📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ខុទ្ទកនិកាយេ

បដិសម្ភិទាមគ្គ-អដ្ឋកថា

(បឋមោ ភាគោ)

គន្ថារម្ភកថា

យោ សព្ពលោកាតិគសព្ពសោភា-

យុត្តេហិ សព្ពេហិ គុណេហិ យុត្តោ;

ទោសេហិ សព្ពេហិ សវាសនេហិ,

មុត្តោ វិមុត្តិំ បរមញ្ច ទាតា.

និច្ចំ ទយាចន្ទនសីតចិត្តោ,

បញ្ញារវិជ្ជោតិតសព្ពនេយ្យោ;

សព្ពេសុ ភូតេសុ តមគ្គភូតំ,

ភូតត្ថនាថំ សិរសា នមិត្វា.

យោ សព្ពភូតេសុ មុនីវ អគ្គោ, អនន្តសង្ខេសុ ជិនត្តជេសុ;

អហូ ទយាញាណគុណេហិ សត្ថុលីលានុការី ជនតាហិតេសុ.

តំ សារិបុត្តំ មុនិរាជបុត្តំ, ថេរំ ថិរានេកគុណាភិរាមំ;

បញ្ញាបភាវុគ្គតចារុកិត្តិំ, សុសន្តវុត្តិញ្ច អថោ នមិត្វា.

សទ្ធម្មចក្កានុបវត្តកេន, សទ្ធម្មសេនាបតិសាវកេន;

សុត្តេសុ វុត្តេសុ តថាគតេន, ភូតត្ថវេទិត្តមុបាគតេន.

យោ ភាសិតោ ភាសិតកោវិទេន, ធម្មប្បទីបុជ្ជលនាយកេន;

បាឋោ វិសិដ្ឋោ បដិសម្ភិទានំ, មគ្គោតិ តន្នាមវិសេសិតោ ច.

វិចិត្តនានត្តនយោបគូឡ្ហោ, គម្ភីរបញ្ញេហិ សទាវគាឡ្ហោ;

អត្តត្ថលោកត្ថបរាយណេហិ, សំសេវនីយោ សុជនេហិ និច្ចំ.

ញាណប្បភេទាវហនស្ស តស្ស, យោគីហិនេកេហិ និសេវិតស្ស;

អត្ថំ អបុព្ពំ អនុវណ្ណយន្តោ, សុត្តញ្ច យុត្តិញ្ច អនុក្កមន្តោ.

អវោក្កមន្តោ សមយា សកា ច, អនាមសន្តោ សមយំ បរញ្ច;

បុព្ពោបទេសដ្ឋកថានយញ្ច, យថានុរូបំ ឧបសំហរន្តោ.

វក្ខាមហំ អដ្ឋកថំ ជនស្ស, ហិតាយ សទ្ធម្មចិរដ្ឋិតត្ថំ;

សក្កច្ច សទ្ធម្មបកាសិនិំ តំ, សុណាថ ធារេថ ច សាធុ សន្តោតិ.

តត្ថ បដិសម្ភិទានំ មគ្គោតិ តន្នាមវិសេសិតោ ចាតិ វុត្តត្តា បដិសម្ភិទាមគ្គស្ស បដិសម្ភិទាមគ្គតា តាវ វត្តព្ពា. ចតស្សោ ហិ បដិសម្ភិទា – អត្ថបដិសម្ភិទា, ធម្មបដិសម្ភិទា, និរុត្តិបដិសម្ភិទា, បដិភានបដិសម្ភិទាតិ. តាសំ បដិសម្ភិទានំ មគ្គោ អធិគមូបាយោតិ បដិសម្ភិទាមគ្គោ, បដិសម្ភិទាបដិលាភហេតូតិ វុត្តំ ហោតិ. កថមយំ តាសំ មគ្គោ ហោតីតិ ចេ? បភេទតោ ទេសិតាយ ទេសនាយ បដិសម្ភិទាញាណាវហត្តា. នានាភេទភិន្នានញ្ហិ ធម្មានំ នានាភេទភិន្នា ទេសនា សោតូនំ អរិយបុគ្គលានំ បដិសម្ភិទាញាណប្បភេទញ្ច សញ្ជនេតិ, បុថុជ្ជនានំ អាយតិំ បដិសម្ភិទាញាណប្បភេទាយ ច បច្ចយោ ហោតិ. វុត្តញ្ច – ‘‘បភេទតោ ហិ ទេសនា ឃនវិនិព្ភោគបដិសម្ភិទាញាណាវហា ហោតី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១.កាមាវចរកុសលបទភាជនីយ). អយញ្ច នានាភេទភិន្នា ទេសនា, តេនស្សា បដិសម្ភិទានំ មគ្គត្តសិទ្ធិ.

តត្ថ ចតស្សោតិ គណនបរិច្ឆេទោ. បដិសម្ភិទាតិ បភេទា. ‘‘អត្ថេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ធម្មេ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, តត្រ ធម្មនិរុត្តាភិលាបេ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា, ញាណេសុ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧១៨) វុត្តត្តា ន អញ្ញស្ស កស្សចិ បភេទា, ញាណស្សេវ បភេទា. តស្មា ‘‘ចតស្សោ បដិសម្ភិទា’’តិ ចត្តារោ ញាណប្បភេទាតិ អត្ថោ. អត្ថប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ អត្ថេ បភេទគតំ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា. ធម្មប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ ធម្មេ បភេទគតំ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា. និរុត្តិប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ និរុត្តាភិលាបេ បភេទគតំ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា. បដិភានប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ បដិភានេ បភេទគតំ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា.

តត្ថ អត្ថោតិ សង្ខេបតោ ហេតុផលំ. តញ្ហិ យស្មា ហេតុអនុសារេន អរីយតិ អធិគមីយតិ បាបុណីយតិ, តស្មា អត្ថោតិ វុច្ចតិ. បភេទតោ បន យំកិញ្ចិ បច្ចយសមុប្បន្នំ, និព្ពានំ, ភាសិតត្ថោ, វិបាកោ, កិរិយាតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា អត្ថោតិ វេទិតព្ពា. តំ អត្ថំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ អត្ថេ បភេទគតំ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា.

ធម្មោតិ សង្ខេបតោ បច្ចយោ. សោ ហិ យស្មា តំ តំ វិទហតិ បវត្តេតិ ចេវ បាបេតិ ច, តស្មា ធម្មោតិ វុច្ចតិ. បភេទតោ បន យោ កោចិ ផលនិព្ពត្តកោ ហេតុ, អរិយមគ្គោ, ភាសិតំ, កុសលំ, អកុសលន្តិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា ធម្មោតិ វេទិតព្ពា. តំ ធម្មំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ ធម្មេ បភេទគតំ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា. អយមេវ ហិ អត្ថោ អភិធម្មេ (វិភ. ៧១៩-៧២៥) –

‘‘ទុក្ខេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ទុក្ខសមុទយេ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, ទុក្ខនិរោធេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា. ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, ហេតុផលេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា.

‘‘យេ ធម្មា ជាតា ភូតា សញ្ជាតា និព្ពត្តា អភិនិព្ពត្តា បាតុភូតា, ឥមេសុ ធម្មេសុ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, យម្ហា ធម្មា តេ ធម្មា ជាតា ភូតា សញ្ជាតា និព្ពត្តា អភិនិព្ពត្តា បាតុភូតា, តេសុ ធម្មេសុ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា.

‘‘ជរាមរណេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ជរាមរណសមុទយេ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, ជរាមរណនិរោធេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ជរាមរណនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា.

‘‘ជាតិយា ញាណំ…បេ… ភវេ ញាណំ…បេ… ឧបាទានេ ញាណំ…បេ… តណ្ហាយ ញាណំ…បេ… វេទនាយ ញាណំ…បេ… ផស្សេ ញាណំ….បេ… សឡាយតនេ ញាណំ….បេ… នាមរូបេ ញាណំ…បេ… វិញ្ញាណេ ញាណំ…បេ… សង្ខារេសុ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, សង្ខារសមុទយេ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, សង្ខារនិរោធេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, សង្ខារនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា.

‘‘ឥធ ភិក្ខុ ធម្មំ ជានាតិ – សុត្តំ គេយ្យំ វេយ្យាករណំ គាថំ ឧទានំ ឥតិវុត្តកំ ជាតកំ អព្ភុតធម្មំ វេទល្លំ. អយំ វុច្ចតិ ធម្មបដិសម្ភិទា. សោ តស្ស តស្សេវ ភាសិតស្ស អត្ថំ ជានាតិ ‘អយំ ឥមស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ, អយំ ឥមស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ’តិ. អយំ វុច្ចតិ អត្ថបដិសម្ភិទា.

‘‘កតមេ ធម្មា កុសលា? យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ សោមនស្សសហគតំ ញាណសម្បយុត្តំ រូបារម្មណំ វា…បេ… ធម្មារម្មណំ វា យំ យំ វា បនារព្ភ តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតិ…បេ… អវិក្ខេបោ ហោតិ. ឥមេ ធម្មា កុសលា. ឥមេសុ ធម្មេសុ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, តេសំ វិបាកេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា’’តិអាទិនា នយេន វិភជិត្វា វិភជិត្វា ទស្សិតោ.

តត្រ ធម្មនិរុត្តាភិលាបេ ញាណន្តិ តស្មិំ អត្ថេ ច ធម្មេ ច យា សភាវនិរុត្តិ អព្យភិចារិវោហារោ, តស្ស អភិលាបេ ភាសនេ ឧទីរណេ តំ លបិតំ ភាសិតំ ឧទីរិតំ សភាវនិរុត្តិសទ្ទំ អារម្មណំ កត្វា បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ សភាវនិរុត្តាភិលាបេ ‘‘អយំ សភាវនិរុត្តិ, អយំ ន សភាវនិរុត្តី’’តិ ឯវំ តស្សា ធម្មនិរុត្តិសញ្ញិតាយ សភាវនិរុត្តិយា មាគធិកាយ សព្ពសត្តានំ មូលភាសាយ បភេទគតំ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា. ឯវមយំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា សទ្ទារម្មណា នាម ជាតា, ន បញ្ញត្តិអារម្មណា. កស្មា? យស្មា សទ្ទំ សុត្វា ‘‘អយំ សភាវនិរុត្តិ, អយំ ន សភាវនិរុត្តី’’តិ ជានាតិ. បដិសម្ភិទាប្បត្តោ ហិ ‘‘ផស្សោ’’តិ វុត្តេ ‘‘អយំ សភាវនិរុត្តី’’តិ ជានាតិ, ‘‘ផស្សា’’តិ វា ‘‘ផស្ស’’ន្តិ វា វុត្តេ បន ‘‘អយំ ន សភាវនិរុត្តី’’តិ ជានាតិ. វេទនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អញ្ញំ បនេស នាមាខ្យាតឧបសគ្គនិបាតព្យញ្ជនសទ្ទំ ជានាតិ ន ជានាតីតិ? យទគ្គេន សទ្ទំ សុត្វា ‘‘អយំ សភាវនិរុត្តិ, អយំ ន សភាវនិរុត្តី’’តិ ជានាតិ, តទគ្គេន តម្បិ ជានិស្សតិ. តំ បន នយិទំ បដិសម្ភិទាកិច្ចន្តិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘ភាសំ នាម សត្តា ឧគ្គណ្ហន្តី’’តិ វត្វា ឥទំ កថិតំ – មាតាបិតរោ ហិ ទហរកាលេ កុមារកេ មញ្ចេ វា បីឋេ វា និបជ្ជាបេត្វា តំ តំ កថយមានា តានិ តានិ កិច្ចានិ ករោន្តិ, ទារកា តេសំ តំ តំ ភាសំ វវត្ថាបេន្តិ ‘‘ឥមិនា ឥទំ វុត្តំ, ឥមិនា ឥទំ វុត្ត’’ន្តិ. គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ សព្ពម្បិ ភាសំ ជានន្តិ. មាតា ទមិឡី, បិតា អន្ធកោ. តេសំ ជាតទារកោ សចេ មាតុ កថំ បឋមំ សុណាតិ, ទមិឡភាសំ ភាសិស្សតិ. សចេ បិតុ កថំ បឋមំ សុណាតិ, អន្ធកភាសំ ភាសិស្សតិ. ឧភិន្នម្បិ បន កថំ អសុណន្តោ មាគធិកភាសំ ភាសិស្សតិ.

យោបិ អគាមកេ មហាអរញ្ញេ និព្ពត្តោ, តត្ថ អញ្ញោ កថេន្តោ នាម នត្ថិ, សោបិ អត្តនោ ធម្មតាយ វចនំ សមុដ្ឋាបេន្តោ មាគធិកភាសមេវ ភាសិស្សតិ. និរយេ តិរច្ឆានយោនិយំ បេត្តិវិសយេ មនុស្សលោកេ ទេវលោកេតិ សព្ពត្ថ មាគធិកភាសាវ ឧស្សន្នា. តត្ថ សេសា ឱដ្ដកិរាតអន្ធកយោនកទមិឡភាសាទិកា ភាសា បរិវត្តន្តិ. អយមេវេកា យថាភុច្ចព្រហ្មវោហារអរិយវោហារសង្ខាតា មាគធិកភាសា ន បរិវត្តតិ. សម្មាសម្ពុទ្ធោបិ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ តន្តិំ អារោបេន្តោ មាគធិកភាសាយ ឯវ អារោបេសិ. កស្មា? ឯវញ្ហិ អត្ថំ អាហរិតុំ សុខំ ហោតិ. មាគធិកភាសាយ ហិ តន្តិំ អារុឡ្ហស្ស ពុទ្ធវចនស្ស បដិសម្ភិទាប្បត្តានំ សោតបថាគមនមេវ បបញ្ចោ. សោតេ បន សង្ឃដ្ដិតមត្តេយេវ នយសតេន នយសហស្សេន អត្ថោ ឧបដ្ឋាតិ. អញ្ញាយ បន ភាសាយ តន្តិំ អារុឡ្ហកំ បោថេត្វា បោថេត្វា ឧគ្គហេតព្ពំ ហោតិ. ពហុម្បិ ឧគ្គហេត្វា បន បុថុជ្ជនស្ស បដិសម្ភិទាប្បត្តិ នាម នត្ថិ, អរិយសាវកោ នោ បដិសម្ភិទាប្បត្តោ នាម នត្ថិ.

ញាណេសុ ញាណន្តិ សព្ពត្ថកញាណមារម្មណំ កត្វា បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ ញាណេ បភេទគតំ ញាណំ, យថាវុត្តេសុ វា តេសុ តីសុ ញាណេសុ គោចរកិច្ចាទិវសេន វិត្ថារគតំ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា.

ឥមា បន ចតស្សោ បដិសម្ភិទា ទ្វីសុ ឋានេសុ បភេទំ គច្ឆន្តិ, បញ្ចហិ ការណេហិ វិសទា ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា. កតមេសុ ទ្វីសុ ឋានេសុ បភេទំ គច្ឆន្តិ? សេក្ខភូមិយញ្ច អសេក្ខភូមិយញ្ច. តត្ថ សារិបុត្តត្ថេរស្ស មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស មហាកស្សបត្ថេរស្ស មហាកច្ចាយនត្ថេរស្ស មហាកោដ្ឋិតត្ថេរស្សាតិ ឯវមាទីនំ អសីតិយាបិ មហាថេរានំ បដិសម្ភិទា អសេក្ខភូមិយំ បភេទំ គតា, អានន្ទត្ថេរស្ស, ចិត្តស្ស គហបតិនោ, ធម្មិកស្ស ឧបាសកស្ស, ឧបាលិស្ស គហបតិនោ, ខុជ្ជុត្តរាយ ឧបាសិកាយាតិឯវមាទីនំ បដិសម្ភិទា សេក្ខភូមិយំ បភេទំ គតាតិ ឥមាសុ ទ្វីសុ ភូមីសុ បភេទំ គច្ឆន្តិ.

កតមេហិ បញ្ចហិ ការណេហិ វិសទា ហោន្តិ? អធិគមេន, បរិយត្តិយា, សវនេន, បរិបុច្ឆាយ, បុព្ពយោគេន. តត្ថ អធិគមោ នាម អរហត្តប្បត្តិ. អរហត្តញ្ហិ បត្តស្ស បដិសម្ភិទា វិសទា ហោន្តិ. បរិយត្តិ នាម ពុទ្ធវចនំ. តញ្ហិ ឧគ្គណ្ហន្តស្ស បដិសម្ភិទា វិសទា ហោន្តិ. សវនំ នាម សទ្ធម្មស្សវនំ. សក្កច្ចំ អដ្ឋិំ កត្វា ធម្មំ សុណន្តស្ស ហិ បដិសម្ភិទា វិសទា ហោន្តិ. បរិបុច្ឆា នាម បាឡិអដ្ឋកថាទីសុ គណ្ឋិបទអត្ថបទវិនិច្ឆយកថា. ឧគ្គហិតបាឡិអាទីសុ ហិ អត្ថំ បរិបុច្ឆន្តស្ស បដិសម្ភិទា វិសទា ហោន្តិ. បុព្ពយោគោ នាម បុព្ពពុទ្ធានំ សាសនេ យោគាវចរតា គតបច្ចាគតិកភាវេន យាវ អនុលោមគោត្រភុសមីបំ បត្តវិបស្សនានុយោគោ. បុព្ពយោគាវចរស្ស ហិ បដិសម្ភិទា វិសទា ហោន្តិ. ឥមេហិ បញ្ចហិ ការណេហិ វិសទា ហោន្តីតិ.

ឯតេសុ បន ការណេសុ បរិយត្តិ សវនំ បរិបុច្ឆាតិ ឥមានិ តីណិ បភេទស្សេវ ពលវការណានិ. បុព្ពយោគោ អធិគមស្ស ពលវបច្ចយោ, បភេទស្ស ហោតិ ន ហោតីតិ? ហោតិ, ន បន តថា. បរិយត្តិសវនបរិបុច្ឆា ហិ បុព្ពេ ហោន្តុ វា មា វា, បុព្ពយោគេន បន បុព្ពេ ចេវ ឯតរហិ ច សង្ខារសម្មសនំ វិនា បដិសម្ភិទា នាម នត្ថិ. ឥមេ បន ទ្វេបិ ឯកតោ ហុត្វា បដិសម្ភិទា ឧបត្ថម្ភេត្វា វិសទា ករោន្តីតិ. អបរេ អាហុ –

‘‘បុព្ពយោគោ ពាហុសច្ចំ, ទេសភាសា ច អាគមោ;

បរិបុច្ឆា អធិគមោ, គរុសន្និស្សយោ តថា;

មិត្តសម្បត្តិ ចេវាតិ, បដិសម្ភិទបច្ចយា’’តិ.

តត្ថ បុព្ពយោគោ វុត្តនយោវ. ពាហុសច្ចំ នាម តេសុ តេសុ សត្ថេសុ ច សិប្បាយតនេសុ ច កុសលតា. ទេសភាសា នាម ឯកសតវោហារកុសលតា, វិសេសេន បន មាគធិកេ កោសល្លំ. អាគមោ នាម អន្តមសោ ឱបម្មវគ្គមត្តស្សបិ ពុទ្ធវចនស្ស បរិយាបុណនំ. បរិបុច្ឆា នាម ឯកគាថាយបិ អត្ថវិនិច្ឆយបុច្ឆនំ. អធិគមោ នាម សោតាបន្នតា វា សកទាគាមិតា វា អនាគាមិតា វា អរហត្តំ វា. គរុសន្និស្សយោ នាម សុតបដិភានពហុលានំ គរូនំ សន្តិកេ វាសោ. មិត្តសម្បត្តិ នាម តថារូបានំយេវ មិត្តានំ បដិលាភោតិ.

តត្ថ ពុទ្ធា ច បច្ចេកពុទ្ធា ច បុព្ពយោគញ្ចេវ អធិគមញ្ច និស្សាយ បដិសម្ភិទា បាបុណន្តិ, សាវកា សព្ពានិបិ ឯតានិ ការណានិ. បដិសម្ភិទាប្បត្តិយា ច បាដិយេក្កោ កម្មដ្ឋានភាវនានុយោគោ នាម នត្ថិ, សេក្ខានំ បន សេក្ខផលវិមោក្ខន្តិកា, អសេក្ខានំ អសេក្ខផលវិមោក្ខន្តិកា ច បដិសម្ភិទាប្បត្តិ ហោតិ. តថាគតានញ្ហិ ទស ពលានិ វិយ អរិយានំ អរិយផលេហេវ បដិសម្ភិទា ឥជ្ឈន្តីតិ. ឥមាសំ ចតស្សន្នំ បដិសម្ភិទានំ មគ្គោតិ បដិសម្ភិទាមគ្គោ, បដិសម្ភិទាមគ្គោ ឯវ បករណំ បដិសម្ភិទាមគ្គប្បករណំ, បការេន ករីយន្តេ វុច្ចន្តេ ឯត្ថ នានាភេទភិន្នា គម្ភីរា អត្ថា ឥតិ បករណំ.

តទេតំ បដិសម្ភិទាមគ្គប្បករណំ អត្ថសម្បន្នំ ព្យញ្ជនសម្បន្នំ គម្ភីរំ គម្ភីរត្ថំ លោកុត្តរប្បកាសនំ សុញ្ញតាបដិសញ្ញុត្តំ បដិបត្តិផលវិសេសសាធនំ បដិបត្តិបដិបក្ខបដិសេធនំ យោគាវចរានំ ញាណវររតនាករភូតំ ធម្មកថិកានំ ធម្មកថាវិលាសវិសេសហេតុភូតំ សំសារភីរុកានំ ទុក្ខនិស្សរណំ តទុបាយទស្សនេន អស្សាសជននត្ថំ តប្បដិបក្ខនាសនត្ថញ្ច គម្ភីរត្ថានញ្ច អនេកេសំ សុត្តន្តបទានំ អត្ថវិវរណេន សុជនហទយបរិតោសជននត្ថំ តថាគតេន អរហតា សម្មាសម្ពុទ្ធេន សព្ពត្ថ អប្បដិហតសព្ពញ្ញុតញ្ញាណមហាបទីបាវភាសេន សកលជនវិត្ថតមហាករុណាសិនេហសិនិទ្ធហទយេន វេនេយ្យជនហទយគតកិលេសន្ធការវិធមនត្ថមុជ្ជលិតស្ស សទ្ធម្មមហាបទីបស្ស តទធិប្បាយវិកាសនសិនេហបរិសេកេន បញ្ចវស្សសហស្សមវិរតមុជ្ជលនមិច្ឆតា លោកានុកម្បកេន សត្ថុកប្បេន ធម្មរាជស្ស ធម្មសេនាបតិនា អាយស្មតា សារិបុត្តត្ថេរេន ភាសិតំ សុត្វា អាយស្មតា អានន្ទេន បឋមមហាសង្គីតិកាលេ យថាសុតមេវ សង្គីតិំ អារោបិតំ.

តទេតំ វិនយបិដកំ សុត្តន្តបិដកំ អភិធម្មបិដកន្តិ តីសុ បិដកេសុ សុត្តន្តបិដកបរិយាបន្នំ. ទីឃនិកាយោ មជ្ឈិមនិកាយោ សំយុត្តនិកាយោ អង្គុត្តរនិកាយោ ខុទ្ទកនិកាយោតិ បញ្ចសុ មហានិកាយេសុ ខុទ្ទកមហានិកាយបរិយាបន្នំ. សុត្តំ គេយ្យំ វេយ្យាករណំ គាថា ឧទានំ ឥតិវុត្តកំ ជាតកំ អព្ភុតធម្មំ វេទល្លន្តិ នវសុ សត្ថុ សាសនង្គេសុ យថាសម្ភវំ គេយ្យវេយ្យាករណង្គទ្វយសង្គហិតំ.

‘‘ទ្វាសីតិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិំ, ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោ;

ចតុរាសីតិ សហស្សានិ, យេ មេ ធម្មា បវត្តិនោ’’តិ. (ថេរគា. ១០២៧) –

ធម្មភណ្ឌាគារិកត្ថេរេន បន បញ្ចសុ ឋានេសុ ឯតទគ្គំ អារោបិតេន បដិញ្ញាតានំ ចតុរាសីតិយា ធម្មក្ខន្ធសហស្សានំ ភិក្ខុតោ គហិតេសុ ទ្វីសុ ធម្មក្ខន្ធសហស្សេសុ អនេកសតធម្មក្ខន្ធសង្គហិតំ. តស្ស តយោ វគ្គា – មហាវគ្គោ, មជ្ឈិមវគ្គោ, ចូឡវគ្គោតិ. ឯកេកស្មិំ វគ្គស្មិំ ទសទសកំ កត្វា ញាណកថាទិកា មាតិកាកថាបរិយោសានា សមតិំស កថា. ឯវមនេកធា វវត្ថាបិតស្ស ឥមស្ស បដិសម្ភិទាមគ្គប្បករណស្ស អនុបុព្ពំ អបុព្ពបទត្ថវណ្ណនំ ករិស្សាម. ឥមញ្ហិ បករណំ បាឋតោ អត្ថតោ ឧទ្ទិសន្តេន ច និទ្ទិសន្តេន ច សក្កច្ចំ ឧទ្ទិសិតព្ពំ និទ្ទិសិតព្ពញ្ច, ឧគ្គណ្ហន្តេនាបិ សក្កច្ចំ ឧគ្គហេតព្ពំ ធារេតព្ពញ្ច. តំ កិស្សហេតុ? គម្ភីរត្តា ឥមស្ស បករណស្ស លោកហិតាយ លោកេ ចិរដ្ឋិតត្ថំ.

តត្ថ សមតិំសាយ កថាសុ ញាណកថា កស្មា អាទិតោ កថិតាតិ ចេ? ញាណស្ស បដិបត្តិមលវិសោធកត្តេន បដិបត្តិយា អាទិភូតត្តា. វុត្តញ្ហិ ភគវតា –

‘‘តស្មាតិហ ត្វំ ភិក្ខុ, អាទិមេវ វិសោធេហិ កុសលានំ ធម្មានំ. កោ ចាទិ កុសលានំ ធម្មានំ, សីលញ្ច សុវិសុទ្ធំ ទិដ្ឋិ ច ឧជុកា’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៦៩)?

ឧជុកា ទិដ្ឋីតិ ហិ សម្មាទិដ្ឋិសង្ខាតំ ញាណំ វុត្តំ. តស្មាបិ ញាណកថា អាទិតោ កថិតា.

អបរម្បិ វុត្តំ –

‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, សម្មាទិដ្ឋិ បុព្ពង្គមា ហោតិ. កថញ្ច, ភិក្ខវេ, សម្មាទិដ្ឋិ បុព្ពង្គមា ហោតិ? សម្មាទិដ្ឋិំ ‘សម្មាទិដ្ឋី’តិ បជានាតិ, មិច្ឆាទិដ្ឋិំ ‘មិច្ឆាទិដ្ឋី’តិ បជានាតិ. សាស្ស ហោតិ សម្មាទិដ្ឋិ. សម្មាសង្កប្បំ ‘សម្មាសង្កប្បោ’តិ បជានាតិ, មិច្ឆាសង្កប្បំ ‘មិច្ឆាសង្កប្បោ’តិ បជានាតិ. សម្មាវាចំ ‘សម្មាវាចា’តិ បជានាតិ, មិច្ឆាវាចំ ‘មិច្ឆាវាចា’តិ បជានាតិ. សម្មាកម្មន្តំ ‘សម្មាកម្មន្តោ’តិ បជានាតិ, មិច្ឆាកម្មន្តំ ‘មិច្ឆាកម្មន្តោ’តិ បជានាតិ. សម្មាអាជីវំ ‘សម្មាអាជីវោ’តិ បជានាតិ, មិច្ឆាអាជីវំ ‘មិច្ឆាអាជីវោ’តិ បជានាតិ. សម្មាវាយាមំ ‘សម្មាវាយាមោ’តិ បជានាតិ, មិច្ឆាវាយាមំ ‘មិច្ឆាវាយាមោ’តិ បជានាតិ. សម្មាសតិំ ‘សម្មាសតី’តិ បជានាតិ, មិច្ឆាសតិំ ‘មិច្ឆាសតី’តិ បជានាតិ. សម្មាសមាធិំ ‘សម្មាសមាធី’តិ បជានាតិ, មិច្ឆាសមាធិំ ‘មិច្ឆាសមាធី’តិ បជានាតិ. សាស្ស ហោតិ សម្មាទិដ្ឋី’’តិ (ម. និ. ៣.១៣៦ អាទយោ).

បុព្ពង្គមភូតាយ ហិ សម្មាទិដ្ឋិយា សិទ្ធាយ មិច្ឆាទិដ្ឋីនម្បិ មិច្ឆាទិដ្ឋិភាវំ ជានិស្សតីតិ សម្មាទិដ្ឋិសង្ខាតំ ញាណំ តាវ សោធេតុំ ញាណកថា អាទិតោ កថិតា.

‘‘អបិចុទាយិ, តិដ្ឋតុ បុព្ពន្តោ, តិដ្ឋតុ អបរន្តោ, ធម្មំ តេ ទេសេស្សាមិ – ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតិ, ឥមស្សុប្បាទា ឥទំ ឧប្បជ្ជតិ, ឥមស្មិំ អសតិ ឥទំ ន ហោតិ, ឥមស្ស និរោធា ឥទំ និរុជ្ឈតី’’តិ (ម. និ. ២.២៧១) ច –

បុព្ពន្តាបរន្តទិដ្ឋិយោ ឋបេត្វា ញាណស្សេវ វុត្តត្តា ញាណកថា អាទិតោ កថិតា.

‘‘អលំ, សុភទ្ទ, តិដ្ឋតេតំ ‘សព្ពេ តេ សកាយ បដិញ្ញាយ អព្ភញ្ញិំសុ, សព្ពេវ ន អព្ភញ្ញិំសុ, ឧទាហុ ឯកច្ចេ អព្ភញ្ញិំសុ, ឯកច្ចេ ន អព្ភញ្ញិំសូ’តិ. ធម្មំ តេ, សុភទ្ទ, ទេសេស្សាមិ, តំ សុណាហិ សាធុកំ មនសិករោហិ, ភាសិស្សាមី’’តិ (ទី. និ. ២.២១៣) ច –

បុថុសមណព្រាហ្មណបរប្បវាទានំ វាទេ ឋបេត្វា អរិយស្ស អដ្ឋង្គិកស្ស មគ្គស្ស ទេសិតត្តា, អដ្ឋង្គិកេ ច មគ្គេ សម្មាទិដ្ឋិសង្ខាតស្ស ញាណស្ស បធានត្តា ញាណកថា អាទិតោ កថិតា.

‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, សោតាបត្តិយង្គានិ សប្បុរិសសំសេវោ, សទ្ធម្មស្សវនំ, យោនិសោ មនសិការោ, ធម្មានុធម្មបដិបត្តី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៤៦; ទី. និ. ៣.៣១១) ច –

‘‘សទ្ធាជាតោ ឧបសង្កមតិ, ឧបសង្កមន្តោ បយិរុបាសតិ, បយិរុបាសន្តោ សោតំ ឱទហតិ, ឱហិតសោតោ ធម្មំ សុណាតិ, សុត្វា ធម្មំ ធារេតិ, ធាតានំ ធម្មានំ បញ្ញាយ អត្ថំ ឧបបរិក្ខតិ, អត្ថំ ឧបបរិក្ខតោ ធម្មា និជ្ឈានំ ខមន្តិ, ធម្មនិជ្ឈានក្ខន្តិយា ឆន្ទោ ជាយតិ, ឆន្ទជាតោ ឧស្សហតិ, ឧស្សហិត្វា តុលេតិ, តុលយិត្វា បទហតិ, បហិតត្តោ កាយេន ចេវ បរមត្ថសច្ចំ សច្ឆិករោតិ, បញ្ញាយ ច នំ បដិវិជ្ឈ បស្សតី’’តិ (ម. និ. ២.១៨៣, ៤៣២) ច –

‘‘ឥធ តថាគតោ លោកេ ឧប្បជ្ជតិ…បេ… សោ ធម្មំ ទេសេតិ អាទិកល្យាណ’’ន្តិ អាទីនិ (ទី. និ. ១.១៩០) ច –

អនេកានិ សុត្តន្តបទានិ អនុលោមេន្តេន សុតមយេ ញាណំ អាទិំ កត្វា យថាក្កមេន ញាណកថា អាទិតោ កថិតា.

សា បនាយំ ញាណកថា ឧទ្ទេសនិទ្ទេសវសេន ទ្វិធា ឋិតា. ឧទ្ទេសេ ‘‘សោតាវធានេ បញ្ញា សុតមយេ ញាណ’’ន្តិអាទិនា នយេន តេសត្តតិ ញាណានិ មាតិកាវសេន ឧទ្ទិដ្ឋានិ. និទ្ទេសេ ‘‘កថំ សោតាវធានេ បញ្ញា សុតមយេ ញាណំ. ‘ឥមេ ធម្មា អភិញ្ញេយ្យា’តិ សោតាវធានំ, តំបជាននា បញ្ញា សុតមយេ ញាណ’’ន្តិអាទិនា នយេន តានិយេវ តេសត្តតិ ញាណានិ វិត្ថារវសេន និទ្ទិដ្ឋានីតិ.

គន្ថារម្ភកថា និដ្ឋិតា.

(១) មហាវគ្គោ

១. ញាណកថា

មាតិកាវណ្ណនា

១. តត្ថ ឧទ្ទេសេ តាវ សោតាវធានេ បញ្ញា សុតមយេ ញាណន្តិ ឯត្ថ សោតសទ្ទោ អនេកត្ថប្បភេទោ. តថា ហេស –

មំសវិញ្ញាណញាណេសុ, តណ្ហាទីសុ ច ទិស្សតិ;

ធារាយំ អរិយមគ្គេ, ចិត្តសន្តតិយម្បិ ច.

‘‘សោតាយតនំ សោតធាតុ សោតិន្ទ្រិយ’’ន្តិអាទីសុ (វិភ. ១៥៧) ហិ អយំ សោតសទ្ទោ មំសសោតេ ទិស្សតិ. ‘‘សោតេន សទ្ទំ សុត្វា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៩៥) សោតវិញ្ញាណេ. ‘‘ទិព្ពាយ សោតធាតុយា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣៥៦) ញាណសោតេ. ‘‘យានិ សោតានិ លោកស្មិន្តិ យានិ ឯតានិ សោតានិ មយា កិត្តិតានិ បកិត្តិតានិ អាចិក្ខិតានិ ទេសិតានិ បញ្ញបិតានិ បដ្ឋបិតានិ វិវរិតានិ វិភត្តានិ ឧត្តានីកតានិ បកាសិតានិ. សេយ្យថិទំ – តណ្ហាសោតោ ទិដ្ឋិសោតោ កិលេសសោតោ ទុច្ចរិតសោតោ អវិជ្ជាសោតោ’’តិអាទីសុ (ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៤) តណ្ហាទីសុ បញ្ចសុ ធម្មេសុ. ‘‘អទ្ទសា ខោ ភគវា មហន្តំ ទារុក្ខន្ធំ គង្គាយ នទិយា សោតេន វុយ្ហមាន’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ៤.២៤១) ឧទកធារាយំ. ‘‘អរិយស្សេតំ, អាវុសោ, អដ្ឋង្គិកស្ស មគ្គស្ស អធិវចនំ, យទិទំ សោតោ’’តិអាទីសុ អរិយមគ្គេ. ‘‘បុរិសស្ស ច វិញ្ញាណសោតំ បជានាតិ ឧភយតោ អព្ពោច្ឆិន្នំ ឥធ លោកេ បតិដ្ឋិតញ្ច បរលោកេ បតិដ្ឋិតញ្ចា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.១៤៩) ចិត្តសន្តតិយំ. ឥធ បនាយំ មំសសោតេ ទដ្ឋព្ពោ. តេន សោតេន ហេតុភូតេន, ករណភូតេន វា អវធីយតិ អវត្ថាបីយតិ អប្បីយតីតិ សោតាវធានំ. កិំ តំ? សុតំ. សុតញ្ច នាម ‘‘ពហុស្សុតោ ហោតិ សុតធរោ សុតសន្និចយោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៣៩) វិយ សោតទ្វារានុសារេន វិញ្ញាតំ អវធារិតំ ធម្មជាតំ, តំ ឥធ សោតាវធានន្តិ វុត្តំ. តស្មិំ សោតាវធានសង្ខាតេ សុតេ បវត្តា បញ្ញា សោតាវធានេ បញ្ញា. បញ្ញាតិ ច តស្ស តស្ស អត្ថស្ស បាកដករណសង្ខាតេន បញ្ញាបនដ្ឋេន បញ្ញា, តេន តេន វា អនិច្ចាទិនា បការេន ធម្មេ ជានាតីតិបិ បញ្ញា.

សុតមយេ ញាណន្តិ ឯត្ថ សុតសទ្ទោ តាវ សឧបសគ្គោ អនុបសគ្គោ ច –

គមនេ វិស្សុតេ តិន្តេនុយោគោបចិតេបិ ច;

សទ្ទេ ច សោតទ្វារានុសារញាតេ ច ទិស្សតិ.

តថា ហិស្ស ‘‘សេនាយ បសុតោ’’តិអាទីសុ គច្ឆន្តោតិ អត្ថោ. ‘‘សុតធម្មស្ស បស្សតោ’’តិអាទីសុ (ឧទា. ១១; មហាវ. ៥) វិស្សុតធម្មស្សាតិ អត្ថោ. ‘‘អវស្សុតា អវស្សុតស្ស បុរិសបុគ្គលស្សា’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៦៥៧) តិន្តា តិន្តស្សាតិ អត្ថោ. ‘‘យេ ឈានបសុតា ធីរា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៨១) អនុយុត្តាតិ អត្ថោ. ‘‘តុម្ហេហិ បុញ្ញំ បសុតំ អនប្បក’’ន្តិអាទីសុ (ខុ. បា. ៧.១២; បេ. វ. ២៥) ឧបចិតន្តិ អត្ថោ. ‘‘ទិដ្ឋំ សុតំ មុតំ វិញ្ញាត’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៤១) សទ្ទោតិ អត្ថោ. ‘‘ពហុស្សុតោ ហោតិ សុតធរោ សុតសន្និចយោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៣៩) សោតទ្វារានុសារវិញ្ញាតធរោតិ អត្ថោ. ឥធ បនស្ស សោតទ្វារានុសារេន វិញ្ញាតំ ឧបធារិតន្តិ អត្ថោ. សុតមយេ ញាណន្តិ យា ឯសា ឯតំ សុតំ វិញ្ញាតំ អវធារិតំ សទ្ធម្មំ អារព្ភ អារម្មណំ កត្វា សព្ពបឋមញ្ច អបរាបរញ្ច បវត្តា បញ្ញា, តំ ‘‘សុតមយេ ញាណ’’ន្តិ វុត្តំ ហោតិ, សុតមយំ ញាណន្តិ អត្ថោ. សុតមយេតិ ច បច្ចត្តវចនមេតំ, យថា ‘‘ន ហេវំ វត្តព្ពេ’’ (កថា. ១, ១៥-១៨). ‘‘វនប្បគុម្ពេ យថា ផុស្សិតគ្គេ’’ (ខុ. បា. ៦.១៣; សុ. និ. ២៣៦). ‘‘នត្ថិ អត្តការេ នត្ថិ បរការេ នត្ថិ បុរិសការេ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.១៦៨) បច្ចត្តវចនំ, ឯវមិធាបិ ទដ្ឋព្ពំ. តេន វុត្តំ – ‘‘សុតមយំ ញាណន្តិ អត្ថោ’’តិ.

អថ វា សុតេន បកតោ ផស្សាទិកោ ធម្មបុញ្ជោ សុតមយោ, តស្មិំ សុតមយេ ធម្មបុញ្ជេ បវត្តំ តំសម្បយុត្តំ ញាណំ សុតមយេ ញាណំ. សភាវសាមញ្ញលក្ខណវសេន ធម្មេ ជានាតីតិ ញាណំ. តំយេវ ញាណំ បរិយាយវចនេន អធិប្បាយបកាសនត្ថំ អនិយមេន ‘‘បញ្ញា’’តិ វត្វា បច្ឆា អធិប្បេតំ ‘‘ញាណ’’ន្តិ និយមេត្វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ញាណញ្ច នាម សភាវបដិវេធលក្ខណំ, អក្ខលិតបដិវេធលក្ខណំ វា កុសលិស្សាសខិត្តឧសុបដិវេធោ វិយ, វិសយោភាសនរសំ បទីបោ វិយ, អសម្មោហបច្ចុបដ្ឋានំ អរញ្ញគតសុទេសកោ វិយ. ‘‘សមាហិតោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ យថាភូតំ បជានាតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៧១) វចនតោ សមាធិបទដ្ឋានំ. លក្ខណាទីសុ ហិ សភាវោ វា សាមញ្ញំ វា លក្ខណំ នាម, កិច្ចំ វា សម្បត្តិ វា រសោ នាម, ឧបដ្ឋានាការោ វា ផលំ វា បច្ចុបដ្ឋានំ នាម, អាសន្នការណំ បទដ្ឋានំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ.

២. សុត្វាន សំវរេ បញ្ញាតិ –

បាតិមោក្ខោ សតី ចេវ, ញាណំ ខន្តិ តថេវ ច;

វីរិយំ បញ្ចិមេ ធម្មា, សំវរាតិ បកាសិតា.

‘‘ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរេន ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោ ឧបាគតោ សមុបាគតោ ឧបបន្នោ សម្បន្នោ សមន្នាគតោ’’តិ (វិភ. ៥១១) អាគតោ បាតិមោក្ខសំវរោ. ‘‘ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា ន និមិត្តគ្គាហី ហោតិ នានុព្យញ្ជនគ្គាហី. យត្វាធិករណមេនំ ចក្ខុន្ទ្រិយំ អសំវុតំ វិហរន្តំ អភិជ្ឈាទោមនស្សា បាបកា អកុសលា ធម្មា អន្វាស្សវេយ្យុំ, តស្ស សំវរាយ បដិបជ្ជតិ, រក្ខតិ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ចក្ខុន្ទ្រិយេ សំវរំ អាបជ្ជតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២១៣; ម. និ. ១.២៩៥; សំ. និ. ៤.២៣៩; អ. និ. ៣.១៦) នយេន អាគតោ សតិសំវរោ.

‘‘យានិ សោតានិ លោកស្មិំ (អជិតាតិ ភគវា),

សតិ តេសំ និវារណំ;

សោតានំ សំវរំ ព្រូមិ, បញ្ញាយេតេ បិធីយរេ’’តិ . (ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆា ៦០; សុ. និ. ១០៤១) –

អាគតោ ញាណសំវរោ. ‘‘កតមេ ច, ភិក្ខវេ, អាសវា បដិសេវនា បហាតព្ពា? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ បដិសង្ខា យោនិសោ ចីវរំ បដិសេវតី’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៣; អ. និ. ៦.៥៨) នយេន អាគតោ បច្ចយបដិសេវនាសំវរោ, សោបិ ញាណសំវរេនេវ សង្គហិតោ. ‘‘ខមោ ហោតិ សីតស្ស ឧណ្ហស្ស ជិឃច្ឆាយ បិបាសាយ ឌំសមកសវាតាតបសរិសបសម្ផស្សានំ ទុរុត្តានំ ទុរាគតានំ វចនបថានំ ឧប្បន្នានំ សារីរិកានំ វេទនានំ ទុក្ខានំ តិព្ពានំ ខរានំ កដុកានំ អសាតានំ អមនាបានំ បាណហរានំ អធិវាសកជាតិកោ ហោតី’’តិ (ម. និ. ១.២៤; អ. និ. ៤.១១៤; ៦.៥៨) អាគតោ ខន្តិសំវរោ. ‘‘ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតិ បជហតិ វិនោទេតិ ព្យន្តីករោតិ អនភាវំ គមេតី’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៦; អ. និ. ៤.១១៤; ៦.៥៨) នយេន អាគតោ វីរិយសំវរោ. ‘‘ឥធ អរិយសាវកោ មិច្ឆាអាជីវំ បហាយ សម្មាអាជីវេន ជីវិកំ កប្បេតី’’តិ (សំ. និ. ៥.៨) អាគតោ អាជីវបារិសុទ្ធិសំវរោ, សោបិ វីរិយសំវរេនេវ សង្គហិតោ. តេសុ សត្តសុ សំវរេសុ បាតិមោក្ខសំវរឥន្ទ្រិយសំវរអាជីវបារិសុទ្ធិបច្ចយបដិសេវនសង្ខាតា ចត្តារោ សំវរា ឥធាធិប្បេតា, តេសុ ច វិសេសេន បាតិមោក្ខសំវរោ. សព្ពោបិ ចាយំ សំវរោ យថាសកំ សំវរិតព្ពានំ កាយទុច្ចរិតាទីនំ សំវរណតោ សំវរោតិ វុច្ចតិ. សុតមយញាណេ វុត្តំ ធម្មំ សុត្វា សំវរន្តស្ស សំវរំ ករោន្តស្ស តស្មិំ សំវរេ បវត្តា តំសម្បយុត្តា បញ្ញា ‘‘សុត្វាន សំវរេ បញ្ញា’’តិ វុត្តា. អថ វា ហេតុអត្ថេ សុត្វាតិ វចនស្ស សម្ភវតោ សុតហេតុនា សំវរេ បញ្ញាតិបិ អត្ថោ.

សីលមយេ ញាណន្តិ ឯត្ថ សីលន្តិ សីលនដ្ឋេន សីលំ. កិមិទំ សីលនំ នាម? សមាធានំ វា, កាយកម្មាទីនំ សុសីល្យវសេន អវិប្បកិណ្ណតាតិ អត្ថោ. ឧបធារណំ វា, កុសលានំ ធម្មានំ បតិដ្ឋាវសេន អាធារភាវោតិ អត្ថោ. ឯតទេវ ហិ ឯត្ថ អត្ថទ្វយំ សទ្ទលក្ខណវិទូ អនុជានន្តិ. អញ្ញេ បន ‘‘អធិសេវនដ្ឋេន អាចារដ្ឋេន តស្សីលដ្ឋេន សិរដ្ឋេន សីតលដ្ឋេន សិវដ្ឋេន សីល’’ន្តិ វណ្ណយន្តិ.

សីលនំ លក្ខណំ តស្ស, ភិន្នស្សាបិ អនេកធា;

សនិទស្សនត្តំ រូបស្ស, យថា ភិន្នស្ស នេកធា.

យថា ហិ នីលបីតាទិភេទេន អនេកធា ភិន្នស្សាបិ រូបាយតនស្ស សនិទស្សនត្តំ លក្ខណំ នីលាទិភេទេន ភិន្នស្សាបិ សនិទស្សនភាវានតិក្កមនតោ, តថា សីលស្ស ចេតនាទិភេទេន អនេកធា ភិន្នស្សាបិ យទេតំ កាយកម្មាទីនំ សមាធានវសេន កុសលានញ្ច ធម្មានំ បតិដ្ឋានវសេន វុត្តំ សីលនំ, តទេវ លក្ខណំ ចេតនាទិភេទេន ភិន្នស្សាបិ សមាធានបតិដ្ឋានភាវានតិក្កមនតោ. ឯវំលក្ខណស្ស បនស្ស –

‘‘ទុស្សីល្យវិទ្ធំសនតា, អនវជ្ជគុណោ តថា;

កិច្ចសម្បត្តិ អត្ថេន, រសោ នាម បវុច្ចតិ’’.

តស្មា ឥទំ សីលំ នាម កិច្ចដ្ឋេន រសេន ទុស្សីល្យវិទ្ធំសនរសំ, សម្បត្តិអត្ថេន រសេន អនវជ្ជរសន្តិ វេទិតព្ពំ.

សោចេយ្យបច្ចុបដ្ឋានំ, តយិទំ តស្ស វិញ្ញុហិ;

ឱត្តប្បញ្ច ហិរី ចេវ, បទដ្ឋានន្តិ វណ្ណិតំ. –

តយិទំ សីលំ ‘‘កាយសោចេយ្យំ វចីសោចេយ្យំ មនោសោចេយ្យ’’ន្តិ (ឥតិវុ. ៦៦) ឯវំ វុត្តសោចេយ្យបច្ចុបដ្ឋានំ, សុចិភាវេន បច្ចុបដ្ឋាតិ គហណភាវំ គច្ឆតិ. ហិរោត្តប្បញ្ច បន តស្ស វិញ្ញូហិ បទដ្ឋានន្តិ វណ្ណិតំ, អាសន្នការណន្តិ អត្ថោ. ហិរោត្តប្បេ ហិ សតិ សីលំ ឧប្បជ្ជតិ ចេវ តិដ្ឋតិ ច, អសតិ នេវ ឧប្បជ្ជតិ ន តិដ្ឋតីតិ ឯវំវិធេន សីលេន សហគតំ តំសម្បយុត្តំ ញាណំ សីលមយេ ញាណំ. អថ វា សីលមេវ បកតំ សីលមយំ, តស្មិំ សីលមយេ តំសម្បយុត្តំ ញាណំ. អសំវរេ អាទីនវបច្ចវេក្ខណា ច, សំវរេ អានិសំសបច្ចវេក្ខណា ច, សំវរបារិសុទ្ធិបច្ចវេក្ខណា ច, សំវរសំកិលេសវោទានបច្ចវេក្ខណា ច សីលមយញាណេនេវ សង្គហិតា.

៣. សំវរិត្វា សមាទហនេ បញ្ញាតិ សីលមយញាណេ វុត្តសីលសំវរេន សំវរិត្វា សំវរំ កត្វា សីលេ បតិដ្ឋាយ សមាទហន្តស្ស ឧបចារប្បនាវសេន ចិត្តេកគ្គតំ ករោន្តស្ស តស្មិំ សមាទហនេ បវត្តា តំសម្បយុត្តា បញ្ញា. សមំ សម្មា ច អាទហនំ ឋបនន្តិ ច សមាទហនំ, សមាធិស្សេវេតំ បរិយាយវចនំ.

សមាធិភាវនាមយេ ញាណន្តិ ឯត្ថ កុសលចិត្តេកគ្គតា សមាធិ. កេនដ្ឋេន សមាធិ? សមាធានដ្ឋេន សមាធិ. កិមិទំ សមាធានំ នាម? ឯការម្មណេ ចិត្តចេតសិកានំ សមំ សម្មា ច អាធានំ, ឋបនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តស្មា យស្ស ធម្មស្សានុភាវេន ឯការម្មណេ ចិត្តចេតសិកា សមំ សម្មា ច អវិក្ខិបមានា អវិប្បកិណ្ណា ច ហុត្វា តិដ្ឋន្តិ, ឥទំ សមាធានន្តិ វេទិតព្ពំ. តស្ស ខោ បន សមាធិស្ស –

លក្ខណំ តុ អវិក្ខេបោ, វិក្ខេបវិទ្ធំសនំ រសោ;

អកម្បនមុបដ្ឋានំ, បទដ្ឋានំ សុខំ បន.

ភាវីយតិ វឌ្ឍីយតីតិ ភាវនា, សមាធិ ឯវ ភាវនា សមាធិភាវនា, សមាធិស្ស វា ភាវនា វឌ្ឍនា សមាធិភាវនា. សមាធិភាវនាវចនេន អញ្ញំ ភាវនំ បដិក្ខិបតិ. បុព្ពេ វិយ ឧបចារប្បនាវសេន សមាធិភាវនាមយេ ញាណំ.

៤. បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញាតិ ឯត្ថ បដិច្ច ផលមេតីតិ បច្ចយោ. បដិច្ចាតិ ន វិនា តេន, អបច្ចក្ខិត្វាតិ អត្ថោ. ឯតីតិ ឧប្បជ្ជតិ ចេវ បវត្តតិ ចាតិ អត្ថោ. អបិច ឧបការកត្ថោ បច្ចយត្ថោ, តស្ស បច្ចយស្ស ពហុវិធត្តា បច្ចយានំ បរិគ្គហេ វវត្ថាបនេ ច បញ្ញា បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញា.

ធម្មដ្ឋិតិញាណន្តិ ឯត្ថ ធម្មសទ្ទោ តាវ សភាវបញ្ញាបុញ្ញបញ្ញត្តិអាបត្តិបរិយត្តិនិស្សត្តតាវិការគុណបច្ចយបច្ចយុប្បន្នាទីសុ ទិស្សតិ. អយញ្ហិ ‘‘កុសលា ធម្មា អកុសលា ធម្មា អព្យាកតា ធម្មា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. តិកមាតិកា ១) សភាវេ ទិស្សតិ.

‘‘យស្សេតេ ចតុរោ ធម្មា, សទ្ធស្ស ឃរមេសិនោ;

សច្ចំ ធម្មោ ធិតិ ចាគោ, ស វេ បេច្ច ន សោចតី’’តិ. (សុ. និ. ១៩០) –

អាទីសុ បញ្ញាយំ.

‘‘ន ហិ ធម្មោ អធម្មោ ច, ឧភោ សមវិបាកិនោ;

អធម្មោ និរយំ នេតិ, ធម្មោ បាបេតិ សុគ្គតិ’’ន្តិ. (ថេរគា. ៣០៤) –

អាទីសុ បុញ្ញេ. ‘‘បញ្ញត្តិធម្មា និរុត្តិធម្មា អធិវចនធម្មា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ទុកមាតិកា ១០៦-១០៨) បញ្ញត្តិយំ. ‘‘បារាជិកា ធម្មា សង្ឃាទិសេសា ធម្មា’’តិអាទីសុ (បារា. ២៣៣-២៣៤) អាបត្តិយំ. ‘‘ឥធ ភិក្ខុ ធម្មំ ជានាតិ សុត្តំ គេយ្យំ វេយ្យាករណ’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ៥.៧៣) បរិយត្តិយំ. ‘‘តស្មិំ ខោ បន សមយេ ធម្មា ហោន្តិ (ធ. ស. ១២១). ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៧៣; ម. និ. ១.១១៥) និស្សត្តតាយំ. ‘‘ជាតិធម្មា ជរាធម្មា មរណធម្មា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ១០.១០៧) វិការេ. ‘‘ឆន្នំ ពុទ្ធធម្មាន’’ន្តិអាទីសុ (មហានិ. ៥០) គុណេ. ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិអាទីសុ (វិភ. ៧២០) បច្ចយេ. ‘‘ឋិតាវ សា ធាតុ ធម្មដ្ឋិតតា ធម្មនិយាមតា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.២០; អ. និ. ៣.១៣៧) បច្ចយុប្បន្នេ. ស្វាយមិធាបិ បច្ចយុប្បន្នេ ទដ្ឋព្ពោ. អត្ថតោ បន អត្តនោ សភាវំ ធារេន្តីតិ វា, បច្ចយេហិ ធារីយន្តីតិ វា, អត្តនោ ផលំ ធារេន្តីតិ វា, អត្តនោ បរិបូរកំ អបាយេសុ អបតមានំ ធារេន្តីតិ វា, សកសកលក្ខណេ ធារេន្តីតិ វា, ចិត្តេន អវធារីយន្តីតិ វា យថាយោគំ ធម្មាតិ វុច្ចន្តិ. ឥធ បន អត្តនោ បច្ចយេហិ ធារីយន្តីតិ ធម្មា, បច្ចយសមុប្បន្នា ធម្មា តិដ្ឋន្តិ ឧប្បជ្ជន្តិ ចេវ បវត្តន្តិ ច ឯតាយាតិ ធម្មដ្ឋិតិ, បច្ចយធម្មានមេតំ អធិវចនំ. តស្សំ ធម្មដ្ឋិតិយំ ញាណំ ធម្មដ្ឋិតិញាណំ. ឥទញ្ហិ សមាធិភាវនាមយញាណេ វុត្តសមាធិនា សមាហិតេន ចិត្តេន យថាភូតញាណទស្សនត្ថាយ យោគមារភិត្វា វវត្ថាបិតនាមរូបស្ស តេសំ នាមរូបានំ បច្ចយបរិគ្គហបរិយាយំ ធម្មដ្ឋិតិញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. ‘‘នាមរូបវវត្ថានេ ញាណ’’ន្តិ អវត្វា ឯវ កស្មា ‘‘ធម្មដ្ឋិតិញាណ’’ន្តិ វុត្តន្តិ ចេ? បច្ចយបរិគ្គហេនេវ បច្ចយសមុប្បន្នបរិគ្គហស្ស សិទ្ធត្តា. បច្ចយសមុប្បន្នេ ហិ អបរិគ្គហិតេ បច្ចយបរិគ្គហោ ន សក្កា ហោតិ កាតុំ. តស្មា ធម្មដ្ឋិតិញាណគហណេនេវ តស្ស ហេតុភូតំ បុព្ពេ សិទ្ធំ នាមរូបវវត្ថានញាណំ វុត្តមេវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. កស្មា ទុតិយតតិយញាណំ វិយ ‘‘សមាទហិត្វា បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញា’’តិ ន វុត្តន្តិ ចេ? សមថវិបស្សនានំ យុគនទ្ធត្តា.

‘‘សមាទហិត្វា យថា ចេ វិបស្សតិ, វិបស្សមានោ តថា ចេ សមាទហេ;

វិបស្សនា ច សមថោ តទា អហុ, សមានភាគា យុគនទ្ធា វត្តរេ’’តិ. –

ហិ វុត្តំ. តស្មា សមាធិំ អវិស្សជ្ជេត្វា សមាធិញ្ច ញាណញ្ច យុគនទ្ធំ កត្វា យាវ អរិយមគ្គោ, តាវ ឧស្សុក្កាបេតព្ពន្តិ ញាបនត្ថំ ‘‘បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញា ធម្មដ្ឋិតិញាណ’’មិច្ចេវ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

៥. អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នានំ ធម្មានំ សង្ខិបិត្វា វវត្ថានេ បញ្ញាតិ ឯត្ថ អត្តនោ សភាវំ, ឧប្បាទាទិក្ខណំ វា បត្វា អតិ ឥតា អតិក្កន្តាតិ អតីតា, តទុភយម្បិ ន អាគតា ន សម្បត្តាតិ អនាគតា, តំ តំ ការណំ បដិច្ច ឧប្បាទាទិឧទ្ធំ បន្នា គតា បវត្តាតិ បច្ចុប្បន្នា. អទ្ធា សន្តតិខណបច្ចុប្បន្នេសុ សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ ឥធាធិប្បេតំ. តេសំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នានំ បញ្ចក្ខន្ធធម្មានំ ឯកេកក្ខន្ធលក្ខណេ សង្ខិបិត្វា កលាបវសេន រាសិំ កត្វា វវត្ថានេ និច្ឆយនេ សន្និដ្ឋាបនេ បញ្ញា.

សម្មសនេ ញាណន្តិ សម្មា អាមសនេ អនុមជ្ជនេ បេក្ខណេ ញាណំ, កលាបសម្មសនញាណន្តិ អត្ថោ. ឥទញ្ហិ នាមរូបវវត្ថានញាណានន្តរំ នាមរូបបច្ចយបរិគ្គហេ ធម្មដ្ឋិតិញាណេ ឋិតស្ស ‘‘យំកិញ្ចិ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អជ្ឈត្តំ វា ពហិទ្ធា វា ឱឡារិកំ វា សុខុមំ វា ហីនំ វា បណីតំ វា យំ ទូរេ សន្តិកេ វា, សព្ពំ តំ រូបំ អនិច្ចតោ វវត្ថបេតិ, ឯកំ សម្មសនំ, ទុក្ខតោ វវត្ថបេតិ, ឯកំ សម្មសនំ, អនត្តតោ វវត្ថបេតិ, ឯកំ សម្មសន’’ន្តិអាទិនា (បដិ. ម. ១.៤៨) នយេន វុត្តសម្មសនវសេន បុព្ពេ វវត្ថាបិតេ ឯកេកស្មិំ ខន្ធេ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ វិបស្សន្តស្ស កលាបសម្មសនញាណំ ឧប្បជ្ជតិ.

៦. បច្ចុប្បន្នានំ ធម្មានំ វិបរិណាមានុបស្សនេ បញ្ញាតិ សន្តតិវសេន បច្ចុប្បន្នានំ អជ្ឈត្តំ បញ្ចក្ខន្ធធម្មានំ វិបរិណាមទស្សនេ ភង្គទស្សនេ បញ្ញា. យស្មា ‘‘ឥមេ ធម្មា ឧប្បជ្ជិត្វា ភិជ្ជន្តី’’តិ ឧទយំ គហេត្វាបិ ភេទេយេវ ចិត្តំ ឋបេតិ, តស្មា អវុត្តោបិ ឧទយោ វុត្តោយេវ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. បច្ចុប្បន្នានំ ធម្មានំ ទស្សនេន វា ឧទយទស្សនស្ស សិទ្ធត្តា ឧទយោ វុត្តោយេវ ហោតិ. ន ហិ ឧទយំ វិនា ធម្មានំ ឧប្បន្នត្តំ សិជ្ឈតិ, តស្មា ‘‘បច្ចុប្បន្នានំ ធម្មានំ ឧប្បាទវិបរិណាមានុបស្សនេ បញ្ញា’’តិ អវុត្តេបិ វុត្តមេវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘ឧទយព្ពយានុបស្សនេ ញាណ’’ន្តិ និយមិតត្តា ច ឧទយទស្សនំ សិទ្ធមេវ ហោតីតិ អនន្តរំ វុត្តស្ស សម្មសនញាណស្ស បារំ គន្ត្វា តំសម្មសនេយេវ បាកដីភូតេ ឧទយព្ពយេ បរិគ្គណ្ហិត្វា សង្ខារានំ បរិច្ឆេទករណត្ថំ ឧទយព្ពយានុបស្សនំ អារភន្តស្ស ឧប្បជ្ជតិ ឧទយព្ពយានុបស្សនាញាណំ. តញ្ហិ ឧទយព្ពយេ អនុបស្សនតោ ឧទយព្ពយានុបស្សនាតិ វុច្ចតិ.

៧. អារម្មណំ បដិសង្ខាតិ រូបក្ខន្ធាទិអារម្មណំ ភង្គតោ បដិសង្ខាយ ជានិត្វា បស្សិត្វា. ភង្គានុបស្សនេ បញ្ញា វិបស្សនេ ញាណន្តិ តស្ស អារម្មណំ ភង្គតោ បដិសង្ខាយ ឧប្បន្នស្ស ញាណស្ស ភង្គំ អនុបស្សនេ យា បញ្ញា, តំ ‘‘វិបស្សនេ ញាណ’’ន្តិ វុត្តំ ហោតិ. វិបស្សនាតិ ច វិវិធា បស្សនា វិបស្សនា. អារម្មណបដិសង្ខាតិបិ បាឋោ. តស្សត្ថោ – អារម្មណស្ស បដិសង្ខា ជាននា បស្សនាតិ វុត្តនយេនេវ អារម្មណបដិសង្ខា ‘‘ភង្គានុបស្សនេ បញ្ញា វិបស្សនេ ញាណ’’ន្តិ វុត្តំ ហោតិ. យស្មា បន ភង្គានុបស្សនាយ ឯវ វិបស្សនា សិខំ បាបុណាតិ, តស្មា វិសេសេត្វា ឥទមេវ ‘‘វិបស្សនេ ញាណ’’ន្តិ វុត្តំ. យស្មា ឧទយព្ពយានុបស្សនាយ ឋិតស្ស មគ្គាមគ្គញាណទស្សនំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា តស្សា សិទ្ធាយ តំ សិទ្ធមេវ ហោតីតិ តំ អវត្វាវ ភង្គានុបស្សនាយ ឯវ វិបស្សនាសិខំ ញាណំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឧទយព្ពយានុបស្សនាយ សុបរិទិដ្ឋឧទយព្ពយស្ស សុបរិច្ឆិន្នេសុ សង្ខារេសុ លហុំ លហុំ ឧបដ្ឋហន្តេសុ ញាណេ តិក្ខេ វហន្តេ ឧទយំ បហាយ ភង្គេ ឯវ សតិ សន្តិដ្ឋតិ, តស្ស ‘‘ឯវំ ឧប្បជ្ជិត្វា ឯវំ នាម សង្ខារា ភិជ្ជន្តី’’តិ បស្សតោ ឯតស្មិំ ឋានេ ភង្គានុបស្សនាញាណំ ឧប្បជ្ជតិ.

៨. ភយតុបដ្ឋានេ បញ្ញាតិ ឧប្បាទបវត្តនិមិត្តអាយូហនាបដិសន្ធីនំ ភយតោ ឧបដ្ឋានេ បីឡាយោគតោ សប្បដិភយវសេន គហណូបគមនេ បញ្ញាតិ អត្ថោ. ភយតោ ឧបដ្ឋាតីតិ ភយតុបដ្ឋានំ អារម្មណំ, តស្មិំ ភយតុបដ្ឋានេ. អថ វា ភយតោ ឧបតិដ្ឋតីតិ ភយតុបដ្ឋានំ, បញ្ញា, តំ ‘‘ភយតុបដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

អាទីនវេ ញាណន្តិ ភុម្មវចនមេវ. ‘‘យា ច ភយតុបដ្ឋានេ បញ្ញា, យញ្ច អាទីនវេ ញាណំ, យា ច និព្ពិទា, ឥមេ ធម្មា ឯកដ្ឋា, ព្យញ្ជនមេវ នាន’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.២២៧) វុត្តត្តា ឯកមិវ វុច្ចមានម្បិ អវត្ថាភេទេន មុញ្ចិតុកម្យតាទិ វិយ តិវិធមេវ ហោតិ. តស្មា ភយតុបដ្ឋានអាទីនវានុបស្សនាសុ សិទ្ធាសុ និព្ពិទានុបស្សនា សិទ្ធា ហោតីតិ កត្វា អវុត្តាបិ វុត្តាវ ហោតីតិ វេទិតព្ពា.

សព្ពសង្ខារានំ ភង្គារម្មណំ ភង្គានុបស្សនំ អាសេវន្តស្ស ភាវេន្តស្ស ពហុលីករោន្តស្ស តិភវចតុយោនិបញ្ចគតិសត្តវិញ្ញាណដ្ឋិតិនវសត្តាវាសេសុ បភេទកា សង្ខារា សុខេន ជីវិតុកាមស្ស ភីរុកបុរិសស្ស សីហព្យគ្ឃទីបិអច្ឆតរច្ឆយក្ខរក្ខសចណ្ឌគោណចណ្ឌកុក្កុរបភិន្ន- មទចណ្ឌហត្ថិឃោរអាសិវិសអសនិវិចក្កសុសានរណភូមិជលិតអង្គារកាសុអាទយោ វិយ មហាភយំ ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ, តស្ស ‘‘អតីតា សង្ខារា និរុទ្ធា, បច្ចុប្បន្នា និរុជ្ឈន្តិ, អនាគតាបិ ឯវមេវ និរុជ្ឈិស្សន្តី’’តិ បស្សតោ ឯតស្មិំ ឋានេ ភយតុបដ្ឋានំ ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. តស្ស តំ ភយតុបដ្ឋានញាណំ អាសេវន្តស្ស ភាវេន្តស្ស ពហុលីករោន្តស្ស សព្ពភវយោនិគតិឋិតិសត្តាវាសេសុ នេវ តាណំ ន លេណំ ន គតិ ន បដិសរណំ បញ្ញាយតិ, សព្ពភវយោនិគតិឋិតិនិវាសគតេសុ សង្ខារេសុ ឯកសង្ខារេបិ បត្ថនា វា បរាមាសោ វា ន ហោតិ, តយោ ភវា វីតច្ចិតង្គារបុណ្ណា អង្គារកាសុយោ វិយ, ចត្តារោ មហាភូតា ឃោរវិសា អាសិវិសា វិយ, បញ្ចក្ខន្ធា ឧក្ខិត្តាសិកា វធកា វិយ, ឆ អជ្ឈត្តិកាយតនានិ សុញ្ញគាមោ វិយ, ឆ ពាហិរាយតនានិ គាមឃាតកចោរា វិយ, សត្តវិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ នវ ច សត្តាវាសា ឯកាទសហិ អគ្គីហិ អាទិត្តា សម្បជ្ជលិតា សជោតិភូតា វិយ ច, សព្ពេ សង្ខារា គណ្ឌភូតា រោគភូតា សល្លភូតា អឃភូតា អាពាធភូតា វិយ ច និរស្សាទា និរសា មហាអាទីនវរាសិភូតា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ, សុខេន ជីវិតុកាមស្ស ភីរុកបុរិសស្ស រមណីយាការសណ្ឋិតម្បិ សវាឡកមិវ វនគហនំ, សសទ្ទូលា វិយ គុហា, សគាហរក្ខសំ វិយ ឧទកំ, សមុស្សិតខគ្គា វិយ បច្ចត្ថិកា, សវិសំ វិយ ភោជនំ, សចោរោ វិយ មគ្គោ, អាទិត្តមិវ អគារំ, ឧយ្យុត្តសេនា វិយ រណភូមិ. យថា ហិ សោ បុរិសោ ឯតានិ សវាឡកវនគហនាទីនិ អាគម្ម ភីតោ សំវិគ្គោ លោមហដ្ឋជាតោ សមន្តតោ អាទីនវមេវ បស្សតិ, ឯវមេវ សោ យោគាវចរោ ភង្គានុបស្សនាវសេន សព្ពសង្ខារេសុ ភយតោ ឧបដ្ឋិតេសុ សមន្តតោ និរសំ និរស្សាទំ អាទីនវមេវ បស្សតិ. តស្សេវំ បស្សតោ អាទីនវានុបស្សនាញាណំ ឧប្បជ្ជតិ.

សោ ឯវំ សព្ពសង្ខារេ អាទីនវតោ សម្បស្សន្តោ សព្ពភវយោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសគតេ សភេទកេ សង្ខារគតេ និព្ពិន្ទតិ ឧក្កណ្ឋតិ នាភិរមតិ. សេយ្យថាបិ នាម ចិត្តកូដបព្ពតបាទាភិរតោ សុវណ្ណរាជហំសោ អសុចិម្ហិ ចណ្ឌាលគាមទ្វារអាវាដេ នាភិរមតិ, សត្តសុ មហាសរេសុយេវ អភិរមតិ, ឯវមេវ អយំ យោគីរាជហំសោ សុបរិទិដ្ឋាទីនវេ សភេទកេ សង្ខារគតេ នាភិរមតិ, ភាវនារាមតាយ បន ភាវនារតិយា សមន្នាគតត្តា សត្តសុ អនុបស្សនាសុយេវ អភិរមតិ. យថា ច សុវណ្ណបញ្ជរេបិ បក្ខិត្តោ សីហោ មិគរាជា នាភិរមតិ, តិយោជនសហស្សវិត្ថតេ បន ហិមវន្តេយេវ រមតិ, ឯវមយម្បិ យោគីសីហោ តិវិធេ សុគតិភវេបិ នាភិរមតិ, តីសុ អនុបស្សនាសុយេវ រមតិ. យថា ច សព្ពសេតោ សត្តប្បតិដ្ឋោ ឥទ្ធិមា វេហាសង្គមោ ឆទ្ទន្តោ នាគរាជា នគរមជ្ឈេ នាភិរមតិ, ហិមវតិ ឆទ្ទន្តរហទេយេវ រមតិ, ឯវមយំ យោគីវរវារណោ សព្ពស្មិម្បិ សង្ខារគតេ នាភិរមតិ, ‘‘អនុប្បាទោ ខេម’’ន្តិអាទិនា (បដិ. ម. ១.៥៣) នយេន និទ្ទិដ្ឋេ សន្តិបទេយេវ រមតិ, តន្និន្នតប្បោណតប្បព្ភារមានសោ ហោតិ. ឯត្តាវតា តស្ស និព្ពិទានុបស្សនាញាណំ ឧប្បន្នំ ហោតីតិ.

៩. មុញ្ចិតុកម្យតាបដិសង្ខាសន្តិដ្ឋនា បញ្ញា សង្ខារុបេក្ខាសុ ញាណន្តិ មុញ្ចិតុំ ចជិតុំ កាមេតិ ឥច្ឆតីតិ មុញ្ចិតុកាមោ, មុញ្ចិតុកាមស្ស ភាវោ មុញ្ចិតុកម្យតា. បដិសង្ខាតិ ឧបបរិក្ខតីតិ បដិសង្ខា, បដិសង្ខានំ វា បដិសង្ខា. សន្តិដ្ឋតិ អជ្ឈុបេក្ខតីតិ សន្តិដ្ឋនា, សន្តិដ្ឋនំ វា សន្តិដ្ឋនា. មុញ្ចិតុកម្យតា ច សា បដិសង្ខា ច សន្តិដ្ឋនា ចាតិ មុញ្ចិតុកម្យតាបដិសង្ខាសន្តិដ្ឋនា. ឥតិ បុព្ពភាគេ និព្ពិទាញាណេន និព្ពិន្នស្ស ឧប្បាទាទីនិ បរិច្ចជិតុកាមតា មុញ្ចិតុកម្យតា. មុញ្ចនស្ស ឧបាយករណត្ថំ មជ្ឈេ បដិសង្ខានំ បដិសង្ខា. មុញ្ចិត្វា អវសានេ អជ្ឈុបេក្ខនំ សន្តិដ្ឋនា. ឯវំ អវត្ថាភេទេន តិប្បការា បញ្ញា សង្ខារានំ អជ្ឈុបេក្ខនាសុ ញាណំ, មុញ្ចិតុកម្យតាបដិសង្ខាសន្តិដ្ឋនាសង្ខាតានំ អវត្ថាភេទេន ភិន្នានំ តិស្សន្នម្បិ បញ្ញានំ សង្ខារុបេក្ខតំ ឥច្ឆន្តេន បន ‘‘បញ្ញា’’តិ ច ‘‘សង្ខារុបេក្ខាសូ’’តិ ច ពហុវចនំ កតំ, អវត្ថាភេទេន ភិន្នស្សាបិ ឯកត្តា ‘‘ញាណ’’ន្តិ ឯកវចនំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. វុត្តញ្ច – ‘‘យា ច មុញ្ចិតុកម្យតា យា ច បដិសង្ខានុបស្សនា យា ច សង្ខារុបេក្ខា, ឥមេ ធម្មា ឯកដ្ឋា, ព្យញ្ជនមេវ នាន’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.២២៧). កេចិ បន ‘‘សង្ខារុបេក្ខាសូតិ ពហុវចនំ សមថវិបស្សនាវសេន សង្ខារុបេក្ខានំ ពហុត្តា’’តិបិ វទន្តិ. សង្ខារុបេក្ខាសូតិ ច កិរិយាបេក្ខន្តិ វេទិតព្ពំ. អវត្ថាភេទេន បន តេន និព្ពិទាញាណេន និព្ពិន្ទន្តស្ស ឧក្កណ្ឋន្តស្ស សព្ពភវយោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសគតេសុ សភេទកេសុ សង្ខារេសុ ចិត្តំ ន សជ្ជតិ ន លគ្គតិ ន ពជ្ឈតិ, សព្ពសង្ខារគតំ មុញ្ចិតុកាមំ ឆឌ្ឌេតុកាមំ ហោតិ.

អថ វា យថា ជាលព្ភន្តរគតោ មច្ឆោ, សប្បមុខគតោ មណ្ឌូកោ, បញ្ជរបក្ខិត្តោ វនកុក្កុដោ, ទឡ្ហបាសវសំគតោ មិគោ, អហិតុណ្ឌិកហត្ថគតោ សប្បោ, មហាបង្កបក្ខន្ទោ កុញ្ជរោ, សុបណ្ណមុខគតោ នាគរាជា, រាហុមុខបវិដ្ឋោ ចន្ទោ, សបត្តបរិក្ខិត្តោ បុរិសោតិឯវមាទយោ តតោ តតោ មុច្ចិតុកាមា និស្សរិតុកាមាវ ហោន្តិ, ឯវំ តស្ស យោគិនោ ចិត្តំ សព្ពស្មា សង្ខារគតា មុច្ចិតុកាមំ និស្សរិតុកាមំ ហោតិ. ឯវញ្ហិ វុច្ចមានេ ‘‘មុច្ចិតុកាមស្ស មុច្ចិតុកម្យតា’’តិ បាឋោ យុជ្ជតិ. ឯវញ្ច សតិ ‘‘ឧប្បាទំ មុញ្ចិតុកម្យតា’’តិអាទីសុ ‘‘ឧប្បាទា មុច្ចិតុកម្យតា’’តិអាទិ វត្តព្ពំ ហោតិ, តស្មា បុរិមោ ឯវ អត្ថោ សុន្ទរតរោ. អថស្ស សព្ពសង្ខារេសុ វិគតាលយស្ស សព្ពសង្ខារគតំ មុញ្ចិតុកាមស្ស មុញ្ចិតុកម្យតាញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. សោ ឯវំ សព្ពភវយោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសគតេ សភេទកេ សង្ខារេ មុញ្ចិតុកាមោ មុញ្ចនស្ស ឧបាយសម្បាទនត្ថំ បុន តេ ឯវ សង្ខារេ បដិសង្ខានុបស្សនាញាណេន តិលក្ខណំ អារោបេត្វា វិបស្សតិ. ឯវញ្ហិ វិបស្សតោ ចស្ស អនិច្ចវសេន និមិត្តំ បដិសង្ខាញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, ទុក្ខវសេន បវត្តំ បដិសង្ខាញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, អនត្តវសេន និមិត្តញ្ច បវត្តញ្ច បដិសង្ខាញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. សោ បដិសង្ខានុបស្សនាញាណេន ‘‘សព្ពេ សង្ខារា សុញ្ញា’’តិ ទិស្វា តិលក្ខណំ អារោបេត្វា សង្ខារេ បរិគ្គណ្ហន្តោ ភយញ្ច នន្ទិញ្ច វិប្បហាយ ភរិយាយ ទោសំ ទិស្វា វិស្សដ្ឋភរិយោ វិយ បុរិសោ តស្សា ភរិយាយ សង្ខារេសុ ឧទាសីនោ ហោតិ មជ្ឈត្តោ, ‘‘អហ’’ន្តិ វា ‘‘មម’’ន្តិ វា ន គណ្ហាតិ. តស្ស ឯវំ ជានតោ ឯវំ បស្សតោ តីសុ ភវេសុ ចិត្តំ បតិលីយតិ បដិកុដតិ បដិវត្តតិ ន សម្បសារិយតិ. សេយ្យថាបិ នាម បទុមបលាសេ ឦសកំ បោណេ ឧទកផុសិតានិ បតិលីយន្តិ បដិកុដន្តិ បដិវត្តន្តិ ន សម្បសារិយន្តិ. សេយ្យថាបិ វា បន កុក្កុដបត្តំ វា ន្ហារុទទ្ទុលំ វា អគ្គិម្ហិ បក្ខិត្តំ បតិលីយតិ បដិកុដតិ បដិវត្តតិ ន សម្បសារិយតិ, ឯវំ តស្ស តីសុ ភវេសុ ចិត្តំ បតិលីយតិ បដិកុដតិ បដិវត្តតិ ន សម្បសារិយតិ, ឧបេក្ខា សណ្ឋាតិ. ឯវមស្ស សង្ខារុបេក្ខាញាណំ ឧប្បន្នំ ហោតិ. ឥមិនា សង្ខារុបេក្ខាញាណេន សទ្ធិំ ឧបរិ គោត្រភុញាណស្ស សាធកំ អនុលោមញាណំ បុព្ពាបរញាណេហិ អវុត្តម្បិ វុត្តមេវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា –

‘‘សោ វត, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ កញ្ចិ សង្ខារំ និច្ចតោ សមនុបស្សន្តោ អនុលោមិកាយ ខន្តិយា សមន្នាគតោ ភវិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ, អនុលោមិកាយ ខន្តិយា អសមន្នាគតោ សម្មត្តនិយាមំ ឱក្កមិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ, សម្មត្តនិយាមំ អនោក្កមមានោ សោតាបត្តិផលំ វា សកទាគាមិផលំ វា អនាគាមិផលំ វា អរហត្តផលំ វា សច្ឆិករិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៦.៩៨; បដិ. ម. ៣.៣៦).

វុត្តញ្ច ធម្មសេនាបតិនា –

‘‘កតិហាការេហិ អនុលោមិកំ ខន្តិំ បដិលភតិ? កតិហាការេហិ សម្មត្តនិយាមំ ឱក្កមតិ? ចត្តាលីសាយ អាការេហិ អនុលោមិកំ ខន្តិំ បដិលភតិ, ចត្តាលីសាយ អាការេហិ សម្មត្តនិយាមំ ឱក្កមតី’’តិអាទិ (បដិ. ម. ៣.៣៧).

បដ្ឋានេ ចេតំ វុត្តំ ភគវតា –

‘‘អនុលោមំ គោត្រភុស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ. អនុលោមំ វោទានស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិ (បដ្ឋា. ១.១.៤១៧).

តស្ស ហិ តំ សង្ខារុបេក្ខាញាណំ អាសេវន្តស្ស ភាវេន្តស្ស ពហុលីករោន្តស្ស អធិមោក្ខសទ្ធា ពលវតរា ហោតិ, វីរិយំ សុបគ្គហិតំ, សតិ សូបដ្ឋិតា, ចិត្តំ សុសមាហិតំ, សង្ខារុបេក្ខាញាណំ តិក្ខតរំ បវត្តតិ. តស្ស ឥទានិ មគ្គោ ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ សង្ខារុបេក្ខាយ សង្ខារេ ‘‘អនិច្ចា’’តិ វា ‘‘ទុក្ខា’’តិ វា ‘‘អនត្តា’’តិ វា សម្មសិត្វា ភវង្គំ ឱតរតិ. ភវង្គានន្តរំ សង្ខារុបេក្ខាយ កតនយេនេវ សង្ខារេ ‘‘អនិច្ចា’’តិ វា ‘‘ទុក្ខា’’តិ វា ‘‘អនត្តា’’តិ វា អារម្មណំ កុរុមានំ ឧប្បជ្ជតិ មនោទ្វារាវជ្ជនំ. តទនន្តរំ តថេវ សង្ខារេ អារម្មណំ កត្វា ទ្វេ តីណិ ចត្តារិ វា ជវនចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. តំសម្បយុត្តំ ញាណំ អនុលោមញាណំ. តញ្ហិ បុរិមានញ្ច អដ្ឋន្នំ វិបស្សនាញាណានំ តថកិច្ចតាយ អនុលោមេតិ, ឧបរិ ច បត្តព្ពានំ សត្តតិំសាយ ពោធិបក្ខិយធម្មានំ អនុលោមេតិ. យថា ហិ ធម្មិកោ រាជា វិនិច្ឆយដ្ឋានេ និសិន្នោ អដ្ឋន្នំ វោហារិកមហាមត្តានំ វិនិច្ឆយំ សុត្វា អគតិគមនំ បហាយ មជ្ឈត្តោ ហុត្វា ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ អនុមោទមានោ តេសញ្ច វិនិច្ឆយស្ស អនុលោមេតិ, បោរាណស្ស ច រាជធម្មស្ស. តត្ថ រាជា វិយ អនុលោមញាណំ, អដ្ឋ វោហារិកមហាមត្តា វិយ អដ្ឋ វិបស្សនាញាណានិ, បោរាណរាជធម្មោ វិយ សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មា, យថា រាជា ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ អនុមោទមានោ វោហារិកានញ្ច វិនិច្ឆយស្ស រាជធម្មស្ស ច អនុលោមេតិ, ឯវមិទំ អនិច្ចាទិវសេន សង្ខារេ អារព្ភ ឧប្បជ្ជមានានំ អដ្ឋន្នញ្ច វិបស្សនាញាណានំ តថកិច្ចតាយ អនុលោមេតិ, ឧបរិ ច បត្តព្ពានំ សត្តតិំសាយ ពោធិបក្ខិយធម្មានំ. តស្មា អនុលោមញាណន្តិ វុច្ចតិ.

១០. ពហិទ្ធា វុដ្ឋានវិវដ្ដនេ បញ្ញា គោត្រភុញាណន្តិ ឯត្ថ ពហិទ្ធាតិ សង្ខារនិមិត្តំ. តញ្ហិ អជ្ឈត្តចិត្តសន្តានេ អកុសលក្ខន្ធេ ឧបាទាយ ពហិទ្ធាតិ វុត្តំ. តស្មា ពហិទ្ធា សង្ខារនិមិត្តម្ហា វុដ្ឋាតិ វិគតំ ហុត្វា ឧទ្ធំ តិដ្ឋតីតិ វុដ្ឋានំ, វិវដ្ដតិ បរាវដ្ដតិ បរម្មុខំ ហោតីតិ វិវដ្ដនំ, វុដ្ឋានញ្ច តំ វិវដ្ដនញ្ចាតិ វុដ្ឋានវិវដ្ដនំ. តេនេវាហ –

‘‘គោត្រភុញាណំ សមុទយស្ស អសមុច្ឆិន្ទនតោ បវត្តា ន វុដ្ឋាតិ, និព្ពានារម្មណតោ បន និមិត្តា វុដ្ឋាតីតិ ឯកតោ វុដ្ឋានំ ហោតី’’តិ (វិសុទ្ធិ. ២.៨២៧).

បុថុជ្ជនគោត្តាភិភវនតោ អរិយគោត្តភាវនតោ គោត្រភុ. ឥទញ្ហិ អនុលោមញាណេហិ បទុមបលាសតោ ឧទកមិវ សព្ពសង្ខារតោ បតិលីយមានចិត្តស្ស អនុលោមញាណស្ស អាសេវនន្តេ អនិមិត្តំ និព្ពានំ អារម្មណំ កុរុមានំ បុថុជ្ជនគោត្តំ បុថុជ្ជនសង្ខំ បុថុជ្ជនភូមិំ អតិក្កមមានំ អរិយគោត្តំ អរិយសង្ខំ អរិយភូមិំ ឱក្កមមានំ និព្ពានារម្មណេ បឋមាវត្តនបឋមាភោគបឋមសមន្នាហារភូតំ មគ្គស្ស អនន្តរសមនន្តរាសេវនឧបនិស្សយនត្ថិវិគតវសេន ឆហិ អាការេហិ បច្ចយភាវំ សាធយមានំ សិខាប្បត្តំ វិបស្សនាយ មុទ្ធភូតំ អបុនរាវត្តកំ ឧប្បជ្ជតិ.

១១. ទុភតោ វុដ្ឋានវិវដ្ដនេ បញ្ញា មគ្គេ ញាណន្តិ ឯត្ថ ទុភតោតិ ឧភតោ, ទ្វយតោតិ វា វុត្តំ ហោតិ. កិលេសានំ សមុច្ឆិន្ទនតោ កិលេសេហិ ច តទនុវត្តកក្ខន្ធេហិ ច និព្ពានារម្មណករណតោ ពហិទ្ធា សព្ពសង្ខារនិមិត្តេហិ ច វុដ្ឋាតិ វិវដ្ដតីតិ ទុភតោ វុដ្ឋានវិវដ្ដនេ បញ្ញា. តេនេវាហ –

‘‘ចត្តារិបិ មគ្គញាណានិ អនិមិត្តារម្មណត្តា និមិត្តតោ វុដ្ឋហន្តិ, សមុទយស្ស សមុច្ឆិន្ទនតោ បវត្តា វុដ្ឋហន្តីតិ ទុភតោ វុដ្ឋានានិ ហោន្តី’’តិ (វិសុទ្ធិ. ២.៨២៧).

មគ្គេ ញាណន្តិ និព្ពានំ មគ្គតិ បេក្ខតិ, និព្ពានត្ថិកេហិ វា មគ្គីយតិ អន្វេសីយតិ, កិលេសេ វា មារេន្តោ គច្ឆតិ បវត្តតីតិ មគ្គោ, តស្មិំ មគ្គេ ញាណំ. ជាតិគ្គហណេន ឯកវចនំ កតំ. តញ្ហិ គោត្រភុញាណស្ស អនន្តរំ និព្ពានំ អារម្មណំ កុរុមានំ សយំវជ្ឈេ កិលេសេ និរវសេសំ សមុច្ឆិន្ទមានំ អនមតគ្គសំសារវដ្ដទុក្ខសមុទ្ទំ សោសយមានំ សព្ពាបាយទ្វារានិ បិទហមានំ សត្តអរិយធនសម្មុខីភាវំ កុរុមានំ អដ្ឋង្គិកំ មិច្ឆាមគ្គំ បជហមានំ សព្ពវេរភយានិ វូបសមយមានំ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ឱរសបុត្តភាវមុបនយមានំ អញ្ញានិ ច អនេកានិ អានិសំសសតានិ បដិលាភយមានំ មគ្គញាណំ ឧប្បជ្ជតិ.

ឋាតុំ ឥច្ឆំ បុរិសោ, លង្ឃិត្វា មាតិកាយ បរតីរេ;

វេគេនាគម្ម យថា, គណ្ហិត្វា ឱរិមតិរតរុពទ្ធំ.

រជ្ជុំ វា ទណ្ឌំ វា, ឧល្លង្ឃិត្វាន បារនិន្នតនុ;

បារាបន្នោ បន តំ, មុញ្ចិយ វេធំ បតិដ្ឋហតិ បារេ.

ឯវំ យោគាវចរោ, សក្កាយមយម្ហិ ឱរិមេ តីរេ;

ទិដ្ឋភយោ អភយេ បន, ឋាតុំ ឥច្ឆំ អមតបារេ.

ឧទយព្ពយានុបស្ស, បភុតិកវេគេន អាគតោ រជ្ជុំ;

រូបាវ្ហំ ទណ្ឌំ វា, តទិតរខន្ធាវ្ហយំ សម្មា.

គណ្ហិត្វា អាវជ្ជន, ចិត្តេន ហិ បុព្ពវុត្តនយតោវ;

អនុលោមេហុល្លង្ឃិយ, និព្ពុតិនិន្នោ តទាសនោបគតោ.

តំ មុញ្ចិយ គោត្រភុនា, អលទ្ធអាសេវនេន តុ បវេធំ;

បតិតោ សង្ខតបារេ, តតោ បតិដ្ឋាតិ មគ្គញាណេន.

បស្សិតុកាមោ ចន្ទំ, ចន្ទេ ឆន្នម្ហិ អព្ភបដលេហិ;

ថុលកសុខុមសុខុមេសុ, អព្ភេសុ ហដេសុ វាយុនា កមតោ.

ចន្ទំ បស្សេយ្យ នរោ, យថា តថេវានុលោមញាណេហិ កមា;

សច្ចច្ឆាទកមោហេ, វិនាសិតេ បេក្ខតេ ហិ គោត្រភុ អមតំ.

វាតា វិយ តេ ចន្ទំ, អមតំ ន ហិ បេក្ខរេនុលោមានិ;

បុរិសោ អព្ភានិ យថា, គោត្រភុ ន តមំ វិនោទេតិ.

ភមិតម្ហិ ចក្កយន្តេ, ឋិតោ នរោ អញ្ញទិន្នសញ្ញាយ;

ឧសុបាតេ ផលកសតំ, អបេក្ខមានោ យថា វិជ្ឈេ.

ឯវមិធ មគ្គញាណំ, គោត្រភុនា ទិន្នសញ្ញមវិហាយ;

និព្ពានេ វត្តន្តំ, លោភក្ខន្ធាទិកេ បទាលេតិ.

សំសារទុក្ខជលធិំ, សោសយតិ បិទហតិ ទុគ្គតិទ្វារំ;

កុរុតេ ច អរិយធនិនំ, មិច្ឆាមគ្គញ្ច បជហាតិ.

វេរភយានិ សមយតេ, ករោតិ នាថស្ស ឱរសសុតត្តំ;

អញ្ញេ ច អនេកសតេ, អានីសំសេ ទទាតិ ញាណមិទន្តិ.

១២. បយោគប្បដិប្បស្សទ្ធិបញ្ញា ផលេ ញាណន្តិ ឯត្ថ បយោគោតិ ភុសោ យោគោ, ផលសច្ឆិកិរិយាយ មគ្គភាវនាយ ឧភតោ វុដ្ឋានបយោគោ, តស្ស បយោគស្ស បដិប្បស្សម្ភនំ និដ្ឋានំ បយោគបដិប្បស្សទ្ធិ. កិំ តំ? ចតុមគ្គកិច្ចបរិយោសានំ. តស្សា បយោគបដិប្បស្សទ្ធិយា ហេតុភូតាយ បវត្តា ផលេ បញ្ញា បយោគប្បដិប្បស្សទ្ធិបញ្ញា. ផលតិ វិបច្ចតីតិ ផលំ, តស្មិំ ផលេ តំសម្បយុត្តំ ញាណំ. ឯកេកស្ស ហិ មគ្គញាណស្ស អនន្តរា តស្ស តស្សេវ វិបាកភូតានិ និព្ពានារម្មណានិ តីណិ វា ទ្វេ វា ឯកំ វា ផលចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. អនន្តរវិបាកត្តាយេវ លោកុត្តរកុសលានំ ‘‘សមាធិមានន្តរិកញ្ញមាហូ’’តិ (ខុ. បា. ៦.៥; សុ. និ. ២២៨) ច, ‘‘ទន្ធំ អានន្តរិកំ បាបុណាតិ អាសវានំ ខយាយា’’តិ (អ. និ. ៤.១៦២) ច អាទិ វុត្តំ. យស្ស ទ្វេ អនុលោមានិ, តស្ស តតិយំ គោត្រភុ, ចតុត្ថំ មគ្គចិត្តំ, តីណិ ផលចិត្តានិ ហោន្តិ. យស្ស តីណិ អនុលោមានិ, តស្ស ចតុត្ថំ គោត្រភុ, បញ្ចមំ មគ្គចិត្តំ, ទ្វេ ផលចិត្តានិ ហោន្តិ. យស្ស ចត្តារិ អនុលោមានិ, តស្ស បញ្ចមំ គោត្រភុ, ឆដ្ឋំ មគ្គចិត្តំ, ឯកំ ផលចិត្តំ ហោតិ. ឥទំ មគ្គវីថិយំ ផលំ. កាលន្តរផលំ បន សមាបត្តិវសេន ឧប្បជ្ជមានំ និរោធា វុដ្ឋហន្តស្ស ឧប្បជ្ជមានញ្ច ឯតេនេវ សង្គហិតំ.

១៣. ឆិន្នវដុមានុបស្សនេ បញ្ញាតិ តេន តេន អរិយមគ្គេន សមុច្ឆិន្នំ តំ តំ ឧបក្កិលេសំ បច្ឆា បស្សនេ បញ្ញា. វិមុត្តិញាណន្តិ វិមុត្តិយា ញាណំ. វិមុត្តីតិ ច ឧបក្កិលេសេហិ វិមុត្តំ បរិសុទ្ធំ ចិត្តំ, វិមុត្តភាវោ វា. តស្សា វិមុត្តិយា ជាននំ ញាណំ វិមុត្តិញាណំ. កិលេសេហិ វិមុត្តំ ចិត្តសន្តតិម្បិ កិលេសេហិ វិមុត្តភាវម្បិ បច្ចវេក្ខន្តោ កិលេសេហិ ន វិនា បច្ចវេក្ខតីតិ ឯតេន បហីនកិលេសបច្ចវេក្ខណំ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘វិមុត្តស្មិំ វិមុត្តមិតិ ញាណំ ហោតី’’តិ (មហាវ. ២៣; ទី. និ. ១.២៤៨) ហិ ឥទមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. អវសិដ្ឋកិលេសបច្ចវេក្ខណំ បន អវុត្តម្បិ ឥមិនាវ វុត្តំ ហោតីតិ គហេតព្ពំ. វុត្តញ្ច –

‘‘វុត្តម្ហិ ឯកធម្មេ, យេ ធម្មា ឯកលក្ខណា តេន;

វុត្តា ភវន្តិ សព្ពេ, ឥតិ វុត្តោ លក្ខណោ ហារោ’’តិ. (នេត្តិ. ៤.៥ និទ្ទេសវារ);

អថ វា អរហតោ អវសិដ្ឋកិលេសបច្ចវេក្ខណាភាវា ចតុន្នំ អរិយានំ លព្ភមានំ បហីនកិលេសបច្ចវេក្ខណមេវ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

១៤. តទា សមុទាគតេ ធម្មេ បស្សនេ បញ្ញាតិ តទា មគ្គក្ខណេ ផលក្ខណេ ច សមុទាគតេ បដិលាភវសេន ច បដិវេធវសេន ច សមាគតេ សម្បត្តេ សមង្គិភូតេ មគ្គផលធម្មេ ចតុសច្ចធម្មេ ច បស្សនា បេក្ខណា បជាននា បញ្ញា. បច្ចវេក្ខណេ ញាណន្តិ និវត្តិត្វា ភុសំ បស្សនំ ជាននំ ញាណំ. ឥមិនា ច ញាណទ្វយេន បច្ចវេក្ខណញាណានិ វុត្តានិ ហោន្តិ. សោតាបន្នស្ស ហិ មគ្គវីថិយំ សោតាបត្តិផលបរិយោសានេ ចិត្តំ ភវង្គំ ឱតរតិ, តតោ ភវង្គំ ឧបច្ឆិន្ទិត្វា មគ្គបច្ចវេក្ខណត្ថាយ មនោទ្វារាវជ្ជនំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មិំ និរុទ្ធេ បដិបាដិយា សត្ត មគ្គបច្ចវេក្ខណជវនានីតិ. បុន ភវង្គំ ឱតរិត្វា តេនេវ នយេន ផលាទីនំ បច្ចវេក្ខណត្ថាយ អាវជ្ជនាទីនិ ឧប្បជ្ជន្តិ. យេសំ ឧប្បត្តិយា ឯស មគ្គំ បច្ចវេក្ខតិ, ផលំ បច្ចវេក្ខតិ, បហីនកិលេសេ បច្ចវេក្ខតិ, អវសិដ្ឋកិលេសេ បច្ចវេក្ខតិ, និព្ពានំ បច្ចវេក្ខតិ. សោ ហិ ‘‘ឥមិនា វតាហំ មគ្គេន អាគតោ’’តិ មគ្គំ បច្ចវេក្ខតិ, តតោ ‘‘អយំ មេ អានិសំសោ លទ្ធោ’’តិ ផលំ បច្ចវេក្ខតិ, តតោ ‘‘ឥមេ នាម មេ កិលេសា បហីនា’’តិ បហីនកិលេសេ បច្ចវេក្ខតិ, តតោ ‘‘ឥមេ នាម មេ កិលេសា អវសិដ្ឋា’’តិ ឧបរិមគ្គវជ្ឈេ កិលេសេ បច្ចវេក្ខតិ, អវសានេ ‘‘អយំ មេ ធម្មោ អារម្មណតោ បដិលទ្ធោ’’តិ អមតំ និព្ពានំ បច្ចវេក្ខតិ. ឥតិ សោតាបន្នស្ស អរិយសាវកស្ស បញ្ច បច្ចវេក្ខណានិ ហោន្តិ. យថា ច សោតាបន្នស្ស, ឯវំ សកទាគាមិអនាគាមីនម្បិ. អរហតោ បន អវសិដ្ឋកិលេសបច្ចវេក្ខណំ នាម នត្ថីតិ ចត្តារិយេវ បច្ចវេក្ខណានិ. ឯវំ សព្ពានិ ឯកូនវីសតិ បច្ចវេក្ខណញាណានិ. ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទោយេវ ចេសោ. បហីនាវសិដ្ឋកិលេសបច្ចវេក្ខណំ សេក្ខានំ ហោតិ វា ន វា. តស្ស ហិ អភាវតោយេវ មហានាមោ សក្កោ ភគវន្តំ បុច្ឆិ ‘‘កោសុ នាម មេ ធម្មោ អជ្ឈត្តំ អប្បហីនោ, យេន មេ ឯកទា លោភធម្មាបិ ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តី’’តិអាទិ (ម. និ. ១.១៧៥).

ឯត្ថ ធម្មដ្ឋិតិញាណាទីនំ ឯកាទសន្នំ ញាណានំ វិភាវនត្ថាយ អយំ ឧបមា វេទិតព្ពា – យថា បុរិសោ ‘‘មច្ឆេ គហេស្សាមី’’តិ មច្ឆខិប្បំ គហេត្វា តទនុរូបេ ឧទកេ ឱសារេត្វា ខិប្បមុខេន ហត្ថំ ឱតារេត្វា អន្តោឧទកេ កណ្ហសប្បំ មច្ឆសញ្ញាយ គីវាយ ទឡ្ហំ គហេត្វា ‘‘មហា វត មយា មច្ឆោ លទ្ធោ’’តិ តុដ្ឋោ ឧក្ខិបិត្វា បស្សន្តោ សោវត្ថិកត្តយទស្សនេន ‘‘សប្បោ’’តិ សញ្ជានិត្វា ភីតោ អាទីនវំ ទិស្វា គហណេ និព្ពិន្នោ មុញ្ចិតុកាមោ ហុត្វា មុញ្ចនស្ស ឧបាយំ ករោន្តោ អគ្គនង្គុដ្ឋតោ បដ្ឋាយ ហត្ថំ និព្ពេឋេត្វា ពាហំ ឧក្ខិបិត្វា ឧបរិសីសេ ទ្វេ តយោ វារេ បរិព្ភមេត្វា សប្បំ ទុព្ពលំ កត្វា ‘‘គច្ឆ រេ ទុដ្ឋសប្បា’’តិ និស្សជ្ជិត្វា វេគេន ថលំ អារុយ្ហ ឋិតោវ ‘‘មហន្តស្ស វត ភោ សប្បស្ស មុខតោ មុត្តោម្ហី’’តិ ហដ្ឋោ អាគតមគ្គំ ឱលោកេយ្យ.

តត្ថ តស្ស បុរិសស្ស មច្ឆសញ្ញាយ កណ្ហសប្បំ ទឡ្ហំ គហេត្វា តុស្សនំ វិយ ឥមស្ស យោគិនោ អាទិតោ ពាលបុថុជ្ជនស្ស អនិច្ចតាទិវសេន ភយានកំ ខន្ធបញ្ចកំ និច្ចាទិសញ្ញាយ ‘‘អហំ មមា’’តិ ទិដ្ឋិតណ្ហាហិ ទឡ្ហំ គហេត្វា តុស្សនំ, តស្ស ខិប្បមុខតោ សប្បំ នីហរិត្វា សោវត្ថិកត្តយំ ទិស្វា ‘‘សប្បោ’’តិ សញ្ជាននំ វិយ សប្បច្ចយនាមរូបបរិគ្គហេន ឃនវិនិព្ភោគំ កត្វា កលាបសម្មសនាទីហិ ញាណេហិ ខន្ធបញ្ចកស្ស អនិច្ចតាទិលក្ខណត្តយំ ទិស្វា ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តា’’តិ តស្ស វវត្ថាបនំ, តស្ស ភាយនំ វិយ ឥមស្ស ភយតុបដ្ឋានញាណំ, សប្បេ អាទីនវទស្សនំ វិយ អាទីនវានុបស្សនាញាណំ, សប្បគហណេ និព្ពិន្ទនំ វិយ និព្ពិទានុបស្សនាញាណំ, សប្បំ មុញ្ចិតុកាមតា វិយ មុញ្ចិតុកម្យតាញាណំ, មុញ្ចនស្ស ឧបាយករណំ វិយ បដិសង្ខានុបស្សនាញាណំ, សប្បំ បរិព្ភមេត្វា ទុព្ពលំ កត្វា និវត្តិត្វា ឌំសិតុំ អសមត្ថភាវបាបនំ វិយ តិលក្ខណារោបនេន សង្ខារុបេក្ខានុលោមញាណេហិ សង្ខារេ បរិព្ភមេត្វា ទុព្ពលំ កត្វា បុន និច្ចសុខត្តាការេន ឧបដ្ឋាតុំ អសមត្ថតាបាបនំ, សប្បវិស្សជ្ជនំ វិយ គោត្រភុញាណំ, សប្បំ វិស្សជ្ជេត្វា ថលំ អារុយ្ហ ឋានំ វិយ និព្ពានថលំ អារុយ្ហ ឋិតំ មគ្គផលញាណំ, ហដ្ឋស្ស អាគតមគ្គោលោកនំ វិយ មគ្គាទិបច្ចវេក្ខណញាណន្តិ.

ឥមេសញ្ច សុតមយញាណាទីនំ ចុទ្ទសន្នំ ញាណានំ ឧប្បត្តិក្កមេន បដិបត្តិក្កមេន ច ទេសនក្កមស្ស កតត្តា បច្ចវេក្ខណេសុ បឋមំ កិលេសបច្ចវេក្ខណំ ហោតិ, តតោ មគ្គផលនិព្ពានបច្ចវេក្ខណានីតិ វេទិតព្ពំ.

‘‘លោកុត្តរំ ឈានំ ភាវេតិ និយ្យានិកំ អបចយគាមិំ ទិដ្ឋិគតានំ បហានាយ, កាមរាគព្យាបាទានំ តនុភាវាយ, កាមរាគព្យាបាទានំ អនវសេសប្បហានាយ, រូបរាគអរូបរាគមានឧទ្ធច្ចអវិជ្ជានំ អនវសេសប្បហានាយា’’តិ (ធ. ស. ២៧៧, ៣៦១-៣៦៣) ច កិលេសប្បហានំយេវ អធិកំ កត្វា មគ្គបដិបត្តិយា វុត្តត្តា បដិបត្តានុរូបេនេវ កិលេសបច្ចវេក្ខណស្ស អាទិភាវោ យុជ្ជតិ, អដ្ឋកថាយំ វុត្តក្កមោ បន ទស្សិតោយេវ. សោ បន កមោ បញ្ចវិធោ ឧប្បត្តិក្កមោ បហានក្កមោ បដិបត្តិក្កមោ ភូមិក្កមោ ទេសនក្កមោតិ.

‘‘បឋមំ កលលំ ហោតិ, កលលា ហោតិ អព្ពុទំ;

អព្ពុទា ជាយតេ បេសិ, បេសិ និព្ពត្តតី ឃនោ’’តិ. (សំ. និ. ១.២៣៥) –

ឯវមាទិ ឧប្បត្តិក្កមោ. ‘‘ទស្សនេន បហាតព្ពា ធម្មា, ភាវនាយ បហាតព្ពា ធម្មា’’តិ (ធ. ស. តិកមាតិកា ៨) ឯវមាទិ បហានក្កមោ. ‘‘សីលវិសុទ្ធិ ចិត្តវិសុទ្ធិ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ កង្ខាវិតរណវិសុទ្ធិ មគ្គាមគ្គញាណទស្សនវិសុទ្ធិ បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិ ញាណទស្សនវិសុទ្ធី’’តិ ឯវមាទិ បដិបត្តិក្កមោ. ‘‘កាមាវចរា ធម្មា, រូបាវចរា ធម្មា, អរូបាវចរា ធម្មា’’តិ (ធ. ស. ទុកមាតិកា ៩៣-៩៥) ឯវមាទិ ភូមិក្កមោ. ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា ចត្តារោ សម្មប្បធានា ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា បញ្ចិន្ទ្រិយានិ បញ្ច ពលានិ សត្ត ពោជ្ឈង្គា អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ’’តិ (ម. និ. ៣.៤៣; មហានិ. ១៩១; ចូឡនិ. មេត្តគូមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ២២) វា, ‘‘អនុបុព្ពិកថំ កថេសិ. សេយ្យថិទំ – ទានកថំ សីលកថំ សគ្គកថំ កាមានំ អាទីនវំ ឱការំ សំកិលេសំ នេក្ខម្មេ អានិសំសំ បកាសេសី’’តិ (មហាវ. ៣១; ទី. និ. ១.២៩៨; ២.៨៣) វា ឯវមាទិ ទេសនក្កមោ. ឥធ បន ចុទ្ទសន្នំ ញាណានំ ឧប្បត្តិក្កមោ បដិបត្តិក្កមោ ច តទុភយវសេន បដិបាដិយា ទេសិតត្តា ទេសនក្កមោ ចាតិ តយោ កមា វេទិតព្ពា.

១៥. ឥទានិ យស្មា ហេដ្ឋា សរូបេន នាមរូបវវត្ថានញាណំ ន វុត្តំ, តស្មា បញ្ចធា នាមរូបប្បភេទំ ទស្សេតុំ អជ្ឈត្តវវត្ថានេ បញ្ញា វត្ថុនានត្តេ ញាណន្តិអាទីនិ បញ្ច ញាណានិ ឧទ្ទិដ្ឋានិ. សកលេ ហិ នាមរូបេ វុត្តេ យំ បរិគ្គហេតុំ សក្កា, យញ្ច បរិគ្គហេតព្ពំ, តំ បរិគ្គហេស្សតិ. លោកុត្តរនាមញ្ហិ បរិគ្គហេតុញ្ច ន សក្កា អនធិគតត្តា, ន ច បរិគ្គហេតព្ពំ អវិបស្សនូបគត្តា. តត្ថ អជ្ឈត្តវវត្ថានេតិ ‘‘ឯវំ បវត្តមានា មយំ អត្តាតិ គហណំ គមិស្សាមា’’តិ ឥមិនា វិយ អធិប្បាយេន អត្តានំ អធិការំ កត្វា បវត្តាតិ អជ្ឈត្តា. អជ្ឈត្តសទ្ទោ បនាយំ គោចរជ្ឈត្តេ និយកជ្ឈត្តេ អជ្ឈត្តជ្ឈត្តេ វិសយជ្ឈត្តេតិ ចតូសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ. ‘‘តេន, អានន្ទ, ភិក្ខុនា តស្មិំយេវ បុរិមស្មិំ សមាធិនិមិត្តេ អជ្ឈត្តមេវ ចិត្តំ សណ្ឋបេតព្ពំ, អជ្ឈត្តរតោ សមាហិតោ’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ៣៦២) ហិ អយំ គោចរជ្ឈត្តេ ទិស្សតិ. ‘‘អជ្ឈត្តំ សម្បសាទនំ (ទី. និ. ១.២២៨; ធ. ស. ១៦១), អជ្ឈត្តំ វា ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៧៣) និយកជ្ឈត្តេ. ‘‘ឆ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានិ, អជ្ឈត្តិកា ធម្មា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. តិកមាតិកា ២០) អជ្ឈត្តជ្ឈត្តេ. ‘‘អយំ ខោ, បនានន្ទ, វិហារោ តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ យទិទំ សព្ពនិមិត្តានំ អមនសិការា អជ្ឈត្តំ សុញ្ញតំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.១៨៧) វិសយជ្ឈត្តេ, ឥស្សរិយដ្ឋានេតិ អត្ថោ. ផលសមាបត្តិ ហិ ពុទ្ធានំ ឥស្សរិយដ្ឋានំ នាម. ឥធ បន អជ្ឈត្តជ្ឈត្តេ ទដ្ឋព្ពោ. តេសំ អជ្ឈត្តានំ វវត្ថានេ អជ្ឈត្តវវត្ថានេ. វត្ថុនានត្តេតិ វត្ថូនំ នានាភាវេ, នានាវត្ថូសូតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ជវនមនោវិញ្ញាណស្ស បច្ចយភូតោ ភវង្គមនោបិ ចក្ខាទិបញ្ចកំ វិយ ឧប្បត្តិដ្ឋានត្តា វត្ថូតិ វុត្តោ. អាវជ្ជនម្បិ តន្និស្សិតមេវ កាតព្ពំ.

១៦.

ពហិទ្ធាតិ ឆហិ អជ្ឈត្តជ្ឈត្តេហិ ពហិភូតេសុ តេសំ វិសយេសុ. គោចរនានត្តេតិ វិសយនានត្តេ.

១៧. ចរិយាវវត្ថានេតិ វិញ្ញាណចរិយាអញ្ញាណចរិយាញាណចរិយាវសេន ចរិយានំ វវត្ថានេ. ‘‘ចរិយវវត្ថានេ’’តិ រស្សំ កត្វាបិ បឋន្តិ.

១៨. ចតុធម្មវវត្ថានេតិ កាមាវចរភូមិអាទីនំ ចុទ្ទសន្នំ ចតុក្កានំ វសេន ចតុន្នំ ចតុន្នំ ធម្មានំ វវត្ថានេ. ភូមីតិ ច ‘‘ភូមិគតញ្ច វេហាសដ្ឋញ្ចា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១៣៦) បថវិយំ វត្តតិ. ‘‘អភូមិំ តាត, មា សេវា’’តិអាទីសុ (ជា. ១.៦.៣៤) វិសយេ. ‘‘សុខភូមិយំ កាមាវចរេ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៩៨៨) ឧប្បជ្ជនដ្ឋានេ. ឥធ បន កោដ្ឋាសេ វត្តតិ. បរិច្ឆេទេតិបិ វទន្តិ.

១៩. នវធម្មវវត្ថានេតិ កាមាវចរកុសលាទិវសេន បាមោជ្ជមូលកវសេន យោនិសោ មនសិការមូលកវសេន ច នវន្នំ នវន្នំ ធម្មានំ វវត្ថានេ. ឥមេសុ ច បញ្ចសុ ញាណេសុ បឋមំ អជ្ឈត្តធម្មា វវត្ថាបេតព្ពាតិ វត្ថុនានត្តេ ញាណំ បឋមំ វុត្តំ, តតោ តេសំ វិសយា វវត្ថាបេតព្ពាតិ តទនន្តរំ គោចរនានត្តេ ញាណំ វុត្តំ, តតោ បរានិ តីណិ ញាណានិ តិណ្ណំ ចតុន្នំ នវន្នំ វសេន គណនានុលោមេន វុត្តានិ.

២០. ឥទានិ យស្មា នាមរូបស្សេវ បភេទតោ វវត្ថាបនញាណំ ញាតបរិញ្ញា, តទនន្តរំ តីរណបរិញ្ញា, តទនន្តរំ បហានបរិញ្ញាតិ តិស្សោ បរិញ្ញា. តំសម្ពន្ធា ច ភាវនាសច្ឆិកិរិយា ហោន្តិ, តស្មា ធម្មនានត្តញាណានន្តរំ ញាតដ្ឋេ ញាណាទីនិ បញ្ច ញាណានិ ឧទ្ទិដ្ឋានិ. តិស្សោ ហិ បរិញ្ញា ញាតបរិញ្ញា តីរណបរិញ្ញា បហានបរិញ្ញា ច. តត្ថ ‘‘រុប្បនលក្ខណំ រូបំ, វេទយិតលក្ខណា វេទនា’’តិ ឯវំ តេសំ តេសំ ធម្មានំ បច្ចត្តលក្ខណសល្លក្ខណវសេន បវត្តា បញ្ញា ញាតបរិញ្ញា នាម. ‘‘រូបំ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា, វេទនា អនិច្ចា ទុក្ខា អនត្តា’’តិអាទិនា នយេន តេសំ តេសំ ធម្មានំ សាមញ្ញលក្ខណំ អារោបេត្វា បវត្តា លក្ខណារម្មណិកវិបស្សនាបញ្ញា តីរណបរិញ្ញា នាម. តេសុយេវ បន ធម្មេសុ និច្ចសញ្ញាទិបជហនវសេន បវត្តា លក្ខណារម្មណិកវិបស្សនាវ បហានបរិញ្ញា នាម.

តត្ថ សង្ខារបរិច្ឆេទតោ បដ្ឋាយ យាវ បច្ចយបរិគ្គហា ញាតបរិញ្ញាយ ភូមិ. ឯតស្មិញ្ហិ អន្តរេ ធម្មានំ បច្ចត្តលក្ខណបដិវេធស្សេវ អាធិបច្ចំ ហោតិ. កលាបសម្មសនតោ បដ្ឋាយ យាវ ឧទយព្ពយានុបស្សនា តីរណបរិញ្ញាយ ភូមិ. ឯតស្មិញ្ហិ អន្តរេ សាមញ្ញលក្ខណបដិវេធស្សេវ អាធិបច្ចំ ហោតិ. ភង្គានុបស្សនំ អាទិំ កត្វា ឧបរិ បហានបរិញ្ញាយ ភូមិ. តតោ បដ្ឋាយ ហិ ‘‘អនិច្ចតោ អនុបស្សន្តោ និច្ចសញ្ញំ បជហតិ, ទុក្ខតោ អនុបស្សន្តោ សុខសញ្ញំ បជហតិ, អនត្តតោ អនុបស្សន្តោ អត្តសញ្ញំ បជហតិ, និព្ពិន្ទន្តោ នន្ទិំ បជហតិ, វិរជ្ជន្តោ រាគំ បជហតិ, និរោធេន្តោ សមុទយំ បជហតិ, បដិនិស្សជ្ជន្តោ អាទានំ បជហតី’’តិ (បដិ. ម. ១.៥២) ឯវំ និច្ចសញ្ញាទិបហានសាធិកានំ សត្តន្នំ អនុបស្សនានំ អាធិបច្ចំ ហោតិ.

តត្ថ អភិញ្ញាបញ្ញាតិ ធម្មានំ រុប្បនាទិសភាវេន ជាននបញ្ញា. សា ហិ សោភនដ្ឋេន អភិសទ្ទេន ‘‘តេសំ តេសំ ធម្មានំ សភាវជាននវសេន សោភនំ ជានន’’ន្តិ កត្វា អភិញ្ញាតិ វុច្ចតិ. ញាតដ្ឋេ ញាណន្តិ ជាននសភាវំ ញាណំ.

២១. បរិញ្ញាបញ្ញាតិ ជាននបញ្ញា. សា ហិ ព្យាបនដ្ឋេន បរិសទ្ទេន ‘‘អនិច្ចាទិសាមញ្ញលក្ខណវសេន សកិច្ចសមាបនវសេន វា ព្យាបិតំ ជានន’’ន្តិ កត្វា បរិញ្ញាតិ វុច្ចតិ. តីរណដ្ឋេ ញាណន្តិ ឧបបរិក្ខណសភាវំ, សម្មសនសភាវំ វា ញាណំ.

២២. បហានេ បញ្ញាតិ និច្ចសញ្ញាទីនំ បជហនា បញ្ញា, បជហតីតិ វា, បជហន្តិ ឯតេនាតិ វា បហានំ. បរិច្ចាគដ្ឋេ ញាណន្តិ បរិច្ចជនសភាវំ ញាណំ.

២៣. ភាវនាបញ្ញាតិ វឌ្ឍនបញ្ញា. ឯករសដ្ឋេ ញាណន្តិ ឯកកិច្ចសភាវំ ញាណំ, វិមុត្តិរសេន វា ឯករសសភាវំ ញាណំ.

២៤. សច្ឆិកិរិយាបញ្ញាតិ បដិវេធវសេន បដិលាភវសេន វា បច្ចក្ខករណបញ្ញា. ផស្សនដ្ឋេ ញាណន្តិ តទុភយវសេនេវ វិន្ទនសភាវំ ញាណំ.

២៥-២៨. ឥទានិ យស្មា បហានភាវនាសច្ឆិកិរិយញាណានិ អរិយមគ្គផលសម្បយុត្តានិបិ ហោន្តិ, តស្មា តទនន្តរំ អរិយបុគ្គលានំយេវ លព្ភមានានិ ចត្តារិ បដិសម្ភិទាញាណានិ ឧទ្ទិដ្ឋានិ. តត្ថាបិ បច្ចយុប្បន្នោ អត្ថោ ទុក្ខសច្ចំ វិយ បាកដោ សុវិញ្ញេយ្យោ ចាតិ បឋមំ អត្ថបដិសម្ភិទាញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ, តស្ស អត្ថស្ស ហេតុធម្មវិសយត្តា តទនន្តរំ ធម្មបដិសម្ភិទាញាណំ, តទុភយស្ស និរុត្តិវិសយត្តា តទនន្តរំ និរុត្តិបដិសម្ភិទាញាណំ, តេសុ តីសុបិ ញាណេសុ បវត្តនតោ តទនន្តរំ បដិភានបដិសម្ភិទាញាណំ. ប-ការំ ទីឃំ កត្វា ច បឋន្តិ.

២៩-៣១. ឥតោ បរានិ វិហារដ្ឋេ ញាណាទីនិ តីណិ ញាណានិ អរិយានំយេវ សម្ភវតោ បដិសម្ភិទាបភេទតោ ច បដិសម្ភិទាញាណានន្តរំ ឧទ្ទិដ្ឋានិ. វិហារដ្ឋេ ញាណញ្ហិ ធម្មបដិសម្ភិទា ហោតិ, សមាបត្តដ្ឋេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា. ធម្មសភាវេ ញាណញ្ហិ បដិសម្ភិទាកថាយំ (បដិ. ម. ២.៣០) ធម្មបដិសម្ភិទាតិ វុត្តំ. និព្ពានេ ញាណំ បន អត្ថបដិសម្ភិទា ឯវ. តត្ថ វិហារនានត្តេតិ អនិច្ចានុបស្សនាទិវសេន នានាវិបស្សនាវិហារេ. វិហារដ្ឋេតិ វិបស្សនាវិហារសភាវេ. វិហារោតិ ច សសម្បយុត្តា វិបស្សនា ឯវ. សមាបត្តិនានត្តេតិ អនិមិត្តាទិវសេន នានាផលសមាបត្តិយំ. សមាបត្តីតិ ច លោកុត្តរផលភូតា ចិត្តចេតសិកធម្មា. វិហារសមាបត្តិនានត្តេតិ ឧភយវសេន វុត្តំ.

៣២. តតោ វិហារសមាបត្តិញាណសាធកស្ស ‘‘ទុភតោ វុដ្ឋានវិវដ្ដនេ បញ្ញា’’តិ បុព្ពេ វុត្តស្សាបិ មគ្គញាណស្ស អាសវសមុច្ឆេទសមត្ថតំ អនន្តរផលទាយកត្តញ្ច ការណេន វិសេសេត្វា អបរេនាការេន វត្តុកាមេន តទេវ ‘‘អានន្តរិកសមាធិម្ហិ ញាណ’’ន្តិ ឧទ្ទិដ្ឋំ. តត្ថ អវិក្ខេបបរិសុទ្ធត្តាតិ វិក្ខិបតិ តេន ចិត្តន្តិ វិក្ខេបោ, ឧទ្ធច្ចស្សេតំ នាមំ. ន វិក្ខេបោ អវិក្ខេបោ, ឧទ្ធច្ចបដិបក្ខស្ស សមាធិស្សេតំ នាមំ. បរិសុទ្ធស្ស ភាវោ បរិសុទ្ធត្តំ, អវិក្ខេបស្ស បរិសុទ្ធត្តំ អវិក្ខេបបរិសុទ្ធត្តំ, តស្មា អវិក្ខេបបរិសុទ្ធត្តា សមាធិស្ស បរិសុទ្ធភាវេនាតិ អត្ថោ. ឥទញ្ហិ អាសវសមុច្ឆេទស្ស អនន្តរផលទាយកត្តស្ស ច ការណវចនំ. អាសវសមុច្ឆេទេតិ ឯត្ថ អាសវន្តីតិ អាសវា, ចក្ខុតោបិ…បេ… មនតោបិ សន្ទន្តិ បវត្តន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ធម្មតោ យាវ គោត្រភុំ, ឱកាសតោ យាវ ភវគ្គំ សវន្តីតិ វា អាសវា, ឯតំ ធម្មំ ឯតញ្ច ឱកាសំ អន្តោករិត្វា បវត្តន្តីតិ អត្ថោ. អន្តោករណត្ថោ ហិ អយំ អា-ការោ. ចិរបារិវាសិកដ្ឋេន មទិរាទយោ អាសវា វិយាតិបិ អាសវា. លោកស្មិញ្ហិ ចិរបារិវាសិកា មទិរាទយោ អាសវាតិ វុច្ចន្តិ. យទិ ច ចិរបារិវាសិកដ្ឋេន អាសវា, ឯតេយេវ ភវិតុមរហន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘បុរិមា, ភិក្ខវេ, កោដិ ន បញ្ញាយតិ អវិជ្ជាយ, ឥតោ បុព្ពេ អវិជ្ជា នាហោសិ, អថ បច្ឆា សមភវី’’តិអាទិ.

អាយតំ វា សំសារទុក្ខំ សវន្តិ បសវន្តីតិបិ អាសវា, សមុច្ឆិជ្ជតិ ឯតេនាតិ សមុច្ឆេទោ. បញ្ញាតិ កាមាសវាទីនំ ចតុន្នំ អាសវានំ សមុច្ឆេទេ បញ្ញា.

អានន្តរិកសមាធិម្ហិ ញាណន្តិ អត្តនោ បវត្តិសមនន្តរំ និយមេនេវ ផលប្បទានតោ អានន្តរិកោតិ លទ្ធនាមោ មគ្គសមាធិ. ន ហិ មគ្គសមាធិម្ហិ ឧប្បន្នេ តស្ស ផលុប្បត្តិនិសេធកោ កោចិ អន្តរាយោ អត្ថិ. យថាហ –

‘‘អយញ្ច បុគ្គលោ សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នោ អស្ស, កប្បស្ស ច ឧឌ្ឌយ្ហនវេលា អស្ស, នេវ តាវ កប្បោ ឧឌ្ឌយ្ហេយ្យ, យាវាយំ បុគ្គលោ ន សោតាបត្តិផលំ សច្ឆិករោតិ, អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ ឋិតកប្បី. សព្ពេបិ មគ្គសមង្គិនោ បុគ្គលា ឋិតកប្បិនោ’’តិ (បុ. ប. ១៧).

ឥទំ តេន អានន្តរិកសមាធិនា សម្បយុត្តំ ញាណំ.

៣៣. ឥមិនា មគ្គញាណេន ផលប្បត្តានំ អរិយានំយេវ សម្ភវតោ ឥមស្ស ញាណស្ស អនន្តរំ អរណវិហារញាណាទីនិ ចត្តារិ ញាណានិ ឧទ្ទិដ្ឋានិ. តត្រាបិ ច អរហតោយេវ សតតមេវ ច សម្ភវតោ អរណវិហារេ ញាណំ បឋមំ ឧទ្ទិដ្ឋំ, តទនន្តរំ និរោធស្ស អនាគាមិអរហន្តានំ សម្ភវេបិ ពហុសម្ភារត្តា វិសេសេន ច និរោធស្ស និព្ពានសម្មតត្តា ច និរោធសមាបត្តិយា ញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ, តទនន្តរំ បរិនិព្ពានស្ស កាលន្តរេ បរិនិព្ពានកាលំ អាហច្ច ឋិតត្តា ទីឃកាលិកន្តិ បរិនិព្ពានេ ញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ, តទនន្តរំ សមសីសដ្ឋស្ស សព្ពកិលេសខយានន្តរំ បរិនិព្ពានកាលំ អាហច្ច ឋិតត្តា រស្សកាលិកន្តិ សមសីសដ្ឋេ ញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ. តត្ថ សន្តោ ចាតិ ច-ការោ ទស្សនាធិបតេយ្យញ្ច សន្តោ វិហារាធិគមោ ច បណីតាធិមុត្តតា ចាតិ តីហិបិ បទេហិ សម្ពន្ធិតព្ពោ. ទស្សនន្តិ វិបស្សនាញាណំ, អធិបតិយេវ អាធិបតេយ្យំ, អធិបតិតោ វា អាគតត្តា អាធិបតេយ្យំ, ទស្សនញ្ច តំ អាធិបតេយ្យញ្ចាតិ ទស្សនាធិបតេយ្យំ. វិហរតីតិ វិហារោ, វិហរន្តិ តេន វាតិ វិហារោ, អធិគម្មតិ បាបុណីយតីតិ អធិគមោ, វិហារោ ឯវ អធិគមោ វិហារាធិគមោ. សោ ច កិលេសបរិឡាហវិរហិតត្តា និព្ពុតោតិ សន្តោ. សោ ច អរហត្តផលសមាបត្តិបញ្ញា. ឧត្តមដ្ឋេន អតប្បកដ្ឋេន ច បណីតោ, បធានភាវំ នីតោតិ វា បណីតោ, បណីតេ អធិមុត្តោ វិសដ្ឋចិត្តោ តប្បរមោ បណីតាធិមុត្តោ, តស្ស ភាវោ បណីតាធិមុត្តតា. សា ច ផលសមាបត្តាធិមុត្តា បុព្ពភាគបញ្ញា ឯវ.

អរណវិហារេតិ និក្កិលេសវិហារេ. រាគាទយោ ហិ រណន្តិ សត្តេ ចុណ្ណេន្តិ បីឡេន្តីតិ រណា, រណន្តិ ឯតេហិ សត្តា កន្ទន្តិ បរិទេវន្តីតិ វា រណា. វុត្តោ តិវិធោបិ វិហារោ. នត្ថិ ឯតស្ស រណាតិ អរណោ. វិវិធេ បច្ចនីកធម្មេ ហរន្តិ ឯតេនាតិ វិហារោ. តស្មិំ អរណេ វិហារេ. និទ្ទេសវារេ (បដិ. ម. ១.៨២) វុត្តបឋមជ្ឈានាទីនិ ច បណីតាធិមុត្តតាយ ឯវ សង្គហិតានិ. ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិតុកាមតាយ ហិ បឋមជ្ឈានាទិំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ឈានសម្បយុត្តធម្មេ វិបស្សតិ, យា ច អរណវិភង្គសុត្តន្តេ (ម. និ. ៣.៣២៣ អាទយោ) ភគវតា ទេសិតា អរណបដិបទា, សាបិ ឥមិនាវ សង្គហិតាតិ វេទិតព្ពា. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ភគវតា –

‘‘អរណវិភង្គំ វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមិ…បេ… ន កាមសុខំ អនុយុញ្ជេយ្យ ហីនំ គម្មំ បោថុជ្ជនិកំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ, ន ច អត្តកិលមថានុយោគំ អនុយុញ្ជេយ្យ ទុក្ខំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ. ឯតេ ខោ, ភិក្ខវេ, ឧភោ អន្តេ អនុបគម្ម មជ្ឈិមា បដិបទា តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធា ចក្ខុករណី ញាណករណី ឧបសមាយ អភិញ្ញាយ សម្ពោធាយ និព្ពានាយ សំវត្តតិ. ឧស្សាទនញ្ច ជញ្ញា, អបសាទនញ្ច ជញ្ញា, ឧស្សាទនញ្ច ញត្វា អបសាទនញ្ច ញត្វា នេវុស្សាទេយ្យ ន អបសាទេយ្យ, ធម្មមេវ ទេសេយ្យ. សុខវិនិច្ឆយំ ជញ្ញា, សុខវិនិច្ឆយំ ញត្វា អជ្ឈត្តំ សុខមនុយុញ្ជេយ្យ, រហោវាទំ ន ភាសេយ្យ, សម្មុខា ន ខីណំ ភណេ, អតរមានោវ ភាសេយ្យ នោ តរមានោ, ជនបទនិរុត្តិំ នាភិនិវេសេយ្យ, សមញ្ញំ នាតិធាវេយ្យាតិ. អយមុទ្ទេសោ អរណវិភង្គស្ស …បេ… តត្រ, ភិក្ខវេ, យោ កាមបដិសន្ធិសុខិនោ សោមនស្សានុយោគំ អននុយោគោ ហីនំ…បេ… អនត្ថសំហិតំ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ អវិឃាតោ អនុបាយាសោ អបរិឡាហោ សម្មាបដិបទា. តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោ…បេ… តត្រ, ភិក្ខវេ, យោ អត្តកិលមថានុយោគំ អននុយោគោ ទុក្ខំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ. អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ …បេ… តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោ. តត្រ, ភិក្ខវេ, យាយំ មជ្ឈិមា បដិបទា តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធា…បេ… អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ…បេ… តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោ…បេ… តត្រ, ភិក្ខវេ, យាយំ នេវុស្សាទនា ន អបសាទនា ធម្មទេសនា ច, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ…បេ… តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោ…បេ… តត្រ, ភិក្ខវេ, យទិទំ នេក្ខម្មសុខំ បវិវេកសុខំ ឧបសមសុខំ សម្ពោធិសុខំ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ…បេ… តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោ…បេ… តត្រ, ភិក្ខវេ, យ្វាយំ រហោវាទោ ភូតោ តច្ឆោ អត្ថសំហិតោ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ…បេ… តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោ …បេ… តត្រ, ភិក្ខវេ, យ្វាយំ សម្មុខា ខីណវាទោ ភូតោ តច្ឆោ អត្ថសំហិតោ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ…បេ… តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោ…បេ… តត្រ, ភិក្ខវេ, យទិទំ អតរមានស្ស ភាសិតំ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ…បេ… តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោ…បេ… តត្រ, ភិក្ខវេ, យ្វាយំ ជនបទនិរុត្តិយា ច អនភិនិវេសោ សមញ្ញាយ ច អនតិសារោ, អទុក្ខោ ឯសោ ធម្មោ…បេ… តស្មា ឯសោ ធម្មោ អរណោតិ. តស្មាតិហ, ភិក្ខវេ, សរណញ្ច ធម្មំ ជានិស្សាម, អរណញ្ច ធម្មំ ជានិស្សាម. សរណញ្ច ធម្មំ ញត្វា អរណញ្ច ធម្មំ ញត្វា អរណំ បដិបទំ បដិបជ្ជិស្សាមាតិ ឯវញ្ហិ វោ, ភិក្ខវេ, សិក្ខិតព្ពំ. សុភូតិ ច បន, ភិក្ខវេ, កុលបុត្តោ អរណបដិបទំ បដិបន្នោ’’តិ.

តត្ថ មជ្ឈិមា បដិបទា ទស្សនាធិបតេយ្យេន ច សន្តេន វិហារាធិគមេន ច សង្គហិតា. កាមសុខំ អត្តកិលមថំ អននុយោគោ មជ្ឈិមា បដិបទា ឯវ. អរហតោ ហិ វិបស្សនាបុព្ពភាគមជ្ឈិមា បដិបទា ហោតិ, អរហត្តផលសមាបត្តិ អដ្ឋង្គមគ្គវសេន មជ្ឈិមា បដិបទា ច. សេសា បន បណីតាធិមុត្តតាយ ឯវ សង្គហិតាតិ វេទិតព្ពា. កិញ្ចាបិ សព្ពេបិ អរហន្តោ អរណវិហារិនោ, អញ្ញេ អរហន្តោ ធម្មំ ទេសេន្តា ‘‘សម្មាបដិបន្នេ សម្មាបដិបន្នា’’តិ ‘‘មិច្ឆាបដិបន្នេ មិច្ឆាបដិបន្នា’’តិ បុគ្គលវសេនាបិ ឧស្សាទនាបសាទនានិ កត្វា ធម្មំ ទេសេន្តិ. សុភូតិត្ថេរោ បន ‘‘អយំ មិច្ឆាបដិបទា, អយំ សម្មាបដិបទា’’តិ ធម្មវសេនេវ ធម្មំ ទេសេសិ. តេនេវ ភគវា តំយេវ អរណបដិបទំ បដិបន្នោតិ ច វណ្ណេសិ, ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ អរណវិហារីនំ យទិទំ សុភូតី’’តិ (អ. និ. ១.១៩៨, ២០១) ច អរណវិហារីនំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ.

៣៤. ទ្វីហិ ពលេហីតិ សមថពលវិបស្សនាពលេហិ. សមន្នាគតត្តាតិ យុត្តត្តា បរិបុណ្ណត្តា វា. តយោ ចាតិ វិភត្តិវិបល្លាសោ, តិណ្ណញ្ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. សង្ខារានន្តិ វចីសង្ខារកាយសង្ខារចិត្តសង្ខារានំ. បដិប្បស្សទ្ធិយាតិ បដិប្បស្សទ្ធត្ថំ និរោធត្ថំ, អប្បវត្តត្ថន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សោឡសហីតិ អនិច្ចានុបស្សនាទីនិ អដ្ឋ, មគ្គផលានិ អដ្ឋាតិ សោឡសហិ. ញាណចរិយាហីតិ ញាណប្បវត្តីហិ. នវហីតិ រូបារូបាវចរសមាធិ តទុបចារោ ចាតិ នវហិ. វសិភាវតា បញ្ញាតិ លហុតា, យថាសុខវត្តនំ ឥស្សរិយំ វសោ, សោ អស្ស អត្ថីតិ វសី, វសិនោ ភាវោ វសិភាវោ, វសិភាវោ ឯវ វសិភាវតា, យថា បាដិកុល្យមេវ បាដិកុល្យតា. ឯវំវិធា បញ្ញា វសិភាវតាយ បញ្ញាតិ វា អត្ថោ. សិ-ការំ ទីឃំ កត្វា ច បឋន្តិ. សមន្នាគតត្តា ច បដិប្បស្សទ្ធិយា ច ញាណចរិយាហិ ច សមាធិចរិយាហិ ចាតិ ច-ការោ សម្ពន្ធិតព្ពោ.

និរោធសមាបត្តិយា ញាណន្តិ អនាគាមិអរហន្តានំ និរោធសមាបត្តិនិមិត្តំ ញាណំ, យថា អជិនម្ហិ ហញ្ញតេ ទីបីតិ. និរោធសមាបត្តីតិ ច នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនស្ស អភាវមត្តំ, ន កោចិ ធម្មោ, បញ្ញត្តិមត្តំ អភាវមត្តត្តា និរោធោតិ ច. សមាបជ្ជន្តេន សមាបជ្ជីយតិ នាមាតិ សមាបត្តីតិ ច វុច្ចតិ.

៣៥. សម្បជានស្សាតិ សម្មា បការេហិ ជានាតីតិ សម្បជានោ. តស្ស សម្បជានស្ស. បវត្តបរិយាទានេតិ បវត្តនំ បវត្តំ, សមុទាចារោតិ អត្ថោ. កិលេសបវត្តំ ខន្ធបវត្តញ្ច. តស្ស បវត្តស្ស បរិយាទានំ បរិក្ខយោ អប្បវត្តិ បវត្តបរិយាទានំ. តស្មិំ បវត្តបរិយាទានេ. បរិនិព្ពានេ ញាណន្តិ អរហតោ កាមច្ឆន្ទាទីនំ បរិនិព្ពានំ អប្បវត្តំ អនុបាទិសេសបរិនិព្ពានញ្ច បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ កិលេសបរិនិព្ពានេ ខន្ធបរិនិព្ពានេ ច បវត្តំ ញាណំ.

៣៦. សព្ពធម្មានន្តិ សព្ពេសំ តេភូមកធម្មានំ. សម្មា សមុច្ឆេទេតិ សន្តតិសមុច្ឆេទវសេន សុដ្ឋុ និរោធេ. និរោធេ ច អនុបដ្ឋានតាតិ និរោធេ គតេ បុន ន ឧបដ្ឋានតាយ, បុន អនុប្បត្តិយន្តិ អត្ថោ. សម្មាសមុច្ឆេទេ ច និរោធេ ច អនុបដ្ឋានតា ចាតិ ច-ការោ សម្ពន្ធិតព្ពោ.

សមសីសដ្ឋេ ញាណន្តិ នេក្ខម្មាទីនិ សត្តតិំស សមានិ, តណ្ហាទីនិ តេរស សីសានិ. បច្ចនីកធម្មានំ សមិតត្តា សមានិ, យថាយោគំ បធានត្តា ច កោដិត្តា ច សីសានិ. ឯកស្មិំ ឥរិយាបថេ វា ឯកស្មិំ រោគេ វា សភាគសន្តតិវសេន ឯកស្មិំ ជីវិតិន្ទ្រិយេ វា នេក្ខម្មាទីនិ សមានិ ច សទ្ធាទីនិ សីសានិ ច អស្ស សន្តីតិ សមសីសី, សមសីសិស្ស អត្ថោ សមសីសដ្ឋោ. តស្មិំ សមសីសដ្ឋេ, សមសីសិភាវេតិ អត្ថោ. ឯកស្មិំ ឥរិយាបថេ រោគេ វា សភាគសន្តតិវសេន ជីវិតេ វា វិបស្សនំ អារភិត្វា តស្មិំយេវ ឥរិយាបថេ រោគេ សភាគជីវិតេ វា ចត្តារិ មគ្គផលានិ បត្វា, តស្មិំយេវ បរិនិព្ពាយន្តស្ស អរហតោយេវ សមសីសិភាវោ ហោតីតិ តស្មិំ សមសីសិភាវេ ញាណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. វុត្តញ្ច បុគ្គលបញ្ញត្តិយំ (បុ. ប. ១៦), តស្សា ច អដ្ឋកថាយំ (បុ. ប. អដ្ឋ. ១៦) –

‘‘កតមោ ច បុគ្គលោ សមសីសី? យស្ស បុគ្គលស្ស អបុព្ពំ អចរិមំ អាសវបរិយាទានញ្ច ហោតិ ជីវិតបរិយាទានញ្ច. អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ សមសីសី’’តិ (បុ. ប. ១៦).

‘‘សមសីសិនិទ្ទេសេ អបុព្ពំ អចរិមន្តិ អបុរេ អបច្ឆា, សន្តតិបច្ចុប្បន្នវសេន ឯកវារំយេវ, ឯកកាលំយេវាតិ អត្ថោ. បរិយាទានន្តិ បរិក្ខយោ. អយន្តិ អយំ បុគ្គលោ សមសីសី នាម វុច្ចតិ. សោ បនេស តិវិធោ ហោតិ ឥរិយាបថសមសីសី រោគសមសីសី ជីវិតសមសីសីតិ. តត្ថ យោ ចង្កមន្តោវ វិបស្សនំ អារភិត្វា អរហត្តំ បត្វា ចង្កមន្តោវ បរិនិព្ពាតិ, យោ ឋិតកោវ វិបស្សនំ អារភិត្វា អរហត្តំ បត្វា ឋិតកោវ បរិនិព្ពាតិ, យោ និសិន្នោវ វិបស្សនំ អារភិត្វា អរហត្តំ បត្វា និសិន្នោវ បរិនិព្ពាតិ, យោ និបន្នោវ វិបស្សនំ អារភិត្វា អរហត្តំ បត្វា និបន្នោវ បរិនិព្ពាតិ, អយំ ឥរិយាបថសមសីសី នាម. យោ បន ឯកំ រោគំ បត្វា អន្តោរោគេយេវ វិបស្សនំ អារភិត្វា អរហត្តំ បត្វា តេនេវ រោគេន បរិនិព្ពាតិ, អយំ រោគសមសីសី នាម. កតរោ ជីវិតសមសីសី? តេរស សីសានិ. តត្ថ កិលេសសីសំ អវិជ្ជំ អរហត្តមគ្គោ បរិយាទិយតិ, បវត្តសីសំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ ចុតិចិត្តំ បរិយាទិយតិ, អវិជ្ជាបរិយាទាយកំ ចិត្តំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ បរិយាទាតុំ ន សក្កោតិ, ជីវិតិន្ទ្រិយបរិយាទាយកំ ចិត្តំ អវិជ្ជំ បរិយាទាតុំ ន សក្កោតិ. អវិជ្ជាបរិយាទាយកំ ចិត្តំ អញ្ញំ, ជីវិតិន្ទ្រិយបរិយាទាយកំ ចិត្តំ អញ្ញំ. យស្ស ចេតំ សីសទ្វយំ សមំ បរិយាទានំ គច្ឆតិ, សោ ជីវិតសមសីសី នាម. កថមិទំ សមំ ហោតីតិ? វារសមតាយ. យស្មិញ្ហិ វារេ មគ្គវុដ្ឋានំ ហោតិ. សោតាបត្តិមគ្គេ បញ្ច បច្ចវេក្ខណានិ, សកទាគាមិមគ្គេ បញ្ច, អនាគាមិមគ្គេ បញ្ច, អរហត្តមគ្គេ ចត្តារីតិ ឯកូនវីសតិមេ បច្ចវេក្ខណញាណេ បតិដ្ឋាយ ភវង្គំ ឱតរិត្វា បរិនិព្ពាយតិ. ឥមាយ វារសមតាយ ឯវ ឧភយសីសបរិយាទានម្បិ សមំ ហោតិ នាម. តេនាយំ បុគ្គលោ ‘ជីវិតសមសីសី’តិ វុច្ចតិ. អយមេវ ច ឥធ អធិប្បេតោ’’តិ.

៣៧. ឥទានិ យស្មា សុតមយសីលមយភាវនាមយញាណានិ វដ្ដបាទកានិ សល្លេខា នាម ន ហោន្តិ, លោកុត្តរបាទកានេវ ឯតានិ ច អញ្ញានិ ច ញាណានិ សល្លេខាតិ វុច្ចន្តិ, តស្មា បច្ចនីកសល្លេខនាការេន បវត្តានិ ញាណានិ ទស្សេតុំ សមសីសដ្ឋេ ញាណានន្តរំ សល្លេខដ្ឋេ ញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ. តត្ថ បុថុនានត្តតេជបរិយាទានេ បញ្ញាតិ លោកុត្តរេហិ អសម្មិស្សដ្ឋេន បុថូនំ រាគាទីនញ្ច នានត្តានំ នានាសភាវានំ កាមច្ឆន្ទាទីនញ្ច សន្តាបនដ្ឋេន ‘‘តេជា’’តិ លទ្ធនាមានំ ទុស្សីល្យាទីនញ្ច បរិយាទានេ ខេបនេ បញ្ញា, នេក្ខម្មាទិម្ហិ សត្តតិំសភេទេ ធម្មេ បញ្ញាតិ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា បុថុភូតា នានត្តភូតា ច តេជា ឯវ តេសំ បុថុភូតានំ នានត្តភូតានំ ទុស្សីល្យាទីនំ បញ្ចន្នំ តេជានំ បរិយាទានេ បញ្ញាតិ អត្ថោ. តេជេហិយេវ បុថូនំ នានត្តានញ្ច សង្គហំ និទ្ទេសវារេ បកាសយិស្សាម.

សល្លេខដ្ឋេ ញាណន្តិ បច្ចនីកធម្មេ សល្លេខតិ សមុច្ឆិន្ទតីតិ សល្លេខោ, តស្មិំ នេក្ខម្មាទិកេ សត្តតិំសប្បភេទេ សល្លេខសភាវេ ញាណំ. ‘‘បរេ វិហិំសកា ភវិស្សន្តិ, មយមេត្ថ អវិហិំសកា ភវិស្សាមាតិ សល្លេខោ ករណីយោ’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.៨៣) នយេន ភគវតា សល្លេខសុត្តន្តេ វុត្តោ ចតុចត្តាលីសភេទោបិ សល្លេខោ ឥមិនា សង្គហិតោយេវាតិ វេទិតព្ពោ.

៣៨. ឥទានិ សល្លេខេ ឋិតេន កត្តព្ពំ សម្មប្បធានវីរិយំ ទស្សេតុំ តទនន្តរំ វីរិយារម្ភេ ញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ. តត្ថ អសល្លីនត្តបហិតត្តបគ្គហដ្ឋេតិ កោសជ្ជវសេន អសល្លីនោ អសង្កុចិតោ អត្តា អស្សាតិ អសល្លីនត្តោ. អត្តាតិ ចិត្តំ. យថាហ –

‘‘ឧទកញ្ហិ នយន្តិ នេត្តិកា, ឧសុការា នមយន្តិ តេជនំ;

ទារុំ នមយន្តិ តច្ឆកា, អត្តានំ ទមយន្តិ បណ្ឌិតា’’តិ. អាទិ (ធ. ប. ៨០-៨២) –

កាយេ ច ជីវិតេ ច អនបេក្ខតាយ បហិតោ បេសិតោ វិស្សដ្ឋោ អត្តា ឯតេនាតិ បហិតត្តោ. អត្តាតិ អត្តភាវោ. យថាហ – ‘‘យា បន ភិក្ខុនី អត្តានំ វធិត្វា វធិត្វា រោទេយ្យា’’តិអាទិ (បាចិ. ៨៨០). អសល្លីនត្តោ ច សោ បហិតត្តោ ចាតិ អសល្លីនត្តបហិតត្តោ. សហជាតធម្មេ បគ្គណ្ហាតិ ឧបត្ថម្ភេតីតិ បគ្គហោ, បគ្គហោ ឯវ អត្ថោ បគ្គហដ្ឋោ, បគ្គហសភាវោតិ អត្ថោ. អសល្លីនត្តបហិតត្តស្ស បគ្គហដ្ឋោ អសល្លីនត្តបហិតត្តបគ្គហដ្ឋោ. តស្មិំ អសល្លីនត្តបហិតត្តបគ្គហដ្ឋេ. ‘‘តស្មាតិហ, ភិក្ខវេ, តុម្ហេបិ អប្បដិវានំ បទហេយ្យាថ. កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ច អដ្ឋិ ច អវសិស្សតុ, ឧបសុស្សតុ សរីរេ មំសលោហិតំ. យំ តំ បុរិសថាមេន បុរិសវីរិយេន បុរិសបរក្កមេន បត្តព្ពំ, ន តំ អបាបុណិត្វា វីរិយស្ស សណ្ឋានំ ភវិស្សតី’’តិ (អ. និ. ២.៥) វុត្តត្តា អសល្លីនត្តបហិតត្តវចនេន បធានស្មិំ អប្បដិវានិតា អនិវត្តនតា វុត្តា. បគ្គហដ្ឋវចនេន បន កោសជ្ជុទ្ធច្ចវិមុត្តំ សមប្បវត្តំ វីរិយំ វុត្តំ.

វីរិយារម្ភេ ញាណន្តិ វីរភាវោ វីរិយំ, វីរានំ វា កម្មំ, វិធិនា វា នយេន ឧបាយេន ឦរយិតព្ពំ បវត្តយិតព្ពន្តិ វីរិយំ. តទេតំ ឧស្សាហលក្ខណំ, សហជាតានំ ធម្មានំ ឧបត្ថម្ភនរសំ, អសំសីទនភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, ‘‘សំវិគ្គោ យោនិសោ បទហតី’’តិ (អ. និ. ៤.១១៣) វចនតោ សំវេគបទដ្ឋានំ, វីរិយារម្ភវត្ថុបទដ្ឋានំ វា. សម្មា អារទ្ធំ សព្ពសម្បត្តីនំ មូលំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. វីរិយសង្ខាតោ អារម្ភោ វីរិយារម្ភោ. ឥមិនា សេសារម្ភេ បដិក្ខិបតិ. អយញ្ហិ អារម្ភសទ្ទោ កម្មេ អាបត្តិយំ កិរិយាយំ វីរិយេ ហិំសាយំ វិកោបនេតិ អនេកេសុ អត្ថេសុ អាគតោ.

‘‘យំកិញ្ចិ ទុក្ខំ សម្ភោតិ, សព្ពំ អារម្ភបច្ចយា;

អារម្ភានំ និរោធេន, នត្ថិ ទុក្ខស្ស សម្ភវោ’’តិ. (សុ. និ. ៧៤៩) –

ឯត្ថ ហិ កម្មំ អារម្ភោតិ អាគតំ. ‘‘អារម្ភតិ ច វិប្បដិសារី ច ហោតី’’តិ (អ. និ. ៥.១៤២; បុ. ប. ១៩១) ឯត្ថ អាបត្តិ. ‘‘មហាយញ្ញា មហារម្ភា, ន តេ ហោន្តិ មហប្ផលា’’តិ (អ. និ. ៤.៣៩; សំ. និ. ១.១២០) ឯត្ថ យូបុស្សាបនាទិកិរិយា. ‘‘អារម្ភថ និក្កមថ, យុញ្ជថ ពុទ្ធសាសនេ’’តិ (សំ. និ. ១.១៨៥) ឯត្ថ វីរិយំ. ‘‘សមណំ គោតមំ ឧទ្ទិស្ស បាណំ អារម្ភន្តី’’តិ (ម. និ. ២.៥១-៥២) ឯត្ថ ហិំសា. ‘‘ពីជគាមភូតគាមសមារម្ភា បដិវិរតោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ១.១០; ម. និ. ១.២៩៣) ឯត្ថ ឆេទនភញ្ជនាទិកំ វិកោបនំ. ឥធ បន វីរិយមេវ អធិប្បេតំ. តេន វុត្តំ ‘‘វីរិយសង្ខាតោ អារម្ភោ វីរិយារម្ភោ’’តិ. វីរិយញ្ហិ អារភនកវសេន អារម្ភោតិ វុច្ចតិ. តស្មិំ វីរិយារម្ភេ ញាណំ. អសល្លីនត្តា បហិតត្តាតិបិ បឋន្តិ, អសល្លីនភាវេន បហិតភាវេនាតិ អត្ថោ. បុរិមបាឋោយេវ សុន្ទរោ. កេចិ បន ‘‘សតិធម្មវិចយវីរិយបីតិសម្ពោជ្ឈង្គានំ សមតា អសល្លីនត្តតា, សតិសមាធិបស្សទ្ធិឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គានំ សមតា បហិតត្តតា, សត្តន្នំ សម្ពោជ្ឈង្គានំ សមតា បគ្គហដ្ឋោ’’តិ វណ្ណយន្តិ.

៣៩. ឥទានិ សម្មាវាយាមសិទ្ធំ មគ្គផលំ បត្តេន លោកហិតត្ថំ ធម្មទេសនា កាតព្ពាតិ ទស្សេតុំ តទនន្តរំ អត្ថសន្ទស្សនេ ញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ. តត្ថ នានាធម្មប្បកាសនតាតិ សព្ពសង្ខតាសង្ខតវសេន នានាធម្មានំ បកាសនតា ទីបនតា ទេសនតា. បកាសនតាតិ ច បកាសនា ឯវ. អត្ថសន្ទស្សនេតិ នានាអត្ថានំ បរេសំ សន្ទស្សនេ. ធម្មា ច អត្ថា ច តេ ឯវ.

៤០. ឥទានិ បរេសំ ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេន្តស្ស តស្ស អរិយបុគ្គលស្ស យថាសភាវធម្មទេសនាការណំ ទស្សនវិសុទ្ធិំ ទស្សេតុំ តទនន្តរំ ទស្សនវិសុទ្ធិញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ. តត្ថ សព្ពធម្មានំ ឯកសង្គហតា នានត្តេកត្តបដិវេធេតិ សព្ពេសំ សង្ខតាសង្ខតធម្មានំ ឯកសង្គហតាយ ច កាមច្ឆន្ទាទីនំ នានត្តស្ស ច នេក្ខម្មាទីនំ ឯកត្តស្ស ច បដិវេធោ, អភិសមយោតិ អត្ថោ. សោ បន មគ្គបញ្ញា ផលបញ្ញា ច. មគ្គបញ្ញា សច្ចាភិសមយក្ខណេ សច្ចាភិសមយវសេន បដិវិជ្ឈតីតិ បដិវេធោ, ផលបញ្ញា បដិវិទ្ធត្តា បដិវេធោ. ឯកសង្គហតាតិ ឯត្ថ ជាតិសង្គហោ, សញ្ជាតិសង្គហោ, កិរិយាសង្គហោ, គណនសង្គហោតិ ចតុព្ពិធោ សង្គហោ. តត្ថ ‘‘សព្ពេ ខត្តិយា អាគច្ឆន្តុ, សព្ពេ ព្រាហ្មណា, សព្ពេ វេស្សា, សព្ពេ សុទ្ទា អាគច្ឆន្តុ’’, ‘‘យា, ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាវាចា, យោ ច សម្មាកម្មន្តោ, យោ ច សម្មាអាជីវោ, ឥមេ ធម្មា សីលក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦២) អយំ ជាតិសង្គហោ នាម. ‘‘ឯកជាតិកា អាគច្ឆន្តូ’’តិ វុត្តដ្ឋានេ វិយ ហិ ឥធ សព្ពេ ជាតិយា ឯកសង្គហិតា. ‘‘សព្ពេ កោសលកា អាគច្ឆន្តុ, សព្ពេ មាគធិកា, សព្ពេ ភារុកច្ឆកា អាគច្ឆន្តុ’’, ‘‘យោ, ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាវាយាមោ, យា ច សម្មាសតិ, យោ ច សម្មាសមាធិ, ឥមេ ធម្មា សមាធិក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦២) អយំ សញ្ជាតិសង្គហោ នាម. ‘‘ឯកដ្ឋានេ ជាតា សំវឌ្ឍា អាគច្ឆន្តូ’’តិ វុត្តដ្ឋានេ វិយ ហិ ឥធ សព្ពេ ជាតិដ្ឋានេន និវុត្ថោកាសេន ឯកសង្គហិតា. ‘‘សព្ពេ ហត្ថារោហា អាគច្ឆន្តុ, សព្ពេ អស្សារោហា អាគច្ឆន្តុ, សព្ពេ រថិកា អាគច្ឆន្តុ’’, ‘‘យា, ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាទិដ្ឋិ, យោ ច សម្មាសង្កប្បោ, ឥមេ ធម្មា បញ្ញាក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦២) អយំ កិរិយាសង្គហោ នាម. សព្ពេវ ហិ តេ អត្តនោ កិរិយាករណេន ឯកសង្គហិតា. ‘‘ចក្ខាយតនំ កតមំ ខន្ធគណនំ គច្ឆតិ, ចក្ខាយតនំ រូបក្ខន្ធគណនំ គច្ឆតិ. ហញ្ចិ ចក្ខាយតនំ រូបក្ខន្ធគណនំ គច្ឆតិ, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ចក្ខាយតនំ រូបក្ខន្ធេន សង្គហិត’’ន្តិ (កថា. ៤៧១) អយំ គណនសង្គហោ នាម. អយមិធ អធិប្បេតោ. តថដ្ឋាទីសុ ទ្វាទសសុ អាការេសុ វិសុំ វិសុំ ឯកេន សង្គហោ គណនបរិច្ឆេទោ ឯតេសន្តិ ឯកសង្គហា, ឯកសង្គហានំ ភាវោ ឯកសង្គហតា.

ទស្សនវិសុទ្ធិញាណន្តិ មគ្គផលញាណំ ទស្សនំ. ទស្សនមេវ វិសុទ្ធិ ទស្សនវិសុទ្ធិ, ទស្សនវិសុទ្ធិ ឯវ ញាណំ ទស្សនវិសុទ្ធិញាណំ. មគ្គញាណំ វិសុជ្ឈតីតិ ទស្សនវិសុទ្ធិ, ផលញាណំ វិសុទ្ធត្តា ទស្សនវិសុទ្ធិ.

៤១. ឥទានិ ទស្សនវិសុទ្ធិសាធកានិ វិបស្សនាញាណានិ ទ្វិធា ទស្សេតុំ តទនន្តរំ ខន្តិញាណបរិយោគាហណញាណានិ ឧទ្ទិដ្ឋានិ. តត្ថ វិទិតត្តា បញ្ញាតិ រូបក្ខន្ធាទីនំ អនិច្ចាទិតោ វិទិតត្តា បវត្តា បញ្ញា. ខន្តិញាណន្តិ វិទិតមេវ ខមតីតិ ខន្តិ, ខន្តិ ឯវ ញាណំ ខន្តិញាណំ. ឯតេន អធិវាសនខន្តិំ បដិក្ខិបតិ. ឯតំ កលាបសម្មសនាទិវសេន បវត្តំ តរុណវិបស្សនាញាណំ.

៤២. ផុដ្ឋត្តា បញ្ញាតិ រូបក្ខន្ធាទីនំ អនិច្ចាទិវសេន ញាណផស្សេន ផុដ្ឋត្តា បវត្តា បញ្ញា. បរិយោគាហណេ ញាណន្តិ ផុដ្ឋមេវ បរិយោគាហតិ បវិសតីតិ បរិយោគាហណំ ញាណំ. គា-ការំ រស្សំ កត្វាបិ បឋន្តិ. ឯតំ ភង្គានុបស្សនាទិវសេន បវត្តំ តិក្ខវិបស្សនាញាណំ. កេចិ បន ‘‘វិបស្សនាញាណមេវ សទ្ធាវាហិស្ស ខន្តិញាណំ, បញ្ញាវាហិស្ស បរិយោគាហណញាណ’’ន្តិ វទន្តិ. ឯវំ សន្តេ ឯតានិ ទ្វេ ញាណានិ ឯកស្ស ន សម្ភវន្តិ, តទសម្ភវេ ឯកស្ស សាវកស្ស សត្តសដ្ឋិ សាវកសាធារណញាណានិ ន សម្ភវន្តិ, តស្មា តំ ន យុជ្ជតិ.

៤៣. ឥទានិ យស្មា បុថុជ្ជនា សេក្ខា ច វិបស្សនូបគេ ខន្ធាទយោ ធម្មេ សកលេ ឯវ សម្មសន្តិ, ន តេសំ ឯកទេសំ, តស្មា តេសំ បទេសវិហារោ ន លព្ភតិ, អរហតោយេវ យថារុចិ បទេសវិហារោ លព្ភតីតិ ទស្សនវិសុទ្ធិសាធកានិ ញាណានិ វត្វា តទនន្តរំ អរហតោ ទស្សនវិសុទ្ធិសិទ្ធំ បទេសវិហារញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ. តត្ថ សមោទហនេ បញ្ញាតិ ខន្ធាទីនំ ឯកទេសស្ស វេទនាធម្មស្ស សមោទហនបញ្ញា, សម្បិណ្ឌនបញ្ញា រាសិករណបញ្ញា. សមោធានេ បញ្ញាតិបិ បាឋោ, សោយេវ អត្ថោ.

បទេសវិហារេ ញាណន្តិ ខន្ធាទីនំ បទេសេន ឯកទេសេន អវយវេន វិហារោ បទេសវិហារោ, តស្មិំ បទេសវិហារេ ញាណំ. តត្ថ បទេសោ នាម ខន្ធបទេសោ អាយតនធាតុសច្ចឥន្ទ្រិយបច្ចយាការសតិបដ្ឋានឈាននាមរូបធម្មបទេសោតិ នានាវិធោ. ឯវំ នានាវិធោ ចេស វេទនា ឯវ. កថំ? បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ វេទនាក្ខន្ធវសេន ខន្ធេកទេសោ, ទ្វាទសន្នំ អាយតនានំ វេទនាវសេន ធម្មាយតនេកទេសោ, អដ្ឋារសន្នំ ធាតូនំ វេទនាវសេន ធម្មធាតេកទេសោ, ចតុន្នំ សច្ចានំ វេទនាវសេន ទុក្ខសច្ចេកទេសោ, ពាវីសតិយា ឥន្ទ្រិយានំ បញ្ចវេទនិន្ទ្រិយវសេន ឥន្ទ្រិយេកទេសោ, ទ្វាទសន្នំ បដិច្ចសមុប្បាទង្គានំ ផស្សបច្ចយា វេទនាវសេន បច្ចយាការេកទេសោ, ចតុន្នំ សតិបដ្ឋានានំ វេទនានុបស្សនាវសេន សតិបដ្ឋានេកទេសោ, ចតុន្នំ ឈានានំ សុខឧបេក្ខាវសេន ឈានេកទេសោ, នាមរូបានំ វេទនាវសេន នាមរូបេកទេសោ, កុសលាទីនំ សព្ពធម្មានំ វេទនាវសេន ធម្មេកទេសោតិ ឯវំ វេទនា ឯវ ខន្ធាទីនំ បទេសោ, តស្សា វេទនាយ ឯវ បច្ចវេក្ខណវសេន បទេសវិហារោ.

៤៤. ឥទានិ យស្មា សមាធិភាវនាមយញាណាទីនិ ភាវេន្តា បុថុជ្ជនា សេក្ខា ច តេ តេ ភាវេតព្ពភាវនាធម្មេ អធិបតី ជេដ្ឋកេ កត្វា តេន តេន បហាតព្ពេ តប្បច្ចនីកេ នានាសភាវេ ធម្មេ អនេកាទីនវេ អាទីនវតោ បច្ចវេក្ខិត្វា តស្ស តស្ស ភាវនាធម្មស្ស វសេន ចិត្តំ បតិដ្ឋបេត្វា តេ តេ បច្ចនីកធម្មេ បជហន្តិ. បជហន្តា វិបស្សនាកាលេ សព្ពសង្ខារេ សុញ្ញតោ ទិស្វា បច្ឆា សមុច្ឆេទេន បជហន្តិ, តថា បជហន្តា ច ឯកាភិសមយវសេន សច្ចានិ បដិវិជ្ឈន្តា បជហន្តិ. យថាវុត្តេហេវ អាការេហិ សព្ពេបិ អរិយា យថាយោគំ បដិបជ្ជន្តិ, តស្មា បទេសវិហារញាណានន្តរំ សញ្ញាវិវដ្ដញាណាទីនិ ឆ ញាណានិ យថាក្កមេន ឧទ្ទិដ្ឋានិ. តត្ថ អធិបតត្តា បញ្ញាតិ នេក្ខម្មាទីនំ អធិបតិភាវេន នេក្ខម្មាទីនិ អធិកានិ កត្វា តទធិកភាវេន បវត្តា បញ្ញាតិ អត្ថោ. សញ្ញាវិវដ្ដេ ញាណន្តិ សញ្ញាយ វិវដ្ដនំ បរាវដ្ដនំ បរម្មុខភាវោតិ សញ្ញាវិវដ្ដោ, យាយ សញ្ញាយ តេ តេ ភាវនាធម្មេ អធិបតិំ ករោតិ, តាយ សញ្ញាយ ហេតុភូតាយ, ករណភូតាយ វា តតោ តតោ កាមច្ឆន្ទាទិតោ វិវដ្ដនេ ញាណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្តោ វិវដ្ដោតិ អវុត្តេបិ យតោ វិវដ្ដតិ, តតោ ឯវ វិវដ្ដោតិ គយ្ហតិ យថា វិវដ្ដនានុបស្សនាយ. សា បន សញ្ញា សញ្ជាននលក្ខណា, តទេវេតន្តិ បុន សញ្ជាននបច្ចយនិមិត្តករណរសា ទារុអាទីសុ តច្ឆកាទយោ វិយ, យថាគហិតនិមិត្តវសេន អភិនិវេសករណបច្ចុបដ្ឋានា ហត្ថិទស្សកអន្ធា វិយ, អារម្មណេ អនោគាឡ្ហវុត្តិតាយ អចិរដ្ឋានបច្ចុបដ្ឋានា វា វិជ្ជុ វិយ, យថាឧបដ្ឋិតវិសយបទដ្ឋានា តិណបុរិសកេសុ មិគបោតកានំ បុរិសាតិ ឧប្បន្នសញ្ញា វិយ.

៤៥. នានត្តេ បញ្ញាតិ នានាសភាវេ ភាវេតព្ពតោ អញ្ញសភាវេ កាមច្ឆន្ទាទិកេ អាទីនវទស្សនេន បវត្តា បញ្ញា. នានត្តេតិ ច និមិត្តត្ថេ ភុម្មវចនំ. នានត្តប្បហានំ វា នានត្តំ, នានត្តប្បហាននិមិត្តំ នានត្តប្បហានហេតុ នេក្ខម្មាទីសុ បញ្ញាតិ អធិប្បាយោ. ចេតោវិវដ្ដេ ញាណន្តិ ចេតសោ កាមច្ឆន្ទាទិតោ វិវដ្ដនំ នេក្ខម្មាទីសុ ញាណំ. ចេតោតិ ចេត្ថ ចេតនា អធិប្បេតា. សា ចេតនាភាវលក្ខណា, អភិសន្ទហនលក្ខណា វា, អាយូហនរសា, សំវិទហនបច្ចុបដ្ឋានា សកិច្ចបរកិច្ចសាធកា ជេដ្ឋសិស្សមហាវឌ្ឍកិអាទយោ វិយ. អច្ចាយិកកម្មានុស្សរណាទីសុ ច បនាយំ សម្បយុត្តានំ ឧស្សាហនភាវេន បាកដា ហោតិ.

៤៦. អធិដ្ឋានេ បញ្ញាតិ នេក្ខម្មាទិវសេន ចិត្តស្ស បតិដ្ឋាបនេ បញ្ញា. ចិត្តវិវដ្ដេ ញាណន្តិ កាមច្ឆន្ទាទិបហានវសេន ចិត្តស្ស វិវដ្ដនេ ញាណំ. ចិត្តញ្ចេត្ថ វិជាននលក្ខណំ, បុព្ពង្គមរសំ, សន្ធានបច្ចុបដ្ឋានំ, នាមរូបបទដ្ឋានំ.

៤៧. សុញ្ញតេ បញ្ញាតិ អត្តត្តនិយសុញ្ញតាយ អនត្តានត្តនិយេ បវត្តា អនត្តានុបស្សនា បញ្ញា. ញាណវិវដ្ដេ ញាណន្តិ ញាណមេវ អភិនិវេសតោ វិវដ្ដតីតិ វិវដ្ដោ, តំ ញាណវិវដ្ដភូតំ ញាណំ.

៤៨. វោសគ្គេ បញ្ញាតិ ឯត្ថ វោសជ្ជតីតិ វោសគ្គោ, កាមច្ឆន្ទាទីនំ វោសគ្គោ នេក្ខម្មាទិម្ហិ បញ្ញា. វិមោក្ខវិវដ្ដេ ញាណន្តិ កាមច្ឆន្ទាទិកេហិ វិមុច្ចតីតិ វិមោក្ខោ, វិមោក្ខោ ឯវ វិវដ្ដោ វិមោក្ខវិវដ្ដោ, សោ ឯវ ញាណំ.

