេហីតិ កាមេហិ វិវិច្ច វិនា ហុត្វា អបក្កមិត្វា. យោ បនាយមេត្ថ ឯវការោ, សោ និយមត្ថោតិ វេទិតព្ពោ. យស្មា ច និយមត្ថោ, តស្មា តស្មិំ បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរណសមយេ អវិជ្ជមានានម្បិ កាមានំ តស្ស បឋមជ្ឈានស្ស បដិបក្ខភាវំ កាមបរិច្ចាគេនេវ ចស្ស អធិគមំ ទីបេតិ. កថំ? ‘‘វិវិច្ចេវ កាមេហី’’តិ ឯវញ្ហិ និយមេ ករិយមានេ ឥទំ បញ្ញាយតិ, នូនិមស្ស ឈានស្ស កាមា បដិបក្ខភូតា, យេសុ សតិ ឥទំ ន បវត្តតិ អន្ធការេ សតិ បទីបោភាសោ វិយ, តេសំ បរិច្ចាគេនេវ ចស្ស អធិគមោ ហោតិ ឱរិមតីរបរិច្ចាគេន បារិមតីរស្សេវ. តស្មា និយមំ ករោតីតិ.

តត្ថ សិយា ‘‘កស្មា បនេស បុព្ពបទេយេវ វុត្តោ ន ឧត្តរបទេ, កិំ អកុសលេហិ ធម្មេហិ អវិវិច្ចាបិ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរេយ្យា’’តិ? ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ. តំនិស្សរណតោ ហិ បុព្ពបទេ ឯវ ឯស វុត្តោ. កាមធាតុសមតិក្កមនតោ ហិ កាមរាគបដិបក្ខតោ ច ឥទំ ឈានំ កាមានមេវ និស្សរណំ. យថាហ – ‘‘កាមានមេតំ និស្សរណំ យទិទំ នេក្ខម្ម’’ន្តិ (ឥតិវុ. ៧២). ឧត្តរបទេបិ បន យថា ‘‘ឥធេវ, ភិក្ខវេ, សមណោ, ឥធ ទុតិយោ សមណោ’’តិ (ម. និ. ១.១៣៩) ឯត្ថ ឯវការោ អានេត្វា វុច្ចតិ, ឯវំ វត្តព្ពោ. ន ហិ សក្កា ឥតោ អញ្ញេហិបិ នីវរណសង្ខាតេហិ អកុសលេហិ ធម្មេហិ អវិវិច្ច ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរិតុំ. តស្មា វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ចេវ អកុសលេហិ ធម្មេហីតិ ឯវំ បទទ្វយេបិ ឯស ទដ្ឋព្ពោ. បទទ្វយេបិ ច កិញ្ចាបិ វិវិច្ចាតិ ឥមិនា សាធារណវចនេន តទង្គវិវេកាទយោ កាយវិវេកាទយោ ច សព្ពេបិ វិវេកា សង្គហំ គច្ឆន្តិ, តថាបិ បុព្ពភាគេ កាយវិវេកចិត្តវិវេកវិក្ខម្ភនវិវេកា ទដ្ឋព្ពា. លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ កាយវិវេកចិត្តវិវេកសមុច្ឆេទវិវេកនិស្សរណវិវេកា.

កាមេហីតិ ឥមិនា បន បទេន យេ ច ឥធ ‘‘កតមេ វត្ថុកាមា មនាបិកា រូបា’’តិអាទិនា នយេន វត្ថុកាមា វុត្តា, យេ ច ឥធេវ វិភង្គេ ‘‘ឆន្ទោ កាមោ រាគោ កាមោ ឆន្ទរាគោ កាមោ សង្កប្បោ កាមោ រាគោ កាមោ សង្កប្បរាគោ កាមោ’’តិ ឯវំ កិលេសកាមា វុត្តា, តេ សព្ពេបិ សង្គហិតា ឥច្ចេវ ទដ្ឋព្ពា. ឯវញ្ហិ សតិ វិវិច្ចេវ កាមេហីតិ វត្ថុកាមេហិបិ វិវិច្ចេវាតិ អត្ថោ យុជ្ជតិ. តេន កាយវិវេកោ វុត្តោ ហោតិ.

វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហីតិ កិលេសកាមេហិ សព្ពាកុសលេហិ វា វិវិច្ចាតិ អត្ថោ យុជ្ជតិ. តេន ចិត្តវិវេកោ វុត្តោ ហោតិ. បុរិមេន ចេត្ថ វត្ថុកាមេហិ វិវេកវចនតោ ឯវ កាមសុខបរិច្ចាគោ, ទុតិយេន កិលេសកាមេហិ វិវេកវចនតោ នេក្ខម្មសុខបរិគ្គហោ វិភាវិតោ ហោតិ. ឯវំ វត្ថុកាមកិលេសកាមវិវេកវចនតោយេវ ច ឯតេសំ បឋមេន សំកិលេសវត្ថុប្បហានំ, ទុតិយេន សំកិលេសប្បហានំ. បឋមេន លោលភាវស្ស ហេតុបរិច្ចាគោ, ទុតិយេន ពាលភាវស្ស. បឋមេន ច បយោគសុទ្ធិ, ទុតិយេន អាសយបោសនំ វិភាវិតំ ហោតីតិ ញាតព្ពំ. ឯស តាវ នយោ ‘‘កាមេហី’’តិ ឯត្ថ វុត្តកាមេសុ វត្ថុកាមបក្ខេ.

កិលេសកាមបក្ខេ បន ឆន្ទោតិ ច រាគោតិ ច ឯវមាទីហិ អនេកភេទោ កាមច្ឆន្ទោវ ‘‘កាមោ’’តិ អធិប្បេតោ. សោ ច អកុសលបរិយាបន្នោបិ សមានោ ‘‘តត្ថ កតមោ កាមច្ឆន្ទោ, កាមោ’’តិអាទិនា នយេន វិភង្គេ ឈានបដិបក្ខតោ វិសុំ វុត្តោ. កិលេសកាមត្តា វា បុរិមបទេ វុត្តោ, អកុសលបរិយាបន្នត្តា ទុតិយបទេ. អនេកភេទតោ ចស្ស កាមតោតិ អវត្វា កាមេហីតិ វុត្តំ. អញ្ញេសម្បិ ច ធម្មានំ អកុសលភាវេ វិជ្ជមានេ ‘‘តត្ថ កតមេ អកុសលា ធម្មា, កាមច្ឆន្ទោ’’តិអាទិនា នយេន វិភង្គេ (វិភ. ៥៦៤) ឧបរិឈានង្គានំ បច្ចនីកបដិបក្ខភាវទស្សនតោ នីវរណានេវ វុត្តានិ. នីវរណានិ ហិ ឈានង្គបច្ចនីកានិ តេសំ ឈានង្គានេវ បដិបក្ខានិ, វិទ្ធំសកានិ វិឃាតកានីតិ វុត្តំ ហោតិ. តថា ហិ ‘‘សមាធិ កាមច្ឆន្ទស្ស បដិបក្ខោ, បីតិ ព្យាបាទស្ស, វិតក្កោ ថិនមិទ្ធស្ស, សុខំ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្ស, វិចារោ វិចិកិច្ឆាយា’’តិ បេដកេ វុត្តំ.

ឯវមេត្ថ វិវិច្ចេវ កាមេហីតិ ឥមិនា កាមច្ឆន្ទស្ស វិក្ខម្ភនវិវេកោ វុត្តោ ហោតិ, វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហីតិ ឥមិនា បញ្ចន្នម្បិ នីវរណានំ. អគ្គហិតគ្គហណេន បន បឋមេន កាមច្ឆន្ទស្ស, ទុតិយេន សេសនីវរណានំ. តថា បឋមេន តីសុ អកុសលមូលេសុ បញ្ចកាមគុណភេទវិសយស្ស លោភស្ស, ទុតិយេន អាឃាតវត្ថុភេទាទិវិសយានំ ទោសមោហានំ. ឱឃាទីសុ វា ធម្មេសុ បឋមេន កាមោឃកាមយោគកាមាសវកាមុបាទានអភិជ្ឈាកាយគន្ថកាមរាគសំយោជនានំ, ទុតិយេន អវសេសឱឃយោគាសវឧបាទានគន្ថសំយោជនានំ. បឋមេន ច តណ្ហាយ តំសម្បយុត្តកានញ្ច, ទុតិយេន អវិជ្ជាយ តំសម្បយុត្តកានញ្ច. អបិ ច បឋមេន លោភសម្បយុត្តអដ្ឋចិត្តុប្បាទានំ, ទុតិយេន សេសានំ ចតុន្នំ អកុសលចិត្តុប្បាទានំ វិក្ខម្ភនវិវេកោ វុត្តោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ.

ឯត្តាវតា ច បឋមស្ស ឈានស្ស បហានង្គំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សម្បយោគង្គំ ទស្សេតុំ ‘‘សវិតក្កំ សវិចារ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អារម្មណេ ចិត្តស្ស អភិនិរោបនលក្ខណោ វិតក្កោ, អារម្មណានុមជ្ជនលក្ខណោ វិចារោ. សន្តេបិ ច នេសំ កត្ថចិ អវិយោគេ ឱឡារិកដ្ឋេន បុព្ពង្គមដ្ឋេន ច ឃណ្ឌាភិឃាតោ វិយ ចេតសោ បឋមាភិនិបាតោ វិតក្កោ, សុខុមដ្ឋេន អនុមជ្ជនសភាវេន ច ឃណ្ឌានុរវោ វិយ អនុបពន្ធោ វិចារោ. វិប្ផារវា ចេត្ថ វិតក្កោ បឋមុប្បត្តិកាលេ បរិប្ផន្ទនភូតោ ចិត្តស្ស, អាកាសេ ឧប្បតិតុកាមស្ស បក្ខិនោ បក្ខវិក្ខេបោ វិយ, បទុមាភិមុខបាតោ វិយ ច គន្ធានុពន្ធចេតសោ ភមរស្ស. សន្តវុត្តិ វិចារោ នាតិបរិប្ផន្ទនភាវោ ចិត្តស្ស, អាកាសេ ឧប្បតិតស្ស បក្ខិនោ បក្ខប្បសារណំ វិយ, បរិព្ភមនំ វិយ ច បទុមាភិមុខបតិតស្ស ភមរស្ស បទុមស្ស ឧបរិភាគេ.

ទុកនិបាតដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អាកាសេ គច្ឆតោ មហាសកុណស្ស ឧភោហិ បក្ខេហិ វាតំ គហេត្វា បក្ខេ សន្និសីទាបេត្វា គមនំ វិយ អារម្មណេ ចេតសោ អភិនិរោបនភាវេន បវត្តោ វិតក្កោ, វាតគ្គហណត្ថំ បក្ខេ ផន្ទាបយមានស្ស គមនំ វិយ អនុមជ្ជនភាវេន បវត្តោ វិចារោ’’តិ វុត្តំ. តំ អនុប្បពន្ធេន បវត្តិយំ យុជ្ជតិ. សោ បន នេសំ វិសេសោ បឋមទុតិយជ្ឈានេសុ បាកដោ ហោតិ. អបិ ច មលគ្គហិតំ កំសភាជនំ ឯកេន ហត្ថេន ទឡ្ហំ គហេត្វា ឥតរេន ហត្ថេន ចុណ្ណតេលវាលណ្ឌុបកេន បរិមជ្ជន្តស្ស ទឡ្ហគ្គហណហត្ថោ វិយ វិតក្កោ. បរិមជ្ជនហត្ថោ វិយ វិចារោ. តថា កុម្ភការស្ស ទណ្ឌប្បហារេន ចក្កំ ភមយិត្វា ភាជនំ ករោន្តស្ស ឧប្បីឡនហត្ថោ វិយ វិតក្កោ. ឥតោ ចិតោ ច សញ្ចរណហត្ថោ វិយ វិចារោ. តថា មណ្ឌលំ ករោន្តស្ស មជ្ឈេ សន្និរុម្ភិត្វា ឋិតកណ្ដកោ វិយ អភិនិរោបនោ វិតក្កោ. ពហិ បរិព្ភមនកណ្ដកោ វិយ អនុមជ្ជមានោ វិចារោ. ឥតិ ឥមិនា ច វិតក្កេន ឥមិនា ច វិចារេន សហ វត្តតិ រុក្ខោ វិយ បុប្ផេន ច ផលេន ចាតិ ឥទំ ឈានំ ‘‘សវិតក្កំ សវិចារ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

វិវេកជន្តិ ឯត្ថ វិវិត្តិ វិវេកោ, នីវរណវិគមោតិ អត្ថោ. វិវិត្តោតិ វា វិវេកោ, នីវរណវិវិត្តោ ឈានសម្បយុត្តធម្មរាសីតិ អត្ថោ. តស្មា វិវេកា, តស្មិំ វា វិវេកេ ជាតន្តិ វិវេកជំ. បីតិសុខន្តិ ឯត្ថ បិណយតីតិ បីតិ, សា សម្បិយាយនលក្ខណា. សា បនេសា ខុទ្ទិកាបីតិ, ខណិកាបីតិ, ឱក្កន្តិកាបីតិ, ឧព្ពេគាបីតិ, ផរណាបីតីតិ បញ្ចវិធា ហោតិ.

តត្ថ ខុទ្ទិកាបីតិ សរីរេ លោមហំសមត្តមេវ កាតុំ សក្កោតិ. ខណិកាបីតិ ខណេ ខណេ វិជ្ជុប្បាទសទិសា ហោតិ. ឱក្កន្តិកាបីតិ សមុទ្ទតីរំ វីចិ វិយ, កាយំ ឱក្កមិត្វា ឱក្កមិត្វា ភិជ្ជតិ. ឧព្ពេគាបីតិ ពលវតី ហោតិ, កាយំ ឧទ្ធគ្គំ កត្វា អាកាសេ លង្ឃាបនប្បមាណបត្តា.

ផរណាបីតិ អតិពលវតី ហោតិ. តាយ ហិ ឧប្បន្នាយ សកលសរីរំ ធមិត្វា បូរិតវត្ថិ វិយ មហតា ឧទកោឃេន បក្ខន្ទបព្ពតកុច្ឆិ វិយ ច អនុបរិប្ផុដំ ហោតិ. សា បនេសា បញ្ចវិធា បីតិ គព្ភំ គណ្ហន្តី បរិបាកំ គច្ឆន្តី ទុវិធំ បស្សទ្ធិំ បរិបូរេតិ កាយបស្សទ្ធិញ្ច ចិត្តបស្សទ្ធិញ្ច, បស្សទ្ធិ គព្ភំ គណ្ហន្តី បរិបាកំ គច្ឆន្តី ទុវិធម្បិ សុខំ បរិបូរេតិ កាយិកំ ចេតសិកញ្ច, សុខំ គព្ភំ គណ្ហន្តំ បរិបាកំ គច្ឆន្តំ តិវិធំ សមាធិំ បរិបូរេតិ ខណិកសមាធិំ ឧបចារសមាធិំ អប្បនាសមាធិញ្ចាតិ. តាសុ យា អប្បនាសមាធិស្ស មូលំ ហុត្វា វឌ្ឍមានា សមាធិសម្បយោគង្គតា ផរណាបីតិ, អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតា បីតីតិ.

ឥតរំ បន សុខយតីតិ សុខំ, យស្ស ឧប្បជ្ជតិ, តំ សុខិតំ ករោតីតិ អត្ថោ. សុខនំ វា សុខំ, សុដ្ឋុ វា ខាទតិ ខណតិ ច កាយចិត្តាពាធន្តិ សុខំ, សោមនស្សវេទនាយេតំ នាមំ. តំ សាតលក្ខណំ. សន្តេបិ ច នេសំ កត្ថចិ អវិប្បយោគេ ឥដ្ឋារម្មណបដិលាភតុដ្ឋិ បីតិ, បដិលទ្ធរសានុភវនំ សុខំ. យត្ថ បីតិ, តត្ថ សុខំ, យត្ថ សុខំ, តត្ថ ន និយមតោ បីតិ. សង្ខារក្ខន្ធសង្គហិតា បីតិ, វេទនាក្ខន្ធសង្គហិតំ សុខំ. កន្តារខិន្នស្ស វនន្តោទកទស្សនសវនេសុ វិយ បីតិ, វនច្ឆាយប្បវេសនឧទកបរិភោគេសុ វិយ សុខំ. តស្មិំ តស្មិំ សមយេ បាកដភាវតោ ចេតំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥតិ អយញ្ច បីតិ ឥទញ្ច សុខំ អស្ស ឈានស្ស, អស្មិំ វា ឈានេ អត្ថីតិ ឥទំ ឈានំ ‘‘បីតិសុខ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

អថ វា បីតិ ច សុខញ្ច បីតិសុខំ ធម្មវិនយាទយោ វិយ. វិវេកជំ បីតិសុខំ អស្ស ឈានស្ស, អស្មិំ វា ឈានេ អត្ថីតិ ឯវម្បិ វិវេកជំបីតិសុខំ. យថេវ ហិ ឈានំ, ឯវំ បីតិសុខម្បេត្ថ វិវេកជមេវ ហោតិ, តញ្ចស្ស អត្ថិ, តស្មា អលោបសមាសំ កត្វា ឯកបទេនេវ ‘‘វិវេកជំបីតិសុខ’’ន្តិបិ វត្តុំ យុជ្ជតិ.

បឋមន្តិ គណនានុបុព្ពតា បឋមំ, ឥទំ បឋមំ ឧប្បន្នន្តិបិ បឋមំ. ឈានន្តិ ទុវិធំ ឈានំ អារម្មណូបនិជ្ឈានំ លក្ខណូបនិជ្ឈានញ្ចាតិ. តត្ថ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ បថវីកសិណាទិអារម្មណំ ឧបនិជ្ឈាយន្តីតិ អារម្មណូបនិជ្ឈានន្តិ សង្ខ្យំ គតា. វិបស្សនាមគ្គផលានិ បន លក្ខណូបនិជ្ឈានំ នាម. តត្ថ វិបស្សនា អនិច្ចាទិលក្ខណស្ស ឧបនិជ្ឈានតោ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ. វិបស្សនាយ កតកិច្ចស្ស មគ្គេន ឥជ្ឈនតោ មគ្គោ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ, ផលំ បន និរោធសច្ចំ តថលក្ខណំ ឧបនិជ្ឈាយតីតិ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ. តេសុ ឥធ បុព្ពភាគេ អារម្មណូបនិជ្ឈានំ, លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ អធិប្បេតំ. តស្មា អារម្មណូបនិជ្ឈានតោ ច លក្ខណូបនិជ្ឈានតោ ច បច្ចនីកឈាបនតោ ច ឈានន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឧបសម្បជ្ជាតិ ឧបគន្ត្វា, បាបុណិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបសម្បាទយិត្វា វា, និប្ផាទេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. វិហរតីតិ តទនុរូបេន ឥរិយាបថវិហារេន ឥរិយតិ, វុត្តប្បការឈានសមង្គី ហុត្វា អត្តភាវស្ស ឥរិយនំ វុត្តិំ អភិនិប្ផាទេតិ.

តំ បនេតំ បឋមជ្ឈានំ បញ្ចង្គវិប្បហីនំ បញ្ចង្គសមន្នាគតំ តិវិធកល្យាណំ, ទសលក្ខណសម្បន្នំ. តត្ថ កាមច្ឆន្ទោ ព្យាបាទោ ថិនមិទ្ធំ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ វិចិកិច្ឆាតិ ឥមេសំ បញ្ចន្នំ នីវរណានំ បហានវសេន បញ្ចង្គវិប្បហីនតា វេទិតព្ពា. ន ហិ ឯតេសុ អប្បហីនេសុ ឈានំ ឧប្បជ្ជតិ. តេនស្សេតានិ បហានង្គានីតិ វុច្ចន្តិ. កិញ្ចាបិ ហិ ឈានក្ខណេ អញ្ញេបិ អកុសលា ធម្មា បហីយន្តិ, តថាបិ ឯតានេវ វិសេសេន ឈានន្តរាយករានិ. កាមច្ឆន្ទេន ហិ នានាវិសយប្បលោភិតំ ចិត្តំ ន ឯកត្តារម្មណេ សមាធិយតិ, កាមច្ឆន្ទាភិភូតំ វា, តំ ន កាមធាតុប្បហានាយ បដិបទំ បដិបជ្ជតិ. ព្យាបាទេន វា អារម្មណេ បដិហញ្ញមានំ ន និរន្តរំ បវត្តតិ. ថិនមិទ្ធាភិភូតំ អកម្មញ្ញំ ហោតិ. ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចបរេតំ អវូបសន្តមេវ ហុត្វា បរិព្ភមតិ. វិចិកិច្ឆាយ ឧបហតំ ឈានាធិគមសាធិកំ បដិបទំ នារោហតិ. ឥតិ វិសេសេន ឈានន្តរាយករត្តា ឯតានេវ បហានង្គានីតិ វុត្តានិ.

យស្មា បន វិតក្កោ អារម្មណេ ចិត្តំ អភិនិរោបេតិ, វិចារោ អនុបពន្ធតិ, តេហិ អវិក្ខេបាយ សម្បាទិតបយោគស្ស ចេតសោ បយោគសម្បត្តិសម្ភវា បីតិ បីណនំ សុខញ្ច ឧបព្រូហនំ ករោតិ. អថស្ស សេសសម្បយុត្តធម្មា ឯតេហិ អភិនិរោបនានុពន្ធនបីណនុបព្រូហនេហិ អនុគ្គហិតា ឯកគ្គតា ឯកត្តារម្មណេ សមំ សម្មា ច អាធិយតិ. តស្មា វិតក្កោ វិចារោ បីតិ សុខំ ចិត្តេកគ្គតាតិ ឥមេសំ បញ្ចន្នំ ឧប្បត្តិវសេន បញ្ចង្គសមន្នាគតតា វេទិតព្ពា. ឧប្បន្នេសុ ហិ ឯតេសុ បញ្ចសុ ឈានំ ឧប្បន្នំ នាម ហោតិ. តេនស្ស ឯតានិ បញ្ចង្គសមន្នាគតានីតិ វុច្ចន្តិ. តស្មា ន ឯតេហិ សមន្នាគតំ អញ្ញទេវ ឈានំ នាម អត្ថីតិ គហេតព្ពំ. យថា បន អង្គមត្តវសេនេវ ចតុរង្គិនី សេនា, បញ្ចង្គិកំ តូរិយំ, អដ្ឋង្គិកោ ច មគ្គោតិ វុច្ចតិ, ឯវមិទម្បិ អង្គមត្តវសេនេវ បញ្ចង្គិកន្តិ វា បញ្ចង្គសមន្នាគតន្តិ វា វុច្ចតីតិ វេទិតព្ពំ.

ឯតានិ ច បញ្ចង្គានិ កិញ្ចាបិ ឧបចារក្ខណេបិ អត្ថិ, អថ ខោ ឧបចារេ បកតិចិត្តតោ ពលវតរានិ. ឥធ បន ឧបចារតោបិ ពលវតរានិ រូបាវចរលក្ខណប្បត្តានិ និប្ផន្នានិ. ឯត្ថ ហិ វិតក្កោ សុវិសទេន អាការេន អារម្មណេ ចិត្តំ អភិនិរោបយមានោ ឧប្បជ្ជតិ. វិចារោ អតិវិយ អារម្មណំ អនុមជ្ជមានោ. បីតិសុខំ សព្ពាវន្តម្បិ កាយំ ផរមានំ. តេនេវាហ – ‘‘នាស្ស កិញ្ចិ សព្ពាវតោ កាយស្ស វិវេកជេន បីតិសុខេន អប្ផុដំ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ១.២២៦). ចិត្តេកគ្គតាបិ ហេដ្ឋិមម្ហិ សមុគ្គបដលេ ឧបរិមំ សមុគ្គបដលំ វិយ អារម្មណេសុ ផុសិតា ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ, អយមេតេសំ ឥតរេហិ វិសេសោ. តត្ថ ចិត្តេកគ្គតា កិញ្ចាបិ ‘‘សវិតក្កំ សវិចារ’’ន្តិ ឥមស្មិំ បាឋេ ន និទ្ទិដ្ឋា, តថាបិ វិភង្គេ (វិភ. ៥៦៥) ‘‘ឈានន្តិ វិតក្កោ វិចារោ បីតិ សុខំ ចិត្តេកគ្គតា’’តិ ឯវំ វុត្តត្តា អង្គមេវ. យេន ហិ អធិប្បាយេន ភគវតា ឧទ្ទេសោ កតោ, សោយេវ តេន វិភង្គេ បកាសិតោតិ.

តិវិធកល្យាណំ

តិវិធកល្យាណំ ទសលក្ខណសម្បន្នន្តិ ឯត្ថ បន អាទិមជ្ឈបរិយោសានវសេនតិវិធកល្យាណតា. តេសំយេវ ច អាទិមជ្ឈបរិយោសានានំ លក្ខណវសេន ទសលក្ខណសម្បន្នតា វេទិតព្ពា. តត្រាយំ បាឡិ –

‘‘បឋមស្ស ឈានស្ស បដិបទាវិសុទ្ធិ អាទិ, ឧបេក្ខានុព្រូហនា មជ្ឈេ, សម្បហំសនា បរិយោសានំ, បឋមស្ស ឈានស្ស បដិបទាវិសុទ្ធិ អាទិ. អាទិស្ស កតិ លក្ខណានិ? អាទិស្ស តីណិ លក្ខណានិ – យោ តស្ស បរិបន្ថោ, តតោ ចិត្តំ វិសុជ្ឈតិ, វិសុទ្ធត្តា ចិត្តំ មជ្ឈិមំ សមថនិមិត្តំ បដិបជ្ជតិ, បដិបន្នត្តា តត្ថ ចិត្តំ បក្ខន្ទតិ. យញ្ច បរិបន្ថតោ ចិត្តំ វិសុជ្ឈតិ, យញ្ច វិសុទ្ធត្តា ចិត្តំ មជ្ឈិមំ សមថនិមិត្តំ បដិបជ្ជតិ, យញ្ច បដិបន្នត្តា តត្ថ ចិត្តំ បក្ខន្ទតិ. បឋមស្ស ឈានស្ស បដិបទាវិសុទ្ធិ អាទិ, អាទិស្ស ឥមានិ តីណិ លក្ខណានិ. តេន វុច្ចតិ – ‘បឋមំ ឈានំ អាទិកល្យាណញ្ចេវ ហោតិ តិលក្ខណសម្បន្នញ្ចា’តិ.

‘‘បឋមស្ស ឈានស្ស ឧបេក្ខានុព្រូហនា មជ្ឈេ. មជ្ឈស្ស កតិ លក្ខណានិ? មជ្ឈស្ស តីណិ លក្ខណានិ – វិសុទ្ធំ ចិត្តំ អជ្ឈុបេក្ខតិ, សមថបដិបន្នំ អជ្ឈុបេក្ខតិ, ឯកត្តុបដ្ឋានំ អជ្ឈុបេក្ខតិ. យញ្ច វិសុទ្ធំ ចិត្តំ អជ្ឈុបេក្ខតិ, យញ្ច សមថបដិបន្នំ អជ្ឈុបេក្ខតិ, យញ្ច ឯកត្តុបដ្ឋានំ អជ្ឈុបេក្ខតិ. បឋមស្ស ឈានស្ស ឧបេក្ខានុព្រូហនា មជ្ឈេ, មជ្ឈស្ស ឥមានិ តីណិ លក្ខណានិ. តេន វុច្ចតិ – ‘បឋមំ ឈានំ មជ្ឈេកល្យាណញ្ចេវ ហោតិ តិលក្ខណសម្បន្នញ្ចា’តិ.

‘‘បឋមស្ស ឈានស្ស សម្បហំសនា បរិយោសានំ. បរិយោសានស្ស កតិ លក្ខណានិ? បរិយោសានស្ស ចត្តារិ លក្ខណានិ – តត្ថ ជាតានំ ធម្មានំ អនតិវត្តនដ្ឋេន សម្បហំសនា, ឥន្ទ្រិយានំ ឯករាសដ្ឋេន សម្បហំសនា, តទុបគវីរិយវាហនដ្ឋេន សម្បហំសនា, អាសេវនដ្ឋេន សម្បហំសនា. បឋមស្ស ឈានស្ស សម្បហំសនា បរិយោសានំ, បរិយោសានស្ស ឥមានិ ចត្តារិ លក្ខណានិ. តេន វុច្ចតិ ‘បឋមំ ឈានំ បរិយោសានកល្យាណញ្ចេវ ហោតិ ចតុលក្ខណសម្បន្នញ្ចា’’’តិ (បដិ. ម. ១.១៥៨).

‘‘តត្រ បដិបទាវិសុទ្ធិ នាម សសម្ភារិកោ ឧបចារោ. ឧបេក្ខានុព្រូហនា នាម អប្បនា. សម្បហំសនា នាម បច្ចវេក្ខណា’’តិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ. យស្មា បន ‘‘ឯកត្តគតំ ចិត្តំ បដិបទាវិសុទ្ធិបក្ខន្ទញ្ចេវ ហោតិ ឧបេក្ខានុព្រូហិតញ្ច ញាណេន ច សម្បហំសិត’’ន្តិ បាឡិយំ វុត្តំ, តស្មា អន្តោអប្បនាយមេវ អាគមនវសេន បដិបទាវិសុទ្ធិ, តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាយ កិច្ចវសេន ឧបេក្ខានុព្រូហនា, ធម្មានំ អនតិវត្តនាទិភាវសាធនេន បរិយោទាបកស្ស ញាណស្ស កិច្ចនិប្ផត្តិវសេន សម្បហំសនា ច វេទិតព្ពា.

កថំ? យស្មិញ្ហិ វារេ អប្បនា ឧប្បជ្ជតិ, តស្មិំ យោ នីវរណសង្ខាតោ កិលេសគណោ តស្ស ឈានស្ស បរិបន្ថោ, តតោ ចិត្តំ វិសុជ្ឈតិ. វិសុទ្ធត្តា អាវរណវិរហិតំ ហុត្វា មជ្ឈិមំ សមថនិមិត្តំ បដិបជ្ជតិ. មជ្ឈិមសមថនិមិត្តំ នាម សមប្បវត្តោ អប្បនាសមាធិយេវ. តទនន្តរំ បន បុរិមចិត្តំ ឯកសន្តតិបរិណាមនយេន តថត្តំ ឧបគច្ឆមានំ មជ្ឈិមំ សមថនិមិត្តំ បដិបជ្ជតិ នាម, ឯវំ បដិបន្នត្តា តថត្តុបគមនេន តត្ថ បក្ខន្ទតិ នាម. ឯវំ តាវ បុរិមចិត្តេ វិជ្ជមានាការនិប្ផាទិកា បឋមស្ស ឈានស្ស ឧប្បាទក្ខណេយេវ អាគមនវសេន បដិបទាវិសុទ្ធិ វេទិតព្ពា.

ឯវំ វិសុទ្ធស្ស បន តស្ស បុន វិសោធេតព្ពាភាវតោ វិសោធនេ ព្យាបារំ អករោន្តោ វិសុទ្ធំ ចិត្តំ អជ្ឈុបេក្ខតិ នាម. សមថភាវូបគមនេន សមថបដិបន្នស្ស បុន សមាធានេ ព្យាបារំ អករោន្តោ សមថបដិបន្នំ អជ្ឈុបេក្ខតិ នាម. សមថបដិបន្នភាវតោ ឯវ ចស្ស កិលេសសំសគ្គំ បហាយ ឯកត្តេន ឧបដ្ឋិតស្ស បុន ឯកត្តុបដ្ឋានេ ព្យាបារំ អករោន្តោ ឯកត្តុបដ្ឋានំ អជ្ឈុបេក្ខតិ នាម. ឯវំ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាយ កិច្ចវសេន ឧបេក្ខានុព្រូហនា វេទិតព្ពា.

យេ បនេតេ ឯវំ ឧបេក្ខានុព្រូហិតេ តត្ថ ជាតា សមាធិបញ្ញាសង្ខាតា យុគនទ្ធធម្មា អញ្ញមញ្ញំ អនតិវត្តមានា ហុត្វា បវត្តា, យានិ ច សទ្ធាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ នានាកិលេសេហិ វិមុត្តត្តា វិមុត្តិរសេន ឯករសានិ ហុត្វា បវត្តានិ, យញ្ចេស តទុបគំ តេសំ អនតិវត្តនឯករសភាវានំ អនុច្ឆវិកំ វីរិយំ វាហយតិ, យា ចស្ស តស្មិំ ខណេ បវត្តា អាសេវនា, សព្ពេបិ តេ អាការា យស្មា ញាណេន សំកិលេសវោទានេសុ តំ តំ អាទីនវញ្ច អានិសំសញ្ច ទិស្វា តថា តថា សម្បហំសិតត្តា វិសោធិតត្តា បរិយោទាបិតត្តា និប្ផន្នាវ, តស្មា ‘‘ធម្មានំ អនតិវត្តនាទិភាវសាធនេន បរិយោទាបកស្ស ញាណស្ស កិច្ចនិប្ផត្តិវសេន សម្បហំសនា វេទិតព្ពា’’តិ វុត្តំ.

វិតក្កវិចារានំ វូបសមាតិ វិតក្កស្ស ច វិចារស្ស ចាតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ វូបសមា សមតិក្កមា, ទុតិយជ្ឈានក្ខណេ អបាតុភាវាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ កិញ្ចាបិ ទុតិយជ្ឈានេ សព្ពេបិ បឋមជ្ឈានធម្មា ន សន្តិ, អញ្ញេយេវ ហិ បឋមជ្ឈានេ ផស្សាទយោ, អញ្ញេ ឥធ. ឱឡារិកស្ស បន ឱឡារិកស្ស អង្គស្ស សមតិក្កមា បឋមជ្ឈានតោ បរេសំ ទុតិយជ្ឈានាទីនំ អធិគមោ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘វិតក្កវិចារានំ វូបសមា’’តិ ឯវំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អជ្ឈត្តន្តិ ឥធ និយកជ្ឈត្តំ អធិប្បេតំ, វិភង្គេ បន ‘‘អជ្ឈត្តំ បច្ចត្ត’’ន្តិ (វិភ. ៥៧៣) ឯត្តកមេវ វុត្តំ. យស្មា និយកជ្ឈត្តំ អធិប្បេតំ, តស្មា អត្តនិ ជាតំ, អត្តនោ សន្តានេ និព្ពត្តន្តិ អយមេត្ថ អត្ថោ.

សម្បសាទនន្តិ សម្បសាទនំ វុច្ចតិ សទ្ធា. សម្បសាទនយោគតោ ឈានម្បិ សម្បសាទនំ, នីលវណ្ណយោគតោ នីលវត្ថំ វិយ. យស្មា វា តំ ឈានំ សម្បសាទនសមន្នាគតត្តា វិតក្កវិចារក្ខោភវូបសមនេន ច ចេតោ សម្បសាទយតិ, តស្មាបិ ‘‘សម្បសាទន’’ន្តិ វុត្តំ. ឥមស្មិញ្ច អត្ថវិកប្បេ សម្បសាទនំ ចេតសោតិ ឯវំ បទសម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. បុរិមស្មិំ បន អត្ថវិកប្បេ ចេតសោតិ ឯតំ ឯកោទិភាវេន សទ្ធិំ យោជេតព្ពំ.

តត្រាយំ អត្ថយោជនា – ឯកោ ឧទេតីតិ ឯកោទិ, វិតក្កវិចារេហិ អនជ្ឈារូឡ្ហត្តា អគ្គោ សេដ្ឋោ ហុត្វា ឧទេតីតិ អត្ថោ. សេដ្ឋោបិ ហិ លោកេ ឯកោតិ វុច្ចតិ. វិតក្កវិចារវិរហិតោ វា ឯកោ អសហាយោ ហុត្វាតិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ. អថ វា សម្បយុត្តធម្មេ ឧទាយតីតិ ឧទិ, ឧដ្ឋាបេតីតិ អត្ថោ. សេដ្ឋដ្ឋេន ឯកោ ច សោ ឧទិ ចាតិ ឯកោទិ, សមាធិស្សេតំ អធិវចនំ. ឥតិ ឥមំ ឯកោទិំ ភាវេតិ វឌ្ឍេតីតិ ឥទំ ទុតិយជ្ឈានំ ឯកោទិភាវំ. សោ បនាយំ ឯកោទិ យស្មា ចេតសោ, ន សត្តស្ស, ន ជីវស្ស. តស្មា ឯតំ ‘‘ចេតសោ ឯកោទិភាវ’’ន្តិ វុត្តំ.

ននុ ចាយំ សទ្ធា បឋមជ្ឈានេបិ អត្ថិ, អយញ្ច ឯកោទិនាមកោ សមាធិ, អថ កស្មា ឥទមេវ ‘‘សម្បសាទនំ ចេតសោ ឯកោទិភាវ’’ន្តិ វុត្តន្តិ? វុច្ចតេ – អទុញ្ហិ បឋមជ្ឈានំ វិតក្កវិចារក្ខោភេន វីចិតរង្គសមាកុលមិវ ជលំ ន សុប្បសន្នំ ហោតិ, តស្មា សតិយាបិ សទ្ធាយ សម្បសាទនន្តិ ន វុត្តំ. ន សុប្បសន្នត្តាយេវ ចេត្ថ សមាធិបិ ន សុដ្ឋុ បាកដោ, តស្មា ឯកោទិភាវន្តិបិ ន វុត្តំ. ឥមស្មិំ បន ឈានេ វិតក្កវិចារបលិពោធាភាវេន លទ្ធោកាសា ពលវតី សទ្ធា, ពលវសទ្ធាសហាយបដិលាភេនេវ ច សមាធិបិ បាកដោ. តស្មា ឥទមេវ ឯវំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

អវិតក្កំ អវិចារន្តិ ភាវនាយ បហីនត្តា ឯតស្មិំ, ឯតស្ស វា វិតក្កោ នត្ថីតិ អវិតក្កំ. ឥមិនាវ នយេន អវិចារំ. ឯត្ថាហ ‘‘ននុ ច ‘វិតក្កវិចារានំ វូបសមា’តិ ឥមិនាបិ អយមត្ថោ សិទ្ធោ. អថ កស្មា បុន វុត្តំ ‘អវិតក្កំ អវិចារ’’’ន្តិ? វុច្ចតេ – ឯវមេតំ, សិទ្ធោវាយមត្ថោ. ន បនេតំ តទត្ថទីបកំ, ននុ អវោចុម្ហ ‘‘ឱឡារិកស្ស បន ឱឡារិកស្ស អង្គស្ស សមតិក្កមា បឋមជ្ឈានតោ បរេសំ ទុតិយជ្ឈានាទីនំ សមធិគមោ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘វិតក្កវិចារានំ វូបសមា’តិ ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ.

អបិ ច វិតក្កវិចារានំ វូបសមា ឥទំ សម្បសាទនំ, ន កិលេសកាលុស្សិយស្ស. វិតក្កវិចារានញ្ច វូបសមា ឯកោទិភាវំ, ន ឧបចារជ្ឈានមិវ នីវរណប្បហានា, ន បឋមជ្ឈានមិវ ច អង្គបាតុភាវាតិ ឯវំ សម្បសាទនឯកោទិភាវានំ ហេតុបរិទីបកមិទំ វចនំ. តថា វិតក្កវិចារានំ វូបសមា ឥទំ អវិតក្កំ អវិចារំ, ន តតិយចតុត្ថជ្ឈានានិ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ វិយ ច អភាវាតិ, ឯវំ អវិតក្កអវិចារភាវស្ស ហេតុបរិទីបកញ្ច, ន វិតក្កវិចារាភាវមត្តបរិទីបកំ. វិតក្កវិចារាភាវមត្តបរិទីបកមេវ បន ‘‘អវិតក្កំ អវិចារ’’ន្តិ ឥទំ វចនំ. តស្មា បុរិមំ វត្វាបិ បុន វត្តព្ពមេវាតិ.

សមាធិជន្តិ បឋមជ្ឈានសមាធិតោ សម្បយុត្តសមាធិតោ វា ជាតន្តិ អត្ថោ. តត្ថ កិញ្ចាបិ បឋមម្បិ សម្បយុត្តសមាធិតោ ជាតំ, អថ ខោ អយមេវ សមាធិ ‘‘សមាធី’’តិ វត្តព្ពតំ អរហតិ, វិតក្កវិចារក្ខោភវិរហេន អតិវិយ អចលត្តា សុប្បសន្នត្តា ច. តស្មា ឥមស្ស វណ្ណភណនត្ថំ ឥទមេវ ‘‘សមាធិជ’’ន្តិ វុត្តំ. បីតិសុខន្តិ ឥទំ វុត្តនយមេវ.

ទុតិយន្តិ គណនានុបុព្ពតា ទុតិយំ. ឥទំ ទុតិយំ ឧប្បន្នន្តិបិ ទុតិយំ.

បីតិយា ច វិរាគាតិ វិរាគោ នាម វុត្តប្បការាយ បីតិយា ជិគុច្ឆនំ វា សមតិក្កមោ វា. ឧភិន្នំ បន អន្តរា ច-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, សោ វូបសមំ វា សម្បិណ្ឌេតិ វិតក្កវិចារវូបសមំ វា. តត្ថ យទា វូបសមមេវ សម្បិណ្ឌេតិ, តទា បីតិយា វិរាគា ច, កិញ្ច ភិយ្យោ វូបសមា ចាតិ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា. ឥមិស្សា ច យោជនាយ វិរាគោ ជិគុច្ឆនត្ថោ ហោតិ, តស្មា បីតិយា ជិគុច្ឆនា ច សមតិក្កមា ចាតិ អយមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. យទា បន វិតក្កវិចារវូបសមំ សម្បិណ្ឌេតិ, តទា បីតិយា ច វិរាគា, កិញ្ច ភិយ្យោ វិតក្កវិចារានញ្ច វូបសមាតិ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា. ឥមិស្សា ច យោជនាយ វិរាគោ សមតិក្កមនត្ថោ ហោតិ, តស្មា បីតិយា ច សមតិក្កមា វិតក្កវិចារានញ្ច វូបសមាតិ អយមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

កាមញ្ចេតេ វិតក្កវិចារា ទុតិយជ្ឈានេយេវ វូបសន្តា, ឥមស្ស បន ឈានស្ស មគ្គបរិទីបនត្ថំ វណ្ណភណនត្ថញ្ចេតំ វុត្តំ. ‘‘វិតក្កវិចារានំ វូបសមា’’តិ ហិ វុត្តេ ឥទំ បញ្ញាយតិ ‘‘នូន វិតក្កវិចារវូបសមោ មគ្គោ ឥមស្ស ឈានស្សា’’តិ. យថា ច តតិយេ អរិយមគ្គេ អប្បហីនានម្បិ សក្កាយទិដ្ឋាទីនំ ‘‘បញ្ចន្នំ ឱរម្ភាគិយានំ សំយោជនានំ បហានា’’តិ (ម. និ. ២.១៣២-១៣៣) ឯវំ បហានំ វុច្ចមានំ វណ្ណភណនំ ហោតិ, តទធិគមាយ ឧស្សុក្កានំ ឧស្សាហជនកំ, ឯវមេវ ឥធ អវូបសន្តានម្បិ វិតក្កវិចារានំ វូបសមោ វុច្ចមានោ វណ្ណភណនំ ហោតិ, តេនាយមត្ថោ វុត្តោ ‘‘បីតិយា ច សមតិក្កមា វិតក្កវិចារានញ្ច វូបសមា’’តិ.

ឧបេក្ខកោ ច វិហរតីតិ ឯត្ថ ឧបបត្តិតោ ឥក្ខតីតិ ឧបេក្ខា, សមំ បស្សតិ, អបក្ខបតិតា ហុត្វា បស្សតីតិ អត្ថោ. តាយ វិសទាយ វិបុលាយ ថាមគតាយ សមន្នាគតត្តា តតិយជ្ឈានសមង្គី ‘‘ឧបេក្ខកោ’’តិ វុច្ចតិ.

ឧបេក្ខា បន ទសវិធា ហោតិ – ឆឡង្គុបេក្ខា ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា ពោជ្ឈង្គុបេក្ខា វីរិយុបេក្ខា សង្ខារុបេក្ខា វេទនុបេក្ខា វិបស្សនុបេក្ខា តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា ឈានុបេក្ខា បារិសុទ្ធុបេក្ខាតិ.

តត្ថ យា ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា នេវ សុមនោ ហោតិ ន ទុម្មនោ, ឧបេក្ខកោ ច វិហរតិ សតោ សម្បជានោ’’តិ (ម. និ. ៦.១) ឯវមាគតា ខីណាសវស្ស ឆសុ ទ្វារេសុ ឥដ្ឋានិដ្ឋឆឡារម្មណាបាថេ បរិសុទ្ធបកតិភាវាវិជហនាការភូតា ឧបេក្ខា, អយំ ឆឡង្គុបេក្ខា នាម.

យា បន ‘‘ឧបេក្ខាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតី’’តិ (ទី. និ. ១.៥៥៦; ម. និ. ១.៧៧) ឯវមាគតា សត្តេសុ មជ្ឈត្តាការភូតា ឧបេក្ខា, អយំ ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា នាម.

យា បន ‘‘ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតិ វិវេកនិស្សិត’’ន្តិ (ម. និ. ២.២៤៧) ឯវមាគតា សហជាតានំ ធម្មានំ មជ្ឈត្តាការភូតា ឧបេក្ខា, អយំ ពោជ្ឈង្គុបេក្ខា នាម.

យា បន ‘‘កាលេន កាលំ ឧបេក្ខានិមិត្តំ មនសិ ករោតី’’តិ (អ. និ. ៣.១០៣) ឯវមាគតា អនច្ចារទ្ធនាតិសិថិលវីរិយសង្ខាតា ឧបេក្ខា, អយំ វីរិយុបេក្ខា នាម.

យា បន ‘‘កតិ សង្ខារុបេក្ខា សមថវសេន ឧប្បជ្ជន្តិ, កតិ សង្ខារុបេក្ខា វិបស្សនាវសេន ឧប្បជ្ជន្តិ? អដ្ឋ សង្ខារុបេក្ខា សមថវសេន ឧប្បជ្ជន្តិ, ទស សង្ខារុបេក្ខា វិបស្សនាវសេន ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ (បដិ. ម. ១.៥៧) ឯវមាគតា នីវរណាទិបដិសង្ខាសន្តិដ្ឋនាគហណេ មជ្ឈត្តភូតា ឧបេក្ខា, អយំ សង្ខារុបេក្ខា នាម.

យា បន ‘‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ ឧបេក្ខាសហគត’’ន្តិ (ធ. ស. ១៥០) ឯវមាគតា អទុក្ខមសុខសង្ខាតា ឧបេក្ខា, អយំ វេទនុបេក្ខា នាម.

យា បន ‘‘យទត្ថិ យំ ភូតំ, តំ បជហតិ, ឧបេក្ខំ បដិលភតី’’តិ (ម. និ. ៣.៧១-៧២; អ. និ. ៧.៥៥) ឯវមាគតា វិចិននេ មជ្ឈត្តភូតា ឧបេក្ខា, អយំ វិបស្សនុបេក្ខា នាម.

យា បន ឆន្ទាទីសុ យេវាបនកេសុ អាគតា សហជាតានំ សមវាហិតភូតា ឧបេក្ខា, អយំ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា នាម.

យា បន ‘‘ឧបេក្ខកោ ច វិហរតី’’តិ ឯវមាគតា អគ្គសុខេបិ តស្មិំ អបក្ខបាតជននី ឧបេក្ខា, អយំ ឈានុបេក្ខា នាម.

យា បន ‘‘ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិំ ចតុត្ថំ ឈាន’’ន្តិ (ធ. ស. ១៦៥; ទី. និ. ១.២៣២) ឯវមាគតា សព្ពបច្ចនីកបរិសុទ្ធា បច្ចនីកវូបសមនេបិ អព្យាបារភូតា ឧបេក្ខា, អយំ បារិសុទ្ធុបេក្ខា នាម.

តត្ថ ឆឡង្គុបេក្ខា ច ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា ច ពោជ្ឈង្គុបេក្ខា ច តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា ច ឈានុបេក្ខា ច បារិសុទ្ធុបេក្ខា ច អត្ថតោ ឯកា, តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាវ ហោតិ. តេន តេន អវត្ថាភេទេន បនស្សា អយំ ភេទោ. ឯកស្សាបិ សតោ សត្តស្ស កុមារយុវថេរសេនាបតិរាជាទិវសេន ភេទោ វិយ, តស្មា តាសុ យត្ថ ឆឡង្គុបេក្ខា, ន តត្ថ ពោជ្ឈង្គុបេក្ខាទយោ. យត្ថ វា បន ពោជ្ឈង្គុបេក្ខា, ន តត្ថ ឆឡង្គុបេក្ខាទយោ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា.

យថា ចេតាសំ អត្ថតោ ឯកីភាវោ, ឯវំ សង្ខារុបេក្ខាវិបស្សនុបេក្ខានម្បិ. បញ្ញា ឯវ ហិ ឯសា, កិច្ចវសេន ទ្វិធា ភិន្នា, យថា ហិ បុរិសស្ស សាយំ គេហំ បវិដ្ឋំ សប្បំ អជបទទណ្ឌំ គហេត្វា បរិយេសមានស្ស តំ ថុសកោដ្ឋកេ និបន្នំ ទិស្វា ‘‘សប្បោ នុ ខោ នោ’’តិ អវលោកេន្តស្ស សោវត្ថិកត្តយំ ទិស្វា និព្ពេមតិកស្ស ‘‘សប្បោ ន សប្បោ’’តិ វិចិននេ មជ្ឈត្តតា ឧប្បជ្ជតិ, ឯវមេវ យា អារទ្ធវិបស្សកស្ស វិបស្សនាញាណេន លក្ខណត្តយេ ទិដ្ឋេ សង្ខារានំ អនិច្ចភាវាទិវិចិននេ មជ្ឈត្តតា ឧប្បជ្ជតិ, អយំ វិបស្សនុបេក្ខា. យថា បន តស្ស បុរិសស្ស អជបទទណ្ឌកេន គាឡ្ហំ សប្បំ គហេត្វា ‘‘កិន្តាហំ ឥមំ សប្បំ អវិហេឋេន្តោ អត្តានញ្ច ឥមិនា អឌំសាបេន្តោ មុញ្ចេយ្យ’’ន្តិ មុញ្ចនាការមេវ បរិយេសតោ គហណេ មជ្ឈត្តតា ហោតិ, ឯវមេវ យា លក្ខណត្តយស្ស ទិដ្ឋត្តា អាទិត្តេ វិយ តយោ ភវេ បស្សតោ សង្ខារគ្គហណេ មជ្ឈត្តតា, អយំ សង្ខារុបេក្ខា. ឥតិ វិបស្សនុបេក្ខាយ សិទ្ធាយ សង្ខារុបេក្ខាបិ សិទ្ធាវ ហោតិ. ឥមិនា បនេសា វិចិននគ្គហណេសុ មជ្ឈត្តតាសង្ខាតេន កិច្ចេន ទ្វិធា ភិន្នាតិ. វីរិយុបេក្ខា បន វេទនុបេក្ខា ច អញ្ញមញ្ញញ្ច អវសេសាហិ ច អត្ថតោ ភិន្នាយេវាតិ. អាហ ចេត្ថ –

‘‘មជ្ឈត្តព្រហ្មពោជ្ឈង្គឆឡង្គឈានសុទ្ធិយោ;

វិបស្សនា ច សង្ខារវេទនាវីរិយំ ឥតិ.

