📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ខុទ្ទកនិកាយេ

បដិសម្ភិទាមគ្គ-អដ្ឋកថា

(ទុតិយោ ភាគោ)

៦៨. ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

១១១. ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណនិទ្ទេសេ តថាគតស្សាតិ វចនេ ឧទ្ទេសេ សរូបតោ អវិជ្ជមានេបិ ‘‘ឆ ញាណានិ អសាធារណានិ សាវកេហី’’តិ (បដិ. ម. មាតិកា ១.៧៣) វុត្តត្តា ‘‘តថាគតស្សា’’តិ វុត្តមេវ ហោតិ. តស្មា ឧទ្ទេសេ អត្ថតោ សិទ្ធស្ស តថាគតវចនស្ស និទ្ទេសេ គហណំ កតំ. សត្តេ បស្សតីតិ រូបាទីសុ ឆន្ទរាគេន សត្តតាយ លគ្គតាយ សត្តា, តេ សត្តេ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណេន ចក្ខុនា បស្សតិ ឱលោកេតិ. អប្បរជក្ខេតិ បញ្ញាមយេ អក្ខិម្ហិ អប្បំ រាគាទិរជោ ឯតេសន្តិ អប្បរជក្ខា, អប្បំ រាគាទិរជោ ឯតេសន្តិ វា អប្បរជក្ខា. តេ អប្បរជក្ខេ. មហារជក្ខេតិ បញ្ញាមយេ អក្ខិម្ហិ មហន្តំ រាគាទិរជោ ឯតេសន្តិ មហារជក្ខា, មហន្តំ រាគាទិរជោ ឯតេសន្តិ វា មហារជក្ខា. តិក្ខិន្ទ្រិយេ មុទិន្ទ្រិយេតិ តិក្ខានិ សទ្ធាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ ឯតេសន្តិ តិក្ខិន្ទ្រិយា, មុទូនិ សទ្ធាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ ឯតេសន្តិ មុទិន្ទ្រិយា. ស្វាការេ ទ្វាការេតិ សុន្ទរា សទ្ធាទយោ អាការា កោដ្ឋាសា ឯតេសន្តិ ស្វាការា, កុច្ឆិតា គរហិតា សទ្ធាទយោ អាការា កោដ្ឋាសា ឯតេសន្តិ ទ្វាការា. សុវិញ្ញាបយេ ទុវិញ្ញាបយេតិ យេ កថិតំ ការណំ សល្លក្ខេន្តិ សុខេន សក្កា ហោន្តិ វិញ្ញាបេតុំ, តេ សុវិញ្ញាបយា, តព្ពិបរីតា ទុវិញ្ញាបយា. អប្បេកច្ចេ បរលោកវជ្ជភយទស្សាវិនោតិ អបិ ឯកេ បរលោកញ្ចេវ រាគាទិវជ្ជញ្ច ភយតោ បស្សន្តេ, ឥមស្ស បន បទស្ស និទ្ទេសេ បរលោកស្សេវ ន វុត្តត្តា ខន្ធាទិលោកេ ច រាគាទិវជ្ជេ ច បរំ ពាឡ្ហំ ភយំ បស្សនសីលាតិ បរលោកវជ្ជភយទស្សាវិនោ. តេ បរលោកវជ្ជភយទស្សាវិនេតិ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោ. អប្បេកច្ចេ ន បរលោកវជ្ជភយទស្សាវិនោតិ តព្ពិបរីតេ. លោកោតិ ច លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន. វជ្ជន្តិ ច វជ្ជនីយដ្ឋេន. ឯត្តាវតា ឧទ្ទេសស្ស និទ្ទេសោ កតោ ហោតិ.

បុន និទ្ទេសស្ស បដិនិទ្ទេសំ ករោន្តោ អប្បរជក្ខេ មហារជក្ខេតិអាទិមាហ. តត្ថ តីសុ រតនេសុ ឱកប្បនសង្ខាតា សទ្ធា អស្ស អត្ថីតិ សទ្ធោ. សោ សទ្ធាសម្បន្នោ បុគ្គលោ អស្សទ្ធិយរជស្ស ចេវ អស្សទ្ធិយមូលកស្ស សេសាកុសលរជស្ស ច អប្បកត្តា អប្បរជក្ខោ. នត្ថិ ឯតស្ស សទ្ធាតិ អស្សទ្ធោ. សោ វុត្តប្បការស្ស រជស្ស មហន្តត្តា មហារជក្ខោ. អារទ្ធំ វីរិយមនេនាតិ អារទ្ធវីរិយោ. សោ កោសជ្ជរជស្ស ចេវ កោសជ្ជមូលកស្ស សេសាកុសលរជស្ស ច អប្បកត្តា អប្បរជក្ខោ. ហីនវីរិយត្តា កុច្ឆិតេន អាការេន សីទតីតិ កុសីទោ, កុសីទោ ឯវ កុសីតោ. សោ វុត្តប្បការស្ស រជស្ស មហន្តត្តា មហារជក្ខោ. អារម្មណំ ឧបេច្ច ឋិតា សតិ អស្សាតិ ឧបដ្ឋិតស្សតិ. សោ មុដ្ឋស្សច្ចរជស្ស ចេវ មុដ្ឋស្សច្ចមូលកស្ស សេសាកុសលរជស្ស ច អប្បកត្តា អប្បរជក្ខោ. មុដ្ឋា នដ្ឋា សតិ អស្សាតិ មុដ្ឋស្សតិ. សោ វុត្តប្បការស្ស រជស្ស មហន្តត្តា មហារជក្ខោ. អប្បនាសមាធិនា ឧបចារសមាធិនា វា អារម្មណេ សមំ, សម្មា វា អាហិតោ ឋិតោតិ សមាហិតោ, សមាហិតចិត្តោតិ វា សមាហិតោ. សោ ឧទ្ធច្ចរជស្ស ចេវ ឧទ្ធច្ចមូលកស្ស សេសាកុសលរជស្ស ច អប្បកត្តា អប្បរជក្ខោ. ន សមាហិតោ អសមាហិតោ. សោ វុត្តប្បការស្ស រជស្ស មហន្តត្តា មហារជក្ខោ. ឧទយត្ថគាមិនី បញ្ញា អស្ស អត្ថីតិ បញ្ញវា. សោ មោហរជស្ស ចេវ មោហមូលកស្ស សេសាកុសលរជស្ស ច អប្បកត្តា អប្បរជក្ខោ. មោហមូឡ្ហត្តា ទុដ្ឋា បញ្ញា អស្សាតិ ទុប្បញ្ញោ. សោ វុត្តប្បការស្ស រជស្ស មហន្តត្តា មហារជក្ខោ. សទ្ធោ បុគ្គលោ តិក្ខិន្ទ្រិយោតិ ពហុលំ ឧប្បជ្ជមានាយ ពលវតិយា សទ្ធាយ សទ្ធោ, តេនេវ សទ្ធិន្ទ្រិយេន តិក្ខិន្ទ្រិយោ. អស្សទ្ធោ បុគ្គលោ មុទិន្ទ្រិយោតិ ពហុលំ ឧប្បជ្ជមានេន អស្សទ្ធិយេន អស្សទ្ធោ, អន្តរន្តរា ឧប្បជ្ជមានេន ទុព្ពលេន សទ្ធិន្ទ្រិយេន មុទិន្ទ្រិយោ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. សទ្ធោ បុគ្គលោ ស្វាការោតិ តាយ ឯវ សទ្ធាយ សោភនាការោ. អស្សទ្ធោ បុគ្គលោ ទ្វាការោតិ តេនេវ អស្សទ្ធិយេន វិរូបាការោ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. សុវិញ្ញាបយោតិ សុខេន វិញ្ញាបេតុំ សក្កុណេយ្យោ. ទុវិញ្ញាបយោតិ ទុក្ខេន វិញ្ញាបេតុំ សក្កុណេយ្យោ. បរលោកវជ្ជភយទស្សាវីតិ ឯត្ថ យស្មា បញ្ញាសម្បន្នស្សេវ សទ្ធាទីនិ សុបរិសុទ្ធានិ ហោន្តិ, តស្មា សុបរិសុទ្ធសទ្ធាទិសម្បន្នោ តំសម្បយុត្តាយ, សុបរិសុទ្ធសទ្ធាទិសម្បន្នោបិ វា តប្បច្ចយាយ បញ្ញាយ បរលោកវជ្ជភយទស្សាវី ហោតិ. តស្មា ឯវ ហិ សទ្ធាទយោបិ ចត្តារោ ‘‘បរលោកវជ្ជភយទស្សាវី’’តិ វុត្តា.

១១២. ឥទានិ ‘‘បរលោកវជ្ជភយទស្សាវី’’តិ ឯត្ថ វុត្តំ លោកញ្ច វជ្ជញ្ច ទស្សេតុំ លោកោតិអាទិមាហ. ឯត្ថ ខន្ធា ឯវ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោតិ ខន្ធលោកោ. សេសទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. វិបត្តិភវលោកោតិ អបាយលោកោ. សោ ហិ អនិដ្ឋផលត្តា វិរូបោ លាភោតិ វិបត្តិ, ភវតីតិ ភវោ, វិបត្តិ ឯវ ភវោ វិបត្តិភវោ, វិបត្តិភវោ ឯវ លោកោ វិបត្តិភវលោកោ. វិបត្តិសម្ភវលោកោតិ អបាយូបគំ កម្មំ. តញ្ហិ សម្ភវតិ ឯតស្មា ផលន្តិ សម្ភវោ, វិបត្តិយា សម្ភវោ វិបត្តិសម្ភវោ, វិបត្តិសម្ភវោ ឯវ លោកោ វិបត្តិសម្ភវលោកោ. សម្បត្តិភវលោកោតិ សុគតិលោកោ. សោ ហិ ឥដ្ឋផលត្តា សុន្ទរោ លាភោតិ សម្បត្តិ, ភវតីតិ ភវោ, សម្បត្តិ ឯវ ភវោ សម្បត្តិភវោ, សម្បត្តិភវោ ឯវ លោកោ សម្បត្តិភវលោកោ. សម្បត្តិសម្ភវលោកោតិ សុគតូបគំ កម្មំ. តញ្ហិ សម្ភវតិ ឯតស្មា ផលន្តិ សម្ភវោ, សម្បត្តិយា សម្ភវោ សម្បត្តិសម្ភវោ, សម្បត្តិសម្ភវោ ឯវ លោកោ សម្បត្តិសម្ភវលោកោ. ឯកោ លោកោតិអាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថានេវ.

វជ្ជន្តិ នបុំសកវចនំ អសុកោតិ អនិទ្ទិដ្ឋត្តា កតំ. កិលេសាតិ រាគាទយោ. ទុច្ចរិតាតិ បាណាតិបាតាទយោ. អភិសង្ខារាតិ បុញ្ញាភិសង្ខារាទយោ. ភវគាមិកម្មាតិ អត្តនោ វិបាកទានវសេន ភវំ គច្ឆន្តីតិ ភវគាមិនោ, អភិសង្ខារេសុបិ វិបាកជនកានេវ កម្មានិ វុត្តានិ. ឥតីតិ វុត្តប្បការនិទស្សនំ. ឥមស្មិញ្ច លោកេ ឥមស្មិញ្ច វជ្ជេតិ វុត្តប្បការេ លោកេ ច វជ្ជេ ច. តិព្ពា ភយសញ្ញាតិ ពលវតី ភយសញ្ញា. តិព្ពាតិ បរសទ្ទស្ស អត្ថោ វុត្តោ, ភយសញ្ញាតិ ភយសទ្ទស្ស, លោកវជ្ជទ្វយម្បិ ហិ ភយវត្ថុត្តា សយញ្ច សភយត្តា ភយំ, ភយមិតិ សញ្ញា ភយសញ្ញា. បច្ចុបដ្ឋិតា ហោតីតិ តំ តំ បដិច្ច ឧបេច្ច ឋិតា ហោតិ. សេយ្យថាបិ ឧក្ខិត្តាសិកេ វធកេតិ យថា នាម បហរិតុំ ឧច្ចារិតខគ្គេ បច្ចាមិត្តេ តិព្ពា ភយសញ្ញា បច្ចុបដ្ឋិតា ហោតិ, ឯវមេវ លោកេ ច វជ្ជេ ច តិព្ពា ភយសញ្ញា បច្ចុបដ្ឋិតា ហោតិ. ឥមេហិ បញ្ញាសាយ អាការេហីតិ អប្បរជក្ខបញ្ចកាទីសុ ទសសុ បញ្ចកេសុ ឯកេកស្មិំ បញ្ចន្នំ បញ្ចន្នំ អាការានំ វសេន បញ្ញាសាយ អាការេហិ. ឥមានិ បញ្ចិន្ទ្រិយានីតិ សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ. ជានាតីតិ តថាគតោ បញ្ញាយ បជានាតិ. បស្សតីតិ ទិព្ពចក្ខុនា ទិដ្ឋំ វិយ ករោតិ. អញ្ញាតីតិ សព្ពាការមរិយាទាហិ ជានាតិ. បដិវិជ្ឈតីតិ ឯកទេសំ អសេសេត្វា និរវសេសទស្សនវសេន បញ្ញាយ បទាលេតីតិ.

ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦៩. អាសយានុសយញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

១១៣. អាសយានុសយញាណនិទ្ទេសេ ឥធ តថាគតោតិអាទិ បញ្ចធា ឋបិតោ និទ្ទេសោ. តត្ថ អាសយានុសយា វុត្តត្ថា ឯវ. ចរិតន្តិ បុព្ពេ កតំ កុសលាកុសលំ កម្មំ. អធិមុត្តិន្តិ សម្បតិ កុសលេ អកុសលេ វា ចិត្តវោសគ្គោ. ភព្ពាភព្ពេតិ ភព្ពេ ច អភព្ពេ ច. អរិយាយ ជាតិយា សម្ភវន្តិ ជាយន្តីតិ ភព្ពា. វត្តមានសមីបេ វត្តមានវចនំ. ភវិស្សន្តិ ជាយិស្សន្តីតិ វា ភព្ពា, ភាជនភូតាតិ អត្ថោ. យេ អរិយមគ្គបដិវេធស្ស អនុច្ឆវិកា ឧបនិស្សយសម្បន្នា, តេ ភព្ពា. វុត្តបដិបក្ខា អភព្ពា.

កតមោ សត្តានំ អាសយោតិអាទិ និទ្ទេសស្ស បដិនិទ្ទេសោ. តត្ថ សស្សតោតិ និច្ចោ. លោកោតិ អត្តា. ឥធ សរីរំយេវ នស្សតិ, អត្តា បន ឥធ បរត្ថ ច សោយេវាតិ មញ្ញន្តិ. សោ ហិ សយំយេវ អាលោកេតីតិ កត្វា ‘‘លោកោ’’តិ មញ្ញន្តិ. អសស្សតោតិ អនិច្ចោ. អត្តា សរីរេនេវ សហ នស្សតីតិ មញ្ញន្តិ. អន្តវាតិ បរិត្តេ កសិណេ ឈានំ ឧប្បាទេត្វា តំបរិត្តកសិណារម្មណំ ចិត្តំ សបរិយន្តោ អត្តាតិ មញ្ញន្តិ. អនន្តវាតិ ន អន្តវា អប្បមាណេ កសិណេ ឈានំ ឧប្បាទេត្វា តំអប្បមាណកសិណារម្មណំ ចិត្តំ អបរិយន្តោ អត្តាតិ មញ្ញន្តិ. តំ ជីវំ តំ សរីរន្តិ ជីវោ ច សរីរញ្ច តំយេវ. ជីវោតិ អត្តា, លិង្គវិបល្លាសេន នបុំសកវចនំ កតំ. សរីរន្តិ រាសដ្ឋេន ខន្ធបញ្ចកំ. អញ្ញំ ជីវំ អញ្ញំ សរីរន្តិ អញ្ញោ ជីវោ អញ្ញំ ខន្ធបញ្ចកំ. ហោតិ តថាគតោ បរំ មរណាតិ ខន្ធា ឥធេវ វិនស្សន្តិ, សត្តោ មរណតោ បរំ ហោតិ វិជ្ជតិ ន នស្សតិ. ‘‘តថាគតោ’’តិ ចេត្ថ សត្តាធិវចនន្តិ វទន្តិ. កេចិ បន ‘‘តថាគតោតិ អរហា’’តិ វទន្តិ. ឥមេ ‘‘ន ហោតី’’តិ បក្ខេ ទោសំ ទិស្វា ឯវំ គណ្ហន្តិ. ន ហោតិ តថាគតោ បរំ មរណាតិ ខន្ធាបិ ឥធេវ នស្សន្តិ, តថាគតោ ច មរណតោ បរំ ន ហោតិ ឧច្ឆិជ្ជតិ វិនស្សតិ. ឥមេ ‘‘ហោតី’’តិ បក្ខេ ទោសំ ទិស្វា ឯវំ គណ្ហន្តិ. ហោតិ ច ន ច ហោតីតិ ឥមេ ឯកេកបក្ខបរិគ្គហេ ទោសំ ទិស្វា ឧភយបក្ខំ គណ្ហន្តិ. នេវ ហោតិ ន ន ហោតីតិ ឥមេ ឧភយបក្ខបរិគ្គហេ ឧភយទោសាបត្តិំ ទិស្វា ‘‘ហោតីតិ ច ន ហោតិ, នេវ ហោតីតិ ច ន ហោតី’’តិ អមរាវិក្ខេបបក្ខំ គណ្ហន្តិ.

អយំ បនេត្ថ អដ្ឋកថានយោ – ‘‘សស្សតោ លោកោតិ វា’’តិអាទីហិ ទសហាការេហិ ទិដ្ឋិបភេទោវ វុត្តោ. តត្ថ សស្សតោ លោកោតិ ច ខន្ធបញ្ចកំ លោកោតិ គហេត្វា ‘‘អយំ លោកោ និច្ចោ ធុវោ សព្ពកាលិកោ’’តិ គណ្ហន្តស្ស សស្សតន្តិ គហណាការប្បវត្តា ទិដ្ឋិ. អសស្សតោតិ តមេវ លោកំ ‘‘ឧច្ឆិជ្ជតិ វិនស្សតី’’តិ គណ្ហន្តស្ស ឧច្ឆេទគ្គហណាការប្បវត្តា ទិដ្ឋិ. អន្តវាតិ បរិត្តកសិណលាភិនោ សុប្បមត្តេ វា សរាវមត្តេ វា កសិណេ សមាបន្នស្ស អន្តោសមាបត្តិយំ បវត្តិតរូបារូបធម្មេ ‘‘លោកោ’’តិ ច កសិណបរិច្ឆេទន្តេន ‘‘អន្តវា’’តិ ច គណ្ហន្តស្ស ‘‘អន្តវា លោកោ’’តិ គហណាការប្បវត្តា ទិដ្ឋិ. សា សស្សតទិដ្ឋិបិ ហោតិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិបិ. វិបុលកសិណលាភិនោ បន តស្មិំ កសិណេ សមាបន្នស្ស អន្តោសមាបត្តិយំ បវត្តិតរូបារូបធម្មេ ‘‘លោកោ’’តិ ច កសិណបរិច្ឆេទន្តេន ‘‘ន អន្តវា’’តិ ច គណ្ហន្តស្ស ‘‘អនន្តវា លោកោ’’តិ គហណាការប្បវត្តា ទិដ្ឋិ. សា សស្សតទិដ្ឋិបិ ហោតិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិបិ. តំ ជីវំ តំ សរីរន្តិ ភេទនធម្មស្ស សរីរស្សេវ ‘‘ជីវ’’ន្តិ គហិតត្តា ‘‘សរីរេ ឧច្ឆិជ្ជមានេ ជីវម្បិ ឧច្ឆិជ្ជតី’’តិ ឧច្ឆេទគ្គហណាការប្បវត្តា ទិដ្ឋិ. ទុតិយបទេ សរីរតោ អញ្ញស្ស ជីវស្ស គហិតត្តា ‘‘សរីរេ ឧច្ឆិជ្ជមានេបិ ជីវំ ន ឧច្ឆិជ្ជតី’’តិ សស្សតគ្គហណាការប្បវត្តា ទិដ្ឋិ. ហោតិ តថាគតោតិអាទីសុ ‘‘សត្តោ តថាគតោ នាម, សោ បរំ មរណា ហោតី’’តិ គណ្ហតោ បឋមា សស្សតទិដ្ឋិ. ‘‘ន ហោតី’’តិ គណ្ហតោ ទុតិយា ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ. ‘‘ហោតិ ច ន ច ហោតី’’តិ គណ្ហតោ តតិយា ឯកច្ចសស្សតទិដ្ឋិ. ‘‘នេវ ហោតិ ន ន ហោតី’’តិ គណ្ហតោ ចតុត្ថា អមរាវិក្ខេបទិដ្ឋីតិ.

ឥតីតិ វុត្តប្បការទិដ្ឋិនិស្សយនិទស្សនំ. ភវទិដ្ឋិសន្និស្សិតា វា សត្តា ហោន្តិ វិភវទិដ្ឋិសន្និស្សិតា វាតិ ភវោ វុច្ចតិ សស្សតោ, សស្សតវសេន ឧប្បជ្ជមានទិដ្ឋិ ភវទិដ្ឋិ, ភវោតិ ទិដ្ឋីតិ វុត្តំ ហោតិ. វិភវោ វុច្ចតិ ឧច្ឆេទោ, ឧច្ឆេទវសេន ឧប្បជ្ជមានទិដ្ឋិ វិភវទិដ្ឋិ, វិភវោតិ ទិដ្ឋីតិ វុត្តំ ហោតិ. វុត្តប្បការា ទសវិធា ទិដ្ឋិ ភវទិដ្ឋិ ច វិភវទិដ្ឋិ ចាតិ ទ្វិធាវ ហោតិ. តាសុ ទ្វីសុ ឯកេកំ សន្និស្សិតា អបស្សិតា អល្លីនា សត្តា ហោន្តិ.

ឯតេ វា បន ឧភោ អន្តេ អនុបគម្មាតិ ឯត្ថ ‘‘អគ្គិតោ វា ឧទកតោ វា មិថុភេទា វា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.១៥២) វិយ វា-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ. ឯតេ វុត្តប្បការេ សស្សតុច្ឆេទវសេន ទ្វេ បក្ខេ ច ន ឧបគន្ត្វា អនល្លីយិត្វា បហាយាតិ អត្ថោ. ‘‘អនុលោមិកា វា ខន្តី’’តិ វិកប្បត្ថោវ. ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បន្នេសូតិ ឥមេសំ ជរាមរណាទីនំ បច្ចយា ឥទប្បច្ចយា, ឥទប្បច្ចយា ឯវ ឥទប្បច្ចយតា, ឥទប្បច្ចយានំ វា សមូហោ ឥទប្បច្ចយតា. លក្ខណំ បនេត្ថ សទ្ទសត្ថតោ បរិយេសិតព្ពំ. តេ តេ បច្ចយេ បដិច្ច សហ សម្មា ច ឧប្បន្នា បដិច្ចសមុប្បន្នា. តស្សា ឥទប្បច្ចយតាយ ច តេសុ បដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ច ធម្មេសុ. អនុលោមិកាតិ លោកុត្តរធម្មានំ អនុលោមតោ អនុលោមិកា. ខន្តីតិ ញាណំ. ញាណញ្ហិ ខមនតោ ខន្តិ. បដិលទ្ធា ហោតីតិ សត្តេហិ អធិគតា ហោតិ. ឥទប្បច្ចយតាយ ខន្តិយា ឧច្ឆេទត្តានុបគមោ ហោតិ បច្ចយុប្បន្នធម្មានំ បច្ចយសាមគ្គិយំ អាយត្តវុត្តិត្តា បច្ចយានុបរមទស្សនេន ផលានុបរមទស្សនតោ. បដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ ខន្តិយា សស្សតត្តានុបគមោ ហោតិ បច្ចយសាមគ្គិយំ នវនវានំ បច្ចយុប្បន្នធម្មានំ ឧប្បាទទស្សនតោ. ឯវមេតេ ឧភោ អន្តេ អនុបគម្ម បដិច្ចសមុប្បាទបដិច្ចសមុប្បន្នធម្មទស្សនេន ន ឧច្ឆេទោ ន សស្សតោតិ បវត្តំ សម្មាទស្សនំ ‘‘អនុលោមិកា ខន្តី’’តិ វេទិតព្ពំ. ឯវញ្ហិ តទុភយទិដ្ឋិបដិបក្ខភូតា សម្មាទិដ្ឋិ វុត្តា ហោតិ. យថាភូតំ វា ញាណន្តិ យថាភូតំ យថាសភាវំ នេយ្យំ. តត្ថ បវត្តញាណម្បិ វិសយវោហារេន ‘‘យថាភូតញាណ’’ន្តិ វុត្តំ. តំ បន សង្ខារុបេក្ខាបរិយន្តំ វិបស្សនាញាណំ ឥធាធិប្បេតំ. ហេដ្ឋា បន ‘‘យថាភូតញាណទស្សន’’ន្តិ ភយតូបដ្ឋានញាណំ វុត្តំ. យថាភូតំ វា ញាណំ សត្តេហិ បដិលទ្ធំ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ.

ឥទានិ ‘‘សស្សតោ លោកោ’’តិអាទីហិ មិច្ឆាទិដ្ឋិបរិភាវិតំ ‘‘ឯតេ វា បនា’’តិអាទីហិ សម្មាទិដ្ឋិបរិភាវិតំ សត្តសន្តានំ ទស្សេត្វា ‘‘កាមំ សេវន្តញ្ញេវា’’តិអាទីហិ សេសាកុសលេហិ សេសកុសលេហិ ច បរិភាវិតំ សត្តសន្តានំ ទស្សេតិ. តត្ថ កាមំ សេវន្តំយេវ បុគ្គលំ តថាគតោ ជានាតីតិ យោជនា កាតព្ពា. សេវន្តន្តិ ច អភិណ្ហសមុទាចារវសេន សេវមានំ. បុព្ពេ អាសេវិតវសេន កិលេសកាមោ គរុ អស្សាតិ កាមគរុកោ. តថេវ កាមោ អាសយេ សន្តានេ អស្សាតិ កាមាសយោ. សន្តានវសេនេវ កាមេ អធិមុត្តោ លគ្គោតិ កាមាធិមុត្តោ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. នេក្ខម្មាទីនិ វុត្តត្ថានេវ. កាមាទីហិ ច តីហិ សេសាកុសលា, នេក្ខម្មាទីហិ តីហិ សេសកុសលា គហិតាវ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា. ‘‘អយំ សត្តានំ អាសយោ’’តិ តិធា វុត្តំ សន្តានមេវ ទស្សេតិ.

អយំ បនេត្ថ អដ្ឋកថានយោ – ‘‘ឥតិ ភវទិដ្ឋិសន្និស្សិតា វា’’តិ ឯវំ សស្សតទិដ្ឋិំ វា សន្និស្សិតា. សស្សតទិដ្ឋិ ហិ ឯត្ថ ភវទិដ្ឋីតិ វុត្តា, ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ ច វិភវទិដ្ឋីតិ. សព្ពទិដ្ឋីនញ្ហិ សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋីហិ សង្គហិតត្តា សព្ពេបិមេ ទិដ្ឋិគតិកា សត្តា ឥមាវ ទ្វេ ទិដ្ឋិយោ សន្និស្សិតា ហោន្តិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘ទ្វយនិស្សិតោ ខ្វាយំ, កច្ចាន, លោកោ យេភុយ្យេន អត្ថិតញ្ចេវ នត្ថិតញ្ចា’’តិ (សំ. និ. ២.១៥). ឯត្ថ ហិ អត្ថិតាតិ សស្សតំ. នត្ថិតាតិ ឧច្ឆេទោ. អយំ តាវ វដ្ដនិស្សិតានំ បុថុជ្ជនានំ សត្តានំ អាសយោ. ឥទានិ វិវដ្ដនិស្សិតានំ សុទ្ធសត្តានំ អាសយំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯតេ វា បន ឧភោ អន្តេ អនុបគម្មា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘ឯតេ វា បនា’’តិ ឯតេយេវ. ‘‘ឧភោ អន្តេ’’តិ សស្សតុច្ឆេទសង្ខាតេ ទ្វេ អន្តេ. ‘‘អនុបគម្មា’’តិ ន អល្លីយិត្វា. ‘‘ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសូ’’តិ ឥទប្បច្ចយតាយ ចេវ បដិច្ចសមុប្បន្នធម្មេសុ ច. ‘‘អនុលោមិកា ខន្តី’’តិ វិបស្សនាញាណំ. ‘‘យថាភូតំ ញាណ’’ន្តិ មគ្គញាណំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យា បដិច្ចសមុប្បាទេ ចេវ បដិច្ចសមុប្បន្នធម្មេសុ ច ឯតេ ឧភោ សស្សតុច្ឆេទអន្តេ អនុបគន្ត្វា វិបស្សនា បដិលទ្ធា, យញ្ច តតោ ឧត្តរិ មគ្គញាណំ, អយំ សត្តានំ អាសយោ. អយំ វដ្ដនិស្សិតានញ្ច វិវដ្ដនិស្សិតានញ្ច សព្ពេសម្បិ សត្តានំ អាសយោ ឥទំ វសនដ្ឋានន្តិ. អយំ អាចរិយានំ សមានដ្ឋកថា.

វិតណ្ឌវាទី បនាហ ‘‘មគ្គោ នាម វាសំ វិទ្ធំសេន្តោ គច្ឆតិ, ត្វំ មគ្គោ វាសោតិ វទេសី’’តិ? សោ វត្តព្ពោ ‘‘ត្វំ អរិយវាសភាណកោ ហោសិ ន ហោសី’’តិ? សចេ ‘‘ន ហោមី’’តិ វទតិ, ‘‘ត្វំ អភាណកតាយ ន ជានាសី’’តិ វត្តព្ពោ. សចេ ‘‘ភាណកោស្មី’’តិ វទតិ, ‘‘សុត្តំ អាហរា’’តិ វត្តព្ពោ. សចេ អាហរតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ អាហរតិ, សយំ អាហរិតព្ពំ ‘‘ទសយិមេ, ភិក្ខវេ, អរិយាវាសា, យទរិយា អាវសិំសុ វា អាវសន្តិ វា អាវសិស្សន្តិ វា’’តិ (អ. និ. ១០.១៩). ឯតញ្ហិ សុត្តំ មគ្គស្ស វាសភាវំ ទីបេតិ. តស្មា សុកថិតមេវេតន្តិ. ឥមំ បន ភគវា សត្តានំ អាសយំ ជានន្តោ ឥមេសញ្ច ទិដ្ឋិគតានំ ឥមេសញ្ច វិបស្សនាញាណមគ្គញាណានំ អប្បវត្តិក្ខណេបិ ជានាតិ ឯវ. តស្មាយេវ ច ‘‘កាមំ សេវន្តំយេវ ជានាតី’’តិអាទិ វុត្តន្តិ.

អនុសយនិទ្ទេសេ អនុសយាតិ កេនដ្ឋេន អនុសយា? អនុសយនដ្ឋេន. កោ ឯស អនុសយនដ្ឋោ នាមាតិ? អប្បហីនដ្ឋោ. ឯតេ ហិ អប្បហីនដ្ឋេន តស្ស តស្ស សន្តានេ អនុសេន្តិ នាម. តស្មា ‘‘អនុសយា’’តិ វុច្ចន្តិ. អនុសេន្តីតិ អនុរូបំ ការណំ លភិត្វា ឧប្បជ្ជន្តីតិ អត្ថោ. អថាបិ សិយា – អនុសយនដ្ឋោ នាម អប្បហីនាការោ, សោ ច ឧប្បជ្ជតីតិ វត្តុំ ន យុជ្ជតិ, តស្មា ន អនុសយា ឧប្បជ្ជន្តីតិ. តត្រិទំ បដិវចនំ – ន អប្បហីនាការោ, អនុសយោតិ បន អប្បហីនដ្ឋេន ថាមគតកិលេសោ វុច្ចតិ. សោ ចិត្តសម្បយុត្តោ សារម្មណោ សប្បច្ចយដ្ឋេន សហេតុកោ ឯកន្តាកុសលោ អតីតោបិ ហោតិ អនាគតោបិ បច្ចុប្បន្នោបិ, តស្មា ឧប្បជ្ជតីតិ វត្តុំ យុជ្ជតីតិ. តត្រិទំ បមាណំ – ឥធេវ តាវ អភិសមយកថាយ (បដិ. ម. ៣.២១) ‘‘បច្ចុប្បន្នេ កិលេសេ បជហតី’’តិ បុច្ឆំ កត្វា អនុសយានំ បច្ចុប្បន្នភាវស្ស អត្ថិតាយ ‘‘ថាមគតោ អនុសយំ បជហតី’’តិ វុត្តំ. ធម្មសង្គណិយំ មោហស្ស បទភាជនេ ‘‘អវិជ្ជានុសយោ អវិជ្ជាបរិយុដ្ឋានំ អវិជ្ជាលង្គី មោហោ អកុសលមូលំ, អយំ តស្មិំ សមយេ មោហោ ហោតី’’តិ (ធ. ស. ៣៩០) អកុសលចិត្តេន សទ្ធិំ មោហស្ស ឧប្បន្នភាវោ វុត្តោ. កថាវត្ថុស្មិំ ‘‘អនុសយា អព្យាកតា អនុសយា អហេតុកា អនុសយា ចិត្តវិប្បយុត្តា’’តិ សព្ពេ វាទា បដិសេធិតា. អនុសយយមកេ សត្តន្នំ មហាវារានំ អញ្ញតរស្មិំ ឧប្បជ្ជនវារេ ‘‘យស្ស កាមរាគានុសយោ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស បដិឃានុសយោ ឧប្បជ្ជតី’’តិអាទិ (យម. ២.អនុសយយមក.៣០០) វុត្តំ. តស្មា ‘‘អនុសេន្តីតិ អនុរូបំ ការណំ លភិត្វា ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ យំ វុត្តំ, តំ ឥមិនា តន្តិប្បមាណេន យុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. យម្បិ ‘‘ចិត្តសម្បយុត្តោ សារម្មណោ’’តិអាទិ វុត្តំ, តម្បិ សុវុត្តមេវ. អនុសយោ ហិ នាមេស បរិនិប្ផន្នោ ចិត្តសម្បយុត្តោ អកុសលធម្មោតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ.

កាមរាគានុសយោតិអាទីសុ កាមរាគោ ច សោ អប្បហីនដ្ឋេន អនុសយោ ចាតិ កាមរាគានុសយោ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. កាមរាគានុសយោ ចេត្ថ លោភសហគតចិត្តេសុ សហជាតវសេន អារម្មណវសេន ច មនាបេសុ អវសេសកាមាវចរធម្មេសុ អារម្មណវសេនេវ ឧប្បជ្ជមានោ លោភោ. បដិឃានុសយោ ច ទោមនស្សសហគតចិត្តេសុ សហជាតវសេន អារម្មណវសេន ច អមនាបេសុ អវសេសកាមាវចរធម្មេសុ អារម្មណវសេនេវ ឧប្បជ្ជមានោ ទោសោ. មានានុសយោ ទិដ្ឋិគតវិប្បយុត្តលោភសហគតចិត្តេសុ សហជាតវសេន អារម្មណវសេន ច ទុក្ខវេទនាវជ្ជេសុ អវសេសកាមាវចរធម្មេសុ រូបារូបាវចរធម្មេសុ ច អារម្មណវសេនេវ ឧប្បជ្ជមានោ មានោ. ទិដ្ឋានុសយោ ចតូសុ ទិដ្ឋិគតសម្បយុត្តេសុ. វិចិកិច្ឆានុសយោ វិចិកិច្ឆាសហគតេ. អវិជ្ជានុសយោ ទ្វាទសសុ អកុសលចិត្តេសុ សហជាតវសេន អារម្មណវសេន ច. តយោបិ អវសេសតេភូមកធម្មេសុ អារម្មណវសេនេវ ឧប្បជ្ជមានា ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាមោហា. ភវរាគានុសយោ ចតូសុ ទិដ្ឋិគតវិប្បយុត្តេសុ ឧប្បជ្ជមានោបិ សហជាតវសេន ន វុត្តោ, អារម្មណវសេនេវ បន រូបារូបាវចរធម្មេសុ ឧប្បជ្ជមានោ លោភោ វុត្តោ.

១១៤. ឥទានិ យថាវុត្តានំ អនុសយានំ អនុសយនដ្ឋានំ ទស្សេន្តោ យំ លោកេតិអាទិមាហ. តត្ថ យំ លោកេ បិយរូបន្តិ យំ ឥមស្មិំ លោកេ បិយជាតិកំ បិយសភាវំ. សាតរូបន្តិ សាតជាតិកំ អស្សាទបទដ្ឋានំ ឥដ្ឋារម្មណំ. ឯត្ថ សត្តានំ កាមរាគានុសយោ អនុសេតីតិ ឯតស្មិំ ឥដ្ឋារម្មណេ សត្តានំ អប្បហីនដ្ឋេន កាមរាគានុសយោ អនុសេតិ. ‘‘បិយរូបំ សាតរូប’’ន្តិ ច ឥធ កាមាវចរធម្មោយេវ អធិប្បេតោ. យថា នាម ឧទកេ និមុគ្គស្ស ហេដ្ឋា ច ឧបរិ ច សមន្តា ច ឧទកមេវ ហោតិ, ឯវមេវ ឥដ្ឋារម្មណេ រាគុប្បត្តិ នាម សត្តានំ អាចិណ្ណសមាចិណ្ណា. តថា អនិដ្ឋារម្មណេ បដិឃុប្បត្តិ. ឥតិ ឥមេសុ ទ្វីសុ ធម្មេសូតិ ឯវំ ឥមេសុ ទ្វីសុ ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណធម្មេសុ. អវិជ្ជានុបតិតាតិ កាមរាគបដិឃសម្បយុត្តា ហុត្វា អារម្មណករណវសេន អវិជ្ជា អនុបតិតា អនុគតា. វិច្ឆេទំ កត្វាបិ បាឋោ. តទេកដ្ឋោតិ តាយ អវិជ្ជាយ សហជេកដ្ឋវសេន ឯកតោ ឋិតោ. មានោ ច ទិដ្ឋិ ច វិចិកិច្ឆា ចាតិ នវវិធមានោ, ទ្វាសដ្ឋិវិធា ទិដ្ឋិ, អដ្ឋវត្ថុកា វិចិកិច្ឆា, តទេកដ្ឋោ មានោ ច តទេកដ្ឋា ទិដ្ឋិ ច តទេកដ្ឋា វិចិកិច្ឆា ចាតិ យោជនា. ទដ្ឋព្ពាតិ បស្សិតព្ពា អវគន្តព្ពា. តយោ ឯកតោ កត្វា ពហុវចនំ កតំ. ភវរាគានុសយោ បនេត្ថ កាមរាគានុសយេនេវ សង្គហិតោតិ វេទិតព្ពោ.

ចរិតនិទ្ទេសេ តេរស ចេតនា បុញ្ញាភិសង្ខារោ. ទ្វាទស អបុញ្ញាភិសង្ខារោ. ចតស្សោ អានេញ្ជាភិសង្ខារោ. តត្ថ កាមាវចរោ បរិត្តភូមកោ. ឥតរោ មហាភូមកោ. តីសុបិ វា ឯតេសុ យោ កោចិ អប្បវិបាកោ បរិត្តភូមកោ, មហាវិបាកោ មហាភូមកោតិ វេទិតព្ពោ.

១១៥. អធិមុត្តិនិទ្ទេសេ សន្តីតិ សំវិជ្ជន្តិ. ហីនាធិមុត្តិកាតិ លាមកជ្ឈាសយា. បណីតាធិមុត្តិកាតិ កល្យាណជ្ឈាសយា. សេវន្តីតិ និស្សយន្តិ អល្លីយន្តិ. ភជន្តីតិ ឧបសង្កមន្តិ. បយិរុបាសន្តីតិ បុនប្បុនំ ឧបសង្កមន្តិ. សចេ ហិ អាចរិយុបជ្ឈាយា ន សីលវន្តោ ហោន្តិ, អន្តេវាសិកសទ្ធិវិហារិកា សីលវន្តោ, តេ អត្តនោ អាចរិយុបជ្ឈាយេបិ ន ឧបសង្កមន្តិ, អត្តនោ សទិសេ សារុប្បេ ភិក្ខូយេវ ឧបសង្កមន្តិ. សចេបិ អាចរិយុបជ្ឈាយា សារុប្បា ភិក្ខូ, ឥតរេ អសារុប្បា, តេបិ ន អាចរិយុបជ្ឈាយេ ឧបសង្កមន្តិ, អត្តនោ សទិសេ ហីនាធិមុត្តិកេយេវ ឧបសង្កមន្តិ. ឯវំ ឧបសង្កមនំ បន ន កេវលំ ឯតរហិយេវ, អតីតានាគតេបីតិ ទស្សេតុំ អតីតម្បិ អទ្ធានន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អតីតម្បិ អទ្ធានន្តិ អតីតស្មិំ កាលេ, អច្ចន្តសំយោគត្ថេ វា ឧបយោគវចនំ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ. ឥទំ បន ទុស្សីលានំ ទុស្សីលសេវនមេវ, សីលវន្តានំ សីលវន្តសេវនមេវ, ទុប្បញ្ញានំ ទុប្បញ្ញសេវនមេវ, បញ្ញវន្តានំ បញ្ញវន្តសេវនមេវ កោ និយមេតីតិ? អជ្ឈាសយធាតុ និយមេតីតិ.

ភព្ពាភព្ពនិទ្ទេសេ ឆឌ្ឌេតព្ពេ បឋមំ និទ្ទិសិត្វា គហេតព្ពេ បច្ឆា និទ្ទិសិតុំ ឧទ្ទេសស្ស ឧប្បដិបាដិយា បឋមំ អភព្ពា និទ្ទិដ្ឋា. ឧទ្ទេសេ បន ទ្វន្ទសមាសេ អច្ចិតស្ស ច មន្ទក្ខរស្ស ច បទស្ស បុព្ពនិបាតលក្ខណវសេន ភព្ពសទ្ទោ បុព្ពំ បយុត្តោ. កម្មាវរណេនាតិ បញ្ចវិធេន អានន្តរិយកម្មេន. សមន្នាគតាតិ សមង្គីភូតា. កិលេសាវរណេនាតិ និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិយា. ឥមានិ ទ្វេ សគ្គមគ្គានំ អាវរណតោ អាវរណានិ. ភិក្ខុនីទូសកាទីនិ កម្មានិបិ កម្មាវរណេនេវ សង្គហិតានិ. វិបាកាវរណេនាតិ អហេតុកបដិសន្ធិយា. យស្មា បន ទុហេតុកានម្បិ អរិយមគ្គបដិវេធោ នត្ថិ, តស្មា ទុហេតុកា បដិសន្ធិបិ វិបាកាវរណមេវាតិ វេទិតព្ពា, អស្សទ្ធាតិ ពុទ្ធាទីសុ សទ្ធារហិតា. អច្ឆន្ទិកាតិ កត្តុកម្យតាកុសលច្ឆន្ទរហិតា. ឧត្តរកុរុកា មនុស្សា អច្ឆន្ទិកដ្ឋានំ បវិដ្ឋា. ទុប្បញ្ញាតិ ភវង្គបញ្ញាយ បរិហីនា. ភវង្គបញ្ញាយ បន បរិបុណ្ណាយបិ យស្ស ភវង្គំ លោកុត្តរស្ស បាទកំ ន ហោតិ, សោបិ ទុប្បញ្ញោយេវ នាម. អភព្ពា និយាមំ ឱក្កមិតុំ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្តន្តិ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្តនិយាមសង្ខាតំ អរិយមគ្គំ ឱក្កមិតុំ អភព្ពា. អរិយមគ្គោ ហិ សម្មា សភាវោតិ សម្មត្តំ, សោយេវ អនន្តរផលទានេ, សយមេវ វា អចលភាវតោ និយាមោ, តំ ឱក្កមិតុំ បវិសិតុំ អភព្ពា. ន កម្មាវរណេនាតិអាទីនិ វុត្តវិបរិយាយេនេវ វេទិតព្ពានីតិ.

អាសយានុសយញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧០. យមកបាដិហីរញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

១១៦. យមកបាដិហីរញាណនិទ្ទេសេ អសាធារណំ សាវកេហីតិ សេសាសាធារណញាណនិទ្ទេសេ អញ្ញវចនេហិ ឱកាសាភាវតោ ន វុត្តំ, ឥធ បន អញ្ញវចនាភាវតោ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឧបរិមកាយតោតិ នាភិយា ឧទ្ធំ សរីរតោ. អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតីតិ តេជោកសិណារម្មណំ បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘ឧបរិមកាយតោ អគ្គិជាលា វុដ្ឋាតូ’’តិ អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា អនន្តរំ អភិញ្ញាញាណេន ‘‘ឧបរិមកាយតោ អគ្គិជាលា វុដ្ឋាតូ’’តិ អធិដ្ឋិតេ សហ អធិដ្ឋានា ឧបរិមកាយតោ អគ្គិជាលា វុដ្ឋាតិ. សា ហិ ឥធ រាសដ្ឋេន ខន្ធោតិ វុត្តា. ហេដ្ឋិមកាយតោតិ នាភិតោ ហេដ្ឋា សរីរតោ. ឧទកធារា បវត្តតីតិ អាបោកសិណារម្មណំ បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘ហេដ្ឋិមកាយតោ ឧទកធារា វុដ្ឋាតូ’’តិ អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា អនន្តរំ អភិញ្ញាញាណេន ‘‘ហេដ្ឋិមកាយតោ ឧទកធារា វុដ្ឋាតូ’’តិ អធិដ្ឋិតេ សហ អធិដ្ឋានា ហេដ្ឋិមកាយតោ ឧទកធារា វុដ្ឋាតិ. ឧភយត្ថាបិ អព្ពោច្ឆេទវសេន បវត្តតីតិ វុត្តំ. អធិដ្ឋានស្ស អាវជ្ជនស្ស ច អន្តរេ ទ្វេ ភវង្គចិត្តានិ វត្តន្តិ. តស្មាយេវ យុគលា ហុត្វា អគ្គិក្ខន្ធឧទកធារា បវត្តន្តិ, អន្តរំ ន បញ្ញាយតិ. អញ្ញេសំ បន ភវង្គបរិច្ឆេទោ នត្ថិ. បុរត្ថិមកាយតោតិ អភិមុខបស្សតោ. បច្ឆិមកាយតោតិ បិដ្ឋិបស្សតោ. ទក្ខិណអក្ខិតោ វាមអក្ខិតោតិអាទិ សមាសបាឋោយេវ, ន អញ្ញោ. ទក្ខិណនាសិកាសោតតោ វាមនាសិកាសោតតោតិ បាឋោ សុន្ទរោ. រស្សំ កត្វាបិ បឋន្តិ. អំសកូដតោតិ ឯត្ថ អព្ភុគ្គតដ្ឋេន កូដោ វិយាតិ កូដោ, អំសោយេវ កូដោ អំសកូដោ. អង្គុលង្គុលេហីតិ អង្គុលីហិ អង្គុលីហិ. អង្គុលន្តរិកាហីតិ អង្គុលីនំ អន្តរិកាហិ. ឯកេកលោមតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ឯកេកលោមតោ ឧទកធារា បវត្តតីតិ ឧភយត្ថាបិ អាមេឌិតវចនេន សព្ពលោមានំ បរិយាទិន្នត្តា ឯកេកលោមតោវ អគ្គិក្ខន្ធឧទកធារា យុគលា យុគលា ហុត្វា បវត្តន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. លោមកូបតោ លោមកូបតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, លោមកូបតោ លោមកូបតោ ឧទកធារា បវត្តតីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. កេសុចិ បោត្ថកេសុ ‘‘ឯកេកលោមតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ. លោមកូបតោ លោមកូបតោ ឧទកធារា បវត្តតិ, លោមកូបតោ លោមកូបតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ឯកេកលោមតោ ឧទកធារា បវត្តតី’’តិ លិខិតំ. តម្បិ យុជ្ជតិយេវ. បាដិហីរស្ស អតិសុខុមត្តទីបនតោ បន បុរិមបាឋោយេវ សុន្ទរតរោ.

ឥទានិ ឆន្នំ វណ្ណានន្តិ កោ សម្ពន្ធោ? ហេដ្ឋា ‘‘ឧបរិមកាយតោ’’តិអាទីហិ អនេកេហិ សរីរាវយវា វុត្តា. តេន សរីរាវយវសម្ពន្ធោ បវត្តតីតិ វចនសម្ពន្ធេន ច យមកបាដិហីរាធិការេន ច ឆន្នំ វណ្ណានំ សរីរាវយវភូតានំ រស្មិយោ យមកា ហុត្វា បវត្តន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. សាមិវចនសម្ពន្ធេន ច អវស្សំ ‘‘រស្មិយោ’’តិ បាឋសេសោ ឥច្ឆិតព្ពោយេវ. នីលានន្តិ ឧមាបុប្ផវណ្ណានំ. បីតកានន្តិ កណិការបុប្ផវណ្ណានំ. លោហិតកានន្តិ ឥន្ទគោបកវណ្ណានំ. ឱទាតានន្តិ ឱសធិតារកវណ្ណានំ. មញ្ជិដ្ឋានន្តិ មន្ទរត្តវណ្ណានំ. បភស្សរានន្តិ បភាសនបកតិកានំ បភស្សរវណ្ណានំ. បភស្សរវណ្ណេ វិសុំ អវិជ្ជមានេបិ វុត្តេសុ បញ្ចសុ វណ្ណេសុ យេ យេ បភា សមុជ្ជលា, តេ តេ បភស្សរា. តថា ហិ តថាគតស្ស យមកបាដិហីរំ ករោន្តស្ស យមកបាដិហីរញាណពលេនេវ កេសមស្សូនញ្ចេវ អក្ខីនញ្ច នីលដ្ឋានេហិ នីលរស្មិយោ និក្ខមន្តិ, យាសំ វសេន គគនតលំ អញ្ជនចុណ្ណសមោកិណ្ណំ វិយ ឧមាបុប្ផនីលុប្បលទលសញ្ឆន្នំ វិយ វីតិបតន្តមណិតាលវណ្ដំ វិយ បសារិតមេចកបដំ វិយ ច ហោតិ. ឆវិតោ ចេវ អក្ខីនញ្ច បីតកដ្ឋានេហិ បីតរស្មិយោ និក្ខមន្តិ, យាសំ វសេន ទិសាភាគា សុវណ្ណរសនិសិញ្ចមានា វិយ សុវណ្ណបដបសារិតា វិយ កុង្កុមចុណ្ណកណិការបុប្ផសម្បរិកិណ្ណា វិយ ច វិរោចន្តិ. មំសលោហិតេហិ ចេវ អក្ខីនញ្ច រត្តដ្ឋានេហិ លោហិតរស្មិយោ និក្ខមន្តិ, យាសំ វសេន ទិសាភាគា ចិនបិដ្ឋចុណ្ណរញ្ជិតា វិយ សុបក្កលាខារសនិសិញ្ចមានា វិយ រត្តកម្ពលបរិក្ខិត្តា វិយ ជយសុមនបាលិភទ្ទកពន្ធុជីវកកុសុមសម្បរិកិណ្ណា វិយ ច វិរោចន្តិ. អដ្ឋីហិ ចេវ ទន្តេហិ ច អក្ខីនញ្ច សេតដ្ឋានេហិ ឱទាតរស្មិយោ និក្ខមន្តិ, យាសំ វសេន ទិសាភាគា រជតកុដេហិ អាសិញ្ចមានខីរធារាសម្បរិកិណ្ណា វិយ បសារិតរជតបដ្ដវិតានា វិយ វីតិបតន្តរជតតាលវណ្ដា វិយ កុន្ទកុមុទសិន្ទុវារសុមនមល្លិកាទិកុសុមសញ្ឆន្នា វិយ ច វិរោចន្តិ. ហត្ថតលបាទតលាទីហិ មន្ទរត្តដ្ឋានេហិ មញ្ជិដ្ឋរស្មិយោ និក្ខមន្តិ, យាសំ វសេន ទិសាភាគា បវាឡជាលបរិក្ខិត្តា វិយ រត្តកុរវកកុសុមសមោកិណ្ណា វិយ ច វិរោចន្តិ. ឧណ្ណានខាទីហិ បភស្សរដ្ឋានេហិ បភស្សររស្មិយោ និក្ខមន្តិ, យាសំ វសេន ទិសាភាគា ឱសធិតារកបុញ្ជបុណ្ណា វិយ វិជ្ជុបដលាទិបរិបុណ្ណា វិយ ច វិរោចន្តិ.

ភគវា ចង្កមតីតិអាទិ ‘‘ភគវតោ ច និម្មិតានញ្ច នានាឥរិយាបថករណំ យមកបាដិហីរេនេវ ហោតី’’តិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តេសញ្ហិ និម្មិតានំ ឥរិយាបថា យុគលាវ ហុត្វា វត្តន្តិ. យទិ និម្មិតា ពហុកា ហោន្តិ, ‘‘និម្មិតោ’’តិអាទិ កស្មា ឯកវចនំ កតន្តិ ចេ? និម្មិតេសុបិ ឯកេកស្ស នានាឥរិយាបថភាវទស្សនត្ថំ. ពហុវចនេន ហិ វុត្តេ សព្ពេបិ និម្មិតា សកិំ ឯកេកឥរិយាបថិកា វិយ ហោន្តិ. ឯកវចនេន បន វុត្តេ និម្មិតេសុ ឯកេកោ នានាឥរិយាបថិកោតិ ញាយតិ. តស្មា ឯកវចននិទ្ទេសោ កតោ. ចូឡបន្ថកត្ថេរោបិ តាវ នានាឥរិយាបថិកភិក្ខូនំ សហស្សំ មាបេសិ, កិំ បន ភគវា យមកបាដិហីរេ ពហូ និម្មិតេ ន ករិស្សតិ. ចូឡបន្ថកត្ថេរំ មុញ្ចិត្វា អញ្ញេសំ សាវកានំ ឯកាវជ្ជនេន នានាឥរិយបថិកានំ នានារូបានញ្ច និម្មានំ ន ឥជ្ឈតិ. អនិយមេត្វា ហិ និម្មិតា ឥទ្ធិមតា សទិសាវ ហោន្តិ. ឋាននិសជ្ជាទីសុ វា ភាសិតតុណ្ហីភាវាទីសុ វា យំ យំ ឥទ្ធិមា ករោតិ, តំ តទេវ ករោន្តិ, វិសទិសករណំ នានាកិរិយាករណញ្ច ‘‘ឯត្តកា ឦទិសា ហោន្តុ, ឯត្តកា ឥមំ នាម ករោន្តូ’’តិ វិសុំ វិសុំ អាវជ្ជិត្វា អធិដ្ឋានេន ឥជ្ឈតិ. តថាគតស្ស បន ឯកាវជ្ជនាធិដ្ឋានេនេវ នានប្បការនិម្មានំ ឥជ្ឈតិ. ឯវមេវ អគ្គិក្ខន្ធឧទកធារានិម្មានេ ច នានាវណ្ណនិម្មានេ ច វេទិតព្ពំ. តត្ថ ភគវា ចង្កមតីតិ អាកាសេ វា បថវិយំ វា ចង្កមតិ. និម្មិតោតិ ឥទ្ធិយា មាបិតពុទ្ធរូបំ. តិដ្ឋតិ វាតិអាទីនិបិ អាកាសេ វា បថវិយំ វា. កប្បេតីតិ ករោតិ. ភគវា តិដ្ឋតីតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោតិ.

យមកបាដិហីរញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧១. មហាករុណាញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

១១៧. មហាករុណាញាណនិទ្ទេសេ ពហុកេហិ អាការេហីតិ ឥទានិ វុច្ចមានេហិ ឯកូននវុតិយា បការេហិ. បស្សន្តានន្តិ ញាណចក្ខុនា ច ពុទ្ធចក្ខុនា ច ឱលោកេន្តានំ. ឱក្កមតីតិ ឱតរតិ បវិសតិ. អាទិត្តោតិ ទុក្ខលក្ខណវសេន បីឡាយោគតោ សន្តាបនដ្ឋេន អាទីបិតោ. ‘‘យទនិច្ចំ, តំ ទុក្ខ’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.១៥) វុត្តត្តា សព្ពសង្ខតស្ស ចេវ ទុក្ខលក្ខណវសេន បីឡិតត្តា ទុក្ខស្ស ច ករុណាយ មូលភូតត្តា បឋមំ ទុក្ខលក្ខណវសេន ‘‘អាទិត្តោ’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. រាគាទីហិ អាទិត្តតំ បន ឧបរិ វក្ខតិ. អថ វា អាទិត្តោតិ រាគាទីហិយេវ អាទិត្តោ. ឧបរិ បន ‘‘តស្ស នត្ថញ្ញោ កោចិ និព្ពាបេតា’’តិ អត្ថាបេក្ខនវសេន បុន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. លោកសន្និវាសោតិ បញ្ចក្ខន្ធា លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោ, តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន សន្និវសន្តិ ឯត្ថ សត្តាតិ សន្និវាសោ, លោកោវ សន្និវាសោ លោកសន្និវាសោ. ទុក្ខិតំ ខន្ធសន្តានំ ឧបាទាយ សត្តវោហារសព្ភាវតោ លោកសន្និវាសយោគតោ សត្តសមូហោបិ លោកសន្និវាសោ. សោបិ ច សហខន្ធកោយេវ. ឧយ្យុត្តោតិ អនេកេសុ កិច្ចេសុ និច្ចព្យាបារតាយ កតយោគោ កតឧស្សាហោ, សតតកិច្ចេសុ សឧស្សុក្កោតិ អត្ថោ. ឃដ្ដនយុត្តោតិ វា ឧយ្យុត្តោ. បយាតោតិ បព្ពតេយ្យា នទី វិយ អនវដ្ឋិតគមនេន មរណាយ យាតុំ អារទ្ធោ. កុម្មគ្គប្បដិបន្នោតិ កុច្ឆិតំ មិច្ឆាមគ្គំ បដិបន្នោ. ឧបរិ បន ‘‘វិបថបក្ខន្ទោ’’តិ នានាបទេហិ វិសេសេត្វា វុត្តំ.

ឧបនីយតីតិ ជរាវសេន មរណាយ ឧបនីយតិ ហរីយតិ. ជរា ហិ ‘‘អាយុនោ សំហានី’’តិ (សំ. និ. ២.២) វុត្តា. អទ្ធុវោតិ ន ថិរោ, សទា តថេវ ន ហោតិ. យស្មា អទ្ធុវោ, តស្មា ឧបនីយតីតិ បុរិមស្ស ការណវចនមេតំ. ឯតេន សការណំ ជរាទុក្ខំ វុត្តំ. តំ ជរាទុក្ខំ ទិស្វា ជរាបារិជុញ្ញរហិតាបិ វិញ្ញូ បព្ពជន្តិ. អតាណោតិ តាយិតុំ រក្ខិតុំ សមត្ថេន រហិតោ, អនារក្ខោតិ វុត្តំ ហោតិ. អនភិស្សរោតិ អភិសរិត្វា អភិគន្ត្វា ព្យាហរណេន អស្សាសេតុំ សមត្ថេន រហិតោ, អសហាយោតិ វា អត្ថោ. យស្មា អនភិស្សរោ, តស្មា អតាណោតិ បុរិមស្ស ការណវចនមេតំ. ឯតេន សការណំ បិយវិប្បយោគទុក្ខំ វុត្តំ. តំ បិយវិប្បយោគទុក្ខំ ទិស្វា ញាតិបារិជុញ្ញរហិតាបិ វិញ្ញូ បព្ពជន្តិ. អស្សកោតិ សកភណ្ឌរហិតោ. សព្ពំ បហាយ គមនីយន្តិ សកភណ្ឌន្តិ សល្លក្ខិតំ សព្ពំ បហាយ លោកេន គន្តព្ពំ. យស្មា សព្ពំ បហាយ គមនីយំ, តស្មា អស្សកោតិ បុរិមស្ស ការណវចនមេតំ. ឯតេន សការណំ មរណទុក្ខំ វុត្តំ. តំ ទិស្វា ភោគបារិជុញ្ញរហិតាបិ វិញ្ញូ បព្ពជន្តិ. អញ្ញត្ថ ‘‘កម្មស្សកា មាណវសត្តា’’តិ (ម. និ. ៣.២៨៩) វុត្តំ, ឥធ ច រដ្ឋបាលសុត្តេ ច ‘‘អស្សកោ លោកោ’’តិ (ម. និ. ២.៣០៥) វុត្តំ, តំ កថំ យុជ្ជតីតិ ចេ? បហាយ គមនីយំ សន្ធាយ ‘‘អស្សកោ’’តិ វុត្តំ, កម្មំ បន ន បហាយ គមនីយំ. តស្មា ‘‘កម្មស្សកា’’តិ វុត្តំ. រដ្ឋបាលសុត្តេយេវ ច ឯវមេតំ វុត្តំ ‘‘ត្វំ បន យថាកម្មំ គមិស្សសី’’តិ (ម. និ. ២.៣០៦). ឩនោតិ បារិបូរិរហិតោ. អតិត្តោតិ ភិយ្យោ ភិយ្យោ បត្ថនាយបិ ន សុហិតោ. ឥទំ ឩនភាវស្ស ការណវចនំ. តណ្ហាទាសោតិ តណ្ហាយ វសេ វត្តនតោ តណ្ហាយ ទាសភូតោ. ឥទំ អតិត្តភាវស្ស ការណវចនំ. ឯតេន ឥច្ឆារោគាបទេសេន សការណំ ព្យាធិទុក្ខំ វុត្តំ. តំ ព្យាធិទុក្ខំ ទិស្វា ព្យាធិបារិជុញ្ញរហិតាបិ វិញ្ញូ បព្ពជន្តិ. អតាយនោតិ បុត្តាទីហិបិ តាយនស្ស អភាវតោ អតាយនោ អនារក្ខោ, អលព្ភនេយ្យខេមោ វា. អលេណោតិ អល្លីយិតុំ និស្សិតុំ អនរហោ អល្លីនានម្បិ ច លេណកិច្ចាការកោ. អសរណោតិ និស្សិតានំ ន ភយសារកោ ន ភយវិនាសកោ. អសរណីភូតោតិ បុរេ ឧប្បត្តិយា អត្តនោ អភាវេនេវ អសរណោ, ឧប្បត្តិសមកាលមេវ អសរណីភូតោតិ អត្ថោ.

ឧទ្ធតោតិ សព្ពាកុសលេសុ ឧទ្ធច្ចស្ស ឧប្បជ្ជនតោ សត្តសន្តានេ ច អកុសលុប្បត្តិពាហុល្លតោ អកុសលសមង្គីលោកោ តេន ឧទ្ធច្ចេន ឧទ្ធតោ. អវូបសន្តោតិ អវូបសមនលក្ខណស្ស ឧទ្ធច្ចស្សេវ យោគេន អវូបសន្តោ ភន្តមិគបដិភាគោ. ‘‘ឧបនីយតិ លោកោ’’តិអាទីសុ ចតូសុ ច ‘‘ឧទ្ធតោ លោកោ’’តិ ច បញ្ចសុ ឋានេសុ លោកោតិ អាគតំ, សេសេសុ លោកសន្និវាសោតិ. ឧភយថាបិ លោកោយេវ. សសល្លោតិ បីឡាជនកតាយ អន្តោតុទនតាយ ទុន្នីហរណីយតាយ ច សល្លាតិ សង្ខំ គតេហិ រាគាទីហិ សល្លេហិ សហវត្តនកោ. វិទ្ធោតិ មិគាទយោ កទាចិ បរេហិ វិទ្ធា ហោន្តិ, អយំ បន លោកោ និច្ចំ អត្តនាវ វិទ្ធោ. បុថុសល្លេហីតិ ‘‘សត្ត សល្លានិ – រាគសល្លំ, ទោសសល្លំ, មោហសល្លំ, មានសល្លំ, ទិដ្ឋិសល្លំ, កិលេសសល្លំ, ទុច្ចរិតសល្ល’’ន្តិ (មហានិ. ១៧៤) វុត្តេហិ សត្តហិ សល្លេហិ. តស្សាតិ តស្ស លោកសន្និវាសស្ស. សល្លានំ ឧទ្ធតាតិ តេសំ សល្លានំ សត្តសន្តានតោ ឧទ្ធរិតា បុគ្គលោ. អញ្ញត្រ មយាតិ មំ ឋបេត្វា. យេបិ ភគវតោ សាវកា សល្លានិ ឧទ្ធរន្តិ, តេសំ ភគវតោ វចនេនេវ ឧទ្ធរណតោ ភគវាវ ឧទ្ធរតិ នាម. អវិជ្ជន្ធការាវរណោតិ អវិជ្ជា ឯវ សភាវទស្សនច្ឆាទនេន អន្ធំ វិយ ករោតីតិ អវិជ្ជន្ធការោ, សោវ សភាវាវគមននិវារណេន អាវរណំ ឯតស្សាតិ អវិជ្ជន្ធការាវរណោ. កិលេសបញ្ជរបក្ខិត្តោតិ កិលេសា ឯវ កុសលគមនសន្និរុជ្ឈនដ្ឋេន បញ្ជរោតិ កិលេសបញ្ជរោ, អវិជ្ជាបភវេ កិលេសបញ្ជរេ បក្ខិត្តោ បាតិតោ. អាលោកំ ទស្សេតាតិ បញ្ញាលោកំ ទស្សនសីលោ, បញ្ញាលោកស្ស ទស្សេតាតិ វា អត្ថោ. អវិជ្ជាគតោតិ អវិជ្ជំ គតោ បវិដ្ឋោ. ន កេវលំ អវិជ្ជាយ អាវរណមត្តមេវ, អថ ខោ គហនគតោ វិយ អវិជ្ជាកោសស្ស អន្តោ បវិដ្ឋោតិ បុរិមតោ វិសេសោ. អណ្ឌភូតោតិអាទយោ ច វិសេសាយេវ. អណ្ឌភូតោតិ អណ្ឌេ ភូតោ និព្ពត្តោ. យថា ហិ អណ្ឌេ និព្ពត្តា ឯកច្ចេ សត្តា ‘‘អណ្ឌភូតា’’តិ វុច្ចន្តិ, ឯវមយំ លោកោ អវិជ្ជណ្ឌកោសេ និព្ពត្តត្តា ‘‘អណ្ឌភូតោ’’តិ វុច្ចតិ. បរិយោនទ្ធោតិ តេន អវិជ្ជណ្ឌកោសេន សមន្តតោ ឱនទ្ធោ ពទ្ធោ វេឋិតោ.

តន្តាកុលកជាតោតិ តន្តំ វិយ អាកុលភូតោ. យថា នាម ទុន្និក្ខិត្តំ មូសិកច្ឆិន្នំ បេសការានំ តន្តំ តហិំ តហិំ អាកុលំ ហោតិ, ឥទំ អគ្គំ ឥទំ មូលន្តិ អគ្គេន វា អគ្គំ, មូលេន វា មូលំ សមានេតុំ ទុក្ករំ ហោតិ, ឯវមេវ សត្តា បច្ចយាការេ ខលិតា អាកុលា ព្យាកុលា ហោន្តិ, ន សក្កោន្តិ បច្ចយាការំ ឧជុំ កាតុំ. តត្ថ តន្តំ បច្ចត្តបុរិសការេ ឋត្វា សក្កាបិ ភវេយ្យ ឧជុំ កាតុំ, ឋបេត្វា បន ទ្វេ ពោធិសត្តេ អញ្ញោ សត្តោ អត្តនោ ធម្មតាយ បច្ចយាការំ ឧជុំ កាតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ. យថា បន អាកុលំ តន្តំ កញ្ជិកំ ទត្វា កោច្ឆេន បហដំ តត្ថ តត្ថ កុលកជាតំ ហោតិ គណ្ឋិពទ្ធំ, ឯវមយំ លោកោ បច្ចយេសុ បក្ខលិត្វា បច្ចយេ ឧជុំ កាតុំ អសក្កោន្តោ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតវសេន កុលកជាតោ ហោតិ គណ្ឋិពទ្ធោ. យេ ហិ កេចិ ទិដ្ឋិយោ និស្សិតា, សព្ពេ តេ បច្ចយំ ឧជុំ កាតុំ ន សក្កោន្តិយេវ. កុលាគណ្ឋិកជាតោតិ កុលាគណ្ឋិកំ វិយ ភូតោ. កុលាគណ្ឋិកំ វុច្ចតិ បេសការកញ្ជិកសុត្តំ. ‘‘កុលា នាម សកុណិកា, តស្សា កុលាវកោ’’តិបិ ឯកេ. យថា តទុភយម្បិ អាកុលំ អគ្គេន វា អគ្គំ, មូលេន វា មូលំ សមានេតុំ ទុក្ករន្តិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ. មុញ្ជបព្ពជភូតោតិ មុញ្ជតិណំ វិយ បព្ពជតិណំ វិយ ច ភូតោ មុញ្ជតិណបព្ពជតិណសទិសោ ជាតោ. យថា តានិ តិណានិ កោដ្ដេត្វា កោដ្ដេត្វា កតរជ្ជុ ជិណ្ណកាលេ កត្ថចិ បតិតំ គហេត្វា តេសំ តិណានំ ‘‘ឥទំ អគ្គំ ឥទំ មូល’’ន្តិ អគ្គេន វា អគ្គំ, មូលេន វា មូលំ សមានេតុំ ទុក្ករំ, តម្បិ បច្ចត្តបុរិសការេ ឋត្វា សក្កា ភវេយ្យ ឧជុំ កាតុំ, ឋបេត្វា បន ទ្វេ ពោធិសត្តេ អញ្ញោ សត្តោ អត្តនោ ធម្មតាយ បច្ចយាការំ ឧជុំ កាតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ. ឯវមយំ លោកោ បច្ចយាការំ ឧជុំ កាតុំ អសក្កោន្តោ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតវសេន គណ្ឋិជាតោ ហុត្វា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ សំសារំ នាតិវត្តតិ.

តត្ថ អបាយោតិ និរយោ តិរច្ឆានយោនិ បេត្តិវិសយោ អសុរកាយោ. សព្ពេបិ ហិ តេ វឌ្ឍិសង្ខាតស្ស អាយស្ស អភាវតោ ‘‘អបាយោ’’តិ វុច្ចន្តិ. តថា ទុក្ខស្ស គតិភាវតោ ទុគ្គតិ. សុខសមុស្សយតោ វិនិបតិតត្តា វិនិបាតោ. ឥតរោ បន –

‘‘ខន្ធានញ្ច បដិបាដិ, ធាតុអាយតនាន ច;

អព្ពោច្ឆិន្នំ វត្តមានា, សំសារោតិ បវុច្ចតិ’’.

តំ សព្ពម្បិ នាតិវត្តតិ នាតិក្កមតិ. អថ ខោ ចុតិតោ បដិសន្ធិំ, បដិសន្ធិតោ ចុតិន្តិ ឯវំ បុនប្បុនំ ចុតិបដិសន្ធិយោ គណ្ហមានោ តីសុ ភវេសុ ចតូសុ យោនីសុ បញ្ចសុ គតីសុ សត្តសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ នវសុ សត្តាវាសេសុ មហាសមុទ្ទេ វាតុក្ខិត្តនាវា វិយ យន្តគោណោ វិយ ច បរិព្ភមតិយេវ. អវិជ្ជាវិសទោសសល្លិត្តោតិ អវិជ្ជាយេវ អកុសលុប្បាទនេន កុសលជីវិតនាសនតោ វិសន្តិ អវិជ្ជាវិសំ, តទេវ សន្តានទូសនតោ អវិជ្ជាវិសទោសោ, តេន អនុសយបរិយុដ្ឋានទុច្ចរិតភូតេន ភុសំ លិត្តោ មក្ខិតោតិ អវិជ្ជាវិសទោសសល្លិត្តោ. កិលេសកលលីភូតោតិ អវិជ្ជាទិមូលកា កិលេសា ឯវ ឱសីទនដ្ឋេន កលលំ កទ្ទមោតិ កិលេសកលលំ, តទស្ស អត្ថីតិ កិលេសកលលី, ឯវំភូតោ. រាគទោសមោហជដាជដិតោតិ លោភបដិឃាវិជ្ជាសង្ខាតា រាគទោសមោហា ឯវ រូបាទីសុ អារម្មណេសុ ហេដ្ឋុបរិយវសេន បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជនតោ សំសិព្ពនដ្ឋេន វេឡុគុម្ពាទីនំ សាខាជាលសង្ខាតា ជដា វិយាតិ ជដា, តាយ រាគទោសមោហជដាយ ជដិតោ. យថា នាម វេឡុជដាទីហិ វេឡុអាទយោ, ឯវំ តាយ ជដាយ អយំ លោកោ ជដិតោ វិនទ្ធោ សំសិព្ពិតោតិ អត្ថោ. ជដំ វិជដេតាតិ ឥមំ ឯវំ តេធាតុកំ លោកំ ជដេត្វា ឋិតំ ជដំ វិជដេតា សំឆិន្ទិតា សម្បទាលយិតា.

តណ្ហាសង្ឃាដបដិមុក្កោតិ តណ្ហា ឯវ អព្ពោច្ឆិន្នំ បវត្តិតោ សង្ឃដិតដ្ឋេន សង្ឃាដោតិ តណ្ហាសង្ឃាដោ, តស្មិំ តណ្ហាសង្ឃាដេ បដិមុក្កោ អនុបវិដ្ឋោ អន្តោគតោតិ តណ្ហាសង្ឃាដបដិមុក្កោ. តណ្ហាជាលេន ឱត្ថដោតិ តណ្ហា ឯវ បុព្ពេ វុត្តនយេន សំសិព្ពនដ្ឋេន ជាលន្តិ តណ្ហាជាលំ, តេន តណ្ហាជាលេន ឱត្ថដោ សមន្តតោ ឆាទិតោ បលិវេឋិតោ. តណ្ហាសោតេន វុយ្ហតីតិ តណ្ហា ឯវ សំសារេ អាកឌ្ឍនដ្ឋេន សោតោតិ តណ្ហាសោតោ, តេន តណ្ហាសោតេន វុយ្ហតិ អាកឌ្ឍីយតិ. តណ្ហាសញ្ញោជនេន សញ្ញុត្តោតិ តណ្ហា ឯវ លោកំ វដ្ដស្មិំ សំយោជនតោ ពន្ធនតោ សំយោជនន្តិ តណ្ហាសំយោជនំ, តេន តណ្ហាសំយោជនេន សញ្ញុត្តោ ពទ្ធោ. តណ្ហានុសយេន អនុសដោតិ តណ្ហា ឯវ អនុសយនដ្ឋេន អនុសយោតិ តណ្ហានុសយោ, តេន តណ្ហានុសយេន អនុសដោ អនុគតោ ថាមគតោ. តណ្ហាសន្តាបេន សន្តប្បតីតិ តណ្ហា ឯវ បវត្តិកាលេ ផលកាលេ ច លោកំ សន្តាបេតីតិ សន្តាបោ, តេន តណ្ហាសន្តាបេន សន្តប្បតិ សន្តាបីយតិ. តណ្ហាបរិឡាហេន បរិឌយ្ហតីតិ តណ្ហា ឯវ ពលវភូតា បវត្តិកាលេ ផលកាលេ ច សមន្តតោ ទហនដ្ឋេន មហាបរិឡាហោតិ តណ្ហាបរិឡាហោ, តេន តណ្ហាបរិឡាហេន បរិឌយ្ហតិ សមន្តតោ ឌហីយតិ. ទិដ្ឋិសង្ឃាដាទយោ ឥមិនាវ នយេន យោជេតព្ពា.

អនុគតោតិ អនុបវិដ្ឋោ. អនុសដោតិ អនុធាវិតោ. អភិភូតោតិ បីឡិតោ. អព្ភាហតោតិ អភិអាហតោ អភិមុខំ ភុសំ បហតោ. ទុក្ខេ បតិដ្ឋិតោតិ ទុក្ខេ ខន្ធបញ្ចកេ សុខវិបល្លាសេន បតិដ្ឋិតោ អភិនិវិដ្ឋោ.

តណ្ហាយ ឧឌ្ឌិតោតិ តណ្ហាយ ឧល្លង្ឃិតោ. ចក្ខុ ហិ តណ្ហារជ្ជុនា អាវុនិត្វា រូបនាគទន្តេ ឧឌ្ឌិតំ, សោតាទីនិ តណ្ហារជ្ជុនា អាវុនិត្វា សទ្ទាទិនាគទន្តេសុ ឧឌ្ឌិតានិ. តំសមង្គីលោកោបិ ឧឌ្ឌិតោយេវ នាម. ជរាបាការបរិក្ខិត្តោតិ អនតិក្កមនីយដ្ឋេន បាការភូតាយ ជរាយ បរិវារិតោ. មច្ចុបាសេន បរិក្ខិត្តោតិ ទុម្មោចនីយដ្ឋេន បាសភូតេន មរណេន ពទ្ធោ. មហាពន្ធនពទ្ធោតិ ទឡ្ហត្តា ទុច្ឆេទត្តា ច មហន្តេហិ ពន្ធនេហិ ពទ្ធោ. រាគពន្ធនេនាតិ រាគោ ឯវ ពន្ធតិ សំសារតោ ចលិតុំ ន ទេតីតិ រាគពន្ធនំ. តេន រាគពន្ធនេន. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. កិលេសពន្ធនេនាតិ វុត្តាវសេសេន កិលេសពន្ធនេន. ទុច្ចរិតពន្ធនេនាតិ តិវិធេន. សុចរិតំ បន ពន្ធនមោក្ខស្ស ហេតុភូតំ ពន្ធនមោក្ខភូតញ្ច អត្ថិ. តស្មា តំ ន គហេតព្ពំ.

ពន្ធនំ មោចេតាតិ តស្ស ពន្ធនំ មោចេតា. ពន្ធនា មោចេតាតិបិ បាឋោ, ពន្ធនតោ តំ មោចេតាតិ អត្ថោ. មហាសម្ពាធប្បដិបន្នោតិ កុសលសញ្ចារបីឡនេន មហាសម្ពាធសង្ខាតំ រាគទោសមោហមានទិដ្ឋិកិលេសទុច្ចរិតគហនំ បដិបន្នោ. ឱកាសំ ទស្សេតាតិ លោកិយលោកុត្តរសមាធិបញ្ញាឱកាសំ ទស្សេតា. មហាបលិពោធេន បលិពុទ្ធោតិ មហានិវារណេន និវុតោ. មហាលេបេន វា លិត្តោ. បលិពោធោតិ ច រាគាទិសត្តវិធោ ឯវ. ‘‘តណ្ហាទិដ្ឋិបលិពោធោ’’តិ ឯកេ. បលិពោធំ ឆេតាតិ តំ បលិពោធំ ឆិន្ទិតា. មហាបបាតេតិ បញ្ចគតិបបាតេ, ជាតិជរាមរណបបាតេ វា. តំ សព្ពម្បិ ទុរុត្តរណដ្ឋេន បបាតោ. បបាតា ឧទ្ធតាតិ តម្ហា បបាតតោ ឧទ្ធរិតា. មហាកន្តារប្បដិបន្នោតិ ជាតិជរាព្យាធិមរណសោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសកន្តារំ បដិបន្នោ. សព្ពម្បិ តំ ទុរតិក្កមនដ្ឋេន កន្តារោ, តំ កន្តារំ តារេតា. កន្តារា តារេតាតិ វា បាឋោ. មហាសំសារប្បដិបន្នោតិ អព្ពោច្ឆិន្នំ ខន្ធសន្តានំ បដិបន្នោ. សំសារា មោចេតាតិ សំសារតោ មោចេតា. សំសារំ មោចេតាតិ វា បាឋោ. មហាវិទុគ្គេតិ សំសារវិទុគ្គេ. សំសារោយេវ ហិ ទុគ្គមនដ្ឋេន វិទុគ្គោ. សម្បរិវត្តតីតិ ភុសំ និវត្តិត្វា ចរតិ. មហាបលិបេតិ មហន្តេ កាមកទ្ទមេ. កាមោ ហិ ឱសីទនដ្ឋេន បលិបោ. បលិបន្នោតិ លគ្គោ. មហាបលិបបលិបន្នោតិបិ បាឋោ.

អព្ភាហតោតិ សព្ពោបទ្ទវេហិ អព្ភាហតោ. រាគគ្គិនាតិ រាគាទយោយេវ អនុទហនដ្ឋេន អគ្គិ, តេន រាគគ្គិនា. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឧន្នីតកោតិ ឧគ្គហេត្វា នីតោ, ជាតិយា ឧគ្គហេត្វា ជរាទិឧបទ្ទវាយ នីតោតិ អត្ថោ. ក-ការោ បនេត្ថ អនុកម្បាយ ទដ្ឋព្ពោ. ហញ្ញតិ និច្ចមតាណោតិ បរិត្តាយកេន រហិតោ សតតំ បីឡីយតិ. បត្តទណ្ឌោតិ រាជាទីហិ លទ្ធអាណោ. តក្ករោតិ ចោរោ. វជ្ជពន្ធនពទ្ធោតិ រាគាទិវជ្ជពន្ធនេហិ ពទ្ធោ. អាឃាតនបច្ចុបដ្ឋិតោតិ មរណធម្មគណ្ឋិកដ្ឋានំ ឧបេច្ច ឋិតោ. កោចិ ពន្ធនា មោចេតា. កោចិ ពន្ធនំ មោចេតាតិបិ បាឋោ. អនាថោតិ នត្ថិ ឯតស្ស នាថោ ឥស្សរោ, សយំ វា ន នាថោ ន ឥស្សរោតិ អនាថោ, អសរណោតិ វា អត្ថោ. បរមកាបញ្ញប្បត្តោតិ ជរាទិបដិពាហនេ អប្បហុតាយ អតីវ កបណភាវំ បត្តោ. តាយេតាតិ រក្ខិតា. តាយិតាតិ វា បាឋោ សុន្ទរោ. ទុក្ខាភិតុន្នោតិ ជាតិទុក្ខាទីហិ អនេកេហិ ទុក្ខេហិ អភិតុន្នោ អតិព្យាធិតោ អតិកម្បិតោ ច. ចិររត្តំ បីឡិតោតិ ទុក្ខេហេវ ទីឃមទ្ធានំ បីឡិតោ ឃដ្ដិតោ. គធិតោតិ គេធេន គិទ្ធោ, អភិជ្ឈាកាយគន្ថេន វា គន្ថិតោ. និច្ចំ បិបាសិតោតិ បាតុំ ភុញ្ជិតុំ ឥច្ឆា បិបាសា, សា តណ្ហា ឯវ, តណ្ហាបិបាសាយ និរន្តរំ បិបាសិតោ.

អន្ធោតិ ទស្សនដ្ឋេន ចក្ខូតិ សង្ខំ គតាយ បញ្ញាយ អភាវតោ កាណោ. បញ្ញា ហិ ធម្មសភាវំ បស្សតិ. អចក្ខុកោតិ តំ បន អន្ធត្តំ ន បច្ឆា សម្ភូតំ, បកតិយា ឯវ អវិជ្ជមានចក្ខុកោតិ តមេវ អន្ធត្តំ វិសេសេតិ. ហតនេត្តោតិ នយនដ្ឋេន នេត្តន្តិ សង្ខំ គតាយ បញ្ញាយ អភាវតោយេវ វិនដ្ឋនេត្តកោ. សមវិសមំ ទស្សេន្តំ អត្តភាវំ នេតីតិ នេត្តន្តិ ហិ វុត្តំ. បញ្ញាយ សុគតិញ្ច អគតិញ្ច នយតិ. ហតនេត្តត្តាយេវស្ស នេតុអភាវំ ទស្សេន្តោ អបរិណាយកោតិ អាហ, អវិជ្ជមាននេត្តកោតិ អត្ថោ. អញ្ញោបិស្ស នេតា ន វិជ្ជតីតិ វុត្តំ ហោតិ. វិបថបក្ខន្ទោតិ វិបរីតោ, វិសមោ វា បថោ វិបថោ, តំ វិបថំ បក្ខន្ទោ បវិដ្ឋោ បដិបន្នោតិ វិបថបក្ខន្ទោ, មិច្ឆាបថសង្ខាតំ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ បដិបន្នោតិ អត្ថោ. អញ្ជសាបរទ្ធោតិ អញ្ជសេ ឧជុមគ្គស្មិំ មជ្ឈិមបដិបទាយ អបរទ្ធោ វិរទ្ធោ. អរិយបថំ អានេតាតិ អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ឧបនេតា បដិបាទយិតា. មហោឃបក្ខន្ទោតិ យស្ស សំវិជ្ជន្តិ, តំ វដ្ដស្មិំ ឱហនន្តិ ឱសីទាបេន្តីតិ ឱឃា, បកតិឱឃតោ មហន្តា ឱឃាតិ មហោឃា. តេ កាមោឃោ ភវោឃោ ទិដ្ឋោឃោ អវិជ្ជោឃោតិ ចតុប្បភេទា. តេ មហោឃេ បក្ខន្ទោ បវិដ្ឋោតិ មហោឃបក្ខន្ទោ, សំសារសង្ខាតំ មហោឃំ វា បក្ខន្ទោតិ.

១១៨. ឥទានិ ឯកុត្តរិកនយោ. តត្ថ ទ្វីហិ ទិដ្ឋិគតេហីតិ សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋីហិ. តត្ថ ទិដ្ឋិយេវ ទិដ្ឋិគតំ ‘‘គូថគតំ មុត្តគត’’ន្តិអាទីនិ (អ. និ. ៩.១១) វិយ. គន្តព្ពាភាវតោ វា ទិដ្ឋិយា គតមត្តមេវេតន្តិ ទិដ្ឋិគតំ, ទិដ្ឋីសុ គតំ ឥទំ ទស្សនំ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិអន្តោគធត្តាតិបិ ទិដ្ឋិគតំ. ទ្វាសដ្ឋិតេសដ្ឋិទិដ្ឋិយោបិ ហិ សស្សតទិដ្ឋិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋីតិ ទ្វេវ ទិដ្ឋិយោ ហោន្តិ. តស្មា សង្ខេបេន សព្ពា ទិដ្ឋិយោ អន្តោ ករោន្តោ ‘‘ទ្វីហិ ទិដ្ឋិគតេហី’’តិ វុត្តំ. បរិយុដ្ឋិតោតិ បរិយុដ្ឋានំ បត្តោ សមុទាចារំ បត្តោ, ឧប្បជ្ជិតុំ អប្បទានេន កុសលចារស្ស គហណំ បត្តោតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា – ‘‘ទ្វីហិ, ភិក្ខវេ, ទិដ្ឋិគតេហិ បរិយុដ្ឋិតា ទេវមនុស្សា ឱលីយន្តិ ឯកេ, អតិធាវន្តិ ឯកេ, ចក្ខុមន្តោ ច បស្សន្តី’’តិអាទិ (ឥតិវុ. ៤៩).

តីហិ ទុច្ចរិតេហីតិ តិវិធកាយទុច្ចរិតេន ចតុព្ពិធវចីទុច្ចរិតេន តិវិធមនោទុច្ចរិតេន. វិប្បដិបន្នោតិ វិរូបំ បដិបន្នោ, មិច្ឆាបដិបន្នោតិ អត្ថោ. យោគេហិ យុត្តោតិ វដ្ដស្មិំ យោជេន្តីតិ យោគា, ឦតិអត្ថេន វា យោគា, តេហិ យោគេហិ យុត្តោ សមប្បិតោ. ចតុយោគយោជិតោតិ កាមយោគោ, ភវយោគោ, ទិដ្ឋិយោគោ, អវិជ្ជាយោគោតិ ឥមេហិ ចតូហិ យោគេហិ សកដស្មិំ យោគោ វិយ វដ្ដស្មិំ យោជិតោ. បញ្ចកាមគុណិកោ រាគោ កាមយោគោ. រូបារូបភវេសុ ឆន្ទរាគោ, ឈាននិកន្តិ ច, សស្សតទិដ្ឋិសហជាតោ រាគោ ភវវសេន បត្ថនា ភវយោគោ. ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ ទិដ្ឋិយោគោ. អដ្ឋសុ ឋានេសុ អញ្ញាណំ អវិជ្ជាយោគោ. តេ ឯវ ចត្តារោ ពលវភូតា ឱឃា, ទុព្ពលភូតា យោគា.

ចតូហិ គន្ថេហីតិ យស្ស សំវិជ្ជន្តិ, តំ ចុតិបដិសន្ធិវសេន វដ្ដស្មិំ គន្ថេន្តិ ឃដេន្តីតិ គន្ថា. តេ អភិជ្ឈា កាយគន្ថោ, ព្យាបាទោ កាយគន្ថោ, សីលព្ពតបរាមាសោ កាយគន្ថោ, ឥទំសច្ចាភិនិវេសោ កាយគន្ថោតិ ចតុប្បភេទា. អភិជ្ឈាយន្តិ ឯតាយ, សយំ វា អភិជ្ឈាយតិ, អភិជ្ឈាយនមត្តមេវ វា ឯសាតិ អភិជ្ឈា, លោភោយេវ. នាមកាយំ គន្ថេតិ ចុតិបដិសន្ធិវសេន វដ្ដស្មិំ ឃដេតីតិ កាយគន្ថោ. ព្យាបជ្ជតិ តេន ចិត្តំ បូតិភាវំ គច្ឆតិ, ព្យាបាទយតិ វា វិនយាចាររូបសម្បត្តិហិតសុខាទីនីតិ ព្យាបាទោ. ឥតោ ពហិទ្ធា សមណព្រាហ្មណានំ សីលេន សុទ្ធិ វតេន សុទ្ធិ សីលវតេន សុទ្ធីតិ បរាមសនំ សីលព្ពតបរាមាសោ. សព្ពញ្ញុភាសិតម្បិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘សស្សតោ លោកោ, ឥទមេវ សច្ចំ មោឃមញ្ញ’’ន្តិអាទិនា អាការេន អភិនិវិសតីតិ ឥទំសច្ចាភិនិវេសោ. តេហិ ចតូហិ គន្ថេហិ គន្ថិតោ, ពទ្ធោតិ អត្ថោ.

ចតូហិ ឧបាទានេហីតិ ភុសំ អាទិយន្តិ ទឡ្ហគ្គាហំ គណ្ហន្តីតិ ឧបាទានា. តេ កាមុបាទានំ ទិដ្ឋុបាទានំ សីលព្ពតុបាទានំ អត្តវាទុបាទានន្តិ ចតុប្បភេទា. វត្ថុសង្ខាតំ កាមំ ឧបាទិយតីតិ កាមុបាទានំ, កាមោ ច សោ ឧបាទានញ្ចាតិបិ កាមុបាទានំ. ទិដ្ឋិ ច សា ឧបាទានញ្ចាតិ ទិដ្ឋុបាទានំ, ទិដ្ឋិំ ឧបាទិយតីតិបិ ទិដ្ឋុបាទានំ. ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ចា’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ១.១៤៧) ហិ បុរិមទិដ្ឋិំ ឧត្តរទិដ្ឋិ ឧបាទិយតិ. សីលព្ពតំ ឧបាទិយតីតិ សីលព្ពតុបាទានំ, សីលព្ពតញ្ច តំ ឧបាទានញ្ចាតិបិ សីលព្ពតុបាទានំ. គោសីលគោវតាទីនិ ហិ ឯវំ វិសុទ្ធីតិ អភិនិវេសតោ សយមេវ ឧបាទានានិ. វទន្តិ ឯតេនាតិ វាទោ, ឧបាទិយន្តិ ឯតេនាតិ ឧបាទានំ. កិំ វទន្តិ, ឧបាទិយន្តិ វា? អត្តានំ. អត្តនោ វាទុបាទានំ អត្តវាទុបាទានំ, អត្តវាទមត្តមេវ វា អត្តាតិ ឧបាទិយន្តិ ឯតេនាតិ អត្តវាទុបាទានំ. ឋបេត្វា ឥមា ទ្វេ ទិដ្ឋិយោ សព្ពាបិ ទិដ្ឋី ទិដ្ឋុបាទានំ. តេហិ ចតូហិ ឧបាទានេហិ. ឧបាទីយតីតិ ភុសំ គណ្ហីយតិ. ឧបាទិយតីតិ វា បាឋោ, លោកោ ឧបាទានេហិ តំ តំ អារម្មណំ ភុសំ គណ្ហាតីតិ អត្ថោ.

បញ្ចគតិសមារុឡ្ហោតិ សុកតទុក្កដការណេហិ គម្មតិ ឧបសង្កមីយតីតិ គតិ, សហោកាសកា ខន្ធា. និរយោ តិរច្ឆានយោនិ បេត្តិវិសយោ មនុស្សា ទេវាតិ ឥមា បញ្ច គតិយោ វោក្កមនភាវេន ភុសំ អារុឡ្ហោ. បញ្ចហិ កាមគុណេហីតិ រូបសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពសង្ខាតេហិ បញ្ចហិ វត្ថុកាមកោដ្ឋាសេហិ. រជ្ជតីតិ អយោនិសោមនសិការំ បដិច្ច រាគុប្បាទនេន តេហិ រញ្ជីយតិ, សារត្តោ ករីយតីតិ អត្ថោ. បញ្ចហិ នីវរណេហីតិ ចិត្តំ នីវរន្តិ បរិយោនន្ធន្តីតិ នីវរណា. កាមច្ឆន្ទព្យាបាទថិនមិទ្ធឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចវិចិកិច្ឆាសង្ខាតេហិ បញ្ចហិ នីវរណេហិ. ឱត្ថដោតិ ឧបរិតោ បិហិតោ.

ឆហិ វិវាទមូលេហីតិ ឆហិ វិវាទស្ស មូលេហិ. យថាហ –

‘‘ឆយិមានិ, ភិក្ខវេ, វិវាទមូលានិ. កតមានិ ឆ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ កោធនោ ហោតិ ឧបនាហី. យោ សោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ កោធនោ ហោតិ ឧបនាហី. សោ សត្ថរិបិ អគារវោ វិហរតិ អប្បតិស្សោ, ធម្មេបិ, សង្ឃេបិ, សិក្ខាយបិ ន បរិបូរការី. យោ សោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សត្ថរិ អគារវោ វិហរតិ អប្បតិស្សោ, ធម្មេបិ, សង្ឃេបិ, សិក្ខាយបិ ន បរិបូរការី, សោ សង្ឃេ វិវាទំ ជនេតិ. យោ ហោតិ វិវាទោ ពហុជនាហិតាយ ពហុជនាសុខាយ ពហុនោ ជនស្ស អនត្ថាយ អហិតាយ ទុក្ខាយ ទេវមនុស្សានំ. ឯវរូបំ ចេ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, វិវាទមូលំ អជ្ឈត្តំ វា ពហិទ្ធា វា សមនុបស្សេយ្យាថ, តត្រ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, តស្សេវ បាបកស្ស វិវាទមូលស្ស បហានាយ វាយមេយ្យាថ. ឯវរូបំ ចេ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, វិវាទមូលំ អជ្ឈត្តំ វា ពហិទ្ធា វា ន សមនុបស្សេយ្យាថ. តត្រ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, តស្សេវ បាបកស្ស វិវាទមូលស្ស អាយតិំ អនវស្សវាយ បដិបជ្ជេយ្យាថ. ឯវមេតស្ស បាបកស្ស វិវាទមូលស្ស បហានំ ហោតិ. ឯវមេតស្ស បាបកស្ស វិវាទមូលស្ស អាយតិំ អនវស្សវោ ហោតិ.

‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ មក្ខី ហោតិ បឡាសី. ឥស្សុកី ហោតិ មច្ឆរី. សឋោ ហោតិ មាយាវី. បាបិច្ឆោ ហោតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ. សន្ទិដ្ឋិបរាមាសី ហោតិ អាធានគ្គាហី ទុប្បដិនិស្សគ្គី. យោ សោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សន្ទិដ្ឋិបរាមាសី ហោតិ អាធានគ្គាហី ទុប្បដិនិស្សគ្គី, សោ សត្ថរិបិ…បេ… អាយតិំ អនវស្សវោ ហោតី’’តិ (បរិ. ២៧២; អ. និ. ៦.៣៦).

តត្ថ កោធនោតិ កុជ្ឈនលក្ខណេន កោធេន សមន្នាគតោ. ឧបនាហីតិ វេរអប្បដិនិស្សជ្ជនលក្ខណេន ឧបនាហេន សមន្នាគតោ. អហិតាយ ទុក្ខាយ ទេវមនុស្សានន្តិ ទ្វិន្នំ ភិក្ខូនំ វិវាទោ កថំ ទេវមនុស្សានំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តតីតិ? កោសម្ពកក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៤៥១ អាទយោ) វិយ ទ្វីសុ ភិក្ខូសុ វិវាទំ អាបន្នេសុ តស្មិំ វិហារេ តេសំ អន្តេវាសិកា វិវទន្តិ, តេសំ ឱវាទំ គណ្ហន្តោ ភិក្ខុនិសង្ឃោ វិវទតិ, តតោ តេសំ ឧបដ្ឋាកាបិ វិវទន្តិ. អថ មនុស្សានំ អារក្ខទេវតា ទ្វេ កោដ្ឋាសា ហោន្តិ. ធម្មវាទីនំ អារក្ខទេវតា ធម្មវាទិនិយោ ហោន្តិ អធម្មវាទីនំ អធម្មវាទិនិយោ. តតោ អារក្ខទេវតានំ មិត្តា ភុម្មដ្ឋទេវតា ភិជ្ជន្តិ. ឯវំ បរម្បរាយ យាវ ព្រហ្មលោកា ឋបេត្វា អរិយសាវកេ សព្ពេ ទេវមនុស្សា ទ្វេ កោដ្ឋាសា ហោន្តិ. ធម្មវាទីហិ បន អធម្មវាទិនោវ ពហុតរា ហោន្តិ. តតោ យំ ពហុកេហិ គហិតំ, សព្ពំ តំ សច្ចន្តិ ធម្មំ វិស្សជ្ជេត្វា ពហុតរាវ អធម្មំ គណ្ហន្តិ. តេ អធម្មំ បុរក្ខត្វា វិហរន្តា អបាយេសុ និព្ពត្តន្តិ. ឯវំ ទ្វិន្នំ ភិក្ខូនំ វិវាទោ ទេវមនុស្សានំ អហិតាយ ទុក្ខាយ ហោតិ. អជ្ឈត្តំ វាតិ តុម្ហាកំ អព្ភន្តរបរិសាយ វា. ពហិទ្ធា វាតិ បរេសំ បរិសាយ វា. មក្ខីតិ បរេសំ គុណមក្ខណលក្ខណេន មក្ខេន សមន្នាគតោ. បឡាសីតិ យុគគ្គាហលក្ខណេន បឡាសេន សមន្នាគតោ. ឥស្សុកីតិ បរេសំ សក្ការាទិឥស្សាយនលក្ខណាយ ឥស្សាយ សមន្នាគតោ. មច្ឆរីតិ អាវាសមច្ឆរិយាទីហិ បញ្ចហិ មច្ឆរិយេហិ សមន្នាគតោ. សឋោតិ កេរាដិកោ. មាយាវីតិ កតបាបបដិច្ឆាទកោ. បាបិច្ឆោតិ អសន្តសម្ភាវនិច្ឆកោ ទុស្សីលោ. មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ នត្ថិកវាទី អហេតុកវាទី អកិរិយវាទី. សន្ទិដ្ឋិបរាមាសីតិ សយំ ទិដ្ឋិមេវ បរាមសតិ. អាធានគ្គាហីតិ ទឡ្ហគ្គាហី. ទុប្បដិនិស្សគ្គីតិ ន សក្កា ហោតិ គហិតំ វិស្សជ្ជាបេតុំ. ខុទ្ទកវត្ថុវិភង្គេ បន ‘‘តត្ថ កតមានិ ឆ វិវាទមូលានិ? កោធោ មក្ខោ ឥស្សា សាឋេយ្យំ បាបិច្ឆតា សន្ទិដ្ឋិបរាមាសិតា, ឥមានិ ឆ វិវាទមូលានី’’តិ (វិភ. ៩៤៤) បធានវសេន ឯកេកោយេវ ធម្មោ វុត្តោ.

ឆហិ តណ្ហាកាយេហីតិ ‘‘រូបតណ្ហា, សទ្ទតណ្ហា, គន្ធតណ្ហា, រសតណ្ហា, ផោដ្ឋព្ពតណ្ហា, ធម្មតណ្ហា’’តិ (វិភ. ៩៤៤) វុត្តាហិ ឆហិ តណ្ហាហិ. តត្ថ យស្មា ឯកេកាយេវ តណ្ហា អនេកវិសយត្តា ឯកេកស្មិម្បិ វិសយេ បុនប្បុនំ ឧប្បត្តិតោ អនេកា ហោន្តិ, តស្មា សមូហដ្ឋេន កាយសទ្ទេន យោជេត្វា តណ្ហាកាយាតិ វុត្តំ. តណ្ហាកាយាតិ វុត្តេបិ តណ្ហា ឯវ. រជ្ជតីតិ សយំ អារម្មណេ រជ្ជតិ, សារត្តោ ហោតិ.

ឆហិ ទិដ្ឋិគតេហីតិ សព្ពាសវសុត្តេ វុត្តេហិ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ –

‘‘តស្ស ឯវំ អយោនិសោ មនសិករោតោ ឆន្នំ ទិដ្ឋីនំ អញ្ញតរា ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ. ‘អត្ថិ មេ អត្តា’តិ វា អស្ស សច្ចតោ ថេតតោ ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ, ‘នត្ថិ មេ អត្តា’តិ វា អស្ស សច្ចតោ ថេតតោ ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ, ‘អត្តនាវ អត្តានំ សញ្ជានាមី’តិ វា អស្ស សច្ចតោ ថេតតោ ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ, ‘អត្តនាវ អនត្តានំ សញ្ជានាមី’តិ វា អស្ស សច្ចតោ ថេតតោ ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ, ‘អនត្តនាវ អត្តានំ សញ្ជានាមី’តិ វា អស្ស សច្ចតោ ថេតតោ ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ. អថ វា បនស្ស ឯវំ ទិដ្ឋិ ហោតិ ‘យោ មេ អយំ អត្តា វទោ វេទេយ្យោ តត្រ តត្រ កល្យាណបាបកានំ កម្មានំ វិបាកំ បដិសំវេទេតិ, សោ ច ខោ បន មេ អយំ អត្តា និច្ចោ ធុវោ សស្សតោ អវិបរិណាមធម្មោ សស្សតិសមំ តថេវ ឋស្សតី’’’តិ (ម. និ. ១.១៩).

តត្ថ អត្ថិ មេ អត្តាតិ សស្សតទិដ្ឋិ សព្ពកាលេសុ អត្តនោ អត្ថិតំ គណ្ហាតិ. សច្ចតោ ថេតតោតិ ភូតតោ ច ថិរតោ ច, ‘‘ឥទំ សច្ច’’ន្តិ សុដ្ឋុ ទឡ្ហភាវេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. នត្ថិ មេ អត្តាតិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ សតោ សត្តស្ស តត្ថ តត្ថ វិភវគ្គហណតោ. អថ វា បុរិមាបិ តីសុ កាលេសុ អត្ថីតិ គហណតោ សស្សតទិដ្ឋិ, បច្ចុប្បន្នមេវ អត្ថីតិ គណ្ហន្តី ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ, បច្ឆិមាបិ អតីតានាគតេសុ នត្ថីតិ គហណតោ ‘‘ភស្សន្តា អាហុតិយោ’’តិ គហិតទិដ្ឋិគតិកានំ វិយ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ. អតីតេ ឯវ នត្ថីតិ គណ្ហន្តី អធិច្ចសមុប្បន្នកស្ស វិយ សស្សតទិដ្ឋិ. អត្តនាវ អត្តានំ សញ្ជានាមីតិ សញ្ញាក្ខន្ធសីសេន ខន្ធេ អត្តាតិ គហេត្វា សញ្ញាយ អវសេសក្ខន្ធេ សញ្ជានតោ ឥមិនា អត្តនា ឥមំ អត្តានំ សញ្ជានាមីតិ ហោតិ. អត្តនាវ អនត្តានន្តិ សញ្ញាក្ខន្ធំយេវ អត្តាតិ គហេត្វា, ឥតរេ ចត្តារោបិ អនត្តាតិ គហេត្វា សញ្ញាយ តេ សញ្ជានតោ ឯវំ ហោតិ. អនត្តនាវ អត្តានន្តិ សញ្ញាក្ខន្ធំ អនត្តាតិ គហេត្វា, ឥតរេ ចត្តារោបិ អត្តាតិ គហេត្វា សញ្ញាយ តេ សញ្ជានតោ ឯវំ ហោតិ. សព្ពាបិ សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិយោវ. វទោ វេទេយ្យោតិអាទយោ បន សស្សតទិដ្ឋិយា ឯវ អភិនិវេសាការា. តត្ថ វទតីតិ វទោ, វចីកម្មស្ស ការកោតិ វុត្តំ ហោតិ. វេទយតីតិ វេទេយ្យោ, ជានាតិ អនុភវតិ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. កិំ វេទេតីតិ? តត្រ តត្រ កល្យាណបាបកានំ កម្មានំ វិបាកំ បដិសំវេទេតិ. តត្រ តត្រាតិ តេសុ តេសុ យោនិគតិឋិតិនិវាសនិកាយេសុ អារម្មណេសុ វា. និច្ចោតិ ឧប្បាទវយរហិតោ. ធុវោតិ ថិរោ សារភូតោ. សស្សតោតិ សព្ពកាលិកោ. អវិបរិណាមធម្មោតិ អត្តនោ បកតិភាវំ អវិជហនធម្មោ, កកណ្ដកោ វិយ នានប្បការតំ នាបជ្ជតិ. សស្សតិសមន្តិ ចន្ទសូរិយសមុទ្ទមហាបថវីបព្ពតា លោកវោហារេន សស្សតិយោតិ វុច្ចន្តិ. សស្សតីហិ សមំ សស្សតិសមំ. យាវ សស្សតិយោ តិដ្ឋន្តិ, តាវ តថេវ ឋស្សតីតិ គណ្ហតោ ឯវំ ទិដ្ឋិ ហោតិ.

ខុទ្ទកវត្ថុវិភង្គេ បន ‘‘តត្រ តត្រ ទីឃរត្តំ កល្យាណបាបកានំ កម្មានំ វិបាកំ បច្ចនុភោតិ, ន សោ ជាតោ នាហោសិ, ន សោ ជាតោ ន ភវិស្សតិ, និច្ចោ ធុវោ សស្សតោ អវិបរិណាមធម្មោតិ វា បនស្ស សច្ចតោ ថេតតោ ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតី’’តិ (វិភ. ៩៤៨) ឆ ទិដ្ឋី ឯវំ វិសេសេត្វា វុត្តា.

តត្ថ ន សោ ជាតោ នាហោសីតិ សោ អត្តា អជាតិធម្មតោ ន ជាតោ នាម, សទា វិជ្ជមានោយេវាតិ អត្ថោ. តេនេវ អតីតេ នាហោសិ, អនាគតេ ន ភវិស្សតិ. យោ ហិ ជាតោ, សោ អហោសិ. យោ ច ជាយិស្សតិ, សោ ភវិស្សតីតិ វុច្ចតិ. អថ វា ន សោ ជាតោ នាហោសីតិ សោ សទា វិជ្ជមានត្តា អតីតេបិ ន ជាតុ ន អហោសិ, អនាគតេបិ ន ជាតុ ន ភវិស្សតិ. អនុសយា វុត្តត្ថា.

សត្តហិ សញ្ញោជនេហីតិ សត្តកនិបាតេ វុត្តេហិ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ –

‘‘សត្តិមានិ, ភិក្ខវេ, សំយោជនានិ. កតមានិ សត្ត? អនុនយសំយោជនំ, បដិឃសំយោជនំ, ទិដ្ឋិសំយោជនំ, វិចិកិច្ឆាសំយោជនំ, មានសំយោជនំ, ភវរាគសំយោជនំ, អវិជ្ជាសំយោជនំ. ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, សត្ត សំយោជនានី’’តិ (អ. និ. ៧.៨).

តត្ថ អនុនយសំយោជនន្តិ កាមរាគសំយោជនំ. សព្ពានេវេតានិ ពន្ធនដ្ឋេន សំយោជនានិ.

សត្តហិ មានេហីតិ ខុទ្ទកវត្ថុវិភង្គេ វុត្តេហិ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ –

‘‘មានោ, អតិមានោ, មានាតិមានោ, ឱមានោ, អធិមានោ, អស្មិមានោ, មិច្ឆាមានោ’’តិ (វិភ. ៩៥០).

តត្ថ មានោតិ សេយ្យាទិវសេន បុគ្គលំ អនាមសិត្វា ជាតិអាទីសុ វត្ថុវសេនេវ ឧន្នតិ. អតិមានោតិ ជាតិអាទីហិ ‘‘មយា សទិសោ នត្ថី’’តិ អតិក្កមិត្វា ឧន្នតិ. មានាតិមានោតិ ‘‘អយំ បុព្ពេ មយា សទិសោ, ឥទានិ អហំ សេដ្ឋោ, អយំ ហីនតរោ’’តិ ឧប្បន្នមានោ. ឱមានោតិ ជាតិអាទីហិ អត្តានំ ហេដ្ឋា កត្វា បវត្តមានោ, ហីនោហមស្មីតិ មានោយេវ. អធិមានោតិ អនធិគតេយេវ ចតុសច្ចធម្មេ អធិគតោតិ មានោ. អយំ បន អធិមានោ បរិសុទ្ធសីលស្ស កម្មដ្ឋានេ អប្បមត្តស្ស នាមរូបំ វវត្ថបេត្វា បច្ចយបរិគ្គហេន វិតិណ្ណកង្ខស្ស តិលក្ខណំ អារោបេត្វា សង្ខារេ សម្មសន្តស្ស អារទ្ធវិបស្សកស្ស បុថុជ្ជនស្ស ឧប្បជ្ជតិ, ន អញ្ញេសំ. អស្មិមានោតិ រូបាទីសុ ខន្ធេសុ អស្មីតិ មានោ, ‘‘អហំ រូប’’ន្តិអាទិវសេន ឧប្បន្នមានោតិ វុត្តំ ហោតិ. មិច្ឆាមានោតិ បាបកេន កម្មាយតនាទិនា ឧប្បន្នមានោ.

លោកធម្មា វុត្តត្ថា. សម្បរិវត្តតីតិ លោកធម្មេហិ ហេតុភូតេហិ លាភាទីសុ ចតូសុ អនុរោធវសេន, អលាភាទីសុ ចតូសុ បដិវិរោធវសេន ភុសំ និវត្តតិ, បកតិភាវំ ជហាតីតិ អត្ថោ. មិច្ឆត្តាបិ វុត្តត្ថា. និយ្យាតោតិ គតោ បក្ខន្ទោ, អភិភូតោតិ អត្ថោ.

អដ្ឋហិ បុរិសទោសេហីតិ អដ្ឋកនិបាតេ ឧបមាហិ សហ, ខុទ្ទកវត្ថុវិភង្គេ ឧបមំ វិនា វុត្តេហិ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ –

‘‘កតមេ អដ្ឋ បុរិសទោសា? ឥធ ភិក្ខូ ភិក្ខុំ អាបត្តិយា ចោទេន្តិ. សោ ភិក្ខុ ភិក្ខូហិ អាបត្តិយា ចោទិយមានោ ‘ន សរាមិ ន សរាមី’តិ អស្សតិយាវ និព្ពេឋេតិ. អយំ បឋមោ បុរិសទោសោ.

‘‘បុន ចបរំ ភិក្ខូ ភិក្ខុំ អាបត្តិយា ចោទេន្តិ. សោ ភិក្ខុ ភិក្ខូហិ អាបត្តិយា ចោទិយមានោ ចោទកំយេវ បដិប្ផរតិ ‘កិំ នុ ខោ តុយ្ហំ ពាលស្ស អព្យត្តស្ស ភណិតេន, ត្វម្បិ នាម មំ ភណិតព្ពំ មញ្ញសី’តិ? អយំ ទុតិយោ បុរិសទោសោ.

‘‘បុន ចបរំ ភិក្ខូ ភិក្ខុំ អាបត្តិយា ចោទេន្តិ. សោ ភិក្ខុ ភិក្ខូហិ អាបត្តិយា ចោទិយមានោ ចោទកំយេវ បច្ចារោបេតិ ‘ត្វម្បិ ខោសិ ឥត្ថន្នាមំ អាបត្តិំ អាបន្នោ, ត្វំ តាវ បឋមំ បដិករោហី’តិ. អយំ តតិយោ បុរិសទោសោ.

‘‘បុន ចបរំ ភិក្ខូ ភិក្ខុំ អាបត្តិយា ចោទេន្តិ. សោ ភិក្ខុ ភិក្ខូហិ អាបត្តិយា ចោទិយមានោ អញ្ញេនញ្ញំ បដិចរតិ, ពហិទ្ធា កថំ អបនាមេតិ, កោបញ្ច ទោសញ្ច អប្បច្ចយញ្ច បាតុករោតិ. អយំ ចតុត្ថោ បុរិសទោសោ.

‘‘បុន ចបរំ ភិក្ខូ ភិក្ខុំ អាបត្តិយា ចោទេន្តិ. សោ ភិក្ខុ ភិក្ខូហិ អាបត្តិយា ចោទិយមានោ សង្ឃមជ្ឈេ ពាហាវិក្ខេបកំ ភណតិ. អយំ បញ្ចមោ បុរិសទោសោ.

‘‘បុន ចបរំ ភិក្ខូ ភិក្ខុំ អាបត្តិយា ចោទេន្តិ. សោ ភិក្ខុ ភិក្ខូហិ អាបត្តិយា ចោទិយមានោ អនាទិយិត្វា សង្ឃំ អនាទិយិត្វា ចោទកំ សាបត្តិកោវ យេន កាមំ បក្កមតិ. អយំ ឆដ្ឋោ បុរិសទោសោ.

‘‘បុន ចបរំ ភិក្ខូ ភិក្ខុំ អាបត្តិយា ចោទេន្តិ. សោ ភិក្ខុ ភិក្ខូហិ អាបត្តិយា ចោទិយមានោ ‘នេវាហំ អាបន្នោម្ហិ, ន បនាហំ អនាបន្នោម្ហី’តិ សោ តុណ្ហីភូតោ សង្ឃំ វិហេសេតិ. អយំ សត្តមោ បុរិសទោសោ.

‘‘បុន ចបរំ ភិក្ខូ ភិក្ខុំ អាបត្តិយា ចោទេន្តិ. សោ ភិក្ខុ ភិក្ខូហិ អាបត្តិយា ចោទិយមានោ ឯវមាហ – ‘កិំ នុ ខោ តុម្ហេ អាយស្មន្តោ អតិពាឡ្ហំ មយិ ព្យាវដា? ឥទានាហំ សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តិស្សាមី’តិ. សោ សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ហីនាយាវត្តិត្វា ឯវមាហ ‘ឥទានិ ខោ តុម្ហេ អាយស្មន្តោ អត្តមនា ហោថា’តិ. អយំ អដ្ឋមោ បុរិសទោសោ. ឥមេ អដ្ឋ បុរិសទោសា’’តិ (វិភ. ៩៥៧; អ. និ. ៨.១៤).

តត្ថ បុរិសទោសាតិ បុរិសានំ ទោសា, តេ បន បុរិសសន្តានំ ទូសេន្តីតិ ទោសា. ន សរាមិ ន សរាមីតិ ‘‘មយា ឯតស្ស កម្មស្ស កតដ្ឋានំ នស្សរាមិ ន សល្លក្ខេមី’’តិ ឯវំ អស្សតិភាវេន និព្ពេឋេតិ មោចេតិ. ចោទកំយេវ បដិប្ផរតីតិ បដិវិរុទ្ធោ ហុត្វា ផរតិ, បដិអាណិភាវេន តិដ្ឋតិ. កិំ នុ ខោ តុយ្ហន្តិ តុយ្ហំ ពាលស្ស អព្យត្តស្ស ភណិតេន នាម កិំ, យោ ត្វំ នេវ វត្ថុំ, ន អាបត្តិំ, ន ចោទនំ ជានាសីតិ ទីបេតិ. ត្វម្បិ នាម ឯវំ កិញ្ចិ អជានន្តោ ភណិតព្ពំ មញ្ញសីតិ អជ្ឈោត្ថរតិ. បច្ចារោបេតីតិ ‘‘ត្វម្បិ ខោសី’’តិអាទីនិ វទន្តោ បតិអារោបេតិ. បដិករោហីតិ ទេសនាគាមិនិំ ទេសេហិ, វុដ្ឋានគាមិនិតោ វុដ្ឋាហិ, តតោ សុទ្ធន្តេ បតិដ្ឋិតោ អញ្ញំ ចោទេស្សសីតិ ទីបេតិ. អញ្ញេនញ្ញំ បដិចរតីតិ អញ្ញេន ការណេន, វចនេន វា អញ្ញំ ការណំ, វចនំ វា បដិច្ឆាទេតិ. ‘‘អាបត្តិំ អាបន្នោសី’’តិ វុត្តោ ‘‘កោ អាបន្នោ, កិំ អាបន្នោ, កិស្មិំ អាបន្នោ, កថំ អាបន្នោ, កំ ភណថ, កិំ ភណថា’’តិ ភណតិ. ‘‘ឯវរូបំ កិញ្ចិ តយា ទិដ្ឋ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ន សុណាមី’’តិ សោតំ ឧបនេតិ. ពហិទ្ធា កថំ អបនាមេតីតិ ‘‘ឥត្ថន្នាមំ អាបត្តិំ អាបន្នោសី’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘បាដលិបុត្តំ គតោម្ហី’’តិ វត្វា បុន ‘‘ន តវ បាដលិបុត្តគមនំ បុច្ឆាមា’’តិ វុត្តេ តតោ រាជគហំ គតោម្ហីតិ. ‘‘រាជគហំ វា យាហិ ព្រាហ្មណគេហំ វា, អាបត្តិំ អាបន្នោសី’’តិ. ‘‘តត្ថ មេ សូករមំសំ លទ្ធ’’ន្តិអាទីនិ វទន្តោ កថំ ពហិទ្ធា វិក្ខិបតិ. កោបន្តិ កុបិតភាវំ, ទោសន្តិ ទុដ្ឋភាវំ. ឧភយម្បេតំ កោធស្សេវ នាមំ. អប្បច្ចយន្តិ អសន្តុដ្ឋាការំ, ទោមនស្សស្សេតំ នាមំ. បាតុករោតីតិ ទស្សេតិ បកាសេតិ. ពាហាវិក្ខេបកំ ភណតីតិ ពាហំ វិក្ខិបិត្វា វិក្ខិបិត្វា អលជ្ជិវចនំ វទតិ. អនាទិយិត្វាតិ ចិត្តីការេន អគ្គហេត្វា អវជានិត្វា, អនាទរោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. វិហេសេតីតិ វិហេឋេតិ ពាធតិ. អតិពាឡ្ហន្តិ អតិទឡ្ហំ អតិប្បមាណំ. មយិ ព្យាវដាតិ មយិ ព្យាបារំ អាបន្នា. ហីនាយាវត្តិត្វាតិ ហីនស្ស គិហិភាវស្ស អត្ថាយ អាវត្តិត្វា, គិហី ហុត្វាតិ អត្ថោ. អត្តមនា ហោថាតិ តុដ្ឋចិត្តា ហោថ, ‘‘មយា លភិតព្ពំ លភថ, មយា វសិតព្ពដ្ឋានេ វសថ, ផាសុវិហារោ វោ មយា កតោ’’តិ អធិប្បាយេន វទតិ. ទុស្សតីតិ ទុដ្ឋោ ហោតិ.

នវហិ អាឃាតវត្ថូហីតិ សត្តេសុ ឧប្បត្តិវសេនេវ កថិតានិ. យថាហ –

‘‘នវយិមានិ, ភិក្ខវេ, អាឃាតវត្ថូនិ. កតមានិ នវ? ‘អនត្ថំ មេ អចរី’តិ អាឃាតំ ពន្ធតិ, ‘អនត្ថំ មេ ចរតី’តិ អាឃាតំ ពន្ធតិ, ‘អនត្ថំ មេ ចរិស្សតី’តិ អាឃាតំ ពន្ធតិ, ‘បិយស្ស មេ មនាបស្ស អនត្ថំ អចរិ, អនត្ថំ ចរតិ, អនត្ថំ ចរិស្សតី’តិ អាឃាតំ ពន្ធតិ, ‘អប្បិយស្ស មេ អមនាបស្ស អត្ថំ អចរិ, អត្ថំ ចរតិ, អត្ថំ ចរិស្សតី’តិ អាឃាតំ ពន្ធតិ. ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, នវ អាឃាតវត្ថូនី’’តិ (អ. និ. ៩.២៩).

តត្ថ អាឃាតវត្ថូនីតិ អាឃាតការណានិ. អាឃាតន្តិ ចេត្ថ កោបោ, សោយេវ ឧបរូបរិ កោបស្ស វត្ថុត្តា អាឃាតវត្ថុ. អាឃាតំ ពន្ធតីតិ កោបំ ពន្ធតិ ករោតិ ឧប្បាទេតិ. ‘‘អត្ថំ មេ នាចរិ, ន ចរតិ, ន ចរិស្សតិ. បិយស្ស មេ មនាបស្ស អត្ថំ នាចរិ, ន ចរតិ, ន ចរិស្សតិ. អប្បិយស្ស មេ អមនាបស្ស អនត្ថំ នាចរិ, ន ចរតិ, ន ចរិស្សតី’’តិ (មហានិ. ៨៥; វិភ. ៩៦០; ធ. ស. ១០៦៦) និទ្ទេសេ វុត្តានិ អបរានិបិ នវ អាឃាតវត្ថូនិ ឥមេហេវ នវហិ សង្គហិតានិ. អាឃាតិតោតិ ឃដ្ដិតោ.

នវវិធមានេហីតិ កតមេ នវវិធមានា? សេយ្យស្ស សេយ្យោហមស្មីតិ មានោ, សេយ្យស្ស សទិសោហមស្មីតិ មានោ, សេយ្យស្ស ហីនោហមស្មីតិ មានោ. សទិសស្ស សេយ្យោហមស្មីតិ មានោ, សទិសស្ស សទិសោហមស្មីតិ មានោ, សទិសស្ស ហីនោហមស្មីតិ មានោ. ហីនស្ស សេយ្យោហមស្មីតិ មានោ, ហីនស្ស សទិសោហមស្មីតិ មានោ, ហីនស្ស ហីនោហមស្មីតិ មានោ. ឥមេ នវវិធមានា (វិភ. ៩៦២).

ឯត្ថ បន សេយ្យស្ស សេយ្យោហមស្មីតិ មានោ រាជូនញ្ចេវ បព្ពជិតានញ្ច ឧប្បជ្ជតិ. រាជា ហិ ‘‘រដ្ឋេន វា ធនេន វា វាហនេហិ វា កោ មយា សទិសោ អត្ថី’’តិ ឯតំ មានំ ករោតិ, បព្ពជិតោបិ ‘‘សីលធុតង្គាទីហិ កោ មយា សទិសោ អត្ថី’’តិ ឯតំ មានំ ករោតិ.

សេយ្យស្ស សទិសោហមស្មីតិ មានោបិ ឯតេសំយេវ ឧប្បជ្ជតិ. រាជា ហិ ‘‘រដ្ឋេន វា ធនេន វា វាហនេហិ វា អញ្ញរាជូហិ សទ្ធិំ មយ្ហំ កិំ នានាករណ’’ន្តិ ឯតំ មានំ ករោតិ, បព្ពជិតោបិ ‘‘សីលធុតង្គាទីហិ អញ្ញេន ភិក្ខុនា មយ្ហំ កិំ នានាករណ’’ន្តិ ឯតំ មានំ ករោតិ.

សេយ្យស្ស ហីនោហមស្មីតិ មានោបិ ឯតេសំយេវ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស ហិ រញ្ញោ រដ្ឋំ វា ធនំ វា វាហនាទីនិ វា នាតិសម្បន្នានិ ហោន្តិ, សោ ‘‘មយ្ហំ រាជាតិ វោហារសុខមត្តកមេវ, កិំ រាជា នាម អហ’’ន្តិ ឯតំ មានំ ករោតិ, បព្ពជិតោបិ អប្បលាភសក្ការោ ‘‘អហំ ធម្មកថិកោ ពហុស្សុតោ មហាថេរោតិ កថាមត្តមេវ, កិំ ធម្មកថិកោ នាមាហំ, កិំ ពហុស្សុតោ នាមាហំ, កិំ មហាថេរោ នាមាហំ, យស្ស មេ លាភសក្ការោ នត្ថី’’តិ ឯតំ មានំ ករោតិ.

សទិសស្ស សេយ្យោហមស្មីតិ មានាទយោ អមច្ចាទីនំ ឧប្បជ្ជន្តិ. អមច្ចោ វា ហិ រដ្ឋិយោ វា ‘‘ភោគយានវាហនាទីហិ កោ មយា សទិសោ អញ្ញោ រាជបុរិសោ អត្ថី’’តិ វា, ‘‘មយ្ហំ អញ្ញេហិ សទ្ធិំ កិំ នានាករណ’’ន្តិ វា, ‘‘អមច្ចោតិ នាមមេវ មយ្ហំ, ឃាសច្ឆាទនមត្តម្បិ មេ នត្ថិ, កិំ អមច្ចោ នាមាហ’’ន្តិ វា ឯតំ មានំ ករោតិ.

ហីនស្ស សេយ្យោហមស្មីតិ មានាទយោ ទាសាទីនំ ឧប្បជ្ជន្តិ. ទាសោ ហិ ‘‘មាតិតោ វា បិតិតោ វា កោ មយា សទិសោ អញ្ញោ ទាសោ នាម អត្ថិ, អញ្ញេ ជីវិតុំ អសក្កោន្តា កុច្ឆិហេតុ ទាសា នាម ជាតា, អហំ បន បវេណិអាគតត្តា សេយ្យោ’’តិ វា, ‘‘បវេណិអាគតភាវេន ឧភតោសុទ្ធិកទាសត្តេន អសុកទាសេន នាម សទ្ធិំ មយ្ហំ កិំ នានាករណ’’ន្តិ វា, ‘‘កុច្ឆិវសេនាហំ ទាសព្យំ ឧបគតោ, មាតាបិតុកោដិយា បន មេ ទាសដ្ឋានំ នត្ថិ, កិំ ទាសោ នាម អហ’’ន្តិ វា ឯតំ មានំ ករោតិ. យថា ច ទាសោ, ឯវំ បុក្កុសចណ្ឌាលាទយោបិ ឯតំ មានំ ករោន្តិយេវ. ឯត្ថ ច សេយ្យស្ស សេយ្យោហមស្មីតិ ឧប្បន្នមានោវ យាថាវមានោ, ឥតរេ ទ្វេ អយាថាវមានា. តថា សទិសស្ស សទិសោហមស្មីតិ ហីនស្ស ហីនោហមស្មីតិ ឧប្បន្នមានោវ យាថាវមានោ, ឥតរេ ទ្វេ អយាថាវមានា. តត្ថ យាថាវមានា អរហត្តមគ្គវជ្ឈា, អយាថាវមានា សោតាបត្តិមគ្គវជ្ឈាតិ.

តណ្ហាមូលកា វុត្តាយេវ. រជ្ជតីតិ ន កេវលំ រាគេនេវ រជ្ជតិ, អថ ខោ តណ្ហាមូលកានំ បរិយេសនាទីនម្បិ សម្ភវតោ តណ្ហាមូលកេហិ សព្ពេហិ អកុសលធម្មេហិ រជ្ជតិ, យុជ្ជតិ ពជ្ឈតីតិ អធិប្បាយោ.

ទសហិ កិលេសវត្ថូហីតិ កតមានិ ទស កិលេសវត្ថូនិ? លោភោ, ទោសោ, មោហោ, មានោ, ទិដ្ឋិ, វិចិកិច្ឆា, ថិនំ, ឧទ្ធច្ចំ, អហិរិកំ, អនោត្តប្បន្តិ ឥមានិ ទស កិលេសវត្ថូនិ (វិភ. ៩៦៦).

តត្ថ កិលេសា ឯវ កិលេសវត្ថូនិ, វសន្តិ វា ឯត្ថ អខីណាសវា សត្តា លោភាទីសុ បតិដ្ឋិតត្តាតិ វត្ថូនិ, កិលេសា ច តេ តប្បតិដ្ឋានំ សត្តានំ វត្ថូនិ ចាតិ កិលេសវត្ថូនិ. យស្មា ចេត្ថ អនន្តរបច្ចយាទិភាវេន ឧប្បជ្ជមានាបិ កិលេសា វសន្តិ ឯវ នាម, តស្មា កិលេសានំ វត្ថូនីតិបិ កិលេសវត្ថូនិ. លុព្ភន្តិ តេន, សយំ វា លុព្ភតិ, លុព្ភនមត្តមេវ វា តន្តិ លោភោ. ទុស្សន្តិ តេន, សយំ វា ទុស្សតិ, ទុស្សនមត្តមេវ វា តន្តិ ទោសោ. មុយ្ហន្តិ តេន, សយំ វា មុយ្ហតិ, មុយ្ហនមត្តមេវ វា តន្តិ មោហោ. មញ្ញតីតិ មានោ. ទិដ្ឋិអាទយោ វុត្តត្ថាវ. ន ហិរីយតីតិ អហិរិកោ, តស្ស ភាវោ អហិរិកំ. ន ឱត្តប្បតីតិ អនោត្តប្បី, តស្ស ភាវោ អនោត្តប្បំ. តេសុ អហិរិកំ កាយទុច្ចរិតាទីហិ អជិគុច្ឆនលក្ខណំ, អនោត្តប្បំ តេហេវ អសារជ្ជនលក្ខណំ, កិលិស្សតីតិ ឧបតាបីយតិ វិពាធីយតិ.

ទសហិ អាឃាតវត្ថូហីតិ បុព្ពេ វុត្តេហិ នវហិ ច ‘‘អដ្ឋានេ វា បនាឃាតោ ជាយតី’’តិ (ធ. ស. ១០៦៦) វុត្តេន ចាតិ ទសហិ. អនត្ថំ មេ អចរីតិអាទីនិបិ ហិ អវិកប្បេត្វា ខាណុកណ្ដកាទិម្ហិបិ អដ្ឋានេ អាឃាតោ ឧប្បជ្ជតិ.

ទសហិ អកុសលកម្មបថេហីតិ កតមេ ទស អកុសលកម្មបថា (ទី. និ. ៣.៣៦០)? បាណាតិបាតោ, អទិន្នាទានំ, កាមេសុមិច្ឆាចារោ, មុសាវាទោ, បិសុណា វាចា, ផរុសា វាចា, សម្ផប្បលាបោ, អភិជ្ឈា, ព្យាបាទោ, មិច្ឆាទិដ្ឋិ. ឥមេ ទស អកុសលកម្មបថា. តត្ថ អកុសលកម្មានិ ច តានិ បថា ច ទុគ្គតិយាតិ អកុសលកម្មបថា. សមន្នាគតោតិ សមង្គីភូតោ.

ទសហិ សញ្ញោជនេហីតិ កតមានិ ទស សំយោជនានិ (ធ. ស. ១១១៨)? កាមរាគសំយោជនំ, បដិឃសំយោជនំ, មានសំយោជនំ, ទិដ្ឋិសំយោជនំ, វិចិកិច្ឆាសំយោជនំ, សីលព្ពតបរាមាសសំយោជនំ, ភវរាគសំយោជនំ, ឥស្សាសំយោជនំ, មច្ឆរិយសំយោជនំ, អវិជ្ជាសំយោជនំ, ឥមានិ ទស សំយោជនានិ. មិច្ឆត្តា វុត្តាយេវ.

ទសវត្ថុកាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិយាតិ កតមា ទសវត្ថុកា មិច្ឆាទិដ្ឋិ (វិភ. ៩៧១)? នត្ថិ ទិន្នំ, នត្ថិ យិដ្ឋំ, នត្ថិ ហុតំ, នត្ថិ សុកតទុក្កដានំ កម្មានំ ផលំ វិបាកោ, នត្ថិ អយំ លោកោ, នត្ថិ បរោ លោកោ, នត្ថិ មាតា, នត្ថិ បិតា, នត្ថិ សត្តា ឱបបាតិកា, នត្ថិ លោកេ សមណព្រាហ្មណា សម្មគ្គតា សម្មាបដិបន្នា យេ ឥមញ្ច លោកំ បរញ្ច លោកំ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា បវេទេន្តិ. អយំ ទសវត្ថុកា មិច្ឆាទិដ្ឋិ.

តត្ថ ទសវត្ថុកាតិ ទស វត្ថូនិ ឯតិស្សាតិ ទសវត្ថុកា. នត្ថិ ទិន្នន្តិ ទិន្នំ នាម អត្ថិ, សក្កា កស្សចិ កិញ្ចិ ទាតុន្តិ ជានាតិ. ទិន្នស្ស បន ផលំ វិបាកោ នត្ថីតិ គណ្ហាតិ. នត្ថិ យិដ្ឋន្តិ យិដ្ឋំ វុច្ចតិ មហាយាគោ, តំ យជិតុំ សក្កាតិ ជានាតិ. យិដ្ឋស្ស បន ផលំ វិបាកោ នត្ថីតិ គណ្ហាតិ. ហុតន្តិ អាហុនបាហុនមង្គលកិរិយា, តំ កាតុំ សក្កាតិ ជានាតិ. តស្ស បន ផលំ វិបាកោ នត្ថីតិ គណ្ហាតិ. សុកតទុក្កដានន្តិ ឯត្ថ ទស កុសលកម្មបថា សុកតកម្មានិ នាម, ទស អកុសលកម្មបថា ទុក្កដកម្មានិ នាម. តេសំ អត្ថិភាវំ ជានាតិ. ផលំ វិបាកោ បន នត្ថីតិ គណ្ហាតិ. នត្ថិ អយំ លោកោតិ បរលោកេ ឋិតោ ឥមំ លោកំ នត្ថីតិ គណ្ហាតិ. នត្ថិ បរោ លោកោតិ ឥធលោកេ ឋិតោ បរលោកំ នត្ថីតិ គណ្ហាតិ. នត្ថិ មាតា នត្ថិ បិតាតិ មាតាបិតូនំ អត្ថិភាវំ ជានាតិ. តេសុ កតប្បច្ចយេន កោចិ ផលំ វិបាកោ នត្ថីតិ គណ្ហាតិ. នត្ថិ សត្តា ឱបបាតិកាតិ ចវនកឧបបជ្ជនកសត្តា នត្ថីតិ គណ្ហាតិ. សម្មគ្គតា សម្មាបដិបន្នាតិ អនុលោមបដិបទំ បដិបន្នា ធម្មិកសមណព្រាហ្មណា លោកស្មិំ នត្ថីតិ គណ្ហាតិ. យេ ឥមញ្ច លោកំ…បេ… បវេទេន្តីតិ ឥមញ្ច បរញ្ច លោកំ អត្តនាវ អភិវិសិដ្ឋេន ញាណេន ញត្វា បវេទនសមត្ថោ សព្ពញ្ញូ ពុទ្ធោ នត្ថីតិ គណ្ហាតិ.