៤៩. តថដ្ឋេ បញ្ញាតិ ឯកេកស្ស សច្ចស្ស ចតុព្ពិធេ ចតុព្ពិធេ អវិបរីតសភាវេ កិច្ចវសេន អសម្មោហតោ បវត្តា បញ្ញា. សច្ចវិវដ្ដេ ញាណន្តិ ចតូសុ សច្ចេសុ ទុភតោ វុដ្ឋានវសេន វិវដ្ដតីតិ សច្ចវិវដ្ដោ, សោ ឯវ ញាណំ. ឯកមេវ ញាណំ អធិបតិកតធម្មវសេន សញ្ញាវិវដ្ដោតិ, បហាតព្ពធម្មវសេន ចេតោវិវដ្ដោតិ, ចិត្តបតិដ្ឋាបនវសេន ចិត្តវិវដ្ដោតិ, បច្ចនីកបហានវសេន វិមោក្ខវិវដ្ដោតិ ឯវំ ចតុធា វុត្តំ. អនត្តានុបស្សនាវ សុញ្ញតាការវសេន ‘‘ញាណវិវដ្ដេ ញាណ’’ន្តិ វុត្តា. មគ្គញាណមេវ ហេដ្ឋា ‘‘មគ្គេ ញាណ’’ន្តិ ច, ‘‘អានន្តរិកសមាធិម្ហិ ញាណ’’ន្តិ ច ទ្វិធា វុត្តំ, វិវដ្ដនាការវសេន ‘‘សច្ចវិវដ្ដេ ញាណ’’ន្តិ វុត្តំ.

៥០. ឥទានិ តស្ស សច្ចវិវដ្ដញាណវសេន បវត្តស្ស អាសវានំ ខយេ ញាណស្ស វសេន បវត្តានិ កមតោ ឆ អភិញ្ញាញាណានិ ឧទ្ទិដ្ឋានិ. តត្ថាបិ លោកបាកដានុភាវត្តា អតិវិម្ហាបនន្តិ បឋមំ ឥទ្ធិវិធញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ, ចេតោបរិយញាណស្ស វិសយតោ ទិព្ពសោតញាណំ ឱឡារិកវិសយន្តិ ទុតិយំ ទិព្ពសោតញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ, សុខុមវិសយត្តា តតិយំ ចេតោបរិយញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ. តីសុ វិជ្ជាសុ បុព្ពេនិវាសច្ឆាទកាតីតតមវិនោទកត្តា បឋមំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ, បច្ចុប្បន្នានាគតតមវិនោទកត្តា ទុតិយំ ទិព្ពចក្ខុញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ, សព្ពតមសមុច្ឆេទកត្តា តតិយំ អាសវានំ ខយេ ញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ. តត្ថ កាយម្បីតិ រូបកាយម្បិ. ចិត្តម្បីតិ បាទកជ្ឈានចិត្តម្បិ. ឯកវវត្ថានតាតិ បរិកម្មចិត្តេន ឯកតោ ឋបនតាយ ច ទិស្សមានកាយេន, អទិស្សមានកាយេន វា គន្តុកាមកាលេ យថាយោគំ កាយស្សបិ ចិត្តស្សបិ មិស្សីករណតាយ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. កាយោតិ ចេត្ថ សរីរំ. សរីរញ្ហិ អសុចិសញ្ចយតោ កុច្ឆិតានំ កេសាទីនញ្ចេវ ចក្ខុរោគាទីនំ រោគសតានញ្ច អាយភូតតោ កាយោតិ វុច្ចតិ. សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ចាតិ ឯត្ថ ចតុត្ថជ្ឈានសម្បយុត្តំ ឯកំយេវ សញ្ញំ អាការនានត្តតោ ទ្វិធា កត្វា សមុច្ចយត្ថោ ច-សទ្ទោ បយុត្តោ. ចតុត្ថជ្ឈានស្មិញ្ហិ ឧបេក្ខា សន្តត្តា សុខន្តិ វុត្តា, តំសម្បយុត្តា សញ្ញា សុខសញ្ញា. សាយេវ នីវរណេហិ ចេវ វិតក្កាទិបច្ចនីកេហិ ច វិមុត្តត្តា លហុសញ្ញា. អធិដ្ឋានវសេនាតិ អធិកំ កត្វា ឋានវសេន, បវិសនវសេនាតិ អធិប្បាយោ. អធិដ្ឋានវសេន ចាតិ ច-សទ្ទោ សម្ពន្ធិតព្ពោ. ឯត្តាវតា សព្ពប្បការស្ស ឥទ្ធិវិធស្ស យថាយោគំ ការណំ វុត្តំ.

ឥជ្ឈនដ្ឋេ បញ្ញាតិ ឥជ្ឈនសភាវេ បញ្ញា. ឥទ្ធិវិធេ ញាណន្តិ ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធិ, និប្ផត្តិអត្ថេន បដិលាភដ្ឋេន ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. យញ្ហិ និប្ផជ្ជតិ បដិលព្ភតិ ច, តំ ឥជ្ឈតីតិ វុច្ចតិ. យថាហ – ‘‘កាមំ កាមយមានស្ស, តស្ស ចេតំ សមិជ្ឈតី’’តិ (សុ. និ. ៧៧២). តថា ‘‘នេក្ខម្មំ ឥជ្ឈតីតិ ឥទ្ធិ, បដិហរតីតិ បាដិហារិយំ, អរហត្តមគ្គោ ឥជ្ឈតីតិ ឥទ្ធិ, បដិហរតីតិ បាដិហារិយ’’ន្តិ (បដិ. ម. ៣.៣២). អបរោ នយោ – ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធិ, ឧបាយសម្បទាយេតំ អធិវចនំ. ឧបាយសម្បទា ហិ ឥជ្ឈតិ អធិប្បេតផលប្បសវនតោ. យថាហ – ‘‘អយំ ខោ ចិត្តោ គហបតិ សីលវា កល្យាណធម្មោ, សចេ បណិទហិស្សតិ, អនាគតមទ្ធានំ រាជា អស្សំ ចក្កវត្តីតិ. ឥជ្ឈិស្សតិ ហិ សីលវតោ ចេតោបណិធិ វិសុទ្ធត្តា’’តិ (សំ. និ. ៤.៣៥២). អបរោ នយោ – ឯតាយ សត្តា ឥជ្ឈន្តីតិ ឥទ្ធិ, ឥជ្ឈន្តីតិ ឥទ្ធា វុទ្ធា ឧក្កំសគតា ហោន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទ្ធិ ឯវ វិធំ ឥទ្ធិវិធំ, ឥទ្ធិកោដ្ឋាសោ ឥទ្ធិវិកប្បោតិ អត្ថោ. តំ ឥទ្ធិវិធំ ញាណន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

៥១. វិតក្កវិប្ផារវសេនាតិ ទិព្ពសោតធាតុឧប្បាទនត្ថំ បរិកម្មករណកាលេ សទ្ទនិមិត្តេសុ អត្តនោ វិតក្កវិប្ផារវសេន វិតក្កវេគវសេន. វិតក្កោតិ ចេត្ថ វិតក្កេតីតិ វិតក្កោ, វិតក្កនំ វា វិតក្កោ, ឩហនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ស្វាយំ អារម្មណេ ចិត្តស្ស អភិនិរោបនលក្ខណោ, អាហននបរិយាហននរសោ. តថា ហិ តេន យោគាវចរោ អារម្មណំ វិតក្កាហតំ វិតក្កបរិយាហតំ ករោតីតិ វុច្ចតិ. អារម្មណេ ចិត្តស្ស អានយនបច្ចុបដ្ឋានោ, តជ្ជាសមន្នាហារេន បន ឥន្ទ្រិយេន ច បរិក្ខិត្តេ វិសយេ អនន្តរាយេន ឧប្បជ្ជនតោ អាបាថគតវិសយបទដ្ឋានោតិ វុច្ចតិ. នានត្តេកត្តសទ្ទនិមិត្តានន្តិ នានាសភាវានំ ឯកសភាវានញ្ច សទ្ទនិមិត្តានំ. សទ្ទា ឯវ ចេត្ថ វិតក្កុប្បត្តិការណត្តា សង្ខារនិមិត្តត្តា ច និមិត្តានិ. ភេរិសទ្ទាទិវសេន ឯកគ្ឃនីភូតា, អនេកា វា សទ្ទា, នានាទិសាសុ វា សទ្ទា, នានាសត្តានំ វា សទ្ទា នានត្តសទ្ទា, ឯកទិសាយ សទ្ទា, ឯកសត្តស្ស វា សទ្ទា, ភេរិសទ្ទាទិវសេន ឯកេកសទ្ទា វា ឯកត្តសទ្ទា. សទ្ទោតិ ចេត្ថ សប្បតីតិ សទ្ទោ, កថីយតីតិ អត្ថោ. បរិយោគាហណេ បញ្ញាតិ បវិសនបញ្ញា, បជាននបញ្ញាតិ អត្ថោ. សោតធាតុវិសុទ្ធិញាណន្តិ សវនដ្ឋេន ច និជ្ជីវដ្ឋេន ច សោតធាតុ, សោតធាតុកិច្ចករណវសេន ច សោតធាតុ វិយាតិបិ សោតធាតុ, បរិសុទ្ធត្តា និរុបក្កិលេសត្តា វិសុទ្ធិ, សោតធាតុ ឯវ វិសុទ្ធិ សោតធាតុវិសុទ្ធិ, សោតធាតុវិសុទ្ធិ ឯវ ញាណំ សោតធាតុវិសុទ្ធិញាណំ.

៥២. តិណ្ណន្នំ ចិត្តានន្តិ សោមនស្សសហគតទោមនស្សសហគតឧបេក្ខាសហគតវសេន តិណ្ណន្នំ ចិត្តានំ. វិប្ផារត្តាតិ វិប្ផារភាវេន វេគេនាតិ អត្ថោ. ហេតុអត្ថេ និស្សក្កវចនំ, ចេតោបរិយញាណុប្បាទនត្ថំ បរិកម្មករណកាលេ បរេសំ តិណ្ណន្នំ ចិត្តានំ វិប្ផារហេតុនា. ឥន្ទ្រិយានំ បសាទវសេនាតិ ចក្ខាទីនំ ឆន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ បសាទវសេន, ឥន្ទ្រិយានំ បតិដ្ឋិតោកាសា ចេត្ថ ផលូបចារេន ឥន្ទ្រិយានន្តិ វុត្តា យថា ‘‘វិប្បសន្នានិ ខោ តេ, អាវុសោ, ឥន្ទ្រិយានិ បរិសុទ្ធោ ឆវិវណ្ណោ បរិយោទាតោ’’តិ (មហាវ. ៦០). ឥន្ទ្រិយបតិដ្ឋិតោកាសេសុបិ ហទយវត្ថុ ឯវ ឥធាធិប្បេតំ. បសាទវសេនាតិ ច អនាវិលភាវវសេន. ‘‘បសាទប្បសាទវសេនា’’តិ វត្តព្ពេ អប្បសាទសទ្ទស្ស លោបោ កតោតិ វេទិតព្ពំ. អថ វា ឥទមប្បសន្នន្តិ គហណស្ស បសាទមបេក្ខិត្វា ឯវ សម្ភវតោ ‘‘បសាទវសេនា’’តិ វចនេនេវ អប្បសាទោបិ វុត្តោវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. នានត្តេកត្តវិញ្ញាណចរិយា បរិយោគាហណេ បញ្ញាតិ យថាសម្ភវំ នានាសភាវឯកសភាវឯកូននវុតិវិញ្ញាណបវត្តិវិជាននបញ្ញា. ឯត្ថ អសមាហិតស្ស វិញ្ញាណចរិយា នានត្តា, សមាហិតស្ស វិញ្ញាណចរិយា ឯកត្តា. សរាគាទិចិត្តំ វា នានត្តំ, វីតរាគាទិចិត្តំ ឯកត្តំ. ចេតោបរិយញាណន្តិ ឯត្ថ បរិយាតីតិ បរិយំ, បរិច្ឆិន្ទតីតិ អត្ថោ. ចេតសោ បរិយំ ចេតោបរិយំ, ចេតោបរិយញ្ច តំ ញាណញ្ចាតិ ចេតោបរិយញាណំ. វិប្ផារតាតិបិ បាឋោ, វិប្ផារតាយាតិ អត្ថោ.

៥៣. បច្ចយប្បវត្តានំ ធម្មានន្តិ បដិច្ចសមុប្បាទវសេន បច្ចយតោ បវត្តានំ បច្ចយុប្បន្នធម្មានំ. នានត្តេកត្តកម្មវិប្ផារវសេនាតិ ឯត្ថ អកុសលំ កម្មំ នានត្តំ, កុសលំ កម្មំ ឯកត្តំ. កាមាវចរំ វា កម្មំ នានត្តំ, រូបាវចរារូបាវចរំ កម្មំ ឯកត្តំ. នានត្តេកត្តកម្មវិប្ផារវសេន បច្ចយបវត្តានំ ធម្មានំ បរិយោគាហណេ បញ្ញាតិ សម្ពន្ធោ. បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណន្តិ បុព្ពេ អតីតជាតីសុ និវុត្ថខន្ធា បុព្ពេនិវាសោ. និវុត្ថាតិ អជ្ឈាវុត្ថា អនុភូតា អត្តនោ សន្តានេ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធា. បុព្ពេ អតីតជាតីសុ និវុត្ថធម្មា វា បុព្ពេនិវាសោ. និវុត្ថាតិ គោចរនិវាសេន និវុត្ថា អត្តនោ វិញ្ញាណេន វិញ្ញាតា បរិច្ឆិន្នា, បរវិញ្ញាណេន វិញ្ញាតាបិ វា. ឆិន្នវដុមកានុស្សរណាទីសុ តេ ពុទ្ធានំយេវ លព្ភន្តិ. បុព្ពេនិវាសានុស្សតីតិ យាយ សតិយា បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតិ, សា បុព្ពេនិវាសានុស្សតិ, ញាណន្តិ តាយ សតិយា សម្បយុត្តំ ញាណំ.

៥៤. ឱភាសវសេនាតិ ទិព្ពេន ចក្ខុនា រូបទស្សនត្ថំ បសារិតស្ស តេជោកសិណឱទាតកសិណអាលោកកសិណានំ អញ្ញតរស្ស ចតុត្ថជ្ឈានារម្មណស្ស កសិណោភាសស្ស វសេន. នានត្តេកត្តរូបនិមិត្តានន្តិ នានាសត្តានំ រូបានិ, នានត្តកាយំ ឧបបន្នានំ វា សត្តានំ រូបានិ, នានាទិសាសុ វា រូបានិ, អសម្មិស្សានិ វា រូបានិ នានត្តរូបានិ, ឯកសត្តស្ស រូបានិ, ឯកត្តកាយំ ឧបបន្នស្ស វា រូបានិ, ឯកទិសាយ វា រូបានិ, នានាទិសាទីនំ សម្មិស្សីភូតានិ វា រូបានិ ឯកត្តរូបានិ. រូបន្តិ ចេត្ថ វណ្ណាយតនមេវ. តញ្ហិ រូបយតីតិ រូបំ, វណ្ណវិការំ អាបជ្ជមានំ ហទយង្គតភាវំ បកាសេតីតិ អត្ថោ. រូបមេវ រូបនិមិត្តំ. តេសំ នានត្តេកត្តរូបនិមិត្តានំ. ទស្សនដ្ឋេ បញ្ញាតិ ទស្សនសភាវេ បញ្ញា.

ទិព្ពចក្ខុញាណន្តិ ទិព្ពសទិសត្តា ទិព្ពំ. ទេវានញ្ហិ សុចរិតកម្មនិព្ពត្តំ បិត្តសេម្ហរុហិរាទីហិ អបលិពុទ្ធំ ឧបក្កិលេសវិមុត្តតាយ ទូរេបិ អារម្មណសម្បដិច្ឆនសមត្ថំ ទិព្ពំ បសាទចក្ខុ ហោតិ. ឥទញ្ចាបិ វីរិយភាវនាពលនិព្ពត្តំ ញាណចក្ខុ តាទិសមេវាតិ ទិព្ពសទិសត្តា ទិព្ពំ, ទិព្ពវិហារវសេន បដិលទ្ធត្តា អត្តនា ទិព្ពវិហារសន្និស្សិតត្តាបិ ទិព្ពំ, អាលោកបរិគ្គហេន មហាជុតិកត្តាបិ ទិព្ពំ, តិរោកុដ្ដាទិគតរូបទស្សនេន មហាគតិកត្តាបិ ទិព្ពំ. តំ សព្ពំ សទ្ទសត្ថានុសារេន វេទិតព្ពំ. ទស្សនដ្ឋេន ចក្ខុ, ចក្ខុកិច្ចករណេន ចក្ខុមិវាតិបិ ចក្ខុ, ទិព្ពញ្ច តំ ចក្ខុ ចាតិ ទិព្ពចក្ខុ, ទិព្ពចក្ខុ ច តំ ញាណញ្ចាតិ ទិព្ពចក្ខុញាណំ.

៥៥. ចតុសដ្ឋិយា អាការេហីតិ អដ្ឋសុ មគ្គផលេសុ ឯកេកស្មិំ អដ្ឋន្នំ អដ្ឋន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ វសេន ចតុសដ្ឋិយា អាការេហិ. តិណ្ណន្នំ ឥន្ទ្រិយានន្តិ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ អញ្ញិន្ទ្រិយំ អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយន្តិ, ឥមេសំ តិណ្ណន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ. វសិភាវតា បញ្ញាតិ វសិភាវតាយ បវត្តា បញ្ញា, អរហត្តផលេ អដ្ឋន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ វសេន អដ្ឋហិ អាការេហិ អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយស្សេវ វសិភាវតាយ អរហត្តមគ្គក្ខណេ អភាវេបិ ការណសិទ្ធិវសេន តទត្ថសាធនតាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អាសវានំ ខយេ ញាណន្តិ អត្តនា វជ្ឈានំ អាសវានំ ខយករំ អរហត្តមគ្គញាណំ.

៥៦-៥៩. ឥទានិ អាសវានំ ខយញាណសង្ខាតអរហត្តមគ្គញាណសម្ពន្ធេ ចតុន្នម្បិ មគ្គញាណានំ ឯកេកស្ស មគ្គញាណស្ស ឯកាភិសមយតំ ទស្សេតុំ ‘‘បរិញ្ញដ្ឋេ បញ្ញា’’តិអាទីនិ ចត្តារិ ញាណានិ ឧទ្ទិដ្ឋានិ. តត្ថាបិ ឱឡារិកត្តា សព្ពសត្តសាធារណត្តា ច សុវិញ្ញេយ្យន្តិ ទុក្ខសច្ចំ បឋមំ វុត្តំ, តស្សេវ ហេតុទស្សនត្ថំ តទនន្តរំ សមុទយសច្ចំ, ហេតុនិរោធា ផលនិរោធោតិ ញាបនត្ថំ តទនន្តរំ និរោធសច្ចំ, តទធិគមូបាយទស្សនត្ថំ អន្តេ មគ្គសច្ចំ. ភវសុខស្សាទគធិតានំ វា សត្តានំ សំវេគជននត្ថំ បឋមំ ទុក្ខមាហ, តំ នេវ អកតំ អាគច្ឆតិ, ន ឥស្សរនិម្មានាទិតោ ហោតិ, ឥតោ បន ហោតីតិ ញាបនត្ថំ តទនន្តរំ សមុទយសច្ចំ, តតោ សហេតុកេន ទុក្ខេន អភិភូតត្តា សំវិគ្គមានសានំ ទុក្ខនិស្សរណគវេសីនំ និស្សរណទស្សនេន អស្សាសជននត្ថំ និរោធំ, តតោ និរោធាធិគមត្ថំ និរោធសម្បាបកំ មគ្គន្តិ. ឥទានិ តព្ពិសយានិ ញាណានិ តេនេវ កមេន ឧទ្ទិដ្ឋានិ. តត្ថ បរិញ្ញដ្ឋេតិ ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋាទិកេ ចតុព្ពិធេ បរិជានិតព្ពសភាវេ. បហានដ្ឋេតិ សមុទយស្ស អាយូហនដ្ឋាទិកេ ចតុព្ពិធេ បហាតព្ពសភាវេ. សច្ឆិកិរិយដ្ឋេតិ និរោធស្ស និស្សរណដ្ឋាទិកេ ចតុព្ពិធេ សច្ឆិកាតព្ពសភាវេ. ភាវនដ្ឋេតិ មគ្គស្ស និយ្យានដ្ឋាទិកេ ចតុព្ពិធេ ភាវេតព្ពសភាវេ.

៦០-៦៣. ឥទានិ ភាវិតមគ្គស្ស បច្ចវេក្ខណវសេន វា អភាវិតមគ្គស្ស អនុស្សវវសេន វា វិសុំ វិសុំ សច្ចញាណានិ ទស្សេតុំ ទុក្ខេ ញាណាទីនិ ចត្តារិ ញាណានិ ឧទ្ទិដ្ឋានិ. តត្ថ ទុក្ខេតិ ឯត្ថ ទុ-ឥតិ អយំ សទ្ទោ កុច្ឆិតេ ទិស្សតិ. កុច្ឆិតញ្ហិ បុត្តំ ទុបុត្តោតិ វទន្តិ. ខំ-សទ្ទោ បន តុច្ឆេ. តុច្ឆញ្ហិ អាកាសំ ‘ខ’ន្តិ វុច្ចតិ. ឥទញ្ច បឋមសច្ចំ កុច្ឆិតំ អនេកុបទ្ទវាធិដ្ឋានតោ, តុច្ឆំ ពាលជនបរិកប្បិតធុវសុភសុខត្តភាវវិរហិតតោ. តស្មា កុច្ឆិតត្តា តុច្ឆត្តា ច ‘‘ទុក្ខ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

ទុក្ខសមុទយេតិ ឯត្ថ សំ-ឥតិ អយំ សទ្ទោ ‘‘សមាគមោ សមេត’’ន្តិអាទីសុ (វិភ. ១៩៩; ទី. និ. ២.៣៩៦) វិយ សំយោគំ ទីបេតិ. ឧ-ឥតិ អយំ សទ្ទោ ‘‘ឧប្បន្នំ ឧទិត’’ន្តិអាទីសុ (បារា. ១៧២; ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១៤១) វិយ ឧប្បត្តិំ. អយ-សទ្ទោ បន ការណំ ទីបេតិ. ឥទញ្ចាបិ ទុតិយសច្ចំ អវសេសបច្ចយសមាយោគេ សតិ ទុក្ខស្ស ឧប្បត្តិការណំ. ឥតិ ទុក្ខស្ស សំយោគេ ឧប្បត្តិការណត្តា ‘‘ទុក្ខសមុទយ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

ទុក្ខនិរោធេតិ ឯត្ថ និ-សទ្ទោ អភាវំ, រោធ-សទ្ទោ ច ចារកំ ទីបេតិ. តស្មា អភាវោ ឯត្ថ សំសារចារកសង្ខាតស្ស ទុក្ខរោធស្ស សព្ពគតិសុញ្ញត្តា, សមធិគតេ វា តស្មិំ សំសារចារកស្ស ទុក្ខរោធស្ស អភាវោ ហោតិ តប្បដិបក្ខត្តាតិបិ ‘‘ទុក្ខនិរោធ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ទុក្ខស្ស វា អនុប្បត្តិនិរោធបច្ចយត្តា ទុក្ខនិរោធន្តិ វុច្ចតិ.

ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយាតិ ឯត្ថ យស្មា អយំ ឯតំ ទុក្ខនិរោធំ គច្ឆតិ អារម្មណករណវសេន តទភិមុខីភូតត្តា, បដិបទា ច ហោតិ ទុក្ខនិរោធប្បត្តិយា, តស្មា ទុក្ខនិរោធគាមិនិបដិបទាតិ វុច្ចតិ. ចត្តារិ មគ្គញាណានេវ ហេដ្ឋា វុដ្ឋានាការទីបនវសេន ‘‘មគ្គេ ញាណ’’ន្តិ វុត្តានិ, អនន្តរផលទាយកត្តស្ស ការណបរិទីបនវសេន ‘‘អានន្តរិកសមាធិម្ហិ ញាណ’’ន្តិ វុត្តានិ, វិវដ្ដនាការទីបនវសេន ‘‘សច្ចវិវដ្ដេ ញាណ’’ន្តិ វុត្តានិ, មគ្គបដិបាដិក្កមេនេវ អរហត្តមគ្គញាណុប្បត្តិំ, តស្ស ច ញាណស្ស អភិញ្ញាភាវំ ទីបេតុំ អរហត្តមគ្គញាណមេវ ‘‘អាសវានំ ខយេ ញាណ’’ន្តិ វុត្តំ. បុន ចតុន្នម្បិ មគ្គញាណានំ ឯកាភិសមយតំ ទីបេតុំ ‘‘បរិញ្ញដ្ឋេ បញ្ញា ទុក្ខេ ញាណ’’ន្តិអាទីនិ ចត្តារិ ញាណានិ វុត្តានិ. បុន ឯកេកស្មិំ សច្ចេ វិសុំ វិសុំ ឧប្បត្តិទីបនវសេន ‘‘ទុក្ខេ ញាណ’’ន្តិអាទីនិ ចត្តារិ ញាណានិ ឧទ្ទិដ្ឋានីតិ ឯវំ បុព្ពាបរវិសេសោ វេទិតព្ពោតិ.

៦៤-៦៧. ឥទានិ សព្ពេសំ អរិយបុគ្គលានំ អរិយមគ្គានុភាវេនេវ បដិសម្ភិទាញាណានិ សិទ្ធានីតិ ទស្សេតុំ អត្ថបដិសម្ភិទេ ញាណន្តិអាទីនិ បុន ចត្តារិ បដិសម្ភិទាញាណានិ ឧទ្ទិដ្ឋានិ. ឥមានិ ហិ បដិសម្ភិទាបភេទាភាវេបិ សព្ពអរិយបុគ្គលសាធារណានិ សុទ្ធិកបដិសម្ភិទាញាណានិ, ហេដ្ឋា ឧទ្ទិដ្ឋានិ បន បភិន្នបដិសម្ភិទានំ បភេទប្បត្តានិ បដិសម្ភិទាញាណានីតិ វេទិតព្ពានីតិ អយមេតេសំ ឧភយត្ថវចនេ វិសេសោ. យស្មា វា អនន្តរំ ឧទ្ទិដ្ឋំ ទុក្ខារម្មណំ និរោធារម្មណញ្ច ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា ហោតិ, សមុទយារម្មណំ មគ្គារម្មណញ្ច ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, តទភិលាបេ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា, តេសុ ញាណេសុ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា, តស្មា តម្បិ អត្ថវិសេសំ ទស្សេតុំ សុទ្ធិកបដិសម្ភិទាញាណានិ ឧទ្ទិដ្ឋានីតិ វេទិតព្ពានិ. តស្មាយេវ ច ហេដ្ឋា នានត្តសទ្ទេន វិសេសេត្វា វុត្តានិ. ឥធ តថា អវិសេសេត្វា វុត្តានីតិ.

៦៨. ឯវំ បដិបាដិយា សត្តសដ្ឋិ សាវកសាធារណញាណានិ ឧទ្ទិសិត្វា ឥទានិ សាវកេហិ អសាធារណានិ តថាគតានំយេវ អាវេណិកានិ ញាណានិ ទស្សេតុំ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណាទីនិ ឆ អសាធារណញាណានិ ឧទ្ទិដ្ឋានិ. តត្ថបិ យស្មា តថាគតា សត្តានំ ធម្មទេសនាយ ភាជនាភាជនត្តំ ឱលោកេន្តា ពុទ្ធចក្ខុនា ឱលោកេន្តិ. ពុទ្ធចក្ខុ នាម ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តាសយានុសយញាណទ្វយមេវ. យថាហ –

‘‘អទ្ទសា ខោ ភគវា ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ សត្តេ អប្បរជក្ខេ មហារជក្ខេ តិក្ខិន្ទ្រិយេ មុទិន្ទ្រិយេ’’តិអាទិ (មហាវ. ៩; ម. និ. ១.២៨៣; ២.៣៣៩).

សត្តសន្តានេ ច ឱលោកេន្តា បឋមំ ឥន្ទ្រិយបរិបាកាបរិបាកំ ឱលោកេន្តិ, ឥន្ទ្រិយបរិបាកញ្ច ញត្វា អាសយាទីនំ អនុរូបេន ធម្មទេសនត្ថំ តតោ អាសយានុសយចរិតានិ ឱលោកេន្តិ, តស្មាបិ បឋមំ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ, តទនន្តរំ អាសយានុសយញាណំ. ធម្មំ ទេសេន្តា ច យស្មា បាដិហារិយេន វិនេតព្ពានំ បាដិហារិយំ ករោន្តិ, តស្មា អាសយានុសយញាណានន្តរំ យមកបាដិហារិយេ ញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ. ឥមេសំ តិណ្ណំ ញាណានំ ហេតុបរិទីបនត្ថំ តទនន្តរំ មហាករុណាញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ. មហាករុណាញាណស្ស បរិសុទ្ធភាវបរិទីបនត្ថំ តទនន្តរំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋំ. សព្ពញ្ញុស្សាបិ សព្ពធម្មានំ អាវជ្ជនបដិពទ្ធភាវបរិទីបនត្ថំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស អនាវរិយភាវបរិទីបនត្ថញ្ច តទនន្តរំ អនាវរណញាណំ ឧទ្ទិដ្ឋន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណន្តិ ឯត្ថ ឧបរិ ‘‘សត្តាន’’ន្តិ បទំ ឥធេវ អាហរិត្វា ‘‘សត្តានំ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណ’’ន្តិ យោជេតព្ពំ. បរានិ ច អបរានិ ច បរាបរានីតិ វត្តព្ពេ សន្ធិវសេន រោ-ការំ កត្វា បរោបរានីតិ វុច្ចតិ. បរោបរានំ ភាវោ បរោបរិយំ, បរោបរិយមេវ បរោបរិយត្តំ, វេនេយ្យសត្តានំ សទ្ធាទីនំ បញ្ចន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ បរោបរិយត្តំ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តំ, ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តស្ស ញាណំ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណំ, ឥន្ទ្រិយានំ ឧត្តមានុត្តមភាវញាណន្តិ អត្ថោ. ‘‘ឥន្ទ្រិយវរោវរិយត្តញាណ’’ន្តិបិ បាឋោ. វរានិ ច អវរិយានិ ច វរោវរិយានិ, វរោវរិយានំ ភាវោ វរោវរិយត្តន្តិ យោជេតព្ពំ. អវរិយានីតិ ច ន ឧត្តមានីតិ អត្ថោ. អថ វា បរានិ ច ឱបរានិ ច បរោបរានិ, តេសំ ភាវោ បរោបរិយត្តន្តិ យោជេតព្ពំ. ឱបរានីតិ ច ឱរានីតិ វុត្តំ ហោតិ, លាមកានីតិ អត្ថោ, ‘‘បរោបរា យស្ស សមេច្ច ធម្មា’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៤៧៩) វិយ. ‘‘ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តេ ញាណ’’ន្តិ ភុម្មវចនេនាបិ បាឋោ.

៦៩. សត្តានំ អាសយានុសយេ ញាណន្តិ ឯត្ថ រូបាទីសុ ខន្ធេសុ ឆន្ទរាគេន សត្តា វិសត្តាតិ សត្តា. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘រូបេ ខោ, រាធ, យោ ឆន្ទោ យោ រាគោ យា នន្ទី យា តណ្ហា, តត្រ សត្តោ តត្រ វិសត្តោ, តស្មា ‘សត្តោ’តិ វុច្ចតិ. វេទនាយ សញ្ញាយ សង្ខារេសុ វិញ្ញាណេ យោ ឆន្ទោ យោ រាគោ យា នន្ទី យា តណ្ហា, តត្រ សត្តោ តត្រ វិសត្តោ, តស្មា ‘សត្តោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (សំ. និ. ៣.១៦១).

អក្ខរចិន្តកា បន អត្ថំ អវិចារេត្វា ‘‘នាមមត្តមេត’’ន្តិ ឥច្ឆន្តិ. យេបិ អត្ថំ វិចារេន្តិ, តេ សត្វយោគេន សត្តាតិ ឥច្ឆន្តិ, តេសំ សត្តានំ. អាសយន្តិ និស្សយន្តិ ឯតំ ឥតិ អាសយោ, មិច្ឆាទិដ្ឋិយា, សម្មាទិដ្ឋិយា វា កាមាទីហិ, នេក្ខម្មាទីហិ វា បរិភាវិតស្ស សន្តានស្សេតំ អធិវចនំ. សត្តសន្តានេ អនុសេន្តិ អនុបវត្តន្តីតិ អនុសយា, ថាមគតានំ កាមរាគាទីនំ ឯតំ អធិវចនំ. អាសយោ ច អនុសយោ ច អាសយានុសយោ. ជាតិគ្គហណេន ច ទ្វន្ទសមាសវសេន ច ឯកវចនំ វេទិតព្ពំ. យស្មា ចរិតាធិមុត្តិយោ អាសយានុសយសង្គហិតា, តស្មា ឧទ្ទេសេ ចរិតាធិមុត្តីសុ ញាណានិ អាសយានុសយញាណេនេវ សង្គហេត្វា ‘‘អាសយានុសយេ ញាណ’’ន្តិ វុត្តំ. យេនេវ ហិ អធិប្បាយេន ឧទ្ទេសោ កតោ, តេនេវ អធិប្បាយេន និទ្ទេសោ កតោតិ.

៧០. យមកបាដិហីរេ ញាណន្តិ ឯត្ថ អគ្គិក្ខន្ធឧទកធារាទីនំ អបុព្ពំ អចរិមំ សកិំយេវ បវត្តិតោ យមកំ, អស្សទ្ធិយាទីនំ បដិបក្ខធម្មានំ ហរណតោ បាដិហីរំ, យមកញ្ច តំ បាដិហីរញ្ចាតិ យមកបាដិហីរំ.

៧១. មហាករុណាសមាបត្តិយា ញាណន្តិ ឯត្ថ បរទុក្ខេ សតិ សាធូនំ ហទយកម្បនំ ករោតីតិ ករុណា, កិនាតិ វា បរទុក្ខំ ហិំសតិ វិនាសេតីតិ ករុណា, កិរីយតិ វា ទុក្ខិតេសុ ផរណវសេន បសារីយតីតិ ករុណា, ផរណកម្មវសេន កម្មគុណវសេន ច មហតី ករុណា មហាករុណា, សមាបជ្ជន្តិ ឯតំ មហាការុណិកាតិ សមាបត្តិ, មហាករុណា ច សា សមាបត្តិ ចាតិ មហាករុណាសមាបត្តិ. តស្សំ មហាករុណាសមាបត្តិយំ, តំសម្បយុត្តំ ញាណំ.

៧២-៧៣. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ អនាវរណញាណន្តិ ឯត្ថ បញ្ចនេយ្យបថប្បភេទំ សព្ពំ អញ្ញាសីតិ សព្ពញ្ញូ, សព្ពញ្ញុស្ស ភាវោ សព្ពញ្ញុតា, សា ឯវ ញាណំ ‘‘សព្ពញ្ញុតាញាណ’’ន្តិ វត្តព្ពេ ‘‘សព្ពញ្ញុតញ្ញាណ’’ន្តិ វុត្តំ. សង្ខតាសង្ខតាទិភេទា សព្ពធម្មា ហិ សង្ខារោ វិការោ លក្ខណំ និព្ពានំ បញ្ញត្តីតិ បញ្ចេវ នេយ្យបថា ហោន្តិ. សព្ពញ្ញូតិ ច កមសព្ពញ្ញូ, សកិំសព្ពញ្ញូ, សតតសព្ពញ្ញូ, សត្តិសព្ពញ្ញូ, ញាតសព្ពញ្ញូតិ បញ្ចវិធា សព្ពញ្ញុនោ សិយុំ. កមេន សព្ពជាននកាលាសម្ភវតោ កមសព្ពញ្ញុតា ន ហោតិ, សកិំ សព្ពារម្មណគហណាភាវតោ សកិំសព្ពញ្ញុតា ន ហោតិ, ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ យថារម្មណចិត្តសម្ភវតោ ភវង្គចិត្តវិរោធតោ យុត្តិអភាវតោ ច សតតសព្ពញ្ញុតា ន ហោតិ, បរិសេសតោ សព្ពជាននសមត្ថត្តា សត្តិសព្ពញ្ញុតា វា សិយា, វិទិតសព្ពធម្មត្តា ញាតសព្ពញ្ញុតា វា សិយា. សត្តិសព្ពញ្ញុនោ សព្ពជាននត្តំ នត្ថីតិ តម្បិ ន យុជ្ជតិ.

‘‘ន តស្ស អទ្ទិដ្ឋមិធត្ថិ កិញ្ចិ, អថោ អវិញ្ញាតមជានិតព្ពំ;

សព្ពំ អភិញ្ញាសិ យទត្ថិ នេយ្យំ, តថាគតោ តេន សមន្តចក្ខូ’’តិ. (មហានិ. ១៥៦; ចូឡនិ. មោឃរាជមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៨៥; បដិ. ម. ១.២០៨) –

វុត្តត្តា ញាតសព្ពញ្ញុត្តមេវ យុជ្ជតិ. ឯវញ្ហិ សតិ កិច្ចតោ អសម្មោហតោ ការណសិទ្ធិតោ អាវជ្ជនបដិពទ្ធតោ សព្ពញ្ញុត្តមេវ ហោតីតិ. អាវជ្ជនបដិពទ្ធត្តា ឯវ ហិ នត្ថិ ឯតស្ស អាវរណន្តិ អនាវរណំ, តទេវ អនាវរណញាណន្តិ វុច្ចតីតិ.

ឥមានិ តេសត្តតិ ញាណានីតិ សាវកេហិ សាធារណាសាធារណវសេន ឧទ្ទិដ្ឋានិ ឥមានិ តេសត្តតិ ញាណានិ. ឥមេសំ តេសត្តតិយា ញាណានន្តិ អាទិតោ បដ្ឋាយ វុត្តានំ ឥមេសំ តេសត្តតិញាណានំ. ឧព្ពាហនត្ថេ ចេតំ សាមិវចនំ. តេសត្តតីនន្តិបិ បាឋោ. ‘‘តេសត្តតិយា’’តិ វត្តព្ពេ ឯកស្មិំ ពហុវចនំ វេទិតព្ពំ. សត្តសដ្ឋិ ញាណានីតិអាទិតោ បដ្ឋាយ សត្តសដ្ឋិ ញាណានិ. សាវកសាធារណានីតិ សវនន្តេ អរិយាយ ជាតិយា ជាតត្តា សាវកា, សមានំ ធារណមេតេសន្តិ សាធារណានិ, តថាគតានំ សាវកេហិ សាធារណានិ សាវកសាធារណានិ. ឆ ញាណានីតិ អន្តេ ឧទ្ទិដ្ឋានិ ឆ ញាណានិ. អសាធារណានិ សាវកេហីតិ សាវកេហិ អសាធារណានិ តថាគតានំយេវ ញាណានីតិ.

សទ្ធម្មប្បកាសិនិយា បដិសម្ភិទាមគ្គ-អដ្ឋកថាយ

ញាណកថាមាតិកុទ្ទេសវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១. សុតមយញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

វិស្សជ្ជនុទ្ទេសវណ្ណនា

១. ឥទានិ យថានិក្ខិត្តេន ឧទ្ទេសេន សង្គហិតេ ធម្មេ បភេទតោ ទស្សេតុំ កថំ សោតាវធានេ បញ្ញា សុតមយេ ញាណន្តិអាទិ និទ្ទេសវារោ អារទ្ធោ. តត្ថ យំ វុត្តំ, ‘‘សោតាវធានេ បញ្ញា សុតមយេ ញាណ’’ន្តិ, តំ កថំ ហោតីតិ? អយំ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា. បញ្ចវិធា ហិ បុច្ឆា – អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា, ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា, វិមតិច្ឆេទនាបុច្ឆា, អនុមតិបុច្ឆា, កថេតុកម្យតាបុច្ឆាតិ. តាសំ ឥទំ នានត្តំ –

កតមា អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា? (មហានិ. ១៥០; ចូឡនិ. បុណ្ណកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ១២) បកតិយា លក្ខណំ អញ្ញាតំ ហោតិ អទិដ្ឋំ អតុលិតំ អតីរិតំ អវិភូតំ អវិភាវិតំ, តស្ស ញាណាយ ទស្សនាយ តុលនាយ តីរណាយ វិភូតាយ វិភាវនត្ថាយ បញ្ហំ បុច្ឆតិ, អយំ អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា.

កតមា ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា? (មហានិ. ១៥០; ចូឡនិ. បុណ្ណកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ១២) បកតិយា លក្ខណំ ញាតំ ហោតិ ទិដ្ឋំ តុលិតំ តីរិតំ វិភូតំ វិភាវិតំ, សោ អញ្ញេហិ បណ្ឌិតេហិ សទ្ធិំ សំសន្ទនត្ថាយ បញ្ហំ បុច្ឆតិ, អយំ ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា.

កតមា វិមតិច្ឆេទនាបុច្ឆា? (មហានិ. ១៥០; ចូឡនិ. បុណ្ណកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ១២) បកតិយា សំសយបក្ខន្ទោ ហោតិ វិមតិបក្ខន្ទោ ទ្វេឡ្ហកជាតោ ‘‘ឯវំ នុ ខោ, ននុ ខោ, កិំ នុ ខោ, កថំ នុ ខោ’’តិ? សោ វិមតិច្ឆេទនត្ថាយ បញ្ហំ បុច្ឆតិ, អយំ វិមតិច្ឆេទនាបុច្ឆា.

កតមា អនុមតិបុច្ឆា? ភគវា ភិក្ខូនំ អនុមតិយា បញ្ហំ បុច្ឆតិ – ‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, ភិក្ខវេ, រូបំ និច្ចំ វា អនិច្ចំ វា’’តិ? ‘‘អនិច្ចំ, ភន្តេ’’. ‘‘យំ បនានិច្ចំ, ទុក្ខំ វា តំ សុខំ វា’’តិ? ‘‘ទុក្ខំ, ភន្តេ’’. ‘‘យំ បនានិច្ចំ ទុក្ខំ វិបរិណាមធម្មំ, កល្លំ នុ តំ សមនុបស្សិតុំ ‘ឯតំ មម, ឯសោហមស្មិ, ឯសោ មេ អត្តា’’តិ? ‘‘នោ ហេតំ, ភន្តេ’’តិ (មហាវ. ២១), អយំ អនុមតិបុច្ឆា.

កតមា កថេតុកម្យតាបុច្ឆា? ភគវា ភិក្ខូនំ កថេតុកម្យតាយ បញ្ហំ បុច្ឆតិ – ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, សតិបដ្ឋានា. កតមេ ចត្តារោ’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៩០)? អយំ កថេតុកម្យតាបុច្ឆាតិ. តាសុ អយំ ថេរស្ស កថេតុកម្យតាបុច្ឆាតិ វេទិតព្ពា.

ឥទានិ សមាតិកុទ្ទេសាយ កថេតុកម្យតាបុច្ឆាយ ‘‘ឥមេ ធម្មា អភិញ្ញេយ្យាតិ សោតាវធានំ, តំបជាននា បញ្ញា សុតមយេ ញាណ’’ន្តិអាទយោ សោឡស វិស្សជ្ជនុទ្ទេសា. តត្ថ ឥមេ ធម្មា អភិញ្ញេយ្យាតិ ‘‘ទេសយន្តស្សា’’តិ បាឋសេសោ. ឥមេ ធម្មា អភិជានិតព្ពាតិ សត្ថុនោ, អញ្ញតរស្ស វា គរុដ្ឋានិយស្ស សព្រហ្មចារិស្ស ធម្មំ ទេសយន្តស្ស បុព្ពេ វុត្តនយេន សោតាវធានំ សុតំ សោតាវធានំ នាម. តំបជាននា បញ្ញា តស្ស សុតស្ស បជាននា បរិយាយបរិច្ឆិន្ទកបញ្ញា សុតមយេ ញាណំ នាមាតិ អត្ថោ. តស្ស បជាននា តំបជាននាតិ សាមិវចនសមាសោ. តំ បជាននាតិ វិភត្តិវិបល្លាសវសេន ឧបយោគវចនំ វា. អភិញ្ញេយ្យាតិ ច សភាវលក្ខណាវពោធវសេន សោភនេនាការេន ជានិតព្ពា. បរិញ្ញេយ្យាតិ សាមញ្ញលក្ខណាវពោធវសេន កិច្ចសមាបនវសេន ច ព្យាបិត្វា ជានិតព្ពា. ភាវេតព្ពាតិ វឌ្ឍេតព្ពា. សច្ឆិកាតព្ពាតិ បច្ចក្ខំ កាតព្ពា. ទុវិធា ហិ សច្ឆិកិរិយា បដិលាភសច្ឆិកិរិយា អារម្មណសច្ឆិកិរិយា ច. បច្ចនីកសមុទាចារវសេន បរិហានិយសង្ខាតំ ហានំ ភជន្តីតិ ហានភាគិយា. តទនុធម្មតាយ សតិយា សណ្ឋានវសេន ឋានសង្ខាតំ ឋិតិំ ភជន្តីតិ ឋិតិភាគិយា. ឧបរិវិសេសាធិគមវសេន វិសេសំ ភជន្តីតិ វិសេសភាគិយា. អនិព្ពិទ្ធបុព្ពំ អប្បទាលិតបុព្ពំ លោភក្ខន្ធំ ទោសក្ខន្ធំ មោហក្ខន្ធំ និព្ពិជ្ឈតិ បទាលេតីតិ អរិយមគ្គោ និព្ពេធោ នាម, និព្ពិទាសហគតានំ សញ្ញាមនសិការានំ សមុទាចារវសេន តំ និព្ពេធំ ភជន្តីតិ និព្ពេធភាគិយា.

សព្ពេ សង្ខារាតិ សព្ពេ សប្បច្ចយា ធម្មា. តេ ហិ សង្ខតសង្ខារា នាម. បច្ចយេហិ សង្គម្ម ករីយន្តីតិ សង្ខារា, តេ ឯវ បច្ចយេហិ សង្គម្ម កតត្តា សង្ខតាតិ វិសេសេត្វា វុត្តា. កម្មនិព្ពត្តា តេភូមករូបារូបធម្មា អភិសង្ខតសង្ខារាតិ អដ្ឋកថាសុ (វិសុទ្ធិ. ២.៥៨៧; វិភ. អដ្ឋ. ២២៦ សង្ខារបទនិទ្ទេស) វុត្តា. តេបិ ‘‘អនិច្ចា វ សង្ខារា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១៨៦; ២.១៤៣; ទី. និ. ២.២២១, ២៧២) សង្ខតសង្ខារេសុ សង្គហំ គច្ឆន្តិ. ‘‘អវិជ្ជាគតោ អយំ, ភិក្ខវេ, បុរិសបុគ្គលោ បុញ្ញញ្ចេវ សង្ខារំ អភិសង្ខរោតី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.៥១) អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាវ អាគតា តេភូមិកកុសលាកុសលចេតនា អភិសង្ខរណកសង្ខារា នាម. ‘‘យាវតិកា អភិសង្ខារស្ស គតិ, តាវតិកំ គន្ត្វា អក្ខាហតំ មញ្ញេ អដ្ឋាសី’’តិអាទីសុ អាគតំ កាយិកំ ចេតសិកំ វីរិយំ បយោគាភិសង្ខារោ នាម. ‘‘សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ សមាបន្នស្ស ខោ, អាវុសោ វិសាខ, ភិក្ខុនោ បឋមំ និរុជ្ឈតិ វចីសង្ខារោ, តតោ កាយសង្ខារោ, តតោ ចិត្តសង្ខារោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៤៦៤) អាគតា វិតក្កវិចារា. វាចំ សង្ខរោន្តីតិ វចីសង្ខារា. អស្សាសបស្សាសា កាយេន សង្ខរីយន្តីតិ កាយសង្ខារា. សញ្ញា ច វេទនា ច ចិត្តេន សង្ខរីយន្តីតិ ចិត្តសង្ខារា. ឥធ បន សង្ខតសង្ខារា អធិប្បេតា.

អនិច្ចាតិ ហុត្វា អភាវដ្ឋេន. ទុក្ខាតិ បីឡនដ្ឋេន. សព្ពេ ធម្មាតិ និព្ពានម្បិ អន្តោកត្វា វុត្តា. អនត្តាតិ អវសវត្តនដ្ឋេន. ឥទំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចន្តិអាទីសុ ‘‘ទុក្ខសមុទយោ ទុក្ខនិរោធោ’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘ទុក្ខសមុទយំ ទុក្ខនិរោធ’’ន្តិ លិង្គវិបល្លាសោ កតោ. យស្មា បន ពុទ្ធាទយោ អរិយា បដិវិជ្ឈន្តិ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តិ. យថាហ ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, អរិយសច្ចានិ…បេ… ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ. អរិយា ឥមានិ បដិវិជ្ឈន្តិ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តី’’តិ. អរិយស្ស សច្ចានីតិបិ អរិយសច្ចានិ. យថាហ ‘‘សទេវកេ លោកេ…បេ… សទេវមនុស្សាយ តថាគតោ អរិយោ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៩៨). ឯតេសំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា អរិយភាវសិទ្ធិតោបិ អរិយសច្ចានិ. យថាហ ‘‘ឥមេសំ ខោ, ភិក្ខវេ, ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ យថាភូតំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អរិយោតិ វុច្ចតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៩៣). អរិយានិ សច្ចានីតិបិ អរិយសច្ចានិ. អរិយានីតិ អវិតថានិ, អវិសំវាទកានីតិ អត្ថោ. យថាហ ‘‘ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៩៧). សច្ចានីតិ កោ សច្ចដ្ឋោតិ ចេ? យោ បញ្ញាចក្ខុនា ឧបបរិក្ខមានានំ មាយាវ វិបរីតោ, មរីចីវ វិសំវាទកោ, តិត្ថិយានំ បរិកប្បិតអត្តាវ អនុបលព្ភសភាវោ ច ន ហោតិ, អថ ខោ ពាធនបភវសន្តិនិយ្យានប្បការេន តច្ឆាវិបរីតភូតភាវេន អរិយញាណស្ស គោចរោ ហោតិយេវ. ឯស អគ្គិលក្ខណំ វិយ លោកបកតិ វិយ ច តច្ឆាវិបរីតភូតភាវោ សច្ចដ្ឋោតិ វេទិតព្ពោ. យថាហ ‘‘ឥទំ ទុក្ខន្តិ, ភិក្ខវេ, តថមេតំ អវិតថមេតំ អនញ្ញថមេត’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១០៩០) វិត្ថារោ. អបិច –

នាពាធកំ យតោ ទុក្ខំ, ទុក្ខា អញ្ញំ ន ពាធកំ;

ពាធកត្តនិយាមេន, តតោ សច្ចមិទំ មតំ.

តំ វិនា នាញ្ញតោ ទុក្ខំ, ន ហោតិ ន ច តំ តតោ;

ទុក្ខហេតុ និយាមេន, ឥតិ សច្ចំ វិសត្តិកា.

នាញ្ញា និព្ពានតោ សន្តិ, សន្តំ ន ច ន តំ យតោ;

សន្តភាវនិយាមេន, តតោ សច្ចមិទំ មតំ.

មគ្គា អញ្ញំ ន និយ្យានំ, អនិយ្យានោ ន ចាបិ សោ;

តច្ឆនិយ្យានភាវេន, ឥតិ សោ សច្ចសម្មតោ.

ឥតិ តច្ឆាវិបល្លាស-ភូតភាវំ ចតូស្វបិ;

ទុក្ខាទីស្វវិសេសេន, សច្ចដ្ឋំ អាហុ បណ្ឌិតាតិ.

សោ បនាយំ សច្ចសទ្ទោ អនេកេសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ. សេយ្យថិទំ – ‘‘សច្ចំ ភណេ ន កុជ្ឈេយ្យា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ២២៤) វាចាសច្ចេ. ‘‘សច្ចេ ឋិតា សមណព្រាហ្មណា ចា’’តិអាទីសុ (ជា. ២.២១.៤៣៣) វិរតិសច្ចេ. ‘‘កស្មា នុ សច្ចានិ វទន្តិ នានា, បវាទិយាសេ កុសលាវទានា’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨៩១) ទិដ្ឋិសច្ចេ. ‘‘ឯកញ្ហិ សច្ចំ ន ទុតីយមត្ថិ, យស្មិំ បជា នោ វិវទេ បជាន’’ន្តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨៩០; មហានិ. ១១៩) បរមត្ថសច្ចេ និព្ពានេ ចេវ មគ្គេ ច. ‘‘ចតុន្នំ សច្ចានំ កតិ កុសលា កតិ អកុសលា’’តិអាទីសុ (វិភ. ២១៦) អរិយសច្ចេ. ស្វាយមិធាបិ អរិយសច្ចេ បវត្តតីតិ.

និទ្ទេសវារសង្គហិតស្ស វិស្សជ្ជនុទ្ទេសស្ស

អត្ថវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អភិញ្ញេយ្យនិទ្ទេសវណ្ណនា

២. ឥទានិ វិស្សជ្ជនុទ្ទេសសង្គហិតេ ធម្មេ បភេទតោ ទស្សេតុំ កថំ ឥមេ ធម្មា អភិញ្ញេយ្យាតិអាទិ និទ្ទេសវារោ អារទ្ធោ. តត្ថ អភិញ្ញេយ្យនិទ្ទេសាទីសុ បញ្ចសុ អាទិតោ ឯកកាទិវសេន ទស ទស វិស្សជ្ជនានិ ទសុត្តរបរិយាយេន សំសន្ទេត្វា ឧទ្ទិដ្ឋានិ. តេសុ អភិញ្ញេយ្យនិទ្ទេសេ តាវ សព្ពេ សត្តាតិ កាមភវាទីសុ សញ្ញាភវាទីសុ ឯកវោការភវាទីសុ ច សព្ពភវេសុ សព្ពេ សត្តា. អាហារដ្ឋិតិកាតិ អាហារតោ ឋិតិ ឯតេសន្តិ អាហារដ្ឋិតិកា. ឋិតីតិ ចេត្ថ សកក្ខណេ អត្ថិតា អធិប្បេតា. ឥតិ សព្ពសត្តានំ ឋិតិហេតុ អាហារោ នា ឯកោ ធម្មោ អធិកេន ញាណេន ជានិតព្ពោ. បច្ចយេ ហិ អភិញ្ញាតេ បច្ចយុប្បន្នាបិ អភិញ្ញាតា ហោន្តិ ឧភិន្នម្បិ អញ្ញមញ្ញាបេក្ខត្តា. ឯតេន ញាតបរិញ្ញា វុត្តា ហោតិ. ននុ ច ឯវំ សន្តេ យំ វុត្តំ ‘‘អសញ្ញសត្តា ទេវា អហេតុកា អនាហារា អផស្សកា’’តិអាទិ (វិភ. ១០១៧), តំ វិរុជ្ឈតីតិ. តញ្ច ន វិរុជ្ឈតិ. តេសញ្ហិ ឈានំ អាហារោតិ. ឯវំ សន្តេបិ ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, អាហារា ភូតានំ វា សត្តានំ ឋិតិយា, សម្ភវេសីនំ វា អនុគ្គហាយ. កតមេ ចត្តារោ? កពឡីការោ អាហារោ ឱឡារិកោ វា សុខុមោ វា, ផស្សោ ទុតិយោ, មនោសញ្ចេតនា តតិយា, វិញ្ញាណំ ចតុត្ថ’’ន្តិ (សំ. និ. ២.១១) ឥទំ វិរុជ្ឈតីតិ. ឥទម្បិ ន វិរុជ្ឈតិ. ឯតស្មិញ្ហិ សុត្តេ និប្បរិយាយេន អាហារលក្ខណាវ ធម្មា អាហារាតិ វុត្តា. ឥធ បន បរិយាយេន បច្ចយោ អាហារោតិ វុត្តោ. សព្ពសង្ខតធម្មានញ្ហិ បច្ចយោ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, សោ ច យំ យំ ផលំ ជនេតិ, តំ តំ អាហរតិ នាម. តស្មា អាហារោតិ វុច្ចតិ. តេនេវាហ –

‘‘អវិជ្ជម្បាហំ, ភិក្ខវេ, សាហារំ វទាមិ, នោ អនាហារំ. កោ ច, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជាយ អាហារោ? ‘បញ្ច នីវរណា’តិស្ស វចនីយំ. បញ្ច នីវរណេបាហំ, ភិក្ខវេ, សាហារេ វទាមិ, នោ អនាហារេ. កោ ច, ភិក្ខវេ, បញ្ចន្នំ នីវរណានំ អាហារោ. ‘អយោនិសោ មនសិការោ’តិស្ស វចនីយ’’ន្តិអាទិ (អ. និ. ១០.៦១). អយំ ឥធ អធិប្បេតោ.

ឯតស្មិញ្ហិ បច្ចយាហារេ គហិតេ បរិយាយាហារោបិ និប្បរិយាយាហារោបិ សព្ពោ គហិតោវ ហោតិ.

តត្ថ អសញ្ញភវេ បច្ចយាហារោ លព្ភតិ. អនុប្បន្នេ ហិ ពុទ្ធេ តិត្ថាយតនេ បព្ពជិត្វា វាយោកសិណេ បរិកម្មំ កត្វា ចតុត្ថជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា តតោ វុដ្ឋាយ ‘‘ធី ចិត្តំ, ធី ចិត្តំ, ចិត្តស្ស នាម អភាវោយេវ សាធុ. ចិត្តញ្ហិ និស្សាយ វធពន្ធនាទិបច្ចយំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, ចិត្តេ អសតិ នត្ថេត’’ន្តិ ខន្តិំ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា អបរិហីនជ្ឈានា កាលំកត្វា អសញ្ញភវេ និព្ពត្តន្តិ. យោ យស្ស ឥរិយាបថោ មនុស្សលោកេ បណិហិតោ អហោសិ, សោ តេន ឥរិយាបថេន និព្ពត្តិត្វា បញ្ច កប្បសតានិ តិដ្ឋតិ. ឯត្តកំ អទ្ធានំ និបន្នោ វិយ និសិន្នោ វិយ ឋិតោ វិយ ហោតិ. ឯវរូបានញ្ច សត្តានំ បច្ចយាហារោ លព្ភតិ. តេ ហិ យំ ឈានំ ភាវេត្វា និព្ពត្តា, តទេ នេសំ បច្ចយោ ហោតិ. យថា ជិយាវេគេន ខិត្តសរោ យាវ ជិយាវេគោ អត្ថិ, តាវ គច្ឆតិ, ឯវំ យាវ ឈានបច្ចយោ អត្ថិ, តាវ តិដ្ឋន្តិ. តស្មិំ និដ្ឋិតេ ខីណវេគោ សរោ វិយ បតន្តិ.

យេ បន តេ នេរយិកា ‘‘នេវុដ្ឋានផលូបជីវិនោ ន បុញ្ញផលូបជីវិនោ’’តិ វុត្តា, តេសំ កោ អាហារោតិ? តេសំ កម្មមេវ អាហារោតិ. កិំ បញ្ច អាហារា អត្ថីតិ? ‘‘បញ្ច, ន បញ្ចា’’តិ ឥទំ ន វត្តព្ពំ. ននុ ‘‘បច្ចយោ អាហារោ’’តិ វុត្តោ, តស្មា យេន កម្មេន តេ និរយេ និព្ពត្តា, តទេវ តេសំ ឋិតិបច្ចយត្តា អាហារោ. យំ សន្ធាយ ឥទំ វុត្តំ ‘‘ន តាវ កាលំ ករោតិ, យាវ ន តំ បាបកម្មំ ព្យន្តី ហោតី’’តិ (អ. និ. ៣.៣៦; ម. និ. ៣.២៥០). តស្មា អាហារដ្ឋិតិកាតិ បច្ចយដ្ឋិតិកាតិ អត្ថោ. កពឡីការំ អាហារំ អារព្ភាតិ ចេត្ថ វិវាទោ ន កាតព្ពោ. មុខេ ឧប្បន្នខេឡោបិ ហិ តេសំ អាហារកិច្ចំ សាធេតិ. ខេឡោ ហិ និរយេ ទុក្ខវេទនីយោ ហុត្វា បច្ចយោ ហោតិ, សគ្គេ សុខវេទនីយោ. ឥតិ កាមភវេ និប្បរិយាយេន ចត្តារោ អាហារា, រូបារូបភវេសុ ឋបេត្វា អសញ្ញភវំ សេសានំ តយោ, អសញ្ញានញ្ចេវ អវសេសានញ្ច បច្ចយាហារោតិ ឥមិនា អាហារេន សព្ពេ សត្តា អាហារដ្ឋិតិកា.

សព្ពេ សត្តាតិ ច បុគ្គលាធិដ្ឋានា ធម្មទេសនា, សព្ពេ សង្ខារាតិ អធិប្បាយោ. ភគវតោបិ ហិ ធម្មបុគ្គលានំ វសេន ចតុព្ពិធា ទេសនា – ធម្មាធិដ្ឋានា ធម្មទេសនា, ធម្មាធិដ្ឋានា បុគ្គលទេសនា, បុគ្គលាធិដ្ឋានា បុគ្គលទេសនា, បុគ្គលាធិដ្ឋានា ធម្មទេសនាតិ. ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកធម្មម្បិ សមនុបស្សាមិ, យំ ឯវំ ភាវិតំ កម្មនិយំ ហោតិ, យថយិទំ ចិត្តំ. ចិត្តំ, ភិក្ខវេ, ភាវិតំ កម្មនិយំ ហោតី’’តិ (អ. និ. ១.២២) ឯវរូបី ធម្មាធិដ្ឋានា ធម្មទេសនា. ‘‘អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ យំ ទិដ្ឋិសម្បន្នោ បុគ្គលោ កញ្ចិ សង្ខារំ និច្ចតោ ឧបគច្ឆេយ្យ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ (អ. និ. ១.២៦៨) ឯវរូបី ធម្មាធិដ្ឋានា បុគ្គលទេសនា. ‘‘ឯកបុគ្គលោ, ភិក្ខវេ, លោកេ ឧប្បជ្ជមានោ ឧប្បជ្ជតិ ពហុជនហិតាយ ពហុជនសុខាយ លោកានុកម្បាយ អត្ថាយ ហិតាយ សុខាយ ទេវមនុស្សាន’’ន្តិ (អ. និ. ១.១៧០, ៣០៩), ឯវរូបី បុគ្គលាធិដ្ឋានា បុគ្គលទេសនា. ‘‘ឯកបុគ្គលស្ស ភិក្ខវេ, បាតុភាវា មហតោ ចក្ខុស្ស បាតុភាវោ ហោតី’’តិ (អ. និ. ១.១៧៥-១៨៦) ឯវរូបី បុគ្គលាធិដ្ឋានា ធម្មទេសនា. តាសុ ឥធ បុគ្គលាធិដ្ឋានា ធម្មទេសនា. ឧបរិ យាវ ទសកា ធម្មានំយេវ គហិតត្តា សត្តគ្គហណេន ធម្មគ្គហណំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ, វិសេសេន វា សត្តសន្តានបរិយាបន្នធម្មានំយេវ អធិកេន ញាណេន សភាវតោ ឧបបរិក្ខិតព្ពត្តា សត្តគ្គហណំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ, សង្ខារេ ឧបាទាយ សត្តោតិ បញ្ញត្តិមត្តសម្ភវតោ វា ផលោបចារេន សង្ខារា ‘‘សត្តា’’តិ វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ. ន ហិ កោចិ សត្តោ បច្ចយដ្ឋិតិកោ អត្ថិ អញ្ញត្រ សង្ខារេហិ, វោហារវសេន បន ឯវំ វុច្ចតិ. ឯវមេតេន ញាតបរិញ្ញា វុត្តា ហោតិ.

ទ្វេ ធាតុយោតិ សង្ខតា ច ធាតុ អសង្ខតា ច ធាតុ. តត្ថ អនេកេហិ បច្ចយេហិ សង្គម្ម កតា បញ្ចក្ខន្ធា សង្ខតា ធាតុ, កេហិចិ បច្ចយេហិ អកតំ និព្ពានំ អសង្ខតា ធាតុ.

តិស្សោ ធាតុយោតិ កាមធាតុ រូបធាតុ អរូបធាតុ (វិភ. ១៨១-១៨២). តត្ថ កតមា កាមធាតុ? ហេដ្ឋតោ អវីចិនិរយំ បរិយន្តំ ករិត្វា ឧបរិតោ បរនិម្មិតវសវត្តី ទេវេ អន្តោករិត្វា យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ឯត្ថាវចរា ឯត្ថ បរិយាបន្នា ខន្ធា ធាតូ អាយតនា រូបា វេទនា សញ្ញា សង្ខារា វិញ្ញាណំ. អយំ វុច្ចតិ កាមធាតុ (វិភ. ១៨២; ធ. ស. ១២៨៧). តត្ថ កតមា រូបធាតុ? ហេដ្ឋតោ ព្រហ្មលោកំ បរិយន្តំ ករិត្វា ឧបរិតោ អកនិដ្ឋេ ទេវេ អន្តោករិត្វា យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ឯត្ថាវចរា ឯត្ថ បរិយាបន្នា សមាបន្នស្ស វា ឧបបន្នស្ស វា ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារិស្ស វា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា. អយំ វុច្ចតិ រូបធាតុ. តត្ថ កតមា អរូបធាតុ? ហេដ្ឋតោ អាកាសានញ្ចាយតនូបគេ ទេវេ បរិយន្តំ ករិត្វា ឧបរិតោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនូបគេ ទេវេ អន្តោករិត្វា យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ឯត្ថាវចរា ឯត្ថ បរិយាបន្នា សមាបន្នស្ស វា ឧបបន្នស្ស វា ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារិស្ស វា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា. អយំ វុច្ចតិ អរូបធាតុ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘កាមធាតូតិ កាមភវោ បញ្ចក្ខន្ធា លព្ភន្តិ, រូបធាតូតិ រូបភវោ បញ្ចក្ខន្ធា លព្ភន្តិ. អរូបធាតូតិ អរូបភវោ ចត្តារោ ខន្ធា លព្ភន្តី’’តិ វុត្តំ. អយំ ទសុត្តរបរិយាយេន យោជនា.

សង្គីតិបរិយាយេន បន ‘‘តិស្សោ កុសលធាតុយោ – នេក្ខម្មធាតុ អព្យាបាទធាតុ អវិហិំសាធាតុ. អបរាបិ តិស្សោ ធាតុយោ – រូបធាតុ អរូបធាតុ និរោធធាតុ. អបរាបិ តិស្សោ ធាតុយោ – ហីនា ធាតុ មជ្ឈិមា ធាតុ បណីតា ធាតូ’’តិ (ទី. និ. ១.៣.៣០៥) វុត្តា ធាតុយោបិ ឯត្ថ យុជ្ជន្តិ (វិភ. ១៨១-១៨២). នេក្ខម្មបដិសំយុត្តោ តក្កោ វិតក្កោ…បេ… សម្មាសង្កប្បោ. អយំ វុច្ចតិ នេក្ខម្មធាតុ. សព្ពេបិ កុសលា ធម្មា នេក្ខម្មធាតុ. អព្យាបាទបដិសំយុត្តោ តក្កោ វិតក្កោ…បេ… សម្មាសង្កប្បោ អព្យាបាទធាតុ. យា សត្តេសុ មេត្តិ មេត្តាយនា មេត្តាយិតត្តំ មេត្តាចេតោវិមុត្តិ. អយំ វុច្ចតិ អព្យាបាទធាតុ. អវិហិំសាបដិសំយុត្តោ តក្កោ វិតក្កោ…បេ… សម្មាសង្កប្បោ អវិហិំសាធាតុ. យា សត្តេសុ ករុណា ករុណាយនា ករុណាយិតត្តំ ករុណាចេតោវិមុត្តិ. អយំ វុច្ចតិ អវិហិំសាធាតុ (វិភ. ១៨២). រូបារូបធាតុយោ វុត្តាយេវ. និរោធធាតុ និព្ពានំ. ហីនា ធាតុ ទ្វាទសាកុសលចិត្តុប្បាទា, មជ្ឈិមា ធាតុ អវសេសា តេភូមកធម្មា. បណីតា ធាតុ នវ លោកុត្តរធម្មា. សព្ពាបិ ច និជ្ជីវដ្ឋេន ធាតុ.

ចត្តារិ អរិយសច្ចានីតិ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ, ទុក្ខសមុទយំ អរិយសច្ចំ, ទុក្ខនិរោធំ អរិយសច្ចំ, ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា អរិយសច្ចំ. ឥមេសំ វណ្ណនា សច្ចវិស្សជ្ជនេសុយេវ ភវិស្សតិ.

បញ្ច វិមុត្តាយតនានីតិ អត្តនោ ហិតត្ថាយ បរេហិ បវត្តិតធម្មទេសនាសវនំ, បរេសំ ហិតត្ថាយ អត្តនោ យថាសុតធម្មទេសនា, យថាសុតស្ស ធម្មស្ស សជ្ឈាយករណំ, យថាសុតស្ស ធម្មស្ស ចេតសា អនុវិតក្កនំ, កសិណាសុភាទីសុ អនុកូលំ អារម្មណន្តិ, ឥមានិ បញ្ច វិមុច្ចនការណានិ. យថាហ –

‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ សត្ថា ធម្មំ ទេសេតិ អញ្ញតរោ វា គរុដ្ឋានិយោ សព្រហ្មចារី, យថា យថា ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ សត្ថា ធម្មំ ទេសេតិ អញ្ញតរោ វា គរុដ្ឋានិយោ សព្រហ្មចារី, តថា តថា សោ តស្មិំ ធម្មេ អត្ថបដិសំវេទី ច ហោតិ ធម្មបដិសំវេទី ច, តស្ស អត្ថបដិសំវេទិនោ ធម្មបដិសំវេទិនោ បាមោជ្ជំ ជាយតិ, បមុទិតស្ស បីតិ ជាយតិ, បីតិមនស្ស កាយោ បស្សម្ភតិ, បស្សទ្ធកាយោ សុខំ វេទេតិ, សុខិនោ ចិត្តំ សមាធិយតិ, ឥទំ បឋមំ វិមុត្តាយតនំ.

‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ ន ហេវ ខោ សត្ថា ធម្មំ ទេសេតិ អញ្ញតរោ វា គរុដ្ឋានិយោ សព្រហ្មចារី, អបិ ច ខោ យថាសុតំ យថាបរិយត្តំ ធម្មំ វិត្ថារេន បរេសំ ទេសេតិ. យថា យថា ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ…បេ… សុខិនោ ចិត្តំ សមាធិយតិ. ឥទំ ទុតិយំ វិមុត្តាយតនំ.

‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ នហេវ ខោ សត្ថា ធម្មំ ទេសេតិ អញ្ញតរោ វា គរុដ្ឋានិយោ សព្រហ្មចារី, នាបិ យថាសុតំ យថាបរិយត្តំ ធម្មំ វិត្ថារេន បរេសំ ទេសេតិ, អបិ ច ខោ យថាសុតំ យថាបរិយត្តំ ធម្មំ វិត្ថារេន សជ្ឈាយំ ករោតិ. យថា យថា ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ…បេ… សុខិនោ ចិត្តំ សមាធិយតិ. ឥទំ តតិយំ វិមុត្តាយតនំ.

‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ នហេវ ខោ សត្ថា ធម្មំ ទេសេតិ អញ្ញតរោ វា គរុដ្ឋានិយោ សព្រហ្មចារី, នាបិ យថាសុតំ យថាបរិយត្តំ ធម្មំ វិត្ថារេន បរេសំ ទេសេតិ, នាបិ យថាសុតំ យថាបរិយត្តំ ធម្មំ វិត្ថារេន សជ្ឈាយំ ករោតិ, អបិ ច ខោ យថាសុតំ យថាបរិយត្តំ ធម្មំ ចេតសា អនុវិតក្កេតិ អនុវិចារេតិ មនសានុបេក្ខតិ. យថា យថា ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ…បេ… សុខិនោ ចិត្តំ សមាធិយតិ. ឥទំ ចតុត្ថំ វិមុត្តាយតនំ.

‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ នហេវ ខោ សត្ថា ធម្មំ ទេសេតិ អញ្ញតរោ វា គរុដ្ឋានិយោ សព្រហ្មចារី, នាបិ យថាសុតំ យថាបរិយត្តំ ធម្មំ វិត្ថារេន បរេសំ ទេសេតិ, នាបិ យថាសុតំ យថាបរិយត្តំ ធម្មំ វិត្ថារេន សជ្ឈាយំ ករោតិ, នាបិ យថាសុតំ យថាបរិយត្តំ ធម្មំ ចេតសា អនុវិតក្កេតិ អនុវិចារេតិ មនសានុបេក្ខតិ, អបិ ច ខ្វស្ស អញ្ញតរំ សមាធិនិមិត្តំ សុគ្គហិតំ ហោតិ សុមនសិកតំ សូបធារិតំ សុប្បដិវិទ្ធំ បញ្ញាយ, យថា យថា ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ អញ្ញតរំ សមាធិនិមិត្តំ សុគ្គហិតំ ហោតិ សុមនសិកតំ សូបធារិតំ សុប្បដិវិទ្ធំ បញ្ញាយ តថា តថា សោ តស្មិំ ធម្មេ អត្ថបដិសំវេទី ច ហោតិ ធម្មបដិសំវេទី ច. តស្ស អត្ថបដិសំវេទិនោ ធម្មបដិសំវេទិនោ បាមោជ្ជំ ជាយតិ, បមុទិតស្ស បីតិ ជាយតិ, បីតិមនស្ស កាយោ បស្សម្ភតិ, បស្សទ្ធកាយោ សុខំ វេទេតិ, សុខិនោ ចិត្តំ សមាធិយតិ. ឥទំ បញ្ចមំ វិមុត្តាយតន’’ន្តិ (អ. និ. ៥.២៦; ទី. និ. ៣.៣២២).

ឆ អនុត្តរិយានីតិ ឯត្ថ នត្ថិ ឯតេសំ ឧត្តរន្តិ អនុត្តរានិ, អនុត្តរានិ ឯវ អនុត្តរិយានិ, ជេដ្ឋកានីតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘ឆយិមានិ (អ. និ. ៦.៨, ៣០), ភិក្ខវេ, អនុត្តរិយានិ. កតមានិ ឆ? ទស្សនានុត្តរិយំ, សវនានុត្តរិយំ, លាភានុត្តរិយំ, សិក្ខានុត្តរិយំ, បារិចរិយានុត្តរិយំ, អនុស្សតានុត្តរិយន្តិ.

‘‘កតមញ្ច, ភិក្ខវេ, ទស្សនានុត្តរិយំ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ឯកច្ចោ ហត្ថិរតនម្បិ ទស្សនាយ គច្ឆតិ, អស្សរតនម្បិ ទស្សនាយ គច្ឆតិ, មណិរតនម្បិ ទស្សនាយ គច្ឆតិ, ឧច្ចាវចំ វា បន ទស្សនាយ គច្ឆតិ, សមណំ វា ព្រាហ្មណំ វា មិច្ឆាទិដ្ឋិកំ មិច្ឆាបដិបន្នំ ទស្សនាយ គច្ឆតិ. អត្ថេតំ, ភិក្ខវេ, ទស្សនំ, នេតំ នត្ថីតិ វទាមិ. តញ្ច ខោ ឯតំ, ភិក្ខវេ, ទស្សនំ ហីនំ គម្មំ បោថុជ្ជនិកំ អនរិយំ អនត្ថសំហិតំ ន និព្ពិទាយ ន វិរាគាយ ន និរោធាយ ន ឧបសមាយ ន អភិញ្ញាយ ន សម្ពោធាយ ន និព្ពានាយ សំវត្តតិ. យោ ច ខោ, ភិក្ខវេ, តថាគតំ វា តថាគតសាវកំ វា ទស្សនាយ គច្ឆតិ និវិដ្ឋសទ្ធោ និវិដ្ឋបេមោ ឯកន្តគតោ អភិប្បសន្នោ. ឯតទានុត្តរិយំ, ភិក្ខវេ, ទស្សនានំ សត្តានំ វិសុទ្ធិយា សោកបរិទេវានំ សមតិក្កមាយ ទុក្ខទោមនស្សានំ អត្ថង្គមាយ ញាយស្ស អធិគមាយ និព្ពានស្ស សច្ឆិកិរិយាយ, យទិទំ តថាគតំ វា តថាគតសាវកំ វា ទស្សនាយ គច្ឆតិ និវិដ្ឋសទ្ធោ និវិដ្ឋបេមោ ឯកន្តគតោ អភិប្បសន្នោ. ឥទំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, ទស្សនានុត្តរិយំ. ឥតិ ទស្សនានុត្តរិយំ.

‘‘សវនានុត្តរិយញ្ច កថំ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ឯកច្ចោ ភេរិសទ្ទម្បិ សវនាយ គច្ឆតិ, វីណាសទ្ទម្បិ សវនាយ គច្ឆតិ, គីតសទ្ទម្បិ សវនាយ គច្ឆតិ, ឧច្ចាវចំ វា បន សវនាយ គច្ឆតិ, សមណស្ស វា ព្រាហ្មណស្ស វា មិច្ឆាទិដ្ឋិកស្ស មិច្ឆាបដិបន្នស្ស ធម្មស្សវនាយ គច្ឆតិ. អត្ថេតំ, ភិក្ខវេ, សវនំ, នេតំ នត្ថីតិ វទាមិ. តញ្ច ខោ ឯតំ, ភិក្ខវេ, សវនំ ហីនំ…បេ… ន និព្ពានាយ សំវត្តតិ. យោ ច ខោ, ភិក្ខវេ, តថាគតស្ស វា តថាគតសាវកស្ស វា ធម្មស្សវនាយ គច្ឆតិ និវិដ្ឋសទ្ធោ និវិដ្ឋបេមោ ឯកន្តគតោ អភិប្បសន្នោ. ឯតទានុត្តរិយំ, ភិក្ខវេ, សវនានំ សត្តានំ វិសុទ្ធិយា…បេ… និព្ពានស្ស សច្ឆិកិរិយាយ, យទិទំ តថាគតស្ស វា តថាគតសាវកស្ស វា ធម្មស្សវនាយ គច្ឆតិ និវិដ្ឋសទ្ធោ និវិដ្ឋបេមោ ឯកន្តគតោ អភិប្បសន្នោ. ឥទំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, សវនានុត្តរិយំ. ឥតិ ទស្សនានុត្តរិយំ, សវនានុត្តរិយំ.

‘‘លាភានុត្តរិយញ្ច កថំ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ឯកច្ចោ បុត្តលាភម្បិ លភតិ, ទារលាភម្បិ លភតិ, ធនលាភម្បិ លភតិ, ឧច្ចាវចំ វា បន លាភម្បិ លភតិ. សមណេ វា ព្រាហ្មណេ វា មិច្ឆាទិដ្ឋិកេ មិច្ឆាបដិបន្នេ សទ្ធំ បដិលភតិ. អត្ថេសោ, ភិក្ខវេ, លាភោ, នេសោ នត្ថីតិ វទាមិ. សោ ច ខោ ឯសោ, ភិក្ខវេ, លាភោ ហីនោ…បេ… ន និព្ពានាយ សំវត្តតិ. យោ ច ខោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេ វា តថាគតសាវកេ វា សទ្ធំ បដិលភតិ និវិដ្ឋសទ្ធោ និវិដ្ឋបេមោ ឯកន្តគតោ អភិប្បសន្នោ. ឯតទានុត្តរិយំ, ភិក្ខវេ, លាភានំ សត្តានំ វិសុទ្ធិយា…បេ… និព្ពានស្ស សច្ឆិកិរិយាយ, យទិទំ តថាគតេ វា តថាគតសាវកេ វា សទ្ធំ បដិលភតិ និវិដ្ឋសទ្ធោ និវិដ្ឋបេមោ ឯកន្តគតោ អភិប្បសន្នោ. ឥទំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, លាភានុត្តរិយំ. ឥតិ ទស្សនានុត្តរិយំ, សវនានុត្តរិយំ, លាភានុត្តរិយំ.

‘‘សិក្ខានុត្តរិយញ្ច កថំ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ឯកច្ចោ ហត្ថិស្មិម្បិ សិក្ខតិ, អស្សស្មិម្បិ សិក្ខតិ, រថស្មិម្បិ សិក្ខតិ, ធនុស្មិម្បិ សិក្ខតិ, ថរុស្មិម្បិ សិក្ខតិ, ឧច្ចាវចំ វា បន សិក្ខតិ, សមណស្ស វា ព្រាហ្មណស្ស វា មិច្ឆាទិដ្ឋិកស្ស មិច្ឆាបដិបន្នស្ស សិក្ខតិ. អត្ថេសា, ភិក្ខវេ, សិក្ខា, នេសា នត្ថីតិ វទាមិ. សា ច ខោ ឯសា, ភិក្ខវេ, សិក្ខា ហីនា…បេ… ន និព្ពានាយ សំវត្តតិ. យោ ច ខោ, ភិក្ខវេ, តថាគតប្បវេទិតេ ធម្មវិនយេ អធិសីលម្បិ សិក្ខតិ, អធិចិត្តម្បិ សិក្ខតិ, អធិបញ្ញម្បិ សិក្ខតិ និវិដ្ឋសទ្ធោ និវិដ្ឋបេមោ ឯកន្តគតោ អភិប្បសន្នោ. ឯតទានុត្តរិយំ, ភិក្ខវេ, សិក្ខានំ សត្តានំ វិសុទ្ធិយា…បេ… និព្ពានស្ស សច្ឆិកិរិយាយ, យទិទំ តថាគតប្បវេទិតេ ធម្មវិនយេ អធិសីលម្បិ សិក្ខតិ, អធិចិត្តម្បិ សិក្ខតិ, អធិបញ្ញម្បិ សិក្ខតិ និវិដ្ឋសទ្ធោ និវិដ្ឋបេមោ ឯកន្តគតោ អភិប្បសន្នោ. ឥទំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, សិក្ខានុត្តរិយំ. ឥតិ ទស្សនានុត្តរិយំ, សវនានុត្តរិយំ, លាភានុត្តរិយំ, សិក្ខានុត្តរិយំ.

‘‘បារិចរិយានុត្តរិយញ្ច កថំ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ឯកច្ចោ ខត្តិយម្បិ បរិចរតិ, ព្រាហ្មណម្បិ បរិចរតិ, គហបតិម្បិ បរិចរតិ, ឧច្ចាវចំ វា បន បរិចរតិ, សមណំ វា ព្រាហ្មណំ វា មិច្ឆាទិដ្ឋិកំ មិច្ឆាបដិបន្នំ បរិចរតិ. អត្ថេសា, ភិក្ខវេ, បារិចរិយា, នេសា នត្ថីតិ វទាមិ. សា ច ខោ ឯសា, ភិក្ខវេ, បារិចរិយា ហីនា…បេ… ន និព្ពានាយ សំវត្តតិ. យោ ច ខោ, ភិក្ខវេ, តថាគតំ វា តថាគតសាវកំ វា បរិចរតិ និវិដ្ឋសទ្ធោ និវិដ្ឋបេមោ ឯកន្តគតោ អភិប្បសន្នោ. ឯតទានុត្តរិយំ, ភិក្ខវេ, បារិចរិយានំ សត្តានំ វិសុទ្ធិយា…បេ… និព្ពានស្ស សច្ឆិកិរិយាយ, យទិទំ តថាគតំ វា តថាគតសាវកំ វា បរិចរតិ និវិដ្ឋសទ្ធោ និវិដ្ឋបេមោ ឯកន្តគតោ អភិប្បសន្នោ. ឥទំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, បារិចរិយានុត្តរិយំ. ឥតិ ទស្សនានុត្តរិយំ, សវនានុត្តរិយំ, លាភានុត្តរិយំ, សិក្ខានុត្តរិយំ, បារិចរិយានុត្តរិយំ.

‘‘អនុស្សតានុត្តរិយញ្ច កថំ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ឯកច្ចោ បុត្តលាភម្បិ អនុស្សរតិ, ទារលាភម្បិ អនុស្សរតិ, ធនលាភម្បិ អនុស្សរតិ, ឧច្ចាវចំ វា បន អនុស្សរតិ, សមណំ វា ព្រាហ្មណំ វា មិច្ឆាទិដ្ឋិកំ មិច្ឆាបដិបន្នំ អនុស្សរតិ. អត្ថេសា, ភិក្ខវេ, អនុស្សតិ, នេសា នត្ថីតិ វទាមិ. សា ច ខោ ឯសា, ភិក្ខវេ, អនុស្សតិ ហីនា…បេ… ន និព្ពានាយ សំវត្តតិ. យោ ច ខោ, ភិក្ខវេ, តថាគតំ វា តថាគតសាវកំ វា អនុស្សរតិ និវិដ្ឋសទ្ធោ និវិដ្ឋបេមោ ឯកន្តគតោ អភិប្បសន្នោ. ឯតទានុត្តរិយំ, ភិក្ខវេ, អនុស្សតីនំ សត្តានំ វិសុទ្ធិយា…បេ… និព្ពានស្ស សច្ឆិកិរិយាយ, យទិទំ តថាគតំ វា តថាគតសាវកំ វា អនុស្សរតិ និវិដ្ឋសទ្ធោ និវិដ្ឋបេមោ ឯកន្តគតោ អភិប្បសន្នោ. ឥទំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, អនុស្សតានុត្តរិយំ. ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, ឆ អនុត្តរិយានី’’តិ (អ. និ. ៦.៣០).

សត្ត និទ្ទសវត្ថូនីតិ ឯត្ថ នត្ថិ ឯតស្ស ទសាតិ និទ្ទសោ. និទ្ទសស្ស និទ្ទសភាវស្ស វត្ថូនិ ការណានិ និទ្ទសវត្ថូនិ. ខីណាសវោ ហិ ទសវស្សកាលេ បរិនិព្ពុតោ បុន បដិសន្ធិយា អភាវា បុន ទសវស្សោ ន ហោតីតិ និទ្ទសោតិ វុច្ចតិ. ន កេវលញ្ច ទសវស្សោវ ន ហោតិ, នវវស្សោបិ…បេ… ឯកមុហុត្តិកោបិ ន ហោតិយេវ. ន កេវលញ្ច ទសវស្សកាលេ បរិនិព្ពុតោ, សត្តវស្សិកកាលេ បរិនិព្ពុតោបិ និស្សត្តោ និទ្ទសោ និមុហុត្តោ ហោតិយេវ. តិត្ថិយសមយេ ឧប្បន្នវោហារំ បន សាសនេ ខីណាសវស្ស អារោបេត្វា តត្ថ តាទិសស្ស អភាវំ, ឥធ ច សព្ភាវំ ទស្សេន្តោ ភគវា តាទិសសភាវស្ស ការណានិ ‘‘សត្ត និទ្ទសវត្ថូនី’’តិ អាហ. យថាហ –

‘‘សត្តិមានិ, ភិក្ខវេ, និទ្ទសវត្ថូនិ. កតមានិ សត្ត? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សិក្ខាសមាទានេ តិព្ពច្ឆន្ទោ ហោតិ, អាយតិញ្ច សិក្ខាសមាទានេ អវិគតបេមោ. ធម្មនិសន្តិយា តិព្ពច្ឆន្ទោ ហោតិ, អាយតិញ្ច ធម្មនិសន្តិយា អវិគតបេមោ. ឥច្ឆាវិនយេ តិព្ពច្ឆន្ទោ ហោតិ, អាយតិញ្ច ឥច្ឆាវិនយេ អវិគតបេមោ. បដិសល្លានេ តិព្ពច្ឆន្ទោ ហោតិ, អាយតិញ្ច បដិសល្លានេ អវិគតបេមោ. វីរិយារម្ភេ តិព្ពច្ឆន្ទោ ហោតិ, អាយតិញ្ច វីរិយារម្ភេ អវិគតបេមោ. សតិនេបក្កេ តិព្ពច្ឆន្ទោ ហោតិ, អាយតិញ្ច សតិនេបក្កេ អវិគតបេមោ. ទិដ្ឋិបដិវេធេ តិព្ពច្ឆន្ទោ ហោតិ, អាយតិញ្ច ទិដ្ឋិបដិវេធេ អវិគតបេមោ. ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, សត្ត និទ្ទសវត្ថូនី’’តិ (អ. និ. ៧.២០).

ថេរោបិ តថេវ ទេសនំ ឧទ្ធរិត្វា ‘‘សត្ត និទ្ទសវត្ថូនី’’តិ អាហ.

អដ្ឋ អភិភាយតនានីតិ ឯត្ថ អភិភុយ្យមានានិ អាយតនានិ ឯតេសំ ឈានានន្តិ អភិភាយតនានិ, ឈានានិ. អាយតនានីតិ អធិដ្ឋានដ្ឋេន អាយតនសង្ខាតានិ កសិណារម្មណានិ. ញាណុត្តរិកោ ហិ បុគ្គលោ វិសទញាណោ ‘‘កិំ ឯត្ថ អារម្មណេ សមាបជ្ជិតព្ពំ. ន មយ្ហំ ចិត្តេកគ្គតាករណេ ភារោ អត្ថី’’តិ, តានិ អារម្មណានិ អភិភវិត្វា សមាបជ្ជតិ, សហ និមិត្តុប្បាទេនេវេត្ថ អប្បនំ និព្ពត្តេតីតិ អត្ថោ. ឯវំ ឧប្បាទិតានិ ឈានានិ ‘‘អភិភាយតនានី’’តិ វុច្ចន្តិ.

‘‘កតមានិ (អ. និ. ៨.៦៥) អដ្ឋ? អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បរិត្តានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ, ‘តានិ អភិភុយ្យ ជានាមិ បស្សាមី’តិ ឯវំសញ្ញី ហោតិ. ឥទំ បឋមំ អភិភាយតនំ.

‘‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ អប្បមាណានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ, ‘តានិ អភិភុយ្យ ជានាមិ បស្សាមី’តិ ឯវំសញ្ញី ហោតិ. ឥទំ ទុតិយំ អភិភាយតនំ.

‘‘អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បរិត្តានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ, ‘តានិ អភិភុយ្យ ជានាមិ បស្សាមី’តិ ឯវំសញ្ញី ហោតិ. ឥទំ តតិយំ អភិភាយតនំ.

‘‘អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ អប្បមាណានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ, ‘តានិ អភិភុយ្យ ជានាមិ បស្សាមី’តិ ឯវំសញ្ញី ហោតិ. ឥទំ ចតុត្ថំ អភិភាយតនំ.

‘‘អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ នីលានិ នីលវណ្ណានិ នីលនិទស្សនានិ នីលនិភាសានិ. សេយ្យថាបិ នាម ឧមាបុប្ផំ នីលំ នីលវណ្ណំ នីលនិទស្សនំ នីលនិភាសំ, សេយ្យថាបិ វា បន តំ វត្ថំ ពារាណសេយ្យកំ ឧភតោភាគវិមដ្ឋំ នីលំ នីលវណ្ណំ នីលនិទស្សនំ នីលនិភាសំ, ឯវមេវ អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ នីលានិ នីលវណ្ណានិ នីលនិទស្សនានិ នីលនិភាសានិ, ‘តានិ អភិភុយ្យ ជានាមិ បស្សាមី’តិ ឯវំសញ្ញី ហោតិ. ឥទំ បញ្ចមំ អភិភាយតនំ.

‘‘អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បីតានិ បីតវណ្ណានិ បីតនិទស្សនានិ បីតនិភាសានិ. សេយ្យថាបិ នាម កណិការបុប្ផំ បីតំ បីតវណ្ណំ បីតនិទស្សនំ បីតនិភាសំ, សេយ្យថាបិ វា បន តំ វត្ថំ ពារាណសេយ្យកំ ឧភតោភាគវិមដ្ឋំ បីតំ បីតវណ្ណំ បីតនិទស្សនំ បីតនិភាសំ, ឯវមេវ អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បីតានិ បីតវណ្ណានិ បីតនិទស្សនានិ បីតនិភាសានិ, ‘តានិ អភិភុយ្យ ជានាមិ បស្សាមី’តិ ឯវំសញ្ញី ហោតិ. ឥទំ ឆដ្ឋំ អភិភាយតនំ.

‘‘អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ លោហិតកានិ លោហិតកវណ្ណានិ លោហិតកនិទស្សនានិ លោហិតកនិភាសានិ. សេយ្យថាបិ នាម ពន្ធុជីវកបុប្ផំ លោហិតកំ លោហិតកវណ្ណំ លោហិតកនិទស្សនំ លោហិតកនិភាសំ, សេយ្យថាបិ វា បន តំ វត្ថំ ពារាណសេយ្យកំ ឧភតោភាគវិមដ្ឋំ លោហិតកំ លោហិតកវណ្ណំ លោហិតកនិទស្សនំ លោហិតកនិភាសំ, ឯវមេវ អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ លោហិតកានិ លោហិតកវណ្ណានិ លោហិតកនិទស្សនានិ លោហិតកនិភាសានិ, ‘តានិ អភិភុយ្យ ជានាមិ បស្សាមី’តិ ឯវំសញ្ញី ហោតិ. ឥទំ សត្តមំ អភិភាយតនំ.

‘‘អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ ឱទាតានិ ឱទាតវណ្ណានិ ឱទាតនិទស្សនានិ ឱទាតនិភាសានិ. សេយ្យថាបិ នាម ឱសធិតារកា ឱទាតា ឱទាតវណ្ណា ឱទាតនិទស្សនា ឱទាតនិភាសា, សេយ្យថាបិ វា បន តំ វត្ថំ ពារាណសេយ្យកំ ឧភតោភាគវិមដ្ឋំ ឱទាតំ ឱទាតវណ្ណំ ឱទាតនិទស្សនំ ឱទាតនិភាសំ, ឯវមេវ អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ ឱទាតានិ ឱទាតវណ្ណានិ ឱទាតនិទស្សនានិ ឱទាតនិភាសានិ, ‘តានិ អភិភុយ្យ ជានាមិ បស្សាមី’តិ ឯវំសញ្ញី ហោតិ. ឥទំ អដ្ឋមំ អភិភាយតនំ. ឥមានិ អដ្ឋ អភិភាយតនានិ (អ. និ. ៨.៦៥; ទី. និ. ៣.៣៥៨).

នវ អនុបុព្ពវិហារាតិ បុព្ពំ បុព្ពំ អនុ អនុបុព្ពំ, អនុបុព្ពំ វិហរិតព្ពតោ សមាបជ្ជិតព្ពតោ វិហារា អនុបុព្ពវិហារា, អនុបដិបាដិយា សមាបជ្ជិតព្ពវិហារាតិ អត្ថោ.

‘‘កតមេ នវ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហិ សវិតក្កំ សវិចារំ វិវេកជំ បីតិសុខំ បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. វិតក្កវិចារានំ វូបសមា អជ្ឈត្តំ សម្បសាទនំ ចេតសោ ឯកោទិភាវំ អវិតក្កំ អវិចារំ សមាធិជំ បីតិសុខំ ទុតិយំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. បីតិយា ច វិរាគា ឧបេក្ខកោ ច វិហរតិ សតោ សម្បជានោ, សុខញ្ច កាយេន បដិសំវេទេតិ, យំ តំ អរិយា អាចិក្ខន្តិ ‘ឧបេក្ខកោ សតិមា សុខវិហារី’តិ, តតិយំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. សុខស្ស ច បហានា ទុក្ខស្ស ច បហានា បុព្ពេវ សោមនស្សទោមនស្សានំ អត្ថង្គមា អទុក្ខមសុខំ ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិំ ចតុត្ថំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. សព្ពសោ រូបសញ្ញានំ សមតិក្កមា បដិឃសញ្ញានំ អត្ថង្គមា នានត្តសញ្ញានំ អមនសិការា ‘អនន្តោ អាកាសោ’តិ អាកាសានញ្ចាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. សព្ពសោ អាកាសានញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្ម ‘អនន្តំ វិញ្ញាណ’ន្តិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. សព្ពសោ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្ម ‘នត្ថិ កិញ្ចី’តិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. សព្ពសោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមតិក្កម្ម នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. សព្ពសោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ សមតិក្កម្ម សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ (អ. និ. ៩.៣៣; ទី. និ. ៣.៣៤៣, ៣៥៩) វុត្តា នវ អនុបុព្ពវិហារាវ.

ទស និជ្ជរវត្ថូនីតិ មិច្ឆាទិដ្ឋាទីនិ និជ្ជរយន្តិ នាសយន្តីតិ និជ្ជរានិ. វត្ថូនីតិ ការណានិ. និជ្ជរានិ ច តានិ វត្ថូនិ ចាតិ និជ្ជរវត្ថូនិ. សម្មាទិដ្ឋាទីនំ ឯតំ អធិវចនំ.

‘‘កតមានិ (អ. និ. ១០.១០៦; ទី. និ. ៣.៣៦០) ទស? សម្មាទិដ្ឋិកស្ស, ភិក្ខវេ, មិច្ឆាទិដ្ឋិ និជ្ជិណ្ណា ហោតិ. យេ ច មិច្ឆាទិដ្ឋិបច្ចយា អនេកេ បាបកា អកុសលា ធម្មា សម្ភវន្តិ, តេ ចស្ស និជ្ជិណ្ណា ហោន្តិ, សម្មាទិដ្ឋិបច្ចយា ច អនេកេ កុសលា ធម្មា ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តិ.

‘‘សម្មាសង្កប្បស្ស, ភិក្ខវេ, មិច្ឆាសង្កប្បោ និជ្ជិណ្ណោ ហោតិ. យេ ច មិច្ឆាសង្កប្បបច្ចយា អនេកេ បាបកា អកុសលា ធម្មា សម្ភវន្តិ, តេ ចស្ស និជ្ជិណ្ណា ហោន្តិ, សម្មាសង្កប្បបច្ចយា ច អនេកេ កុសលា ធម្មា ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តិ.

‘‘សម្មាវាចស្ស, ភិក្ខវេ, មិច្ឆាវាចា និជ្ជិណ្ណា ហោតិ. យេ ច មិច្ឆាវាចាបច្ចយា អនេកេ បាបកា អកុសលា ធម្មា សម្ភវន្តិ, តេ ចស្ស និជ្ជិណ្ណា ហោន្តិ, សម្មាវាចាបច្ចយា ច អនេកេ កុសលា ធម្មា ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តិ.

‘‘សម្មាកម្មន្តស្ស, ភិក្ខវេ, មិច្ឆាកម្មន្តោ និជ្ជិណ្ណោ ហោតិ. យេ ច មិច្ឆាកម្មន្តបច្ចយា អនេកេ បាបកា អកុសលា ធម្មា សម្ភវន្តិ, តេ ចស្ស និជ្ជិណ្ណា ហោន្តិ, សម្មាកម្មន្តបច្ចយា ច អនេកេ កុសលា ធម្មា ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តិ.

‘‘សម្មាអាជីវស្ស, ភិក្ខវេ, មិច្ឆាអាជីវោ និជ្ជិណ្ណោ ហោតិ. យេ ច មិច្ឆាអាជីវបច្ចយា អនេកេ បាបកា អកុសលា ធម្មា សម្ភវន្តិ, តេ ចស្ស និជ្ជិណ្ណា ហោន្តិ, សម្មាអាជីវបច្ចយា ច អនេកេ កុសលា ធម្មា ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តិ.

‘‘សម្មាវាយាមស្ស, ភិក្ខវេ, មិច្ឆាវាយាមោ និជ្ជិណ្ណោ ហោតិ. យេ ច មិច្ឆាវាយាមបច្ចយា អនេកេ បាបកា អកុសលា ធម្មា សម្ភវន្តិ, តេ ចស្ស និជ្ជិណ្ណា ហោន្តិ, សម្មាវាយាមបច្ចយា ច អនេកេ កុសលា ធម្មា ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តិ.

‘‘សម្មាសតិស្ស, ភិក្ខវេ, មិច្ឆាសតិ និជ្ជិណ្ណា ហោតិ. យេ ច មិច្ឆាសតិបច្ចយា អនេកេ បាបកា អកុសលា ធម្មា សម្ភវន្តិ, តេ ចស្ស និជ្ជិណ្ណា ហោន្តិ, សម្មាសតិបច្ចយា ច អនេកេ កុសលា ធម្មា ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តិ.

‘‘សម្មាសមាធិស្ស, ភិក្ខវេ, មិច្ឆាសមាធិ និជ្ជិណ្ណោ ហោតិ. យេ ច មិច្ឆាសមាធិបច្ចយា អនេកេ បាបកា អកុសលា ធម្មា សម្ភវន្តិ, តេ ចស្ស និជ្ជិណ្ណា ហោន្តិ, សម្មាសមាធិបច្ចយា ច អនេកេ កុសលា ធម្មា ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តិ.

‘‘សម្មាញាណិស្ស, ភិក្ខវេ, មិច្ឆាញាណំ និជ្ជិណ្ណំ ហោតិ. យេ ច មិច្ឆាញាណបច្ចយា អនេកេ បាបកា អកុសលា ធម្មា សម្ភវន្តិ, តេ ចស្ស និជ្ជិណ្ណា ហោន្តិ, សម្មាញាណបច្ចយា ច អនេកេ កុសលា ធម្មា ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តិ.

‘‘សម្មាវិមុត្តិស្ស, ភិក្ខវេ, មិច្ឆាវិមុត្តិ និជ្ជិណ្ណា ហោតិ. យេ ច មិច្ឆាវិមុត្តិបច្ចយា អនេកេ បាបកា អកុសលា ធម្មា សម្ភវន្តិ, តេ ចស្ស និជ្ជិណ្ណា ហោន្តិ, សម្មាវិមុត្តិបច្ចយា ច អនេកេ កុសលា ធម្មា ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆន្តី’’តិ (អ. និ. ១០.១០៦; ទី. និ. ៣.៣៦០) វុត្តានិ ទស និជ្ជរវត្ថូនិ.

៣. សព្ពំ, ភិក្ខវេ, អភិញ្ញេយ្យន្តិអាទិ ភគវតា វុត្តំ ឥធ អាហរិត្វា ទស្សិតន្តិ វេទិតព្ពំ. កិញ្ច-ឥតិ ច-ការោ បទបូរណមត្តេ និបាតោ. ចក្ខាទីនិ តិំស វិស្សជ្ជនានិ ឆសុ ទ្វារេសុ ឯកេកស្មិំ បញ្ច បញ្ច កត្វា ទ្វារារម្មណបវត្តិក្កមេន និទ្ទិដ្ឋានិ. តត្ថ ទុវិធំ ចក្ខុ – មំសចក្ខុ បញ្ញាចក្ខុ ច. តេសុ ពុទ្ធចក្ខុ សមន្តចក្ខុ ញាណចក្ខុ ទិព្ពចក្ខុ ធម្មចក្ខូតិ បញ្ចវិធំ បញ្ញាចក្ខុ. ‘‘អទ្ទសំ ខោ អហំ, ភិក្ខវេ, ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ’’តិ (ម. និ. ១.២៨៣; ២.៣៣៩; មហាវ. ៩) ឥទំ ពុទ្ធចក្ខុ នាម. ‘‘សមន្តចក្ខុ វុច្ចតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណ’’ន្តិ (ចូឡនិ. ធោតកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៣២; មោឃរាជមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៨៥) ឥទំ សមន្តចក្ខុ នាម. ‘‘ចក្ខុំ ឧទបាទិ ញាណំ ឧទបាទី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៥) ឥទំ ញាណចក្ខុ នាម. ‘‘អទ្ទសំ ខោ អហំ, ភិក្ខវេ, ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេនា’’តិ (ម. និ. ១.២៨៥) ឥទំ ទិព្ពចក្ខុ នាម. ‘‘វិរជំ វីតមលំ ធម្មចក្ខុំ ឧទបាទី’’តិ (ម. និ. ២.៣៩៥) ឥទំ ហេដ្ឋិមមគ្គត្តយសង្ខាតំ ញាណំ ធម្មចក្ខុ នាម.

មំសចក្ខុបិ សសម្ភារចក្ខុ, បសាទចក្ខូតិ ទុវិធំ ហោតិ. យ្វាយំ អក្ខិកូបកេ បតិដ្ឋិតោ ហេដ្ឋា អក្ខិកូបកដ្ឋិកេន ឧបរិ ភមុកដ្ឋិកេន ឧភតោ អក្ខិកូដេហិ ពហិទ្ធា អក្ខិបខុមេហិ បរិច្ឆិន្នោ អក្ខិកូបកមជ្ឈា និក្ខន្តេន ន្ហារុសុត្តកេន មត្ថលុង្គេ អាពទ្ធោ សេតកណ្ហាតិកណ្ហមណ្ឌលវិចិត្តោ មំសបិណ្ឌោ, ឥទំ សសម្ភារចក្ខុ នាម. យោ បន ឯត្ថ សិតោ ឯត្ថ បដិពទ្ធោ ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ បសាទោ, ឥទំ បសាទចក្ខុ នាម. ឥទមិធាធិប្បេតំ. តទេតំ តស្ស សសម្ភារចក្ខុនោ សេតមណ្ឌលបរិក្ខិត្តស្ស កណ្ហមណ្ឌលស្ស មជ្ឈេ អភិមុខេ ឋិតានំ សរីរសណ្ឋានុប្បត្តិទេសេ ទិដ្ឋិមណ្ឌលេ សត្តសុ បិចុបដលេសុ អាសិត្តតេលំ បិចុបដលានិ វិយ សត្ត អក្ខិបដលានិ ព្យាបេត្វា បមាណតោ មុគ្គវិទលមត្តំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ. តំ ចក្ខតីតិ ចក្ខុ, រូបំ អស្សាទេតិ វិភាវេតិ ចាតិ អត្ថោ. រូបយន្តីតិ រូបា, វណ្ណវិការំ អាបជ្ជមានា ហទយង្គតភាវំ បកាសេន្តីតិ អត្ថោ. ចក្ខុតោ បវត្តំ វិញ្ញាណំ, ចក្ខុស្ស វា វិញ្ញាណំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ. ផុសតីតិ ផស្សោ. ឧបសគ្គេន បទំ មណ្ឌេត្វា សម្ផស្សោតិ វុត្តំ. ចក្ខុតោ បវត្តោ សម្ផស្សោ ចក្ខុសម្ផស្សោ. ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណសម្បយុត្តផស្សបច្ចយា. វេទយិតន្តិ វិន្ទនំ, វេទនាតិ អត្ថោ. តទេវ សុខយតីតិ សុខំ, យស្សុប្បជ្ជតិ, តំ សុខិតំ ករោតីតិ អត្ថោ. សុដ្ឋុ វា ខាទតិ, ខនតិ ច កាយចិត្តាពាធន្តិ សុខំ. ទុក្ខយតីតិ ទុក្ខំ, យស្សុប្បជ្ជតិ, តំ ទុក្ខិតំ ករោតីតិ អត្ថោ. ន ទុក្ខំ ន សុខន្តិ អទុក្ខមសុខំ. ម-ការោ បទសន្ធិវសេន វុត្តោ. សោ បន ចក្ខុសម្ផស្សោ អត្តនា សម្បយុត្តាយ វេទនាយ សហជាត អញ្ញមញ្ញនិស្សយ វិបាកអាហារសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន អដ្ឋធា បច្ចយោ ហោតិ, សម្បដិច្ឆនសម្បយុត្តាយ អនន្តរសមនន្តរអនន្តរូបនិស្សយនត្ថិវិគតវសេនបញ្ចធា, សន្តីរណាទិសម្បយុត្តានំ ឧបនិស្សយវសេនេវ បច្ចយោ ហោតិ.

សុណាតីតិ សោតំ. តំ សសម្ភារសោតពិលស្ស អន្តោ តនុតម្ពលោមាចិតេ អង្គុលិវេធកសណ្ឋានេ បទេសេ សោតវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ. សប្បន្តីតិ សទ្ទា, ឧទាហរីយន្តីតិ អត្ថោ. ឃាយតីតិ ឃានំ. តំ សសម្ភារឃានពិលស្ស អន្តោ អជបទសណ្ឋានេ បទេសេ ឃានវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ. គន្ធយន្តីតិ គន្ធា, អត្តនោ វត្ថុំ សូចេន្តីតិ អត្ថោ. ជីវិតមវ្ហាយតីតិ ជិវ្ហា, សាយនដ្ឋេន វា ជិវ្ហា. សា សសម្ភារជិវ្ហាយ អតិអគ្គមូលបស្សានិ វជ្ជេត្វា ឧបរិមតលមជ្ឈេ ភិន្នឧប្បលទលគ្គសណ្ឋានេ បទេសេ ជិវ្ហាវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានា តិដ្ឋតិ. រសន្តិ តេ សត្តាតិ រសា, អស្សាទេន្តីតិ អត្ថោ. កុច្ឆិតានំ សាសវធម្មានំ អាយោតិ កាយោ. អាយោតិ ឧប្បត្តិទេសោ. សោ យាវតា ឥមស្មិំ កាយេ ឧបាទិណ្ណប្បវត្តិ នាម អត្ថិ, តត្ថ យេភុយ្យេន កាយបសាទោ កាយវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានោ តិដ្ឋតិ. ផុសីយន្តីតិ ផោដ្ឋព្ពា. មុនាតីតិ មនោ, វិជានាតីតិ អត្ថោ. អត្តនោ លក្ខណំ ធារេន្តីតិ ធម្មា. មនោតិ សហាវជ្ជនំ ភវង្គំ. ធម្មាតិ ទ្វាទសបភេទា ធម្មារម្មណា ធម្មា. មនោវិញ្ញាណន្តិ ជវនមនោវិញ្ញាណំ. មនោសម្ផស្សោតិ តំសម្បយុត្តោ ផស្សោ. សោ សម្បយុត្តាយ វេទនាយ វិបាកបច្ចយវជ្ជេហិ សេសេហិ សត្តហិ បច្ចយោ ហោតិ, អនន្តរាយ តេហេវ, សេសានំ ឧបនិស្សយវសេនេវ បច្ចយោ ហោតិ.

រូបាទីនិ បញ្ច វិស្សជ្ជនានិ ខន្ធវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. សីតាទីហិ រុប្បតិ បីឡីយតីតិ រូបំ. វេទយតីតិ វេទនា. សញ្ជានាតីតិ សញ្ញា. សង្ខរោន្តីតិ សង្ខារា. វិជានាតីតិ វិញ្ញាណំ. ចក្ខាទីនិ ធម្មវិចារបរិយន្តានិ ទស ឆក្កវសេន, សដ្ឋិ វិស្សជ្ជនានិ បិយរូបសាតរូបវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. ចក្ខុសម្ផស្សជាទិកា វេទនា តំតំសម្បយុត្តាវ. រូបេសុ សញ្ញា រូបសញ្ញា. សញ្ចេតយតីតិ សញ្ចេតនា, អភិសន្ទហតីតិ អត្ថោ. តសតីតិ តណ្ហា, បិបាសតីតិ អត្ថោ. វិតក្កេតីតិ វិតក្កោ, វិតក្កនំ វា វិតក្កោ, ឩហនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អារម្មណេ តេន ចិត្តំ វិចរតីតិ វិចារោ, វិចរណំ វា វិចារោ, អនុសញ្ចរណន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

៤. បថវីធាតាទីនិ ឆ វិស្សជ្ជនានិ សំខិត្តេន នាមរូបវវត្ថានវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. បត្ថដត្តា បថវី. អប្បេតិ, អាបីយតិ, អប្បាយតីតិ វា អាបោ. តេជយតីតិ តេជោ. វាយតីតិ វាយោ. ន កស្សតិ ន និកស្សតិ, កសិតុំ ឆិន្ទិតុំ ភិន្ទិតុំ វា ន សក្កាតិ អាកាសោ. និស្សត្តដ្ឋេន ធាតុ.

បថវីកសិណាទីនិ ទស វិស្សជ្ជនានិ កសិណភាវនាវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. កសិណន្តិ សកលផរណវសេន កសិណមណ្ឌលម្បិ តស្មិំ ឧបដ្ឋិតនិមិត្តម្បិ តទារម្មណំ ឈានម្បិ វុច្ចតិ. ឥធ បន ឈានំ អធិប្បេតំ. អាទិម្ហិ ចត្តារិ មហាភូតកសិណារម្មណានិ ឈានានិ, តតោ បរានិ ចត្តារិ វណ្ណកសិណារម្មណានិ. អាកាសកសិណន្តិ បរិច្ឆេទាកាសោ, តទារម្មណញ្ច ឈានំ, កសិណុគ្ឃាដិមាកាសោ, តទារម្មណញ្ច អាកាសានញ្ចាយតនំ. វិញ្ញាណកសិណន្តិ អាកាសានញ្ចាយតនវិញ្ញាណំ, តទារម្មណញ្ច វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ.

កេសាទីនិ ទ្វត្តិំស វិស្សជ្ជនានិ ទ្វត្តិំសាការកម្មដ្ឋានវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. តេសុ បន កេសាទីសុ បដិកូលតោ ឧបដ្ឋិតេសុ កាយគតាសតិវសេន អសុភកម្មដ្ឋានំ ហោតិ, វណ្ណតោ ឧបដ្ឋិតេសុ កសិណកម្មដ្ឋានំ ហោតិ, ធាតុតោ ឧបដ្ឋិតេសុ ចតុធាតុវវត្ថានកម្មដ្ឋានំ ហោតិ, កេសាតិអាទីនិ ច បដិកូលតោ វណ្ណតោ វា ឧបដ្ឋិតានំ តទារម្មណានិ ឈានានិ, ធាតុតោ ឧបដ្ឋិតស្ស តេ ច កោដ្ឋាសា តទារម្មណា ច ធាតុភាវនា វេទិតព្ពា.

កេសា ឧភោសុ បស្សេសុ កណ្ណចូឡិកាហិ បុរតោ នលាដន្តេន, បច្ឆតោ ច គលវាដកេន បរិច្ឆិន្នា សីសកដាហវេឋនចម្មេ វីហគ្គមត្តំ បវិសិត្វា ឋិតា អនេកសតសហស្សសង្ខា.

លោមា ឋបេត្វា កេសាទីនំ បតិដ្ឋិតោកាសំ ហត្ថតលបាទតលានិ ច យេភុយ្យេន សរីរចម្មេ នវនវុតិយា លោមកូបសហស្សេសុ លិក្ខាមត្តំ បវិសិត្វា ឋិតា.

នខា អង្គុលីនំ អគ្គបិដ្ឋេសុ ឋិតា វីសតិ.

ទន្តា ទ្វីសុ ហណុកដ្ឋិកេសុ ឋិតា យេភុយ្យេន ទ្វត្តិំស.

តចោ សកលសរីរំ បរិយោនន្ធិត្វា បាកដកិលោមកស្ស ឧបរិ ឆវិយា ហេដ្ឋា ឋិតំ ចម្មំ.

មំសំ សាធិកានិ តីណិ អដ្ឋិសតានិ អនុលិម្បិត្វា ឋិតានិ នវមំសបេសិសតានិ.

ន្ហារូ សកលសរីរេ អដ្ឋីនិ អាពន្ធិត្វា ឋិតានិ នវ ន្ហារុសតានិ.

អដ្ឋី សកលសរីរេ ហេដ្ឋា អដ្ឋីនំ ឧបរិ ឋិតានិ សាធិកានិ តីណិ អដ្ឋិសតានិ.

អដ្ឋិមិញ្ជា តេសំ តេសំ អដ្ឋីនំ អព្ភន្តរេ ឋិតា មិញ្ជា.

វក្កំ គលវាដកា និក្ខន្តេន ឯកមូលេន ថោកំ គន្ត្វា ទ្វិធា ភិន្នេន ថូលន្ហារុនា វិនិពទ្ធា ហុត្វា ហទយមំសំ បរិក្ខិបិត្វា ឋិតា ទ្វេ មំសបិណ្ឌិកា.

ហទយំ សរីរព្ភន្តរេ ទ្វិន្នំ ថនានំ មជ្ឈេ ឋិតំ អន្តោ ចិត្តសន្និស្សយំ អឌ្ឍបសតមត្តលោហិតបុណ្ណំ បុន្នាគដ្ឋិបតិដ្ឋានមត្តាវាដកំ ហទយមំសំ.

យកនំ ទ្វិន្នំ ថនានំ អព្ភន្តរេ ទក្ខិណបស្សំ និស្សាយ ឋិតំ យមកមំសបដលំ.

កិលោមកំ ហទយវក្កានិ បដិច្ឆាទេត្វា ឋិតំ បដិច្ឆន្នកិលោមកសង្ខាតញ្ច សកលសរីរេ ចម្មស្ស ហេដ្ឋតោ មំសំ បរិយោនន្ធិត្វា ឋិតំ អប្បដិច្ឆន្នកិលោមកសង្ខាតញ្ចាតិ ទុវិធំ បរិយោនហនមំសំ.

បិហកំ ហទយស្ស វាមបស្សេ ឧទរបដលស្ស មត្ថកបស្សំ និស្សាយ ឋិតំ ឧទរជិវ្ហាមំសំ.

បប្ផាសំ សរីរព្ភន្តរេ ទ្វិន្នំ ថនានំ អន្តរេ ហទយយកនានំ ឧបរិ ឆាទេត្វា ឱលម្ពន្តំ ឋិតំ ទ្វត្តិំសមំសខណ្ឌប្បភេទំ បប្ផាសមំសំ.

អន្តំ ឧបរិ គលវាដកេ ហេដ្ឋា ករីសមគ្គេ វិនិពន្ធត្តា គលវាដកករីសមគ្គបរិយន្តេ សរីរព្ភន្តរេ ឋិតា បុរិសស្ស ទ្វត្តិំសហត្ថា ឥត្ថិយា អដ្ឋវីសតិហត្ថា ឯកវីសតិយា ឋានេសុ ឱភគ្គា អន្តវដ្ដិ.

អន្តគុណំ អន្តភោគេ ឯកតោ អគលន្តេ អាពន្ធិត្វា ឯកវីសតិយា អន្តភោគានំ អន្តរា ឋិតំ ពន្ធនំ.

ឧទរិយំ ទន្តមុសលសញ្ចុណ្ណិតំ ជិវ្ហាហត្ថបរិវត្តិតំ ខេឡលាលាបលិពុទ្ធំ តំខណវិគតវណ្ណគន្ធរសាទិសម្បទំ តន្តវាយខលិសុវានវមថុសទិសំ និបតិត្វា បិត្តសេម្ហវាតបលិវេឋិតំ ហុត្វា ឧទរគ្គិសន្តាបវេគកុថិតំ កិមិកុលាកុលំ ឧបរូបរិ ផេណពុព្ពុឡកានិ មុញ្ចន្តំ បរមកសម្ពុកទុគ្គន្ធជេគុច្ឆភាវំ អាបជ្ជិត្វា អាមាសយសង្ខាតេ ឧបរិនាភិអន្តបដលេ ឋិតំ នានប្បការកំ អសិតបីតខាយិតសាយិតំ.

ករីសំ បក្កាសយសង្ខាតេ ហេដ្ឋា នាភិបិដ្ឋិកណ្ដកមូលានំ អន្តរេ ឧព្ពេធេន អដ្ឋង្គុលមត្តេ អន្តាវសានេ ឋិតំ វច្ចំ.

បិត្តំ ហទយមំសបប្ផាសានំ អន្តរេ យកនមំសំ និស្សាយ ឋិតំ មហាកោសាតកីកោសកសទិសេ បិត្តកោសកេ ឋិតំ ពទ្ធបិត្តសង្ខាតញ្ច, កេសលោមនខទន្តានំ មំសវិនិមុត្តដ្ឋានញ្ចេវ ថទ្ធសុក្ខចម្មញ្ច ឋបេត្វា អវសេសំ សរីរំ ព្យាបេត្វា ឋិតំ អពទ្ធបិត្តសង្ខាតញ្ចាតិ ទុវិធំ បិត្តំ.

សេម្ហំ ឧទរបដលេ ឋិតំ ឯកបត្ថបូរប្បមាណំ សេម្ហំ.

បុព្ពោ ខាណុកណ្ដកបហរណគ្គិជាលាទីហិ អភិហតេ វា សរីរប្បទេសេ អព្ភន្តរធាតុក្ខោភវសេន វា ឧប្បន្នេសុ គណ្ឌបីឡកាទីសុ បរិបក្កលោហិតបរិណាមោ. លោហិតំ យកនស្ស ហេដ្ឋាភាគំ បូរេត្វា ហទយវក្កបប្ផាសានំ ឧបរិ ថោកំ ថោកំ បគ្ឃរន្តំ វក្កហទយយកនបប្ផាសេ តេមយមានំ ឋិតំ ឯកបត្ថបូរមត្តំ សន្និចិតលោហិតសង្ខាតញ្ច, កេសលោមនខទន្តានំ មំសវិនិមុត្តដ្ឋានញ្ចេវ ថទ្ធសុក្ខចម្មញ្ច ឋបេត្វា ធមនិជាលានុសារេន សព្ពំ ឧបាទិណ្ណសរីរំ ផរិត្វា ឋិតំ សំសរណលោហិតសង្ខាតញ្ចាតិ ទុវិធំ លោហិតំ.

សេទោ អគ្គិសន្តាបសូរិយសន្តាបឧតុវិការាទីហិ សន្តត្តេ សរីរេ សព្ពកេសលោមកូបវិវរេហិ បគ្ឃរណកអាបោធាតុ.

មេទោ ថូលស្ស សកលសរីរេ ចម្មមំសន្តរេ កិសស្ស ជង្ឃមំសាទីនិ និស្សាយ ឋិតោ ថិនសិនេហោ.

អស្សុ សោមនស្សទោមនស្សវិសភាគាហារឧតូហិ សមុដ្ឋហិត្វា អក្ខិកូបកេ បូរេត្វា តិដ្ឋន្តី វា បគ្ឃរន្តី វា អាបោធាតុ.

វសា អគ្គិសន្តាបសូរិយសន្តាបឧតុវិសភាគេហិ ឧស្មាជាតេសុ យេភុយ្យេន ហត្ថតលហត្ថបិដ្ឋិបាទតលបាទបិដ្ឋិនាសាបុដនលាដអំសកូដេសុ ឋិតោ វិលីនសិនេហោ.

ខេឡោ តថារូបំ អាហារំ បស្សន្តស្ស វា សរន្តស្ស វា មុខេ វា ឋបេន្តស្ស ហទយំ វា អាកិលាយន្តស្ស កិស្មិញ្ចិទេវ វា ជិគុច្ឆំ ឧប្បាទេន្តស្ស ភិយ្យោ ឧប្បជ្ជិត្វា ឧភោហិ កបោលបស្សេហិ ឱរុយ្ហ ជិវ្ហាយ តិដ្ឋមានា ផេណមិស្សា អាបោធាតុ.

សិង្ឃាណិកា វិសភាគាហារឧតុវសេន សញ្ជាតធាតុក្ខោភស្ស វា រោទន្តស្ស វា អន្តោសីសេ មត្ថលុង្គតោ គលិត្វា តាលុមត្ថកវិវរេន ឱតរិត្វា នាសាបុដេ បូរេត្វា តិដ្ឋន្តំ វា បគ្ឃរន្តំ វា បូតិ អសុចិ បិច្ឆិលំ.

លសិកា អដ្ឋិសន្ធីនំ អព្ភញ្ជនកិច្ចំ សាធយមានំ អសីតិសតសន្ធីនំ អព្ភន្តរេ ឋិតំ បិច្ឆិលកុណបំ.

មុត្តំ អាហារឧតុវសេន វត្ថិបុដព្ភន្តរេ ឋិតា អាបោធាតុ.

មត្ថលុង្គំ សីសកដាហព្ភន្តរេ ចត្តារោ សិព្ពិនិមគ្គេ និស្សាយ ឋិតោ ចតុបិណ្ឌសមោធានោ មិញ្ជរាសិ.

ចក្ខាយតនាទីនិ ទ្វាទស វិស្សជ្ជនានិ ទ្វាទសាយតនវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. អាយតនតោ, អាយានំ តននតោ, អាយតស្ស ច នយនតោ អាយតនំ. ចក្ខុរូបាទីសុ ហិ តំតំទ្វារារម្មណា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា សេន សេន អនុភវនាទិនា កិច្ចេន អាយតន្តិ ឧដ្ឋហន្តិ ឃដន្តិ, វាយមន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. តេ ច បន អាយភូតេ ធម្មេ ឯតានិ តនោន្តិ, វិត្ថារេន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទញ្ច អនមតគ្គេ សំសារេ បវត្តំ អតីវ អាយតំ សំសារទុក្ខំ យាវ ន និវត្តតិ, តាវ នយន្តិ, បវត្តយន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

អបិច និវាសដ្ឋានដ្ឋេន អាករដ្ឋេន សមោសរណដ្ឋានដ្ឋេន សញ្ជាតិទេសដ្ឋេន ការណដ្ឋេន ច អាយតនំ. តថា ហិ លោកេ ‘‘ឥស្សរាយតនំ វាសុទេវាយតន’’ន្តិអាទីសុ និវាសដ្ឋានំ ‘‘អាយតន’’ន្តិ វុច្ចតិ. ‘‘សុវណ្ណាយតនំ រជតាយតន’’ន្តិអាទីសុ អាករោ. សាសនេ បន ‘‘មនោរមេ អាយតនេ, សេវន្តិ នំ វិហង្គមា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៥.៣៨) សមោសរណដ្ឋានំ. ‘‘ទក្ខិណាបថោ គុន្នំ អាយតន’’ន្តិអាទីសុ សញ្ជាតិទេសោ. ‘‘តត្រ តត្រេវ សក្ខិភព្ពតំ បាបុណាតិ សតិ សតិអាយតនេ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.១០២; ៥.២៣) ការណំ. ចក្ខុអាទីសុ ចាបិ តេ តេ ចិត្តចេតសិកា ធម្មា និវសន្តិ តទាយត្តវុត្តិតាយាតិ ចក្ខាទយោ នេសំ និវាសដ្ឋានំ, ចក្ខាទីសុ ច តេ អាកិណ្ណា តន្និស្សយត្តា តទារម្មណត្តា ចាតិ ចក្ខាទយោ ច នេសំ អាករោ, តត្ថ តត្ថ វត្ថុទ្វារារម្មណវសេន សមោសរណតោ ចក្ខាទយោ ច នេសំ សមោសរណដ្ឋានំ, តំនិស្សយារម្មណភាវេន តត្ថេវ ឧប្បត្តិតោ ចក្ខាទយោ ច នេសំ សញ្ជាតិទេសោ, ចក្ខាទីនំ អភាវេ អភាវតោ ចក្ខាទយោ ច នេសំ ការណន្តិ យថាវុត្តេនត្ថេន ចក្ខុ ច តំ អាយតនញ្ចាតិ ចក្ខាយតនំ. ឯវំ សេសានិបិ.

ចក្ខុធាតាទីនិ អដ្ឋារស វិស្សជ្ជនានិ អដ្ឋារសធាតុវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. ចក្ខាទីសុ ឯកេកោ ធម្មោ យថាសម្ភវំ វិទហតិ, ធីយតេ, វិធានំ វិធីយតេ, ឯតាយ, ឯត្ថ វា ធីយតីតិ ធាតុ. លោកិយា ហិ ធាតុយោ ការណភាវេន វវត្ថិតា ហុត្វា សុវណ្ណរជតាទិធាតុយោ វិយ សុវណ្ណរជតាទិំ, អនេកប្បការំ សំសារទុក្ខំ វិទហន្តិ. ភារហារេហិ ច ភារោ វិយ សត្តេហិ ធីយន្តេ, ធារីយន្តីតិ អត្ថោ. ទុក្ខវិធានមត្តមេវ ចេតា អវសវត្តនតោ. ឯតាហិ ច ករណភូតាហិ សំសារទុក្ខំ សត្តេហិ អនុវិធីយតិ. តថាវិហិតញ្ចេតំ ឯតាស្វេវ ធីយតិ, ឋបីយតីតិ អត្ថោ. អបិច យថា តិត្ថិយានំ អត្តា នាម សភាវតោ នត្ថិ, ន ឯវមេតា. ឯតា បន អត្តនោ សភាវំ ធារេន្តីតិ ធាតុយោ. យថា ច លោកេ វិចិត្តា ហរិតាលមនោសិលាទយោ សេលាវយវា ធាតុយោតិ វុច្ចន្តិ, ឯវមេតាបិ ធាតុយោ វិយាតិ ធាតុយោ. វិចិត្តា ហេតា ញាណនេយ្យាវយវាតិ. យថា វា សរីរសង្ខាតស្ស សមុទាយស្ស អវយវភូតេសុ រសសោណិតាទីសុ អញ្ញមញ្ញវិសភាគលក្ខណបរិច្ឆិន្នេសុ ធាតុសមញ្ញា, ឯវមេវេតេសុបិ បញ្ចក្ខន្ធសង្ខាតស្ស អត្តភាវស្ស អវយវេសុ ធាតុសមញ្ញា វេទិតព្ពា. អញ្ញមញ្ញវិសភាគលក្ខណបរិច្ឆិន្នា ហេតេ ចក្ខាទយោតិ. អបិច ធាតូតិ និជ្ជីវមត្តស្សេតំ អធិវចនំ. តថា ហិ ភគវា ‘‘ឆធាតុរោ អយំ ភិក្ខុ បុរិសោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.៣៤៣-៣៤៤) ជីវសញ្ញាសមូហននត្ថំ ធាតុទេសនំ អកាសីតិ. យថាវុត្តេនត្ថេន ចក្ខុ ច តំ ធាតុ ចាតិ ចក្ខុធាតុ. ឯវំ សេសាបិ. មនោធាតូតិ ច តិស្សោ មនោធាតុយោ. ធម្មធាតូតិ វេទនាសញ្ញាសង្ខារក្ខន្ធា សោឡស សុខុមរូបានិ និព្ពានញ្ច. មនោវិញ្ញាណធាតូតិ ឆសត្តតិ មនោវិញ្ញាណធាតុយោ.

ចក្ខុន្ទ្រិយាទីនិ ពាវីសតិ វិស្សជ្ជនានិ ពាវីសតិន្ទ្រិយវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. ចក្ខុមេវ ទស្សនលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ចក្ខុន្ទ្រិយំ. សោតមេវ សវនលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ សោតិន្ទ្រិយំ. ឃានមេវ ឃាយនលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឃានិន្ទ្រិយំ. ជិវ្ហា ឯវ សាយនលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ជិវ្ហិន្ទ្រិយំ. កាយោ ឯវ ផុសនលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ កាយិន្ទ្រិយំ. មនតេ ឥតិ មនោ, វិជានាតីតិ អត្ថោ. អដ្ឋកថាចរិយា បនាហុ – នាលិយា មិនមានោ វិយ មហាតុលាយ ធារយមានោ វិយ ច អារម្មណំ មនតិ ជានាតីតិ មនោ, តទេវ មននលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ មនិន្ទ្រិយំ.

ជីវន្តិ តេន តំសហជាតា ធម្មាតិ ជីវិតំ, តទេវ អនុបាលនលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ជីវិតិន្ទ្រិយំ. តំ រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ ទុវិធំ. សព្ពកម្មជរូបសហជំ សហជរូបានុបាលនំ រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ, សព្ពចិត្តសហជំ សហជអរូបានុបាលនំ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយំ.

ថីយតិ សង្ឃាតំ គច្ឆតិ ឯតិស្សា គព្ភោតិ ឥត្ថី, ឥត្ថិលិង្គាទីសុ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ, និយមតោ ឥត្ថិយា ឯវ ឥន្ទ្រិយំ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ.

បុំ-វុច្ចតិ និរយោ, បុំ សង្ខាតេ និរយេ រិសីយតិ ហិំសីយតីតិ បុរិសោ, បុរិសលិង្គាទីសុ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ, និយមតោ បុរិសស្សេវ ឥន្ទ្រិយំ បុរិសិន្ទ្រិយំ. ទ្វីសុបេតេសុ ឯកេកំ សភាវកស្ស ឯកេកស្ស កម្មជរូបសហជំ ហោតិ.

កុសលវិបាកកាយវិញ្ញាណសម្បយុត្តំ សុខំ, កាយិកសាតលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ, សុខមេវ ឥន្ទ្រិយំ សុខិន្ទ្រិយំ.

អកុសលវិបាកកាយវិញ្ញាណសម្បយុត្តំ ទុក្ខំ, កាយិកអសាតលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ, ទុក្ខមេវ ឥន្ទ្រិយំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ.

បីតិសោមនស្សយោគតោ សោភនំ មនោ អស្សាតិ សុមនោ, សុមនស្ស ភាវោ សោមនស្សំ, ចេតសិកសាតលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ, សោមនស្សមេវ ឥន្ទ្រិយំ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ.

ទោមនស្សយោគតោ ទុដ្ឋុ មនោ អស្សាតិ, ហីនវេទនត្តា វា កុច្ឆិតំ មនោ អស្សាតិ ទុម្មនោ, ទុម្មនស្ស ភាវោ ទោមនស្សំ, ចេតសិកអសាតលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ, ទោមនស្សមេវ ឥន្ទ្រិយំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ. សុខទុក្ខាការបវត្តិំ ឧបេក្ខតិ មជ្ឈត្តាការសណ្ឋិតត្តា តេនាការេន បវត្តតីតិ ឧបេក្ខា, មជ្ឈត្តលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ, ឧបេក្ខា ឯវ ឥន្ទ្រិយំ ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ.

សទ្ទហន្តិ ឯតាយ, សយំ វា សទ្ទហតិ, សទ្ទហនមត្តមេវ វា ឯសាតិ សទ្ធា, អស្សទ្ធិយស្ស អភិភវនតោ អធិបតិអត្ថេន ឥន្ទ្រិយំ, អធិមោក្ខលក្ខណេ វា ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ, សទ្ធាយេវ ឥន្ទ្រិយំ សទ្ធិន្ទ្រិយំ.

វីរភាវោ វីរិយំ, វីរានំ វា កម្មំ, វិធិនា វា នយេន ឦរយិតព្ពំ បវត្តយិតព្ពន្តិ វីរិយំ, កោសជ្ជស្ស អភិភវនតោ អធិបតិអត្ថេន ឥន្ទ្រិយំ, បគ្គហណលក្ខណេ វា ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ, វីរិយមេវ ឥន្ទ្រិយំ វីរិយិន្ទ្រិយំ.

សរន្តិ តាយ, សយំ វា សរតិ, សរណមត្តមេវ វា ឯសាតិ សតិ, មុដ្ឋសច្ចស្ស អភិភវនតោ អធិបតិអត្ថេន ឥន្ទ្រិយំ, ឧបដ្ឋានលក្ខណេ វា ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ, សតិ ឯវ ឥន្ទ្រិយំ សតិន្ទ្រិយំ.

អារម្មណេ ចិត្តំ សម្មា អាធិយតិ ឋបេតីតិ សមាធិ, វិក្ខេបស្ស អភិភវនតោ អធិបតិអត្ថេន ឥន្ទ្រិយំ, អវិក្ខេបលក្ខណេ វា ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ, សមាធិ ឯវ ឥន្ទ្រិយំ សមាធិន្ទ្រិយំ.

‘‘ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិអាទិនា នយេន អរិយសច្ចានិ បជានាតីតិ បញ្ញា. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តាតិ បញ្ញាបនវសេន បញ្ញា’’តិ វុត្តំ. អវិជ្ជាយ អភិភវនតោ អធិបតិអត្ថេន ឥន្ទ្រិយំ, ទស្សនលក្ខណេ វា ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ, បញ្ញា ឯវ ឥន្ទ្រិយំ បញ្ញិន្ទ្រិយំ.

អនមតគ្គេ សំសារវដ្ដេ អនញ្ញាតំ អមតំ បទំ ចតុសច្ចធម្មមេវ វា ជានិស្សាមីតិ បដិបន្នស្ស ឧប្បជ្ជនតោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋសម្ភវតោ ច អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ. សោតាបត្តិមគ្គញាណស្សេតំ នាមំ.

បឋមមគ្គេន ញាតំ មរិយាទំ អនតិក្កមិត្វា តេសំយេវ តេន មគ្គេន ញាតានំ ចតុសច្ចធម្មានមេវ ជាននតោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋសម្ភវតោ ច អាជាននកំ ឥន្ទ្រិយំ អញ្ញិន្ទ្រិយំ. សោតាបត្តិផលាទីសុ ឆសុ ឋានេសុ ញាណស្សេតំ នាមំ.

អញ្ញាតាវិនោ ចតុសច្ចេសុ និដ្ឋិតញាណកិច្ចស្ស ខីណាសវស្ស ឧប្បជ្ជនតោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋសម្ភវតោ ច អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ, អញ្ញាតាវីនំ វា ចតូសុ សច្ចេសុ និដ្ឋិតកិច្ចានំ ចត្តារិ សច្ចានិ បដិវិជ្ឈិត្វា ឋិតានំ ធម្មានំ អព្ភន្តរេ ឥន្ទដ្ឋសាធនេន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ. អរហត្តផលញាណស្សេតំ នាមំ. សព្ពានិបេតានិ យថាយោគំ ឥន្ទលិង្គដ្ឋេន ឥន្ទទេសិតដ្ឋេន ឥន្ទទិដ្ឋដ្ឋេន ឥន្ទសិដ្ឋដ្ឋេន ឥន្ទជុដ្ឋដ្ឋេន ច ឥន្ទ្រិយានិ. ភគវា ហិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ បរមិស្សរិយភាវតោ ឥន្ទោ, កុសលាកុសលញ្ច កម្មំ កម្មេសុ កស្សចិ ឥស្សរិយាភាវតោ. តេនេវេត្ថ កម្មជនិតានិ ឥន្ទ្រិយានិ កុសលាកុសលកម្មំ ឧល្លិង្គេន្តិ, តេន ច សិដ្ឋានីតិ ឥន្ទលិង្គដ្ឋេន ឥន្ទសិដ្ឋដ្ឋេន ច ឥន្ទ្រិយានិ. សព្ពានេវ បនេតានិ ភគវតា មុនិន្ទេន យថាភូតតោ បកាសិតានិ អភិសម្ពុទ្ធានិ ចាតិ ឥន្ទទេសិតដ្ឋេន ឥន្ទទិដ្ឋដ្ឋេន ច ឥន្ទ្រិយានិ. តេនេវ ច ភគវតា មុនិន្ទេន កានិចិ គោចរាសេវនាយ, កានិចិ ភាវនាសេវនាយ សេវិតានីតិ ឥន្ទជុដ្ឋដ្ឋេនបិ ឥន្ទ្រិយានិ. អបិ ច អាធិបច្ចសង្ខាតេន ឥស្សរិយដ្ឋេនបិ ឯតានិ ឥន្ទ្រិយានិ. ចក្ខុវិញ្ញាណាទិបវត្តិយញ្ហិ ចក្ខាទីនំ សិទ្ធមាធិបច្ចំ តស្មិំ តិក្ខេ តិក្ខត្តា មន្ទេ ច មន្ទត្តាតិ.

៥.

កាមធាតុអាទីនិ ទ្វាទស វិស្សជ្ជនានិ ភវប្បភេទវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. កាមរាគសង្ខាតេន កាមេន យុត្តា ធាតុ កាមធាតុ, កាមសង្ខាតា វា ធាតុ កាមធាតុ.

កាមំ បហាយ រូបេន យុត្តា ធាតុ រូបធាតុ, រូបសង្ខាតា វា ធាតុ រូបធាតុ.

កាមញ្ច រូបញ្ច បហាយ អរូបេន យុត្តា ធាតុ អរូបធាតុ, អរូបសង្ខាតា វា ធាតុ អរូបធាតុ.

តា ឯវ ធាតុយោ បុន ភវបរិយាយេន វុត្តា. ភវតីតិ ហិ ភវោតិ វុច្ចតិ. សញ្ញាយ យុត្តោ ភវោ សញ្ញាភវោ, សញ្ញាសហគតោ វា ភវោ សញ្ញាភវោ, សញ្ញា វា ឯត្ថ ភវេ អត្ថីតិ សញ្ញាភវោ. សោ កាមភវោ ច អសញ្ញាភវមុត្តោ រូបភវោ ច នេវសញ្ញានាសញ្ញាភវមុត្តោ អរូបភវោ ច ហោតិ.

ន សញ្ញាភវោ អសញ្ញាភវោ, សោ រូបភវេកទេសោ.

ឱឡារិកត្តាភាវតោ នេវសញ្ញា, សុខុមត្តេន សម្ភវតោ នាសញ្ញាតិ នេវសញ្ញានាសញ្ញា, តាយ យុត្តោ ភវោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាភវោ. អថ វា ឱឡារិកាយ សញ្ញាយ អភាវា, សុខុមាយ ច ភាវា នេវសញ្ញានាសញ្ញា អស្មិំ ភវេតិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាភវោ, សោ អរូបភវេកទេសោ.

ឯកេន រូបក្ខន្ធេន វោកិណ្ណោ ភវោ ឯកេន វោការោ អស្ស ភវស្សាតិ ឯកវោការភវោ, សោ អសញ្ញភវោវ.

ចតូហិ អរូបក្ខន្ធេហិ វោកិណ្ណោ ភវោ ចតូហិ វោការោ អស្ស ភវស្សាតិ ចតុវោការភវោ, សោ អរូបភវោ ឯវ.

បញ្ចហិ ខន្ធេហិ វោកិណ្ណោ ភវោ បញ្ចហិ វោការោ អស្ស ភវស្សាតិ បញ្ចវោការភវោ, សោ កាមភវោ ច រូបភវេកទេសោ ច ហោតិ.

៦. បឋមជ្ឈានាទីនិ ទ្វាទស វិស្សជ្ជនានិ ឈានសមាបត្តិវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. ឈានន្តិ ឥធ ព្រហ្មវិហារមត្តំ អធិប្បេតំ. វិតក្កវិចារបីតិសុខចិត្តេកគ្គតាសម្បយុត្តំ បឋមំ ឈានំ. បីតិសុខចិត្តេកគ្គតាសម្បយុត្តំ ទុតិយំ ឈានំ. សុខចិត្តេកគ្គតាសម្បយុត្តំ តតិយំ ឈានំ. ឧបេក្ខាចិត្តេកគ្គតាសម្បយុត្តំ ចតុត្ថំ ឈានំ.

មេទតិ មេជ្ជតីតិ មេត្តា, សិនិយ្ហតីតិ អត្ថោ. មិត្តេ វា ភវា, មិត្តស្ស វា ឯសា បវត្តីតិ មេត្តា, បច្ចនីកធម្មេហិ មុត្តត្តា អារម្មណេ ចាធិមុត្តត្តា វិមុត្តិ, ចេតសោ វិមុត្តិ ចេតោវិមុត្តិ, មេត្តា ឯវ ចេតោវិមុត្តិ មេត្តាចេតោវិមុត្តិ.

ករុណា វុត្តត្ថា ឯវ.

មោទន្តិ តាយ តំសមង្គិនោ, សយំ វា មោទតិ, មោទនមត្តមេវ វា តន្តិ មុទិតា. ‘‘អវេរា ហោន្តូ’’តិអាទិព្យាបារប្បហានេន មជ្ឈត្តភាវូបគមនេន ច ឧបេក្ខតីតិ ឧបេក្ខា. មេត្តាទយោ តយោ ព្រហ្មវិហារា បឋមាទីហិ តីហិ ឈានេហិ យុត្តា. ឧបេក្ខាព្រហ្មវិហារោ ចតុត្ថជ្ឈានេន យុត្តោ.

ផរណវសេន នត្ថិ ឯតស្ស អន្តោតិ អនន្តោ. អាកាសោ អនន្តោ អាកាសានន្តោ, កសិណុគ្ឃាដិមាកាសោ. អាកាសានន្តោយេវ អាកាសានញ្ចំ, តំ អាកាសានញ្ចំ អធិដ្ឋានដ្ឋេន អាយតនមស្ស សសម្បយុត្តធម្មស្ស ឈានស្ស ‘‘ទេវានំ ទេវាយតនមិវា’’តិ អាកាសានញ្ចាយតនំ. អាកាសានញ្ចាយតនមេវ សមាបត្តិ អាកាសានញ្ចាយតនសមាបត្តិ. ផរណវសេន ច នត្ថិ ឯតស្ស អន្តោតិ អនន្តំ, តំ អាកាសារម្មណំ វិញ្ញាណំ. អនន្តមេវ អានញ្ចំ, វិញ្ញាណំ អានញ្ចំ ‘‘វិញ្ញាណានញ្ច’’ន្តិ អវត្វា ‘‘វិញ្ញាណញ្ច’’ន្តិ វុត្តំ. អយញ្ហេត្ថ រុឡ្ហិសទ្ទោ. តំ វិញ្ញាណញ្ចំ អធិដ្ឋានដ្ឋេន អាយតនមស្ស សសម្បយុត្តធម្មស្ស ឈានស្ស ‘‘ទេវានំ ទេវាយតនមិវា’’តិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ. នត្ថិ ឯតស្ស កិញ្ចនន្តិ អកិញ្ចនំ, អន្តមសោ ភង្គមត្តម្បិ អស្ស អវសិដ្ឋំ នត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ. អកិញ្ចនស្ស ភាវោ អាកិញ្ចញ្ញំ. អាកាសានញ្ចាយតនវិញ្ញាណាភាវស្សេតំ អធិវចនំ. តំ អាកិញ្ចញ្ញំ. អធិដ្ឋានដ្ឋេន អាយតនមស្ស សសម្បយុត្តធម្មស្ស ឈានស្ស ‘‘ទេវានំ ទេវាយតនមិវា’’តិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ. ឱឡារិកាយ សញ្ញាយ អភាវតោ, សុខុមាយ ច ភាវតោ នេវស្ស សសម្បយុត្តធម្មស្ស ឈានស្ស សញ្ញា នាសញ្ញាតិ នេវសញ្ញានាសញ្ញំ. នេវសញ្ញានាសញ្ញញ្ច តំ មនាយតនធម្មាយតនបរិយាបន្នត្តា អាយតនញ្ចាតិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ. អថ វា យាយមេត្ថ សញ្ញា សា បដុសញ្ញាកិច្ចំ កាតុំ អសមត្ថតាយ នេវសញ្ញា, សង្ខារាវសេសសុខុមភាវេន វិជ្ជមានត្តា នាសញ្ញាតិ នេវសញ្ញានាសញ្ញា, នេវសញ្ញានាសញ្ញា ច សា សេសធម្មានំ អធិដ្ឋានដ្ឋេន អាយតនញ្ចាតិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ. អាកិញ្ចញ្ញាយតនារម្មណាយ សមាបត្តិយា ឯតំ អធិវចនំ. ន កេវលំ ឯត្ថ សញ្ញា ឯទិសី, អថ ខោ វេទនាបិ នេវវេទនា នាវេទនា. ចិត្តម្បិ នេវចិត្តំ នាចិត្តំ. ផស្សោបិ នេវផស្សោ នាផស្សោ. ឯស នយោ សេសសម្បយុត្តធម្មេសុ. សញ្ញាសីសេន បនាយំ ទេសនា កតាតិ.

អវិជ្ជាទីនិ ទ្វាទស វិស្សជ្ជនានិ បដិច្ចសមុប្បាទង្គវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. បូរេតុំ អយុត្តដ្ឋេន កាយទុច្ចរិតាទិ អវិន្ទិយំ នាម, អលទ្ធព្ពន្តិ អត្ថោ. តំ អវិន្ទិយំ វិន្ទតីតិ អវិជ្ជា. តព្ពិបរីតតោ កាយសុចរិតាទិ វិន្ទិយំ នាម, តំ វិន្ទិយំ ន វិន្ទតីតិ អវិជ្ជា. ខន្ធានំ រាសដ្ឋំ, អាយតនានំ អាយតនដ្ឋំ, ធាតូនំ សុញ្ញដ្ឋំ, ឥន្ទ្រិយានំ អធិបតិយដ្ឋំ, សច្ចានំ តថដ្ឋំ អវិទិតំ ករោតីតិ អវិជ្ជា. ទុក្ខាទីនំ បីឡនាទិវសេន វុត្តំ ចតុព្ពិធំ ចតុព្ពិធំ អត្ថំ អវិទិតំ ករោតីតិបិ អវិជ្ជា, អន្តវិរហិតេ សំសារេ សព្ពយោនិគតិភវវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសេសុ សត្តេ ជវាបេតីតិ អវិជ្ជា, បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានេសុ ឥត្ថិបុរិសាទីសុ ជវតិ, វិជ្ជមានេសុបិ ខន្ធាទីសុ ន ជវតីតិ អវិជ្ជា, អបិ ច ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ វត្ថារម្មណានំ បដិច្ចសមុប្បាទបដិច្ចសមុប្បន្នានញ្ច ធម្មានំ ឆាទនតោបិ អវិជ្ជា. សង្ខតមភិសង្ខរោន្តីតិ សង្ខារា. វិជានាតីតិ វិញ្ញាណំ. នមតីតិ នាមំ, នាមយតីតិ វា នាមំ. រុប្បតីតិ រូបំ. អាយេ តនោតិ, អាយតញ្ច នយតីតិ អាយតនំ. ផុសតីតិ ផស្សោ. វេទយតីតិ វេទនា. បរិតស្សតីតិ តណ្ហា. ឧបាទិយតិ ភុសំ គណ្ហាតីតិ ឧបាទានំ. ភវតិ, ភាវយតីតិ វា ភវោ. ជននំ ជាតិ. ជីរណំ ជរា. មរន្តិ ឯតេនាតិ មរណំ.

៧. ទុក្ខាទីនិ អដ្ឋសតានិ អដ្ឋ ច វិស្សជ្ជនានិ ចតុសច្ចយោជនាវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. ‘‘ទុក្ខំ អភិញ្ញេយ្យ’’ន្តិអាទីសុ ហិ ឆន្នំ ចតុក្កានំ វសេន ចតុវីសតិ វិស្សជ្ជនានិ ‘‘ចក្ខុ ជរាមរណ’’ន្តិ បេយ្យាលេ ‘‘ចក្ខុ អភិញ្ញេយ្យំ សោតំ អភិញ្ញេយ្យ’’ន្តិអាទិនា ‘‘ជាតិ អភិញ្ញេយ្យា’’តិ បរិយោសានេន បញ្ចនវុតាធិកេន វិស្សជ្ជនសតេន យោជេត្វា វុត្តានិ. បញ្ចនវុតាធិកំ ចតុក្កសតំ ហោតិ, តេសំ ចតុក្កានំ វសេន អសីតិអធិកានិ សត្ត វិស្សជ្ជនសតានិ. ‘‘ជរាមរណំ អភិញ្ញេយ្យ’’ន្តិអាទិកេ ចតុក្កេ ‘‘ចត្តារិ វិស្សជ្ជនានី’’តិ ឯវំ សព្ពានិ អដ្ឋ ច សតានិ អដ្ឋ ច វិស្សជ្ជនានិ ហោន្តិ. ឯត្ថ ច តស្ស តស្ស ធម្មស្ស បធានភូតោ បច្ចយោ សមុទយោតិ វេទិតព្ពោ. សព្ពសង្ខារេហិ សុញ្ញំ និព្ពានំ និរោធោតិ វេទិតព្ពំ. អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយាទីនំ តិណ្ណម្បិ ហិ លោកុត្តរិន្ទ្រិយានំ ឯត្ថ អភាវំ សន្ធាយ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយនិរោធោតិអាទិ យុជ្ជតិ. និរោធគាមិនិបដិបទាតិ ច សព្ពត្ថ អរិយមគ្គោ ឯវ. ឯវញ្ហិ វុច្ចមានេ ផលេបិ មគ្គវោហារសម្ភវតោ អញ្ញិន្ទ្រិយអញ្ញាតាវិន្ទ្រិយានម្បិ យុជ្ជតិ. បុន ទុក្ខាទីនំ បរិញ្ញដ្ឋាទិវសេន អដ្ឋសតានិ អដ្ឋ ច វិស្សជ្ជនានិ និទ្ទិដ្ឋានិ, បុន ទុក្ខាទីនំ បរិញ្ញាបដិវេធដ្ឋាទិវសេន អដ្ឋសតានិ អដ្ឋ ច វិស្សជ្ជនានិ និទ្ទិដ្ឋានិ. បរិញ្ញា ច សា បដិវិជ្ឈិតព្ពដ្ឋេន បដិវេធោ ចាតិ បរិញ្ញាបដិវេធោ. បរិញ្ញាបដិវេធោវ អត្ថោ បរិញ្ញាបដិវេធដ្ឋោ.

៨. បុន តានេវ ទុក្ខាទីនិ ជរាមរណបរិយន្តានិ ទ្វិអធិកានិ ទ្វេ បទសតានិ សមុទយាទីហិ សត្តហិ សត្តហិ បទេហិ យោជេត្វា ទ្វិអធិកានំ ទ្វិន្នំ អដ្ឋកសតានំ វសេន សហស្សញ្ច ឆ ច សតានិ សោឡស ច វិស្សជ្ជនានិ និទ្ទិដ្ឋានិ. តត្ថ បធានភូតោ បច្ចយោ សមុទយោ, តស្ស និរោធោ សមុទយនិរោធោ. ឆន្ទោ ឯវ រាគោ ឆន្ទរាគោ, ទុក្ខេ សុខសញ្ញាយ ទុក្ខស្ស ឆន្ទរាគោ, តស្ស និរោធោ ឆន្ទរាគនិរោធោ. ទុក្ខំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជមានំ សុខំ សោមនស្សំ ទុក្ខស្ស អស្សាទោ. ទុក្ខស្ស អនិច្ចតា ទុក្ខស្ស វិបរិណាមធម្មតា ទុក្ខស្ស អាទីនវោ. ទុក្ខេ ឆន្ទរាគវិនយោ ឆន្ទរាគប្បហានំ ទុក្ខស្ស និស្សរណំ. ‘‘យំ ខោ បន កិញ្ចិ ភូតំ សង្ខតំ បដិច្ចសមុប្បន្នំ និរោធោ តស្ស និស្សរណ’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.២៤) វចនតោ និព្ពានមេវ ទុក្ខស្ស និស្សរណំ. ‘‘ទុក្ខនិរោធោ សមុទយនិរោធោ ឆន្ទរាគនិរោធោ ទុក្ខស្ស និស្សរណ’’ន្តិ នានាសង្ខតបដិបក្ខវសេន នានាបរិយាយវចនេហិ ចតូសុ ឋានេសុ និព្ពានមេវ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. កេចិ បន ‘‘អាហារសមុទយា ទុក្ខសមុទយោ អាហារនិរោធា ទុក្ខនិរោធោ សរសវសេន សមុទយនិរោធោ, អថ វា ឧទយព្ពយទស្សនេន សមុទយនិរោធោ សហ វិបស្សនាយ មគ្គោ ឆន្ទរាគនិរោធោ’’តិ វទន្តិ. ឯវញ្ច វុច្ចមានេ លោកុត្តរិន្ទ្រិយានំ អវិបស្សនូបគត្តា ន សព្ពសាធារណំ ហោតីតិ បឋមំ វុត្តនយោវ គហេតព្ពោ. លោកុត្តរិន្ទ្រិយេសុ ហិ ឆន្ទរាគាភាវតោយេវ ឆន្ទរាគនិរោធោតិ យុជ្ជតិ. សរីរេ ឆន្ទរាគេនេវ សរីរេកទេសេសុ កេសាទីសុបិ ឆន្ទរាគោ កតោវ ហោតិ, ជរាមរណវន្តេសុ ឆន្ទរាគេនេវ ជរាមរណេសុបិ ឆន្ទរាគោ កតោវ ហោតិ. ឯវំ អស្សាទាទីនវាបិ យោជេតព្ពា. បុន ទុក្ខាទីនិ ជរាមរណបរិយន្តានិ ទ្វិអធិកានិ ទ្វេ បទសតានិ សមុទយាទីហិ ឆហិ ឆហិ បទេហិ យោជេត្វា ទ្វិអធិកានំ ទ្វិន្នំ សត្តកសតានំ វសេន នយសហស្សញ្ច ចត្តារិ ច សតានិ ចុទ្ទស ច វិស្សជ្ជនានិ និទ្ទិដ្ឋានិ.

៩. ឥទានិ រូបាទីនិ ជរាមរណបរិយន្តានិ ឯកាធិកានិ ទ្វេ បទសតានិ សត្តហិ អនុបស្សនាហិ យោជេត្វា និទ្ទិសិតុំ បឋមំ តាវ អនិច្ចានុបស្សនាទយោ សត្ត អនុបស្សនា និទ្ទិដ្ឋា. តានិ សព្ពានិ សត្តហិ សុទ្ធិកអនុបស្សនាវិស្សជ្ជនេហិ សទ្ធិំ សហស្សញ្ច ចត្តារិ ច សតានិ ចុទ្ទស ច វិស្សជ្ជនានិ ហោន្តិ. អនិច្ចន្តិ អនុបស្សនា អនិច្ចានុបស្សនា. សា និច្ចសញ្ញាបដិបក្ខា. ទុក្ខន្តិ អនុបស្សនា ទុក្ខានុបស្សនា. សា សុខសញ្ញាបដិបក្ខា. អនត្តាតិ អនុបស្សនា អនត្តានុបស្សនា. សា អត្តសញ្ញាបដិបក្ខា. តិស្សន្នំ អនុបស្សនានំ បរិបូរត្តា និព្ពិន្ទតីតិ និព្ពិទា, និព្ពិទា ច សា អនុបស្សនា ចាតិ និព្ពិទានុបស្សនា. សា នន្ទិបដិបក្ខា. ចតស្សន្នំ អនុបស្សនានំ បរិបូរត្តា វិរជ្ជតីតិ វិរាគោ, វិរាគោ ច សោ អនុបស្សនា ចាតិ វិរាគានុបស្សនា. សា រាគបដិបក្ខា. បញ្ចន្នំ អនុបស្សនានំ បរិបូរត្តា រាគំ និរោធេតីតិ និរោធោ, និរោធោ ច សោ អនុបស្សនា ចាតិ និរោធានុបស្សនា. សា សមុទយបដិបក្ខា. ឆន្នំ អនុបស្សនានំ បរិបូរត្តា បដិនិស្សជ្ជតីតិ បដិនិស្សគ្គោ, បដិនិស្សគ្គោ ច សោ អនុបស្សនា ចាតិ បដិនិស្សគ្គានុបស្សនា. សា អាទានបដិបក្ខា. លោកុត្តរិន្ទ្រិយានំ អសតិបិ វិបស្សនូបគត្តេ ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា, សព្ពេ សង្ខារា ទុក្ខា, សព្ពេ ធម្មា អនត្តា’’តិ (ធ. ប. ២៧៧-២៧៩; បដិ. ម. ១.៣១) វចនតោ តេសម្បិ អនិច្ចទុក្ខានត្តត្តា តត្ថ និច្ចសុខត្តសញ្ញានំ នន្ទិយា រាគស្ស ច អភាវា និរោធវន្តានីតិ អនុបស្សនតោ បរិច្ចាគបដិនិស្សគ្គបក្ខន្ទនបដិនិស្សគ្គសម្ភវតោ ច តេហិបិ សត្ត អនុបស្សនា យោជិតាតិ វេទិតព្ពា. ជរាមរណវន្តេសុ អនិច្ចាទិតោ ទិដ្ឋេសុ ជរាមរណម្បិ អនិច្ចាទិតោ ទិដ្ឋំ នាម ហោតិ, ជរាមរណវន្តេសុ និព្ពិន្ទន្តោ វិរជ្ជន្តោ ជរាមរណេ និព្ពិន្នោ ច វិរត្តោ ច ហោតិ, ជរាមរណវន្តេសុ និរោធតោ ទិដ្ឋេសុ ជរាមរណម្បិ និរោធតោ ទិដ្ឋំ នាម ហោតិ, ជរាមរណវន្តេសុ បដិនិស្សជ្ជន្តោ ជរាមរណំ បដិនិស្សជ្ជន្តោវ ហោតីតិ ជរាមរណេហិ សត្ត អនុបស្សនា យោជិតាតិ វេទិតព្ពា.

១០. ឥទានិ អាទីនវញាណស្ស វត្ថុភូតានំ ឧប្បាទាទីនំ បញ្ចន្នំ អារម្មណានំ វសេន ឧប្បាទាទីនិ តេសំ វេវចនានិ បញ្ចទស វិស្សជ្ជនានិ និទ្ទិដ្ឋានិ, សន្តិបទញាណស្ស តប្បដិបក្ខារម្មណវសេន អនុប្បាទាទីនិ បញ្ចទស វិស្សជ្ជនានិ និទ្ទិដ្ឋានិ, បុន តានេវ ឧប្បាទានុប្បាទាទីនិ បទានិ យុគឡកវសេន យោជេត្វា តិំស វិស្សជ្ជនានិ និទ្ទិដ្ឋានិ. ឯវំ ឥមស្មិំ នយេវ សដ្ឋិ វិស្សជ្ជនានិ ហោន្តិ. តត្ថ ឧប្បាទោតិ បុរិមកម្មបច្ចយា ឥធ ឧប្បត្តិ. បវត្តន្តិ តថាឧប្បន្នស្ស បវត្តិ. និមិត្តន្តិ សព្ពម្បិ សង្ខារនិមិត្តំ. យោគាវចរស្ស ហិ សង្ខារា សសណ្ឋានា វិយ ឧបដ្ឋហន្តិ, តស្មា និមិត្តន្តិ វុច្ចន្តិ. អាយូហនាតិ អាយតិំ បដិសន្ធិហេតុភូតំ កម្មំ. តញ្ហិ អភិសង្ខរណដ្ឋេន អាយូហនាតិ វុច្ចតិ.

បដិសន្ធីតិ អាយតិំ ឧប្បត្តិ. សា ហិ ភវន្តរបដិសន្ធានតោ បដិសន្ធីតិ វុច្ចតិ. គតីតិ យាយ គតិយា សា បដិសន្ធិ ហោតិ. សា ហិ គន្តព្ពតោ គតីតិ វុច្ចតិ. និព្ពត្តីតិ ខន្ធានំ និព្ពត្តនំ. ឧបបត្តីតិ ‘‘សមាបន្នស្ស វា ឧបបន្នស្ស វា’’តិ (បដិ. ម. ១.៧២) ឯវំ វុត្តា វិបាកបវត្តិ. ជាតីតិ ជននំ. តត្ថ តត្ថ និព្ពត្តមានានំ សត្តានំ យេ យេ ខន្ធា បាតុភវន្តិ, តេសំ តេសំ បឋមំ បាតុភាវោ. ជរាតិ ជីរណំ. សា ទុវិធា ឋិតញ្ញថត្តលក្ខណសង្ខាតំ សង្ខតលក្ខណញ្ច ខណ្ឌិច្ចាទិសម្មតោ សន្តតិយំ ឯកភវបរិយាបន្នខន្ធានំ បុរាណភាវោ ច. សា ឥធ អធិប្បេតា. ព្យាធីតិ ធាតុក្ខោភបច្ចយសមុដ្ឋិតោ បិត្តសេម្ហវាតសន្និបាតឧតុវិបរិណាមវិសមបរិហារឧបក្កមកម្មវិបាកវសេន អដ្ឋវិធោ អាពាធោ. វិវិធំ ទុក្ខំ អាទហតិ វិទហតីតិ ព្យាធិ, ព្យាធយតិ តាបេតិ, កម្បយតីតិ វា ព្យាធិ. មរណន្តិ មរន្តិ ឯតេនាតិ មរណំ. តំ ទុវិធំ វយលក្ខណសង្ខាតំ សង្ខតលក្ខណញ្ច ឯកភវបរិយាបន្នជីវិតិន្ទ្រិយប្បពន្ធវិច្ឆេទោ ច. តំ ឥធ អធិប្បេតំ.

សោកោតិ សោចនំ. ញាតិភោគរោគសីលទិដ្ឋិព្យសនេហិ ផុដ្ឋស្ស ចិត្តសន្តាបោ. បរិទេវោតិ បរិទេវនំ. ញាតិព្យសនាទីហិយេវ ផុដ្ឋស្ស វចីបលាបោ. ឧបាយាសោតិ ភុសោ អាយាសោ. ញាតិព្យសនាទីហិយេវ ផុដ្ឋស្ស អធិមត្តចេតោទុក្ខប្បភាវិតោ ទោសោយេវ. ឯត្ថ ច ឧប្បាទាទយោ បញ្ចេវ អាទីនវញាណស្ស វត្ថុវសេន វុត្តា, សេសា តេសំ វេវចនវសេន. ‘‘និព្ពត្តី’’តិ ហិ ឧប្បាទស្ស, ‘‘ជាតី’’តិ បដិសន្ធិយា វេវចនំ, ‘‘គតិ ឧបបត្តី’’តិ ឥទំ ទ្វយំ បវត្តស្ស, ជរាទយោ និមិត្តស្សាតិ. អនុប្បាទាទិវចនេហិ បន និព្ពានមេវ វុត្តំ.

បុន តានេវ ឧប្បាទានុប្បាទាទីនិ សដ្ឋិ បទានិ ទុក្ខសុខបទេហិ យោជេត្វា សដ្ឋិ វិស្សជ្ជនានិ, ភយខេមបទេហិ យោជេត្វា សដ្ឋិ វិស្សជ្ជនានិ, សាមិសនិរាមិសបទេហិ យោជេត្វា សដ្ឋិ វិស្សជ្ជនានិ, សង្ខារនិព្ពានបទេហិ យោជេត្វា សដ្ឋិ វិស្សជ្ជនានិ និទ្ទិដ្ឋានិ. តត្ថ ទុក្ខន្តិ អនិច្ចត្តា ទុក្ខំ. ទុក្ខបដិបក្ខតោ សុខំ. យំ ទុក្ខំ, តំ ភយំ. ភយបដិបក្ខតោ ខេមំ. យំ ភយំ, តំ វដ្ដាមិសលោកាមិសេហិ អវិប្បមុត្តត្តា សាមិសំ. សាមិសបដិបក្ខតោ និរាមិសំ. យំ សាមិសំ, តំ សង្ខារមត្តមេវ. សង្ខារបដិបក្ខតោ សន្តត្តា និព្ពានំ. សង្ខារា ហិ អាទិត្តា, និព្ពានំ សន្តន្តិ. ទុក្ខាការេន ភយាការេន សាមិសាការេន សង្ខារាការេនាតិ ឯវំ តេន តេន អាការេន បវត្តិំ សន្ធាយ តថា តថា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពន្តិ.

១១. បរិគ្គហដ្ឋាទីនិ ឯកតិំស វិស្សជ្ជនានិ អរិយមគ្គក្ខណវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. អរិយមគ្គសម្បយុត្តា ហិ ធម្មា អាទិតោ បភុតិ ឧប្បាទនត្ថំ បរិគ្គយ្ហន្តេ ឥតិ បរិគ្គហា, តេសំ សភាវោ បរិគ្គហដ្ឋោ. តេសំយេវ អញ្ញមញ្ញបរិវារភាវេន បរិវារដ្ឋោ. ភាវនាបារិបូរិវសេន បរិបូរដ្ឋោ. តេសំយេវ សមាធិវសេន ឯការម្មណបរិគ្គហមបេក្ខិត្វា ឯកគ្គដ្ឋោ. នានារម្មណវិក្ខេបាភាវមបេក្ខិត្វា អវិក្ខេបដ្ឋោ. វីរិយវសេន បគ្គហដ្ឋោ. សមាធិវសេន ឧទកេន ន្ហានីយចុណ្ណានំ វិយ អវិប្បកិណ្ណតា អវិសារដ្ឋោ. សមាធិយោគេន អលុលិតត្តា អនាវិលដ្ឋោ. អវិកម្បិតត្តា អនិញ្ជនដ្ឋោ. ឯកត្តុបដ្ឋានវសេនាតិ សមាធិយោគេន ច ឯការម្មណេ ភុសំ បតិដ្ឋានវសេន ច. ឋិតដ្ឋោតិ អារម្មណេ និច្ចលភាវេន បតិដ្ឋិតដ្ឋោ. តស្ស និព្ពានារម្មណស្ស អាលម្ពនភាវេន អារម្មណដ្ឋោ. តត្ថេវ និកាមចារភាវេន គោចរដ្ឋោ. និស្សរណបហានភាវេន និព្ពានស្ស បហានដ្ឋោ. កិលេសបរិច្ចាគវសេន អរិយមគ្គស្ស បរិច្ចាគដ្ឋោ. ទុភតោ វុដ្ឋានវសេន វុដ្ឋានដ្ឋោ. និមិត្តបវត្តេហិ និវត្តនវសេន និវត្តនដ្ឋោ. និព្ពុតត្តា សន្តដ្ឋោ. អតប្បកត្តា ឧត្តមត្តា ច បណីតដ្ឋោ. កិលេសេហិ វិមុត្តត្តា, អារម្មណេ ច អធិមុត្តត្តា វិមុត្តដ្ឋោ. អាសវានំ អវិសយភាវេន បរិសុទ្ធត្តា អនាសវដ្ឋោ. កិលេសកន្តារសំសារកន្តារាតិក្កមនេន តរណដ្ឋោ. សង្ខារនិមិត្តាភាវេន អនិមិត្តដ្ឋោ. តណ្ហាបណិធិអភាវេន អប្បណិហិតដ្ឋោ. អត្តសារាភាវេន សុញ្ញតដ្ឋោ. វិមុត្តិរសេន ឯករសតាយ, សមថវិបស្សនានំ ឯករសតាយ វា ឯករសដ្ឋោ. សមថវិបស្សនានំ អញ្ញមញ្ញំ អនតិវត្តនដ្ឋោ. តេសំយេវ យុគនទ្ធដ្ឋោ. អរិយមគ្គស្ស សង្ខារតោ និគ្គមនេ និយ្យានដ្ឋោ. និព្ពានសម្បាបនេន ហេតុដ្ឋោ. និព្ពានបច្ចក្ខករណេន ទស្សនដ្ឋោ. អធិបតិភាវេន អាធិបតេយ្យដ្ឋោតិ.