‘‘វិត្ថារតោ ទសោបេក្ខា-ឆមជ្ឈត្តាទិតោ តតោ;

ទុវេ បញ្ញា តតោ ទ្វីហិ, ចតស្សោវ ភវន្តិមា’’តិ.

ឥតិ ឥមាសុ ឧបេក្ខាសុ ឈានុបេក្ខា ឥធ អធិប្បេតា. សា មជ្ឈត្តលក្ខណា, អនាភោគរសា, អព្យាបារបច្ចុបដ្ឋានា, បីតិវិរាគបទដ្ឋានាតិ. ឯត្ថាហ – ‘‘ននុ ចាយំ អត្ថតោ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាវ ហោតិ, សា ច បឋមទុតិយជ្ឈានេសុបិ អត្ថិ. តស្មា តត្រាបិ ‘ឧបេក្ខកោ ច វិហរតី’តិ ឯវមយំ វត្តព្ពា សិយា, សា កស្មា ន វុត្តា’’តិ? អបរិព្យត្តកិច្ចតោ. អបរិព្យត្តញ្ហិ តស្សា តត្ថ កិច្ចំ, វិតក្កាទីហិ អភិភូតត្តា. ឥធ បនាយំ វិតក្កវិចារបីតីហិ អនភិភូតត្តា ឧក្ខិត្តសិរា វិយ ហុត្វា បរិព្យត្តកិច្ចា ជាតា, តស្មា វុត្តាតិ.

សតោ ច សម្បជានោតិ ឯត្ថ សរតីតិ សតោ. សម្បជានាតីតិ សម្បជានោ. ឥតិ បុគ្គលេន សតិ ច សម្បជញ្ញញ្ច វុត្តំ. តត្ថ សរណលក្ខណា សតិ, អសម្មុស្សនរសា អារក្ខបច្ចុបដ្ឋានា. អសម្មោហលក្ខណំ សម្បជញ្ញំ, តីរណរសំ, បវិចយបច្ចុបដ្ឋានំ.

តត្ថ កិញ្ចាបិ ឥទំ សតិសម្បជញ្ញំ បុរិមជ្ឈានេសុបិ អត្ថិ, មុដ្ឋស្សតិស្ស ហិ អសម្បជានស្ស ឧបចារមត្តម្បិ ន សម្បជ្ជតិ, បគេវ អប្បនា. ឱឡារិកត្តា បន តេសំ ឈានានំ ភូមិយំ វិយ បុរិសស្ស ចិត្តស្ស គតិ សុខា ហោតិ, អព្យត្តំ តត្ថ សតិសម្បជញ្ញកិច្ចំ. ឱឡារិកង្គប្បហានេន បន សុខុមត្តា ឥមស្ស ឈានស្ស បុរិសស្ស ខុរធារាយំ វិយ សតិសម្បជញ្ញកិច្ចបរិគ្គហិតា ឯវ ចិត្តស្ស គតិ ឥច្ឆិតព្ពាតិ ឥធេវ វុត្តំ. កិញ្ច ភិយ្យោ – យថា ធេនុបគោ វច្ឆោ ធេនុតោ អបនីតោ អរក្ខិយមានោ បុនទេវ ធេនុំ ឧបគច្ឆតិ, ឯវមិទំ តតិយជ្ឈានសុខំ បីតិតោ អបនីតម្បិ សតិសម្បជញ្ញារក្ខេន អរក្ខិយមានំ បុនទេវ បីតិំ ឧបគច្ឆេយ្យ, បីតិសម្បយុត្តមេវ សិយា, សុខេ វាបិ សត្តា សារជ្ជន្តិ. ឥទញ្ច អតិមធុរសុខំ, តតោ បរំ សុខាភាវា. សតិសម្បជញ្ញានុភាវេន បនេត្ថ សុខេ អសារជ្ជនា ហោតិ, នោ អញ្ញថាតិ ឥមម្បិ អត្ថវិសេសំ ទស្សេតុំ ឥទមិធេវ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឥទានិ សុខញ្ច កាយេន បដិសំវេទេតីតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ តតិយជ្ឈានសមង្គិនោ សុខបដិសំវេទនាភោគោ នត្ថិ, ឯវំ សន្តេបិ យស្មា តស្ស នាមកាយេន សម្បយុត្តំ សុខំ. យំ វា តំ នាមកាយសម្បយុត្តំ សុខំ, តំសមុដ្ឋានេនស្ស យស្មា អតិបណីតេន រូបេន រូបកាយោ ផុដោ, យស្ស ផុដត្តា ឈានា វុដ្ឋិតោបិ សុខំ បដិសំវេទេយ្យ, តស្មា ឯតមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘សុខញ្ច កាយេន បដិសំវេទេតី’’តិ អាហ.

ឥទានិ យំ តំ អរិយា អាចិក្ខន្តិ ឧបេក្ខកោ សតិមា សុខវិហារីតិ ឯត្ថ យំឈានហេតុ យំឈានការណា តំ តតិយជ្ឈានសមង្គីបុគ្គលំ ពុទ្ធាទយោ អរិយា អាចិក្ខន្តិ ទេសេន្តិ បញ្ញបេន្តិ បដ្ឋបេន្តិ វិវរន្តិ វិភជន្តិ ឧត្តានីករោន្តិ បកាសេន្តិ, បសំសន្តីតិ អធិប្បាយោ. កិន្តិ? ឧបេក្ខកោ សតិមា សុខវិហារីតិ. តំ តតិយជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតីតិ ឯវមេត្ថ យោជនា វេទិតព្ពា.

កស្មា បន តំ តេ ឯវំ បសំសន្តីតិ? បសំសារហតោ. អយញ្ហិ យស្មា អតិមធុរសុខេ សុខបារមិប្បត្តេបិ តតិយជ្ឈានេ ឧបេក្ខកោ, ន តត្ថ សុខាភិសង្គេន អាកឌ្ឍីយតិ. យថា ច បីតិ ន ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ ឧបដ្ឋិតសតិតាយ សតិមា. យស្មា ច អរិយកន្តំ អរិយជនសេវិតមេវ ច អសំកិលិដ្ឋំ សុខំ នាមកាយេន បដិសំវេទេតិ, តស្មា បសំសារហោ. ឥតិ បសំសារហតោ នំ អរិយា តេ ឯវំ បសំសាហេតុភូតេ គុណេ បកាសេន្តោ ‘‘ឧបេក្ខកោ សតិមា សុខវិហារី’’តិ ឯវំ បសំសន្តីតិ វេទិតព្ពំ. តតិយន្តិ គណនានុបុព្ពតា តតិយំ, ឥទំ តតិយំ ឧប្បន្នន្តិបិ តតិយំ.

សុខស្ស ច បហានា ទុក្ខស្ស ច បហានាតិ កាយិកសុខស្ស ច កាយិកទុក្ខស្ស ច បហានា. បុព្ពេវាតិ តញ្ច ខោ បុព្ពេវ, ន ចតុត្ថជ្ឈានក្ខណេ. សោមនស្សទោមនស្សានំ អត្ថង្គមាតិ ចេតសិកសុខស្ស ច ចេតសិកទុក្ខស្ស ចាតិ ឥមេសម្បិ ទ្វិន្នំ បុព្ពេវ អត្ថង្គមា, បហានា ឥច្ចេវ វុត្តំ ហោតិ.

កទា បន នេសំ បហានំ ហោតិ? ចតុន្នំ ឈានានំ ឧបចារក្ខណេ. សោមនស្សញ្ហិ ចតុត្ថជ្ឈានស្ស ឧបចារក្ខណេយេវ បហីយតិ, ទុក្ខទោមនស្សសុខានិ បឋមទុតិយតតិយជ្ឈានានំ ឧបចារក្ខណេសុ. ឯវមេតេសំ បហានក្កមេន អវុត្តានំ, ឥន្ទ្រិយវិភង្គេ បន ឥន្ទ្រិយានំ ឧទ្ទេសក្កមេនេវ ឥធាបិ វុត្តានំ សុខទុក្ខសោមនស្សទោមនស្សានំ បហានំ វេទិតព្ពំ.

យទិ បនេតានិ តស្ស តស្ស ឈានស្ស ឧបចារក្ខណេយេវ បហីយន្តិ, អថ កស្មា ‘‘កត្ថ ចុប្បន្នំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, ឯត្ថ ចុប្បន្នំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតិ. កត្ថ ចុប្បន្នំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ… សុខិន្ទ្រិយំ… សោមនស្សិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ, សុខស្ស ច បហានា…បេ… ចតុត្ថំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. ឯត្ថ ចុប្បន្នំ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតី’’តិ (សំ. និ. ៥.៥១០) ឯវំ ឈានេស្វេវ និរោធោ វុត្តោតិ. អតិសយនិរោធត្តា. អតិសយនិរោធោ ហិ នេសំ បឋមជ្ឈានាទីសុ, ន និរោធោយេវ. និរោធោយេវ បន ឧបចារក្ខណេ នាតិសយនិរោធោ.

តថា ហិ នានាវជ្ជនេ បឋមជ្ឈានូបចារេ និរុទ្ធស្សាបិ ទុក្ខិន្ទ្រិយស្ស ឌំសមកសាទិសម្ផស្សេន វា វិសមាសនុបតាបេន វា សិយា ឧប្បត្តិ, ន ត្វេវ អន្តោអប្បនាយំ. ឧបចារេ វា និរុទ្ធម្បេតំ ន សុដ្ឋុ និរុទ្ធំ ហោតិ, បដិបក្ខេន អវិហតត្តា. អន្តោអប្បនាយំ បន បីតិផរណេន សព្ពោ កាយោ សុខោក្កន្តោ ហោតិ, សុខោក្កន្តកាយស្ស ច សុដ្ឋុ និរុទ្ធំ ហោតិ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ, បដិបក្ខេន វិហតត្តា. នានាវជ្ជនេយេវ ច ទុតិយជ្ឈានូបចារេ បហីនស្សាបិ ទោមនស្សិន្ទ្រិយស្ស យស្មា ឯតំ វិតក្កវិចារបច្ចយេបិ កាយកិលមថេ ចិត្តុបឃាតេ ច សតិ ឧប្បជ្ជតិ, វិតក្កវិចារាភាវេ នេវ ឧប្បជ្ជតិ. យត្ថ បន ឧប្បជ្ជតិ, តត្ថ វិតក្កវិចារភាវេ. អប្បហីនាយេវ ច ទុតិយជ្ឈានូបចារេ វិតក្កវិចារាតិ តត្ថស្ស សិយា ឧប្បត្តិ, ន ត្វេវ ទុតិយជ្ឈានេ, បហីនប្បច្ចយត្តា. តថា តតិយជ្ឈានូបចារេ បហីនស្សាបិ សុខិន្ទ្រិយស្ស បីតិសមុដ្ឋានបណីតរូបផុដកាយស្ស សិយា ឧប្បត្តិ, ន ត្វេវ តតិយជ្ឈានេ. តតិយជ្ឈានេ ហិ សុខស្ស បច្ចយភូតា បីតិ សព្ពសោ និរុទ្ធាតិ. តថា ចតុត្ថជ្ឈានូបចារេ បហីនស្សាបិ សោមនស្សិន្ទ្រិយស្ស អាសន្នត្តា, អប្បនាបត្តាយ ឧបេក្ខាយ អភាវេន សម្មា អនតិក្កន្តត្តា ច សិយា ឧប្បត្តិ, ន ត្វេវ ចតុត្ថជ្ឈានេ. តស្មា ឯវ ច ‘‘ឯត្ថុប្បន្នំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតី’’តិ តត្ថ តត្ថ អបរិសេសគ្គហណំ កតន្តិ.

ឯត្ថាហ – ‘‘អថេវំ តស្ស តស្ស ឈានស្សុបចារេ បហីនាបិ ឯតា វេទនា ឥធ កស្មា សមាហដា’’តិ? សុខគ្គហណត្ថំ. យា ហិ អយំ អទុក្ខមសុខន្តិ ឯត្ថ អទុក្ខមសុខា វេទនា វុត្តា, សា សុខុមា ទុព្ពិញ្ញេយ្យា, ន សក្កា សុខេន គហេតុំ, តស្មា យថា នាម ទុដ្ឋស្ស យថា វា តថា វា ឧបសង្កមិត្វា គហេតុំ អសក្កុណេយ្យស្ស គោណស្ស សុខគហណត្ថំ គោបោ ឯកស្មិំ វជេ សព្ពា គាវោ សមាហរតិ, អថេកេកំ នីហរន្តោ បដិបាដិយា អាគតំ ‘‘អយំ សោ គណ្ហថ ន’’ន្តិ តម្បិ គាហាបេតិ, ឯវមេវ ភគវា សុខគ្គហណត្ថំ សព្ពា ឯតា សមាហរីតិ. ឯវញ្ហិ សមាហដា ឯតា ទស្សេត្វា ‘‘យំ នេវ សុខំ, ន ទុក្ខំ, ន សោមនស្សំ, ន ទោមនស្សំ, អយំ អទុក្ខមសុខា វេទនា’’តិ សក្កា ហោតិ ឯសា គាហយិតុំ.

អបិ ច អទុក្ខមសុខាយ ចេតោវិមុត្តិយា បច្ចយទស្សនត្ថញ្ចាបិ ឯតា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. ទុក្ខប្បហានាទយោ ហិ តស្សា បច្ចយា. យថាហ – ‘‘ចត្តារោ ខោ, អាវុសោ, បច្ចយា អទុក្ខមសុខាយ ចេតោវិមុត្តិយា សមាបត្តិយា. ឥធាវុសោ, ភិក្ខុ សុខស្ស ច បហានា …បេ… ចតុត្ថំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. ឥមេ ខោ, អាវុសោ, ចត្តារោ បច្ចយា អទុក្ខមសុខាយ ចេតោវិមុត្តិយា សមាបត្តិយា’’តិ (ម. និ. ១.៤៥៨). យថា វា អញ្ញត្ថ បហីនាបិ សក្កាយទិដ្ឋិអាទយោ តតិយមគ្គស្ស វណ្ណភណនត្ថំ ‘‘តត្ថ បហីនា’’តិ វុត្តា, ឯវំ វណ្ណភណនត្ថម្បេតស្ស ឈានស្សេតា ឥធ វុត្តាតិបិ វេទិតព្ពា. បច្ចយឃាតេន វា ឯត្ថ រាគទោសានំ អតិទូរភាវំ ទស្សេតុម្បេតា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. ឯតាសុ ហិ សុខំ សោមនស្សស្ស បច្ចយោ, សោមនស្សំ រាគស្ស, ទុក្ខំ ទោមនស្សស្ស, ទោមនស្សំ ទោសស្ស. សុខាទិឃាតេន ច តេ សប្បច្ចយា រាគទោសា ហតាតិ អតិទូរេ ហោន្តីតិ.

អទុក្ខមសុខន្តិ ទុក្ខាភាវេន អទុក្ខំ, សុខាភាវេន អសុខំ. ឯតេនេត្ថ សុខទុក្ខបដិបក្ខភូតំ តតិយវេទនំ ទីបេតិ, ន ទុក្ខសុខាភាវមត្តំ. តតិយវេទនា នាម អទុក្ខមសុខា, ឧបេក្ខាតិបិ វុច្ចតិ. សា ឥដ្ឋានិដ្ឋវិបរីតានុភវនលក្ខណា, មជ្ឈត្តរសា, អវិភូតបច្ចុបដ្ឋានា, សុខនិរោធបទដ្ឋានាតិ វេទិតព្ពា.

ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិន្តិ ឧបេក្ខាយ ជនិតសតិបារិសុទ្ធិំ. ឥមស្មិញ្ហិ ឈានេ សុបរិសុទ្ធា សតិ, យា ច តស្សា សតិយា បារិសុទ្ធិ, សា ឧបេក្ខាយ កតា, ន អញ្ញេន. តស្មា ឯតំ ‘‘ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិ’’ន្តិ វុច្ចតិ. យាយ ច ឧបេក្ខាយ ឯត្ថ សតិ បារិសុទ្ធិ ហោតិ, សា អត្ថតោ តត្រមជ្ឈត្តតាតិ វេទិតព្ពា. ន កេវលញ្ចេត្ថ តាយ សតិយេវ បរិសុទ្ធា, អបិ ច ខោ សព្ពេបិ សម្បយុត្តធម្មា, សតិសីសេន បន ទេសនា វុត្តា.

តត្ថ កិញ្ចាបិ អយំ ឧបេក្ខា ហេដ្ឋាបិ តីសុ ឈានេសុ វិជ្ជតិ, យថា បន ទិវា សូរិយប្បភាភិភវា សោម្មភាវេន ច អត្តនោ ឧបការកត្តេន វា សភាគាយ រត្តិយា អលាភា ទិវា វិជ្ជមានាបិ ចន្ទលេខា អបរិសុទ្ធា ហោតិ អបរិយោទាតា, ឯវមយម្បិ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាចន្ទលេខា វិតក្កាទិបច្ចនីកធម្មតេជាភិភវា សភាគាយ ច ឧបេក្ខាវេទនារត្តិយា អបដិលាភា វិជ្ជមានាបិ បឋមជ្ឈានាទិភេទេសុ អបរិសុទ្ធា ហោតិ. តស្សា ច អបរិសុទ្ធាយ ទិវា អបរិសុទ្ធចន្ទលេខាយ បភា វិយ សហជាតាបិ សតិអាទយោ អបរិសុទ្ធាវ ហោន្តិ. តស្មា តេសុ ឯកម្បិ ‘‘ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិ’’ន្តិ ន វុត្តំ. ឥធ បន វិតក្កាទិបច្ចនីកធម្មតេជាភិភវាភាវា សភាគាយ ច ឧបេក្ខាវេទនារត្តិយា បដិលាភា អយំ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាចន្ទលេខា អតិវិយ បរិសុទ្ធា, តស្សា បរិសុទ្ធត្តា បរិសុទ្ធចន្ទលេខាយ បភា វិយ សហជាតាបិ សតិអាទយោ បរិសុទ្ធា ហោន្តិ បរិយោទាតា. តស្មា ឥទមេវ ‘‘ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិ’’ន្តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ចតុត្ថន្តិ គណនានុបុព្ពតា ចតុត្ថំ. ឥទំ ចតុត្ថំ ឧប្បន្នន្តិបិ ចតុត្ថំ.

បញ្ញវា ហោតីតិ បញ្ញា អស្ស អត្ថីតិ បញ្ញវា. ឧទយត្ថគាមិនិយាតិ ឧទយគាមិនិយា ចេវ អត្ថគាមិនិយា ច. សមន្នាគតោតិ បរិបុណ្ណោ. អរិយាយាតិ និទ្ទោសាយ. និព្ពេធិកាយាតិ និព្ពេធបក្ខិកាយ. ទុក្ខក្ខយគាមិនិយាតិ និព្ពានគាមិនិយា. សោ ឥទំ ទុក្ខន្តិ ឯវមាទីសុ ‘‘ឯត្តកំ ទុក្ខំ ន ឥតោ ភិយ្យោ’’តិ សព្ពម្បិ ទុក្ខសច្ចំ សរសលក្ខណបដិវេធេន យថាភូតំ បជានាតិ បដិវិជ្ឈតិ. តស្ស ច ទុក្ខស្ស និព្ពត្តិកំ តណ្ហំ ‘‘អយំ ទុក្ខសមុទយោ’’តិ. តទុភយម្បិ យំ ឋានំ បត្វា និរុជ្ឈតិ, តំ តេសំ អប្បវត្តិំ និព្ពានំ ‘‘អយំ ទុក្ខនិរោធោ’’តិ. តស្ស ច សម្បាបកំ អរិយមគ្គំ ‘‘អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា’’តិ សរសលក្ខណបដិវេធេន យថាភូតំ បជានាតិ បដិវិជ្ឈតីតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឯវំ សរូបតោ សច្ចានិ ទស្សេត្វា ឥទានិ កិលេសវសេន បរិយាយតោ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥមេ អាសវា’’តិអាទិមាហ. តេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. ឯវំ តិស្សោ សិក្ខាយោ ទស្សេត្វា ឥទានិ តាសំ បារិបូរិក្កមំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមា តិស្សោ សិក្ខាយោ អាវជ្ជន្តោ សិក្ខេយ្យា’’តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – បច្ចេកំ បរិបូរេតុំ អាវជ្ជន្តោបិ សិក្ខេយ្យ, អាវជ្ជិត្វាបិ ‘‘អយំ នាម សិក្ខា’’តិ ជានន្តោបិ សិក្ខេយ្យ, ជានិត្វា បុនប្បុនំ បស្សន្តោបិ សិក្ខេយ្យ, បស្សិត្វា យថាទិដ្ឋំ បច្ចវេក្ខន្តោបិ សិក្ខេយ្យ, បច្ចវេក្ខិត្វា តត្ថេវ ចិត្តំ អចលំ កត្វា បតិដ្ឋបេន្តោបិ សិក្ខេយ្យ, តំតំសិក្ខាសម្បយុត្តសទ្ធាវីរិយសតិសមាធិបញ្ញាហិ សកសកកិច្ចំ ករោន្តោបិ សិក្ខេយ្យ, អភិញ្ញេយ្យាភិជាននកាលេបិ តំ តំ កិច្ចំ ករោន្តោបិ តិស្សោ សិក្ខាយោ សិក្ខេយ្យ, អធិសីលំ អាចរេយ្យ, អធិចិត្តំ សម្មា ចរេយ្យ, អធិបញ្ញំ សមាទាយ វត្តេយ្យ.

ឥធាតិ មូលបទំ. ឥមិស្សា ទិដ្ឋិយាតិអាទីហិ ទសហិ បទេហិ សិក្ខត្តយសង្ខាតំ សព្ពញ្ញុពុទ្ធសាសនមេវ កថិតំ. តញ្ហិ ពុទ្ធេន ភគវតា ទិដ្ឋត្តា ទិដ្ឋីតិ វុច្ចតិ. តស្សេវ ខមនវសេន ខន្តិ, រុច្ចនវសេន រុចិ, គហណវសេន អាទាយោ, សភាវដ្ឋេន ធម្មោ, សិក្ខិតព្ពដ្ឋេន វិនយោ, តទុភយេនបិ ធម្មវិនយោ, បវុត្តវសេន បាវចនំ, សេដ្ឋចរិយដ្ឋេន ព្រហ្មចរិយំ, អនុសិដ្ឋិទានវសេន សត្ថុសាសនន្តិ វុច្ចតិ. តស្មា ‘‘ឥមិស្សា ទិដ្ឋិយា’’តិអាទីសុ ឥមិស្សា ពុទ្ធទិដ្ឋិយា ឥមិស្សា ពុទ្ធខន្តិយា ឥមិស្សា ពុទ្ធរុចិយា ឥមស្មិំ ពុទ្ធអាទាយេ ឥមស្មិំ ពុទ្ធធម្មេ ឥមស្មិំ ពុទ្ធវិនយេ.

‘‘យេ ខោ ត្វំ, គោតមិ, ធម្មេ ជានេយ្យាសិ ‘ឥមេ ធម្មា សរាគាយ សំវត្តន្តិ, នោ វិរាគាយ, សញ្ញោគាយ សំវត្តន្តិ, នោ វិសញ្ញោគាយ, អាចយាយ សំវត្តន្តិ, នោ អបចយាយ, មហិច្ឆតាយ សំវត្តន្តិ, នោ អប្បិច្ឆតាយ, អសន្តុដ្ឋិយា សំវត្តន្តិ, នោ សន្តុដ្ឋិយា, សង្គណិកាយ សំវត្តន្តិ, នោ បវិវេកាយ, កោសជ្ជាយ សំវត្តន្តិ, នោ វីរិយារម្ភាយ, ទុព្ភរតាយ សំវត្តន្តិ, នោ សុភរតាយា’តិ. ឯកំសេន, គោតមិ, ធារេយ្យាសិ ‘នេសោ ធម្មោ, នេសោ វិនយោ, នេតំ សត្ថុសាសន’ន្តិ.

‘‘យេ ច ខោ ត្វំ, គោតមិ, ធម្មេ ជានេយ្យាសិ ‘ឥមេ ធម្មា វិរាគាយ សំវត្តន្តិ, នោ សរាគាយ…បេ… សុភរតាយ សំវត្តន្តិ, នោ ទុព្ភរតាយា’តិ. ឯកំសេន, គោតមិ, ធារេយ្យាសិ ‘ឯសោ ធម្មោ, ឯសោ វិនយោ, ឯតំ សត្ថុសាសន’’’ន្តិ (អ. និ. ៨.៥៣; ចូឡវ. ៤០៦) –

ឯវំ វុត្តេ ឥមស្មិំ ពុទ្ធធម្មវិនយេ ឥមស្មិំ ពុទ្ធបាវចនេ ឥមស្មិំ ពុទ្ធព្រហ្មចរិយេ ឥមស្មិំ ពុទ្ធសាសនេតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

អបិ ចេតំ សិក្ខត្តយសង្ខាតំ សកលំ សាសនំ ភគវតា ទិដ្ឋត្តា សម្មាទិដ្ឋិបច្ចយត្តា សម្មាទិដ្ឋិបុព្ពង្គមត្តា ច ទិដ្ឋិ. ភគវតោ ខមនវសេន ខន្តិ. រុច្ចនវសេន រុចិ. គហណវសេន អាទាយោ. អត្តនោ ការកំ អបាយេសុ អបតមានំ កត្វា ធារេតីតិ ធម្មោ. សោវ សំកិលេសបក្ខំ វិនេតីតិ វិនយោ. ធម្មោ ច សោ វិនយោ ចាតិ ធម្មវិនយោ. កុសលធម្មេហិ វា អកុសលធម្មានំ ឯស វិនយោតិ ធម្មវិនយោ. តេនេវ វុត្តំ –

‘‘យេ ច ខោ ត្វំ, គោតមិ, ធម្មេ ជានេយ្យាសិ ‘ឥមេ ធម្មា វិរាគាយ សំវត្តន្តិ, នោ សរាគាយ…បេ… ឯកំសេន គោតមិ ធារេយ្យាសិ ‘ឯសោ ធម្មោ, ឯសោ វិនយោ, ឯតំ សត្ថុសាសន’’’ន្តិ (អ. និ. ៨.៥៣; ចូឡវ. ៤០៦).

ធម្មេន វា វិនយោ, ន ទណ្ឌាទីហីតិ ធម្មវិនយោ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘ទណ្ឌេនេកេ ទមយន្តិ, អង្កុសេហិ កសាហិ ច;

អទណ្ឌេន អសត្ថេន, នាគោ ទន្តោ មហេសិនា’’តិ. (ចូឡវ. ៣៤២; ម. និ. ២.៣៥២);

តថា –

‘‘ធម្មេន នីយមានានំ, កា ឧសូយា វិជានត’’ន្តិ. (មហាវ. ៦៣);

ធម្មាយ វា វិនយោ ធម្មវិនយោ. អនវជ្ជធម្មត្ថញ្ហេស វិនយោ, ន ភវភោគាមិសត្ថំ. តេនាហ ភគវា ‘‘នយិទំ, ភិក្ខវេ, ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតិ ជនកុហនត្ថ’’ន្តិ (អ. និ. ៤.២៥) វិត្ថារោ. បុណ្ណត្ថេរោបិ អាហ ‘‘អនុបាទាបរិនិព្ពានត្ថំ ខោ, អាវុសោ, ភគវតិ ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតី’’តិ (ម. និ. ១.២៥៩). វិសិដ្ឋំ វា នយតីតិ វិនយោ. ធម្មតោ វិនយោ ធម្មវិនយោ. សំសារធម្មតោ ហិ សោកាទិធម្មតោ វា ឯស វិសិដ្ឋំ និព្ពានំ នយតិ. ធម្មស្ស វា វិនយោ, ន តិត្ថករានន្តិ ធម្មវិនយោ. ធម្មភូតោ ហិ ភគវា, តស្សេវ វិនយោ.

យស្មា វា ធម្មា ឯវ អភិញ្ញេយ្យា បរិញ្ញេយ្យា បហាតព្ពា ភាវេតព្ពា សច្ឆិកាតព្ពា ច, តស្មា ឯស ធម្មេសុ វិនយោ, ន សត្តេសុ ន ជីវេសុ ចាតិ ធម្មវិនយោ. សាត្ថសព្យញ្ជនតាទីហិ អញ្ញេសំ វចនតោ បធានំ វចនន្តិ បវចនំ, បវចនមេវ បាវចនំ. សព្ពចរិយាហិ វិសិដ្ឋចរិយភាវេន ព្រហ្មចរិយំ. ទេវមនុស្សានំ សត្ថុភូតស្ស ភគវតោ សាសនន្តិ សត្ថុសាសនំ. សត្ថុភូតំ វា សាសនន្តិបិ សត្ថុសាសនំ. ‘‘សោ វោ មមច្ចយេន សត្ថាតិ (ទី. និ. ២.២១៦) ហិ ធម្មវិនយោវ សត្ថា’’តិ វុត្តោតិ ឯវមេតេសំ បទានំ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

យស្មា បន ឥមស្មិំយេវ សាសនេ សព្ពប្បការជ្ឈាននិព្ពត្តកោ ភិក្ខុ ទិស្សតិ, ន អញ្ញត្រ, តស្មា តត្ថ តត្ថ ‘‘ឥមិស្សា’’តិ ច ‘‘ឥមស្មិ’’ន្តិ ច អយំ និយមោ កតោតិ វេទិតព្ពោ.

ជីវន្តិ តេន តំសម្បយុត្តកា ធម្មាតិ ជីវិតំ. អនុបាលនលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ. ជីវិតមេវ ឥន្ទ្រិយំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ. តំ បវត្តសន្តតាធិបតេយ្យំ ហោតិ. លក្ខណាទីហិ បន អត្តនា អវិនិភុត្តានំ ធម្មានំ អនុបាលនលក្ខណំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ, តេសំ បវត្តនរសំ, តេសំយេវ ឋបនបច្ចុបដ្ឋានំ, យាបយិតព្ពធម្មបទដ្ឋានំ. សន្តេបិ ច អនុបាលនលក្ខណាទិម្ហិ វិធានេ អត្ថិក្ខណេយេវ តំ តេ ធម្មេ អនុបាលេតិ, ឧទកំ វិយ ឧប្បលាទីនិ. យថាសកំ បច្ចយេហិ ឧប្បន្នេបិ ច ធម្មេ បាលេតិ, ធាតិ វិយ កុមារំ, សយំបវត្តិតធម្មសម្ពន្ធេនេវ ច បវត្តតិ, និយាមកោ វិយ នាវំ. ន ភង្គតោ ឧទ្ធំ បវត្តយតិ, អត្តនោ ច បវត្តយិតព្ពានញ្ច អភាវា. ន ភង្គក្ខណេ ឋបេតិ, សយំ ភិជ្ជមានត្តា, ខីយមានោ វិយ វដ្ដិសិនេហោ បទីបសិខំ, ន ច អនុបាលនបវត្តនដ្ឋបនានុភាវវិរហិតំ, យថាវុត្តក្ខណេ តស្ស តស្ស សាធនតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឋិតិបរិត្តតាយ វាតិ ឋិតិក្ខណស្ស មន្ទតាយ ថោកតាយ. អប្បកន្តិ មន្ទំ លាមកំ. សរសបរិត្តតាយ វាតិ អត្តនោ បច្ចយភូតានំ កិច្ចានំ សម្បត្តីនំ វា អប្បតាយ ទុព្ពលតាយ.

តេសំ ទ្វិន្នំ ការណំ វិភាគតោ ទស្សេតុំ ‘‘កថំ ឋិតិបរិត្តតាយា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘អតីតេ ចិត្តក្ខណេ ជីវិត្ថាតិ ឯវមាទិ បញ្ចវោការភវេ បវត្តិយំ ចិត្តស្ស និរុជ្ឈនកាលេ សព្ពស្មិំ រូបារូបធម្មេ អនិរុជ្ឈន្តេបិ រូបតោ អរូបស្ស បដ្ឋានភាវេន អរូបជីវិតំ សន្ធាយ, ចុតិចិត្តេន វា សទ្ធិំ សព្ពេសំ រូបារូបានំ និរុជ្ឈនភាវេន បញ្ចវោការភវេ ចុតិចិត្តំ សន្ធាយ, ចតុវោការភវេ រូបស្ស អភាវេន ចតុវោការភវំ សន្ធាយ កថិត’’ន្តិ វេទិតព្ពំ. អតីតេ ចិត្តក្ខណេតិ អតីតចិត្តស្ស ភង្គក្ខណសមង្គីកាលេ តំសមង្គីបុគ្គលោ ‘‘ជីវិត្ថ’’ ឥតិ វត្តុំ លព្ភតិ. ន ជីវតីតិ ‘‘ជីវតី’’តិបិ វត្តុំ ន លព្ភតិ. ន ជីវិស្សតីតិ ‘‘ជីវិស្សតី’’តិបិ វត្តុំ ន លព្ភតិ. អនាគតេ ចិត្តក្ខណេ ជីវិស្សតីតិ អនាគតចិត្តស្ស អនុប្បជ្ជនក្ខណសមង្គីកាលេ ‘‘ជីវិស្សតី’’តិ វត្តុំ លព្ភតិ. ន ជីវតីតិ ‘‘ជីវតី’’តិ វត្តុំ ន លព្ភតិ. ន ជីវិត្ថាតិ ‘‘ជីវិត្ថ’’ឥតិបិ វត្តុំ ន លព្ភតិ. បច្ចុប្បន្នេ ចិត្តក្ខណេតិ បច្ចុប្បន្នចិត្តក្ខណសមង្គីកាលេ. ជីវតីតិ ‘‘ឥទានិ ជីវតី’’តិ វត្តុំ លព្ភតិ. ន ជីវិត្ថាតិ ‘‘ជីវិត្ថ’’ឥតិ វត្តុំ ន លព្ភតិ. ន ជីវិស្សតីតិ ‘‘ជីវិស្សតី’’តិបិ វត្តុំ ន លព្ភតិ.

ជីវិតំ អត្តភាវោ ច សុខទុក្ខា ចាតិ អយំ គាថា បញ្ចវោការភវំ អមុញ្ចិត្វា លព្ភមានាយ ទុក្ខាយ វេទនាយ គហិតត្តា បញ្ចវោការភវមេវ សន្ធាយ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. កថំ? ជីវិតន្តិ ជីវិតសីសេន សង្ខារក្ខន្ធោ. អត្តភាវោតិ រូបក្ខន្ធោ. ‘‘ឧបេក្ខា បន សន្តត្តា, សុខមិច្ចេវ ភាសិតា’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ២៣២) វុត្តត្តា ឧបេក្ខាវេទនា អន្តោករិត្វា សុខទុក្ខា ចាតិ វេទនាក្ខន្ធោ, ចិត្តំ ឥតិ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ វុត្តោ. ឥមេសំ ចតុន្នំ ខន្ធានំ កថិតត្តាយេវ ខន្ធលក្ខណេន ឯកលក្ខណភាវេន លក្ខណាការវសេន សញ្ញាក្ខន្ធោបិ កថិតោតិ វេទិតព្ពោ. ឯវំ វុត្តេសុ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ អរូបធម្មំ មុញ្ចិត្វា កម្មសមុដ្ឋានាទិរូបស្ស អប្បវត្តនភាវេន ឯកចិត្តសមាយុត្តាតិ អរូបបធានភាវោ កថិតោ ហោតិ. កថំ? អសញ្ញសត្តេ រូបម្បិ ឥធុបចិតកម្មពលំ អមុញ្ចិត្វាវ បវត្តតិ, និរោធសមាបន្នានំ រូបម្បិ បឋមសមាបន្នសមាបត្តិពលំ អមុញ្ចិត្វាវ បវត្តតិ. ឯវំ អត្តនោ អប្បវត្តិដ្ឋានេបិ រូបបវត្តិំ អត្តនោ សន្តកមេវ កត្វា បវត្តនសភាវស្ស អរូបធម្មស្ស អត្តនោ បវត្តិដ្ឋានេ រូបបវត្តិយា បធានការណភាវេន ឯកចិត្តសមាយុត្តាតិ ចិត្តបធានភាវោ កថិតោតិ វេទិតព្ពោ.

ឯវំ បញ្ចវោការភវេ បវត្តិយំ រូបបវត្តិយា បធានភូតចិត្តនិរោធេន រូបេ ធរមានេយេវ បវត្តានំ និរោធោ នាម ហោតីតិ អរូបធម្មវសេន ឯវ ‘‘លហុសោ វត្តតេ ខណោ’’តិ វុត្តំ. អថ វា បញ្ចវោការភវេ ចុតិចិត្តំ សន្ធាយ កថិតាតិ វេទិតព្ពា. ឯវំ កថិយមានេ សុខទុក្ខា ចាតិ កាយិកចេតសិកសុខវេទនា ច កាយិកចេតសិកទុក្ខវេទនា ច ចុតិចិត្តក្ខណេ អហោន្តីបិ ឯកសន្តតិវសេន ចុតិចិត្តេន សទ្ធិំ និរុជ្ឈតីតិ កថិតា. ចតុវោការភវំ វា សន្ធាយ កថិតាតិបិ វេទិតព្ពា. កថំ? អញ្ញស្មិំ ឋានេ អត្តភាវោតិ សញ្ញាក្ខន្ធស្ស វុត្តភាវេន អត្តភាវោតិ សញ្ញាក្ខន្ធោវ គហិតោ. ព្រហ្មលោកេ កាយិកសុខទុក្ខទោមនស្សំ អហោន្តម្បិ សុខទុក្ខា ចាតិ វេទនាសាមញ្ញតោ លព្ភមានោ វេទនាក្ខន្ធោ គហិតោតិ វេទិតព្ពំ. សេសំ វុត្តសទិសមេវ. ឥមេសុ ច តីសុ វិកប្បេសុ កេវលាតិ ធុវសុខសុភអត្តា នត្ថិ, កេវលំ តេហិ អវោមិស្សា. លហុសោ វត្តតិ ខណោតិ វុត្តនយេន ឯកចិត្តក្ខណិកតាយ លហុកោ អតិបរិត្តោ ជីវិតាទីនំ ខណោ វត្តតិ.

ឯកតោ ទ្វិន្នំ ចិត្តានំ អប្បវត្តិំ ទស្សេន្តោ ‘‘ចុល្លាសីតិសហស្សានី’’តិ គាថមាហ. ចុល្លាសីតិសហស្សានិ, កប្បា តិដ្ឋន្តិ យេ មរូតិ យេ ទេវគណា ចតុរាសីតិ កប្បសហស្សានិ អាយុំ គហេត្វា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនេ តិដ្ឋន្តិ. ‘‘យេ នរា’’តិបិ បាឡិ. ន ត្វេវ តេបិ ជីវន្តិ, ទ្វីហិ ចិត្តសមោហិតាតិ តេបិ ទេវា ទ្វីហិ ចិត្តេហិ សមោហិតា ឯកតោ ហុត្វា យុគនទ្ធេន ចិត្តេន ន តុ ឯវ ជីវន្តិ, ឯកេនេកេន ចិត្តេន ជីវន្តីតិ អត្ថោ.

ឥទានិ មរណកាលំ ទស្សេន្តោ ‘‘យេ និរុទ្ធា’’តិ គាថមាហ. តត្ថ យេ និរុទ្ធាតិ យេ ខន្ធា និរុទ្ធា អត្ថង្គតា. មរន្តស្សាតិ មតស្ស. តិដ្ឋមានស្ស វាតិ ធរមានស្ស វា. សព្ពេបិ សទិសា ខន្ធាតិ ចុតិតោ ឧទ្ធំ និរុទ្ធក្ខន្ធា វា បវត្តេ និរុទ្ធក្ខន្ធា វា បុន ឃដេតុំ អសក្កុណេយ្យដ្ឋេន សព្ពេបិ ខន្ធា សទិសា. គតា អប្បដិសន្ធិកាតិ និរុទ្ធក្ខន្ធានំ បុន អាគន្ត្វា បដិសន្ធានាភាវេន គតា អប្បដិសន្ធិកាតិ វុច្ចន្តិ.

ឥទានិ តីសុ កាលេសុ និរុទ្ធក្ខន្ធានំ នានត្តំ នត្ថីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អនន្តរា’’តិ គាថមាហ. តត្ថ អនន្តរា ច យេ ភគ្គា, យេ ច ភគ្គា អនាគតាតិ យេ ខន្ធា អនន្តរាតីតា ហុត្វា ភិន្នា និរុទ្ធា, យេ ច អនាគតា ខន្ធា ភិជ្ជិស្សន្តិ. តទន្តរេតិ តេសំ អន្តរេ និរុទ្ធានំ បច្ចុប្បន្នខន្ធានំ. វេសមំ នត្ថិ លក្ខណេតិ វិសមស្ស ភាវោ វេសមំ, តំ វេសមំ នត្ថិ, តេហិ នានត្តំ នត្ថីតិ អត្ថោ. លក្ខីយតីតិ លក្ខណំ, តស្មិំ លក្ខណេ.

ឥទានិ អនាគតក្ខន្ធានំ វត្តមានក្ខន្ធេហិ អសម្មិស្សភាវំ កថេន្តោ ‘‘អនិព្ពត្តេន ន ជាតោ’’តិ គាថមាហ. អនិព្ពត្តេន ន ជាតោតិ អជាតេន អបាតុភូតេន អនាគតក្ខន្ធេន ន ជាតោ ន និព្ពត្តោ. ឯតេន អនាគតក្ខន្ធស្ស វត្តមានក្ខន្ធេន អសម្មិស្សភាវំ កថេសិ. បច្ចុប្បន្នេន ជីវតីតិ ខណបច្ចុប្បន្នេន វត្តមានក្ខន្ធេន ជីវតិ. ឯតេន ឯកក្ខណេ ទ្វីហិ ចិត្តេហិ ន ជីវតីតិ កថិតំ. ចិត្តភគ្គា មតោតិ ទ្វីហិ ចិត្តេហិ ឯកក្ខណេ អជីវនភាវេន ចិត្តភង្គេន មតោ. ‘‘ឧបរិតោ ចិត្តភង្គា’’តិបិ បាឡិ, តំ ឧជុកមេវ. បញ្ញត្តិ បរមត្ថិយាតិ ‘‘រូបំ ជីរតិ មច្ចានំ, នាមគោត្តំ ន ជីរតី’’តិ (សំ. និ. ១.៧៦) វចនក្កមេន បណ្ណត្តិមត្តំ ន ជីរណសភាវេន បរមា ឋិតិ ឯតិស្សាតិ បរមត្ថិយា, សភាវដ្ឋិតិកាតិ អត្ថោ. ‘‘ទត្តោ មតោ, មិត្តោ មតោ’’តិ បណ្ណត្តិមត្តមេវ ហិ តិដ្ឋតិ. អថ វា បរមត្ថិយាតិ បរមត្ថិកា. បរមោ អត្ថោ ឯតិស្សាតិ បរមត្ថិកា. អជដាកាសោតិ បញ្ញត្តិយា នត្ថិធម្មំ បដិច្ច កថនំ វិយ មតោតិ បញ្ញត្តិ នត្ថិធម្មំ បដិច្ច ន កថិយតិ, ជីវិតិន្ទ្រិយភង្គសង្ខាតំ ធម្មំ បដិច្ច កថិយតិ.

អនិធានគតា ភគ្គាតិ យេ ខន្ធា ភិន្នា, តេ និធានំ និហិតំ និចយំ ន គច្ឆន្តីតិ អនិធានគតា. បុញ្ជោ នត្ថិ អនាគតេតិ អនាគតេបិ នេសំ បុញ្ជភាវោ រាសិភាវោ នត្ថិ. និព្ពត្តាយេវ តិដ្ឋន្តីតិ បច្ចុប្បន្នវសេន ឧប្បន្នា ឋិតិក្ខណេ វយធម្មាវ ហុត្វា តិដ្ឋន្តិ. កិមិវ? អារគ្គេ សាសបូបមាតិ សូចិមុខេ សាសបោ វិយ.

ឥទានិ ខន្ធានំ ទស្សនភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘និព្ពត្តាន’’ន្តិ គាថមាហ. តត្ថ និព្ពត្តានំ ធម្មានន្តិ បច្ចុប្បន្នានំ ខន្ធានំ. ភង្គោ នេសំ បុរក្ខតោតិ ឯតេសំ ភេទោ បុរតោ កត្វា ឋបិតោ. បលោកធម្មាតិ នស្សនសភាវា. បុរាណេហិ អធិស្សិតាតិ បុរេ ឧប្បន្នេហិ ខន្ធេហិ ន មិស្សិតា ន សំសគ្គា.

ឥទានិ ខន្ធានំ អទស្សនភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘អទស្សនតោ អាយន្តី’’តិ គាថមាហ. តត្ថ អទស្សនតោ អាយន្តីតិ អទិស្សមានាយេវ អាគច្ឆន្តិ ឧប្បជ្ជន្តិ. ភង្គា គច្ឆន្តិទស្សនន្តិ ភេទា ភង្គតោ ឧទ្ធំ អទស្សនភាវំ គច្ឆន្តិ. វិជ្ជុប្បាទោវ អាកាសេតិ វិវដាកាសេ វិជ្ជុលតានិច្ឆរណំ វិយ. ឧប្បជ្ជន្តិ វយន្តិ ចាតិ បុព្ពន្តតោ ឧទ្ធំ ឧប្បជ្ជន្តិ ច ភិជ្ជន្តិ ច, នស្សន្តីតិ អត្ថោ. ‘‘ឧទេតិ អាបូរតិ វេតិ ចន្ទោ’’តិ (ជា. ១.៥.៣) ឯវមាទីសុ វិយ.

ឯវំ ឋិតិបរិត្តតំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សរសបរិត្តតំ ទស្សេន្តោ ‘‘កថំ សរសបរិត្តតាយា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អស្សាសូបនិពន្ធំ ជីវិតន្តិ អព្ភន្តរបវិសននាសិកវាតបដិពទ្ធំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ. បស្សាសោតិ ពហិនិក្ខមននាសិកវាតោ. អស្សាសបស្សាសោតិ តទុភយំ. មហាភូតូបនិពន្ធន្តិ ចតុសមុដ្ឋានិកានំ បថវីអាបតេជវាយានំ មហាភូតានំ បដិពទ្ធំ ជីវិតំ. កពឡីការាហារូបនិពន្ធន្តិ អសិតបីតាទិកពឡីការអាហារេន ឧបនិពន្ធំ. ឧស្មូបនិពន្ធន្តិ កម្មជតេជោធាតូបនិពន្ធំ. វិញ្ញាណូបនិពន្ធន្តិ ភវង្គវិញ្ញាណូបនិពន្ធំ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អាយុ ឧស្មា ច វិញ្ញាណំ, យទា កាយំ ជហន្តិម’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.៩៥).

ឥទានិ នេសំ ទុព្ពលការណំ ទស្សេន្តោ ‘‘មូលម្បិ ឥមេសំ ទុព្ពល’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ មូលម្បីតិ បតិដ្ឋដ្ឋេន មូលភូតម្បិ. អស្សាសបស្សាសានញ្ហិ ករជកាយោ មូលំ. មហាភូតាទីនំ អវិជ្ជាកម្មតណ្ហាហារា. ឥមេសន្តិ វុត្តប្បការានំ អស្សាសាទីនំ ជីវិតិន្ទ្រិយបវត្តិការណវសេន វុត្តានំ. ឯតេសុ ហិ ឯកេកស្មិំ អសតិ ជីវិតិន្ទ្រិយំ ន តិដ្ឋតិ. ទុព្ពលន្តិ អប្បថាមំ. បុព្ពហេតូបីតិ អតីតជាតិយំ ឥមស្ស វិបាកវដ្ដស្ស ហេតុភូតា ការណសង្ខាតា អវិជ្ជាសង្ខារតណ្ហុបាទានភវាបិ. ឥមេសំ ទុព្ពលា យេ បច្ចយា តេបិ ទុព្ពលាតិ យេ អារម្មណាទិសាធារណបច្ចយា. បភាវិកាតិ បធានំ ហុត្វា ឧប្បាទិកា ភវតណ្ហា. សហភូមីតិ សហភវិកាបិ រូបារូបធម្មា. សម្បយោគាបីតិ ឯកតោ យុត្តាបិ អរូបធម្មា. សហជាបីតិ សទ្ធិំ ឯកចិត្តេ ឧប្បន្នាបិ. យាបិ បយោជិកាតិ ចុតិបដិសន្ធិវសេន យោជេតុំ និយុត្តាតិ បយោជិកា, វដ្ដមូលកា តណ្ហា. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘តណ្ហាទុតិយោ បុរិសោ’’តិ (ឥតិវុ. ១៥, ១០៥). និច្ចទុព្ពលាតិ និរន្តរេន ទុព្ពលា. អនវដ្ឋិតាតិ ន អវដ្ឋិតា, ឱតរិត្វា ន ឋិតា. បរិបាតយន្តិ ឥមេតិ ឥមេ អញ្ញមញ្ញំ បាតយន្តិ ខេបយន្តិ. អញ្ញមញ្ញស្សាតិ អញ្ញោ អញ្ញស្ស, ឯកោ ឯកស្សាតិ អត្ថោ. ហិ-ឥតិ ការណត្ថេ និបាតោ. នត្ថិ តាយិតាតិ តាយនោ រក្ខកោ នត្ថិ. ន ចាបិ ឋបេន្តិ អញ្ញមញ្ញន្តិ អញ្ញេ អញ្ញំ ឋបេតុំ ន សក្កោន្តិ. យោបិ និព្ពត្តកោ សោ ន វិជ្ជតីតិ យោបិ ឥមេសំ ឧប្បាទកោ ធម្មោ, សោ ឥទានិ នត្ថិ.