អន្តគ្គាហិកាយ ទិដ្ឋិយាតិ ‘‘សស្សតោ លោកោ’’តិអាទិកំ ឯកេកំ អន្តំ ភាគំ គណ្ហាតីតិ អន្តគ្គាហិកា. អថ វា អន្តស្ស គាហោ អន្តគ្គាហោ, អន្តគ្គាហោ អស្សា អត្ថីតិ អន្តគ្គាហិកា. តាយ អន្តគ្គាហិកាយ. សា បន វុត្តាយេវ.

អដ្ឋសតតណ្ហាបបញ្ចសតេហីតិ អដ្ឋុត្តរំ សតំ អដ្ឋសតំ. សំសារេ បបញ្ចេតិ ចិរំ វសាបេតីតិ បបញ្ចោ, តណ្ហា ឯវ បបញ្ចោ តណ្ហាបបញ្ចោ, អារម្មណភេទេន បុនប្បុនំ ឧប្បត្តិវសេន ច តណ្ហានំ ពហុកត្តា ពហុវចនំ កត្វា តណ្ហាបបញ្ចានំ សតំ តណ្ហាបបញ្ចសតំ. តេន ‘‘តណ្ហាបបញ្ចសតេនា’’តិ វត្តព្ពេ វចនវិបល្លាសវសេន ‘‘តណ្ហាបបញ្ចសតេហី’’តិ ពហុវចននិទ្ទេសោ កតោ. អដ្ឋសតន្តិ សង្ខាតេន តណ្ហាបបញ្ចសតេនាតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អដ្ឋ អព្ពោហារិកានិ កត្វា សតមេវ គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ខុទ្ទកវត្ថុវិភង្គេ បន តណ្ហាវិចរិតានីតិ អាគតំ. យថាហ –

‘‘អដ្ឋារស តណ្ហាវិចរិតានិ អជ្ឈត្តិកស្ស ឧបាទាយ, អដ្ឋារស តណ្ហាវិចរិតានិ ពាហិរស្ស ឧបាទាយ, តទេកជ្ឈំ អភិសញ្ញុហិត្វា អភិសង្ខិបិត្វា ឆត្តិំស តណ្ហាវិចរិតានិ ហោន្តិ. ឥតិ អតីតានិ ឆត្តិំស តណ្ហាវិចរិតានិ, អនាគតានិ ឆត្តិំស តណ្ហាវិចរិតានិ, បច្ចុប្បន្នានិ ឆត្តិំស តណ្ហាវិចរិតានិ តទេកជ្ឈំ អភិសញ្ញុហិត្វា អភិសង្ខិបិត្វា អដ្ឋតណ្ហាវិចរិតសតំ ហោតី’’តិ (វិភ. ៨៤២).

តណ្ហាបបញ្ចាយេវ បនេត្ថ តណ្ហាវិចរិតានីតិ វុត្តា. តណ្ហាសមុទាចារា តណ្ហាបវត្តិយោតិ អត្ថោ. អជ្ឈត្តិកស្ស ឧបាទាយាតិ អជ្ឈត្តិកំ ខន្ធបញ្ចកំ ឧបាទាយ. ឥទញ្ហិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ. វិត្ថារោ បនស្ស តស្ស និទ្ទេសេ (វិភ. ៩៧៣) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. អយំ បន អបរោ នយោ – រូបារម្មណាយេវ កាមតណ្ហា, ភវតណ្ហា, វិភវតណ្ហាតិ តិស្សោ តណ្ហា ហោន្តិ, តថា សទ្ទាទិអារម្មណាតិ ឆសុ អារម្មណេសុ អដ្ឋារស តណ្ហា ហោន្តិ, អជ្ឈត្តារម្មណា អដ្ឋារស, ពហិទ្ធារម្មណា អដ្ឋារសាតិ ឆត្តិំស ហោន្តិ. តា ឯវ អតីតារម្មណា ឆត្តិំស, អនាគតារម្មណា ឆត្តិំស, បច្ចុប្បន្នារម្មណា ឆត្តិំសាតិ អដ្ឋតណ្ហាវិចរិតសតំ ហោតិ. បបញ្ចិតោតិ អារម្មណេ, សំសារេ វា បបញ្ចិតោ ចិរវាសិតោ.

ទ្វាសដ្ឋិយា ទិដ្ឋិគតេហីតិ ‘‘កតមានិ ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិគតានិ ព្រហ្មជាលេ វេយ្យាករណេ វុត្តានិ ភគវតា? ចត្តារោ សស្សតវាទា, ចត្តារោ ឯកច្ចសស្សតវាទា, ចត្តារោ អន្តានន្តិកា, ចត្តារោ អមរាវិក្ខេបិកា, ទ្វេ អធិច្ចសមុប្បន្និកា, សោឡស សញ្ញីវាទា, អដ្ឋ អសញ្ញីវាទា, អដ្ឋ នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទា, សត្ត ឧច្ឆេទវាទា, បញ្ច ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទាតិ ឥមានិ ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិគតានិ ព្រហ្មជាលេ វេយ្យាករណេ វុត្តានិ ភគវតា’’តិ (វិភ. ៩៧៧). វិត្ថារោ បនេត្ថ ព្រហ្មជាលសុត្តេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

អហញ្ចម្ហិ តិណ្ណោតិ អហញ្ច ចតុរោឃំ, សំសារសមុទ្ទំ វា តិណ្ណោ អម្ហិ ភវាមិ. មុត្តោតិ រាគាទិពន្ធនេហិ មុត្តោ. ទន្តោតិ និព្ពិសេវនោ និប្បរិប្ផន្ទោ. សន្តោតិ សីតីភូតោ. អស្សត្ថោតិ និព្ពានទស្សនេ លទ្ធស្សាសោ. បរិនិព្ពុតោតិ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពុតោ. បហោមីតិ សមត្ថោម្ហិ. ខោឥតិ ឯកំសត្ថេ និបាតោ. បរេ ច បរិនិព្ពាបេតុន្តិ ឯត្ថ បរេ ច-សទ្ទោ ‘‘បរេ ច តារេតុ’’ន្តិអាទីហិបិ យោជេតព្ពោតិ.

មហាករុណាញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧២-៧៣. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

១១៩. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណនិទ្ទេសេ កតមំ តថាគតស្ស សព្ពញ្ញុតញ្ញាណន្តិ បុច្ឆិត្វា តេន សមគតិកត្តា តេនេវ សហ អនាវរណញាណំ និទ្ទិដ្ឋំ. ន ហិ អនាវរណញាណំ ធម្មតោ វិសុំ អត្ថិ, ឯកមេវ ហេតំ ញាណំ អាការភេទតោ ទ្វេធា វុច្ចតិ សទ្ធិន្ទ្រិយសទ្ធាពលាទីនិ វិយ. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណមេវ ហិ នត្ថិ ឯតស្ស អាវរណន្តិ, កេនចិ ធម្មេន, បុគ្គលេន វា អាវរណំ កាតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ អនាវរណន្តិ វុច្ចតិ អាវជ្ជនបដិពទ្ធត្តា សព្ពធម្មានំ. អញ្ញេ បន អាវជ្ជិត្វាបិ ន ជានន្តិ. កេចិ បនាហុ ‘‘មនោវិញ្ញាណំ វិយ សព្ពារម្មណិកត្តា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ. តំយេវ ញាណំ ឥន្ទវជិរំ វិយ វិសយេសុ អប្បដិហតត្តា អនាវរណញាណំ. អនុបុព្ពសព្ពញ្ញុតាបដិក្ខេបោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, សកិំសព្ពញ្ញុតាបដិក្ខេបោ អនាវរណញាណំ, ភគវា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបដិលាភេនបិ សព្ពញ្ញូតិ វុច្ចតិ, ន ច អនុបុព្ពសព្ពញ្ញូ. អនាវរណញាណបដិលាភេនបិ សព្ពញ្ញូតិ វុច្ចតិ, ន ច សកិំសព្ពញ្ញូ’’តិ.

សព្ពំ សង្ខតមសង្ខតំ អនវសេសំ ជានាតីតិ ឯត្ថ សព្ពន្តិ ជាតិវសេន សព្ពធម្មានំ និស្សេសបរិយាទានំ. អនវសេសន្តិ ឯកេកស្សេវ ធម្មស្ស សព្ពាការវសេន និស្សេសបរិយាទានំ. សង្ខតមសង្ខតន្តិ ទ្វិធា បភេទទស្សនំ. សង្ខតញ្ហិ ឯកោ បភេទោ, អសង្ខតំ ឯកោ បភេទោ. បច្ចយេហិ សង្គម្ម កតន្តិ សង្ខតំ. ខន្ធបញ្ចកំ. តថា ន សង្ខតន្តិ អសង្ខតំ. និព្ពានំ. សង្ខតំ អនិច្ចទុក្ខានត្តាទីហិ អាការេហិ អនវសេសំ ជានាតិ, អសង្ខតំ សុញ្ញតានិមិត្តអប្បណិហិតាទីហិ អាការេហិ អនវសេសំ ជានាតិ. នត្ថិ ឯតស្ស សង្ខតស្ស អសង្ខតស្ស ច អវសេសោតិ អនវសេសំ. សង្ខតំ អសង្ខតញ្ច. អនេកភេទាបិ បញ្ញត្តិ បច្ចយេហិ អកតត្តា អសង្ខតបក្ខំ ភជតិ. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណញ្ហិ សព្ពាបិ បញ្ញត្តិយោ អនេកភេទតោ ជានាតិ. អថ វា សព្ពន្តិ សព្ពធម្មគ្គហណំ. អនវសេសន្តិ និប្បទេសគ្គហណំ. តត្ថ អាវរណំ នត្ថីតិ តត្ថ តស្មិំ អនវសេសេ សង្ខតាសង្ខតេ និស្សង្គត្តា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស អាវរណំ នត្ថីតិ តទេវ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ អនាវរណញាណំ នាមាតិ អត្ថោ.

១២០. ឥទានិ អនេកវិសយភេទតោ ទស្សេតុំ អតីតន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អតីតំ អនាគតំ បច្ចុប្បន្នន្តិ កាលភេទតោ ទស្សិតំ, ចក្ខុ ចេវ រូបា ចាតិអាទិ វត្ថារម្មណភេទតោ. ឯវំ តំ សព្ពន្តិ តេសំ ចក្ខុរូបានំ អនវសេសបរិយាទានំ. ឯវំ សេសេសុ. យាវតាតិ អនវសេសបរិយាទានំ. អនិច្ចដ្ឋន្តិអាទិ សាមញ្ញលក្ខណភេទតោ ទស្សិតំ. អនិច្ចដ្ឋន្តិ ច អនិច្ចាការំ. បច្ចត្តត្ថេ វា ឧបយោគវចនំ. ឯស នយោ ឯទិសេសុ. រូបស្សាតិអាទិ ខន្ធភេទតោ ទស្សិតំ. ចក្ខុស្ស…បេ… ជរាមរណស្សាតិ ហេដ្ឋា វុត្តបេយ្យាលនយេន យោជេតព្ពំ. អភិញ្ញាយាតិអាទីសុ ហេដ្ឋា វុត្តញាណានេវ. អភិញ្ញដ្ឋន្តិ អភិជាននសភាវំ. ឯស នយោ ឯទិសេសុ. ខន្ធានំ ខន្ធដ្ឋន្តិអាទិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. កុសលេ ធម្មេតិអាទិ កុសលត្តិកវសេន ភេទោ. កាមាវចរេ ធម្មេតិអាទិ ចតុភូមកវសេន. ឧភយត្ថាបិ ‘‘សព្ពេ ជានាតី’’តិ ពហុវចនបាឋោ សុន្ទរោ. ឯកវចនសោតេ បតិតត្តា បន បោត្ថកេសុ ឯកវចនេន លិខិតំ. ទុក្ខស្សាតិអាទិ ចុទ្ទសន្នំ ពុទ្ធញាណានំ វិសយភេទោ. ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តេ ញាណន្តិអាទីនិ ចត្តារិ ញាណានិ វត្វា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ កស្មា ន វុត្តន្តិ ចេ? វុច្ចមានស្ស សព្ពញ្ញុតញ្ញាណត្តា. វិសយភេទតោ ហិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេ វុច្ចមានេ តំ ញាណំ ន វត្តព្ពំ ហោតិ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស វិសយោ ហោតិយេវ.

បុន កាឡការាមសុត្តន្តាទីសុ (អ. និ. ៤.២៤) វុត្តនយេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណភូមិំ ទស្សេន្តោ យាវតា សទេវកស្ស លោកស្សាតិអាទិមាហ. តត្ថ សហ ទេវេហិ សទេវកស្ស. សហ មារេន សមារកស្ស. សហ ព្រហ្មុនា សព្រហ្មកស្ស លោកស្ស. សហ សមណព្រាហ្មណេហិ សស្សមណព្រាហ្មណិយា. សហ ទេវមនុស្សេហិ សទេវមនុស្សាយ បជាយ. បជាតត្តា បជាតិ សត្តលោកស្ស បរិយាយវចនមេតំ. តត្ថ សទេវកវចនេន បញ្ចកាមាវចរទេវគ្គហណំ, សមារកវចនេន ឆដ្ឋកាមាវចរទេវគ្គហណំ, សព្រហ្មកវចនេន ព្រហ្មកាយិកាទិព្រហ្មគ្គហណំ, សស្សមណព្រាហ្មណិវចនេន សាសនស្ស បច្ចត្ថិកបច្ចាមិត្តសមណព្រាហ្មណគ្គហណំ សមិតបាបពាហិតបាបសមណព្រាហ្មណគ្គហណញ្ច, បជាវចនេន សត្តលោកគ្គហណំ, សទេវមនុស្សវចនេន សម្មុតិទេវសេសមនុស្សគ្គហណំ វេទិតព្ពំ. ឯវមេត្ថ តីហិ បទេហិ ឱកាសលោកោ, ទ្វីហិ បជាវសេន សត្តលោកោ គហិតោតិ វេទិតព្ពោ.

អបរោ នយោ – សទេវកគ្គហណេន អរូបាវចរលោកោ គហិតោ, សមារកគ្គហណេន ឆកាមាវចរទេវលោកោ, សព្រហ្មកគ្គហណេន រូបាវចរព្រហ្មលោកោ, សស្សមណព្រាហ្មណាទិគ្គហណេន ចតុបរិសវសេន, សម្មុតិទេវេហិ វា សហ មនុស្សលោកោ, អវសេសសត្តលោកោ វា.

អបិចេត្ថ សទេវកវចនេន ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទតោ សព្ពស្សបិ លោកស្ស ទិដ្ឋាទិជាននភាវំ សាធេតិ. តតោ យេសំ សិយា ‘‘មារោ មហានុភាវោ ឆកាមាវចរិស្សរោ វសវត្តី, កិំ តស្សាបិ ទិដ្ឋាទិំ ជានាតី’’តិ, តេសំ វិមតិំ វិធមន្តោ ‘‘សមារកស្សា’’តិ អាហ. យេសំ បន សិយា ‘‘ព្រហ្មា មហានុភាវោ ឯកង្គុលិយា ឯកស្មិំ ចក្កវាឡសហស្សេ អាលោកំ ផរតិ, ទ្វីហិ…បេ… ទសហិ អង្គុលីហិ ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ អាលោកំ ផរតិ, អនុត្តរញ្ច ឈានសមាបត្តិសុខំ បដិសំវេទេតិ, កិំ តស្សាបិ ទិដ្ឋាទិំ ជានាតី’’តិ, តេសំ វិមតិំ វិធមន្តោ ‘‘សព្រហ្មកស្សា’’តិ អាហ. តតោ យេសំ សិយា ‘‘បុថូ សមណព្រាហ្មណា សាសនស្ស បច្ចត្ថិកា, កិំ តេសម្បិ ទិដ្ឋាទិំ ជានាតី’’តិ, តេសំ វិមតិំ វិធមន្តោ ‘‘សស្សមណព្រាហ្មណិយា បជាយា’’តិ អាហ. ឯវំ ឧក្កដ្ឋានំ ទិដ្ឋាទិជាននភាវំ បកាសេត្វា អថ សម្មុតិទេវេ អវសេសមនុស្សេ ច ឧបាទាយ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន សេសសត្តលោកស្ស ទិដ្ឋាទិជាននភាវំ បកាសេតិ. អយមេត្ថ អនុសន្ធិក្កមោ. បោរាណា បនាហុ – សទេវកស្សាតិ ទេវតាហិ សទ្ធិំ អវសេសលោកស្ស. សមារកស្សាតិ មារេន សទ្ធិំ អវសេសលោកស្ស. សព្រហ្មកស្សាតិ ព្រហ្មេហិ សទ្ធិំ អវសេសលោកស្ស. ឯវំ សព្ពេបិ តិភវូបគេ សត្តេ តីហាការេហិ តីសុ បទេសុ បក្ខិបិត្វា បុន ទ្វីហាការេហិ បរិយាទាតុំ សស្សមណព្រាហ្មណិយា បជាយ សទេវមនុស្សាយាតិ វុត្តំ. ឯវំ បញ្ចហិ បទេហិ តេន តេន អាការេន តេធាតុកមេវ បរិយាទិន្នំ ហោតីតិ.

ទិដ្ឋន្តិ រូបាយតនំ. សុតន្តិ សទ្ទាយតនំ. មុតន្តិ បត្វា គហេតព្ពតោ គន្ធាយតនំ, រសាយតនំ, ផោដ្ឋព្ពាយតនំ. វិញ្ញាតន្តិ សុខទុក្ខាទិធម្មារម្មណំ. បត្តន្តិ បរិយេសិត្វា វា អបរិយេសិត្វា វា បត្តំ. បរិយេសិតន្តិ បត្តំ វា អប្បត្តំ វា បរិយេសិតំ. អនុវិចរិតំ មនសាតិ ចិត្តេន អនុសញ្ចរិតំ. សព្ពំ ជានាតីតិ ឥមិនា ឯតំ ទស្សេតិ – យំ អបរិមានាសុ លោកធាតូសុ ឥមស្ស សទេវកស្ស លោកស្ស ‘‘នីលំ បីត’’ន្តិអាទិ (ធ. ស. ៦១៩) រូបារម្មណំ ចក្ខុទ្វារេ អាបាថំ អាគច្ឆតិ, អយំ សត្តោ ឥមស្មិំ ខណេ ឥមំ នាម រូបារម្មណំ ទិស្វា សុមនោ វា ទុម្មនោ វា មជ្ឈត្តោ វា ជាតោតិ តំ សព្ពំ តថាគតស្ស សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ជានាតិ. តថា យំ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ ឥមស្ស សទេវកស្ស លោកស្ស ‘‘ភេរិសទ្ទោ, មុទិង្គសទ្ទោ’’តិអាទិ សទ្ទារម្មណំ សោតទ្វារេ អាបាថំ អាគច្ឆតិ, ‘‘មូលគន្ធោ តចគន្ធោ’’តិអាទិ (ធ. ស. ៦២៤-៦២៧) គន្ធារម្មណំ ឃានទ្វារេ អាបាថំ អាគច្ឆតិ, ‘‘មូលរសោ, ខន្ធរសោ’’តិអាទិ (ធ. ស. ៦២៨-៦៣១) រសារម្មណំ ជិវ្ហាទ្វារេ អាបាថំ អាគច្ឆតិ, ‘‘កក្ខឡំ, មុទុក’’ន្តិអាទិ (ធ. ស. ៦៤៧-៦៥០) បថវីធាតុតេជោធាតុវាយោធាតុភេទំ ផោដ្ឋព្ពារម្មណំ កាយទ្វារេ អាបាថំ អាគច្ឆតិ, អយំ សត្តោ ឥមស្មិំ ខណេ ឥមំ នាម ផោដ្ឋព្ពារម្មណំ ផុសិត្វា សុមនោ វា ទុម្មនោ វា មជ្ឈត្តោ វា ជាតោតិ តំ សព្ពំ តថាគតស្ស សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ជានាតិ. តថា យំ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ ឥមស្ស សទេវកស្ស លោកស្ស សុខទុក្ខាទិភេទំ ធម្មារម្មណំ មនោទ្វារេ អាបាថំ អាគច្ឆតិ, អយំ សត្តោ ឥមស្មិំ ខណេ ឥមំ នាម ធម្មារម្មណំ វិជានិត្វា សុមនោ វា ទុម្មនោ វា មជ្ឈត្តោ វា ជាតោតិ តំ សព្ពំ តថាគតស្ស សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ជានាតិ. ឥមស្ស បន មហាជនស្ស បរិយេសិត្វា អប្បត្តម្បិ អត្ថិ, បរិយេសិត្វា បត្តម្បិ អត្ថិ. អបរិយេសិត្វា អប្បត្តម្បិ អត្ថិ, អបរិយេសិត្វា បត្តម្បិ អត្ថិ. សព្ពំ តថាគតស្ស សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន អប្បត្តំ នាម នត្ថីតិ.

១២១. បុន អបរេន បរិយាយេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណភាវសាធនត្ថំ ន តស្សាតិ គាថមាហ. តត្ថ ន តស្ស អទ្ទិដ្ឋមិធត្ថិ កិញ្ចីតិ តស្ស តថាគតស្ស ឥធ ឥមស្មិំ តេធាតុកេ លោកេ, ឥមស្មិំ បច្ចុប្បន្នកាលេ វា បញ្ញាចក្ខុនា អទ្ទិដ្ឋំ នាម កិញ្ចិ អប្បមត្តកម្បិ ន អត្ថិ ន សំវិជ្ជតិ. អត្ថីតិ ឥទំ វត្តមានកាលិកំ អាខ្យាតបទំ. ឥមិនា បច្ចុប្បន្នកាលិកស្ស សព្ពធម្មស្ស ញាតភាវំ ទស្សេតិ. គាថាពន្ធសុខត្ថំ បនេត្ថ ទ-ការោ សំយុត្តោ. អថោ អវិញ្ញាតន្តិ ឯត្ថ អថោឥតិ វចនោបាទានេ និបាតោ. អវិញ្ញាតន្តិ អតីតកាលិកំ អវិញ្ញាតំ នាម កិញ្ចិ ធម្មជាតំ. នាហោសីតិ បាឋសេសោ. អព្យយភូតស្ស អត្ថិសទ្ទស្ស គហណេ បាឋសេសំ វិនាបិ យុជ្ជតិយេវ. ឥមិនា អតីតកាលិកស្ស សព្ពធម្មស្ស ញាតភាវំ ទស្សេតិ. អជានិតព្ពន្តិ អនាគតកាលិកំ អជានិតព្ពំ នាម ធម្មជាតំ ន ភវិស្សតិ, នត្ថិ វា. ឥមិនា អនាគតកាលិកស្ស សព្ពធម្មស្ស ញាតភាវំ ទស្សេតិ. ជាននកិរិយាវិសេសនមត្តមេវ វា ឯត្ថ អ-ការោ. សព្ពំ អភិញ្ញាសិ យទត្ថិ នេយ្យន្តិ ឯត្ថ យំ តេកាលិកំ វា កាលវិមុត្តំ វា នេយ្យំ ជានិតព្ពំ កិញ្ចិ ធម្មជាតំ អត្ថិ, តំ សព្ពំ តថាគតោ អភិញ្ញាសិ អធិកេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ជានិ បដិវិជ្ឈិ. ឯត្ថ អត្ថិសទ្ទេន តេកាលិកស្ស កាលវិមុត្តស្ស ច គហណា អត្ថិ-សទ្ទោ អព្យយភូតោយេវ ទដ្ឋព្ពោ. តថាគតោ តេន សមន្តចក្ខូតិ កាលវសេន ឱកាសវសេន ច និប្បទេសត្តា សមន្តា សព្ពតោ បវត្តំ ញាណចក្ខុ អស្សាតិ សមន្តចក្ខុ. តេន យថាវុត្តេន ការណេន តថាគតោ សមន្តចក្ខុ, សព្ពញ្ញូតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមិស្សា គាថាយ បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ទេសនាយ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ សាធិតំ.

បុន ពុទ្ធញាណានំ វិសយវសេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ទស្សេតុកាមោ សមន្តចក្ខូតិ កេនដ្ឋេន សមន្តចក្ខូតិអាទិមាហ. តត្ថ គាថាយ សមន្តចក្ខូតិ វុត្តបទេ យំ តំ សមន្តចក្ខុ, តំ កេនដ្ឋេន សមន្តចក្ខូតិ អត្ថោ. អត្ថោ បនស្ស យាវតា ទុក្ខស្ស ទុក្ខដ្ឋោតិអាទីហិ វុត្តោយេវ ហោតិ. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណញ្ហិ សមន្តចក្ខុ. យថាហ – ‘‘សមន្តចក្ខុ វុច្ចតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណ’’ន្តិ (ចូឡនិ. ធោតកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៣២). តស្មិំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណដ្ឋេ វុត្តេ សមន្តចក្ខុដ្ឋោ វុត្តោយេវ ហោតីតិ. ពុទ្ធស្សេវ ញាណានីតិ ពុទ្ធញាណានិ. ទុក្ខេ ញាណាទីនិបិ ហិ សព្ពាការេន ពុទ្ធស្សេវ ភគវតោ បវត្តន្តិ, ឥតរេសំ បន ឯកទេសមត្តេនេវ បវត្តន្តិ. សាវកសាធារណានីតិ បន ឯកទេសេនាបិ អត្ថិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. សព្ពោ ញាតោតិ សព្ពោ ញាណេន ញាតោ. អញ្ញាតោ ទុក្ខដ្ឋោ នត្ថីតិ វុត្តមេវ អត្ថំ បដិសេធេន វិភាវេតិ. សព្ពោ ទិដ្ឋោតិ ន កេវលំ ញាតមត្តោយេវ, អថ ខោ ចក្ខុនា ទិដ្ឋោ វិយ កតោ. សព្ពោ វិទិតោតិ ន កេវលំ ទិដ្ឋមត្តោយេវ, អថ ខោ បាកដោ. សព្ពោ សច្ឆិកតោតិ ន កេវលំ វិទិតោយេវ, អថ ខោ តត្ថ ញាណបដិលាភវសេន បច្ចក្ខីកតោ. សព្ពោ ផស្សិតោតិ ន កេវលំ សច្ឆិកតោយេវ, អថ ខោ បុនប្បុនំ យថារុចិ សមុទាចារវសេន ផុដ្ឋោតិ. អថ វា ញាតោ សភាវលក្ខណវសេន. ទិដ្ឋោ សាមញ្ញលក្ខណវសេន. វិទិតោ រសវសេន. សច្ឆិកតោ បច្ចុបដ្ឋានវសេន. ផស្សិតោ បទដ្ឋានវសេន. អថ វា ញាតោ ញាណុប្បាទវសេន. ទិដ្ឋោ ចក្ខុប្បាទវសេន. វិទិតោ បញ្ញុប្បាទវសេន. សច្ឆិកតោ វិជ្ជុប្បាទវសេន. ផស្សិតោ អាលោកុប្បាទវសេន. ‘‘យាវតា ទុក្ខស្ស ទុក្ខដ្ឋោ, សព្ពោ ទិដ្ឋោ, អទិដ្ឋោ ទុក្ខដ្ឋោ នត្ថី’’តិអាទិនា នយេន ច ‘‘យាវតា សទេវកស្ស លោកស្ស…បេ… អនុវិចរិតំ មនសា, សព្ពំ ញាតំ, អញ្ញាតំ នត្ថី’’តិអាទិនា នយេន ច វិត្ថារោ វេទិតព្ពោ. បឋមំ វុត្តគាថា និគមនវសេន បុន វុត្តា. តំនិគមនេយេវ ហិ កតេ ញាណនិគមនម្បិ កតមេវ ហោតីតិ.

សព្ពញ្ញុតញ្ញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សទ្ធម្មប្បកាសិនិយា បដិសម្ភិទាមគ្គ-អដ្ឋកថាយ

ញាណកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ទិដ្ឋិកថា

១. អស្សាទទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១២២. ឥទានិ ញាណកថានន្តរំ កថិតាយ ទិដ្ឋិកថាយ អនុបុព្ពអនុវណ្ណនា អនុប្បត្តា. អយញ្ហិ ទិដ្ឋិកថា ញាណកថាយ កតញាណបរិចយស្ស សមធិគតសម្មាទិដ្ឋិស្ស មិច្ឆាទិដ្ឋិមលវិសោធនា សុករា ហោតិ, សម្មាទិដ្ឋិ ច សុបរិសុទ្ធា ហោតីតិ ញាណកថានន្តរំ កថិតា. តត្ថ កា ទិដ្ឋីតិអាទិកា បុច្ឆា. កា ទិដ្ឋីតិ អភិនិវេសបរាមាសោ ទិដ្ឋីតិអាទិកំ បុច្ឆិតបុច្ឆាយ វិស្សជ្ជនំ. កថំ អភិនិវេសបរាមាសោ ទិដ្ឋីតិអាទិកោ វិស្សជ្ជិតវិស្សជ្ជនស្ស វិត្ថារនិទ្ទេសោ, សព្ពាវ តា ទិដ្ឋិយោ អស្សាទទិដ្ឋិយោតិអាទិកា ទិដ្ឋិសុត្តសំសន្ទនាតិ ឯវមិមេ ចត្តារោ បរិច្ឆេទា. តត្ថ បុច្ឆាបរិច្ឆេទេ តាវ កា ទិដ្ឋីតិ ធម្មបុច្ឆា, សភាវបុច្ឆា. កតិ ទិដ្ឋិដ្ឋានានីតិ ហេតុបុច្ឆា បច្ចយបុច្ឆា, កិត្តកានិ ទិដ្ឋីនំ ការណានីតិ អត្ថោ. កតិ ទិដ្ឋិបរិយុដ្ឋានានីតិ សមុទាចារបុច្ឆា វិការបុច្ឆា. ទិដ្ឋិយោ ឯវ ហិ សមុទាចារវសេន ចិត្តំ បរិយោនន្ធន្តិយោ ឧដ្ឋហន្តីតិ ទិដ្ឋិបរិយុដ្ឋានានិ នាម ហោន្តិ. កតិ ទិដ្ឋិយោតិ ទិដ្ឋីនំ សង្ខាបុច្ឆា គណនាបុច្ឆា. កតិ ទិដ្ឋាភិនិវេសាតិ វត្ថុប្បភេទវសេន អារម្មណនានត្តវសេន ទិដ្ឋិប្បភេទបុច្ឆា. ទិដ្ឋិយោ ឯវ ហិ តំ តំ វត្ថុំ តំ តំ អារម្មណំ អភិនិវិសន្តិ បរាមសន្តីតិ ទិដ្ឋិបរាមាសាតិ វុច្ចន្តិ. កតមោ ទិដ្ឋិដ្ឋានសមុគ្ឃាតោតិ ទិដ្ឋីនំ បដិបក្ខបុច្ឆា បហានូបាយបុច្ឆា. ទិដ្ឋិការណានិ ហិ ខន្ធាទីនិ ទិដ្ឋិសមុគ្ឃាតេន តាសំ ការណានិ ន ហោន្តីតិ តានិ ច ការណានិ សមុគ្ឃាតិតានិ នាម ហោន្តិ. តស្មា ទិដ្ឋិដ្ឋានានិ សម្មា ភុសំ ហញ្ញន្តិ ឯតេនាតិ ទិដ្ឋិដ្ឋានសមុគ្ឃាតោតិ វុច្ចតិ.

ឥទានិ ឯតាសំ ឆន្នំ បុច្ឆានំ កា ទិដ្ឋីតិអាទីនិ ឆ វិស្សជ្ជនានិ. តត្ថ កា ទិដ្ឋីតិ វិស្សជ្ជេតព្ពបុច្ឆា. អភិនិវេសបរាមាសោ ទិដ្ឋីតិ វិស្សជ្ជនំ. សា បន អនិច្ចាទិកេ វត្ថុស្មិំ និច្ចាទិវសេន អភិនិវិសតិ បតិដ្ឋហតិ ទឡ្ហំ គណ្ហាតីតិ អភិនិវេសោ. អនិច្ចាទិអាការំ អតិក្កមិត្វា និច្ចន្តិអាទិវសេន វត្តមានោ បរតោ អាមសតិ គណ្ហាតីតិ បរាមាសោ. អថ វា និច្ចន្តិអាទិកំ បរំ ឧត្តមំ សច្ចន្តិ អាមសតិ គណ្ហាតីតិ បរាមាសោ, អភិនិវេសោ ច សោ បរាមាសោ ចាតិ អភិនិវេសបរាមាសោ. ឯវំបការោ ទិដ្ឋីតិ កិច្ចតោ ទិដ្ឋិសភាវំ វិស្សជ្ជេតិ. តីណិ សតន្តិ តីណិ សតានិ, វចនវិបល្លាសោ កតោ. កតមោ ទិដ្ឋិដ្ឋានសមុគ្ឃាតោតិ បុច្ឆំ អនុទ្ធរិត្វាវ សោតាបត្តិមគ្គោ ទិដ្ឋិដ្ឋានសមុគ្ឃាតោតិ វិស្សជ្ជនំ កតំ.

១២៣. ឥទានិ កថំ អភិនិវេសបរាមាសោតិអាទិ វិត្ថារនិទ្ទេសោ. តត្ថ រូបន្តិ ឧបយោគវចនំ. រូបំ អភិនិវេសបរាមាសោតិ សម្ពន្ធោ. រូបន្តិ ចេត្ថ រូបុបាទានក្ខន្ធោ កសិណរូបញ្ច. ‘‘ឯតំ មមា’’តិ អភិនិវេសបរាមាសោ ទិដ្ឋិ, ‘‘ឯសោហមស្មី’’តិ អភិនិវេសបរាមាសោ ទិដ្ឋិ, ‘‘ឯសោ មេ អត្តា’’តិ អភិនិវេសបរាមាសោ ទិដ្ឋីតិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. ឯតន្តិ សាមញ្ញវចនំ. តេនេវ ‘‘វេទនំ ឯតំ មម, សង្ខារេ ឯតំ មមា’’តិ នបុំសកវចនំ ឯកវចនញ្ច កតំ. ឯសោតិ បន វត្តព្ពមបេក្ខិត្វា បុល្លិង្គេកវចនំ កតំ. ឯតំ មមាតិ តណ្ហាមញ្ញនាមូលិកា ទិដ្ឋិ. ឯសោហមស្មីតិ មានមញ្ញនាមូលិកា ទិដ្ឋិ. ឯសោ មេ អត្តាតិ ទិដ្ឋិមញ្ញនា ឯវ. កេចិ បន ‘‘ឯតំ មមាតិ មមំការកប្បនា, ឯសោហមស្មីតិ អហំការកប្បនា, ឯសោ មេ អត្តាតិ អហំការមមំការកប្បិតោ អត្តាភិនិវេសោតិ ច, តថា យថាក្កមេនេវ តណ្ហាមូលនិវេសោ មានបគ្គាហោ, តណ្ហាមូលនិវិដ្ឋោ មានបគ្គហិតោ, អត្តាភិនិវេសោតិ ច, សង្ខារានំ ទុក្ខលក្ខណាទស្សនំ, សង្ខារានំ អនិច្ចលក្ខណាទស្សនំ, សង្ខារានំ តិលក្ខណាទស្សនហេតុកោ អត្តាភិនិវេសោតិ ច, ទុក្ខេ អសុភេ ច សុខំ សុភន្តិ វិបល្លាសគតស្ស, អនិច្ចេ និច្ចន្តិ វិបល្លាសគតស្ស, ចតុព្ពិធវិបល្លាសគតស្ស ច អត្តាភិនិវេសោតិ ច, បុព្ពេនិវាសញាណស្ស អាការកប្បនា, ទិព្ពចក្ខុញាណស្ស អនាគតបដិលាភកប្បនា, បុព្ពន្តាបរន្តឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ កប្បនិស្សិតស្ស អត្តាភិនិវេសោតិ ច, នន្ទិយា អតីតមន្វាគមេតិ, នន្ទិយា អនាគតំ បដិកង្ខតិ, បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតិ អត្តាភិនិវេសោតិ ច, បុព្ពន្តេ អញ្ញាណហេតុកា ទិដ្ឋិ, អបរន្តេ អញ្ញាណហេតុកា ទិដ្ឋិ, បុព្ពន្តាបរន្តេ ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ អញ្ញាណហេតុកោ អត្តាភិនិវេសោ’’តិ ច ឯតេសំ តិណ្ណំ វចនានំ អត្ថំ វណ្ណយន្តិ.

ទិដ្ឋិយោ បនេត្ថ បឋមំ បញ្ចក្ខន្ធវត្ថុកា. តតោ ឆអជ្ឈត្តិកពាហិរាយតនវិញ្ញាណ- កាយសម្ផស្សកាយវេទនាកាយសញ្ញាកាយចេតនាកាយតណ្ហាកាយវិតក្កវិចារធាតុទសកសិណ- ទ្វត្តិំសាការវត្ថុកា ទិដ្ឋិយោ វុត្តា. ទ្វត្តិំសាការេសុ ច យត្ថ វិសុំ អភិនិវេសោ ន យុជ្ជតិ, តត្ថ សកលសរីរាភិនិវេសវសេនេវ វិសុំ អភិនិវេសោ វិយ កតោតិ វេទិតព្ពំ. តតោ ទ្វាទសាយតនអដ្ឋារសធាតុឯកូនវីសតិឥន្ទ្រិយវសេន យោជនា កតា. តីណិ ឯកន្តលោកុត្តរិន្ទ្រិយានិ ន យោជិតានិ. ន ហិ លោកុត្តរវត្ថុកា ទិដ្ឋិយោ ហោន្តិ. សព្ពត្ថាបិ ច លោកិយលោកុត្តរមិស្សេសុ ធម្មេសុ លោកុត្តរេ ឋបេត្វា លោកិយា ឯវ គហេតព្ពា. អនិន្ទ្រិយពទ្ធរូបញ្ច ន គហេតព្ពមេវ. តតោ តេធាតុកវសេន នវវិធភវវសេន ឈានព្រហ្មវិហារសមាបត្តិវសេន បដិច្ចសមុប្បាទង្គវសេន ច យោជនា កតា. ជាតិជរាមរណានំ វិសុំ គហណេ បរិហារោ វុត្តនយោ ឯវ. សព្ពានិ ចេតានិ រូបាទិកានិ ជរាមរណន្តានិ អដ្ឋនវុតិសតំ បទានិ ភវន្តិ.

១២៤. ទិដ្ឋិដ្ឋានេសុ ខន្ធាបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានន្តិ វីសតិវត្ថុកាយបិ សក្កាយទិដ្ឋិយា បញ្ចន្នំ ខន្ធានំយេវ វត្ថុត្តា ‘‘យេ ហិ កេចិ, ភិក្ខវេ, សមណា វា ព្រាហ្មណា វា អត្តានំ សមនុបស្សមានា សមនុបស្សន្តិ, សព្ពេ តេ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេសុយេវ សមនុបស្សន្តិ, ឯតេសំ វា អញ្ញតរ’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.៤៧) វុត្តត្តា ច បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទិដ្ឋីនំ ការណំ. អវិជ្ជាបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានន្តិ អវិជ្ជាយ អន្ធីកតានំ ទិដ្ឋិឧប្បត្តិតោ ‘‘យាយំ, ភន្តេ, ទិដ្ឋិ ‘អសម្មាសម្ពុទ្ធេសុ សម្មាសម្ពុទ្ធា’តិ, អយំ នុ ខោ, ភន្តេ, ទិដ្ឋិ កិំ បដិច្ច បញ្ញាយតីតិ? មហតី ខោ ឯសា, កច្ចាន, ធាតុ, យទិទំ អវិជ្ជាធាតុ. ហីនំ, កច្ចាន, ធាតុំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ ហីនា សញ្ញា ហីនា ទិដ្ឋី’’តិ (សំ. និ. ២.៩៧) វចនតោ ច អវិជ្ជា ទិដ្ឋីនំ ការណំ. ផស្សោបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានន្តិ តេន ផស្សេន ផុដ្ឋស្ស ទិដ្ឋិឧប្បត្តិតោ ‘‘យេ តេ, ភិក្ខវេ, សមណព្រាហ្មណា បុព្ពន្តកប្បិកា បុព្ពន្តានុទិដ្ឋិនោ បុព្ពន្តំ អារព្ភ អនេកវិហិតានិ អធិវុត្តិបទានិ អភិវទន្តិ, តទបិ ផស្សបច្ចយា’’តិ (ទី. និ. ១.១២៣) វចនតោ ច ផស្សោ ទិដ្ឋីនំ ការណំ. សញ្ញាបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានន្តិ អាការមត្តគ្គហណេន អយាថាវសភាវគាហហេតុត្តា សញ្ញាយ –

‘‘យានិ ច តីណិ យានិ ច សដ្ឋិ, សមណប្បវាទសិតានិ ភូរិបញ្ញ;

សញ្ញក្ខរសញ្ញនិស្សិតានិ, ឱសរណានិ វិនេយ្យ ឱឃតមគា’’តិ. (សុ. និ. ៥៤៣) –

វចនតោ ‘‘សញ្ញានិទានា ហិ បបញ្ចសង្ខា’’តិ (សុ. និ. ៨៨០; មហានិ. ១០៩) វចនតោ ច សញ្ញា ទិដ្ឋីនំ ការណំ. វិតក្កោបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានន្តិ អាការបរិវិតក្កេន ទិដ្ឋិឧប្បត្តិតោ –

‘‘នហេវ សច្ចានិ ពហូនិ នានា, អញ្ញត្រ សញ្ញាយ និច្ចានិ លោកេ;

តក្កញ្ច ទិដ្ឋីសុ បកប្បយិត្វា, សច្ចំ មុសាតិ ទ្វយធម្មមាហូ’’តិ. (សុ. និ. ៨៩២) –

វចនតោ ច វិតក្កោ ទិដ្ឋីនំ ការណំ. អយោនិសោមនសិការោបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានន្តិ អយោនិសោ មនសិការស្ស អកុសលានំ អសាធារណហេតុត្តា ‘‘តស្សេវំ អយោនិសោ មនសិករោតោ ឆន្នំ ទិដ្ឋីនំ អញ្ញតរា ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតី’’តិ (ម. និ. ១.១៩) វចនតោ ច អយោនិសោ មនសិការោ ទិដ្ឋីនំ ការណំ. បាបមិត្តោបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានន្តិ បាបមិត្តស្ស ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនេន ទិដ្ឋិឧប្បត្តិតោ ‘‘ពាហិរំ, ភិក្ខវេ, អង្គន្តិ ករិត្វា ន អញ្ញំ ឯកង្គម្បិ សមនុបស្សាមិ, យំ ឯវំ មហតោ អនត្ថាយ សំវត្តតិ. យថយិទំ, ភិក្ខវេ, បាបមិត្តតា’’តិ (អ. និ. ១.១១០) វចនតោ ច បាបមិត្តោ ទិដ្ឋីនំ ការណំ. បរតោបិ ឃោសោ ទិដ្ឋិដ្ឋានន្តិ ទុរក្ខាតធម្មស្សវនេន ទិដ្ឋិឧប្បត្តិតោ ‘‘ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, ហេតូ ទ្វេ បច្ចយា មិច្ឆាទិដ្ឋិយា ឧប្បាទាយ បរតោ ច ឃោសោ អយោនិសោ ច មនសិការោ’’តិ (អ. និ. ២.១២៦) វចនតោ ច បរតោ ឃោសោ មិច្ឆាទិដ្ឋិកតោ មិច្ឆាទិដ្ឋិបដិសញ្ញុត្តកថា ទិដ្ឋីនំ ការណំ.

ឥទានិ ទិដ្ឋិដ្ឋានន្តិ បទស្ស អត្ថំ វិវរន្តោ ខន្ធា ហេតុ ខន្ធា បច្ចយោតិអាទិមាហ. ខន្ធា ឯវ ទិដ្ឋីនំ ឧបាទាយ, ជនកហេតុ ចេវ ឧបត្ថម្ភកបច្ចយោ ចាតិ អត្ថោ. សមុដ្ឋានដ្ឋេនាតិ សមុដ្ឋហន្តិ ឧប្បជ្ជន្តិ ឯតេនាតិ សមុដ្ឋានំ, ការណន្តិ អត្ថោ. តេន សមុដ្ឋានដ្ឋេន, ទិដ្ឋិការណភាវេនាតិ អត្ថោ.

១២៥. ឥទានិ កិច្ចភេទេន ទិដ្ឋិភេទំ ទស្សេន្តោ កតមានិ អដ្ឋារស ទិដ្ឋិបរិយុដ្ឋានានីតិអាទិមាហ. តត្ថ យា ទិដ្ឋីតិ ឥទានិ វុច្ចមានានំ អដ្ឋារសន្នំ បទានំ សាធារណំ មូលបទំ. យា ទិដ្ឋិ, តទេវ ទិដ្ឋិគតំ, យា ទិដ្ឋិ, តទេវ ទិដ្ឋិគហនន្តិ សព្ពេហិ សម្ពន្ធោ កាតព្ពោ. អយាថាវទស្សនដ្ឋេន ទិដ្ឋិ, តទេវ ទិដ្ឋីសុ គតំ ទស្សនំ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិអន្តោគធត្តាតិ ទិដ្ឋិគតំ. ហេដ្ឋាបិស្ស អត្ថោ វុត្តោយេវ. ទ្វិន្នំ អន្តានំ ឯកន្តគតត្តាបិ ទិដ្ឋិគតំ. សា ឯវ ទិដ្ឋិ ទុរតិក្កមនដ្ឋេន ទិដ្ឋិគហនំ តិណគហនវនគហនបព្ពតគហនានិ វិយ. សាសង្កសប្បដិភយដ្ឋេន ទិដ្ឋិកន្តារំ ចោរកន្តារវាឡកន្តារនិរុទកកន្តារទុព្ភិក្ខកន្តារា វិយ. ធម្មសង្គណិយំ ‘‘ទិដ្ឋិកន្តារោ’’តិ សកលិង្គេនេវ អាគតំ. សម្មាទិដ្ឋិយា វិនិវិជ្ឈនដ្ឋេន បដិលោមដ្ឋេន ច ទិដ្ឋិវិសូកំ. មិច្ឆាទស្សនញ្ហិ ឧប្បជ្ជមានំ សម្មាទស្សនំ វិនិវិជ្ឈតិ ចេវ វិលោមេតិ ច. ធម្មសង្គណិយំ (ធ. ស. ៣៩២, ១១០៥) ‘‘ទិដ្ឋិវិសូកាយិក’’ន្តិ អាគតំ. កទាចិ សស្សតស្ស, កទាចិ ឧច្ឆេទស្ស គហណតោ ទិដ្ឋិយា វិរូបំ ផន្ទិតន្តិ ទិដ្ឋិវិប្ផន្ទិតំ. ទិដ្ឋិគតិកោ ហិ ឯកស្មិំ បតិដ្ឋាតុំ ន សក្កោតិ, កទាចិ សស្សតំ អនុស្សរតិ, កទាចិ ឧច្ឆេទំ. ទិដ្ឋិយេវ អនត្ថេ សំយោជេតីតិ ទិដ្ឋិសញ្ញោជនំ. ទិដ្ឋិយេវ អន្តោតុទនដ្ឋេន ទុន្នីហរណីយដ្ឋេន ច សល្លន្តិ ទិដ្ឋិសល្លំ. ទិដ្ឋិយេវ បីឡាករណដ្ឋេន សម្ពាធោតិ ទិដ្ឋិសម្ពាធោ. ទិដ្ឋិយេវ មោក្ខាវរណដ្ឋេន បលិពោធោតិ ទិដ្ឋិបលិពោធោ. ទិដ្ឋិយេវ ទុម្មោចនីយដ្ឋេន ពន្ធនន្តិ ទិដ្ឋិពន្ធនំ. ទិដ្ឋិយេវ ទុរុត្តរដ្ឋេន បបាតោតិ ទិដ្ឋិបបាតោ. ទិដ្ឋិយេវ ថាមគតដ្ឋេន អនុសយោតិ ទិដ្ឋានុសយោ. ទិដ្ឋិយេវ អត្តានំ សន្តាបេតីតិ ទិដ្ឋិសន្តាបោ. ទិដ្ឋិយេវ អត្តានំ អនុទហតីតិ ទិដ្ឋិបរិឡាហោ. ទិដ្ឋិយេវ កិលេសកាយំ គន្ថេតីតិ ទិដ្ឋិគន្ថោ. ទិដ្ឋិយេវ ភុសំ អាទិយតីតិ ទិដ្ឋុបាទានំ. ទិដ្ឋិយេវ ‘‘សច្ច’’ន្តិអាទិវសេន អភិនិវិសតីតិ ទិដ្ឋាភិនិវេសោ. ទិដ្ឋិយេវ ឥទំ បរន្តិ អាមសតិ, បរតោ វា អាមសតីតិ ទិដ្ឋិបរាមាសោ.

១២៦. ឥទានិ រាសិវសេន សោឡស ទិដ្ឋិយោ ឧទ្ទិសន្តោ កតមា សោឡស ទិដ្ឋិយោតិអាទិមាហ. តត្ថ សុខសោមនស្សសង្ខាតេ អស្សាទេ ទិដ្ឋិ អស្សាទទិដ្ឋិ. អត្តានំ អនុគតា ទិដ្ឋិ អត្តានុទិដ្ឋិ. នត្ថីតិ បវត្តត្តា វិបរីតា ទិដ្ឋិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ. សតិ កាយេ ទិដ្ឋិ, សន្តី វា កាយេ ទិដ្ឋិ សក្កាយទិដ្ឋិ. កាយោតិ ចេត្ថ ខន្ធបញ្ចកំ, ខន្ធបញ្ចកសង្ខាតោ សក្កាយោ វត្ថុ បតិដ្ឋា ឯតិស្សាតិ សក្កាយវត្ថុកា. សស្សតន្តិ បវត្តា ទិដ្ឋិ សស្សតទិដ្ឋិ. ឧច្ឆេទោតិ បវត្តា ទិដ្ឋិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ. សស្សតាទិអន្តំ គណ្ហាតីតិ អន្តគ្គាហិកា, អន្តគ្គាហោ វា អស្សា អត្ថីតិ អន្តគ្គាហិកា. អតីតសង្ខាតំ បុព្ពន្តំ អនុគតា ទិដ្ឋិ បុព្ពន្តានុទិដ្ឋិ. អនាគតសង្ខាតំ អបរន្តំ អនុគតា ទិដ្ឋិ អបរន្តានុទិដ្ឋិ. អនត្ថេ សំយោជេតីតិ សញ្ញោជនិកា. អហង្ការវសេន អហន្តិ ឧប្បន្នេន មានេន ទិដ្ឋិយា មូលភូតេន វិនិពន្ធា ឃដិតា ឧប្បាទិតា ទិដ្ឋិ អហន្តិ មានវិនិពន្ធា ទិដ្ឋិ. តថា មមង្ការវសេន មមន្តិ ឧប្បន្នេន មានេន វិនិពន្ធា ទិដ្ឋិ មមន្តិ មានវិនិពន្ធា ទិដ្ឋិ. អត្តនោ វទនំ កថនំ អត្តវាទោ, តេន បដិសញ្ញុត្តា ពទ្ធា ទិដ្ឋិ អត្តវាទបដិសំយុត្តា ទិដ្ឋិ. អត្តានំ លោកោតិ វទនំ កថនំ លោកវាទោ, តេន បដិសញ្ញុត្តា ទិដ្ឋិ លោកវាទបដិសំយុត្តា ទិដ្ឋិ. ភវោ វុច្ចតិ សស្សតំ, សស្សតវសេន ឧប្បជ្ជនទិដ្ឋិ ភវទិដ្ឋិ. វិភវោ វុច្ចតិ ឧច្ឆេទោ, ឧច្ឆេទវសេន ឧប្បជ្ជនទិដ្ឋិ វិភវទិដ្ឋិ.

១២៧-១២៨. ឥទានិ តីណិ សតំ ទិដ្ឋាភិនិវេសេ និទ្ទិសិតុកាមោ កតមេ តីណិ សតំ ទិដ្ឋាភិនិវេសាតិ បុច្ឆិត្វា តេ អវិស្សជ្ជេត្វាវ វិសុំ វិសុំ អភិនិវេសវិស្សជ្ជនេនេវ តេ វិស្សជ្ជេតុកាមោ អស្សាទទិដ្ឋិយា, កតិហាការេហិ អភិនិវេសោ ហោតីតិអាទិនា នយេន សោឡសន្នំ ទិដ្ឋីនំ អភិនិវេសាការគណនំ បុច្ឆិត្វា បុន អស្សាទទិដ្ឋិយា បញ្ចតិំសាយ អាការេហិ អភិនិវេសោ ហោតីតិ តាសំ សោឡសន្នំ ទិដ្ឋីនំ អភិនិវេសាការគណនំ វិស្សជ្ជេត្វា បុន តានិ គណនានិ វិស្សជ្ជេន្តោ អស្សាទទិដ្ឋិយា កតមេហិ បញ្ចតិំសាយ អាការេហិ អភិនិវេសោ ហោតីតិអាទិមាហ. តត្ថ រូបំ បដិច្ចាតិ រូបក្ខន្ធំ បដិច្ច. ឧប្បជ្ជតិ សុខំ សោមនស្សន្តិ ‘‘អយំ មេ កាយោ ឦទិសោ’’តិ រូបសម្បទំ និស្សាយ គេហសិតំ រាគសម្បយុត្តំ សុខំ សោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ. ហេដ្ឋា វុត្តេនដ្ឋេន សុខញ្ច សោមនស្សញ្ច. តំយេវ រូបស្ស អស្សាទោតិ រូបនិស្សយោ អស្សាទោ. តញ្ហិ សុខំ តណ្ហាវសេន អស្សាទីយតិ ឧបភុញ្ជីយតីតិ អស្សាទោ. អភិនិវេសបរាមាសោ ទិដ្ឋីតិ សោ អស្សាទោ សស្សតោតិ វា ឧច្ឆិជ្ជិស្សតីតិ វា សស្សតំ វា ឧច្ឆិជ្ជមានំ វា អត្តានំ សុខិតំ ករោតីតិ វា អភិនិវេសបរាមាសោ ហោតិ. តស្មា យា ច ទិដ្ឋិ យោ ច អស្សាទោតិ អស្សាទស្ស ទិដ្ឋិភាវាភាវេបិ អស្សាទំ វិនា សា ទិដ្ឋិ ន ហោតីតិ កត្វា ឧភយម្បិ សមុច្ចិតំ. អស្សាទទិដ្ឋីតិ អស្សាទេ បវត្តា ទិដ្ឋីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥទានិ នានាសុត្តេហិ សំសន្ទេត្វា មិច្ឆាទិដ្ឋិំ មិច្ឆាទិដ្ឋិកញ្ច គរហិតុកាមោ អស្សាទទិដ្ឋិ មិច្ឆាទិដ្ឋីតិអាទិមាហ. តត្ថ ទិដ្ឋិវិបត្តីតិ សម្មាទិដ្ឋិវិនាសកមិច្ឆាទិដ្ឋិសង្ខាតទិដ្ឋិយា វិបត្តិ. ទិដ្ឋិវិបន្នោតិ វិបន្នា វិនដ្ឋា សម្មាទិដ្ឋិ អស្សាតិ ទិដ្ឋិវិបន្នោ, វិបន្នទិដ្ឋីតិ វុត្តំ ហោតិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិយា វា វិបន្នោ វិនដ្ឋោតិ ទិដ្ឋិវិបន្នោ. ន សេវិតព្ពោ ឧបសង្កមនេន. ន ភជិតព្ពោ ចិត្តេន. ន បយិរុបាសិតព្ពោ ឧបសង្កមិត្វា និសីទនេន. តំ កិស្ស ហេតូតិ ‘‘តំ សេវនាទិកំ កេន ការណេន ន កាតព្ព’’ន្តិ តស្ស ការណបុច្ឆា. ទិដ្ឋិ ហិស្ស បាបិកាតិ ការណវិស្សជ្ជនំ. យស្មា អស្ស បុគ្គលស្ស ទិដ្ឋិ បាបិកា, តស្មា តំ សេវនាទិកំ ន កាតព្ពន្តិ អត្ថោ. ទិដ្ឋិយា រាគោតិ ‘‘សុន្ទរា មេ ទិដ្ឋី’’តិ ទិដ្ឋិំ អារព្ភ ទិដ្ឋិយា ឧប្បជ្ជនរាគោ. ទិដ្ឋិរាគរត្តោតិ តេន ទិដ្ឋិរាគេន រង្គេន រត្តំ វត្ថំ វិយ រត្តោ. ន មហប្ផលន្តិ វិបាកផលេន. ន មហានិសំសន្តិ និស្សន្ទផលេន.

បុរិសបុគ្គលស្សាតិ បុរិសសង្ខាតស្ស បុគ្គលស្ស. លោកិយវោហារេន ហិ បុរិ វុច្ចតិ សរីរំ, តស្មិំ បុរិស្មិំ សេតិ បវត្តតីតិ បុរិសោ, បុំ វុច្ចតិ និរយោ, តំ បុំ គលតិ គច្ឆតីតិ បុគ្គលោ. យេភុយ្យេន ហិ សត្តា សុគតិតោ ចុតា ទុគ្គតិយំយេវ និព្ពត្តន្តិ. តំ កិស្ស ហេតូតិ តំ ន មហប្ផលត្តំ កេន ការណេន ហោតិ. ទិដ្ឋិ ហិស្ស បាបិកាតិ យស្មា អស្ស បុគ្គលស្ស ទិដ្ឋិ បាបិកា, តស្មា ន មហប្ផលំ ហោតីតិ អត្ថោ. ទ្វេវ គតិយោតិ បញ្ចសុ គតីសុ ទ្វេវ គតិយោ. វិបជ្ជមានាយ ទិដ្ឋិយា និរយោ. សម្បជ្ជមានាយ តិរច្ឆានយោនិ. យញ្ចេវ កាយកម្មន្តិ សកលិង្គធារណបដិបទានុយោគអភិវាទនបច្ចុដ្ឋានអញ្ជលិកម្មាទិ កាយកម្មំ. យញ្ច វចីកម្មន្តិ សកសមយបរិយាបុណនសជ្ឈាយនទេសនាសមាទបនាទិ វចីកម្មំ. យញ្ច មនោកម្មន្តិ ឥធលោកចិន្តាបដិសំយុត្តញ្ច បរលោកចិន្តាបដិសំយុត្តញ្ច កតាកតចិន្តាបដិសំយុត្តញ្ច មនោកម្មំ. តិណកដ្ឋធញ្ញពីជេសុ សត្តទិដ្ឋិស្ស ទានានុប្បទានបដិគ្គហណបរិភោគេសុ ច កាយវចីមនោកម្មានិ. យថាទិដ្ឋីតិ យា អយំ ទិដ្ឋិ, តស្សានុរូបំ. សមត្តន្តិ បរិបុណ្ណំ. សមាទិន្នន្តិ គហិតំ.

អដ្ឋកថាយំ បន វុត្តំ – តទេតំ យថាទិដ្ឋិយំ ឋិតកាយកម្មំ, ទិដ្ឋិសហជាតកាយកម្មំ, ទិដ្ឋានុលោមិកកាយកម្មន្តិ តិវិធំ ហោតិ. តត្ថ ‘‘បាណំ ហនតោ អទិន្នំ អាទិយតោ មិច្ឆាចរតោ នត្ថិ តតោនិទានំ បាបំ, នត្ថិ បាបស្ស អាគមោ’’តិ យំ ឯវំ ទិដ្ឋិកស្ស សតោ បាណាតិបាតអទិន្នាទានមិច្ឆាចារសង្ខាតំ កាយកម្មំ, ឥទំ យថាទិដ្ឋិយំ ឋិតកាយកម្មំ នាម. ‘‘បាណំ ហនតោ អទិន្នំ អាទិយតោ មិច្ឆាចរតោ នត្ថិ តតោនិទានំ បាបំ, នត្ថិ បាបស្ស អាគមោ’’តិ យំ ឥមាយ ទិដ្ឋិយា ឥមិនា ទស្សនេន សហជាតំ កាយកម្មំ, ឥទំ ទិដ្ឋិសហជាតកាយកម្មំ នាម. តទេវ បន សមត្តំ សមាទិន្នំ គហិតំ បរាមដ្ឋំ ទិដ្ឋានុលោមិកកាយកម្មំ នាម. វចីកម្មមនោកម្មេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ បន មុសា ភណតោ បិសុណំ ភណតោ ផរុសំ ភណតោ សម្ផំ បលបតោ អភិជ្ឈាលុនោ ព្យាបន្នចិត្តស្ស មិច្ឆាទិដ្ឋិកស្ស សតោ នត្ថិ តតោនិទានំ បាបំ, នត្ថិ បាបស្ស អាគមោតិ យោជនា កាតព្ពា. លិង្គធារណាទិបរិយាបុណនាទិលោកចិន្តាទិវសេន វុត្តនយោ ចេត្ថ សុន្ទរោ.

ចេតនាទីសុ ទិដ្ឋិសហជាតា ចេតនា ចេតនា នាម. ទិដ្ឋិសហជាតា បត្ថនា បត្ថនា នាម. ចេតនាបត្ថនានំ វសេន ចិត្តដ្ឋបនា បណិធិ នាម. តេហិ បន ចេតនាទីហិ សម្បយុត្តា ផស្សាទយោ សង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នា ធម្មា សង្ខារា នាម. អនិដ្ឋាយាតិអាទីហិ ទុក្ខមេវ វុត្តំ. ទុក្ខញ្ហិ សុខកាមេហិ សត្តេហិ ន ឯសិតត្តា អនិដ្ឋំ. អប្បិយត្តា អកន្តំ. មនស្ស អវឌ្ឍនតោ, មនសិ អវិសប្បនតោ ច អមនាបំ. អាយតិំ អភទ្ទតាយ អហិតំ. បីឡនតោ ទុក្ខន្តិ. តំ កិស្ស ហេតូតិ តំ ឯវំ សំវត្តនំ កេន ការណេន ហោតីតិ អត្ថោ. ឥទានិស្ស ការណំ ទិដ្ឋិ ហិស្ស បាបិកាតិ. យស្មា តស្ស បុគ្គលស្ស ទិដ្ឋិ បាបិកា លាមកា, តស្មា ឯវំ សំវត្តតីតិ អត្ថោ. អល្លាយ បថវិយា និក្ខិត្តន្តិ ឧទកេន តិន្តាយ ភូមិយា រោបិតំ. បថវីរសំ អាបោរសន្តិ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ បថវិយា ច សម្បទំ អាបស្ស ច សម្បទំ. ពីជនិក្ខិត្តដ្ឋានេ ហិ ន សព្ពា បថវី ន សព្ពោ អាបោ ច ពីជំ ផលំ គណ្ហាបេតិ. យោ បន តេសំ បទេសោ ពីជំ ផុសតិ, សោយេវ ពីជំ ផលំ គណ្ហាបេតិ. តស្មា ពីជបោសនាយ បច្ចយភូតោយេវ សោ បទេសោ បថវីរសោ អាបោរសោតិ វេទិតព្ពោ. រសសទ្ទស្ស ហិ សម្បត្តិ ច អត្ថោ. យថាហ ‘‘កិច្ចសម្បត្តិអត្ថេន រសោ នាម បវុច្ចតី’’តិ. លោកេ ច ‘‘សុរសោ គន្ធព្ពោ’’តិ វុត្តេ សុសម្បន្នោ គន្ធព្ពោតិ អត្ថោ ញាយតិ. ឧបាទិយតីតិ គណ្ហាតិ. យោ ហិ បទេសោ បច្ចយោ ហោតិ, តំ បច្ចយំ លភមានំ ពីជំ តំ គណ្ហាតិ នាម. សព្ពំ តន្តិ សព្ពំ តំ រសជាតំ. តិត្តកត្តាយាតិ សោ បថវីរសោ អាបោរសោ ច អតិត្តកោ សមានោបិ តិត្តកំ ពីជំ និស្សាយ និម្ពរុក្ខាទីនំ តេសំ ផលានញ្ច តិត្តកភាវាយ សំវត្តតិ. កដុកត្តាយាតិ ឥទំ បុរិមស្សេវ វេវចនំ.

‘‘វណ្ណគន្ធរសូបេតោ, អម្ពោយំ អហុវា បុរេ;

តមេវ បូជំ លភមានោ, កេនម្ពោ កដុកប្ផលោ’’តិ. (ជា. ១.២.៧១) –

អាគតដ្ឋានេ វិយ ហិ ឥធាបិ តិត្តកមេវ អប្បិយដ្ឋេន កដុកន្តិ វេទិតព្ពំ. អសាតត្តាយាតិ អមធុរភាវាយ. អសាទុត្តាយាតិបិ បាឋោ, អសាទុភាវាយាតិ អត្ថោ. សាទូតិ ហិ មធុរំ. ពីជំ ហិស្សាតិ អស្ស និម្ពាទិកស្ស ពីជំ. ឯវមេវន្តិ ឯវំ ឯវំ. យស្មា សុខា វេទនា បរមោ អស្សាទោ, តស្មា មិច្ឆាទិដ្ឋិយា ទុក្ខវេទនាវសេន អាទីនវោ ទស្សិតោតិ. បុន អដ្ឋារសភេទេន ទិដ្ឋិយា អាទីនវំ ទស្សេតុំ អស្សាទទិដ្ឋិ មិច្ឆាទិដ្ឋីតិអាទិមាហ. តំ វុត្តត្ថមេវ. ឥមេហិ អដ្ឋារសហិ អាការេហិ បរិយុដ្ឋិតចិត្តស្ស សញ្ញោគោតិ ទិដ្ឋិយា ឯវ សំសារេ ពន្ធនំ ទស្សេតិ.

១២៩. យស្មា បន ទិដ្ឋិភូតានិបិ សញ្ញោជនានិ អត្ថិ អទិដ្ឋិភូតានិបិ, តស្មា តំ បភេទំ ទស្សេន្តោ អត្ថិ សញ្ញោជនានិ ចេវាតិអាទិមាហ. តត្ថ យស្មា កាមរាគសញ្ញោជនស្សេវ អនុនយសញ្ញោជនន្តិ អាគតដ្ឋានម្បិ អត្ថិ, តស្មា អនុនយសញ្ញោជនន្តិ វុត្តំ. កាមរាគភាវំ អប្បត្វា បវត្តំ លោភំ សន្ធាយ ឯតំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. សេសខន្ធាយតនាទិមូលកេសុបិ វារេសុ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. វេទនាបរមត្តា ច អស្សាទស្ស វេទនាបរិយោសានា ឯវ ទេសនា កតា. សញ្ញាទយោ ន គហិតា. ឥមេហិ បញ្ចតិំសាយ អាការេហីតិ បញ្ចក្ខន្ធា អជ្ឈត្តិកាយតនាទីនិ បញ្ច ឆក្កានិ ចាតិ ឥមានិ បញ្ចតិំស វត្ថូនិ និស្សាយ ឧប្បន្នអស្សាទារម្មណវសេន បញ្ចតិំសាយ អាការេហិ.

អស្សាទទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. អត្តានុទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៣០. អត្តានុទិដ្ឋិយំ អស្សុតវា បុថុជ្ជនោតិ អាគមាធិគមាភាវា ញេយ្យោ អស្សុតវា ឥតិ. យស្ស ហិ ខន្ធធាតុអាយតនសច្ចបច្ចយាការសតិបដ្ឋានាទីសុ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាវិនិច្ឆយវិរហិតត្តា អត្តានុទិដ្ឋិបដិសេធករោ នេវ អាគមោ, បដិបត្តិយា អធិគន្តព្ពស្ស អនធិគតត្តា ន ច អធិគមោ អត្ថិ, សោ អាគមាធិគមានំ អភាវា ញេយ្យោ អស្សុតវា ឥតិ. សុតន្តិ ហិ ពុទ្ធវចនាគមោ ច សុតផលត្តា ហេតុវោហារវសេន អធិគមោ ច, តំ សុតំ អស្ស អត្ថីតិ សុតវា, ន សុតវា អស្សុតវា. ស្វាយំ –

បុថូនំ ជននាទីហិ, ការណេហិ បុថុជ្ជនោ;

បុថុជ្ជនន្តោគធត្តា, បុថុវាយំ ជនោ ឥតិ.

សោ ហិ បុថូនំ នានប្បការានំ កិលេសាទីនំ ជននាទីហិ ការណេហិ បុថុជ្ជនោ. យថាហ – ‘‘បុថុ កិលេសេ ជនេន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ អវិហតសក្កាយទិដ្ឋិកាតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ សត្ថារានំ មុខុល្លោកិកាតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ សព្ពគតីហិ អវុដ្ឋិតាតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាភិសង្ខារេ អភិសង្ខរោន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាឱឃេហិ វុយ្ហន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាសន្តាបេហិ សន្តប្បេន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាបរិឡាហេហិ បរិទយ្ហន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ រត្តា គិទ្ធា គធិតា មុច្ឆិតា អជ្ឈោសន្នា លគ្គា លគ្គិតា បលិពុទ្ធាតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ បញ្ចហិ នីវរណេហិ អាវុតា និវុតា ឱវុតា បិហិតា បដិច្ឆន្នា បដិកុជ្ជិតាតិ បុថុជ្ជនា’’តិ (មហានិ. ៩៤). បុថូនំ វា គណនបថមតីតានំ អរិយធម្មបរម្មុខានំ នីចធម្មសមុទាចារានំ ជនានំ អន្តោគធត្តាបិ បុថុជ្ជនា, បុថុ វា អយំ, វិសុំយេវ សង្ខំ គតោ វិសំសដ្ឋោ សីលសុតាទិគុណយុត្តេហិ អរិយេហិ ជនោតិបិ បុថុជ្ជនោ. ឯវមេតេហិ ‘‘អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ’’តិ ទ្វីហិ បទេហិ យេ តេ –

‘‘ទុវេ បុថុជ្ជនា វុត្តា, ពុទ្ធេនាទិច្ចពន្ធុនា;

អន្ធោ បុថុជ្ជនោ ឯកោ, កល្យាណេកោ បុថុជ្ជនោ’’តិ. –

ទ្វេ បុថុជ្ជនា វុត្តា, តេសុ អន្ធបុថុជ្ជនោ វុត្តោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ.

អរិយានំ អទស្សាវីតិអាទីសុ អរិយាតិ អារកត្តា កិលេសេហិ, អនយេ ន ឥរិយនតោ, អយេ ច ឥរិយនតោ, សទេវកេន ច លោកេន អរណីយតោ ពុទ្ធា ច បច្ចេកពុទ្ធា ច ពុទ្ធសាវកា ច វុច្ចន្តិ, ពុទ្ធា ឯវ វា ឥធ អរិយា. យថាហ – ‘‘សទេវកេ, ភិក្ខវេ, លោកេ…បេ… តថាគតោ អរិយោតិ វុច្ចតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៩៨).

សប្បុរិសាតិ ឯត្ថ បន បច្ចេកពុទ្ធា តថាគតសាវកា ច ‘‘សប្បុរិសា’’តិ វេទិតព្ពា. តេ ហិ លោកុត្តរគុណយោគេន សោភនា បុរិសាតិ សប្បុរិសា. សព្ពេយេវ វា ឯតេ ទ្វេធាបិ វុត្តា. ពុទ្ធាបិ ហិ អរិយា ច សប្បុរិសា ច បច្ចេកពុទ្ធា ពុទ្ធសាវកាបិ. យថាហ –

‘‘យោ វេ កតញ្ញូ កតវេទិ ធីរោ, កល្យាណមិត្តោ ទឡ្ហភត្តិ ច ហោតិ;

ទុខិតស្ស សក្កច្ច ករោតិ កិច្ចំ, តថាវិធំ សប្បុរិសំ វទន្តី’’តិ. (ជា. ២.១៧.៧៨);

ឯត្ថ ហិ ‘‘កតញ្ញូ កតវេទិ ធីរោ’’តិ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ វុត្តោ, ‘‘កល្យាណមិត្តោ ទឡ្ហភត្តិ ចា’’តិ ពុទ្ធសាវកោ, ‘‘ទុខិតស្ស សក្កច្ច ករោតិ កិច្ច’’ន្តិ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ. ឥទានិ យោ តេសំ អរិយានំ អទស្សនសីលោ, ន ច ទស្សនេ សាធុការី, សោ ‘‘អរិយានំ អទស្សាវី’’តិ វេទិតព្ពោ. សោ ច ចក្ខុនា អទស្សាវី ញាណេន អទស្សាវីតិ ទុវិធោ. តេសុ ញាណេន អទស្សាវី ឥធាធិប្បេតោ. មំសចក្ខុនា ហិ ទិព្ពចក្ខុនា វា អរិយា ទិដ្ឋាបិ អទិដ្ឋាវ ហោន្តិ តេសំ ចក្ខូនំ វណ្ណមត្តគហណតោ ន អរិយភាវគោចរតោ. សោណសិង្គាលាទយោបិ ហិ ចក្ខុនា អរិយេ បស្សន្តិ, ន ច តេ អរិយានំ ទស្សាវិនោ, តស្មា ចក្ខុនា ទស្សនំ ន ទស្សនំ, ញាណេន ទស្សនមេវ ទស្សនំ. យថាហ – ‘‘កិំ តេ, វក្កលិ, ឥមិនា បូតិកាយេន ទិដ្ឋេន, យោ ខោ, វក្កលិ, ធម្មំ បស្សតិ, សោ មំ បស្សតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៨៧). តស្មា ចក្ខុនា បស្សន្តោបិ ញាណេន អរិយេហិ ទិដ្ឋំ អនិច្ចាទិលក្ខណំ អបស្សន្តោ អរិយាធិគតញ្ច ធម្មំ អនធិគច្ឆន្តោ អរិយករធម្មានំ អរិយភាវស្ស ច អទិដ្ឋត្តា ‘‘អរិយានំ អទស្សាវី’’តិ វេទិតព្ពោ.

អរិយធម្មស្ស អកោវិទោតិ សតិបដ្ឋានាទិភេទេ អរិយធម្មេ អកុសលោ. អរិយធម្មេ អវិនីតោតិ ឯត្ថ បន –

ទុវិធោ វិនយោ នាម, ឯកមេកេត្ថ បញ្ចធា;

អភាវតោ តស្ស អយំ, ‘‘អវិនីតោ’’តិ វុច្ចតិ.

អយញ្ហិ សំវរវិនយោ បហានវិនយោតិ ទុវិធោ វិនយោ. ឯត្ថ ច ទុវិធេបិ វិនយេ ឯកមេកោ វិនយោ បញ្ចធា ភិជ្ជតិ. សំវរវិនយោបិ ហិ សីលសំវរោ, សតិសំវរោ, ញាណសំវរោ, ខន្តិសំវរោ, វីរិយសំវរោតិ បញ្ចវិធោ. បហានវិនយោបិ តទង្គប្បហានំ, វិក្ខម្ភនប្បហានំ, សមុច្ឆេទប្បហានំ, បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានំ, និស្សរណប្បហានន្តិ បញ្ចវិធោ.

តត្ថ ‘‘ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរេន ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោ’’តិ (វិភ. ៥១១) អយំ សីលសំវរោ. ‘‘រក្ខតិ ចក្ខុន្ទ្រិយំ ចក្ខុន្ទ្រិយេ សំវរំ អាបជ្ជតី’’តិ (ទី. និ. ១.២១៣; ម. និ. ១.២៩៥; សំ. និ. ៤.២៣៩; អ. និ. ៣.១៦) អយំ សតិសំវរោ.

‘‘យានិ សោតានិ លោកស្មិំ, (អជិតាតិ ភគវា)

សតិ តេសំ និវារណំ;

សោតានំ សំវរំ ព្រូមិ, បញ្ញាយេតេ បិធីយរេ’’តិ. (សុ. និ. ១០៤១; ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៤) –

អយំ ញាណសំវរោ. ‘‘ខមោ ហោតិ សីតស្ស ឧណ្ហស្សា’’តិ (ម. និ. ១.២៤; អ. និ. ៤.១១៤; ៦.៥៨) អយំ ខន្តិសំវរោ. ‘‘ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតី’’តិ (ម. និ. ១.២៦; អ. និ. ៤.១១៤; ៦.៥៨) អយំ វីរិយសំវរោ. សព្ពោបិ ចាយំ សំវរោ យថាសកំ សំវរិតព្ពានំ វិនេតព្ពានញ្ច កាយទុច្ចរិតាទីនំ សំវរណតោ ‘‘សំវរោ’’, វិនយនតោ ‘‘វិនយោ’’តិ វុច្ចតិ. ឯវំ តាវ សំវរវិនយោ បញ្ចធា ភិជ្ជតីតិ វេទិតព្ពោ.

តថា យំ នាមរូបបរិច្ឆេទាទីសុ វិបស្សនាញាណេសុ បដិបក្ខភាវតោ ទីបាលោកេន វិយ តមស្ស តេន តេន វិបស្សនាញាណេន តស្ស តស្ស អនត្ថស្ស បហានំ, សេយ្យថិទំ – នាមរូបវវត្ថានេន សក្កាយទិដ្ឋិយា, បច្ចយបរិគ្គហេន អហេតុវិសមហេតុទិដ្ឋីនំ, កង្ខាវិតរណេន កថំកថីភាវស្ស, កលាបសម្មសនេន ‘‘អហំ មមា’’តិ គាហស្ស, មគ្គាមគ្គវវត្ថានេន អមគ្គេ មគ្គសញ្ញាយ, ឧទយទស្សនេន ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយា, វយទស្សនេន សស្សតទិដ្ឋិយា, ភយទស្សនេន សភយេ អភយសញ្ញាយ, អាទីនវទស្សនេន អស្សាទសញ្ញាយ, និព្ពិទានុបស្សនេន អភិរតិសញ្ញាយ, មុញ្ចិតុកម្យតាញាណេន អមុញ្ចិតុកម្យតាយ, ឧបេក្ខាញាណេន អនុបេក្ខាយ, អនុលោមញាណេន ធម្មដ្ឋិតិយំ និព្ពានេ ច បដិលោមភាវស្ស, គោត្រភុនា សង្ខារនិមិត្តគាហស្ស បហានំ, ឯតំ តទង្គប្បហានំ នាម.

យំ បន ឧបចារប្បនាភេទេន សមាធិនា បវត្តិភាវនិវារណតោ ឃដប្បហារេន វិយ ឧទកបិដ្ឋេ សេវាលស្ស តេសំ តេសំ នីវរណាទិធម្មានំ បហានំ, ឥទំ វិក្ខម្ភនប្បហានំ នាម. យំ ចតុន្នំ អរិយមគ្គានំ ភាវិតត្តា តំតំមគ្គវតោ អត្តនោ សន្តានេ ‘‘ទិដ្ឋិគតានំ បហានាយា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ២៧៧; វិភ. ៦២៨) នយេន វុត្តស្ស សមុទយបក្ខិកស្ស កិលេសគ្គណស្ស អច្ចន្តអប្បវត្តិភាវេន បហានំ, ឥទំ សមុច្ឆេទប្បហានំ នាម. យំ បន ផលក្ខណេ បដិប្បស្សទ្ធត្តំ កិលេសានំ, ឥទំ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានំ នាម. យំ សព្ពសង្ខតនិស្សដត្តា បហីនសព្ពសង្ខតំ និព្ពានំ, ឥទំ និស្សរណប្បហានំ នាម. សព្ពម្បិ ចេតំ បហានំ យស្មា ចាគដ្ឋេន បហានំ, វិនយនដ្ឋេន វិនយោ, តស្មា ‘‘បហានវិនយោ’’តិ វុច្ចតិ, តំតំបហានវតោ វា តស្ស តស្ស វិនយស្ស សម្ភវតោបេតំ ‘‘បហានវិនយោ’’តិ វុច្ចតិ. ឯវំ បហានវិនយោបិ បញ្ចធា ភិជ្ជតីតិ វេទិតព្ពោ.

ឯវមយំ សង្ខេបតោ ទុវិធោ, បភេទតោ ច ទសវិធោ វិនយោ ភិន្នសំវរត្តា បហាតព្ពស្ស ច អប្បហីនត្តា យស្មា ឯតស្ស អស្សុតវតោ បុថុជ្ជនស្ស នត្ថិ, តស្មា អភាវតោ តស្ស អយំ ‘‘អវិនីតោ’’តិ វុច្ចតីតិ. ឯស នយោ សប្បុរិសានំ អទស្សាវី សប្បុរិសធម្មស្ស អកោវិទោ សប្បុរិសធម្មេ អវិនីតោតិ ឯត្ថាបិ. និន្នានាការណញ្ហិ ឯតំ អត្ថតោ. យថាហ – ‘‘យេវ តេ អរិយា, តេវ តេ សប្បុរិសា. យេវ តេ សប្បុរិសា, តេវ តេ អរិយា. យោវ សោ អរិយានំ ធម្មោ, សោវ សោ សប្បុរិសានំ ធម្មោ. យោវ សោ សប្បុរិសានំ ធម្មោ, សោវ សោ អរិយានំ ធម្មោ. យេវ តេ អរិយវិនយា, តេវ តេ សប្បុរិសវិនយា. យេវ តេ សប្បុរិសវិនយា, តេវ តេ អរិយវិនយា. អរិយេតិ វា សប្បុរិសេតិ វា, អរិយធម្មេតិ វា សប្បុរិសធម្មេតិ វា, អរិយវិនយេតិ វា សប្បុរិសវិនយេតិ វា ឯសេសេ ឯកេ ឯកដ្ឋេ សមេ សមភាគេ តជ្ជាតេ តញ្ញេវា’’តិ.

កស្មា បន ថេរោ អត្តានុទិដ្ឋិយា កតមេហិ វីសតិយា អាការេហិ អភិនិវេសោ ហោតីតិ បុច្ឆិត្វា តំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ ‘‘ឥធ អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ’’តិ ឯវំ បុថុជ្ជនំ និទ្ទិសីតិ? បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ទេសនាយ តំ អត្ថំ អាវិកាតុំ បឋមំ បុថុជ្ជនំ និទ្ទិសីតិ វេទិតព្ពំ.

១៣១. ឯវំ បុថុជ្ជនំ និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ អភិនិវេសុទ្ទេសំ ទស្សេន្តោ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតីតិអាទិមាហ. តត្ថ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតីតិ រូបក្ខន្ធំ កសិណរូបញ្ច ‘‘អត្តា’’តិ ទិដ្ឋិបស្សនាយ សមនុបស្សតិ. និទ្ទេសេ បនស្ស រូបក្ខន្ធេ អភិនិវេសោ បញ្ចក្ខន្ធាធិការត្តា បាកដោតិ តំ អវត្វា កសិណរូបមេវ ‘‘រូប’’ន្តិ សាមញ្ញវសេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. រូបវន្តំ វា អត្តានន្តិ អរូបំ ‘‘អត្តា’’តិ គហេត្វា តំ អត្តានំ រូបវន្តំ សមនុបស្សតិ. អត្តនិ វា រូបន្តិ អរូបមេវ ‘‘អត្តា’’តិ គហេត្វា តស្មិំ អត្តនិ រូបំ សមនុបស្សតិ. រូបស្មិំ វា អត្តានន្តិ អរូបមេវ ‘‘អត្តា’’តិ គហេត្វា តំ អត្តានំ រូបស្មិំ សមនុបស្សតិ.

តត្ថ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតីតិ សុទ្ធរូបមេវ ‘‘អត្តា’’តិ កថិតំ. រូបវន្តំ វា អត្តានំ, អត្តនិ វា រូបំ, រូបស្មិំ វា អត្តានំ, វេទនំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ, សញ្ញំ, សង្ខារេ, វិញ្ញាណំ អត្តតោ សមនុបស្សតីតិ ឥមេសុ សត្តសុ ឋានេសុ អរូបំ ‘‘អត្តា’’តិ កថិតំ. វេទនាវន្តំ វា អត្តានំ, អត្តនិ វា វេទនំ, វេទនាយ វា អត្តានន្តិ ឯវំ ចតូសុ ខន្ធេសុ តិណ្ណំ តិណ្ណំ វសេន ទ្វាទសសុ ឋានេសុ រូបារូបមិស្សកោ អត្តា កថិតោ. តា បន វីសតិបិ ទិដ្ឋិយោ មគ្គាវរណា, ន សគ្គាវរណា, សោតាបត្តិមគ្គវជ្ឈា.

ឥទានិ តំ និទ្ទិសន្តោ កថំ រូបន្តិអាទិមាហ. តត្ថ បថវីកសិណន្តិ បថវីមណ្ឌលំ និស្សាយ ឧប្បាទិតំ បដិភាគនិមិត្តសង្ខាតំ សកលផរណវសេន បថវីកសិណំ. អហន្តិ អត្តានមេវ សន្ធាយ គណ្ហាតិ. អត្តន្តិ អត្តានំ. អទ្វយន្តិ ឯកមេវ. តេលប្បទីបស្សាតិ តេលយុត្តស្ស បទីបស្ស. ឈាយតោតិ ជលតោ. យា អច្ចិ, សោ វណ្ណោតិអាទិ អច្ចិំ មុញ្ចិត្វា វណ្ណស្ស អភាវតោ វុត្តំ. យា ច ទិដ្ឋិ យញ្ច វត្ថូតិ តទុភយំ ឯកតោ កត្វា រូបវត្ថុកា អត្តានុទិដ្ឋិ វុច្ចតីតិ អត្ថោ.

អាបោកសិណាទីនិ អាបាទីនិ និស្សាយ ឧប្បាទិតកសិណនិមិត្តានេវ. បរិច្ឆិន្នាកាសកសិណំ បន រូបជ្ឈានស្ស អារម្មណំ ហោន្តម្បិ អាកាសកសិណន្តិ វុច្ចមានេ អរូបជ្ឈានារម្មណេន កសិណុគ្ឃាដិមាកាសេន សំកិណ្ណំ ហោតីតិ ន គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. រូបាធិការត្តា វិញ្ញាណកសិណំ ន គហេតព្ពមេវាតិ. ឥធេកច្ចោ វេទនំ សញ្ញំ សង្ខារេ វិញ្ញាណំ អត្តតោ សមនុបស្សតីតិ ចត្តារោ ខន្ធេ អភិន្ទិត្វា ឯកតោ គហណវសេន វុត្តំ. សោ ហិ ចិត្តចេតសិកានំ វិសុំ វិសុំ ករណេ អសមត្ថត្តា សព្ពេ ឯកតោ កត្វា ‘‘អត្តា’’តិ គណ្ហាតិ. ឥមិនា រូបេន រូបវាតិ ឯត្ថ សរីររូបម្បិ កសិណរូបម្បិ លព្ភតិ. ឆាយាសម្បន្នោតិ ឆាយាយ សម្បន្នោ អវិរឡោ. តមេនាតិ ឯត្ថ ឯន-សទ្ទោ និបាតមត្តំ, តមេតន្តិ វា អត្ថោ. ឆាយាវាតិ វិជ្ជមានច្ឆាយោ. រូបំ អត្តាតិ អគ្គហិតេបិ រូបំ អមុញ្ចិត្វា ទិដ្ឋិយា ឧប្បន្នត្តា រូបវត្ថុកាតិ វុត្តំ.

អត្តនិ រូបំ សមនុបស្សតីតិ សរីររូបស្ស កសិណរូបស្ស ច ចិត្តនិស្សិតត្តា តស្មិំ អរូបសមុទាយេ អត្តនិ តំ រូបំ សមនុបស្សតិ. អយំ គន្ធោតិ ឃាយិតគន្ធំ អាហ. ឥមស្មិំ បុប្ផេតិ បុប្ផនិស្សិតត្តា គន្ធស្ស ឯវមាហ.

រូបស្មិំ អត្តានំ សមនុបស្សតីតិ យត្ថ រូបំ គច្ឆតិ, តត្ថ ចិត្តំ គច្ឆតិ. តស្មា រូបនិស្សិតំ ចិត្តំ គហេត្វា តំ អរូបសមុទាយំ អត្តានំ តស្មិំ រូបេ សមនុបស្សតិ. ឱឡារិកត្តា រូបស្ស ឱឡារិកាធារំ ករណ្ឌកមាហ.

១៣២. ឥធេកច្ចោ ចក្ខុសម្ផស្សជំ វេទនន្តិអាទីសុ វិសុំ វិសុំ វេទនាយ ទិដ្ឋិគហណេ អសតិបិ វេទនាតិ ឯកគ្គហណេន គហិតេ សព្ពាសំ វេទនានំ អន្តោគធត្តា វិសុំ វិសុំ គហិតា ឯវ ហោន្តីតិ វិសុំ វិសុំ យោជនា កតាតិ វេទិតព្ពា. សោ ហិ អនុភវនវសេន វេទនាយ ឱឡារិកត្តា វេទនំយេវ ‘‘អត្តា’’តិ គណ្ហាតិ. សញ្ញំ សង្ខារេ វិញ្ញាណំ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតីតិ សញ្ញាទយោ អរូបធម្មេ រូបញ្ច ឯកតោ កត្វា ‘‘អត្តា’’តិ សមនុបស្សតិ. ឧម្មត្តកោ វិយ ហិ បុថុជ្ជនោ យថា យថា ឧបដ្ឋាតិ, តថា តថា គណ្ហាតិ.

១៣៣. ចក្ខុសម្ផស្សជំ សញ្ញន្តិអាទីសុ សញ្ជាននវសេន សញ្ញាយ បាកដត្តា សញ្ញំ ‘‘អត្តា’តិ គណ្ហាតិ. សេសំ វេទនាយ វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ.

១៣៤. ចក្ខុសម្ផស្សជំ ចេតនន្តិអាទីសុ សង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នេសុ ធម្មេសុ ចេតនាយ បធានត្តា បាកដត្តា ច ចេតនា ឯវ និទ្ទិដ្ឋា. តាយ ឥតរេបិ និទ្ទិដ្ឋាវ ហោន្តិ. សោ បន ចេតសិកភាវវសេន បាកដត្តា ចេតនំ ‘‘អត្តា’’តិ គណ្ហាតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

១៣៥. ចក្ខុវិញ្ញាណន្តិអាទីសុ វិជាននវសេន ចិត្តស្ស បាកដត្តា ចិត្តំ ‘‘អត្តា’’តិ គណ្ហាតិ. សេសមេត្ថាបិ វុត្តនយមេវ.

អត្តានុទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. មិច្ឆាទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៣៦. មិច្ឆាទិដ្ឋិ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថាយេវ. អយំ បន អបរោ នយោ – នត្ថិ ទិន្នន្តិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិកត្តា ទានផលំ បដិក្ខិបតិ. នត្ថិ យិដ្ឋន្តិ ឯត្ថ យិដ្ឋន្តិ ខុទ្ទកយញ្ញោ. ហុតន្តិ មហាយញ្ញោ. ទ្វិន្នម្បិ ផលំ បដិក្ខិបតិ. នត្ថិ សុកតទុក្កដានំ កម្មានំ ផលំ វិបាកោតិ ទានផលស្ស បដិក្ខិត្តត្តា សីលាទីនំ បុញ្ញកម្មានំ, បាណាតិបាតាទីនំ បាបកម្មានំ ផលំ បដិក្ខិបតិ. នត្ថិ អយំ លោកោតិ បុរេ កតេន កម្មុនា. នត្ថិ បរោ លោកោតិ ឥធ កតេន កម្មុនា. នត្ថិ មាតា, នត្ថិ បិតាតិ តេសុ កតកម្មានំ ផលំ បដិក្ខិបតិ. នត្ថិ សត្តា ឱបបាតិកាតិ កម្មហេតុកំ ឧបបត្តិំ បដិក្ខិបតិ. នត្ថិ លោកេ សមណព្រាហ្មណា…បេ… បវេទេន្តីតិ ឥធលោកបរលោកេ បស្សិតុំ អភិញ្ញាបដិលាភាយ បដិបទំ បដិក្ខិបតិ. ឥធ បាឡិយំ បន នត្ថិ ទិន្នន្តិ វត្ថូតិ នត្ថិ ទិន្នន្តិ វុច្ចមានំ ទានំ, តស្សា ទិដ្ឋិយា វត្ថូតិ អត្ថោ. ឯវំវាទោ មិច្ឆាតិ ឯវំ នត្ថិ ទិន្នន្តិ វាទោ វចនំ មិច្ឆា វិបរីតោតិ អត្ថោ.

មិច្ឆាទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. សក្កាយទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៣៧. សក្កាយទិដ្ឋិ បន អត្តានុទិដ្ឋិយេវ, អញ្ញត្ថ អាគតបរិយាយវចនទស្សនត្ថំ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា.

សក្កាយទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. សស្សតទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៣៨. សក្កាយវត្ថុកាយ សស្សតទិដ្ឋិយាតិ កម្មធារយសមាសោ. រូបវន្តំ វា អត្តានន្តិអាទីនំ បន្នរសន្នំ វចនានំ អន្តេ សមនុបស្សតីតិ សម្ពន្ធោ កាតព្ពោ, បាឋោ វា. អញ្ញថា ហិ ន ឃដីយតីតិ. ឯវំ ‘‘រូបវន្តំ វា អត្តានំ សមនុបស្សតី’’តិ ឯកមេវ ទស្សេត្វា សេសា ចុទ្ទស សំខិត្តា.

សស្សតទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ឧច្ឆេទទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៣៩. សក្កាយវត្ថុកាយ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយា ឯវំ ‘‘រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតី’’តិ ឯកមេវ ទស្សេត្វា សេសា ចតស្សោ សំខិត្តា.

ឧច្ឆេទទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. អន្តគ្គាហិកាទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៤០. អន្តគ្គាហិកាយ ទិដ្ឋិយា បឋមវារេ អាការបុច្ឆា. ទុតិយេ អាការគហណំ. តតិយេ អាការវិស្សជ្ជនំ. តត្ថ លោកោតិ អត្តា. សោ អន្តោតិ អញ្ញមញ្ញបដិបក្ខេសុ សស្សតុច្ឆេទន្តេសុ សស្សតគ្គាហេ សស្សតន្តោ, អសស្សតគ្គាហេ ឧច្ឆេទន្តោ. បរិត្តំ ឱកាសន្តិ សុប្បមត្តំ វា សរាវមត្តំ វា ខុទ្ទកំ ឋានំ. នីលកតោ ផរតីតិ នីលន្តិ អារម្មណំ ករោតិ. អយំ លោកោតិ អត្តានំ សន្ធាយ វុត្តំ. បរិវដុមោតិ សមន្តតោ បរិច្ឆេទវា. អន្តសញ្ញីតិ អន្តវាតិសញ្ញី. អន្តោ អស្ស អត្ថីតិ អន្តោតិ គហេតព្ពំ. យំ ផរតីតិ យំ កសិណរូបំ ផរតិ. តំ វត្ថុ ចេវ លោកោ ចាតិ តំ កសិណរូបំ អារម្មណញ្ចេវ អាលោកិយដ្ឋេន លោកោ ច. យេន ផរតីតិ យេន ចិត្តេន ផរតិ. សោ អត្តា ចេវ លោកោ ចាតិ អត្តានមបេក្ខិត្វា បុល្លិង្គំ កតំ, តំ ចិត្តំ អត្តា ចេវ អាលោកនដ្ឋេន លោកោ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. អន្តវាតិ អន្តោ. ឱកាសកតោ ផរតីតិ អាលោកកសិណវសេន តេជោកសិណវសេន ឱទាតកសិណវសេន វា ឱភាសោតិ ផរតិ. នីលាទីនំ បញ្ចន្នំ បភស្សរកសិណានំយេវ គហិតត្តា បថវីអាបោវាយោកសិណវសេន អត្តាភិនិវេសោ ន ហោតីតិ គហេតព្ពំ.

វិបុលំ ឱកាសន្តិ ខលមណ្ឌលមត្តាទិវសេន មហន្តំ ឋានំ. អនន្តវាតិ វុទ្ធអនន្តវា. អបរិយន្តោតិ វុទ្ធអបរិយន្តោ. អនន្តសញ្ញីតិ អនន្តោតិសញ្ញី. តំ ជីវន្តិ សោ ជីវោ. លិង្គវិបល្លាសោ កតោ. ជីវោតិ ច អត្តា ឯវ. រូបាទីនិ បញ្ចបិ បរិវដុមដ្ឋេន សរីរំ. ជីវំ ន សរីរន្តិ អត្តសង្ខាតោ ជីវោ រូបសង្ខាតំ សរីរំ ន ហោតិ. ឯស នយោ វេទនាទីសុ. តថាគតោតិ សត្តោ. អរហន្តិ ឯកេ. បរំ មរណាតិ មរណតោ ឧទ្ធំ, បរលោកេតិ អត្ថោ. រូបំ ឥធេវ មរណធម្មន្តិ អត្តនោ បាកដក្ខន្ធសីសេន បញ្ចក្ខន្ធគ្គហណំ, តំ ឥមស្មិំយេវ លោកេ នស្សនបកតិកន្តិ អត្ថោ. សេសក្ខន្ធេសុបិ ឯសេវ នយោ. កាយស្ស ភេទាតិ ខន្ធបញ្ចកសង្ខាតស្ស កាយស្ស ភេទតោ បរំ. ឥមិនា វចនេន ‘‘បរំ មរណា’’តិ ឯតស្ស ឧទ្ទេសស្ស អត្ថោ វុត្តោ. ហោតិបីតិអាទីសុ ហោតីតិ មូលបទំ. ចតូសុបិ អបិ-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ. តិដ្ឋតីតិ សស្សតត្តា តិដ្ឋតិ, ន ចវតីតិ អត្ថោ. ‘‘ហោតី’’តិ បទស្ស វា អត្ថវិសេសនត្ថំ ‘‘តិដ្ឋតី’’តិ បទំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឧប្បជ្ជតីតិ អណ្ឌជជលាពុជយោនិបវេសវសេន ឧប្បជ្ជតិ នាម, និព្ពត្តតីតិ សំសេទជឱបបាតិកយោនិបវេសវសេន និព្ពត្តតិ នាមាតិ អត្ថយោជនា វេទិតព្ពា. ឧច្ឆិជ្ជតីតិ បពន្ធាភាវវសេន. វិនស្សតីតិ ភង្គវសេន. ន ហោតិ បរំ មរណាតិ បុរិមបទានំ អត្ថវិវរណំ, ចុតិតោ ឧទ្ធំ ន វិជ្ជតីតិ អត្ថោ. ហោតិ ច ន ច ហោតីតិ ឯកច្ចសស្សតិកានំ ទិដ្ឋិ, ឯកេន បរិយាយេន ហោតិ, ឯកេន បរិយាយេន ន ហោតីតិ អត្ថោ. ជីវភាវេន ហោតិ, បុព្ពជីវស្ស អភាវេន ន ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. នេវ ហោតិ ន ន ហោតីតិ អមរាវិក្ខេបិកានំ ទិដ្ឋិ, ហោតីតិ ច នេវ ហោតិ, ន ហោតីតិ ច ន ហោតីតិ អត្ថោ. អនុវាទភយា មុសាវាទភយា ច មន្ទត្តា មោមូហត្តា ច បុព្ពវុត្តនយស្ស បដិក្ខេបមត្តំ ករោតិ. ឥមេហិ បញ្ញាសាយ អាការេហីតិ យថាវុត្តានំ ទសន្នំ បញ្ចកានំ វសេន បញ្ញាសាយ អាការេហីតិ.

អន្តគ្គាហិកាទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. បុព្ពន្តានុទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៤១. បុព្ពន្តាបរន្តានុទិដ្ឋីសុ សស្សតំ វទន្តីតិ សស្សតវាទា. អថ វា វទន្តិ ឯតេនាតិ វាទោ, ទិដ្ឋិគតស្សេតំ អធិវចនំ. សស្សតន្តិ វាទោបិ សស្សតយោគេន សស្សតោ, សស្សតោ វាទោ ឯតេសន្តិ សស្សតវាទា. តថា ឯកច្ចំ សស្សតន្តិ វាទោ ឯកច្ចសស្សតោ, សោ ឯតេសំ អត្ថីតិ ឯកច្ចសស្សតិកា. តថា អន្តវា, អនន្តវា, អន្តវា ច អនន្តវា ច, នេវន្តវា នានន្តវាតិ បវត្តោ វាទោ អន្តានន្តោ, សោ ឯតេសំ អត្ថីតិ អន្តានន្តិកា. ន មរតីតិ អមរា. កា សា? ‘‘ឯវម្បិ មេ នោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.៦២-៦៣) នយេន បរិយន្តរហិតស្ស ទិដ្ឋិគតិកស្ស ទិដ្ឋិ ចេវ វាចា ច. វិវិធោ ខេបោ វិក្ខេបោ, អមរាយ ទិដ្ឋិយា, វាចាយ វា វិក្ខេបោ អមរាវិក្ខេបោ, សោ ឯតេសំ អត្ថីតិ អមរាវិក្ខេបិកា. អបរោ នយោ – អមរា នាម មច្ឆជាតិ, សា ឧម្មុជ្ជននិមុជ្ជនាទិវសេន ឧទកេ សន្ធាវមានា គហេតុំ ន សក្កា ហោតិ, ឯវមេវំ អយម្បិ វាទោ ឥតោ ចិតោ ច សន្ធាវតិ, គាហំ ន ឧបគច្ឆតីតិ អមរាវិក្ខេបោតិ វុច្ចតិ, សោ ឯតេសំ អត្ថីតិ អមរាវិក្ខេបិកា. អធិច្ចសមុប្បន្នោតិ អការណសមុប្បន្នោ អត្តា ច លោកោ ចាតិ ទស្សនំ អធិច្ចសមុប្បន្នំ, តំ ឯតេសំ អត្ថីតិ អធិច្ចសមុប្បន្និកា.

បុព្ពន្តានុទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. អបរន្តានុទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៤២. សញ្ញិំ វទន្តីតិ សញ្ញីវាទា. អសញ្ញិំ វទន្តីតិ អសញ្ញីវាទា. នេវសញ្ញីនាសញ្ញិំ វទន្តីតិ នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទា. អថ វា សញ្ញីតិ បវត្តោ វាទោ សញ្ញីវាទោ, សោ យេសំ អត្ថីតិ តេ សញ្ញីវាទា, តថា អសញ្ញីវាទា, នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទា ច. ឧច្ឆេទំ វទន្តីតិ ឧច្ឆេទវាទា. ទិដ្ឋធម្មោតិ បច្ចក្ខធម្មោ, តត្ថ តត្ថ បដិលទ្ធអត្តភាវស្សេតំ អធិវចនំ. ទិដ្ឋធម្មេ និព្ពានំ ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានំ, ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ ទុក្ខវូបសមោតិ អត្ថោ, តំ វទន្តីតិ ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទា. ឥមស្មិំ បនត្ថេ វិត្ថារិយមានេ សាដ្ឋកថំ សកលំ ព្រហ្មជាលសុត្តំ វត្តព្ពំ ហោតិ. ឯវញ្ច សតិ អតិបបញ្ចោ ហោតីតិ ន វិត្ថារិតោ. តទត្ថិកេហិ តំ អបេក្ខិត្វា គហេតព្ពោ.

អបរន្តានុទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០-១២. សញ្ញោជនិកាទិទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៤៣. យស្មា សញ្ញោជនិកា ទិដ្ឋិ សព្ពទិដ្ឋិសាធារណា, តស្មា តស្សា សព្ពទិដ្ឋិសញ្ញោជនត្តា សព្ពទិដ្ឋិសាធារណោ អត្ថោ និទ្ទិដ្ឋោ. សោ ហេដ្ឋា វុត្តទិដ្ឋិបរិយុដ្ឋានានេវ.

១៤៤. មានវិនិពន្ធទិដ្ឋីសុ ចក្ខុ អហន្តិ អភិនិវេសបរាមាសោតិ មានបុព្ពកោ អភិនិវេសបរាមាសោ. ន ហិ ទិដ្ឋិ មានសម្បយុត្តា ហោតិ. តេនេវ ច មានវិនិពន្ធាតិ វុត្តំ, មានបដិពន្ធា មានមូលកាតិ អត្ថោ.

១៤៥. ចក្ខុ មមន្តិ អភិនិវេសបរាមាសោតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ បន ‘‘មមា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘មម’’ន្តិ អនុនាសិកាគមោ វេទិតព្ពោ. ‘‘អហ’’ន្តិ មានវិនិពន្ធាយ រូបាទីនិបិ អជ្ឈត្តិកានេវ. ន ហិ កសិណរូបំ វិនា ពាហិរានិ ‘‘អហ’’ន្តិ គណ្ហាតិ. ‘‘មម’’ន្តិ មានវិនិពន្ធាយ បន ពាហិរានិបិ លព្ភន្តិ. ពាហិរានិបិ ហិ ‘‘មម’’ន្តិ គណ្ហាតិ. យស្មា បន ទុក្ខា វេទនា អនិដ្ឋត្តា មានវត្ថុ ន ហោតិ, តស្មា ឆ វេទនា តាសំ មូលបច្ចយា ឆ ផស្សា ច ន គហិតា. សញ្ញាទយោ បន ឥធ បច្ឆិន្នត្តា ន គហិតាតិ វេទិតព្ពា.

សំយោជនិកាទិទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៣. អត្តវាទបដិសំយុត្តទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៤៦. អត្តវាទបដិសំយុត្តា ទិដ្ឋិ អត្តានុទិដ្ឋិយេវ. អត្តាតិ វាទេន បដិសំយុត្តត្តា បុន ឯវំ វុត្តា.

អត្តវាទបដិសំយុត្តទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៤. លោកវាទបដិសំយុត្តទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៤៧. អត្តា ច លោកោ ចាតិ សោ ឯវ អត្តា ច អាលោកនដ្ឋេន លោកោ ចាតិ អត្ថោ. សស្សតោតិ សស្សតវាទានំ ទិដ្ឋិ. អសស្សតោតិ ឧច្ឆេទវាទានំ. សស្សតោ ច អសស្សតោ ចាតិ ឯកច្ចសស្សតិកានំ. នេវ សស្សតោ នាសស្សតោតិ អមរាវិក្ខេបិកានំ. អន្តវាតិ បរិត្តកសិណលាភីនំ តក្កិកានញ្ច និគណ្ឋាជីវិកានញ្ច. អថ វា ឧច្ឆេទវាទិនោ ‘‘សត្តោ ជាតិយា បុព្ពន្តវា, មរណេន អបរន្តវា’’តិ វទន្តិ. អធិច្ចសមុប្បន្និកា ‘‘សត្តោ ជាតិយា បុព្ពន្តវា’’តិ វទន្តិ. អនន្តវាតិ អប្បមាណកសិណលាភីនំ. សស្សតវាទិនោ បន ‘‘បុព្ពន្តាបរន្តា នត្ថិ, តេន អនន្តវា’’តិ វទន្តិ. អធិច្ចសមុប្បន្និកា ‘‘អបរន្តេន អនន្តវា’’តិ វទន្តិ.

អន្តវា ច អនន្តវា ចាតិ ឧទ្ធមធោ អវឌ្ឍិត្វា តិរិយំ វឌ្ឍិតកសិណានំ. នេវ អន្តវា ន អនន្តវាតិ អមរាវិក្ខេបិកានំ.

លោកវាទបដិសំយុត្តទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៥-១៦. ភវវិភវទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៤៨. ភវវិភវទិដ្ឋីនំ យថាវុត្តទិដ្ឋិតោ វិសុំ អភិនិវេសាភាវតោ វិសុំ និទ្ទេសំ អកត្វា យថាវុត្តទិដ្ឋីនំយេវ វសេន ‘‘ឱលីយនំ អតិធាវន’’ន្តិ ឯកេកំ អាការំ និទ្ទិសិតុំ បុច្ឆំ អកត្វា ច ឱលីយនាភិនិវេសោ ភវទិដ្ឋិ, អតិធាវនាភិនិវេសោ វិភវទិដ្ឋីតិ អាហ. តត្ថ ‘‘ភវនិរោធាយ ធម្មេ ទេសិយមានេ ចិត្តំ ន បក្ខន្ទតី’’តិ (ឥតិវុ. ៤៩) វុត្តឱលីយនាភិនិវេសោ, សស្សតសញ្ញាយ និព្ពានតោ សង្កោចនាភិនិវេសោតិ អត្ថោ. ‘‘ភវេនេវ ខោ បនេកេ អដ្ដីយមានា ហរាយមានា ជិគុច្ឆមានា វិភវំ អភិនន្ទន្តី’’តិ វុត្តអតិធាវនាភិនិវេសោ, ឧច្ឆេទសញ្ញាយ និរោធគាមិនិបដិបទាតិក្កមនាភិនិវេសោតិ អត្ថោ.

ឥទានិ តាវ ភវវិភវទិដ្ឋិយោ សព្ពទិដ្ឋីសុ យោជេត្វា ទស្សេតុំ អស្សាទទិដ្ឋិយាតិអាទិមាហ. តត្ថ យស្មា អស្សាទទិដ្ឋិកា សស្សតំ វា ឧច្ឆេទំ វា និស្សាយ ‘‘នត្ថិ កាមេសុ ទោសោ’’តិ គណ្ហន្តិ, តស្មា បញ្ចតិំសាការាបិ អស្សាទទិដ្ឋិយោ សិយា ភវទិដ្ឋិយោ, សិយា វិភវទិដ្ឋិយោតិ វុត្តា. តត្ថ យស្មា ឯកេកាបិ ទិដ្ឋិយោ សស្សតគ្គាហវសេន ភវទិដ្ឋិយោ ភវេយ្យុំ, ឧច្ឆេទគ្គាហវសេន វិភវទិដ្ឋិយោ ភវេយ្យុន្តិ អត្ថោ. អត្តានុទិដ្ឋិយា រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ, វេទនំ… សញ្ញំ… សង្ខារេ… វិញ្ញាណំ អត្តតោ សមនុបស្សតីតិ បញ្ចសុ រូបាទិតោ អត្តនោ អនញ្ញត្តា តេសុ ឧច្ឆិន្នេសុ អត្តា ឧច្ឆិន្នោតិ គហណតោ បញ្ច វិភវទិដ្ឋិយោតិ វុត្តំ. សេសេសុ បញ្ចទសសុ ឋានេសុ រូបាទិតោ អត្តនោ អញ្ញត្តា តេសុ ឧច្ឆិន្នេសុបិ ‘‘អត្តា សស្សតោតិ គហណតោ បន្នរស ភវទិដ្ឋិយោតិ វុត្តំ.

មិច្ឆាទិដ្ឋិយា ‘‘សព្ពាវ តា វិភវទិដ្ឋិយោ’’តិ ឧច្ឆេទវសេន បវត្តត្តា អន្តវានន្តវាទិដ្ឋីសុ បរិត្តារម្មណអប្បមាណារម្មណឈានលាភិនោ ទិព្ពចក្ខុនា រូបធាតុយា ចវិត្វា សត្តេ អញ្ញត្ថ ឧបបន្នេ បស្សិត្វា ភវទិដ្ឋិំ អបស្សិត្វា វិភវទិដ្ឋិំ គណ្ហន្តិ. តស្មា តត្ថ សិយា ភវទិដ្ឋិយោ, សិយា វិភវទិដ្ឋិយោតិ វុត្តំ. ហោតិ ច ន ច ហោតីតិ ឯត្ថ ហោតិ ចាតិ ភវទិដ្ឋិ, ន ច ហោតីតិ វិភវទិដ្ឋិ. នេវ ហោតិ ន ន ហោតីតិ ឯត្ថ នេវ ហោតីតិ វិភវទិដ្ឋិ, ន ន ហោតីតិ ភវទិដ្ឋិ. តស្មា តត្ថ ‘‘សិយា’’តិ វុត្តំ.

បុព្ពន្តានុទិដ្ឋិយា ឯកច្ចសស្សតិកា សស្សតញ្ច បញ្ញបេន្តិ, អសស្សតញ្ច បញ្ញបេន្តិ. តស្មា សា ភវទិដ្ឋិ ច វិភវទិដ្ឋិ ច ហោតិ. ចត្តារោ អន្តានន្តិកា អន្តានន្តំ អត្តានំ បញ្ញបេន្តិ. តស្មា សា អត្តានុទិដ្ឋិសទិសា ភវទិដ្ឋិ ច វិភវទិដ្ឋិ ច. ចត្តារោ អមរាវិក្ខេបិកា ភវទិដ្ឋិំ វា វិភវទិដ្ឋិំ វា និស្សាយ វាចាវិក្ខេបំ អាបជ្ជន្តិ, អវសេសា បន ភវទិដ្ឋិយោវ. តស្មា តេ តេ សន្ធាយ ‘‘សិយា’’តិ វុត្តំ. អបរន្តានុទិដ្ឋិយា សត្ត ឧច្ឆេទវាទា វិភវទិដ្ឋិយោ, អវសេសា ភវទិដ្ឋិយោ. តស្មា តេ តេ សន្ធាយ ‘‘សិយា’’តិ វុត្តំ. សញ្ញោជនិកទិដ្ឋិយា សព្ពទិដ្ឋីនំ វសេន ‘‘សិយា’’តិ វុត្តំ. អហន្តិ មានវិនិពន្ធាយ ទិដ្ឋិយា ចក្ខាទីនំ អហន្តិ គហិតត្តា តេសំ វិនាសេ អត្តា វិនដ្ឋោ ហោតីតិ សព្ពាវ តា វិភវទិដ្ឋិយោតិ វុត្តំ. អត្តានុទិដ្ឋិយោ វិយ មមន្តិ មានវិនិពន្ធាយ ទិដ្ឋិយា ចក្ខាទិតោ អត្តនោ អញ្ញត្តា តេសំ វិនាសេបិ អត្តា ន វិនស្សតីតិ សព្ពាវ តា ភវទិដ្ឋិយោតិ វុត្តំ. លោកវាទបដិសំយុត្តាយ ទិដ្ឋិយា ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ចា’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ១.១៤៧) នយេន វុត្តត្តា ភវវិភវទិដ្ឋិ បាកដាយេវ. ឯត្តាវតា អស្សាទទិដ្ឋាទិកា វិភវទិដ្ឋិបរិយោសានា សោឡស ទិដ្ឋិយោ តីណិសតញ្ច ទិដ្ឋាភិនិវេសា និទ្ទិដ្ឋា ហោន្តិ. អត្តានុទិដ្ឋិ ច សក្កាយទិដ្ឋិ ច អត្តវាទបដិសញ្ញុត្តា ទិដ្ឋិ ច អត្ថតោ ឯកា បរិយាយេន តិវិធា វុត្តា. សញ្ញោជនិកា បន ទិដ្ឋិ អវត្ថាភេទេន សព្ពាបិ ទិដ្ឋិយោ ហោន្តិ.

ឥទានិ សព្ពាវ តា ទិដ្ឋិយោ អស្សាទទិដ្ឋិយោតិអាទិ អញ្ញេន បរិយាយេន យថាយោគំ ទិដ្ឋិសំសន្ទនា. តត្ថ សព្ពាវ តា ទិដ្ឋិយោតិ យថាវុត្តា អនវសេសា ទិដ្ឋិយោ. ទិដ្ឋិរាគរត្តត្តា តណ្ហាស្សាទនិស្សិតត្តា ច អស្សាទទិដ្ឋិយោ, អត្តសិនេហានុគតត្តា អត្តានុទិដ្ឋិយោ, វិបរីតទស្សនត្តា មិច្ឆាទិដ្ឋិយោ, ខន្ធវត្ថុកត្តា សក្កាយទិដ្ឋិយោ, ឯកេកស្ស អន្តស្ស គហិតត្តា អន្តគ្គាហិកា ទិដ្ឋិយោ, អនត្ថសំយោជនិកត្តា សញ្ញោជនិកា ទិដ្ឋិយោ, អត្តវាទេន យុត្តត្តា អត្តវាទបដិសំយុត្តា ទិដ្ឋិយោតិ ឥមា សត្ត ទិដ្ឋិយោ សព្ពទិដ្ឋិសង្គាហិកា, សេសា បន នវ ទិដ្ឋិយោ ន សព្ពទិដ្ឋិសង្គាហិកា.

ឥទានិ វិត្ថារតោ វុត្តា សព្ពាវ តា ទិដ្ឋិយោ ទ្វីសុយេវ ទិដ្ឋីសុ សង្ខិបិត្វា សត្តានំ ទិដ្ឋិទ្វយនិស្សយំ ទស្សេន្តោ ភវញ្ច ទិដ្ឋិន្តិគាថមាហ. សព្ពាបិ ហិ តា ទិដ្ឋិយោ ភវទិដ្ឋី វា ហោន្តិ វិភវទិដ្ឋី វា. ភវញ្ច ទិដ្ឋិំ វិភវញ្ច ទិដ្ឋិន្តិ ឯត្ថ បន ច-សទ្ទោ ទិដ្ឋិមេវ សមុច្ចិនោតិ, ន និស្សយំ. ន ហិ ឯកោ ភវវិភវទិដ្ឋិទ្វយំ និស្សយតិ. យថាហ – ‘‘ឥតិ ភវទិដ្ឋិសន្និស្សិតា វា សត្តា ហោន្តិ វិភវទិដ្ឋិសន្និស្សិតា វា’’តិ (បដិ. ម. ១.១១៣). តក្កិកាតិ តក្កេន វទន្តីតិ តក្កិកា. តេ ហិ ទិដ្ឋិគតិកា សភាវបដិវេធបញ្ញាយ អភាវា កេវលំ តក្កេន វត្តន្តិ. យេបិ ច ឈានលាភិនោ អភិញ្ញាលាភិនោ វា ទិដ្ឋិំ គណ្ហន្តិ, តេបិ តក្កេត្វា គហណតោ តក្កិកា ឯវ. និស្សិតាសេតិ និស្សិតាតិ អត្ថោ. ឯកមេវ បទំ, ‘‘សេ’’តិ និបាតមត្តំ វា. តេសំ និរោធម្ហិ ន ហត្ថិ ញាណន្តិ ទិដ្ឋិនិស្សយស្ស ការណវចនមេតំ. សក្កាយទិដ្ឋិនិរោធេ និព្ពានេ យស្មា តេសំ ញាណំ នត្ថិ, តស្មា ឯតំ ទិដ្ឋិទ្វយំ និស្សិតាតិ អត្ថោ. ‘‘ន ហិ អត្ថិ ញាណ’’ន្តិ ឯត្ថ ហិ-ការោ ការណោបទេសេ និបាតោ. យត្ថាយំ លោកោ វិបរីតសញ្ញីតិ យត្ថ សុខេ និរោធម្ហិ អយំ សទេវកោ លោកោ ‘‘ទុក្ខ’’មិតិ វិបរីតសញ្ញី ហោតិ, តស្មិំ និរោធម្ហិ ន ហត្ថិ ញាណន្តិ សម្ពន្ធោ. ទុក្ខមិតិ វិបរីតសញ្ញិតាយ ឥទំ សុត្តំ –

‘‘រូបា សទ្ទា រសា គន្ធា, ផស្សា ធម្មា ច កេវលា;

ឥដ្ឋា កន្តា មនាបា ច, យាវតត្ថីតិ វុច្ចតិ.

‘‘សទេវកស្ស លោកស្ស, ឯតេ វោ សុខសម្មតា;

យត្ថ ចេតេ និរុជ្ឈន្តិ, តំ នេសំ ទុក្ខសម្មតំ.

‘‘សុខន្តិ ទិដ្ឋមរិយេហិ, សក្កាយស្សុបរោធនំ;

បច្ចនីកមិទំ ហោតិ, សព្ពលោកេន បស្សតំ.

‘‘យំ បរេ សុខតោ អាហុ, តទរិយា អាហុ ទុក្ខតោ;

យំ បរេ ទុក្ខតោ អាហុ, តទរិយា សុខតោ វិទូ.

‘‘បស្ស ធម្មំ ទុរាជានំ, សម្បមូឡ្ហេត្ថវិទ្ទសុ;

និវុតានំ តមោ ហោតិ, អន្ធការោ អបស្សតំ.

‘‘សតញ្ច វិវដំ ហោតិ, អាលោកោ បស្សតាមិវ;

សន្តិកេ ន វិជានន្តិ, មគា ធម្មស្សកោវិទា.

‘‘ភវរាគបរេតេហិ, ភវសោតានុសារិភិ;

មារធេយ្យានុបន្នេហិ, នាយំ ធម្មោ សុសម្ពុធោ.

‘‘កោ នុ អញ្ញត្រ អរិយេភិ, បទំ សម្ពុទ្ធុមរហតិ;

យំ បទំ សម្មទញ្ញាយ, បរិនិព្ពន្តិ អនាសវា’’តិ. (សុ. និ. ៧៦៤-៧៧១);

១៤៩. ឥទានិ សព្ពាសំ ទិដ្ឋីនំ ទិដ្ឋិទ្វយភាវំ ទិដ្ឋិសមុគ្ឃាតកញ្ច សម្មាទិដ្ឋិំ សុត្តតោ ទស្សេតុកាមោ, ទ្វីហិ ភិក្ខវេតិ សុត្តំ អាហរិ. តត្ថ ទេវាតិ ព្រហ្មានោបិ វុច្ចន្តិ. ឱលីយន្តីតិ សង្កុចន្តិ. អតិធាវន្តីតិ អតិក្កមិត្វា គច្ឆន្តិ. ចក្ខុមន្តោតិ បញ្ញវន្តោ. ច-សទ្ទោ អតិរេកត្ថោ. ភវារាមាតិ ភវោ អារាមោ អភិរមដ្ឋានំ ឯតេសន្តិ ភវារាមា. ភវរតាតិ ភវេ អភិរតា. ភវសម្មុទិតាតិ ភវេន សន្តុដ្ឋា. ទេសិយមានេតិ តថាគតេន វា តថាគតសាវកេន វា ទេសិយមានេ. ន បក្ខន្ទតីតិ ធម្មទេសនំ វា ភវនិរោធំ វា ន បវិសតិ. ន បសីទតីតិ តត្ថ បសាទំ ន បាបុណាតិ. ន សន្តិដ្ឋតីតិ តត្ថ ន បតិដ្ឋាតិ. នាធិមុច្ចតីតិ តត្ថ ឃនភាវំ ន បាបុណាតិ. ឯត្តាវតា សស្សតទិដ្ឋិ វុត្តា.

អដ្ដីយមានាតិ ទុក្ខំ បាបុណមានា. ហរាយមានាតិ លជ្ជំ បាបុណមានា. ជិគុច្ឆមានាតិ ជិគុច្ឆំ បាបុណមានា. វិភវំ អភិនន្ទន្តីតិ ឧច្ឆេទំ បដិច្ច តុស្សន្តិ, ឧច្ឆេទំ បត្ថយន្តីតិ វា អត្ថោ. កិរាតិ អនុស្សវនត្ថេ និបាតោ. ភោតិ អាលបនមេតំ. សន្តន្តិ និព្ពុតំ. បណីតន្តិ ទុក្ខាភាវតោ បណីតំ, បធានភាវំ នីតន្តិ វា បណីតំ. យាថាវន្តិ យថាសភាវំ. ឯត្តាវតា ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ វុត្តា.

ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. ភូតន្តិ ហេតុតោ សញ្ជាតំ ខន្ធបញ្ចកសង្ខាតំ ទុក្ខំ. ភូតតោ បស្សតីតិ ឥទំ ភូតំ ទុក្ខន្តិ បស្សតិ. និព្ពិទាយាតិ វិបស្សនត្ថាយ. វិរាគាយាតិ អរិយមគ្គត្ថាយ. និរោធាយាតិ និព្ពានត្ថាយ. បដិបន្នោ ហោតីតិ តទនុរូបំ បដិបទំ បដិបន្នោ ហោតិ. ឯវំ បស្សន្តីតិ ឥមិនា បការេន បុព្ពភាគេ លោកិយញាណេន, បដិវេធកាលេ លោកុត្តរញាណេន បស្សន្តិ. ឯត្តាវតា សម្មាទិដ្ឋិ វុត្តា.

ឥទានិ ទ្វីហិ គាថាហិ តស្សា សម្មាទិដ្ឋិយា អានិសំសំ ទស្សេតិ. តត្ថ យោ ភូតំ ភូតតោ ទិស្វាតិ ទុក្ខំ បរិញ្ញាភិសមយេន អភិសមេត្វាតិ អត្ថោ. ភូតស្ស ច អតិក្កមន្តិ និរោធំ សច្ឆិកិរិយាភិសមយេន អភិសមេត្វាតិ អត្ថោ. យថាភូតេធិមុច្ចតីតិ មគ្គភាវនាភិសមយវសេន យថាសភាវេ និរោធេ ‘‘ឯតំ សន្តំ, ឯតំ បណីត’’ន្តិ អធិមុច្ចតិ. ភវតណ្ហា បរិក្ខយាតិ សមុទយស្ស បហានេនាតិ អត្ថោ. អសតិបិ ចេត្ថ សច្ចានំ នានាភិសមយត្តេ ‘‘ទិស្វា’’តិ បុព្ពកាលិកវចនំ សទ្ធិំ បុព្ពភាគបដិបទាយ វោហារវសេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ន ហិ បុព្ពំ បស្សិត្វា បច្ឆា អធិមុច្ចតិ. ចតុសច្ចាភិសមយោ សមានកាលមេវ ហោតិ. សមានកាលេបិ វា បុព្ពកាលិកានិ បទានិ ភវន្តីតិ ន ទោសោ. ស វេតិ ឯកំសេន សោ អរហំ. ភូតបរិញ្ញាតោតិ ទុក្ខំ បរិញ្ញាតវា. វីតតណ្ហោតិ វិគតតណ្ហោ. ភវាភវេតិ ខុទ្ទកេ ច មហន្តេ ច ភវេ. វុទ្ធិអត្ថេបិ ហិ អ-ការស្ស សម្ភវតោ អភវោតិ មហាភវោ. សោ បន ខុទ្ទកមហន្តភាវោ ឧបាទាយុបាទាយ វេទិតព្ពោ. អថ វា ភវេតិ សស្សតេ. អភវេតិ ឧច្ឆេទេ. តទុភយេបិ ទិដ្ឋិរាគាភាវេន វីតតណ្ហោ. ភូតស្ស វិភវាតិ វដ្ដទុក្ខស្ស សមុច្ឆេទា. នាគច្ឆតិ បុនព្ភវន្តិ អរហតោ បរិនិព្ពានំ វុត្តំ.

១៥០. តយោ បុគ្គលាតិអាទិ មិច្ឆាទិដ្ឋិកគរហណត្ថំ សម្មាទិដ្ឋិកបសំសនត្ថំ វុត្តំ. តត្ថ វិរូបភាវំ បន្នា គតា ទិដ្ឋិ ឯតេសន្តិ វិបន្នទិដ្ឋី. សុន្ទរភាវំ បន្នា គតា ទិដ្ឋិ ឯតេសន្តិ សម្បន្នទិដ្ឋី. តិត្ថិយោតិ តិត្ថំ វុច្ចតិ ទិដ្ឋិ, តំ បដិបន្នត្តា តិត្ថេ សាធុ, តិត្ថំ យស្ស អត្ថីតិ វា តិត្ថិយោ. ឥតោ ពហិទ្ធា បព្ពជ្ជូបគតោ. តិត្ថិយសាវកោតិ តេសំ ទិដ្ឋានុគតិមាបន្នោ គហដ្ឋោ. យោ ច មិច្ឆាទិដ្ឋិកោតិ តទុភយភាវំ អនុបគន្ត្វា យាយ កាយចិ ទិដ្ឋិយា មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ.

តថាគតោតិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ. បច្ចេកពុទ្ធោបិ ឯត្ថេវ សង្គហិតោ. តថាគតសាវកោតិ មគ្គប្បត្តោ ផលប្បត្តោ ច. យោ ច សម្មាទិដ្ឋិកោតិ តទុភយវិនិមុត្តោ លោកិយសម្មាទិដ្ឋិយា សម្មាទិដ្ឋិកោ.

គាថាសុ កោធនោតិ យោ អភិណ្ហំ កុជ្ឈតិ, សោ. ឧបនាហីតិ តមេវ កោធំ វឌ្ឍេត្វា ឧបនន្ធនសីលោ. បាបមក្ខីតិ លាមកភូតមក្ខវា. មាយាវីតិ កតបាបបដិច្ឆាទនវា. វសលោតិ ហីនជច្ចោ. វិសុទ្ធោតិ ញាណទស្សនវិសុទ្ធិយា វិសុទ្ធោ. សុទ្ធតំ គតោតិ មគ្គផលសង្ខាតំ សុទ្ធភាវំ គតោ. មេធាវីតិ បញ្ញវា. ឥមាយ គាថាយ លោកុត្តរសម្មាទិដ្ឋិសម្បន្នោ ឯវ ថោមិតោ.

វិបន្នទិដ្ឋិយោ សម្បន្នទិដ្ឋិយោតិ បុគ្គលវោហារំ បហាយ ធម្មមេវ គរហន្តោ ថោមេន្តោ ច អាហ. ឯតំ មមាតិ តណ្ហាមញ្ញនវសេន ទិដ្ឋិ. ឯសោហមស្មីតិ មានមញ្ញនមូលិកា ទិដ្ឋិ. ឯសោ មេ អត្តាតិ ទិដ្ឋិមញ្ញនមេវ.

ឯតំ មមាតិ កា ទិដ្ឋីតិអាទីហិ តិស្សន្នំ វិបន្នទិដ្ឋីនំ វិភាគញ្ច គណនញ្ច កាលសង្គហញ្ច បុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជនំ កតំ. តត្ថ កា ទិដ្ឋីតិ អនេកាសុ ទិដ្ឋីសុ កតមា ទិដ្ឋីតិ អត្ថោ. កតមន្តានុគ្គហិតាតិ បុព្ពន្តាបរន្តសង្ខាតកាលទ្វយេ កតមេន កាលេន អនុគ្គហិតា, អនុពទ្ធាតិ អត្ថោ. យស្មា ‘‘ឯតំ មមា’’តិ បរាមសន្តោ ‘‘ឯតំ មម អហោសិ, ឯវំ មម អហោសិ, ឯត្តកំ មម អហោសី’’តិ អតីតំ វត្ថុំ អបទិសិត្វា បរាមសតិ, តស្មា បុព្ពន្តានុទិដ្ឋិ ហោតិ. បុព្ពន្តានុគ្គហិតា ច តា ទិដ្ឋិយោ ហោន្តិ. យស្មា ‘‘ឯសោហមស្មី’’តិ បរាមសន្តោ ‘‘ឥមិនាហំ សីលេន វា វតេន វា តបេន វា ព្រហ្មចរិយេន វា ឯសោស្មិ វិសុជ្ឈិស្សាមី’’តិ អនាគតផលំ ឧបាទាយ បរាមសតិ, តស្មា អបរន្តានុទិដ្ឋិ ហោតិ. អបរន្តានុគ្គហិតា ច តា ទិដ្ឋិយោ ហោន្តិ. យស្មា ‘‘ឯសោ មេ អត្តា’’តិ បរាមសន្តោ អតីតានាគតំ ឧបាទិន្នសន្តតិំ ឧបាទាយ ‘‘ឯសោ មេ អត្តា’’តិ បរាមសតិ, សក្កាយទិដ្ឋិវសេន ច បរាមសតិ, តស្មា សក្កាយទិដ្ឋិ ហោតិ. បុព្ពន្តាបរន្តានុគ្គហិតា ច តា ទិដ្ឋិយោ ហោន្តិ. យស្មា បន សក្កាយទិដ្ឋិប្បមុខាយេវ ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ ហោន្តិ, សក្កាយទិដ្ឋិសមុគ្ឃាតេនេវ ច ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ សមុគ្ឃាតំ គច្ឆន្តិ, តស្មា សក្កាយទិដ្ឋិប្បមុខេន ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិគតានីតិ វុត្តា, សក្កាយទិដ្ឋិប្បមុខេន សក្កាយទិដ្ឋិទ្វារេន ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិគតានិ ហោន្តីតិ អត្ថោ. សក្កាយទិដ្ឋិប្បមុខានីតិ បាឋោ សុន្ទរតរោ. សក្កាយទិដ្ឋិ បមុខា អាទិ ឯតេសន្តិ សក្កាយទិដ្ឋិប្បមុខានិ. កានិ តានិ? ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិគតានិ.

‘‘កា ទិដ្ឋី’’តិ បុច្ឆាយ វីសតិវត្ថុកា អត្តានុទិដ្ឋិ, វីសតិវត្ថុកា សក្កាយទិដ្ឋីតិ វិស្សជ្ជនំ. ‘‘កតិ ទិដ្ឋិយោ’’តិ បុច្ឆាយ សក្កាយទិដ្ឋិប្បមុខានិ ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិគតានីតិ វិស្សជ្ជនំ. សាយេវ បន សក្កាយទិដ្ឋិ ‘‘ឯសោ មេ អត្តា’’តិ វចនសាមញ្ញេន អត្តានុទិដ្ឋីតិ វុត្តា. តស្សា វុត្តាយ អត្តវាទបដិសញ្ញុត្តា ទិដ្ឋិបិ វុត្តាយេវ ហោតិ.