១២. សមថាទីនិ ចត្តារិ វិស្សជ្ជនានិ សមថវិបស្សនាវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. អនិច្ចាទិវសេន អនុ អនុ បស្សនតោ អនុបស្សនដ្ឋោ. យុគនទ្ធស្ស សមថវិបស្សនាទ្វយស្ស ឯករសភាវេន អនតិវត្តនដ្ឋោ. សិក្ខាទីនិ នវ វិស្សជ្ជនានិ អរិយមគ្គស្ស អាទិមជ្ឈបរិយោសានវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. សិក្ខិតព្ពត្តា សិក្ខា. តស្សា សមាទាតព្ពតោ សមាទានដ្ឋោ. សីលេ បតិដ្ឋាយ កម្មដ្ឋានវសេន គហិតស្ស អារម្មណស្ស ភាវនាបវត្តិដ្ឋានត្តា គោចរដ្ឋានត្តា ច គោចរដ្ឋោ. សមថកាលេ វិបស្សនាកាលេ វា កោសជ្ជវសេន លីនស្ស ចិត្តស្ស ធម្មវិចយវីរិយបីតិសម្ពោជ្ឈង្គភាវនាវសេន ឧស្សាហនដ្ឋោ បគ្គហដ្ឋោ. ឧទ្ធច្ចវសេន ឧទ្ធតស្ស ចិត្តស្ស បស្សទ្ធិសមាធិឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គភាវនាវសេន សន្និសីទាបនដ្ឋោ និគ្គហដ្ឋោ. ឧភោ វិសុទ្ធានន្តិ ឧភតោ វិសុទ្ធានំ, លីនុទ្ធតបក្ខតោ និវារេត្វា វិសុទ្ធានំ ចិត្តានន្តិ អត្ថោ. មជ្ឈិមភាវេ ឋិតានំ សន្តតិវសេន បវត្តមានានំ ចិត្តានំ វសេន ពហុវចនំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឧស្សាហនសន្និសីទាបនេសុ សព្យាបារាភាវោ អជ្ឈុបេក្ខនដ្ឋោ. សមប្បវត្តស្ស ចិត្តស្ស វសេន ភាវនា វិសេសាធិគមដ្ឋោ. អរិយមគ្គបាតុភាវវសេន ឧត្តរិបដិវេធដ្ឋោ. អរិយមគ្គសិទ្ធចតុសច្ចបដិវេធវសេន សច្ចាភិសមយដ្ឋោ. ផលសមាបត្តិវសេន និរោធេ បតិដ្ឋាបកដ្ឋោ. សា ហិ តំសមង្គិបុគ្គលំ និរោធសង្ខាតេ និព្ពានេ បតិដ្ឋាបេតិ.

សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនិ បញ្ច វិស្សជ្ជនានិ ឥន្ទ្រិយដ្ឋវសេន វុត្តានិ. អធិមោក្ខដ្ឋោតិ អធិមុច្ចនដ្ឋោ. ឧបដ្ឋានដ្ឋោតិ អារម្មណំ ឧបេច្ច បតិដ្ឋានដ្ឋោ. ទស្សនដ្ឋោតិ សភាវបេក្ខនដ្ឋោ. សទ្ធាពលាទីនិ បញ្ច វិស្សជ្ជនានិ ពលដ្ឋវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. អកម្បិយដ្ឋេន សទ្ធាវ ពលន្តិ សទ្ធាពលំ. អស្សទ្ធិយេតិ អស្សទ្ធិយេន. អស្សទ្ធិយន្តិ ច សទ្ធាបដិបក្ខភូតោ ចិត្តុប្បាទោ. អកម្បិយដ្ឋោតិ អកម្បេតព្ពដ្ឋោ, កម្បេតុំ ន សក្កាតិ អត្ថោ. កោសជ្ជេតិ កុសីតភាវសង្ខាតេន ថិនមិទ្ធេន. បមាទេតិ សតិបដិបក្ខេន ចិត្តុប្បាទេន. ឧទ្ធច្ចេតិ អវូបសមសង្ខាតេន ឧទ្ធច្ចេន. អវិជ្ជាយាតិ មោហេន. សតិសម្ពោជ្ឈង្គាទីនិ សត្ត វិស្សជ្ជនានិ ពោជ្ឈង្គដ្ឋវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. ពុជ្ឈនកស្ស អង្គោ ពោជ្ឈង្គោ. បសត្ថោ សុន្ទរោ ច ពោជ្ឈង្គោ សម្ពោជ្ឈង្គោ, សតិយេវ សម្ពោជ្ឈង្គោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ. ធម្មេ វិចិនាតីតិ ធម្មវិចយោ. បញ្ញាយេតំ នាមំ. បវិចយដ្ឋោតិ វិចារដ្ឋោ. បីនយតីតិ បីតិ. ផរណដ្ឋោតិ វិសរណដ្ឋោ. បស្សម្ភនំ បស្សទ្ធិ. ឧបសមដ្ឋោតិ និទ្ទរថដ្ឋោ. ឧបបត្តិតោ ឥក្ខតីតិ ឧបេក្ខា, សមំ បេក្ខតិ អបក្ខបតិតាវ ហុត្វា បេក្ខតីតិ អត្ថោ. សា ឥធ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា, ពោជ្ឈង្គុបេក្ខាតិបិ តស្សា នាមំ. សមវាហិតលក្ខណត្តា បដិសង្ខានដ្ឋោ.

សម្មាទិដ្ឋាទីនិ អដ្ឋ វិស្សជ្ជនានិ មគ្គវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. សម្មា បស្សតិ, សម្មា វា តាយ បស្សន្តិ, បសត្ថា សុន្ទរា វា ទិដ្ឋីតិ សម្មាទិដ្ឋិ. តស្សា សម្មាទិដ្ឋិយា. សម្មា សង្កប្បេតិ, សម្មា វា តេន សង្កប្បេន្តិ, បសត្ថោ សុន្ទរោ វា សង្កប្បោតិ សម្មាសង្កប្បោ. អភិរោបនដ្ឋោតិ ចិត្តស្ស អារម្មណារោបនដ្ឋោ. អារម្មណាភិនិរោបនដ្ឋោតិបិ បាឋោ. សម្មា វទតិ, សម្មា វា តាយ វទន្តិ, បសត្ថា សុន្ទរា វា វាចាតិ សម្មាវាចា. មិច្ឆាវាចាវិរតិយា ឯតំ នាមំ. បរិគ្គហដ្ឋោតិ ចតុព្ពិធវចីសំវរបរិគ្គហដ្ឋោ. សម្មា ករោតិ, សម្មា វា តេន ករោន្តិ, បសត្ថំ សុន្ទរំ វា កម្មន្តិ សម្មាកម្មំ, សម្មាកម្មមេវ សម្មាកម្មន្តោ. មិច្ឆាកម្មន្តវិរតិយា ឯតំ នាមំ. សមុដ្ឋានដ្ឋោតិ តិវិធកាយសំវរសមុដ្ឋានដ្ឋោ. សម្មា អាជីវតិ, សម្មា វា តេន អាជីវន្តិ, បសត្ថោ សុន្ទរោ វា អាជីវោតិ សម្មាអាជីវោ. មិច្ឆាជីវវិរតិយា ឯតំ នាមំ. វោទានដ្ឋោតិ បរិសុទ្ធដ្ឋោ. សម្មា វាយមតិ, សម្មា វា តេន វាយមន្តិ, បសត្ថោ សុន្ទរោ វា វាយាមោតិ សម្មាវាយាមោ. សម្មា សរតិ, សម្មា វា តាយ សរន្តិ, បសត្ថា សុន្ទរា វា សតីតិ សម្មាសតិ. សម្មា សមាធិយតិ, សម្មា វា តេន សមាធិយន្តិ, បសត្ថោ សុន្ទរោ វា សមាធីតិ សម្មាសមាធិ.

១៣. ឥន្ទ្រិយាទីនិ ទស វិស្សជ្ជនានិ រាសិកត្វា អនុបុព្ពបដិបាដិវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. អាធិបតេយ្យដ្ឋោតិ ឥន្ទដ្ឋករណវសេន អធិបតិអត្ថោ. អកម្បិយដ្ឋោតិ បដិបក្ខេហិ កម្បេតុំ អសក្កុណេយ្យដ្ឋោ. និយ្យានដ្ឋោតិ លោកិយលោកុត្តរានម្បិ បដិបក្ខតោ និគ្គមនដ្ឋោ. ហេតុដ្ឋោតិ មិច្ឆាទិដ្ឋាទីនំ បហានាយ សម្មាទិដ្ឋាទយោ ហេតូតិ វា សព្ពេបិ សម្មាទិដ្ឋាទយោ និព្ពានសម្បាបកហេតូតិ វា ហេតុដ្ឋោ. សតិបដ្ឋានេសុ អារម្មណេសុ ឱក្ខន្ទិត្វា បក្ខន្ទិត្វា ឧបដ្ឋានតោ ឧបដ្ឋានំ, សតិយេវ ឧបដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានំ. កាយវេទនាចិត្តធម្មេសុ បនស្សា អសុភទុក្ខានិច្ចានត្តាការគហណវសេ សុភសុខនិច្ចត្តសញ្ញាបហានកិច្ចសាធនវសេន ច បវត្តិតោ ចតុធា ភេទោ ហោតិ. ឯតានិ បុព្ពភាគេ នានាចិត្តេសុ លព្ភន្តិ, មគ្គក្ខណេ បន ឯកាយេវ សតិ ចត្តារិ នាមានិ លភតិ.

សម្មប្បធានេសុ បទហន្តិ ឯតេនាតិ បធានំ, សោភនំ បធានំ សម្មប្បធានំ. សម្មា វា បទហន្តិ ឯតេនាតិ សម្មប្បធានំ, សោភនំ វា តំ កិលេសវិរូបត្តវិរហតោ បធានញ្ច ហិតសុខនិប្ផាទកត្តេន សេដ្ឋភាវាវហនតោ បធានភាវករណតោ វា សម្មប្បធានំ. វីរិយស្សេតំ អធិវចនំ. ឧប្បន្នានុប្បន្នានំ អនុប្បន្នុប្បន្នានញ្ច អកុសលកុសលានំ ធម្មានំ បហានានុប្បត្តិឧប្បាទដ្ឋិតិកិច្ចសាធនវសេន បវត្តិតោ បនស្ស ចតុធា ភេទោ ហោតិ. ឯតានិបិ បុព្ពភាគេ នានាចិត្តេសុ លព្ភន្តិ, មគ្គក្ខណេ បន ឯកមេវ វីរិយំ ចត្តារិ នាមានិ លភតិ. បទហនដ្ឋោតិ ឧស្សាហនដ្ឋោ. បធានដ្ឋោតិបិ បាឋោ, សោយេវត្ថោ.

ឥទ្ធិបាទានន្តិ ឯត្ថ ឆន្ទវីរិយចិត្តវីមំសាសុ ឯកេកោ ឥជ្ឈតីតិ ឥទ្ធិ, សមិជ្ឈតិ និប្ផជ្ជតីតិ អត្ថោ. ឥជ្ឈន្តិ វា ឯតាយ សត្តា ឥទ្ធា វុទ្ធា ឧក្កំសគតា ហោន្តីតិ ឥទ្ធិ, បឋមេនត្ថេន ឥទ្ធិ ឯវ បាទោ ឥទ្ធិបាទោ, ឥទ្ធិកោដ្ឋាសោតិ អត្ថោ. ទុតិយេនត្ថេន ឥទ្ធិយា បាទោតិ ឥទ្ធិបាទោ. បាទោតិ បតិដ្ឋា, អធិគមូបាយោតិ អត្ថោ. តេន ហិ យស្មា ឧបរូបរិ វិសេសសង្ខាតំ ឥទ្ធិំ បជ្ជន្តិ បាបុណន្តិ, តស្មា បាទោតិ វុច្ចតិ. ឯតេ ឆន្ទាទយោ បុព្ពភាគេ អធិបតិវសេន នានាចិត្តេសុ លព្ភន្តិ, មគ្គក្ខណេ បន សហេវ លព្ភន្តិ. ឥជ្ឈនដ្ឋោតិ និប្ផជ្ជនដ្ឋោ បតិដ្ឋានដ្ឋោ វា. សច្ចានន្តិ ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ. តថដ្ឋោតិ យថាសភាវដ្ឋោ. ឥមានិ អដ្ឋ វិស្សជ្ជនានិ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកានិ. បយោគានន្តិ ចតុន្នំ អរិយមគ្គបយោគានំ. បដិប្បស្សទ្ធដ្ឋោតិ ចតុន្នំ អរិយផលានំ បដិប្បស្សទ្ធដ្ឋោ. មគ្គបយោគោ ហិ ផលក្ខណេ បដិប្បស្សទ្ធោ ហោតិ និដ្ឋិតកិច្ចត្តា. មគ្គបយោគានំ ផលោទយេន បដិប្បស្សទ្ធភាវោ វា. ផលានំ សច្ឆិកិរិយដ្ឋោតិ អរិយផលានំ បច្ចវេក្ខណវសេន បច្ចក្ខករណដ្ឋោ. អារម្មណសច្ឆិកិរិយា វុត្តា ហោតិ, ផលក្ខណេ បដិលាភសច្ឆិកិរិយា វា. វិតក្កាទីនិ បញ្ច វិស្សជ្ជនានិ ឈានង្គវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. វិតក្កនំ វិតក្កោ, ឩហនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. វិចរណំ វិចារោ, អនុសញ្ចរណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបវិចារដ្ឋោតិ អនុមជ្ជនដ្ឋោ. អភិសន្ទនដ្ឋោតិ តេមនដ្ឋោ សមាធិវសេន ចិត្តស្ស ឯកគ្គដ្ឋោ.

អាវជ្ជនាទីនិ បញ្ចទស វិស្សជ្ជនានិ បកិណ្ណកវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. បញ្ចទ្វារមនោទ្វារេសុ ភវង្គារម្មណតោ អញ្ញារម្មណេ ចិត្តសន្តានំ នមេន្តានំ ទ្វិន្នំ ចិត្តានំ អាវជ្ជនដ្ឋោ. វិញ្ញាណស្ស វិជាននដ្ឋោ. បញ្ញាយ បជាននដ្ឋោ. សញ្ញាយ សញ្ជាននដ្ឋោ. សមាធិស្ស ឯកោទដ្ឋោ. ទុតិយជ្ឈានស្មិញ្ហិ សមាធិ ឯកោ ឧទេតីតិ ឯកោទីតិ វុច្ចតិ, វិតក្កវិចារេហិ អនជ្ឈារុឡ្ហត្តា អគ្គោ សេដ្ឋោ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ. សេដ្ឋោបិ ហិ លោកេ ឯកោតិ វុច្ចតិ. វិតក្កវិចារវិរហិតោ វា ឯកោ អសហាយោ ហុត្វា ឧទេតីតិបិ វដ្ដតិ. សព្ពោបិ វា កុសលសមាធិ នីវរណាទីនំ ឧទ្ធច្ចស្សេវ វា បដិបក្ខត្តា តេហិ អនជ្ឈារុឡ្ហោតិ អគ្គោ ហុត្វា ឧទេតីតិ វា តេហិ វិរហិតោតិ អសហាយោ ហុត្វា ឧទេតីតិ វា ឯកោទីតិ យុជ្ជតិ. អភិញ្ញាយ ញាតដ្ឋោតិ ញាតបរិញ្ញាយ សភាវជាននដ្ឋោ. បរិញ្ញាយ តីរណដ្ឋោតិ តីរណបរិញ្ញាយ អនិច្ចាទិតោ ឧបបរិក្ខណដ្ឋោ. បហានស្ស បរិច្ចាគដ្ឋោតិ បហានបរិញ្ញាយ បដិបក្ខបជហនដ្ឋោ. សមប្បវត្តាយ ភាវនាយ ឯករសដ្ឋោ. ផស្សនដ្ឋោតិ ផុសនដ្ឋោ វិន្ទនដ្ឋោ. បីឡាភារវហនាទិនា ខន្ធដ្ឋោ. សុញ្ញាទិនា ធាតុដ្ឋោ. សកសកមរិយាទាយតនាទិនា អាយតនដ្ឋោ. បច្ចយេហិ សង្គម្ម កតវសេន សង្ខតដ្ឋោ. តព្ពិបរីតេន អសង្ខតដ្ឋោ.

១៤. ចិត្តដ្ឋាទីនិ បញ្ចទស វិស្សជ្ជនានិ ចិត្តសម្ពន្ធេន និទ្ទិដ្ឋានិ. ចិត្តដ្ឋោតិ ឯត្ថ អារម្មណំ ចិន្តេតីតិ ចិត្តំ, វិជានាតីតិ អត្ថោ. យំ បនេត្ថ ជវនំ ហោតិ, តំ ជវនវីថិវសេន អត្តនោ សន្តានំ ចិនោតីតិបិ ចិត្តំ, យំ វិបាកំ ហោតិ, តំ កម្មកិលេសេហិ ចិតន្តិបិ ចិត្តំ, សព្ពម្បិ យថានុរូបំ ចិត្តតាយ ចិត្តំ, ចិត្តករណតាយ ចិត្តំ, យំ វដ្ដស្ស បច្ចយោ ហោតិ, តំ សំសារទុក្ខំ ចិនោតីតិបិ ចិត្តំ. ឯវំ អារម្មណេ ចិត្តតាទិតោ ចិត្តដ្ឋោ. ចិត្តុប្បាទនេ ផលុប្បាទនេ វា នាស្ស អន្តរមត្ថីតិ អនន្តរំ, អនន្តរស្ស ភាវោ អានន្តរិយំ, ចិត្តស្ស អានន្តរិយំ ចិត្តានន្តរិយំ, សោ ចិត្តានន្តរិយដ្ឋោ. អរហតោ ចុតិចិត្តំ វជ្ជេត្វា យស្ស កស្សចិ សមនន្តរនិរុទ្ធស្ស ចិត្តស្ស អនន្តរចិត្តុប្បាទនេ សមត្ថភាវោ មគ្គចិត្តស្ស អនន្តរំ ផលុប្បាទនេ សមត្ថភាវោតិ អធិប្បាយោ. ចិត្តស្ស វុដ្ឋានដ្ឋោតិ គោត្រភុចិត្តស្ស និមិត្តតោ, មគ្គចិត្តស្ស និមិត្តបវត្តតោ វុដ្ឋានដ្ឋោ. ចិត្តស្ស វិវដ្ដនដ្ឋោតិ តស្សេវ ចិត្តទ្វយស្ស យថាវុត្តតោ វុដ្ឋិតស្ស និព្ពានេ វិវដ្ដនដ្ឋោ. ចិត្តស្ស ហេតុដ្ឋោតិ ចិត្តស្ស ហេតុបច្ចយភូតានំ នវន្នំ ហេតូនំ ហេតុដ្ឋោ. ចិត្តស្ស បច្ចយដ្ឋោតិ ចិត្តស្ស វត្ថារម្មណាទីនំ អនេកេសំ បច្ចយានំ បច្ចយដ្ឋោ. ចិត្តស្ស វត្ថុដ្ឋោតិ ចិត្តស្ស វត្ថុភូតានំ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយហទយវត្ថូនំ វត្ថុដ្ឋោ. ចិត្តស្ស ភូមដ្ឋោតិ ចិត្តស្ស ឧប្បត្តិទេសវសេន កាមាវចរាទិភូមិអត្ថោ. ចិត្តស្ស អារម្មណដ្ឋោតិ រូបាទិអារម្មណដ្ឋោ. បរិចិតស្សារម្មណស្ស សញ្ចរណដ្ឋានដ្ឋេន គោចរដ្ឋោ. ឧបរិ វុត្តវិញ្ញាណចរិយាវសេន ចរិយដ្ឋោ. អថ វា បយោគសមុទាចារដ្ឋោ ចរិយដ្ឋោ. ចិត្តស្ស គមនាភាវេបិ ទូរសន្តិការម្មណគហណវសេន គតដ្ឋោ. អភិនីហារដ្ឋោតិ គហិតារម្មណតោ អញ្ញារម្មណមនសិការត្ថំ ចិត្តស្ស អភិនីហរណដ្ឋោ. ចិត្តស្ស និយ្យានដ្ឋោតិ មគ្គចិត្តស្ស វដ្ដតោ និយ្យានដ្ឋោ. ‘‘នេក្ខម្មំ បដិលទ្ធស្ស កាមច្ឆន្ទតោ ចិត្តំ និស្សដំ ហោតី’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ១.២៤, ១៩១ ថោកំ វិសទិសំ) នយេន ចិត្តស្ស និស្សរណដ្ឋោ.

១៥. ឯកត្តាទីនិ ទ្វាចត្តាលីស វិស្សជ្ជនានិ ឯកត្តសម្ពន្ធេន និទ្ទិដ្ឋានិ. ឯកត្តេតិ អារម្មណេកត្តេ, ឯការម្មណេតិ អត្ថោ. បឋមជ្ឈានវសេន បក្ខន្ទនដ្ឋោ. ទុតិយជ្ឈានវសេន បសីទនដ្ឋោ. តតិយជ្ឈានវសេន សន្តិដ្ឋនដ្ឋោ. ចតុត្ថជ្ឈានវសេន មុច្ចនដ្ឋោ. បច្ចវេក្ខណវសេន ឯតំ សន្តន្តិ បស្សនដ្ឋោ. យានីកតដ្ឋាទយោ បញ្ច សមាធិស្ស វសីភាវវិសេសា. យានីកតដ្ឋោតិ យុត្តយានសទិសកតដ្ឋោ. វត្ថុកតដ្ឋោតិ បតិដ្ឋដ្ឋេន វត្ថុ វិយ កតដ្ឋោ. អនុដ្ឋិតដ្ឋោតិ បច្ចុបដ្ឋិតដ្ឋោ. បរិចិតដ្ឋោតិ សមន្តតោ ចិតដ្ឋោ. សុសមារទ្ធដ្ឋោតិ សុដ្ឋុ សមារទ្ធដ្ឋោ, សុកតដ្ឋោតិ អត្ថោ. អាវជ្ជនសមាបជ្ជនអធិដ្ឋានវុដ្ឋានបច្ចវេក្ខណវសិតាវសេន វា បដិបាដិយា បញ្ច បទានិ យោជេតព្ពានិ. កសិណាទិអារម្មណភាវនាយ សិខាប្បត្តកាលេ ចិត្តចេតសិកានំ បរិគ្គហបរិវារបរិបូរដ្ឋោ. តេសំយេវ សម្មា សមាហិតត្តា ឯការម្មណេ សមោសរណេន សមោធានដ្ឋោ. តេសំយេវ ពលប្បត្តិយា អារម្មណំ អភិភវិត្វា បតិដ្ឋានវសេន អធិដ្ឋានដ្ឋោ. សមថស្ស វិបស្សនាយ វា អាទិតោ, អាទរេន វា សេវនវសេន អាសេវនដ្ឋោ. វឌ្ឍនវសេន ភាវនដ្ឋោ. បុនប្បុនំ ករណវសេន ពហុលីកម្មដ្ឋោ. ពហុលីកតស្ស សុដ្ឋុ សមុដ្ឋិតវសេន សុសមុគ្គតដ្ឋោ. សុសមុគ្គតស្ស បច្ចនីកេហិ សុដ្ឋុ វិមុត្តិវសេន អារម្មណេ ច សុដ្ឋុ អធិមុត្តិវសេន សុវិមុត្តដ្ឋោ.

ពុជ្ឈនដ្ឋាទីនិ ចត្តារិ បទានិ ពោជ្ឈង្គវសេន វុត្តានិ. សោតាបត្តិមគ្គពោជ្ឈង្គានំ ពុជ្ឈនដ្ឋោ. សកទាគាមិមគ្គពោជ្ឈង្គានំ អនុពុជ្ឈនដ្ឋោ. អនាគាមិមគ្គពោជ្ឈង្គានំ បដិពុជ្ឈនដ្ឋោ. អរហត្តមគ្គពោជ្ឈង្គានំ សម្ពុជ្ឈនដ្ឋោ. វិបស្សនាពោជ្ឈង្គានំ វា ពុជ្ឈនដ្ឋោ. ទស្សនមគ្គពោជ្ឈង្គានំ អនុពុជ្ឈនដ្ឋោ. ភាវនាមគ្គពោជ្ឈង្គានំ បដិពុជ្ឈនដ្ឋោ. ផលពោជ្ឈង្គានំ សម្ពុជ្ឈនដ្ឋោ. យថាវុត្តនយេនេវ ពោជ្ឈង្គានំ តស្ស តស្ស បុគ្គលស្ស ពោធនាទិករណេន ពោធនដ្ឋាទយោ ចត្តារោ អត្ថា វេទិតព្ពា. យថាវុត្តានំយេវ ពោជ្ឈង្គានំ ពុជ្ឈនដ្ឋេន ‘‘ពោធោ’’តិ លទ្ធនាមស្ស បុគ្គលស្ស បក្ខេ ភវត្តា ពោធិបក្ខិយា នាម. តេសំ យថាវុត្តានំយេវ ពោធិបក្ខិយដ្ឋាទយោ ចត្តារោ អត្ថា វេទិតព្ពា. វិបស្សនាបញ្ញាវសេន ជោតនដ្ឋោ. កមតោ ចតុមគ្គបញ្ញាវសេន ឧជ្ជោតនានុជ្ជោតនបដិជ្ជោតនសញ្ជោតនដ្ឋោ. កមតោ ចតុមគ្គបញ្ញាវសេន វា ជោតនដ្ឋាទយោ, ផលបញ្ញាវសេន សញ្ជោតនដ្ឋោ វេទិតព្ពោ.

១៦. បតាបនដ្ឋាទីនិ អដ្ឋារស វិស្សជ្ជនានិ អរិយមគ្គវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. អរិយមគ្គោ ហិ យស្សុប្បជ្ជតិ, តំ បតាបេតិ បភាសេតិ វិរោចាបេតីតិ បតាបនោ, តស្ស បតាបនដ្ឋោ. តស្សេវ អតិបភស្សរភាវេន សយំ វិរោចនដ្ឋោ. កិលេសានំ វិសោសនេន សន្តាបនដ្ឋោ. អមលនិព្ពានារម្មណត្តា អមលដ្ឋោ. សម្បយុត្តមលាភាវេន វិមលដ្ឋោ. អារម្មណករណមលាភាវេ និម្មលដ្ឋោ. អថ វា សោតាបត្តិមគ្គស្ស អមលដ្ឋោ. សកទាគាមិអនាគាមិមគ្គានំ វិមលដ្ឋោ. អរហត្តមគ្គស្ស និម្មលដ្ឋោ. អថ វា សាវកមគ្គស្ស អមលដ្ឋោ. បច្ចេកពុទ្ធមគ្គស្ស វិមលដ្ឋោ. សម្មាសម្ពុទ្ធមគ្គស្ស និម្មលដ្ឋោ. កិលេសវិសមាភាវេន សមដ្ឋោ. ‘‘សម្មា មានាភិសមយា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៨; អ. និ. ៣.៣៣; ៥.២០០) វិយ កិលេសប្បហានដ្ឋេន សមយដ្ឋោ. វិក្ខម្ភនតទង្គសមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណសង្ខាតេសុ បញ្ចសុ វិវេកេសុ សមុច្ឆេទវិវេកត្តា វិវេកដ្ឋោ, វិនាភាវដ្ឋោ. និស្សរណវិវេកេ និព្ពានេ ចរណតោ វិវេកចរិយដ្ឋោ. បញ្ចសុ វិរាគេសុ សមុច្ឆេទវិរាគត្តា វិរាគដ្ឋោ, វិរជ្ជនដ្ឋោ. និស្សរណវិរាគេ និព្ពានេ ចរណតោ វិរាគចរិយដ្ឋោ. បញ្ចសុ និរោធេសុ សមុច្ឆេទនិរោធត្តា និរោធដ្ឋោ. ទុក្ខនិរោធេ និព្ពានេ ចរណតោ និរោធចរិយដ្ឋោ. បរិច្ចាគបក្ខន្ទនវោសគ្គត្តា វោសគ្គដ្ឋោ. អរិយមគ្គោ ហិ សមុច្ឆេទវសេន កិលេសប្បហានតោ បរិច្ចាគវោសគ្គោ, អារម្មណករណេន និព្ពានបក្ខន្ទនតោ បក្ខន្ទនវោសគ្គោ ច. វិបស្សនា បន តទង្គវសេន កិលេសប្បហានតោ បរិច្ចាគវោសគ្គោ, តន្និន្នភាវេន និព្ពានបក្ខន្ទនតោ បក្ខន្ទនវោសគ្គោ. ន សោ ឥធ អធិប្បេតោ. វោសគ្គភាវេន ចរណតោ វោសគ្គចរិយដ្ឋោ. បញ្ចសុ វិមុត្តីសុ សមុច្ឆេទវិមុត្តិត្តា វិមុត្តដ្ឋោ. និស្សរណវិមុត្តិយំ ចរណតោ វិមុត្តិចរិយដ្ឋោ.

ឆន្ទវីរិយចិត្តវីមំសាសង្ខាតេសុ ចតូសុ ឥទ្ធិបាទេសុ ឯកេកឥទ្ធិបាទវសេន ទស ទស កត្វា ចតុរិទ្ធិបាទវសេន ឆន្ទដ្ឋាទីនិ ចត្តាលីស វិស្សជ្ជនានិ និទ្ទិដ្ឋានិ. កត្តុកម្យតដ្ឋោ ឆន្ទដ្ឋោ. ឆន្ទំ សីសំ កត្វា ភាវនារម្ភកាលេ មូលដ្ឋោ. សហជាតានំ បតិដ្ឋាភាវេន បាទដ្ឋោ. បទដ្ឋោតិ វា បាឋោ. ឥទ្ធិបាទត្តា អធិបតិភាវេន បធានដ្ឋោ. បយោគកាលេ ឥជ្ឈនដ្ឋោ. សទ្ធាសម្បយោគេន អធិមោក្ខដ្ឋោ. វីរិយសម្បយោគេន បគ្គហដ្ឋោ. សតិសម្បយោគេន ឧបដ្ឋានដ្ឋោ. សមាធិសម្បយោគេន អវិក្ខេបដ្ឋោ. បញ្ញាសម្បយោគេន ទស្សនដ្ឋោ. បគ្គហដ្ឋោ វីរិយដ្ឋោ. វីរិយំ សីសំ កត្វា ភាវនារម្ភកាលេ មូលដ្ឋោ. សយំ វីរិយត្តា បគ្គហដ្ឋោ. ចិន្តនដ្ឋាទិកោ ចិត្តដ្ឋោ. ចិត្តំ សីសំ កត្វា ភាវនារម្ភកាលេ មូលដ្ឋោ. ឧបបរិក្ខនដ្ឋោ វីមំសដ្ឋោ. វីមំសំ សីសំ កត្វា ភាវនារម្ភកាលេ មូលដ្ឋោ. សយំ វីមំសត្តា ទស្សនដ្ឋោ.

១៧. ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោតិអាទីនិ សោឡស វិស្សជ្ជនានិ សច្ចានំ តថលក្ខណវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. ទុក្ខទស្សនេនេវ បីឡនដ្ឋោ. ទុក្ខាយូហនសមុទយទស្សនេន សង្ខតដ្ឋោ. សព្ពកិលេសសន្តាបហរសុសីតលមគ្គទស្សនេន សន្តាបដ្ឋោ. អវិបរិណាមធម្មនិរោធទស្សនេន វិបរិណាមដ្ឋោ. សមុទយទស្សនេនេវ អាយូហនដ្ឋោ. សមុទយាយូហិតទុក្ខទស្សនេន និទានដ្ឋោ. វិសញ្ញោគភូតនិរោធទស្សនេន សញ្ញោគដ្ឋោ. និយ្យានភូតមគ្គទស្សនេន បលិពោធដ្ឋោ. និរោធទស្សនេនេវ និស្សរណដ្ឋោ. អវិវេកភូតសមុទយទស្សនេន វិវេកដ្ឋោ. សង្ខតភូតមគ្គទស្សនេន អសង្ខតដ្ឋោ. វិសភូតទុក្ខទស្សនេន អមតដ្ឋោ. មគ្គទស្សនេនេវ និយ្យានដ្ឋោ. និព្ពានសម្បត្តិយា អហេតុភូតសមុទយទស្សនេន ហេតុដ្ឋោ. សុទុទ្ទសនិរោធទស្សនេន ទស្សនដ្ឋោ. កបណជនសទិសទុក្ខទស្សនេន ឧឡារកុលសទិសោ អាធិបតេយ្យដ្ឋោ បាតុភវតីតិ. ឯវំ តំតំសច្ចទស្សនេន តទញ្ញសច្ចទស្សនេន ច ឯកេកស្ស សច្ចស្ស ចត្តារោ ចត្តារោ លក្ខណដ្ឋា វុត្តា.

តថដ្ឋាទីនិ ទ្វាទស វិស្សជ្ជនានិ សព្ពធម្មសង្គាហកទ្វាទសបទវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. តថដ្ឋោតិ យថាសភាវដ្ឋោ. អនត្តដ្ឋោតិ អត្តវិរហិតដ្ឋោ. សច្ចដ្ឋោតិ អវិសំវាទនដ្ឋោ. បដិវេធដ្ឋោតិ បដិវិជ្ឈិតព្ពដ្ឋោ. អភិជាននដ្ឋោតិ អភិជានិតព្ពដ្ឋោ. បរិជាននដ្ឋោតិ ញាតតីរណបរិញ្ញាយ បរិជានិតព្ពដ្ឋោ. ធម្មដ្ឋោតិ សភាវធារណាទិអត្ថោ. ធាតុដ្ឋោតិ សុញ្ញាទិអត្ថោ. ញាតដ្ឋោតិ ជានិតុំ សក្កុណេយ្យដ្ឋោ. សច្ឆិកិរិយដ្ឋោតិ សច្ឆិកាតព្ពដ្ឋោ. ផស្សនដ្ឋោតិ ញាណេន ផុសិតព្ពដ្ឋោ. អភិសមយដ្ឋោតិ បច្ចវេក្ខណញាណេន អភិសម្មាគន្តព្ពដ្ឋោ, ញាណេន បដិលភិតព្ពដ្ឋោ វា. បដិលាភោបិ ហិ ‘‘អត្ថាភិសមយា ធីរោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១៣០) វិយ អភិសមយោតិ វុច្ចតិ.

១៨. នេក្ខម្មាទីនិ សត្ត វិស្សជ្ជនានិ ឧបចារជ្ឈានវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. នេក្ខម្មន្តិ កាមច្ឆន្ទស្ស បដិបក្ខោ អលោភោ. អាលោកសញ្ញាតិ ថិនមិទ្ធស្ស បដិបក្ខេ អាលោកនិមិត្តេ សញ្ញា. អវិក្ខេបោតិ ឧទ្ធច្ចស្ស បដិបក្ខោ សមាធិ. ធម្មវវត្ថានន្តិ វិចិកិច្ឆាយ បដិបក្ខំ ញាណំ. ញាណន្តិ អវិជ្ជាយ បដិបក្ខំ ញាណំ. បាមោជ្ជន្តិ អរតិបដិបក្ខា បីតិ. បឋមជ្ឈានាទីនិ អដ្ឋ វិស្សជ្ជនានិ រូបារូបសមាបត្តិវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. ហេដ្ឋា បន រូបសមាបត្តិអនន្តរំ រូបជ្ឈានសម្ពន្ធេន ចត្តារោ ព្រហ្មវិហារា និទ្ទិដ្ឋា.

អនិច្ចានុបស្សនាទីនិ លោកុត្តរមគ្គស្ស បុព្ពភាគេ អដ្ឋារសមហាវិបស្សនាវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. ហេដ្ឋា បន រូបាទីហិ យោជនូបគា សត្ត អនុបស្សនា ឯវ វុត្តា, ឥធ បន សព្ពាបិ វុត្តា. កលាបសម្មសនឧទយព្ពយានុបស្សនា កស្មា ន វុត្តាតិ ចេ? តាសំ ទ្វិន្នំ វសេន អនិច្ចានុបស្សនាទីនំ សិជ្ឈនតោ ឥមាសុ វុត្តាសុ តា ទ្វេបិ វុត្តាវ ហោន្តិ, អនិច្ចានុបស្សនាទីហិ វា វិនា តាសំ ទ្វិន្នំ អប្បវត្តិតោ ឥមាសុ វុត្តាសុ តា ទ្វេបិ វុត្តាវ ហោន្តិ. ខយានុបស្សនាតិ បច្ចុប្បន្នានំ រូបក្ខន្ធាទីនំ ភង្គទស្សនញាណញ្ច តំតំខន្ធភង្គទស្សនានន្តរំ តទារម្មណចិត្តចេតសិកភង្គទស្សនញាណញ្ច. វយានុបស្សនាតិ បច្ចុប្បន្នានំ ខន្ធានំ ភង្គទស្សនានន្តរំ តទន្វយេនេវ អតីតានាគតខន្ធានំ ភង្គទស្សនញាណំ. វិបរិណាមានុបស្សនាតិ តស្មិំ ភង្គសង្ខាតេ និរោធេ អធិមុត្តត្តា, អថ សព្ពេបិ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នា ខន្ធា វិបរិណាមវន្តោតិ សព្ពេសំ វិបរិណាមទស្សនញាណំ. អនិមិត្តានុបស្សនាតិ ឯវំ សព្ពសង្ខារានំ វិបរិណាមំ ទិស្វា អនិច្ចតោ វិបស្សន្តស្ស អនិច្ចានុបស្សនាវ និច្ចនិមិត្តបជហនវសេន និច្ចនិមិត្តាភាវា អនិមិត្តានុបស្សនា នាម ហោតិ. អប្បណិហិតានុបស្សនាតិ អនិច្ចានុបស្សនានន្តរំ បវត្តា ទុក្ខានុបស្សនាវ សុខបត្ថនាបជហនវសេន បណិធិអភាវា អប្បណិហិតានុបស្សនា នាម ហោតិ.

សុញ្ញតានុបស្សនាតិ ទុក្ខានុបស្សនានន្តរំ បវត្តា អនត្តានុបស្សនាវ អត្តាភិនិវេសបជហនវសេន អត្តសុញ្ញតាទស្សនតោ សុញ្ញតានុបស្សនា នាម ហោតិ. អធិបញ្ញាធម្មវិបស្សនាតិ ឯវំ សង្ខារានំ ភង្គំ បស្សិត្វា បស្សិត្វា អនិច្ចាទិតោ វិបស្សន្តស្ស សង្ខារាវ ភិជ្ជន្តិ, សង្ខារានំ មរណំ ន អញ្ញោ កោចិ អត្ថីតិ ភង្គវសេន សុញ្ញតំ គហេត្វា បវត្តា វិបស្សនា. សា ហិ អធិបញ្ញា ច ធម្មេសុ ច វិបស្សនាតិ កត្វា អធិបញ្ញាធម្មវិបស្សនាតិ វុច្ចតិ. យថាភូតញាណទស្សនន្តិ ភង្គំ ទិស្វា ទិស្វា ‘‘សភយា សង្ខារា’’តិ បវត្តំ ភយតុបដ្ឋានញាណំ. អាទីនវានុបស្សនាតិ ភយតុបដ្ឋានវសេន ឧប្បន្នំ សព្ពភវាទីសុ អាទីនវទស្សនញាណំ. ‘‘យា ច ភយតុបដ្ឋានេ បញ្ញា យញ្ច អាទីនវេ ញាណំ យា ច និព្ពិទា, ឥមេ ធម្មា ឯកត្ថា, ព្យញ្ជនមេវ នាន’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.២២៧) វចនតោ ភយតុបដ្ឋានាទីនវានុបស្សនាសុ វុត្តាសុ និព្ពិទានុបស្សនា ឥធាបិ វុត្តាវ ហោតិ. អាទិតោ ចតុត្ថំ កត្វា វុត្តត្តា បនិធ ន វុត្តា. បដិសង្ខានុបស្សនាតិ មុញ្ចិតុកម្យតាញាណវសេន ឧប្បន្នំ មុញ្ចនស្ស ឧបាយករណំ បដិសង្ខានុបស្សនាសញ្ញិតំ អនិច្ចទុក្ខានត្តានុបស្សនាញាណំ. ‘‘យា ច មុញ្ចិតុកម្យតា យា ច បដិសង្ខានុបស្សនា យា ច សង្ខារុបេក្ខា, ឥមេ ធម្មា ឯកត្ថា, ព្យញ្ជនមេវ នាន’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.២២៧) វចនតោ បដិសង្ខានុបស្សនាយ វុត្តាយ មុញ្ចិតុកម្យតាសង្ខារុបេក្ខាញាណានិ វុត្តានេវ ហោន្តិ. វិវដ្ដនានុបស្សនាតិ អនុលោមញាណវសេន ឧប្បន្នំ គោត្រភុញាណំ. អនុលោមញាណេន គោត្រភុញាណស្ស សិជ្ឈនតោ គោត្រភុញាណេ វុត្តេ អនុលោមញាណំ វុត្តមេវ ហោតិ. ឯវញ្ហិ អដ្ឋារសន្នំ មហាវិបស្សនានំ បដិបាដិ វុច្ចមានា បាឡិយា សមេតិ. វុត្តញ្ហិ ឥន្ទ្រិយកថាយំ –

‘‘បុព្ពភាគេ បញ្ចហិន្ទ្រិយេហិ បឋមជ្ឈានវសេន បញ្ចិន្ទ្រិយានិ និស្សដានិ ហោន្តិ, បឋមេ ឈានេ បញ្ចហិន្ទ្រិយេហិ ទុតិយជ្ឈានវសេន បញ្ចិន្ទ្រិយានិ និស្សដានិ ហោន្តី’’តិ (បដិ. ម. ១.១៩២) –

អាទិនា នយេន យាវ អរហត្តផលា ឧត្តរុត្តរិបដិបាដិយា ឥន្ទ្រិយានិ វុត្តានិ. តស្មា អដ្ឋារស មហាវិបស្សនា យថាវុត្តក្កមេន បាឡិយា យុជ្ជន្តិ. វិសុទ្ធិមគ្គេ បន –

‘‘ខយានុបស្សនាតិ ឃនវិនិព្ភោគំ កត្វា អនិច្ចំ ខយដ្ឋេនាតិ ឯវំ ខយំ បស្សតោ ញាណំ. វិបរិណាមានុបស្សនាតិ រូបសត្តកអរូបសត្តកាទិវសេន តំ តំ បរិច្ឆេទំ អតិក្កម្ម អញ្ញថា បវត្តិទស្សនំ. ឧប្បន្នស្ស វា ជរាយ ចេវ មរណេន ច ទ្វីហាការេហិ វិបរិណាមទស្សនំ. យថាភូតញាណទស្សនន្តិ សបច្ចយនាមរូបបរិគ្គហោ’’តិ (វិសុទ្ធិ. ២.៨៥០) –

វុត្តំ. តំ តាយ បាឡិយា វិរុទ្ធំ វិយ ទិស្សតិ. វិវដ្ដនានុបស្សនាតិ សង្ខារុបេក្ខា ចេវ អនុលោមញ្ចាតិ វុត្តំ. តញ្ច បាឡិយា វិរុទ្ធំ វិយ ទិស្សតិ. ចរិយាកថាយញ្ហិ –

‘‘អនិច្ចានុបស្សនត្ថាយ អាវជ្ជនកិរិយាព្យាកតា វិញ្ញាណចរិយា. អនិច្ចានុបស្សនា ញាណចរិយា…បេ… បដិសង្ខានុបស្សនត្ថាយ អាវជ្ជនកិរិយាព្យាកតា វិញ្ញាណចរិយា. បដិសង្ខានុបស្សនា ញាណចរិយា’’តិ (បដិ. ម. ១.៧១) –

យស្ស យស្ស ញាណស្ស វិសុំ វិសុំ អាវជ្ជនំ លព្ភតិ, តស្ស តស្ស វិសុំ វិសុំ អាវជ្ជនំ វុត្តំ. វិវដ្ដនានុបស្សនាយ បន អាវជ្ជនំ អវត្វាវ ‘‘វិវដ្ដនានុបស្សនា ញាណចរិយា’’តិ វុត្តំ. យទិ សង្ខារុបេក្ខានុលោមញាណានិ វិវដ្ដនានុបស្សនា នាម សិយុំ, តទាវជ្ជនសម្ភវា តទត្ថាយ ច អាវជ្ជនំ វទេយ្យ, ន ច តទត្ថាយ អាវជ្ជនំ វុត្តំ. គោត្រភុញាណស្ស បន វិសុំ អាវជ្ជនំ នត្ថិ អនុលោមាវជ្ជនវីថិយំយេវ ឧប្បត្តិតោ. តស្មា វិវដ្ដនានុបស្សនត្ថាយ អាវជ្ជនស្ស អវុត្តត្តា គោត្រភុញាណមេវ ‘‘វិវដ្ដនានុបស្សនា’’តិ យុជ្ជតិ.

១៩. សោតាបត្តិមគ្គាទីនិ អដ្ឋ វិស្សជ្ជនានិ លោកុត្តរមគ្គផលវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. សោតស្ស អាបជ្ជនំ សោតាបត្តិ, សោតាបត្តិ ឯវ មគ្គោ សោតាបត្តិមគ្គោ. សោតាបត្តិយា ផលំ សោតាបត្តិផលំ, សមាបជ្ជីយតីតិ សមាបត្តិ, សោតាបត្តិផលមេវ សមាបត្តិ សោតាបត្តិផលសមាបត្តិ. បដិសន្ធិវសេន សកិំយេវ ឥមំ លោកំ អាគច្ឆតីតិ សកទាគាមី, តស្ស មគ្គោ សកទាគាមិមគ្គោ. សកទាគាមិស្ស ផលំ សកទាគាមិផលំ. បដិសន្ធិវសេនេវ កាមភវំ ន អាគច្ឆតីតិ អនាគាមី, តស្ស មគ្គោ អនាគាមិមគ្គោ. អនាគាមិស្ស ផលំ អនាគាមិផលំ. កិលេសេហិ អារកត្តា, កិលេសារីនំ ហតត្តា, សំសារចក្កស្ស អរានំ ហតត្តា, បាបករណេ រហាភាវា, បច្ចយាទីនំ អរហត្តា អរហំ, អរហតោ ភាវោ អរហត្តំ. កិំ តំ? អរហត្តផលំ. អរហត្តស្ស មគ្គោ អរហត្តមគ្គោ. អរហត្តមេវ ផលំ អរហត្តផលំ.

‘‘អធិមោក្ខដ្ឋេន សទ្ធិន្ទ្រិយ’’ន្តិអាទីនិ ‘‘តថដ្ឋេន សច្ចា’’តិបរិយន្តានិ តេត្តិំស វិស្សជ្ជនានិ និទ្ទិដ្ឋានិ. ហេដ្ឋា ‘‘សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អធិមោក្ខដ្ឋោ’’តិអាទីហិ តេត្តិំសាយ វិស្សជ្ជនេហិ សមានានិ. កេវលញ្ហិ តត្ថ ធម្មេហិ អត្ថា និទ្ទិដ្ឋា, ឥធ អត្ថេហិ ធម្មា និទ្ទិដ្ឋាតិ អយំ វិសេសោ. ‘‘អវិក្ខេបដ្ឋេន សមថោ’’តិអាទីនញ្ច ចតុន្នំ វិស្សជ្ជនានំ ហេដ្ឋា ‘‘សមថស្ស អវិក្ខេបដ្ឋោ’’តិអាទីនញ្ច ចតុន្នំ វិស្សជ្ជនានំ វិសេសោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

សំវរដ្ឋេនាតិអាទីនិ អដ្ឋ វិស្សជ្ជនានិ សីលាទិពលបរិយោសានធម្មវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. សីលវិសុទ្ធីតិ សុបរិសុទ្ធបាតិមោក្ខសំវរាទិចតុព្ពិធំ សីលំ ទុស្សីល្យមលវិសោធនតោ. ចិត្តវិសុទ្ធីតិ សឧបចារា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ. ចិត្តសីសេន ហេត្ថ សមាធិ វុត្តោ. សោ ចិត្តមលវិសោធនតោ ចិត្តវិសុទ្ធិ. ទិដ្ឋិវិសុទ្ធីតិ នាមរូបានំ យថាសភាវទស្សនំ សត្តទិដ្ឋិមលវិសោធនតោ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ. មុត្តដ្ឋេនាតិ តទង្គវសេន ឧបក្កិលេសតោ វិមុត្តដ្ឋេន អារម្មណេ ច អធិមុត្តដ្ឋេន. វិមោក្ខោតិ តទង្គវិមោក្ខោ. បដិវេធដ្ឋេន វិជ្ជាតិ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ បុរិមភវបដិវេធដ្ឋេន វិជ្ជា, ទិព្ពចក្ខុញាណំ សត្តានំ ចុតូបបាតបដិវេធដ្ឋេន វិជ្ជា, អាសវានំ ខយេ ញាណំ សច្ចបដិវេធដ្ឋេន វិជ្ជា. បដិវេធដ្ឋេនាតិ ជាននដ្ឋេន. បរិច្ចាគដ្ឋេន វិមុត្តីតិ យំ យំ បរិច្ចត្តំ, តតោ តតោ វិមុត្តត្តា ផលវិមុត្តិ. សមុច្ឆេទដ្ឋេន ខយេ ញាណន្តិ កិលេសសមុច្ឆិន្ទនត្ថេន កិលេសក្ខយករេ អរិយមគ្គេ ញាណំ. បដិប្បស្សទ្ធដ្ឋេន អនុប្បាទេ ញាណន្តិ មគ្គកិច្ចសង្ខាតបយោគបដិប្បស្សទ្ធត្តា បដិសន្ធិវសេន អនុប្បាទភូតេ តំតំមគ្គវជ្ឈកិលេសានំ អនុប្បាទបរិយោសានេ ឧប្បន្នេ អរិយផលេ ញាណំ.

២០. ឆន្ទោ មូលដ្ឋេនាតិអាទីនិ នវ វិស្សជ្ជនានិ អរិយមគ្គស្ស អាទិមជ្ឈបរិយោសានវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. ឆន្ទោ មូលដ្ឋេនាតិ កុសលានំ ធម្មានំ កត្តុកម្យតាឆន្ទោ បដិបត្តិយា ច និប្ផត្តិយា ច មូលត្តា មូលដ្ឋេន. មនសិការោ សមុដ្ឋានដ្ឋេនាតិ យោនិសោមនសិការោ សព្ពកុសលធម្មេ សមុដ្ឋាបេតីតិ សមុដ្ឋានដ្ឋេន. ផស្សោ សមោធានដ្ឋេនាតិ យស្មា តណ្ហាយ វិសេសេន វេទនា បធានការណំ, តណ្ហា ច បហីយមានា វិសេសេន វេទនាយ បរិញ្ញាតាយ បហីយតិ, តស្សា ច វេទនាយ ផស្សោវ បធានការណំ, តស្មិំ បរិញ្ញាតេ វេទនា បរិញ្ញាតា ហោតិ, តស្មា សត្តសុ អភិញ្ញេយ្យវត្ថូសុ ផស្សោ បឋមំ វុត្តោ. សោ ច តិកសន្និបាតសង្ខាតស្ស អត្តនោ ការណស្ស វសេន បវេទិតត្តា ‘‘តិកសន្និបាតបច្ចុបដ្ឋានោ’’តិ វុត្តត្តា សមោធានដ្ឋេន អភិញ្ញេយ្យោ. កេចិ បន ‘‘ញាណផស្សោ ផស្សោ’’តិ វទន្តិ.

យស្មា បន វេទនា ចិត្តចេតសិកេ អត្តនោ វសេ វត្តាបយមានា តត្ថ សមោសរតិ បវិសតិ, ចិត្តសន្តានមេវ វា បវិសតិ, តស្មា សមោសរណដ្ឋេន អភិញ្ញេយ្យាតិ វុត្តា. កេចិ បន ‘‘សព្ពានិបិ បរិញ្ញេយ្យានិ វេទនាសុ សមោសរន្តិ, វេទនាសុ បរិញ្ញាតាសុ សព្ពំ តណ្ហាវត្ថុ បរិញ្ញាតំ ហោតិ. តំ កិស្ស ហេតុ? វេទនាបច្ចយា ហិ សព្ពាបិ តណ្ហា. តស្មា វេទនា សមោសរណដ្ឋេន អភិញ្ញេយ្យា’’តិ វទន្តិ. យស្មា សព្ពគោបានសីនំ អាពន្ធនតោ កូដាគារកណ្ណិកា វិយ ចិត្តចេតសិកានំ សម្បិណ្ឌនតោ សមាធិ កុសលានំ ធម្មានំ បមុខោ ហោតិ ជេដ្ឋកោ, តស្មា សមាធិ បមុខដ្ឋេនាតិ វុត្តំ. បាមុខដ្ឋេនាតិបិ បាឋោ. យស្មា សមថវិបស្សនំ ភាវេន្តស្ស អារម្មណូបដ្ឋានាធិបតិ ហោតិ សតិ, សតិយា ឧបដ្ឋិតេ អារម្មណេ សព្ពេបិ កុសលា ធម្មា សកំ សកំ កិច្ចំ សាធេន្តិ, តស្មា សតិ អាធិបតេយ្យដ្ឋេនាតិ វុត្តំ. បញ្ញា តទុត្តរដ្ឋេនាតិ អរិយមគ្គបញ្ញា តេសំ កុសលានំ ធម្មានំ ឧត្តរដ្ឋេន សេដ្ឋដ្ឋេន អភិញ្ញេយ្យា. អថ វា តតោ កិលេសេហិ, សំសារវដ្ដតោ វា ឧត្តរតិ សមតិក្កមតីតិ តទុត្តរា, តស្សា អត្ថោ តទុត្តរដ្ឋោ. តេន តទុត្តរដ្ឋេន. តតុត្តរដ្ឋេនាតិបិ បាឋោ, តតោ ឧត្តរដ្ឋេនាតិ អត្ថោ. វិមុត្តិ សារដ្ឋេនាតិ ផលវិមុត្តិ អបរិហានិវសេន ថិរត្តា សារោ, តំ អតិក្កមិត្វា អញ្ញស្ស បរិយេសិតព្ពស្ស អភាវតោបិ សារោ. សា វិមុត្តិ តេន សារដ្ឋេន អភិញ្ញេយ្យា. អមតោគធំ និព្ពានន្តិ នត្ថិ ឯតស្ស មរណសង្ខាតំ មតន្តិ អមតំ, កិលេសវិសបដិបក្ខត្តា អគទន្តិបិ អមតំ, សច្ឆិកិរិយាយ សត្តានំ បតិដ្ឋាភូតន្តិ ឱគធំ, សំសារទុក្ខសន្តិភូតត្តា និព្ពុតន្តិ និព្ពានំ, នត្ថេត្ថ តណ្ហាសង្ខាតំ វានន្តិបិ និព្ពានំ. តំ សាសនស្ស និដ្ឋាភូតត្តា បរិយោសានដ្ឋេន អភិញ្ញេយ្យំ. ឯវំ ឥមស្មិំ អភិញ្ញេយ្យនិទ្ទេសេ សត្តសហស្សានិ សត្តសតានិ ចត្តាលីសញ្ច វិស្សជ្ជនានិ ហោន្តិ.

ឥទានិ តេសំ ឯវំ និទ្ទិដ្ឋានំ ធម្មានំ ‘‘យេ យេ ធម្មា អភិញ្ញាតា, តេ តេ ធម្មា ញាតា ហោន្តី’’តិ និគមនំ ករោតិ, តស្ស អភិមុខំ កត្វា ញាតា ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ. តំញាតដ្ឋេន ញាណន្តិ តេសំ វុត្តប្បការានំ ធម្មានំ ជាននដ្ឋេន ញាណំ. បជាននដ្ឋេន បញ្ញាតិ បការតោ ជាននដ្ឋេន បញ្ញា. តេន វុច្ចតីតិអាទិតោ បុច្ឆិតបុច្ឆា និគមេត្វា ទស្សិតា. តេន ការណេន ‘‘ឥមេ ធម្មា អភិញ្ញេយ្យាតិ សោតាវធានំ, តំបជាននា បញ្ញា សុតមយេ ញាណ’’ន្តិ វុច្ចតីតិ អត្ថោតិ.

សទ្ធម្មប្បកាសិនិយា បដិសម្ភិទាមគ្គដ្ឋកថាយ

អភិញ្ញេយ្យនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បរិញ្ញេយ្យនិទ្ទេសវណ្ណនា

២១. បរិញ្ញេយ្យនិទ្ទេសេ កិញ្ចាបិ បរិញ្ញាសទ្ទេន ញាតបរិញ្ញា, តីរណបរិញ្ញា, បហានបរិញ្ញាតិ តិស្សោ បរិញ្ញា សង្គហិតា. ហេដ្ឋា ‘‘អភិញ្ញេយ្យា’’តិ ញាតបរិញ្ញាយ វុត្តត្តា ឧបរិ ‘‘បហាតព្ពា’’តិ បហានបរិញ្ញាយ វុត្តត្តា តីរណបរិញ្ញាវ ឥធ អធិប្បេតា. ផស្សោ សាសវោ ឧបាទានិយោតិ អាសវានញ្ចេវ ឧបាទានានញ្ច បច្ចយភូតោ តេភូមកផស្សោ. សោបិ ហិ អត្តានំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តមានេហិ សហ អាសវេហីតិ សាសវោ, អារម្មណភាវំ ឧបគន្ត្វា ឧបាទានសម្ពន្ធនេន ឧបាទានានំ ហិតោតិ ឧបាទានិយោ. យស្មា ផស្សេ តីរណបរិញ្ញាយ បរិញ្ញាតេ ផស្សមុខេន សេសាបិ អរូបធម្មា តទនុសារេន ច រូបធម្មា បរិញ្ញាយន្តិ, តស្មា ឯកោវ ផស្សោ វុត្តោ. ឯវំ សេសេសុបិ យថាយោគំ យោជេតព្ពំ.

នាមន្តិ ចត្តារោ ខន្ធា អរូបិនោ និព្ពានញ្ច. រូបន្តិ ចត្តារិ ច មហាភូតានិ ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទាយរូបានិ ចតុវីសតិ. ចត្តារោ ខន្ធា នមនដ្ឋេន នាមំ. តេ ហិ អារម្មណាភិមុខា នមន្តិ. សព្ពម្បិ នាមនដ្ឋេន នាមំ. ចត្តារោ ហិ ខន្ធា អារម្មណេ អញ្ញមញ្ញំ នាមេន្តិ, និព្ពានំ អារម្មណាធិបតិបច្ចយតាយ អត្តនិ អនវជ្ជធម្មេ នាមេតិ. សន្តតិវសេន សីតាទីហិ រុប្បនដ្ឋេន រូបំ. រុប្បនដ្ឋេនាតិ កុប្បនដ្ឋេន. សន្តតិវិបរិណាមវសេន ហិ សីតាទីហិ ឃដ្ដនីយំ ធម្មជាតំ រូបន្តិ វុច្ចតិ. ឥធ បន នាមន្តិ លោកិកមេវ អធិប្បេតំ, រូបំ បន ឯកន្តេន លោកិកមេវ.

តិស្សោ វេទនាតិ សុខា វេទនា, ទុក្ខា វេទនា, អទុក្ខមសុខា វេទនា. តា លោកិកា ឯវ. អាហារាតិ បច្ចយា. បច្ចយា ហិ អត្តនោ ផលំ អាហរន្តីតិ អាហារា. កពឡីការោ អាហារោ ផស្សាហារោ មនោសញ្ចេតនាហារោ វិញ្ញាណាហារោតិ ចត្តារោ. វត្ថុវសេន កពឡីកាតព្ពត្តា កពឡីការោ, អជ្ឈោហរិតព្ពត្តា អាហារោ. ឱទនកុម្មាសាទិវត្ថុកាយ ឱជាយេតំ នាមំ. សា ហិ ឱជដ្ឋមករូបានិ អាហរតីតិ អាហារោ. ចក្ខុសម្ផស្សាទិកោ ឆព្ពិធោ ផស្សោ តិស្សោ វេទនា អាហរតីតិ អាហារោ. មនសោ សញ្ចេតនា, ន សត្តស្សាតិ មនោសញ្ចេតនា យថា ចិត្តេកគ្គតា. មនសា វា សម្បយុត្តា សញ្ចេតនា មនោសញ្ចេតនា យថា អាជញ្ញរថោ. តេភូមកកុសលាកុសលចេតនា. សា ហិ តយោ ភវេ អាហរតីតិ អាហារោ. វិញ្ញាណន្តិ ឯកូនវីសតិភេទំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ. តញ្ហិ បដិសន្ធិនាមរូបំ អាហរតីតិ អាហារោ. ឧបាទានក្ខន្ធាតិ ឧបាទានគោចរា ខន្ធា, មជ្ឈបទលោបោ ទដ្ឋព្ពោ. ឧបាទានសម្ភូតា វា ខន្ធា ឧបាទានក្ខន្ធា យថា តិណគ្គិ ថុសគ្គិ. ឧបាទានវិធេយ្យា វា ខន្ធា ឧបាទានក្ខន្ធា យថា រាជបុរិសោ. ឧបាទានប្បភវា វា ខន្ធា ឧបាទានក្ខន្ធា យថា បុប្ផរុក្ខោ ផលរុក្ខោ. ឧបាទានានិ បន កាមុបាទានំ ទិដ្ឋុបាទានំ សីលព្ពតុបាទានំ អត្តវាទុបាទានន្តិ ចត្តារិ. អត្ថតោ បន ភុសំ អាទានន្តិ ឧបាទានំ. រូបុបាទានក្ខន្ធោ, វេទនុបាទានក្ខន្ធោ, សញ្ញុបាទានក្ខន្ធោ, សង្ខារុបាទានក្ខន្ធោ, វិញ្ញាណុបាទានក្ខន្ធោតិ បញ្ច.

ឆ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានីតិ ចក្ខាយតនំ, សោតាយតនំ, ឃានាយតនំ, ជិវ្ហាយតនំ, កាយាយតនំ, មនាយតនំ.

សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោតិ កតមា សត្ត? វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ (អ. និ. ៧.៤៤; ទី. និ. ៣.៣៣២), សត្តា នានត្តកាយា នានត្តសញ្ញិនោ. សេយ្យថាបិ មនុស្សា ឯកច្ចេ ច ទេវា ឯកច្ចេ ច វិនិបាតិកា. អយំ បឋមា វិញ្ញាណដ្ឋិតិ.

‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, សត្តា នានត្តកាយា ឯកត្តសញ្ញិនោ. សេយ្យថាបិ ទេវា ព្រហ្មកាយិកា បឋមាភិនិព្ពត្តា. អយំ ទុតិយា វិញ្ញាណដ្ឋិតិ.

‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, សត្តា ឯកត្តកាយា នានត្តសញ្ញិនោ. សេយ្យថាបិ ទេវា អាភស្សរា. អយំ តតិយា វិញ្ញាណដ្ឋិតិ.

‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, សត្តា ឯកត្តកាយា ឯកត្តសញ្ញិនោ. សេយ្យថាបិ ទេវា សុភកិណ្ហា. អយំ ចតុត្ថា វិញ្ញាណដ្ឋិតិ.

‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, សត្តា សព្ពសោ រូបសញ្ញានំ សមតិក្កមា បដិឃសញ្ញានំ អត្ថង្គមា នានត្តសញ្ញានំ អមនសិការា ‘អនន្តោ អាកាសោ’តិ អាកាសានញ្ចាយតនូបគា. អយំ បញ្ចមី វិញ្ញាណដ្ឋិតិ.

‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, សត្តា សព្ពសោ អាកាសានញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្ម ‘អនន្តំ វិញ្ញាណ’ន្តិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនូបគា. អយំ ឆដ្ឋា វិញ្ញាណដ្ឋិតិ.

‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, សត្តា សព្ពសោ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្ម ‘នត្ថិ កិញ្ចី’តិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនូបគា. អយំ សត្តមី វិញ្ញាណដ្ឋិតិ. ឥមា ខោ, ភិក្ខវេ, សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ’’តិ (អ. និ. ៧.៤៤; ទី. និ. ៣.៣៣២).

វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោតិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស ឋានានិ សវិញ្ញាណកា ខន្ធា ឯវ. តត្ថ សេយ្យថាបីតិ និទស្សនត្ថេ និបាតោ. មនុស្សាតិ អបរិមាណេសុបិ ចក្កវាឡេសុ អបរិមាណានំ មនុស្សានំ វណ្ណសណ្ឋានាទិវសេន ទ្វេបិ ឯកសទិសា នត្ថិ. យេបិ វណ្ណេន វា សណ្ឋានេន វា សទិសា ហោន្តិ, តេបិ អាលោកិតវិលោកិតាទីហិ វិសទិសាវ ហោន្តិ, តស្មា នានត្តកាយាតិ វុត្តា. បដិសន្ធិសញ្ញា បន នេសំ តិហេតុកាបិ ទុហេតុកាបិ អហេតុកាបិ ហោតិ, តស្មា នានត្តសញ្ញិនោតិ វុត្តា. ឯកច្ចេ ច ទេវាតិ ឆ កាមាវចរទេវា. តេសុ ហិ កេសញ្ចិ កាយោ នីលោ ហោតិ, កេសញ្ចិ បីតកាទិវណ្ណោ, សញ្ញា បន នេសំ តិហេតុកាបិ ទុហេតុកាបិ ហោតិ, អហេតុកា ន ហោតិ. ឯកច្ចេ ច វិនិបាតិកាតិ ចតុអបាយវិនិមុត្តា បុនព្ពសុមាតា យក្ខិនី, បិយង្ករមាតា, ផុស្សមិត្តា, ធម្មគុត្តាតិ ឯវមាទយោ អញ្ញេ ច វេមានិកា បេតា. ឯតេសញ្ហិ ឱទាតកាឡមង្គុរច្ឆវិសាមវណ្ណាទិវសេន ចេវ កិសថូលរស្សទីឃវសេន ច កាយោ នានា ហោតិ, មនុស្សានំ វិយ តិហេតុកទ្វិហេតុកាហេតុកវសេន សញ្ញាបិ. តេ បន ទេវា វិយ ន មហេសក្ខា, កបណមនុស្សា វិយ អប្បេសក្ខា ទុល្លភឃាសច្ឆាទនា ទុក្ខបីឡិតា វិហរន្តិ. ឯកច្ចេ កាឡបក្ខេ ទុក្ខិតា ជុណ្ហបក្ខេ សុខិតា ហោន្តិ, តស្មា សុខសមុស្សយតោ វិនិបតិតត្តា វិនិបាតិកាតិ វុត្តា. យេ បនេត្ថ តិហេតុកា, តេសំ ធម្មាភិសមយោបិ ហោតិ បិយង្ករមាតាទីនំ វិយ.

ព្រហ្មកាយិកាតិ ព្រហ្មបារិសជ្ជព្រហ្មបុរោហិតមហាព្រហ្មានោ. បឋមាភិនិព្ពត្តាតិ តេ សព្ពេបិ បឋមជ្ឈានេន និព្ពត្តា. ព្រហ្មបារិសជ្ជា បន បរិត្តេន, ព្រហ្មបុរោហិតា មជ្ឈិមេន, កាយោ ច តេសំ វិប្ផារិកតរោ ហោតិ. មហាព្រហ្មានោ បណីតេន, កាយោ បន នេសំ អតិវិប្ផារិកតរោ ហោតិ. ឥតិ តេ កាយស្ស នានត្តា, បឋមជ្ឈានវសេន សញ្ញាយ ឯកត្តា នានត្តកាយា ឯកត្តសញ្ញិនោតិ វុត្តា. យថា ច តេ, ឯវំ ចតូសុ អបាយេសុ សត្តា. និរយេសុ ហិ កេសញ្ចិ គាវុតំ, កេសញ្ចិ អឌ្ឍយោជនំ, កេសញ្ចិ តិគាវុតំ អត្តភាវោ ហោតិ, ទេវទត្តស្ស បន យោជនសតិកោ ជាតោ. តិរច្ឆានេសុបិ កេចិ ខុទ្ទកា ហោន្តិ, កេចិ មហន្តា. បេត្តិវិសយេសុបិ កេចិ សដ្ឋិហត្ថា កេចិ អសីតិហត្ថា ហោន្តិ កេចិ សុវណ្ណា កេចិ ទុព្ពណ្ណា. តថា កាលកញ្ចិកា អសុរា. អបិចេត្ថ ទីឃបិដ្ឋិកា បេតា នាម សដ្ឋិយោជនិកាបិ ហោន្តិ, សញ្ញា បន សព្ពេសម្បិ អកុសលវិបាកាហេតុកាវ ហោតិ. ឥតិ អបាយិកាបិ ‘‘នានត្តកាយា ឯកត្តសញ្ញិនោ’’តិ សង្ខំ គច្ឆន្តិ.

អាភស្សរាតិ ទណ្ឌឧក្កាយ អច្ចិ វិយ ឯតេសំ សរីរតោ អាភា ឆិជ្ជិត្វា ឆិជ្ជិត្វា បតន្តី វិយ សរតិ វិសរតីតិ អាភស្សរា. តេសុ បញ្ចកនយេ ទុតិយតតិយជ្ឈានទ្វយំ បរិត្តំ ភាវេត្វា ឧប្បន្នា បរិត្តាភា នាម ហោន្តិ, មជ្ឈិមំ ភាវេត្វា ឧប្បន្នា អប្បមាណាភា នាម ហោន្តិ, បណីតំ ភាវេត្វា ឧប្បន្នា អាភស្សរា នាម ហោន្តិ. ឥធ បន ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន សព្ពេវ តេ គហិតា. សព្ពេសញ្ហិ តេសំ កាយោ ឯកវិប្ផារោវ ហោតិ, សញ្ញា បន អវិតក្កវិចារមត្តា ច អវិតក្កអវិចារា ចាតិ នានា.

សុភកិណ្ហាតិ សុភេន វោកិណ្ណា វិកិណ្ណា, សុភេន សរីរប្បភាវណ្ណេន ឯកគ្ឃនាតិ អត្ថោ. ឯតេសញ្ហិ ន អាភស្សរានំ វិយ ឆិជ្ជិត្វា ឆិជ្ជិត្វា បភា គច្ឆតីតិ. ចតុក្កនយេ តតិយស្ស, បញ្ចកនយេ ចតុត្ថស្ស បរិត្តមជ្ឈិមបណីតស្ស ឈានស្សវសេន បរិត្តសុភអប្បមាណសុភសុភកិណ្ហា នាម ហុត្វា និព្ពត្តន្តិ. ឥតិ សព្ពេបិ តេ ឯកត្តកាយា ចេវ ចតុត្ថជ្ឈានសញ្ញាយ ឯកត្តសញ្ញិនោ ចាតិ វេទិតព្ពា. វេហប្ផលាបិ ចតុត្ថវិញ្ញាណដ្ឋិតិមេវ ភជន្តិ. អសញ្ញសត្តា វិញ្ញាណាភាវា ឯត្ថ សង្គហំ ន គច្ឆន្តិ, សត្តាវាសេសុ គច្ឆន្តិ.

សុទ្ធាវាសា វិវដ្ដបក្ខេ ឋិតា ន សព្ពកាលិកា, កប្បសតសហស្សម្បិ អសង្ខ្យេយម្បិ ពុទ្ធសុញ្ញេ លោកេ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, សោឡសកប្បសហស្សព្ភន្តរេ ពុទ្ធេសុ ឧប្បន្នេសុយេវ ឧប្បជ្ជន្តិ, ធម្មចក្កប្បវត្តស្ស ភគវតោ ខន្ធាវារសទិសា ហោន្តិ, តស្មា នេវ វិញ្ញាណដ្ឋិតិំ, ន ច សត្តាវាសំ ភជន្តិ. មហាសីវត្ថេរោ បន – ‘‘ន ខោ បន សោ, សារិបុត្ត, សត្តាវាសោ សុលភរូបោ, យោ មយា អនាវុត្ថបុព្ពោ ឥមិនា ទីឃេន អទ្ធុនា អញ្ញត្រ សុទ្ធាវាសេហិ ទេវេហី’’តិ (ម. និ. ១.១៦០) ឥមិនា សុត្តេន សុទ្ធាវាសាបិ ចតុត្ថំ វិញ្ញាណដ្ឋិតិំ ចតុត្ថំ សត្តាវាសញ្ច ភជន្តីតិ វទតិ, តំ អប្បដិពាហិតត្តា សុត្តស្ស អនុញ្ញាតំ.

នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ យថេវ សញ្ញាយ, ឯវំ វិញ្ញាណស្សាបិ សុខុមត្តា នេវវិញ្ញាណំ នាវិញ្ញាណំ, តស្មា វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ ន វុត្តំ.

អដ្ឋ លោកធម្មាតិ លាភោ, អលាភោ, យសោ, អយសោ, និន្ទា, បសំសា, សុខំ, ទុក្ខន្តិ ឥមេ អដ្ឋ លោកប្បវត្តិយា សតិ អនុបរមធម្មកត្តា លោកស្ស ធម្មាតិ លោកធម្មា. ឯតេហិ មុត្តោ សត្តោ នាម នត្ថិ, ពុទ្ធានម្បិ ហោន្តិយេវ. យថាហ –

‘‘អដ្ឋិមេ, ភិក្ខវេ, លោកធម្មា លោកំ អនុបរិវត្តន្តិ, លោកោ ច អដ្ឋ លោកធម្មេ អនុបរិវត្តតិ. កតមេ អដ្ឋ? លាភោ ច អលាភោ ច យសោ ច អយសោ ច និន្ទា ច បសំសា ច សុខញ្ច ទុក្ខញ្ច. ឥមេ ខោ, ភិក្ខវេ, អដ្ឋ លោកធម្មា លោកំ អនុបរិវត្តន្តិ, លោកោ ច ឥមេ អដ្ឋ លោកធម្មេ អនុបរិវត្តតី’’តិ (អ. និ. ៨.៦).

តត្ថ អនុបរិវត្តន្តីតិ អនុពន្ធន្តិ នប្បជហន្តិ, លោកតោ ន និវត្តន្តីតិ អត្ថោ. លាភោតិ បព្ពជិតស្ស ចីវរាទិ, គហដ្ឋស្ស ធនធញ្ញាទិ លាភោ. សោយេវ អលព្ភមានោ លាភោ អលាភោ. ន លាភោ អលាភោតិ វុច្ចមានេ អត្ថាភាវាបត្តិតោ បរិញ្ញេយ្យោ ន សិយា. យសោតិ បរិវារោ. សោយេវ អលព្ភមានា យសោ អយសោ. និន្ទាតិ អវណ្ណភណនំ. បសំសាតិ វណ្ណភណនំ. សុខន្តិ កាមាវចរានំ កាយិកចេតសិកំ. ទុក្ខន្តិ បុថុជ្ជនសោតាបន្នសកទាគាមីនំ កាយិកចេតសិកំ, អនាគាមិអរហន្តានំ កាយិកមេវ.

នវ សត្តាវាសាតិ សត្តានំ អាវាសា, វសនដ្ឋានានីតិ អត្ថោ. តានិ បន តថាបកាសិតា ខន្ធា ឯវ. កតមេ នវ? វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘នវយិមេ, ភិក្ខវេ (អ. និ. ៩.២៤; ទី. និ. ៣.៣៤១), សត្តាវាសា. កតមេ នវ? សន្តិ, ភិក្ខវេ, សត្តា នានត្តកាយា នានត្តសញ្ញិនោ, សេយ្យថាបិ មនុស្សា ឯកច្ចេ ច ទេវា ឯកច្ចេ ច វិនិបាតិកា. អយំ បឋមោ សត្តាវាសោ.

‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, សត្តា នានត្តកាយា ឯកត្តសញ្ញិនោ, សេយ្យថាបិ ទេវា ព្រហ្មកាយិកា បឋមាភិនិព្ពត្តា. អយំ ទុតិយោ សត្តាវាសោ.

‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, សត្តា ឯកត្តកាយា នានត្តសញ្ញិនោ, សេយ្យថាបិ ទេវា អាភស្សរា. អយំ តតិយោ សត្តាវាសោ.

‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, សត្តា ឯកត្តកាយា ឯកត្តសញ្ញិនោ, សេយ្យថាបិ ទេវា សុភកិណ្ហា. អយំ ចតុត្ថោ សត្តាវាសោ.

‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, សត្តា អសញ្ញិនោ អប្បដិសំវេទិនោ, សេយ្យថាបិ ទេវា អសញ្ញសត្តា. អយំ បញ្ចមោ សត្តាវាសោ.

‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, សត្តា សព្ពសោ រូបសញ្ញានំ សមតិក្កមា បដិឃសញ្ញានំ អត្ថង្គមា នានត្តសញ្ញានំ អមនសិការា ‘អនន្តោ អាកាសោ’តិ អាកាសានញ្ចាយតនូបគា. អយំ ឆដ្ឋោ សត្តាវាសោ.

‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, សត្តា សព្ពសោ អាកាសានញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្ម ‘អនន្តំ វិញ្ញាណ’ន្តិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនូបគា. អយំ សត្តមោ សត្តាវាសោ.

‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, សត្តា សព្ពសោ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្ម ‘នត្ថិ កិញ្ចី’តិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនូបគា. អយំ អដ្ឋមោ សត្តាវាសោ.

‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, សត្តា សព្ពសោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមតិក្កម្ម នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនូបគា. អយំ នវមោ សត្តាវាសោ. ឥមេ ខោ, ភិក្ខវេ, នវ សត្តាវាសា’’តិ (អ. និ. ៩.២៤; ទី. និ. ៣.៣៤១).

ទសាយតនានីតិ ចក្ខាយតនំ រូបាយតនំ សោតាយតនំ សទ្ទាយតនំ ឃានាយតនំ គន្ធាយតនំ ជិវ្ហាយតនំ រសាយតនំ កាយាយតនំ ផោដ្ឋព្ពាយតនន្តិ ឯវំ ទស. មនាយតនធម្មាយតនានិ បន លោកុត្តរមិស្សកត្តា ន គហិតានិ. ឥមេសុ ទសសុ វិស្សជ្ជនេសុ វិបស្សនាវសេន តីរណបរិញ្ញា វុត្តា, ‘‘សព្ពំ, ភិក្ខវេ, បរិញ្ញេយ្យ’’ន្តិអាទីសុ បន អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយាទីនំ តិណ្ណំ, និរោធបដិបទានំ សច្ឆិកិរិយាភាវនដ្ឋានំ តេសំយេវ បដិវេធដ្ឋានំ ទុក្ខាទីនំ និស្សរណស្ស អនុប្បាទាទីនំ បញ្ចទសន្នំ, បរិគ្គហដ្ឋាទីនំ ឯកតិំសាយ, ឧត្តរិបដិវេធដ្ឋាទីនំ តិណ្ណំ, មគ្គង្គានំ អដ្ឋន្នំ, ‘‘បយោគានំ បដិប្បស្សទ្ធដ្ឋោ’’តិអាទីនំ ទ្វិន្នំ, អសង្ខតដ្ឋស្ស វុដ្ឋានដ្ឋាទីនំ ទ្វិន្នំ, និយ្យានដ្ឋស្ស អនុពុជ្ឈនដ្ឋាទីនំ តិណ្ណំ, អនុពោធនដ្ឋាទីនំ តិណ្ណំ, អនុពោធបក្ខិយាទីនំ តិណ្ណំ, ឧជ្ជោតនដ្ឋាទីនំ ចតុន្នំ, បតាបនដ្ឋាទីនំ អដ្ឋារសន្នំ, វិវដ្ដនានុបស្សនាទីនំ នវន្នំ, ខយេញាណអនុប្បាទេញាណានំ បញ្ញាវិមុត្តិនិព្ពានានន្តិ ឥមេសំ ធម្មានំ បដិលាភវសេន តីរណបរិញ្ញា វុត្តា, សេសានំ យថាយោគំ វិបស្សនាវសេន ច បដិលាភវសេន ច តីរណបរិញ្ញា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា.

យេសំ យេសំ ធម្មានំ បដិលាភត្ថាយ វាយមន្តស្ស, តេ តេ ធម្មា បដិលទ្ធា ហោន្តិ. ឯវំ តេ ធម្មា បរិញ្ញាតា ចេវ ហោន្តិ តីរិតា ចាតិ ហិ កិច្ចសមាបនដ្ឋេន តីរណបរិញ្ញា វុត្តា. កិច្ចេ ហិ សមាបិតេ តេ ធម្មា បដិលទ្ធា ហោន្តីតិ. កេចិ បន ‘‘អវិបស្សនូបគានំ ញាតបរិញ្ញា’’តិ វទន្តិ. អភិញ្ញេយ្យេន ញាតបរិញ្ញាយ វុត្តត្តា តំ ន សុន្ទរំ. បរិញ្ញាតា ចេវ ហោន្តិ តីរិតា ចាតិ តេ បដិលទ្ធា ឯវ ធម្មា បរិញ្ញាតា ច នាម ហោន្តិ, តីរិតា ច នាមាតិ អត្ថោ. ឯវំ កិច្ចសមាបនត្ថវសេន បរិញ្ញាតត្ថោ វុត្តោ ហោតិ.

២២. ឥទានិ តមេវត្ថំ ឯកេកធម្មេ បដិលាភវសេន យោជេត្វា អន្តេ ច និគមេត្វា ទស្សេតុំ នេក្ខម្មន្តិអាទិមាហ. តំ សព្ពំ បុព្ពេ វុត្តានុសារេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

បរិញ្ញេយ្យនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បហាតព្ពនិទ្ទេសវណ្ណនា

២៣. បហាតព្ពនិទ្ទេសេ អស្មិមានោតិ រូបាទីសុ បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ អស្មីតិ មានោ. តស្មិញ្ហិ បហីនេ អរហត្តំ បត្តំ ហោតិ. រូបរាគាទីសុ វិជ្ជមានេសុបិ សេសានិ អវត្វា អស្មិមានស្សេវ វចនំ ទិដ្ឋិបតិរូបកត្តេន តស្ស ឱឡារិកត្តាតិ វេទិតព្ពំ. អវិជ្ជាតិ សុត្តន្តបរិយាយេន ទុក្ខាទីសុ ចតូសុ ឋានេសុ អញ្ញាណំ, អភិធម្មបរិយាយេន បុព្ពន្តាទីហិ សទ្ធិំ អដ្ឋសុ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘តត្ថ កតមា អវិជ្ជា? ទុក្ខេ អញ្ញាណំ, ទុក្ខសមុទយេ អញ្ញាណំ, ទុក្ខនិរោធេ អញ្ញាណំ, ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ អញ្ញាណំ, បុព្ពន្តេ អញ្ញាណំ, អបរន្តេ អញ្ញាណំ, បុព្ពន្តាបរន្តេ អញ្ញាណំ, ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ អញ្ញាណ’’ន្តិ (ធ. ស. ១១០៦; វិភ. ២២៦).

ភវតណ្ហាតិ កាមភវាទីសុ ភវេសុ បត្ថនា. យថាហ –

‘‘តត្ថ កតមា ភវតណ្ហា? យោ ភវេសុ ភវច្ឆន្ទោ ភវរាគោ ភវនន្ទី ភវតណ្ហា ភវសិនេហោ ភវបរិឡាហោ ភវមុច្ឆា ភវជ្ឈោសាន’’ន្តិ (វិភ. ៨៩៥).

តិស្សោ តណ្ហាតិ កាមតណ្ហា, ភវតណ្ហា, វិភវតណ្ហា. តាសំ អភិធម្មេ ឯវំ និទ្ទេសោ កតោ – តត្ថ កតមា ភវតណ្ហា? ភវទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ…បេ… ចិត្តស្ស សារាគោ, អយំ វុច្ចតិ ភវតណ្ហា. តត្ថ កតមា វិភវតណ្ហា? ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ…បេ… ចិត្តស្ស សារាគោ, អយំ វុច្ចតិ វិភវតណ្ហា. អវសេសា តណ្ហា កាមតណ្ហា. តត្ថ កតមា កាមតណ្ហា? កាមធាតុបដិសំយុត្តោ រាគោ…បេ… ចិត្តស្ស សារាគោ, អយំ វុច្ចតិ កាមតណ្ហា. តត្ថ កតមា ភវតណ្ហា? រូបធាតុអរូបធាតុបដិសំយុត្តោ រាគោ…បេ… តត្ថ កតមា វិភវតណ្ហា? ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ…បេ… (វិភ. ៩១៦).

អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘បញ្ចកាមគុណិកោ រាគោ កាមតណ្ហា, រូបារូបភវេសុ រាគោ ឈាននិកន្តិសស្សតទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ ភវវសេន បត្ថនា ភវតណ្ហា, ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ វិភវតណ្ហា’’តិ វុត្តំ. អយំ ទសុត្តរសុត្តបរិយាយេន យោជនា. សង្គីតិបរិយាយេន បន អភិធម្មបរិយាយេន ច ‘‘អបរាបិ តិស្សោ តណ្ហា កាមតណ្ហា រូបតណ្ហា អរូបតណ្ហា. អបរាបិ តិស្សោ តណ្ហា រូបតណ្ហា អរូបតណ្ហា និរោធតណ្ហា’’តិ (ទី. និ. ៣.៣០៥; វិភ. ៩១៧-៩១៨) វុត្តា តណ្ហាបិ ឯត្ថ យុជ្ជន្តិ. តាសុ បញ្ច កាមធាតុរូបធាតុអរូបធាតុបដិសំយុត្តា, អន្តិមា ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតា.

ចត្តារោ ឱឃាតិ កាមោឃោ, ភវោឃោ, ទិដ្ឋោឃោ, អវិជ្ជោឃោ. យស្ស សំវិជ្ជន្តិ, តំ វដ្ដស្មិំ ឱហនន្តិ ឱសីទាបេន្តីតិ ឱឃា. ពលវកិលេសា ឯតេ. កាមគុណសង្ខាតេ កាមេ ឱឃោ កាមោឃោ. កាមតណ្ហាយេតំ នាមំ. រូបារូបសង្ខាតេ កម្មតោ ច ឧបបត្តិតោ ច ទុវិធេបិ ភវេ ឱឃោ ភវោឃោ. ភវតណ្ហាយេតំ នាមំ. ទិដ្ឋិ ឯវ ឱឃោ ទិដ្ឋោឃោ. ‘‘សស្សតោ លោកោ’’តិអាទិកាយ ទិដ្ឋិយា ឯតំ នាមំ. អវិជ្ជា ឯវ ឱឃោ អវិជ្ជោឃោ, ទុក្ខាទីសុ អញ្ញាណស្សេតំ នាមំ.

បញ្ច នីវរណានីតិ កាមច្ឆន្ទនីវរណំ ព្យាបាទនីវរណំ ថិនមិទ្ធនីវរណំ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចនីវរណំ វិចិកិច្ឆានីវរណំ. ចិត្តំ នីវរន្តិ បរិយោនន្ធន្តីតិ នីវរណានិ. កាមីយន្តីតិ កាមា. បញ្ច កាមគុណា. កាមេសុ ឆន្ទោ កាមច្ឆន្ទោ. កាមយតីតិ វា កាមោ, កាមោ ឯវ ឆន្ទោ, ន កត្តុកម្យតាឆន្ទោ ន ធម្មច្ឆន្ទោតិ កាមច្ឆន្ទោ. កាមតណ្ហាយេតំ នាមំ. ព្យាបជ្ជតិ តេន ចិត្តំ បូតិភាវំ គច្ឆតិ, ព្យាបាទយតិ វា វិនយាចាររូបសម្បត្តិហិតសុខានីតិ ព្យាបាទោ. ទោសស្សេតំ នាមំ. ថិននតា ថិនំ, មិទ្ធនតា មិទ្ធំ, អនុស្សាហសំហននតា អសត្តិវិឃាតោ ចាតិ អត្ថោ. ចិត្តស្ស អនុស្សាហោ ថិនំ, ចេតសិកានំ អកម្មញ្ញតា មិទ្ធំ, ថិនញ្ច មិទ្ធញ្ច ថិនមិទ្ធំ. ឧទ្ធតស្ស ភាវោ ឧទ្ធច្ចំ, អវូបសមោតិ អត្ថោ. វិក្ខេបស្សេតំ នាមំ. កុច្ឆិតំ កតំ កុកតំ, កុកតស្ស ភាវោ កុក្កុច្ចំ, គរហិតកិរិយភាវោតិ អត្ថោ. បច្ឆានុតាបស្សេតំ នាមំ. វិគតា ចិកិច្ឆាតិ វិចិកិច្ឆា, វិគតបញ្ញាតិ អត្ថោ. សភាវំ វា វិចិនន្តោ ឯតាយ កិច្ឆតិ កិលមតីតិ វិចិកិច្ឆា. ពុទ្ធាទីសុ សំសយស្សេតំ នាមំ. កាមច្ឆន្ទោ ឯវ នីវរណំ កាមច្ឆន្ទនីវរណំ. ឯវំ សេសេសុបិ.

ឆ ធម្មា, ឆទ្ធម្មាតិ វា បាឋោ. ឆ តណ្ហាកាយាតិ រូបតណ្ហា សទ្ទតណ្ហា គន្ធតណ្ហា រសតណ្ហា ផោដ្ឋព្ពតណ្ហា ធម្មតណ្ហា. រូបេ តណ្ហា រូបតណ្ហា. សា ឯវ កាមតណ្ហាទិភេទេន អនេកភេទត្តា រាសដ្ឋេន កាយោតិ វុត្តា. ឯវំ សេសេសុបិ.

សត្តានុសយាតិ កាមរាគានុសយោ បដិឃានុសយោ មានានុសយោ ទិដ្ឋានុសយោ វិចិកិច្ឆានុសយោ ភវរាគានុសយោ អវិជ្ជានុសយោ. អប្បហីនដ្ឋេន អនុសេន្តីតិ អនុសយា. កាមេសុ រាគោ កាមរាគោ, កាមោ ឯវ វា រាគោតិ កាមរាគោ. អារម្មណស្មិំ បដិហញ្ញតីតិ បដិឃំ. អយាថាវទស្សនដ្ឋេន ទិដ្ឋិ. សេយ្យាទិវសេន មញ្ញតីតិ មានោ. ភវេសុ រាគោ ភវរាគោ. ថាមគតោ កាមរាគោ កាមរាគានុសយោ. ឯវំ សេសេសុបិ.

អដ្ឋ មិច្ឆត្តាតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ មិច្ឆាសង្កប្បោ មិច្ឆាវាចា មិច្ឆាកម្មន្តោ មិច្ឆាអាជីវោ មិច្ឆាវាយាមោ មិច្ឆាសតិ មិច្ឆាសមាធិ. ‘‘ហិតសុខាវហា មេ ភវិស្សន្តី’’តិ ឯវំ អាសីសិតាបិ តថាអភាវតោ អសុភាទីសុយេវ សុភន្តិអាទិវិបរីតប្បវត្តិតោ ច មិច្ឆាសភាវាតិ មិច្ឆត្តា. មិច្ឆា បស្សតិ, មិច្ឆា វា ឯតាយ បស្សន្តីតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ. អថ វា វិបរីតា ទិដ្ឋីតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ, អយាថាវទិដ្ឋីតិ វា មិច្ឆាទិដ្ឋិ, វិរជ្ឈិត្វា គហណតោ វា វិតថា ទិដ្ឋីតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ, អនត្តាវហត្តា បណ្ឌិតេហិ កុច្ឆិតា ទិដ្ឋីតិ វាមិច្ឆាទិដ្ឋិ. មិច្ឆាសង្កប្បាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ សស្សតុច្ឆេទាភិនិវេសោ. មិច្ឆាសង្កប្បោតិ កាមវិតក្កាទិតិវិធោ វិតក្កោ. មិច្ឆាវាចាតិ មុសាវាទាទិចតុព្ពិធា ចេតនា. មិច្ឆាកម្មន្តោតិ បាណាតិបាតាទិតិវិធា ចេតនា. មិច្ឆាអាជីវោតិ មិច្ឆាជីវបយោគសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា. មិច្ឆាវាយាមោតិ អកុសលចិត្តសម្បយុត្តំ វីរិយំ. មិច្ឆាសតីតិ សតិបដិបក្ខភូតោ អកុសលចិត្តុប្បាទោ. មិច្ឆាសមាធីតិ អកុសលសមាធិ.

នវ តណ្ហាមូលកាតិ (ទី. និ. ២.១០៣; ៣.៣៥៩) តណ្ហំ បដិច្ច បរិយេសនា, បរិយេសនំ បដិច្ច លាភោ, លាភំ បដិច្ច វិនិច្ឆយោ, វិនិច្ឆយំ បដិច្ច ឆន្ទរាគោ, ឆន្ទរាគំ បដិច្ច អជ្ឈោសានំ, អជ្ឈោសានំ បដិច្ច បរិគ្គហោ, បរិគ្គហំ បដិច្ច មច្ឆរិយំ, មច្ឆរិយំ បដិច្ច អារក្ខោ, អារក្ខាធិករណំ ទណ្ឌាទានសត្ថាទានកលហវិគ្គហវិវាទតុវំតុវំបេសុញ្ញមុសាវាទា អនេកេ បាបកា អកុសលា ធម្មា សម្ភវន្តិ (ទី. និ. ២.១០៤; ៣.៣៥៩). ឥមេ នវ តណ្ហាមូលកា ធម្មា. តណ្ហា មូលំ ឯតេសន្តិ តណ្ហាមូលកា. បរិយេសនាទយោ អកុសលា ឯវ. តណ្ហំ, បដិច្ចាតិ តណ្ហំ និស្សាយ. បរិយេសនាតិ រូបាទិអារម្មណបរិយេសនា. សា ហិ តណ្ហាយ សតិ ហោតិ. លាភោតិ រូបាទិអារម្មណបដិលាភោ, សោ ហិ បរិយេសនាយ សតិ ហោតិ. វិនិច្ឆយោ បន ញាណតណ្ហាទិដ្ឋិវិតក្កវសេន ចតុព្ពិធោ. តត្ថ ‘‘សុខវិនិច្ឆយំ ជញ្ញា, សុខវិនិច្ឆយំ ញត្វា អជ្ឈត្តំ សុខមនុយុញ្ជេយ្យា’’តិ (ម. និ. ៣.៣២៣) អយំ ញាណវិនិច្ឆយោ. ‘‘វិនិច្ឆយោតិ ទ្វេ វិនិច្ឆយា តណ្ហាវិនិច្ឆយោ ច ទិដ្ឋិវិនិច្ឆយោ ចា’’តិ (មហានិ. ១០២) ឯវំ អាគតានិ អដ្ឋសតតណ្ហាវិចរិតានិ តណ្ហាវិនិច្ឆយោ. ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ ទិដ្ឋិវិនិច្ឆយោ. ‘‘ឆន្ទោ ខោ, ទេវានមិន្ទ, វិតក្កនិទានោ’’តិ (ទី. និ. ២.៣៥៨) ឥមស្មិំ បន សុត្តេ ឥធ វិនិច្ឆយោតិ វុត្តោ វិតក្កោយេវ អាគតោ. លាភំ លភិត្វា ហិ ឥដ្ឋានិដ្ឋំ សុន្ទរាសុន្ទរញ្ច វិតក្កេនេវ វិនិច្ឆិនាតិ ‘‘ឯត្តកំ មេ រូបារម្មណត្ថាយ ភវិស្សតិ, ឯត្តកំ សទ្ទាទិអារម្មណត្ថាយ, ឯត្តកំ មយ្ហំ ភវិស្សតិ, ឯត្តកំ បរស្ស, ឯត្តកំ បរិភុញ្ជិស្សាមិ, ឯត្តកំ និទហិស្សាមី’’តិ. តេន វុត្តំ – ‘‘លាភំ បដិច្ច វិនិច្ឆយោ’’តិ. ឆន្ទរាគោតិ ឯវំ អកុសលវិតក្កេន វិតក្កិតេ វត្ថុស្មិំ ទុព្ពលរាគោ ច ពលវរាគោ ច ឧប្បជ្ជតិ. ឆន្ទោតិ ឯត្ថ ទុព្ពលរាគស្សាធិវចនំ, រាគោតិ ពលវរាគស្ស. អជ្ឈោសានន្តិ អហំ មមាតិ ពលវសន្និដ្ឋានំ. បរិគ្គហោតិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន បរិគ្គហករណំ. មច្ឆរិយន្តិ បរេហិ សាធារណភាវស្ស អសហនតា. តេនេវស្ស បោរាណា ឯវំ វចនត្ថំ វទន្តិ ‘‘ឥទំ អច្ឆរិយំ មយ្ហមេវ ហោតុ, មា អញ្ញស្ស អច្ឆរិយំ ហោតូតិ បវត្តត្តា មច្ឆរិយន្តិ វុច្ចតី’’តិ. អារក្ខោតិ ទ្វារបិទហនមញ្ជូសគោបនាទិវសេន សុដ្ឋុ រក្ខណំ. អធិករោតីតិ អធិករណំ. ការណស្សេតំ នាមំ. អារក្ខាធិករណន្តិ ភាវនបុំសកំ, អារក្ខហេតូតិ អត្ថោ. ទណ្ឌាទានាទីសុ បរនិសេធនត្ថំ ទណ្ឌស្ស អាទានំ ទណ្ឌាទានំ. ឯកតោធារាទិនា សត្ថស្ស អាទានំ សត្ថាទានំ. កាយកលហោបិ វាចាកលហោបិ កលហោ. បុរិមោ បុរិមោ វិរោធោ វិគ្គហោ. បច្ឆិមោ បច្ឆិមោ វិវាទោ. តុវំតុវន្តិ អគារវវសេន តុវំតុវំវចនំ.

ទស មិច្ឆត្តាតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ…បេ… មិច្ឆាសមាធិ មិច្ឆាញាណំ មិច្ឆាវិមុត្តិ. តត្ថ មិច្ឆាញាណន្តិ បាបកិរិយាសុ ឧបាយចិន្តាវសេន បាបំ កត្វា សុកតំ មយាតិ បច្ចវេក្ខណាការេន ច ឧប្បន្នោ មោហោ. មិច្ឆាវិមុត្តីតិ អវិមុត្តស្សេវ សតោ វិមុត្តិសញ្ញិតា.

២៤.

ឥទានិ អនេកភេទេន បហានេន បហាតព្ពេ ទស្សេតុំ ទ្វេ បហានានីតិអាទិ អារទ្ធំ. បហានេសុ ហិ វិញ្ញាតេសុ តេន តេន បហាតព្ពា ធម្មា សុវិញ្ញេយ្យា ហោន្តិ. បញ្ចសុ បហានេសុ លោកិកានិ ច ទ្វេ បហានានិ អប្បយោគំ និស្សរណប្បហានញ្ច ឋបេត្វា អប្បយោគានេវ ទ្វេ លោកុត្តរបហានានិ បឋមំ វុត្តានិ. សម្មា ឧច្ឆិជ្ជន្តិ ឯតេន កិលេសាតិ សមុច្ឆេទោ, បហីយន្តិ ឯតេន កិលេសាតិ បហានំ. សមុច្ឆេទសង្ខាតំ បហានំ, ន សេសប្បហានន្តិ សមុច្ឆេទប្បហានំ. កិលេសានំ បដិប្បស្សទ្ធត្តា បដិប្បស្សទ្ធិ, បហីនត្តា បហានំ, បដិប្បស្សទ្ធិសង្ខាតំ បហានំ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានំ. លោកំ ឧត្តរតីតិ លោកុត្តរោ. និព្ពានសង្ខាតំ ខយំ គច្ឆតីតិ ខយគាមី, ខយគាមី ច សោ មគ្គោ ចាតិ ខយគាមិមគ្គោ, តំ ភាវយតោ សោ មគ្គោ សមុច្ឆេទប្បហានន្តិ អត្ថោ. តថា ផលក្ខណេ លោកុត្តរផលមេវ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានំ.

កាមានមេតំ និស្សរណន្តិអាទីសុ កាមតោ រូបតោ សង្ខតតោ និស្សរន្តិ ឯតេនាតិ និស្សរណំ, តេហិ វា និស្សដត្តា និស្សរណំ. អសុភជ្ឈានំ. កាមេហិ និក្ខន្តត្តា នេក្ខម្មំ. អនាគាមិមគ្គោ វា. អសុភជ្ឈានញ្ហិ វិក្ខម្ភនតោ កាមានំ និស្សរណំ, តំ ឈានំ បាទកំ កត្វា ឧប្បាទិតអនាគាមិមគ្គោ បន សមុច្ឆេទតោ សព្ពសោ កាមានំ អច្ចន្តនិស្សរណំ. រុប្បតីតិ រូបំ, ន រូបំ អរូបំ មិត្តបដិបក្ខា អមិត្តា វិយ, លោភាទិបដិបក្ខា អលោភាទយោ វិយ ច រូបបដិបក្ខោតិ អត្ថោ. ផលវសេន វា នត្ថេត្ថ រូបន្តិ អរូបំ, អរូបមេវ អារុប្បំ. អរូបជ្ឈានានិ. តានិ រូបានំ និស្សរណំ នាម. អរូបេហិបិ អរហត្តមគ្គោ បុន ឧប្បត្តិនិវារណតោ សព្ពសោ រូបានំ និស្សរណំ នាម. ភូតន្តិ ជាតំ. សង្ខតន្តិ បច្ចយេហិ សង្គម្ម កតំ. បដិច្ចសមុប្បន្នន្តិ តេ តេ បច្ចយេ បដិច្ច សម្មា សហ ច ឧប្បន្នំ. បឋមេន សញ្ជាតត្តទីបនេន អនិច្ចតា, ទុតិយេន អនិច្ចស្សាបិ សតោ បច្ចយានុភាវទីបនេន បរាយត្តតា, តតិយេន បរាយត្តស្សាបិ សតោ បច្ចយានំ អព្យាបារត្តទីបនេន ឯវំធម្មតា ទីបិតា ហោតិ. និរោធោតិ និព្ពានំ. និព្ពានញ្ហិ អាគម្ម ទុក្ខំ និរុជ្ឈតីតិ និរោធោតិ វុច្ចតិ. សោ ឯវ ច សព្ពសង្ខតតោ និស្សដត្តា តស្ស សង្ខតស្ស និស្សរណំ នាម. អដ្ឋកថាយំ បន –

‘‘និរោធោ តស្ស និស្សរណន្តិ ឥធ អរហត្តផលំ និរោធោតិ អធិប្បេតំ. អរហត្តផលេន ហិ និព្ពានេ ទិដ្ឋេ បុន អាយតិំ សព្ពសង្ខារា ន ហោន្តីតិ អរហត្តសង្ខាតស្ស និរោធស្ស បច្ចយត្តា និរោធោតិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ.

នេក្ខម្មំ បដិលទ្ធស្សាតិអាទីសុ អសុភជ្ឈានស្ស និស្សរណត្តេ វិក្ខម្ភនប្បហានេន, អនាគាមិមគ្គស្ស និស្សរណត្តេ សមុច្ឆេទប្បហានេន កាមា បហីនា ចេវ ហោន្តិ បរិច្ចត្តា ច. អរូបជ្ឈានានំ និស្សរណត្តេ ច អរហត្តមគ្គស្ស និស្សរណត្តេ ច ឯវមេវ រូបា យោជេតព្ពា. រូបេសុ ហិ ឆន្ទរាគប្បហានេន រូបានំ សមុច្ឆេទោ ហោតិ. រូបាតិ ចេត្ថ លិង្គវិបល្លាសោ កតោ. និព្ពានស្ស និស្សរណត្តេ និស្សរណប្បហានេន, អរហត្តផលស្ស និស្សរណត្តេ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានេន សង្ខារា បហីនា ចេវ ហោន្តិ បរិច្ចត្តា ច. និព្ពានស្ស ច និស្សរណត្តេ អារម្មណករណវសេន បដិលាភោ វេទិតព្ពោ.

ទុក្ខសច្ចន្តិអាទីសុ បរិញ្ញាបដិវេធន្តិអាទិ ភាវនបុំសកវចនំ. បរិញ្ញាយ បដិវេធោ បរិញ្ញាបដិវេធោ. តំ បរិញ្ញាបដិវេធំ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. បជហាតីតិ តថា តថា បដិវិជ្ឈន្តោ បហាតព្ពេ កិលេសេ បជហតីតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. លោកិយលោកុត្តរេសុបិ ឆន្ទរាគប្បហានេន វា តានិ បជហតីតិ អត្ថោ. បជហតីតិបិ បាឋោ. យថា នាវា អបុព្ពំ អចរិមំ ឯកក្ខណេ ចត្តារិ កិច្ចានិ ករោតិ, ឱរិមំ តីរំ បជហតិ, សោតំ ឆិន្ទតិ, ភណ្ឌំ វហតិ, បារិមំ តីរំ អប្បេតិ, ឯវមេវំ មគ្គញាណំ អបុព្ពំ អចរិមំ ឯកក្ខណេ ចត្តារិ សច្ចានិ អភិសមេតិ, ទុក្ខំ បរិញ្ញាភិសមយេន អភិសមេតិ, សមុទយំ បហានាភិសមយេន អភិសមេតិ, មគ្គំ ភាវនាភិសមយេន អភិសមេតិ, និរោធំ សច្ឆិកិរិយាភិសមយេន អភិសមេតិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ‘‘និរោធំ អារម្មណំ កត្វា ចត្តារិ សច្ចានិ បាបុណាតិ បស្សតិ បដិវិជ្ឈតី’’តិ (វិសុទ្ធិ. ២.៨៣៩) វុត្តត្តា ឯកក្ខណេបិ វិសុំ វិសុំ វិយ បហានានិ វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ.

បញ្ចសុ បហានេសុ យំ សសេវាលេ ឧទកេ បក្ខិត្តេន ឃដេន សេវាលស្ស វិយ តេន តេន លោកិយសមាធិនា នីវរណាទីនំ បច្ចនីកធម្មានំ វិក្ខម្ភនំ ទូរីករណំ, ឥទំ វិក្ខម្ភនប្បហានំ នាម. វិក្ខម្ភនប្បហានញ្ច នីវរណានំ បឋមំ ឈានំ ភាវយតោតិ នីវរណានំយេវ បហានំ បាកដត្តា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. នីវរណានិ ហិ ឈានស្ស បុព្ពភាគេបិ បច្ឆាភាគេបិ ន សហសា ចិត្តំ អជ្ឈោត្ថរន្តិ, អជ្ឈោត្ថដេសុ ច តេសុ ឈានំ បរិហាយតិ, វិតក្កាទយោ បន ទុតិយជ្ឈានាទិតោ បុព្ពេ បច្ឆា ច អប្បដិបក្ខា ហុត្វា បវត្តន្តិ. តស្មា នីវរណានំ វិក្ខម្ភនំ បាកដំ. យំ បន រត្តិភាគេ សមុជ្ជលិតេន បទីបេន អន្ធការស្ស វិយ តេន តេន វិបស្សនាយ អវយវភូតេន ឈានង្គេន បដិបក្ខវសេនេវ តស្ស តស្ស ច បហាតព្ពធម្មស្ស បហានំ, ឥទំ តទង្គប្បហានំ នាម. តទង្គប្បហានញ្ច ទិដ្ឋិគតានំ និព្ពេធភាគិយំ សមាធិំ ភាវយតោតិ ទិដ្ឋិគតានំយេវ បហានំ ឱឡារិកវសេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ទិដ្ឋិគតញ្ហិ ឱឡារិកំ, និច្ចសញ្ញាទយោ សុខុមា. តត្ថ ទិដ្ឋិគតានន្តិ ទិដ្ឋិយេវ ទិដ្ឋិគតំ ‘‘គូថគតំ មុត្តគត’’ន្តិអាទីនិ (អ. និ. ៩.១១) វិយ. គន្តព្ពាភាវតោ ច ទិដ្ឋិយា គតមត្តមេវេតន្តិបិ ទិដ្ឋិគតំ, ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋីសុ អន្តោគធត្តា ទិដ្ឋីសុ គតន្តិបិ ទិដ្ឋិគតំ. ពហុវចនេន តេសំ ទិដ្ឋិគតានំ. និព្ពេធភាគិយំ សមាធិន្តិ វិបស្សនាសម្បយុត្តំ សមាធិំ. យំ បន អសនិវិចក្កាភិហតស្ស (វិសុទ្ធិ. ២.៨៥១) រុក្ខស្ស វិយ អរិយមគ្គញាណេន សំយោជនានំ ធម្មានំ យថា ន បុន បវត្តតិ, ឯវំ បហានំ, ឥទំ សមុច្ឆេទប្បហានំ នាម. និរោធោ និព្ពានន្តិ និរោធសង្ខាតំ និព្ពានំ.

ឯវំ បហានវសេន បហាតព្ពេ ធម្មេ ទស្សេត្វា ឥទានិ សរូបេនេវ បុន បហាតព្ពេ ធម្មេ ទស្សេតុំ សព្ពំ, ភិក្ខវេ, បហាតព្ពន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ចក្ខាទីនិ ឆន្ទរាគប្បហានេន បហាតព្ពានិ. រូបំ បស្សន្តោ បជហាតីតិអាទីសុ រូបំ អនិច្ចាទិតោ បស្សន្តោ បហាតព្ពេ កិលេសេ បជហាតិ. ចក្ខុំ…បេ… ជរាមរណំ…បេ… អមតោគធំ និព្ពានន្តិ បេយ្យាលទ្វយេ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ ‘‘បស្សន្តោ បជហាតី’’តិអាទីសុ តេសុ លោកុត្តរេសុ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ បស្សន្តោ ឧទិក្ខន្តោ អបេក្ខមានោ ឥច្ឆមានោ វិបស្សនាក្ខណេសុ បហាតព្ពេ កិលេសេ បជហាតីតិ តំតំធម្មានុរូបេន យោជេតព្ពំ.

បហាតព្ពនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ភាវេតព្ពនិទ្ទេសវណ្ណនា

២៥. ភាវេតព្ពនិទ្ទេសេ កាយគតាសតីតិ កាយគតាសតិសុត្តន្តេ (ម. និ. ៣.១៥៣ អាទយោ) វុត្តា អានាបានចតុឥរិយាបថខុទ្ទកឥរិយាបថទ្វត្តិំសាការចតុធាតុនវសិវថិកាបដិកូល- វវត្ថាបកមនសិការសម្បយុត្តា យថានុរូបំ រូបជ្ឈានសម្បយុត្តា ច សតិ. សា ហិ តេសុ កាយេសុ គតា បវត្តាតិ កាយគតាតិ វុច្ចតិ. សាតសហគតាតិ មធុរសុខវេទយិតសង្ខាតេន សាតេន សហ ឯកុប្បាទាទិភាវំ គតា. តព្ភាវេ វោកិណ្ណេ អារម្មណេ និស្សយេ សំសដ្ឋេ ទិស្សតិ សហគតសទ្ទោ បញ្ចសុ អត្ថេសុ ជិនវចនេ. ‘‘យាយំ តណ្ហា បោនោព្ភវិកា នន្ទិរាគសហគតា’’តិ (វិភ. ២០៣) ឯត្ថ តព្ភាវេ, នន្ទិរាគភូតាតិ អត្ថោ. ‘‘យា, ភិក្ខវេ, វីមំសា កោសជ្ជសហគតា កោសជ្ជសម្បយុត្តា’’តិ (សំ. និ. ៥.៨៣២) ឯត្ថ វោកិណ្ណេ, អន្តរន្តរា ឧប្បជ្ជមានេន កោសជ្ជេន វោកិណ្ណាតិ អត្ថោ. ‘‘លាភី ហោតិ រូបសហគតានំ វា សមាបត្តីនំ អរូបសហគតានំ វា សមាបត្តីន’’ន្តិ (បុ. ប. ៣-៨) ឯត្ថ អារម្មណេ, រូបារូបារម្មណានន្តិ អត្ថោ. ‘‘អដ្ឋិកសញ្ញាសហគតំ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតី’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣៨) ឯត្ថ និស្សយេ, អដ្ឋិកសញ្ញានិស្សយំ អដ្ឋិកសញ្ញំ ភាវេត្វា បដិលទ្ធន្តិ អត្ថោ. ‘‘ឥទំ សុខំ ឥមាយ បីតិយា សហគតំ ហោតិ សហជាតំ សម្បយុត្ត’’ន្តិ (វិភ. ៥៧៨) ឯត្ថ សំសដ្ឋេ, សម្មិស្សន្តិ អត្ថោ. ឥមស្មិម្បិ បទេ សំសដ្ឋោ អធិប្បេតោ. សាតសំសដ្ឋា ហិ សាតសហគតាតិ វុត្តា. សា ហិ ឋបេត្វា ចតុត្ថំ ឈានំ សេសេសុ សាតសហគតា ហោតិ, សតិបិ ច ឧបេក្ខាសហគតត្តេ យេភុយ្យវសេន សាតសហគតាតិ វុត្តា, បុរិមជ្ឈានមូលកត្តា វា ចតុត្ថជ្ឈានស្ស សាតសហគតាយ ឧបេក្ខាសហគតាបិ វុត្តាវ ហោតិ, ឧបេក្ខាយ បន សន្តេ សុខេ វុត្តត្តា ភគវតា សាតសហគតាតិ ចតុត្ថជ្ឈានសម្បយុត្តាបិ វុត្តាវ ហោតិ.

សមថោ ច វិបស្សនា ចាតិ កាមច្ឆន្ទាទយោ បច្ចនីកធម្មេ សមេតិ វិនាសេតីតិ សមថោ. សមាធិស្សេតំ នាមំ. អនិច្ចតាទិវសេន វិវិធេហិ អាការេហិ ធម្មេ បស្សតីតិ វិបស្សនា. បញ្ញាយេតំ នាមំ. ឥមេ បន ទ្វេ ទសុត្តរបរិយាយេ បុព្ពភាគាតិ វុត្តា, សង្គីតិបរិយាយេ ច លោកិយលោកុត្តរមិស្សកាតិ. តយោ សមាធីតិ សវិតក្កោ សវិចារោ សមាធិ, អវិតក្កោ វិចារមត្តោ សមាធិ, អវិតក្កោ អវិចារោ សមាធិ. សម្បយោគវសេន វត្តមានេន សហ វិតក្កេន សវិតក្កោ, សហ វិចារេន សវិចារោ. សោ ខណិកសមាធិ, វិបស្សនាសមាធិ, ឧបចារសមាធិ, បឋមជ្ឈានសមាធិ. នត្ថិ ឯតស្ស វិតក្កោតិ អវិតក្កោ. វិតក្កវិចារេសុ វិចារោ មត្តា បរមា បមាណំ ឯតស្សាតិ វិចារមត្តោ, វិចារតោ ឧត្តរិ វិតក្កេន សម្បយោគំ ន គច្ឆតីតិ អត្ថោ. សោ បញ្ចកនយេ ទុតិយជ្ឈានសមាធិ, តទុភយវិរហិតោ អវិតក្កោ អវិចារោ សមាធិ. សោ ចតុក្កនយេ ទុតិយជ្ឈានាទិ, បញ្ចកនយេ តតិយជ្ឈានាទិ រូបាវចរសមាធិ. ឥមេ តយោបិ លោកិយា ឯវ. សង្គីតិបរិយាយេ អបរេបិ តយោ សមាធី វុត្តា – ‘‘សុញ្ញតោ សមាធិ, អនិមិត្តោ សមាធិ, អប្បណិហិតោ សមាធី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣០៥). ន តេ ឥធ អធិប្បេតា.

ចត្តារោ សតិបដ្ឋានាតិ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ, វេទនានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ, ចិត្តានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ, ធម្មានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ. បុព្ពភាគេ ចុទ្ទសវិធេន កាយំ បរិគ្គណ្ហតោ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ, នវវិធេន វេទនំ បរិគ្គណ្ហតោ វេទនានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ, សោឡសវិធេន ចិត្តំ បរិគ្គណ្ហតោ ចិត្តានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ, បញ្ចវិធេន ធម្មេ បរិគ្គណ្ហតោ ធម្មានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ វេទិតព្ពំ. លោកុត្តរំ បន ឥធ ន អធិប្បេតំ. បញ្ចង្គិកោ សមាធីតិ បញ្ច អង្គានិ អស្ស សន្តីតិ បញ្ចង្គិកោ, ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិ. បីតិផរណតា, សុខផរណតា, ចេតោផរណតា, អាលោកផរណតា, បច្ចវេក្ខណនិមិត្តន្តិ បញ្ច អង្គានិ. បីតិំ ផរមានា ឧប្បជ្ជតីតិ ទ្វីសុ ឈានេសុ បញ្ញា បីតិផរណតា នាម. សុខំ ផរមានា ឧប្បជ្ជតីតិ តីសុ ឈានេសុ បញ្ញា សុខផរណតា នាម. បរេសំ ចេតោ ផរមានា ឧប្បជ្ជតីតិ ចេតោបរិយបញ្ញា ចេតោផរណតា នាម. អាលោកំ ផរមានា ឧប្បជ្ជតីតិ ទិព្ពចក្ខុបញ្ញា អាលោកផរណតា នាម. បច្ចវេក្ខណញាណំ បច្ចវេក្ខណនិមិត្តំ នាម. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘ទ្វីសុ ឈានេសុ បញ្ញា បីតិផរណតា, តីសុ ឈានេសុ បញ្ញា សុខផរណតា, បរចិត្តបញ្ញា ចេតោផរណតា, ទិព្ពចក្ខុបញ្ញា អាលោកផរណតា, តម្ហា តម្ហា សមាធិម្ហា វុដ្ឋិតស្ស បច្ចវេក្ខណញាណំ បច្ចវេក្ខណនិមិត្ត’’ន្តិ (វិភ. ៨០៤).

តញ្ហិ វុដ្ឋិតសមាធិស្ស បវត្តាការគហណតោ និមិត្តន្តិ វុត្តំ. តត្ថ ច បីតិផរណតា សុខផរណតា ទ្វេ បាទា វិយ, ចេតោផរណតា អាលោកផរណតា ទ្វេ ហត្ថា វិយ, អភិញ្ញាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានំ មជ្ឈិមកាយោ វិយ, បច្ចវេក្ខណនិមិត្តំ សីសំ វិយ. ឥតិ អាយស្មា ធម្មសេនាបតិ សារិបុត្តត្ថេរោ បញ្ចង្គិកំ សម្មាសមាធិំ អង្គបច្ចង្គសម្បន្នំ បុរិសំ វិយ កត្វា ទស្សេសិ.

ឆ អនុស្សតិដ្ឋានានីតិ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជនតោ សតិយោ ឯវ អនុស្សតិយោ, បវត្តិតព្ពដ្ឋានស្មិំយេវ បវត្តត្តា សទ្ធាបព្ពជិតស្ស កុលបុត្តស្ស អនុរូបា សតិយោតិបិ អនុស្សតិយោ, អនុស្សតិយោ ឯវ បីតិអាទីនំ ឋានត្តា អនុស្សតិដ្ឋានានិ. កតមានិ ឆ? ពុទ្ធានុស្សតិ ធម្មានុស្សតិ សង្ឃានុស្សតិ សីលានុស្សតិ ចាគានុស្សតិ ទេវតានុស្សតិ (ទី. និ. ៣.៣២៧). ពោជ្ឈង្គាតិ ពោធិយា, ពោធិស្ស វា អង្គា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យា ឯសា ធម្មសាមគ្គី យាយ លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ ឧប្បជ្ជមានាយ លីនុទ្ធច្ចបតិដ្ឋានាយូហនកាមសុខត្តកិលមថានុយោគឧច្ឆេទសស្សតាភិនិវេសាទីនំ អនេកេសំ ឧបទ្ទវានំ បដិបក្ខភូតាយ សតិធម្មវិចយវីរិយបីតិបស្សទ្ធិសមាធិឧបេក្ខាសង្ខាតាយ ធម្មសាមគ្គិយា អរិយសាវកោ ពុជ្ឈតីតិ កត្វា ពោធីតិ វុច្ចតិ. ពុជ្ឈតីតិ កិលេសសន្តាននិទ្ទាយ វុដ្ឋហតិ, ចត្តារិ វា អរិយសច្ចានិ បដិវិជ្ឈតិ, និព្ពានមេវ វា សច្ឆិករោតិ, តស្សា ធម្មសាមគ្គិសង្ខាតាយ ពោធិយា អង្គាតិបិ ពោជ្ឈង្គា ឈានង្គមគ្គង្គាទយោ វិយ. យោ បនេស យថាវុត្តប្បការាយ ឯតាយ ធម្មសាមគ្គិយា ពុជ្ឈតីតិ កត្វា អរិយសាវកោ ពោធីតិ វុច្ចតិ, តស្ស ពោធិស្ស អង្គាតិបិ ពោជ្ឈង្គា សេនង្គរថង្គាទយោ វិយ. តេនាហុ អដ្ឋកថាចរិយា ‘‘ពុជ្ឈនកស្ស បុគ្គលស្ស អង្គាតិ វា ពោជ្ឈង្គា’’តិ. អបិច ‘‘ពោជ្ឈង្គាតិ កេនដ្ឋេន ពោជ្ឈង្គា, ពោធាយ សំវត្តន្តីតិ ពោជ្ឈង្គា’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ២.១៧) នយេន ពោជ្ឈង្គដ្ឋោ វេទិតព្ពោ. អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោតិ តំតំមគ្គវជ្ឈកិលេសេហិ អារកត្តា អរិយភាវករត្តា អរិយផលបដិលាភករត្តា ច អរិយោ. អដ្ឋ អង្គានិ អស្សាតិ អដ្ឋង្គិកោ. សោយំ ចតុរង្គិកា វិយ សេនា, បញ្ចង្គិកំ វិយ ច តូរិយំ អង្គមត្តមេវ ហោតិ, អង្គវិនិមុត្តោ នត្ថិ. ពោជ្ឈង្គមគ្គង្គា លោកុត្តរា, ទសុត្តរបរិយាយេន បុព្ពភាគាបិ លព្ភន្តិ.

នវ បារិសុទ្ធិបធានិយង្គានីតិ សីលវិសុទ្ធិ បារិសុទ្ធិបធានិយង្គំ, ចិត្តវិសុទ្ធិ បារិសុទ្ធិបធានិយង្គំ, ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ បារិសុទ្ធិបធានិយង្គំ, កង្ខាវិតរណវិសុទ្ធិ បារិសុទ្ធិបធានិយង្គំ, មគ្គាមគ្គញាណទស្សនវិសុទ្ធិ បារិសុទ្ធិបធានិយង្គំ, បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិ បារិសុទ្ធិបធានិយង្គំ, ញាណទស្សនវិសុទ្ធិ បារិសុទ្ធិបធានិយង្គំ, បញ្ញា បារិសុទ្ធិបធានិយង្គំ, វិមុត្តិ បារិសុទ្ធិបធានិយង្គំ (ទី. និ. ៣.៣៥៩). សីលវិសុទ្ធីតិ វិសុទ្ធិំ បាបេតុំ សមត្ថំ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ. តញ្ហិ ទុស្សីល្យមលំ វិសោធេតិ. បារិសុទ្ធិបធានិយង្គន្តិ បរិសុទ្ធភាវស្ស បធានំ ឧត្តមំ អង្គំ. ចិត្តវិសុទ្ធីតិ វិបស្សនាយ បទដ្ឋានភូតា បគុណា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ. តា ហិ កាមច្ឆន្ទាទិចិត្តមលំ វិសោធេន្តិ. ទិដ្ឋិវិសុទ្ធីតិ សប្បច្ចយនាមរូបទស្សនំ. តញ្ហិ សត្តទិដ្ឋិមលំ វិសោធេតិ. កង្ខាវិតរណវិសុទ្ធីតិ បច្ចយាការញាណំ. តេន ហិ តីសុ អទ្ធាសុ បច្ចយវសេន ធម្មា បវត្តន្តីតិ បស្សន្តោ តីសុបិ អទ្ធាសុ សត្តកង្ខាមលំ វិតរន្តោ វិសុជ្ឈតិ. មគ្គាមគ្គញាណទស្សនវិសុទ្ធីតិ ឧទយព្ពយានុបស្សនក្ខណេ ឧប្បន្នា ឱភាសញាណបីតិបស្សទ្ធិសុខអធិមោក្ខបគ្គហឧបដ្ឋានឧបេក្ខានិកន្តីតិ ទស វិបស្សនុបក្កិលេសា, ន មគ្គោ, វីថិបដិបន្នំ ឧទយព្ពយញាណំ មគ្គោតិ ឯវំ មគ្គាមគ្គេ ញាណំ នាម. តេន ហិ អមគ្គមលំ វិសោធេតិ. បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធីតិ វីថិបដិបន្នំ ឧទយព្ពយានុបស្សនាញាណំ ភង្គានុបស្សនាញាណំ ភយតុបដ្ឋានានុបស្សនាញាណំ អាទីនវានុបស្សនាញាណំ និព្ពិទានុបស្សនាញាណំ មុញ្ចិតុកម្យតាញាណំ បដិសង្ខានុបស្សនាញាណំ សង្ខារុបេក្ខាញាណំ អនុលោមញាណន្តិ ឥមានិ នវ វិបស្សនាញាណានិ. តានិ ហិ និច្ចសញ្ញាទិមលំ វិសោធេន្តិ. ញាណទស្សនវិសុទ្ធីតិ ចតុអរិយមគ្គបញ្ញា. សា ហិ សមុច្ឆេទតោ សកសកមគ្គវជ្ឈកិលេសមលំ វិសោធេតិ. បញ្ញាតិ អរហត្តផលបញ្ញា. វិមុត្តីតិ អរហត្តផលវិមុត្តិ.

ទស កសិណាយតនានីតិ ‘‘បថវីកសិណមេកោ សញ្ជានាតិ ឧទ្ធំ អធោ តិរិយំ អទ្វយំ អប្បមាណំ, អាបោកសិណមេកោ សញ្ជានាតិ…បេ… តេជោកសិណមេកោ សញ្ជានាតិ…បេ… វាយោកសិណមេកោ សញ្ជានាតិ…បេ… នីលកសិណមេកោ សញ្ជានាតិ…បេ… បីតកសិណមេកោ សញ្ជានាតិ…បេ… លោហិតកសិណមេកោ សញ្ជានាតិ…បេ… ឱទាតកសិណមេកោ សញ្ជានាតិ…បេ… អាកាសកសិណមេកោ សញ្ជានាតិ…បេ… វិញ្ញាណកសិណមេកោ សញ្ជានាតិ ឧទ្ធំ អធោ តិរិយំ អទ្វយំ អប្បមាណ’’ន្តិ (អ. និ. ១០.២៥; ទី. និ. ៣.៣៦០) ឯវំ វុត្តានិ ទស. ឯតានិ ហិ សកលផរណដ្ឋេន កសិណានិ, តទារម្មណានំ ធម្មានំ ខេត្តដ្ឋេន អធិដ្ឋានដ្ឋេន វា អាយតនានិ. ឧទ្ធន្តិ ឧបរិគគនតលាភិមុខំ. អធោតិ ហេដ្ឋាភូមិតលាភិមុខំ. តិរិយន្តិ ខេត្តមណ្ឌលមិវ សមន្តា បរិច្ឆិន្នំ. ឯកច្ចោ ហិ ឧទ្ធមេវ កសិណំ វឌ្ឍេតិ ឯកច្ចោ អធោ, ឯកច្ចោ សមន្តតោ. ឯកោបិ តេន តេន វា ការណេន ឯវំ បសារេតិ អាលោកមិវ រូបទស្សនកាមោ. តេន វុត្តំ – ‘‘បថវីកសិណមេកោ សញ្ជានាតិ ឧទ្ធំ អធោ តិរិយ’’ន្តិ (អ. និ. ១០.២៥; ទី. និ. ៣.៣៦០). អទ្វយន្តិ ឥទំ បន ឯកស្ស អញ្ញភាវានុបគមនត្ថំ វុត្តំ. យថា ហិ ឧទកំ បវិដ្ឋស្ស សព្ពទិសាសុ ឧទកមេវ ហោតិ ន អញ្ញំ, ឯវមេវ បថវីកសិណំ បថវីកសិណមេវ ហោតិ, នត្ថិ តស្ស អញ្ញកសិណសម្ភេទោតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. អប្បមាណន្តិ ឥទំ តស្ស តស្ស ផរណអប្បមាណវសេន វុត្តំ. តញ្ហិ មនសា ផរន្តោ សកលមេវ ផរតិ, ន ‘‘អយមស្ស អាទិ ឥទំ មជ្ឈ’’ន្តិ បមាណំ គណ្ហាតីតិ. អាកាសកសិណន្តិ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសោ បរិច្ឆេទាកាសកសិណញ្ច. វិញ្ញាណកសិណន្តិ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសេ បវត្តវិញ្ញាណំ. តត្ថ កសិណវសេន កសិណុគ្ឃាដិមាកាសេ, កសិណុគ្ឃាដិមាកាសវសេន តត្ថ បវត្តវិញ្ញាណេ ឧទ្ធំអធោតិរិយតា វេទិតព្ពា, បរិច្ឆេទាកាសកសិណស្សបិ វឌ្ឍនីយត្តា តស្ស វសេនបីតិ.

២៦. ឥទានិ ភាវនាបភេទំ ទស្សេន្តោ ទ្វេ ភាវនាតិអាទិមាហ. តត្ថ លោកិយាតិអាទីសុ លោកោ វុច្ចតិ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន វដ្ដំ, តស្មិំ បរិយាបន្នភាវេន លោកេ និយុត្តាតិ លោកិយា, លោកិយានំ ធម្មានំ ភាវនា លោកិយា. កិញ្ចាបិ ធម្មានំ ភាវនាតិ វោហារវសេន វុច្ចតិ, តេហិ បន វិសុំ ភាវនា នត្ថិ. តេ ឯវ ហិ ធម្មា ភាវិយមានា ភាវនាតិ វុច្ចន្តិ. ឧត្តិណ្ណាតិ ឧត្តរា, លោកេ អបរិយាបន្នភាវេន លោកតោ ឧត្តរាតិ លោកុត្តរា.

រូបភវសង្ខាតេ រូបេ អវចរន្តីតិ រូបាវចរា. កុសលសទ្ទោ បនេត្ថ អារោគ្យអនវជ្ជឆេកសុខវិបាកេសុ ទិស្សតិ. ‘‘កច្ចិ នុ ភោតោ កុសលំ? កច្ចិ ភោតោ អនាមយ’’ន្តិអាទីសុ (ជា. ១.១៥.១៤៦; ២.២០.១២៩) អារោគ្យេ. ‘‘កតមោ បន, ភន្តេ, កាយសមាចារោ កុសលោ? យោ ខោ, មហារាជ, កាយសមាចារោ អនវជ្ជោ’’តិ (ម. និ. ២.៣៦១) ច ‘‘បុន ចបរំ, ភន្តេ, ឯតទានុត្តរិយំ, យថា ភគវា ធម្មំ ទេសេតិ កុសលេសុ ធម្មេសូ’’តិ (ទី. និ. ៣.១៤៥) ច ឯវមាទីសុ អនវជ្ជេ. ‘‘តំ កិំ មញ្ញសិ, រាជកុមារ, កុសលោ ត្វំ រថស្ស អង្គបច្ចង្គាន’’ន្តិ? (ម. និ. ២.៨៧) ‘‘កុសលា នច្ចគីតស្ស សិក្ខិតា ចាតុរិត្ថិយោ’’តិ (ជា. ២.២២.៩៤) ច អាទីសុ ឆេកេ. ‘‘កុសលានំ ធម្មានំ សមាទានហេតុ ឯវមិទំ បុញ្ញំ បវឌ្ឍតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៨០) ‘‘កុសលស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា’’តិ (ធ. ស. ៤៣១) ច អាទីសុ សុខវិបាកេ. ស្វាយមិធ អារោគ្យេបិ អនវជ្ជេបិ សុខវិបាកេបិ វដ្ដតិ. វចនត្ថោ បនេត្ថ កុច្ឆិតេ បាបកេ ធម្មេ សលយន្តិ ចលយន្តិ កម្បេន្តិ វិទ្ធំសេន្តីតិ កុសលា, កុច្ឆិតេន វា អាការេន សយន្តិ បវត្តន្តីតិ កុសា, តេ អកុសលសង្ខាតេ កុសេ លុនន្តិ ឆិន្ទន្តីតិ កុសលា, កុច្ឆិតានំ វា សានតោ តនុករណតោ កុសំ, ញាណំ. តេន កុសេន លាតព្ពា គហេតព្ពា បវត្តេតព្ពាតិ កុសលា, យថា វា កុសា ឧភយភាគគតំ ហត្ថប្បទេសំ លុនន្តិ, ឯវមិមេបិ ឧប្បន្នានុប្បន្នភាវេន ឧភយភាគគតំ សំកិលេសបក្ខំ លុនន្តិ, តស្មា កុសា វិយ លុនន្តីតិ កុសលា. តេសំ រូបាវចរកុសលានំ ភាវនា. អរូបភវសង្ខាតេ អរូបេ អវចរន្តីតិ អរូបាវចរា. តេភូមកវដ្ដេ បរិយាបន្នា អន្តោគធាតិ បរិយាបន្នា, តស្មិំ ន បរិយាបន្នាតិ អបរិយាបន្នា, លោកុត្តរា.

កាមាវចរកុសលានំ ធម្មានំ ភាវនា កស្មា ន វុត្តាតិ ចេ? អប្បនាប្បត្តាយ ឯវ ភាវនាយ អភិធម្មេ ភាវនាតិ អធិប្បេតត្តា. វុត្តញ្ហិ តត្ថ –

‘‘យោគវិហិតេសុ វា កម្មាយតនេសុ យោគវិហិតេសុ វា សិប្បាយតនេសុ យោគវិហិតេសុ វា វិជ្ជាដ្ឋានេសុ កម្មស្សកតំ វា សច្ចានុលោមិកំ វា រូបំ អនិច្ចន្តិ វា, វេទនា អនិច្ចាតិ វា, សញ្ញា អនិច្ចាតិ វា, សង្ខារា អនិច្ចាតិ វា, វិញ្ញាណំ អនិច្ចន្តិ វា យំ ឯវរូបំ អនុលោមិកំ ខន្តិំ ទិដ្ឋិំ រុចិំ មុទិំ បេក្ខំ ធម្មនិជ្ឈានក្ខន្តិំ បរតោ អសុត្វា បដិលភតិ, អយំ វុច្ចតិ ចិន្តាមយា បញ្ញា. យោគវិហិតេសុ វា កម្មាយតនេសុ…បេ… ធម្មនិជ្ឈានក្ខន្តិំ បរតោ សុត្វា បដិលភតិ, អយំ វុច្ចតិ សុតមយា បញ្ញា. សព្ពាបិ សមាបន្នស្ស បញ្ញា ភាវនាមយា បញ្ញា’’តិ (វិភ. ៧៦៨).

សា បន កាមាវចរភាវនា អាវជ្ជនភវង្គបាតេហិ អន្តរិតត្តា ភាវនាតិ ន វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. សព្ពេសំ បន បុញ្ញានំ តិវិធបុញ្ញកិរិយវត្ថូនំ អន្តោគធត្តា ឧបចារសមាធិវិបស្សនាសមាធីនំ ភាវនាមយបុញ្ញតា សិទ្ធា. ឥធ បន លោកិយភាវនាយ ឯវ សង្គហិតា. រូបារូបាវចរានំ តិវិធភាវេ ហីនាតិ លាមកា. ហីនុត្តមានំ មជ្ឈេ ភវា មជ្ឈា, មជ្ឈិមាតិបិ បាឋោ. បធានភាវំ នីតាតិ បណីតា, ឧត្តមាតិ អត្ថោ. អាយូហនវសេន អយំ ហីនមជ្ឈិមបណីតតា វេទិតព្ពា. យស្សា ហិ អាយូហនក្ខណេ ឆន្ទោ វា ហីនោ ហោតិ វីរិយំ វា ចិត្តំ វា វីមំសា វា, សា ហីនា នាម. យស្សា តេ ធម្មា មជ្ឈិមា, សា មជ្ឈិមា នាម. យស្សា តេ ធម្មា បណីតា, សា បណីតា នាម. មុទុកេហិ វា ឥន្ទ្រិយេហិ សម្បយុត្តា ហីនា នាម, មជ្ឈិមេហិ ឥន្ទ្រិយេហិ សម្បយុត្តា មជ្ឈិមា, អធិមត្តេហិ ឥន្ទ្រិយេហិ សម្បយុត្តា បណីតា នាម. អបរិយាបន្នាយ ហីនមជ្ឈិមត្តាភាវា បណីតតា ឯវ វុត្តា. សា ហិ ឧត្តមដ្ឋេន អតប្បកដ្ឋេន ច បណីតា.

២៧. បឋមភាវនាចតុក្កេ ភាវេតីតិ ឯកស្មិំយេវ ខណេ តថា តថា បដិវិជ្ឈន្តោ អរិយមគ្គំ ភាវេតិ. ទុតិយភាវនាចតុក្កេ ឯសនាភាវនាតិ អប្បនាបុព្ពភាគេ ភាវនា. សា ហិ អប្បនំ ឯសន្តិ ឯតាយាតិ ឯសនាតិ វុត្តា. បដិលាភភាវនាតិ អប្បនាភាវនា. សា ហិ តាយ ឯសនាយ បដិលព្ភតីតិ បដិលាភោតិ វុត្តា. ឯករសាភាវនាតិ បដិលាភេ វសីភាវំ បត្តុកាមស្ស បយោគកាលេ ភាវនា. សា ហិ តេន តេន បហានេន តេហិ តេហិ កិលេសេហិ វិមុត្តត្តា វិមុត្តិរសេន ឯករសាតិ កត្វា ឯករសាតិ វុត្តា. អាសេវនាភាវនាតិ បដិលាភេ វសិប្បត្តស្ស យថារុចិ បរិភោគកាលេ ភាវនា. សា ហិ ភុសំ សេវីយតីតិ អាសេវនាតិ វុត្តា. កេចិ បន ‘‘អាសេវនាភាវនា វសីកម្មំ, ឯករសាភាវនា សព្ពត្ថិកា’’តិ វណ្ណយន្តិ. ចតុក្កវិភាគេ សមាធិំ សមាបជ្ជន្តានន្តិ វត្តមានសមីបេ វត្តមានវចនំ. តត្ថ ជាតាតិ តស្មិំ បុព្ពភាគេ ជាតា. ឯករសា ហោន្តីតិ អប្បនុប្បាទនេ សមានកិច្ចា ហោន្តិ. សមាធិំ សមាបន្នានន្តិ អប្បិតប្បនានំ. តត្ថ ជាតាតិ តស្សា អប្បនាយ ជាតា. អញ្ញមញ្ញំ នាតិវត្តន្តីតិ សមប្បវត្តិយា អញ្ញមញ្ញំ នាតិក្កមន្តិ. អធិមោក្ខដ្ឋេន សទ្ធិន្ទ្រិយំ ភាវយតោតិអាទីសុ ឯកក្ខណេបិ ឯកេកស្ស ឥន្ទ្រិយស្ស សកសកកិច្ចករណេ តំតំនិស្សយវសេន សកសកកិច្ចការកានិ សេសានិបិ ឥន្ទ្រិយានិ វិមុត្តិរសេន ឯករសា ហោន្តីតិ វិមុត្តិរសេនេវ ឯករសដ្ឋេន ភាវនា. ពលពោជ្ឈង្គមគ្គង្គេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯករសាតិ ច លិង្គវិបល្លាសោ កតោ.

ឥធ ភិក្ខូតិ ឥមស្មិំ សាសនេ ភិក្ខុ. សំសារេ ភយំ ឥក្ខតីតិ ភិក្ខុ. បុព្ពណ្ហសមយន្តិអាទីសុ អច្ចន្តសំយោគត្ថេ ឧបយោគវចនំ, អត្ថតោ បន ភុម្មមេវ, ទិវសស្ស បុព្ពកាលេតិ អត្ថោ. អាសេវតីតិ វសិប្បត្តំ សមាធិំ ភុសំ សេវតិ. មជ្ឈន្ហិកសមយន្តិ ទិវសស្ស មជ្ឈកាលេ. សាយន្ហសមយន្តិ ទិវសស្ស សាយន្ហកាលេ. បុរេភត្តន្តិ ទិវាភត្តតោ បុរេកាលេ. បច្ឆាភត្តន្តិ ទិវាភត្តតោ បច្ឆាកាលេ. បុរិមេបិ យាមេតិ រត្តិយា បឋមេ កោដ្ឋាសេ. កាឡេតិ កាឡបក្ខេ. ជុណ្ហេតិ សុក្កបក្ខេ. បុរិមេបិ វយោខន្ធេតិ បឋមេ វយោកោដ្ឋាសេ, បឋមវយេតិ អត្ថោ. តីសុ ច វយេសុ វស្សសតាយុកស្ស បុរិសស្ស ឯកេកស្មិំ វយេ ចតុមាសាធិកានិ តេត្តិំស វស្សានិ ហោន្តិ.

២៨. តតិយភាវនាចតុក្កេ តត្ថ ជាតានំ ធម្មានំ អនតិវត្តនដ្ឋេនាតិ តត្ថ នេក្ខម្មាទីសុ ភាវនាវិសេសេសុ ជាតានំ សមាធិបញ្ញាសង្ខាតានំ យុគនទ្ធធម្មានំ អញ្ញមញ្ញំ អនតិក្កមនភាវេន. ឥន្ទ្រិយានំ ឯករសដ្ឋេនាតិ តត្ថេវ សទ្ធាទីនំ ឥន្ទ្រិយានំ នានាកិលេសេហិ វិមុត្តត្តា វិមុត្តិរសេន ឯករសភាវេន. តទុបគវីរិយវាហនដ្ឋេនាតិ តេសំ អនតិវត្តនឯករសភាវានំ អនុច្ឆវិកស្ស វីរិយស្ស វាហនភាវេន. អាសេវនដ្ឋេនាតិ យា តស្ស តស្មិំ សមយេ បវត្តា អាសេវនា. តស្សា អាសេវនាយ អាសេវនភាវេន.

រូបសញ្ញន្តិ កុសលវិបាកកិរិយវសេន បញ្ចទសវិធំ រូបាវចរជ្ឈានសង្ខាតំ រូបសញ្ញំ. រូបាវចរជ្ឈានម្បិ ហិ រូបន្តិ វុច្ចតិ ‘‘រូបី រូបានិ បស្សតី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.១៧៤; អ. និ. ៨.៦៦; ធ. ស. ២៤៨), តស្ស ឈានស្ស អារម្មណម្បិ ‘‘ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.១៧៣; អ. និ. ៨.៦៥-៦៦; ធ. ស. ២៤៧, ២៤៩). រូបាវចរជ្ឈានញ្ហិ សញ្ញាសីសេន រូបេ សញ្ញាតិ កត្វា រូបសញ្ញាតិ វុច្ចតិ. បដិឃសញ្ញន្តិ កុសលវិបាកា បញ្ច, អកុសលវិបាកា បញ្ចាតិ ឯវំ ទសវិធំ បដិឃសញ្ញំ. ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណសម្បយុត្តា ហិ សញ្ញា ចក្ខាទីនំ វត្ថូនំ រូបាទីនំ អារម្មណានញ្ច បដិឃាតេន ឧប្បន្នត្តា បដិឃសញ្ញាតិ វុច្ចតិ. រូបសញ្ញា សទ្ទសញ្ញា គន្ធសញ្ញា រសសញ្ញា ផោដ្ឋព្ពសញ្ញាតិបិ ឯតិស្សា ឯវ នាមំ. នានត្តសញ្ញន្តិ អដ្ឋ កាមាវចរកុសលសញ្ញា, ទ្វាទស អកុសលសញ្ញា, ឯកាទស កាមាវចរកុសលវិបាកសញ្ញា, ទ្វេ អកុសលវិបាកសញ្ញា, ឯកាទស កាមាវចរកិរិយសញ្ញាតិ ឯវំ ចតុចត្តាលីសវិធំ នានត្តសញ្ញំ. សា ហិ នានត្តេ នានាសភាវេ រូបសទ្ទាទិភេទេ គោចរេ បវត្តា សញ្ញាតិ នានត្តសញ្ញា, ចតុចត្តាលីសភេទតោ នានត្តា នានាសភាវា អញ្ញមញ្ញំ អសទិសា សញ្ញាតិ វា នានត្តសញ្ញាតិ វុច្ចតិ. សញ្ញាពហុកត្តេបិ ជាតិគ្គហណេន ឯកវចនំ កតំ.

និច្ចសញ្ញន្តិ និច្ចន្តិ សញ្ញំ និច្ចសញ្ញំ. ឯវំ សុខសញ្ញំ អត្តសញ្ញំ. នន្ទិន្តិ សប្បីតិកំ តណ្ហំ. រាគន្តិ និប្បីតិកំ តណ្ហំ. សមុទយន្តិ រាគស្ស សមុទយំ. អថ វា ភង្គានុបស្សនាយ ភង្គស្សេវ ទស្សនតោ សង្ខារានំ ឧទយំ. អាទានន្តិ និព្ពត្តនវសេន កិលេសានំ, អទោសទស្សាវិតាយ សង្ខតារម្មណស្ស វា អាទានំ. ឃនសញ្ញន្តិ សន្តតិវសេន ឃនន្តិ សញ្ញំ. អាយូហនន្តិ សង្ខារានំ អត្ថាយ បយោគករណំ. ធុវសញ្ញន្តិ ថិរន្តិ សញ្ញំ. និមិត្តន្តិ និច្ចនិមិត្តំ. បណិធិន្តិ សុខបត្ថនំ. អភិនិវេសន្តិ អត្ថិ អត្តាតិ អភិនិវេសំ. សារាទានាភិនិវេសន្តិ និច្ចសារត្តសារគហណាភិនិវេសំ. សម្មោហាភិនិវេសន្តិ ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហំ អតីតមទ្ធាន’’ន្តិអាទិវសេន (សំ. និ. ២.២០) ‘‘ឥស្សរតោ លោកោ សម្ភោតី’’តិអាទិវសេន ច សម្មោហាភិនិវេសំ. អាលយាភិនិវេសន្តិ អាទីនវាទស្សនេន អល្លីយិតព្ពមិទន្តិ អភិនិវេសំ. អប្បដិសង្ខន្តិ អនុបាយគហណំ. សញ្ញោគាភិនិវេសន្តិ កាមយោគាទិកំ កិលេសប្បវត្តិំ.

ទិដ្ឋេកដ្ឋេតិ ទិដ្ឋីហិ សហ ឯកស្មិំ ឋិតាតិ ទិដ្ឋេកដ្ឋា. តេ ទិដ្ឋេកដ្ឋេ. កិលេសេន្តិ ឧបតាបេន្តិ, វិពាធេន្តិ វាតិ កិលេសា. តេ កិលេសេ. ទុវិធញ្ហិ ឯកដ្ឋំ បហានេកដ្ឋំ សហជេកដ្ឋញ្ច. បហានេកដ្ឋំ សក្កាយទិដ្ឋិបមុខាហិ តេសដ្ឋិយា ទិដ្ឋីហិ សហ (បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.១.១១៨) យាវ សោតាបត្តិមគ្គេន បហានា, តាវ ឯកស្មិំ បុគ្គលេ ឋិតាតិ អត្ថោ. ឥទមិធាធិប្បេតំ. ទសសុ ហិ កិលេសេសុ ឥធ ទិដ្ឋិកិលេសោយេវ អាគតោ. សេសេសុ បន អបាយគមនីយោ លោភោ ទោសោ មោហោ មានោ វិចិកិច្ឆា ថិនំ ឧទ្ធច្ចំ អហិរិកំ អនោត្តប្បន្តិ នវ កិលេសា ទិដ្ឋិយា សហ បហានេកដ្ឋា ហុត្វា សោតាបត្តិមគ្គេន បហីយន្តិ, រាគទោសមោហបមុខេសុ វា ទិយឌ្ឍេសុ កិលេសសហស្សេសុ សោតាបត្តិមគ្គេន ទិដ្ឋិយា បហីយមានាយ ទិដ្ឋិយា សហ អបាយគមនីយា សព្ពកិលេសា បហានេកដ្ឋវសេន បហីយន្តិ, សហជេកដ្ឋេ ទិដ្ឋិយា សហ ឯកស្មិំ ចិត្តេ ឋិតាតិ អត្ថោ. សោតាបត្តិមគ្គេន ហិ ទ្វីសុ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តអសង្ខារិកចិត្តេសុ បហីយមានេសុ តេហិ សហជាតោ លោភោ មោហោ ឧទ្ធច្ចំ អហិរិកំ អនោត្តប្បន្តិ ឥមេ កិលេសា សហជេកដ្ឋវសេន បហីយន្តិ, ទ្វីសុ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តសសង្ខារិកចិត្តេសុ បហីយមានេសុ តេហិ សហជាតោ លោភោ មោហោ ថិនំ ឧទ្ធច្ចំ អហិរិកំ អនោត្តប្បន្តិ ឥមេ កិលេសា សហជេកដ្ឋវសេន បហីយន្តិ. ឱឡារិកេ កិលេសេតិ ឱឡារិកភូតេ កាមរាគព្យាបាទេ. អនុសហគតេ កិលេសេតិ សុខុមភូតេ កាមរាគព្យាបាទេ. សព្ពកិលេសេតិ មគ្គត្តយេន បហីនាវសេសេ.

វីរិយំ វាហេតីតិ យោគាវចរោ វីរិយំ បវត្តេតិ. ហេដ្ឋា ឯសនាបដិលាភឯករសអាសេវនវចនានិ ភាវនានំ វិសេសទស្សនត្ថំ វុត្តានិ ‘‘ឯវំភូតា ច ភាវនា’’តិ. ឥធ ‘‘តត្ថ ជាតានំ ធម្មានំ អនតិវត្តនដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយានំ ឯករសដ្ឋេន តទុបគវីរិយវាហនដ្ឋេន អាសេវនដ្ឋេនា’’តិ វចនានិ ភាវនាហេតុទស្សនត្ថំ វុត្តានិ ‘‘ឥមិនា ច ឥមិនា ច ហេតុនា ភាវនា’’តិ. ហេដ្ឋា អាសេវនាភាវនាតិ នានាក្ខណវសេន វុត្តា, ឥធ អាសេវនដ្ឋេន ភាវនាតិ ឯកក្ខណវសេនាតិ វិសេសោ. រូបំ បស្សន្តោ ភាវេតីតិអាទីសុ រូបាទីនិ បស្សិតព្ពាការេន បស្សន្តោ ភាវេតព្ពំ ភាវនំ ភាវេតីតិ អត្ថោ. ឯករសា ហោន្តីតិ វិមុត្តិរសេន, កិច្ចរសេន វា ឯករសា ហោន្តិ. វិមុត្តិរសោតិ សម្បត្តិរសោ. កិច្ចសម្បត្តិអត្ថេន រសោ នាម បវុច្ចតីតិ ហិ វុត្តន្តិ.

ភាវេតព្ពនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សច្ឆិកាតព្ពនិទ្ទេសវណ្ណនា

២៩. សច្ឆិកាតព្ពនិទ្ទេសេ ទស ឯកុត្តរវិស្សជ្ជនានិ បដិលាភសច្ឆិកិរិយាវសេន វុត្តានិ. តត្ថ អកុប្បា ចេតោវិមុត្តីតិ អរហត្តផលវិមុត្តិ. សា ហិ ន កុប្បតិ ន ចលតិ ន បរិហាយតីតិ អកុប្បា, សព្ពកិលេសេហិ ចិត្តស្ស វិមុត្តត្តា ចេតោវិមុត្តីតិ វុច្ចតិ. វិជ្ជាតិ តិស្សោ វិជ្ជា. វិមុត្តីតិ ទសុត្តរបរិយាយេន អរហត្តផលំ វុត្តំ, សង្គីតិបរិយាយេន បន ‘‘វិមុត្តីតិ ទ្វេ វិមុត្តិយោ ចិត្តស្ស ច អធិមុត្តិ និព្ពានញ្ចា’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.៣០៤) វុត្តំ. ឯត្ថ ច អដ្ឋ សមាបត្តិយោ នីវរណាទីហិ សុដ្ឋុ វិមុត្តត្តា វិមុត្តិ នាម, និព្ពានំ សព្ពសង្ខតតោ វិមុត្តត្តា វិមុត្តិ នាម. តិស្សោ វិជ្ជាតិ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ វិជ្ជា សត្តានំ ចុតូបបាតេ ញាណំ វិជ្ជា អាសវានំ ខយេ ញាណំ វិជ្ជា. តមវិជ្ឈនដ្ឋេន វិជ្ជា, វិទិតករណដ្ឋេនាបិ វិជ្ជា. បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណញ្ហិ ឧប្បជ្ជមានំ បុព្ពេនិវាសំ ឆាទេត្វា ឋិតំ តមំ វិជ្ឈតិ, បុព្ពេនិវាសញ្ច វិទិតំ ករោតីតិ វិជ្ជា. ចុតូបបាតេ ញាណំ ចុតិបដិសន្ធិច្ឆាទកំ តមំ វិជ្ឈតិ, ចុតូបបាតញ្ច វិទិតំ ករោតីតិ វិជ្ជា. អាសវានំ ខយេ ញាណំ ចតុសច្ចច្ឆាទកំ តមំ វិជ្ឈតិ, ចតុសច្ចធម្មេ ច វិទិតំ ករោតីតិ វិជ្ជា. ចត្តារិ សាមញ្ញផលានីតិ សោតាបត្តិផលំ, សកទាគាមិផលំ, អនាគាមិផលំ, អរហត្តផលំ. បាបធម្មេ សមេតិ វិនាសេតីតិ សមណោ, សមណស្ស ភាវោ សាមញ្ញំ. ចតុន្នំ អរិយមគ្គានមេតំ នាមំ. សាមញ្ញស្ស ផលានិ សាមញ្ញផលានិ.

បញ្ច ធម្មក្ខន្ធាតិ សីលក្ខន្ធោ, សមាធិក្ខន្ធោ, បញ្ញាក្ខន្ធោ, វិមុត្តិក្ខន្ធោ, វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធោ. ធម្មក្ខន្ធាតិ ធម្មវិភាគា ធម្មកោដ្ឋាសា. សីលក្ខន្ធាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. លោកិយលោកុត្តរា សីលសមាធិបញ្ញា ឯវ សីលសមាធិបញ្ញាក្ខន្ធា. សមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណវិមុត្តិយោ ឯវ វិមុត្តិក្ខន្ធោ. តិវិធា វិមុត្តិបច្ចវេក្ខណា ឯវ វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធោ. សោ លោកិយោ ឯវ. ជាននដ្ឋេន ញាណមេវ ទស្សនដ្ឋេន ទស្សនន្តិ ញាណទស្សនំ, វិមុត្តីនំ ញាណទស្សនំ វិមុត្តិញាណទស្សនន្តិ វុច្ចតិ. វិក្ខម្ភនតទង្គវិមុត្តិយោ បន សមាធិបញ្ញាក្ខន្ធេហេវ សង្គហិតា. ឥមេ បញ្ច ធម្មក្ខន្ធា សេក្ខានំ សេក្ខា, អសេក្ខានំ អសេក្ខាតិ វុត្តា. ឯតេសុ ហិ លោកិយា ច និស្សរណវិមុត្តិ ច នេវសេក្ខានាសេក្ខា. សេក្ខា ហោន្តាបិ សេក្ខានំ ឥមេ ឥតិ សេក្ខា, អសេក្ខានំ ឥមេ ឥតិ អសេក្ខាតិ វុច្ចន្តិ. ‘‘សេក្ខេន វិមុត្តិក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ ហោតី’’តិ ឯត្ថ បន និស្សរណវិមុត្តិយា អារម្មណករណវសេន សមន្នាគតោតិ វេទិតព្ពោ. ឆ អភិញ្ញាតិ ឆ អធិកានិ ញាណានិ. កតមា ឆ? ឥទ្ធិវិធញាណំ, ទិព្ពសោតធាតុញាណំ, បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ, ចេតោបរិយញាណំ, ទិព្ពចក្ខុញាណំ, អាសវានំ ខយេ ញាណន្តិ ឥមា ឆ.

សត្ត ខីណាសវពលានីតិ ខីណា អាសវា អស្សាតិ ខីណាសវោ, ខីណាសវស្ស ពលានិ ខីណាសវពលានិ. កតមានិ សត្ត? វុត្តានិ ភគវតា –

‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, ខីណាសវស្ស ភិក្ខុនោ អនិច្ចតោ សព្ពេ សង្ខារា យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ សុទិដ្ឋា ហោន្តិ. យម្បិ, ភិក្ខវេ, ខីណាសវស្ស ភិក្ខុនោ អនិច្ចតោ សព្ពេ សង្ខារា យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ សុទិដ្ឋា ហោន្តិ, ឥទម្បិ, ភិក្ខវេ, ខីណាសវស្ស ភិក្ខុនោ ពលំ ហោតិ, យំ ពលំ អាគម្ម ខីណាសវោ ភិក្ខុ អាសវានំ ខយំ បដិជានាតិ ‘ខីណា មេ អាសវា’តិ.

‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, ខីណាសវស្ស ភិក្ខុនោ អង្គារកាសូបមា កាមាតិ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ សុទិដ្ឋា ហោន្តិ. យម្បិ, ភិក្ខវេ…បេ… ឥទម្បិ ខីណាសវស្ស ភិក្ខុនោ ពលំ ហោតិ…បេ….

‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, ខីណាសវស្ស ភិក្ខុនោ វិវេកនិន្នំ ចិត្តំ ហោតិ វិវេកបោណំ វិវេកបព្ភារំ វិវេកដ្ឋំ នេក្ខម្មាភិរតំ ព្យន្តីភូតំ សព្ពសោ អាសវដ្ឋានិយេហិ ធម្មេហិ. យម្បិ, ភិក្ខវេ…បេ… ឥទម្បិ ខីណាសវស្ស ភិក្ខុនោ ពលំ ហោតិ…បេ….

‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, ខីណាសវស្ស ភិក្ខុនោ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា ភាវិតា ហោន្តិ សុភាវិតា. បញ្ចិន្ទ្រិយានិ ភាវិតានិ ហោន្តិ សុភាវិតានិ. សត្ត ពោជ្ឈង្គា ភាវិតា ហោន្តិ សុភាវិតា. អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ ភាវិតោ ហោតិ សុភាវិតោ. យម្បិ, ភិក្ខវេ, ខីណាសវស្ស ភិក្ខុនោ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ ភាវិតោ ហោតិ សុភាវិតោ, ឥទម្បិ ខីណាសវស្ស ភិក្ខុនោ ពលំ ហោតិ, យំ ពលំ អាគម្ម ខីណាសវោ ភិក្ខុ អាសវានំ ខយំ បដិជានាតិ ‘ខីណា មេ អាសវា’’’តិ (អ. និ. ១០.៩០; ទី. និ. ៣.៣៥៧; បដិ. ម. ២.៤៤).

តត្ថ បឋមេន ពលេន ទុក្ខសច្ចបដិវេធោ, ទុតិយេន សមុទយសច្ចបដិវេធោ, តតិយេន និរោធសច្ចបដិវេធោ, ចតូហិ មគ្គសច្ចបដិវេធោ បកាសិតោ ហោតិ.

អដ្ឋ វិមោក្ខាតិ អារម្មណេ អធិមុច្ចនដ្ឋេន បច្ចនីកធម្មេហិ ច សុដ្ឋុ មុច្ចនដ្ឋេន វិមោក្ខា. ‘‘កតមេ អដ្ឋ? រូបី រូបានិ បស្សតិ, អយំ បឋមោ វិមោក្ខោ. អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ, អយំ ទុតិយោ វិមោក្ខោ. ‘សុភ’ន្តេវ អធិមុត្តោ ហោតិ, អយំ តតិយោ វិមោក្ខោ. សព្ពសោ រូបសញ្ញានំ សមតិក្កមា បដិឃសញ្ញានំ អត្ថង្គមា នានត្តសញ្ញានំ អមនសិការា ‘អនន្តោ អាកាសោ’តិ អាកាសានញ្ចាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, អយំ ចតុត្ថោ វិមោក្ខោ. សព្ពសោ អាកាសានញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្ម ‘អនន្តំ វិញ្ញាណ’ន្តិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, អយំ បញ្ចមោ វិមោក្ខោ. សព្ពសោ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្ម ‘នត្ថិ កិញ្ចី’តិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, អយំ ឆដ្ឋោ វិមោក្ខោ. សព្ពសោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមតិក្កម្ម នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, អយំ សត្តមោ វិមោក្ខោ. សព្ពសោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ សមតិក្កម្ម សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, អយំ អដ្ឋមោ វិមោក្ខោ’’តិ (ទី. និ. ២.១៧៤; ៣.៣៥៨; អ. និ. ៨.៦៦).

នវ អនុបុព្ពនិរោធាតិ នវ អនុបដិបាដិយា និរោធា. ‘‘កតមេ នវ? បឋមំ ឈានំ សមាបន្នស្ស កាមសញ្ញា និរុទ្ធា ហោតិ, ទុតិយំ ឈានំ សមាបន្នស្ស វិតក្កវិចារា និរុទ្ធា ហោន្តិ, តតិយំ ឈានំ សមាបន្នស្ស បីតិ និរុទ្ធា ហោតិ, ចតុត្ថំ ឈានំ សមាបន្នស្ស អស្សាសបស្សាសា និរុទ្ធា ហោន្តិ, អាកាសានញ្ចាយតនំ សមាបន្នស្ស រូបសញ្ញា និរុទ្ធា ហោតិ, វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សមាបន្នស្ស អាកាសានញ្ចាយតនសញ្ញា និរុទ្ធា ហោតិ, អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមាបន្នស្ស វិញ្ញាណញ្ចាយតនសញ្ញា និរុទ្ធា ហោតិ, នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ សមាបន្នស្ស អាកិញ្ចញ្ញាយតនសញ្ញា និរុទ្ធា ហោតិ, សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ សមាបន្នស្ស សញ្ញា ច វេទនា ច និរុទ្ធា ហោន្តី’’តិ (អ. និ. ៩.៣១; ទី. និ. ៣.៣៤៤, ៣៥៩).

ទស អសេក្ខា ធម្មាតិ ឧបរិ សិក្ខិតព្ពាភាវតោ ន សិក្ខន្តីតិ អសេក្ខា. អថ វា តីសុ សិក្ខាសុ សិក្ខន្តីតិ សេក្ខា, វុទ្ធិប្បត្តា សេក្ខាតិ អសេក្ខា, អរហន្តោ. អសេក្ខានំ ឥមេ ឥតិ អសេក្ខា. ‘‘កតមេ ទស? អសេក្ខា សម្មាទិដ្ឋិ, អសេក្ខោ សម្មាសង្កប្បោ, អសេក្ខា សម្មាវាចា, អសេក្ខោ សម្មាកម្មន្តោ, អសេក្ខោ សម្មាអាជីវោ, អសេក្ខោ សម្មាវាយាមោ, អសេក្ខា សម្មាសតិ, អសេក្ខោ សម្មាសមាធិ, អសេក្ខំ សម្មាញាណំ, អសេក្ខា សម្មាវិមុត្តី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣៤៨, ៣៦០). អសេក្ខំ សម្មាញាណន្តិ អរហត្តផលបញ្ញំ ឋបេត្វា សេសលោកិយបញ្ញា. សម្មាវិមុត្តីតិ អរហត្តផលវិមុត្តិ. អដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.៣៤៨) បន វុត្តំ –

‘‘អសេក្ខា សម្មាទិដ្ឋីតិអាទយោ សព្ពេបិ ផលសម្បយុត្តធម្មា ឯវ. ឯត្ថ ច សម្មាទិដ្ឋិ សម្មាញាណន្តិ ទ្វីសុ ឋានេសុ បញ្ញាវ កថិតា. សម្មាវិមុត្តីតិ ឥមិនា បន បទេន វុត្តាវសេសា ផលសមាបត្តិធម្មា សង្គហិតា’’តិ.

សព្ពំ, ភិក្ខវេ, សច្ឆិកាតព្ពន្តិអាទីសុ អារម្មណសច្ឆិកិរិយា វេទិតព្ពា. រូបំ បស្សន្តោ សច្ឆិករោតីតិអាទីសុ រូបាទីនិ លោកិយានិ បស្សិតព្ពាការេន បស្សន្តោ តានេវ រូបាទីនិ អារម្មណសច្ឆិកិរិយាយ សច្ឆិករោតិ, រូបាទីនិ វា បស្សិតព្ពាការេន បស្សន្តោ តេន ហេតុនា សច្ឆិកាតព្ពំ និព្ពានំ សច្ឆិករោតិ. បស្សន្តោតិ ហិ បទំ ហេតុអត្ថេបិ អក្ខរចិន្តកា ឥច្ឆន្តិ. អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយាទីនិ បន លោកុត្តរានិ បច្ចវេក្ខណវសេន បស្សន្តោ តានេវ អារម្មណសច្ឆិកិរិយាយ សច្ឆិករោតិ. ‘‘អមតោគធំ និព្ពានំ បរិយោសានដ្ឋេន សច្ឆិករោតី’’តិ ឥទំ បរិញ្ញេយ្យបហាតព្ពសច្ឆិកាតព្ពភាវេតព្ពេសុ សច្ឆិកាតព្ពត្តា ឧជុកមេវ. យេ យេ ធម្មា សច្ឆិកតា ហោន្តិ, តេ តេ ធម្មា ផស្សិតា ហោន្តីតិ អារម្មណសច្ឆិកិរិយាយ សច្ឆិកតា អារម្មណផស្សេន ផុដ្ឋា ហោន្តិ, បដិលាភសច្ឆិកិរិយាយ សច្ឆិកតា បដិលាភផស្សេន ផុដ្ឋា ហោន្តីតិ.

សច្ឆិកាតព្ពនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ហានភាគិយចតុក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា

៣០. ឥទានិ យស្មា ហានភាគិយាទិតា ឯកេកស្សេវ សមាធិស្ស អវត្ថាភេទេន ហោតិ, តស្មា ហានភាគិយចតុក្កំ ឯកតោយេវ និទ្ទិដ្ឋំ. តត្ថ បឋមស្ស ឈានស្ស លាភិន្តិ បឋមស្ស ឈានស្ស លាភិនោ. សាមិអត្ថេ ឧបយោគវចនំ. លាភោ សច្ឆិកិរិយា អស្ស អត្ថីតិ លាភីតិ វុច្ចតិ. កាមសហគតាតិ ឯត្ថ សហគតសទ្ទស្ស អារម្មណត្ថោ អធិប្បេតោ, វត្ថុកាមកិលេសកាមារម្មណាតិ អត្ថោ. សញ្ញាមនសិការាតិ ជវនសញ្ញា ច តទាវជ្ជនមនសិការោ ច, សញ្ញាសម្បយុត្តមនសិការោបិ វដ្ដតិ. សមុទាចរន្តីតិ បវត្តន្តិ. ធម្មោតិ បឋមជ្ឈានធម្មោ. ឈានា បរិហាយន្តោ តីហិ ការណេហិ បរិហាយតិ កិលេសសមុទាចារេន វា អសប្បាយកិរិយាយ វា អននុយោគេន វា. កិលេសសមុទាចារេន បរិហាយន្តោ សីឃំ បរិហាយតិ, កម្មារាមតាភស្សារាមតានិទ្ទារាមតាសង្គណិការាមតានុយោគវសេន អសប្បាយកិរិយាយ បរិហាយន្តោ ទន្ធំ បរិហាយតិ, គេលញ្ញបច្ចយវេកល្លាទិនា បលិពោធេន អភិក្ខណំ អសមាបជ្ជន្តោ អននុយោគេន បរិហាយន្តោបិ ទន្ធំ បរិហាយតិ. ឥធ បន ពលវការណមេវ ទស្សេន្តោ កិលេសសមុទាចារមេវាហ. ទុតិយជ្ឈានាទីហិ បន បរិហាយន្តោ ហេដ្ឋិមហេដ្ឋិមជ្ឈាននិកន្តិសមុទាចារេនបិ បរិហាយតិ. កិត្តាវតា បរិហីនោ ហោតីតិ? យទា ន សក្កោតិ សមាបជ្ជិតុំ, ឯត្តាវតា បរិហីនោ ហោតីតិ. តទនុធម្មតាតិ អនុបវត្តោ ធម្មោ អនុធម្មោ, ឈានំ អធិកំ កត្វា បវត្តស្ស និកន្តិធម្មស្សេតំ អធិវចនំ. អនុធម្មោ ឯវ អនុធម្មតា, តស្ស ឈានស្ស អនុធម្មតា តទនុធម្មតា. សតីតិ និកន្តិ. សន្តិដ្ឋតីតិ បតិដ្ឋាតិ. តំ បឋមជ្ឈានំ អនុវត្តមានា និកន្តិ បវត្តតីតិ វុត្តំ ហោតិ. អវិតក្កសហគតាតិ ទុតិយជ្ឈានារម្មណា. តញ្ហិ នត្ថេត្ថ វិតក្កោតិ អវិតក្កន្តិ វុច្ចតិ. និព្ពិទាសហគតាតិ វិបស្សនារម្មណា. សា ហិ សង្ខារេសុ និព្ពិន្ទនតោ និព្ពិទាតិ វុច្ចតិ. ‘‘និព្ពិន្ទំ វិរជ្ជតី’’តិ (មហាវ. ២៣; សំ. និ. ៣.៦១) ហិ វុត្តំ. វិរាគូបសំហិតាតិ អរិយមគ្គបដិសញ្ញុត្តា វិបស្សនា. វិបស្សនា ហិ សិខាប្បត្តា មគ្គវុដ្ឋានំ បាបេតិ. តស្មា វិបស្សនារម្មណា សញ្ញាមនសិការា ‘‘វិរាគូបសំហិតា’’តិ វុច្ចន្តិ, ‘‘វិរាគា វិមុច្ចតី’’តិ ហិ វុត្តំ.