ន ច កេនចិ កោចិ ហាយតីតិ កោចិ ឯកោបិ កស្សចិ វសេន ន បរិហាយតិ. គន្ធព្ពា ច ឥមេ ហិ សព្ពសោតិ សព្ពេ ហិ ឥមេ ខន្ធា សព្ពាការេន ភង្គំ បាបុណិតុំ យុត្តា. បុរិមេហិ បភាវិតា ឥមេតិ បុព្ពហេតុបច្ចយេហិ ឥមេ វត្តមានកា ឧប្បាទិកា. យេបិ បភាវិកាតិ យេបិ ឥមេ វត្តមានកា ឧប្បាទកា បុព្ពហេតុបច្ចយា. តេ បុរេ មតាតិ តេ វុត្តប្បការបច្ចយា វត្តមានំ អបាបុណិត្វា បឋមមេវ មរណំ បត្តា. បុរិមាបិ ច បច្ឆិមាបិ ចាតិ បុរិមា បុព្ពហេតុបច្ចយាបិ ច បច្ឆិមា វត្តមានេ បច្ចយសមុប្បន្នា ច. អញ្ញមញ្ញំ ន កទាចិ មទ្ទសំសូតិ អញ្ញមញ្ញំ កិស្មិញ្ចិ កាលេ ន ទិដ្ឋបុព្ពា. ម-ការោ បទសន្ធិវសេន វុត្តោ.

ចាតុមហារាជិកានំ ទេវានន្តិ ធតរដ្ឋវិរូឡ្ហកវិរូបក្ខកុវេរសង្ខាតា ចតុមហារាជា ឥស្សរា ឯតេសន្តិ ចាតុមហារាជិកា. រូបាទីហិ ទិព្ពន្តិ កីឡន្តីតិ ទេវា. តេ សិនេរុបព្ពតស្ស វេមជ្ឈេ ហោន្តិ. តេសុ អត្ថិ បព្ពតដ្ឋកាបិ, អត្ថិ អាកាសដ្ឋកាបិ. តេសំ បរម្បរា ចក្កវាឡបព្ពតំ បត្តា. ខិឌ្ឌាបទោសិកា មនោបទោសិកា សីតវលាហកា ឧណ្ហវលាហកា ចន្ទិមា ទេវបុត្តោ សូរិយោ ទេវបុត្តោតិ ឯតេ សព្ពេបិ ចាតុមហារាជិកទេវលោកដ្ឋា ឯវ តេសំ ចាតុមហារាជិកានំ ជីវិតំ. ឧបាទាយាតិ បដិច្ច. បរិត្តកន្តិ វុទ្ធិបដិសេធោ. ថោកន្តិ មន្ទកាលំ, ទីឃទិវសបដិសេធោ. ខណិកន្តិ មន្ទកាលំ, កាលន្តរបដិសេធោ. លហុកន្តិ សល្លហុកំ, អលសបដិសេធោ. ឥតរន្តិ សីឃពលវបដិសេធោ. អនទ្ធនីយន្តិ កាលវសេន ន អទ្ធានក្ខមំ. នចិរដ្ឋិតិកន្តិ ទិវសេន ចិរំ ន តិដ្ឋតីតិ នចិរដ្ឋិតិកំ, ទិវសបដិសេធោ.

តាវតិំសានន្តិ តេត្តិំសជនា តត្ថ ឧបបន្នាតិ តាវតិំសា. អបិ ច តាវតិំសាតិ តេសំ ទេវានំ នាមមេវាតិបិ វុត្តំ. តេបិ អត្ថិ បព្ពតដ្ឋកា, អត្ថិ អាកាសដ្ឋកា, តេសំ បរម្បរា ចក្កវាឡបព្ពតំ បត្តា. តថា យាមាទីនំ. ឯកទេវលោកេបិ ហិ ទេវានំ បរម្បរា ចក្កវាឡបព្ពតំ អប្បត្តា នាម នត្ថិ. ទិព្ពសុខំ យាតា បយាតា សម្បត្តាតិ យាមា. តុដ្ឋា បហដ្ឋាតិ តុសិតា. បកតិបដិយត្តារម្មណតោ អតិរេកេន និម្មិតុកាមកាលេ យថារុចិតេ ភោគេ និម្មិនិត្វា រមន្តីតិ និម្មានរតី. ចិត្តាចារំ ញត្វា បរេហិ និម្មិតេសុ ភោគេសុ វសំ វត្តេន្តីតិ បរនិម្មិតវសវត្តី. ព្រហ្មកាយេ ព្រហ្មឃដាយ និយុត្តាតិ ព្រហ្មកាយិកា. សព្ពេបិ បញ្ចវោការព្រហ្មានោ គហិតា.

គមនិយោតិ គន្ធព្ពោ. សម្បរាយោតិ បរលោកោ. យោ ភិក្ខវេ ចិរំ ជីវតិ, សោ វស្សសតន្តិ យោ ចិរំ តិដ្ឋមានោ, សោ វស្សសតមត្តំ តិដ្ឋតិ. អប្បំ វា ភិយ្យោតិ វស្សសតតោ ឧបរិ តិដ្ឋមានោ ទ្វេ វស្សសតានិ តិដ្ឋមានោ នាម នត្ថិ. ហីឡេយ្យ នន្តិ នំ ជីវិតំ អវញ្ញាតំ ករេយ្យ, លាមកតោ ចិន្តេយ្យ. ‘‘ហីឡេយ្យាន’’ន្តិ ច បឋន្តិ. អច្ចយន្តីតិ អតិក្កមន្តិ. អហោរត្តាតិ រត្តិន្ទិវបរិច្ឆេទា. ឧបរុជ្ឈតីតិ ជីវិតិន្ទ្រិយំ និរុជ្ឈតិ, អភាវំ ឧបគច្ឆតិ. អាយុ ខិយ្យតិ មច្ចានន្តិ សត្តានំ អាយុសង្ខារោ ខយំ យាតិ. កុន្នទីនំវ ឱទកន្តិ យថា ឧទកច្ឆិន្នាយ កុន្នទិយា ឧទកំ, ឯវំ មច្ចានំ អាយុ ខិយ្យតិ. បរមត្ថតោ ហិ អតិបរិត្តោ សត្តានំ ជីវិតក្ខណោ ឯកចិត្តក្ខណិកមត្តោយេវ. យថា នាម រថចក្កំ បវត្តមានម្បិ ឯកេនេវ នេមិបទេសេន បវត្តតិ, តិដ្ឋមានម្បិ ឯកេនេវ តិដ្ឋតិ, ឯវមេវ ឯកចិត្តក្ខណិកំ សត្តានំ ជីវិតំ តស្មិំ ចិត្តេ និរុទ្ធមត្តេ សត្តោ និរុទ្ធោតិ វុច្ចតិ.

ធីរាតិ ធីរា ឥតិ. បុន ធីរាតិ បណ្ឌិតា. ធិតិមាតិ ធិតិ អស្ស អត្ថីតិ ធិតិមា. ធិតិសម្បន្នាតិ បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតា. ធីកតបាបាតិ គរហិតបាបា. តំយេវ បរិយាយំ ទស្សេតុំ ‘‘ធី វុច្ចតិ បញ្ញា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បជានាតីតិ បញ្ញា. កិំ បជានាតិ? ‘‘ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិអាទិនា នយេន អរិយសច្ចានិ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘បញ្ញាបនវសេន បញ្ញា’’តិ វុត្តា. កិន្តិ បញ្ញាបេតិ? ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា’’តិ បញ្ញាបេតិ. សាវ អវិជ្ជាយ អភិភវនតោ អធិបតិយដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយំ, ទស្សនលក្ខណេ វា ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិបិ ឥន្ទ្រិយំ, បញ្ញាវ ឥន្ទ្រិយំ បញ្ញិន្ទ្រិយំ. សា បនេសា ឱភាសនលក្ខណា, បជាននលក្ខណា ច; យថា ហិ ចតុភិត្តិកេ គេហេ រត្តិភាគេ ទីបេ ជលិតេ អន្ធការំ និរុជ្ឈតិ, អាលោកោ បាតុភវតិ, ឯវមេវ ឱភាសនលក្ខណា បញ្ញា. បញ្ញោភាសសមោ ឱភាសោ នាម នត្ថិ. បញ្ញវតោ ហិ ឯកបល្លង្កេន និសិន្នស្ស ទសសហស្សិលោកធាតុ ឯកាលោកា ហោតិ. តេនាហ ថេរោ –

‘‘យថា, មហារាជ, បុរិសោ អន្ធការេ គេហេ តេលប្បទីបំ បវេសេយ្យ, បវិដ្ឋោ បទីបោ អន្ធការំ វិទ្ធំសេតិ, ឱភាសំ ជនេតិ, អាលោកំ វិទំសេតិ, បាកដានិ ច រូបានិ ករោតិ; ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, បញ្ញា ឧប្បជ្ជមានា អវិជ្ជន្ធការំ វិទ្ធំសេតិ, វិជ្ជោភាសំ ជនេតិ, ញាណាលោកំ វិទំសេតិ, បាកដានិ អរិយសច្ចានិ ករោតិ. ឯវំ ខោ, មហារាជ, ឱភាសនលក្ខណា បញ្ញា’’តិ (មិ. ប. ២.១.១៥).

យថា បន ឆេកោ ភិសក្កោ អាតុរានំ សប្បាយាសប្បាយានិ ភោជនាទីនិ ជានាតិ, ឯវំ បញ្ញា ឧប្បជ្ជមានា កុសលាកុសលេ សេវិតព្ពាសេវិតព្ពេ ហីនប្បណីតកណ្ហសុក្កសប្បដិភាគអប្បដិភាគេ ធម្មេ បជានាតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ធម្មសេនាបតិនា ‘‘បជានាតិ បជានាតីតិ ខោ, អាវុសោ, តស្មា បញ្ញវាតិ វុច្ចតិ. កិញ្ច បជានាតិ? ឥទំ ទុក្ខន្តិ បជានាតី’’តិ (ម. និ. ១.៤៤៩) វិត្ថារេតព្ពំ. ឯវមស្សា បជាននលក្ខណតា វេទិតព្ពា.

អបរោ នយោ – យថាសភាវបដិវេធលក្ខណា បញ្ញា, អក្ខលិតបដិវេធលក្ខណា វា, កុសលិស្សាសខិត្តឧសុបដិវេធោ វិយ. វិសយោភាសរសា, បទីបោ វិយ. អសម្មោហបច្ចុបដ្ឋានា, អរញ្ញគតសុទេសកោ វិយ.

ខន្ធធីរាតិ បញ្ចសុ ខន្ធេសុញាណំ បវត្តេន្តីតិ ខន្ធធីរា. អដ្ឋារសសុ ធាតូសុ ញាណំ បវត្តេន្តីតិ ធាតុធីរា. សេសេសុបិ ឥមិនា នយេន អត្ថោ នេតព្ពោ. តេ ធីរា ឯវមាហំសូតិ ឯតេ បណ្ឌិតា ឯវំ កថយិំសុ. កថេន្តីតិ ‘‘អប្បកំ បរិត្តក’’ន្តិ កថយន្តិ. ភណន្តីតិ ‘‘ថោកំ ខណិក’’ន្តិ ភាសន្តិ. ទីបយន្តីតិ ‘‘លហុកំ ឥត្តរ’’ន្តិ បតិដ្ឋបេន្តិ. វោហរន្តីតិ ‘‘អនទ្ធនិកំ នចិរដ្ឋិតិក’’ន្តិ នានាវិធេន ព្យវហរន្តិ.

១១. ឥទានិ យេ តថា ន ករោន្តិ, តេសំ ព្យសនុប្បត្តិំ ទស្សេន្តោ ‘‘បស្សាមី’’តិ គាថមាហ. តត្ថ បស្សាមីតិ មំសចក្ខុអាទីហិ បេក្ខាមិ. លោកេតិ អបាយាទិម្ហិ. បរិផន្ទមានន្តិ ឥតោ ចិតោ ច ផន្ទមានំ. បជំ ឥមន្តិ ឥមំ សត្តកាយំ. តណ្ហាគតន្តិ តណ្ហាយ គតំ អភិភូតំ និបាតិតន្តិ អធិប្បាយោ. ភវេសូតិ កាមភវាទីសុ. ហីនា នរាតិ ហីនកម្មន្តា នរា. មច្ចុមុខេ លបន្តីតិ អន្តកាលេ សម្បត្តេ មរណមុខេ បរិទេវន្តិ. អវីតតណ្ហាសេតិ អវិគតតណ្ហា. ភវាតិ កាមភវាទិកា. ភវេសូតិ កាមភវាទិកេសុ. អថ វា ភវាភវេសូតិ ភវភវេសុ, បុនប្បុនភវេសូតិ វុត្តំ ហោតិ.

បស្សាមីតិ មំសចក្ខុនាបិ បស្សាមីតិ ទុវិធំ មំសចក្ខុ – សសម្ភារចក្ខុ បសាទចក្ខូតិ. តត្ថ យោយំ អក្ខិកូបកេ បតិដ្ឋិតោ ហេដ្ឋា អក្ខិកូបកដ្ឋិកេន ឧបរិ ភមុកដ្ឋិកេន ឧភតោ អក្ខិកូដេហិ ពហិទ្ធា អក្ខិលោមេហិ បរិច្ឆិន្នោ អក្ខិកូបកមជ្ឈា និក្ខន្តេន ន្ហារុសុត្តកេន មត្ថលុង្គេ អាពទ្ធោ សេតកណ្ហមណ្ឌលវិចិត្តោ មំសបិណ្ឌោ, ឥទំ សសម្ភារចក្ខុ នាម. យោ បន ឯត្ថ សិតោ ឯត្ថ បដិពទ្ធោ ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ បសាទោ, ឥទំ បសាទចក្ខុ នាម. ឥទមធិប្បេតំ. តទេតំ តស្ស សសម្ភារចក្ខុនោ សេតមណ្ឌលបរិក្ខិត្តស្ស កណ្ហមណ្ឌលស្ស មជ្ឈេ អភិមុខេ ឋិតានំ សរីរសណ្ឋានុប្បត្តិបទេសេ ទិដ្ឋមណ្ឌលេ សត្តសុ បិចុបដលេសុ អាសិត្តតេលំ បិចុបដលានិ វិយ សត្តក្ខិបដលានិ ព្យាបេត្វា បមាណតោ ឩកាសិរមត្តំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ.

តំ ចក្ខតីតិ ចក្ខុ, តេន មំសចក្ខុនា បស្សាមិ. ទិព្ពចក្ខុនាតិ ‘‘អទ្ទសំ ខោ អហំ, ភិក្ខវេ, ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេនា’’តិ (ម. និ. ១.២៨៤) ឯវំវិធេន ទិព្ពចក្ខុនា. បញ្ញាចក្ខុនាតិ ‘‘វិរជំ វីតមលំ ធម្មចក្ខុំ ឧទបាទី’’តិ (ម. និ. ២.៣៩៥; មហាវ. ១៦) ឯវំ អាគតេន បញ្ញាចក្ខុនា. ពុទ្ធចក្ខុនាតិ ‘‘អទ្ទសំ ខោ អហំ, ភិក្ខវេ, ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ’’តិ (ម. និ. ១.២៨៣) ឯវមាគតេន ពុទ្ធចក្ខុនា. សមន្តចក្ខុនាតិ ‘‘សមន្តចក្ខុ វុច្ចតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណ’’ន្តិ (ចូឡនិ. ធោតកមាណវបុច្ឆាឥទ្ទេស ៣២; មោឃរាជមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៨៥) ឯវមាគតេន សមន្តចក្ខុនា. បស្សាមីតិ មំសចក្ខុនា ហត្ថតលេ ឋបិតាមលកំ វិយ រូបគតំ មំសចក្ខុនា. ទក្ខាមីតិ សញ្ជានាមិ ទិព្ពេន ចក្ខុនា ចុតូបបាតំ. ឱលោកេមីតិ អវលោកេមិ បញ្ញាចក្ខុនា ចតុសច្ចំ. និជ្ឈាយាមីតិ ចិន្តេមិ ពុទ្ធចក្ខុនា សទ្ធាបញ្ចមកានិ ឥន្ទ្រិយានិ. ឧបបរិក្ខាមីតិ សមន្តតោ ឥក្ខាមិ បរិយេសាមិ សមន្តចក្ខុនា បញ្ច នេយ្យបថេ.

តណ្ហាផន្ទនាយ ផន្ទមានន្តិ តណ្ហាចលនាយ ចលមានំ. ឥតោ បរំ ទិដ្ឋិផន្ទនាទិទិដ្ឋិព្យសនេន ទុក្ខេន ផន្ទមានបរិយោសានំ វុត្តនយត្តា ឧត្តានមេវ. សម្ផន្ទមានន្តិ បុនប្បុនំ ផន្ទមានំ. វិប្ផន្ទមានន្តិ នានាវិធេន ចលមានំ. វេធមានន្តិ កម្បមានំ. បវេធមានន្តិ បធានេន កម្បមានំ. សម្បវេធមានន្តិ បុនប្បុនំ កម្បមានំ. ឧបសគ្គេន វា បទំ វឌ្ឍិតំ.

តណ្ហានុគតន្តិ តណ្ហាយ អនុបវិដ្ឋំ. តណ្ហាយានុសដន្តិ តណ្ហាយ អនុបត្ថដំ. តណ្ហាយាសន្នន្តិ តណ្ហាយ និមុគ្គំ. តណ្ហាយ បាតិតន្តិ តណ្ហាយ ខិត្តំ. ‘‘បរិបាតិត’’ន្តិ វា បាឋោ. អភិភូតន្តិ តណ្ហាយ មទ្ទិតំ អជ្ឈោត្ថដំ. បរិយាទិន្នចិត្តន្តិ ខេបេត្វា គហិតចិត្តំ. អថ វា ឱឃេន គតំ វិយ តណ្ហាគតំ. ឧបាទិណ្ណករូបបច្ចយេហិ បតិត្វា គតំ វិយ តណ្ហានុគតំ. ឧទកបិដ្ឋិំ ឆាទេត្វា បត្ថដនីលិកា ឧទកបិដ្ឋិ វិយ តណ្ហានុសដំ. វច្ចកូបេ និមុគ្គំ វិយ តណ្ហាយាសន្នំ. រុក្ខគ្គតោ បតិត្វា នរកេ បតិតំ វិយ តណ្ហាបាតិតំ. ឧបាទិណ្ណករូបំ សំយោគំ វិយ តណ្ហាយ អភិភូតំ. ឧបាទិណ្ណករូបបរិគ្គាហកស្ស ឧប្បន្នវិបស្សនំ វិយ តណ្ហាយ បរិយាទិន្នចិត្តំ. អថ វា កាមច្ឆន្ទេន តណ្ហាគតំ. កាមបិបាសាយ តណ្ហានុគតំ. កាមាសវេន តណ្ហានុសដំ. កាមបរិឡាហេន តណ្ហាយាសន្នំ. កាមជ្ឈោសានេន តណ្ហាយ បាតិតំ. កាមោឃេន តណ្ហាយ អភិភូតំ. កាមុបាទានេន តណ្ហាយ បរិយាទិន្នចិត្តន្តិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ. កាមភវេតិ កាមាវចរេ. រូបភវេតិ រូបាវចរេ. អរូបភវេតិ អរូបាវចរេ. តេសំ នានត្តំ ហេដ្ឋា បកាសិតំយេវ.

ភវាភវេសូតិ ភវាភវេតិ ភវោតិ កាមធាតុ. អភវោតិ រូបារូបធាតុ. អថ វា ភវោតិ កាមធាតុ រូបធាតុ. អភវោតិ អរូបធាតុ. តេសុ ភវាភវេសុ. កម្មភវេតិ កម្មវដ្ដេ. បុនព្ភវេតិ បោនោភវិកេ វិបាកវដ្ដេ. កាមភវេតិ កាមធាតុយា. កម្មភវេតិ កម្មវដ្ដេ. តត្ថ កម្មភវោ ភាវយតីតិ ភវោ. កាមភវេ បុនព្ភវេតិ កាមធាតុយា ឧបបត្តិភវេ វិបាកវដ្ដេ. វិបាកភវោ ភវតីតិ ភវោ. រូបភវាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ ច ‘‘កាមភវេ រូបភវេ អរូបភវេ’’តិ ឱកាសភវំ សន្ធាយ វុត្តំ. តីសុបិ ‘‘កម្មភវេ’’តិ កម្មភវំ, តថា ‘‘បុនព្ភវេ’’តិ ឧបបត្តិភវំ សន្ធាយ វុត្តំ. បុនប្បុនព្ភវេតិ អបរាបរំ ឧប្បត្តិយំ. គតិយាតិ បញ្ចគតិយា អញ្ញតរាយ. អត្តភាវាភិនិព្ពត្តិយាតិ អត្តភាវានំ អភិនិព្ពត្តិយា. អវីតតណ្ហាតិ មូលបទំ. អវិគតតណ្ហាតិ ខណិកសមាធិ វិយ ខណិកប្បហានាភាវេន ន វិគតា តណ្ហា ឯតេសន្តិ អវិគតតណ្ហា. អចត្តតណ្ហាតិ តទង្គប្បហានាភាវេន អបរិច្ចត្តតណ្ហា. អវន្តតណ្ហាតិ វិក្ខម្ភនប្បហានាភាវេន ន វន្តតណ្ហាតិ អវន្តតណ្ហា. អមុត្តតណ្ហាតិ អច្ចន្តសមុច្ឆេទប្បហានាភាវេន ន មុត្តតណ្ហា. អប្បហីនតណ្ហាតិ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានាភាវេន ន បហីនតណ្ហា. អប្បដិនិស្សដ្ឋតណ្ហាតិ និស្សរណប្បហានាភាវេន ភវេ បតិដ្ឋិតំ អនុសយកិលេសំ អប្បដិនិស្សជ្ជិត្វា ឋិតត្តា អប្បដិនិស្សដ្ឋតណ្ហា.

១២. ឥទានិ យស្មា អវិគតតណ្ហា ឯវំ ផន្ទន្តិ ច លបន្តិ ច, តស្មា តណ្ហាវិនយេ សមាទបេន្តោ ‘‘មមាយិតេ’’តិ គាថមាហ. តត្ថ មមាយិតេតិ តណ្ហាទិដ្ឋិមមត្តេហិ ‘‘មម’’ន្តិ បរិគ្គហិតេ វត្ថុស្មិំ. បស្សថាតិ សោតារេ អាលបន្តោ អាហ. ឯតម្បីតិ ឯតម្បិ អាទីនវំ. សេសំ បាកដមេវ.

ទ្វេ មមត្តាតិ ទ្វេ អាលយា. យាវតាតិ បរិច្ឆេទនិយមត្ថេ និបាតោ. តណ្ហាសង្ខាតេនាតិ តណ្ហាកោដ្ឋាសេន, សង្ខា សង្ខាតន្តិ អត្ថតោ ឯកំ ‘‘សញ្ញានិទានា ហិ បបញ្ចសង្ខា’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨៨០) វិយ. សីមកតន្តិ អបរិច្ឆេទទោសវិរហិតំ មរិយាទកតំ ‘‘តិយោជនបរមំ សីមំ សម្មន្និតុ’’ន្តិ អាទីសុ (មហាវ. ១៤០) វិយ. ឱធិកតន្តិ វចនបរិច្ឆេទទោសវិរហិតំ បរិច្ឆេទកតំ សីមន្តរិករុក្ខោ វិយ. បរិយន្តកតន្តិ បរិច្ឆេទកតំ. សីមន្តរិករុក្ខោ បន ទ្វិន្នំ សាធារណំ, អយំ បន ឯកាពទ្ធតាលបន្តិ វិយ កតន្តិ បរិយន្តកតំ. បរិគ្គហិតន្តិ កាលន្តរេបិ បរាយត្តំ មុញ្ចិត្វា សព្ពាការេន គហិតំ. មមាយិតន្តិ អាលយកតំ វស្សូបគតំ សេនាសនំ វិយ. ឥទំ មមន្តិ សមីបេ ឋិតំ. ឯតំ មមន្តិ ទូរេ ឋិតំ. ឯត្តកន្តិ បរិក្ខារនិយមនំ ‘‘ឯត្តកម្បិ នប្បដិភាសេយ្យា’’តិ វិយ. ឯត្តាវតាតិ បរិច្ឆេទត្ថេបិ និបាតនិយមនំ ‘‘ឯត្តាវតា ខោ មហានាមា’’តិ វិយ. កេវលម្បិ មហាបថវិន្តិ សកលម្បិ មហាបថវិំ.

អដ្ឋសតំ តណ្ហាវិចរិតន្តិ អដ្ឋុត្តរសតំ តណ្ហាគមនវិត្ថារំ. អដ្ឋុត្តរសតំ កថំ ហោតីតិ ចេ? រូបតណ្ហា…បេ… ធម្មតណ្ហាតិ ឯវំ ចក្ខុទ្វារាទីសុ ជវនវីថិយា បវត្តា តណ្ហា ‘‘សេដ្ឋិបុត្តោ, ព្រាហ្មណបុត្តោ’’តិ ឯវមាទីសុ បិតិតោ លទ្ធនាមា វិយ បិតុសទិសារម្មណេ ភូតា. ឯត្ថ ច រូបារម្មណា រូបេ តណ្ហាតិ រូបតណ្ហា. សា កាមរាគភាវេន រូបំ អស្សាទេន្តី បវត្តមានា កាមតណ្ហា. សស្សតទិដ្ឋិសហគតរាគភាវេន ‘‘រូបំ និច្ចំ ធុវំ សស្សត’’ន្តិ ឯវំ អស្សាទេន្តី បវត្តមានា ភវតណ្ហា. ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតរាគភាវេន ‘‘រូបំ ឧច្ឆិជ្ជតិ វិនស្សតិ បច្ឆេទំ ភវិស្សតី’’តិ ឯវំ អស្សាទេន្តី បវត្តមានា វិភវតណ្ហាតិ ឯវំ តិវិធា ហោតិ. យថា ច រូបតណ្ហា, តថា សទ្ទតណ្ហាទយោបីតិ ឯតានិ អដ្ឋារស តណ្ហាវិចរិតានិ ហោន្តិ. តានិ អជ្ឈត្តរូបាទីសុ អដ្ឋារស, ពហិទ្ធារូបាទីសុ អដ្ឋារសាតិ ឆត្តិំស, ឥតិ អតីតានិ ឆត្តិំស, អនាគតានិ ឆត្តិំស, បច្ចុប្បន្នានិ ឆត្តិំសាតិ អដ្ឋសតំ. អជ្ឈត្តិកស្ស ឧបាទាយ ‘‘អស្មី’’តិ ហោតិ, ‘‘ឥត្ថស្មី’’តិ ហោតីតិ វា ឯវមាទីនិ អជ្ឈត្តិករូបាទិនិស្សិតានិ អដ្ឋារស, ពាហិរស្សុបាទាយ ឥមិនា ‘‘អស្មី’’តិ ហោតិ, ឥមិនា ‘‘ឥត្ថស្មី’’តិ ហោតីតិ ពាហិររូបាទិនិស្សិតានិ អដ្ឋារសាតិ ឆត្តិំស. ឥតិ អតីតានិ ឆត្តិំស, អនាគតានិ ឆត្តិំស, បច្ចុប្បន្នានិ ឆត្តិំសាតិ ឯវម្បិ អដ្ឋសតតណ្ហាវិចរិតានិ ហោន្តិ.

វីសតិវត្ថុកា សក្កាយទិដ្ឋីតិ រូបាទីនំ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ឯកេកម្បិ ‘‘រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតី’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ១.១៣០-១៣១) នយេន ចតុធា គាហវសេន បវត្តានិ វត្ថូនិ កត្វា ឧប្បន្នា វិជ្ជមានដ្ឋេន សតិ ខន្ធបញ្ចកសង្ខាតេ កាយេ ទិដ្ឋីតិ សក្កាយទិដ្ឋិ. ទសវត្ថុកា មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ ‘‘នត្ថិ ទិន្នំ, នត្ថិ យិដ្ឋ’’ន្តិអាទិនយប្បវត្តា មិច្ឆាទិដ្ឋិ, អយាថាវទិដ្ឋិ វិរជ្ឈិត្វា គហណតោ វា វិតថា ទិដ្ឋិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ, អនត្ថាវហត្តា បណ្ឌិតេហិ កុច្ឆិតា ទិដ្ឋីតិបិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ. សា អយោនិសោ អភិនិវេសលក្ខណា, បរាមាសរសា, មិច្ឆាភិនិវេសបច្ចុបដ្ឋានា, អរិយានមទស្សនកាមតាទិបទដ្ឋានា, បរមវជ្ជាតិ ទដ្ឋព្ពា. ទសវត្ថុកា អន្តគ្គាហិកា ទិដ្ឋីតិ សស្សតោ លោកោ, អសស្សតោ លោកោ, អន្តវា លោកោ’’តិ អាទិនយប្បវត្តា ឯកេកំ កោដ្ឋាសំ បតិដ្ឋំ កត្វា គហណវសេន ឯវំ បវត្តា ទិដ្ឋិ ទសវត្ថុកា អន្តគ្គាហិកា ទិដ្ឋិ. យា ឯវរូបា ទិដ្ឋីតិ យា ឯវំជាតិកា ទិដ្ឋិ. ទិដ្ឋិគតន្តិ ទិដ្ឋីសុ គតំ. ឥទំ ទស្សនំ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិអន្តោគធត្តាតិ ទិដ្ឋិគតំ, ទិដ្ឋិយេវ ទុរតិក្កមនដ្ឋេន គហនំ ទិដ្ឋិគហនំ តិណគហនវនគហនបព្ពតគហនានិ វិយ. សាសង្កសប្បដិភយដ្ឋេន ទិដ្ឋិកន្តារំ ចោរកន្តារវាឡកន្តារនិរុទកកន្តារទុព្ភិក្ខកន្តារា វិយ. សម្មាទិដ្ឋិយា វិនិវិជ្ឈនដ្ឋេន វិលោមនដ្ឋេន ច ទិដ្ឋិវិសូកាយិកំ. មិច្ឆាទស្សនញ្ហិ ឧប្បជ្ជមានំ សម្មាទស្សនំ វិនិវិជ្ឈតិ ចេវ វិលោមេតិ ច. កទាចិ សស្សតស្ស, កទាចិ ឧច្ឆេទស្ស គហណតោ ទិដ្ឋិយា វិរូបំ ផន្ទិតន្តិ ទិដ្ឋិវិប្ផន្ទិតំ. ទិដ្ឋិគតិកោ ហិ ឯកស្មិំ បតិដ្ឋាតុំ ន សក្កោតិ. កទាចិ សស្សតំ អនុស្សរតិ, កទាចិ ឧច្ឆេទំ. ទិដ្ឋិយេវ ពន្ធនដ្ឋេន សំយោជនន្តិ ទិដ្ឋិសំយោជនំ. សុសុមារាទយោ វិយ បុរិសំ អារម្មណំ ទឡ្ហំ គណ្ហាតីតិ គាហោ. បតិដ្ឋហនតោ បតិដ្ឋាហោ. អយញ្ហិ ពលវបវត្តិភាវេន បតិដ្ឋហិត្វា គណ្ហាតិ. និច្ចាទិវសេន អភិនិវិសតីតិ អភិនិវេសោ. ធម្មសភាវំ អតិក្កមិត្វា និច្ចាទិវសេន បរតោ អាមសតីតិ បរាមាសោ. អនត្ថាវហត្តា កុច្ឆិតោ មគ្គោ, កុច្ឆិតានំ វា អបាយានំ មគ្គោតិ កុម្មគ្គោ. អយាថាវបថតោ មិច្ឆាបថោ. យថា ហិ ទិសាមូឡ្ហេន ‘‘អយំ អសុកគាមស្ស នាម បថោ’’តិ គហិតោបិ តំ គាមំ ន សម្បាបេតិ, ឯវំ ទិដ្ឋិគតិកេន ‘‘សុគតិបថោ’’តិ គហិតាបិ ទិដ្ឋិ សុគតិំ ន បាបេតីតិ អយាថាវបថតោ មិច្ឆាបថោ. មិច្ឆាសភាវតោ មិច្ឆត្តំ. តត្ថេវ បរិព្ភមនតោ តរន្តិ ឯត្ថ ពាលាតិ តិត្ថំ, តិត្ថញ្ច តំ អនត្ថានញ្ច អាយតនន្តិ តិត្ថាយតនំ, តិត្ថិយានំ វា សញ្ជាតិទេសដ្ឋេន និវាសដ្ឋានដ្ឋេន ច អាយតនន្តិបិ តិត្ថាយតនំ. វិបរិយេសភូតោ គាហោ, វិបរិយេសតោ វា គាហោតិ វិបរិយេសគ្គាហោ. អសភាវគាហោតិ វិបរីតគ្គាហោ. ‘‘អនិច្ចេ និច្ច’’ន្តិ អាទិនយប្បវត្តវសេន បរិវត្តេត្វា គាហោ វិបល្លាសគ្គាហោ. អនុបាយគាហោ មិច្ឆាគាហោ. អយាថាវកស្មិំ វត្ថុស្មិំ ន សភាវស្មិំ វត្ថុស្មិំ តថំ យាថាវកំ សភាវន្តិ គាហោ ‘‘អយាថាវកស្មិំ យាថាវក’’ន្តិ គាហោ. យាវតាតិ យត្តកា. ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតានីតិ ព្រហ្មជាលេ (ទី. និ. ១.២៩ អាទយោ) អាគតានិ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតានិ.

អច្ឆេទសំកិនោបិ ផន្ទន្តីតិ អច្ឆិន្ទិត្វា បសយ្ហ ពលក្ការេន គណ្ហិស្សន្តីតិ ឧប្បន្នសំកិនោបិ ចលន្តិ. អច្ឆិន្ទន្តេបីតិ វុត្តនយេន អច្ឆិជ្ជន្តេបិ. អច្ឆិន្នេបីតិ វុត្តនយេន អច្ឆិន្ទិត្វា គហិតេបិ. វិបរិណាមសំកិនោបីតិ បរិវត្តេត្វា អញ្ញថាភាវេន អាសំកិនោបិ. វិបរិណាមន្តេបីតិ វិបរិវត្តនកាលេបិ. វិបរិណតេបីតិ វិបរិវត្តិតេបិ. ផន្ទន្តីតិ ចលន្តិ. សម្ផន្ទន្តីតិ សព្ពាការេន ចលន្តិ. វិប្ផន្ទន្តីតិ វិវិធាការេន ផន្ទន្តិ. វេធន្តីតិ ភយំ ទិស្វា កម្បន្តិ. បវេធន្តីតិ ឆម្ភិតត្តា ភយេន វិសេសេន កម្បន្តិ. សម្បវេធន្តីតិ លោមហំសនភយេន សព្ពាការេន កម្បន្តិ. ផន្ទមានេតិ ឧបយោគពហុវចនំ. អប្បោទកេតិ មន្ទោទកេ. បរិត្តោទកេតិ លុឡិតោទកេ. ឧទកបរិយាទានេតិ ខីណោទកេ. ពលាកាហិ វាតិ វុត្តាវសេសាហិ បក្ខិជាតីហិ. បរិបាតិយមានាតិ វិហិំសិយមានា ឃដ្ដិយមានា. ឧក្ខិបិយមានាតិ កទ្ទមន្តរតោ នីហរិយមានា គិលិយមានា វា. ខជ្ជមានាតិ ខាទិយមានា. ផន្ទន្តិ កាកេហិ. សម្ផន្ទន្តិ កុលលេហិ. វិប្ផន្ទន្តិ ពលាកាហិ. វេធន្តិ តុណ្ឌេន គហិតកាលេ មរណវសេន. បវេធន្តិ វិជ្ឈនកាលេ. សម្បវេធន្តិ មរណសមីបេ.

បស្សិត្វាតិ អគុណំ បស្សិត្វា. តុលយិត្វាតិ គុណាគុណំ តុលយិត្វា. តីរយិត្វាតិ គុណាគុណំ វិត្ថារេត្វា. វិភាវយិត្វាតិ វត្ថុហានភាគិំ មុញ្ចិត្វា វជ្ជេត្វា. វិភូតំ កត្វាតិ និប្ផត្តិំ បាបេត្វា អាវេណិកំ កត្វា. អថ វា សំកិណ្ណទោសំ មោចេត្វា វត្ថុវិភាគករណេន បស្សិត្វា. អបរិច្ឆេទទោសំ មោចេត្វា បមាណករណវសេន តុលយិត្វា. វត្ថុទោសំ មោចេត្វា វិភាគករណវសេន តីរយិត្វា. សម្មោហទោសំ មោចយិត្វា អគ្គវិភាគករណវសេន វិភាវយិត្វា. ឃនទោសំ មោចេត្វា បកតិវិភាគករណេន វិភូតំ កត្វា. បហាយាតិ បជហិត្វា. បដិនិស្សជ្ជិត្វាតិ និស្សជ្ជិត្វា. អមមាយន្តោតិ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ អាលយំ អករោន្តោ. អគណ្ហន្តោតិ ទិដ្ឋិយា បុព្ពភាគេ បញ្ញាយ តំ ន គណ្ហន្តោ. អបរាមសន្តោតិ វិតក្កេន ឩហនំ អករោន្តោ. អនភិនិវេសន្តោតិ និយាមោក្កន្តិទិដ្ឋិវសេន នប្បវិសន្តោ.

អកុព្ពមានោតិ បរិគ្គាហតណ្ហាវសេន អករោន្តោ. អជនយមានោតិ បោនោភវិកតណ្ហាវសេន អជនយមានោ. អសញ្ជនយមានោតិ វិសេសេន អសញ្ជនយមានោ. អនិព្ពត្តយមានោតិ បត្ថនាតណ្ហាវសេន ន និព្ពត្តយមានោ. អនភិនិព្ពត្តយមានោតិ សព្ពាការេន ន អភិនិព្ពត្តយមានោ. ឧបសគ្គវសេន វា ឯតានិ បទានិ វឌ្ឍិតានិ. ឯវមេត្ថ បឋមគាថាយ អស្សាទំ.

១៣. តតោ បរាហិ ចតូហិ គាថាហិ អាទីនវញ្ច ទស្សេត្វា ឥទានិ សឧបាយំ និស្សរណំ និស្សរណានិសំសញ្ច ទស្សេតុំ, សព្ពាហិ វា ឯតាហិ កាមានំ អាទីនវំ ឱការំ សំកិលេសញ្ច ទស្សេត្វា ឥទានិ នេក្ខម្មេ អានិសំសំ ទស្សេតុំ ‘‘ឧភោសុ អន្តេសូ’’តិ គាថាទ្វយមាហ. តត្ថ ឧភោសុ អន្តេសូតិ ផស្សផស្សសមុទយាទីសុ ទ្វីសុ, ទ្វីសុ បរិច្ឆេទេសុ. វិនេយ្យ ឆន្ទន្តិ ឆន្ទរាគំ វិនេត្វា. ផស្សំ បរិញ្ញាយាតិ ចក្ខុសម្ផស្សាទិផស្សំ, ផស្សានុសារេន វា តំសម្បយុត្តេ សព្ពេបិ អរូបធម្មេ, តេសំ វត្ថុទ្វារារម្មណវសេន រូបធម្មេ ចាតិ សកលម្បិ នាមរូបំ តីហិ បរិញ្ញាហិ បរិជានិត្វា. អនានុគិទ្ធោតិ រូបាទីសុ សព្ពធម្មេសុ អគិទ្ធោ. យទត្តគរហី តទកុព្ពមានោតិ យំ អត្តនា គរហតិ, តំ អកុរុមានោ. ន លិម្បតី ទិដ្ឋសុតេសុ ធីរោតិ សោ ឯវរូបោ ធិតិសម្បន្នោ ធីរោ ទិដ្ឋេសុ ច សុតេសុ ច ធម្មេសុ ទ្វិន្នំ លេបានំ ឯកេនាបិ លេបេន ន លិម្បតិ, អាកាសមិវ និរុបលិត្តោ អច្ចន្តវោទានប្បត្តោ ហោតិ.

ផស្សោ ឯកោ អន្តោតិ ផស្សោ ឯកបរិច្ឆេទោ. ផុសតីតិ ផស្សោ. ស្វាយំ ផុសនលក្ខណោ, សង្ឃដ្ដនរសោ, សន្និបាតបច្ចុបដ្ឋានោ, អាបាថគតវិសយបទដ្ឋានោ. អយញ្ហិ អរូបធម្មោបិ សមានោ អារម្មណេ ផុសនាការេនេវ បវត្តតីតិ ផុសនលក្ខណោ. ឯកទេសេនេវ អនល្លីយមានោបិ រូបំ វិយ ចក្ខុំ, សទ្ទោ វិយ ច សោតំ ចិត្តំ អារម្មណញ្ច សង្ឃដ្ដេតីតិ សង្ឃដ្ដនរសោ, វត្ថារម្មណសង្ឃដ្ដនតោ វា ឧប្បន្នត្តា សម្បត្តិអត្ថេនបិ រសេន ‘‘សង្ឃដ្ដនរសោ’’តិ វេទិតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ –

‘‘ចតុភូមកផស្សោ នោ ផុសនលក្ខណោ នាម នត្ថិ, សង្ឃដ្ដនរសោ បន បញ្ចទ្វារិកោវ ហោតិ. បញ្ចទ្វារិកស្ស ហិ ផុសនលក្ខណោតិបិ សង្ឃដ្ដនរសោតិបិ នាមំ. មនោទ្វារិកស្ស ផុសនលក្ខណោត្វេវ នាមំ, ន សង្ឃដ្ដនរសោ’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១, កាមាវចរកុសល, ធម្មុទ្ទេសកថា).

ឥទញ្ច វត្វា ឥទំ សុត្តំ (មិ. ប. ២.៣.៨) អាភតំ –

‘‘យថា, មហារាជ, ទ្វេ មេណ្ឌា យុជ្ឈេយ្យុំ, យថា ឯកោ មេណ្ឌោ, ឯវំ ចក្ខុ ទដ្ឋព្ពំ. យថា ទុតិយោ មេណ្ឌោ, ឯវំ រូបំ ទដ្ឋព្ពំ. យថា តេសំ សន្និបាតោ, ឯវំ ផស្សោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវំ ផុសនលក្ខណោ ច ផស្សោ សង្ឃដ្ដនរសោ ច. យថា, មហារាជ, ទ្វេ សម្មា វជ្ជេយ្យុំ, ទ្វេ បាណី វជ្ជេយ្យុំ. យថា ឯកោ បាណិ, ឯវំ ចក្ខុ ទដ្ឋព្ពំ. យថា ទុតិយោ បាណិ, ឯវំ រូបំ ទដ្ឋព្ពំ. យថា តេសំ សន្និបាតោ, ឯវំ ផស្សោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវំ ផុសនលក្ខណោ ច ផស្សោ សង្ឃដ្ដនរសោ ចា’’តិ វិត្ថារោ.

យថា វា ‘‘ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១៣៥២, ១៣៥៤) ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ ចក្ខុអាទិនាមេន វុត្តានិ, ឯវមិធាបិ តានិ ចក្ខុអាទិនាមេនេវ វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ. តស្មា ‘‘ឯវំ ចក្ខុ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិអាទីសុ ឯវំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ទដ្ឋព្ពន្តិ ឥមិនា នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯវំ សន្តេ ចិត្តារម្មណសង្ឃដ្ដនតោ ឥមស្មិម្បិ សុត្តេ កិច្ចដ្ឋេនេវ រសេន ‘‘សង្ឃដ្ដនរសោ’’តិ សិទ្ធោ ហោតិ. តិណ្ណំ សន្និបាតសង្ខាតស្ស បន អត្តនោ ការណស្ស វសេន បវេទិតត្តា សន្និបាតបច្ចុបដ្ឋានោ. អយញ្ហិ តត្ថ តត្ថ ‘‘តិណ្ណំ សង្គតិ ផស្សោ’’តិ ឯវំ ការណស្សេវ វសេន បវេទិតោតិ. ឥមស្ស ច សុត្តបទស្ស តិណ្ណំ សង្គតិយា ផស្សោតិ អយមត្ថោ, ន សង្គតិមត្តមេវ ផស្សោ.

ឯវំ បវេទិតត្តា បន តេនេវាការេន បច្ចុបដ្ឋាតីតិ ‘‘សន្និបាតបច្ចុបដ្ឋានោ’’តិ វុត្តោ. ផលដ្ឋេន បន បច្ចុបដ្ឋានេនេស វេទនាបច្ចុបដ្ឋានោ នាម ហោតិ. វេទនំ ហេស បច្ចុបដ្ឋាបេតិ, ឧប្បាទេតីតិ អត្ថោ. ឧប្បាទយមានោ ច យថា ពហិទ្ធា ឧណ្ហបច្ចយាបិ សមានា លាខាសង្ខាតធាតុនិស្សិតា ឧស្មា អត្តនោ និស្សយេ មុទុភាវការី ហោតិ, ន អត្តនោ បច្ចយភូតេបិ ពហិទ្ធា វីតច្ចិតង្គារសង្ខាតេ ឧណ្ហភាវេ. ឯវំ វត្ថារម្មណសង្ខាតអញ្ញបច្ចយោបិ សមានោ ចិត្តនិស្សិតត្តា អត្តនោ និស្សយភូតេ ចិត្តេ ឯវ ឯស វេទនុប្បាទកោ ហោតិ, ន អត្តនោ បច្ចយភូតេបិ វត្ថុម្ហិ អារម្មណេវាតិ វេទិតព្ពោ. តជ្ជេន សមន្នាហារេន បន ឥន្ទ្រិយេន ច បរិក្ខតេ វិសយេ អនន្តរាយេន ឧប្បជ្ជនតោ ឯស ‘‘អាបាថគតវិសយបទដ្ឋានោ’’តិ វុច្ចតិ.

ផស្សោ យតោ សមុទេតិ ឧប្បជ្ជតិ, សោ ‘‘ផស្សសមុទយោ’’តិ វុច្ចតិ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ’’តិ (មហាវ. ១; វិភ. ២២៥). អតីតទុកោ កាលវសេន វុត្តោ. វេទនាទុកោ ‘‘ឧបេក្ខា បន សន្តត្តា, សុខមិច្ចេវ ភាសិតា’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ២៣២) វុត្តត្តា ឧបេក្ខាវេទនំ សុខមេវ កត្វា សុខទុក្ខវសេន, នាមរូបទុកោ រូបារូបវសេន, អាយតនទុកោ សំសារបវត្តិវសេន, សក្កាយទុកោ បញ្ចក្ខន្ធវសេន វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. តត្ថ សុខយតីតិ សុខា. វេទយតីតិ វេទនា. ទុក្ខយតីតិ ទុក្ខា. នមនលក្ខណំ នាមំ. រុប្បនលក្ខណំ រូបំ. ចក្ខាយតនាទីនិ ឆ អជ្ឈត្តិកានិ. រូបាយតនាទីនិ ឆ ពាហិរានិ. រូបក្ខន្ធាទយោ បញ្ចក្ខន្ធា វិជ្ជមានដ្ឋេន សក្កាយោ. អវិជ្ជាកម្មតណ្ហាអាហារផស្សនាមរូបា សក្កាយសមុទយោ.

ចក្ខុសម្ផស្សោតិ ចក្ខតីតិ ចក្ខុ, រូបំ អស្សាទេតិ វិភាវេតិ ចាតិ អត្ថោ. ចក្ខុតោ បវត្តោ សម្ផស្សោ ចក្ខុសម្ផស្សោ. សោ បន អត្តនា សម្បយុត្តាយ វេទនាយ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកអាហារសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន អដ្ឋធា បច្ចយោ ហោតិ. សុណាតីតិ សោតំ. តំ សសម្ភារសោតពិលស្ស អន្តោ តនុតម្ពលោមាចិតេ អង្គុលិវេឋកសណ្ឋានេ បទេសេ សោតវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ. សោតតោ បវត្តោ សម្ផស្សោ សោតសម្ផស្សោ. ឃានសម្ផស្សាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឃាយតីតិ ឃានំ. តំ សសម្ភារពិលស្ស អន្តោ អជបទសណ្ឋានេ បទេសេ ឃានវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ. ជីវិតមវ្ហាយតីតិ ជិវ្ហា, សាយនដ្ឋេន វា ជិវ្ហា. សា សសម្ភារជិវ្ហាយ អតិអគ្គមូលបស្សានិ វជ្ជេត្វា ឧបរិមតលមជ្ឈេ ភិន្នឧប្បលទលគ្គសណ្ឋានេ បទេសេ ជិវ្ហាវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានា តិដ្ឋតិ. កុច្ឆិតានំ សាសវធម្មានំ អាយោតិ កាយោ. អាយោតិ ឧប្បត្តិទេសោ. យាវតា ឥមស្មិំ កាយេ ឧបាទិណ្ណបវត្តិ នាម អត្ថិ, តត្ថ យេភុយ្យេន កាយប្បសាទោ កាយវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានោ តិដ្ឋតិ. មុនាតីតិ មនោ, វិជានាតីតិ អត្ថោ. មនោតិ សហាវជ្ជនភវង្គំ; មនតោ បវត្តោ សម្ផស្សោ មនោសម្ផស្សោ.

ឆព្ពិធម្បិ ផស្សំ ទុវិធមេវ ហោតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អធិវចនសម្ផស្សោ បដិឃសម្ផស្សោ’’តិ អាហ. មនោទ្វារិកោ អធិវចនសម្ផស្សោ. បញ្ចទ្វារិកោ វត្ថារម្មណាទិបដិឃេន ឧប្បជ្ជនតោ បដិឃសម្ផស្សោ.

សុខវេទនាយ អារម្មណេ សុខវេទនីយោ. ទុក្ខវេទនាយ អារម្មណេ ទុក្ខវេទនីយោ. អទុក្ខមសុខវេទនាយ អារម្មណេ អទុក្ខមសុខវេទនីយោ. តត្ថ សុខយតីតិ សុខំ, យស្សុប្បជ្ជតិ, តំ សុខិតំ ករោតីតិ អត្ថោ. សុដ្ឋុ វា ខនតិ, ខាទតិ ច កាយចិត្តាពាធន្តិ សុខំ. ទុក្ខយតីតិ ទុក្ខំ, យស្សុប្បជ្ជតិ, តំ ទុក្ខិតំ ករោតីតិ អត្ថោ. ន ទុក្ខំ ន សុខន្តិ អទុក្ខមសុខំ, ម-ការោ បទសន្ធិវសេន វុត្តោ.

កុសលោតិអាទយោ ជាតិវសេន វុត្តា. តត្ថ កុសលោតិ ឯកវីសតិកុសលចិត្តសម្បយុត្តោ. អកុសលោតិ ទ្វាទសាកុសលចិត្តសម្បយុត្តោ. អព្យាកតោតិ អវសេសវិបាកកិរិយាព្យាកតចិត្តសម្បយុត្តោ.

បុន ភវប្បភេទវសេន និទ្ទិសន្តោ ‘‘កាមាវចរោ’’តិអាទិមាហ. ចតុបញ្ញាសកាមាវចរចិត្តសម្បយុត្តោ កាមាវចរោ. កាមំ បហាយ រូបេ អវចរតីតិ រូបាវចរោ, កុសលាព្យាកតវសេន បញ្ចទសរូបាវចរចិត្តសម្បយុត្តោ. កាមញ្ច រូបញ្ច បហាយ អរូបេ អវចរតីតិ អរូបាវចរោ, កុសលាព្យាកតវសេន ទ្វាទសារូបាវចរចិត្តសម្បយុត្តោ.