១៥១. យេ កេចិ, ភិក្ខវេតិអាទិសុត្តាហរណំ សម្បន្នទិដ្ឋិបុគ្គលសម្ពន្ធេន សម្បន្នទិដ្ឋិបុគ្គលវិភាគទស្សនត្ថំ កតំ. តត្ថ និដ្ឋំ គតាតិ មគ្គញាណវសេន សម្មាសម្ពុទ្ធោ ភគវាតិ និច្ឆយំ គតា, និព្ពេមតិកាតិ អត្ថោ. និដ្ឋាគតាតិ បាឋោ សមាសបទំ ហោតិ, អត្ថោ បន សោយេវ. ទិដ្ឋិសម្បន្នាតិ ទិដ្ឋិយា សុន្ទរភាវំ គតា. ឥធ និដ្ឋាតិ ឥមិស្សា កាមធាតុយា បរិនិព្ពានំ. ឥធ វិហាយ និដ្ឋាតិ ឥមំ កាមភវំ វិជហិត្វា សុទ្ធាវាសព្រហ្មលោកេ បរិនិព្ពានំ. សត្តក្ខត្តុបរមស្សាតិ សត្តក្ខត្តុំបរមា សត្តវារបរមា ភវូបបត្តិ អត្តភាវគ្គហណំ អស្ស, តតោ បរំ អដ្ឋមំ ភវំ នាទិយតីតិ សត្តក្ខត្តុបរមោ. តស្ស សត្តក្ខត្តុបរមស្ស សោតាបន្នស្ស. កោលំកោលស្សាតិ កុលតោ កុលំ គច្ឆតីតិ កោលំកោលោ. សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយតោ ហិ បដ្ឋាយ នីចេ កុលេ ឧបបត្តិ នាម នត្ថិ, មហាភោគកុលេសុយេវ និព្ពត្តតីតិ អត្ថោ. តស្ស កោលំកោលស្ស សោតាបន្នស្ស. ឯកពីជិស្សាតិ ខន្ធពីជំ នាម កថិតំ. យស្ស ហិ សោតាបន្នស្ស ឯកំយេវ ខន្ធពីជំ អត្ថិ, ឯកំ អត្តភាវគ្គហណំ, សោ ឯកពីជី នាម. តស្ស ឯកពីជិស្ស សោតាបន្នស្ស. ភគវតា គហិតនាមវសេនេវេតានិ ឯតេសំ នាមានិ. ឯត្តកញ្ហិ ឋានំ គតោ សត្តក្ខត្តុបរមោ នាម ហោតិ, ឯត្តកំ កោលំកោលោ, ឯត្តកំ ឯកពីជីតិ ភគវតា ឯតេសំ នាមំ គហិតំ. ភគវា ហិ ‘‘អយំ ឯត្តកំ ឋានំ គមិស្សតិ, អយំ ឯត្តកំ ឋានំ គមិស្សតី’’តិ ញត្វា តេសំ តានិ តានិ នាមានិ អគ្គហេសិ. មុទុបញ្ញោ ហិ សោតាបន្នោ សត្ត ភវេ និព្ពត្តេន្តោ សត្តក្ខត្តុបរមោ នាម, មជ្ឈិមបញ្ញោ បរំ ឆដ្ឋំ ភវំ និព្ពត្តេន្តោ កោលំកោលោ នាម, តិក្ខបញ្ញោ ឯកំ ភវំ និព្ពត្តេន្តោ ឯកពីជី នាម. តំ បនេតំ តេសំ មុទុមជ្ឈិមតិក្ខបញ្ញតំ បុព្ពហេតុ និយមេតិ. ឥមេ តយោបិ សោតាបន្នា កាមភវវសេន វុត្តា, រូបារូបភវេ បន ពហុកាបិ បដិសន្ធិយោ គណ្ហន្តិ. សកទាគាមិស្សាតិ បដិសន្ធិវសេន សកិំ កាមភវំ អាគច្ឆតីតិ សកទាគាមី. តស្ស សកទាគាមិស្ស. ទិដ្ឋេវ ធម្មេ អរហាតិ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ អរហា. អរហន្តិបិ បាឋោ. ឥធ និដ្ឋាតិ កាមភវំ សំសរន្តេយេវ សន្ធាយ វុត្តំ. រូបារូបភវេ ឧប្បន្នា បន អរិយា កាមភវេ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, តត្ថេវ បរិនិព្ពាយន្តិ.

អន្តរាបរិនិព្ពាយិស្សាតិ អាយុវេមជ្ឈស្ស អន្តរាយេវ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយនតោ អន្តរាបរិនិព្ពាយី. សោ បន ឧប្បន្នសមនន្តរា បរិនិព្ពាយី, អាយុវេមជ្ឈំ អប្បត្វា បរិនិព្ពាយី, អាយុវេមជ្ឈំ បត្វា បរិនិព្ពាយីតិ តិវិធោ ហោតិ. តស្ស អន្តរាបរិនិព្ពាយិស្ស អនាគាមិនោ. ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយិស្សាតិ អាយុវេមជ្ឈំ អតិក្កមិត្វា វា កាលកិរិយំ ឧបគន្ត្វា វា កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយន្តស្ស អនាគាមិនោ. អសង្ខារបរិនិព្ពាយិស្សាតិ អសង្ខារេន អប្បយោគេន អធិមត្តប្បយោគំ អកត្វាវ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយនធម្មស្ស អនាគាមិនោ. សសង្ខារបរិនិព្ពាយិស្សាតិ សសង្ខារេន ទុក្ខេន កសិរេន អធិមត្តប្បយោគំ កត្វាវ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយនធម្មស្ស អនាគាមិនោ. ឧទ្ធំសោតស្ស អកនិដ្ឋគាមិនោតិ ឧទ្ធំវាហិភាវេន ឧទ្ធមស្ស តណ្ហាសោតំ វដ្ដសោតំ វាតិ ឧទ្ធំសោតោ, ឧទ្ធំ វា គន្ត្វា បដិលភិតព្ពតោ ឧទ្ធមស្ស មគ្គសោតន្តិ ឧទ្ធំសោតោ, អកនិដ្ឋំ គច្ឆតីតិ អកនិដ្ឋគាមី. តស្ស ឧទ្ធំសោតស្ស អកនិដ្ឋគាមិនោ អនាគាមិស្ស. អយំ បន អនាគាមី ចតុប្បភេទោ – យោ អវិហតោ បដ្ឋាយ ចត្តារោ ព្រហ្មលោកេ សោធេត្វា អកនិដ្ឋំ គន្ត្វា បរិនិព្ពាយតិ, អយំ ឧទ្ធំសោតោ អកនិដ្ឋគាមី នាម. យោ ហេដ្ឋា តយោ ព្រហ្មលោកេ សោធេត្វា សុទស្សីព្រហ្មលោកេ ឋត្វា បរិនិព្ពាយតិ, អយំ ឧទ្ធំសោតោ ន អកនិដ្ឋគាមី នាម. យោ ឥតោ អកនិដ្ឋមេវ គន្ត្វា បរិនិព្ពាយតិ, អយំ ន ឧទ្ធំសោតោ អកនិដ្ឋគាមី នាម. យោ ហេដ្ឋា ចតូសុ ព្រហ្មលោកេសុ តត្ថ តត្ថេវ បរិនិព្ពាយតិ, អយំ ន ឧទ្ធំសោតោ ន អកនិដ្ឋគាមី នាមាតិ. ឥមេ បញ្ច អនាគាមិនោ សុទ្ធាវាសំ គហេត្វា វុត្តា. អនាគាមិនោ បន រូបរាគារូបរាគានំ អប្បហីនត្តា អាកង្ខមានា សេសរូបារូបភវេសុបិ និព្ពត្តន្តិ. សុទ្ធាវាសេ និព្ពត្តា បន អញ្ញត្ថ ន និព្ពត្តន្តិ. អវេច្ចប្បសន្នាតិ អរិយមគ្គវសេន ជានិត្វា ពុជ្ឈិត្វា អចលប្បសាទេន បសន្នា. សោតាបន្នាតិ អរិយមគ្គសោតំ អាបន្នា. ឥមិនា សព្ពេបិ អរិយផលដ្ឋា បុគ្គលា គហិតាតិ.

ភវវិភវទិដ្ឋិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សទ្ធម្មប្បកាសិនិយា បដិសម្ភិទាមគ្គដ្ឋកថាយ

ទិដ្ឋិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. អានាបានស្សតិកថា

១. គណនវារវណ្ណនា

១៥២. ឥទានិ ទិដ្ឋិកថានន្តរំ កថិតាយ អានាបានស្សតិកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា អនុប្បត្តា. អយញ្ហិ អានាបានស្សតិកថា ទិដ្ឋិកថាយ សុវិទិតទិដ្ឋាទីនវស្ស មិច្ឆាទិដ្ឋិមលវិសោធនេន សុវិសុទ្ធចិត្តស្ស យថាភូតាវពោធាយ សមាធិភាវនា សុករា ហោតិ, សព្ពសមាធិភាវនាសុ ច សព្ពសព្ពញ្ញុពោធិសត្តានំ ពោធិមូលេ ឥមិនាវ សមាធិនា សមាហិតចិត្តានំ យថាភូតាវពោធតោ អយមេវ សមាធិភាវនា បធានាតិ ច ទិដ្ឋិកថានន្តរំ កថិតា. តត្ថ សោឡសវត្ថុកំ អានាបានស្សតិសមាធិំ ភាវយតោ សមធិកានិ ទ្វេ ញាណសតានិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ ញាណគណនុទ្ទេសោ, អដ្ឋ បរិបន្ថេ ញាណានីតិអាទិ ញាណគណននិទ្ទេសោ, កតមានិ អដ្ឋ បរិបន្ថេ ញាណានីតិអាទិ. ឥមានិ ឯកវីសតិ វិមុត្តិសុខេ ញាណានីតិបរិយន្តំ សព្ពញាណានំ វិត្ថារនិទ្ទេសោ, អន្តេ សោឡសវត្ថុកំ អានាបានស្សតិសមាធិំ ភាវយតោតិអាទិ និគមនន្តិ ឯវំ តាវ បាឡិវវត្ថានំ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ គណនុទ្ទេសេ គណនវារេ តាវ សោឡសវត្ថុកន្តិ ទីឃំ រស្សំ សព្ពកាយបដិសំវេទី បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារន្តិ កាយានុបស្សនាចតុក្កំ, បីតិបដិសំវេទី សុខបដិសំវេទី ចិត្តសង្ខារបដិសំវេទី បស្សម្ភយំ ចិត្តសង្ខារន្តិ វេទនានុបស្សនាចតុក្កំ, ចិត្តបដិសំវេទី អភិប្បមោទយំ ចិត្តំ សមាទហំ ចិត្តំ វិមោចយំ ចិត្តន្តិ ចិត្តានុបស្សនាចតុក្កំ, អនិច្ចានុបស្សី វិរាគានុបស្សី និរោធានុបស្សី បដិនិស្សគ្គានុបស្សីតិ ធម្មានុបស្សនាចតុក្កន្តិ ឥមេសំ ចតុន្នំ ចតុក្កានំ វសេន សោឡស វត្ថូនិ បតិដ្ឋា អារម្មណានិ អស្សាតិ សោឡសវត្ថុកោ. តំ សោឡសវត្ថុកំ. សមាសវសេន បនេត្ថ វិភត្តិលោបោ កតោ. អានន្តិ អព្ភន្តរំ បវិសនវាតោ. អបានន្តិ ពហិនិក្ខមនវាតោ. កេចិ បន វិបរិយាយេន វទន្តិ. អបានញ្ហិ អបេតំ អានតោតិ អបានន្តិ វុច្ចតិ, និទ្ទេសេ (បដិ. ម. ១.១៦០) បន នា-ការស្ស ទីឃត្តមជ្ឈុបេក្ខិត្វា អាបានន្តិ. តស្មិំ អានាបានេ សតិ អានាបានស្សតិ, អស្សាសបស្សាសបរិគ្គាហិកាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. អានាបានស្សតិយា យុត្តោ សមាធិ, អានាបានស្សតិយំ វា សមាធិ អានាបានស្សតិសមាធិ. ភាវយតោតិ និព្ពេធភាគិយំ ភាវេន្តស្ស. សមធិកានីតិ សហ អធិកេន វត្តន្តីតិ សមធិកានិ, សាតិរេកានីតិ អត្ថោ. ម-ការោ បនេត្ថ បទសន្ធិករោ. កេចិ បន ‘‘សំអធិកានី’’តិ វទន្តិ. ឯវំ សតិ ទ្វេ ញាណសតានិយេវ អធិកានីតិ អាបជ្ជតិ, តំ ន យុជ្ជតិ. ឥមានិ ហិ វីសតិអធិកានិ ទ្វេ ញាណសតានិ ហោន្តីតិ.

បរិបន្ថេ ញាណានីតិ បរិបន្ថំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តញាណានិ. តថា ឧបការេ ឧបក្កិលេសេ ញាណានិ. វោទានេ ញាណានីតិ វោទាយតិ, តេន ចិត្តំ បរិសុទ្ធំ ហោតីតិ វោទានំ. កិំ តំ? ញាណំ. ‘‘វោទានញាណានី’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘សុតមយេ ញាណ’’ន្តិអាទីសុ (បដិ. ម. មាតិកា ១.១; បដិ. ម. ១.១) វិយ ‘‘វោទានេ ញាណានី’’តិ វុត្តំ. សតោ សម្បជានោ ហុត្វា ករោតីតិ សតោការី, តស្ស សតោការិស្ស ញាណានិ. និព្ពិទាញាណានីតិ និព្ពិទាភូតានិ ញាណានិ. និព្ពិទានុលោមញាណានីតិ និព្ពិទាយ អនុកូលានិ ញាណានិ. និព្ពិទានុលោមិញាណានីតិបិ បាឋោ, និព្ពិទានុលោមោ ឯតេសំ អត្ថីតិ និព្ពិទានុលោមីតិ អត្ថោ. និព្ពិទាបដិប្បស្សទ្ធិញាណានីតិ និព្ពិទាយ បដិប្បស្សទ្ធិយំ ញាណានិ. វិមុត្តិសុខេ ញាណានីតិ វិមុត្តិសុខេន សម្បយុត្តានិ ញាណានិ.

កតមានិ អដ្ឋាតិអាទីហិ បរិបន្ថឧបការានំ បដិបក្ខវិបក្ខយុគលត្តា តេសុ ញាណានិ សហេវ និទ្ទិដ្ឋានិ. កាមច្ឆន្ទនេក្ខម្មាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថានិ. ឧបការន្តិ ច លិង្គវិបល្លាសវសេន នបុំសកវចនំ កតំ. សព្ពេបិ អកុសលា ធម្មាតិ វុត្តាវសេសា យេ កេចិ អកុសលា ធម្មា. តថា សព្ពេបិ និព្ពេធភាគិយា កុសលា ធម្មា. ‘‘បរិបន្ថោ ឧបការ’’ន្តិ ច តំ តទេវ អបេក្ខិត្វា ឯកវចនំ កតំ. ឯត្ថ ច បរិបន្ថេ ញាណានិ ច ឧបការេ ញាណានិ ច បុច្ឆិត្វា តេសំ អារម្មណានេវ វិស្សជ្ជិត្វា តេហេវ តានិ វិស្សជ្ជិតានិ ហោន្តីតិ តទារម្មណានិ ញាណានិ និគមេត្វា ទស្សេសិ. ឧបក្កិលេសេ ញាណាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

គណនវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. សោឡសញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៥៣. សោឡសហិ អាការេហីតិ ឧភយបក្ខវសេន វុត្តេហិ សោឡសហិ ញាណកោដ្ឋាសេហិ. ឧទុចិតំ ចិត្តំ សមុទុចិតន្តិ ឧបចារភូមិយំ ចិត្តំ ឧទ្ធំ ឧចិតំ, សម្មា ឧទ្ធំ ឧចិតំ, ឧបរូបរិ កតបរិចយំ សម្មា ឧបរូបរិ កតបរិចយន្តិ អត្ថោ. ឧទុជិតំ ចិត្តំ សមុទុជិតន្តិបិ បាឋោ. ឧបរិភាវាយ ជិតំ, ឧបរិភាវករេហិ វា ញាណេហិ ជិតំ ឧទុជិតំ. សមុទុជិតន្តិ សមា ឧបរិភាវាយ, ឧបរិភាវករេហិ វា ញាណេហិ ជិតំ. សមាតិ ចេត្ថ វិសមភាវបដិក្ខេបោ. ឥមស្មិំ បាឋេ ឧ, ទុ-ឥតិ ទ្វេ ទ្វេ ឧបសគ្គា ហោន្តិ. ឧរូជិតំ ចិត្តំ សម្មារូជិតន្តិបិ បាឋោ. ឯត្ថាបិ ជិតត្ថោយេវ. ឧរូ អរូតិ ឥទំ បន និបាតមត្តមេវាតិ វទន្តិ. វីណោបមដ្ឋកថាយ តជ្ជិតំ សុតជ្ជិតន្តិ ច អត្ថោ វុត្តោ, សោ ឥធ ន យុជ្ជតិ. ឯកត្តេ សន្តិដ្ឋតីតិ ឧបចារភូមិយំ តាវ នានារម្មណវិក្ខេបាភាវេន ឯកត្តេ បតិដ្ឋាតិ. និយ្យានាវរណដ្ឋេន នីវរណាតិ ឯត្ថ អរតិបិ សព្ពេបិ អកុសលា អាវរណដ្ឋេន នីវរណាតិ វុត្តា. និយ្យានាវរណដ្ឋេនាតិ និយ្យានានំ អាគមនមគ្គបិទហនដ្ឋេន. និយ្យានវារណដ្ឋេនាតិបិ បាឋោ, និយ្យានានំ បដិក្ខេបនដ្ឋេនាតិ អត្ថោ. នេក្ខម្មំ អរិយានំ និយ្យានន្តិ មគ្គដ្ឋានំ អរិយានំ និយ្យានសង្ខាតស្ស អរិយមគ្គស្ស ហេតុត្តា ផលូបចារេន អរិយានំ និយ្យានំ. តេន ច ហេតុភូតេន មគ្គក្ខណេ អរិយា និយ្យន្តិ និគច្ឆន្តិ. កេចិ បន ‘‘និយ្យានន្តិ មគ្គោ’’តិ វទន្តិ. ឥធ ឧបចារស្ស អធិប្បេតត្តា មគ្គក្ខណេ ច អាលោកសញ្ញាយ សព្ពកុសលធម្មានញ្ច អភាវា តំ ន យុជ្ជតិ. និវុតត្តាតិ បដិច្ឆន្នត្តា. នប្បជានាតីតិ បុគ្គលវសេន វុត្តំ.

វិសុទ្ធចិត្តស្សាតិ ឧបចារភូមិយំយេវ. ខណិកសមោធានាតិ ចិត្តក្ខណេ ចិត្តក្ខណេ ឧប្បជ្ជនតោ ខណោ ឯតេសំ អត្ថីតិ ខណិកា, ឧបក្កិលេសា, ខណិកានំ សមោធានោ សមាគមោ បពន្ធោ ខណិកសមោធានោ. តស្មា ខណិកសមោធានា, ឧប្បជ្ជមានា ឧបក្កិលេសា ខណិកប្បពន្ធវសេន ខណិកបរម្បរាវសេន ឧប្បជ្ជន្តិ, ន ឯកចិត្តក្ខណវសេនាតិ វុត្តំ ហោតិ.

សោឡសញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ឧបក្កិលេសញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

បឋមច្ឆក្កំ

១៥៤. បឋមច្ឆក្កេ អស្សាសាទិមជ្ឈបរិយោសានន្តិ អព្ភន្តរបវិសនវាតស្ស នាសិកគ្គំ វា មុខនិមិត្តំ វា អាទិ, ហទយំ មជ្ឈំ, នាភិ បរិយោសានំ. តំ តស្ស អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ សតិយា អនុគច្ឆតោ យោគិស្ស ឋាននានត្តានុគមនេន ចិត្តំ អជ្ឈត្តំ វិក្ខេបំ គច្ឆតិ, តំ អជ្ឈត្តវិក្ខេបគតំ ចិត្តំ ឯកត្តេ អសណ្ឋហនតោ សមាធិស្ស បរិបន្ថោ. បស្សាសាទិមជ្ឈបរិយោសានន្តិ ពហិនិក្ខមនវាតស្ស នាភិ អាទិ, ហទយំ មជ្ឈំ, នាសិកគ្គំ វា មុខនិមិត្តំ វា ពហិអាកាសោ វា បរិយោសានំ. យោជនា បនេត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. អស្សាសបដិកង្ខនា និកន្តិតណ្ហាចរិយាតិ ‘‘នាសិកាវាតាយត្តមិទំ កម្មដ្ឋាន’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា ឱឡារិកោឡារិកស្ស អស្សាសស្ស បត្ថនាសង្ខាតា និកាមនា ឯវ តណ្ហាបវត្តិ. តណ្ហាបវត្តិយា សតិ ឯកត្តេ អសណ្ឋហនតោ សមាធិស្ស បរិបន្ថោ. បស្សាសបដិកង្ខនា និកន្តីតិ បុន អស្សាសបុព្ពកស្ស បស្សាសស្ស បត្ថនាសង្ខាតា និកន្តិ. សេសំ វុត្តនយេនេវ យោជេតព្ពំ. អស្សាសេនាភិតុន្នស្សាតិ អតិទីឃំ អតិរស្សំ វា អស្សាសំ ករោន្តស្ស អស្សាសមូលកស្ស កាយចិត្តកិលមថស្ស សព្ភាវតោ តេន អស្សាសេន វិទ្ធស្ស បីឡិតស្ស. បស្សាសបដិលាភេ មុច្ឆនាតិ អស្សាសេន បីឡិតត្តាយេវ បស្សាសេ អស្សាទសញ្ញិនោ បស្សាសំ បត្ថយតោ តស្មិំ បស្សាសបដិលាភេ រជ្ជនា. បស្សាសមូលកេបិ ឯសេវ នយោ.

វុត្តស្សេវ អត្ថស្ស អនុវណ្ណនត្ថំ វុត្តេសុ គាថាពន្ធេសុ អនុគច្ឆនាតិ អនុគច្ឆមានា. សតីតិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធាវិក្ខេបហេតុភូតា សតិ. វិក្ខិបតិ អនេន ចិត្តន្តិ វិក្ខេបោ. កោ សោ? អស្សាសោ. អជ្ឈត្តំ វិក្ខេបោ អជ្ឈត្តវិក្ខេបោ, តស្ស អាកង្ខនា អជ្ឈត្តវិក្ខេបាកង្ខនា, អសម្មាមនសិការវសេន អជ្ឈត្តវិក្ខេបកស្ស អស្សាសស្ស អាកង្ខនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេនេវ នយេន ពហិទ្ធាវិក្ខេបបត្ថនា វេទិតព្ពា. យេហីតិ យេហិ ឧបក្កិលេសេហិ. វិក្ខិប្បមានស្សាតិ វិក្ខិបិយមានស្ស វិក្ខេបំ អាបាទិយមានស្ស. នោ ច ចិត្តំ វិមុច្ចតីតិ ចិត្តំ អស្សាសបស្សាសារម្មណេ ច នាធិមុច្ចតិ, បច្ចនីកធម្មេហិ ច ន វិមុច្ចតិ. ចិត្តំ នោ ច វិមុច្ចតិ បរបត្តិយា ច ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ. វិមោក្ខំ អប្បជានន្តាតិ សោ វា អញ្ញោ វា អារម្មណាធិមុត្តិវិមោក្ខញ្ច បច្ចនីកវិមុត្តិវិមោក្ខញ្ច ឯវំ អប្បជានន្តា. បរបត្តិយាតិ បរបច្ចយំ បរសទ្ទហនំ អរហន្តិ, ន អត្តបច្ចក្ខំ ញាណន្តិ ‘‘បរបច្ចយិកា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘បរបត្តិយា’’តិ វុត្តំ. អត្ថោ បន សោយេវ.

ទុតិយច្ឆក្កំ

១៥៥. ទុតិយច្ឆក្កេ និមិត្តន្តិ អស្សាសបស្សាសានំ ផុសនដ្ឋានំ. អស្សាសបស្សាសា ហិ ទីឃនាសិកស្ស នាសាបុដំ ឃដ្ដេន្តា បវត្តន្តិ, រស្សនាសិកស្ស ឧត្តរោដ្ឋំ. យទិ ហិ អយំ យោគី តំ និមិត្តមេវ អាវជ្ជតិ, តស្ស និមិត្តមេវ អាវជ្ជមានស្ស អស្សាសេ ចិត្តំ វិកម្បតិ, ន បតិដ្ឋាតីតិ អត្ថោ. តស្ស តស្មិំ ចិត្តេ អប្បតិដ្ឋិតេ សមាធិស្ស អភាវតោ តំ វិកម្បនំ សមាធិស្ស បរិបន្ថោ. យទិ អស្សាសមេវ អាវជ្ជតិ, តស្ស ចិត្តំ អព្ភន្តរបវេសនវសេន វិក្ខេបំ អាវហតិ, និមិត្តេ ន បតិដ្ឋាតិ, តស្មា និមិត្តេ វិកម្បតិ. ឥមិនា នយេន សេសេសុបិ យោជនា កាតព្ពា. គាថាសុ វិក្ខិប្បតេតិ វិក្ខិបីយតិ វិក្ខេបំ អាបាទីយតិ.

តតិយច្ឆក្កំ

១៥៦. តតិយច្ឆក្កេ អតីតានុធាវនំ ចិត្តន្តិ ផុសនដ្ឋានំ អតិក្កមិត្វា គតំ អស្សាសំ វា បស្សាសំ វា អនុគច្ឆមានំ ចិត្តំ. វិក្ខេបានុបតិតន្តិ វិក្ខេបេន អនុគតំ, វិក្ខេបំ វា សយំ អនុបតិតំ អនុគតំ. អនាគតបដិកង្ខនំ ចិត្តន្តិ ផុសនដ្ឋានំ អប្បត្តំ អស្សាសំ វា បស្សាសំ វា បដិកង្ខមានំ បច្ចាសីសមានំ ចិត្តំ. វិកម្បិតន្តិ តស្មិំ អប្បតិដ្ឋានេនេវ វិក្ខេបេន វិកម្បិតំ. លីនន្តិ អតិសិថិលវីរិយតាទីហិ សង្កុចិតំ. កោសជ្ជានុបតិតន្តិ កុសីតភាវានុគតំ. អតិបគ្គហិតន្តិ អច្ចារទ្ធវីរិយតាទីហិ អតិឧស្សាហិតំ. ឧទ្ធច្ចានុបតិតន្តិ វិក្ខេបានុគតំ. អភិនតន្តិ អស្សាទវត្ថូសុ ភុសំ នតំ អល្លីនំ. អបនតន្តិ និរស្សាទវត្ថូសុ បតិហតំ, តតោ អបគតំ វា, អបគតនតំ វា, ន តតោ អបគតន្តិ អត្ថោ. រាគានុបតិតន្តិ ឯត្ថ អស្សាសបស្សាសនិមិត្តំ មនសិករោតោ ឧប្បន្នបីតិសុខេ វា បុព្ពេ ហសិតលបិតកីឡិតវត្ថូសុ វា រាគោ អនុបតតិ. ព្យាបាទានុបតិតន្តិ ឯត្ថ មនសិការេ និរស្សាទគតចិត្តស្ស ឧប្បន្នទោមនស្សវសេន វា បុព្ពេ សមុទាចិណ្ណេសុ អាឃាតវត្ថូសុ វា ព្យាបាទោ អនុបតតិ. គាថាសុ ន សមាធិយតីតិ ន សមាហិតំ ហោតិ. អធិចិត្តន្តិ ចិត្តសីសេន និទ្ទិដ្ឋោ អធិកោ សមាធិ.

១៥៧. ឯត្តាវតា តីហិ ឆក្កេហិ អដ្ឋារស ឧបក្កិលេសេ និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ តេសំ ឧបក្កិលេសានំ សមាធិស្ស បរិបន្ថភាវសាធនេន អាទីនវំ ទស្សេន្តោ បុន អស្សាសាទិមជ្ឈបរិយោសានន្តិអាទិមាហ. តត្ថ កាយោបិ ចិត្តម្បិ សារទ្ធា ច ហោន្តីតិ វិក្ខេបសមុដ្ឋានរូបានំ វសេន រូបកាយោបិ, វិក្ខេបសន្តតិវសេន ចិត្តម្បិ មហតា ខោភេន ខុភិតា សទរថា ច ហោន្តិ. តតោ មន្ទតរេន ឥញ្ជិតា កម្បិតា, តតោ មន្ទតរេន ផន្ទិតា ចលិតា ហោន្តិ. ពលវាបិ មជ្ឈិមោបិ មន្ទោបិ ខោភោ ហោតិយេវ, ន សក្កា ខោភេន ន ភវិតុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ចិត្តំ វិកម្បិតត្តាតិ ចិត្តស្ស វិកម្បិតត្តា. គាថាសុ បរិបុណ្ណា អភាវិតាតិ យថា បរិបុណ្ណា ហោតិ, តថា អភាវិតា. ឥញ្ជិតោតិ កម្បិតោ. ផន្ទិតោតិ មន្ទកម្បិតោ. ហេដ្ឋា នីវរណានំ អនន្តរត្តា ‘‘ឥមេហិ ច បន នីវរណេហី’’តិ (បដិ. ម. ១.១៥៣) អច្ចន្តសមីបនិទស្សនវចនំ កតំ. ឥធ បន និគមនេ នីវរណានំ សន្តរត្តា តេហិ ច បន នីវរណេហីតិ បរម្មុខនិទស្សនវចនំ កតំ.

ឧបក្កិលេសញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. វោទានញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៥៨. វោទានេ ញាណានីតិ វិសុទ្ធញាណានិ. តំ វិវជ្ជយិត្វាតិ យំ បុព្ពេ វុត្តំ អតីតានុធាវនំ ចិត្តំ វិក្ខេបានុបតិតំ, តំ វិវជ្ជយិត្វាតិ សម្ពន្ធិតព្ពំ. ឯកដ្ឋានេ សមាទហតីតិ អស្សាសបស្សាសានំ ផុសនដ្ឋានេ សមំ អាទហតិ បតិដ្ឋាបេតិ. តត្ថេវ អធិមោចេតីតិ ឯកដ្ឋានេតិ វុត្តេ អស្សាសបស្សាសានំ ផុសនដ្ឋានេយេវ សន្និដ្ឋបេតិ សន្និដ្ឋានំ ករោតិ. បគ្គណ្ហិត្វាតិ ធម្មវិចយបីតិសម្ពោជ្ឈង្គភាវនាយ បគ្គហេត្វា. វិនិគ្គណ្ហិត្វាតិ បស្សទ្ធិសមាធិឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គភាវនាយ វិនិគ្គណ្ហិត្វា. ‘‘សតិន្ទ្រិយវីរិយិន្ទ្រិយេហិ បគ្គហេត្វា, សតិន្ទ្រិយសមាធិន្ទ្រិយេហិ វិនិគ្គហេត្វា’’តិបិ វទន្តិ. សម្បជានោ ហុត្វាតិ អសុភភាវនាទីហិ. បុន សម្បជានោ ហុត្វាតិ មេត្តាភាវនាទីហិ. យេន រាគេន អនុបតិតំ, យេន ព្យាបាទេន អនុបតិតំ, តំ បជហតីតិ សម្ពន្ធោ. តំ ចិត្តំ ឦទិសន្តិ សម្បជានន្តោ តប្បដិបក្ខេន រាគំ បជហតិ, ព្យាបាទំ បជហតីតិ វា អត្ថោ. បរិសុទ្ធន្តិ និរុបក្កិលេសំ. បរិយោទាតន្តិ បភស្សរំ. ឯកត្តគតំ ហោតីតិ តំ តំ វិសេសំ បត្តស្ស តំ តំ ឯកត្តំ គតំ ហោតិ.

កតមេ តេ ឯកត្តាតិ ឥធ យុជ្ជមានាយុជ្ជមានេបិ ឯកត្តេ ឯកតោ កត្វា បុច្ឆតិ. ទានូបសគ្គុបដ្ឋានេកត្តន្តិ ទានវត្ថុសង្ខាតស្ស ទានស្ស ឧបសគ្គោ វោសជ្ជនំ ទានូបសគ្គោ, ទានវត្ថុបរិច្ចាគចេតនា. តស្ស ឧបដ្ឋានំ អារម្មណករណវសេន ឧបគន្ត្វា ឋានំ ទានូបសគ្គុបដ្ឋានំ, តទេវ ឯកត្តំ, តេន វា ឯកត្តំ ឯកគ្គភាវោ ទានូបសគ្គុបដ្ឋានេកត្តំ. ទានវោសគ្គុបដ្ឋានេកត្តន្តិ បាឋោ សុន្ទរតរោ, សោ ឯវត្ថោ. ឯតេន បទុទ្ធារវសេន ចាគានុស្សតិសមាធិ វុត្តោ. បទុទ្ធារវសេន វុត្តោបិ ចេស ឥតរេសំ តិណ្ណម្បិ ឯកត្តានំ ឧបនិស្សយបច្ចយោ ហោតិ, តស្មា ឥធ និទ្ទិដ្ឋន្តិ វទន្តិ. វិសាខាបិ ហិ មហាឧបាសិកា អាហ – ‘‘ឥធ, ភន្តេ, ទិសាសុ វស្សំវុដ្ឋា ភិក្ខូ សាវត្ថិំ អាគច្ឆិស្សន្តិ ភគវន្តំ ទស្សនាយ, តេ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិស្សន្តិ ‘ឥត្ថន្នាមោ, ភន្តេ, ភិក្ខុ កាលង្កតោ, តស្ស កា គតិ, កោ អភិសម្បរាយោ’តិ? តំ ភគវា ព្យាករិស្សតិ សោតាបត្តិផលេ វា សកទាគាមិផលេ វា អនាគាមិផលេ វា អរហត្តេ វា. ត្យាហំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិស្សាមិ ‘អាគតបុព្ពា នុ ខោ, ភន្តេ, តេន អយ្យេន សាវត្ថី’តិ? សចេ មេ វក្ខន្តិ ‘អាគតបុព្ពា តេន ភិក្ខុនា សាវត្ថី’តិ. និដ្ឋមេត្ថ គច្ឆិស្សាមិ និស្សំសយំ បរិភុត្តំ តេន អយ្យេន វស្សិកសាដិកា វា អាគន្តុកភត្តំ វា គមិកភត្តំ វា គិលានភត្តំ វា គិលានុបដ្ឋាកភត្តំ វា គិលានភេសជ្ជំ វា ធុវយាគុ វាតិ. តស្សា មេ តទនុស្សរន្តិយា បាមោជ្ជំ ជាយិស្សតិ, បមុទិតាយ បីតិ ជាយិស្សតិ, បីតិមនាយ កាយោ បស្សម្ភិស្សតិ, បស្សទ្ធកាយា សុខំ វេទយិស្សាមិ, សុខិនិយា ចិត្តំ សមាធិយិស្សតិ, សា មេ ភវិស្សតិ ឥន្ទ្រិយភាវនា ពលភាវនា ពោជ្ឈង្គភាវនា’’តិ (មហាវ. ៣៥១). អថ វា ឯកត្តេសុ បឋមំ ឧបចារសមាធិវសេន វុត្តំ, ទុតិយំ អប្បនាសមាធិវសេន, តតិយំ វិបស្សនាវសេន, ចតុត្ថំ មគ្គផលវសេនាតិ វេទិតព្ពំ. សមថស្ស និមិត្តំ សមថនិមិត្តំ. វយោ ភង្គោ ឯវ លក្ខណំ វយលក្ខណំ. និរោធោ និព្ពានំ. សេសមេតេសុ តីសុ វុត្តនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

ចាគាធិមុត្តានន្តិ ទានេ អធិមុត្តានំ. អធិចិត្តន្តិ វិបស្សនាបាទកសមាធិ. វិបស្សកានន្តិ ភង្គានុបស្សនតោ បដ្ឋាយ តីហិ អនុបស្សនាហិ សង្ខារេ វិបស្សន្តានំ. អរិយបុគ្គលានន្តិ អដ្ឋន្នំ. ទុតិយាទីនិ តីណិ ឯកត្តានិ អានាបានស្សតិវសេន សេសកម្មដ្ឋានវសេន ច យុជ្ជន្តិ. ចតូហិ ឋានេហីតិ ចតូហិ ការណេហិ. សមាធិវិបស្សនាមគ្គផលានំ វសេន ‘‘ឯកត្តគតំ ចិត្តំ បដិបទាវិសុទ្ធិបក្ខន្ទញ្ចេវ ហោតិ ឧបេក្ខានុព្រូហិតញ្ច ញាណេន ច សម្បហំសិត’’ន្តិ ឧទ្ទេសបទានិ. ‘‘បឋមស្ស ឈានស្ស កោ អាទី’’តិអាទីនិ តេសំ ឧទ្ទេសបទានំ វិត្ថារេតុកម្យតាបុច្ឆាបុព្ពង្គមានិ និទ្ទេសបទានិ. តត្ថ បដិបទាវិសុទ្ធិបក្ខន្ទន្តិ បដិបទា ឯវ នីវរណមលវិសោធនតោ វិសុទ្ធិ, តំ បដិបទាវិសុទ្ធិំ បក្ខន្ទំ បវិដ្ឋំ. ឧបេក្ខានុព្រូហិតន្តិ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាយ ព្រូហិតំ វឌ្ឍិតំ. ញាណេន ច សម្បហំសិតន្តិ បរិយោទាបកេន ញាណេន សម្បហំសិតំ បរិយោទាបិតំ វិសោធិតំ. បដិបទាវិសុទ្ធិ នាម សសម្ភារិកោ ឧបចារោ, ឧបេក្ខានុព្រូហនា នាម អប្បនា, សម្បហំសនា នាម បច្ចវេក្ខណាតិ ឯវមេកេ វណ្ណយន្តិ. យស្មា បន ‘‘ឯកត្តគតំ ចិត្តំ បដិបទាវិសុទ្ធិបក្ខន្ទញ្ចេវ ហោតី’’តិអាទិ វុត្តំ, តស្មា អន្តោអប្បនាយមេវ អាគមនវសេន បដិបទាវិសុទ្ធិ, តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាយ កិច្ចវសេន ឧបេក្ខានុព្រូហនា, ធម្មានំ អនតិវត្តនាទិភាវសាធនេន បរិយោទាបកស្ស ញាណស្ស កិច្ចនិប្ផត្តិវសេន សម្បហំសនា វេទិតព្ពា. កថំ? យស្មិញ្ហិ វារេ អប្បនា ឧប្បជ្ជតិ, តស្មិំ យោ នីវរណសង្ខាតោ កិលេសគណោ តស្ស ឈានស្ស បរិបន្ថោ, តតោ ចិត្តំ វិសុជ្ឈតិ, វិសុទ្ធត្តា អាវរណវិរហិតំ ហុត្វា មជ្ឈិមំ សមថនិមិត្តំ បដិបជ្ជតិ. មជ្ឈិមំ សមថនិមិត្តំ នាម សមប្បវត្តោ អប្បនាសមាធិយេវ. តទនន្តរំ បន បុរិមចិត្តំ ឯកសន្តតិបរិណាមនយេន តថត្តំ ឧបគច្ឆមានំ មជ្ឈិមំ សមថនិមិត្តំ បដិបជ្ជតិ នាម. ឯវំ បដិបន្នត្តា តថត្តុបគមនេន តត្ថ បក្ខន្ទតិ នាម. ឯវំ តាវ បុរិមចិត្តេ វិជ្ជមានាការនិប្ផាទិកា បឋមស្ស ឈានស្ស ឧប្បាទក្ខណេយេវ អាគមនវសេន បដិបទាវិសុទ្ធិ វេទិតព្ពា. ឯវំ វិសុទ្ធស្ស បន តស្ស បុន វិសោធេតព្ពាភាវតោ វិសោធនេ ព្យាបារំ អករោន្តោ វិសុទ្ធំ ចិត្តំ អជ្ឈុបេក្ខតិ នាម. សមថភាវូបគមនេន សមថបដិបន្នស្ស បុន សមាទានេ ព្យាបារំ អករោន្តោ សមថបដិបន្នំ អជ្ឈុបេក្ខតិ នាម. សមថបដិបន្នភាវតោ ឯវ ចស្ស កិលេសសំសគ្គំ បហាយ ឯកត្តេន ឧបដ្ឋិតស្ស បុន ឯកត្តុបដ្ឋានេ ព្យាបារំ អករោន្តោ ឯកត្តុបដ្ឋានំ អជ្ឈុបេក្ខតិ នាម. ឯវំ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាយ កិច្ចវសេន ឧបេក្ខានុព្រូហនា វេទិតព្ពា.

យេ បនេតេ ឯវំ ឧបេក្ខានុព្រូហិតេ តត្ថ ជាតា សមាធិបញ្ញាសង្ខាតា យុគនទ្ធធម្មា អញ្ញមញ្ញំ អនតិវត្តមានា ហុត្វា បវត្តា, យានិ ច សទ្ធាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ នានាកិលេសេហិ វិមុត្តត្តា វិមុត្តិរសេន ឯករសានិ ហុត្វា បវត្តានិ, យំ ចេស តទុបគំ តេសំ អនតិវត្តនឯករសភាវានំ អនុច្ឆវិកំ វីរិយំ វាហយតិ, យា ចស្ស តស្មិំ ខណេ បវត្តា អាសេវនា, សព្ពេបិ តេ អាការា យស្មា ញាណេន សំកិលេសវោទានេសុ តំ តំ អាទីនវញ្ច អានិសំសញ្ច ទិស្វា តថា តថា សម្បហំសិតត្តា វិសោធិតត្តា បរិយោទាបិតត្តា និប្ផន្នា, តស្មា ធម្មានំ អនតិវត្តនាទិភាវសាធនេន បរិយោទាបកស្ស ញាណស្ស កិច្ចនិប្ផត្តិវសេន សម្បហំសនា វេទិតព្ពាតិ វុត្តំ. តត្ថ យស្មា ឧបេក្ខាវសេន ញាណំ បាកដំ ហោតិ, យថាហ – ‘‘តថាបគ្គហិតំ ចិត្តំ សាធុកំ អជ្ឈុបេក្ខតិ, ឧបេក្ខាវសេន បញ្ញាវសេន បញ្ញិន្ទ្រិយំ អធិមត្តំ ហោតិ. ឧបេក្ខាវសេន នានត្តកិលេសេហិ ចិត្តំ វិមុច្ចតិ, វិមោក្ខវសេន បញ្ញាវសេន បញ្ញិន្ទ្រិយំ អធិមត្តំ ហោតិ. វិមុត្តត្តា តេ ធម្មា ឯករសា ហោន្តិ, ឯករសដ្ឋេន ភាវនា’’តិ (បដិ. ម. ១.២០១). តស្មា ញាណកិច្ចភូតា សម្បហំសនា បរិយោសានន្តិ វុត្តា.

ឯវំ តិវត្តគតន្តិអាទីនិ តស្សេវ ចិត្តស្ស ថោមនវចនានិ. តត្ថ ឯវំ តិវត្តគតន្តិ ឯវំ យថាវុត្តេន វិធិនា បដិបទាវិសុទ្ធិបក្ខន្ទនឧបេក្ខានុព្រូហនាញាណសម្បហំសនាវសេន តិវិធភាវំ គតំ. វិតក្កសម្បន្នន្តិ កិលេសក្ខោភវិរហិតត្តា វិតក្កេន សុន្ទរភាវំ បន្នំ គតំ. ចិត្តស្ស អធិដ្ឋានសម្បន្នន្តិ តស្មិំយេវ អារម្មណេ ចិត្តស្ស និរន្តរប្បវត្តិសង្ខាតេន អធិដ្ឋានេន សម្បន្នំ អនូនំ. យថា អធិដ្ឋានវសិយំ អធិដ្ឋានន្តិ ឈានប្បវត្តិ, តថា ឥធាបិ ចិត្តស្ស អធិដ្ឋានន្តិ ចិត្តេកគ្គតាបិ យុជ្ជតិ. តេន ហិ ឯកស្មិំយេវ អារម្មណេ ចិត្តំ អធិដ្ឋាតិ, ន ឯត្ថ វិក្ខិបតីតិ. ‘‘សមាធិសម្បន្ន’’ន្តិ វិសុំ វុត្តត្តា បន វុត្តនយេនេវ គហេតព្ពំ. អថ វា សមាធិស្សេវ ឈានសង្គហិតត្តា ចិត្តស្ស អធិដ្ឋានសម្បន្នន្តិ ឈានង្គបញ្ចកវសេន វុត្តំ. សមាធិសម្បន្នន្តិ ឥន្ទ្រិយសង្គហិតត្តា ឥន្ទ្រិយបញ្ចកវសេន, ទុតិយជ្ឈានាទីសុ បន អលព្ភមានានិ បទានិ បហាយ លព្ភមានកវសេន បីតិសម្បន្នន្តិអាទិ វុត្តំ.

អនិច្ចានុបស្សនាទីសុ អដ្ឋារសសុ មហាវិបស្សនាសុ វិតក្កាទយោ បរិបុណ្ណាយេវ តាសំ កាមាវចរត្តា. ឯតាសុ ច អប្បនាយ អភាវតោ បដិបទាវិសុទ្ធិអាទយោ ខណិកសមាធិវសេន យោជេតព្ពា. ចតូសុ មគ្គេសុ បឋមជ្ឈានិកវសេន វិតក្កាទីនំ លព្ភនតោ លព្ភមានកវសេនេវ វិតក្កាទយោ បរិបុណ្ណា វុត្តា. ទុតិយជ្ឈានិកាទីសុ ហិ មគ្គេសុ វិតក្កាទយោ ឈានេសុ វិយ បរិហាយន្តីតិ. ឯត្តាវតា តេរស វោទានញាណានិ វិត្ថារតោ និទ្ទិដ្ឋានិ ហោន្តិ. កថំ? ឯកដ្ឋានេ សមាទហនេន តត្ថេវ អធិមុច្ចនេន កោសជ្ជប្បជហនេន ឧទ្ធច្ចប្បជហនេន រាគប្បជហនេន ព្យាបាទប្បជហនេន សម្បយុត្តានិ ឆ ញាណានិ, ចតូហិ ឯកត្តេហិ សម្បយុត្តានិ ចត្តារិ ញាណានិ, បដិបទាវិសុទ្ធិឧបេក្ខានុព្រូហនាសម្បហំសនាហិ សម្បយុត្តានិ តីណិ ញាណានីតិ ឯវំ តេរស ញាណានិ និទ្ទិដ្ឋានិ.

១៥៩. ឯវំ សន្តេបិ អានាបានស្សតិសមាធិភាវនាវសេន តេសំ និប្ផត្តិំ ទស្សេតុកាមោ តានិ ញាណានិ អនិគមេត្វាវ និមិត្តំ អស្សាសបស្សាសាតិអាទិនា នយេន ចោទនាបុព្ពង្គមំ អានាបានស្សតិសមាធិភាវនាវិធិំ ទស្សេត្វា អន្តេ តានិ ញាណានិ និគមេត្វា ទស្សេសិ. តត្ថ និមិត្តំ វុត្តមេវ. អនារម្មណាមេកចិត្តស្សាតិ អនារម្មណា ឯកចិត្តស្ស. ម-ការោ បនេត្ថ បទសន្ធិករោ. អនារម្មណមេកចិត្តស្សាតិបិ បាឋោ, ឯកស្ស ចិត្តស្ស អារម្មណំ ន ភវន្តីតិ អត្ថោ. តយោ ធម្មេតិ និមិត្តាទយោ តយោ ធម្មេ. ភាវនាតិ អានាបានស្សតិសមាធិភាវនា. កថន្តិ បឋមំ វុត្តាយ ចោទនាគាថាយ អនន្តរំ វុត្តាយ បរិហារគាថាយ អត្ថំ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា. ន ចិមេតិ ន ច ឥមេ. ន ចមេតិបិ បាឋោ, សោយេវ បទច្ឆេទោ. កថំ ន ច អវិទិតា ហោន្តិ, កថំ ន ច ចិត្តំ វិក្ខេបំ គច្ឆតីតិ ឯវំ កថំ សទ្ទោ សេសេហិ បញ្ចហិ យោជេតព្ពោ. បធានញ្ច បញ្ញាយតីតិ អានាបានស្សតិសមាធិភាវនារម្ភកំ វីរិយំ សន្ទិស្សតិ. វីរិយញ្ហិ បទហន្តិ តេនាតិ បធានន្តិ វុច្ចតិ. បយោគញ្ច សាធេតីតិ នីវរណវិក្ខម្ភកំ ឈានញ្ច យោគី និប្ផាទេតិ. ឈានញ្ហិ នីវរណវិក្ខម្ភនាយ បយុញ្ជីយតីតិ បយោគោតិ វុត្តំ. វិសេសមធិគច្ឆតីតិ សំយោជនប្បហានករំ មគ្គញ្ច បដិលភតិ. មគ្គោ ហិ សមថវិបស្សនានំ អានិសំសត្តា វិសេសោតិ វុត្តោ. វិសេសស្ស ច បមុខភូតត្តា ច-ការេន សមុច្ចយោ ន កតោ.

ឥទានិ តំ បុច្ឆិតមត្ថំ ឧបមាយ សាធេន្តោ សេយ្យថាបិ រុក្ខោតិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – យថា នាម កកចេន ផាលនត្ថំ វាសិយា តច្ឆិត្វា រុក្ខោ ផាលនកាលេ និច្ចលភាវត្ថំ សមេ ភូមិបទេសេ បយោគក្ខមំ កត្វា ឋបិតោ. កកចេនាតិ ហត្ថកកចេន. អាគតេតិ រុក្ខំ ផុសិត្វា អត្តនោ សមីបភាគំ អាគតេ. គតេតិ រុក្ខំ ផុសិត្វា បរភាគំ គតេ. វា-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ. ន អវិទិតា ហោន្តីតិ រុក្ខេ កកចទន្តេហិ ផុដ្ឋំ បុរិសេន បេក្ខមានំ ឋានំ អប្បត្វា តេសំ អាគមនគមនាភាវតោ សព្ពេបិ កកចទន្តា វិទិតាវ ហោន្តិ. បធានន្តិ រុក្ខច្ឆេទនវីរិយំ. បយោគន្តិ រុក្ខច្ឆេទនកិរិយំ. ‘‘វិសេសមធិគច្ឆតី’’តិ វចនំ ឧបមាយ នត្ថិ. ឧបនិពន្ធនា និមិត្តន្តិ ឧបនិពន្ធនាយ សតិយា និមិត្តភូតំ ការណភូតំ នាសិកគ្គំ វា មុខនិមិត្តំ វា. ឧបនិពន្ធតិ ឯតាយ អារម្មណេ ចិត្តន្តិ ឧបនិពន្ធនា នាម សតិ. នាសិកគ្គេ វាតិ ទីឃនាសិកោ នាសិកគ្គេ. មុខនិមិត្តេ វាតិ រស្សនាសិកោ ឧត្តរោដ្ឋេ. ឧត្តរោដ្ឋោ ហិ មុខេ សតិយា និមិត្តន្តិ មុខនិមិត្តន្តិ វុត្តោ. អាគតេតិ ផុដ្ឋដ្ឋានតោ អព្ភន្តរំ អាគតេ. គតេតិ ផុដ្ឋដ្ឋានតោ ពហិទ្ធា គតេ. ន អវិទិតា ហោន្តីតិ ផុសនដ្ឋានំ អប្បត្វា អស្សាសបស្សាសានំ អាគមនគមនាភាវតោ សព្ពេបិ តេ វិទិតា ឯវ ហោន្តិ. កម្មនិយំ ហោតីតិ យេន វីរិយេន កាយោបិ ចិត្តម្បិ កម្មនិយំ ភាវនាកម្មក្ខមំ ភាវនាកម្មយោគ្គំ ហោតិ. ឥទំ វីរិយំ បធានំ នាមាតិ ផលេន ការណំ វុត្តំ ហោតិ. ឧបក្កិលេសា បហីយន្តីតិ វិក្ខម្ភនវសេន នីវរណានិ បហីយន្តិ. វិតក្កា វូបសម្មន្តីតិ នានារម្មណចារិនោ អនវដ្ឋិតា វិតក្កា ឧបសមំ គច្ឆន្តិ. យេន ឈានេន ឧបក្កិលេសា បហីយន្តិ, វិតក្កា វូបសម្មន្តិ. អយំ បយោគោតិ បយោគមបេក្ខិត្វា បុល្លិង្គនិទ្ទេសោ កតោ. សញ្ញោជនា បហីយន្តីតិ តំតំមគ្គវជ្ឈា សញ្ញោជនា សមុច្ឆេទប្បហានេន បហីយន្តិ. អនុសយា ព្យន្តីហោន្តីតិ បហីនានំ បុន អនុប្បត្តិធម្មកត្តា វិគតោ ឧប្បាទន្តោ វា វយន្តោ វា ឯតេសន្តិ ព្យន្តា, បុព្ពេ អព្យន្តា ព្យន្តា ហោន្តីតិ ព្យន្តីហោន្តិ, វិនស្សន្តីតិ អត្ថោ. សញ្ញោជនប្បហានំ អនុសយប្បហានេន ហោតិ, ន អញ្ញថាតិ ទស្សនត្ថំ អនុសយប្បហានមាហ. យេន មគ្គេន សញ្ញោជនា បហីយន្តិ អនុសយា ព្យន្តីហោន្តិ, អយំ វិសេសោតិ អត្ថោ. ចតុត្ថចតុក្កេ អរិយមគ្គស្សាបិ និទ្ទិដ្ឋត្តា ឥធ អរិយមគ្គោ វុត្តោ. ឯកចិត្តស្ស អារម្មណទ្វយាភាវស្ស អវុត្តេបិ សិទ្ធត្តា តំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ ឯវំ ឥមេ តយោ ធម្មា ឯកចិត្តស្ស អារម្មណា ន ហោន្តីតិ និគមនំ កតំ.

១៦០. ឥទានិ តំ ភាវនាសិទ្ធិសាធកំ យោគាវចរំ ថុនន្តោ អានាបានស្សតិ យស្សាតិ គាថំ វត្វា តស្សា និទ្ទេសមាហ. តត្ថ អានាបានស្សតិយោ យថា ពុទ្ធេន ទេសិតា, តថា បរិបុណ្ណា សុភាវិតា អនុបុព្ពំ បរិចិតា យស្ស អត្ថិ សំវិជ្ជន្តិ. សោ ឥមំ លោកំ បភាសេតិ. កិំ វិយ? អព្ភា មុត្តោវ ចន្ទិមា យថា អព្ភាទីហិ មុត្តោ ចន្ទិមា ឥមំ ឱកាសលោកំ បភាសេតិ, តថា សោ យោគាវចរោ ឥមំ ខន្ធាទិលោកំ បភាសេតីតិ គាថាយ សម្ពន្ធោ. ‘‘អព្ភា មុត្តោវ ចន្ទិមា’’តិ ច បទស្ស និទ្ទេសេ មហិកាទីនម្បិ វុត្តត្តា ឯត្ថ អាទិសទ្ទលោបោ កតោតិ វេទិតព្ពោ. គាថានិទ្ទេសេ នោ បស្សាសោ នោ អស្សាសោតិ សោ សោយេវ អត្ថោ បដិសេធេន វិសេសេត្វា វុត្តោ. ឧបដ្ឋានំ សតីតិ អសម្មុស្សនតាយ តមេវ អស្សាសំ ឧបគន្ត្វា ឋានំ សតិ នាមាតិ អត្ថោ. តថា បស្សាសំ. ឯត្តាវតា អានាបានេសុ សតិ អានាបានស្សតីតិ អត្ថោ វុត្តោ ហោតិ.

ឥទានិ សតិវសេនេវ ‘‘យស្សា’’តិ វុត្តំ បុគ្គលំ និទ្ទិសិតុកាមោ យោ អស្សសតិ, តស្សុបដ្ឋាតិ. យោ បស្សសតិ, តស្សុបដ្ឋាតីតិ វុត្តំ. យោ អស្សសតិ, តស្ស សតិ អស្សាសំ ឧបគន្ត្វា តិដ្ឋតិ. យោ បស្សសតិ, តស្ស សតិ បស្សាសំ ឧបគន្ត្វា តិដ្ឋតីតិ អត្ថោ. បរិបុណ្ណាតិ ឈានវិបស្សនាមគ្គបរម្បរាយ អរហត្តមគ្គប្បត្តិយា បរិបុណ្ណា. តេយេវ ហិ ឈានវិបស្សនាមគ្គធម្មេ សន្ធាយ បរិគ្គហដ្ឋេនាតិអាទិមាហ. តេ ហិ ធម្មា ឥមិនា យោគិនា បរិគ្គយ្ហមានត្តា បរិគ្គហា, តេន បរិគ្គហដ្ឋេន បរិបុណ្ណា. តត្ថ សព្ពេសំ ចិត្តចេតសិកានំ អញ្ញមញ្ញបរិវារត្តា បរិវារដ្ឋេន បរិបុណ្ណា. ភាវនាបារិបូរិវសេន បរិបូរដ្ឋេន បរិបុណ្ណា. ចតស្សោ ភាវនាតិអាទីនិ សុភាវិតាតិ វុត្តបទស្ស អត្ថវសេន វុត្តានិ. ចតស្សោ ភាវនា ហេដ្ឋា វុត្តាយេវ. យានីកតាតិ យុត្តយានសទិសា កតា. វត្ថុកតាតិ បតិដ្ឋដ្ឋេន វត្ថុសទិសា កតា. អនុដ្ឋិតាតិ បច្ចុបដ្ឋិតា. បរិចិតាតិ សមន្តតោ ចិតា ឧបចិតា. សុសមារទ្ធាតិ សុដ្ឋុ សមារទ្ធា សុកតា. យត្ថ យត្ថ អាកង្ខតីតិ យេសុ យេសុ ឈានេសុ យាសុ យាសុ វិបស្សនាសុ សចេ ឥច្ឆតិ. តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ តេសុ ឈានេសុ តាសុ តាសុ វិបស្សនាសុ. វសិប្បត្តោតិ វសីភាវំ ពហុភាវំ បត្តោ. ពលប្បត្តោតិ សមថវិបស្សនាពលប្បត្តោ. វេសារជ្ជប្បត្តោតិ វិសារទភាវំ បដុភាវំ បត្តោ. តេ ធម្មាតិ សមថវិបស្សនា ធម្មា. អាវជ្ជនបដិពទ្ធាតិ អាវជ្ជនាយត្តា, អាវជ្ជិតមត្តេយេវ តស្ស សន្តានេន, ញាណេន វា សម្បយោគំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. អាកង្ខបដិពទ្ធាតិ រុចិអាយត្តា, រោចិតមត្តេយេវ វុត្តនយេន សម្បយោគំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. មនសិការោ បនេត្ថ អាវជ្ជនាយ ចិត្តុប្បាទោ. អាកង្ខនាយ វេវចនវសេន អត្ថវិវរណត្ថំ វុត្តោ. តេន វុច្ចតិ យានីកតាតិ ឯវំ កតត្តាយេវ តេ យុត្តយានសទិសា កតា ហោន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

យស្មិំ យស្មិំ វត្ថុស្មិន្តិ សោឡសសុ វត្ថូសុ ឯកេកស្មិំ. ស្វាធិដ្ឋិតន្តិ សុប្បតិដ្ឋិតំ. សូបដ្ឋិតាតិ សុដ្ឋុ ឧបដ្ឋិតា. សម្បយុត្តចិត្តសតីនំ សហេវ សកសកកិច្ចករណតោ អនុលោមបដិលោមវសេន យោជេត្វា តេ ទ្វេ ធម្មា ទស្សិតា. តេន វុច្ចតិ វត្ថុកតាតិ ឯវំ ភូតត្តាយេវ កតបតិដ្ឋា ហោន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. យេន យេន ចិត្តំ អភិនីហរតីតិ បុព្ពប្បវត្តិតោ អបនេត្វា យត្ថ យត្ថ ភាវនាវិសេសេ ចិត្តំ ឧបនេតិ. តេន តេន សតិ អនុបរិវត្តតីតិ តស្មិំ តស្មិំយេវ ភាវនាវិសេសេ សតិ អនុកូលា ហុត្វា បុព្ពប្បវត្តិតោ និវត្តិត្វា បវត្តតិ. ‘‘យេន, តេនា’’តិ ចេត្ថ ‘‘យេន ភគវា តេនុបសង្កមី’’តិអាទីសុ (ខុ. បា. ៥.១; សុ. និ. មង្គលសុត្ត) វិយ ភុម្មត្ថោ វេទិតព្ពោ. តេន វុច្ចតិ អនុដ្ឋិតាតិ ឯវំ ករណតោយេវ តំ តំ ភាវនំ អនុគន្ត្វា ឋិតា ហោន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. អានាបានស្សតិយា សតិបធានត្តា វត្ថុកតានុដ្ឋិតបទេសុ សតិយា សហ យោជនា កតាតិ វេទិតព្ពា.

យស្មា បន បរិបុណ្ណាយេវ បរិចិតា ហោន្តិ វឌ្ឍិតា លទ្ធាសេវនា, តស្មា ‘‘បរិបុណ្ណា’’តិបទេ វុត្តា តយោ អត្ថា ‘‘បរិចិតា’’តិបទេបិ វុត្តា, ចតុត្ថោ វិសេសត្ថោបិ វុត្តោ. តត្ថ សតិយា បរិគ្គណ្ហន្តោតិ សម្បយុត្តាយ, បុព្ពភាគាយ វា សតិយា បរិគ្គហេតព្ពេ បរិគ្គណ្ហន្តោ យោគី. ជិនាតិ បាបកេ អកុសលេ ធម្មេតិ សមុច្ឆេទវសេន លាមកេ កិលេសេ ជិនាតិ អភិភវតិ. អយញ្ច បុគ្គលាធិដ្ឋានា ធម្មទេសនា. ធម្មេសុ ហិ ជិនន្តេសុ តំធម្មសមង្គីបុគ្គលោបិ ជិនាតិ នាម. តេ ច ធម្មា សតិំ អវិហាយ អត្តនោ បវត្តិក្ខណេ ជិនិតុមារទ្ធា ជិតាតិ វុច្ចន្តិ យថា ‘‘ភុញ្ជិតុមារទ្ធោ ភុត្តោ’’តិ វុច្ចតិ. លក្ខណំ បនេត្ថ សទ្ទសត្ថតោ វេទិតព្ពំ. ឯវំ សន្តេបិ ‘‘បរិជិតា’’តិ វត្តព្ពេ ជ-ការស្ស ច-ការំ កត្វា ‘‘បរិចិតា’’តិ វុត្តំ, យថា សម្មា គទោ អស្សាតិ សុគតោតិ អត្ថវិកប្បេ ទ-ការស្ស ត-ការោ និរុត្តិលក្ខណេន កតោ, ឯវមិធាបិ វេទិតព្ពោ. ឥមស្មិំ អត្ថវិកប្បេ បរិចិតាតិ បទំ កត្តុសាធនំ, បុរិមានិ តីណិ កម្មសាធនានិ.

ចត្តារោ សុសមារទ្ធាតិ ចត្តារោ សុសមារទ្ធត្ថាតិ វុត្តំ ហោតិ, អត្ថសទ្ទស្ស លោបោ ទដ្ឋព្ពោ. សុសមារទ្ធាតិ បទស្ស អត្ថាបិ ហិ ឥធ សុសមារទ្ធាតិ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា, សុសមារទ្ធធម្មា វា. ចតុរត្ថភេទតោ ចត្តារោតិ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា, ន ធម្មភេទតោ. យស្មា បន សុភាវិតាយេវ សុសមារទ្ធា ហោន្តិ, ន អញ្ញេ, តស្មា តយោ ភាវនត្ថា ឥធាបិ វុត្តា. អាសេវនត្ថោបិ តីសុ វុត្តេសុ វុត្តោយេវ ហោតិ, តស្មា តំ អវត្វា តប្បច្ចនីកានំ សុសមូហតត្ថោ វុត្តោ. បច្ចនីកសមុគ្ឃាតេន ហិ អារទ្ធបរិយោសានំ បញ្ញាយតិ, តេន សុសមារទ្ធស្ស សិខាប្បត្តោ អត្ថោ វុត្តោ ហោតិ. តត្ថ តប្បច្ចនីកានន្តិ តេសំ ឈានវិបស្សនាមគ្គានំ បដិបក្ខភូតានំ. កិលេសានន្តិ កាមច្ឆន្ទាទីនំ និច្ចសញ្ញាទិសម្បយុត្តានំ សក្កាយទិដ្ឋាទីនញ្ច. សុសមូហតត្តាតិ វិក្ខម្ភនតទង្គសមុច្ឆេទវសេន សុដ្ឋុ សមូហតត្តា នាសិតត្តា. បោត្ថកេសុ បន ‘‘សុសមុគ្ឃាតត្តា’’តិ លិខន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ.

១៦១. បុន តស្សេវ បទស្ស អញ្ញម្បិ អត្ថវិកប្បំ ទស្សេន្តោ សុសមន្តិអាទិមាហ. តត្ថ តត្ថ ជាតាតិ តស្មិំ សិខាប្បត្តភាវនាវិសេសេ ជាតា. អនវជ្ជាតិ កិលេសានំ អារម្មណភាវានុបគមនេន កិលេសទោសវិរហិតា. កុសលាតិ ជាតិវសេន កុសលា. ពោធិបក្ខិយាតិ ពុជ្ឈនដ្ឋេន ពោធីតិ លទ្ធនាមស្ស អរិយស្ស បក្ខេ ភវត្តា ពោធិបក្ខិយា. បក្ខេ ភវត្តាតិ ហិ ឧបការភាវេ ឋិតត្តា. តេ ច ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា, ចត្តារោ សម្មប្បធានា, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា, បញ្ចិន្ទ្រិយានិ, បញ្ច ពលានិ, សត្ត ពោជ្ឈង្គា, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ’’តិ (ម. និ. ៣.៣៥; ចូឡនិ. មេត្តគូមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ២២; មិ. ប. ៥.៤.១) សត្តតិំស ធម្មា. ឥទំ សមន្តិ ឥទំ មគ្គក្ខណេ ធម្មជាតំ សមុច្ឆេទវសេន កិលេសេ សមេតិ វិនាសេតីតិ សមំ នាម. និរោធោ និព្ពានន្តិ ទុក្ខនិរោធត្តា និរោធោ, វានសង្ខាតាយ តណ្ហាយ អភាវា និព្ពានំ. ឥទំ សុសមន្តិ ឥទំ និព្ពានំ សព្ពសង្ខតវិសមាបគតត្តា សុដ្ឋុ សមន្តិ សុសមំ នាម. ញាតន្តិ ពោធិបក្ខិយសង្ខាតំ សមំ អសម្មោហតោ ញាណេន ញាតំ, និព្ពានសង្ខាតំ សុសមំ អារម្មណតោ ញាណេន ញាតំ. តទេវ ទ្វយំ តេនេវ ចក្ខុនា វិយ ទិដ្ឋំ. វិទិតន្តិ តទេវ ទ្វយំ សន្តានេ ឧប្បាទនេន អារម្មណករណេន ច បដិលទ្ធំ. ញាតំ វិយ បញ្ញាយ សច្ឆិកតំ ផស្សិតញ្ច. ‘‘អសល្លីនំ អសម្មុដ្ឋា អសារទ្ធោ ឯកគ្គ’’ន្តិ បុរិមស្ស បុរិមស្ស បទស្ស អត្ថប្បកាសនំ. តត្ថ អារទ្ធន្តិ បដ្ឋបិតំ. អសល្លីនន្តិ អសង្កុចិតំ. ឧបដ្ឋិតាតិ ឧបគន្ត្វា ឋិតា. អសម្មុដ្ឋាតិ អវិនដ្ឋា. បស្សទ្ធោតិ និព្ពុតោ. អសារទ្ធោតិ និទ្ទរថោ. សមាហិតន្តិ សមំ ឋបិតំ. ឯកគ្គន្តិ អវិក្ខិត្តំ.

‘‘ចត្តារោ សុសមារទ្ធា’’តិអាទិ សកលស្ស សុសមារទ្ធវចនស្ស មូលត្ថោ. ‘‘អត្ថិ សម’’ន្តិអាទិ បន សុសមវចនស្ស, ‘‘ញាត’’ន្តិអាទិ អារទ្ធវចនស្ស វិកប្បត្ថា. តត្ថាយំ បទត្ថសំសន្ទនា – ‘‘សមា ច សុសមា ច សមសុសមា’’តិ វត្តព្ពេ ឯកទេសសរូបេកសេសំ កត្វា ‘‘សុសមា’’ ឥច្ចេវ វុត្តា យថា នាមញ្ច រូបញ្ច នាមរូបញ្ច នាមរូបន្តិ. ‘‘ឥទំ សមំ, ឥទំ សុសម’’ន្តិ បន អនញ្ញាបេក្ខំ កត្វា នបុំសកវចនំ កតំ. យស្មា បន ញាតម្បិ ទិដ្ឋន្តិ វុច្ចតិ, ទិដ្ឋញ្ច អារទ្ធញ្ច អត្ថតោ ឯកំ. វិទិតសច្ឆិកតផស្សិតានិ បន ញាតវេវចនានិ, តស្មា ញាតន្តិ អារទ្ធត្ថោយេវ វុត្តោ ហោតិ.

អារទ្ធំ ហោតិ វីរិយំ អសល្លីនន្តិ អយំ បន អារទ្ធវចនស្ស ឧជុកត្ថោយេវ. ឧបដ្ឋិតា សតីតិអាទីនិ បន សម្បយុត្តវីរិយស្ស ឧបការកធម្មទស្សនត្ថំ វុត្តានិ, ន អារទ្ធវចនស្ស អត្ថទស្សនត្ថំ. បុរិមេន អត្ថេន សុដ្ឋុ សមារទ្ធាតិ សុសមារទ្ធា ច, ឥមិនា អត្ថេន សុសមា អារទ្ធាតិ សុសមារទ្ធា ច ឯកសេសេ កតេ ‘‘សុសមារទ្ធា’’តិ វុច្ចន្តិ. ឥមមត្ថំ បរិគ្គហេត្វា ‘‘តេន វុច្ចតិ សុសមារទ្ធា’’តិ វុត្តំ.

អនុបុព្ពន្តិ យថានុក្កមេនាតិ អត្ថោ, បុព្ពំ បុព្ពំ អនូតិ វុត្តំ ហោតិ. ទីឃំ អស្សាសវសេនាតិ ទីឃន្តិ វុត្តអស្សាសវសេន. បុរិមា បុរិមាតិ បុរិមា បុរិមា សតិ. ឯតេន បុព្ពន្តិបទស្ស អត្ថោ វុត្តោ ហោតិ. បច្ឆិមា បច្ឆិមាតិ សតិយេវ. ឯតេន អនូតិបទស្ស អត្ថោ វុត្តោ ហោតិ. ឧភយេន បុព្ពញ្ច អនុ ច បរិចិតាតិ អត្ថោ វុត្តោ ហោតិ. ឧបរិ សោឡស វត្ថូនិ វិត្ថារេត្វា វចនតោ ឥធ សង្ខិបិត្វា ‘‘បដិនិស្សគ្គានុបស្សី’’តិ អន្តិមមេវ ទស្សិតំ. យស្មា សិខាប្បត្តភាវនស្ស សព្ពាបិ អានាបានស្សតិយោ បុនប្បុនំ យថារុចិ បវត្តនតោ អនុបរិចិតាបិ ហោន្តិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អញ្ញមញ្ញំ បរិចិតា ចេវ ហោន្តិ អនុបរិចិតា ចា’’តិ.

យថត្ថាតិ យថាសភាវត្ថា. អត្តទមថត្ថោតិ អរហត្តមគ្គក្ខណេ អត្តនោ និព្ពិសេវនត្ថោ. សមថត្ថោតិ សីតិភាវត្ថោ. បរិនិព្ពាបនត្ថោតិ កិលេសបរិនិព្ពានេន. អភិញ្ញត្ថោតិ សព្ពធម្មវសេន. បរិញ្ញត្ថាទយោ មគ្គញាណកិច្ចវសេន. សច្ចាភិសមយត្ថោ ចតុន្នំ សច្ចានំ ឯកបដិវេធទស្សនវសេន. និរោធេ បតិដ្ឋាបកត្ថោ អារម្មណករណវសេន.

ពុទ្ធោតិបទស្ស អភាវេបិ ពុទ្ធេនាតិបទេ យោ សោ ពុទ្ធោ, តំ និទ្ទិសិតុកាមេន ពុទ្ធោតិ វុត្តំ. សយម្ភូតិ ឧបទេសំ វិនា សយមេវ ភូតោ. អនាចរិយកោតិ សយម្ភូបទស្ស អត្ថវិវរណំ. យោ ហិ អាចរិយំ វិនា សច្ចានិ បដិវិជ្ឈតិ, សោ សយម្ភូ នាម ហោតិ. បុព្ពេ អននុស្សុតេសូតិអាទិ អនាចរិយកភាវស្ស អត្ថប្បកាសនំ. អននុស្សុតេសូតិ អាចរិយំ អននុស្សុតេសុ. សាមន្តិ សយមេវ. អភិសម្ពុជ្ឈីតិ ភុសំ សម្មា បដិវិជ្ឈិ. តត្ថ ច សព្ពញ្ញុតំ បាបុណីតិ តេសុ ច សច្ចេសុ សព្ពញ្ញុភាវំ បាបុណិ. យថា សច្ចានិ បដិវិជ្ឈន្តា សព្ពញ្ញុនោ ហោន្តិ, តថា សច្ចានំ បដិវិទ្ធត្តា ឯវំ វុត្តំ. សព្ពញ្ញុតំ បត្តោតិបិ បាឋោ. ពលេសុ ច វសីភាវន្តិ ទសសុ ច តថាគតពលេសុ ឥស្សរភាវំ បាបុណិ. យោ សោ ឯវំ ភូតោ, សោ ពុទ្ធោតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ សព្ពេសុ ធម្មេសុ អប្បដិហតញាណនិមិត្តានុត្តរវិមោក្ខាធិគមបរិភាវិតំ ខន្ធសន្តានំ ឧបាទាយ បណ្ណត្តិកោ, សព្ពញ្ញុតបទដ្ឋានំ វា សច្ចាភិសម្ពោធិមុបាទាយ បណ្ណត្តិកោ សត្តវិសេសោ ពុទ្ធោ. ឯត្តាវតា អត្ថតោ ពុទ្ធវិភាវនា កតា ហោតិ.

១៦២. ឥទានិ ព្យញ្ជនតោ វិភាវេន្តោ ពុទ្ធោតិ កេនដ្ឋេន ពុទ្ធោតិអាទិមាហ. តត្ថ យថា លោកេ អវគន្តា អវគតោតិ វុច្ចតិ, ឯវំ ពុជ្ឈិតា សច្ចានីតិ ពុទ្ធោ. យថា បណ្ណសោសា វាតា បណ្ណសុសាតិ វុច្ចន្តិ, ឯវំ ពោធេតា បជាយាតិ ពុទ្ធោ. សព្ពញ្ញុតាយ ពុទ្ធោតិ សព្ពធម្មពុជ្ឈនសមត្ថាយ ពុទ្ធិយា ពុទ្ធោតិ វុត្តំ ហោតិ. សព្ពទស្សាវិតាយ ពុទ្ធោតិ សព្ពធម្មានំ ញាណចក្ខុនា ទិដ្ឋត្តា ពុទ្ធោតិ វុត្តំ ហោតិ. អនញ្ញនេយ្យតាយ ពុទ្ធោតិ អញ្ញេន អពោធនីយតោ សយមេវ ពុទ្ធត្តា ពុទ្ធោតិ វុត្តំ ហោតិ. វិសវិតាយ ពុទ្ធោតិ នានាគុណវិសវនតោ បទុមមិវ វិកសនដ្ឋេន ពុទ្ធោតិ វុត្តំ ហោតិ. ខីណាសវសង្ខាតេន ពុទ្ធោតិអាទីហិ ឆហិ បរិយាយេហិ ចិត្តសង្កោចករធម្មប្បហានេន និទ្ទក្ខយវិពុទ្ធោ បុរិសោ វិយ សព្ពកិលេសនិទ្ទក្ខយវិពុទ្ធត្តា ពុទ្ធោតិ វុត្តំ ហោតិ. សង្ខា សង្ខាតន្តិ អត្ថតោ ឯកត្តា សង្ខាតេនាតិ វចនស្ស កោដ្ឋាសេនាតិ អត្ថោ. តណ្ហាលេបទិដ្ឋិលេបាភាវេន និរុបលេបសង្ខាតេន. សវាសនានំ សព្ពកិលេសានំ បហីនត្តា ឯកន្តវចនេន វិសេសេត្វា ឯកន្តវីតរាគោតិអាទិ វុត្តំ. ឯកន្តនិក្កិលេសោតិ រាគទោសមោហាវសេសេហិ សព្ពកិលេសេហិ និក្កិលេសោ. ឯកាយនមគ្គំ គតោតិ ពុទ្ធោតិ គមនត្ថានំ ធាតូនំ ពុជ្ឈនត្ថត្តា ពុជ្ឈនត្ថាបិ ធាតុយោ គមនត្ថា ហោន្តិ, តស្មា ឯកាយនមគ្គំ គតត្តា ពុទ្ធោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯកាយនមគ្គោតិ ចេត្ថ –

‘‘មគ្គោ បន្ថោ បថោ បជ្ជោ, អញ្ជសំ វដុមាយនំ;

នាវា ឧត្តរសេតុ ច, កុល្លោ ច ភិសិ សង្កមោ’’តិ . (ចូឡនិ. បារាយនត្ថុតិគាថានិទ្ទេស ១០១) –

មគ្គស្ស ពហូសុ នាមេសុ អយននាមេន វុត្តោ. តស្មា ឯកមគ្គភូតោ មគ្គោ, ន ទ្វេធាបថភូតោតិ អត្ថោ. អថ វា ឯកេន អយិតព្ពោ មគ្គោតិ ឯកាយនមគ្គោ. ឯកេនាតិ គណសង្គណិកំ បហាយ បវិវេកេន ចិត្តេន. អយិតព្ពោតិ បដិបជ្ជិតព្ពោ. អយន្តិ វា ឯតេនាតិ អយនោ, សំសារតោ និព្ពានំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. ឯកេសំ អយនោ ឯកាយនោ. ឯកេតិ សេដ្ឋា, សព្ពសត្តសេដ្ឋា ច សម្មាសម្ពុទ្ធា, តស្មា ឯកាយនមគ្គោតិ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ អយនភូតោ មគ្គោតិ វុត្តំ ហោតិ. អយតីតិ វា អយនោ, គច្ឆតិ បវត្តតីតិ អត្ថោ. ឯកស្មិំ អយនោ មគ្គោតិ ឯកាយនមគ្គោ, ឯកស្មិំយេវ ពុទ្ធសាសនេ បវត្តមានោ មគ្គោ, ន អញ្ញត្ថាតិ វុត្តំ ហោតិ. អបិ ច ឯកំ អយតីតិ ឯកាយនោ, បុព្ពភាគេ នានាមុខភាវនានយប្បវត្តោបិ អបរភាគេ ឯកំ និព្ពានមេវ គច្ឆតីតិ វុត្តំ ហោតិ, តស្មា ឯកាយនមគ្គោតិ ឯកនិព្ពានគមនមគ្គោតិ អត្ថោ. ឯកោ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ ពុទ្ធោតិ ន បរេហិ ពុទ្ធត្តា ពុទ្ធោ, កិំ បន សយមេវ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា ពុទ្ធោតិ វុត្តំ ហោតិ. អពុទ្ធិវិហតត្តា ពុទ្ធិបដិលាភា ពុទ្ធោតិ ពុទ្ធិ ពុទ្ធំ ពោធោតិ បរិយាយវចនមេតំ. តត្ថ យថា នីលរត្តគុណយោគា នីលោ បដោ រត្តោ បដោតិ វុច្ចតិ, ឯវំ ពុទ្ធគុណយោគា ពុទ្ធោតិ ញាបេតុំ វុត្តំ.

តតោ បរំ ពុទ្ធោតិ នេតំ នាមន្តិអាទិ ‘‘អត្ថមនុគតា អយំ បញ្ញត្តី’’តិ ញាបនត្ថំ វុត្តំ. តត្ថ មិត្តា សហាយា. អមច្ចា ភច្ចា. ញាតី បិតុបក្ខិកា. សាលោហិតា មាតុបក្ខិកា. សមណា បព្ពជ្ជូបគតា. ព្រាហ្មណា ភោវាទិនោ, សមិតបាបពាហិតបាបា វា. ទេវតា សក្កាទយោ ព្រហ្មានោ ច. វិមោក្ខន្តិកន្តិ វិមោក្ខោ អរហត្តមគ្គោ, វិមោក្ខស្ស អន្តោ អរហត្តផលំ, តស្មិំ វិមោក្ខន្តេ ភវំ វិមោក្ខន្តិកំ នាម. សព្ពញ្ញុភាវោ ហិ អរហត្តមគ្គេន សិជ្ឈតិ, អរហត្តផលោទយេ សិទ្ធោ ហោតិ, តស្មា សព្ពញ្ញុភាវោ វិមោក្ខន្តេ ភវោ ហោតិ. តំ នេមិត្តិកម្បិ នាមំ វិមោក្ខន្តេ ភវំ នាម ហោតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘វិមោក្ខន្តិកមេតំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តាន’’ន្តិ. ពោធិយា មូលេ សហ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស បដិលាភាតិ មហាពោធិរុក្ខមូលេ យថាវុត្តក្ខណេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស បដិលាភេន សហ. សច្ឆិកា បញ្ញត្តីតិ អរហត្តផលសច្ឆិកិរិយាយ, សព្ពធម្មសច្ឆិកិរិយាយ វា ជាតា បញ្ញត្តិ. យទិទំ ពុទ្ធោតិ យា អយំ ពុទ្ធោតិ បញ្ញត្តិ, អយំ ព្យញ្ជនតោ ពុទ្ធវិភាវនា.

‘‘យថា ពុទ្ធេន ទេសិតា’’តិគាថាបាទស្ស បន ឥមិនា បទភាជនីយេ វុត្តត្ថេន អយំ សំសន្ទនា – អានាបានស្សតិយោ ច យថា ពុទ្ធេន ទេសិតា, យេន បការេន ទេសិតា. យថាសទ្ទេន សង្គហិតា ទស យថត្ថា ច យថា ពុទ្ធេន ទេសិតា, យេន បការេន ទេសិតាតិ បការត្ថស្ស ច យថាសទ្ទស្ស, សភាវត្ថស្ស ច យថាសទ្ទស្ស សរូបេកសេសវសេន ឯកសេសំ កត្វា ‘‘យថា’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. បទភាជនីយេ បនស្ស យថត្ថេសុ ឯកេកស្ស យោជនាវសេន ‘‘ទេសិតោ’’តិ ឯកវចនំ កតំ.

‘‘សោតិ គហដ្ឋោ វា ហោតិ បព្ពជិតោ វា’’តិ វុត្តត្តា អាទិបទេបិ យស្ស គហដ្ឋស្ស វា បព្ពជិតស្ស វាតិ វុត្តមេវ ហោតិ. លោកត្ថោ វុត្តោយេវ. បភាសេតីតិ អត្តនោ ញាណស្ស បាកដំ ករោតីតិ អត្ថោ. អភិសម្ពុទ្ធត្តាតិ សាវកបារមិញាណេនបិ បដិវិទ្ធភាវេន. ឱភាសេតីតិ កាមាវចរភូតំ លោកំ. ភាសេតីតិ រូបាវចរភូតំ លោកំ. បភាសេតីតិ អរូបាវចរភូតំ លោកំ.

អរិយញាណន្តិ អរហត្តមគ្គញាណំ. មហិកា មុត្តោតិ មហិកាយ មុត្តោ. មហិកាតិ នីហារោ វុច្ចតិ. មហិយា មុត្តោតិបិ បាឋោ. ធូមរជា មុត្តោតិ ធូមតោ ច រជតោ ច មុត្តោ. រាហុគហណា វិប្បមុត្តោតិ រាហុនោ ចន្ទស្ស អាសន្នុបក្កិលេសត្តា ទ្វីហិ ឧបសគ្គេហិ វិសេសេត្វា វុត្តំ. ភាសតេ ឥតិ សឱភាសដ្ឋេន. តបតេ ឥតិ សតេជដ្ឋេន. វិរោចតេ ឥតិ រុចិរដ្ឋេន. ឯវមេវន្តិ ឯវំ ឯវំ. យស្មា បន ចន្ទោបិ សយំ ភាសន្តោ តបន្តោ វិរោចន្តោ ឥមំ ឱកាសលោកំ ឱភាសេតិ, ភិក្ខុ ច បញ្ញាយ ភាសន្តោ តបន្តោ វិរោចន្តោ ឥមំ ខន្ធាទិលោកំ បញ្ញាយ ឱភាសេតិ, តស្មា ឧភយត្រាបិ ‘‘ភាសេតី’’តិ អវត្វា ‘‘ភាសតេ’’ ឥច្ចេវ វុត្តំ. ឯវញ្ហិ វុត្តេ ហេតុអត្ថោបិ វុត្តោ ហោតិ. អតិវិសទតរាភសូរិយោបមំ អគ្គហេត្វា កស្មា ចន្ទោបមា គហិតាតិ ចេ? សព្ពកិលេសបរិឡាហវូបសមេន សន្តស្ស ភិក្ខុនោ សន្តគុណយុត្តចន្ទោបមា អនុច្ឆវិកាតិ គហិតាតិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ អានាបានស្សតិភាវនាសិទ្ធិសាធកំ យោគាវចរំ ថុនិត្វា ឥមានិ តេរស វោទានេ ញាណានីតិ តានិ ញាណានិ និគមេត្វា ទស្សេតីតិ.

វោទានញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. សតោការិញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៦៣. សតោការិញាណនិទ្ទេសេ មាតិកាយំ ឥធ ភិក្ខូតិ ឥមស្មិំ សាសនេ ភិក្ខុ. អយញ្ហិ ឯត្ថ ឥធ-សទ្ទោ សព្ពប្បការអានាបានស្សតិសមាធិនិព្ពត្តកស្ស បុគ្គលស្ស សន្និស្សយភូតសាសនបរិទីបនោ, អញ្ញសាសនស្ស តថាភាវបដិសេធនោ ច. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘ឥធេវ, ភិក្ខវេ, សមណោ…បេ… សុញ្ញា បរប្បវាទា សមណេភិ អញ្ញេហី’’តិ (ម. និ. ១.១៣៩; អ. និ. ៤.២៤១).

អរញ្ញគតោ វា រុក្ខមូលគតោ វា សុញ្ញាគារគតោ វាតិ ឥទមស្ស អានាបានស្សតិសមាធិ ភាវនានុរូបសេនាសនបរិគ្គហបរិទីបនំ. ឥមស្ស ហិ ភិក្ខុនោ ទីឃរត្តំ រូបាទីសុ អារម្មណេសុ អនុវិសដំ ចិត្តំ អានាបានស្សតិសមាធិអារម្មណំ អភិរុហិតុំ ន ឥច្ឆតិ, កូដគោណយុត្តរថោ វិយ ឧប្បថមេវ ធាវតិ. តស្មា សេយ្យថាបិ នាម គោបោ កូដធេនុយា សព្ពំ ខីរំ បិវិត្វា វឌ្ឍិតំ កូដវច្ឆំ ទមេតុកាមោ ធេនុតោ អបនេត្វា ឯកមន្តេ មហន្តំ ថម្ភំ និខណិត្វា តត្ថ យោត្តេន ពន្ធេយ្យ, អថស្ស សោ វច្ឆោ ឥតោ ចិតោ ច វិប្ផន្ទិត្វា បលាយិតុំ អសក្កោន្តោ តមេវ ថម្ភំ ឧបនិសីទេយ្យ វា ឧបនិបជ្ជេយ្យ វា, ឯវមេវ ឥមិនាបិ ភិក្ខុនា ទីឃរត្តំ រូបារម្មណាទិរសបានវឌ្ឍិតំ ទុដ្ឋចិត្តំ ទមេតុកាមេន រូបាទិអារម្មណតោ អបនេត្វា អរញ្ញំ វា រុក្ខមូលំ វា សុញ្ញាគារំ វា បវេសេត្វា តត្ថ អស្សាសបស្សាសថម្ភេ សតិយោត្តេន ពន្ធិតព្ពំ. ឯវមស្ស តំ ចិត្តំ ឥតោ ចិតោ ច វិប្ផន្ទិត្វាបិ បុព្ពេ អាចិណ្ណារម្មណំ អលភមានំ សតិយោត្តំ ឆិន្ទិត្វា បលាយិតុំ អសក្កោន្តំ តមេវារម្មណំ ឧបចារប្បនាវសេន ឧបនិសីទតិ ចេវ ឧបនិបជ្ជតិ ច. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘យថា ថម្ភេ និពន្ធេយ្យ, វច្ឆំ ទមំ នរោ ឥធ;

ពន្ធេយ្យេវំ សកំ ចិត្តំ, សតិយារម្មណេ ទឡ្ហ’’ន្តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.២១៧; បារា. អដ្ឋ. ២.១៦៥; ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៧៤; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១០៧) –

ឯវមស្ស តំ សេនាសនំ ភាវនានុរូបំ ហោតិ. អថ វា យស្មា ឥទំ កម្មដ្ឋានប្បភេទេ មុទ្ធភូតំ សព្ពពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកានំ វិសេសាធិគមទិដ្ឋធម្មសុខវិហារបទដ្ឋានំ អានាបានស្សតិកម្មដ្ឋានំ ឥត្ថិបុរិសហត្ថិអស្សាទិសទ្ទសមាកុលំ គាមន្តំ អបរិច្ចជិត្វា ន សុករំ ភាវេតុំ សទ្ទកណ្ដកត្តា ឈានស្ស. អគាមកេ បន អរញ្ញេ សុករំ យោគាវចរេន ឥទំ កម្មដ្ឋានំ បរិគ្គហេត្វា អានាបានចតុក្កជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា តទេវ បាទកំ កត្វា សង្ខារេ សម្មសិត្វា អគ្គផលំ អរហត្តំ បាបុណិតុំ. តស្មា តស្ស អនុរូបំ សេនាសនំ ឧបទិសន្តោ ភគវា ‘‘អរញ្ញគតោ វា’’តិអាទិមាហ, តថេវ ថេរោ.

វត្ថុវិជ្ជាចរិយោ វិយ ហិ ភគវា, សោ យថា វត្ថុវិជ្ជាចរិយោ នគរភូមិំ បស្សិត្វា សុដ្ឋុ ឧបបរិក្ខិត្វា ‘‘ឯត្ថ នគរំ មាបេថា’’តិ ឧបទិសតិ, សោត្ថិនា ច នគរេ និដ្ឋិតេ រាជកុលតោ មហាសក្ការំ លភតិ, ឯវមេវំ យោគាវចរស្ស អនុរូបំ សេនាសនំ ឧបបរិក្ខិត្វា ‘‘ឯត្ថ កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ ឧបទិសតិ, តតោ តត្ថ កម្មដ្ឋានមនុយុត្តេន យោគិនា កមេន អរហត្តេ បត្តេ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ វត សោ ភគវា’’តិ មហន្តំ សក្ការំ លភតិ. អយំ បន ភិក្ខុ ‘‘ទីបិសទិសោ’’តិ វុច្ចតិ. យថា ហិ មហាទីបិរាជា អរញ្ញេ តិណគហនំ វា វនគហនំ វា បព្ពតគហនំ វា និស្សាយ និលីយិត្វា វនមហិំសគោកណ្ណសូករាទយោ មិគេ គណ្ហាតិ, ឯវមេវំ អយំ អរញ្ញាទីសុ កម្មដ្ឋានមនុយុញ្ជន្តោ ភិក្ខុ យថាក្កមេន សោតាបត្តិសកទាគាមិអនាគាមិអរហត្តមគ្គេ ចេវ អរិយផលានិ ច គណ្ហាតីតិ វេទិតព្ពោ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘យថាបិ ទីបិកោ នាម, និលីយិត្វា គណ្ហតេ មិគេ;

តថេវាយំ ពុទ្ធបុត្តោ, យុត្តយោគោ វិបស្សកោ;

អរញ្ញំ បវិសិត្វាន, គណ្ហាតិ ផលមុត្តម’’ន្តិ. (មិ. ប. ៦.១.៥);

តេនស្ស បរក្កមជវយោគ្គភូមិំ អរញ្ញសេនាសនំ ទស្សេន្តោ ‘‘អរញ្ញគតោ វា’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ អរញ្ញគតោតិ ឧបរិ វុត្តលក្ខណំ យំកិញ្ចិ បវិវេកសុខំ អរញ្ញំ គតោ. រុក្ខមូលគតោតិ រុក្ខសមីបំ គតោ. សុញ្ញាគារគតោតិ សុញ្ញំ វិវិត្តោកាសំ គតោ. ឯត្ថ ច ឋបេត្វា អរញ្ញញ្ច រុក្ខមូលញ្ច អវសេសសត្តវិធសេនាសនំ គតោបិ ‘‘សុញ្ញាគារគតោ’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. នវវិធញ្ហិ សេនាសនំ. យថាហ – ‘‘សោ វិវិត្តំ សេនាសនំ ភជតិ អរញ្ញំ រុក្ខមូលំ បព្ពតំ កន្ទរំ គិរិគុហំ សុសានំ វនបត្ថំ អព្ភោកាសំ បលាលបុញ្ជ’’ន្តិ (វិភ. ៥០៨). ឯវមស្ស ឧតុត្តយានុកូលំ ធាតុចរិយានុកូលញ្ច អានាបានស្សតិភាវនានុរូបំ សេនាសនំ ឧបទិសិត្វា អលីនានុទ្ធច្ចបក្ខិកំ សន្តមិរិយាបថំ ឧបទិសន្តោ និសីទតីតិ អាហ. អថស្ស និសជ្ជាយ ទឡ្ហភាវំ អស្សាសបស្សាសានំ បវត្តនសមត្ថតំ អារម្មណបរិគ្គហូបាយញ្ច ទស្សេន្តោ បល្លង្កំ អាភុជិត្វាតិអាទិមាហ. តត្ថ បល្លង្កន្តិ សមន្តតោ ឩរុពទ្ធាសនំ. អាភុជិត្វាតិ ពន្ធិត្វា. ឧជុំ កាយំ បណិធាយាតិ ឧបរិមសរីរំ ឧជុកំ ឋបេត្វា អដ្ឋារស បិដ្ឋិកណ្ដកេ កោដិយា កោដិំ បដិបាទេត្វា. ឯវញ្ហិ និសិន្នស្ស ធម្មមំសន្ហារូនិ ន បណមន្តិ. អថស្ស យា តេសំ បណមនបច្ចយា ខណេ ខណេ វេទនា ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, តា ន ឧប្បជ្ជន្តិ. តាសុ អនុប្បជ្ជមានាសុ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ, កម្មដ្ឋានំ ន បរិបតតិ, វុទ្ធិំ ផាតិំ ឧបគច្ឆតិ.

បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វាតិ កម្មដ្ឋានាភិមុខំ សតិំ ឋបយិត្វា. សោ សតោវ អស្សសតិ សតោ បស្សសតីតិ សោ ភិក្ខុ ឯវំ និសីទិត្វា ឯវញ្ច សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា តំ សតិំ អវិជហន្តោ សតោ ឯវ អស្សសតិ សតោ បស្សសតិ, សតោការី ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥទានិ យេហិ បការេហិ សតោការី ហោតិ, តេ បការេ ទស្សេតុំ ទីឃំ វា អស្សសន្តោតិអាទិមាហ. តត្ថ ទីឃំ វា អស្សសន្តោតិ ទីឃំ វា អស្សាសំ បវត្តយន្តោ. តថា រស្សំ. យា បន នេសំ ទីឃរស្សតា, សា កាលវសេន វេទិតព្ពា. កទាចិ ហិ មនុស្សា ហត្ថិអហិអាទយោ វិយ កាលវសេន ទីឃំ អស្សសន្តិ ច បស្សសន្តិ ច, កទាចិ សុនខសសាទយោ វិយ រស្សំ. អញ្ញថា ហិ ចុណ្ណវិចុណ្ណា អស្សាសបស្សាសា ទីឃរស្សា នាម ន ហោន្តិ. តស្មា តេ ទីឃំ កាលំ បវិសន្តា ច និក្ខមន្តា ច ទីឃា, រស្សំ កាលំ បវិសន្តា ច និក្ខមន្តា ច រស្សាតិ វេទិតព្ពា. តត្រាយំ ភិក្ខុ ឧបរិ វុត្តេហិ នវហាការេហិ ទីឃំ អស្សសន្តោ ច បស្សសន្តោ ច ទីឃំ អស្សសាមិ, បស្សសាមីតិ បជានាតិ, តថា រស្សំ.

ឯវំ បជានតោ ច –

‘‘ទីឃោ រស្សោ ច អស្សាសោ, បស្សាសោបិ ច តាទិសោ;

ចត្តារោ វណ្ណា វត្តន្តិ, នាសិកគ្គេវ ភិក្ខុនោ’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.២១៩; បារា. អដ្ឋ. ២.១៦៥);

នវន្នញ្ចស្ស អាការានំ ឯកេនាការេន កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានភាវនា សម្បជ្ជតីតិ វេទិតព្ពា. សព្ពកាយបដិសំវេទី អស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ. សព្ពកាយបដិសំវេទី បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតីតិ សកលស្ស អស្សាសកាយស្សាទិមជ្ឈបរិយោសានំ វិទិតំ ករោន្តោ បាកដំ ករោន្តោ អស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ. សកលស្ស បស្សាសកាយស្សាទិមជ្ឈបរិយោសានំ វិទិតំ ករោន្តោ បាកដំ ករោន្តោ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ. ឯវំ វិទិតំ ករោន្តោ បាកដំ ករោន្តោ ញាណសម្បយុត្តចិត្តេន អស្សសតិ ចេវ បស្សសតិ ច. តស្មា ‘‘អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ វុច្ចតិ. ឯកស្ស ហិ ភិក្ខុនោ ចុណ្ណវិចុណ្ណវិសដេ (វិសុទ្ធិ. ១.២១៩; បារា. ២.១៦៥) អស្សាសកាយេ, បស្សាសកាយេ វា អាទិ បាកដោ ហោតិ, ន មជ្ឈបរិយោសានំ. សោ អាទិមេវ បរិគ្គហេតុំ សក្កោតិ, មជ្ឈបរិយោសានេ កិលមតិ. ឯកស្ស មជ្ឈំ បាកដំ ហោតិ, ន អាទិបរិយោសានំ. សោ មជ្ឈមេវ បរិគ្គហេតុំ សក្កោតិ, អាទិបរិយោសានេ កិលមតិ. ឯកស្ស បរិយោសានំ បាកដំ ហោតិ, ន អាទិមជ្ឈំ. សោ បរិយោសានំយេវ បរិគ្គហេតុំ សក្កោតិ, អាទិមជ្ឈេ កិលមតិ. ឯកស្ស សព្ពំ បាកដំ ហោតិ, សោ សព្ពម្បិ បរិគ្គហេតុំ សក្កោតិ, ន កត្ថចិ កិលមតិ. តាទិសេន ភវិតព្ពន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘សព្ពកាយបដិសំវេទី’’តិអាទិ.

តត្ថ សិក្ខតីតិ ឯវំ ឃដតិ វាយមតិ. យោ វា តថាភូតស្ស សំវរោ, អយមេត្ថ អធិសីលសិក្ខា. យោ តថាភូតស្ស សមាធិ, អយំ អធិចិត្តសិក្ខា. យា តថាភូតស្ស បញ្ញា, អយំ អធិបញ្ញាសិក្ខាតិ ឥមា តិស្សោ សិក្ខាយោ តស្មិំ អារម្មណេ តាយ សតិយា តេន មនសិការេន សិក្ខតិ អាសេវតិ ភាវេតិ ពហុលីករោតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. តត្ថ យស្មា បុរិមនយេន កេវលំ អស្សសិតព្ពំ បស្សសិតព្ពមេវ ច, ន អញ្ញំ កិញ្ចិ កាតព្ពំ, ឥតោ បដ្ឋាយ បន ញាណុប្បាទនាទីសុ យោគោ ករណីយោ. តស្មា តត្ថ ‘‘អស្សសាមីតិ បជានាតិ បស្សសាមីតិ បជានាតិ’’ច្ចេវ វត្តមានកាលវសេន បាឡិំ វត្វា ឥតោ បដ្ឋាយ កត្តព្ពស្ស ញាណុប្បាទនាទិនោ អា-ការស្ស ទស្សនត្ថំ ‘‘សព្ពកាយបដិសំវេទី អស្សសិស្សាមី’’តិអាទិនា នយេន អនាគតកាលវសេន បាឡិ អារោបិតាតិ វេទិតព្ពា.

បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ…បេ… សិក្ខតីតិ ឱឡារិកំ អស្សាសបស្សាសសង្ខាតំ កាយសង្ខារំ បស្សម្ភេន្តោ បដិប្បស្សម្ភេន្តោ និរោធេន្តោ វូបសមេន្តោ អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ.

តត្រេវំ ឱឡារិកសុខុមតា ច បស្សទ្ធិ ច វេទិតព្ពា – ឥមស្ស ហិ ភិក្ខុនោ បុព្ពេ អបរិគ្គហិតកាលេ កាយោ ច ចិត្តញ្ច សទរថា ហោន្តិ ឱឡារិកា. កាយចិត្តានំ ឱឡារិកត្តេ អវូបសន្តេ អស្សាសបស្សាសាបិ ឱឡារិកា ហោន្តិ, ពលវតរា ហុត្វា បវត្តន្តិ, នាសិកា នប្បហោតិ, មុខេន អស្សសន្តោបិ បស្សសន្តោបិ តិដ្ឋតិ. យទា បនស្ស កាយោបិ ចិត្តម្បិ បរិគ្គហិតា ហោន្តិ, តទា តេ សន្តា ហោន្តិ វូបសន្តា. តេសុ វូបសន្តេសុ អស្សាសបស្សាសា សុខុមា ហុត្វា បវត្តន្តិ, ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, នត្ថី’’តិ វិចេតព្ពាការប្បត្តា ហោន្តិ. សេយ្យថាបិ បុរិសស្ស ធាវិត្វា បព្ពតា វា ឱរោហិត្វា មហាភារំ វា សីសតោ ឱរោបេត្វា ឋិតស្ស ឱឡារិកា អស្សាសបស្សាសា ហោន្តិ, នាសិកា នប្បហោតិ, មុខេន អស្សសន្តោបិ បស្សសន្តោបិ តិដ្ឋតិ. យទា បនេស តំ បរិស្សមំ វិនោទេត្វា ន្ហត្វា ច បិវិត្វា ច អល្លសាដកំ ហទយេ កត្វា សីតាយ ឆាយាយ និបន្នោ ហោតិ, អថស្ស តេ អស្សាសបស្សាសា សុខុមា ហោន្តិ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, នត្ថី’’តិ វិចេតព្ពាការប្បត្តា, ឯវមេវំ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ អបរិគ្គហិតកាលេតិ វិត្ថារេតព្ពំ. តថា ហិស្ស បុព្ពេ អបរិគ្គហិតកាលេ ‘‘ឱឡារិកោឡារិកេ កាយសង្ខារេ បស្សម្ភេមី’’តិ អាភោគសមន្នាហារមនសិការោ នត្ថិ, បរិគ្គហិតកាលេ បន អត្ថិ. តេនស្ស អបរិគ្គហិតកាលតោ បរិគ្គហិតកាលេ កាយសង្ខារោ សុខុមោ ហោតិ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘សារទ្ធេ កាយេ ចិត្តេ ច, អធិមត្តំ បវត្តតិ;

អសារទ្ធម្ហិ កាយម្ហិ, សុខុមំ សម្បវត្តតី’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.២២០; បារា. អដ្ឋ. ២.១៦៥);

បរិគ្គហេបិ ឱឡារិកោ, បឋមជ្ឈានូបចារេ សុខុមោ. តស្មិម្បិ ឱឡារិកោ, បឋមជ្ឈានេ សុខុមោ. បឋមជ្ឈានេ ច ទុតិយជ្ឈានូបចារេ ច ឱឡារិកោ, ទុតិយជ្ឈានេ សុខុមោ. ទុតិយជ្ឈានេ ច តតិយជ្ឈានូបចារេ ច ឱឡារិកោ, តតិយជ្ឈានេ សុខុមោ. តតិយជ្ឈានេ ច ចតុត្ថជ្ឈានូបចារេ ច ឱឡារិកោ, ចតុត្ថជ្ឈានេ អតិសុខុមោ អប្បវត្តិមេវ បាបុណាតិ. ឥទំ តាវ ទីឃភាណកសំយុត្តភាណកានំ មតំ.

មជ្ឈិមភាណកា បន ‘‘បឋមជ្ឈានេ ឱឡារិកោ, ទុតិយជ្ឈានូបចារេ សុខុមោ’’តិ ឯវំ ហេដ្ឋិមហេដ្ឋិមជ្ឈានតោ ឧបរូបរិជ្ឈានូបចារេបិ សុខុមតរំ ឥច្ឆន្តិ. សព្ពេសំយេវ បន មតេន អបរិគ្គហិតកាលេ បវត្តកាយសង្ខារោ បរិគ្គហិតកាលេ បដិប្បស្សម្ភតិ, បរិគ្គហិតកាលេ បវត្តកាយសង្ខារោ បឋមជ្ឈានូបចារេ…បេ… ចតុត្ថជ្ឈានូបចារេ បវត្តកាយសង្ខារោ ចតុត្ថជ្ឈានេ បដិប្បស្សម្ភតិ. អយំ តាវ សមថេ នយោ.

វិបស្សនាយំ បន អបរិគ្គហិតកាលេ បវត្តកាយសង្ខារោ ឱឡារិកោ, មហាភូតបរិគ្គហេ សុខុមោ. សោបិ ឱឡារិកោ, ឧបាទារូបបរិគ្គហេ សុខុមោ. សោបិ ឱឡារិកោ, សកលរូបបរិគ្គហេ សុខុមោ. សោបិ ឱឡារិកោ, អរូបបរិគ្គហេ សុខុមោ. សោបិ ឱឡារិកោ, រូបារូបបរិគ្គហេ សុខុមោ. សោបិ ឱឡារិកោ, បច្ចយបរិគ្គហេ សុខុមោ. សោបិ ឱឡារិកោ, សប្បច្ចយនាមរូបទស្សនេ សុខុមោ. សោបិ ឱឡារិកោ, លក្ខណារម្មណិក វិបស្សនាយ សុខុមោ. សោបិ ទុព្ពលវិបស្សនាយ ឱឡារិកោ, ពលវវិបស្សនាយ សុខុមោ. តត្ថ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ បុរិមស្ស បុរិមស្ស បច្ឆិមេន បច្ឆិមេន បដិប្បស្សទ្ធិ វេទិតព្ពា. ឯវមេត្ថ ឱឡារិកសុខុមតា បដិប្បស្សទ្ធិ ច វេទិតព្ពា. អយំ តាវេត្ថ កាយានុបស្សនាវសេន វុត្តស្ស បឋមចតុក្កស្ស អនុបុព្ពបទវណ្ណនា.

យស្មា បនេត្ថ ឥទមេវ ចតុក្កំ អាទិកម្មិកស្ស កម្មដ្ឋានវសេន វុត្តំ, ឥតរានិ បន តីណិ ចតុក្កានិ ឯត្ថ បត្តជ្ឈានស្ស វេទនាចិត្តធម្មានុបស្សនាវសេន, តស្មា ឥមំ កម្មដ្ឋានំ ភាវេត្វា អានាបានចតុក្កជ្ឈានបទដ្ឋានាយ វិបស្សនាយ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិតុកាមេន អាទិកម្មិកេន កុលបុត្តេន វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តនយេន សីលបរិសោធនាទីនិ សព្ពកិច្ចានិ កត្វា សត្តង្គសមន្នាគតស្ស អាចរិយស្ស សន្តិកេ បញ្ចសន្ធិកំ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គហេតព្ពំ. តត្រិមេ បញ្ច សន្ធយោ ឧគ្គហោ បរិបុច្ឆា ឧបដ្ឋានំ អប្បនា លក្ខណន្តិ. តត្ថ ឧគ្គហោ នាម កម្មដ្ឋានស្ស ឧគ្គណ្ហនំ. បរិបុច្ឆា នាម កម្មដ្ឋានស្ស បរិបុច្ឆនំ. ឧបដ្ឋានំ នាម កម្មដ្ឋានស្ស ឧបដ្ឋានំ. អប្បនា នាម កម្មដ្ឋានស្ស អប្បនា. លក្ខណំ នាម កម្មដ្ឋានស្ស លក្ខណំ, ‘‘ឯវំ លក្ខណមិទំ កម្មដ្ឋាន’’ន្តិ កម្មដ្ឋានសភាវូបធារណន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

ឯវំ បញ្ចសន្ធិកំ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គណ្ហន្តោ អត្តនាបិ ន កិលមតិ, អាចរិយម្បិ ន វិហេសេតិ. តស្មា ថោកំ ឧទ្ទិសាបេត្វា ពហុំ កាលំ សជ្ឈាយិត្វា ឯវំ បញ្ចសន្ធិកំ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គហេត្វា អាចរិយស្ស សន្តិកេ វា អញ្ញត្ថ វា អដ្ឋារស ទោសយុត្តេ វិហារេ វជ្ជេត្វា បញ្ចង្គសមន្នាគតេ សេនាសនេ វសន្តេន ឧបច្ឆិន្នខុទ្ទកបលិពោធេន កតភត្តកិច្ចេន ភត្តសម្មទំ បដិវិនោទេត្វា សុខនិសិន្នេន រតនត្តយគុណានុស្សរណេន ចិត្តំ សម្បហំសេត្វា អាចរិយុគ្គហតោ ឯកបទម្បិ អបរិហាបេន្តេន ឥទំ អានាបានស្សតិកម្មដ្ឋានំ មនសិ កាតព្ពំ. តត្រាយំ មនសិការវិធិ –

‘‘គណនា អនុពន្ធនា, ផុសនា ឋបនា សល្លក្ខណា;

វិវដ្ដនា បារិសុទ្ធិ, តេសញ្ច បដិបស្សនា’’តិ.

តត្ថ គណនាតិ គណនាយេវ. អនុពន្ធនាតិ អនុគមនា. ផុសនាតិ ផុដ្ឋដ្ឋានំ. ឋបនាតិ អប្បនា. សល្លក្ខណាតិ វិបស្សនា. វិវដ្ដនាតិ មគ្គោ. បារិសុទ្ធីតិ ផលំ. តេសញ្ច បដិបស្សនាតិ បច្ចវេក្ខណា. តត្ថ ឥមិនា អាទិកម្មិកេន កុលបុត្តេន បឋមំ គណនាយ ឥទំ កម្មដ្ឋានំ មនសិ កាតព្ពំ. គណេន្តេន បន បញ្ចន្នំ ហេដ្ឋា ន ឋបេតព្ពំ, ទសន្នំ ឧបរិ ន នេតព្ពំ, អន្តរា ខណ្ឌំ ន ទស្សេតព្ពំ. បញ្ចន្នំ ហេដ្ឋា ឋបេន្តស្ស ហិ សម្ពាធេ ឱកាសេ ចិត្តុប្បាទោ វិប្ផន្ទតិ សម្ពាធេ វជេ សន្និរុទ្ធគោគណោ វិយ. ទសន្នំ ឧបរិ នេន្តស្ស គណននិស្សិតោវ ចិត្តុប្បាទោ ហោតិ. អន្តរា ខណ្ឌំ ទស្សេន្តស្ស ‘‘សិខាប្បត្តំ នុ ខោ មេ កម្មដ្ឋានំ, នោ’’តិ ចិត្តំ វិកម្បតិ, តស្មា ឯតេ ទោសេ វជ្ជេត្វា គណេតព្ពំ.

គណេន្តេន ច បឋមំ ទន្ធគណនាយ ធញ្ញមាបកគណនាយ គណេតព្ពំ. ធញ្ញមាបកោ ហិ នាឡិំ បូរេត្វា ‘‘ឯក’’ន្តិ វត្វា ឱកិរតិ, បុន បូរេន្តោ កិញ្ចិ កចវរំ ទិស្វា ឆឌ្ឌេន្តោ ‘‘ឯកំ ឯក’’ន្តិ វទតិ. ឯសេវ នយោ ទ្វេ ទ្វេតិអាទីសុ. ឯវមេវំ ឥមិនាបិ អស្សាសបស្សាសេសុ យោ ឧបដ្ឋាតិ, តំ គហេត្វា ‘‘ឯកំ ឯក’’ន្តិអាទិំ កត្វា យាវ ‘‘ទស ទសា’’តិ បវត្តមានំ បវត្តមានំ ឧបលក្ខេត្វាវ គណេតព្ពំ. តស្ស ឯវំ គណយតោ និក្ខមន្តា ច បវិសន្តា ច អស្សាសបស្សាសា បាកដា ហោន្តិ.

អថានេន តំ ទន្ធគណនំ ធញ្ញមាបកគណនំ បហាយ សីឃគណនាយ គោបាលកគណនាយ គណេតព្ពំ. ឆេកោ ហិ គោបាលកោ សក្ខរាទយោ ឧច្ឆង្គេន គហេត្វា រជ្ជុទណ្ឌហត្ថោ បាតោវ វជំ គន្ត្វា គាវោ បិដ្ឋិយំ បហរិត្វា បលិឃត្ថម្ភមត្ថកេ និសិន្នោ ទ្វារំ បត្តំ បត្តំយេវ គាវំ ‘‘ឯកោ ទ្វេ’’តិ សក្ខរំ ខិបិត្វា ខិបិត្វា គណេតិ. តិយាមរត្តិំ សម្ពាធេ ឱកាសេ ទុក្ខំ វុត្ថគោគណោ និក្ខមន្តោ អញ្ញមញ្ញំ ឧបនិឃំសន្តោ វេគេន វេគេន បុញ្ជបុញ្ជោ ហុត្វា និក្ខមតិ. សោ វេគេន វេគេន ‘‘តីណិ ចត្តារិ បញ្ច ទសា’’តិ គណេតិយេវ, ឯវមស្សាបិ បុរិមនយេន គណយតោ អស្សាសបស្សាសា បាកដា ហុត្វា សីឃំ សីឃំ បុនប្បុនំ សញ្ចរន្តិ. តតោ តេន ‘‘បុនប្បុនំ សញ្ចរន្តី’’តិ ញត្វា អន្តោ ច ពហិ ច អគ្គហេត្វា ទ្វារប្បត្តំ ទ្វារប្បត្តំយេវ គហេត្វា ‘‘ឯកោ ទ្វេ តីណិ ចត្តារិ បញ្ច, ឯកោ ទ្វេ តីណិ ចត្តារិ បញ្ច ឆ, ឯកោ ទ្វេ តីណិ ចត្តារិ បញ្ច ឆ សត្ត…បេ… អដ្ឋ នវ ទសា’’តិ សីឃំ សីឃំ គណេតព្ពមេវ. គណនាបដិពទ្ធេ ហិ កម្មដ្ឋានេ គណនពលេនេវ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ អរិត្តុបត្ថម្ភនវសេន ចណ្ឌសោតេ នាវាឋបនមិវ.

តស្សេវំ សីឃំ សីឃំ គណយតោ កម្មដ្ឋានំ និរន្តរំ បវត្តំ វិយ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ. អថ ‘‘និរន្តរំ បវត្តតី’’តិ ញត្វា អន្តោ ច ពហិ ច វាតំ អបរិគ្គហេត្វា បុរិមនយេនេវ វេគេន វេគេន គណេតព្ពំ. អន្តោបវិសនវាតេន ហិ សទ្ធិំ ចិត្តំ បវេសយតោ អព្ភន្តរំ វាតព្ភាហតំ មេទបូរិតំ វិយ ហោតិ. ពហិនិក្ខមនវាតេន សទ្ធិំ ចិត្តំ នីហរតោ ពហិទ្ធា បុថុត្តារម្មណេ ចិត្តំ វិក្ខិបតិ. ផុដ្ឋផុដ្ឋោកាសេ បន សតិំ ឋបេត្វា ភាវេន្តស្សេវ ភាវនា សម្បជ្ជតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អន្តោ ច ពហិ ច វាតំ អបរិគ្គហេត្វា បុរិមនយេនេវ វេគេន វេគេន គណេតព្ព’’ន្តិ.

កីវចិរំ បនេតំ គណេតព្ពន្តិ? យាវ វិនា គណនាយ អស្សាសបស្សាសារម្មណេ សតិ សន្តិដ្ឋតិ. ពហិ វិសដវិតក្កវិច្ឆេទំ កត្វា អស្សាសបស្សាសារម្មណេ សតិ សណ្ឋាបនត្ថំយេវ ហិ គណនាតិ.

ឯវំ គណនាយ មនសិ កត្វា អនុពន្ធនាយ មនសិ កាតព្ពំ. អនុពន្ធនា នាម គណនំ បដិសំហរិត្វា សតិយា និរន្តរំ អស្សាសបស្សាសានំ អនុគមនំ. តញ្ច ខោ ន អាទិមជ្ឈបរិយោសានានុគមនវសេន. អាទិមជ្ឈបរិយោសានានិ តស្សានុគមនេ អាទីនវា ច ហេដ្ឋា វុត្តាយេវ.

តស្មា អនុពន្ធនាយ មនសិករោន្តេន ន អាទិមជ្ឈបរិយោសានវសេន មនសិ កាតព្ពំ, អបិច ខោ ផុសនាវសេន ច ឋបនាវសេន ច មនសិ កាតព្ពំ. គណនានុពន្ធនាវសេន វិយ ហិ ផុសនាឋបនាវសេន វិសុំ មនសិការោ នត្ថិ, ផុដ្ឋផុដ្ឋដ្ឋានេយេវ បន គណេន្តោ គណនាយ ច ផុសនាយ ច មនសិ ករោតិ, តត្ថេវ គណនំ បដិសំហរិត្វា តេ សតិយា អនុពន្ធន្តោ, អប្បនាវសេន ច ចិត្តំ ឋបេន្តោ ‘‘អនុពន្ធនាយ ច ផុសនាយ ច ឋបនាយ ច មនសិ ករោតី’’តិ វុច្ចតិ. ស្វាយមត្ថោ អដ្ឋកថាសុ វុត្តបង្គុឡទោវារិកោបមាហិ ឥធេវ បាឡិយំ វុត្តកកចូបមាយ ច វេទិតព្ពោ.

តត្រាយំ បង្គុឡោបមា – សេយ្យថាបិ បង្គុឡោ ទោលាយ កីឡតំ មាតាបុត្តានំ ទោលំ ខិបិត្វា តត្ថេវ ទោលាថម្ភមូលេ និសិន្នោ កមេន អាគច្ឆន្តស្ស ច គច្ឆន្តស្ស ច ទោលាផលកស្ស ឧភោ កោដិយោ មជ្ឈញ្ច បស្សតិ, ន ច ឧភោកោដិមជ្ឈានំ ទស្សនត្ថំ ព្យាវដោ ហោតិ, ឯវមេវ ភិក្ខុ សតិវសេន ឧបនិពន្ធនត្ថម្ភមូលេ ឋត្វា អស្សាសបស្សាសទោលំ ខិបិត្វា តត្ថេវ និមិត្តេ សតិយា និសីទន្តោ កមេន អាគច្ឆន្តានញ្ច គច្ឆន្តានញ្ច ផុដ្ឋដ្ឋានេ អស្សាសបស្សាសានំ អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ សតិយា អនុគច្ឆន្តោ តត្ថេវ (វិសុទ្ធិ. ១.២២៥) ចិត្តំ ឋបេត្វា បស្សតិ, ន ច តេសំ ទស្សនត្ថំ ព្យាវដោ ហោតិ. អយំ បង្គុឡោបមា.

អយំ បន ទោវារិកោបមា – សេយ្យថាបិ ទោវារិកោ នគរស្ស អន្តោ ច ពហិ ច បុរិសេ ‘‘កោ ត្វំ, កុតោ វា អាគតោ, កុហិំ វា គច្ឆសិ, កិំ វា តេ ហត្ថេ’’តិ ន វីមំសតិ. ន ហិ តស្ស តេ ភារា, ទ្វារប្បត្តំ ទ្វារប្បត្តំយេវ បន វីមំសតិ, ឯវមេវ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ អន្តោបវិដ្ឋវាតា ច ពហិនិក្ខន្តវាតា ច ន ភារា ហោន្តិ, ទ្វារប្បត្តា ទ្វារប្បត្តាយេវ ភារាតិ អយំ ទោវារិកោបមា.

កកចូបមា បន ‘‘និមិត្តំ អស្សាសបស្សាសា’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ១.១៥៩) នយេន ឥធ វុត្តាយេវ. ឥធ បនស្ស អាគតាគតវសេន អមនសិការមត្តមេវ បយោជនន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឥទំ កម្មដ្ឋានំ មនសិករោតោ កស្សចិ ន ចិរេនេវ និមិត្តញ្ច ឧប្បជ្ជតិ, អវសេសឈានង្គបដិមណ្ឌិតា អប្បនាសង្ខាតា ឋបនា ច សម្បជ្ជតិ. កស្សចិ បន គណនាវសេនេវ មនសិការកាលតោ បភុតិ យថា សារទ្ធកាយស្ស មញ្ចេ វា បីឋេ វា និសីទតោ មញ្ចបីឋំ ឱនមតិ វិកូជតិ, បច្ចត្ថរណំ វលិំ គណ្ហាតិ, អសារទ្ធកាយស្ស បន និសីទតោ នេវ មញ្ចបីឋំ ឱនមតិ ន វិកូជតិ, ន បច្ចត្ថរណំ វលិំ គណ្ហាតិ, តូលបិចុបូរិតំ វិយ មញ្ចបីឋំ ហោតិ. កស្មា? យស្មា អសារទ្ធោ កាយោ លហុកោ ហោតិ, ឯវមេវំ គណនាវសេន មនសិការកាលតោ បភុតិ អនុក្កមតោ ឱឡារិកអស្សាសបស្សាសនិរោធវសេន កាយទរថេ វូបសន្តេ កាយោបិ ចិត្តម្បិ លហុកំ ហោតិ, សរីរំ អាកាសេ លង្ឃនាការប្បត្តំ វិយ ហោតិ.

តស្ស ឱឡារិកេ អស្សាសបស្សាសេ និរុទ្ធេ សុខុមអស្សាសបស្សាសនិមិត្តារម្មណំ ចិត្តំ បវត្តតិ. តស្មិម្បិ និរុទ្ធេ អបរាបរំ តតោ សុខុមតរំ សុខុមតរំ អស្សាសបស្សាសនិមិត្តារម្មណំ បវត្តតិយេវ. ស្វាយមត្ថោ ឧបរិ វុត្តកំសថាលោបមាយ វេទិតព្ពោ.

យថា ហិ អញ្ញានិ កម្មដ្ឋានានិ ឧបរូបរិ វិភូតានិ ហោន្តិ, ន តថា ឥទំ. ឥទំ បន ឧបរូបរិ ភាវេន្តស្ស សុខុមត្តំ គច្ឆតិ, ឧបដ្ឋានម្បិ ន ឧបគច្ឆតិ. ឯវំ អនុបដ្ឋហន្តេ បន តស្មិំ តេន ភិក្ខុនា ‘‘អាចរិយំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ វា ‘‘នដ្ឋំ ទានិ មេ កម្មដ្ឋាន’’ន្តិ វា ឧដ្ឋាយាសនា ន គន្តព្ពំ. ឥរិយាបថំ វិកោបេត្វា គច្ឆតោ ហិ កម្មដ្ឋានំ នវនវមេវ ហោតិ. តស្មា យថានិសិន្នេនេវ ទេសតោ អាហរិតព្ពំ.

តត្រាយំ អាហរណូបាយោ – តេន ភិក្ខុនា កម្មដ្ឋានស្ស អនុបដ្ឋានភាវំ ញត្វា ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខិតព្ពំ ‘‘ឥមេ អស្សាសបស្សាសា នាម កត្ថ អត្ថិ, កត្ថ នត្ថិ. កស្ស វា អត្ថិ, កស្ស វា នត្ថី’’តិ. អថេវំ បដិសញ្ចិក្ខតោ ‘‘ឥមេ អន្តោមាតុកុច្ឆិយំ នត្ថិ, ឧទកេ និមុគ្គានំ នត្ថិ, តថា អសញ្ញីភូតានំ មតានំ ចតុត្ថជ្ឈានសមាបន្នានំ រូបារូបភវសមង្គីនំ និរោធសមាបន្នាន’’ន្តិ ញត្វា ឯវំ អត្តនាវ អត្តា បដិចោទេតព្ពោ ‘‘ននុ, ត្វំ បណ្ឌិត, នេវ មាតុកុច្ឆិគតោ, ន ឧទកេ និមុគ្គោ, ន អសញ្ញីភូតោ, ន មតោ, ន ចតុត្ថជ្ឈានសមាបន្នោ, ន រូបារូបភវសមង្គី, ន និរោធសមាបន្នោ. អត្ថិយេវ តេ អស្សាសបស្សាសា, មន្ទបញ្ញតាយ បន បរិគ្គហេតុំ ន សក្កោសី’’តិ. អថានេន បកតិផុដ្ឋវសេន ចិត្តំ ឋបេត្វា មនសិការោ បវត្តេតព្ពោ. ឥមេ ហិ ទីឃនាសិកស្ស នាសាបុដំ ឃដ្ដេន្តា បវត្តន្តិ, រស្សនាសិកស្ស ឧត្តរោដ្ឋំ. តស្មានេន ឥមំ នាម ឋានំ ឃដ្ដេន្តីតិ និមិត្តំ ឋបេតព្ពំ. ឥមមេវ ហិ អត្ថវសំ បដិច្ច វុត្តំ ភគវតា – ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, មុដ្ឋស្សតិស្ស អសម្បជានស្ស អានាបានស្សតិភាវនំ វទាមី’’តិ (ម. និ. ៣.១៤៩; សំ. និ. ៥.៩៩២). កិញ្ចាបិ ហិ យំកិញ្ចិ កម្មដ្ឋានំ សតស្ស សម្បជានស្សេវ សម្បជ្ជតិ, ឥតោ អញ្ញំ បន មនសិករោន្តស្ស បាកដំ ហោតិ. ឥទំ បន អានាបានស្សតិកម្មដ្ឋានំ គរុកំ គរុកភាវនំ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធបុត្តានំ មហាបុរិសានំយេវ មនសិការភូមិភូតំ, ន ចេវ ឥត្តរំ, ន ច ឥត្តរសត្តសមាសេវិតំ. យថា យថា មនសិ ករីយតិ, តថា តថា សន្តញ្ចេវ ហោតិ សុខុមញ្ច. តស្មា ឯត្ថ ពលវតី សតិ ច បញ្ញា ច ឥច្ឆិតព្ពា.

យថា ហិ មដ្ឋសាដកស្ស តុន្នករណកាលេ សូចិបិ សុខុមា ឥច្ឆិតព្ពា, សូចិបាសវេធនម្បិ តតោ សុខុមតរំ, ឯវមេវំ មដ្ឋសាដកសទិសស្ស ឥមស្ស កម្មដ្ឋានស្ស ភាវនាកាលេ សូចិបដិភាគា សតិបិ សូចិបាសវេធនបដិភាគា តំសម្បយុត្តា បញ្ញាបិ ពលវតី ឥច្ឆិតព្ពា. តាហិ ច បន សតិបញ្ញាហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន តេ អស្សាសបស្សាសា អញ្ញត្រ បកតិផុដ្ឋោកាសា បរិយេសិតព្ពា.

យថា ហិ កស្សកោ ខេត្តំ កសិត្វា ពលីពទ្ទេ មុញ្ចិត្វា គោចរមុខេ កត្វា ឆាយាយ និសិន្នោ វិស្សមេយ្យ, អថស្ស តេ ពលីពទ្ទា វេគេន អដវិំ បវិសេយ្យុំ. យោ ហោតិ ឆេកោ កស្សកោ, សោ បុន តេ គហេត្វា យោជេតុកាមោ ន តេសំ អនុបទំ គន្ត្វា អដវិំ អាហិណ្ឌតិ. អថ ខោ រស្មិញ្ច បតោទញ្ច គហេត្វា ឧជុកមេវ តេសំ និបាតនតិត្ថំ គន្ត្វា និសីទតិ វា និបជ្ជតិ វា. អថ តេ គោណេ ទិវសភាគំ ចរិត្វា និបាតនតិត្ថំ ឱតរិត្វា ន្ហត្វា ច បិវិត្វា ច បច្ចុត្តរិត្វា ឋិតេ ទិស្វា រស្មិយា ពន្ធិត្វា បតោទេន វិជ្ឈន្តោ អានេត្វា យោជេត្វា បុន កម្មំ ករោតិ. ឯវមេវំ តេន ភិក្ខុនា ន តេ អស្សាសបស្សាសា អញ្ញត្រ បកតិផុដ្ឋោកាសា បរិយេសិតព្ពា. សតិរស្មិំ បន បញ្ញាបតោទញ្ច គហេត្វា បកតិផុដ្ឋោកាសេ ចិត្តំ ឋបេត្វា មនសិការោ បវត្តេតព្ពោ. ឯវំ ហិស្ស មនសិករោតោ ន ចិរស្សេវ តេ ឧបដ្ឋហន្តិ និបាតនតិត្ថេ វិយ គោណា. តតោ តេន សតិរស្មិយា ពន្ធិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ យោជេត្វា បញ្ញាបតោទេន វិជ្ឈន្តេន បុនប្បុនំ កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជិតព្ពំ. តស្សេវមនុយុញ្ជតោ ន ចិរស្សេវ និមិត្តំ ឧបដ្ឋាតិ. តំ បនេតំ ន សព្ពេសំ ឯកសទិសំ ហោតិ, អបិច ខោ កស្សចិ សុខសម្ផស្សំ ឧប្បាទយមានោ តូលបិចុ វិយ កប្បាសបិចុ វិយ វាតធារា វិយ ច ឧបដ្ឋាតីតិ ឯកច្ចេ អាហុ.

អយំ បន អដ្ឋកថាសុ វិនិច្ឆយោ – ឥទញ្ហិ កស្សចិ តារករូបំ វិយ មណិគុឡិកា វិយ មុត្តាគុឡិកា វិយ ច, កស្សចិ ខរសម្ផស្សំ ហុត្វា កប្បាសដ្ឋិ វិយ ទារុសារសូចិ វិយ ច, កស្សចិ ទីឃបាមង្គសុត្តំ វិយ កុសុមទាមំ វិយ ធូមសិខា វិយ ច, កស្សចិ វិត្ថតំ មក្កដកសុត្តំ វិយ វលាហកបដលំ វិយ បទុមបុប្ផំ វិយ រថចក្កំ វិយ ចន្ទមណ្ឌលំ វិយ សូរិយមណ្ឌលំ វិយ ច ឧបដ្ឋាតិ, តញ្ច បនេតំ យថា សម្ពហុលេសុ ភិក្ខូសុ សុត្តន្តំ សជ្ឈាយិត្វា និសិន្នេសុ ឯកេន ភិក្ខុនា ‘‘តុម្ហាកំ កីទិសំ ហុត្វា ឥទំ សុត្តំ ឧបដ្ឋាតី’’តិ វុត្តេ ឯកោ ‘‘មយ្ហំ មហតី បព្ពតេយ្យា នទី វិយ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតី’’តិ អាហ. អបរោ ‘‘មយ្ហំ ឯកា វនរាជិ វិយ’’. អញ្ញោ ‘‘មយ្ហំ ឯកោ សីតច្ឆាយោ សាខាសម្បន្នោ ផលភារភរិតោ រុក្ខោ វិយា’’តិ. តេសញ្ហិ តំ ឯកមេវ សុត្តំ សញ្ញានានតាយ នានតោ ឧបដ្ឋាតិ. ឯវំ ឯកមេវ កម្មដ្ឋានំ សញ្ញានានតាយ នានតោ ឧបដ្ឋាតិ. សញ្ញជញ្ហិ ឯតំ សញ្ញានិទានំ សញ្ញាបភវំ, តស្មា សញ្ញានានតាយ នានតោ ឧបដ្ឋាតីតិ វេទិតព្ពំ.

ឯវំ ឧបដ្ឋិតេ បន និមិត្តេ តេន ភិក្ខុនា អាចរិយស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា អារោចេតព្ពំ ‘‘មយ្ហំ, ភន្តេ, ឯវរូបំ នាម ឧបដ្ឋាតី’’តិ. អាចរិយេន បន ‘‘និមិត្តមិទំ, អាវុសោ, កម្មដ្ឋានំ បុនប្បុនំ មនសិ ករោហិ សប្បុរិសា’’តិ វត្តព្ពោ. អថានេន និមិត្តេយេវ ចិត្តំ ឋបេតព្ពំ. ឯវមស្សាយំ ឥតោ បភុតិ ឋបនាវសេន ភាវនា ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ បោរាណេហិ –

‘‘និមិត្តេ ឋបយំ ចិត្តំ, នានាការំ វិភាវយំ;

ធីរោ អស្សាសបស្សាសេ, សកំ ចិត្តំ និពន្ធតី’’តិ. (បារា. អដ្ឋ. ២.១៦៥; វិសុទ្ធិ. ១.២៣២);

តស្សេវំ និមិត្តុបដ្ឋានតោ បភុតិ នីវរណានិ វិក្ខម្ភិតានេវ ហោន្តិ, កិលេសា សន្និសិន្នាវ, ចិត្តំ ឧបចារសមាធិនា សមាហិតមេវ. អថានេន តំ និមិត្តំ នេវ វណ្ណតោ មនសិ កាតព្ពំ, ន លក្ខណតោ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ, អបិច ខោ ខត្តិយមហេសិយា ចក្កវត្តិគព្ភោ វិយ កស្សកេន សាលិយវគព្ភោ វិយ ច អាវាសាទីនិ សត្ត អសប្បាយានិ វជ្ជេត្វា តានេវ សត្ត សប្បាយានិ សេវន្តេន សាធុកំ រក្ខិតព្ពំ, អថ នំ ឯវំ រក្ខិត្វា បុនប្បុនំ មនសិការវសេន វុទ្ធិំ វិរូឡ្ហិំ គមយិត្វា ទសវិធំ អប្បនាកោសល្លំ សម្បាទេតព្ពំ, វីរិយសមតា យោជេតព្ពា. តស្សេវំ ឃដេន្តស្ស វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តានុក្កមេន តស្មិំ និមិត្តេ ចតុក្កបញ្ចកជ្ឈានានិ និព្ពត្តន្តិ. ឯវំ និព្ពត្តចតុក្កបញ្ចកជ្ឈានោ បនេត្ថ ភិក្ខុ សល្លក្ខណាវិវដ្ដនាវសេន កម្មដ្ឋានំ វឌ្ឍេត្វា បារិសុទ្ធិំ បត្តុកាមោ តទេវ ឈានំ បញ្ចហាការេហិ វសិប្បត្តំ បគុណំ កត្វា នាមរូបំ វវត្ថបេត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេតិ. កថំ? សោ ហិ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ អស្សាសបស្សាសានំ សមុទយោ ករជកាយោ ច ចិត្តញ្ចាតិ បស្សតិ. យថា ហិ កម្មារគគ្គរិយា ធមមានាយ ភស្តញ្ច បុរិសស្ស ច តជ្ជំ វាយាមំ បដិច្ច វាតោ សញ្ចរតិ, ឯវមេវំ កាយញ្ច ចិត្តញ្ច បដិច្ច អស្សាសបស្សាសាតិ. តតោ អស្សាសបស្សាសេ ច កាយញ្ច រូបន្តិ, ចិត្តញ្ច តំសម្បយុត្តេ ច ធម្មេ អរូបន្តិ វវត្ថបេតិ.