វិតក្កសហគតាតិ វិតក្កវសេន បឋមជ្ឈានារម្មណា. ឧបេក្ខាសុខសហគតាតិ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាយ ច សុខវេទនាយ ច វសេន តតិយជ្ឈានារម្មណា. បីតិសុខសហគតាតិ បីតិយា ច សុខវេទនាយ ច វសេន ទុតិយជ្ឈានារម្មណា. អទុក្ខមសុខសហគតាតិ ឧបេក្ខាវេទនាវសេន ចតុត្ថជ្ឈានារម្មណា. សា ហិ វេទនា ន ទុក្ខា ន សុខាតិ អទុក្ខមសុខាតិ វុច្ចតិ, ម-ការោ បនេត្ថ បទសន្ធិវសេន វុត្តោ. រូបសហគតាតិ រូបជ្ឈានារម្មណា. នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនេ ឋិតស្ស ហានភាគិយឋិតិភាគិយនិព្ពេធភាគិយត្តេសុ វិជ្ជមានេសុបិ វិសេសភាគិយត្តាភាវា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ ន និទ្ទិដ្ឋំ. សព្ពោបិ ចេស លោកិយោ សមាធិ បមាទវិហារិស្ស មុទិន្ទ្រិយស្ស ហានភាគិយោ ហោតិ, អប្បមាទវិហារិស្ស មុទិន្ទ្រិយស្ស ឋិតិភាគិយោ ហោតិ, តណ្ហាចរិតស្ស តិក្ខិន្ទ្រិយស្ស វិសេសភាគិយោ ហោតិ, ទិដ្ឋិចរិតស្ស តិក្ខិន្ទ្រិយស្ស និព្ពេធភាគិយោ ហោតីតិ វុច្ចតិ.

ហានភាគិយចតុក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

លក្ខណត្តិកនិទ្ទេសវណ្ណនា

៣១. ឥទានិ យស្មា ឯកេកោបិ លោកិយធម្មោ តិលក្ខណព្ភាហតោ, តស្មា លក្ខណត្តិកំ ឯកតោ និទ្ទិដ្ឋំ. តត្ថ អនិច្ចំ ខយដ្ឋេនាតិ តត្ថ តត្ថេវ ខីយនភាវេន អនិច្ចំ. ‘‘ខយធម្មត្តា, វយធម្មត្តា, វិរាគធម្មត្តា, និរោធធម្មត្តា អនិច្ច’’ន្តិ ឯកេ. ទុក្ខំ ភយដ្ឋេនាតិ សប្បដិភយតាយ ទុក្ខំ. យញ្ហិ អនិច្ចំ, តំ ភយាវហំ ហោតិ សីហោបមសុត្តេ (សំ. និ. ៣.៧៨) ទេវានំ វិយ. ‘‘ជាតិជរាព្យាធិមរណភយដ្ឋេន ទុក្ខ’’ន្តិ ឯកេ. អនត្តា អសារកដ្ឋេនាតិ ‘‘អត្តា និវាសី ការកោ វេទកោ សយំវសី’’តិ ឯវំ បរិកប្បិតស្ស អត្តសារស្ស អភាវេន អនត្តា. យញ្ហិ អនិច្ចំ ទុក្ខំ, តំ អត្តនោបិ អនិច្ចតំ វា ឧទយព្ពយបីឡនំ វា ធារេតុំ ន សក្កោតិ, កុតោ តស្ស ការកាទិភាវោ. វុត្តញ្ច ‘‘រូបញ្ច ហិទំ, ភិក្ខវេ, អត្តា អភវិស្ស, នយិទំ រូបំ អាពាធាយ សំវត្តេយ្យា’’តិអាទិ (មហាវ. ២០). ‘‘អត្តសារនិច្ចសារវិរហិតត្តា អនត្តា’’តិ ឯកេ.

លក្ខណត្តិកនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ទុក្ខសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា

៣២-៣៣.

អរិយសច្ចចតុក្កម្បិ តថដ្ឋេន សច្ចានំ ឯកសម្ពន្ធត្តា ឯកតោ ឯវ និទ្ទិដ្ឋំ. តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ. កតមន្តិ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា. ទុក្ខំ អរិយសច្ចន្តិ បុច្ឆិតធម្មនិទស្សនំ. តត្ថ ជាតិបិ ទុក្ខាតិអាទីសុ ជាតិសទ្ទស្ស តាវ អនេកេ អត្ថា បវេទិតា. យថាហ –

‘‘ភវោ កុលំ និកាយោ ច, សីលំ បញ្ញត្តិ លក្ខណំ;

បសូតិ សន្ធិ ចេវាតិ, ជាតិអត្ថា បវេទិតា’’.

តថា ហិស្ស ‘‘ឯកម្បិ ជាតិំ ទ្វេបិ ជាតិយោ’’តិអាទីសុ (បារា. ១២) ភវោ អត្ថោ. ‘‘អក្ខិត្តោ អនុបក្កុដ្ឋោ ជាតិវាទេនា’’តិ (ទី. និ. ១.៣៣១) ឯត្ថ កុលំ. ‘‘អត្ថិ, វិសាខេ, និគណ្ឋា នាម សមណជាតី’’តិ (អ. និ. ៣.៧១) ឯត្ថ និកាយោ. ‘‘យតោហំ, ភគិនិ, អរិយាយ ជាតិយា ជាតោ នាភិជានាមី’’តិ (ម. និ. ២.៣៥១) ឯត្ថ អរិយសីលំ. ‘‘តិរិយា នាម តិណជាតិ នាភិយា ឧគ្គន្ត្វា នភំ អាហច្ច ឋិតា អហោសី’’តិ (អ. និ. ៥.១៩៦) ឯត្ថ បញ្ញត្តិ. ‘‘ជាតិ ទ្វីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិតា’’តិ (ធាតុ. ៧១) ឯត្ថ សង្ខតលក្ខណំ. ‘‘សម្បតិជាតោ, អានន្ទ, ពោធិសត្តោ’’តិ (ម. និ. ៣.២០៧) ឯត្ថ បសូតិ. ‘‘ភវបច្ចយា ជាតី’’តិ (វិភ. ៣៥៤) ច ‘‘ជាតិបិ ទុក្ខា’’តិ (បដិ. ម. ១.៣៣; វិភ. ១៩០) ច ឯត្ថ បរិយាយតោ បដិសន្ធិខន្ធា. និប្បរិយាយតោ បន តត្ថ តត្ថ និព្ពត្តមានានំ សត្តានំ យេ យេ ខន្ធា បាតុភវន្តិ, តេសំ តេសំ បឋមំ បាតុភាវោ.

កស្មា បនេសា ជាតិ ទុក្ខាតិ ចេ? អនេកេសំ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវតោ. អនេកានិ ហិ ទុក្ខានិ. សេយ្យថិទំ – ទុក្ខទុក្ខំ, វិបរិណាមទុក្ខំ, សង្ខារទុក្ខំ, បដិច្ឆន្នទុក្ខំ, អប្បដិច្ឆន្នទុក្ខំ, បរិយាយទុក្ខំ, និប្បរិយាយទុក្ខន្តិ. ឯត្ថ កាយិកចេតសិកា ទុក្ខា វេទនាសភាវតោ ច នាមតោ ច ទុក្ខត្តា ទុក្ខទុក្ខន្តិ វុច្ចតិ. សុខា វេទនា វិបរិណាមេន ទុក្ខុប្បត្តិហេតុតោ វិបរិណាមទុក្ខំ. ឧបេក្ខាវេទនា ចេវ អវសេសា ច តេភូមកសង្ខារា ឧទយព្ពយបដិបីឡិតត្តា សង្ខារទុក្ខំ. កណ្ណសូលទន្តសូលរាគជបរិឡាហទោសជបរិឡាហាទិ កាយិកចេតសិកោ អាពាធោ បុច្ឆិត្វា ជានិតព្ពតោ ឧបក្កមស្ស ច អបាកដភាវតោ បដិច្ឆន្នទុក្ខំ. ទ្វត្តិំសកម្មការណាទិសមុដ្ឋានោ អាពាធោ អបុច្ឆិត្វាវ ជានិតព្ពតោ ឧបក្កមស្ស ច បាកដភាវតោ អប្បដិច្ឆន្នទុក្ខំ. ឋបេត្វា ទុក្ខទុក្ខំ សេសំ ទុក្ខសច្ចវិភង្គេ (វិភ. ១៩០ អាទយោ) អាគតំ ជាតិអាទិ សព្ពម្បិ តស្ស តស្ស ទុក្ខស្ស វត្ថុភាវតោ បរិយាយទុក្ខំ. ទុក្ខទុក្ខំ បន និប្បរិយាយទុក្ខន្តិ វុច្ចតិ.

តត្រាយំ ជាតិ យំ តំ ពាលបណ្ឌិតសុត្តាទីសុ (ម. និ. ៣.២៤៦ អាទយោ) ភគវតាបិ ឧបមាវសេន បកាសិតំ អាបាយិកំ ទុក្ខំ, យញ្ច សុគតិយម្បិ មនុស្សលោកេ គព្ភោក្កន្តិមូលកាទិភេទំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស វត្ថុភាវតោ ទុក្ខា. តត្រិទំ គព្ភោក្កន្តិមូលកាទិភេទំ ទុក្ខំ – អយញ្ហិ សត្តោ មាតុកុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តមានោ ន ឧប្បលបទុមបុណ្ឌរីកាទីសុ និព្ពត្តតិ, អថ ខោ ហេដ្ឋា អាមាសយស្ស ឧបរិ បក្កាសយស្ស ឧទរបដលបិដ្ឋិកណ្ដកានំ វេមជ្ឈេ បរមសម្ពាធេ តិព្ពន្ធការេ នានាកុណបគន្ធបរិភាវិតបរមទុគ្គន្ធបវនវិចរិតេ អធិមត្តជេគុច្ឆេ កុច្ឆិប្បទេសេ បូតិមច្ឆបូតិកុម្មាសចន្ទនិកាទីសុ កិមិ វិយ និព្ពត្តតិ. សោ តត្ថ និព្ពត្តោ ទស មាសេ មាតុកុច្ឆិសម្ភវេន ឧស្មនា បុដបាកំ វិយ បច្ចមានោ បិដ្ឋបិណ្ឌិ វិយ សេទិយមានោ សមិញ្ជនបសារណាទិវិរហិតោ អធិមត្តំ ទុក្ខំ បច្ចនុភោតីតិ. ឥទំ តាវ គព្ភោក្កន្តិមូលកំ ទុក្ខំ.

យំ បន សោ មាតុ សហសា ឧបក្ខលនគមននិសីទនឧដ្ឋានបរិវត្តនាទីសុ សុរាធុត្តហត្ថគតោ ឯឡកោ វិយ អហិតុណ្ឌិកហត្ថគតោ សប្បបោតកោ វិយ ច អាកឌ្ឍនបរិកឌ្ឍនឱធុនននិទ្ធុននាទិនា ឧបក្កមេន អធិមត្តំ ទុក្ខមនុភោតិ, យញ្ច មាតុ សីតុទកបានកាលេ សីតនរកូបបន្នោ វិយ ឧណ្ហយាគុភត្តាទិអជ្ឈោហរណកាលេ អង្គារវុដ្ឋិសម្បរិកិណ្ណោ វិយ លោណម្ពិលាទិអជ្ឈោហរណកាលេ ខារាបតច្ឆិកាទិកម្មការណប្បត្តោ វិយ អធិមត្តំ ទុក្ខមនុភោតិ. ឥទំ គព្ភបរិហរណមូលកំ ទុក្ខំ.

យំ បនស្ស មូឡ្ហគព្ភាយ មាតុយា មិត្តាមច្ចសុហជ្ជាទីហិបិ អទស្សនារហេ ទុក្ខុប្បត្តិដ្ឋានេ ឆេទនផាលនាទីហិ ទុក្ខមនុភវតិ. ឥទំ គព្ភវិបត្តិមូលកំ ទុក្ខំ.

យំ វិជាយមានាយ មាតុយា កម្មជេហិ វាតេហិ បរិវត្តេត្វា នរកប្បបាតំ វិយ អតិភយានកំ យោនិមគ្គំ បដិបាទិយមានស្ស បរមសម្ពាធេន ច យោនិមុខេន តាឡច្ឆិគ្គឡេន វិយ និកឌ្ឍិយមានស្ស មហានាគស្ស នរកសត្តស្ស វិយ ច សង្ឃាតបព្ពតេហិ វិចុណ្ណិយមានស្ស ទុក្ខមុប្បជ្ជតិ. ឥទំ វិជាយនមូលកំ ទុក្ខំ.

យំ បន ជាតស្ស តរុណវណសទិសស្ស សុកុមារសរីរស្ស ហត្ថគហណន្ហាបនធោវនចោឡបរិមជ្ជនាទិកាលេ សូចិមុខខុរធារាវិជ្ឈនផាលនសទិសំ ទុក្ខមុប្បជ្ជតិ. ឥទំ មាតុកុច្ឆិតោ ពហិ និក្ខមនមូលកំ ទុក្ខំ.

យំ តតោ បរំ បវត្តិយំ អត្តនាវ អត្តានំ វធេន្តស្ស អចេលកវតាទិវសេន អាតាបនបរិតាបនានុយោគមនុយុត្តស្ស កោធវសេន អភុញ្ជន្តស្ស ឧព្ពន្ធន្តស្ស ច ទុក្ខំ ហោតិ. ឥទំ អត្តុបក្កមមូលកំ ទុក្ខំ.

យំ បន បរតោ វធពន្ធនាទីនិ អនុភវន្តស្ស ឧប្បជ្ជតិ. ឥទំ បរូបក្កមមូលកំទុក្ខន្តិ. ឥតិ ឥមស្ស សព្ពស្សាបិ ទុក្ខស្ស អយំ ជាតិ វត្ថុមេវ ហោតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘ជាយេថ នោ ចេ នរកេសុ សត្តោ, តត្ថគ្គិទាហាទិកមប្បសយ្ហំ;

លភេថ ទុក្ខំ នុ កុហិំ បតិដ្ឋំ, ឥច្ចាហ ទុក្ខាតិ មុនីធ ជាតិំ.

‘‘ទុក្ខំ តិរច្ឆេសុ កសាបតោទ-

ទណ្ឌាភិឃាតាទិភវំ អនេកំ;

យំ តំ កថំ តត្ថ ភវេយ្យ ជាតិំ,

វិនា តហិំ ជាតិ តតោបិ ទុក្ខា.

‘‘បេតេសុ ទុក្ខំ បន ខុប្បិបាសា-

វាតាតបាទិប្បភវំ វិចិត្តំ;

យស្មា អជាតស្ស ន តត្ថ អត្ថិ,

តស្មាបិ ទុក្ខំ មុនិ ជាតិមាហ.

‘‘តិព្ពន្ធការេ ច អសយ្ហសីតេ,

លោកន្តរេ យំ អសុរេសុ ទុក្ខំ;

ន តំ ភវេ តត្ថ ន ចស្ស ជាតិ,

យតោ អយំ ជាតិ តតោបិ ទុក្ខា.

‘‘យញ្ចាបិ គូថនរកេ វិយ មាតុគព្ភេ,

សត្តោ វសំ ចិរមតោ ពហិ និក្ខមញ្ច;

បប្បោតិ ទុក្ខមតិឃោរមិទម្បិ នត្ថិ,

ជាតិំ វិនា ឥតិបិ ជាតិ អយញ្ហិ ទុក្ខា.

‘‘កិំ ភាសិតេន ពហុនា ននុ យំ កុហិញ្ចិ,

អត្ថីធ កិញ្ចិទបិ ទុក្ខមិទំ កទាចិ;

នេវត្ថិ ជាតិវិរហេ យទតោ មហេសី,

ទុក្ខាតិ សព្ពបឋមំ ឥមមាហ ជាតិ’’ន្តិ.

ជរាបិ ទុក្ខាតិ ឯត្ថ ទុវិធា ជរា សង្ខតលក្ខណញ្ច, ខណ្ឌិច្ចាទិសម្មតោ សន្តតិយំ ឯកភវបរិយាបន្នខន្ធបុរាណភាវោ ច. សា ឥធ អធិប្បេតា. សា បនេសា ទុក្ខា សង្ខារទុក្ខភាវតោ ចេវ ទុក្ខវត្ថុតោ ច. យំ ហិទំ អង្គបច្ចង្គសិថិលីភាវឥន្ទ្រិយវិការវិរូបតា យោព្ពនវិនាសពលូបឃាតសតិមតិវិប្បវាសបរបរិភវាទិអនេកប្បច្ចយំ កាយិកចេតសិកំ ទុក្ខមុប្បជ្ជតិ, ជរា តស្ស វត្ថុ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘អង្គានំ សិថិលីភាវា, ឥន្ទ្រិយានំ វិការតោ;

យោព្ពនស្ស វិនាសេន, ពលស្ស ឧបឃាតតោ.

‘‘វិប្បវាសា សតាទីនំ, បុត្តទារេហិ អត្តនោ;

អប្បសាទនីយតោ ចេវ, ភិយ្យោ ពាលត្តបត្តិយា.

‘‘បប្បោតិ ទុក្ខំ យំ មច្ចោ, កាយិកំ មានសំ តថា;

សព្ពមេតំ ជរាហេតុ, យស្មា តស្មា ជរា ទុខា’’តិ.

ជរាទុក្ខានន្តរំ ព្យាធិទុក្ខេ វត្តព្ពេបិ កាយិកទុក្ខគហណេនេវ ព្យាធិទុក្ខំ គហិតំ ហោតីតិ ន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

មរណម្បិ ទុក្ខន្តិ ឯត្ថាបិ ទុវិធំ មរណំ – សង្ខតលក្ខណញ្ច, យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘ជរាមរណំ ទ្វីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិត’’ន្តិ (ធាតុ. ៧១). ឯកភវបរិយាបន្នជីវិតិន្ទ្រិយប្បពន្ធវិច្ឆេទោ ច, យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘និច្ចំ មរណតោ ភយ’’ន្តិ (សុ. និ. ៥៨១). តំ ឥធ អធិប្បេតំ. ជាតិបច្ចយមរណំ ឧបក្កមមរណំ សរសមរណំ អាយុក្ខយមរណំ បុញ្ញក្ខយមរណន្តិបិ តស្សេវ នាមំ. បុន ខណិកមរណំ សម្មុតិមរណំ សមុច្ឆេទមរណន្តិ អយម្បេត្ថ ភេទោ វេទិតព្ពោ. បវត្តេ រូបារូបធម្មានំ ភេទោ ខណិកមរណំ នាម. ‘‘តិស្សោ មតោ, ផុស្សោ មតោ’’តិ ឥទំ បរមត្ថតោ សត្តស្ស អភាវា, ‘‘សស្សំ មតំ, រុក្ខោ មតោ’’តិ ឥទំ ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស អភាវា សម្មុតិមរណំ នាម. ខីណាសវស្ស អប្បដិសន្ធិកា កាលកិរិយា សមុច្ឆេទមរណំ នាម. ពាហិរកំ សម្មុតិមរណំ ឋបេត្វា ឥតរំ សម្មុតិមរណញ្ច សមុច្ឆេទមរណញ្ច យថាវុត្តបពន្ធវិច្ឆេទេនេវ សង្គហិតំ. ទុក្ខស្ស បន វត្ថុភាវតោ ទុក្ខំ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘បាបស្ស បាបកម្មាទិនិមិត្តមនុបស្សតោ;

ភទ្ទស្សាបសហន្តស្ស, វិយោគំ បិយវត្ថុកំ;

មីយមានស្ស យំ ទុក្ខំ, មានសំ អវិសេសតោ.

‘‘សព្ពេសញ្ចាបិ យំ សន្ធិពន្ធនច្ឆេទនាទិកំ;

វិតុជ្ជមានមម្មានំ, ហោតិ ទុក្ខំ សរីរជំ.

‘‘អសយ្ហមប្បដិការំ, ទុក្ខស្សេតស្សិទំ យតោ;

មរណំ វត្ថុ តេនេតំ, ទុក្ខមិច្ចេវ ភាសិត’’ន្តិ.

សោកាទីសុ សោកោ នាម ញាតិព្យសនាទីហិ ផុដ្ឋស្ស អន្តោនិជ្ឈានលក្ខណោ ចិត្តសន្តាបោ. ទុក្ខោ បន ទុក្ខទុក្ខតោ ទុក្ខវត្ថុតោ ច. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘សត្តានំ ហទយំ សោកោ, វិសសល្លំវ តុជ្ជតិ;

អគ្គិតត្តោវ នារាចោ, ភុសំវ ទហតេ បុន.

‘‘សមាវហតិ ព្យាធិញ្ច, ជរាមរណភេទនំ;

ទុក្ខម្បិ វិវិធំ យស្មា, តស្មា ទុក្ខោតិ វុច្ចតី’’តិ.

បរិទេវោ នាម ញាតិព្យសនាទីហិ ផុដ្ឋស្ស វចីបលាបោ. ទុក្ខោ បន សង្ខារទុក្ខភាវតោ ទុក្ខវត្ថុតោ ច. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘យំ សោកសល្លវិហតោ បរិទេវមានោ, កណ្ឋោដ្ឋតាលុតលសោសជមប្បសយ្ហំ;

ភិយ្យោធិមត្តមធិគច្ឆតិយេវ ទុក្ខំ, ទុក្ខោតិ តេន ភគវា បរិទេវមាហា’’តិ.

ទុក្ខំ នាម កាយបីឡនលក្ខណំ កាយិកទុក្ខំ. ទុក្ខំ បន ទុក្ខទុក្ខតោ មានសទុក្ខាវហនតោ ច. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘បីឡេតិ កាយិកមិទំ, ទុក្ខំ ទុក្ខញ្ច មានសំ ភិយ្យោ;

ជនយតិ យស្មា តស្មា, ទុក្ខន្តិ វិសេសតោ វុត្ត’’ន្តិ.

ទោមនស្សំ នាម ចិត្តបីឡនលក្ខណំ មានសំ ទុក្ខំ. ទុក្ខំ បន ទុក្ខទុក្ខតោ កាយិកទុក្ខាវហនតោ ច. ចេតោទុក្ខសមប្បិតា ហិ កេសេ បកិរិយ កន្ទន្តិ, ឧរានិ បដិបិសន្តិ, អាវដ្ដន្តិ, វិវដ្ដន្តិ, ឧទ្ធំបាទំ បបតន្តិ, សត្ថំ អាហរន្តិ, វិសំ ខាទន្តិ, រជ្ជុយា ឧព្ពន្ធន្តិ, អគ្គិំ បវិសន្តីតិ នានប្បការកំ ទុក្ខមនុភវន្តិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘បីឡេតិ យតោ ចិត្តំ, កាយស្ស ច បីឡនំ សមាវហតិ;

ទុក្ខន្តិ ទោមនស្សំ, វិទោមនស្សា តតោ អាហូ’’តិ.

ឧបាយាសោ នាម ញាតិព្យសនាទីហិ ផុដ្ឋស្ស អធិមត្តចេតោទុក្ខប្បភាវិតោ ទោសោយេវ. ‘‘សង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នោ ឯកោ ធម្មោ’’តិ ឯកេ. ទុក្ខោ បន សង្ខារទុក្ខភាវតោ ចិត្តបរិទហនតោ កាយវិសាទនតោ ច. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘ចិត្តស្ស ច បរិទហនា, កាយស្ស វិសាទនា ច អធិមត្តំ;

យំ ទុក្ខមុបាយាសោ, ជនេតិ ទុក្ខោ តតោ វុត្តោ’’តិ.

ឯត្ថ ច មន្ទគ្គិនា អន្តោភាជនេ បាកោ វិយ សោកោ, តិក្ខគ្គិនា បច្ចមានស្ស ភាជនតោ ពហិនិក្ខមនំ វិយ បរិទេវោ, ពហិនិក្ខន្តាវសេសស្ស និក្ខមិតុម្បិ អប្បហោន្តស្ស អន្តោភាជនេយេវ យាវ បរិក្ខយា បាកោ វិយ ឧបាយាសោ ទដ្ឋព្ពោ.

អប្បិយសម្បយោគោ នាម អប្បិយេហិ សត្តសង្ខារេហិ សមោធានំ. ទុក្ខោ បន ទុក្ខវត្ថុតោ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘ទិស្វាវ អប្បិយេ ទុក្ខំ, បឋមំ ហោតិ ចេតសិ;

តទុបក្កមសម្ភូតមថ កាយេ យតោ ឥធ.

‘‘តតោ ទុក្ខទ្វយស្សាបិ, វត្ថុតោ សោ មហេសិនា;

ទុក្ខោ វុត្តោតិ វិញ្ញេយ្យោ, អប្បិយេហិ សមាគមោ’’តិ.

បិយវិប្បយោគោ នាម បិយេហិ សត្តសង្ខារេហិ វិនាភាវោ. ទុក្ខោ បន ទុក្ខវត្ថុតោ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘ញាតិធនាទិវិយោគា, សោកសរសមប្បិតា វិតុជ្ជន្តិ;

ពាលា យតោ តតោយំ, ទុក្ខោតិ មតោ បិយវិយោគោ’’តិ.

ឥច្ឆិតាលាភេ អលព្ភនេយ្យវត្ថូសុ ឥច្ឆាវ យម្បិច្ឆំ ន លភតិ, តម្បិ ទុក្ខន្តិ វុត្តា. យេនបិ ធម្មេន អលព្ភនេយ្យំ វត្ថុំ ឥច្ឆន្តោ ន លភតិ, តម្បិ អលព្ភនេយ្យវត្ថុម្ហិ ឥច្ឆនំ ទុក្ខន្តិ អត្ថោ. ទុក្ខំ បន ទុក្ខវត្ថុតោ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘តំ តំ បត្ថយមានានំ, តស្ស តស្ស អលាភតោ;

យំ វិឃាតមយំ ទុក្ខំ, សត្តានំ ឥធ ជាយតិ.

‘‘អលព្ភនេយ្យវត្ថូនំ, បត្ថនា តស្ស ការណំ;

យស្មា តស្មា ជិនោ ទុក្ខំ, ឥច្ឆិតាលាភមព្រវី’’តិ.

សង្ខិត្តេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធាតិ ឯត្ថ បន សង្ខិត្តេនាតិ ទេសនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ទុក្ខញ្ហិ ឯត្តកានិ ទុក្ខសតានីតិ វា ឯត្តកានិ ទុក្ខសហស្សានីតិ វា សង្ខិបិតុំ ន សក្កា, ទេសនា បន សក្កា. តស្មា ‘‘ទុក្ខំ នាម ន អញ្ញំ កិញ្ចិ, សំខិត្តេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខា’’តិ ទេសនំ សង្ខិបន្តោ ឯវមាហ. បញ្ចាតិ គណនបរិច្ឆេទោ. ឧបាទានក្ខន្ធាតិ ឧបាទានគោចរា ខន្ធា.

ជាតិប្បភុតិកំ ទុក្ខំ, យំ វុត្តមិធ តាទិនា;

អវុត្តំ យញ្ច តំ សព្ពំ, វិនា ឯតេន វិជ្ជតិ.

យស្មា តស្មា ឧបាទានក្ខន្ធា សង្ខេបតោ ឥមេ;

ទុក្ខាតិ វុត្តា ទុក្ខន្ត-ទេសកេន មហេសិនា.

តថា ហិ ឥន្ធនមិវ បាវកោ, លក្ខមិវ បហរណានិ, គោរូបំ វិយ ឌំសមកសាទយោ, ខេត្តមិវ លាយកា, គាមំ វិយ គាមឃាតកា, ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកមេវ ជាតិអាទយោ នានប្បការេហិ វិពាធេន្តា តិណលតាទីនិ វិយ ភូមិយំ, បុប្ផផលបល្លវានិ វិយ រុក្ខេសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុយេវ និព្ពត្តន្តិ. ឧបាទានក្ខន្ធានញ្ច អាទិទុក្ខំ ជាតិ, មជ្ឈេទុក្ខំ ជរា, បរិយោសានទុក្ខំ មរណំ, មារណន្តិកទុក្ខាភិឃាតេន បរិឌយ្ហនទុក្ខំ សោកោ, តទសហនតោ លាលប្បនទុក្ខំ បរិទេវោ, តតោ ធាតុក្ខោភសង្ខាតអនិដ្ឋផោដ្ឋព្ពសមាយោគតោ កាយស្ស អាពាធនទុក្ខំ ទុក្ខំ, តេន អាពាធិយមានានំ បុថុជ្ជនានំ តត្ថ បដិឃុប្បត្តិតោ ចេតោពាធនទុក្ខំ ទោមនស្សំ, សោកាទិវុទ្ធិយា ជនិតវិសាទានំ អនុត្ថុននទុក្ខំ ឧបាយាសោ, មនោរថវិឃាតប្បត្តានំ ឥច្ឆាវិឃាតទុក្ខំ ឥច្ឆិតាលាភោតិ ឯវំ នានប្បការតោ ឧបបរិក្ខិយមានា ឧបាទានក្ខន្ធាវ ទុក្ខាតិ យទេតំ ឯកមេកំ ទស្សេត្វា វុច្ចមានំ អនេកេហិបិ កប្បេហិ ន សក្កា អនវសេសតោ វត្តុំ, តំ សព្ពម្បិ ទុក្ខំ ឯកជលពិន្ទុម្ហិ សកលសមុទ្ទជលរសំ វិយ យេសុ កេសុចិ បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ សង្ខិបិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘សង្ខិត្តេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខា’’តិ ភគវតា វុត្តមេវ ថេរោ អវោចាតិ.

តត្ថ កតមា ជាតីតិអាទីសុ បទភាជនីយេសុ តត្ថាតិ ទុក្ខសច្ចនិទ្ទេសេ វុត្តេសុ ជាតិអាទីសុ. យា តេសំ តេសំ សត្តានន្តិ សង្ខេបតោ អនេកេសំ សត្តានំ សាធារណនិទ្ទេសោ. យា ទេវទត្តស្ស ជាតិ, យា សោមទត្តស្ស ជាតីតិ ឯវញ្ហិ ទិវសម្បិ កថិយមានេ នេវ សត្តា បរិយាទានំ គច្ឆន្តិ, ន សព្ពំ អបរត្ថទីបនំ សិជ្ឈតិ, ឥមេហិ បន ទ្វីហិ បទេហិ ន កោចិ សត្តោ អបរិយាទិន្នោ ហោតិ, ន កិញ្ចិ អបរត្ថទីបនំ ន សិជ្ឈតិ. តម្ហិ តម្ហីតិ អយំ គតិជាតិវសេន អនេកេសំ សត្តនិកាយានំ សាធារណនិទ្ទេសោ. សត្តនិកាយេតិ សត្តានំ និកាយេ, សត្តឃដាយំ សត្តសមូហេតិ អត្ថោ. ជាតីតិ ជាយនវសេន. ឥទមេត្ថ សភាវបច្ចត្តំ. សញ្ជាតីតិ សញ្ជាយនវសេន. ឧបសគ្គេន បទំ វឌ្ឍិតំ. ឱក្កន្តីតិ ឱក្កមនវសេន. ជាយនដ្ឋេន វា ជាតិ, សា អបរិបុណ្ណាយតនវសេន វុត្តា. សញ្ជាយនដ្ឋេន សញ្ជាតិ, សា បរិបុណ្ណាយតនវសេន វុត្តា. ឱក្កមនដ្ឋេន ឱក្កន្តិ, សា អណ្ឌជជលាពុជវសេន វុត្តា. តេ ហិ អណ្ឌកោសំ វត្ថិកោសញ្ច ឱក្កមន្តិ, ឱក្កមន្តា បវិសន្តា វិយ បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តិ. អភិនិព្ពត្តនដ្ឋេន អភិនិព្ពត្តិ, សា សំសេទជឱបបាតិកវសេន វុត្តា. តេ ហិ បាកដា ឯវ ហុត្វា និព្ពត្តន្តិ, អយំ តាវ សម្មុតិកថា.

ឥទានិ ខន្ធានំ បាតុភាវោ, អាយតនានំ បដិលាភោតិ បរមត្ថកថា ហោតិ. ខន្ធា ឯវ ហិ បរមត្ថតោ បាតុភវន្តិ, ន សត្តា. ឯត្ថ ច ខន្ធានន្តិ ឯកវោការភវេ ឯកស្ស, ចតុវោការភវេ ចតុន្នំ, បញ្ចវោការភវេ បញ្ចន្នម្បិ គហណំ វេទិតព្ពំ. បាតុភាវោតិ ឧប្បត្តិ. អាយតនានន្តិ តត្រ តត្រ ឧប្បជ្ជមានាយតនវសេន សង្គហោ វេទិតព្ពោ. បដិលាភោតិ សន្តតិយំ បាតុភាវោយេវ. បាតុភវន្តានេវ ហិ តានិ បដិលទ្ធានិ នាម ហោន្តិ. អយំ វុច្ចតិ ជាតីតិ អយំ ជាតិ នាម កថីយតិ.

ជរានិទ្ទេសេ ជរាតិ សភាវបច្ចត្តំ. ជីរណតាតិ អាការនិទ្ទេសោ. ខណ្ឌិច្ចន្តិអាទយោ តយោ កាលាតិក្កមេ កិច្ចនិទ្ទេសា, បច្ឆិមា ទ្វេ បកតិនិទ្ទេសា. អយញ្ហិ ជរាតិ ឥមិនា បទេន សភាវតោ ទីបិតា, តេនស្សា ឥទំ សភាវបច្ចត្តំ. ជីរណតាតិ ឥមិនា អាការតោ, តេនស្សាយំ អាការនិទ្ទេសោ. ខណ្ឌិច្ចន្តិ ឥមិនា កាលាតិក្កមេ ទន្តនខានំ ខណ្ឌិតភាវករណកិច្ចតោ. បាលិច្ចន្តិ ឥមិនា កេសលោមានំ បលិតភាវករណកិច្ចតោ. វលិត្តចតាតិ ឥមិនា មំសំ មិលាបេត្វា តចេ វលិភាវករណកិច្ចតោ ទីបិតា. តេនស្សា ឥមេ តយោ កាលាតិក្កមេ កិច្ចនិទ្ទេសា. តេហិ ឥមេសំ វិការានំ ទស្សនវសេន បាកដីភូតា បាកដជរា ទស្សិតា. យថេវ ហិ ឧទកស្ស វា វាតស្ស វា អគ្គិនោ វា តិណរុក្ខាទីនំ សម្ភគ្គបលិភគ្គតាយ វា ឈាមតាយ វា គតមគ្គោ បាកដោ ហោតិ, ន ច សោ គតមគ្គោ តានេវ ឧទកាទីនិ, ឯវមេវ ជរាយ ទន្តាទីសុ ខណ្ឌិច្ចាទិវសេន គតមគ្គោ បាកដោ ចក្ខុំ ឧម្មីលេត្វាបិ គយ្ហតិ, ន ច ខណ្ឌិច្ចាទីនេវ ជរា. ន ហិ ជរា ចក្ខុវិញ្ញេយ្យា ហោតិ.

អាយុនោ សំហានិ ឥន្ទ្រិយានំ បរិបាកោតិ ឥមេហិ បន បទេហិ កាលាតិក្កមេយេវ អភិព្យត្តាយ អាយុក្ខយចក្ខាទិឥន្ទ្រិយបរិបាកសង្ខាតាយ បកតិយា ទីបិតា, តេនស្សិមេ ទ្វេ បកតិនិទ្ទេសាតិ វេទិតព្ពា. តត្ថ យស្មា ជរំ បត្តស្ស អាយុ ហាយតិ, តស្មា ជរា ‘‘អាយុនោ សំហានី’’តិ ផលូបចារេន វុត្តា. យស្មា ច ទហរកាលេ សុប្បសន្នានិ សុខុមម្បិ អត្តនោ វិសយំ សុខេនេវ គណ្ហនសមត្ថានិ ចក្ខាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ ជរំ បត្តស្ស បរិបក្កានិ អាលុឡិតានិ អវិសទានិ ឱឡារិកម្បិ អត្តនោ វិសយំ គហេតុំ អសមត្ថានិ ហោន្តិ, តស្មា ‘‘ឥន្ទ្រិយានំ បរិបាកោ’’តិ ផលូបចារេនេវ វុត្តា.

សា បនេសា ឯវំ និទ្ទិដ្ឋា សព្ពាបិ ជរា បាកដា បដិច្ឆន្នាតិ ទុវិធា ហោតិ. តត្ថ ទន្តាទីសុ ខណ្ឌាទិភាវទស្សនតោ រូបធម្មេសុ ជរា បាកដជរា នាម. អរូបធម្មេសុ បន ជរា តាទិសស្ស វិការស្ស អទស្សនតោ បដិច្ឆន្នជរា នាម. តត្រ យ្វាយំ ខណ្ឌាទិភាវោ ទិស្សតិ, សោ តាទិសានំ ទន្តាទីនំ វណ្ណោយេវ. តំ ចក្ខុនា ទិស្វា មនោទ្វារេន ចិន្តេត្វា ‘‘ឥមេ ទន្តា ជរាយ បហដា’’តិ ជរំ ជានាតិ, ឧទកដ្ឋានេ ពទ្ធានិ គោសិង្គាទីនិ ឱលោកេត្វា ហេដ្ឋា ឧទកស្ស អត្ថិភាវជាននំ វិយ. បុន អយំ ជរា សវីចិ អវីចីតិ ឯវម្បិ ទុវិធា ហោតិ. តត្ថ មណិកនករជតបវាឡចន្ទសូរិយាទីនំ មន្ទទសកាទីសុ បាណីនំ វិយ, បុប្ផផលបល្លវាទីសុ អបាណីនំ វិយ ច អន្តរន្តរា វណ្ណវិសេសាទីនំ ទុព្ពិញ្ញេយ្យត្តា ជរា អវីចិជរា នាម, និរន្តរជរាតិ អត្ថោ. តតោ អញ្ញេសុ បន យថាវុត្តេសុ អន្តរន្តរា វណ្ណវិសេសាទីនំ សុវិញ្ញេយ្យត្តា ជរា សវីចិជរា នាម.

តត្ថ សវីចិជរា ឧបាទិណ្ណកអនុបាទិណ្ណកវសេន ឯវំ វេទិតព្ពា – ទហរកុមារកានញ្ហិ បឋមមេវ ខីរទន្តា នាម ឧដ្ឋហន្តិ, ន តេ ថិរា. តេសុ បន បតិតេសុ បុន ទន្តា ឧដ្ឋហន្តិ. តេ បឋមមេវ សេតា ហោន្តិ, ជរាវាតេន បហដកាលេ កាឡកា ហោន្តិ. កេសា បឋមមេវ តម្ពា ហោន្តិ, តតោ កាឡកា, តតោ សេតា. ឆវិ បន សលោហិតិកា ហោតិ. វឌ្ឍន្តានំ វឌ្ឍន្តានំ ឱទាតានំ ឱទាតភាវោ, កាឡកានំ កាឡកភាវោ បញ្ញាយតិ. ជរាវាតេន បន បហដកាលេ វលិំ គណ្ហាតិ. សព្ពម្បិ សស្សំ វបិតកាលេ សេតំ ហោតិ, បច្ឆា នីលំ. ជរាវាតេន បន បហដកាលេ បណ្ឌុកំ ហោតិ. អម្ពង្កុរេនាបិ ទីបេតុំ វដ្ដតិ.

មរណនិទ្ទេសេ ចុតីតិ ចវនវសេន វុត្តំ. ឯកចតុបញ្ចក្ខន្ធានំ សាមញ្ញវចនមេតំ. ចវនតាតិ ភាវវចនេន លក្ខណនិទស្សនំ. ភេទោតិ ចុតិខន្ធានំ ភង្គុប្បត្តិបរិទីបនំ. អន្តរធានន្តិ ឃដស្ស វិយ ភិន្នស្ស ភិន្នានំ ចុតិខន្ធានំ យេន កេនចិ បរិយាយេន ឋានាភាវបរិទីបនំ. មច្ចុ មរណន្តិ មច្ចុសង្ខាតំ មរណំ, ន ខណិកមរណំ. កាលោ នាម អន្តកោ, តស្ស កិរិយាតិ កាលកិរិយា. ឯត្តាវតា ច សម្មុតិយា មរណំ ទីបិតំ.

ឥទានិ បរមត្ថេន ទីបេតុំ ខន្ធានំ ភេទោតិអាទិមាហ. បរមត្ថេន ហិ ខន្ធាយេវ ភិជ្ជន្តិ, ន សត្តោ នាម កោចិ មរតិ. ខន្ធេសុ បន ភិជ្ជមានេសុ សត្តោ មរតិ, ភិន្នេសុ មតោតិ វោហារោ ហោតិ. ឯត្ថ ច ចតុវោការបញ្ចវោការវសេន ខន្ធានំ ភេទោ, ឯកវោការវសេន កឡេវរស្ស និក្ខេបោ, ចតុវោការវសេន វា ខន្ធានំ ភេទោ, សេសទ្វយវសេន កឡេវរស្ស និក្ខេបោ វេទិតព្ពោ. កស្មា? ភវទ្វយេបិ រូបកាយសង្ខាតស្ស កឡេវរស្ស សម្ភវតោ. យស្មា វា ចាតុមហារាជិកាទីសុបិ ខន្ធា ភិជ្ជន្តេវ, ន កិញ្ចិ និក្ខិបតិ, តស្មា តេសំ វសេន ខន្ធានំ ភេទោ, មនុស្សាទីសុ កឡេវរស្ស និក្ខេបោ. ឯត្ថ ច កឡេវរស្ស និក្ខេបករណតោ មរណំ ‘‘កឡេវរស្ស និក្ខេបោ’’តិ វុត្តំ.

ជីវិតិន្ទ្រិយស្សុបច្ឆេទោតិ ឥមិនា ឥន្ទ្រិយពទ្ធស្សេវ មរណំ នាម ហោតិ, អនិន្ទ្រិយពទ្ធស្ស មរណំ នាម នត្ថីតិ ទស្សេតិ. ‘‘សស្សំ មតំ, រុក្ខោ មតោ’’តិ ឥទំ បន វោហារមត្តមេវ, អត្ថតោ បន ឯវរូបានិ វចនានិ សស្សាទីនំ ខយវយភាវមេវ ទីបេន្តិ.

អបិច ឥមានិ ជាតិជរាមរណានិ នាម ឥមេសំ សត្តានំ វធកបច្ចាមិត្តា វិយ ឱតារំ គវេសន្តានិ វិចរន្តិ. យថា ហិ បុរិសស្ស តីសុ បច្ចាមិត្តេសុ ឱតារាបេក្ខេសុ វិចរន្តេសុ ឯកោ វទេយ្យ ‘‘អហំ អសុកអរញ្ញស្ស នាម វណ្ណំ កថេត្វា ឯតំ អាទាយ តត្ថ គមិស្សាមិ, ឯត្ថ មយ្ហំ ទុក្ករំ នត្ថី’’តិ. ទុតិយោ វទេយ្យ ‘‘អហំ តវ ឯតំ គហេត្វា គតកាលេ បោថេត្វា ទុព្ពលំ ករិស្សាមិ, ឯត្ថ មយ្ហំ ទុក្ករំ នត្ថី’’តិ. តតិយោ វទេយ្យ ‘‘តយា ឯតស្មិំ បោថេត្វា ទុព្ពលេ កតេ តិណ្ហេន អសិនា សីសច្ឆេទនំ នាម មយ្ហំ ភារោ ហោតូ’’តិ តេ ឯវំ វត្វា តថា ករេយ្យុំ. តត្ថ បឋមបច្ចាមិត្តស្ស អរញ្ញវណ្ណំ កថេត្វា តំ អាទាយ តត្ថ គតកាលោ វិយ សុហជ្ជញាតិមណ្ឌលតោ និក្កឌ្ឍិត្វា យត្ថ កត្ថចិ និព្ពត្តាបនំ នាម ជាតិយា កិច្ចំ, ទុតិយស្ស បោថេត្វា ទុព្ពលករណំ វិយ និព្ពត្តក្ខន្ធេសុ និបតិត្វា បរាធីនមញ្ចបរាយណភាវករណំ ជរាយ កិច្ចំ, តតិយស្ស តិណ្ហេន អសិនា សីសច្ឆេទនំ វិយ ជីវិតក្ខយបាបនំ មរណស្ស កិច្ចន្តិ វេទិតព្ពំ.

អបិចេត្ថ ជាតិទុក្ខំ សាទីនវមហាកន្តារប្បវេសោ វិយ ទដ្ឋព្ពំ, ជរាទុក្ខំ តត្ថ អន្នបានរហិតស្ស ទុព្ពលំ វិយ, មរណទុក្ខំ ទុព្ពលស្ស ឥរិយាបថបវត្តនេ វិហតបរក្កមស្ស វាឡាទីហិ អនយព្យសនាបាទនំ វិយ ទដ្ឋព្ពន្តិ.

សោកនិទ្ទេសេ វិយសតីតិ ព្យសនំ, ហិតសុខំ ខិបតិ វិទ្ធំសេតីតិ អត្ថោ. ញាតីនំ ព្យសនំ ញាតិព្យសនំ, ចោររោគភយាទីហិ ញាតិក្ខយោ ញាតិវិនាសោតិ អត្ថោ. តេន ញាតិព្យសនេន. ផុដ្ឋស្សាតិ អជ្ឈោត្ថដស្ស អភិភូតស្ស, សមន្នាគតស្សាតិ អត្ថោ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. អយំ បន វិសេសោ – ភោគានំ ព្យសនំ ភោគព្យសនំ, រាជចោរាទិវសេន ភោគក្ខយោ ភោគវិនាសោតិ អត្ថោ. រោគោយេវ ព្យសនំ រោគព្យសនំ. រោគោ ហិ អារោគ្យំ វិយសតិ វិនាសេតីតិ ព្យសនំ. សីលស្ស ព្យសនំ សីលព្យសនំ. ទុស្សីល្យស្សេតំ នាមំ. សម្មាទិដ្ឋិំ វិនាសយមានា ឧប្បន្នា ទិដ្ឋិ ឯវ ព្យសនំ ទិដ្ឋិព្យសនំ. ឯត្ថ ច បុរិមានិ ទ្វេ អនិប្ផន្នានិ, បច្ឆិមានិ តីណិ និប្ផន្នានិ តិលក្ខណព្ភាហតានិ. បុរិមានិ ច តីណិ នេវ កុសលានិ ន អកុសលានិ, សីលទិដ្ឋិព្យសនទ្វយំ អកុសលំ.

អញ្ញតរញ្ញតរេនាតិ គហិតេសុ វា យេន កេនចិ អគ្គហិតេសុ វា មិត្តាមច្ចព្យសនាទីសុ យេន កេនចិ. សមន្នាគតស្សាតិ សមនុពន្ធស្ស អបរិមុច្ចមានស្ស. អញ្ញតរញ្ញតរេន ទុក្ខធម្មេនាតិ យេន កេនចិ សោកទុក្ខស្ស ឧប្បត្តិហេតុនា. សោកោតិ សោចនកវសេន សោកោ. ឥទំ តេហិ ការណេហិ ឧប្បជ្ជនកសោកស្ស សភាវបច្ចត្តំ. សោចនាតិ សោចនាការោ. សោចិតត្តន្តិ សោចិតភាវោ. អន្តោសោកោតិ អព្ភន្តរសោកោ. ទុតិយបទំ ឧបសគ្គេន វឌ្ឍិតំ. សោ ហិ អព្ភន្តរំ សុក្ខាបេន្តោ វិយ បរិសុក្ខាបេន្តោ វិយ ឧប្បជ្ជតីតិ ‘‘អន្តោសោកោ អន្តោបរិសោកោ’’តិ វុច្ចតិ. ចេតសោ បរិជ្ឈាយនាតិ ចិត្តស្ស បរិជ្ឈាយនាការោ. សោកោ ហិ ឧប្បជ្ជមានោ អគ្គិ វិយ ចិត្តំ ឈាបេតិ ទហតិ, ‘‘ចិត្តំ មេ ឈាមំ, ន មេ កិញ្ចិ បដិភាតី’’តិ វទាបេតិ. ទុក្ខិតោ មនោ ទុម្មនោ, តស្ស ភាវោ ទោមនស្សំ. អនុបវិដ្ឋដ្ឋេន សោកោវ សល្លន្តិ សោកសល្លំ.

បរិទេវនិទ្ទេសេ ‘‘មយ្ហំ ធីតា, មយ្ហំ បុត្តោ’’តិ ឯវំ អាទិស្ស អាទិស្ស ទេវន្តិ រោទន្តិ ឯតេនាតិ អាទេវោ. តំ តំ វណ្ណំ បរិកិត្តេត្វា បរិកិត្តេត្វា ទេវន្តិ ឯតេនាតិ បរិទេវោ. តតោ បរានិ ទ្វេ ទ្វេ បទានិ បុរិមទ្វយស្សេវ អាការភាវនិទ្ទេសវសេន វុត្តានិ. វាចាតិ វចនំ. បលាបោតិ តុច្ឆំ និរត្ថកវចនំ. ឧបឌ្ឍភណិតអញ្ញភណិតាទិវសេន វិរូបោ បលាបោតិ វិប្បលាបោ. លាលប្បោតិ បុនប្បុនំ លបនំ. លាលប្បនាការោ លាលប្បនា. លាលប្បិតស្ស ភាវោ លាលប្បិតត្តំ.

ទុក្ខនិទ្ទេសេ កាយនិស្សិតត្តា កាយិកំ. អមធុរដ្ឋេន អសាតំ. កាយិកបទេន ចេតសិកអសាតំ បដិក្ខិបតិ, អសាតបទេន កាយិកសាតំ. តទេវ ទុក្ខយតីតិ ទុក្ខំ, យស្សុប្បជ្ជតិ, តំ ទុក្ខិតំ ករោតីតិ អត្ថោ. ទុក្ខមត្តា វា ទុក្ខំ. កាយសម្ផស្សជន្តិ កាយសម្ផស្សេ ជាតំ. អសាតំ ទុក្ខំ វេទយិតន្តិ អសាតំ វេទយិតំ ន សាតំ, ទុក្ខំ វេទយិតំ ន សុខំ. បរតោ តីណិ បទានិ ឥត្ថិលិង្គវសេន វុត្តានិ. អសាតា វេទនា ន សាតា, ទុក្ខា វេទនា ន សុខាតិ អយមេវ បនេត្ថ អត្ថោ. យំ កាយិកំ អសាតំ ទុក្ខំ វេទយិតំ, យា កាយសម្ផស្សជា អសាតា ទុក្ខា វេទនា, ឥទំ វុច្ចតិ ទុក្ខន្តិ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា.

ទោមនស្សនិទ្ទេសេ ទុដ្ឋុ មនោតិ ទុម្មនោ, ហីនវេទនត្តា វា កុច្ឆិតំ មនោតិ ទុម្មនោ, ទុម្មនស្ស ភាវោ ទោមនស្សំ. ចិត្តនិស្សិតត្តា ចេតសិកំ. ចេតោសម្ផស្សជន្តិ ចិត្តសម្ផស្សេ ជាតំ.

ឧបាយាសនិទ្ទេសេ អាយាសនដ្ឋេន អាយាសោ. សំសីទនវិសីទនាការប្បវត្តស្ស ចិត្តកិលមថស្សេតំ នាមំ. ពលវអាយាសោ ឧបាយាសោ. អាយាសិតភាវោ អាយាសិតត្តំ. ឧបាយាសិតភាវោ ឧបាយាសិតត្តំ.

អប្បិយសម្បយោគនិទ្ទេសេ ឥធាតិ ឥមស្មិំ លោកេ. យស្សាតិ យេ អស្ស. អនិដ្ឋាតិ អបរិយេសិតា. បរិយេសិតា វា ហោន្តុ អបរិយេសិតា វា, នាមមេវេតំ អមនាបារម្មណានំ. មនស្មិំ ន កមន្តិ ន បវិសន្តីតិ អកន្តា. មនស្មិំ ន អប្បិយន្តិ, ន វា មនំ វឌ្ឍេន្តីតិ អមនាបា. រូបាតិអាទិ តេសំ សភាវនិទស្សនំ. អនត្ថំ កាមេន្តិ ឥច្ឆន្តីតិ អនត្ថកាមា. អហិតំ កាមេន្តិ ឥច្ឆន្តីតិ អហិតកាមា. អផាសុំ ទុក្ខវិហារំ កាមេន្តិ ឥច្ឆន្តីតិ អផាសុកាមា. ចតូហិ យោគេហិ ខេមំ និព្ភយំ វិវដ្ដំ ន កាមេន្តិ, សភយំ វដ្ដមេវ នេសំ កាមេន្តិ ឥច្ឆន្តីតិ អយោគក្ខេមកាមា. អបិច សទ្ធាទីនំ វុទ្ធិសង្ខាតស្ស អត្ថស្ស អកាមនតោ, តេសំយេវ ហានិសង្ខាតស្ស អនត្ថស្ស ច កាមនតោ អនត្ថកាមា. សទ្ធាទីនំយេវ ឧបាយភូតស្ស ហិតស្ស អកាមនតោ, សទ្ធាហានិអាទីនំ ឧបាយភូតស្ស អហិតស្ស ច កាមនតោ អហិតកាមា. ផាសុវិហារស្ស អកាមនតោ, អផាសុវិហារស្ស ច កាមនតោ អផាសុកាមា. យស្ស កស្សចិ និព្ភយស្ស អកាមនតោ, ភយស្ស ច កាមនតោ អយោគក្ខេមកាមាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

សង្គតីតិ គន្ត្វា សំយោគោ. សមាគមោតិ អាគតេហិ សំយោគោ. សមោធានន្តិ ឋាននិសជ្ជាទីសុ សហភាវោ. មិស្សីភាវោតិ សព្ពកិច្ចានំ សហករណំ. អយំ សត្តវសេន យោជនា. សង្ខារវសេន បន យំ លព្ភតិ, តំ គហេតព្ពំ. សោ បន អប្បិយសម្បយោគោ អត្ថតោ ឯកោ ធម្មោ នាម នត្ថិ, កេវលំ អប្បិយសម្បយុត្តានំ ទុវិធស្សាបិ ទុក្ខស្ស វត្ថុភាវតោ ទុក្ខោតិ វុត្តោ.

បិយវិប្បយោគនិទ្ទេសោ វុត្តបដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពោ. មាតា វាតិអាទិ បនេត្ថ អត្ថកាមេ សរូបេន ទស្សេតុំ វុត្តំ. តត្ថ មមាយតីតិ មាតា, បិយាយតីតិ បិតា. ភជតីតិ ភាតា, តថា ភគិនី. មេត្តាយន្តីតិ មិត្តា, មិនន្តិ វា សព្ពគុយ្ហេសុ អន្តោ បក្ខិបន្តីតិ មិត្តា. កិច្ចករណីយេសុ សហភាវដ្ឋេន អមា ហោន្តីតិ អមច្ចា. ‘‘អយំ អម្ហាកំ អជ្ឈត្តិកោ’’តិ ឯវំ ជានន្តិ, ញាយន្តីតិ វា ញាតី. លោហិតេន សម្ពន្ធាតិ សាលោហិតា. បិតុបក្ខិកា ញាតី, មាតុបក្ខិកា សាលោហិតា. មាតាបិតុបក្ខិកា វា ញាតី, សស្សុសសុរបក្ខិកា សាលោហិតា. អយម្បិ បិយវិប្បយោគោ អត្ថតោ ឯកោ ធម្មោ នាម នត្ថិ, កេវលំ បិយវិប្បយុត្តានំ ទុវិធស្សាបិ ទុក្ខស្ស វត្ថុភាវតោ ទុក្ខោតិ វុត្តោ. ឥទមេត្ថ សព្ពអដ្ឋកថាវចនំ. សច្ចានំ បន តថលក្ខណត្តា សម្បយោគវិប្បយោគវចនេហិ អប្បិយបិយវត្ថូនិយេវ វិសេសិតានីតិ វត្តុំ យុជ្ជតីតិ.

ឥច្ឆិតាលាភនិទ្ទេសេ ជាតិធម្មានន្តិ ជាតិសភាវានំ ជាតិបកតិកានំ. ឥច្ឆា ឧប្បជ្ជតីតិ តណ្ហា ឧប្បជ្ជតិ. អហោ វតាតិ បត្ថនា. អស្សាមាតិ ភវេយ្យាម. ន ខោ បនេតំ ឥច្ឆាយ បត្តព្ពន្តិ យំ ឯតំ ‘‘អហោ វត មយំ ន ជាតិធម្មា អស្សាម, ន ច វត នោ ជាតិ អាគច្ឆេយ្យា’’តិ ឯវំ បហីនសមុទយេសុ សាធូសុ វិជ្ជមានំ អជាតិធម្មត្តំ បរិនិព្ពុតេសុ ច វិជ្ជមានំ ជាតិយា អនាគមនំ ឥច្ឆិតំ, តំ ឥច្ឆន្តស្សាបិ មគ្គភាវនាយ វិនា អប្បត្តព្ពតោ, អនិច្ឆន្តស្សាបិ ច ភាវនាយ បត្តព្ពតោ ន ឥច្ឆាយ បត្តព្ពំ នាម ហោតិ. ឥទម្បីតិ ឯតម្បិ. ឧបរិ សេសានិ ឧបាទាយ អបិសទ្ទោ.

ឧបាទានក្ខន្ធនិទ្ទេសេ សេយ្យថិទន្តិ និបាតោ, តស្ស តេ កតមេ ឥតិ ចេតិ អត្ថោ. រូបមេវ ឧបាទានក្ខន្ធោតិ រូបុបាទានក្ខន្ធោ. ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ.

ទុក្ខសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សមុទយសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា

៣៤. សមុទយសច្ចនិទ្ទេសេ យាយំ តណ្ហាតិ យា អយំ តណ្ហា. បោនោភវិកាតិ បុនព្ភវករណំ បុនោភវោ, បុនោភវោ សីលមស្សាតិ បោនោភវិកា. អបិច បុនព្ភវំ ទេតិ, បុនព្ភវាយ សំវត្តតិ, បុនប្បុនំ ភវេ និព្ពត្តេតីតិ បោនោភវិកា. សា បនេសា បុនព្ភវស្ស ទាយិកាបិ អត្ថិ អទាយិកាបិ, បុនព្ភវាយ សំវត្តនិកាបិ អត្ថិ អសំវត្តនិកាបិ, ទិន្នាយ បដិសន្ធិយា ឧបធិវេបក្កមត្តាបិ. សា តិប្បការាបិ បោនោភវិកាតិ នាមំ លភតិ. បោនព្ភវិកាតិបិ បាឋោ, សោយេវត្ថោ. អភិនន្ទនសង្ខាតេន នន្ទិរាគេន សហ គតាតិ នន្ទិរាគសហគតា. នន្ទិរាគេន សទ្ធិំ អត្ថតោ ឯកត្តមេវ គតាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្រ តត្រាភិនន្ទិនីតិ យត្រ យត្រ អត្តភាវោ និព្ពត្តតិ, តត្រ តត្រ អភិនន្ទិនី. រូបាទីសុ វា អារម្មណេសុ តត្រ តត្រាភិនន្ទិនី, រូបាភិនន្ទិនី សទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពធម្មាភិនន្ទិនីតិ អត្ថោ. តត្រ តត្រាភិនន្ទីតិបិ បាឋោ, តត្រ តត្រ អភិនន្ទយតីតិ អត្ថោ. សេយ្យថិទន្តិ និបាតោ, តស្ស សា កតមា ឥតិ ចេតិ អត្ថោ. កាមតណ្ហាតិ កាមេ តណ្ហា, បញ្ចកាមគុណិករាគស្សេតំ អធិវចនំ. ភវតណ្ហាតិ ភវេ តណ្ហា. ភវបត្ថនាវសេន ឧប្បន្នស្ស សស្សតទិដ្ឋិសហគតស្ស រាគស្ស រូបារូបភវរាគស្ស ច ឈាននិកន្តិយា ច ឯតំ អធិវចនំ. វិភវតណ្ហាតិ វិភវេ តណ្ហា. ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតរាគស្សេតំ អធិវចនំ.

ឥទានិ តស្សា តណ្ហាយ វត្ថុំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ សា ខោ បនេសាតិអាទិមាហ. តត្ថ ឧប្បជ្ជតីតិ ជាយតិ. និវិសតីតិ បុនប្បុនំ បវត្តិវសេន បតិដ្ឋាតិ. ឧប្បជ្ជមានា កត្ថ ឧប្បជ្ជតិ, និវិសមានា កត្ថ និវិសតីតិ សម្ពន្ធោ. យំ លោកេ បិយរូបំ សាតរូបន្តិ យំ លោកស្មិំ បិយសភាវញ្ចេវ មធុរសភាវញ្ច. ចក្ខុ លោកេតិអាទីសុ លោកស្មិញ្ហិ ចក្ខុអាទីសុ មមត្តេន អភិនិវិដ្ឋា សត្តា សម្បត្តិយំ បតិដ្ឋិតា អត្តនោ ចក្ខុំ អាទាសាទីសុ និមិត្តគ្គហណានុសារេន វិប្បសន្នំ បញ្ចបសាទំ សុវណ្ណវិមានេ ឧគ្ឃាដិតមណិសីហបញ្ជរំ វិយ មញ្ញន្តិ, សោតំ រជតបនាឡិកំ វិយ បាមង្គសុត្តកំ វិយ ច មញ្ញន្តិ, តុង្គនាសាតិ លទ្ធវោហារំ ឃានំ វដ្ដេត្វា ឋបិតហរិតាលវដ្ដិំ វិយ មញ្ញន្តិ, ជិវ្ហំ រត្តកម្ពលបដលំ វិយ មុទុសិនិទ្ធមធុររសទំ មញ្ញន្តិ, កាយំ សាលលដ្ឋិំ វិយ សុវណ្ណតោរណំ វិយ ច មញ្ញន្តិ, មនំ អញ្ញេសំ មនេន អសទិសំ ឧឡារំ មញ្ញន្តិ, រូបំ សុវណ្ណកណិការបុប្ផាទិវណ្ណំ វិយ, សទ្ទំ មត្តករវីកកោកិលមន្ទធមិតមណិវំសនិគ្ឃោសំ វិយ, អត្តនា បដិលទ្ធានិ ចតុសមុដ្ឋានិកគន្ធារម្មណាទីនិ ‘‘កស្សញ្ញស្ស ឯវរូបានិ អត្ថី’’តិ មញ្ញន្តិ, តេសំ ឯវំ មញ្ញមានានំ តានិ ចក្ខាទីនិ បិយរូបានិ ចេវ សាតរូបានិ ច ហោន្តិ. អថ នេសំ តត្ថ អនុប្បន្នា ចេវ តណ្ហា ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នា ច បុនប្បុនំ បវត្តិវសេន និវិសតិ. តស្មា ថេរោ ‘‘ចក្ខុ លោកេ បិយរូបំ សាតរូបំ, ឯត្ថេសា តណ្ហា ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បជ្ជតី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឧប្បជ្ជមានាតិ យទា ឧប្បជ្ជតិ, តទា ឯត្ថ ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ.

សមុទយសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និរោធសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា

៣៥.

និរោធសច្ចនិទ្ទេសេ យោ តស្សាយេវ តណ្ហាយាតិ ឯត្ថ ‘‘យោ តស្សេវ ទុក្ខស្សា’’តិ វត្តព្ពេ យស្មា សមុទយនិរោធេនេវ ទុក្ខំ និរុជ្ឈតិ, នោ អញ្ញថា. យថាហ –

‘‘យថាបិ មូលេ អនុបទ្ទវេ ទឡ្ហេ, ឆិន្នោបិ រុក្ខោ បុនរេវ រូហតិ;

ឯវម្បិ តណ្ហានុសយេ អនូហតេ, និព្ពត្តតី ទុក្ខមិទំ បុនប្បុន’’ន្តិ. (ធ. ប. ៣៣៨);

តស្មា តំ ទុក្ខនិរោធំ ទស្សេន្តោ សមុទយនិរោធេន ទស្សេតុំ ឯវមាហ. សីហសមានវុត្តិនោ ហិ តថាគតា, តេ ទុក្ខំ និរោធេន្តា ទុក្ខនិរោធញ្ច ទស្សេន្តា ហេតុម្ហិ បដិបជ្ជន្តិ, ន ផលេ. សុវានវុត្តិនោ បន អញ្ញតិត្ថិយា, តេ ទុក្ខំ និរោធេន្តា ទុក្ខនិរោធញ្ច ទស្សេន្តា អត្តកិលមថានុយោគេន ចេវ តស្សេវ ច ទេសនាយ ផលេ បដិបជ្ជន្តិ, ន ហេតុម្ហីតិ. សីហសមានវុត្តិតាយ សត្ថា ហេតុម្ហិ បដិបជ្ជន្តោ ‘‘យោ តស្សាយេវា’’តិអាទិមាហ. ធម្មសេនាបតិបិ សត្ថារា វុត្តក្កមេនេវាហ.

តត្ថ តស្សាយេវ តណ្ហាយាតិ យា សា តណ្ហា ‘‘បោនោភវិកា’’តិ វត្វា កាមតណ្ហាទិវសេន វិភត្តា ឧប្បត្តិនិវេសនវសេន ច ហេដ្ឋា បកាសិតា, តស្សាយេវ តណ្ហាយ. អសេសវិរាគនិរោធោតិ វិរាគោ វុច្ចតិ មគ្គោ, ‘‘វិរាគា វិមុច្ចតី’’តិ (ម. និ. ១.២៤៥; សំ. និ. ៣.១២; មហាវ. ២៣) ហិ វុត្តំ. វិរាគេន និរោធោ វិរាគនិរោធោ, អនុសយសមុគ្ឃាតតោ អសេសោ វិរាគនិរោធោ អសេសវិរាគនិរោធោ. អថ វា វិរាគោតិ ហិ បហានំ វុច្ចតិ, តស្មា អសេសោ វិរាគោ អសេសោ និរោធោតិ ឯវម្បេត្ថ យោជនា ទដ្ឋព្ពា. អត្ថតោ បន សព្ពានេវ បនេតានិ អសេសវិរាគនិរោធោតិអាទីនិ និព្ពានស្សេវ វេវចនានិ. បរមត្ថតោ ហិ ទុក្ខនិរោធំ អរិយសច្ចន្តិ និព្ពានំ វុច្ចតិ. យស្មា បន តំ អាគម្ម តណ្ហា អសេសា វិរជ្ជតិ និរុជ្ឈតិ, តស្មា តំ ‘‘តស្សាយេវ តណ្ហាយ អសេសវិរាគនិរោធោ’’តិ វុច្ចតិ. និព្ពានញ្ច អាគម្ម តណ្ហា ចជីយតិ បដិនិស្សជ្ជីយតិ មុច្ចតិ ន អល្លីយតិ, កាមគុណាលយេសុ ចេត្ថ ឯកោបិ អាលយោ នត្ថិ, តស្មា និព្ពានំ ចាគោ បដិនិស្សគ្គោ មុត្តិ អនាលយោតិ វុច្ចតិ. ឯកមេវ ហិ និព្ពានំ, នាមានិ បនស្ស សព្ពសង្ខតានំ នាមបដិបក្ខវសេន អនេកានិ ហោន្តិ. សេយ្យថិទំ – អសេសវិរាគោ អសេសនិរោធោ ចាគោ បដិនិស្សគ្គោ មុត្តិ អនាលយោ រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោ មោហក្ខយោ តណ្ហាក្ខយោ អនុប្បាទោ អប្បវត្តំ អនិមិត្តំ អប្បណិហិតំ អនាយូហនំ អប្បដិសន្ធិ អនុបបត្តិ អគតិ អជាតំ អជរំ អព្យាធិ អមតំ អសោកំ អបរិទេវំ អនុបាយាសំ អសំកិលិដ្ឋន្តិអាទីនិ.

ឥទានិ មគ្គេន ឆិន្នាយ និព្ពានំ អាគម្ម អប្បវត្តិប្បត្តាយបិ ច តណ្ហាយ យេសុ វត្ថូសុ តស្សា ឧប្បត្តិ ទស្សិតា, តត្ថេវ អភាវំ ទស្សេតុំ សា ខោ បនេសាតិអាទិមាហ. តត្ថ យថា បុរិសោ ខេត្តេ ជាតំ តិត្តកាលាពុវល្លិំ ទិស្វា អគ្គតោ បដ្ឋាយ មូលំ បរិយេសិត្វា ឆិន្ទេយ្យ, សា អនុបុព្ពេន មិលាយិត្វា អប្បញ្ញត្តិំ គច្ឆេយ្យ, តតោ តស្មិំ ខេត្តេ តិត្តកាលាពុ និរុទ្ធា បហីនាតិ វុច្ចេយ្យ, ឯវមេវ ខេត្តេ តិត្តកាលាពុ វិយ ចក្ខាទីសុ តណ្ហា. សា អរិយមគ្គេន មូលច្ឆិន្នា និព្ពានំ អាគម្ម អប្បវត្តិំ គច្ឆតិ. ឯវំ គតា បន តេសុ វត្ថូសុ ខេត្តេ តិត្តកាលាពុ វិយ ន បញ្ញាយតិ. យថា ច អដវិតោ ចោរេ អានេត្វា នគរស្ស ទក្ខិណទ្វារេ ឃាតេយ្យុំ, តតោ អដវិយំ ចោរា មតាតិ វា មារិតាតិ វា វុច្ចេយ្យុំ, ឯវមេវ អដវិយំ ចោរា វិយ យា ចក្ខាទីសុ តណ្ហា, សា ទក្ខិណទ្វារេ ចោរា វិយ និព្ពានំ អាគម្ម និរុទ្ធត្តា និព្ពានេ និរុទ្ធា. ឯវំ និរុទ្ធា បន តេសុ វត្ថូសុ អដវិយំ ចោរា វិយ ន បញ្ញាយតិ. តេនស្សា តត្ថេវ និរោធំ ទស្សេន្តោ ‘‘ចក្ខុ លោកេ បិយរូបំ សាតរូបំ, ឯត្ថេសា តណ្ហា បហីយមានា បហីយតី’’តិអាទិមាហ. អថ វា តណ្ហុប្បាទវត្ថុស្ស បរិញ្ញាតត្តា បរិញ្ញាតវត្ថុស្មិំ បុន ន ឧប្បជ្ជនតោ អនុប្បាទនិរោធវសេន តណ្ហុប្បាទវត្ថុស្មិំយេវ និរុជ្ឈតីតិ វុច្ចតិ. ឯត្ថ ច ឧប្បជ្ជនបដិបក្ខវសេន បហីយតីតិ វុត្តំ, និវិសនបដិបក្ខវសេន និរុជ្ឈតីតិ.

និរោធសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

មគ្គសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា

៣៦.

មគ្គសច្ចនិទ្ទេសេ អយមេវាតិ អញ្ញមគ្គបដិក្ខេបនត្ថំ និយមនំ (វិភ. អដ្ឋ. ២០៥). អរិយោតិ តំតំមគ្គវជ្ឈកិលេសេហិ អារកត្តា, អរិយភាវករត្តា, អរិយផលបដិលាភករត្តា ច អរិយោ. អដ្ឋ អង្គានិ អស្សាតិ អដ្ឋង្គិកោ. ស្វាយំ ចតុរង្គិកា វិយ សេនា, បញ្ចង្គិកំ វិយ តូរិយំ អង្គមត្តមេវ ហោតិ, អង្គវិនិមុត្តោ នត្ថិ.

ឥទានិ អង្គមត្តមេវ មគ្គោ អង្គវិនិមុត្តោ នត្ថីតិ ទស្សេន្តោ សម្មាទិដ្ឋិ…បេ… សម្មាសមាធីតិអាទិមាហ. តត្ថ សម្មា ទស្សនលក្ខណា សម្មាទិដ្ឋិ. សម្មា អភិនិរោបនលក្ខណោ សម្មាសង្កប្បោ. សម្មា បរិគ្គហលក្ខណា សម្មាវាចា. សម្មា សមុដ្ឋាបនលក្ខណោ សម្មាកម្មន្តោ. សម្មា វោទាបនលក្ខណោ សម្មាអាជីវោ. សម្មា បគ្គហលក្ខណោ សម្មាវាយាមោ. សម្មា ឧបដ្ឋានលក្ខណា សម្មាសតិ. សម្មា សមាធានលក្ខណោ សម្មាសមាធិ. តេសុ ឯកេកស្ស តីណិ តីណិ កិច្ចានិ ហោន្តិ. សេយ្យថិទំ – សម្មាទិដ្ឋិ តាវ អញ្ញេហិបិ អត្តនោ បច្ចនីកកិលេសេហិ សទ្ធិំ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ បជហតិ, និរោធញ្ច អារម្មណំ ករោតិ, សម្បយុត្តធម្មេ ច បស្សតិ តប្បដិច្ឆាទកមោហវិធមនវសេន អសម្មោហតោ. សម្មាសង្កប្បាទយោបិ តថេវ មិច្ឆាសង្កប្បាទីនិ ច បជហន្តិ, និព្ពានញ្ច អារម្មណំ ករោន្តិ. វិសេសតោ បនេត្ថ សម្មាសង្កប្បោ សហជាតធម្មេ សម្មា អភិនិរោបេតិ, សម្មាវាចា សម្មា បរិគ្គណ្ហាតិ, សម្មាកម្មន្តោ សម្មា សមុដ្ឋាបេតិ, សម្មាអាជីវោ សម្មា វោទាបេតិ, សម្មាវាយាមោ សម្មា បគ្គណ្ហាតិ, សម្មាសតិ សម្មា ឧបដ្ឋាបេតិ, សម្មាសមាធិ សម្មា សមាទហតិ.

អបិចេសា សម្មាទិដ្ឋិ នាម បុព្ពភាគេ នានាក្ខណា នានារម្មណា ហោតិ, មគ្គកាលេ ឯកក្ខណា ឯការម្មណា. កិច្ចតោ បន ‘‘ទុក្ខេ ញាណ’’ន្តិអាទីនិ ចត្តារិ នាមានិ លភតិ. សម្មាសង្កប្បាទយោបិ បុព្ពភាគេ នានាក្ខណា នានារម្មណា ហោន្តិ, មគ្គកាលេ ឯកក្ខណា ឯការម្មណា. តេសុ សម្មាសង្កប្បោ កិច្ចតោ នេក្ខម្មសង្កប្បោតិអាទីនិ តីណិ នាមានិ លភតិ. សម្មាវាចាទយោ តយោ បុព្ពភាគេ វិរតិយោបិ ហោន្តិ ចេតនាយោបិ, មគ្គក្ខណេ បន វិរតិយោយេវ. សម្មាវាយាមោ សម្មាសតីតិ ឥទម្បិ ទ្វយំ កិច្ចតោ សម្មប្បធានសតិបដ្ឋានវសេន ចត្តារិ នាមានិ លភតិ. សម្មាសមាធិ បន បុព្ពភាគេបិ មគ្គក្ខណេបិ សម្មាសមាធិយេវ.

ឥតិ ឥមេសុ អដ្ឋសុ ធម្មេសុ ភគវតា និព្ពានាធិគមាយ បដិបន្នស្ស យោគិនោ ពហូបការត្តា បឋមំ សម្មាទិដ្ឋិ ទេសិតា. អយញ្ហិ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតោ បញ្ញាសត្ថ’’ន្តិ (ធ. ស. ១៦, ២០, ២៩) ច វុត្តា. តស្មា ឯតាយ បុព្ពភាគេ វិបស្សនាញាណសង្ខាតាយ សម្មាទិដ្ឋិយា អវិជ្ជន្ធការំ វិធមិត្វា កិលេសចោរេ ឃាតេន្តោ ខេមេន យោគាវចរោ និព្ពានំ បាបុណាតិ. តស្មា បឋមំ សម្មាទិដ្ឋិ ទេសិតា.

សម្មាសង្កប្បោ បន តស្សា ពហូបការោ. តស្មា តទនន្តរំ វុត្តោ. យថា ហិ ហេរញ្ញិកោ ហត្ថេន បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ចក្ខុនា កហាបណំ ឱលោកេន្តោ ‘‘អយំ កូដោ អយំ ឆេកោ’’តិ ជានាតិ, ឯវំ យោគាវចរោបិ បុព្ពភាគេ វិតក្កេន វិតក្កេត្វា វិតក្កេត្វា វិបស្សនាបញ្ញាយ ឱលោកយមានោ ‘‘ឥមេ ធម្មា កាមាវចរា, ឥមេ រូបាវចរាទយោ’’តិ ជានាតិ. យថា វា បន បុរិសេន កោដិយំ គហេត្វា បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ទិន្នំ មហារុក្ខំ តច្ឆកោ វាសិយា តច្ឆេត្វា កម្មេ ឧបនេតិ, ឯវំ វិតក្កេន វិតក្កេត្វា វិតក្កេត្វា ទិន្នធម្មេ យោគាវចរោ បញ្ញាយ ‘‘ឥមេ ធម្មា កាមាវចរា, ឥមេ រូបាវចរា’’តិអាទិនា នយេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា កម្មេ ឧបនេតិ. តស្មា សម្មាសង្កប្បោ សម្មាទិដ្ឋានន្តរំ វុត្តោ.

ស្វាយំ យថា សម្មាទិដ្ឋិយា, ឯវំ សម្មាវាចាយបិ ឧបការកោ. យថាហ – ‘‘បុព្ពេ ខោ, គហបតិ, វិតក្កេត្វា វិចារេត្វា បច្ឆា វាចំ ភិន្ទតី’’តិ (ម. និ. ១.៤៦៣). តស្មា តទនន្តរំ សម្មាវាចា វុត្តា.

យស្មា បន ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច ករិស្សាមា’’តិ បឋមំ វាចាយ សំវិទហិត្វា លោកេ កម្មន្តេ បយោជេន្តិ, តស្មា វាចា កាយកម្មស្ស ឧបការិកាតិ សម្មាវាចាយ អនន្តរំ សម្មាកម្មន្តោ វុត្តោ.

ចតុព្ពិធំ បន វចីទុច្ចរិតំ, តិវិធំ កាយទុច្ចរិតំ បហាយ ឧភយំ សុចរិតំ បូរេន្តស្សេវ យស្មា អាជីវដ្ឋមកសីលំ បូរតិ, ន ឥតរស្ស, តស្មា តទុភយានន្តរំ សម្មាអាជីវោ វុត្តោ.

ឯវំ វិសុទ្ធាជីវេន បន ‘‘បរិសុទ្ធោ មេ អាជីវោ’’តិ ឯត្តាវតា បរិតោសំ កត្វា សុត្តប្បមត្តេន វិហរិតុំ ន យុត្តំ, អថ ខោ សព្ពឥរិយាបថេសុ ឥទំ វីរិយមារភិតព្ពន្តិ ទស្សេតុំ តទនន្តរំ សម្មាវាយាមោ វុត្តោ.

តតោ អារទ្ធវីរិយេនាបិ កាយាទីសុ ចតូសុ វត្ថូសុ សតិ សូបដ្ឋិតា កាតព្ពាតិ ទស្សេតុំ តទនន្តរំ សម្មាសតិ វុត្តា.

យស្មា បន ឯវំ សូបដ្ឋិតាយ សតិយា សមាធិស្ស ឧបការានុបការានំ ធម្មានំ គតិយោ សមន្វេសិត្វា បហោតិ ឯកត្តារម្មណេ ចិត្តំ សមាធាតុំ, តស្មា សម្មាសតិអនន្តរំ សម្មាសមាធិ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោតិ.

សម្មាទិដ្ឋិនិទ្ទេសេ ‘‘ទុក្ខេ ញាណ’’ន្តិអាទិនា ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានំ ទស្សិតំ. តត្ថ បុរិមានិ ទ្វេ សច្ចានិ វដ្ដំ, បច្ឆិមានិ ទ្វេ វិវដ្ដំ. តេសុ ភិក្ខុនោ វដ្ដេ កម្មដ្ឋានាភិនិវេសោ ហោតិ, វិវដ្ដេ នត្ថិ អភិនិវេសោ. បុរិមានិ ហិ ទ្វេ សច្ចានិ ‘‘បញ្ចក្ខន្ធា ទុក្ខំ, តណ្ហា សមុទយោ’’តិ ឯវំ សង្ខេបេន ច, ‘‘កតមេ បញ្ចក្ខន្ធា? រូបក្ខន្ធោ’’តិអាទិនា នយេន វិត្ថារេន ច អាចរិយសន្តិកេ ឧគ្គណ្ហិត្វា វាចាយ បុនប្បុនំ បរិវត្តេន្តោ យោគាវចរោ កម្មំ ករោតិ. ឥតរេសុ បន ទ្វីសុ សច្ចេសុ ‘‘និរោធសច្ចំ ឥដ្ឋំ កន្តំ មនាបំ, មគ្គសច្ចំ ឥដ្ឋំ កន្តំ មនាប’’ន្តិ ឯវំ សវនេនេវ កម្មំ ករោតិ. សោ ឯវំ កម្មំ ករោន្តោ ចត្តារិ សច្ចានិ ឯកបដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ, ឯកាភិសមយេន អភិសមេតិ. ទុក្ខំ បរិញ្ញាបដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ, សមុទយំ បហានបដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ. និរោធំ សច្ឆិកិរិយាបដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ, មគ្គំ ភាវនាបដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ. ទុក្ខំ បរិញ្ញាភិសមយេន…បេ… មគ្គំ ភាវនាភិសមយេន អភិសមេតិ.

ឯវមស្ស បុព្ពភាគេ ទ្វីសុ សច្ចេសុ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាសវនធារណសម្មសនបដិវេធោ ហោតិ, ទ្វីសុ សវនបដិវេធោយេវ. អបរភាគេ តីសុ កិច្ចតោ បដិវេធោ ហោតិ និរោធេ អារម្មណបដិវេធោ. តត្ថ សព្ពម្បិ បដិវេធញាណំ លោកុត្តរំ, សវនធារណសម្មសនញាណំ លោកិយំ កាមាវចរំ. បច្ចវេក្ខណា បន បត្តសច្ចស្ស ហោតិ, អយញ្ច អាទិកម្មិកោ. តស្មា សា ឥធ ន វុត្តា. ឥមស្ស ច ភិក្ខុនោ បុព្ពេ បរិគ្គហតោ ‘‘ទុក្ខំ បរិជានាមិ, សមុទយំ បជហាមិ, និរោធំ សច្ឆិករោមិ, មគ្គំ ភាវេមី’’តិ អាភោគសមន្នាហារមនសិការបច្ចវេក្ខណា នត្ថិ, បរិគ្គហតោ បដ្ឋាយ ហោតិ. អបរភាគេ បន ទុក្ខំ បរិញ្ញាតមេវ ហោតិ…បេ… មគ្គោ ភាវិតោវ ហោតិ.

តត្ថ ទ្វេ សច្ចានិ ទុទ្ទសត្តា គម្ភីរានិ, ទ្វេ គម្ភីរត្តា ទុទ្ទសានិ. ទុក្ខសច្ចញ្ហិ ឧប្បត្តិតោ បាកដំ, ខាណុកណ្ដកប្បហារាទីសុ ‘‘អហោ ទុក្ខ’’ន្តិ វត្តព្ពតម្បិ អាបជ្ជតិ. សមុទយសច្ចំ ខាទិតុកាមតាភុញ្ជិតុកាមតាទិវសេន ឧប្បត្តិតោ បាកដំ. លក្ខណបដិវេធតោ បន ឧភយម្បិ គម្ភីរំ. ឥតិ តានិ ទុទ្ទសត្តា គម្ភីរានិ. ឥតរេសំ បន ទ្វិន្នំ ទស្សនត្ថាយ បយោគោ ភវគ្គគ្គហណត្ថំ ហត្ថបសារណំ វិយ, អវីចិផុសនត្ថំ បាទបសារណំ វិយ, សតធា ភិន្នស្ស វាលស្ស កោដិយា កោដិបដិបាទនំ វិយ ច ហោតិ. ឥតិ តានិ គម្ភីរត្តា ទុទ្ទសានិ. ឯវំ ទុទ្ទសត្តា គម្ភីរេសុ គម្ភីរត្តា ច ទុទ្ទសេសុ ចតូសុ សច្ចេសុ ឧគ្គហាទិវសេន បុព្ពភាគញាណុប្បត្តិំ សន្ធាយ ឥទំ ‘‘ទុក្ខេ ញាណ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. បដិវេធក្ខណេ បន ឯកមេវ តំ ញាណំ ហោតិ.

អបរេ បនាហុ – ចតុព្ពិធំ សច្ចេសុ ញាណំ សុតមយញាណំ វវត្ថានញាណំ សម្មសនញាណំ អភិសមយញាណន្តិ. តត្ថ កតមំ សុតមយញាណំ? សំខិត្តេន វា វិត្ថារេន វា ចត្តារិ សច្ចានិ សុត្វា ជានាតិ ‘‘ឥទំ ទុក្ខំ, អយំ សមុទយោ, អយំ និរោធោ, អយំ មគ្គោ’’តិ. ឥទំ សុតមយញាណំ. កតមំ វវត្ថានញាណំ? សោ សុតានំ អត្ថំ ឧបបរិក្ខតិ ធម្មតោ ច លក្ខណតោ ច, ‘‘ឥមេ ធម្មា ឥមស្មិំ សច្ចេ បរិយាបន្នា, ឥមស្ស សច្ចស្ស ឥទំ លក្ខណ’’ន្តិ សន្និដ្ឋានំ ករោតិ. ឥទំ វវត្ថានញាណំ. កតមំ សម្មសនញាណំ? សោ ឯវំ យថានុបុព្ពំ ចត្តារិ សច្ចានិ វវត្ថបេត្វា អថ ទុក្ខមេវ គហេត្វា យាវ គោត្រភុញាណំ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ សម្មសតិ. ឥទំ សម្មសនញាណំ. កតមំ អភិសមយញាណំ? លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ ឯកេន ញាណេន ចត្តារិ សច្ចានិ អបុព្ពំ អចរិមំ អភិសមេតិ ‘‘ទុក្ខំ បរិញ្ញាភិសមយេន, សមុទយំ បហានាភិសមយេន, និរោធំ សច្ឆិកិរិយាភិសមយេន មគ្គំ ភាវនាភិសមយេន អភិសមេតី’’តិ. ឥទំ អភិសមយញាណន្តិ.

សម្មាសង្កប្បនិទ្ទេសេ កាមតោ និស្សដោតិ នេក្ខម្មសង្កប្បោ. ព្យាបាទតោ និស្សដោតិ អព្យាបាទសង្កប្បោ. វិហិំសាយ និស្សដោតិ អវិហិំសាសង្កប្បោ. តត្ថ នេក្ខម្មវិតក្កោ កាមវិតក្កស្ស បទឃាតំ បទច្ឆេទំ ករោន្តោ ឧប្បជ្ជតិ, អព្យាបាទវិតក្កោ ព្យាបាទវិតក្កស្ស, អវិហិំសាវិតក្កោ វិហិំសាវិតក្កស្ស. តថា នេក្ខម្មអព្យាបាទអវិហិំសាវិតក្កា កាមព្យាបាទវិហិំសាវិតក្កានំ បច្ចនីកា ហុត្វា ឧប្បជ្ជន្តិ.

តត្ថ យោគាវចរោ កាមវិតក្កស្ស បទឃាតនត្ថំ កាមវិតក្កំ វា សម្មសតិ អញ្ញំ វា បន កិញ្ចិ សង្ខារំ. អថស្ស វិបស្សនាក្ខណេ វិបស្សនាសម្បយុត្តោ សង្កប្បោ តទង្គវសេន កាមវិតក្កស្ស បទឃាតំ បទច្ឆេទំ ករោន្តោ ឧប្បជ្ជតិ, វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា មគ្គំ បាបេតិ. អថស្ស មគ្គក្ខណេ មគ្គសម្បយុត្តោ សង្កប្បោ សមុច្ឆេទវសេន កាមវិតក្កស្ស បទឃាតំ បទច្ឆេទំ ករោន្តោ ឧប្បជ្ជតិ. ព្យាបាទវិតក្កស្សបិ បទឃាតនត្ថំ ព្យាបាទវិតក្កំ វា អញ្ញំ វា សង្ខារំ, វិហិំសាវិតក្កស្ស បទឃាតនត្ថំ វិហិំសាវិតក្កំ វា អញ្ញំ វា សង្ខារំ សម្មសតិ. អថស្ស វិបស្សនាក្ខណេតិ សព្ពំ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

កាមវិតក្កាទីនំ បន តិណ្ណម្បិ បាឡិយំ វិភត្តេសុ អដ្ឋតិំសារម្មណេសុ ឯកកម្មដ្ឋានម្បិ អបច្ចនីកំ នាម នត្ថិ. ឯកន្តតោ បន កាមវិតក្កស្ស តាវ អសុភេសុ បឋមជ្ឈានមេវ បច្ចនីកំ, ព្យាបាទវិតក្កស្ស មេត្តាយ តិកចតុក្កជ្ឈានានិ, វិហិំសអាវិតក្កស្ស ករុណាយ តិកចតុក្កជ្ឈានានិ. តស្មា អសុភបរិកម្មំ កត្វា ឈានំ សមាបន្នស្ស សមាបត្តិក្ខណេ ឈានសម្បយុត្តោ វិតក្កោ វិក្ខម្ភនវសេន កាមវិតក្កស្ស បច្ចនីកោ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ, ឈានំ បាទកំ កត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេន្តស្ស វិបស្សនាក្ខណេ វិបស្សនាសម្បយុត្តោ សង្កប្បោ តទង្គវសេន កាមវិតក្កស្ស បច្ចនីកោ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ, វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា មគ្គំ បាបេន្តស្ស មគ្គក្ខណេ មគ្គសម្បយុត្តោ សង្កប្បោ សមុច្ឆេទវសេន កាមវិតក្កស្ស បច្ចនីកោ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ. ឯវំ ឧប្បន្នោ នេក្ខម្មសង្កប្បោតិ វុច្ចតីតិ វេទិតព្ពោ.

មេត្តាយ បន បរិកម្មំ កត្វា, ករុណាយ បរិកម្មំ កត្វា ឈានំ សមាបន្នស្សាតិ សព្ពំ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ. ឯវំ ឧប្បន្នោ អព្យាបាទសង្កប្បោតិ វុច្ចតិ, អវិហិំសាសង្កប្បោតិ វុច្ចតីតិ វេទិតព្ពោ. ឯវមេតេ នេក្ខម្មសង្កប្បាទយោ វិបស្សនាឈានវសេន ឧប្បត្តីនំ នានត្តា បុព្ពភាគេ នានា, មគ្គក្ខណេ បន ឥមេសុ តីសុ ឋានេសុ ឧប្បន្នស្ស អកុសលសង្កប្បស្ស បទច្ឆេទតោ អនុប្បត្តិសាធនវសេន មគ្គង្គំ បូរយមានោ ឯកោវ កុសលសង្កប្បោ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ សម្មាសង្កប្បោ នាម.

សម្មាវាចានិទ្ទេសេបិ យស្មា អញ្ញេនេវ ចិត្តេន មុសាវាទា វិរមតិ, អញ្ញេន អញ្ញេន បិសុណាវាចាទីហិ, តស្មា ចតស្សោបេតា វេរមណិយោ បុព្ពភាគេ នានា, មគ្គក្ខណេ បន មិច្ឆាវាចាសង្ខាតាយ ចតុព្ពិធាយ អកុសលទុស្សីល្យចេតនាយ បទច្ឆេទតោ អនុប្បត្តិសាធនវសេន មគ្គង្គំ បូរយមានា ឯកាវ សម្មាវាចាសង្ខាតា កុសលវេរមណិ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ សម្មាវាចា នាម.

សម្មាកម្មន្តនិទ្ទេសេបិ យស្មា អញ្ញេនេវ ចិត្តេន បាណាតិបាតា វិរមតិ, អញ្ញេន អទិន្នាទានា, អញ្ញេន មិច្ឆាចារា, តស្មា តិស្សោបេតា វេរមណិយោ បុព្ពភាគេ នានា, មគ្គក្ខណេ បន មិច្ឆាកម្មន្តសង្ខាតាយ តិវិធាយ អកុសលទុស្សីល្យចេតនាយ បទច្ឆេទតោ អនុប្បត្តិសាធនវសេន មគ្គង្គំ បូរយមានា ឯកាវ សម្មាកម្មន្តសង្ខាតា កុសលវេរមណិ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ សម្មាកម្មន្តោ នាម.

សម្មាអាជីវនិទ្ទេសេ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. អរិយសាវកោតិ អរិយស្ស ពុទ្ធស្ស សាវកោ. មិច្ឆាអាជីវំ បហាយាតិ បាបកំ អាជីវំ បជហិត្វា. សម្មាអាជីវេនាតិ ពុទ្ធប្បសត្ថេន កុសលអាជីវេន. ជីវិកំ កប្បេតីតិ ជីវិតប្បវត្តិំ បវត្តេតិ. ឥធាបិ យស្មា អញ្ញេនេវ ចិត្តេន កាយទ្វារវីតិក្កមា វិរមតិ, អញ្ញេនេវ វចីទ្វារវីតិក្កមា, តស្មា បុព្ពភាគេ នានាក្ខណេសុ ឧប្បជ្ជតិ, មគ្គក្ខណេ បន ទ្វីសុ ទ្វារេសុ សត្តន្នំ កម្មបថានំ វសេន ឧប្បន្នាយ មិច្ឆាអាជីវទុស្សីល្យចេតនាយ បទច្ឆេទតោ អនុប្បត្តិសាធនវសេន មគ្គង្គំ បូរយមានា ឯកាវ សម្មាអាជីវសង្ខាតា កុសលវេរមណិ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ សម្មាអាជីវោ នាម.

សម្មាវាយាមនិទ្ទេសេ ឥធ ភិក្ខូតិ ឥមស្មិំ សាសនេ បដិបន្នកោ ភិក្ខុ. អនុប្បន្នានន្តិ អនិព្ពត្តានំ. បាបកានន្តិ លាមកានំ. អកុសលានំ ធម្មានន្តិ អកោសល្លសម្ភូតានំ ធម្មានំ. អនុប្បាទាយាតិ ន ឧប្បាទនត្ថាយ. ឆន្ទំ ជនេតីតិ កត្តុកម្យតាសង្ខាតំ កុសលច្ឆន្ទំ ជនេតិ ឧប្បាទេតិ. វាយមតីតិ បយោគំ ជនេតិ បរក្កមំ ករោតិ. វីរិយំ អារភតីតិ កាយិកំ ចេតសិកំ វីរិយំ ករោតិ. ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតីតិ តេនេវ សហជាតវីរិយេន ចិត្តំ ឧក្ខិបតិ. បទហតីតិ បធានវីរិយំ ករោតិ. បដិបាដិយា បនេតានិ ចត្តារិបិ បទានិ អាសេវនាភាវនាពហុលីកម្មសាតច្ចកិរិយាហិ យោជេតព្ពានិ.

ឧប្បន្នានន្តិ អនុប្បន្នានន្តិ អវត្តព្ពតំ អាបន្នានំ. បហានាយាតិ បជហនត្ថាយ. អនុប្បន្នានំ កុសលានំ ធម្មានន្តិ អនិព្ពត្តានំ កោសល្លសម្ភូតានំ ធម្មានំ. ឧប្បាទាយាតិ ឧប្បាទនត្ថាយ. ឧប្បន្នានន្តិ និព្ពត្តានំ. ឋិតិយាតិ ឋិតត្ថាយ. អសម្មោសាយាតិ អនស្សនត្ថំ. ភិយ្យោភាវាយាតិ បុនប្បុនំ ភាវាយ. វេបុល្លាយាតិ វិបុលភាវាយ. ភាវនាយាតិ វឌ្ឍិយា. បារិបូរិយាតិ បរិបូរណត្ថាយ.

ឯតេ បន សម្មាវាយាមសង្ខាតា ចត្តារោ សម្មប្បធានា បុព្ពភាគេ លោកិយា, មគ្គក្ខណេ លោកុត្តរា. មគ្គក្ខណេ បន ឯកមេវ វីរិយំ ចតុកិច្ចសាធនវសេន ចត្តារិ នាមានិ លភតិ. តត្ថ លោកិយា កស្សបសំយុត្តេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. វុត្តញ្ហិ តត្ថ –

‘‘ចត្តារោមេ, អាវុសោ, សម្មប្បធានា; កតមេ ចត្តារោ? ឥធាវុសោ, ភិក្ខុ ‘អនុប្បន្នា មេ បាបកា អកុសលា ធម្មា ឧប្បជ្ជមានា អនត្ថាយ សំវត្តេយ្យុ’ន្តិ អាតប្បំ ករោតិ, ‘ឧប្បន្នា មេ បាបកា អកុសលា ធម្មា អប្បហីយមានា អនត្ថាយ សំវត្តេយ្យុ’ន្តិ អាតប្បំ ករោតិ, ‘អនុប្បន្នា មេ កុសលា ធម្មា អនុប្បជ្ជមានា អនត្ថាយ សំវត្តេយ្យុ’ន្តិ អាតប្បំ ករោតិ, ‘ឧប្បន្នា មេ កុសលា ធម្មា និរុជ្ឈមានា អនត្ថាយ សំវត្តេយ្យុ’ន្តិ អាតប្បំ ករោតី’’តិ (សំ. និ. ២.១៤៥);

តត្ថ ច អនុប្បន្នាតិ អសមុទាចារវសេន វា អននុភូតារម្មណវសេន វា អនុប្បន្នា. អញ្ញថា ហិ អនមតគ្គេ សំសារេ អនុប្បន្នា បាបកា អកុសលា ធម្មា នាម នត្ថិ, អនុប្បន្នា បន ឧប្បជ្ជមានាបិ ឯតេយេវ ឧប្បជ្ជន្តិ, បហីយមានាបិ ឯតេយេវ បហីយន្តិ.

តត្ថ ឯកច្ចស្ស វត្តគន្ថធុតង្គសមាធិវិបស្សនានវកម្មភវានំ អញ្ញតរវសេន កិលេសា ន សមុទាចរន្តិ. កថំ? ឯកច្ចោ ហិ វត្តសម្បន្នោ ហោតិ, អសីតិ ខន្ធកវត្តានិ ចុទ្ទស មហាវត្តានិ ចេតិយង្គណពោធិយង្គណបានីយមាឡកឧបោសថាគារអាគន្តុកគមិកវត្តានិ ច ករោន្តស្សេវ កិលេសា ឱកាសំ ន លភន្តិ. អបរភាគេ បនស្ស វត្តានិ វិស្សជ្ជេត្វា ភិន្នវត្តស្ស ចរតោ អយោនិសោមនសិការំ សតិវោស្សគ្គញ្ច អាគម្ម ឧប្បជ្ជន្តិ. ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នា ឧប្បជ្ជន្តិ នាម.

ឯកច្ចោ គន្ថយុត្តោ ហោតិ, ឯកម្បិ និកាយំ គណ្ហាតិ ទ្វេបិ តយោបិ ចត្តារោបិ បញ្ចបិ. តស្ស តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ អត្ថវសេន បាឡិវសេន អនុសន្ធិវសេន បុព្ពាបរវសេន គណ្ហន្តស្ស សជ្ឈាយន្តស្ស ចិន្តេន្តស្ស វាចេន្តស្ស ទេសេន្តស្ស បកាសេន្តស្ស កិលេសា ឱកាសំ ន លភន្តិ. អបរភាគេ បនស្ស គន្ថកម្មំ បហាយ កុសីតស្ស ចរតោ អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ អាគម្ម ឧប្បជ្ជន្តិ. ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នា ឧប្បជ្ជន្តិ នាម.

ឯកច្ចោ បន ធុតង្គធរោ ហោតិ, តេរស ធុតង្គគុណេ សមាទាយ វត្តតិ, តស្ស ធុតង្គគុណេ បរិហរន្តស្ស កិលេសា ឱកាសំ ន លភន្តិ. អបរភាគេ បនស្ស ធុតង្គានិ វិស្សជ្ជេត្វា ពាហុល្លាយ អាវត្តស្ស ចរតោ អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ អាគម្ម ឧប្បជ្ជន្តិ. ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នា ឧប្បជ្ជន្តិ នាម.

ឯកច្ចោ អដ្ឋសុ សមាបត្តីសុ ចិណ្ណវសី ហោតិ, តស្ស បឋមជ្ឈានាទីសុ អាវជ្ជនវសីអាទីនំ វសេន វិហរន្តស្ស កិលេសា ឱកាសំ ន លភន្តិ. អបរភាគេ បនស្ស បរិហីនជ្ឈានស្ស វា វិស្សដ្ឋជ្ឈានស្ស វា ភស្សាទីសុ អនុយុត្តស្ស វិហរតោ អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ អាគម្ម ឧប្បជ្ជន្តិ. ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នា ឧប្បជ្ជន្តិ នាម.

ឯកច្ចោ បន វិបស្សកោ ហោតិ, សត្តសុ វា អនុបស្សនាសុ (បដិ. ម. ៣.៣៥) អដ្ឋារសសុ វា មហាវិបស្សនាសុ (បដិ. ម. ១.២២) កម្មំ ករោន្តោ វិហរតិ, តស្ស ឯវំ វិហរតោ កិលេសា ឱកាសំ ន លភន្តិ. អបរភាគេ បនស្ស វិបស្សនាកម្មំ បហាយ កាយទឡ្ហីពហុលស្ស វិហរតោ អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ អាគម្ម ឧប្បជ្ជន្តិ. ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នា ឧប្បជ្ជន្តិ នាម.

ឯកច្ចោ នវកម្មិកោ ហោតិ, ឧបោសថាគារភោជនសាលាទីនិ ករោតិ, តស្ស តេសំ ឧបករណានិ ចិន្តេន្តស្ស កិលេសា ឱកាសំ ន លភន្តិ. អបរភាគេ បនស្ស នវកម្មេ និដ្ឋិតេ វា វិស្សដ្ឋេ វា អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ អាគម្ម ឧប្បជ្ជន្តិ. ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នា ឧប្បជ្ជន្តិ នាម.

ឯកច្ចោ បន ព្រហ្មលោកតោ អាគតោ សុទ្ធសត្តោ ហោតិ, តស្ស អនាសេវនាយ កិលេសា ឱកាសំ ន លភន្តិ. អបរភាគេ បនស្ស លទ្ធាសេវនស្ស អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ អាគម្ម ឧប្បជ្ជន្តិ. ឯវម្បិ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នា ឧប្បជ្ជន្តិ នាម. ឯវំ តាវ អសមុទាចារវសេន អនុប្បន្នតា វេទិតព្ពា.

កថំ អននុភូតារម្មណវសេន? ឥធេកច្ចោ អននុភូតបុព្ពំ មនាបិកាទិភេទំ អារម្មណំ លភតិ, តស្ស តត្ថ អយោនិសោមនសិការសតិវោស្សគ្គេ អាគម្ម រាគាទយោ កិលេសា ឧប្បជ្ជន្តិ. ឯវំ អននុភូតារម្មណវសេន អនុប្បន្នា ឧប្បជ្ជន្តិ នាម. ឯវំ អនុប្បន្នានំ អកុសលានំ ឧប្បាទេ សតិ អត្តនោ អនត្ថំ បស្សិត្វា តេសំ អនុប្បាទាយ សតិបដ្ឋានភាវនានុយោគេន បឋមំ សម្មប្បធានំ ភាវេតិ, ឧប្បន្នេសុ បន តេសុ តេសំ អប្បហានតោ អត្តនោ អនត្ថំ បស្សិត្វា តេសំ បហានាយ ទុតិយំ តថេវ សម្មប្បធានំ ភាវេតិ.

អនុប្បន្នា កុសលា ធម្មាតិ សមថវិបស្សនា ចេវ មគ្គោ ច. តេសំ អនុប្បាទេ អត្តនោ អនត្ថំ បស្សិត្វា តេសំ ឧប្បាទនត្ថាយ តថេវ តតិយំ សម្មប្បធានំ ភាវេតិ. ឧប្បន្នា កុសលា ធម្មាតិ សមថវិបស្សនាវ. មគ្គោ បន សកិំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈមានោ អនត្ថាយ សំវត្តនកោ នាម នត្ថិ. សោ ហិ ផលស្ស បច្ចយំ ទត្វាវ និរុជ្ឈតិ. តាសំ សមថវិបស្សនានំ និរោធតោ អត្តនោ អនត្ថំ បស្សិត្វា តាសំ ឋិតិយា តថេវ ចតុត្ថំ សម្មប្បធានំ ភាវេតិ. លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ បន ឯកមេវ វីរិយំ.

យេ ឯវំ អនុប្បន្នា ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, តេ យថា នេវ ឧប្បជ្ជន្តិ, ឯវំ តេសំ អនុប្បន្នានំ អនុប្បាទកិច្ចំ, ឧប្បន្នានញ្ច បហានកិច្ចំ សាធេតិ. ឧប្បន្នាតិ ចេត្ថ ចតុព្ពិធំ ឧប្បន្នំ វត្តមានុប្បន្នំ ភូតាបគតុប្បន្នំ ឱកាសកតុប្បន្នំ ភូមិលទ្ធុប្បន្នន្តិ. តត្ថ សព្ពម្បិ ឧប្បាទជរាភង្គសមង្គិសង្ខាតំ វត្តមានុប្បន្នំ នាម. អារម្មណរសំ អនុភវិត្វា និរុទ្ធំ អនុភូតាបគតសង្ខាតំ កុសលាកុសលំ ឧប្បាទាទិត្តយមនុប្បត្វា និរុទ្ធំ ភុត្វាបគតសង្ខាតំ សេសសង្ខតញ្ច ភូតាបគតុប្បន្នំ នាម. ‘‘យានិស្ស តានិ បុព្ពេ កតានិ កម្មានី’’តិ ឯវមាទិនា (ម. និ. ៣.២៤៨) នយេន វុត្តំ កម្មំ អតីតម្បិ សមានំ អញ្ញំ វិបាកំ បដិពាហិត្វា អត្តនោ វិបាកស្ស ឱកាសំ កត្វា ឋិតត្តា តថា កតោកាសញ្ច វិបាកំ អនុប្បន្នម្បិ សមានំ ឯវំ កតេ ឱកាសេ ឯកន្តេន ឧប្បជ្ជនតោ ឱកាសកតុប្បន្នំ នាម. តាសុ តាសុ ភូមីសុ អសមូហតំ អកុសលំ ភូមិលទ្ធុប្បន្នំ នាម.

ឯត្ថ ច ភូមិយា ភូមិលទ្ធស្ស ច នានត្តំ វេទិតព្ពំ – ភូមីតិ ហិ វិបស្សនាយ អារម្មណភូតា តេភូមកា បញ្ចក្ខន្ធា. ភូមិលទ្ធំ នាម តេសុ ខន្ធេសុ ឧប្បត្តិរហំ កិលេសជាតំ. តេន ហិ សា ភូមិលទ្ធា នាម ហោតីតិ តស្មា ភូមិលទ្ធន្តិ វុច្ចតិ. សា ច ខោ ន អារម្មណវសេន. អារម្មណវសេន ហិ សព្ពេបិ អតីតានាគតេ បរិញ្ញាតេបិ ច ខីណាសវានំ ខន្ធេ អារព្ភ កិលេសា ឧប្បជ្ជន្តិ. យទិ ច តំ ភូមិលទ្ធំ នាម សិយា, តស្ស អប្បហេយ្យតោ ន កោចិ ភវមូលំ បជហេយ្យ. វត្ថុវសេន បន ភូមិលទ្ធំ វេទិតព្ពំ. យត្ថ យត្ថ ហិ វិបស្សនាយ អបរិញ្ញាតា ខន្ធា ឧប្បជ្ជន្តិ, តត្ថ តត្ថ ឧប្បាទតោ បភុតិ តេសុ វដ្ដមូលំ កិលេសជាតំ អនុសេតិ. តំ អប្បហីនដ្ឋេន ភូមិលទ្ធន្តិ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ ច យស្ស យេសុ ខន្ធេសុ អប្បហីនដ្ឋេន អនុសយិតា កិលេសា, តស្ស តេ ឯវ ខន្ធា តេសំ កិលេសានំ វត្ថុ, ន អញ្ញេសំ សន្តកា ខន្ធា. អតីតក្ខន្ធេសុ ច អប្បហីនានុសយិតានំ កិលេសានំ អតីតក្ខន្ធាវ វត្ថុ, ន ឥតរេ. ឯស នយោ អនាគតាទីសុ. តថា កាមាវចរក្ខន្ធេសុ អប្បហីនានុសយិតានំ កិលេសានំ កាមាវចរក្ខន្ធា ឯវ វត្ថុ, ន ឥតរេ. ឯស នយោ រូបារូបាវចរេសុ. សោតាបន្នាទីសុ បន យស្ស យស្ស អរិយបុគ្គលស្ស ខន្ធេសុ តំ តំ វដ្ដមូលំ កិលេសជាតំ តេន តេន មគ្គេន បហីនំ, តស្ស តស្ស តេ តេ ខន្ធា បហីនានំ តេសំ តេសំ វដ្ដមូលកានំ កិលេសានំ អវត្ថុតោ ភូមីតិ សង្ខំ ន លភន្តិ. បុថុជ្ជនស្ស សព្ពសោ វដ្ដមូលកិលេសានំ អប្បហីនត្តា យំកិញ្ចិ ករិយមានំ កម្មំ កុសលមកុសលំ វា ហោតិ, ឥច្ចស្ស កម្មកិលេសបច្ចយាវ វដ្ដំ វដ្ដតិ, តស្ស តស្សេវ តំ វដ្ដមូលំ រូបក្ខន្ធេយេវ, ន វេទនាទីសុ. វិញ្ញាណក្ខន្ធេយេវ វា, ន រូបក្ខន្ធាទីសូតិ ន វត្តព្ពំ. កស្មា? អវិសេសេន បញ្ចសុបិ ខន្ធេសុ អនុសយិតត្តា. កថំ? បថវីរសាទិ វិយ រុក្ខេ. យថា ហិ មហារុក្ខេ បថវីតលំ អធិដ្ឋាយ បថវីរសញ្ច អាបោរសញ្ច និស្សាយ តប្បច្ចយា មូលខន្ធសាខាបសាខាបល្លវបលាសបុប្ផផលេហិ វឌ្ឍិត្វា នភំ បូរេត្វា យាវ កប្បាវសានា ពីជបរម្បរាយ រុក្ខបវេណិំ សន្តានយមានេ ឋិតេ តំ បថវីរសាទិមូលេយេវ, ន ខន្ធាទីសុ. ផលេយេវ វា, ន មូលាទីសូតិ ន វត្តព្ពំ. កស្មា? អវិសេសេន សព្ពេសុ មូលាទីសុ អនុគតត្តាតិ. យថា បន តស្សេវ រុក្ខស្ស បុប្ផផលាទីសុ និព្ពិន្នោ កោចិ បុរិសោ ចតូសុ ទិសាសុ មណ្ឌូកកណ្ដកំ នាម វិសកណ្ដកំ អាកោដេយ្យ, អថ សោ រុក្ខោ តេន វិសសម្ផស្សេន ផុដ្ឋោ បថវីរសអាបោរសានំ បរិយាទិន្នត្តា អប្បសវធម្មតំ អាគម្ម បុន សន្តានំ និព្ពត្តេតុំ ន សក្កុណេយ្យ, ឯវមេវ ខន្ធប្បវត្តិយំ និព្ពិន្នោ កុលបុត្តោ តស្ស បុរិសស្ស ចតូសុ ទិសាសុ រុក្ខេ វិសយោជនំ វិយ អត្តនោ សន្តានេ ចតុមគ្គភាវនំ អារភតិ. អថស្ស សោ ខន្ធសន្តានោ តេន ចតុមគ្គវិសសម្ផស្សេន សព្ពសោ វដ្ដមូលកិលេសានំ បរិយាទិន្នត្តា កិរិយសភាវមត្តំ ឧបគតកាយកម្មាទិសព្ពកម្មប្បភេទោ ហុត្វា អាយតិំ បុនព្ភវានភិនិព្ពត្តនធម្មតំ អាគម្ម ភវន្តរសន្តានំ និព្ពត្តេតុំ ន សក្កោតិ, កេវលំ ចរិមវិញ្ញាណនិរោធេន និរិន្ធនោ វិយ ជាតវេទោ អនុបាទានោ បរិនិព្ពាយតិ. ឯវំ ភូមិយា ភូមិលទ្ធស្ស ច នានត្តំ វេទិតព្ពំ.

អបរម្បិ ចតុព្ពិធំ ឧប្បន្នំ សមុទាចារុប្បន្នំ អារម្មណាធិគ្គហិតុប្បន្នំ អវិក្ខម្ភិតុប្បន្នំ អសមូហតុប្បន្នន្តិ. តត្ថ វត្តមានុប្បន្នមេវ សមុទាចារុប្បន្នំ. ចក្ខាទីនំ បន អាបាថគតេ អារម្មណេ បុព្ពភាគេ អនុប្បជ្ជមានម្បិ កិលេសជាតំ អារម្មណស្ស អធិគ្គហិតត្តា ឯវ អបរភាគេ ឯកន្តេន ឧប្បត្តិតោ អារម្មណាធិគ្គហិតុប្បន្នន្តិ វុច្ចតិ. សមថវិបស្សនានំ អញ្ញតរវសេន អវិក្ខម្ភិតំ កិលេសជាតំ ចិត្តសន្តតិមនារូឡ្ហម្បិ ឧប្បត្តិនិវារកស្ស ហេតុនោ អភាវា អវិក្ខម្ភិតុប្បន្នំ នាម. សមថវិបស្សនាវសេន បន វិក្ខម្ភិតម្បិ អរិយមគ្គេន អសមូហតត្តា ឧប្បត្តិធម្មតំ អនតីតត្តា អសមូហតុប្បន្នន្តិ វុច្ចតិ. តិវិធម្បិ ចេតំ អារម្មណាធិគ្គហិតាវិក្ខម្ភិតាសមូហតុប្បន្នំ ភូមិលទ្ធេនេវ សង្គហំ គច្ឆតីតិ វេទិតព្ពំ.

ឥច្ចេតស្មិំ វុត្តប្បភេទេ ឧប្បន្នេ យទេតំ វត្តមានភូតាបគតោកាសកតសមុទាចារសង្ខាតំ ឧប្បន្នំ, តំ អមគ្គវជ្ឈត្តា កេនចិ មគ្គញាណេន បហាតព្ពំ ន ហោតិ. យំ បនេតំ ភូមិលទ្ធារម្មណាធិគ្គហិតាវិក្ខម្ភិតាសមូហតសង្ខាតំ ឧប្បន្នំ, តស្ស តំ ឧប្បន្នភាវំ នាសយមានំ យស្មា តំ តំ លោកិយលោកុត្តរញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា តំ សព្ពម្បិ បហាតព្ពំ ហោតីតិ. ឯវំ យេ មគ្គោ កិលេសេ បជហតិ, តេ សន្ធាយ ‘‘ឧប្បន្នាន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ.

អថ មគ្គក្ខណេ កថំ អនុប្បន្នានំ កុសលានំ ឧប្បាទាយ ភាវនា ហោតិ, កថញ្ច ឧប្បន្នានំ ឋិតិយាតិ? មគ្គប្បវត្តិយា ឯវ. មគ្គោ ហិ បវត្តមានោ បុព្ពេ អនុប្បន្នបុព្ពត្តា អនុប្បន្នោ នាម វុច្ចតិ. អនាគតបុព្ពញ្ហិ ឋានំ អាគន្ត្វា អននុភូតបុព្ពំ វា អារម្មណំ អនុភវិត្វា វត្តារោ ភវន្តិ ‘‘អនាគតដ្ឋានំ អាគតម្ហ, អននុភូតំ អារម្មណំ អនុភវាមា’’តិ. យាវស្ស បវត្តិ, អយមេវ ឋិតិ នាមាតិ ឋិតិយា ភាវេតីតិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ. ឯវមេតស្ស ភិក្ខុនោ ឥទំ លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ ឯកមេវ វីរិយំ ‘‘អនុប្បន្នានំ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ អនុប្បាទាយា’’តិអាទីនិ ចត្តារិ នាមានិ លភតិ. អយំ លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ សម្មប្បធានកថា. ឯវមេត្ថ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា សម្មប្បធានា និទ្ទិដ្ឋាតិ.

សម្មាសតិនិទ្ទេសេ កាយេតិ រូបកាយេ. រូបកាយោ ហិ ឥធ អង្គបច្ចង្គានំ កេសាទីនញ្ច ធម្មានំ សមូហដ្ឋេន ហត្ថិកាយរថកាយាទយោ វិយ កាយោតិ អធិប្បេតោ. យថា ច សមូហដ្ឋេន, ឯវំ កុច្ឆិតានំ អាយដ្ឋេន. កុច្ឆិតានញ្ហិ បរមជេគុច្ឆានំ សោ អាយោតិបិ កាយោ. អាយោតិ ឧប្បត្តិទេសោ. តត្រាយំ វចនត្ថោ – អាយន្តិ តតោតិ អាយោ. កេ អាយន្តិ? កុច្ឆិតា កេសាទយោ. ឥតិ កុច្ឆិតានំ អាយោតិ កាយោ.

កាយានុបស្សីតិ កាយំ អនុបស្សនសីលោ, កាយំ វា អនុបស្សមានោ. កាយេតិ ច វត្វាបិ បុន កាយានុបស្សីតិ ទុតិយំ កាយគ្គហណំ អសម្មិស្សតោ វវត្ថានឃនវិនិព្ភោគាទិទស្សនត្ថំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. តេន ន កាយេ វេទនានុបស្សី ចិត្តធម្មានុបស្សី វា, អថ ខោ កាយានុបស្សីយេវាតិ កាយសង្ខាតេ វត្ថុស្មិំ កាយានុបស្សនាការស្សេវ ទស្សនេន អសម្មិស្សតោ វវត្ថានំ ទស្សិតំ ហោតិ. តថា ន កាយេ អង្គបច្ចង្គវិនិមុត្តឯកធម្មានុបស្សី, នាបិ កេសលោមាទិវិនិមុត្តឥត្ថិបុរិសានុបស្សី. យោបិ ចេត្ថ កេសលោមាទិកោ ភូតុបាទាយសមូហសង្ខាតោ កាយោ, តត្ថាបិ ន ភូតុបាទាយវិនិមុត្តឯកធម្មានុបស្សី, អថ ខោ រថសម្ភារានុបស្សកោ វិយ អង្គបច្ចង្គសមូហានុបស្សី, នគរាវយវានុបស្សកោ វិយ កេសលោមាទិសមូហានុបស្សី, កទលិក្ខន្ធបត្តវដ្ដិវិនិភុជ្ជកោ វិយ រិត្តមុដ្ឋិវិនិវេឋកោ វិយ ច ភូតុបាទាយសមូហានុបស្សីយេវាតិ សមូហវសេនេវ កាយសង្ខាតស្ស វត្ថុនោ នានប្បការតោ ទស្សនេន ឃនវិនិព្ភោគោ ទស្សិតោ ហោតិ. ន ហេត្ថ យថាវុត្តសមូហវិនិមុត្តោ កាយោ វា ឥត្ថី វា បុរិសោ វា អញ្ញោ វា កោចិ ធម្មោ ទិស្សតិ, យថាវុត្តធម្មសមូហមត្តេយេវ បន តថា តថា សត្តា មិច្ឆាភិនិវេសំ ករោន្តិ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘យំ បស្សតិ ន តំ ទិដ្ឋំ, យំ ទិដ្ឋំ តំ ន បស្សតិ;

អបស្សំ ពជ្ឈតេ មូឡ្ហោ, ពជ្ឈមានោ ន មុច្ចតី’’តិ.

ឃនវិនិព្ភោគាទិទស្សនត្ថន្តិ វុត្តំ. អាទិសទ្ទេន ចេត្ថ អយម្បិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ – អយញ្ហិ ឯតស្មិំ កាយេ កាយានុបស្សីយេវ, ន អញ្ញធម្មានុបស្សី. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថា អនុទកភូតាយបិ មរីចិយា ឧទកានុបស្សិនោ ហោន្តិ, ន ឯវំ អនិច្ចទុក្ខានត្តាសុភភូតេយេវ ឥមស្មិំ កាយេ និច្ចសុខត្តសុភភាវានុបស្សី, អថ ខោ កាយានុបស្សី

អនិច្ចទុក្ខានត្តាសុភាការសមូហានុបស្សីយេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា យ្វាយំ មហាសតិបដ្ឋានេ ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អរញ្ញគតោ វា រុក្ខមូលគតោ វា…បេ… សោ សតោវ អស្សសតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៣៧៤; ម. និ. ១.១០៧) នយេន អស្សាសបស្សាសាទិ ចុណ្ណកជាតអដ្ឋិកបរិយោសានោ កាយោ វុត្តោ, យោ ច បរតោ សតិបដ្ឋានកថាយំ ‘‘ឥធេកច្ចោ បថវីកាយំ អនិច្ចតោ អនុបស្សតិ, អាបោកាយំ, តេជោកាយំ, វាយោកាយំ, កេសកាយំ, លោមកាយំ, ឆវិកាយំ, ចម្មកាយំ, មំសកាយំ, រុហិរកាយំ, ន្ហារុកាយំ, អដ្ឋិកាយំ, អដ្ឋិមិញ្ជកាយ’’ន្តិ (បដិ. ម. ៣.៣៥) កាយោ វុត្តោ, តស្ស សព្ពស្ស ឥមស្មិំយេវ កាយេ អនុបស្សនតោ កាយេ កាយានុបស្សីតិ ឯវម្បិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

អថ វា កាយេ អហន្តិ វា មមន្តិ វា ឯវំ គហេតព្ពស្ស កស្សចិ អននុបស្សនតោ តស្ស តស្សេវ បន កេសលោមាទិកស្ស នានាធម្មសមូហស្ស អនុបស្សនតោ កាយេ កេសាទិធម្មសមូហសង្ខាតកាយានុបស្សីតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អបិច ‘‘ឥមស្មិំ កាយេ អនិច្ចតោ អនុបស្សតិ, នោ និច្ចតោ’’តិអាទិនា អនុក្កមេន បរតោ អាគតនយស្ស សព្ពស្សេវ អនិច្ចលក្ខណាទិនោ អាការសមូហសង្ខាតស្ស កាយស្ស អនុបស្សនតោបិ កាយេ កាយានុបស្សីតិ ឯវម្បិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អយំ បន ចតុសតិបដ្ឋានសាធារណោ អត្ថោ.

កាយេ កាយានុបស្សីតិ អស្សាសបស្សាសកាយាទិកេ ពហុធា វុត្តេ កាយេ ឯកេកកាយានុបស្សី. វិហរតីតិ ចតូសុ ឥរិយាបថវិហារេសុ អញ្ញតរវិហារសមាយោគបរិទីបនមេតំ, ឯកំ ឥរិយាបថពាធនំ អញ្ញេន ឥរិយាបថេន វិច្ឆិន្ទិត្វា អបតមានំ អត្តានំ ហរតិ បវត្តេតីតិ អត្ថោ. អាតាបីតិ កាយបរិគ្គាហកវីរិយសមាយោគបរិទីបនមេតំ. សោ ហិ យស្មា តស្មិំ សមយេ យំ តំ វីរិយំ តីសុ ភវេសុ កិលេសានំ អាតាបនតោ អាតាបោតិ វុច្ចតិ, តេន សមន្នាគតោ ហោតិ, តស្មា ‘‘អាតាបី’’តិ វុច្ចតិ. សម្បជានោតិ កាយបរិគ្គាហកេន សម្បជញ្ញសង្ខាតេន ញាណេន សមន្នាគតោ. សតិមាតិ កាយបរិគ្គាហិកាយ សតិយា សមន្នាគតោ. អយំ បន យស្មា សតិយា អារម្មណំ បរិគ្គហេត្វា បញ្ញាយ អនុបស្សតិ. ន ហិ សតិវិរហិតស្ស អនុបស្សនា នាម អត្ថិ. តេនេវាហ – ‘‘សតិញ្ច ខ្វាហំ, ភិក្ខវេ, សព្ពត្ថិកំ វទាមី’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣៤). តស្មា ឯត្ថ ‘‘កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតី’’តិ ឯត្តាវតា កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានកម្មដ្ឋានំ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា យស្មា អនាតាបិនោ អន្តោសង្ខេបោ អន្តរាយករោ ហោតិ, អសម្បជានោ ឧបាយបរិគ្គហេ អនុបាយបរិវជ្ជនេ ច សម្មុយ្ហតិ, មុដ្ឋស្សតិ ឧបាយាបរិច្ចាគេ អនុបាយាបរិគ្គហេ ច អសមត្ថោ ហោតិ, តេនស្ស តំ កម្មដ្ឋានំ ន សម្បជ្ជតិ, តស្មា យេសំ ធម្មានំ អានុភាវេន តំ សម្បជ្ជតិ, តេសំ ទស្សនត្ថំ ‘‘អាតាបី សម្បជានោ សតិមា’’តិ ឥទំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឥតិ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ សម្បយោគង្គញ្ច ទស្សេត្វា ឥទានិ បហានង្គំ ទស្សេតុំ វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សន្តិ វុត្តំ. តត្ថ វិនេយ្យាតិ តទង្គវិនយេន វា វិក្ខម្ភនវិនយេន វា វិនយិត្វា. លោកេតិ យ្វាយំ កាយោ បុព្ពេ បរិគ្គហិតោ, ស្វេវ ឥធ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោ នាម. តស្មិំ លោកេ អភិជ្ឈំ ទោមនស្សញ្ច បជហិត្វាតិ អត្ថោ. យស្មា បនស្ស ន កាយមត្តេយេវ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ បហីយតិ, វេទនាទីសុបិ បហីយតិយេវ, តស្មា ‘‘បញ្ចបិ ឧបាទានក្ខន្ធា លោកោ’’តិ (វិភ. ៣៦២) វិភង្គេ វុត្តំ. លោកសង្ខាតត្តាយេវ តេសំ ធម្មានំ អត្ថុទ្ធារវសេនេតំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. យំ បនាហ – ‘‘តត្ថ កតមោ លោកោ (វិភ. ៥៣៨), ស្វេវ កាយោ លោកោ’’តិ អយមេវេត្ថ អត្ថោ. អភិជ្ឈាទោមនស្សន្តិ ច សមាសេត្វា វុត្តំ. សំយុត្តង្គុត្តរបាឋន្តរេសុ បន វិសុំ កត្វា បឋន្តិ. សា បន អភិជ្ឈាយន្តិ បត្ថយន្តិ ឯតាយ, សយំ វា អភិជ្ឈាយតិ, អភិជ្ឈាយនមត្តមេវ វា ឯសាតិ អភិជ្ឈា. យស្មា បនេត្ថ អភិជ្ឈាគហណេន កាមច្ឆន្ទោ, ទោមនស្សគហណេន ព្យាបាទោ សង្គហំ គច្ឆតិ, តស្មា នីវរណបរិយាបន្នពលវធម្មទ្វយទស្សនេន នីវរណប្បហានំ វុត្តំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

វិសេសេន បនេត្ថ អភិជ្ឈាវិនយេន កាយសម្បត្តិមូលកស្ស អនុរោធស្ស, ទោមនស្សវិនយេន កាយវិបត្តិមូលកស្ស វិរោធស្ស, អភិជ្ឈាវិនយេន ច កាយេ អភិរតិយា, ទោមនស្សវិនយេន កាយភាវនាយ អនភិរតិយា, អភិជ្ឈាវិនយេន កាយេ អភូតានំ សុភសុខភាវាទីនំ បក្ខេបស្ស, ទោមនស្សវិនយេន កាយេ ភូតានំ អសុភាសុខភាវាទីនំ អបនយនស្ស បហានំ វុត្តំ. តេន យោគាវចរស្ស យោគានុភាវោ យោគសមត្ថតា ច ទីបិតា ហោតិ. យោគានុភាវោ ហិ ឯស, យទយំ អនុរោធវិរោធវិប្បមុត្តោ អរតិរតិសហោ អភូតបក្ខេបភូតាបនយនវិរហិតោ ច ហោតិ. អនុរោធវិរោធវិប្បមុត្តោ ចេស អរតិរតិសហោ អភូតំ អបក្ខិបន្តោ ភូតញ្ច អនបនេន្តោ យោគសមត្ថោ ហោតីតិ.

អបរោ នយោ – ‘‘កាយេ កាយានុបស្សី’’តិ ឯត្ថ អនុបស្សនាយ កម្មដ្ឋានំ វុត្តំ. ‘‘វិហរតី’’តិ ឯត្ថ វុត្តវិហារេន កម្មដ្ឋានិកស្ស កាយបរិហរណំ. ‘‘អាតាបី’’តិអាទីសុ អាតាបេន សម្មប្បធានំ, សតិសម្បជញ្ញេន សព្ពត្ថកកម្មដ្ឋានំ, កម្មដ្ឋានបរិហរណូបាយោ វា. សតិយា វា កាយានុបស្សនាវសេន បដិលទ្ធសមថោ, សម្បជញ្ញេន វិបស្សនា, អភិជ្ឈាទោមនស្សវិនយេន ភាវនាផលំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

វេទនាសុ វេទនានុបស្សីតិអាទីសុ ច វេទនាទីនំ បុន វចនេ បយោជនំ កាយានុបស្សនាយំ វុត្តនយេនេវ យថាយោគំ យោជេត្វា វេទិតព្ពំ. អយំ បន អសាធារណត្ថោ – សុខាទីសុ អនេកប្បភេទាសុ វេទនាសុ វិសុំ វិសុំ អនិច្ចាទិតោ ឯកេកវេទនានុបស្សីតិ, សរាគាទិកេ សោឡសប្បភេទេ ចិត្តេ វិសុំ វិសុំ អនិច្ចាទិតោ ឯកេកចិត្តានុបស្សីតិ, កាយវេទនាចិត្តានិ ឋបេត្វា សេសតេភូមកធម្មេសុ វិសុំ វិសុំ អនិច្ចាទិតោ ឯកេកធម្មានុបស្សីតិ, សតិបដ្ឋានសុត្តន្តេ (ទី. និ. ២.៣៨២; ម. និ. ១.១១៥) វុត្តនយេន នីវរណាទិធម្មានុបស្សីតិ វា. ឯត្ថ ច ‘‘កាយេ’’តិ ឯកវចនំ សរីរស្ស ឯកត្តា, ‘‘ចិត្តេ’’តិ ឯកវចនំ ចិត្តស្ស សភាវភេទាភាវតោ ជាតិគ្គហណេន កតន្តិ វេទិតព្ពំ. យថា ច វេទនាទយោ អនុបស្សិតព្ពា, តថា អនុបស្សន្តោ វេទនាសុ វេទនានុបស្សី, ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី, ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សីតិ វេទិតព្ពោ. កថំ តាវ វេទនា អនុបស្សិតព្ពា? សុខា តាវ វេទនា ទុក្ខតោ, ទុក្ខា វេទនា សល្លតោ, អទុក្ខមសុខា វេទនា អនិច្ចតោ អនុបស្សិតព្ពា. យថាហ –

‘‘យោ សុខំ ទុក្ខតោ អទ្ទ, ទុក្ខមទ្ទក្ខិ សល្លតោ;

អទុក្ខមសុខំ សន្តំ, អទ្ទក្ខិ នំ អនិច្ចតោ;

ស វេ សម្មទ្ទសោ ភិក្ខុ, បរិជានាតិ វេទនា’’តិ. (សំ. និ. ៤.២៥៣);

សព្ពា ឯវ ចេតា ទុក្ខតោបិ អនុបស្សិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘យំកិញ្ចិ វេទយិតំ, សព្ពំ តំ ទុក្ខស្មិន្តិ វទាមី’’តិ (សំ. និ. ៤.២៥៩). សុខទុក្ខតោបិ ច អនុបស្សិតព្ពា. យថាហ – ‘‘សុខា វេទនា ឋិតិសុខា វិបរិណាមទុក្ខា. ទុក្ខា វេទនា ឋិតិទុក្ខា វិបរិណាមសុខា. អទុក្ខមសុខា វេទនា ញាណសុខា អញ្ញាណទុក្ខា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦៥). អបិច អនិច្ចាទិសត្តអនុបស្សនាវសេនាបិ អនុបស្សិតព្ពា.

ចិត្តធម្មេសុបិ ចិត្តំ តាវ អារម្មណាធិបតិសហជាតភូមិកម្មវិបាកកិរិយាទិនានត្តភេទានំ អនិច្ចាទិសត្តអនុបស្សនានំ សរាគាទិសោឡសភេទានញ្ច វសេន អនុបស្សិតព្ពំ, ធម្មា សលក្ខណសាមញ្ញលក្ខណានំ សុញ្ញតាធម្មស្ស អនិច្ចាទិសត្តអនុបស្សនានំ សន្តាសន្តាទីនញ្ច វសេន អនុបស្សិតព្ពា. កាមញ្ចេត្ថ យស្ស កាយសង្ខាតេ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ បហីនំ, តស្ស វេទនាទិលោកេសុបិ តំ បហីនមេវ, នានាបុគ្គលវសេន បន នានាក្ខណិកសតិបដ្ឋានភាវនាវសេន ច សព្ពត្ថ វុត្តំ. យតោ វា ឯកត្ថ បហីនំ, សេសេសុបិ បហីនំ ហោតិ. តេនេវស្ស តត្ថ បហានទស្សនត្ថម្បិ ឯវំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឥតិ ឥមេ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា បុព្ពភាគេ នានាចិត្តេសុ លព្ភន្តិ. អញ្ញេនេវ ហិ ចិត្តេន កាយំ បរិគ្គណ្ហាតិ, អញ្ញេន វេទនំ, អញ្ញេន ចិត្តំ, អញ្ញេន ធម្មេ បរិគ្គណ្ហាតិ. លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ បន ឯកចិត្តេយេវ លព្ភន្តិ. អាទិតោ ហិ កាយំ បរិគ្គណ្ហិត្វា អាគតស្ស វិបស្សនាសម្បយុត្តា សតិ កាយានុបស្សនា នាម, តាយ សតិយា សមន្នាគតោ បុគ្គលោ កាយានុបស្សី នាម. វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរិយមគ្គំ បត្តស្ស មគ្គក្ខណេ មគ្គសម្បយុត្តា សតិ កាយានុបស្សនា នាម, តាយ សតិយា សមន្នាគតោ បុគ្គលោ កាយានុបស្សី នាម. វេទនំ បរិគ្គណ្ហិត្វា ចិត្តំ បរិគ្គណ្ហិត្វា ធម្មេ បរិគ្គណ្ហិត្វា អាគតស្ស វិបស្សនាសម្បយុត្តា សតិ ធម្មានុបស្សនា នាម, តាយ សតិយា សមន្នាគតោ បុគ្គលោ ធម្មានុបស្សី នាម. វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា អរិយមគ្គំ បត្តស្ស មគ្គក្ខណេ មគ្គសម្បយុត្តា សតិ ធម្មានុបស្សនា នាម, តាយ សតិយា សមន្នាគតោ បុគ្គលោ ធម្មានុបស្សី នាម. ឯវំ តាវ ទេសនា បុគ្គលេ តិដ្ឋតិ. កាយេ បន ‘‘សុភ’’ន្តិ វិបល្លាសប្បហានា កាយបរិគ្គាហិកា សតិ មគ្គេន សមិជ្ឈតីតិ កាយានុបស្សនា នាម. វេទនាយ ‘‘សុខា’’តិ វិបល្លាសប្បហានា វេទនាបរិគ្គាហិកា សតិ មគ្គេន សមិជ្ឈតីតិ វេទនានុបស្សនា នាម. ចិត្តេ ‘‘និច្ច’’ន្តិ វិបល្លាសប្បហានា ចិត្តបរិគ្គាហិកា សតិ មគ្គេន សមិជ្ឈតីតិ ចិត្តានុបស្សនា នាម. ធម្មេសុ ‘‘អត្តា’’តិ វិបល្លាសប្បហានា ធម្មបរិគ្គាហិកា សតិ មគ្គេន សមិជ្ឈតីតិ ធម្មានុបស្សនា នាម. ឥតិ ឯកាវ មគ្គសម្បយុត្តា សតិ ចតុកិច្ចសាធកត្តេន ចត្តារិ នាមានិ លភតិ. តេន វុត្តំ ‘‘លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ បន ឯកចិត្តេយេវ លព្ភន្តី’’តិ.

សម្មាសមាធិនិទ្ទេសេ វិវិច្ចេវ កាមេហីតិ កាមេហិ វិវិច្ចិត្វា វិនា ហុត្វា អបក្កមិត្វា. យោ បនាយមេត្ថ ឯវការោ, សោ និយមត្ថោតិ វេទិតព្ពោ. យស្មា ច និយមត្ថោ, តស្មា បឋមជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរណសមយេ អវិជ្ជមានានម្បិ កាមានំ តស្ស បឋមជ្ឈានស្ស បដិបក្ខភាវំ កាមបរិច្ចាគេនេវ ចស្ស អធិគមំ ទីបេតិ. កថំ? ‘‘វិវិច្ចេវ កាមេហី’’តិ ឯវញ្ហិ និយមេ កយិរមានេ ឥទំ បញ្ញាយតិ – នូនិមស្ស ឈានស្ស កាមា បដិបក្ខភូតា, យេសុ សតិ ឥទំ ន បវត្តតិ, អន្ធការេ សតិ បទីបោភាសោ វិយ, តេសំ បរិច្ចាគេនេវ ចស្ស អធិគមោ ហោតិ ឱរិមតីរបរិច្ចាគេន បារិមតីរស្ស វិយ. តស្មា និយមំ ករោតីតិ.

តត្ថ សិយា, កស្មា បនេស បុព្ពបទេយេវ វុត្តោ, ន ឧត្តរបទេ, កិំ អកុសលេហិ ធម្មេហិ អវិវិច្ចាបិ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរេយ្យាតិ? ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ. តំនិស្សរណតោ ហិ បុព្ពបទេ ឯស វុត្តោ. កាមធាតុសមតិក្កមនតោ ហិ កាមរាគបដិបក្ខតោ ច ឥទំ ឈានំ កាមានមេវ និស្សរណំ. យថាហ – ‘‘កាមានមេតំ និស្សរណំ យទិទំ នេក្ខម្ម’’ន្តិ (ឥតិវុ. ៧២). ឧត្តរបទេបិ បន យថា ‘‘ឥធេវ, ភិក្ខវេ, សមណោ, ឥធ ទុតិយោ សមណោ’’តិ (ម. និ. ១.១៣៩; អ. និ. ៤.២៤១) ឯត្ថ ឯវការោ អានេត្វា វុច្ចតិ, ឯវំ វត្តព្ពោ. ន ហិ សក្កា ឥតោ អញ្ញេហិបិ នីវរណសង្ខាតេហិ អកុសលេហិ ធម្មេហិ អវិវិច្ច ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរិតុំ. តស្មា ‘‘វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ចេវ អកុសលេហិ ធម្មេហី’’តិ ឯវំ បទទ្វយេបិ ឯស ទដ្ឋព្ពោ. បទទ្វយេបិ ច កិញ្ចាបិ វិវិច្ចាតិ ឥមិនា សាធារណវចនេន តទង្គវិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណវិវេកា ចិត្តកាយឧបធិវិវេកា ច សង្គហំ គច្ឆន្តិ, តថាបិ បុព្ពភាគេ កាយវិវេកចិត្តវិវេកវិក្ខម្ភនវិវេកា ទដ្ឋព្ពា, លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ កាយវិវេកចិត្តវិវេកសមុច្ឆេទវិវេកបដិប្បស្សទ្ធិវិវេកនិស្សរណវិវេកា.

កាមេហីតិ ឥមិនា បន បទេន យេ ច មហានិទ្ទេសេ ‘‘កតមេ វត្ថុកាមា មនាបិកា រូបា’’តិអាទិនា (មហានិ. ១) នយេន វត្ថុកាមា វុត្តា, យេ ច តត្ថេវ វិភង្គេ ច ‘‘ឆន្ទោ កាមោ, រាគោ កាមោ, ឆន្ទរាគោ កាមោ, សង្កប្បោ កាមោ, រាគោ កាមោ, សង្កប្បរាគោ កាមោ’’តិ (មហានិ. ១; វិភ. ៥៦៤) ឯវំ កិលេសកាមា វុត្តា, តេ សព្ពេបិ សង្គហិតា ឥច្ចេវ ទដ្ឋព្ពា. ឯវញ្ហិ សតិ វិវិច្ចេវ កាមេហីតិ វត្ថុកាមេហិបិ វិវិច្ចេវាតិ អត្ថោ យុជ្ជតិ. តេន កាយវិវេកោ វុត្តោ ហោតិ.

វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហីតិ កិលេសកាមេហិ សព្ពាកុសលេហិ វា វិវិច្ចាតិ អត្ថោ យុជ្ជតិ. តេន ចិត្តវិវេកោ វុត្តោ ហោតិ. បុរិមេន ចេត្ថ វត្ថុកាមេហិ វិវេកវចនតោ ឯវ កាមសុខបរិច្ចាគោ, ទុតិយេន កិលេសកាមេហិ វិវេកវចនតោ នេក្ខម្មសុខបរិគ្គហោ វិភាវិតោ ហោតិ. ឯវំ វត្ថុកាមកិលេសកាមវិវេកវចនតោយេវ ច ឯតេសំ បឋមេន សំកិលេសវត្ថុប្បហានំ, ទុតិយេន សំកិលេសប្បហានំ. បឋមេន លោលភាវស្ស ហេតុបរិច្ចាគោ, ទុតិយេន ពាលភាវស្ស. បឋមេន ច បយោគសុទ្ធិ, ទុតិយេន អាសយបោសនំ វិភាវិតំ ហោតីតិ វិញ្ញាតព្ពំ. ឯស តាវ នយោ កាមេហីតិ ឯត្ថ វុត្តកាមេសុ វត្ថុកាមបក្ខេ.

កិលេសកាមបក្ខេ បន ឆន្ទោតិ ច រាគោតិ ច ឯវមាទីហិ អនេកភេទោ កាមច្ឆន្ទោវ កាមោតិ អធិប្បេតោ. សោ ច អកុសលបរិយាបន្នោបិ សមានោ ‘‘តត្ថ កតមេ កាមា, ឆន្ទោ កាមោ’’តិអាទិនា (វិភ. ៥៦៤) នយេន វិភង្គេ ឧបរិ ឈានង្គបដិបក្ខតោ វិសុំ វុត្តោ, កិលេសកាមត្តា វា បុរិមបទេ វុត្តោ, អកុសលបរិយាបន្នត្តា ទុតិយបទេ. អនេកភេទតោ ចស្ស កាមតោតិ អវត្វា កាមេហីតិ វុត្តំ. អញ្ញេសម្បិ ច ធម្មានំ អកុសលភាវេ វិជ្ជមានេ ‘‘តត្ថ កតមេ អកុសលា ធម្មា, កាមច្ឆន្ទោ’’តិអាទិនា (វិភ. ៥៦៤) នយេន វិភង្គេ ឧបរិ ឈានង្គបច្ចនីកបដិបក្ខភាវទស្សនតោ នីវរណានេវ វុត្តានិ. នីវរណានិ ហិ ឈានង្គបច្ចនីកានិ, តេសំ ឈានង្គានេវ បដិបក្ខានិ វិទ្ធំសកានិ វិនាសកានីតិ វុត្តំ ហោតិ. តថា ហិ ‘‘សមាធិ កាមច្ឆន្ទស្ស បដិបក្ខោ, បីតិ ព្យាបាទស្ស, វិតក្កោ ថិនមិទ្ធស្ស, សុខំ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្ស, វិចារោ វិចិកិច្ឆាយា’’តិ បេដកេ វុត្តំ.

ឯវមេត្ថ ‘‘វិវិច្ចេវ កាមេហី’’តិ ឥមិនា កាមច្ឆន្ទស្ស វិក្ខម្ភនវិវេកោ វុត្តោ ហោតិ. ‘‘វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហី’’តិ ឥមិនា បញ្ចន្នម្បិ នីវរណានំ. អគហិតគ្គហណេន បន បឋមេន កាមច្ឆន្ទស្ស, ទុតិយេន សេសនីវរណានំ. តថា បឋមេន តីសុ អកុសលមូលេសុ បញ្ចកាមគុណភេទវិសយស្ស លោភស្ស, ទុតិយេន អាឃាតវត្ថុភេទាទិវិសយានំ ទោសមោហានំ. ឱឃាទីសុ វា ធម្មេសុ បឋមេន កាមោឃកាមយោគកាមាសវកាមុបាទានអភិជ្ឈាកាយគន្ថ កាមរាគសញ្ញោជនានំ, ទុតិយេន អវសេសឱឃយោគាសវឧបាទានគន្ថសំយោជនានំ. បឋមេន តណ្ហាយ តំសម្បយុត្តកានញ្ច, ទុតិយេន អវិជ្ជាយ តំសម្បយុត្តកានញ្ច. អបិច បឋមេន លោភសម្បយុត្តអដ្ឋចិត្តុប្បាទានំ, ទុតិយេន សេសានំ ចតុន្នំ អកុសលចិត្តុប្បាទានំ វិក្ខម្ភនវិវេកោ វុត្តោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ.

ឯត្តាវតា ច បឋមស្ស ឈានស្ស បហានង្គំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សម្បយោគង្គំ ទស្សេតុំ សវិតក្កំ សវិចារន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អារម្មណេ ចិត្តស្ស អភិនិរោបនលក្ខណោ វិតក្កោ. អារម្មណានុមជ្ជនលក្ខណោ វិចារោ. សន្តេបិ ច នេសំ កត្ថចិ អវិប្បយោគេ ឱឡារិកដ្ឋេន បុព្ពង្គមដ្ឋេន ច ឃណ្ឌាភិឃាតោ វិយ ចេតសោ បឋមាភិនិបាតោ វិតក្កោ, សុខុមដ្ឋេន អនុមជ្ជនសភាវេន ច ឃណ្ឌានុរវោ វិយ អនុប្បពន្ធោ វិចារោ. វិប្ផារវា ចេត្ថ វិតក្កោ បឋមុប្បត្តិកាលេ បរិប្ផន្ទនភូតោ ចិត្តស្ស, អាកាសេ ឧប្បតិតុកាមស្ស បក្ខិនោ បក្ខវិក្ខេបោ វិយ, បទុមាភិមុខបាតោ វិយ ច គន្ធានុពន្ធចេតសោ ភមរស្ស. សន្តវុត្តិ វិចារោ នាតិបរិប្ផន្ទនភូតោ ចិត្តស្ស, អាកាសេ ឧប្បតិតស្ស បក្ខិនោ បក្ខប្បសារណំ វិយ, បរិព្ភមនំ វិយ ច បទុមាភិមុខបតិតស្ស ភមរស្ស បទុមស្ស ឧបរិភាគេ.

ទុកនិបាតដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អាកាសេ គច្ឆតោ មហាសកុណស្ស ឧភោហិ បក្ខេហិ វាតំ គហេត្វា បក្ខេ សន្និសីទាបេត្វា គមនំ វិយ អារម្មណេ ចេតសោ អភិនិរោបនភាវេន បវត្តោ វិតក្កោ, វាតគ្គហណត្ថំ បក្ខេ ផន្ទាបយមានស្ស គមនំ វិយ អនុមជ្ជនភាវេន បវត្តោ វិចារោ’’តិ វុត្តំ. តំ អនុប្បពន្ធេន បវត្តិយំ យុជ្ជតិ. សោ បន តេសំ វិសេសោ បឋមទុតិយជ្ឈានេសុ បាកដោ ហោតិ. អបិច មលគ្គហិតំ កំសភាជនំ ឯកេន ហត្ថេន ទឡ្ហំ គហេត្វា ឥតរេន ហត្ថេន ចុណ្ណតេលវាលណ្ឌុបកេន បរិមជ្ជន្តស្ស ទឡ្ហគ្គហណហត្ថោ វិយ វិតក្កោ, បរិមជ្ជនហត្ថោ វិយ វិចារោ. តថា កុម្ភការស្ស ទណ្ឌប្បហារេន ចក្កំ ភមយិត្វា ភាជនំ ករោន្តស្ស ឧប្បីឡនហត្ថោ វិយ វិតក្កោ, ឥតោ ចិតោ ច សំសរណហត្ថោ វិយ វិចារោ. តថា មណ្ឌលំ ករោន្តស្ស មជ្ឈេ សន្និរុជ្ឈិត្វា ឋិតកណ្ដកោ វិយ អភិនិរោបនោ វិតក្កោ, ពហិ បរិព្ភមនកណ្ដកោ វិយ អនុមជ្ជនោ វិចារោ. ឥតិ ឥមិនា ច វិតក្កេន ឥមិនា ច វិចារេន សហ វត្តតិ រុក្ខោ វិយ បុប្ផេន ផលេន ចាតិ ឥទំ ឈានំ ‘‘សវិតក្កំ សវិចារ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

វិវេកជន្តិ ឯត្ថ វិវិត្តិ វិវេកោ, នីវរណវិគមោតិ អត្ថោ. វិវិត្តោតិ វា វិវេកោ, នីវរណវិវិត្តោ ឈានសម្បយុត្តធម្មរាសីតិ អត្ថោ. តស្មា វិវេកា, តស្មិំ វា វិវេកេ ជាតន្តិ វិវេកជំ. បីតិសុខន្តិ ឯត្ថ បីណយតីតិ បីតិ, សា សម្បិយាយនលក្ខណា. សា បនេសា ខុទ្ទិកា បីតិ, ខណិកា បីតិ, ឱក្កន្តិកា បីតិ, ឧព្ពេគា បីតិ, ផរណា បីតីតិ បញ្ចវិធា ហោតិ.

តត្ថ ខុទ្ទិកា បីតិ សរីរេ លោមហំសនមត្តមេវ កាតុំ សក្កោតិ. ខណិកា បីតិ ខណេ ខណេ វិជ្ជុប្បាទសទិសា ហោតិ. ឱក្កន្តិកា បីតិ សមុទ្ទតីរំ វីចិ វិយ កាយំ ឱក្កមិត្វា ឱក្កមិត្វា ភិជ្ជតិ. ឧព្ពេគា បីតិ ពលវតី ហោតិ កាយំ ឧទ្ធគ្គំ កត្វា អាកាសេ លង្ឃាបនប្បមាណប្បត្តា. ផរណា បីតិ អតិពលវតី ហោតិ. តាយ ហិ ឧប្បន្នាយ សកលសរីរំ ធមិត្វា បូរិតវត្ថិ វិយ មហតា ឧទកោឃេន បក្ខន្ទបព្ពតកុច្ឆិ វិយ ច អនុបរិផុដំ ហោតិ. សា បនេសា បញ្ចវិធា បីតិ គព្ភំ គណ្ហន្តី បរិបាកំ គច្ឆន្តី ទុវិធំ បស្សទ្ធិំ បរិបូរេតិ កាយបស្សទ្ធិញ្ច ចិត្តបស្សទ្ធិញ្ច. បស្សទ្ធិ គព្ភំ គណ្ហន្តី បរិបាកំ គច្ឆន្តី ទុវិធម្បិ សុខំ បរិបូរេតិ កាយិកញ្ច ចេតសិកញ្ច. សុខំ គព្ភំ គណ្ហន្តំ បរិបាកំ គច្ឆន្តំ តិវិធំ សមាធិំ បរិបូរេតិ – ខណិកសមាធិំ, ឧបចារសមាធិំ, អប្បនាសមាធិញ្ចាតិ. តាសុ ច យា អប្បនាសមាធិស្ស មូលំ ហុត្វា វឌ្ឍមានា សមាធិសម្បយោគំ គតា ផរណា បីតិ, អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតា បីតីតិ.

ឥតរំ បន សុខយតីតិ សុខំ, យស្សុប្បជ្ជតិ, តំ សុខិតំ ករោតីតិ អត្ថោ. សុខនំ វា សុខំ, សុដ្ឋុ វា ខាទតិ, ខណតិ ច កាយចិត្តាពាធន្តិ សុខំ, សោមនស្សវេទនាយេតំ នាមំ. តំ សាតលក្ខណំ. សន្តេបិ ច នេសំ កត្ថចិ អវិប្បយោគេ ឥដ្ឋារម្មណបដិលាភតុដ្ឋិ បីតិ, បដិលទ្ធរសានុភវនំ សុខំ. យត្ថ បីតិ, តត្ថ សុខំ. យត្ថ សុខំ, តត្ថ ន និយមតោ បីតិ. សង្ខារក្ខន្ធសង្គហិតា បីតិ, វេទនាក្ខន្ធសង្គហិតំ សុខំ. កន្តារខិន្នស្ស វនន្តុទកទស្សនសវនេសុ វិយ បីតិ, វនច្ឆាយាបវេសនឧទកបរិភោគេសុ វិយ សុខំ. តស្មិំ តស្មិំ សមយេ បាកដភាវតោ ចេតំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥតិ អយញ្ច បីតិ ឥទញ្ច សុខំ អស្ស ឈានស្ស, អស្មិំ វា ឈានេ អត្ថីតិ ឥទំ ឈានំ ‘‘បីតិសុខ’’ន្តិ វុច្ចតិ. អថ វា បីតិ ច សុខញ្ច បីតិសុខំ ធម្មវិនយាទយោ វិយ. វិវេកជំ បីតិសុខំ អស្ស ឈានស្ស, អស្មិំ វា ឈានេ អត្ថីតិ ឯវម្បិ វិវេកជំ បីតិសុខំ. យថេវ ហិ ឈានំ, ឯវំ បីតិសុខម្បេត្ថ វិវេកជមេវ ហោតិ. តញ្ចស្ស អត្ថីតិ តស្មា អលោបសមាសំ កត្វា ឯកបទេនេវ ‘‘វិវេកជំបីតិសុខ’’ន្តិបិ វត្តុំ យុជ្ជតិ.

បឋមន្តិ គណនានុបុព្ពតា បឋមំ, បឋមំ ឧប្បន្នន្តិបិ បឋមំ. ឈានន្តិ ទុវិធំ ឈានំ អារម្មណូបនិជ្ឈានញ្ច លក្ខណូបនិជ្ឈានញ្ច. តត្ថ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ បថវីកសិណាទិអារម្មណំ ឧបនិជ្ឈាយន្តីតិ ‘‘អារម្មណូបនិជ្ឈាន’’ន្តិ សង្ខ្យំ គតា. វិបស្សនាមគ្គផលានិ បន លក្ខណូបនិជ្ឈានំ នាម. តត្ថ វិបស្សនា អនិច្ចាទិលក្ខណស្ស ឧបនិជ្ឈានតោ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ, វិបស្សនាយ កតកិច្ចស្ស មគ្គេន ឥជ្ឈនតោ មគ្គោ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ, ផលំ បន និរោធសច្ចំ តថលក្ខណំ ឧបនិជ្ឈាយតីតិ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ. តេសុ ឥធ បុព្ពភាគេ អារម្មណូបនិជ្ឈានំ, លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ អធិប្បេតំ, តស្មា អារម្មណូបនិជ្ឈានតោ លក្ខណូបនិជ្ឈានតោ បច្ចនីកជ្ឈាបនតោ ច ‘‘ឈាន’’ន្តិ វេទិតព្ពំ. ឧបសម្បជ្ជាតិ ឧបគន្ត្វា, បាបុណិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបសម្បាទយិត្វា វា, និប្ផាទេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. វិហរតីតិ តទនុរូបេន ឥរិយាបថវិហារេន ឥរិយតិ, វុត្តប្បការឈានសមង្គី ហុត្វា អត្តភាវស្ស វុត្តិំ អភិនិប្ផាទេតិ.

វិតក្កវិចារានំ វូបសមាតិ ឯត្ថ វិតក្កស្ស ច វិចារស្ស ចាតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ វូបសមា សមតិក្កមា, ទុតិយជ្ឈានក្ខណេ អបាតុភាវាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ កិញ្ចាបិ ទុតិយជ្ឈានេ សព្ពេបិ បឋមជ្ឈានធម្មា ន សន្តិ, អញ្ញេយេវ ហិ បឋមជ្ឈានេ ផស្សាទយោ, អញ្ញេ ឥធាតិ. ឱឡារិកស្ស បន ឱឡារិកស្ស អង្គស្ស សមតិក្កមា បឋមជ្ឈានតោ បរេសំ ទុតិយជ្ឈានាទីនំ អធិគមោ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘វិតក្កវិចារានំ វូបសមា’’តិ ឯវំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អជ្ឈត្តន្តិ ឥធ និយកជ្ឈត្តំ អធិប្បេតំ, តស្មា អត្តនិ ជាតំ, អត្តសន្តានេ និព្ពត្តន្តិ អត្ថោ.

សម្បសាទនន្តិ សម្បសាទនំ វុច្ចតិ សទ្ធា. សម្បសាទនយោគតោ ឈានម្បិ សម្បសាទនំ នីលវណ្ណយោគតោ នីលវត្ថំ វិយ. យស្មា វា តំ ឈានំ សម្បសាទនសមន្នាគតត្តា វិតក្កវិចារក្ខោភវូបសមនេន ច ចេតោ សម្បសាទយតិ, តស្មាបិ សម្បសាទនន្តិ វុត្តំ. ឥមស្មិញ្ច អត្ថវិកប្បេ សម្បសាទនំ ចេតសោតិ ឯវំ បទសម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ, បុរិមស្មិំ បន អត្ថវិកប្បេ ចេតសោតិ ឯតំ ឯកោទិភាវេន សទ្ធិំ យោជេតព្ពំ.

តត្រាយំ អត្ថយោជនា – ឯកោ ឧទេតីតិ ឯកោទិ, វិតក្កវិចារេហិ អនជ្ឈារូឡ្ហត្តា អគ្គោ សេដ្ឋោ ហុត្វា ឧទេតីតិ អត្ថោ. សេដ្ឋោបិ ហិ លោកេ ឯកោតិ វុច្ចតិ. វិតក្កវិចារវិរហិតោ វា ឯកោ អសហាយោ ហុត្វា ឥតិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ. អថ វា សម្បយុត្តធម្មេ ឧទាយតីតិ ឧទិ, ឧដ្ឋបេតីតិ អត្ថោ. សេដ្ឋដ្ឋេន ឯកោ ច សោ ឧទិ ចាតិ ឯកោទិ. សមាធិស្សេតំ អធិវចនំ. ឥតិ ឥមំ ឯកោទិំ ភាវេតិ វឌ្ឍេតីតិ ឥទំ ទុតិយំ ឈានំ ឯកោទិភាវំ. សោ បនាយំ ឯកោទិ យស្មា ចេតសោ, ន សត្តស្ស ន ជីវស្ស. តស្មា ឯតំ ‘‘ចេតសោ ឯកោទិភាវ’’ន្តិ វុត្តំ.

ននុ ចាយំ សទ្ធា បឋមជ្ឈានេបិ អត្ថិ, អយញ្ច ឯកោទិនាមកោ សមាធិ. អថ កស្មា ឥទមេវ ‘‘សម្បសាទនំ ចេតសោ ឯកោទិភាវ’’ន្តិ ច វុត្តន្តិ? វុច្ចតេ – អទុញ្ហិ បឋមជ្ឈានំ វិតក្កវិចារក្ខោភេន វីចិតរង្គសមាកុលមិវ ជលំ ន សុប្បសន្នំ ហោតិ, តស្មា សតិយាបិ សទ្ធាយ ‘‘សម្បសាទន’’ន្តិ ន វុត្តំ. ន សុប្បសន្នត្តាយេវ ចេត្ថ សមាធិបិ ន សុដ្ឋុ បាកដោ. តស្មា ‘‘ឯកោទិភាវ’’ន្តិបិ ន វុត្តំ. ឥមស្មិំ បន ឈានេ វិតក្កវិចារបលិពោធាភាវេន លទ្ធោកាសា ពលវតី សទ្ធា, ពលវសទ្ធាសហាយបដិលាភេនេវ ច សមាធិបិ បាកដោ, តស្មា ឥទមេវ ឯវំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

អវិតក្កំ អវិចារន្តិ ភាវនាយ បហីនត្តា ឯតស្មិំ, ឯតស្ស វា វិតក្កោ នត្ថីតិ អវិតក្កំ. ឥមិនាវ នយេន អវិចារំ. ឯត្ថាហ – ‘‘ននុ ច ‘វិតក្កវិចារានំ វូបសមា’តិ ឥមិនាបិ អយមត្ថោ សិទ្ធោ. អថ កស្មា បុន វុត្តំ ‘អវិតក្កំ អវិចារ’ន្តិ’’? វុច្ចតេ – ឯវមេតំ, សិទ្ធោវាយមត្ថោ, ន បនេតំ តទត្ថទីបកំ, ននុ អវោចុម្ហ ‘‘ឱឡារិកស្ស បន ឱឡារិកស្ស អង្គស្ស សមតិក្កមា បឋមជ្ឈានតោ បរេសំ ទុតិយជ្ឈានាទីនំ សមធិគមោ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ វិតក្កវិចារានំ វូបសមាតិ ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ.

អបិច វិតក្កវិចារានំ វូបសមា ឥទំ សម្បសាទនំ, ន កិលេសកាលុស្សិយស្ស. វិតក្កវិចារានញ្ច វូបសមា ឯកោទិភាវំ, ន ឧបចារជ្ឈានមិវ នីវរណប្បហានា, ន បឋមជ្ឈានមិវ ច អង្គបាតុភាវាតិ ឯវំ សម្បសាទនឯកោទិភាវានំ ហេតុបរិទីបកមិទំ វចនំ. តថា វិតក្កវិចារានំ វូបសមា ឥទំ អវិតក្កអវិចារំ, ន តតិយចតុត្ថជ្ឈានានិ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ វិយ ច អភាវាតិ ឯវំ អវិតក្កអវិចារភាវស្ស ហេតុបរិទីបកញ្ច. ន វិតក្កវិចារាភាវមត្តបរិទីបកំ, វិតក្កវិចារាភាវមត្តបរិទីបកមេវ បន ‘‘អវិតក្កំ អវិចារ’’ន្តិ ឥទំ វចនំ. តស្មា បុរិមំ វត្វាបិ បុន វត្តព្ពមេវាតិ.

សមាធិជន្តិ បឋមជ្ឈានសមាធិតោ, សម្បយុត្តសមាធិតោ វា ជាតន្តិ អត្ថោ. តត្ថ កិញ្ចាបិ បឋមជ្ឈានម្បិ សម្បយុត្តសមាធិតោ ជាតំ, អថ ខោ អយមេវ សមាធិ ‘‘សមាធី’’តិ វត្តព្ពតំ អរហតិ វិតក្កវិចារក្ខោភវិរហេន អតិវិយ អចលត្តា សុប្បសន្នត្តា ច. តស្មា ឥមស្ស វណ្ណភណនត្ថំ ឥទមេវ ‘‘សមាធិជ’’ន្តិ វុត្តំ. បីតិសុខន្តិ ឥទំ វុត្តនយមេវ. ទុតិយន្តិ គណនានុបុព្ពតា ទុតិយំ, ឥទំ ទុតិយំ ឧប្បន្នន្តិបិ ទុតិយំ.

បីតិយា ច វិរាគាតិ វិរាគោ នាម វុត្តប្បការាយ បីតិយា ជិគុច្ឆនំ វា សមតិក្កមោ វា, ឧភិន្នំ បន អន្តរា ចសទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, សោ វូបសមំ វា សម្បិណ្ឌេតិ វិតក្កវិចារវូបសមំ វា. តត្ថ យទា វូបសមមេវ សម្បិណ្ឌេតិ, តទា បីតិយា វិរាគា ច, កិញ្ច ភិយ្យោ វូបសមា ចាតិ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា. ឥមិស្សា ច យោជនាយ វិរាគោ ជិគុច្ឆនត្ថោ ហោតិ, តស្មា បីតិយា ជិគុច្ឆនា ច សមតិក្កមា ចាតិ អយមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. យទា បន វិតក្កវិចារវូបសមំ សម្បិណ្ឌេតិ, តទា បីតិយា ច វិរាគា, កិញ្ច ភិយ្យោ វិតក្កវិចារានញ្ច វូបសមាតិ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា. ឥមិស្សា ច យោជនាយ វិរាគោ សមតិក្កមនត្ថោ ហោតិ, តស្មា បីតិយា ច សមតិក្កមា, វិតក្កវិចារានញ្ច វូបសមាតិ អយមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

កាមញ្ចេតេ វិតក្កវិចារា ទុតិយជ្ឈានេយេវ វូបសន្តា, ឥមស្ស បន ឈានស្ស មគ្គបរិទីបនត្ថំ វណ្ណភណនត្ថញ្ចេតំ វុត្តំ. វិតក្កវិចារានំ វូបសមាតិ ហិ វុត្តេ ឥទំ បញ្ញាយតិ ‘‘នូន វិតក្កវិចារវូបសមោ មគ្គោ ឥមស្ស ឈានស្សា’’តិ. យថា ច តតិយេ អរិយមគ្គេ អប្បហីនានម្បិ សក្កាយទិដ្ឋាទីនំ ‘‘បញ្ចន្នំ ឱរម្ភាគិយានំ សំយោជនានំ បហានា’’តិ (ទី. និ. ១.៣៧៣; ម. និ. ២.១៣៣; សំ. និ. ៥.១៨៤; អ. និ. ៣.៨៨) ឯវំ បហានំ វុច្ចមានំ វណ្ណភណនំ ហោតិ, តទធិគមាយ ឧស្សុក្កានំ ឧស្សាហជនកំ, ឯវមេវ ឥធ អវូបសន្តានម្បិ វិតក្កវិចារានំ វូបសមោ វុច្ចមានោ វណ្ណភណនំ ហោតិ. តេនាយមត្ថោ វុត្តោ ‘‘បីតិយា ច សមតិក្កមា វិតក្កវិចារានញ្ច វូបសមា’’តិ.

ឧបេក្ខកោ ច វិហរតីតិ ឯត្ថ ឧបបត្តិតោ ឥក្ខតីតិ ឧបេក្ខា, សមំ បស្សតិ អបក្ខបតិតា ហុត្វា បស្សតីតិ អត្ថោ. តាយ វិសទាយ វិបុលាយ ថាមគតាយ សមន្នាគតត្តា តតិយជ្ឈានសមង្គី ‘‘ឧបេក្ខកោ’’តិ វុច្ចតិ.

ឧបេក្ខា បន ទសវិធា ហោតិ ឆឡង្គុបេក្ខា ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា ពោជ្ឈង្គុបេក្ខា វីរិយុបេក្ខា សង្ខារុបេក្ខា វេទនុបេក្ខា វិបស្សនុបេក្ខា តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា ឈានុបេក្ខា បារិសុទ្ធុបេក្ខាតិ.

តត្ថ យា ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, ខីណាសវោ ភិក្ខុ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា នេវ សុមនោ ហោតិ ន ទុម្មនោ, ឧបេក្ខកោ ច វិហរតិ សតោ សម្បជានោ’’តិ (អ. និ. ៦.១) ឯវមាគតា ខីណាសវស្ស ឆសុ ទ្វារេសុ ឥដ្ឋានិដ្ឋឆឡារម្មណាបាថេ បរិសុទ្ធបកតិភាវាវិជហនាការភូតា ឧបេក្ខា, អយំ ឆឡង្គុបេក្ខា នាម.

យា បន ‘‘ឧបេក្ខាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតី’’តិ (ទី. និ. ១.៥៥៦; ម. និ. ១.៧៧) ឯវមាគតា សត្តេសុ មជ្ឈត្តាការភូតា ឧបេក្ខា, អយំ ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា នាម.

យា បន ‘‘ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតិ វិវេកនិស្សិត’’ន្តិ (ម. និ. ២.២៤៧) ឯវមាគតា សហជាតធម្មានំ មជ្ឈត្តាការភូតា ឧបេក្ខា, អយំ ពោជ្ឈង្គុបេក្ខា នាម.

យា បន ‘‘កាលេន កាលំ ឧបេក្ខានិមិត្តំ មនសិករោតី’’តិ (អ. និ. ៣.១០៣) ឯវមាគតា អនច្ចារទ្ធនាតិសិថិលវីរិយសង្ខាតា ឧបេក្ខា, អយំ វីរិយុបេក្ខា នាម.

យា បន ‘‘កតិ សង្ខារុបេក្ខា សមថវសេន ឧប្បជ្ជន្តិ, កតិ សង្ខារុបេក្ខា វិបស្សនាវសេន ឧប្បជ្ជន្តិ? អដ្ឋ សង្ខារុបេក្ខា សមថវសេន ឧប្បជ្ជន្តិ, ទស សង្ខារុបេក្ខា វិបស្សនាវសេន ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ (បដិ. ម. ១.៥៧) ឯវមាគតា នីវរណាទិបដិសង្ខាសន្តិដ្ឋនាគហណេ មជ្ឈត្តភូតា ឧបេក្ខា, អយំ សង្ខារុបេក្ខា នាម.

យា បន ‘‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ ឧបេក្ខាសហគត’’ន្តិ (ធ. ស. ១៥០) ឯវមាគតា អទុក្ខមសុខសញ្ញិតា ឧបេក្ខា, អយំ វេទនុបេក្ខា នាម.