ឥទានិ អភិនិវេសវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘សុញ្ញតោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សុញ្ញតោតិ រាគទោសមោហេហិ សុញ្ញត្តា សុញ្ញតោ. រាគទោសមោហនិមិត្តេហិ អនិមិត្តត្តា អនិមិត្តោ. រាគទោសមោហបណិធីនំ អភាវតោ អប្បណិហិតោតិ វុច្ចតិ.

ឥទានិ វដ្ដបរិយាបន្នអបរិយាបន្នវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘លោកិយោ’’តិអាទិមាហ. លោកោ វុច្ចតិ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន វដ្ដំ, តស្មិំ បរិយាបន្នភាវេន លោកេ និយុត្តោតិ លោកិយោ. ឧត្តិណ្ណោតិ ឧត្តរោ, លោកេ អបរិយាបន្នភាវេន លោកតោ ឧត្តរោតិ លោកុត្តរោ. ផុសនាតិ ផុសនាការោ. សម្ផុសនា សម្ផុសិតត្តន្តិ ឧបសគ្គេន បទំ វឌ្ឍិតំ.

ឯវំ ញាតំ កត្វាតិ ឯវំ បាកដំ កត្វា ជានន្តោ តីរេតិ តីរយតិ, ឧបរិ វត្តព្ពាការេន ចិន្តេតិ. អនិច្ចន្តិកតាយ អាទិអន្តវន្តតាយ ច អនិច្ចតោ តីរេតិ. ឧប្បាទវយបដិបីឡនតាយ ទុក្ខវត្ថុតាយ ច ទុក្ខតោ. បច្ចយយាបនីយតាយ រោគមូលតាយ ច រោគតោ. ទុក្ខតាសូលយោគិតាយ កិលេសាសុចិបគ្ឃរតាយ ឧប្បាទជរាភង្គេហិ ឧទ្ធុមាតបរិបក្កបភិន្នតាយ ច គណ្ឌតោ. បីឡាជនកតាយ អន្តោតុទនតាយ ទុន្នីហរណីយតាយ ច សល្លតោ. វិគរហណីយតាយ អវឌ្ឍិអាវហនតាយ អឃវត្ថុតាយ ច អឃតោ. អសេរិភាវជនកតាយ អាពាធបទដ្ឋានតាយ ច អាពាធតោ. អវសតាយ អវិធេយ្យតាយ ច បរតោ. ព្យាធិជរាមរណេហិ លុជ្ជនបលុជ្ជនតាយ បលោកតោ. អនេកព្យសនាវហនតាយ ឦតិតោ. អវិទិតានំយេវ វិបុលានំ អនត្ថានំ អាវហនតោ សព្ពូបទ្ទវវត្ថុតាយ ច ឧបទ្ទវតោ. សព្ពភយានំ អាករតាយ ច ទុក្ខវូបសមសង្ខាតស្ស បរមស្សាសស្ស បដិបក្ខភូតតាយ ច ភយតោ. អនេកេហិ អនត្ថេហិ អនុពទ្ធតាយ ទោសូបសដ្ឋតាយ, ឧបសគ្គោ វិយ អនធិវាសនារហតាយ ច ឧបសគ្គតោ. ព្យាធិជរាមរណេហិ ចេវ លាភាទីហិ ច លោកធម្មេហិ បចលិតតាយ ចលតោ. ឧបក្កមេន ចេវ សរសេន ច បភង្គុបគមនសីលតាយ បភង្គុតោ. សព្ពាវត្ថាវិនិបាតិតាយ, ថិរភាវស្ស ច អភាវតាយ អធុវតោ. អតាយនតាយ ចេវ អលព្ភនេយ្យខេមតាយ ច អតាណតោ. អល្លីយិតុំ អនរហតាយ, អល្លីនានម្បិ ច លេណកិច្ចាការិតាយ អលេណតោ. និស្សិតានំ ភយសារកត្តាភាវេន អសរណតោ. យថាបរិកប្បិតេហិ ធុវសុភសុខត្តភាវេហិ រិត្តតាយ រិត្តតោ. រិត្តតាយេវ តុច្ឆតោ, អប្បកត្តា វា. អប្បកម្បិ ហិ លោកេ ‘‘តុច្ឆ’’ន្តិ វុច្ចតិ. សាមិនិវាសិវេទក ការកាធិដ្ឋាយកវិរហិតតាយ សុញ្ញតោ.

សយញ្ច អសាមិកភាវាទិតាយ អនត្តតោ. បវត្តិទុក្ខតាយ, ទុក្ខស្ស ច អាទីនវតាយ អាទីនវតោ. អថ វា អាទីនំ វាតិ គច្ឆតិ បវត្តតីតិ អាទីនវោ, កបណមនុស្សស្សេតំ អធិវចនំ. ខន្ធាបិ ច កបណាយេវាតិ អាទីនវសទិសតាយ អាទីនវតោ. ជរាយ ចេវ មរណេន ចាតិ ទ្វេធា បរិណាមបកតិតាយ វិបរិណាមធម្មតោ. ទុព្ពលតាយ, ផេគ្គុ វិយ សុខភញ្ជនីយតាយ ច អសារកតោ. អឃហេតុតាយ អឃមូលតោ. មិត្តមុខសបត្តោ វិយ វិស្សាសឃាតិតាយ វធកតោ. វិគតភវតាយ វិភវសម្ភូតតាយ ច វិភវតោ. អាសវបទដ្ឋានតាយ សាសវតោ. ហេតុបច្ចយេហិ អភិសង្ខតតាយ សង្ខតតោ. មច្ចុមារកិលេសមារានំ អាមិសភូតតាយ មារាមិសតោ. ជាតិជរាព្យាធិមរណបកតិតាយ ជាតិជរាព្យាធិមរណធម្មតោ. សោកបរិទេវឧបាយាសហេតុតាយ សោកបរិទេវឧបាយាសធម្មតោ. តណ្ហាទិដ្ឋិទុច្ចរិតសំកិលេសានំ វិសយធម្មតាយ សំកិលេសធម្មតោ. អវិជ្ជាកម្មតណ្ហាសឡាយតនវសេន ឧប្បត្តិតោ សមុទយតោ. តេសំ អភាវេន អត្ថង្គមតោ. ផស្សេ ឆន្ទរាគវសេន មធុរស្សាទេន អស្សាទតោ. ផស្សស្ស វិបរិណាមេន អាទីនវតោ. ឧភិន្នំ និស្សរណេន និស្សរណតោ តីរេតីតិ សព្ពេសុ ច ឥមេសុ ‘‘តីរេតី’’តិ បាឋសេសោ ទដ្ឋព្ពោ.

បជហតីតិ សកសន្តានតោ នីហរតិ. វិនោទេតីតិ តុទតិ. ព្យន្តិំ ករោតីតិ វិគតន្តំ ករោតិ. អនភាវំ គមេតីតិ អនុ អនុ អភាវំ គមេតិ. អរិយមគ្គសត្ថេន ឧច្ឆិន្នំ តណ្ហាអវិជ្ជាមយំ មូលមេតេសន្តិ ឧច្ឆិន្នមូលា. តាលវត្ថុ វិយ នេសំ វត្ថុ កតន្តិ តាលាវត្ថុកតា. យថា ហិ តាលរុក្ខំ សមូលំ ឧទ្ធរិត្វា តស្ស វត្ថុមត្តេ តស្មិំ បទេសេ កតេ ន បុន តស្ស តាលស្ស ឧប្បត្តិ បញ្ញាយតិ, ឯវំ អរិយមគ្គសត្ថេន សមូលេ រូបាទិរសេ ឧទ្ធរិត្វា តេសំ បុព្ពេ ឧប្បន្នបុព្ពភាវេន វត្ថុមត្តេ ចិត្តសន្តានេ កតេ សព្ពេបិ តេ ‘‘តាលាវត្ថុកតា’’តិ វុច្ចន្តិ. យស្សេសោតិ យស្ស បុគ្គលស្ស ឯសោ គេធោ. សមុច្ឆិន្នោតិ ឧច្ឆិន្នោ. វូបសន្តោតិ ផលេន វូបសន្តោ. បដិបស្សទ្ធោតិ បដិបស្សទ្ធិប្បហានេន បដិបស្សម្ភិតោ. ឧបសគ្គេន វា បទំ វឌ្ឍិតំ. អភព្ពុប្បត្តិកោតិ បុន ឧប្បជ្ជិតុំ អភព្ពោ. ញាណគ្គិនា ទឌ្ឍោតិ មគ្គញាណគ្គិនា ឈាបិតោ. អថ វា វិសនិក្ខិត្តំ ភាជនេន សហ ឆឌ្ឌិតំ វិយ វត្ថុនា សហ បហីនោ. មូលច្ឆិន្នវិសវល្លិ វិយ សមូលច្ឆិន្នោតិ សមុច្ឆិន្នោ. ឧទ្ធនេ ឧទកំ សិញ្ចិត្វា និព្ពាបិតអង្គារំ វិយ វូបសន្តោ. និព្ពាបិតអង្គារេ បតិតឧទកផុសិតំ វិយ បដិបស្សទ្ធោ. អង្កុរុប្បត្តិយា ហេតុច្ឆិន្នពីជំ វិយ អភព្ពុប្បត្តិកោ. អសនិបាតវិសរុក្ខោ វិយ ញាណគ្គិនា ទឌ្ឍោតិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ.

វីតគេធោតិ ឥទំ សកភាវបរិច្ចជនវសេន វុត្តំ. វិគតគេធោតិ ឥទំ អារម្មណេ សាលយភាវបរិច្ចជនវសេន. ចត្តគេធោតិ ឥទំ បុន អនាទិយនភាវទស្សនវសេន. មុត្តគេធោតិ ឥទំ សន្តតិតោ វិនិមោចនវសេន. បហីនគេធោតិ ឥទំ មុត្តស្សាបិ ក្វចិ អនវដ្ឋានទស្សនវសេន. បដិនិស្សដ្ឋគេធោតិ ឥទំ អាទិន្នបុព្ពស្ស និស្សគ្គទស្សនវសេន វុត្តំ. វីតរាគោ វិគតរាគោ ចត្តរាគោតិ វុត្តនយេន យោជេតព្ពំ. តត្ថ គិជ្ឈនវសេន គេធោ. រញ្ជនវសេន រាគោ. និច្ឆាតោតិ និត្តណ្ហោ. ‘‘និច្ឆទោ’’តិបិ បាឋោ, តណ្ហាឆទនវិរហិតោតិ អត្ថោ. និព្ពុតោតិ និព្ពុតសភាវោ. សីតិភូតោតិ សីតសភាវោ. សុខបដិសំវេទីតិ កាយិកចេតសិកសុខំ អនុភវនសភាវោ. ព្រហ្មភូតេនាតិ ឧត្តមសភាវេន. អត្តនាតិ ចិត្តេន.

កតត្តា ចាតិ បាបកម្មានំ កតភាវេន ច. អកតត្តា ចាតិ កុសលានំ អកតភាវេន ច. កតំ មេ កាយទុច្ចរិតំ, អកតំ មេ កាយសុចរិតន្តិអាទយោ ទ្វារវសេន អវិរតិវិរតិវសេន កម្មបថវសេន ច វុត្តា. សីលេសុម្ហិ ន បរិបូរការីតិអាទយោ ចតុបារិសុទ្ធិសីលវសេន. ជាគរិយមននុយុត្តោតិ បញ្ចជាគរណវសេន. សតិសម្បជញ្ញេនាតិ សាត្ថកាទិសម្បជញ្ញវសេន. ចត្តារោ សតិបដ្ឋានាតិអាទយោ ពោធិបក្ខិយធម្មា លោកិយលោកុត្តរវសេន. ទុក្ខំ មេ អបរិញ្ញាតន្តិអាទយោ ចត្តារោ អរិយសច្ចវសេន វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ. តេ អត្ថតោ តត្ថ តត្ថ វុត្តនយត្តា បាកដាយេវ.

ធីរោ បណ្ឌិតោតិ សត្ត បទា វុត្តត្ថាយេវ. អបិ ច ទុក្ខេ អកម្បិយដ្ឋេន ធីរោ. សុខេ អនុប្បិលវដ្ឋេន បណ្ឌិតោ. ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកត្ថេ កតបរិចយដ្ឋេន បញ្ញវា. អត្តត្ថបរត្ថេ និច្ចលដ្ឋេន ពុទ្ធិមា. គម្ភីរឧត្តានត្ថេ អបច្ចោសក្កនដ្ឋេន ញាណី. គុឡ្ហបដិច្ឆន្នត្ថេ ឱភាសនដ្ឋេន វិភាវី. និក្កិលេសព្យវទានដ្ឋេន តុលាសទិសោតិ មេធាវី. ន លិម្បតីតិ សជាតិយា ន លិម្បតិ អាកាសេ លេខា វិយ. ន បលិម្បតីតិ វិសេសេន ន លិម្បតិ. ន ឧបលិម្បតីតិ សញ្ញោគោ ហុត្វាបិ ន លិម្បតិ ហត្ថតលេ លេខា វិយ. អលិត្តោតិ សញ្ញោគោ ហុត្វាបិ ន កិលិស្សតិ កាសិកវត្ថេ ឋបិតមណិរតនំ វិយ. អបលិត្តោតិ វិសេសេន ន កិលិស្សតិ មណិរតនេ បលិវេឋិតកាសិកវត្ថំ វិយ. អនុបលិត្តោតិ ឧបគន្ត្វាបិ ន អល្លីយតិ បោក្ខរបត្តេ ឧទកពិន្ទុ វិយ. និក្ខន្តោតិ ពហិ និក្ខន្តោ ពន្ធនាគារតោ បលាតោ វិយ. និស្សដោតិ បាបបហីនោ អមិត្តស្ស បដិច្ឆាបិតកិលិដ្ឋវត្ថុ វិយ. វិប្បមុត្តោតិ សុដ្ឋុ មុត្តោ គយ្ហូបគេ វត្ថុម្ហិ រតិំ នាសេត្វា បុន នាគមនំ វិយ. វិសញ្ញុត្តោតិ កិលេសេហិ ឯកតោ ន យុត្តោ ព្យាធិនា មុត្តគិលានោ វិយ. វិមរិយាទិកតេន ចេតសាតិ វិគតមរិយាទកតេន ចិត្តេន, សព្ពភវេន សព្ពារម្មណេន សព្ពកិលេសេហិ មុត្តចិត្តេនាតិ អត្ថោ.

១៤. សញ្ញំ បរិញ្ញាតិ គាថាយ បន អយំ សង្ខេបត្ថោ – ន កេវលញ្ច ផស្សមេវ, អបិ ច ខោ បន កាមសញ្ញាទិភេទំ សញ្ញំ, សញ្ញានុសារេន វា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ នាមរូបំ តីហិ បរិញ្ញាហិ បរិជានិត្វា ឥមាយ បដិបទាយ ចតុព្ពិធម្បិ វិតរេយ្យ ឱឃំ, តតោ សោ តិណ្ណោឃោ តណ្ហាទិដ្ឋិបរិគ្គហេសុ តណ្ហាទិដ្ឋិកិលេសប្បហានេន អនុបលិត្តោ ខីណាសវមុនិ រាគាទិសល្លានំ អព្ពូឡ្ហត្តា អព្ពូឡ្ហសល្លោ, សតិវេបុល្លប្បត្តិយា អប្បមត្តោ ចរំ, បុព្ពភាគេ វា អប្បមត្តោ ចរន្តោ តេន អប្បមាទចារេន អព្ពូឡ្ហសល្លោ ហុត្វា សកបរត្តភាវាទិភេទំ នាសីសតិ លោកមិមំ បរញ្ច, អញ្ញទត្ថុ ចរិមចិត្តនិរោធា និរុបាទានោវ ជាតវេទោ បរិនិព្ពាតីតិ អរហត្តនិកូដេន ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ, ធម្មនេត្តិឋបនមេវ ករោន្តោ; ន តុ ឥមាយ ទេសនាយ មគ្គំ វា ផលំ វា ឧប្បាទេសិ, ខីណាសវស្ស ទេសិតត្តាតិ.

នីលាទិភេទំ អារម្មណំ សញ្ជានាតីតិ សញ្ញា. សា សញ្ជាននលក្ខណា បច្ចាភិញ្ញាណរសា. ចតុភូមិកសញ្ញា ហិ នោសញ្ជាននលក្ខណា នាម នត្ថិ, សព្ពា សញ្ជាននលក្ខណាវ. យា បនេត្ថ អភិញ្ញាណេន សញ្ជានាតិ, សា បច្ចាភិញ្ញាណរសា នាម ហោតិ. តស្សា វឌ្ឍកិស្ស ទារុម្ហិ អភិញ្ញាណំ កត្វា បុន តេន អភិញ្ញាណេន តំ បច្ចាភិជាននកាលេ, បុរិសស្ស កាឡតិលកាទិអភិញ្ញាណំ សល្លក្ខេត្វា បុន តេន អភិញ្ញាណេន ‘‘អសុកោ នាម ឯសោ’’តិ តស្ស បច្ចាភិជាននកាលេ, រញ្ញោ បិឡន្ធនគោបកភណ្ឌាគារិកស្ស តស្មិំ តស្មិំ បិឡន្ធនេ នាមបណ្ណកំ ពន្ធិត្វា ‘‘អសុកំ បិឡន្ធនំ នាម អាហរា’’តិ វុត្តេ ទីបំ ជាលេត្វា សារគព្ភំ បវិសិត្វា បណ្ណំ វាចេត្វា តស្ស តស្សេវ បិឡន្ធនស្ស អាហរណកាលេ ច បវត្តិ វេទិតព្ពា.

អបរោ នយោ – សព្ពសង្គាហិកវសេន ហិ សញ្ជាននលក្ខណា សញ្ញា, បុនសញ្ជាននបច្ចយនិមិត្តករណរសា ទារុអាទីសុ តច្ឆកាទយោ វិយ, យថាគហិតនិមិត្តវសេន អភិនិវេសករណបច្ចុបដ្ឋានា ហត្ថិទស្សកអន្ធោ វិយ, អារម្មណេ អនោគាឡ្ហវុត្តិតាយ អចិរដ្ឋានបច្ចុបដ្ឋានា វា វិជ្ជុ វិយ, យថាឧបដ្ឋិតវិសយបទដ្ឋានា តិណបុរិសកេសុ មិគបោតកានំ បុរិសាតិ ឧប្បន្នសញ្ញា វិយ. យា បនេត្ថ ញាណសម្បយុត្តា ហោតិ, សា ញាណមេវ អនុវត្តតិ, សសម្ភារបថវីអាទីសុ សេសធម្មា បថវីអាទីនិ វិយាតិ វេទិតព្ពា.

កាមបដិសញ្ញុត្តា សញ្ញា កាមសញ្ញា. ព្យាបាទបដិសញ្ញុត្តា សញ្ញា ព្យាបាទសញ្ញា. វិហិំសាបដិសញ្ញុត្តា សញ្ញា វិហិំសាសញ្ញា. តេសុ ទ្វេ សត្តេសុបិ សង្ខារេសុបិ ឧប្បជ្ជន្តិ. កាមសញ្ញា ហិ បិយេ មនាបេ សត្តេ វា សង្ខារេ វា វិតក្កេន្តស្ស ឧប្បជ្ជតិ. ព្យាបាទសញ្ញា អប្បិយេ អមនាបេ សត្តេ វា សង្ខារេ វា កុជ្ឈិត្វា ឱលោកនកាលតោ បដ្ឋាយ យាវ វិនាសនា ឧប្បជ្ជតិ. វិហិំសាសញ្ញា សង្ខារេសុ ន ឧប្បជ្ជតិ. សង្ខារោ ហិ ទុក្ខាបេតព្ពោ នាម នត្ថិ. ‘‘ឥមេ សត្តា ហញ្ញន្តុ វា, ឧច្ឆិជ្ជន្តុ វា, វិនស្សន្តុ វា, មា វា អហេសុ’’ន្តិ ចិន្តនកាលេ បន សត្តេសុ ឧប្បជ្ជតិ. នេក្ខម្មបដិសញ្ញុត្តា សញ្ញា នេក្ខម្មសញ្ញា, សា អសុភបុព្ពភាគេ កាមាវចរា ហោតិ, អសុភឈានេ រូបាវចរា, តំ ឈានំ បាទកំ កត្វា ឧប្បន្នមគ្គផលកាលេ លោកុត្តរា. អព្យាបាទបដិសញ្ញុត្តា សញ្ញា អព្យាបាទសញ្ញា, សា មេត្តាបុព្ពភាគេ កាមាវចរា ហោតិ, មេត្តាឈានេ រូបាវចរា, តំ ឈានំ បាទកំ កត្វា ឧប្បន្នមគ្គផលកាលេ លោកុត្តរា. អវិហិំសាបដិសញ្ញុត្តា សញ្ញា អវិហិំសាសញ្ញា, សា ករុណាបុព្ពភាគេ កាមាវចរា, ករុណាឈានេ រូបាវចរា, តំ ឈានំ បាទកំ កត្វា ឧប្បន្នមគ្គផលកាលេ លោកុត្តរា. យទា អលោភោ សីសំ ហោតិ, តទា ឥតរេ ទ្វេ តទន្វាយិកា ភវន្តិ. យទា មេត្តា សីសំ ហោតិ, តទា ឥតរេ ទ្វេ តទន្វាយិកា ភវន្តិ. យទា ករុណា សីសំ ហោតិ, តទា ឥតរេ ទ្វេ តទន្វាយិកា ភវន្តិ. រូបារម្មណំ អារព្ភ ឧប្បន្នា សញ្ញា រូបសញ្ញា. សទ្ទសញ្ញាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥទំ តស្សាយេវ អារម្មណតោ នាមំ. អារម្មណានំ វុត្តត្តា ចក្ខុសម្ផស្សជាទិវត្ថូនិបិ វុត្តានេវ ហោន្តិ.

យា ឯវរូបា សញ្ញាតិ អញ្ញាបិ ‘‘បដិឃសម្ផស្សជា សញ្ញា អធិវចនសម្ផស្សជា សញ្ញា’’តិ ឯវមាទិកា វេទិតព្ពា. តត្ថ អធិវចនសម្ផស្សជា សញ្ញាតិបិ បរិយាយេន ឆទ្វារិកាយេវ. តយោ ហិ អរូបិនោ ខន្ធា សយំ បិដ្ឋិវដ្ដកា ហុត្វា អត្តនា សហជាតសញ្ញាយ ‘‘អធិវចនសម្ផស្សជា សញ្ញា’’តិ នាមំ ករោន្តិ, និប្បរិយាយេន បន បដិឃសម្ផស្សជា សញ្ញា នាម បញ្ចទ្វារិកា សញ្ញា, អធិវចនសម្ផស្សជា សញ្ញា នាម មនោទ្វារិកា សញ្ញា. ឯតា អតិរេកសញ្ញា បរិគ្គហិតាតិ វេទិតព្ពា.

សញ្ញាតិ សភាវនាមំ. សញ្ជាននាតិ សញ្ជាននាការោ. សញ្ជានិតត្តន្តិ សញ្ជានិតភាវោ.

អវិជ្ជោឃន្តិ បូរេតុំ អយុត្តដ្ឋេន កាយទុច្ចរិតាទិ អវិន្ទិយំ នាម, អលទ្ធព្ពន្តិ អត្ថោ. តំ អវិន្ទិយំ វិន្ទតីតិ អវិជ្ជា. តព្ពិបរីតតោ កាយសុចរិតាទិ វិន្ទិយំ នាម, តំ វិន្ទិយំ ន វិន្ទតីតិ អវិជ្ជា. ខន្ធានំ រាសដ្ឋំ, អាយតនានំ អាយតនដ្ឋំ, ធាតូនំ សុញ្ញដ្ឋំ, ឥន្ទ្រិយានំ អធិបតិយដ្ឋំ, សច្ចានំ តថដ្ឋំ អវិទិតំ ករោតីតិបិ អវិជ្ជា. ទុក្ខាទីនំ បីឡនាទិវសេន វុត្តំ ចតុព្ពិធំ អត្ថំ អវិទិតំ ករោតីតិបិ អវិជ្ជា. អន្តវិរហិតេ សំសារេ យោនិគតិភវវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសេសុ សត្តេ ជវាបេតីតិ អវិជ្ជា. បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានេសុ ឥត្ថិបុរិសាទីសុ ជវតិ, វិជ្ជមានេសុ ខន្ធាទីសុ ន ជវតីតិ អវិជ្ជា. អបិ ច ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ វត្ថារម្មណានំ បដិច្ចសមុប្បាទបដិច្ចសមុប្បន្នានញ្ច ធម្មានំ ឆាទនតោបិ អវិជ្ជា, តំ អវិជ្ជោឃំ. កាមោឃវសេន ឧត្តរេយ្យ. ភវោឃវសេន បតរេយ្យ. ទិដ្ឋោឃវសេន សមតិក្កមេយ្យ. អវិជ្ជោឃវសេន វីតិវត្តេយ្យ. អថ វា សោតាបត្តិមគ្គេន បហានវសេន ឧត្តរេយ្យ. សកទាគាមិមគ្គេន បហានវសេន បតរេយ្យ. អនាគាមិមគ្គេន បហានវសេន សមតិក្កមេយ្យ. អរហត្តមគ្គេន បហានវសេន វីតិវត្តេយ្យ. អថ វា ‘‘តរេយ្យាទិបញ្ចបទំ តទង្គាទិបញ្ចបហានេន យោជេតព្ព’’ន្តិ កេចិ វទន្តិ.

‘‘មោនំ វុច្ចតិ ញាណ’’ន្តិ វត្វា តំ បភេទតោ ទស្សេតុំ ‘‘យា បញ្ញា បជាននា’’តិអាទិមាហ. តំ វុត្តនយមេវ ឋបេត្វា ‘‘អមោហោ ធម្មវិចយោ’’តិ បទំ. អមោហោ កុសលេសុ ធម្មេសុ អភាវនាយ បដិបក្ខោ ភាវនាហេតុ. អមោហេន អវិបរីតំ គណ្ហាតិ មូឡ្ហស្ស វិបរីតគ្គហណតោ. អមោហេន យាថាវំ យាថាវតោ ធារេន្តោ យថាសភាវេ បវត្តតិ. មូឡ្ហោ ហិ ‘‘តច្ឆំ អតច្ឆំ, អតច្ឆញ្ច តច្ឆ’’ន្តិ គណ្ហាតិ; តថា ឥច្ឆិតាលាភទុក្ខំ ន ហោតិ. អមូឡ្ហស្ស ‘‘តំ កុតេត្ថ លព្ភា’’តិ ឯវមាទិបច្ចវេក្ខណសម្ភវតោ មរណទុក្ខំ ន ហោតិ. សម្មោហមរណញ្ហិ ទុក្ខំ, ន ច តំ អមូឡ្ហស្ស ហោតិ. បព្ពជិតានំ សុខសំវាសោ ហោតិ, តិរច្ឆានយោនិយំ និព្ពត្តិ ន ហោតិ. មោហេន ហិ និច្ចសម្មូឡ្ហា តិរច្ឆានយោនិំ ឧបបជ្ជន្តិ. មោហបដិបក្ខោ ច អមោហោ មោហវសេន អមជ្ឈត្តភាវស្ស អភាវករោ. អមោហេន អវិហិំសាសញ្ញា ធាតុសញ្ញា មជ្ឈិមាយ បដិបត្តិយា បដិបជ្ជនំ, បច្ឆិមគន្ថទ្វយស្ស បភេទនញ្ច ហោតិ. បច្ឆិមានិ ទ្វេ សតិបដ្ឋានានិ តស្សេវ អានុភាវេន ឥជ្ឈន្តិ. អមោហោ ទីឃាយុកតាយ បច្ចយោ ហោតិ. អមូឡ្ហោ ហិ ហិតាហិតំ ញត្វា អហិតំ បរិវជ្ជេន្តោ ហិតញ្ច បដិសេវមានោ ទីឃាយុកោ ហោតិ, អត្តសម្បត្តិយា អបរិហីនោ ហោតិ. អមូឡ្ហោ ហិ អត្តនោ ហិតមេវ ករោន្តោ អត្តានំ សម្បាទេតិ. អរិយវិហារស្ស បច្ចយោ ហោតិ, ឧទាសិនបក្ខេសុ និព្ពុតោ ហោតិ អមូឡ្ហស្ស សព្ពាភិសង្គតាយ អភាវតោ. អមោហេន អនត្តទស្សនំ ហោតិ. អសម្មូឡ្ហោ ហិ យាថាវគហណកុសលោ អបរិណាយកំ ខន្ធបញ្ចកំ អបរិណាយកតោ ពុជ្ឈតិ. យថា ច ឯតេន អនត្តទស្សនំ, ឯវំ អត្តទស្សនំ មោហេន. កោ ហិ នាម អត្តសុញ្ញតំ ពុជ្ឈិត្វា បុន សម្មោហំ អាបជ្ជេយ្យាតិ.

តេន ញាណេន សមន្នាគតោតិ ឯតេន វុត្តប្បការេន ញាណេន សមង្គីភូតោ សេក្ខាទយោ មុនិ. មោនប្បត្តោតិ បដិលទ្ធញាណោ មុនិភាវំ បត្តោ. តីណីតិ គណនបរិច្ឆេទោ. មោនេយ្យានីតិ មុនិភាវករា មោនេយ្យករា បដិបទា ធម្មា. កាយមោនេយ្យន្តិអាទីសុ វិញ្ញត្តិកាយរូបកាយវសេន បញ្ញាបេតព្ពំ កាយមោនេយ្យំ. វិញ្ញត្តិវាចាសទ្ទវាចាវសេន បញ្ញាបេតព្ពំ វចីមោនេយ្យំ. មនោទ្វារិកចិត្តាទិវសេន បញ្ញាបេតព្ពំ មនោមោនេយ្យំ. តិវិធកាយទុច្ចរិតានំ បហានន្តិ បាណាតិបាតាទិវិធានំ កាយតោ បវត្តានំ ទុដ្ឋុ ចរិតានំ បជហនំ. កាយសុចរិតន្តិ កាយតោ បវត្តំ សុដ្ឋុ ចរិតំ. កាយារម្មណេ ញាណន្តិ កាយំ អារម្មណំ កត្វា អនិច្ចាទិវសេន បវត្តំ កាយារម្មណេ ញាណំ. កាយបរិញ្ញាតិ កាយំ ញាតតីរណប្បហានបរិញ្ញាហិ ជាននវសេន បវត្តំ ញាណំ. បរិញ្ញាសហគតោ មគ្គោតិ អជ្ឈត្តិកំ កាយំ សម្មសិត្វា ឧប្បាទិតមគ្គោ បរិញ្ញាសហគតោ. កាយេ ឆន្ទរាគស្ស បហានន្តិ កាយេ តណ្ហាឆន្ទរាគស្ស បជហនំ. កាយសង្ខារនិរោធោតិ អស្សាសបស្សាសានំ និរោធោ អាវរណោ, ចតុត្ថជ្ឈានសមាបត្តិសមាបជ្ជនំ. វចីសង្ខារនិរោធោតិ វិតក្កវិចារានំ និរោធោ អាវរណោ, ទុតិយជ្ឈានសមាបត្តិសមាបជ្ជនំ. ចិត្តសង្ខារនិរោធោតិ សញ្ញាវេទនានំ និរោធោ អាវរណោ, សញ្ញាវេទយិតនិរោធសមាបត្តិសមាបជ្ជនំ.

បឋមគាថាយ កាយមុនិន្តិអាទីសុ កាយទុច្ចរិតប្បហានវសេន កាយមុនិ. វចីទុច្ចរិតប្បហានវសេន វាចាមុនិ. មនោទុច្ចរិតប្បហានវសេន មនោមុនិ. សព្ពាកុសលប្បហានវសេន អនាសវមុនិ. មោនេយ្យសម្បន្នន្តិ ជានិតព្ពំ ជានិត្វា ផលេ ឋិតត្តា មោនេយ្យសម្បន្នំ. អាហុ សព្ពប្បហាយិនន្តិ សព្ពកិលេសេ បជហិត្វា ឋិតត្តា សព្ពប្បហាយិនំ កថយន្តិ.

ទុតិយគាថាយ និន្ហាតបាបកន្តិ យោ អជ្ឈត្តពហិទ្ធសង្ខាតេ សព្ពស្មិម្បិ អាយតនេ អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណវសេន ឧប្បត្តិរហានិ សព្ពបាបកានិ មគ្គញាណេន និន្ហាយ ធោវិត្វា ឋិតត្តា និន្ហាតបាបកំ អាហូតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អគារមជ្ឈេ វសន្តា អគារមុនិនោ. បព្ពជ្ជុបគតា អនគារមុនិនោ. តត្ថ សេក្ខា សេក្ខមុនិនោ. អរហន្តោ អសេក្ខមុនិនោ. បច្ចេកពុទ្ធា បច្ចេកមុនិនោ. សម្មាសម្ពុទ្ធា មុនិមុនិនោ.

បុន កថេតុកម្យតាបុច្ឆាវសេន ‘‘កតមេ អគារមុនិនោ’’តិ អាហ. អគារិកាតិ កសិគោរក្ខាទិអគារិកកម្មេ និយុត្តា. ទិដ្ឋបទាតិ ទិដ្ឋនិព្ពានា. វិញ្ញាតសាសនាតិ វិញ្ញាតំ សិក្ខត្តយសាសនំ ឯតេសន្តិ វិញ្ញាតសាសនា. អនគារាតិ កសិគោរក្ខាទិអគារិយកម្មំ ឯតេសំ នត្ថីតិ បព្ពជិតា ‘‘អនគារា’’តិ វុច្ចន្តិ. សត្ត សេក្ខាតិ សោតាបន្នាទយោ សត្ត. តីសុ សិក្ខាសុ សិក្ខន្តីតិ សេក្ខា. អរហន្តោ ន សិក្ខន្តីតិ អសេក្ខា. តំ តំ ការណំ បដិច្ច ឯកកាវ អនាចរិយកាវ ចតុសច្ចំ ពុជ្ឈិតវន្តោតិ បច្ចេកពុទ្ធា បច្ចេកមុនិនោ.

មុនិមុនិនោ វុច្ចន្តិ តថាគតាតិ ឯត្ថ អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា តថាគតោ – តថា អាគតោតិ តថាគតោ, តថា គតោតិ តថាគតោ, តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ, តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ, តថទស្សិតាយ តថាគតោ, តថវាទិតាយ តថាគតោ, តថាការិតាយ តថាគតោ, អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោតិ.

កថំ ភគវា តថា អាគតោតិ តថាគតោ? យថា សព្ពលោកហិតាយ ឧស្សុក្កមាបន្នា បុរិមកា សម្មាសម្ពុទ្ធា អាគតា. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យេនាភិនីហារេន បុរិមកា ភគវន្តោ អាគតា, តេនេវ អម្ហាកម្បិ ភគវា អាគតោ. អថ វា យថា បុរិមកា ភគវន្តោ ទានសីលនេក្ខម្មបញ្ញាវីរិយខន្តិសច្ចាធិដ្ឋានមេត្តុបេក្ខាសង្ខាតា ទស បារមិយោ ទស ឧបបារមិយោ ទស បរមត្ថបារមិយោតិ សមតិំសបារមិយោ បូរេត្វា អង្គបរិច្ចាគំ នយនធនរជ្ជបុត្តទារបរិច្ចាគន្តិ ឥមេ បញ្ច មហាបរិច្ចាគេ បរិច្ចជិត្វា បុព្ពយោគបុព្ពចរិយធម្មក្ខានញាតត្ថចរិយាទយោ បូរេត្វា ពុទ្ធិចរិយាយ កោដិំ បត្វា អាគតា, តថា អម្ហាកម្បិ ភគវា អាគតោ. យថា ច បុរិមកា ភគវន្តោ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ, ចត្តារោ សម្មប្បធានេ, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទេ, បញ្ចិន្ទ្រិយានិ, បញ្ច ពលានិ, សត្ត ពោជ្ឈង្គេ, អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ភាវេត្វា បូរេត្វា អាគតា, តថា អម្ហាកម្បិ ភគវា អាគតោ. ឯវំ តថា អាគតោតិ តថាគតោ.

‘‘យថា ច ទីបង្ករពុទ្ធអាទយោ, សព្ពញ្ញុភាវំ មុនយោ ឥធាគតា;

តថា អយំ សក្យមុនីបិ អាគតោ, តថាគតោ វុច្ចតិ តេន ចក្ខុមា’’តិ.

កថំ តថា គតោតិ តថាគតោ? យថា សម្បតិជាតា បុរិមកា ភគវន្តោ គតា. កថញ្ច តេ គតា? តេ ហិ សម្បតិជាតា សមេហិ បាទេហិ បថវិយំ បតិដ្ឋាយ ឧត្តរាភិមុខា សត្តបទវីតិហារេន គតា. យថាហ –

‘‘សម្បតិជាតោ, អានន្ទ, ពោធិសត្តោ សមេហិ បាទេហិ បថវិយំ បតិដ្ឋហិត្វា ឧត្តរាភិមុខោ សត្តបទវីតិហារេន គច្ឆតិ, សេតម្ហិ ឆត្តេ អនុធារិយមានេ សព្ពា ច ទិសា អនុវិលោកេតិ, អាសភិញ្ច វាចំ ភាសតិ – ‘អគ្គោហមស្មិ លោកស្ស, ជេដ្ឋោហមស្មិ លោកស្ស, សេដ្ឋោហមស្មិ លោកស្ស, អយមន្តិមា ជាតិ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’’តិ (ទី. និ. ២.៣១; ម. និ. ៣.២០៧).

តញ្ចស្ស គមនំ តថំ អហោសិ អវិតថំ អនេកេសំ វិសេសាធិគមានំ បុព្ពនិមិត្តភាវេន. យញ្ហិ សោ សម្បតិជាតោ សមេហិ បាទេហិ បតិដ្ឋាតិ, ឥទមស្ស ចតុរិទ្ធិបាទបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. ឧត្តរមុខភាវោ បនស្ស សព្ពលោកុត្តរភាវស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. សត្តបទវីតិហារោ សត្តពោជ្ឈង្គរតនបដិលាភស្ស. ‘‘សុវណ្ណទណ្ឌា វីតិបតន្តិ ចាមរា’’តិ (សុ. និ. ៦៩៣) ឯត្ថ វុត្តចាមរុក្ខេបោ បន សព្ពតិត្ថិយនិម្មទនស្ស. សេតច្ឆត្តធារណំ អរហត្តវិមុត្តិវរវិមលសេតច្ឆត្តបដិលាភស្ស. សព្ពទិសានុវិលោកនំ សព្ពញ្ញុតានាវរណញាណបដិលាភស្ស. អាសភិវាចាភាសនំ បន អប្បដិវត្តិយវរធម្មចក្កបវត្តនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. តថា អយំ ភគវាបិ គតោ. តញ្ចស្ស គមនំ តថំ អហោសិ អវិតថំ តេសំយេវ វិសេសាធិគមានំ បុព្ពនិមិត្តភាវេន. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘មុហុត្តជាតោវ គវម្បតី យថា, សមេហិ បាទេហិ ផុសី វសុន្ធរំ;

សោ វិក្កមី សត្ត បទានិ គោតមោ, សេតញ្ច ឆត្តំ អនុធារយុំ មរូ.

‘‘គន្ត្វាន សោ សត្ត បទានិ គោតមោ, ទិសា វិលោកេសិ សមា សមន្តតោ;

អដ្ឋង្គុបេតំ គិរមព្ភុទីរយិ, សីហោ យថា បព្ពតមុទ្ធនិដ្ឋិតោ’’តិ. (បដិ. ម. អដ្ឋ. ១.១.៣៧; ឥតិវុ. អដ្ឋ. ៣៨);

ឯវំ តថា គតោតិ តថាគតោ.

អថ វា យថា បុរិមកា ភគវន្តោ, អយម្បិ ភគវា តថេវ នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទំ…បេ… បឋមជ្ឈានេន នីវរណេ…បេ… អនិច្ចានុបស្សនាយ និច្ចសញ្ញំ…បេ… អរហត្តមគ្គេន សព្ពកិលេសេ បហាយ គតោ, ឯវម្បិ តថា គតោតិ តថាគតោ.

កថំ តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ? បថវីធាតុយា កក្ខឡត្តលក្ខណំ តថំ អវិតថំ, អាបោធាតុយា បគ្ឃរណលក្ខណំ, តេជោធាតុយា ឧណ្ហត្តលក្ខណំ, វាយោធាតុយា វិត្ថម្ភនលក្ខណំ, អាកាសធាតុយា អសម្ផុដ្ឋលក្ខណំ, វិញ្ញាណធាតុយា វិជាននលក្ខណំ.

រូបស្ស រុប្បនលក្ខណំ, វេទនាយ វេទយិតលក្ខណំ, សញ្ញាយ សញ្ជាននលក្ខណំ, សង្ខារានំ អភិសង្ខរណលក្ខណំ, វិញ្ញាណស្ស វិជាននលក្ខណំ.

វិតក្កស្ស អភិនិរោបនលក្ខណំ, វិចារស្ស អនុមជ្ជនលក្ខណំ, បីតិយា ផរណលក្ខណំ, សុខស្ស សាតលក្ខណំ, ចិត្តេកគ្គតាយ អវិក្ខេបលក្ខណំ, ផស្សស្ស ផុសនលក្ខណំ.

សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អធិមោក្ខលក្ខណំ, វីរិយិន្ទ្រិយស្ស បគ្គហលក្ខណំ, សតិន្ទ្រិយស្ស ឧបដ្ឋានលក្ខណំ, សមាធិន្ទ្រិយស្ស អវិក្ខេបលក្ខណំ, បញ្ញិន្ទ្រិយស្ស បជាននលក្ខណំ.

សទ្ធាពលស្ស អស្សទ្ធិយេ អកម្បិយលក្ខណំ, វីរិយពលស្ស កោសជ្ជេ, សតិពលស្ស មុដ្ឋស្សច្ចេ, សមាធិពលស្ស ឧទ្ធច្ចេ, បញ្ញាពលស្ស អវិជ្ជាយ អកម្បិយលក្ខណំ.

សតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧបដ្ឋានលក្ខណំ, ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស បវិចយលក្ខណំ, វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស បគ្គហលក្ខណំ, បីតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ផរណលក្ខណំ, បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧបសមលក្ខណំ, សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស អវិក្ខេបលក្ខណំ, ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្ស បដិសង្ខានលក្ខណំ.

សម្មាទិដ្ឋិយា ទស្សនលក្ខណំ, សម្មាសង្កប្បស្ស អភិនិរោបនលក្ខណំ, សម្មាវាចាយ បរិគ្គហលក្ខណំ, សម្មាកម្មន្តស្ស សមុដ្ឋានលក្ខណំ, សម្មាអាជីវស្ស វោទានលក្ខណំ, សម្មាវាយាមស្ស បគ្គហលក្ខណំ, សម្មាសតិយា ឧបដ្ឋានលក្ខណំ, សម្មាសមាធិស្ស អវិក្ខេបលក្ខណំ.

អវិជ្ជាយ អញ្ញាណលក្ខណំ, សង្ខារានំ ចេតនាលក្ខណំ, វិញ្ញាណស្ស វិជាននលក្ខណំ, នាមស្ស នមនលក្ខណំ, រូបស្ស រុប្បនលក្ខណំ, សឡាយតនស្ស អាយតនលក្ខណំ, ផស្សស្ស ផុសនលក្ខណំ, វេទនាយ វេទយិតលក្ខណំ, តណ្ហាយ ហេតុលក្ខណំ, ឧបាទានស្ស គហណលក្ខណំ, ភវស្ស អាយូហនលក្ខណំ, ជាតិយា និព្ពត្តិលក្ខណំ, ជរាយ ជីរណលក្ខណំ, មរណស្ស ចុតិលក្ខណំ.

ធាតូនំ សុញ្ញតលក្ខណំ, អាយតនានំ អាយតនលក្ខណំ, សតិបដ្ឋានានំ ឧបដ្ឋានលក្ខណំ, សម្មប្បធានានំ បទហនលក្ខណំ, ឥទ្ធិបាទានំ ឥជ្ឈនលក្ខណំ, ឥន្ទ្រិយានំ អធិបតិលក្ខណំ, ពលានំ អកម្បិយលក្ខណំ, ពោជ្ឈង្គានំ និយ្យានលក្ខណំ, មគ្គស្ស ហេតុលក្ខណំ.

សច្ចានំ តថលក្ខណំ, សមថស្ស អវិក្ខេបលក្ខណំ, វិបស្សនាយ អនុបស្សនាលក្ខណំ, សមថវិបស្សនានំ ឯករសលក្ខណំ, យុគនទ្ធានំ អនតិវត្តនលក្ខណំ.

សីលវិសុទ្ធិយា សំវរណលក្ខណំ, ចិត្តវិសុទ្ធិយា អវិក្ខេបលក្ខណំ, ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិយា ទស្សនលក្ខណំ, ខយេ ញាណស្ស សមុច្ឆេទលក្ខណំ, អនុប្បាទេ ញាណស្ស បស្សទ្ធិលក្ខណំ, ឆន្ទស្ស មូលលក្ខណំ.

មនសិការស្ស សមុដ្ឋានលក្ខណំ, ផស្សស្ស សមោធានលក្ខណំ, វេទនាយ សមោសរណលក្ខណំ, សមាធិស្ស បមុខលក្ខណំ, សតិយា អាធិបតេយ្យលក្ខណំ, បញ្ញាយ តតុត្តរិយលក្ខណំ, វិមុត្តិយា សារលក្ខណំ, អមតោគធស្ស និព្ពានស្ស បរិយោសានលក្ខណំ តថំ អវិតថំ, ឯតំ តថលក្ខណំ ញាណគតិយា អាគតោ អវិរជ្ឈិត្វា បត្តោ អនុប្បត្តោតិ តថាគតោ. ឯវំ តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ.

កថំ តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ? តថធម្មា នាម ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ. យថាហ –

‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ. កតមានិ ចត្តារិ? ‘ឥទំ ទុក្ខ’ន្តិ, ភិក្ខវេ, តថមេតំ អវិតថមេតំ អនញ្ញថមេត’’ន្តិ វិត្ថារោ (សំ. និ. ៥.១០៩០).

តានិ ច ភគវា អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថានំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា តថាគតោតិ វុច្ចតិ. អភិសម្ពុទ្ធត្ថោ ហិ ឯត្ថ គតសទ្ទោ.

អបិ ច ជរាមរណស្ស ជាតិបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ តថោ អវិតថោ អនញ្ញថោ…បេ… សង្ខារានំ អវិជ្ជាបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ តថោ អវិតថោ អនញ្ញថោ. តថា អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ បច្ចយដ្ឋោ…បេ… ជាតិយា ជរាមរណស្ស បច្ចយដ្ឋោ តថោ អវិតថោ អនញ្ញថោ. តំ សព្ពំ ភគវា អភិសម្ពុទ្ធោ, តស្សាបិ តថានំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា តថាគតោ. ឯវំ តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ.

កថំ តថទស្សិតាយ តថាគតោ? ភគវា យំ សទេវកេ លោកេ…បេ… សទេវមនុស្សាយ បជាយ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ចក្ខុទ្វារេ អាបាថំ អាគច្ឆន្តំ រូបារម្មណំ នាម អត្ថិ, តំ សព្ពាការេន ជានាតិ បស្សតិ. ឯវំ ជានតា បស្សតា ច តេន តំ ឥដ្ឋានិដ្ឋាទិវសេន វា ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតេសុ លព្ភមានកបទវសេន វា ‘‘កតមំ តំ រូបំ រូបាយតនំ? យំ រូបំ ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ វណ្ណនិភា សនិទស្សនំ សប្បដិឃំ នីលំ បីតក’’ន្តិអាទិនា (ធ. ស. ៦១៦) នយេន អនេកេហិ នាមេហិ តេរសហិ វារេហិ ទ្វិបញ្ញាសាយ នយេហិ វិភជ្ជមានំ តថមេវ ហោតិ, វិតថំ នត្ថិ. ឯស នយោ សោតទ្វារាទីសុបិ អាបាថមាគច្ឆន្តេសុ សទ្ទាទីសុ. វុត្តម្បិ ចេតំ ភគវតា –

‘‘យំ, ភិក្ខវេ, សទេវកស្ស លោកស្ស…បេ… សទេវមនុស្សាយ បជាយ ទិដ្ឋំ សុតំ មុតំ វិញ្ញាតំ បត្តំ បរិយេសិតំ អនុវិចរិតំ មនសា, តមហំ ជានាមិ…បេ… តមហំ អព្ភញ្ញាសិំ. តំ តថាគតស្ស វិទិតំ, តំ តថាគតោ ន ឧបដ្ឋាសី’’តិ (អ. និ. ៤.២៤).

ឯវំ តថទស្សិតាយ តថាគតោ. តត្ថ តថទស្សីអត្ថេ តថាគតោតិ បទសម្ភវោ វេទិតព្ពោ.

កថំ តថវាទិតាយ តថាគតោ? យំ រត្តិំ ភគវា ពោធិមណ្ឌេ អបរាជិតបល្លង្កេ និសិន្នោ ចតុន្នំ មារានំ មត្ថកំ មទ្ទិត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ, យញ្ច រត្តិំ យមកសាលានមន្តរេ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ, ឯត្ថន្តរេ បញ្ចចត្តាលីសវស្សបរិមាណេ កាលេ បឋមពោធិយម្បិ មជ្ឈិមពោធិយម្បិ បច្ឆិមពោធិយម្បិ យំ ភគវតា ភាសិតំ សុត្តំ គេយ្យំ…បេ… វេទល្លំ. សព្ពំ តំ អត្ថតោ ព្យញ្ជនតោ ច អនុបវជ្ជំ អនូនមនធិកំ សព្ពាការបរិបុណ្ណំ រាគមទនិម្មទនំ ទោសមោហមទនិម្មទនំ, នត្ថិ តត្ថ វាលគ្គមត្តម្បិ បក្ខលិតំ, សព្ពំ តំ ឯកមុទ្ទិកាយ លញ្ឆិតំ វិយ, ឯកនាឡិយា មិតំ វិយ, ឯកតុលាយ តុលិតំ វិយ ច តថមេវ ហោតិ អវិតថំ អនញ្ញថំ. យថាហ –

‘‘យញ្ច, ចុន្ទ, រត្តិំ តថាគតោ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈតិ, យញ្ច រត្តិំ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយតិ, យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ភាសតិ លបតិ និទ្ទិសតិ, សព្ពំ តំ តថេវ ហោតិ នោ អញ្ញថា, តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (ទី. និ. ៣.១៨៨).