ឯវំ នាមរូបំ វវត្ថបេត្វា តស្ស បច្ចយំ បរិយេសតិ, បរិយេសន្តោ ច តំ ទិស្វា តីសុបិ អទ្ធាសុ នាមរូបស្ស បវត្តិំ អារព្ភ កង្ខំ វិតរតិ, វិតិណ្ណកង្ខោ កលាបសម្មសនវសេន ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តា’’តិ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា ឧទយព្ពយានុបស្សនាយ បុព្ពភាគេ ឧប្បន្នេ ឱភាសាទយោ ទស វិបស្សនុបក្កិលេសេ បហាយ ឧបក្កិលេសវិមុត្តំ ឧទយព្ពយានុបស្សនាញាណំ ‘‘មគ្គោ’’តិ វវត្ថបេត្វា ឧទយំ បហាយ ភង្គានុបស្សនំ បត្វា និរន្តរំ ភង្គានុបស្សនេន ភយតោ ឧបដ្ឋិតេសុ សព្ពសង្ខារេសុ និព្ពិន្ទន្តោ វិរជ្ជន្តោ វិមុច្ចន្តោ យថាក្កមេន ចត្តារោ អរិយមគ្គេ បាបុណិត្វា អរហត្តផលេ បតិដ្ឋាយ ឯកូនវីសតិភេទស្ស បច្ចវេក្ខណាញាណស្ស បរិយន្តំ បត្តោ សទេវកស្ស លោកស្ស អគ្គទក្ខិណេយ្យោ ហោតិ. ឯត្តាវតា ចស្ស គណនំ អាទិំ កត្វា វិបស្សនាបរិយោសានា អានាបានស្សតិសមាធិភាវនា សមត្តា ហោតីតិ. អយំ សព្ពាការតោ បឋមចតុក្កវណ្ណនា.

ឥតរេសុ បន តីសុ ចតុក្កេសុ យស្មា វិសុំ កម្មដ្ឋានភាវនានយោ នាម នត្ថិ, តស្មា អនុបទវណ្ណនានយេនេវ តេសំ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ. បីតិបដិសំវេទីតិ បីតិំ បដិសំវិទិតំ ករោន្តោ បាកដំ ករោន្តោ អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ. តត្ថ ទ្វីហាការេហិ បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ អារម្មណតោ ច អសម្មោហតោ ច.

កថំ អារម្មណតោ បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ? សប្បីតិកេ ទ្វេ ឈានេ សមាបជ្ជតិ, តស្ស សមាបត្តិក្ខណេ ឈានបដិលាភេន អារម្មណតោ បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ អារម្មណស្ស បដិសំវិទិតត្តា.

កថំ អសម្មោហតោ? សប្បីតិកេ ទ្វេ ឈានេ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ឈានសម្បយុត្តំ បីតិំ ខយតោ វយតោ សម្មសតិ, តស្ស វិបស្សនាក្ខណេ លក្ខណបដិវេធេន អសម្មោហតោ បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ. ឯតេនេវ នយេន អវសេសបទានិបិ អត្ថតោ វេទិតព្ពានិ. ឥទំ បនេត្ថ វិសេសមត្តំ – តិណ្ណំ ឈានានំ វសេន សុខបដិសំវិទិតា ហោតិ. ចតុន្នម្បិ ឈានានំ វសេន ចិត្តសង្ខារបដិសំវិទិតា វេទិតព្ពា. ចិត្តសង្ខារោតិ វេទនាសញ្ញាក្ខន្ធា. បស្សម្ភយំ ចិត្តសង្ខារន្តិ ឱឡារិកំ ឱឡារិកំ ចិត្តសង្ខារំ បស្សម្ភេន្តោ, និរោធេន្តោតិ អត្ថោ. សោ វិត្ថារតោ កាយសង្ខារេ វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ. អបិចេត្ថ បីតិបទេ បីតិសីសេន វេទនា វុត្តា, សុខបទេ សរូបេនេវ វេទនា. ទ្វីសុ ចិត្តសង្ខារបទេសុ ‘‘សញ្ញា ច វេទនា ច ចេតសិកា, ឯតេ ធម្មា ចិត្តបដិពទ្ធា ចិត្តសង្ខារា’’តិ (បដិ. ម. ១.១៧៤; ម. និ. ១.៤៦៣) វចនតោ សញ្ញាសម្បយុត្តា វេទនាតិ ឯវំ វេទនានុបស្សនានយេន ឥទំ ចតុក្កំ ភាសិតន្តិ វេទិតព្ពំ.

តតិយចតុក្កេបិ ចតុន្នំ ឈានានំ វសេន ចិត្តបដិសំវិទិតា វេទិតព្ពា. អភិប្បមោទយំ ចិត្តន្តិ ចិត្តំ មោទេន្តោ បមោទេន្តោ ហាសេន្តោ បហាសេន្តោ អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ. តត្ថ ទ្វីហាការេហិ អភិប្បមោទោ ហោតិ សមាធិវសេន ច វិបស្សនាវសេន ច.

កថំ សមាធិវសេន? សប្បីតិកេ ទ្វេ ឈានេ សមាបជ្ជតិ, សោ សមាបត្តិក្ខណេ សម្បយុត្តាយ បីតិយា ចិត្តំ អាមោទេតិ បមោទេតិ. កថំ វិបស្សនាវសេន? សប្បីតិកេ ទ្វេ ឈានេ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ឈានសម្បយុត្តំ បីតិំ ខយតោ វយតោ សម្មសតិ. ឯវំ វិបស្សនាក្ខណេ ឈានសម្បយុត្តំ បីតិំ អារម្មណំ កត្វា ចិត្តំ អាមោទេតិ បមោទេតិ. ឯវំ បដិបន្នោ ‘‘អភិប្បមោទយំ ចិត្តំ អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ វុច្ចតិ.

សមាទហំ ចិត្តន្តិ បឋមជ្ឈានាទិវសេន អារម្មណេ ចិត្តំ សមំ អាទហន្តោ សមំ ឋបេន្តោ, តានិ វា បន ឈានានិ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ឈានសម្បយុត្តំ ចិត្តំ ខយតោ វយតោ សម្មសតោ វិបស្សនាក្ខណេ លក្ខណបដិវេធេន ឧប្បជ្ជតិ ខណិកចិត្តេកគ្គតា, ឯវំ ឧប្បន្នាយ ខណិកចិត្តេកគ្គតាយ វសេនបិ អារម្មណេ ចិត្តំ សមំ អាទហន្តោ សមំ ឋបេន្តោ ‘‘សមាទហំ ចិត្តំ អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ វុច្ចតិ.

វិមោចយំ ចិត្តន្តិ បឋមជ្ឈានេន នីវរណេហិ ចិត្តំ មោចេន្តោ វិមោចេន្តោ, ទុតិយេន វិតក្កវិចារេហិ, តតិយេន បីតិយា, ចតុត្ថេន សុខទុក្ខេហិ ចិត្តំ មោចេន្តោ វិមោចេន្តោ, តានិ វា បន ឈានានិ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ឈានសម្បយុត្តំ ចិត្តំ ខយតោ វយតោ សម្មសតិ. សោ វិបស្សនាក្ខណេ អនិច្ចានុបស្សនាយ និច្ចសញ្ញាតោ ចិត្តំ មោចេន្តោ វិមោចេន្តោ, ទុក្ខានុបស្សនាយ សុខសញ្ញាតោ, អនត្តានុបស្សនាយ អត្តសញ្ញាតោ, និព្ពិទានុបស្សនាយ នន្ទិតោ, វិរាគានុបស្សនាយ រាគតោ, និរោធានុបស្សនាយ សមុទយតោ, បដិនិស្សគ្គានុបស្សនាយ អាទានតោ ចិត្តំ មោចេន្តោ វិមោចេន្តោ អស្សសតិ ចេវ បស្សសតិ ច. តេន វុច្ចតិ – ‘‘វិមោចយំ ចិត្តំ អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ. ឯវំ ចិត្តានុបស្សនាវសេន ឥទំ ចតុក្កំ ភាសិតន្តិ វេទិតព្ពំ.

ចតុត្ថចតុក្កេ បន អនិច្ចានុបស្សីតិ ឯត្ថ តាវ អនិច្ចំ វេទិតព្ពំ, អនិច្ចតា វេទិតព្ពា, អនិច្ចានុបស្សនា វេទិតព្ពា, អនិច្ចានុបស្សី វេទិតព្ពោ. តត្ថ អនិច្ចន្តិ បញ្ចក្ខន្ធា. កស្មា? ឧប្បាទវយញ្ញថត្តភាវា. អនិច្ចតាតិ តេសំយេវ ឧប្បាទវយញ្ញថត្តំ, ហុត្វា អភាវោ វា, និព្ពត្តានំ តេនេវាការេន អដ្ឋត្វា ខណភង្គេន ភេទោតិ អត្ថោ. អនិច្ចានុបស្សនាតិ តស្សា អនិច្ចតាយ វសេន រូបាទីសុ ‘‘អនិច្ច’’ន្តិ អនុបស្សនា. អនិច្ចានុបស្សីតិ តាយ អនុបស្សនាយ សមន្នាគតោ. តស្មា ឯវំភូតោ អស្សសន្តោ ច បស្សសន្តោ ច ឥធ ‘‘អនិច្ចានុបស្សី អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ វេទិតព្ពោ.

វិរាគានុបស្សីតិ ឯត្ថ បន ទ្វេ វិរាគា ខយវិរាគោ ច អច្ចន្តវិរាគោ ច. តត្ថ ខយវិរាគោតិ សង្ខារានំ ខណភង្គោ. អច្ចន្តវិរាគោតិ និព្ពានំ. វិរាគានុបស្សនាតិ តទុភយទស្សនវសេន បវត្តា វិបស្សនា ច មគ្គោ ច. តាយ ទុវិធាយបិ អនុបស្សនាយ សមន្នាគតោ ហុត្វា អស្សសន្តោ ច បស្សសន្តោ ច ‘‘វិរាគានុបស្សី អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ វេទិតព្ពោ. និរោធានុបស្សីបទេបិ ឯសេវ នយោ.

បដិនិស្សគ្គានុបស្សីតិ ឯត្ថាបិ ទ្វេ បដិនិស្សគ្គា បរិច្ចាគបដិនិស្សគ្គោ ច បក្ខន្ទនបដិនិស្សគ្គោ ច. បដិនិស្សគ្គោយេវ អនុបស្សនា បដិនិស្សគ្គានុបស្សនា, វិបស្សនាមគ្គានមេតំ អធិវចនំ. វិបស្សនាតិ តទង្គវសេន សទ្ធិំ ខន្ធាភិសង្ខារេហិ កិលេសេ បរិច្ចជតិ, សង្ខតទោសទស្សនេន ច តព្ពិបរីតេ និព្ពានេ តន្និន្នតាយ បក្ខន្ទតីតិ បរិច្ចាគបដិនិស្សគ្គោ ចេវ បក្ខន្ទនបដិនិស្សគ្គោ ចាតិ វុច្ចតិ. មគ្គោ សមុច្ឆេទវសេន សទ្ធិំ ខន្ធាភិសង្ខារេហិ កិលេសេ បរិច្ចជតិ, អារម្មណករណេន ច និព្ពានេ បក្ខន្ទតីតិ បរិច្ចាគបដិនិស្សគ្គោ ចេវ បក្ខន្ទនបដិនិស្សគ្គោ ចាតិ វុច្ចតិ. ឧភយម្បិ បន បុរិមបុរិមញាណានំ អនុអនុ បស្សនតោ អនុបស្សនាតិ វុច្ចតិ. តាយ ទុវិធាយបិ បដិនិស្សគ្គានុបស្សនាយ សមន្នាគតោ ហុត្វា អស្សសន្តោ ច បស្សសន្តោ ច ‘‘បដិនិស្សគ្គានុបស្សី អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ វេទិតព្ពោ.

ឯត្ថ ច ‘‘អនិច្ចានុបស្សី’’តិ តរុណវិបស្សនាយ វសេន វុត្តំ, ‘‘វិរាគានុបស្សី’’តិ តតោ ពលវតរាយ សង្ខារេសុ វិរជ្ជនសមត្ថាយ វិបស្សនាយ វសេន, ‘‘និរោធានុបស្សី’’តិ តតោ ពលវតរាយ កិលេសនិរោធនសមត្ថាយ វិបស្សនាយ វសេន, ‘‘បដិនិស្សគ្គានុបស្សី’’តិ មគ្គស្ស អាសន្នភូតាយ អតិតិក្ខាយ វិបស្សនាយ វសេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. យត្ថ បន មគ្គោបិ លព្ភតិ, សោ អភិន្នោយេវ. ឯវមិទំ ចតុក្កំ សុទ្ធវិបស្សនាវសេន វុត្តំ, បុរិមានិ បន តីណិ សមថវិបស្សនាវសេនាតិ.

អានាបានស្សតិមាតិកាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៦៤. ឥទានិ យថានិក្ខិត្តំ មាតិកំ បដិបាដិយា ភាជេត្វា ទស្សេតុំ ឥធាតិ ឥមិស្សា ទិដ្ឋិយាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ ឥមិស្សា ទិដ្ឋិយាតិអាទីហិ ទសហិ បទេហិ សិក្ខត្តយសង្ខាតំ សព្ពញ្ញុពុទ្ធសាសនមេវ កថិតំ. តញ្ហិ ពុទ្ធេន ភគវតា ទិដ្ឋត្តា ទិដ្ឋីតិ វុច្ចតិ, តស្សេវ ខមនវសេន ខន្តិ, រុច្ចនវសេន រុចិ, គហណវសេន អាទាយោ, សភាវដ្ឋេន ធម្មោ, សិក្ខិតព្ពដ្ឋេន វិនយោ, តទុភយេនបិ ធម្មវិនយោ, បវុត្តវសេន បាវចនំ, សេដ្ឋចរិយដ្ឋេន ព្រហ្មចរិយំ, អនុសិដ្ឋិទានវសេន សត្ថុសាសនន្តិ វុច្ចតិ. តស្មា ‘‘ឥមិស្សា ទិដ្ឋិយា’’តិអាទីសុ ឥមិស្សា ពុទ្ធទិដ្ឋិយា, ឥមិស្សា ពុទ្ធខន្តិយា, ឥមិស្សា ពុទ្ធរុចិយា, ឥមស្មិំ ពុទ្ធអាទាយេ, ឥមស្មិំ ពុទ្ធធម្មេ, ឥមស្មិំ ពុទ្ធវិនយេ, ឥមស្មិំ ពុទ្ធធម្មវិនយេ, ឥមស្មិំ ពុទ្ធបាវចនេ, ឥមស្មិំ ពុទ្ធព្រហ្មចរិយេ, ឥមស្មិំ ពុទ្ធសត្ថុសាសនេតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អបិចេតំ សិក្ខត្តយសង្ខាតំ សកលំ បាវចនំ ភគវតា ទិដ្ឋត្តា សម្មាទិដ្ឋិបច្ចយត្តា សម្មាទិដ្ឋិបុព្ពង្គមត្តា ច ទិដ្ឋិ. ភគវតោ ខមនវសេន ខន្តិ. រុច្ចនវសេន រុចិ. គហណវសេន អាទាយោ. អត្តនោ ការកំ អបាយេ អបតមានំ ធារេតីតិ ធម្មោ. សោវ សំកិលេសបក្ខំ វិនេតីតិ វិនយោ. ធម្មោ ច សោ វិនយោ ចាតិ ធម្មវិនយោ, កុសលធម្មេហិ វា អកុសលធម្មានំ ឯស វិនយោតិ ធម្មវិនយោ. តេនេវ វុត្តំ – ‘‘យេ ច ខោ ត្វំ, គោតមិ, ធម្មេ ជានេយ្យាសិ ឥមេ ធម្មា វិរាគាយ សំវត្តន្តិ, នោ សរាគាយ…បេ… ឯកំសេន, គោតមិ, ធារេយ្យាសិ ឯសោ ធម្មោ ឯសោ វិនយោ ឯតំ សត្ថុសាសន’’ន្តិ (អ. និ. ៨.៥៣; ចូឡវ. ៤០៦). ធម្មេន វា វិនយោ, ន ទណ្ឌាទីហីតិ ធម្មវិនយោ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘ទណ្ឌេនេកេ ទមយន្តិ, អង្កុសេហិ កសាហិ ច;

អទណ្ឌេន អសត្ថេន, នាគោ ទន្តោ មហេសិនា’’តិ. (ម. និ. ២.៣៥២; ចូឡវ. ៣៤២);

តថា ‘‘ធម្មេន នយមានានំ, កា ឧសូយា វិជានត’’ន្តិ (មហាវ. ៦៣). ធម្មាយ វា វិនយោ ធម្មវិនយោ. អនវជ្ជធម្មត្ថំ ហេស វិនយោ, ន ភវភោគាមិសត្ថំ. តេនាហ ភគវា – ‘‘នយិទំ, ភិក្ខវេ, ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតិ ជនកុហនត្ថ’’ន្តិ (ឥតិវុ. ៣៥; អ. និ. ៤.២៥) វិត្ថារោ. បុណ្ណត្ថេរោបិ អាហ – ‘‘អនុបាទាបរិនិព្ពានត្ថំ ខោ, អាវុសោ, ភគវតិ ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតី’’តិ (ម. និ. ១.២៥៩). វិសុទ្ធំ វា នយតីតិ វិនយោ, ធម្មតោ វិនយោ ធម្មវិនយោ. សំសារធម្មតោ ហិ សោកាទិធម្មតោ វា ឯស វិសុទ្ធំ និព្ពានំ នយតិ, ធម្មស្ស វា វិនយោ, ន តិត្ថករានន្តិ ធម្មវិនយោ. ធម្មភូតោ ហិ ភគវា, តស្សេវ ឯស វិនយោ. យស្មា វា ធម្មា ឯវ អភិញ្ញេយ្យា បរិញ្ញេយ្យា បហាតព្ពា ភាវេតព្ពា សច្ឆិកាតព្ពា ច, តស្មា ឯស ធម្មេសុ វិនយោ, ន សត្តេសុ ន ជីវេសុ ចាតិ ធម្មវិនយោ. សាត្ថសព្យញ្ជនតាទីហិ អញ្ញេសំ វចនតោ បធានំ វចនន្តិ បវចនំ, បវចនមេវ បាវចនំ. សព្ពចរិយាហិ វិសិដ្ឋចរិយភាវេន ព្រហ្មចរិយំ. ទេវមនុស្សានំ សត្ថុភូតស្ស ភគវតោ សាសនន្តិ សត្ថុសាសនំ, សត្ថុភូតំ វា សាសនន្តិបិ សត្ថុសាសនំ. ‘‘យោ វោ, អានន្ទ, មយា ធម្មោ ច វិនយោ ច ទេសិតោ បញ្ញត្តោ, សោ វោ មមច្ចយេន សត្ថា’’តិ (ទី. និ. ២.២១៦) ហិ ធម្មវិនយោវ សត្ថាតិ វុត្តោ. ឯវមេតេសំ បទានំ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. យស្មា បន ឥមស្មិំយេវ សាសនេ សព្ពាការអានាបានស្សតិសមាធិនិព្ពត្តកោ ភិក្ខុ វិជ្ជតិ, ន អញ្ញត្រ, តស្មា តត្ថ តត្ថ ‘‘ឥមិស្សា’’តិ ច ‘‘ឥមស្មិ’’ន្តិ ច អយំ និយមោ កតោតិ វេទិតព្ពោ. អយំ ‘‘ឥធា’’តិមាតិកាយ និទ្ទេសស្ស អត្ថោ.

បុថុជ្ជនកល្យាណកោ វាតិអាទិនា ច ភិក្ខុសទ្ទស្ស វចនត្ថំ អវត្វា ឥធាធិប្បេតភិក្ខុយេវ ទស្សិតោ. តត្ថ បុថុជ្ជនោ ច សោ កិលេសានំ អសមុច្ឆិន្នត្តា, កល្យាណោ ច សីលាទិបដិបត្តិយុត្តត្តាតិ បុថុជ្ជនកល្យាណោ, បុថុជ្ជនកល្យាណោវ បុថុជ្ជនកល្យាណកោ. អធិសីលាទីនិ សិក្ខតីតិ សេក្ខោ. សោតាបន្នោ វា សកទាគាមី វា អនាគាមី វា. អកុប្បោ ចលយិតុមសក្កុណេយ្យោ អរហត្តផលធម្មោ អស្សាតិ អកុប្បធម្មោ. សោបិ ហិ ឥមំ សមាធិំ ភាវេតិ.

អរញ្ញនិទ្ទេសេ វិនយបរិយាយេន តាវ ‘‘ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច អវសេសំ អរញ្ញ’’ន្តិ (បារា. ៩២) អាគតំ. សុត្តន្តបរិយាយេន អារញ្ញកំ ភិក្ខុំ សន្ធាយ ‘‘អារញ្ញកំ នាម សេនាសនំ បញ្ចធនុសតិកំ បច្ឆិម’’ន្តិ (បាចិ. ៥៧៣) អាគតំ. វិនយសុត្តន្តា បន ឧភោបិ បរិយាយទេសនា នាម, អភិធម្មោ និប្បរិយាយទេសនាតិ អភិធម្មបរិយាយេន (វិភ. ៥២៩) អរញ្ញំ ទស្សេតុំ និក្ខមិត្វា ពហិ ឥន្ទខីលាតិ វុត្តំ, ឥន្ទខីលតោ ពហិ និក្ខមិត្វាតិ អត្ថោ. និក្ខមិត្វា ពហិ ឥន្ទខីលន្តិបិ បាឋោ, ឥន្ទខីលំ អតិក្កមិត្វា ពហីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥន្ទខីលោតិ ចេត្ថ គាមស្ស វា នគរស្ស វា ឧម្មារោ.

រុក្ខមូលនិទ្ទេសេ រុក្ខមូលស្ស បាកដត្តា តំ អវត្វាវ យត្ថាតិអាទិមាហ. តត្ថ យត្ថាតិ យស្មិំ រុក្ខមូលេ. អាសន្តិ និសីទន្តិ ឯត្ថាតិ អាសនំ. បញ្ញត្តន្តិ ឋបិតំ. មញ្ចោ វាតិអាទីនិ អាសនស្ស បភេទវចនានិ. មញ្ចោបិ ហិ និសជ្ជាយបិ ឱកាសត្តា ឥធ អាសនេសុ វុត្តោ. សោ បន មសារកពុន្ទិកាពទ្ធកុឡីរបាទកអាហច្ចបាទកានំ អញ្ញតរោ. បីឋំ តេសំ អញ្ញតរមេវ. ភិសីតិ ឧណ្ណាភិសិចោឡភិសិវាកភិសិតិណភិសិបណ្ណភិសីនំ អញ្ញតរា. តដ្ដិកាតិ តាលបណ្ណាទីហិ ចិនិត្វា កតា. ចម្មខណ្ឌោតិ និសជ្ជារហោ យោ កោចិ ចម្មខណ្ឌោ. តិណសន្ថរាទយោ តិណាទីនិ គុម្ពេត្វា កតា. តត្ថាតិ តស្មិំ រុក្ខមូលេ. ចង្កមតិ វាតិអាទីហិ រុក្ខមូលស្ស ចតុឥរិយាបថបវត្តនយោគ្យតា កថិតា. ‘‘យត្ថា’’តិអាទីហិ សព្ពបទេហិ រុក្ខមូលស្ស សន្ទច្ឆាយតា ជនវិវិត្តតា ច វុត្តា ហោតិ. កេនចីតិ កេនចិ សមូហេន. តំ សមូហំ ភិន្ទិត្វា វិត្ថារេន្តោ គហដ្ឋេហិ វា បព្ពជិតេហិ វាតិ អាហ. អនាកិណ្ណន្តិ អសំកិណ្ណំ អសម្ពាធំ. យស្ស សេនាសនស្ស សមន្តា គាវុតម្បិ អឌ្ឍយោជនម្បិ បព្ពតគហនំ វនគហនំ នទីគហនំ ហោតិ, ន កោចិ អវេលាយ ឧបសង្កមិតុំ សក្កោតិ, ឥទំ សន្តិកេបិ អនាកិណ្ណំ នាម. យំ បន អឌ្ឍយោជនិកំ វា យោជនិកំ វា ហោតិ, ឥទំ ទូរតាយ ឯវ អនាកិណ្ណំ នាម.

វិហារោតិ អឌ្ឍយោគាទិមុត្តកោ អវសេសាវាសោ. អឌ្ឍយោគោតិ សុបណ្ណវង្កគេហំ. បាសាទោតិ ទ្វេ កណ្ណិកា គហេត្វា កតោ ទីឃបាសាទោ. ហម្មិយន្តិ ឧបរិអាកាសតលេ បតិដ្ឋិតកូដាគារបាសាទោយេវ. គុហាតិ ឥដ្ឋកាគុហា សិលាគុហា ទារុគុហា បំសុគុហាតិ ឯវញ្ហិ ខន្ធកដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៩៤) វុត្តំ. វិភង្គដ្ឋកថាយំ បន វិហារោតិ សមន្តា បរិហារបថំ អន្តោយេវ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានានិ ច ទស្សេត្វា កតសេនាសនំ. គុហាតិ ភូមិគុហា, យត្ថ រត្តិន្ទិវំ ទីបំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ. បព្ពតគុហា វា ភូមិគុហា វាតិ ឥទំ ទ្វយំ វិសេសេត្វា វុត្តំ. មាតិកាយ សព្ពកាលសាធារណលក្ខណវសេន ‘‘និសីទតី’’តិ វត្តមានវចនំ កតំ, ឥធ បន និសិន្នស្ស ភាវនារម្ភសព្ភាវតោ និសជ្ជារម្ភបរិយោសានទស្សនត្ថំ និសិន្នោតិ និដ្ឋានវចនំ កតំ. យស្មា បន ឧជុំ កាយំ បណិធាយ និសិន្នស្ស កាយោ ឧជុកោ ហោតិ, តស្មា ព្យញ្ជនេ អាទរំ អកត្វា អធិប្បេតម ឯវ ទស្សេន្តោ ឧជុកោតិអាទិមាហ. តត្ថ ឋិតោ សុបណិហិតោតិ ឧជុកំ បណិហិតត្តា ឧជុកោ ហុត្វា ឋិតោ, ន សយមេវាតិ អត្ថោ. បរិគ្គហដ្ឋោតិ បរិគ្គហិតដ្ឋោ. កិំ បរិគ្គហិតំ? និយ្យានំ. កិំ និយ្យានំ? អានាបានស្សតិសមាធិយេវ យាវ អរហត្តមគ្គា និយ្យានំ. តេនាហនិយ្យានដ្ឋោតិ មុខសទ្ទស្ស ជេដ្ឋកត្ថវសេន សំសារតោ និយ្យានដ្ឋោ វុត្តោ. ឧបដ្ឋានដ្ឋោតិ សភាវដ្ឋោយេវ. សព្ពេហិ បនេតេហិ បទេហិ បរិគ្គហិតនិយ្យានំ សតិំ កត្វាតិ អត្ថោ វុត្តោ ហោតិ. កេចិ បន ‘‘បរិគ្គហដ្ឋោតិ សតិយា បរិគ្គហដ្ឋោ, និយ្យានដ្ឋោតិ អស្សាសបស្សាសានំ បវិសននិក្ខមនទ្វារដ្ឋោ’’តិ វណ្ណយន្តិ. បរិគ្គហិតអស្សាសបស្សាសនិយ្យានំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៦៥. ពាត្តិំសាយ អាការេហីតិ តាសុ តាសុ អវត្ថាសុ យថាក្កមេន លព្ភមានានំ អនវសេសបរិយាទានវសេន វុត្តំ. ទីឃំ អស្សាសវសេនាតិ មាតិកាយ ‘‘ទីឃ’’ន្តិវុត្តអស្សាសវសេន. ឯវំ សេសេសុ. ឯកគ្គតន្តិ ឯកគ្គភាវំ. អវិក្ខេបន្តិ អវិក្ខិបនំ. ឯកគ្គតា ឯវ ហិ នានារម្មណេសុ ចិត្តស្ស អវិក្ខិបនតោ អវិក្ខេបោតិ វុច្ចតិ. បជានតោតិ អសម្មោហវសេន បជានន្តស្ស, វិន្ទន្តស្សាតិ វា អត្ថោ. ‘‘អវិក្ខេបោ មេ បដិលទ្ធោ’’តិ អារម្មណករណវសេន បជានន្តស្ស វា. តាយ សតិយាតិ តាយ ឧបដ្ឋិតាយ សតិយា. តេន ញាណេនាតិ តេន អវិក្ខេបជាននញាណេន. សតោ ការី ហោតីតិ ឯត្ថ យស្មា ញាណសម្បយុត្តា ឯវ សតិ សតីតិ អធិប្បេតា, យថាហ – ‘‘សតិមា ហោតិ បរមេន សតិនេបក្កេន សមន្នាគតោ’’តិ (វិភ. ៤៦៧). តស្មា ‘‘សតោ’’តិ វចនេនេវ ញាណម្បិ គហិតមេវ ហោតិ.

១៦៦. អទ្ធានសង្ខាតេតិ ទីឃសង្ខាតេ កាលេ. ទីឃោ ហិ មគ្គោ អទ្ធានោតិ វុច្ចតិ. អយម្បិ កាលោ ទីឃត្តា អទ្ធានោ វិយ អទ្ធានោតិ វុត្តោ. ‘‘អស្សសតី’’តិ ច ‘‘បស្សសតី’’តិ ច អស្សាសញ្ច បស្សាសញ្ច វិសុំ វិសុំ វត្វាបិ ភាវនាយ និរន្តរប្បវត្តិទស្សនត្ថំ ‘‘អស្សសតិបិ បស្សសតិបី’’តិ បុន សមាសេត្វា វុត្តំ. ឆន្ទោ ឧប្បជ្ជតីតិ ភាវនាភិវុទ្ធិយា ភិយ្យោភាវាយ ឆន្ទោ ជាយតិ. សុខុមតរន្តិ បស្សម្ភនសព្ភាវតោ វុត្តំ. បាមោជ្ជំ ឧប្បជ្ជតីតិ ភាវនាបារិបូរិយា បីតិ ជាយតិ. អស្សាសបស្សាសាបិ ចិត្តំ វិវត្តតីតិ អស្សាសបស្សាសេ និស្សាយ បដិភាគនិមិត្តេ ឧប្បជ្ជន្តេ បកតិអស្សាសបស្សាសតោ ចិត្តំ និវត្តតិ. ឧបេក្ខា សណ្ឋាតីតិ តស្មិំ បដិភាគនិមិត្តេ ឧបចារប្បនាសមាធិបត្តិយា បុន សមាធានេ ព្យាបារាភាវតោ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា សណ្ឋាតិ នាម. នវហាការេហីតិ ឯត្ថ ភាវនារម្ភតោ បភុតិ បុរេ ឆន្ទុប្បាទា ‘‘អស្សសតិបិ បស្សសតិបី’’តិ វុត្តា តយោ អាការា, ឆន្ទុប្បាទតោ បភុតិ បុរេ បាមោជ្ជុប្បាទា តយោ, បាមោជ្ជុប្បាទតោ បភុតិ តយោតិ នវ អាការា. កាយោតិ ចុណ្ណវិចុណ្ណាបិ អស្សាសបស្សាសា សមូហដ្ឋេន កាយោ. បកតិអស្សាសបកតិបស្សាសេ និស្សាយ ឧប្បន្ននិមិត្តម្បិ អស្សាសបស្សាសាតិ នាមំ លភតិ. ឧបដ្ឋានំ សតីតិ តំ អារម្មណំ ឧបេច្ច តិដ្ឋតីតិ សតិ ឧបដ្ឋានំ នាម. អនុបស្សនា ញាណន្តិ សមថវសេន និមិត្តកាយានុបស្សនា, វិបស្សនាវសេន នាមកាយរូបកាយានុបស្សនា ញាណន្តិ អត្ថោ. កាយោ ឧបដ្ឋានន្តិ សោ កាយោ ឧបេច្ច តិដ្ឋតិ ឯត្ថ សតីតិ ឧបដ្ឋានំ នាម. នោ សតីតិ សោ កាយោ សតិ នាម ន ហោតីតិ អត្ថោ. តាយ សតិយាតិ ឥទានិ វុត្តាយ សតិយា. តេន ញាណេនាតិ ឥទានេវ វុត្តេន ញាណេន. តំ កាយំ អនុបស្សតីតិ សមថវិបស្សនាវសេន យថាវុត្តំ កាយំ អនុគន្ត្វា ឈានសម្បយុត្តញាណេន វា វិបស្សនាញាណេន វា បស្សតិ.

មាតិកាយ កាយាទីនំ បទានំ អភាវេបិ ឥមស្ស ចតុក្កស្ស កាយានុបស្សនាវសេន វុត្តត្តា ឥទានិ វត្តព្ពំ ‘‘កាយេ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានភាវនា’’តិ វចនំ សន្ធាយ កាយបទនិទ្ទេសោ កតោ. កាយេ កាយានុបស្សនាតិ ពហុវិធេ កាយេ តស្ស តស្ស កាយស្ស អនុបស្សនា. អថ វា កាយេ កាយានុបស្សនា, ន អញ្ញធម្មានុបស្សនាតិ វុត្តំ ហោតិ. អនិច្ចទុក្ខានត្តាសុភភូតេ កាយេ ន និច្ចសុខត្តសុភានុបស្សនា, អថ ខោ អនិច្ចទុក្ខានត្តាសុភតោ កាយស្សេវ អនុបស្សនា. អថ វា កាយេ អហន្តិ វា មមន្តិ វា ឥត្ថីតិ វា បុរិសោតិ វា គហេតព្ពស្ស កស្សចិ អននុបស្សនតោ តស្សេវ កាយមត្តស្ស អនុបស្សនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបរិ វេទនាសុ វេទនានុបស្សនាតិអាទីសុ តីសុបិ ឯសេវ នយោ. សតិយេវ ឧបដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានំ, កាយានុបស្សនាយ សម្បយុត្តំ សតិបដ្ឋានំ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ, តស្ស ភាវនា កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានភាវនា.

១៦៧. តំ កាយន្តិ អនិទ្ទិដ្ឋេបិ នាមរូបកាយេ កាយសទ្ទេន តស្សាបិ សង្គហិតត្តា និទ្ទិដ្ឋំ វិយ កត្វា វុត្តំ. អនិច្ចានុបស្សនាទយោ ហិ នាមរូបកាយេ ឯវ លព្ភន្តិ, ន និមិត្តកាយេ. អនុបស្សនា ច ភាវនា ច វុត្តត្ថា ឯវ. ទីឃំ អស្សាសបស្សាសវសេនាតិអាទិ អានាបានស្សតិភាវនាយ អានិសំសំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. តស្សា ហិ សតិវេបុល្លតាញាណវេបុល្លតា ច អានិសំសោ. តត្ថ ចិត្តស្ស ឯកគ្គតំ អវិក្ខេបំ បជានតោតិ បដិលទ្ធជ្ឈានស្ស វិបស្សនាកាលេ ចិត្តេកគ្គតំ សន្ធាយ វុត្តំ. វិទិតា វេទនាតិ សាមញ្ញតោ ឧទយទស្សនេន វិទិតា វេទនា. វិទិតា ឧបដ្ឋហន្តីតិ ខយតោ វយតោ សុញ្ញតោ វិទិតា ឧបដ្ឋហន្តិ. វិទិតា អព្ភត្ថំ គច្ឆន្តីតិ សាមញ្ញតោ វយទស្សនេន វិទិតា វិនាសំ គច្ឆន្តិ, ភិជ្ជន្តីតិ អត្ថោ. សញ្ញាវិតក្កេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥមេសុ បន តីសុ វុត្តេសុ សេសា រូបធម្មាបិ វុត្តា ហោន្តិ. កស្មា បន ឥមេ តយោ ឯវ វុត្តាតិ ចេ? ទុប្បរិគ្គហត្តា. វេទនាសុ តាវ សុខទុក្ខា បាកដា, ឧបេក្ខា បន សុខុមា ទុប្បរិគ្គហា, ន សុដ្ឋុ បាកដា. សាបិ ចស្ស បាកដា ហោតិ, សញ្ញា អាការមត្តគ្គាហកត្តា ន យថាសភាវគ្គាហិនី. សា ច សភាវសាមញ្ញលក្ខណគ្គាហកេន វិបស្សនាញាណេន សម្បយុត្តា អតិ វិយ អបាកដា. សាបិ ចស្ស បាកដា ហោតិ, វិតក្កោ ញាណបតិរូបកត្តា ញាណតោ វិសុំ កត្វា ទុប្បរិគ្គហោ. ញាណបតិរូបកោ ហិ វិតក្កោ. យថាហ – ‘‘យា ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាទិដ្ឋិ យោ ច សម្មាសង្កប្បោ, ឥមេ ធម្មា បញ្ញាក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦២). សោបិ ចស្ស វិតក្កោ បាកដោ ហោតីតិ ឯវំ ទុប្បរិគ្គហេសុ វុត្តេសុ សេសា វុត្តាវ ហោន្តីតិ. ឥមេសំ បន បទានំ និទ្ទេសេ កថំ វិទិតា វេទនា ឧប្បជ្ជន្តីតិ បុច្ឆិត្វា តំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ វេទនុប្បាទស្ស វិទិតត្តេយេវ វិស្សជ្ជិតេ វេទនាយ វិទិតត្តំ វិស្សជ្ជិតំ ហោតីតិ កថំ វេទនាយ ឧប្បាទោ វិទិតោ ហោតីតិអាទិមាហ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. អវិជ្ជាសមុទយា អវិជ្ជានិរោធាតិអាទយោ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថា ឯវ. ឥមិនាវ នយេន សញ្ញាវិតក្កាបិ វេទិតព្ពា. វិតក្កវារេ បន ‘‘ផស្សសមុទយា ផស្សនិរោធា’’តិ អវត្វា ផស្សដ្ឋានេ សញ្ញាសមុទយា សញ្ញានិរោធាតិ វុត្តំ. តំ កស្មា ឥតិ ចេ? សញ្ញាមូលកត្តា វិតក្កស្ស. ‘‘សញ្ញានានត្តំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សង្កប្បនានត្ត’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.៣៥៩) ហិ វុត្តំ.

អនិច្ចតោ មនសិករោតោតិអាទីសុ ច ‘‘វេទនំ អនិច្ចតោ មនសិករោតោ’’តិអាទិនា នយេន តស្មិំ តស្មិំ វារេ សោ សោយេវ ធម្មោ យោជេតព្ពោ. យស្មា បន វិបស្សនាសម្បយុត្តា វេទនា វិបស្សនាកិច្ចករណេ អសមត្ថត្តា វិបស្សនាយ អនុបការិកា, តស្មាយេវ ច ពោធិបក្ខិយធម្មេសុ នាគតា. វិបស្សនាសម្បយុត្តាយ បន សញ្ញាយ កិច្ចមេវ អបរិព្យត្តំ, តស្មា សា វិបស្សនាយ ឯកន្តមនុបការិកា ឯវ. វិតក្កំ បន វិនា វិបស្សនាកិច្ចមេវ នត្ថិ. វិតក្កសហាយា ហិ វិបស្សនា សកកិច្ចំ ករោតិ. យថាហ –

‘‘បញ្ញា អត្តនោ ធម្មតាយ អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តាតិ អារម្មណំ និច្ឆេតុំ ន សក្កោតិ, វិតក្កេ បន អាកោដេត្វា អាកោដេត្វា ទេន្តេ សក្កោតិ. កថំ? យថា ហិ ហេរញ្ញិកោ កហាបណំ ហត្ថេ ឋបេត្វា សព្ពភាគេសុ ឱលោកេតុកាមោ សមានោបិ ន ចក្ខុតលេនេវ បរិវត្តេតុំ សក្កោតិ, អង្គុលិបព្ពេហិ បន បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេតុំ សក្កោតិ, ឯវមេវ ន បញ្ញា អត្តនោ ធម្មតាយ អនិច្ចាទិវសេន អារម្មណំ និច្ឆេតុំ សក្កោតិ, អភិនិរោបនលក្ខណេន បន អាហននបរិយាហននរសេន វិតក្កេន អាកោដេន្តេន វិយ បរិវត្តេន្តេន វិយ ច អាទាយាទាយ ទិន្នមេវ និច្ឆេតុំ សក្កោតី’’តិ (វិសុទ្ធិ. ២.៥៦៨).

តស្មា វេទនាសញ្ញានំ វិបស្សនាយ អនុបការត្តា លក្ខណមត្តវសេនេវ ទស្សេតុំ ‘‘វេទនាយ សញ្ញាយា’’តិ តត្ថ តត្ថ ឯកវចនេន និទ្ទេសោ កតោ. យត្តកោ បន វិបស្សនាយ ភេទោ, តត្តកោ ឯវ វិតក្កស្សាតិ ទស្សេតុំ ‘‘វិតក្កាន’’ន្តិ តត្ថ តត្ថ ពហុវចនេន និទ្ទេសោ កតោតិ វត្តុំ យុជ្ជតិ.

១៦៨. បុន ទីឃំ អស្សាសបស្សាសវសេនាតិអាទិ អានាបានស្សតិភាវនាយ សម្បត្តិំ ភាវនាផលញ្ច ទស្សេតុំ វុត្តំ. តត្ថ សមោធានេតីតិ អារម្មណំ ឋបេតិ, អារម្មណំ បតិដ្ឋាបេតីតិ វា អត្ថោ. សមោទហនព្យាបារាភាវេបិ ភាវនាបារិបូរិយា ឯវ សមោទហតិ នាម. គោចរន្តិ វិបស្សនាក្ខណេ សង្ខារារម្មណំ, មគ្គក្ខណេ ផលក្ខណេ ច និព្ពានារម្មណំ. សមត្ថន្តិ សមមេវ អត្ថោ, សមស្ស វា អត្ថោតិ សមត្ថោ. តំ សមត្ថំ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. មគ្គំ សមោធានេតីតិ មគ្គផលក្ខណេយេវ គោចរំ និព្ពានមេវ. អយំ បុគ្គលោតិ អានាបានស្សតិភាវនំ អនុយុត្តោ យោគាវចរោវ. ឥមស្មិំ អារម្មណេតិ ឯត្ថ បន ‘‘កាយេ’’តិបទេន សង្គហិតេ នាមរូបកាយសង្ខាតេ សង្ខតារម្មណេ តេនេវ កមេន មគ្គេ និព្ពានារម្មណេ ច. យំ តស្សាតិអាទីហិ អារម្មណគោចរសទ្ទានំ ឯកត្ថតា វុត្តា. តស្សាតិ តស្ស បុគ្គលស្ស. បជានាតីតិ បុគ្គលោ បជាននា បញ្ញាតិ បុគ្គលោ បញ្ញាយ បជានាតីតិ វុត្តំ ហោតិ. អារម្មណស្ស ឧបដ្ឋានន្តិ វិបស្សនាក្ខណេ សង្ខារារម្មណស្ស, មគ្គផលក្ខណេ និព្ពានារម្មណស្ស ឧបដ្ឋានំ សតិ. ឯត្ថ ច កម្មត្ថេ សាមិវចនំ យថា រញ្ញោ ឧបដ្ឋានន្តិ. អវិក្ខេបោតិ សមាធិ. អធិដ្ឋានន្តិ យថាវុត្តសង្ខារារម្មណំ និព្ពានារម្មណញ្ច. តញ្ហិ អធិដ្ឋាតិ ឯត្ថ ចិត្តន្តិ អធិដ្ឋានំ. វោទានន្តិ ញាណំ. តញ្ហិ វោទាយតិ វិសុជ្ឈតិ តេន ចិត្តន្តិ វោទានំ. លីនបក្ខិកោ សមាធិ អលីនភាវប្បត្តិយា សមភូតត្តា សមំ, ឧទ្ធច្ចបក្ខិកំ ញាណំ អនុទ្ធតភាវប្បត្តិយា សមភូតត្តា សមំ. តេន វិបស្សនាមគ្គផលក្ខណេសុ សមថវិបស្សនានំ យុគនទ្ធតា វុត្តា ហោតិ. សតិ បន សព្ពត្ថិកត្តា តទុភយសមតាយ ឧបការិកាតិ សមំ, អារម្មណំ សមតាធិដ្ឋានត្តា សមំ. អនវជ្ជដ្ឋោតិ វិបស្សនាយ អនវជ្ជសភាវោ. និក្លេសដ្ឋោតិ មគ្គស្ស និក្កិលេសសភាវោ. និក្កិលេសដ្ឋោតិ វា បាឋោ. វោទានដ្ឋោតិ ផលស្ស បរិសុទ្ធសភាវោ. បរមដ្ឋោតិ និព្ពានស្ស សព្ពធម្មុត្តមសភាវោ. បដិវិជ្ឈតីតិ តំ តំ សភាវំ អសម្មោហតោ បដិវិជ្ឈតិ. ឯត្ថ ច ‘‘អារម្មណស្ស ឧបដ្ឋាន’’ន្តិអាទីហិ សម្មា បដិវេធោ វុត្តោ. ឯត្ថេវ ច វោទានដ្ឋបដិវេធស្ស វុត្តត្តា តេន ឯកលក្ខណា អនវជ្ជដ្ឋនិក្កិលេសដ្ឋបរមដ្ឋា លក្ខណហារវសេន វុត្តាយេវ ហោន្តិ. យថាហ –

‘‘វុត្តម្ហិ ឯកធម្មេ, យេ ធម្មា ឯកលក្ខណា កេចិ;

វុត្តា ភវន្តិ សព្ពេ, សោ ហារោ លក្ខណោ នាមា’’តិ. (នេត្តិ. ៤.៥ និទ្ទេសវារ);

អនវជ្ជដ្ឋោ និក្កិលេសដ្ឋោ ចេត្ថ អវិក្ខេបសង្ខាតស្ស សមស្ស អត្ថោ បយោជនន្តិ សមត្ថោ, វោទានដ្ឋោ វិបស្សនាមគ្គវោទានំ សន្ធាយ សមមេវ អត្ថោតិ សមត្ថោ, ផលវោទានំ សន្ធាយ មគ្គវោទានសង្ខាតស្ស សមស្ស អត្ថោតិ សមត្ថោ, បរមដ្ឋោ បន សមមេវ អត្ថោតិ វា និព្ពានបយោជនត្តា សព្ពស្ស សមស្ស អត្ថោតិ វា សមត្ថោ, តំ វុត្តប្បការំ សមញ្ច សមត្ថញ្ច ឯកទេសសរូបេកសេសំ កត្វា សមត្ថញ្ច បដិវិជ្ឈតីតិ វុត្តំ. ឥន្ទ្រិយពលពោជ្ឈង្គធម្មា វិបស្សនាមគ្គផលក្ខណេបិ លព្ភន្តិ, មគ្គោ ច តិស្សោ ច វិសុទ្ធិយោ មគ្គផលក្ខណេយេវ, វិមោក្ខោ ច វិជ្ជា ច ខយេ ញាណញ្ច មគ្គក្ខណេយេវ, វិមុត្តិ ច អនុប្បាទេ ញាណញ្ច ផលក្ខណេយេវ, សេសា វិបស្សនាក្ខណេបីតិ. ធម្មវារេ ឥមេ ធម្មេ ឥមស្មិំ អារម្មណេ សមោធានេតីតិ និព្ពានំ ឋបេត្វា សេសា យថាយោគំ វេទិតព្ពា. ឥទំ បន យេភុយ្យវសេន វុត្តំ. អវុត្តត្ថា បនេត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តា ឯវ. ឯកេកចតុក្កវសេនេត្ថ និយ្យានេ ទស្សិតេបិ ចតុក្កន្តោគធស្ស ឯកេកស្សាបិ ភាគស្ស និយ្យានស្ស ឧបនិស្សយត្តា ឯកេកភាគវសេន និយ្យានំ ទស្សិតំ. ន ហិ ឯកេកំ វិនា និយ្យានំ ហោតីតិ.

ទីឃំអស្សាសបស្សាសនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៦៩. រស្សនិទ្ទេសេ ឥត្តរសង្ខាតេតិ បរិត្តសង្ខាតេ កាលេ. សេសមេត្ថ វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ.

១៧០. សព្ពកាយបដិសំវេទិនិទ្ទេសេ អរូបធម្មេសុ វេទនាយ ឱឡារិកត្តា សុខគ្គហណត្ថំ បឋមំ ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណសំវេទិកា វេទនា វុត្តា, តតោ យំ វេទេតិ, តំ សញ្ជានាតីតិ ឯវំ វេទនាវិសយស្ស អាការគ្គាហិកា សញ្ញា, តតោ សញ្ញាវសេន អភិសង្ខារិកា ចេតនា, តតោ ‘‘ផុដ្ឋោ វេទេតិ, ផុដ្ឋោ សញ្ជានាតិ, ផុដ្ឋោ ចេតេតី’’តិ (សំ. និ. ៤.៩៣) វចនតោ ផស្សោ, តតោ សព្ពេសំ សាធារណលក្ខណោ មនសិការោ, ចេតនាទីហិ សង្ខារក្ខន្ធោ វុត្តោ. ឯវំ តីសុ ខន្ធេសុ វុត្តេសុ តំនិស្សយោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ វុត្តោវ ហោតិ. នាមញ្ចាតិ វុត្តប្បការំ នាមញ្ច. នាមកាយោ ចាតិ ឥទំ បន នាមេន និព្ពានស្សបិ សង្គហិតត្តា លោកុត្តរានញ្ច អវិបស្សនុបគត្តា តំ អបនេតុំ វុត្តំ. ‘‘កាយោ’’តិ ហិ វចនេន និព្ពានំ អបនីតំ ហោតិ និព្ពានស្ស រាសិវិនិមុត្តត្តា. យេ ច វុច្ចន្តិ ចិត្តសង្ខារាតិ ‘‘សញ្ញា ច វេទនា ច ចេតសិកា ឯតេ ធម្មា ចិត្តបដិពទ្ធា ចិត្តសង្ខារា’’តិ (បដិ. ម. ១.១៧៤; ម. និ. ១.៤៦៣) ឯវំ វុច្ចមានាបិ ចិត្តសង្ខារា ឥធ នាមកាយេនេវ សង្គហិតាតិ វុត្តំ ហោតិ. មហាភូតាតិ មហន្តបាតុភាវតោ មហាភូតសាមញ្ញតោ មហាបរិហារតោ មហាវិការតោ មហន្តភូតត្តា ចាតិ មហាភូតា. តេ បន – បថវី អាបោ តេជោ វាយោតិ ចត្តារោ. ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទាយរូបន្តិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ, ចត្តារោ មហាភូតេ ឧបាទាយ និស្សាយ អមុញ្ចិត្វា បវត្តរូបន្តិ អត្ថោ. តំ បន – ចក្ខុ សោតំ ឃានំ ជិវ្ហា កាយោ រូបំ សទ្ទោ គន្ធោ រសោ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បុរិសិន្ទ្រិយំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ ហទយវត្ថុ ឱជា កាយវិញ្ញត្តិ វចីវិញ្ញត្តិ អាកាសធាតុ រូបស្ស លហុតា មុទុតា កម្មញ្ញត្តា ឧបចយោ សន្តតិ ជរតា អនិច្ចតាតិ ចតុវីសតិវិធំ. អស្សាសោ ច បស្សាសោ ចាតិ បាកតិកោយេវ. អស្សាសបស្សាសេ និស្សាយ ឧប្បន្នំ បដិភាគនិមិត្តម្បិ តទេវ នាមំ លភតិ បថវីកសិណាទីនិ វិយ. រូបសរិក្ខកត្តា រូបន្តិ ច នាមំ លភតិ ‘‘ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតី’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ២០៤; ទី. និ. ៣.៣៣៨) វិយ. និមិត្តញ្ច ឧបនិពន្ធនាតិ សតិឧបនិពន្ធនាយ និមិត្តភូតំ អស្សាសបស្សាសានំ ផុសនដ្ឋានំ. យេ ច វុច្ចន្តិ កាយសង្ខារាតិ ‘‘អស្សាសបស្សាសា កាយិកា ឯតេ ធម្មា កាយបដិពទ្ធា កាយសង្ខារា’’តិ (បដិ. ម. ១.១៧១; ម. និ. ១.៤៦៣) ឯវំ វុច្ចមានាបិ កាយសង្ខារា ឥធ រូបកាយេនេវ សង្គហិតាតិ វុត្តំ ហោតិ.

តេ កាយា បដិវិទិតា ហោន្តីតិ ឈានក្ខណេ អស្សាសបស្សាសនិមិត្តកាយា វិបស្សនាក្ខណេ អវសេសរូបារូបកាយា អារម្មណតោ បដិវិទិតា ហោន្តិ, មគ្គក្ខណេ អសម្មោហតោ បដិវិទិតា ហោន្តិ. អស្សាសបស្សាសវសេន បដិលទ្ធជ្ឈានស្ស យោគិស្ស ឧប្បន្នវិបស្សនាមគ្គេបិ សន្ធាយ ទីឃំ អស្សាសបស្សាសវសេនាតិអាទិ វុត្តំ.

អាវជ្ជតោ បជានតោតិអាទីនិ សីលកថាយំ វុត្តត្ថានិ. តេ វុត្តប្បការេ កាយេ អន្តោករិត្វា ‘‘សព្ពកាយបដិសំវេទី’’តិ វុត្តំ.

សព្ពកាយបដិសំវេទី អស្សាសបស្សាសានំ សំវរដ្ឋេនាតិអាទីសុ ‘‘សព្ពកាយបដិសំវេទី’’តិវុត្តអស្សាសបស្សាសតោ ឧប្បន្នជ្ឈានវិបស្សនាមគ្គេសុ សំវរោយេវ សំវរដ្ឋេន សីលវិសុទ្ធិ. អវិក្ខេបោយេវ អវិក្ខេបដ្ឋេន ចិត្តវិសុទ្ធិ. បញ្ញាយេវ ទស្សនដ្ឋេន ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ. ឈានវិបស្សនាសុ វិរតិអភាវេបិ បាបាភាវមត្តមេវ សំវរោ នាមាតិ វេទិតព្ពំ.

១៧១. បស្សម្ភយន្តិអាទីនំ និទ្ទេសេ កាយិកាតិ រូបកាយេ ភវា. កាយបដិពទ្ធាតិ កាយំ បដិពទ្ធា កាយំ និស្សិតា, កាយេ សតិ ហោន្តិ, អសតិ ន ហោន្តិ, តស្មាយេវ តេ កាយេន សង្ខរីយន្តីតិ កាយសង្ខារា. បស្សម្ភេន្តោតិ និព្ពាបេន្តោ សន្និសីទាបេន្តោ. បស្សម្ភនវចនេនេវ ឱឡារិកានំ បស្សម្ភនំ សិទ្ធំ. និរោធេន្តោតិ ឱឡារិកានំ អនុប្បាទនេន និរោធេន្តោ. វូបសមេន្តោតិ ឱឡារិកេយេវ ឯកសន្តតិបរិណាមនយេន សន្តភាវំ នយន្តោ. សិក្ខតីតិ អធិការវសេន អស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតីតិ សម្ពន្ធោ, តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខតីតិ វា អត្ថោ.

ឥទានិ ឱឡារិកបស្សម្ភនំ ទស្សេតុំ យថារូបេហីតិអាទិមាហ. តត្ថ យថារូបេហីតិ យាទិសេហិ. អានមនាតិ បច្ឆតោ នមនា. វិនមនាតិ ឧភយបស្សតោ នមនា. សន្នមនាតិ សព្ពតោបិ នមន្តស្ស សុដ្ឋុ នមនា. បណមនាតិ បុរតោ នមនា. ឥញ្ជនាតិ កម្បនា. ផន្ទនាតិ ឦសកំ ចលនា. បកម្បនាតិ ភុសំ កម្បនា. យថារូបេហិ កាយសង្ខារេហិ កាយស្ស អានមនា…បេ… បកម្បនា, តថារូបំ កាយសង្ខារំ បស្សម្ភយន្តិ ច, យា កាយស្ស អានមនា…បេ… បកម្បនា, តញ្ច បស្សម្ភយន្តិ ច សម្ពន្ធោ កាតព្ពោ. កាយសង្ខារេសុ ហិ បស្សម្ភិតេសុ កាយស្ស អានមនាទយោ ច បស្សម្ភិតាយេវ ហោន្តីតិ. យថារូបេហិ កាយសង្ខារេហិ កាយស្ស ន អានមនាទិកា ហោតិ, តថារូបំ សន្តំ សុខុមម្បិ កាយសង្ខារំ បស្សម្ភយន្តិ ច, យា កាយស្ស ន អានមនាទិកា, តញ្ច សន្តំ សុខុមំ បស្សម្ភយន្តិ ច សម្ពន្ធតោ វេទិតព្ពំ. សន្តំ សុខុមន្តិ ច ភាវនបុំសកវចនមេតំ. ឥតិ កិរាតិ ឯត្ថ ឥតិ ឯវមត្ថេ, កិរ យទិអត្ថេ. យទិ ឯវំ សុខុមកេបិ អស្សាសបស្សាសេ បស្សម្ភយំ អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតីតិ ចោទកេន ចោទនា អារទ្ធា ហោតិ. អថ វា កិរាតិ ចោទកវចនត្តា អសទ្ទហនត្ថេ អសហនត្ថេ បរោក្ខត្ថេ ច យុជ្ជតិយេវ, ឯវំ សុខុមានម្បិ បស្សម្ភនំ សិក្ខតីតិ ន សទ្ទហាមិ ន សហាមិ អបច្ចក្ខំ មេតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឯវំ សន្តេតិ ឯវំ សុខុមានំ បស្សម្ភនេ សន្តេ. វាតូបលទ្ធិយា ច បភាវនា ន ហោតីតិ អស្សាសបស្សាសវាតស្ស ឧបលទ្ធិយា. ឧបលទ្ធីតិ វិញ្ញាណំ. អស្សាសបស្សាសវាតំ ឧបលព្ភមានស្ស តទារម្មណស្ស ភាវនាវិញ្ញាណស្ស បភាវនា ឧប្បាទនា ន ហោតិ, តស្ស អារម្មណស្ស ភាវនា ន ហោតីតិ អត្ថោ. អស្សាសបស្សាសានញ្ច បភាវនា ន ហោតីតិ ភាវនាយ សុខុមកានម្បិ អស្សាសបស្សាសានំ និរោធនតោ តេសញ្ច ឧប្បាទនា បវត្តនា ន ហោតីតិ អត្ថោ. អានាបានស្សតិយា ច បភាវនា ន ហោតីតិ អស្សាសបស្សាសាភាវតោយេវ តទារម្មណាយ ភាវនាវិញ្ញាណសម្បយុត្តាយ សតិយា ច បវត្តនា ន ហោតិ. តស្មាយេវ តំសម្បយុត្តស្ស អានាបានស្សតិសមាធិស្ស ច ភាវនា ន ហោតិ. ន ច នំ តន្តិ ឯត្ថ ច នន្តិ និបាតមត្តំ ‘‘ភិក្ខុ ច ន’’ន្តិអាទីសុ (បារា. ២៧៣) វិយ. តំ វុត្តវិធិំ សមាបត្តិំ បណ្ឌិតា ន សមាបជ្ជន្តិបិ តតោ ន វុដ្ឋហន្តិបីតិ សម្ពន្ធោ. ចោទនាបក្ខស្ស បរិហារវចនេ ឥតិ កិរាតិ ឯវមេវ. ឯត្ថ ឯវការត្ថេ កិរសទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវំ សន្តេតិ ឯវំ បស្សម្ភនេ សន្តេ ឯវ.

យថា កថំ វិយាតិ យថា តំ វុត្តវិធានំ ហោតិ, តថា តំ កថំ វិយាតិ ឧបមំ បុច្ឆតិ. ឥទានិ សេយ្យថាបីតិ តំ ឧបមំ ទស្សេតិ. កំសេតិ កំសមយភាជនេ. និមិត្តន្តិ តេសំ សទ្ទានំ អាការំ. ‘‘និមិត្ត’’ន្តិ ច សាមិអត្ថេ ឧបយោគវចនំ, និមិត្តស្សាតិ អត្ថោ. សទ្ទនិមិត្តញ្ច សទ្ទតោ អនញ្ញំ. សុគ្គហិតត្តាតិ សុដ្ឋុ ឧគ្គហិតត្តា. សុគហិតត្តាតិបិ បាឋោ, សុដ្ឋុ គហិតត្តាតិ អត្ថោ. សុមនសិកតត្តាតិ សុដ្ឋុ អាវជ្ជិតត្តា. សូបធារិតត្តាតិ សុដ្ឋុ ចិត្តេ ឋបិតត្តា. សុខុមសទ្ទនិមិត្តារម្មណតាបីតិ តទា សុខុមានម្បិ សទ្ទានំ និរុទ្ធត្តា អនុគ្គហិតសទ្ទនិមិត្តស្ស អនារម្មណម្បិ សុខុមតរំ សទ្ទនិមិត្តំ អារម្មណំ កត្វា សុខុមតរំ សទ្ទនិមិត្តារម្មណម្បិ ចិត្តំ បវត្តតិ, សុខុមតរសទ្ទនិមិត្តារម្មណភាវតោបីតិ វា អត្ថោ. ឥមិនាវ នយេន អប្បនាយម្បិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

បស្សម្ភយន្តិអាទីសុ ‘‘បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារ’’ន្តិ វុត្តា អស្សាសបស្សាសា កាយោតិ វា ‘‘បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារ’’ន្តិ ឯត្ថ អស្សាសបស្សាសា កាយោតិ វា យោជនា វេទិតព្ពា. ភាវនាវិសុទ្ធិយា កាយសង្ខារេ បស្សម្ភមានេបិ ឱឡារិកំ កាយសង្ខារំ បស្សម្ភេមីតិ យោគិនោ អាភោគេ សតិ តេនាទរេន អតិវិយ បស្សម្ភតិ. អនុបដ្ឋហន្តម្បិ សុខុមំ សុអានយំ ហោតិ.

អដ្ឋ អនុបស្សនាញាណានីតិ ‘‘ទីឃំ រស្សំ សព្ពកាយបដិសំវេទី បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារ’’ន្តិ វុត្តេសុ ចតូសុ វត្ថូសុ អស្សាសវសេន ចតស្សោ, បស្សាសវសេន ចតស្សោតិ អដ្ឋ អនុបស្សនាញាណានិ. អដ្ឋ ច ឧបដ្ឋានានុស្សតិយោតិ ‘‘ទីឃំ អស្សាសវសេន ចិត្តស្ស ឯកគ្គតំ អវិក្ខេបំ បជានតោ សតិ ឧបដ្ឋិតា ហោតី’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ១.១៧០) នយេន វុត្តេសុ ចតូសុ វត្ថូសុ អស្សាសវសេន ចតស្សោ, បស្សាសវសេន ចតស្សោតិ អដ្ឋ ច ឧបដ្ឋានានុស្សតិយោ. អដ្ឋ ចុបដ្ឋានានុស្សតិយោតិបិ បាឋោ. ចត្តារិ សុត្តន្តិកវត្ថូនីតិ ភគវតា អានាបានស្សតិសុត្តន្តេ (ម. និ. ៣.១៤៤ អាទយោ) វុត្តត្តា បឋមចតុក្កវសេន ចត្តារិ សុត្តន្តិកវត្ថូនីតិ.

បឋមចតុក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៧២. ទុតិយចតុក្កស្ស បីតិបដិសំវេទិនិទ្ទេសេ ឧប្បជ្ជតិ បីតិ បាមោជ្ជន្តិ ឯត្ថ បីតីតិ មូលបទំ. បាមោជ្ជន្តិ តស្ស អត្ថបទំ, បមុទិតភាវោតិ អត្ថោ. យា បីតិ បាមោជ្ជន្តិអាទីសុ យា ‘‘បីតី’’តិ ច ‘‘បាមោជ្ជ’’ន្តិ ច ឯវមាទីនិ នាមានិ លភតិ, សា បីតីតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ បីតីតិ សភាវបទំ. បមុទិតស្ស ភាវោ បាមោជ្ជំ. អាមោទនាការោ អាមោទនា. បមោទនាការោ បមោទនា. យថា វា ភេសជ្ជានំ វា តេលានំ វា ឧណ្ហោទកសីតោទកានំ វា ឯកតោករណំ មោទនាតិ វុច្ចតិ, ឯវមយម្បិ ធម្មានំ ឯកតោករណេន មោទនា, ឧបសគ្គវសេន បន បទំ មណ្ឌេត្វា អាមោទនា បមោទនាតិ វុត្តំ. ហាសេតីតិ ហាសោ, បហាសេតីតិ បហាសោ, ហដ្ឋបហដ្ឋាការានមេតំ អធិវចនំ. វិត្តីតិ វិត្តំ, ធនស្សេតំ នាមំ. អយំ បន សោមនស្សបច្ចយត្តា វិត្តិសរិក្ខតាយ វិត្តិ. យថា ហិ ធនិនោ ធនំ បដិច្ច សោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ បីតិមតោបិ បីតិំ បដិច្ច សោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ. តស្មា ‘‘វិត្តី’’តិ វុត្តា. តុដ្ឋិសភាវសណ្ឋិតាយ ហិ បីតិយា ឯតំ នាមំ. បីតិមា បន បុគ្គលោ កាយចិត្តានំ ឧគ្គតត្តា អព្ភុគ្គតត្តា ‘‘ឧទគ្គោ’’តិ វុច្ចតិ, ឧទគ្គស្ស ភាគោ ឱទគ្យំ. អត្តនោ មនតា អត្តមនតា. អនភិរទ្ធស្ស ហិ មនោ ទុក្ខបទដ្ឋានត្តា ន អត្តនោ មនោ នាម ហោតិ, អភិរទ្ធស្ស សុខបទដ្ឋានត្តា អត្តនោ មនោ នាម ហោតិ, ឥតិ អត្តនោ មនតា អត្តមនតា, សកមនតា សកមនស្ស ភាវោតិ អត្ថោ. សា បន យស្មា ន អញ្ញស្ស កស្សចិ អត្តនោ មនតា, ចិត្តស្សេវ បនេសោ ភាវោ ចេតសិកោ ធម្មោ, តស្មា អត្តមនតា ចិត្តស្សាតិ វុត្តា. សេសមេត្ថ ច ឧបរិ ច ហេដ្ឋា វុត្តនយេន យោជេត្វា វេទិតព្ពំ.

១៧៣. សុខបដិសំវេទិនិទ្ទេសេ ទ្វេ សុខានីតិ សមថវិបស្សនាភូមិទស្សនត្ថំ វុត្តំ. កាយិកញ្ហិ សុខំ វិបស្សនាយ ភូមិ, ចេតសិកំ សុខំ សមថស្ស ច វិបស្សនាយ ច ភូមិ. កាយិកន្តិ បសាទកាយំ វិនា អនុប្បត្តិតោ កាយេ និយុត្តន្តិ កាយិកំ. ចេតសិកន្តិ អវិប្បយោគវសេន ចេតសិ និយុត្តន្តិ ចេតសិកំ. តត្ថ កាយិកបទេន ចេតសិកំ សុខំ បដិក្ខិបតិ, សុខបទេន កាយិកំ ទុក្ខំ. តថា ចេតសិកបទេន កាយិកំ សុខំ បដិក្ខិបតិ, សុខបទេន ចេតសិកំ ទុក្ខំ. សាតន្តិ មធុរំ សុមធុរំ. សុខន្តិ សុខមេវ, ន ទុក្ខំ. កាយសម្ផស្សជន្តិ កាយសម្ផស្សេ ជាតំ. សាតំ សុខំ វេទយិតន្តិ សាតំ វេទយិតំ, ន អសាតំ វេទយិតំ. សុខំ វេទយិតំ, ន ទុក្ខំ វេទយិតំ. បរតោ តីណិ បទានិ ឥត្ថិលិង្គវសេន វុត្តានិ. សាតា វេទនា, ន អសាតា. សុខា វេទនា, ន ទុក្ខាតិ អយមេវ បនេត្ថ អត្ថោ.

ចេតសិកសុខនិទ្ទេសោ វុត្តបដិបក្ខនយេន យោជេតព្ពោ. តេ សុខាតិ លិង្គវិបល្លាសោ កតោ, តានិ សុខានីតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសមេត្ថ ចតុក្កេ ហេដ្ឋា បឋមចតុក្កេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ចត្តារិ សុត្តន្តិកវត្ថូនិ ទុតិយចតុក្កវសេន វេទិតព្ពានីតិ.

ទុតិយចតុក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៧៦. តតិយចតុក្កនិទ្ទេសេ ចិត្តន្តិ មូលបទំ. វិញ្ញាណន្តិ អត្ថបទំ. យំ ចិត្តន្តិអាទិ បីតិយំ វុត្តនយេន យោជេតព្ពំ. តត្ថ ចិត្តន្តិអាទីសុ ចិត្តវិចិត្តតាយ ចិត្តំ. អារម្មណំ មិនមានំ ជានាតីតិ មនោ. មានសន្តិ មនោយេវ. ‘‘អន្តលិក្ខចរោ បាសោ, យ្វាយំ ចរតិ មានសោ’’តិ (សំ. និ. ១.១៥១; មហាវ. ៣៣) ហិ ឯត្ថ បន សម្បយុត្តកធម្មោ មានសោតិ វុត្តោ.

‘‘កថញ្ហិ ភគវា តុយ្ហំ, សាវកោ សាសនេ រតោ;

អប្បត្តមានសោ សេក្ខោ, កាលំ កយិរា ជនេ សុតា’’តិ. (សំ. និ. ១.១៥៩) –

ឯត្ថ អរហត្តំ មានសន្តិ វុត្តំ. ឥធ បន មនោវ មានសំ. ព្យញ្ជនវសេន ហេតំ បទំ វឌ្ឍិតំ.

ហទយន្តិ ចិត្តំ. ‘‘ចិត្តំ វា តេ ខិបិស្សាមិ, ហទយំ វា តេ ផាលេស្សាមី’’តិ (សំ. និ. ១.២៣៧; សុ. និ. អាឡវកសុត្ត) ឯត្ថ ឧរោ ហទយន្តិ វុត្តំ. ‘‘ហទយា ហទយំ មញ្ញេ អញ្ញាយ តច្ឆតី’’តិ (ម. និ. ១.៦៣) ឯត្ថ ចិត្តំ. ‘‘វក្កំ ហទយ’’ន្តិ (ទី. និ. ២.៣៧៧; ម. និ. ១.១១០) ឯត្ថ ហទយវត្ថុ. ឥធ បន ចិត្តមេវ អព្ភន្តរដ្ឋេន ‘‘ហទយ’’ន្តិ វុត្តំ. តទេវ បរិសុទ្ធដ្ឋេន បណ្ឌរំ. ភវង្គំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. យថាហ – ‘‘បភស្សរមិទំ, ភិក្ខវេ, ចិត្តំ, តញ្ច ខោ អាគន្តុកេហិ ឧបក្កិលេសេហិ ឧបក្កិលិដ្ឋ’’ន្តិ (អ. និ. ១.៤៩). តតោ និក្ខន្តត្តា បន អកុសលម្បិ គង្គាយ និក្ខន្តា នទី គង្គា វិយ, គោធាវរិតោ និក្ខន្តា គោធាវរី វិយ ច ‘‘បណ្ឌរ’’ន្ត្វេវ វុត្តំ. យស្មា បន អារម្មណវិជាននលក្ខណំ ចិត្តំ ឧបក្កិលេសេន កិលេសោ ន ហោតិ, សភាវតោ បរិសុទ្ធមេវ ហោតិ, ឧបក្កិលេសយោគេ បន សតិ ឧបក្កិលិដ្ឋំ នាម ហោតិ, តស្មាបិ ‘‘បណ្ឌរ’’ន្តិ វត្តុំ យុជ្ជតិ.

មនោ មនាយតនន្តិ ឥធ បន មនោគហណំ មនស្សេវ អាយតនភាវទីបនត្ថំ. តេនេតំ ទីបេតិ – ‘‘នយិទំ ទេវាយតនំ វិយ មនស្ស អាយតនត្តា មនាយតនំ, អថ ខោ មនោ ឯវ អាយតនំ មនាយតន’’ន្តិ.

អាយតនដ្ឋោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ. មនតេ ឥតិ មនោ, វិជានាតីតិ អត្ថោ. អដ្ឋកថាចរិយា បនាហុ – នាឡិយា មិនមានោ វិយ មហាតុលាយ ធារយមានោ វិយ ច អារម្មណំ ជានាតីតិ មនោ, តទេវ មននលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ, មនោវ ឥន្ទ្រិយំ មនិន្ទ្រិយំ.

វិជានាតីតិ វិញ្ញាណំ. វិញ្ញាណមេវ ខន្ធោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ. រុឡ្ហិតោ ខន្ធោ វុត្តោ. រាសដ្ឋេន ហិ វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស ឯកទេសោ ឯកំ វិញ្ញាណំ. តស្មា យថា រុក្ខស្ស ឯកទេសំ ឆិន្ទន្តោ រុក្ខំ ឆិន្ទតីតិ វុច្ចតិ, ឯវមេវ វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស ឯកទេសភូតំ ឯកម្បិ វិញ្ញាណំ រុឡ្ហិតោ ‘‘វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’’តិ វុត្តំ. យស្មា បន រាសដ្ឋោយេវ ខន្ធដ្ឋោ ន ហោតិ, កោដ្ឋាសដ្ឋោបិ ខន្ធដ្ឋោយេវ, តស្មា កោដ្ឋាសដ្ឋេន វិញ្ញាណកោដ្ឋាសោតិបិ អត្ថោ. តជ្ជា មនោវិញ្ញាណធាតូតិ តេសំ ផស្សាទីនំ សម្បយុត្តធម្មានំ អនុច្ឆវិកា មនោវិញ្ញាណធាតុ. ឥមស្មិញ្ហិ បទេ ឯកមេវ ចិត្តំ មិននដ្ឋេន មនោ, វិជាននដ្ឋេន វិញ្ញាណំ, សភាវដ្ឋេន, និស្សត្តដ្ឋេន វា ធាតូតិ តីហិ នាមេហិ វុត្តំ.

១៧៧.

អភិប្បមោទោតិ អធិកា តុដ្ឋិ.

១៧៨. សមាធិនិទ្ទេសេ អចលភាវេន អារម្មណេ តិដ្ឋតីតិ ឋិតិ. បរតោ បទទ្វយំ ឧបសគ្គវសេន វឌ្ឍិតំ. អបិច សម្បយុត្តធម្មេ អារម្មណម្ហិ សម្បិណ្ឌេត្វា តិដ្ឋតីតិ សណ្ឋិតិ. អារម្មណំ ឱគាហេត្វា អនុបវិសិត្វា តិដ្ឋតីតិ អវដ្ឋិតិ. កុសលបក្ខស្មិំ ហិ ចត្តារោ ធម្មា អារម្មណំ ឱគាហន្តិ សទ្ធា សតិ សមាធិ បញ្ញាតិ. តេនេវ សទ្ធា ‘‘ឱកប្បនា’’តិ វុត្តា, សតិ ‘‘អបិលាបនតា’’តិ, សមាធិ ‘‘អវដ្ឋិតី’’តិ, បញ្ញា ‘‘បរិយោគាហនា’’តិ. អកុសលបក្ខេ បន តយោ ធម្មា អារម្មណំ ឱគាហន្តិ តណ្ហា ទិដ្ឋិ អវិជ្ជាតិ. តេនេវ តេ ‘‘ឱឃា’’តិ វុត្តា. ឧទ្ធច្ចវិចិកិច្ឆាវសេន បវត្តស្ស វិសាហារស្ស បដិបក្ខតោ អវិសាហារោ, អវិសាហរណន្តិ អត្ថោ. ឧទ្ធច្ចវិចិកិច្ឆាវសេនេវ គច្ឆន្តំ ចិត្តំ វិក្ខិបតិ នាម, អយំ បន តថា ន ហោតីតិ អវិក្ខេបោ. ឧទ្ធច្ចវិចិកិច្ឆាវសេនេវ ចិត្តំ វិសាហដំ នាម ហោតិ, ឥតោ ចិតោ ច ហរីយតិ, អយំ បន អវិសាហដស្ស មានសស្ស ភាវោតិ អវិសាហដមានសតា.

សមថោតិ តិវិធោ សមថោ ចិត្តសមថោ អធិករណសមថោ សព្ពសង្ខារសមថោតិ. តត្ថ អដ្ឋសុ សមាបត្តីសុ ចិត្តេកគ្គតា ចិត្តសមថោ នាម. តញ្ហិ អាគម្ម ចិត្តចលនំ ចិត្តវិប្ផន្ទនំ សម្មតិ វូបសម្មតិ, តស្មា សោ ‘‘ចិត្តសមថោ’’តិ វុច្ចតិ. សម្មុខាវិនយាទិសត្តវិធោ អធិករណសមថោ នាម. តញ្ហិ អាគម្ម តានិ តានិ អធិករណានិ សម្មន្តិ វូបសម្មន្តិ, តស្មា សោ ‘‘អធិករណសមថោ’’តិ វុច្ចតិ. យស្មា បន សព្ពេ សង្ខារា និព្ពានំ អាគម្ម សម្មន្តិ វូបសម្មន្តិ, តស្មា តំ សព្ពសង្ខារសមថោតិ វុច្ចតិ. ឥមស្មិំ អត្ថេ ចិត្តសមថោ អធិប្បេតោ. សមាធិលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ សមាធិន្ទ្រិយំ. ឧទ្ធច្ចេ ន កម្បតីតិ សមាធិពលំ. សម្មាសមាធីតិ យាថាវសមាធិ និយ្យានិកសមាធិ កុសលសមាធិ.

១៧៩. រាគតោ វិមោចយំ ចិត្តន្តិអាទីហិ ទសហិ កិលេសវត្ថូហិ វិមោចនំ វុត្តំ. ថិនគ្គហណេនេវ ចេត្ថ មិទ្ធគ្គហណំ, ឧទ្ធច្ចគ្គហណេនេវ ច កុក្កុច្ចគ្គហណំ កតំ ហោតីតិ អញ្ញេសុ បាឋេសុ សហចារិត្តា កិលេសវត្ថុតោ វិមោចនវចនេនេវ បឋមជ្ឈានាទីហិ នីវរណាទិតោ វិមោចនំ, អនិច្ចានុបស្សនាទីហិ និច្ចសញ្ញាទិតោ ច វិមោចនំ វុត្តមេវ ហោតីតិ. កថំ តំ ចិត្តំ អនុបស្សតីតិ ឯត្ថ បេយ្យាលេ ច អនិច្ចានុបស្សនាទីហិ និច្ចសញ្ញាទីនំ បហានំ វុត្តមេវ. ចត្តារិ សុត្តន្តិកវត្ថូនិ តតិយចតុក្កវសេន វេទិតព្ពានីតិ.

តតិយចតុក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៨០. ចតុត្ថចតុក្កនិទ្ទេសេ ‘‘អនិទ្ទិដ្ឋេ នបុំសក’’ន្តិ វចនតោ អសុកន្តិ អនិទ្ទិដ្ឋត្តា ‘‘អនិច្ចន្តិ កិំ អនិច្ច’’ន្តិ នបុំសកវចនេន បុច្ឆា កតា. ឧប្បាទវយដ្ឋេនាតិ ឧប្បាទវយសង្ខាតេន អត្ថេន, ឧប្បាទវយសភាវេនាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច បញ្ចក្ខន្ធា សភាវលក្ខណំ, បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ឧប្បាទវយា វិការលក្ខណំ. ឯតេន ហុត្វា អភាវេន អនិច្ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេនេវ ច អដ្ឋកថាយំ ‘‘សង្ខតលក្ខណវសេន អនិច្ចតាតិ តេសំយេវ ឧប្បាទវយញ្ញថត្ត’’ន្តិ ច វត្វាបិ ‘‘ហុត្វា អភាវោ វា’’តិ វុត្តំ. ឯតេន ហុត្វា អភាវាការោ អនិច្ចលក្ខណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ បស្សន្តោ ឥមានិ បញ្ញាយ លក្ខណានី’’តិ បេយ្យាលំ កត្វា វុត្តំ. ធម្មាតិ រូបក្ខន្ធាទយោ យថាវុត្តធម្មា.

វិរាគានុបស្សីនិទ្ទេសេ រូបេ អាទីនវំ ទិស្វាតិ ភង្គានុបស្សនតោ បដ្ឋាយ បរតោ វុត្តេហិ អនិច្ចដ្ឋាទីហិ រូបក្ខន្ធេ អាទីនវំ ទិស្វា. រូបវិរាគេតិ និព្ពានេ. និព្ពានញ្ហិ អាគម្ម រូបំ វិរជ្ជតិ អបុនរុប្បត្តិធម្មតំ អាបជ្ជនេន និរុជ្ឈតិ, តស្មា និព្ពានំ ‘‘រូបវិរាគោ’’តិ វុច្ចតិ. ឆន្ទជាតោ ហោតីតិ អនុស្សវវសេន ឧប្បន្នធម្មច្ឆន្ទោ ហោតិ. សទ្ធាធិមុត្តោតិ តស្មិំយេវ និព្ពានេ សទ្ធាយ ច អធិមុត្តោ និច្ឆិតោ. ចិត្តញ្ចស្ស ស្វាធិដ្ឋិតន្តិ អស្ស យោគិស្ស ចិត្តំ ខយវិរាគសង្ខាតេ រូបភង្គេ អារម្មណវសេន, អច្ចន្ត វិរាគសង្ខាតេ រូបវិរាគេ និព្ពានេ អនុស្សវវសេន សុដ្ឋុ អធិដ្ឋិតំ សុដ្ឋុ បតិដ្ឋិតំ ហោតីតិ សម្ពន្ធតោ វេទិតព្ពំ. រូបេ វិរាគានុបស្សីតិ រូបស្ស ខយវិរាគោ រូបេ វិរាគោតិ បកតិភុម្មវចនេន វុត្តោ. រូបស្ស អច្ចន្តវិរាគោ រូបេ វិរាគោតិ និមិត្តត្ថេ ភុម្មវចនេន វុត្តោ. តំ ទុវិធម្បិ វិរាគំ អារម្មណតោ អជ្ឈាសយតោ ច អនុបស្សនសីលោ ‘‘រូបេ វិរាគានុបស្សី’’តិ វុត្តោ. ឯស នយោ វេទនាទីសុ. និរោធានុបស្សីបទនិទ្ទេសេបិ ឯសេវ នយោ.

១៨១. កតិហាការេហីតិអាទិ បនេត្ថ វិសេសោ – តត្ថ អវិជ្ជាទីនំ បដិច្ចសមុប្បាទង្គានំ អាទីនវនិរោធទស្សនេនេវ រូបាទីនម្បិ អាទីនវនិរោធា ទស្សិតា ហោន្តិ តេសម្បិ បដិច្ចសមុប្បាទង្គានតិវត្តនតោ. ឥមិនា ឯវ ច វិសេសវចនេន វិរាគានុបស្សនតោ និរោធានុបស្សនាយ វិសិដ្ឋភាវោ វុត្តោ ហោតិ. តត្ថ អនិច្ចដ្ឋេនាតិ ខយដ្ឋេន, ហុត្វា អភាវដ្ឋេន វា. ទុក្ខដ្ឋេនាតិ ភយដ្ឋេន, បដិបីឡនដ្ឋេន វា. អនត្តដ្ឋេនាតិ អសារកដ្ឋេន, អវសវត្តនដ្ឋេន វា. សន្តាបដ្ឋេនាតិ កិលេសសន្តាបនដ្ឋេន. វិបរិណាមដ្ឋេនាតិ ជរាភង្គវសេន ទ្វិធា បរិណាមនដ្ឋេន. និទាននិរោធេនាតិ មូលបច្ចយាភាវេន. និរុជ្ឈតីតិ ន ភវតិ. សមុទយនិរោធេនាតិ អាសន្នបច្ចយាភាវេន. មូលបច្ចយោ ហិ ព្យាធិស្ស អសប្បាយភោជនំ វិយ និទានន្តិ វុត្តោ, អាសន្នបច្ចយោ ព្យាធិស្ស វាតបិត្តសេម្ហា វិយ សមុទយោតិ វុត្តោ. និទានញ្ហិ និច្ឆយេន ទទាតិ ផលមិតិ និទានំ, សមុទយោ បន សុដ្ឋុ ឧទេតិ ឯតស្មា ផលមិតិ សមុទយោ. ជាតិនិរោធេនាតិ មូលបច្ចយស្ស ឧប្បត្តិអភាវេន. បភវនិរោធេនាតិ អាសន្នបច្ចយស្ស ឧប្បត្តិអភាវេន. ជាតិយេវ ហិ បភវតិ ឯតស្មា ទុក្ខន្តិ បភវោតិ វត្តុំ យុជ្ជតិ. ហេតុនិរោធេនាតិ ជនកបច្ចយាភាវេន. បច្ចយនិរោធេនាតិ ឧបត្ថម្ភកបច្ចយាភាវេន. មូលបច្ចយោបិ ហិ អាសន្នបច្ចយោ ច ជនកបច្ចយោ ឧបត្ថម្ភកបច្ចយោ ច ហោតិយេវ. ឯតេហិ តិក្ខវិបស្សនាក្ខណេ តទង្គនិរោធោ, មគ្គក្ខណេ សមុច្ឆេទនិរោធោ វុត្តោ ហោតិ. ញាណុប្បាទេនាតិ តិក្ខវិបស្សនាញាណស្ស វា មគ្គញាណស្ស វា ឧប្បាទេន. និរោធុបដ្ឋានេនាតិ វិបស្សនាក្ខណេ បច្ចក្ខតោ ខយនិរោធស្ស អនុស្សវវសេន និរោធសង្ខាតស្ស និព្ពានស្ស ឧបដ្ឋានេន, មគ្គក្ខណេ បច្ចក្ខតោ ច និព្ពានស្ស ឧបដ្ឋានេន. ឯតេហិ វិសយវិសយិនិយមោវ កតោ ហោតិ, តទង្គសមុច្ឆេទនិរោធោ ច វុត្តោ ហោតិ.

១៨២. បដិនិស្សគ្គានុបស្សីបទនិទ្ទេសេ រូបំ បរិច្ចជតីតិ អាទីនវទស្សនេន និរបេក្ខតាយ រូបក្ខន្ធំ បរិច្ចជតិ. បរិច្ចាគបដិនិស្សគ្គោតិ បរិច្ចាគដ្ឋេន បដិនិស្សគ្គោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេន បដិនិស្សគ្គបទស្ស បរិច្ចាគដ្ឋោ វុត្តោ, តស្មា កិលេសានំ បជហនន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច វុដ្ឋានគាមិនី វិបស្សនា កិលេសេ តទង្គវសេន បរិច្ចជតិ, មគ្គោ សមុច្ឆេទវសេន. រូបនិរោធេ និព្ពានេ ចិត្តំ បក្ខន្ទតីតិ វុដ្ឋានគាមិនី តំនិន្នតាយ បក្ខន្ទតិ, មគ្គោ អារម្មណករណេន. បក្ខន្ទនបដិនិស្សគ្គោតិ បក្ខន្ទនដ្ឋេន បដិនិស្សគ្គោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេន បដិនិស្សគ្គបទស្ស បក្ខន្ទនដ្ឋោ វុត្តោ, តស្មា ចិត្តស្ស និព្ពានេ វិស្សជ្ជនន្តិ អត្ថោ. ចត្តារិ សុត្តន្តិកវត្ថូនិ ចតុត្ថចតុក្កវសេន វេទិតព្ពានិ. ឥមស្មិំ ចតុក្កេ ជរាមរណេ វត្តព្ពំហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. សតិបដ្ឋានេសុ ច ‘‘កាយេ កាយានុបស្សនា, ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សនា’’តិ កាយចិត្តានំ ឯកត្តវោហារវសេន ឯកវចននិទ្ទេសោ កតោ. ‘‘វេទនាសុ វេទនានុបស្សនា, ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សនា’’តិ វេទនាធម្មានំ នានត្តវោហារវសេន ពហុវចននិទ្ទេសោ កតោតិ វេទិតព្ពោតិ.

ចតុត្ថចតុក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតា ច សតោការិញាណនិទ្ទេសវណ្ណនា.

៦. ញាណរាសិឆក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៨៣. ឥទានិ ឆហិ រាសីហិ ឧទ្ទិដ្ឋញាណេសុ ចតុវីសតិសមាធិញាណនិទ្ទេសេ តាវ កាយានុបស្សនាទីនំ តិណ្ណំ ចតុក្កានំ វសេន ទ្វាទសន្នំ វត្ថូនំ ឯកេកស្មិំ អស្សាសវសេន ឯកោ, បស្សាសវសេន ឯកោតិ ទ្វេ ទ្វេ សមាធីតិ ទ្វាទសសុ វត្ថូសុ ចតុវីសតិ សមាធយោ ហោន្តិ. ឈានក្ខណេ តេហិ សម្បយុត្តានិ ចតុវីសតិសមាធិវសេន ញាណានិ.

ទ្វាសត្តតិវិបស្សនាញាណនិទ្ទេសេ ទីឃំ អស្សាសាតិ ‘‘ទីឃ’’ន្តិវុត្តអស្សាសតោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ទីឃំ អស្សាសហេតុ ឈានំ បដិលភិត្វា សមាហិតេន ចិត្តេន វិបស្សនាក្ខណេ អនិច្ចតោ អនុបស្សនដ្ឋេន វិបស្សនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯស នយោ ឧត្តរត្រាបិ. តេសំយេវ ទ្វាទសន្នំ វត្ថូនំ ឯកេកស្មិំ អស្សាសវសេន តិស្សោ, បស្សាសវសេន តិស្សោតិ ឆ ឆ អនុបស្សនាតិ ទ្វាទសសុ វត្ថូសុ ទ្វាសត្តតិ អនុបស្សនា ហោន្តិ. តា ឯវ ទ្វាសត្តតិ អនុបស្សនា ទ្វាសត្តតិវិបស្សនាវសេន ញាណានិ.

និព្ពិទាញាណនិទ្ទេសេ អនិច្ចានុបស្សី អស្សសន្តិ អនិច្ចានុបស្សី ហុត្វា អស្សសន្តោ, អនិច្ចានុបស្សី ហុត្វា វត្តេន្តោតិ អត្ថោ. ‘‘អស្សស’’ន្តិ ច ឥទំ វចនំ ហេតុអត្ថេ ទដ្ឋព្ពំ. យថាភូតំ ជានាតិ បស្សតីតិ និព្ពិទាញាណន្តិ កលាបសម្មសនតោ បដ្ឋាយ យាវ ភង្គានុបស្សនា បវត្តវិបស្សនាញាណេន សង្ខារានំ យថាសភាវំ ជានាតិ, ចក្ខុនា ទិដ្ឋមិវ ច តេនេវ ញាណចក្ខុនា បស្សតិ. តស្មា និព្ពិទាញាណំ នាមាតិ អត្ថោ, សង្ខារេសុ និព្ពិន្ទញាណំ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបរិ ភយតូបដ្ឋានាទីនំ មុញ្ចិតុកម្យតាទីនញ្ច ញាណានំ វិសុំ អាគតត្តា ឥធ យថាវុត្តានេវ វិបស្សនាញាណានិ និព្ពិទាញាណានីតិ វេទិតព្ពានិ.

និព្ពិទានុលោមញាណនិទ្ទេសេ អនិច្ចានុបស្សី អស្សសន្តិ អនិច្ចានុបស្សិនោ អស្សសន្តស្ស. សាមិអត្ថេ បច្ចត្តវចនំ. ភយតុបដ្ឋានេ បញ្ញាតិវចនេនេវ ភយតុបដ្ឋានអាទីនវានុបស្សនានិព្ពិទានុបស្សនាញាណានិ វុត្តានិ ហោន្តិ តិណ្ណំ ឯកលក្ខណត្តា. ឥមានិ តីណិ ញាណានិ អនន្តរា វុត្តានំ និព្ពិទាញាណានំ អនុកូលភាវេន អនុលោមតោ និព្ពិទានុលោមញាណានីតិ វុត្តានិ.

និព្ពិទាបដិប្បស្សទ្ធិញាណនិទ្ទេសេ អនិច្ចានុបស្សី អស្សសន្តិ អនន្តរសទិសមេវ. បដិសង្ខា សន្តិដ្ឋនា បញ្ញាតិវចនេនេវ មុញ្ចិតុកម្យតាបដិសង្ខានុបស្សនាសង្ខារុបេក្ខាញាណានិ វុត្តានិ ហោន្តិ តិណ្ណំ ឯកលក្ខណត្តា. ‘‘បដិសង្ខា សន្តិដ្ឋនា’’តិវចនេនេវ អនុលោមញាណមគ្គញាណានិបិ គហិតានិ ហោន្តិ. សង្ខារុបេក្ខាញាណអនុលោមញាណានិបិ ហិ និព្ពិទាយ សិខាប្បត្តត្តា និព្ពិទាជននព្យាបារប្បហានេន និព្ពិទាបដិប្បស្សទ្ធិញាណានិ នាម ហោន្តិ. មគ្គញាណំ បន និព្ពិទាបដិប្បស្សទ្ធន្តេ ឧប្បជ្ជនតោ និព្ពិទាបដិប្បស្សទ្ធិញាណំ នាម ហោតីតិ អតិវិយ យុជ្ជតីតិ. និព្ពិទានុលោមញាណេសុ វិយ អាទិភូតំ មុញ្ចិតុកម្យតាញាណំ អគ្គហេត្វា ‘‘បដិសង្ខា សន្តិដ្ឋនា’’តិ អន្តេ ញាណទ្វយគ្គហណំ មគ្គញាណសង្គហណត្ថំ. មុញ្ចិតុកម្យតាតិ ហិ វុត្តេ អនុលោមញាណំ សង្គយ្ហតិ, ន មគ្គញាណំ. មគ្គញាណញ្ហិ មុញ្ចិតុកម្យតា នាម ន ហោតិ, កិច្ចសិទ្ធិយំ សន្តិដ្ឋនតោ បន សន្តិដ្ឋនា នាម ហោតិ. អដ្ឋកថាយម្បិ ច ‘‘ផុសនាតិ អប្បនា’’តិ វុត្តំ. ឥទញ្ច មគ្គញាណំ និព្ពានេ អប្បនាតិ កត្វា សន្តិដ្ឋនា នាម ហោតីតិ ‘‘សន្តិដ្ឋនា’’តិវចនេន មគ្គញាណម្បិ សង្គយ្ហតិ. និព្ពិទានុលោមញាណានិបិ អត្ថតោ និព្ពិទាញាណានេវ ហោន្តីតិ តានិបិ និព្ពិទាញាណេហិ សង្គហេត្វា និព្ពិទាបដិប្បស្សទ្ធិញាណានីតិ និព្ពិទាគហណមេវ កតំ, ន និព្ពិទានុលោមគ្គហណំ. តីសុបិ ចេតេសុ ញាណដ្ឋកនិទ្ទេសេសុ ចតុត្ថស្ស ធម្មានុបស្សនាចតុក្កស្ស វសេន វុត្តានំ ចតុន្នំ វត្ថូនំ ឯកេកស្មិំ អស្សាសវសេន ឯកំ, បស្សាសវសេន ឯកន្តិ ទ្វេ ទ្វេ ញាណានីតិ ចតូសុ វត្ថូសុ អដ្ឋ ញាណានិ ហោន្តិ.

វិមុត្តិសុខញាណនិទ្ទេសេ បហីនត្តាតិ បហានំ ទស្សេត្វា តស្ស បហានស្ស សមុច្ឆេទប្បហានត្តំ ទស្សេន្តោ សមុច្ឆិន្នត្តាតិ អាហ. វិមុត្តិសុខេ ញាណន្តិ ផលវិមុត្តិសុខសម្បយុត្តញាណញ្ច ផលវិមុត្តិសុខារម្មណបច្ចវេក្ខណញាណញ្ច. អនុសយវត្ថុស្ស កិលេសស្ស បហានេន បរិយុដ្ឋានទុច្ចរិតវត្ថុប្បហានំ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ បុន អនុសយានំ បហានំ វុត្តំ. ឯកវីសតិផលញាណំ សន្ធាយ បហីនកិលេសគណនាយបិ ញាណគណនា កតា ហោតិ, បច្ចវេក្ខណញាណញ្ច សន្ធាយ បហីនកិលេសបច្ចវេក្ខណគណនាយ ផលបច្ចវេក្ខណញាណគណនា កតា ហោតីតិ.

ញាណរាសិឆក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សទ្ធម្មប្បកាសិនិយា បដិសម្ភិទាមគ្គដ្ឋកថាយ

អានាបានស្សតិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ឥន្ទ្រិយកថា

១. បឋមសុត្តន្តនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៨៤. ឥទានិ អានាបានស្សតិកថានន្តរំ កថិតាយ ឥន្ទ្រិយកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា អនុប្បត្តា. អយញ្ហិ ឥន្ទ្រិយកថា អានាបានស្សតិភាវនាយ ឧបការកានំ ឥន្ទ្រិយានំ អភាវេ អានាបានស្សតិភាវនាយ អភាវតោ តទុបការកានំ ឥន្ទ្រិយានំ វិសោធនាទិវិធិទស្សនត្ថំ អានាបានស្សតិកថានន្តរំ កថិតាតិ តញ្ច កថេតព្ពំ ឥន្ទ្រិយកថំ អត្តនា ភគវតោ សម្មុខា សុតំ វិញ្ញាតាធិប្បាយសុត្តន្តិកទេសនំ បុព្ពង្គមំ កត្វា តទត្ថប្បកាសនវសេន កថេតុកាមោ បឋមំ តាវ ឯវំ មេ សុតន្តិអាទិមាហ.

តត្ថ ឯវន្តិ និបាតបទំ. មេតិអាទីនិ នាមបទានិ. វិហរតីតិ ឯត្ថ វិ-ឥតិ ឧបសគ្គបទំ, ហរតីតិ អាខ្យាតបទន្តិ ឥមិនា តាវ នយេន បទវិភាគោ វេទិតព្ពោ.

អត្ថតោ បន ឧបមូបទេសគរហបសំសនាការវចនគ្គហណេសុ ឯវំ-សទ្ទោ ទិស្សតិ និទស្សនត្ថេ ច អវធារណត្ថេ ច. ឥធ បន ឯវំសទ្ទោ អាការត្ថេ និទស្សនត្ថេ ច វិញ្ញុជនេន បវុត្តោ, តថេវ អវធារណត្ថេ ច.

តត្ថ អាការត្ថេន ឯវំសទ្ទេន ឯតមត្ថំ ទីបេតិ – នានានយនិបុណមនេកជ្ឈាសយសមុដ្ឋានំ អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នំ វិវិធបាដិហារិយំ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធគម្ភីរំ សព្ពសត្តានំ សកសកភាសានុរូបតោ សោតបថមាគច្ឆន្តំ តស្ស ភគវតោ វចនំ សព្ពប្បការេន កោ សមត្ថោ វិញ្ញាតុំ, សព្ពថាមេន បន សោតុកាមតំ ជនេត្វាបិ ឯវំ មេ សុតំ, មយាបិ ឯកេនាការេន សុតន្តិ.

និទស្សនត្ថេន ‘‘នាហំ សយម្ភូ, ន មយា ឥទំ សច្ឆិកត’’ន្តិ អត្តានំ បរិមោចេន្តោ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ, មយាបិ ឯវំ សុត’’ន្តិ ឥទានិ វត្តព្ពំ សកលំ សុត្តំ និទស្សេតិ.

អវធារណត្ថេន ថេរោ សារិបុត្តោ ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ មហាបញ្ញានំ យទិទំ សារិបុត្តោ’’តិ (អ. និ. ១.១៨៨-១៨៩), ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកបុគ្គលម្បិ សមនុបស្សាមិ, យោ ឯវំ តថាគតេន អនុត្តរំ ធម្មចក្កំ បវត្តិតំ សម្មទេវ អនុប្បវត្តេតិ យថយិទំ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តោ. សារិបុត្តោ, ភិក្ខវេ, តថាគតេន អនុត្តរំ ធម្មចក្កំ បវត្តិតំ សម្មទេវ អនុប្បវត្តេតី’’តិឯវមាទិនា (អ. និ. ១.១៨៧) នយេន ភគវតា បសត្ថភាវានុរូបំ អត្តនោ ធារណពលំ ទស្សេន្តោ សត្តានំ សោតុកាមតំ ជនេតិ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ, តញ្ច ខោ អត្ថតោ វា ព្យញ្ជនតោ វា អនូនមនធិកំ, ឯវមេវ, ន អញ្ញថា ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ.

មេសទ្ទោ ករណសម្បទានសាមិអត្ថេសុ ទិស្សតិ. ឥធ បន ‘‘មយា សុតំ, មម សុត’’ន្តិ ច អត្ថទ្វយេ យុជ្ជតិ.

សុតន្តិ អយំសទ្ទោ សឧបសគ្គោ អនុបសគ្គោ ច វិស្សុតគមនកិលិន្នឧបចិតអនុយោគសោតវិញ្ញេយ្យេសុ ទិស្សតិ វិញ្ញាតេបិ ច សោតទ្វារានុសារេន. ឥធ បនស្ស សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារិតន្តិ វា ឧបធារណន្តិ វា អត្ថោ. មេ-សទ្ទស្ស ហិ មយាតិអត្ថេ សតិ ‘‘ឯវំ មយា សុតំ សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារិត’’ន្តិ យុជ្ជតិ, មមាតិអត្ថេ សតិ ‘‘ឯវំ មម សុតំ សោតទ្វារានុសារេន ឧបធារណ’’ន្តិ យុជ្ជតិ.

អបិច ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ អត្តនា ឧប្បាទិតភាវំ អប្បដិជានន្តោ បុរិមសវនំ វិវរន្តោ ‘‘សម្មុខា បដិគ្គហិតមិទំ មយា តស្ស ភគវតោ ចតុវេសារជ្ជវិសារទស្ស ទសពលធរស្ស អាសភដ្ឋានដ្ឋាយិនោ សីហនាទនាទិនោ សព្ពសត្តុត្តមស្ស ធម្មិស្សរស្ស ធម្មរាជស្ស ធម្មាធិបតិនោ ធម្មទីបស្ស ធម្មសរណស្ស សទ្ធម្មវរចក្កវត្តិនោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស វចនំ, ន ឯត្ថ អត្ថេ វា ធម្មេ វា បទេ វា ព្យញ្ជនេ វា កង្ខា វា វិមតិ វា កាតព្ពា’’តិ ឥមស្មិំ ធម្មេ អស្សទ្ធិយំ វិនាសេតិ, សទ្ធាសម្បទំ ឧប្បាទេតីតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘វិនាសយតិ អស្សទ្ធំ, សទ្ធំ វឌ្ឍេតិ សាសនេ;

ឯវំ មេ សុតមិច្ចេវំ, វទំ គោតមសាវកោ’’តិ.

ឯកន្តិ គណនបរិច្ឆេទនិទ្ទេសោ. សមយន្តិ បរិច្ឆិន្ននិទ្ទេសោ. ឯកំ សមយន្តិ អនិយមិតបរិទីបនំ. តត្ថ សមយសទ្ទោ –

សមវាយេ ខណេ កាលេ, សមូហេ ហេតុទិដ្ឋិសុ;

បដិលាភេ បហានេ ច, បដិវេធេ ច ទិស្សតិ.

ឥធ បនស្ស កាលោ អត្ថោ. តេន សំវច្ឆរឧតុមាសទ្ធមាសរត្តិន្ទិវបុព្ពណ្ហមជ្ឈន្ហិកសាយន្ហបឋម- មជ្ឈិមបច្ឆិមយាមមុហុត្តាទីសុ កាលប្បភេទភូតេសុ សមយេសុ ឯកំ សមយន្តិ ទីបេតិ.

តត្ថ កិញ្ចាបិ ឯតេសុ សំវច្ឆរាទីសុ សមយេសុ យំ យំ សុត្តំ យម្ហិ យម្ហិ សំវច្ឆរេ ឧតុម្ហិ មាសេ បក្ខេ រត្តិភាគេ ទិវសភាគេ វា វុត្តំ, សព្ពំ តំ ថេរស្ស សុវិទិតំ សុវវត្ថាបិតំ បញ្ញាយ. យស្មា បន ‘‘ឯវំ មេ សុតំ អសុកសំវច្ឆរេ អសុកឧតុម្ហិ អសុកមាសេ អសុកបក្ខេ អសុករត្តិភាគេ អសុកទិវសភាគេ វា’’តិ ឯវំ វុត្តេ ន សក្កា សុខេន ធារេតុំ វា ឧទ្ទិសិតុំ វា ឧទ្ទិសាបេតុំ វា, ពហុ ច វត្តព្ពំ ហោតិ, តស្មា ឯកេនេវ បទេន តមត្ថំ សមោធានេត្វា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ អាហ.

យេ វា ឥមេ គព្ភោក្កន្តិសមយោ ជាតិសមយោ សំវេគសមយោ អភិនិក្ខមនសមយោ ទុក្ករការិកសមយោ មារវិជយសមយោ អភិសម្ពោធិសមយោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារសមយោ ទេសនាសមយោ បរិនិព្ពានសមយោតិឯវមាទយោ ភគវតោ ទេវមនុស្សេសុ អតិវិយ បកាសា អនេកកាលប្បភេទា ឯវ សមយា, តេសុ សមយេសុ ទេសនាសមយសង្ខាតំ ឯកំ សមយន្តិ ទីបេតិ. យោ ចាយំ ញាណករុណាកិច្ចសមយេសុ ករុណាកិច្ចសមយោ, អត្តហិតបរហិតបដិបត្តិសមយេសុ បរហិតបដិបត្តិសមយោ, សន្និបតិតានំ ករណីយទ្វយសមយេសុ ធម្មិកថាសមយោ, ទេសនាបដិបត្តិសមយេសុ ទេសនាសមយោ, តេសុបិ សមយេសុ អញ្ញតរំ សមយំ សន្ធាយ ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ អាហ.

យស្មា បន ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ អច្ចន្តសំយោគត្ថោ សម្ភវតិ. យញ្ហិ សមយំ ភគវា ឥមំ អញ្ញំ វា សុត្តន្តំ ទេសេសិ, អច្ចន្តមេវ តំ សមយំ ករុណាវិហារេន វិហាសិ, តស្មា តទត្ថជោតនត្ថំ ឥធ ឧបយោគវចននិទ្ទេសោ កតោតិ.

តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘តំ តំ អត្ថមបេក្ខិត្វា, ភុម្មេន ករណេន ច;

អញ្ញត្រ សមយោ វុត្តោ, ឧបយោគេន សោ ឥធា’’តិ.

បោរាណា បន វណ្ណយន្តិ – ‘‘តស្មិំ សមយេ’’តិ វា ‘‘តេន សមយេនា’’តិ វា ‘‘តំ សមយ’’ន្តិ វា អភិលាបមត្តភេទោ ឯស, សព្ពត្ថ ភុម្មមេវត្ថោតិ. តស្មា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ វុត្តេបិ ‘‘ឯកស្មិំ សមយេ’’តិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ភគវាតិ គរុ. គរុញ្ហិ លោកេ ‘‘ភគវា’’តិ វទន្តិ. អយញ្ច សព្ពគុណវិសិដ្ឋតាយ សព្ពសត្តានំ គរុ, តស្មា ‘‘ភគវា’’តិ វេទិតព្ពោ. បោរាណេហិបិ វុត្តំ –

‘‘ភគវាតិ វចនំ សេដ្ឋំ, ភគវាតិ វចនមុត្តមំ;

គរុ គារវយុត្តោ សោ, ភគវា តេន វុច្ចតី’’តិ.

អបិច –

‘‘ភាគ្យវា ភគ្គវា យុត្តោ, ភគេហិ ច វិភត្តវា;

ភត្តវា វន្តគមនោ, ភវេសុ ភគវា តតោ’’តិ. –

ឥមិស្សាបិ គាថាយ វសេន អស្ស បទស្ស វិត្ថារតោ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. សោ ច វិសុទ្ធិមគ្គេ ពុទ្ធានុស្សតិនិទ្ទេសេ (វិសុទ្ធិ. ១.១២៣ អាទយោ) វុត្តោយេវ.

ឯត្តាវតា ចេត្ថ ឯវន្តិ វចនេន ទេសនាសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ, មេ សុតន្តិ សាវកសម្បត្តិំ, ឯកំ សមយន្តិ កាលសម្បត្តិំ, ភគវាតិ ទេសកសម្បត្តិំ.

សាវត្ថិយន្តិ ឯត្ថ ច សវត្ថស្ស ឥសិនោ និវាសដ្ឋានភូតា នគរី សាវត្ថី, យថា កាកន្ទី មាកន្ទីតិ ឯវំ តាវ អក្ខរចិន្តកា. អដ្ឋកថាចរិយា បន ភណន្តិ – យំ កិញ្ចិ មនុស្សានំ ឧបភោគបរិភោគំ សព្ពមេត្ថ អត្ថីតិ សាវត្ថី, សត្ថសមាយោគេ ច កិំ ភណ្ឌមត្ថីតិ បុច្ឆិតេ សព្ពមត្ថីតិបិ វចនមុបាទាយ សាវត្ថី.

‘‘សព្ពទា សព្ពូបករណំ, សាវត្ថិយំ សមោហិតំ;

តស្មា សព្ពមុបាទាយ, សាវត្ថីតិ បវុច្ចតី’’តិ. –

តស្សំ សាវត្ថិយំ. សមីបត្ថេ ភុម្មវចនំ. វិហរតីតិ អវិសេសេន ឥរិយាបថទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារេសុ អញ្ញតរវិហារសមង្គិបរិទីបនមេតំ, ឥធ បន ឋានគមនាសនសយនប្បភេទេសុ ឥរិយាបថេសុ អញ្ញតរឥរិយាបថសមាយោគបរិទីបនំ. តេន ឋិតោបិ គច្ឆន្តោបិ និសិន្នោបិ សយានោបិ ភគវា ‘‘វិហរតិ’’ច្ចេវ វេទិតព្ពោ. សោ ហិ ភគវា ឯកំ ឥរិយាបថពាធនំ អញ្ញេន ឥរិយាបថេន វិច្ឆិន្ទិត្វា អបរិបតន្តមត្តភាវំ ហរតិ បវត្តេតិ, តស្មា ‘‘វិហរតី’’តិ វុច្ចតិ.

ជេតវនេតិ ឯត្ថ អត្តនោ បច្ចត្ថិកជនំ ជិនាតីតិ ជេតោ, រញ្ញោ វា អត្តនោ បច្ចត្ថិកជនេ ជិតេ ជាតោតិ ជេតោ, មង្គលកម្យតាយ វា តស្ស ឯវំនាមមេវ កតន្តិ ជេតោ, វនយតីតិ វនំ, អត្តសម្បទាយ សត្តានំ ភត្តិំ ការេតិ, អត្តនិ សិនេហំ ឧប្បាទេតីតិ អត្ថោ. វនុតេ ឥតិ វា វនំ, នានាវិធកុសុមគន្ធសម្មោទមត្តកោកិលាទិវិហង្គាភិរុតេហិ មន្ទមារុតចលិតរុក្ខសាខាវិដបបល្លវបលាសេហិ ‘‘ឯថ មំ បរិភុញ្ជថា’’តិ បាណិនោ យាចតិ វិយាតិ អត្ថោ. ជេតស្ស វនំ ជេតវនំ. តញ្ហិ ជេតេន រាជកុមារេន រោបិតំ សំវទ្ធិតំ បរិបាលិតំ, សោ ច តស្ស សាមី អហោសិ, តស្មា ជេតវនន្តិ វុច្ចតិ. តស្មិំ ជេតវនេ. វនញ្ច នាម រោបិមំ សយំជាតន្តិ ទុវិធំ. ឥទញ្ច វេឡុវនាទីនិ ច រោបិមានិ, អន្ធវនមហាវនាទីនិ សយំជាតានិ.

អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេតិ សុទត្តោ នាម សោ គហបតិ មាតាបិតូហិ កតនាមវសេន. សព្ពកាមសមិទ្ធតាយ បន វិគតមច្ឆេរតាយ ករុណាទិគុណសមង្គិតាយ ច និច្ចកាលំ អនាថានំ បិណ្ឌមទាសិ, តេន អនាថបិណ្ឌិកោតិ សង្ខំ គតោ. អារមន្តិ ឯត្ថ បាណិនោ, វិសេសេន វា បព្ពជិតាតិ អារាមោ, តស្ស បុប្ផផលាទិសោភាយ នាតិទូរនច្ចាសន្នតាទិបញ្ចវិធសេនាសនង្គសម្បត្តិយា ច តតោ តតោ អាគម្ម រមន្តិ អភិរមន្តិ, អនុក្កណ្ឋិតា ហុត្វា និវសន្តីតិ អត្ថោ. វុត្តប្បការាយ វា សម្បត្តិយា តត្ថ តត្ថ គតេបិ អត្តនោ អព្ភន្តរំ អានេត្វា រមាបេតីតិ អារាមោ. សោ ហិ អនាថបិណ្ឌិកេន គហបតិនា ជេតស្ស រាជកុមារស្ស ហត្ថតោ អដ្ឋារសហិ ហិរញ្ញកោដីហិ កោដិសន្ថរេន កីណិត្វា អដ្ឋារសហិ ហិរញ្ញកោដីហិ សេនាសនានិ ការាបេត្វា អដ្ឋារសហិ ហិរញ្ញកោដីហិ វិហារមហំ និដ្ឋាបេត្វា ឯវំ ចតុបញ្ញាសហិរញ្ញកោដិបរិច្ចាគេន ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស និយ្យាទិតោ, តស្មា ‘‘អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមោ’’តិ វុច្ចតិ. តស្មិំ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ.

ឯត្ថ ច ‘‘ជេតវនេ’’តិវចនំ បុរិមសាមិបរិកិត្តនំ, ‘‘អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ’’តិ បច្ឆិមសាមិបរិកិត្តនំ. កិមេតេសំ បរិកិត្តនេ បយោជនន្តិ? បុញ្ញកាមានំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនំ. តត្ថ ហិ ទ្វារកោដ្ឋកបាសាទមាបនេ ភូមិវិក្កយលទ្ធា អដ្ឋារស ហិរញ្ញកោដិយោ អនេកកោដិអគ្ឃនកា រុក្ខា ច ជេតស្ស បរិច្ចាគោ, ចតុបញ្ញាស ហិរញ្ញកោដិយោ អនាថបិណ្ឌិកស្ស. ឥតិ តេសំ បរិកិត្តនេន ឯវំ បុញ្ញកាមា បុញ្ញានិ ករោន្តីតិ ទស្សេន្តោ អាយស្មា សារិបុត្តោ អញ្ញេបិ បុញ្ញកាមេ តេសំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនេ និយោជេតិ.

តត្ថ សិយា – យទិ តាវ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ, ‘‘ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ’’តិ ន វត្តព្ពំ. អថ តត្ថ វិហរតិ, ‘‘សាវត្ថិយ’’ន្តិ ន វត្តព្ពំ. ន ហិ សក្កា ឧភយត្ថ ឯកំ សមយំ វិហរិតុន្តិ. ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ, ននុ អវោចុម្ហ ‘‘សមីបត្ថេ ភុម្មវចន’’ន្តិ. តស្មា យថា គង្គាយមុនាទីនំ សមីបេ គោយូថានិ ចរន្តានិ ‘‘គង្គាយ ចរន្តិ, យមុនាយ ចរន្តី’’តិ វុច្ចន្តិ, ឯវមិធាបិ យទិទំ សាវត្ថិយា សមីបេ ជេតវនំ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមោ, តត្ថ វិហរន្តោ វុច្ចតិ ‘‘សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ’’តិ. គោចរគាមនិទស្សនត្ថំ ហិស្ស សាវត្ថិវចនំ, បព្ពជិតានុរូបនិវាសដ្ឋាននិទស្សនត្ថំ សេសវចនំ.

តត្ថ សាវត្ថិកិត្តនេន អាយស្មា សារិបុត្តោ ភគវតោ គហដ្ឋានុគ្គហករណំ ទស្សេតិ, ជេតវនាទិកិត្តនេន បព្ពជិតានុគ្គហករណំ. តថា បុរិមេន បច្ចយគ្គហណតោ អត្តកិលមថានុយោគវិវជ្ជនំ, បច្ឆិមេន វត្ថុកាមប្បហានតោ កាមសុខល្លិកានុយោគវិវជ្ជនូបាយំ. អថ វា បុរិមេន ច ធម្មទេសនាភិយោគំ, បច្ឆិមេន វិវេកាធិមុត្តិំ. បុរិមេន ករុណាយ ឧបគមនំ, បច្ឆិមេន បញ្ញាយ អបគមនំ. បុរិមេន សត្តានំ ហិតសុខនិប្ផាទនាធិមុត្តតំ, បច្ឆិមេន បរហិតសុខករណេ និរុបលេបតំ. បុរិមេន ធម្មិកសុខាបរិច្ចាគនិមិត្តំ ផាសុវិហារំ, បច្ឆិមេន ឧត្តរិមនុស្សធម្មានុយោគនិមិត្តំ. បុរិមេន មនុស្សានំ ឧបការពហុលតំ, បច្ឆិមេន ទេវានំ. បុរិមេន លោកេ ជាតស្ស លោកេ សំវទ្ធភាវំ, បច្ឆិមេន លោកេន អនុបលិត្តតំ. បុរិមេន ‘‘ឯកបុគ្គលោ, ភិក្ខវេ, លោកេ ឧប្បជ្ជមានោ ឧប្បជ្ជតិ ពហុជនហិតាយ ពហុជនសុខាយ លោកានុកម្បាយ អត្ថាយ ហិតាយ សុខាយ ទេវមនុស្សានំ. កតមោ ឯកបុគ្គលោ? តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ (អ. និ. ១.១៧០) វចនតោ យទត្ថំ ភគវា ឧប្បន្នោ, តទត្ថបរិទីបនំ, បច្ឆិមេន យត្ថ ឧប្បន្នោ, តទនុរូបវិហារបរិទីបនំ. ភគវា ហិ បឋមំ លុម្ពិនិវនេ, ទុតិយំ ពោធិមណ្ឌេតិ លោកិយលោកុត្តរស្ស ឧប្បត្តិយា វនេយេវ ឧប្បន្នោ, តេនស្ស វនេយេវ វិហារំ ទស្សេតីតិ ឯវមាទិនា នយេនេត្ថ អត្ថយោជនា វេទិតព្ពា.

តត្រាតិ ទេសកាលបរិទីបនំ. តញ្ហិ យំ សមយំ វិហរតិ, តត្រ សមយេ, យស្មិញ្ច ជេតវនេ វិហរតិ, តត្រ ជេតវនេតិ ទីបេតិ. ភាសិតព្ពយុត្តេ វា ទេសកាលេ ទីបេតិ. ន ហិ ភគវា អយុត្តេ ទេសេ កាលេ វា ធម្មំ ទេសេតិ. ‘‘អកាលោ ខោ តាវ ពាហិយា’’តិអាទិ (ឧទា. ១០) ចេត្ថ សាធកំ. ខោតិ បទបូរណមត្តេ អវធារណត្ថេ អាទិកាលត្ថេ វា និបាតោ. ភគវាតិ លោកគរុទីបនំ. ភិក្ខូតិ កថាសវនយុត្តបុគ្គលវចនំ. អបិចេត្ថ ‘‘ភិក្ខកោតិ ភិក្ខុ, ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតោតិ ភិក្ខូ’’តិអាទិនា (វិភ. ៥១០; បារា. ៤៥) នយេន វចនត្ថោ វេទិតព្ពោ. អាមន្តេសីតិ អាលបិ អភាសិ សម្ពោធេសិ, អយមេត្ថ អត្ថោ. អញ្ញត្រ បន ញាបនេបិ បក្កោសនេបិ. ភិក្ខវោតិ អាមន្តនាការទីបនំ. តេន តេសំ ភិក្ខូនំ ភិក្ខនសីលតាភិក្ខនធម្មតាភិក្ខនេសាធុការិតាទិគុណយោគសិទ្ធេន វចនេន ហីនាធិកជនសេវិតំ វុត្តិំ បកាសេន្តោ ឧទ្ធតទីនភាវនិគ្គហំ ករោតិ. ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ ឥមិនា ច ករុណាវិប្ផារសោម្មហទយនយននិបាតបុព្ពង្គមេន វចនេន តេ អត្តនោ មុខាភិមុខេ ករោន្តោ តេនេវ កថេតុកម្យតាទីបកេន វចនេន នេសំ សោតុកម្យតំ ជនេតិ. តេនេវ ច សម្ពោធនត្ថេន វចនេន សាធុកសវនមនសិការេបិ តេ និយោជេតិ. សាធុកសវនមនសិការាយត្តា ហិ សាសនសម្បត្តិ.

អបរេសុ ទេវមនុស្សេសុ វិជ្ជមានេសុ កស្មា ភិក្ខូយេវ អាមន្តេសីតិ ចេ? ជេដ្ឋសេដ្ឋាសន្នសទាសន្និហិតភាជនភាវតោ. សព្ពបរិសសាធារណា ហិ ភគវតោ ធម្មទេសនា. បរិសាយ ច ជេដ្ឋា ភិក្ខូ បឋមុប្បន្នត្តា, សេដ្ឋា អនគារិយភាវំ អាទិំ កត្វា សត្ថុ ចរិយានុវិធាយកត្តា សកលសាសនបដិគ្គាហកត្តា ច, អាសន្នា តត្ថ និសិន្នេសុ សត្ថុសន្និកត្តា, សទាសន្និហិតា សត្ថុសន្តិកាវចរត្តា, ធម្មទេសនាយ ច តេ ឯវ ភាជនំ យថានុសិដ្ឋំ បដិបត្តិសព្ភាវតោ.

តត្ថ សិយា – កិមត្ថំ បន ភគវា ធម្មំ ទេសេន្តោ បឋមំ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ, ន ធម្មមេវ ទេសេសីតិ? សតិជននត្ថំ. បរិសាយ ហិ ភិក្ខូ អញ្ញំ ចិន្តេន្តាបិ វិក្ខិត្តចិត្តាបិ ធម្មំ បច្ចវេក្ខន្តាបិ កម្មដ្ឋានំ មនសិករោន្តាបិ និសិន្នា ហោន្តិ, តេ អនាមន្តេត្វា ធម្មេ ទេសិយមានេ ‘‘អយំ ទេសនា កិំនិទានា កិំបច្ចយា កតមាយ អត្ថុប្បត្តិយា ទេសិតា’’តិ សល្លក្ខេតុំ អសក្កោន្តា វិក្ខេបំ អាបជ្ជេយ្យុំ, ទុគ្គហិតំ វា គណ្ហេយ្យុំ. តេន តេសំ សតិជននត្ថំ ភគវា បឋមំ អាមន្តេត្វា បច្ឆា ធម្មំ ទេសេតិ.

ភទន្តេតិ គារវវចនមេតំ, សត្ថុនោ បដិវចនទានំ វា. អបិចេត្ថ ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ វទមានោ ភគវា តេ ភិក្ខូ អាលបតិ, ‘‘ភទន្តេ’’តិ វទមានា តេ ភគវន្តំ បច្ចាលបន្តិ. តថា ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ ភគវា អាភាសតិ, ‘‘ភទន្តេ’’តិ តេ បច្ចាភាសន្តិ. ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ បដិវចនំ ទាបេតិ, ភទន្តេតិ បដិវចនំ ទេន្តិ. តេ ភិក្ខូតិ យេ ភគវា អាមន្តេសិ. ភគវតោ បច្ចស្សោសុន្តិ ភគវតោ អាមន្តនំ បដិអស្សោសុំ, អភិមុខា ហុត្វា សុណិំសុ សម្បដិច្ឆិំសុ បដិគ្គហេសុន្តិ អត្ថោ. ភគវា ឯតទវោចាតិ ភគវា ឯតំ ឥទានិ វត្តព្ពំ សកលសុត្តំ អវោច.

ឯត្តាវតា ច យំ អាយស្មតា សារិបុត្តេន កមលកុវលយុជ្ជលវិមលសាទុរសសលិលាយ បោក្ខរណិយា សុខាវតរណត្ថំ និម្មលសិលាតលរចនវិលាសសោបានំ វិប្បកិណ្ណមុត្តាជាលសទិសវាលិកាកិណ្ណបណ្ឌរភូមិភាគំ តិត្ថំ វិយ, សុវិភត្តភិត្តិវិចិត្រវេទិកាបរិក្ខិត្តស្ស នក្ខត្តបថំ ផុសិតុកាមតាយ វិយ, វិជម្ភិតសមុស្សយស្ស បាសាទវរស្ស សុខារោហណត្ថំ ទន្តមយសណ្ហមុទុផលកកញ្ចនលតាវិនទ្ធមណិគណប្បភាសមុទយុជ្ជលសោភំ សោបានំ វិយ, សុវណ្ណវលយនូបុរាទិសង្ឃដ្ដនសទ្ទសម្មិស្សិតកថិតហសិតមធុរស្សរគេហជនវិចរិតស្ស ឧឡារិស្សរិយវិភវសោភិតស្ស មហាឃរស្ស សុខប្បវេសនត្ថំ សុវណ្ណរជតមណិមុត្តាបវាឡាទិជុតិវិសទវិជ្ជោតិតសុប្បតិដ្ឋិតវិសាលទ្វារកវាដំ មហាទ្វារំ វិយ អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នស្ស ពុទ្ធានំ ទេសនាញាណគម្ភីរភាវសំសូចកស្ស ឥមស្ស សុត្តស្ស សុខាវគាហណត្ថំ កាលទេសទេសកបរិសាបទេសបដិមណ្ឌិតំ និទានំ ភាសិតំ, តស្ស អត្ថវណ្ណនា សមត្តា.

សុត្តន្តេ បញ្ចាតិ គណនបរិច្ឆេទោ. ឥមានិ ឥន្ទ្រិយានីតិ បរិច្ឆិន្នធម្មនិទស្សនំ. ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ ហេដ្ឋា វុត្តោ.

១៨៥. ឥទានិ ឥមំ សុត្តន្តំ ទស្សេត្វា ឥមស្មិំ សុត្តន្តេ វុត្តានំ ឥន្ទ្រិយានំ វិសុទ្ធិភាវនាវិធានំ ភាវិតត្តំ បដិប្បស្សទ្ធិញ្ច ទស្សេតុកាមោ ឥមានិ បញ្ចិន្ទ្រិយានីតិអាទិមាហ. តត្ថ វិសុជ្ឈន្តីតិ វិសុទ្ធិំ បាបុណន្តិ. អស្សទ្ធេតិ តីសុ រតនេសុ សទ្ធាវិរហិតេ. សទ្ធេតិ តីសុ រតនេសុ សទ្ធាសម្បន្នេ. សេវតោតិ ចិត្តេន សេវន្តស្ស. ភជតោតិ ឧបសង្កមន្តស្ស. បយិរុបាសតោតិ សក្កច្ចំ ឧបនិសីទន្តស្ស. បសាទនីយេ សុត្តន្តេតិ បសាទជនកេ រតនត្តយគុណបដិសំយុត្តេ សុត្តន្តេ. កុសីតេតិ កុច្ឆិតេន អាការេន សីទន្តីតិ កុសីទា, កុសីទា ឯវ កុសីតា. តេ កុសីតេ. សម្មប្បធានេតិ ចតុកិច្ចសាធកវីរិយបដិសំយុត្តសុត្តន្តេ. មុដ្ឋស្សតីតិ នដ្ឋស្សតិកេ. សតិបដ្ឋានេតិ សតិបដ្ឋានាធិការកេ សុត្តន្តេ. ឈានវិមោក្ខេតិ ចតុត្ថជ្ឈានអដ្ឋវិមោក្ខតិវិធវិមោក្ខាធិការកេ សុត្តន្តេ. ទុប្បញ្ញេតិ និប្បញ្ញេ, បញ្ញាភាវតោ វា ទុដ្ឋា បញ្ញា ឯតេសន្តិ ទុប្បញ្ញា. តេ ទុប្បញ្ញេ. គម្ភីរញាណចរិយន្តិ ចតុសច្ចបដិច្ចសមុប្បាទាទិបដិសំយុត្តេ សុត្តន្តេ, ញាណកថាសទិសេ វា. សុត្តន្តក្ខន្ធេតិ សុត្តន្តកោដ្ឋាសេ. អស្សទ្ធិយន្តិអាទីសុ អស្សទ្ធិយន្តិ អស្សទ្ធភាវំ. អស្សទ្ធិយេ អាទីនវទស្សាវី អស្សទ្ធិយំ បជហន្តោ សទ្ធិន្ទ្រិយំ ភាវេតិ, សទ្ធិន្ទ្រិយេ អានិសំសទស្សាវី សទ្ធិន្ទ្រិយំ ភាវេន្តោ អស្សទ្ធិយំ បជហតិ. ឯស នយោ សេសេសុ. កោសជ្ជន្តិ កុសីតភាវំ. បមាទន្តិ សតិវិប្បវាសំ. ឧទ្ធច្ចន្តិ ឧទ្ធតភាវំ, វិក្ខេបន្តិ អត្ថោ. បហីនត្តាតិ អប្បនាវសេន ឈានបារិបូរិយា បហីនត្តា. សុប្បហីនត្តាតិ វុដ្ឋានគាមិនិវសេន វិបស្សនាបារិបូរិយា សុដ្ឋុ បហីនត្តា. ភាវិតំ ហោតិ សុភាវិតន្តិ វុត្តក្កមេនេវ យោជេតព្ពំ. វិបស្សនាយ ហិ វិបក្ខវសេន បហីនត្តា ‘‘សុប្បហីនត្តា’’តិ វត្តុំ យុជ្ជតិ. តស្មាយេវ ច ‘‘សុភាវិត’’ន្តិ, ន តថា ឈានេន. យស្មា បន បហាតព្ពានំ បហានេន ភាវនាសិទ្ធិ, ភាវនាសិទ្ធិយា ច បហាតព្ពានំ បហានសិទ្ធិ ហោតិ, តស្មា យមកំ កត្វា និទ្ទិដ្ឋំ.

១៨៦. បដិប្បស្សទ្ធិវារេ ភាវិតានិ ចេវ ហោន្តិ សុភាវិតានិ ចាតិ ភាវិតានំយេវ សុភាវិតតា. បដិប្បស្សទ្ធានិ ច សុប្បដិប្បស្សទ្ធានិ ចាតិ បដិប្បស្សទ្ធានំយេវ សុប្បដិប្បស្សទ្ធតា វុត្តា. ផលក្ខណេ មគ្គកិច្ចនិព្ពត្តិវសេន ភាវិតតា បដិប្បស្សទ្ធតា ច វេទិតព្ពា. សមុច្ឆេទវិសុទ្ធិយោតិ មគ្គវិសុទ្ធិយោយេវ. បដិប្បស្សទ្ធិវិសុទ្ធិយោតិ ផលវិសុទ្ធិយោ ឯវ.

ឥទានិ តថា វុត្តវិធានានិ ឥន្ទ្រិយានិ ការកបុគ្គលវសេន យោជេត្វា ទស្សេតុំ កតិនំ បុគ្គលានន្តិអាទិមាហ. តត្ថ សវនេន ពុទ្ធោតិ សម្មាសម្ពុទ្ធតោ ធម្មកថាសវនេន ចតុសច្ចំ ពុទ្ធវា, ញាតវាតិ អត្ថោ. ឥទំ ភាវិតិន្ទ្រិយភាវស្ស ការណវចនំ. ភាវនាភិសមយវសេន ហិ មគ្គស្ស ពុទ្ធត្តា ផលក្ខណេ ភាវិតិន្ទ្រិយោ ហោតិ. អដ្ឋន្នម្បិ អរិយានំ តថាគតស្ស សាវកត្តា វិសេសេត្វា អរហត្តផលដ្ឋមេវ ទស្សេន្តោ ខីណាសវោតិ អាហ. សោយេវ ហិ សព្ពកិច្ចនិប្ផត្តិយា ភាវិតិន្ទ្រិយោតិ វុត្តោ. ឥតរេបិ បន តំតំមគ្គកិច្ចនិប្ផត្តិយា បរិយាយេន ភាវិតិន្ទ្រិយា ឯវ. តស្មា ឯវ ច ចតូសុ ផលក្ខណេសុ ‘‘បញ្ចិន្ទ្រិយានិ ភាវិតានិ ចេវ ហោន្តិ សុភាវិតានិ ចា’’តិ វុត្តំ. យស្មា បន តេសំ ឧបរិមគ្គត្ថាយ ឥន្ទ្រិយភាវនា អត្ថិយេវ, តស្មា តេ ន និប្បរិយាយេន ភាវិតិន្ទ្រិយា. សយំ ភូតដ្ឋេនាតិ អនាចរិយោ ហុត្វា សយមេវ អរិយាយ ជាតិយា ភូតដ្ឋេន ជាតដ្ឋេន ភគវា. សោបិ ហិ ភាវនាសិទ្ធិវសេន ផលក្ខណេ សយម្ភូ នាម ហោតិ. ឯវំ សយំ ភូតដ្ឋេន ភាវិតិន្ទ្រិយោ. អប្បមេយ្យដ្ឋេនាតិ អនន្តគុណយោគតោ បមាណេតុំ អសក្កុណេយ្យដ្ឋេន. ភគវា ផលក្ខណេ ភាវនាសិទ្ធិតោ អប្បមេយ្យោតិ. តស្មាយេវ ភាវិតិន្ទ្រិយោ.