យា ‘‘យទត្ថិ យំ ភូតំ, តំ បជហតិ, ឧបេក្ខំ បដិលភតី’’តិ (ម. និ. ៣.៧១; អ. និ. ៧.៥៥) ឯវមាគតា វិចិននេ មជ្ឈត្តភូតា ឧបេក្ខា, អយំ វិបស្សនុបេក្ខា នាម.

យា បន ឆន្ទាទីសុ យេវាបនកេសុ អាគតា សហជាតានំ សមវាហិតភូតា ឧបេក្ខា, អយំ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា នាម.

យា បន ‘‘ឧបេក្ខកោ ច វិហរតី’’តិ (ធ. ស. ១៦៣; ទី. និ. ១.២៣០) ឯវមាគតា អគ្គសុខេបិ តស្មិំ អបក្ខបាតជននី ឧបេក្ខា, អយំ ឈានុបេក្ខា នាម.

យា បន ‘‘ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិំ ចតុត្ថំ ឈាន’’ន្តិ (ធ. ស. ១៦៥; ទី. និ. ១.២៣២) ឯវមាគតា សព្ពបច្ចនីកបរិសុទ្ធា បច្ចនីកវូបសមនេបិ អព្យាបារភូតា ឧបេក្ខា, អយំ បារិសុទ្ធុបេក្ខា នាម.

តត្ថ ឆឡង្គុបេក្ខា ច ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា ច ពោជ្ឈង្គុបេក្ខា ច តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា ច ឈានុបេក្ខា ច បារិសុទ្ធុបេក្ខា ច អត្ថតោ ឯកា, តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាវ ហោតិ. តេន តេន អវត្ថាភេទេន បនស្សាយំ ភេទោ. ឯកស្សាបិ សតោ សត្តស្ស កុមារយុវត្ថេរសេនាបតិរាជាទិវសេន ភេទោ វិយ, តស្មា តាសុ យត្ថ ឆឡង្គុបេក្ខា, ន តត្ថ ពោជ្ឈង្គុបេក្ខាទយោ. យត្ថ វា បន ពោជ្ឈង្គុបេក្ខា, ន តត្ថ ឆឡង្គុបេក្ខាទយោ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា.

យថា ចេតាសំ អត្ថតោ ឯកីភាវោ, ឯវំ សង្ខារុបេក្ខាវិបស្សនុបេក្ខានម្បិ. បញ្ញា ឯវ ហិ សា, កិច្ចវសេន ទ្វិធា ភិន្នា. យថា ហិ បុរិសស្ស សាយំ គេហំ បវិដ្ឋំ សប្បំ អជបទទណ្ឌំ គហេត្វា បរិយេសមានស្ស តំ ថុសកោដ្ឋកេ និបន្នំ ទិស្វា ‘‘សប្បោ នុ ខោ, នោ’’តិ អវលោកេន្តស្ស សោវត្ថិកត្តយំ ទិស្វា និព្ពេមតិកស្ស ‘‘សប្បោ, ន សប្បោ’’តិ វិចិននេ មជ្ឈត្តតា ឧប្បជ្ជតិ, ឯវមេវ យា អារទ្ធវិបស្សកស្ស វិបស្សនាញាណេន លក្ខណត្តយេ ទិដ្ឋេ សង្ខារានំ អនិច្ចភាវាទិវិចិននេ មជ្ឈត្តតា ឧប្បជ្ជតិ, អយំ វិបស្សនុបេក្ខា. យថា បន តស្ស បុរិសស្ស អជបទទណ្ឌេន គាឡ្ហំ សប្បំ គហេត្វា ‘‘កិន្តាហំ ឥមំ សប្បំ អវិហេឋេន្តោ អត្តានញ្ច ឥមិនា អឌំសាបេន្តោ មុញ្ចេយ្យ’’ន្តិ មុញ្ចនាការមេវ បរិយេសតោ គហណេ មជ្ឈត្តតា ហោតិ, ឯវមេវ យា លក្ខណត្តយស្ស ទិដ្ឋត្តា អាទិត្តេ វិយ តយោ ភវេ បស្សតោ សង្ខារគហណេ មជ្ឈត្តតា, អយំ សង្ខារុបេក្ខា. ឥតិ វិបស្សនុបេក្ខាយ សិទ្ធាយ សង្ខារុបេក្ខាបិ សិទ្ធាវ ហោតិ. ឥមិនា បនេសា វិចិននគហណេសុ មជ្ឈត្តសង្ខាតេន កិច្ចេន ទ្វិធា ភិន្នាតិ. វីរិយុបេក្ខា បន វេទនុបេក្ខា ច អញ្ញមញ្ញញ្ច អវសេសាហិ ច អត្ថតោ ភិន្នា ឯវាតិ. អាហ ចេត្ថ –

‘‘មជ្ឈត្តព្រហ្មពោជ្ឈង្គឆឡង្គឈានសុទ្ធិយោ;

វិបស្សនា ច សង្ខារវេទនា វីរិយំ ឥតិ.

វិត្ថារតោ ទសោបេក្ខា, ឆ មជ្ឈត្តាទិតោ តតោ;

ទុវេ បញ្ញា តតោ ទ្វីហិ, ចតស្សោវ ភវន្តិមា’’តិ.

ឥតិ ឥមាសុ ឧបេក្ខាសុ ឈានុបេក្ខា ឥធ អធិប្បេតា. សា មជ្ឈត្តលក្ខណា. ឯត្ថាហ – ‘‘ននុ ចាយំ អត្ថតោ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាវ ហោតិ, សា ច បឋមទុតិយជ្ឈានេសុបិ អត្ថិ, តស្មា តត្របិ ‘ឧបេក្ខកោ ច វិហរតី’តិ ឯវមយំ វត្តព្ពា សិយា, សា កស្មា ន វុត្តា’’តិ? អបរិព្យត្តកិច្ចតោ. អបរិព្យត្តញ្ហិ តស្ស តត្ថ កិច្ចំ វិតក្កាទីហិ អភិភូតត្តា, ឥធ បនាយំ វិតក្កវិចារបីតីហិ អនភិភូតត្តា ឧក្ខិត្តសិរា វិយ ហុត្វា បរិព្យត្តកិច្ចា ជាតា, តស្មា វុត្តាតិ.

ឥទានិ សតោ ច សម្បជានោតិ ឯត្ថ សរតីតិ សតោ. សម្បជានាតីតិ សម្បជានោ. ឥតិ បុគ្គលេន សតិ ច សម្បជញ្ញញ្ច វុត្តំ. តត្ថ សរណលក្ខណា សតិ. អសម្មោហលក្ខណំ សម្បជញ្ញំ. តត្ថ កិញ្ចាបិ ឥទំ សតិសម្បជញ្ញំ បុរិមជ្ឈានេសុបិ អត្ថិ, មុដ្ឋស្សតិស្ស ហិ អសម្បជានស្ស ឧបចារមត្តម្បិ ន សម្បជ្ជតិ, បគេវ អប្បនា. ឱឡារិកត្តា បន តេសំ ឈានានំ ភូមិយំ វិយ បុរិសស្ស ចិត្តស្ស គតិ សុខា ហោតិ, អព្យត្តំ តត្ថ សតិសម្បជញ្ញកិច្ចំ. ឱឡារិកង្គប្បហានេន បន សុខុមត្តា ឥមស្ស ឈានស្ស បុរិសស្ស ខុរធារាយំ វិយ សតិសម្បជញ្ញកិច្ចបរិគ្គហិតា ឯវ ចិត្តស្ស គតិ ឥច្ឆិតព្ពាតិ ឥធេវ វុត្តំ. កិញ្ច ភិយ្យោ – យថា ធេនុបគោ វច្ឆោ ធេនុតោ អបនីតោ អរក្ខិយមានោ បុនទេវ ធេនុំ ឧបគច្ឆតិ, ឯវមិទំ តតិយជ្ឈានសុខំ បីតិតោ អបនីតម្បិ សតិសម្បជញ្ញារក្ខេន អរក្ខិយមានំ បុនទេវ បីតិំ ឧបគច្ឆេយ្យ, បីតិសម្បយុត្តមេវ សិយា. សុខេ វាបិ សត្តា សារជ្ជន្តិ, ឥទញ្ច អតិមធុរំ សុខំ តតោ បរំ សុខាភាវា. សតិសម្បជញ្ញានុភាវេន បនេត្ថ សុខេ អសារជ្ជនា ហោតិ, នោ អញ្ញថាតិ ឥមម្បិ អត្ថវិសេសំ ទស្សេតុំ ឥទំ ឥធេវ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឥទានិ សុខញ្ច កាយេន បដិសំវេទេតីតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ តតិយជ្ឈានសមង្គិនោ សុខបដិសំវេទនាភោគោ នត្ថិ, ឯវំ សន្តេបិ យស្មា តស្ស នាមកាយេន សម្បយុត្តំ សុខំ, យំ វា តំ នាមកាយសម្បយុត្តំ សុខំ, តំសមុដ្ឋានេនស្ស យស្មា អតិបណីតេន រូបេន រូបកាយោ ផុដ្ឋោ, យស្ស ផុដ្ឋត្តា ឈានា វុដ្ឋិតោបិ សុខំ បដិសំវេទេយ្យ, តស្មា ឯតមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘សុខញ្ច កាយេន បដិសំវេទេហី’’តិ អាហ.

ឥទានិ យំ តំ អរិយា អាចិក្ខន្តិ ឧបេក្ខកោ សតិមា សុខវិហារីតិ ឯត្ថ យំឈានហេតុ យំឈានការណា តំ តតិយជ្ឈានសមង្គិបុគ្គលំ ពុទ្ធាទយោ អរិយា អាចិក្ខន្តិ ទេសេន្តិ បញ្ញបេន្តិ បដ្ឋបេន្តិ វិវរន្តិ វិភជន្តិ ឧត្តានីករោន្តិ បកាសេន្តិ, បសំសន្តីតិ អធិប្បាយោ. កិន្តិ? ឧបេក្ខកោ សតិមា សុខវិហារីតិ. តំ តតិយំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតីតិ ឯវមេត្ថ យោជនា វេទិតព្ពា.

កស្មា បន តំ តេ ឯវំ បសំសន្តីតិ? បសំសារហតោ. អយញ្ហិ យស្មា អតិមធុរសុខេ សុខបារមិប្បត្តេបិ តតិយជ្ឈានេ ឧបេក្ខកោ, ន តត្ថ សុខាភិសង្គេន អាកឌ្ឍីយតិ. យថា ច បីតិ ន ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ ឧបដ្ឋិតស្សតិតាយ សតិមា. យស្មា ច អរិយកន្តំ អរិយជនសេវិតមេវ ច អសំកិលិដ្ឋំ សុខំ នាមកាយេន បដិសំវេទេតិ, តស្មា បសំសារហោ ហោតិ. ឥតិ បសំសារហតោ នំ អរិយា តេ ឯវំ បសំសារហហេតុភូតេ គុណេ បកាសេន្តា ‘‘ឧបេក្ខកោ សតិមា សុខវិហារី’’តិ ឯវំ បសំសន្តីតិ វេទិតព្ពំ. តតិយន្តិ គណនានុបុព្ពតា តតិយំ, តតិយំ ឧប្បន្នន្តិបិ តតិយំ.

សុខស្ស ច បហានា ទុក្ខស្ស ច បហានាតិ កាយិកសុខស្ស ច កាយិកទុក្ខស្ស ច បហានា. បុព្ពេវាតិ តញ្ច ខោ បុព្ពេវ, ន ចតុត្ថជ្ឈានក្ខណេ. សោមនស្សទោមនស្សានំ អត្ថង្គមាតិ ចេតសិកសុខស្ស ចេតសិកទុក្ខស្ស ចាតិ ឥមេសម្បិ ទ្វិន្នំ បុព្ពេវ អត្ថង្គមា, បហានា ឥច្ចេវ វុត្តំ ហោតិ. កទា បន នេសំ បហានំ ហោតិ? ចតុន្នំ ឈានានំ ឧបចារក្ខណេ. សោមនស្សញ្ហិ ចតុត្ថស្ស ឈានស្ស ឧបចារក្ខណេយេវ បហីយតិ, ទុក្ខទោមនស្សសុខានិ បឋមទុតិយតតិយានំ ឧបចារក្ខណេសុ. ឯវមេតេសំ បហានក្កមេន អវុត្តានំ ឥន្ទ្រិយវិភង្គេ (វិភ. ២១៩ អាទយោ) បន ឥន្ទ្រិយានំ ឧទ្ទេសក្កមេនេវ ឥធាបិ វុត្តានំ សុខទុក្ខសោមនស្សទោមនស្សានំ បហានំ វេទិតព្ពំ.

យទិ បនេតានិ តស្ស តស្ស ឈានស្ស ឧបចារក្ខណេយេវ បហីយន្តិ, អថ កស្មា ‘‘កត្ថ ចុប្បន្នំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ… បឋមជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. ឯត្ថ ចុប្បន្នំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតិ. កត្ថ ចុប្បន្នំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ, សុខិន្ទ្រិយំ, សោមនស្សិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សុខស្ស ច បហានា…បេ… ចតុត្ថំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. ឯត្ថ ចុប្បន្នំ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតី’’តិ (សំ. និ. ៥.៥១០) ឯវំ ឈានេស្វេវ និរោធោ វុត្តោតិ? អតិសយនិរោធត្តា. អតិសយនិរោធោ ហិ តេសំ បឋមជ្ឈានាទីសុ, ន និរោធោយេវ. និរោធោយេវ បន ឧបចារក្ខណេ, នាតិសយនិរោធោ. តថា ហិ នានាវជ្ជនេ បឋមជ្ឈានូបចារេ និរុទ្ធស្សាបិ ទុក្ខិន្ទ្រិយស្ស ឌំសមកសាទិសម្ផស្សេន វា វិសមាសនូបតាបេន វា សិយា ឧប្បត្តិ, ន ត្វេវ អន្តោអប្បនាយំ. ឧបចារេ វា និរុទ្ធម្បេតំ ន សុដ្ឋុ និរុទ្ធំ ហោតិ បដិបក្ខេន អវិហតត្តា. អន្តោអប្បនាយំ បន បីតិផរណេន សព្ពោ កាយោ សុខោក្កន្តោ ហោតិ, សុខោក្កន្តកាយស្ស ច សុដ្ឋុ និរុទ្ធំ ហោតិ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ បដិបក្ខេន វិហតត្តា. នានាវជ្ជនេយេវ ច ទុតិយជ្ឈានូបចារេ បហីនស្សាបិ ទោមនស្សិន្ទ្រិយស្ស, យស្មា ឯតំ វិតក្កវិចារបច្ចយេបិ កាយកិលមថេ ចិត្តូបឃាតេ ច សតិ ឧប្បជ្ជតិ, វិតក្កវិចារាភាវេ នេវ ឧប្បជ្ជតិ. យត្ថ បន ឧប្បជ្ជតិ, តត្ថ វិតក្កវិចារភាវេ. អប្បហីនាយេវ ច ទុតិយជ្ឈានូបចារេ វិតក្កវិចារាតិ តត្ថស្ស សិយា ឧប្បត្តិ, នត្វេវ ទុតិយជ្ឈានេ បហីនបច្ចយត្តា. តថា តតិយជ្ឈានូបចារេ បហីនស្សាបិ សុខិន្ទ្រិយស្ស បីតិសមុដ្ឋានបណីតរូបផុដ្ឋកាយស្ស សិយា ឧប្បត្តិ, នត្វេវ តតិយជ្ឈានេ. តតិយជ្ឈានេ ហិ សុខស្ស បច្ចយភូតា បីតិ សព្ពសោ និរុទ្ធា ហោតិ. តថា ចតុត្ថជ្ឈានូបចារេ បហីនស្សាបិ សោមនស្សិន្ទ្រិយស្ស អាសន្នត្តា, អប្បនាប្បត្តាយ ឧបេក្ខាយ អភាវេន សម្មា អនតិក្កន្តត្តា ច សិយា ឧប្បត្តិ, នត្វេវ ចតុត្ថជ្ឈានេ. តស្មា ឯវ ច ‘‘ឯត្ថុប្បន្នំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតី’’តិ តត្ថ តត្ថ អបរិសេសគ្គហណំ កតន្តិ.

ឯត្ថាហ – ‘‘អថេវំ តស្ស តស្ស ឈានស្សូបចារេ បហីនាបិ ឯតា វេទនា ឥធ កស្មា សមាហរី’’តិ? សុខគ្គហណត្ថំ. យា ហិ អយំ ‘‘អទុក្ខមសុខ’’ន្តិ ឯត្ថ អទុក្ខមសុខា វេទនា វុត្តា, សា សុខុមា ទុព្ពិញ្ញេយ្យា ន សក្កា សុខេន គហេតុំ, តស្មា យថា នាម ទុដ្ឋស្ស យថា តថា វា ឧបសង្កមិត្វា គហេតុំ អសក្កុណេយ្យស្ស គោណស្ស គហណត្ថំ គោបោ ឯកស្មិំ វជេ សព្ពា គាវោ សមាហរតិ, អថេកេកំ នីហរន្តោ បដិបាដិយា អាគតំ ‘‘អយំ សោ គណ្ហថ ន’’ន្តិ តម្បិ គាហាបេតិ, ឯវមេវំ សុខគ្គហណត្ថំ សព្ពាបិ ឯតា សមាហរិ. ឯវញ្ហិ សមាហដា ឯតា ទស្សេត្វា ‘‘យំ នេវ សុខំ, ន ទុក្ខំ, ន សោមនស្សំ, ន ទោមនស្សំ, អយំ អទុក្ខមសុខាវេទនា’’តិ សក្កា ហោតិ ឯសា គាហយិតុំ.

អបិច អទុក្ខមសុខាយ ចេតោវិមុត្តិយា បច្ចយទស្សនត្ថញ្ចាបិ ឯតា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. សុខទុក្ខប្បហានាទយោ ហិ តស្សា បច្ចយា. យថាហ – ‘‘ចត្តារោ ខោ, អាវុសោ, បច្ចយា អទុក្ខមសុខាយ ចេតោវិមុត្តិយា សមាបត្តិយា. ឥធាវុសោ, ភិក្ខុ សុខស្ស ច បហានា…បេ… ចតុត្ថំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. ឥមេ ខោ អាវុសោ, ចត្តារោ បច្ចយា អទុក្ខមសុខាយ ចេតោវិមុត្តិយា សមាបត្តិយា’’តិ (ម. និ. ១.៤៥៨). យថា វា អញ្ញត្ថ បហីនាបិ សក្កាយទិដ្ឋិអាទយោ តតិយមគ្គស្ស វណ្ណភណនត្ថំ តត្ថ បហីនាតិ វុត្តា, ឯវំ វណ្ណភណនត្ថម្បេតស្ស ឈានស្សេតា ឥធ វុត្តាតិបិ វេទិតព្ពា. បច្ចយឃាតេន វា ឯត្ថ រាគទោសានំ អតិទូរភាវំ ទស្សេតុម្បេតា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. ឯតាសុ ហិ សុខំ សោមនស្សស្ស បច្ចយោ, សោមនស្សំ រាគស្ស, ទុក្ខំ ទោមនស្សស្ស, ទោមនស្សំ ទោសស្ស. សុខាទិឃាតេន ច សប្បច្ចយា រាគទោសា ហតាតិ អតិទូរេ ហោន្តីតិ.

អទុក្ខមសុខន្តិ ទុក្ខាភាវេន អទុក្ខំ. សុខាភាវេន អសុខំ. ឯតេនេត្ថ ទុក្ខសុខបដិបក្ខភូតំ តតិយវេទនំ ទីបេតិ, ន ទុក្ខសុខាភាវមត្តំ. តតិយវេទនា នាម អទុក្ខមសុខា, ឧបេក្ខាតិបិ វុច្ចតិ. សា ឥដ្ឋានិដ្ឋវិបរីតានុភវនលក្ខណា. ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិន្តិ ឧបេក្ខាយ ជនិតសតិបារិសុទ្ធិំ. ឥមស្មិញ្ហិ ឈានេ សុបរិសុទ្ធា សតិ, យា ច តស្សា សតិយា បារិសុទ្ធិ, សា ឧបេក្ខាយ កតា, ន អញ្ញេន. តស្មា ឯតំ ‘‘ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិ’’ន្តិ វុច្ចតិ. យាយ ច ឧបេក្ខាយ ឯត្ថ សតិយា បារិសុទ្ធិ ហោតិ, សា អត្ថតោ តត្រមជ្ឈត្តតាតិ វេទិតព្ពា. ន កេវលញ្ចេត្ថ តាយ សតិយេវ បរិសុទ្ធា, អបិច ខោ សព្ពេបិ សម្បយុត្តធម្មា, សតិសីសេន បន ទេសនា វុត្តា.

តត្ថ កិញ្ចាបិ អយំ ឧបេក្ខា ហេដ្ឋាបិ តីសុ ឈានេសុ វិជ្ជតិ, យថា បន ទិវា សូរិយប្បភាភិភវា សោម្មភាវេន ច អត្តនោ ឧបការកត្តេន វា សភាគាយ រត្តិយា អលាភា ទិវា វិជ្ជមានាបិ ចន្ទលេខា អបរិសុទ្ធា ហោតិ អបរិយោទាតា, ឯវមយម្បិ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាចន្ទលេខា វិតក្កាទិបច្ចនីកធម្មតេជាភិភវា សភាគាយ ច ឧបេក្ខាវេទនារត្តិយា អលាភា វិជ្ជមានាបិ បឋមជ្ឈានាទិភេទេ អបរិសុទ្ធា ហោតិ. តស្សា ច អបរិសុទ្ធាយ ទិវា អបរិសុទ្ធចន្ទលេខាយ បភា វិយ សហជាតាបិ សតិអាទយោ អបរិសុទ្ធាវ ហោន្តិ. តស្មា តេសុ ឯកម្បិ ‘‘ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិ’’ន្តិ ន វុត្តំ. ឥធ បន វិតក្កាទិបច្ចនីកតេជាភិភវាភាវា សភាគាយ ច ឧបេក្ខាវេទនារត្តិយា បដិលាភា អយំ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាចន្ទលេខា អតិវិយ បរិសុទ្ធា. តស្សា បរិសុទ្ធត្តា បរិសុទ្ធចន្ទលេខាយ បភា វិយ សហជាតាបិ សតិអាទយោ បរិសុទ្ធា ហោន្តិ បរិយោទាតា. តស្មា ឥទមេវ ‘‘ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិ’’ន្តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ចតុត្ថន្តិ គណនានុបុព្ពតា ចតុត្ថំ, ចតុត្ថំ ឧប្បន្នន្តិបិ ចតុត្ថំ.

ឥមានិ ចត្តារិ ឈានានិ បុព្ពភាគេបិ នានា, មគ្គក្ខណេបិ. បុព្ពភាគេ សមាបត្តិវសេន នានា, មគ្គក្ខណេ នានាមគ្គវសេន. ឯកស្ស ហិ បឋមមគ្គោ បឋមជ្ឈានិកោ ហោតិ, ទុតិយមគ្គាទយោបិ បឋមជ្ឈានិកា វា ទុតិយាទីសុ អញ្ញតរជ្ឈានិកា វា. ឯកស្ស បឋមមគ្គោ ទុតិយាទីនំ អញ្ញតរជ្ឈានិកោ ហោតិ, ទុតិយាទយោបិ ទុតិយាទីនំ អញ្ញតរជ្ឈានិកា វា បឋមជ្ឈានិកា វា. ឯវំ ចត្តារោបិ មគ្គា ឈានវសេន សទិសា វា អសទិសា វា ឯកច្ចសទិសា វា ហោន្តិ. អយំ បនស្ស វិសេសោ បាទកជ្ឈាននិយមេន ហោតិ. បឋមជ្ឈានលាភិនោ ហិ បឋមជ្ឈានា វុដ្ឋាយ វិបស្សន្តស្ស ឧប្បន្នមគ្គោ បឋមជ្ឈានិកោ ហោតិ, មគ្គង្គពោជ្ឈង្គានិ បនេត្ថ បរិបុណ្ណានេវ ហោន្តិ. ទុតិយជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ វិបស្សន្តស្ស ឧប្បន្នោ ទុតិយជ្ឈានិកោ ហោតិ, មគ្គង្គានិ បនេត្ថ សត្ត ហោន្តិ. តតិយជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ វិបស្សន្តស្ស ឧប្បន្នោ តតិយជ្ឈានិកោ, មគ្គង្គានិ បនេត្ថ សត្ត, ពោជ្ឈង្គានិ ឆ ហោន្តិ. ឯស នយោ ចតុត្ថជ្ឈានតោ បដ្ឋាយ យាវ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនា. អារុប្បេ ចតុក្កបញ្ចកជ្ឈានំ ឧប្បជ្ជតិ, តញ្ច ខោ លោកុត្តរំ, ន លោកិយន្តិ វុត្តំ. ឯត្ថ កថន្តិ? ឯត្ថបិ បឋមជ្ឈានាទីសុ យតោ វុដ្ឋាយ សោតាបត្តិមគ្គំ បដិលភិត្វា អរូបសមាបត្តិំ ភាវេត្វា យោ អារុប្បេ ឧប្បន្នោ, តំឈានិកាវ តស្ស តត្ថ តយោ មគ្គា ឧប្បជ្ជន្តិ. ឯវំ បាទកជ្ឈានមេវ និយមេតិ. កេចិ បន ថេរា ‘‘វិបស្សនាយ អារម្មណភូតា ខន្ធា និយមេន្តី’’តិ វទន្តិ. កេចិ ‘‘បុគ្គលជ្ឈាសយោ និយមេតី’’តិ វទន្តិ. កេចិ ‘‘វុដ្ឋានគាមិនី វិបស្សនា និយមេតី’’តិ វទន្តិ.

តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – វិបស្សនានិយមេន ហិ សុក្ខវិបស្សកស្ស ឧប្បន្នមគ្គោបិ, សមាបត្តិលាភិនោ ឈានំ បាទកំ អកត្វា ឧប្បន្នមគ្គោបិ, បឋមជ្ឈានំ បាទកំ កត្វា បកិណ្ណកសង្ខារេ សម្មសិត្វា ឧប្បាទិតមគ្គោបិ បឋមជ្ឈានិកោវ ហោតិ, សព្ពេសុ សត្ត ពោជ្ឈង្គានិ អដ្ឋ មគ្គង្គានិ បញ្ច ឈានង្គានិ ហោន្តិ. តេសញ្ហិ បុព្ពភាគវិបស្សនា សោមនស្សសហគតាបិ ឧបេក្ខាសហគតាបិ ហុត្វា វុដ្ឋានកាលេ សង្ខារុបេក្ខាភាវំ បត្តា សោមនស្សសហគតាវ ហោតិ.

បញ្ចកនយេ ទុតិយតតិយចតុត្ថជ្ឈានានិ បាទកានិ កត្វា ឧប្បាទិតមគ្គេសុ យថាក្កមេនេវ ឈានំ ចតុរង្គិកំ តិវង្គិកំ ទុវង្គិកញ្ច ហោតិ, សព្ពេសុ បន សត្ត មគ្គង្គានិ ហោន្តិ, ចតុត្ថេ ឆ ពោជ្ឈង្គានិ. អយំ វិសេសោ បាទកជ្ឈាននិយមេន ចេវ វិបស្សនានិយមេន ច ហោតិ. តេសម្បិ ហិ បុព្ពភាគវិបស្សនា សោមនស្សសហគតាបិ ឧបេក្ខាសហគតាបិ ហោតិ, វុដ្ឋានគាមិនី សោមនស្សសហគតាវ.

បញ្ចមជ្ឈានំ បាទកំ កត្វា និព្ពត្តិតមគ្គេ បន ឧបេក្ខាចិត្តេកគ្គតាវសេន ទ្វេ ឈានង្គានិ, ពោជ្ឈង្គមគ្គង្គានិ ឆ សត្ត ចេវ. អយម្បិ វិសេសោ ឧភយនិយមវសេន ហោតិ. ឥមស្មិញ្ហិ នយេ បុព្ពភាគវិបស្សនា សោមនស្សសហគតា វា ឧបេក្ខាសហគតា វា ហោតិ, វុដ្ឋានគាមិនី ឧបេក្ខាសហគតាវ ហោតិ. អរូបជ្ឈានានិ បាទកានិ កត្វា ឧប្បាទិតមគ្គេបិ ឯសេវ នយោ. ឥធ បន ចតុក្កនយេ អវិតក្កវិចារមត្តស្ស ទុតិយជ្ឈានស្ស អភាវា តំ អបនេត្វា សេសានំ វសេន យោជេតព្ពំ. ឯវំ បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ យេ កេចិ សង្ខារេ សម្មសិត្វា និព្ពត្តិតមគ្គស្ស អាសន្នបទេសេ វុដ្ឋិតសមាបត្តិ អត្តនា សទិសភាវំ ករោតិ ភូមិវណ្ណោ វិយ គោធាវណ្ណស្ស.

ទុតិយត្ថេរវាទេ បន យតោ យតោ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ យេ យេ សមាបត្តិធម្មេ សម្មសិត្វា មគ្គោ និព្ពត្តិតោ ហោតិ, តំតំសមាបត្តិសទិសោវ ហោតិ. តត្រាបិ ច វិបស្សនានិយមោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

តតិយត្ថេរវាទេ អត្តនោ អជ្ឈាសយានុរូបេន យំ យំ ឈានំ បាទកំ កត្វា យេ យេ ឈានធម្មេ សម្មសិត្វា មគ្គោ និព្ពត្តិតោ, តំតំឈានសទិសោវ ហោតិ. បាទកជ្ឈានំ បន សម្មសិតជ្ឈានំ វា វិនា អជ្ឈាសយមត្តេនេវ តំ ន ឥជ្ឈតិ. ឯត្ថាបិ ច វិបស្សនានិយមោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

អយំ វុច្ចតិ សម្មាសមាធីតិ យា ឥមេសុ ចតូសុ ឈានេសុ ឯកគ្គតា, អយំ បុព្ពភាគេ លោកិយោ, អបរភាគេ លោកុត្តរោ សម្មាសមាធិ នាម វុច្ចតិ. ឯវំ លោកិយលោកុត្តរវសេន ធម្មសេនាបតិ មគ្គសច្ចំ ទេសេតិ. តត្ថ លោកិយមគ្គេ សព្ពានេវ មគ្គង្គានិ យថានុរូបំ ឆសុ អារម្មណេសុ អញ្ញតរារម្មណានិ ហោន្តិ. លោកុត្តរមគ្គេ បន ចតុសច្ចប្បដិវេធាយ បវត្តស្ស អរិយសាវកស្ស និព្ពានារម្មណំ អវិជ្ជានុសយសមុគ្ឃាតកំ បញ្ញាចក្ខុ សម្មាទិដ្ឋិ, តថា សម្បន្នទិដ្ឋិស្ស តំសម្បយុត្តោ តិវិធមិច្ឆាសង្កប្បសមុគ្ឃាតកោ ចេតសោ និព្ពានបទាភិនិរោបនោ សម្មាសង្កប្បោ, តថា បស្សន្តស្ស វិតក្កេន្តស្ស ច តំសម្បយុត្តាវ ចតុព្ពិធវចីទុច្ចរិតសមុគ្ឃាតិកា មិច្ឆាវាចាយ វិរតិ សម្មាវាចា, តថា វិរមន្តស្ស តំសម្បយុត្តាវ តិវិធមិច្ឆាកម្មន្តសមុច្ឆេទិកា មិច្ឆាកម្មន្តា វិរតិ សម្មាកម្មន្តោ, តេសំយេវ ចស្ស វាចាកម្មន្តានំ វោទានភូតា តំសម្បយុត្តាវ កុហនាទិសមុច្ឆេទិកា មិច្ឆាអាជីវា វិរតិ សម្មាអាជីវោ, តស្សាយេវស្ស សម្មាវាចាកម្មន្តាជីវសង្ខាតាយ សីលភូមិយំ បតិដ្ឋមានស្ស តទនុរូបោ តំសម្បយុត្តោវ កោសជ្ជសមុច្ឆេទកោ, អនុប្បន្នុប្បន្នានំ អកុសលកុសលានំ អនុប្បាទប្បហានុប្បាទដ្ឋិតិសាធកោ ច វីរិយារម្ភោ សម្មាវាយាមោ, ឯវំ វាយមន្តស្ស តំសម្បយុត្តោវ មិច្ឆាសតិវិនិទ្ធុនកោ, កាយាទីសុ កាយានុបស្សនាទិសាធកោ ច ចេតសោ អសម្មោសោ សម្មាសតិ. ឯវំ អនុត្តរាយ សតិយា សុវិហិតចិត្តារក្ខស្ស តំសម្បយុត្តាវ មិច្ឆាសមាធិវិទ្ធំសិកា ចិត្តេកគ្គតា សម្មាសមាធិ. ឯស លោកុត្តរោ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ.

យោ សហ លោកិយេន មគ្គេន ទុក្ខនិរោធគាមិនិបដិបទាតិ សង្ខ្យំ គតោ, សោ ខោ បនេស មគ្គោ សម្មាទិដ្ឋិសង្កប្បានំ វិជ្ជាយ សេសធម្មានំ ចរណេន សង្គហិតត្តា វិជ្ជា ចេវ ចរណញ្ច. តថា តេសំ ទ្វិន្នំ វិបស្សនាយានេន ឥតរេសំ សមថយានេន សង្គហិតត្តា សមថោ ចេវ វិបស្សនា ច. តេសំ ទ្វិន្នំ បញ្ញាក្ខន្ធេន តទនន្តរានំ តិណ្ណំ សីលក្ខន្ធេន អវសេសានំ តិណ្ណំ សមាធិក្ខន្ធេន អធិបញ្ញាអធិសីលអធិចិត្តសិក្ខាហិ ច សង្គហិតត្តា ខន្ធត្តយញ្ចេវ សិក្ខត្តយញ្ច ហោតិ. យេន សមន្នាគតោ អរិយសាវកោ ទស្សនសមត្ថេហិ ចក្ខូហិ គមនសមត្ថេហិ ច បាទេហិ សមន្នាគតោ អទ្ធិកោ វិយ វិជ្ជាចរណសម្បន្នោ ហុត្វា វិបស្សនាយានេន កាមសុខល្លិកានុយោគំ សមថយានេន អត្តកិលមថានុយោគន្តិ អន្តទ្វយំ បរិវជ្ជេត្វា មជ្ឈិមបដិបទំ បដិបន្នោ បញ្ញាក្ខន្ធេន មោហក្ខន្ធំ, សីលក្ខន្ធេន ទោសក្ខន្ធំ, សមាធិក្ខន្ធេន ច លោភក្ខន្ធំ បទាលេន្តោ អធិបញ្ញាសិក្ខាយ បញ្ញាសម្បទំ, អធិសីលសិក្ខាយ សីលសម្បទំ, អធិចិត្តសិក្ខាយ សមាធិសម្បទន្តិ តិស្សោ សម្បត្តិយោ បត្វា អមតំ និព្ពានំ សច្ឆិករោតិ. អាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណំ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មរតនវិចិត្តំ សម្មត្តនិយាមសង្ខាតំ អរិយភូមិំ ឱក្កន្តោ ហោតីតិ.

មគ្គសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សច្ចបកិណ្ណកវណ្ណនា

ចតូសុ បន សច្ចេសុ ពាធនលក្ខណំ ទុក្ខសច្ចំ, បភវលក្ខណំ សមុទយសច្ចំ, សន្តិលក្ខណំ និរោធសច្ចំ, និយ្យានលក្ខណំ មគ្គសច្ចំ, អបិច បវត្តិបវត្តកនិវត្តិនិវត្តកលក្ខណានិ បដិបាដិយា. តថា សង្ខតតណ្ហាអសង្ខតទស្សនលក្ខណានិ ច.

កស្មា បន ចត្តារេវ អរិយសច្ចានិ វុត្តានិ អនូនានិ អនធិកានីតិ ចេ? អញ្ញស្ស អសម្ភវតោ អញ្ញតរស្ស ច អនបនេយ្យភាវតោ. ន ហិ ឯតេហិ អញ្ញំ អធិកំ វា, ឯតេសំ វា ឯកម្បិ អបនេតព្ពំ សម្ភោតិ. យថាហ –

‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, អាគច្ឆេយ្យ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ‘នេតំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ, អញ្ញំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ. យំ សមណេន គោតមេន ទេសិតំ, អហមេតំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ ឋបេត្វា អញ្ញំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ បញ្ញបេស្សាមី’តិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិអាទិ.

យថា ចាហ –

‘‘យោ ហិ កោចិ, ភិក្ខវេ, សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឯវំ វទេយ្យ ‘នេតំ ទុក្ខំ បឋមំ អរិយសច្ចំ, យំ សមណេន គោតមេន ទេសិតំ, អហមេតំ ទុក្ខំ បឋមំ អរិយសច្ចំ បច្ចក្ខាយ អញ្ញំ ទុក្ខំ បឋមំ អរិយសច្ចំ បញ្ញបេស្សាមី’តិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិអាទិ (សំ. និ. ៥.១០៨៦).

អបិច បវត្តិមាចិក្ខន្តោ ភគវា សហេតុកំ អាចិក្ខិ, និវត្តិញ្ច សឧបាយំ. ឥតិ បវត្តិនិវត្តិតទុភយហេតូនំ ឯតប្បរមតោ ចត្តារេវ វុត្តានិ. តថា បរិញ្ញេយ្យបហាតព្ពសច្ឆិកាតព្ពភាវេតព្ពានំ, តណ្ហាវត្ថុតណ្ហាតណ្ហានិរោធតណ្ហានិរោធូបាយានំ, អាលយអាលយរាមតាអាលយសមុគ្ឃាតអាលយសមុគ្ឃាតូបាយានញ្ច វសេនាបិ ចត្តារេវ វុត្តានីតិ.

ឯត្ថ ច ឱឡារិកត្តា សព្ពសត្តសាធារណត្តា ច សុវិញ្ញេយ្យន្តិ ទុក្ខសច្ចំ បឋមំ វុត្តំ. តស្សេវ ហេតុទស្សនត្ថំ តទនន្តរំ សមុទយសច្ចំ, ហេតុនិរោធា ផលនិរោធោតិ ញាបនត្ថំ តតោ និរោធសច្ចំ, តទធិគមូបាយទស្សនត្ថំ អន្តេ មគ្គសច្ចំ. ភវសុខស្សាទគធិតានំ វា សត្តានំ សំវេគជននត្ថំ បឋមំ ទុក្ខមាហ. តំ នេវ អកតំ អាគច្ឆតិ, ន ឥស្សរនិម្មានាទិតោ ហោតិ, ឥតោ បន ហោតីតិ ញាបនត្ថំ តទនន្តរំ សមុទយំ. តតោ សហេតុកេន ទុក្ខេន អភិភូតត្តា សំវិគ្គមានសានំ ទុក្ខនិស្សរណគវេសីនំ និស្សរណទស្សនេន អស្សាសជននត្ថំ និរោធំ. តតោ និរោធាធិគមនត្ថំ និរោធសម្បាបកំ មគ្គន្តិ អយមេតេសំ កមោ.

ឯតេសុ បន ភារោ វិយ ទុក្ខសច្ចំ ទដ្ឋព្ពំ, ភារាទានមិវ សមុទយសច្ចំ, ភារនិក្ខេបនមិវ និរោធសច្ចំ, ភារនិក្ខេបនូបាយោ វិយ មគ្គសច្ចំ. រោគោ វិយ វា ទុក្ខសច្ចំ, រោគនិទានមិវ សមុទយសច្ចំ, រោគវូបសមោ វិយ និរោធសច្ចំ, ភេសជ្ជមិវ មគ្គសច្ចំ. ទុព្ភិក្ខមិវ វា ទុក្ខសច្ចំ, ទុព្ពុដ្ឋិ វិយ សមុទយសច្ចំ, សុភិក្ខមិវ និរោធសច្ចំ, សុវុដ្ឋិ វិយ មគ្គសច្ចំ. អបិច វេរីវេរមូលវេរសមុគ្ឃាតវេរសមុគ្ឃាតូបាយេហិ, វិសរុក្ខរុក្ខមូលមូលូបច្ឆេទតទុបច្ឆេទូបាយេហិ, ភយភយមូលនិព្ភយតទធិគមូបាយេហិ, ឱរិមតីរមហោឃបារិមតីរតំសម្បាបកវាយាមេហិ ច យោជេត្វាបេតានិ ឧបមាតោ វេទិតព្ពានីតិ.

សព្ពានេវ បនេតានិ សច្ចានិ បរមត្ថេន វេទកការកនិព្ពុតគមកាភាវតោ សុញ្ញានីតិ វេទិតព្ពានិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘ទុក្ខមេវ ហិ ន កោចិ ទុក្ខិតោ, ការកោ ន កិរិយាវ វិជ្ជតិ;

អត្ថិ និព្ពុតិ ន និព្ពុតោ បុមា, មគ្គមត្ថិ គមកោ ន វិជ្ជតី’’តិ.

អថ វា –

ធុវសុភសុខត្តសុញ្ញំ, បុរិមទ្វយមត្តសុញ្ញមមតបទំ;

ធុវសុខអត្តវិរហិតោ, មគ្គោ ឥតិ សុញ្ញតា តេសុ.

និរោធសុញ្ញានិ វា តីណិ, និរោធោ ច សេសត្តយសុញ្ញោ. ផលសុញ្ញោ វា ឯត្ថ ហេតុ សមុទយេ ទុក្ខស្ស អភាវតោ, មគ្គេ ច និរោធស្ស, ន ផលេន សគព្ភោ បកតិវាទីនំ បកតិ វិយ. ហេតុសុញ្ញញ្ច ផលំ ទុក្ខសមុទយានំ និរោធមគ្គានញ្ច អសមវាយា, ន ហេតុសមវេតំ ហេតុផលំ សមវាយវាទីនំ ទ្វិអណុកាទិ វិយ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘តយមិធ និរោធសុញ្ញំ, តយេន តេនាបិ និព្ពុតី សុញ្ញា;

សុញ្ញោ ផលេន ហេតុ, ផលម្បិ តំហេតុនា សុញ្ញ’’ន្តិ.

សព្ពានេវ សច្ចានិ អញ្ញមញ្ញសភាគានិ អវិតថតោ អត្តសុញ្ញតោ ទុក្ករបដិវេធតោ ច. យថាហ –

‘‘តំ កិំ មញ្ញសិ, អានន្ទ, កតមំ នុ ខោ ទុក្ករតរំ វា ទុរភិសម្ភវតរំ វា, យោ ទូរតោវ សុខុមេន តាឡច្ឆិគ្គឡេន អសនំ អតិបាតេយ្យ បោង្ខានុបោង្ខំ អវិរាធិតំ, យោ វា សត្តធា ភិន្នស្ស វាលស្ស កោដិយា កោដិំ បដិវិជ្ឈេយ្យាតិ? ឯតទេវ, ភន្តេ, ទុក្ករតរញ្ចេវ ទុរភិសម្ភវតរញ្ច; យោ វា សត្តធា ភិន្នស្ស វាលស្ស កោដិយា កោដិំ បដិវិជ្ឈេយ្យាតិ; អថ ខោ តេ, អានន្ទ, ទុប្បដិវិជ្ឈតរំ បដិវិជ្ឈន្តិ, យេ ‘ឥទំ ទុក្ខ’ន្តិ យថាភូតំ បដិវិជ្ឈន្តិ…បេ… ‘អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា’តិ យថាភូតំ បដិវិជ្ឈន្តី’’តិ (សំ. និ. ៥.១១១៥);

វិសភាគានិ សលក្ខណវវត្ថានតោ. បុរិមានិ ច ទ្វេ សភាគានិ ទុរវគាហត្ថេន គម្ភីរត្តា លោកិយត្តា សាសវត្តា ច, វិសភាគានិ ផលហេតុភេទតោ បរិញ្ញេយ្យបហាតព្ពតោ ច. បច្ឆិមានិបិ ទ្វេ សភាគានិ គម្ភីរត្តេន ទុរវគាហត្តា លោកុត្តរត្តា អនាសវត្តា ច, វិសភាគានិ វិសយវិសយីភេទតោ សច្ឆិកាតព្ពភាវេតព្ពតោ ច. បឋមតតិយានិ ចាបិ សភាគានិ ផលាបទេសតោ, វិសភាគានិ សង្ខតាសង្ខតតោ. ទុតិយចតុត្ថានិ ចាបិ សភាគានិ ហេតុអបទេសតោ, វិសភាគានិ ឯកន្តកុសលាកុសលតោ. បឋមចតុត្ថានិ ចាបិ សភាគានិ សង្ខតតោ, វិសភាគានិ លោកិយលោកុត្តរតោ. ទុតិយតតិយានិ ចាបិ សភាគានិ នេវសេក្ខនាសេក្ខភាវតោ, វិសភាគានិ សារម្មណានារម្មណតោ.

‘‘ឥតិ ឯវំ បការេហិ, នយេហិ ច វិចក្ខណោ;

វិជញ្ញា អរិយសច្ចានំ, សភាគវិសភាគត’’ន្តិ.

សព្ពមេវ ចេត្ថ ទុក្ខំ ឯកវិធំ បវត្តិភាវតោ, ទុវិធំ នាមរូបតោ, តិវិធំ កាមរូបារូបូបបត្តិភវភេទតោ, ចតុព្ពិធំ ចតុអាហារភេទតោ, បញ្ចវិធំ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធភេទតោ. សមុទយោបិ ឯកវិធោ បវត្តកភាវតោ, ទុវិធោ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តាសម្បយុត្តតោ, តិវិធោ កាមភវវិភវតណ្ហាភេទតោ, ចតុព្ពិធោ ចតុមគ្គប្បហេយ្យតោ, បញ្ចវិធោ រូបាភិនន្ទនាទិភេទតោ, ឆព្ពិធោ ឆតណ្ហាកាយភេទតោ. និរោធោបិ ឯកវិធោ អសង្ខតធាតុភាវតោ, បរិយាយតោ បន ទុវិធោ សឧបាទិសេសអនុបាទិសេសតោ, តិវិធោ ភវត្តយវូបសមតោ, ចតុព្ពិធោ ចតុមគ្គាធិគមនីយតោ, បញ្ចវិធោ បញ្ចាភិនន្ទនវូបសមតោ, ឆព្ពិធោ ឆតណ្ហាកាយក្ខយភេទតោ. មគ្គោបិ ឯកវិធោ ភាវេតព្ពតោ, ទុវិធោ សមថវិបស្សនាភេទតោ, ទស្សនភាវនាភេទតោ វា, តិវិធោ ខន្ធត្តយភេទតោ. អយញ្ហិ សប្បទេសត្តា នគរំ វិយ រជ្ជេន និប្បទេសេហិ តីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិតោ. យថាហ –

‘‘ន ខោ, អាវុសោ វិសាខ, អរិយេន អដ្ឋង្គិកេន មគ្គេន តយោ ខន្ធា សង្គហិតា, តីហិ ច ខោ, អាវុសោ វិសាខ, ខន្ធេហិ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ សង្គហិតោ. យា, ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាវាចា យោ ច សម្មាកម្មន្តោ យោ ច សម្មាអាជីវោ, ឥមេ ធម្មា សីលក្ខន្ធេ សង្គហិតា. យោ ច សម្មាវាយាមោ យា ច សម្មាសតិ យោ ច សម្មាសមាធិ, ឥមេ ធម្មា សមាធិក្ខន្ធេ សង្គហិតា. យា ច សម្មាទិដ្ឋិ យោ ច សម្មាសង្កប្បោ, ឥមេ ធម្មា បញ្ញាក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦២).

ចតុព្ពិធោ សោតាបត្តិមគ្គាទិវសេន.

អបិច សព្ពានេវ សច្ចានិ ឯកវិធានិ អវិតថត្តា, អភិញ្ញេយ្យត្តា វា. ទុវិធានិ លោកិយលោកុត្តរតោ, សង្ខតាសង្ខតតោ វា. តិវិធានិ ទស្សនភាវនាហិ បហាតព្ពតោ អប្បហាតព្ពតោ នេវបហាតព្ពនាបហាតព្ពតោ ច. ចតុព្ពិធានិ បរិញ្ញេយ្យបហាតព្ពសច្ឆិកាតព្ពភាវេតព្ពតោតិ.

‘‘ឯវំ អរិយសច្ចានំ, ទុព្ពោធានំ ពុធោ វិធិំ;

អនេកភេទតោ ជញ្ញា, ហិតាយ ច សុខាយ ចា’’តិ.

សច្ចបកិណ្ណកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឥទានិ ធម្មសេនាបតិ ភគវតា ទេសិតក្កមេនេវ អន្តេ សច្ចចតុក្កំ និទ្ទិសិត្វា ‘‘តំ ញាតដ្ឋេន ញាណ’’ន្តិអាទិនា សច្ចចតុក្កវសេន សុតមយេ ញាណំ និគមេត្វា ទស្សេតិ. ឯវំ ‘‘សោតាវធានេ បញ្ញា សុតមយេ ញាណ’’ន្តិ បុព្ពេ វុត្តំ សព្ពំ និគមេត្វា ទស្សេតីតិ.

សទ្ធម្មប្បកាសិនិយា បដិសម្ភិទាមគ្គដ្ឋកថាយ

សុតមយញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. សីលមយញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៣៧. សីលមយញាណនិទ្ទេសេ បញ្ចាតិ គណនបរិច្ឆេទោ. សីលានីតិ បរិច្ឆិន្នធម្មនិទស្សនំ. បរិយន្តបារិសុទ្ធិសីលន្តិអាទិ បញ្ចន្នំ សរូបតោ ទស្សនំ. បរិយន្តបារិសុទ្ធីតិអាទីសុ យថា នីលវណ្ណយោគតោ វត្ថម្បិ នីលមស្ស អត្ថីតិ នីលន្តិ វុច្ចតិ, ឯវំ គណនវសេន បរិយន្តោ បរិច្ឆេទោ អស្សា អត្ថីតិ បរិយន្តា, ឧបសម្បន្នសីលេ បត្តោ អនុបសម្បន្នសីលស្ស អវសានសព្ភាវតោ វា បរិយន្តោ អវសានំ អស្សា អត្ថីតិ បរិយន្តា. សបរិយន្តាតិ វា វត្តព្ពេ សការលោបោ កតោតិ វេទិតព្ពោ ‘‘ទកំ ទកាសយា បវិសន្តី’’តិ (សំ. និ. ៣.៧៨; អ. និ. ៤.៣៣) ឯត្ថ ឧការលោបោ វិយ. បរិសុទ្ធភាវោ បារិសុទ្ធិ, បរិយន្តា ច សា បារិសុទ្ធិ ចាតិ បរិយន្តបារិសុទ្ធិ, បរិយន្តបារិសុទ្ធិសង្ខាតំ សីលំ បរិយន្តបារិសុទ្ធិសីលំ. វុត្តបដិបក្ខេន ន បរិយន្តាតិ អបរិយន្តា, នត្ថិ ឯតិស្សា បរិយន្តោតិបិ អបរិយន្តា, វុទ្ធោ ឯតិស្សា បរិយន្តោតិបិ អបរិយន្តា. សមាទានតោ បភុតិ អខណ្ឌិតត្តា ខណ្ឌិតាបិ កតបដិកម្មត្តា ចិត្តុប្បាទមត្តកេនាបិ មលេន វិរហិតត្តា ច បរិសុទ្ធជាតិមណិ វិយ សុធន្តសុបរិកម្មកតសុវណ្ណំ វិយ ច បរិសុទ្ធត្តា អរិយមគ្គស្ស បទដ្ឋានភូតា អនូនដ្ឋេន បរិបូណ្ណា. ទិដ្ឋិយា បហីនត្តា ទិដ្ឋិបរាមាសេន អគ្គហិតត្តា អបរាមដ្ឋា.អយំ តេ សីលេ ទោសោតិ កេនចិ ចោទកេន បរាមសិតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា វា អបរាមដ្ឋា. អរហត្តផលក្ខណេ សព្ពទរថបដិប្បស្សទ្ធិយា បដិប្បស្សទ្ធិ. អនុបសម្បន្នានន្តិ អនវសេសសមាទានវសេន សីលសម្បទាយ ភុសំ សម្បន្នាតិ ឧបសម្បន្នា, ន ឧបសម្បន្នា អនុបសម្បន្នា. តេសំ អនុបសម្បន្នានំ.

បរិយន្តសិក្ខាបទានន្តិ ឯត្ថ សិក្ខិតព្ពដ្ឋេន សិក្ខា, កោដ្ឋាសដ្ឋេន បទានិ, សិក្ខិតព្ពកោដ្ឋាសានីតិ អត្ថោ. អបិច សីលេ បតិដ្ឋិតេន ឧបរិបត្តព្ពត្តា សព្ពេ កុសលា ធម្មា សិក្ខា, សីលានិ តាសំ សិក្ខានំ បតិដ្ឋដ្ឋេន បទានីតិ សិក្ខានំ បទត្តា សិក្ខាបទានិ, បរិយន្តានិ សិក្ខាបទានិ ឯតេសន្តិ បរិយន្តសិក្ខាបទា. តេសំ បរិយន្តសិក្ខាបទានំ. ឯត្ថ ច ទ្វេ បរិយន្តា សិក្ខាបទបរិយន្តោ ច កាលបរិយន្តោ ច. កតមោ សិក្ខាបទបរិយន្តោ? ឧបាសកោបាសិកានំ យថាសមាទានវសេន ឯកំ វា ទ្វេ វា តីណិ វា ចត្តារិ វា បញ្ច វា អដ្ឋ វា ទស វា សិក្ខាបទានិ ហោន្តិ, សិក្ខមានសាមណេរសាមណេរីនំ ទស សិក្ខាបទានិ. អយំ សិក្ខាបទបរិយន្តោ. កតមោ កាលបរិយន្តោ? ឧបាសកោបាសិកា ទានំ ទទមានា បរិវេសនបរិយន្តំ សីលំ សមាទិយន្តិ, វិហារគតា វិហារបរិយន្តំ សីលំ សមាទិយន្តិ, ឯកំ វា ទ្វេ វា តយោ វា ភិយ្យោ វា រត្តិន្ទិវានិ បរិច្ឆេទំ កត្វា សីលំ សមាទិយន្តិ. អយំ កាលបរិយន្តោ. ឥមេសុ ទ្វីសុ បរិយន្តេសុ សិក្ខាបទំ បរិយន្តំ កត្វា សមាទិន្នំ សីលំ វីតិក្កមនេន វា មរណេន វា បដិប្បស្សម្ភតិ, កាលំ បរិយន្តំ កត្វា សមាទិន្នំ តំតំកាលាតិក្កមេន បដិប្បស្សម្ភតិ.

អបរិយន្តសិក្ខាបទានន្តិ –

‘‘នវ កោដិសហស្សានិ, អសីតិ សតកោដិយោ;

បញ្ញាស សតសហស្សានិ, ឆត្តិំស ច បុនាបរេ.

‘‘ឯតេ សំវរវិនយា, សម្ពុទ្ធេន បកាសិតា;

បេយ្យាលមុខេន និទ្ទិដ្ឋា, សិក្ខា វិនយសំវរេ’’តិ. –

ឯវំ គណនវសេន បរិយន្តានម្បិ សិក្ខាបទានំ អនវសេសសមាទានភាវវសេន លាភយសញាតិអង្គជីវិតហេតុ អទិដ្ឋបរិយន្តភាវវសេន ឧបរិ រក្ខិតព្ពសីលបរិច្ឆេទាភាវវសេន ច នត្ថិ ឯតេសំ បរិយន្តោតិ អបរិយន្តានិ. អបរិយន្តានិ សិក្ខាបទានិ ឯតេសន្តិ អបរិយន្តសិក្ខាបទា. តេសំ អបរិយន្តសិក្ខាបទានំ, វុទ្ធបរិយន្តសិក្ខាបទានន្តិ វា អត្ថោ.

បុថុជ្ជនកល្យាណកានន្តិអាទីសុ –

‘‘បុថូនំ ជននាទីហិ, ការណេហិ បុថុជ្ជនោ;

បុថុជ្ជនន្តោគធត្តា, បុថុវាយំ ជនោ ឥតិ’’. –

វុត្តបុថុជ្ជនលក្ខណានតិក្កមេបិ –

‘‘ទុវេ បុថុជ្ជនា វុត្តា, ពុទ្ធេនាទិច្ចពន្ធុនា;

អន្ធោ បុថុជ្ជនោ ឯកោ, កល្យាណេកោ បុថុជ្ជនោ’’តិ. –

វុត្តបុថុជ្ជនទ្វយេ កល្យាណធម្មសមាគមេន អន្ធបុថុជ្ជនភាវំ អតិក្កម្ម កល្យាណបុថុជ្ជនភាវេ ឋិតានំ បុថុជ្ជនកល្យាណកានំ កល្យាណបុថុជ្ជនានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បុថុជ្ជនេសុ វា កល្យាណកានំ បុថុជ្ជនកល្យាណកានំ.

កុសលធម្មេ យុត្តានន្តិ ឯត្ថ កុសលសទ្ទោ តាវ អារោគ្យានវជ្ជឆេកសុខវិបាកេសុ ទិស្សតិ. អយញ្ហិ ‘‘កច្ចិ នុ ភោតោ កុសលំ, កច្ចិ ភោតោ អនាមយ’’ន្តិអាទីសុ (ជា. ១.១៥.១៤៦; ២.២០.១២៩) អារោគ្យេ ទិស្សតិ. ‘‘កតមោ បន, ភន្តេ, កាយសមាចារោ កុសលោ? យោ ខោ, មហារាជ, កាយសមាចារោ អនវជ្ជោ’’តិ (ម. និ. ២.៣៦១) ច ‘‘បុន ចបរំ, ភន្តេ, ឯតទានុត្តរិយំ យថា ភគវា ធម្មំ ទេសេតិ កុសលេសុ ធម្មេសូ’’តិ ច (ទី. និ. ៣.១៤៥) ឯវមាទីសុ អនវជ្ជេ. ‘‘កុសលោ ត្វំ រថស្ស អង្គបច្ចង្គានំ (ម. និ. ២.៨៧), កុសលា នច្ចគីតស្ស សិក្ខិតា ចាតុរិត្ថិយោ’’តិអាទីសុ (ជា. ២.២២.៩៤) ឆេកេ. ‘‘កុសលានំ, ភិក្ខវេ, ធម្មានំ សមាទានហេតុ (ទី. និ. ៣.៨០). កុសលស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៤៣១) សុខវិបាកេ. ស្វាយមិធ អារោគ្យេបិ អនវជ្ជេបិ សុខវិបាកេបិ វដ្ដតិ.

វចនត្ថោ បនេត្ថ កុច្ឆិតេ បាបកេ ធម្មេ សលយន្តិ ចលយន្តិ កម្បេន្តិ វិទ្ធំសេន្តីតិ កុសលា. កុច្ឆិតេន វា អាការេន សយន្តិ បវត្តន្តីតិ កុសា, តេ កុសេ លុនន្តិ ឆិន្ទន្តីតិ កុសលា. កុច្ឆិតានំ វា សានតោ តនុករណតោ កុសំ ញាណំ. តេន កុសេន លាតព្ពា គហេតព្ពា បវត្តេតព្ពាតិ កុសលា, យថា វា កុសា ឧភយភាគគតំ ហត្ថប្បទេសំ លុនន្តិ, ឯវមិមេបិ ឧប្បន្នានុប្បន្នភាវេន ឧភយភាគគតំ សំកិលេសបក្ខំ លុនន្តិ, តស្មា កុសា វិយ លុនន្តីតិ កុសលា. អបិច អារោគ្យដ្ឋេន អនវជ្ជដ្ឋេន កោសល្លសម្ភូតដ្ឋេន វា កុសលា. ឥធ បន យស្មា វិបស្សនាកុសលមេវ អធិប្បេតំ, តស្មា សេសេ វិហាយ តស្សេវ ទស្សនត្ថំ ‘‘កុសលធម្មេ’’តិ ឯកវចនំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. វិបស្សនាកុសលធម្មេ សាតច្ចកិរិយតាយ សក្កច្ចការិតាយ ច យុត្តានន្តិ អត្ថោ.

សេក្ខបរិយន្តេ បរិបូរការីនន្តិ ឯត្ថ តីសុ សិក្ខាសុ ជាតាតិបិ សេក្ខា, សត្តន្នំ សេក្ខានំ ឯតេតិបិ សេក្ខា, សយមេវ សិក្ខន្តីតិបិ សេក្ខា. សោតាបត្តិមគ្គផលសកទាគាមិមគ្គផលអនាគាមិមគ្គផលអរហត្តមគ្គធម្មា. តេ សេក្ខា ធម្មា បរិយន្តេ អវសានេ ឯតស្ស, តេ វា សេក្ខា ធម្មា បរិយន្តោ បរិច្ឆេទោ ឯតស្សាតិ សេក្ខបរិយន្តោ. តស្មិំ សេក្ខបរិយន្តេ ធម្មេតិ សម្ពន្ធោ. បរិបូរំ បរិបុណ្ណតំ ករោន្តីតិ បរិបូរការិនោ, បរិបូរការោ បរិបូរកិរិយា ឯតេសំ អត្ថីតិ វា បរិបូរការិនោ. តេសំ សោតាបត្តិមគ្គស្ស បុព្ពភាគភូតេ សេក្ខបរិយន្តេ បដិបទាធម្មេ វិបស្សនាបារិបូរិយា បរិបូរការីនំ. កាយេ ច ជីវិតេ ច អនបេក្ខានន្តិ ឯត្ថ កាយេតិ សរីរេ. សរីរញ្ហិ អសុចិសញ្ចយតោ កុច្ឆិតានញ្ច កេសាទីនំ ចក្ខុរោគាទីនញ្ច រោគសតានំ អាយភូតត្តា កាយោតិ វុច្ចតិ. ជីវិតេតិ ជីវិតិន្ទ្រិយេ. តញ្ហិ ជីវន្តិ តេនាតិ ជីវិតន្តិ វុច្ចតិ. នត្ថិ ឯតេសំ អបេក្ខាតិ អនបេក្ខា, និស្សិនេហាតិ អត្ថោ. តេសំ តស្មិំ កាយេ ច ជីវិតេ ច អនបេក្ខានំ.

ឥទានិ តេសំ តេសុ អនបេក្ខត្តស្ស ការណំ ទស្សេន្តោ បរិច្ចត្តជីវិតានន្តិ អាហ. ភគវតោ អាចរិយស្ស វា សកជីវិតបរិច្ចាគេនេវ ហិ តេ កិលមមានេបិ កាយេ វិនស្សមានេបិ ជីវិតេ អនបេក្ខា ហោន្តីតិ. សត្តន្នំ សេក្ខានន្តិ សិក្ខន្តីតិ សេក្ខាតិ លទ្ធនាមានំ សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋាទីនំ សត្តន្នំ អរិយបុគ្គលានំ. តថាគតសាវកានន្តិ តថាគតស្ស សាវកានំ. អដ្ឋបិ ហិ អរិយបុគ្គលា សវនន្តេ អរិយាយ ជាតិយា ជាតត្តា ភគវតោ ទេសនំ អនុសិដ្ឋិំ អវេច្ចប្បសាទយោគេន សក្កច្ចំ សុណន្តីតិ សាវកា. តេសុបិ អរហត្តផលដ្ឋេយេវ វិសេសេត្វា ទស្សេន្តោ ខីណាសវានន្តិ អាហ, អរហត្តមគ្គញាណេន បរិក្ខីណសព្ពាសវានន្តិ អត្ថោ. បច្ចេកពុទ្ធានន្តិ តំ តំ ការណំ បដិច្ច ឯកោវ អនាចរិយកោ ចតុសច្ចំ ពុជ្ឈិតវាតិ បច្ចេកពុទ្ធោ. តាទិសានំ បច្ចេកពុទ្ធានំ.

តថាគតានន្តិ ឯត្ថ អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា តថាគតោ – តថា អាគតោតិ តថាគតោ, តថា គតោតិ តថាគតោ, តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ, តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ, តថទស្សិតាយ តថាគតោ, តថវាទិតាយ តថាគតោ, តថា ការិតាយ តថាគតោ, អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ.

កថំ ភគវា តថា អាគតោតិ តថាគតោ? យថា សព្ពលោកហិតាយ ឧស្សុក្កមាបន្នា បុរិមកា សម្មាសម្ពុទ្ធា អាគតា. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យេនាភិនីហារេន បុរិមកា ភគវន្តោ អាគតា, តេនេវ អម្ហាកម្បិ ភគវា អាគតោ. អថ វា យថា បុរិមកា ភគវន្តោ ទានសីលនេក្ខម្មបញ្ញាវីរិយខន្តិសច្ចាធិដ្ឋានមេត្តុបេក្ខាសង្ខាតា ទស បារមិយោ, ទស ឧបបារមិយោ, ទស បរមត្ថបារមិយោតិ សមតិំស បារមិយោ បូរេត្វា អង្គបរិច្ចាគំ នយនធនរជ្ជបុត្តទារបរិច្ចាគន្តិ ឥមេ បញ្ច មហាបរិច្ចាគេ បរិច្ចជិត្វា, បុព្ពយោគបុព្ពចរិយធម្មក្ខានញាតត្ថចរិយាទយោ បូរេត្វា ពុទ្ធិចរិយាយ កោដិំ បត្វា អាគតា, តថា អម្ហាកម្បិ ភគវា អាគតោ. យថា ច បុរិមកា ភគវន្តោ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ ចត្តារោ សម្មប្បធានេ ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទេ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ បញ្ច ពលានិ សត្ត ពោជ្ឈង្គេ អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ភាវេត្វា ព្រូហេត្វា អាគតា, តថា អម្ហាកម្បិ ភគវា អាគតោតិ តថាគតោ.

‘‘យថេវ ទីបង្ករពុទ្ធអាទយោ, សព្ពញ្ញុភាវំ មុនយោ ឥធាគតា;

តថា អយំ សក្យមុនីបិ អាគតោ, តថាគតោ វុច្ចតិ តេន ចក្ខុមា’’តិ.

កថំ តថា គតោតិ តថាគតោ? យថា សម្បតិជាតា បុរិមកា ភគវន្តោ គតា. កថញ្ច តេ គតា? តេ ហិ សម្បតិជាតា សមេហិ បាទេហិ បថវិយំ បតិដ្ឋាយ ឧត្តរេនមុខា សត្តបទវីតិហារេន គតា. យថាហ ‘‘សម្បតិជាតោ, អានន្ទ, ពោធិសត្តោ សមេហិ បាទេហិ បថវិយំ បតិដ្ឋហិត្វា ឧត្តរាភិមុខោ សត្តបទវីតិហារេន គច្ឆតិ សេតម្ហិ ឆត្តេ អនុធារយមានេ, សព្ពា ច ទិសា អនុវិលោកេតិ, អាសភិញ្ច វាចំ ភាសតិ ‘អគ្គោហមស្មិ លោកស្ស, ជេដ្ឋោហមស្មិ លោកស្ស, សេដ្ឋោហមស្មិ លោកស្ស, អយមន្តិមា ជាតិ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’’តិ (ម. និ. ៣.២០៧; ទី. និ. ២.៣១). តញ្ចស្ស គមនំ តថំ អហោសិ អវិតថំ អនេកេសំ វិសេសាធិគមានំ បុព្ពនិមិត្តភាវេន. យញ្ហិ សោ សម្បតិជាតោ សមេហិ បាទេហិ បតិដ្ឋហិ, ឥទមស្ស ចតុរិទ្ធិបាទបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, ឧត្តរមុខភាវោ បនស្ស សព្ពលោកុត្តរភាវស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, សត្តបទវីតិហារោ សត្តពោជ្ឈង្គរតនបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, ‘‘សុវណ្ណទណ្ឌា វីតិបតន្តិ ចាមរា’’តិ (សុ. និ. ៦៩៣) ឯត្ថ វុត្តចាមរុក្ខេបោ បន សព្ពតិត្ថិយនិម្មថនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, សេតច្ឆត្តធារណំ អរហត្តផលវិមុត្តិវរវិមលសេតច្ឆត្តបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, សព្ពាទិសានុវិលោកនំ សព្ពញ្ញុតានាវរណញាណបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, អាសភិវាចាភាសនំ បន អប្បដិវត្តិយវរធម្មចក្កប្បវត្តនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. តថាយំ ភគវាបិ គតោ. តញ្ចស្ស គមនំ តថំ អហោសិ អវិតថំ តេសំយេវ វិសេសាធិគមានំ បុព្ពនិមិត្តភាវេន. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘មុហុត្តជាតោវ គវំបតី យថា, សមេហិ បាទេហិ ផុសី វសុន្ធរំ;

សោ វិក្កមី សត្ត បទានិ គោតមោ, សេតញ្ច ឆត្តំ អនុធារយុំ មរូ.

‘‘គន្ត្វាន សោ សត្ត បទានិ គោតមោ, ទិសា វិលោកេសិ សមា សមន្តតោ;

អដ្ឋង្គុបេតំ គិរមព្ភុទីរយិ, សីហោ យថា បព្ពតមុទ្ធនិដ្ឋិតោ’’តិ.

ឯវំ តថា គតោតិ តថាគតោ.

អថ វា យថា បុរិមកា ភគវន្តោ, អយម្បិ ភគវា តថេវ នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទំ…បេ… បឋមជ្ឈានេន នីវរណេ…បេ… អនិច្ចានុបស្សនាយ និច្ចសញ្ញំ…បេ… អរហត្តមគ្គេន សព្ពកិលេសេ បហាយ គតោ. ឯវម្បិ តថា គតោតិ តថាគតោ.

កថំ តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ? បថវីធាតុយា កក្ខឡត្តលក្ខណំ តថំ អវិតថំ, អាបោធាតុយា បគ្ឃរណលក្ខណំ, តេជោធាតុយា ឧណ្ហត្តលក្ខណំ, វាយោធាតុយា វិត្ថម្ភនលក្ខណំ, អាកាសធាតុយា អសម្ផុដ្ឋលក្ខណំ, វិញ្ញាណធាតុយា វិជាននលក្ខណំ.

រូបស្ស រុប្បនលក្ខណំ, វេទនាយ វេទយិតលក្ខណំ, សញ្ញាយ សញ្ជាននលក្ខណំ, សង្ខារានំ អភិសង្ខរណលក្ខណំ, វិញ្ញាណស្ស វិជាននលក្ខណំ.

វិតក្កស្ស អភិនិរោបនលក្ខណំ, វិចារស្ស អនុមជ្ជនលក្ខណំ, បីតិយា ផរណលក្ខណំ, សុខស្ស សាតលក្ខណំ, ចិត្តេកគ្គតាយ អវិក្ខេបលក្ខណំ, ផស្សស្ស ផុសនលក្ខណំ.

សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អធិមោក្ខលក្ខណំ, វីរិយិន្ទ្រិយស្ស បគ្គហលក្ខណំ, សតិន្ទ្រិយស្ស ឧបដ្ឋានលក្ខណំ, សមាធិន្ទ្រិយស្ស អវិក្ខេបលក្ខណំ, បញ្ញិន្ទ្រិយស្ស បជាននលក្ខណំ.

សទ្ធាពលស្ស អស្សទ្ធិយេ អកម្បិយលក្ខណំ, វីរិយពលស្ស កោសជ្ជេ, សតិពលស្ស មុដ្ឋស្សច្ចេ, សមាធិពលស្ស ឧទ្ធច្ចេ, បញ្ញាពលស្ស អវិជ្ជាយ អកម្បិយលក្ខណំ.

សតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧបដ្ឋានលក្ខណំ, ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស បវិចយលក្ខណំ, វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស បគ្គហលក្ខណំ, បីតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ផរណលក្ខណំ, បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧបសមលក្ខណំ, សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស អវិក្ខេបលក្ខណំ, ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្ស បដិសង្ខានលក្ខណំ.

សម្មាទិដ្ឋិយា ទស្សនលក្ខណំ, សម្មាសង្កប្បស្ស អភិនិរោបនលក្ខណំ, សម្មាវាចាយ បរិគ្គហលក្ខណំ, សម្មាកម្មន្តស្ស សមុដ្ឋានលក្ខណំ, សម្មាអាជីវស្ស វោទានលក្ខណំ, សម្មាវាយាមស្ស បគ្គហលក្ខណំ, សម្មាសតិយា ឧបដ្ឋានលក្ខណំ, សម្មាសមាធិស្ស អវិក្ខេបលក្ខណំ.

អវិជ្ជាយ អញ្ញាណលក្ខណំ, សង្ខារានំ ចេតនាលក្ខណំ, វិញ្ញាណស្ស វិជាននលក្ខណំ, នាមស្ស នមនលក្ខណំ, រូបស្ស រុប្បនលក្ខណំ, សឡាយតនស្ស អាយតនលក្ខណំ, ផស្សស្ស ផុសនលក្ខណំ, វេទនាយ វេទយិតលក្ខណំ, តណ្ហាយ ហេតុលក្ខណំ, ឧបាទានស្ស គហណលក្ខណំ, ភវស្ស អាយូហនលក្ខណំ, ជាតិយា និព្ពត្តិលក្ខណំ, ជរាយ ជីរណលក្ខណំ, មរណស្ស ចុតិលក្ខណំ.

ធាតូនំ សុញ្ញតាលក្ខណំ, អាយតនានំ អាយតនលក្ខណំ, សតិបដ្ឋានានំ ឧបដ្ឋានលក្ខណំ, សម្មប្បធានានំ បទហនលក្ខណំ, ឥទ្ធិបាទានំ ឥជ្ឈនលក្ខណំ, ឥន្ទ្រិយានំ អធិបតិលក្ខណំ, ពលានំ អកម្បិយលក្ខណំ, ពោជ្ឈង្គានំ និយ្យានលក្ខណំ, មគ្គស្ស ហេតុលក្ខណំ.

សច្ចានំ តថលក្ខណំ, សមថស្ស អវិក្ខេបលក្ខណំ, វិបស្សនាយ អនុបស្សនាលក្ខណំ, សមថវិបស្សនានំ ឯករសលក្ខណំ, យុគនទ្ធានំ អនតិវត្តនលក្ខណំ.

សីលវិសុទ្ធិយា សំវរលក្ខណំ, ចិត្តវិសុទ្ធិយា អវិក្ខេបលក្ខណំ, ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិយា ទស្សនលក្ខណំ.

ខយេ ញាណស្ស សមុច្ឆេទលក្ខណំ, អនុប្បាទេ ញាណស្ស បស្សទ្ធិលក្ខណំ.

ឆន្ទស្ស មូលលក្ខណំ, មនសិការស្ស សមុដ្ឋានលក្ខណំ, ផស្សស្ស សមោធានលក្ខណំ, វេទនាយ សមោសរណលក្ខណំ, សមាធិស្ស បមុខលក្ខណំ, សតិយា អាធិបតេយ្យលក្ខណំ, បញ្ញាយ តតុត្តរិលក្ខណំ, វិមុត្តិយា សារលក្ខណំ, អមតោគធស្ស និព្ពានស្ស បរិយោសានលក្ខណំ តថំ អវិតថំ. ឯតំ តថលក្ខណំ ញាណគតិយា អាគតោ អវិរជ្ឈិត្វា បត្តោ អនុប្បត្តោតិ តថាគតោ. ឯវំ តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ.

កថំ តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ? តថធម្មា នាម ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ. យថាហ – ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ. កតមានិ ចត្តារិ? ‘ឥទំ ទុក្ខ’ន្តិ, ភិក្ខវេ, តថមេតំ អវិតថមេតំ អនញ្ញថមេត’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១០៩០) វិត្ថារោ. តានិ ច ភគវា អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថានំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា តថាគតោតិ វុច្ចតិ. អភិសម្ពោធត្ថោ ហិ ឯត្ថ គតសទ្ទោ.

អបិច ជរាមរណស្ស ជាតិបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ តថោ អវិតថោ អនញ្ញថោ…បេ… សង្ខារានំ អវិជ្ជាបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ តថោ អវិតថោ អនញ្ញថោ. តថា អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ បច្ចយដ្ឋោ តថោ អវិតថោ អនញ្ញថោ…បេ… ជាតិយា ជរាមរណស្ស បច្ចយដ្ឋោ តថោ អវិតថោ អនញ្ញថោ. តំ សព្ពំ ភគវា អភិសម្ពុទ្ធោ. តស្មាបិ តថានំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា តថាគតោ. ឯវំ តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ.

កថំ តថទស្សិតាយ តថាគតោ? ភគវា យំ សទេវកេ លោកេ…បេ… សទេវមនុស្សាយ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ចក្ខុទ្វារេ អាបាថំ អាគច្ឆន្តំ រូបារម្មណំ នាម អត្ថិ, តំ សព្ពាការេន ជានាតិ បស្សតិ. ឯវំ ជានតា បស្សតា ច តេន តំ ឥដ្ឋានិដ្ឋាទិវសេន វា ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតេសុ លព្ភមានកបទវសេន វា ‘‘កតមំ តំ រូបំ រូបាយតនំ? យំ រូបំ ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ វណ្ណនិភា សនិទស្សនំ សប្បដិឃំ នីលំ បីតក’’ន្តិអាទិនា (ធ. ស. ៦១៦) នយេន អនេកេហិ នាមេហិ តេរសហិ វារេហិ ទ្វិបញ្ញាសាយ នយេហិ វិភជ្ជមានំ តថមេវ ហោតិ, វិតថំ នត្ថិ. ឯស នយោ សោតទ្វារាទីសុបិ អាបាថមាគច្ឆន្តេសុ សទ្ទាទីសុ. វុត្តម្បិ ចេតំ ភគវតា ‘‘យំ, ភិក្ខវេ, សទេវកស្ស លោកស្ស…បេ… សទេវមនុស្សាយ ទិដ្ឋំ សុតំ មុតំ វិញ្ញាតំ បត្តំ បរិយេសិតំ អនុវិចរិតំ មនសា, តមហំ ជានាមិ, តមហំ អព្ភញ្ញាសិំ, តំ តថាគតស្ស វិទិតំ, តំ តថាគតោ ន ឧបដ្ឋាសី’’តិ (អ. និ. ៤.២៤). ឯវំ តថទស្សិតាយ តថាគតោ. តត្ថ តថទស្សីអត្ថេ តថាគតោតិ បទសម្ភវោ វេទិតព្ពោ.

កថំ តថវាទិតាយ តថាគតោ? យំ រត្តិំ ភគវា ពោធិមណ្ឌេ អបរាជិតបល្លង្កេ និសិន្នោ ចតុន្នំ មារានំ មត្ថកំ មទ្ទិត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ, យញ្ច រត្តិំ យមកសាលានមន្តរេ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ, ឯត្ថន្តរេ បញ្ចចត្តាលីសវស្សបរិមាណេ កាលេ បឋមពោធិយាបិ មជ្ឈិមពោធិយាបិ បច្ឆិមពោធិយាបិ យំ ភគវតា ភាសិតំ សុត្តំ គេយ្យំ…បេ… វេទល្លំ, តំ សព្ពំ អត្ថតោ ច ព្យញ្ជនតោ ច អនវជ្ជំ អនុបវជ្ជំ អនូនមនធិកំ សព្ពាការបរិបុណ្ណំ រាគមទនិម្មទនំ ទោសមោហមទនិម្មទនំ, នត្ថិ តត្ថ វាលគ្គមត្តម្បិ បក្ខលិតំ, សព្ពំ តំ ឯកមុទ្ទិកាយ លញ្ឆិតំ វិយ, ឯកនាឡិកាយ មិតំ វិយ, ឯកតុលាយ តុលិតំ វិយ, ច តថមេវ ហោតិ. យថាហ ‘‘យញ្ច, ចុន្ទ, រត្តិំ តថាគតោ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈតិ, យញ្ច រត្តិំ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយតិ, យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ភាសតិ លបតិ និទ្ទិសតិ, សព្ពំ តំ តថមេវ ហោតិ, នោ អញ្ញថា. តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (ទី. និ. ៣.១៨៨). គទអត្ថោ ហិ ឯត្ថ គតសទ្ទោ. ឯវំ តថវាទិតាយ តថាគតោ.

អបិច អាគទនំ អាគទោ, វចនន្តិ អត្ថោ. តថោ អវិបរីតោ អាគទោ អស្សាតិ ទការស្ស តការំ កត្វា តថាគតោតិ ឯវមេតស្មិំ អត្ថេ បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា.

កថំ តថាការិតាយ តថាគតោ? ភគវតោ ហិ វាចាយ កាយោ អនុលោមេតិ, កាយស្សាបិ វាចា, តស្មា យថាវាទី តថាការី យថាការី តថាវាទី ច ហោតិ. ឯវំភូតស្ស ចស្ស យថា វាចា, កាយោបិ តថា គតោ បវត្តោតិ អត្ថោ. យថា ច កាយោ, វាចាបិ តថា គតា បវត្តាតិ តថាគតោ. តេនេវាហ – ‘‘យថាវាទី, ភិក្ខវេ, តថាគតោ តថាការី, យថាការី តថាវាទី. ឥតិ យថាវាទី តថាការី, យថាការី តថាវាទី. តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ. ឯវំ តថាការិតាយ តថាគតោ.

កថំ អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ? ឧបរិ ភវគ្គំ ហេដ្ឋា អវីចិំ បរិយន្តំ កត្វា តិរិយំ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ សព្ពសត្តេ អភិភវតិ សីលេន សមាធិនា បញ្ញាយ វិមុត្តិយា វិមុត្តិញាណទស្សនេន, ន តស្ស តុលា វា បមាណំ វា អត្ថិ, អតុលោ អប្បមេយ្យោ អនុត្តរោ រាជាធិរាជា ទេវានំ អតិទេវោ សក្កានំ អតិសក្កោ ព្រហ្មានំ អតិព្រហ្មា. តេនាហ – ‘‘សទេវកេ, ភិក្ខវេ, លោកេ…បេ… សទេវមនុស្សាយ តថាគតោ អភិភូ អនភិភូតោ អញ្ញទត្ថុ ទសោ វសវត្តី. តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣).

តត្ថេវំ បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា – អគទោ វិយ អគទោ. កោ បនេស? ទេសនាវិលាសោ ចេវ បុញ្ញុស្សយោ ច. តេន ហេស មហានុភាវោ ភិសក្កោ ទិព្ពាគទេន សប្បេ វិយ សព្ពបរប្បវាទិនោ សទេវកញ្ច លោកំ អភិភវតិ. ឥតិ សព្ពលោកាភិភវនេ តថោ អវិបរីតោ ទេសនាវិលាសមយោ ចេវ បុញ្ញមយោ ច អគទោ អស្សាតិ ទការស្ស តការំ កត្វា តថាគតោតិ វេទិតព្ពោ. ឯវំ អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ.

អបិច តថាយ គតោតិបិ តថាគតោ, តថំ គតោតិបិ តថាគតោតិ. គតោតិ អវគតោ អតីតោ បត្តោ បដិបន្នោតិ អត្ថោ. តត្ថ សកលំ លោកំ តីរណបរិញ្ញាយ តថាយ គតោ អវគតោតិ តថាគតោ, លោកសមុទយំ បហានបរិញ្ញាយ តថាយ គតោ អតីតោតិ តថាគតោ, លោកនិរោធំ សច្ឆិកិរិយាយ តថាយ គតោ បត្តោតិ តថាគតោ, លោកនិរោធគាមិនិបដិបទំ តថំ គតោ បដិបន្នោតិ តថាគតោ. តេន យំ វុត្តំ ភគវតា – ‘‘លោកោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ, លោកស្មា តថាគតោ វិសំយុត្តោ. លោកសមុទយោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ, លោកសមុទយោ តថាគតស្ស បហីនោ. លោកនិរោធោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធោ លោកនិរោធោ តថាគតស្ស សច្ឆិកតោ. លោកនិរោធគាមិនី បដិបទា, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធា, លោកនិរោធគាមិនីបដិបទា តថាគតស្ស ភាវិតា. យំ, ភិក្ខវេ, សទេវកស្ស លោកស្ស…បេ… អនុវិចរិតំ មនសា, សព្ពំ តំ តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធំ. តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣). តស្ស ឯវម្បិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥទម្បិ ច តថាគតស្ស តថាគតភាវទីបនេ មុខមត្តមេវ. សព្ពាការេន បន តថាគតោវ តថាគតស្ស តថាគតភាវំ វណ្ណេយ្យ. យស្មា បន សព្ពពុទ្ធា តថាគតគុណេនាបិ សមសមា, តស្មា សព្ពេសំ វសេន តថាគតានន្តិ អាហ.

អរហន្តានន្តិ កិលេសេហិ អារកត្តា, អរីនំ អរានញ្ច ហតត្តា, បច្ចយាទីនំ អរហត្តា, បាបករណេ រហាភាវា តថាគតោ អរហំ. អារកា ហិ សោ សព្ពកិលេសេហិ សុវិទូរវិទូរេ ឋិតោ មគ្គេន សវាសនានំ កិលេសានំ បហីនត្តាតិ អរហំ.

សោ តតោ អារកា នាម, យស្ស យេនាសមង្គិតា;

អសមង្គី ច ទោសេហិ, នាថោ តេនារហំ មតោ.

តេ ចានេន កិលេសារយោ មគ្គេន ហតាតិ អរីនំ ហតត្តាបិ អរហំ.

យស្មា រាគាទិសង្ខាតា, សព្ពេបិ អរយោ ហតា;

បញ្ញាសត្ថេន នាថេន, តស្មាបិ អរហំ មតោ.

យញ្ចេតំ អវិជ្ជាភវតណ្ហាមយនាភិបុញ្ញាទិអភិសង្ខារានំ ជរាមរណនេមិ អាសវសមុទយមយេន អក្ខេន វិជ្ឈិត្វា តិភវរថេ សមាយោជិតំ អនាទិកាលប្បវត្តំ សំសារចក្កំ, តស្សានេន ពោធិមណ្ឌេ វីរិយបាទេហិ សីលបថវិយំ បតិដ្ឋាយ សទ្ធាហត្ថេន កម្មក្ខយករំ ញាណផរសុំ គហេត្វា សព្ពេ អរា ហតាតិ អរានំ ហតត្តាបិ អរហំ.

អរា សំសារចក្កស្ស, ហតា ញាណាសិនា យតោ;

លោកនាថេន តេនេស, អរហន្តិ បវុច្ចតិ.

អគ្គទក្ខិណេយ្យត្តា ច ចីវរាទិបច្ចយេ អរហតិ បូជាវិសេសញ្ច. តេនេវ ច ឧប្បន្នេ តថាគតេ យេ កេចិ មហេសក្ខា ទេវមនុស្សា, ន តេ អញ្ញត្ថ បូជំ ករោន្តិ. តថា ហិ ព្រហ្មា សហម្បតិ សិនេរុមត្តេន រតនទាមេន តថាគតំ បូជេសិ, យថាពលញ្ច អញ្ញេ ទេវា មនុស្សា ច ពិម្ពិសារកោសលរាជាទយោ. បរិនិព្ពុតម្បិ ច ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស ឆន្នវុតិកោដិធនំ វិស្សជ្ជេត្វា អសោកមហារាជា សកលជម្ពុទីបេ ចតុរាសីតិ វិហារសហស្សានិ បតិដ្ឋាបេសិ, កោ បន វាទោ អញ្ញេសំ បូជាវិសេសានន្តិ បច្ចយាទីនំ អរហត្តាបិ អរហំ.

បូជាវិសេសំ សហ បច្ចយេហិ, យស្មា អយំ អរហតិ លោកនាថោ;

អត្ថានុរូបំ អរហន្តិ លោកេ, តស្មា ជិនោ អរហតិ នាមមេតំ.

យថា ច លោកេ យេ កេចិ បណ្ឌិតមានិនោ ពាលា អសិលោកភយេន រហោ បាបំ ករោន្តិ, ឯវមេស ន កទាចិ ករោតីតិ បាបករណេ រហាភាវតោបិ អរហំ.

យស្មា នត្ថិ រហោ នាម, បាបកម្មេសុ តាទិនោ;

រហាភាវេន តេនេស, អរហំ ឥតិ វិស្សុតោ.

ឯវំ សព្ពថាបិ –

អារកត្តា ហតត្តា ច, កិលេសារីន សោ មុនិ;

ហតសំសារចក្ការោ, បច្ចយាទីន ចារហោ;

ន រហោ ករោតិ បាបានិ, អរហំ តេន វុច្ចតីតិ.

យស្មា បន សព្ពពុទ្ធា អរហត្តគុណេនាបិ សមសមា, តស្មា សព្ពេសំ វសេន ‘‘អរហន្តាន’’ន្តិ អាហ.

សម្មាសម្ពុទ្ធានន្តិ សម្មា សាមញ្ច សព្ពធម្មានំ ពុទ្ធត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធោ. តថា ហេស សព្ពធម្មេ សម្មា សម្ពុទ្ធោ, អភិញ្ញេយ្យេ ធម្មេ អភិញ្ញេយ្យតោ ពុទ្ធោ, បរិញ្ញេយ្យេ ធម្មេ បរិញ្ញេយ្យតោ, បហាតព្ពេ ធម្មេ បហាតព្ពតោ, សច្ឆិកាតព្ពេ ធម្មេ សច្ឆិកាតព្ពតោ, ភាវេតព្ពេ ធម្មេ ភាវេតព្ពតោ. តេនេវាហ –

‘‘អភិញ្ញេយ្យំ អភិញ្ញាតំ, ភាវេតព្ពញ្ច ភាវិតំ;

បហាតព្ពំ បហីនំ មេ, តស្មា ពុទ្ធោស្មិ ព្រាហ្មណា’’តិ. (ម. និ. ២.៣៩៩; សុ. និ. ៥៦៣);

អថ វា ចក្ខុ ទុក្ខសច្ចំ, តស្ស មូលការណភាវេន សមុដ្ឋាបិកា បុរិមតណ្ហា សមុទយសច្ចំ, ឧភិន្នំ អប្បវត្តិ និរោធសច្ចំ, និរោធប្បជាននា បដិបទា មគ្គសច្ចន្តិ ឯវំ ឯកេកបទុទ្ធារេនាបិ សព្ពធម្មេ សម្មា សាមញ្ច ពុទ្ធោ. ឯស នយោ សោតឃានជិវ្ហាកាយមនេសុ. ឯតេនេវ នយេន រូបាទីនិ ឆ អាយតនានិ, ចក្ខុវិញ្ញាណាទយោ ឆ វិញ្ញាណកាយា, ចក្ខុសម្ផស្សាទយោ ឆ ផស្សា, ចក្ខុសម្ផស្សជាទយោ ឆ វេទនា, រូបសញ្ញាទយោ ឆ សញ្ញា, រូបសញ្ចេតនាទយោ ឆ ចេតនា, រូបតណ្ហាទយោ ឆ តណ្ហាកាយា, រូបវិតក្កាទយោ ឆ វិតក្កា, រូបវិចារាទយោ ឆ វិចារា, រូបក្ខន្ធាទយោ បញ្ចក្ខន្ធា, ទស កសិណានិ, ទស អនុស្សតិយោ, ឧទ្ធុមាតកសញ្ញាទិវសេន ទស សញ្ញា, កេសាទយោ ទ្វត្តិំសាការា, ទ្វាទសាយតនានិ, អដ្ឋារស ធាតុយោ, កាមភវាទយោ នវ ភវា, បឋមាទីនិ ចត្តារិ ឈានានិ, មេត្តាភាវនាទយោ ចតស្សោ អប្បមញ្ញា, ចតស្សោ អរូបសមាបត្តិយោ, បដិលោមតោ ជរាមរណាទីនិ, អនុលោមតោ អវិជ្ជាទីនិ បដិច្ចសមុប្បាទង្គានិ ច យោជេតព្ពានិ. តត្រាយំ ឯកបទយោជនា – ជរាមរណំ ទុក្ខសច្ចំ, ជាតិ សមុទយសច្ចំ, ឧភិន្នំ និស្សរណំ និរោធសច្ចំ, និរោធប្បជាននា បដិបទា មគ្គសច្ចន្តិ ឯវំ ឯកេកបទុទ្ធារេន សព្ពធម្មេ សម្មា សាមញ្ច ពុទ្ធោ អនុពុទ្ធោ បដិវិទ្ធោ. យំ វា បន កិញ្ចិ អត្ថិ នេយ្យំ នាម, សព្ពស្ស សម្មា សម្ពុទ្ធត្តា វិមោក្ខន្តិកញាណវសេន សម្មាសម្ពុទ្ធោ. តស្ស បន វិភាគោ ឧបរិ អាវិ ភវិស្សតីតិ. យស្មា បន សព្ពពុទ្ធា សម្មាសម្ពុទ្ធគុណេនាបិ សមសមា, តស្មា សព្ពេសំ វសេន ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធាន’’ន្តិ អាហ.

៣៨. ឥទានិ បរិយន្តបារិសុទ្ធិអបរិយន្តបារិសុទ្ធិសីលទ្វយេ ឯកេកមេវ សីលំ បញ្ចធា ភិន្ទិត្វា ទស្សេតុំ អត្ថិ សីលំ បរិយន្តំ, អត្ថិ សីលំ អបរិយន្តន្តិអាទិមាហ. ឥតរេសុ បន តីសុ សីលេសុ តថាវិធោ ភេទោ នត្ថីតិ. តត្ថ លាភបរិយន្តន្តិ លាភេន បរិយន្តោ ភេទោ ឯតស្សាតិ លាភបរិយន្តំ. ឯវំ សេសានិបិ. យសោតិ បនេត្ថ បរិវារោ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ លោកេ. ឯកច្ចោតិ ឯកោ. លាភហេតូតិ លាភោយេវ ហេតុ លាភហេតុ, តស្មា លាភហេតុតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ហេត្វត្ថេ និស្សក្កវចនំ. ‘‘លាភបច្ចយា លាភការណា’’តិ តស្សេវ វេវចនំ. ហេតុមេវ ហិ បដិច្ច ឯតំ ផលមេតីតិ បច្ចយោតិ ច, ផលុប្បត្តិំ ការយតីតិ ការណន្តិ ច វុច្ចតិ.

យថាសមាទិន្នន្តិ យំ យំ សមាទិន្នំ គហិតំ. វីតិក្កមតីតិ អជ្ឈាចរតិ. ឯវរូបានីតិ ឯវំសភាវានិ, វុត្តប្បការានីតិ អធិប្បាយោ. សីលានីតិ គហដ្ឋសីលានិ វា ហោន្តុ បព្ពជិតសីលានិ វា, យេសំ អាទិម្ហិ វា អន្តេ វា ឯកំ ភិន្នំ, តានិ បរិយន្តេ ឆិន្នសាដកោ វិយ ខណ្ឌានិ. យេសំ វេមជ្ឈេ ឯកំ ភិន្នំ, តានិ មជ្ឈេ វិនិវិទ្ធសាដកោ វិយ ឆិទ្ទានិ. យេសំ បដិបាដិយា ទ្វេ វា តីណិ វា ភិន្នានិ, តានិ បិដ្ឋិយា វា កុច្ឆិយា វា ឧដ្ឋិតេន ទីឃវដ្ដាទិសណ្ឋានេន វិសភាគវណ្ណេន កាឡរត្តាទីនំ អញ្ញតរសរីរវណ្ណា គាវី វិយ សពលានិ. យេសំ អន្តរន្តរា ឯកេកានិ ភិន្នានិ, តានិ អន្តរន្តរា វិសភាគវណ្ណពិន្ទុវិចិត្រា គាវី វិយ កម្មាសានិ. អវិសេសេន វា សព្ពានិបិ សត្តវិធេន មេថុនសំយោគេន កោធូបនាហាទីហិ ច បាបធម្មេហិ ឧបហតត្តា ខណ្ឌានិ ឆិទ្ទានិ សពលានិ កម្មាសានីតិ. តានិយេវ តណ្ហាទាសព្យតោ មោចេត្វា ភុជិស្សភាវាករណេន ន ភុជិស្សានិ. ពុទ្ធាទីហិ វិញ្ញូហិ ន បសត្ថត្តា ន វិញ្ញុប្បសត្ថានិ. តណ្ហាទិដ្ឋីហិ បរាមដ្ឋត្តា, កេនចិ វា ‘‘អយំ តេ សីលេសុ ទោសោ’’តិ បរាមដ្ឋុំ សក្កុណេយ្យតាយ បរាមដ្ឋានិ. ឧបចារសមាធិំ អប្បនាសមាធិំ វា, អថ វា មគ្គសមាធិំ ផលសមាធិំ វា ន សំវត្តយន្តីតិ អសមាធិសំវត្តនិកានិ. ន សមាធិសំវត្តនិកានីតិបិ បាឋោ.

កេចិ បន ‘‘ខណ្ឌានីតិ កុសលានំ ធម្មានំ អប្បតិដ្ឋាភូតត្តា, ឆិទ្ទានីតិបិ ឯវំ. សពលានីតិ វិវណ្ណករណត្តា, កម្មាសានីតិបិ ឯវំ. ន ភុជិស្សានីតិ តណ្ហាទាសព្យំ គតត្តា. ន វិញ្ញុប្បសត្ថានីតិ កុសលេហិ គរហិតត្តា. បរាមដ្ឋានីតិ តណ្ហាយ គហិតត្តា. អសមាធិសំវត្តនិកានីតិ វិប្បដិសារវត្ថុភូតត្តា’’តិ ឯវមត្ថំ វណ្ណយន្តិ.

ន អវិប្បដិសារវត្ថុកានីតិ វិប្បដិសារាវហត្តា អវិប្បដិសារស្ស បតិដ្ឋា ន ហោន្តីតិ អត្ថោ. ន បាមោជ្ជវត្ថុកានីតិ អវិប្បដិសារជាយ ទុព្ពលបីតិយា ន វត្ថុភូតានិ តស្សា អនាវហត្តា. ឯវំ សេសេសុបិ យោជនា កាតព្ពា. ន បីតិវត្ថុកានីតិ ទុព្ពលបីតិជាយ ពលវបីតិយា ន វត្ថុភូតានិ. ន បស្សទ្ធិវត្ថុកានីតិ ពលវបីតិជាយ កាយចិត្តបស្សទ្ធិយា ន វត្ថុភូតានិ. ន សុខវត្ថុកានីតិ បស្សទ្ធិជស្ស កាយិកចេតសិកសុខស្ស ន វត្ថុភូតានិ. ន សមាធិវត្ថុកានីតិ សុខជស្ស សមាធិស្ស ន វត្ថុភូតានិ. ន យថាភូតញាណទស្សនវត្ថុកានីតិ សមាធិបទដ្ឋានស្ស យថាភូតញាណទស្សនស្ស ន វត្ថុភូតានិ.

ន ឯកន្តនិព្ពិទាយាតិអាទីសុ ន-ការមេវ អាហរិត្វា ‘‘ន វិរាគាយា’’តិអាទិនា នយេន សេសបទេហិបិ យោជេតព្ពំ. ន វិរាគាយាតិអាទីសុ សនការោ វា បាឋោ. តត្ថ ឯកន្តនិព្ពិទាយាតិ ឯកន្តេន វដ្ដេ និព្ពិន្ទនត្ថាយ ន សំវត្តន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ឯវំ សេសេសុបិ យោជេតព្ពំ. វិរាគាយាតិ វដ្ដេ វិរជ្ជនត្ថាយ. និរោធាយាតិ វដ្ដស្ស និរោធនត្ថាយ. ឧបសមាយាតិ និរោធិតស្ស បុន អនុប្បត្តិវសេន វដ្ដស្ស ឧបសមនត្ថាយ. អភិញ្ញាយាតិ វដ្ដស្ស អភិជាននត្ថាយ. សម្ពោធាយាតិ កិលេសនិទ្ទាវិគមេន វដ្ដតោ បពុជ្ឈនត្ថាយ. និព្ពានាយាតិ អមតនិព្ពានត្ថាយ.

យថាសមាទិន្នំ សិក្ខាបទំ វីតិក្កមាយាតិ យថាសមាទិន្នស្ស សិក្ខាបទស្ស វីតិក្កមនត្ថាយ. វិភត្តិវិបល្លាសវសេន បនេត្ថ ឧបយោគវចនំ កតំ. ចិត្តម្បិ ន ឧប្បាទេតីតិ ចិត្តុប្បាទសុទ្ធិយា សីលស្ស អតិវិសុទ្ធភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ន បន ចិត្តុប្បាទមត្តេន សីលំ ភិជ្ជតិ. កិំ សោ វីតិក្កមិស្សតីតិ កិមត្ថំ វីតិក្កមំ ករិស្សតិ, នេវ វីតិក្កមំ ករិស្សតីតិ អត្ថោ. អខណ្ឌានីតិអាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តបដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពានិ. ន ខណ្ឌានីតិបិ បាឋោ. ‘‘ឯកន្តនិព្ពិទាយា’’តិអាទីសុ ឯកន្តេន វដ្ដេ និព្ពិន្ទនត្ថាយាតិអាទិនា នយេន យោជេតព្ពំ. ឯត្ថ បន និព្ពិទាយាតិ វិបស្សនា. វិរាគាយាតិ មគ្គោ. និរោធាយ ឧបសមាយាតិ និព្ពានំ. អភិញ្ញាយ សម្ពោធាយាតិ មគ្គោ. និព្ពានាយាតិ និព្ពានមេវ. ឯកស្មិំ ឋានេ វិបស្សនា, ទ្វីសុ មគ្គោ, តីសុ និព្ពានំ វុត្តន្តិ ឯវំ អវត្ថានកថា វេទិតព្ពា. បរិយាយេន បន សព្ពានិបេតានិ មគ្គវេវចនានិបិ និព្ពានវេវចនានិបិ ហោន្តិយេវ.

៣៩. ឥទានិ បរិយន្តាបរិយន្តវសេន វិជ្ជមានបភេទំ ទស្សេត្វា បុន ធម្មវសេន ជាតិវសេន បច្ចយវសេន សម្បយុត្តវសេន សីលស្ស បភេទំ ទស្សេតុំ កិំ សីលន្តិអាទិមាហ. តត្ថ សមុដ្ឋាតិ ឯតេនាតិ សមុដ្ឋានំ. បច្ចយស្សេតំ នាមំ. កិំ សមុដ្ឋានមស្សាតិ កិំសមុដ្ឋានំ. កតិនំ ធម្មានំ សមោធានំ សមវាយោ អស្សាតិ កតិធម្មសមោធានំ.

ចេតនា សីលន្តិ បាណាតិបាតាទីហិ វិរមន្តស្ស, វត្តបដិបត្តិំ វា បូរេន្តស្ស ចេតនា. ចេតសិកំ សីលន្តិ បាណាតិបាតាទីហិ វិរមន្តស្ស វិរតិ. អបិច ចេតនា សីលំ នាម បាណាតិបាតាទីនិ បជហន្តស្ស សត្តកម្មបថចេតនា. ចេតសិកំ សីលំ នាម ‘‘អភិជ្ឈំ លោកេ បហាយ វិគតាភិជ្ឈេន ចេតសា វិហរតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២១៧) នយេន វុត្តា អនភិជ្ឈាអព្យាបាទសម្មាទិដ្ឋិធម្មា. សំវរោ សីលន្តិ ឯត្ថ បញ្ចវិធោ សំវរោ វេទិតព្ពោ – បាតិមោក្ខសំវរោ, សតិសំវរោ, ញាណសំវរោ, ខន្តិសំវរោ, វីរិយសំវរោតិ. តត្ថ ‘‘ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរេន ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោ’’តិ (វិភ. ៥១១) អយំ បាតិមោក្ខសំវរោ. ‘‘រក្ខតិ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ចក្ខុន្ទ្រិយេ សំវរំ អាបជ្ជតី’’តិ (ទី. និ. ១.២១៣; ម. និ. ១.២៩៥; សំ. និ. ៤.២៣៩; អ. និ. ៣.១៦) អយំ សតិសំវរោ.

‘‘យានិ សោតានិ លោកស្មិំ, (អជិតាតិ ភគវា;)

សតិ តេសំ និវារណំ;

សោតានំ សំវរំ ព្រូមិ, បញ្ញាយេតេ បិធីយរេ’’តិ. (សុ. និ. ១០៤១) –

អយំ ញាណសំវរោ. បច្ចយបដិសេវនម្បិ ឯត្ថេវ សមោធានំ គច្ឆតិ. យោ បនាយំ ‘‘ខមោ ហោតិ សីតស្ស ឧណ្ហស្សា’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៤; អ. និ. ៤.១១៤; ៦.៥៨) នយេន អាគតោ, អយំ ខន្តិសំវរោ នាម. យោ ចាយំ ‘‘ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតី’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៦; អ. និ. ៤.១១៤; ៦.៥៨) នយេន អាគតោ, អយំ វីរិយសំវរោ នាម. អាជីវបារិសុទ្ធិបិ ឯត្ថេវ សមោធានំ គច្ឆតិ. ឥតិ អយំ បញ្ចវិធោបិ សំវរោ, យា ច បាបភីរុកានំ កុលបុត្តានំ សម្បត្តវត្ថុតោ វិរតិ, សព្ពមេតំ សំវរសីលន្តិ វេទិតព្ពំ. អវីតិក្កមោ សីលន្តិ សមាទិន្នសីលស្ស កាយិកវាចសិកោ អវីតិក្កមោ. ឥទំ តាវ កិំ សីលន្តិ បញ្ហស្ស វិស្សជ្ជនំ.

កតិ សីលានីតិ បញ្ហស្ស វិស្សជ្ជនេ កុសលសីលំ អកុសលសីលំ អព្យាកតសីលន្តិ ឯត្ថ យស្មា លោកេ តេសំ តេសំ សត្តានំ បកតិ សីលន្តិ វុច្ចតិ, យំ សន្ធាយ ‘‘អយំ សុខសីលោ, អយំ ទុក្ខសីលោ, អយំ កលហសីលោ, អយំ មណ្ឌនសីលោ’’តិ ភណន្តិ. តស្មា តេន បរិយាយេន អត្ថុទ្ធារវសេន អកុសលសីលមបិ សីលន្តិ វុត្តំ. តំ បន ‘‘សុត្វាន សំវរេ បញ្ញា’’តិ (បដិ. ម. ១.៣៧) វចនតោ ឥធាធិប្បេតសីលំ ន ហោតីតិ.

យស្មា បន ចេតនាទិភេទស្ស សីលស្ស សម្បយុត្តចិត្តំ សមុដ្ឋានំ, តស្មា កុសលចិត្តសមុដ្ឋានំ កុសលសីលន្តិអាទិមាហ.

សំវរសមោធានំ សីលន្តិ សំវរសម្បយុត្តខន្ធា. តេ ហិ សំវរេន សមាគតា មិស្សីភូតាតិ សំវរសមោធានន្តិ វុត្តា. ឯវំ អវីតិក្កមសមោធានំ សីលម្បិ វេទិតព្ពំ. តថាភាវេ ជាតចេតនា សមោធានំ សីលន្តិ សំវរភាវេ អវីតិក្កមភាវេ ជាតចេតនាសម្បយុត្តា ខន្ធា. យស្មា ច តីសុបិ ចេតេសុ តំសម្បយុត្តា ធម្មា អធិប្បេតា, តស្មា ចេតនាសមោធានេន ចេតសិកានម្បិ សង្គហិតត្តា ចេតសិកសមោធានសីលំ វិសុំ ន និទ្ទិដ្ឋន្តិ វេទិតព្ពំ. ហេដ្ឋា ចេតនាទយោ ធម្មា ‘‘សីល’’ន្តិ វុត្តា. ន កេវលំ តេ ឯវ សីលំ, តំសម្បយុត្តា ធម្មាបិ សីលមេវាតិ ទស្សនត្ថំ អយំ តិកោ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

៤០. ឥទានិ យស្មា ចេតនាចេតសិកា សំវរាវីតិក្កមាយេវ ហោន្តិ ន វិសុំ, តស្មា សំវរាវីតិក្កមេយេវ យាវ អរហត្តមគ្គា សាធារណក្កមេន យោជេន្តោ បាណាតិបាតំ សំវរដ្ឋេន សីលំ, អវីតិក្កមដ្ឋេន សីលន្តិអាទិមាហ. បាណាតិបាតា វេរមណិអាទយោ ហិ យស្មា អត្តនោ អត្តនោ បច្ចនីកំ សំវរន្តិ, តំ ន វីតិក្កមន្តិ ច, តស្មា សំវរណតោ អវីតិក្កមនតោ ច សំវរដ្ឋេន សីលំ អវីតិក្កមដ្ឋេន សីលំ នាម ហោតិ. តត្ថ បាណាតិបាតំ សំវរដ្ឋេនាតិ បាណាតិបាតស្ស បិទហនដ្ឋេន សីលំ. កិំ តំ? បាណាតិបាតា វេរមណី. សា ច តំ សំវរន្តីយេវ តំ ន វីតិក្កមតីតិ អវីតិក្កមដ្ឋេន សីលំ. ឯវមេវ អទិន្នាទានា វេរមណិអាទយោ អនភិជ្ឈាអព្យាបាទសម្មាទិដ្ឋិយោ យោជេតព្ពា.

បាណាតិបាតន្តិអាទីសុ បន ទសសុ អកុសលកម្មបថេសុ បាណស្ស អតិបាតោ បាណាតិបាតោ. បាណវធោ បាណឃាតោតិ វុត្តំ ហោតិ. បាណោតិ ចេត្ថ វោហារតោ សត្តោ, បរមត្ថតោ ជីវិតិន្ទ្រិយំ. តស្មិំ បន បាណេ បាណសញ្ញិនោ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទកឧបក្កមសមុដ្ឋាបិកា កាយវចីទ្វារានំ អញ្ញតរទ្វារប្បវត្តា វធកចេតនា បាណាតិបាតោ. សោ គុណវិរហិតេសុ តិរច្ឆានគតាទីសុ បាណេសុ ខុទ្ទកេ បាណេ អប្បសាវជ្ជោ, មហាសរីរេ មហាសាវជ្ជោ. កស្មា? បយោគមហន្តតាយ. បយោគសមត្តេបិ វត្ថុមហន្តតាយ. គុណវន្តេសុ មនុស្សាទីសុ អប្បគុណេ បាណេ អប្បសាវជ្ជោ, មហាគុណេ មហាសាវជ្ជោ. សរីរគុណានំ បន សមភាវេ សតិ កិលេសានំ ឧបក្កមានញ្ច មុទុតាយ អប្បសាវជ្ជោ, តិព្ពតាយ មហាសាវជ្ជោតិ វេទិតព្ពោ. តស្ស បញ្ច សម្ភារា – បាណោ, បាណសញ្ញិតា, វធកចិត្តំ, ឧបក្កមោ, តេន មរណន្តិ.

អទិន្នស្ស អាទានំ អទិន្នាទានំ, បរសំហរណំ, ថេយ្យំ, ចោរិកាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ អទិន្នន្តិ បរបរិគ្គហិតំ, យត្ថ បរោ យថាកាមការិតំ អាបជ្ជន្តោ អទណ្ឌារហោ អនុបវជ្ជោ ច ហោតិ, តស្មិំ បរបរិគ្គហិតេ បរបរិគ្គហិតសញ្ញិនោ តទាទាយកឧបក្កមសមុដ្ឋាបិកា កាយវចីទ្វារានំ អញ្ញតរទ្វារប្បវត្តា ថេយ្យចេតនា អទិន្នាទានំ. តំ ហីនេ បរសន្តកេ អប្បសាវជ្ជំ, បណីតេ មហាសាវជ្ជំ. កស្មា? វត្ថុបណីតតាយ. វត្ថុសមត្តេ សតិ គុណាធិកានំ សន្តកេ វត្ថុស្មិំ មហាសាវជ្ជំ, តំ តំ គុណាធិកំ ឧបាទាយ តតោ តតោ ហីនគុណស្ស សន្តកេ វត្ថុស្មិំ អប្បសាវជ្ជំ. តស្ស បញ្ច សម្ភារា – បរបរិគ្គហិតំ, បរបរិគ្គហិតសញ្ញិតា ថេយ្យចិត្តំ, ឧបក្កមោ, តេន ហរណន្តិ.

កាមេសូតិ មេថុនសមាចារេសុ. មិច្ឆាចារោតិ ឯកន្តនិន្ទិតោ លាមកាចារោ. លក្ខណតោ បន អសទ្ធម្មាធិប្បាយេន កាយទ្វារប្បវត្តា អគមនីយដ្ឋានវីតិក្កមចេតនា កាមេសុ មិច្ឆាចារោ.

តត្ថ អគមនីយដ្ឋានំ នាម បុរិសានំ តាវ មាតុរក្ខិតា, បិតុរក្ខិតា, មាតាបិតុរក្ខិតា, ភាតុរក្ខិតា, ភគិនិរក្ខិតា, ញាតិរក្ខិតា, គោត្តរក្ខិតា, ធម្មរក្ខិតា, សារក្ខា, សបរិទណ្ឌាតិ មាតុរក្ខិតាទយោ ទស, ធនក្កីតា, ឆន្ទវាសិនី, ភោគវាសិនី, បដវាសិនី, ឱទបត្តកិនី, ឱភតចុម្ពដា, ទាសី ច, ភរិយា ច, កម្មការី ច ភរិយា ច, ធជាហដា មុហុត្តិកាតិ ធនក្កីតាទយោ ទសាតិ វីសតិ ឥត្ថិយោ. ឥត្ថីសុ បន ទ្វិន្នំ សារក្ខសបរិទណ្ឌានំ ទសន្នញ្ច ធនក្កីតាទីនន្តិ ទ្វាទសន្នំ ឥត្ថីនំ អញ្ញេ បុរិសា, ឥទំ អគមនីយដ្ឋានំ នាម.

សោ បនេស មិច្ឆាចារោ សីលាទិគុណរហិតេ អគមនីយដ្ឋានេ អប្បសាវជ្ជោ, សីលាទិគុណសម្បន្នេ មហាសាវជ្ជោ. តស្ស ចត្តារោ សម្ភារា – អគមនីយវត្ថុ, តស្មិំ សេវនចិត្តំ, សេវនបយោគោ, មគ្គេនមគ្គបដិបត្តិអធិវាសនន្តិ.

មុសាតិ វិសំវាទនបុរេក្ខារស្ស អត្ថភញ្ជកោ វចីបយោគោ, កាយបយោគោ វា. វិសំវាទនាធិប្បាយេន បនស្ស បរវិសំវាទកកាយវចីបយោគសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា មុសាវាទោ. អបរោ នយោ – មុសាតិ អភូតំ អតច្ឆំ វត្ថុ. វាទោតិ តស្ស ភូតតោ តច្ឆតោ វិញ្ញាបនំ. លក្ខណតោ បន អតថំ វត្ថុំ តថតោ បរំ វិញ្ញាបេតុកាមស្ស តថាវិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា មុសាវាទោ. សោ យមត្ថំ ភញ្ជតិ, តស្ស អប្បតាយ អប្បសាវជ្ជោ, មហន្តតាយ មហាសាវជ្ជោ. អបិច គហដ្ឋានំ អត្តនោ សន្តកំ អទាតុកាមតាយ នត្ថីតិអាទិនយប្បវត្តោ អប្បសាវជ្ជោ, សក្ខិនា ហុត្វា អត្ថភញ្ជនត្ថំ វុត្តោ មហាសាវជ្ជោ. បព្ពជិតានំ អប្បកម្បិ តេលំ វា សប្បិំ វា លភិត្វា ហសាធិប្បាយេន ‘‘អជ្ជ គាមេ តេលំ នទី មញ្ញេ សន្ទតី’’តិ បូរណកថានយេន បវត្តោ អប្បសាវជ្ជោ, អទិដ្ឋំយេវ បន ទិដ្ឋន្តិអាទិនា នយេន វទន្តានំ មហាសាវជ្ជោ. តស្ស ចត្តារោ សម្ភារា – អតថំ វត្ថុ, វិសំវាទនចិត្តំ, តជ្ជោ វាយាមោ, បរស្ស តទត្ថវិជាននន្តិ.

យាយ វាចាយ យស្ស តំ វាចំ ភាសតិ, តស្ស ហទយេ អត្តនោ បិយភាវំ, បរស្ស ច សុញ្ញភាវំ ករោតិ, សា បិសុណា វាចា. យាយ បន អត្តានម្បិ បរម្បិ ផរុសំ ករោតិ, យា វាចា សយម្បិ ផរុសា នេវ កណ្ណសុខា ន ហទយសុខា វា, អយំ ផរុសា វាចា. យេន សម្ផំ បលបតិ និរត្ថកំ, សោ សម្ផប្បលាបោ. តេសំ មូលភូតា ចេតនាបិ បិសុណាវាចាទិនាមមេវ លភតិ. សា ឯវ ច ឥធ អធិប្បេតាតិ.

តត្ថ សំកិលិដ្ឋចិត្តស្ស បរេសំ វា ភេទាយ អត្តនោ បិយកម្យតាយ វា កាយវចីបយោគសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា បិសុណា វាចា. សា យស្ស ភេទំ ករោតិ, តស្ស អប្បគុណតាយ អប្បសាវជ្ជា, មហាគុណតាយ មហាសាវជ្ជា. តស្សា ចត្តារោ សម្ភារា – ភិន្ទិតព្ពោ បរោ, ‘‘ឥតិ ឥមេ នានា ភវិស្សន្តី’’តិ ភេទបុរេក្ខារតា វា ‘‘ឥតិ អហំ បិយោ ភវិស្សាមិ វិស្សាសិកោ’’តិ បិយកម្យតា វា, តជ្ជោ វាយាមោ, តស្ស តទត្ថវិជាននន្តិ. បរេ បន អភិន្នេ កម្មបថភេទោ នត្ថិ, ភិន្នេយេវ ហោតិ.

បរស្ស មម្មច្ឆេទកកាយវចីបយោគសមុដ្ឋាបិកា ឯកន្តផរុសចេតនា ផរុសា វាចា. មម្មច្ឆេទកោបិ បន បយោគោ ចិត្តសណ្ហតាយ ផរុសា វាចា ន ហោតិ. មាតាបិតរោ ហិ កទាចិ បុត្តកេ ឯវម្បិ វទន្តិ ‘‘ចោរា វោ ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ករោន្តូ’’តិ. ឧប្បលបត្តម្បិ ច នេសំ ឧបរិ បតន្តំ ន ឥច្ឆន្តិ. អាចរិយុបជ្ឈាយា ច កទាចិ និស្សិតកេ ឯវំ វទន្តិ ‘‘កិំ ឥមេ អហិរិកា អនោត្តប្បិនោ, និទ្ធមថ នេ’’តិ. អថ ច នេសំ អាគមាធិគមសម្បត្តិំ ឥច្ឆន្តិ. យថា ច ចិត្តសណ្ហតាយ ផរុសា វាចា ន ហោតិ, ឯវំ វចនសណ្ហតាយ អផរុសា វាចាបិ ន ហោតិ. ន ហិ មារាបេតុកាមស្ស ‘‘ឥមំ សុខំ សយាបេថា’’តិ វចនំ អផរុសា វាចា ហោតិ, ចិត្តផរុសតាយ បនេសា ផរុសា វាចាវ. សា យំ សន្ធាយ បវត្តិតា, តស្ស អប្បគុណតាយ អប្បសាវជ្ជា, មហាគុណតាយ មហាសាវជ្ជា. តស្សា តយោ សម្ភារា – អក្កោសិតព្ពោ បរោ, កុបិតចិត្តំ, អក្កោសនាតិ.

អនត្ថវិញ្ញាបិកា កាយវចីបយោគសមុដ្ឋាបិកា អកុសលចេតនា សម្ផប្បលាបោ. សោ អាសេវនមន្ទតាយ អប្បសាវជ្ជោ, អាសេវនមហន្តតាយ មហាសាវជ្ជោ. តស្ស ទ្វេ សម្ភារា – ភារតយុទ្ធសីតាហរណាទិនិរត្ថកកថាបុរេក្ខារតា, តថារូបិកថាកថនញ្ចាតិ. បរេ បន តំ កថំ អគណ្ហន្តេ កម្មបថភេទោ នត្ថិ, បរេន សម្ផប្បលាបេ គហិតេយេវ ហោតិ.

អភិជ្ឈាយតីតិ អភិជ្ឈា, បរភណ្ឌាភិមុខី ហុត្វា តន្និន្នតាយ បវត្តតីតិ អត្ថោ. សា ‘‘អហោ វត ឥទំ មមស្សា’’តិ ឯវំ បរភណ្ឌាភិជ្ឈាយនលក្ខណា, អទិន្នាទានំ វិយ អប្បសាវជ្ជា មហាសាវជ្ជា ច. តស្ស ទ្វេ សម្ភារា – បរភណ្ឌំ, អត្តនោ បរិណាមនញ្ចាតិ. បរភណ្ឌវត្ថុកេ ហិ លោភេ ឧប្បន្នេបិ ន តាវ កម្មបថភេទោ ហោតិ, យាវ ‘‘អហោ វត ឥទំ មមស្សា’’តិ អត្តនោ ន បរិណាមេតិ.

ហិតសុខំ ព្យាបាទយតីតិ ព្យាបាទោ. សោ បរវិនាសាយ មនោបទោសលក្ខណោ, ផរុសា វាចា វិយ អប្បសាវជ្ជោ មហាសាវជ្ជោ ច. តស្ស ទ្វេ សម្ភារា – បរសត្តោ ច, តស្ស ច វិនាសចិន្តាតិ. បរសត្តវត្ថុកេ ហិ កោធេ ឧប្បន្នេបិ ន តាវ កម្មបថភេទោ ហោតិ, យាវ ‘‘អហោ វតាយំ ឧច្ឆិជ្ជេយ្យ វិនស្សេយ្យា’’តិ តស្ស វិនាសំ ន ចិន្តេតិ.

យថាភុច្ចគហណាភាវេន មិច្ឆា បស្សតីតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ. សា ‘‘នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិនា នយេន វិបរីតទស្សនលក្ខណា, សម្ផប្បលាបោ វិយ អប្បសាវជ្ជា, មហាសាវជ្ជា ច. អបិច អនិយតា អប្បសាវជ្ជា, និយតា មហាសាវជ្ជា. តស្សា ទ្វេ សម្ភារា – វត្ថុនោ ច គហិតាការវិបរីតតា, យថា ច តំ គណ្ហាតិ, តថាភាវេន តស្សូបដ្ឋានន្តិ. តត្ថ នត្ថិកាហេតុកអកិរិយទិដ្ឋីហិ ឯវ កម្មបថភេទោ ហោតិ, ន អញ្ញទិដ្ឋីហិ.

ឥមេសំ បន ទសន្នំ អកុសលកម្មបថានំ ធម្មតោ, កោដ្ឋាសតោ, អារម្មណតោ, វេទនាតោ, មូលតោតិ បញ្ចហាការេហិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ ធម្មតោតិ ឯតេសុ ហិ សត្ត បដិបាដិយា ចេតនាធម្មាវ ហោន្តិ, អភិជ្ឈាទយោ តយោ ចេតនាសម្បយុត្តា.

កោដ្ឋាសតោតិ បដិបាដិយា សត្ត, មិច្ឆាទិដ្ឋិ ចាតិ ឥមេ អដ្ឋ កម្មបថា ឯវ ហោន្តិ, នោ មូលានិ. អភិជ្ឈាព្យាបាទា កម្មបថា ចេវ មូលានិ ច. អភិជ្ឈា ហិ មូលំ បត្វា លោភោ អកុសលមូលំ ហោតិ, ព្យាបាទោ ទោសោ អកុសលមូលំ.

អារម្មណតោតិ បាណាតិបាតោ ជីវិតិន្ទ្រិយារម្មណតោ សង្ខារារម្មណោ. អទិន្នាទានំ សត្តារម្មណំ វា សង្ខារារម្មណំ វា. មិច្ឆាចារោ ផោដ្ឋព្ពវសេន សង្ខារារម្មណោ, សត្តារម្មណោតិបិ ឯកេ. មុសាវាទោ សត្តារម្មណោ វា សង្ខារារម្មណោ វា. តថា បិសុណា វាចា. ផរុសា វាចា សត្តារម្មណាវ សម្ផប្បលាបោ ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតវសេន សត្តារម្មណោ វា សង្ខារារម្មណោ វា. តថា អភិជ្ឈា. ព្យាបាទោ សត្តារម្មណោវ. មិច្ឆាទិដ្ឋិ តេភូមកធម្មវសេន សង្ខារារម្មណាវ.

វេទនាតោតិ បាណាតិបាតោ ទុក្ខវេទនោ ហោតិ. កិញ្ចាបិ ហិ រាជានោ ចោរំ ទិស្វា ហសមានាបិ ‘‘គច្ឆថ ភណេ, មារេថ ន’’ន្តិ វទន្តិ, សន្និដ្ឋាបកចេតនា បន នេសំ ទុក្ខសម្បយុត្តាវ ហោតិ. អទិន្នាទានំ តិវេទនំ. តញ្ហិ បរភណ្ឌំ ទិស្វា ហដ្ឋតុដ្ឋស្ស គណ្ហតោ សុខវេទនំ ហោតិ, ភីតតសិតស្ស គណ្ហតោ ទុក្ខវេទនំ, តថា វិបាកនិស្សន្ទផលានិ បច្ចវេក្ខន្តស្ស. គហណកាលេ មជ្ឈត្តភាវេ ឋិតស្ស បន គណ្ហតោ អទុក្ខមសុខវេទនំ ហោតិ. មិច្ឆាចារោ សុខមជ្ឈត្តវសេន ទ្វិវេទនោ, សន្និដ្ឋាបកចិត្តេ បន មជ្ឈត្តវេទនោ ន ហោតិ. មុសាវាទោ អទិន្នាទានេ វុត្តនយេនេវ តិវេទនោ, តថា បិសុណា វាចា. ផរុសា វាចា ទុក្ខវេទនា. សម្ផប្បលាបោ តិវេទនោ. បរេសុ ហិ សាធុការំ ទេន្តេសុ ចេលាទីនិ ឧក្ខិបន្តេសុ ហដ្ឋតុដ្ឋស្ស សីតាហរណភារតយុទ្ធាទីនិ កថនកាលេ សោ សុខវេទនោ ហោតិ, បឋមំ ទិន្នវេតនេន ឯកេន បច្ឆា អាគន្ត្វា ‘‘អាទិតោ បដ្ឋាយ កថេហី’’តិ វុត្តេ ‘‘និរវសេសំ យថានុសន្ធិកំ បកិណ្ណកកថំ កថេស្សាមិ នុ ខោ, នោ’’តិ ទោមនស្សិតស្ស កថនកាលេ ទុក្ខវេទនោ ហោតិ, មជ្ឈត្តស្ស កថយតោ អទុក្ខមសុខវេទនោ ហោតិ. អភិជ្ឈា សុខមជ្ឈត្តវសេន ទ្វិវេទនា, តថា មិច្ឆាទិដ្ឋិ. ព្យាបាទោ ទុក្ខវេទនោ.

មូលតោតិ បាណាតិបាតោ ទោសមោហវសេន ទ្វិមូលកោ ហោតិ, អទិន្នាទានំ ទោសមោហវសេន វា លោភមោហវសេន វា, មិច្ឆាចារោ លោភមោហវសេន, មុសាវាទោ ទោសមោហវសេន វា លោភមោហវសេន វា. តថា បិសុណា វាចា សម្ផប្បលាបោ ច. ផរុសា វាចា ទោសមោហវសេន, អភិជ្ឈា មោហវសេន ឯកមូលា, តថា ព្យាបាទោ. មិច្ឆាទិដ្ឋិ លោភមោហវសេន ទ្វិមូលាតិ.

អកុសលកម្មបថកថា និដ្ឋិតា.

បាណាតិបាតាទីហិ បន វិរតិយោ, អនភិជ្ឈាអព្យាបាទសម្មាទិដ្ឋិយោ ចាតិ ឥមេ ទស កុសលកម្មបថា នាម. បាណាតិបាតាទីហិ ឯតាយ វិរមន្តិ, សយំ វា វិរមតិ, វិរមណមត្តមេវ វា ឯតន្តិ វិរតិ. យា បាណាតិបាតាទីហិ វិរមន្តស្ស កុសលចិត្តសម្បយុត្តា វិរតិ, សា បភេទតោ តិវិធា ហោតិ សម្បត្តវិរតិ សមាទានវិរតិ សមុច្ឆេទវិរតីតិ. តត្ថ អសមាទិន្នសិក្ខាបទានំ អត្តនោ ជាតិវយពាហុសច្ចាទីនិ បច្ចវេក្ខិត្វា ‘‘អយុត្តំ អម្ហាកំ ឯវរូបំ បាបំ កាតុ’’ន្តិ សម្បត្តវត្ថុំ អវីតិក្កមន្តានំ ឧប្បជ្ជមានា វិរតិ សម្បត្តវិរតិ នាម. សមាទិន្នសិក្ខាបទានំ បន សិក្ខាបទសមាទានេ ច តតុត្តរិ ច អត្តនោ ជីវិតម្បិ បរិច្ចជិត្វា វត្ថុំ អវីតិក្កមន្តានំ ឧប្បជ្ជមានា វិរតិ សមាទានវិរតិ នាម. អរិយមគ្គសម្បយុត្តា បន វិរតិ សមុច្ឆេទវិរតិ នាម, យស្សា ឧប្បត្តិតោ បភុតិ អរិយបុគ្គលានំ ‘‘បាណំ ឃាតេស្សាមា’’តិអាទិចិត្តម្បិ ន ឧប្បជ្ជតីតិ.

ឥទានិ អកុសលកម្មបថានំ វិយ ឥមេសំ កុសលកម្មបថានំ ធម្មតោ, កោដ្ឋាសតោ, អារម្មណតោ, វេទនាតោ, មូលតោតិ បញ្ចហាការេហិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ ធម្មតោតិ ឯតេសុបិ បដិបាដិយា សត្ត ចេតនាបិ វដ្ដន្តិ វិរតិយោបិ, អន្តេ តយោ ចេតនាសម្បយុត្តាវ.

កោដ្ឋាសតោតិ បដិបាដិយា សត្ត កម្មបថា ឯវ, នោ មូលានិ, អន្តេ តយោ កម្មបថា ចេវ មូលានិ ច. អនភិជ្ឈា ហិ មូលំ បត្វា អលោភោ កុសលមូលំ ហោតិ, អព្យាបាទោ អទោសោ កុសលមូលំ, សម្មាទិដ្ឋិ អមោហោ កុសលមូលំ.

អារម្មណតោតិ បាណាតិបាតាទីនំ អារម្មណានេវ ឯតេសំ អារម្មណានិ. វីតិក្កមិតព្ពតោយេវ ហិ វេរមណី នាម ហោតិ. យថា បន និព្ពានារម្មណោ អរិយមគ្គោ កិលេសេ បជហតិ, ឯវំ ជីវិតិន្ទ្រិយាទិអារម្មណាបេតេ កម្មបថា បាណាតិបាតាទីនិ ទុស្សីល្យានិ បជហន្តីតិ.

វេទនាតោតិ សព្ពេ សុខវេទនា វា ហោន្តិ មជ្ឈត្តវេទនា វា. កុសលំ បត្វា ហិ ទុក្ខា វេទនា នាម នត្ថិ.

មូលតោតិ បដិបាដិយា សត្ត ញាណសម្បយុត្តចិត្តេន វិរមន្តស្ស អលោភអទោសអមោហវសេន តិមូលា ហោន្តិ. ញាណវិប្បយុត្តចិត្តេន វិរមន្តស្ស អលោភាទោសវសេន ទ្វិមូលា. អនភិជ្ឈា ញាណសម្បយុត្តចិត្តេន វិរមន្តស្ស អទោសអមោហវសេន ទ្វិមូលា. ញាណវិប្បយុត្តចិត្តេន វិរមន្តស្ស អទោសវសេន ឯកមូលា. អលោភោ បន អត្តនាវ អត្តនោ មូលំ ន ហោតិ. អព្យាបាទេបិ ឯសេវ នយោ. សម្មាទិដ្ឋិ អលោភាទោសវសេន ទ្វិមូលាវាតិ.

កុសលកម្មបថកថា និដ្ឋិតា.

៤១.

ឯវំ ទសកុសលកម្មបថវសេន សីលំ ទស្សេត្វា ឥទានិ នេក្ខម្មាទីនំ អរហត្តមគ្គបរិយោសានានំ សត្តតិំសធម្មានំ វសេន ទស្សេតុំ នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទំ សំវរដ្ឋេន សីលំ, អវីតិក្កមដ្ឋេន សីលន្តិអាទិមាហ. តត្ថ យស្មា នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទំ សំវរតិ ន វីតិក្កមតិ, តស្មា នេក្ខម្មំ សីលន្តិ អធិប្បាយោ. បច្ចត្តត្ថេ វា ករណវចនំ, នេក្ខម្មន្តិ អត្ថោ. ឯស នយោ សេសេសុ. បាឡិយំ បន នេក្ខម្មអព្យាបាទេ ទស្សេត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា សេសំ សង្ខិបិត្វា អន្តេ អរហត្តមគ្គោយេវ ទស្សិតោ.

ឯវំ សំវរអវីតិក្កមវសេន សីលំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេសំយេវ ទ្វិន្នំ បភេទទស្សនត្ថំ បញ្ច សីលានិ បាណាតិបាតស្ស បហានំ សីលន្តិអាទិមាហ. ឯត្ថ ច បាណាតិបាតស្ស បហានំ សីលំ, បាណាតិបាតា វេរមណី សីលំ, បាណាតិបាតស្ស បដិបក្ខចេតនា សីលំ, បាណាតិបាតស្ស សំវរោ សីលំ, បាណាតិបាតស្ស អវីតិក្កមោ សីលន្តិ យោជនា កាតព្ពា. បហានន្តិ ច កោចិ ធម្មោ នាម នត្ថិ អញ្ញត្រ វុត្តប្បការានំ បាណាតិបាតាទីនំ អនុប្បាទមត្តតោ. យស្មា បន តំ តំ បហានំ តស្ស តស្ស កុសលស្ស ធម្មស្ស បតិដ្ឋានដ្ឋេន ឧបធារណំ ហោតិ, វិប្បកិណ្ណសភាវាករណេន ច សមោធានំ, តស្មា បុព្ពេ វុត្តេនេវ ឧបធារណសមោធានសង្ខាតេន សីលនដ្ឋេន សីលន្តិ វុត្តំ. ឥតរេ ចត្តារោ ធម្មា តតោ តតោ វេរមណិវសេន តស្ស តស្ស សំវរវសេន តទុភយសម្បយុត្តចេតនាវសេន តំ តំ អវីតិក្កមន្តស្ស អវីតិក្កមវសេន ច ចេតសោ បវត្តិសភាវំ សន្ធាយ វុត្តា.

អថ វា បហានម្បិ ធម្មតោ អត្ថិយេវ. កថំ? បហីយតេ អនេន បាណាតិបាតាទិបដិបក្ខោ, បជហតិ វា តំ បដិបក្ខន្តិ បហានំ. កិំ តំ? សព្ពេបិ កុសលា ខន្ធា. អញ្ញេ បន អាចរិយា ‘‘នេក្ខម្មាទីសុបិ ‘វេរមណី សីល’ន្តិ វចនមត្តំ គហេត្វា សព្ពកុសលេសុបិ និយតយេវាបនកភូតា វិរតិ នាម អត្ថី’’តិ វទន្តិ, ន តថា ឥធាតិ. ឯវមិមេហិ បហានាទីហិ បញ្ចហិ បទេហិ វិសេសេត្វា បរិយន្តាបរិយន្តសីលទ្វយេ អបរិយន្តសីលមេវ វុត្តំ. តស្មា ឯវ ហិ ឯវរូបានិ សីលានិ ចិត្តស្ស អវិប្បដិសារាយ សំវត្តន្តិ…បេ… សច្ឆិកាតព្ពំ សច្ឆិករោន្តោ សិក្ខតីតិ វុត្តំ.

តត្ថ អវិប្បដិសារាយ សំវត្តន្តីតិ ‘‘សំវរោ អវិប្បដិសារត្ថាយា’’តិ (បរិ. ៣៦៦) ច ‘‘អវិប្បដិសារត្ថានិ ខោ, អានន្ទ, កុសលានិ សីលានិ អវិប្បដិសារានិសំសានី’’តិ (អ. និ. ១០.១; ១១.១) ច វចនតោ អវិប្បដិសារត្ថាយ សំវត្តន្តិ. ‘‘អវិប្បដិសារោ បាមោជ្ជត្ថាយា’’តិ (បរិ. ៣៦៦) ច ‘‘យោនិសោ មនសិករោតោ បាមោជ្ជំ ជាយតី’’តិ (បដិ. ម. ១.៧៤) ច វចនតោ បាមោជ្ជាយ សំវត្តន្តិ. ‘‘បាមោជ្ជំ បីតត្ថាយា’’តិ (បរិ. ៣៦៦) ច ‘‘បមុទិតស្ស បីតិ ជាយតី’’តិ (អ. និ. ៥.២៦; សំ. និ. ៥.៣៧៦; ទី. និ. ៣.៣២២) ច វចនតោ បីតិយា សំវត្តន្តិ. ‘‘បីតិ បស្សទ្ធត្ថាយា’’តិ (បរិ. ៣៦៦) ច ‘‘បីតិមនស្ស កាយោ បស្សម្ភតី’’តិ (អ. និ. ៥.២៦; សំ. និ. ៥.៣៧៦; ទី. និ. ៣.៣២២) ច វចនតោ បស្សទ្ធិយា សំវត្តន្តិ. ‘‘បស្សទ្ធិ សុខត្ថាយា’’តិ (បរិ. ៣៦៦) ច ‘‘បស្សទ្ធកាយោ សុខំ វេទេតី’’តិ (អ. និ. ៥.២៦; សំ. និ. ៥.៣៧៦; ទី. និ. ៣.៣២២) ច វចនតោ សោមនស្សាយ សំវត្តន្តិ. ចេតសិកំ សុខញ្ហិ សោមនស្សន្តិ វុច្ចតិ. អាសេវនាយាតិ ភុសា សេវនា អាសេវនា. កស្ស អាសេវនា? អនន្តរំ សោមនស្សវចនេន សុខស្ស វុត្តត្តា សុខំ សិទ្ធំ. ‘‘សុខិនោ ចិត្តំ សមាធិយតី’’តិ (អ. និ. ៥.២៦; សំ. និ. ៥.៣៧៦; ទី. និ. ៣.៣២២) ច វចនតោ តេន សុខេន សមាធិ សិទ្ធោ ហោតិ. ឯវំ សិទ្ធស្ស សមាធិស្ស អាសេវនា. តស្ស សមាធិស្ស អាសេវនាយ សំវត្តន្តិ, បគុណពលវភាវាយ សំវត្តន្តីតិ អត្ថោ. ភាវនាយាតិ តស្សេវ សមាធិស្ស វុទ្ធិយា. ពហុលីកម្មាយាតិ តស្សេវ សមាធិស្ស បុនប្បុនំ កិរិយាយ. អវិប្បដិសារាទិបវត្តិយា មូលការណំ ហុត្វា សមាធិស្ស សទ្ធិន្ទ្រិយាទិអលង្ការសាធនេន អលង្ការាយ សំវត្តន្តិ. អវិប្បដិសារាទិកស្ស សមាធិសម្ភារស្ស សាធនេន បរិក្ខារាយ សំវត្តន្តិ. ‘‘យេ ច ខោ ឥមេ បព្ពជិតេន ជីវិតបរិក្ខារា សមុទានេតព្ពា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៩២) វិយ ហិ ឯត្ថ សម្ភារត្ថោ បរិក្ខារសទ្ទោ. ‘‘រថោ សីលបរិក្ខារោ, ឈានក្ខោ ចក្កវីរិយោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៣.៥៤) បន អលង្ការត្ថោ. ‘‘សត្តហិ នគរបរិក្ខារេហិ សុបរិក្ខតំ ហោតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៧.៦៧) បរិវារត្ថោ. ឥធ បន អលង្ការបរិវារានំ វិសុំ អាគតត្តា សម្ភារត្ថោតិ វុត្តំ. សម្ភារត្ថោ ច បច្ចយត្ថោតិ. មូលការណភាវេនេវ សមាធិសម្បយុត្តផស្សាទិធម្មសម្បត្តិសាធនេន បរិវារាយ សំវត្តន្តិ. សមាធិស្ស វិបស្សនាយ ច បទដ្ឋានភាវបាបនេន វសីភាវបាបនេន ច បរិបុណ្ណភាវសាធនតោ បារិបូរិយា សំវត្តន្តិ.

ឯវំ សីលូបនិស្សយេន សព្ពាការបរិបូរំ សមាធិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ‘‘សមាហិតេ ចិត្តេ យថាភូតំ ជានាតិ បស្សតិ, យថាភូតំ ជានំ បស្សំ និព្ពិន្ទតិ, និព្ពិន្ទំ វិរជ្ជតិ, វិរាគា វិមុច្ចតី’’តិ (បដិ. ម. ១.៧៣; ទី. និ. ៣.៣៥៩) វចនតោ សីលមូលកានិ សមាធិបទដ្ឋានានិ យថាភូតញាណទស្សនាទីនិ ទស្សេន្តោ ឯកន្តនិព្ពិទាយាតិអាទិមាហ. និព្ពិទាយ ហិ ទស្សិតាយ តស្សា បទដ្ឋានភូតំ យថាភូតញាណទស្សនំ ទស្សិតមេវ ហោតិ. តស្មិញ្ហិ អសិទ្ធេ និព្ពិទា ន សិជ្ឈតីតិ. តានិ បន វុត្តត្ថានេវ. យថាភូតញាណទស្សនំ បនេត្ថ សប្បច្ចយនាមរូបបរិគ្គហោ.

ឯវំ អមតមហានិព្ពានបរិយោសានំ សីលប្បយោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តស្ស សីលស្ស អធិសីលសិក្ខាភាវំ តម្មូលកា ច អធិចិត្តអធិបញ្ញាសិក្ខា ទស្សេតុកាមោ ឯវរូបានំ សីលានំ សំវរបារិសុទ្ធិ អធិសីលន្តិអាទិមាហ. តត្ថ សំវរោយេវ បារិសុទ្ធិ សំវរបារិសុទ្ធិ. ឯវរូបានំ អបរិយន្តភូតានំ វិវដ្ដនិស្សិតានំ សីលានំ សំវរបារិសុទ្ធិ វិវដ្ដនិស្សិតត្តា សេសសីលតោ អធិកំ សីលន្តិ អធិសីលន្តិ វុច្ចតិ. សំវរបារិសុទ្ធិយា ឋិតំ ចិត្តន្តិ ឯទិសាយ សីលសំវរបារិសុទ្ធិយា បតិដ្ឋិតំ ចិត្តំ សុដ្ឋុ អវិប្បដិសារាទីនំ អាវហនតោ ន វិក្ខេបំ គច្ឆតិ, សមាធិស្មិំ បតិដ្ឋាតីតិ អត្ថោ. អវិក្ខេបោយេវ បារិសុទ្ធិ អវិក្ខេបបារិសុទ្ធិ. សោ សព្ពមលវិរហិតោ និព្ពេធភាគិយោ សមាធិ សេសសមាធិតោ អធិកត្តា អធិចិត្តន្តិ វុច្ចតិ. ចិត្តសីសេន ហេត្ថ សមាធិ និទ្ទិដ្ឋោ. សំវរបារិសុទ្ធិំ សម្មា បស្សតីតិ បរិសុទ្ធំ សីលសំវរំ ញាតបរិញ្ញាវសេន តីរណបរិញ្ញាវសេន ច សម្មា បស្សតិ, ឯវមេវ អវិក្ខេបបារិសុទ្ធិសង្ខាតំ បរិសុទ្ធំ សមាធិំ សម្មា បស្សតិ. ឯវំ បស្សតោ ចស្ស ទស្សនសង្ខាតា បារិសុទ្ធិ ទស្សនបារិសុទ្ធិ. សាយេវ សេសបញ្ញាយ អធិកត្តា អធិបញ្ញាតិ វុច្ចតិ. យោ តត្ថាតិ យោ តត្ថ សំវរអវិក្ខេបទស្សនេសុ. សំវរដ្ឋោតិ សំវរភាវោ. ឯវមេវ អវិក្ខេបដ្ឋទស្សនដ្ឋា ច វេទិតព្ពា. អធិសីលមេវ សិក្ខា អធិសីលសិក្ខា. ឯវំ ឥតរាបិ វេទិតព្ពា.

ឯវំ តិស្សោ សិក្ខាយោ ទស្សេត្វា ឥទានិ តាសំ បារិបូរិក្កមំ ទស្សេតុំ ឥមា តិស្សោ សិក្ខាយោ អាវជ្ជន្តោ សិក្ខតីតិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – បច្ចេកំ បរិបូរេតុំ អាវជ្ជន្តោបិ សិក្ខតិ នាម, អាវជ្ជេត្វា ‘‘អយំ នាម សិក្ខា’’តិ ជានន្តោបិ សិក្ខតិ នាម, ជានិត្វា បុនប្បុនំ បស្សន្តោបិ សិក្ខតិ នាម, បស្សិត្វា យថាទិដ្ឋំ បច្ចវេក្ខន្តោបិ សិក្ខតិ នាម, បច្ចវេក្ខិត្វា តត្ថេវ ចិត្តំ អចលំ កត្វា បតិដ្ឋបេន្តោបិ សិក្ខតិ នាម, តំតំសិក្ខាសម្បយុត្តសទ្ធាវីរិយសតិសមាធិបញ្ញាហិ សកសកកិច្ចំ ករោន្តោបិ សិក្ខតិ នាម, អភិញ្ញេយ្យាភិជាននាទិកាលេបិ តំ តំ កិច្ចំ ករោន្តោ តិស្សោបិ សិក្ខាយោ សិក្ខតិ នាមាតិ. បុន បញ្ច សីលានីតិអាទីនិ វុត្តត្ថានេវ. អរហត្តមគ្គេន សព្ពកិលេសានន្តិអាទីសុ បន អរហន្តានំ សុដ្ឋុ វិប្បដិសារាទិអភាវតោ អាសេវនាទិភាវតោ ច តានិ បទានិ យុជ្ជន្តេវ. ឯកន្តនិព្ពិទាយាតិអាទីនិ បន សតិបដ្ឋានសម្មប្បធានានិ វិយ មគ្គក្ខណេយេវ យោជេតព្ពានិ.

៤២.

សំវរបារិសុទ្ធិំ សម្មា បស្សតិ, អវិក្ខេបបារិសុទ្ធិំ សម្មា បស្សតីតិ ឥទំ បន វចនទ្វយំ ផលសមាបត្តត្ថាយ វិបស្សនាវសេន យោជេតព្ពំ, ទុតិយវចនំ បន និរោធសមាបត្តត្ថាយ វិបស្សនាវសេនាបិ យុជ្ជតិ. អាវជ្ជន្តោ សិក្ខតីតិអាទីសុ បញ្ចសុ វចនេសុ អរហតោ សិក្ខិតព្ពាភាវេបិ អសេក្ខសីលក្ខន្ធាទិសភាវតោ ‘‘សិក្ខតី’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. សទ្ធាយ អធិមុច្ចន្តោ សិក្ខតីតិអាទីនិ បន មគ្គក្ខណញ្ញេវ សន្ធាយ វុត្តានិ. អញ្ញានិបិ ឧបចារប្បនាវិបស្សនាមគ្គវសេន វុត្តានិ វចនានិ យថាយោគំ យោជេតព្ពានីតិ.

សីលមយញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. សមាធិភាវនាមយញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៤៣. សមាធិភាវនាមយញាណនិទ្ទេសេ អាទិតោ តាវ ឯកកតោ បដ្ឋាយ យាវ ទសកា សមាធិប្បភេទំ ទស្សេន្តោ ឯកោ សមាធីតិអាទិមាហ. តត្ថ ចិត្តស្ស ឯកគ្គតាតិ នានារម្មណវិក្ខេបាភាវតោ ឯកំ អារម្មណំ អគ្គំ ឧត្តមំ អស្សាតិ ឯកគ្គោ, ឯកគ្គស្ស ភាវោ ឯកគ្គតា. សា បន ឯកគ្គតា ចិត្តស្ស, ន សត្តស្សាតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘ចិត្តស្សា’’តិ វុត្តំ. ទុកេ លោកិយោតិ លោកោ វុច្ចតិ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន វដ្ដំ, តស្មិំ បរិយាបន្នភាវេន លោកេ និយុត្តោតិ លោកិយោ. លោកុត្តរោតិ ឧត្តិណ្ណោតិ ឧត្តរោ, លោកេ អបរិយាបន្នភាវេន លោកតោ ឧត្តរោតិ លោកុត្តរោ. តិកេ សវិតក្កោ ច សោ សវិចារោ ចាតិ សវិតក្កសវិចារោ. ឯវំ អវិតក្កអវិចារោ. វិតក្កវិចារេសុ វិចារោវ មត្តា បមាណំ ឯតស្សាតិ វិចារមត្តោ, វិចារតោ ឧត្ថរិ វិតក្កេន សទ្ធិំ សម្បយោគំ ន គច្ឆតីតិ អត្ថោ. អវិតក្កោ ច សោ វិចារមត្តោ ចាតិ អវិតក្កវិចារមត្តោ. តីសុបិ វិច្ឆេទំ កត្វាបិ បឋន្តិ. ចតុក្កបញ្ចកា វុត្តត្ថា. ឆក្កេ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជនតោ សតិយេវ អនុស្សតិ, បវត្តិតព្ពដ្ឋានម្ហិយេវ វា បវត្តត្តា សទ្ធាបព្ពជិតស្ស កុលបុត្តស្ស អនុរូបា សតីតិបិ អនុស្សតិ, ពុទ្ធំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ ពឧទ្ធានុស្សតិ. អរហតាទិពុទ្ធគុណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. តស្សា ពុទ្ធានុស្សតិយា វសេន ចិត្តស្ស ឯកគ្គតាយេវ ឧទ្ធច្ចសង្ខាតស្ស វិក្ខេបស្ស បដិបក្ខភាវតោ ន វិក្ខេបោតិ អវិក្ខេបោ. ធម្មំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ ធម្មានុស្សតិ. ស្វាក្ខាតតាទិធម្មគុណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. សង្ឃំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ សង្ឃានុស្សតិ. សុប្បដិបន្នតាទិសង្ឃគុណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. សីលំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ សីលានុស្សតិ. អត្តនោ អខណ្ឌតាទិសីលគុណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. ចាគំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ ចាគានុស្សតិ. អត្តនោ មុត្តចាគតាទិចាគគុណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. ទេវតា អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ ទេវតានុស្សតិ. ទេវតា សក្ខិដ្ឋានេ ឋបេត្វា អត្តនោ សទ្ធាទិគុណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ.

សត្តកេ សមាធិកុសលតាតិ ឯកវិធាទិភេទេន អនេកភេទេ សមាធិម្ហិ ‘‘អយមេវំវិធោ សមាធិ, អយមេវំវិធោ សមាធី’’តិ ឆេកភាវោ. សមាធិបរិច្ឆេទកបញ្ញាយេតំ អធិវចនំ. សមាធិឧប្បាទនវិធានេបិ ឆេកភាវោ សមាធិកុសលតា.

សមាធិស្ស សមាបត្តិកុសលតាតិ ឧប្បាទិតស្ស សមាធិស្ស សមាបជ្ជនេ ឆេកភាវោ. ឯតេន សមាបជ្ជនវសិតា វុត្តា ហោតិ.

សមាធិស្ស ឋិតិកុសលតាតិ សមាបន្នស្ស សមាធិស្ស សន្តតិវសេន យថារុចិ ឋបនេ ឆេកភាវោ. ឯតេន អធិដ្ឋានវសិតា វុត្តា ហោតិ. អថ វា និមិត្តគ្គហណេន ចស្ស បុន តេ អាការេ សម្បាទយតោ អប្បនាមត្តមេវ ឥជ្ឈតិ, ន ចិរដ្ឋានំ. ចិរដ្ឋានំ បន សមាធិបរិបន្ថានំ ធម្មានំ សុវិសោធិតត្តា ហោតិ. យោ ហិ ភិក្ខុ កាមាទីនវបច្ចវេក្ខណាទីហិ កាមច្ឆន្ទំ ន សុដ្ឋុ វិក្ខម្ភេត្វា, កាយបស្សទ្ធិវសេន កាយទុដ្ឋុល្លំ ន សុប្បដិប្បស្សទ្ធំ កត្វា, អារម្ភធាតុមនសិការាទិវសេន ថិនមិទ្ធំ ន សុដ្ឋុ បដិវិនោទេត្វា, សមថនិមិត្តមនសិការាទិវសេន ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ ន សុដ្ឋុ សមូហតំ កត្វា, អញ្ញេបិ សមាធិបរិបន្ថេ ធម្មេ ន សុដ្ឋុ វិសោធេត្វា ឈានំ សមាបជ្ជតិ, សោ អវិសោធិតំ អាសយំ បវិដ្ឋភមរោ វិយ, អសុទ្ធំ ឧយ្យានំ បវិដ្ឋរាជា វិយ ច ខិប្បមេវ និក្ខមតិ. យោ បន សមាធិបរិបន្ថេ ធម្មេ សុដ្ឋុ វិសោធេត្វា ឈានំ សមាបជ្ជតិ, សោ សុវិសោធិតំ អាសយំ បវិដ្ឋភមរោ វិយ, សុបរិសុទ្ធំ ឧយ្យានំ បវិដ្ឋរាជា វិយ ច សកលម្បិ ទិវសភាគំ អន្តោសមាបត្តិយំយេវ ហោតិ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘កាមេសុ ឆន្ទំ បដិឃំ វិនោទយេ, ឧទ្ធច្ចថីនំ វិចិកិច្ឆបញ្ចមំ;

វិវេកបាមោជ្ជករេន ចេតសា, រាជាវ សុទ្ធន្តគតោ តហិំ រមេ’’តិ .

តស្មា ‘‘ចិរដ្ឋិតិកាមេន បារិបន្ថិកធម្មេ សោធេត្វា ឈានំ សមាបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ វុត្តត្តា តំ វិធិំ សម្បាទេត្វា សមាធិស្ស ចិរដ្ឋិតិករណេ ឆេកភាវោតិ វុត្តំ ហោតិ.

សមាធិស្ស វុដ្ឋានកុសលតាតិ សន្តតិវសេន យថារុចិ បវត្តស្ស សមាធិស្ស យថាបរិច្ឆិន្នកាលេយេវ វុដ្ឋានេន សមាធិស្ស វុដ្ឋានេ ឆេកភាវោ. ‘‘យស្ស ហិ ធម្មំ បុរិសោ វិជញ្ញា’’តិអាទីសុ (ជា. ១.១០.១៥២) វិយ និស្សក្កត្ថេ វា សាមិវចនំ កតន្តិ វេទិតព្ពន្តិ. ឯតេន វុដ្ឋានវសិតា វុត្តា ហោតិ.

សមាធិស្ស កល្លតាកុសលតាតិ អគិលានភាវោ អរោគភាវោ កល្លតា. គិលានោ ហិ អកល្លកោតិ វុច្ចតិ. វិនយេបិ វុត្តំ ‘‘នាហំ, ភន្តេ, អកល្លកោ’’តិ (បារា. ១៥១). អនង្គណសុត្តវត្ថសុត្តេសុ (ម. និ. ១.៥៧ អាទយោ, ៧០ អាទយោ) វុត្តានំ ឈានបដិលាភបច្ចនីកានំ បាបកានំ ឥច្ឆាវចរានំ អភាវេន ច អភិជ្ឈាទីនំ ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសានំ វិគមេន ច សមាធិស្ស អគិលានភាវករណេ ឆេកភាវោ សមាធិស្ស កល្លតាកុសលតា, កិលេសគេលញ្ញរហិតភាវេ កុសលតាតិ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា កល្លតាតិ កម្មញ្ញតា កម្មញ្ញតាបរិយាយត្តា កល្លវចនស្ស. ‘‘យា ចិត្តស្ស អកល្លតា អកម្មញ្ញតា’’តិ (ធ. ស. ១១៦២) ហិ វុត្តំ ‘‘កល្លចិត្តំ មុទុចិត្តំ វិនីវរណចិត្ត’’ន្តិ (ទី. និ. ១.២៩៨; ម. និ. ២.៣៩៥; មហាវ. ២៦) ច. ឯត្ថ កល្លសទ្ទោ កម្មញ្ញត្ថោ. តស្មា កសិណានុលោមតោ កសិណបដិលោមតោ កសិណានុលោមបដិលោមតោ ឈានានុលោមតោ ឈានបដិលោមតោ ឈានានុលោមបដិលោមតោ ឈានុក្កន្តិកតោ កសិណុក្កន្តិកតោ ឈានកសិណុក្កន្តិកតោ អង្គសង្កន្តិតោ អារម្មណសង្កន្តិតោ អង្គារម្មណសង្កន្តិតោ អង្គវវត្ថានតោ អារម្មណវវត្ថានតោតិ ឥមេហិ ចុទ្ទសហិ អាការេហិ, អង្គារម្មណវវត្ថានតោតិ ឥមិនា សហ បញ្ចទសហិ វា អាការេហិ ចិត្តបរិទមនេន សមាធិស្ស កម្មញ្ញភាវករណេ កុសលភាវោតិ វុត្តំ ហោតិ.

សមាធិស្ស គោចរកុសលតាតិ សមាធិស្ស គោចរេសុ កសិណាទីសុ អារម្មណេសុ តំ តំ ឈានំ សមាបជ្ជិតុកាមតាយ យថារុចិ អាវជ្ជនករណវសេន តេសុ អារម្មណេសុ ឆេកភាវោ. ឯតេន កសិណាវជ្ជនវសេន អាវជ្ជនវសិតា វុត្តា ហោតិ. អថ វា តស្មិំ តស្មិំ ទិសាភាគេ កសិណផរណវសេន ឯវំ ផុដ្ឋស្ស កសិណស្ស ចិរដ្ឋានវសេន ច សមាធិស្ស គោចរេសុ ឆេកភាវោ.

សមាធិស្ស អភិនីហារកុសលតាតិ ឯកត្តនយេន ហេដ្ឋាហេដ្ឋាសមាធិំ ឧបរូបរិសមាធិភាវូបនយនេន អភិនីហរណេ អភិនិន្នាមនេ ឆេកភាវោ. ឧបចារជ្ឈានញ្ហិ វសិប្បត្តំ បឋមជ្ឈានត្ថាយ វិបស្សនត្ថាយ វា អភិនីហរតិ, ឯវំ បឋមជ្ឈានាទីនិ ទុតិយជ្ឈានាទិអត្ថាយ វិបស្សនត្ថាយ វា, ចតុត្ថជ្ឈានំ អរូបសមាបត្តត្ថាយ អភិញ្ញត្ថាយ វិបស្សនត្ថាយ វា, អាកាសានញ្ចាយតនាទយោ វិញ្ញាណញ្ចាយតនាទិអត្ថាយ វិបស្សនត្ថាយ វា អភិនីហរតីតិ ឯវំ សមាធិស្ស តត្ថ តត្ថ អភិនីហារកុសលតា. យស្មា បន កុសលតា នាម បញ្ញា, សា សមាធិ ន ហោតិ, តស្មា សមាធិបរិណាយកបញ្ញាវសេន សត្តវិធោ សមាធិ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

កេចិ បន អាចរិយា ‘‘សមាធិកុសលតាតិ យេន មនសិការេន ចិត្តំ ន វិក្ខិបតិ, តត្ថ កុសលតា. សមាបត្តិកុសលតាតិ យេន មនសិការេន សមាបជ្ជន្តស្ស ឈានង្គានិ បាតុភវន្តិ, តត្ថ កុសលតា. ឋិតិកុសលតាតិ យេន មនសិការេន អប្បិតោ សមាធិ ន វិក្ខិបតិ, តត្ថ កុសលតា. វុដ្ឋានកុសលតាតិ នីវរណវុដ្ឋានំ ជានាតិ បឋមជ្ឈានេ, អង្គវុដ្ឋានំ ជានាតិ តីសុ ឈានេសុ, អារម្មណវុដ្ឋានំ ជានាតិ អរូបសមាបត្តីសុ, វិក្ខេបវុដ្ឋានំ ជានាតិ វិសយាធិមត្តេសុ, សច្ឆន្ទវុដ្ឋានំ ជានាតិ បរិយន្តកាលេ ច អវសានករណីយកាលេ ច. កល្លតាកុសលតាតិ ចិត្តផាសុតាយ សរីរផាសុតាយ អាហារផាសុតាយ សេនាសនផាសុតាយ បុគ្គលផាសុតាយ ច សមាធិស្ស កល្លតា ហោតីតិ ជានាតិ. គោចរកុសលតាតិ អារម្មណស្ស បរិច្ឆេទំ កាតុំ ជានាតិ, ទិសាផរណំ កាតុំ ជានាតិ, វឌ្ឍេតុំ ជានាតិ. អភិនីហារកុសលតាតិ តត្ថ តត្ថ សម្មា មនសិការេន ចិត្តំ អភិនីហរតិ អភិនិន្នាមេតិ, ឧបចារេ វសិប្បត្តេ បឋមជ្ឈានេ អភិនីហរតិ, ឯវំ ឧបរូបរិឈានេសុ អភិញ្ញាសុ អរូបសមាបត្តីសុ វិបស្សនាសុ ច អភិនីហរតិ. ឯវំ តត្ថ តត្ថ អភិនីហារកុសលតា’’តិ ឯវមេតេសំ បទានំ អត្ថំ វណ្ណយន្តិ.

អដ្ឋកំ វុត្តត្ថមេវ. នវកេ រូបាវចរោតិ ‘‘កតមេ ធម្មា រូបាវចរា? ហេដ្ឋតោ ព្រហ្មបារិសជ្ជំ បរិយន្តំ ករិត្វា ឧបរិតោ អកនិដ្ឋេ ទេវេ អន្តោករិត្វា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១២៨៩) នយេន វុត្តេសុ រូបាវចរធម្មេសុ បរិយាបន្នោ. តត្រាយំ វចនត្ថោ – រូបក្ខន្ធសង្ខាតំ រូបំ ឯត្ថ អវចរតិ, ន កាមោតិ រូបាវចរោ. រូបក្ខន្ធោបិ ហិ រូបន្តិ វុច្ចតិ ‘‘រូបក្ខន្ធោ រូប’’ន្តិអាទីសុ (យម. ១.ខន្ធយមក.២) វិយ. សោ បន ព្រហ្មបារិសជ្ជព្រហ្មបុរោហិតមហាព្រហ្មានំ បរិត្តាភអប្បមាណាភអាភស្សរានំ បរិត្តសុភអប្បមាណសុភសុភកិណ្ហានំ អសញ្ញសត្តវេហប្ផលានំ អវិហាតប្បសុទស្សសុទស្សីអកនិដ្ឋានញ្ច វសេន សោឡសវិធោ បទេសោ. សោ រូបាវចរសង្ខាតោ បទេសោ ឧត្តរបទលោបំ កត្វា ‘‘រូប’’ន្តិ វុច្ចតិ, តស្មិំ រូបេ អវចរតីតិ រូបាវចរោ. រូបភវោ វា រូបំ, តស្មិំ អវចរតីតិ រូបាវចរំ. កិញ្ចាបិ ហិ ឯសោ សមាធិ កាមភវេបិ អវចរតិ, យថា បន សង្គាមេ អវចរណតោ សង្គាមាវចរោតិ លទ្ធនាមោ នាគោ នគរេ ចរន្តោបិ សង្គាមាវចរោតិ វុច្ចតិ, ថលចរា ជលចរា ច បាណិនោ អថលេ អជលេ ច ឋិតាបិ ថលចរា ជលចរាតិ វុច្ចន្តិ, ឯវមយំ អញ្ញត្ថ អវចរន្តោបិ រូបាវចរោតិ វុត្តោ. អបិច រូបភវសង្ខាតេ រូបេ បដិសន្ធិំ អវចារេតីតិបិ រូបាវចរោ. ហីនោតិ លាមកោ. ហីនុត្តមានំ មជ្ឈេ ភវោ មជ្ឈោ. មជ្ឈិមោតិបិ បាឋោ, សោយេវត្ថោ. បធានភាវំ នីតោ បណីតោ, ឧត្តមោតិ អត្ថោ. ឯតេ បន អាយូហនវសេន វេទិតព្ពា. យស្ស ហិ អាយូហនក្ខណេ ឆន្ទោ វា ហីនោ ហោតិ វីរិយំ វា ចិត្តំ វា វីមំសា វា, សោ ហីនោ នាម. យស្ស តេ ធម្មា មជ្ឈិមា, សោ មជ្ឈិមោ. យស្ស បណីតា, សោ បណីតោ. ឧប្បាទិតមត្តោ វា ហីនោ, នាតិសុភាវិតោ មជ្ឈិមោ, អតិសុភាវិតោ វសិប្បត្តោ បណីតោ. អរូបាវចរោ រូបាវចរេ វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពោ.

សុញ្ញតោ សមាធីតិអាទីសុ ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា ទុក្ខា អនត្តា’’តិ វិបស្សនាបដិបាដិយា វិបស្សន្តស្ស អនត្តានុបស្សនាយ មគ្គវុដ្ឋានេ ជាតេ យស្មា សា វិបស្សនា អត្តវិរហិតេសុ សង្ខារេសុ សុញ្ញតោ បវត្តា, តស្មា សុញ្ញតា នាម ហោតិ. តាយ សិទ្ធោ អរិយមគ្គសមាធិ សុញ្ញតោ សមាធិ នាម ហោតិ, សុញ្ញតវសេន បវត្តសមាធីតិ អត្ថោ. វិបស្សនាយ បវត្តាការេន ហិ សោ បវត្តតិ. អនិច្ចានុបស្សនាយ មគ្គវុដ្ឋានេ ជាតេ យស្មា សា វិបស្សនា និច្ចនិមិត្តបដិបក្ខវសេន បវត្តា, តស្មា អនិមិត្តា នាម ហោតិ. តាយ សិទ្ធោ អរិយមគ្គសមាធិ អនិមិត្តោ សមាធិ នាម ហោតិ, និច្ចនិមិត្តវិរហិតោ សមាធីតិ អត្ថោ. វិបស្សនាយ បវត្តាការេន ហិ សោ បវត្តតិ. ទុក្ខានុបស្សនាយ មគ្គវុដ្ឋានេ ជាតេ យស្មា សា វិបស្សនា បណិធិបដិបក្ខវសេន បវត្តា, តស្មា អប្បណិហិតា នាម ហោតិ. តាយ សិទ្ធោ អរិយមគ្គសមាធិ អប្បណិហិតោ សមាធិ នាម ហោតិ, បណិធិវិរហិតោ សមាធីតិ អត្ថោ. វិបស្សនាយ បវត្តាការេន ហិ សោ បវត្តតិ. តាទិសា ឯវ តយោ ផលសមាធយោបិ ឯតេហិយេវ តីហិ សមាធីហិ គហិតា ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា. លោកុត្តរសមាធីនំ បន បណីតត្តា ហីនាទិភេទោ ន ឧទ្ធដោ.

ទសកេ ឧទ្ធុមាតកសញ្ញាវសេនាតិអាទីសុ ភស្តា វិយ វាយុនា ឧទ្ធំ ជីវិតបរិយាទានា យថានុក្កមំ សមុគ្គតេន សូនភាវេន ឧទ្ធុមាតត្តា ឧទ្ធុមាតំ, ឧទ្ធុមាតមេវ ឧទ្ធុមាតកំ, បដិកូលត្តា វា កុច្ឆិតំ ឧទ្ធុមាតន្តិ ឧទ្ធុមាតកំ. តថារូបស្ស ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ. វិនីលំ វុច្ចតិ វិបរិភិន្នវណ្ណំ, វិនីលមេវ វិនីលកំ, បដិកូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិនីលន្តិ វិនីលកំ. មំសុស្សទដ្ឋានេសុ រត្តវណ្ណស្ស, បុព្ពសន្និចយដ្ឋានេសុ សេតវណ្ណស្ស, យេភុយ្យេន ច នីលវណ្ណស្ស នីលដ្ឋានេ នីលសាដកបារុតស្សេវ ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ. បរិភិន្នដ្ឋានេសុ វិស្សន្ទមានបុព្ពំ វិបុព្ពំ, វិបុព្ពមេវ វិបុព្ពកំ, បដិកូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិបុព្ពន្តិ វិបុព្ពកំ. តថារូបស្ស ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ. វិច្ឆិទ្ទំ វុច្ចតិ ទ្វិធា ឆិន្ទនេន អបធារិតំ, វិច្ឆិទ្ទមេវ វិច្ឆិទ្ទកំ, បដិកូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិច្ឆិទ្ទន្តិ វិច្ឆិទ្ទកំ. វេមជ្ឈេ ឆិន្នស្ស ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ. ឥតោ ច ឯត្តោ ច វិវិធាការេន សោណសិង្គាលាទីហិ ខាយិតន្តិ វិក្ខាយិតំ, វិខាយិតន្តិ វត្តព្ពេ វិក្ខាយិតន្តិ វុត្តំ. វិក្ខាយិតមេវ វិក្ខាយិតកំ, បដិកូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិក្ខាយិតន្តិ វិក្ខាយិតកំ. តថារូបស្ស ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ. វិវិធំ ខិត្តំ វិក្ខិត្តំ, វិក្ខិត្តមេវ វិក្ខិត្តកំ, បដិកូលត្តា វា កុច្ឆិតំ វិក្ខិត្តន្តិ វិក្ខិត្តកំ. អញ្ញេន ហត្ថំ អញ្ញេន បាទំ អញ្ញេន សីសន្តិ ឯវំ តតោ តតោ ខិត្តស្ស ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ. ហតញ្ច តំ បុរិមនយេនេវ វិក្ខិត្តកញ្ចាតិ ហតវិក្ខិត្តកំ. កាកបទាការេន អង្គបច្ចង្គេសុ សត្ថេន ហនិត្វា វុត្តនយេន វិក្ខិត្តស្ស ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ. លោហិតំ កិរតិ វិក្ខិបតិ ឥតោ ចិតោ ច បគ្ឃរតីតិ លោហិតកំ. បគ្ឃរិតលោហិតមក្ខិតស្ស ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ. បុឡវា វុច្ចន្តិ កិមយោ, បុឡវេ កិរតីតិ បុឡវកំ. កិមិបរិបុណ្ណស្ស ឆវសរីរស្សេតំ អធិវចនំ. អដ្ឋិយេវ អដ្ឋិកំ, បដិកូលត្តា វា កុច្ឆិតំ អដ្ឋីតិ អដ្ឋិកំ. អដ្ឋិសង្ខលិកាយបិ ឯកដ្ឋិកស្សបិ ឯតំ អធិវចនំ. ឥមានិ ច បន ឧទ្ធុមាតកាទីនិ និស្សាយ ឧប្បន្ននិមិត្តានម្បិ និមិត្តេសុ បដិលទ្ធជ្ឈានានម្បិ ឯតានេវ នាមានិ. ឥធ បន ឧទ្ធុមាតកនិមិត្តេ បដិកូលាការគាហិកា អប្បនាវសេន ឧប្បន្នា សញ្ញា ឧទ្ធុមាតកសញ្ញា, តស្សា ឧទ្ធុមាតកសញ្ញាយ វសេន ឧទ្ធុមាតកសញ្ញាវសេន. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. បញ្ចបញ្ញាស សមាធីតិ ឯកកាទិវសេន វុត្តា.