គទអត្ថោ ហិ ឯត្ថ គតសទ្ទោ. ឯវំ តថវាទិតាយ តថាគតោ.

អបិ ច អាគទនំ អាគទោ, វចនន្តិ អត្ថោ. តថោ អវិបរីតោ អាគទោ អស្សាតិ ទការស្ស តការំ កត្វា តថាគតោតិ ឯវមេតស្មិំ អត្ថេ បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា.

កថំ តថាការិតាយ តថាគតោ? ភគវតោ ហិ វាចាយ កាយោ អនុលោមេតិ, កាយស្សាបិ វាចា. តស្មា យថាវាទី តថាការី, យថាការី តថាវាទី ច ហោតិ. ឯវំភូតស្ស ចស្ស យថា វាចា, កាយោបិ តថា គតោ បវត្តោតិ អត្ថោ. យថា ច កាយោ, វាចាបិ តថា គតា បវត្តាតិ តថាគតោ. តេនេវាហ – ‘‘យថាវាទី, ភិក្ខវេ, តថាគតោ តថាការី, យថាការី តថាវាទី. ឥតិ យថាវាទី តថាការី, យថាការី តថាវាទី. ‘តស្មា តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣). ឯវំ តថាការិតាយ តថាគតោ.

កថំ អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ? ឧបរិ ភវគ្គំ ហេដ្ឋា អវីចិំ បរិយន្តំ កត្វា តិរិយំ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ សព្ពសត្តេ អភិភវតិ សីលេន សមាធិនា បញ្ញាយ វិមុត្តិយា វិមុត្តិញាណទស្សនេន, ន តស្ស តុលា វា បមាណំ វា អត្ថិ, អថ ខោ អតុលោ អប្បមេយ្យោ អនុត្តរោ រាជាតិរាជា ទេវានំ អតិទេវោ សក្កានំ អតិសក្កោ ព្រហ្មានំ អតិព្រហ្មា. តេនាហ –

‘‘សទេវកេ, ភិក្ខវេ, លោកេ…បេ… សទេវមនុស្សាយ បជាយ តថាគតោ អភិភូ អនភិភូតោ អញ្ញទត្ថុទសោ វសវត្តី, តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣).

តត្ថេវំ បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា – អគទោ វិយ អគទោ. កោ បនេស? ទេសនាវិលាសោ ចេវ បុញ្ញុស្សយោ ច. តេន ហេស មហានុភាវោ ភិសក្កោ ទិព្ពាគទេន សប្បេ វិយ សព្ពបរប្បវាទិនោ សទេវកញ្ច លោកំ អភិភវតិ. ឥតិ សព្ពលោកាភិភវនេ តថោ អវិបរីតោ ទេសនាវិលាសមយោ ចេវ បុញ្ញមយោ ច អគទោ អស្សាតិ ទការស្ស តការំ កត្វា តថាគតោតិ វេទិតព្ពោ. ឯវំ អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ.

អបិ ច តថាយ គតោតិបិ តថាគតោ, តថំ គតោតិបិ តថាគតោ. គតោតិ អវគតោ, អតីតោ បត្តោ បដិបន្នោតិ អត្ថោ. តត្ថ សកលំ លោកំ តីរណបរិញ្ញាយ តថាយ គតោ អវគតោតិ តថាគតោ, លោកសមុទយំ បហានបរិញ្ញាយ តថាយ គតោ អតីតោតិ តថាគតោ, លោកនិរោធំ សច្ឆិកិរិយាយ តថាយ គតោ បត្តោតិ តថាគតោ, លោកនិរោធគាមិនិំ បដិបទំ តថំ គតោ បដិបន្នោតិ តថាគតោ. តេន យំ វុត្តំ ភគវតា –

‘‘លោកោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ, លោកស្មា តថាគតោ វិសំយុត្តោ. លោកសមុទយោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ, លោកសមុទយោ តថាគតស្ស បហីនោ. លោកនិរោធោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ, លោកនិរោធោ តថាគតស្ស សច្ឆិកតោ. លោកនិរោធគាមិនី បដិបទា, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធា, លោកនិរោធគាមិនី បដិបទា តថាគតស្ស ភាវិតា. យំ, ភិក្ខវេ, សទេវកស្ស លោកស្ស…បេ… អនុវិចរិតំ មនសា, សព្ពំ តំ តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធំ. តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣).

តស្ស ឯវម្បិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥទម្បិ ច តថាគតស្ស តថាគតភាវទីបេន មុខមត្តមេវ. សព្ពាការេន បន តថាគតោវ តថាគតស្ស តថាគតភាវំ វណ្ណេយ្យ. យស្មា បន សព្ពពុទ្ធា តថាគតគុណេនាបិ សមសមា, តស្មា សព្ពេសំ វសេន ‘‘តថាគតា’’តិ អាហ.

អរហន្តោតិ កិលេសេហិ អារកត្តា, អរីនំ អរានញ្ច ហតត្តា, បច្ចយាទីនំ អរហត្តា, បាបករណេ រហាភាវា តថាគតោ អរហំ. អារកា ហិ សោ សព្ពកិលេសេហិ សុវិទូរវិទូរេ ឋិតោ មគ្គេន សវាសនានំ កិលេសានំ វិទ្ធំសិតត្តាតិ អារកត្តា អរហំ.

‘‘សោ តតោ អារកា នាម, យស្ស យេនាសមង្គិតា;

អសមង្គី ច ទោសេហិ, នាថោ តេនារហំ មតោ’’.

តេ ចានេន កិលេសារយោ មគ្គេន ហតាតិ អរីនំ ហតត្តាបិ អរហំ.

‘‘យស្មា រាគាទិសង្ខាតា, សព្ពេបិ អរយោ ហតា;

បញ្ញាសត្ថេន នាថេន, តស្មាបិ អរហំ មតោ’’.

យញ្ចេតំ អវិជ្ជាភវតណ្ហាមយនាភិំ បុញ្ញាទិអភិសង្ខារានំ ជរាមរណនេមិំ អាសវសមុទយមយេន អក្ខេន វិជ្ឈិត្វា តិភវរថេ សមាយោជិតំ អនាទិកាលប្បវត្តំ សំសារចក្កំ, តស្សានេន ពោធិមណ្ឌេ វីរិយបាទេហិ សីលបថវិយំ បតិដ្ឋាយ សទ្ធាហត្ថេន កម្មក្ខយករំ ញាណផរសុំ គហេត្វា សព្ពេ អរា ហតាតិ អរហំ.

‘‘អរា សំសារចក្កស្ស, ហតា ញាណាសិនា យតោ;

លោកនាថេន តេនេស, ‘អរហ’ន្តិ បវុច្ចតិ’’.

អគ្គទក្ខិណេយ្យត្តា ច ចីវរាទិបច្ចយេ អរហតិ បូជាវិសេសញ្ច, តេនេវ ច ឧប្បន្នេ តថាគតេ យេ កេចិ មហេសក្ខា ទេវមនុស្សា, ន តេ អញ្ញត្ថ បូជំ ករោន្តិ. តថា ហិ ព្រហ្មា សហម្បតិ សិនេរុមត្តេន រតនទាមេន តថាគតំ បូជេសិ, យថាពលញ្ច អញ្ញេ ទេវា ច មនុស្សា ច ពិម្ពិសារកោសលរាជាទយោ. បរិនិព្ពុតម្បិ ច ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស ឆន្នវុតិកោដិធនំ វិស្សជ្ជេត្វា អសោកមហារាជា សកលជម្ពុទីបេ ចតុរាសីតិវិហារសហស្សានិ បតិដ្ឋាបេសិ. កោ បន វាទោ អញ្ញេសំ បូជាវិសេសានន្តិ បច្ចយាទីនំ អរហត្តាបិ អរហំ.

‘‘បូជាវិសេសំ សហ បច្ចយេហិ, យស្មា អយំ អរហតិ លោកនាថោ;

អត្ថានុរូបំ អរហន្តិ លោកេ, តស្មា ជិនោ អរហតិ នាមមេតំ’’.

យថា ច លោកេ យេ កេចិ បណ្ឌិតមានិនោ ពាលា អសិលោកភយេន រហោ បាបំ ករោន្តិ, ឯវមេស ន កទាចិ បាបំ ករោតីតិ បាបករណេ រហាភាវតោបិ អរហំ.

‘‘យស្មា នត្ថិ រហោ នាម, បាបកម្មេសុ តាទិនោ;

រហាភាវេន តេនេស, អរហំ ឥតិ វិស្សុតោ’’.

ឯវំ សព្ពថាបិ –

‘‘អារកត្តា ហតត្តា ច, កិលេសារីន សោ មុនិ;

ហតសំសារចក្ការោ, បច្ចយាទីន ចារហោ;

ន រហោ ករោតិ បាបានិ, អរហំ តេន វុច្ចតី’’តិ.

យស្មា បន សព្ពេ ពុទ្ធា អរហត្តគុណេនាបិ សមសមា, តស្មា សព្ពេសម្បិ វសេន ‘‘អរហន្តោ’’តិ អាហ. សម្មាសម្ពុទ្ធាតិ សម្មា សាមញ្ច សព្ពធម្មានំ ពុទ្ធត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធោ. តថា ហេស សព្ពធម្មេ សម្មាសម្ពុទ្ធោ, អភិញ្ញេយ្យេ ធម្មេ អភិញ្ញេយ្យតោ, បរិញ្ញេយ្យេ ធម្មេ បរិញ្ញេយ្យតោ, បហាតព្ពេ ធម្មេ បហាតព្ពតោ, សច្ឆិកាតព្ពេ ធម្មេ សច្ឆិកាតព្ពតោ, ភាវេតព្ពេ ធម្មេ ភាវេតព្ពតោ. តេនេវាហ –

‘‘អភិញ្ញេយ្យំ អភិញ្ញាតំ, ភាវេតព្ពញ្ច ភាវិតំ;

បហាតព្ពំ បហីនំ មេ, តស្មា ពុទ្ធោស្មិ ព្រាហ្មណា’’តិ. (សុ. និ. ៥៦៣; ម. និ. ២.៣៩៩);

អថ វា ចក្ខុ ទុក្ខសច្ចំ, តស្ស មូលការណភាវេន សមុដ្ឋាបិកា បុរិមតណ្ហា សមុទយសច្ចំ, ឧភិន្នំ អប្បវត្តិ និរោធសច្ចំ, និរោធបជាននា បដិបទា មគ្គសច្ចន្តិ ឯវំ ឯកេកបទុទ្ធារេនាបិ សព្ពធម្មេ សម្មា សាមញ្ច ពុទ្ធោ. ឯស នយោ សោតឃានជិវ្ហាកាយមនេសុ. ឯតេនេវ ច នយេន រូបាទីនិ ឆ អាយតនានិ, ចក្ខុវិញ្ញាណាទយោ ឆ វិញ្ញាណកាយា, ចក្ខុសម្ផស្សាទយោ ឆ ផស្សា, ចក្ខុសម្ផស្សជា វេទនាទយោ ឆ វេទនា, រូបសញ្ញាទយោ ឆ សញ្ញា, រូបសញ្ចេតនាទយោ ឆ ចេតនា, រូបតណ្ហាទយោ ឆ តណ្ហាកាយា, រូបវិតក្កាទយោ ឆ វិតក្កា, រូបវិចារាទយោ ឆ វិចារា, រូបក្ខន្ធាទយោ បញ្ចក្ខន្ធា, ទស កសិណានិ, ទស អនុស្សតិយោ, ឧទ្ធុមាតកសញ្ញាទិវសេន ទស សញ្ញា, កេសាទយោ ទ្វត្តិំសាការា, ទ្វាទសាយតនានិ, អដ្ឋារស ធាតុយោ, កាមភវាទយោ នវ ភវា, បឋមាទីនិ ចត្តារិ ឈានានិ, មេត្តាភាវនាទយោ ចតស្សោ អប្បមញ្ញាយោ, ចតស្សោ អរូបសមាបត្តិយោ, បដិលោមតោ ជរាមរណាទីនិ, អនុលោមតោ អវិជ្ជាទីនិ បដិច្ចសមុប្បាទង្គានិ ច យោជេតព្ពានិ.

តត្រាយំ ឯកបទយោជនា – ជរាមរណំ ទុក្ខសច្ចំ, ជាតិ សមុទយសច្ចំ, ឧភិន្នំ និស្សរណំ និរោធសច្ចំ, និរោធបជាននា បដិបទា មគ្គសច្ចន្តិ ឯវំ ឯកេកបទុទ្ធារេន សព្ពធម្មេ សម្មា សាមញ្ច ពុទ្ធោ អនុពុទ្ធោ បដិវិទ្ធោ. យំ វា បន កិញ្ចិ អត្ថិ នេយ្យំ នាម, សព្ពស្ស សម្មា សម្ពុទ្ធត្តា វិមោក្ខន្តិកញាណវសេន សម្មាសម្ពុទ្ធោ. តេសំ បន វិភាគោ ឧបរិ អាវិ ភវិស្សតិ. យស្មា បន សព្ពពុទ្ធា សម្មាសម្ពុទ្ធគុណេនាបិ សមសមា, តស្មា សព្ពេសម្បិ វសេន ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធា’’តិ អាហ.

មោនេនាតិ កាមញ្ហិ មោនេយ្យបដិបទាសង្ខាតេន មគ្គញាណមោនេន មុនិ នាម ហោតិ, ឥធ បន តុណ្ហីភាវំ សន្ធាយ ‘‘ន មោនេនា’’តិ វុត្តំ. មូឡ្ហរូបោតិ តុច្ឆរូបោ. អវិទ្ទសូតិ អវិញ្ញូ. ឯវរូបោ ហិ តុណ្ហីភូតោបិ មុនិ នាម ន ហោតិ. អថ វា មោនេយ្យមុនិ នាម ន ហោតិ, តុច្ឆភាវោ ច បន អញ្ញាណី ច ហោតីតិ អត្ថោ. យោ ច តុលំវ បគ្គយ្ហាតិ យថា ហិ តុលំ គហេត្វា ឋិតោ អតិរេកំ ចេ ហោតិ, ហរតិ, ឩនំ ចេ ហោតិ, បក្ខិបតិ; ឯវមេវ សោ អតិរេកំ ហរន្តោ វិយ បាបំ ហរតិ បរិវជ្ជេតិ, ឩនកេ បក្ខិបន្តោ វិយ កុសលំ បរិបូរេតិ. ឯវញ្ច បន ករោន្តោ សីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាណទស្សនសង្ខាតំ វរំ ឧត្តមមេវ អាទាយ បាបានិ អកុសលកម្មានិ បរិវជ្ជេតិ ស មុនិ នាមាតិ អត្ថោ. តេន សោ មុនីតិ កស្មា បន សោ មុនីតិ ចេ? យំ ហេដ្ឋា វុត្តការណំ, តេន សោ មុនីតិ អត្ថោ. យោ មុនាតិ ឧភោ លោកេតិ យោ បុគ្គលោ ឥមស្មិំ ខន្ធាទិលោកេ តុលំ អារោបេត្វា មិនន្តោ វិយ ‘‘ឥមេ អជ្ឈត្តិកា ខន្ធា, ឥមេ ពាហិរា’’តិអាទិនា នយេន ឥមេ ឧភោ អត្ថេ មុនាតិ. មុនិ តេន បវុច្ចតីតិ តេន បន ការណេន ‘‘មុនី’’តិ វុច្ចតិយេវាតិ អត្ថោ.

អសតញ្ចាតិ គាថាយ អយំ សង្ខេបត្ថោ – យ្វាយំ អកុសលកុសលប្បភេទោ, អសតញ្ច សតញ្ច ធម្មោ, តំ ‘‘អជ្ឈត្តំ ពហិទ្ធា’’តិ ឥមស្មិំ សព្ពលោកេ បវិចយញាណេន អសតញ្ច សតញ្ច ញត្វា ធម្មំ. តស្ស ញាតត្តា ឯវ, រាគាទិភេទតោ សត្តវិធំ សង្គំ តណ្ហាទិដ្ឋិភេទតោ ទុវិធំ ជាលញ្ច អតិច្ច អតិក្កមិត្វា ឋិតោ, សោ តេន មោនសង្ខាតេន បវិចយញាណេន សមន្នាគតត្តា មុនិ. ទេវមនុស្សេហិ បូជិតោតិ ឥទំ បនស្ស ថុតិវចនំ. សោ ហិ ខីណាសវមុនិត្តា ទេវមនុស្សានំ បូជារហោ ហោតិ, តស្មា ឯវំ វុត្តោតិ.

សល្លន្តិ មូលបទំ. សត្ត សល្លានីតិ គណនបរិច្ឆេទោ. រាគសល្លន្តិ រញ្ជនដ្ឋេន រាគោ ច បីឡាជនកតាយ អន្តោតុទនតាយ ទុន្នីហរណតាយ សល្លញ្ចាតិ រាគសល្លំ. ទោសសល្លាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អព្ពូឡ្ហសល្លោតិ មូលបទំ. អព្ពហិតសល្លោតិ នីហដសល្លោ. ឧទ្ធតសល្លោតិ ឧទ្ធំ ហដសល្លោ ឧទ្ធរិតសល្លោ. សមុទ្ធតសល្លោតិ ឧបសគ្គវសេន វុត្តោ. ឧប្បាដិតសល្លោតិ លុញ្ចិតសល្លោ. សមុប្បាដិតសល្លោតិ ឧបសគ្គវសេនេវ.

សក្កច្ចការីតិ ទានាទីនំ កុសលធម្មានំ ភាវនាយ បុគ្គលស្ស វា ទេយ្យធម្មស្ស វា សក្កច្ចករណវសេន សក្កច្ចការី. សតតភាវករណេន សាតច្ចការី. អដ្ឋិតករណេន អដ្ឋិតការី. យថា នាម កកណ្ដកោ ថោកំ គន្ត្វា ថោកំ តិដ្ឋតិ, ន និរន្តរំ គច្ឆតិ; ឯវមេវ យោ បុគ្គលោ ឯកទិវសំ ទានំ ទត្វា បូជំ វា កត្វា ធម្មំ វា សុត្វា សមណធម្មំ វា កត្វា បុន ចិរស្សំ ករោតិ, តំ ន និរន្តរំ បវត្តេតិ. សោ ‘‘អសាតច្ចការី, អនដ្ឋិតការី’’តិ វុច្ចតិ. អយំ ឯវំ ន ករោតីតិ អដ្ឋិតការី. អនោលីនវុត្តិកោតិ និរន្តរករណសង្ខាតស្ស វិប្ផារស្ស ភាវេន ន លីនវុត្តិកោតិ អនោលីនវុត្តិកោ. អនិក្ខិត្តច្ឆន្ទោតិ កុសលករណេ វីរិយច្ឆន្ទស្ស អនិក្ខិត្តភាវេន អនិក្ខិត្តច្ឆន្ទោ. អនិក្ខិត្តធុរោតិ វីរិយធុរស្ស អនោរោបនេន អនិក្ខិត្តធុរោ, អនោសក្កិតមានសោតិ អត្ថោ. យោ តត្ថ ឆន្ទោ ច វាយាមោ ចាតិ យោ តេសុ កុសលធម្មេសុ កត្តុកម្យតាធម្មច្ឆន្ទោ ច បយត្តសង្ខាតោ វាយាមោ ច. ឧស្សហនវសេន ឧស្សាហោ ច. អធិមត្តុស្សហនវសេន ឧស្សោឡ្ហី ច. វាយាមោ ចេសោ បារំ គមនដ្ឋេន. ឧស្សាហោ ចេសោ បុព្ពង្គមនដ្ឋេន. ឧស្សោឡ្ហី ចេសោ អធិមត្តដ្ឋេន. អប្បដិវានិ ចាតិ អនិវត្តនា ច. សតិ ច សម្បជញ្ញន្តិ សរតីតិ សតិ. សម្បជានាតីតិ សម្បជញ្ញំ, សមន្តតោ បការេហិ ជានាតីតិ អត្ថោ. សាត្ថកសម្បជញ្ញំ សប្បាយសម្បជញ្ញំ គោចរសម្បជញ្ញំ អសម្មោហសម្បជញ្ញន្តិ ឥមស្ស សម្បជានស្ស វសេន ភេទោ វេទិតព្ពោ. អាតប្បន្តិ កិលេសតាបនវីរិយំ. បធានន្តិ ឧត្តមវីរិយំ. អធិដ្ឋានន្តិ កុសលករណេ បតិដ្ឋាភាវោ. អនុយោគោតិ អនុយុញ្ជនំ. អប្បមាទោតិ នប្បមជ្ជនំ, សតិយា អវិប្បវាសោ.

ឥមំ លោកំ នាសីសតីតិ មូលបទំ. សកត្តភាវន្តិ អត្តនោ អត្តភាវំ. បរត្តភាវន្តិ បរលោកេ អត្តភាវំ. សករូបវេទនាទយោ អត្តនោ បញ្ចក្ខន្ធេ, បររូបវេទនាទយោ ច បរលោកេ បញ្ចក្ខន្ធេ. កាមធាតុន្តិ កាមភវំ. រូបធាតុន្តិ រូបភវំ. អរូបធាតុន្តិ អរូបភវំ. បុន រូបារូបវសេន ទុកំ ទស្សេតុំ កាមធាតុំ រូបធាតុំ ឯកំ កត្វា, អរូបធាតុំ ឯកំ កត្វា វុត្តំ. គតិំ វាតិ បតិដ្ឋានវសេន បញ្ចគតិ វុត្តា. ឧបបត្តិំ វាតិ និព្ពត្តិវសេន ចតុយោនិ វុត្តា. បដិសន្ធិំ វាតិ តិណ្ណំ ភវានំ ឃដនវសេន បដិសន្ធិ វុត្តា. ភវំ វាតិ កម្មភវវសេន. សំសារំ វាតិ ខន្ធាទីនំ អព្ពោច្ឆិន្នវសេន. វដ្ដំ វាតិ តេភូមកវដ្ដំ នាសីសតីតិ.

សទ្ធម្មប្បជ្ជោតិកាយ មហានិទ្ទេសដ្ឋកថាយ

គុហដ្ឋកសុត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ទុដ្ឋដ្ឋកសុត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៥. ទុដ្ឋដ្ឋកេ បឋមគាថាយំ តាវ តត្ថ វទន្តីតិ ភគវន្តំ ភិក្ខុសង្ឃញ្ច ឧបវទន្តិ. ទុដ្ឋមនាបិ ឯកេ, អថោបិ វេ សច្ចមនាតិ ឯកច្ចេ ទុដ្ឋចិត្តា, ឯកច្ចេ តថសញ្ញិនោបិ ហុត្វា តិត្ថិយា តុដ្ឋចិត្តា, យេ តេសំ សុត្វា សទ្ទហិំសុ, តេ សច្ចមនាតិ អធិប្បាយោ. វាទញ្ច ជាតន្តិ ឯតំ អក្កោសវាទំ ឧប្បន្នំ. មុនិ នោ ឧបេតីតិ អការកតាយ ច អកុប្បនតាយ ច ពុទ្ធមុនិ ន ឧបេតិ. តស្មា មុនី នត្ថិ ខិលោ កុហិញ្ចីតិ តេន ការណេន អយំ មុនិ, រាគាទិខិលេហិ នត្ថិ ខិលោ កុហិញ្ចីតិ វេទិតព្ពោ.

ទុដ្ឋមនាតិ ឧប្បន្នេហិ ទោសេហិ ទូសិតចិត្តា. វិរុទ្ធមនាតិ តេហិ កិលេសេហិ កុសលស្ស ទ្វារំ អទត្វា អាវរិតចិត្តា. បដិវិរុទ្ធមនាតិ ឧបសគ្គវសេន បទំ វឌ្ឍិតំ. អាហតមនាតិ បដិឃេន អាហតំ ចិត្តំ ឯតេសន្តិ អាហតមនា. បច្ចាហតមនាតិ ឧបសគ្គវសេនេវ. អាឃាតិតមនាតិ វិហិំសាវសេន អាឃាតិតំ មនំ ឯតេសន្តិ អាឃាតិតមនា. បច្ចាឃាតិតមនាតិ ឧបសគ្គវសេនេវ. អថ វា ‘‘កោធវសេន ទុដ្ឋមនា, ឧបនាហវសេន បទុដ្ឋមនា, មក្ខវសេន វិរុទ្ធមនា, បឡាសវសេន បដិវិរុទ្ធមនា, ទោសវសេន អាហតបច្ចាហតមនា, ព្យាបាទវសេន អាឃាតិតបច្ចាឃាតិតមនា. បច្ចយានំ អលាភេន ទុដ្ឋមនា បទុដ្ឋមនា, អយសេន វិរុទ្ធមនា បដិវិរុទ្ធមនា, គរហេន អាហតបច្ចាហតមនា, ទុក្ខវេទនាសមង្គីភាវេន អាឃាតិតបច្ចាឃាតិតមនា’’តិ ឯវមាទិនា នយេន ឯកេ វណ្ណយន្តិ. ឧបវទន្តីតិ គរហំ ឧប្បាទេន្តិ. អភូតេនាតិ អសំវិជ្ជមានេន.

សទ្ទហន្តាតិ បសាទវសេន សទ្ធំ ឧប្បាទេន្តា. ឱកប្បេន្តាតិ គុណវសេន ឱតរិត្វា អវកប្បយន្តា. អធិមុច្ចន្តាតិ សម្បសាទនវសេន សន្និដ្ឋានំ កត្វា តេសំ កថំ អធិវាសេន្តា. សច្ចមនាតិ តច្ឆមនា. សច្ចសញ្ញិនោតិ តច្ឆសញ្ញិនោ. តថមនាតិ អវិបរីតមនា. ភូតមនាតិ ភូតត្ថមនា. យាថាវមនាតិ និច្ចលមនា. អវិបរីតមនាតិ និច្ឆយមនា. តត្ថ ‘‘សច្ចមនា សច្ចសញ្ញិនោ’’តិ សច្ចវាទិគុណំ, ‘‘តថមនា តថសញ្ញិនោ’’តិ សច្ចសទ្ធាគុណំ, ‘‘ភូតមនា ភូតសញ្ញិនោ’’តិ ឋិតគុណំ, ‘‘យាថាវមនា យាថាវសញ្ញិនោ’’តិ បច្ចយិកគុណំ, ‘‘អវិបរីតមនា អវិបរីតសញ្ញិនោ’’តិ អវិសំវាទគុណំ កថិតន្តិ ញាតព្ពំ.

បរតោឃោសោតិ អញ្ញេសំ សន្តិកា ឧប្បន្នសទ្ទោ. អក្កោសោតិ ជាតិអាទីសុ ទសសុ អក្កោសេសុ អញ្ញតរោ. យោ វាទំ ឧបេតីតិ យោ បុគ្គលោ ឧបវាទំ ឧបគច្ឆតិ. ការកោ វាតិ កតទោសោ វា. ការកតាយាតិ ទោសស្ស កតភាវេន វុច្ចមានោតិ កថិយមានោ. ឧបវទិយមានោតិ ទោសំ ឧបវជ្ជមានោ. កុប្បតីតិ កោបំ ករោតិ.

ខីលជាតតាបិ នត្ថីតិ ចិត្តពន្ធភាវចិត្តកចវរភាវសង្ខាតំ បដិឃខិលំ ជាតំ អស្សាតិ ខិលជាតោ, តស្ស ភាវោ ខិលជាតតា, តាបិ នត្ថិ ន សន្តិ. បញ្ចបិ ចេតោខិលាតិ កាមេ អវីតរាគោ, កាយេ អវីតរាគោ, រូបេ អវីតរាគោ, យាវទត្ថំ ឧទរាវទេហកំ ភុញ្ជិត្វា សេយ្យសុខំ បស្សសុខំ មិទ្ធសុខំ អនុយុត្តោ វិហរតិ, អញ្ញតរំ ទេវនិកាយំ បណិធាយ ព្រហ្មចរិយំ ចរតិ ‘‘ឥមិនាហំ សីលេន វា វតេន វា តបេន វា ព្រហ្មចរិយេន វា ទេវោ វា ភវិស្សាមិ, ទេវញ្ញតរោ វា’’តិ (ម. និ. ១.១៨៦) ឯវរូបា បញ្ចបិ ចិត្តស្ស ពន្ធភាវកចវរភាវសង្ខាតា ចេតោខិលា នត្ថិ.

១៦. ឥមញ្ច គាថំ វត្វា ភគវា អានន្ទត្ថេរំ បុច្ឆិ – ‘‘ឯវំ ខុំសេត្វា វម្ភេត្វា វុច្ចមានា ភិក្ខូ, អានន្ទ, កិំ វទន្តី’’តិ, ‘‘ន កិញ្ចិ ភគវា’’តិ. ‘‘ន, អានន្ទ, ‘អហំ សីលវា’តិ សព្ពត្ថ តុណ្ហី ភវិតព្ពំ. លោកេ ហិ នាភាសមានំ ជានន្តិ, មិស្សំ ពាលេហិ បណ្ឌិត’’ន្តិ (សំ. និ. ២.២៤១) វត្វា ‘‘ភិក្ខូ, អានន្ទ, តេ មនុស្សេ ឯវំ បដិចោទេន្តូ’’តិ ធម្មទេសនត្ថាយ ‘‘អភូតវាទី និរយំ ឧបេតី’’តិ (ធ. ប. ៣០៦; ឧទា. ៣៨; ឥតិវុ. ៤៨; សុ. និ. ៦៦៦) ឥមំ គាថំ អភាសិ. ថេរោ តំ ឧគ្គហេត្វា ភិក្ខូ អាហ – ‘‘មនុស្សា តុម្ហេហិ ឥមាយ គាថាយ បដិចោទេតព្ពា’’តិ. ភិក្ខូ តថា អកំសុ. បណ្ឌិតមនុស្សា តុណ្ហី អហេសុំ. រាជាបិ រាជបុរិសេ សព្ពត្ថ បេសេត្វា យេសំ ធុត្តានំ លញ្ជំ ទត្វា តិត្ថិយា តំ មារាបេសុំ, តេ គហេត្វា និគ្គយ្ហ តំ បវត្តិំ ញត្វា តិត្ថិយេ បរិភាសិ. មនុស្សាបិ តិត្ថិយេ ទិស្វា លេឌ្ឌុនា ហនន្តិ, បំសុនា ឱកិរន្តិ ‘‘ភគវតោ អយសំ ឧប្បាទេសុ’’ន្តិ. អានន្ទត្ថេរោ តំ ទិស្វា ភគវតោ អារោចេសិ, ភគវា ថេរស្ស ឥមំ គាថមភាសិ ‘‘សកញ្ហិ ទិដ្ឋិំ…បេ… វទេយ្យា’’តិ.

តស្ស អត្ថោ – យាយំ ទិដ្ឋិ តិត្ថិយជនស្ស ‘‘សុន្ទរិំ មារេត្វា សមណានំ សក្យបុត្តិយានំ អវណ្ណំ បកាសេត្វា ឯតេនុបាយេន លទ្ធំ សក្ការំ សាទិយិស្សាមា’’តិ សោ តំ ទិដ្ឋិំ កថំ អតិក្កមេយ្យ? អថ ខោ សោ អយសោ តមេវ តិត្ថិយជនំ បច្ចាគតោ តំ ទិដ្ឋិំ អច្ចេតុំ អសក្កោន្តំ. យោ វា សស្សតាទិវាទី, សោបិ សកំ ទិដ្ឋិំ កថមច្ចយេយ្យ, តេន ទិដ្ឋិឆន្ទេន អនុនីតោ តាយ ច ទិដ្ឋិរុចិយា និវិដ្ឋោ, អបិ ច ខោ បន សយំ សមត្តានិ បកុព្ពមានោ អត្តនាវ បរិបុណ្ណានិ តានិ ទិដ្ឋិគតានិ ករោន្តោ យថា ជានេយ្យ, តថេវ វទេយ្យាតិ.

អវណ្ណំ បកាសយិត្វាតិ អគុណំ បាកដំ កត្វា. សក្ការន្តិ ចតុន្នំ បច្ចយានំ សក្កច្ចករណំ. សម្មានន្តិ ចិត្តេន ពហុមាននំ. បច្ចាហរិស្សាមាតិ ឯតំ លាភាទិំ និព្ពត្តេស្សាម. ឯវំទិដ្ឋិកាតិ ឯវំលទ្ធិកា. យថា តំ ‘‘លាភាទិំ និព្ពត្តេស្សាមា’’តិ ឯវំ អយំ លទ្ធិ តេសំ អត្ថិ, តថា ‘‘អត្ថិ មេ វុត្តប្បការោ ធម្មោ’’តិ ឯតេសំ ខមតិ ចេវ រុច្ចតិ ច, ឯវំសភាវមេវ វា តេសំ ចិត្តំ ‘‘អត្ថិ មេ ចិត្ត’’ន្តិ. តទា តេសំ ទិដ្ឋិ វា, ទិដ្ឋិយា សហ ខន្តិ វា, ទិដ្ឋិខន្តីហិ សទ្ធិំ រុចិ វា, ទិដ្ឋិខន្តិរុចីហិ សទ្ធិំ លទ្ធិ វា, ទិដ្ឋិខន្តិរុចិលទ្ធីហិ សទ្ធិំ អជ្ឈាសយោ វា, ទិដ្ឋិខន្តិរុចិលទ្ធិអជ្ឈាសយេហិ សទ្ធិំ អធិប្បាយោ វា ហោតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវំទិដ្ឋិកា…បេ… ឯវំអធិប្បាយា’’តិ អាហ. សកំ ទិដ្ឋិន្តិ អត្តនោ ទស្សនំ. សកំ ខន្តិន្តិ អត្តនោ សហនំ. សកំ រុចិន្តិ អត្តនោ រុចិំ. សកំ លទ្ធិន្តិ អត្តនោ លទ្ធិំ. សកំ អជ្ឈាសយន្តិ អត្តនោ អជ្ឈាសយំ. សកំ អធិប្បាយន្តិ អត្តនោ ភាវំ. អតិក្កមិតុន្តិ សមតិក្កមិតុំ. អថ ខោ ស្វេវ អយសោតិ សោ ឯវ អយសោ ឯកំសេន. តេ បច្ចាគតោតិ តេសំ បតិអាគតោ. តេតិ សាមិអត្ថេ ឧបយោគវចនំ.

អថ វាតិ អត្ថន្តរទស្សនំ. សស្សតោតិ និច្ចោ ធុវោ. លោកោតិ អត្តភាវោ. ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញន្តិ ឥទំ ឯវ តច្ឆំ តថំ, អញ្ញំ តុច្ឆំ. សមត្តាតិ សម្បុណ្ណា. សមាទិន្នាតិ សម្មា អាទិន្នា. គហិតាតិ ឧបគន្ត្វា គហិតា.

បរាមដ្ឋាតិ សព្ពាការេន បរាមសិត្វា គហិតា. អភិនិវិដ្ឋាតិ វិសេសេន លទ្ធប្បតិដ្ឋា. អសស្សតោតិ វុត្តវិបរិយាយេន វេទិតព្ពោ.

អន្តវាតិ សអន្តោ. អនន្តវាតិ វុទ្ធិអនន្តវា. តំ ជីវន្តិ សោ ជីវោ, លិង្គវិបល្លាសោ កតោ. ជីវោតិ ច អត្តាយេវ. តថាគតោតិ សត្តោ, ‘‘អរហ’’ន្តិ ឯកេ. បរំ មរណាតិ មរណតោ ឧទ្ធំ, បរលោកេតិ អត្ថោ. ន ហោតិ តថាគតោ បរំ មរណាតិ មរណតោ ឧទ្ធំ ន ហោតិ. ហោតិ ច ន ច ហោតិ តថាគតោ បរំ មរណាតិ មរណតោ ឧទ្ធំ ហោតិ ច ន ហោតិ ច. នេវ ហោតិ ន ន ហោតិ តថាគតោ បរំ មរណាតិ ឧច្ឆេទវសេន នេវ ហោតិ, តក្កិកវសេន ន ន ហោតិ.

សកាយ ទិដ្ឋិយាតិអាទយោ ករណវចនំ. អល្លីនោតិ ឯកីភូតោ.

សយំ សមត្តំ ករោតីតិ អត្តនា ឩនភាវំ មោចេត្វា សម្មា អត្តំ សមត្តំ ករោតិ. បរិបុណ្ណន្តិ អតិរេកទោសំ មោចេត្វា សម្បុណ្ណំ. អនោមន្តិ ហីនទោសំ មោចេត្វា អលាមកំ. អគ្គន្តិ អាទិំ. សេដ្ឋន្តិ បធានំ និទ្ទោសំ. វិសេសន្តិ ជេដ្ឋកំ. បាមោក្ខន្តិ អធិកំ. ឧត្តមន្តិ វិសេសំ ន ហេដ្ឋិមំ. បវរំ ករោតីតិ អតិរេកេន ឧត្តមំ ករោតិ. អថ វា ‘‘អាសយទោសមោចនេន អគ្គំ, សំកិលេសទោសមោចនេន សេដ្ឋំ, ឧបក្កិលេសទោសមោចនេន វិសេសំ, បមត្តទោសមោចនេន បាមោក្ខំ, មជ្ឈិមទោសមោចនេន ឧត្តមំ, ឧត្តមមជ្ឈិមទោសមោចនេន បវរំ ករោតី’’តិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ. អយំ សត្ថា សព្ពញ្ញូតិ អយំ អម្ហាកំ សត្ថា សព្ពជាននវសេន សព្ពញ្ញូ. អយំ ធម្មោ ស្វាក្ខាតោតិ អយំ អម្ហាកំ ធម្មោ សុដ្ឋុ អក្ខាតោ. អយំ គណោ សុប្បដិបន្នោតិ អយំ អម្ហាកំ គណោ សុដ្ឋុ បដិបន្នោ. អយំ ទិដ្ឋិ ភទ្ទិកាតិ អយំ អម្ហាកំ លទ្ធិ សុន្ទរា. អយំ បដិបទា សុបញ្ញត្តាតិ អយំ អម្ហាកំ បុព្ពភាគា អត្តន្ត បាទិបដិបទា សុដ្ឋុ បញ្ញត្តា. អយំ មគ្គោ និយ្យានិកោតិ អយំ អម្ហាកំ និយ្យាមោក្កន្តិកោ មគ្គោ និយ្យានិកោតិ សយំ សមត្តំ ករោតិ.

កថេយ្យ ‘‘សស្សតោ លោកោ’’តិ. ភណេយ្យ ‘‘ឥទមេវ សច្ចំ មោឃមញ្ញ’’ន្តិ. ទីបេយ្យ ‘‘អន្តវា លោកោ’’តិ. វោហរេយ្យ នានាវិធេន គណ្ហាបេយ្យ ‘‘ហោតិ ច ន ច ហោតី’’តិ.

១៧. អថ រាជា សត្តាហច្ចយេន តំ កុណបំ ឆឌ្ឌាបេត្វា សាយន្ហសមយំ វិហារំ គន្ត្វា ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា អាហ – ‘‘ននុ, ភន្តេ, ឦទិសេ អយសេ ឧប្បន្នេ មយ្ហម្បិ អារោចេតព្ពំ សិយា’’តិ? ឯវំ វុត្តេ ភគវា ‘‘ន, មហារាជ, ‘អហំ សីលវា គុណសម្បន្នោ’តិ បរេសំ អារោចេតុំ អរិយានំ បដិរូប’’ន្តិ វត្វា តស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា ‘‘យោ អត្តនោ សីលវតានីតិ អវសេសគាថាយោ អភាសិ.

តត្ថ សីលវតានីតិ បាតិមោក្ខាទីនិ សីលានិ, អារញ្ញិកាទីនិ ធុតង្គវតានិ ច. អនានុបុដ្ឋោតិ អបុច្ឆិតោ. បាវាតិ វទតិ. អនរិយធម្មំ កុសលា តមាហុ, យោ អាតុមានំ សយមេវ បាវាតិ យោ ឯវំ អត្តានំ សយមេវ វទតិ, តស្ស តំ វាទំ ‘‘អនរិយធម្មោ ឯសោ’’តិ កុសលា ឯវំ កថេន្តិ.

អត្ថិ សីលញ្ចេវ វតញ្ចាតិ សីលនដ្ឋេន សីលញ្ចេវ អត្ថិ, សមាទានដ្ឋេន វតញ្ច អត្ថិ, វតំ ន សីលន្តិ វុត្តត្ថេន វតំ អត្ថិ, តំ ន សីលំ. កតមន្តិ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា. ឥធ ភិក្ខុ សីលវាតិអាទយោ វុត្តនយា ឯវ. សំវរដ្ឋេនាតិ សំវរណដ្ឋេន, វីតិក្កមទ្វារំ បិទហនដ្ឋេន. សមាទានដ្ឋេនាតិ តំ តំ សិក្ខាបទំ សម្មា អាទានដ្ឋេន. អារញ្ញិកង្គន្តិ អរញ្ញេ និវាសោ សីលំ អស្សាតិ អារញ្ញិកោ, តស្ស អង្គំ អារញ្ញិកង្គំ. បិណ្ឌបាតិកង្គន្តិ ភិក្ខាសង្ខាតានំ បរអាមិសបិណ្ឌានំ បាតោ បិណ្ឌបាតោ, បរេហិ ទិន្នានំ បិណ្ឌានំ បត្តេ និបតនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តំ បិណ្ឌបាតំ ឧញ្ឆតិ តំ តំ កុលំ ឧបសង្កមន្តោ គវេសតីតិ បិណ្ឌបាតិកោ, បិណ្ឌាយ វា បតិតុំ វតមេតស្សាតិ បិណ្ឌបាតី. បតិតុន្តិ ចរិតុំ. បិណ្ឌបាតី ឯវ បិណ្ឌបាតិកោ, តស្ស អង្គំ បិណ្ឌបាតិកង្គំ. អង្គន្តិ ការណំ វុច្ចតិ. តស្មា យេន សមាទានេន សោ បិណ្ឌបាតិកោ ហោតិ, តស្សេតំ អធិវចនន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯតេនេវ នយេន រថិកាសុសានសង្ការកូដាទីនំ យត្ថ កត្ថចិ បំសូនំ ឧបរិ ឋិតត្តា អព្ភុគ្គតដ្ឋេន តេសុ បំសុកូលមិវាតិ បំសុកូលំ. អថ វា បំសុ វិយ កុច្ឆិតភាវំ ឧលតីតិ បំសុកូលំ, កុច្ឆិតភាវំ គច្ឆតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ លទ្ធនិព្ពចនស្ស បំសុកូលស្ស ធារណំ បំសុកូលំ, បំសុកូលំ សីលមស្សាតិ បំសុកូលិកោ, បំសុកូលិកស្ស អង្គំ បំសុកូលិកង្គំ. សង្ឃាដិឧត្តរាសង្គអន្តរវាសកសង្ខាតំ តិចីវរំ សីលមស្សាតិ តេចីវរិកោ, តេចីវរិកស្ស អង្គំ តេចីវរិកង្គំ. សបទានចារិកង្គន្តិ ទានំ វុច្ចតិ អវខណ្ឌនំ, អបេតំ ទានតោ អបទានំ, អនវខណ្ឌនន្តិ អត្ថោ. សហ អបទានេន សបទានំ, អវខណ្ឌនវិរហិតំ, អនុឃរន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សបទានំ ចរិតុំ ឥទមស្ស សីលន្តិ សបទានចារី, សបទានចារីយេវ សបទានចារិកោ, តស្ស អង្គំ សបទានចារិកង្គំ. ខលុបច្ឆាភត្តិកង្គន្តិ ខលូតិ បដិសេធនត្ថេ និបាតោ. បវារិតេន សតា បច្ឆា លទ្ធំ ភត្តំ បច្ឆាភត្តំ នាម, តស្ស បច្ឆាភត្តស្ស ភោជនំ បច្ឆាភត្តភោជនំ, តស្មិំ បច្ឆាភត្តភោជនេ បច្ឆាភត្តសញ្ញំ កត្វា បច្ឆាភត្តំ សីលមស្សាតិ បច្ឆាភត្តិកោ, ន បច្ឆាភត្តិកោ ខលុបច្ឆាភត្តិកោ, សមាទានវសេន បដិក្ខិត្តាតិរិត្តភោជនស្សេតំ នាមំ, តស្ស អង្គំ ខលុបច្ឆាភត្តិកង្គំ. នេសជ្ជិកង្គន្តិ សយនំ បដិក្ខិបិត្វា និសជ្ជាយ វិហរិតុំ សីលមស្សាតិ នេសជ្ជិកោ, តស្ស អង្គំ នេសជ្ជិកង្គំ. យថាសន្ថតិកង្គន្តិ យទេវ សន្ថតំ យថាសន្ថតំ, ‘‘ឥទំ តុយ្ហំ បាបុណាតី’’តិ ឯវំ បឋមំ ឧទ្ទិដ្ឋសេនាសនស្សេតំ អធិវចនំ. តស្មិំ យថាសន្ថតេ វិហរិតុំ សីលមស្សាតិ យថាសន្ថតិកោ, តស្ស អង្គំ យថាសន្ថតិកង្គំ. សព្ពានេវ បនេតានិ តេន តេន សមាទានេន ធុតកិលេសត្តា ធុតស្ស ភិក្ខុនោ អង្គានិ, កិលេសធុននតោ វា ធុតន្តិ លទ្ធវោហារំ ញាណំ អង្គំ ឯតេសន្តិ ធុតង្គានិ. អថ វា ធុតានិ ច តានិ បដិបក្ខានំ ធុននតោ អង្គានិ ច បដិបត្តិយាតិបិ ធុតង្គានិ. ឯវំ តាវេត្ថ អត្ថតោ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ. សព្ពានេវ ចេតានិ សមាទានចេតនាលក្ខណានិ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘យោ សមាទិយតិ, សោ បុគ្គលោ. យេន សមាទិយតិ, ចិត្តចេតសិកា ឯតេ ធម្មា. យា សមាទានចេតនា, តំ ធុតង្គំ. យំ បដិក្ខិបតិ, តំ វត្ថុ’’ន្តិ (វិសុទ្ធិ. ១.២៣).

សព្ពានេវ ច លោលុប្បវិទ្ធំសនរសានិ, និល្លោលុប្បភាវបច្ចុបដ្ឋានានិ, អប្បិច្ឆតាទិអរិយធម្មបទដ្ឋានានិ. ឯវមេត្ថ លក្ខណាទីហិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

វីរិយសមាទានម្បីតិ វីរិយគ្គហណម្បិ. កាមន្តិ ឯកំសត្ថេ និបាតោ. តចោ ច ន្ហារុ ចាតិ ឆវិ ច ន្ហារុវល្លិយោ ច. អដ្ឋិ ចាតិ សព្ពា អដ្ឋិយោ ច. អវសិស្សតូតិ តិដ្ឋតុ. ឧបសុស្សតុ មំសលោហិតន្តិ សព្ពំ មំសញ្ច លោហិតញ្ច សុក្ខតុ. ‘‘តចោ’’តិ ឯកំ អង្គំ, ‘‘ន្ហារូ’’តិ ឯកំ, ‘‘អដ្ឋី’’តិ ឯកំ, ‘‘ឧបសុស្សតុ មំសលោហិត’’ន្តិ ឯកំ អង្គំ. យំ តន្តិ ឧបរិ វត្តព្ពបទេន សម្ពន្ធោ. បុរិសថាមេនាតិ បុរិសស្ស កាយិកេន ពលេន, ពលេនាតិ ញាណពលេន. វីរិយេនាតិ ចេតសិកញាណវីរិយតេជេន. បរក្កមេនាតិ បរំ បរំ ឋានំ អក្កមនេន ឧស្សាហប្បត្តវីរិយេន. បត្តព្ពន្តិ យំ តំ បាបុណិតព្ពំ. ន តំ អបាបុណិត្វាតិ តំ បត្តព្ពំ អប្បត្វា. វីរិយស្ស សណ្ឋានំ ភវិស្សតីតិ វុត្តប្បការស្ស វីរិយស្ស សិថិលត្តំ ឱសីទនំ ន ភវិស្សតិ. ‘‘បដ្ឋាន’’ន្តិបិ បាឋោ, អយមេវត្ថោ. ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតីតិ ចិត្តំ ឧស្សាហំ គណ្ហាបេតិ. បទហតីតិ បតិដ្ឋាបេតិ.

នាសិស្សន្តិ ន ខាទិស្សាមិ ន ភុញ្ជិស្សាមិ. ន បិវិស្សាមីតិ យាគុបានាទីនិ ន បិវិស្សាមិ. វិហារតោ ន និក្ខមេតិ សេនាសនតោ ពហិ ន និក្ខមេយ្យំ. នបិ បស្សំ និបាតេស្សន្តិ បស្សំ មញ្ចេ វា បីឋេ វា ភូមិយំ វា កដសន្ថរកេ វា បាតនំ ឋបនំ ន ករិស្សាមិ. តណ្ហាសល្លេ អនូហតេតិ តណ្ហាសង្ខាតេ កណ្ឌេ អនុទ្ធដេ, អវិគតេតិ អត្ថោ.

ឥមំ បល្លង្កន្តិ សមន្តតោ អាភុជិតំ ឩរុពទ្ធាសនំ. ន ភិន្ទិស្សាមីតិ ន វិជហិស្សាមិ. យាវ មេ ន អនុបាទាយាតិ ចតូហិ ឧបាទានេហិ គហណំ អគ្គហេត្វា. អាសវេហីតិ កាមាសវាទីហិ ចតូហិ អាសវេហិ. វិមុច្ចិស្សតីតិ សមុច្ឆេទវិមុត្តិយា ន មុច្ចិស្សតិ. ន តាវាហំ ឥមម្ហា អាសនា វុដ្ឋហិស្សាមីតិ អាទិំ កត្វា យាវ រុក្ខមូលា និក្ខមិស្សាមីតិ ឱកាសវសេន វុត្តា. ឥមស្មិញ្ញេវ បុព្ពណ្ហសមយំ អរិយធម្មំ អាហរិស្សាមីតិ អាទិំ កត្វា យាវ គិម្ហេតិ កាលវសេន វុត្តា. បុរិមេ វយោខន្ធេតិអាទយោ វយវសេន វុត្តា. តត្ថ អាសនា ន វុដ្ឋហិស្សាមីតិ និសិន្នាសនា ន ឧដ្ឋហិស្សាមិ. អឌ្ឍយោគាតិ និកុណ្ឌគេហា. បាសាទាតិ ទីឃបាសាទា. ហម្មិយាតិ មុណ្ឌច្ឆទនគេហា. គុហាយាតិ បំសុគុហាយ. លេណាតិ មរិយាទឆិន្នច្ឆិទ្ទា បព្ពតលេណា. កុដិយាតិ ឧល្លិត្តាទិកុដិយា. កូដាគារាតិ កណ្ណិកំ អារោបេត្វា កតគេហតោ. អដ្ដាតិ ទ្វារដ្ដាលកា. មាឡាតិ វដ្ដគេហា. ឧទ្ទណ្ឌោ នាម ឯកោ បតិស្សយវិសេសោ. ‘‘តិឆទនគេហោ’’តិបិ ឯកេ. ឧបដ្ឋានសាលាតិ សន្និបាតសាលា ភោជនសាលា វា. មណ្ឌបាទយោ បាកដាយេវ. អរិយធម្មន្តិ អនវជ្ជធម្មំ, អរិយានំ វា ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកានំ ធម្មំ. អាហរិស្សាមីតិ មម ចិត្តសមីបំ អានយិស្សាមិ សីលេន. សមាហរិស្សាមីតិ វិសេសេន អានយិស្សាមិ សមាធិនា. អធិគច្ឆិស្សាមីតិ បដិលាភវសេន គមិស្សាមិ តទង្គេន. ផស្សយិស្សាមីតិ ផុសិស្សាមិ មគ្គេន. សច្ឆិករិស្សាមីតិ បច្ចក្ខំ ករិស្សាមិ ផលេន. អថ វា សោតាបត្តិមគ្គេន អាហរិស្សាមិ. សកទាគាមិមគ្គេន សមាហរិស្សាមិ, អនាគាមិមគ្គេន អធិគច្ឆិស្សាមិ, អរហត្តមគ្គេន ផស្សយិស្សាមិ, បច្ចវេក្ខណេន សច្ឆិករិស្សាមិ. ទ្វីសុបិ នយេសុ ផស្សយិស្សាមីតិ នាមកាយេន និព្ពានំ ផុសិស្សាមីតិ អត្ថោ.