បឋមសុត្តន្តនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ទុតិយសុត្តន្តនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៨៧. បុន អញ្ញំ សុត្តន្តំ និក្ខិបិត្វា ឥន្ទ្រិយវិធានំ និទ្ទិសិតុកាមោ បញ្ចិមានិ, ភិក្ខវេតិអាទិកំ សុត្តន្តំ ទស្សេតិ. តត្ថ យេ ហិ កេចីតិ អនវសេសបរិយាទានំ, ហិ-ការោ បទបូរណមត្តេ និបាតោ. សមណា វា ព្រាហ្មណា វាតិ លោកវោហារវសេន វុត្តំ. សមុទយន្តិ បច្ចយំ. អត្ថង្គមន្តិ ឧប្បន្នានំ អភាវគមនំ, អនុប្បន្នានំ អនុប្បាទំ វា. អស្សាទន្តិ អានិសំសំ. អាទីនវន្តិ ទោសំ. និស្សរណន្តិ និគ្គមនំ. យថាភូតន្តិ យថាសភាវំ. សមណេសូតិ សមិតបាបេសុ. សមណសម្មតាតិ ន មយា សមណាតិ សម្មតា. ‘‘សម្មតា’’តិ វត្តមានកាលវសេន វុច្ចមានេ សទ្ទលក្ខណវសេន ‘‘មេ’’តិ ឯត្ថ សាមិវចនមេវ ហោតិ. ព្រាហ្មណេសូតិ ពាហិតបាបេសុ. សាមញ្ញត្ថន្តិ សមណភាវស្ស អត្ថំ. ព្រហ្មញ្ញត្ថន្តិ ព្រាហ្មណភាវស្ស អត្ថំ. ទ្វយេនាបិ អរហត្តផលមេវ វុត្តំ. អថ វា សាមញ្ញត្ថន្តិ ហេដ្ឋា តីណិ ផលានិ. ព្រហ្មញ្ញត្ថន្តិ អរហត្តផលំ. សាមញ្ញព្រហ្មញ្ញន្តិ ហិ អរិយមគ្គោយេវ. ទិដ្ឋេវ ធម្មេតិ បច្ចក្ខេយេវ អត្តភាវេ. សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វាតិ អត្តនាយេវ អធិកេន ញាណេន បច្ចក្ខំ កត្វា. ឧបសម្បជ្ជាតិ បាបុណិត្វា, និប្ផាទេត្វា វា.

១៨៨. សុត្តន្តនិទ្ទេសេ បឋមំ ឥន្ទ្រិយសមុទយាទីនំ បភេទគណនំ បុច្ឆិត្វា បុន បភេទគណនា វិស្សជ្ជិតា. តត្ថ អសីតិសតន្តិ អសីតិឧត្តរំ សតំ. បណ្ឌិតេហិ ‘‘អសីតិសត’’ន្តិ វុត្តេហិ អាការេហីតិ យោជនា.

បុន បភេទគណនាបុច្ឆាបុព្ពង្គមេ គណនានិទ្ទេសេ អធិមោក្ខត្ថាយាតិ អធិមុច្ចនត្ថាយ សទ្ទហនត្ថាយ. អាវជ្ជនាយ សមុទយោតិ មនោទ្វារាវជ្ជនចិត្តស្ស សមុទយោ. សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស សមុទយោតិ សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស បច្ចយោ, សទ្ធំ ឧប្បាទេស្សាមីតិ បុព្ពភាគាវជ្ជនំ សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស ឧបនិស្សយបច្ចយោ, សទ្ធិន្ទ្រិយជវនស្ស អាវជ្ជនំ បឋមស្ស ជវនស្ស អនន្តរបច្ចយោ, ទុតិយជវនាទីនំ ឧបនិស្សយបច្ចយោ. អធិមោក្ខវសេនាតិ ឆន្ទសម្បយុត្តអធិមោក្ខវសេន. ឆន្ទស្ស សមុទយោតិ បុព្ពភាគាវជ្ជនបច្ចយា ឧប្បន្នស្ស អធិមោក្ខសម្បយុត្តស្ស យេវាបនកភូតស្ស ធម្មច្ឆន្ទស្ស សមុទយោ. សោ បន សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន បច្ចយោ ហោតិ, ឆន្ទាធិបតិកាលេ អធិបតិបច្ចយោ ច ហោតិ, សោយេវ ទុតិយស្ស អនន្តរសមនន្តរអនន្តរូបនិស្សយាសេវននត្ថិវិគតវសេន បច្ចយោ ហោតិ. ឥមិនាវ នយេន មនសិការស្សបិ យោជនា កាតព្ពា. កេវលញ្ហេត្ថ មនសិការោតិ សារណលក្ខណោ យេវាបនកមនសិការោ. អធិបតិបច្ចយតា បនស្ស ន ហោតិ. សម្បយុត្តេសុ ឥមេសំ ទ្វិន្នំយេវ គហណំ ពលវបច្ចយត្តាតិ វេទិតព្ពំ. សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស វសេនាតិ ភាវនាភិវុទ្ធិយា ឥន្ទ្រិយភាវំ បត្តស្ស សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស វសេន. ឯកត្តុបដ្ឋានន្តិ ឯការម្មណេ អចលភាវេន ភុសំ ឋានំ ឧបរូបរិ សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស បច្ចយោ ហោតិ. សទ្ធិន្ទ្រិយេ វុត្តនយេនេវ សេសិន្ទ្រិយានិបិ វេទិតព្ពានិ. ឯវមេកេកស្ស ឥន្ទ្រិយស្ស ចត្តារោ ចត្តារោ សមុទយាតិ បញ្ចន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ វីសតិ សមុទយា ហោន្តិ. បុន ចតុន្នំ សមុទយានំ ឯកេកស្មិំ សមុទយេ បញ្ច បញ្ច ឥន្ទ្រិយានិ យោជេត្វា វីសតិ សមុទយា វុត្តា. បឋមវីសតិ នានាមគ្គវសេន ទដ្ឋព្ពា, ទុតិយវីសតិ ឯកមគ្គវសេន ទដ្ឋព្ពាតិ វទន្តិ. ឯវំ ចត្តាលីស អាការា ហោន្តិ. អត្ថង្គមវារោបិ ឥមិនាវ នយេន វេទិតព្ពោ. សោ បន អត្ថង្គមោ ឥន្ទ្រិយភាវនំ អននុយុត្តស្ស អប្បដិលទ្ធា បដិលាភត្ថង្គមោ, ឥន្ទ្រិយភាវនាយ បរិហីនស្ស បដិលទ្ធបរិហានិ អត្ថង្គមោ, ផលប្បត្តស្ស បដិប្បស្សទ្ធិអត្ថង្គមោ. ឯកត្តអនុបដ្ឋានន្តិ ឯកត្តេ អនុបដ្ឋានំ.

ក. អស្សាទនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៨៩. អស្សាទនិទ្ទេសេ អស្សទ្ធិយស្ស អនុបដ្ឋានន្តិ អស្សទ្ធេ បុគ្គលេ បរិវជ្ជយតោ សទ្ធេ បុគ្គលេ សេវតោ បសាទនីយសុត្តន្តេ បច្ចវេក្ខតោ តត្ថ យោនិសោមនសិការំ ពហុលីករោតោ ច អស្សទ្ធិយស្ស អនុបដ្ឋានំ ហោតិ. អស្សទ្ធិយបរិឡាហស្ស អនុបដ្ឋានន្តិ ឯត្ថ អស្សទ្ធស្ស សទ្ធាកថាយ បវត្តមានាយ ទុក្ខំ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ អស្សទ្ធិយបរិឡាហោ. អធិមោក្ខចរិយាយ វេសារជ្ជន្តិ សទ្ធាវត្ថុវសេន វា ភាវនាយ វា វសិប្បត្តស្ស សទ្ធាបវត្តិយា វិសារទភាវោ ហោតិ. សន្តោ ច វិហារាធិគមោតិ សមថស្ស វា វិបស្សនាយ វា បដិលាភោ. សុខំ សោមនស្សន្តិ ឯត្ថ ចេតសិកសុខភាវទស្សនត្ថំ សោមនស្សវចនំ. សទ្ធិន្ទ្រិយសមុដ្ឋិតបណីតរូបផុដ្ឋកាយស្ស កាយិកសុខម្បិ លព្ភតិយេវ. សុខសោមនស្សស្ស បធានស្សាទត្តា ‘‘អយំ សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អស្សាទោ’’តិ វិសេសេត្វា វុត្តំ. ឥមិនាវ នយេន សេសិន្ទ្រិយស្សាទាបិ យោជេត្វា វេទិតព្ពា.

ខ. អាទីនវនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៩០. អាទីនវនិទ្ទេសេ អនិច្ចដ្ឋេនាតិ សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អនិច្ចដ្ឋេន. សោ អនិច្ចដ្ឋោ សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អាទីនវោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥតរទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. ឥមេ សមុទយត្ថង្គមស្សាទាទីនវា លោកិយឥន្ទ្រិយានមេវាតិ វេទិតព្ពា.

គ. និស្សរណនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៩១. និស្សរណនិទ្ទេសេ អធិមោក្ខដ្ឋេនាតិអាទីសុ ឯកេកស្មិំ ឥន្ទ្រិយេ បញ្ច បញ្ច កត្វា បញ្ចន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ បញ្ចវីសតិ និស្សរណានិ មគ្គផលវសេន និទ្ទិដ្ឋានិ. តត្ថ តតោ បណីតតរសទ្ធិន្ទ្រិយស្ស បដិលាភាតិ តតោ វិបស្សនាក្ខណេ បវត្តសទ្ធិន្ទ្រិយតោ មគ្គក្ខណេ បណីតតរស្ស សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស បដិលាភវសេន. បុរិមតរសទ្ធិន្ទ្រិយា និស្សដំ ហោតីតិ តស្មិំ មគ្គក្ខណេ សទ្ធិន្ទ្រិយំ បុរិមតរតោ វិបស្សនាក្ខណេ បវត្តសទ្ធិន្ទ្រិយតោ និក្ខន្តំ ហោតិ. ឥមិនាវ នយេន ផលក្ខណេ សទ្ធិន្ទ្រិយម្បិ ឧភយត្ថ សេសិន្ទ្រិយានិបិ យោជេតព្ពានិ.

១៩២. បុព្ពភាគេ បញ្ចហិ ឥន្ទ្រិយេហីតិ បឋមជ្ឈានូបចារេ បញ្ចហិ ឥន្ទ្រិយេហិ បឋមជ្ឈានាទិអដ្ឋសមាបត្តិវសេន អដ្ឋ និស្សរណានិ, អនិច្ចានុបស្សនាទិអដ្ឋារសមហាវិបស្សនាវសេន អដ្ឋារស និស្សរណានិ, សោតាបត្តិមគ្គាទិវសេន អដ្ឋ លោកុត្តរនិស្សរណានិ. ឯវំ ឈានសមាបត្តិមហាវិបស្សនាមគ្គផលវសេន ចតុត្តិំស និស្សរណានិ បុរិមបុរិមសមតិក្កមតោ និទ្ទិដ្ឋានិ. នេក្ខម្មេ បញ្ចិន្ទ្រិយានីតិអាទីនិ បន សត្តតិំស និស្សរណានិ បដិបក្ខបហានវសេន បដិបក្ខតោ និទ្ទិដ្ឋានិ. តត្ថ នេក្ខម្មាទីសុ សត្តសុ សត្ត និស្សរណានិ ឧបចារភូមិវសេន វុត្តានិ, ផលានិ បន បដិបក្ខបហានាភាវតោ ន វុត្តានិ.

១៩៣. ទិដ្ឋេកដ្ឋេហីតិ យាវ សោតាបត្តិមគ្គា ទិដ្ឋិយា សហ ឯកស្មិំ បុគ្គលេ ឋិតាតិ ទិដ្ឋេកដ្ឋា. តេហិ ទិដ្ឋេកដ្ឋេហិ. ឱឡារិកេហីតិ ថូលេហិ កាមរាគព្យាបាទេហិ. អណុសហគតេហីតិ សុខុមភូតេហិ កាមរាគព្យាបាទេហិយេវ. សព្ពកិលេសេហីតិ រូបរាគាទីហិ. តេសុ ហិ បហីនេសុ សព្ពកិលេសា បហីនា ហោន្តិ, តស្មា ‘‘សព្ពកិលេសេហី’’តិ វុត្តំ. អវុត្តត្ថានិ បនេត្ថ បទានិ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថានេវាតិ. សព្ពេសញ្ញេវ ខីណាសវានំ តត្ថ តត្ថ បញ្ចិន្ទ្រិយានីតិ ‘‘អធិមោក្ខដ្ឋេនា’’តិអាទីសុ បុព្ពេ វុត្តេសុ ឋានេសុ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសាវកានំ ខីណាសវានំ យថាយោគំ តតោ តតោ និស្សដានិ ហោន្តិ. ឥមស្មិំ វារេ បឋមំ វុត្តនយា ឯវ យថាយោគំ ខីណាសវវសេន វុត្តា.

កថំ បនេតានិ និស្សរណានិ អសីតិសតំ ហោន្តីតិ? វុច្ចតេ – មគ្គផលវសេន វុត្តានិ បញ្ចវីសតិ, សមតិក្កមវសេន វុត្តានិ ចតុត្តិំស, បដិបក្ខវសេន វុត្តានិ សត្តតិំសាតិ បឋមវារេ សព្ពានិ ឆន្នវុតិ និស្សរណានិ ហោន្តិ, ឯតានិយេវ ទុតិយវារេ ខីណាសវានំ វសេន ទ្វាទសសុ អបនីតេសុ ចតុរាសីតិ ហោន្តិ. ឥតិ បុរិមានិ ឆន្នវុតិ, ឥមានិ ច ចតុរាសីតីតិ អសីតិសតំ ហោន្តិ. កតមានិ បន ទ្វាទស ខីណាសវានំ អបនេតព្ពានិ? សមតិក្កមតោ វុត្តេសុ មគ្គផលវសេន វុត្តានិ អដ្ឋ និស្សរណានិ, បដិបក្ខតោ វុត្តេសុ មគ្គវសេន វុត្តានិ ចត្តារីតិ ឥមានិ ទ្វាទស អបនេតព្ពានិ. អរហត្តផលវសេន វុត្តានិ កស្មា អបនេតព្ពានីតិ ចេ? សព្ពបឋមំ វុត្តានំ បញ្ចវីសតិយា និស្សរណានំ មគ្គផលវសេនេវ លព្ភនតោ. អរហត្តផលវសេន និស្សរណានិ វុត្តានេវ ហោន្តិ. ហេដ្ឋិមំ ហេដ្ឋិមំ បន ផលសមាបត្តិំ ឧបរិមា ឧបរិមា ន សមាបជ្ជន្តិយេវាតិ ហេដ្ឋា តីណិបិ ផលានិ ន លព្ភន្តិយេវ. ឈានសមាបត្តិវិបស្សនានេក្ខម្មាទីនិ ច កិរិយាវសេន លព្ភន្តិ. បញ្ចបិ ចេតានិ ឥន្ទ្រិយានិ បុព្ពមេវ បដិបក្ខានំ បដិប្បស្សទ្ធត្តា បដិបក្ខតោ និស្សដានេវ ហោន្តីតិ.

ទុតិយសុត្តន្តនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. តតិយសុត្តន្តនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៩៤. បុន អញ្ញំ សុត្តន្តំ និក្ខិបិត្វា ឥន្ទ្រិយវិធានំ និទ្ទិសិតុកាមោ បញ្ចិមានិ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ សោតាបត្តិយង្គេសូតិ ឯត្ថ សោតោ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ, សោតស្ស អាបត្តិ ភុសំ បាបុណនំ សោតាបត្តិ, សោតាបត្តិយា អង្គានិ សម្ភារានិ សោតាបត្តិអង្គានិ. សោតាបន្នតាយ បុព្ពភាគបដិលាភអង្គានិ. សប្បុរិសសំសេវោ សោតាបត្តិអង្គំ, សទ្ធម្មស្សវនំ សោតាបត្តិអង្គំ, យោនិសោមនសិការោ សោតាបត្តិអង្គំ, ធម្មានុធម្មបដិបត្តិ សោតាបត្តិអង្គំ, ឥមានិ ចត្តារិ សោតាបត្តិអង្គានិ. សេសា ហេដ្ឋា វុត្តា ឯវ. ឥទញ្ច ឥមេសំ ឥន្ទ្រិយានំ សកវិសយេ ជេដ្ឋកភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ. យថា ហិ ចត្តារោ សេដ្ឋិបុត្តា រាជាតិរាជបញ្ចមេសុ សហាយេសុ ‘‘នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមា’’តិ វីថិំ ឱតិណ្ណេសុ ឯកស្ស សេដ្ឋិបុត្តស្ស គេហំ គតកាលេ ឥតរេ ចត្តារោ តុណ្ហី និសីទន្តិ, គេហសាមិកោវ ‘‘ឥមេសំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ ទេថ, ឥមេសំ គន្ធមាលាលង្ការាទីនិ ទេថា’’តិ គេហេ វិចារេតិ, ទុតិយស្ស តតិយស្ស ចតុត្ថស្ស គេហំ គតកាលេ ឥតរេ ចត្តារោ តុណ្ហី និសីទន្តិ, គេហសាមិកោវ ‘‘ឥមេសំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ ទេថ, ឥមេសំ គន្ធមាលាលង្ការាទីនិ ទេថា’’តិ គេហេ វិចារេតិ, អថ សព្ពបច្ឆា រញ្ញោ គេហំ គតកាលេ កិញ្ចាបិ រាជា សព្ពត្ថ ឥស្សរោវ, ឥមស្មិំ បន កាលេ អត្តនោ គេហេយេវ ‘‘ឥមេសំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ ទេថ, ឥមេសំ គន្ធមាលាលង្ការាទីនិ ទេថា’’តិ វិចារេតិ, ឯវមេវ សទ្ធាបញ្ចមកេសុ ឥន្ទ្រិយេសុ តេសុ សហាយេសុ ឯកតោ វីថិំ ឱតរន្តេសុ វិយ ឯការម្មណេ ឧប្បជ្ជមានេសុបិ យថា បឋមស្ស គេហេ ឥតរេ ចត្តារោ តុណ្ហី និសីទន្តិ, គេហសាមិកោវ វិចារេតិ, ឯវំ សោតាបត្តិអង្គានិ បត្វា អធិមោក្ខលក្ខណំ សទ្ធិន្ទ្រិយមេវ ជេដ្ឋកំ ហោតិ បុព្ពង្គមំ, សេសានិ តទន្វយានិ ហោន្តិ. យថា ទុតិយស្ស គេហេ ឥតរេ ចត្តារោ តុណ្ហី និសីទន្តិ, គេហសាមិកោវ វិចារេតិ, ឯវំ សម្មប្បធានានិ បត្វា បគ្គហណលក្ខណំ វីរិយិន្ទ្រិយមេវ ជេដ្ឋកំ ហោតិ បុព្ពង្គមំ, សេសានិ តទន្វយានិ ហោន្តិ. យថា តតិយស្ស គេហេ ឥតរេ ចត្តារោ តុណ្ហី និសីទន្តិ, គេហសាមិកោវ វិចារេតិ, ឯវំ សតិបដ្ឋានានិ បត្វា ឧបដ្ឋានលក្ខណំ សតិន្ទ្រិយមេវ ជេដ្ឋកំ ហោតិ បុព្ពង្គមំ, សេសានិ តទន្វយានិ ហោន្តិ. យថា ចតុត្ថស្ស គេហេ ឥតរេ ចត្តារោ តុណ្ហី និសីទន្តិ, គេហសាមិកោវ វិចារេតិ, ឯវំ ឈានានិ បត្វា អវិក្ខេបលក្ខណំ សមាធិន្ទ្រិយមេវ ជេដ្ឋកំ ហោតិ បុព្ពង្គមំ, សេសានិ តទន្វយានិ ហោន្តិ. សព្ពបច្ឆា រញ្ញោ គេហំ គតកាលេ បន យថា ឥតរេ ចត្តារោ តុណ្ហី និសីទន្តិ, រាជាវ វិចារេតិ, ឯវំ អរិយសច្ចានិ បត្វា បជាននលក្ខណំ បញ្ញិន្ទ្រិយមេវ ជេដ្ឋកំ ហោតិ បុព្ពង្គមំ, សេសានិ តទន្វយានិ ហោន្តីតិ.

ក. បភេទគណននិទ្ទេសវណ្ណនា

១៩៥. សុត្តន្តស្ស បភេទគណនាបុច្ឆាបុព្ពង្គមេវ បភេទគណននិទ្ទេសេ សប្បុរិសសំសេវេតិ សោភនានំ បុរិសានំ សម្មា សេវនេ. អធិមោក្ខាធិបតេយ្យដ្ឋេនាតិ អធិមោក្ខសង្ខាតេន សេសិន្ទ្រិយេសុ អធិបតិភាវដ្ឋេន, សេសិន្ទ្រិយានំ បុព្ពង្គមដ្ឋេនាតិ អត្ថោ. សទ្ធម្មសវនេតិ សតំ ធម្មោ, សោភនោ វា ធម្មោតិ សទ្ធម្មោ. តស្ស សទ្ធម្មស្ស សវនេ. យោនិសោមនសិការេតិ ឧបាយេន មនសិការេ. ធម្មានុធម្មបដិបត្តិយាតិ ឯត្ថ នវ លោកុត្តរធម្មេ អនុគតោ ធម្មោ ធម្មានុធម្មោ, សីលសមាធិបញ្ញាសង្ខាតស្ស ធម្មានុធម្មស្ស បដិបត្តិ បដិបជ្ជនំ ធម្មានុធម្មបដិបត្តិ. សម្មប្បធានាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

ខ. ចរិយាវារវណ្ណនា

១៩៦. ចរិយាវារេបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. កេវលំ បឋមវារោ ឥន្ទ្រិយានំ ឧប្បាទនកាលវសេន វុត្តោ, ចរិយាវារោ ឧប្បន្នានំ អាសេវនកាលវសេន ច បារិបូរិកាលវសេន ច វុត្តោ. ចរិយា បកតិ ឧស្សន្នតាតិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ.

ចារវិហារនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៩៧. ឥទានិ ចរិយាសម្ពន្ធេនេវ ចារវិហារនិទ្ទេសវសេន អបរេន បរិយាយេន ឥន្ទ្រិយវិធានំ និទ្ទិសិតុកាមោ ចារោ ច វិហារោ ចាតិអាទិកំ ឧទ្ទេសំ ឧទ្ទិសិត្វា តស្ស និទ្ទេសមាហ. តត្ថ ឧទ្ទេសេ តាវ យថា ចរន្តំ វិហរន្តំ វិញ្ញូ សព្រហ្មចារី គម្ភីរេសុ ឋានេសុ ឱកប្បេយ្យុំ – អទ្ធា អយមាយស្មា បត្តោ វា បាបុណិស្សតិ វាតិ, តថា ឥន្ទ្រិយសម្បន្នស្ស ចារោ ច វិហារោ ច វិញ្ញូហិ សព្រហ្មចារីហិ អនុពុទ្ធោ ហោតិ បដិវិទ្ធោតិ ឧទ្ទេសស្ស សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. ឧទ្ទេសនិទ្ទេសេ ចរិយា ចារោយេវ. ចារោ ចរិយាតិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ. តស្មា ‘‘ចារោ’’តិបទស្ស និទ្ទេសេ ‘‘ចរិយា’’តិ វុត្តំ. ឥរិយាបថចរិយាតិ ឥរិយាបថានំ ចរិយា, បវត្តនន្តិ អត្ថោ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. អាយតនចរិយា បន អាយតនេសុ សតិសម្បជញ្ញានំ ចរិយា. បត្តីតិ ផលានិ. តានិ ហិ បាបុណិយន្តីតិ ‘‘បត្តី’’តិ វុត្តា. សត្តលោកស្ស ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកា អត្ថា លោកត្ថាតិ អយំ វិសេសោ.

ឥទានិ តាសំ ចរិយានំ ភូមិំ ទស្សេន្តោ ចតូសុ ឥរិយាបថេសូតិអាទិមាហ. សតិបដ្ឋានេសូតិ អារម្មណសតិបដ្ឋានេសុ. សតិបដ្ឋានេសុបិ វុច្ចមានេសុ សតិតោ អនញ្ញានិ វោហារវសេន អញ្ញានិ វិយ កត្វា វុត្តំ. អរិយសច្ចេសូតិ បុព្ពភាគលោកិយសច្ចញាណេន វិសុំ វិសុំ សច្ចបរិគ្គហវសេន វុត្តំ. អរិយមគ្គេសុ សាមញ្ញផលេសូតិ ច វោហារវសេនេវ វុត្តំ. បទេសេតិ លោកត្ថចរិយាយ ឯកទេសេ. និប្បទេសតោ ហិ លោកត្ថចរិយំ ពុទ្ធា ឯវ ករោន្តិ. បុន តា ឯវ ចរិយាយោ ការកបុគ្គលវសេន ទស្សេន្តោ បណិធិសម្បន្នានន្តិអាទិមាហ. តត្ថ បណិធិសម្បន្នា នាម ឥរិយាបថានំ សន្តត្តា ឥរិយាបថគុត្តិយា សម្បន្នា អកម្បិតឥរិយាបថា ភិក្ខុភាវានុរូបេន សន្តេន ឥរិយាបថេន សម្បន្នា. ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារានន្តិ ចក្ខាទីសុ ឆសុ ឥន្ទ្រិយេសុ អត្តនោ អត្តនោ វិសយេ បវត្តឯកេកទ្វារវសេន គុត្តំ ទ្វារំ ឯតេសន្តិ គុត្តទ្វារា. តេសំ គុត្តទ្វារានំ. ទ្វារន្តិ ចេត្ថ ឧប្បត្តិទ្វារវសេន ចក្ខាទយោ ឯវ. អប្បមាទវិហារីនន្តិ សីលាទីសុ អប្បមាទវិហារវតំ. អធិចិត្តមនុយុត្តានន្តិ វិបស្សនាយ បាទកភាវេន អធិចិត្តសង្ខាតំ សមាធិមនុយុត្តានំ. ពុទ្ធិសម្បន្នានន្តិ នាមរូបវវត្ថានំ អាទិំ កត្វា យាវ គោត្រភុ, តាវ បវត្តេន ញាណេន សម្បន្នានំ. សម្មាបដិបន្នានន្តិ ចតុមគ្គក្ខណេ. អធិគតផលានន្តិ ចតុផលក្ខណេ.

អធិមុច្ចន្តោតិ អធិមោក្ខំ ករោន្តោ. សទ្ធាយ ចរតីតិ សទ្ធាវសេន បវត្តតិ. បគ្គណ្ហន្តោតិ ចតុសម្មប្បធានវីរិយេន បទហន្តោ. ឧបដ្ឋាបេន្តោតិ សតិយា អារម្មណំ ឧបដ្ឋាបេន្តោ. អវិក្ខេបំ ករោន្តោតិ សមាធិវសេន វិក្ខេបំ អករោន្តោ. បជានន្តោតិ ចតុសច្ចបជាននបញ្ញាយ បការេន ជានន្តោ. វិជានន្តោតិ ឥន្ទ្រិយសម្បយុត្តជវនបុព្ពង្គមេន អាវជ្ជនវិញ្ញាណេន អារម្មណំ វិជានន្តោ. វិញ្ញាណចរិយាយាតិ អាវជ្ជនវិញ្ញាណចរិយវសេន. ឯវំ បដិបន្នស្សាតិ សហជវនាយ ឥន្ទ្រិយចរិយាយ បដិបន្នស្ស. កុសលា ធម្មា អាយាបេន្តីតិ សមថវិបស្សនាវសេន បវត្តា កុសលា ធម្មា ភុសំ យាបេន្តិ, បវត្តន្តីតិ អត្ថោ. អាយតនចរិយាយាតិ កុសលានំ ធម្មានំ ភុសំ យតនចរិយាយ, ឃដនចរិយាយ បវត្តនចរិយាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. វិសេសមធិគច្ឆតីតិ វិក្ខម្ភនតទង្គសមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិវសេន វិសេសំ អធិគច្ឆតិ. ទស្សនចរិយាទយោ វុត្តត្ថាយេវ.

សទ្ធាយ វិហរតីតិអាទីសុ សទ្ធាទិសមង្គិស្ស ឥរិយាបថវិហារោ ទដ្ឋព្ពោ. អនុពុទ្ធោតិ អនុមានពុទ្ធិយា. បដិវិទ្ធោតិ បច្ចក្ខពុទ្ធិយា. យស្មា អធិមោក្ខដ្ឋាទីសុ អនុពុទ្ធេសុ បដិវិទ្ធេសុ ច ចារោ ច វិហារោ ច អនុពុទ្ធោ ហោតិ បដិវិទ្ធោ, តស្មា អនុពោធបដិវេធេសុ អធិមោក្ខដ្ឋាទយោ ច និទ្ទិដ្ឋា.

ឯវំ សទ្ធាយ ចរន្តន្តិអាទីសុ ឯវន្តិ វុត្តប្បការំ និទ្ទិសន្តោ យថាសទ្ទស្ស អត្ថំ និទ្ទិសតិ. វិញ្ញូតិអាទីសុបិ យថាសភាវំ ជានន្តីតិ វិញ្ញូ. វិញ្ញាតំ សភាវំ វិភាវេន្តិ បាកដំ ករោន្តីតិ វិភាវី. អសនិ វិយ សិលុច្ចយេ កិលេសេ មេធតិ ហិំសតីតិ មេធា, ខិប្បំ គហណធារណដ្ឋេន វា មេធា, មេធា ឯតេសំ អត្ថីតិ មេធាវី. ញាណគតិយា បណ្ឌន្តិ គច្ឆន្តិ បវត្តន្តីតិ បណ្ឌិតា. ពុទ្ធិសម្បទាយ សមន្នាគតត្តា ពុទ្ធិសម្បន្នា. សហ ព្រហ្មំ ចរិយំ ឧត្តមំ បដិបទំ ចរន្តីតិ សព្រហ្មចារិនោ. អបលោកនកម្មាទិចតុព្ពិធំ កម្មំ ឯកតោ ករណវសេន ឯកំ កម្មំ. តថា បញ្ចវិធោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ ឯកុទ្ទេសោ. សមា សិក្ខា ឯតេសន្តិ សមសិក្ខា, សមសិក្ខានំ ភាវោ សមសិក្ខតា. សមសិក្ខាតាតិបិ បឋន្តិ. យេសំ ឯកំ កម្មំ ឯកោ ឧទ្ទេសោ សមសិក្ខតា, តេ សព្រហ្មចារីតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ឈានានី’’តិ វត្តព្ពេ ឈានាតិ លិង្គវិបល្លាសោ កតោ. វិមោក្ខាតិ តយោ វា អដ្ឋ វា វិមោក្ខា. សមាធីតិ សវិតក្កសវិចារអវិតក្កវិចារមត្តអវិតក្កាវិចារា តយោ សមាធី. សមាបត្តិយោតិ សុញ្ញតានិមិត្តាប្បណិហិតា. អភិញ្ញាយោតិ ឆ អភិញ្ញា.

ឯកោ អំសោ ភាគោ, ន ទុតិយោតិ ឯកំសោ, ឯកំសស្ស អត្ថស្ស វចនំ ឯកំសវចនំ. ឯវំ សេសេសុបិ យោជនា កាតព្ពា. វិសេសតោ បន សមំ, សមន្តា វា សេតិ បវត្តតីតិ សំសយោ, នត្ថេត្ថ សំសយោតិ និស្សំសយោ. ឯកស្មិំយេវ អនិច្ឆយតា ហុត្វា ឥតរម្បិ កង្ខតីតិ កង្ខា, នត្ថេត្ថ កង្ខាតិ និក្កង្ខោ. ទ្វិធា ភាវោ ទ្វេជ្ឈំ, នត្ថេត្ថ ទ្វេជ្ឈន្តិ អទ្វេជ្ឈោ. ទ្វិធា ឯលយតិ កម្បេតីតិ ទ្វេឡ្ហកំ, នត្ថេត្ថ ទ្វេឡ្ហកន្តិ អទ្វេឡ្ហកោ. និយោគេន និយមេន វចនំ និយោគវចនំ. និយ្យោគវចនន្តិបិ បឋន្តិ. អបណ្ណកស្ស អវិរទ្ធស្ស និយ្យានិកស្ស អត្ថស្ស វចនំ អបណ្ណកវចនំ. អវត្ថាបនវចនន្តិ និច្ឆយវចនំ. សព្ពម្បិ ហេតំ វិចិកិច្ឆាភាវស្ស វេវចនំ. បិយស្ស អត្ថស្ស សព្ភាវតោ វចនំ, បិយមេវាតិ បិយវចនំ. តថា គរុវចនំ. សហ គារវេន គរុភាវេន សគារវំ. បតិស្សយនំ បតិស្សយោ បរំ គរុំ កត្វា និស្សយនំ អបស្សយនន្តិ អត្ថោ. បតិស្សវនំ វា បតិស្សវោ, និវាតវុត្តិតាយ បរវចនសវនន្តិ អត្ថោ. ឧភយថាបិ បរជេដ្ឋកភាវស្សេតំ នាមំ. សហ គារវេន វត្តតីតិ សគារវំ. សហ បតិស្សយេន, បតិស្សវេន វា វត្តតីតិ សប្បតិស្សយំ. ‘‘សប្បតិស្សវ’’ន្តិ វា វត្តព្ពេ យ-ការំ, វ-ការំ វា លោបំ កត្វា ‘‘សប្បតិស្ស’’ន្តិ វុត្តំ. អធិកំ វិសិដ្ឋំ វចនំ អធិវចនំ, សគារវញ្ច តំ សប្បតិស្សញ្ចាតិ សគារវសប្បតិស្សំ, សគារវសប្បតិស្សំ អធិវចនំ សគារវសប្បតិស្សាធិវចនំ. ឧភយត្ថាបិ វេវចនវិកប្បនានត្តវសេន បុនប្បុនំ ឯតន្តិ វុត្តំ. បត្តោ វា បាបុណិស្សតិ វាតិ ឈានាទីនិយេវាតិ.

តតិយសុត្តន្តនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ចតុត្ថសុត្តន្តនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៩៨. បុន បឋមសុត្តមេវ និក្ខិបិត្វា អបរេន អាការេន ឥន្ទ្រិយានិ និទ្ទិសតិ. តត្ថ កតិហាការេហិ កេនដ្ឋេន ទដ្ឋព្ពានីតិ កតិហិ អាការេហិ ទដ្ឋព្ពានិ. កេនដ្ឋេន ទដ្ឋព្ពានីតិ ទដ្ឋព្ពាការេ ច ទដ្ឋព្ពដ្ឋញ្ច បុច្ឆតិ. ឆហាការេហិ តេនដ្ឋេន ទដ្ឋព្ពានីតិ ឆហិ អាការេហិ ទដ្ឋព្ពានិ, តេនេវ ឆអាការសង្ខាតេនដ្ឋេន ទដ្ឋព្ពានិ. អាធិបតេយ្យដ្ឋេនាតិ អធិបតិភាវដ្ឋេន. អាទិវិសោធនដ្ឋេនាតិ កុសលានំ ធម្មានំ អាទិភូតស្ស សីលស្ស វិសោធនដ្ឋេន. អធិមត្តដ្ឋេនាតិ ពលវដ្ឋេន. ពលវញ្ហិ អធិកា មត្តា បមាណំ អស្សាតិ អធិមត្តន្តិ វុច្ចតិ. អធិដ្ឋានដ្ឋេនាតិ បតិដ្ឋានដ្ឋេន. បរិយាទានដ្ឋេនាតិ ខេបនដ្ឋេន. បតិដ្ឋាបកដ្ឋេនាតិ បតិដ្ឋាបនដ្ឋេន.

ក. អាធិបតេយ្យដ្ឋនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៩៩. អាធិបតេយ្យដ្ឋនិទ្ទេសេ អស្សទ្ធិយំ បជហតោតិអាទិ ឯកេកស្សេវ ឥន្ទ្រិយស្ស បដិបក្ខបជហនវចនំ ឯកក្ខណេបិ អត្តនោ អត្តនោ បដិបក្ខបហានកិច្ចសាធនេ អធិបតិភាវសាធនត្ថំ វុត្តំ. សេសានិ ចត្តារិ ឥន្ទ្រិយានិ តំសម្បយុត្តានេវ វុត្តានិ. នានាក្ខណេសុ វា ឯកេកំ ឥន្ទ្រិយំ ធុរំ កត្វា តស្ស តស្ស បដិបក្ខស្ស តំ តំ ឥន្ទ្រិយំ ជេដ្ឋកំ កត្វា សេសានិ តទន្វយានិ កត្វា វុត្តន្តិបិ វេទិតព្ពំ. កាមច្ឆន្ទំ បជហតោតិអាទិ បន ឯកក្ខណវសេនេវ វុត្តំ.

ខ. អាទិវិសោធនដ្ឋនិទ្ទេសវណ្ណនា

២០០. អាទិវិសោធនដ្ឋនិទ្ទេសេ អស្សទ្ធិយសំវរដ្ឋេន សីលវិសុទ្ធីតិ អស្សទ្ធិយស្ស និវារណដ្ឋេន វិរតិអត្ថេន សីលមលវិសោធនតោ សីលវិសុទ្ធិ នាម. សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អាទិវិសោធនាតិ សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស ឧបនិស្សយវសេន អាទិភូតស្ស សីលស្ស វិសោធនា. ឥមិនាវ នយេន សេសានិបិ កាមច្ឆន្ទាទិសំវរណមូលកានិ ច ឥន្ទ្រិយានិ វេទិតព្ពានិ.

គ. អធិមត្តដ្ឋនិទ្ទេសវណ្ណនា

២០១. អធិមត្តដ្ឋនិទ្ទេសេ សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស ភាវនាយ ឆន្ទោ ឧប្បជ្ជតីតិ សទ្ធស្ស បុគ្គលស្ស សទ្ធាបដិសំយុត្តំ ធម្មំ សុត្វា វា សទ្ធិន្ទ្រិយភាវនាយ អស្សាទំ ទិស្វា វា សទ្ធិន្ទ្រិយេ កុសលោ ធម្មច្ឆន្ទោ ជាយតិ. បាមោជ្ជំ ឧប្បជ្ជតីតិ ឆន្ទជាតត្តា ទុព្ពលបីតិ ឧប្បជ្ជតិ. បីតិ ឧប្បជ្ជតីតិ បមុទិតត្តា ពលវបីតិ ឧប្បជ្ជតិ. បស្សទ្ធិ ឧប្បជ្ជតីតិ បីតិយា បីណិតត្តា កាយចិត្តបស្សទ្ធិ ឧប្បជ្ជតិ. សុខំ ឧប្បជ្ជតីតិ បស្សទ្ធកាយចិត្តត្តា ចេតសិកំ សុខំ ឧប្បជ្ជតិ. ឱភាសោ ឧប្បជ្ជតីតិ សុខេន អភិសន្នត្តា ញាណោភាសោ ឧប្បជ្ជតិ. សំវេគោ ឧប្បជ្ជតីតិ ញាណោភាសេន វិទិតសង្ខារាទីនវត្តា សង្ខារបវត្តិយំ សំវេគោ ឧប្បជ្ជតិ. សំវេជេត្វា ចិត្តំ សមាទហតីតិ សំវេគំ ឧប្បាទេត្វា តេនេវ សំវេគេន ចិត្តំ សមាហិតំ ករោតិ. សាធុកំ បគ្គណ្ហាតីតិ លីនុទ្ធតភាវំ មោចេត្វា សុដ្ឋុ បគ្គណ្ហាតិ. សាធុកំ អជ្ឈុបេក្ខតីតិ វីរិយស្ស សមំ ហុត្វា បវត្តត្តា បុន វីរិយសមតានិយោជនេ ព្យាបារំ អករោន្តោ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាវសេន សាធុកំ អជ្ឈុបេក្ខតិ នាម. ឧបេក្ខាវសេនាតិ សមវាហិតលក្ខណាយ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាយ វសេន. នានត្តកិលេសេហីតិ វិបស្សនាយ បដិបក្ខភូតេហិ នានាសភាវេហិ កិលេសេហិ. វិមោក្ខវសេនាតិ ភង្គានុបស្សនតោ បដ្ឋាយ នានត្តកិលេសេហិ វិមុច្ចនវសេន. វិមុត្តត្តាតិ នានត្តកិលេសេហិ វិមុត្តត្តា.

តេ ធម្មាតិ ឆន្ទាទយោ ធម្មា. ឯករសា ហោន្តីតិ វិមុត្តិរសេន ឯករសា ហោន្តិ. ភាវនាវសេនាតិ ឯករសភាវនាវសេន. តតោ បណីតតរេ វិវដ្ដន្តីតិ តេន ការណេន វិបស្សនារម្មណតោ បណីតតរេ និព្ពានារម្មណេ វិវដ្ដនានុបស្សនាសង្ខាតេន គោត្រភុញាណេន ឆន្ទាទយោ ធម្មា និវត្តន្តិ, សង្ខារារម្មណតោ អបគន្ត្វា និព្ពានារម្មណេ បវត្តន្តីតិ អត្ថោ. វិវដ្ដនាវសេនាតិ ឯវំ គោត្រភុខណេ សង្ខារារម្មណតោ វិវដ្ដនវសេន. វិវដ្ដិតត្តា តតោ វោសជ្ជតីតិ មគ្គសមង្គិបុគ្គលោ មគ្គស្ស ឧប្បាទក្ខណេយេវ ទុភតោវុដ្ឋានវសេន វិវដ្ដិតត្តា តេនេវ ការណេន កិលេសេ ច ខន្ធេ ច វោសជ្ជតិ. វោសជ្ជិតត្តា តតោ និរុជ្ឈន្តីតិ មគ្គស្ស ឧប្បាទក្ខណេយេវ កិលេសេ ច ខន្ធេ ច វោសជ្ជិតត្តា តេនេវ ការណេន កិលេសា ច ខន្ធា ច អនុប្បត្តិនិរោធវសេន និរុជ្ឈន្តិ. វោសជ្ជិតត្តាតិ ច អាសំសាយំ ភូតវចនំ កតំ. កិលេសនិរោធេ សតិ ខន្ធនិរោធសព្ភាវតោ ច ខន្ធនិរោធោ វុត្តោ. និរោធវសេនាតិ យថាវុត្តនិរោធវសេន. តស្សេវ មគ្គស្ស ឧប្បាទក្ខណេ ទ្វេ វោសគ្គេ ទស្សេតុកាមោ និរោធវសេន ទ្វេ វោសគ្គាតិអាទិមាហ. ទ្វេបិ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថា ឯវ. អស្សទ្ធិយស្ស បហានាយ ឆន្ទោ ឧប្បជ្ជតីតិអាទីសុបិ ឥមិនាវ នយេន វិត្ថារតោ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. វីរិយិន្ទ្រិយាទិមូលកេសុបិ វារេសុ ឯសេវ នយោ. ឥមិនាវ នយេន អធិដ្ឋានដ្ឋនិទ្ទេសោបិ វិត្ថារតោ វេទិតព្ពោ. កេវលញ្ហេត្ថ អធិដ្ឋាតីតិ វិសេសោ, បតិដ្ឋាតីតិ អត្ថោ.

ឃ-ង. បរិយាទានដ្ឋបតិដ្ឋាបកដ្ឋនិទ្ទេសវណ្ណនា

២០២-២០៣. បរិយាទានដ្ឋនិទ្ទេសេ បរិយាទិយតីតិ ខេបេតិ. បតិដ្ឋាបកដ្ឋនិទ្ទេសេ សទ្ធោ សទ្ធិន្ទ្រិយំ អធិមោក្ខេ បតិដ្ឋាបេតីតិ សទ្ធាសម្បន្នោ ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា ទុក្ខា អនត្តា’’តិ អធិមុច្ចន្តោ សទ្ធិន្ទ្រិយំ អធិមោក្ខេ បតិដ្ឋាបេតិ. ឥមិនា បុគ្គលវិសេសេន ឥន្ទ្រិយភាវនាវិសេសោ និទ្ទិដ្ឋោ. សទ្ធស្ស សទ្ធិន្ទ្រិយំ អធិមោក្ខេ បតិដ្ឋាបេតីតិ សទ្ធាសម្បន្នស្ស បុគ្គលស្ស សទ្ធិន្ទ្រិយំ តំយេវ សទ្ធំ បតិដ្ឋាបេតិ. តថា អធិមុច្ចន្តំ អធិមោក្ខេ បតិដ្ឋាបេតីតិ. ឥមិនា ឥន្ទ្រិយភាវនាវិសេសេន បុគ្គលវិសេសោ និទ្ទិដ្ឋោ. ឯវំ ចិត្តំ បគ្គណ្ហន្តោ បគ្គហេ បតិដ្ឋាបេតិ, សតិំ ឧបដ្ឋាបេន្តោ ឧបដ្ឋានេ បតិដ្ឋាបេតិ, ចិត្តំ សមាទហន្តោ អវិក្ខេបេ បតិដ្ឋាបេតិ, អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តាតិ បស្សន្តោ ទស្សនេ បតិដ្ឋាបេតីតិ សេសេសុបិ យោជនា វេទិតព្ពា. យោគាវចរោតិ សមថយោគេ, វិបស្សនាយោគេ វា អវចរតីតិ យោគាវចរោ. អវចរតីតិ បវិសិត្វា ចរតីតិ.

ចតុត្ថសុត្តន្តនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ឥន្ទ្រិយសមោធានវណ្ណនា

២០៤. ឥទានិ សមាធិំ ភាវយតោ វិបស្សនំ ភាវយតោ ច ឥន្ទ្រិយសមោធានំ ទស្សេតុកាមោ បឋមំ តាវ ឧបដ្ឋានកោសល្លប្បភេទំ និទ្ទិសិតុំ បុថុជ្ជនោ សមាធិំ ភាវេន្តោតិអាទិមាហ. តត្ថ បុថុជ្ជនោ សមាធិំ ភាវេន្តោតិ និព្ពេធភាគិយំ សមាធិំ ភាវេន្តោ. សេក្ខស្ស វីតរាគស្ស ច បន លោកុត្តរោបិ សមាធិ លព្ភតិ. អាវជ្ជិតត្តាតិ កសិណាទិនិមិត្តស្ស អាវជ្ជិតត្តា, កសិណាទិបរិកម្មំ កត្វា តត្ថ ឧប្បាទិតនិមិត្តត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ. អារម្មណូបដ្ឋានកុសលោតិ តស្ស ឧប្បាទិតស្ស និមិត្តស្សេវ ឧបដ្ឋានេ កុសលោ. សមថនិមិត្តូបដ្ឋានកុសលោតិ អច្ចារទ្ធវីរិយតាទីហិ ឧទ្ធតេ ចិត្តេ បស្សទ្ធិសមាធិឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គភាវនាវសេន ចិត្តោបសមនិមិត្តស្ស ឧបដ្ឋានេ កុសលោ. បគ្គហនិមិត្តូបដ្ឋានកុសលោតិ អតិសិថិលវីរិយតាទីហិ លីនេ ចិត្តេ ធម្មវិចយវីរិយបីតិសម្ពោជ្ឈង្គភាវនាវសេន ចិត្តបគ្គហនិមិត្តស្ស ឧបដ្ឋានេ កុសលោ. អវិក្ខេបូបដ្ឋានកុសលោតិ អនុទ្ធតាលីនចិត្តស្ស សម្បយុត្តស្ស សមាធិស្ស ឧបដ្ឋានេ កុសលោ. ឱភាសូបដ្ឋានកុសលោតិ បញ្ញាបយោគមន្ទតាយ និរស្សាទេ ចិត្តេ អដ្ឋសំវេគវត្ថុបច្ចវេក្ខណេន ចិត្តំ សំវេជេត្វា ញាណោភាសស្ស ឧបដ្ឋានេ កុសលោ. អដ្ឋ សំវេគវត្ថូនិ នាម ជាតិជរាព្យាធិមរណានិ ចត្តារិ, អបាយទុក្ខំ បញ្ចមំ, អតីតេ វដ្ដមូលកំ ទុក្ខំ, អនាគតេ វដ្ដមូលកំ ទុក្ខំ, បច្ចុប្បន្នេ អាហារបរិយេដ្ឋិមូលកំ ទុក្ខន្តិ. សម្បហំសនូបដ្ឋានកុសលោតិ ឧបសមសុខានធិគមេន និរស្សាទេ ចិត្តេ ពុទ្ធធម្មសង្ឃគុណានុស្សរណេន ចិត្តំ បសាទេន្តោ សម្បហំសនស្ស ឧបដ្ឋានេ កុសលោ. ឧបេក្ខូបដ្ឋានកុសលោតិ ឧទ្ធតាទិទោសវិរហិតេ ចិត្តេ និគ្គហបគ្គហាទីសុ ព្យាបារាភាវករណេន ឧបេក្ខាយ ឧបដ្ឋានេ កុសលោ. សេក្ខោតិ តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខតីតិ សេក្ខោ. ឯកត្តូបដ្ឋានកុសលោតិ សក្កាយទិដ្ឋាទីនំ បហីនត្តា នេក្ខម្មាទិនោ ឯកត្តស្ស ឧបដ្ឋានេ កុសលោ.

វីតរាគោតិ សព្ពសោ បហីនរាគត្តា វីតរាគោ ខីណាសវោ. ញាណូបដ្ឋានកុសលោតិ អរហា ធម្មេសុ វិគតសម្មោហត្តា តត្ថ តត្ថ អសម្មោហញាណស្ស ឧបដ្ឋានេ កុសលោ. វិមុត្តូបដ្ឋានកុសលោតិ អរហត្តផលវិមុត្តិយា ឧបដ្ឋានេ កុសលោ. វិមុត្តីតិ ហិ សព្ពកិលេសេហិ វិមុត្តត្តា អរហត្តផលវិមុត្តិ អធិប្បេតា.

២០៥. វិបស្សនាភាវនាយ ឧបដ្ឋានានុបដ្ឋានេសុ អនិច្ចតោតិអាទីនិ និច្ចតោតិអាទីនិ ច សីលកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ. បាឋតោ បន ‘‘អាយូហនានុបដ្ឋានកុសលោ វិបរិណាមូបដ្ឋានកុសលោ អនិមិត្តូបដ្ឋានកុសលោ និមិត្តានុបដ្ឋានកុសលោ អប្បណិហិតូបដ្ឋានកុសលោ បណិធិអនុបដ្ឋានកុសលោ អភិនិវេសានុបដ្ឋានកុសលោ’’តិ ឯតេសុ សាមិវចនេន សមាសបទច្ឆេទោ កាតព្ពោ. សេសេសុ បន និស្សក្កវចនេន បាឋោ.

២០៦. សុញ្ញតូបដ្ឋានកុសលោតិ បនេត្ថ សុញ្ញតោ ឧបដ្ឋានកុសលោតិ វា សុញ្ញតាយ ឧបដ្ឋានកុសលោតិ វា បទច្ឆេទោ កាតព្ពោ. យស្មា បន និព្ពិទាវិរាគនិរោធបដិនិស្សគ្គានុបស្សនា អធិបញ្ញាធម្មវិបស្សនា យថាភូតញាណទស្សនំ បដិសង្ខានុបស្សនា វិវដ្ដនានុបស្សនាតិ ឥមា អដ្ឋ មហាវិបស្សនា អត្តនោ សភាវវិសេសេន វិសេសិតា, ន អារម្មណវិសេសេន, តស្មា ឥមាសំ អដ្ឋន្នំ ‘‘អនិច្ចតោ ឧបដ្ឋានកុសលោ ហោតី’’តិអាទីនិ វចនានិ វិយ ‘‘និព្ពិទាតោ ឧបដ្ឋានកុសលោ ហោតី’’តិអាទីនិ វចនានិ ន យុជ្ជន្តិ. តស្មា ឯវ ឥមា អដ្ឋ ន យោជិតា. អាទីនវានុបស្សនា បន ‘‘សុញ្ញតូបដ្ឋានកុសលោ ហោតិ, អភិនិវេសានុបដ្ឋានកុសលោ ហោតី’’តិ ឥមិនា យុគលកវចនេនេវ អត្ថតោ ‘‘អាទីនវតោ ឧបដ្ឋានកុសលោ ហោតិ, អាលយាភិនិវេសានុបដ្ឋានកុសលោ ហោតី’’តិ យោជិតាវ ហោតីតិ សរូបេន ន យោជិតា. ឥតិ បុរិមា ច អដ្ឋ, អយញ្ច អាទីនវានុបស្សនាតិ អដ្ឋារសសុ មហាវិបស្សនាសុ ឥមា នវ អយោជេត្វា ឥតរា ឯវ នវ យោជិតាតិ វេទិតព្ពា. ញាណូបដ្ឋានកុសលោតិ សេក្ខោ វិបស្សនូបក្កិលេសានំ អភាវតោ វិបស្សនាភាវនាយ ញាណស្ស ឧបដ្ឋានេ កុសលោ. សមាធិភាវនាយ បន និកន្តិសព្ភាវតោ ញាណូបដ្ឋានេ កុសលោតិ ន វុត្តោ.

វិសញ្ញោគូបដ្ឋានកុសលោតិ ‘‘កាមយោគវិសញ្ញោគោ ភវយោគវិសញ្ញោគោ ទិដ្ឋិយោគវិសញ្ញោគោ អវិជ្ជាយោគវិសញ្ញោគោ’’តិ (ទី. និ. ៣.៣១២) ចតុធា វុត្តស្ស វិសញ្ញោគស្ស ឧបដ្ឋានេ កុសលោ. សញ្ញោគានុបដ្ឋានកុសលោតិ កាមយោគភវយោគទិដ្ឋិយោគាវិជ្ជាយោគវសេន ចតុធា វុត្តស្ស សញ្ញោគស្ស អនុបដ្ឋានេ កុសលោ. និរោធូបដ្ឋានកុសលោតិ ‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, ខីណាសវស្ស ភិក្ខុនោ និព្ពាននិន្នំ ចិត្តំ ហោតិ និព្ពានបោណំ និព្ពានបព្ភារំ វិវេកដ្ឋំ នេក្ខម្មាភិរតំ ព្យន្តីភូតំ សព្ពសោ អាសវដ្ឋានិយេហិ ធម្មេហី’’តិ (អ. និ. ១០.៩០; បដិ. ម. ២.៤៤ អត្ថតោ សមានំ) វុត្តខីណាសវពលវសេន និព្ពាននិន្នចិត្តត្តា ខីណាសវោវ និរោធសង្ខាតស្ស និព្ពានស្ស ឧបដ្ឋានេ កុសលោ.

អារម្មណូបដ្ឋានកុសលវសេនាតិអាទីសុ កុសលន្តិ ញាណំ. ញាណម្បិ ហិ កុសលបុគ្គលយោគតោ កុសលំ យថា បណ្ឌិតបុគ្គលយោគតោ ‘‘បណ្ឌិតា ធម្មា’’តិ (ធ. ស. ទុកមាតិកា ១០៣). តស្មា កោសល្លវសេនាតិ អត្ថោ.

២០៧. ឥទានិ ចតុសដ្ឋិយា អាការេហីតិអាទិ ញាណកថាយំ (បដិ. ម. ១.១០៧) វុត្តម្បិ ឥន្ទ្រិយកថាសម្ពន្ធេន ឥធានេត្វា វុត្តំ. តំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

២០៨. បុន សមន្តចក្ខុសម្ពន្ធេន ឥន្ទ្រិយវិធានំ វត្តុកាមោ ន តស្ស អទ្ទិដ្ឋមិធត្ថិ កិញ្ចីតិអាទិមាហ. តត្ថ សមន្តចក្ខូតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ. បញ្ញិន្ទ្រិយស្ស វសេនាតិអាទិនា បញ្ចន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ អវិយោគិតំ ទស្សេតិ. សទ្ទហន្តោ បគ្គណ្ហាតីតិអាទីហិ ឯកេកិន្ទ្រិយមូលកេហិ បញ្ចហិ ចតុក្កេហិ បញ្ចន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ និន្នបយោគកាលេ វា មគ្គក្ខណេ វា ឯករសភាវំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយភាវញ្ច ទស្សេតិ. សទ្ទហិតត្តា បគ្គហិតន្តិអាទីហិ ឯកេកិន្ទ្រិយមូលកេហិ បញ្ចហិ ចតុក្កេហិ បញ្ចន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ និព្ពត្តិកាលេ វា ផលកាលេ វា ឯករសភាវំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយភាវញ្ច ទស្សេតិ. បុន ពុទ្ធចក្ខុសម្ពន្ធេន ឥន្ទ្រិយវិធានំ វត្តុកាមោ យំ ពុទ្ធចក្ខូតិអាទិមាហ. តត្ថ ពុទ្ធចក្ខូតិ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណំ អាសយានុសយញាណញ្ច. ពុទ្ធញាណន្តិ ច ឥទំ តទេវ ទ្វយំ, សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថមេវាតិ.

ឥន្ទ្រិយសមោធានវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សទ្ធម្មប្បកាសិនិយា បដិសម្ភិទាមគ្គ-អដ្ឋកថាយ

ឥន្ទ្រិយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. វិមោក្ខកថា

១. វិមោក្ខុទ្ទេសវណ្ណនា

២០៩. ឥទានិ ឥន្ទ្រិយកថានន្តរំ កថិតាយ វិមោក្ខកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា អនុប្បត្តា. អយញ្ហិ វិមោក្ខកថា ឥន្ទ្រិយភាវនានុយុត្តស្ស វិមោក្ខសព្ភាវតោ ឥន្ទ្រិយកថានន្តរំ កថិតា. តញ្ច កថេន្តោ ភគវតោ សម្មុខា សុតសុត្តន្តទេសនាបុព្ពង្គមំ កត្វា កថេសិ. តត្ថ សុត្តន្តេ តាវ សុញ្ញតោ វិមោក្ខោតិអាទីសុ សុញ្ញតាការេន និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តោ អរិយមគ្គោ សុញ្ញតោ វិមោក្ខោ. សោ ហិ សុញ្ញតាយ ធាតុយា ឧប្បន្នត្តា សុញ្ញតោ, កិលេសេហិ វិមុត្តត្តា វិមោក្ខោ. ឯតេនេវ នយេន អនិមិត្តាការេន និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តោ អនិមិត្តោ, អប្បណិហិតាការេន និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តោ អប្បណិហិតោតិ វេទិតព្ពោ.

ឯកោ ហិ អាទិតោវ អនិច្ចតោ សង្ខារេ សម្មសតិ. យស្មា បន ន អនិច្ចតោ សម្មសនមត្តេនេវ មគ្គវុដ្ឋានំ ហោតិ, ទុក្ខតោបិ អនត្តតោបិ សម្មសិតព្ពមេវ, តស្មា ទុក្ខតោបិ អនត្តតោបិ សម្មសតិ. តស្ស ឯវំ បដិបន្នស្ស អនិច្ចតោ ចេ សម្មសនកាលេ មគ្គវុដ្ឋានំ ហោតិ, អយំ អនិច្ចតោ អភិនិវិសិត្វា អនិច្ចតោ វុដ្ឋាតិ នាម. សចេ បនស្ស ទុក្ខតោ អនត្តតោ សម្មសនកាលេ មគ្គវុដ្ឋានំ ហោតិ, អយំ អនិច្ចតោ អភិនិវិសិត្វា ទុក្ខតោ, អនត្តតោ វុដ្ឋាតិ នាម. ឯស នយោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ អភិនិវិសិត្វា វុដ្ឋានេសុបិ. ឯត្ថ ច យោបិ អនិច្ចតោ អភិនិវិដ្ឋោ, យោបិ ទុក្ខតោ, យោបិ អនត្តតោ. វុដ្ឋានកាលេ ចេ អនិច្ចតោ វុដ្ឋានំ ហោតិ, តយោបិ ជនា អធិមោក្ខពហុលា ហោន្តិ, សទ្ធិន្ទ្រិយំ បដិលភន្តិ, អនិមិត្តវិមោក្ខេន វិមុច្ចន្តិ, បឋមមគ្គក្ខណេ សទ្ធានុសារិនោ ហោន្តិ, សត្តសុ ឋានេសុ សទ្ធាវិមុត្តា. សចេ បន ទុក្ខតោ វុដ្ឋានំ ហោតិ, តយោបិ ជនា បស្សទ្ធិពហុលា ហោន្តិ, សមាធិន្ទ្រិយំ បដិលភន្តិ, អប្បណិហិតវិមោក្ខេន វិមុច្ចន្តិ, សព្ពត្ថ កាយសក្ខិនោ ហោន្តិ. យស្ស បនេត្ថ អរូបជ្ឈានំ បាទកំ ហោតិ, សោ អគ្គផលេ ឧភតោភាគវិមុត្តោ ហោតិ. អថ នេសំ អនត្តតោ វុដ្ឋានំ ហោតិ, តយោបិ ជនា វេទពហុលា ហោន្តិ, បញ្ញិន្ទ្រិយំ បដិលភន្តិ, សុញ្ញតវិមោក្ខេន វិមុច្ចន្តិ, បឋមមគ្គក្ខណេ ធម្មានុសារិនោ ហោន្តិ, ឆសុ ឋានេសុ ទិដ្ឋិប្បត្តា, អគ្គផលេ បញ្ញាវិមុត្តាតិ.

អបិច មគ្គោ នាម បញ្ចហិ ការណេហិ នាមំ លភតិ សរសេន វា បច្ចនីកេន វា សគុណេន វា អារម្មណេន វា អាគមនេន វា. សចេ ហិ សង្ខារុបេក្ខា អនិច្ចតោ សង្ខារេ សម្មសិត្វា វុដ្ឋាតិ, អនិមិត្តវិមោក្ខេន វិមុច្ចតិ. សចេ ទុក្ខតោ សម្មសិត្វា វុដ្ឋាតិ, អប្បណិហិតវិមោក្ខេន វិមុច្ចតិ. សចេ អនត្តតោ សម្មសិត្វា វុដ្ឋាតិ, សុញ្ញតវិមោក្ខេន វិមុច្ចតិ. ឥទំ សរសតោ នាមំ នាម. អនិច្ចានុបស្សនាយ បន សង្ខារានំ ឃនវិនិព្ភោគំ កត្វា និច្ចនិមិត្តធុវនិមិត្តសស្សតនិមិត្តានិ បហាយ អាគតត្តា អនិមិត្តោ, ទុក្ខានុបស្សនាយ សុខសញ្ញំ បហាយ បណិធិបត្ថនំ សុក្ខាបេត្វា អាគតត្តា អប្បណិហិតោ, អនត្តានុបស្សនាយ អត្តសត្តបុគ្គលសញ្ញំ បហាយ សង្ខារេ សុញ្ញតោ ទិដ្ឋត្តា សុញ្ញតោតិ ឥទំ បច្ចនីកតោ នាមំ នាម. រាគាទីហិ បន សុញ្ញត្តា សុញ្ញតោ, រូបនិមិត្តាទីនំ, រាគនិមិត្តាទីនំយេវ វា អភាវេន អនិមិត្តោ, រាគបណិធិអាទីនំ អភាវតោ អប្បណិហិតោតិ ឥទមស្ស សគុណតោ នាមំ នាម. សោយំ សុញ្ញំ អនិមិត្តំ អប្បណិហិតញ្ច និព្ពានំ អារម្មណំ ករោតីតិបិ សុញ្ញតោ អនិមិត្តោ អប្បណិហិតោតិ វុច្ចតិ. ឥទមស្ស អារម្មណតោ នាមំ នាម. អាគមនំ បន ទុវិធំ វិបស្សនាគមនំ មគ្គាគមនញ្ច. តត្ថ មគ្គេ វិបស្សនាគមនំ លព្ភតិ, ផលេ មគ្គាគមនំ. អនត្តានុបស្សនា ហិ សុញ្ញតា នាម, សុញ្ញតវិបស្សនាយ មគ្គោ សុញ្ញតោ, សុញ្ញតមគ្គស្ស ផលំ សុញ្ញតំ. អនិច្ចានុបស្សនា អនិមិត្តា នាម, អនិមិត្តវិបស្សនាយ មគ្គោ អនិមិត្តោ. ឥទំ បន នាមំ អភិធម្មបរិយាយេ ន លព្ភតិ, សុត្តន្តបរិយាយេ បន លព្ភតិ. តត្ថ ហិ គោត្រភុញាណំ អនិមិត្តំ និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា អនិមិត្តនាមកំ ហុត្វា សយំ អាគមនីយដ្ឋានេ ឋត្វា មគ្គស្ស នាមំ ទេតីតិ វទន្តិ. តេន មគ្គោ អនិមិត្តោតិ វុត្តោ. មគ្គាគមនេន ផលំ អនិមិត្តន្តិ យុជ្ជតិយេវ. ទុក្ខានុបស្សនា សង្ខារេសុ បណិធិំ សុក្ខាបេត្វា អាគតត្តា អប្បណិហិតា នាម, អប្បណិហិតវិបស្សនាយ មគ្គោ អប្បណិហិតោ, អប្បណិហិតមគ្គស្ស ផលំ អប្បណិហិតន្តិ ឯវំ វិបស្សនា អត្តនោ នាមំ មគ្គស្ស ទេតិ, មគ្គោ ផលស្សាតិ ឥទំ អាគមនតោ នាមំ នាម. ឯវំ សង្ខារុបេក្ខា វិមោក្ខវិសេសំ និយមេតីតិ.

ឯវំ ភគវតា ទេសិតេ តយោ មហាវត្ថុកេ វិមោក្ខេ ឧទ្ទិសិត្វា តំនិទ្ទេសវសេនេវ អបរេបិ វិមោក្ខេ និទ្ទិសិតុកាមោ អបិច អដ្ឋសដ្ឋិ វិមោក្ខាតិអាទិមាហ. តត្ថ អបិចាតិ អបរបរិយាយទស្សនំ. កថំ តេ អដ្ឋសដ្ឋិ ហោន្តិ, ននុ តេ បញ្ចសត្តតីតិ? សច្ចំ យថារុតវសេន បញ្ចសត្តតិ. ភគវតា បន ទេសិតេ តយោ វិមោក្ខេ ឋបេត្វា អញ្ញវិមោក្ខេ និទ្ទិសនតោ ឥមេសំ តទវរោធតោ ច ឥមេ តយោ ន គណេតព្ពា, អជ្ឈត្តវិមោក្ខាទយោ តយោបិ វិមោក្ខា ចតុធា វិត្ថារវចនេយេវ អន្តោគធត្តា ន គណេតព្ពា, ‘‘បណិហិតោ វិមោក្ខោ, អប្បណិហិតោ វិមោក្ខោ’’តិ ឯត្ថ អប្បណិហិតោ វិមោក្ខោ បឋមំ ឧទ្ទិដ្ឋេន ឯកនាមិកត្តា ន គណេតព្ពោ, ឯវំ ឥមេសុ សត្តសុ អបនីតេសុ សេសា អដ្ឋសដ្ឋិ វិមោក្ខា ហោន្តិ. ឯវំ សន្តេ សុញ្ញតវិមោក្ខាទយោ តយោ បុន កស្មា ឧទ្ទិដ្ឋាតិ ចេ? ឧទ្ទេសេន សង្គហេត្វា តេសម្បិ និទ្ទេសករណត្ថំ. អជ្ឈត្តវុដ្ឋានាទយោ បន តយោ បភេទំ វិនា មូលរាសិវសេន ឧទ្ទិដ្ឋា, បណិហិតវិមោក្ខបដិបក្ខវសេន បុន អប្បណិហិតោ វិមោក្ខោ ឧទ្ទិដ្ឋោតិ វេទិតព្ពោ.

អជ្ឈត្តវុដ្ឋានាទីសុ អជ្ឈត្តតោ វុដ្ឋាតីតិ អជ្ឈត្តវុដ្ឋានោ. អនុលោមេន្តីតិ អនុលោមា. អជ្ឈត្តវុដ្ឋានានំ បដិប្បស្សទ្ធិ អបគមា អជ្ឈត្តវុដ្ឋានបដិប្បស្សទ្ធិ. រូបីតិ អជ្ឈត្តំ កេសាទីសុ ឧប្បាទិតំ រូបជ្ឈានំ រូបំ, តំ រូបមស្ស អត្ថីតិ រូបី រូបានិ បស្សតីតិ ពហិទ្ធា នីលកសិណាទិរូបានិ ឈានចក្ខុនា បស្សតិ. ឥមិនា អជ្ឈត្តពហិទ្ធាវត្ថុកេសុ កសិណេសុ ឈានបដិលាភោ ទស្សិតោ. អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញីតិ អជ្ឈត្តំ ន រូបសញ្ញី, អត្តនោ កេសាទីសុ អនុប្បាទិតរូបាវចរជ្ឈានោតិ អត្ថោ. ឥមិនា ពហិទ្ធា បរិកម្មំ កត្វា ពហិទ្ធាវ បដិលទ្ធជ្ឈានតា ទស្សិតា. សុភន្តេវ អធិមុត្តោតិ ‘‘សុភ’’មិច្ចេវ អារម្មណេ អធិមុត្តោ. តត្ថ កិញ្ចាបិ អន្តោអប្បនាយំ ‘‘សុភ’’ន្តិ អាភោគោ នត្ថិ, យោ បន អប្បដិកូលាការេន សត្តារម្មណំ ផរន្តោ វិហរតិ, សោ យស្មា ‘‘សុភ’’ន្តេវ អធិមុត្តោ ហោតិ, តស្មា ឯវំ ឧទ្ទេសោ កតោតិ. អប្បិតប្បិតសមយេ ឯវ វិក្ខម្ភនវិមុត្តិសព្ភាវតោ សមយវិមោក្ខោ. សោយេវ សកិច្ចករណវសេន អប្បិតសមយេ ឯវ និយុត្តោតិ សាមយិកោ. សាមាយិកោតិបិ បាឋោ. កោបេតុំ ភញ្ជិតុំ សក្កុណេយ្យតាយ កុប្បោ. លោកំ អនតិក្កមនតោ លោកេ និយុត្តោតិ លោកិកោ. លោកិយោតិបិ បាឋោ. លោកំ ឧត្តរតិ, ឧត្តិណ្ណោតិ វា លោកុត្តរោ. អារម្មណករណវសេន សហ អាសវេហីតិ សាសវោ. អារម្មណករណវសេន សម្បយោគវសេន ច នត្ថេត្ថ អាសវាតិ អនាសវោ. រូបសង្ខាតេន សហ អាមិសេនាតិ សាមិសោ. សព្ពសោ រូបារូបប្បហានា និរាមិសតោបិ និរាមិសតរោតិ និរាមិសា និរាមិសតរោ. បណិហិតោតិ តណ្ហាវសេន បណិហិតោ បត្ថិតោ. អារម្មណករណវសេន សញ្ញោជនេហិ សំយុត្តត្តា សញ្ញុត្តោ. ឯកត្តវិមោក្ខោតិ កិលេសេហិ អនជ្ឈារុឡ្ហត្តា ឯកសភាវោ វិមោក្ខោ. សញ្ញាវិមោក្ខោតិ វិបស្សនាញាណមេវ វិបរីតសញ្ញាយ វិមុច្ចនតោ សញ្ញាវិមោក្ខោ. តទេវ វិបស្សនាញាណំ សម្មោហតោ វិមុច្ចនវសេន ញាណមេវ វិមោក្ខោតិ ញាណវិមោក្ខោ. សីតិសិយាវិមោក្ខោតិ វិបស្សនាញាណមេវ សីតិ ភវេយ្យាតិ បវត្តោ វិមោក្ខោ សីតិសិយាវិមោក្ខោ. សីតិសិកាវិមោក្ខោតិបិ បាឋោ, សីតិភាវិកាយ វិមោក្ខោតិ តស្ស អត្ថំ វណ្ណយន្តិ. ឈានវិមោក្ខោតិ ឧបចារប្បនាភេទំ លោកិយលោកុត្តរភេទញ្ច ឈានមេវ វិមោក្ខោ. អនុបាទា ចិត្តស្ស វិមោក្ខោតិ អនុបាទិយិត្វា គហណំ អកត្វា ចិត្តស្ស វិមោក្ខោ. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

វិមោក្ខុទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. វិមោក្ខនិទ្ទេសវណ្ណនា

២១០. កតមោតិអាទិកេ ឧទ្ទេសស្ស និទ្ទេសេ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតីតិ ឯវំ ឧបបរិក្ខតិ. សុញ្ញមិទន្តិ ឥទំ ខន្ធបញ្ចកំ សុញ្ញំ. កេន សុញ្ញំ? អត្តេន វា អត្តនិយេន វា. តត្ថ អត្តេន វាតិ ពាលជនបរិកប្បិតស្ស អត្តនោ អភាវា តេន អត្តនា ច សុញ្ញំ. អត្តនិយេន វាតិ តស្ស បរិកប្បិតស្ស អត្តនោ សន្តកេន ច សុញ្ញំ. អត្តនោ អភាវេនេវ អត្តនិយាភាវោ. អត្តនិយញ្ច នាម និច្ចំ វា សិយា សុខំ វា, តទុភយម្បិ នត្ថិ. តេន និច្ចបដិក្ខេបេន អនិច្ចានុបស្សនា, សុខបដិក្ខេបេន ទុក្ខានុបស្សនា ច វុត្តា ហោតិ. សុញ្ញមិទំ អត្តេន វាតិ អនត្តានុបស្សនាយេវ វុត្តា. សោតិ សោ ឯវំ តីហិ អនុបស្សនាហិ វិបស្សមានោ ភិក្ខុ. អភិនិវេសំ ន ករោតីតិ អនត្តានុបស្សនាវសេន អត្តាភិនិវេសំ ន ករោតិ.

និមិត្តំ ន ករោតីតិ អនិច្ចានុបស្សនាវសេន និច្ចនិមិត្តំ ន ករោតិ. បណិធិំ ន ករោតីតិ ទុក្ខានុបស្សនាវសេន បណិធិំ ន ករោតិ. ឥមេ តយោ វិមោក្ខា បរិយាយេន វិបស្សនាក្ខណេ តទង្គវសេនាបិ លព្ភន្តិ, និប្បរិយាយេន បន សមុច្ឆេទវសេន មគ្គក្ខណេយេវ. ចត្តារិ ឈានានិ អជ្ឈត្តំ នីវរណាទីហិ វុដ្ឋានតោ អជ្ឈត្តវុដ្ឋានោ វិមោក្ខោ. ចតស្សោ អរូបសមាបត្តិយោ អារម្មណេហិ វុដ្ឋានតោ ពហិទ្ធាវុដ្ឋានោ វិមោក្ខោ. អារម្មណម្បិ ហិ ពាហិរាយតនានិ វិយ ឥធ ‘‘ពហិទ្ធា’’តិ វុត្តំ. ឥមេ ទ្វេ វិក្ខម្ភនវិមោក្ខា, ទុភតោ វុដ្ឋានោ បន សមុច្ឆេទវិមោក្ខោ.

នីវរណេហិ វុដ្ឋាតីតិអាទីហិ អជ្ឈត្តវុដ្ឋានំ សរូបតោ វុត្តំ. រូបសញ្ញាយាតិអាទីហិ កសិណាទិអារម្មណសមតិក្កមស្ស បាកដត្តា តំ អវត្វា សុត្តន្តេសុ វុត្តរូបសញ្ញាទិសមតិក្កមោ វុត្តោ. សក្កាយទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាសីលព្ពតបរាមាសាតិ សមាសបទំ, សក្កាយទិដ្ឋិយា វិចិកិច្ឆាយ សីលព្ពតបរាមាសាតិ វិច្ឆេទោ. អយមេវ វា បាឋោ.

២១១. វិតក្កោ ចាតិអាទីហិ ឈានានំ សមាបត្តីនញ្ច ឧបចារភូមិយោ វុត្តា. អនិច្ចានុបស្សនាតិអាទីហិ ចតុន្នំ មគ្គានំ បុព្ពភាគវិបស្សនា វុត្តា. បដិលាភោ វាតិ បញ្ចវិធវសិប្បត្តិយា ព្យាបិតោ បត្ថដោ លាភោតិ បដិលាភោ. វសិប្បត្តិយា ហិ សព្ពោ ឈានបយោគោ ច សមាបត្តិបយោគោ ច បដិប្បស្សទ្ធោ ហោតិ, តស្មា បដិលាភោ ‘‘បដិប្បស្សទ្ធិវិមោក្ខោ’’តិ វុត្តោ. វិបាកោ បន ឈានស្ស សមាបត្តិយា ច បដិប្បស្សទ្ធិ ហោតីតិ ឧជុកមេវ. កេចិ បន ‘‘ឧបចារបយោគស្ស បដិប្បស្សទ្ធត្តា ឈានស្ស សមាបត្តិយា ច បដិលាភោ ហោតិ, តស្មា ឈានសមាបត្តិបដិលាភោ ‘បដិប្បស្សទ្ធិវិមោក្ខោ’តិ វុច្ចតី’’តិ វទន្តិ.

២១២. អជ្ឈត្តន្តិ អត្តានំ អធិកិច្ច បវត្តំ. បច្ចត្តន្តិ អត្តានំ បដិច្ច បវត្តំ. ឧភយេនាបិ និយកជ្ឈត្តមេវ ទីបេតិ នីលនិមិត្តន្តិ នីលមេវ. នីលសញ្ញំ បដិលភតីតិ តស្មិំ នីលនិមិត្តេ នីលមិតិសញ្ញំ បដិលភតិ. សុគ្គហិតំ ករោតីតិ បរិកម្មភូមិយំ សុដ្ឋុ ឧគ្គហិតំ ករោតិ. សូបធារិតំ ឧបធារេតីតិ ឧបចារភូមិយំ សុដ្ឋុ ឧបធារិតំ កត្វា ឧបធារេតិ. ស្វាវត្ថិតំ អវត្ថាបេតីតិ អប្បនាភូមិយំ សុដ្ឋុ និច្ឆិតំ និច្ឆិនាតិ. វវត្ថាបេតីតិបិ បាឋោ. អជ្ឈត្តញ្ហិ នីលបរិកម្មំ ករោន្តោ កេសេ វា បិត្តេ វា អក្ខិតារកាយំ វា ករោតិ. ពហិទ្ធា នីលនិមិត្តេតិ នីលបុប្ផនីលវត្ថនីលធាតូនំ អញ្ញតរេ នីលកសិណេ. ចិត្តំ ឧបសំហរតីតិ ចិត្តំ ឧបនេតិ. បីតាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អាសេវតីតិ តមេវ សញ្ញំ អាទិតោ សេវតិ. ភាវេតីតិ វឌ្ឍេតិ. ពហុលីករោតីតិ បុនប្បុនំ ករោតិ. រូបន្តិ នីលនិមិត្តំ រូបំ. រូបសញ្ញីតិ តស្មិំ រូបេ សញ្ញា រូបសញ្ញា, សា អស្ស អត្ថីតិ រូបសញ្ញី. អជ្ឈត្តំ បីតនិមិត្តាទីសុ បីតបរិកម្មំ ករោន្តោ មេទេ វា ឆវិយា វា អក្ខីនំ បីតដ្ឋានេ វា ករោតិ. លោហិតបរិកម្មំ ករោន្តោ មំសេ វា លោហិតេ វា ជិវ្ហាយ វា ហត្ថតលបាទតលេសុ វា អក្ខីនំ រត្តដ្ឋានេ វា ករោតិ. ឱទាតបរិកម្មំ ករោន្តោ អដ្ឋិម្ហិ វា ទន្តេ វា នខេ វា អក្ខីនំ សេតដ្ឋានេ វា ករោតិ. អជ្ឈត្តំ អរូបន្តិ អជ្ឈត្តំ រូបនិមិត្តំ នត្ថីតិ អត្ថោ.

មេត្តាសហគតេនាតិ បឋមទុតិយតតិយជ្ឈានវសេន មេត្តាយ សមន្នាគតេន. ចេតសាតិ ចិត្តេន. ឯកំ ទិសន្តិ ឯកំ ឯកិស្សា ទិសាយ បឋមបរិគ្គហិតំ សត្តំ ឧបាទាយ ឯកទិសាបរិយាបន្នសត្តផរណវសេន វុត្តំ. ផរិត្វាតិ ផុសិត្វា អារម្មណំ កត្វា. វិហរតីតិ ព្រហ្មវិហារាធិដ្ឋិតំ ឥរិយាបថវិហារំ បវត្តេតិ. តថា ទុតិយន្តិ យថា បុរត្ថិមាទីសុ យំកិញ្ចិ ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតិ, តថេវ តទនន្តរំ ទុតិយំ តតិយំ ចតុត្ថំ វាតិ អត្ថោ. ឥតិ ឧទ្ធន្តិ ឯតេនេវ នយេន ឧបរិមំ ទិសន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អធោ តិរិយន្តិ អធោទិសម្បិ តិរិយំ ទិសម្បិ ឯវមេវ. តត្ថ ច អធោតិ ហេដ្ឋា. តិរិយន្តិ អនុទិសា. ឯវំ សព្ពទិសាសុ អស្សមណ្ឌលិកាយ អស្សមិវ មេត្តាសហគតំ ចិត្តំ សារេតិបិ បច្ចាសារេតិបីតិ. ឯត្តាវតា ឯកមេកំ ទិសំ បរិគ្គហេត្វា ឱធិសោ មេត្តាផរណំ ទស្សិតំ. សព្ពធីតិអាទិ បន អនោធិសោ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តត្ថ សព្ពធីតិ សព្ពត្ថ. សព្ពត្តតាយាតិ សព្ពេសុ ហីនមជ្ឈិមុក្កដ្ឋមិត្តសបត្តមជ្ឈត្តាទិប្បភេទេសុ អត្តតាយ, ‘‘អយំ បរសត្តោ’’តិ វិភាគំ អកត្វា អត្តសមតាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា សព្ពត្តតាយាតិ សព្ពេន ចិត្តភាវេន, ឦសកម្បិ ពហិ អវិក្ខិបមានោតិ វុត្តំ ហោតិ. សព្ពាវន្តន្តិ សព្ពសត្តវន្តំ, សព្ពសត្តយុត្តន្តិ អត្ថោ. សព្ពវន្តន្តិបិ បាឋោ. លោកន្តិ សត្តលោកំ.

វិបុលេនាតិ ឯវមាទិបរិយាយទស្សនតោ បនេត្ថ បុន ‘‘មេត្តាសហគតេនា’’តិ វុត្តំ. យស្មា វា ឯត្ថ ឱធិសោ ផរណេ វិយ បុន តថាសទ្ទោ វា ឥតិ-សទ្ទោ វា ន វុត្តោ, តស្មា បុន ‘‘មេត្តាសហគតេន ចេតសា’’តិ វុត្តំ, និគមនវសេន វា ឯតំ វុត្តំ. វិបុលេនាតិ ឯត្ថ ផរណវសេន វិបុលតា ទដ្ឋព្ពា. ភូមិវសេន បន តំ មហគ្គតំ. តញ្ហិ កិលេសវិក្ខម្ភនសមត្ថតាយ វិបុលផលតាយ ទីឃសន្តានតាយ ច មហន្តភាវំ គតំ, មហន្តេហិ វា ឧឡារច្ឆន្ទវីរិយចិត្តបញ្ញេហិ គតំ បដិបន្នន្តិ មហគ្គតំ. បគុណវសេន អប្បមាណសត្តារម្មណវសេន ច អប្បមាណំ. ព្យាបាទបច្ចត្ថិកប្បហានេន អវេរំ. ទោមនស្សប្បហានតោ អព្យាបជ្ជំ, និទ្ទុក្ខន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អប្បដិកូលា ហោន្តីតិ ភិក្ខុនោ ចិត្តស្ស អប្បដិកូលា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ. សេសេសុបិ វុត្តនយេនេវ ករុណាមុទិតាឧបេក្ខាវសេន យោជេតព្ពំ. ករុណាយ វិហេសាបច្ចត្ថិកប្បហានេន អវេរំ, មុទិតាយ អរតិបច្ចត្ថិកប្បហានេន.

ឧបេក្ខាសហគតេនាតិ ចតុត្ថជ្ឈានវសេន ឧបេក្ខាយ សមន្នាគតេន. រាគបច្ចត្ថិកប្បហានេន អវេរំ, គេហសិតសោមនស្សប្បហានតោ អព្យាបជ្ជំ. សព្ពម្បិ ហិ អកុសលំ កិលេសបរិឡាហយោគតោ សព្យាបជ្ជមេវាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ.

២១៣. សព្ពសោតិ សព្ពាការេន, សព្ពាសំ វា, អនវសេសានន្តិ អត្ថោ. រូបសញ្ញានន្តិ សញ្ញាសីសេន វុត្តរូបាវចរជ្ឈានានញ្ចេវ តទារម្មណានញ្ច. រូបាវចរជ្ឈានម្បិ ហិ រូបន្តិ វុច្ចតិ ‘‘រូបី រូបានិ បស្សតី’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ១.២០៩; ធ. ស. ២៤៨), តស្ស អារម្មណម្បិ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ ‘‘សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ២២៣). តស្មា ឥធ រូបេ សញ្ញា រូបសញ្ញាតិ ឯវំ សញ្ញាសីសេន វុត្តរូបាវចរជ្ឈានស្សេតំ អធិវចនំ. រូបំ សញ្ញា អស្សាតិ រូបសញ្ញំ, រូបមស្ស នាមន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ បថវីកសិណាទិភេទស្ស តទារម្មណស្ស ចេតំ អធិវចនន្តិ វេទិតព្ពំ. សមតិក្កមាតិ វិរាគា និរោធា ច. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ឯតាសំ កុសលវិបាកកិរិយាវសេន បញ្ចទសន្នំ ឈានសង្ខាតានំ រូបសញ្ញានំ, ឯតេសញ្ច បថវីកសិណាទិវសេន នវន្នំ អារម្មណសង្ខាតានំ រូបសញ្ញានំ សព្ពាការេន, អនវសេសានំ វា វិរាគា ច និរោធា ច វិរាគហេតុ ចេវ និរោធហេតុ ច អាកាសានញ្ចាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. ន ហិ សក្កា សព្ពសោ អនតិក្កន្តរូបសញ្ញេន ឯតំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរិតុន្តិ. យស្មា បន អារម្មណសមតិក្កមេន បត្តព្ពា ឯតា សមាបត្តិយោ, ន ឯកស្មិំយេវ អារម្មណេ បឋមជ្ឈានាទីនិ វិយ. អារម្មណេ អវិរត្តស្ស ច សញ្ញាសមតិក្កមោ ន ហោតិ, តស្មា អយំ អារម្មណសមតិក្កមវសេនាបិ អត្ថវណ្ណនា កតាតិ វេទិតព្ពា.

បដិឃសញ្ញានំ អត្ថង្គមាតិ ចក្ខាទីនំ វត្ថូនំ រូបាទីនំ អារម្មណានញ្ច បដិឃាតេន ឧប្បន្នា សញ្ញា បដិឃសញ្ញា, រូបសញ្ញាទីនំ ឯតំ អធិវចនំ. តាសំ កុសលវិបាកានំ បញ្ចន្នំ, អកុសលវិបាកានំ បញ្ចន្នន្តិ សព្ពសោ ទសន្នម្បិ បដិឃសញ្ញានំ អត្ថង្គមា បហានា អសមុប្បាទា, អប្បវត្តិំ កត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. កាមញ្ចេតា បឋមជ្ឈានាទីនិ សមាបន្នស្សបិ ន សន្តិ, ន ហិ តស្មិំ សមយេ បញ្ចទ្វារវសេន ចិត្តំ បវត្តតិ, ឯវំ សន្តេបិ អញ្ញត្ថ បហីនានំ សុខទុក្ខានំ ចតុត្ថជ្ឈានេ វិយ សក្កាយទិដ្ឋាទីនំ តតិយមគ្គេ វិយ ច ឥមស្មិំ ឈានេ ឧស្សាហជននត្ថំ ឥមស្ស ឈានស្ស បសំសាវសេន ឯតាសំ ឯត្ថ វចនំ វេទិតព្ពំ. អថ វា កិញ្ចាបិ តា រូបាវចរំ សមាបន្នស្ស ន សន្តិ, អថ ខោ ន បហីនត្តា ន សន្តិ. ន ហិ រូបវិរាគាយ រូបាវចរភាវនា សំវត្តតិ, រូបាយត្តាយេវ ច ឯតាសំ បវត្តិ. អយំ បន ភាវនា រូបវិរាគាយ សំវត្តតិ, តស្មា តា ឯត្ថ បហីនាតិ វត្តុំ វដ្ដតិ. ន កេវលញ្ច វត្តុំ, ឯកំសេនេវ ឯវំ ធារេតុម្បិ វដ្ដតិ. តាសញ្ហិ ឥតោ បុព្ពេ អប្បហីនត្តាយេវ ‘‘បឋមជ្ឈានំ សមាបន្នស្ស សទ្ទោ កណ្ដកោ’’តិ (អ. និ. ១០.៧២) វុត្តោ ភគវតា. ឥធ ច បហីនត្តាយេវ អរូបសមាបត្តីនំ អានេញ្ជតា សន្តវិមោក្ខតា ច វុត្តា.

នានត្តសញ្ញានំ អមនសិការាតិ នានត្តេ វា គោចរេ បវត្តានំ សញ្ញានំ, នានត្តានំ វា សញ្ញានំ. យស្មា ហេតា រូបសទ្ទាទិភេទេ នានត្តេ នានាសភាវេ គោចរេ បវត្តន្តិ, យស្មា ចេតា អដ្ឋ កាមាវចរកុសលសញ្ញា, ទ្វាទស អកុសលសញ្ញា, ឯកាទស កាមាវចរកុសលវិបាកសញ្ញា, ទ្វេ អកុសលវិបាកសញ្ញា, ឯកាទស កាមាវចរកិរិយាសញ្ញាតិ ឯវំ ចតុចត្តាលីសម្បិ សញ្ញា នានត្តា នានាសភាវា អញ្ញមញ្ញវិសទិសា, តស្មា ‘‘នានត្តសញ្ញា’’តិ វុត្តា. តាសំ សព្ពសោ នានត្តសញ្ញានំ អមនសិការា អនាវជ្ជនា ចិត្តេ ច អនុប្បាទនា. យស្មា តា នាវជ្ជតិ ចិត្តេ ច ន ឧប្បាទេតិ ន មនសិករោតិ ន បច្ចវេក្ខតិ, តស្មាតិ វុត្តំ ហោតិ. យស្មា ចេត្ថ បុរិមា រូបសញ្ញា បដិឃសញ្ញា ច ឥមិនា ឈានេន និព្ពត្តេ ភវេបិ ន វិជ្ជន្តិ, បគេវ តស្មិំ ភវេ ឥមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរណកាលេ, តស្មា តាសំ សមតិក្កមា អត្ថង្គមាតិ ទ្វេធាបិ អភាវោយេវ វុត្តោ. នានត្តសញ្ញាសុ បន យស្មា អដ្ឋ កាមាវចរកុសលសញ្ញា, នវ កិរិយាសញ្ញា, ទសាកុសលសញ្ញាតិ ឥមា សត្តវីសតិ សញ្ញា ឥមិនា ឈានេន និព្ពត្តេ ភវេ វិជ្ជន្តិ, តស្មា តាសំ អមនសិការាតិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តត្ថាបិ ហិ ឥមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរន្តោ តាសំ អមនសិការាយេវ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. តា បន មនសិករោន្តោ អសមាបន្នោ ហោតីតិ. សង្ខេបតោ ចេត្ថ ‘‘រូបសញ្ញានំ សមតិក្កមា’’តិឥមិនា សព្ពរូបាវចរធម្មានំ បហានំ វុត្តំ. ‘‘បដិឃសញ្ញានំ អត្ថង្គមា នានត្តសញ្ញានំ អមនសិការា’’តិឥមិនា សព្ពេសំ កាមាវចរចិត្តចេតសិកានំ បហានញ្ច អមនសិការោ ច វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

អនន្តោ អាកាសោតិ ឯត្ថ បញ្ញត្តិមត្តត្តា នាស្ស ឧប្បាទន្តោ វា វយន្តោ វា បញ្ញាយតីតិ អនន្តោ, អនន្តផរណវសេនាបិ អនន្តោ. ន ហិ សោ យោគី ឯកទេសវសេន ផរតិ, សកលវសេនេវ ផរតិ. អាកាសោតិ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសោ. អាកាសានញ្ចាយតនាទីនិ វុត្តត្ថានិ. ឧបសម្បជ្ជ វិហរតីតិ តំ បត្វា និប្ផាទេត្វា តទនុរូបេន ឥរិយាបថេន វិហរតិ. តទេវ សមាបជ្ជិតព្ពតោ សមាបត្តិ.

អាកាសានញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្មាតិ បុព្ពេ វុត្តនយេន ឈានម្បិ អាកាសានញ្ចាយតនំ អារម្មណម្បិ. អារម្មណម្បិ ហិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ អាកាសានញ្ចំ ច តំ បឋមស្ស អារុប្បជ្ឈានស្ស អារម្មណត្តា ទេវានំ ទេវាយតនំ វិយ អធិដ្ឋានដ្ឋេន អាយតនញ្ចាតិ អាកាសានញ្ចាយតនំ, តថា អាកាសានញ្ចំ ច តំ តស្ស ឈានស្ស សញ្ជាតិហេតុត្តា ‘‘កម្ពោជា អស្សានំ អាយតន’’ន្តិអាទីនិ វិយ សញ្ជាតិទេសដ្ឋេន អាយតនញ្ចាតិបិ អាកាសានញ្ចាយតនំ. ឯវមេតំ ឈានញ្ច អារម្មណញ្ចាតិ ឧភយម្បិ អប្បវត្តិករណេន ច អមនសិករណេន ច សមតិក្កមិត្វាវ យស្មា ឥទំ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហាតព្ពំ, តស្មា ឧភយម្បេតមេកជ្ឈំ កត្វា ‘‘អាកាសានញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្មា’’តិ ឥទំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អនន្តំ វិញ្ញាណន្តិ តំយេវ ‘‘អនន្តោ អាកាសោ’’តិ ផរិត្វា បវត្តំ វិញ្ញាណំ ‘‘អនន្តំ វិញ្ញាណ’’ន្តិ មនសិករោន្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. មនសិការវសេន វា អនន្តំ. សោ ហិ តំ អាកាសារម្មណំ វិញ្ញាណំ អនវសេសតោ មនសិករោន្តោ អនន្តំ មនសិ ករោតិ.

វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្មាតិ ឯត្ថាបិ ច បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ ឈានម្បិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ អារម្មណម្បិ. អារម្មណម្បិ ហិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វិញ្ញាណញ្ចំ ច តំ ទុតិយស្ស អារុប្បជ្ឈានស្ស អារម្មណត្តា អធិដ្ឋានដ្ឋេន អាយតនញ្ចាតិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ, តថា វិញ្ញាណញ្ចំ ច តំ តស្សេវ ឈានស្ស សញ្ជាតិហេតុត្តា សញ្ជាតិទេសដ្ឋេន អាយតនញ្ចាតិបិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ. ឯវមេតំ ឈានញ្ច អារម្មណញ្ចាតិ ឧភយម្បិ អប្បវត្តិករណេន ច អមនសិករណេន ច សមតិក្កមិត្វាវ យស្មា ឥទំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហាតព្ពំ, តស្មា ឧភយម្បេតមេកជ្ឈំ កត្វា ‘‘វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្មា’’តិ ឥទំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. នត្ថិ កិញ្ចីតិ នត្ថិ នត្ថិ, សុញ្ញំ សុញ្ញំ, វិវិត្តំ វិវិត្តន្តិ ឯវំ មនសិករោន្តោតិ វុត្តំ ហោតិ.

អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមតិក្កម្មាតិ ឯត្ថាបិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ ឈានម្បិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ អារម្មណម្បិ. អារម្មណម្បិ ហិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ អាកិញ្ចញ្ញញ្ច តំ តតិយស្ស អារុប្បជ្ឈានស្ស អារម្មណត្តា អធិដ្ឋានដ្ឋេន អាយតនញ្ចាតិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ, តថា អាកិញ្ចញ្ញញ្ច តំ តស្សេវ ឈានស្ស សញ្ជាតិហេតុត្តា សញ្ជាតិទេសដ្ឋេន អាយតនញ្ចាតិបិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ. ឯវមេតំ ឈានញ្ច អារម្មណញ្ចាតិ ឧភយម្បិ អប្បវត្តិករណេន ច អមនសិករណេន ច សមតិក្កមិត្វាវ យស្មា ឥទំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហាតព្ពំ, តស្មា ឧភយម្បេតមេកជ្ឈំ កត្វា ‘‘អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមតិក្កម្មា’’តិ ឥទំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. សញ្ញាវេទយិតនិរោធកថា ហេដ្ឋា កថិតាវ.

‘‘រូបី រូបានិ បស្សតី’’តិអាទិកា សត្ត វិមោក្ខា បច្ចនីកធម្មេហិ សុដ្ឋុ វិមុច្ចនដ្ឋេន អារម្មណេ អភិរតិវសេន សុដ្ឋុ មុច្ចនដ្ឋេន ច វិមោក្ខា, និរោធសមាបត្តិ បន ចិត្តចេតសិកេហិ វិមុត្តដ្ឋេន វិមោក្ខោ. សមាបត្តិសមាបន្នសមយេ វិមុត្តោ ហោតិ, វុដ្ឋិតសមយេ អវិមុត្តោ ហោតីតិ សមយវិមោក្ខោ. សមុច្ឆេទវិមុត្តិវសេន អច្ចន្តវិមុត្តត្តា អរិយមគ្គា, បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តិវសេន អច្ចន្តវិមុត្តត្តា សាមញ្ញផលានិ, និស្សរណវិមុត្តិវសេន អច្ចន្តវិមុត្តត្តា និព្ពានំ អសមយវិមោក្ខោ. តថា សាមយិកាសាមយិកវិមោក្ខា.

បមាទំ អាគម្ម បរិហាយតីតិ កុប្បោ. តថា ន បរិហាយតីតិ អកុប្បោ. លោកាយ សំវត្តតីតិ លោកិយោ. អរិយមគ្គា លោកំ ឧត្តរន្តីតិ លោកុត្តរា, សាមញ្ញផលានិ និព្ពានញ្ច លោកតោ ឧត្តិណ្ណាតិ លោកុត្តរា. អាទិត្តំ អយោគុឡំ មក្ខិកា វិយ តេជុស្សទំ លោកុត្តរំ ធម្មំ អាសវា នាលម្ពន្តីតិ អនាសវោ. រូបប្បដិសញ្ញុត្តោតិ រូបជ្ឈានានិ. អរូបប្បដិសញ្ញុត្តោតិ អរូបសមាបត្តិយោ. តណ្ហាយ អាលម្ពិតោ បណិហិតោ. អនាលម្ពិតោ អប្បណិហិតោ. មគ្គផលានិ ឯការម្មណត្តា ឯកនិដ្ឋត្តា ច ឯកត្តវិមោក្ខោ, និព្ពានំ អទុតិយត្តា ឯកត្តវិមោក្ខោ, អារម្មណនានត្តា វិបាកនានត្តា ច នានត្តវិមោក្ខោ.

២១៤. សិយាតិ ភវេយ្យ, ទស ហោន្តីតិ ច ឯកោ ហោតីតិ ច ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. ‘‘សិយា’’តិ ច ឯតំ វិធិវចនំ, ន បុច្ឆាវចនំ. វត្ថុវសេនាតិ និច្ចសញ្ញាទិទសវត្ថុវសេន ទស ហោន្តិ. បរិយាយេនាតិ វិមុច្ចនបរិយាយេន ឯកោ ហោតិ. សិយាតិ កថញ្ច សិយាតិ យំ វា សិយាតិ វិហិតំ, តំ កថំ សិយាតិ បុច្ឆតិ. អនិច្ចានុបស្សនញាណន្តិ សមាសបទំ. អនិច្ចានុបស្សនាញាណន្តិ វា បាឋោ. តថា សេសេសុបិ. និច្ចតោ សញ្ញាយាតិ និច្ចតោ បវត្តាយ សញ្ញាយ, ‘‘និច្ច’’ន្តិ បវត្តាយ សញ្ញាយាតិ អត្ថោ. ឯស នយោ សុខតោ អត្តតោ និមិត្តតោ សញ្ញាយាតិ ឯត្ថាបិ. និមិត្តតោតិ ច និច្ចនិមិត្តតោ. នន្ទិយា សញ្ញាយាតិ នន្ទិវសេន បវត្តាយ សញ្ញាយ, នន្ទិសម្បយុត្តាយ សញ្ញាយាតិ អត្ថោ. ឯស នយោ រាគតោ សមុទយតោ អាទានតោ បណិធិតោ អភិនិវេសតោ សញ្ញាយាតិ ឯត្ថាបិ. យស្មា បន ខយវយវិបរិណាមានុបស្សនា តិស្សោ អនិច្ចានុបស្សនាទីនំ ពលវភាវាយ ពលវបច្ចយភូតា ភង្គានុបស្សនាវិសេសា. ភង្គទស្សនេន ហិ អនិច្ចានុបស្សនា ពលវតី ហោតិ. អនិច្ចានុបស្សនាយ ច ពលវតិយា ជាតាយ ‘‘យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខំ, យំ ទុក្ខំ តទនត្តា’’តិ (សំ. និ. ៣.១៥) ទុក្ខានត្តានុបស្សនាបិ ពលវតិយោ ហោន្តិ. តស្មា អនិច្ចានុបស្សនាទីសុ វុត្តាសុ តាបិ តិស្សោ វុត្តាវ ហោន្តិ. យស្មា ច សុញ្ញតានុបស្សនា ‘‘អភិនិវេសតោ សញ្ញាយ មុច្ចតី’’តិ វចនេនេវ សារាទានាភិនិវេសសម្មោហាភិនិវេសអាលយាភិនិវេសសញ្ញោគាភិនិវេសតោ សញ្ញាយ មុច្ចតីតិ វុត្តមេវ ហោតិ, អភិនិវេសាភាវេនេវ អប្បដិសង្ខាតោ សញ្ញាយ មុច្ចតីតិ វុត្តមេវ ហោតិ, តស្មា អធិបញ្ញាធម្មវិបស្សនាទយោ បញ្ចបិ អនុបស្សនា ន វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. ឯវំ អដ្ឋារសសុ មហាវិបស្សនាសុ ឯតា អដ្ឋ អនុបស្សនា អវត្វា ទសេវ អនុបស្សនា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា.

២១៥. អនិច្ចានុបស្សនា យថាភូតំ ញាណន្តិ អនិច្ចានុបស្សនាយេវ យថាភូតញាណំ. ឧភយម្បិ បច្ចត្តវចនំ. យថាភូតញាណន្តិ ញាណត្ថោ វុត្តោ. ឯវំ សេសេសុបិ. សម្មោហា អញ្ញាណាតិ សម្មោហភូតា អញ្ញាណា. មុច្ចតីតិ វិមោក្ខត្ថោ វុត្តោ.

២១៦. អនិច្ចានុបស្សនា អនុត្តរំ សីតិភាវញាណន្តិ ឯត្ថ សាសនេយេវ សព្ភាវតោ ឧត្តមដ្ឋេន អនុត្តរំ, អនុត្តរស្ស បច្ចយត្តា វា អនុត្តរំ, សីតិភាវោ ឯវ ញាណំ សីតិភាវញាណំ. តំ អនិច្ចានុបស្សនាសង្ខាតំ អនុត្តរំ សីតិភាវញាណំ. ‘‘ឆហិ, ភិក្ខវេ, ធម្មេហិ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ភព្ពោ អនុត្តរំ សីតិភាវំ សច្ឆិកាតុ’’ន្តិ (អ. និ. ៦.៨៥) ឯត្ថ និព្ពានំ អនុត្តរោ សីតិភាវោ នាម. ឥធ បន វិបស្សនា អនុត្តរោ សីតិភាវោ. និច្ចតោ សន្តាបបរិឡាហទរថា មុច្ចតីតិ ឯត្ថាបិ ‘‘និច្ច’’ន្តិ បវត្តកិលេសា ឯវ ឥធ ចាមុត្រ ច សន្តាបនដ្ឋេន សន្តាបោ, បរិទហនដ្ឋេន បរិឡាហោ, ឧណ្ហដ្ឋេន ទរថោតិ វុច្ចន្តិ.

២១៧. នេក្ខម្មំ ឈាយតីតិ ឈានន្តិអាទយោ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថា. នេក្ខម្មាទីនិ ចេត្ថ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ច និព្ពេធភាគិយានេវ.

២១៨. អនុបាទា ចិត្តស្ស វិមោក្ខោតិ ឥធ វិបស្សនាយេវ. ‘‘ឯតទត្ថា កថា, ឯតទត្ថា មន្តនា, យទិទំ អនុបាទា ចិត្តស្ស វិមោក្ខោ’’តិ (បរិ. ៣៦៦; អ. និ. ៣.៦៨) ឯត្ថ បន និព្ពានំ អនុបាទា ចិត្តស្ស វិមោក្ខោ. កតិហុបាទានេហីតិ កតិហិ ឧបាទានេហិ. កតមា ឯកុបាទានាតិ កតមតោ ឯកុបាទានតោ. ឥទំ ឯកុបាទានាតិ ឥតោ ឯកតោ ឧបាទានតោ. ឥទន្តិ បុព្ពញាណាបេក្ខំ វា. ឧបាទានតោ មុច្ចនេសុ យស្មា អាទិតោ សង្ខារានំ ឧទយព្ពយំ បស្សិត្វា បស្សិត្វា អនិច្ចានុបស្សនាយ វិបស្សតិ, បច្ឆា សង្ខារានំ ភង្គមេវ បស្សិត្វា អនិមិត្តានុបស្សនាយ វិបស្សតិ. អនិច្ចានុបស្សនាវិសេសោយេវ ហិ អនិមិត្តានុបស្សនា. សង្ខារានំ ឧទយព្ពយទស្សនេន ច ភង្គទស្សនេន ច អត្តាភាវោ បាកដោ ហោតិ. តេន ទិដ្ឋុបាទានស្ស ច អត្តវាទុបាទានស្ស ច បហានំ ហោតិ. ទិដ្ឋិប្បហានេនេវ ច ‘‘សីលព្ពតេន អត្តា សុជ្ឈតី’’តិ ទស្សនស្ស អភាវតោ សីលព្ពតុបាទានស្ស បហានំ ហោតិ. យស្មា ច អនត្តានុបស្សនាយ ឧជុកមេវ អត្តាភាវំ បស្សតិ, អនត្តានុបស្សនាវិសេសោយេវ ច សុញ្ញតានុបស្សនា, តស្មា ឥមានិ ចត្តារិ ញាណានិ ទិដ្ឋុបាទានាទីហិ តីហិ ឧបាទានេហិ មុច្ចន្តិ. ទុក្ខានុបស្សនាទីនំយេវ បន ចតស្សន្នំ តណ្ហាយ ឧជុវិបច្ចនីកត្តា អនិច្ចានុបស្សនាទីនំ ចតស្សន្នំ កាមុបាទានតោ មុច្ចនំ ន វុត្តំ. យស្មា អាទិតោ ទុក្ខានុបស្សនាយ ‘‘សង្ខារា ទុក្ខា’’តិ បស្សតោ បច្ឆា អប្បណិហិតានុបស្សនាយ ច ‘‘សង្ខារា ទុក្ខា’’តិ បស្សតោ សង្ខារានំ បត្ថនា បហីយតិ. ទុក្ខានុបស្សនាវិសេសោយេវ ហិ អប្បណិហិតានុបស្សនា. យស្មា ច សង្ខារេសុ និព្ពិទានុបស្សនាយ និព្ពិន្ទន្តស្ស វិរាគានុបស្សនាយ វិរជ្ជន្តស្ស សង្ខារានំ បត្ថនា បហីយតិ, តស្មា ឥមានិ ចត្តារិ ញាណានិ កាមុបាទានតោ មុច្ចន្តិ. យស្មា និរោធានុបស្សនាយ កិលេសេ និរោធេតិ, បដិនិស្សគ្គានុបស្សនាយ កិលេសេ បរិច្ចជតិ, តស្មា ឥមានិ ទ្វេ ញាណានិ ចតូហិ ឧបាទានេហិ មុច្ចន្តីតិ ឯវំ សភាវនានត្តេន ច អាការនានត្តេន ច អដ្ឋសដ្ឋិ វិមោក្ខា និទ្ទិដ្ឋា.

២១៩. ឥទានិ អាទិតោ ឧទ្ទិដ្ឋានំ តិណ្ណំ វិមោក្ខានំ មុខានិ ទស្សេត្វា វិមោក្ខមុខបុព្ពង្គមំ ឥន្ទ្រិយវិសេសំ បុគ្គលវិសេសញ្ច ទស្សេតុកាមោ តីណិ ខោ បនិមានីតិអាទិមាហ. តត្ថ វិមោក្ខមុខានីតិ តិណ្ណំ វិមោក្ខានំ មុខានិ. លោកនិយ្យានាយ សំវត្តន្តីតិ តេធាតុកលោកតោ និយ្យានាយ និគ្គមនាយ សំវត្តន្តិ. សព្ពសង្ខារេ បរិច្ឆេទបរិវដុមតោ សមនុបស្សនតាយាតិ សព្ពេសំ សង្ខារានំ ឧទយព្ពយវសេន បរិច្ឆេទតោ ចេវ បរិវដុមតោ ច សមនុបស្សនតាយ. លោកនិយ្យានំ ហោតីតិ បាឋសេសោ. អនិច្ចានុបស្សនា ហិ ឧទយតោ បុព្ពេ សង្ខារា នត្ថីតិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា តេសំ គតិំ សមន្នេសមានា វយតោ បរំ ន គច្ឆន្តិ, ឯត្ថេវ អន្តរធាយន្តីតិ បរិវដុមតោ បរិយន្តតោ សមនុបស្សតិ. សព្ពសង្ខារា ហិ ឧទយេន បុព្ពន្តបរិច្ឆិន្នា, វយេន អបរន្តបរិច្ឆិន្នា. អនិមិត្តាយ ច ធាតុយា ចិត្តសម្បក្ខន្ទនតាយាតិ វិបស្សនាក្ខណេបិ និព្ពាននិន្នតាយ អនិមិត្តាការេន ឧបដ្ឋានតោ អនិមិត្តសង្ខាតាយ និព្ពានធាតុយា ចិត្តបវិសនតាយ ច លោកនិយ្យានំ ហោតិ. មនោសមុត្តេជនតាយាតិ ចិត្តសំវេជនតាយ. ទុក្ខានុបស្សនាយ ហិ សង្ខារេសុ ចិត្តំ សំវិជ្ជតិ. អប្បណិហិតាយ ច ធាតុយាតិ វិបស្សនាក្ខណេបិ និព្ពាននិន្នតាយ អប្បណិហិតាការេន ឧបដ្ឋានតោ អប្បណិហិតសង្ខាតាយ និព្ពានធាតុយា. សព្ពធម្មេតិ និព្ពានស្ស អវិបស្សនុបគត្តេបិ អនត្តសភាវសព្ភាវតោ ‘‘សព្ពសង្ខារេ’’តិ អវត្វា ‘‘សព្ពធម្មេ’’តិ វុត្តំ. បរតោ សមនុបស្សនតាយាតិ បច្ចយាយត្តត្តា អវសតាយ អវិធេយ្យតាយ ច ‘‘នាហំ ន មម’’ន្តិ ឯវំ អនត្តតោ សមនុបស្សនតាយ. សុញ្ញតាយ ច ធាតុយាតិ វិបស្សនាក្ខណេបិ និព្ពាននិន្នតាយ សុញ្ញតាការេន ឧបដ្ឋានតោ សុញ្ញតាសង្ខាតាយ និព្ពានធាតុយា. ឥតិ ឥមានិ តីណិ វចនានិ អនិច្ចទុក្ខានត្តានុបស្សនានំ វសេន វុត្តានិ. តេនេវ តទនន្តរំ អនិច្ចតោ មនសិករោតោតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ខយតោតិ ខីយនតោ. ភយតោតិ សភយតោ. សុញ្ញតោតិ អត្តរហិតតោ.

អធិមោក្ខពហុលន្តិ អនិច្ចានុបស្សនាយ ‘‘ខណភង្គវសេន សង្ខារា ភិជ្ជន្តី’’តិ សទ្ធាយ បដិបន្នស្ស បច្ចក្ខតោ ខណភង្គទស្សនេន ‘‘សច្ចំ វតាហ ភគវា’’តិ ភគវតិ សទ្ធាយ សទ្ធាពហុលំ ចិត្តំ ហោតិ. អថ វា បច្ចុប្បន្នានំ បទេសសង្ខារានំ អនិច្ចតំ បស្សិត្វា ‘‘ឯវំ អនិច្ចា អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នា សព្ពេ សង្ខារា’’តិ អធិមុច្ចនតោ អធិមោក្ខពហុលំ ចិត្តំ ហោតិ. បស្សទ្ធិពហុលន្តិ ទុក្ខានុបស្សនាយ ចិត្តក្ខោភករាយ បណិធិយា បជហនតោ ចិត្តទរថាភាវេន បស្សទ្ធិពហុលំ ចិត្តំ ហោតិ. អថ វា ទុក្ខានុបស្សនាយ សំវេគជននតោ សំវិគ្គស្ស ច យោនិសោ បទហនតោ វិក្ខេបាភាវេន បស្សទ្ធិពហុលំ ចិត្តំ ហោតិ. វេទពហុលន្តិ អនត្តានុបស្សនាយ ពាហិរកេហិ អទិដ្ឋំ គម្ភីរំ អនត្តលក្ខណំ បស្សតោ ញាណពហុលំ ចិត្តំ ហោតិ. អថ វា ‘‘សទេវកេន លោកេន អទិដ្ឋំ អនត្តលក្ខណំ ទិដ្ឋ’’ន្តិ តុដ្ឋស្ស តុដ្ឋិពហុលំ ចិត្តំ ហោតិ.

អធិមោក្ខពហុលោ សទ្ធិន្ទ្រិយំ បដិលភតីតិ បុព្ពភាគេ អធិមោក្ខោ ពហុលំ បវត្តមានោ ភាវនាបារិបូរិយា សទ្ធិន្ទ្រិយំ នាម ហោតិ, តំ សោ បដិលភតិ នាម. បស្សទ្ធិពហុលោ សមាធិន្ទ្រិយំ បដិលភតីតិ បុព្ពភាគេ បស្សទ្ធិពហុលស្ស ‘‘បស្សទ្ធកាយោ សុខំ វេទេតិ, សុខិនោ ចិត្តំ សមាធិយតី’’តិ (បដិ. ម. ១.៧៣; អ. និ. ៥.២៦) វចនតោ ភាវនាបារិបូរិយា បស្សទ្ធិបច្ចយា សមាធិន្ទ្រិយំ ហោតិ, តំ សោ បដិលភតិ នាម. វេទពហុលោ បញ្ញិន្ទ្រិយំ បដិលភតីតិ បុព្ពភាគេ វេទោ ពហុលំ បវត្តមានោ ភាវនាបារិបូរិយា បញ្ញិន្ទ្រិយំ នាម ហោតិ, តំ សោ បដិលភតិ នាម.

អាធិបតេយ្យំ ហោតីតិ ឆន្ទាទិកេ អធិបតិភូតេបិ សកិច្ចនិប្ផាទនវសេន អធិបតិ ហោតិ បធានោ ហោតិ. ភាវនាយាតិ ភុម្មវចនំ, ឧបរូបរិ ភាវនត្ថាយ វា. តទន្វយា ហោន្តីតិ តំ អនុគាមិនី តំ អនុវត្តិនី ហោន្តិ. សហជាតបច្ចយា ហោន្តីតិ ឧប្បជ្ជមានា ច សហឧប្បាទនភាវេន ឧបការកា ហោន្តិ បកាសស្ស បទីបោ វិយ. អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ហោន្តីតិ អញ្ញមញ្ញំ ឧប្បាទនុបត្ថម្ភនភាវេន ឧបការកា ហោន្តិ អញ្ញមញ្ញូបត្ថម្ភកំ តិទណ្ឌំ វិយ. និស្សយបច្ចយា ហោន្តីតិ អធិដ្ឋានាការេន និស្សយាការេន ច ឧបការកា ហោន្តិ តរុចិត្តកម្មានំ បថវីបដាទិ វិយ. សម្បយុត្តបច្ចយា ហោន្តីតិ ឯកវត្ថុកឯការម្មណឯកុប្បាទឯកនិរោធសង្ខាតេន សម្បយុត្តភាវេន ឧបការកា ហោន្តិ.

២២០. បដិវេធកាលេតិ មគ្គក្ខណេ សច្ចបដិវេធកាលេ. បញ្ញិន្ទ្រិយំ អាធិបតេយ្យំ ហោតីតិ មគ្គក្ខណេ និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា សច្ចទស្សនកិច្ចករណវសេន ច កិលេសប្បហានកិច្ចករណវសេន ច បញ្ញិន្ទ្រិយមេវ ជេដ្ឋកំ ហោតិ. បដិវេធាយាតិ សច្ចបដិវិជ្ឈនត្ថាយ. ឯករសាតិ វិមុត្តិរសេន. ទស្សនដ្ឋេនាតិ សច្ចទស្សនដ្ឋេន. ឯវំ បដិវិជ្ឈន្តោបិ ភាវេតិ, ភាវេន្តោបិ បដិវិជ្ឈតីតិ មគ្គក្ខណេ សកិំយេវ ភាវនាយ ច បដិវេធស្ស ច សព្ភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អនត្តានុបស្សនាយ វិបស្សនាក្ខណេបិ បញ្ញិន្ទ្រិយស្សេវ អាធិបតេយ្យត្តា ‘‘បដិវេធកាលេបី’’តិ អបិសទ្ទោ បយុត្តោ.

២២១. អនិច្ចតោ មនសិករោតោ កតមិន្ទ្រិយំ អធិមត្តំ ហោតីតិអាទិ ឥន្ទ្រិយវិសេសេន បុគ្គលវិសេសំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. តត្ថ អធិមត្តន្តិ អធិកំ. តត្ថ សទ្ធិន្ទ្រិយសមាធិន្ទ្រិយបញ្ញិន្ទ្រិយានំ អធិមត្តតា សង្ខារុបេក្ខាយ វេទិតព្ពា. សទ្ធាវិមុត្តោតិ ឯត្ថ អវិសេសេត្វា វុត្តេបិ ឧបរិ វិសេសេត្វា វុត្តត្តា សោតាបត្តិមគ្គំ ឋបេត្វា សេសេសុ សត្តសុ ឋានេសុ សទ្ធាវិមុត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. សទ្ធាវិមុត្តោ សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អធិមត្តត្តា ហោតិ, ន សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អធិមត្តត្តា សព្ពត្ថ សទ្ធាវិមុត្តោតិបិ វុត្តំ ហោតិ. សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អធិមត្តត្តាយេវ សេសេសុ សមាធិន្ទ្រិយបញ្ញិន្ទ្រិយាធិមត្តត្តេបិ សតិ សទ្ធាវិមុត្តោយេវ នាម ហោតីតិ វទន្តិ. កាយសក្ខី ហោតីតិ អដ្ឋសុបិ ឋានេសុ កាយសក្ខី នាម ហោតិ. ទិដ្ឋិប្បត្តោ ហោតីតិ សទ្ធាវិមុត្តេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

សទ្ទហន្តោ វិមុត្តោតិ សទ្ធាវិមុត្តោតិ សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អធិមត្តត្តា សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ សទ្ទហន្តោ ចតូសុបិ ផលក្ខណេសុ វិមុត្តោតិ សទ្ធាវិមុត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបរិមគ្គត្តយក្ខណេ សទ្ធាវិមុត្តត្តំ ឥទានិ វក្ខតិ. សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ បន សទ្ធានុសារិត្តំ បច្ឆា វក្ខតិ. ផុដ្ឋត្តា សច្ឆិកតោតិ កាយសក្ខីតិ សុក្ខវិបស្សកត្តេ សតិ ឧបចារជ្ឈានផស្សស្ស រូបារូបជ្ឈានលាភិត្តេ សតិ រូបារូបជ្ឈានផស្សស្ស ផុដ្ឋត្តា និព្ពានំ សច្ឆិកតោតិ កាយសក្ខី, នាមកាយេន វុត្តប្បការេ ឈានផស្សេ ច និព្ពានេ ច សក្ខីតិ វុត្តំ ហោតិ. ទិដ្ឋត្តា បត្តោតិ ទិដ្ឋិប្បត្តោតិ សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ សម្បយុត្តេន បញ្ញិន្ទ្រិយេន បឋមំ និព្ពានស្ស ទិដ្ឋត្តា បច្ឆា សោតាបត្តិផលាទិវសេន និព្ពានំ បត្តោតិ ទិដ្ឋិប្បត្តោ, បញ្ញិន្ទ្រិយសង្ខាតាយ ទិដ្ឋិយា និព្ពានំ បត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ បន ធម្មានុសារិត្តំ បច្ឆា វក្ខតិ. សទ្ទហន្តោ វិមុច្ចតីតិ សទ្ធាវិមុត្តោតិ សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អធិមត្តត្តា សកទាគាមិអនាគាមិអរហត្តមគ្គក្ខណេសុ សទ្ទហន្តោ វិមុច្ចតីតិ សទ្ធាវិមុត្តោ. ឯត្ថ វិមុច្ចមានោបិ អាសំសាយ ភូតវចនវសេន ‘‘វិមុត្តោ’’តិ វុត្តោ. ឈានផស្សន្តិ តិវិធំ ឈានផស្សំ. ‘‘ឈានផស្ស’’ន្តិអាទីនិ ‘‘ទុក្ខា សង្ខារា’’តិអាទីនិ ច បឋមំ វុត្តំ ទ្វយមេវ វិសេសេត្វា វុត្តានិ. ញាតំ ហោតីតិអាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថានិ. ឯត្ថ ច ឈានលាភី បុគ្គលោ សមាធិន្ទ្រិយស្ស អនុកូលាយ ទុក្ខានុបស្សនាយ ឯវ វុដ្ឋហិត្វា មគ្គផលានិ បាបុណាតីតិ អាចរិយានំ អធិប្បាយោ.

សិយាតិ សិយុំ, ភវេយ្យុន្តិ អត្ថោ. ‘‘សិយា’’តិ ឯតំ វិធិវចនមេវ. តយោ បុគ្គលាតិ វិបស្សនានិយមេន ឥន្ទ្រិយនិយមេន ច វុត្តា តយោ បុគ្គលា. វត្ថុវសេនាតិ តីសុ អនុបស្សនាសុ ឯកេកឥន្ទ្រិយវត្ថុវសេន. បរិយាយេនាតិ តេនេវ បរិយាយេន. ឥមិនា វារេន កិំ ទស្សិតំ ហោតិ? ហេដ្ឋា ឯកេកិស្សា អនុបស្សនាយ ឯកេកស្ស ឥន្ទ្រិយស្ស អាធិបច្ចំ យេភុយ្យវសេន វុត្តន្តិ ច, កទាចិ តីសុបិ អនុបស្សនាសុ ឯកេកស្សេវ ឥន្ទ្រិយស្ស អាធិបច្ចំ ហោតីតិ ច ទស្សិតំ ហោតិ. អថ វា បុព្ពភាគវិបស្សនាក្ខណេ តិស្សន្នម្បិ អនុបស្សនានំ សព្ភាវតោ តាសុ បុព្ពភាគវិបស្សនាសុ តេសំ តេសំ ឥន្ទ្រិយានំ អាធិបច្ចំ អបេក្ខិត្វា មគ្គផលក្ខណេសុ សទ្ធាវិមុត្តាទីនិ នាមានិ ហោន្តីតិ. ឯវញ្ហិ វុច្ចមានេ ហេដ្ឋា វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនាយ ឧបរិ ច កតោ ឥន្ទ្រិយាធិបច្ចបុគ្គលនិយមោ សុកតោយេវ និច្ចលោយេវ ច ហោតិ. អនន្តរវារេ សិយាតិ អញ្ញោយេវាតិ ឯវំ សិយាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ បុព្ពេ វុត្តោយេវ និយមោ.

ឥទានិ មគ្គផលវសេន បុគ្គលវិសេសំ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ អនិច្ចតោ មនសិករោតោ…បេ… សោតាបត្តិមគ្គំ បដិលភតីតិអាទិមាហ. តត្ថ សទ្ធំ អនុស្សរតិ អនុគច្ឆតិ, សទ្ធាយ វា និព្ពានំ អនុស្សរតិ អនុគច្ឆតីតិ សទ្ធានុសារី. សច្ឆិកតន្តិ បច្ចក្ខកតំ. អរហត្តន្តិ អរហត្តផលំ. បញ្ញាសង្ខាតំ ធម្មំ អនុស្សរតិ, តេន វា ធម្មេន និព្ពានំ អនុស្សរតីតិ ធម្មានុសារី.

២២២. បុន អបរេហិ បរិយាយេហិ ឥន្ទ្រិយត្តយវិសេសេន បុគ្គលវិសេសំ វណ្ណេតុកាមោ យេ ហិ កេចីតិអាទិមាហ. តត្ថ ភាវិតា វាតិ អតីតេ ភាវយិំសុ វា. ភាវេន្តិ វាតិ បច្ចុប្បន្នេ. ភាវិស្សន្តិ វាតិ អនាគតេ. អធិគតា វាតិអាទិ ឯកេកន្តិកំ បុរិមស្ស បុរិមស្ស អត្ថវិវរណត្ថំ វុត្តំ. ផស្សិតា វាតិ ញាណផុសនាយ ផុសិំសុ វា. វសិប្បត្តាតិ ឥស្សរភាវំ បត្តា. បារមិប្បត្តាតិ វោសានំ បត្តា. វេសារជ្ជប្បត្តាតិ វិសារទភាវំ បត្តា. សព្ពត្ថ សទ្ធាវិមុត្តាទយោ ហេដ្ឋា វុត្តក្ខណេសុយេវ, សតិបដ្ឋានាទយោ មគ្គក្ខណេយេវ. អដ្ឋ វិមោក្ខេតិ ‘‘រូបី រូបានិ បស្សតី’’តិអាទិកេ (បដិ. ម. ១.២០៩; ធ. ស. ២៤៨) បដិសម្ភិទាមគ្គប្បត្តិយា ឯវ បត្តា.

តិស្សោ សិក្ខាតិ អធិសីលសិក្ខា អធិចិត្តសិក្ខា អធិបញ្ញាសិក្ខា មគ្គប្បត្តា ឯវ សិក្ខមានា. ទុក្ខំ បរិជានន្តីតិអាទីនិ មគ្គក្ខណេយេវ. បរិញ្ញាបដិវេធំ បដិវិជ្ឈតីតិ បរិញ្ញាបដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ, បរិញ្ញាយ បដិវិជ្ឈិតព្ពន្តិ វា បរិញ្ញាបដិវេធំ. ឯវំ សេសេសុបិ. សព្ពធម្មាទីហិ វិសេសេត្វា អភិញ្ញាបដិវេធាទយោ វុត្តា. សច្ឆិកិរិយាបដិវេធោ បន មគ្គក្ខណេយេវ និព្ពានបច្ចវេក្ខណញាណសិទ្ធិវសេន វេទិតព្ពោតិ. ឯវមិធ បញ្ច អរិយបុគ្គលា និទ្ទិដ្ឋា ហោន្តិ, ឧភតោភាគវិមុត្តោ ច បញ្ញាវិមុត្តោ ចាតិ ឥមេ ទ្វេ អនិទ្ទិដ្ឋា. អញ្ញត្ថ (វិសុទ្ធិ. ២.៧៧៣) បន ‘‘យោ បន ទុក្ខតោ មនសិករោន្តោ បស្សទ្ធិពហុលោ សមាធិន្ទ្រិយំ បដិលភតិ, សោ សព្ពត្ថ កាយសក្ខី នាម ហោតិ, អរូបជ្ឈានំ បន បត្វា អគ្គផលំ បត្តោ ឧភតោភាគវិមុត្តោ នាម ហោតិ. យោ បន អនត្តតោ មនសិករោន្តោ វេទពហុលោ បញ្ញិន្ទ្រិយំ បដិលភតិ, សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ ធម្មានុសារី ហោតិ, ឆសុ ឋានេសុ ទិដ្ឋិប្បត្តោ, អគ្គផលេ បញ្ញាវិមុត្តោ’’តិ វុត្តំ. តេ ឥធ កាយសក្ខិទិដ្ឋិប្បត្តេហិយេវ សង្គហិតា. អត្ថតោ បន អរូបជ្ឈានេន ចេវ អរិយមគ្គេន ចាតិ ឧភតោភាគេន វិមុត្តោតិ ឧភតោភាគវិមុត្តោ. បជានន្តោ វិមុត្តោតិ បញ្ញាវិមុត្តោតិ. ឯត្តាវតា ឥន្ទ្រិយបុគ្គលវិសេសា និទ្ទិដ្ឋា ហោន្តិ.

២២៣-២២៦. ឥទានិ វិមោក្ខបុព្ពង្គមមេវ វិមោក្ខវិសេសំ បុគ្គលវិសេសញ្ច ទស្សេតុកាមោ អនិច្ចតោ មនសិករោតោតិអាទិមាហ. តត្ថ ទ្វេ វិមោក្ខាតិ អប្បណិហិតសុញ្ញតវិមោក្ខា. អនិច្ចានុបស្សនាគមនវសេន ហិ អនិមិត្តវិមោក្ខោតិ លទ្ធនាមោ មគ្គោ រាគទោសមោហបណិធីនំ អភាវា សគុណតោ ច តេសំយេវ បណិធីនំ អភាវា អប្បណិហិតន្តិ លទ្ធនាមំ និព្ពានំ អារម្មណំ ករោតីតិ អារម្មណតោ ច អប្បណិហិតវិមោក្ខោតិ នាមម្បិ លភតិ. តថា រាគទោសមោហេហិ សុញ្ញត្តា សគុណតោ ច រាគាទីហិយេវ សុញ្ញត្តា សុញ្ញតន្តិ លទ្ធនាមំ និព្ពានំ អារម្មណំ ករោតីតិ អារម្មណតោ ច សុញ្ញតវិមោក្ខោតិ នាមម្បិ លភតិ. តស្មា តេ ទ្វេ វិមោក្ខា អនិមិត្តវិមោក្ខន្វយា នាម ហោន្តិ. អនិមិត្តមគ្គតោ អនញ្ញេបិ អដ្ឋន្នំ មគ្គង្គានំ ឯកេកស្ស មគ្គង្គស្ស វសេន សហជាតាទិបច្ចយា ច ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា. បុន ទ្វេ វិមោក្ខាតិ សុញ្ញតានិមិត្តវិមោក្ខា. ទុក្ខានុបស្សនាគមនវសេន ហិ អប្បណិហិតវិមោក្ខោតិ លទ្ធនាមោ មគ្គោ រូបនិមិត្តាទីនំ រាគនិមិត្តាទីនំ និច្ចនិមិត្តាទីនញ្ច អភាវា សគុណតោ ច តេសំយេវ និមិត្តានំ អភាវា អនិមិត្តសង្ខាតំ និព្ពានំ អារម្មណំ ករោតីតិ អារម្មណតោ ច អនិមិត្តវិមោក្ខោតិ នាមម្បិ លភតិ. សេសំ វុត្តនយេនេវ យោជេតព្ពំ. បុន ទ្វេ វិមោក្ខាតិ អនិមិត្តអប្បណិហិតវិមោក្ខា. យោជនា បនេត្ថ វុត្តនយា ឯវ.

បដិវេធកាលេតិ ឥន្ទ្រិយានំ វុត្តក្កមេនេវ វុត្តំ. មគ្គក្ខណំ បន មុញ្ចិត្វា វិបស្សនាក្ខណេ វិមោក្ខោ នាម នត្ថិ. បឋមំ វុត្តោយេវ បន មគ្គវិមោក្ខោ ‘‘បដិវេធកាលេ’’តិ វចនេន វិសេសេត្វា ទស្សិតោ. ‘‘យោ ចាយំ បុគ្គលោ សទ្ធាវិមុត្តោ’’តិអាទិកា ទ្វេ វារា ច ‘‘អនិច្ចតោ មនសិករោន្តោ សោតាបត្តិមគ្គំ បដិលភតី’’តិអាទិកោ វារោ ច សង្ខិត្តោ, វិមោក្ខវសេន បន យោជេត្វា វិត្ថារតោ វេទិតព្ពោ. យេ ហិ កេចិ នេក្ខម្មន្តិអាទិកោ វារោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោតិ. ឯត្តាវតា វិមោក្ខបុគ្គលវិសេសា និទ្ទិដ្ឋា ហោន្តីតិ.