៤៤. ឯវំ ឯកកាទិវសេន សមាធិប្បភេទំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អញ្ញេនបិ បរិយាយេន សមាធិំ ទស្សេតុកាមោ អបិចាតិ អញ្ញំ បរិយាយារម្ភំ ទស្សេត្វា បញ្ចវីសតីតិអាទិមាហ. តត្ថ សមាធិស្ស សមាធិដ្ឋាតិ សមាធិស្ស សមាធិភាវេ សភាវា, យេហិ សភាវេហិ សោ សមាធិ ហោតិ, តេ តស្មិំ អត្ថា នាម. បរិគ្គហដ្ឋេន សមាធីតិ សទ្ធាទីហិ ឥន្ទ្រិយេហិ បរិគ្គហិតត្តា តស្មា បរិគ្គហិតសភាវេន សមាធិ. តានេវ ច ឥន្ទ្រិយានិ អញ្ញមញ្ញបរិវារានិ ហោន្តិ, ភាវនាបារិបូរិយា បរិបុណ្ណានិ ច ហោន្តិ. តស្មា បរិវារដ្ឋេន បរិបូរដ្ឋេន សមាធិ. តេសំយេវ សមាធិវសេន ឯការម្មណមបេក្ខិត្វា ឯកគ្គដ្ឋេន, នានារម្មណវិក្ខេបាភាវមបេក្ខិត្វា អវិក្ខេបដ្ឋេន, លោកុត្តរស្សេវ មហតា វីរិយពលបគ្គហេន បត្តព្ពត្តា លោកុត្តរមគ្គស្សេវ ច បរិហានិវសេន វិសារាភាវតោ ហេដ្ឋា គហិតបគ្គហដ្ឋអវិសារដ្ឋា ឥធ ន គហិតាតិ វេទិតព្ពា. កិលេសកាលុស្សិយស្សាភាវេន អនាវិលដ្ឋេន សមាធិ. អវិកម្បត្តា អនិញ្ជនដ្ឋេន សមាធិ. វិក្ខម្ភនវសេន សមុច្ឆេទវសេន វា កិលេសេហិ វិមុត្តត្តា អារម្មណេ ច អធិមុត្តត្តា វិមុត្តដ្ឋេន សមាធិ.

ឯកត្តុបដ្ឋានវសេន ចិត្តស្ស ឋិតត្តាតិ សមាធិយោគេនេវ ឯការម្មណេ ភុសំ បតិដ្ឋានវសេន ចិត្តស្ស អារម្មណេ និច្ចលភាវេន បតិដ្ឋិតត្តា. អដ្ឋសុ យុគលេសុ ឯសតិ នេសតិ, អាទិយតិ នាទិយតិ, បដិបជ្ជតិ ន បដិបជ្ជតីតិ ឥមានិ តីណិ យុគលានិ អប្បនាវីថិតោ បុព្ពភាគេ ឧបចារស្ស មុទុមជ្ឈាធិមត្តតាវសេន វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ, ឈាយតិ ឈាបេតីតិ ឥទំ អប្បនាវីថិយំ ឧបចារវសេន វេទិតព្ពំ. ឯសិតត្តា នេសិតត្តា, អាទិន្នត្តា អនាទិន្នត្តា, បដិបន្នត្តា នប្បដិបន្នត្តា, ឈាតត្តា ន ឈាបិតត្តាតិ ឥមានិ ចត្តារិ យុគលានិ អប្បនាវសេន វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ.

តត្ថ សមំ ឯសតីតិ សមាធីតិអាទីសុ សមន្តិ អប្បនំ. សា ហិ បច្ចនីកធម្មេ សមេតិ នាសេតីតិ សមា, បច្ចនីកវិសមាភាវតោ វា សមភូតាតិ សមា. តំ សមំ ឯសតិ អជ្ឈាសយវសេន គវេសតិ. ឥតិសទ្ទោ ការណត្ថោ, យស្មា សមំ ឯសតិ, តស្មា សមាធីតិ អត្ថោ. វិសមំ នេសតីតិ តំ តំ ឈានបច្ចនីកសង្ខាតំ វិសមំ ន ឯសតិ. មុទុភូតោ ហិ បុព្ពភាគសមាធិ អាទិភូតត្តា សមំ ឯសតិ, វិសមំ នេសតិ នាម. មជ្ឈិមភូតោ ថិរភូតត្តា សមំ អាទិយតិ, វិសមំ នាទិយតិ នាម. អធិមត្តភូតោ អប្បនាវីថិយា អាសន្នភូតត្តា សមំ បដិបជ្ជតិ, វិសមំ នប្បដិបជ្ជតិ នាម. សមំ ឈាយតីតិ ភាវនបុំសកវចនំ, សមំ ហុត្វា ឈាយតិ, សមេន វា អាការេន ឈាយតីតិ អត្ថោ. អប្បនាវីថិយញ្ហិ សមាធិ បច្ចនីកធម្មវិគមេន សន្តត្តា, សន្តាយ អប្បនាយ អនុកូលភាវេន ច ឋិតត្តា សមេនាការេន បវត្តតិ. ឈាយតីតិ ច បជ្ជលតីតិ អត្ថោ ‘‘ឯតេ មណ្ឌលមាឡេ ទីបា ឈាយន្តិ (ទី. និ. ១.១៥៩) សព្ពរត្តិំ, សព្ពរត្តិយោ ច តេលប្បទីបោ ឈាយតិ, តេលប្បទីបោ ចេត្ថ ឈាយេយ្យា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៤.២៥៥-២៥៦) វិយ. សមំ ជាយតីតិបិ បាឋោ, សមេនាការេន ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ. ឈាយតិ ឈាបេតីតិ យុគលត្តា បន បុរិមបាឋោវ សុន្ទរតរោ. ឈាបេតីតិ ច ទហតីតិ អត្ថោ. សោ ហិ សមាធិបច្ចនីកធម្មេ ទូរតរករណេន ទហតិ នាម. ឯសនានេសនាទីនំ បន អប្បនាយ សិទ្ធត្តា ‘‘ឯសិតត្តា នេសិតត្តា’’តិអាទីហិ អប្បនាសមាធិ វុត្តោ. សមំ ឈាតត្តាតិ សមំ ជលិតត្តា. សមំ ជាតត្តាតិបិ បាឋោ. ឥតិ ឥមេសំ អដ្ឋន្នំ យុគលានំ វសេន សោឡស, បុរិមា ច នវាតិ ឥមេ បញ្ចវីសតិ សមាធិស្ស សមាធិដ្ឋា.

សមោ ច ហិតោ ច សុខោ ចាតិ សមាធីតិ ឥទំ បន បញ្ចវីសតិយា អាការេហិ សាធិតស្ស សមាធិស្ស អត្ថសាធនត្ថំ វុត្តំ. តត្ថ សមោតិ សមសទ្ទស្ស, សំសទ្ទស្ស វា អត្ថោ. សោ ហិ បច្ចនីកក្ខោភវិសមវិរហិតត្តា សមោ. ហិតោតិ អាធិសទ្ទស្ស អត្ថោ, អារម្មណេ អាហិតោ និច្ចលភាវករណេន បតិដ្ឋាបិតោតិ អធិប្បាយោ. ឧភយេន សមោ ច អាហិតោ ចាតិ សមាធីតិ វុត្តំ ហោតិ. សុខោតិ សន្តដ្ឋេន សុខោ. ‘‘យាយំ, ភន្តេ, អទុក្ខមសុខា វេទនា, សន្តស្មិំ ឯសា បណីតេ សុខេ វុត្តា ភគវតា’’តិ (ម. និ. ២.៨៨) ច ‘‘ឧបេក្ខា បន សន្តត្តា, សុខមិច្ចេវ ភាសិតា’’តិ ច វុត្តត្តា តេន សន្តត្ថេន សុខសទ្ទេន ឧបេក្ខាសហគតសមាធិបិ គហិតោ ហោតិ. អនិយាមេន ហិ សព្ពសមាធយោ ឥធ វុច្ចន្តិ. តេន ច សុខសទ្ទេន អាហិតភាវស្ស ការណំ វុត្តំ ហោតិ. យស្មា សន្តោ, តស្មា ឯការម្មណេ អាហិតោតិ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោតិ.

សមាធិភាវនាមយញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ធម្មដ្ឋិតិញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៤៥. ធម្មដ្ឋិតិញាណនិទ្ទេសេ អវិជ្ជាសង្ខារានំ ឧប្បាទដ្ឋិតីតិអាទីសុ តិដ្ឋន្តិ ឯតាយ សង្ខារាតិ ឋិតិ. កា សា? អវិជ្ជា. សា ហិ សង្ខារានំ ឧប្បាទាយ និព្ពត្តិយា ឋិតិ ការណន្តិ ឧប្បាទដ្ឋិតិ. ឧប្បន្នានំ បវត្តិយាបិ ការណន្តិ បវត្តដ្ឋិតិ. កិញ្ចាបិ ហិ ជនកបច្ចយស្ស ជននក្ខណេយេវ កិច្ចានុភាវោ ហោតិ, តេន បន ជនិតានំយេវ បវត្តត្តា សកក្ខណេ បវត្តិយាបិ ការណំ នាម ហោតិ, សន្តតិវសេន វា បវត្តិយា ការណន្តិ អត្ថោ. បវត្តន្តិ ច នបុំសកេ ភាវវចនមេតំ, តស្មា បវត្តំ បវត្តីតិ អត្ថតោ ឯកំ. បវត្តិសទ្ទស្ស បន បាកដត្តា តេន យោជេត្វា អត្ថោ វុត្តោ. ភាវេបិ ឋិតិសទ្ទស្ស សិជ្ឈនតោ ន ឥធ ភាវេ ឋិតិសទ្ទោ, ការណេ ឋិតិសទ្ទោតិ ទស្សនត្តំ និមិត្តដ្ឋិតីតិ វុត្តំ, និមិត្តភូតា ឋិតីតិ អត្ថោ, ការណភូតាតិ វុត្តំ ហោតិ. ន កេវលំ និមិត្តមត្តំ ហោតិ, អថ ខោ សង្ខារជននេ សព្យាបារា វិយ ហុត្វា អាយូហតិ វាយមតីតិ បច្ចយសមត្ថតំ ទស្សេន្តោ អាយូហនដ្ឋិតីតិ អាហ, អាយូហនភូតា ឋិតីតិ អត្ថោ. យស្មា អវិជ្ជា សង្ខារេ ឧប្បាទយមានា ឧប្បាទេ សំយោជេតិ នាម, ឃដេតីតិ អត្ថោ. សង្ខារេ បវត្តយមានា បវត្តិយំ បលិពុន្ធតិ នាម, ពន្ធតីតិ អត្ថោ. តស្មា សញ្ញោគដ្ឋិតិ បលិពោធដ្ឋិតីតិ វុត្តា. សញ្ញោគភូតា ឋិតិ, បលិពោធភូតា ឋិតីតិ អត្ថោ. យស្មា អវិជ្ជាវ សង្ខារេ ឧប្បាទយមានា ឧប្បាទាយ បវត្តិយា ច មូលការណដ្ឋេន សមុទយោ នាម, សមុទយភូតា ឋិតីតិ សមុទយដ្ឋិតិ, មូលការណភូតា ឋិតីតិ អត្ថោ. អវិជ្ជាវ សង្ខារានំ ឧប្បាទេ ជនកបច្ចយត្តា, បវត្តិយំ ឧបត្ថម្ភកបច្ចយត្តា ហេតុដ្ឋិតិ បច្ចយដ្ឋិតីតិ វុត្តា, ហេតុភូតា ឋិតិ, បច្ចយភូតា ឋិតីតិ អត្ថោ. ជនកបច្ចយោ ហិ ហេតូតិ, ឧបត្ថម្ភកោ បច្ចយោតិ វុច្ចតិ. ឯវំ សេសេសុបិ យោជេតព្ពំ.

ភវោ ជាតិយា, ជាតិ ជរាមរណស្សាតិ ឯត្ថ បន ឧប្បាទដ្ឋិតិ សញ្ញោគដ្ឋិតិ ហេតុដ្ឋិតីតិ ឧប្បាទវសេន យោជិតានិ បទានិ ជាតិជរាមរណវន្តានំ ខន្ធានំ វសេន បរិយាយេន វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ. កេចិ បន ‘‘ឧប្បាទាយ ឋិតិ ឧប្បាទដ្ឋិតី’’តិ ឯវមាទិនា នយេនេត្ថ អត្ថំ វណ្ណយន្តិ. អវិជ្ជា បច្ចយោតិ អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ បច្ចយភាវំ អបេក្ខិត្វា វុត្តំ. អវិជ្ជាយបិ បច្ចយសម្ភូតត្តា តស្សា អបិ បច្ចយបរិគ្គហណទស្សនត្ថំ ឧភោបេតេ ធម្មា បច្ចយសមុប្បន្នាតិ បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញាតិ វុត្តំ. ឯវំ សេសេសុបិ យោជេតព្ពំ. ជាតិ បច្ចយោ, ជរាមរណំ បច្ចយសមុប្បន្នន្តិ បន បរិយាយេន វុត្តំ. អតីតម្បិ អទ្ធានន្តិ អតិក្កន្តម្បិ កាលំ. អនាគតម្បិ អទ្ធានន្តិ អប្បត្តម្បិ កាលំ. ឧភយត្ថាបិ អច្ចន្តសំយោគត្ថេ ឧបយោគវចនំ.

៤៦. ឥទានិ នវាការវារានន្តរំ តេ នវាការេ វិហាយ ហេតុបដិច្ចបច្ចយបទេហេវ យោជេត្វា អវិជ្ជា ហេតុ, សង្ខារា ហេតុសមុប្បន្នាតិអាទយោ តយោ វារា និទ្ទិដ្ឋា. នវាការវារេ ជនកឧបត្ថម្ភកវសេន បច្ចយោ វុត្តោ. ឥធ បន ហេតុវារស្ស បច្ចយវារស្ស ច វិសុំ អាគតត្តា ហេតូតិ ជនកបច្ចយត្តំ, បច្ចយោតិ ឧបត្ថម្ភកបច្ចយត្តំ វេទិតព្ពំ ឯកេកស្សាបិ អវិជ្ជាទិកស្ស បច្ចយស្ស ឧភយថា សម្ភវតោ. បដិច្ចវារេ អវិជ្ជា បដិច្ចាតិ អត្តនោ ឧប្បាទេ សង្ខារានំ អវិជ្ជាបេក្ខត្តា សង្ខារេហិ អវិជ្ជា បដិមុខំ ឯតព្ពា គន្តព្ពាតិ បដិច្ចា. ឯតេន អវិជ្ជាយ សង្ខារុប្បាទនសមត្ថតា វុត្តា ហោតិ. សង្ខារា បដិច្ចសមុប្បន្នាតិ សង្ខារា អវិជ្ជំ បដិច្ច តទភិមុខំ បវត្តនតោ បដិមុខំ កត្វា ន វិហាយ សមំ ឧប្បន្នា. ឯវំ សេសេសុបិ លិង្គានុរូបេន យោជេតព្ពំ. អវិជ្ជា បដិច្ចាតិ ឧស្សុក្កវសេន វា បាឋោ, អត្ថោ បនេត្ថ អវិជ្ជា អត្តនោ បច្ចយេ បដិច្ច បវត្តាតិ បាឋសេសវសេន យោជេតព្ពោ. ឯវំ សេសេសុបិ. ចតូសុបិ ច ឯតេសុ វារេសុ ទ្វាទសន្នំ បដិច្ចសមុប្បាទង្គានំ បច្ចយស្សេវ វសេន ធម្មដ្ឋិតិញាណស្ស និទ្ទិសិតព្ពត្តា អវិជ្ជាទីនំ ឯកាទសន្នំយេវ អង្គានំ វសេន ធម្មដ្ឋិតិញាណំ និទ្ទិដ្ឋំ, ជរាមរណស្ស បន អន្តេ ឋិតត្តា តស្ស វសេន ន និទ្ទិដ្ឋំ. ជរាមរណស្សាបិ សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសានំ បច្ចយត្តា ជរាមរណំ តេសំ បច្ចយំ កត្វា ឧបបរិក្ខមានស្ស តស្សាបិ ជរាមរណស្ស វសេន ធម្មដ្ឋិតិញាណំ យុជ្ជតេវ.

៤៧. ឥទានិ តានេវ ទ្វាទស បដិច្ចសមុប្បាទង្គានិ វីសតិអាការវសេន វិភជិត្វា ចតុសង្ខេបតិយទ្ធតិសន្ធិយោ ទស្សេត្វា ធម្មដ្ឋិតិញាណំ និទ្ទិសិតុកាមោ បុរិមកម្មភវស្មិន្តិអាទិមាហ. តត្ថ បុរិមកម្មភវស្មិន្តិ បុរិមេ កម្មភវេ, អតីតជាតិយំ កម្មភវេ ករិយមានេតិ អត្ថោ. មោហោ អវិជ្ជាតិ យោ តទា ទុក្ខាទីសុ មោហោ, យេន មូឡ្ហោ កម្មំ ករោតិ, សា អវិជ្ជា. អាយូហនា សង្ខារាតិ តំ កម្មំ ករោន្តស្ស បុរិមចេតនាយោ, យថា ‘‘ទានំ ទស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា មាសម្បិ សំវច្ឆរម្បិ ទានូបករណានិ សជ្ជេន្តស្ស ឧប្បន្នា បុរិមចេតនាយោ. បដិគ្គាហកានំ បន ហត្ថេ ទក្ខិណំ បតិដ្ឋាបយតោ ចេតនា ភវោតិ វុច្ចតិ. ឯកាវជ្ជនេសុ វា ឆសុ ជវនេសុ ចេតនា អាយូហនា សង្ខារា នាម, សត្តមជវនេ ចេតនា ភវោ. យា កាចិ វា បន ចេតនា ភវោ, តំសម្បយុត្តា អាយូហនា សង្ខារា នាម.

និកន្តិ តណ្ហាតិ យា កម្មំ ករោន្តស្ស តស្ស ផលេ ឧបបត្តិភវេ និកាមនា បត្ថនា, សា តណ្ហា នាម. ឧបគមនំ ឧបាទានន្តិ យំ កម្មភវស្ស បច្ចយភូតំ ‘‘ឥមស្មិំ នាម កម្មេ កតេ កាមា សម្បជ្ជន្តី’’តិ វា ‘‘ឥទំ កត្វា អសុកស្មិំ នាម ឋានេ កាមេ សេវិស្សាមី’’តិ វា ‘‘អត្តា ឧច្ឆិន្នោ សុឧច្ឆិន្នោ ហោតី’’តិ វា ‘‘សុខី ហោតិំ វិគតបរិឡាហោ’’តិ វា ‘‘សីលព្ពតំ សុខេន បរិបូរតី’’តិ វា បវត្តំ ឧបគមនំ ទឡ្ហគហណំ, ឥទំ ឧបាទានំ នាម. ចេតនា ភវោតិ អាយូហនាវសានេ វុត្តា ចេតនា ភវោ នាម. បុរិមកម្មភវស្មិន្តិ អតីតជាតិយា កម្មភវេ ករិយមានេ បវត្តា. ឥធ បដិសន្ធិយា បច្ចយាតិ បច្ចុប្បន្នបដិសន្ធិយា បច្ចយភូតា.

ឥធ បដិសន្ធិ វិញ្ញាណន្តិ យំ បច្ចុប្បន្នភវស្ស ភវន្តរបដិសន្ធានវសេន ឧប្បន្នត្តា បដិសន្ធីតិ វុច្ចតិ, តំ វិញ្ញាណំ. ឱក្កន្តិ នាមរូបន្តិ យា គព្ភេ រូបារូបធម្មានំ ឱក្កន្តិ អាគន្ត្វា បវិសនំ វិយ, ឥទំ នាមរូបំ. បសាទោ អាយតនន្តិ យោ បសន្នភាវោ, ឥទំ អាយតនំ. ជាតិគ្គហណេន ឯកវចនំ កតំ. ឯតេន ចក្ខាទីនិ បញ្ចាយតនានិ វុត្តានិ. ‘‘បភស្សរមិទំ, ភិក្ខវេ, ចិត្តំ, តញ្ច ខោ អាគន្តុកេហិ ឧបក្កិលេសេហិ ឧបក្កិលិដ្ឋ’’ន្តិ (អ. និ. ១.៤៩) ឯត្ថ ភវង្គចិត្តំ អធិប្បេតន្តិ វចនតោ ឥធាបិ មនាយតនស្ស វិបាកភូតត្តា, តស្ស ច កិលេសកាលុស្សិយាភាវេន បសន្នត្តា បសាទវចនេន មនាយតនម្បិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ផុដ្ឋោ ផស្សោតិ យោ អារម្មណំ ផុដ្ឋោ ផុសន្តោ ឧប្បន្នោ, អយំ ផស្សោ. វេទយិតំ វេទនាតិ យំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណេន វា សឡាយតនបច្ចយេន វា ផស្សេន សហ ឧប្បន្នំ វិបាកវេទយិតំ, អយំ វេទនា. ឥធុបបត្តិភវស្មិំ បុរេកតស្ស កម្មស្ស បច្ចយាតិ បច្ចុប្បន្នេ វិបាកភវេ អតីតជាតិយំ កតស្ស កម្មស្ស បច្ចយេន បវត្តន្តីតិ អត្ថោ.

ឥធ បរិបក្កត្តា អាយតនានន្តិ បរិបក្កាយតនស្ស កម្មករណកាលេ មោហាទយោ ទស្សិតា. អាយតិំ បដិសន្ធិយាតិ អនាគតេ បដិសន្ធិយា. អាយតិំ បដិសន្ធិ វិញ្ញាណន្តិអាទីនិ វុត្តត្ថានិ.

កថំ បន ទ្វាទសហិ បដិច្ចសមុប្បាទង្គេហិ ឥមេ វីសតិ អាការា គហិតា ហោន្តីតិ? អវិជ្ជា សង្ខារាតិ ឥមេ ទ្វេ អតីតហេតុយោ សរូបតោ វុត្តា. យស្មា បន អវិទ្វា បរិតស្សតិ, បរិតស្សិតោ ឧបាទិយតិ, តស្សុបាទានបច្ចយា ភវោ, តស្មា តេហិ ទ្វីហិ គហិតេហិ តណ្ហុបាទានភវាបិ គហិតាវ ហោន្តិ. បច្ចុប្បន្នេ វិញ្ញាណនាមរូបសឡាយតនផស្សវេទនា សរូបតោ វុត្តាយេវ. តណ្ហុបាទានភវា បច្ចុប្បន្នហេតុយោ សរូបតោ វុត្តា. ភវេ បន គហិតេ តស្ស បុព្ពភាគា តំសម្បយុត្តា វា សង្ខារា គហិតាវ ហោន្តិ, តណ្ហុបាទានគ្គហណេន ច តំសម្បយុត្តា. យាយ វា មូឡ្ហោ កម្មំ ករោតិ, សា អវិជ្ជា គហិតាវ ហោតិ. អនាគតេ ជាតិ ជរាមរណន្តិ ទ្វេ សរូបេន វុត្តានិ, ជាតិជរាមរណគ្គហណេនេវ បន វិញ្ញាណាទីនិ បញ្ច អនាគតផលានិ គហិតានេវ ហោន្តិ. តេសំយេវ ហិ ជាតិជរាមរណានីតិ ឯវំ ទ្វាទសហិ អង្គេហិ វីសតិ អាការា គហិតា ហោន្តិ.

‘‘អតីតេ ហេតវោ បញ្ច, ឥទានិ ផលបញ្ចកំ;

ឥទានិ ហេតវោ បញ្ច, អាយតិំ ផលបញ្ចក’’ន្តិ. –

គាថាយ អយមេវត្ថោ វុត្តោ. ឥតិមេតិ ឥតិ ឥមេ. ឥតិ ឥមេតិ វា បាឋោ.

ចតុសង្ខេបេតិ ចតុរោ រាសី. អតីតេ បញ្ច ហេតុធម្មា ឯកោ ហេតុសង្ខេបោ, បច្ចុប្បន្នេ បញ្ច ផលធម្មា ឯកោ ផលសង្ខេបោ, បច្ចុប្បន្នេ បញ្ច ហេតុធម្មា ឯកោ ហេតុសង្ខេបោ, អនាគតេ បញ្ច ផលធម្មា ឯកោ ផលសង្ខេបោ.

តយោ អទ្ធេតិ តយោ កាលេ. បឋមបញ្ចកវសេន អតីតកាលោ, ទុតិយតតិយបញ្ចកវសេន បច្ចុប្បន្នកាលោ, ចតុត្ថបញ្ចកវសេន អនាគតកាលោ វេទិតព្ពោ.

តិសន្ធិន្តិ តយោ សន្ធយោ អស្សាតិ តិសន្ធិ, តំ តិសន្ធិំ. អតីតហេតុបច្ចុប្បន្នផលានមន្តរា ឯកោ ហេតុផលសន្ធិ, បច្ចុប្បន្នផលអនាគតហេតូនមន្តរា ឯកោ ផលហេតុសន្ធិ, បច្ចុប្បន្នហេតុអនាគតផលានមន្តរា ឯកោ ហេតុផលសន្ធិ.

បដិច្ចសមុប្បាទបាឡិយំ សរូបតោ អាគតវសេន បន អវិជ្ជាសង្ខារា ឯកោ សង្ខេបោ, វិញ្ញាណនាមរូបសឡាយតនផស្សវេទនា ទុតិយោ, តណ្ហុបាទានភវា តតិយោ, ជាតិជរាមរណំ ចតុត្ថោ. អវិជ្ជាសង្ខារាតិ ទ្វេ អង្គានិ អតីតកាលានិ, វិញ្ញាណាទីនិ ភវាវសានានិ អដ្ឋ បច្ចុប្បន្នកាលានិ, ជាតិជរាមរណន្តិ ទ្វេ អនាគតកាលានិ. សង្ខារវិញ្ញាណានំ អន្តរា ឯកោ ហេតុផលសន្ធិ, វេទនាតណ្ហានមន្តរា ឯកោ ផលហេតុសន្ធិ, ភវជាតីនមន្តរា ឯកោ ហេតុផលសន្ធិ.

វីសតិយា អាការេហីតិ វីសតិយា កោដ្ឋាសេហិ. ចតុសង្ខេបេ ច តយោ អទ្ធេ ច តិសន្ធិំ បដិច្ចសមុប្បាទញ្ច វីសតិយា អាការេហិ ជានាតីតិ សម្ពន្ធោ.

ជានាតីតិ សុតានុសារេន ភាវនារម្ភញាណេន ជានាតិ. បស្សតីតិ ញាតមេវ ចក្ខុនា ទិដ្ឋំ វិយ ហត្ថតលេ អាមលកំ វិយ ច ផុដំ កត្វា ញាណេនេវ បស្សតិ. អញ្ញាតីតិ ទិដ្ឋមរិយាទេនេវ អាសេវនំ ករោន្តោ ញាណេនេវ ជានាតិ. មរិយាទត្ថោ ហិ ឯត្ថ អាការោ. បដិវិជ្ឈតីតិ ភាវនាបារិបូរិយា និដ្ឋំ បាបេន្តោ ញាណេនេវ បដិវេធំ ករោតិ. សលក្ខណវសេន វា ជានាតិ, សរសវសេន បស្សតិ, បច្ចុបដ្ឋានវសេន អញ្ញាតិ, បទដ្ឋានវសេន បដិវិជ្ឈតិ.

តត្ថ បដិច្ចសមុប្បាទោតិ បច្ចយធម្មា វេទិតព្ពា. បដិច្ចសមុប្បន្នា ធម្មាតិ តេហិ តេហិ បច្ចយេហិ និព្ពត្តធម្មា. កថមិទំ ជានិតព្ពន្តិ ចេ? ភគវតោ វចនេន. ភគវតា ហិ បដិច្ចសមុប្បាទបដិច្ចសមុប្បន្នធម្មទេសនាសុត្តេ –

‘‘កតមោ ច, ភិក្ខវេ, បដិច្ចសមុប្បាទោ, ជាតិបច្ចយា, ភិក្ខវេ, ជរាមរណំ, ឧប្បាទា វា តថាគតានំ អនុប្បាទា វា តថាគតានំ ឋិតាវ សា ធាតុ ធម្មដ្ឋិតតា ធម្មនិយាមតា ឥទប្បច្ចយតា, តំ តថាគតោ អភិសម្ពុជ្ឈតិ អភិសមេតិ, អភិសម្ពុជ្ឈិត្វា អភិសមេត្វា អាចិក្ខតិ ទេសេតិ បញ្ញាបេតិ បដ្ឋបេតិ វិវរតិ វិភជតិ ឧត្តានីករោតិ ‘បស្សថា’តិ ចាហ. ជាតិបច្ចយា, ភិក្ខវេ, ជរាមរណំ, ភវបច្ចយា, ភិក្ខវេ, ជាតិ…បេ… អវិជ្ជាបច្ចយា, ភិក្ខវេ, សង្ខារា. ឧប្បាទា វា តថាគតានំ…បេ… ឧត្តានីករោតិ ‘បស្សថា’តិ ចាហ. អវិជ្ជាបច្ចយា, ភិក្ខវេ, សង្ខារា. ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, យា តត្រត ថតា អវិតថតា អនញ្ញថតា ឥទប្បច្ចយតា. អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, បដិច្ចសមុប្បាទោ’’តិ (សំ. និ. ២.២០) –

ឯវំ បដិច្ចសមុប្បាទំ ទេសេន្តេន តថតាទីហិ វេវចនេហិ បច្ចយធម្មាវ បដិច្ចសមុប្បាទោតិ វុត្តា. តស្មា ជរាមរណាទីនំ បច្ចយលក្ខណោ បដិច្ចសមុប្បាទោ, ទុក្ខានុពន្ធនរសោ កុម្មគ្គបច្ចុបដ្ឋានោ, អយម្បិ សបច្ចយត្តា អត្តនោ វិសេសបច្ចយបទដ្ឋានោ.

ឧប្បាទា វា អនុប្បាទា វាតិ ឧប្បាទេ វា អនុប្បាទេ វា, តថាគតេសុ ឧប្បន្នេសុបិ អនុប្បន្នេសុបីតិ អត្ថោ. ឋិតាវ សា ធាតូតិ ឋិតោវ សោ បច្ចយសភាវោ, ន កទាចិ ជាតិជរាមរណស្ស បច្ចយោ ន ហោតីតិ អត្ថោ. ធម្មដ្ឋិតតា ធម្មនិយាមតា ឥទប្បច្ចយតាតិ ជាតិបច្ចយោយេវ. ជាតិបច្ចយេន ហិ ជរាមរណសង្ខាតោ បច្ចយសមុប្បន្នធម្មោ តទាយត្តតាយ តិដ្ឋតិ, ជាតិបច្ចយោវ ជរាមរណធម្មំ និយមេតិ, តស្មា ជាតិ ‘‘ធម្មដ្ឋិតតា ធម្មនិយាមតា’’តិ វុច្ចតិ. ជាតិយេវ ឥមស្ស ជរាមរណស្ស បច្ចយោតិ ឥទប្បច្ចយោ, ឥទប្បច្ចយោវ ឥទប្បច្ចយតា. តន្តិ តំ បច្ចយំ. អភិសម្ពុជ្ឈតីតិ ញាណេន អភិសម្ពុជ្ឈតិ. អភិសមេតីតិ ញាណេន អភិសមាគច្ឆតិ. អាចិក្ខតីតិ កថេតិ. ទេសេតីតិ ទស្សេតិ. បញ្ញាបេតីតិ ជានាបេតិ. បដ្ឋបេតីតិ ញាណមុខេ ឋបេតិ. វិវរតីតិ វិវរិត្វា ទស្សេតិ. វិភជតីតិ វិភាគតោ ទស្សេតិ. ឧត្តានីករោតីតិ បាកដំ ករោតិ. ឥតិ ខោតិ ឯវំ ខោ. យា តត្រាតិ យា តេសុ ‘‘ជាតិបច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិអាទីសុ. សោ បនាយំ បដិច្ចសមុប្បាទោ តេហិ តេហិ បច្ចយេហិ អនូនាធិកេហេវ តស្ស តស្ស ធម្មស្ស សម្ភវតោ តថតាតិ, សាមគ្គិំ ឧបគតេសុ បច្ចយេសុ មុហុត្តម្បិ តតោ និព្ពត្តនធម្មានំ អសម្ភវាភាវតោ អវិតថតាតិ, អញ្ញធម្មបច្ចយេហិ អញ្ញធម្មានុប្បត្តិតោ អនញ្ញថតាតិ, យថាវុត្តានំ ឯតេសំ ជរាមរណាទីនំ បច្ចយតោ វា បច្ចយសមូហតោ វា ឥទប្បច្ចយតាតិ វុត្តោ. តត្រាយំ វចនត្ថោ – ឥមេសំ បច្ចយា ឥទប្បច្ចយា, ឥទប្បច្ចយា ឯវ ឥទប្បច្ចយតា, ឥទប្បច្ចយានំ វា សមូហោ ឥទប្បច្ចយតា. លក្ខណំ បនេត្ថ សទ្ទសត្ថតោ វេទិតព្ពន្តិ.

ធម្មដ្ឋិតិញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. សម្មសនញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៤៨. សម្មសនញាណនិទ្ទេសេ យំ កិញ្ចីតិ អនវសេសបរិយាទានំ. រូបន្តិ អតិប្បសង្គនិយមនំ. ឯវំ បទទ្វយេនាបិ រូបស្ស អសេសបរិគ្គហោ កតោ ហោតិ. អថស្ស អតីតាទិនា វិភាគំ អារភតិ. តញ្ហិ កិញ្ចិ អតីតំ កិញ្ចិ អនាគតាទិភេទន្តិ. ឯស នយោ វេទនាទីសុបិ. តត្ថ រូបំ តាវ អទ្ធាសន្តតិសមយខណវសេន ចតុធា អតីតំ នាម ហោតិ, តថា អនាគតបច្ចុប្បន្នំ. តត្ថ អទ្ធាវសេន តាវ ឯកស្ស ឯកស្មិំ ភវេ បដិសន្ធិតោ បុព្ពេ អតីតំ, ចុតិតោ ឧទ្ធំ អនាគតំ, ឧភិន្នមន្តរេ បច្ចុប្បន្នំ. សន្តតិវសេន សភាគឯកឧតុសមុដ្ឋានំ ឯកាហារសមុដ្ឋានញ្ច បុព្ពាបរិយភាវេន វត្តមានម្បិ បច្ចុប្បន្នំ, តតោ បុព្ពេ វិសភាគឧតុអាហារសមុដ្ឋានំ អតីតំ, បច្ឆា អនាគតំ. ចិត្តជំ ឯកវីថិឯកជវនឯកសមាបត្តិសមុដ្ឋានំ បច្ចុប្បន្នំ, តតោ បុព្ពេ អតីតំ, បច្ឆា អនាគតំ, កម្មសមុដ្ឋានស្ស បាដិយេក្កំ សន្តតិវសេន អតីតាទិភេទោ នត្ថិ, តេសញ្ញេវ បន ឧតុអាហារចិត្តសមុដ្ឋានានំ ឧបត្ថម្ភនវសេន តស្ស អតីតាទិភាវោ វេទិតព្ពោ. សមយវសេន ឯកមុហុត្តបុព្ពណ្ហសាយន្ហរត្តិន្ទិវាទីសុ សមយេសុ សន្តានវសេន បវត្តមានំ តំ តំ សមយំ បច្ចុប្បន្នំ នាម, តតោ បុព្ពេ អតីតំ, បច្ឆា អនាគតំ. ខណវសេន ឧប្បាទាទិខណត្តយបរិយាបន្នំ បច្ចុប្បន្នំ, តតោ បុព្ពេ អនាគតំ, បច្ឆា អតីតំ. អបិច អតិក្កន្តហេតុបច្ចយកិច្ចំ អតីតំ, និដ្ឋិតហេតុកិច្ចមនិដ្ឋិតបច្ចយកិច្ចំ បច្ចុប្បន្នំ, ឧភយកិច្ចមសម្បត្តំ អនាគតំ. សកិច្ចក្ខណេ វា បច្ចុប្បន្នំ, តតោ បុព្ពេ អនាគតំ, បច្ឆា អតីតំ. ឯត្ថ ច ខណាទិកថាវ និប្បរិយាយា សេសា សបរិយាយា.

អជ្ឈត្តន្តិ បញ្ចសុបិ ខន្ធេសុ ឥធ និយកជ្ឈត្តំ អធិប្បេតំ, តស្មា អត្តនោ សន្តានេ បវត្តំ បាដិបុគ្គលិកំ រូបំ អជ្ឈត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តតោ ពហិភូតំ បន ឥន្ទ្រិយពទ្ធំ វា អនិន្ទ្រិយពទ្ធំ វា រូបំ ពហិទ្ធា នាម. ឱឡារិកន្តិ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយរូបសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពសង្ខាតា បថវីតេជោវាយោ ចាតិ ទ្វាទសវិធំ រូបំ ឃដ្ដនវសេន គហេតព្ពតោ ឱឡារិកំ. សេសំ បន អាបោធាតុ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បុរិសិន្ទ្រិយំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ ហទយវត្ថុ ឱជា អាកាសធាតុ កាយវិញ្ញត្តិ វចីវិញ្ញត្តិ រូបស្ស លហុតា មុទុតា កម្មញ្ញតា ឧបចយោ សន្តតិ ជរតា អនិច្ចតាតិ សោឡសវិធំ រូបំ ឃដ្ដនវសេន អគហេតព្ពតោ សុខុមំ. ហីនំ វា បណីតំ វាតិ ឯត្ថ ហីនបណីតភាវោ បរិយាយតោ និប្បរិយាយតោ ច. តត្ថ អកនិដ្ឋានំ រូបតោ សុទស្សីនំ រូបំ ហីនំ, តទេវ សុទស្សានំ រូបតោ បណីតំ. ឯវំ យាវ នរកសត្តានំ រូបំ, តាវ បរិយាយតោ ហីនបណីតតា វេទិតព្ពា. និប្បរិយាយតោ បន យត្ថ អកុសលវិបាកំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ ហីនំ. យត្ថ កុសលវិបាកំ, តំ បណីតំ. យំ ទូរេ សន្តិកេ វាតិ ឯត្ថ យំ សុខុមំ, តទេវ ទុប្បដិវិជ្ឈសភាវត្តា ទូរេ. យំ ឱឡារិកំ, តទេវ សុប្បដិវិជ្ឈសភាវត្តា សន្តិកេ.

សព្ពំ រូបំ អនិច្ចតោ វវត្ថេតិ ឯកំ សម្មសនំ, ទុក្ខតោ វវត្ថេតិ ឯកំ សម្មសនំ, អនត្តតោ វវត្ថេតិ ឯកំ សម្មសនន្តិ ឯត្ថ អយំ ភិក្ខុ ‘‘យំ កិញ្ចិ រូប’’ន្តិ ឯវំ អនិយមនិទ្ទិដ្ឋំ សព្ពម្បិ រូបំ អតីតត្តិកេន ចេវ ចតូហិ អជ្ឈត្តាទិទុកេហិ ចាតិ ឯកាទសហិ ឱកាសេហិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា សព្ពំ រូបំ អនិច្ចតោ វវត្ថេតិ អនិច្ចន្តិ សម្មសតិ. កថំ? បរតោ វុត្តនយេន. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចំ ខយដ្ឋេនា’’តិ (បដិ. ម. ១.៤៨). តស្មា ឯស យំ អតីតំ រូបំ, តំ យស្មា អតីតេយេវ ខីណំ, នយិមំ ភវំ សម្បត្តន្តិ អនិច្ចំ ខយដ្ឋេន, យំ អនាគតំ រូបំ អនន្តរភវេ និព្ពត្តិស្សតិ, តម្បិ តត្ថេវ ខីយិស្សតិ, ន តតោ បរំ ភវំ គមិស្សតីតិ អនិច្ចំ ខយដ្ឋេន, យំ បច្ចុប្បន្នំ រូបំ, តំ ឥធេវ ខីយតិ, ន ឥតោ គច្ឆតីតិ អនិច្ចំ ខយដ្ឋេន, យំ អជ្ឈត្តំ រូបំ, តម្បិ អជ្ឈត្តមេវ ខីយតិ, ន ពហិទ្ធាភាវំ គច្ឆតីតិ អនិច្ចំ ខយដ្ឋេន, យំ ពហិទ្ធា ឱឡារិកំ សុខុមំ ហីនំ បណីតំ ទូរេ សន្តិកេ, តម្បិ ឯត្ថេវ ខីយតិ, ន ទូរភាវំ គច្ឆតីតិ អនិច្ចំ ខយដ្ឋេនាតិ សម្មសតិ. ឥទំ សព្ពម្បិ ‘‘អនិច្ចំ ខយដ្ឋេនា’’តិ ឯតស្ស វសេន ឯកំ សម្មសនំ, បភេទតោ បន ឯកាទសវិធំ ហោតិ.

សព្ពមេវ ចេតំ ទុក្ខំ ភយដ្ឋេនាតិ សម្មសតិ. ភយដ្ឋេនាតិ សប្បដិភយតាយ. យញ្ហិ អនិច្ចំ, តំ ភយាវហំ ហោតិ សីហោបមសុត្តេ (អ. និ. ៤.៣៣; សំ. និ. ៣.៧៨) ទេវានំ វិយ. ឥតិ ឥទម្បិ ‘‘ទុក្ខំ ភយដ្ឋេនា’’តិ ឯតស្ស វសេន ឯកំ សម្មសនំ, បភេទតោ បន ឯកាទសវិធំ ហោតិ.

យថា ច ទុក្ខំ, ឯវំ សព្ពម្បិ តំ អនត្តា អសារកដ្ឋេនាតិ សម្មសតិ. អសារកដ្ឋេនាតិ ‘‘អត្តា និវាសី ការកោ វេទកោ សយំវសី’’តិ ឯវំ បរិកប្បិតស្ស អត្តសារស្ស អភាវេន. យញ្ហិ អនិច្ចំ ទុក្ខំ, អត្តនោបិ អនិច្ចតំ វា ឧទយព្ពយបីឡនំ វា វារេតុំ ន សក្កោតិ, កុតោ តស្ស ការកាទិភាវោ. តេនាហ – ‘‘រូបញ្ច ហិទំ, ភិក្ខវេ, អត្តា អភវិស្ស, នយិទំ រូបំ អាពាធាយ សំវត្តេយ្យា’’តិអាទិ (សំ. និ. ៣.៥៩). ឥតិ ឥទំ ‘‘អនត្តា អសារកដ្ឋេនា’’តិ ឯតស្ស វសេន ឯកំ សម្មសនំ, បភេទតោ បន ឯកាទសវិធំ ហោតិ. ឯសេវ នយោ វេទនាទីសុ. ឥតិ ឯកេកស្មិំ ខន្ធេ ឯកាទស ឯកាទស កត្វា បញ្ចសុ ខន្ធេសុ បញ្ចបញ្ញាស សម្មសនានិ ហោន្តិ, អនិច្ចតោ បញ្ចបញ្ញាស, ទុក្ខតោ បញ្ចបញ្ញាស, អនត្តតោ បញ្ចបញ្ញាសាតិ តិវិធានុបស្សនាវសេន សព្ពានិ បញ្ចសដ្ឋិសតសម្មសនានិ ហោន្តិ.

កេចិ បន ‘‘សព្ពំ រូបំ, សព្ពំ វេទនំ, សព្ពំ សញ្ញំ, សព្ពេ សង្ខារេ, សព្ពំ វិញ្ញាណន្តិ បទម្បិ បក្ខិបិត្វា ឯកេកស្មិំ ខន្ធេ ទ្វាទស ទ្វាទស កត្វា បញ្ចសុ សដ្ឋិ, អនុបស្សនាតោ អសីតិសតសម្មសនានី’’តិ វទន្តិ.

អតីតាទិវិភាគេ បនេត្ថ សន្តតិវសេន ខណាទិវសេន ច វេទនាយ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នភាវោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ សន្តតិវសេន ឯកវីថិឯកជវនឯកសមាបត្តិបរិយាបន្នា ឯកវិធវិសយសមាយោគប្បវត្តា ច បច្ចុប្បន្នា, តតោ បុព្ពេ អតីតា, បច្ឆា អនាគតា. ខណាទិវសេន ខណត្តយបរិយាបន្នា បុព្ពន្តាបរន្តមជ្ឈគតា សកិច្ចញ្ច កុរុមានា វេទនា បច្ចុប្បន្នា, តតោ បុព្ពេ អតីតា, បច្ឆា អនាគតា. អជ្ឈត្តពហិទ្ធាភេទោ និយកជ្ឈត្តវសេនេវ វេទិតព្ពោ.

ឱឡារិកសុខុមភាវោ ‘‘អកុសលា វេទនា ឱឡារិកា, កុសលាព្យាកតា វេទនា សុខុមា’’តិអាទិនា (វិភ. ៤) នយេន វិភង្គេ វុត្តេន ជាតិសភាវបុគ្គលលោកិយលោកុត្តរវសេន វេទិតព្ពោ. ជាតិវសេន តាវ អកុសលា វេទនា សាវជ្ជកិរិយហេតុតោ, កិលេសសន្តាបភាវតោ ច អវូបសន្តវុត្តីតិ កុសលវេទនាយ ឱឡារិកា, សព្យាបារតោ សឧស្សាហតោ សវិបាកតោ កិលេសសន្តាបភាវតោ សាវជ្ជតោ ច វិបាកាព្យាកតាយ ឱឡារិកា, សវិបាកតោ កិលេសសន្តាបភាវតោ សព្យាពជ្ឈតោ សាវជ្ជតោ ច កិរិយាព្យាកតាយ ឱឡារិកា. កុសលាព្យាកតា បន វុត្តវិបរិយាយតោ អកុសលាយ វេទនាយ សុខុមា. ទ្វេបិ កុសលាកុសលា វេទនា សព្យាបារតោ សឧស្សាហតោ សវិបាកតោ ច យថាយោគំ ទុវិធាយបិ អព្យាកតាយ ឱឡារិកា, វុត្តវិបរិយាយេន ទុវិធាបិ អព្យាកតា តាហិ សុខុមា. ឯវំ តាវ ជាតិវសេន ឱឡារិកសុខុមតា វេទិតព្ពា.

សភាវវសេន បន ទុក្ខា វេទនា និរស្សាទតោ សវិប្ផារតោ ខោភករណតោ ឧព្ពេជនីយតោ អភិភវនតោ ច ឥតរាហិ ទ្វីហិ ឱឡារិកា, ឥតរា បន ទ្វេ សាតតោ សន្តតោ បណីតតោ មនាបតោ មជ្ឈត្តតោ ច យថាយោគំ ទុក្ខាយ សុខុមា. ឧភោ បន សុខទុក្ខា សវិប្ផារតោ ឧព្ពេជនីយតោ ខោភករណតោ បាកដតោ ច អទុក្ខមសុខាយ ឱឡារិកា, សា វុត្តវិបរិយាយេន តទុភយតោ សុខុមា. ឯវំ សភាវវសេន ឱឡារិកសុខុមតា វេទិតព្ពា.

បុគ្គលវសេន បន អសមាបន្នស្ស វេទនា នានារម្មណេ វិក្ខិត្តភាវតោ សមាបន្នស្ស វេទនាយ ឱឡារិកា, វិបរិយាយេន ឥតរា សុខុមា. ឯវំ បុគ្គលវសេន ឱឡារិកសុខុមតា វេទិតព្ពា.

លោកិយលោកុត្តរវសេន បន សាសវា វេទនា លោកិយា, សា អាសវុប្បត្តិហេតុតោ ឱឃនិយតោ យោគនិយតោ គន្ថនិយតោ នីវរណិយតោ ឧបាទានិយតោ សំកិលេសិកតោ បុថុជ្ជនសាធារណតោ ច អនាសវាយ ឱឡារិកា, អនាសវា ច វិបរិយាយេន សាសវាយ សុខុមា. ឯវំ លោកិយលោកុត្តរវសេន ឱឡារិកសុខុមតា វេទិតព្ពា.

តត្ថ ជាតិអាទិវសេន សម្ភេទោ បរិហរិតព្ពោ. អកុសលវិបាកកាយវិញ្ញាណសម្បយុត្តា ហិ វេទនា ជាតិវសេន អព្យាកតត្តា សុខុមាបិ សមានា សភាវាទិវសេន ឱឡារិកា ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘អព្យាកតា វេទនា សុខុមា, ទុក្ខា វេទនា ឱឡារិកា. សមាបន្នស្ស វេទនា សុខុមា, អសមាបន្នស្ស វេទនា ឱឡារិកា. អនាសវា វេទនា សុខុមា, សាសវា វេទនា ឱឡារិកា’’តិ (វិភ. ១១).

យថា ច ទុក្ខា វេទនា, ឯវំ សុខាទយោបិ. តាបិ ហិ ជាតិវសេន ឱឡារិកា, សភាវាទិវសេន សុខុមា ហោន្តិ. តស្មា យថា ជាតិអាទិវសេន សម្ភេទោ ន ហោតិ, តថា វេទនានំ ឱឡារិកសុខុមតា វេទិតព្ពា. សេយ្យថិទំ, អព្យាកតា ជាតិវសេន កុសលាកុសលាហិ សុខុមា. តត្ថ កតមា អព្យាកតា? កិំ ទុក្ខា? កិំ សុខា? កិំ សមាបន្នស្ស? កិំ អសមាបន្នស្ស? កិំ សាសវា? កិំ អនាសវាតិ? ឯវំ សភាវាទិភេទោ ន បរាមសិតព្ពោ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

អបិច ‘‘តំ តំ វា បន វេទនំ ឧបាទាយុបាទាយ វេទនា ឱឡារិកា សុខុមា ទដ្ឋព្ពា’’តិ វចនតោ អកុសលាទីសុបិ លោភសហគតាយ ទោសសហគតា វេទនា អគ្គិ វិយ និស្សយទហនតោ ឱឡារិកា, លោភសហគតា សុខុមា. ទោសសហគតាបិ និយតា ឱឡារិកា, អនិយតា សុខុមា. និយតាបិ កប្បដ្ឋិតិកា ឱឡារិកា, ឥតរា សុខុមា. កប្បដ្ឋិតិកាសុបិ អសង្ខារិកា ឱឡារិកា, ឥតរា សុខុមា. លោភសហគតា បន ទិដ្ឋិសម្បយុត្តា ឱឡារិកា, ឥតរា សុខុមា. សាបិ និយតា កប្បដ្ឋិតិកា អសង្ខារិកា ឱឡារិកា, ឥតរា សុខុមា. អវិសេសេន ច អកុសលា ពហុវិបាកា ឱឡារិកា, អប្បវិបាកា សុខុមា. កុសលា បន អប្បវិបាកា ឱឡារិកា, ពហុវិបាកា សុខុមា.

អបិច កាមាវចរកុសលា ឱឡារិកា, រូបាវចរា សុខុមា, តតោ អរូបាវចរា, តតោ លោកុត្តរា. កាមាវចរា ច ទានមយា ឱឡារិកា, សីលមយា សុខុមា. សីលមយាបិ ឱឡារិកា, តតោ ភាវនាមយា សុខុមា. ភាវនាមយាបិ ទុហេតុកា ឱឡារិកា, តិហេតុកា សុខុមា. តិហេតុកាបិ សសង្ខារិកា ឱឡារិកា, អសង្ខារិកា សុខុមា. រូបាវចរា ច បឋមជ្ឈានិកា ឱឡារិកា…បេ… បញ្ចមជ្ឈានិកា សុខុមាវ. អរូបាវចរា ច អាកាសានញ្ចាយតនសម្បយុត្តា ឱឡារិកា…បេ… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសម្បយុត្តា សុខុមាវ. លោកុត្តរា ច សោតាបត្តិមគ្គសម្បយុត្តា ឱឡារិកា…បេ… អរហត្តមគ្គសម្បយុត្តា សុខុមាវ. ឯស នយោ តំតំភូមិវិបាកកិរិយាវេទនាសុ ទុក្ខាទិអសមាបន្នាទិសាសវាទិវសេន វុត្តវេទនាសុ ច. ឱកាសវសេន វាបិ និរយេ ទុក្ខា ឱឡារិកា, តិរច្ឆានយោនិយំ សុខុមា…បេ… បរនិម្មិតវសវត្តីសុ សុខុមាវ. យថា ច ទុក្ខា, ឯវំ សុខាបិ សព្ពត្ថ យថានុរូបំ យោជេតព្ពា. វត្ថុវសេន ចាបិ ហីនវត្ថុកា យា កាចិ វេទនា ឱឡារិកា, បណីតវត្ថុកា សុខុមា. ហីនបណីតភេទេ យា ឱឡារិកា, សា ហីនា. យា ច សុខុមា, សា បណីតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

ទូរសន្តិកបទេ បន ‘‘អកុសលា វេទនា កុសលាព្យាកតាហិ វេទនាហិ ទូរេ, អកុសលា វេទនា អកុសលាយ វេទនាយ សន្តិកេ’’តិអាទិនា (វិភ. ១៣) នយេន វិភង្គេ វិភត្តា. តស្មា អកុសលា វេទនា វិសភាគតោ អសំសដ្ឋតោ អសរិក្ខតោ ច កុសលាព្យាកតាហិ ទូរេ, តថា កុសលាព្យាកតា អកុសលាយ. ឯស នយោ សព្ពវារេសុ. អកុសលា បន វេទនា សភាគតោ សំសដ្ឋតោ សរិក្ខតោ ច អកុសលាយ សន្តិកេតិ ឥទំ វេទនាយ អតីតាទិវិភាគេ វិត្ថារកថាមុខំ. តំតំវេទនាសម្បយុត្តានំ បន សញ្ញាទីនម្បិ ឯតំ ឯវមេវ វេទិតព្ពំ.

យេ បនេត្ថ វេទនាទីសុ ចក្ខុ…បេ… ជរាមរណន្តិ បេយ្យាលេន សំខិត្តេសុ ច ធម្មេសុ លោកុត្តរធម្មា អាគតា, តេ អសម្មសនូបគត្តា ឥមស្មិំ អធិការេ ន គហេតព្ពា. តេ បន កេវលំ តេន តេន បទេន សង្គហិតធម្មទស្សនវសេន ច អភិញ្ញេយ្យនិទ្ទេសេ អាគតនយេន ច វុត្តា. យេបិ ច សម្មសនូបគា, តេសុ យេ យស្ស បាកដា ហោន្តិ, សុខេន បរិគ្គហំ គច្ឆន្តិ, តេសុ តេន សម្មសនំ អារភិតព្ពំ. ជាតិជរាមរណវសេន វិសុំ សម្មសនាភាវេបិ ជាតិជរាមរណវន្តេសុយេវ បន សម្មសិតេសុ តានិបិ សម្មសិតានិ ហោន្តីតិ បរិយាយេន តេសម្បិ វសេន សម្មសនំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចតោ វវត្ថេតីតិអាទិនា នយេន អតីតត្តិកស្សេវ ច វសេន សម្មសនស្ស វុត្តត្តា អជ្ឈត្តាទិភេទំ អនាមសិត្វាបិ អតីតត្តិកស្សេវ វសេន បរិច្ឆិន្ទិត្វាបិ អនិច្ចាទិតោ សម្មសនំ កាតព្ពមេវ.

យំ បន អនិច្ចំ, តំ យស្មា និយមតោ សង្ខតាទិភេទំ ហោតិ, តេនស្ស បរិយាយទស្សនត្ថំ, នានាការេហិ វា មនសិការប្បវត្តិទស្សនត្ថំ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចំ សង្ខតន្តិអាទិមាហ. តញ្ហិ ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចំ, អនិច្ចន្តិកតាយ អាទិអន្តវន្តតាយ វា អនិច្ចំ. បច្ចយេហិ សមាគន្ត្វា កតត្តា សង្ខតំ. បច្ចយេ បដិច្ច និស្សាយ សមំ, សហ វា ឧប្បន្នត្តា បដិច្ចសមុប្បន្នំ. ឯតេន បច្ចយេហិ កតេបិ បច្ចយានំ អព្យាបារតំ ទស្សេតិ. ខយធម្មន្តិ ខីយនធម្មំ ខីយនបកតិកំ. វយធម្មន្តិ នស្សនធម្មំ. នយិទំ មន្ទីភាវក្ខយវសេន ខយធម្មំ, កេវលំ វិគមនបកតិកំ. បហូតស្ស មន្ទីភាវោបិ ហិ លោកេ ខយោតិ វុច្ចតិ. វិរាគធម្មន្តិ នយិទំ កុហិញ្ចិ គមនវសេន វយធម្មំ, កេវលំ សភាវាតិក្កមនបកតិកំ. ‘‘វិរាគោ នាម ជិគុច្ឆនំ វា សមតិក្កមោ វា’’តិ ហិ វុត្តំ. និរោធធម្មន្តិ នយិទំ សភាវាតិក្កមេន បុនរាវត្តិធម្មំ, កេវលំ អបុនរាវត្តិនិរោធេន និរុជ្ឈនបកតិកន្តិ បុរិមបុរិមបទស្ស អត្ថវិវរណវសេន បច្ឆិមបច្ឆិមបទំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

អថ វា ឯកភវបរិយាបន្នរូបភង្គវសេន ខយធម្មំ, ឯកសន្តតិបរិយាបន្នរូបក្ខយវសេន វយធម្មំ, រូបស្ស ខណភង្គវសេន វិរាគធម្មំ, តិណ្ណម្បិ អបុនប្បវត្តិវសេន និរោធធម្មន្តិបិ យោជេតព្ពំ.

ជរាមរណំ អនិច្ចន្តិអាទីសុ ជរាមរណំ ន អនិច្ចំ, អនិច្ចសភាវានំ បន ខន្ធានំ ជរាមរណត្តា អនិច្ចំ នាម ជាតំ. សង្ខតាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អន្តរបេយ្យាលេ ជាតិយាបិ អនិច្ចាទិតាយ ឯសេវ នយោ.

ជាតិបច្ចយា ជរាមរណន្តិអាទិ ន វិបស្សនាវសេន វុត្តំ, កេវលំ បដិច្ចសមុប្បាទស្ស ឯកេកអង្គវសេន សង្ខិបិត្វា វវត្ថានតោ សម្មសនញាណំ នាម ហោតីតិ បរិយាយេន វុត្តំ. ន បនេតំ កលាបសម្មសនញាណំ ធម្មដ្ឋិតិញាណមេវ តំ ហោតីតិ. អសតិ ជាតិយាតិ លិង្គវិបល្លាសោ កតោ, អសតិយា ជាតិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. អសតិ សង្ខារេសូតិ វចនវិបល្លាសោ កតោ, អសន្តេសុ សង្ខារេសូតិ វុត្តំ ហោតិ. ភវបច្ចយា ជាតិ, អសតីតិអាទិ ‘‘ភវបច្ចយា ជាតិ, អសតិ ភវេ នត្ថិ ជាតី’’តិអាទិនា នយេន យោជេតព្ពំ.

សម្មសនញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ឧទយព្ពយញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៤៩. ឥទានិ អនន្តរំ វុត្តស្ស សម្មសនញាណស្ស នានានយេហិ ភាវនាថិរករណេន បារំ គន្ត្វា ឋិតេន អនិច្ចាទិតោ ទិដ្ឋេ សង្ខារេ ឧទយព្ពយេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា អនិច្ចាទិតោ វិបស្សនត្ថំ វុត្តស្ស ឧទយព្ពយានុបស្សនាញាណស្ស និទ្ទេសេ ជាតំ រូបន្តិអាទីសុ សន្តតិវសេន យថាសកំ បច្ចយេហិ និព្ពត្តំ រូបំ. តស្ស ជាតស្ស រូបស្ស និព្ពត្តិលក្ខណំ ជាតិំ ឧប្បាទំ អភិនវាការំ ឧទយោតិ, វិបរិណាមលក្ខណំ ខយំ ភង្គំ វយោតិ, អនុបស្សនា បុនប្បុនំ និសាមនា, ឧទយព្ពយ អនុបស្សនាញាណន្តិ អត្ថោ. វេទនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ជាតិជរាមរណវន្តានំយេវ ឧទយព្ពយស្ស បរិគ្គហេតព្ពត្តា ជាតិជរាមរណានំ ឧទយព្ពយាភាវតោ ជាតិជរាមរណំ អនាមសិត្វា ជាតំ ចក្ខុ…បេ… ជាតោ ភវោតិ បេយ្យាលំ កតំ. សោ ឯវំ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ បស្សន្តោ ឯវំ ជានាតិ ‘‘ឥមេសំ ខន្ធានំ ឧប្បត្តិតោ បុព្ពេ អនុប្បន្នានំ រាសិ វា និចយោ វា នត្ថិ, ឧប្បជ្ជមានានម្បិ រាសិតោ វា និចយតោ វា អាគមនំ នាម នត្ថិ, និរុជ្ឈមានានម្បិ ទិសាវិទិសាគមនំ នាម នត្ថិ, និរុទ្ធានម្បិ ឯកស្មិំ ឋានេ រាសិតោ និចយតោ និធានតោ អវដ្ឋានំ នាម នត្ថិ. យថា បន វីណាយ វាទិយមានាយ ឧប្បន្នស្ស សទ្ទស្ស នេវ ឧប្បត្តិតោ បុព្ពេ សន្និចយោ អត្ថិ, ន ឧប្បជ្ជមានោ សន្និចយតោ អាគតោ, ន និរុជ្ឈមានស្ស ទិសាវិទិសាគមនំ អត្ថិ, ន និរុទ្ធោ កត្ថចិ សន្និចិតោ តិដ្ឋតិ, អថ ខោ វីណញ្ច ឧបវីណញ្ច បុរិសស្ស ច តជ្ជំ វាយាមំ បដិច្ច អហុត្វា សម្ភោតិ, ហុត្វា បដិវេតិ, ឯវំ សព្ពេបិ រូបារូបិនោ ធម្មា អហុត្វា សម្ភោន្តិ, ហុត្វា បដិវេន្តី’’តិ.

៥០. ឯវំ សង្ខេបតោ ឧទយព្ពយទស្សនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ឧទយំ បស្សន្តោ កតិ លក្ខណានិ បស្សតីតិអាទីហិ រាសិតោ គណនំ បុច្ឆិត្វា, បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ឧទយំ បស្សន្តោ បញ្ចវីសតិ លក្ខណានិ បស្សតីតិអាទីហិ រាសិតោវ គណនំ វិស្សជ្ជេត្វា, បុន រូបក្ខន្ធស្ស ឧទយំ បស្សន្តោ កតិ លក្ខណានិ បស្សតីតិអាទីហិ វិភាគតោ គណនំ បុច្ឆិត្វា រូបក្ខន្ធស្ស ឧទយំ បស្សន្តោ បញ្ច លក្ខណានិ បស្សតីតិអាទីហិ វិភាគតោ គណនំ វិស្សជ្ជេត្វា, បុន រូបក្ខន្ធស្ស ឧទយំ បស្សន្តោ កតមានិ បញ្ច លក្ខណានិ បស្សតីតិអាទីហិ លក្ខណវិភាគំ បុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជនំ កតំ.

តត្ថ អវិជ្ជាសមុទយា រូបសមុទយោតិ ‘‘បុរិមកម្មភវស្មិំ មោហោ អវិជ្ជា’’តិ វុត្តាយ អវិជ្ជាយ សតិ ឥមស្មិំ ភវេ រូបស្ស ឧប្បាទោ ហោតីតិ អត្ថោ. បច្ចយសមុទយដ្ឋេនាតិ បច្ចយស្ស ឧប្បន្នភាវេនាតិ អត្ថោ. អវិជ្ជាតណ្ហាកម្មានិ ចេត្ថ ឥធ បដិសន្ធិហេតុភូតា អតីតបច្ចយា. ឥមេសុ ច តីសុ គហិតេសុ សង្ខារុបាទានានិ គហិតានេវ ហោន្តិ. អាហារសមុទយាតិ បវត្តិបច្ចយេសុ កពឡីការាហារស្ស ពលវត្តា សោយេវ គហិតោ. តស្មិំ បន គហិតេ បវត្តិហេតុភូតានិ ឧតុចិត្តានិបិ គហិតានេវ ហោន្តិ. និព្ពត្តិលក្ខណន្តិ អទ្ធាសន្តតិខណវសេន រូបស្ស ឧប្បាទំ, ឧប្បាទោយេវ សង្ខតលក្ខណត្តា លក្ខណន្តិ ច វុត្តោ. បញ្ច លក្ខណានីតិ អវិជ្ជា តណ្ហា កម្មាហារា និព្ពត្តិ ចាតិ ឥមានិ បញ្ច លក្ខណានិ. អវិជ្ជាទយោបិ ហិ រូបស្ស ឧទយោ លក្ខីយតិ ឯតេហីតិ លក្ខណានិ. និព្ពត្តិ បន សង្ខតលក្ខណមេវ, តម្បិ សង្ខតន្តិ លក្ខីយតិ ឯតេនាតិ លក្ខណំ.

អវិជ្ជានិរោធា រូបនិរោធោតិ អនាគតភវស្ស បច្ចយភូតាយ ឥមស្មិំ ភវេ អវិជ្ជាយ អរហត្តមគ្គញាណេន និរោធេ កតេ បច្ចយាភាវា អនាគតស្ស រូបស្ស អនុប្បាទោ និរោធោ ហោតីតិ អត្ថោ. បច្ចយនិរោធដ្ឋេនាតិ បច្ចយស្ស និរុទ្ធភាវេនាតិ អត្ថោ. និរោធោ ចេត្ថ អនាគតបដិសន្ធិបច្ចយានំ ឥធ អវិជ្ជាតណ្ហាកម្មានំយេវ និរោធោ. អាហារនិរោធា រូបនិរោធោតិ បវត្តិបច្ចយស្ស កពឡីការាហារស្ស អភាវេ តំសមុដ្ឋានរូបាភាវោ ហោតិ. វិបរិណាមលក្ខណន្តិ អទ្ធាសន្តតិខណវសេន រូបស្ស ភង្គំ, ភង្គោយេវ សង្ខតលក្ខណត្តា លក្ខណន្តិ វុត្តោ. ឥធ បញ្ច លក្ខណានីតិ អវិជ្ជាតណ្ហាកម្មាហារានំ អភាវនិរោធា ចត្តារិ, វិបរិណាមោ ឯកន្តិ បញ្ច. ឯស នយោ វេទនាក្ខន្ថាទីសុ. អយំ បន វិសេសោ – អរូបក្ខន្ធានំ ឧទយព្ពយទស្សនំ អទ្ធាសន្តតិវសេន, ន ខណវសេន. ផស្សោ វេទនាសញ្ញាសង្ខារក្ខន្ធានំ បវត្តិបច្ចយោ, តំនិរោធា ច តេសំ និរោធោ. នាមរូបំ វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស បវត្តិបច្ចយោ, តំនិរោធា ច តស្ស និរោធោតិ.

កេចិ បនាហុ – ‘‘ចតុធា បច្ចយតោ ឧទយព្ពយទស្សនេ អតីតាទិវិភាគំ អនាមសិត្វាវ សព្ពសាមញ្ញវសេន អវិជ្ជាទីហិ ឧទេតីតិ ឧប្បជ្ជមានភាវមត្តំ គណ្ហាតិ, ន ឧប្បាទំ. អវិជ្ជាទិនិរោធា និរុជ្ជតីតិ អនុប្បជ្ជមានភាវមត្តំ គណ្ហាតិ, ន ភង្គំ. ខណតោ ឧទយព្ពយទស្សនេ បច្ចុប្បន្នានំ ឧប្បាទំ ភង្គំ គណ្ហាតី’’តិ.

វិបស្សមានោ បន វិបស្សកោ បឋមំ បច្ចយតោ ឧទយព្ពយំ មនសិករិត្វា វិបស្សនាកាលេ អវិជ្ជាទិកេ ចតុរោ ធម្មេ វិស្សជ្ជេត្វា ឧទយព្ពយវន្តេយេវ ខន្ធេ គហេត្វា តេសំ ឧទយព្ពយំ បស្សតិ, ឯវញ្ច តស្ស វិបស្សកស្ស ‘‘ឯវំ រូបាទីនំ ឧទយោ, ឯវំ វយោ, ឯវំ រូបាទយោ ឧទេន្តិ, ឯវំ វេន្តី’’តិ បច្ចយតោ ច ខណតោ ច វិត្ថារេន ឧទយព្ពយំ បស្សតោ ‘‘ឥតិ កិរ ឥមេ ធម្មា អហុត្វា សម្ភោន្តិ, ហុត្វា បដិវេន្តី’’តិ ញាណំ វិសទតរំ ហោតិ, សច្ចបដិច្ចសមុប្បាទនយលក្ខណភេទា បាកដា ហោន្តិ. យញ្ហិ សោ អវិជ្ជាទិសមុទយា ខន្ធានំ សមុទយំ អវិជ្ជាទិនិរោធា ច ខន្ធានំ និរោធំ បស្សតិ, ឥទមស្ស បច្ចយតោ ឧទយព្ពយទស្សនំ. យំ បន និព្ពត្តិលក្ខណវិបរិណាមលក្ខណានិ បស្សន្តោ ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ បស្សតិ, ឥទមស្ស ខណតោ ឧទយព្ពយទស្សនំ. ឧប្បត្តិក្ខណេយេវ ហិ និព្ពត្តិលក្ខណំ, ភង្គក្ខណេ ច វិបរិណាមលក្ខណំ.

ឥច្ចស្សេវំ បច្ចយតោ ចេវ ខណតោ ច ទ្វេធា ឧទយព្ពយំ បស្សតោ បច្ចយតោ ឧទយទស្សនេន សមុទយសច្ចំ បាកដំ ហោតិ ជនកាវពោធតោ. ខណតោ ឧទយទស្សនេន ទុក្ខសច្ចំ បាកដំ ហោតិ ជាតិទុក្ខាវពោធតោ. បច្ចយតោ វយទស្សនេន និរោធសច្ចំ បាកដំ ហោតិ បច្ចយានុប្បាទេន បច្ចយវតំ អនុប្បាទាវពោធតោ. ខណតោ វយទស្សនេន ទុក្ខសច្ចមេវ បាកដំ ហោតិ មរណទុក្ខាវពោធតោ. យញ្ចស្ស ឧទយព្ពយទស្សនំ, មគ្គោវាយំ លោកិកោតិ មគ្គសច្ចំ បាកដំ ហោតិ តត្រ សម្មោហវិឃាតតោ.

បច្ចយតោ ចស្ស ឧទយទស្សនេន អនុលោមោ បដិច្ចសមុប្បាទោ បាកដោ ហោតិ ‘‘ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតី’’តិ (ម. និ. ១.៤០៤; សំ. និ. ២.២១; ឧទា. ១) អវពោធតោ. បច្ចយតោ វយទស្សនេន បដិលោមោ បដិច្ចសមុប្បាទោ បាកដោ ហោតិ ‘‘ឥមស្ស និរោធា ឥទំ និរុជ្ឈតី’’តិ (ម. និ. ១.៤០៦; សំ. និ. ២.២១; ឧទា. ២) អវពោធតោ. ខណតោ បន ឧទយព្ពយទស្សនេន បដិច្ចសមុប្បន្នា ធម្មា បាកដា ហោន្តិ សង្ខតលក្ខណាវពោធតោ. ឧទយព្ពយវន្តោ ហិ សង្ខតា, តេ ច បដិច្ចសមុប្បន្នាតិ.

បច្ចយតោ ចស្ស ឧទយទស្សនេន ឯកត្តនយោ បាកដោ ហោតិ ហេតុផលសម្ពន្ធេន សន្តានស្ស អនុបច្ឆេទាវពោធតោ. អថ សុដ្ឋុតរំ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ បជហតិ. ខណតោ ឧទយទស្សនេន នានត្តនយោ បាកដោ ហោតិ នវនវានំ ឧប្បាទាវពោធតោ. អថ សុដ្ឋុតរំ សស្សតទិដ្ឋិំ បជហតិ. បច្ចយតោ ចស្ស ឧទយព្ពយទស្សនេន អព្យាបារនយោ បាកដោ ហោតិ ធម្មានំ អវសវត្តិភាវាវពោធតោ. អថ សុដ្ឋុតរំ អត្តទិដ្ឋិំ បជហតិ. បច្ចយតោ បន ឧទយទស្សនេន ឯវំធម្មតានយោ បាកដោ ហោតិ បច្ចយានុរូបេន ផលស្សុប្បាទាវពោធតោ. អថ សុដ្ឋុតរំ អកិរិយទិដ្ឋិំ បជហតិ.

បច្ចយតោ ចស្ស ឧទយទស្សនេន អនត្តលក្ខណំ បាកដំ ហោតិ ធម្មានំ និរីហកត្តបច្ចយបដិពទ្ធវុត្តិតាវពោធតោ. ខណតោ ឧទយព្ពយទស្សនេន អនិច្ចលក្ខណំ បាកដំ ហោតិ ហុត្វា អភាវាវពោធតោ, បុព្ពន្តាបរន្តវិវេកាវពោធតោ ច. ទុក្ខលក្ខណម្បិ បាកដំ ហោតិ ឧទយព្ពយេហិ បដិបីឡនាវពោធតោ. សភាវលក្ខណម្បិ បាកដំ ហោតិ ឧទយព្ពយបរិច្ឆិន្នាវពោធតោ. សភាវលក្ខណេ សង្ខតលក្ខណស្ស តាវកាលិកត្តម្បិ បាកដំ ហោតិ, ឧទយក្ខណេ វយស្ស, វយក្ខណេ ច ឧទយស្ស អភាវាវពោធតោតិ.

តស្សេវំ បាកដីភូតសច្ចបដិច្ចសមុប្បាទនយលក្ខណភេទស្ស ‘‘ឯវំ កិរ នាមិមេ ធម្មា អនុប្បន្នបុព្ពា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា និរុជ្ឈន្តី’’តិ និច្ចនវាវ ហុត្វា សង្ខារា ឧបដ្ឋហន្តិ. ន កេវលញ្ច និច្ចនវាវ, សូរិយុគ្គមនេ ឧស្សាវពិន្ទុ វិយ ឧទកបុព្ពុឡោ វិយ ឧទកេ ទណ្ឌរាជិ វិយ អារគ្គេ សាសបោ វិយ វិជ្ជុប្បាទោ វិយ ច បរិត្តដ្ឋាយិនោ មាយាមរីចិសុបិនន្តអលាតចក្កគន្ធព្ពនគរផេណកទលិអាទយោ វិយ អសារា និស្សារាតិ ចាបិ ឧបដ្ឋហន្តិ. ឯត្តាវតា តេន ‘‘វយធម្មមេវ ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នញ្ច វយំ ឧបេតី’’តិ ឥមិនា អាការេន សមបញ្ញាស លក្ខណានិ បដិវិជ្ឈិត្វា ឋិតំ ឧទយព្ពយានុបស្សនា នាម បឋមំ តរុណវិបស្សនាញាណំ អធិគតំ ហោតិ, យស្សាធិគមា ‘‘អារទ្ធវិបស្សកោ’’តិ សង្ខំ គច្ឆតិ. ឥមស្មិំ ញាណេ ឋិតស្ស ឱភាសាទយោ ទស វិបស្សនូបក្កិលេសា ឧប្បជ្ជន្តិ, យេសំ ឧប្បត្តិយា អកុសលោ យោគាវចរោ តេសុ មគ្គញាណសញ្ញី ហុត្វា អមគ្គមេវ ‘‘មគ្គោ’’តិ គណ្ហាតិ, ឧបក្កិលេសជដាជដិតោ ច ហោតិ. កុសលោ បន យោគាវចរោ តេសុ វិបស្សនំ អារោបេន្តោ ឧបក្កិលេសជដំ វិជដេត្វា ‘‘ឯតេ ធម្មា ន មគ្គោ, ឧបក្កិលេសវិមុត្តំ បន វីថិបដិបន្នំ វិបស្សនាញាណំ មគ្គោ’’តិ មគ្គញ្ច អមគ្គញ្ច វវត្ថបេតិ. តស្សេវំ មគ្គញ្ច អមគ្គញ្ច ញត្វា ឋិតំ ញាណំ មគ្គាមគ្គញាណទស្សនវិសុទ្ធិ នាម.

ឯត្តាវតា ច បន តេន ចតុន្នំ សច្ចានំ វវត្ថានំ កតំ ហោតិ. កថំ? នាមរូបបរិគ្គហេ សតិ បច្ចយបរិគ្គហសម្ភវតោ ធម្មដ្ឋិតិញាណវចនេនេវ វុត្តេន ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិសង្ខាតេន នាមរូបវវត្ថាបនេន ទុក្ខសច្ចស្ស វវត្ថានំ កតំ ហោតិ, កង្ខាវិតរណវិសុទ្ធិសង្ខាតេន បច្ចយបរិគ្គហណេន សមុទយសច្ចស្ស វវត្ថានំ, ឧទយព្ពយានុបស្សនេន ច ខណតោ ឧទយព្ពយទស្សនេន ទុក្ខសច្ចស្ស វវត្ថានំ កតំ, បច្ចយតោ ឧទយទស្សនេន សមុទយសច្ចស្ស វវត្ថានំ, បច្ចយតោ វយទស្សនេន និរោធសច្ចស្ស វវត្ថានំ, យញ្ចស្ស ឧទយព្ពយទស្សនំ, មគ្គោវាយំ លោកិកោតិ តត្រ សម្មោហវិឃាតតោ ឥមិស្សញ្ច មគ្គាមគ្គញាណទស្សនវិសុទ្ធិយំ វិបស្សតោ សម្មា មគ្គស្ស អវធារណេន មគ្គសច្ចស្ស វវត្ថានំ កតំ. ឯវំ លោកិយេន តាវ ញាណេន ចតុន្នំ សច្ចានំ វវត្ថានំ កតំ ហោតីតិ.

ឧទយព្ពយញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. ភង្គានុបស្សនាញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៥១. សោ ឧទយព្ពយានុបស្សនាយំ ឋិតោ យោគាវចរោ មគ្គាមគ្គវវត្ថាបនេន ឧបក្កិលេសវិមុត្តំ វីថិបដិបន្នំ ឧទយព្ពយានុបស្សនាញាណំ ‘‘មគ្គោ’’តិ ញត្វា តិលក្ខណសល្លក្ខណេន តស្សេវ មគ្គស្ស សុវិសទករណត្ថំ បុន ឧទយព្ពយានុបស្សនំ អារភិត្វា ឧទយព្ពយេន បរិច្ឆិន្នេ សង្ខារេ អនិច្ចាទិតោ វិបស្សតិ. ឯវំ តស្ស តំ ញាណំ តិក្ខំ ហុត្វា វហតិ, សង្ខារា លហុំ ឧបដ្ឋហន្តិ, ញាណេ តិក្ខេ វហន្តេ សង្ខារេសុ លហុំ ឧបដ្ឋហន្តេសុ ឧប្បាទំ អតិក្កមិត្វា ភង្គេ ឯវ សតិ សន្តិដ្ឋតិ. និរោធាធិមុត្តត្តា វា ឧទយំ បហាយ ភង្គេយេវ សតិំ ឧបដ្ឋបេតិ. ឯតស្មិំ ឋានេ ភង្គានុបស្សនាញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. ឥទានិ តស្ស ញាណស្ស និទ្ទេសេ រូបារម្មណតា ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្វា ភិជ្ជតីតិ រូបារម្មណំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្វា ភិជ្ជតិ. អថ វា រូបារម្មណភាវេ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្វា ភិជ្ជតីតិ អត្ថោ. តំ អារម្មណំ បដិសង្ខាតិ តំ រូបារម្មណំ បដិសង្ខាយ ជានិត្វា, ខយតោ វយតោ ទិស្វាតិ អត្ថោ. តស្ស ចិត្តស្ស ភង្គំ អនុបស្សតីតិ យេន ចិត្តេន តំ រូបារម្មណំ ខយតោ វយតោ ទិដ្ឋំ, តស្ស ចិត្តស្ស អបរេន ចិត្តេន ភង្គំ អនុបស្សតីតិ អត្ថោ. តេនាហុ បោរាណា – ‘‘ញាតញ្ច ញាណញ្ច ឧភោ វិបស្សតី’’តិ. ចិត្តន្តិ ចេត្ថ សសម្បយុត្តចិត្តំ អធិប្បេតំ.

អនុបស្សតីតិ អនុ អនុ បស្សតិ, អនេកេហិ អាការេហិ បុនប្បុនំ បស្សតីតិ អត្ថោ. តេនាហ អនុបស្សតីតិ កថំ អនុបស្សតិ, អនិច្ចតោ អនុបស្សតីតិអាទិ. តត្ថ យស្មា ភង្គោ នាម អនិច្ចតាយ បរមា កោដិ, តស្មា ភង្គានុបស្សកោ យោគាវចរោ សព្ពំ រូបគតំ អនិច្ចតោ អនុបស្សតិ, នោ និច្ចតោ. តតោ អនិច្ចស្ស ទុក្ខត្តា, ទុក្ខស្ស ច អនត្តត្តា, តទេវ ទុក្ខតោ អនុបស្សតិ, នោ សុខតោ. អនត្តតោ អនុបស្សតិ, នោ អត្តតោ. យស្មា បន យំ អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តា, ន តំ អភិនន្ទិតព្ពំ. យញ្ច ន អភិនន្ទិតព្ពំ, ន តត្ថ រជ្ជិតព្ពំ. តស្មា ឯស តស្មិំ ភង្គានុបស្សនានុសារេន ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តា’’តិ ទិដ្ឋេ រូបគតេ និព្ពិន្ទតិ, នោ នន្ទតិ. វិរជ្ជតិ, នោ រជ្ជតិ. សោ ឯវំ វិរជ្ជន្តោ លោកិកេនេវ តាវ ញាណេន រាគំ និរោធេតិ, នោ សមុទេតិ, សមុទយំ ន ករោតីតិ អត្ថោ. អថ វា សោ ឯវំ វិរត្តោ យថា ទិដ្ឋំ រូបគតំ, តថា អទិដ្ឋម្បិ អន្វយញាណវសេន និរោធេតិ, នោ សមុទេតិ. និរោធតោវ មនសិ ករោតិ, និរោធមេវស្ស បស្សតិ, នោ សមុទយន្តិ អត្ថោ. សោ ឯវំ បដិបន្នោ បដិនិស្សជ្ជតិ, នោ អាទិយតិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? អយម្បិ ហិ អនិច្ចាទិអនុបស្សនា តទង្គវសេន សទ្ធិំ ខន្ធាភិសង្ខារេហិ កិលេសានំ បរិច្ចជនតោ, សង្ខតទោសទស្សនេន ច តព្ពិបរីតេ និព្ពានេ តន្និន្នតាយ បក្ខន្ទនតោ បរិច្ចាគបដិនិស្សគ្គោ ចេវ បក្ខន្ទនបដិនិស្សគ្គោ ចាតិ វុច្ចតិ. តស្មា តាយ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ យថាវុត្តេន នយេន កិលេសេ ច បរិច្ចជតិ, និព្ពានេ ច បក្ខន្ទតិ. នាបិ និព្ពត្តនវសេន កិលេសេ អាទិយតិ, ន អទោសទស្សិតាវសេន សង្ខតារម្មណំ. តេន វុច្ចតិ បដិនិស្សជ្ជតិ, នោ អាទិយតីតិ.

៥២. ឥទានិស្ស តេហិ ញាណេហិ យេសំ ធម្មានំ បហានំ ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ អនិច្ចតោ អនុបស្សន្តោ និច្ចសញ្ញំ បជហតីតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ នន្ទិន្តិ សប្បីតិកំ តណ្ហំ. រាគន្តិ សេសំ តណ្ហំ. សមុទយន្តិ រាគស្ស ឧប្បត្តិំ. អថ វា រូបគតស្ស ឧទយំ. អាទានន្តិ និព្ពត្តនវសេន កិលេសានំ អាទានំ. វេទនារម្មណតាតិអាទីនិ ឥធ ច ហេដ្ឋា ច វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ.

គាថាសុ បន វត្ថុសង្កមនាតិ រូបាទីសុ ឯកេកស្ស ភង្គំ ទិស្វា បុន យេន ចិត្តេន ភង្គោ ទិដ្ឋោ, តស្សាបិ ភង្គទស្សនវសេន បុរិមវត្ថុតោ អញ្ញវត្ថុសង្កមនា. បញ្ញាយ ច វិវដ្ដនាតិ ឧទយំ បហាយ វយេ សន្តិដ្ឋនា. អាវជ្ជនា ពលញ្ចេវាតិ រូបាទីសុ ឯកេកស្ស ភង្គំ ទិស្វា បុន ភង្គារម្មណស្ស ចិត្តស្ស ភង្គទស្សនត្ថំ អនន្តរមេវ អាវជ្ជនសមត្ថតា. បដិសង្ខា វិបស្សនាតិ ឯសា អារម្មណបដិសង្ខា ភង្គានុបស្សនា នាម. អារម្មណអន្វយេន ឧភោ ឯកវវត្ថនាតិ បច្ចក្ខតោ ទិដ្ឋស្ស អារម្មណស្ស អន្វយេន អនុគមនេន យថា ឥទំ, តថា អតីតេបិ សង្ខារគតំ ភិជ្ជិ, អនាគតេបិ ភិជ្ជិស្សតីតិ ឯវំ ឧភិន្នំ ឯកសភាវេនេវ វវត្ថាបនន្តិ អត្ថោ. វុត្តម្បិ ចេតំ បោរាណេហិ –

‘‘សំវិជ្ជមានម្ហិ វិសុទ្ធទស្សនោ, តទន្វយំ នេតិ អតីតនាគតេ;

សព្ពេបិ សង្ខារគតា បលោកិនោ, ឧស្សាវពិន្ទូ សូរិយេវ ឧគ្គតេ’’តិ.

និរោធេ អធិមុត្តតាតិ ឯវំ ឧភិន្នំ ភង្គវសេន ឯកវវត្ថានំ កត្វា តស្មិំយេវ ភង្គសង្ខាតេ និរោធេ អធិមុត្តតា តគ្គរុតា តន្និន្នតា តប្បោណតា តប្បព្ភារតាតិ អត្ថោ. វយលក្ខណវិបស្សនាតិ ឯសា វយលក្ខណវិបស្សនា នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. អារម្មណញ្ច បដិសង្ខាតិ បុរិមញ្ច រូបាទិអារម្មណំ ជានិត្វា. ភង្គញ្ច អនុបស្សតីតិ តស្សារម្មណស្ស ភង្គំ ទិស្វា តទារម្មណស្ស ចិត្តស្ស ច ភង្គំ អនុបស្សតិ. សុញ្ញតោ ច ឧបដ្ឋានន្តិ តស្សេវំ ភង្គមនុបស្សតោ ‘‘សង្ខារាវ ភិជ្ជន្តិ, តេសំ ភេទោ មរណំ, ន អញ្ញោ កោចិ អត្ថី’’តិ សុញ្ញតោ ឧបដ្ឋានំ ឥជ្ឈតិ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘ខន្ធា និរុជ្ឈន្តិ ន ចត្ថិ អញ្ញោ, ខន្ធាន ភេទោ មរណន្តិ វុច្ចតិ;

តេសំ ខយំ បស្សតិ អប្បមត្តោ, មណិំវ វិជ្ឈំ វជិរេន យោនិសោ’’តិ.

អធិបញ្ញា វិបស្សនាតិ យា ច អារម្មណបដិសង្ខា, យា ច ភង្គានុបស្សនា, យញ្ច សុញ្ញតោ ឧបដ្ឋានំ, អយំ អធិបញ្ញា វិបស្សនា នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. កុសលោ តីសុ អនុបស្សនាសូតិ អនិច្ចានុបស្សនាទីសុ តីសុ ឆេកោ ភិក្ខុ. ចតស្សោ ច វិបស្សនាសូតិ និព្ពិទាទីសុ ច ចតូសុ វិបស្សនាសុ. តយោ ឧបដ្ឋានេ កុសលតាតិ ខយតោ វយតោ សុញ្ញតោតិ ឥមស្មិញ្ច តិវិធេ ឧបដ្ឋានេ កុសលតាយ. នានាទិដ្ឋីសុ ន កម្បតីតិ សស្សតទិដ្ឋិអាទីសុ នានប្បការាសុ ទិដ្ឋីសុ ន វេធតិ. សោ ឯវំ អវេធមានោ ‘‘អនិរុទ្ធមេវ និរុជ្ឈតិ, អភិន្នមេវ ភិជ្ជតី’’តិ បវត្តមនសិការោ ទុព្ពលភាជនស្ស វិយ ភិជ្ជមានស្ស, សុខុមរជស្សេវ វិប្បកិរិយមានស្ស, តិលានំ វិយ ភជ្ជិយមានានំ សព្ពសង្ខារានំ ឧប្បាទដ្ឋិតិបវត្តនិមិត្តំ វិស្សជ្ជេត្វា ភេទមេវ បស្សតិ. សោ យថា នាម ចក្ខុមា បុរិសោ បោក្ខរណីតីរេ វា នទីតីរេ វា ឋិតោ ថូលផុសិតកេ ទេវេ វស្សន្តេ ឧទកបិដ្ឋេ មហន្តមហន្តានិ ឧទកបុព្ពុឡានិ ឧប្បជ្ជិត្វា ឧប្បជ្ជិត្វា សីឃំ សីឃំ ភិជ្ជមានានិ បស្សេយ្យ, ឯវមេវ សព្ពេ សង្ខារា ភិជ្ជន្តិ ភិជ្ជន្តីតិ បស្សតិ. ឯវរូបញ្ហិ យោគាវចរំ សន្ធាយ វុត្តំ ភគវតា –

‘‘យថា បុព្ពុឡកំ បស្សេ, យថា បស្សេ មរីចិកំ;

ឯវំ លោកំ អវេក្ខន្តំ, មច្ចុរាជា ន បស្សតី’’តិ. (ធ. ប. ១៧០);

តស្សេវំ ‘‘សព្ពេ សង្ខារា ភិជ្ជន្តិ ភិជ្ជន្តី’’តិ អភិណ្ហំ បស្សតោ អដ្ឋានិសំសបរិវារំ ភង្គានុបស្សនាញាណំ ពលប្បត្តំ ហោតិ. តត្រិមេ អដ្ឋានិសំសា – ភវទិដ្ឋិប្បហានំ, ជីវិតនិកន្តិបរិច្ចាគោ, សទាយុត្តបយុត្តតា, វិសុទ្ធាជីវិតា, ឧស្សុក្កប្បហានំ, វិគតភយតា, ខន្តិសោរច្ចបដិលាភោ, អរតិរតិសហនតាតិ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘ឥមានិ អដ្ឋគ្គុណមុត្តមានិ, ទិស្វា តហិំ សម្មសតី បុនប្បុនំ;

អាទិត្តចេលស្សិរសូបមោ មុនិ, ភង្គានុបស្សី អមតស្ស បត្តិយា’’តិ.

ភង្គានុបស្សនាញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. អាទីនវញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៥៣. អាទីនវញាណនិទ្ទេសេ ឧប្បាទោតិ បុរិមកម្មបច្ចយា ឥធ ឧប្បត្តិ. បវត្តន្តិ តថាឧប្បន្នស្ស បវត្តិ. និមិត្តន្តិ សព្ពម្បិ សង្ខារនិមិត្តំ. អាយូហនាតិ អាយតិំ បដិសន្ធិហេតុភូតំ កម្មំ. បដិសន្ធីតិ អាយតិំ ឧប្បត្តិ. គតីតិ យាយ គតិយា សា បដិសន្ធិ ហោតិ. និព្ពត្តីតិ ខន្ធានំ និព្ពត្តនំ. ឧបបត្តីតិ ‘‘សមាបន្នស្ស វា ឧបបន្នស្ស វា’’តិ (ធ. ស. ១២៨៩) ឯវំ វុត្តា វិបាកប្បវត្តិ. ជាតីតិ ជរាទីនំ បច្ចយភូតា ភវបច្ចយា ជាតិ. និប្បរិយាយតោ តត្ថ តត្ថ និព្ពត្តមានានំ សត្តានំ យេ យេ ខន្ធា បាតុភវន្តិ, តេសំ បឋមបាតុភាវោ ជាតិ. ជរាតិ ខណ្ឌិច្ចាទិសម្មតោ សន្តតិយំ ឯកភវបរិយាបន្នខន្ធសន្តានស្ស បុរាណភាវោ. សោកោតិ ញាតិព្យសនាទីហិ ផុដ្ឋស្ស ចិត្តសន្តាបោ. បរិទេវោតិ ញាតិព្យសនាទីហិ ផុដ្ឋស្ស វចីបលាបោ. ឧបាយាសោតិ ភុសោ អាយាសោ, ញាតិព្យសនាទីហិ ផុដ្ឋស្ស អធិមត្តចេតោទុក្ខប្បភាវិតោ ទោសោយេវ. ឯត្ថ ច ឧប្បាទាទយោ បញ្ចេវ អាទីនវញាណស្ស វត្ថុវសេន វុត្តា, សេសា តេសំ វេវចនវសេន. ‘‘និព្ពត្តិ ជាតី’’តិ ឥទញ្ហិ ទ្វយំ ឧប្បាទស្ស ចេវ បដិសន្ធិយា ច វេវចនំ, ‘‘គតិ ឧបបត្តី’’តិ ឥទំ ទ្វយំ បវត្តស្ស, ជរាទយោ និមិត្តស្សាតិ. តេនាហ –

‘‘ឧប្បាទញ្ច បវត្តញ្ច, និមិត្តំ ទុក្ខន្តិ បស្សតិ;

អាយូហនំ បដិសន្ធិំ, ញាណំ អាទីនវេ ឥទ’’ន្តិ. ច

‘‘ឥទំ អាទីនវេ ញាណំ, បញ្ចឋានេសុ ជាយតី’’តិ. ច

សព្ពបទេសុ ច ភយន្តិ ឥច្ចេតស្ស វចនស្ស ភយំ ឥតីតិ បទច្ឆេទោ. ភយន្តិ បីឡាយោគតោ សប្បដិភយតាយ ភយំ. ឥតីតិ ភយតុបដ្ឋានស្ស ការណនិទ្ទេសោ.

អនុប្បាទោ ខេមន្តិ សន្តិបទេ ញាណន្តិអាទិ បន អាទីនវញាណស្ស បដិបក្ខញាណទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ភយតុបដ្ឋានេន វា អាទីនវំ ទិស្វា ឧព្ពិគ្គហទយានំ អភយម្បិ អត្ថិ ខេមំ និរាទីនវន្តិ អស្សាសជននត្ថម្បិ ឯតំ វុត្តំ. យស្មា វា យស្ស ឧប្បាទាទយោ ភយតោ សូបដ្ឋិតា ហោន្តិ, តស្ស តប្បដិបក្ខនិន្នំ ចិត្តំ ហោតិ, តស្មា ភយតុបដ្ឋានវសេន សិទ្ធស្ស អាទីនវញាណស្ស អានិសំសទស្សនត្ថម្បេតំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អនុប្បាទោ អប្បវត្តន្តិអាទិ និព្ពានមេវ. សន្តិបទេតិ សន្តិកោដ្ឋាសេ, និព្ពានេតិ អត្ថោ. អនុស្សវវសេនាបិ ហិ សន្តិបទន្តិ នាមមត្តំ គហេត្វា ឧប្បន្នំ ញាណម្បិ ‘‘សន្តិបទេ ញាណ’’ន្តិ វុត្តំ.

ឧប្បាទោ ភយំ, អនុប្បាទោ ខេមន្តិអាទិ វិបក្ខបដិបក្ខវសេន ឧភយំ សមាសេត្វា ឧប្បជ្ជមានំ ញាណំ គហេត្វា វុត្តំ. ឯត្ថ ច យំ ភយំ, តំ យស្មា និយមតោ ទុក្ខំ. យញ្ច ទុក្ខំ, តំ វដ្ដាមិសលោកាមិសកិលេសាមិសេហិ អវិប្បមុត្តត្តា សាមិសមេវ. យញ្ច សាមិសំ, តំ សង្ខារមត្តមេវ. តស្មា ឧប្បាទោ ទុក្ខន្តិ ភយតុបដ្ឋានេ បញ្ញា អាទីនវេ ញាណន្តិអាទិ វុត្តំ. ឯវំ សន្តេបិ ភយាការេន ទុក្ខាការេន សាមិសាការេន សង្ខារាការេនាតិ ឯវំ អាការនានត្តតោ បវត្តិវសេនេត្ថ នានត្តំ វេទិតព្ពំ. ឧប្បាទោ ភយំ, ទុក្ខំ, សាមិសំ, សង្ខារា ចាតិ ឧប្បាទាទិលិង្គមនបេក្ខិត្វា ‘‘នេតំ ខោ សរណំ ខេមំ, នេតំ សរណមុត្តម’’ន្តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៨៩) វិយ អត្តនោ លិង្គាបេក្ខមេវ វុត្តំ. សង្ខារាតិ ច ឯកត្តមនបេក្ខិត្វា ‘‘អប្បច្ចយា ធម្មា, អសង្ខតា ធម្មា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ទុកមាតិកា ៧-៨) វិយ ពហុវចនំ កតំ, ឧប្បាទាទីនំ វា សង្ខារេកទេសត្តា ‘‘ឧត្តរេ បញ្ចាលា, ទក្ខិណេ បញ្ចាលា’’តិអាទីសុ វិយ ពហុន្នំ ឯកទេសេបិ ពហុវចនំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. ខេមំ សុខំ និរាមិសំ និព្ពានន្តិ និព្ពានមេវ វុត្តាការានំ បដិបក្ខវសេន ចតុធា វុត្តំ. ទស ញាណេ បជានាតីតិ អាទីនវេ ញាណំ បជានន្តោ ឧប្បាទាទិវត្ថុកានិ បញ្ច, អនុប្បាទាទិវត្ថុកានិ បញ្ចាតិ ទស ញាណេ បជានាតិ បដិវិជ្ឈតិ សច្ឆិករោតិ. ទ្វិន្នំ ញាណានំ កុសលតាតិ អាទីនវញាណស្ស ចេវ សន្តិបទញាណស្ស ចាតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ ញាណានំ កុសលតាយ. នានាទិដ្ឋីសុ ន កម្បតីតិ បរមទិដ្ឋធម្មនិព្ពានាទិវសេន បវត្តាសុ ទិដ្ឋីសុ ន វេធតីតិ.

អាទីនវញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. សង្ខារុបេក្ខាញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៥៤. សង្ខារុបេក្ខាញាណនិទ្ទេសេ ឧប្បាទាទីនិ វុត្តត្ថានេវ. ទុក្ខន្តិ ភយន្តិ សាមិសន្តិ សង្ខារាតិ ឧប្បាទាទិមុញ្ចនញាណស្ស ការណវចនានិ. ឯវញ្ច លក្ខណតោ សង្ខារុបេក្ខំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អត្ថតោ ទស្សេតុំ ឧប្បាទោ សង្ខារា, តេ សង្ខារេ អជ្ឈុបេក្ខតីតិ សង្ខារុបេក្ខាតិអាទិមាហ. តត្ថ សង្ខារេ អជ្ឈុបេក្ខតីតិ តស្ស អារទ្ធវិបស្សកស្ស វិបស្សនាញាណេន លក្ខណត្តយស្ស ទិដ្ឋត្តា លក្ខណវិចិននេ បហីនព្យាបារស្ស អាទិត្តេ វិយ តយោ ភវេ បស្សតោ សង្ខារគ្គហណេ មជ្ឈត្តស្ស តំ វិបស្សនាញាណំ តេ សង្ខារេ វិសេសេន ច ឥក្ខតិ, គហណេន វជ្ជិតញ្ច ហុត្វា ឥក្ខតិ ឱលោកេតីតិ សង្ខារុបេក្ខា នាមាតិ អត្ថោ. យថា លោកេ វិសេសេន ជយន្តោ អធិជយតីតិ, អន្នេន វជ្ជិតោ វសន្តោ ឧបវសតីតិ វុច្ចតិ. បុន សង្ខារេ អនិច្ចាទិតោ វិបស្សិត្វា គហណេ មជ្ឈត្តភាវសណ្ឋិតំ សង្ខារុបេក្ខម្បិ អនិច្ចាទិតោ វិបស្សិត្វា តស្សាបិ សង្ខារុបេក្ខាយ គហណេ មជ្ឈត្តាការសណ្ឋិតាយ សង្ខារុបេក្ខាយ សព្ភាវតោ យេ ច សង្ខារា យា ច ឧបេក្ខាតិអាទិ វុត្តំ.

៥៥. ឥទានិ សង្ខារុបេក្ខាយ ចិត្តាភិនីហារភេទំ ទស្សេតុំ កតិហាការេហីតិអាទិមាហ. តត្ថ សង្ខារុបេក្ខាយាតិ ភុម្មវចនំ. ចិត្តស្ស អភិនីហារោតិ សង្ខារុបេក្ខាលាភិនោ តតោ អញ្ញស្ស ចិត្តស្ស សង្ខារុបេក្ខាភិមុខំ កត្វា ភុសំ ហរណំ. អភិមុខត្ថោ ហិ ឯត្ថ អភិសទ្ទោ, ភុសត្ថោ នីសទ្ទោ. កតិហាការេហីតិ បុច្ឆិតំ បុច្ឆំ អដ្ឋហាការេហីតិ វិស្សជ្ជេត្វា ទុតិយបុច្ឆាវិស្សជ្ជនេនេវ តេ អដ្ឋាការេ ទស្សេតុកាមោ តេ អទស្សេត្វាវ បុថុជ្ជនស្ស កតិហាការេហីតិអាទិ បុច្ឆំ អកាសិ. បុថុជ្ជនស្សាតិ ឯត្ថ បន –

ទុវេ បុថុជ្ជនា វុត្តា, ពុទ្ធេនាទិច្ចពន្ធុនា;

អន្ធោ បុថុជ្ជនោ ឯកោ, កល្យាណេកោ បុថុជ្ជនោតិ.

តត្ថ យស្ស ខន្ធធាតុអាយតនាទីសុ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាសវនធារណបច្ចវេក្ខណាទីនិ នត្ថិ, អយំ អន្ធបុថុជ្ជនោ. យស្ស តានិ អត្ថិ, សោ កល្យាណបុថុជ្ជនោ. ទុវិធោបិ បនេស –

បុថូនំ ជននាទីហិ, ការណេហិ បុថុជ្ជនោ;

បុថុជ្ជនន្តោគធត្តា, បុថុវាយំ ជនោ ឥតិ.

សោ ហិ បុថូនំ នានប្បការានំ កិលេសាទីនំ ជននាទីហិ ការណេហិ បុថុជ្ជនោ. យថាហ – ‘‘បុថុ កិលេសេ ជនេន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ អវិហតសក្កាយទិដ្ឋិកាតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ សត្ថារានំ មុខុល្លោកិកាតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ សព្ពគតីហិ អវុដ្ឋិតាតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាភិសង្ខារេ អភិសង្ខរោន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាឱឃេហិ វុយ្ហន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាសន្តាបេហិ សន្តប្បេន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាបរិឡាហេហិ បរិឌយ្ហន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ រត្តា គិទ្ធា គធិតា មុច្ឆិតា អជ្ឈោសន្នា លគ្គា លគ្គិតា បលិពុទ្ធាតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ បញ្ចហិ នីវរណេហិ អាវុតា និវុតា ឱវុតា បិហិតា បដិច្ឆន្នា បដិកុជ្ជិតាតិ បុថុជ្ជនា’’តិ (មហានិ. ៩៤). បុថូនំ វា គណនបថាតីតានំ អរិយធម្មបរម្មុខានំ នីចធម្មសមាចារានំ ជនានំ អន្តោគធត្តាបិ បុថុជ្ជនា, បុថុ វា អយំ វិសុំយេវ សង្ខំ គតោ, វិសំសដ្ឋោ សីលសុតាទិគុណយុត្តេហិ អរិយេហិ ជនោតិបិ បុថុជ្ជនោ. តេសុ កល្យាណបុថុជ្ជនោ ឥធាធិប្បេតោ ឥតរស្ស ភាវនាយ ឯវ អភាវា.

សេក្ខស្សាតិ ឯត្ថ សត្ត សេក្ខា សោតាបត្តិមគ្គផលសកទាគាមិមគ្គផលអនាគាមិមគ្គផលអរហត្តមគ្គដ្ឋា. តេ ហិ តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខន្តីតិ សេក្ខា. តេសុ សោតាបត្តិសកទាគាមិអនាគាមិផលដ្ឋា តយោ ឥធាធិប្បេតា មគ្គដ្ឋានំ សង្ខារុបេក្ខាយ ចិត្តាភិនីហារាភាវា.

វីតរាគស្សាតិ ឯត្ថ សមុច្ឆេទវិគមេន វិគតោ រាគោ អស្សាតិ វីតរាគោ. អរហតោ ឯតំ អធិវចនំ. តីសុបិ បទេសុ ជាតិគ្គហណេន ឯកវចនំ កតំ.

សង្ខារុបេក្ខំ អភិនន្ទតីតិ តស្មិំ ឧបេក្ខាវិហារេ ផាសុវិហារសញ្ញំ បដិលភិត្វា ផាសុវិហារនិកន្តិយា សង្ខារុបេក្ខាភិមុខោ ហុត្វា នន្ទតិ, សប្បីតិកំ តណ្ហំ ឧប្បាទេតីតិ អត្ថោ. វិបស្សតីតិ សោតាបត្តិមគ្គបដិលាភត្ថំ អនិច្ចាទិវសេន វិវិធា បស្សតិ, សេក្ខោ ឧបរិមគ្គត្ថំ, វីតរាគោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារត្ថំ វិបស្សតិ. បដិសង្ខាយាតិ អនិច្ចាទិវសេនេវ ឧបបរិក្ខិត្វា. យស្មា បន សោតាបន្នាទយោ អរិយា សកំ សកំ ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជមានា ឧទយព្ពយញាណាទីហិ នវហិ វិបស្សនាញាណេហិ អវិបស្សិត្វា សមាបជ្ជិតុំ ន សក្កោន្តិ, តស្មា បដិសង្ខាយ វា ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតីតិ វុត្តំ.

ផលសមាបត្តិយា បវត្តិទស្សនត្ថំ បន តេសំ ឥទំ បញ្ហកម្មំ – កា ផលសមាបត្តិ? កេ តំ សមាបជ្ជន្តិ? កេ ន សមាបជ្ជន្តិ? កស្មា សមាបជ្ជន្តិ? កថញ្ចស្សា សមាបជ្ជនំ ហោតិ? កថំ ឋានំ? កថំ វុដ្ឋានំ? កិំ ផលស្ស អនន្តរំ? កស្ស ច ផលំ អនន្តរន្តិ?

តត្ថ កា ផលសមាបត្តីតិ? យា អរិយផលស្ស និរោធេ អប្បនា.

កេ តំ សមាបជ្ជន្តិ? កេ ន សមាបជ្ជន្តីតិ? សព្ពេបិ បុថុជ្ជនា ន សមាបជ្ជន្តិ. កស្មា? អនធិគតត្តា. អរិយា បន សព្ពេបិ សមាបជ្ជន្តិ. កស្មា? អធិគតត្តា. ឧបរិមា បន ហេដ្ឋិមំ ន សមាបជ្ជន្តិ បុគ្គលន្តរភាវូបគមនេន បដិប្បស្សទ្ធត្តា, ហេដ្ឋិមា ច ឧបរិមំ អនធិគតត្តា. អត្តនោ អត្តនោយេវ បន ផលំ សព្ពេបិ សមាបជ្ជន្តីតិ ឥទមេត្ថ សន្និដ្ឋានំ.

កេចិ បន ‘‘សោតាបន្នសកទាគាមិនោបិ ន សមាបជ្ជន្តិ, ឧបរិមា ទ្វេយេវ សមាបជ្ជន្តី’’តិ វទន្តិ. ឥទញ្ច នេសំ ការណំ – ឯតេ ហិ សមាធិស្មិំ បរិបូរការិនោតិ. តំ បុថុជ្ជនស្សាបិ អត្តនា បដិលទ្ធំ លោកិយសមាធិំ សមាបជ្ជនតោ អការណមេវ. កិញ្ចេត្ថ ការណាការណចិន្តាយ. ននុ ឥធេវ បាឡិយំ ‘‘កតមេ ទស សង្ខារុបេក្ខា វិបស្សនាវសេន ឧប្បជ្ជន្តិ, កតមេ ទស គោត្រភុធម្មា វិបស្សនាវសេន ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ (បដិ. ម. ១.៦០) ឥមេសំ បញ្ហានំ វិស្សជ្ជនេ ‘‘សោតាបត្តិផលសមាបត្តត្ថាយ សកទាគាមិផលសមាបត្តត្ថាយា’’តិ (បដិ. ម. ១.៦០) វិសុំ វិសុំ វុត្តា. តស្មា សព្ពេបិ អរិយា អត្តនោ អត្តនោ ផលំ សមាបជ្ជន្តីតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ.

កស្មា សមាបជ្ជន្តីតិ? ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារត្ថំ. យថា ហិ រាជានោ រជ្ជសុខំ, ទេវតា ទិព្ពសុខមនុភវន្តិ, ឯវំ អរិយា ‘‘លោកុត្តរសុខំ អនុភវិស្សាមា’’តិ អទ្ធានបរិច្ឆេទំ កត្វា ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេ ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជន្តិ.

កថញ្ចស្សា សមាបជ្ជនំ ហោតិ, កថំ ឋានំ, កថំ វុដ្ឋានន្តិ? ទ្វីហិ តាវ អាការេហិ អស្សា សមាបជ្ជនំ ហោតិ និព្ពានតោ អញ្ញស្ស អារម្មណស្ស អមនសិការា, និព្ពានស្ស ច មនសិការា. យថាហ – ‘‘ទ្វេ ខោ, អាវុសោ, បច្ចយា អនិមិត្តាយ ចេតោវិមុត្តិយា សមាបត្តិយា សព្ពនិមិត្តានញ្ច អមនសិការោ, អនិមិត្តាយ ច ធាតុយា មនសិការោ’’តិ (ម. និ. ១.៤៥៨). អយំ បនេត្ថ សមាបជ្ជនក្កមោ – ផលសមាបត្តត្ថិកេន ហិ អរិយសាវកេន រហោគតេន បដិសល្លីនេន ឧទយព្ពយាទិវសេន សង្ខារា វិបស្សិតព្ពា. តស្ស បវត្តានុបុព្ពវិបស្សនស្ស សង្ខារារម្មណគោត្រភុញាណានន្តរំ ផលសមាបត្តិវសេន និរោធេ ចិត្តំ អប្បេតិ. ផលសមាបត្តិនិន្នតាយ ចេត្ថ សេក្ខស្សាបិ ផលមេវ ឧប្បជ្ជតិ, ន មគ្គោ. យេ បន វទន្តិ ‘‘សោតាបន្នោ ‘ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិស្សាមី’តិ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា សកទាគាមី ហោតិ, សកទាគាមី ច អនាគាមី’’តិ. តេ វត្តព្ពា ‘‘ឯវំ សតិ អនាគាមី អរហា ភវិស្សតិ, អរហា បច្ចេកពុទ្ធោ, បច្ចេកពុទ្ធោ ច ពុទ្ធោ’’តិ.

តស្មា ន កិញ្ចិ ឯតំ, បាឡិវសេនេវ ច បដិក្ខិត្តន្តិបិ ន គហេតព្ពំ. ឥទមេវ បន គហេតព្ពំ. សេក្ខស្សាបិ ផលមេវ ឧប្បជ្ជតិ, ន មគ្គោ. ផលញ្ចស្ស សចេ អនេន បឋមជ្ឈានិកោ មគ្គោ អធិគតោ ហោតិ, បឋមជ្ឈានិកមេវ ឧប្បជ្ជតិ, សចេ ទុតិយាទីសុ អញ្ញតរជ្ឈានិកោ, ទុតិយាទីសុ អញ្ញតរជ្ឈានិកមេវាតិ ឯវំ តាវស្សា សមាបជ្ជនំ ហោតិ.

‘‘តយោ ខោ, អាវុសោ, បច្ចយា អនិមិត្តាយ ចេតោវិមុត្តិយា ឋិតិយា សព្ពនិមិត្តានញ្ច អមនសិការោ, អនិមិត្តាយ ច ធាតុយា មនសិការោ, បុព្ពេ ច អភិសង្ខារោ’’តិ (ម. និ. ១.៤៥៨) វចនតោ បនស្សា តីហាការេហិ ឋានំ ហោតិ. តត្ថ បុព្ពេ ច អភិសង្ខារោតិ សមាបត្តិតោ បុព្ពេ កាលបរិច្ឆេទោ. ‘‘អសុកស្មិំ នាម កាលេ វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ បរិច្ឆិន្នត្តា ហិស្សា យាវ សោ កាលោ នាគច្ឆតិ, តាវ ឋានំ ហោតិ. ឯវមស្ស ឋានំ ហោតិ.

‘‘ទ្វេ ខោ, អាវុសោ, បច្ចយា អនិមិត្តាយ ចេតោវិមុត្តិយា វុដ្ឋានាយ សព្ពនិមិត្តានញ្ច មនសិការោ, អនិមិត្តាយ ច ធាតុយា អមនសិការោ’’តិ (ម. និ. ១.៤៥៨) វចនតោ បនស្សា ទ្វីហាការេហិ វុដ្ឋានំ ហោតិ. តត្ថ សព្ពនិមិត្តានន្តិ រូបនិមិត្តវេទនាសញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណនិមិត្តានំ. កាមញ្ច ន សព្ពានេវេតានិ ឯកតោ មនសិ ករោតិ, សព្ពសង្គាហិកវសេន បនេតំ វុត្តំ. តស្មា យំ ភវង្គស្ស អារម្មណំ ហោតិ, តំ មនសិករោតោ ផលសមាបត្តិតោ វុដ្ឋានំ ហោតីតិ ឯវមស្សា វុដ្ឋានំ វេទិតព្ពំ.

កិំ ផលស្ស អនន្តរំ, កស្ស ច ផលំ អនន្តរន្តិ? ផលស្ស តាវ ផលមេវ វា អនន្តរំ ហោតិ ភវង្គំ វា. ផលំ បន អត្ថិ មគ្គានន្តរំ, អត្ថិ ផលានន្តរំ, អត្ថិ គោត្រភុអនន្តរំ, អត្ថិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនានន្តរន្តិ. តត្ថ មគ្គវីថិយំ មគ្គានន្តរំ, បុរិមស្ស បុរិមស្ស បច្ឆិមំ បច្ឆិមំ ផលានន្តរំ, ផលសមាបត្តីសុ បុរិមំ បុរិមំ គោត្រភុអនន្តរំ. គោត្រភូតិ ចេត្ថ អនុលោមំ វេទិតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ បដ្ឋានេ ‘‘អរហតោ អនុលោមំ ផលសមាបត្តិយា អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ. សេក្ខានំ អនុលោមំ ផលសមាបត្តិយា អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤១៧). យេន ផលេន និរោធា វុដ្ឋានំ ហោតិ, តំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនានន្តរន្តិ. តត្ថ ឋបេត្វា មគ្គវីថិយំ ឧប្បន្នផលំ អវសេសំ សព្ពំ ផលសមាបត្តិវសេន បវត្តំ នាម. ឯវមេតំ មគ្គវីថិយំ វា ផលសមាបត្តិយំ វា ឧប្បជ្ជនវសេន –

‘‘បដិប្បស្សទ្ធទរថំ, អមតារម្មណំ សុភំ;

វន្តលោកាមិសំ សន្តំ, សាមញ្ញផលមុត្តម’’ន្តិ.

អយមេត្ថ ផលសមាបត្តិកថា.

តទជ្ឈុបេក្ខិត្វាតិ តំ សង្ខារុបេក្ខំ អញ្ញេន តាទិសេនេវ វិបស្សនាញាណេន អជ្ឈុបេក្ខិត្វា. សុញ្ញតវិហារេន វាតិអាទីសុ ផលសមាបត្តិំ វិនា វិបស្សនាវិហារេនេវ វិហរិតុកាមស្ស អរហតោ អត្តាភិនិវេសំ ភយតោ ទិស្វា សុញ្ញតាធិមុត្តស្ស សង្ខារុបេក្ខាយ វយំ បស្សន្តស្ស វិបស្សនត្តយវិហារោ សុញ្ញតវិហារោ នាម, សង្ខារនិមិត្តំ ភយតោ ទិស្វា អនិមិត្តាធិមុត្តស្ស សង្ខារុបេក្ខាយ វយំ បស្សន្តស្ស វិបស្សនត្តយវិហារោ អនិមិត្តវិហារោ នាម, តណ្ហាបណិធិំ ភយតោ ទិស្វា អប្បណិហិតាធិមុត្តស្ស សង្ខារុបេក្ខាយ វយំ បស្សន្តស្ស វិបស្សនត្តយវិហារោ អប្បណិហិតវិហារោ នាម. តថា ហិ បរតោ វុត្តំ –

‘‘អភិនិវេសំ ភយតោ សម្បស្សមានោ សុញ្ញតេ អធិមុត្តត្តា ផុស្ស ផុស្ស វយំ បស្សតិ, សុញ្ញតោ វិហារោ. និមិត្តំ ភយតោ សម្បស្សមានោ អនិមិត្តេ អធិមុត្តត្តា ផុស្ស ផុស្ស វយំ បស្សតិ, អនិមិត្តោ វិហារោ. បណិធិំ ភយតោ សម្បស្សមានោ អប្បណិហិតេ អធិមុត្តត្តា ផុស្ស ផុស្ស វយំ បស្សតិ, អប្បណិហិតោ វិហារោ’’តិ (បដិ. ម. ១.៧៨).

ឆឡង្គុបេក្ខាសព្ភាវេន ច បដិកូលេ អប្បដិកូលសញ្ញាទិវិហារសព្ភាវេន ច អរហតោយេវ សព្ពាការេន ចិត្តំ វសេ វត្តតិ, តតោ អយំ វិបស្សនាវិហារោ អរហតោយេវ ឥជ្ឈតីតិ វុត្តំ ហោតិ. វីតរាគោ សង្ខារុបេក្ខំ វិបស្សតិ វាតិ ឯត្ថ បន តិធា ច ភយំ, តិធា ច អធិមុត្តិំ អនាបជ្ជិត្វា កេវលំ វិបស្សនាតិ វេទិតព្ពា. ឯវញ្ហិ សតិ បុព្ពាបរវិសេសោ ហោតិ.

៥៦. ឥទានិ ទ្វិន្នំ តិណ្ណំ បុគ្គលានំ វសេន សង្ខារុបេក្ខាយ ឯកត្តនានត្តភេទំ ទស្សេតុកាមោ កថំ បុថុជ្ជនស្ស ច សេក្ខស្ស ចាតិអាទិមាហ. តត្ថ ចិត្តស្ស អភិនីហារោ ឯកត្តំ ហោតីតិ ឯកោ ហោតិ, សកត្ថេ ភាវវចនន្តិ វេទិតព្ពំ. យថា ឥទប្បច្ចយា ឯវ ឥទប្បច្ចយតាតិ វុត្តំ, តថា ឯកោវ ឯកត្តំ. អភិនីហារោតិ សាមិអត្ថេ បច្ចត្តវចនំ វា, អភិនីហារស្សាតិ អត្ថោ. ‘‘សោ ទេសោ សម្មជ្ជិត្វា’’តិអាទីសុ (មហាវ. ១៦៨) វិយ វិភត្តិវិបល្លាសោ កតោតិ វេទិតព្ពោ. ចិត្តំ កិលិស្សតីតិ វិបស្សនានិកន្តិសង្ខាតេន លោភកិលេសេន ចិត្តំ កិលិស្សតិ, តាបីយតិ ពាធីយតីតិ អត្ថោ. ភាវនាយ បរិបន្ថោ ហោតីតិ បដិលទ្ធាយ វិបស្សនាភាវនាយ ឧបឃាតោ ហោតិ. បដិវេធស្ស អន្តរាយោ ហោតីតិ វិបស្សនាភាវនាយ បដិលភិតព្ពស្ស សច្ចប្បដិវេធស្ស បដិលាភន្តរាយោ ហោតិ. អាយតិំ បដិសន្ធិយា បច្ចយោ ហោតីតិ សង្ខារុបេក្ខាសម្បយុត្តកម្មស្ស ពលវត្តា តេនេវ សុគតិបដិសន្ធិយា ទីយមានាយ អតិនន្ទនសង្ខាតោ លោភកិលេសោ អនាគតេ កាមាវចរសុគតិបដិសន្ធិយា បច្ចយោ ហោតិ. យស្មា កិលេសសហាយំ កម្មំ វិបាកំ ជនេតិ, តស្មា កម្មំ ជនកបច្ចយោ ហោតិ, កិលេសោ ឧបត្ថម្ភកបច្ចយោ. សេក្ខស្ស បន ឧត្តរិបដិវេធស្សាតិ សកទាគាមិមគ្គាទិវសេន សច្ចប្បដិវេធស្ស. អាយតិំ បដិសន្ធិយា បច្ចយោ ហោតីតិ សេក្ខេសុ សោតាបន្នសកទាគាមីនំ អនធិគតជ្ឈានានំ សង្ខារុបេក្ខាកម្មេន ទីយមានាយ កាមាវចរសុគតិបដិសន្ធិយា អភិនន្ទនកិលេសោ បច្ចយោ ហោតិ, ឈានលាភីនំ បន អនាគាមិស្ស ច ព្រហ្មលោកេយេវ បដិសន្ធានតោ បច្ចយោ ន ហោតិ, អនុលោមគោត្រភូហិ ច ទីយមានាយ បដិសន្ធិយា អយមេវ កិលេសោ បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ.

អនិច្ចតោតិ ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចន្តិកតាយ អាទិអន្តវន្តតាយ ច អនិច្ចតោ. ទុក្ខតោតិ អភិណ្ហំ បដិបីឡនដ្ឋេន ឧប្បាទវយបដិបីឡនតាយ ទុក្ខវត្ថុតាយ ច ទុក្ខតោ. អនត្តតោតិ អវសវត្តនដ្ឋេន បច្ចយាយត្តវុត្តិតាយ សាមិនិវាសីការកវេទកាភាវេន ច អនត្តតោ. អនុបស្សនដ្ឋេនាតិ អនុ អនុ អនិច្ចាទិតោ បស្សនដ្ឋេន. អភិនីហារោ នានត្តំ ហោតីតិ អភិនីហារោ នានា ហោតីតិ វា អភិនីហារស្ស នានាភាវោ ហោតីតិ វា វេទិតព្ពំ.

កុសលាតិ អារោគ្យដ្ឋេន អនវជ្ជដ្ឋេន កោសល្លសម្ភូតដ្ឋេន ច. អព្យាកតាតិ កុសលាកុសលភាវេន ន ព្យាកតា. កិញ្ចិកាលេ សុវិទិតាតិ វិបស្សនាកាលេ សុដ្ឋុ វិទិតា. កិញ្ចិកាលេ ន សុវិទិតាតិ អភិនន្ទនកាលេ ន សុដ្ឋុ វិទិតា. អច្ចន្តំ សុវិទិតាតិ អភិនន្ទនាយ បហីនត្តា ឯកន្តេន សុវិទិតា. វិទិតដ្ឋេន ច អវិទិតដ្ឋេន ចាតិ ឯត្ថ បុថុជ្ជនសេក្ខានំ សុវិទិតដ្ឋោបិ វីតរាគស្ស អច្ចន្តសុវិទិតដ្ឋោបិ វិទិតដ្ឋោវ ហោតិ, ទ្វិន្នម្បិ ន សុវិទិតដ្ឋោ អវិទិតដ្ឋោវ.

អតិត្តត្តាតិ វិបស្សនាយ ករណីយស្ស អបរិយោសិតត្តា អប្បណីតភាវេន. តព្ពិបរីតេន តិត្តត្តា. តិណ្ណំ សញ្ញោជនានំ បហានាយាតិ សក្កាយទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាសីលព្ពតបរាមាសានំ បហានត្ថំ. បច្ឆិមភវិកាបិ ពោធិសត្តា ឯត្ថេវ សង្គហំ គច្ឆន្តិ. អបច្ឆិមភវិកា បន វិបស្សនំ សង្ខារុបេក្ខំ បាបេត្វា ឋបេន្តិ. សោតាបត្តិមគ្គំ បដិលាភត្ថាយាតិ អសមាសេត្វា បឋន្តិ, សមាសេត្វា បាឋោ សុន្ទរតរោ. សេក្ខោ តិណ្ណំ សញ្ញោជនានំ បហីនត្តាតិ សោតាបន្នសកទាគាមិអនាគាមីនំ សាមញ្ញេន វុត្តំ. សកទាគាមិអនាគាមីនម្បិ ហិ តានិ បហីនានេវ. ឧត្តរិបដិលាភត្ថាយាតិ ឧបរូបរិមគ្គបដិលាភត្ថំ. ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារត្ថាយាតិ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បច្ចក្ខេ អត្តភាវេ យោ សុខោ វិហារោ, តទត្ថាយ. វិហារសមាបត្តដ្ឋេនាតិ សេក្ខស្ស ផលសមាបត្តដ្ឋេន, វីតរាគស្ស វិបស្សនាវិហារផលសមាបត្តដ្ឋេន.

៥៧. ឥទានិ សង្ខារុបេក្ខានំ គណនបរិច្ឆេទំ ទស្សេតុំ កតិ សង្ខារុបេក្ខាតិអាទិមាហ. តត្ថ សមថវសេនាតិ សមាធិវសេន. អយមេវ វា បាឋោ. នីវរណេ បដិសង្ខាតិ បញ្ច នីវរណានិ បហាតព្ពភាវេន បរិគ្គហេត្វា. សន្តិដ្ឋនាតិ នីវរណានំ បហានាភិមុខីភូតត្តា តេសំ បហានេបិ អព្យាបារភាវូបគមនេន មជ្ឈត្តតាយ សន្តិដ្ឋនា. សង្ខារុបេក្ខាសូតិ នីវរណប្បហានេ ព្យាបារាករណេន នីវរណសង្ខាតានំ សង្ខារានំ ឧបេក្ខនាសុ. ឯស នយោ វិតក្កវិចារាទីសុ ច. សមថេ សង្ខារុបេក្ខា នាម អប្បនាវីថិយា អាសន្នបុព្ពភាគេ ពលប្បត្តភាវនាមយញាណំ. សោតាបត្តិមគ្គំ បដិលាភត្ថាយាតិអាទីសុ ចតូសុ មគ្គវារេសុ សុញ្ញតានិមិត្តអប្បណិហិតមគ្គានំ អញ្ញតរញ្ញតរោ មគ្គោ លព្ភតិ. សោតាបត្តិផលសមាបត្តត្ថាយាតិអាទីសុ ចតូសុ ផលវារេសុ បន អប្បណិហិតា ផលសមាបត្តិ វេទិតព្ពា. កស្មា? ‘‘សុញ្ញតវិហារសមាបត្តត្ថាយ អនិមិត្តវិហារសមាបត្តត្ថាយា’’តិ ឥតរាសំ ទ្វិន្នំ ផលសមាបត្តីនំ វិសុំ វុត្តត្តា. អនិច្ចានុបស្សនាវុដ្ឋានវសេន ហិ អនិមិត្តមគ្គោ, តថេវ ផលសមាបត្តិកាលេ អនិមិត្តផលសមាបត្តិ, ទុក្ខានុបស្សនាវុដ្ឋានវសេន អប្បណិហិតមគ្គផលសមាបត្តិយោ, អនត្តានុបស្សនាវុដ្ឋានវសេន សុញ្ញតមគ្គផលសមាបត្តិយោ សុត្តន្តនយេនេវ វេទិតព្ពា.

ឯត្ថ ច ចតូសុ មគ្គវារេសុ ឧប្បាទន្តិអាទីនិ បញ្ច មូលបទានិ, គតិន្តិអាទីនិ ទស វេវចនបទានីតិ បន្នរស បទានិ វុត្តានិ. ឆសុ បន ផលសមាបត្តិវារេសុ បញ្ច មូលបទានេវ វុត្តានិ. តំ កស្មា ឥតិ ចេ? សង្ខារុបេក្ខាយ តិក្ខភាវេ សតិ កិលេសប្បហានេ សមត្ថស្ស មគ្គស្ស សម្ភវតោ តស្សា តិក្ខភាវទស្សនត្ថំ វេវចនបទេហិ សហ ទឡ្ហំ កត្វា មូលបទានិ វុត្តានិ. ផលស្ស និរុស្សាហភាវេន សន្តសភាវត្តា មគ្គាយត្តត្តា ច មន្ទភូតាបិ សង្ខារុបេក្ខា ផលស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ មូលបទានេវ វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ.

៥៨. ឥទានិ ជាតិវសេន បុច្ឆិត្វា លព្ភមានវសេន វិស្សជ្ជេតុំ កតិ សង្ខារុបេក្ខា កុសលាតិអាទិមាហ. តត្ថ បន្នរស សង្ខារុបេក្ខាតិ សមថវសេន អដ្ឋ, ចតុន្នំ មគ្គានំ តិណ្ណំ ផលានំ វសេន សត្តាតិ បន្នរស. សមថវសេន អដ្ឋ សង្ខារុបេក្ខា អរហតោ នីវរណបដិសង្ខាអភាវតោ, វិតក្កវិចារាទីនំ បហានព្យាបារំ វិនា សុខេន បហានតោ ច សង្ខារុបេក្ខានាមស្ស អននុរូបាតិ កត្វា តាសំ អព្យាកតតា ន វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. អរហតា បន ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជន្តេន សង្ខារុបេក្ខំ វិនា សមាបជ្ជិតុំ ន សក្កាតិ តិស្សោ សង្ខារុបេក្ខា អព្យាកតាតិ វុត្តា. អប្បណិហិតសុញ្ញតានិមិត្តវសេន ហិ អរហតោ តិស្សោ សង្ខារុបេក្ខា.

ឥទានិ សង្ខារុបេក្ខានំ សំវណ្ណនាវសេន វុត្តាសុ តីសុ គាថាសុ បដិសង្ខាសន្តិដ្ឋនា បញ្ញាតិ សង្ខារុបេក្ខា. អដ្ឋ ចិត្តស្ស គោចរាតិ សមថវសេន វុត្តា អដ្ឋ សង្ខារុបេក្ខា សមាធិស្ស វិសយា, ភូមិយោតិ អត្ថោ. ‘‘ចិត្តំ បញ្ញញ្ច ភាវយ’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.២៣, ១៩២) វិយ ចិត្តសីសេន សមាធិ និទ្ទិដ្ឋោ, ‘‘គោចរេ, ភិក្ខវេ, ចរថ សកេ បេត្តិកេ វិសយេ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៥.៣៧២) វិយ គោចរសទ្ទេន វិសយោ. យញ្ហិ យទាយត្តំ, តស្សេសោ វិសយោតិ វុច្ចតិ. បុថុជ្ជនស្ស ទ្វេតិ សមថវសេន វិបស្សនាវសេន ច. តយោ សេក្ខស្សាតិ សមថវិបស្សនាសមាបត្តិវសេន. តយោ ច វីតរាគស្សាតិ អប្បណិហិតសុញ្ញតានិមិត្តផលសមាបត្តិវសេន. ‘‘តិស្សោ’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘តយោ’’តិ ច លិង្គវិបល្លាសោ កតោ. តយោ សង្ខារុបេក្ខា ធម្មាតិ វា យោជេតព្ពំ. យេហិ ចិត្តំ វិវដ្ដតីតិ យេហិ សង្ខារុបេក្ខាធម្មេហិ វិតក្កវិចារាទិតោ, ឧប្បាទាទិតោ វា ចិត្តំ អបគច្ឆតិ. វីតរាគស្សាបិ ហិ សង្ខារុបេក្ខាសព្ភាវតោ ច សង្ខារតោ ចិត្តំ វិវដ្ដិត្វា និព្ពានំ បក្ខន្ទតីតិ វុត្តំ ហោតិ. អដ្ឋ សមាធិស្ស បច្ចយាតិ សមថវសេន វុត្តា អដ្ឋ អប្បនាសម្បាបកត្តា អប្បនាសមាធិស្ស បច្ចយា. ទស ញាណស្ស គោចរាតិ វិបស្សនាវសេន វុត្តា ទស មគ្គញាណស្ស ផលញាណស្ស ច ភូមិយោ. តិណ្ណំ វិមោក្ខាន បច្ចយាតិ សុញ្ញតានិមិត្តអប្បណិហិតវិមោក្ខានំ ឧបនិស្សយបច្ចយា. នានាទិដ្ឋីសុ ន កម្បតីតិ ភង្គំ អវិស្សជ្ជិត្វាវ សង្ខារេ អនិច្ចាទិវសេន វិបស្សន្តោ សស្សតទិដ្ឋិអាទីសុ នានប្បការាសុ ទិដ្ឋីសុ ន វេធតីតិ.

សង្ខារុបេក្ខាញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. គោត្រភុញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៥៩. គោត្រភុញាណនិទ្ទេសេ អភិភុយ្យតីតិ អភិភវតិ អតិក្កមតិ. ពហិទ្ធា សង្ខារនិមិត្តន្តិ សកសន្តានប្បវត្តអកុសលក្ខន្ធតោ ពហិទ្ធាភូតំ សង្ខារនិមិត្តំ. លោកិកសង្ខារា ហិ កិលេសានំ និមិត្តត្តា, និមិត្តាការេន ឧបដ្ឋានតោ វា និមិត្តន្តិ វុច្ចន្តិ. អភិភុយ្យតីតិ គោត្រភូតិ ច បុថុជ្ជនគោត្តាភិភវនតោ គោត្រភុភាវោ វុត្តោ. បក្ខន្ទតីតិ គោត្រភូតិ អរិយគោត្តភាវនតោ គោត្រភុភាវោ វុត្តោ. អភិភុយ្យិត្វា បក្ខន្ទតីតិ គោត្រភូតិ ឧភោ អត្ថេ សមាសេត្វា វុត្តំ. វុដ្ឋាតីតិ គោត្រភូតិ ច វិវដ្ដតីតិ គោត្រភូតិ ច មាតិកាយ វុដ្ឋានវិវដ្ដនបទានុរូបេន បុថុជ្ជនគោត្តាភិភវនត្ថោយេវ វុត្តោ. សមថវសេន វុត្តគោត្រភូនំ បន នីវរណាទិគោត្តាភិភវនតោ គោត្រភូតិ, ‘‘សោតាបត្តិផលសមាបត្តត្ថាយា’’តិអាទីសុ ឆសុ សមាបត្តិវារេសុ ឧប្បាទាទិគោត្តាភិភវនតោ គោត្រភូតិ, ‘‘សកទាគាមិមគ្គំ បដិលាភត្ថាយា’’តិអាទីសុ តីសុ មគ្គវារេសុ សោតាបន្នាទិគោត្តាភិភវនតោ គោត្រភូតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. គោត្តត្ថោ ចេត្ថ ពីជត្ថោ. វត្តនិបករណេ កិរ វុត្តំ – គោត្តំ វុច្ចតិ និព្ពានំ សព្ពបរិបន្ថេហិ គុត្តត្តា, តំ បដិបជ្ជតីតិ គោត្រភូតិ, អដ្ឋ សមាបត្តិយោបិ គោត្តំ គោត្រភុបរិបន្ថេហិ គុត្តត្តា, តំ គោត្តំ បដិបជ្ជតីតិ គោត្រភូតិ វុត្តំ. ‘‘ចតុន្នំ មគ្គានំយេវ គោត្រភុ និព្ពានារម្មណំ, ចតស្សន្នំ ផលសមាបត្តីនំ គោត្រភុ សង្ខារារម្មណំ ផលសមាបត្តិនិន្នត្តា’’តិ វទន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ វិសុទ្ធិមគ្គេ – ‘‘តស្ស បវត្តានុបុព្ពវិបស្សនស្ស សង្ខារារម្មណគោត្រភុញាណានន្តរំ ផលសមាបត្តិវសេន និរោធេ ចិត្តំ អប្បេតី’’តិ (វិសុទ្ធិ. ២.៨៦៣). តេនេវេត្ថ មគ្គវារេសុ សោឡសមំ កត្វា គហិតស្ស ពហិទ្ធាសង្ខារនិមិត្តបទស្ស សមាបត្តិវារេសុ ឆដ្ឋំ កត្វា គហណំ ន កតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥតរថា ហិ មូលបទគហណេន គហេតព្ពំ ភវេយ្យ.

អញ្ញេ បន ‘‘យោ និព្ពានេ បឋមាភោគោ បឋមសមន្នាហារោ, អយំ វុច្ចតិ គោត្រភូ’’តិ វទន្តិ. តំ ផលំ សន្ធាយ ន យុជ្ជតិ. បន្នរស គោត្រភុធម្មា កុសលាតិ ឯត្ថ អរហតោ អភិភវិតព្ពនីវរណាភាវតោ វិតក្កវិចារាទីនំ សុខេនេវ បហាតព្ពភាវតោ ច អភិភវនដ្ឋេន គោត្រភុនាមំ នារហន្តីតិ កត្វា គោត្រភូនំ អព្យាកតតា ន វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. អរហតា បន ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជន្តេន សង្ខារេ អនភិភុយ្យ សមាបជ្ជិតុំ ន សក្កាតិ ‘‘តយោ គោត្រភុធម្មា អព្យាកតា’’តិ វុត្តា. កេចិ បន ‘‘អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពេធភាគិយា ឯវ ឥធ និទ្ទិដ្ឋា, តស្មា អដ្ឋ សមាបត្តិគោត្រភូ កុសលា ហោន្តី’’តិ វទន្តិ. តថា សង្ខារុបេក្ខាយបិ វេទិតព្ពំ.

៦០. សាមិសញ្ចាតិអាទីសុ វដ្ដាមិសលោកាមិសកិលេសាមិសានំ កិលេសាមិសេន សាមិសំ សនិកន្តិកត្តា. កិំ តំ? អដ្ឋវិធំ សមថគោត្រភុញាណំ. វដ្ដាមិសន្តិ ចេត្ថ តេភូមកវដ្ដមេវ. លោកាមិសន្តិ បញ្ច កាមគុណា. កិលេសាមិសន្តិ កិលេសា ឯវ. និរាមិសន្តិ ទសវិធំ វិបស្សនាគោត្រភុញាណំ អនិកន្តិកត្តា. ន ហិ អរិយា គោត្រភុស្មិំ និកន្តិំ ករោន្តិ. បោត្ថកេ ‘‘សាមិសញ្ចេ’’តិ លិខន្តិ, តំ ន សុន្ទរតរំ. ឯវមេវ បណិហិតញ្ច អប្បណិហិតំ សញ្ញុត្តញ្ច វិសញ្ញុត្តំ វុដ្ឋិតញ្ច អវុដ្ឋិតំ វេទិតព្ពំ. និកន្តិបណិធិយា ហិ បណិហិតំ បត្ថិតន្តិ អត្ថោ. តទភាវេន អប្បណិហិតំ. និកន្តិសញ្ញោគេនេវ សញ្ញុត្តំ. តទភាវេន វិសញ្ញុត្តំ. វុដ្ឋិតន្តិ វិបស្សនាគោត្រភុញាណមេវ. តញ្ហិ និកន្តិច្ឆេទកត្តា វុដ្ឋិតំ នាម. ឥតរំ អវុដ្ឋិតំ. ពហិទ្ធា វុដ្ឋានត្តា វា វុដ្ឋិតំ. ផលគោត្រភុបិ ហិ និព្ពានជ្ឈាសយវសេន និព្ពានាភិមុខីភូតត្តា ពហិទ្ធាសង្ខារនិមិត្តា វុដ្ឋិតំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ. ហេដ្ឋាភិភវនវុដ្ឋានវិវដ្ដនវារេសុបិ ផលគោត្រភុ អជ្ឈាសយវសេន និព្ពានាភិមុខីភូតត្តា អភិភុយ្យតិ វុដ្ឋាតិ វិវដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ. តិណ្ណំ វិមោក្ខាន បច្ចយាតិ តិណ្ណំ លោកុត្តរវិមោក្ខានំ សមថគោត្រភុ បកតូបនិស្សយបច្ចយា ហោន្តិ, វិបស្សនាគោត្រភុ អនន្តរសមនន្តរូបនិស្សយបច្ចយា ហោន្តិ. បញ្ញា យស្ស បរិច្ចិតាតិ បុព្ពភាគបញ្ញា យស្ស បរិចិតា បរិចិណ្ណា. កុសលោ វិវដ្ដេ វុដ្ឋានេតិ អសម្មោហវសេនេវ វិវដ្ដសង្ខាតេ គោត្រភុញាណេ កុសលោ ឆេកោ, បុព្ពភាគញាណេន វា កុសលោ. នានាទិដ្ឋីសុ ន កម្បតីតិ សមុច្ឆេទេន បហីនាសុ នានប្បការាសុ ទិដ្ឋីសុ ន វេធតីតិ.

គោត្រភុញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១. មគ្គញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៦១. មគ្គញាណនិទ្ទេសេ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា វុដ្ឋាតីតិ ទិដ្ឋានុសយប្បហានេន សមុច្ឆេទវសេន ទ្វាសដ្ឋិភេទតោ មិច្ឆាទិដ្ឋិតោ វុដ្ឋាតិ. តទនុវត្តកកិលេសេហីតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិសម្បយោគវសេន ច មិច្ឆាទិដ្ឋិឧបនិស្សយេន ច ឧប្បជ្ជមានេហិ មិច្ឆាទិដ្ឋិអនុវត្តមានេហិ នានាវិធេហិ កិលេសេហិ. តេន តទេកដ្ឋកិលេសប្បហានំ វុត្តំ ហោតិ. ទុវិធញ្ហិ ឯកដ្ឋំ សហជេកដ្ឋំ បហានេកដ្ឋញ្ច. តាយ ទិដ្ឋិយា សហ ឯកស្មិំ ចិត្តេ, ឯកស្មិំ បុគ្គលេ វា យាវ បហានា ឋិតាតិ តទេកដ្ឋា. ទិដ្ឋិយា ហិ បហីយមានាយ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តេសុ ទ្វីសុ អសង្ខារិកចិត្តេសុ តាយ ទិដ្ឋិយា សហជាតា លោភោ មោហោ ឧទ្ធច្ចំ អហិរិកំ អនោត្តប្បន្តិ ឥមេ កិលេសា, ទ្វីសុ សសង្ខារិកចិត្តេសុ តាយ ទិដ្ឋិយា សហជាតា លោភោ មោហោ ថិនំ ឧទ្ធច្ចំ អហិរិកំ អនោត្តប្បន្តិ ឥមេ កិលេសា សហជេកដ្ឋវសេន បហីយន្តិ. ទិដ្ឋិកិលេសេយេវ បហីយមានេ តេន សហ ឯកស្មិំ បុគ្គលេ ឋិតា អបាយគមនីយា លោភោ ទោសោ មោហោ មានោ វិចិកិច្ឆា ថិនំ ឧទ្ធច្ចំ អហិរិកំ អនោត្តប្បន្តិ ឥមេ កិលេសា បហានេកដ្ឋវសេន បហីយន្តិ. ខន្ធេហីតិ តទនុវត្តកេហេវ ខន្ធេហិ, តំ ទិដ្ឋិំ អនុវត្តមានេហិ សហជេកដ្ឋេហិ ច បហានេកដ្ឋេហិ ច ចតូហិ អរូបក្ខន្ធេហិ, តំសមុដ្ឋានរូបេហិ វា សហ បញ្ចហិ ខន្ធេហិ មិច្ឆាទិដ្ឋិអាទិកិលេសបច្ចយា អនាគតេ ឧប្បជ្ជិតព្ពេហិ វិបាកក្ខន្ធេហិ. ពហិទ្ធា ច សព្ពនិមិត្តេហីតិ យថាវុត្តកិលេសក្ខន្ធតោ ពហិភូតេហិ សព្ពសង្ខារនិមិត្តេហិ. មិច្ឆាសង្កប្បា វុដ្ឋាតីតិ សោតាបត្តិមគ្គេន បហាតព្ពេសុ ចតូសុ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តេសុ, វិចិកិច្ឆាសហគតេ ចាតិ បញ្ចសុ ចិត្តេសុ អបាយគមនីយសេសាកុសលចិត្តេសុ ច មិច្ឆាសង្កប្បា វុដ្ឋាតិ.

មិច្ឆាវាចាយ វុដ្ឋាតីតិ មុសាវាទតោ ចេវ អបាយគមនីយបិសុណផរុសសម្ផប្បលាបេហិ ច វុដ្ឋាតិ. មិច្ឆាកម្មន្តា វុដ្ឋាតីតិ បាណាតិបាតាទិន្នាទានមិច្ឆាចារេហិ វុដ្ឋាតិ. មិច្ឆាអាជីវា វុដ្ឋាតីតិ កុហនា លបនា នេមិត្តិកតា និប្បេសិកតា លាភេនលាភំនិជិគីសនតា, អាជីវហេតុកេហិ វា សត្តហិបិ កាយវចីកម្មេហិ វុដ្ឋាតិ. មិច្ឆាវាយាមមិច្ឆាសតិមិច្ឆាសមាធីហិ វុដ្ឋានំ មិច្ឆាសង្កប្បវុដ្ឋានេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. មិច្ឆាសតីតិ ច សតិយា បដិបក្ខាការេន ឧប្បជ្ជមានា អកុសលចិត្តុប្បាទមត្តមេវ. ឧបរិមគ្គត្តយេ ‘‘ទស្សនដ្ឋេន សម្មាទិដ្ឋី’’តិអាទីនិ អដ្ឋ មគ្គង្គានិ យថា បឋមជ្ឈានិកេ បឋមមគ្គេ លព្ភន្តិ, តថេវ លព្ភន្តិ. តត្ថ បឋមមគ្គេ សម្មាទិដ្ឋិ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ បជហតីតិ សម្មាទិដ្ឋិ. សម្មាសង្កប្បាទយោបិ មិច្ឆាសង្កប្បាទីនំ បជហនដ្ឋេនេវ វេទិតព្ពា. ឯវំ សន្តេ បឋមមគ្គេនេវ ទ្វាសដ្ឋិយា ទិដ្ឋិគតានំ បហីនត្តា ឧបរិមគ្គត្តយេន បហាតព្ពា ទិដ្ឋិ នាម នត្ថិ.

តត្ថ សម្មាទិដ្ឋីតិ នាមំ កថំ ហោតីតិ? យថា វិសំ អត្ថិ វា ហោតុ មា វា, អគទោ អគទោត្វេវ វុច្ចតិ, ឯវំ មិច្ឆាទិដ្ឋិ អត្ថិ វា ហោតុ មា វា, អយំ សម្មាទិដ្ឋិ ឯវ នាម. យទិ ឯវំ នាមមត្តមេវេតំ ហោតិ, ឧបរិមគ្គត្តយេ បន សម្មាទិដ្ឋិយា កិច្ចាភាវោ អាបជ្ជតិ, មគ្គង្គានិ ន បរិបូរេន្តិ. តស្មា សម្មាទិដ្ឋិ សកិច្ចកា កាតព្ពា, មគ្គង្គានិ បរិបូរេតព្ពានីតិ. សកិច្ចកា ចេត្ថ សម្មាទិដ្ឋិ យថាលាភនិយមេន ទីបេតព្ពា. ឧបរិមគ្គត្តយវជ្ឈោ ហិ ឯកោ មានោ អត្ថិ, សោ ទិដ្ឋិដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ, សា តំ មានំ បជហតីតិ សម្មាទិដ្ឋិ. សោតាបត្តិមគ្គស្មិញ្ហិ សម្មាទិដ្ឋិ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ បជហតិ. សោតាបន្នស្ស បន សកទាគាមិមគ្គវជ្ឈោ មានោ អត្ថិ, តំ មានំ បជហតីតិ សម្មាទិដ្ឋិ. តស្សេវ សត្តអកុសលចិត្តសហជាតោ សង្កប្បោ អត្ថិ, តេហេវ ចិត្តេហិ វាចង្គចោបនំ អត្ថិ, កាយង្គចោបនំ អត្ថិ, បច្ចយបរិភោគោ អត្ថិ, សហជាតវាយាមោ អត្ថិ, អស្សតិយភាវោ អត្ថិ, សហជាតចិត្តេកគ្គតា អត្ថិ, ឯតេ មិច្ឆាសង្កប្បាទយោ នាម. សកទាគាមិមគ្គេ សម្មាសង្កប្បាទយោ តេសំ បហានេន សម្មាសង្កប្បាទយោតិ វេទិតព្ពា. ឯវំ សកទាគាមិមគ្គេ អដ្ឋង្គានិ សកិច្ចកានិ ហោន្តិ. សកទាគាមិស្ស អនាគាមិមគ្គវជ្ឈោ មានោ អត្ថិ, សោ ទិដ្ឋិដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ. តស្សេវ សត្តហិ ចិត្តេហិ សហជាតា សង្កប្បាទយោ អត្ថិ. តេសំ បហានេន អនាគាមិមគ្គេ អដ្ឋន្នំ អង្គានំ សកិច្ចកតា វេទិតព្ពា. អនាគាមិស្ស អរហត្តមគ្គវជ្ឈោ មានោ អត្ថិ, សោ ទិដ្ឋិដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ. យានិ បនស្ស បញ្ច អកុសលចិត្តានិ, តេហិ សហជាតា សង្កប្បាទយោ អត្ថិ. តេសំ បហានេន អរហត្តមគ្គេ អដ្ឋន្នំ អង្គានំ សកិច្ចកតា វេទិតព្ពា.

ឱឡារិកាតិ កាយវចីទ្វារេ វីតិក្កមស្ស បច្ចយភាវេន ថូលភូតម្ហា. កាមរាគសញ្ញោជនាតិ មេថុនរាគសង្ខាតា សញ្ញោជនា. សោ ហិ កាមភវេ សញ្ញោជេតីតិ សញ្ញោជនន្តិ វុច្ចតិ. បដិឃសញ្ញោជនាតិ ព្យាបាទសញ្ញោជនា. សោ ហិ អារម្មណេ បដិហញ្ញតីតិ បដិឃន្តិ វុច្ចតិ. តេ ឯវ ថាមគតដ្ឋេន សន្តានេ អនុសេន្តីតិ អនុសយា. អណុសហគតាតិ អណុភូតា, សុខុមភូតាតិ អត្ថោ. តព្ភាវេ ហិ ឯត្ថ សហគតសទ្ទោ. សកទាគាមិស្ស ហិ កាមរាគព្យាបាទា ទ្វីហិ ការណេហិ អណុភូតា អធិច្ចុប្បត្តិយា ច បរិយុដ្ឋានមន្ទតាយ ច. តស្ស ហិ ពាលបុថុជ្ជនស្ស វិយ កិលេសា អភិណ្ហំ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, កទាចិ ករហចិ ឧប្បជ្ជន្តិ. ឧប្បជ្ជមានា ច ពាលបុថុជ្ជនស្ស វិយ មទ្ទន្តា ផរន្តា ឆាទេន្តា អន្ធអន្ធំ ករោន្តា ន ឧប្បជ្ជន្តិ, ទ្វីហិ បន មគ្គេហិ បហីនត្តា មន្ទមន្ទា តនុកាការា ហុត្វា ឧប្បជ្ជន្តិ, វីតិក្កមំ បាបេតុំ សមត្ថា ន ហោន្តិ. ឯវំ តនុភូតា អនាគាមិមគ្គេន បហីយន្តិ រូបរាគាតិ រូបភវេ ឆន្ទរាគា. អរូបរាគាតិ អរូបភវេ ឆន្ទរាគា. មានាតិ ឧន្នតិលក្ខណា. ឧទ្ធច្ចាតិ អវូបសមលក្ខណា. អវិជ្ជាយាតិ អន្ធលក្ខណាយ. ភវរាគានុសយាតិ រូបរាគារូបរាគវសេន បវត្តភវរាគានុសយា.

៦២. ឥទានិ មគ្គញាណសំវណ្ណនំ ករោន្តោ អជាតំ ឈាបេតីតិអាទិមាហ. តត្ថ ច អជាតំ ឈាបេតិ ជាតេន, ឈានំ តេន បវុច្ចតីតិ អត្តនោ សន្តានេ បាតុភូតេន តេន តេន លោកុត្តរជ្ឈានេន តំសមង្គីបុគ្គលោ អជាតមេវ តំ តំ កិលេសំ ឈាបេតិ ទហតិ សមុច្ឆិន្ទតិ, តេន ការណេន តំ លោកុត្តរំ ឈានន្តិ បវុច្ចតីតិ អត្ថោ. ឈានវិមោក្ខេ កុសលតាតិ តស្មិំ អរិយមគ្គសម្បយុត្តេ វិតក្កាទិកេ ឈានេ ច វិមោក្ខសង្ខាតេ អរិយមគ្គេ ច អសម្មោហវសេន កុសលតាយ បឋមមគ្គេនេវ បហីនាសុ នានាទិដ្ឋីសុ ន កម្បតិ. ឈានំ នាម ទុវិធំ អារម្មណូបនិជ្ឈានញ្ច លក្ខណូបនិជ្ឈានញ្ច. លោកិយបឋមជ្ឈានាទិកំ កសិណាទិអារម្មណូបនិជ្ឈានដ្ឋេន ឈានំ, វិបស្សនាសង្ខារានំ សភាវសាមញ្ញលក្ខណូបនិជ្ឈានដ្ឋេន ឈានំ, លោកុត្តរំ និព្ពានេ តថលក្ខណូបនិជ្ឈានដ្ឋេន ឈានំ. ឥធ បន គោត្រភុនាបិ សាធារណំ លក្ខណូបនិជ្ឈានដ្ឋំ អនាមសិត្វា អសាធារណេន កិលេសឈាបនដ្ឋេន ឈានំ វុត្តំ. វិមោក្ខដ្ឋោ បនេត្ថ និព្ពានារម្មណេ សុដ្ឋុ អធិមុច្ចនដ្ឋោ កិលេសេហិ ច សុដ្ឋុ មុច្ចនដ្ឋោ.

សមាទហិត្វា យថា ចេ វិបស្សតីតិ អប្បនូបចារខណិកសមាធីនំ អញ្ញតរេន សមាធិនា បឋមំ ចិត្តសមាធានំ កត្វា បច្ឆា យថា វិបស្សតិ ច. សមុច្ចយត្ថោ ចេ-សទ្ទោ វិបស្សនំ សមុច្ចិនោតិ. វិបស្សមានោ តថា ចេ សមាទហេតិ វិបស្សនា នាមេសា លូខភូតា និរស្សាទា, សមថោ ច នាម សិនិទ្ធភូតោ សអស្សាទោ. តស្មា តាយ លូខភូតំ ចិត្តំ សិនេហេតុំ វិបស្សមានោ តថា ច សមាទហេ. វិបស្សមានោ បុន សមាធិំ បវិសិត្វា ចិត្តសមាធានញ្ច តថេវ ករេយ្យ, យថេវ វិបស្សនន្តិ អត្ថោ. ឥធ ចេ-សទ្ទោ សមាទហនំ សមុច្ចិនោតិ. ឧភយត្ថាបិ គាថាពន្ធានុវត្តនេន ចេ-ការោ កតោ, អត្ថោ បន ច-ការត្ថោ ឯវ. វិបស្សនា ច សមថោ តទា អហូតិ យស្មា សមថវិបស្សនានំ យុគនទ្ធភាវេ សតិ អរិយមគ្គបាតុភាវោ ហោតិ, តស្មា អរិយមគ្គជននសមត្ថត្តា យទា តទុភយសមាយោគោ ហោតិ, តទា វិបស្សនា ច សមថោ ច អហុ, សមថវិបស្សនា ភូតា នាម ហោតីតិ អត្ថោ. តា ច សមថវិបស្សនា អរិយមគ្គាភិមុខីកាលេ ច មគ្គក្ខណេ ច សមានភាគា យុគនទ្ធា វត្តរេ សមានោ សមោ ភាគោ កោដ្ឋាសោ ឯតេសន្តិ សមានភាគា, យុគេ នទ្ធា វិយាតិ យុគនទ្ធា, អញ្ញមញ្ញំ អនតិវត្តនដ្ឋេន សមធុរា សមពលាតិ អត្ថោ. វិត្ថារោ បនស្ស យុគនទ្ធកថាយំ អាវិភវិស្សតិ.

ទុក្ខា សង្ខារា សុខោ, និរោធោ ឥតិ ទស្សនំ. ទុភតោ វុដ្ឋិតា បញ្ញា, ផស្សេតិ អមតំ បទន្តិ ទុក្ខា សង្ខារា, សុខោ និរោធោ និព្ពានន្តិ បដិបន្នស្ស តតោ និព្ពានទស្សនំ អរិយមគ្គញាណំ ទុភតោ វុដ្ឋិតា បញ្ញា នាម. សា ឯវ ច បញ្ញា អមតំ បទំ និព្ពានំ អារម្មណផុសនេន ផុសតិ, បដិលភតីតិ អត្ថោ. និព្ពានញ្ហិ អតប្បកដ្ឋេន អមតសទិសន្តិ អមតំ, នាស្ស មតំ មរណំ វយោ អត្ថីតិបិ អមតំ, បុព្ពភាគតោ បដ្ឋាយ មហតា ឧស្សាហេន មហតិយា បដិបទាយ បជ្ជតិ បដិបជ្ជីយតីតិ បទន្តិ វុច្ចតិ.

វិមោក្ខចរិយំ ជានាតីតិ វិមោក្ខបវត្តិំ អសម្មោហវសេន ជានាតិ, បច្ចវេក្ខណវសេន ជានាតិ. ‘‘ទុភតោ វុដ្ឋានោ វិមោក្ខោ, ទុភតោ វុដ្ឋានា ចត្តារោ វិមោក្ខា, ទុភតោ វុដ្ឋានានំ អនុលោមា ចត្តារោ វិមោក្ខា, ទុភតោ វុដ្ឋានបដិប្បស្សទ្ធិ ចត្តារោ វិមោក្ខា’’តិ ហិ ឧបរិ វិមោក្ខកថាយំយេវ (បដិ. ម. ១.២០៩ អាទយោ) អាគតា វិមោក្ខចរិយា វេទិតព្ពា. តេសំ វិត្ថារោ តត្ថេវ អាគតោ. នានត្តេកត្តកោវិទោតិ តេសំ វិមោក្ខានំ នានាភាវេ ឯកភាវេ ច កុសលោ. ទុភតោ វុដ្ឋានវិមោក្ខវសេន ហិ តេសំ ឯកត្តំ, ចតុអរិយមគ្គវសេន នានត្តំ, ឯកេកស្សាបិ វា អរិយមគ្គស្ស អនុបស្សនាភេទេន នានត្តំ, អរិយមគ្គភាវេន ឯកត្តំ វេទិតព្ពំ. ទ្វិន្នំ ញាណានំ កុសលតាតិ ទស្សនសង្ខាតស្ស ច ភាវនាសង្ខាតស្ស ចាតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ ញាណានំ កុសលតាយ. ទស្សនន្តិ ហិ សោតាបត្តិមគ្គោ. សោ ហិ បឋមំ និព្ពានទស្សនតោ ទស្សនន្តិ វុត្តោ. គោត្រភុ បន កិញ្ចាបិ បឋមតរំ និព្ពានំ បស្សតិ, យថា បន រញ្ញោ សន្តិកំ កេនចិទេវ ករណីយេន អាគតោ បុរិសោ ទូរតោវ រថិកាយ ចរន្តំ ហត្ថិក្ខន្ធគតំ រាជានំ ទិស្វាបិ ‘‘ទិដ្ឋោ តេ រាជា’’តិ បុដ្ឋោ ទិស្វា កត្តព្ពកិច្ចស្ស អកតត្តា ‘‘ន បស្សាមី’’តិ អាហ, ឯវមេវ និព្ពានំ ទិស្វា កត្តព្ពស្ស កិលេសប្បហានស្សាភាវា ន ‘‘ទស្សន’’ន្តិ វុច្ចតិ. តញ្ហិ ញាណំ មគ្គស្ស អាវជ្ជនដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ. ភាវនាតិ សេសមគ្គត្តយំ. តញ្ហិ បឋមមគ្គេន ទិដ្ឋស្មិំយេវ ធម្មេ ភាវនាវសេន ឧប្បជ្ជតិ, ន អទិដ្ឋបុព្ពំ កិញ្ចិ បស្សតិ, តស្មា ‘‘ភាវនា’’តិ វុច្ចតិ. ហេដ្ឋា បន ភាវនាមគ្គស្ស អបរិនិដ្ឋិតត្តា ‘‘ទ្វិន្នំ ញាណាន’’ន្តិ អវត្វា សោតាបត្តិសកទាគាមិអនាគាមិមគ្គលាភិនោ សន្ធាយ ‘‘ឈានវិមោក្ខេ កុសលតា’’តិ វុត្តំ, អរហត្តមគ្គលាភិនោ បន ភាវនាមគ្គស្ស បរិនិដ្ឋិតត្តា ‘‘ទ្វិន្នំ ញាណានំ កុសលតា’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

មគ្គញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២. ផលញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៦៣. ផលញាណនិទ្ទេសេ តំបយោគប្បដិប្បស្សទ្ធត្តាតិ តស្ស អជ្ឈត្តពហិទ្ធា វុដ្ឋានបយោគស្ស បដិប្បស្សទ្ធត្តា. មគ្គោ ហិ សកក្ខណេ កិលេសប្បហានេន ឧភតោ វុដ្ឋានបយោគំ ករោតិ នាម, ផលក្ខណេ កិលេសានំ បហីនត្តា មគ្គស្ស ឧភតោ វុដ្ឋានបយោគោ បដិប្បស្សទ្ធោ វូបសន្តោ នាម ហោតិ. ឧប្បជ្ជតីតិ មគ្គានន្តរំ សកិំ វា ទ្វិក្ខត្តុំ វា ឧប្បជ្ជតិ, ផលសមាបត្តិកាលេ បន ពហុក្ខត្តុំ, និរោធា វុដ្ឋហន្តស្ស ទ្វិក្ខត្តុំ ឧប្បជ្ជតិ, សព្ពម្បិ ហិ តំ បយោគប្បដិប្បស្សទ្ធត្តា ឧប្បជ្ជតិ. មគ្គស្សេតំ ផលន្តិ ផលំ អបេក្ខិត្វា នបុំសកវចនំ កតំ. សកទាគាមិមគ្គក្ខណាទីសុបិ ឯកេកមគ្គង្គវសេនេវ វុដ្ឋានយោជនា វេទិតព្ពា.

ផលញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៣. វិមុត្តិញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៦៤. វិមុត្តិញាណនិទ្ទេសេ សក្កាយទិដ្ឋីតិ វិជ្ជមានដ្ឋេន សតិ ខន្ធបញ្ចកសង្ខាតេ កាយេ, សយំ វា សតី តស្មិំ កាយេ ទិដ្ឋីតិ សក្កាយទិដ្ឋិ. វិចិកិច្ឆាតិ វិគតា ចិកិច្ឆា, សភាវំ វា វិចិនន្តោ ឯតាយ កិច្ឆតិ កិលមតីតិ វិចិកិច្ឆា. សីលព្ពតបរាមាសោតិ សីលេន សុទ្ធិ វតេន សុទ្ធិ សីលព្ពតេន សុទ្ធីតិ គហិតអភិនិវេសោ. សោ ហិ សភាវំ អតិក្កមិត្វា បរតោ អាមសតីតិ សីលព្ពតបរាមាសោ. ឧភិន្នំ សមានេបិ ទិដ្ឋិភាវេ តក្កញ្ច បរូបទេសញ្ច វិនា បកតិយា ឯវ សក្កាយទិដ្ឋិគហណតោ បកតិភូតាយ វីសតិវត្ថុកាយ សក្កាយទិដ្ឋិយា បហានេនេវ សព្ពទិដ្ឋិប្បហានទស្សនត្ថំ សក្កាយទិដ្ឋិ វុត្តា. សីលព្ពតបរាមាសោ បន ‘‘សុទ្ធិបដិបទំ បដិបជ្ជាមា’’តិ បដិបន្នានំ បដិបទាយ មិច្ឆាភាវទស្សនត្ថំ វិសុំ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. តិណ្ណម្បិ អនុសយប្បហានេនេវ បហានំ ទស្សេតុំ ទិដ្ឋានុសយោ វិចិកិច្ឆានុសយោតិ វុត្តំ, ន វិសុំ កិលេសត្តា. ឧបក្កិលេសាតិ កិលេសេន្តិ ឧបតាបេន្តិ វិពាធេន្តីតិ កិលេសា, ថាមគតដ្ឋេន ភុសា កិលេសាតិ ឧបក្កិលេសា. សម្មា សមុច្ឆិន្នា ហោន្តីតិ សមុច្ឆេទប្បហានេន អនុប្បាទនិរោធេន សម្មា សមុច្ឆិន្នា ហោន្តិ. សបរិយុដ្ឋានេហីតិ ចិត្តំ បរិយោនន្ធន្តានិ ឧដ្ឋេន្តិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ បរិយុដ្ឋានានិ, សមុទាចារប្បត្តានំ កិលេសានមេតំ អធិវចនំ. សហ បរិយុដ្ឋានេហីតិ សបរិយុដ្ឋានានិ. តេហិ សបរិយុដ្ឋានេហិ អនុសយិតឧបក្កិលេសេហិ. ចិត្តំ វិមុត្តំ ហោតីតិ តេសំ អភព្ពុប្បត្តិកភូតត្តា សន្តតិវសេន បវត្តមានំ ចិត្តំ តតោ វិមុត្តំ នាម ហោតិ. តទេវ សុដ្ឋុ វិមុត្តត្តា សុវិមុត្តំ. តំវិមុត្តិញាតដ្ឋេនាតិ តស្សា វិមុត្តិយា ជាននដ្ឋេន.

វិមុត្តិញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៤. បច្ចវេក្ខណញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៦៥. បច្ចវេក្ខណញាណនិទ្ទេសេ មគ្គក្ខណេយេវ ហេតុដ្ឋេន បឋមំ មគ្គង្គានិ វិសុំ វិសុំ វត្វា បុន មគ្គង្គភូតេ ច អមគ្គង្គភូតេ ច ធម្មេ ‘‘ពុជ្ឈនដ្ឋេន ពោធី’’តិ លទ្ធនាមស្ស អរិយស្ស អង្គភាវេន ពោជ្ឈង្គេ វិសុំ ទស្សេសិ. សតិធម្មវិចយវីរិយសមាធិសម្ពោជ្ឈង្គា ហិ មគ្គង្គានេវ, បីតិបស្សទ្ធិឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គា អមគ្គង្គានិ. បុន ពលវសេន ឥន្ទ្រិយវសេន ច វិសុំ និទ្ទិដ្ឋេសុ សទ្ធា ឯវ អមគ្គង្គភូតា. បុន មគ្គក្ខណេ ជាតេយេវ ធម្មេ រាសិវសេន ទស្សេន្តោ អាធិបតេយ្យដ្ឋេនាតិអាទិមាហ. តត្ថ ឧបដ្ឋានដ្ឋេន សតិបដ្ឋានាតិ ឯកាវ និព្ពានារម្មណា សតិ កាយវេទនាចិត្តធម្មេសុ សុភសុខនិច្ចអត្តសញ្ញាបហានកិច្ចសាធនវសេន ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា នាម. និព្ពានារម្មណំ ឯកមេវ វីរិយំ ឧប្បន្នានុប្បន្នានំ អកុសលានំ បហានានុប្បត្តិកិច្ចស្ស, អនុប្បន្នុប្បន្នានំ កុសលានំ ឧប្បាទដ្ឋិតិកិច្ចស្ស សាធនវសេន ចត្តារោ សម្មប្បធានា នាម.