អបុដ្ឋោតិ មូលបទំ, តស្ស អបុច្ឆិតោតិ អត្ថោ. អបុច្ឆិតោតិ អជានាបិតោ. អយាចិតោតិ អនាយាចិតោ. អនជ្ឈេសិតោតិ អនាណាបិតោ, ‘‘ន ឥច្ឆិតោ’’តិ ឯកេ. អបសាទិតោតិ ន បសាទាបិតោ. បាវទតីតិ កថយតិ. អហមស្មីតិ អហំ អស្មិ ភវាមិ. ជាតិយា វាតិ ខត្តិយព្រាហ្មណជាតិយា វា. គោត្តេន វាតិ គោតមាទិគោត្តេន វា. កោលបុត្តិយេន វាតិ កុលបុត្តភាវេន វា. វណ្ណបោក្ខរតាយ វាតិ សរីរសុន្ទរតាយ វា. ធនេន វាតិ ធនសម្បត្តិយា វា. អជ្ឈេនេន វាតិ អជ្ឈាយករណេន វា. កម្មាយតនេន វាតិ កម្មមេវ កម្មាយតនំ, តេន កម្មាយតនេន, កសិគោរក្ខកម្មាទិនា វា. សិប្បាយតនេន វាតិ ធនុសិប្បាទិនា វា. វិជ្ជាដ្ឋានេន វាតិ អដ្ឋារសវិជ្ជាដ្ឋានេន វា. សុតេន វាតិ ពហុស្សុតគុណេន វា. បដិភានេន វាតិ ការណាការណបដិភានសង្ខាតញាណេន វា. អញ្ញតរញ្ញតរេន វា វត្ថុនាតិ ជាតិអាទីនំ ឯកេកេន វត្ថុនា វា.

ឧច្ចា កុលាតិ ខត្តិយព្រាហ្មណកុលា, ឯតេន ជាតិគោត្តមហត្តំ ទីបេតិ. មហាភោគកុលាតិ គហបតិមហាសាលកុលា, ឯតេន អឌ្ឍមហត្តំ ទីបេតិ. ឧឡារភោគកុលាតិ អវសេសវេស្សាទិកុលា, ឯតេន បហូតជាតរូបរជតាទិំ ទីបេតិ. ចណ្ឌាលាបិ ហិ ឧឡារភោគា ហោន្តិ. ញាតោតិ បាកដោ. យស្សស្សីតិ បរិវារសម្បន្នោ. សុត្តន្តិកោតិ សុត្តន្តេ និយុត្តោ. វិនយធរោតិ វិនយបិដកធរោ. ធម្មកថិកោតិ អាភិធម្មិកោ. អារញ្ញិកោតិអាទយោ ធុតង្គបុព្ពង្គមបដិបត្តិទស្សនត្ថំ វុត្តា. បឋមស្ស ឈានស្ស លាភីតិអាទយោ រូបារូបអដ្ឋសមាបត្តិយោ ទស្សេត្វា បដិវេធទស្សនវសេន វុត្តា. បាវទតីតិ មូលបទំ. កថេតីតិ ‘‘បិដកាចរិយោស្មី’’តិ កថយតិ. ភណតីតិ ‘‘ធុតង្គិកោម្ហី’’តិ បាកដំ ករោតិ. ទីបយតីតិ ‘‘រូបជ្ឈានំ លាភីម្ហី’’តិ បរិទីបយតិ. វោហរតីតិ ‘‘អរូបជ្ឈានំ លាភីម្ហី’’តិ វាក្យភេទំ ករោតិ.

ខន្ធកុសលាតិ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ សលក្ខណសាមញ្ញលក្ខណេសុ ឆេកា, ញាតតីរណបហានវសេន កុសលាតិ អត្ថោ. ធាតុអាយតនបដិច្ចសមុប្បាទាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. និព្ពានកុសលាតិ និព្ពានេ ឆេកា. អនរិយានន្តិ ន អរិយានំ. ឯសោ ធម្មោតិ ឯសោ សភាវោ. ពាលានន្តិ អបណ្ឌិតានំ. អសប្បុរិសានន្តិ ន សោភនបុរិសានំ. អត្តាតិ អត្តានំ.

១៨. សន្តោតិ រាគាទិកិលេសូបសមេន សន្តោ. តថា អភិនិព្ពុតត្តោ. ឥតិ’ហន្តិ សីលេសុ អកត្ថមានោតិ ‘‘អហមស្មិ សីលសម្បន្នោ’’តិអាទិនា នយេន ឥតិ សីលេសុ អកត្ថមានោ, សីលនិមិត្តំ អត្តុបនាយិកំ វាចំ អភាសមានោតិ វុត្តំ ហោតិ. តមរិយធម្មំ កុសលា វទន្តីតិ តស្ស តំ អកត្ថនំ ‘‘អរិយធម្មោ ឯសោ’’តិ ពុទ្ធាទយោ ខន្ធាទិកុសលា វទន្តិ. យស្សុស្សទា នត្ថិ កុហិញ្ចិ លោកេតិ យស្ស ខីណាសវស្ស រាគាទយោ សត្តុស្សទា កុហិញ្ចិ លោកេ នត្ថិ. តស្ស តំ អកត្ថនំ ‘‘អរិយធម្មោ ឯសោ’’តិ ឯវំ កុសលា វទន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

សន្តោតិ មូលបទំ. រាគស្ស សមិតត្តាតិ រញ្ជនលក្ខណស្ស រាគស្ស សមិតភាវេន. ទោសាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. វិជ្ឈាតត្តាតិ សព្ពបរិឡាហានំ ឈាបិតត្តា. និព្ពុតត្តាតិ សព្ពសន្តាបានំ និព្ពាបិតភាវេន. វិគតត្តាតិ សព្ពាកុសលាភិសង្ខារានំ វិគតភាវេន ទូរភាវេន. បដិបស្សទ្ធត្តាតិ សព្ពាការេន អភព្ពុប្បត្តិកភាវេន. សត្តន្នំ ធម្មានំ ភិន្នត្តា ភិក្ខូតិ ឧបរិ វត្តព្ពានំ សត្តធម្មានំ ភិន្ទិត្វា ឋិតភាវេន ភិក្ខុ. សក្កាយទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាសីលព្ពតបរាមាសោតិ ឥមេ តយោ កិលេសា សោតាបត្តិមគ្គេន ភិន្នា, រាគោ ទោសោតិ ឥមេ ទ្វេ កិលេសា ឱឡារិកា សកទាគាមិមគ្គេន ភិន្នា, តេ ឯវ អណុសហគតា អនាគាមិមគ្គេន ភិន្នា, មោហោ មានោតិ ឥមេ ទ្វេ កិលេសា អរហត្តមគ្គេន ភិន្នា. អវសេសេ កិលេសេ ទស្សេតុំ ‘‘ភិន្នាស្ស ហោន្តិ បាបកា អកុសលា ធម្មា’’តិ អាហ. សំកិលេសិកាតិ កិលេសបច្ចយា. បោនោភវិកាតិ បុនព្ភវទាយិកា. សទរាតិ កិលេសទរថា ឯត្ថ សន្តីតិ សទរា. ‘‘សទ្ទរា’’តិបិ បាឋោ, សហទរថាតិ អត្ថោ. ទុក្ខវិបាកាតិ ផលកាលេ ទុក្ខទាយិកា. អាយតិំ ជាតិជរាមរណិយាតិ អនាគតេ ជាតិជរាមរណស្ស បច្ចយា.

បជ្ជេន កតេន អត្តនាតិ គាថាយ អយំ បិណ្ឌត្ថោ – យោ អត្តនា ភាវិតេន មគ្គេន បរិនិព្ពានំ គតោ, កិលេសបរិនិព្ពានំ បត្តោ, បរិនិព្ពានគតត្តា ឯវ ច វិតិណ្ណកង្ខោ, វិបត្តិសម្បត្តិហានិវុទ្ធិឧច្ឆេទសស្សតអបុញ្ញបុញ្ញប្បភេទំ ភវញ្ច វិភវញ្ច វិប្បហាយ មគ្គវាសំ វុសិតវា ខីណបុនព្ភវោតិ ឯតេសំ ថុតិវចនានំ អរហោ សោ ភិក្ខូតិ.

ឥតិហន្តិ, ឥទហន្តីតិ ទុវិធោ បាឋោ. ឥតីតិ បទសន្ធិអាទយោ សន្ធាយ ‘‘ឥទហ’’ន្តិ បាឋំ ន រោចេន្តិ. តត្ថ ឥតីតិ យំ វុត្តំ. បទសន្ធីតិ បទានំ សន្ធិ បទសន្ធិ, បទឃដនន្តិ អត្ថោ. បទសំសគ្គោតិ បទានំ ឯកីភាវោ. បទបារិបូរីតិ បទានំ បរិបូរណំ ទ្វិន្នំ បទានំ ឯកីភាវោ. អក្ខរសមវាយោតិ ឯកីភូតោបិ អបរិបុណ្ណោបិ ហោតិ, អយំ ន ឯវំ. អក្ខរានំ សមវាយោ សន្និបាតោ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘អក្ខរសមវាយោ’’តិ អាហ. ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាតិ ព្យញ្ជនសមុច្ចយោ បទមីតិ វុត្តានំ ព្យញ្ជនានំ អត្ថព្យញ្ជនានំ អត្ថព្យត្តិការណានំ វា មធុរភាវត្តា បាឋស្ស មុទុភាវោ. បទានុបុព្ពតា មេតន្តិ បទានំ អនុបុព្ពភាវោ បទានុបុព្ពតា, បទបដិបាដិភាវោតិ អត្ថោ. មេតន្តិ ឯតំ. កតមន្តិ ចេ? ឥតីតិ ឥទំ. មេតន្តិ ឯត្ថ ម-ការោ បទសន្ធិវសេន វុត្តោ. កត្ថី ហោតីតិ ‘‘អហមស្មិ សីលសម្បន្នោ’’តិ អត្តានំ ឧក្កំសេត្វា កថនសីលោ ហោតិ. កត្ថតីតិ វុត្តនយេន កថយតិ. វិកត្ថតីតិ វិវិធា កថយតិ. កត្ថនាតិ កថនា. អារតោតិ ទូរតោ រតោ. វិរតោតិ ឋានសង្កន្តិវសេន វិគតភាវេន រតោ. បដិវិរតោតិ តតោ និវត្តិត្វា សព្ពាការេន វិយុត្តោ ហុត្វា រតោ. តត្ថ បិសាចំ វិយ ទិស្វា បលាតោ អារតោ. ហត្ថិម្ហិ មទ្ទន្តេ វិយ បរិធាវិត្វា គតោ វិរតោ. យោធសម្បហារំ វិយ បោថេត្វា មទ្ទេត្វា គតោ បដិវិរតោ.

ខីណាសវស្សាតិ ខីណកិលេសាសវស្ស. កម្មុស្សទោតិ បុញ្ញាភិសង្ខារអបុញ្ញាភិសង្ខារអានេញ្ជាភិសង្ខារសង្ខាតានំ កម្មានំ ឧស្សទោ ឧស្សន្នតា. យស្សិមេតិ យស្ស ខីណាសវស្ស ឥមេ ឧស្សទា.

១៩. ឯវំ ខីណាសវបដិបត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ទិដ្ឋិគតិកានំ តិត្ថិយានំ បដិបត្តិញ្ច ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បកប្បិតា សង្ខតា’’តិ. តត្ថ បកប្បិតាតិ បរិកប្បិតា. សង្ខតាតិ បច្ចយាភិសង្ខតា. យស្សាតិ យស្ស កស្សចិ ទិដ្ឋិគតិកស្ស. ធម្មាតិ ទិដ្ឋិយោ. បុរក្ខតាតិ បុរតោ កតា. សន្តីតិ សំវិជ្ជន្តិ. អវីវទាតាតិ អវោទាតា. យទត្តនិ បស្សតិ អានិសំសំ, តំ និស្សិតោ កុប្បបដិច្ចសន្តិន្តិ យស្សេតេ ទិដ្ឋិធម្មា ‘បុរក្ខតា អវោទាតា សន្តិ, សោ ឯវំវិធោ យស្មា អត្តនិ តស្សា ទិដ្ឋិយា ទិដ្ឋធម្មិកញ្ច សក្ការាទិំ, សម្បរាយិកញ្ច គតិវិសេសាទិំ អានិសំសំ សម្បស្សតិ, តស្មា តញ្ច អានិសំសំ, តញ្ច កុប្បតាយ ច បដិច្ចសមុប្បន្នតាយ ច សម្មុតិសន្តិតាយ ច កុប្បបដិច្ចសន្តិសង្ខាតំ ទិដ្ឋិំ និស្សិតោ ច ហោតិ. សោ តំ និស្សិតត្តា អត្តានំ វា ឧក្កំសេយ្យ, បរេ វា វម្ភេយ្យ អភូតេហិបិ គុណទោសេហិ.

សង្ខតាតិ មូលបទំ. សង្ខតាតិ បច្ចយេហិ សមាគន្ត្វា កតា. ឧបសគ្គវសេន បទំ វឌ្ឍិតំ. អភិសង្ខតាតិ បច្ចយេហិ អភិកតា. សណ្ឋបិតាតិ បច្ចយវសេនេវ សម្មា ឋបិតា. អនិច្ចាតិ ហុត្វា អភាវេន. បដិច្ចសមុប្បន្នាតិ វត្ថារម្មណំ បដិច្ច ឧប្បន្នា. ខយធម្មាតិ កមេន ខយសភាវា. វយធម្មាតិ បវត្តិវសេន បរិហាយនសភាវា. វិរាគធម្មាតិ អនិវត្តី ហុត្វា វិគច្ឆនសភាវា. និរោធធម្មាតិ និរុជ្ឈនសភាវា, អនុប្បត្តិធម្មា ហុត្វា និរុជ្ឈនសភាវាតិ អត្ថោ. ទិដ្ឋិគតិកស្សាតិ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិយោ គហេត្វា ឋិតបុគ្គលស្ស.

បុរេក្ខារាតិ បុរេ កតា. តណ្ហាធជោតិ ឧស្សាបិតដ្ឋេន តណ្ហាធជោ, តណ្ហាបដាកា អស្ស អត្ថីតិ តណ្ហាធជោ. បុរេចារិកដ្ឋេន តណ្ហា ឯវ កេតុ អស្សាតិ តណ្ហាកេតុ. តណ្ហាធិបតេយ្យោតិ ឆន្ទាធិបតិវសេន, តណ្ហា អធិបតិតោ អាគតាតិ វា តណ្ហាធិបតេយ្យោ, តណ្ហាធិបតិ វា ឯតស្ស អត្ថីតិ តណ្ហាធិបតេយ្យោ. ទិដ្ឋិធជាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អវោទាតាតិ អបរិសុទ្ធា. សំកិលិដ្ឋាតិ សយំ កិលិដ្ឋា. សំកិលេសិកាតិ តបនីយា.

ទ្វេ អានិសំសេ បស្សតីតិ ទ្វេ គុណេ ទក្ខតិ. ទិដ្ឋធម្មិកញ្ច អានិសំសន្តិ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ បច្ចក្ខធម្មានិសំសញ្ច. សម្បរាយិកន្តិ បរលោកេ បត្តព្ពំ អានិសំសញ្ច. យំទិដ្ឋិកោ សត្ថា ហោតីតិ សត្ថា យថាលទ្ធិកោ ភវតិ. តំទិដ្ឋិកា សាវកា ហោន្តីតិ តស្ស វចនំ សុណន្តា សាវកាបិ តថាលទ្ធិកា ហោន្តិ. សក្ករោន្តីតិ សក្ការប្បត្តំ ករោន្តិ. គរុំ ករោន្តីតិ គរុការប្បត្តំ ករោន្តិ. មានេន្តីតិ មនសា បិយាយន្តិ. បូជេន្តីតិ ចតុបច្ចយាភិហារបូជាយ បូជេន្តិ. អបចិតិំ ករោន្តីតិ អបចិតិប្បត្តំ ករោន្តិ. តត្ថ យស្ស ចត្តារោ បច្ចយេ សក្ករិត្វា សុអភិសង្ខតេ បណីតេ កត្វា ទេន្តិ, សោ សក្កតោ. យស្មិំ គរុភាវំ បដ្ឋបេត្វា ទេន្តិ, សោ គរុកតោ. យំ មនសា បិយាយន្តិ, សោ មានិតោ. យស្ស សព្ពម្បេតំ ករោន្តិ, សោ បូជិតោ. យស្ស អភិវាទនបច្ចុបដ្ឋានអញ្ជលិកម្មាទិវសេន បរមនិបច្ចការំ ករោន្តិ, សោ អបចិតោ. កេចិ ‘‘សក្ករោន្តិ កាយេន, គរុំ ករោន្តិ វាចាយ, មានេន្តិ ចិត្តេន, បូជេន្តិ លាភេនា’’តិ វណ្ណយន្តិ. អលំ នាគត្តាយ វាតិ នាគភាវាយ នាគរាជភាវាយ វា អលំ បរិយត្តំ. សុបណ្ណត្តាយ វាតិ សុបណ្ណរាជភាវាយ. យក្ខត្តាយ វាតិ យក្ខសេនាបតិភាវាយ. អសុរត្តាយ វាតិ អសុរភាវាយ. គន្ធព្ពត្តាយ វាតិ គន្ធព្ពទេវឃដេ និព្ពត្តភាវាយ. មហារាជត្តាយ វាតិ ចតុន្នំ មហារាជានំ អញ្ញតរភាវាយ. ឥន្ទត្តាយ វាតិ សក្កភាវាយ. ព្រហ្មត្តាយ វាតិ ព្រហ្មកាយិកាទីនំ អញ្ញតរភាវាយ. ទេវត្តាយ វាតិ សម្មុតិទេវាទីនំ អញ្ញតរភាវាយ. សុទ្ធិយាតិ បរិសុទ្ធភាវាយ អលំ បរិយត្តំ. វិសុទ្ធិយាតិ សព្ពមលរហិតអច្ចន្តបរិសុទ្ធភាវាយ. បរិសុទ្ធិយាតិ សព្ពាការេន បរិសុទ្ធភាវាយ.

តត្ថ តិរច្ឆានយោនិយំ អធិបច្ចត្តំ សុទ្ធិយា. ទេវលោកេ អធិបច្ចត្តំ វិសុទ្ធិយា. ព្រហ្មលោកេ អធិបច្ចត្តំ បរិសុទ្ធិយា. ចតុរាសីតិកប្បសហស្សានិ អតិក្កមិត្វា មុច្ចនត្ថំ មុត្តិយា. អន្តរាយាភាវេន មុច្ចនត្ថំ វិមុត្តិយា. សព្ពាការេន មុត្តិយា បរិមុត្តិយា. សុជ្ឈន្តីតិ តស្មិំ សមយេ បព្ពជិតភាវេន សុទ្ធិំ បាបុណន្តិ. វិសុជ្ឈន្តីតិ បព្ពជ្ជំ គហេត្វា បដិបត្តិយា យុត្តភាវេន វិវិធេន សុជ្ឈន្តិ. បរិសុជ្ឈន្តីតិ និប្ផត្តិំ បាបេត្វា សព្ពាការេន សុជ្ឈន្តិ. មុច្ចន្តិ តេសំ សមយន្តរធម្មេន. វិមុច្ចន្តិ ឯតស្ស សត្ថុនោ ឱវាទេន. បរិមុច្ចន្តិ ឯតស្ស សត្ថុនោ អនុសាសនេន. សុជ្ឈិស្សាមីតិអាទយោ អនាគតវសេន វុត្តា. អាយតិំ ផលបាដិកង្ខីតិ អនាគតេ វិបាកផលមាកង្ខមានោ. ឥទំ ទិដ្ឋិគតិកានំ ឥច្ឆាមត្តំ. ទិដ្ឋិគតញ្ហិ ឥជ្ឈមានំ និរយំ វា តិរច្ឆានយោនិំ វា និប្ផាទេតិ.

អច្ចន្តសន្តីតិ អតិអន្តនិស្សរណសន្តិ. តទង្គសន្តីតិ បឋមជ្ឈានាទិគុណង្គេន នីវរណាទិអគុណង្គំ សមេតីតិ ឈានំ តទង្គសន្តិ. សម្មុតិសន្តីតិ សមាហារវសេន ទិដ្ឋិសន្តិ. តា វិភាគតោ ទស្សេតុំ ‘‘កតមា អច្ចន្តសន្តី’’តិអាទិមាហ. អមតំ និព្ពានន្តិ ឯវមាទយោ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថាយេវ. បឋមំ ឈានំ សមាបន្នស្ស នីវរណា សន្តា ហោន្តីតិ ឯវមាទយោ អន្តោ អប្បនាយំ អតិសយវសេន វុត្តា. អបិ ច សម្មុតិសន្តិ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតា, សន្តីតិ ឥតរេ ទ្វេ សន្តិយោ បដិក្ខិបិត្វា សម្មុតិសន្តិមេវ ទីបេតិ. កុប្បសន្តិន្តិ វិបាកជនកវសេន បរិវត្តនវសេន ចលសន្តិំ. បកុប្បសន្តិន្តិ វិសេសេន ចលសន្តិំ. ឯរិតសន្តិន្តិ កម្បនសន្តិំ. សមេរិតសន្តិន្តិ វិសេសេន កម្បិតសន្តិំ. ចលិតសន្តិន្តិ តស្សេវ វេវចនំ. ឃដ្ដិតសន្តិន្តិ បីឡិតសន្តិំ. សន្តិំ និស្សិតោតិ ទិដ្ឋិសង្ខាតំ សន្តិំ និស្សិតោ. អស្សិតោតិ អាសិតោ វិសេសេន និស្សិតោ. អល្លីនោតិ ឯកីភូតោ.

២០. ឯវំ និស្សិតេ តាវ ‘‘ទិដ្ឋីនិវេសា…បេ… អាទិយតី ច ធម្ម’’ន្តិ តត្ថ ទិដ្ឋីនិវេសាតិ ឥទំសច្ចាភិនិវេសសង្ខាតានិ ទិដ្ឋិនិវេសនានិ. ន ហិ ស្វាតិវត្តាតិ សុខេន អតិវត្តិតព្ពា ន ហោន្តិ. ធម្មេសុ និច្ឆេយ្យ សមុគ្គហីតន្តិ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតេសុ តំ តំ សមុគ្គហិតំ អភិនិវិដ្ឋធម្មំ និច្ឆិនិត្វា បវត្តា ទិដ្ឋិនិវេសា ន ហិ ស្វាតិវត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ. តស្មា នរោ តេសុ និវេសនេសុ, និរស្សតី អាទិយតី ច ធម្មន្តិ យស្មា ន ហិ ស្វាតិវត្តា, តស្មា នរោ តេសុយេវ ទិដ្ឋិនិវេសនេសុ អជសីលគោសីលកុក្កុរសីលបញ្ចាតបមរុប្បបាតឧក្កុដិកប្បធានកណ្ដកាបស្សយាទិភេទំ សត្ថារំ ធម្មក្ខានំ គណាទិភេទញ្ច តំ តំ ធម្មំ និរស្សតិ ច អាទិយតិ ច ជហតិ ច គណ្ហាតិ ច វនមក្កដោ វិយ តំ តំ សាខន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

ឯវំ និរស្សន្តោ ច អាទិយន្តោ ច អនវដ្ឋិតចិត្តត្តា អសន្តេហិបិ គុណទោសេហិ អត្តនោ វា បរស្ស វា យសាយសំ ឧប្បាទេយ្យ. ទុរតិវត្តាតិ អតិក្កមិតុំ ទុក្ខា. ទុត្តរាតិ ទុឧត្តរា. ទុប្បតរា ទុស្សមតិក្កមា ទុព្ពិនិវត្តាតិ ឧបសគ្គេន វឌ្ឍិតា.

និច្ឆិនិត្វាតិ សស្សតវសេន និច្ឆយំ កត្វា. វិនិច្ឆិនិត្វាតិ អត្តវសេន នានាវិធេន វិនិច្ឆយំ កត្វា. វិចិនិត្វាតិ បរិយេសិត្វា. បវិចិនិត្វាតិ អត្តនិយវសេន សព្ពាការេន បរិយេសិត្វា. ‘‘និចិនិត្វា វិច្ចិនិត្វា’’តិបិ បាឋោ. ឱធិគ្គាហោតិ អវធិយិត្វា គាហោ. ពិលគ្គាហោតិ កោដ្ឋាសវសេន គាហោ ‘‘ពិលសោ វិភជិត្វា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៧៨; ម. និ. ១.១១១) វិយ. វរគ្គាហោតិ ឧត្តមគាហោ. កោដ្ឋាសគ្គាហោតិ អវយវវសេន គាហោ. ឧច្ចយគ្គាហោតិ រាសិវសេន គាហោ. សមុច្ចយគ្គាហោតិ កោដ្ឋាសវសេន រាសិវសេន ច គាហោ. ឥទំ សច្ចន្តិ ឥទមេវ សភាវំ. តច្ឆន្តិ តថភាវំ អវិបរីតសភាវំ. តថន្តិ វិបរិណាមរហិតំ. ភូតន្តិ វិជ្ជមានំ. យាថាវន្តិ យថាសភាវំ. អវិបរីតន្តិ ន វិបរីតំ.

និរស្សតីតិ និអស្សតិ វិក្ខិបតិ. បរវិច្ឆិន្ទនាយ វាតិ បរេហិ វិស្សជ្ជាបនេន. អនភិសម្ភុណន្តោ វាតិ អសម្បាបុណន្តោ វា អសក្កោន្តោ វា វិស្សជ្ជេតិ. បរោ វិច្ឆិន្ទេតីតិ អញ្ញោ វិយោគំ ករោតិ. នត្ថេត្ថាតិ នត្ថិ ឯត្ថ. សីលំ អនភិសម្ភុណន្តោតិ សីលំ អសម្បាទេន្តោ. សីលំ និរស្សតីតិ សីលំ វិស្សជ្ជេតិ. ឥតោ បរេសុបិ ឯសេវ នយោ.

២១. យោ បនាយំ សព្ពទិដ្ឋិគតាទិទោសធុននាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតត្តា ធោនោ, តស្ស ធោនស្ស ហិ…បេ… អនូបយោ សោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ធោនធម្មសមន្នាគមា ធោនស្ស ធុតសព្ពបាបស្ស អរហតោ កត្ថចិ លោកេ តេសុ តេសុ ភវេសុ សំកប្បនា ទិដ្ឋិ នត្ថិ. សោ តស្សា ទិដ្ឋិយា អភាវា, យាយ ច អត្តនា កតំ បាបកម្មំ បដិច្ឆាទេន្តា តិត្ថិយា មាយាយ វា មានេន វា ឯវំ អគតិំ គច្ឆន្តិ, តម្បិ មាយញ្ច មានញ្ច បហាយ ធោនោ រាគាទីនំ ទោសានំ កេន គច្ឆេយ្យ, ទិដ្ឋធម្មេ សម្បរាយេ វា និរយាទីសុ គតិវិសេសេសុ កេន សង្ខំ គច្ឆេយ្យ, អនូបយោ សោ, សោ ហិ តណ្ហាទិដ្ឋិឧបយានំ ទ្វិន្នំ អភាវេន អនូបយោតិ.

កិំ ការណាតិ កេន ការណេន. ធោនា វុច្ចតិ បញ្ញាតិ ធោនា ឥតិ កិំការណា បញ្ញា កថីយតិ. តាយ បញ្ញាយ កាយទុច្ចរិតន្តិ តាយ វុត្តប្បការាយ បញ្ញាយ កាយតោ បវត្តំ ទុដ្ឋុ កិលេសបូតិកត្តា វា ចរិតន្តិ កាយទុច្ចរិតំ. ធូតញ្ច ធោតញ្ចាតិ កម្បិតញ្ច ធោវិតញ្ច. សន្ធោតញ្ចាតិ សម្មា ធោវិតញ្ច. និទ្ធោតញ្ចាតិ វិសេសេន សុដ្ឋុ និទ្ធោតញ្ច. រាគោ ធុតោ ចាតិអាទយោ ចតុន្នំ មគ្គានំ វសេន យោជេតព្ពា.

សម្មាទិដ្ឋិយា មិច្ឆាទិដ្ឋិ ធុតា ចាតិ មគ្គសម្បយុត្តាយ សម្មាទិដ្ឋិយា មិច្ឆាទិដ្ឋិ កម្បិតា ចលិតា ធោវិតា. សម្មាសង្កប្បាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘សម្មាទិដ្ឋិកស្ស, ភិក្ខវេ, មិច្ឆាទិដ្ឋិ និជ្ជិណ្ណា ហោតី’’តិ សុត្តំ (អ. និ. ១០.១០៦; ទី. និ. ៣.៣៦០) វិត្ថារេតព្ពំ. សម្មាញាណេនាតិ មគ្គសម្បយុត្តញាណេន, បច្ចវេក្ខណញាណេន វា. មិច្ឆាញាណន្តិ វិបរីតញាណំ អយាថាវញាណំ, បាបកិរិយាសុ ឧបចិន្តាវសេន បាបំ កត្វា ‘‘សុកតំ មយា’’តិ បច្ចវេក្ខណាការេន ច ឧប្បន្នោ មោហោ. សម្មាវិមុត្តិយា មិច្ឆាវិមុត្តីតិ សមុច្ឆេទវិមុត្តិយា វិបរីតា អយាថាវវិមុត្តិយេវ ចេតោវិមុត្តិសញ្ញិតា.

អរហា ឥមេហិ ធោនេយ្យេហិ ធម្មេហីតិ រាគាទីហិ កិលេសេហិ ទូរេ ឋិតោ អរហា ឥមេហិ វុត្តប្បការេហិ កិលេសធោវនេហិ ធម្មេហិ ឧបេតោ ហោតិ. ធោនោតិ ធោនោ បុគ្គលោ, តេនេវ ‘‘សោ ធុតរាគោ’’តិអាទយោ អាហ.

មាយា វុច្ចតិ វញ្ចនិកាចរិយាតិ វញ្ចនកិរិយំ វញ្ចនករណំ អស្សា អត្ថីតិ វញ្ចនិកាចរិយា. តស្ស បដិច្ឆាទនហេតូតិ តេសំ ទុច្ចរិតានំ អប្បកាសនការណា. បាបិកំ ឥច្ឆំ បណិទហតីតិ លាមកំ បត្ថនំ បតិដ្ឋាបេតិ. ‘‘មា មំ ជញ្ញា’’តិ ឥច្ឆតីតិ ‘‘មយ្ហំ កតំ បាបំ បរេ មា ជានិំសូ’’តិ បច្ចាសីសតិ. សង្កប្បេតីតិ វិតក្កំ ឧប្បាទេតិ. វាចំ ភាសតីតិ ជានំយេវ បណ្ណត្តិំ វីតិក្កមន្តោ ភិក្ខុ ភារិយំ ករោតិ. ‘‘អម្ហាកំ វីតិក្កមដ្ឋានំ នាម នត្ថី’’តិ ឧបសន្តោ វិយ ភាសតិ. កាយេន បរក្កមតីតិ ‘‘មយា កតំ ឥទំ បាបកម្មំ មា កេចិ ជានិំសូ’’តិ កាយេន វត្តំ ករោតិ. វិជ្ជមានទោសបដិច្ឆាទនតោ ចក្ខុមោហនមាយា អស្សាតិ មាយាវី, មាយាវិនោ ភាវោ មាយាវិតា. កត្វា បាបំ បុន បដិច្ឆាទនតោ អតិច្ច អស្សរតិ ឯតាយ សត្តោតិ អច្ចសរា. កាយវាចាកិរិយាហិ អញ្ញថា ទស្សនតោ វញ្ចេតីតិ វញ្ចនា. ឯតាយ សត្តា និករោន្តីតិ និកតិ, មិច្ឆា ករោន្តីតិ អត្ថោ. ‘‘នាហំ ឯវំ ករោមី’’តិ បាបានំ វិក្ខិបនតោ និកិរណា. ‘‘នាហំ ឯវំ ករោមី’’តិ បរិវជ្ជនតោ បរិហរណា. កាយាទីហិ សំហរណតោ គូហនា. សមភាគេន គូហនា បរិគូហនា. តិណបណ្ណេហិ វិយ គូថំ កាយវចីកម្មេហិ បាបំ ឆាទេតីតិ ឆាទនា. សព្ពតោ ភាគេន ឆាទនា បរិច្ឆាទនា. ន ឧត្តានិំ កត្វា ទស្សេតីតិ អនុត្តានិកម្មំ. ន បាកដំ កត្វា ទស្សេតីតិ អនាវិកម្មំ. សុដ្ឋុ ឆាទនា វោច្ឆាទនា. កតបដិច្ឆាទនវសេន បុនបិ បាបស្ស ករណតោ បាបកិរិយា. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ កតបដិច្ឆាទនលក្ខណា មាយា នាម វុច្ចតិ, យាយ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ ភស្មបដិច្ឆន្នោ វិយ អង្គារោ, ឧទកបដិច្ឆន្នោ វិយ ខាណុ, បិលោតិកបលិវេឋិតំ វិយ ច សត្ថំ ហោតិ.

ឯកវិធេន មានោតិ ឯកបរិច្ឆេទេន ឯកកោដ្ឋាសេន មានោ. យា ចិត្តស្ស ឧន្នតីតិ យា ចិត្តស្ស អព្ភុស្សាបនា, អយំ មានោតិ អត្ថោ. ឯត្ថ បុគ្គលំ អនាមសិត្វា និព្ពត្តិតមានោវ វុត្តោ.

អត្តុក្កំសនមានោតិ អត្តានំ ឧបរិ ឋបនមានោ. បរវម្ភនមានោតិ បរេ លាមកករណមានោ. ឥមេ ទ្វេ មានា យេភុយ្យេន តថា បវត្តាការវសេន វុត្តា.

‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិ មានោតិ ជាតិអាទីនិ និស្សាយ ‘‘អហមស្មិ សេយ្យោ’’តិ ឧប្បន្នោ មានោ. សទិសមានាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯវមិមេបិ តយោ មានា បុគ្គលវិសេសំ អនិស្សាយ តថា បវត្តាការវសេន វុត្តា. តេសុ ឯកេកោ តិណ្ណម្បិ សេយ្យសទិសហីនានំ ឧប្បជ្ជតិ. តត្ថ ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិ មានោ សេយ្យស្សេវ យាថាវមានោ, សេសានំ អយាថាវមានោ. ‘‘សទិសោហមស្មី’’តិ មានោ សទិសស្សេវ យាថាវមានោ, សេសានំ អយាថាវមានោ. ‘‘ហីនោហមស្មី’’តិ មានោ ហីនស្សេវ យាថាវមានោ, សេសានំ អយាថាវមានោ.

ចតុព្ពិធេន មានោ លោកធម្មវសេន វុត្តោ. បញ្ចវិធេន មានោ បញ្ចកាមគុណវសេន វុត្តោ. ឆព្ពិធេន មានោ ចក្ខាទិសម្បត្តិវសេន វុត្តោ. តត្ថ មានំ ជនេតីតិ មានំ ឧប្បាទេតិ.

សត្តវិធេន មាននិទ្ទេសេ មានោតិ ឧន្នមោ. អតិមានោតិ ‘‘ជាតិអាទីហិ មយា សទិសោ នត្ថី’’តិ អតិក្កមិត្វា មញ្ញនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ. មានាតិមានោតិ ‘‘អយំ បុព្ពេ មយា សទិសោ, ឥទានិ អហំ សេដ្ឋោ, អយំ ហីនតរោ’’តិ ឧប្បន្នោ មានោ. អយំ ភារាតិភារោ វិយ បុរិមំ សទិសមានំ ឧបាទាយ មានាតិមានោ នាមាតិ ទស្សេតុំ ‘‘មានាតិមានោ’’តិ អាហ. ឱមានោតិ ហីនមានោ. យោ ‘‘ហីនោហមស្មី’’តិ មានោ នាម វុត្តោ, អយំ ឱមានោ នាម. អបិ ចេត្ថ ‘‘ត្វំ ជាតិមា, កាកជាតិ វិយ តេ ជាតិ. ត្វំ គោត្តវា, ចណ្ឌាលគោត្តំ វិយ តេ គោត្តំ. តុយ្ហំ សរោ អត្ថិ, កាកសរោ វិយ តេ សរោ’’តិ ឯវំ អត្តានំ ហេដ្ឋា កត្វា បវត្តនវសេន អយំ ‘‘ឱមានោ’’តិ វេទិតព្ពោ.

អធិមានោតិ ចត្តារិ សច្ចានិ អប្បត្វា បត្តសញ្ញិស្ស, ចតូហិ មគ្គេហិ កត្តព្ពេ កិច្ចេ អកតេយេវ កតសញ្ញិស្ស, ចតុសច្ចធម្មេ អនធិគតេ អធិគតសញ្ញិស្ស, អរហត្តេ អសច្ឆិកតេ សច្ឆិកតសញ្ញិស្ស ឧប្បន្នោ អធិគតមានោ អធិមានោ នាម. អយំ បន កស្ស ឧប្បជ្ជតិ, កស្ស ន ឧប្បជ្ជតីតិ? អរិយសាវកស្ស តាវ ន ឧប្បជ្ជតិ. សោ ហិ មគ្គផលនិព្ពានបហីនកិលេសាវសិដ្ឋកិលេសបច្ចវេក្ខណេន សញ្ជាតសោមនស្សោ អរិយគុណបដិវេធេ និក្កង្ខោ, តស្មា សោតាបន្នាទីនំ ‘‘អហំ សកទាគាមី’’តិអាទិវសេន មានោ ន ឧប្បជ្ជតិ, ទុស្សីលស្ស ច ន ឧប្បជ្ជតិ. សោ ហិ អរិយគុណាធិគមេ និរាសោវ. សីលវតោបិ បរិច្ចត្តកម្មដ្ឋានស្ស និទ្ទារាមតាទិមនុយុត្តស្ស ន ឧប្បជ្ជតិ, បរិសុទ្ធសីលស្ស បន កម្មដ្ឋានេ អប្បមត្តស្ស នាមរូបំ វវត្ថបេត្វា បច្ចយបរិគ្គហេន វិតិណ្ណកង្ខស្ស តិលក្ខណំ អារោបេត្វា សង្ខារេ សម្មសន្តស្ស អារទ្ធវិបស្សកស្ស ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នេ ច សុទ្ធសមថលាភី សុទ្ធវិបស្សនាលាភី វា អន្តរា ឋបេតិ. សោ ហិ ទសបិ វស្សានិ វីសម្បិ វស្សានិ តិំសម្បិ វស្សានិ អសីតិបិ វស្សានិ កិលេសសមុទាចារំ អបស្សន្តោ ‘‘អហំ សោតាបន្នោ’’តិ វា ‘‘សកទាគាមី’’តិ វា ‘‘អនាគាមី’’តិ វា មញ្ញតិ, សមថវិបស្សនាលាភី បន អរហត្តេយេវ ឋបេតិ. តស្ស ហិ សមាធិពលេន កិលេសា វិក្ខម្ភិតា, វិបស្សនាពលេន សង្ខារា សុបរិគ្គហិតា, តស្មា សដ្ឋិបិ វស្សានិ អសីតិបិ វស្សានិ វស្សសតម្បិ កិលេសា ន សមុទាចរន្តិ, ខីណាសវស្សេវ ចិត្តាចារោ ហោតិ. សោ ឯវំ ទីឃរត្តំ កិលេសសមុទាចារំ អបស្សន្តោ អន្តរា អដ្ឋត្វាវ ‘‘អរហា អហ’’ន្តិ មញ្ញតិ.

អស្មិមានោតិ រូបេ អស្មីតិអាទិនា នយេន បញ្ចសុ ខន្ធេសុ ‘‘អហំ រូបាទយោ’’តិ ឧប្បន្នោ មានោ. មិច្ឆាមានោតិ បាបកេហិ កម្មាយតនសិប្បាយតនវិជ្ជាដ្ឋានសុតបដិភានសីលព្ពតេហិ, បាបិកាយ ច ទិដ្ឋិយា ឧប្បន្នោ មានោ. តត្ថ បាបកំ កម្មាយតនំ នាម កេវដ្ដមច្ឆពន្ធនេសាទានំ កម្មំ. បាបកំ សិប្បាយតនំ នាម មច្ឆជាលខិបកុមីនករណេសុ ចេវ បាសឱឌ្ឌនសូលារោបនាទីសុ ច ឆេកតា. បាបកំ វិជ្ជាដ្ឋានំ នាម យា កាចិ បរូបឃាតវិជ្ជា. បាបកំ សុតំ នាម ភារតយុទ្ធសីតាហរណាទិបដិសំយុត្តំ. បាបកំ បដិភានំ នាម ទុព្ភាសិតយុត្តំ កប្បនាដកវិលប្បនាទិបដិភានំ. បាបកំ សីលំ នាម អជសីលំ គោសីលំ. វតម្បិ អជវតគោវតមេវ. បាបិកា ទិដ្ឋិ បន ទ្វាសដ្ឋិយា ទិដ្ឋិគតេសុ យាកាចិ ទិដ្ឋិ. អដ្ឋវិធមានោ ឧត្តានត្ថោយេវ.

នវវិធេន មាននិទ្ទេសេ សេយ្យស្ស ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិអាទយោ នវ មានា បុគ្គលំ និស្សាយ វុត្តា. ឯត្ថ បន សេយ្យស្ស ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិ មានោ រាជានញ្ចេវ បព្ពជិតានញ្ច ឧប្បជ្ជតិ. រាជា ហិ ‘‘រដ្ឋេន វា ធនវាហនេហិ វា កោ មយា សទិសោ អត្ថី’’តិ ឯតំ មានំ ករោតិ. បព្ពជិតោបិ ‘‘សីលធុតង្គាទីហិ កោ មយា សទិសោ អត្ថី’’តិ ឯតំ មានំ ករោតិ.

សេយ្យស្ស ‘‘សទិសោហមស្មី’’តិ មានោបិ ឯតេសំយេវ ឧប្បជ្ជតិ. រាជា ហិ ‘‘រដ្ឋេន វា ធនវាហនេហិ វា អញ្ញរាជូហិ សទ្ធិំ មយ្ហំ កិំ នានាករណ’’ន្តិ ឯតំ មានំ ករោតិ. បព្ពជិតោបិ ‘‘សីលធុតង្គាទីហិ អញ្ញេន ភិក្ខុនា មយ្ហំ កិំ នានាករណ’’ន្តិ ឯតំ មានំ ករោតិ.

សេយ្យស្ស ‘‘ហីនោហមស្មី’’តិ មានោបិ ឯតេសំយេវ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស ហិ រញ្ញោ រដ្ឋំ វា ធនវាហនាទីនិ វា នាតិសម្បន្នានិ ហោន្តិ, សោ ‘‘មយ្ហំ រាជាតិ វោហារសុខមត្តកមេវ, កិំ រាជា នាម អហ’’ន្តិ ឯតំ មានំ ករោតិ. បព្ពជិតោបិ អប្បលាភសក្ការោ ‘‘អហំ ធម្មកថិកោ, ពហុស្សុតោ, មហាថេរោតិ កថាមត្តមេវ, កិំ ធម្មកថិកោ នាមាហំ, កិំ ពហុស្សុតោ នាមាហំ, កិំ មហាថេរោ នាមាហំ, យស្ស មេ លាភសក្ការោ នត្ថី’’តិ ឯតំ មានំ ករោតិ.

សទិសស្ស ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិ មានាទយោ អមច្ចាទីនំ ឧប្បជ្ជន្តិ. អមច្ចោ វា ហិ រដ្ឋិយោ វា ‘‘ភោគយានវាហនាទីហិ កោ មយា សទិសោ អញ្ញោ រាជបុរិសោ អត្ថី’’តិ វា, ‘‘មយ្ហំ អញ្ញេហិ សទ្ធិំ កិំ នានាករណ’’ន្តិ វា, ‘‘អមច្ចោតិ នាមមេវ មយ្ហំ, ឃាសច្ឆាទនមត្តម្បិ មេ នត្ថិ, កិំ អមច្ចោ នាមាហ’’ន្តិ វា ឯតេ មានេ ករោតិ.

ហីនស្ស ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិ មានាទយោ ទាសាទីនំ ឧប្បជ្ជន្តិ. ទាសោ ហិ ‘‘មាតិតោ វា បិតិតោ វា កោ មយា សទិសោ អញ្ញោ ទាសោ នាម អត្ថិ, អញ្ញេ ជីវិតុំ អសក្កោន្តា កុច្ឆិហេតុ ទាសា នាម ជាតា, អហំ បន បវេណីអាគតត្តា សេយ្យោ’’តិ វា, ‘‘បវេណីអាគតភាវេន ឧភតោសុទ្ធិកទាសត្តេន អសុកទាសេន នាម សទ្ធិំ កិ មយ្ហំ នានាករណ’’ន្តិ វា, ‘‘កុច្ឆិវសេនាហំ ទាសព្យំ ឧបគតោ, មាតាបិតុកោដិយា បន មេ ទាសដ្ឋានំ នត្ថិ, កិំ ទាសោ នាម អហ’’ន្តិ វា ឯតេ មានេ ករោតិ. យថា ច ទាសោ, ឯវំ បុក្កុសចណ្ឌាលាទយោបិ ឯតេ មានេ ករោន្តិយេវ.

ឯត្ថ ច សេយ្យស្ស ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិ ឧប្បន្នមានោវ យាថាវមានោ, ឥតរេ ទ្វេ អយាថាវមានា. តថា សទិសស្ស ‘‘សទិសោហមស្មី’’តិ, ហីនស្ស ‘‘ហីនោហមស្មី’’តិ ឧប្បន្នមានោវ យាថាវមានោ, ឥតរេ ទ្វេ អយាថាវមានា. តត្ថ យាថាវមានា អរហត្តមគ្គវជ្ឈា, អយាថាវមានា សោតាបត្តិមគ្គវជ្ឈា.

ឯត្ថ ច សេយ្យស្ស ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិ មានោ ឧត្តមស្ស ឧត្តមដ្ឋេន ‘‘អហំ សេយ្យោ’’តិ ឯវំ ឧប្បន្នមានោ, សេយ្យស្ស ‘‘សទិសោហមស្មី’’តិ មានោ ឧត្តមស្ស សមដ្ឋេន ‘‘អហំ សទិសោ’’តិ ឯវំ ឧប្បន្នមានោ. សេយ្យស្ស ‘‘ហីនោហមស្មី’’តិ មានោ ឧត្តមស្ស លាមកដ្ឋេន ‘‘អហំ ហីនោ’’តិ ឯវំ ឧប្បន្នមានោ. ឯវំ សេយ្យមានោ សទិសមានោ ហីនមានោតិ ឥមេ តយោ មានា សេយ្យស្ស ឧប្បជ្ជន្តិ. សទិសស្សាបិ អហំ សេយ្យោ, សទិសោ, ហីនោតិ តយោ មានា ឧប្បជ្ជន្តិ. ហីនស្សាបិ អហំ ហីនោ, សទិសោ, សេយ្យោតិ តយោ មានា ឧប្បជ្ជន្តិ.

ទសវិធមាននិទ្ទេសេ ឥធេកច្ចោ មានំ ជនេតីតិ ឯកច្ចោ បុគ្គលោ មានំ ជនយតិ. ជាតិយា វាតិ ខត្តិយភាវាទិជាតិសម្បត្តិយា វា. គោត្តេន វាតិ គោតមគោត្តាទិនា ឧក្កដ្ឋគោត្តេន វា. កោលបុត្តិយេន វាតិ មហាកុលភាវេន វា. វណ្ណបោក្ខរតាយ វាតិ វណ្ណសម្បន្នសរីរតាយ វា. សរីរញ្ហិ ‘‘បោក្ខរ’’ន្តិ វុច្ចតិ, តស្ស វណ្ណសម្បត្តិយា អភិរូបភាវេនាតិ អត្ថោ. ធនេន វាតិ ធនសម្បន្នភាវេន វា, មយ្ហំ និធានគតស្ស ធនស្ស បមាណំ នត្ថីតិ អត្ថោ. អជ្ឈេនេន វាតិ អជ្ឈាយនវសេន វា. កម្មាយតនេន វាតិ ‘‘អវសេសា សត្តា ឆិន្នបក្ខកាកសទិសា, អហំ បន មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ’’តិ វា, ‘‘អហំ យំ យំ កម្មំ ករោមិ, តំ តំ សមិជ្ឈតី’’តិ វា ឯវមាទិនយប្បវត្តេន កម្មាយតនេន វា. សិប្បាយតនេន វាតិ ‘‘អវសេសា សត្តា និសិប្បា, អហំ សិប្បវា’’តិ ឯវមាទិនយប្បវត្តេន សិប្បាយតនេន វា. វិជ្ជាដ្ឋានេន វាតិ ឥទំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ. សុតេន វាតិ ‘‘អវសេសា សត្តា អប្បស្សុតា, អហំ បន ពហុស្សុតោ’’តិ ឯវមាទិសុតេន វា. បដិភានេន វាតិ ‘‘អវសេសា សត្តា អប្បដិភានា, មយ្ហំ បន បដិភានប្បមាណំ នត្ថី’’តិ ឯវមាទិបដិភានេន វា. អញ្ញតរញ្ញតរេន វា វត្ថុនាតិ អវុត្តេន អញ្ញេន វត្ថុនា វា. យោ ឯវរូបោ មានោតិ មានករណវសេន មានោ. មញ្ញនា មញ្ញិតត្តន្តិ អាការភាវនិទ្ទេសោ. ឧស្សិតដ្ឋេន ឧន្នតិ. យស្សុប្បជ្ជតិ, តំ បុគ្គលំ ឧន្នាមេតិ ឧក្ខិបិត្វា ឋបេតីតិ ឧន្នាមោ. សមុស្សិតដ្ឋេន ធជោ. ឧក្ខិបនដ្ឋេន ចិត្តំ សម្បគ្គណ្ហាតីតិ សម្បគ្គាហោ. កេតុ វុច្ចតិ ពហូសុ ធជេសុ អច្ចុគ្គតធជោ. មានោបិ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជមានោ អបរាបរេ ឧបាទាយ អច្ចុគ្គតដ្ឋេន កេតុ វិយាតិ កេតុ, តំ កេតុំ ឥច្ឆតីតិ កេតុកម្យំ, តស្ស ភាវោ កេតុកម្យតា. សា បន ចិត្តស្ស, ន អត្តនោ. តេន វុត្តំ ‘‘កេតុកម្យតា ចិត្តស្សា’’តិ. មានសម្បយុត្តញ្ហិ ចិត្តំ កេតុំ ឥច្ឆតិ, តស្ស ភាវោ, កេតុសង្ខាតោ មានោតិ. ធោនោ មាយញ្ច មានញ្ច បហាយ បជហិត្វា យោ សោ ធោនោ អរហា ហេដ្ឋា វុត្តនយេន វិនោទនព្យន្តិករណាទិវសេន កិលេសេ បជហិត្វា ឋិតោ, សោ តេន រាគាទិនា កិលេសេន គច្ឆេយ្យ.