២២៧. បុន វិមោក្ខមុខានិ ច វិមោក្ខេ ច អនេកធា និទ្ទិសិតុកាមោ អនិច្ចតោ មនសិករោន្តោតិអាទិមាហ. តត្ថ យថាភូតន្តិ យថាសភាវេន. ជានាតីតិ ញាណេន ជានាតិ. បស្សតីតិ តេនេវ ញាណេន ចក្ខុនា វិយ បស្សតិ. តទន្វយេនាតិ តទនុគមនេន, តស្ស បច្ចក្ខតោ ញាណេន ទិដ្ឋស្ស អនុគមនេនាតិ អត្ថោ. កង្ខា បហីយតីតិ អនិច្ចានុបស្សនាយ និច្ចានិច្ចកង្ខា, ឥតរាហិ ឥតរកង្ខា. និមិត្តន្តិ សន្តតិឃនវិនិព្ភោគេន និច្ចសញ្ញាយ បហីនត្តា អារម្មណភូតំ សង្ខារនិមិត្តំ យថាភូតំ ជានាតិ. តេន វុច្ចតិ សម្មាទស្សនន្តិ តេន យថាភូតជាននេន តំ ញាណំ ‘‘សម្មាទស្សន’’ន្តិ វុច្ចតិ. បវត្តន្តិ ទុក្ខប្បត្តាការេ សុខសញ្ញំ ឧគ្ឃាដេត្វា សុខសញ្ញាយ បហានេន បណិធិសង្ខាតាយ តណ្ហាយ បហីនត្តា សុខសម្មតម្បិ វិបាកបវត្តំ យថាភូតំ ជានាតិ. និមិត្តញ្ច បវត្តញ្ចាតិ នានាធាតុមនសិការសម្ភវេន សមូហឃនវិនិព្ភោគេន ឧភយថាបិ អត្តសញ្ញាយ បហីនត្តា សង្ខារនិមិត្តញ្ច វិបាកបវត្តញ្ច យថាភូតំ ជានាតិ. យញ្ច យថាភូតំ ញាណន្តិអាទិត្តយំ ឥទានិ វុត្តមេវ, ន អញ្ញំ. ភយតោ ឧបដ្ឋាតីតិ និច្ចសុខអត្តាភាវទស្សនតោ យថាក្កមំ តំ តំ ភយតោ ឧបដ្ឋាតិ. យា ច ភយតុបដ្ឋានេ បញ្ញាតិអាទិនា ‘‘ឧទយព្ពយានុបស្សនាញាណំ ភង្គានុបស្សនាញាណំ ភយតុបដ្ឋានញាណំ អាទីនវានុបស្សនាញាណំ និព្ពិទានុបស្សនាញាណំ មុញ្ចិតុកម្យតាញាណំ បដិសង្ខានុបស្សនាញាណំ សង្ខារុបេក្ខាញាណំ អនុលោមញាណ’’ន្តិ វុត្តេសុ បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិសង្ខាតេសុ នវសុ វិបស្សនាញាណេសុ ភយតុបដ្ឋានសម្ពន្ធេន អវត្ថាភេទេន ភិន្នានិ ឯកដ្ឋានិ តីណិ ញាណានិ វុត្តានិ, ន សេសានិ.

បុន តីសុ អនុបស្សនាសុ អន្តេ ឋិតាយ អនន្តរាយ អនត្តានុបស្សនាយ សម្ពន្ធេន តាយ សហ សុញ្ញតានុបស្សនាយ ឯកដ្ឋតំ ទស្សេតុំ យា ច អនត្តានុបស្សនា យា ច សុញ្ញតានុបស្សនាតិអាទិមាហ. ឥមានិ ហិ ទ្វេ ញាណានិ អត្ថតោ ឯកមេវ, អវត្ថាភេទេន បន ភិន្នានិ. យថា ច ឥមានិ, តថា អនិច្ចានុបស្សនា ច អនិមិត្តានុបស្សនា ច អត្ថតោ ឯកមេវ ញាណំ, ទុក្ខានុបស្សនា ច អប្បណិហិតានុបស្សនា ច អត្ថតោ ឯកមេវ ញាណំ, កេវលំ អវត្ថាភេទេនេវ ភិន្នានិ. អនត្តានុបស្សនាសុញ្ញតានុបស្សនានញ្ច ឯកដ្ឋតាយ វុត្តាយ តេសំ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នម្បិ ញាណានំ ឯកលក្ខណត្តា ឯកដ្ឋតា វុត្តាវ ហោតីតិ. និមិត្តំ បដិសង្ខា ញាណំ ឧប្បជ្ជតីតិ ‘‘សង្ខារនិមិត្តំ អទ្ធុវំ តាវកាលិក’’ន្តិ អនិច្ចលក្ខណវសេន ជានិត្វា ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. កាមញ្ច ន បឋមំ ជានិត្វា បច្ឆា ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, វោហារវសេន បន ‘‘មនញ្ច បដិច្ច ធម្មេ ច ឧប្បជ្ជតិ មនោវិញ្ញាណ’’ន្តិអាទីនិ (សំ. និ. ៤.៦០; ម. និ. ១.៤០០; ៣.៤២១) វិយ ឯវំ វុច្ចតិ. សទ្ទសត្ថវិទូបិ ច ‘‘អាទិច្ចំ បាបុណិត្វា តមោ វិគច្ឆតី’’តិអាទីសុ វិយ សមានកាលេបិ ឥមំ បទំ ឥច្ឆន្តិ. ឯកត្តនយេន វា បុរិមញ្ច បច្ឆិមញ្ច ឯកំ កត្វា ឯវំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥមិនា នយេន ឥតរស្មិម្បិ បទទ្វយេ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. មុញ្ចិតុកម្យតាទីនំ តិណ្ណំ ញាណានំ ឯកដ្ឋតា ហេដ្ឋា វុត្តនយា ឯវ.

និមិត្តា ចិត្តំ វុដ្ឋាតីតិ សង្ខារនិមិត្តេ ទោសទស្សនេន តត្ថ អនល្លីនតាយ សង្ខារនិមិត្តា ចិត្តំ វុដ្ឋាតិ នាម. អនិមិត្តេ ចិត្តំ បក្ខន្ទតីតិ សង្ខារនិមិត្តបដិបក្ខេន អនិមិត្តសង្ខាតេ និព្ពានេ តន្និន្នតាយ ចិត្តំ បវិសតិ. សេសានុបស្សនាទ្វយេបិ ឥមិនា នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. និរោធេ និព្ពានធាតុយាតិ ឥធ វុត្តេនេវ បឋមានុបស្សនាទ្វយម្បិ វុត្តមេវ ហោតិ. និរោធេតិបិ បាឋោ. ពហិទ្ធាវុដ្ឋានវិវដ្ដនេ បញ្ញាតិ វុដ្ឋានសម្ពន្ធេន គោត្រភុញាណំ វុត្តំ. គោត្រភូ ធម្មាតិ គោត្រភុញាណមេវ. ឥតរថា ហិ ឯកដ្ឋតា ន យុជ្ជតិ. ‘‘អសង្ខតា ធម្មា, អប្បច្ចយា ធម្មា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ទុកមាតិកា ៧, ៨) វិយ វា ចតុមគ្គវសេន វា ពហុវចនំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. យស្មា វិមោក្ខោតិ មគ្គោ, មគ្គោ ច ទុភតោវុដ្ឋានោ, តស្មា តេន សម្ពន្ធេន យា ច ទុភតោវុដ្ឋានវិវដ្ដនេ បញ្ញាតិអាទិ វុត្តំ.

២២៨. បុន វិមោក្ខានំ នានាក្ខណានំ ឯកក្ខណបរិយាយំ ទស្សេតុកាមោ កតិហាការេហីតិអាទិមាហ. តត្ថ អាធិបតេយ្យដ្ឋេនាតិ ជេដ្ឋកដ្ឋេន. អធិដ្ឋានដ្ឋេនាតិ បតិដ្ឋានដ្ឋេន. អភិនីហារដ្ឋេនាតិ វិបស្សនាវីថិតោ នីហរណដ្ឋេន. និយ្យានដ្ឋេនាតិ និព្ពានុបគមនដ្ឋេន. អនិច្ចតោ មនសិករោតោតិ វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនាក្ខណេយេវ. អនិមិត្តោ វិមោក្ខោតិ មគ្គក្ខណេយេវ. ឯស នយោ សេសេសុ. ចិត្តំ អធិដ្ឋាតីតិ ចិត្តំ អធិកំ កត្វា ឋាតិ, ចិត្តំ បតិដ្ឋាបេតីតិ អធិប្បាយោ. ចិត្តំ អភិនីហរតីតិ វិបស្សនាវីថិតោ ចិត្តំ នីហរតិ. និរោធំ និព្ពានំ និយ្យាតីតិ និរោធសង្ខាតំ និព្ពានំ ឧបគច្ឆតីតិ ឯវំ អាការនានត្តតោ ចតុធា នានាក្ខណតា ទស្សិតា.

ឯកក្ខណតាយ សមោធានដ្ឋេនាតិ ឯកជ្ឈំ សមោសរណដ្ឋេន. អធិគមនដ្ឋេនាតិ វិន្ទនដ្ឋេន. បដិលាភដ្ឋេនាតិ បាបុណនដ្ឋេន. បដិវេធដ្ឋេនាតិ ញាណេន បដិវិជ្ឈនដ្ឋេន. សច្ឆិកិរិយដ្ឋេនាតិ បច្ចក្ខករណដ្ឋេន. ផស្សនដ្ឋេនាតិ ញាណផុសនាយ ផុសនដ្ឋេន. អភិសមយដ្ឋេនាតិ អភិមុខំ សមាគមនដ្ឋេន. ឯត្ថ ‘‘សមោធានដ្ឋេនា’’តិ មូលបទំ, សេសានិ អធិគមវេវចនានិ. តស្មាយេវ ហិ សព្ពេសំ ឯកតោ វិស្សជ្ជនំ កតំ. និមិត្តា មុច្ចតីតិ និច្ចនិមិត្តតោ មុច្ចតិ. ឥមិនា វិមោក្ខដ្ឋោ វុត្តោ. យតោ មុច្ចតីតិ យតោ និមិត្តតោ មុច្ចតិ. តត្ថ ន បណិទហតីតិ តស្មិំ និមិត្តេ បត្ថនំ ន ករោតិ. យត្ថ ន បណិទហតីតិ យស្មិំ និមិត្តេ ន បណិទហតិ. តេន សុញ្ញោតិ តេន និមិត្តេន សុញ្ញោ. យេន សុញ្ញោតិ យេន និមិត្តេន សុញ្ញោ. តេន និមិត្តេន អនិមិត្តោតិ ឥមិនា អនិមិត្តដ្ឋោ វុត្តោ.

បណិធិយា មុច្ចតីតិ បណិធិតោ មុច្ចតិ. ‘‘បណិធិ មុច្ចតី’’តិ បាឋោ និស្សក្កត្ថោយេវ. ឥមិនា វិមោក្ខដ្ឋោ វុត្តោ. យត្ថ ន បណិទហតីតិ យស្មិំ ទុក្ខេ ន បណិទហតិ. តេន សុញ្ញោតិ តេន ទុក្ខេន សុញ្ញោ. យេន សុញ្ញោតិ យេន ទុក្ខនិមិត្តេន សុញ្ញោ. យេន និមិត្តេនាតិ យេន ទុក្ខនិមិត្តេន. តត្ថ ន បណិទហតីតិ ឥមិនា អប្បណិហិតដ្ឋោ វុត្តោ. អភិនិវេសា មុច្ចតីតិ ឥមិនា វិមោក្ខដ្ឋោ វុត្តោ. យេន សុញ្ញោតិ យេន អភិនិវេសនិមិត្តេន សុញ្ញោ. យេន និមិត្តេនាតិ យេន អភិនិវេសនិមិត្តេន. យត្ថ ន បណិទហតិ, តេន សុញ្ញោតិ យស្មិំ អភិនិវេសនិមិត្តេ ន បណិទហតិ, តេន អភិនិវេសនិមិត្តេន សុញ្ញោ. ឥមិនា សុញ្ញតដ្ឋោ វុត្តោ.

២២៩. បុន អដ្ឋវិមោក្ខាទីនិ និទ្ទិសិតុកាមោ អត្ថិ វិមោក្ខោតិអាទិមាហ. តត្ថ និច្ចតោ អភិនិវេសាតិអាទីនិ សញ្ញាវិមោក្ខេ វុត្តនយេន វេទិតព្ពានិ. សព្ពាភិនិវេសេហីតិ វុត្តប្បការេហិ អភិនិវេសេហិ. ឥតិ អភិនិវេសមុច្ចនវសេន សុញ្ញតវិមោក្ខា នាម ជាតា, តេយេវ និច្ចាទិនិមិត្តមុច្ចនវសេន អនិមិត្តវិមោក្ខា, និច្ចន្តិអាទិបណិធីហិ មុច្ចនវសេន អប្បណិហិតវិមោក្ខា. ឯត្ថ ច បណិធិ មុច្ចតីតិ សព្ពត្ថ និស្សក្កត្ថោ វេទិតព្ពោ. បណិធិយា មុច្ចតីតិ វា បាឋោ. ‘‘សព្ពបណិធីហិ មុច្ចតី’’តិ ចេត្ថ សាធកំ. ឯវំ តិស្សោ អនុបស្សនា តទង្គវិមោក្ខត្តា ច សមុច្ឆេទវិមោក្ខស្ស បច្ចយត្តា ច បរិយាយេន វិមោក្ខាតិ វុត្តា.

២៣០. តត្ថ ជាតាតិ អនន្តរេ វិបស្សនាវិមោក្ខេបិ សតិ ឥមិស្សា កថាយ មគ្គវិមោក្ខាធិការត្តា តស្មិំ មគ្គវិមោក្ខេ ជាតាតិ វុត្តំ ហោតិ. អនវជ្ជកុសលាតិ រាគាទិវជ្ជវិរហិតា កុសលា. វិច្ឆេទំ កត្វា វា បាឋោ. ពោធិបក្ខិយា ធម្មាតិ ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា, ចត្តារោ សម្មប្បធានា, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា, បញ្ចិន្ទ្រិយានិ, បញ្ច ពលានិ, សត្ត ពោជ្ឈង្គា, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ’’តិ (ម. និ. ៣.៣៥, ៤៣; ចូឡនិ. មេត្តគូមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ២២; មិ. ប. ៥.៤.១) វុត្តា សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មា. ឥទំ មុខន្តិ ឥទំ វុត្តប្បការំ ធម្មជាតំ អារម្មណតោ និព្ពានបវេសាយ មុខត្តា មុខំ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេសំ ធម្មានន្តិ តេសំ ពោធិបក្ខិយានំ ធម្មានំ. ឥទំ វិមោក្ខមុខន្តិ និព្ពានំ វិក្ខម្ភនតទង្គសមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណវិមោក្ខេសុ និស្សរណវិមោក្ខោវ, ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, ធម្មា សង្ខតា វា អសង្ខតា វា, វិរាគោ តេសំ ធម្មានំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិ (ឥតិវុ. ៩០; អ. និ. ៤.៣៤) វុត្តត្តា ឧត្តមដ្ឋេន មុខញ្ចាតិ វិមោក្ខមុខំ. វិមោក្ខញ្ច តំ មុខញ្ច វិមោក្ខមុខន្តិ កម្មធារយសមាសវសេន អយមេវ អត្ថោ វុត្តោ. វិមោក្ខញ្ចាតិ ឯត្ថ លិង្គវិបល្លាសោ កតោ. តីណិ អកុសលមូលានីតិ លោភទោសមោហា. តីណិ ទុច្ចរិតានីតិ កាយវចីមនោទុច្ចរិតានិ. សព្ពេបិ អកុសលា ធម្មាតិ អកុសលមូលេហិ សម្បយុត្តា ទុច្ចរិតេហិ សម្បយុត្តា ច អសម្បយុត្តា ច សេវិតព្ពទោមនស្សាទីនិ ឋបេត្វា សព្ពេបិ អកុសលា ធម្មា. កុសលមូលសុចរិតានិ វុត្តបដិបក្ខេន វេទិតព្ពានិ. សព្ពេបិ កុសលា ធម្មាតិ វុត្តនយេនេវ សម្បយុត្តា អសម្បយុត្តា ច វិមោក្ខស្ស ឧបនិស្សយភូតា សព្ពេបិ កុសលា ធម្មា. វិវដ្ដកថា ហេដ្ឋា វុត្តា. វិមោក្ខវិវដ្ដសម្ពន្ធេន បនេត្ថ សេសវិវដ្ដាបិ វុត្តា. អាសេវនាតិ អាទិតោ សេវនា. ភាវនាតិ តស្សេវ វឌ្ឍនា. ពហុលីកម្មន្តិ តស្សេវ វសិប្បត្តិយា បុនប្បុនំ ករណំ. មគ្គស្ស បន ឯកក្ខណេយេវ កិច្ចសាធនវសេន អាសេវនាទីនិ វេទិតព្ពានិ. បដិលាភោ វា វិបាកោ វាតិអាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថានេវាតិ.

វិមោក្ខនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សទ្ធម្មប្បកាសិនិយា បដិសម្ភិទាមគ្គ-អដ្ឋកថាយ

វិមោក្ខកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. គតិកថា

គតិកថាវណ្ណនា

២៣១. ឥទានិ តស្សា វិមោក្ខុប្បត្តិយា ហេតុភូតំ ហេតុសម្បត្តិំ ទស្សេន្តេន កថិតាយ គតិកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. ទុហេតុកបដិសន្ធិកស្សាបិ ហិ ‘‘នត្ថិ ឈានំ អបញ្ញស្សា’’តិ (ធ. ប. ៣៧២) វចនតោ ឈានម្បិ ន ឧប្បជ្ជតិ, កិំ បន វិមោក្ខោ. តត្ថ គតិសម្បត្តិយាតិ និរយតិរច្ឆានយោនិបេត្តិវិសយមនុស្សទេវសង្ខាតាសុ បញ្ចសុ គតីសុ មនុស្សទេវសង្ខាតាយ គតិសម្បត្តិយា. ឯតេន បុរិមា តិស្សោ គតិវិបត្តិយោ បដិក្ខិបតិ. គតិយា សម្បត្តិ គតិសម្បត្តិ, សុគតីតិ វុត្តំ ហោតិ. គតីតិ ច សហោកាសា ខន្ធា. បញ្ចសុ ច គតីសុ បេត្តិវិសយគ្គហណេនេវ អសុរកាយោបិ គហិតោ. ទេវាតិ ឆ កាមាវចរទេវា ព្រហ្មានោ ច. ទេវគ្គហណេន អសុរាបិ សង្គហិតា. ញាណសម្បយុត្តេតិ ញាណសម្បយុត្តបដិសន្ធិក្ខណេ. ខណោបិ ហិ ញាណសម្បយុត្តយោគេន តេនេវ វោហារេន វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. កតិនំ ហេតូនន្តិ អលោភាទោសាមោហហេតូសុ កតិនំ ហេតូនំ. ឧបបត្តីតិ ឧបបជ្ជនំ, និព្ពត្តីតិ អត្ថោ.

យស្មា បន សុទ្ទកុលជាតាបិ តិហេតុកា ហោន្តិ, តស្មា តេ សន្ធាយ បឋមបុច្ឆា. យស្មា ច យេភុយ្យេន មហាបុញ្ញា តីសុ មហាសាលកុលេសុ ជាយន្តិ, តស្មា តេសំ តិណ្ណំ កុលានំ វសេន តិស្សោ បុច្ឆា. បាឋោ បន សង្ខិត្តោ. មហតី សាលា ឯតេសន្តិ មហាសាលា, មហាឃរា មហាវិភវាតិ អត្ថោ. អថ វា មហា សារោ ឯតេសន្តិ មហាសារាតិ វត្តព្ពេ រ-ការស្ស ល-ការំ កត្វា ‘‘មហាសាលា’’តិ វុត្តំ. ខត្តិយា មហាសាលា, ខត្តិយេសុ វា មហាសាលាតិ ខត្តិយមហាសាលា. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. តត្ថ យស្ស ខត្តិយស្ស គេហេ បច្ឆិមន្តេន កោដិសតំ ធនំ និធានគតំ ហោតិ, កហាបណានញ្ច វីសតិ អម្ពណានិ ទិវសំ វលញ្ជេ និក្ខមន្តិ, អយំ ខត្តិយមហាសាលោ នាម. យស្ស ព្រាហ្មណស្ស គេហេ បច្ឆិមន្តេន អសីតិកោដិធនំ និធានគតំ ហោតិ, កហាបណានញ្ច ទស អម្ពណានិ ទិវសំ វលញ្ជេ និក្ខមន្តិ, អយំ ព្រាហ្មណមហាសាលោ នាម. យស្ស គហបតិស្ស គេហេ បច្ឆិមន្តេន ចត្តាលីសកោដិធនំ និធានគតំ ហោតិ, កហាបណានញ្ច បញ្ច អម្ពណានិ ទិវសំ វលញ្ជេ និក្ខមន្តិ, អយំ គហបតិមហាសាលោ នាម.

រូបាវចរានំ អរូបាវចរានញ្ច ឯកន្តតិហេតុកត្តា ‘‘ញាណសម្បយុត្តេ’’តិ ន វុត្តំ, មនុស្សេសុ បន ទុហេតុកាហេតុកានញ្ច សព្ភាវតោ, កាមាវចរេសុ ទេវេសុ ទុហេតុកានញ្ច សព្ភាវតោ សេសេសុ ‘‘ញាណសម្បយុត្តេ’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថ ច កាមាវចរទេវា បញ្ចកាមគុណរតិយា កីឡន្តិ, សរីរជុតិយា ច ជោតន្តីតិ ទេវា, រូបាវចរព្រហ្មានោ ឈានរតិយា កីឡន្តិ, សរីរជុតិយា ច ជោតន្តីតិ ទេវា, អរូបាវចរព្រហ្មានោ ឈានរតិយា កីឡន្តិ, ញាណជុតិយា ច ជោតន្តីតិ ទេវា.

២៣២. កុសលកម្មស្ស ជវនក្ខណេតិ អតីតជាតិយា ឥធ តិហេតុកបដិសន្ធិជនកស្ស តិហេតុកកាមាវចរកុសលកម្មស្ស ច ជវនវីថិយំ បុនប្បុនំ ឧប្បត្តិវសេន សត្តវារំ ជវនក្ខណេ, បវត្តនកាលេតិ អត្ថោ. តយោ ហេតូ កុសលាតិ អលោភោ កុសលហេតុ អទោសោ កុសលហេតុ អមោហោ កុសលហេតុ. តស្មិំ ខណេ ជាតចេតនាយាតិ តស្មិំ វុត្តក្ខណេយេវ ជាតាយ កុសលចេតនាយ. សហជាតបច្ចយា ហោន្តីតិ ឧប្បជ្ជមានា ច សហឧប្បាទនភាវេន ឧបការកា ហោន្តិ. តេន វុច្ចតីតិ តេន សហជាតបច្ចយភាវេនេវ វុច្ចតិ. កុសលមូលបច្ចយាបិ សង្ខារាតិ ឯកចិត្តក្ខណិកបច្ចយាការនយេន វុត្តំ. ‘‘សង្ខារា’’តិ ច ពហុវចនេន តត្ថ សង្ខារក្ខន្ធសង្គហិតា សព្ពេ ចេតសិកា គហិតាតិ វេទិតព្ពំ. អបិសទ្ទេន សង្ខារបច្ចយាបិ កុសលមូលានីតិបិ វុត្តំ ហោតិ.

និកន្តិក្ខណេតិ អត្តនោ វិបាកំ ទាតុំ បច្ចុបដ្ឋិតកម្មេ វា តថា បច្ចុបដ្ឋិតកម្មេន ឧបដ្ឋាបិតេ កម្មនិមិត្តេ វា គតិនិមិត្តេ វា ឧប្បជ្ជមានានំ និកន្តិក្ខណេ. និកន្តីតិ និកាមនា បត្ថនា. អាសន្នមរណស្ស ហិ មោហេន អាកុលចិត្តត្តា អវីចិជាលាយបិ និកន្តិ ឧប្បជ្ជតិ, កិំ បន សេសេសុ និមិត្តេសុ. ទ្វេ ហេតូតិ លោភោ អកុសលហេតុ មោហោ អកុសលហេតុ. ភវនិកន្តិ បន បដិសន្ធិអនន្តរំ បវត្តភវង្គវីថិតោ វុដ្ឋិតមត្តស្សេវ អត្តនោ ខន្ធសន្តានំ អារព្ភ សព្ពេសម្បិ ឧប្បជ្ជតិ. ‘‘យស្ស វា បន យត្ថ អកុសលា ធម្មា ន ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស តត្ថ កុសលា ធម្មា ន ឧប្បជ្ជិត្ថាតិ អាមន្តា’’តិ ឯវមាទិ ឥទមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. តស្មិំ ខណេ ជាតចេតនាយាតិ អកុសលចេតនាយ.

បដិសន្ធិក្ខណេតិ តេន កម្មេន គហិតបដិសន្ធិក្ខណេ. តយោ ហេតូតិ អលោភោ អព្យាកតហេតុ អទោសោ អព្យាកតហេតុ អមោហោ អព្យាកតហេតុ. តស្មិំ ខណេ ជាតចេតនាយាតិ វិបាកាព្យាកតចេតនាយ. នាមរូបបច្ចយាបិ វិញ្ញាណន្តិ ឯត្ថ តស្មិំ បដិសន្ធិក្ខណេ តយោ វិបាកហេតូ សេសចេតសិកា ច នាមំ, ហទយវត្ថុ រូបំ. តតោ នាមរូបបច្ចយតោបិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ បវត្តតិ. វិញ្ញាណបច្ចយាបិ នាមរូបន្តិ ឯត្ថាបិ នាមំ វុត្តប្បការមេវ, រូបំ បន ឥធ សហេតុកមនុស្សបដិសន្ធិយា អធិប្បេតត្តា គព្ភសេយ្យកានំ វត្ថុទសកំ កាយទសកំ ភាវទសកន្តិ សមតិំស រូបានិ, សំសេទជានំ ឱបបាតិកានញ្ច បរិបុណ្ណាយតនានំ ចក្ខុទសកំ សោតទសកំ ឃានទសកំ ជិវ្ហាទសកញ្ចាតិ សមសត្តតិ រូបានិ. តំ វុត្តប្បការំ នាមរូបំ បដិសន្ធិក្ខណេ បដិសន្ធិវិញ្ញាណបច្ចយា បវត្តតិ.

បញ្ចក្ខន្ធាតិ ឯត្ថ បដិសន្ធិចិត្តេន បដិសន្ធិក្ខណេ លព្ភមានានិ រូបានិ រូបក្ខន្ធោ, សហជាតា វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធោ, សេសចេតសិកា សង្ខារក្ខន្ធោ, បដិសន្ធិចិត្តំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ. សហជាតបច្ចយា ហោន្តីតិ ចត្តារោ អរូបិនោ ខន្ធា អញ្ញមញ្ញំ សហជាតបច្ចយា ហោន្តិ, រូបក្ខន្ធេ ចត្តារោ មហាភូតា អញ្ញមញ្ញំ សហជាតបច្ចយា ហោន្តិ, អរូបិនោ ខន្ធា ច ហទយរូបញ្ច អញ្ញមញ្ញំ សហជាតបច្ចយា ហោន្តិ, មហាភូតាបិ ឧបាទារូបានំ សហជាតបច្ចយា ហោន្តិ. អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ហោន្តីតិ អញ្ញមញ្ញំ ឧប្បាទនុបត្ថម្ភនភាវេន ឧបការកា ហោន្តិ, ចត្តារោ អរូបិនោ ខន្ធា ច អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ហោន្តិ, ចត្តារោ មហាភូតា អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ហោន្តិ. និស្សយបច្ចយា ហោន្តីតិ អធិដ្ឋានាការេន និស្សយាការេន ច ឧបការកា ហោន្តិ, ចត្តារោ អរូបិនោ ខន្ធា ច អញ្ញមញ្ញំ និស្សយបច្ចយា ហោន្តីតិ សហជាតា វិយ វិត្ថារេតព្ពា. វិប្បយុត្តបច្ចយា ហោន្តីតិ ឯកវត្ថុកាទិភាវានុបគមនេន វិប្បយុត្តភាវេន ឧបការកា ហោន្តិ, អរូបិនោ ខន្ធា បដិសន្ធិរូបានំ វិប្បយុត្តបច្ចយា ហោន្តិ, ហទយរូបំ អរូបីនំ ខន្ធានំ វិប្បយុត្តបច្ចយោ ហោតិ. ‘‘បញ្ចក្ខន្ធា’’តិ ហេត្ថ ឯវំ យថាលាភវសេន វុត្តំ.

ចត្តារោ មហាភូតាតិ ឯត្ថ តយោ បច្ចយា បឋមំ វុត្តាយេវ. តយោ ជីវិតសង្ខារាតិ អាយុ ច ឧស្មា ច វិញ្ញាណញ្ច. អាយូតិ រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយញ្ច. ឧស្មាតិ តេជោធាតុ. វិញ្ញាណន្តិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ. ឯតានិ ហិ ឧបរូបរិ ជីវិតសង្ខារំ សង្ខរោន្តិ បវត្តេន្តីតិ ជីវិតសង្ខារា. សហជាតបច្ចយា ហោន្តីតិ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណញ្ច សម្បយុត្តកានំ ខន្ធានញ្ច ហទយរូបស្ស ច អញ្ញមញ្ញសហជាតបច្ចយា ហោន្តិ, តេជោធាតុ តិណ្ណំ មហាភូតានំ អញ្ញមញ្ញសហជាតបច្ចយោ ហោតិ, ឧបាទារូបានំ សហជាតបច្ចយោវ, រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ សហជាតរូបានំ បរិយាយេន សហជាតបច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ហោន្តិ, និស្សយបច្ចយា ហោន្តីតិ ទ្វយំ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណញ្ច សម្បយុត្តខន្ធានំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយា ហោន្តិ. អញ្ញមញ្ញនិស្សយបច្ចយា ហោន្តីតិ វុត្តនយេនេវ យោជេត្វា វេទិតព្ពំ. វិប្បយុត្តបច្ចយា ហោន្តីតិ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណញ្ច បដិសន្ធិរូបានំ វិប្បយុត្តបច្ចយា ហោន្តិ. រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ បន អញ្ញមញ្ញនិស្សយវិប្បយុត្តបច្ចយត្តេ ន យុជ្ជតិ. តស្មា ‘‘តយោ ជីវិតសង្ខារា’’តិ យថាលាភវសេន វុត្តំ. នាមញ្ច រូបញ្ច វុត្តនយេនេវ ចតុបច្ចយត្តេ យោជេតព្ពំ. ចុទ្ទស ធម្មាតិ បញ្ចក្ខន្ធា, ចត្តារោ មហាភូតា, តយោ ជីវិតសង្ខារា, នាមញ្ច រូបញ្ចាតិ ឯវំ គណនាវសេន ចុទ្ទស ធម្មា. តេសញ្ច ឧបរិ អញ្ញេសញ្ច សហជាតាទិបច្ចយភាវោ វុត្តនយោ ឯវ. សម្បយុត្តបច្ចយា ហោន្តីតិ បុន ឯកវត្ថុកឯការម្មណឯកុប្បាទឯកនិរោធសង្ខាតេន សម្បយុត្តភាវេន ឧបការកា ហោន្តិ.

បញ្ចិន្ទ្រិយានីតិ សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនិ. នាមញ្ចាតិ ឥធ វេទនាទយោ តយោ ខន្ធា. វិញ្ញាណញ្ចាតិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ. បុន ចុទ្ទស ធម្មាតិ ចត្តារោ ខន្ធា, បញ្ចិន្ទ្រិយានិ, តយោ ហេតូ, នាមញ្ច វិញ្ញាណញ្ចាតិ ឯវំ គណនាវសេន ចុទ្ទស ធម្មា. អដ្ឋវីសតិ ធម្មាតិ បុរិមា ច ចុទ្ទស, ឥមេ ច ចុទ្ទសាតិ អដ្ឋវីសតិ. ឥធ រូបស្សាបិ បវិដ្ឋត្តា សម្បយុត្តបច្ចយំ អបនេត្វា វិប្បយុត្តបច្ចយោ វុត្តោ.

ឯវំ បដិសន្ធិក្ខណេ វិជ្ជមានស្ស តស្ស តស្ស បច្ចយុប្បន្នស្ស ធម្មស្ស តំ តំ បច្ចយភេទំ ទស្សេត្វា បឋមំ និទ្ទិដ្ឋេ ហេតូ និគមេត្វា ទស្សេន្តោ ឥមេសំ អដ្ឋន្នំ ហេតូនំ បច្ចយា ឧបបត្តិ ហោតីតិ អាហ. កម្មាយូហនក្ខណេ តយោ កុសលហេតូ, និកន្តិក្ខណេ ទ្វេ អកុសលហេតូ, បដិសន្ធិក្ខណេ តយោ អព្យាកតហេតូតិ ឯវំ អដ្ឋ ហេតូ. តត្ថ តយោ កុសលហេតូ, ទ្វេ អកុសលហេតូ ច ឥធ បដិសន្ធិក្ខណេ បវត្តិយា ឧបនិស្សយបច្ចយា ហោន្តិ. តយោ អព្យាកតហេតូ យថាយោគំ ហេតុបច្ចយសហជាតបច្ចយវសេន បច្ចយា ហោន្តិ. សេសវារេសុបិ ឯសេវ នយោ.

អរូបាវចរានំ បន រូបាភាវា នាមបច្ចយាបិ វិញ្ញាណំ, វិញ្ញាណបច្ចយាបិ នាមន្តិ វុត្តំ. រូបមិស្សកចុទ្ទសកោបិ ច បរិហីនោ. តស្ស បរិហីនត្តា ‘‘អដ្ឋវីសតិ ធម្មា’’តិ វារោ ច ន លព្ភតិ.

២៣៣. ឥទានិ វិមោក្ខស្ស បច្ចយភូតំ តិហេតុកបដិសន្ធិំ ទស្សេត្វា តេនេវ សម្ពន្ធេន ទុហេតុកបដិសន្ធិវិសេសញ្ច ទស្សេតុកាមោ គតិសម្បត្តិយា ញាណវិប្បយុត្តេតិអាទិមាហ. កុសលកម្មស្ស ជវនក្ខណេតិ អតីតជាតិយា ឥធ បដិសន្ធិជនកស្ស ទុហេតុកកុសលកម្មស្ស វុត្តនយេនេវ ជវនក្ខណេ. ទ្វេ ហេតូតិ ញាណវិប្បយុត្តត្តា អលោភោ កុសលហេតុ អទោសោ កុសលហេតុ. ទ្វេ អព្យាកតហេតូបិ អលោភាទោសាយេវ.

ចត្តារិ ឥន្ទ្រិយានីតិ បញ្ញិន្ទ្រិយវជ្ជានិ សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនិ ចត្តារិ. ទ្វាទស ធម្មាតិ បញ្ញិន្ទ្រិយស្ស អមោហហេតុស្ស ច បរិហីនត្តា ទ្វាទស. តេសំ ទ្វិន្នំយេវ បរិហីនត្តា ឆព្ពីសតិ. ឆន្នំ ហេតូនន្តិ ទ្វិន្នំ កុសលហេតូនំ, ទ្វិន្នំ អកុសលហេតូនំ, ទ្វិន្នំ វិបាកហេតូនន្តិ ឯវំ ឆន្នំ ហេតូនំ. រូបារូបាវចរា បនេត្ថ ឯកន្តតិហេតុកត្តា ន គហិតា. សេសំ បឋមវារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឥមស្មិំ វារេ ទុហេតុកបដិសន្ធិយា ទុហេតុកកម្មស្សេវ វុត្តត្តា តិហេតុកកម្មេន ទុហេតុកបដិសន្ធិ ន ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. តស្មា យំ ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៤៩៨) តិបិដកមហាធម្មរក្ខិតត្ថេរវាទេ ‘‘តិហេតុកកម្មេន បដិសន្ធិ តិហេតុកាវ ហោតិ, ទុហេតុកាហេតុកា ន ហោតិ. ទុហេតុកកម្មេន ទុហេតុកាហេតុកា ហោតិ, តិហេតុកា ន ហោតី’’តិ វុត្តំ, តំ ឥមាយ បាឡិយា សមេតិ. យំ បន តិបិដកចូឡនាគត្ថេរស្ស ច មោរវាបិវាសិមហាទត្តត្ថេរស្ស ច វាទេសុ ‘‘តិហេតុកកម្មេន បដិសន្ធិ តិហេតុកាបិ ហោតិ ទុហេតុកាបិ, អហេតុកា ន ហោតិ. ទុហេតុកកម្មេន ទុហេតុកាបិ ហោតិ អហេតុកាបិ, តិហេតុកា ន ហោតី’’តិ វុត្តំ, តំ ឥមាយ បាឡិយា វិរុទ្ធំ វិយ ទិស្សតិ. ឥមិស្សា កថាយ ហេតុអធិការត្តា អហេតុកបដិសន្ធិ ន វុត្តាតិ.

គតិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. កម្មកថាវណ្ណនា

កម្មកថាវណ្ណនា

២៣៤. ឥទានិ តស្សា ហេតុសម្បត្តិយា បច្ចយភូតំ កម្មំ ទស្សេន្តេន កថិតាយ កម្មកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. តត្ថ អហោសិ កម្មំ អហោសិ កម្មវិបាកោតិអាទីសុ អតីតភវេសុ កតស្ស កម្មស្ស អតីតភវេសុយេវ វិបក្កវិបាកំ គហេត្វា ‘‘អហោសិ កម្មំ អហោសិ កម្មវិបាកោ’’តិ វុត្តំ. តស្សេវ អតីតស្ស កម្មស្ស ទិដ្ឋធម្មវេទនីយស្ស ឧបបជ្ជវេទនីយស្ស ច បច្ចយវេកល្លេន អតីតភវេសុយេវ អវិបក្កវិបាកញ្ច អតីតេយេវ បរិនិព្ពុតស្ស ច ទិដ្ឋធម្មវេទនីយឧបបជ្ជវេទនីយអបរបរិយាយវេទនីយស្ស កម្មស្ស អវិបក្កវិបាកញ្ច គហេត្វា អហោសិ កម្មំ នាហោសិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. អតីតស្សេវ កម្មស្ស អវិបក្កវិបាកស្ស បច្ចុប្បន្នភវេ បច្ចយសម្បត្តិយា វិបច្ចមានំ វិបាកំ គហេត្វា អហោសិ កម្មំ អត្ថិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. អតីតស្សេវ កម្មស្ស អតិក្កន្តវិបាកកាលស្ស ច បច្ចុប្បន្នភវេ បរិនិព្ពាយន្តស្ស ច អវិបច្ចមានំ វិបាកំ គហេត្វា អហោសិ កម្មំ នត្ថិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. អតីតស្សេវ កម្មស្ស វិបាការហស្ស អវិបក្កវិបាកស្ស អនាគតេ ភវេ បច្ចយសម្បត្តិយា វិបច្ចិតព្ពំ វិបាកំ គហេត្វា អហោសិ កម្មំ ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. អតីតស្សេវ កម្មស្ស អតិក្កន្តវិបាកកាលស្ស ច អនាគតភវេ បរិនិព្ពាយិតព្ពស្ស ច អវិបច្ចិតព្ពំ វិបាកំ គហេត្វា អហោសិ កម្មំ ន ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. ឯវំ អតីតកម្មំ អតីតបច្ចុប្បន្នានាគតវិបាកាវិបាកវសេន ឆធា ទស្សិតំ.

បច្ចុប្បន្នភវេ កតស្ស ទិដ្ឋធម្មវេទនីយស្ស កម្មស្ស ឥធេវ វិបច្ចមានំ វិបាកំ គហេត្វា អត្ថិ កម្មំ អត្ថិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. តស្សេវ បច្ចុប្បន្នស្ស កម្មស្ស បច្ចយវេកល្លេន ឥធ អវិបច្ចមានញ្ច ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បរិនិព្ពាយន្តស្ស ឥធ អវិបច្ចមានញ្ច វិបាកំ គហេត្វា អត្ថិ កម្មំ នត្ថិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. បច្ចុប្បន្នស្សេវ កម្មស្ស ឧបបជ្ជវេទនីយស្ស ច អបរបរិយាយវេទនីយស្ស ច អនាគតភវេ វិបច្ចិតព្ពំ វិបាកំ គហេត្វា អត្ថិ កម្មំ ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. បច្ចុប្បន្នស្សេវ កម្មស្ស ឧបបជ្ជវេទនីយស្ស បច្ចយវេកល្លេន អនាគតភវេ អវិបច្ចិតព្ពញ្ច អនាគតភវេ បរិនិព្ពាយិតព្ពស្ស អបរបរិយាយវេទនីយស្ស អវិបច្ចិតព្ពញ្ច វិបាកំ គហេត្វា អត្ថិ កម្មំ ន ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. ឯវំ បច្ចុប្បន្នកម្មំ បច្ចុប្បន្នានាគតវិបាកាវិបាកវសេន ចតុធា ទស្សិតំ.

អនាគតភវេ កាតព្ពស្ស កម្មស្ស អនាគតភវេ វិបច្ចិតព្ពំ វិបាកំ គហេត្វា ភវិស្សតិ កម្មំ ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. តស្សេវ អនាគតស្ស កម្មស្ស បច្ចយវេកល្លេន អវិបច្ចិតព្ពញ្ច អនាគតភវេ បរិនិព្ពាយិតព្ពស្ស អវិបច្ចិតព្ពញ្ច វិបាកំ គហេត្វា ភវិស្សតិ កម្មំ ន ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោតិ វុត្តំ. ឯវំ អនាគតកម្មំ អនាគតវិបាកាវិបាកវសេន ទ្វិធា ទស្សិតំ. តំ សព្ពំ ឯកតោ កត្វា ទ្វាទសវិធេន កម្មំ ទស្សិតំ ហោតិ.

ឥមស្មិំ ឋានេ ឋត្វា តីណិ កម្មចតុក្កានិ អាហរិត្វា វុច្ចន្តិ – តេសុ ហិ វុត្តេសុ អយមត្ថោ បាកដតរោ ភវិស្សតីតិ. ចតុព្ពិធញ្ហិ កម្មំ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ ឧបបជ្ជវេទនីយំ អបរបរិយាយវេទនីយំ អហោសិកម្មន្តិ. តេសុ ឯកជវនវីថិយំ សត្តសុ ចិត្តេសុ កុសលា វា អកុសលា វា បឋមជវនចេតនា ទិដ្ឋធម្មវេទនីយកម្មំ នាម. តំ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ វិបាកំ ទេតិ. តថា អសក្កោន្តំ បន ‘‘អហោសិ កម្មំ នាហោសិ កម្មវិបាកោ, ន ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោ, នត្ថិ កម្មវិបាកោ’’តិ ឥមស្ស តិកស្ស វសេន អហោសិកម្មំ នាម ហោតិ. អត្ថសាធិកា បន សត្តមជវនចេតនា ឧបបជ្ជវេទនីយកម្មំ នាម. តំ អនន្តរេ អត្តភាវេ វិបាកំ ទេតិ. តថា អសក្កោន្តំ វុត្តនយេនេវ អហោសិកម្មំ នាម ហោតិ. ឧភិន្នំ អន្តរេ បន បញ្ចជវនចេតនា អបរបរិយាយវេទនីយកម្មំ នាម. តំ អនាគតេ យទា ឱកាសំ លភតិ, តទា វិបាកំ ទេតិ. សតិ សំសារប្បវត្តិយា អហោសិកម្មំ នាម ន ហោតិ.

អបរម្បិ ចតុព្ពិធំ កម្មំ យគ្គរុកំ យព្ពហុលំ យទាសន្នំ កដត្តា វា បន កម្មន្តិ. តត្ថ កុសលំ វា ហោតុ អកុសលំ វា, គរុកាគរុកេសុ យំ គរុកំ មាតុឃាតាទិកម្មំ វា មហគ្គតកម្មំ វា, តទេវ បឋមំ វិបច្ចតិ. តថា ពហុលាពហុលេសុបិ យំ ពហុលំ ហោតិ សុសីល្យំ វា ទុស្សីល្យំ វា, តទេវ បឋមំ វិបច្ចតិ. យទាសន្នំ នាម មរណកាលេ អនុស្សរិតកម្មំ វា កតកម្មំ វា. យញ្ហិ អាសន្នមរណេ អនុស្សរិតុំ សក្កោតិ កាតុំ វា, តេនេវ ឧបបជ្ជតិ. ឯតេហិ បន តីហិ មុត្តំ បុនប្បុនំ លទ្ធាសេវនំ កដត្តា វា បន កម្មំ នាម ហោតិ. តេសំ អភាវេ តំ បដិសន្ធិំ អាកឌ្ឍតិ.

អបរំ វា ចតុព្ពិធំ កម្មំ ជនកំ ឧបត្ថម្ភកំ ឧបបីឡកំ ឧបឃាតកន្តិ. តត្ថ ជនកំ នាម កុសលម្បិ ហោតិ អកុសលម្បិ. តំ បដិសន្ធិយំ បវត្តេបិ រូបារូបវិបាកំ ជនេតិ. ឧបត្ថម្ភកំ បន ជនេតុំ ន សក្កោតិ, អញ្ញេន កម្មេន ទិន្នាយ បដិសន្ធិយា ជនិតេ វិបាកេ ឧប្បជ្ជនកសុខទុក្ខំ ឧបត្ថម្ភេតិ, អទ្ធានំ បវត្តេតិ. ឧបបីឡកំ អញ្ញេន កម្មេន ទិន្នាយ បដិសន្ធិយា ជនិតេ វិបាកេ ឧប្បជ្ជនកសុខទុក្ខំ បីឡេតិ ពាធតិ, អទ្ធានំ បវត្តិតុំ ន ទេតិ. ឧបឃាតកំ បន កុសលម្បិ អកុសលម្បិ សមានំ អញ្ញំ ទុព្ពលកម្មំ ឃាតេត្វា តស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា អត្តនោ វិបាកស្ស ឱកាសំ ករោតិ. ឯវំ បន កម្មេន កតេ ឱកាសេ តំ វិបាកំ ឧប្បន្នំ នាម វុច្ចតិ.

ឥតិ ឥមេសំ ទ្វាទសន្នំ កម្មានំ កម្មន្តរញ្ច វិបាកន្តរញ្ច ពុទ្ធានំ កម្មវិបាកញាណស្សេវ យាថាវសរសតោ បាកដំ ហោតិ អសាធារណំ សាវកេហិ. វិបស្សកេន បន កម្មន្តរំ វិបាកន្តរញ្ច ឯកទេសតោ ជានិតព្ពំ. តស្មា អយំ មុខមត្តទស្សនេន កម្មវិសេសោ បកាសិតោតិ.

២៣៥. ឯវំ សុទ្ធិកកម្មវសេន បឋមវារំ វត្វា តទេវ កម្មំ ទ្វិធា វិភជិត្វា កុសលាកុសលាទិយុគលវសេន ទសហិ បរិយាយេហិ អបរេ ទស វារា វុត្តា. តត្ថ អារោគ្យដ្ឋេន កុសលំ, អនារោគ្យដ្ឋេន អកុសលំ, ឥទំ ទុកំ ជាតិវសេន វុត្តំ. អកុសលមេវ រាគាទិទោសសំយោគេន សាវជ្ជំ, កុសលំ តទភាវេន អនវជ្ជំ. អកុសលំ អបរិសុទ្ធត្តា, កណ្ហាភិជាតិហេតុត្តា វា កណ្ហំ, កុសលំ បរិសុទ្ធត្តា, សុក្កាភិជាតិហេតុត្តា វា សុក្កំ. កុសលំ សុខវុទ្ធិមត្តា សុខុទ្រយំ, អកុសលំ ទុក្ខវុទ្ធិមត្តា ទុក្ខុទ្រយំ. កុសលំ សុខផលវត្តា សុខវិបាកំ, អកុសលំ ទុក្ខផលវត្តា ទុក្ខវិបាកន្តិ ឯវមេតេសំ នានាការោ វេទិតព្ពោតិ.

កម្មកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. វិបល្លាសកថា

វិបល្លាសកថាវណ្ណនា

២៣៦. ឥទានិ តស្ស កម្មស្ស បច្ចយភូតេ វិបល្លាសេ ទស្សេន្តេន កថិតាយ សុត្តន្តបុព្ពង្គមាយ វិបល្លាសកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. សុត្តន្តេ តាវ សញ្ញាវិបល្លាសាតិ សញ្ញាយ វិបល្លត្ថភាវា វិបរីតភាវា, វិបរីតសញ្ញាតិ អត្ថោ. សេសទ្វយេសុបិ ឯសេវ នយោ. ចិត្តកិច្ចស្ស ទុព្ពលដ្ឋានេ ទិដ្ឋិវិរហិតាយ អកុសលសញ្ញាយ សកកិច្ចស្ស ពលវកាលេ សញ្ញាវិបល្លាសោ. ទិដ្ឋិវិរហិតស្សេវ អកុសលចិត្តស្ស សកកិច្ចស្ស ពលវកាលេ ចិត្តវិបល្លាសោ. ទិដ្ឋិសម្បយុត្តេ ចិត្តេ ទិដ្ឋិវិបល្លាសោ. តស្មា សព្ពទុព្ពលោ សញ្ញាវិបល្លាសោ, តតោ ពលវតរោ ចិត្តវិបល្លាសោ, សព្ពពលវតរោ ទិដ្ឋិវិបល្លាសោ. អជាតពុទ្ធិទារកស្ស កហាបណទស្សនំ វិយ ហិ សញ្ញា អារម្មណស្ស ឧបដ្ឋានាការមត្តគ្គហណតោ. គាមិកបុរិសស្ស កហាបណទស្សនំ វិយ ចិត្តំ លក្ខណបដិវេធស្សាបិ សម្បាបនតោ. កម្មារស្ស មហាសណ្ឌាសេន អយោគហណំ វិយ ទិដ្ឋិ អភិនិវិស្ស បរាមសនតោ. អនិច្ចេ និច្ចន្តិ សញ្ញាវិបល្លាសោតិ អនិច្ចេ វត្ថុស្មិំ ‘‘និច្ចំ ឥទ’’ន្តិ ឯវំ គហេត្វា ឧប្បជ្ជនកសញ្ញា សញ្ញាវិបល្លាសោ. ឥមិនា នយេន សព្ពបទេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ន សញ្ញាវិបល្លាសោ ន ចិត្តវិបល្លាសោ ន ទិដ្ឋិវិបល្លាសោតិ ចតូសុ វត្ថូសុ ទ្វាទសន្នំ វិបល្លាសគ្គាហានំ អភាវា យាថាវគ្គហណំ វុត្តំ.

គាថាសុ អនត្តនិ ច អត្តាតិ អនត្តនិ អត្តាតិ ឯវំសញ្ញិនោតិ អត្ថោ. មិច្ឆាទិដ្ឋិហតាតិ ន កេវលំ សញ្ញិនោវ, សញ្ញាយ វិយ ឧប្បជ្ជមានាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិយាបិ ហតា. ខិត្តចិត្តាតិ សញ្ញាទិដ្ឋីហិ វិយ ឧប្បជ្ជមានេន ខិត្តេន វិព្ភន្តេន ចិត្តេន សមន្នាគតា. វិសញ្ញិនោតិ ទេសនាមត្តមេតំ, វិបរីតសញ្ញាចិត្តទិដ្ឋិនោតិ អត្ថោ. អថ វា សញ្ញាបុព្ពង្គមត្តា ទិដ្ឋិយា បឋមំ ចតូហិ បទេហិ សញ្ញាវិបល្លាសោ វុត្តោ, តតោ មិច្ឆាទិដ្ឋិហតាតិ ទិដ្ឋិវិបល្លាសោ, ខិត្តចិត្តាតិ ចិត្តវិបល្លាសោ. វិសញ្ញិនោតិ តីហិ វិបល្លាសគ្គាហេហិ បកតិសញ្ញាវិរហិតា មោហំ គតា ‘‘មុច្ឆិតោ វិសវេគេន, វិសញ្ញី សមបជ្ជថា’’តិឯត្ថ (ជា. ២.២២.៣២៨) វិយ. តេ យោគយុត្តា មារស្សាតិ តេ ជនា សត្តា មារស្ស យោគេ យុត្តា នាម ហោន្តិ. អយោគក្ខេមិនោតិ ចតូហិ យោគេហិ ឦតីហិ ខេមំ និព្ពានំ អប្បត្តា. សត្តា គច្ឆន្តិ សំសារន្តិ តេយេវ បុគ្គលា សំសារំ សំសរន្តិ. កស្មា? ជាតិមរណគាមិនោ ហិ តេ, តស្មា សំសរន្តីតិ អត្ថោ. ពុទ្ធាតិ ចតុសច្ចពុទ្ធា សព្ពញ្ញុនោ. កាលត្តយសាធារណវសេន ពហុវចនំ. លោកស្មិន្តិ ឱកាសលោកេ. បភង្ករាតិ លោកស្ស បញ្ញាលោកំ ករា. ឥមំ ធម្មំ បកាសេន្តីតិ វិបល្លាសប្បហានំ ធម្មំ ជោតេន្តិ. ទុក្ខូបសមគាមិនន្តិ ទុក្ខវូបសមំ និព្ពានំ គច្ឆន្តំ. តេសំ សុត្វានាតិ តេសំ ពុទ្ធានំ ធម្មំ សុត្វាន. សប្បញ្ញាតិ ភព្ពភូតា បញ្ញវន្តោ. សចិត្តំ បច្ចលទ្ធូតិ វិបល្លាសវជ្ជិតំ សកចិត្តំ បដិលភិត្វា. បដិអលទ្ធូតិ បទច្ឆេទោ. អថ វា បដិលភិំសុ បដិអលទ្ធុន្តិ បទច្ឆេទោ. អនិច្ចតោ ទក្ខុន្តិ អនិច្ចវសេនេវ អទ្ទសំសុ. អនត្តនិ អនត្តាតិ អនត្តានំ អនត្តាតិ អទ្ទក្ខុំ. អថ វា អនត្តនិ វត្ថុស្មិំ អត្តា នត្ថីតិ អទ្ទក្ខុំ. សម្មាទិដ្ឋិសមាទានាតិ គហិតសម្មាទស្សនា. សព្ពំ ទុក្ខំ ឧបច្ចគុន្តិ សកលំ វដ្ដទុក្ខំ សមតិក្កន្តា.

បហីនាបហីនបុច្ឆាយ ទិដ្ឋិសម្បន្នស្សាតិ សោតាបន្នស្ស. ទុក្ខេ សុខន្តិ សញ្ញា ឧប្បជ្ជតិ. ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតីតិ មោហកាលុស្សិយស្ស អប្បហីនត្តា សញ្ញាមត្តំ វា ចិត្តមត្តំ វា ឧប្បជ្ជតិ, អនាគាមិស្សបិ ឧប្បជ្ជតិ, កិំ បន សោតាបន្នស្ស. ឥមេ ទ្វេ អរហតោយេវ បហីនា. អសុភេ សុភន្តិ សញ្ញា ឧប្បជ្ជតិ. ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតីតិ សកទាគាមិស្សបិ ឧប្បជ្ជតិ, កិំ បន សោតាបន្នស្ស. ឥមេ ទ្វេ អនាគាមិស្ស បហីនាតិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. តស្មា ឥទំ ទ្វយំ សោតាបន្នសកទាគាមិនោ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អនាគាមិនោ កាមរាគស្ស បហីនត្តា ‘‘អសុភេ សុភ’’ន្តិ សញ្ញាចិត្តវិបល្លាសានញ្ច បហានំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ទ្វីសុ វត្ថូសូតិអាទីហិ បទេហិ បហីនាបហីនេ និគមេត្វា ទស្សេតិ. តត្ថ ‘‘អនិច្ចេ និច្ច’’ន្តិ, ‘‘អនត្តនិ អត្តា’’តិ ឥមេសុ ទ្វីសុ វត្ថូសុ ឆ វិបល្លាសា បហីនា. ‘‘ទុក្ខេ សុខ’’ន្តិ, ‘‘អសុភេ សុភ’’ន្តិ ឥមេសុ ទ្វីសុ វត្ថូសុ ទ្វេ ទិដ្ឋិវិបល្លាសា បហីនា. កេសុចិ បោត្ថកេសុ ទ្វេតិ បឋមំ លិខិតំ, បច្ឆា ឆាតិ. ចតូសុ វត្ថូសូតិ ចត្តារិ ឯកតោ កត្វា វុត្តំ. អដ្ឋាតិ ទ្វីសុ ឆ, ទ្វីសុ ទ្វេតិ អដ្ឋ. ចត្តារោតិ ទុក្ខាសុភវត្ថូសុ ឯកេកស្មិំ ទ្វេ ទ្វេ សញ្ញាចិត្តវិបល្លាសាតិ ចត្តារោ. កេសុចិ បោត្ថកេសុ ‘‘ឆ ទ្វីសូ’’តិ វុត្តដ្ឋានេសុបិ ឯវមេវ លិខិតន្តិ.

វិបល្លាសកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. មគ្គកថា

មគ្គកថាវណ្ណនា

២៣៧. ឥទានិ តេសំ តិណ្ណំ វិបល្លាសានំ បហានករំ អរិយមគ្គំ ទស្សេន្តេន កថិតាយ មគ្គកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. តត្ថ មគ្គោតិ កេនដ្ឋេន មគ្គោតិ យោ ពុទ្ធសាសនេ មគ្គោតិ វុច្ចតិ, សោ កេនដ្ឋេន មគ្គោ នាម ហោតីតិ អត្ថោ. មិច្ឆាទិដ្ឋិយា បហានាយាតិអាទីសុ ទសសុ បរិយាយេសុ បឋមោ បឋមោ តស្ស តស្ស មគ្គង្គស្ស ឧជុវិបច្ចនីកវសេន វុត្តោ. មគ្គោ ចេវ ហេតុ ចាតិ តស្ស តស្ស កិច្ចស្ស ករណាយ បដិបទដ្ឋេន មគ្គោ, សម្បាបកដ្ឋេន ហេតុ. តេន មគ្គស្ស បដិបទដ្ឋោ សម្បាបកដ្ឋោ ច វុត្តោ ហោតិ. ‘‘អយំ មគ្គោ អយំ បដិបទា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៥.៥, ៤៨) ហិ បដិបទា មគ្គោ, ‘‘មគ្គស្ស និយ្យានដ្ឋោ ហេតុដ្ឋោ’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ២.៨) សម្បាបកោ ហេតុ. ឯវំ ទ្វីហិ ទ្វីហិ បទេហិ ‘‘មគ្គោតិ កេនដ្ឋេន មគ្គោ’’តិ បុច្ឆាយ វិស្សជ្ជនំ កតំ ហោតិ. សហជាតានំ ធម្មានំ ឧបត្ថម្ភនាយាតិ អត្តនា សហជាតានំ អរូបធម្មានំ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយាទិភាវេន ឧបត្ថម្ភនភាវាយ. កិលេសានំ បរិយាទានាយាតិ តំតំមគ្គវជ្ឈានំ វុត្តាវសេសកិលេសានំ ខេបនាយ. បដិវេធាទិវិសោធនាយាតិ ឯត្ថ យស្មា ‘‘កោ ចាទិ កុសលានំ ធម្មានំ, សីលញ្ច សុវិសុទ្ធំ ទិដ្ឋិ ច ឧជុកា’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៦៩, ៣៨១) វចនតោ សីលញ្ច ទិដ្ឋិ ច សច្ចបដិវេធស្ស អាទិ. សោ ច អាទិមគ្គក្ខណេ វិសុជ្ឈតិ. តស្មា ‘‘បដិវេធាទិវិសោធនាយា’’តិ វុត្តំ. ចិត្តស្ស អធិដ្ឋានាយាតិ សម្បយុត្តចិត្តស្ស សកកិច្ចេ បតិដ្ឋានាយ. ចិត្តស្ស វោទានាយាតិ ចិត្តស្ស បរិសុទ្ធភាវាយ. វិសេសាធិគមាយាតិ លោកិយតោ វិសេសបដិលាភាយ. ឧត្តរិ បដិវេធាយាតិ លោកិយតោ ឧត្តរិ បដិវិជ្ឈនត្ថាយ. សច្ចាភិសមយាយាតិ ចតុន្នំ សច្ចានំ ឯកាភិសមយាយ កិច្ចនិប្ផត្តិវសេន ឯកបដិវេធាយ. និរោធេ បតិដ្ឋាបនាយាតិ ចិត្តស្ស វា បុគ្គលស្ស វា និព្ពានេ បតិដ្ឋាបនត្ថាយ. សកទាគាមិមគ្គក្ខណាទីសុ អដ្ឋ មគ្គង្គានិ ឯកតោ កត្វា តំតំមគ្គវជ្ឈកិលេសប្បហានំ វុត្តំ. ឯវំ វចនេ ការណំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. យស្មា ឧបរូបរិមគ្គេនាបិ សុដ្ឋុ អាទិវិសោធនា សុដ្ឋុ ចិត្តវោទានញ្ច ហោតិ, តស្មា តានិបិ បទានិ វុត្តានិ.

ទស្សនមគ្គោតិអាទីហិ យាវ បរិយោសានា តស្ស ធម្មស្ស លក្ខណវសេន មគ្គដ្ឋោ វុត្តោ. តានិ សព្ពានិបិ បទានិ អភិញ្ញេយ្យនិទ្ទេសេ វុត្តត្ថានេវ. ឯវមេត្ថ យថាសម្ភវំ លោកិយលោកុត្តរោ មគ្គោ និទ្ទិដ្ឋោ. ហេតុដ្ឋេន មគ្គោតិ ច អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ និទ្ទិដ្ឋោ. និប្បរិយាយមគ្គត្តា ចស្ស បុន ‘‘មគ្គោ’’តិ ន វុត្តំ. អាធិបតេយ្យដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយាតិ អាទីនិ ច ឥន្ទ្រិយាទីនំ អត្ថវសេន វុត្តានិ, ន មគ្គដ្ឋវសេន. សច្ចានីតិ ចេត្ថ សច្ចញាណានិ. សព្ពេបិ តេ ធម្មា និព្ពានស្ស បដិបទដ្ឋេន មគ្គោ. អន្តេ វុត្តំ និព្ពានំ បន សំសារទុក្ខាភិភូតេហិ ទុក្ខនិស្សរណត្ថិកេហិ សប្បុរិសេហិ មគ្គីយតិ គវេសីយតីតិ មគ្គោតិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពន្តិ.

មគ្គកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. មណ្ឌបេយ្យកថា

មណ្ឌបេយ្យកថាវណ្ណនា

២៣៨. ឥទានិ តស្ស មគ្គស្ស មណ្ឌបេយ្យត្តំ ទស្សេន្តេន កថិតាយ ភគវតោ វចនេកទេសបុព្ពង្គមាយ មណ្ឌបេយ្យកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. តត្ថ មណ្ឌបេយ្យន្តិ យថា សម្បន្នំ និម្មលំ វិប្បសន្នំ សប្បិ សប្បិមណ្ឌោតិ វុច្ចតិ, ឯវំ វិប្បសន្នដ្ឋេន មណ្ឌោ, បាតព្ពដ្ឋេន បេយ្យំ. យញ្ហិ បិវិត្វា អន្តរវីថិយំ បតិតា វិសញ្ញិនោ អត្តនោ សាដកាទីនម្បិ អស្សាមិកា ហោន្តិ, តំ បសន្នម្បិ ន បាតព្ពំ. មយ្ហំ បន ឥទំ សិក្ខត្តយសង្គហិតំ សាសនព្រហ្មចរិយំ សម្បន្នត្តា និម្មលត្តា វិប្បសន្នត្តា មណ្ឌញ្ច ហិតសុខាវហត្តា បេយ្យញ្ចាតិ មណ្ឌបេយ្យន្តិ ទីបេតិ. មណ្ឌោ បេយ្យោ ឯត្ថាតិ មណ្ឌបេយ្យំ. កិំ តំ? សាសនព្រហ្មចរិយំ. កស្មា សិក្ខត្តយំ ព្រហ្មចរិយំ នាម? ឧត្តមដ្ឋេន និព្ពានំ ព្រហ្មំ នាម, សិក្ខត្តយំ និព្ពានត្ថាយ បវត្តនតោ ព្រហ្មត្ថាយ ចរិយាតិ ព្រហ្មចរិយន្តិ វុច្ចតិ. សាសនព្រហ្មចរិយន្តិ តំយេវ. សត្ថា សម្មុខីភូតោតិ ឥទមេត្ថ ការណវចនំ. យស្មា បន សត្ថា សម្មុខីភូតោ, តស្មា វីរិយបយោគំ កត្វា បិវថេតំ មណ្ឌំ. ពាហិរកញ្ហិ ភេសជ្ជមណ្ឌំ វេជ្ជស្ស អសម្មុខា បិវន្តានំ បមាណំ វា ឧគ្គមននិគ្គមនំ វា ន ជានាមាតិ អាសង្កា ហោតិ. វេជ្ជស្ស សម្មុខា បន វេជ្ជោ ជានិស្សតីតិ និរាសង្កា បិវន្តិ. ឯវមេវំ អម្ហាកញ្ច ធម្មស្សាមី សត្ថា សម្មុខីភូតោតិ វីរិយំ កត្វា បិវថាតិ មណ្ឌបានេ សន្និយោជេតិ. ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេហិ យថារហំ អនុសាសតីតិ សត្ថា. អបិច ‘‘សត្ថា ភគវា សត្ថវាហោ’’តិអាទិនា (មហានិ. ១៩០) និទ្ទេសនយេនបេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. សន្ទិស្សមានោ មុខោ ភូតោតិ សម្មុខីភូតោ.

មណ្ឌបេយ្យនិទ្ទេសេ តិធត្តមណ្ឌោតិ តិធាភាវោ តិធត្តំ. តិធត្តេន មណ្ឌោ តិធត្តមណ្ឌោ, តិវិធេន មណ្ឌោតិ អត្ថោ. សត្ថរិ សម្មុខីភូតេតិ ឥទំ សព្ពាការបរិបុណ្ណមណ្ឌត្តយទស្សនត្ថំ វុត្តំ. បរិនិព្ពុតេបិ បន សត្ថរិ ឯកទេសេន មណ្ឌត្តយំ បវត្តតិយេវ. តេនេវ ចស្ស និទ្ទេសេ ‘‘សត្ថរិ សម្មុខីភូតេ’’តិ អវត្វា កតមោ ទេសនាមណ្ឌោតិអាទិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ទេសនាមណ្ឌោតិ ធម្មទេសនា ឯវ មណ្ឌោ. បដិគ្គហមណ្ឌោតិ ទេសនាបដិគ្គាហកោ ឯវ មណ្ឌោ. ព្រហ្មចរិយមណ្ឌោតិ មគ្គព្រហ្មចរិយមេវ មណ្ឌោ.

អាចិក្ខនាតិ ទេសេតព្ពានំ សច្ចាទីនំ ឥមានិ នាមានីតិ នាមវសេន កថនា. ទេសនាតិ ទស្សនា. បញ្ញាបនាតិ ជានាបនា, ញាណមុខេ ឋបនា វា. អាសនំ ឋបេន្តោ ហិ ‘‘អាសនំ បញ្ញាបេតី’’តិ វុច្ចតិ. បដ្ឋបនាតិ បញ្ញាបនា, បវត្តនាតិ អត្ថោ, ញាណមុខេ ឋបនា វា. វិវរណាតិ វិវដករណំ, វិវរិត្វា ទស្សនាតិ អត្ថោ. វិភជនាតិ វិភាគកិរិយា, វិភាគតោ ទស្សនាតិ អត្ថោ. ឧត្តានីកម្មន្តិ បាកដភាវករណំ. អថ វា អាចិក្ខនាតិ ទេសនាទីនំ ឆន្នំ បទានំ មូលបទំ. ទេសនាទីនិ ឆ បទានិ តស្ស អត្ថវិវរណត្ថំ វុត្តានិ. តត្ថ ទេសនាតិ ឧគ្ឃដិតញ្ញូនំ វសេន សង្ខេបតោ បឋមំ ឧទ្ទេសវសេន ទេសនា. ឧគ្ឃដិតញ្ញូ ហិ សង្ខេបេន វុត្តំ បឋមំ វុត្តញ្ច បដិវិជ្ឈន្តិ. បញ្ញាបនាតិ វិបញ្ចិតញ្ញូនំ វសេន តេសំ ចិត្តតោសនេន ពុទ្ធិនិសានេន ច បឋមំ សង្ខិត្តស្ស វិត្ថារតោ និទ្ទេសវសេន បញ្ញាបនា. បដ្ឋបនាតិ តេសំយេវ និទ្ទិដ្ឋស្ស និទ្ទេសស្ស បដិនិទ្ទេសវសេន វិត្ថារតរវចនេន បញ្ញាបនា. វិវរណាតិ និទ្ទិដ្ឋស្សាបិ បុនប្បុនំ វចនេន វិវរណា. វិភជនាតិ បុនប្បុនំ វុត្តស្សាបិ វិភាគករណេន វិភជនា. ឧត្តានីកម្មន្តិ វិវដស្ស វិត្ថារតរវចនេន, វិភត្តស្ស ច និទស្សនវចនេន ឧត្តានីករណំ. អយំ ទេសនា នេយ្យានម្បិ បដិវេធាយ ហោតិ. យេវាបនញ្ញេបិ កេចីតិ បិយង្ករមាតាទិកា វិនិបាតិកា គហិតា. វិញ្ញាតារោតិ បដិវេធវសេន លោកុត្តរធម្មំ វិញ្ញាតារោ. ឯតេ ហិ ភិក្ខុអាទយោ បដិវេធវសេន ធម្មទេសនំ បដិគ្គណ្ហន្តីតិ បដិគ្គហា. អយមេវាតិអាទីនិ បឋមញាណនិទ្ទេសេ វុត្តត្ថានិ. អរិយមគ្គោ និព្ពានេន សំសន្ទនតោ ព្រហ្មត្ថាយ ចរិយាតិ ព្រហ្មចរិយន្តិ វុច្ចតិ.

២៣៩. ឥទានិ អធិមោក្ខមណ្ឌោតិអាទីហិ តស្មិំ មគ្គក្ខណេ វិជ្ជមានានិ ឥន្ទ្រិយពលពោជ្ឈង្គមគ្គង្គានិ មណ្ឌបេយ្យវិធានេ យោជេត្វា ទស្សេតិ. តត្ថ អធិមោក្ខមណ្ឌោតិ អធិមោក្ខសង្ខាតោ មណ្ឌោ. កសដោតិ បសាទវិរហិតោ អាវិលោ. ឆឌ្ឌេត្វាតិ សមុច្ឆេទវសេន បហាយ. សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អធិមោក្ខមណ្ឌំ បិវតីតិ មណ្ឌបេយ្យន្តិ សទ្ធិន្ទ្រិយតោ អធិមោក្ខមណ្ឌស្ស អនញ្ញត្តេបិ សតិ អញ្ញំ វិយ កត្វា វោហារវសេន វុច្ចតិ, យថា លោកេ និសទបោតកោ និសទបោតសរីរស្ស អនញ្ញត្តេបិ សតិ និសទបោតស្ស សរីរន្តិ វុច្ចតិ, យថា ច បាឡិយំ ‘‘ផុសិតត្ត’’ន្តិអាទីសុ ធម្មតោ អនញ្ញោបិ ភាវោ អញ្ញោ វិយ វុត្តោ, យថា ច អដ្ឋកថាយំ ‘‘ផុសនលក្ខណោ ផស្សោ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១ ធម្មុទ្ទេសវារ ផស្សបញ្ចមករាសិវណ្ណនា) ធម្មតោ អនញ្ញម្បិ លក្ខណំ អញ្ញំ វិយ វុត្តំ, ឯវមិទន្តិ វេទិតព្ពំ. បិវតីតិ ចេត្ថ តំសមង្គិបុគ្គលោតិ វុត្តំ ហោតិ. តំសមង្គិបុគ្គលោ តំ មណ្ឌំ បិវតីតិ កត្វា តេន បុគ្គលេន សោ មណ្ឌោ បាតព្ពតោ មណ្ឌបេយ្យំ នាម ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘មណ្ឌបេយ្យោ’’តិ ច វត្តព្ពេ ‘‘មណ្ឌបេយ្យ’’ន្តិ លិង្គវិបល្លាសោ កតោ. សេសានម្បិ ឥមិនា នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អបុព្ពេសុ បន បរិឡាហោតិ បីណនលក្ខណាយ បីតិយា បដិបក្ខោ កិលេសសន្តាបោ. ទុដ្ឋុល្លន្តិ ឧបសមបដិបក្ខោ កិលេសវសេន ឱឡារិកភាវោ អសន្តភាវោ. អប្បដិសង្ខាតិ បដិសង្ខានបដិបក្ខោ កិលេសវសេន អសមវាហិតភាវោ.

២៤០. បុន អញ្ញេន បរិយាយេន មណ្ឌបេយ្យវិធិំ និទ្ទិសិតុកាមោ អត្ថិ មណ្ឌោតិអាទិមាហ. តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ សទ្ធិន្ទ្រិយេ. អត្ថរសោតិអាទីសុ សទ្ធិន្ទ្រិយស្ស អធិមុច្ចនំ អត្ថោ, សទ្ធិន្ទ្រិយំ ធម្មោ, តទេវ នានាកិលេសេហិ វិមុត្តត្តា វិមុត្តិ, តស្ស អត្ថស្ស សម្បត្តិ អត្ថរសោ. តស្ស ធម្មស្ស សម្បត្តិ ធម្មរសោ. តស្សា វិមុត្តិយា សម្បត្តិ វិមុត្តិរសោ. អថ វា អត្ថបដិលាភរតិ អត្ថរសោ, ធម្មបដិលាភរតិ ធម្មរសោ, វិមុត្តិបដិលាភរតិ វិមុត្តិរសោ. រតីតិ ច តំសម្បយុត្តា, តទារម្មណា វា បីតិ. ឥមិនា នយេន សេសបទេសុបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥមស្មិំ បរិយាយេ មណ្ឌស្ស បេយ្យំ មណ្ឌបេយ្យន្តិ អត្ថោ វុត្តោ ហោតិ.

ឯវំ ឥន្ទ្រិយាទិពោធិបក្ខិយធម្មបដិបាដិយា ឥន្ទ្រិយពលពោជ្ឈង្គមគ្គង្គានំ វសេន មណ្ឌបេយ្យំ ទស្សេត្វា បុន អន្តេ ឋិតំ ព្រហ្មចរិយមណ្ឌំ ទស្សេន្តោ មគ្គស្ស បធានត្តា មគ្គំ បុព្ពង្គមំ កត្វា ឧប្បដិបាដិវសេន មគ្គង្គពោជ្ឈង្គពលឥន្ទ្រិយានិ ទស្សេសិ. អាធិបតេយ្យដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយា មណ្ឌោតិអាទយោ យថាយោគំ លោកិយលោកុត្តរា មណ្ឌា. តំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ. តថដ្ឋេន សច្ចា មណ្ឌោតិ ឯត្ថ បន ទុក្ខសមុទយានំ មណ្ឌត្តាភាវា មហាហត្ថិបទសុត្តេ (ម. និ. ១.៣០០) វិយ សច្ចញាណានិ សច្ចាតិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

សទ្ធម្មប្បកាសិនិយា បដិសម្ភិទាមគ្គ-អដ្ឋកថាយ

មណ្ឌបេយ្យកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតា ច មហាវគ្គវណ្ណនា.

(២) យុគនទ្ធវគ្គោ

១. យុគនទ្ធកថា

យុគនទ្ធកថាវណ្ណនា

១. ឥទានិ មណ្ឌបេយ្យគុណស្ស អរិយមគ្គស្ស យុគនទ្ធគុណំ ទស្សេន្តេន កថិតាយ សុត្តន្តបុព្ពង្គមាយ យុគនទ្ធកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. យស្មា បន ធម្មសេនាបតិ ធម្មរាជេ ធរមានេយេវ ធម្មរាជស្ស បរិនិព្ពានសំវច្ឆរេ បរិនិព្ពុតោ, តស្មា ធម្មរាជេ ធរមានេយេវ ធម្មភណ្ឌាគារិកេន ទេសិតំ ឥទំ សុត្តន្តំ តស្សេវ សម្មុខា សុត្វា ឯវំ មេ សុតន្តិអាទិមាហាតិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ អាយស្មាតិ បិយវចនំ គរុវចនំ សគារវសប្បតិស្សវចនំ, អាយុមាតិ អត្ថោ. អានន្ទោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ. សោ ហិ ជាយមានោយេវ កុលេ អានន្ទំ ភុសំ តុដ្ឋិំ អកាសិ. តស្មាស្ស ‘‘អានន្ទោ’’តិ នាមំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. កោសម្ពិយន្តិ ឯវំនាមកេ នគរេ. តស្ស ហិ នគរស្ស អារាមបោក្ខរណីអាទីសុ តេសុ តេសុ ឋានេសុ កោសម្ពរុក្ខា ឧស្សន្នា អហេសុំ, តស្មា តំ កោសម្ពីតិ សង្ខំ អគមាសិ. ‘‘កុសម្ពស្ស ឥសិនោ អស្សមតោ អវិទូរេ មាបិតត្តា’’តិ ឯកេ.

ឃោសិតារាមេតិ ឃោសិតសេដ្ឋិនា ការិតេ អារាមេ. កោសម្ពិយញ្ហិ តយោ សេដ្ឋិនោ អហេសុំ ឃោសិតសេដ្ឋិ កុក្កុដសេដ្ឋិ បាវារិកសេដ្ឋីតិ. តេ តយោបិ ‘‘លោកេ ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ’’តិ សុត្វា បញ្ចហិ បញ្ចហិ សកដសតេហិ ទានូបករណានិ គាហាបេត្វា សាវត្ថិំ គន្ត្វា ជេតវនសមីបេ ខន្ធាវារំ ពន្ធិត្វា សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា និសិន្នា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិត្វា សត្ថារំ និមន្តេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស អឌ្ឍមាសមត្តំ មហាទានំ ទត្វា ភគវតោ បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា សកជនបទគមនត្ថំ ភគវន្តំ យាចិត្វា ‘‘សុញ្ញាគារេ ខោ គហបតយោ តថាគតា អភិរមន្តី’’តិ ភគវតា វុត្តេ ‘‘ទិន្នា នោ ភគវតា បដិញ្ញា’’តិ ញត្វា អតិវិយ តុដ្ឋា ទសពលំ វន្ទិត្វា និក្ខន្តា អន្តរាមគ្គេ យោជនេ យោជនេ ភគវតោ និវាសត្ថំ វិហារំ ការេន្តា អនុបុព្ពេន កោសម្ពិំ បត្វា អត្តនោ អត្តនោ អារាមេ មហន្តំ ធនបរិច្ចាគំ កត្វា ភគវតោ វិហារេ ការាបយិំសុ. តត្ថ ឃោសិតសេដ្ឋិនា ការិតោ ឃោសិតារាមោ នាម អហោសិ, កុក្កុដសេដ្ឋិនា ការិតោ កុក្កុដារាមោ នាម, បាវារិកសេដ្ឋិនា អម្ពវនេ ការិតោ បាវារិកម្ពវនំ នាម. តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ឃោសិតសេដ្ឋិនា ការិតេ អារាមេ’’តិ.

អាវុសោ ភិក្ខវោតិ ឯត្ថ ពុទ្ធា ភគវន្តោ សាវកេ អាលបន្តា ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ អាលបន្តិ. សាវកា បន ‘‘ពុទ្ធេហិ សទិសា មា ហោមា’’តិ ‘‘អាវុសោ’’តិ បឋមំ វត្វា បច្ឆា ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ វទន្តិ. ពុទ្ធេហិ ច អាលបិតេ ភិក្ខុសង្ឃោ ‘‘ភទន្តេ’’តិ បដិវចនំ ទេតិ, សាវកេហិ អាលបិតេ ‘‘អាវុសោ’’តិ.

យោ ហិ កោចីតិ អនិយមវចនំ. ឯតេន តាទិសានំ សព្ពភិក្ខូនំ បរិយាទានំ. មម សន្តិកេតិ មម សមីបេ. អរហត្តប្បត្តន្តិ អត្តនា អរហត្តស្ស បត្តំ. នបុំសកេ ភាវេ សិទ្ធវចនំ. អរហត្តំ បត្តន្តិ វា បទច្ឆេទោ, អត្តនា បត្តំ អរហត្តន្តិ អត្ថោ. អរហត្តប្បត្តំ អត្តានន្តិ វា បាឋសេសោ. ចតូហិ មគ្គេហីតិ ឧបរិ វុច្ចមានេហិ ចតូហិ បដិបទាមគ្គេហិ, ន អរិយមគ្គេហិ. ‘‘ចតូហិ មគ្គេហី’’តិ វិសុញ្ច វុត្តត្តា កស្សចិ អរហតោ បឋមស្ស អរិយមគ្គស្ស ធម្មុទ្ធច្ចបុព្ពង្គមោ មគ្គោ, ឯកស្ស អរិយមគ្គស្ស សមថបុព្ពង្គមោ, ឯកស្ស វិបស្សនាបុព្ពង្គមោ, ឯកស្ស យុគនទ្ធបុព្ពង្គមោតិ ឯវំ ចត្តារោបិ បដិបទា មគ្គា ហោន្តីតិ វេទិតព្ពំ. ឯតេសំ វា អញ្ញតរេនាតិ ឯតេសំ ចតុន្នំ បដិបទានំ មគ្គានំ ឯកេន វា, បដិបទាមគ្គេន អរហត្តប្បត្តំ ព្យាករោតីតិ អត្ថោ. សុក្ខវិបស្សកស្ស ហិ អរហតោ ធម្មុទ្ធច្ចបុព្ពង្គមំ សោតាបត្តិមគ្គំ បត្វា សេសមគ្គត្តយម្បិ សុទ្ធវិបស្សនាហិយេវ បត្តស្ស អរហត្តប្បត្តិ ធម្មុទ្ធច្ចបុព្ពង្គមមគ្គា ហោតិ. ធម្មុទ្ធច្ចវិគ្គហំ បត្វា វា អប្បត្វា វា សមថបុព្ពង្គមាទីនំ តិណ្ណំ បដិបទានំ មគ្គានំ ឯកេកស្ស វសេន បត្តចតុមគ្គស្ស អរហតោ អរហត្តប្បត្តិ ឥតរឯកេកមគ្គបុព្ពង្គមា ហោតិ. តស្មា អាហ – ‘‘ឯតេសំ វា អញ្ញតរេនា’’តិ.

សមថបុព្ពង្គមំ វិបស្សនំ ភាវេតីតិ សមថំ បុព្ពង្គមំ បុរេចារិកំ កត្វា វិបស្សនំ ភាវេតិ, បឋមំ សមាធិំ ឧប្បាទេត្វា បច្ឆា វិបស្សនំ ភាវេតីតិ អត្ថោ. មគ្គោ សញ្ជាយតីតិ បឋមោ លោកុត្តរមគ្គោ និព្ពត្តតិ. សោ តំ មគ្គន្តិអាទីសុ ឯកចិត្តក្ខណិកស្ស មគ្គស្ស អាសេវនាទីនិ នាម នត្ថិ, ទុតិយមគ្គាទយោ បន ឧប្បាទេន្តោ តមេវ មគ្គំ ‘‘អាសេវតិ ភាវេតិ ពហុលីករោតី’’តិ វុច្ចតិ. សញ្ញោជនានិ បហីយន្តិ, អនុសយា ព្យន្តីហោន្តីតិ យាវ អរហត្តមគ្គា កមេន សព្ពេ សញ្ញោជនា បហីយន្តិ, អនុសយា ព្យន្តីហោន្តិ. អនុសយា ព្យន្តីហោន្តីតិ ច បុន អនុប្បត្តិយា វិគតន្តា ហោន្តីតិ អត្ថោ.

បុន ចបរន្តិ បុន ច អបរំ ការណំ. វិបស្សនាបុព្ពង្គមំ សមថំ ភាវេតីតិ វិបស្សនំ បុព្ពង្គមំ បុរេចារិកំ កត្វា សមថំ ភាវេតិ, បឋមំ វិបស្សនំ ឧប្បាទេត្វា បច្ឆា សមាធិំ ភាវេតីតិ អត្ថោ. យុគនទ្ធំ ភាវេតីតិ យុគនទ្ធំ កត្វា ភាវេតិ. ឯត្ថ តេនេវ ចិត្តេន សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា តេនេវ សង្ខារេ សម្មសិតុំ ន សក្កា. អយំ បន យាវតា សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជតិ, តាវតា សង្ខារេ សម្មសតិ. យាវតា សង្ខារេ សម្មសតិ, តាវតា សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជតិ. កថំ? បឋមជ្ឈានំ សមាបជ្ជតិ, តតោ វុដ្ឋាយ សង្ខារេ សម្មសតិ. សង្ខារេ សម្មសិត្វា ទុតិយជ្ឈានំ សមាបជ្ជតិ, តតោ វុដ្ឋាយ សង្ខារេ សម្មសតិ. សង្ខារេ សម្មសិត្វា តតិយជ្ឈានំ…បេ… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ, តតោ វុដ្ឋាយ សង្ខារេ សម្មសតិ. ឯវំ សមថវិបស្សនំ យុគនទ្ធំ ភាវេតិ នាម.

ធម្មុទ្ធច្ចវិគ្គហិតំ មានសំ ហោតីតិ ឯត្ថ មន្ទបញ្ញានំ វិបស្សកានំ ឧបក្កិលេសវត្ថុត្តា វិបស្សនុបក្កិលេសសញ្ញិតេសុ ឱភាសាទីសុ ទសសុ ធម្មេសុ ភន្តតាវសេន ឧទ្ធច្ចសហគតចិត្តុប្បត្តិយា វិក្ខេបសង្ខាតំ ឧទ្ធច្ចំ ធម្មុទ្ធច្ចំ, តេន ធម្មុទ្ធច្ចេន វិគ្គហិតំ វិរូបគ្គហិតំ វិរោធមាបាទិតំ មានសំ ចិត្តំ ធម្មុទ្ធច្ចវិគ្គហិតំ មានសំ ហោតិ, តេន វា ធម្មុទ្ធច្ចេន ការណភូតេន តម្មូលកតណ្ហាមានទិដ្ឋុប្បត្តិយា វិគ្គហិតំ មានសំ ហោតិ. ធម្មុទ្ធច្ចវិគ្គហិតមានសន្តិ វា បាឋោ. ហោតិ សោ អាវុសោ សមយោតិ ឥមិនា មគ្គាមគ្គវវត្ថានេន តំ ធម្មុទ្ធច្ចំ បដិពាហិត្វា បុន វិបស្សនាវីថិំ បដិបន្នកាលំ ទស្សេតិ. យំ តំ ចិត្តន្តិ យស្មិំ សមយេ តំ វិបស្សនាវីថិំ ឱក្កមិត្វា បវត្តំ ចិត្តំ. អជ្ឈត្តមេវ សន្តិដ្ឋតីតិ វិបស្សនាវីថិំ បច្ចោតរិត្វា តស្មិំ សមយេ គោចរជ្ឈត្តសង្ខាតេ អារម្មណេ សន្តិដ្ឋតិ បតិដ្ឋាតិ. សន្និសីទតីតិ តត្ថេវ បវត្តិវសេន សម្មា និសីទតិ. ឯកោទិ ហោតីតិ ឯកគ្គំ ហោតិ. សមាធិយតីតិ សម្មា អាធិយតិ សុដ្ឋុ ឋិតំ ហោតីតិ.

អយំ សុត្តន្តវណ្ណនា.

១. សុត្តន្តនិទ្ទេសវណ្ណនា

២. តស្ស សុត្តន្តស្ស និទ្ទេសកថាយ តត្ថ ជាតេ ធម្មេតិ តស្មិំ សមាធិស្មិំ ជាតេ ចិត្តចេតសិកេ ធម្មេ. អនិច្ចតោ អនុបស្សនដ្ឋេនាតិអាទិនា វិបស្សនាយ ភេទំ ទស្សេតិ. សម្មាទិដ្ឋិ មគ្គោតិ សម្មាទិដ្ឋិសង្ខាតោ មគ្គោ. អដ្ឋសុ មគ្គង្គេសុ ឯកេកោបិ ហិ មគ្គោតិ វុច្ចតិ.អាសេវតីតិ សោតាបត្តិមគ្គវសេន. ភាវេតីតិ សកទាគាមិមគ្គុប្បាទនេន. ពហុលីករោតីតិ អនាគាមិអរហត្តមគ្គុប្បាទនេន. ឥមេសំ តិណ្ណំ អវត្ថាភេទេបិ សតិ អាវជ្ជនាទីនំ សាធារណត្តា សទិសមេវ វិស្សជ្ជនំ កតំ.

៣. អាលោកសញ្ញាបដិនិស្សគ្គានុបស្សនានំ អន្តរាបេយ្យាលេ អវិក្ខេបាទីនិ ច ឈាន សមាបត្តិកសិណានុស្សតិអសុភា ច ទីឃំ អស្សាសាទីនិ ច អានន្តរិកសមាធិញាណនិទ្ទេសេ (បដិ. ម. ១.៨០-៨១) និទ្ទិដ្ឋត្តា សង្ខិត្តានិ. តត្ថ ច អវិក្ខេបវសេនាតិ បុព្ពភាគាវិក្ខេបវសេន គហេតព្ពំ. អនិច្ចានុបស្សី អស្សាសវសេនាតិអាទិកេ សុទ្ធវិបស្សនាវសេន វុត្តចតុក្កេ បន តរុណវិបស្សនាកាលេ វិបស្សនាសម្បយុត្តសមាធិបុព្ពង្គមា ពលវវិបស្សនា វេទិតព្ពា.

៤. វិបស្សនាបុព្ពង្គមវារេ បឋមំ អនិច្ចតោតិអាទិនា អារម្មណំ អនិយមេត្វា វិបស្សនា វុត្តា, បច្ឆា រូបំ អនិច្ចតោតិអាទិនា អារម្មណំ និយមេត្វា វុត្តា. តត្ថ ជាតានន្តិ តស្សា វិបស្សនាយ ជាតានំ ចិត្តចេតសិកានំ ធម្មានំ. វោសគ្គារម្មណតាតិ ឯត្ថ វោសគ្គោ និព្ពានំ. និព្ពានញ្ហិ សង្ខតវោសគ្គតោ បរិច្ចាគតោ ‘‘វោសគ្គោ’’តិ វុត្តោ. វិបស្សនា ច តំសម្បយុត្តធម្មា ច និព្ពាននិន្នតាយ អជ្ឈាសយវសេន និព្ពានេ បតិដ្ឋិតត្តា និព្ពានបតិដ្ឋា និព្ពានារម្មណា. បតិដ្ឋាបិ ហិ អាលម្ពីយតីតិ អារម្មណំ នាម ហោតិ, និព្ពានេ បតិដ្ឋដ្ឋេនេវ និព្ពានារម្មណា. អញ្ញត្ថ បាឡិយម្បិ ហិ បតិដ្ឋា ‘‘អារម្មណ’’ន្តិ វុច្ចន្តិ. យថាហ – ‘‘សេយ្យថាបិ, អាវុសោ, នឡាគារំ វា តិណាគារំ វា សុក្ខំ កោឡាបំ តេរោវស្សិកំ បុរត្ថិមាយ ចេបិ ទិសាយ បុរិសោ អាទិត្តាយ តិណុក្កាយ ឧបសង្កមេយ្យ, លភេថ អគ្គិ ឱតារំ, លភេថ អគ្គិ អារម្មណ’’ន្តិអាទិ (សំ. និ. ៤.២៤៣). តស្មា តត្ថ ជាតានំ ធម្មានំ វោសគ្គារម្មណតាយ និព្ពានបតិដ្ឋាភាវេន ហេតុភូតេន ឧប្បាទិតោ យោ ចិត្តស្ស ឯកគ្គតាសង្ខាតោ ឧបចារប្បនាភេទោ អវិក្ខេបោ, សោ សមាធីតិ វិបស្សនាតោ បច្ឆា ឧប្បាទិតោ និព្ពេធភាគិយោ សមាធិ និទ្ទិដ្ឋោ ហោតិ. តស្មាយេវ ហិ ឥតិ បឋមំ វិបស្សនា, បច្ឆា សមថោតិ វុត្តំ.

៥. យុគនទ្ធនិទ្ទេសេ យស្មា ហេដ្ឋា សុត្តន្តវណ្ណនាយំ វុត្តោ យុគនទ្ធក្កមោ បុរិមទ្វយនិទ្ទេសនយេនេវ បាកដោ, មគ្គក្ខណេ យុគនទ្ធក្កមោ បន ន បាកដោ, តស្មា បុព្ពភាគេ អនេកន្តិកំ យុគនទ្ធភាវនំ អវត្វា មគ្គក្ខណេ ឯកន្តេន លព្ភមានយុគនទ្ធភាវនមេវ ទស្សេន្តោ សោឡសហិ អាការេហីតិអាទិមាហ. តត្ថ អារម្មណដ្ឋេនាតិអាទីសុ សត្តរសសុ អាការេសុ អន្តេ ឧទ្ទិដ្ឋំ យុគនទ្ធំ មូលបទេន ឯកដ្ឋត្តា តំ វិប្បហាយ សេសានំ វសេន ‘‘សោឡសហី’’តិ វុត្តំ. អារម្មណដ្ឋេនាតិ អាលម្ពនដ្ឋេន, អារម្មណវសេនាតិ អត្ថោ. ឯវំ សេសេសុបិ. គោចរដ្ឋេនាតិ អារម្មណដ្ឋេបិ សតិ និស្សយិតព្ពដ្ឋានដ្ឋេន. បហានដ្ឋេនាតិ បជហនដ្ឋេន. បរិច្ចាគដ្ឋេនាតិ បហានេបិ សតិ បុន អនាទិយនេន បរិច្ចាគដ្ឋេន. វុដ្ឋានដ្ឋេនាតិ ឧគ្គមនដ្ឋេន. វិវដ្ដនដ្ឋេនាតិ ឧគ្គមនេបិ សតិ អបុនរាវដ្ដនេន និវត្តនដ្ឋេន. សន្តដ្ឋេនាតិ និព្ពុតដ្ឋេន. បណីតដ្ឋេនាតិ និព្ពុតដ្ឋេបិ សតិ ឧត្តមដ្ឋេន, អតប្បកដ្ឋេន វា. វិមុត្តដ្ឋេនាតិ ពន្ធនាបគតដ្ឋេន. អនាសវដ្ឋេនាតិ ពន្ធនមោក្ខេបិ សតិ អារម្មណំ កត្វា បវត្តមានាសវវិរហិតដ្ឋេន. តរណដ្ឋេនាតិ អនោសីទិត្វា បិលវនដ្ឋេន, អតិក្កមនដ្ឋេន វា. អនិមិត្តដ្ឋេនាតិ សង្ខារនិមិត្តវិរហិតដ្ឋេន. អប្បណិហិតដ្ឋេនាតិ បណិធិវិរហិតដ្ឋេន. សុញ្ញតដ្ឋេនាតិ អភិនិវេសវិរហិតដ្ឋេន. ឯករសដ្ឋេនាតិ ឯកកិច្ចដ្ឋេន. អនតិវត្តនដ្ឋេនាតិ អញ្ញមញ្ញំ អនតិក្កមនដ្ឋេន. យុគនទ្ធដ្ឋេនាតិ យុគលកដ្ឋេន.

ឧទ្ធច្ចំ បជហតោ, អវិជ្ជំ បជហតោតិ យោគិនោ តស្ស តស្ស បដិបក្ខប្បហានវសេន វុត្តំ. និរោធោ ចេត្ថ និព្ពានមេវ. អញ្ញមញ្ញំ នាតិវត្តន្តីតិ សមថោ ចេ វិបស្សនំ អតិវត្តេយ្យ, លីនបក្ខិកត្តា សមថស្ស ចិត្តំ កោសជ្ជាយ សំវត្តេយ្យ. វិបស្សនា ចេ សមថំ អតិវត្តេយ្យ, ឧទ្ធច្ចបក្ខិកត្តា វិបស្សនាយ ចិត្តំ ឧទ្ធច្ចាយ សំវត្តេយ្យ. តស្មា សមថោ ច វិបស្សនំ អនតិវត្តមានោ កោសជ្ជបាតំ ន ករោតិ, វិបស្សនា សមថំ អនតិវត្តមានា ឧទ្ធច្ចបាតំ ន ករោតិ. សមថោ សមំ បវត្តមានោ វិបស្សនំ ឧទ្ធច្ចបាតតោ រក្ខតិ, វិបស្សនា សមំ បវត្តមានា សមថំ កោសជ្ជបាតតោ រក្ខតិ. ឯវមិមេ ឧភោ អញ្ញមញ្ញំ អនតិវត្តនកិច្ចេន ឯកកិច្ចា, សមា ហុត្វា បវត្តមានេន អញ្ញមញ្ញំ អនតិវត្តមានា អត្ថសិទ្ធិករា ហោន្តិ. តេសំ មគ្គក្ខណេ យុគនទ្ធត្តំ វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនាក្ខណេ យុគនទ្ធត្តាយេវ ហោតិ. បហានបរិច្ចាគវុដ្ឋានវិវដ្ដនករណានំ មគ្គកិច្ចវសេន វុត្តត្តា សកលស្ស មគ្គកិច្ចស្ស ទស្សនត្ថំ ឧទ្ធច្ចសហគតកិលេសា ច ខន្ធា ច អវិជ្ជាសហគតកិលេសា ច ខន្ធា ច និទ្ទិដ្ឋា. សេសានំ ន តថា វុត្តត្តា បដិបក្ខធម្មមត្តទស្សនវសេន ឧទ្ធច្ចាវិជ្ជា ឯវ និទ្ទិដ្ឋា. វិវដ្ដតោតិ និវត្តន្តស្ស.

សមាធិ កាមាសវា វិមុត្តោ ហោតីតិ សមាធិស្ស កាមច្ឆន្ទបដិបក្ខត្តា វុត្តំ. រាគវិរាគាតិ រាគស្ស វិរាគោ សមតិក្កមោ ឯតិស្សា អត្ថីតិ រាគវិរាគា, ‘‘រាគវិរាគតោ’’តិ និស្សក្កវចនំ វា. តថា អវិជ្ជាវិរាគា. ចេតោវិមុត្តីតិ មគ្គសម្បយុត្តោ សមាធិ. បញ្ញាវិមុត្តីតិ មគ្គសម្បយុត្តា បញ្ញា. តរតោតិ តរន្តស្ស. សព្ពបណិធីហីតិ រាគទោសមោហបណិធីហិ, សព្ពបត្ថនាហិ វា. ឯវំ ចុទ្ទស អាការេ វិស្សជ្ជិត្វា ឯករសដ្ឋញ្ច អនតិវត្តនដ្ឋញ្ច អវិភជិត្វាវ ឥមេហិ សោឡសហិ អាការេហីតិ អាហ. កស្មា? តេសំ ចុទ្ទសន្នំ អាការានំ ឯកេកស្ស អវសានេ ‘‘ឯករសា ហោន្តិ, យុគនទ្ធា ហោន្តិ, អញ្ញមញ្ញំ នាតិវត្តន្តី’’តិ និទ្ទិដ្ឋត្តា តេ ទ្វេបិ អាការា និទ្ទិដ្ឋាវ ហោន្តិ. តស្មា ‘‘សោឡសហី’’តិ អាហ. យុគនទ្ធដ្ឋោ បន ឧទ្ទេសេបិ ន ភណិតោយេវាតិ.

២. ធម្មុទ្ធច្ចវារនិទ្ទេសវណ្ណនា

៦. ធម្មុទ្ធច្ចវារេ អនិច្ចតោ មនសិករោតោ ឱភាសោ ឧប្បជ្ជតីតិ ឧទយព្ពយានុបស្សនាយ ឋិតស្ស តីហិ អនុបស្សនាហិ បុនប្បុនំ សង្ខារេ វិបស្សន្តស្ស វិបស្សន្តស្ស វិបស្សនាញាណេសុ បរិបាកគតេសុ តទង្គវសេន កិលេសប្បហានេន បរិសុទ្ធចិត្តស្ស អនិច្ចតោ វា ទុក្ខតោ វា អនត្តតោ វា មនសិការក្ខណេ វិបស្សនាញាណានុភាវេន បកតិយាវ ឱភាសោ ឧប្បជ្ជតីតិ បឋមំ តាវ អនិច្ចតោ មនសិករោតោ ឱភាសោ កថិតោ. អកុសលោ វិបស្សកោ តស្មិំ ឱភាសេ ឧប្បន្នេ ‘‘ន ច វត មេ ឥតោ បុព្ពេ ឯវរូបោ ឱភាសោ ឧប្បន្នបុព្ពោ, អទ្ធា មគ្គំ បត្តោម្ហិ, ផលំ បត្តោម្ហី’’តិ អមគ្គំយេវ ‘‘មគ្គោ’’តិ, អផលមេវ ‘‘ផល’’ន្តិ គណ្ហាតិ. តស្ស អមគ្គំ ‘‘មគ្គោ’’តិ, អផលំ ‘‘ផល’’ន្តិ គណ្ហតោ វិបស្សនាវីថិ ឧក្កន្តា ហោតិ. សោ អត្តនោ វិបស្សនាវីថិំ វិស្សជ្ជេត្វា វិក្ខេបមាបន្នោ វា ឱភាសមេវ តណ្ហាទិដ្ឋិមញ្ញនាហិ មញ្ញមានោ វា និសីទតិ. សោ ខោ បនាយំ ឱភាសោ កស្សចិ ភិក្ខុនោ បល្លង្កដ្ឋានមត្តមេវ ឱភាសេន្តោ ឧប្បជ្ជតិ, កស្សចិ អន្តោគព្ភំ, កស្សចិ ពហិគព្ភម្បិ, កស្សចិ សកលវិហារំ, គាវុតំ អឌ្ឍយោជនំ យោជនំ ទ្វិយោជនំ…បេ… កស្សចិ បថវិតលតោ យាវ អកនិដ្ឋព្រហ្មលោកា ឯកាលោកំ កុរុមានោ. ភគវតោ បន ទសសហស្សិលោកធាតុំ ឱភាសេន្តោ ឧទបាទិ. អយញ្ហិ ឱភាសោ ចតុរង្គសមន្នាគតេបិ អន្ធការេ តំ តំ ឋានំ ឱភាសេន្តោ ឧប្បជ្ជតិ.

ឱភាសោ ធម្មោតិ ឱភាសំ អាវជ្ជតីតិ អយំ ឱភាសោ មគ្គធម្មោ ផលធម្មោតិ វា តំ តំ ឱភាសំ មនសិ ករោតិ. តតោ វិក្ខេបោ ឧទ្ធច្ចន្តិ តតោ ឱភាសតោ ធម្មោតិ អាវជ្ជនករណតោ វា យោ ឧប្បជ្ជតិ វិក្ខេបោ, សោ ឧទ្ធច្ចំ នាមាតិ អត្ថោ. តេន ឧទ្ធច្ចេន វិគ្គហិតមានសោតិ តេន ឯវំ ឧប្បជ្ជមានេន ឧទ្ធច្ចេន វិរោធិតចិត្តោ, តេន វា ឧទ្ធច្ចេន ការណភូតេន តម្មូលកកិលេសុប្បត្តិយា វិរោធិតចិត្តោ វិបស្សកោ វិបស្សនាវីថិំ ឱក្កមិត្វា វិក្ខេបំ វា តម្មូលកកិលេសេសុ វា ឋិតត្តា អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ ឧបដ្ឋានានិ យថាភូតំ នប្បជានាតិ. ‘‘តេន វុច្ចតិ ធម្មុទ្ធច្ចវិគ្គហិតមានសោ’’តិ ឯវំ ឥតិ-សទ្ទោ យោជេតព្ពោ. ហោតិ សោ សមយោតិ ឯវំ អស្សាទវសេន ឧបក្កិលិដ្ឋចិត្តស្សាបិ យោគិនោ សចេ ឧបបរិក្ខា ឧប្បជ្ជតិ, សោ ឯវំ បជានាតិ – ‘‘វិបស្សនា នាម សង្ខារារម្មណា, មគ្គផលានិ និព្ពានារម្មណានិ, ឥមានិ ច ចិត្តានិ សង្ខារារម្មណានិ, តស្មា នាយមោភាសោ មគ្គោ, ឧទយព្ពយានុបស្សនាយេវ និព្ពានស្ស លោកិកោ មគ្គោ’’តិ មគ្គាមគ្គំ វវត្ថបេត្វា តំ វិក្ខេបំ បរិវជ្ជយិត្វា ឧទយព្ពយានុបស្សនាយ ឋត្វា សាធុកំ សង្ខារេ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ វិបស្សតិ. ឯវំ ឧបបរិក្ខន្តស្ស សោ សមយោ ហោតិ. ឯវំ អបស្សន្តោ បន ‘‘មគ្គផលប្បត្តោម្ហី’’តិ អធិមានិកោ ហោតិ.

យំ តំ ចិត្តន្តិ យំ តំ វិបស្សនាចិត្តំ. អជ្ឈត្តមេវាតិ អនិច្ចានុបស្សនាយ អារម្មណេ គោចរជ្ឈត្តេយេវ. ញាណំ ឧប្បជ្ជតីតិ តស្សេវ យោគាវចរស្ស រូបារូបធម្មេ តុលយន្តស្ស តីរយន្តស្ស វិស្សដ្ឋឥន្ទវជិរមិវ អវិហតវេគំ តិខិណំ សូរមតិវិសទំ វិបស្សនាញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. បីតិ ឧប្បជ្ជតីតិ តស្សេវ តស្មិំ សមយេ ខុទ្ទិកា បីតិ, ខណិកា បីតិ, ឱក្កន្តិកា បីតិ, ឧព្ពេគា បីតិ, ផរណា បីតីតិ អយំ បញ្ចវិធា វិបស្សនាសម្បយុត្តា បីតិ សកលសរីរំ បូរយមានា ឧប្បជ្ជតិ. បស្សទ្ធិ ឧប្បជ្ជតីតិ តស្សេវ តស្មិំ សមយេ កាយចិត្តានំ នេវ ទរថោ, ន គារវតា, ន កក្ខឡតា, ន អកម្មញ្ញតា, ន គេលញ្ញតា, ន វង្កតា ហោតិ. អថ ខោ បនស្ស កាយចិត្តានិ បស្សទ្ធានិ លហូនិ មុទូនិ កម្មញ្ញានិ បគុណានិ សុវិសទានិ ឧជុកានិយេវ ហោន្តិ. សោ ឥមេហិ បស្សទ្ធាទីហិ អនុគ្គហិតកាយចិត្តោ តស្មិំ សមយេ អមានុសិំ នាម រតិំ អនុភវតិ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ –

‘‘សុញ្ញាគារំ បវិដ្ឋស្ស, សន្តចិត្តស្ស ភិក្ខុនោ;

អមានុសី រតី ហោតិ, សម្មា ធម្មំ វិបស្សតោ.

‘‘យតោ យតោ សម្មសតិ, ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ;

លភតី បីតិបាមោជ្ជំ, អមតំ តំ វិជានត’’ន្តិ. (ធ. ប. ៣៧៣-៤) –

ឯវមស្ស ឥមំ អមានុសិំ រតិំ សាធយមានា លហុតាទីហិ សហិតា វិបស្សនាសម្បយុត្តា កាយចិត្តបស្សទ្ធិ ឧប្បជ្ជតិ. សុខំ ឧប្បជ្ជតីតិ តស្សេវ តស្មិំ សមយេ សកលសរីរំ អភិសន្ទយមានំ វិបស្សនាសម្បយុត្តំ សុខំ ឧប្បជ្ជតិ. អធិមោក្ខោ ឧប្បជ្ជតីតិ តស្សេវ តស្មិំ សមយេ ចិត្តចេតសិកានំ អតិសយបសាទភូតា វិបស្សនាសម្បយុត្តា សទ្ធា ឧប្បជ្ជតិ. បគ្គហោ ឧប្បជ្ជតីតិ តស្សេវ តស្មិំ សមយេ អសិថិលមនច្ចារទ្ធំ សុបគ្គហិតំ វិបស្សនាសម្បយុត្តំ វីរិយំ ឧប្បជ្ជតិ. ឧបដ្ឋានំ ឧប្បជ្ជតីតិ តស្សេវ តស្មិំ សមយេ សូបដ្ឋិតា សុប្បតិដ្ឋិតា និខាតា អចលា បព្ពតរាជសទិសា វិបស្សនាសម្បយុត្តា សតិ ឧប្បជ្ជតិ. សោ យំ យំ ឋានំ អាវជ្ជតិ សមន្នាហរតិ មនសិ ករោតិ បច្ចវេក្ខតិ, តំ តំ ឋានមស្ស ឱក្កន្តិត្វា បក្ខន្ទិត្វា ទិព្ពចក្ខុនោ បរលោកោ វិយ សតិយា ឧបដ្ឋាតិ (វិសុទ្ធិ. ២.៧៣៤).

ឧបេក្ខាតិ វិបស្សនុបេក្ខា ចេវ អាវជ្ជនុបេក្ខា ច. តស្មិញ្ហិ សមយេ សព្ពសង្ខារេសុ មជ្ឈត្តភូតា វិបស្សនុបេក្ខាបិ ពលវតី ឧប្បជ្ជតិ, មនោទ្វារេ អាវជ្ជនុបេក្ខាបិ. សា ហិស្ស តំ តំ ឋានំ អាវជ្ជន្តស្ស វិស្សដ្ឋឥន្ទវជិរមិវ បត្តបុដេ បក្ខន្ទតត្តនារាចោ វិយ ច សូរា តិខិណា ហុត្វា វហតិ. ឯវញ្ហិ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៧៣៤) វុត្តំ. វិបស្សនុបេក្ខាតិ ចេត្ថ ‘‘វិបស្សនាសម្បយុត្តា តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា’’តិ អាចរិយា វទន្តិ. វិបស្សនាញាណេ ហិ គយ្ហមានេ ‘‘ញាណំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វិបស្សនាញាណស្ស អាគតត្តា បុនរុត្តិទោសោ ហោតិ. តតិយជ្ឈានវណ្ណនាយញ្ច ‘‘សង្ខារុបេក្ខាវិបស្សនុបេក្ខានម្បិ អត្ថតោ ឯកីភាវោ. បញ្ញា ឯវ ហិ សា, កិច្ចវសេន ទ្វិធា ភិន្នា’’តិ វុត្តំ. តស្មា វិបស្សនាសម្បយុត្តាយ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាយ វុច្ចមានាយ បុនរុត្តិទោសោ ច ន ហោតិ, តតិយជ្ឈានវណ្ណនាយ ច សមេតិ. យស្មា ច បញ្ចសុ ឥន្ទ្រិយេសុ ‘‘ញាណំ អធិមោក្ខោ បគ្គហោ ឧបដ្ឋាន’’ន្តិ បញ្ញិន្ទ្រិយសទ្ធិន្ទ្រិយវីរិយិន្ទ្រិយសតិន្ទ្រិយានិ និទ្ទិដ្ឋានិ, សមាធិន្ទ្រិយំ បន អនិទ្ទិដ្ឋំ ហោតិ, យុគនទ្ធវសេនាបិ ច សមាធិន្ទ្រិយំ និទ្ទិសិតព្ពមេវ ហោតិ, តស្មា សមប្បវត្តោ សមាធិ បុន សមាធានេ ព្យាបារប្បហានករណេន ‘‘ឧបេក្ខា’’តិ វុត្តោតិ វេទិតព្ពំ.

និកន្តិ ឧប្បជ្ជតីតិ ឯវំ ឱភាសាទិបដិមណ្ឌិតាយ វិបស្សនាយ អាលយំ កុរុមានា សុខុមា សន្តាការា និកន្តិ ឧប្បជ្ជតិ, យា កិលេសោតិ បរិគ្គហេតុម្បិ ន សក្កា ហោតិ. យថា ច ឱភាសេ, ឯវំ ឯតេសុបិ អញ្ញតរស្មិំ ឧប្បន្នេ យោគាវចរោ ‘‘ន ច វត មេ ឥតោ បុព្ពេ ឯវរូបំ ញាណំ ឧប្បន្នបុព្ពំ, ឯវរូបា បីតិ បស្សទ្ធិ សុខំ អធិមោក្ខោ បគ្គហោ ឧបដ្ឋានំ ឧបេក្ខា និកន្តិ ឧប្បន្នបុព្ពា, អទ្ធា មគ្គំ បត្តោម្ហិ, ផលំ បត្តោម្ហី’’តិ អមគ្គមេវ ‘‘មគ្គោ’’តិ, អផលមេវ ‘‘ផល’’ន្តិ គណ្ហាតិ. តស្ស អមគ្គំ ‘‘មគ្គោ’’តិ, អផលញ្ច ‘‘ផល’’ន្តិ គណ្ហតោ វិបស្សនាវីថិ ឧក្កន្តា ហោតិ. សោ អត្តនោ មូលកម្មដ្ឋានំ វិស្សជ្ជេត្វា និកន្តិមេវ អស្សាទេន្តោ និសីទតិ. ឯត្ថ ច ឱភាសាទយោ ឧបក្កិលេសវត្ថុតាយ ឧបក្កិលេសាតិ វុត្តា, ន អកុសលត្តា. និកន្តិ បន ឧបក្កិលេសោ ចេវ ឧបក្កិលេសវត្ថុ ច. វត្ថុវសេនេវ ចេតេ ទស, គាហវសេន បន សមតិំស ហោន្តិ. កថំ? ‘‘មម ឱភាសោ ឧប្បន្នោ’’តិ គណ្ហតោ ហិ ទិដ្ឋិគ្គាហោ ហោតិ, ‘‘មនាបោ វត ឱភាសោ ឧប្បន្នោ’’តិ គណ្ហតោ មានគ្គាហោ, ឱភាសំ អស្សាទយតោ តណ្ហាគ្គាហោ. ឥតិ ឱភាសេ ទិដ្ឋិមានតណ្ហាវសេន តយោ គាហា. តថា សេសេសុបីតិ ឯវំ គាហវសេន សមតិំស ឧបក្កិលេសា ហោន្តិ. ទុក្ខតោ មនសិករោតោ, អនត្តតោ មនសិករោតោតិ វារេសុបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯកេកអនុបស្សនាវសេន ហេត្ថ ឯកេកស្ស វិបស្សនុបក្កិលេសុប្បត្តិ វេទិតព្ពា, ន ឯកស្សេវ.

តីសុ អនុបស្សនាសុ. ឯវំ អភេទតោ វិបស្សនាវសេន ឧបក្កិលេសេ ទស្សេត្វា បុន ភេទវសេន ទស្សេន្តោ រូបំ អនិច្ចតោ មនសិករោតោតិអាទិមាហ. តត្ថ ជរាមរណំ អនិច្ចតោ ឧបដ្ឋានន្តិ ជរាមរណស្ស អនិច្ចតោ ឧបដ្ឋានំ.

៧. យស្មា បុព្ពេ វុត្តានំ សមតិំសាយ ឧបក្កិលេសានំ វសេន អកុសលោ អព្យត្តោ យោគាវចរោ ឱភាសាទីសុ វិកម្បតិ, ឱភាសាទីសុ ឯកេកំ ‘‘ឯតំ មម, ឯសោហមស្មិ, ឯសោ មេ អត្តា’’តិ សមនុបស្សតិ, តស្មា តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ឱភាសេ ចេវ ញាណេ ចាតិអាទិគាថាទ្វយមាហ. តត្ថ វិកម្បតីតិ ឱភាសាទិកេ អារម្មណេ នានាកិលេសវសេន វិវិធា កម្បតិ វេធតិ. យេហិ ចិត្តំ បវេធតីតិ យេហិ បស្សទ្ធិសុខេហិ ចិត្តំ នានាកិលេសវសេន នានប្បការេន វេធតិ កម្បតិ. តស្មា បស្សទ្ធិយា សុខេ ចេវ យោគាវចរោ វិកម្បតីតិ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. ឧបេក្ខាវជ្ជនាយ ចេវាតិ ឧបេក្ខាសង្ខាតាយ អាវជ្ជនាយ ចេវ វិកម្បតិ, អាវជ្ជនុបេក្ខាយ ចេវ វិកម្បតីតិ អត្ថោ. វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៧៣៦) បន ‘‘ឧបេក្ខាវជ្ជនាយញ្ចា’’តិ វុត្តំ. ឧបេក្ខាយ ចាតិ ហេដ្ឋា វុត្តប្បការាយ ឧបេក្ខាយ ច វិកម្បតិ, និកន្តិយា ច វិកម្បតីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច ទ្វិន្នំ ឧបេក្ខានំ និទ្ទិដ្ឋត្តា ហេដ្ឋា ‘‘ឧបេក្ខា ឧប្បជ្ជតី’’តិ វុត្តដ្ឋានេ ច ឧភយថា អត្ថោ វុត្តោ. អនិច្ចានុបស្សនាទីសុ ច ឯកេកិស្សាយេវ អាវជ្ជនុបេក្ខាយ សព្ភាវតោ ឯកេកាយេវ អនុបស្សនា អនិច្ចំ អនិច្ចំ, ទុក្ខំ ទុក្ខំ, អនត្តា អនត្តាតិ បុនប្បុនំ ភាវីយតីតិ វុត្តំ ហោតិ. យស្មា បន កុសលោ បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ ពុទ្ធិសម្បន្នោ យោគាវចរោ ឱភាសាទីសុ ឧប្បន្នេសុ ‘‘អយំ ខោ មេ ឱភាសោ ឧប្បន្នោ, សោ ខោ បនាយំ អនិច្ចោ សង្ខតោ បដិច្ចសមុប្បន្នោ ខយធម្មោ វយធម្មោ វិរាគធម្មោ និរោធធម្មោ’’តិ ឥតិ វា នំ បញ្ញាយ បរិច្ឆិន្ទតិ ឧបបរិក្ខតិ. អថ វា បនស្ស ឯវំ ហោតិ – សចេ ឱភាសោ អត្តា ភវេយ្យ, ‘‘អត្តា’’តិ គហេតុំ វដ្ដេយ្យ. អនត្តាវ បនាយំ ‘‘អត្តា’’តិ គហិតោ. តស្មាយំ អវសវត្តនដ្ឋេន អនត្តាតិ បស្សន្តោ ទិដ្ឋិំ ឧគ្ឃាដេតិ. សចេ ឱភាសោ និច្ចោ ភវេយ្យ, ‘‘និច្ចោ’’តិ គហេតុំ វដ្ដេយ្យ. អនិច្ចោវ បនាយំ ‘‘និច្ចោ’’តិ គហិតោ. តស្មាយំ ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចោតិ បស្សន្តោ មានំ សមុគ្ឃាដេតិ. សចេ ឱភាសោ សុខោ ភវេយ្យ, ‘‘សុខោ’’តិ គហេតុំ វដ្ដេយ្យ. ទុក្ខោវ បនាយំ ‘‘សុខោ’’តិ គហិតោ. តស្មាយំ ឧប្បាទវយបដិបីឡនដ្ឋេន ទុក្ខោតិ បស្សន្តោ និកន្តិំ បរិយាទិយតិ. យថា ច ឱភាសេ, ឯវំ សេសេសុបិ.

ឯវំ ឧបបរិក្ខិត្វា ឱភាសំ ‘‘នេតំ មម, នេសោហមស្មិ, ន មេសោ អត្តា’’តិ សមនុបស្សតិ. ញាណំ…បេ… និកន្តិំ ‘‘នេតំ មម, នេសោហមស្មិ, ន មេសោ អត្តា’’តិ សមនុបស្សតិ. ឯវំ សមនុបស្សន្តោ ឱភាសាទីសុ ន កម្បតិ ន វេធតិ. តស្មា តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ឥមានិ ទស ឋានានីតិ គាថមាហ. តត្ថ ទស ឋានានីតិ ឱភាសាទីនិ. បញ្ញា យស្ស បរិច្ចិតាតិ យស្ស ឧបក្កិលេសវិមុត្តាយ បញ្ញាយ បរិចិតានិ បុនប្បុនំ ផុដ្ឋានិ បរិភាវិតានិ. ធម្មុទ្ធច្ចកុសលោ ហោតីតិ សោ បញ្ញាយ បរិចិតទសដ្ឋានោ យោគាវចរោ បុព្ពេ វុត្តប្បការស្ស ធម្មុទ្ធច្ចស្ស យថាសភាវបដិវេធេន ឆេកោ ហោតិ. ន ច សម្មោហ គច្ឆតីតិ ធម្មុទ្ធច្ចកុសលត្តាយេវ តណ្ហាមានទិដ្ឋុគ្ឃាដវសេន សម្មោហញ្ច ន គច្ឆតិ.

ឥទានិ បុព្ពេ វុត្តមេវ វិធិំ អបរេន បរិយាយេន វិភាវេត្វា ទស្សេន្តោ វិក្ខិបតិ ចេវ កិលិស្សតិ ចាតិអាទិគាថមាហ. តត្ថ មន្ទបញ្ញោ យោគាវចរោ ឱភាសាទីសុ វិក្ខេបញ្ច អវសេសកិលេសុប្បត្តិញ្ច បាបុណាតិ. មជ្ឈិមបញ្ញោ វិក្ខេបមេវ បាបុណាតិ, នាវសេសកិលេសុប្បត្តិំ, សោ អធិមានិកោ ហោតិ. តិក្ខបញ្ញោ វិក្ខេបំ បាបុណិត្វាបិ តំ អធិមានំ បហាយ វិបស្សនំ អារភតិ. អតិតិក្ខបញ្ញោ ន វិក្ខេបំ បាបុណាតិ, ន ចាវសេសកិលេសុប្បត្តិំ. វិក្ខិប្បតិ ចេវាតិ តេសុ មន្ទបញ្ញោ ធម្មុទ្ធច្ចសង្ខាតំ វិក្ខេបញ្ចេវ បាបុណីយតិ. កិលិស្សតិ ចាតិ តណ្ហាមានទិដ្ឋិកិលេសេហិ កិលេសីយតិ ច, ឧបតាបីយតិ វិពាធីយតីតិ អត្ថោ. ចវតិ ចិត្តភាវនាតិ តស្ស មន្ទបញ្ញស្ស វិបស្សនាចិត្តភាវនា កិលេសេសុយេវ ឋានតោ បដិបក្ខាវិហតត្តា ចវតិ, បរិបតតីតិ អត្ថោ. វិក្ខិបតិ ន កិលិស្សតីតិ មជ្ឈិមបញ្ញោ វិក្ខេបេន វិក្ខិបតិ, កិលេសេហិ ន កិលិស្សតិ. ភាវនា បរិហាយតីតិ តស្ស មជ្ឈិមបញ្ញស្ស អធិមានិកត្តា វិបស្សនារម្ភាភាវេន វិបស្សនា បរិហាយតិ, នប្បវត្តតីតិ អត្ថោ. វិក្ខិបតិ ន កិលិស្សតីតិ តិក្ខបញ្ញោបិ វិក្ខេបេន វិក្ខិបតិ, កិលេសេហិ ន កិលិស្សតិ. ភាវនា ន បរិហាយតីតិ តស្ស តិក្ខបញ្ញស្ស សន្តេបិ វិក្ខេបេ តំ អធិមានវិក្ខេបំ បហាយ វិបស្សនារម្ភសព្ភាវេន វិបស្សនាភាវនា ន បរិហាយតិ, បវត្តតីតិ អត្ថោ. ន ច វិក្ខិបតេ ចិត្តំ ន កិលិស្សតីតិ អតិតិក្ខបញ្ញស្ស ចិត្តំ ន វិក្ខេបេន វិក្ខិបតិ, ន ច កិលេសេហិ កិលិស្សតិ. ន ចវតិ ចិត្តភាវនាតិ តស្ស វិបស្សនាចិត្តភាវនា ន ចវតិ, វិក្ខេបកិលេសាភាវេន យថាឋានេ តិដ្ឋតីតិ អត្ថោ.

ឥមេហិ ចតូហិ ឋានេហីតិអាទីសុ ឥទានិ វុត្តេហិ ឥមេហិ ចតូហិ ឋានេហិ ហេតុភូតេហិ, ករណភូតេហិ វា ឱភាសាទិកេ ទស ឋានេ ចិត្តស្ស សង្ខេបេន ច វិក្ខេបេន ច វិគ្គហិតំ មានសំ វិក្ខេបកិលេសុប្បត្តិវិរហិតោ ចតុត្ថោ កុសលោ មហាបញ្ញោ យោគាវចរោ មន្ទបញ្ញាទីនំ តិណ្ណំ យោគាវចរានំ មានសំ ឯវញ្ច ឯវញ្ច ហោតីតិ នានប្បការតោ ជានាតីតិ សម្ពន្ធតោ អត្ថវណ្ណនា វេទិតព្ពា. សង្ខេបោតិ ចេត្ថ វិក្ខេបស្ស ចេវ កិលេសានញ្ច ឧប្បត្តិវសេន ចិត្តស្ស លីនភាវោ វេទិតព្ពោ. វិក្ខេបោតិ ‘‘វិក្ខិបតិ ន កិលិស្សតី’’តិ ទ្វីសុ ឋានេសុ វុត្តវិក្ខេបវសេន ចិត្តស្ស ឧទ្ធតភាវោ វេទិតព្ពោតិ.

យុគនទ្ធកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. សច្ចកថា

សច្ចកថាវណ្ណនា

៨. ឥទានិ យុគនទ្ធគុណស្ស អរិយមគ្គស្ស វសេន សច្ចដ្ឋំ សច្ចបដិវេធវិសេសំ សច្ចលក្ខណាទិវិធានញ្ច ទស្សេន្តេន កថិតាយ សុត្តន្តបុព្ពង្គមាយ សច្ចកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. តត្ថ សុត្តន្តេ តាវ តថានីតិ យថាសភាវវសេន តច្ឆានិ. យថាសភាវភូតានេវ ហិ ធម្មជាតានិ សច្ចដ្ឋេន សច្ចានិ. សច្ចដ្ឋោ បឋមញាណនិទ្ទេសវណ្ណនាយំ វុត្តោ. អវិតថានីតិ វុត្តសភាវេ វិបរិយាយវិរហិតានិ. ន ហិ សច្ចានិ អសច្ចានិ នាម ហោន្តិ. អនញ្ញថានីតិ អញ្ញសភាវវិរហិតានិ. ន ហិ អសច្ចានិ សច្ចានិ នាម ហោន្តិ. ឥទំ ទុក្ខន្តិ, ភិក្ខវេ, តថមេតន្តិ ភិក្ខវេ, ឥទំ ទុក្ខន្តិ យំ វុច្ចតិ, ឯតំ យថាសភាវត្តា តថំ. ទុក្ខមេវ ហិ ទុក្ខំ. វុត្តសភាវេ វិបរិយាយាភាវតោ អវិតថំ. ន ហិ ទុក្ខំ អទុក្ខំ នាម ហោតិ. អញ្ញសភាវវិរហិតត្តា អនញ្ញថំ. ន ហិ ទុក្ខំ សមុទយាទិសភាវំ ហោតិ. សមុទយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

១. បឋមសុត្តន្តនិទ្ទេសវណ្ណនា

តថដ្ឋេនាតិ យថាសភាវដ្ឋេន. បីឡនដ្ឋាទយោ ញាណកថាយំ វុត្តត្ថាយេវ.

៩. ឯកប្បដិវេធានីតិ ឯកេន មគ្គញាណេន បដិវេធោ, ឯកតោ វា បដិវេធោ ឯតេសន្តិ ឯកប្បដិវេធានិ. អនត្តដ្ឋេនាតិ ចតុន្នម្បិ សច្ចានំ អត្តវិរហិតត្តា អនត្តដ្ឋេន. វុត្តញ្ហេតំ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៥៦៧) – បរមត្ថតោ ហិ សព្ពានេវ សច្ចានិ វេទកការកនិព្ពុតគមកាភាវតោ សុញ្ញានីតិ វេទិតព្ពានិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘ទុក្ខមេវ ហិ, ន កោចិ ទុក្ខិតោ, ការកោ ន, កិរិយាវ វិជ្ជតិ;

អត្ថិ និព្ពុតិ, ន និព្ពុតោ បុមា, មគ្គមត្ថិ, គមកោ ន វិជ្ជតី’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ២.៥៦៧);

អថ វា –

‘‘ធុវសុភសុខត្តសុញ្ញំ, បុរិមទ្វយមត្តសុញ្ញមមតបទំ;

ធុវសុខអត្តវិរហិតោ, មគ្គោ ឥតិ សុញ្ញតា តេសូ’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ២.៥៦៧);

សច្ចដ្ឋេនាតិ អវិសំវាទកដ្ឋេន. បដិវេធដ្ឋេនាតិ មគ្គក្ខណេ បដិវិជ្ឈិតព្ពដ្ឋេន. ឯកសង្គហិតានីតិ តថដ្ឋាទិនា ឯកេកេនេវ អត្ថេន សង្គហិតានិ, ឯកគណនំ គតានីតិ អត្ថោ. យំ ឯកសង្គហិតំ, តំ ឯកត្តន្តិ យស្មា ឯកេន សង្គហិតំ, តស្មា ឯកត្តន្តិ អត្ថោ. សច្ចានំ ពហុត្តេបិ ឯកត្តមបេក្ខិត្វា ឯកវចនំ កតំ. ឯកត្តំ ឯកេន ញាណេន បដិវិជ្ឈតីតិ បុព្ពភាគេ ចតុន្នំ សច្ចានំ នានត្តេកត្តំ ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេត្វា ឋិតោ មគ្គក្ខណេ ឯកេន មគ្គញាណេន តថដ្ឋាទិតំតំឯកត្តំ បដិវិជ្ឈតិ. កថំ? និរោធសច្ចស្ស តថដ្ឋាទិកេ ឯកត្តេ បដិវិទ្ធេ សេសសច្ចានម្បិ តថដ្ឋាទិកំ ឯកត្តំ បដិវិទ្ធមេវ ហោតិ. យថា បុព្ពភាគេ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ នានត្តេកត្តំ ស្វាវត្ថិតំ វវត្ថបេត្វា ឋិតស្ស មគ្គវុដ្ឋានកាលេ អនិច្ចតោ វា ទុក្ខតោ វា អនត្តតោ វា វុដ្ឋហន្តស្ស ឯកស្មិម្បិ ខន្ធេ អនិច្ចាទិតោ ទិដ្ឋេ សេសខន្ធាបិ អនិច្ចាទិតោ ទិដ្ឋាវ ហោន្តិ, ឯវមិទន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ទុក្ខស្ស ទុក្ខដ្ឋោ តថដ្ឋោតិ ទុក្ខសច្ចស្ស បីឡនដ្ឋាទិកោ ចតុព្ពិធោ អត្ថោ សភាវដ្ឋេន តថដ្ឋោ. សេសសច្ចេសុបិ ឯសេវ នយោ. សោយេវ ចតុព្ពិធោ អត្ថោ អត្តាភាវតោ អនត្តដ្ឋោ. វុត្តសភាវេ អវិសំវាទកតោ សច្ចដ្ឋោ. មគ្គក្ខណេ បដិវិជ្ឈិតព្ពតោ បដិវេធដ្ឋោ វុត្តោតិ វេទិតព្ពំ.

១០. យំ អនិច្ចន្តិអាទិ សាមញ្ញលក្ខណបុព្ពង្គមំ កត្វា ទស្សិតំ. តត្ថ យំ អនិច្ចំ, តំ ទុក្ខំ. យំ ទុក្ខំ, តំ អនិច្ចន្តិ ទុក្ខសមុទយមគ្គា គហិតា. តានិ ហិ តីណិ សច្ចានិ អនិច្ចានិ ចេវ អនិច្ចត្តា ទុក្ខានិ ច. យំ អនិច្ចញ្ច ទុក្ខញ្ច, តំ អនត្តាតិ តានិយេវ តីណិ គហិតានិ. យំ អនិច្ចញ្ច ទុក្ខញ្ច អនត្តា ចាតិ តេហិ តីហិ សហ និរោធសច្ចញ្ច សង្គហិតំ. ចត្តារិបិ ហិ អនត្តាយេវ. តំ តថន្តិ តំ សច្ចចតុក្កំ សភាវភូតំ. តំ សច្ចន្តិ តទេវ សច្ចចតុក្កំ យថាសភាវេ អវិសំវាទកំ. នវហាការេហីតិអាទីសុ ‘‘សព្ពំ, ភិក្ខវេ, អភិញ្ញេយ្យ’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.៣; សំ. និ. ៤.៤៦) វចនតោ អភិញ្ញដ្ឋេន, ទុក្ខស្ស បរិញ្ញដ្ឋេ, សមុទយស្ស បហានដ្ឋេ, មគ្គស្ស ភាវនដ្ឋេ, និរោធស្ស សច្ឆិកិរិយដ្ឋេ អាវេនិកេបិ ឥធ ចតូសុបិ សច្ចេសុ ញាតបរិញ្ញាសព្ភាវតោ បរិញ្ញដ្ឋេន, ចតុសច្ចទស្សនេន បហានសព្ភាវតោ បហានដ្ឋេន, ចតុសច្ចភាវនាសព្ភាវតោ ភាវនដ្ឋេន, ចតុន្នំ សច្ចានំ សច្ឆិកិរិយសព្ភាវតោ សច្ឆិកិរិយដ្ឋេនាតិ និទ្ទិដ្ឋន្តិ វេទិតព្ពំ. នវហាការេហិ តថដ្ឋេនាតិអាទីសុ បឋមំ វុត្តនយេនេវ យោជនា កាតព្ពា.

១១. ទ្វាទសហិ អាការេហីតិអាទីសុ តថដ្ឋាទយោ ញាណកថាយំ វុត្តត្ថា. ឯតេសំ និទ្ទេសេបិ វុត្តនយេនេវ យោជនា វេទិតព្ពា.

១២. សច្ចានំ កតិ លក្ខណានីតិអាទីសុ ឧបរិ វត្តព្ពានិ ឆ លក្ខណានិ សង្ខតាសង្ខតវសេន ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា ទ្វេ លក្ខណានីតិ អាហ. តត្ថ សង្ខតលក្ខណញ្ច អសង្ខតលក្ខណញ្ចាតិ ‘‘តីណិមានិ, ភិក្ខវេ, សង្ខតស្ស សង្ខតលក្ខណានិ ឧប្បាទោ បញ្ញាយតិ, វយោ បញ្ញាយតិ, ឋិតស្ស អញ្ញថត្តំ បញ្ញាយតិ. តីណិមានិ, ភិក្ខវេ, អសង្ខតស្ស អសង្ខតលក្ខណានិ ន ឧប្បាទោ បញ្ញាយតិ, ន វយោ បញ្ញាយតិ, ន ឋិតស្ស អញ្ញថត្តំ បញ្ញាយតី’’តិ (អ. និ. ៣.៤៧-៤៨) ឯវំ វុត្តំ សង្ខតស្ស សង្ខតមិតិ លក្ខណញ្ច អសង្ខតស្ស អសង្ខតមិតិ លក្ខណញ្ច. សង្ខតំ បន ន លក្ខណំ, លក្ខណំ ន សង្ខតំ. ន ច សង្ខតំ វិនា លក្ខណំ បញ្ញាបេតុំ សក្កា, នបិ លក្ខណំ វិនា សង្ខតំ. លក្ខណេន បន សង្ខតំ បាកដំ ហោតិ.