តថដ្ឋេន សច្ចាតិ ទុក្ខភាវាទីសុ អវិសំវាទកដ្ឋេន ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ. ឯតានេវ ចេត្ថ បដិវេធដ្ឋេន តទា សមុទាគតានិ, ‘‘អមតោគធំ និព្ពាន’’ន្តិ វិសុំ វុត្តំ និព្ពានញ្ច, សេសា បន ធម្មា បដិលាភដ្ឋេន តទា សមុទាគតា. ‘‘តថដ្ឋេន សច្ចា តទា សមុទាគតា’’តិ វចនតោ មគ្គផលបរិយោសានេ អវស្សំ ចត្តារិ សច្ចានិ បច្ចវេក្ខតីតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ. ‘‘កតំ ករណីយំ នាបរំ ឥត្ថត្តាយាតិ បជានាតី’’តិ (ទី. និ. ១.២៤៨) វចនតោ ច ‘‘ទុក្ខំ មេ បរិញ្ញាតំ, សមុទយោ មេ បហីនោ, និរោធោ មេ សច្ឆិកតោ, មគ្គោ ច មេ ភាវិតោ’’តិ បច្ចវេក្ខណំ វុត្តមេវ ហោតិ. តថា បច្ចវេក្ខណំ យុជ្ជតិ ច. សមុទយោតិ ចេត្ថ តំតំមគ្គវជ្ឈោយេវ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ វុត្តសមុទយបច្ចវេក្ខណវសេនេវ អដ្ឋកថាយំ ទុវិធំ កិលេសបច្ចវេក្ខណំ មគ្គផលនិព្ពានបច្ចវេក្ខណានិ ឥធ សរូបេនេវ អាគតានីតិ វុត្តានិ. កេវលំ ទុក្ខបច្ចវេក្ខណមេវ ន វុត្តំ. កិញ្ចាបិ ន វុត្តំ, អថ ខោ បាឋសព្ភាវតោ យុត្តិសព្ភាវតោ ច គហេតព្ពមេវ. សច្ចបដិវេធត្ថញ្ហិ បដិបន្នស្ស និដ្ឋិតេ សច្ចបដិវេធេ សយំ កតកិច្ចបច្ចវេក្ខណំ យុត្តមេវាតិ. អវិក្ខេបដ្ឋេន សមថោតិអាទិ មគ្គសម្បយុត្តេ ឯវ សមថវិបស្សនាធម្មេ ឯករសដ្ឋេន អនតិវត្តនដ្ឋេន ច ទស្សេតុំ វុត្តំ. សំវរដ្ឋេន សីលវិសុទ្ធីតិ សម្មាវាចាកម្មន្តាជីវា ឯវ. អវិក្ខេបដ្ឋេន ចិត្តវិសុទ្ធីតិ សម្មាសមាធិ ឯវ. ទស្សនដ្ឋេន ទិដ្ឋិវិសុទ្ធីតិ សម្មាទិដ្ឋិយេវ. វិមុត្តដ្ឋេនាតិ សមុច្ឆេទវសេន មគ្គវជ្ឈកិលេសេហិ មុច្ចនដ្ឋេន, និព្ពានារម្មណេ វា អធិមុច្ចនដ្ឋេន. វិមោក្ខោតិ សមុច្ឆេទវិមោក្ខោ, អរិយមគ្គោយេវ. បដិវេធដ្ឋេន វិជ្ជាតិ សច្ចបដិវេធដ្ឋេន វិជ្ជា, សម្មាទិដ្ឋិយេវ. បរិច្ចាគដ្ឋេន វិមុត្តីតិ មគ្គវជ្ឈកិលេសានំ បជហនដ្ឋេន តតោ មុច្ចនតោ វិមុត្តិ, អរិយមគ្គោយេវ. សមុច្ឆេទដ្ឋេន ខយេ ញាណន្តិ កិលេសសមុច្ឆិន្ទនដ្ឋេន កិលេសក្ខយករេ អរិយមគ្គេ ញាណំ, សម្មាទិដ្ឋិយេវ.

ឆន្ទាទយោ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. កេវលញ្ហេត្ថ មគ្គក្ខណេយេវ មគ្គស្ស អាទិមជ្ឈបរិយោសានាការេន ទស្សិតា. វិមុត្តីតិ ចេត្ថ មគ្គវិមុត្តិយេវ. ‘‘តថដ្ឋេន សច្ចា’’តិ ឯត្ថ គហិតម្បិ ច និព្ពានំ ឥធ បរិយោសានភាវទស្សនត្ថំ បុន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ផលក្ខណេបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ បន ហេតុដ្ឋេន មគ្គោតិ ផលមគ្គភាវេនេវ. សម្មប្បធានាតិ មគ្គក្ខណេ ចតុកិច្ចសាធកស្ស វីរិយកិច្ចស្ស ផលស្ស ឧប្បាទក្ខណេ សិទ្ធត្តា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អញ្ញថា ហិ ផលក្ខណេ សម្មប្បធានា ឯវ ន លព្ភន្តិ. វុត្តញ្ហិ មគ្គក្ខណេ សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មេ ឧទ្ធរន្តេន ថេរេន ‘‘ផលក្ខណេ ឋបេត្វា ចត្តារោ សម្មប្បធានេ អវសេសា តេត្តិំស ធម្មា លព្ភន្តី’’តិ. ឯវមេវ បដិវេធកិច្ចាទិសិទ្ធិវសេន សច្ចាទីនិបិ យថាយោគំ វេទិតព្ពានិ. វិមោក្ខោតិ ច ផលវិមោក្ខោ. វិមុត្តីតិ ផលវិមុត្តិ. បដិប្បស្សទ្ធដ្ឋេន អនុប្បាទេ ញាណំ វុត្តត្ថមេវ. វុដ្ឋហិត្វាតិ អន្តរា វុដ្ឋានាភាវា ផលាវសានេន ឯវំ វុត្តំ. ឥមេ ធម្មា តទា សមុទាគតាតិ ឥមេ វុត្តប្បការា ធម្មា មគ្គក្ខណេ ផលក្ខណេ ច សមុទាគតាតិ បច្ចវេក្ខតីតិ ឥតិ-សទ្ទំ បាឋសេសំ កត្វា សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ.

បច្ចវេក្ខណញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៥. វត្ថុនានត្តញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៦៦. វត្ថុនានត្តញាណនិទ្ទេសេ ចក្ខុំ អជ្ឈត្តំ វវត្ថេតីតិ អជ្ឈត្តភូតំ ចក្ខុំ វវត្ថបេតិ. យថា សោ ចក្ខុំ វវត្ថបេតិ, តថា វត្តុកាមោ កថំ ចក្ខុំ អជ្ឈត្តំ វវត្ថេតីតិ បុច្ឆិត្វា បុន ចក្ខុ អវិជ្ជាសម្ភូតន្តិ វវត្ថេតីតិអាទិនា វវត្ថាបនាការំ ទស្សេតិ. តត្ថ អវិជ្ជាតណ្ហា អតីតា ឧបត្ថម្ភកហេតុយោ, កម្មំ អតីតំ ជនកហេតុ, អាហារោ ឥទានិ ឧបត្ថម្ភកហេតុ. ឯតេន ចក្ខូបត្ថម្ភកានិ ឧតុចិត្តានិ គហិតានេវ ហោន្តិ. ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយាតិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ, ចត្តារិ មហាភូតានិ ឧបាទិយិត្វា បវត្តន្តិ អត្ថោ. ឯតេន បសាទចក្ខុភាវោ ទស្សិតោ ហោតិ, សសម្ភារភាវោ បដិក្ខិត្តោ. ឧប្បន្នន្តិ អទ្ធាវសេន, សន្តតិខណវសេន វា បច្ចុប្បន្នំ. សមុទាគតន្តិ ហេតុតោ សមុដ្ឋិតំ. ឯត្តាវតា វិបស្សនាបុព្ពភាគេ ចក្ខុវវត្ថានំ ទស្សិតំ. អហុត្វា សម្ភូតន្តិអាទីហិ អនិច្ចានុបស្សនា. បុព្ពេ ឧទយា អវិជ្ជមានតោ អហុត្វា សម្ភូតំ, ឧទ្ធំ វយា អភាវតោ ហុត្វា ន ភវិស្សតិ. អន្តវន្តតោតិ អន្តោ អស្ស អត្ថីតិ អន្តវា, អន្តវា ឯវ អន្តវន្តោ យថា ‘‘សតិមន្តោ, គតិមន្តោ, ធិតិមន្តោ ច យោ ឥសី’’តិ (ថេរគា. ១០៥២). តតោ អន្តវន្តតោ, ភង្គវិជ្ជមានតោតិ អត្ថោ. អទ្ធុវន្តិ សព្ពាវត្ថានិបាតិតាយ, ថិរភាវស្ស ច អភាវតាយ ន ថិរំ. អសស្សតន្តិ ន និច្ចំ. វិបរិណាមធម្មន្តិ ជរាយ ចេវ មរណេន ចាតិ ទ្វេធា វិបរិណាមបកតិកំ. ចក្ខុ អនិច្ចន្តិអាទីនិ ចក្ខុំ អនិច្ចតោតិអាទីនិ ច វុត្តត្ថានិ. មនោតិ ឥធ ភវង្គមនស្ស អធិប្បេតត្តា អវិជ្ជាសម្ភូតោតិអាទិ យុជ្ជតិយេវ. អាហារសម្ភូតោតិ ឯត្ថ សម្បយុត្តផស្សាហារមនោសញ្ចេតនាហារវសេន វេទិតព្ពំ. ឧប្បន្នោតិ ច អទ្ធាសន្តតិវសេន.

វត្ថុនានត្តញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៦. គោចរនានត្តញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៦៧. គោចរនានត្តញាណនិទ្ទេសេ រូបេ ពហិទ្ធា វវត្ថេតីតិ អជ្ឈត្តតោ ពហិទ្ធាភូតេ រូបាយតនធម្មេ វវត្ថបេតីតិ អត្ថោ. អវិជ្ជាសម្ភូតាតិអាទិ អត្តភាវបរិយាបន្នកម្មជរូបត្តា វុត្តំ. អាហារោបិ ហិ កម្មជរូបស្ស ឧបត្ថម្ភកបច្ចយោ ហោតិ. សទ្ទស្ស បន ឧតុចិត្តសមុដ្ឋានត្តា អវិជ្ជាសម្ភូតាទិចតុក្កំ ន វុត្តំ. ផោដ្ឋព្ពានំ សយំ មហាភូតត្តា ‘‘ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយា’’តិ ន វុត្តំ. ធម្មាតិ ចេត្ថ ភវង្គមនោសម្បយុត្តា តយោ អរូបិនោ ខន្ធា, ធម្មាយតនបរិយាបន្នានិ សុខុមរូបានិ ច កម្មសមុដ្ឋានានិ, សព្ពានិបិ រូបាទីនិ ច. អបិច យានិ យានិ យេន យេន សមុដ្ឋហន្តិ, តានិ តានិ តេន តេន វេទិតព្ពានិ. ឥតរថា ហិ សកសន្តានបរិយាបន្នាបិ រូបាទយោ ធម្មា សព្ពេ ន សង្គណ្ហេយ្យុំ. យស្មា អនិន្ទ្រិយពទ្ធរូបាទយោបិ វិបស្សនូបគា, តស្មា តេសំ កម្មសម្ភូតបទេន សង្គហោ វេទិតព្ពោ. តេបិ ហិ សព្ពសត្តសាធារណកម្មបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានា. អញ្ញេ បន ‘‘អនិន្ទ្រិយពទ្ធា រូបាទយោ អវិបស្សនូបគា’’តិ វទន្តិ. តំ បន –

‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចាតិ, យទា បញ្ញាយ បស្សតិ;

អថ និព្ពិន្ទតិ ទុក្ខេ, ឯស មគ្គោ វិសុទ្ធិយា’’តិ. (ធ. ប. ២៧៧) –

អាទិកាយ បាឡិយា វិរុជ្ឈតិ. វុត្តញ្ច វិសុទ្ធិមគ្គេ – ‘‘ឥធេកច្ចោ អាទិតោវ អជ្ឈត្តសង្ខារេ អភិនិវិសិត្វា វិបស្សតិ, យស្មា បន ន សុទ្ធអជ្ឈត្តទស្សនមត្តេនេវ មគ្គវុដ្ឋានំ ហោតិ, ពហិទ្ធាបិ ទដ្ឋព្ពមេវ, តស្មា បរស្ស ខន្ធេបិ អនុបាទិន្នសង្ខារេបិ អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តាតិ វិបស្សតី’’តិ (វិសុទ្ធិ. ២.៧៨៤). តស្មា បរេសំ ចក្ខាទិវវត្ថានម្បិ អនិន្ទ្រិយពទ្ធរូបាទិវវត្ថានម្បិ ឥច្ឆិតព្ពមេវ, តស្មា តេភូមកសង្ខារា អវិបស្សនូបគា នាម នត្ថិ.

គោចរនានត្តញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៧. ចរិយានានត្តញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៦៨. ចរិយានានត្តញាណនិទ្ទេសេ វិញ្ញាណចរិយាតិអាទីសុ អារម្មណេ ចរតីតិ ចរិយា, វិញ្ញាណមេវ ចរិយា វិញ្ញាណចរិយា. អញ្ញាណេន ចរណំ, អញ្ញាណេន វា ចរតិ, អញ្ញាតេ វា ចរតិ, អញ្ញាណស្ស វា ចរណន្តិ អញ្ញាណចរិយា. ញាណមេវ ចរិយា, ញាណេន វា ចរិយា, ញាណេន វា ចរតិ, ញាតេ វា ចរតិ, ញាណស្ស វា ចរណន្តិ ញាណចរិយា. ទស្សនត្ថាយាតិ រូបទស្សនត្ថាយ បវត្តា. អាវជ្ជនកិរិយាព្យាកតាតិ ភវង្គសន្តានតោ អបនេត្វា រូបារម្មណេ ចិត្តសន្តានំ អាវជ្ជេតិ នាមេតីតិ អាវជ្ជនំ, វិបាកាភាវតោ ករណមត្តន្តិ កិរិយា, កុសលាកុសលវសេន ន ព្យាកតាតិ អព្យាកតា. ទស្សនដ្ឋោតិ បស្សន្តិ តេន, សយំ វា បស្សតិ, ទស្សនមត្តមេវ វា តន្តិ ទស្សនំ, ទស្សនមេវ អត្ថោ ទស្សនដ្ឋោ. ចក្ខុវិញ្ញាណន្តិ កុសលវិបាកំ វា អកុសលវិបាកំ វា. ទិដ្ឋត្តាតិ អទិដ្ឋេ សម្បដិច្ឆនស្ស អភាវតោ ចក្ខុវិញ្ញាណេន រូបារម្មណស្ស ទិដ្ឋត្តា. អភិនិរោបនា វិបាកមនោធាតូតិ ទិដ្ឋារម្មណមេវ អារោហតីតិ អតិនិរោបនា, ឧភយវិបាកា សម្បដិច្ឆនមនោធាតុ. អភិនិរោបិតត្តាតិ រូបារម្មណំ អភិរុឡ្ហត្តា. វិបាកមនោវិញ្ញាណធាតូតិ ឧភយវិបាកា សន្តីរណមនោវិញ្ញាណធាតុ. ឯស នយោ សោតទ្វារាទីសុបិ. សន្តីរណានន្តរំ វោដ្ឋព្ពនេ អវុត្តេបិ អដ្ឋកថាចរិយេហិ វុត្តត្តា លព្ភតីតិ គហេតព្ពំ. វិជាននត្ថាយាតិ ធម្មារម្មណស្ស ចេវ រូបាទិអារម្មណស្ស ច វិជាននត្ថាយ. អាវជ្ជនកិរិយាព្យាកតាតិ មនោទ្វារាវជ្ជនចិត្តំ. វិជាននដ្ឋោតិ តទនន្តរជវនវសេន អារម្មណស្ស វិជាននមេវ អត្ថោ, ន អញ្ញោ. ឧបរិ អកុសលជវនានំ វិបស្សនាមគ្គផលជវនានញ្ច វិសុំ វុត្តត្តា សេសជវនានិ ឥធ គហេតព្ពានិ សិយុំ. ‘‘កុសលេហិ កម្មេហិ វិប្បយុត្តា ចរតីតិ វិញ្ញាណចរិយា’’តិអាទិវចនតោ (បដិ. ម. ១.៧០) បន ហសិតុប្បាទចិត្តជវនមេវ គហេតព្ពំ. ឆសុ ទ្វារេសុ អហេតុកានំយេវ ចិត្តានំ វុត្តត្តា ទ្វេ អាវជ្ជនានិ ទ្វេ បញ្ចវិញ្ញាណានិ ទ្វេ សម្បដិច្ឆនានិ តីណិ សន្តីរណានិ ឯកំ ហសិតុប្បាទចិត្តន្តិ អដ្ឋារស អហេតុកចិត្តានិយេវ វិញ្ញាណចរិយាតិ វេទិតព្ពានិ.

៦៩. ឥទានិ វិសយវិជាននមត្តដ្ឋេន វិញ្ញាណចរិយាតិ ទស្សេតុំ នីរាគា ចរតីតិអាទិមាហ, វិញ្ញាណញ្ហិ រាគាទិសម្បយោគេ សទ្ធាទិសម្បយោគេ ច អវត្ថន្តរំ បាបុណាតិ, តេសុ អសតិ សកាវត្ថាយមេវ តិដ្ឋតិ. តស្មា នីរាគាទិវចនេន តេសំ វុត្តវិញ្ញាណានំ វិញ្ញាណកិច្ចមត្តំ ទស្សេតិ. នត្ថិ ឯតិស្សា រាគោតិ នីរាគា. និរាគាតិ រស្សំ កត្វាបិ បឋន្តិ. សោ បន រជ្ជនវសេន រាគោ. ឥតរេសុ ទុស្សនវសេន ទោសោ. មុយ្ហនវសេន មោហោ. មញ្ញនវសេន មានោ. វិបរីតទស្សនវសេន ទិដ្ឋិ. ឧទ្ធតភាវោ, អវូបសន្តភាវោ វា ឧទ្ធច្ចំ. វិចិកិច្ឆា វុត្តត្ថា. អនុសេន្តីតិ អនុសយា. ‘‘និរនុសយា’’តិ វត្តព្ពេ នានុសយាតិ វុត្តំ, សោយេវត្ថោ. បរិយុដ្ឋានប្បត្តានមេវេត្ថ អភាវោ វេទិតព្ពោ. ន ហិ វិញ្ញាណចរិយា បហីនានុសយានំយេវ វុត្តា. យា ច នីរាគាទិនាមា, សា រាគាទីហិ វិប្បយុត្តាវ នាម ហោតីតិ បរិយាយន្តរទស្សនត្ថំ រាគវិប្បយុត្តាតិអាទិមាហ. បុន អញ្ញេហិ ច វិប្បយុត្តតំ ទស្សេតុំ កុសលេហិ កម្មេហីតិអាទិមាហ. កុសលានិយេវ រាគាទិវជ្ជាភាវា អនវជ្ជានិ. បរិសុទ្ធភាវករេហិ ហិរិឱត្តប្បេហិ យុត្តត្តា សុក្កានិ. បវត្តិសុខត្តា សុខោ ឧទយោ ឧប្បត្តិ ឯតេសន្តិ សុខុទ្រយានិ, សុខវិបាកត្តា វា សុខោ ឧទយោ វឌ្ឍិ ឯតេសន្តិ សុខុទ្រយានិ. វុត្តវិបក្ខេន អកុសលានិ យោជេតព្ពានិ. វិញ្ញាតេ ចរតីតិ វិញ្ញាណេន វិញ្ញាយមានំ អារម្មណំ វិញ្ញាតំ នាម, តស្មិំ វិញ្ញាតេ អារម្មណេ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? នីលវណ្ណយោគតោ នីលវត្ថំ វិយ វិញ្ញាណយោគតោ វិញ្ញាតំ វិញ្ញាណំ នាម ហោតិ, តស្មិំ វិញ្ញាណេ ចរតីតិ វិញ្ញាណចរិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. វិញ្ញាណស្ស ឯវរូបា ចរិយា ហោតីតិ វុត្តប្បការស្ស វិញ្ញាណស្ស វុត្តប្បការា ចរិយា ហោតីតិ អត្ថោ. ‘‘វិញ្ញាណស្ស ចរិយា’’តិ ច វោហារវសេន វុច្ចតិ, វិញ្ញាណតោ បន វិសុំ ចរិយា នត្ថិ. បកតិបរិសុទ្ធមិទំ ចិត្តំ និក្កិលេសដ្ឋេនាតិ ឥទំ វុត្តប្បការំ ចិត្តំ រាគាទិកិលេសាភាវេន បកតិយា ឯវ បរិសុទ្ធំ. តស្មា វិជាននមត្តមេវ ចរិយាតិ វិញ្ញាណចរិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. និក្លេសដ្ឋេនាតិបិ បាឋោ.

អញ្ញាណចរិយាយ មនាបិយេសូតិ មនសិ អប្បេន្តិ បសីទន្តិ, មនំ វា អប្បាយន្តិ វឌ្ឍេន្តីតិ មនាបានិ, មនាបានិយេវ មនាបិយានិ. តេសុ មនាបិយេសុ. តានិ បន ឥដ្ឋានិ វា ហោន្តុ អនិដ្ឋានិ វា, គហណវសេន មនាបិយានិ. ន ហិ ឥដ្ឋស្មិំយេវ រាគោ អនិដ្ឋស្មិំយេវ ទោសោ ឧប្បជ្ជតិ. រាគស្ស ជវនត្ថាយាតិ សន្តតិវសេន រាគស្ស ជវនត្ថាយ បវត្តា. អាវជ្ជនកិរិយាព្យាកតាតិ ចក្ខុទ្វារេ អយោនិសោ មនសិការភូតា អាវជ្ជនកិរិយាព្យាកតា មនោធាតុ. រាគស្ស ជវនាតិ យេភុយ្យេន សត្តក្ខត្តុំ រាគស្ស បវត្តិ, បុនប្បុនំ បវត្តោ រាគោយេវ. អញ្ញាណចរិយាតិ អញ្ញាណេន រាគស្ស សម្ភវតោ អញ្ញាណេន រាគស្ស ចរិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. តទុភយេន អសមបេក្ខនស្មិំ វត្ថុស្មិន្តិ រាគទោសវសេន សមបេក្ខនវិរហិតេ រូបារម្មណសង្ខាតេ វត្ថុស្មិំ. មោហស្ស ជវនត្ថាយាតិ វិចិកិច្ឆាឧទ្ធច្ចវសេន មោហស្ស ជវនត្ថាយ. អញ្ញាណចរិយាតិ អញ្ញាណស្សេវ ចរិយា, ន អញ្ញស្ស. វិនិពន្ធស្សាតិអាទីនិ មានាទីនំ សភាវវចនានិ. តត្ថ វិនិពន្ធស្សាតិ ឧន្នតិវសេន វិនិពន្ធិត្វា ឋិតស្ស. បរាមដ្ឋាយាតិ រូបស្ស អនិច្ចភាវាទិំ អតិក្កមិត្វា បរតោ និច្ចភាវាទិំ អាមដ្ឋាយ គហិតាយ. វិក្ខេបគតស្សាតិ រូបារម្មណេ វិក្ខិត្តភាវំ គតស្ស. អនិដ្ឋង្គតាយាតិ អសន្និដ្ឋានភាវំ គតាយ. ថាមគតស្សាតិ ពលប្បត្តស្ស. ធម្មេសូតិ រូបាទីសុ វា ធម្មារម្មណភូតេសុ វា ធម្មេសុ.

៧០. យស្មា រាគាទយោ អញ្ញាណេន ហោន្តិ, តស្មា រាគាទិសម្បយោគេន អញ្ញាណំ វិសេសេន្តោ សរាគា ចរតីតិអាទិមាហ. តត្ថ សរាគា ចរតីតិ មោហមានទិដ្ឋិមានានុសយទិដ្ឋានុសយអវិជ្ជានុសយជវនវសេន ចរិយា វេទិតព្ពា. សទោសា ចរតីតិ មោហអវិជ្ជានុសយជវនវសេន. សមោហា ចរតីតិ រាគទោសមានទិដ្ឋិឧទ្ធច្ចវិចិកិច្ឆានុសយជវនវសេន. សមានា ចរតីតិ រាគមោហកាមរាគភវរាគាវិជ្ជានុសយជវនវសេន. សទិដ្ឋិ ចរតីតិ រាគមោហកាមរាគាវិជ្ជានុសយជវនវសេន. សឧទ្ធច្ចា ចរតិ សវិចិកិច្ឆា ចរតីតិ មោហអវិជ្ជានុសយជវនវសេន. សានុសយា ចរតីតិ ឯត្ថាបិ វុត្តនយេនេវ ឯកេកំ អនុសយំ មូលំ កត្វា តស្មិំ ចិត្តេ លព្ភមានកសេសានុសយវសេន សានុសយតា យោជេតព្ពា. រាគសម្បយុត្តាតិអាទិ សរាគាទិវេវចនមេវ. សា ឯវ ហិ ចរិយា សម្បយោគវសេន សហ រាគាទីហិ វត្តតីតិ សរាគាទិអាទីនិ នាមានិ លភតិ. រាគាទីហិ សមំ ឯកុប្បាទេកនិរោធេកវត្ថេការម្មណាទីហិ បការេហិ យុត្តាតិ រាគសម្បយុត្តានីតិអាទីនិ នាមានិ លភតិ. សាយេវ ច យស្មា កុសលាទីហិ កម្មេហិ វិប្បយុត្តា, អកុសលាទីហិ កម្មេហិ សម្បយុត្តា, តស្មាបិ អញ្ញាណចរិយាតិ ទស្សេតុំ កុសលេហិ កម្មេហីតិអាទិមាហ. តត្ថ អញ្ញាតេតិ មោហស្ស អញ្ញាណលក្ខណត្តា យថាសភាវេន អញ្ញាតេ អារម្មណេ. សេសំ វុត្តត្ថមេវ.

៧១. ញាណចរិយាយំ យស្មា វិវដ្ដនានុបស្សនាទីនំ អនន្តរបច្ចយភូតា អាវជ្ជនកិរិយាព្យាកតា នត្ថិ, តស្មា តេសំ អត្ថាយ អាវជ្ជនកិរិយាព្យាកតំ អវត្វា វិវដ្ដនានុបស្សនាទយោវ វុត្តា. អនុលោមញាណត្ថាយ ឯវ ហិ អាវជ្ជនា ហោតិ, តតោ វិវដ្ដនានុបស្សនាមគ្គផលានិ. ផលសមាបត្តីតិ ចេត្ថ មគ្គានន្តរជា វា ហោតុ កាលន្តរជា វា, ឧភោបិ អធិប្បេតា. នីរាគា ចរតីតិអាទីសុ រាគាទីនំ បដិបក្ខវសេន នីរាគាទិតា វេទិតព្ពា, វិញ្ញាណចរិយាយំ រាគាទីនំ អភាវមត្តដ្ឋេន. ញាតេតិ យថាសភាវតោ ញាតេ. អញ្ញា វិញ្ញាណចរិយាតិអាទីហិ តិស្សន្នំ ចរិយានំ អញ្ញមញ្ញមសម្មិស្សតំ ទស្សេតិ. វិញ្ញាណកិច្ចមត្តវសេន ហិ អហេតុកចិត្តុប្បាទា វិញ្ញាណចរិយា, អញ្ញាណកិច្ចវតំ ទ្វាទសន្នំ អកុសលចិត្តុប្បាទានំ វសេនេវ អញ្ញាណចរិយា, វិសេសេន ញាណកិច្ចការីនំ វិបស្សនាមគ្គផលានំ វសេន ញាណចរិយា. ឯវមិមា អញ្ញមញ្ញមសម្មិស្សា ច, វិបស្សនំ ឋបេត្វា សហេតុកកាមាវចរកិរិយាកុសលា ច, សហេតុកកាមាវចរវិបាកា ច, រូបាវចរារូបាវចរកុសលាព្យាកតា ច តីហិ ចរិយាហិ វិនិមុត្តាតិ វេទិតព្ពា. និព្ពានារម្មណាយ វិវដ្ដនានុបស្សនាយ ញាណចរិយាយ និទ្ទិដ្ឋត្តា និព្ពានមគ្គផលបច្ចវេក្ខណភូតានិ សេក្ខាសេក្ខានំ បច្ចវេក្ខណញាណានិ ញាណចរិយាយ សង្គហិតានីតិ វេទិតព្ពានិ. តានិបិ ហិ វិសេសេន ញាណកិច្ចករានេវាតិ.

ចរិយានានត្តញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៨. ភូមិនានត្តញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៧២. ភូមិនានត្តញាណនិទ្ទេសេ ភូមិយោតិ ភាគា បរិច្ឆេទា វា. កាមាវចរាតិ ឯត្ថ ទុវិធោ កាមោ កិលេសកាមោ វត្ថុកាមោ ច. កិលេសកាមោ ឆន្ទរាគោ, វត្ថុកាមោ តេភូមកវដ្ដំ. កិលេសកាមោ កាមេតីតិ កាមោ, វត្ថុកាមោ កាមីយតីតិ កាមោ. សោ ទុវិធោ កាមោ បវត្តិវសេន យស្មិំ បទេសេ អវចរតិ, សោ បទេសោ កាមោ ឯត្ថ អវចរតីតិ កាមាវចរោ. សោ បន បទេសោ ចតុន្នំ អបាយានំ, មនុស្សលោកស្ស, ឆន្នញ្ច ទេវលោកានំ វសេន ឯកាទសវិធោ. យថា ហិ យស្មិំ បទេសេ សសត្ថា បុរិសា អវចរន្តិ, សោ វិជ្ជមានេសុបិ អញ្ញេសុ ទ្វិបទចតុប្បទេសុ អវចរន្តេសុ តេសំ អភិលក្ខិតត្តា ‘‘សសត្ថាវចរោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំ វិជ្ជមានេសុបិ អញ្ញេសុ រូបាវចរាទីសុ តត្ថ អវចរន្តេសុ តេសំ អភិលក្ខិតត្តា អយំ បទេសោ ‘‘កាមាវចរោ’’ត្វេវ វុច្ចតិ. ស្វាយំ យថា រូបភវោ រូបំ, ឯវំ ឧត្តរបទលោបំ កត្វា ‘‘កាមោ’’ត្វេវ វុច្ចតិ. តប្បដិពទ្ធោ ឯកេកោ ធម្មោ ឥមស្មិំ ឯកាទសវិធបទេសសង្ខាតេ កាមេ អវចរតីតិ កាមាវចរោ. កិញ្ចាបិ ហិ ឯត្ថ កេចិ ធម្មា រូបារូបភវេសុបិ អវចរន្តិ, យថា បន សង្គាមេ អវចរណតោ ‘‘សង្គាមាវចរោ’’តិ លទ្ធនាមោ នាគោ នគរេ ចរន្តោបិ ‘‘សង្គាមាវចរោ’’ត្វេវ វុច្ចតិ, ថលជលចរា ច បាណិនោ អថលេ អជលេ ច ឋិតាបិ ‘‘ថលចរា ជលចរា’’ត្វេវ វុច្ចន្តិ, ឯវំ តេ អញ្ញត្ថ អវចរន្តាបិ កាមាវចរាយេវាតិ វេទិតព្ពា. អារម្មណករណវសេន វា ឯតេសុ វុត្តប្បការេសុ ធម្មេសុ កាមោ អវចរតីតិ កាមាវចរា. កាមញ្ចេស រូបារូបាវចរធម្មេសុបិ អវចរតិ, យថា បន ‘‘វទតីតិ វច្ឆោ, មហិយំ សេតីតិ មហិំសោ’’តិ វុត្តេ ន យត្តកា វទន្តិ, មហិយំ វា សេន្តិ, សព្ពេសំ តំ នាមំ ហោតិ. ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថ សព្ពេ តេ ធម្មេ ឯករាសិំ កត្វា វុត្តភូមិសទ្ទមបេក្ខិត្វា កាមាវចរាតិ ឥត្ថិលិង្គវចនំ កតំ. រូបាវចរាតិអាទីសុ រូបភវោ រូបំ, តស្មិំ រូបេ អវចរន្តីតិ រូបាវចរា. អរូបភវោ អរូបំ, តស្មិំ អរូបេ អវចរន្តីតិ អរូបាវចរា. តេភូមកវដ្ដេ បរិយាបន្នា អន្តោគធាតិ បរិយាបន្នា, តស្មិំ ន បរិយាបន្នាតិ អបរិយាបន្នា.

កាមាវចរាទិភូមិនិទ្ទេសេសុ ហេដ្ឋតោតិ ហេដ្ឋាភាគេន. អវីចិនិរយន្តិ ជាលានំ វា សត្តានំ វា វេទនានំ វា វីចិ អន្តរំ ឆិទ្ទំ ឯត្ថ នត្ថីតិ អវីចិ. សុខសង្ខាតោ អយោ ឯត្ថ នត្ថីតិ និរយោ, និរតិអត្ថេនបិ និរយោ. បរិយន្តំ ករិត្វាតិ តំ អវីចិសង្ខាតំ និរយំ អន្តំ កត្វា. ឧបរិតោតិ ឧបរិភាគេន. បរនិម្មិតវសវត្តី ទេវេតិ បរនិម្មិតេសុ កាមេសុ វសំ វត្តនតោ ឯវំលទ្ធវោហារេ ទេវេ. អន្តោ ករិត្វាតិ អន្តោ បក្ខិបិត្វា. យំ ឯតស្មិំ អន្តរេតិ យេ ឯតស្មិំ ឱកាសេ. យន្តិ ច លិង្គវចនវិបល្លាសោ កតោ. ឯត្ថាវចរាតិ ឥមិនា យស្មា តស្មិំ អន្តរេ អញ្ញេបិ ចរន្តិ កទាចិ កត្ថចិ សម្ភវតោ, តស្មា តេសំ អសង្គណ្ហនត្ថំ អវចរាតិ វុត្តំ. តេន យេ ឯកស្មិំ អន្តរេ ឱគាឡ្ហា ហុត្វា ចរន្តិ, សព្ពត្ថ សទា ច សម្ភវតោ, អធោភាគេ ច ចរន្តិ អវីចិនិរយស្ស ហេដ្ឋា ភូតូបាទាយ បវត្តិភាវេន, តេសំ សង្គហោ កតោ ហោតិ. តេ ហិ ឱគាឡ្ហា ចរន្តិ, អធោភាគេ ច ចរន្តីតិ អវចរា. ឯត្ថ បរិយាបន្នាតិ ឥមិនា បន យស្មា ឯតេ ឯត្ថាវចរា អញ្ញត្ថាបិ អវចរន្តិ, ន បន តត្ថ បរិយាបន្នា ហោន្តិ, តស្មា តេសំ អញ្ញត្ថាបិ អវចរន្តានំ បរិគ្គហោ កតោ ហោតិ.

ឥទានិ តេ ឯត្ថ បរិយាបន្នេ ធម្មេ រាសិសុញ្ញតាបច្ចយភាវតោ ចេវ សភាវតោ ច ទស្សេន្តោ ខន្ធធាតុអាយតនាតិអាទិមាហ. ព្រហ្មលោកន្តិ បឋមជ្ឈានភូមិសង្ខាតំ ព្រហ្មដ្ឋានំ. អកនិដ្ឋេតិ ឧត្តមដ្ឋេន ន កនិដ្ឋេ. សមាបន្នស្សាតិ សមាបត្តិំ សមាបន្នស្ស. ឯតេន កុសលជ្ឈានំ វុត្តំ. ឧបបន្នស្សាតិ វិបាកវសេន ព្រហ្មលោកេ ឧបបន្នស្ស. ឯតេន វិបាកជ្ឈានំ វុត្តំ. ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារិស្សាតិ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បច្ចក្ខេ អត្តភាវេ សុខោ វិហារោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារោ, សោ អស្ស អត្ថីតិ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារី, អរហា. តស្ស ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារិស្ស. ឯតេន កិរិយជ្ឈានំ វុត្តំ. ចេតសិកាតិ ចេតសិ ភវា ចេតសិកា, ចិត្តសម្បយុត្តាតិ អត្ថោ. អាកាសានញ្ចាយតនូបគេតិ អាកាសានញ្ចាយតនសង្ខាតំ ភវំ ឧបគតេ. ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ. មគ្គាតិ ចត្តារោ អរិយមគ្គា. មគ្គផលានីតិ ចត្តារិ អរិយមគ្គផលានិ. អសង្ខតា ច ធាតូតិ បច្ចយេហិ អកតា និព្ពានធាតុ.

អបរាបិ ចតស្សោ ភូមិយោតិ ឯកេកចតុក្កវសេន វេទិតព្ពា. ចត្តារោ សតិបដ្ឋានាតិ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ វេទនានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ ចិត្តានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ ធម្មានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ. តស្សត្ថោ – បតិដ្ឋាតីតិ បដ្ឋានំ, ឧបដ្ឋាតិ ឱក្កន្ទិត្វា បក្ខន្ទិត្វា បវត្តតីតិ អត្ថោ. សតិយេវ បដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានំ. អថ វា សរណដ្ឋេន សតិ, ឧបដ្ឋានដ្ឋេន បដ្ឋានំ, សតិ ច សា បដ្ឋានញ្ចាតិបិ សតិបដ្ឋានំ. អារម្មណវសេន ពហុកា តា សតិយោតិ សតិបដ្ឋានា. ចត្តារោ សម្មប្បធានាតិ អនុប្បន្នានំ អកុសលានំ អនុប្បាទាយ សម្មប្បធានំ, ឧប្បន្នានំ អកុសលានំ បហានាយ សម្មប្បធានំ, អនុប្បន្នានំ កុសលានំ ឧប្បាទាយ សម្មប្បធានំ, ឧប្បន្នានំ កុសលានំ ឋិតិយា សម្មប្បធានំ. បទហន្តិ វាយមន្តិ ឯតេនាតិ បធានំ, វីរិយស្សេតំ នាមំ. សម្មប្បធានន្តិ អវិបរីតប្បធានំ ការណប្បធានំ ឧបាយប្បធានំ យោនិសោបធានំ. ឯកមេវ វីរិយំ កិច្ចវសេន ចតុធា កត្វា សម្មប្បធានាតិ វុត្តំ. ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទាតិ ឆន្ទិទ្ធិបាទោ, ចិត្តិទ្ធិបាទោ, វីរិយិទ្ធិបាទោ, វីមំសិទ្ធិបាទោ. តស្សត្ថោ វុត្តោយេវ. ចត្តារិ ឈានានីតិ វិតក្កវិចារបីតិសុខចិត្តេកគ្គតាវសេន បញ្ចង្គិកំ បឋមជ្ឈានំ. បីតិសុខចិត្តេកគ្គតាវសេន តិវង្គិកំ ទុតិយជ្ឈានំ, សុខចិត្តកគ្គតាវសេន ទុវង្គិកំ តតិយជ្ឈានំ, ឧបេក្ខាចិត្តេកគ្គតាវសេន ទុវង្គិកំ ចតុត្ថជ្ឈានំ. ឥមានិ ហិ អង្គានិ អារម្មណូបនិជ្ឈានដ្ឋេន ឈានន្តិ វុច្ចន្តិ. ចតស្សោ អប្បមញ្ញាយោតិ មេត្តា, ករុណា, មុទិតា, ឧបេក្ខា. ផរណអប្បមាណវសេន អប្បមញ្ញាយោ. ឯតាយោ ហិ អារម្មណវសេន អប្បមាណេ វា សត្តេ ផរន្តិ, ឯកំ សត្តម្បិ វា អនវសេសផរណវសេន ផរន្តីតិ ផរណអប្បមាណវសេន អប្បមញ្ញាយោតិ វុច្ចន្តិ. ចតស្សោ អរូបសមាបត្តិយោតិ អាកាសានញ្ចាយតនសមាបត្តិ, វិញ្ញាណញ្ចាយតនសមាបត្តិ, អាកិញ្ចញ្ញាយតនសមាបត្តិ, នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិ. ចតស្សោ បដិសម្ភិទា វុត្តត្ថា ឯវ.

ចតស្សោ បដិបទាតិ ‘‘ទុក្ខា បដិបទា ទន្ធាភិញ្ញា, ទុក្ខា បដិបទា ខិប្បាភិញ្ញា, សុខា បដិបទា ទន្ធាភិញ្ញា, សុខា បដិបទា ខិប្បាភិញ្ញា’’តិ (ទី. និ. ៣.៣១១) វុត្តា ចតស្សោ បដិបទា. ចត្តារិ អារម្មណានីតិ បរិត្តំ បរិត្តារម្មណំ, បរិត្តំ អប្បមាណារម្មណំ, អប្បមាណំ បរិត្តារម្មណំ, អប្បមាណំ អប្បមាណារម្មណន្តិ (ធ. ស. ១៨១ អាទយោ) វុត្តានិ ចត្តារិ អារម្មណានិ. កសិណាទិអារម្មណានំ អវវត្ថាបេតព្ពតោ អារម្មណវន្តានិ ឈានានិ វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ. ចត្តារោ អរិយវំសាតិ អរិយា វុច្ចន្តិ ពុទ្ធា ច បច្ចេកពុទ្ធា ច តថាគតសាវកា ច, តេសំ អរិយានំ វំសា តន្តិយោ បវេណិយោតិ អរិយវំសា. កេ បន តេ? ចីវរសន្តោសោ បិណ្ឌបាតសន្តោសោ សេនាសនសន្តោសោ ភាវនារាមតាតិ ឥមេ ចត្តារោ. គិលានបច្ចយសន្តោសោ បិណ្ឌបាតសន្តោសេ វុត្តេ វុត្តោយេវ ហោតិ. យោ ហិ បិណ្ឌបាតេ សន្តុដ្ឋោ, សោ កថំ គិលានបច្ចយេ អសន្តុដ្ឋោ ភវិស្សតិ.

ចត្តារិ សង្គហវត្ថូនីតិ ចត្តារិ ជនសង្គណ្ហនការណានិ – ទានញ្ច បេយ្យវជ្ជញ្ច អត្ថចរិយា ច សមានត្តតា ចាតិ ឥមានិ ចត្តារិ. ទានន្តិ យថារហំ ទានំ. បេយ្យវជ្ជន្តិ យថារហំ បិយវចនំ. អត្ថចរិយាតិ តត្ថ តត្ថ កត្តព្ពស្ស ករណវសេន កត្តព្ពាកត្តព្ពានុសាសនវសេន ច វុទ្ធិកិរិយា. សមានត្តតាតិ សហ មានេន សមានោ, សបរិមាណោ សបរិគណនោតិ អត្ថោ. សមានោ បរស្ស អត្តា ឯតេនាតិ សមានត្តោ, សមានត្តស្ស ភាវោ សមានត្តតា, ‘‘អយំ មយា ហីនោ, អយំ មយា សទិសោ, អយំ មយា អធិកោ’’តិ បរិគណេត្វា តទនុរូបេន ឧបចរណំ ករណន្តិ អត្ថោ. ‘‘សមានសុខទុក្ខតា សមានត្តតា’’តិ ច វទន្តិ.

ចត្តារិ ចក្កានីតិ ឯត្ថ ចក្កំ នាម ទារុចក្កំ, រតនចក្កំ, ធម្មចក្កំ, ឥរិយាបថចក្កំ, សម្បត្តិចក្កន្តិ បញ្ចវិធំ. តត្ថ ‘‘យំ បន តំ, ទេវ, ចក្កំ ឆហិ មាសេហិ និដ្ឋិតំ ឆារត្តូនេហី’’តិ (អ. និ. ៣.១៥) ឥទំ ទារុចក្កំ. ‘‘ចក្កំ វត្តយតោ បរិគ្គហេត្វា’’តិ (ជា. ១.១៣.៦៨) ឥទំ រតនចក្កំ. ‘‘មយា បវត្តិតំ ចក្ក’’ន្តិ (សុ. និ. ៥៦២) ឥទំ ធម្មចក្កំ. ‘‘ចតុចក្កំ នវទ្វារ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.២៩) ឥទំ ឥរិយាបថចក្កំ. ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, ចក្កានិ, យេហិ សមន្នាគតានំ ទេវមនុស្សានំ ចតុចក្កំ វត្តតិ. កតមានិ ចត្តារិ? បតិរូបទេសវាសោ, សប្បុរិសាវស្សយោ, អត្តសម្មាបណិធិ, បុព្ពេ ច កតបុញ្ញតា’’តិ (អ. និ. ៤.៣១) ឥទំ សម្បត្តិចក្កំ. ឥធាបិ ឯតទេវ អធិប្បេតំ. តត្ថ បតិរូបទេសវាសោតិ យត្ថ ចតស្សោ បរិសា សន្ទិស្សន្តិ, ឯវរូបេ អនុច្ឆវិកេ ទេសេ វាសោ. សប្បុរិសាវស្សយោតិ ពុទ្ធាទីនំ សប្បុរិសានំ អវស្សយនំ សេវនំ ភជនំ. អត្តសម្មាបណិធីតិ អត្តនោ សម្មា បតិដ្ឋាបនំ. សចេ បុព្ពេ អស្សទ្ធាទីហិ សមន្នាគតោ ហោតិ, តានិ បហាយ សទ្ធាទីសុ បតិដ្ឋាបនំ. បុព្ពេ ច កតបុញ្ញតាតិ បុព្ពេ ឧបចិតកុសលតា. ឥទមេវ ចេត្ថ បមាណំ. យេន ហិ ញាណសម្បយុត្តចិត្តេន កុសលកម្មំ កតំ ហោតិ, តទេវ កុសលំ តំ បុរិសំ បតិរូបទេសេ ឧបនេតិ, សប្បុរិសេ ភជាបេតិ, សោ ឯវ បុគ្គលោ អត្តានំ សម្មា ឋបេតីតិ.

ចត្តារិ ធម្មបទានីតិ ចត្តារោ ធម្មកោដ្ឋាសា. កតមានិ ចត្តារិ? អនភិជ្ឈា ធម្មបទំ, អព្យាបាទោ ធម្មបទំ, សម្មាសតិ ធម្មបទំ, សម្មាសមាធិ ធម្មបទំ. អនភិជ្ឈា ធម្មបទំ នាម អលោភោ វា អនភិជ្ឈាវសេន អធិគតជ្ឈានវិបស្សនាមគ្គផលនិព្ពានានិ វា. អព្យាបាទោ ធម្មបទំ នាម អកោបោ វា មេត្តាសីសេន អធិគតជ្ឈានាទីនិ វា. សម្មាសតិ ធម្មបទំ នាម សូបដ្ឋិតស្សតិ វា សតិសីសេន អធិគតជ្ឈានាទីនិ វា. សម្មាសមាធិ ធម្មបទំ នាម អដ្ឋសមាបត្តិ វា អដ្ឋសមាបត្តិសីសេន អធិគតជ្ឈានាទីនិ វា. ទសអសុភវសេន វា អធិគតជ្ឈានាទីនិ អនភិជ្ឈា ធម្មបទំ, ចតុព្រហ្មវិហារវសេន អធិគតានិ អព្យាបាទោ ធម្មបទំ, ទសានុស្សតិអាហារេបដិកូលសញ្ញាវសេន អធិគតានិ សម្មាសតិ ធម្មបទំ, ទសកសិណអានាបានវសេន អធិគតានិ សម្មាសមាធិ ធម្មបទន្តិ. ឥមា ចតស្សោ ភូមិយោតិ ឯកេកំ ចតុក្កវសេនេវ យោជេតព្ពំ.

ភូមិនានត្តញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៩. ធម្មនានត្តញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៧៣. ធម្មនានត្តញាណនិទ្ទេសេ កម្មបថេតិ កម្មានិ ច តានិ បថា ច អបាយគមនាយាតិ កម្មបថា, តេ កម្មបថេ. ទស កុសលកម្មបថា នាម បាណាតិបាតា អទិន្នាទានា កាមេសុមិច្ឆាចារា វេរមណីតិ តីណិ កាយសុចរិតានិ, មុសាវាទា បិសុណាយ វាចាយ ផរុសាយ វាចាយ សម្ផប្បលាបា វេរមណីតិ ចត្តារិ វចីសុចរិតានិ, អនភិជ្ឈា អព្យាបាទោ សម្មាទិដ្ឋីតិ តីណិ មនោសុចរិតានិ. ទស អកុសលកម្មបថា នាម បាណាតិបាតោ អទិន្នាទានំ កាមេសុមិច្ឆាចារោតិ តីណិ កាយទុច្ចរិតានិ, មុសាវាទោ បិសុណា វាចា ផរុសា វាចា សម្ផប្បលាបោតិ ចត្តារិ វចីទុច្ចរិតានិ, អភិជ្ឈា ព្យាបាទោ មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ តីណិ មនោទុច្ចរិតានិ. កុសលាកុសលាបិ ច បដិសន្ធិជនកាយេវ កម្មបថាតិ វុត្តា, វុត្តាវសេសា បដិសន្ធិជននេ អនេកន្តិ កត្តា កម្មបថាតិ ន វុត្តា. ឱឡារិកកុសលាកុសលគហណេនេវ សេសកុសលាកុសលាបិ គហិតាតិ វេទិតព្ពា. រូបន្តិ ភូតោបាទាយភេទតោ អដ្ឋវីសតិវិធំ រូបំ. វិបាកន្តិ កាមាវចរកុសលវិបាកានំ សោឡសន្នំ, អកុសលវិបាកានំ សត្តន្នញ្ច វសេន តេវីសតិវិធំ វិបាកំ. កិរិយន្តិ តិណ្ណមហេតុកកិរិយានំ, អដ្ឋន្នំ សហេតុកកិរិយានញ្ច វសេន ឯកាទសវិធំ កាមាវចរកិរិយំ. វិបាកាភាវតោ កិរិយាមត្តាតិ កិរិយា. ឯត្តាវតា កាមាវចរមេវ រូបាព្យាកតវិបាកាព្យាកតកិរិយាព្យាកតវសេន វុត្តំ.

ឥធដ្ឋស្សាតិ ឥមស្មិំ លោកេ ឋិតស្ស. យេភុយ្យេន មនុស្សលោកេ ឈានភាវនាសព្ភាវតោ មនុស្សលោកវសេន វុត្តំ, ឈានានិ បន កទាចិ ករហចិ ទេវលោកេបិ លព្ភន្តិ, រូបីព្រហ្មលោកេបិ តត្រូបបត្តិកហេដ្ឋូបបត្តិកឧបរូបបត្តិកានំ វសេន លព្ភន្តិ. សុទ្ធាវាសេ បន អរូបាវចរេ ច ហេដ្ឋូបបត្តិកា នត្ថិ. រូបារូបាវចរេសុ អភាវិតជ្ឈានា ហេដ្ឋា និព្ពត្តមានា កាមាវចរសុគតិយំយេវ និព្ពត្តន្តិ, ន ទុគ្គតិយំ. តត្រូបបន្នស្សាតិ វិបាកវសេន ព្រហ្មលោកេ ឧបបន្នស្ស បដិសន្ធិភវង្គចុតិវសេន វត្តមានានិ ចត្តារិ វិបាកជ្ឈានានិ. រូបារូបាវចរជ្ឈានសមាបត្តីសុ កិរិយាព្យាកតានិ ន វុត្តានិ. កិញ្ចាបិ ន វុត្តានិ, អថ ខោ កុសលេហិ សមានបវត្តិត្តា កុសលេសុ វុត្តេសុ វុត្តានេវ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពានិ. យថា បដ្ឋានេ ‘‘កុសលាកុសលេ និរុទ្ធេ វិបាកោ តទារម្មណតា ឧប្បជ្ជតី’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤០៦, ៤០៩) កុសលជវនគ្គហណេនេវ កិរិយជវនំ សង្គហិតំ, ឯវមិធាបិ ទដ្ឋព្ពំ. សាមញ្ញផលានីតិ ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ. ឯតេន លោកុត្តរវិបាកាព្យាកតំ វុត្តំ. និព្ពានន្តិ និព្ពានាព្យាកតំ.

បាមោជ្ជមូលកាតិ បាមោជ្ជំ មូលំ អាទិ ឯតេសន្តិ បាមោជ្ជមូលកា, បាមោជ្ជាទិកាតិ អត្ថោ. បាមោជ្ជេន ហិ សមាគតានេវ ហោន្តិ. អនិច្ចតោ មនសិករោតោ បាមោជ្ជំ ជាយតីតិ ឯត្ថ យោនិសោមនសិករោតោយេវ បាមោជ្ជំ ជាយតិ, ន អយោនិសោមនសិករោតោ. អយោនិសោមនសិករោតោ កុសលុប្បត្តិយេវ នត្ថិ, បគេវ វិបស្សនា. កស្មា សរូបេន វុត្តន្តិ ចេ? បាមោជ្ជស្ស ពលវភាវទស្សនត្ថំ. បាមោជ្ជេ ហិ អសតិ បន្តេសុ ច សេនាសនេសុ អធិកុសលេសុ ច ធម្មេសុ អរតិ ឧក្កណ្ឋិតា ឧប្បជ្ជតិ. ឯវំ សតិ ភាវនាយេវ ឧក្កមតិ. បាមោជ្ជេ បន សតិ អរតិអភាវតោ ភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆតិ. យោនិសោមនសិការស្ស បន មូលភាវេន ភាវនាយ ពហូបការត្តំ ទស្សេតុំ ឧបរិ នវកំ វក្ខតិ.

‘‘យតោ យតោ សម្មសតិ, ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ;

លភតី បីតិបាមោជ្ជំ, អមតំ តំ វិជានត’’ន្តិ. (ធ. ប. ៣៧៤) –

វចនតោ វិបស្សកស្ស វិបស្សនាបច្ចយា បាមោជ្ជំ ឧប្បជ្ជតិ. ឥធ បន កលាបសម្មសនបច្ចយា បាមោជ្ជំ គហេតព្ពំ. បមុទិតស្ស ភាវោ បាមោជ្ជំ, ទុព្ពលា បីតិ. អាទិកម្មត្ថេ ប-ការោ ទដ្ឋព្ពោ. បមុទិតស្សាតិ តេន បាមោជ្ជេន បមុទិតស្ស តុដ្ឋស្ស. បមោទិតស្សាតិបិ បាឋោ. សោយេវត្ថោ. បីតីតិ ពលវបីតិ. បីតិមនស្សាតិ បីតិយុត្តមនស្ស. យុត្តសទ្ទស្ស លោបោ ទដ្ឋព្ពោ យថា អស្សរថោតិ. កាយោតិ នាមកាយោ, រូបកាយេន សហ វា. បស្សម្ភតីតិ វូបសន្តទរថោ ហោតិ. បស្សទ្ធកាយោតិ ឧភយបស្សទ្ធិយោគេន និព្ពុតកាយោ. សុខំ វេទេតីតិ ចេតសិកំ សុខំ វិន្ទតិ, កាយិកសុខេន សហ វា. សុខិនោតិ សុខសមង្គិស្ស. ចិត្តំ សមាធិយតីតិ ចិត្តំ សមំ អាធិយតិ, ឯកគ្គំ ហោតិ. សមាហិតេ ចិត្តេតិ ភាវេនភាវលក្ខណត្ថេ ភុម្មវចនំ. ចិត្តសមាហិតភាវេន ហិ យថាភូតជាននំ លក្ខីយតិ. យថាភូតំ បជានាតីតិ ឧទយព្ពយញាណាទិវសេន សង្ខារំ យថាសភាវំ ជានាតិ. បស្សតីតិ តំយេវ ចក្ខុនា ទិដ្ឋំ វិយ ផុដំ កត្វា បញ្ញាចក្ខុនា បស្សតិ. និព្ពិន្ទតីតិ នវវិធវិបស្សនាញាណយោគេន សង្ខារេសុ ឧក្កណ្ឋតិ. និព្ពិន្ទំ វិរជ្ជតីតិ តំ វិបស្សនំ សិខំ បាបេន្តោ មគ្គញាណយោគេន សង្ខារេហិ វិរត្តោ ហោតិ. វិរាគា វិមុច្ចតីតិ វិរាគសង្ខាតមគ្គហេតុ ផលវិមុត្តិយា និព្ពានេ អធិមោក្ខេន វិមុច្ចតិ. កេសុចិ បន បោត្ថកេសុ ឥមស្មិំ វារេ ‘‘សមាហិតេន ចិត្តេន ឥទំ ទុក្ខន្តិ យថាភូតំ បជានាតី’’តិអាទិ សច្ចនយោ លិខិតោ, សោបិ ច កេសុចិ បោត្ថកេសុ ‘‘ឥទំ ទុក្ខន្តិ យោនិសោ មនសិ ករោតី’’តិអាទិនា នយេន លិខិតោ. វារទ្វយេបិ ព្យញ្ជនតោយេវ វិសេសោ, ន អត្ថតោ. ‘‘និព្ពិន្ទំ វិរជ្ជតី’’តិ ហិ មគ្គញាណស្ស វុត្តត្តា មគ្គញាណេ ច សិទ្ធេ ចតុសច្ចាភិសមយកិច្ចំ សិទ្ធមេវ ហោតិ. តស្មា ចតុសច្ចនយេន វុត្តវារោបិ ឥមិនា វារេន អត្ថតោ អវិសិដ្ឋោយេវ.

៧៤. ឥទានិ អនិច្ចតោតិអាទីហិ អារម្មណស្ស អវិសេសេត្វា វុត្តត្តា អារម្មណំ វិសេសេន្តោ រូបំ អនិច្ចតោ មនសិ ករោតីតិអាទិមាហ. យោនិសោមនសិការមូលកាតិ យោនិសោមនសិការោ មូលំ បតិដ្ឋា ឯតេសន្តិ យោនិសោមនសិការមូលកា. យោនិសោមនសិការំ មុញ្ចិត្វាយេវ ហិ បាមោជ្ជាទយោ នវ ន ហោន្តិ. សមាហិតេន ចិត្តេនាតិ ការណភូតេន ចិត្តេន. យថាភូតំ បជានាតីតិ បញ្ញាយ បជានាតិ. ‘‘ឥទំ ទុក្ខន្តិ យោនិសោ មនសិ ករោតី’’តិ វុច្ចមានេ អនុស្សវវសេន បុព្ពភាគសច្ចានុពោធោបិ សង្គយ្ហតិ. យោនិសោមនសិការោតិ ច ឧបាយេន មនសិការោ.

ធាតុនានត្តំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ ផស្សនានត្តន្តិ ចក្ខាទិធាតុនានត្តំ បដិច្ច ចក្ខុសម្ផស្សាទិនានត្តំ ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ. ផស្សនានត្តំ បដិច្ចាតិ ចក្ខុសម្ផស្សាទិនានត្តំ បដិច្ច. វេទនានានត្តន្តិ ចក្ខុសម្ផស្សជាទិវេទនានានត្តំ. សញ្ញានានត្តន្តិ កាមសញ្ញាទិនានត្តំ. សង្កប្បនានត្តន្តិ កាមសង្កប្បាទិនានត្តំ. ឆន្ទនានត្តន្តិ សង្កប្បនានត្តតាយ រូបេ ឆន្ទោ សទ្ទេ ឆន្ទោតិ ឯវំ ឆន្ទនានត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. បរិឡាហនានត្តន្តិ ឆន្ទនានត្តតាយ រូបបរិឡាហោ សទ្ទបរិឡាហោតិ ឯវំ បរិឡាហនានត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. បរិយេសនានានត្តន្តិ បរិឡាហនានត្តតាយ រូបបរិយេសនាទិនានត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. លាភនានត្តន្តិ បរិយេសនានានត្តតាយ រូបបដិលាភាទិនានត្តំ ឧប្បជ្ជតីតិ.

ធម្មនានត្តញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២០-២៤. ញាណបញ្ចកនិទ្ទេសវណ្ណនា

៧៥. ញាណបញ្ចកនិទ្ទេសេ តេសំ បញ្ចន្នំ ញាណានំ អនុបុព្ពសម្ពន្ធសព្ភាវតោ ឯកតោវ បុច្ឆាវិស្សជ្ជនានិ កតានិ. អភិញ្ញាតា ហោន្តីតិ ធម្មសភាវលក្ខណជាននវសេន សុដ្ឋុ ញាតា ហោន្តិ. ញាតា ហោន្តីតិ ញាតបរិញ្ញាវសេន សភាវតោ ញាតត្តា ញាតា នាម ហោន្តិ. យេន ញាណេន តេ ធម្មា ញាតា ហោន្តិ, តំ ញាតដ្ឋេន ញាណំ, បជាននដ្ឋេន បញ្ញាតិ សម្ពន្ធោ. ឥមិនាវ នយេន សេសញាណានិបិ យោជេតព្ពានិ. បរិញ្ញាតា ហោន្តីតិ សាមញ្ញលក្ខណវសេន សមន្តតោ ញាតា ហោន្តិ. តីរិតា ហោន្តីតិ តីរណបរិញ្ញាវសេន អនិច្ចាទិតោ ឧបបរិក្ខិតា សមាបិតា នាម ហោន្តិ. បហីនា ហោន្តីតិ អនិច្ចានុបស្សនាទិនា ញាណេន និច្ចសញ្ញាទយោ ភង្គានុបស្សនតោ បដ្ឋាយ បហីនា ហោន្តិ. បរិច្ចត្តា ហោន្តីតិ បហានវសេនេវ ឆឌ្ឌិតា នាម ហោន្តិ. ភាវិតា ហោន្តីតិ វឌ្ឍិតា បរិភាវិតា ច ហោន្តិ. ឯករសា ហោន្តីតិ សកិច្ចសាធនបដិបក្ខបហានេន ឯកកិច្ចា ហោន្តិ, បច្ចនីកតោ វា វិមុត្តិវសេន វិមុត្តិរសេន ឯករសា ហោន្តិ. សច្ឆិកតា ហោន្តីតិ បដិលាភវសេន ផលធម្មោ បដិវេធវសេន និព្ពានធម្មោតិ បច្ចក្ខកតា ហោន្តិ. ផស្សិតា ហោន្តីតិ បដិលាភផុសនេន បដិវេធផុសនេន ច ផស្សិតា អនុភូតា ហោន្តិ. ឥមានិ បញ្ច ញាណានិ ហេដ្ឋា សុតមយញាណវសេន វុត្តានិ, ឥធ សកិច្ចសាធនវសេន.

ញាណបញ្ចកនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២៥-២៨. បដិសម្ភិទាញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៧៦. បដិសម្ភិទាញាណនិទ្ទេសេ យស្មា ធម្មេ អវុត្តេ តស្ស កិច្ចំ ន សក្កា វត្តុំ, តស្មា ឧទ្ទិដ្ឋានំ បដិបាដិំ អនាទិយិត្វា បឋមំ ធម្មា និទ្ទិដ្ឋា. ធម្មាទីនំ អត្ថា វុត្តាយេវ. សទ្ធិន្ទ្រិយំ ធម្មោតិអាទីហិ ធម្មសទ្ទបរិយាបន្នេ ធម្មេ វត្វា នានត្តសទ្ទស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តោ អញ្ញោ សទ្ធិន្ទ្រិយំ ធម្មោតិអាទិមាហ. ‘‘អញ្ញោ ធម្មោ’’តិ ហិ វុត្តេ ធម្មានំ នានត្តំ ទស្សិតំ ហោតិ. បដិវិទិតាតិ អភិមុខភាវេន វិទិតា បាកដា នាម ហោន្តិ. តេន បដិសម្ភិទាបទស្ស អត្ថោ វុត្តោ. អធិមោក្ខដ្ឋោ អត្ថោតិអាទីហិ តេសំ សទ្ធាទីនំ អធិមុច្ចនាទិកិច្ចំ អត្ថោ នាមាតិ ទស្សេតិ. សន្ទស្សេតុន្តិ បរំ ញាបេតុកាមស្ស បរំ សន្ទស្សេតុំ. បរស្ស បន វចនំ សុណន្តស្សាបិ លព្ភតិយេវ. ព្យញ្ជននិរុត្តាភិលាបាតិ នាមព្យញ្ជនំ នាមនិរុត្តិ នាមាភិលាបោ. នាមញ្ហិ អត្ថំ ព្យញ្ជយតីតិ ព្យញ្ជនំ, ‘‘សង្ខតមភិសង្ខរោន្តីតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តស្មា សង្ខារាតិ វុច្ចន្តី’’តិ (សំ. និ. ៣.៧៩) ឯវំ និទ្ធារេត្វា សហេតុកំ កត្វា វុច្ចមានត្តា និរុត្តិ, អភិលបីយតិ ឯតេន អត្ថោតិ អភិលាបោតិ វុច្ចតិ.

នាមញ្ច នាមេតំ ចតុព្ពិធំ – សាមញ្ញនាមំ, គុណនាមំ, កិត្តិមនាមំ, ឱបបាតិកនាមន្តិ. តត្ថ បឋមកប្បិកេសុ មហាជនេន សម្មន្និត្វា ឋបិតត្តា ‘‘មហាសម្មតោ’’តិ រញ្ញោ នាមំ សាមញ្ញនាមំ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘មហាជនសម្មតោតិ ខោ, វាសេដ្ឋ, ‘មហាសម្មតោ មហាសម្មតោ’ត្វេវ បឋមំ អក្ខរំ ឧបនិព្ពត្ត’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.១៣១). ‘‘ធម្មកថិកោ បំសុកូលិកោ វិនយធរោ តិបិដកធរោ សទ្ធោ សតោ’’តិ ឯវរូបំ គុណតោ អាគតនាមំ គុណនាមំ. ‘‘ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិអាទីនិបិ តថាគតស្ស អនេកានិ នាមសតានិ គុណនាមានេវ. តេន វុត្តំ –

‘‘អសង្ខ្យេយ្យានិ នាមានិ, សគុណេន មហេសិនោ;

គុណេហិ នាមមុទ្ធេយ្យំ, អបិ នាមសហស្សតោ’’តិ.

យំ បន ជាតស្ស កុមារកស្ស នាមគ្គហណទិវសេ ទក្ខិណេយ្យានំ សក្ការំ កត្វា សមីបេ ឋិតា ញាតកា កប្បេត្វា បកប្បេត្វា ‘‘អយំ អសុកោ នាមា’’តិ នាមំ ករោន្តិ, ឥទំ កិត្តិមនាមំ. យា បន បុរិមបញ្ញត្តិ អបរបញ្ញត្តិយំ បតតិ, បុរិមវោហារោ បច្ឆិមវោហារេ បតតិ. សេយ្យថិទំ, បុរិមកប្បេបិ ចន្ទោ ចន្ទោយេវ នាម, ឯតរហិបិ ចន្ទោយេវ. អតីតេ សូរិយោ, សមុទ្ទោ, បថវី, បព្ពតោ បព្ពតោយេវ នាម, ឯតរហិបិ បព្ពតោយេវាតិ, ឥទំ ឱបបាតិកនាមំ. ឥទំ ចតុព្ពិធម្បិ នាមំ ឯកំ នាមមេវ ហោតិ, តំ លោកសង្កេតមត្តសិទ្ធំ បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានំ. អញ្ញេ បន ‘‘នាមំ នាម អត្ថជោតកោ សទ្ទោ’’តិ វទន្តិ. ពលពោជ្ឈង្គមគ្គង្គានំ វុត្តនយានុសារេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

បដិសម្ភិទាញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២៩-៣១. ញាណត្តយនិទ្ទេសវណ្ណនា

៧៨. ញាណត្តយនិទ្ទេសេ និមិត្តន្តិ សង្ខារនិមិត្តំ. អនិមិត្តេតិ សង្ខារនិមិត្តបដិបក្ខេ និព្ពានេ. អធិមុត្តត្តាតិ តន្និន្នភាវេន ចិត្តស្ស វិស្សដ្ឋត្តា. ផុស្ស ផុស្ស វយំ បស្សតីតិ សង្ខារនិមិត្តំ ញាណេន ផុសិត្វា ផុសិត្វា តស្ស ភង្គំ វិបស្សនាញាណេនេវ បស្សតិ. ឯតេន ភង្គានុបស្សនា សិទ្ធា. សា អនិច្ចានុបស្សនំ សាធេតិ, អនិច្ចស្ស ទុក្ខត្តា សា ទុក្ខានុបស្សនំ, ទុក្ខស្ស អនត្តត្តា សា អនត្តានុបស្សនន្តិ ឯវមេត្ថ តិស្សោ អនុបស្សនា វុត្តា ហោន្តិ. អនិមិត្តោ វិហារោតិ និមិត្តំ ភយតោ ទិដ្ឋត្តា សោ វិបស្សនត្តយវិហារោ អនិមិត្តវិហារោ នាម ហោតិ. បណិធិន្តិ តណ្ហំ. អប្បណិហិតេតិ តណ្ហាបដិបក្ខេ និព្ពានេ. អភិនិវេសន្តិ អត្តាភិនិវេសំ. សុញ្ញតេតិ អត្តវិរហិតេ និព្ពានេ. សុញ្ញតោតិ សុញ្ញំយេវ សុញ្ញតោ. បវត្តំ អជ្ឈុបេក្ខិត្វាតិ វិបាកប្បវត្តំ សង្ខារុបេក្ខាយ អជ្ឈុបេក្ខិត្វា. សុគតិសង្ខាតវិបាកប្បវត្តាភិនន្ទិនោ ហិ សត្តា. អយំ បន ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិតុកាមោ តំ បវត្តំ, សព្ពញ្ច សង្ខារគតំ អនិច្ចាទិតោ បស្សិត្វា អជ្ឈុបេក្ខតិយេវ. ឯវញ្ហិ ទិដ្ឋេ ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិតុំ សក្កោតិ, ន អញ្ញថា. អាវជ្ជិត្វាតិ អាវជ្ជនេន អាវជ្ជិត្វា. សមាបជ្ជតីតិ ផលសមាបត្តិំ បដិបជ្ជតិ. អនិមិត្តា សមាបត្តីតិ និមិត្តំ ភយតោ ទិស្វា សមាបន្នត្តា អនិមិត្តា សមាបត្តិ នាម. អនិមិត្តវិហារសមាបត្តីតិ វិបស្សនាវិហារវសេន ច ផលសមាបត្តិវសេន ច តទុភយំ នាម ហោតិ.

៧៩. ឥទានិ សង្ខារនិមិត្តមេវ វិភជិត្វា ទស្សេន្តោ រូបនិមិត្តន្តិអាទិមាហ. ជរាមរណគ្គហណេ វត្តព្ពំ បុព្ពេ វុត្តមេវ. ‘‘អញ្ញោ អនិមិត្តវិហារោ’’តិអាទីហិ វុត្តេយេវ និគមេត្វា ទស្សេតិ. សង្ខេបេន វិហារដ្ឋេ ញាណំ នាម ផលសមាបត្តិយា បុព្ពភាគេ សង្ខារុបេក្ខាញាណេ ឋិតស្ស វិបស្សនាវិហារនានត្តេ ញាណំ សមាបត្តដ្ឋេ ញាណំ នាម ផលសមាបត្តិនានត្តេ ញាណំ. វិហារសមាបត្តដ្ឋេ ញាណំ នាម តទុភយនានត្តេ ញាណំ. វិបស្សនាវិហារេនេវ វីតិនាមេតុកាមោ វិបស្សនាវិហារមេវ បវត្តេតិ, ផលសមាបត្តិវិហារេនេវ វីតិនាមេតុកាមោ វិបស្សនាបដិបាដិយា ឧស្សក្កិត្វា ផលសមាបត្តិវិហារមេវ បវត្តេតិ, តទុភយេន វីតិនាមេតុកាមោ តទុភយំ បវត្តេតិ. ឯវំ បុគ្គលាធិប្បាយវសេន តិវិធំ ជាតំ. សេសមេត្ថ វត្តព្ពំ សង្ខារុបេក្ខាញាណវណ្ណនាយំ វុត្តមេវ.

ញាណត្តយនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣២. អានន្តរិកសមាធិញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៨០. អានន្តរិកសមាធិញាណនិទ្ទេសេ នេក្ខម្មវសេនាតិអាទីសុ នេក្ខម្មអព្យាបាទអាលោកសញ្ញាអវិក្ខេបធម្មវវត្ថានញាណបាមោជ្ជានិ សុក្ខវិបស្សកស្ស ឧបចារជ្ឈានសម្បយុត្តា តស្ស តស្ស កិលេសស្ស វិបក្ខភូតា សត្ត ធម្មា ឯកចិត្តសម្បយុត្តា ឯវ. ចិត្តស្ស ឯកគ្គតា អវិក្ខេបោតិ ឯកគ្គស្ស ភាវោ ឯកគ្គតា, នានារម្មណេ ន វិក្ខិបតិ តេន ចិត្តន្តិ អវិក្ខេបោ, ចិត្តស្ស ឯកគ្គតាសង្ខាតោ អវិក្ខេបោតិ អត្ថោ. សមាធីតិ ឯការម្មណេ សមំ អាធីយតិ តេន ចិត្តន្តិ សមាធិ នាមាតិ អត្ថោ. តស្ស សមាធិស្ស វសេនាតិ ឧបចារសមាធិនាបិ សមាហិតចិត្តស្ស យថាភូតាវពោធតោ វុត្តប្បការស្ស សមាធិស្ស វសេន. ឧប្បជ្ជតិ ញាណន្តិ មគ្គញាណំ យថាក្កមេន ឧប្បជ្ជតិ. ខីយន្តីតិ សមុច្ឆេទវសេន ខីយន្តិ. ឥតីតិ វុត្តប្បការស្ស អត្ថស្ស និគមនំ. បឋមំ សមថោតិ បុព្ពភាគេ សមាធិ ហោតិ. បច្ឆា ញាណន្តិ អបរភាគេ មគ្គក្ខណេ ញាណំ ហោតិ.

កាមាសវោតិ បញ្ចកាមគុណិករាគោ. ភវាសវោតិ រូបារូបភវេសុ ឆន្ទរាគោ ឈាននិកន្តិ សស្សតទិដ្ឋិសហជាតោ រាគោ ភវវសេន បត្ថនា. ទិដ្ឋាសវោតិ ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ. អវិជ្ជាសវោតិ ទុក្ខាទីសុ អដ្ឋសុ ឋានេសុ អញ្ញាណំ. ភុម្មវចនេន ឱកាសបុច្ឆំ កត្វា ‘‘សោតាបត្តិមគ្គេនា’’តិអាទិនា អាសវក្ខយករេន មគ្គេន អាសវក្ខយំ ទស្សេត្វា ‘‘ឯត្ថា’’តិ ឱកាសវិស្សជ្ជនំ កតំ, មគ្គក្ខណេតិ វុត្តំ ហោតិ. អនវសេសោតិ នត្ថិ ឯតស្ស អវសេសោតិ អនវសេសោ. អបាយគមនីយោតិ និរយតិរច្ឆានយោនិបេត្តិវិសយាសុរកាយា ចត្តារោ សុខសង្ខាតា អយា អបេតត្តា អបាយា, យស្ស សំវិជ្ជតិ, តំ បុគ្គលំ អបាយេ គមេតីតិ អបាយគមនីយោ. អាសវក្ខយកថា ទុភតោវុដ្ឋានកថាយំ វុត្តា.

អវិក្ខេបវសេនាតិ បវត្តមានស្ស សមាធិស្ស ឧបនិស្សយភូតសមាធិវសេន. បថវីកសិណវសេនាតិអាទីសុ ទស កសិណានិ តទារម្មណិកអប្បនាសមាធិវសេន វុត្តានិ, ពុទ្ធានុស្សតិអាទយោ មរណស្សតិ ឧបសមានុស្សតិ ច ឧបចារជ្ឈានវសេន វុត្តា, អានាបានស្សតិ កាយគតាសតិ ច អប្បនាសមាធិវសេន វុត្តា, ទស អសុភា បឋមជ្ឈានវសេន វុត្តា.

ពុទ្ធំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ ពុទ្ធានុស្សតិ. ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា អរហ’’ន្តិអាទិពុទ្ធគុណារម្មណាយ (ម. និ. ១.៧៤; អ. និ. ៣.៧១; ៩.២៧) សតិយា ឯតំ អធិវចនំ, តស្សា ពុទ្ធានុស្សតិយា វសេន. តថា ធម្មំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ ធម្មានុស្សតិ. ‘‘ស្វាក្ខាតោ ភគវតា ធម្មោ’’តិអាទិធម្មគុណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. សង្ឃំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ សង្ឃានុស្សតិ. ‘‘សុប្បដិបន្នោ ភគវតោ សាវកសង្ឃោ’’តិអាទិសង្ឃគុណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. សីលំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ សីលានុស្សតិ. អត្តនោ អខណ្ឌតាទិសីលគុណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. ចាគំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ ចាគានុស្សតិ. អត្តនោ មុត្តចាគតាទិចាគគុណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. ទេវតា អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ ទេវតានុស្សតិ. ទេវតា សក្ខិដ្ឋានេ ឋបេត្វា អត្តនោ សទ្ធាទិគុណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. អានាបានេ អារព្ភ ឧប្បន្នា សតិ អានាបានស្សតិ. អានាបាននិមិត្តារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. មរណំ អារព្ភ ឧប្បន្នា សតិ មរណស្សតិ. ឯកភវបរិយាបន្នជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទសង្ខាតមរណារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. កុច្ឆិតានំ កេសាទីនំ បដិកូលានំ អាយត្តា អាករត្តា កាយោតិសង្ខាតេ សរីរេ គតា បវត្តា, តាទិសំ វា កាយំ គតា សតិ កាយគតាសតិ. ‘‘កាយគតសតី’’តិ វត្តព្ពេ រស្សំ អកត្វា ‘‘កាយគតាសតី’’តិ វុត្តា. តថេវ ឥធាបិ កាយគតាសតិវសេនាតិ វុត្តំ. កេសាទិកេសុ កាយកោដ្ឋាសេសុ បដិកូលនិមិត្តារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. ឧបសមំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ ឧបសមានុស្សតិ. សព្ពទុក្ខូបសមារម្មណាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. ទស អសុភា ហេដ្ឋា វុត្តត្ថា.

៨១. ទីឃំ អស្សាសវសេនាតិអាទីនិ អប្បនូបចារសមាធិភេទំយេវ ទស្សេតុំ វុត្តានិ. ទីឃំ អស្សាសវសេនាតិ ទីឃន្តិ វុត្តអស្សាសវសេន. ‘‘ទីឃំ វា អស្សសន្តោ ទីឃំ អស្សសាមីតិ បជានាតី’’តិ (ទី. និ. ២.៣៧៤; ម. និ. ១.១០៧; ៣.១៤៨) ហិ វុត្តំ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. សព្ពកាយបដិសំវេទីតិ សព្ពស្ស អស្សាសបស្សាសកាយស្ស បដិសំវេទី. បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារន្តិ ឱឡារិកំ អស្សាសបស្សាសង្ខាតំ កាយសង្ខារំ បស្សម្ភេន្តោ វូបសមេន្តោ. ‘‘ទីឃំ រស្សំ សព្ពកាយបដិសំវេទី បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារ’’ន្តិ ឥមិនាវ ចតុក្កេន អប្បនាសមាធិ វុត្តោ. បីតិបដិសំវេទីតិ បីតិំ បាកដំ ករោន្តោ. ចិត្តសង្ខារបដិសំវេទីតិ សញ្ញាវេទនាសង្ខាតំ ចិត្តសង្ខារំ បាកដំ ករោន្តោ. អភិប្បមោទយំ ចិត្តន្តិ ចិត្តំ មោទេន្តោ. សមាទហំ ចិត្តន្តិ អារម្មណេ ចិត្តំ សមំ ឋបេន្តោ. វិមោចយំ ចិត្តន្តិ ចិត្តំ នីវរណាទីហិ វិមោចេន្តោ. បីតិបដិសំវេទី សុខបដិសំវេទី ចិត្តសង្ខារបដិសំវេទី បស្សម្ភយំ ចិត្តសង្ខារន្តិ ចតុក្កញ្ច ចិត្តបដិសំវេទី អភិប្បមោទយំ ចិត្តំ សមាទហំ ចិត្តំ វិមោចយំ ចិត្តន្តិ ចតុក្កញ្ច អប្បនាសមាធិវសេន វិបស្សនាសម្បយុត្តសមាធិវសេន ច វុត្តានិ. អនិច្ចានុបស្សីតិ អនិច្ចានុបស្សនាវសេន. វិរាគានុបស្សីតិ និព្ពិទានុបសនាវសេន. និរោធានុបស្សីតិ ភង្គានុបស្សនាវសេន. បដិនិស្សគ្គានុបស្សីតិ វុដ្ឋានគាមិនីវិបស្សនាវសេន. សា ហិ តទង្គវសេន សទ្ធិំ ខន្ធាភិសង្ខារេហិ កិលេសេ បរិច្ចជតិ. សង្ខតទោសទស្សនេន ច តព្ពិបរីតេ និព្ពានេ តន្និន្នតាយ បក្ខន្ទតិ. ឥទំ ចតុក្កំ វិបស្សនាសម្បយុត្តសមាធិវសេនេវ វុត្តំ. អស្សាសវសេន បស្សាសវសេនាតិ ចេត្ថ អស្សាសបស្សាសបវត្តិមត្តំ គហេត្វា វុត្តំ, ន តទារម្មណករណវសេន. វិត្ថារោ បនេត្ថ អានាបានកថាយំ អាវិភវិស្សតិ.

អានន្តរិកសមាធិញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣៣. អរណវិហារញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៨២. អរណវិហារញាណនិទ្ទេសេ អនិច្ចានុបស្សនាទយោ វុត្តត្ថា. សុញ្ញតោ វិហារោតិ អនត្តានុបស្សនាយ វុដ្ឋិតស្ស សុញ្ញតាការេនេវ បវត្តា អរហត្តផលសមាបត្តិ. អនិមិត្តោ វិហារោតិ អនិច្ចានុបស្សនាយ វុដ្ឋិតស្ស អនិមិត្តាការេន បវត្តា អរហត្តផលសមាបត្តិ. អប្បណិហិតោ វិហារោតិ ទុក្ខានុបស្សនាយ វុដ្ឋិតស្ស អប្បណិហិតាការេន បវត្តា អរហត្តផលសមាបត្តិ. សុញ្ញតេ អធិមុត្តតាតិ សុញ្ញតេ ផលសមាបត្តិយា បុព្ពភាគបញ្ញាវសេន អធិមុត្តតា. សេសទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. បឋមំ ឈានន្តិអាទីហិ អរហត្តផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិតុកាមស្ស វិបស្សនាយ អារម្មណភូតា ឈានសមាបត្តិយោ វុត្តា. អរហតោយេវ ហិ វិបស្សនាផលសមាបត្តិបណីតាធិមុត្តិឈានសមាបត្តិយោ សព្ពកិលេសានំ បហីនត្តា ‘‘អរណវិហារោ’’តិ វត្តុំ អរហន្តិ.

បឋមេន ឈានេន នីវរណេ ហរតីតិ អរណវិហារោតិ បឋមជ្ឈានសមង្គី បឋមេន ឈានេន នីវរណេ ហរតីតិ តំ បឋមំ ឈានំ អរណវិហារោតិ អត្ថោ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. អរហតោ នីវរណាភាវេបិ នីវរណវិបក្ខត្តា បឋមស្ស ឈានស្ស នីវរណេ ហរតីតិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. វិបស្សនាផលសមាបត្តិបណីតាធិមុត្តិវសេន តិធា អរណវិហារញាណំ ឧទ្ទិសិត្វា កស្មា ឈានសមាបត្តិយោវ អរណវិហារោតិ និទ្ទិដ្ឋាតិ ចេ? ឧទ្ទេសវសេនេវ តាសំ តិស្សន្នំ អរណវិហារតាយ សិទ្ធត្តា. ផលសមាបត្តិវិបស្សនាយ បន ភូមិភូតានំ ឈានសមាបត្តីនំ អរណវិហារតា អវុត្តេ ន សិជ្ឈតិ, តស្មា អសិទ្ធមេវ សាធេតុំ ‘‘បឋមំ ឈានំ អរណវិហារោ’’តិអាទិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តាសញ្ហិ អរណវិហារតា ឧទ្ទេសវសេន អសិទ្ធាបិ និទ្ទេសេ វុត្តត្តា សិទ្ធាតិ. តេសំ វា យោជិតនយេនេវ ‘‘អនិច្ចានុបស្សនា និច្ចសញ្ញំ ហរតីតិ អរណវិហារោ, ទុក្ខានុបស្សនា សុខសញ្ញំ ហរតីតិ អរណវិហារោ, អនត្តានុបស្សនា អត្តសញ្ញំ ហរតីតិ អរណវិហារោ, សុញ្ញតោ វិហារោ អសុញ្ញតំ ហរតីតិ អរណវិហារោ, អនិមិត្តោ វិហារោ និមិត្តំ ហរតីតិ អរណវិហារោ, អប្បណិហិតោ វិហារោ បណិធិំ ហរតីតិ អរណវិហារោ, សុញ្ញតាធិមុត្តតា អសុញ្ញតាធិមុត្តិំ ហរតីតិ អរណវិហារោ, អនិមិត្តាធិមុត្តតា និមិត្តាធិមុត្តិំ ហរតីតិ អរណវិហារោ, អប្បណិហិតាធិមុត្តតា បណិហិតាធិមុត្តិំ ហរតីតិ អរណវិហារោ’’តិ យោជេត្វា គហេតព្ពំ.

អរណវិហារញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣៤. និរោធសមាបត្តិញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៨៣. និរោធសមាបត្តិញាណនិទ្ទេសេ សមថពលន្តិ កាមច្ឆន្ទាទយោ បច្ចនីកធម្មេ សមេតីតិ សមថោ, សោយេវ អកម្បនីយដ្ឋេន ពលំ. អនាគាមិអរហន្តានំយេវ សមាធិបដិបក្ខស្ស កាមច្ឆន្ទស្ស បហានេន សមាធិស្មិំ បរិបូរការិភាវប្បត្តត្តា តេសំយេវ សមាធិ ពលប្បត្តោតិ កត្វា ‘‘សមថពល’’ន្តិ វុច្ចតិ, ន អញ្ញេសំ. សមាធិពលន្តិបិ បាឋោ. វិបស្សនាពលន្តិ អនិច្ចាទិវសេន វិវិធេហិ អាការេហិ ធម្មេ បស្សតីតិ វិបស្សនា, សាយេវ អកម្បនីយដ្ឋេន ពលំ. តេសំយេវ ឧភិន្នំ ពលប្បត្តំ វិបស្សនាញាណំ. តត្ថ សមថពលំ អនុបុព្ពេន ចិត្តសន្តានវូបសមនត្ថំ និរោធេ ច បដិបាទនត្ថំ, វិបស្សនាពលំ បវត្តេ អាទីនវទស្សនត្ថំ និរោធេ ច អានិសំសទស្សនត្ថំ.

នីវរណេតិ និមិត្តត្ថេ ភុម្មវចនំ, នីវរណនិមិត្តំ នីវរណបច្ចយាតិ អត្ថោ. ករណត្ថេ វា ភុម្មវចនំ, នីវរណេនាតិ អត្ថោ. ន កម្បតីតិ ឈានសមង្គីបុគ្គលោ. អថ វា ឈានន្តិ ឈានង្គានំ អធិប្បេតត្តា បឋមេន ឈានេន តំសម្បយុត្តសមាធិ នីវរណេ ន កម្បតិ. អយមេវ ចេត្ថ យោជនា គហេតព្ពា. ឧទ្ធច្ចេ ចាតិ ឧទ្ធច្ចសហគតចិត្តុប្បាទេ ឧទ្ធច្ចេ ច. ឧទ្ធច្ចន្តិ ច ឧទ្ធតភាវោ, តំ អវូបសមលក្ខណំ. ឧទ្ធច្ចសហគតកិលេសេ ចាតិ ឧទ្ធច្ចេន សហគតេ ឯកុប្បាទាទិភាវំ គតេ ឧទ្ធច្ចសម្បយុត្តេ មោហអហិរិកអនោត្តប្បកិលេសេ ច. ខន្ធេ ចាតិ ឧទ្ធច្ចសម្បយុត្តចតុក្ខន្ធេ ច. ន កម្បតិ ន ចលតិ ន វេធតីតិ អញ្ញមញ្ញវេវចនានិ. ឧទ្ធច្ចេ ន កម្បតិ, ឧទ្ធច្ចសហគតកិលេសេ ន ចលតិ, ឧទ្ធច្ចសហគតក្ខន្ធេ ន វេធតីតិ យោជេតព្ពំ. វិបស្សនាពលំ សត្តន្នំយេវ អនុបស្សនានំ វុត្តត្តា តាសំយេវ វសេន វិបស្សនាពលំ បរិបុណ្ណំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. អវិជ្ជាយ ចាតិ ទ្វាទសសុបិ អកុសលចិត្តុប្បាទេសុ អវិជ្ជាយ ច. អវិជ្ជាសហគតកិលេសេ ចាតិ យថាយោគំ អវិជ្ជាយ សម្បយុត្តលោភទោសមានទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាថិនឧទ្ធច្ចអហិរិកអនោត្តប្បកិលេសេ ច.

វចីសង្ខារាតិ វិតក្កវិចារា. ‘‘បុព្ពេ ខោ, អាវុសោ វិសាខ, វិតក្កេត្វា វិចារេត្វា បច្ឆា វាចំ ភិន្ទតិ, តស្មា វិតក្កវិចារា វចីសង្ខារោ’’តិ (ម. និ. ១.៤៦៣) វចនតោ វាចំ សង្ខរោន្តិ ឧប្បាទេន្តីតិ វចីសង្ខារា. កាយសង្ខារាតិ អស្សាសបស្សាសា. ‘‘អស្សាសបស្សាសា ខោ, អាវុសោ វិសាខ, កាយិកា ឯតេ ធម្មា កាយបដិពទ្ធា, តស្មា អស្សាសបស្សាសា កាយសង្ខារោ’’តិ (ម. និ. ១.៤៦៣) វចនតោ កាយេន សង្ខរីយន្តីតិ កាយសង្ខារា. សញ្ញាវេទយិតនិរោធន្តិ សញ្ញាយ វេទនាយ ច និរោធំ. ចិត្តសង្ខារាតិ សញ្ញា ច វេទនា ច. ‘‘ចេតសិកា ឯតេ ធម្មា ចិត្តបដិពទ្ធា, តស្មា សញ្ញា ច វេទនា ច ចិត្តសង្ខារោ’’តិ (ម. និ. ១.៤៦៣) វចនតោ ចិត្តេន សង្ខរីយន្តីតិ ចិត្តសង្ខារា.

៨៤. ញាណចរិយាសុ អនុបស្សនាវសានេ, វិវដ្ដនានុបស្សនាគហណេន វា តស្សា អាទិភូតា ចរិយាកថាយ ញាណចរិយាតិ វុត្តា សេសានុបស្សនាបិ គហិតា ហោន្តីតិ វេទិតព្ពំ. សោឡសហិ ញាណចរិយាហីតិ ច ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទោ, អនាគាមិស្ស បន អរហត្តមគ្គផលវជ្ជាហិ ចុទ្ទសហិបិ ហោតិ បរិបុណ្ណពលត្តា.

៨៥. នវហិ សមាធិចរិយាហីតិ ឯត្ថ បឋមជ្ឈានាទីហិ អដ្ឋ, បឋមជ្ឈានាទីនំ បដិលាភត្ថាយ សព្ពត្ថ ឧបចារជ្ឈានវសេន ឯកាតិ នវ សមាធិចរិយា. ពលចរិយានំ កិំ នានត្តំ? សមថពលេនបិ ហិ ‘‘នេក្ខម្មវសេនា’’តិអាទីហិ សត្តហិ បរិយាយេហិ ឧបចារសមាធិ វុត្តោ, បេយ្យាលវិត្ថារតោ ‘‘បឋមជ្ឈានវសេនា’’តិអាទីហិ សមសត្តតិយា វារេហិ យថាយោគំ អប្បនូបចារសមាធិ វុត្តោ, សមាធិចរិយាយបិ ‘‘បឋមំ ឈាន’’ន្តិអាទីហិ អដ្ឋហិ បរិយាយេហិ អប្បនាសមាធិ វុត្តោ. បឋមំ ឈានំ បដិលាភត្ថាយាតិអាទីហិ អដ្ឋហិ បរិយាយេហិ ឧបចារសមាធិ វុត្តោតិ ឧភយត្ថាបិ អប្បនូបចារសមាធិយេវ វុត្តោ. ឯវំ សន្តេបិ អកម្បិយដ្ឋេន ពលានិ វសីភាវដ្ឋេន ចរិយាតិ វេទិតព្ពា. វិបស្សនាពលេ បន សត្ត អនុបស្សនាវ ‘‘វិបស្សនាពល’’ន្តិ វុត្តា, ញាណចរិយាយ សត្ត ច អនុបស្សនា វុត្តា, វិវដ្ដនានុបស្សនាទយោ នវ ច វិសេសេត្វា វុត្តា. ឥទំ នេសំ នានត្តំ. សត្ត អនុបស្សនា បន អកម្បិយដ្ឋេន ពលានិ វសីភាវដ្ឋេន ចរិយាតិ វេទិតព្ពា.

‘‘វសីភាវតា បញ្ញា’’តិ (បដិ. ម. ១.៣៤ មាតិកា) ឯត្ថ វុត្តវសិយោ វិស្សជ្ជេតុំ វសីតិ បញ្ច វសិយោតិ ឥត្ថិលិង្គវោហារេន វុត្តំ. វសោ ឯវ វសីតិ វុត្តំ ហោតិ. បុន បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ទេសនាយ តា វសិយោ វិស្សជ្ជេន្តោ អាវជ្ជនវសីតិអាទិមាហ. អាវជ្ជនាយ វសោ អាវជ្ជនវសោ, សោ អស្ស អត្ថីតិ អាវជ្ជនវសី. ឯសេវ នយោ សេសេសុ. បឋមំ ឈានំ យត្ថិច្ឆកន្តិ យត្ថ យត្ថ បទេសេ ឥច្ឆតិ គាមេ វា អរញ្ញេ វា, តត្ថ តត្ថ អាវជ្ជតិ. យទិច្ឆកន្តិ យទា យទា កាលេ សីតកាលេ វា ឧណ្ហកាលេ វា, តទា តទា អាវជ្ជតិ. អថ វា យំ យំ បឋមំ ឈានំ ឥច្ឆតិ បថវីកសិណារម្មណំ វា សេសារម្មណំ វា, តំ តំ អាវជ្ជតិ. ឯកេកកសិណារម្មណស្សាបិ ឈានស្ស វសិតានំ វុត្តត្តា បុរិមយោជនាយេវ សុន្ទរតរា. យាវតិច្ឆកន្តិ យាវតកំ កាលំ ឥច្ឆតិ អច្ឆរាសង្ឃាតមត្តំ សត្តាហំ វា, តាវតកំ កាលំ អាវជ្ជតិ. អាវជ្ជនាយាតិ មនោទ្វារាវជ្ជនាយ. ទន្ធាយិតត្តន្តិ អវសវត្តិភាវោ, អលសភាវោ វា. សមាបជ្ជតីតិ បដិបជ្ជតិ, អប្បេតីតិ អត្ថោ. អធិដ្ឋាតីតិ អន្តោសមាបត្តិយំ អធិកំ កត្វា តិដ្ឋតិ. វុដ្ឋានវសិយំបឋមំ ឈានន្តិ និស្សក្កត្ថេ ឧបយោគវចនំ, បឋមជ្ឈានាតិ អត្ថោ. បច្ចវេក្ខតីតិ បច្ចវេក្ខណជវនេហិ និវត្តិត្វា បស្សតិ. អយមេត្ថ បាឡិវណ្ណនា.

អយំ បន អត្ថប្បកាសនា – បឋមជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ វិតក្កំ អាវជ្ជយតោ ភវង្គំ ឧបច្ឆិន្ទិត្វា បវត្តាវជ្ជនានន្តរំ វិតក្ការម្មណានេវ ចត្តារិ បញ្ច វា ជវនានិ ជវន្តិ, តតោ ទ្វេ ភវង្គានិ, តតោ បុន វិចារារម្មណំ អាវជ្ជនំ វុត្តនយេនេវ ជវនានីតិ ឯវំ បញ្ចសុ ឈានង្គេសុ យទា និរន្តរំ ចិត្តំ បេសេតុំ សក្កោតិ, អថស្ស អាវជ្ជនវសី សិទ្ធាវ ហោតិ. អយំ បន មត្ថកប្បត្តា វសី ភគវតោ យមកបាដិហារិយេវ លព្ភតិ. ឥតោ បរំ សីឃតរា អាវជ្ជនវសី នាម នត្ថិ. អញ្ញេសំ បន អន្តរន្តរា ភវង្គវារេ គណនា នត្ថិ. មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស នន្ទោបនន្ទទមនេ វិយ សីឃំ សមាបត្តិសមាបជ្ជនសមត្ថតា សមាបជ្ជនវសី នាម. អច្ឆរាមត្តំ វា ទសច្ឆរាមត្តំ វា ខណំ សមាបត្តិំ ឋបេតុំ សមត្ថតា អធិដ្ឋានវសី នាម. តថេវ តតោ លហុំ វុដ្ឋានសមត្ថតា វុដ្ឋានវសី នាម. បច្ចវេក្ខណវសី បន អាវជ្ជនវសិយា ឯវ វុត្តា. បច្ចវេក្ខណជវនានេវ ហិ តត្ថ អាវជ្ជនានន្តរានីតិ. ឥតិ អាវជ្ជនវសិយា សិទ្ធាយ បច្ចវេក្ខណវសី សិទ្ធា ហោតិ, អធិដ្ឋានវសិយា ច សិទ្ធាយ វុដ្ឋានវសី សិទ្ធា ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ ‘‘អយំ បន មត្ថកប្បត្តា វសី ភគវតោ យមកបាដិហារិយេវ លព្ភតី’’តិ វុត្តត្តា បាដិហារិយកាលេ ឈានង្គបច្ចវេក្ខណានំ អភាវតោ នានាវិធវណ្ណាទិនិម្មានស្ស នានាកសិណវសេន ឥជ្ឈនតោ តំតំកសិណារម្មណំ ឈានំ សមាបជ្ជិតុកាមស្ស យថារុចិ លហុំ តស្មិំ កសិណេ វុត្តនយេន អាវជ្ជនបវត្តនសមត្ថតា អាវជ្ជនវសី, តទាវជ្ជនវីថិយំយេវ តស្ស ឈានស្ស អប្បនាសមត្ថតាសមាបជ្ជនសមត្ថតា សមាបជ្ជនវសី. ឯវញ្ហិ វុច្ចមានេ យុត្តិ ច ន វិរុជ្ឈតិ, វសីបដិបាដិ ច យថាក្កមេនេវ យុជ្ជតិ. ឈានង្គបច្ចវេក្ខណាយំ បន ‘‘មត្ថកប្បត្តាយេវ បញ្ច ជវនានី’’តិ វុត្តត្តា វុត្តនយេន សត្តសុបិ ជវនេសុ ជវន្តេសុ បច្ចវេក្ខណវសីយេវ ហោតិ. ឯវំ សន្តេ ‘‘បឋមជ្ឈានំ អាវជ្ជតី’’តិ វចនំ ន យុជ្ជតីតិ ចេ? យថា កសិណេ បវត្តំ ឈានំ ការណោបចារេន កសិណន្តិ វុត្តំ, តថា ឈានបច្ចយំ កសិណំ ‘‘សុខោ ពុទ្ធានមុប្បាទោ’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៩៤) វិយ ផលោបចារេន ឈានន្តិ វុត្តំ. យថាបរិច្ឆិន្នេ កាលេ ឋត្វា វុដ្ឋិតស្ស និទ្ទាយ បពុទ្ធស្ស បុន និទ្ទោក្កមនេ វិយ បុន ឈានោក្កមនេ សតិបិ អធិដ្ឋានវសីយេវ នាម, យថាបរិច្ឆេទេន វុដ្ឋិតស្ស បន វុដ្ឋានេយេវ អធិដ្ឋានេ សតិបិ វុដ្ឋានវសី នាម ហោតីតិ អយំ តេសំ វិសេសោ.

និរោធសមាបត្តិយា វិភាវនត្ថំ បន ឥទំ បញ្ហកម្មំ – កា និរោធសមាបត្តិ, កេ តំ សមាបជ្ជន្តិ, កេ ន សមាបជ្ជន្តិ, កត្ថ សមាបជ្ជន្តិ, កស្មា សមាបជ្ជន្តិ, កថញ្ចស្សា សមាបជ្ជនំ ហោតិ, កថំ ឋានំ, កថំ វុដ្ឋានំ, វុដ្ឋិតស្ស កិន្និន្នំ ចិត្តំ ហោតិ, មតស្ស ច សមាបន្នស្ស ច កោ វិសេសោ, និរោធសមាបត្តិ កិំ សង្ខតា អសង្ខតា លោកិយា លោកុត្តរា និប្ផន្នា អនិប្ផន្នាតិ?

តត្ថ កា និរោធសមាបត្តីតិ? យា អនុបុព្ពនិរោធវសេន ចិត្តចេតសិកានំ ធម្មានំ អប្បវត្តិ.

កេ តំ សមាបជ្ជន្តិ, កេ ន សមាបជ្ជន្តីតិ? សព្ពេបិ បុថុជ្ជនា សោតាបន្នា សកទាគាមិនោ សុក្ខវិបស្សកា ច អនាគាមី អរហន្តោ ន សមាបជ្ជន្តិ, អដ្ឋសមាបត្តិលាភិនោ បន អនាគាមិនោ ច ខីណាសវា ច សមាបជ្ជន្តិ.

កត្ថ សមាបជ្ជន្តីតិ? បញ្ចវោការភវេ. កស្មា? អនុបុព្ពសមាបត្តិសព្ភាវតោ. ចតុវោការភវេ បន បឋមជ្ឈានាទីនំ ឧប្បត្តិយេវ នត្ថិ, តស្មា ន សក្កា តត្ថ សមាបជ្ជិតុំ.

កស្មា សមាបជ្ជន្តីតិ? សង្ខារានំ បវត្តិភេទេ ឧក្កណ្ឋិត្វា ទិដ្ឋេវ ធម្មេ អចិត្តកា ហុត្វា ‘‘និរោធំ និព្ពានំ បត្វា សុខំ វិហរិស្សាមា’’តិ សមាបជ្ជន្តិ.

កថំ ចស្សា សមាបជ្ជនំ ហោតីតិ? សមថវិបស្សនាវសេន ឧស្សក្កិត្វា កតបុព្ពកិច្ចស្ស នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ និរោធយតោ ឯវមស្សា សមាបជ្ជនំ ហោតិ. យោ ហិ សមថវសេនេវ ឧស្សក្កតិ, សោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិំ បត្វា តិដ្ឋតិ. យោ វិបស្សនាវសេនេវ ឧស្សក្កតិ, សោ ផលសមាបត្តិំ បត្វា តិដ្ឋតិ. យោ បន ឧភយវសេន ឧស្សក្កិត្វា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ និរោធេតិ, សោ តំ សមាបជ្ជតីតិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ.

អយំ បន វិត្ថារោ – ឥធ ភិក្ខុ និរោធំ សមាបជ្ជិតុកាមោ កតភត្តកិច្ចោ សុធោតហត្ថបាទោ វិវិត្តេ ឱកាសេ សុបញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទតិ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា ឧជុំ កាយំ បណិធាយ បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា. សោ បឋមជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ តត្ថ សង្ខារេ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ វិបស្សតិ. វិបស្សនា បនេសា តិវិធា ហោតិ – សង្ខារបរិគ្គណ្ហនកវិបស្សនា, ផលសមាបត្តិវិបស្សនា, និរោធសមាបត្តិវិបស្សនាតិ. តត្ថ សង្ខារបរិគ្គណ្ហនកវិបស្សនា មន្ទា វា ហោតុ តិក្ខា វា, មគ្គស្ស បទដ្ឋានំ ហោតិយេវ. ផលសមាបត្តិវិបស្សនា តិក្ខាវ វដ្ដតិ មគ្គភាវនាសទិសា. និរោធសមាបត្តិវិបស្សនា បន នាតិមន្ទា នាតិតិក្ខា វដ្ដតិ. តស្មា ឯស នាតិមន្ទាយ នាតិតិក្ខាយ វិបស្សនាយ តេ សង្ខារេ វិបស្សតិ. តតោ ទុតិយជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ តត្ថ សង្ខារេ តថេវ វិបស្សតិ. តតោ តតិយជ្ឈានំ…បេ… តតោ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ តត្ថ សង្ខារេ តថេវ វិបស្សតិ. អថ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ចតុព្ពិធំ បុព្ពកិច្ចំ ករោតិ – នានាពទ្ធអវិកោបនំ, សង្ឃបដិមាននំ, សត្ថុបក្កោសនំ, អទ្ធានបរិច្ឆេទន្តិ.

តត្ថ នានាពទ្ធអវិកោបនន្តិ យំ ឥមិនា ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធំ ន ហោតិ, នានាពទ្ធំ ហុត្វា ឋិតំ បត្តចីវរំ វា មញ្ចបីឋំ វា និវាសគេហំ វា អញ្ញំ វា បន កិញ្ចិ បរិក្ខារជាតំ, តំ យថា ន វិកុប្បតិ, អគ្គិឧទកវាតចោរឧន្ទូរាទីនំ វសេន ន វិនស្សតិ, ឯវំ អធិដ្ឋាតព្ពំ. តត្រិទំ អធិដ្ឋានវិធានំ – ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច ឥមស្មិំ សត្តាហព្ភន្តរេ មា អគ្គិនា ឈាយតុ, មា ឧទកេន វុយ្ហតុ, មា វាតេន វិទ្ធំសតុ, មា ចោរេហិ ហរីយតុ, មា ឧន្ទូរាទីហិ ខជ្ជតូ’’តិ. ឯវំ អធិដ្ឋិតេ តំ សត្តាហំ តស្ស ន កោចិ បរិស្សយោ ហោតិ, អនធិដ្ឋហតោ បន អគ្គិអាទីហិ វិនស្សតិ. ឥទំ នានាពទ្ធអវិកោបនំ នាម. យំ បន ឯកាពទ្ធំ ហោតិ និវាសនបារុបនំ វា និសិន្នាសនំ វា, តត្ថ វិសុំ អធិដ្ឋានកិច្ចំ នត្ថិ, សមាបត្តិយេវ នំ រក្ខតិ.

សង្ឃបដិមាននន្តិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស បដិមាននំ ឧទិក្ខនំ. យាវ ឯសោ ភិក្ខុ អាគច្ឆតិ, តាវ សង្ឃកម្មស្ស អករណន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច ន បដិមាននំ ឯតស្ស បុព្ពកិច្ចំ, បដិមាននាវជ្ជនំ បន បុព្ពកិច្ចំ. តស្មា ឯវំ អាវជ្ជិតព្ពំ – ‘‘សចេ មយិ សត្តាហំ និរោធំ សមាបជ្ជិត្វា និសិន្នេ សង្ឃោ អបលោកនកម្មាទីសុ កិញ្ចិទេវ កម្មំ កត្តុកាមោ ហោតិ, យាវ មំ កោចិ ភិក្ខុ អាគន្ត្វា ន បក្កោសតិ, តាវទេវ វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ. ឯវំ កត្វា សមាបន្នោ ហិ តស្មិំ សមយេ វុដ្ឋាតិយេវ. យោ បន ឯវំ ន ករោតិ, សង្ឃោ ច សន្និបតិត្វា តំ អបស្សន្តោ ‘‘អសុកោ ភិក្ខុ កុហិ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘និរោធំ សមាបន្នោ’’តិ វុត្តេ កញ្ចិ ភិក្ខុំ បេសេតិ ‘‘គច្ឆ តំ សង្ឃស្ស វចនេន បក្កោសា’’តិ. អថស្ស តេន ភិក្ខុនា សវនូបចារេ ឋត្វា ‘‘សង្ឃោ តំ អាវុសោ បដិមានេតី’’តិ វុត្តមត្តេយេវ វុដ្ឋានំ ហោតិ. ឯវំគរុកា ហិ សង្ឃស្ស អាណា នាម. តស្មា តំ អាវជ្ជិត្វា យថា សយមេវ វុដ្ឋាតិ, ឯវំ សមាបជ្ជិតព្ពំ.

សត្ថុបក្កោសនន្តិ ឥធាបិ សត្ថុបក្កោសនាវជ្ជនមេវ ឥមស្ស បុព្ពកិច្ចំ. តស្មា តម្បិ ឯវំ អាវជ្ជិតព្ពំ – ‘‘សចេ មយិ សត្តាហំ និរោធំ សមាបជ្ជិត្វា និសិន្នេ សត្ថា ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ សិក្ខាបទំ វា បញ្ញបេតិ, តថារូបាយ វា អដ្ឋុប្បត្តិយា ធម្មំ ទេសេតិ. យាវ មំ កោចិ អាគន្ត្វា ន បក្កោសតិ, តាវទេវ វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ. ឯវំ កត្វា និសិន្នោ ហិ តស្មិំ សមយេ វុដ្ឋាតិយេវ. យោ បន ឯវំ ន ករោតិ, សត្ថា ច សង្ឃេ សន្និបតិតេ តំ អបស្សន្តោ ‘‘អសុកោ ភិក្ខុ កុហិ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘និរោធំ សមាបន្នោ’’តិ វុត្តេ កញ្ចិ ភិក្ខុំ បេសេតិ ‘‘គច្ឆ តំ មម វចនេន បក្កោសា’’តិ. អថស្ស តេន ភិក្ខុនា សវនូបចារេ ឋត្វា សត្ថា អាយស្មន្តំ អាមន្តេតី’’តិ វុត្តមត្តេយេវ វុដ្ឋានំ ហោតិ. ឯវំគរុកញ្ហិ សត្ថុបក្កោសនំ. តស្មា តំ អាវជ្ជិត្វា យថា សយមេវ វុដ្ឋាតិ, ឯវំ សមាបជ្ជិតព្ពំ.

អទ្ធានបរិច្ឆេទោតិ ជីវិតទ្ធានស្ស បរិច្ឆេទោ. ឥមិនា ហិ ភិក្ខុនា អទ្ធានបរិច្ឆេទេ កុសលេន ភវិតព្ពំ. ‘‘អត្តនោ អាយុសង្ខារា សត្តាហំ បវត្តិស្សន្តិ, ន បវត្តិស្សន្តី’’តិ អាវជ្ជិត្វាវ សមាបជ្ជិតព្ពំ. សចេ ហិ សត្តាហព្ភន្តរេ និរុជ្ឈនកេ អាយុសង្ខារេ អនាវជ្ជិត្វាវ សមាបជ្ជតិ, តស្ស និរោធសមាបត្តិ មរណំ បដិពាហិតុំ ន សក្កោតិ. អន្តោនិរោធេ មរណស្ស នត្ថិតាយ អន្តរាវ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាតិ, តស្មា ឯតំ អាវជ្ជិត្វាវ សមាបជ្ជិតព្ពំ. អវសេសញ្ហិ អនាវជ្ជិតុម្បិ វដ្ដតិ, ឥទំ បន អាវជ្ជិតព្ពមេវាតិ វុត្តំ. សោ ឯវំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ឥមំ បុព្ពកិច្ចំ កត្វា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ សមាបជ្ជតិ. អថេកំ វា ទ្វេ វា ចិត្តវារេ អតិក្កមិត្វា អចិត្តកោ ហោតិ, និរោធំ ផុសតិ. កស្មា បនស្ស ទ្វិន្នំ ចិត្តានំ ឧបរិ ចិត្តានិ នប្បវត្តន្តីតិ? និរោធស្ស បយោគត្តា. ឥទញ្ហិ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ ទ្វេ សមថវិបស្សនាធម្មេ យុគនទ្ធេ កត្វា អដ្ឋសមាបត្តិអារោហនំ អនុបុព្ពនិរោធស្ស បយោគោ, ន នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិយាតិ និរោធស្ស បយោគត្តា ទ្វិន្នំ ចិត្តានំ ឧបរិ នប្បវត្តន្តិ.

កថំ ឋានន្តិ? ឯវំ សមាបន្នាយ បនស្សា កាលបរិច្ឆេទវសេន ចេវ អន្តរា អាយុក្ខយសង្ឃបដិមាននសត្ថុបក្កោសនាភាវេន ច ឋានំ ហោតិ.

កថំ វុដ្ឋានន្តិ? អនាគាមិស្ស អនាគាមិផលសមាបត្តិយា អរហតោ អរហត្តផលសមាបត្តិយាតិ ឯវំ ទ្វេធា វុដ្ឋានំ ហោតិ.

វុដ្ឋិតស្ស កិន្និន្នំ ចិត្តំ ហោតីតិ? និព្ពាននិន្នំ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘សញ្ញាវេទយិតនិរោធសមាបត្តិយា វុដ្ឋិតស្ស ខោ, អាវុសោ វិសាខ, ភិក្ខុនោ វិវេកនិន្នំ ចិត្តំ ហោតិ វិវេកបោណំ វិវេកបព្ភារ’’ន្តិ (ម. និ. ១.៤៦៤).

មតស្ស ច សមាបន្នស្ស ច កោ វិសេសោតិ? អយម្បិ អត្ថោ សុត្តេ វុត្តោយេវ. យថាហ – ‘‘យោ ចាយំ, អាវុសោ, មតោ កាលង្កតោ, តស្ស កាយសង្ខារា និរុទ្ធា បដិប្បស្សទ្ធា, វចីសង្ខារា, ចិត្តសង្ខារា និរុទ្ធា បដិប្បស្សទ្ធា, អាយុ បរិក្ខីណោ, ឧស្មា វូបសន្តា, ឥន្ទ្រិយានិ បរិភិន្នានិ. យ្វាយំ ភិក្ខុ សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ សមាបន្នោ, តស្សបិ កាយសង្ខារា និរុទ្ធា បដិប្បស្សទ្ធា, វចីសង្ខារា, ចិត្តសង្ខារា និរុទ្ធា បដិប្បស្សទ្ធា, អាយុ អបរិក្ខីណោ, ឧស្មា អវូបសន្តា, ឥន្ទ្រិយានិ អបរិភិន្នានី’’តិ (ម. និ. ១.៤៥៧).

និរោធសមាបត្តិ កិំ សង្ខតាតិអាទិបុច្ឆាយំ បន ‘‘សង្ខតា’’តិបិ ‘‘អសង្ខតា’’តិបិ ‘‘លោកិយា’’តិបិ ‘‘លោកុត្តរា’’តិបិ ន វត្តព្ពា. កស្មា? សភាវតោ នត្ថិតាយ. យស្មា បន សមាបជ្ជន្តស្ស វសេន សមាបន្នោ នាម ហោតិ, តស្មា និប្ផន្នាតិ វត្តុំ វដ្ដតិ, នោ អនិប្ផន្នាតិ.

‘‘ឥតិ សន្តា សមាបត្តិ, អយំ អរិយនិសេវិតា;

ទិដ្ឋេវ ធម្មេ និព្ពានមិតិ សង្ខមុបាគតា’’តិ.

និរោធសមាបត្តិញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣៥. បរិនិព្ពានញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៨៦. បរិនិព្ពានញាណនិទ្ទេសេ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. សម្បជានោតិ សាត្ថកសម្បជញ្ញំ, សប្បាយសម្បជញ្ញំ, គោចរសម្បជញ្ញំ, អសម្មោហសម្បជញ្ញន្តិ ឥមេហិ ចតូហិ សម្បជញ្ញេហិ សម្បជានោ. បវត្តន្តិ សព្ពត្ថ យថានុរូបំ បរិយុដ្ឋានបវត្តញ្ច អនុសយប្បវត្តញ្ច. បរិយាទិយតីតិ ឧបចារប្បនាវសេន វុត្តេសុ វិក្ខម្ភនវសេន, វិបស្សនាវសេន វុត្តេសុ តទង្គវសេន, មគ្គវសេន វុត្តេសុ សមុច្ឆេទវសេន ខេបេតិ អប្បវត្តំ ករោតិ. បេយ្យាលមុខេន ហិ ទុតិយាទិឈានសមាបត្តិមហាវិបស្សនាមគ្គា សំខិត្តា. យស្មា ឯតំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស បវត្តំ ញាណំ បរិនិព្ពានេ ញាណំ នាម ហោតិ, តស្មា វិក្ខម្ភនបរិនិព្ពានំ តទង្គបរិនិព្ពានំ សមុច្ឆេទបរិនិព្ពានន្តិបិ វុត្តមេវ ហោតិ. ឯតេហិ កិលេសបរិនិព្ពានបច្ចវេក្ខណញាណំ វុត្តំ. អថ វា បនាតិអាទីហិ ខន្ធបរិនិព្ពានបច្ចវេក្ខណញាណំ និទ្ទិសតិ. អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយាតិ ទុវិធា ហិ និព្ពានធាតុ សឧបាទិសេសា ច អនុបាទិសេសា ច. តត្ថ ឧបាទីយតេ ‘‘អហំ មមា’’តិ ភុសំ គណ្ហីយតីតិ ឧបាទិ, ខន្ធបញ្ចកស្សេតំ អធិវចនំ. ឧបាទិយេវ សេសោ អវសិដ្ឋោតិ ឧបាទិសេសោ, សហ ឧបាទិសេសេន វត្តតីតិ សឧបាទិសេសា. នត្ថេត្ថ ឧបាទិសេសោតិ អនុបាទិសេសា. សឧបាទិសេសា បឋមំ វុត្តា. អយំ បន អនុបាទិសេសា. តាយ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា. ចក្ខុបវត្តន្តិ ចក្ខុបវត្តិ ចក្ខុសមុទាចារោ. បរិយាទិយតីតិ ខេបីយតិ មទ្ទីយតីតិ. ឯស នយោ សេសេសុ.

បរិនិព្ពានញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣៦. សមសីសដ្ឋញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៨៧. សមសីសដ្ឋញាណនិទ្ទេសេ បញ្ចក្ខន្ធាតិអាទីហិ ទសហិ រាសីហិ សព្ពធម្មសង្គហោ វេទិតព្ពោ. ន ហិ ឯកេកស្ស វសេន អាយតនធាតុរាសិវជ្ជេហិ សេសេហិ អដ្ឋហិ រាសីហិ វិសុំ វិសុំ សព្ពធម្មោ សង្គយ្ហតីតិ. យស្មា បន លោកុត្តរធម្មា ហេតុសមុច្ឆេទេន សមុច្ឆិន្ទិតព្ពា ន ហោន្តិ, តស្មា សព្ពធម្មសទ្ទេន សង្គហិតាបិ លោកុត្តរធម្មា សមុច្ឆេទវសេន សម្ភវតោ ឥធ ន គហេតព្ពា, ហេតុសមុច្ឆេទេន សមុច្ឆិន្ទិតព្ពា ឯវ តេភូមកធម្មា គហេតព្ពា. សម្មា សមុច្ឆិន្ទតីតិ យថាយោគំ វិក្ខម្ភនតទង្គសមុច្ឆេទបហានវសេន បរិយុដ្ឋានំ អនុសយញ្ច និរោធេន្តោ សម្មា សមុច្ឆិន្ទតិ. ឯវំ បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ទេសនាយ សម្មា សមុច្ឆេទោ និទ្ទិដ្ឋោ. និរោធេតីតិ អនុប្បាទនិរោធេន និរោធេតិ. ឥមិនា សមុច្ឆេទត្ថោ វុត្តោ. ន ឧបដ្ឋាតីតិ ឯវំ និរោធេ កតេ សោ សោ ធម្មោ បុន ន ឧបតិដ្ឋតិ, ន ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ. ឥមិនា និរោធត្ថោ វុត្តោ. ឯវំ អនុបដ្ឋហនធម្មវសេន អនុបដ្ឋានភាវោ និទ្ទិដ្ឋោ. សមន្តិ កាមច្ឆន្ទាទីនំ សមិតត្តា សមំ. តានិ បន នេក្ខម្មាទីនិ សត្ត, រូបារូបជ្ឈានានិ អដ្ឋ, មហាវិបស្សនា អដ្ឋារស, អរិយមគ្គា ចត្តារោតិ សត្តតិំស ហោន្តិ.

តេរស សីសានិ សីសភូតានំ សព្ពេសំ សង្គហវសេន វុត្តានិ. ឥធ បន សទ្ធាទីនិ អដ្ឋេវ សីសានិ យុជ្ជន្តិ. ន ហិ អរហតោ តណ្ហាទីនិ បញ្ច សីសានិ សន្តិ. បលិពោធសីសន្តិ បលិពុន្ធនំ បលិពោធោ, និព្ពានមគ្គាវរណន្តិ អត្ថោ. សីសន្តិ បធានំ, អធិកន្តិ អត្ថោ. បលិពោធោយេវ សីសំ, តំសម្បយុត្តាទិសព្ពបលិពោធេសុ វា សីសន្តិ បលិពោធសីសំ. ឯស នយោ សេសេសុ. វិសេសតោ បន វិនិពន្ធនន្តិ ឧន្នតិវសេន សំសារេ ពន្ធនំ. បរាមាសោតិ អភិនិវេសោ. វិក្ខេបោតិ វិប្បកិណ្ណតា. កិលេសោតិ កិលិស្សនំ. អធិមោក្ខោតិ អធិមុច្ចនំ. បគ្គហោតិ ឧស្សាហនំ. ឧបដ្ឋានន្តិ អបិលាបនំ. អវិក្ខេបោតិ អវិប្បកិណ្ណតា. ទស្សនន្តិ យថាសភាវបដិវេធោ. បវត្តន្តិ ឧបាទិន្នក្ខន្ធបវត្តំ. គោចរោតិ អារម្មណំ. ឥមេសុ ទ្វាទសសុបិ វារេសុ បធានដ្ឋោ សីសដ្ឋោ. វិមោក្ខោតិ វិក្ខម្ភនតទង្គសមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណវិមុត្តីសុ បញ្ចសុ និស្សរណវិមុត្តិ និព្ពានំ. សង្ខារសីសន្តិ សព្ពសង្ខតសង្ខារានំ សីសំ, កោដិ អវសានន្តិ អត្ថោ. ឯតេន អនុបាទិសេសបរិនិព្ពានំ វុត្តំ. សង្ខារាភាវមត្តវសេន វា ខន្ធបរិនិព្ពានមេវ វុត្តំ ហោតិ. នេក្ខម្មាទិកំ សមញ្ច សទ្ធាទិកំ សីសញ្ច, សមសីសំ វា អស្ស អត្ថីតិ សមសីសីតិ. អថ វា តេរសន្នំ សីសានំ តណ្ហាទីនិ បញ្ច សីសានិ សមុទយសច្ចំ, សទ្ធាទីនិ បញ្ច មគ្គសច្ចំ, បវត្តសីសំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ ទុក្ខសច្ចំ, គោចរសីសញ្ច សង្ខារសីសញ្ច និរោធសច្ចន្តិ ឥមេសំ ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ ឯកស្មិំ រោគេ វា ឯកស្មិំ ឥរិយាបថេ វា ឯកស្មិំ សភាគជីវិតិន្ទ្រិយេ វា អភិសមយោ ច អនុបាទិសេសបរិនិព្ពានញ្ច យស្ស ហោតិ, សោ បុព្ពេ វុត្តសមានញ្ច ឥមេសញ្ច សីសានំ អត្ថិតាយ សមសីសីតិ វុច្ចតិ.

សមសីសដ្ឋញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣៧. សល្លេខដ្ឋញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៨៨. សល្លេខដ្ឋញាណនិទ្ទេសេ រាគោ បុថូតិ រាគោ វិសុំ, លោកុត្តរេហិ អសម្មិស្សោតិ អត្ថោ. ឯស នយោ សេសេសុ. រាគោតិ រញ្ជនដ្ឋេន. ទោសោតិ ទុស្សនដ្ឋេន. មោហោតិ មុយ្ហនដ្ឋេន. រញ្ជនលក្ខណោ រាគោ, ទុស្សនលក្ខណោ ទោសោ, មុយ្ហនលក្ខណោ មោហោតិ ឥមេ តយោ សីសកិលេសេ វត្វា ឥទានិ បភេទតោ ទស្សេន្តោ កោធោតិអាទិមាហ. តត្ថ កុជ្ឈនលក្ខណោ កោធោតិ ឥធ សត្តវត្ថុកោ អធិប្បេតោ. ឧបនន្ធនលក្ខណោ ឧបនាហោ, ទឡ្ហភាវប្បត្តោ កោធោយេវ. បរគុណមក្ខនលក្ខណោ មក្ខោ, បរគុណបុញ្ឆនន្តិ អត្ថោ. យុគគ្គាហលក្ខណោ បឡាសោ, យុគគ្គាហវសេន បរគុណទស្សនន្តិ អត្ថោ. បរសម្បត្តិខីយនលក្ខណា ឥស្សា, ឧសូយនាតិ អត្ថោ. អត្តសម្បត្តិនិគូហនលក្ខណំ មច្ឆរិយំ, ‘‘មយ្ហំ អច្ឆរិយំ មា បរស្ស ហោតូ’’តិ អត្ថោ. អត្តនា កតបាបបដិច្ឆាទនលក្ខណា មាយា, បដិច្ឆាទនដ្ឋេន មាយា វិយាតិ អត្ថោ. អត្តនោ អវិជ្ជមានគុណប្បកាសនលក្ខណំ សាឋេយ្យំ, សឋភាវោតិ អត្ថោ. ចិត្តស្ស ឧទ្ធុមាតភាវលក្ខណោ ថម្ភោ, ថទ្ធភាវោតិ អត្ថោ. ករណុត្តរិយលក្ខណោ សារម្ភោ. ឧន្នតិលក្ខណោ មានោ. អព្ភុន្នតិលក្ខណោ អតិមានោ. មត្តភាវលក្ខណោ មទោ. បញ្ចសុ កាមគុណេសុ ចិត្តវោសគ្គលក្ខណោ បមាទោ.

ឯវំ វិសុំ វិសុំ កិលេសវសេន បុថូ ទស្សេត្វា វុត្តកិលេសេ ច អវុត្តេ ច អញ្ញេ សព្ពសង្គាហិកវសេន ទស្សេតុំ សព្ពេ កិលេសាតិអាទិមាហ. តត្ថ ទិដ្ឋធម្មសម្បរាយេសុ សត្តេ កិលេសេន្តិ ឧបតាបេន្តិ វិពាធេន្តីតិ កិលេសា. អកុសលកម្មបថសង្គហិតា ច អសង្គហិតា ច. ទុដ្ឋុ ចរិតា, ទុដ្ឋា វា ចរិតាតិ ទុច្ចរិតា. តេ បន កាយទុច្ចរិតំ វចីទុច្ចរិតំ មនោទុច្ចរិតន្តិ តិប្បការា. វិបាកំ អភិសង្ខរោន្តីតិ អភិសង្ខារា. តេបិ បុញ្ញាភិសង្ខារោ អបុញ្ញាភិសង្ខារោ អានេញ្ជាភិសង្ខារោតិ តិប្បការា. វិបាកវសេន ភវំ គច្ឆន្តីតិភវគាមិនោ, ភវគាមិនោ កម្មា ភវគាមិកម្មា. ឥមិនា អភិសង្ខារភាវេបិ សតិ អវេទនីយានិ កម្មានិ បដិក្ខិត្តានិ ហោន្តីតិ អយំ វិសេសោ. ‘‘ទុច្ចរិតា’’តិ ច ‘‘កម្មា’’តិ ច លិង្គវិបល្លាសោ កតោ. នានត្តេកត្តន្តិ ឯត្ថ ឧទ្ទេសេ ឯកត្តសទ្ទស្ស អភាវេបិ នានត្តេកត្តានំ អញ្ញមញ្ញាបេក្ខត្តា ឯកត្តម្បិ និទ្ទិសិតុកាមេន ‘‘នានត្តេកត្ត’’ន្តិ ឧទ្ទេសោ កតោ. នានត្តសល្លេខកេ ឯកត្តេ ទស្សិតេ សល្លេខញាណំ សុខេន ទស្សីយតីតិ. នានត្តន្តិ អនវដ្ឋិតត្តា សបរិប្ផន្ទត្តា ច នានាសភាវោ. ឯកត្តន្តិ អវដ្ឋិតត្តា អបរិប្ផន្ទត្តា ច ឯកសភាវោ.

ចរណតេជោតិ ចរន្តិ តេន អគតំ ទិសំ និព្ពានំ គច្ឆន្តីតិ ចរណំ. កិំ តំ? សីលំ. តទេវ បដិបក្ខតាបនដ្ឋេន តេជោ. គុណតេជោតិ សីលេន លទ្ធបតិដ្ឋោ សមាធិតេជោ. បញ្ញាតេជោតិ សមាធិនា លទ្ធបតិដ្ឋោ វិបស្សនាតេជោ. បុញ្ញតេជោតិ វិបស្សនាហិ លទ្ធបតិដ្ឋោ អរិយមគ្គកុសលតេជោ. ធម្មតេជោតិ ចតុន្នំ តេជានំ បតិដ្ឋាភូតោ ពុទ្ធវចនតេជោ. ចរណតេជេន តេជិតត្តាតិ សីលតេជេន តិខិណីកតត្តា. ទុស្សីល្យតេជន្តិ ទុស្សីលភាវសង្ខាតំ តេជំ. តម្បិ ហិ សន្តានំ តាបនតោ តេជោ នាម. បរិយាទិយតីតិ ខេបេតិ. អគុណតេជន្តិ សមាធិស្ស បដិបក្ខំ វិក្ខេបតេជំ. ទុប្បញ្ញតេជន្តិ វិបស្សនាញាណបដិបក្ខំ មោហតេជំ. អបុញ្ញតេជន្តិ តំតំមគ្គវជ្ឈកិលេសប្បហានេន កិលេសសហាយំ អកុសលកម្មតេជំ. ន កេវលញ្ហេតំ អបុញ្ញមេវ ខេបេតិ, ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, កម្មំ អកណ្ហំ អសុក្កំ អកណ្ហអសុក្កវិបាកំ កម្មំ កម្មក្ខយាយ សំវត្តតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣៣; ទី. និ. ៣.៣១២; ម. និ. ២.១៨) វចនតោ កុសលកម្មម្បិ ខេបេតិយេវ. បុញ្ញតេជបដិបក្ខវសេន អបុញ្ញតេជមេវ វុត្តំ. អធម្មតេជន្តិ នានាតិត្ថិយានំ សមយវចនតេជំ. ឥមស្ស ញាណស្ស ឧទ្ទេសវណ្ណនាយំ វុត្តេ ទុតិយេ អត្ថវិកប្បេ រាគាទយោ ឯកូនវីសតិ បុថុ ទុស្សីល្យតេជា ហោន្តិ. ‘‘អភិសង្ខារា, ភវគាមិកម្មា’’តិ ឯត្ថ អបុញ្ញាភិសង្ខារា អកុសលកម្មញ្ច អបុញ្ញតេជា ហោន្តិ, អានេញ្ជាភិសង្ខារានិ លោកិយកុសលកម្មានិ បុញ្ញតេជេនេវ ខេបនីយតោ អបុញ្ញតេជបក្ខិកាវ ហោន្តិ. កាមច្ឆន្ទាទយោ បញ្ចទស នានត្តា អគុណតេជា ហោន្តិ, និច្ចសញ្ញាទយោ អដ្ឋារស នានត្តា ទុប្បញ្ញតេជា ហោន្តិ, ចតុមគ្គវជ្ឈា ចត្តារោ នានត្តា អបុញ្ញតេជា ហោន្តិ. សោតាបត្តិមគ្គវជ្ឈនានត្តេន អធម្មតេជោ សង្គហេតព្ពោ.

និទ្ទេសេ សល្លេខបដិបក្ខេន អសល្លេខេន សល្លេខំ ទស្សេតុកាមេន អសល្លេខបុព្ពកោ សល្លេខោ និទ្ទិដ្ឋោ. នេក្ខម្មាទយោ សត្តតិំស ឯកត្តធម្មាវ បច្ចនីកានំ សល្លិខនតោ ‘‘សល្លេខោ’’តិ វុត្តា. តស្មិំ នេក្ខម្មាទិកេ សត្តតិំសបភេទេ សល្លេខេ ញាណំ សល្លេខដ្ឋេ ញាណន្តិ.

សល្លេខដ្ឋញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣៨. វីរិយារម្ភញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៨៩. វីរិយារម្ភញាណនិទ្ទេសេ អនុប្បន្នានន្តិ ឯកស្មិំ អត្តភាវេ, ឯកស្មិំ វា អារម្មណេ អនិព្ពត្តានំ. អនមតគ្គេ ហិ សំសារេ អនុប្បន្នា អកុសលា នាម នត្ថិ, កុសលា បន អត្ថិ. បាបកានន្តិ លាមកានំ. អកុសលានំ ធម្មានន្តិ អកោសល្លសម្ភូតានំ ធម្មានំ. អនុប្បាទាយាតិ ន ឧប្បាទនត្ថាយ. ឧប្បន្នានន្តិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ និព្ពត្តានំ. បហានាយាតិ បជហនត្ថាយ. អនុប្បន្នានំ កុសលានំ ធម្មានន្តិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ អនិព្ពត្តបុព្ពានំ កោសល្លសម្ភូតានំ ធម្មានំ. ឧប្បាទាយាតិ ឧប្បាទនត្ថាយ. ឧប្បន្នានន្តិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ និព្ពត្តានំ. ឋិតិយាតិ ឋិតត្ថាយ. អសម្មោសាយាតិ អវិនាសត្ថាយ. ភិយ្យោភាវាយាតិ បុនប្បុនភាវាយ. វេបុល្លាយាតិ វិបុលភាវាយ. ភាវនាយាតិ វឌ្ឍិយា. បារិបូរិយាតិ បរិបូរណត្ថាយ.

ឥទានិ អកុសលេសុ កាមច្ឆន្ទំ, កុសលេសុ នេក្ខម្មំ វិសេសេត្វា ទស្សេតុំ អនុប្បន្នស្ស កាមច្ឆន្ទស្សាតិអាទិមាហ. តត្ថ កាមច្ឆន្ទោតិ សមាធិបដិបក្ខោ កាមរាគោ. នេក្ខម្មន្តិ បឋមជ្ឈានសមាធិ, បឋមជ្ឈានំ វា, សព្ពេ ឯវ វា កុសលា ធម្មា នេក្ខម្មំ.

ឥទានិ សព្ពកិលេសានំ សព្ពកិលេសបដិបក្ខស្ស អរហត្តមគ្គស្ស ច វសេន យោជេត្វា ទស្សេតុំ អនុប្បន្នានំ សព្ពកិលេសានន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ឧប្បន្នស្ស អរហត្តមគ្គស្ស ឋិតិយាតិអាទីសុ ឧប្បាទក្ខណេ ឧប្បន្នស្ស អរហត្តមគ្គស្ស ឋិតិក្ខណភង្គក្ខណវសេន ‘‘ឋិតិយា’’តិអាទិយោជនា វេទិតព្ពា. វិភង្គដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘យា ចស្ស បវត្តិ, អយមេវ ឋិតិ នាមា’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ៤០៦) វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘អរហត្តមគ្គស្ស បុព្ពភាគមគ្គោ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ វទន្តិ.

វីរិយារម្ភញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣៩. អត្ថសន្ទស្សនញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៩០. អត្ថសន្ទស្សនញាណនិទ្ទេសេ បញ្ចក្ខន្ធាតិអាទីនិ វុត្តត្ថានេវ. បកាសេតីតិ បាកដំ ករោតិ, សោតូនំ ញាណចក្ខុនា ទស្សនំ សម្បាទេតីតិ អត្ថោ. នានាធម្មាតិ លោកិយលោកុត្តរា សព្ពធម្មា វុត្តា. កស្មា បកាសនានិទ្ទេសេ លោកិយា ឯវ វុត្តាតិ ចេ? អនិច្ចាទិវសេន បកាសនាយ អារទ្ធត្តា. លោកុត្តរានញ្ច អសម្មសនូបគត្តា លោកុត្តរា ន វុត្តា. នានាធម្មនិទ្ទេសេន បន អត្ថសន្ទស្សននិទ្ទេសេន ច តេសំ សង្គហិតត្តា យថា តេ បកាសេតព្ពា, តថា បកាសនា បកាសនាយេវ. បជហន្តោតិ សោតារំ បជហាបេន្តោតិ អត្ថោ. សន្ទស្សេតីតិ សោតូនំ សម្មា ទស្សេតិ. កេចិ បន ‘‘កាមច្ឆន្ទស្ស បហីនត្តា នេក្ខម្មត្ថំ សន្ទស្សេតី’’តិអាទិនា នយេន បឋន្តិ. តេសំ ឧជុកមេវ សោតូនំ ទោសប្បហានេ គុណបដិលាភេ ច កតេ សិខាប្បត្តំ ទេសនាញាណំ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ អយំ នយោ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

អត្ថសន្ទស្សនញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤០. ទស្សនវិសុទ្ធិញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៩១. ទស្សនវិសុទ្ធិញាណនិទ្ទេសេ សព្ពេ ធម្មា ឯកសង្គហិតាតិ សព្ពេ សង្ខតាសង្ខតា ធម្មា ឯកេន សង្គហិតា បរិច្ឆិន្នា. តថដ្ឋេនាតិ ភូតដ្ឋេន, អត្តនោ អត្តនោ សភាវវសេន វិជ្ជមានត្ថេនាតិ អត្ថោ. អនត្តដ្ឋេនាតិ ការកវេទកសង្ខាតេន អត្តនា រហិតដ្ឋេន. សច្ចដ្ឋេនាតិ អវិសំវាទកដ្ឋេន, អត្តនោ សភាវញ្ញថត្តាភាវេនាតិ អត្ថោ. បដិវេធដ្ឋេនាតិ សភាវតោ ញាណេន បដិវិជ្ឈិតព្ពដ្ឋេន. ឥធ លោកុត្តរញាណេន អសម្មោហតោ អារម្មណតោ ច បដិវេធោ វេទិតព្ពោ. អភិជាននដ្ឋេនាតិ លោកិកេន ញាណេន អារម្មណតោ, លោកុត្តរេន ញាណេន អសម្មោហតោ អារម្មណតោ ច តេសំ តេសំ ធម្មានំ សភាវតោ អភិជានិតព្ពដ្ឋេន. ‘‘សព្ពំ, ភិក្ខវេ, អភិញ្ញេយ្យ’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.៤៦) ហិ វុត្តំ. បរិជាននដ្ឋេនាតិ វុត្តនយេនេវ លោកិយលោកុត្តរេហិ ញាណេហិ សភាវតោ អភិញ្ញាតានំ ធម្មានំ អនិច្ចាទិតោ និយ្យានាទិតោ ច បរិច្ឆិន្ទិត្វា ជានិតព្ពដ្ឋេន. ‘‘សព្ពំ, ភិក្ខវេ, បរិញ្ញេយ្យ’’ន្តិ ហិ វុត្តំ. ធម្មដ្ឋេនាតិ សភាវធារណាទិនា ធម្មដ្ឋេន. ធាតុដ្ឋេនាតិ និជ្ជីវតាទិនា ធាតុដ្ឋេន. ញាតដ្ឋេនាតិ លោកិយលោកុត្តរេហិ ញាណេហិ ញាតុំ សក្កុណេយ្យដ្ឋេន. យថា ទដ្ឋុំ សក្កុណេយ្យាទិនា អត្ថេន ‘‘ទិដ្ឋំ សុតំ មុតំ វិញ្ញាតំ រូប’’ន្តិ វុត្តំ, ឯវមិធាបិ ញាតុំ សក្កុណេយ្យដ្ឋោ ញាតដ្ឋោតិ វេទិតព្ពោ. សច្ឆិកិរិយដ្ឋេនាតិ អារម្មណតោ បច្ចក្ខកាតព្ពដ្ឋេន. ផុសនដ្ឋេនាតិ បច្ចក្ខកតស្ស អារម្មណតោ បុនប្បុនំ ផុសិតព្ពដ្ឋេន. អភិសមយដ្ឋេនាតិ លោកិកេន ញាណេន អភិសមាគន្តព្ពដ្ឋេន. កិញ្ចាបិ ហិ ‘‘តថដ្ឋេ បញ្ញា សច្ចវិវដ្ដេ ញាណំ, អភិញ្ញាបញ្ញា ញាតដ្ឋេ ញាណំ, សច្ឆិកិរិយាបញ្ញា ផស្សនដ្ឋេ ញាណ’’ន្តិ ឯកេកមេវ ញាណំ វុត្តំ. អដ្ឋកថាយញ្ច –

‘‘សមវាយេ ខណេ កាលេ, សមូហេ ហេតុទិដ្ឋិសុ;

បដិលាភេ បហានេ ច, បដិវេធេ ច ទិស្សតី’’តិ . –

គាថាវណ្ណនាយំ អភិសមយសទ្ទស្ស បដិវេធត្ថោ វុត្តោ, ឥធ បន យថាវុត្តេន អត្ថេន តេសំ នានត្តំ វេទិតព្ពំ. អដ្ឋកថាយមេវ ហិ សោ លោកិយញាណវសេន ធម្មាភិសមយោ វុត្តោតិ.

កាមច្ឆន្ទោ នានត្តន្តិ វិក្ខេបសព្ភាវតោ នានារម្មណត្តា ច នានាសភាវោតិ អត្ថោ. ឯវំ សព្ពកិលេសា វេទិតព្ពា. នេក្ខម្មំ ឯកត្តន្តិ ចិត្តេកគ្គតាសព្ភាវតោ នានារម្មណវិក្ខេបាភាវតោ ច ឯកសភាវន្តិ អត្ថោ. ឯវំ សព្ពកុសលា វេទិតព្ពា. ឥធ បេយ្យាលេន សំខិត្តានំ ព្យាបាទាទីនំ អកុសលានំ យថាវុត្តេន អត្ថេន នានត្តំ វេទិតព្ពំ. វិតក្កវិចារាទីនំ បន ហេដ្ឋិមានំ ហេដ្ឋិមានំ ឧបរិមតោ ឧបរិមតោ ឱឡារិកដ្ឋេន នានត្តំ វេទិតព្ពំ. យស្មា ឯកសង្គហិតនានត្តេកត្តានំ បដិវេធោ មគ្គក្ខណេ សច្ចបដិវេធេន សិជ្ឈតិ, តស្មា ‘‘បដិវេធោ’’តិ បទំ ឧទ្ធរិត្វា សច្ចាភិសមយំ ទស្សេសិ.

បរិញ្ញា បដិវេធំ បដិវិជ្ឈតីតិ បរិញ្ញាភិសមយេន អភិសមេតិ. ឯស នយោ សេសេសុ. សច្ចាភិសមយកាលស្មិញ្ហិ មគ្គញាណស្ស ឯកក្ខណេ បរិញ្ញា, បហានំ, សច្ឆិកិរិយា, ភាវនាតិ ចត្តារិ កិច្ចានិ ហោន្តិ. យថា នាវា អបុព្ពំ អចរិមំ ឯកក្ខណេ ចត្តារិ កិច្ចានិ ករោតិ, ឱរិមំ តីរំ បជហតិ, សោតំ ឆិន្ទតិ, ភណ្ឌំ វហតិ, បារិមំ តីរំ អប្បេតិ, ឯវមេវ មគ្គញាណំ អបុព្ពំ អចរិមំ ឯកក្ខណេ ចត្តារិ សច្ចានិ អភិសមេតិ, ទុក្ខំ បរិញ្ញាភិសមយេន អភិសមេតិ, សមុទយំ បហានាភិសមយេន អភិសមេតិ, មគ្គំ ភាវនាភិសមយេន អភិសមេតិ, និរោធំ សច្ឆិកិរិយាភិសមយេន អភិសមេតិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? និរោធំ អារម្មណំ កត្វា កិច្ចវសេន ចត្តារិបិ សច្ចានិ បាបុណាតិ បស្សតិ បដិវិជ្ឈតីតិ. យថា ឱរិមំ តីរំ បជហតិ, ឯវំ មគ្គញាណំ ទុក្ខំ បរិជានាតិ. យថា សោតំ ឆិន្ទតិ, ឯវំ សមុទយំ បជហតិ. យថា ភណ្ឌំ វហតិ, ឯវំ សហជាតាទិបច្ចយតាយ មគ្គំ ភាវេតិ. យថា បារិមំ តីរំ អប្បេតិ, ឯវំ បារិមតីរភូតំ និរោធំ សច្ឆិករោតីតិ ឯវំ ឧបមាសំសន្ទនំ វេទិតព្ពំ.

ទស្សនំ វិសុជ្ឈតីតិ តំតំមគ្គវជ្ឈកិលេសតមប្បហានេន ញាណទស្សនំ វិសុទ្ធិភាវំ បាបុណាតិ. ទស្សនំ វិសុទ្ធន្តិ តស្ស តស្ស ផលស្ស ឧប្បាទក្ខណេ តស្ស តស្ស មគ្គញាណស្ស កិច្ចសិទ្ធិប្បត្តិតោ ញាណទស្សនំ វិសុទ្ធិភាវំ បត្តំ ហោតិ. សព្ពធម្មានំ ឯកសង្គហិតាយ នានត្តេកត្តបដិវេធបញ្ញាយ មគ្គផលញាណេហិ សិទ្ធិតោ អន្តេ មគ្គផលញាណានិ វុត្តានិ.

ទស្សនវិសុទ្ធិញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤១-៤២. ខន្តិញាណបរិយោគាហណញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៩២-៩៣. ខន្តិញាណបរិយោគាហណញាណនិទ្ទេសេសុ រូបំ អនិច្ចតោ វិទិតន្តិ អនិច្ចានុបស្សនាយ អនិច្ចន្តិ ញាតំ. រូបំ ទុក្ខតោ វិទិតន្តិ ទុក្ខានុបស្សនាយ ទុក្ខន្តិ ញាតំ. រូបំ អនត្តតោ វិទិតន្តិ អនត្តានុបស្សនាយ អនត្តាតិ ញាតំ. យំ យំ វិទិតំ, តំ តំ ខមតីតិ យំ យំ រូបំ អនិច្ចាទិតោ វិទិតំ, តំ តំ រូបំ អនិច្ចាទិតោ ខមតិ រុច្ចតិ. ‘‘រូបំ អនិច្ចតោ វិទិតំ, យំ យំ វិទិតំ, តំ តំ ខមតី’’តិ វិសុំ វិសុញ្ច កត្វា កេសុចិ បោត្ថកេសុ លិខិតំ. ‘‘វេទនា សញ្ញា សង្ខារា អនិច្ចតោ វិទិតា’’តិអាទិនា លិង្គវចនានិ បរិវត្តេត្វា យោជេតព្ពានិ. ផុសតីតិ វិបស្សនាញាណផុសនេន ផុសតិ ផរតិ. បរិយោគហតីតិ វិបស្សនាញាណេន បវិសតិ. បរិយោគាហតីតិបិ បាឋោ.

ខន្តិញាណបរិយោគាហណញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤៣. បទេសវិហារញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៩៤. បទេសវិហារញាណនិទ្ទេសេ យេនាការេន មាតិកាយ ឧទ្ទិដ្ឋោ បទេសោ បច្ចវេក្ខិតព្ពោ, តំ ទស្សេន្តោ មិច្ឆាទិដ្ឋិបច្ចយាបិ វេទយិតន្តិអាទិមាហ. តត្ថ មិច្ឆាទិដ្ឋិបច្ចយាតិ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តវេទនាបិ វដ្ដតិ ទិដ្ឋិំ ឧបនិស្សយំ កត្វា ឧប្បន្នា កុសលាកុសលវេទនាបិ វិបាកវេទនាបិ. តត្ថ មិច្ឆាទិដ្ឋិសម្បយុត្តា អកុសលាវ ហោតិ, ទិដ្ឋិំ បន ឧបនិស្សាយ កុសលាបិ ឧប្បជ្ជន្តិ អកុសលាបិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិកា ហិ ទិដ្ឋិំ ឧបនិស្សាយ បក្ខទិវសេសុ យាគុភត្តាទីនិ ទេន្តិ, អន្ធកុដ្ឋិអាទីនំ វត្តំ បដ្ឋបេន្តិ, ចតុមហាបថេ សាលំ ករោន្តិ, បោក្ខរណិំ ខណាបេន្តិ, បុប្ផារាមំ ផលារាមំ រោបេន្តិ, នទីវិទុគ្គេសុ សេតុំ អត្ថរន្តិ, វិសមំ សមំ ករោន្តិ. ឥតិ តេសំ កុសលា វេទនា ឧប្បជ្ជតិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិំ បន និស្សាយ សម្មាទិដ្ឋិកេ អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តិ វធពន្ធាទីនិ ករោន្តិ, បាណំ វធិត្វា ទេវតានំ ឧបហរន្តិ. ឥតិ នេសំ អកុសលា វេទនា ឧប្បជ្ជតិ. វិបាកវេទនា បន ភវន្តរគតានំ ហោតិ. សា បន មិច្ឆាទិដ្ឋិ សហជាតាយ វេទនាយ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ, សមនន្តរនិរុទ្ធា មិច្ឆាទិដ្ឋិ បច្ចុប្បន្នមិច្ឆាទិដ្ឋិសម្បយុត្តាយ វេទនាយ អនន្តរសមនន្តរូបនិស្សយអាសេវននត្ថិវិគតបច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ, មិច្ឆាទិដ្ឋិំ គរុំ កត្វា អភិនន្ទន្តស្ស លោភសហគតវេទនាយ អារម្មណអារម្មណាធិបតិអារម្មណូបនិស្សយបច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ, សព្ពាកុសលេហិ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ អារម្មណមត្តំ ករោន្តស្ស សព្ពាកុសលវេទនាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស វិបស្សន្តស្ស កុសលាព្យាកតវេទនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ ហោតិ, មិច្ឆាទិដ្ឋិបច្ចយេន ឧប្បជ្ជមានានំ កុសលាកុសលវេទនានំ ភវន្តរេ វិបាកវេទនានញ្ច ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ ហោតិ.

មិច្ឆាទិដ្ឋិវូបសមបច្ចយាតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិវូបសមោ នាម សម្មាទិដ្ឋិ, តស្មា យំ សម្មាទិដ្ឋិបច្ចយា វេទយិតំ វុត្តំ, តទេវ ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិវូបសមបច្ចយា’’តិ វេទិតព្ពំ. កេចិ បន ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិវូបសមោ នាម វិបស្សនាក្ខណេ សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ ចា’’តិ វទន្តិ.

សម្មាទិដ្ឋិបច្ចយាបិ វេទយិតន្តិ ឯត្ថាបិ សម្មាទិដ្ឋិសម្បយុត្តវេទនាបិ វដ្ដតិ សម្មាទិដ្ឋិំ ឧបនិស្សយំ កត្វា ឧប្បន្នា កុសលាកុសលវេទនាបិ វិបាកវេទនាបិ. តត្ថ សម្មាទិដ្ឋិសម្បយុត្តា កុសលាវ ហោតិ, សម្មាទិដ្ឋិំ បន ឧបនិស្សាយ ពុទ្ធបូជា ទីបមាលារោបនំ មហាធម្មស្សវនំ អប្បតិដ្ឋិតេ ទិសាភាគេ ចេតិយបតិដ្ឋាបនន្តិ ឯវមាទីនិ បុញ្ញានិ ករោន្តិ. ឥតិ នេសំ កុសលា វេទនា ឧប្បជ្ជតិ. សម្មាទិដ្ឋិមេវ និស្សាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិកេ អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តិ, អត្តានំ ឧក្កំសន្តិ, បរំ វម្ភេន្តិ. ឥតិ នេសំ អកុសលា វេទនា ឧប្បជ្ជតិ. វិបាកវេទនា បន ភវន្តរគតានំយេវ ហោតិ. សា បន សម្មាទិដ្ឋិ សហជាតាយ សមនន្តរនិរុទ្ធាយ បច្ចុប្បន្នាយ វេទនាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា វុត្តបច្ចយេហេវ បច្ចយោ ហោតិ, លោកិកសម្មាទិដ្ឋិ បច្ចវេក្ខណសម្បយុត្តាយ វិបស្សនាសម្បយុត្តាយ និកន្តិសម្បយុត្តាយ ច វេទនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ ហោតិ, មិច្ឆាទិដ្ឋិយា វុត្តនយេនេវ ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ ហោតិ, មគ្គផលសម្មាទិដ្ឋិ បច្ចវេក្ខណសម្បយុត្តាយ វេទនាយ អារម្មណអារម្មណាធិបតិអារម្មណូបនិស្សយបច្ចយវសេន បច្ចយោ ហោតិ.

សម្មាទិដ្ឋិវូបសមបច្ចយាបិ វេទយិតន្តិ សម្មាទិដ្ឋិវូបសមោ នាម មិច្ឆាទិដ្ឋិ, តស្មា យំ មិច្ឆាទិដ្ឋិបច្ចយា វេទយិតំ វុត្តំ, តទេវ ‘‘សម្មាទិដ្ឋិវូបសមបច្ចយា’’តិ វេទិតព្ពំ. មិច្ឆាសង្កប្បបច្ចយា មិច្ឆាសង្កប្បវូបសមបច្ចយាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. យស្ស យស្ស ហិ ‘‘វូបសមបច្ចយា’’តិ វុច្ចតិ, តស្ស តស្ស បដិបក្ខធម្មបច្ចយាវ តំ តំ វេទយិតំ អធិប្បេតំ. មិច្ឆាញាណាទីសុ បន មិច្ឆាញាណំ នាម បាបកិរិយាសុ ឧបាយចិន្តា. អថ វា មិច្ឆាញាណំ មិច្ឆាបច្ចវេក្ខណញាណំ. សម្មាញាណំ នាម វិបស្សនាសម្មាទិដ្ឋិំ លោកុត្តរសម្មាទិដ្ឋិញ្ច ឋបេត្វា អវសេសកុសលាព្យាកតំ ញាណំ. មិច្ឆាវិមុត្តិ នាម បាបាធិមុត្តិតា. អថ វា អយាថាវវិមុត្តិ អនិយ្យានិកវិមុត្តិ អវិមុត្តស្សេវ សតោ វិមុត្តិសញ្ញីតិ. សម្មាវិមុត្តិ នាម កល្យាណាធិមុត្តិតា ផលវិមុត្តិ ច. សម្មាទិដ្ឋិអាទយោ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថាយេវ.

ឆន្ទបច្ចយាបីតិអាទីសុ បន ឆន្ទោ នាម លោភោ, ឆន្ទបច្ចយា អដ្ឋលោភសហគតចិត្តសម្បយុត្តវេទនា វេទិតព្ពា. ឆន្ទវូបសមបច្ចយា បឋមជ្ឈានវេទនាវ. វិតក្កបច្ចយា បឋមជ្ឈានវេទនា. វិតក្កវូបសមបច្ចយា ទុតិយជ្ឈានវេទនា. សញ្ញាបច្ចយា ឋបេត្វា បឋមជ្ឈានំ សេសា ឆ សមាបត្តិវេទនា. សញ្ញាវូបសមបច្ចយា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនវេទនា.

ឆន្ទោ ច អវូបសន្តោ ហោតីតិអាទីសុ សចេ ឆន្ទវិតក្កសញ្ញា អវូបសន្តា ហោន្តីតិ អត្ថោ. តប្បច្ចយាតិ សោ ឆន្ទវិតក្កសញ្ញានំ អវូបសមោ ឯវ បច្ចយោ តប្បច្ចយោ, តស្មា តប្បច្ចយា. ឆន្ទវិតក្កសញ្ញាអវូបសមបច្ចយា វេទនា ហោតីតិ អត្ថោ. សា អដ្ឋលោភសហគតចិត្តសម្បយុត្តវេទនា ហោតិ. សចេ ឆន្ទោ វូបសន្តោ វិតក្កសញ្ញា អវូបសន្តា. តប្បច្ចយាតិ សោ ឆន្ទស្ស វូបសមោ វិតក្កសញ្ញានំ អវូបសមោ ឯវ បច្ចយោ តប្បច្ចយោ, តស្មា តប្បច្ចយា. សា បឋមជ្ឈានវេទនាវ. សចេ ឆន្ទវិតក្កា វូបសន្តា សញ្ញា អវូបសន្តា. តប្បច្ចយាតិ សោ ឆន្ទវិតក្កានំ វូបសមោ សញ្ញាយ អវូបសមោ ឯវ បច្ចយោ តប្បច្ចយោ, តស្មា តប្បច្ចយា. សា ទុតិយជ្ឈានវេទនាវ. សចេ ឆន្ទវិតក្កសញ្ញា វូបសន្តា. តប្បច្ចយាតិ សោ ឆន្ទវិតក្កសញ្ញានំ វូបសមោ ឯវ បច្ចយោ តប្បច្ចយោ, តស្មា តប្បច្ចយា. សា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនវេទនាវ. កេចិ បន ‘‘ឆន្ទោ នាម អប្បនំ បាបុណិស្សាមីតិ បុព្ពភាគេ ធម្មច្ឆន្ទោ, អប្បនាប្បត្តស្ស សោ ឆន្ទោ វូបសន្តោ ហោតិ. បឋមជ្ឈានេ វិតក្កោ ហោតិ, ទុតិយជ្ឈានប្បត្តស្ស វិតក្កោ វូបសន្តោ ហោតិ. សត្តសុ សមាបត្តីសុ សញ្ញា ហោតិ, នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ សមាបន្នស្ស ច និរោធំ សមាបន្នស្ស ច សញ្ញា វូបសន្តា ហោតី’’តិ ឯវំ វណ្ណយន្តិ. ឥធ បន និរោធសមាបត្តិ ន យុជ្ជតិ. អប្បត្តស្ស បត្តិយាតិ អរហត្តផលស្ស បត្តត្ថាយ. អត្ថិ អាយវន្តិ អត្ថិ វីរិយំ. អាយាវន្តិបិ បាឋោ. តស្មិម្បិ ឋានេ អនុប្បត្តេតិ តស្ស វីរិយារម្ភស្ស វសេន តស្មិំ អរហត្តផលស្ស ការណេ អរិយមគ្គេ អនុប្បត្តេ. តប្បច្ចយាបិ វេទយិតន្តិ អរហត្តស្ស ឋានបច្ចយា វេទយិតំ. ឯតេន ចតុមគ្គសហជាតា និព្ពត្តិតលោកុត្តរវេទនា គហិតា. កេចិ បន ‘‘អាយវន្តិ បដិបត្តិ. តស្មិម្បិ ឋានេ អនុប្បត្តេតិ តស្សា ភូមិយា បត្តិយា’’តិ វណ្ណយន្តិ.

បទេសវិហារញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤៤-៤៩. វិវដ្ដញាណឆក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា

៩៥. វិវដ្ដញាណឆក្កនិទ្ទេសេ នេក្ខម្មាធិបតត្តា បញ្ញាតិ នេក្ខម្មំ អធិកំ កត្វា នេក្ខម្មាធិកភាវេន បវត្តា បញ្ញា. កាមច្ឆន្ទតោ សញ្ញាយ វិវដ្ដតីតិ នេក្ខម្មាធិបតិកតបញ្ញាសម្បយុត្តសញ្ញាយ ហេតុភូតាយ, ករណភូតាយ វា កាមច្ឆន្ទតោ វិវដ្ដតិ បរាវត្តតិ, បរម្មុខី ហោតីតិ អត្ថោ. ឯស នយោ សេសេសុ.

៩៦. កាមច្ឆន្ទោ នានត្តន្តិ កាមច្ឆន្ទោ សន្តវុត្តិតាយ អភាវតោ ន ឯកសភាវោ. នេក្ខម្មំ ឯកត្តន្តិ នេក្ខម្មំ សន្តវុត្តិភាវតោ ឯកសភាវោ. នេក្ខម្មេកត្តំ ចេតយតោតិ កាមច្ឆន្ទេ អាទីនវទស្សនេន នេក្ខម្មំ បវត្តយតោ. កាមច្ឆន្ទតោ ចិត្តំ វិវដ្ដតីតិ ទិដ្ឋាទីនវតោ កាមច្ឆន្ទតោ នេក្ខម្មក្ខណេ ចិត្តំ វិវដ្ដតិ. ឯស នយោ សេសេសុ.

៩៧. កាមច្ឆន្ទំ បជហន្តោតិ នេក្ខម្មបវត្តិក្ខណេ កាមច្ឆន្ទំ វិក្ខម្ភនប្បហានេន បជហន្តោ. នេក្ខម្មវសេន ចិត្តំ អធិដ្ឋាតីតិ បដិលទ្ធស្ស នេក្ខម្មស្ស វសេន តំសម្បយុត្តចិត្តំ អធិតិដ្ឋតិ អធិកំ ករោន្តោ តិដ្ឋតិ, បវត្តេតីតិ អត្ថោ. ឯស នយោ សេសេសុ.

៩៨. ចក្ខុ សុញ្ញំ អត្តេន វាតិ ពាលជនបរិកប្បិតស្ស ការកវេទកសង្ខាតស្ស អត្តនោ អភាវា ចក្ខុ អត្តេន ច សុញ្ញំ. យញ្ហិ យត្ថ ន ហោតិ, តេន តំ សុញ្ញំ នាម ហោតិ. អត្តនិយេន វាតិ អត្តនោ អភាវេនេវ អត្តនោ សន្តកស្សបិ អភាវា អត្តនោ សន្តកេន ច សុញ្ញំ. លោកស្ស អត្តាតិ ច អត្តនិយន្តិ ច ឧភយថា គាហសម្ភវតោ តទុភយគាហបដិសេធនត្ថំ អត្តាភាវោ ច អត្តនិយាភាវោ ច វុត្តោ. និច្ចេន វាតិ ភង្គំ អតិក្កមិត្វា តិដ្ឋន្តស្ស កស្សចិ អភាវតោ និច្ចេន ច សុញ្ញំ. ធុវេន វាតិ បវត្តិក្ខណេបិ ថិរស្ស កស្សចិ អភាវតោ ធុវេន ច សុញ្ញំ. សស្សតេន វាតិ សព្ពកាលេបិ វិជ្ជមានស្ស កស្សចិ អភាវតោ សស្សតេន ច សុញ្ញំ. អវិបរិណាមធម្មេន វាតិ ជរាភង្គវសេន ទ្វិធា អបរិវត្តមានបកតិកស្ស កស្សចិ អភាវតោ អវិបរិណាមធម្មេន ច សុញ្ញំ. អថ វា និច្ចភាវេន ច ធុវភាវេន ច សស្សតភាវេន ច អវិបរិណាមធម្មភាវេន ច សុញ្ញន្តិ អត្ថោ. សមុច្ចយត្ថោ វា-សទ្ទោ. យថាភូតំ ជានតោ បស្សតោតិ ឥច្ចេវំ អនត្តានុបស្សនាញាណេន យថាសភាវេន ជានន្តស្ស ចក្ខុនា វិយ ច បស្សន្តស្ស. ចក្ខាភិនិវេសតោ ញាណំ វិវដ្ដតីតិ ចក្ខុ អត្តាតិ វា អត្តនិយន្តិ វា បវត្តមានតោ ទិដ្ឋាភិនិវេសតោ តទង្គប្បហានវសេន ញាណំ វិវដ្ដតិ. ឯស នយោ សេសេសុ.

៩៩. នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទំ វោសជ្ជតីតិ នេក្ខម្មលាភី បុគ្គលោ នេក្ខម្មេន តប្បដិបក្ខំ កាមច្ឆន្ទំ បរិច្ចជតិ. វោសគ្គេ បញ្ញាតិ កាមច្ឆន្ទស្ស វោសគ្គភូតេ នេក្ខម្មេ តំសម្បយុត្តា បញ្ញា. ឯស នយោ សេសេសុ. បីឡនដ្ឋាទយោ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថា ឯវ. បរិជានន្តោ វិវដ្ដតីតិ បុគ្គលាធិដ្ឋានា ទេសនា, មគ្គសមង្គីបុគ្គលោ ទុក្ខស្ស ចតុព្ពិធំ អត្ថំ កិច្ចវសេន បរិជានន្តោ ទុភតោ វុដ្ឋានវសេន វិវដ្ដតិ, ញាណវិវដ្ដនេបិ ញាណសមង្គី វិវដ្ដតីតិ វុត្តោ.

១០០. តថដ្ឋេ បញ្ញាតិ ឯតស្ស បុគ្គលស្សេវ តថដ្ឋេ វិវដ្ដនា បញ្ញា. ឯស នយោ សេសេសុ. ឥទានិ មគ្គក្ខណេ ឯវ កិច្ចវសេន អាការនានត្តតោ ឆ វិវដ្ដញាណានិ ទស្សេតុំ សញ្ញាវិវដ្ដោតិអាទិមាតិកំ ឋបេត្វា តំ អត្ថតោ វិភជន្តោ សញ្ជានន្តោ វិវដ្ដតីតិអាទិមាហ. តត្ថ សញ្ជានន្តោ វិវដ្ដតីតិ សញ្ញាវិវដ្ដោតិ យស្មា បុព្ពភាគេ នេក្ខម្មាទិំ អធិបតិតោ សញ្ជានន្តោ យោគី បច្ឆា នេក្ខម្មសម្បយុត្តញាណេន កាមច្ឆន្ទាទិតោ វិវដ្ដតិ, តស្មា តំ ញាណំ សញ្ញាវិវដ្ដោ នាមាតិ អត្ថោ. ចេតយន្តោ វិវដ្ដតីតិ ចេតោវិវដ្ដោតិ យស្មា យោគី នេក្ខម្មេកត្តាទីនិ ចេតយន្តោ សម្បយុត្តញាណេន កាមច្ឆន្ទាទិតោ វិវដ្ដតិ, តស្មា តំ ញាណំ ចេតោវិវដ្ដោ នាមាតិ អត្ថោ. វិជានន្តោ វិវដ្ដតីតិ ចិត្តវិវដ្ដោតិ យស្មា យោគី នេក្ខម្មាទិវសេន ចិត្តាធិដ្ឋានេន វិជានន្តោ តំសម្បយុត្តញាណេន កាមច្ឆន្ទាទិតោ វិវដ្ដតិ, តស្មា តំ ញាណំ ចិត្តវិវដ្ដោ នាមាតិ អត្ថោ. ញាណំ ករោន្តោ វិវដ្ដតីតិ ញាណវិវដ្ដោតិ យស្មា យោគី ឆព្ពិធំ អជ្ឈត្តិកាយតនំ អនត្តានុបស្សនាញាណេន សុញ្ញតោ វិទិតំ ករោន្តោ តេនេវ ញាណេន ទិដ្ឋាភិនិវេសតោ វិវដ្ដតិ, តស្មា តំ ញាណំ ញាណវិវដ្ដោ នាមាតិ អត្ថោ. វោសជ្ជន្តោ វិវដ្ដតីតិ វិមោក្ខវិវដ្ដោតិ យស្មា យោគី នេក្ខម្មាទីហិ កាមច្ឆន្ទាទីនិ វោសជ្ជន្តោ តំសម្បយុត្តញាណេន កាមច្ឆន្ទាទិតោ វិវដ្ដតិ, តស្មា តំ ញាណំ វិមោក្ខវិវដ្ដោ នាមាតិ អត្ថោ. តថដ្ឋេ វិវដ្ដតីតិ សច្ចវិវដ្ដោតិ យស្មា យោគី ចតុព្ពិធេ តថដ្ឋេ ទុភតោ វុដ្ឋានវសេន វិវដ្ដតិ, តស្មា មគ្គញាណំ សច្ចវិវដ្ដោ នាមាតិ អត្ថោ. មគ្គញាណមេវ វា តថដ្ឋេ ទុភតោ វុដ្ឋានភាវេន វិវដ្ដតីតិ សច្ចវិវដ្ដោតិ អត្ថោ.