នេរយិកោតិ វាតិ និរយេ និព្ពត្តកសត្តោតិ វា. តិរច្ឆានយោនិកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. សោ ហេតុ នត្ថីតិ យេន ជនកហេតុនា គតិយាទីសុ និព្ពត្តេយ្យ, សោ ហេតុ នត្ថិ. បច្ចយោតិ តស្សេវ វេវចនំ. ការណន្តិ ឋានំ. ការណញ្ហិ តទាយត្តវុត្តិតាយ អត្តនោ ផលស្ស ឋានន្តិ វុច្ចតិ. តស្មា យេន ហេតុនា យេន បច្ចយេន គតិយាទីសុ និព្ពត្តេយ្យ, តំ ការណំ នត្ថិ.

២២. យោ បន នេសំ ទ្វិន្នំ ឧបយានំ ភាវេន ឧបយោ ហោតិ, សោ ឧបយោ ហិ…បេ… ទិដ្ឋិមិធេវ សព្ពន្តិ. តត្ថ ឧបយោតិ តណ្ហាទិដ្ឋិនិស្សិតោ. ធម្មេសុ ឧបេតិ វាទន្តិ ‘‘រត្តោ’’តិ វា ‘‘ទុដ្ឋោ’’តិ វា ឯវំ តេសុ តេសុ ធម្មេសុ ឧបេតិ វាទំ. អនូបយំ កេន កថំ វទេយ្យាតិ តណ្ហាទិដ្ឋិប្បហានេន បន អនូបយំ ខីណាសវំ កេន រាគេន វា ទោសេន វា កថំ ‘‘រត្តោ’’តិ វា ‘‘ទុដ្ឋោ’’តិ វា វទេយ្យ. ឯវំ អនុបវជ្ជោ ច សោ កិំ តិត្ថិយា វិយ កតបដិច្ឆាទកោ ភវិស្សតីតិ អធិប្បាយោ. អត្តា និរត្តា ន ហិ តស្ស អត្ថីតិ តស្ស ហិ អត្តទិដ្ឋិ វា ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ វា នត្ថិ, គហណមុញ្ចនំ វាបិ អត្តនិរត្តសញ្ញិតំ នត្ថិ. កិំ ការណា នត្ថីតិ ចេ? អធោសិ សោ ទិដ្ឋិមិធេវ សព្ពន្តិ. យស្មា សោ ឥធេវ អត្តភាវេ ញាណម្ពុនា សព្ពទិដ្ឋិគតំ អធោសិ បជហិ វិនោទេសីតិ អរហត្តនិកូដេន ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ. តំ សុត្វា រាជា អត្តមនោ ភគវន្តំ អភិវាទេត្វា បក្កាមីតិ.

រត្តោតិ វាតិ រាគេន រត្តោតិ វា. ទុដ្ឋោតិ វាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តេ អភិសង្ខារា អប្បហីនាតិ យេ បុញ្ញាបុញ្ញអានេញ្ជាភិសង្ខារា, តេ អប្បហីនា. អភិសង្ខារានំ អប្បហីនត្តាតិ តេសំ វុត្តប្បការានំ កម្មាភិសង្ខារានំ ន បហីនភាវេន. គតិយា វាទំ ឧបេតីតិ បញ្ចន្នំ គតីនំ អញ្ញតរាយ កថនំ ឧបគច្ឆតិ. តេនេវាហ – ‘‘នេរយិកោតិ វា…បេ… វាទំ ឧបេតិ ឧបគច្ឆតី’’តិ. វទេយ្យាតិ កថេយ្យ. គហិតំ នត្ថីតិ គហេតព្ពំ នត្ថិ. មុញ្ចិតព្ពំ នត្ថីតិ មុញ្ចិត្វា ឋិតត្តា មោចេតព្ពំ នត្ថិ.

យស្សត្ថិ គហិតន្តិ យស្ស បុគ្គលស្ស ‘‘អហំ មមា’’តិ គហិតំ អត្ថិ. តស្សត្ថិ មុញ្ចិតព្ពន្តិ តស្ស បុគ្គលស្ស មោចេតព្ពំ អត្ថិ. ឧបរិ បទានិ បរិវត្តេត្វា យោជេតព្ពានិ. គហណំ មុញ្ចនា សមតិក្កន្តោតិ គហណមោចនា អរហា អតិក្កន្តោ. ពុទ្ធិបរិហានិវីតិវត្តោតិ វឌ្ឍិញ្ច បរិហានិញ្ច អតិក្កមិត្វា បវត្តោ. សោ វុដ្ឋវាសោតិអាទិំ កត្វា ញាណគ្គិនា ទឌ្ឍានីតិ បរិយោសានំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ. អធោសីតិ កន្តេសិ. ធុនិ សន្ធុនិ និទ្ធុនីតិ ឧបសគ្គេន បទំ វឌ្ឍិតំ.

សទ្ធម្មប្បជ្ជោតិកាយ មហានិទ្ទេសដ្ឋកថាយ

ទុដ្ឋដ្ឋកសុត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. សុទ្ធដ្ឋកសុត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា

២៣. ចតុត្ថេ សុទ្ធដ្ឋកេ បឋមគាថាយ តាវត្ថោ – ន, ភិក្ខវេ, ឯវរូបេន ទស្សនេន សុទ្ធិ ហោតិ, អបិ ច ខោ កិលេសមលីនត្តា អសុទ្ធំ, កិលេសរោគានំ អធិគមា សរោគមេវ ចន្ទាភំ ព្រាហ្មណំ, អញ្ញំ វា ឯវរូបំ ទិស្វា ទិដ្ឋិគតិកោ ពាលោ អភិជានាតិ ‘‘បស្សាមិ សុទ្ធំ បរមំ អរោគំ, តេន ច ទិដ្ឋិសង្ខាតេន ទស្សនេន សំសុទ្ធិ នរស្ស ហោតី’’តិ, សោ ឯវំ អភិជានន្តោ តំ ទស្សនំ ‘‘បរម’’ន្តិ ញត្វា តស្មិំ ទស្សនេ សុទ្ធានុបស្សី សមានោ តំ ទស្សនំ ‘‘មគ្គញាណ’’ន្តិ បច្ចេតិ. តំ បន មគ្គញាណំ ន ហោតិ.

បរមំ អារោគ្យប្បត្តន្តិ ឧត្តមំ និព្យាធិំ បាបុណិត្វា ឋិតំ. តាណប្បត្តន្តិ តថា បាលនប្បត្តំ. លេណប្បត្តន្តិ និលីយនប្បត្តំ.សរណប្បត្តន្តិ បតិដ្ឋាបត្តំ, ទុក្ខនាសនំ វា បត្តំ. អភយប្បត្តន្តិ និព្ភយភាវប្បត្តំ. អច្ចុតប្បត្តន្តិ និច្ចលភាវំ បត្តំ. អមតប្បត្តន្តិ អមតំ មហានិព្ពានំ បត្តំ. និព្ពានប្បត្តន្តិ វានវិរហិតំ បត្តំ.

អភិជានន្តោតិ វិសេសេន ជានន្តោ. អាជានន្តោតិ អាជានមានោ. វិជានន្តោតិ អនេកវិធេន ជានមានោ. បដិវិជានន្តោតិ តំ តំ បដិច្ច វិជានមានោ. បដិវិជ្ឈន្តោតិ ហទយេ កុរុមានោ.

ចក្ខុវិញ្ញាណំ រូបទស្សនេនាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណេន រូបទស្សនំ. ញាណន្តិ បច្ចេតីតិ បញ្ញា ឥតិ សទ្ទហតិ. មគ្គោតិ បច្ចេតីតិ ‘‘ឧបាយោ’’តិ សទ្ទហតិ. បថោតិ សញ្ចារោ. នីយានន្តិ គហេត្វា យាតីតិ នីយានំ. ‘‘និយ្យាន’’ន្តិ វា បាឋោ.

២៤. ‘‘ទិដ្ឋេន ចេ សុទ្ធី’’តិ ទុតិយគាថា. តស្សត្ថោ – តេន រូបទស្សនសង្ខាតេន ទិដ្ឋេន យទិ កិលេសសុទ្ធិ នរស្ស ហោតិ, តេន វា ញាណេន សោ យទិ ជាតិអាទិទុក្ខំ បជហាតិ, ឯវំ សន្តេ អរិយមគ្គតោ អញ្ញេន អសុទ្ធិមគ្គេនេវ សោ សុជ្ឈតិ, រាគាទីហិ ឧបធីហិ សឧបធិកោ ឯវ សមានោ សុជ្ឈតីតិ វត្តព្ពតំ អាបន្នោ ហោតិ, ន ច ឯវំវិធោ សុជ្ឈតិ. តស្មា ទិដ្ឋី ហិ នំ បាវ តថា វទានំ, សា នំ ទិដ្ឋិយេវ ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ អយ’’ន្តិ កថេតិ, ទិដ្ឋិអនុរូបំ ‘‘សស្សតោ លោកោ’’តិអាទិនា នយេន តថា តថា វទតីតិ.

រាគេន សហ វត្តតីតិ សរាគោ, រាគវាតិ អត្ថោ. សទោសោតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

២៥. ន ព្រាហ្មណោតិ តតិយគាថា. តស្សត្ថោ – យោ បន ពាហិតបាបត្តា ព្រាហ្មណោ ហោតិ, សោ មគ្គេន អធិគតាសវក្ខយោ ខីណាសវព្រាហ្មណោ អរិយមគ្គញាណតោ អញ្ញេន អភិមង្គលសម្មតរូបសង្ខាតេ ទិដ្ឋេ, តថាវិធសទ្ទសង្ខាតេ សុតេ, អវីតិក្កមសង្ខាតេ សីលេ, ហត្ថិវតាទិភេទេ វតេ, បថវិអាទិភេទេ មុតេ ច ឧប្បន្នេន មិច្ឆាញាណេន សុទ្ធិំ ន អាហាតិ. សេសមស្ស ព្រាហ្មណស្ស វណ្ណភណនាយ វុត្តំ. សោ ហិ តេធាតុកបុញ្ញេ សព្ពស្មិញ្ច បាបេ អនូបលិត្តោ, កស្មា? តស្ស បហីនត្តា តស្ស អត្តទិដ្ឋិយា, យស្ស កស្សចិ វា គហណស្ស បហីនត្តា អត្តញ្ជហោ, បុញ្ញាភិសង្ខារាទីនំ អករណតោ ‘‘នយិធ បកុព្ពមានោ’’តិ វុច្ចតិ. តស្មា នំ ឯវំ បសំសន្តោ អាហ. សព្ពស្សេវ ចស្ស បុរិមបាទេន សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ – បុញ្ញេ ច បាបេ ច អនូបលិត្តោ អត្តញ្ជហោ នយិធ បកុព្ពមានោ ន ព្រាហ្មណោ អញ្ញតោ សុទ្ធិមាហាតិ. នាតិ បដិក្ខេបោតិ ន ឥតិ បដិសេធោ.

ពាហិត្វា សព្ពបាបកានីតិ គាថាយត្ថោ – យោ ចតុត្ថមគ្គេន ពាហិត្វា សព្ពបាបកានិ ឋិតត្តោ ឋិតោឥច្ចេវ វុត្តំ ហោតិ. ពាហិតបាបត្តា ឯវ ច វិមលោ វិមលភាវំ ព្រហ្មភាវំ សេដ្ឋភាវំ បត្តោ, បដិនិស្សដ្ឋសមាធិវិក្ខេបករកិលេសមលេន អគ្គមគ្គផលសមាធិនា សាធុសមាហិតោ, សំសារហេតុសមតិក្កមេន សំសារមតិច្ច បរិនិដ្ឋិតកិច្ចតាយ កេវលីតិ ច, តណ្ហាទិដ្ឋីហិ អនិស្សិតត្តា អនិស្សិតោតិ ច, លោកធម្មេហិ និព្ពិការត្តា តាទីតិ ច បវុច្ចតិ. ឯវំ ថុតិរហោ ស ព្រហ្មា សោ ព្រាហ្មណោតិ.

អញ្ញត្រ សតិបដ្ឋានេហីតិ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ មុញ្ចិត្វា. សម្មប្បធានាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

សន្តេកេ សមណព្រាហ្មណាតិ ឯកច្ចេ លោកសង្កេតេន ‘‘សមណព្រាហ្មណា’’តិ លទ្ធវោហារា សំវិជ្ជន្តិ. ទិដ្ឋសុទ្ធិកាតិ ទិដ្ឋេន សុទ្ធិំ ឥច្ឆមានា. តេ ឯកច្ចានំ រូបានំ ទស្សនន្តិ ឯតេ ទិដ្ឋសុទ្ធិកា ឯតេសំ រូបារម្មណានំ ឱលោកនំ. មង្គលំ បច្ចេន្តីតិ ឥទ្ធិការណំ ពុទ្ធិការណំ សព្ពសម្បត្តិការណំ បតិដ្ឋាបេន្តិ. អមង្គលំ បច្ចេន្តីតិ អនិទ្ធិការណំ ន ពុទ្ធិការណំ ន សម្បត្តិការណំ បតិដ្ឋាបេន្តិ. តេ កាលតោ វុដ្ឋហិត្វាតិ ឯតេ ទិដ្ឋាទិមង្គលិកា បុរេតរមេវ ឧដ្ឋហិត្វា. អភិមង្គលគតានីតិ វិសេសេន វុឌ្ឍិការណគតានិ. រូបានិ បស្សន្តីតិ នានាវិធានិ រូបារម្មណានិ ទក្ខន្តិ. ចាដកសកុណន្តិ ឯវំនាមកំ. ផុស្សវេឡុវលដ្ឋិន្តិ ផុស្សនក្ខត្តេន ឧប្បន្នំ តរុណពេឡុវលដ្ឋិំ. គព្ភិនិត្ថិន្តិ សគព្ភំ ឥត្ថិំ. កុមារកំ ខន្ធេ អារោបេត្វា គច្ឆន្តន្តិ តរុណទារកំ អំសេ ឧស្សាបេត្វា គច្ឆមានំ. បុណ្ណឃដន្តិ ឧទកបុណ្ណឃដំ. រោហិតមច្ឆន្តិ រត្តរោហិតមច្ឆំ. អាជញ្ញរថន្តិ សិន្ធវយុត្តរថំ. ឧសភន្តិ មង្គលឧសភំ. គោកបិលន្តិ កបិលគាវិំ.

បលាលបុញ្ជន្តិ ថុសរាសិំ. តក្កឃដន្តិ គោតក្កាទិបូរិតចាដិំ. រិត្តឃដន្តិ តុច្ឆឃដំ. នដន្តិ នដកាទិំ. ‘‘ធុត្តកិរិយ’’ន្តិ ឯកេ. នគ្គសមណកន្តិ និច្ចោឡសមណំ. ខរន្តិ គទ្រភំ. ខរយានន្តិ គទ្រភយុត្តំ វយ្ហាទិកំ. ឯកយុត្តយានន្តិ ឯកេន វាហនេន សំយុត្តំ យានំ. កាណន្តិ ឯកក្ខិឧភយក្ខិកាណំ. កុណិន្តិ ហត្ថកុណិំ. ខញ្ជន្តិ ខញ្ជបាទំ តិរិយគតបាទំ. បក្ខហតន្តិ បីឋសប្បិំ. ជិណ្ណកន្តិ ជរាជិណ្ណំ. ព្យាធិកន្តិ ព្យាធិបីឡិតំ. មតន្តិ កាលង្កតំ.

សុតសុទ្ធិកាតិ សោតវិញ្ញាណេន សុតេន សុទ្ធិំ ឥច្ឆមានា. សទ្ទានំ សវនន្តិ សទ្ទារម្មណានំ សវនំ. វឌ្ឍាតិ វាតិអាទយោ លោកេ បវត្តសទ្ទមត្តានិ គហេត្វា វុត្តា. អមង្គលំ បន ‘‘កាណោ’’តិអាទិនា តេន តេន នាមេន វុត្តសទ្ទាយេវ. ‘‘ឆិន្ទ’’ន្តិ វាតិ ហត្ថបាទាទិច្ឆិន្នន្តិ វា. ‘‘ភិន្ទ’’ន្តិ វាតិ សីសាទិភិន្នន្តិ វា. ‘‘ទឌ្ឍ’’ន្តិ វាតិ អគ្គិនា ឈាបិតន្តិ វា. ‘‘នដ្ឋ’’ន្តិ វាតិ ចោរាទីហិ វិនាសិតន្តិ វា. ‘‘នត្ថី’’តិ វាតិ ន វិជ្ជតីតិ វា.

សីលសុទ្ធិកាតិ សីលេន វិសុទ្ធិំ ឥច្ឆនកា. សីលមត្តេនាតិ សំវរណមត្តេន. សំយមមត្តេនាតិ ឧបរមមត្តេន. សំវរមត្តេនាតិ ទ្វារថកនមត្តេន. អវីតិក្កមមត្តេនាតិ ន អតិក្កមិតមត្តេន. សមណោ មុណ្ឌិកាបុត្តោតិ មាតិតោ លទ្ធនាមំ. សម្បន្នកុសលន្តិ បរិបុណ្ណកុសលំ. បរមកុសលន្តិ ឧត្តមកុសលំ. ឧត្តមបត្តិប្បត្តន្តិ ឧត្តមំ អរហត្តំ បាបុណិតព្ពតំ បត្វា ឋិតំ. អយោជ្ជន្តិ បរាជេតុំ អសក្កុណេយ្យំ សមណំ.

វតសុទ្ធិកាតិ សមាទានេន វតេន សុទ្ធិំ ឥច្ឆនកា. ហត្ថិវតិកា វាតិ សមាទិន្នំ ហត្ថិវតំ ឯតេសំ អត្ថីតិ ហត្ថិវតិកា, សព្ពហត្ថិកិរិយំ ករោន្តីតិ អត្ថោ. កថំ? ‘‘អជ្ជ បដ្ឋាយ ហត្ថីហិ កាតព្ពំ ករិស្សាមី’’តិ ឯវំ ឧប្បន្នចិត្តា ហត្ថីនំ គមនាការំ តិដ្ឋនាការំ និសីទនាការំ សយនាការំ ឧច្ចារបស្សាវករណាការំ, អញ្ញេ ហត្ថី ទិស្វា សោណ្ឌំ ឧស្សាបេត្វា គមនាការញ្ច សព្ពំ ករោន្តីតិ ហត្ថិវតិកា. អស្សវតិកាទីសុបិ លព្ភមានវសេន យថាយោគំ យោជេតព្ពំ. តេសុ អវសានេ ទិសាវតិកា វាតិ បុរត្ថិមាទិទិសានំ នមស្សនវសេន សមាទិន្នទិសាវតិកា, ឯតេសំ វុត្តប្បការានំ សមណព្រាហ្មណានំ វតសមាទានំ សម្បជ្ជមានំ ហត្ថិអាទីនំ សហព្យតំ ឧបនេតិ. សចេ ខោ បនស្ស មិច្ឆាទិដ្ឋិ ហោតិ ‘‘ឥមិនាហំ សីលវតសមាទានព្រហ្មចរិយេន ទេវោ វា ទេវញ្ញតរោ វា ហោមី’’តិ ចិន្តយន្តស្ស និរយតិរច្ឆានយោនីនំ អញ្ញតរោ ហោតីតិ ញាតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា (ម. និ. ២.៧៩) –

‘‘ឥធ, បុណ្ណ, ឯកច្ចោ កុក្កុរវតំ ភាវេតិ បរិបុណ្ណំ អព្ពោកិណ្ណំ, កុក្កុរសីលំ ភាវេតិ បរិបុណ្ណំ អព្ពោកិណ្ណំ, កុក្កុរចិត្តំ ភាវេតិ បរិបុណ្ណំ អព្ពោកិណ្ណំ, កុក្កុរាកប្បំ ភាវេតិ បរិបុណ្ណំ អព្ពោកិណ្ណំ. សោ កុក្កុរវតំ ភាវេត្វា បរិបុណ្ណំ អព្ពោកិណ្ណំ, កុក្កុរសីលំ ភាវេត្វា បរិបុណ្ណំ អព្ពោកិណ្ណំ, កុក្កុរចិត្តំ ភាវេត្វា បរិបុណ្ណំ អព្ពោកិណ្ណំ, កុក្កុរាកប្បំ ភាវេត្វា បរិបុណ្ណំ អព្ពោកិណ្ណំ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា កុក្កុរានំ សហព្យតំ ឧបបជ្ជតិ. សចេ ខោ បនស្ស ឯវំទិដ្ឋិ ហោតិ ‘ឥមិនាហំ សីលេន វា វតេន វា តបេន វា ព្រហ្មចរិយេន វា ទេវោ វា ភវិស្សាមិ ទេវញ្ញតរោ វា’តិ, សាស្ស ហោតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិស្ស ខោ អហំ, បុណ្ណ, ទ្វិន្នំ គតីនំ អញ្ញតរំ គតិំ វទាមិ និរយំ វា តិរច្ឆានយោនិំ វា. ឥតិ ខោ, បុណ្ណ, សម្បជ្ជមានំ កុក្កុរវតំ កុក្កុរានំ សហព្យតំ ឧបនេតិ, វិបជ្ជមានំ និរយ’’ន្តិ.

គន្ធព្ពវតិកាទយោ គន្ធព្ពាទីនំ សហព្យតំ ឧបគច្ឆន្តីតិ អត្ថោ ន គហេតព្ពោ, មិច្ឆាទិដ្ឋិយា គហិតត្តា និរយតិរច្ឆានយោនិមេវ ឧបគច្ឆន្តីតិ គហេតព្ពោ.

មុតសុទ្ធិកាតិ ផុសិតេន សុទ្ធិកា. បថវិំ អាមសន្តីតិ សសម្ភារិកំ មហាបថវិំ កាយេន ផុសន្តិ. ហរិតន្តិ អល្លនីលសទ្ទលំ. គោមយន្តិ គវាទិគោមយំ. កច្ឆបន្តិ អដ្ឋិកច្ឆបាទិអនេកវិធំ. ផាលំ អក្កមន្តីតិ អយផាលំ មទ្ទន្តិ. តិលវាហន្តិ តិលសកដំ តិលរាសិំ វា. ផុស្សតិលំ ខាទន្តីតិ មង្គលបដិសំយុត្តំ តិលំ ខាទន្តិ. ផុស្សតេលំ មក្ខេន្តីតិ តថារូបំ តិលតេលំ សរីរព្ភញ្ជនំ ករោន្តិ. ទន្តកដ្ឋន្តិ ទន្តបោណំ. មត្តិកាយ ន្ហាយន្តីតិ កុង្កុដ្ឋាទិកាយ សណ្ហមត្តិកាយ សរីរំ ឧព្ពដ្ដេត្វា ន្ហាយន្តិ. សាដកំ និវាសេន្តីតិ មង្គលបដិសំយុត្តំ វត្ថំ បរិទហន្តិ. វេឋនំ វេឋេន្តីតិ សីសវេឋនំ បត្តុណ្ណាទិបដំ សីសេ ឋបេន្តិ បដិមុច្ចន្តិ.

តេធាតុកំ កុសលាភិសង្ខារន្តិ កាមធាតុរូបធាតុអរូបធាតូសុ បដិសន្ធិទាយកំ កោសល្លសម្ភូតំ បច្ចយាភិសង្ខារំ. សព្ពំ អកុសលន្តិ ទ្វាទសវិធំ អកោសល្លសម្ភូតំ អកុសលំ. យតោតិ យទា. តេ ទសវិធោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ ច, ទ្វាទសវិធោ អបុញ្ញាភិសង្ខារោ ច, ចតុព្ពិធោ អានេញ្ជាភិសង្ខារោ ច យថានុរូបំ សមុច្ឆេទប្បហានេន បហីនា ហោន្តិ. អត្តទិដ្ឋិជហោតិ ‘‘ឯសោ មេ អត្តា’’តិ គហិតទិដ្ឋិំ ជហោ. គាហំ ជហោតិ ‘‘ឯសោហមស្មី’’តិ មានសម្បយុត្តគហណំ ជហោ. បុន អត្តញ្ជហោតិ ‘‘ឯតំ មមា’’តិ តណ្ហាគហណវសេន ច ទិដ្ឋិគហណវសេន ច បរាមសិត្វា គហិតំ, បរតោ អាមដ្ឋញ្ច, តស្មិំ អភិនិវិដ្ឋញ្ច, ពលវតណ្ហាវសេន គិលិត្វា អជ្ឈោសិតញ្ច, ពលវមុច្ឆិតញ្ច. សព្ពំ តំ ចត្តំ ហោតីតិអាទយោ វុត្តនយាយេវ.

២៦. ឯវំ ‘‘ន ព្រាហ្មណោ អញ្ញតោ សុទ្ធិមាហា’’តិ វត្វា ឥទានិ យេ ទិដ្ឋិគតិកា អញ្ញតោ សុទ្ធិំ ព្រុវន្តិ, តេសំ តស្សា ទិដ្ឋិយា អនិព្ពាហកភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘បុរិមំ បហាយា’’តិ គាថមាហ. តស្សត្ថោ – តេហិ អញ្ញតោ សុទ្ធិវាទា សមានាបិ យស្សា ទិដ្ឋិយា អប្បហីនត្តា គហណមុញ្ចនំ ហោតិ, តាយ បុរិមំ សត្ថារាទិំ បហាយ អបរំ និស្សិតា, ឯជាសង្ខាតាយ តណ្ហាយ អនុគតា អភិភូតា រាគាទិភេទំ ន តរន្តិ សង្គំ, តញ្ច អតរន្តា តំ តំ ធម្មំ ឧគ្គណ្ហន្តិ ច និរស្សជន្តិ ច មក្កដោវ សាខន្តិ.

បុរិមំ សត្ថារំ បហាយាតិ បុរិមគហិតំ សត្ថុបដិញ្ញំ វជ្ជេត្វា. បរំ សត្ថារំ និស្សិតាតិ អញ្ញំ សត្ថុបដិញ្ញំ និស្សិតា អល្លីនា. បុរិមំ ធម្មក្ខានំ បហាយាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

ឯជានុគាតិ តណ្ហាយ អនុគា. ឯជានុគតាតិ តណ្ហាយ អនុគតា. ឯជានុសដាតិ តណ្ហាយ អនុសដា បក្ខន្ទា វា. ឯជាយ បន្នា បតិតាតិ តណ្ហាយ និមុគ្គា ច និក្ខិបិតា ច.

មក្កដោតិ វានរោ. អរញ្ញេតិ វិបិនេ. បវនេតិ មហាវនេ. ចរមានោតិ គច្ឆមានោ. ឯវមេវាតិ ឱបម្មសំសន្ទនំ. បុថូតិ នានា. បុថុទិដ្ឋិគតានីតិ នានាវិធានិ ទិដ្ឋិគតានិ. គណ្ហន្តិ ច មុញ្ចន្តិ ចាតិ គហណវសេន គណ្ហន្តិ ច ចជនវសេន មុញ្ចន្តិ ច. អាទិយន្តិ ច និរស្សជន្តិ ចាតិ បលិពោធំ ករោន្តិ ច វិស្សជ្ជេន្តិ ច ខិបន្តិ ច.

២៧. បញ្ចមគាថាយ ច សម្ពន្ធោ – យោ ច សោ ‘‘ទិដ្ឋី ហិ នំ បាវ តថា វទាន’’ន្តិ វុត្តោ, សោ សយំ សមាទាយាតិ. តត្ថ សយន្តិ សាមំ. សមាទាយាតិ គហេត្វា. វតានីតិ ហត្ថិវតាទីនិ. ឧច្ចាវចន្តិ អបរាបរំ, ហីនបណីតំ វា សត្ថារតោ សត្ថារាទិំ. សញ្ញសត្តោតិ កាមសញ្ញាទីសុ លគ្គោ. វិទ្វា ច វេទេហិ សមេច្ច ធម្មន្តិ បរមត្ថវិទ្វា ច អរហា ចតូហិ មគ្គញាណវេទេហិ ចតុសច្ចធម្មំ អភិសមេច្ចាតិ. សេសំ បាកដមេវ.

សាមំ សមាទាយាតិ សយមេវ គហេត្វា. អាទាយាតិ អាទិយិត្វា គណ្ហិត្វា. សមាទាយាតិ សម្មា អាទាយ. អាទិយិត្វាតិ បលិពោធំ កត្វា. សមាទិយិត្វាតិ សម្មា បលិពោធំ កត្វា. គណ្ហិត្វាតិ អវិស្សជ្ជេត្វា. បរាមសិត្វាតិ ទស្សិត្វា. អភិនិវិសិត្វាតិ បតិដ្ឋហិត្វា. កាមសញ្ញាទយោ វុត្តនយា ឯវ.

វិទ្វាតិ មេធាវី. វិជ្ជាគតោតិ វិជាននភាវំ គតោ. ញាណីតិ បញ្ញាសម្បន្នោ. វិភាវីតិ ញាណេន វីមំសកោ. មេធាវីតិ អនិច្ចាទីហិ តុលិតញាណោ. បញ្ញាតិអាទយោ ហេដ្ឋា វុត្តនយាយេវ. ចតុសច្ចធម្មំ វិចិនាតីតិ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គោ. ពោជ្ឈង្គត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោវ. វីមំសាតិ ចតុសច្ចធម្មវិចិននា បញ្ញាវ. ‘‘វីមំសា ធម្មចិន្តនា’’តិ ហិ វុត្តា. វិបស្សនាតិ មគ្គសម្បយុត្តា វិវិធាការេន បស្សនា បញ្ញាវ. សម្មាទិដ្ឋីតិ សោភនា បសដ្ឋា សុន្ទរា មគ្គសម្បយុត្តា សម្មាទិដ្ឋិ. តេហិ វេទេហីតិ ឯតេហេវ ចតូហិ មគ្គញាណេហិ. អន្តគតោតិ ជាតិជរាមរណស្ស បរិយោសានំ គតោ. កោដិគតោតិអាទយោ ហេដ្ឋា វុត្តនយាវ. វេទានំ វា អន្តគតោតិ ជានិតព្ពានំ អវសានប្បត្តោ. វេទេហិ វា អន្តគតោតិ ចតូហិ មគ្គញាណវេទេហិ វដ្ដទុក្ខស្ស បរិយន្តភាវេន អន្តសង្ខាតំ និព្ពានំ គតោ. វិទិតត្តាតិ វិទិតភាវេន ជានិតភាវេន.

វេទានិ វិចេយ្យ កេវលានីតិ គាថាយ អយមត្ថោ – យោ ចតូហិ មគ្គញាណវេទេហិ កិលេសក្ខយំ ករោន្តោ គតោ, សោ បរមត្ថតោ វេទគូ នាម ហោតិ. សោវ សព្ពសមណព្រាហ្មណានំ សត្ថសញ្ញិតានិ វេទានិ តាយេវ មគ្គភាវនាយ កិច្ចតោ អនិច្ចាទិវសេន វិចេយ្យ. តត្ថ ឆន្ទរាគប្បហានេន តមេវ សព្ពំ វេទមតិច្ច យាបិ វេទបច្ចយា, អញ្ញថា វា ឧប្បជ្ជន្តិ វេទនា, តាសុ សព្ពវេទនាសុ វីតរាគោ ហោតិ. តស្មា តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘កិំ បត្តិនមាហុ វេទគុ’’ន្តិ (សុ. និ. ៥៣៣) បុដ្ឋោ ‘‘ឥទំ បត្តិន’’ន្តិ អវត្វា ‘‘វេទានិ វិចេយ្យ…បេ… វេទគូ សោ’’តិ អាហ. យស្មា វា យោ បវិចយបញ្ញាយ វេទានិ វិចេយ្យ, តត្ថ ឆន្ទរាគប្បហានេន សព្ពំ វេទមតិច្ច វត្តតិ. សោ សត្ថសញ្ញិតានិ វេទានិ គតោ ញាតោ អតិក្កន្តោវ ហោតិ. យោ វេទនាសុ វីតរាគោ, សោបិ វេទនាសញ្ញិតានិ វេទានិ គតោ អតិក្កន្តោ, អតិវេទនំ គតោតិបិ វេទគូ. តស្មា តម្បិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥទំ បត្តិន’’ន្តិ អវត្វា ‘‘វេទានិ វិចេយ្យ…បេ… វេទគូ សោ’’តិ អាហ.

សមេច្ចាតិ ញាណេន សមាគន្ត្វា. អភិសមេច្ចាតិ ញាណេន បដិវិជ្ឈិត្វា. ធម្មន្តិ ចតុសច្ចធម្មំ. សព្ពេ សង្ខារាតិ សព្ពេ សប្បច្ចយា ធម្មា. តេ ហិ សង្ខតសង្ខារា នាម. បច្ចយេហិ សង្គម្ម ករីយន្តីតិ សង្ខារា, តេ ឯវំ បច្ចយេហិ សង្គម្ម កតត្តា ‘‘សង្ខតា’’តិ វិសេសេត្វា វុត្តា. ‘‘កម្មនិព្ពត្តា តេភូមករូបារូបធម្មា អភិសង្ខតសង្ខារា’’តិ (វិសុទ្ធិ. ២.៥៨៧) អដ្ឋកថាសុ វុត្តា. តេបិ ‘‘អនិច្ចា វត សង្ខារា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២២១, ២៧២; សំ. និ. ១.១៨៦) សង្ខតសង្ខារេសុ សង្គហំ គច្ឆន្តិ. ‘‘អវិជ្ជាគតោយំ, ភិក្ខវេ, បុរិសបុគ្គលោ បុញ្ញញ្ចេ សង្ខារំ អភិសង្ខរោតី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.៥១) អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាវ អាគតា. តេភូមិកកុសលាកុសលចេតនា អភិសង្ខរណកសង្ខារា នាម. ‘‘យាវតិកា អភិសង្ខារស្ស គតិ, តាវតិកំ គន្ត្វា អក្ខាហតំ មញ្ញេ អដ្ឋាសី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.១៥) អាគតំ កាយិកចេតសិកវីរិយំ បយោគាភិសង្ខារោ នាម. ‘‘សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ សមាបន្នស្ស ខោ, អាវុសោ វិសាខ, ភិក្ខុនោ បឋមំ និរុជ្ឈតិ វចីសង្ខារោ, តតោ កាយសង្ខារោ, តតោ ចិត្តសង្ខារោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៤៦៤) អាគតា វិតក្កវិចារា វាចំ សង្ខរោន្តីតិ វចីសង្ខារា, អស្សាសបស្សាសា កាយេន សង្ខរីយន្តីតិ កាយសង្ខារា, សញ្ញា ច វេទនា ច ចិត្តេន សង្ខរីយន្តីតិ ចិត្តសង្ខារា. ឥធ បន សង្ខតសង្ខារា អធិប្បេតា. អនិច្ចា ហុត្វា អភាវដ្ឋេន. ទុក្ខា បដិបីឡនដ្ឋេន. សព្ពេ ធម្មាតិ និព្ពានម្បិ អន្តោកត្វា វុត្តា. អនត្តា អវសវត្តនដ្ឋេន. អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ ឯត្ថ យំ បដិច្ច ផលមេតិ, សោ បច្ចយោ. បដិច្ចាតិ ន វិនា, អបច្ចក្ខិត្វាតិ អត្ថោ. ឯតីតិ ឧប្បជ្ជតិ ចេវ បវត្តតិ ចាតិ អត្ថោ. អបិច ឧបការកដ្ឋោ បច្ចយដ្ឋោ. អវិជ្ជា ច សា បច្ចយោ ចាតិ អវិជ្ជាបច្ចយោ, តស្មា អវិជ្ជាបច្ចយា. សង្ខារា សម្ភវន្តីតិ និព្ពត្តន្តិ, ឯវំ សម្ភវន្តិសទ្ទស្ស សេសបទេហិបិ យោជនា កាតព្ពា.

តត្ថ កតមា អវិជ្ជា? ទុក្ខេ អញ្ញាណំ, ទុក្ខសមុទយេ អញ្ញាណំ, ទុក្ខនិរោធេ អញ្ញាណំ, ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ អញ្ញាណំ, បុព្ពន្តេ អញ្ញាណំ, អបរន្តេ អញ្ញាណំ, បុព្ពន្តាបរន្តេ អញ្ញាណំ, ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ អញ្ញាណំ. កតមេ សង្ខារា? បុញ្ញាភិសង្ខារោ អបុញ្ញាភិសង្ខារោ អានេញ្ជាភិសង្ខារោ, កាយសង្ខារោ វចីសង្ខារោ ចិត្តសង្ខារោ, អដ្ឋ កាមាវចរកុសលចេតនា, បញ្ច រូបាវចរកុសលចេតនា បុញ្ញាភិសង្ខារោ, ទ្វាទស អកុសលចេតនា អបុញ្ញាភិសង្ខារោ, ចតស្សោ អរូបាវចរកុសលចេតនា អានេញ្ជាភិសង្ខារោ, កាយសញ្ចេតនា កាយសង្ខារោ, វចីសញ្ចេតនា វចីសង្ខារោ, មនោសញ្ចេតនា ចិត្តសង្ខារោ.

តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘‘ឥមេ សង្ខារា អវិជ្ជាបច្ចយា ហោន្តី’’តិ? អវិជ្ជាភាវេ ភាវតោ. យស្ស ហិ ទុក្ខាទីសុ អវិជ្ជាសង្ខាតំ អញ្ញាណំ អប្បហីនំ ហោតិ, សោ ទុក្ខេ តាវ បុព្ពន្តាទីសុ ច អញ្ញាណេន សំសារទុក្ខំ សុខសញ្ញាយ គហេត្វា តស្សេវ ហេតុភូតេ តិវិធេបិ សង្ខារេ អារភតិ. សមុទយេ អញ្ញាណេន ទុក្ខហេតុភូតេបិ តណ្ហាបរិក្ខារេ សង្ខារេ សុខហេតុតោ មញ្ញមានោ អារភតិ. និរោធេ បន មគ្គេ ច អញ្ញាណេន ទុក្ខស្ស អនិរោធភូតេបិ គតិវិសេសេ ទុក្ខនិរោធសញ្ញី ហុត្វា និរោធស្ស ច អមគ្គភូតេសុបិ យញ្ញាមរតបាទីសុ និរោធមគ្គសញ្ញី ហុត្វា ទុក្ខនិរោធំ បត្ថយមានោ យញ្ញាមរតបាទិមុខេន តិវិធេបិ សង្ខារេ អារភតិ.

អបិ ច សោ តាយ ចតូសុ សច្ចេសុ អប្បហីនាវិជ្ជតាយ វិសេសតោ ជាតិជរារោគមរណាទិអនេកាទីនវវោកិណ្ណម្បិ បុញ្ញផលសង្ខាតំ ទុក្ខំ ទុក្ខតោ អជានន្តោ តស្ស អធិគមាយ កាយវចីចិត្តសង្ខារភេទំ បុញ្ញាភិសង្ខារំ អារភតិ ទេវច្ឆរកាមកោ វិយ មរុប្បបាតំ. សុខសម្មតស្សាបិ ច តស្ស បុញ្ញផលស្ស អន្តេ មហាបរិឡាហជនិកំ វិបរិណាមទុក្ខតំ អប្បស្សាទតញ្ច អបស្សន្តោបិ តប្បច្ចយំ វុត្តប្បការមេវ បុញ្ញាភិសង្ខារំ អារភតិ សលភោ វិយ ទីបសិខាភិនិបាតំ, មធុពិន្ទុគិទ្ធោ វិយ ច មធុលិត្តសត្ថធារាលេហនំ.

កាមុបសេវនាទីសុ ច សវិបាកេសុ អាទីនវំ អបស្សន្តោ សុខសញ្ញាយ ចេវ កិលេសាភិភូតតាយ ច ទ្វារត្តយប្បវត្តម្បិ អបុញ្ញាភិសង្ខារំ អារភតិ ពាលោ វិយ គូថកីឡនំ, មរិតុកាមោ វិយ ច វិសខាទនំ. អារុប្បវិបាកេសុ ចាបិ សង្ខារវិបរិណាមទុក្ខតំ អនវពុជ្ឈមានោ សស្សតាទិវិបល្លាសេន ចិត្តសង្ខារភូតំ អានេញ្ជាភិសង្ខារំ អារភតិ ទិសាមូឡ្ហោ វិយ បិសាចនគរាភិមុខមគ្គគមនំ. ឯវំ យស្មា អវិជ្ជាភាវតោវ សង្ខារភាវោ, ន អភាវតោ. តស្មា ជានិតព្ពមេតំ ‘‘ឥមេ សង្ខារា អវិជ្ជាបច្ចយា ហោន្តី’’តិ.

ឯត្ថាហ – គណ្ហាម តាវ ឯតំ ‘‘អវិជ្ជា សង្ខារានំ បច្ចយោ’’តិ, កិំ បនាយមេកាវ អវិជ្ជា សង្ខារានំ បច្ចយោ, ឧទាហុ អញ្ញេបិ បច្ចយា សន្តីតិ? កិំ បនេត្ថ យទិ តាវ ឯកាវ, ឯកការណវាទោ អាបជ្ជតិ. អថ អញ្ញេបិ សន្តិ, ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ ឯកការណនិទ្ទេសោ នុបបជ្ជតីតិ? ន នុបបជ្ជតិ. កស្មា? យស្មា –

‘‘ឯកំ ន ឯកតោ ឥធ, នានេកមនេកតោបិ នោ ឯកំ;

ផលមត្ថិ អត្ថិ បន ឯក-ហេតុផលទីបនេ អត្ថោ’’. (វិភ. អដ្ឋ. ២២៦, សង្ខារបទនិទ្ទេស; បដិ. ម. អដ្ឋ. ១.១.១០៥; វិសុទ្ធិ. ២.៦១៧);

ភគវា ហិ កត្ថចិ បធានត្តា, កត្ថចិ បាកដត្តា, កត្ថចិ អសាធារណត្តា ទេសនាវិលាសស្ស ច វេនេយ្យានញ្ច អនុរូបតោ ឯកមេវ ហេតុំ វា ផលំ វា ទីបេតិ. តស្មា អយមិធ អវិជ្ជា វិជ្ជមានេសុបិ អញ្ញេសុ វត្ថារម្មណសហជាតធម្មាទីសុ សង្ខារការណេសុ ‘‘អស្សាទានុបស្សិនោ តណ្ហា បវឌ្ឍតី’’តិ (សំ. និ. ២.៥២) ច, ‘‘អវិជ្ជាសមុទយា អាសវសមុទយោ’’តិ (ម. និ. ១.១០៤) ច វចនតោ អញ្ញេសម្បិ តណ្ហាទីនំ សង្ខារហេតូនំ ហេតូតិ បធានត្តា, ‘‘អវិទ្វា, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជាគតោ បុញ្ញាភិសង្ខារម្បិ អភិសង្ខរោតី’’តិ បាកដត្តា, អសាធារណត្តា ច សង្ខារានំ ហេតុភាវេន ទីបិតាតិ វេទិតព្ពា. ឯតេនេវ ច ឯកេកហេតុផលទីបនបរិហារវចនេន សព្ពត្ថ ឯកេកហេតុផលទីបនេ បយោជនំ វេទិតព្ពន្តិ.

ឯត្ថាហ – ឯវំ សន្តេបិ ឯកន្តានិដ្ឋផលាយ សាវជ្ជាយ អវិជ្ជាយ កថំ បុញ្ញានេញ្ជាភិសង្ខារបច្ចយត្តំ យុជ្ជតិ? ន ហិ និម្ពពីជតោ ឧច្ឆុ ឧប្បជ្ជតីតិ. កថំ ន យុជ្ជិស្សតិ? លោកស្មិញ្ហិ –

‘‘វិរុទ្ធោ ចា វិរុទ្ធោ ច, សទិសាសទិសោ តថា;

ធម្មានំ បច្ចយោ សិទ្ធោ, វិបាកា ឯវ តេ ច ន’’.

ឥតិ អយំ អវិជ្ជា វិបាកវសេន ឯកន្តានិដ្ឋផលា, សភាវវសេន ច សាវជ្ជាបិ សមានា សព្ពេសម្បិ ឯតេសំ បុញ្ញាភិសង្ខារាទីនំ យថានុរូបំ ឋានកិច្ចសភាវវិរុទ្ធាវិរុទ្ធបច្ចយវសេន, សទិសាសទិសបច្ចយវសេន ច បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពា. អបិ ច អយំ អញ្ញោបិ បរិយាយោ –

‘‘ចុតូបបាតេ សំសារេ, សង្ខារានញ្ច លក្ខណេ;

យោ បដិច្ចសមុប្បន្ន-ធម្មេសុ ច វិមុយ្ហតិ.

‘‘អភិសង្ខរោតិ សោ ឯតេ, សង្ខារេ តិវិធេ យតោ;

អវិជ្ជា បច្ចយោ តេសំ, តិវិធានម្បយំ តតោ.

‘‘យថាបិ នាម ជច្ចន្ធោ, នរោ អបរិណាយកោ;

ឯកទា យាតិ មគ្គេន, ឧម្មគ្គេនាបិ ឯកទា.

‘‘សំសារេ សំសរំ ពាលោ, តថា អបរិណាយកោ;

ករោតិ ឯកទា បុញ្ញំ, អបុញ្ញមបិ ឯកទា.

‘‘យទា ច ញត្វា សោ ធម្មំ, សច្ចានិ អភិសមេស្សតិ;

តទា អវិជ្ជូបសមា, ឧបសន្តោ ចរិស្សតី’’តិ.

សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណន្តិ ឆវិញ្ញាណកាយា ចក្ខុវិញ្ញាណំ សោតវិញ្ញាណំ ឃានវិញ្ញាណំ ជិវ្ហាវិញ្ញាណំ កាយវិញ្ញាណំ មនោវិញ្ញាណំ. តត្ថ ចក្ខុវិញ្ញាណំ កុសលវិបាកំ អកុសលវិបាកន្តិ ទុវិធំ. តថា សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណានិ. មនោវិញ្ញាណំ បន ទ្វេ វិបាកមនោធាតុយោ, តិស្សោ អហេតុកវិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុយោ, អដ្ឋ សហេតុកវិបាកចិត្តានិ, បញ្ច រូបាវចរវិបាកចិត្តានិ, ចត្តារិ អរូបាវចរវិបាកចិត្តានីតិ ពាវីសតិវិធំ. ឥតិ សព្ពានិ ពាត្តិំសលោកិយវិបាកវិញ្ញាណានិ.

តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘‘ឥទំ វុត្តប្បការំ វិញ្ញាណំ សង្ខារបច្ចយា ហោតី’’តិ? ឧបចិតកម្មាភាវេ វិបាកាភាវតោ. វិបាកញ្ហេតំ, វិបាកញ្ច ន ឧបចិតកម្មាភាវេ ឧប្បជ្ជតិ, យទិ ឧប្បជ្ជេយ្យ, សព្ពេសំ សព្ពវិបាកានិ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, ន ច ឧប្បជ្ជន្តីតិ ជានិតព្ពមេតំ ‘‘សង្ខារបច្ចយា ឥទំ វិញ្ញាណំ ហោតី’’តិ. សព្ពមេវ ហិ ឥទំ បវត្តិបដិសន្ធិវសេន ទ្វេធា បវត្តតិ. តត្ថ ទ្វេ បញ្ចវិញ្ញាណានិ, ទ្វេ មនោធាតុយោ, សោមនស្សសហគតា អហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតូតិ ឥមានិ តេរស បញ្ចវោការភវេ បវត្តិយំយេវ បវត្តន្តិ. សេសានិ ឯកូនវីសតិ តីសុ ភវេសុ យថានុរូបំ បវត្តិយម្បិ បដិសន្ធិយម្បិ បវត្តន្តិ.

‘‘លទ្ធប្បច្ចយមិតិ ធម្ម-មត្តមេតំ ភវន្តរមុបេតិ;

នាស្ស តតោ សង្កន្តិ, ន តតោ ហេតុំ វិនា ហោតិ’’.

ឥតិ ហេតំ លទ្ធប្បច្ចយំ រូបារូបធម្មមត្តំ ឧប្បជ្ជមានំ ‘‘ភវន្តរមុបេតី’’តិ វុច្ចតិ, ន សត្តោ ន ជីវោ. តស្ស ច នាបិ អតីតភវតោ ឥធ សង្កន្តិ អត្ថិ, នាបិ តតោ ហេតុំ វិនា ឥធ បាតុភាវោ. ឯត្ថ ច បុរិមំ ចវនតោ ចុតិ, បច្ឆិមំ ភវន្តរាទិបដិសន្ធានតោ បដិសន្ធីតិ វុច្ចតិ.

ឯត្ថាហ – ននុ ឯវំ អសង្កន្តិបាតុភាវេ សតិ យេ ឥមស្មិំ មនុស្សត្តភាវេ ខន្ធា, តេសំ និរុទ្ធត្តា, ផលបច្ចយស្ស ច កម្មស្ស តត្ថ អគមនតោ, អញ្ញស្ស អញ្ញតោ ច តំ ផលំ សិយា, ឧបភុញ្ជកេ ច អសតិ កស្ស តំ ផលំ សិយា, តស្មា ន សុន្ទរមិទំ វិធានន្តិ? តត្រិទំ វុច្ចតិ –

‘‘សន្តានេ យំ ផលំ ឯតំ, នាញ្ញស្ស ន ច អញ្ញតោ;

ពីជានំ អភិសង្ខារោ, ឯតស្សត្ថស្ស សាធកោ.