បុន តទេវ លក្ខណទ្វយំ វិត្ថារតោ ទស្សេន្តោ ឆ លក្ខណានីតិ អាហ. សង្ខតានំ សច្ចានន្តិ ទុក្ខសមុទយមគ្គសច្ចានំ. តានិ ហិ បច្ចយេហិ សង្គម្ម កតត្តា សង្ខតានិ. ឧប្បាទោតិ ជាតិ. បញ្ញាយតីតិ ជានីយតិ. វយោតិ ភង្គោ. ឋិតានំ អញ្ញថត្តន្តិ ឋិតិប្បត្តានំ អញ្ញថាភាវោ ជរា. តិណ្ណំ សង្ខតសច្ចានំ និប្ផន្នត្តា ឧប្បាទវយញ្ញថត្តំ វុត្តំ, តេសំយេវ បន ឧប្បាទស្ស, ជរាយ ភង្គស្ស ច អនិប្ផន្នត្តា ឧប្បាទវយញ្ញថត្តំ ន វត្តព្ពំ. សង្ខតនិស្សិតត្តា ឧប្បាទវយញ្ញថត្តំ ន បញ្ញាយតីតិ ន វត្តព្ពំ. សង្ខតវិការត្តា បន សង្ខតន្តិ វត្តព្ពំ. ទុក្ខសមុទយានំ ឧប្បាទជរាភង្គា សច្ចបរិយាបន្នា, មគ្គសច្ចស្ស ឧប្បាទជរាភង្គា ន សច្ចបរិយាបន្នាតិ វទន្តិ. តត្ថ ‘‘សង្ខតានំ ឧប្បាទក្ខណេ សង្ខតាបិ ឧប្បាទលក្ខណម្បិ កាលសង្ខាតោ តស្ស ខណោបិ បញ្ញាយតិ, ឧប្បាទេ វីតិវត្តេ សង្ខតាបិ ជរាលក្ខណម្បិ កាលសង្ខាតោ តស្ស ខណោបិ បញ្ញាយតិ, ភង្គក្ខណេ សង្ខតាបិ ជរាបិ ភង្គលក្ខណម្បិ កាលសង្ខាតោ តស្ស ខណោបិ បញ្ញាយតី’’តិ ខន្ធកវគ្គដ្ឋកថាយំ (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.៣.៣៧-៣៨) វុត្តំ. អសង្ខតស្ស សច្ចស្សាតិ និរោធសច្ចស្ស. តញ្ហិ បច្ចយេហិ សមាគម្ម អកតត្តា សយមេវ និប្ផន្នន្តិ អសង្ខតំ. ឋិតស្សាតិ និច្ចត្តា ឋិតស្ស, ន ឋានប្បត្តត្តា. បុន តទេវ លក្ខណទ្វយំ វិត្ថារតោ ទស្សេន្តោ ទ្វាទស លក្ខណានីតិ អាហ.

ចតុន្នំ សច្ចានំ កតិ កុសលាតិអាទីសុ អព្យាកតន្តិ វិបាកាព្យាកតំ កិរិយាព្យាកតំ រូបាព្យាកតំ និព្ពានាព្យាកតន្តិ ចតូសុ អព្យាកតេសុ និព្ពានាព្យាកតំ. ចត្តារិបិ ហិ កុសលាកុសលលក្ខណេន ន ព្យាកតត្តា អព្យាកតានិ. សិយា កុសលន្តិ កាមាវចររូបាវចរារូបាវចរកុសលានំ វសេន កុសលម្បិ ភវេយ្យ. សិយា អកុសលន្តិ តណ្ហំ ឋបេត្វា សេសាកុសលវសេន. សិយា អព្យាកតន្តិ កាមាវចររូបាវចរារូបាវចរវិបាកកិរិយានំ រូបានញ្ច វសេន. សិយា តីណិ សច្ចានីតិអាទីសុ សង្គហិតានីតិ គណិតានិ. វត្ថុវសេនាតិ អកុសលកុសលាព្យាកតទុក្ខសមុទយនិរោធមគ្គសង្ខាតវត្ថុវសេន. យំ ទុក្ខសច្ចំ អកុសលន្តិ ឋបេត្វា តណ្ហំ អវសេសំ អកុសលំ. អកុសលដ្ឋេន ទ្វេ សច្ចានិ ឯកសច្ចេន សង្គហិតានីតិ ឥមានិ ទ្វេ ទុក្ខសមុទយសច្ចានិ អកុសលដ្ឋេន ឯកសច្ចេន សង្គហិតានិ, អកុសលសច្ចំ នាម ហោតីតិ អត្ថោ. ឯកសច្ចំ ទ្វីហិ សច្ចេហិ សង្គហិតន្តិ ឯកំ អកុសលសច្ចំ ទ្វីហិ ទុក្ខសមុទយសច្ចេហិ សង្គហិតំ. យំ ទុក្ខសច្ចំ កុសលន្តិ តេភូមកំ កុសលំ. ឥមានិ ទ្វេ ទុក្ខមគ្គសច្ចានិ កុសលដ្ឋេន ឯកសច្ចេន សង្គហិតានិ, កុសលសច្ចំ នាម ហោតិ. ឯកំ កុសលសច្ចំ ទ្វីហិ ទុក្ខមគ្គសច្ចេហិ សង្គហិតំ. យំ ទុក្ខសច្ចំ អព្យាកតន្តិ តេភូមកវិបាកកិរិយា រូបញ្ច. ឥមានិ ទ្វេ ទុក្ខនិរោធសច្ចានិ អព្យាកតដ្ឋេន ឯកសច្ចេន សង្គហិតានិ, ឯកំ អព្យាកតសច្ចំ នាម ហោតិ. ឯកំ អព្យាកតសច្ចំ ទ្វីហិ ទុក្ខនិរោធសច្ចេហិ សង្គហិតំ. តីណិ សច្ចានិ ឯកសច្ចេន សង្គហិតានីតិ សមុទយមគ្គនិរោធសច្ចានិ ឯកេន អកុសលកុសលាព្យាកតភូតេន ទុក្ខសច្ចេន សង្គហិតានិ. ឯកំ សច្ចំ តីហិ សច្ចេហិ សង្គហិតន្តិ ឯកំ ទុក្ខសច្ចំ វិសុំ អកុសលកុសលអព្យាកតភូតេហិ សមុទយមគ្គនិរោធសច្ចេហិ សង្គហិតំ. កេចិ បន ‘‘ទុក្ខសមុទយសច្ចានិ អកុសលដ្ឋេន សមុទយសច្ចេន សង្គហិតានិ, ទុក្ខមគ្គសច្ចានិ កុសលដ្ឋេន មគ្គសច្ចេន សង្គហិតានិ, ន ទស្សនដ្ឋេន. ទុក្ខនិរោធសច្ចានិ អព្យាកតដ្ឋេន និរោធសច្ចេន សង្គហិតានិ, ន អសង្ខតដ្ឋេនា’’តិ វណ្ណយន្តិ.

២. ទុតិយសុត្តន្តបាឡិវណ្ណនា

១៣. បុន អញ្ញស្ស សុត្តន្តស្ស អត្ថវសេន សច្ចប្បដិវេធំ និទ្ទិសិតុកាមោ បុព្ពេ មេ, ភិក្ខវេតិអាទិកំ សុត្តន្តំ អាហរិត្វា ទស្សេសិ. តត្ថ បុព្ពេ មេ, ភិក្ខវេ, សម្ពោធាតិ ភិក្ខវេ, មម សម្ពោធិតោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណតោ បុព្ពេ. អនភិសម្ពុទ្ធស្សាតិ សព្ពធម្មេ អប្បដិវិទ្ធស្ស. ពោធិសត្តស្សេវ សតោតិ ពោធិសត្តភូតស្សេវ. ឯតទហោសីតិ ពោធិបល្លង្កេ និសិន្នស្ស ឯតំ បរិវិតក្កិតំ អហោសិ. អស្សាទោតិ អស្សាទីយតីតិ អស្សាទោ. អាទីនវោតិ ទោសោ. និស្សរណន្តិ អបគមនំ. សុខន្តិ សុខយតីតិ សុខំ, យស្សុប្បជ្ជតិ, តំ សុខិតំ ករោតីតិ អត្ថោ. សោមនស្សន្តិ បីតិសោមនស្សយោគតោ សោភនំ មនោ អស្សាតិ សុមនោ, សុមនស្ស ភាវោ សោមនស្សំ, សុខមេវ បីតិយោគតោ វិសេសិតំ. អនិច្ចន្តិ អទ្ធុវំ. ទុក្ខន្តិ ទុក្ខវត្ថុត្តា សង្ខារទុក្ខត្តា ច ទុក្ខំ. វិបរិណាមធម្មន្តិ អវសី ហុត្វា ជរាភង្គវសេន បរិវត្តនបកតិកំ. ឯតេន អនត្តភាវោ វុត្តោ ហោតិ. ឆន្ទរាគវិនយោតិ ឆន្ទសង្ខាតស្ស រាគស្ស សំវរណំ, ន វណ្ណរាគស្ស. ឆន្ទរាគប្បហានន្តិ តស្សេវ ឆន្ទរាគស្ស បជហនំ.

យាវកីវញ្ចាតិអាទីសុ យាវ ឥមេសំ បញ្ចន្នំ ឧបាទានក្ខន្ធានំ…បេ… យថាភូតំ នាព្ភញ្ញាសិំ ន អធិកេន ញាណេន បដិវិជ្ឈិំ, តាវ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អនុត្តរំ សព្ពញ្ញុភាវំ អភិសម្ពុទ្ធោ អភិសមេតាវី អរហន្តិ នេវាហំ បច្ចញ្ញាសិំ នេវ បដិញ្ញំ អកាសិន្តិ សម្ពន្ធតោ អត្ថោ. កីវញ្ចាតិ និបាតមត្តំ. យតោតិ យស្មា, យទា វា. អថាតិ អនន្តរំ. ញាណញ្ច បន មេ ទស្សនំ ឧទបាទីតិ ទស្សនកិច្ចករណេន ទស្សនសង្ខាតំ បច្ចវេក្ខណញាណញ្ច មេ ឧប្បជ្ជិ. អកុប្បាតិ កោបេតុំ ចាលេតុំ អសក្កុណេយ្យា. វិមុត្តីតិ អរហត្តផលវិមុត្តិ. ឯតាយ ឯវ ផលបច្ចវេក្ខណាយ មគ្គនិព្ពានបច្ចវេក្ខណាបិ វុត្តាវ ហោន្តិ. អយមន្តិមា ជាតីតិ អយំ បច្ឆិមា ខន្ធប្បវត្តិ. នត្ថិទានិ បុនព្ភវោតិ ឥទានិ បុន ឧប្បត្តិ នត្ថិ. ឯតេន បហីនកិលេសបច្ចវេក្ខណា វុត្តា. អរហតោ ហិ អវសិដ្ឋកិលេសបច្ចវេក្ខណា ន ហោតិ.

៣. ទុតិយសុត្តន្តនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៤. សច្ចប្បដិវេធញាណយោជនក្កមេ ច អយំ រូបស្ស អស្សាទោតិ បហានប្បដិវេធោតិ បុព្ពភាគេ ‘‘អយំ តណ្ហាសម្បយុត្តោ រូបស្ស អស្សាទោ’’តិ ញត្វា មគ្គក្ខណេ សមុទយប្បហានសង្ខាតោ សមុទយសច្ចប្បដិវេធោ. សមុទយសច្ចន្តិ សមុទយសច្ចប្បដិវេធញាណំ. អរិយសច្ចារម្មណញាណម្បិ ហិ ‘‘យេ កេចិ កុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ សង្គហំ គច្ឆន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣០០) វិយ ‘‘សច្ច’’ន្តិ វុច្ចតិ. អយំ រូបស្ស អាទីនវោតិ បរិញ្ញាបដិវេធោតិ បុព្ពភាគេ ‘‘អយំ រូបស្ស អាទីនវោ’’តិ ញត្វា មគ្គក្ខណេ ទុក្ខបរិញ្ញាសង្ខាតោ ទុក្ខសច្ចប្បដិវេធោ. ទុក្ខសច្ចន្តិ ទុក្ខសច្ចប្បដិវេធញាណំ. ឥទំ រូបស្ស និស្សរណន្តិ សច្ឆិកិរិយាបដិវេធោតិ បុព្ពភាគេ ‘‘ឥទំ រូបស្ស និស្សរណ’’ន្តិ ញត្វា មគ្គក្ខណេ និរោធសច្ឆិកិរិយាសង្ខាតោ និរោធសច្ចប្បដិវេធោ. និរោធសច្ចន្តិ និរោធសច្ចារម្មណំ និរោធសច្ចប្បដិវេធញាណំ. យា ឥមេសុ តីសុ ឋានេសូតិ ឥមេសុ យថាវុត្តេសុ តីសុ សមុទយទុក្ខនិរោធេសុ បដិវេធវសេន បវត្តា យា ទិដ្ឋិ យោ សង្កប្បោតិ យោជនា. ភាវនាបដិវេធោតិ អយំ មគ្គភាវនាសង្ខាតោ មគ្គសច្ចប្បដិវេធោ. មគ្គសច្ចន្តិ មគ្គសច្ចប្បដិវេធញាណំ.

១៥. បុន អបរេន បរិយាយេន សច្ចានិ ច សច្ចប្បដិវេធញ្ច ទស្សេន្តោ សច្ចន្តិ កតិហាការេហិ សច្ចន្តិអាទិមាហ. តត្ថ យស្មា សព្ពេបិ សព្ពញ្ញុពោធិសត្តា ពោធិបល្លង្កេ និសិន្នា ជរាមរណាទិកស្ស ទុក្ខសច្ចស្ស ជាតិអាទិកំ សមុទយសច្ចំ ‘‘កិំ នុ ខោ’’តិ ឯសន្តិ, តថា ឯសន្តា ច ជរាមរណាទិកស្ស ទុក្ខសច្ចស្ស ជាតិអាទិកំ សមុទយសច្ចំ ‘‘បច្ចយោ’’តិ វវត្ថបេន្តោ បរិគ្គណ្ហន្តិ, តស្មា សា ច ឯសនា សោ ច បរិគ្គហោ សច្ចានំ ឯសនត្តា បរិគ្គហត្តា ច ‘‘សច្ច’’ន្តិ កត្វា ឯសនដ្ឋេន បរិគ្គហដ្ឋេនាតិ វុត្តំ. អយញ្ច វិធិ បច្ចេកពុទ្ធានម្បិ បច្ចយបរិគ្គហេ លព្ភតិយេវ, សាវកានំ បន អនុស្សវវសេន បច្ចយបរិគ្គហេ លព្ភតិ. បដិវេធដ្ឋេនាតិ បុព្ពភាគេ តថា ឯសិតានំ បរិគ្គហិតានញ្ច មគ្គក្ខណេ ឯកបដិវេធដ្ឋេន.

កិំនិទានន្តិអាទីសុ និទានាទីនិ សព្ពានិ ការណវេវចនានិ. ការណញ្ហិ យស្មា ផលំ និទេតិ ‘‘ហន្ទ នំ គណ្ហថា’’តិ អប្បេតិ វិយ, តស្មា ‘‘និទាន’’ន្តិ វុច្ចតិ. យស្មា ផលំ តតោ សមុទេតិ, ជាយតិ, បភវតិ; តស្មា សមុទយោ, ជាតិ, បភវោតិ វុច្ចតិ. អយំ បនេត្ថ អត្ថោ – កិំ និទានំ ឯតស្សាតិ កិំនិទានំ. កោ សមុទយោ ឯតស្សាតិ កិំសមុទយំ. កា ជាតិ ឯតស្សាតិ កិំជាតិកំ. កោ បភវោ ឯតស្សាតិ កិំបភវំ. យស្មា បន តស្ស ជាតិ យថាវុត្តេន អត្ថេន និទានញ្ចេវ សមុទយោ ច ជាតិ ច បភវោ ច, តស្មា ជាតិនិទានន្តិអាទិមាហ. ជរាមរណន្តិ ទុក្ខសច្ចំ. ជរាមរណសមុទយន្តិ តស្ស បច្ចយំ សមុទយសច្ចំ. ជរាមរណនិរោធន្តិ និរោធសច្ចំ. ជរាមរណនិរោធគាមិនិំ បដិបទន្តិ មគ្គសច្ចំ. ឥមិនាវ នយេន សព្ពបទេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

១៦. និរោធប្បជាននាតិ អារម្មណករណេន និរោធស្ស បជាននា. ជាតិ សិយា ទុក្ខសច្ចំ, សិយា សមុទយសច្ចន្តិ ភវបច្ចយា បញ្ញាយនដ្ឋេន ទុក្ខសច្ចំ, ជរាមរណស្ស បច្ចយដ្ឋេន សមុទយសច្ចំ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. អវិជ្ជា សិយា ទុក្ខសច្ចន្តិ បន អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយដ្ឋេនាតិ.

សច្ចកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ពោជ្ឈង្គកថា

ពោជ្ឈង្គកថាវណ្ណនា

១៧. ឥទានិ សច្ចប្បដិវេធសិទ្ធំ ពោជ្ឈង្គវិសេសំ ទស្សេន្តេន កថិតាយ សុត្តន្តបុព្ពង្គមាយ ពោជ្ឈង្គកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. តត្ថ សុត្តន្តេ តាវ ពោជ្ឈង្គាតិ ពោធិយា, ពោធិស្ស វា អង្គាតិ ពោជ្ឈង្គា. កិំ វុត្តំ ហោតិ (សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៥.១៨២) – យា ហិ អយំ ធម្មសាមគ្គី, យាយ លោកុត្តរមគ្គក្ខណេ ឧប្បជ្ជមានាយ លីនុទ្ធច្ចបតិដ្ឋានាយូហនកាមសុខត្តកិលមថានុយោគឧច្ឆេទសស្សតាភិនិវេសាទីនំ អនេកេសំ ឧបទ្ទវានំ បដិបក្ខភូតាយ សតិធម្មវិចយវីរិយបីតិបស្សទ្ធិសមាធិឧបេក្ខាសង្ខាតាយ ធម្មសាមគ្គិយា អរិយសាវកោ ពុជ្ឈតីតិ កត្វា ពោធីតិ វុច្ចតិ, ពុជ្ឈតីតិ កិលេសសន្តាននិទ្ទាយ វុដ្ឋហតិ, ចត្តារិ វា អរិយសច្ចានិ បដិវិជ្ឈតិ, និព្ពានមេវ វា សច្ឆិករោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ – ‘‘សត្ត ពោជ្ឈង្គេ ភាវេត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៧៨; ទី. និ. ៣.១៤៣). តស្សា ធម្មសាមគ្គីសង្ខាតាយ ពោធិយា អង្គាតិ ពោជ្ឈង្គា ឈានង្គមគ្គង្គាទយោ វិយ. យោបេស យថាវុត្តប្បការាយ ឯតាយ ធម្មសាមគ្គិយា ពុជ្ឈតីតិ កត្វា អរិយសាវកោ ពោធីតិ វុច្ចតិ, តស្ស ពោធិស្ស អង្គាតិបិ ពោជ្ឈង្គា សេនង្គរថង្គាទយោ វិយ. តេនាហុ អដ្ឋកថាចរិយា ‘‘ពុជ្ឈនកស្ស បុគ្គលស្ស អង្គាតិ ពោជ្ឈង្គា’’តិ. សតិសម្ពោជ្ឈង្គាទីនំ អត្ថោ អភិញ្ញេយ្យនិទ្ទេសេ វុត្តោ.

ពោជ្ឈង្គត្ថនិទ្ទេសេ ពោធាយ សំវត្តន្តីតិ ពុជ្ឈនត្ថាយ សំវត្តន្តិ. កស្ស ពុជ្ឈនត្ថាយ? មគ្គផលេហិ និព្ពានស្ស បច្ចវេក្ខណាយ កតកិច្ចស្ស ពុជ្ឈនត្ថាយ, មគ្គេន វា កិលេសនិទ្ទាតោ បពុជ្ឈនត្ថាយ ផលេន បពុទ្ធភាវត្ថាយាបីតិ វុត្តំ ហោតិ. ពលវវិបស្សនាយបិ ពោជ្ឈង្គា ពោធាយ សំវត្តន្តិ. តស្មា អយំ វិបស្សនាមគ្គផលពោជ្ឈង្គានំ សាធារណត្ថោ. តីសុបិ ហិ ឋានេសុ ពោធាយ និព្ពានបដិវេធាយ សំវត្តន្តិ. ឯតេន ពោធិយា អង្គាតិ ពោជ្ឈង្គាតិ វុត្តំ ហោតិ. ពុជ្ឈន្តីតិ ពោជ្ឈង្គាតិអាទីហិ បញ្ចហិ ចតុក្កេហិ វុត្តានំ ពោជ្ឈង្គានំ ឧប្បត្តិដ្ឋានំ អភិញ្ញេយ្យនិទ្ទេសេ វុត្តំ. អបិ ច ពុជ្ឈន្តីតិ ពោជ្ឈង្គានំ សកិច្ចករណេ សមត្ថភាវទស្សនត្ថំ កត្តុនិទ្ទេសោ. ពុជ្ឈនដ្ឋេនាតិ សកិច្ចករណសមត្ថត្តេបិ សតិ កត្តុនោ អភាវទស្សនត្ថំ ភាវនិទ្ទេសោ. ពោធេន្តីតិ ពោជ្ឈង្គភាវនាយ ពុជ្ឈន្តានំ យោគីនំ បយោជកត្តា ពោជ្ឈង្គានំ ហេតុកត្តុនិទ្ទេសោ. ពោធនដ្ឋេនាតិ បឋមំ វុត្តនយេនេវ បយោជកហេតុកត្តុនា ភាវនិទ្ទេសោ. ឯតេហិ ពោធិយា អង្គា ពោជ្ឈង្គាតិ វុត្តំ ហោតិ. ពោធិបក្ខិយដ្ឋេនាតិ ពុជ្ឈនដ្ឋេន ពោធីតិ លទ្ធនាមស្ស យោគិស្ស បក្ខេ ភវត្តា. អយមេតេសំ យោគិនោ ឧបការកត្តនិទ្ទេសោ. ឯតេហិ ពោធិស្ស អង្គាតិ ពោជ្ឈង្គាតិ វុត្តំ ហោតិ. ពុទ្ធិលភនដ្ឋេនាតិអាទិកេ ឆក្កេ ពុទ្ធិលភនដ្ឋេនាតិ យោគាវចរេន ពុទ្ធិយា បាបុណនដ្ឋេន. រោបនដ្ឋេនាតិ សត្តានំ បតិដ្ឋាបនដ្ឋេន. បាបនដ្ឋេនាតិ បតិដ្ឋាបិតាយ និដ្ឋាបនដ្ឋេន. ឥមេ វិបស្សនាពោជ្ឈង្គា បតិ-អភិ-សំ-ឥតិ តីហិ ឧបសគ្គេហិ វិសេសិតា មគ្គផលពោជ្ឈង្គាតិ វទន្តិ. សព្ពេសម្បិ ធម្មវោហារេន និទ្ទិដ្ឋានំ ពោជ្ឈង្គានំ ពោធិយា អង្គាតិ ពោជ្ឈង្គាតិ វុត្តំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

មូលមូលកាទិទសកវណ្ណនា

១៨. មូលដ្ឋេនាតិអាទិកេ មូលមូលកេ ទសកេ មូលដ្ឋេនាតិ វិបស្សនាទីសុ បុរិមា បុរិមា ពោជ្ឈង្គា បច្ឆិមានំ បច្ឆិមានំ ពោជ្ឈង្គានញ្ច សហជាតធម្មានញ្ច អញ្ញមញ្ញញ្ច មូលដ្ឋេន. មូលចរិយដ្ឋេនាតិ មូលំ ហុត្វា ចរិយា បវត្តិ មូលចរិយា. តេន មូលចរិយដ្ឋេន, មូលំ ហុត្វា បវត្តនដ្ឋេនាតិ អត្ថោ. មូលបរិគ្គហដ្ឋេនាតិ តេ ឯវ ពោជ្ឈង្គា អាទិតោ បភុតិ ឧប្បាទនត្ថាយ បរិគយ្ហមានត្តា បរិគ្គហា, មូលានិយេវ បរិគ្គហា មូលបរិគ្គហា. តេន មូលបរិគ្គហដ្ឋេន. តេ ឯវ អញ្ញមញ្ញំ បរិវារវសេន បរិវារដ្ឋេន. ភាវនាបារិបូរិវសេន បរិបូរណដ្ឋេន. និដ្ឋំ បាបុណនវសេន បរិបាកដ្ឋេន. តេ ឯវ មូលានិ ច ឆព្ពិធា បភេទភិន្នត្តា បដិសម្ភិទា ចាតិ មូលបដិសម្ភិទា. តេន មូលបដិសម្ភិទដ្ឋេន. មូលបដិសម្ភិទាបាបនដ្ឋេនាតិ ពោជ្ឈង្គភាវនានុយុត្តស្ស យោគិនោ តំ មូលបដិសម្ភិទំ បាបនដ្ឋេន. តស្សេវ យោគិនោ តស្សា មូលបដិសម្ភិទាយ វសីភាវដ្ឋេន. សេសេសុបិ ឦទិសេសុ បុគ្គលវោហារេសុ ពោធិស្ស អង្គាតិ ពោជ្ឈង្គាតិ វុត្តំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. មូលបដិសម្ភិទាយ វសីភាវប្បត្តានម្បីតិ ឦទិសេសុបិ និដ្ឋាវចនេសុ ផលពោជ្ឈង្គាតិ វេទិតព្ពំ. វសីភាវំ បត្តានន្តិបិ បាឋោ.

មូលមូលកទសកំ និដ្ឋិតំ.

សេសេសុបិ ហេតុមូលកាទីសុ នវសុ ទសកេសុ ឥមិនាវ នយេន សាធារណវចនានំ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អសាធារណេសុ បន យថាវុត្តា ឯវ ពោជ្ឈង្គា យថាវុត្តានំ ធម្មានំ ជនកត្តា ហេតូ នាម ហោន្តិ. ឧបត្ថម្ភកត្តា បច្ចយា នាម. តេ ឯវ តទង្គសមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិវិសុទ្ធិភូតត្តា វិសុទ្ធិ នាម. វជ្ជវិរហិតត្តា អនវជ្ជា នាម. ‘‘សព្ពេបិ កុសលា ធម្មា នេក្ខម្ម’’ន្តិ វចនតោ នេក្ខម្មំ នាម. កិលេសេហិ វិមុត្តត្តា តទង្គវិមុត្តិអាទិវសេន វិមុត្តិ នាម. មគ្គផលពោជ្ឈង្គា វិសយីភូតេហិ អាសវេហិ វិរហិតត្តា អនាសវា. តិវិធាបិ ពោជ្ឈង្គា កិលេសេហិ សុញ្ញត្តា តទង្គវិវេកាទិវសេន វិវេកា. វិបស្សនាមគ្គពោជ្ឈង្គា បរិច្ចាគវោសគ្គត្តា បក្ខន្ទនវោសគ្គត្តា ច វោសគ្គា. ផលពោជ្ឈង្គា បក្ខន្ទនវោសគ្គត្តា វោសគ្គា.

១៩. មូលដ្ឋំ ពុជ្ឈន្តីតិអាទយោ ឯកេកបទវសេន និទ្ទិដ្ឋា នវ ទសកា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. វសីភាវប្បត្តានន្តិ បទំ បន វត្តមានវចនាភាវេន ន យោជិតំ. បរិគ្គហដ្ឋាទយោ អភិញ្ញេយ្យនិទ្ទេសេ វុត្តត្ថា.

២០. បុន ថេរោ អត្តនា ទេសិតំ សុត្តន្តំ ឧទ្ទិសិត្វា តស្ស និទ្ទេសវសេន ពោជ្ឈង្គវិធិំ ទស្សេតុកាមោ ឯកំ សមយន្តិអាទិកំ និទានំ វត្វា សុត្តន្តំ តាវ ឧទ្ទិសិ. អត្តនា ទេសិតសុត្តត្តា ឯវ ចេត្ថ ឯវំ មេ សុតន្តិ ន វុត្តំ. អាយស្មា សារិបុត្តោតិ បនេត្ថ ទេសកព្យត្តិភាវត្ថំ អត្តានំ បរំ វិយ កត្វា វុត្តំ. ឦទិសញ្ហិ វចនំ លោកេ គន្ថេសុ បយុជ្ជន្តិ. បុព្ពណ្ហសមយន្តិ សកលំ បុព្ពណ្ហសមយំ. អច្ចន្តសំយោគត្ថេ ឧបយោគវចនំ. សេសទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ ឥតិ ចេ មេ ហោតីតិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោតិ ឯវញ្ចេ មយ្ហំ ហោតិ. អប្បមាណោតិ មេ ហោតីតិ អប្បមាណោតិ ឯវំ មេ ហោតិ. សុសមារទ្ធោតិ មេ ហោតីតិ សុដ្ឋុ បរិបុណ្ណោតិ ឯវំ មេ ហោតិ. តិដ្ឋន្តន្តិ និព្ពានារម្មណេ បវត្តិវសេន តិដ្ឋន្តំ. ចវតីតិ និព្ពានារម្មណតោ អបគច្ឆតិ. សេសពោជ្ឈង្គេសុបិ ឯសេវ នយោ.

រាជមហាមត្តស្សាតិ រញ្ញោ មហាអមច្ចស្ស, មហតិយា វា ភោគមត្តាយ ភោគប្បមាណេន សមន្នាគតស្ស. នានារត្តានន្តិ នានារង្គរត្តានំ, បូរណត្ថេ សាមិវចនំ, នានារត្តេហីតិ អត្ថោ. ទុស្សករណ្ឌកោតិ ទុស្សបេឡា. ទុស្សយុគន្តិ វត្ថយុគលំ. បារុបិតុន្តិ អច្ឆាទេតុំ. ឥមស្មិំ សុត្តន្តេ ថេរស្ស ផលពោជ្ឈង្គា កថិតា. យទា ហិ ថេរោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ សីសំ កត្វា ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ, តទា ឥតរេ តទន្វយា ហោន្តិ. យទា ធម្មវិចយាទីសុ អញ្ញតរំ, តទា សេសាបិ តទន្វយា ហោន្តីតិ ឯវំ ផលសមាបត្តិយា អត្តនោ ចិណ្ណវសីភាវំ ទស្សេន្តោ ថេរោ ឥមំ សុត្តន្តំ កថេសីតិ.

សុត្តន្តនិទ្ទេសវណ្ណនា

២១. កថំ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ ឥតិ ចេ ហោតីតិ ពោជ្ឈង្គោតិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ សីសំ កត្វា ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជន្តស្ស អញ្ញេសុ ពោជ្ឈង្គេសុ វិជ្ជមានេសុ ឯវំ អយំ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ ហោតីតិ ឥតិ ចេ បវត្តស្ស កថំ សោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ ហោតីតិ អត្ថោ. យាវតា និរោធូបដ្ឋាតីតិ យត្តកេន កាលេន និរោធោ ឧបដ្ឋាតិ, យត្តកេ កាលេ អារម្មណតោ និព្ពានំ ឧបដ្ឋាតីតិ អត្ថោ. យាវតា អច្ចីតិ យត្តកេន បរិមាណេន ជាលា. កថំ អប្បមាណោ ឥតិ ចេ ហោតីតិ ពោជ្ឈង្គោតិ ន អប្បមាណេបិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គេ វិជ្ជមានេ ឯវំ អយំ អប្បមាណោ ហោតីតិ ឥតិ ចេ បវត្តស្ស សោ អប្បមាណោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ កថំ ហោតីតិ អត្ថោ. បមាណពទ្ធាតិ កិលេសា ច បរិយុដ្ឋានា ច បោនោភវិកសង្ខារា ច បមាណពទ្ធា នាម ហោន្តិ. ‘‘រាគោបមាណករណោ, ទោសោ បមាណករណោ, មោហោ បមាណករណោ’’តិ (ម. និ. ១.៤៥៩) វចនតោ រាគាទយោ យស្ស ឧប្បជ្ជន្តិ, ‘‘អយំ ឯត្តកោ’’តិ តស្ស បមាណករណតោ បមាណំ នាម. តស្មិំ បមាណេ ពទ្ធា បដិពទ្ធា អាយត្តាតិ កិលេសាទយោ បមាណពទ្ធា នាម ហោន្តិ. កិលេសាតិ អនុសយភូតា, បរិយុដ្ឋានាតិ សមុទាចារប្បត្តកិលេសា. សង្ខារា បោនោភវិកាតិ បុនប្បុនំ ភវករណំ បុនភវោ, បុនភវោ សីលមេតេសន្តិ បោនភវិកា, បោនភវិកា ឯវ បោនោភវិកា. កុសលាកុសលកម្មសង្ខាតា សង្ខារា. អប្បមាណោតិ វុត្តប្បការស្ស បមាណស្ស អភាវេន អប្បមាណោ. មគ្គផលានម្បិ អប្បមាណត្តា តតោ វិសេសនត្ថំ អចលដ្ឋេន អសង្ខតដ្ឋេនាតិ វុត្តំ. ភង្គាភាវតោ អចលោ, បច្ចយាភាវតោ អសង្ខតោ. យោ ហិ អចលោ អសង្ខតោ ច, សោ អតិវិយ បមាណវិរហិតោ ហោតិ.

កថំ សុសមារទ្ធោ ឥតិ ចេ ហោតីតិ ពោជ្ឈង្គោតិ អនន្តរំ វុត្តនយេន យោជេតព្ពំ. វិសមាតិ សយញ្ច វិសមត្តា, វិសមស្ស ច ភាវស្ស ហេតុត្តា វិសមា. សមធម្មោតិ សន្តដ្ឋេន បណីតដ្ឋេន សមោ ធម្មោ. បមាណាភាវតោ សន្តោ. ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, ធម្មា សង្ខតា វា អសង្ខតា វា, វិរាគោ តេសំ ធម្មានំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិ (អ. និ. ៤.៣៤; ឥតិវុ. ៩០) វចនតោ សព្ពធម្មុត្តមដ្ឋេន បណីតោ. តស្មិំ សមធម្មោតិ វុត្តេ សុសមេ អារទ្ធោ សុសមារទ្ធោ. អាវជ្ជិតត្តាតិ ផលសមាបត្តិយា បវត្តកាលំ សន្ធាយ វុត្តំ. អនុប្បាទាទិសង្ខាតេ និព្ពានេ មនោទ្វារាវជ្ជនស្ស ឧប្បន្នត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ. តិដ្ឋតីតិ បវត្តតិ. ឧប្បាទាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថានិ. សេសពោជ្ឈង្គមូលកេសុបិ វារេសុ ឯសេវ នយោ.

ពោជ្ឈង្គកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. មេត្តាកថា

មេត្តាកថាវណ្ណនា

២២. ឥទានិ ពោជ្ឈង្គកថានន្តរំ កថិតាយ ពោជ្ឈង្គកថាគតិយា សុត្តន្តបុព្ពង្គមាយ មេត្តាកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. តត្ថ សុត្តន្តេ តាវ អាសេវិតាយាតិ អាទរេន សេវិតាយ. ភាវិតាយាតិ វឌ្ឍិតាយ. ពហុលីកតាយាតិ បុនប្បុនំ កតាយ. យានីកតាយាតិ យុត្តយានសទិសាយ កតាយ. វត្ថុកតាយាតិ បតិដ្ឋានដ្ឋេន វត្ថុ វិយ កតាយ. អនុដ្ឋិតាយាតិ បច្ចុបដ្ឋិតាយ. បរិចិតាយាតិ សមន្តតោ ចិតាយ ឧបចិតាយ. សុសមារទ្ធាយាតិ សុដ្ឋុ សមារទ្ធាយ សុកតាយ. អានិសំសាតិ គុណា. បាដិកង្ខាតិ បដិកង្ខិតព្ពា ឥច្ឆិតព្ពា. សុខំ សុបតីតិ យថា សេសជនា សម្បរិវត្តមានា កាកច្ឆមានា ទុក្ខំ សុបន្តិ, ឯវំ អសុបិត្វា សុខំ សុបតិ. និទ្ទំ ឱក្កន្តោបិ សមាបត្តិំ សមាបន្នោ វិយ ហោតិ. សុខំ បដិពុជ្ឈតីតិ យថា អញ្ញេ និត្ថុនន្តា វិជម្ភន្តា សម្បរិវត្តន្តា ទុក្ខំ បដិពុជ្ឈន្តិ, ឯវំ អបដិពុជ្ឈិត្វា វិកសមានមិវ បទុមំ សុខំ និព្ពិការំ បដិពុជ្ឈតិ. ន បាបកំ សុបិនំ បស្សតីតិ សុបិនំ បស្សន្តោបិ ភទ្ទកមេវ សុបិនំ បស្សតិ. ចេតិយំ វន្ទន្តោ វិយ បូជំ ករោន្តោ វិយ ធម្មំ សុណន្តោ វិយ ច ហោតិ. យថា បនញ្ញេ អត្តានំ ចោរេហិ បរិវារិតំ វិយ វាឡេហិ ឧបទ្ទុតំ វិយ បបាតេ បតន្តំ វិយ ច បស្សន្តិ, ន ឯវំ បាបកំ សុបិនំ បស្សតិ. មនុស្សានំ បិយោ ហោតីតិ ឧរេ អាមុត្តមុត្តាហារោ វិយ សីសេ បិឡន្ធមាលា វិយ ច មនុស្សានំ បិយោ ហោតិ មនាបោ. អមនុស្សានំ បិយោ ហោតីតិ យថេវ ច មនុស្សានំ, ឯវំ អមនុស្សានម្បិ បិយោ ហោតិ. ទេវតា រក្ខន្តីតិ បុត្តមិវ មាតាបិតរោ ទេវតា រក្ខន្តិ. នាស្ស អគ្គិ វា វិសំ វា សត្ថំ វា កមតីតិ មេត្តាវិហារិស្ស កាយេ អគ្គិ វា វិសំ វា សត្ថំ វា ន កមតិ ន បវិសតិ, នាស្ស កាយំ វិកោបេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. តុវដំ ចិត្តំ សមាធិយតីតិ មេត្តាវិហារិនោ ខិប្បមេវ ចិត្តំ សមាធិយតិ, នត្ថិ តស្ស ទន្ធាយិតត្តំ. មុខវណ្ណោ វិប្បសីទតីតិ ពន្ធនា បមុត្តតាលបក្កំ វិយ ចស្ស វិប្បសន្នវណ្ណំ មុខំ ហោតិ. អសម្មូឡ្ហោ កាលំ ករោតីតិ មេត្តាវិហារិនោ សម្មោហមរណំ នាម នត្ថិ, អសម្មូឡ្ហោ និទ្ទំ ឱក្កមន្តោ វិយ កាលំ ករោតិ. ឧត្តរិ អប្បដិវិជ្ឈន្តោតិ មេត្តាសមាបត្តិតោ ឧត្តរិំ អរហត្តំ អធិគន្តុំ អសក្កោន្តោ ឥតោ ចវិត្វា សុត្តប្បពុទ្ធោ វិយ ព្រហ្មលោកូបគោ ហោតីតិ ព្រហ្មលោកំ ឧបបជ្ជតីតិ អត្ថោ.

មេត្តានិទ្ទេសេ អនោធិសោ ផរណាតិ ឱធិ មរិយាទា, ន ឱធិ អនោធិ. តតោ អនោធិសោ, អនោធិតោតិ អត្ថោ, និប្បទេសតោ ផុសនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឱធិសោតិ បទេសវសេន. ទិសាផរណាតិ ទិសាសុ ផរណា. សព្ពេតិ អនវសេសបរិយាទានំ. សត្តាតិបទស្ស អត្ថោ ញាណកថាមាតិកាវណ្ណនាយំ វុត្តោ, រុឡ្ហីសទ្ទេន បន វីតរាគេសុបិ អយំ វោហារោ វត្តតិ វិលីវមយេបិ ពីជនិវិសេសេ តាលវណ្ដវោហារោ វិយ. អវេរាតិ វេររហិតា. អព្យាបជ្ជាតិ ព្យាបាទរហិតា. អនីឃាតិ និទ្ទុក្ខា. អនិគ្ឃាតិបិ បាឋោ. សុខី អត្តានំ បរិហរន្តូតិ សុខិតា ហុត្វា អត្តភាវំ វត្តយន្តុ. ‘‘អវេរា’’តិ ច សកសន្តានេ ច បរេ បដិច្ច, បរសន្តានេ ច ឥតរេ បដិច្ច វេរាភាវោ ទស្សិតោ, ‘‘អព្យាបជ្ជា’’តិអាទីសុ វេរាភាវា តម្មូលកព្យាបាទាភាវោ, ‘‘អនីឃា’’តិ ព្យាបាទាភាវា តម្មូលកទុក្ខាភាវោ, ‘‘សុខី អត្តានំ បរិហរន្តូ’’តិ ទុក្ខាភាវាសុខេន អត្តភាវបរិហរណំ ទស្សិតន្តិ ឯវមេត្ថ វចនសម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោតិ. ឥមេសុ ច ‘‘អវេរា ហោន្តូ’’តិអាទីសុ ចតូសុបិ វចនេសុ យំ យំ បាកដំ ហោតិ, តស្ស តស្ស វសេន មេត្តាយ ផរតិ.

បាណាតិអាទីសុ បាណនតាយ បាណា, អស្សាសបស្សាសាយត្តវុត្តិតាយាតិ អត្ថោ. ភូតត្តា ភូតា, អភិនិព្ពត្តាតិ អត្ថោ. បុំ វុច្ចតិ និរយោ, តំ បុំ គលន្តិ គច្ឆន្តីតិ បុគ្គលា. អត្តភាវោ វុច្ចតិ សរីរំ, ខន្ធបញ្ចកមេវ វា, តំ ឧបាទាយ បញ្ញត្តិមត្តសព្ភាវតោ, តស្មិំ អត្តភាវេ បរិយាបន្នា បរិច្ឆិន្នា អន្តោគធាតិ អត្តភាវបរិយាបន្នា. យថា ច សត្តាតិ វចនំ, ឯវំ សេសានិបិ រុឡ្ហីវសេន អារោបេត្វា សព្ពានេតានិ សព្ពសត្តវេវចនានីតិ វេទិតព្ពានិ. កាមញ្ច អញ្ញានិបិ ‘‘សព្ពេ ជន្តូ សព្ពេ ជីវា’’តិអាទីនិ សព្ពសត្តវេវចនានិ អត្ថិ, បាកដវសេន បន ឥមានេវ បញ្ច គហេត្វា ‘‘បញ្ចហាការេហិ អនោធិសោ ផរណា មេត្តាចេតោវិមុត្តី’’តិ វុច្ចតិ. យេ បន ‘‘សត្តា បាណា’’តិអាទីនំ ន កេវលំ វចនមត្តតោវ, អថ ខោ អត្ថតោបិ នានត្តមេវ ឥច្ឆេយ្យុំ, តេសំ អនោធិសោ ផរណា វិរុជ្ឈតិ. តស្មា តថា អត្ថំ អគ្គហេត្វា ឥមេសុ បញ្ចសុ អាការេសុ អញ្ញតរវសេន អនោធិសោ មេត្តាយ ផរតិ.

ឱធិសោ ផរណេ បន ឥត្ថិយោ បុរិសាតិ លិង្គវសេន វុត្តំ, អរិយា អនរិយាតិ អរិយបុថុជ្ជនវសេន, ទេវាមនុស្សា វិនិបាតិកាតិ ឧបបត្តិវសេន. ទិសាផរណេបិ ទិសាវិភាគំ អកត្វា សព្ពទិសាសុ ‘‘សព្ពេ សត្តា’’តិអាទិនា នយេន ផរណតោ អនោធិសោ ផរណា ហោតិ, សព្ពទិសាសុ ‘‘សព្ពា ឥត្ថិយោ’’តិអាទិនា នយេន ផរណតោ ឱធិសោ ផរណា.

យស្មា បន អយំ តិវិធាបិ មេត្តាផរណា អប្បនាបត្តចិត្តស្ស វសេន វុត្តា, តស្មា តីសុ វារេសុ អប្បនា គហេតព្ពា. អនោធិសោ ផរណេ តាវ ‘‘សព្ពេ សត្តា អវេរា ហោន្តូ’’តិ ឯកា, ‘‘អព្យាបជ្ជា ហោន្តូ’’តិ ឯកា ‘‘អនីឃា ហោន្តូ’’តិ ឯកា, ‘‘សុខី អត្តានំ បរិហរន្តូ’’តិ ឯកា. តានិបិ ហិ ចត្តារិ ហិតោបសំហារវសេនេវ វុត្តានិ. ហិតោបសំហារលក្ខណា ហិ មេត្តា. ឥតិ ‘‘សត្តា’’តិអាទីសុ បញ្ចសុ អាការេសុ ចតស្សន្នំ ចតស្សន្នំ អប្បនានំ វសេន វីសតិ អប្បនា ហោន្តិ, ឱធិសោ ផរណេ ‘‘សព្ពា ឥត្ថិយោ’’តិអាទីសុ សត្តសុ អាការេសុ ចតស្សន្នំ ចតស្សន្នំ វសេន អដ្ឋវីសតិ អប្បនា. ទិសាផរណេ បន ‘‘សព្ពេ បុរត្ថិមាយ ទិសាយ សត្តា’’តិអាទិនា នយេន ឯកមេកិស្សា ទិសាយ វីសតិ វីសតិ កត្វា ទ្វេ សតានិ, ‘‘សព្ពា បុរត្ថិមាយ ទិសាយ ឥត្ថិយោ’’តិអាទិនា នយេន ឯកមេកិស្សា ទិសាយ អដ្ឋវីសតិ អដ្ឋវីសតិ កត្វា អសីតិ ទ្វេ សតានីតិ ចត្តារិ សតានិ អសីតិ ច អប្បនា. ឥតិ សព្ពានិបិ ឥធ វុត្តានិ អដ្ឋវីសាធិកានិ បញ្ច អប្បនាសតានិ ហោន្តិ. យថា ច មេត្តាយ តិវិធេន ផរណា វុត្តា, តថា ករុណាមុទិតាឧបេក្ខានម្បិ វុត្តាវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

១. ឥន្ទ្រិយវារវណ្ណនា

២៣. អថ មេត្តូបសំហារាការំ ឥន្ទ្រិយាទិបរិភាវនញ្ច ទស្សេតុំ សព្ពេសំ សត្តានំ បីឡនំ វជ្ជេត្វាតិអាទិមាហ. តត្ថ បីឡនន្តិ អព្ភន្តរតោ សរីរបីឡនំ. ឧបឃាតន្តិ ពាហិរតោ សរីរោបឃាតំ. សន្តាបន្តិ យថា តថា វា ចិត្តសន្តាបនំ. បរិយាទានន្តិ បកតិយា ជីវិតាទិបរិក្ខយំ. វិហេសន្តិ បរតោ ជីវិតវិហេឋនំ. វជ្ជេត្វាតិ បីឡនាទីសុ ឯកេកំ អត្តនោ ចិត្តេនេវ អបនេត្វា. ឥមានិ បីឡនាទីនិ បញ្ច បទានិ មេត្តោបសំហារស្ស បដិបក្ខវិវជ្ជនវសេន វុត្តានិ, អបីឡនាយាតិអាទីនិ មេត្តោបសំហារវសេន. អបីឡនាយាតិ អបីឡនាការេន, សព្ពេ សត្តេ មេត្តាយតីតិ សម្ពន្ធោ. ឯវំ សេសេសុបិ. មា វេរិនោ មា ទុក្ខិនោ មា ទុក្ខិតត្តាតិ ឥមានិបិ តីណិ មេត្តោបសំហារស្ស បដិបក្ខបដិក្ខេបវចនានិ. មា-វចនស្ស មា ហោន្តូតិ អត្ថោ. អវេរិនោ សុខិនោ សុខិតត្តាតិ ឥមានិ តីណិ មេត្តោបសំហារវចនានិ. ‘‘អព្យាបជ្ជា អនីឃា’’តិ ឥទំ ទ្វយំ ‘‘សុខិនោ’’តិ វចនេន សង្គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. សុខិតត្តាតិ តស្សេវ សុខស្ស និច្ចប្បវត្តិទស្សនំ. ‘‘សុខិតត្តា’’តិ ច ‘‘សុខី អត្តានំ បរិហរន្តូ’’តិ ច អត្ថតោ ឯកំ. ‘‘អបីឡនាយា’’តិអាទីហិ វា អព្យាបជ្ជានីឃវចនានិ សង្គហិតានិ. អដ្ឋហាការេហីតិ ‘‘អបីឡនាយា’’តិអាទយោ បញ្ច មេត្តោបសំហារាការា ‘‘អវេរិនោ ហោន្តូ’’តិអាទយោ តយោ មេត្តោបសំហារាការាតិ ឥមេហិ អដ្ឋហាការេហិ. មេត្តាយតីតិ សិនិយ្ហតិ. តំ ធម្មំ ចេតយតីតិ តំ ហិតោបសំហារំ ចេតយតិ អភិសន្ទហតិ, បវត្តេតីតិ អត្ថោ. សព្ពព្យាបាទបរិយុដ្ឋានេហិ វិមុច្ចតីតិ មេត្តាយ បដិបក្ខភូតេហិ សព្ពេហិ ព្យាបាទសមុទាចារេហិ វិក្ខម្ភនតោ វិមុច្ចតិ. មេត្តា ច ចេតោ ច វិមុត្តិ ចាតិ ឯកាយេវ មេត្តា តិធា វណ្ណិតា.

អវេរិនោ ខេមិនោ សុខិនោតិ ឥមានិ តីណិ បទានិ បុព្ពេ វុត្តេ អាការេ សង្ខេបេន សង្គហេត្វា វុត្តានិ. សទ្ធាយ អធិមុច្ចតីតិអាទិនា នយេន វុត្តានិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ មេត្តាយ សម្បយុត្តានិយេវ. អាសេវនាតិអាទីសុ ឆសុ វារេសុ អាសេវីយតិ ឯតេហិ មេត្តាតិ អាសេវនា. តថា ភាវនា ពហុលីកម្មំ. អលង្ការាតិ វិភូសនា. ស្វាលង្កតាតិ សុដ្ឋុ អលង្កតា ភូសិតា. បរិក្ខារាតិ សម្ភារា. សុបរិក្ខតាតិ សុដ្ឋុ សម្ភតា. បរិវារាតិ រក្ខនដ្ឋេន. បុន អាសេវនាទីនិ អដ្ឋវីសតិ បទានិ មេត្តាយ វណ្ណភណនត្ថំ វុត្តានិ. តត្ថ បារិបូរីតិ បរិបុណ្ណភាវា. សហគតាតិ មេត្តាយ សហគតា. តថា សហជាតាទយោ. បក្ខន្ទនាតិ មេត្តាយ បវិសនា, បក្ខន្ទតិ ឯតេហិ មេត្តាតិ វា បក្ខន្ទនា. តថា សំសីទនាទយោ. ឯតំ សន្តន្តិ ផស្សនាតិ ឯសា មេត្តា សន្តាតិ ឯតេហិ ផស្សនា ហោតីតិ ឯតំ សន្តន្តិ ផស្សនា ‘‘ឯតទគ្គ’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ១.១៨៨ អាទយោ) វិយ នបុំសកវចនំ. ស្វាធិដ្ឋិតាតិ សុដ្ឋុ បតិដ្ឋិតា. សុសមុគ្គតាតិ សុដ្ឋុ សមុស្សិតា. សុវិមុត្តាតិ អត្តនោ អត្តនោ បច្ចនីកេហិ សុដ្ឋុ វិមុត្តា. និព្ពត្តេន្តីតិ មេត្តាសម្បយុត្តា ហុត្វា មេត្តំ និព្ពត្តេន្តិ. ជោតេន្តីតិ បាកដំ ករោន្តិ. បតាបេន្តីតិ វិរោចេន្តិ.

២-៤. ពលាទិវារត្តយវណ្ណនា

២៤-២៧. ឥន្ទ្រិយវារេ វុត្តនយេនេវ ពលវារោបិ វេទិតព្ពោ. ពោជ្ឈង្គមគ្គង្គវារា បរិយាយេន វុត្តា, ន យថាលក្ខណវសេន. មគ្គង្គវារេ សម្មាវាចាកម្មន្តាជីវា មេត្តាយ បុព្ពភាគវសេន វុត្តា, ន អប្បនាវសេន. ន ហិ ឯតេ មេត្តាយ សហ ភវន្តិ. សព្ពេសំ បាណានន្តិអាទីនំ សេសវារានម្បិ សត្តវារេ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. មេត្តាភាវនាវិធានំ បន វិសុទ្ធិមគ្គតោ (វិសុទ្ធិ. ១.២៤០ អាទយោ) គហេតព្ពន្តិ.

មេត្តាកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. វិរាគកថា

វិរាគកថាវណ្ណនា

២៨. ឥទានិ មគ្គបយោជនបរិយោសានាយ មេត្តាកថាយ អនន្តរំ កថិតាយ វិរាគសង្ខាតមគ្គបុព្ពង្គមាយ វិរាគកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. តត្ថ បឋមំ តាវ ‘‘និព្ពិន្ទំ វិរជ្ជតិ វិរាគា វិមុច្ចតី’’តិ (មហាវ ២៣) វុត្តានំ ទ្វិន្នំ សុត្តន្តបទានំ អត្ថំ និទ្ទិសិតុកាមេន វិរាគោ មគ្គោ, វិមុត្តិ ផលន្តិ ឧទ្ទេសោ ឋបិតោ. តត្ថ បឋមំ វចនត្ថំ តាវ និទ្ទិសិតុកាមោ កថំ វិរាគោ មគ្គោតិអាទិមាហ. តត្ថ វិរជ្ជតីតិ វិរត្តា ហោតិ. សេសានិ មគ្គញាណនិទ្ទេសេ វុត្តត្ថានិ. វិរាគោតិ យស្មា សម្មាទិដ្ឋិ វិរជ្ជតិ, តស្មា វិរាគោ នាមាតិ អត្ថោ. សោ ច វិរាគោ យស្មា វិរាគារម្មណោ…បេ… វិរាគេ បតិដ្ឋិតោ, តស្មា ច វិរាគោតិ ឯវំ ‘‘វិរាគារម្មណោ’’តិអាទីនំ បញ្ចន្នំ វចនានំ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ វិរាគារម្មណោតិ និព្ពានារម្មណោ. វិរាគគោចរោតិ និព្ពានវិសយោ. វិរាគេ សមុទាគតោតិ និព្ពានេ សមុប្បន្នោ. វិរាគេ ឋិតោតិ បវត្តិវសេន និព្ពានេ ឋិតោ. វិរាគេ បតិដ្ឋិតោតិ អនិវត្តនវសេន និព្ពានេ បតិដ្ឋិតោ.

និព្ពានញ្ច វិរាគោតិ និព្ពានំ វិរាគហេតុត្តា វិរាគោ. និព្ពានារម្មណតាជាតាតិ និព្ពានារម្មណេ ជាតា, និព្ពានារម្មណភាវេន វា ជាតា. តេ មគ្គសម្បយុត្តា សព្ពេវ ផស្សាទយោ ធម្មា វិរជ្ជនដ្ឋេន វិរាគា ហោន្តីតិ វិរាគា នាម ហោន្តិ. សហជាតានីតិ សម្មាទិដ្ឋិសហជាតានិ សម្មាសង្កប្បាទីនិ សត្ត មគ្គង្គានិ. វិរាគំ គច្ឆន្តីតិ វិរាគោ មគ្គោតិ វិរាគំ និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា គច្ឆន្តីតិ វិរាគារម្មណត្តា វិរាគោ នាម, មគ្គនដ្ឋេន មគ្គោ នាម ហោតីតិ អត្ថោ. ឯកេកម្បិ មគ្គង្គំ មគ្គោតិ នាមំ លភតិ. ឥតិ ឯកេកស្ស អង្គស្ស មគ្គត្តេ វុត្តេ សម្មាទិដ្ឋិយាបិ មគ្គត្តំ វុត្តមេវ ហោតិ. តស្មាយេវ ច ឯតេន មគ្គេនាតិ អដ្ឋ មគ្គង្គានិ គហេត្វា វុត្តំ. ពុទ្ធា ចាតិ បច្ចេកពុទ្ធាបិ សង្គហិតា. តេបិ ហិ ‘‘ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, ពុទ្ធា តថាគតោ ច អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ បច្ចេកពុទ្ធោ ចា’’តិ (អ. និ. ២.៥៧) វុត្តត្តា ពុទ្ធាយេវ. អគតន្តិ អនមតគ្គេ សំសារេ អគតបុព្ពំ. ទិសន្តិ សកលាយបដិបត្តិយា ទិស្សតិ អបទិស្សតិ អភិសន្ទហីយតីតិ ទិសា, សព្ពពុទ្ធេហិ វា បរមំ សុខន្តិ ទិស្សតិ អបទិស្សតិ កថីយតីតិ ទិសា, សព្ពទុក្ខំ វា ទិស្សន្តិ វិស្សជ្ជេន្តិ ឧជ្ឈន្តិ ឯតាយាតិ ទិសា. តំ ទិសំ. អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោតិ កិំ វុត្តំ ហោតិ? យោ សោ អដ្ឋង្គិកោ ធម្មសមូហោ, សោ ឯតេន និព្ពានំ គច្ឆន្តីតិ គមនដ្ឋេន មគ្គោ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. បុថុសមណព្រាហ្មណានំ បរប្បវាទានន្តិ វិសុំ វិសុំ សមណានំ ព្រាហ្មណានញ្ច ឥតោ អញ្ញលទ្ធិកានំ. អគ្គោតិ តេសំ សេសមគ្គានំ វិសិដ្ឋោ. សេដ្ឋោតិ សេសមគ្គតោ អតិវិយ បសំសនីយោ. មោក្ខោតិ មុខេ សាធុ, សេសមគ្គានំ អភិមុខេ អយមេវ សាធូតិ អត្ថោ. ឧត្តមោតិ សេសមគ្គេ អតិវិយ ឧត្តិណ្ណោ. បវរោតិ សេសមគ្គតោ នានប្បការេហិ សំភជនីយោ. ឥតីតិ ការណត្ថេ និបាតោ. តស្មា ភគវតា ‘‘មគ្គានំ អដ្ឋង្គិកោ សេដ្ឋោ’’តិ វុត្តោតិ អធិប្បាយោ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា –

‘‘មគ្គានដ្ឋង្គិកោ សេដ្ឋោ, សច្ចានំ ចតុរោ បទា;

វិរាគោ សេដ្ឋោ ធម្មានំ, ទ្វិបទានញ្ច ចក្ខុមា’’តិ. (ធ. ប. ២៧៣);

តំ ឥធ វិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘មគ្គានំ អដ្ឋង្គិកោ សេដ្ឋោ’’តិ វុត្តំ. សេសវារេសុបិ ឥមិនា ច នយេន ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ច អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ទស្សនវិរាគោតិអាទីសុ ទស្សនសង្ខាតោ វិរាគោ ទស្សនវិរាគោ. ឥន្ទ្រិយដ្ឋតោ ពលស្ស វិសិដ្ឋត្តា ឥធ ឥន្ទ្រិយតោ ពលំ បឋមំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អាធិបតេយ្យដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយានីតិអាទិ ឥន្ទ្រិយាទីនំ អត្ថវិភាវនា, ន វិរាគស្ស. តថដ្ឋេន សច្ចាតិ សច្ចញាណំ វេទិតព្ពំ. សីលវិសុទ្ធីតិ សម្មាវាចាកម្មន្តាជីវា. ចិត្តវិសុទ្ធីតិ សម្មាសមាធិ. ទិដ្ឋិវិសុទ្ធីតិ សម្មាទិដ្ឋិសង្កប្បា. វិមុត្តដ្ឋេនាតិ តំតំមគ្គវជ្ឈកិលេសេហិ មុត្តដ្ឋេន. វិជ្ជាតិ សម្មាទិដ្ឋិ. វិមុត្តីតិ សមុច្ឆេទវិមុត្តិ. អមតោគធំ និព្ពានំ បរិយោសានដ្ឋេន មគ្គោតិ មគ្គផលបច្ចវេក្ខណាហិ មគ្គីយតីតិ មគ្គោ.

ឥមស្មិំ វិរាគនិទ្ទេសេ វុត្តា ធម្មា សព្ពេបិ មគ្គក្ខណេយេវ. វិមុត្តិនិទ្ទេសេ ផលក្ខណេ. តស្មា ឆន្ទមនសិការាបិ មគ្គផលសម្បយុត្តា.

២៩. វិរាគនិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វិមុត្តិនិទ្ទេសេបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ផលំ បនេត្ថ បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តត្តា វិមុត្តិ, និព្ពានំ និស្សរណវិមុត្តត្តា វិមុត្តិ. ‘‘សហជាតានិ សត្តង្គានី’’តិអាទីនិ វចនានិ ឥធ ន លព្ភន្តីតិ ន វុត្តានិ. សយំ ផលវិមុត្តត្តា បរិច្ចាគដ្ឋេន វិមុត្តីតិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ. សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

វិរាគកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. បដិសម្ភិទាកថា

១. ធម្មចក្កបវត្តនវារវណ្ណនា

៣០. ឥទានិ វិរាគសង្ខាតមគ្គវសេន សិទ្ធំ បដិសម្ភិទាបភេទំ ទស្សេន្តេន កថិតាយ ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តន្តបុព្ពង្គមាយ បដិសម្ភិទាកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. សុត្តន្តេ តាវ ពារាណសិយន្តិ ពារាណសា នាម នទី, ពារាណសាយ អវិទូរេ ភវា នគរី ពារាណសី. តស្សំ ពារាណសិយំ. ឥសិបតនេ មិគទាយេតិ ឥសីនំ បតនុប្បតនវសេន ឯវំលទ្ធនាមេ មិគានំ អភយទានទិន្នដ្ឋានត្តា មិគទាយសង្ខាតេ អារាមេ. តត្ថ ហិ ឧប្បន្នុប្បន្នា សព្ពញ្ញុឥសយោ បតន្តិ, ធម្មចក្កប្បវត្តនត្ថំ និសីទន្តីតិ អត្ថោ. នន្ទមូលកបព្ភារតោ សត្តាហច្ចយេន និរោធសមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតា អនោតត្តទហេ កតមុខធោវនកិច្ចា អាកាសេន អាគន្ត្វា បច្ចេកពុទ្ធឥសយោបេត្ថ សមោសរណវសេន បតន្តិ, ឧបោសថត្ថញ្ច អនុបោសថត្ថញ្ច សន្និបតន្តិ, គន្ធមាទនំ បដិគច្ឆន្តា ច តតោ ច ឧប្បតន្តីតិបិ ឥមិនា ឥសីនំ បតនុប្បតនវសេន តំ ‘‘ឥសិបតន’’ន្តិ វុច្ចតិ. ‘‘ឥសិបទន’’ន្តិបិ បាឋោ. បញ្ចវគ្គិយេតិ –

‘‘កោណ្ឌញ្ញោ ភទ្ទិយោ វប្បោ, មហានាមោ ច អស្សជិ;

ឯតេ បញ្ច មហាថេរា, បញ្ចវគ្គាតិ វុច្ចរេ’’តិ. –

ឯវំ វុត្តានំ បញ្ចន្នំ ភិក្ខូនំ វគ្គោ បញ្ចវគ្គោ. តស្មិំ បញ្ចវគ្គេ ភវា តំបរិយាបន្នត្តាតិ បញ្ចវគ្គិយា, តេ បញ្ចវគ្គិយេ. ភិក្ខូ អាមន្តេសីតិ ទីបង្ករទសពលស្ស បាទមូលេ កតាភិនីហារតោ បដ្ឋាយ បារមិយោ បូរេន្តោ អនុបុព្ពេន បច្ឆិមភវំ បត្វា បច្ឆិមភវេ ច កតាភិនិក្ខមនោ អនុបុព្ពេន ពោធិមណ្ឌំ បត្វា តត្ថ អបរាជិតបល្លង្កេ និសិន្នោ មារពលំ ភិន្ទិត្វា បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរិត្វា មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធេត្វា បច្ឆិមយាមាវសានេ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ឧន្នាទេន្តោ សម្បកម្បេន្តោ សព្ពញ្ញុតំ បត្វា សត្ត សត្តាហានិ ពោធិមណ្ឌេ វីតិនាមេត្វា មហាព្រហ្មុនា អាយាចិតធម្មទេសនា ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេត្វា លោកានុគ្គហេន ពារាណសិំ គន្ត្វា បញ្ចវគ្គិយេ ភិក្ខូ សញ្ញាបេត្វា ធម្មចក្កំ បវត្តេតុកាមោ អាមន្តេសិ.

ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, អន្តាតិ ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, កោដ្ឋាសា. ឥមស្ស បន វចនស្ស សមុទាហារេន សមុទាហារនិគ្ឃោសោ ហេដ្ឋា អវីចិំ ឧបរិ ភវគ្គំ បត្វា ទសសហស្សិំ លោកធាតុំ បត្ថរិត្វា អដ្ឋាសិ, តស្មិំយេវ សមយេ អដ្ឋារសកោដិសង្ខា ព្រហ្មានោ សមាគច្ឆិំសុ. បច្ឆិមទិសាយ សូរិយោ អត្ថង្គមេតិ, បុរត្ថិមាយ ទិសាយ ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តេន យុត្តោ បុណ្ណចន្ទោ ឧគ្គច្ឆតិ. តស្មិំ សមយេ ភគវា ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តន្តំ អារភន្តោ ‘‘ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, អន្តា’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ បព្ពជិតេនាតិ គិហិសំយោជនំ វត្ថុកាមំ ឆេត្វា បព្ពជិតេន. ន សេវិតព្ពាតិ ន វលញ្ជេតព្ពា. បព្ពជិតានំយេវ វិសេសតោ បដិបត្តិយា ភាជនភូតត្តា ‘‘បព្ពជិតេន ន សេវិតព្ពា’’តិ វុត្តំ. យោ ចាយំ កាមេសុ កាមសុខល្លិកានុយោគោតិ យោ ច អយំ វត្ថុកាមេសុ កិលេសកាមសុខស្ស, កិលេសកាមសុខនិស្សយស្ស វា អនុយោគោ. ហីនោតិ លាមកោ. គម្មោតិ គាមវាសីនំ សន្តកោ. បោថុជ្ជនិកោតិ បុថុជ្ជនេន អន្ធពាលជនេន អាចិណ្ណោ. អនរិយោតិ ន អរិយោ. អថ វា ន វិសុទ្ធានំ ឧត្តមានំ អរិយានំ សន្តកោ. អនត្ថសំហិតោតិ ន អត្ថសំហិតោ, សុខាវហការណំ អនិស្សិតោតិ អត្ថោ. អត្តកិលមថានុយោគោតិ អត្តនោ កិលមថស្ស អនុយោគោ, អត្តនោ ទុក្ខករណន្តិ អត្ថោ. ទុក្ខោតិ កណ្ដកាបស្សយសេយ្យាទីហិ អត្តមារណេហិ ទុក្ខាវហោ. តបស្សីហិ ‘‘ឧត្តមំ តបោ’’តិ គហិតត្តា តេសំ ចិត្តានុរក្ខនត្ថំ ឥធ ‘‘ហីនោ’’តិ ន វុត្តំ, បព្ពជិតានំ ធម្មត្តា ‘‘គម្មោ’’តិ ច, គិហីហិ អសាធារណត្តា ‘‘បោថុជ្ជនិកោ’’តិ ច ន វុត្តំ. តត្ថ បន កេហិចិ បព្ពជិតបដិញ្ញេហិ ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទេហិ ‘‘យតោ ខោ, ភោ, អយំ អត្តា បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមប្បិតោ សមង្គិភូតោ បរិចារេតិ, ឯត្តាវតា ខោ, ភោ, អយំ អត្តា ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានប្បត្តោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ១.៩៤) គហិតត្តា តេសំ ចិត្តានុរក្ខនត្ថញ្ច បច្ចុប្បន្នេ សុខត្តា ច តស្ស ធម្មសមាទានស្ស ‘‘ទុក្ខោ’’តិ ន វុត្តំ. កាមសុខល្លិកានុយោគោ បច្ចុប្បន្នេ តណ្ហាទិដ្ឋិសំកិលិដ្ឋសុខត្តា អាយតិញ្ច ទុក្ខវិបាកត្តា តទនុយុត្តានំ តណ្ហាទិដ្ឋិពន្ធនពទ្ធត្តា ច ន សេវិតព្ពោ, អត្តកិលមថានុយោគោ បច្ចុប្បន្នេ ទិដ្ឋិសំកិលិដ្ឋទុក្ខត្តា អាយតិញ្ច ទុក្ខវិបាកត្តា តទនុយុត្តានំ ទិដ្ឋិពន្ធនពទ្ធត្តា ច ន សេវិតព្ពោ, ឯតេ ខោតិ តេ ឯតេ. អនុបគម្មាតិ ន ឧបគន្ត្វា. មជ្ឈិមាតិ សំកិលិដ្ឋសុខទុក្ខានំ អភាវា មជ្ឈេ ភវាតិ មជ្ឈិមា. សា ឯវ និព្ពានំ បដិបជ្ជន្តិ ឯតាយាតិ បដិបទា. អភិសម្ពុទ្ធាតិ បដិវិទ្ធា. ចក្ខុករណីតិអាទីសុ បញ្ញាចក្ខុំ ករោតីតិ ចក្ខុករណី. ញាណករណីតិ តស្សេវ វេវចនំ. ឧបសមាយាតិ កិលេសូបសមាយ. អភិញ្ញាយាតិ ចតុន្នំ សច្ចានំ អភិជាននត្ថាយ. សម្ពោធាយាតិ តេសំយេវ សម្ពុជ្ឈនត្ថាយ. និព្ពានាយាតិ និព្ពានសច្ឆិកិរិយត្ថាយ. អថ វា ទស្សនមគ្គញាណំ ករោតីតិ ចក្ខុករណី. ភាវនាមគ្គញាណំ ករោតីតិ ញាណករណី. សព្ពកិលេសានំ ឧបសមាយ. សព្ពធម្មានំ អភិញ្ញាយ. អរហត្តផលសម្ពោធាយ. កិលេសានញ្ច ខន្ធានញ្ច និព្ពានាយ. សច្ចកថា អភិញ្ញេយ្យនិទ្ទេសេ វុត្តា.

ឯវំ ភគវា សច្ចានិ បកាសេត្វា អត្តនិ កតពហុមានានំ តេសំ អត្តនោ បដិវេធក្កមំ សុត្វា បដិបត្តិយា ពហុមានារោបនេន បដិបត្តិយំ ឋត្វា សច្ចប្បដិវេធំ បស្សន្តោ ឥទំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចន្តិ មេ, ភិក្ខវេតិអាទិនា អត្តនោ បដិវេធក្កមំ ទស្សេសិ. តត្ថ អននុស្សុតេសូតិ ន អនុស្សុតេសុ, បរំ អនុគន្ត្វា អស្សុតេសូតិ អត្ថោ. ចក្ខូតិអាទីនំ អត្ថោ បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ. ឥទំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ, ឥទំ ទុក្ខសមុទយំ, ឥទំ ទុក្ខនិរោធំ, ឥទំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា អរិយសច្ចន្តិ ចតុន្នំ សច្ចានំ ទស្សនបដិវេធោ សេខភូមិយំ. បរិញ្ញេយ្យំ បហាតព្ពំ សច្ឆិកាតព្ពំ ភាវេតព្ពន្តិ ចតុន្នំ សច្ចានំ ភាវនាបដិវេធោ សេខភូមិយំយេវ. បរិញ្ញាតំ បហីនំ សច្ឆិកតំ ភាវិតន្តិ ចតុន្នំ សច្ចានំ បច្ចវេក្ខណា អសេខភូមិយំ.

តិបរិវដ្ដន្តិ សច្ចញាណកិច្ចញាណកតញាណសង្ខាតានំ តិណ្ណំ បរិវដ្ដានំ វសេន តយោ បរិវដ្ដា អស្សាតិ តិបរិវដ្ដំ. ឯត្ថ ហិ ‘‘ឥទំ ទុក្ខំ, ឥទំ ទុក្ខសមុទយំ, ឥទំ ទុក្ខនិរោធំ, ឥទំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា អរិយសច្ច’’ន្តិ ឯវំ ចតូសុ សច្ចេសុ យថាភូតញាណំ សច្ចញាណំ នាម. តេសុយេវ ‘‘បរិញ្ញេយ្យំ បហាតព្ពំ សច្ឆិកាតព្ពំ ភាវេតព្ព’’ន្តិ ឯវំ កត្តព្ពកិច្ចជាននញាណំ កិច្ចញាណំ នាម. ‘‘បរិញ្ញាតំ បហីនំ សច្ឆិកតំ ភាវិត’’ន្តិ ឯវំ តស្ស កិច្ចស្ស កតភាវជាននញាណំ កតញាណំ នាម. ទ្វាទសាការន្តិ តេសំយេវ ឯកេកស្មិំ សច្ចេ តិណ្ណំ តិណ្ណំ អាការានំ វសេន ទ្វាទស អាការា អស្សាតិ ទ្វាទសាការំ. ញាណទស្សនន្តិ ឯតេសំ តិបរិវដ្ដានំ ទ្វាទសន្នំ អាការានំ វសេន ឧប្បន្នំ ញាណសង្ខាតំ ទស្សនំ. អត្តមនាតិ សកមនា. សត្តានញ្ហិ សុខកាមត្តា ទុក្ខបដិកូលត្តា បីតិសោមនស្សយុត្តមនោ សកមនោ នាម, បីតិសោមនស្សេហិ អត្តមនា គហិតមនា ព្យាបិតមនាតិ វា អត្ថោ. អភិនន្ទុន្តិ អភិមុខា ហុត្វា នន្ទិំសុ. វេយ្យាករណេតិ សុត្តន្តេ. និគ្គាថកោ ហិ សុត្តន្តោ កេវលំ អត្ថស្ស ព្យាករណតោ វេយ្យាករណំ នាម. ភញ្ញមានេតិ កថិយមានេ. វត្តមានសមីបេ វត្តមានវចនំ កតំ, ភណិតេតិ អត្ថោ. វិរជន្តិ វិគតរាគាទិរជំ. វីតមលន្តិ វិគតរាគាទិមលំ. រាគាទយោ ហិ អជ្ឈោត្ថរណដ្ឋេន រជោ នាម, ទូសនដ្ឋេន មលំ នាម. ធម្មចក្ខុន្តិ កត្ថចិ បឋមមគ្គញាណំ, កត្ថចិ អាទីនិ តីណិ មគ្គញាណានិ, កត្ថចិ ចតុត្ថមគ្គញាណម្បិ. ឥធ បន បឋមមគ្គញាណមេវ. យំ កិញ្ចិ សមុទយធម្មំ, សព្ពំ តំ និរោធធម្មន្តិ វិបស្សនាវសេន ឯវំ បវត្តស្ស ធម្មចក្ខុំ ឧទបាទីតិ អត្ថោ.

ធម្មចក្កេតិ បដិវេធញាណេ ច ទេសនាញាណេ ច. ពោធិបល្លង្កេ និសិន្នស្ស ហិ ភគវតោ ចតូសុ សច្ចេសុ ទ្វាទសាការំ បដិវេធញាណម្បិ ឥសិបតនេ និសិន្នស្ស ទ្វាទសាការមេវ សច្ចទេសនាយ បវត្តកទេសនាញាណម្បិ ធម្មចក្កំ នាម. ឧភយម្បិ ហេតំ ទសពលស្ស បវត្តញាណមេវ. តំ ឥមាយ ទេសនាយ បកាសេន្តេន ភគវតា ធម្មចក្កំ បវត្តិតំ នាម. តំ បនេតំ ធម្មចក្កំ យាវ អញ្ញាតកោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ អដ្ឋារសហិ ព្រហ្មកោដីហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ ន បតិដ្ឋាតិ, តាវ ភគវា បវត្តេតិ នាម, បតិដ្ឋិតេ បន បវត្តិតំ នាម. តំ សន្ធាយ ‘‘បវត្តិតេ ច ភគវតា ធម្មចក្កេ’’តិ វុត្តំ.

ភុម្មា ទេវាតិ ភូមដ្ឋកា ទេវា. សទ្ទមនុស្សាវេសុន្តិ ឯកប្បហារេនេវ សាធុការំ ទត្វា ឯតំ ភគវតាតិអាទីនិ វទន្តា សទ្ទំ អនុស្សាវយិំសុ. អប្បដិវត្តិយន្តិ ‘‘នយិទំ តថា’’តិ បដិលោមំ វត្តេតុំ អសក្កុណេយ្យំ. សន្និបតិតា ចេត្ថ ទេវព្រហ្មានោ ទេសនាបរិយោសានេ ឯកប្បហារេនេវ សាធុការំ អទំសុ, សន្និបាតំ អនាគតា បន ភុម្មទេវាទយោ តេសំ តេសំ សទ្ទំ សុត្វា សាធុការមទំសូតិ វេទិតព្ពំ. តេសុ បន បព្ពតរុក្ខាទីសុ និព្ពត្តា ភុម្មទេវា. តេ ចាតុមហារាជិកបរិយាបន្នា ហោន្តាបិ ឥធ វិសុំ កត្វា វុត្តា. ចាតុមហារាជិកាតិ ច ធតរដ្ឋវិរូឡ្ហកវិរូបក្ខកុវេរសង្ខាតា ចតុមហារាជា ទេវតា ឯតេសន្តិ ចាតុមហារាជិកា. តេ សិនេរុវេមជ្ឈេ ហោន្តិ. តេសុ បព្ពតដ្ឋកាបិ អត្ថិ អាកាសដ្ឋកាបិ. តេសំ បរម្បរា ចក្កវាឡបព្ពតំ បត្តា. ខិឌ្ឌាបទោសិកា មនោបទោសិកា សីតវលាហកា ឧណ្ហវលាហកា ចន្ទិមា ទេវបុត្តោ សូរិយោ ទេវបុត្តោតិ ឯតេ សព្ពេបិ ចាតុមហារាជិកទេវលោកដ្ឋា ឯវ. តេត្តិំស ជនា តត្ថ ឧប្បន្នាតិ តាវតិំសា. អបិច ‘‘តាវតិំសា’’តិ តេសំ ទេវានំ នាមមេវាតិបិ វុត្តំ. តេបិ អត្ថិ បព្ពតដ្ឋកា អត្ថិ អាកាសដ្ឋកា. តេសំ បរម្បរា ចក្កវាឡបព្ពតំ បត្តា, តថា យាមាទីនំ. ឯកទេវលោកេបិ ហិ ទេវានំ បរម្បរា ចក្កវាឡបព្ពតំ អប្បត្តា នាម នត្ថិ. ទិព្ពំ សុខំ យាតា បយាតា សម្បត្តាតិ យាមា. តុដ្ឋា បហដ្ឋាតិ តុសិតា. បកតិបដិយត្តារម្មណតោ អតិរេកេន រមិតុកាមកាលេ យថារុចិតេ ភោគេ និម្មិនិត្វា និម្មិនិត្វា រមន្តីតិ និម្មានរតី. ចិត្តាចារំ ញត្វា បរនិម្មិតេសុ ភោគេសុ វសំ វត្តេន្តីតិ បរនិម្មិតវសវត្តី. ព្រហ្មកាយេ ព្រហ្មឃដាយ និយុត្តាតិ ព្រហ្មកាយិកា. សព្ពេបិ បញ្ចវោការព្រហ្មានោ គហិតា.

តេន ខណេនាតិ វចនំ វិសេសេត្វា តេន មុហុត្តេនាតិ វុត្តំ. មុហុត្តសង្ខាតេន ខណេន, ន បរមត្ថខណេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. យាវ ព្រហ្មលោកាតិ ព្រហ្មលោកំ អន្តោកត្វា. សទ្ទោតិ សាធុការសទ្ទោ. ទសសហស្សីតិ ទសសហស្សចក្កវាឡវតី. សង្កម្បីតិ ឧទ្ធំ ឧគ្គច្ឆន្តី សុដ្ឋុ កម្បិ. សម្បកម្បីតិ ឧទ្ធំ ឧគ្គច្ឆន្តី អធោ ឱក្កមន្តី សុដ្ឋុ បកម្បិ. សម្បវេធីតិ ចតុទិសា គច្ឆន្តី សុដ្ឋុ បវេធិ. សម្ពុទ្ធភាវាយ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមន្តេ ច ពោធិសត្តេ តតោ និក្ខមន្តេ ច មហាបថវី បុញ្ញតេជេន អកម្បិត្ថ, អភិសម្ពោធិយំ បដិវេធញាណតេជេន. ធម្មចក្កប្បវត្តនេ ទេសនាញាណតេជេន សាធុការំ ទាតុកាមា វិយ បថវី ទេវតានុភាវេន អកម្បិត្ថ, អាយុសង្ខារោស្សជ្ជនេ មហាបរិនិព្ពានេ ច ការុញ្ញេន ចិត្តសង្ខោភំ អសហមានា វិយ បថវី ទេវតានុភាវេន អកម្បិត្ថ. អប្បមាណោតិ វុទ្ធប្បមាណោ. ឧឡារោតិ ឯត្ថ ‘‘ឧឡារានិ ឧឡារានិ ខាទនីយានិ ខាទន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៦៦) មធុរំ ឧឡារន្តិ វុត្តំ. ‘‘ឧឡារាយ វត្ថភោគាយ ចិត្តំ ន នមតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៩.២០) បណីតំ ឧឡារន្តិ វុត្តំ. ‘‘ឧឡារាយ ខលុ ភវំ វច្ឆាយនោ សមណំ គោតមំ បសំសាយ បសំសតី’’តិអាទីសុ សេដ្ឋំ ឧឡារន្តិ វុត្តំ. ឥធ បន ‘‘វិបុលោ ឧឡារោ’’តិ វុត្តោ. ឱភាសោតិ ទេសនាញាណានុភាវេន ច ទេវតានុភាវេន ច ជាតឱភាសោ. លោកេតិ ចក្កវាឡស្ស ទសសហស្សិយំយេវ. អតិក្កម្មេវ ទេវានំ ទេវានុភាវន្តិ ទេវានំ អយមានុភាវោ – និវត្ថវត្ថប្បភា ទ្វាទស យោជនានិ ផរតិ, តថា សរីរស្ស អលង្ការស្ស វិមានស្ស ច. តំ ទេវានំ ទេវានុភាវំ អតិក្កមិត្វាយេវាតិ អត្ថោ. ឧទានន្តិ សោមនស្សញាណមយិកំ ឧទាហារំ. ឧទានេសីតិ ឧទាហរិ. អញ្ញាសិ វត, ភោ កោណ្ឌញ្ញោតិ ឥមស្សបិ ឧទានស្ស ឧទាហរណឃោសោ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ផរិត្វា អដ្ឋាសិ. អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញោតិ ភុសំ ញាតកោណ្ឌញ្ញោតិ អត្ថោ.

ចក្ខុអាទីនំ និទ្ទេសេ ទស្សនដ្ឋេនាតិអាទីសុ ឯកមេវ ញាណំ យថាវុត្តស្ស នេយ្យស្ស ចក្ខុ វិយ ទស្សនកិច្ចករណេន ចក្ខុ. ញាណកិច្ចករណេន ញាណំ. នានប្បការតោ ជាននកិច្ចករណេន បញ្ញា. អនវសេសបដិវេធករណេន វិជ្ជា. សព្ពថា ឱភាសកិច្ចករណេន អាលោកោ នាមាតិ អត្ថោ. ចក្ខុំ ធម្មោតិអាទីសុបិ ឯកំយេវ ញាណំ កិច្ចនានត្តេន បញ្ចធា វណ្ណិតំ. អារម្មណាតិ ឧបត្ថម្ភនដ្ឋេន. គោចរាតិ វិសយដ្ឋេន. ទស្សនដ្ឋេនាតិអាទីសុ ញាណកិច្ចំ បញ្ចធា វុត្តំ. ឥមិនា នយេន តីសុ វារេសុ ឯកេកស្មិំ បញ្ច បញ្ច កត្វា បន្នរស ធម្មា, បន្នរស អត្ថា, ទ្វីសុ បន្នរសកេសុ តិំស និរុត្តិយោ, បន្នរសសុ ធម្មេសុ បន្នរសសុ អត្ថេសុ តិំសាយ និរុត្តីសូតិ សដ្ឋិ ញាណានិ វេទិតព្ពានិ. សេសអរិយសច្ចេសុបិ ឯសេវ នយោ. ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ ឯកេកស្មិំ អរិយសច្ចេ បន្នរសន្នំ បន្នរសន្នំ ធម្មានំ អត្ថានញ្ច វសេន សដ្ឋិ ធម្មា, សដ្ឋិ អត្ថា, សដ្ឋិយា ធម្មេសុ សដ្ឋិយា អត្ថេសុ ច វីសសតំ និរុត្តិយោ, វីសាធិកំ សតន្តិ អត្ថោ. សដ្ឋិយា ធម្មេសុ សដ្ឋិយា អត្ថេសុ វីសុត្តរសតេ និរុត្តីសូតិ ឯវំ ចត្តារីសញ្ច ទ្វេ ច ញាណសតានិ.

២-៣. សតិបដ្ឋានវារាទិវណ្ណនា

៣១-៣២. សតិបដ្ឋានសុត្តន្តបុព្ពង្គមេ ឥទ្ធិបាទសុត្តន្តបុព្ពង្គមេ ច បដិសម្ភិទានិទ្ទេសេ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ ច គណនា ច វេទិតព្ពា.

៤-៨. សត្តពោធិសត្តវារាទិវណ្ណនា

៣៣-៣៧. សត្តន្នំ ពោធិសត្តានំ សុត្តន្តេសុ ឯកេកស្មិំយេវ សមុទយេ ចក្ខាទយោ បញ្ច, និរោធេ បញ្ចាតិ ទស ធម្មា, សមុទយេ ទស្សនដ្ឋាទយោ បញ្ច, និរោធេ បញ្ចាតិ ទស អត្ថា, តេសំ វសេន វីសតិ និរុត្តិយោ ចត្តារីសំ ញាណានិ. សត្ត ឯកតោ កត្វា វុត្តគណនា សុវិញ្ញេយ្យា ឯវ. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណវសេន វុត្តបដិសម្ភិទានិទ្ទេសេ ឯកេកមូលកេសុ ‘‘ញាតោ ទិដ្ឋោ វិទិតោ សច្ឆិកតោ ផស្សិតោ បញ្ញាយា’’តិ (បដិ. ម. ១.១២១) ឥមេសុ បញ្ចសុ វចនេសុ ឯកេកស្មិំយេវ ចក្ខាទយោ បញ្ច, ទស្សនដ្ឋាទយោ បញ្ចាតិ បញ្ចបញ្ចកានំ វសេន បញ្ចវីសតិ ធម្មា, បញ្ចវីសតិ អត្ថា, តទ្ទិគុណា និរុត្តិយោ, តទ្ទិគុណានិ ញាណានិ ញេយ្យានិ. បញ្ច ឯកតោ កត្វា វុត្តវារេបិ បញ្ចក្ខត្តុំ បញ្ច បញ្ចវីសតិ កត្វា បញ្ចវីសសតំ ធម្មា, បញ្ចវីសសតំ អត្ថា, តទ្ទិគុណា និរុត្តិយោ, តទ្ទិគុណានិ ញាណានិ ញេយ្យានិ. អឌ្ឍតេយ្យានីតិ ចេត្ថ ទ្វេ សតានិ ច បញ្ញាសញ្ច. ខន្ធាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥមិនាវ នយេន សច្ចវារបដិសម្ភិទាវារេ ច ធម្មាទិគណនា វេទិតព្ពា.

៩. ឆពុទ្ធធម្មវារវណ្ណនា

៣៨. ពុទ្ធធម្មវារេ ទិយឌ្ឍសតន្តិ ឆក្ខត្តុំ បញ្ចវីសតិ សតញ្ច បញ្ញាសញ្ច ហោន្តិ, តទ្ទិគុណា និរុត្តិយោ តទ្ទិគុណានិ ញាណានិ. បដិសម្ភិទាធិករណេតិ បដិសម្ភិទាធិការេ. អឌ្ឍនវធម្មសតានីតិ បឋមំ វុត្តេសុ ចតូសុ សច្ចេសុ សដ្ឋិ, ចតូសុ សតិបដ្ឋានេសុ សដ្ឋិ, ចតូសុ សម្មប្បធានេសុ សដ្ឋិ, សត្តពោធិសត្តវេយ្យាករណេសុ សត្តតិ, អភិញ្ញដ្ឋាទីសុ បញ្ចសុ បញ្ចវីសសតំ, ខន្ធដ្ឋាទីសុ បញ្ចសុ បញ្ចវីសសតំ, បុន ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ សតំ, ចតូសុ បដិសម្ភិទាសុ សតំ, ឆសុ ពុទ្ធធម្មេសុ ទិយឌ្ឍសតន្តិ ឯវំ អដ្ឋសតានិ ច បញ្ញាសញ្ច ធម្មា ហោន្តិ. ឯវំ អត្ថាបិ តត្តកា ឯវ ហោន្តិ. ឯវមេវ សច្ចាទីសុ តីសុ ឋានេសុ វីសសតំ និរុត្តិយោ, សត្តសុ វេយ្យាករណេសុ ចត្តារីសសតំ និរុត្តិយោ, អភិញ្ញដ្ឋាទីសុ ខន្ធដ្ឋាទីសុ ច អឌ្ឍតេយ្យានិ អឌ្ឍតេយ្យានិ និរុត្តិសតានិ, អរិយសច្ចេសុ បដិសម្ភិទាសុ ច ទ្វេ ទ្វេ និរុត្តិសតានិ, ពុទ្ធធម្មេសុ តីណិ និរុត្តិសតានីតិ ឯវំ និរុត្តិសហស្សញ្ច សត្តនិរុត្តិសតានិ ច ហោន្តិ. ឯវមេវ សច្ចាទីសុ តីសុ ឋានេសុ ចត្តារីសាធិកានិ ទ្វេ ទ្វេ ញាណសតានិ, សត្តសុ វេយ្យាករណេសុ អសីតិអធិកានិ ទ្វេ ញាណសតានិ, អភិញ្ញដ្ឋាទីសុ ខន្ធដ្ឋាទីសុ ច បញ្ចបញ្ចញាណសតានិ, សច្ចេសុ បដិសម្ភិទាសុ ច ចត្តារិ ចត្តារិ ញាណសតានិ, ពុទ្ធធម្មេសុ ឆ ញាណសតានីតិ ឯវំ តីណិ ច ញាណសហស្សានិ ចត្តារិ ច ញាណសតានិ ហោន្តីតិ.

បដិសម្ភិទាកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. ធម្មចក្កកថា

១. សច្ចវារវណ្ណនា

៣៩. បុន ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តន្តមេវ បុព្ពង្គមំ កត្វា កថិតាយ ធម្មចក្កកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. តត្ថ ទុក្ខវត្ថុកាតិ ឯកាភិសមយវសេន ទុក្ខំ វត្ថុ ឯតេសន្តិ ទុក្ខវត្ថុកា. តទេវ ទុក្ខំ វិសេសេត្វា សច្ចវត្ថុកាតិអាទិមាហ. តត្ថ សច្ចំ អារម្មណំ ឧបត្ថម្ភោ ឯតេសន្តិ សច្ចារម្មណា. សច្ចំ គោចរោ វិសយោ ឯតេសន្តិ សច្ចគោចរា. សច្ចសង្គហិតាតិ មគ្គសច្ចេន សង្គហិតា. សច្ចបរិយាបន្នាតិ មគ្គសច្ចាយត្តា. សច្ចេ សមុទាគតាតិ ទុក្ខបរិជាននេន ទុក្ខសច្ចេ សមុប្បន្នា. តថា តត្ថេវ ឋិតា បតិដ្ឋិតា ច.

៤០. ឥទានិ ‘‘បវត្តិតេ ច ភគវតា ធម្មចក្កេ’’តិ វុត្តំ ធម្មចក្កំ និទ្ទិសិតុកាមោ ធម្មចក្កន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ទុវិធំ ធម្មចក្កំ បដិវេធធម្មចក្កំ ទេសនាធម្មចក្កញ្ច. បដិវេធធម្មចក្កំ ពោធិបល្លង្កេ, ទេសនាធម្មចក្កំ ឥសិបតនេ. ធម្មញ្ច បវត្តេតិ ចក្កញ្ចាតិ បដិវេធធម្មចក្កំ វុត្តំ, ចក្កញ្ច បវត្តេតិ ធម្មញ្ចាតិ ទេសនាធម្មចក្កំ. កថំ? ភគវា ហិ ពោធិបល្លង្កេ និសិន្នោ មគ្គក្ខណេ ឥន្ទ្រិយពលពោជ្ឈង្គមគ្គង្គាទិភេទំ ធម្មញ្ច បវត្តេតិ, សោយេវ ច ធម្មោ កិលេសសត្តុឃាតាយ បវត្តនតោ បហរណចក្កំ វិយាតិ ចក្កញ្ច. ធម្មំ បវត្តេន្តោយេវ ភគវា តំ ចក្កំ បវត្តេតិ នាម. ឯតេន ធម្មោយេវ ចក្កន្តិ កម្មធារយសមាសតា វុត្តា ហោតិ. ឥសិបតនេ និសិន្នោ ភគវា ធម្មទេសនក្ខណេ វេនេយ្យសន្តានេ កិលេសសត្តុឃាតាយ បវត្តនតោ បហរណចក្កសទិសំ ទេសនាចក្កញ្ច បវត្តេតិ, វេនេយ្យសន្តានេ ឥន្ទ្រិយពលពោជ្ឈង្គមគ្គង្គាទិភេទំ ធម្មចក្កញ្ច បវត្តេតិ. ឯតេន ធម្មោ ច ចក្កញ្ច ធម្មចក្កន្តិ ទ្វន្ទសមាសតា វុត្តា ហោតិ. យស្មា បន បវត្តកេ សតិ បវត្តនា នាម ហោតិ, តស្មា សព្ពត្ថាបិ ‘‘បវត្តេតី’’តិ វុត្តំ, បវត្តនដ្ឋេន បន ‘‘ចក្ក’’ន្តិ វុត្តំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. ធម្មេន បវត្តេតីតិ ធម្មចក្កន្តិអាទីនិ ទេសនាធម្មចក្កមេវ សន្ធាយ វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ.

តត្ថ ធម្មេន បវត្តេតីតិ យថាសភាវត្តា ធម្មេន បវត្តំ ចក្កន្តិ ធម្មចក្កន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ធម្មចរិយាយ បវត្តេតីតិ វេនេយ្យសន្តានេ ធម្មត្ថាយ បវត្តំ ចក្កន្តិ ធម្មចក្កន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ធម្មេ ឋិតោតិអាទីហិ ភគវតោ ធម្មភូតតា ធម្មស្សាមិតា ច វុត្តា ហោតិ. យថាហ – ‘‘សោ ហាវុសោ, ភគវា ជានំ ជានាតិ បស្សំ បស្សតិ ចក្ខុភូតោ ញាណភូតោ ធម្មភូតោ ព្រហ្មភូតោ វត្តា បវត្តា អត្ថស្ស និន្នេតា អមតស្ស ទាតា ធម្មស្សាមី តថាគតោ’’តិ (ម. និ. ១.២០៣). តស្មា តេហិ ធម្មស្ស ចក្កន្តិ ធម្មចក្កន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឋិតោតិ វិសយីភាវេន ឋិតោ. បតិដ្ឋិតោតិ អចលភាវេន បតិដ្ឋិតោ. វសិប្បត្តោតិ ឥស្សរភាវំ បត្តោ. បារមិប្បត្តោតិ កោដិប្បត្តោ. វេសារជ្ជប្បត្តោតិ វិសារទភាវំ បត្តោ. ធម្មេ បតិដ្ឋាបេន្តោតិអាទីហិ វេនេយ្យសន្តានមបេក្ខិត្វា វុត្តេហិ បន វចនេហិ ធម្មស្សាមិតាយ ច ធម្មត្ថាយ ចក្កន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ធម្មំ សក្ករោន្តោតិហអាទីហិ ធម្មត្ថាយ ចក្កន្តិ វុត្តំ ហោតិ. យោ ហិ ធម្មំ សក្ការាទិវសេន បវត្តេតិ, សោ ធម្មត្ថំ បវត្តេតិ. ធម្មំ សក្ករោន្តោតិ យថា កតោ សោ ធម្មោ សុកតោ ហោតិ, ឯវមេវ នំ ករោន្តោ. ធម្មំ គរុំ ករោន្តោតិ តស្មិំ គារវុប្បត្តិយា តំ គរុំ ករោន្តោ. ធម្មំ មានេន្តោតិ ធម្មំ បិយញ្ច ភាវនីយញ្ច កត្វា វិហរន្តោ. ធម្មំ បូជេន្តោតិ តំ អបទិសិត្វា ទេសនាបដិបត្តិបូជាយ បូជំ ករោន្តោ. ធម្មំ អបចាយមានោតិ តស្សេវ ធម្មស្ស សក្ការគរុការេហិ នីចវុត្តិតំ ករោន្តោ. ធម្មទ្ធជោ ធម្មកេតូតិ តំ ធម្មំ ធជមិវ បុរក្ខត្វា កេតុមិវ ច ឧក្ខិបិត្វា បវត្តិយា ធម្មទ្ធជោ ធម្មកេតុ ច ហុត្វាតិ អត្ថោ. ធម្មាធិបតេយ្យោតិ ធម្មាធិបតិតោ អាគតោ ភាវនាធម្មវសេនេវ ច សព្ពកិរិយានំ ករណេន ធម្មាធិបតេយ្យោ ហុត្វា. តំ ខោ បន ធម្មចក្កំ អប្បដិវត្តិយន្តិ កេនចិ និវត្តេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ អប្បដិហតបវត្តិតា វុត្តា. តស្មា សោ ធម្មោ បវត្តនដ្ឋេន ចក្កន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

សទ្ធិន្ទ្រិយំ ធម្មោ, តំ ធម្មំ បវត្តេតីតិ វេនេយ្យសន្តានេ មគ្គសម្បយុត្តសទ្ធិន្ទ្រិយុប្បាទនេន តំ សទ្ធិន្ទ្រិយំ ធម្មំ បវត្តេតីតិ អត្ថោ. ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ. សច្ចាតិ សច្ចញាណានិ. វិបស្សនា ច វិជ្ជា ច មគ្គញាណមេវ. អនុប្បាទេ ញាណន្តិ អរហត្តផលេ ញាណំ. តម្បិ វេនេយ្យសន្តានេ បវត្តេតិយេវ, និព្ពានញ្ច បដិវេធំ ករោន្តោ បវត្តេតិយេវ នាម.

សមុទយវារាទីសុ សមុទយវត្ថុកា និរោធវត្ថុកា មគ្គវត្ថុកាតិ វិសេសបទំ ទស្សេត្វា សង្ខិត្តា. ឯត្ថាបិ វុត្តសទិសំ បឋមំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

២-៣. សតិបដ្ឋានវារាទិវណ្ណនា

៤១-៤២. សតិបដ្ឋានឥទ្ធិបាទបុព្ពង្គមវារាបិ មគ្គក្ខណវសេន វុត្តា. តេបិ តត្ថ តត្ថ វិសេសបទំ ទស្សេត្វា សង្ខិត្តាតិ.

ធម្មចក្កកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. លោកុត្តរកថា

លោកុត្តរកថាវណ្ណនា

៤៣. ឥទានិ លោកុត្តរធម្មវតិយា ធម្មចក្កកថាយ អនន្តរំ កថិតាយ លោកុត្តរកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. តត្ថ លោកុត្តរបទស្ស អត្ថោ និទ្ទេសវារេ អាវិ ភវិស្សតិ. ចត្តារោ សតិបដ្ឋានាតិអាទយោ សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មា យថាយោគំ មគ្គផលសម្បយុត្តា. តេ ពុជ្ឈនដ្ឋេន ពោធីតិ ឯវំលទ្ធនាមស្ស អរិយស្ស បក្ខេ ភវត្តា ពោធិបក្ខិយា នាម. បក្ខេ ភវត្តាតិ ឧបការភាវេ ឋិតត្តា. តេសុ អារម្មណេសុ ឱក្កន្តិត្វា បក្ខន្ទិត្វា ឧបដ្ឋានតោ ឧបដ្ឋានំ, សតិយេវ ឧបដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានំ. កាយវេទនាចិត្តធម្មេសុ បនស្ស អសុភទុក្ខានិច្ចានត្តាការគហណវសេន សុភសុខនិច្ចអត្តសញ្ញាបហានកិច្ចសាធនវសេន ច បវត្តិតោ ចតុធា ភេទោ ហោតិ. តស្មា ចត្តារោ សតិបដ្ឋានាតិ វុច្ចតិ. បទហន្តិ ឯតេនាតិ បធានំ, សោភនំ បធានំ សម្មប្បធានំ, សម្មា វា បទហន្តិ ឯតេនាតិ សម្មប្បធានំ, សោភនំ វា តំ កិលេសវិរូបបវត្តវិរហិតតោ បធានញ្ច ហិតសុខនិប្ផាទកដ្ឋេន សេដ្ឋភាវាវហនតោ បធានភាវករណតោ វាតិ សម្មប្បធានំ. វីរិយស្សេតំ អធិវចនំ. តយិទំ ឧប្បន្នានុប្បន្នានំ អកុសលានំ បហានានុប្បត្តិកិច្ចំ, អនុប្បន្នុប្បន្នានញ្ច កុសលានំ ឧប្បត្តិដ្ឋិតិកិច្ចំ សាធយតីតិ ចតុព្ពិធំ ហោតិ. តស្មា ចត្តារោ សម្មប្បធានាតិ វុច្ចតិ. និប្ផត្តិបរិយាយេន ឥជ្ឈនដ្ឋេន, ឥជ្ឈន្តិ ឯតាយ សត្តា ឥទ្ធា វុទ្ធា ឧក្កំសគតា ហោន្តីតិ ឥមិនា វា បរិយាយេន ឥទ្ធិ, តស្សា សម្បយុត្តាយ បុព្ពង្គមដ្ឋេន ផលភូតាយ បុព្ពភាគការណដ្ឋេន ច ឥទ្ធិយា បាទោតិ ឥទ្ធិបាទោ. សោ ឆន្ទវីរិយចិត្តវីមំសាវសេន ចតុព្ពិធោវ ហោតិ. តស្មា ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទាតិ វុច្ចតិ. អស្សទ្ធិយកោសជ្ជបមាទវិក្ខេបសម្មោហានំ អភិភវនតោ អភិភវនសង្ខាតេន អធិបតិយដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយំ. អស្សទ្ធិយាទីហិ អនភិភវនីយតោ អកម្បិយដ្ឋេន ពលំ. តទុភយម្បិ សទ្ធាវីរិយសតិសមាធិបញ្ញាវសេន បញ្ចវិធំ ហោតិ. តស្មា បញ្ចិន្ទ្រិយានិ បញ្ច ពលានីតិ វុច្ចន្តិ. ពុជ្ឈនកសត្តស្ស បន អង្គភាវេន សតិអាទយោ សត្ត ធម្មា ពោជ្ឈង្គា, និយ្យានដ្ឋេន ច សម្មាទិដ្ឋិអាទយោ អដ្ឋ មគ្គង្គា ហោន្តិ. តេន វុច្ចតិ សត្ត ពោជ្ឈង្គា អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោតិ.

ឥតិ ឥមេ សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយា ធម្មា បុព្ពភាគេ លោកិយវិបស្សនាយ វត្តមានាយ ចុទ្ទសវិធេន កាយំ បរិគ្គណ្ហតោ ច កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ, នវវិធេន វេទនំ បរិគ្គណ្ហតោ ច វេទនានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ, សោឡសវិធេន ចិត្តំ បរិគ្គណ្ហតោ ច ចិត្តានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ, បញ្ចវិធេន ធម្មេ បរិគ្គណ្ហតោ ច ធម្មានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ. ឥតិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ អនុប្បន្នបុព្ពំ បរស្ស ឧប្បន្នំ អកុសលំ ទិស្វា ‘‘យថា បដិបន្នស្ស តស្ស តំ ឧប្បន្នំ, ន តថា បដិបជ្ជិស្សាមិ, ឯវំ មេ ឯតំ នុប្បជ្ជិស្សតី’’តិ តស្ស អនុប្បាទាយ វាយមនកាលេ បឋមំ សម្មប្បធានំ, អត្តនោ សមុទាចារប្បត្តមកុសលំ ទិស្វា តស្ស បហានាយ វាយមនកាលេ ទុតិយំ, ឥមស្មិំ អត្តភាវេ អនុប្បន្នបុព្ពំ ឈានំ វា វិបស្សនំ វា ឧប្បាទេតុំ វាយមន្តស្ស តតិយំ, ឧប្បន្នំ យថា ន បរិហាយតិ, ឯវំ បុនប្បុនំ ឧប្បាទេន្តស្ស ចតុត្ថំ សម្មប្បធានំ. ឆន្ទំ ធុរំ កត្វា កុសលុប្បាទនកាលេ ឆន្ទិទ្ធិបាទោ, វីរិយំ, ចិត្តំ, វីមំសំ ធុរំ កត្វា កុសលុប្បាទនកាលេ វីមំសិទ្ធិបាទោ. មិច្ឆាវាចាយ វិរមណកាលេ សម្មាវាចា, មិច្ឆាកម្មន្តា, មិច្ឆាជីវា វិរមណកាលេ សម្មាជីវោតិ ឯវំ នានាចិត្តេសុ លព្ភន្តិ. ចតុមគ្គក្ខណេ បន ឯកចិត្តេ លព្ភន្តិ, ផលក្ខណេ ឋបេត្វា ចត្តារោ សម្មប្បធានេ អវសេសា តេត្តិំស លព្ភន្តិ. ឯវំ ឯកចិត្តេ លព្ភមានេសុ ចេតេសុ ឯកាវ និព្ពានារម្មណា សតិ កាយាទីសុ សុភសញ្ញាទិបហានកិច្ចសាធនវសេន ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិ វុច្ចតិ. ឯកមេវ ច វីរិយំ អនុប្បន្នុប្បន្នានំ អនុប្បាទាទិកិច្ចសាធនវសេន ‘‘ចត្តារោ សម្មប្បធានា’’តិ វុច្ចតិ. សេសេសុ ហាបនវឌ្ឍនំ នត្ថិ.

អបិច តេសុ –

នវ ឯកវិធា ឯកោ, ទ្វេធាថ ចតុបញ្ចធា;

អដ្ឋធា នវធា ចេវ, ឥតិ ឆទ្ធា ភវន្តិ តេ.

នវ ឯកវិធាតិ ឆន្ទោ ចិត្តំ បីតិ បស្សទ្ធិ ឧបេក្ខា សង្កប្បោ វាចា កម្មន្តោ អាជីវោតិ ឥមេ នវ ឆន្ទិទ្ធិបាទាទិវសេន ឯកវិធាវ ហោន្តិ, អញ្ញកោដ្ឋាសំ ន ភជន្តិ. ឯកោ ទ្វេធាតិ សទ្ធា ឥន្ទ្រិយពលវសេន ទ្វេធា ឋិតា. អថ ចតុបញ្ចធាតិ អថញ្ញោ ឯកោ ចតុធា, អញ្ញោ បញ្ចធា ឋិតោតិ អត្ថោ. តត្ថ សមាធិ ឯកោ ឥន្ទ្រិយពលពោជ្ឈង្គមគ្គង្គវសេន ចតុធា ឋិតោ, បញ្ញា តេសំ ចតុន្នំ ឥទ្ធិបាទកោដ្ឋាសស្ស ច វសេន បញ្ចធា. អដ្ឋធា នវធា ចេវាតិ អបរោ ឯកោ អដ្ឋធា, ឯកោ នវធា ឋិតោតិ អត្ថោ. ចតុសតិបដ្ឋានឥន្ទ្រិយពលពោជ្ឈង្គមគ្គង្គវសេន សតិ អដ្ឋធា ឋិតា, ចតុសម្មប្បធានឥទ្ធិបាទឥន្ទ្រិយពលពោជ្ឈង្គមគ្គង្គវសេន វីរិយំ នវធាតិ. ឯវំ –

ចុទ្ទសេវ អសម្ភិន្នា, ហោន្តេតេ ពោធិបក្ខិយា;

កោដ្ឋាសតោ សត្តវិធា, សត្តតិំស បភេទតោ.

សកិច្ចនិប្ផាទនតោ, សរូបេន ច វុត្តិតោ;

សព្ពេវ អរិយមគ្គស្ស, សម្ភវេ សម្ភវន្តិ តេ.

ឯវំ មគ្គផលសម្បយុត្តេ សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មេ ទស្សេត្វា បុន តេ មគ្គផលេសុ សង្ខិបិត្វា ចត្តារោ អរិយមគ្គា ចត្តារិ ច សាមញ្ញផលានីតិ អាហ. សមណភាវោ សាមញ្ញំ, ចតុន្នំ អរិយមគ្គានមេតំ នាមំ. សាមញ្ញានំ ផលានិ សាមញ្ញផលានិ. និព្ពានំ បន សព្ពេហិ អសម្មិស្សមេវ. ឥតិ វិត្ថារតោ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយចតុមគ្គចតុផលនិព្ពានានំ វសេន ឆចត្តាលីស លោកុត្តរធម្មា, តតោ សង្ខេបេន ចតុមគ្គចតុផលនិព្ពានានំ វសេន នវ លោកុត្តរធម្មា, តតោបិ សង្ខេបេន មគ្គផលនិព្ពានានំ វសេន តយោ លោកុត្តរធម្មាតិ វេទិតព្ពំ. សតិបដ្ឋានាទីនំ មគ្គផលានញ្ច លោកុត្តរត្តេ វុត្តេ តំសម្បយុត្តានំ ផស្សាទីនម្បិ លោកុត្តរត្តំ វុត្តមេវ ហោតិ. បធានធម្មវសេន បន សតិបដ្ឋានាទយោវ វុត្តា. អភិធម្មេ (ធ. ស. ២៧៧ អាទយោ, ៥០៥ អាទយោ) ច លោកុត្តរធម្មនិទ្ទេសេ មគ្គផលសម្បយុត្តានំ ផស្សាទីនំ លោកុត្តរត្តំ វុត្តមេវាតិ.

លោកំ តរន្តីតិ លោកំ អតិក្កមន្តិ. សព្ពមិធ ឦទិសំ វត្តមានកាលវចនំ ចត្តារោ អរិយមគ្គេ សន្ធាយ វុត្តំ. សោតាបត្តិមគ្គោ ហិ អបាយលោកំ តរតិ, សកទាគាមិមគ្គោ កាមាវចរលោកេកទេសំ តរតិ, អនាគាមិមគ្គោ កាមាវចរលោកំ តរតិ, អរហត្តមគ្គោ រូបារូបាវចរលោកំ តរតិ. លោកា ឧត្តរន្តីតិ លោកា ឧគ្គច្ឆន្តិ. លោកតោតិ ច លោកម្ហាតិ ច តទេវ និស្សក្កវចនំ វិសេសេត្វា ទស្សិតំ. លោកំ សមតិក្កមន្តីតិ បឋមំ វុត្តត្ថមេវ. តត្ថ ឧបសគ្គត្ថំ អនបេក្ខិត្វា វុត្តំ, ឥធ សហ ឧបសគ្គត្ថេន វុត្តំ. លោកំ សមតិក្កន្តាតិ យថាវុត្តំ លោកំ សម្មា អតិក្កន្តា. សព្ពមិធ ឦទិសំ អតីតកាលវចនំ ផលនិព្ពានានិ សន្ធាយ វុត្តំ, សោតាបត្តិផលាទីនិ ហិ យថាវុត្តំ លោកំ អតិក្កមិត្វា ឋិតានិ, សទា និព្ពានំ សព្ពលោកំ អតិក្កមិត្វា ឋិតំ. លោកេន អតិរេកាតិ លោកតោ អធិកភូតា. ឥទំ សព្ពេបិ លោកុត្តរធម្មេ សន្ធាយ វុត្តំ. និស្សរន្តីតិ និគ្គច្ឆន្តិ. និស្សដាតិ និគ្គតា. លោកេ ន តិដ្ឋន្តីតិអាទីនិ អដ្ឋារស វចនានិ សព្ពលោកុត្តរេសុបិ យុជ្ជន្តិ. ន តិដ្ឋន្តីតិ លោកេ អបរិយាបន្នត្តា វុត្តំ. លោកេ ន លិម្បន្តីតិ ខន្ធសន្តានេ វត្តមានាបិ តស្មិំ ន លិម្បន្តីតិ អត្ថោ. លោកេន ន លិម្បន្តីតិ អកតបដិវេធានំ កេនចិ ចិត្តេន, កតបដិវេធានំ អកុសលេន អប្បមត្តេនបិ ចិត្តេន ន លិម្បន្តីតិ អត្ថោ. អសំលិត្តា អនុបលិត្តាតិ ឧបសគ្គេន វិសេសិតំ.

វិប្បមុត្តាតិ អលិត្តត្តមេវ នានាព្យញ្ជនេន វិសេសិតំ. យេ កេចិ ហិ យត្ថ យេន វា អលិត្តា, តេ តត្ថ តេន វា វិប្បមុត្តា ហោន្តិ. លោកា វិប្បមុត្តាតិអាទីនិ តីណិ និស្សក្កវសេន វុត្តានិ. វិសញ្ញុត្តាតិ វិប្បមុត្តត្តវិសេសនំ. យេ កេចិ ហិ យត្ថ យេន យតោ វិប្បមុត្តា, តេ តត្ថ តេន តតោ វិសញ្ញុត្តា នាម ហោន្តិ. លោកា សុជ្ឈន្តីតិ លោកមលំ ធោវិត្វា លោកា សុជ្ឈន្តិ. វិសុជ្ឈន្តីតិ តទេវ ឧបសគ្គេន វិសេសិតំ. វុដ្ឋហន្តីតិ ឧដ្ឋិតា ហោន្តិ. វិវដ្ដន្តីតិ និវដ្ដន្តិ. ន សជ្ជន្តីតិ ន លគ្គន្តិ. ន គយ្ហន្តីតិ ន គណ្ហីយន្តិ. ន ពជ្ឈន្តីតិ ន ពាធីយន្តិ. សមុច្ឆិន្ទន្តីតិ អប្បវត្តិំ ករោន្តិ. យថា ច លោកំ សមុច្ឆិន្នត្តាតិ, តថេវ ‘‘លោកា វិសុទ្ធត្តា’’តិអាទិ វុត្តមេវ ហោតិ. បដិប្បស្សម្ភេន្តីតិ និរោធេន្តិ. អបថាតិអាទីនិ ចត្តារិ សព្ពេសុបិ លោកុត្តរេសុ យុជ្ជន្តិ. អបថាតិ អមគ្គា. អគតីតិ អប្បតិដ្ឋា. អវិសយាតិ អនាយត្តា. អសាធារណាតិ អសមានា. វមន្តីតិ ឧគ្គិលន្តិ. ន បច្ចាវមន្តីតិ វុត្តបដិបក្ខនយេន វុត្តំ, វន្តំ បុន ន អទន្តីតិ អត្ថោ. ឯតេន វន្តស្ស សុវន្តភាវោ វុត្តោ ហោតិ. អនន្តរទុកត្តយេបិ ឯសេវ នយោ. វិសីនេន្តីតិ វិកិរន្តិ វិមុច្ចន្តិ, ន ពន្ធន្តីតិ អត្ថោ. ន ឧស្សីនេន្តីតិ ន វិកិរន្តិ ន វិមុច្ចន្តិ. ‘‘វិសិនេន្តី’’តិ ‘‘ន ឧស្សិនេន្តី’’តិ រស្សំ កត្វា បាឋោ សុន្ទរោ. វិធូបេន្តីតិ និព្ពាបេន្តិ. ន សំធូបេន្តីតិ ន ឧជ្ជលន្តិ. លោកំ សមតិក្កម្ម អភិភុយ្យ តិដ្ឋន្តីតិ សព្ពេបិ លោកុត្តរា ធម្មា លោកំ សម្មា អតិក្កមិត្វា អភិភវិត្វា ច តិដ្ឋន្តីតិ លោកុត្តរា. សព្ពេហិបិ ឥមេហិ យថាវុត្តេហិ បការេហិ លោកុត្តរានំ លោកតោ ឧត្តរភាវោ អធិកភាវោ ច វុត្តោ ហោតីតិ.

លោកុត្តរកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. ពលកថា

ពលកថាវណ្ណនា

៤៤. ឥទានិ លោកុត្តរកថាយ អនន្តរំ កថិតាយ លោកុត្តរកថាវតិយា សុត្តន្តបុព្ពង្គមាយ ពលកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. តត្ថ អាទិតោ សុត្តន្តវសេន បញ្ច ពលានិ ទស្សេត្វា តទញ្ញានិបិ ពលានិ ទស្សេតុកាមោ អបិច អដ្ឋសដ្ឋិ ពលានីតិអាទិមាហ. សព្ពានិបិ តំតំបដិបក្ខេហិ អកម្បិយដ្ឋេន ពលានិ នាម ហោន្តិ. ហិរិពលន្តិអាទីសុ បាបតោ ហិរីយន្តិ ឯតាយាតិ ហិរី, លជ្ជាយេតំ នាមំ. បាបតោ ឱត្តប្បន្តិ ឯតេនាតិ ឱត្តប្បំ, បាបតោ ឧព្ពេគស្សេតំ នាមំ. អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានា ហិរី, ពហិទ្ធាសមុដ្ឋានំ ឱត្តប្បំ. អត្តាធិបតិ ហិរី, លោកាធិបតិ ឱត្តប្បំ. លជ្ជាសភាវសណ្ឋិតា ហិរី, ភយសភាវសណ្ឋិតំ ឱត្តប្បំ. សប្បតិស្សវលក្ខណា ហិរី, វជ្ជភីរុកភយទស្សាវិលក្ខណំ ឱត្តប្បំ. សា ឯវ ហិរី អហិរិកេន ន កម្បតីតិ ហិរិពលំ. តទេវ ឱត្តប្បំ អនោត្តប្បេន ន កម្បតីតិ ឱត្តប្បពលំ. អប្បដិសង្ខានេន ន កម្បតីតិ បដិសង្ខានពលំ. ឧបបរិក្ខណបញ្ញាយេតំ នាមំ. វីរិយសីសេន សត្ត ពោជ្ឈង្គេ ភាវេន្តស្ស ឧប្បន្នពលំ ភាវនាពលំ. តថាបវត្តានំ ចតុន្នំ ខន្ធានមេតំ នាមំ. បរិសុទ្ធានិ សីលាទីនិ អនវជ្ជពលំ. ចត្តារិ សង្គហវត្ថូនិ សង្គហពលំ. សង្គហេ ពលន្តិបិ បាឋោ. ទុក្ខមានំ អធិវាសនំ ខន្តិពលំ. ធម្មកថាយ បរេសំ តោសនំ បញ្ញត្តិពលំ. អធិតស្ស អត្ថស្ស អធិគមាបនំ និជ្ឈត្តិពលំ. កុសលេសុ ពហុភាវោ ឥស្សរិយពលំ. កុសលេសុ យថារុចិ បតិដ្ឋានំ អធិដ្ឋានពលំ. ហិរិពលាទីនំ អត្ថោ មាតិកាបទេសុ ព្យញ្ជនវសេន វិសេសតោ យុជ្ជមានំ គហេត្វា វុត្តោ. សមថពលំ វិបស្សនាពលន្តិ ពលប្បត្តា សមថវិបស្សនា ឯវ.

មាតិកានិទ្ទេសេ អស្សទ្ធិយេ ន កម្បតីតិ សទ្ធាពលន្តិ មូលពលដ្ឋំ វត្វា តមេវ អបរេហិ នវហិ បរិយាយេហិ វិសេសេត្វា ទស្សេសិ. យោ ហិ ធម្មោ អកម្បិយោ ពលប្បត្តោ ហោតិ, សោ សហជាតេ ឧបត្ថម្ភេតិ, អត្តនោ បដិបក្ខេ កិលេសេ បរិយាទិយតិ, បដិវេធស្ស អាទិភូតំ សីលំ ទិដ្ឋិញ្ច វិសោធេតិ, ចិត្តំ អារម្មណេ បតិដ្ឋាបេតិ, ចិត្តំ បភស្សរំ ករោន្តោ វោទាបេតិ, វសិំ បាបេន្តោ វិសេសំ អធិគមាបេតិ, តតោ ឧត្តរិំ បាបេន្តោ ឧត្តរិបដិវេធំ ការេតិ, កមេន អរិយមគ្គំ បាបេត្វា សច្ចាភិសមយំ ការេតិ, ផលប្បត្តិយា និរោធេ បតិដ្ឋាបេតិ. តស្មា នវធា ពលដ្ឋោ វិសេសិតោ. ឯស នយោ វីរិយពលាទីសុ ចតូសុ.

កាមច្ឆន្ទំ ហិរីយតីតិ នេក្ខម្មយុត្តោ យោគី នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទតោ ហិរីយតិ. ឱត្តប្បេបិ ឯសេវ នយោ. ឯតេហិ សព្ពាកុសលេហិបិ ហិរីយនា ឱត្តប្បនា វុត្តាយេវ ហោន្តិ. ព្យាបាទន្តិអាទីនម្បិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. បដិសង្ខាតីតិ អសម្មោហវសេន អាទីនវតោ ឧបបរិក្ខតិ. ភាវេតីតិ វឌ្ឍេតិ. វជ្ជន្តិ រាគាទិវជ្ជំ. សង្គណ្ហាតីតិ ពន្ធតិ. ខមតីតិ តស្ស យោគិស្ស ខមតិ រុច្ចតិ. បញ្ញាបេតីតិ តោសេតិ. និជ្ឈាបេតីតិ ចិន្តាបេតិ. វសំ វត្តេតីតិ ចិត្តេ បហុ ហុត្វា ចិត្តំ អត្តនោ វសំ កត្វា បវត្តេតិ. អធិដ្ឋាតីតិ វិទហតិ. ភាវនាពលាទីនិ សព្ពានិបិ នេក្ខម្មាទីនិយេវ. មាតិកាវណ្ណនាយ អញ្ញថា វុត្តោ, អត្ថោ បន ព្យញ្ជនវសេនេវ បាកដត្តា ឥធ ន វុត្តោតិ វេទិតព្ពំ. សមថពលំ វិបស្សនាពលញ្ច វិត្ថារតោ និទ្ទិសិត្វា អវសានេ ឧទ្ធច្ចសហគតកិលេសេ ច ខន្ធេ ច ន កម្បតីតិអាទិ ច អវិជ្ជាសហគតកិលេសេ ច ខន្ធេ ច ន កម្បតីតិអាទិ ច សមថពលវិបស្សនាពលានំ លក្ខណទស្សនត្ថំ វុត្តំ.

សេខាសេខពលេសុ សម្មាទិដ្ឋិំ សិក្ខតីតិ សេខពលន្តិ សេខបុគ្គលោ សម្មាទិដ្ឋិំ សិក្ខតីតិ សេខោ, សា សម្មាទិដ្ឋិ តស្ស សេខស្ស ពលន្តិ សេខពលន្តិ អត្ថោ. តត្ថ សិក្ខិតត្តា អសេខពលន្តិ អសេខបុគ្គលោ តត្ថ សម្មាទិដ្ឋិយា សិក្ខិតត្តា ន សិក្ខតីតិ អសេខោ, សាយេវ សម្មាទិដ្ឋិ តស្ស អសេខស្ស ពលន្តិ អសេខពលំ. ឯសេវ នយោ សម្មាសង្កប្បាទីសុ. សម្មាញាណន្តិ បច្ចវេក្ខណញាណំ. តម្បិ ហិ លោកិកម្បិ ហោន្តំ សេខស្ស បវត្តត្តា សេខពលំ, អសេខស្ស បវត្តត្តា អសេខពលន្តិ វុត្តំ. សម្មាវិមុត្តីតិ អដ្ឋ មគ្គង្គានិ ឋបេត្វា សេសា ផលសម្បយុត្តា ធម្មា. កេចិ បន ‘‘ឋបេត្វា លោកុត្តរវិមុត្តិំ អវសេសា វិមុត្តិយោ សម្មាវិមុត្តី’’តិ វទន្តិ. តស្ស សេខាសេខពលត្តំ វុត្តនយមេវ.

ខីណាសវពលេសុ សព្ពានិបិ ញាណពលានិ. ខីណាសវស្ស ភិក្ខុនោតិ ករណត្ថេ សាមិវចនំ, ខីណាសវេន ភិក្ខុនាតិ អត្ថោ. អនិច្ចតោតិ ហុត្វា អភាវាការេន អនិច្ចតោ. យថាភូតន្តិ យថាសភាវតោ. បញ្ញាយាតិ សហវិបស្សនាយ មគ្គបញ្ញាយ. អនិច្ចតោ សុទិដ្ឋា ទុក្ខតោ អនត្តតោ សុទិដ្ឋា ហោន្តិ តម្មូលកត្តា. យន្តិ ភាវនបុំសកវចនំ, យេន ការណេនាតិ វា អត្ថោ. អាគម្មាតិ បដិច្ច. បដិជានាតីតិ សម្បដិច្ឆតិ បដិញ្ញំ ករោតិ. អង្គារកាសូបមាតិ មហាភិតាបដ្ឋេន អង្គារកាសុយា ឧបមិតា. កាមាតិ វត្ថុកាមា ច កិលេសកាមា ច.

វិវេកនិន្នន្តិ ផលសមាបត្តិវសេន ឧបធិវិវេកសង្ខាតនិព្ពាននិន្នំ. តយោ ហិ វិវេកា – កាយវិវេកោ ចិត្តវិវេកោ ឧបធិវិវេកោតិ. កាយវិវេកោ ច វិវេកដ្ឋកាយានំ នេក្ខម្មាភិរតានំ. ចិត្តវិវេកោ ច អធិចិត្តមនុយុត្តានំ. ឧបធិវិវេកោ ច និរុបធីនំ បុគ្គលានំ វិសង្ខារគតានំ, និស្សរណវិវេកសង្ខាតនិព្ពាននិន្នំ វា. បញ្ច ហិ វិវេកា – វិក្ខម្ភនវិវេកោ តទង្គវិវេកោ សមុច្ឆេទវិវេកោ បដិប្បស្សទ្ធិវិវេកោ និស្សរណវិវេកោតិ. វិវេកនិន្នន្តិ វិវេកេ និន្នំ. វិវេកបោណន្តិ វិវេកេ នតំ. វិវេកបព្ភារន្តិ វិវេកសីសភារំ. ទ្វេបិ បុរិមស្សេវ វេវចនានិ. វិវេកដ្ឋន្តិ កិលេសេហិ វជ្ជិតំ, ទូរីភូតំ វា. នេក្ខម្មាភិរតន្តិ និព្ពានេ អភិរតំ, បព្ពជ្ជាយ អភិរតំ វា. ព្យន្តីភូតន្តិ វិគតន្តីភូតំ, ឯកទេសេនាបិ អនល្លីនំ វិប្បមុត្តំ វិសំសដ្ឋំ. សព្ពសោតិ សព្ពថា. អាសវដ្ឋានិយេហិ ធម្មេហីតិ សំយោគវសេន អាសវានំ ការណភូតេហិ កិលេសធម្មេហីតិ អត្ថោ. អថ វា ព្យន្តីភូតន្តិ វិគតនិកន្តិភូតំ, និត្តណ្ហន្តិ អត្ថោ. កុតោ? សព្ពសោ អាសវដ្ឋានិយេហិ ធម្មេហិ សព្ពេហិ តេភូមកធម្មេហីតិ អត្ថោ. ឥធ ទសហិ ខីណាសវពលេហិ ខីណាសវស្ស លោកិយលោកុត្តរោ មគ្គោ កថិតោ. ‘‘អនិច្ចតោ សព្ពេ សង្ខារា’’តិ ទុក្ខបរិញ្ញាពលំ, ‘‘អង្គារកាសូបមា កាមា’’តិ សមុទយបហានពលំ, ‘‘វិវេកនិន្នំ ចិត្តំ ហោតី’’តិ និរោធសច្ឆិកិរិយាពលំ, ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិអាទិ សត្តវិធំ មគ្គភាវនាពលន្តិបិ វទន្តិ. ទស ឥទ្ធិពលានិ ឥទ្ធិកថាយ អាវិ ភវិស្សន្តិ.

តថាគតពលនិទ្ទេសេ តថាគតពលានីតិ អញ្ញេហិ អសាធារណានិ តថាគតស្សេវ ពលានិ. យថា វា បុព្ពពុទ្ធានំ ពលានិ បុញ្ញុស្សយសម្បត្តិយា អាគតានិ, តថា អាគតពលានីតិបិ អត្ថោ. តត្ថ ទុវិធំ តថាគតពលំ – កាយពលំ ញាណពលញ្ច. តេសុ កាយពលំ ហត្ថិកុលានុសារេន វេទិតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ បោរាណេហិ –

‘‘កាឡាវកញ្ច គង្គេយ្យំ, បណ្ឌរំ តម្ពបិង្គលំ;

គន្ធមង្គលហេមញ្ច, ឧបោសថឆទ្ទន្តិមេ ទសា’’តិ. (វិភ. អដ្ឋ. ៧៦០; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤៨; សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.២២);

ឥមានិ ទស ហត្ថិកុលានិ. តត្ថ កាឡាវកន្តិ បកតិហត្ថិកុលំ ទដ្ឋព្ពំ. យំ ទសន្នំ បុរិសានំ កាយពលំ, តំ ឯកស្ស កាឡាវកស្ស ហត្ថិនោ ពលំ. យំ ទសន្នំ កាឡាវកានំ ពលំ, តំ ឯកស្ស គង្គេយ្យស្ស ពលំ. យំ ទសន្នំ គង្គេយ្យានំ, តំ ឯកស្ស បណ្ឌរស្ស. យំ ទសន្នំ បណ្ឌរានំ, តំ ឯកស្ស តម្ពស្ស. យំ ទសន្នំ តម្ពានំ, តំ ឯកស្ស បិង្គលស្ស. យំ ទសន្នំ បិង្គលានំ, តំ ឯកស្ស គន្ធហត្ថិនោ. យំ ទសន្នំ គន្ធហត្ថីនំ, តំ ឯកស្ស មង្គលហត្ថិនោ. យំ ទសន្នំ មង្គលហត្ថីនំ, តំ ឯកស្ស ហេមវតស្ស. យំ ទសន្នំ ហេមវតានំ, តំ ឯកស្ស ឧបោសថស្ស. យំ ទសន្នំ ឧបោសថានំ, តំ ឯកស្ស ឆទ្ទន្តស្ស. យំ ទសន្នំ ឆទ្ទន្តានំ, តំ ឯកស្ស តថាគតស្ស ពលំ. នារាយនសង្ឃាតពលន្តិបិ ឥទមេវ វុច្ចតិ. តទេតំ បកតិហត្ថិនោ គណនាយ ហត្ថីនំ កោដិសហស្សស្ស, បុរិសគណនាយ ទសន្នំ បុរិសកោដិសហស្សានំ ពលំ ហោតិ. ឥទំ តាវ តថាគតស្ស កាយពលំ.

ញាណពលំ បន ឥធ តាវ អញ្ញត្ថ ច បាឡិយំ អាគតមេវ ទសពលញាណំ, មជ្ឈិមេ (ម. និ. ១.១៥០) អាគតំ ចតុវេសារជ្ជញាណំ, អដ្ឋសុ បរិសាសុ អកម្បនញាណំ, ចតុយោនិបរិច្ឆេទកញាណំ, បញ្ចគតិបរិច្ឆេទកញាណំ, សំយុត្តកេ (សំ. និ. ២.៣៣-៣៤) អាគតានិ តេសត្តតិ ញាណានិ, សត្តសត្តតិ ញាណានីតិ ឯវមញ្ញានិបិ អនេកានិ ញាណសហស្សានិ. ឯតំ ញាណពលំ នាម. ឥធាបិ ញាណពលមេវ អធិប្បេតំ. ញាណញ្ហិ អកម្បិយដ្ឋេន ឧបត្ថម្ភនដ្ឋេន ច ពលន្តិ វុត្តំ.

ឋានញ្ច ឋានតោតិ ការណញ្ច ការណតោ. ការណញ្ហិ យស្មា តត្ថ ផលំ តិដ្ឋតិ តទាយត្តវុត្តិតាយ ឧប្បជ្ជតិ ចេវ បវត្តតិ ច, តស្មា ឋានន្តិ វុច្ចតិ. តំ ភគវា យេ យេ ធម្មា យេសំ យេសំ ធម្មានំ ហេតូ បច្ចយា ឧប្បាទាយ, តំ តំ ឋានន្តិ, យេ យេ ធម្មា យេសំ យេសំ ធម្មានំ ន ហេតូ ន បច្ចយា ឧប្បាទាយ, តំ តំ អដ្ឋានន្តិ បជានន្តោ ឋានញ្ច ឋានតោ អដ្ឋានញ្ច អដ្ឋានតោ យថាភូតំ បជានាតិ. យម្បីតិ យេន ញាណេន. ឥទម្បីតិ ឥទម្បិ ឋានាដ្ឋានញាណំ, តថាគតស្ស តថាគតពលំ នាម ហោតីតិ អត្ថោ. ឯវំ សេសបទេសុបិ យោជនា វេទិតព្ពា.