យត្ថ សញ្ញាវិវដ្ដោតិអាទិ សច្ចវិវដ្ដញាណនិទ្ទេសេ វុត្តត្តា សច្ចវិវដ្ដញាណក្ខណមេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. មគ្គក្ខណេយេវ ហិ សព្ពានិ យុជ្ជន្តិ. កថំ? ញាណវិវដ្ដេ ញាណញ្ហិ វជ្ជេត្វា សេសេសុ អរិយមគ្គោ សរូបេនេវ អាគតោ. វិបស្សនាកិច្ចស្ស បន មគ្គេនេវ សិជ្ឈនតោ វិបស្សនាកិច្ចសិទ្ធិវសេន ញាណវិវដ្ដញាណម្បិ មគ្គក្ខណេ យុជ្ជតិ. មគ្គញាណេនេវ វា ‘‘ចក្ខុ សុញ្ញ’’ន្តិអាទិ កិច្ចវសេន បដិវិទ្ធមេវ ហោតីតិ មគ្គក្ខណេ តំ ញាណំ វត្តុំ យុជ្ជតិយេវ. អត្ថយោជនា បនេត្ថ ‘‘យត្ថ មគ្គក្ខណេ សញ្ញាវិវដ្ដោ, តត្ថ ចេតោវិវដ្ដោ. យត្ថ មគ្គក្ខណេ ចេតោវិវដ្ដោ, តត្ថ សញ្ញាវិវដ្ដោ’’តិ ឯវមាទិនា នយេន សព្ពសំសន្ទនេសុ យោជនា កាតព្ពា. អថ វា សញ្ញាវិវដ្ដចេតោវិវដ្ដចិត្តវិវដ្ដវិមោក្ខវិវដ្ដេសុ ចតុន្នំ អរិយមគ្គានំ អាគតត្តា សច្ចវិវដ្ដោ អាគតោយេវ ហោតិ. ញាណវិវដ្ដោ ច សច្ចវិវដ្ដេនេវ កិច្ចវសេន សិទ្ធោ ហោតិ. សញ្ញាចេតោចិត្តវិមោក្ខវិវដ្ដេស្វេវ ច បេយ្យាលេ វិត្ថារិយមានេ ‘‘អនត្តានុបស្សនាធិបតត្តា បញ្ញា អភិនិវេសតោ សញ្ញាយ វិវដ្ដតីតិ អធិបតត្តា បញ្ញា សញ្ញាវិវដ្ដេ ញាណ’’ន្តិ ច, ‘‘អភិនិវេសោ នានត្តំ, អនត្តានុបស្សនា ឯកត្តំ. អនត្តានុបស្សនេកត្តំ ចេតយតោ អភិនិវេសតោ ចិត្តំ វិវដ្ដតីតិ នានត្តេ បញ្ញា ចេតោវិវដ្ដេ ញាណ’’ន្តិ ច, ‘‘អភិនិវេសំ បជហន្តោ អនត្តានុបស្សនាវសេន ចិត្តំ អធិដ្ឋាតីតិ អធិដ្ឋានេ បញ្ញា ចិត្តវិវដ្ដេ ញាណ’’ន្តិ ច, ‘‘អនត្តានុបស្សនាយ អភិនិវេសំ វោសជ្ជតីតិ វោសគ្គេ បញ្ញា វិមោក្ខវិវដ្ដេ ញាណ’’ន្តិ ច បាឋសម្ភវតោ ញាណវិវដ្ដេ ញាណម្បិ តេសុ អាគតមេវ ហោតិ. ញាណវិវដ្ដេ ច អនត្តានុបស្សនាយ វុដ្ឋាយ អរិយមគ្គំ បដិលទ្ធស្ស កិច្ចវសេន ‘‘ចក្ខុ សុញ្ញំ អត្តេន វា អត្តនិយេន វា’’តិអាទិយុជ្ជនតោ សច្ចវិវដ្ដោ លព្ភតិ, តស្មា ឯកេកស្មិំ វិវដ្ដេ សេសា បញ្ច បញ្ច វិវដ្ដា លព្ភន្តិ. តស្មា ឯវំ ‘‘យត្ថ សញ្ញាវិវដ្ដោ, តត្ថ ចេតោវិវដ្ដោ’’តិអាទិកានិ សំសន្ទនានិ វុត្តានីតិ វេទិតព្ពំ.

វិវដ្ដញាណឆក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥០. ឥទ្ធិវិធញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

១០១. ឥទ្ធិវិធញាណនិទ្ទេសំ ឥធ ភិក្ខូតិ ឥមស្មិំ សាសនេ ភិក្ខុ. ឆន្ទសមាធិបធានសង្ខារសមន្នាគតន្តិ ឯត្ថ ឆន្ទហេតុកោ សមាធិ, ឆន្ទាធិកោ វា សមាធិ ឆន្ទសមាធិ, កត្តុកម្យតាឆន្ទំ អធិបតិំ ករិត្វា បដិលទ្ធសមាធិស្សេតំ អធិវចនំ. បធានភូតា សង្ខារា បធានសង្ខារា, ចតុកិច្ចសាធកស្ស សម្មប្បធានវីរិយស្សេតំ អធិវចនំ. ចតុកិច្ចសាធនវសេន ពហុវចនំ កតំ. សមន្នាគតន្តិ ឆន្ទសមាធិនា ច បធានសង្ខារេហិ ច ឧបេតំ. ឥទ្ធិបាទន្តិ និប្ផត្តិបរិយាយេន វា ឥជ្ឈនដ្ឋេន, ឥជ្ឈន្តិ ឯតាយ សត្តា ឥទ្ធា វុទ្ធា ឧក្កំសគតា ហោន្តីតិ ឥមិនា វា បរិយាយេន ឥទ្ធីតិ សង្ខំ គតានំ ឧបចារជ្ឈានាទិកុសលចិត្តសម្បយុត្តានំ ឆន្ទសមាធិបធានសង្ខារានំ អធិដ្ឋានដ្ឋេន បាទភូតំ សេសចិត្តចេតសិករាសិន្តិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហិ ឥទ្ធិបាទវិភង្គេ សុត្តន្តភាជនីយេ ‘‘ឥទ្ធិបាទោតិ តថាភូតស្ស វេទនាក្ខន្ធោ…បេ… វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’’តិ (វិភ. ៤៣៤). អភិធម្មភាជនីយេ ច ‘‘ឥទ្ធិបាទោតិ តថាភូតស្ស ផស្សោ វេទនា…បេ… បគ្គាហោ អវិក្ខេបោ’’តិ (វិភ. ៤៤៧) វុត្តំ. តស្មា ‘‘សេសចិត្តចេតសិករាសិ’’ន្តិ ឯត្ថ? ឆន្ទសមាធិបធានសង្ខារេសុ ឯកេកំ ឥទ្ធិំ កត្វា ទ្វីហិ ទ្វីហិ សហ សេសវចនំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯវញ្ហិ ចត្តារោ ខន្ធា សព្ពេ ច ផស្សាទយោ ធម្មា សង្គហិតា ហោន្តិ. ឥមិនា នយេន សេសេសុបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. យថេវ ហិ ឆន្ទំ អធិបតិំ ករិត្វា បដិលទ្ធសមាធិ ឆន្ទសមាធីតិ វុត្តោ, ឯវំ វីរិយំ ចិត្តំ វីមំសំ អធិបតិំ ករិត្វា បដិលទ្ធសមាធិ វីមំសាសមាធីតិ វុច្ចតិ. ឯវមេកេកស្មិំ ឥទ្ធិបាទេ ឆន្ទាទយោ វីរិយាទយោ ចិត្តាទយោ វីមំសាទយោតិ តយោ តយោ ធម្មា ឥទ្ធីបិ ហោន្តិ ឥទ្ធិបាទាបិ, សេសា បន សម្បយុត្តកា ចត្តារោ ខន្ធា ឥទ្ធិបាទាយេវ. យស្មា វា ឥមេ តយោ តយោ ធម្មា សម្បយុត្តកេហិ ចតូហិ ខន្ធេហិ សទ្ធិំយេវ ឥជ្ឈន្តិ, ន វិនា តេហិ, តស្មា តេន បរិយាយេន សព្ពេ ចត្តារោបិ ខន្ធា ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធិ នាម ហោន្តិ, បតិដ្ឋដ្ឋេន បាទា នាមាតិបិ វេទិតព្ពំ.

វីរិយសមាធិបធានសង្ខារសមន្នាគតន្តិ ឯត្ថ បន វីរិយន្តិ ច បធានសង្ខារោតិ ច ឯកោយេវ. កស្មា ទ្វិធា វុត្តន្តិ ចេ? វីរិយស្ស អធិបតិភាវទស្សនវសេនេត្ថ បឋមំ វីរិយគ្គហណំ កតំ, តស្សេវ ចតុកិច្ចសាធកត្តទស្សនត្ថំ បធានសង្ខារវចនំ កតំ. ឯវំ ទ្វិធា វុត្តត្តា ឯវ ចេត្ថាបិ តយោ តយោ ធម្មាតិ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘វិភង្គេ ‘ឥទ្ធីតិ យា តេសំ តេសំ ធម្មានំ ឥទ្ធិ សមិទ្ធិ ឥជ្ឈនា សមិជ្ឈនា’តិ (វិភ. ៤៣៤) វុត្តត្តា ឥទ្ធិ នាម អនិប្ផន្នា, ឥទ្ធិបាទោ និប្ផន្នោ’’តិ វទន្តិ. ឥធ បន ឥទ្ធិបិ ឥទ្ធិបាទោបិ និប្ផន្នោ លក្ខណព្ភាហតោតិ សន្និដ្ឋានំ កតំ. ឥទ្ធិ សមិទ្ធីតិអាទីហិ ឥជ្ឈនាការេន ធម្មា ឯវ វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ.

ភាវេតីតិ អាសេវតិ. សុត្តន្តភាជនីយេ (វិភ. ៤៣១ អាទយោ) វិយ ឥធាបិ ឥទ្ធិបាទភាវនា លោកិយា ឯវ. តស្មា ឥទ្ធិវិធំ តាវ សម្បាទេតុកាមោ លោកិយំ ឥទ្ធិបាទំ ភាវេន្តោ បថវីកសិណាទីសុ អដ្ឋសុ កសិណេសុ អធិកតវសិប្បត្តអដ្ឋសមាបត្តិកោ កសិណានុលោមតោ កសិណបដិលោមតោ កសិណានុលោមបដិលោមតោ ឈានានុលោមតោ ឈានបដិលោមតោ ឈានានុលោមបដិលោមតោ ឈានុក្កន្តិកតោ កសិណុក្កន្តិកតោ ឈានកសិណុក្កន្តិកតោ អង្គសង្កន្តិកតោ អារម្មណសង្កន្តិកតោ អង្គារម្មណសង្កន្តិកតោ អង្គវវត្ថានតោ អារម្មណវវត្ថានតោតិ ឥមេហិ ចុទ្ទសហិ អាការេហិ ចិត្តំ បរិទមេត្វា ឆន្ទសីសវីរិយសីសចិត្តសីសវីមំសាសីសវសេន បុនប្បុនំ ឈានំ សមាបជ្ជតិ. អង្គារម្មណវវត្ថានម្បិ កេចិ ឥច្ឆន្តិ. បុព្ពហេតុសម្បន្នេន បន កសិណេសុ ចតុក្កជ្ឈានមត្តេ ចិណ្ណវសិនាបិ កាតុំ វដ្ដតីតិ តំ តំ ឥទ្ធិបាទំ សមាធិំ ភាវេន្តោ ‘‘អនុប្បន្នានំ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ អនុប្បាទាយា’’តិអាទិកំ (វិភ. ៤៣២) ចតុប្បការំ វីរិយំ អធិដ្ឋាតិ, តស្ស ច ហានិវុទ្ធិយោ ញត្វា វីរិយសមតំ អធិដ្ឋាតិ. សោ ឯវំ ចតូសុ ឥទ្ធិបាទេសុ ចិត្តំ បរិភាវេត្វា ឥទ្ធិវិធំ សម្បាទេតិ.

សោ ឥមេសុ ចតូសុ ឥទ្ធិបាទេសូតិអាទីសុ សោតិ សោ ភាវិតចតុរិទ្ធិបាទោ ភិក្ខុ. ចតូសុ ឥទ្ធិបាទេសុ ចិត្តំ បរិភាវេតីតិ បុនប្បុនំ ឆន្ទាទីសុ ឯកេកំ អធិបតិំ កត្វា ឈានសមាបជ្ជនវសេន តេសុ ចិត្តំ បរិភាវេតិ នាម, ឆន្ទាទិវាសនំ គាហាបេតីតិ អត្ថោ. បរិទមេតីតិ និព្ពិសេវនំ ករោតិ. បុរិមំ បច្ឆិមស្ស ការណវចនំ. បរិភាវិតញ្ហិ ចិត្តំ បរិទមិតំ ហោតីតិ. មុទុំ ករោតីតិ តថា ទន្តំ ចិត្តំ វសិប្បត្តំ ករោតិ. វសេ វត្តមានញ្ហិ ចិត្តំ ‘‘មុទូ’’តិ វុច្ចតិ. កម្មនិយន្តិ កម្មក្ខមំ កម្មយោគ្គំ ករោតិ. មុទុ ហិ ចិត្តំ កម្មនិយំ ហោតិ សុធន្តមិវ សុវណ្ណំ, ឥធ បន ឥទ្ធិវិធកម្មក្ខមំ. សោតិ សោ បរិភាវិតចិត្តោ ភិក្ខុ. កាយម្បិ ចិត្តេ សមោទហតីតិអាទិ ឥទ្ធិករណកាលេ យថាសុខំ ចិត្តចារស្ស ឥជ្ឈនត្ថំ យោគវិធានំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. តត្ថ កាយម្បិ ចិត្តេ សមោទហតីតិ អត្តនោ ករជកាយម្បិ បាទកជ្ឈានចិត្តេ សមោទហតិ បវេសេតិ អារោបេតិ, កាយំ ចិត្តានុគតិកំ ករោតីតិ អត្ថោ. ឯវំ ករណំ អទិស្សមានេន កាយេន គមនស្ស ឧបការាយ ហោតិ. ចិត្តម្បិ កាយេ សមោទហតីតិ បាទកជ្ឈានចិត្តំ អត្តនោ ករជកាយេ សមោទហតិ អារោបេតិ, ចិត្តម្បិ កាយានុគតិកំ ករោតីតិ អត្ថោ. ឯវំ ករណំ ទិស្សមានេន កាយេន គមនស្ស ឧបការាយ ហោតិ. សមាទហតីតិបិ បាឋោ, បតិដ្ឋាបេតីតិ អត្ថោ. កាយវសេន ចិត្តំ បរិណាមេតីតិ បាទកជ្ឈានចិត្តំ គហេត្វា ករជកាយេ អារោបេតិ កាយានុគតិកំ ករោតិ, ឥទំ ចិត្តំ កាយេ សមោទហនស្ស វេវចនំ. ចិត្តវសេន កាយំ បរិណាមេតីតិ ករជកាយំ គហេត្វា បាទកជ្ឈានចិត្តេ អារោបេតិ, ចិត្តានុគតិកំ ករោតិ, ឥទំ កាយំ ចិត្តេ សមោទហនស្ស វេវចនំ. អធិដ្ឋាតីតិ ‘‘ឯវំ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាតិ. សមោទហនស្ស អត្ថវិវរណត្ថំ បរិណាមោ វុត្តោ, បរិណាមស្ស អត្ថវិវរណត្ថំ អធិដ្ឋានំ វុត្តំ. យស្មា សមោទហតីតិ មូលបទំ, បរិណាមេតិ អធិដ្ឋាតីតិ តស្ស អត្ថនិទ្ទេសបទានិ, តស្មា តេសំ ទ្វិន្នំយេវ បទានំ វសេន បរិណាមេត្វាតិ អធិដ្ឋហិត្វាតិ វុត្តំ, ន វុត្តំ សមោទហិត្វាតិ.

សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច កាយេ ឱក្កមិត្វា វិហរតីតិ ចតុត្ថជ្ឈានេន សហជាតសុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច សមាបជ្ជនវសេន ករជកាយេ ឱក្កមិត្វា បវេសេត្វា វិហរតិ. តាយ សញ្ញាយ ឱក្កន្តកាយស្ស បនស្ស ករជកាយោបិ តូលបិចុ វិយ លហុកោ ហោតិ. សោតិ សោ កតយោគវិធានោ ភិក្ខុ. តថាភាវិតេន ចិត្តេនាតិ ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ, ហេតុអត្ថេ វា, តថាភាវិតេន ចិត្តេន ហេតុភូតេនាតិ អត្ថោ. បរិសុទ្ធេនាតិ ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិភាវតោ បរិសុទ្ធេន. បរិសុទ្ធត្តាយេវ បរិយោទាតេន, បភស្សរេនាតិ អត្ថោ. ឥទ្ធិវិធញាណាយាតិ ឥទ្ធិកោដ្ឋាសេ, ឥទ្ធិវិកប្បេ វា ញាណត្ថាយ. ចិត្តំ អភិនីហរតីតិ សោ ភិក្ខុ វុត្តប្បការវសេន តស្មិំ ចិត្តេ អភិញ្ញាបាទកេ ជាតេ ឥទ្ធិវិធញាណាធិគមត្ថាយ បរិកម្មចិត្តំ អភិនីហរតិ, កសិណារម្មណតោ អបនេត្វា ឥទ្ធិវិធាភិមុខំ បេសេតិ. អភិនិន្នាមេតីតិ អធិគន្តព្ពឥទ្ធិបោណំ ឥទ្ធិបព្ភារំ ករោតិ. សោតិ សោ ឯវំ កតចិត្តាភិនីហារោ ភិក្ខុ. អនេកវិហិតន្តិ អនេកវិធំ នានប្បការកំ. ឥទ្ធិវិធន្តិ ឥទ្ធិកោដ្ឋាសំ, ឥទ្ធិវិកប្បំ វា. បច្ចនុភោតីតិ បច្ចនុភវតិ, ផស្សេតិ សច្ឆិករោតិ បាបុណាតីតិ អត្ថោ.

១០២. ឥទានិស្ស អនេកវិហិតភាវំ ទស្សេន្តោ ឯកោបិ ហុត្វាតិអាទិមាហ. តត្ថ ឯកោបិ ហុត្វាតិ ឥទ្ធិករណតោ បុព្ពេ បកតិយា ឯកោបិ ហុត្វា. ពហុធា ហោតីតិ ពហុន្នំ សន្តិកេ ចង្កមិតុកាមោ វា, សជ្ឈាយំ វា កត្តុកាមោ, បញ្ហំ វា បុច្ឆិតុកាមោ ហុត្វា សតម្បិ សហស្សម្បិ ហោតិ. កថំ បនាយមេវំ ហោតិ? ឥទ្ធិយា ភូមិបាទបទមូលភូតេ ធម្មេ សម្បាទេត្វា អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ សចេ សតំ ឥច្ឆតិ, ‘‘សតំ ហោមិ សតំ ហោមី’’តិ បរិកម្មំ កត្វា បុន បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អធិដ្ឋាតិ. អធិដ្ឋានចិត្តេន សហេវ សតំ ហោតិ. សហស្សាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. សចេ ឯវំ ន ឥជ្ឈតិ, បុន បរិកម្មំ កត្វា ទុតិយម្បិ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អធិដ្ឋាតព្ពំ. សំយុត្តដ្ឋកថាយញ្ហិ ‘‘ឯកវារំ ទ្វេវារំ សមាបជ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ បាទកជ្ឈានចិត្តំ និមិត្តារម្មណំ, បរិកម្មចិត្តានិ សតារម្មណានិ វា សហស្សារម្មណានិ វា. តានិ ច ខោ វណ្ណវសេនេវ, នោ បណ្ណត្តិវសេន. អធិដ្ឋានចិត្តម្បិ តថេវ សតារម្មណំ វា សហស្សារម្មណំ វា, តំ បឋមប្បនាចិត្តមិវ គោត្រភុអនន្តរំ ឯកមេវ ឧប្បជ្ជតិ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានិកំ. តត្ថ យេ តេ ពហូ និម្មិតា, តេ អនិយមេត្វា និម្មិតត្តា ឥទ្ធិមតា សទិសាវ ហោន្តិ. ឋាននិសជ្ជាទីសុ វា ភាសិតតុណ្ហីភាវាទីសុ វា យំ យំ ឥទ្ធិមា ករោតិ, តំតទេវ ករោន្តិ. សចេ បន នានាវណ្ណេ កាតុកាមោ ហោតិ, កេចិ បឋមវយេ កេចិ មជ្ឈិមវយេ កេចិ បច្ឆិមវយេ, តថា ទីឃកេសេ ឧបឌ្ឍមុណ្ឌមុណ្ឌេ មិស្សកកេសេ ឧបឌ្ឍរត្តចីវរេ បណ្ឌុកចីវរេ បទភាណធម្មកថាសរភញ្ញបញ្ហបុច្ឆនបញ្ហវិស្សជ្ជនរជនបចនចីវរសិព្ពនធោវនាទីនិ ករោន្តេ, អបរេបិ វា នានប្បការកេ កាតុកាមោ ហោតិ, តេន បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ‘‘ឯត្តកា ភិក្ខូ បឋមវយា ហោន្តូ’’តិអាទិនា នយេន បរិកម្មំ កត្វា បុន សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អធិដ្ឋាតព្ពំ. អធិដ្ឋានចិត្តេន សទ្ធិំ ឥច្ឆិតប្បការាយេវ ហោន្តីតិ. ឯស នយោ ‘‘ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោតី’’តិអាទីសុ. អយំ បន វិសេសោ – ឥមិនា ហិ ភិក្ខុនា ឯវំ ពហុភាវំ និម្មិនិត្វា បុន ‘‘ឯកោវ ហុត្វា ចង្កមិស្សាមិ, សជ្ឈាយំ ករិស្សាមិ, បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា វា ‘‘អយំ វិហារោ អប្បភិក្ខុកោ, សចេ កេចិ អាគមិស្សន្តិ, កុតោ ឥមេ ឯត្តកា ឯកសទិសា ភិក្ខូ អទ្ធា ថេរស្ស ឯសានុភាវោតិ មំ ជានិស្សន្តី’’តិ អប្បិច្ឆតាយ វា អន្តរាវ ‘‘ឯកោ ហោមី’’តិ ឥច្ឆន្តេន បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘ឯកោ ហោមី’’តិ បរិកម្មំ កត្វា បុន សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘ឯកោ ហោមី’’តិ អធិដ្ឋាតព្ពំ. អធិដ្ឋានចិត្តេន សទ្ធិំយេវ ឯកោ ហោតិ. ឯវំ អករោន្តោ បន យថាបរិច្ឆិន្នកាលវសេន សយមេវ ឯកោ ហោតិ.

អាវិភាវន្តិ បាកដភាវំ ករោតីតិ អត្ថោ. តិរោភាវន្តិ បដិច្ឆន្នភាវំ ករោតីតិ អត្ថោ. អាវិភាវំ បច្ចនុភោតិ, តិរោភាវំ បច្ចនុភោតីតិ បុរិមេន វា សម្ពន្ធោ. តត្រាយំ ឥទ្ធិមា អាវិភាវំ កត្តុកាមោ អន្ធការំ វា អាលោកំ ករោតិ, បដិច្ឆន្នំ វា វិវដំ ករោតិ, អនាបាថំ វា អាបាថំ ករោតិ. កថំ? អយញ្ហិ យថា បដិច្ឆន្នោបិ ទូរេ ឋិតោបិ វា ទិស្សតិ, ឯវំ អត្តានំ វា បរំ វា កត្តុកាមោ បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ‘‘ឥទំ អន្ធការំ អាលោកជាតំ ហោតូ’’តិ វា, ‘‘ឥទំ បដិច្ឆន្នំ វិវដំ ហោតូ’’តិ វា, ‘‘ឥទំ អនាបាថំ អាបាថំ ហោតូ’’តិ វា អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា វុត្តនយេនេវ អធិដ្ឋាតិ. សហ អធិដ្ឋានា យថាធិដ្ឋិតមេវ ហោតិ. បរេ ទូរេ ឋិតាបិ បស្សន្តិ, សយម្បិ បស្សិតុកាមោ បស្សតិ. តិរោភាវំ កត្តុកាមោ បន អាលោកំ វា អន្ធការំ ករោតិ, អប្បដិច្ឆន្នំ វា បដិច្ឆន្នំ, អាបាថំ វា អនាបាថំ ករោតិ. កថំ? អយញ្ហិ យថា អប្បដិច្ឆន្នោបិ សមីបេ ឋិតោបិ វា ន ទិស្សតិ, ឯវំ អត្តានំ វា បរំ វា កត្តុកាមោ បាទកជ្ឈានា វុដ្ឋហិត្វា ‘‘ឥទំ អាលោកដ្ឋានំ អន្ធការំ ហោតូ’’តិ វា, ‘‘ឥទំ អប្បដិច្ឆន្នំ បដិច្ឆន្នំ ហោតូ’’តិ វា, ‘‘ឥទំ អាបាថំ អនាបាថំ ហោតូ’’តិ វា អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា វុត្តនយេនេវ អធិដ្ឋាតិ. សហ អធិដ្ឋានា យថាធិដ្ឋិតមេវ ហោតិ. បរេ សមីបេ ឋិតាបិ ន បស្សន្តិ, សយម្បិ អបស្សិតុកាមោ ន បស្សតិ. អបិច សព្ពម្បិ បាកដបាដិហារិយំ អាវិភាវោ នាម, អបាកដបាដិហារិយំ តិរោភាវោ នាម. តត្ថ បាកដបាដិហារិយេ ឥទ្ធិបិ បញ្ញាយតិ ឥទ្ធិមាបិ. តំ យមកបាដិហារិយេន ទីបេតព្ពំ. អបាកដបាដិហារិយេ ឥទ្ធិយេវ បញ្ញាយតិ, ន ឥទ្ធិមា. តំ មហកសុត្តេន (សំ. និ. ៤.៣៤៦) ច ព្រហ្មនិមន្តនិកសុត្តេន (ម. និ. ១.៥០១ អាទយោ) ច ទីបេតព្ពំ.

តិរោកុដ្ដន្តិ បរកុដ្ដំ, កុដ្ដស្ស បរភាគន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯស នយោ តិរោបាការតិរោបព្ពតេសុ. កុដ្ដោតិ ច គេហភិត្តិ. បាការោតិ គេហវិហារគាមាទីនំ បរិក្ខេបបាការោ. បព្ពតោតិ បំសុបព្ពតោ វា បាសាណបព្ពតោ វា. អសជ្ជមានោតិ អលគ្គមានោ. សេយ្យថាបិ អាកាសេតិ អាកាសេ វិយ. ឯវំ គន្តុកាមេន បន អាកាសកសិណំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ កុដ្ដំ វា បាការំ វា បព្ពតំ វា អាវជ្ជិត្វា កតបរិកម្មេន ‘‘អាកាសោ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាតព្ពោ, អាកាសោវ ហោតិ. អធោ ឱតរិតុកាមស្ស, ឧទ្ធំ វា អារោហិតុកាមស្ស សុសិរោ ហោតិ, វិនិវិជ្ឈិត្វា គន្តុកាមស្ស ឆិទ្ទោ. សោ តត្ថ អសជ្ជមានោ គច្ឆតិ. សចេ បនស្ស ភិក្ខុនោ អធិដ្ឋហិត្វា គច្ឆន្តស្ស អន្តរា បព្ពតោ វា រុក្ខោ វា ឧដ្ឋេតិ, កិំ បុន សមាបជ្ជិត្វា អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ? ទោសោ នត្ថិ. បុន សមាបជ្ជិត្វា អធិដ្ឋានញ្ហិ ឧបជ្ឈាយស្ស សន្តិកេ និស្សយគ្គហណសទិសំ ហោតិ. ឥមិនា បន ភិក្ខុនា ‘‘អាកាសោ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋិតត្តា អាកាសោ ហោតិយេវ. បុរិមាធិដ្ឋានពលេនេវ ចស្ស អន្តរា អញ្ញោ បព្ពតោ វា រុក្ខោ វា ឧតុមយោ ឧដ្ឋហិស្សតីតិ អដ្ឋានមេតំ. អញ្ញេន ឥទ្ធិមតា និម្មិតេ បន បឋមំ និម្មានំ ពលវំ ហោតិ. ឥតរេន តស្ស ឧទ្ធំ វា អធោ វា គន្តព្ពំ.

បថវិយាបិ ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជន្តិ ឯត្ថ ឧម្មុជ្ជន្តិ ឧដ្ឋានំ, និមុជ្ជន្តិ សំសីទនំ, ឧម្មុជ្ជញ្ច និមុជ្ជញ្ច ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជំ. ឯវំ កត្តុកាមេន បន អាបោកសិណំ សមាបជ្ជិត្វា ឧដ្ឋាយ ‘‘ឯត្តកេ ឋានេ បថវី ឧទកំ ហោតូ’’តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា បរិកម្មំ កត្វា វុត្តនយេនេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ. សហ អធិដ្ឋានា យថាបរិច្ឆិន្នេ ឋានេ បថវី ឧទកមេវ ហោតិ. សោ តត្ថ ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជំ ករោតិ សេយ្យថាបិ ឧទកេ. ន កេវលញ្ច ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជមេវ, ន្ហានបានមុខធោវនភណ្ឌកធោវនាទីសុ យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ តំ ករោតិ. ន កេវលញ្ច ឧទកមេវ ករោតិ, សប្បិតេលមធុផាណិតាទីសុបិ យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ តំ ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច ឯត្តកំ ហោតូ’’តិ អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា អធិដ្ឋហន្តស្ស យថាធិដ្ឋិតមេវ ហោតិ. ឧទ្ធរិត្វា ភាជនគតំ ករោន្តស្ស សប្បិ សប្បិយេវ ហោតិ, តេលាទីនិ តេលាទីនិយេវ, ឧទកំ ឧទកមេវ. សោ តត្ថ តេមិតុកាមោវ តេមេតិ, ន តេមិតុកាមោ ន តេមេតិ. តស្សេវ ច សា បថវី ឧទកំ ហោតិ, សេសជនស្ស បថវីយេវ. តត្ថ មនុស្សា បត្តិកាបិ គច្ឆន្តិ, យានាទីហិបិ គច្ឆន្តិ, កសិកម្មាទីនិបិ ករោន្តិយេវ. សចេ បនាយំ ‘‘តេសម្បិ ឧទកំ ហោតូ’’តិ ឥច្ឆតិ, ហោតិយេវ. បរិច្ឆិន្នកាលំ បន អតិក្កមិត្វា យំ បកតិយា ឃដតឡាកាទីសុ ឧទកំ, តំ ឋបេត្វា អវសេសំ បរិច្ឆិន្នដ្ឋានំ បថវីយេវ ហោតិ.

ឧទកេបិ អភិជ្ជមានេ គច្ឆតីតិ ឯត្ថ យំ ឧទកំ អក្កមិត្វា សំសីទតិ, តំ ភិជ្ជមានន្តិ វុច្ចតិ, វិបរីតំ អភិជ្ជមានំ. ឯវំ គន្តុកាមេន បន បថវីកសិណំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘ឯត្តកេ ឋានេ ឧទកំ បថវី ហោតូ’’តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា បរិកម្មំ កត្វា វុត្តនយេនេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ. សហ អធិដ្ឋានា យថាបរិច្ឆិន្នដ្ឋានេ ឧទកំ បថវីយេវ ហោតិ. សោ តត្ថ គច្ឆតិ សេយ្យថាបិ បថវិយំ. ន កេវលញ្ច គច្ឆតិ, យំ យំ ឥរិយាបថំ ឥច្ឆតិ, តំ តំ កប្បេតិ. ន កេវលញ្ច បថវិមេវ ករោតិ, មណិសុវណ្ណបព្ពតរុក្ខាទីសុបិ យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ តំ វុត្តនយេនេវ អាវជ្ជិត្វា អធិដ្ឋាតិ, យថាធិដ្ឋិតមេវ ហោតិ. តស្សេវ ច តំ ឧទកំ បថវី ហោតិ, សេសជនស្ស ឧទកមេវ. មច្ឆកច្ឆបា ច ឧទកកាកាទយោ ច យថារុចិ វិចរន្តិ. សចេ បនាយំ អញ្ញេសម្បិ មនុស្សានំ តំ បថវិំ កាតុំ ឥច្ឆតិ, ករោតិយេវ. យថាបរិច្ឆិន្នកាលាតិក្កមេន បន ឧទកមេវ ហោតិ.

អាកាសេបិ បល្លង្កេន កមតីតិ អន្តលិក្ខេ សមន្តតោ ឩរុពទ្ធាសនេន គច្ឆតិ. បក្ខី សកុណោតិ បក្ខេហិ យុត្តោ សកុណោ, ន អបរិបុណ្ណបក្ខោ លូនបក្ខោ វា. តាទិសោ ហិ អាកាសេ គន្តុំ ន សក្កោតិ. ឯវមាកាសេ គន្តុកាមេន បន បថវីកសិណំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ សចេ និសិន្នោ គន្តុមិច្ឆតិ, បល្លង្កប្បមាណំ ឋានំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា បរិកម្មំ កត្វា វុត្តនយេនេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ. សចេ និបន្នោ គន្តុកាមោ ហោតិ, មញ្ចប្បមាណំ, សចេ បទសា គន្តុកាមោ ហោតិ, មគ្គប្បមាណន្តិ ឯវំ យថានុរូបំ ឋានំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា វុត្តនយេនេវ ‘‘បថវី ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាតព្ពំ. សហ អធិដ្ឋានា បថវីយេវ ហោតិ. អាកាសេ គន្តុកាមេន ច ភិក្ខុនា ទិព្ពចក្ខុលាភិនាបិ ភវិតព្ពំ. កស្មា? យស្មា អន្តរា ឧតុសមុដ្ឋានា វា បព្ពតរុក្ខាទយោ ហោន្តិ, នាគសុបណ្ណាទយោ វា ឧសូយន្តា មាបេន្តិ, តេសំ ទស្សនត្ថំ. តេ បន ទិស្វា កិំ កាតព្ពន្តិ? បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘អាកាសោ ហោតូ’’តិ បរិកម្មំ កត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ. អបិច ឱកាសេ ឱរោហណត្ថម្បិ ឥមិនា ទិព្ពចក្ខុលាភិនា ភវិតព្ពំ. អយញ្ហិ សចេ អនោកាសេ ន្ហានតិត្ថេ វា គាមទ្វារេ វា ឱរោហតិ, មហាជនស្ស បាកដោ ហោតិ, តស្មា ទិព្ពចក្ខុនា បស្សិត្វា អនោកាសំ វជ្ជេត្វា ឱកាសេ ឱតរតីតិ.

ឥមេបិ ចន្ទិមសូរិយេ ឯវំមហិទ្ធិកេ ឯវំមហានុភាវេតិ ឯត្ថ ចន្ទិមសូរិយានំ ទ្វាចត្តាលីសយោជនសហស្សោបរិចរណេន មហិទ្ធិកតា, តីសុ ទីបេសុ ឯកក្ខណេ អាលោកករណេន មហានុភាវតា វេទិតព្ពា, ឯវំ ឧបរិចរណអាលោកផរណេហិ វា មហិទ្ធិកេ, តេនេវ មហិទ្ធិកត្តេន មហានុភាវេ. បរាមសតីតិ បរិគ្គណ្ហាតិ, ឯកទេសេ វា ផុសតិ. បរិមជ្ជតីតិ សមន្តតោ អាទាសតលំ វិយ បរិមជ្ជតិ. អយំ បនស្ស ឥទ្ធិ អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានវសេនេវ ឥជ្ឈតិ, នត្ថេត្ថ កសិណសមាបត្តិនិយមោ. ស្វាយំ យទិ ឥច្ឆតិ គន្ត្វា បរាមសិតុំ, គន្ត្វា បរាមសតិ. សចេ បន ឥធេវ និសិន្នកោ វា និបន្នកោ វា បរាមសិតុកាមោ ហោតិ, ‘‘ហត្ថបាសេ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាតិ. អធិដ្ឋានពលេន វណ្ដា មុត្តតាលផលំ វិយ អាគន្ត្វា ហត្ថបាសេ ឋិតេ វា បរាមសតិ, ហត្ថំ វា វឌ្ឍេត្វា បរាមសតិ. ហត្ថំ វឌ្ឍេន្តស្ស បន កិំ ឧបាទិន្នកំ វឌ្ឍតិ អនុបាទិន្នកំ វាតិ? ឧបាទិន្នកំ និស្សាយ អនុបាទិន្នកំ វឌ្ឍតិ. យោ ឯវំ កត្វា ន កេវលំ ចន្ទិមសូរិយេ បរាមសតិ, សចេ ឥច្ឆតិ, បាទកថលិកំ កត្វា បាទេ ឋបេតិ, បីឋំ កត្វា និសីទតិ, មញ្ចំ កត្វា និបជ្ជតិ, អបស្សេនផលកំ កត្វា អបស្សយតិ. យថា ឯកោ, ឯវំ អបរោបិ. អនេកេសុបិ ហិ ភិក្ខុសតសហស្សេសុ ឯវំ ករោន្តេសុ តេសញ្ច ឯកមេកស្ស តថេវ ឥជ្ឈតិ. ចន្ទិមសូរិយានញ្ច គមនម្បិ អាលោកករណម្បិ តថេវ ហោតិ. យថា ហិ បាតិសហស្សេសុ ឧទកបូរេសុ សព្ពបាតីសុ ចន្ទមណ្ឌលានិ ទិស្សន្តិ, បាកតិកមេវ ចន្ទស្ស គមនំ អាលោកករណញ្ច ហោតិ, តថូបមមេតំ បាដិហារិយំ. យាវ ព្រហ្មលោកាបិ កាយេន វសំ វត្តេតីតិ ព្រហ្មលោកំ បរិច្ឆេទំ កត្វា ឯត្ថន្តរេ អនេកវិធំ អភិញ្ញំ ករោន្តោ អត្តនោ កាយេន វសំ ឥស្សរិយំ វត្តេតិ. វិត្ថារោ បនេត្ថ ឥទ្ធិកថាយំ អាវិភវិស្សតីតិ.

ឥទ្ធិវិធញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥១. សោតធាតុវិសុទ្ធិញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

១០៣. សោតធាតុវិសុទ្ធិញាណនិទ្ទេសេ ទូរេបិ សទ្ទានន្តិអាទិ ទិព្ពសោតំ ឧប្បាទេតុកាមស្ស អាទិកម្មិកស្ស ភិក្ខុនោ ឧបាយសន្ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តត្ថ ទូរេបិ សទ្ទានំ សទ្ទនិមិត្តន្តិ ទូរេ សទ្ទានំ អន្តរេ សទ្ទំ. សទ្ទោយេវ ហិ និមិត្តករណវសេន សទ្ទនិមិត្តំ. ‘‘ទូរេ’’តិ វុត្តេបិ បកតិសោតស្ស អាបាថដ្ឋានេយេវ. ឱឡារិកានន្តិ ថូលានំ. សុខុមានន្តិ អណូនំ. សណ្ហសណ្ហានន្តិ សណ្ហតោបិ សណ្ហានំ, អតិសណ្ហានន្តិ អត្ថោ. ឯតេន បរមសុខុមា សទ្ទា វុត្តា ហោន្តិ. ឥមំ ញាណំ ឧប្បាទេតុកាមេន អាទិកម្មិកេន ឈាយិនា អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ បរិកម្មសមាធិចិត្តេន បឋមតរំ បកតិសោតបថេ ទូរេ ឱឡារិកោ អរញ្ញេ សីហាទីនំ សទ្ទោ អាវជ្ជិតព្ពោ. វិហារេ ឃណ្ឌិសទ្ទោ ភេរិសទ្ទោ សង្ខសទ្ទោ សាមណេរទហរភិក្ខូនំ សព្ពថាមេន សជ្ឈាយន្តានំ សជ្ឈាយនសទ្ទោ បកតិកថំ កថេន្តានំ ‘‘កិំ, ភន្តេ, កិំ, អាវុសោ’’តិអាទិសទ្ទោ សកុណសទ្ទោ វាតសទ្ទោ បទសទ្ទោ បក្កុថិតឧទកស្ស ចិច្ចិដាយនសទ្ទោ អាតបេ សុស្សមានតាលបណ្ណសទ្ទោ កុន្ថកិបិល្លិកាទិសទ្ទោតិ ឯវំ សព្ពោឡារិកតោ បភុតិ យថាក្កមេន សុខុមសុខុមសទ្ទា អាវជ្ជិតព្ពា.

ឯវំ ករោន្តេន ច បុរត្ថិមាទីសុ ទសសុ ទិសាសុ កមេន ឯកេកិស្សា ទិសាយ សទ្ទនិមិត្តំ វុត្តនយេន មនសិ កាតព្ពំ. មនសិ ករោន្តេន ច យេ សទ្ទា បកតិសោតស្ស សុយ្យន្តិ, តេសុ បកតិសោតមោធាយ មនោទ្វារិកេន ចិត្តេន មនសិ កាតព្ពំ. តស្ស តេ សទ្ទា បកតិចិត្តស្សាបិ បាកដា ហោន្តិ, បរិកម្មសមាធិចិត្តស្ស បន អតិវិយ បាកដា ហោន្តិ. តស្សេវំ សទ្ទនិមិត្តំ មនសិករោតោ ឥទានិ ទិព្ពសោតធាតុ ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ តេសុ សទ្ទេសុ អញ្ញតរំ អារម្មណំ កត្វា មនោទ្វារាវជ្ជនំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មិំ និរុទ្ធេ ចត្តារិ បញ្ច វា ជវនានិ ជវន្តិ. យេសំ បុរិមានិ តីណិ ចត្តារិ វា បរិកម្មោបចារានុលោមគោត្រភុនាមកានិ កាមាវចរានិ, ចតុត្ថំ បញ្ចមំ វា អប្បនាចិត្តំ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានិកំ. តត្ថ យំ តេន អប្បនាចិត្តេន សទ្ធិំ ឧប្បន្នំ ញាណំ, អយំ ទិព្ពសោតធាតុ. តំ ថាមគតំ ករោន្តេន ‘‘ឯត្ថន្តរេ សទ្ទំ សុណាមី’’តិ ឯកង្គុលមត្តំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា វឌ្ឍេតព្ពំ, តតោ ទ្វង្គុលចតុរង្គុលអដ្ឋង្គុលវិទត្ថិរតនអន្តោគព្ភបមុខ- បាសាទបរិវេណសង្ឃារាមគោចរគាមជនបទាទិវសេន យាវ ចក្កវាឡំ, តតោ វា ភិយ្យោបិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា បរិច្ឆិន្ទិត្វា វឌ្ឍេតព្ពំ. ឯវំ អធិគតាភិញ្ញោ ឯស បាទកជ្ឈានារម្មណេន ផុដ្ឋោកាសព្ភន្តរគតេ សទ្ទេ បុន បាទកជ្ឈានំ អសមាបជ្ជិត្វាបិ អភិញ្ញាញាណេន សុណាតិយេវ. ឯវំ សុណន្តោ ច សចេបិ យាវព្រហ្មលោកា សង្ខភេរិបណវាទិសទ្ទេហិ ឯកកោលាហលំ ហោតិ, បាដិយេក្កំ វវត្ថាបេតុកាមតាយ សតិ ‘‘អយំ សង្ខសទ្ទោ, អយំ ភេរិសទ្ទោ’’តិ វវត្ថាបេតុំ សក្កោតិយេវ. អភិញ្ញាញាណេន សុតេ សាត្ថកេ សទ្ទេ បច្ឆា កាមាវចរចិត្តេន អត្ថំ ជានាតិ. ទិព្ពសោតំ បកតិសោតវតោយេវ ឧប្បជ្ជតិ, នោ ពធិរស្ស. បច្ឆា បកតិសោតេ វិនដ្ឋេបិ ទិព្ពសោតំ ន វិនស្សតីតិ វទន្តិ.

សោ ទិព្ពាយ សោតធាតុយាតិ ឯត្ថ ទិព្ពសទិសត្តា ទិព្ពា. ទេវានញ្ហិ សុចរិតកម្មាភិនិព្ពត្តា បិត្តសេម្ហរុធិរាទីហិ អបលិពុទ្ធា ឧបក្កិលេសវិមុត្តតាយ ទូរេបិ អារម្មណសម្បដិច្ឆនសមត្ថា ទិព្ពា បសាទសោតធាតុ ហោតិ. អយញ្ចាបិ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ វីរិយភាវនាពលនិព្ពត្តា ញាណសោតធាតុ តាទិសាយេវាតិ ទិព្ពសទិសត្តា ទិព្ពា. អបិច ទិព្ពវិហារវសេន បដិលទ្ធត្តា, អត្តនា ច ទិព្ពវិហារសន្និស្សិតត្តាបិ ទិព្ពា, សវនដ្ឋេន និជ្ជីវដ្ឋេន ច សោតធាតុ, សោតធាតុកិច្ចករណេន ច សោតធាតុ វិយាតិបិ សោតធាតុ. តាយ ទិព្ពាយ សោតធាតុយា. វិសុទ្ធាយាតិ បរិសុទ្ធាយ និរុបក្កិលេសាយ. អតិក្កន្តមានុសិកាយាតិ មនុស្សូបចារំ អតិក្កមិត្វា សទ្ទសវនេន មានុសិកំ មំសសោតធាតុំ អតិក្កន្តាយ វីតិវត្តិត្វា ឋិតាយ. ឧភោ សទ្ទេ សុណាតីតិ ទ្វេ សទ្ទេ សុណាតិ. កតមេ ទ្វេ? ទិព្ពេ ច មានុសេ ច, ទេវានញ្ច មនុស្សានញ្ច សទ្ទេតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេន បទេសបរិយាទានំ វេទិតព្ពំ. យេ ទូរេ សន្តិកេ ចាតិ យេ សទ្ទា ទូរេ បរចក្កវាឡេបិ, យេ ច សន្តិកេ អន្តមសោ សទេហសន្និស្សិតបាណកសទ្ទាបិ, តេ សុណាតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេន និប្បទេសបរិយាទានំ វេទិតព្ពន្តិ.

សោតធាតុវិសុទ្ធិញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥២. ចេតោបរិយញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

១០៤. ចេតោបរិយញាណនិទ្ទេសេ សោ ឯវំ បជានាតីតិ ឥទានិ វត្តព្ពំ វិធានំ ឧបទិសតិ. ឥទំ រូបំ សោមនស្សិន្ទ្រិយសមុដ្ឋិតន្តិអាទិ អាទិកម្មិកេន ឈាយិនា បដិបជ្ជិតព្ពំ វិធានំ. កថំ? ឯតញ្ហិ ញាណំ ឧប្បាទេតុកាមេន ឈាយិនា បឋមំ តាវ ទិព្ពចក្ខុញាណំ ឧប្បាទេតព្ពំ. ឯតញ្ហិ ទិព្ពចក្ខុវសេន ឥជ្ឈតិ, តំ ឯតស្ស បរិកម្មំ. តស្មា តេន ភិក្ខុនា អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា ទិព្ពេន ចក្ខុនា បរស្ស ហទយរូបំ និស្សាយ វត្តមានស្ស លោហិតស្ស វណ្ណំ បស្សិត្វា បស្សិត្វា ចិត្តំ បរិយេសិតព្ពំ. តញ្ហិ លោហិតំ កុសលសោមនស្សេ វត្តមានេ រត្តំ ហោតិ និគ្រោធបក្កវណ្ណំ, អកុសលសោមនស្សេ វត្តមានេ តទេវ លុឡិតំ ហោតិ, ទោមនស្សេ វត្តមានេ កាឡកំ ហោតិ ជម្ពុបក្កវណ្ណំ លុឡិតំ. កុសលូបេក្ខាយ វត្តមានាយ បសន្នំ ហោតិ តិលតេលវណ្ណំ. អកុសលូបេក្ខាយ វត្តមានាយ តទេវ លុឡិតំ ហោតិ. តស្មា តេន ‘‘ឥទំ រូបំ សោមនស្សិន្ទ្រិយសមុដ្ឋិតំ, ឥទំ រូបំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយសមុដ្ឋិតំ, ឥទំ រូបំ ឧបេក្ខិន្ទ្រិយសមុដ្ឋិត’’ន្តិ បរស្ស ហទយលោហិតវណ្ណំ បស្សិត្វា បស្សិត្វា ចិត្តំ បរិយេសន្តេន ចេតោបរិយញាណំ ថាមគតំ កាតព្ពំ. ឯវំ ថាមគតេ ហិ តស្មិំ អនុក្កមេន សព្ពម្បិ កាមាវចរាទិភេទំ ចិត្តំ បជានាតិ ចិត្តា ចិត្តមេវ សង្កមន្តោ វិនា ហទយរូបទស្សនេន. វុត្តម្បិ ចេតំ អដ្ឋកថាយំ –

‘‘អារុប្បេ បរស្ស ចិត្តំ ជានិតុកាមោ កស្ស ហទយរូបំ បស្សតិ, កស្សិន្ទ្រិយវិការំ ឱលោកេតីតិ? ន កស្សចិ. ឥទ្ធិមតោ វិសយោ ឯស, យទិទំ យត្ថ កត្ថចិ ចិត្តំ អាវជ្ជន្តោ សោឡសប្បភេទំ ចិត្តំ ជានាតិ. អកតាភិនិវេសស្ស បន វសេន អយំ កថា’’តិ (វិសុទ្ធិ. ២.៤០១).

បរសត្តានន្តិ អត្តានំ ឋបេត្វា សេសសត្តានំ. បរបុគ្គលានន្តិ ឥទម្បិ ឥមិនា ឯកត្ថមេវ, វេនេយ្យវសេន បន ទេសនាវិលាសេន ច ព្យញ្ជនេន នានត្តំ កតំ. ចេតសា ចេតោ បរិច្ច បជានាតីតិ អត្តនោ ចិត្តេន តេសំ ចិត្តំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា សរាគាទិវសេន នានប្បការតោ ជានាតិ. សរាគំ វាតិអាទីសុ វា-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ. តត្ថ អដ្ឋវិធំ លោភសហគតចិត្តំ សរាគំ ចិត្តំ នាម, អវសេសំ ចតុភូមកកុសលាព្យាកតចិត្តំ វីតរាគំ នាម. ទ្វេ ទោមនស្សចិត្តានិ, ទ្វេ វិចិកិច្ឆាឧទ្ធច្ចចិត្តានីតិ ឥមានិ បន ចត្តារិ ចិត្តានិ ឥមស្មិំ ទុកេ សង្គហំ ន គច្ឆន្តិ. កេចិ បន ថេរា តានិបិ វីតរាគបទេន សង្គណ្ហន្តិ. ទុវិធំ បន ទោមនស្សសហគតំ ចិត្តំ សទោសំ ចិត្តំ នាម, សព្ពម្បិ ចតុភូមកំ កុសលាព្យាកតំ វីតទោសំ នាម. សេសានិ ទស អកុសលចិត្តានិ ឥមស្មិំ ទុកេ សង្គហំ ន គច្ឆន្តិ. កេចិ បន ថេរា តានិបិ វីតទោសបទេន សង្គណ្ហន្តិ. សមោហំ វីតមោហន្តិ ឯត្ថ បន មោហេកហេតុកវសេន វិចិកិច្ឆាឧទ្ធច្ចសហគតទ្វយមេវ សមោហំ. មោហស្ស បន សព្ពាកុសលេសុ សម្ភវតោ ទ្វាទសវិធម្បិ អកុសលំ ចិត្តំ ‘‘សមោហ’’ន្តិ វេទិតព្ពំ. អវសេសំ កុសលាព្យាកតំ វីតមោហំ. ថិនមិទ្ធានុគតំ បន សំខិត្តំ, ឧទ្ធច្ចានុគតំ វិក្ខិត្តំ. រូបាវចរារូបាវចរំ មហគ្គតំ, អវសេសំ អមហគ្គតំ. សព្ពម្បិ តេភូមកំ សឧត្តរំ, លោកុត្តរំ អនុត្តរំ. ឧបចារប្បត្តំ អប្បនាប្បត្តញ្ច សមាហិតំ, តទុភយមសម្បត្តំ អសមាហិតំ. តទង្គវិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណវិមុត្តិប្បត្តំ វិមុត្តំ, បញ្ចវិធម្បិ ឯតំ វិមុត្តិមប្បត្តំ អវិមុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥតិ ចេតោបរិយញាណលាភី ភិក្ខុ សោឡសប្បភេទម្បិ ចិត្តំ បជានាតិ. បុថុជ្ជនា បន អរិយានំ មគ្គផលចិត្តំ ន ជានន្តិ, អរិយាបិ ច ហេដ្ឋិមា ហេដ្ឋិមា ឧបរិមានំ ឧបរិមានំ មគ្គផលចិត្តំ ន ជានន្តិ, ឧបរិមា ឧបរិមា បន ហេដ្ឋិមានំ ហេដ្ឋិមានំ ចិត្តំ ជានន្តីតិ.

ចេតោបរិយញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥៣. បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

១០៥. បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណនិទ្ទេសេ ឯវំ បជានាតីតិអាទិ ចតូសុ ឥទ្ធិបាទេសុ បរិភាវិតចិត្តស្ស បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ ឧប្បាទេតុកាមស្ស តទុប្បាទនវិធានទស្សនត្ថំ វុត្តំ. កមតោ ហិ បដិច្ចសមុប្បាទំ បស្សិត្វា វិញ្ញាណនាមរូបសឡាយតនផស្សវេទនាសង្ខាតំ បច្ចុប្បន្នំ ផលសង្ខេបំ បស្សតិ, តស្ស បច្ចយំ បុរិមភវេ កម្មកិលេសសង្ខាតំ ហេតុសង្ខេបំ បស្សតិ, តស្ស បច្ចយំ បុរិមភវេយេវ ផលសង្ខេបំ បស្សតិ, តស្ស បច្ចយំ តតិយភវេ ហេតុសង្ខេបំ បស្សតិ. ឯវំ បដិច្ចសមុប្បាទទស្សនេន ជាតិបរម្បរំ បស្សតិ. ឯវំ ពហូបការោ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស បដិច្ចសមុប្បាទមនសិការោ. តត្ថ ‘‘ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតិ, ឥមស្សុប្បាទា ឥទំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ ឥទំ បដិច្ចសមុប្បាទនិទ្ទេសស្ស ឧទ្ទេសវចនំ. ឯវំ តេសំ អញ្ញតរវចនេនេវ អត្ថេ សិទ្ធេ ទ្វិធា វចនំ កស្មាតិ ចេ? អត្ថនានត្តសព្ភាវតោ. កថំ? ឥមស្មិំ សតីតិ ឥមស្មិំ បច្ចយេ វិជ្ជមានេ. ឥទំ សព្ពបច្ចយានំ សាធារណវចនំ. ឥទំ ហោតីតិ ឥទំ បច្ចយុប្បន្នំ ភវតិ. ឥទំ សព្ពបច្ចយុប្បន្នានំ សាធារណវចនំ. ឥមិនា សកលេន វចនេន អហេតុកវាទោ បដិសិទ្ធោ ហោតិ. យេ ហិ ធម្មា បច្ចយសម្ភវា ហោន្តិ, ន បច្ចយាភាវា, តេ អហេតុកា នាម ន ហោន្តីតិ. ឥមស្សុប្បាទាតិ ឥមស្ស បច្ចយស្ស ឧប្បាទហេតុ. ឥទំ សព្ពបច្ចយានំ ឧប្បាទវន្តតាទីបនវចនំ. ឥទំ ឧប្បជ្ជតីតិ ឥទំ បច្ចយុប្បន្នំ ឧប្បជ្ជតិ. ឥទំ សព្ពបច្ចយុប្បន្នានំ តតោ ឧប្បជ្ជមានតាទីបនវចនំ. ឥមិនា សកលេន វចនេន សស្សតាហេតុកវាទោ បដិសិទ្ធោ ហោតិ. យេ ហិ ឧប្បាទវន្តោ ធម្មា, តេ អនិច្ចា. តស្មា សតិបិ សហេតុកត្តេ អនិច្ចហេតុកា ឯតេ ធម្មា ន លោកេ និច្ចសម្មតបកតិបុរិសាទិហេតុកាតិ វុត្តំ ហោតិ.

យទិទន្តិ និទ្ទិសិតព្ពត្ថសន្ទស្សនំ. អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ ឯត្ថ យំ បដិច្ច ផលមេតិ, សោ បច្ចយោ. បដិច្ចាតិ ន វិនា, អបច្ចក្ខិត្វាតិ អត្ថោ. ឯតីតិ ឧប្បជ្ជតិ ចេវ បវត្តតិ ចាតិ អត្ថោ. អបិច ឧបការកដ្ឋោ បច្ចយដ្ឋោ, អវិជ្ជា ច សា បច្ចយោ ចាតិ អវិជ្ជាបច្ចយោ. តស្មា អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា សម្ភវន្តីតិ យោជនា. ឯវំ សម្ភវន្តិ-សទ្ទស្ស សេសបទេហិបិ យោជនា កាតព្ពា. សោកាទីសុ ច សោចនំ សោកោ. បរិទេវនំ បរិទេវោ. ទុក្ខតីតិ ទុក្ខំ. ឧប្បាទដ្ឋិតិវសេន វា ទ្វេធា ខនតីតិបិ ទុក្ខំ. ទុម្មនស្ស ភាវោ ទោមនស្សំ. ភុសោ អាយាសោ ឧបាយាសោ. សម្ភវន្តីតិ និព្ពត្តន្តិ. ឯវន្តិ និទ្ទិដ្ឋនយនិទស្សនំ. តេន អវិជ្ជាទីហេវ ការណេហិ, ន ឥស្សរនិម្មានាទីហីតិ ទស្សេតិ. ឯតស្សាតិ យថាវុត្តស្ស. កេវលស្សាតិ អសម្មិស្សស្ស, សកលស្ស វា. ទុក្ខក្ខន្ធស្សាតិ ទុក្ខសមូហស្ស, ន សត្តស្ស ន សុខសុភាទីនំ. សមុទយោតិ និព្ពត្តិ. ហោតីតិ សម្ភវតិ.

តត្ថ កតមា អវិជ្ជា? ទុក្ខេ អញ្ញាណំ, ទុក្ខសមុទយេ អញ្ញាណំ, ទុក្ខនិរោធេ អញ្ញាណំ, ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ អញ្ញាណំ, បុព្ពន្តេ អញ្ញាណំ, អបរន្តេ អញ្ញាណំ, បុព្ពន្តាបរន្តេ អញ្ញាណំ, ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ អញ្ញាណំ. កតមេ សង្ខារា? បុញ្ញាភិសង្ខារោ, អបុញ្ញាភិសង្ខារោ, អានេញ្ជាភិសង្ខារោ, កាយសង្ខារោ, វចីសង្ខារោ, ចិត្តសង្ខារោ. អដ្ឋ កាមាវចរកុសលចេតនា បញ្ច រូបាវចរកុសលចេតនា បុញ្ញាភិសង្ខារោ, ទ្វាទស អកុសលចេតនា អបុញ្ញាភិសង្ខារោ, ចតស្សោ អរូបាវចរកុសលចេតនា អានេញ្ជាភិសង្ខារោ. កាយសញ្ចេតនា កាយសង្ខារោ, វចីសញ្ចេតនា វចីសង្ខារោ, មនោសញ្ចេតនា ចិត្តសង្ខារោ.

តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘‘ឥមេ សង្ខារា អវិជ្ជាបច្ចយា ហោន្តី’’តិ? អវិជ្ជាភាវេ ភាវតោ. យស្ស ហិ ទុក្ខាទីសុ អវិជ្ជាសង្ខាតំ អញ្ញាណំ អប្បហីនំ ហោតិ. សោ ទុក្ខេ តាវ បុព្ពន្តាទីសុ ច អញ្ញាណេន សំសារទុក្ខំ សុខសញ្ញាយ គហេត្វា តស្សេវ ហេតុភូតេ តិវិធេបិ សង្ខារេ អារភតិ. សមុទយេ អញ្ញាណេន ទុក្ខហេតុភូតេបិ តណ្ហាបរិក្ខារេ សង្ខារេ សុខហេតុតោ មញ្ញមានោ អារភតិ. និរោធេ បន មគ្គេ ច អញ្ញាណេន ទុក្ខស្ស អនិរោធភូតេបិ គតិវិសេសេ ទុក្ខនិរោធសញ្ញី ហុត្វា និរោធស្ស ច អមគ្គភូតេសុបិ យញ្ញាមរតបាទីសុ និរោធមគ្គសញ្ញី ហុត្វា ទុក្ខនិរោធំ បត្ថយមានោ យញ្ញាមរតបាទិមុខេន តិវិធេបិ សង្ខារេ អារភតិ.

អបិច សោ តាយ ចតូសុ សច្ចេសុ អប្បហីនាវិជ្ជតាយ វិសេសតោ ជាតិជរារោគមរណាទិអនេកាទីនវវោកិណ្ណម្បិ បុញ្ញផលសង្ខាតំ ទុក្ខំ ទុក្ខតោ អជានន្តោ តស្ស អធិគមាយ កាយវចីចិត្តសង្ខារភេទំ បុញ្ញាភិសង្ខារំ អារភតិ ទេវច្ឆរកាមកោ វិយ មរុបបាតំ. សុខសម្មតស្សាបិ ច តស្ស បុញ្ញផលស្ស អន្តេ មហាបរិឡាហជនិកំ វិបរិណាមទុក្ខតំ អប្បស្សាទតញ្ច អបស្សន្តោបិ តប្បច្ចយំ វុត្តប្បការមេវ បុញ្ញាភិសង្ខារំ អារភតិ សលភោ វិយ ទីបសិខាភិនិបាតំ, មធុពិន្ទុគិទ្ធោ វិយ ច មធុលិត្តសត្ថធារាលេហនំ. កាមូបសេវនាទីសុ ច សវិបាកេសុ អាទីនវំ អបស្សន្តោ សុខសញ្ញាយ ចេវ កិលេសាភិភូតតាយ ច ទ្វារត្តយប្បវត្តម្បិ អបុញ្ញាភិសង្ខារំ អារភតិ ពាលោ វិយ គូថកីឡនំ, មរិតុកាមោ វិយ ច វិសខាទនំ. អារុប្បវិបាកេសុ ចាបិ សង្ខារវិបរិណាមទុក្ខតំ អនវពុជ្ឈមានោ សស្សតាទិវិបល្លាសេន ចិត្តសង្ខារភូតំ អានេញ្ជាភិសង្ខារំ អារភតិ ទិសាមូឡ្ហោ វិយ បិសាចនគរាភិមុខមគ្គគមនំ. ឯវំ យស្មា អវិជ្ជាភាវតោវ សង្ខារភាវោ, ន អភាវតោ, តស្មា ជានិតព្ពមេតំ ‘‘ឥមេ សង្ខារា អវិជ្ជាបច្ចយា ហោន្តី’’តិ.

ឯត្ថាហ – គណ្ហាម តាវ ឯតំ ‘‘អវិជ្ជា សង្ខារានំ បច្ចយោ’’តិ. កិំ បនាយមេកាវ អវិជ្ជា សង្ខារានំ បច្ចយោ, ឧទាហុ អញ្ញេបិ បច្ចយា សន្តីតិ? កិំ បនេត្ថ យទិ តាវ ឯកាវ, ឯកការណវាទោ អាបជ្ជតិ. អថ អញ្ញេបិ សន្តិ, ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ ឯកការណនិទ្ទេសោ នុបបជ្ជតីតិ? ន នុបបជ្ជតិ. កស្មា? យស្មា –

‘‘ឯកំ ន ឯកតោ ឥធ, នានេកមនេកតោបិ នោ ឯកំ;

ផលមត្ថិ អត្ថិ បន ឯក-ហេតុផលទីបនេ អត្ថោ’’.

ភគវា ហិ កត្ថចិ បធានត្តា កត្ថចិ បាកដត្តា កត្ថចិ អសាធារណត្តា ទេសនាវិលាសស្ស ច វេនេយ្យានញ្ច អនុរូបតោ ឯកមេវ ហេតុញ្ច ផលញ្ច ទីបេតិ. តស្មា អយមិធ អវិជ្ជា វិជ្ជមានេសុបិ អញ្ញេសុ វត្ថារម្មណសហជាតធម្មាទីសុ សង្ខារការណេសុ ‘‘អស្សាទានុបស្សិនោ តណ្ហា បវឌ្ឍតី’’តិ (សំ. និ. ២.៥២) ច, ‘‘អវិជ្ជាសមុទយា អាសវសមុទយោ’’តិ (ម. និ. ១.១០៤) ច វចនតោ អញ្ញេសម្បិ តណ្ហាទីនំ សង្ខារហេតូនំ ហេតូតិ បធានត្តា, ‘‘អវិទ្វា, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជាគតោ បុញ្ញាភិសង្ខារម្បិ អភិសង្ខរោតី’’តិ បាកដត្តា, អសាធារណត្តា ច សង្ខារានំ ហេតុភាវេន ទីបិតាតិ វេទិតព្ពា. ឯតេនេវ ច ឯកេកហេតុផលទីបនបរិហារវចនេន សព្ពត្ថ ឯកេកហេតុផលទីបនេ បយោជនំ វេទិតព្ពន្តិ.

ឯត្ថាហ – ឯវំ សន្តេបិ ឯកន្តានិដ្ឋផលាយ សាវជ្ជាយ អវិជ្ជាយ កថំ បុញ្ញានេញ្ជាភិសង្ខារបច្ចយត្តំ យុជ្ជតិ? ន ហិ និម្ពពីជតោ ឧច្ឆុ ឧប្បជ្ជតីតិ. កថំ ន យុជ្ជិស្សតិ? លោកស្មិញ្ហិ –

‘‘វិរុទ្ធោ ចាវិរុទ្ធោ ច, សទិសាសទិសោ តថា;

ធម្មានំ បច្ចយោ សិទ្ធោ, វិបាកា ឯវ តេ ច ន’’.

ឥតិ អយំ អវិជ្ជា វិបាកវសេន ឯកន្តានិដ្ឋផលា, សភាវវសេន ច សាវជ្ជាបិ សមានា សព្ពេសម្បិ ឯតេសំ បុញ្ញាភិសង្ខារាទីនំ យថានុរូបំ ឋានកិច្ចសភាវវិរុទ្ធាវិរុទ្ធបច្ចយវសេន សទិសាសទិសបច្ចយវសេន ច បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពា.

អបិច –

‘‘ចុតូបបាតេ សំសារេ, សង្ខារានញ្ច លក្ខណេ;

យោ បដិច្ចសមុប្បន្ន-ធម្មេសុ ច វិមុយ្ហតិ.

‘‘អភិសង្ខរោតិ សោ ឯតេ, សង្ខារេ តិវិធេ យតោ;

អវិជ្ជា បច្ចយោ តេសំ, តិវិធានំ អយំ តតោ.

‘‘យថាបិ នាម ជច្ចន្ធោ, នរោ អបរិណាយកោ;

ឯកទា យាតិ មគ្គេន, ឧម្មគ្គេនាបិ ឯកទា.

‘‘សំសារេ សំសរំ ពាលោ, តថា អបរិណាយកោ;

ករោតិ ឯកទា បុញ្ញំ, អបុញ្ញមបិ ឯកទា.

‘‘យទា ច ញត្វា សោ ធម្មំ, សច្ចានិ អភិសមេស្សតិ;

តទា អវិជ្ជូបសមា, ឧបសន្តោ ចរិស្សតី’’តិ.

សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណន្តិ ឆ វិញ្ញាណកាយា ចក្ខុវិញ្ញាណំ សោតវិញ្ញាណំ ឃានវិញ្ញាណំ ជិវ្ហាវិញ្ញាណំ កាយវិញ្ញាណំ មនោវិញ្ញាណំ. តត្ថ ចក្ខុវិញ្ញាណំ កុសលវិបាកំ អកុសលវិបាកន្តិ ទុវិធំ. តថា សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណានិ. មនោវិញ្ញាណំ ទ្វេ វិបាកមនោធាតុយោ, តិស្សោ អហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុយោ, អដ្ឋ សហេតុកវិបាកចិត្តានិ, បញ្ច រូបាវចរានិ, ចត្តារិ អរូបាវចរានីតិ ពាវីសតិវិធំ. ឥតិ សព្ពានិ ពាត្តិំស លោកិយវិបាកវិញ្ញាណានិ.

តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘‘ឥទំ វុត្តប្បការំ វិញ្ញាណំ សង្ខារបច្ចយា ហោតី’’តិ? ឧបចិតកម្មាភាវេ វិបាកាភាវតោ. វិបាកញ្ហេតំ, វិបាកញ្ច ន ឧបចិតកម្មាភាវេ ឧប្បជ្ជតិ. យទិ ឧប្បជ្ជេយ្យ, សព្ពេសំ សព្ពវិបាកានិ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, ន ច ឧប្បជ្ជន្តីតិ ជានិតព្ពមេតំ ‘‘សង្ខារបច្ចយា ឥទំ វិញ្ញាណំ ហោតី’’តិ. សព្ពមេវ ហិ ឥទំ បវត្តិបដិសន្ធិវសេន ទ្វេធា បវត្តតិ. តត្ថ ទ្វេ បញ្ចវិញ្ញាណានិ ទ្វេ មនោធាតុយោ សោមនស្សសហគតាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតូតិ ឥមានិ តេរស បញ្ចវោការភវេ បវត្តិយំយេវ បវត្តន្តិ, សេសានិ ឯកូនវីសតិ តីសុ ភវេសុ យថានុរូបំ បវត្តិយម្បិ បដិសន្ធិយម្បិ បវត្តន្តិ.

‘‘លទ្ធប្បច្ចយមិតិ ធម្មមត្តមេតំ ភវន្តរមុបេតិ;

នាស្ស តតោ សង្កន្តិ, ន តតោ ហេតុំ វិនា ហោតិ’’.

ឥតិ ហេតំ លទ្ធប្បច្ចយំ រូបារូបធម្មមត្តំ ឧប្បជ្ជមានំ ភវន្តរមុបេតីតិ វុច្ចតិ, ន សត្តោ, ន ជីវោ. តស្ស ច នាបិ អតីតភវតោ ឥធ សង្កន្តិ អត្ថិ, នាបិ តតោ ហេតុំ វិនា ឥធ បាតុភាវោ. ឯត្ថ ច បុរិមំ ចវនតោ ចុតិ, បច្ឆិមំ ភវន្តរាទិបដិសន្ធានតោ បដិសន្ធីតិ វុច្ចតិ.

ឯត្ថាហ – ននុ ឯវំ អសង្កន្តិបាតុភាវេ សតិ យេ ឥមស្មិំ មនុស្សត្តភាវេ ខន្ធា, តេសំ និរុទ្ធត្តា, ផលប្បច្ចយស្ស ច កម្មស្ស តត្ថ អគមនតោ, អញ្ញស្ស អញ្ញតោ ច តំ ផលំ សិយា. ឧបភុញ្ជកេ ច អសតិ កស្ស តំ ផលំ សិយា. តស្មា ន សុន្ទរមិទំ វិធានន្តិ. តត្រិទំ វុច្ចតិ –

‘‘សន្តានេ យំ ផលំ ឯតំ, នាញ្ញស្ស ន ច អញ្ញតោ;

ពីជានំ អភិសង្ខារោ, ឯតស្សត្ថស្ស សាធកោ.

‘‘ផលស្សុប្បត្តិយា ឯវ, សិទ្ធា ភុញ្ជកសម្មុតិ;

ផលុប្បាទេន រុក្ខស្ស, យថា ផលតិ សម្មុតី’’តិ.

យោបិ វទេយ្យ ‘‘ឯវំ សន្តេបិ ឯតេ សង្ខារា វិជ្ជមានា វា ផលស្ស បច្ចយា សិយុំ អវិជ្ជមានា វា. យទិ ច វិជ្ជមានា, បវត្តិក្ខណេយេវ នេសំ វិបាកេន ភវិតព្ពំ. អថាបិ អវិជ្ជមានា, បវត្តិតោ បុព្ពេ បច្ឆា ច និច្ចំ ផលាវហា សិយុ’’ន្តិ. សោ ឯវំ វត្តព្ពោ –

‘‘កតត្តា បច្ចយា ឯតេ, ន ច និច្ចំ ផលាវហា;

បាដិភោគាទិកំ តត្ថ, វេទិតព្ពំ និទស្សន’’ន្តិ.

វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិ ឥធ វេទនា សញ្ញា សង្ខារក្ខន្ធា នាមំ, ចត្តារិ ច មហាភូតានិ ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទាយរូបំ រូបំ. អភាវកគព្ភសេយ្យកានំ អណ្ឌជានញ្ច បដិសន្ធិក្ខណេ វត្ថុទសកំ កាយទសកន្តិ វីសតិ រូបានិ, តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធាតិ ឯតេ តេវីសតិ ធម្មា វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិ វេទិតព្ពា. សភាវកានំ ភាវទសកំ បក្ខិបិត្វា តេត្តិំស, ឱបបាតិកសត្តេសុ ព្រហ្មកាយិកាទីនំ បដិសន្ធិក្ខណេ ចក្ខុសោតវត្ថុទសកានិ ជីវិតិន្ទ្រិយនវកញ្ចាតិ ឯកូនចត្តាលីស រូបានិ, តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធាតិ ឯតេ ទ្វាចត្តាលីស ធម្មា វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបំ. កាមភវេ បន សេសឱបបាតិកានំ សំសេទជានំ វា សភាវកបរិបុណ្ណាយតនានំ បដិសន្ធិក្ខណេ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយវត្ថុភាវទសកានីតិ សត្តតិ រូបានិ, តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធាតិ ឯតេ តេសត្តតិ ធម្មា វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបំ. ឯស ឧក្កំសោ. អវកំសេន បន តំតំទសកវិកលានំ តស្ស តស្ស វសេន ហាបេត្វា ហាបេត្វា បដិសន្ធិយំ វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបសង្ខា វេទិតព្ពា. អរូបីនំ បន តយោវ អរូបិនោ ខន្ធា, អសញ្ញានំ រូបតោ ជីវិតិន្ទ្រិយនវកមេវាតិ. ឯស តាវ បដិសន្ធិយំ នយោ.

តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘‘បដិសន្ធិនាមរូបំ វិញ្ញាណបច្ចយា ហោតី’’តិ? សុត្តតោ យុត្តិតោ ច. សុត្តេ ហិ ‘‘ចិត្តានុបរិវត្តិនោ ធម្មា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ទុកមាតិកា ៦២) នយេន ពហុធា វេទនាទីនំ វិញ្ញាណបច្ចយតា សិទ្ធា. យុត្តិតោ បន –

ចិត្តជេន ហិ រូបេន, ឥធ ទិដ្ឋេន សិជ្ឈតិ;

អទិដ្ឋស្សាបិ រូបស្ស, វិញ្ញាណំ បច្ចយោ ឥតិ.

នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនន្តិ នាមំ វុត្តមេវ. ឥធ បន រូបំ និយមតោ ចត្តារិ ភូតានិ ឆ វត្ថូនិ ជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ ឯកាទសវិធំ. សឡាយតនំ – ចក្ខាយតនំ, សោតាយតនំ, ឃានាយតនំ, ជិវ្ហាយតនំ, កាយាយតនំ, មនាយតនំ.

តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘‘នាមរូបំ សឡាយតនស្ស បច្ចយោ’’តិ? នាមរូបភាវេ ភាវតោ. តស្ស តស្ស ហិ នាមស្ស រូបស្ស ច ភាវេ តំ តំ អាយតនំ ហោតិ, ន អញ្ញថាតិ.

សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោតិ –

‘‘ឆឡេវ ផស្សា សង្ខេបា, ចក្ខុសម្ផស្សអាទយោ;

វិញ្ញាណមិវ ពាត្តិំស, វិត្ថារេន ភវន្តិ តេ’’.

ផស្សបច្ចយា វេទនាតិ –

‘‘ទ្វារតោ វេទនា វុត្តា, ចក្ខុសម្ផស្សជាទិកា;

ឆឡេវ តា បភេទេន, ឥធ ពាត្តិំស វេទនា’’.

វេទនាបច្ចយា តណ្ហាតិ –

‘‘រូបតណ្ហាទិភេទេន, ឆ តណ្ហា ឥធ ទីបិតា;

ឯកេកា តិវិធា តត្ថ, បវត្តាការតោ មតា.

‘‘ទុក្ខី សុខំ បត្ថយតិ, សុខី ភិយ្យោបិ ឥច្ឆតិ;

ឧបេក្ខា បន សន្តត្តា, សុខមិច្ចេវ ភាសិតា.

‘‘តណ្ហាយ បច្ចយា តស្មា, ហោន្តិ តិស្សោបិ វេទនា;

វេទនាបច្ចយា តណ្ហា, ឥតិ វុត្តា មហេសិនា’’.

តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទានន្តិ ចត្តារិ ឧបាទានានិ – កាមុបាទានំ, ទិដ្ឋុបាទានំ, សីលព្ពតុបាទានំ, អត្តវាទុបាទានំ. ឧបាទានបច្ចយា ភវោតិ ឥធ កម្មភវោ អធិប្បេតោ. ឧបបត្តិភវោ បន បទុទ្ធារវសេន វុត្តោ. ភវបច្ចយា ជាតីតិ កម្មភវបច្ចយា បដិសន្ធិខន្ធានំ បាតុភាវោ.

តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘‘ភវោ ជាតិយា បច្ចយោ’’តិ ចេ? ពាហិរបច្ចយសមត្តេបិ ហីនបណីតាទិវិសេសទស្សនតោ. ពាហិរានញ្ហិ ជនកជននិសុក្កសោណិតាហារាទីនំ បច្ចយានំ សមត្តេបិ សត្តានំ យមកានម្បិ សតំ ហីនប្បណីតតាទិវិសេសោ ទិស្សតិ. សោ ច ន អហេតុកោ សព្ពទា ច សព្ពេសញ្ច អភាវតោ, ន កម្មភវតោ អញ្ញហេតុកោ តទភិនិព្ពត្តកសត្តានំ អជ្ឈត្តសន្តានេ អញ្ញស្ស ការណស្ស អភាវតោតិ កម្មភវហេតុកោយេវ. កម្មញ្ហិ សត្តានំ ហីនប្បណីតតាទិវិសេសស្ស ហេតុ. តេនាហ ភគវា – ‘‘កម្មំ សត្តេ វិភជតិ, យទិទំ ហីនប្បណីតតាយា’’តិ (ម. និ. ៣.២៨៩).

ជាតិបច្ចយា ជរាមរណន្តិអាទីសុ យស្មា អសតិ ជាតិយា ជរាមរណំ នាម សោកាទយោ វា ធម្មា ន ហោន្តិ, ជាតិយា បន សតិ ជរាមរណញ្ចេវ ជរាមរណសង្ខាតទុក្ខធម្មផុដ្ឋស្ស ច ពាលស្ស ជរាមរណាភិសម្ពន្ធា វា តេន តេន ទុក្ខធម្មេន ផុដ្ឋស្ស អនភិសម្ពន្ធា វា សោកាទយោ ច ធម្មា ហោន្តិ, តស្មា អយំ ជាតិ ជរាមរណស្ស ចេវ សោកាទីនញ្ច បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពា.

សោ តថាភាវិតេន ចិត្តេនាតិអាទីសុ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណាយាតិ ឯតស្ស ញាណស្ស អធិគមាយ, បត្តិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. អនេកវិហិតន្តិ អនេកវិធំ នានប្បការំ, អនេកេហិ វា បការេហិ បវត្តិតំ, សំវណ្ណិតន្តិ អត្ថោ. បុព្ពេនិវាសន្តិ សមនន្តរាតីតំ ភវំ អាទិំ កត្វា តត្ថ តត្ថ និវុត្ថសន្តានំ. អនុស្សរតីតិ ខន្ធបដិបាដិវសេន ចុតិបដិសន្ធិវសេន វា អនុគន្ត្វា អនុគន្ត្វា សរតិ. ឥមញ្ហិ បុព្ពេនិវាសំ ឆ ជនា អនុស្សរន្តិ តិត្ថិយា បកតិសាវកា មហាសាវកា អគ្គសាវកា បច្ចេកពុទ្ធា ពុទ្ធាតិ. តត្ថ តិត្ថិយា ចត្តាលីសំយេវ កប្បេ អនុស្សរន្តិ, ន តតោ បរំ. កស្មា? ទុព្ពលបញ្ញត្តា. តេសញ្ហិ នាមរូបបរិច្ឆេទវិរហិតត្តា ទុព្ពលា បញ្ញា ហោតិ. បកតិសាវកា កប្បសតម្បិ កប្បសហស្សម្បិ អនុស្សរន្តិយេវ ពលវបញ្ញត្តា. អសីតិ មហាសាវកា សតសហស្សកប្បេ អនុស្សរន្តិ. ទ្វេ អគ្គសាវកា ឯកមសង្ខេយ្យំ កប្បសតសហស្សញ្ច. បច្ចេកពុទ្ធា ទ្វេ អសង្ខេយ្យានិ សតសហស្សញ្ច. ឯត្តកោ ហិ តេសំ អភិនីហារោ. ពុទ្ធានំ បន បរិច្ឆេទោ នាម នត្ថិ. តិត្ថិយា ច ខន្ធបដិបាដិមេវ សរន្តិ, បដិបាដិំ មុញ្ចិត្វា ចុតិបដិសន្ធិវសេន សរិតុំ ន សក្កោន្តិ. យថា អន្ធា យដ្ឋិំ អមុញ្ចិត្វាវ គច្ឆន្តិ, ឯវំ តេ ខន្ធបដិបាដិំ អមុញ្ចិត្វាវ សរន្តិ. បកតិសាវកា ខន្ធបដិបាដិយាបិ អនុស្សរន្តិ, ចុតិបដិសន្ធិវសេនាបិ សង្កមន្តិ, តថា អសីតិ មហាសាវកា. ទ្វិន្នំ បន អគ្គសាវកានំ ខន្ធបដិបាដិកិច្ចំ នត្ថិ. ឯកស្ស អត្តភាវស្ស ចុតិំ ទិស្វា បដិសន្ធិំ បស្សន្តិ, បុន អបរស្ស ចុតិំ ទិស្វា បដិសន្ធិន្តិ ឯវំ ចុតិបដិសន្ធិវសេនេវ សង្កមន្តា គច្ឆន្តិ, តថា បច្ចេកពុទ្ធា. ពុទ្ធានំ បន នេវ ខន្ធបដិបាដិកិច្ចំ, ន ចុតិបដិសន្ធិវសេន សង្កមនកិច្ចំ អត្ថិ. តេសញ្ហិ អនេកាសុ កប្បកោដីសុ ហេដ្ឋា វា ឧបរិ វា យំ យំ ឋានំ ឥច្ឆន្តិ, តំ តំ បាកដមេវ ហោតិ. តស្មា អនេកាបិ កប្បកោដិយោ សង្ខិបិត្វា យំ យំ ឥច្ឆន្តិ, តត្ថ តត្ថេវ ឱក្កមន្តា សីហោក្កន្តវសេន គច្ឆន្តិ. ឯវំ គច្ឆន្តានញ្ច នេសំ ញាណំ អន្តរន្តរាសុ ជាតីសុ អសជ្ជមានំ ឥច្ឆិតិច្ឆិតដ្ឋានមេវ គណ្ហាតិ.

ឥមេសុ បន ឆសុ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តេសុ តិត្ថិយានំ បុព្ពេនិវាសទស្សនំ ខជ្ជោបនកប្បភាសទិសំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ, បកតិសាវកានំ ទីបប្បភាសទិសំ, មហាសាវកានំ ឧក្កាបភាសទិសំ, អគ្គសាវកានំ ឱសធិតារកាបភាសទិសំ, បច្ចេកពុទ្ធានំ ចន្ទប្បភាសទិសំ. ពុទ្ធានំ រស្មិសហស្សបដិមណ្ឌិតសរទសូរិយមណ្ឌលសទិសំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ. តិត្ថិយានំ បុព្ពេនិវាសានុស្សរណំ អន្ធានំ យដ្ឋិកោដិគមនំ វិយ ហោតិ. បកតិសាវកានំ ទណ្ឌកសេតុគមនំ វិយ, មហាសាវកានំ ជង្ឃសេតុគមនំ វិយ, អគ្គសាវកានំ សកដសេតុគមនំ វិយ, បច្ចេកពុទ្ធានំ ជង្ឃមគ្គគមនំ វិយ, ពុទ្ធានំ មហាសកដមគ្គគមនំ វិយ ហោតិ. ឥមស្មិំ បន អធិការេ សាវកានំ បុព្ពេនិវាសានុស្សរណំ អធិប្បេតំ.

តស្មា ឯវំ អនុស្សរិតុកាមេន អាទិកម្មិកេន ភិក្ខុនា បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តេន រហោគតេន បដិសល្លីនេន បដិបាដិយា ចត្តារិ ឈានានិ សមាបជ្ជិត្វា អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ វុត្តនយេន បដិច្ចសមុប្បាទំ បច្ចវេក្ខិត្វា សព្ពបច្ឆិមា និសជ្ជា អាវជ្ជិតព្ពា. តតោ អាសនបញ្ញាបនំ សេនាសនប្បវេសនំ បត្តចីវរបដិសាមនំ ភោជនកាលោ គាមតោ អាគមនកាលោ គាមេ បិណ្ឌាយ ចរិតកាលោ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋកាលោ វិហារតោ និក្ខមនកាលោ ចេតិយពោធិវន្ទនកាលោ បត្តធោវនកាលោ បត្តបដិគ្គហណកាលោ បត្តបដិគ្គហណតោ យាវ មុខធោវនា កតកិច្ចំ បច្ចូសកាលេ កតកិច្ចំ, មជ្ឈិមយាមេ បឋមយាមេ កតកិច្ចន្តិ ឯវំ បដិលោមក្កមេន សកលំ រត្តិន្ទិវំ កតកិច្ចំ អាវជ្ជិតព្ពំ. ឯត្តកំ បន បកតិចិត្តស្សបិ បាកដំ ហោតិ, បរិកម្មសមាធិចិត្តស្ស បន អតិបាកដមេវ. សចេ បនេត្ថ កិញ្ចិ ន បាកដំ ហោតិ, បុន បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អាវជ្ជិតព្ពំ. ឯត្តកេន ទីបេ ជលិតេ វិយ បាកដំ ហោតិ. ឯវំ បដិលោមក្កមេនេវ ទុតិយទិវសេបិ តតិយចតុត្ថបញ្ចមទិវសេសុបិ ទសាហេបិ អទ្ធមាសេបិ មាសេបិ សំវច្ឆរេបិ កតកិច្ចំ អាវជ្ជិតព្ពំ. ឯតេនេវ ឧបាយេន ទស វស្សានិ វីសតិ វស្សានីតិ យាវ ឥមស្មិំ ភវេ អត្តនោ បដិសន្ធិ, តាវ អាវជ្ជន្តេន បុរិមភវេ ចុតិក្ខណេ បវត្តំ នាមរូបំ អាវជ្ជិតព្ពំ. បហោតិ ហិ បណ្ឌិតោ ភិក្ខុ បឋមវារេនេវ បដិសន្ធិំ ឧគ្ឃាដេត្វា ចុតិក្ខណេ នាមរូបំ អារម្មណំ កាតុំ. យស្មា បន បុរិមភវេ នាមរូបំ អសេសំ និរុទ្ធំ, ឥធ អញ្ញំ ឧប្បន្នំ, តស្មា តំ ឋានំ អាហុន្ទរិកំ អន្ធតមមិវ ហោតិ សុទុទ្ទសំ ទុប្បញ្ញេន. តេនាបិ ‘‘ន សក្កោមហំ បដិសន្ធិំ ឧគ្ឃាដេត្វា ចុតិក្ខណេ នាមរូបារម្មណំ កាតុ’’ន្តិ ធុរនិក្ខេបោ ន កាតព្ពោ. តទេវ បន បាទកជ្ឈានំ បុនប្បុនំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ វុដ្ឋាយ តំ ឋានំ អាវជ្ជិតព្ពំ.

ឯវំ ករោន្តោ ហិ សេយ្យថាបិ នាម ពលវា បុរិសោ កូដាគារកណ្ណិកត្ថាយ មហារុក្ខំ ឆិន្ទន្តោ សាខាបលាសច្ឆេទនមត្តេនេវ ផរសុធារាយ វិបន្នាយ មហារុក្ខំ ឆិន្ទិតុំ អសក្កោន្តោបិ ធុរនិក្ខេបំ អកត្វាវ កម្មារសាលំ គន្ត្វា តិខិណំ ផរសុំ ការាបេត្វា បុន អាគន្ត្វា ឆិន្ទេយ្យ, បុន វិបន្នាយ ច បុនបិ តថេវ ការេត្វា ឆិន្ទេយ្យ, សោ ឯវំ ឆិន្ទន្តោ ឆិន្នស្ស ឆិន្នស្ស បុន ឆេត្តព្ពាភាវតោ អឆិន្នស្ស ច ឆេទនតោ នចិរស្សេវ មហារុក្ខំ បាតេយ្យ, ឯវមេវ បាទកជ្ឈានា វុដ្ឋាយ បុព្ពេ អាវជ្ជិតំ អនាវជ្ជិត្វា បដិសន្ធិមេវ អាវជ្ជន្តោ តំ នចិរស្សេវ បដិសន្ធិំ ឧគ្ឃាដេត្វា ចុតិក្ខណេ នាមរូបំ អារម្មណំ ករេយ្យាតិ. តត្ថ បច្ឆិមនិសជ្ជតោ បភុតិ យាវ បដិសន្ធិតោ អារម្មណំ កត្វា បវត្តំ ញាណំ បុព្ពេនិវាសញាណំ នាម ន ហោតិ, តំ បន បរិកម្មសមាធិញាណំ នាម ហោតិ. ‘‘អតីតំសញាណ’’ន្តិ បេតំ ឯកេ វទន្តិ. តំ អតីតំសញាណស្ស រូបាវចរត្តា រូបាវចរំ សន្ធាយ វចនំ ន យុជ្ជតិ. យទា បនស្ស ភិក្ខុនោ បដិសន្ធិំ អតិក្កម្ម ចុតិក្ខណេ បវត្តំ នាមរូបំ អារម្មណំ កត្វា មនោទ្វារាវជ្ជនំ ឧប្បជ្ជិត្វា បុព្ពេ វុត្តនយេន អប្បនាចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តទាស្ស តេន ចិត្តេន សម្បយុត្តំ ញាណំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ នាម. តេន ញាណេន សម្បយុត្តាយ សតិយា បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតិ.

តត្ថ សេយ្យថិទន្តិ អារទ្ធប្បការទស្សនត្ថេ និបាតោ. តេនេវ យ្វាយំ បុព្ពេនិវាសោ អារទ្ធោ, តស្ស បការប្បភេទំ ទស្សេន្តោ ឯកម្បិ ជាតិន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ឯកម្បិ ជាតិន្តិ ឯកម្បិ បដិសន្ធិមូលំ ចុតិបរិយោសានំ ឯកភវបរិយាបន្នំ ខន្ធសន្តានំ. ឯស នយោ ទ្វេបិ ជាតិយោតិអាទីសុ. អនេកេបិ សំវដ្ដកប្បេតិអាទីសុ បន បរិហាយមានោ កប្បោ សំវដ្ដកប្បោ តទា សព្ពេសំ ព្រហ្មលោកេ សន្និបតនតោ. វឌ្ឍមានោ កប្បោ វិវដ្ដកប្បោ តទា ព្រហ្មលោកតោ សត្តានំ វិវដ្ដនតោ. តត្ថ សំវដ្ដេន សំវដ្ដដ្ឋាយី គហិតោ ហោតិ តំមូលកត្តា. វិវដ្ដេន ច វិវដ្ដដ្ឋាយី. ឯវញ្ហិ សតិ ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, កប្បស្ស អសង្ខ្យេយ្យានិ. កតមានិ ចត្តារិ? យទា, ភិក្ខវេ, កប្បោ សំវដ្ដតិ, តំ ន សុករំ សង្ខាតុំ. យទា, ភិក្ខវេ, កប្បោ សំវដ្ដោ តិដ្ឋតិ…បេ… យទា, ភិក្ខវេ, កប្បោ វិវដ្ដតិ…បេ… យទា, ភិក្ខវេ, កប្បោ វិវដ្ដោ តិដ្ឋតិ, តំ ន សុករំ សង្ខាតុ’’ន្តិ (អ. និ. ៤.១៥៦) វុត្តានិ ចត្តារិ អសង្ខេយ្យានិ បរិគ្គហិតានិ ហោន្តិ.

តត្ថ តយោ សំវដ្ដា – តេជោសំវដ្ដោ, អាបោសំវដ្ដោ, វាយោសំវដ្ដោតិ. តិស្សោ សំវដ្ដសីមា – អាភស្សរា, សុភកិណ្ហា, វេហប្ផលាតិ. យទា កប្បោ តេជេន សំវដ្ដតិ, អាភស្សរតោ ហេដ្ឋា អគ្គិនា ឌយ្ហតិ. យទា អាបេន សំវដ្ដតិ, សុភកិណ្ហតោ ហេដ្ឋា ឧទកេន វិលីយតិ. យទា វាយុនា សំវដ្ដតិ, វេហប្ផលតោ ហេដ្ឋា វាតេន វិទ្ធំសីយតិ. វិត្ថារតោ បន សទាបិ ឯកំ ពុទ្ធក្ខេត្តំ វិនស្សតិ. ពុទ្ធក្ខេត្តំ នាម តិវិធំ ហោតិ – ជាតិក្ខេត្តំ, អាណាក្ខេត្តំ, វិសយក្ខេត្តញ្ច. តត្ថ ជាតិក្ខេត្តំ ទសសហស្សចក្កវាឡបរិយន្តំ ហោតិ, យំ តថាគតស្ស បដិសន្ធិគហណាទីសុ កម្បតិ. អាណាក្ខេត្តំ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡបរិយន្តំ, យត្ថ រតនបរិត្តំ, ខន្ធបរិត្តំ, ធជគ្គបរិត្តំ, អាដានាដិយបរិត្តំ, មោរបរិត្តន្តិ ឥមេសំ បរិត្តានំ អានុភាវោ វត្តតិ. វិសយក្ខេត្តំ អនន្តមបរិមាណំ, យំ ‘‘យាវតា វា បន អាកង្ខេយ្យា’’តិ (អ. និ. ៣.៨១) វុត្តំ. តត្ថ យំ យំ តថាគតោ អាកង្ខតិ, តំ តំ ជានាតិ. ឯវមេតេសុ តីសុ ពុទ្ធក្ខេត្តេសុ ឯកំ អាណាក្ខេត្តំ វិនស្សតិ, តស្មិំ បន វិនស្សន្តេ ជាតិក្ខេត្តំ វិនដ្ឋមេវ ហោតិ, វិនស្សន្តញ្ច ឯកតោវ វិនស្សតិ, សណ្ឋហន្តញ្ច ឯកតោវ សណ្ឋហតិ.

តស្សេវំ វិនាសោ ច សណ្ឋហនញ្ច វេទិតព្ពំ – យស្មិំ សមយេ កប្បោ អគ្គិនា នស្សតិ, អាទិតោវ កប្បវិនាសកមហាមេឃោ វុដ្ឋហិត្វា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេ ឯកំ មហាវស្សំ វស្សតិ. មនុស្សា តុដ្ឋា សព្ពពីជានិ នីហរិត្វា វបន្តិ. សស្សេសុ បន គោខាយិតកមត្តេសុ ជាតេសុ គទ្រភរវំ រវន្តោ ឯកពិន្ទុមត្តម្បិ ន វស្សតិ, តទា បច្ឆិន្នំ បច្ឆិន្នមេវ វស្សំ ហោតិ. វស្សូបជីវិនោ សត្តា កមេន ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តន្តិ, បុប្ផផលូបជីវិនិយោ ច ទេវតា. ឯវំ ទីឃេ អទ្ធានេ វីតិវត្តេ តត្ថ តត្ថ ឧទកំ បរិក្ខយំ គច្ឆតិ. អថានុក្កមេន មច្ឆកច្ឆបាបិ កាលំ កត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តន្តិ, នេរយិកសត្តាបិ. តត្ថ ‘‘នេរយិកា សត្តមសូរិយបាតុភាវេ វិនស្សន្តី’’តិ ឯកេ. ឈានំ វិនា នត្ថិ ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ, ឯតេសញ្ច កេចិ ទុព្ភិក្ខបីឡិតា, កេចិ អភព្ពា ឈានាធិគមាយ, តេ កថំ តត្ថ និព្ពត្តន្តីតិ? ទេវលោកេ បដិលទ្ធជ្ឈានវសេន. តទា ហិ ‘‘វស្សសតសហស្សស្ស អច្ចយេន កប្បវុដ្ឋានំ ភវិស្សតី’’តិ លោកព្យូហា នាម កាមាវចរទេវា មុត្តសិរា វិកិណ្ណកេសា រុទមុខា អស្សូនិ ហត្ថេហិ បុញ្ឆមានា រត្តវត្ថនិវត្ថា អតិវិយ វិរូបវេសធារិនោ ហុត្វា មនុស្សបថេ វិចរន្តា ឯវំ អារោចេន្តិ – ‘‘មារិសា, មារិសា, ឥតោ វស្សសតសហស្សស្ស អច្ចយេន កប្បវុដ្ឋានំ ភវិស្សតិ, អយំ លោកោ វិនស្សិស្សតិ, មហាសមុទ្ទោបិ ឧស្សុស្សិស្សតិ, អយញ្ច មហាបថវី សិនេរុ ច បព្ពតរាជា ឧទ្ទយ្ហិស្សន្តិ វិនស្សិស្សន្តិ, យាវ ព្រហ្មលោកា លោកវិនាសោ ភវិស្សតិ. មេត្តំ, មារិសា, ភាវេថ. ករុណំ… មុទិតំ… ឧបេក្ខំ, មារិសា, ភាវេថ. មាតរំ ឧបដ្ឋហថ, បិតរំ ឧបដ្ឋហថ, កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិនោ ហោថា’’តិ. តេសំ វចនំ សុត្វា យេភុយ្យេន មនុស្សា ច ភុម្មា ទេវា ច សំវេគជាតា អញ្ញមញ្ញំ មុទុចិត្តា ហុត្វា មេត្តាទីនិ បុញ្ញានិ ករិត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តន្តិ. តត្ថ ទិព្ពសុធាភោជនំ ភុញ្ជិត្វា វាយោកសិណេ បរិកម្មំ កត្វា ឈានំ បដិលភន្តិ. តទញ្ញេ បន អបរបរិយវេទនីយេន កម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តន្តិ. អបរបរិយវេទនីយកម្មរហិតោ ហិ សំសារេ សំសរន្តោ នាម សត្តោ នត្ថិ. តេបិ តត្ថ តថេវ ឈានំ បដិលភន្តិ. ឯវំ ទេវលោកេ បដិលទ្ធជ្ឈានវសេន សព្ពេបិ ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តន្តីតិ.

វស្សូបច្ឆេទតោ បន ឧទ្ធំ ទីឃស្ស អទ្ធុនោ អច្ចយេន ទុតិយោ សូរិយោ បាតុភវតិ, តស្មិំ បាតុភូតេ នេវ រត្តិបរិច្ឆេទោ, ន ទិវាបរិច្ឆេទោ បញ្ញាយតិ. ឯកោ សូរិយោ ឧទេតិ, ឯកោ អត្ថំ គច្ឆតិ, អវិច្ឆិន្នសូរិយសន្តាបោវ លោកោ ហោតិ. យថា ច បកតិសូរិយេ សូរិយទេវបុត្តោ ហោតិ, ឯវំ កប្បវិនាសកសូរិយេ នត្ថិ. តត្ថ បកតិសូរិយេ វត្តមានេ អាកាសេ វលាហកាបិ ធូមសិខាបិ ចរន្តិ. កប្បវិនាសកសូរិយេ វត្តមានេ វិគតធូមវលាហកំ អាទាសមណ្ឌលំ វិយ និម្មលំ នភំ ហោតិ. ឋបេត្វា បញ្ច មហានទិយោ សេសកុន្នទីអាទីសុ ឧទកំ សុស្សតិ.

តតោបិ ទីឃស្ស អទ្ធុនោ អច្ចយេន តតិយោ សូរិយោ បាតុភវតិ, យស្ស បាតុភាវា មហានទិយោបិ សុស្សន្តិ.

តតោបិ ទីឃស្ស អទ្ធុនោ អច្ចយេន ចតុត្ថោ សូរិយោ បាតុភវតិ, យស្ស បាតុភាវា ហិមវតិ មហានទីនំ បភវា – ‘‘សីហបបាតនោ, ហំសបាតនោ, កណ្ណមុណ្ឌកោ, រថការទហោ, អនោតត្តទហោ, ឆទ្ទន្តទហោ, កុណាលទហោ’’តិ ឥមេ សត្ត មហាសរា សុស្សន្តិ.

តតោបិ ទីឃស្ស អទ្ធុនោ អច្ចយេន បញ្ចមោ សូរិយោ បាតុភវតិ, យស្ស បាតុភាវា អនុបុព្ពេន មហាសមុទ្ទេ អង្គុលិបព្ពតេមនមត្តម្បិ ឧទកំ ន សណ្ឋាតិ.

តតោបិ ទីឃស្ស អទ្ធុនោ អច្ចយេន ឆដ្ឋោ សូរិយោ បាតុភវតិ, យស្ស បាតុភាវា សកលចក្កវាឡំ ឯកធូមំ ហោតិ បរិយាទិន្នសិនេហំ ធូមេន. យថា ចិទំ, ឯវំ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡានិបិ.

តតោបិ ទីឃស្ស អទ្ធុនោ អច្ចយេន សត្តមោ សូរិយោ បាតុភវតិ, យស្ស បាតុភាវា សកលចក្កវាឡំ ឯកជាលំ ហោតិ សទ្ធិំ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេហិ. យោជនសតិកាទិភេទានិ សិនេរុកូដានិបិ បលុជ្ជិត្វា អាកាសេយេវ អន្តរធាយន្តិ. សា អគ្គិជាលា ឧដ្ឋហិត្វា ចាតុមហារាជិកេ គណ្ហាតិ. តត្ថ កនកវិមានរតនវិមានមណិវិមានានិ ឈាបេត្វា តាវតិំសភវនំ គណ្ហាតិ. ឯតេនេវ ឧបាយេន យាវ បឋមជ្ឈានភូមិំ គណ្ហាតិ. តត្ថ តយោបិ. ព្រហ្មលោកេ ឈាបេត្វា អាភស្សរេ អាហច្ច តិដ្ឋតិ. សា យាវ អណុមត្តម្បិ សង្ខារគតំ អត្ថិ, តាវ ន និព្ពាយតិ. សព្ពសង្ខារបរិក្ខយា បន សប្បិតេលឈាបនគ្គិសិខា វិយ ឆារិកម្បិ អនវសេសេត្វា និព្ពាយតិ. ហេដ្ឋាអាកាសេន សហ ឧបរិអាកាសោ ឯកោ ហោតិ មហន្ធការោ.

អថ ទីឃស្ស អទ្ធុនោ អច្ចយេន មហាមេឃោ ឧដ្ឋហិត្វា បឋមំ សុខុមំ សុខុមំ វស្សតិ. អនុបុព្ពេន កុមុទនាឡយដ្ឋិមុសលតាលក្ខន្ធាទិប្បមាណាហិ ធារាហិ វស្សន្តោ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ សព្ពំ ទឌ្ឍដ្ឋានំ បូរេត្វា អន្តរធាយតិ. តំ ឧទកំ ហេដ្ឋា ច តិរិយញ្ច វាតោ សមុដ្ឋហិត្វា ឃនំ ករោតិ បរិវដុមំ បទុមិនិបត្តេ ឧទកពិន្ទុសទិសំ. កថំ តាវ មហន្តំ ឧទករាសិំ ឃនំ ករោតីតិ ចេ? វិវរសម្បទានតោ. តំ ហិស្ស តហិំ តហិំ វិវរំ ទេតិ. តំ ឯវំ វាតេន សម្បិណ្ឌិយមានំ ឃនំ ករិយមានំ បរិក្ខយមានំ អនុបុព្ពេន ហេដ្ឋា ឱតរតិ. ឱតិណ្ណេ ឱតិណ្ណេ ឧទកេ ព្រហ្មលោកដ្ឋានេ ព្រហ្មលោកា, ឧបរិ ចតុកាមាវចរទេវលោកដ្ឋានេ ច ទេវលោកា បាតុភវន្តិ. បុរិមបថវិដ្ឋានំ ឱតិណ្ណេ បន ពលវវាតា ឧប្បជ្ជន្តិ. តេ តំ បិហិតទ្វារេ ធមករណេ ឋិតឧទកមិវ និរុស្សាសំ កត្វា រុម្ភន្តិ. មធុរោទកំ បរិក្ខយំ គច្ឆមានំ ឧបរិ រសបថវិំ សមុដ្ឋាបេតិ. សា វណ្ណសម្បន្នា ចេវ ហោតិ គន្ធរសសម្បន្នា ច និរុទកបាយាសស្ស ឧបរិ បដលំ វិយ. តទា ច អាភស្សរព្រហ្មលោកេ បឋមតរាភិនិព្ពត្តា សត្តា អាយុក្ខយា វា បុញ្ញក្ខយា វា តតោ ចវិត្វា ឥធូបបជ្ជន្តិ. តេ ហោន្តិ សយំបភា អន្តលិក្ខចរា. តេ អគ្គញ្ញសុត្តេ (ទី. និ. ៣.១២០) វុត្តនយេន តំ រសបថវិំ សាយិត្វា តណ្ហាភិភូតា អាលុប្បការកំ បរិភុញ្ជិតុំ ឧបក្កមន្តិ.

អថ តេសំ សយំបភា អន្តរធាយតិ, អន្ធការោ ហោតិ. តេ អន្ធការំ ទិស្វា ភាយន្តិ. តតោ នេសំ ភយំ នាសេត្វា សូរភាវំ ជនយន្តំ បរិបុណ្ណបញ្ញាសយោជនំ សូរិយមណ្ឌលំ បាតុភវតិ. តេ តំ ទិស្វា ‘‘អាលោកំ បដិលភិម្ហា’’តិ ហដ្ឋតុដ្ឋា ហុត្វា ‘‘អម្ហាកំ ភីតានំ ភយំ នាសេត្វា សូរភាវំ ជនយន្តោ ឧដ្ឋិតោ, តស្មា សូរិយោ ហោតូ’’តិ សូរិយោត្វេវស្ស នាមំ ករោន្តិ. អថ សូរិយេ ទិវសំ អាលោកំ កត្វា អត្ថង្គតេ ‘‘យម្បិ អាលោកំ លភិម្ហ, សោបិ នោ នដ្ឋោ’’តិ បុន ភីតា ហោន្តិ, តេសំ ឯវំ ហោតិ ‘‘សាធុ វតស្ស សចេ អញ្ញំ អាលោកំ លភេយ្យាមា’’តិ. តេសំ ចិត្តំ ញត្វា វិយ ឯកូនបញ្ញាសយោជនំ ចន្ទមណ្ឌលំ បាតុភវតិ. តេ តំ ទិស្វា ភិយ្យោសោមត្តាយ ហដ្ឋតុដ្ឋា ហុត្វា ‘‘អម្ហាកំ ឆន្ទំ ញត្វា វិយ ឧដ្ឋិតោ, តស្មា ចន្ទោ ហោតូ’’តិ ចន្ទោត្វេវស្ស នាមំ ករោន្តិ.

ឯវំ ចន្ទិមសូរិយេសុ បាតុភូតេសុ នក្ខត្តានិ តារករូបានិ បាតុភវន្តិ. តតោ បភុតិ រត្តិន្ទិវា បញ្ញាយន្តិ អនុក្កមេន ច មាសទ្ធមាសឧតុសំវច្ឆរា. ចន្ទិមសូរិយានំ បន បាតុភូតទិវសេយេវ សិនេរុចក្កវាឡហិមវន្តបព្ពតា បាតុភវន្តិ. តេ ច ខោ អបុព្ពំ អចរិមំ ផគ្គុណបុណ្ណមទិវសេយេវ បាតុភវន្តិ. កថំ? យថា នាម កង្គុភត្តេ បច្ចមានេ ឯកប្បហារេនេវ បុព្ពុឡកា ឧដ្ឋហន្តិ, ឯកេ បទេសា ថូបថូបា ហោន្តិ, ឯកេ និន្ននិន្នា ឯកេ សមសមា, ឯវមេវំ ថូបថូបដ្ឋានេ បព្ពតា ហោន្តិ និន្ននិន្នដ្ឋានេ សមុទ្ទា សមសមដ្ឋានេ ទីបាតិ.

អថ តេសំ សត្តានំ រសបថវិំ បរិភុញ្ជន្តានំ កមេន ឯកច្ចេ វណ្ណវន្តោ, ឯកច្ចេ ទុព្ពណ្ណា ហោន្តិ. តត្ថ វណ្ណវន្តោ ទុព្ពណ្ណេ អតិមញ្ញន្តិ. តេសំ អតិមានបច្ចយា សា រសបថវី អន្តរធាយតិ, ភូមិបប្បដកោ បាតុភវតិ. អថ តេសំ តេនេវ នយេន សោបិ អន្តរធាយតិ, បទាលតា បាតុភវតិ. តេនេវ នយេន សាបិ អន្តរធាយតិ, អកដ្ឋបាកោ សាលិ បាតុភវតិ អកណោ អថុសោ សុទ្ធោ សុគន្ធា តណ្ឌុលប្ផលោ. តតោ នេសំ ភាជនានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. តេ សាលិំ ភាជនេ ឋបេត្វា បាសាណបិដ្ឋិយំ ឋបេន្តិ. សយមេវ ជាលាសិខា ឧដ្ឋហិត្វា តំ បចតិ. សោ ហោតិ ឱទនោ សុមនជាតិបុប្ផសទិសោ. ន តស្ស សូបេន វា ព្យញ្ជនេន វា ករណីយំ អត្ថិ, យំ យំ រសំ ភុញ្ជិតុកាមា ហោន្តិ, តំ តំ រសោវ ហោតិ. តេសំ តំ ឱឡារិកំ អាហារំ អាហរយតំ តតោ បភុតិ មុត្តករីសំ សញ្ជាយតិ. អថ នេសំ តស្ស និក្ខមនត្ថាយ វណមុខានិ បភិជ្ជន្តិ. បុរិសស្ស បុរិសភាវោ, ឥត្ថិយា ឥត្ថិភាវោ បាតុភវតិ. តត្រ សុទំ ឥត្ថី បុរិសំ, បុរិសោ ច ឥត្ថិំ អតិវេលំ ឧបនិជ្ឈាយតិ. តេសំ អតិវេលំ ឧបនិជ្ឈាយនបច្ចយា កាមបរិឡាហោ ឧប្បជ្ជតិ. តតោ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តិ. តេ អសទ្ធម្មបដិសេវនបច្ចយា វិញ្ញូហិ គរហិយមានា វិហេឋិយមានា តស្ស អសទ្ធម្មស្ស បដិច្ឆាទនហេតុ អគារានិ ករោន្តិ. តេ អគារំ អជ្ឈាវសមានា អនុក្កមេន អញ្ញតរស្ស អលសជាតិកស្ស សត្តស្ស ទិដ្ឋានុគតិំ អាបជ្ជន្តា សន្និធិំ ករោន្តិ. តតោ បភុតិ កណោបិ ថុសោបិ តណ្ឌុលំ បរិយោនន្ធតិ, លាយិតដ្ឋានម្បិ ន បដិវិរូហតិ. តេ សន្និបតិត្វា អនុត្ថុនន្តិ ‘‘បាបកា វត ភោ ធម្មា សត្តេសុ បាតុភូតា, មយញ្ហិ បុព្ពេ មនោមយា អហុម្ហា’’តិ អគ្គញ្ញសុត្តេ (ទី. និ. ៣.១២៨) វុត្តនយេន វិត្ថារេតព្ពំ. តតោ មរិយាទំ ឋបេន្តិ.

អថ អញ្ញតរោ សត្តោ អញ្ញស្ស ភាគំ អទិន្នំ អាទិយតិ. តំ ទ្វិក្ខត្តុំ បរិភាសិត្វា តតិយវារេ បាណិលេឌ្ឌុទណ្ឌេហិ បហរន្តិ. តេ ឯវំ អទិន្នាទានគរហមុសាវាទទណ្ឌាទានេសុ ឧប្បន្នេសុ សន្និបតិត្វា ចិន្តយន្តិ ‘‘យំនូន មយំ ឯកំ សត្តំ សម្មន្នេយ្យាម, យោ នោ សម្មា ខីយិតព្ពំ ខីយេយ្យ, គរហិតព្ពំ គរហេយ្យ, បព្ពាជេតព្ពំ បព្ពាជេយ្យ. មយំ បនស្ស សាលីនំ ភាគំ អនុបទស្សាមា’’តិ. ឯវំ កតសន្និដ្ឋានេសុ បន សត្តេសុ ឥមស្មិំ តាវ កប្បេ អយមេវ ភគវា ពោធិសត្តភូតោ តេន សមយេន តេសុ សត្តេសុ អភិរូបតរោ ច ទស្សនីយតរោ ច មហេសក្ខតរោ ច ពុទ្ធិសម្បន្នោ បដិពលោ និគ្គហបគ្គហំ កាតុំ. តេ តំ ឧបសង្កមិត្វា យាចិត្វា សម្មន្និំសុ. សោ ‘‘តេន មហាជនេន សម្មតោតិ មហាសម្មតោ, ខេត្តានំ អធិបតីតិ ខត្តិយោ, ធម្មេន សមេន បរេ រញ្ជេតីតិ រាជា’’តិ តីហិ នាមេហិ បញ្ញាយិត្ថ. យញ្ហិ លោកេ អច្ឆរិយដ្ឋានំ, ពោធិសត្តោវ តត្ថ អាទិបុរិសោតិ. ឯវំ ពោធិសត្តំ អាទិំ កត្វា ខត្តិយមណ្ឌលេ សណ្ឋិតេ អនុបុព្ពេន ព្រាហ្មណាទយោបិ វណ្ណា សណ្ឋហិំសុ. តត្ថ កប្បវិនាសកមហាមេឃតោ យាវ ជាលូបច្ឆេទោ, ឥទមេកមសង្ខេយ្យំ សំវដ្ដោតិ វុច្ចតិ. កប្បវិនាសកជាលូបច្ឆេទតោ យាវ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡបរិបូរកោ សម្បត្តិមហាមេឃោ, ឥទំ ទុតិយមសង្ខេយ្យំ សំវដ្ដដ្ឋាយីតិ វុច្ចតិ. សម្បត្តិមហាមេឃតោ យាវ ចន្ទិមសូរិយបាតុភាវោ, ឥទំ តតិយមសង្ខេយ្យំ វិវដ្ដោតិ វុច្ចតិ. ចន្ទិមសូរិយបាតុភាវតោ យាវ បុន កប្បវិនាសកមហាមេឃោ, ឥទំ ចតុត្ថមសង្ខេយ្យំ វិវដ្ដដ្ឋាយីតិ វុច្ចតិ. ឥមានិ ចត្តារិ អសង្ខេយ្យានិ ឯកោ មហាកប្បោ ហោតិ. ឯវំ តាវ អគ្គិនា វិនាសោ ច សណ្ឋហនញ្ច វេទិតព្ពំ.

យស្មិំ បន សមយេ កប្បោ ឧទកេន នស្សតិ, អាទិតោវ កប្បវិនាសកមហាមេឃោ ឧដ្ឋហិត្វាតិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ. អយំ បន វិសេសោ – យថា តត្ថ ទុតិយោ សូរិយោ, ឯវមិធ កប្បវិនាសកោ ខារូទកមហាមេឃោ ឧដ្ឋាតិ. សោ អាទិតោ សុខុមំ សុខុមំ វស្សន្តោ អនុក្កមេន មហាធារាហិ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡានំ បូរេន្តោ វស្សតិ. ខារូទកេន ផុដ្ឋផុដ្ឋា បថវីបព្ពតាទយោ វិលីយន្តិ. ឧទកំ សមន្តតោ វាតេហិ ធារីយតិ. បថវិតោ យាវ ទុតិយជ្ឈានភូមិំ ឧទកំ គណ្ហាតិ, តត្ថ តយោបិ ព្រហ្មលោកេ វិលីយាបេត្វា សុភកិណ្ហេ អាហច្ច តិដ្ឋតិ. តំ យាវ អណុមត្តម្បិ សង្ខារគតំ អត្ថិ, តាវ ន វូបសម្មតិ.

ឧទកានុគតំ បន សព្ពសង្ខារគតំ អភិភវិត្វា សហសា វូបសម្មតិ, អន្តរធានំ គច្ឆតិ. ហេដ្ឋាអាកាសេន សហ ឧបរិអាកាសោ ឯកោ ហោតិ មហន្ធការោតិ សព្ពំ វុត្តសទិសំ. កេវលំ បនិធ អាភស្សរព្រហ្មលោកំ អាទិំ កត្វា លោកោ បាតុភវតិ. សុភកិណ្ហតោ ច ចវិត្វា អាភស្សរដ្ឋានាទីសុ សត្តា និព្ពត្តន្តិ. តត្ថ កប្បវិនាសកមហាមេឃតោ យាវ កប្បវិនាសកខារូទកូបច្ឆេទោ, ឥទមេកំ អសង្ខេយ្យំ. ឧទកូបច្ឆេទតោ យាវ សម្បត្តិមហាមេឃោ, ឥទំ ទុតិយមសង្ខេយ្យំ. សម្បត្តិមហាមេឃតោ…បេ… ឥមានិ ចត្តារិ អសង្ខេយ្យានិ ឯកោ មហាកប្បោ ហោតិ. ឯវំ ឧទកេន វិនាសោ ច សណ្ឋហនញ្ច វេទិតព្ពំ.

យស្មិំ បន សមយេ កប្បោ វាតេន វិនស្សតិ, អាទិតោវ កប្បវិនាសកមហាមេឃោ វុដ្ឋហិត្វាតិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ. អយំ បន វិសេសោ – យថា តត្ថ ទុតិយសូរិយោ, ឯវមិធ កប្បវិនាសនត្ថំ វាតោ សមុដ្ឋាតិ. សោ បឋមំ ថូលរជំ ឧដ្ឋាបេតិ, តតោ សណ្ហរជំ សុខុមវាលិកំ ថូលវាលិកំ សក្ខរបាសាណាទយោតិ យាវ កូដាគារមត្តេ បាសាណេ វិសមដ្ឋានេ ឋិតមហារុក្ខេ ច ឧដ្ឋាបេតិ. តេ បថវិតោ នភមុគ្គតា ន បុន បតន្តិ, តត្ថេវ ចុណ្ណវិចុណ្ណា ហុត្វា អភាវំ គច្ឆន្តិ. អថានុក្កមេន ហេដ្ឋាមហាបថវិយា វាតោ សមុដ្ឋហិត្វា បថវិំ បរិវត្តេត្វា ឧទ្ធំ មូលំ កត្វា អាកាសេ ខិបតិ. យោជនសតប្បមាណា បថវិប្បទេសា ទ្វិយោជនតិយោជនចតុយោជនបញ្ចយោជនសតប្បមាណាបិ ភិជ្ជិត្វា វាតវេគុក្ខិត្តា អាកាសេយេវ ចុណ្ណវិចុណ្ណា ហុត្វា អភាវំ គច្ឆន្តិ. ចក្កវាឡបព្ពតម្បិ សិនេរុបព្ពតម្បិ វាតោ ឧក្ខិបិត្វា អាកាសេ ខិបតិ. តេ អញ្ញមញ្ញំ អភិហន្ត្វា ចុណ្ណវិចុណ្ណា ហុត្វា វិនស្សន្តិ. ឯតេនេវ ឧបាយេន ភូមដ្ឋកវិមានានិ ច អាកាសដ្ឋកវិមានានិ ច វិនាសេន្តោ ឆ កាមាវចរទេវលោកេ វិនាសេត្វា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡានិ វិនាសេតិ. តត្ថ ចក្កវាឡា ចក្កវាឡេហិ, ហិមវន្តា ហិមវន្តេហិ, សិនេរូ សិនេរូហិ អញ្ញមញ្ញំ សមាគន្ត្វា ចុណ្ណវិចុណ្ណា ហុត្វា វិនស្សន្តិ. បថវិតោ យាវ តតិយជ្ឈានភូមិំ វាតោ គណ្ហាតិ, តត្ថ តយោ ព្រហ្មលោកេ វិនាសេត្វា វេហប្ផលេ អាហច្ច តិដ្ឋតិ. ឯវំ សព្ពសង្ខារគតំ វិនាសេត្វា សយម្បិ វិនស្សតិ. ហេដ្ឋាអាកាសេន សហ ឧបរិអាកាសោ ឯកោ ហោតិ មហន្ធការោតិ សព្ពំ វុត្តសទិសំ. ឥធ បន សុភកិណ្ហព្រហ្មលោកំ អាទិំ កត្វា លោកោ បាតុភវតិ. វេហប្ផលតោ ច ចវិត្វា សុភកិណ្ហដ្ឋានាទីសុ សត្តា និព្ពត្តន្តិ. តត្ថ កប្បវិនាសកមហាមេឃតោ យាវ កប្បវិនាសកវាតូបច្ឆេទោ, ឥទមេកំ អសង្ខេយ្យំ. វាតូបច្ឆេទតោ យាវ សម្បត្តិមហាមេឃោ, ឥទំ ទុតិយមសង្ខេយ្យំ…បេ… ឥមានិ ចត្តារិ អសង្ខេយ្យានិ ឯកោ មហាកប្បោ ហោតិ. ឯវំ វាតេន វិនាសោ ច សណ្ឋហនញ្ច វេទិតព្ពំ.

កិំ ការណា ឯវំ លោកោ វិនស្សតិ? អកុសលមូលការណា. អកុសលមូលេសុ ហិ ឧស្សន្នេសុ ឯវំ លោកោ វិនស្សតិ. សោ ច ខោ រាគេ ឧស្សន្នតរេ អគ្គិនា វិនស្សតិ, ទោសេ ឧស្សន្នតរេ ឧទកេន វិនស្សតិ. កេចិ បន ‘‘ទោសេ ឧស្សន្នតរេ អគ្គិនា, រាគេ ឧទកេនា’’តិ វទន្តិ. មោហេ ឧស្សន្នតរេ វាតេន វិនស្សតិ. ឯវំ វិនស្សន្តោបិ ច និរន្តរមេវ សត្ត វារេ អគ្គិនា នស្សតិ, អដ្ឋមេ វារេ ឧទកេន. បុន សត្ត វារេ អគ្គិនា, អដ្ឋមេ វារេ ឧទកេនាតិ ឯវំ អដ្ឋមេ អដ្ឋមេ វារេ វិនស្សន្តោ សត្តក្ខត្តុំ ឧទកេន វិនស្សិត្វា បុន សត្ត វារេ អគ្គិនា នស្សតិ. ឯត្តាវតា តេសដ្ឋិ កប្បា អតីតា ហោន្តិ. ឯត្ថន្តរេ ឧទកេន នស្សនវារំ សម្បត្តម្បិ បដិពាហិត្វា លទ្ធោកាសោ វាតោ បរិបុណ្ណចតុសដ្ឋិកប្បាយុកេ សុភកិណ្ហេ វិទ្ធំសេន្តោ លោកំ វិនាសេតិ.

បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តោបិ ច កប្បានុស្សរណកោ ភិក្ខុ ឯតេសុ កប្បេសុ អនេកេបិ សំវដ្ដកប្បេ អនេកេបិ វិវដ្ដកប្បេ អនេកេបិ សំវដ្ដវិវដ្ដកប្បេ អនុស្សរតិ. សំវដ្ដកប្បេ វិវដ្ដកប្បេតិ ច កប្បស្ស អឌ្ឍំ គហេត្វា វុត្តំ. សំវដ្ដវិវដ្ដកប្បេតិ សកលកប្បំ គហេត្វា វុត្តំ. កថំ អនុស្សរតីតិ ចេ? អមុត្រាសិន្តិអាទិនា នយេន. តត្ថ អមុត្រាសិន្តិ អមុម្ហិ សំវដ្ដកប្បេ អហំ អមុម្ហិ ភវេ វា យោនិយា វា គតិយា វា វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា វា សត្តាវាសេ វា សត្តនិកាយេ វា អាសិំ. ឯវំនាមោតិ តិស្សោ វា ផុស្សោ វា. ឯវំគោត្តោតិ កច្ចានោ វា កស្សបោ វា. ឥទមស្ស អតីតភវេ អត្តនោ នាមគោត្តានុស្សរណវសេន វុត្តំ. សចេ បន តស្មិំ កាលេ អត្តនោ វណ្ណសម្បត្តិំ វា លូខបណីតជីវិកភាវំ វា សុខទុក្ខពហុលតំ វា អប្បាយុកទីឃាយុកភាវំ វា អនុស្សរិតុកាមោ ហោតិ, តម្បិ អនុស្សរតិយេវ. តេនាហ ‘‘ឯវំវណ្ណោ…បេ… ឯវមាយុបរិយន្តោ’’តិ. តត្ថ ឯវំវណ្ណោតិ ឱទាតោ វា សាមោ វា. ឯវមាហារោតិ សាលិមំសោទនាហារោ វា បវត្តផលភោជនោ វា. ឯវំសុខទុក្ខប្បដិសំវេទីតិ អនេកប្បការេន កាយិកចេតសិកានំ សាមិសនិរាមិសាទិប្បភេទានំ វា សុខទុក្ខានំ បដិសំវេទី. ឯវមាយុបរិយន្តោតិ ឯវំ វស្សសតបរិមាណាយុបរិយន្តោ វា ចតុរាសីតិកប្បសតសហស្សាយុបរិយន្តោ វា.

សោ តតោ ចុតោ អមុត្រ ឧទបាទិន្តិ សោ អហំ តតោ ភវតោ យោនិតោ គតិតោ វិញ្ញាណដ្ឋិតិតោ សត្តាវាសតោ សត្តនិកាយតោ វា ចុតោ បុន អមុកស្មិំ នាម ភវេ យោនិយា គតិយា វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា សត្តាវាសេ សត្តនិកាយេ វា ឧទបាទិំ. តត្រាបាសិន្តិ អថ តត្រាបិ ភវេ យោនិយា គតិយា វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា សត្តាវាសេ សត្តនិកាយេ វា បុន អហោសិំ. ឯវំនាមោតិអាទិ វុត្តនយមេវ. អបិច យស្មា អមុត្រាសិន្តិ ឥទំ អនុបុព្ពេន អារោហន្តស្ស យាវតិច្ឆកំ (វិសុទ្ធិ. ២.៤១០) អនុស្សរណំ, សោ តតោ ចុតោតិ បដិនិវត្តន្តស្ស បច្ចវេក្ខណំ, តស្មា ឥធូបបន្នោតិ ឥមិស្សា ឥធូបបត្តិយា អនន្តរមេវស្ស ឧបបត្តិដ្ឋានំ សន្ធាយ អមុត្រ ឧទបាទិន្តិ ឥទំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តត្រាបាសិន្តិ ឯវមាទិ បនស្ស តត្រ ឥមិស្សា ឧបបត្តិយា អនន្តរេ ឧបបត្តិដ្ឋានេ នាមគោត្តាទីនំ អនុស្សរណទស្សនត្ថំ វុត្តំ. សោ តតោ ចុតោ ឥធូបបន្នោតិ ស្វាហំ តតោ អនន្តរូបបត្តិដ្ឋានតោ ចុតោ ឥធ អមុកស្មិំ នាម ខត្តិយកុលេ វា ព្រាហ្មណកុលេ វា និព្ពត្តោតិ. ឥតីតិ ឯវំ. សាការំ សឧទ្ទេសន្តិ នាមគោត្តវសេន សឧទ្ទេសំ, វណ្ណាទិវសេន សាការំ. នាមគោត្តេន ហិ សត្តោ តិស្សោ ផុស្សោ កស្សបោតិ ឧទ្ទិសីយតិ, វណ្ណាទីហិ សាមោ ឱទាតោតិ នានត្តតោ បញ្ញាយតិ. តស្មា នាមគោត្តំ ឧទ្ទេសោ, ឥតរេ អាការាតិ.

បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥៤. ទិព្ពចក្ខុញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

១០៦. ទិព្ពចក្ខុញាណនិទ្ទេសេ អាលោកសញ្ញំ មនសិ ករោតីតិ ទិវា វា រត្តិំ វា សូរិយជោតិចន្ទមណិអាលោកំ អាលោកោតិ មនសិ ករោតិ. ឯវំ មនសិករោន្តោ ច អាលោកោតិ សញ្ញំ មនសិ បវត្តនតោ ‘‘អាលោកសញ្ញំ មនសិ ករោតី’’តិ វុច្ចតិ. ទិវាសញ្ញំ អធិដ្ឋាតីតិ ឯវំ អាលោកសញ្ញំ មនសិករិត្វា ទិវាតិ សញ្ញំ ឋបេតិ. យថា ទិវា តថា រត្តិន្តិ យថា ទិវា អាលោកោ ទិដ្ឋោ, តថេវ រត្តិម្បិ មនសិ ករោតិ. យថា រត្តិំ តថា ទិវាតិ យថា រត្តិំ អាលោកោ ទិដ្ឋោ, តថេវ ទិវាបិ មនសិ ករោតិ. ឥតិ វិវដេន ចេតសាតិ ឯវំ អបិហិតេន ចិត្តេន. អបរិយោនទ្ធេនាតិ សមន្តតោ អនទ្ធេន. សប្បភាសំ ចិត្តំ ភាវេតីតិ សឱភាសំ ចិត្តំ វឌ្ឍេតិ. ឯតេន ទិព្ពចក្ខុស្ស បរិកម្មាលោការម្មណំ ចិត្តំ កថិតំ. អាលោកកសិណារម្មណំ ចតុត្ថជ្ឈានមេវ វា សន្ធាយ វុត្តំ. តស្សេវំ ភាវយតោ ឱភាសជាតំ ចិត្តំ ហោតិ វិគតន្ធការាវរណំ. តេន ហិ ទិព្ពចក្ខុំ ឧប្បាទេតុកាមេន អាទិកម្មិកេន កុលបុត្តេន ឥមិស្សាយេវ បាឡិយា អនុសារេន កសិណារម្មណំ អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានំ សព្ពាការេន អភិនីហារក្ខមំ កត្វា ‘‘តេជោកសិណំ ឱទាតកសិណំ អាលោកកសិណ’’ន្តិ ឥមេសុ តីសុ កសិណេសុ អញ្ញតរំ អាសន្នំ កាតព្ពំ, ឧបចារជ្ឈានគោចរំ កត្វា វឌ្ឍេត្វា ឋបេតព្ពំ, ន តត្ថ អប្បនា ឧប្បាទេតព្ពាតិ អធិប្បាយោ. សចេ ហិ ឧប្បាទេតិ, បាទកជ្ឈាននិស្សយំ ហោតិ, ន បរិកម្មនិស្សយំ. ឥមេសុ ច បន តីសុ អាលោកកសិណំយេវ សេដ្ឋតរំ, តទនុលោមេន បន ឥតរំ កសិណទ្វយម្បិ វុត្តំ. តស្មា អាលោកកសិណំ ឥតរេសំ វា អញ្ញតរំ អារម្មណំ កត្វា ចត្តារិ ឈានានិ ឧប្បាទេត្វា បុន ឧបចារភូមិយំយេវ ឋត្វា កសិណំ វឌ្ឍេតព្ពំ. វឌ្ឍិតវឌ្ឍិតដ្ឋានស្ស អន្តោយេវ រូបគតំ បស្សិតព្ពំ. រូបគតំ បស្សតោ បនស្ស តេន ព្យាបារេន បរិកម្មចិត្តេន អាលោកផរណំ អកុព្ពតោ បរិកម្មស្ស វារោ អតិក្កមតិ, តតោ អាលោកោ អន្តរធាយតិ, តស្មិំ អន្តរហិតេ រូបគតម្បិ ន ទិស្សតិ. អថានេន បុនប្បុនំ បាទកជ្ឈានមេវ បវិសិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ អាលោកោ ផរិតព្ពោ. ឯវំ អនុក្កមេន អាលោកោ ថាមគតោ ហោតីតិ. ‘‘ឯត្ថ អាលោកោ ហោតូ’’តិ យត្តកំ ឋានំ បរិច្ឆិន្ទតិ, តត្ថ អាលោកោ តិដ្ឋតិយេវ. ទិវសម្បិ និសីទិត្វា បស្សតោ រូបទស្សនំ ហោតិ. តត្ថ យទា តស្ស ភិក្ខុនោ មំសចក្ខុស្ស អនាបាថគតំ អន្តោកុច្ឆិគតំ ហទយវត្ថុនិស្សិតំ ហេដ្ឋាបថវីតលនិស្សិតំ តិរោកុដ្ដបព្ពតបាការគតំ បរចក្កវាឡគតន្តិ ឥទំ រូបំ ញាណចក្ខុស្ស អាបាថំ អាគច្ឆតិ, មំសចក្ខុនា ទិស្សមានំ វិយ ហោតិ, តទា ទិព្ពចក្ខុ ឧប្បន្នំ ហោតិ. តទេវ ចេត្ថ រូបទស្សនសមត្ថំ, ន បុព្ពភាគចិត្តានិ.

តត្រាយំ ទិព្ពចក្ខុនោ ឧប្បត្តិក្កមោ – វុត្តប្បការមេតំ រូបមារម្មណំ កត្វា មនោទ្វារាវជ្ជនេ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធេ តទេវ រូបមារម្មណំ កត្វា ចត្តារិ បញ្ច វា ជវនានិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឥទំ បន ញាណំ ‘‘សត្តានំ ចុតូបបាតេ ញាណ’’ន្តិបិ ‘‘ទិព្ពចក្ខុញាណ’’ន្តិបិ វុច្ចតិ. តំ បនេតំ បុថុជ្ជនស្ស បរិបន្ថោ ហោតិ. សោ ហិ ‘‘យត្ថ យត្ថ អាលោកោ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាតិ, តំ តំ បថវីសមុទ្ទបព្ពតេ វិនិវិជ្ឈិត្វាបិ ឯកាលោកំ ហោតិ. អថស្ស តត្ថ ភយានកានិ យក្ខរក្ខសាទិរូបានិ បស្សតោ ភយំ ឧប្បជ្ជតិ. តេន ចិត្តវិក្ខេបំ បត្វា ឈានវិព្ភន្តកោ ហោតិ. តស្មា រូបទស្សនេ អប្បមត្តេន ភវិតព្ពំ.

សត្តានំ ចុតូបបាតញាណាយាតិ សត្តានំ ចុតិយា ច ឧបបាតេ ច ញាណាយ. យេន ញាណេន សត្តានំ ចុតិ ច ឧបបាតោ ច ញាយតិ, តទត្ថំ ទិព្ពចក្ខុញាណត្ថន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ទិព្ពេន ចក្ខុនាតិ វុត្តត្ថមេវ. វិសុទ្ធេនាតិ ចុតូបបាតទស្សនេន ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិហេតុត្តា វិសុទ្ធំ. យោ ហិ ចុតិមត្តមេវ បស្សតិ, ន ឧបបាតំ, សោ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ គណ្ហាតិ. យោ ឧបបាតមេវ បស្សតិ, ន ចុតិំ, សោ នវសត្តបាតុភាវទិដ្ឋិំ គណ្ហាតិ. យោ បន តទុភយំ បស្សតិ, សោ យស្មា ទុវិធម្បិ តំ ទិដ្ឋិគតមតិវត្តតិ, តស្មាស្ស តំ ទស្សនំ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិហេតុ ហោតិ. ឧភយញ្ចេតំ ពុទ្ធបុត្តា បស្សន្តិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ចុតូបបាតទស្សនេន ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិហេតុត្តា វិសុទ្ធ’’ន្តិ. មនុស្សូបចារំ អតិក្កមិត្វា រូបទស្សនេន អតិក្កន្តមានុសកំ, មានុសកំ វា មំសចក្ខុំ អតិក្កន្តត្តា អតិក្កន្តមានុសកំ. តេន ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន.

សត្តេ បស្សតីតិ មនុស្សានំ មំសចក្ខុនា វិយ សត្តេ ឱលោកេតិ. ចវមានេ ឧបបជ្ជមានេតិ ឯត្ថ ចុតិក្ខណេ ឧបបត្តិក្ខណេ វា ទិព្ពចក្ខុនា ទដ្ឋុំ ន សក្កា, យេ បន អាសន្នចុតិកា ឥទានិ ចវិស្សន្តិ. តេ ចវមានា. យេ ច គហិតបដិសន្ធិកា សម្បតិនិព្ពត្តា វា, តេ ឧបបជ្ជមានាតិ អធិប្បេតា. តេ ឯវរូបេ ចវមានេ ច ឧបបជ្ជមានេ ច បស្សតីតិ ទស្សេតិ. ហីនេតិ មោហនិស្សន្ទយុត្តត្តា ហីនានំ ជាតិកុលភោគាទីនំ វសេន ហីឡិតេ ឱហីឡិតេ ឱញ្ញាតេ អវញ្ញាតេ. បណីតេតិ អមោហនិស្សន្ទយុត្តត្តា តព្ពិបរីតេ. សុវណ្ណេតិ អទោសនិស្សន្ទយុត្តត្តា ឥដ្ឋកន្តមនាបវណ្ណយុត្តេ. ទុព្ពណ្ណេតិ ទោសនិស្សន្ទយុត្តត្តា អនិដ្ឋាកន្តាមនាបវណ្ណយុត្តេ, អនភិរូបេ វិរូបេតិបិ អត្ថោ. សុគតេតិ សុគតិគតេ, អលោភនិស្សន្ទយុត្តត្តា វា អឌ្ឍេ មហទ្ធនេ. ទុគ្គតេតិ ទុគ្គតិគតេ, លោភនិស្សន្ទយុត្តត្តា វា ទលិទ្ទេ អប្បន្នបានេ. យថាកម្មូបគេតិ យំ យំ កម្មំ ឧបចិតំ, តេន តេន ឧបគតេ. តត្ថ បុរិមេហិ ‘‘ចវមានេ’’តិអាទីហិ ទិព្ពចក្ខុកិច្ចំ វុត្តំ, ឥមិនា បន បទេន យថាកម្មូបគញាណកិច្ចំ.

តស្ស ច ញាណស្ស អយមុប្បត្តិក្កមោ – ឥធ ភិក្ខុ ហេដ្ឋានិរយាភិមុខំ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា នេរយិកេ សត្តេ បស្សតិ មហាទុក្ខមនុភវមានេ, តំ ទស្សនំ ទិព្ពចក្ខុកិច្ចមេវ. សោ ឯវំ មនសិ ករោតិ ‘‘កិំ នុ ខោ កម្មំ កត្វា ឥមេ សត្តា ឯតំ ទុក្ខមនុភវន្តី’’តិ. អថស្ស ‘‘ឥទំ នាម កត្វា’’តិ តំកម្មារម្មណំ ញាណមុប្បជ្ជតិ. តថា ឧបរិទេវលោកាភិមុខំ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា នន្ទនវនមិស្សកវនផារុសកវនាទីសុ សត្តេ បស្សតិ មហាសម្បត្តិំ អនុភវមានេ, តម្បិ ទស្សនំ ទិព្ពចក្ខុកិច្ចមេវ. សោ ឯវំ មនសិ ករោតិ ‘‘កិំ នុ ខោ កម្មំ កត្វា ឥមេ សត្តា ឯតំ សម្បត្តិំ អនុភវន្តី’’តិ. អថស្ស ‘‘ឥទំ នាម កត្វា’’តិ តំកម្មារម្មណំ ញាណមុប្បជ្ជតិ. ឥទំ យថាកម្មូបគញាណំ នាម. ឥមស្ស វិសុំ បរិកម្មំ នាម នត្ថិ. យថា ចិមស្ស, ឯវំ អនាគតំសញាណស្សាបិ. ទិព្ពចក្ខុបាទកានេវ ហិ ឥមានិ ទិព្ពចក្ខុនា សហេវ ឥជ្ឈន្តិ.

ឥមេ វត ភោន្តោតិអាទីសុ ឥមេតិ ទិព្ពចក្ខុនា ទិដ្ឋានំ និទស្សនវចនំ. វតាតិ អនុលោមវចនត្ថេ និបាតោ. ភោន្តោតិ ភវន្តោ. ទុដ្ឋុ ចរិតំ, ទុដ្ឋំ វា ចរិតំ កិលេសបូតិកត្តាតិ ទុច្ចរិតំ, កាយេន ទុច្ចរិតំ, កាយតោ វា ឧប្បន្នំ ទុច្ចរិតន្តិ កាយទុច្ចរិតំ. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. សមន្នាគតាតិ សមង្គីភូតា. អរិយានំ ឧបវាទកាតិ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសាវកានំ អរិយានំ អន្តមសោ គិហិសោតាបន្នានម្បិ អនត្ថកាមា ហុត្វា អន្តិមវត្ថុនា វា គុណបរិធំសនេន វា ឧបវាទកា, អក្កោសកា គរហកាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ ‘‘នត្ថិ ឥមេសំ សមណធម្មោ, អស្សមណា ឯតេ’’តិ វទន្តោ អន្តិមវត្ថុនា ឧបវទតិ, ‘‘នត្ថិ ឥមេសំ ឈានំ វា វិមោក្ខោ វា មគ្គោ វា ផលំ វា’’តិអាទីនិ វទន្តោ គុណបរិធំសនេន ឧបវទតីតិ វេទិតព្ពោ. សោ ច ជានំ វា ឧបវទេយ្យ អជានំ វា, ឧភយថាបិ អរិយូបវាទោវ ហោតិ. ភារិយំ កម្មំ អានន្តរិយសទិសំ សគ្គាវរណំ មគ្គាវរណញ្ច, សតេកិច្ឆំ បន ហោតិ. តស្មា យោ អរិយំ ឧបវទតិ, តេន គន្ត្វា សចេ អត្តនា វុឌ្ឍតរោ ហោតិ, ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា ‘‘អហំ អាយស្មន្តំ ឥទញ្ចិទញ្ច អវចំ, តំ មេ ខមាហី’’តិ ខមាបេតព្ពោ. សចេ នវកតរោ ហោតិ, វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, តុម្ហេ ឥទញ្ចិទញ្ច អវចំ, តំ មេ ខមថា’’តិ ខមាបេតព្ពោ. សចេ ទិសាបក្កន្តោ ហោតិ, សយំ វា គន្ត្វា សទ្ធិវិហារិកាទិកេ វា បេសេត្វា ខមាបេតព្ពោ. សចេ នាបិ គន្តុំ ន បេសេតុំ សក្កា ហោតិ, យេ តស្មិំ វិហារេ ភិក្ខូ វសន្តិ, តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា សចេ នវកតរា ហោន្តិ, ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា, សចេ វុឌ្ឍតរា, វុឌ្ឍេ វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, អសុកំ នាម អាយស្មន្តំ ឥទញ្ចិទញ្ច អវចំ, ខមតុ មេ សោ អាយស្មា’’តិ វត្វា ខមាបេតព្ពោ. សម្មុខា អក្ខមន្តេបិ ឯតទេវ កាតព្ពំ. សចេ ឯកចារិកភិក្ខុ ហោតិ, នេវ តស្ស វសនដ្ឋានំ, ន គតដ្ឋានំ បញ្ញាយតិ, ឯកស្ស បណ្ឌិតស្ស ភិក្ខុនោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, អសុកំ នាម អាយស្មន្តំ ឥទញ្ចិទញ្ច អវចំ, តំ មេ អនុស្សរតោ វិប្បដិសារោ ហោតិ, កិំ ករោមី’’តិ វត្តព្ពំ. សោ វក្ខតិ ‘‘តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថ, ថេរោ តុម្ហាកំ ខមតិ, ចិត្តំ វូបសមេថា’’តិ. តេនាបិ អរិយស្ស គតទិសាភិមុខេន អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘ខមថា’’តិ វត្តព្ពំ. យទិ សោ បរិនិព្ពុតោ ហោតិ, បរិនិព្ពុតមញ្ចដ្ឋានំ គន្ត្វា យាវ សិវថិកំ គន្ត្វាបិ ខមាបេតព្ពំ. ឯវំ កតេ នេវ សគ្គាវរណំ, ន មគ្គាវរណំ ហោតិ, បាកតិកមេវ ហោតីតិ.

មិច្ឆាទិដ្ឋិកាតិ វិបរីតទស្សនា. មិច្ឆាទិដ្ឋិកម្មសមាទានាតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិវសេន សមាទិន្ននានាវិធកម្មា, យេ ច មិច្ឆាទិដ្ឋិមូលកេសុ កាយកម្មាទីសុ អញ្ញេបិ សមាទបេន្តិ. ឯត្ថ ច វចីទុច្ចរិតគ្គហណេនេវ អរិយូបវាទេ, មនោទុច្ចរិតគ្គហណេន ច មិច្ឆាទិដ្ឋិយា សង្គហិតាយបិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ បុន វចនំ មហាសាវជ្ជភាវទស្សនត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ. មហាសាវជ្ជោ ហិ អរិយូបវាទោ អានន្តរិយសទិសត្តា. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘សេយ្យថាបិ, សារិបុត្ត, ភិក្ខុ សីលសម្បន្នោ សមាធិសម្បន្នោ បញ្ញាសម្បន្នោ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ អញ្ញំ អារាធេយ្យ, ឯវំសម្បទមិទំ សារិបុត្ត វទាមិ តំ វាចំ អប្បហាយ តំ ចិត្តំ អប្បហាយ តំ ទិដ្ឋិំ អប្បដិនិស្សជ្ជិត្វា យថាភតំ និក្ខិត្តោ, ឯវំ និរយេ’’តិ (ម. និ. ១.១៤៩). មិច្ឆាទិដ្ឋិតោ ច មហាសាវជ្ជតរំ នាម អញ្ញំ នត្ថិ. យថាហ – ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកធម្មម្បិ សមនុបស្សាមិ, យំ ឯវំ មហាសាវជ្ជំ, យថយិទំ, ភិក្ខវេ, មិច្ឆាទិដ្ឋិ, មិច្ឆាទិដ្ឋិបរមានិ, ភិក្ខវេ, វជ្ជានី’’តិ (អ. និ. ១.៣១០).

កាយស្ស ភេទាតិ ឧបាទិន្នក្ខន្ធបរិច្ចាគា. បរំ មរណាតិ តទនន្តរំ អភិនិព្ពត្តិក្ខន្ធគ្គហណេ. អថ វា កាយស្ស ភេទាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយស្សុបច្ឆេទា. បរំ មរណាតិ ចុតិចិត្តតោ ឧទ្ធំ. អបាយន្តិ ឯវមាទិ សព្ពំ និរយវេវចនមេវ. និរយោ ហិ សគ្គមោក្ខហេតុភូតា បុញ្ញសម្មតា អយា អបេតត្តា, សុខានំ វា អាយស្ស អភាវា អបាយោ. ទុក្ខស្ស គតិ បដិសរណន្តិ ទុគ្គតិ, ទោសពហុលតាយ វា ទុដ្ឋេន កម្មុនា និព្ពត្តា គតិ ទុគ្គតិ. វិវសា និបតន្តិ តត្ថ ទុក្កដការិនោតិ វិនិបាតោ, វិនស្សន្តា វា ឯត្ថ បតន្តិ សម្ភិជ្ជមានង្គបច្ចង្គាតិបិ វិនិបាតោ. នត្ថិ ឯត្ថ អស្សាទសញ្ញិតោ អយោតិ និរយោ.

អថ វា អបាយគ្គហណេន តិរច្ឆានយោនិំ ទីបេតិ. តិរច្ឆានយោនិ ហិ អបាយោ សុគតិតោ អបេតត្តា, ន ទុគ្គតិ មហេសក្ខានំ នាគរាជាទីនំ សម្ភវតោ. ទុគ្គតិគ្គហណេន បេត្តិវិសយំ. សោ ហិ អបាយោ ចេវ ទុគ្គតិ ច សុគតិតោ អបេតត្តា ទុក្ខស្ស ច គតិភូតត្តា, ន តុ វិនិបាតោ អសុរសទិសំ អវិនិបតិតត្តា. វិនិបាតគ្គហណេន អសុរកាយំ. សោ ហិ យថាវុត្តេន អត្ថេន អបាយោ ចេវ ទុគ្គតិ ច សព្ពសមុស្សយេហិ ច វិនិបតិតត្តា វិនិបាតោតិ វុច្ចតិ. និរយគ្គហណេន អវីចិអាទិមនេកប្បការំ និរយមេវាតិ. ឧបបន្នាតិ ឧបគតា, តត្ថ អភិនិព្ពត្តាតិ អធិប្បាយោ. វុត្តវិបរិយាយេន សុក្កបក្ខោ វេទិតព្ពោ.

អយំ បន វិសេសោ – តត្ថ សុគតិគ្គហណេន មនុស្សគតិបិ សង្គយ្ហតិ, សគ្គគ្គហណេន ទេវគតិយេវ. តត្ថ សុន្ទរា គតីតិ សុគតិ. រូបាទីហិ វិសយេហិ សុដ្ឋុ អគ្គោតិ សគ្គោ. សោ សព្ពោបិ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោតិ អយំ វចនត្ថោ. ឥតិ ‘‘ទិព្ពេន ចក្ខុនា’’តិអាទិ សព្ពំ និគមនវចនំ. ឯវំ ទិព្ពេន ចក្ខុនា បស្សតីតិ អយមេត្ថ សង្ខេបត្ថោតិ.

ទិព្ពចក្ខុញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បញ្ចញាណបកិណ្ណកំ

ឥមេសុ បញ្ចសុ ញាណេសុ ឥទ្ធិវិធញាណំ បរិត្តមហគ្គតអតីតានាគតបច្ចុប្បន្នអជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណវសេន សត្តសុ អារម្មណេសុ បវត្តតិ. សោតធាតុវិសុទ្ធិញាណំ បរិត្តបច្ចុប្បន្នអជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណវសេន ចតូសុ អារម្មណេសុ បវត្តតិ. ចេតោបរិយញាណំ បរិត្តមហគ្គតអប្បមាណមគ្គអតីតានាគតបច្ចុប្បន្នពហិទ្ធារម្មណវសេន អដ្ឋសុ អារម្មណេសុ បវត្តតិ. បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ

បរិត្តមហគ្គតអប្បមាណមគ្គអតីតអជ្ឈត្តពហិទ្ធានវត្តព្ពារម្មណវសេន អដ្ឋសុ អារម្មណេសុ បវត្តតិ. ទិព្ពចក្ខុញាណំ បរិត្តបច្ចុប្បន្នអជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណវសេន ចតូសុ អារម្មណេសុ បវត្តតិ. យថាកម្មូបគញាណំ បរិត្តមហគ្គតអតីតអជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណវសេន បញ្ចសុ អារម្មណេសុ បវត្តតិ. អនាគតំសញាណំ បរិត្តមហគ្គតអប្បមាណមគ្គអនាគតអជ្ឈត្តពហិទ្ធានវត្តព្ពារម្មណវសេន អដ្ឋសុ អារម្មណេសុ បវត្តតីតិ.

បញ្ចញាណបកិណ្ណកំ និដ្ឋិតំ.

៥៥. អាសវក្ខយញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

១០៧. អាសវក្ខយញាណនិទ្ទេសេ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយាទីនិ វុត្តត្ថានិ. កតិ ឋានានិ គច្ឆតីតិ ឯកេកស្ស ឧប្បត្តិដ្ឋាននិយមនត្ថំ បុច្ឆា. ឯកំ ឋានំ គច្ឆតីតិ ឯកស្មិំ ឋានេ ឧប្បជ្ជតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧប្បត្តិឱកាសដ្ឋានញ្ហិ តិដ្ឋតិ ឯត្ថាតិ ឋានន្តិ វុច្ចតិ. ឆ ឋានានីតិ ឆ មគ្គផលក្ខណេ. ឥន្ទ្រិយានំ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយាទីសុ តីសុ ឯកេកមេវ អធិកំ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ សទ្ធិន្ទ្រិយំ អធិមោក្ខបរិវារំ ហោតីតិអាទិ វុត្តំ. យថា ‘‘សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អធិមោក្ខដ្ឋោ’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ១.១២) អធិមោក្ខាទយោ សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនំ កិច្ចវសេន វុត្តា, ឯវមិធាបិ ‘‘អធិមោក្ខបរិវារំ ហោតី’’តិ សទ្ធិន្ទ្រិយំ អធិមោក្ខត្ថេន បរិវារំ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. បរិវារន្តិ ច លិង្គវិបល្លាសោ កតោ. បញ្ញិន្ទ្រិយន្តិ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយមេវ បជាននសភាវទស្សនត្ថំ វិសុំ កត្វា វុត្តំ. អភិធម្មេបិ (វិភ. ២១៩) ហិ បញ្ញាយ កិច្ចវិសេសទស្សនត្ថំ មគ្គក្ខណេ ច ផលក្ខណេ ច ឯកាវ បញ្ញា អដ្ឋធា វិភត្តា. អភិសន្ទនបរិវារន្តិ ន្ហានិយចុណ្ណានំ ឧទកំ វិយ ចិត្តចេតសិកានំ សិនេហនកិច្ចេន បរិវារំ ហោតិ. ឥទំ សោមនស្សសម្បយុត្តមគ្គវសេនេវ វុត្តំ. ឧបេក្ខាសម្បយុត្តមគ្គេ បន សោមនស្សិន្ទ្រិយដ្ឋានេ ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ ទដ្ឋព្ពំ. តំ បន សម្បយុត្តានំ នាតិឧបព្រូហនបរិវារន្តិ គហេតព្ពំ. បវត្តសន្តតាធិបតេយ្យបរិវារន្តិ បវត្តា សន្តតិ បវត្តសន្តតិ, វត្តមានសន្តានន្តិ អត្ថោ. អធិបតិភាវោ អាធិបតេយ្យំ, បវត្តសន្តតិយា អាធិបតេយ្យំ បវត្តសន្តតាធិបតេយ្យំ. វត្តមានជីវិតិន្ទ្រិយស្ស ឧបរិបវត្តិយា ច បច្ចយត្តា បុព្ពាបរវសេន បវត្តសន្តតិយា អធិបតិភាវេន អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយស្ស បរិវារំ ហោតិ.

សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ ជាតា ធម្មាតិអាទិ សព្ពេសំ មគ្គសម្បយុត្តកានំ វណ្ណភណនត្ថំ វុត្តំ. តត្ថ មគ្គក្ខណេ ជាតាតិ មគ្គសមុដ្ឋិតា ឯវ, ន អញ្ញេ. យស្មា បន មគ្គសមុដ្ឋិតម្បិ រូបំ កុសលាទិនាមំ ន លភតិ, តស្មា តំ អបនេន្តោ ឋបេត្វា ចិត្តសមុដ្ឋានំ រូបន្តិ អាហ. សព្ពេវ ហិ តេ ធម្មា កុច្ឆិតានំ សលនាទីហិ អត្ថេហិ កុសលា. តេ អារម្មណំ កត្វា បវត្តមានា នត្ថិ ឯតេសំ អាសវាតិ អនាសវា. វដ្ដមូលំ ឆិន្ទន្តា និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា វដ្ដតោ និយ្យន្តីតិ និយ្យានិកា. កុសលាកុសលសង្ខាតា ចយា អបេតត្តា អបចយសង្ខាតំ និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តនតោ អបចយំ គច្ឆន្តីតិ អបចយគាមិនោ, បវត្តំ អបចិនន្តា វិទ្ធំសេន្តា គច្ឆន្តីតិបិ អបចយគាមិនោ. លោកេ អបរិយាបន្នភាវេន លោកតោ ឧត្តរា ឧត្តិណ្ណាតិ លោកុត្តរា. និព្ពានំ អារម្មណំ ឯតេសន្តិ និព្ពានារម្មណា.

ឥមានិ អដ្ឋិន្ទ្រិយានីតិអាទិ បុព្ពេ វុត្តបរិវារភាវស្ស ច តេន សហគតាទិភាវស្ស ច អាទិវុត្តអាការានញ្ច ទីបនត្ថំ វុត្តំ. តត្ថ អដ្ឋិន្ទ្រិយានីតិ បុព្ពេ វុត្តនយេន បញ្ញិន្ទ្រិយេន សហ អដ្ឋ. សហជាតបរិវារាតិ អដ្ឋសុ ឯកេកេន សហ ឥតរេ ឥតរេ សត្ត សហជាតា ហុត្វា តស្ស សហជាតបរិវារា ហោន្តិ. តថេវ អញ្ញំ អញ្ញស្ស អញ្ញំ អញ្ញស្សាតិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញបរិវារា ហោន្តិ. តថេវ អញ្ញមញ្ញំ និស្សយបរិវារា សម្បយុត្តបរិវារា ច ហោន្តិ. សហគតាតិ តេន អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយេន សហ ឯកុប្បាទាទិភាវំ គតា. សហជាតាតិ តេនេវ សហ ជាតា. សំសដ្ឋាតិ តេនេវ សហ មិស្សិតា. សម្បយុត្តាតិ តេនេវ សមំ ឯកុប្បាទាទិបការេហិ យុត្តា. តេវាតិ តេ ឯវ អដ្ឋ ឥន្ទ្រិយធម្មា. តស្សាតិ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយស្ស. អាការាតិ បរិវារកោដ្ឋាសា.

ផលក្ខណេ ជាតា ធម្មា សព្ពេវ អព្យាកតា ហោន្តីតិ រូបស្សបិ អព្យាកតត្តា ចិត្តសមុដ្ឋានរូបេន សហ វុត្តា. មគ្គស្សេវ កុសលត្តា និយ្យានិកត្តា អបចយគាមិត្តា ច ផលក្ខណេ ‘‘កុសលា’’តិ ច ‘‘និយ្យានិកា’’តិ ច ‘‘អបចយគាមិនោ’’តិ ច ន វុត្តំ. ឥតីតិអាទិ វុត្តប្បការនិគមនំ. តត្ថ អដ្ឋដ្ឋកានីតិ អដ្ឋសុ មគ្គផលេសុ ឯកេកស្ស អដ្ឋកស្ស វសេន អដ្ឋ ឥន្ទ្រិយអដ្ឋកានិ. ចតុសដ្ឋិ ហោន្តីតិ ចតុសដ្ឋិ អាការា ហោន្តិ. អាសវាតិអាទិ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថមេវ. ឥធ អរហត្តមគ្គវជ្ឈេយេវ អាសវេ អវត្វា សេសមគ្គត្តយវជ្ឈានម្បិ វចនំ អាសវក្ខយវចនសាមញ្ញមត្តេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អរហត្តមគ្គញាណមេវ ហិ កេចិ អាសវេ អសេសេត្វា អាសវានំ ខេបនតោ ‘‘ខយេ ញាណ’’ន្តិ វុច្ចតិ. តស្មាយេវ ច អរហាយេវ ខីណាសវោតិ វុច្ចតីតិ.

អាសវក្ខយញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥៦-៦៣. សច្ចញាណចតុក្កទ្វយនិទ្ទេសវណ្ណនា

១០៨-៩. សច្ចញាណចតុក្កទ្វយនិទ្ទេសេ ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោតិអាទីនិ វុត្តត្ថានេវ. មគ្គសមង្គិស្ស ញាណំ ទុក្ខេបេតំ ញាណន្តិអាទិ អនន្តរចតុក្កេ វិយ ឯកាភិសមយវសេន វុត្តំ. ទុវិធញ្ហិ សច្ចញាណំ លោកិយំ លោកុត្តរញ្ច. លោកិកំ ទុវិធំ អនុពោធញាណំ បច្ចវេក្ខណញាណញ្ច. អនុពោធញាណំ អាទិកម្មិកស្ស អនុស្សវាទិវសេន និរោធេ មគ្គេ ច បវត្តតិ, ទុក្ខេ សមុទយេ ច អារម្មណករណវសេន. បច្ចវេក្ខណញាណំ បដិវិទ្ធសច្ចស្ស ចតូសុបិ សច្ចេសុ អារម្មណករណវសេន. លោកុត្តរំ បដិវេធញាណំ និរោធមារម្មណំ កត្វា កិច្ចតោ ចត្តារិ សច្ចានិ បដិវិជ្ឈតិ. យថាហ – ‘‘យោ, ភិក្ខវេ, ទុក្ខំ បស្សតិ, ទុក្ខសមុទយម្បិ សោ បស្សតិ, ទុក្ខនិរោធម្បិ បស្សតិ, ទុក្ខនិរោធគាមិនិំ បដិបទម្បិ បស្សតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១១០០) សព្ពំ វត្តព្ពំ. ឥធាបិ ឥមិនា វារេន ឥទមេវ វុត្តំ. តំ បន លោកុត្តរម្បិ ‘‘ទុក្ខេ ញាណ’’ន្តិអាទីនិ នាមានិ លភតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឥធ បន លោកិកញាណមេវ អធិប្បេតំ. តស្មាយេវ ច តត្ថ កតមំ ទុក្ខេ ញាណន្តិអាទិមាហ.

តត្ថ ទុក្ខំ អារព្ភាតិ ទុក្ខសច្ចំ អាលម្ពិត្វា, អារម្មណំ កត្វាតិ អត្ថោ. បញ្ញាតិអាទីសុ តស្ស តស្ស អត្ថស្ស បាកដករណសង្ខាតេន បញ្ញាបនដ្ឋេន បញ្ញា, តេន តេន វា អនិច្ចាទិនា បការេន ធម្មេ ជានាតីតិបិ បញ្ញា. ឥទមស្សា សភាវបទំ. បជាននាការោ បជាននា. អនិច្ចាទីនិ វិចិនាតីតិ វិចយោ. បវិចយោតិ ឧបសគ្គេន បទំ វឌ្ឍិតំ, បការេន វិចយោតិ អត្ថោ. ចតុសច្ចធម្មំ វិចិនាតីតិ ធម្មវិចយោ. អនិច្ចាទីនំ សម្មា លក្ខណវសេន សល្លក្ខណា. សា ឯវ ឧបសគ្គនានត្តេន ឧបលក្ខណា បច្ចុបលក្ខណាតិ វុត្តា. ភុសំ លក្ខណា តេ តេ អនិច្ចាទិធម្មេ បដិច្ច ឧបលក្ខណាតិ អត្ថោ. បណ្ឌិតភាវោ បណ្ឌិច្ចំ. កុសលភាវោ កោសល្លំ. និបុណភាវោ នេបុញ្ញំ. អនិច្ចាទីនំ វិភាវនវសេន វេភព្យា. អនិច្ចាទីនំ ចិន្តនកវសេន ចិន្តា, យស្ស ឧប្បជ្ជតិ, តំ អនិច្ចាទីនិ ចិន្តាបេតីតិបិ ចិន្តា. អនិច្ចាទីនិ ឧបបរិក្ខតីតិ ឧបបរិក្ខា. ភូរីតិ បថវី. អយម្បិ សណ្ហដ្ឋេន វិត្ថតដ្ឋេន ច ភូរី វិយាតិ ភូរី. អថ វា បញ្ញាយេវ ភូតេ អត្ថេ រមតីតិ ភូរីតិ វុច្ចតិ. អសនិ វិយ សិលុច្ចយេ កិលេសេ មេធតិ ហិំសតីតិ មេធា, ខិប្បំ គហណធារណដ្ឋេន វា មេធា. យស្ស ឧប្បជ្ជតិ, តំ អត្តហិតបដិបត្តិយំ សម្បយុត្តធម្មេ ច យាថាវលក្ខណបដិវេធេ បរិនេតីតិ បរិណាយិកា. ធម្មេ អនិច្ចាទិវសេន វិវិធា បស្សតីតិ វិបស្សនា. សម្មា បការេហិ អនិច្ចាទីនិ ជានាតីតិ សម្បជានោ, តស្ស ភាវោ សម្បជញ្ញំ. ឧប្បថបដិបន្នេ សិន្ធវេ វីថិអារោបនត្ថំ បតោទោ វិយ ឧប្បថេ ធាវនកំ កូដចិត្តំ វីថិអារោបនត្ថំ វិជ្ឈតីតិ បតោទោ វិយ បតោទោ.

ទស្សនលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ករោតីតិ ឥន្ទ្រិយំ, បញ្ញាសង្ខាតំ ឥន្ទ្រិយំ បញ្ញិន្ទ្រិយំ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? នយិទំ ‘‘បុរិសស្ស ឥន្ទ្រិយំ បុរិសិន្ទ្រិយ’’ន្តិអាទិ វិយ បញ្ញាយ ឥន្ទ្រិយំ បញ្ញិន្ទ្រិយំ. អថ ខោ បញ្ញា ឯវ ឥន្ទ្រិយំ បញ្ញិន្ទ្រិយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អវិជ្ជាយ ន កម្បតីតិ បញ្ញាពលំ. កិលេសច្ឆេទនដ្ឋេន បញ្ញាវ សត្ថំ បញ្ញាសត្ថំ. អច្ចុគ្គតដ្ឋេន បញ្ញាវ បាសាទោ បញ្ញាបាសាទោ. អាលោកនដ្ឋេន បញ្ញាវ អាលោកោ បញ្ញាអាលោកោ. ឱភាសនដ្ឋេន បញ្ញាវ ឱភាសោ បញ្ញាឱភាសោ. បជ្ជោតនដ្ឋេន បញ្ញាវ បជ្ជោតោ បញ្ញាបជ្ជោតោ. បញ្ញវតោ ហិ ឯកបល្លង្កេន និសិន្នស្ស ទសសហស្សិលោកធាតុ ឯកាលោកា ឯកោភាសា ឯកបជ្ជោតា ហោតិ. តេនេតំ វុត្តំ. ឥមេសុ បន តីសុ បទេសុ ឯកបទេនាបិ ឯតស្មិំ អត្ថេ សិទ្ធេ យានិ បនេតានិ ភគវតា ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, អាលោកា. កតមេ ចត្តារោ? ចន្ទាលោកោ, សូរិយាលោកោ, អគ្គាលោកោ, បញ្ញាលោកោ. ឥមេ ខោ, ភិក្ខវេ, ចត្តារោ អាលោកា. ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, ឥមេសំ ចតុន្នំ អាលោកានំ យទិទំ បញ្ញាលោកោ’’. តថា ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, ឱភាសា. ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, បជ្ជោតា’’តិ (អ. និ. ៤.១៤៤-១៤៥) សត្តានំ អជ្ឈាសយវសេន សុត្តានិ ទេសិតានិ. តទនុរូបេនេវ ឥធាបិ ថេរេន ទេសនា កតា. អត្ថោ ហិ អនេកេហិ អាការេហិ វិភជ្ជមានោ សុវិភត្តោ ហោតិ, អញ្ញថា ច អញ្ញោ ពុជ្ឈតិ, អញ្ញថា អញ្ញោតិ. រតិករណដ្ឋេន បន រតិទាយកដ្ឋេន រតិជនកដ្ឋេន ចិត្តីកតដ្ឋេន ទុល្លភបាតុភាវដ្ឋេន អតុលដ្ឋេន អនោមសត្តបរិភោគដ្ឋេន ច បញ្ញាវ រតនំ បញ្ញារតនំ.

ន តេន សត្តា មុយ្ហន្តិ, សយំ វា អារម្មណេ ន មុយ្ហតីតិ អមោហោ. ធម្មវិចយបទំ វុត្តត្ថមេវ. កស្មា បនេតំ បុន វុត្តន្តិ? អមោហស្ស មោហបដិបក្ខភាវទីបនត្ថំ. តេនេតំ ទីបេតិ ‘‘យ្វាយំ អមោហោ, សោ ន កេវលំ មោហតោ អញ្ញោ ធម្មោ, មោហស្ស បន បដិបក្ខោ ធម្មវិចយសង្ខាតោ អមោហោ នាម ឥធ អធិប្បេតោ’’តិ. សម្មាទិដ្ឋីតិ យាថាវនិយ្យានិកកុសលទិដ្ឋិ. ‘‘តត្ថ កតមំ ទុក្ខសមុទយេ ញាណំ, តត្ថ កតមំ ទុក្ខនិរោធេ ញាណំ, តត្ថ កតមំ ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណ’’ន្តិ បុច្ឆាវចនានិ សង្ខេបវសេន វុត្តានីតិ.

សច្ចញាណចតុក្កទ្វយនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦៤-៦៧. សុទ្ធិកបដិសម្ភិទាញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

១១០. សុទ្ធិកបដិសម្ភិទាញាណនិទ្ទេសេ ឥមេសំ ញាណានំ បភេទាភាវតោយេវ ហេដ្ឋា វិយ បភេទំ អទស្សេត្វាយេវ អត្ថេសុ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទាតិអាទិ វុត្តំ. បញ្ញាបភេទាភាវេបិ អត្តនា បដិវិទ្ធចតុសច្ចធម្មមត្តវសេន នានត្តសព្ភាវតោ អត្ថនានត្តេ បញ្ញា អត្ថបដិសម្ភិទេ ញាណន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ នានត្តេតិ អត្ថាទីនំ អនេកភាវេ. វវត្ថានេតិ អត្ថាទីនំ និច្ឆយនេ. សល្លក្ខណេតិ អត្ថាទីនំ សម្មាទស្សនេ. ឧបលក្ខណេតិ អត្ថាទីនំ ភុសំទស្សនេ. បភេទេតិ អត្ថាទីនំ នានាភេទេ. បភាវនេតិ អត្ថាទីនំ បាកដីករណេន ឧប្បាទនេ. ជោតនេតិ អត្ថាទីនំ ទីបនេ. វិរោចនេតិ អត្ថាទីនំ វិវិធា ទីបនេ. បកាសនេតិ អត្ថាទីនំ បភាសនេ. ‘‘នានត្តេ’’តិ មូលបទំ កត្វា សព្ពសាធារណវសេន វុត្តំ. ‘‘វវត្ថានេ’’តិ សោតាបន្នស្ស វសេន, ‘‘សល្លក្ខណេ ឧបលក្ខណេ’’តិ សកទាគាមិស្ស វសេន, ‘‘បភេទេ បភាវនេ’’តិ អនាគាមិស្ស វសេន, ‘‘ជោតនេ វិរោចនេ បកាសនេ’’តិ អរហតោ វសេន វុត្តន្តិ ឯវម្បេត្ថ យោជនា កាតព្ពាតិ.

សុទ្ធិកបដិសម្ភិទាញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឥតិ សទ្ធម្មប្បកាសិនិយា បដិសម្ភិទាមគ្គ-អដ្ឋកថាយ

បឋមោ ភាគោ និដ្ឋិតោ.