‘‘ផលស្សុប្បត្តិយា ឯវ, សិទ្ធា ភុញ្ជកសម្មុតិ;

ផលុប្បាទេន រុក្ខស្ស, យថា ផលតិ សម្មុតី’’តិ.

យោបិ វទេយ្យ ‘‘ឯវំ សន្តេបិ ឯតេ សង្ខារា វិជ្ជមានា វា ផលស្ស បច្ចយា សិយុំ, អវិជ្ជមានា វា. យទិ ច វិជ្ជមានា, បវត្តិក្ខណេយេវ នេសំ វិបាកេន ភវិតព្ពំ. អថ អវិជ្ជមានា, បវត្តិតោ បុព្ពេ បច្ឆា ច និច្ចំ ផលាវហា សិយុ’’ន្តិ. សោ ឯវំ វត្តព្ពោ –

‘‘កតត្តា បច្ចយា ឯតេ, ន ច និច្ចំ ផលាវហា;

បាដិភោគាទិកំ តត្ថ, វេទិតព្ពំ និទស្សន’’ន្តិ.

វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិ ឥធ វេទនាសញ្ញាសង្ខារក្ខន្ធា នាមំ, ចត្តារិ មហាភូតានិ ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទាយរូបំ រូបំ. អភាវកគព្ភសេយ្យកានំ អណ្ឌជានញ្ច បដិសន្ធិក្ខណេ វត្ថុទសកំ កាយទសកន្តិ វីសតិ រូបរូបានិ, តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធាតិ ឯតេ តេវីសតិ ធម្មា ‘‘វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ វេទិតព្ពា. សភាវកានំ ភាវទសកំ បក្ខិបិត្វា តេត្តិំស, ឱបបាតិកសត្តេសុ ព្រហ្មកាយិកាទីនំ បដិសន្ធិក្ខណេ ចក្ខុសោតវត្ថុទសកានិ ជីវិតិន្ទ្រិយនវកញ្ចាតិ ឯកូនចត្តាលីស រូបរូបានិ, តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធាតិ ឯតេ ពាចត្តាលីស ធម្មា ‘‘វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ វេទិតព្ពា. កាមភវេ បន សេសឱបបាតិកានំ, សំសេទជានំ វា សភាវកបរិបុណ្ណាយតនានំ បដិសន្ធិក្ខណេ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយវត្ថុភាវទសកានីតិ សត្តតិ រូបរូបានិ, តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធាតិ ឯតេ តេសត្តតិ ធម្មា ‘‘វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ វេទិតព្ពា. ឯស ឧក្កំសោ, អវកំសេន បន តំតំទសកវិកលានំ តស្ស តស្ស វសេន ហាបេត្វា ហាបេត្វា បដិសន្ធិយំ វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបសង្ខា វេទិតព្ពា. អរូបីនំ បន តយោវ អរូបិនោ ខន្ធា. អសញ្ញីនំ រូបតោ ជីវិតិន្ទ្រិយនវកមេវាតិ. ឯស តាវ បដិសន្ធិយំ នយោ.

បវត្តេ បន សព្ពត្ថ រូបបវត្តិទេសេ បដិសន្ធិចិត្តស្ស ឋិតិក្ខណេ បដិសន្ធិចិត្តេន សហ បវត្តឧតុតោ ឧតុសមុដ្ឋានំ សុទ្ធដ្ឋកំ បាតុភវតិ. បឋមភវង្គតោ បភុតិ ចិត្តសមុដ្ឋានំ សុទ្ធដ្ឋកំ, សទ្ទបាតុភាវកាលេ ឧតុតោ ចេវ ចិត្តតោ ច សទ្ទនវកំ, កពឡីការាហារូបជីវីនំ អាហារសមុដ្ឋានំ សុទ្ធដ្ឋកន្តិ ឯវំ អាហារសមុដ្ឋានស្ស, សុទ្ធដ្ឋកស្ស, ឧតុចិត្តសមុដ្ឋានានញ្ច ទ្វិន្នំ នវកានំ វសេន ឆព្ពីសតិវិធំ, ឯកេកចិត្តេ តិក្ខត្តុំ ឧប្បជ្ជមានំ វុត្តកម្មសមុដ្ឋានញ្ច សត្តតិវិធន្តិ ឆន្នវុតិវិធំ រូបំ, តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធាតិ នវនវុតិធម្មា យថាសម្ភវំ ‘‘វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ វេទិតព្ពា.

តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘‘បដិសន្ធិនាមរូបំ វិញ្ញាណបច្ចយា ហោតី’’តិ? សុត្តតោ យុត្តិតោ ច. សុត្តេ ហិ ‘‘ចិត្តានុបរិវត្តិនោ ធម្មា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ទុកមាតិកា ៦២) នយេន ពហុធា វេទនាទីនំ វិញ្ញាណបច្ចយតា សិទ្ធា. យុត្តិតោ បន –

‘‘ចិត្តជេន ហិ រូបេន, ឥធ ទិដ្ឋេន សិជ្ឈតិ;

អទិដ្ឋស្សាបិ រូបស្ស, វិញ្ញាណំ បច្ចយោ ឥតី’’តិ.

នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនន្តិ នាមំ វុត្តមេវ. ឥធ បន រូបំ និយមតោ ចត្តារិ មហាភូតានិ, ឆ វត្ថូនិ, ជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ ឯកាទសវិធំ. សឡាយតនំ បន ចក្ខាយតនំ សោតឃានជិវ្ហាកាយមនាយតនំ.

តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘‘នាមរូបំ សឡាយតនស្ស បច្ចយោ’’តិ? នាមរូបភាវេ ភាវតោ. តស្ស តស្ស ហិ នាមស្ស រូបស្ស ច ភាវេ តំ តំ អាយតនំ ហោតិ, ន អញ្ញថាតិ.

សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោតិ –

‘‘ឆឡេវ ផស្សា សង្ខេបា, ចក្ខុសម្ផស្សអាទយោ;

វិញ្ញាណមិវ ពាត្តិំស, វិត្ថារេន ភវន្តិ តេ’’.

ផស្សបច្ចយា វេទនាតិ –

‘‘ទ្វារតោ វេទនា វុត្តា, ចក្ខុសម្ផស្សជាទិកា;

ឆឡេវ តា បភេទេន, ឥធ ពាត្តិំស វេទនា’’.

វេទនាបច្ចយា តណ្ហាតិ –

‘‘រូបតណ្ហាទិភេទេន, ឆ តណ្ហា ឥធ ទីបិតា;

ឯកេកា តិវិធា តត្ថ, បវត្តាការតោ មតា.

‘‘ទុក្ខី សុខំ បត្ថយតិ, សុខី ភិយ្យោបិ ឥច្ឆតិ;

ឧបេក្ខា បន សន្តត្តា, សុខមិច្ចេវ ភាសិតា.

‘‘តណ្ហាយ បច្ចយា តស្មា, ហោន្តិ តិស្សោបិ វេទនា;

វេទនាបច្ចយា តណ្ហា, ឥតិ វុត្តា មហេសិនា’’តិ.

តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទានន្តិ ចត្តារិ ឧបាទានានិ កាមុបាទានំ ទិដ្ឋុបាទានំ សីលព្ពតុបាទានំ អត្តវាទុបាទានំ. ឧបាទានបច្ចយា ភវោតិ ឥធ កម្មភវោ អធិប្បេតោ, ឧបបត្តិភវោ បន បទុទ្ធារវសេន វុត្តោ. ភវបច្ចយា ជាតីតិ កម្មភវបច្ចយា ជាតិ បដិសន្ធិខន្ធានំ បាតុភវោ.

តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘‘ភវោ ជាតិយា បច្ចយោ’’តិ ចេ? ពាហិរបច្ចយសមត្តេបិ ហីនបណីតតាទិវិសេសទស្សនតោ. ពាហិរានញ្ហិ ជនកជននិសុក្កសោណិតាហារាទីនំ បច្ចយានំ សមត្តេបិ សត្តានំ យមកានម្បិ សតំ ហីនបណីតតាទិវិសេសោ ទិស្សតិ. សោ ច ន អហេតុកោ សព្ពទា ច សព្ពេសញ្ច អភាវតោ, ន កម្មភវតោ អញ្ញហេតុកោ តទភិនិព្ពត្តកសត្តានំ អជ្ឈត្តសន្តានេ អញ្ញស្ស ការណស្ស អភាវតោតិ កម្មភវហេតុកោវ. កម្មញ្ហិ សត្តានំ ហីនបណីតតាទិវិសេសស្ស ហេតុ. តេនាហ ភគវា – ‘‘កម្មំ សត្តេ វិភជតិ យទិទំ ហីនបណីតតាយា’’តិ (ម. និ. ៣.២៨៩). តស្មា ជានិតព្ពមេតំ ‘‘ភវោ ជាតិយា បច្ចយោ’’តិ.

ជាតិបច្ចយា ជរាមរណន្តិអាទីសុ យស្មា អសតិ ជាតិយា ជរាមរណញ្ចេវ សោកាទយោ ច ធម្មា ន ហោន្តិ, ជាតិយា បន សតិ ជរាមរណញ្ចេវ ជរាមរណសង្ខាតទុក្ខធម្មផុដ្ឋស្ស ពាលស្ស ជរាមរណាទិសម្ពន្ធា វា តេន តេន ទុក្ខធម្មេន ផុដ្ឋស្ស អនភិសម្ពន្ធា វា សោកាទយោ ច ធម្មា ហោន្តិ. តស្មា ជាតិបច្ចយា ជរាមរណន្តិ. សមេច្ច អភិសមេច្ច ធម្មន្តិ ញាណេន សមាគន្ត្វា ចតុសច្ចធម្មំ បដិវិជ្ឈិត្វា.

ឯវំ ទ្វាទសបទិកំ បច្ចយាការប្បវត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិវដ្ដវសេន អវិជ្ជាទីនំ និរោធទស្សនត្ថំ ‘‘អវិជ្ជានិរោធា សង្ខារនិរោធោតិ សមេច្ច អភិសមេច្ច ធម្ម’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អវិជ្ជានិរោធាតិ អវិជ្ជាយ អនុប្បាទនិរោធា បុន អប្បវត្តិនិរោធេន. សង្ខារនិរោធោតិ សង្ខារានំ អនុប្បាទនិរោធោ ហោតិ. ឯវំ សេសបទេសុបិ. ឥទំ ទុក្ខន្តិអាទយោ បុព្ពេ វុត្តនយា ឯវ. ឥមេ ធម្មា អភិញ្ញេយ្យាតិ ឥមេ តេភូមកា ធម្មា សភាវលក្ខណាវពោធវសេន សោភនាការេន, អធិកេន ញាណេន វា សភាវតោ ជានិតព្ពា. បរិញ្ញេយ្យាតិ សាមញ្ញលក្ខណាវពោធវសេន, កិច្ចសមាបនវសេន ច ព្យាបិត្វា ជានិតព្ពា. ឥមេ ធម្មា បហាតព្ពាតិ ឥមេ សមុទយបក្ខិកា ធម្មា តេន តេន គុណង្គេន បហាតព្ពា. ភាវេតព្ពាតិ វឌ្ឍេតព្ពា. សច្ឆិកាតព្ពាតិ បច្ចក្ខំ កាតព្ពា. ទុវិធា សច្ឆិកិរិយា បដិលាភសច្ឆិកិរិយា ច អារម្មណសច្ឆិកិរិយា ច. ឆន្នំ ផស្សាយតនានន្តិ ចក្ខាទីនំ ឆន្នំ អាយតនានំ. សមុទយញ្ច អត្ថង្គមញ្ចាតិ ឧប្បាទញ្ច និរោធញ្ច.

ភូរិបញ្ញោតិ ភូរិ វិយាតិ ភូរិ, តាយ ភូរិបញ្ញាយ សមន្នាគតោ ភូរិបញ្ញោ. មហាបញ្ញោតិអាទីសុ មហាបញ្ញាទីហិ សមន្នាគតោតិ អត្ថោ.

តត្រិទំ មហាបញ្ញាទីនំ នានត្តំ – កតមា មហាបញ្ញា? មហន្តេ អត្ថេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា. មហន្តេ ធម្មេ…បេ… មហន្តា និរុត្តិយោ… មហន្តានិ បដិភានានិ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា. មហន្តេ សីលក្ខន្ធេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា. មហន្តេ សមាធិក្ខន្ធេ…បេ… បញ្ញាក្ខន្ធេ… វិមុត្តិក្ខន្ធេ… វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា. មហន្តានិ ឋានាឋានានិ…បេ… មហាវិហារសមាបត្តិយោ… មហន្តានិ អរិយសច្ចានិ… មហន្តេ សតិបដ្ឋានេ… សម្មប្បធានេ… ឥទ្ធិបាទេ… មហន្តានិ ឥន្ទ្រិយានិ … ពលានិ… ពោជ្ឈង្គានិ… មហន្តេ អរិយមគ្គេ… មហន្តានិ សាមញ្ញផលានិ… មហាអភិញ្ញាយោ… មហន្តំ បរមត្ថំ និព្ពានំ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា.

កតមា បុថុបញ្ញា? បុថុនានាខន្ធេសុ ញាណំ បវត្តតីតិ បុថុបញ្ញា. បុថុនានាធាតូសុ…បេ… បុថុនានាអាយតនេសុ… បុថុនានាបដិច្ចសមុប្បាទេសុ… បុថុនានាសុញ្ញតមនុបលព្ភេសុ… បុថុនានាអត្ថេសុ… ធម្មេសុ… និរុត្តីសុ… បដិភានេសុ… បុថុនានាសីលក្ខន្ធេសុ… បុថុនានាសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធេសុ… បុថុនានាឋានាឋានេសុ… បុថុនានាវិហារសមាបត្តីសុ… បុថុនានាអរិយសច្ចេសុ… បុថុនានាសតិបដ្ឋានេសុ… សម្មប្បធានេសុ… ឥទ្ធិបាទេសុ… ឥន្ទ្រិយេសុ… ពលេសុ… ពោជ្ឈង្គេសុ… បុថុនានាអរិយមគ្គេសុ… សាមញ្ញផលេសុ… អភិញ្ញាសុ… បុថុនានាជនសាធារណេ ធម្មេ សមតិក្កម្ម បរមត្ថេ និព្ពានេ ញាណំ បវត្តតីតិ បុថុបញ្ញា.

កតមា ហាសបញ្ញា? ឥធេកច្ចោ ហាសពហុលោ វេទពហុលោ តុដ្ឋិពហុលោ បាមោជ្ជពហុលោ សីលំ បរិបូរេតិ. ឥន្ទ្រិយសំវរំ បរិបូរេតិ. ភោជនេ មត្តញ្ញុតំ…បេ… ជាគរិយានុយោគំ… សីលក្ខន្ធំ… សមាធិក្ខន្ធំ… បញ្ញាក្ខន្ធំ… វិមុត្តិក្ខន្ធំ… វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធំ បរិបូរេតីតិ ហាសបញ្ញា. ហាសពហុលោ…បេ… បាមោជ្ជពហុលោ ឋានាឋានំ បដិវិជ្ឈតីតិ ហាសបញ្ញា. ហាសពហុលោ វិហារសមាបត្តិយោ បរិបូរេតីតិ ហាសបញ្ញា. ហាសពហុលោ អរិយសច្ចានិ បដិវិជ្ឈតីតិ ហាសបញ្ញា. សតិបដ្ឋានេ ភាវេតិ សម្មប្បធានេ… ឥទ្ធិបាទេ… ឥន្ទ្រិយានិ… ពលានិ… ពោជ្ឈង្គេ… អរិយមគ្គំ ភាវេតីតិ ហាសបញ្ញា, ហាសពហុលោ សាមញ្ញផលានិ សច្ឆិករោតីតិ ហាសបញ្ញា, អភិញ្ញាយោ បដិវិជ្ឈតីតិ ហាសបញ្ញា, ហាសពហុលោ បរមត្ថំ និព្ពានំ សច្ឆិករោតីតិ ហាសបញ្ញា.

កតមា ជវនបញ្ញា? យំ កិញ្ចិ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អជ្ឈត្តំ វា ពហិទ្ធា វា ឱឡារិកំ វា សុខុមំ វា ហីនំ វា បណីតំ វា យំ ទូរេ សន្តិកេ វា, សព្ពំ រូបំ អនិច្ចតោ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា. ទុក្ខតោ, អនត្តតោ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា. យា កាចិ វេទនា…បេ… យា កាចិ សញ្ញា… យេ កេចិ សង្ខារា… យំ កិញ្ចិ វិញ្ញាណំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ…បេ… យំ ទូរេ សន្តិកេ វា, សព្ពំ វិញ្ញាណំ អនិច្ចតោ… ទុក្ខតោ… អនត្តតោ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា. ចក្ខុំ…បេ… ជរាមរណំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចតោ… ទុក្ខតោ… អនត្តតោ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា.

រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចំ ខយដ្ឋេន, ទុក្ខំ ភយដ្ឋេន, អនត្តា អសារកដ្ឋេនាតិ តុលយិត្វា តីរយិត្វា វិភាវយិត្វា វិភូតំ កត្វា រូបនិរោធេ និព្ពានេ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា. វេទនា… សញ្ញា… សង្ខារា… វិញ្ញាណំ… ចក្ខុំ…បេ… ជរាមរណំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចំ ខយដ្ឋេន, ទុក្ខំ ភយដ្ឋេន, អនត្តា អសារកដ្ឋេនាតិ តុលយិត្វា…បេ… វិភូតំ កត្វា ជរាមរណនិរោធេ និព្ពានេ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា.

រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចំ សង្ខតំ បដិច្ចសមុប្បន្នំ ខយធម្មំ វយធម្មំ វិរាគធម្មំ និរោធធម្មន្តិ តុលយិត្វា…បេ… វិភូតំ កត្វា រូបនិរោធេ និព្ពានេ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា. វេទនា…បេ… សញ្ញា… សង្ខារា… វិញ្ញាណំ… ចក្ខុំ…បេ… ជរាមរណំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចំ…បេ… និរោធធម្មន្តិ តុលយិត្វា…បេ… វិភូតំ កត្វា ជរាមរណនិរោធេ និព្ពានេ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា.

កតមា តិក្ខបញ្ញា? ខិប្បំ កិលេសេ ឆិន្ទតីតិ តិក្ខបញ្ញា. ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតិ. ឧប្បន្នំ ព្យាបាទវិតក្កំ… ឧប្បន្នំ វិហិំសាវិតក្កំ… ឧប្បន្នុប្បន្នេ បាបកេ អកុសលេ ធម្មេ… ឧប្បន្នំ រាគំ… ឧប្បន្នំ ទោសំ… មោហំ… កោធំ… ឧបនាហំ… មក្ខំ… បឡាសំ… ឥស្សំ… មច្ឆរិយំ… មាយំ… សាឋេយ្យំ… ថម្ភំ… សារម្ភំ… មានំ… អតិមានំ… មទំ… បមាទំ… សព្ពេ កិលេសេ… សព្ពេ ទុច្ចរិតេ… សព្ពេ អភិសង្ខារេ… សព្ពេ ភវគាមិកម្មេ នាធិវាសេតិ បជហតិ វិនោទេតិ ព្យន្តីករោតិ អនភាវំ គមេតីតិ តិក្ខបញ្ញា. ឯកម្ហិ អាសនេ ចត្តារោ អរិយមគ្គា, ចត្តារិ ច សាមញ្ញផលានិ, ចតស្សោ ច បដិសម្ភិទាយោ, ឆ អភិញ្ញាយោ អធិគតា ហោន្តិ សច្ឆិកតា ផស្សិតា បញ្ញាយាតិ តិក្ខបញ្ញា.

កតមា និព្ពេធិកបញ្ញា? ឥធេកច្ចោ សព្ពសង្ខារេសុ ឧព្ពេគពហុលោ ហោតិ ឧត្តាសពហុលោ ឧក្កណ្ឋនពហុលោ អរតិពហុលោ អនភិរតិពហុលោ ពហិមុខោ ន រមតិ សព្ពសង្ខារេសុ, អនិព្ពិទ្ធបុព្ពំ អបទាលិតបុព្ពំ លោភក្ខន្ធំ និព្ពិជ្ឈតិ បទាលេតីតិ និព្ពេធិកបញ្ញា. អនិព្ពិទ្ធបុព្ពំ អបទាលិតបុព្ពំ ទោសក្ខន្ធំ…បេ… មោហក្ខន្ធំ… កោធំ… ឧបនាហំ…បេ… សព្ពេ ភវគាមិកម្មេ និព្ពិជ្ឈតិ បទាលេតីតិ និព្ពេធិកបញ្ញា.

២៨. ស សព្ពធម្មេសុ វិសេនិភូតោ, យំ កិញ្ចិ ទិដ្ឋំ វ សុតំ មុតំ វាតិ សោ ភូរិបញ្ញោ ខីណាសវោ យំ កិញ្ចិ ទិដ្ឋំ វា សុតំ វា មុតំ វា តេសុ សព្ពធម្មេសុ មារសេនំ វិនាសេត្វា ឋិតភាវេន វិសេនិភូតោ. តមេវ ទស្សិន្តិ តំ ឯវ វិសុទ្ធទស្សិំ. វិវដំ ចរន្តន្តិ តណ្ហាឆទនាទិវិគមេន វិវដំ ហុត្វា ចរន្តំ. កេនីធ លោកស្មិ វិកប្បយេយ្យាតិ កេន ឥធ លោកេ តណ្ហាកប្បេន វា ទិដ្ឋិកប្បេន វា កោចិ វិកប្បេយ្យ, តេសំ វា បហីនត្តា រាគាទិនា បុព្ពេ វុត្តេនាតិ.

កាមា តេ បឋមា សេនាតិអាទីសុ ចតូសុ គាថាសុ អយមត្ថោ – យស្មា អាទិតោវ អគារិយភូតេ សត្តេ វត្ថុកាមេសុ កិលេសកាមា មោហយន្តិ, តេ អភិភុយ្យ អនគារិយភាវំ ឧបគតានំ បន្តេសុ វា សេនាសនេសុ, អញ្ញតរញ្ញតរេសុ វា អធិកុសលេសុ ធម្មេសុ អរតិ ឧប្បជ្ជតិ. វុត្តញ្ចេតំ – ‘‘បព្ពជិតេន ខោ, អាវុសោ, អភិរតិ ទុក្ករា’’តិ (សំ. និ. ៤.៣៣១). តតោ តេ បរបដិពទ្ធជីវិកត្តា ខុប្បិបាសា ពាធេតិ, តាយ ពាធិតានំ បរិយេសនតណ្ហា ចិត្តំ កិលមយតិ, អថ នេសំ កិលន្តចិត្តានំ ថិនមិទ្ធំ ឱក្កមតិ តតោ វិសេសមនធិគច្ឆន្តានំ ទុរភិសម្ភវេសុ អរញ្ញវនបត្ថេសុ សេនាសនេសុ វិហរតំ ឧត្រាសសញ្ញិតា ភីរុ ជាយតិ, តេសំ ឧស្សង្កិតបរិសង្កិតានំ ទីឃរត្តំ វិវេករសមនស្សាទយមានានំ វិហរតំ ‘‘ន សិយា នុ ខោ ឯស មគ្គោ’’តិ បដិបត្តិយំ វិចិកិច្ឆា ឧប្បជ្ជតិ, តំ វិនោទេត្វា វិហរតំ អប្បមត្តកេន វិសេសាធិគមេន មានមក្ខថម្ភា ជាយន្តិ, តេបិ វិនោទេត្វា វិហរតំ តតោ អធិកតរំ វិសេសាធិគមំ និស្សាយ លាភសក្ការសិលោកា ឧប្បជ្ជន្តិ, លាភាទិមុច្ឆិតា ធម្មបដិរូបកានិ បកាសេន្តា មិច្ឆាយសំ អធិគន្ត្វា តត្ថ ឋិតា ជាតិអាទីហិ អត្តានំ ឧក្កំសេន្តិ, បរំ វម្ភេន្តិ. តស្មា កាមាទីនំ បឋមសេនាទិភាវោ វេទិតព្ពោ.

ឯវមេតំ ទសវិធំ សេនំ ឧទ្ទិសិត្វា យស្មា សា កណ្ហធម្មសមន្នាគតត្តា កណ្ហស្ស នមុចិនោ ឧបការាយ សំវត្តតិ, តស្មា នំ ‘‘តវ សេនា’’តិ និទ្ទិសន្តោ អាហ – ‘‘ឯសា នមុចិ តេ សេនា, កណ្ហស្សាភិប្បហារិនី’’តិ. តត្ថ អភិប្បហារិនីតិ សមណព្រាហ្មណានំ ឃាតិនី និប្បោថិនី, អន្តរាយករីតិ អត្ថោ. ន នំ អសូរោ ជិនាតិ, ជេត្វាវ លភតេ សុខន្តិ ឯវំ តវ សេនំ អសូរោ កាយេ ច ជីវិតេ ច សាបេក្ខោ បុរិសោ ន ជិនាតិ, សូរោ បន ជិនាតិ, ជេត្វាវ មគ្គសុខំ ផលសុខញ្ច អធិគច្ឆតិ.

យតោ ចតូហិ អរិយមគ្គេហីតិ យទា ចតូហិ និទ្ទោសនិព្ពានមគ្គនសង្ខាតេហិ មគ្គេហិ. មារសេនាតិ មារស្ស សេនា វចនករា កិលេសា. បដិសេនិករាតិ បដិបក្ខករា. ជិតា ចាតិ បរាជយមានា ហនិតា ច. បរាជិតា ចាតិ និគ្គហិតា ច. ភគ្គាតិ ភិន្នា. វិប្បលុគ្គាតិ ចុណ្ណវិចុណ្ណា. បរម្មុខាតិ វិមុខភាវំ បាបិតា. វិសេនិភូតោតិ និក្កិលេសោ ហុត្វា ឋិតោ.

វោទាតទស្សិន្តិ ព្យវទាតទស្សិំ. តានិ ឆទនានីតិ ឯតានិ តណ្ហាទិកិលេសឆទនានិ. វិវដានីតិ បាកដីកតានិ. វិទ្ធំសិតានីតិ ឋិតដ្ឋានតោ អបហតានិ. ឧគ្ឃាដិតានីតិ ឧប្បាដិតានិ. សមុគ្ឃាដិតានីតិ វិសេសេន ឧប្បាដិតានិ.

២៩. ន កប្បយន្តីតិ គាថាយ សម្ពន្ធោ អត្ថោ ច – កិញ្ច ភិយ្យោ? តេ ហិ តាទិសា សន្តោ ទ្វិន្នំ កប្បានំ បុរេក្ខារានញ្ច កេនចិ ន កប្បយន្តិ, ន បុរេក្ខរោន្តិ. បរមត្ថំ អច្ចន្តសុទ្ធិំ អធិគតត្តា អនច្ចន្តសុទ្ធិំយេវ អកិរិយសស្សតទិដ្ឋិំ ‘‘អច្ចន្តសុទ្ធី’’តិ ន តេ វទន្តិ. អាទានគន្ថំ គតិតំ វិសជ្ជាតិ ចតុព្ពិធម្បិ រូបាទីនំ អាទាយកត្តា អាទានគន្ថំ អត្តនោ ចិត្តសន្តានេ គថិតំ ពទ្ធំ អរិយមគ្គសត្ថេន វិស្សជ្ជ ឆិន្ទិត្វា. សេសំ បាកដមេវ.

អច្ចន្តសុទ្ធិន្តិ អច្ចន្តំ បរមត្ថំ សុទ្ធិំ. សំសារសុទ្ធិន្តិ សំសារតោ សុទ្ធិំ. អកិរិយទិដ្ឋិន្តិ ករោតោ ន ករីយតិ បាបន្តិ អកិរិយទិដ្ឋិំ. សស្សតវាទន្តិ ‘‘និច្ចោ ធុវោ សស្សតោ’’តិ វចនំ. ន វទន្តិ ន កថេន្តិ.

គន្ថាតិ នាមកាយំ គន្ថេន្តិ, ចុតិបដិសន្ធិវសេន វដ្ដស្មិំ ឃដេន្តីតិ គន្ថា. អភិជ្ឈា ច សា នាមកាយឃដនវសេន គន្ថោ ចាតិ អភិជ្ឈាកាយគន្ថោ. ហិតសុខំ ព្យាបាទយតីតិ ព្យាបាទោ. ព្យាបាទោ ច សោ វុត្តនយេន គន្ថោ ចាតិ ព្យាបាទោ កាយគន្ថោ. សីលព្ពតបរាមាសោតិ ‘‘ឥតោ ពហិទ្ធា សមណព្រាហ្មណានំ សីលេន សុទ្ធិ វតេន សុទ្ធី’’តិ (ធ. ស. ១១៤៣, ១២២២) បរតោ អាមាសោ. ឥទំសច្ចាភិនិវេសោតិ សព្ពញ្ញុភាសិតម្បិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘សស្សតោ លោកោ, ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’’ន្តិ (ធ. ស. ១១៤៤) ឥមិនា អាការេន អភិនិវេសោ ឥទំសច្ចាភិនិវេសោ. អត្តនោ ទិដ្ឋិយា រាគោតិ អត្តនា អភិនិវិសិត្វា គហិតាយ ទិដ្ឋិយា ឆន្ទរាគោ. បរវាទេសុ អាឃាតោតិ បរស្ស វចនេសុ កោបោ. អប្បច្ចយោតិ អតុដ្ឋាការោ. អត្តនោ សីលំ វាតិ អត្តនា សមាទិន្នំ គោសីលាទិសីលំ វា. អត្តនោ ទិដ្ឋីតិ អត្តនា គហិតា បរាមដ្ឋា ទិដ្ឋិ. តេហិ គន្ថេហីតិ ឯតេហិ វុត្តេហិ នាមកាយឃដនេហិ. រូបំ អាទិយន្តីតិ ចតុសមុដ្ឋានិកំ រូបារម្មណំ អាទិយន្តិ គណ្ហន្តិ. ឧបាទិយន្តីតិ ឧបគន្ត្វា គណ្ហន្តិ តណ្ហាគហណេន. បរាមសន្តិ ទិដ្ឋិគហណេន. អភិនិវិសន្តិ មានគហណេន. វដ្ដន្តិ តេភូមកវដ្ដំ. គន្ថេតិ ពន្ធនេ.

វោសជ្ជិត្វា វាតិ សម្មា វិស្សជ្ជិត្វា វា. គថិតេតិ ពន្ធនេ. គន្ថិតេតិ គន្ថនេន គន្ថិតេ. វិពន្ធេតិ វិសេសេន ពន្ធេ. អាពន្ធេតិ អនេកវិធេន ពន្ធេ. បលិពុទ្ធេតិ អមុញ្ចិតេ. ពន្ធនេ បោដយិត្វាតិ តណ្ហាមានទិដ្ឋិពន្ធនានិ បប្បោដយិត្វា. វិសជ្ជាតិ ចជិត្វា.

ឥមេ បន ចត្តារោ គន្ថេ កិលេសបដិបាដិយាបិ អាហរិតុំ វដ្ដតិ, មគ្គបដិបាដិយាបិ – កិលេសបដិបាដិយា អភិជ្ឈាកាយគន្ថោ អរហត្តមគ្គេន បហីយតិ, ព្យាបាទោ កាយគន្ថោ អនាគាមិមគ្គេន, សីលព្ពតបរាមាសោ កាយគន្ថោ ឥទំសច្ចាភិនិវេសោ កាយគន្ថោ សោតាបត្តិមគ្គេន. មគ្គបដិបាដិយា សីលព្ពតបរាមាសោ កាយគន្ថោ ឥទំសច្ចាភិនិវេសោ កាយគន្ថោ សោតាបត្តិមគ្គេន, ព្យាបាទោ កាយគន្ថោ អនាគាមិមគ្គេន, អភិជ្ឈាកាយគន្ថោ អរហត្តមគ្គេនាតិ. ឯតេ ចត្តារោ គន្ថា យស្ស សំវិជ្ជន្តិ, តំ ចុតិបដិសន្ធិវសេន វដ្ដស្មិំ គន្ថេន្តិ ឃដេន្តីតិ គន្ថា. តេ ចតុប្បភេទា អភិជ្ឈាយន្តិ ឯតាយ, សយំ វា អភិជ្ឈាយតិ, អភិជ្ឈាយនមត្តមេវ វា ឯសាតិ អភិជ្ឈា. លោភោយេវ នាមកាយំ គន្ថេតិ ចុតិបដិសន្ធិវសេន វដ្ដស្មិំ ឃដេតីតិ កាយគន្ថោ. ព្យាបជ្ជតិ តេន ចិត្តំ បូតិភាវំ គច្ឆតិ, ព្យាបាទយតិ វា វិនយាចាររូបសម្បត្តិហិតសុខាទីនីតិ ព្យាបាទោ. ‘‘ឥតោ ពហិទ្ធា សមណព្រាហ្មណានំ សីលេន សុទ្ធិ វតេន សុទ្ធី’’តិ បរាមសនំ សីលព្ពតបរាមាសោ, សព្ពញ្ញុភាសិតម្បិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘សស្សតោ លោកោ, ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’’ន្តិអាទិនា អាការេន អភិនិវិសតីតិ ឥទំសច្ចាភិនិវេសោ. យថា វយ្ហំ វាតិអាទិំ វយ្ហាទិវិសង្ខរណំ គន្ថានំ វិយោគករណេ ឧបមំ ទស្សេន្តោ អាហ.

ន ជនេន្តីតិ ន ឧប្បាទេន្តិ. ន សញ្ជនេន្តីតិ ន និព្ពត្តេន្តិ. នាភិនិព្ពត្តេន្តីតិ ឧបសគ្គវសេន បទំ វឌ្ឍិតំ. ន សញ្ជនេន្តីតិ ឧប្បាទក្ខណំ. ន និព្ពត្តេន្តិ នាភិនិព្ពត្តេន្តីតិ បវត្តិក្ខណំ សន្ធាយ វុត្តំ.

៣០. សីមាតិគោតិ គាថា ឯកបុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ទេសនាយ វុត្តា. បុព្ពសទិសោ ឯវ បនស្សា សម្ពន្ធោ, សោ ឯវំ អត្ថវណ្ណនាយ សទ្ធិំ វេទិតព្ពោ – កិញ្ច ភិយ្យោ? សោ ឦទិសោ ភូរិបញ្ញោ ចតុន្នំ កិលេសសីមានំ អតីតត្តា សីមាតិគោ, ពាហិតបាបត្តា ច ព្រាហ្មណោ, ឥត្ថម្ភូតស្ស ច តស្ស នត្ថិ, បរចិត្តបុព្ពេនិវាសញាណេហិ ញត្វា វា មំសទិព្ពចក្ខូហិ ទិស្វា វា កិញ្ចិ សមុគ្គហីតំ, អភិនិវិដ្ឋន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សោ ច កាមរាគាភាវតោ ន រាគរាគី រូបារូបរាគាភាវតោ ន វិរាគរត្តោ, យតោ ឯវំវិធស្ស តស្ស ‘‘ឥទំ បរម’’ន្តិ កិញ្ចិ ឥធ ឧគ្គហីតំ នត្ថីតិ អរហត្តនិកូដេន ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ.

ចតស្សោ សីមាយោតិ ចត្តារោ បរិច្ឆេទា. ទិដ្ឋានុសយោតិ ទិដ្ឋិ ច សា អប្បហីនដ្ឋេន អនុសយោ ចាតិ ទិដ្ឋានុសយោ. វិចិកិច្ឆានុសយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. កេនដ្ឋេន អនុសយា? អនុសយនដ្ឋេន. កោ ឯស អនុសយដ្ឋោ នាមាតិ? អប្បហីនដ្ឋោ. ឯតេ ហិ អប្បហីនដ្ឋេន តស្ស តស្ស សន្តានេ អនុសេន្តិ នាម, តស្មា ‘‘អនុសយា’’តិ វុច្ចន្តិ. អនុសេន្តីតិ អនុរូបំ ការណំ លភិត្វា ឧប្បជ្ជន្តីតិ អត្ថោ. អថាបិ សិយា – អនុសយដ្ឋោ នាម អប្បហីនាការោ, អប្បហីនាការោ ច ‘‘ឧប្បជ្ជតី’’តិ វត្តុំ ន យុជ្ជតិ, តស្មា ន អនុសយា ឧប្បជ្ជន្តីតិ. តត្រិទំ បដិវចនំ – អប្បហីនាការោ អនុសយោ, អនុសយោតិ បន អប្បហីនដ្ឋេន ថាមគតា កិលេសា វុច្ចន្តិ. សោ ចិត្តសម្បយុត្តោ សារម្មណោ សប្បច្ចយដ្ឋេន សហេតុកោ ឯកន្តាកុសលោ អតីតោបិ ហោតិ អនាគតោបិ បច្ចុប្បន្នោបិ, តស្មា ‘‘ឧប្បជ្ជតី’’តិ វត្តុំ យុជ្ជតិ.

តត្រិទំ បមាណំ – បដិសម្ភិទាយំ តាវ អភិសមយកថាយំ (បដិ. ម. ៣.២១) ‘‘បច្ចុប្បន្នេ កិលេសេ បជហតី’’តិ បុច្ឆិត្វា អនុសយានំ បច្ចុប្បន្នភាវស្ស អត្ថិតាយ ‘‘ថាមគតោ អនុសយំ បជហតី’’តិ វុត្តំ. ធម្មសង្គណិយំ មោហស្ស បទភាជនេ (ធ. ស. ៣៩០) ‘‘អវិជ្ជានុសយោ អវិជ្ជាបរិយុដ្ឋានំ, អវិជ្ជាលង្គី មោហោ អកុសលមូលំ, អយំ តស្មិំ សមយេ មោហោ ហោតី’’តិ អកុសលចិត្តេន សទ្ធិំ អវិជ្ជានុសយស្ស ឧប្បន្នភាវោ វុត្តោ. កថាវត្ថុស្មិំ ‘‘អនុសយា អព្យាកតា អនុសយា អហេតុកា អនុសយា ចិត្តវិប្បយុត្តា’’តិ (កថា. ៦០៥) សព្ពេ វាទា បដិសេធិតា. អនុសយយមកេ សត្តន្នំ មហាវារានំ អញ្ញតរស្មិំ ឧប្បជ្ជនវារេ ‘‘យស្ស កាមរាគានុសយោ ឧប្បជ្ជតិ តស្ស បដិឃានុសយោ ឧប្បជ្ជតី’’តិអាទិ វុត្តំ. តស្មា ‘‘អនុសេន្តីតិ អនុរូបំ ការណំ លភិត្វា ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ យំ វុត្តំ, តំ ឥមិនា តន្តិប្បមាណេន សុវុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. យម្បិ ‘‘ចិត្តសម្បយុត្តោ សារម្មណោ’’តិអាទិ វុត្តំ, តម្បិ សុវុត្តមេវ. អនុសយោ ហិ នាមេស បរិនិប្ផន្នោ ចិត្តសម្បយុត្តោ អកុសលធម្មោតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ.

តត្ថ ទិដ្ឋានុសយោ ចតូសុ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តេសុ, វិចិកិច្ឆានុសយោ វិចិកិច្ឆាសហគតេ, អវិជ្ជានុសយោ ទ្វាទសសុ អកុសលចិត្តេសុ សហជាតវសេន អារម្មណវសេន ច; តយោបិ អវសេសតេភូមកធម្មេសុ អារម្មណវសេន ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាមោហា. កាមរាគានុសយោ ចេត្ថ លោភសហគតចិត្តេសុ សហជាតវសេន អារម្មណវសេន ច, មនាបេសុ អវសេសកាមាវចរធម្មេសុ អារម្មណវសេន ឧប្បជ្ជមានោ លោភោ. បដិឃានុសយោ ទោមនស្សសហគតចិត្តេសុ សហជាតវសេន អារម្មណវសេន ច, អមនាបេសុ អវសេសកាមាវចរធម្មេសុ អារម្មណវសេនេវ ឧប្បជ្ជមានោ ទោសោ. មានានុសយោ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តលោភសហគតចិត្តេសុ សហជាតវសេន អារម្មណវសេន ច, ទុក្ខវេទនាវជ្ជេសុ អវសេសកាមាវចរធម្មេសុ រូបារូបាវចរធម្មេសុ ច អារម្មណវសេនេវ ឧប្បជ្ជមានោ មានោ. ភវរាគានុសយោ ចតូសុ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តេសុ ឧប្បជ្ជមានោបិ សហជាតវសេន វុត្តោ. អារម្មណវសេនេវ បន រូបារូបាវចរធម្មេសុ ឧប្បជ្ជមានោ លោភោ វុត្តោ.

តត្ថ ទិដ្ឋានុសយោតិ ទ្វាសដ្ឋិវិធា ទិដ្ឋិ. វិចិកិច្ឆានុសយោតិ អដ្ឋវត្ថុកា វិចិកិច្ឆា. តទេកដ្ឋា ច កិលេសាតិ សហជេកដ្ឋវសេន ទិដ្ឋិយា វិចិកិច្ឆាយ, សហជេកដ្ឋវសេន ឯកតោ ឋិតា. មានានុសយោតិ នវវិធមានោ. បរមត្ថញាណេន វា ញត្វាតិ បរេសំ ចិត្តាចារជាននបញ្ញាយ ជានិត្វា, ចេតោបរិយញាណេន ជានិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណេន វាតិ អតីតេ និវុដ្ឋក្ខន្ធានុស្សរណញាណេន ជានិត្វា. មំសចក្ខុនា វាតិ បកតិចក្ខុនា. ទិព្ពចក្ខុនា វាតិ ទិព្ពសទិសេន ទិព្ពវិហារសន្និស្សិតេន វា ទិព្ពចក្ខុនា បស្សិត្វា. រាគរត្តាតិ រាគេន រញ្ជិតា. យេ បញ្ចសុ កាមគុណេសូតិ យេ បញ្ចសុ រូបាទិវត្ថុកាមកោដ្ឋាសេសុ. វិរាគរត្តាតិ វិរាគសង្ខាតាសុ រូបារូបសមាបត្តីសុ អតិរត្តា អល្លីនា. យតោ កាមរាគោ ចាតិ យទា កាមភវេ រាគោ ច. រូបារូបរាគេសុបិ ឯសេវ នយោ.

សទ្ធម្មប្បជ្ជោតិកាយ មហានិទ្ទេសដ្ឋកថាយ

សុទ្ធដ្ឋកសុត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. បរមដ្ឋកសុត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា

៣១. បញ្ចមេ បរមដ្ឋកសុត្តេ បរមន្តិ ទិដ្ឋីសុ បរិព្ពសានោតិ ឥទំ បរមន្តិ គហេត្វា សកាយ សកាយ ទិដ្ឋិយា វសមានោ. យទុត្តរិំ កុរុតេតិ យំ អត្តនោ សត្ថារាទិំ សេដ្ឋំ ករោតិ. ហីនាតិ អញ្ញេ តតោ សព្ពមាហាតិ តំ អត្តនោ សត្ថារាទិំ ឋបេត្វា តតោ អញ្ញេ សព្ពេ ‘‘ហីនា ឥមេ’’តិ អាហ. តស្មា វិវាទានិ អវីតិវត្តោតិ តេន ការណេន សោ ទិដ្ឋិកលហេ អវីតិវត្តោវ ហោតិ.

វសន្តីតិ បឋមុប្បន្នទិដ្ឋិវសេន វសន្តិ. បវសន្តីតិ បវិសិត្វា វសន្តិ. អាវសន្តីតិ វិសេសេន វសន្តិ. បរិវសន្តីតិ សព្ពភាគេន វសន្តិ. តំ ឧបមាយ សាធេន្តោ ‘‘យថា អាគារិកា វា’’តិអាទិមាហ. អាគារិកា វាតិ ឃរសាមិកា. ឃរេសុ វសន្តីតិ អត្តនោ ឃរេសុ អាសង្កវិរហិតា ហុត្វា និវសន្តិ. សាបត្តិកា វាតិ អាបត្តិពហុលា. សកិលេសា វាតិ រាគាទិកិលេសពហុលា. ឧត្តរិំ ករោតីតិ អតិរេកំ ករោតិ. អយំ សត្ថា សព្ពញ្ញូតិ ‘អយំ អម្ហាកំ សត្ថា សព្ពំ ជានាតិ’.

សព្ពេ បរប្បវាទេ ខិបតីតិ សព្ពា បរលទ្ធិយោ ឆឌ្ឌេតិ. ឧក្ខិបតីតិ នីហរតិ. បរិក្ខិបតីតិ បរម្មុខេ ករោតិ. ទិដ្ឋិមេធគានីតិ ទិដ្ឋិវិហេសកានិ.

៣២. ទុតិយគាថាយត្ថោ – ឯវំ អវីតិវត្តោ ច យំ ទិដ្ឋេ សុតេ សីលវតេ មុតេតិ ឯតេសុ ចតូសុ វត្ថូសុ ឧប្បន្នទិដ្ឋិសង្ខាតេ អត្តនិ បុព្ពេ វុត្តប្បការំ អានិសំសំ បស្សតិ, តទេវ សោ តត្ថ សកាយ ទិដ្ឋិយា អានិសំសំ ‘‘ឥទំ សេដ្ឋ’’ន្តិ អភិនិវិសិត្វា អញ្ញំ សព្ពំ បរសត្ថារាទិកំ និហីនតោ បស្សតិ.

ទ្វេ អានិសំសេ បស្សតីតិ ទ្វេ គុណេ ឱលោកេតិ. ទិដ្ឋធម្មិកញ្ចាតិ ទិដ្ឋេ បច្ចក្ខេ អត្តភាវេ វិបច្ចនករណំ. សម្បរាយិកញ្ចាតិ បរលោកេ បដិលភិតព្ពគុណញ្ច. យំទិដ្ឋិកោ សត្ថាតិ យំលទ្ធិកោ តិត្ថាយតនសាមិកោ. អលំ នាគត្តាយ វាតិ នាគរាជភាវាយ វា បរិយត្តំ. សុបណ្ណត្តាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ទេវត្តាយ វាតិ សម្មុតិទេវាទិភាវាយ. អាយតិំ ផលបាដិកង្ខី ហោតីតិ អនាគតេ វិបាកផលំ បត្ថយានោ ហោតិ. ទិដ្ឋសុទ្ធិយាបិ ទ្វេ អានិសំសេ បស្សតីតិ ចក្ខុវិញ្ញាណេន ទិដ្ឋរូបាយតនស្ស វសេន សុទ្ធិយា ហេតុត្តាបិ អត្តនោ គហិតគហណេន ទ្វេ គុណេ ឱលោកេតិ. សុតសុទ្ធិយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

៣៣. តតិយគាថាយត្ថោ – ឯវំ បស្សតោ ច យំ អត្តនោ សត្ថារាទិំ និស្សិតោ អញ្ញំ បរសត្ថារាទិំ ហីនំ បស្សតិ, តំ បន ទស្សនំ គន្ថមេវ កុសលា វទន្តិ, ពន្ធនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. យស្មា ឯតទេវ, តស្មា ហិ ទិដ្ឋំ វ សុតំ មុតំ វា, សីលព្ពតំ ភិក្ខុ ន និស្សយេយ្យ, នាភិនិវេសេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ.

កុសលាតិ ខន្ធាទិជាននេ ឆេកា. ខន្ធកុសលាតិ រូបាទីសុ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ កុសលា. ធាតុអាយតនបដិច្ចសមុប្បាទសតិបដ្ឋានសម្មប្បធានឥទ្ធិបាទឥន្ទ្រិយពលពោជ្ឈង្គមគ្គផលនិព្ពានេសុបិ ឯសេវ នយោ. តត្ថ មគ្គកុសលាតិ ចតូសុ មគ្គេសុ. ផលកុសលាតិ ចតូសុ ផលេសុ. និព្ពានកុសលាតិ ទុវិធេ និព្ពានេ ឆេកា. តេ កុសលាតិ តេ ឯតេសុ វុត្តប្បការេសុ ឆេកា. ឯវំ វទន្តីតិ ឯវំ កថេន្តិ. គន្ថោ ឯសោតិ បស្សតោ ច អត្តនោ សត្ថារាទិនិស្សិតញ្ច អញ្ញំ បរសត្ថារាទិំ ហីនតោ ទស្សនញ្ច គន្ថោ ពន្ធនោ ឯសោតិ វទន្តិ. លគ្គនំ ឯតន្តិ ឯតំ វុត្តប្បការំ នាគទន្តេ លគ្គិតំ វិយ អធោលម្ពនំ. ពន្ធនំ ឯតន្តិ និច្ឆិន្ទិតុំ ទុក្ខដ្ឋេន សង្ខលិកាទិពន្ធនំ វិយ ឯតំ ពន្ធនំ. បលិពោធោ ឯសោតិ សំសារតោ និក្ខមិតុំ អប្បទានដ្ឋេន ឯសោ បលិពោធោ.

៣៤. ចតុត្ថគាថាយត្ថោ – ន កេវលំ ទិដ្ឋសុតាទីសុ ន និស្សយេយ្យ, អបិច ខោ បន អសញ្ជាតំ ឧបរូបរិ ទិដ្ឋិម្បិ លោកស្មិំ ន កប្បយេយ្យ, ន ជនេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. កីទិសំ? ញាណេន វា សីលវតេន វាបិ, សមាបត្តិញាណាទិញាណេន វា សីលវតេន វា យា កប្បិយតិ, ឯតំ ទិដ្ឋិំ ន កប្បេយ្យ. ន កេវលញ្ច ទិដ្ឋិំ ន កប្បយេយ្យ, អបិច ខោ បន មានេនបិ ជាតិអាទីហិ វត្ថូហិ សមោតិ អត្តានមនូបនេយ្យ, ហីនោ ន មញ្ញេថ វិសេសិ វាបីតិ.

អដ្ឋសមាបត្តិញាណេន វាតិ បឋមជ្ឈានាទីនំ អដ្ឋន្នំ សមាបត្តីនំ សម្បយុត្តបញ្ញាយ វា. បញ្ចាភិញ្ញាញាណេន វាតិ លោកិយានំ បញ្ចន្នំ អភិញ្ញានំ សម្បយុត្តបញ្ញាយ វា. មិច្ឆាញាណេន វាតិ វិបរីតសភាវេន បវត្តាយ បញ្ញាយ អមុត្តេ មុត្តំ បស្សាតិ ឯវំ ឧប្បន្នេន មិច្ឆាញាណេន វា.

៣