អាសភំ ឋានន្តិ សេដ្ឋដ្ឋានំ ឧត្តមដ្ឋានំ, អាសភា វា បុព្ពពុទ្ធា, តេសំ ឋានន្តិ អត្ថោ. អបិច គវសតជេដ្ឋកោ ឧសភោ, គវសហស្សជេដ្ឋកោ វសភោ, វជសតជេដ្ឋកោ វា ឧសភោ, វជសហស្សជេដ្ឋកោ វសភោ, សព្ពគវសេដ្ឋោ សព្ពបរិស្សយសហោ សេតោ បាសាទិកោ មហាភារវហោ អសនិសតសទ្ទេហិបិ អសន្តសនីយោ និសភោ, សោ ឥធ ឧសភោតិ អធិប្បេតោ. ឥទម្បិ ហិ តស្ស បរិយាយវចនំ. ឧសភស្ស ឥទន្តិ អាសភំ. ឋានន្តិ ចតូហិ បាទេហិ បថវិំ ឧប្បីឡេត្វា អវដ្ឋានំ. ឥទំ បន អាសភំ វិយាតិ អាសភំ យថេវ ហិ និសភសង្ខាតោ ឧសភោ ឧសភពលេន សមន្នាគតោ ចតូហិ បាទេហិ បថវិំ ឧប្បីឡេត្វា អចលដ្ឋានេន តិដ្ឋតិ, ឯវំ តថាគតោបិ ទសហិ តថាគតពលេហិ សមន្នាគតោ ចតូហិ វេសារជ្ជបាទេហិ អដ្ឋបរិសបថវិំ ឧប្បីឡេត្វា សទេវកេ លោកេ កេនចិ បច្ចត្ថិកេន បច្ចាមិត្តេន អកម្បិយោ អចលដ្ឋានេន តិដ្ឋតិ, ឯវំ តិដ្ឋមានោ ច តំ អាសភំ ឋានំ បដិជានាតិ ឧបគច្ឆតិ ន បច្ចក្ខាតិ, អត្តនិ អារោបេតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អាសភំ ឋានំ បដិជានាតី’’តិ (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.២២; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤៨).

បរិសាសូតិ ខត្តិយព្រាហ្មណគហបតិសមណចាតុមហារាជិកតាវតិំសមារព្រហ្មានំ វសេន អដ្ឋសុ បរិសាសុ. សីហនាទំ នទតីតិ សេដ្ឋនាទំ អឆម្ភិតនាទំ នទតិ, សីហនាទសទិសំ វា នាទំ នទតិ. អយមត្ថោ សីហនាទសុត្តេន (ម. និ. ១.១៤៦ អាទយោ; ទី. និ. ១.៣៨១ អាទយោ) ទីបេតព្ពោ. យថា វា សីហោ សហនតោ ហននតោ ច សីហោតិ វុច្ចតិ, ឯវំ តថាគតោ លោកធម្មានំ សហនតោ បរប្បវាទានំ ហននតោ សីហោតិ វុច្ចតិ. ឯវំ វុត្តស្ស សីហស្ស នាទំ សីហនាទំ. តត្ថ យថា សីហោ សីហពលេន សមន្នាគតោ សព្ពត្ថ វិសារទោ វិគតលោមហំសោ សីហនាទំ នទតិ, ឯវំ តថាគតសីហោបិ តថាគតពលេហិ សមន្នាគតោ អដ្ឋសុ បរិសាសុ វិសារទោ វិគតលោមហំសោ ‘‘ឥតិ រូប’’ន្តិអាទិនា (សំ. និ. ៣.៧៨) នយេន នានាវិធទេសនាវិលាសសម្បន្នំ សីហនាទំ នទតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘បរិសាសុ សីហនាទំ នទតី’’តិ.

ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតីតិ ឯត្ថ ព្រហ្មន្តិ សេដ្ឋំ ឧត្តមំ វិសុទ្ធំ. ចក្កសទ្ទោ បនាយំ –

សម្បត្តិយំ លក្ខណេ ច, រថង្គេ ឥរិយាបថេ;

ទានេ រតនធម្មូរ, ចក្កាទីសុ ច ទិស្សតិ;

ធម្មចក្កេ ឥធ មតោ, តម្បិ ទ្វេធា វិភាវយេ.

‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, ចក្កានិ, យេហិ សមន្នាគតានំ ទេវមនុស្សាន’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៣១) ហិ អយំ សម្បត្តិយំ ទិស្សតិ. ‘‘ហេដ្ឋា បាទតលេសុ ចក្កានិ ជាតានិ ហោន្តី’’តិ (ទី. និ. ២.៣៥) ឯត្ថ លក្ខណេ. ‘‘ចក្កំវ វហតោ បទ’’ន្តិ (ធ. ប. ១) ឯត្ថ រថង្គេ. ‘‘ចតុចក្កំ នវទ្វារ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.២៩) ឯត្ថ ឥរិយាបថេ. ‘‘ទទំ ភុញ្ជ មា ច បមាទោ, ចក្កំ វត្តយ កោសលាធិបា’’តិ (ជា. ១.៧.១៤៩) ឯត្ថ ទានេ. ‘‘ទិព្ពំ ចក្ករតនំ បាតុរហោសី’’តិ (ទី. និ. ២.២៤៣) ឯត្ថ រតនចក្កេ. ‘‘មយា បវត្តិតំ ចក្ក’’ន្តិ (សុ. និ. ៥៦២) ឯត្ថ ធម្មចក្កេ. ‘‘ឥច្ឆាហតស្ស បោសស្ស, ចក្កំ ភមតិ មត្ថកេ’’តិ (ជា. ១.១.១០៤; ១.៥.១០៣) ឯត្ថ ឧរចក្កេ. ‘‘ខុរបរិយន្តេន ចេបិ ចក្កេនា’’តិ (ទី. និ. ១.១៦៦) ឯត្ថ បហរណចក្កេ. ‘‘អសនិវិចក្ក’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.៦១; សំ. និ. ២.១៦២) ឯត្ថ អសនិមណ្ឌលេ. ឥធ បនាយំ ធម្មចក្កេ មតោ.

តំ បនេតំ ធម្មចក្កំ ទុវិធំ ហោតិ បដិវេធញាណញ្ច ទេសនាញាណញ្ច. តត្ថ បញ្ញាបភាវិតំ អត្តនោ អរិយផលាវហំ បដិវេធញាណំ, ករុណាបភាវិតំ សាវកានំ អរិយផលាវហំ ទេសនាញាណំ. តត្ថ បដិវេធញាណំ ឧប្បជ្ជមានំ ឧប្បន្នន្តិ ទុវិធំ. តញ្ហិ អភិនិក្ខមនតោ យាវ អរហត្តមគ្គា ឧប្បជ្ជមានំ នាម, ផលក្ខណេ ឧប្បន្នំ នាម. តុសិតភវនតោ វា យាវ ពោធិបល្លង្កេ អរហត្តមគ្គា ឧប្បជ្ជមានំ នាម, ផលក្ខណេ ឧប្បន្នំ នាម. ទីបង្ករទសពលតោ វា បដ្ឋាយ យាវ អរហត្តមគ្គា ឧប្បជ្ជមានំ នាម, ផលក្ខណេ ឧប្បន្នំ នាម. ទេសនាញាណម្បិ បវត្តមានំ បវត្តន្តិ ទុវិធំ. តញ្ហិ យាវ អញ្ញាតកោណ្ឌញ្ញត្ថេរស្ស អរហត្តមគ្គា បវត្តមានំ នាម, ផលក្ខណេ បវត្តំ នាម. តត្ថ បដិវេធញាណំ លោកុត្តរំ, ទេសនាញាណំ លោកិយំ. ឧភយម្បិ បនេតំ អញ្ញេហិ អសាធារណំ, ពុទ្ធានំយេវ ឱរសញាណំ. តេន វុត្តំ – ‘‘ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតី’’តិ.

កម្មសមាទានានន្តិ សមាទិយិត្វា កតានំ កុសលាកុសលកម្មានំ, កម្មមេវ វា កម្មសមាទានំ. ឋានសោ ហេតុសោតិ បច្ចយតោ ចេវ ហេតុតោ ច. តត្ថ គតិឧបធិកាលបយោគា វិបាកស្ស ឋានំ. កម្មំ ហេតុ.

សព្ពត្ថគាមិនិន្តិ សព្ពគតិគាមិនិញ្ច អគតិគាមិនិញ្ច. បដិបទន្តិ មគ្គំ. យថាភូតំ បជានាតីតិ ពហូសុបិ មនុស្សេសុ ឯកមេវ បាណំ ឃាតេន្តេសុ ឥមស្ស ចេតនា និរយគាមិនី ភវិស្សតិ, ឥមស្ស តិរច្ឆានយោនិគាមិនីតិ ឥមិនា នយេន ឯកវត្ថុស្មិម្បិ កុសលាកុសលចេតនាសង្ខាតានំ បដិបត្តីនំ អវិបរីតតោ សភាវំ ជានាតិ.

អនេកធាតុន្តិ ចក្ខុធាតុអាទីហិ, កាមធាតុអាទីហិ វា ធាតូហិ ពហុធាតុំ. នានាធាតុន្តិ តាសំយេវ ធាតូនំ វិលក្ខណត្តា នានប្បការធាតុំ. លោកន្តិ ខន្ធាយតនធាតុលោកំ. យថាភូតំ បជានាតីតិ តាសំ តាសំ ធាតូនំ អវិបរីតតោ សភាវំ បដិវិជ្ឈតិ.

នានាធិមុត្តិកតន្តិ ហីនបណីតាទិអធិមុត្តីហិ នានាធិមុត្តិកភាវំ.

បរសត្តានន្តិ បធានសត្តានំ. បរបុគ្គលានន្តិ តតោ បរេសំ ហីនសត្តានំ. ឯកត្ថមេវ វា ឯតំ បទទ្វយំ វេនេយ្យវសេន ភគវតា ទ្វេធា វុត្តំ. ឥធាបិ ភគវតា វុត្តនយេនេវ វុត្តំ. ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តន្តិ សទ្ធាទីនំ ឥន្ទ្រិយានំ បរភាវញ្ច អបរភាវញ្ច, វុទ្ធិញ្ច ហានិញ្ចាតិ អត្ថោ.

ឈានវិមោក្ខសមាធិសមាបត្តីនន្តិ បឋមាទីនំ ចតុន្នំ ឈានានំ, ‘‘រូបី រូបានិ បស្សតី’’តិអាទីនំ (បដិ. ម. ១.២០៩) អដ្ឋន្នំ វិមោក្ខានំ, សវិតក្កសវិចារាទីនំ តិណ្ណំ សមាធីនំ, បឋមជ្ឈានសមាបត្តិអាទីនញ្ច នវន្នំ អនុបុព្ពសមាបត្តីនំ. សំកិលេសន្តិ ហានភាគិយធម្មំ. វោទានន្តិ វិសេសភាគិយធម្មំ. វុដ្ឋានន្តិ យេន ការណេន ឈានាទីហិ វុដ្ឋហន្តិ, តំ ការណំ. តំ បន ‘‘វោទានម្បិ វុដ្ឋានំ, តម្ហា តម្ហា សមាធិម្ហា វុដ្ឋានម្បិ វុដ្ឋាន’’ន្តិ (វិភ. ៨២៨) ឯវំ វុត្តំ បគុណជ្ឈានញ្ចេវ ភវង្គផលសមាបត្តិយោ ច. ហេដ្ឋិមំ ហេដ្ឋិមញ្ហិ បគុណជ្ឈានំ ឧបរិមស្ស ឧបរិមស្ស បទដ្ឋានំ ហោតិ, តស្មា ‘‘វោទានម្បិ វុដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តំ. ភវង្គេន បន សព្ពជ្ឈានេហិ វុដ្ឋានំ ហោតិ, និរោធសមាបត្តិតោ ផលសមាបត្តិយា វុដ្ឋានំ ហោតិ. តំ សន្ធាយ ‘‘តម្ហា តម្ហា សមាធិម្ហា វុដ្ឋានម្បិ វុដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តំ.

បុព្ពេនិវាសទិព្ពចក្ខុអាសវក្ខយញាណានិ ហេដ្ឋា បកាសិតានេវ.

តត្ថ អាសវានំ ខយាតិ អរហត្តមគ្គេន សព្ពកិលេសានំ ខយា. អនាសវន្តិ អាសវវិរហិតំ. ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិន្តិ ឯត្ថ ចេតោវចនេន អរហត្តផលសម្បយុត្តោ សមាធិ, បញ្ញាវចនេន តំសម្បយុត្តា ច បញ្ញា វុត្តា. តត្ថ ច សមាធិ រាគតោ វិមុត្តត្តា ចេតោវិមុត្តិ, បញ្ញា អវិជ្ជាយ វិមុត្តត្តា បញ្ញាវិមុត្តីតិ វេទិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា – ‘‘យោ ហិស្ស, ភិក្ខវេ, សមាធិ, តទស្ស សមាធិន្ទ្រិយំ. យា ហិស្ស, ភិក្ខវេ, បញ្ញា, តទស្ស បញ្ញិន្ទ្រិយំ. ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, រាគវិរាគា ចេតោវិមុត្តិ អវិជ្ជាវិរាគា បញ្ញាវិមុត្តី’’តិ (សំ. និ. ៥.៥១៦; ៥២០). អបិចេត្ថ សមថពលំ ចេតោវិមុត្តិ, វិបស្សនាពលំ បញ្ញាវិមុត្តីតិ វេទិតព្ពំ. ទិដ្ឋេវ ធម្មេតិ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ. សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វាតិ អធិកាយ បញ្ញាយ អត្តនាយេវ បច្ចក្ខំ កត្វា, អបរប្បច្ចយេន ញត្វាតិ អត្ថោ. ឧបសម្បជ្ជាតិ អធិគន្ត្វា, និប្ផាទេត្វា វា. ឥមេសំ បន ទសន្នំ ទសពលញាណានំ វិត្ថារោ អភិធម្មេ (វិភ. ៨០៩ អាទយោ) វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ.

តត្ថ បរវាទិកថា ហោតិ – ទសពលញាណំ នាម បាដិយេក្កំ ញាណំ នត្ថិ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្សេវាយំ បភេទោតិ. ន តំ តថា ទដ្ឋព្ពំ. អញ្ញមេវ ហិ ទសពលញាណំ, អញ្ញំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ. ទសពលញាណញ្ហិ សកសកកិច្ចមេវ ជានាតិ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ តម្បិ, តតោ អវសេសម្បិ ជានាតិ. ទសពលញាណេសុ ហិ បឋមំ ការណាការណមេវ ជានាតិ, ទុតិយំ កម្មន្តរវិបាកន្តរមេវ, តតិយំ កម្មបរិច្ឆេទមេវ, ចតុត្ថំ ធាតុនានត្តការណមេវ, បញ្ចមំ សត្តានំ អជ្ឈាសយាធិមុត្តិមេវ, ឆដ្ឋំ ឥន្ទ្រិយានំ តិក្ខមុទុភាវមេវ, សត្តមំ ឈានាទីហិ សទ្ធិំ តេសំ សំកិលេសាទិមេវ, អដ្ឋមំ បុព្ពេនិវុត្ថខន្ធសន្តតិមេវ, នវមំ សត្តានំ ចុតិបដិសន្ធិមេវ, ទសមំ សច្ចបរិច្ឆេទមេវ. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បន ឯតេហិ ជានិតព្ពញ្ច, តតោ ឧត្តរិញ្ច បជានាតិ. ឯតេសំ បន កិច្ចំ ន សព្ពំ ករោតិ. តញ្ហិ ឈានំ ហុត្វា អប្បេតុំ ន សក្កោតិ, ឥទ្ធិ ហុត្វា វិកុព្ពិតុំ ន សក្កោតិ, មគ្គោ ហុត្វា កិលេសេ ខេបេតុំ ន សក្កោតិ.

អបិច បរវាទី ឯវំ បុច្ឆិតព្ពោ ‘‘ទសពលញាណំ នាមេតំ សវិតក្កសវិចារំ អវិតក្កវិចារមត្តំ អវិតក្កាវិចារំ កាមាវចរំ រូបាវចរំ អរូបាវចរំ លោកិយំ លោកុត្តរ’’ន្តិ. ជានន្តោ ‘‘បដិបាដិយា សត្ត ញាណានិ សវិតក្កសវិចារានី’’តិ វក្ខតិ. ‘‘តតោ បរានិ ទ្វេ អវិតក្កអវិចារានី’’តិ វក្ខតិ. ‘‘អាសវក្ខយញាណំ សិយា សវិតក្កសវិចារំ, សិយា អវិតក្កវិចារមត្តំ, សិយា អវិតក្កអវិចារ’’ន្តិ វក្ខតិ. តថា ‘‘បដិបាដិយា សត្ត កាមាវចរានិ, តតោ បរានិ ទ្វេ រូបាវចរានិ, តតោ អវសានេ ឯកំ លោកុត្តរ’’ន្តិ វក្ខតិ. ‘‘សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បន សវិតក្កសវិចារមេវ កាមាវចរមេវ លោកិយមេវា’’តិ វក្ខតិ.

ឯវមេត្ថ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនំ ញត្វា ឥទានិ យស្មា តថាគតោ បឋមំយេវ ឋានាដ្ឋានញាណេន វេនេយ្យសត្តានំ អាសវក្ខយាធិគមស្ស ចេវ អនធិគមស្ស ច ឋានាដ្ឋានភូតំ កិលេសាវរណាភាវំ បស្សតិ លោកិយសម្មាទិដ្ឋិដ្ឋានទស្សនតោ និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិដ្ឋានាភាវទស្សនតោ ច. អថ នេសំ កម្មវិបាកញាណេន វិបាកាវរណាភាវំ បស្សតិ តិហេតុកបដិសន្ធិទស្សនតោ. សព្ពត្ថគាមិនិបដិបទាញាណេន កម្មាវរណាភាវំ បស្សតិ អានន្តរិកកម្មាភាវទស្សនតោ. ឯវំ អនាវរណានំ អនេកធាតុនានាធាតុញាណេន អនុកូលធម្មទេសនត្ថំ ចរិយាវិសេសំ បស្សតិ ធាតុវេមត្តទស្សនតោ. អថ នេសំ នានាធិមុត្តិកតាញាណេន អធិមុត្តិំ បស្សតិ បយោគំ អនាទិយិត្វាបិ អធិមុត្តិវសេន ធម្មទេសនត្ថំ. អថេវំ ទិដ្ឋអធិមុត្តីនំ យថាសត្តិ យថាពលំ ធម្មំ ទេសេតុំ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណេន ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តំ បស្សតិ សទ្ធាទីនំ តិក្ខមុទុភាវទស្សនតោ. ឯវំ បរិញ្ញាតិន្ទ្រិយបរោបរិយត្តាបិ បនេតេ សចេ ទូរេ ហោន្តិ, អថ ឈានាទិញាណេន ឈានាទីសុ វសីភូតត្តា ឥទ្ធិវិសេសេន ខិប្បំ ឧបគច្ឆតិ. ឧបគន្ត្វា ច នេសំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណេន បុព្ពជាតិវិភាវនំ ទិព្ពចក្ខានុភាវតោ បត្តព្ពេន ចេតោបរិយញាណេន សម្បតិ ចិត្តវិសេសំ បស្សន្តោ អាសវក្ខយញាណានុភាវេន អាសវក្ខយគាមិនិយា បដិបទាយ វិគតសម្មោហត្តា អាសវក្ខយាយ ធម្មំ ទេសេតិ. តស្មា ឥមិនានុក្កមេន ឥមានិ ទស ពលានិ វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានីតិ.

៤៥. ឥទានិ សព្ពពលានិ លក្ខណតោ និទ្ទិសិតុកាមោ កេនដ្ឋេន សទ្ធាពលន្តិអាទិនា នយេន បុច្ឆំ កត្វា អស្សទ្ធិយេ អកម្បិយដ្ឋេនាតិអាទិនា នយេន វិស្សជ្ជនំ អកាសិ. តត្ថ ហិរីយតីតិអាទិ បុគ្គលាធិដ្ឋានា ទេសនា. ភាវនាពលាទីសុ អធិដ្ឋានពលបរិយន្តេសុ ‘‘តត្ថា’’តិ ច, ‘‘តេនា’’តិ ច, ‘‘ត’’ន្តិ ច នេក្ខម្មាទិកមេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តេន ចិត្តំ ឯកគ្គន្តិ តេន សមាធិនា ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ ជាតេតិ តត្ថ សមថេ សម្បយោគវសេន ជាតេ, តស្មិំ វា វិបស្សនារម្មណំ ហុត្វា ជាតេ. តត្ថ សិក្ខតីតិ តត្ថ សេខពលេ សេខោ សិក្ខតីតិ សេខពលន្តិ អត្ថោ. តត្ថ សិក្ខិតត្តាតិ តត្ថ អសេខពលេ អសេខស្ស សិក្ខិតត្តា អសេខពលំ. តេន អាសវា ខីណាតិ តេន លោកិយលោកុត្តរេន ញាណេន អាសវា ខីណាតិ តំ ញាណំ ខីណាសវពលំ. លោកិយេនាបិ ហិ ញាណេន អាសវា ខីណា នាម វិបស្សនាយ អភាវេ លោកុត្តរមគ្គាភាវតោ. ឯវំ ខីណាសវស្ស ពលន្តិ ខីណាសវពលំ. តស្ស ឥជ្ឈតីតិ ឥទ្ធិពលន្តិ តស្ស ឥទ្ធិមតោ ឥជ្ឈតីតិ ឥទ្ធិយេវ ពលំ ឥទ្ធិពលំ. អប្បមេយ្យដ្ឋេនាតិ យស្មា សាវកា ឋានាដ្ឋានាទីនិ ឯកទេសេន ជានន្តិ, សព្ពាការេន បជាននំយេវ សន្ធាយ ‘‘យថាភូតំ បជានាតី’’តិ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ តីសុ វិជ្ជាសុ ‘‘យថាភូតំ បជានាតី’’តិ ន វុត្តំ, អញ្ញត្ថ បន វុត្តត្តា តាសុបិ វុត្តមេវ ហោតិ. អញ្ញត្ថាតិ សេសេសុ សត្តសុ ញាណពលេសុ ច អភិធម្មេ (វិភ. ៧៦០) ច ទសសុបិ ពលេសុ. ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណំ បន សព្ពថាបិ សាវកេហិ អសាធារណមេវ. តស្មា ទសបិ ពលានិ សាវកេហិ អសាធារណានីតិ. អធិមត្តដ្ឋេន អតុលិយដ្ឋេន អប្បមេយ្យានិ, តស្មាយេវ ច ‘‘អប្បមេយ្យដ្ឋេន តថាគតពល’’ន្តិ វុត្តន្តិ.

ពលកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. សុញ្ញកថា

សុញ្ញកថាវណ្ណនា

៤៦. ឥទានិ លោកុត្តរពលបរិយោសានាយ ពលកថាយ អនន្តរំ កថិតាយ លោកុត្តរសុញ្ញតាបរិយោសានាយ សុត្តន្តបុព្ពង្គមាយ សុញ្ញតាកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. សុត្តន្តេ តាវ អថាតិ វចនោបាទានេ និបាតោ. ឯតេន អាយស្មាតិអាទិវចនស្ស ឧបាទានំ កតំ ហោតិ. ខោតិ បទបូរណត្ថេ និបាតោ. យេន ភគវា តេនុបសង្កមីតិ ភុម្មត្ថេ ករណវចនំ. តស្មា យត្ថ ភគវា, តត្ថ ឧបសង្កមីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. យេន វា ការណេន ភគវា ទេវមនុស្សេហិ ឧបសង្កមិតព្ពោ, តេនេវ ការណេន ឧបសង្កមីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. កេន ច ការណេន ភគវា ឧបសង្កមិតព្ពោ? នានប្បការគុណវិសេសាធិគមាធិប្បាយេន, សាទុផលូបភោគាធិប្បាយេន ទិជគណេហិ និច្ចផលិតមហារុក្ខោ វិយ, តេន ការណេន ឧបសង្កមីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឧបសង្កមីតិ ច គតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបសង្កមិត្វាតិ ឧបសង្កមនបរិយោសានទីបនំ. អថ វា ឯវញ្ច គតោ តតោ អាសន្នតរំ ឋានំ ភគវតោ សមីបសង្ខាតំ គន្ត្វាតិបិ វុត្តំ ហោតិ.

អភិវាទេត្វាតិ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា. ឥទានិ យេនដ្ឋេន លោកេ អគ្គបុគ្គលស្ស ឧបដ្ឋានំ អាគតោ, តំ បុច្ឆិតុកាមោ ទសនខសមោធានសមុជ្ជលំ អញ្ជលិំ សិរសិ បតិដ្ឋបេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. ឯកមន្តន្តិ ច ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ ‘‘វិសមំ ចន្ទិមសូរិយា បរិហរន្តី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៧០) វិយ. តស្មា យថា និសិន្នោ ឯកមន្តំ និសិន្នោ ហោតិ, តថា និសីទីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ភុម្មត្ថេ វា ឯតំ ឧបយោគវចនំ. និសីទីតិ និសជ្ជំ កប្បេសិ. បណ្ឌិតា ហិ ទេវមនុស្សា គរុដ្ឋានីយំ ឧបសង្កមិត្វា អាសនកុសលតាយ ឯកមន្តំ និសីទន្តិ, អយញ្ច ថេរោ តេសំ អញ្ញតរោ, តស្មា ឯកមន្តំ និសីទិ.

កថំ និសិន្នោ បន ឯកមន្តំ និសិន្នោ ហោតីតិ? ឆ និសជ្ជទោសេ វជ្ជេត្វា. សេយ្យថិទំ – អតិទូរំ អច្ចាសន្នំ ឧបរិវាតំ ឧន្នតប្បទេសំ អតិសម្មុខំ អតិបច្ឆាតិ. អតិទូរេ និសិន្នោ ហិ សចេ កថេតុកាមោ ហោតិ, ឧច្ចាសទ្ទេន កថេតព្ពំ ហោតិ. អច្ចាសន្នេ និសិន្នោ សង្ឃដ្ដនំ ករោតិ. ឧបរិវាតេ និសិន្នោ សរីរគន្ធេន ពាធតិ. ឧន្នតប្បទេសេ និសិន្នោ អគារវំ បកាសេតិ. អតិសម្មុខា និសិន្នោ សចេ ទដ្ឋុកាមោ ហោតិ, ចក្ខុនា ចក្ខុំ អាហច្ច ទដ្ឋព្ពំ ហោតិ. អតិបច្ឆា និសិន្នោ សចេ ទដ្ឋុកាមោ ហោតិ, គីវំ បសារេត្វា ទដ្ឋព្ពំ ហោតិ. តស្មា អយម្បិ ឯតេ ឆ និសជ្ជទោសេ វជ្ជេត្វា និសីទិ. តេន វុត្តំ ‘‘ឯកមន្តំ និសីទី’’តិ. ឯតទវោចាតិ ឯតំ អវោច.

សុញ្ញោ លោកោ សុញ្ញោ លោកោតិ, ភន្តេ, វុច្ចតីតិ ឥមស្មិំ សាសនេ បដិបន្នេហិ តេហិ តេហិ ភិក្ខូហិ ‘‘សុញ្ញោ លោកោ សុញ្ញោ លោកោ’’តិ កថីយតីតិ អត្ថោ. តហិំ តហិំ តាទិសានំ វចនានំ ពហុកត្តា តេសំ សព្ពេសំ សង្គណ្ហនត្ថំ អាមេឌិតវចនំ កតំ. ឯវញ្ហិ វុត្តេ សព្ពានិ តានិ វចនានិ សង្គហិតានិ ហោន្តិ. កិត្តាវតាតិ កិត្តកេន បរិមាណេន. នុ-ឥតិ សំសយត្ថេ និបាតោ. សុញ្ញំ អត្តេន វា អត្តនិយេន វាតិ ‘‘ការកោ វេទកោ សយំវសី’’តិ ឯវំ លោកបរិកប្បិតេន អត្តនា ច អត្តាភាវតោយេវ អត្តនោ សន្តកេន បរិក្ខារេន ច សុញ្ញំ. សព្ពំ ចក្ខាទិ លោកិយំ ធម្មជាតំ, តំយេវ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោ នាម. យស្មា ច អត្តា ច ឯត្ថ នត្ថិ, អត្តនិយញ្ច ឯត្ថ នត្ថិ, តស្មា សុញ្ញោ លោកោតិ វុច្ចតីតិ អត្ថោ. លោកុត្តរោបិ ច ធម្មោ អត្តត្តនិយេហិ សុញ្ញោ ឯវ, បុច្ឆានុរូបេន បន លោកិយោវ ធម្មោ វុត្តោ. សុញ្ញោតិ ច ធម្មោ នត្ថីតិ វុត្តំ ន ហោតិ, តស្មិំ ធម្មេ អត្តត្តនិយសារស្ស នត្ថិភាវោ វុត្តោ ហោតិ. លោកេ ច ‘‘សុញ្ញំ ឃរំ, សុញ្ញោ ឃដោ’’តិ វុត្តេ ឃរស្ស ឃដស្ស ច នត្ថិភាវោ វុត្តោ ន ហោតិ, តស្មិំ ឃរេ ឃដេ ច អញ្ញស្ស នត្ថិភាវោ វុត្តោ ហោតិ. ភគវតា ច ‘‘ឥតិ យញ្ហិ ខោ តត្ថ ន ហោតិ, តេន តំ សុញ្ញំ សមនុបស្សតិ. យំ បន តត្ថ អវសិដ្ឋំ ហោតិ, តំ សន្តំ ឥទមត្ថីតិ បជានាតី’’តិ អយមេវ អត្ថោ វុត្តោ. តថា ញាយគន្ថេ ច សទ្ទគន្ថេ ច អយមេវ អត្ថោ. ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តន្តេ អនត្តលក្ខណមេវ កថិតំ.

៤៧. សុត្តន្តនិទ្ទេសេ សុញ្ញសុញ្ញន្តិអាទីនិ បញ្ចវីសតិ មាតិកាបទានិ សុញ្ញសម្ពន្ធេន ឧទ្ទិសិត្វា តេសំ និទ្ទេសោ កតោ. តត្ថ មាតិកាយ តាវ សុញ្ញសង្ខាតំ សុញ្ញំ, ន អញ្ញេន ឧបបទេន វិសេសិតន្តិ សុញ្ញសុញ្ញំ. អសុកន្តិ អនិទ្ទិដ្ឋត្តា ចេត្ថ សុញ្ញត្តមេវ វា អបេក្ខិត្វា នបុំសកវចនំ កតំ. ឯវំ សេសេសុបិ. សង្ខារោយេវ សេសសង្ខារេហិ សុញ្ញោតិ សង្ខារសុញ្ញំ. ជរាភង្គវសេន វិរូបោ បរិណាមោ វិបរិណាមោ, តេន វិបរិណាមេន សុញ្ញំ វិបរិណាមសុញ្ញំ. អគ្គញ្ច តំ អត្តត្តនិយេហិ, សព្ពសង្ខារេហិ វា សុញ្ញញ្ចាតិ អគ្គសុញ្ញំ. លក្ខណមេវ សេសលក្ខណេហិ សុញ្ញន្តិ លក្ខណសុញ្ញំ. នេក្ខម្មាទិនា វិក្ខម្ភនេន សុញ្ញំ. វិក្ខម្ភនសុញ្ញំ. តទង្គសុញ្ញាទីសុបិ ចតូសុ ឯសេវ នយោ. អជ្ឈត្តញ្ច តំ អត្តត្តនិយាទីហិ សុញ្ញញ្ចាតិ អជ្ឈត្តសុញ្ញំ. ពហិទ្ធា ច តំ អត្តត្តនិយាទីហិ សុញ្ញញ្ចាតិ ពហិទ្ធាសុញ្ញំ. តទុភយំ អត្តត្តនិយាទីហិ សុញ្ញន្តិ ទុភតោសុញ្ញំ. សមានោ ភាគោ ឯតស្សាតិ សភាគំ, សភាគញ្ច តំ អត្តត្តនិយាទីហិ សុញ្ញញ្ចាតិ សភាគសុញ្ញំ, សទិសសុញ្ញន្តិ អត្ថោ. វិគតំ សភាគំ វិសភាគំ, វិសភាគញ្ច តំ អត្តត្តនិយាទីហិ សុញ្ញញ្ចាតិ វិសភាគសុញ្ញំ, វិសទិសសុញ្ញន្តិ អត្ថោ. កេសុចិ បោត្ថកេសុ សភាគសុញ្ញំ វិសភាគសុញ្ញំ និស្សរណសុញ្ញានន្តរំ លិខិតំ. នេក្ខម្មាទិឯសនា កាមច្ឆន្ទាទិនា សុញ្ញាតិ ឯសនាសុញ្ញំ. បរិគ្គហសុញ្ញាទីសុ តីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯការម្មណេ បតិដ្ឋិតត្តា នានារម្មណវិក្ខេបាភាវតោ ឯកត្តញ្ច តំ នានត្តេន សុញ្ញញ្ចាតិ ឯកត្តសុញ្ញំ. តព្ពិបរីតេន នានត្តញ្ច តំ ឯកត្តេន សុញ្ញញ្ចាតិ នានត្តសុញ្ញំ. នេក្ខម្មាទិខន្តិ កាមច្ឆន្ទាទិនា សុញ្ញាតិ ខន្តិសុញ្ញំ. អធិដ្ឋានសុញ្ញេ បរិយោគាហនសុញ្ញេ ច ឯសេវ នយោ. បរិយោគហនសុញ្ញន្តិបិ បាឋោ. សម្បជានស្សាតិ សម្បជញ្ញេន សមន្នាគតស្ស បរិនិព្ពាយន្តស្ស អរហតោ. បវត្តបរិយាទានន្តិ អនុបាទាបរិនិព្ពានំ. សព្ពសុញ្ញតានន្តិ សព្ពសុញ្ញានំ. បរមត្ថសុញ្ញន្តិ សព្ពសង្ខារាភាវតោ ឧត្តមត្ថភូតំ សុញ្ញំ.

៤៨. មាតិកានិទ្ទេសេ និច្ចេន វាតិ ភង្គំ អតិក្កមិត្វា បវត្តមានស្ស កស្សចិ និច្ចស្ស អភាវតោ និច្ចេន ច សុញ្ញំ. ធុវេន វាតិ វិជ្ជមានកាលេបិ បច្ចយាយត្តវុត្តិតាយ ថិរស្ស កស្សចិ អភាវតោ ធុវេន ច សុញ្ញំ. សស្សតេន វាតិ អព្ពោច្ឆិន្នស្ស សព្ពកាលេ វិជ្ជមានស្ស កស្សចិ អភាវតោ សស្សតេន ច សុញ្ញំ. អវិបរិណាមធម្មេន វាតិ ជរាភង្គវសេន អវិបរិណាមបកតិកស្ស កស្សចិ អភាវតោ អវិបរិណាមធម្មេន ច សុញ្ញំ. សុត្តន្តេ អត្តសុញ្ញតាយ ឯវ វុត្តាយបិ និច្ចសុញ្ញតញ្ច សុខសុញ្ញតញ្ច ទស្សេតុំ ឥធ និច្ចេន វាតិអាទីនិបិ វុត្តានិ. អនិច្ចស្សេវ ហិ បីឡាយោគេន ទុក្ខត្តា និច្ចសុញ្ញតាយ វុត្តាយ សុខសុញ្ញតាបិ វុត្តាវ ហោតិ. រូបាទយោ បនេត្ថ ឆ វិសយា, ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ ឆ វិញ្ញាណានិ, ចក្ខុសម្ផស្សាទយោ ឆ ផស្សា, ចក្ខុសម្ផស្សជា វេទនាទយោ ឆ វេទនា ឆ សង្ខិត្តាតិ វេទិតព្ពំ.

បុញ្ញាភិសង្ខារោតិអាទីសុ បុនាតិ អត្តនោ ការកំ, បូរេតិ ចស្ស អជ្ឈាសយំ, បុជ្ជញ្ច ភវំ និព្ពត្តេតីតិ បុញ្ញំ, អភិសង្ខរោតិ វិបាកំ កដត្តារូបញ្ចាតិ អភិសង្ខារោ, បុញ្ញំ អភិសង្ខារោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ. បុញ្ញបដិបក្ខតោ អបុញ្ញំ អភិសង្ខារោ អបុញ្ញាភិសង្ខារោ. ន ឥញ្ជំ អនេញ្ជំ, អនេញ្ជំ ភវំ អភិសង្ខរោតីតិ អានេញ្ជាភិសង្ខារោ. បុញ្ញាភិសង្ខារោ ទានសីលភាវនាវសេន បវត្តា អដ្ឋ កាមាវចរកុសលចេតនា, ភាវនាវសេនេវ បវត្តា បញ្ច រូបាវចរកុសលចេតនាតិ តេរស ចេតនា ហោន្តិ, អបុញ្ញាភិសង្ខារោ បាណាតិបាតាទិវសេន បវត្តា ទ្វាទស អកុសលចេតនា, អានេញ្ជាភិសង្ខារោ ភាវនាវសេនេវ បវត្តា ចតស្សោ អរូបាវចរចេតនាតិ តយោបិ សង្ខារា ឯកូនតិំស ចេតនា ហោន្តិ. កាយសង្ខារោតិអាទីសុ កាយតោ វា បវត្តោ, កាយស្ស វា សង្ខារោតិ កាយសង្ខារោ. វចីសង្ខារចិត្តសង្ខារេសុបិ ឯសេវ នយោ. អយំ តិកោ កម្មាយូហនក្ខណេ បុញ្ញាភិសង្ខារាទីនំ ទ្វារតោ បវត្តិទស្សនត្ថំ វុត្តោ. កាយវិញ្ញត្តិំ សមុដ្ឋាបេត្វា ហិ កាយទ្វារតោ បវត្តា អដ្ឋ កាមាវចរកុសលចេតនា, ទ្វាទស អកុសលចេតនា, អភិញ្ញាចេតនា ចាតិ ឯកវីសតិ ចេតនា កាយសង្ខារោ នាម, តា ឯវ ច វចីវិញ្ញត្តិំ សមុដ្ឋាបេត្វា វចីទ្វារតោ បវត្តា វចីសង្ខារោ នាម, មនោទ្វារេ បវត្តា បន សព្ពាបិ ឯកូនតិំស ចេតនា ចិត្តសង្ខារោ នាម. អតីតា សង្ខារាតិអាទីសុ សព្ពេបិ សង្ខតធម្មា សកក្ខណំ បត្វា និរុទ្ធា អតីតា សង្ខារា, សកក្ខណំ អប្បត្តា អនាគតា សង្ខារា, សកក្ខណំ បត្តា បច្ចុប្បន្នា សង្ខារាតិ.

វិបរិណាមសុញ្ញេ បច្ចុប្បន្នំ ទស្សេត្វា តស្ស តស្ស វិបរិណាមោ សុខេន វត្តុំ សក្កាតិ បឋមំ បច្ចុប្បន្នធម្មា ទស្សិតា. តត្ថ ជាតំ រូបន្តិ បច្ចុប្បន្នំ រូបំ. សភាវេន សុញ្ញន្តិ ឯត្ថ សយំ ភាវោ សភាវោ, សយមេវ ឧប្បាទោតិ អត្ថោ. សតោ វា ភាវោ សភាវោ, អត្តតោយេវ ឧប្បាទោតិ អត្ថោ. បច្ចយាយត្តវុត្តិត្តា បច្ចយំ វិនា សយមេវ ភាវោ, អត្តតោ ឯវ វា ភាវោ ឯតស្មិំ នត្ថីតិ សភាវេន សុញ្ញំ, សយមេវ ភាវេន, អត្តតោ ឯវ វា ភាវេន សុញ្ញន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា សកស្ស ភាវោ សភាវោ. បថវីធាតុអាទីសុ ហិ អនេកេសុ រូបារូបធម្មេសុ ឯកេកោ ធម្មោ បរំ ឧបាទាយ សកោ នាម. ភាវោតិ ច ធម្មបរិយាយវចនមេតំ. ឯកស្ស ច ធម្មស្ស អញ្ញោ ភាវសង្ខាតោ ធម្មោ នត្ថិ, តស្មា សកស្ស អញ្ញេន ភាវេន សុញ្ញំ, សកោ អញ្ញេន ភាវេន សុញ្ញោតិ អត្ថោ. តេន ឯកស្ស ធម្មស្ស ឯកសភាវតា វុត្តា ហោតិ. អថ វា សភាវេន សុញ្ញន្តិ សុញ្ញសភាវេនេវ សុញ្ញំ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? សុញ្ញសុញ្ញតាយ ឯវ សុញ្ញំ, ន អញ្ញាហិ បរិយាយសុញ្ញតាហិ សុញ្ញន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

សចេ បន កេចិ វទេយ្យុំ ‘‘សកោ ភាវោ សភាវោ, តេន សភាវេន សុញ្ញ’’ន្តិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ភាវោតិ ធម្មោ, សោ បរំ ឧបាទាយ សបទេន វិសេសិតោ សភាវោ នាម ហោតិ. ធម្មស្ស កស្សចិ អវិជ្ជមានត្តា ‘‘ជាតំ រូបំ សភាវេន សុញ្ញ’’ន្តិ រូបស្ស អវិជ្ជមានតា វុត្តា ហោតីតិ. ឯវំ សតិ ‘‘ជាតំ រូប’’ន្តិវចនេន វិរុជ្ឈតិ. ន ហិ ឧប្បាទរហិតំ ជាតំ នាម ហោតិ. និព្ពានញ្ហិ ឧប្បាទរហិតំ, តំ ជាតំ នាម ន ហោតិ, ជាតិជរាមរណានិ ច ឧប្បាទរហិតានិ ជាតានិ នាម ន ហោន្តិ. តេនេវេត្ថ ‘‘ជាតា ជាតិ សភាវេន សុញ្ញា, ជាតំ ជរាមរណំ សភាវេន សុញ្ញ’’ន្តិ ឯវំ អនុទ្ធរិត្វា ភវមេវ អវសានំ កត្វា និទ្ទិដ្ឋំ. យទិ ឧប្បាទរហិតស្សាបិ ‘‘ជាត’’ន្តិវចនំ យុជ្ជេយ្យ, ‘‘ជាតា ជាតិ, ជាតំ ជរាមរណ’’ន្តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ. យស្មា ឧប្បាទរហិតេសុ ជាតិជរាមរណេសុ ‘‘ជាត’’ន្តិវចនំ ន វុត្តំ, តស្មា ‘‘សភាវេន សុញ្ញំ អវិជ្ជមាន’’ន្តិ វចនំ អវិជ្ជមានស្ស ឧប្បាទរហិតត្តា ‘‘ជាត’’ន្តិវចនេន វិរុជ្ឈតិ. អវិជ្ជមានស្ស ច ‘‘សុញ្ញ’’ន្តិវចនំ ហេដ្ឋា វុត្តេន លោកវចនេន ច ភគវតោ វចនេន ច ញាយសទ្ទគន្ថវចនេន ច វិរុជ្ឈតិ, អនេកាហិ ច យុត្តីហិ វិរុជ្ឈតិ, តស្មា តំ វចនំ កចវរមិវ ឆឌ្ឌិតព្ពំ. ‘‘យំ, ភិក្ខវេ, អត្ថិសម្មតំ លោកេ បណ្ឌិតានំ, អហម្បិ តំ អត្ថីតិ វទាមិ. យំ, ភិក្ខវេ, នត្ថិសម្មតំ លោកេ បណ្ឌិតានំ, អហម្បិ តំ នត្ថីតិ វទាមិ. កិញ្ច, ភិក្ខវេ, អត្ថិសម្មតំ លោកេ បណ្ឌិតានំ, យមហំ អត្ថីតិ វទាមិ? រូបំ, ភិក្ខវេ, អនិច្ចំ ទុក្ខំ វិបរិណាមធម្មំ អត្ថិសម្មតំ លោកេ បណ្ឌិតានំ, អហម្បិ តំ អត្ថីតិ វទាមី’’តិអាទីហិ (សំ. និ. ៣.៩៤) អនេកេហិ ពុទ្ធវចនប្បមាណេហិ អនេកាហិ ច យុត្តីហិ ធម្មា សកក្ខណេ វិជ្ជមានា ឯវាតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ.

វិគតំ រូបន្តិ ឧប្បជ្ជិត្វា ភង្គំ បត្វា និរុទ្ធំ អតីតំ រូបំ. វិបរិណតញ្ចេវ សុញ្ញញ្ចាតិ ជរាភង្គវសេន វិរូបំ បរិណាមំ បត្តញ្ច វត្តមានស្សេវ វិបរិណាមសព្ភាវតោ អតីតស្ស វិបរិណាមាភាវតោ តេន វិបរិណាមេន សុញ្ញញ្ចាតិ អត្ថោ. ជាតា វេទនាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ជាតិជរាមរណំ បន អនិប្ផន្នត្តា សកភាវេន អនុបលព្ភនីយតោ ឥធ ន យុជ្ជតិ, តស្មា ‘‘ជាតា ជាតិ, ជាតំ ជរាមរណ’’ន្តិអាទិកេ ទ្វេ នយេ បហាយ ភវាទិកមេវ នយំ បរិយោសានំ កត្វា ឋបិតំ.

អគ្គន្តិ អគ្គេ ភវំ. សេដ្ឋន្តិ អតិវិយ បសំសនីយំ. វិសិដ្ឋន្តិ អតិសយភូតំ. វិសេដ្ឋន្តិបិ បាឋោ. តិធាបិ បសត្ថំ និព្ពានំ សម្មាបដិបទាយ បដិបជ្ជិតព្ពតោ បទំ នាម. យទិទន្តិ យំ ឥទំ. ឥទានិ វត្តព្ពំ និព្ពានំ និទស្សេតិ. យស្មា និព្ពានំ អាគម្ម សព្ពសង្ខារានំ សមថោ ហោតិ, ខន្ធូបធិកិលេសូបធិអភិសង្ខារូបធិកាមគុណូបធិសង្ខាតានំ ឧបធីនំ បដិនិស្សគ្គោ ហោតិ, តណ្ហានំ ខយោ វិរាគោ និរោធោ ច ហោតិ, តស្មា សព្ពសង្ខារសមថោ សព្ពូបធិបដិនិស្សគ្គោ តណ្ហក្ខយោ វិរាគោ និរោធោតិ វុច្ចតិ. និព្ពានន្តិ សភាវលក្ខណេន និគមិតំ.

លក្ខណេសុ ហិ ‘‘តីណិមានិ, ភិក្ខវេ, ពាលស្ស ពាលលក្ខណានិ ពាលនិមិត្តានិ ពាលាបទានានិ. កតមានិ តីណិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ពាលោ ទុច្ចិន្តិតចិន្តី ច ហោតិ ទុព្ភាសិតភាសី ច ទុក្កដកម្មការី ច. ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, តីណិ ពាលស្ស ពាលលក្ខណានិ ពាលនិមិត្តានិ ពាលាបទានានី’’តិ (អ. និ. ៣.៣; ម. និ. ៣.២៤៦) វុត្តំ. បណ្ឌិតេហិ ពាលស្ស ពាលោតិ សល្លក្ខណតោ តិវិធំ ពាលលក្ខណំ. ‘‘តីណិមានិ, ភិក្ខវេ, បណ្ឌិតស្ស បណ្ឌិតលក្ខណានិ បណ្ឌិតនិមិត្តានិ បណ្ឌិតាបទានានិ. កតមានិ តីណិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, បណ្ឌិតោ សុចិន្តិតចិន្តី ច ហោតិ សុភាសិតភាសី ច សុកតកម្មការី ច. ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, តីណិ បណ្ឌិតស្ស បណ្ឌិតលក្ខណានិ បណ្ឌិតនិមិត្តានិ បណ្ឌិតាបទានានី’’តិ (អ. និ. ៣.៣; ម. និ. ៣.២៥៣) វុត្តំ. បណ្ឌិតេហិ បណ្ឌិតស្ស បណ្ឌិតោតិ សល្លក្ខណតោ តិវិធំ បណ្ឌិតលក្ខណំ.

‘‘តីណិមានិ, ភិក្ខវេ, សង្ខតស្ស សង្ខតលក្ខណានិ. កតមានិ តីណិ? ឧប្បាទោ បញ្ញាយតិ, វយោ បញ្ញាយតិ, ឋិតស្ស អញ្ញថត្តំ បញ្ញាយតិ. ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, តីណិ សង្ខតស្ស សង្ខតលក្ខណានី’’តិ (អ. និ. ៣.៤៧-៤៨) វុត្តំ. ឧប្បាទោ ឯវ សង្ខតមិតិ លក្ខណន្តិ សង្ខតលក្ខណំ. ឯវមិតរទ្វយេបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥមិនា ឧប្បាទក្ខណេ សេសទ្វិន្នំ, ឋិតិក្ខណេ សេសទ្វិន្នំ, ភង្គក្ខណេ ច សេសទ្វិន្នំ អភាវោ ទស្សិតោ. យំ បនេត្ថ បេយ្យាលមុខេន ជាតិយា ច ជរាមរណស្ស ច ឧប្បាទាទិលក្ខណំ វុត្តំ, តំ វិបរិណាមសុញ្ញតាយ ជាតិជរាមរណានិ ហិត្វា ភវបរិយោសានស្សេវ នយស្ស វចនេន ច ឧប្បាទាទីនំ ឧប្បាទាទិអវចនសមយេន ច វិរុជ្ឈតិ. លក្ខណសោតេ បតិតត្តា បន សោតបតិតំ កត្វា លិខិតន្តិ វេទិតព្ពំ. យថា ច អភិធម្មេ (ធ. ស. ៥៦២-៥៦៥) អហេតុកវិបាកមនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតូនំ សង្គហវារេ លព្ភមានម្បិ ឈានង្គំ បញ្ចវិញ្ញាណសោតេ បតិត្វា គតន្តិ ន ឧទ្ធដន្តិ វុត្តំ, ឯវមិធាបិ សោតបតិតតា វេទិតព្ពា. អថ វា ជាតិជរាមរណវន្តានំ សង្ខារានំ ឧប្បាទាទយោ ‘‘ជាតិជរាមរណំ អនិច្ចតោ’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ១.៧៣; ២.៤) វិយ តេសំ វិយ កត្វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទោ វិក្ខម្ភិតោ ចេវ សុញ្ញោ ចាតិ កាមច្ឆន្ទោ នេក្ខម្មេន វិក្ខម្ភិតោ ចេវ នេក្ខម្មស្ស តត្ថ អភាវតោ តេនេវ វិក្ខម្ភនសង្ខាតេន នេក្ខម្មេន សុញ្ញោ ច. ឯវំ សេសេសុបិ យោជនា កាតព្ពា. តទង្គប្បហានសមុច្ឆេទប្បហានេសុបិ ចេត្ថ តទង្គវសេន ច សមុច្ឆេទវសេន ច បហីនំ ទូរីកតមេវ ហោតីតិ ឥមិនា ទូរីករណដ្ឋេន វិក្ខម្ភនំ វុត្តំ.

នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទោ តទង្គសុញ្ញោតិ នេក្ខម្មេន បហីនោ កាមច្ឆន្ទោ តេន នេក្ខម្មសង្ខាតេន អង្គេន សុញ្ញោ. អថ វា យោ កោចិ កាមច្ឆន្ទោ នេក្ខម្មស្ស តត្ថ អភាវតោ នេក្ខម្មេន តេន អង្គេន សុញ្ញោ. ឯវំ សេសេសុបិ យោជនា កាតព្ពា. តស្ស តស្ស អង្គស្ស តត្ថ តត្ថ អភាវមត្តេនេវ ចេត្ថ ឧបចារប្បនាឈានវសេន ច វិបស្សនាវសេន ច តទង្គសុញ្ញតា និទ្ទិដ្ឋា. បហានទីបកស្ស វចនស្ស អភាវេន បន វិវដ្ដនានុបស្សនំយេវ បរិយោសានំ កត្វា វិបស្សនា និទ្ទិដ្ឋា, ចត្តារោ មគ្គា ន និទ្ទិដ្ឋា. នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទោ សមុច្ឆិន្នោ ចេវ សុញ្ញោ ចាតិអាទីសុ វិក្ខម្ភនេ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តទង្គវិក្ខម្ភនវសេន បហីនានិបិ ចេត្ថ សមុទាចារាភាវតោ សមុច្ឆិន្នានិ នាម ហោន្តីតិ ឥមិនា បរិយាយេន សមុច្ឆេទោ វុត្តោ, តំតំសមុច្ឆេទកិច្ចសាធនវសេន វា មគ្គសម្បយុត្តនេក្ខម្មាទិវសេន វុត្តន្តិបិ វេទិតព្ពំ. បដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណសុញ្ញេសុ ច ឥធ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តទង្គវិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទបហានេសុ បនេត្ថ បដិប្បស្សទ្ធិមត្តត្តំ និស្សដមត្តត្តញ្ច គហេត្វា វុត្តំ. បញ្ចសុបិ ឯតេសុ សុញ្ញេសុ នេក្ខម្មាទីនិយេវ វិក្ខម្ភនតទង្គសមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណនាមេន វុត្តានិ. អជ្ឈត្តន្តិ អជ្ឈត្តភូតំ. ពហិទ្ធាតិ ពហិទ្ធាភូតំ. ទុភតោសុញ្ញន្តិ ឧភយសុញ្ញំ. បច្ចត្តាទីសុបិ ហិ តោ-ឥតិវចនំ ហោតិយេវ.

ឆ អជ្ឈត្តិកាយតនាទីនិ ឆអជ្ឈត្តិកាយតនាទីនំ ភាវេន សភាគានិ. បរេហិ វិសភាគានិ. វិញ្ញាណកាយាតិអាទីសុ ចេត្ថ កាយវចនេន វិញ្ញាណាទីនិយេវ វុត្តានិ. នេក្ខម្មេសនាទីសុ នេក្ខម្មាទីនិយេវ តទត្ថិកេហិ វិញ្ញូហិ ឯសីយន្តីតិ ឯសនា. អថ វា បុព្ពភាគេ នេក្ខម្មាទីនំ ឯសនាបិ កាមច្ឆន្ទាទីហិ សុញ្ញា, កិំ បន នេក្ខម្មាទីនីតិបិ វុត្តំ ហោតិ? បរិគ្គហាទីសុ នេក្ខម្មាទីនិយេវ បុព្ពភាគេ ឯសិតានិ អបរភាគេ បរិគ្គយ្ហន្តីតិ បរិគ្គហោតិ, បរិគ្គហិតានិ បត្តិវសេន បដិលព្ភន្តីតិ បដិលាភោតិ, បដិលទ្ធានិ ញាណវសេន បដិវិជ្ឈីយន្តីតិ បដិវេធោតិ ច វុត្តានិ. ឯកត្តសុញ្ញញ្ច នានត្តសុញ្ញញ្ច សកិំយេវ បុច្ឆិត្វា ឯកត្តសុញ្ញំ វិស្សជ្ជេត្វា នានត្តសុញ្ញំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ សកិំ និគមនំ កតំ. កស្មា ន វិស្សជ្ជិតន្តិ ចេ? វុត្តបរិយាយេនេវេត្ថ យោជនា ញាយតីតិ ន វិស្សជ្ជិតន្តិ វេទិតព្ពំ. អយំ បនេត្ថ យោជនា – នេក្ខម្មំ ឯកត្តំ, កាមច្ឆន្ទោ នានត្តំ, កាមច្ឆន្ទោ នានត្តំ, នេក្ខម្មេកត្តេន សុញ្ញន្តិ. ឯវំ សេសេសុបិ យោជនា វេទិតព្ពា.

ខន្តិអាទីសុ នេក្ខម្មាទីនិយេវ ខមនតោ រុច្ចនតោ ខន្តីតិ, រោចិតានិយេវ បវិសិត្វា តិដ្ឋនតោ អធិដ្ឋានន្តិ, បវិសិត្វា ឋិតានំ យថារុចិមេវ សេវនតោ បរិយោគាហនន្តិ ច វុត្តានិ. ឥធ សម្បជានោតិអាទិកោ បរមត្ថសុញ្ញនិទ្ទេសោ បរិនិព្ពានញាណនិទ្ទេសេ វណ្ណិតោយេវ.

ឥមេសុ ច សព្ពេសុ សុញ្ញេសុ សង្ខារសុញ្ញំ វិបរិណាមសុញ្ញំ លក្ខណសុញ្ញញ្ច យថាវុត្តានំ ធម្មានំ អញ្ញមញ្ញអសម្មិស្សតាទស្សនត្ថំ. យត្ថ បន អកុសលបក្ខិកានំ កុសលបក្ខិកេន សុញ្ញតា វុត្តា, តេន អកុសលេ អាទីនវទស្សនត្ថំ. យត្ថ បន កុសលបក្ខិកានំ អកុសលបក្ខិកេន សុញ្ញតា វុត្តា, តេន កុសលេ អានិសំសទស្សនត្ថំ. យត្ថ អត្តត្តនិយាទីហិ សុញ្ញតា វុត្តា, តំ សព្ពសង្ខារេសុ និព្ពិទាជននត្ថំ. អគ្គសុញ្ញំ បរមត្ថសុញ្ញញ្ច និព្ពានេ ឧស្សាហជននត្ថំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

តេសុ អគ្គសុញ្ញញ្ច បរមត្ថសុញ្ញញ្ចាតិ ទ្វេ សុញ្ញានិ អត្ថតោ ឯកមេវ និព្ពានំ អគ្គបរមត្ថវសេន សឧបាទិសេសអនុបាទិសេសវសេន ច ទ្វិធា កត្វា វុត្តំ. តានិ ទ្វេ អត្តត្តនិយសុញ្ញតោ សង្ខារសុញ្ញតោ ច សភាគានិ. ‘‘សុញ្ញសុញ្ញំ អជ្ឈត្តសុញ្ញំ ពហិទ្ធាសុញ្ញំ ទុភតោសុញ្ញំ សភាគសុញ្ញំ វិសភាគសុញ្ញ’’ន្តិ ឥមានិ ឆ សុញ្ញានិ សុញ្ញសុញ្ញមេវ ហោតិ. អជ្ឈត្តាទិភេទតោ បន ឆធា វុត្តានិ. តានិ ឆ ច អត្តត្តនិយាទិសុញ្ញតោ សភាគានិ. សង្ខារវិបរិណាមលក្ខណសុញ្ញានិ, វិក្ខម្ភនតទង្គសមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណសុញ្ញានិ, ឯសនាបរិគ្គហបដិលាភបដិវេធសុញ្ញានិ, ឯកត្តនានត្តសុញ្ញានិ, ខន្តិអធិដ្ឋានបរិយោគាហនសុញ្ញានិ ចាតិ សត្តរស សុញ្ញានិ អត្តនិ អវិជ្ជមានេហិ តេហិ តេហិ ធម្មេហិ សុញ្ញត្តា អវិជ្ជមានានំ វសេន វិសុំ វិសុំ វុត្តានិ. សង្ខារវិបរិណាមលក្ខណសុញ្ញានិ បន ឥតរេន ឥតរេន អសម្មិស្សវសេន សភាគានិ, វិក្ខម្ភនាទីនិ បញ្ច កុសលបក្ខេន សុញ្ញត្តា សភាគានិ, ឯសនាទីនិ ចត្តារិ, ខន្តិអាទីនិ ច តីណិ អកុសលបក្ខេន សុញ្ញត្តា សភាគានិ, ឯកត្តនានត្តសុញ្ញានិ អញ្ញមញ្ញបដិបក្ខវសេន សភាគានិ.

សព្ពេ ធម្មា សមាសេន, តិធា ទ្វេធា តថេកធា;

សុញ្ញាតិ សុញ្ញត្ថវិទូ, វណ្ណយន្តីធ សាសនេ.

កថំ? សព្ពេ តាវ លោកិយា ធម្មា ធុវសុភសុខអត្តវិរហិតត្តា ធុវសុភសុខអត្តសុញ្ញា. មគ្គផលធម្មា ធុវសុខត្តវិរហិតត្តា ធុវសុខត្តសុញ្ញា. អនិច្ចត្តាយេវ សុខេន សុញ្ញា. អនាសវត្តា ន សុភេន សុញ្ញា. និព្ពានធម្មោ អត្តស្សេវ អភាវតោ អត្តសុញ្ញោ. លោកិយលោកុត្តរា បន សព្ពេបិ សង្ខតា ធម្មា សត្តស្ស កស្សចិ អភាវតោ សត្តសុញ្ញា. អសង្ខតោ និព្ពានធម្មោ តេសំ សង្ខារានម្បិ អភាវតោ សង្ខារសុញ្ញោ. សង្ខតាសង្ខតា បន សព្ពេបិ ធម្មា អត្តសង្ខាតស្ស បុគ្គលស្ស អភាវតោ អត្តសុញ្ញាតិ.

សទ្ធម្មប្បកាសិនិយា បដិសម្ភិទាមគ្គអដ្ឋកថាយ

សុញ្ញកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

យុគនទ្ធវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតា ច មជ្ឈិមវគ្គស្ស អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា.

(៣) បញ្ញាវគ្គោ

១. មហាបញ្ញាកថា

មហាបញ្ញាកថាវណ្ណនា

១. ឥទានិ វិសេសតោ បញ្ញាបទដ្ឋានភូតាយ សុញ្ញកថាយ អនន្តរំ កថិតាយ បញ្ញាកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. តត្ថ អាទិតោ តាវ សត្តសុ អនុបស្សនាសុ ឯកេកមូលកា សត្ត បញ្ញា បុច្ឆាបុព្ពង្គមំ កត្វា និទ្ទិដ្ឋា, បុន សត្តានុបស្សនាមូលកា ឯកេកុត្តរមូលកា ច តិស្សោ បញ្ញា បុច្ឆំ អកត្វាវ និទ្ទិដ្ឋា, ឯវមាទិតោ ទសបញ្ញាបារិបូរី និទ្ទិដ្ឋា. តត្ថ អនិច្ចានុបស្សនា តាវ យស្មា អនិច្ចតោ ទិដ្ឋេសុ សង្ខារេសុ ‘‘យទនិច្ចំ, តំ ទុក្ខ’’ន្តិ ទុក្ខតោ ច ‘‘យំ ទុក្ខំ, តទនត្តា’’តិ អនត្តតោ ច ជវតិ, តស្មា សា ភាវិតា ពហុលីកតា ជវនបញ្ញំ បរិបូរេតិ. សា ហិ សកវិសយេសុ ជវតីតិ ជវនា, ជវនា ច សា បញ្ញា ចាតិ ជវនបញ្ញា. ទុក្ខានុបស្សនា សមាធិន្ទ្រិយនិស្សិតត្តា ពលវតី ហុត្វា បណិធិំ និព្ពិជ្ឈតិ បទាលេតិ, តស្មា និព្ពេធិកបញ្ញំ បរិបូរេតិ. សា ហិ និព្ពិជ្ឈតីតិ និព្ពេធិកា, និព្ពេធិកា ច សា បញ្ញា ចាតិ និព្ពេធិកបញ្ញា. អនត្តានុបស្សនា សុញ្ញតាទស្សនេន វុទ្ធិប្បត្តិយា មហត្តប្បត្តត្តា មហាបញ្ញំ បរិបូរេតិ. សា ហិ វុទ្ធិប្បត្តត្តា មហតី ច សា បញ្ញា ចាតិ មហាបញ្ញា. និព្ពិទានុបស្សនា យស្មា តិស្សន្នំយេវ អនុបស្សនានំ បុរិមតោបិ អាសេវនាយ ពលប្បត្តាវត្ថត្តា សព្ពសង្ខារេសុ និព្ពិន្ទនសមត្ថា ហុត្វា តិក្ខា ហោតិ, តស្មា តិក្ខបញ្ញំ បរិបូរេតិ. វិរាគានុបស្សនាបិ យស្មា តិស្សន្នំយេវ អនុបស្សនានំ បុរិមតោបិ អាសេវនាពលប្បត្តានំ វុទ្ធតរាវត្ថត្តា សព្ពសង្ខារេហិ វិរជ្ជនសមត្ថា ហុត្វា វិបុលា ហោតិ, តស្មា វិបុលបញ្ញំ បរិបូរេតិ.

និរោធានុបស្សនាបិ យស្មា តិស្សន្នំយេវ អនុបស្សនានំ បុរិមតោបិ អាសេវនាពលប្បត្តានំ វុទ្ធតរាវត្ថត្តា វយលក្ខណវសេន សព្ពសង្ខារានំ និរោធទស្សនសមត្ថា ហុត្វា គម្ភីរា ហោតិ, តស្មា គម្ភីរបញ្ញំ បរិបូរេតិ. និរោធោ ហិ ឧត្តានបញ្ញេហិ អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋត្តា គម្ភីរោ, តស្មិំ គម្ភីរេ គាធប្បត្តា បញ្ញាបិ គម្ភីរា. បដិនិស្សគ្គានុបស្សនាបិ យស្មា តិស្សន្នំយេវ អនុបស្សនានំ បុរិមតោបិ អាសេវនាពលប្បត្តានំ វុទ្ធតរាវត្ថត្តា វយលក្ខណវសេន សព្ពសង្ខារបដិនិស្សជ្ជនសមត្ថា ហុត្វា អសាមន្តា ហោតិ, វុទ្ធិបរិយន្តប្បត្តត្តា ឆហិ បញ្ញាហិ ទូរេ ហោតីតិ អត្ថោ. តស្មា សយំ អសាមន្តត្តា អសាមន្តបញ្ញំ បរិបូរេតិ. សា ហិ ហេដ្ឋិមបញ្ញាហិ ទូរត្តា អសាមន្តា, អសមីបា វា បញ្ញាតិ អសាមន្តបញ្ញា. បណ្ឌិច្ចំ បរិបូរេន្តីតិ បណ្ឌិតភាវំ បរិបូរេន្តិ. យស្មា យថាវុត្តា សត្ត បញ្ញា បរិបុណ្ណា ភាវេត្វា បណ្ឌិតលក្ខណប្បត្តោ សិខប្បត្តវុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនាសង្ខាតេហិ សង្ខារុបេក្ខានុលោមគោត្រភុញាណេហិ បណ្ឌិតោ ហុត្វា បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតោ ហោតិ, តស្មា ‘‘បណ្ឌិច្ចំ បរិបូរេន្តី’’តិ វុត្តំ.

អដ្ឋ បញ្ញាតិ បណ្ឌិច្ចសង្ខាតាយ បញ្ញាយ សហ សព្ពា អដ្ឋ បញ្ញា. បុថុបញ្ញំ បរិបូរេន្តីតិ យស្មា តេន បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតោ ហុត្វា សោ បណ្ឌិតោ គោត្រភុញាណានន្តរំ និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា លោកុត្តរភាវប្បត្តិយា លោកិយតោ បុថុភូតត្តា វិសុំភូតត្តា បុថុបញ្ញាតិសង្ខាតំ មគ្គផលបញ្ញំ បាបុណាតិ, តស្មា ‘‘អដ្ឋ បញ្ញា បុថុបញ្ញំ បរិបូរេន្តី’’តិ វុត្តំ.

ឥមា នវ បញ្ញាតិអាទីសុ តស្សេវ កមេន អធិគតមគ្គផលស្ស អរិយបុគ្គលស្ស បណីតលោកុត្តរធម្មោបយោគេន បណីតចិត្តសន្តានត្តា បហដ្ឋាការេនេវ ច បវត្តមានចិត្តសន្តានស្ស ផលានន្តរំ ឱតិណ្ណភវង្គតោ វុដ្ឋិតស្ស មគ្គបច្ចវេក្ខណា, តតោ ច ភវង្គំ ឱតរិត្វា វុដ្ឋិតស្ស ផលបច្ចវេក្ខណា, ឥមិនាវ នយេន បហីនកិលេសបច្ចវេក្ខណា, អវសិដ្ឋកិលេសបច្ចវេក្ខណា, និព្ពានបច្ចវេក្ខណាតិ បញ្ច បច្ចវេក្ខណា បវត្តន្តិ. តាសុ បច្ចវេក្ខណាសុ មគ្គបច្ចវេក្ខណា ផលបច្ចវេក្ខណា ច បដិភានបដិសម្ភិទា ហោតិ. កថំ? ‘‘យំកិញ្ចិ បច្ចយសម្ភូតំ និព្ពានំ ភាសិតត្ថោ វិបាកោ កិរិយាតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា អត្ថោ’’តិ អភិធម្មេ បាឡិំ អនុគន្ត្វា តទដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. និព្ពានស្ស ច អត្ថត្តា តទារម្មណំ មគ្គផលញាណំ ‘‘អត្ថេសុ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧១៨; បដិ. ម. ១.១១០) វចនតោ អត្ថបដិសម្ភិទា ហោតិ. តស្ស អត្ថបដិសម្ភិទាភូតស្ស មគ្គផលញាណស្ស បច្ចវេក្ខណញាណំ ‘‘ញាណេសុ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា’’តិ វចនតោ បដិភានបដិសម្ភិទា ហោតិ. សា ច បច្ចវេក្ខណបញ្ញា ហាសាការេន បវត្តមានចិត្តសន្តានស្ស ហាសបញ្ញា នាម ហោតិ. តស្មា នវ បញ្ញា ហាសបញ្ញំ បរិបូរេន្តីតិ ច ហាសបញ្ញា បដិភានបដិសម្ភិទាតិ ច វុត្តំ. សព្ពប្បការាបិ បញ្ញា តស្ស តស្ស អត្ថស្ស បាកដករណសង្ខាតេន បញ្ញាបនដ្ឋេន បញ្ញា, តេន តេន វា បការេន ធម្មេ ជានាតីតិ បញ្ញា.

តស្សាតិ តស្ស វុត្តប្បការស្ស អរិយបុគ្គលស្ស. ករណត្ថេ សាមិវចនំ. អត្ថវវត្ថានតោតិ យថាវុត្តស្ស បញ្ចវិធស្ស អត្ថស្ស វវត្ថាបនវសេន. វុត្តម្បិ ចេតំ សមណករណីយកថាយំ ‘‘ហេតុផលំ និព្ពានំ វចនត្ថោ អថ វិបាកំ កិរិយាតិ អត្ថេ បញ្ច បភេទេ បឋមន្តបភេទគតំ ញាណ’’ន្តិ. អធិគតា ហោតីតិ បដិលទ្ធា ហោតិ. សាយេវ បដិលាភសច្ឆិកិរិយាយ សច្ឆិកតា. បដិលាភផស្សេនេវ ផស្សិតា បញ្ញាយ. ធម្មវវត្ថានតោតិ ‘‘យោ កោចិ ផលនិព្ពត្តកោ ហេតុ អរិយមគ្គោ ភាសិតំ កុសលំ អកុសលន្តិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា ធម្មោ’’តិ អភិធម្មេ បាឡិយានុសារេន វុត្តានំ បញ្ចន្នំ ធម្មានំ វវត្ថាបនវសេន. វុត្តម្បិ ចេតំ សមណករណីយកថាយំ ‘‘ហេតុ អរិយមគ្គោ វចនំ កុសលញ្ច អកុសលញ្ចាតិ ធម្មេ បញ្ច បភេទេ ទុតិយន្តបភេទគតំ ញាណ’’ន្តិ. និរុត្តិវវត្ថានតោតិ តេសំ តេសំ អត្ថធម្មានំ អនុរូបនិរុត្តីនំ វវត្ថាបនវសេន. បដិភានវវត្ថានតោតិ បដិភានសង្ខាតានំ តិណ្ណំ បដិសម្ភិទាញាណានំ វវត្ថាបនវសេន. តស្សិមាតិ និគមនវចនមេតំ.

២. ឯវំ សព្ពសង្គាហកវសេន អនុបស្សនានំ វិសេសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វត្ថុភេទវសេន ទស្សេន្តោ រូបេ អនិច្ចានុបស្សនាតិអាទិមាហ. តំ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថមេវ. បុន រូបាទីសុយេវ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នវសេន ជវនបញ្ញំ ទស្សេតុកាមោ កេវលំ រូបាទិវសេន ច អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នរូបាទិវសេន ច បុច្ឆំ កត្វា បុច្ឆាកមេនេវ វិស្សជ្ជនំ អកាសិ. តត្ថ សុទ្ធរូបាទិវិស្សជ្ជនេសុ បឋមំ និទ្ទិដ្ឋា ឯវ បញ្ញា អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នមូលកេសុ សព្ពវិស្សជ្ជនេសុ តេសុ អតីតាទីសុ ជវនវសេន ជវនបញ្ញាតិ និទ្ទិដ្ឋា.

៣. បុន អនេកសុត្តន្តបុព្ពង្គមំ បញ្ញាបភេទំ ទស្សេតុកាមោ បឋមំ តាវ សុត្តន្តេ ឧទ្ទិសិ. តត្ថ សប្បុរិសសំសេវោតិ ហេដ្ឋា វុត្តប្បការានំ សប្បុរិសានំ ភជនំ. សទ្ធម្មស្សវនន្តិ តេសំ សប្បុរិសានំ សន្តិកេ សីលាទិបដិបត្តិទីបកស្ស សទ្ធម្មវចនស្ស សវនំ. យោនិសោមនសិការោតិ សុតានំ ធម្មានំ អត្ថូបបរិក្ខណវសេន ឧបាយេន មនសិការោ. ធម្មានុធម្មបដិបត្តីតិ លោកុត្តរធម្មេ អនុគតស្ស សីលាទិបដិបទាធម្មស្ស បដិបជ្ជនំ. បញ្ញាបដិលាភាយ បញ្ញាវុទ្ធិយា បញ្ញាវេបុល្លាយ បញ្ញាពាហុល្លាយាតិ ឥមានិ ចត្តារិ បញ្ញាវសេន ភាវវចនានិ. សេសានិ ទ្វាទស បុគ្គលវសេន ភាវវចនានិ.

១. សោឡសបញ្ញានិទ្ទេសវណ្ណនា

៤. សុត្តន្តនិទ្ទេសេ ឆន្នំ អភិញ្ញាញាណានន្តិ ឥទ្ធិវិធទិព្ពសោតចេតោបរិយបុព្ពេនិវាសទិព្ពចក្ខុអាសវានំ ខយញាណានំ. តេសត្តតីនំ ញាណានន្តិ ញាណកថាយ និទ្ទិដ្ឋានំ សាវកសាធារណានំ ញាណានំ. សត្តសត្តតីនំ ញាណានន្តិ ឯត្ថ –

‘‘សត្តសត្តរិ វោ, ភិក្ខវេ, ញាណវត្ថូនិ ទេសេស្សាមិ, តំ សុណាថ សាធុកំ មនសិ ករោថ, ភាសិស្សាមីតិ. កតមានិ, ភិក្ខវេ, សត្តសត្តរិ ញាណវត្ថូនិ? ជាតិបច្ចយា ជរាមរណន្តិ ញាណំ, អសតិ ជាតិយា នត្ថិ ជរាមរណន្តិ ញាណំ. អតីតម្បិ អទ្ធានំ ជាតិបច្ចយា ជរាមរណន្តិ ញាណំ, អសតិ ជាតិយា នត្ថិ ជរាមរណន្តិ ញាណំ, អនាគតម្បិ អទ្ធានំ ជាតិបច្ចយា ជរាមរណន្តិ ញាណំ, អសតិ ជាតិយា នត្ថិ ជរាមរណន្តិ ញាណំ. យម្បិស្ស តំ ធម្មដ្ឋិតិញាណំ, តម្បិ ខយធម្មំ វយធម្មំ វិរាគធម្មំ និរោធធម្មន្តិ ញាណំ. ភវបច្ចយា ជាតីតិ ញាណំ…បេ… ឧបាទានបច្ចយា ភវោតិ ញាណំ… តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទានន្តិ ញាណំ… វេទនាបច្ចយា តណ្ហាតិ ញាណំ… ផស្សបច្ចយា វេទនាតិ ញាណំ… សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោតិ ញាណំ… នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនន្តិ ញាណំ… វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិ ញាណំ… សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណន្តិ ញាណំ… អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ ញាណំ, អសតិ អវិជ្ជាយ នត្ថិ សង្ខារាតិ ញាណំ. អតីតម្បិ អទ្ធានំ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ ញាណំ, អសតិ អវិជ្ជាយ នត្ថិ សង្ខារាតិ ញាណំ, អនាគតម្បិ អទ្ធានំ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ ញាណំ, អសតិ អវិជ្ជាយ នត្ថិ សង្ខារាតិ ញាណំ. យម្បិស្ស តំ ធម្មដ្ឋិតិញាណំ, តម្បិ ខយធម្មំ វយធម្មំ វិរាគធម្មំ និរោធធម្មន្តិ ញាណំ. ឥមានិ វុច្ចន្តិ, ភិក្ខវេ, សត្តសត្តរិ ញាណវត្ថូនី’’តិ (សំ. និ. ២.៣៤) –

ឯវំ ភគវតា និទានវគ្គេ វុត្តានិ សត្តសត្តតិ ញាណានិ. ‘‘ជរាមរណេ ញាណំ, ជរាមរណសមុទយេ ញាណំ, ជរាមរណនិរោធេ ញាណំ, ជរាមរណនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណ’’ន្តិ (សំ. និ. ២.៣៣) ឥមិនា នយេន ឯកាទសសុ អង្គេសុ ចត្តារិ ចត្តារិ កត្វា វុត្តានិ ចតុចត្តារីស ញាណវត្ថូនិ បន ឥធ ន គហិតានិ. ឧភយត្ថ ច ញាណានិយេវ ហិតសុខស្ស វត្ថូនីតិ ញាណវត្ថូនិ. លាភោតិអាទីសុ លាភោយេវ ឧបសគ្គេន វិសេសេត្វា បដិលាភោតិ វុត្តោ. បុន តស្សេវ អត្ថវិវរណវសេន បត្តិ សម្បត្តីតិ វុត្តំ. ផស្សនាតិ អធិគមវសេន ផុសនា. សច្ឆិកិរិយាតិ បដិលាភសច្ឆិកិរិយា. ឧបសម្បទាតិ និប្ផាទនា.

សត្តន្នញ្ច សេក្ខានន្តិ តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខន្តីតិ សេក្ខសញ្ញិតានំ សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋាទីនំ សត្តន្នំ. បុថុជ្ជនកល្យាណកស្ស ចាតិ និព្ពានគាមិនិយា បដិបទាយ យុត្តត្តា សុន្ទរដ្ឋេន កល្យាណសញ្ញិតស្ស បុថុជ្ជនស្ស. វឌ្ឍិតំ វឌ្ឍនំ ឯតាយាតិ វឌ្ឍិតវឌ្ឍនា. យថាវុត្តានំ អដ្ឋន្នម្បិ បញ្ញានំ វសេន វិសេសតោ ច អរហតោ បញ្ញាវសេន បញ្ញាវុទ្ធិយា. តថា បញ្ញាវេបុល្លាយ. មហន្តេ អត្ថេ បរិគ្គណ្ហាតីតិអាទីសុ បដិសម្ភិទប្បត្តោ អរិយសាវកោ អត្ថាទយោ អារម្មណករណេន បរិគ្គណ្ហាតិ. សព្ពាបិ មហាបញ្ញា អរិយសាវកានំយេវ. តស្សា ច បញ្ញាយ វិសយា ហេដ្ឋា វុត្តត្ថា ឯវ.

បុថុនានាខន្ធេសូតិអាទីសុ នានាសទ្ទោ បុថុសទ្ទស្ស អត្ថវចនំ. ញាណំ បវត្តតីតិ បុថុបញ្ញាតិ តេសុ តថាវុត្តេសុ ខន្ធាទីសុ ញាណំ បវត្តតីតិ កត្វា តំ ញាណំ បុថុបញ្ញា នាមាតិ អត្ថោ. នានាបដិច្ចសមុប្បាទេសូតិ បដិច្ចសមុប្បន្នានំ ធម្មានំ វសេន បច្ចយពហុត្តា វុត្តំ. នានាសុញ្ញតមនុបលព្ភេសូតិ ឧបលព្ភនំ ឧបលព្ភោ, គហណន្តិ អត្ថោ. ន ឧបលព្ភោ អនុបលព្ភោ, អនុបលព្ភានំ ពហុត្តា ពហុវចនេន អនុបលព្ភា, បញ្ចវីសតិសុញ្ញតាវសេន វា នានាសុញ្ញតាសុ អត្តត្តនិយាទីនំ អនុបលព្ភា នានាសុញ្ញតានុបលព្ភា, តេសុ. ‘‘នានាសុញ្ញតានុបលព្ភេសូ’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘អទុក្ខមសុខា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. តិកមាតិកា ២) វិយ ម-ការោ បទសន្ធិវសេន វុត្តោ. ឥមា បញ្ច បញ្ញា កល្យាណបុថុជ្ជនេហិ សាធារណា, នានាអត្ថាទីសុ បញ្ញា អរិយានំយេវ. បុថុជ្ជនសាធារណេ ធម្មេតិ លោកិយធម្មេ. ឥមិនា អវសានបរិយាយេន លោកិយតោ បុថុភូតនិព្ពានារម្មណត្តា បុថុភូតា វិសុំភូតា បញ្ញាតិ បុថុបញ្ញា នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ.

វិបុលបញ្ញា មហាបញ្ញានយេន វេទិតព្ពា. យថាវុត្តេ ធម្មេ បរិគ្គណ្ហន្តស្ស គុណមហន្តតាយ តេសំ ធម្មានំ បរិគ្គាហិកាយ ច បញ្ញាយ មហន្តតា, តេសំ ធម្មានំ សយមេវ មហន្តត្តា ឧឡារត្តា ធម្មានញ្ច បញ្ញាយ ច វិបុលតា វេទិតព្ពា. គម្ភីរបញ្ញា បុថុបញ្ញានយេន វេទិតព្ពា. តេ ច ធម្មា តេ ច អនុបលព្ភា សា ច បញ្ញា បកតិជនេន អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋត្តា គម្ភីរា.

យស្ស បុគ្គលស្សាតិ អរិយបុគ្គលស្សេវ. អញ្ញោ កោចីតិ បុថុជ្ជនោ. អភិសម្ភវិតុន្តិ សម្បាបុណិតុំ. អនភិសម្ភវនីយោតិ សម្បាបុណិតុំ អសក្កុណេយ្យោ. អញ្ញេហីតិ បុថុជ្ជនេហេវ. អដ្ឋមកស្សាតិ អរហត្តផលដ្ឋតោ បដ្ឋាយ គណិយមានេ អដ្ឋមភូតស្ស សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋស្ស. ទូរេតិ វិប្បកដ្ឋេ. វិទូរេតិ វិសេសេន វិប្បកដ្ឋេ. សុវិទូរេតិ សុដ្ឋុ វិសេសេន វិប្បកដ្ឋេ. ន សន្តិកេតិ ន សមីបេ. ន សាមន្តាតិ ន សមីបភាគេ. ឥមានិ ទ្វេ បដិសេធសហិតានិ វចនានិ ទូរភាវស្សេវ និយមនានិ. ឧបាទាយាតិ បដិច្ច. សោតាបន្នស្សាតិ សោតាបត្តិផលដ្ឋស្ស. ឯតេនេវ តំតំមគ្គបញ្ញា តំតំផលបញ្ញាយ ទូរេតិ វុត្តំ ហោតិ. បច្ចេកសម្ពុទ្ធោតិ ឧបសគ្គេន វិសេសិតំ. ឥតរទ្វយំ បន សុទ្ធមេវ អាគតំ.

៥. ‘‘បច្ចេកពុទ្ធស្ស សទេវកស្ស ច លោកស្ស បញ្ញា តថាគតស្ស បញ្ញាយ ទូរេ’’តិអាទីនិ វត្វា តមេវ ទូរដ្ឋំ អនេកប្បការតោ ទស្សេតុកាមោ បញ្ញាបភេទកុសលោតិអាទិមាហ. តត្ថ បញ្ញាបភេទកុសលោតិ អត្តនោ អនន្តវិកប្បេ បញ្ញាបភេទេ ឆេកោ. បភិន្នញាណោតិ អនន្តប្បភេទបត្តញាណោ. ឯតេន បញ្ញាបភេទកុសលត្តេបិ សតិ តាសំ បញ្ញានំ អនន្តភេទត្តំ ទស្សេតិ. អធិគតបដិសម្ភិទោតិ បដិលទ្ធអគ្គចតុបដិសម្ភិទាញាណោ. ចតុវេសារជ្ជប្បត្តោតិ ចត្តារិ វិសារទភាវសង្ខាតានិ ញាណានិ បត្តោ. យថាហ –

‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស តេ បដិជានតោ ‘ឥមេ ធម្មា អនភិសម្ពុទ្ធា’តិ, តត្រ វត មំ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ទេវោ វា មារោ វា ព្រហ្មា វា កោចិ វា លោកស្មិំ សហ ធម្មេន បដិចោទេស្សតីតិ និមិត្តមេតំ, ភិក្ខវេ, ន សមនុបស្សាមិ, ឯតមហំ, ភិក្ខវេ, និមិត្តំ អសមនុបស្សន្តោ ខេមប្បត្តោ អភយប្បត្តោ វេសារជ្ជប្បត្តោ វិហរាមិ. ខីណាសវស្ស តេ បដិជានតោ ‘ឥមេ អាសវា អបរិក្ខីណា’តិ, ‘យេ ខោ បន តេ អន្តរាយិកា ធម្មា វុត្តា, តេ បដិសេវតោ នាលំ អន្តរាយាយា’តិ, ‘យស្ស ខោ បន តេ អត្ថាយ ធម្មោ ទេសិតោ, សោ ន និយ្យាតិ តក្ករស្ស សម្មា ទុក្ខក្ខយាយា’តិ, តត្រ វត មំ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ទេវោ វា មារោ វា ព្រហ្មា វា កោចិ វា លោកស្មិំ សហ ធម្មេន បដិចោទេស្សតីតិ និមិត្តមេតំ, ភិក្ខវេ, ន សមនុបស្សាមិ, ឯតមហំ, ភិក្ខវេ, និមិត្តំ អសមនុបស្សន្តោ ខេមប្បត្តោ អភយប្បត្តោ វេសារជ្ជប្បត្តោ វិហរាមី’’តិ (អ. និ. ៤.៨; ម. និ. ១.១៥០).

ទសពលពលធារីតិ ទស ពលានិ ឯតេសន្តិ ទសពលា, ទសពលានំ ពលានិ ទសពលពលានិ, តានិ ទសពលពលានិ ធារយតីតិ ទសពលពលធារី, ទសពលញាណពលធារីតិ អត្ថោ. ឯតេហិ តីហិ វចនេហិ អនន្តប្បភេទានំ នេយ្យានំ បភេទមុខមត្តំ ទស្សិតំ. សោយេវ បញ្ញាបយោគវសេន អភិមង្គលសម្មតដ្ឋេន បុរិសាសភោ. អសន្តាសដ្ឋេន បុរិសសីហោ. មហន្តដ្ឋេន បុរិសនាគោ. បជាននដ្ឋេន បុរិសាជញ្ញោ. លោកកិច្ចធុរវហនដ្ឋេន បុរិសធោរយ្ហោ.

អថ តេជាទិកំ អនន្តញាណតោ លទ្ធំ គុណវិសេសំ ទស្សេតុកាមោ តេសំ តេជាទីនំ អនន្តញាណមូលកភាវំ ទស្សេន្តោ អនន្តញាណោតិ វត្វា អនន្តតេជោតិអាទិមាហ. តត្ថ អនន្តញាណោតិ គណនវសេន ច បភាវវសេន ច អន្តវិរហិតញាណោ. អនន្តតេជោតិ វេនេយ្យសន្តានេ មោហតមវិធមនេន អនន្តញាណតេជោ. អនន្តយសោតិ បញ្ញាគុណេហេវ លោកត្តយវិត្ថតានន្តកិត្តិឃោសោ. អឌ្ឍោតិ បញ្ញាធនសមិទ្ធិយា សមិទ្ធោ. មហទ្ធនោតិ បញ្ញាធនវឌ្ឍត្តេបិ បភាវមហត្តេន មហន្តំ បញ្ញាធនមស្សាតិ មហទ្ធនោ. មហាធនោតិបិ បាឋោ. ធនវាតិ បសំសិតព្ពបញ្ញាធនវត្តា និច្ចយុត្តបញ្ញាធនវត្តា អតិសយភូតបញ្ញាធនវត្តា ធនវា. ឯតេសុបិ ហិ តីសុ អត្ថេសុ ឥទំ វចនំ សទ្ទវិទូ ឥច្ឆន្តិ.

ឯវំ បញ្ញាគុណេន ភគវតោ អត្តសម្បត្តិសិទ្ធិំ ទស្សេត្វា បុន បញ្ញាគុណេនេវ លោកហិតសម្បត្តិសិទ្ធិំ ទស្សេន្តោ នេតាតិអាទិមាហ. តត្ថ វេនេយ្យេ សំសារសង្ខាតភយដ្ឋានតោ និព្ពានសង្ខាតខេមដ្ឋានំ នេតា. តត្ថ នយនកាលេ ឯវ សំវរវិនយបហានវិនយវសេន វេនេយ្យេ វិនេតា. ធម្មទេសនាកាលេ ឯវ សំសយច្ឆេទនេន អនុនេតា. សំសយំ ឆិន្ទិត្វា បញ្ញាបេតព្ពំ អត្ថំ បញ្ញាបេតា. តថា បញ្ញាបិតានំ និច្ឆយករណេន និជ្ឈាបេតា. តថា និជ្ឈាយិតស្ស អត្ថស្ស បដិបត្តិបយោជនវសេន បេក្ខេតា. តថាបដិបន្នេ បដិបត្តិផលេន បសាទេតា. សោ ហិ ភគវាតិ ឯត្ថ ហិ-ការោ អនន្តរំ វុត្តស្ស អត្ថស្ស ការណោបទេសេ និបាតោ. អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតាតិ សកសន្តានេ ន ឧប្បន្នបុព្ពស្ស ឆអសាធារណញាណហេតុភូតស្ស អរិយមគ្គស្ស ពោធិមូលេ លោកហិតត្ថំ សកសន្តានេ ឧប្បាទេតា. អសញ្ជាតស្ស មគ្គស្ស សញ្ជនេតាតិ វេនេយ្យសន្តានេ អសញ្ជាតបុព្ពស្ស សាវកបារមិញាណហេតុភូតស្ស អរិយមគ្គស្ស ធម្មចក្កប្បវត្តនតោ បភុតិ យាវជ្ជកាលា វេនេយ្យសន្តានេ សញ្ជនេតា. សាវកវេនេយ្យានម្បិ ហិ សន្តានេ ភគវតោ វុត្តវចនេនេវ អរិយមគ្គស្ស សញ្ជននតោ ភគវា សញ្ជនេតា នាម ហោតិ. អនក្ខាតស្ស មគ្គស្ស អក្ខាតាតិ អដ្ឋធម្មសមន្នាគតានំ ពុទ្ធភាវាយ កតាភិនីហារានំ ពោធិសត្តានំ ពុទ្ធភាវាយ ព្យាករណំ ទត្វា អនក្ខាតបុព្ពស្ស បារមិតាមគ្គស្ស, ‘‘ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាករណមត្តេនេវ វា ពោធិមូលេ ឧប្បជ្ជិតព្ពស្ស អរិយមគ្គស្ស អក្ខាតា. អយំ នយោ បច្ចេកពោធិសត្តព្យាករណេបិ លព្ភតិយេវ.

មគ្គញ្ញូតិ បច្ចវេក្ខណាវសេន អត្តនា ឧប្បាទិតអរិយមគ្គស្ស ញាតា. មគ្គវិទូតិ វេនេយ្យសន្តានេ ជនេតព្ពស្ស អរិយមគ្គស្ស កុសលោ. មគ្គកោវិទោតិ ពោធិសត្តានំ អក្ខាតព្ពមគ្គេ វិចក្ខណោ. អថ វា អភិសម្ពោធិបដិបត្តិមគ្គញ្ញូ, បច្ចេកពោធិបដិបត្តិមគ្គវិទូ, សាវកពោធិបដិបត្តិមគ្គកោវិទោ. អថ វា ‘‘ឯតេន មគ្គេន អតំសុ បុព្ពេ, តរិស្សន្តិយេវ តរន្តិ ឱឃ’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.៤០៩) វចនតោ យថាយោគំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសាវកានំ មគ្គវសេន ច សុញ្ញតានិមិត្តអប្បណិហិតមគ្គវសេន ច ឧគ្ឃដិតញ្ញូវិបញ្ចិតញ្ញូនេយ្យបុគ្គលានំ មគ្គវសេន ច យថាក្កមេនត្ថយោជនំ ករោន្តិ. មគ្គានុគាមី ច បនាតិ ភគវតា គតមគ្គានុគាមិនោ ហុត្វា. ឯត្ថ ច-សទ្ទោ ហេតុអត្ថេ និបាតោ. ឯតេន ច ភគវតោ មគ្គុប្បាទនាទិគុណាធិគមាយ ហេតុ វុត្តោ ហោតិ. បន-សទ្ទោ កតត្ថេ និបាតោ. តេន ភគវតា កតមគ្គករណំ វុត្តំ ហោតិ. បច្ឆា សមន្នាគតាតិ បឋមំ គតស្ស ភគវតោ បច្ឆាគតសីលាទិគុណេន សមន្នាគតា. ឥតិ ថេរោ ‘‘អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា’’តិអាទីហិ យស្មា សព្ពេបិ ភគវតោ សីលាទយោ គុណា អរហត្តមគ្គមេវ និស្សាយ អាគតា, តស្មា អរហត្តមគ្គមេវ និស្សាយ គុណំ កថេសិ.

ជានំ ជានាតីតិ ជានិតព្ពំ ជានាតិ, សព្ពញ្ញុតាយ យំកិញ្ចិ បញ្ញាយ ជានិតព្ពំ នាម អត្ថិ, តំ សព្ពំ បញ្ចនេយ្យបថភូតំ បញ្ញាយ ជានាតីតិ អត្ថោ. បស្សំ បស្សតីតិ បស្សិតព្ពំ បស្សតិ, សព្ពទស្សាវិតាយ តំយេវ នេយ្យបថំ ចក្ខុនា ទិដ្ឋំ វិយ ករោន្តោ បញ្ញាចក្ខុនា បស្សតីតិ អត្ថោ. យថា វា ឯកច្ចោ វិបរីតំ គណ្ហន្តោ ជានន្តោបិ ន ជានាតិ, បស្សន្តោបិ ន បស្សតិ, ន ឯវំ ភគវា. ភគវា បន យថាសភាវំ គណ្ហន្តោ ជានន្តោ ជានាតិយេវ, បស្សន្តោ បស្សតិយេវ. ស្វាយំ ទស្សនបរិណាយកដ្ឋេន ចក្ខុភូតោ. វិទិតតាទិអត្ថេន ញាណភូតោ. អវិបរីតសភាវដ្ឋេន វា បរិយត្តិធម្មបវត្តនតោ ហទយេន ចិន្តេត្វា វាចាយ និច្ឆារិតធម្មមយោតិ វា ធម្មភូតោ. សេដ្ឋដ្ឋេន ព្រហ្មភូតោ. អថ វា ចក្ខុ វិយ ភូតោតិ ចក្ខុភូតោ. ញាណំ វិយ ភូតោតិ ញាណភូតោ. ធម្មោ វិយ ភូតោតិ ធម្មភូតោ. ព្រហ្មា វិយ ភូតោតិ ព្រហ្មភូតោ. ស្វាយំ ធម្មស្ស វចនតោ, វត្តនតោ វា វត្តា. នានប្បការេហិ វចនតោ, វត្តនតោ វា បវត្តា. អត្ថំ នីហរិត្វា នីហរិត្វា នយនតោ អត្ថស្ស និន្នេតា. អមតាធិគមាយ បដិបត្តិទេសនតោ, អមតប្បកាសនាយ វា ធម្មទេសនាយ អមតស្ស អធិគមាបនតោ អមតស្ស ទាតា. លោកុត្តរធម្មស្ស ឧប្បាទិតត្តា វេនេយ្យានុរូបេន យថាសុខំ លោកុត្តរធម្មស្ស ទានេន ច, ធម្មេសុ ច ឥស្សរោតិ ធម្មស្សាមី. តថាគតបទំ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថំ.

ឥទានិ ‘‘ជានំ ជានាតី’’តិអាទីហិ វុត្តំ គុណំ សព្ពញ្ញុតាយ វិសេសេត្វា ទស្សេតុកាមោ សព្ពញ្ញុតំ សាធេន្តោ នត្ថីតិអាទិមាហ. ឯវំភូតស្ស ហិ តស្ស ភគវតោ បារមិតាបុញ្ញពលប្បភាវនិប្ផន្នេន អរហត្តមគ្គញាណេន សព្ពធម្មេសុ សវាសនស្ស សម្មោហស្ស វិហតត្តា អសច្ឆិកតំ នាម នត្ថិ. អសម្មោហតោ សព្ពធម្មានំ ញាតត្តា អញ្ញាតំ នាម នត្ថិ. តថេវ ច សព្ពធម្មានំ ចក្ខុនា វិយ ញាណចក្ខុនា ទិដ្ឋត្តា អទិដ្ឋំ នាម នត្ថិ. ញាណេន បន បត្តត្តា អវិទិតំ នាម នត្ថិ. អសម្មោហសច្ឆិកិរិយាយ សច្ឆិកតត្តា អសច្ឆិកតំ នាម នត្ថិ. អសម្មោហបញ្ញាយ ផុដ្ឋត្តា បញ្ញាយ អផស្សិតំ នាម នត្ថិ. បច្ចុប្បន្នន្តិ បច្ចុប្បន្នំ កាលំ វា ធម្មំ វា. ឧបាទាយាតិ អាទាយ, អន្តោកត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘ឧបាទាយា’’តិ វចនេនេវ កាលវិនិមុត្តំ និព្ពានម្បិ គហិតមេវ ហោតិ. ‘‘អតីតា’’ទិវចនានិ ច ‘‘នត្ថី’’តិអាទិវចនេនេវ ឃដីយន្តិ, ‘‘សព្ពេ’’តិអាទិវចនេន វា. សព្ពេ ធម្មាតិ សព្ពសង្ខតាសង្ខតធម្មបរិយាទានំ. សព្ពាការេនាតិ សព្ពធម្មេសុ ឯកេកស្សេវ ធម្មស្ស អនិច្ចាការាទិសព្ពាការបរិយាទានំ. ញាណមុខេតិ ញាណាភិមុខេ. អាបាថំ អាគច្ឆន្តីតិ ឱសរណំ ឧបេន្តិ. ‘‘ជានិតព្ព’’ន្តិបទំ ‘‘នេយ្យ’’ន្តិបទស្ស អត្ថវិវរណត្ថំ វុត្តំ.

អត្តត្ថោ វាតិអាទីសុ វា-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ. អត្តត្ថោតិ អត្តនោ អត្ថោ. បរត្ថោតិ បរេសំ តិណ្ណំ លោកានំ អត្ថោ. ឧភយត្ថោតិ អត្តនោ ច បរេសញ្ចាតិ សកិំយេវ ឧភិន្នំ អត្ថោ. ទិដ្ឋធម្មិកោតិ ទិដ្ឋធម្មេ និយុត្តោ, ទិដ្ឋធម្មប្បយោជនោ វា អត្ថោ. សម្បរាយេ និយុត្តោ, សម្បរាយប្បយោជនោ វា សម្បរាយិកោ. ឧត្តានោតិអាទីសុ វោហារវសេន វត្តព្ពោ សុខបតិដ្ឋត្តា ឧត្តានោ. វោហារំ អតិក្កមិត្វា វត្តព្ពោ សុញ្ញតាបដិសំយុត្តោ ទុក្ខបតិដ្ឋត្តា គម្ភីរោ. លោកុត្តរោ អច្ចន្តតិរោក្ខត្តា គូឡ្ហោ. អនិច្ចតាទិកោ ឃនាទីហិ បដិច្ឆន្នត្តា បដិច្ឆន្នោ. អប្បចុរវោហារេន វត្តព្ពោ យថារុតំ អគ្គហេត្វា អធិប្បាយស្ស នេតព្ពត្តា នេយ្យោ. បចុរវោហារេន វត្តព្ពោ វចនមត្តេន អធិប្បាយស្ស នីតត្តា នីតោ. សុបរិសុទ្ធសីលសមាធិវិបស្សនត្ថោ តទង្គវិក្ខម្ភនវសេន វជ្ជវិរហិតត្តា អនវជ្ជោ. កិលេសសមុច្ឆេទនតោ អរិយមគ្គត្ថោ និក្កិលេសោ. កិលេសបដិប្បស្សទ្ធត្តា អរិយផលត្ថោ វោទានោ. សង្ខតាសង្ខតេសុ អគ្គធម្មត្តា និព្ពានំ បរមត្ថោ. បរិវត្តតីតិ ពុទ្ធញាណស្ស វិសយភាវតោ អពហិភូតត្តា អន្តោពុទ្ធញាណេ ព្យាបិត្វា វា សមន្តា វា អាលិង្គិត្វា វា វិសេសេន វា វត្តតិ.

សព្ពំ កាយកម្មន្តិអាទីហិ ភគវតោ ញាណមយតំ ទស្សេតិ. ញាណានុបរិវត្តតីតិ ញាណំ អនុបរិវត្តតិ, ញាណវិរហិតំ ន ហោតីតិ អត្ថោ. អប្បដិហតន្តិ និរាវរណតំ ទស្សេតិ. បុន សព្ពញ្ញុតំ ឧបមាយ សាធេតុកាមោ យាវតកន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ជានិតព្ពន្តិ នេយ្យំ, នេយ្យបរិយន្តោ នេយ្យាវសានមស្ស អត្ថីតិ នេយ្យបរិយន្តិកំ. អសព្ពញ្ញូនំ បន នេយ្យាវសានមេវ នត្ថិ. ញាណបរិយន្តិកេបិ ឯសេវ នយោ. បុរិមយមកេ វុត្តត្ថមេវ ឥមិនា យមកេន វិសេសេត្វា ទស្សេតិ, តតិយយមកេន បដិសេធវសេន និយមិត្វា ទស្សេតិ. ឯត្ថ ច នេយ្យំ ញាណស្ស បថត្តា នេយ្យបថោ. អញ្ញមញ្ញបរិយន្តដ្ឋាយិនោតិ នេយ្យញ្ច ញាណញ្ច ខេបេត្វា ឋានតោ អញ្ញមញ្ញស្ស បរិយន្តេ ឋានសីលា. អាវជ្ជនប្បដិពទ្ធាតិ មនោទ្វារាវជ្ជនាយត្តា, អាវជ្ជិតានន្តរមេវ ជានាតីតិ អត្ថោ. អាកង្ខប្បដិពទ្ធាតិ រុចិអាយត្តា, អាវជ្ជនានន្តរំ ជវនញាណេន ជានាតីតិ អត្ថោ. ឥតរានិ ទ្វេ បទានិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ បទានំ យថាក្កមេន អត្ថប្បកាសនត្ថំ វុត្តានិ. ពុទ្ធោ អាសយំ ជានាតីតិអាទីនិ ញាណកថាយំ វណ្ណិតានិ. មហានិទ្ទេសេ បន ‘‘ភគវា អាសយំ ជានាតី’’តិ (មហានិ. ៦៩) អាគតំ. តត្ថ ‘‘ពុទ្ធស្ស ភគវតោ’’តិ (មហានិ. ៦៩) អាគតដ្ឋានេ ច ឥធ កត្ថចិ ‘‘ពុទ្ធស្សា’’តិ អាគតំ.

អន្តមសោតិ ឧបរិមន្តេន. តិមិតិមិង្គលន្តិ ឯត្ថ តិមិ នាម ឯកា មច្ឆជាតិ, តិមិំ គិលិតុំ សមត្ថា តតោ មហន្តសរីរា តិមិង្គលា នាម ឯកា មច្ឆជាតិ, តិមិង្គលម្បិ គិលិតុំ សមត្ថា បញ្ចយោជនសតិកសរីរា តិមិតិមិង្គលា នាម ឯកា មច្ឆជាតិ. ឥធ ជាតិគ្គហណេន ឯកវចនំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. គរុឡំ វេនតេយ្យន្តិ ឯត្ថ គរុឡោតិ ជាតិវសេន នាមំ, វេនតេយ្យោតិ គោត្តវសេន. បទេសេតិ ឯកទេសេ. សារិបុត្តសមាតិ សព្ពពុទ្ធានំ ធម្មសេនាបតិត្ថេរេ គហេត្វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. សេសសាវកា ហិ បញ្ញាយ ធម្មសេនាបតិត្ថេរេន សមា នាម នត្ថិ. យថាហ – ‘‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ មហាបញ្ញានំ យទិទំ សារិបុត្តោ’’តិ (អ. និ. ១.១៨៨-១៨៩). អដ្ឋកថាយញ្ច វុត្តំ –

‘‘លោកនាថំ ឋបេត្វាន, យេ ចញ្ញេ សន្តិ បាណិនោ;

បញ្ញាយ សារិបុត្តស្ស, កលំ នាគ្ឃន្តិ សោឡសិ’’ន្តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.១៧១);

ផរិត្វាតិ ពុទ្ធញាណំ សព្ពទេវមនុស្សានម្បិ បញ្ញំ បាបុណិត្វា ឋានតោ តេសំ បញ្ញំ ផរិត្វា ព្យាបិត្វា តិដ្ឋតិ. អតិឃំសិត្វាតិ ពុទ្ធញាណំ សព្ពទេវមនុស្សានម្បិ បញ្ញំ អតិក្កមិត្វា តេសំ អវិសយភូតម្បិ សព្ពំ នេយ្យំ ឃំសិត្វា ភញ្ជិត្វា តិដ្ឋតិ. មហានិទ្ទេសេ បន (មហានិ. ៦៩) ‘‘អភិភវិត្វា’’តិ បាឋោ, មទ្ទិត្វាតិបិ អត្ថោ. យេបិ តេតិអាទីហិ ឯវំ ផរិត្វា អតិឃំសិត្វា ឋានស្ស បច្ចក្ខការណំ ទស្សេតិ. តត្ថ បណ្ឌិតាតិ បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតា. និបុណាតិ សណ្ហសុខុមពុទ្ធិនោ សុខុមេ អត្ថន្តរេ បដិវិជ្ឈនសមត្ថា. កតបរប្បវាទាតិ ញាតបរប្បវាទា ចេវ បរេហិ សទ្ធិំ កតវាទបរិចយា ច. វាលវេធិរូបាតិ វាលវេធិធនុគ្គហសទិសា. វោភិន្ទន្តា មញ្ញេ ចរន្តិ បញ្ញាគតេន ទិដ្ឋិគតានីតិ វាលវេធី វិយ វាលំ សុខុមានិបិ បរេសំ ទិដ្ឋិគមនានិ អត្តនោ បញ្ញាគមនេន ភិន្ទន្តា វិយ ចរន្តីតិ អត្ថោ. អថ វា ‘‘គូថគតំ មុត្តគត’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ៩.១១) វិយ បញ្ញា ឯវ បញ្ញាគតានិ, ទិដ្ឋិយោ ឯវ ទិដ្ឋិគតានិ.

បញ្ហំ អភិសង្ខរិត្វាតិ ទ្វិបទម្បិ តិបទម្បិ ចតុប្បទម្បិ បុច្ឆំ រចយិត្វា. តេសំ បញ្ហានំ អតិពហុកត្តា សព្ពសង្គហត្ថំ ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តំ. គូឡ្ហានិ ច បដិច្ឆន្នានិ អត្ថជាតានីតិ បាឋសេសោ. តេសំ តថា វិនយំ ទិស្វា ‘‘អត្តនា អភិសង្ខតបញ្ហំ បុច្ឆតូ’’តិ ឯវំ ភគវតា អធិប្បេតត្តា បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ. អញ្ញេសំ បន បុច្ឆាយ ឱកាសមេវ អទត្វា ភគវា ឧបសង្កមន្តានំ ធម្មំ ទេសេតិ. យថាហ –

‘‘តេ បញ្ហំ អភិសង្ខរោន្តិ ‘ឥមំ មយំ បញ្ហំ សមណំ គោតមំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិស្សាម, សចេ នោ សមណោ គោតមោ ឯវំ បុដ្ឋោ ឯវំ ព្យាករិស្សតិ, ឯវមស្ស មយំ វាទំ អារោបេស្សាម. ឯវំ ចេបិ នោ បុដ្ឋោ ឯវំ ព្យាករិស្សតិ, ឯវំបិស្ស មយំ វាទំ អារោបេស្សាមា’តិ. តេ យេន សមណោ គោតមោ, តេនុបសង្កមន្តិ, តេ សមណោ គោតមោ ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេតិ សមាទបេតិ សមុត្តេជេតិ សម្បហំសេតិ. តេ សមណេន គោតមេន ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សិតា សមាទបិតា សមុត្តេជិតា សម្បហំសិតា ន ចេវ សមណំ គោតមំ បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ, កុតោស្ស វាទំ អារោបេស្សន្តិ? អញ្ញទត្ថុ សមណស្សេវ គោតមស្ស សាវកា សម្បជ្ជន្តី’’តិ (ម. និ. ១.២៨៩).

កស្មា បញ្ហំ ន បុច្ឆន្តីតិ ចេ? ភគវា កិរ បរិសមជ្ឈេ ធម្មំ ទេសេន្តោ បរិសាយ អជ្ឈាសយំ ឱលោកេតិ. តតោ បស្សតិ ‘‘ឥមេ បណ្ឌិតា គូឡ្ហំ រហស្សំ បញ្ហំ ឱវដ្ដិកសារំ កត្វា អាគតា’’តិ. សោ តេហិ អបុដ្ឋោយេវ ‘‘បញ្ហបុច្ឆាយ ឯត្តកា ទោសា, វិស្សជ្ជនេ ឯត្តកា, អត្ថេ បទេ អក្ខរេ ឯត្តកាតិ ឥមេ បញ្ហេ បុច្ឆន្តោ ឯវំ បុច្ឆេយ្យ, វិស្សជ្ជេន្តោ ឯវំ វិស្សជ្ជេយ្យា’’តិ ឥតិ ឱវដ្ដិកសារំ កត្វា អានីតេ បញ្ហេ ធម្មកថាយ អន្តរេ បក្ខិបិត្វា វិទំសេតិ. តេ បណ្ឌិតា ‘‘សេយ្យា វត នោ, យេ មយំ ឥមេ បញ្ហេ ន បុច្ឆិម្ហ. សចេបិ មយំ បុច្ឆេយ្យាម, អប្បតិដ្ឋិតេ នោ កត្វា សមណោ គោតមោ ខិបេយ្យា’’តិ អត្តមនា ភវន្តិ. អបិច ពុទ្ធា នាម ធម្មំ ទេសេន្តា បរិសំ មេត្តាយ ផរន្តិ. មេត្តាយ ច ផរណេន ទសពលេសុ មហាជនស្ស ចិត្តំ បសីទតិ. ពុទ្ធា នាម រូបគ្គប្បត្តា ហោន្តិ ទស្សនសម្បន្នា មធុរស្សរា មុទុជិវ្ហា សុផុសិតទន្តាវរណា អមតេន ហទយំ សិញ្ចន្តា វិយ ធម្មំ កថេន្តិ. តត្រ នេសំ មេត្តាផរណេន បសន្នចិត្តានំ ឯវំ ហោតិ – ឯវរូបំ អទ្វេជ្ឈកថំ អមោឃកថំ និយ្យានិកកថំ កថេន្តេន ភគវតា សទ្ធិំ ន សក្ខិស្សាម បច្ចនីកគ្គាហំ គណ្ហិតុន្តិ អត្តនោ បសន្នភាវេនេវ បញ្ហំ ន បុច្ឆន្តីតិ.

កថិតា វិសជ្ជិតា ចាតិ ឯវំ តុម្ហេ បុច្ឆថាតិ បុច្ឆិតបញ្ហានំ ឧច្ចារណេន តេ បញ្ហា ភគវតា កថិតា ឯវ ហោន្តិ. យថា ច តេ វិសជ្ជេតព្ពា, តថា វិសជ្ជិតា ឯវ ហោន្តិ. និទ្ទិដ្ឋការណាតិ ឥមិនា ការណេន ឥមិនា ហេតុនា ឯវំ ហោតីតិ ឯវំ សហេតុកំ កត្វា វិសជ្ជនេន ភគវតា និទ្ទិដ្ឋការណា ឯវ ហោន្តិ តេ បញ្ហា. ឧបក្ខិត្តកា ច តេ ភគវតោ សម្បជ្ជន្តីតិ តេ ខត្តិយបណ្ឌិតាទយោ ភគវតោ បញ្ហវិសជ្ជនេនេវ ភគវតោ សមីបេ ខិត្តកា បាទខិត្តកា សម្បជ្ជន្តិ, សាវកា វា សម្បជ្ជន្តិ ឧបាសកា វាតិ អត្ថោ, សាវកសម្បត្តិំ វា បាបុណន្តិ ឧបាសកសម្បត្តិំ វាតិ វុត្តំ ហោតិ. អថាតិ អនន្តរត្ថេ, តេសំ ឧបក្ខិត្តកសម្បត្តិសមនន្តរមេវាតិ អត្ថោ. តត្ថាតិ តស្មិំ ឋានេ, តស្មិំ អធិការេ វា. អតិរោចតីតិ អតិវិយ ជោតេតិ បកាសតិ. យទិទំ បញ្ញាយាតិ យាយំ ភគវតោ បញ្ញា, តាយ បញ្ញាយ ភគវាវ អតិរោចតីតិ អត្ថោ. ឥតិសទ្ទោ ការណត្ថេ, ឥមិនា ការណេន អគ្គោ អសាមន្តបញ្ញោតិ អត្ថោ.

៦. រាគំ អភិភុយ្យតីតិ ភូរិបញ្ញាតិ សា សា មគ្គបញ្ញា អត្តនា វជ្ឈំ រាគំ អភិភុយ្យតិ អភិភវតិ មទ្ទតីតិ ភូរិបញ្ញា. ភូរីតិ ហិ ផុដដ្ឋោ វិសទត្ថោ. យា ច ផុដា, សា បដិបក្ខំ អភិភវតិ ន អផុដា, តស្មា ភូរិបញ្ញាយ អភិភវនត្ថោ វុត្តោ. អភិភវិតាតិ សា សា ផលបញ្ញា តំ តំ រាគំ អភិភវិតវតី មទ្ទិតវតីតិ ភូរិបញ្ញា. អភិភវតាតិ វា បាឋោ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. រាគាទីសុ បន រជ្ជនលក្ខណោ រាគោ. ទុស្សនលក្ខណោ ទោសោ. មុយ្ហនលក្ខណោ មោហោ. កុជ្ឈនលក្ខណោ កោធោ. ឧបនន្ធនលក្ខណោ ឧបនាហោ. បុព្ពកាលំ កោធោ, អបរកាលំ ឧបនាហោ. បរគុណមក្ខនលក្ខណោ មក្ខោ. យុគគ្គាហលក្ខណោ បឡាសោ. បរសម្បត្តិខីយនលក្ខណា ឥស្សា. អត្តនោ សម្បត្តិនិគូហណលក្ខណំ មច្ឆរិយំ. អត្តនា កតបាបបដិច្ឆាទនលក្ខណា មាយា. អត្តនោ អវិជ្ជមានគុណប្បកាសនលក្ខណំ សាឋេយ្យំ. ចិត្តស្ស ឧទ្ធុមាតភាវលក្ខណោ ថម្ភោ. ករណុត្តរិយលក្ខណោ សារម្ភោ. ឧន្នតិលក្ខណោ មានោ. អព្ភុន្នតិលក្ខណោ អតិមានោ. មត្តភាវលក្ខណោ មទោ. បញ្ចសុ កាមគុណេសុ ចិត្តវោសគ្គលក្ខណោ បមាទោ.

រាគោ អរិ, តំ អរិំ មទ្ទនិបញ្ញាតិអាទីហិ កិំ វុត្តំ ហោតិ? រាគាទិកោ កិលេសោ ចិត្តសន្តានេ ភូតោ អរីតិ ភូ-អរិ, បទសន្ធិវសេន អ-ការ លោបំ កត្វា ភូរីតិ វុត្តោ. តស្ស ភូរិស្ស មទ្ទនី បញ្ញា ភូរិមទ្ទនិបញ្ញាតិ វត្តព្ពេ មទ្ទនិ សទ្ទ លោបំ កត្វា ‘‘ភូរិបញ្ញា’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តំ អរិំ មទ្ទនីតិ ច តេសំ អរីនំ មទ្ទនីតិ បទច្ឆេទោ កាតព្ពោ. បថវីសមាយាតិ វិត្ថតវិបុលដ្ឋេនេវ បថវីសមាយ. វិត្ថតាយាតិ បជានិតព្ពេ វិសយេ បត្ថដាយ, ន ឯកទេសេ វត្តមានាយ. វិបុលាយាតិ ឱឡារិកភូតាយ. មហានិទ្ទេសេ បន ‘‘វិបុលាយ វិត្ថតាយា’’តិ (មហានិ. ២៧) អាគតំ. សមន្នាគតោតិ បុគ្គលោ. ឥតិសទ្ទោ ការណត្ថេ, ឥមិនា ការណេន បុគ្គលស្ស ភូរិបញ្ញាយ សមន្នាគតត្តា តស្ស បញ្ញា ភូរិបញ្ញា នាមាតិ ភូតេ អត្ថេ រមតីតិ អត្ថោ. ភូរិបញ្ញស្ស បញ្ញា ភូរិបញ្ញបញ្ញាតិ វត្តព្ពេ ឯកស្ស បញ្ញាសទ្ទស្ស លោបំ កត្វា ‘‘ភូរិបញ្ញា’’តិ វុត្តំ. ភូរិសមា បញ្ញាតិ វា ភូរិបញ្ញា. អបិចាតិ អញ្ញបរិយាយទស្សនត្ថំ វុត្តំ. បញ្ញាយមេតន្តិ បញ្ញាយ ឯតំ. អធិវចនន្តិ អធិកវចនំ. ភូរីតិ ភូតេ អត្ថេ រមតីតិ ភូរិ. មេធាតិ អសនិ វិយ សិលុច្ចយេ កិលេសេ មេធតិ ហិំសតីតិ មេធា, ខិប្បំ គហណធារណដ្ឋេន វា មេធា. បរិណាយិកាតិ យស្សុប្បជ្ជតិ, តំ សត្តំ ហិតបដិបត្តិយំ សម្បយុត្តធម្មេ ច យាថាវលក្ខណបដិវេធេ ច បរិនេតីតិ បរិណាយិកា. ឥមេហេវ អញ្ញានិបិ បញ្ញាបរិយាយវចនានិ វុត្តានិ ហោន្តិ.

បញ្ញាពាហុល្លន្តិ បញ្ញា ពហុលា អស្សាតិ បញ្ញាពហុលោ, តស្ស ភាវោ បញ្ញាពាហុល្លំ. តញ្ច ពហុលំ បវត្តមានា បញ្ញា ឯវ. ឥធេកច្ចោតិអាទីសុ បុថុជ្ជនកល្យាណកោ វា អរិយោ វា. បញ្ញា គរុកា អស្សាតិ បញ្ញាគរុកោ. បញ្ញា ចរិតំ បវត្តំ អស្សាតិ បញ្ញាចរិតោ. បញ្ញា អាសយោ អស្សាតិ បញ្ញាសយោ. បញ្ញាយ អធិមុត្តោតិ បញ្ញាធិមុត្តោ. បញ្ញា ឯវ ធជភូតា អស្សាតិ បញ្ញាធជោ. បញ្ញា ឯវ កេតុភូតា អស្សាតិ បញ្ញាកេតុ. បញ្ញា ឯវ អធិបតិ បញ្ញាធិបតិ, បញ្ញាធិបតិតោ អាគតត្តា បញ្ញាធិបតេយ្យោ. ធម្មសភាវវិចិននំ ពហុលមស្សាតិ វិចយពហុលោ. នានប្បការេន ធម្មសភាវវិចិននំ ពហុលមស្សាតិ បវិចយពហុលោ. បញ្ញាយ ឱគាហេត្វា តស្ស តស្ស ធម្មស្ស ខាយនំ បាកដករណំ ឱក្ខាយនំ, ឱក្ខាយនំ ពហុលមស្សាតិ ឱក្ខាយនពហុលោ. បញ្ញាយ តស្ស តស្ស ធម្មស្ស សម្មា បេក្ខណា សម្បេក្ខា, សម្បេក្ខាយ អយនំ បវត្តនំ សម្បេក្ខាយនំ, សម្បេក្ខាយនំ ធម្មោ បកតិ អស្សាតិ សម្បេក្ខាយនធម្មោ. តំ តំ ធម្មំ វិភូតំ បាកដំ កត្វា វិហរតីតិ វិភូតវិហារី, វិភូតោ វិហារោ វា អស្ស អត្ថីតិ វិភូតវិហារី. សា បញ្ញា ចរិតំ, គរុកា, ពហុលា អស្សាតិ តច្ចរិតោ តគ្គរុកោ តព្ពហុលោ. តស្សំ បញ្ញាយំ និន្នោ, បោណោ, បព្ភារោ, អធិមុត្តោតិ តន្និន្នោ តប្បោណោ តប្បព្ភារោ តទធិមុត្តោ. សា បញ្ញា អធិបតិ តទធិបតិ, តតោ អាគតោ តទធិបតេយ្យោ. ‘‘បញ្ញាគរុកោ’’តិអាទីនិ ‘‘កាមំ សេវន្តំយេវ ជានាតិ អយំ បុគ្គលោ កាមគរុកោ’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ១.១១៣) វិយ បុរិមជាតិតោ បភុតិ វុត្តានិ. ‘‘តច្ចរិតោ’’តិអាទីនិ ឥមិស្សា ជាតិយា វុត្តានិ.

សីឃបញ្ញា ច លហុបញ្ញា ច ហាសបញ្ញា ច ជវនបញ្ញា ច លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា. ខិប្បដ្ឋេន សីឃបញ្ញា. លហុកដ្ឋេន លហុបញ្ញា. ហាសពហុលដ្ឋេន ហាសបញ្ញា. វិបស្សនូបគសង្ខារេសុ ច វិសង្ខារេ ច ជវនដ្ឋេន ជវនបញ្ញា. សីឃំ សីឃន្តិ ពហុន្នំ សីលាទីនំ សង្គហត្ថំ ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តំ. សីលានីតិ ចារិត្តវារិត្តវសេន បញ្ញត្តានិ បាតិមោក្ខសំវរសីលានិ. ឥន្ទ្រិយសំវរន្តិ ចក្ខាទីនំ ឆន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ រាគបដិឃប្បវេសំ អកត្វា សតិកវាដេន វារណំ ថកនំ. ភោជនេ មត្តញ្ញុតន្តិ បច្ចវេក្ខិតបរិភោគវសេន ភោជនេ បមាណញ្ញុភាវំ. ជាគរិយានុយោគន្តិ ទិវសស្ស តីសុ កោដ្ឋាសេសុ, រត្តិយា បឋមបច្ឆិមកោដ្ឋាសេសុ ច ជាគរតិ ន និទ្ទាយតិ, សមណធម្មមេវ ច ករោតីតិ ជាគរោ, ជាគរស្ស ភាវោ, កម្មំ វា ជាគរិយំ, ជាគរិយស្ស អនុយោគោ ជាគរិយានុយោគោ. តំ ជាគរិយានុយោគំ. សីលក្ខន្ធន្តិ សេក្ខំ អសេក្ខំ វា សីលក្ខន្ធំ. ឯវមិតរេបិ ខន្ធា វេទិតព្ពា. បញ្ញាក្ខន្ធន្តិ មគ្គបញ្ញញ្ច សេក្ខាសេក្ខានំ លោកិយបញ្ញញ្ច. វិមុត្តិក្ខន្ធន្តិ ផលវិមុត្តិំ. វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធន្តិ បច្ចវេក្ខណញាណំ.

ហាសពហុលោតិ មូលបទំ. វេទពហុលោតិ តស្សា ឯវ បីតិយា សម្បយុត្តសោមនស្សវេទនាវសេន និទ្ទេសបទំ. តុដ្ឋិពហុលោតិ នាតិពលវបីតិយា តុដ្ឋាការវសេន. បាមោជ្ជពហុលោតិ ពលវបីតិយា បមុទិតភាវវសេន.

៧. យំ កិញ្ចិ រូបន្តិអាទិ សម្មសនញាណនិទ្ទេសេ វុត្តត្ថំ. តុលយិត្វាតិ កលាបសម្មសនវសេន តុលេត្វា. តីរយិត្វាតិ ឧទយព្ពយានុបស្សនាវសេន តីរយិត្វា. វិភាវយិត្វាតិ ភង្គានុបស្សនាទិវសេន បាកដំ កត្វា. វិភូតំ កត្វាតិ សង្ខារុបេក្ខានុលោមវសេន ផុដំ កត្វា. តិក្ខបញ្ញា លោកុត្តរា ឯវ. ឧប្បន្នន្តិ សមថវិបស្សនាវសេន វិក្ខម្ភនតទង្គវសេន បហីនម្បិ អរិយមគ្គេន អសមូហតត្តា ឧប្បត្តិធម្មតំ អនតីតតាយ អសមូហតុប្បន្នន្តិ វុច្ចតិ, តំ ឥធ អធិប្បេតំ. នាធិវាសេតីតិ សន្តានំ អារោបេត្វា ន វាសេតិ. បជហតីតិ សមុច្ឆេទវសេន បជហតិ. វិនោទេតីតិ ខិបតិ. ព្យន្តីករោតីតិ វិគតន្តំ ករោតិ. អនភាវំ គមេតីតិ អនុ អភាវំ គមេតិ, វិបស្សនានុក្កមេន អរិយមគ្គំ បត្វា សមុច្ឆេទវសេនេវ អភាវំ គមយតីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច កាមបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ កាមវិតក្កោ. ‘‘ឥមេ សត្តា មរន្តូ’’តិ បរេសំ មរណបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ ព្យាបាទវិតក្កោ. ‘‘ឥមេ សត្តា វិហិំសីយន្តូ’’តិ បរេសំ វិហិំសាបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ វិហិំសាវិតក្កោ. បាបកេតិ លាមកេ. អកុសលេ ធម្មេតិ អកោសល្លសម្ភូតេ ធម្មេ.

និព្ពេធិកបញ្ញាតិ និព្ពិទាពហុលស្ស បុគ្គលស្ស ឧប្បន្នមគ្គបញ្ញា ឯវ. ឧព្ពេគពហុលោតិ ញាណភយវសេន ភយពហុលោ. ឧត្តាសពហុលោតិ ពលវភយពហុលោ. ឥទំ បុរិមស្សេវ អត្ថវិវរណំ. ឧក្កណ្ឋនពហុលោតិ សង្ខារតោ ឧទ្ធំ វិសង្ខារាភិមុខតាយ ឧក្កណ្ឋនពហុលោ. អនភិរតិពហុលោតិ ឧក្កណ្ឋនវសេនេវ អភិរតិអភាវំ ទីបេតិ. ឥទានិបិ តមត្ថំ ទ្វីហិ វចនេហិ វិវរតិ. តត្ថ ពហិមុខោតិ សង្ខារតោ ពហិភូតនិព្ពានាភិមុខោ. ន រមតីតិ នាភិរមតិ. អនិព្ពិទ្ធបុព្ពន្តិ អនមតគ្គេ សំសារេ អន្តំ បាបេត្វា អនិព្ពិទ្ធបុព្ពំ. អប្បទាលិតបុព្ពន្តិ តស្សេវ អត្ថវចនំ, អន្តករណេនេវ អបទាលិតបុព្ពន្តិ អត្ថោ. លោភក្ខន្ធន្តិ លោភរាសិំ, លោភកោដ្ឋាសំ វា. ឥមាហិ សោឡសហិ បញ្ញាហិ សមន្នាគតោតិ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន អរហាយេវ វុត្តោ. ឧបរិ ‘‘ឯកោ សេក្ខបដិសម្ភិទប្បត្តោ’’តិ (បដិ. ម. ៣.៨) វុត្តត្តា សោតាបន្នសកទាគាមិអនាគាមិនោបិ លព្ភន្តិយេវ.

២. បុគ្គលវិសេសនិទ្ទេសវណ្ណនា

៨. ទ្វេ បុគ្គលាតិអាទីហិ បដិសម្ភិទប្បត្តបុគ្គលវិសេសបដិបាដិំ ទស្សេតិ. តត្ថ បុព្ពយោគោតិ អតីតជាតីសុ បដិសម្ភិទប្បត្តិហេតុភូតោ បុញ្ញបយោគោ. តេនាតិ តេន បុព្ពយោគការណេន. ឯវំ សេសេសុបិ. អតិរេកោ ហោតីតិ អតិរិត្តោ ហោតិ, អតិរេកយោគតោ វា ‘‘អតិរេកោ’’តិ វុត្តោ. អធិកោ ហោតីតិ អគ្គោ ហោតិ. វិសេសោ ហោតីតិ វិសិដ្ឋោ ហោតិ, វិសេសយោគតោ វា វិសេសោ. ញាណំ បភិជ្ជតីតិ បដិសម្ភិទាញាណប្បភេទំ បាបុណាតិ.

ពហុស្សុតោតិ ពុទ្ធវចនវសេន. ទេសនាពហុលោតិ ធម្មទេសនាវសេន. គរូបនិស្សិតោតិ បញ្ញាយ អធិកំ គរុំ ឧបនិស្សិតោ. វិហារពហុលោតិ វិបស្សនាវិហារពហុលោ, ផលសមាបត្តិវិហារពហុលោ វា. បច្ចវេក្ខណាពហុលោតិ វិបស្សនាវិហារេ សតិ វិបស្សនាបច្ចវេក្ខណាពហុលោ, ផលសមាបត្តិវិហារេ សតិ ផលសមាបត្តិបច្ចវេក្ខណាពហុលោ. សេខបដិសម្ភិទប្បត្តោតិ សេខោ ហុត្វា បដិសម្ភិទប្បត្តោ. ឯវំ អសេខបដិសម្ភិទប្បត្តោ. សាវកបារមិប្បត្តោតិ ឯត្ថ មហាបញ្ញានំ អគ្គស្ស មហាសាវកស្ស សត្តសដ្ឋិយា សាវកញាណានំ បារគមនំ បារមី, សាវកស្ស បារមី សាវកបារមី, តំ សាវកបារមិំ បត្តោតិ សាវកបារមិប្បត្តោ. សាវកបារមិតាប្បត្តោតិ វា បាឋោ. សត្តសដ្ឋិយា សាវកញាណានំ បាលកោ បូរកោ ច សោ មហាសាវកោ បរមោ, តស្ស បរមស្ស អយំ សត្តសដ្ឋិភេទា ញាណកិរិយា បរមស្ស ភាវោ, កម្មំ វាតិ បារមី, តស្ស សាវកស្ស បារមី សាវកបារមី, តំ បត្តោតិ សាវកបារមិប្បត្តោ. សាវកបារមិប្បត្តោតិ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរាទិកោ យោ កោចិ សាវកោ. សាវកបារមិប្បត្តសាវកតោ អតិរេកស្ស អញ្ញស្ស សាវកស្ស អភាវា ឯកោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោតិ អាហ. បុន បញ្ញាបភេទកុសលោតិអាទីហិ វុត្តត្ថមេវ និគមេត្វា ទស្សេសីតិ. ញាណកថាយ យេភុយ្យេន អនេកានិ ញាណានិ និទ្ទិដ្ឋានិ. បញ្ញាកថាយ យេភុយ្យេន ឯកាបិ បញ្ញា នានាការវសេន នានាកត្វា វុត្តាតិ អយំ វិសេសោ.

មហាបញ្ញាកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ឥទ្ធិកថា

ឥទ្ធិកថាវណ្ណនា

៩. ឥទានិ បញ្ញាកថាយ អនន្តរំ បញ្ញានុភាវំ ទស្សេន្តេន កថិតាយ ឥទ្ធិកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. តត្ថ បុច្ឆាសុ តាវ កា ឥទ្ធីតិ សភាវបុច្ឆា. កតិ ឥទ្ធិយោតិ បភេទបុច្ឆា. កតិ ភូមិយោតិ សម្ភារបុច្ឆា. កតិ បាទាតិ បតិដ្ឋបុច្ឆា. កតិ បទានីតិ អាសន្នការណបុច្ឆា. កតិ មូលានីតិ អាទិការណបុច្ឆា. វិសជ្ជនេសុ ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធីតិ និប្ផត្តិអត្ថេន បដិលាភដ្ឋេន ចាតិ អត្ថោ. យញ្ហិ និប្ផជ្ជតិ បដិលព្ភតិ ច, តំ ឥជ្ឈតីតិ វុច្ចតិ. យថាហ – ‘‘កាមំ កាមយមានស្ស, តស្ស ចេតំ សមិជ្ឈតី’’តិ (សុ. និ. ៧៧២). ‘‘នេក្ខម្មំ ឥជ្ឈតីតិ ឥទ្ធិ, បដិហរតីតិ បាដិហារិយ’’ន្តិអាទិ (បដិ. ម. ៣.៣២). អបរោ នយោ – ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធិ, ឧបាយសម្បទាយេតំ អធិវចនំ. ឧបាយសម្បទា ហិ ឥជ្ឈតិ អធិប្បេតផលប្បសវនតោ. យថាហ – ‘‘អយំ ខោ, ចិត្តោ គហបតិ, សីលវា កល្យាណធម្មោ, សចេ បណិទហិស្សតិ ‘អនាគតមទ្ធានំ រាជា អស្សំ ចក្កវត្តី’តិ. ឥជ្ឈិស្សតិ ហិ សីលវតោ ចេតោបណិធិ វិសុទ្ធត្តា’’តិ (សំ. និ. ៤.៣៥២). អបរោ នយោ – ឯតាយ សត្តា ឥជ្ឈន្តីតិ ឥទ្ធិ. ឥជ្ឈន្តីតិ ឥទ្ធា វុទ្ធា ឧក្កំសគតា ហោន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

១០. ទសសុ ឥទ្ធីសុ អធិដ្ឋានវសេន និប្ផន្នត្តា អធិដ្ឋានា ឥទ្ធិ. បកតិវណ្ណវិជហនវិការវសេន បវត្តត្តា វិកុព្ពនា ឥទ្ធិ. សរីរព្ភន្តរេ អញ្ញស្ស មនោមយស្ស សរីរស្ស និប្ផត្តិវសេន បវត្តត្តា មនោមយា ឥទ្ធិ. ញាណប្បវត្តិតោ បុព្ពេ វា បច្ឆា វា តំខណេ វា ញាណានុភាវនិព្ពត្តោ វិសេសោ ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ. សមាធិតោ បុព្ពេ វា បច្ឆា វា តំខណេ វា សមថានុភាវនិព្ពត្តោ វិសេសោ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ. ចេតោវសិប្បត្តានំ អរិយានំយេវ សម្ភវតោ អរិយា ឥទ្ធិ. កម្មវិបាកវសេន ជាតោ វិសេសោ កម្មវិបាកជា ឥទ្ធិ. បុព្ពេ កតបុញ្ញស្ស ជាតោ វិសេសោ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ. វិជ្ជាយ ជាតោ វិសេសោ វិជ្ជាមយា ឥទ្ធិ. តេន តេន សម្មាបយោគេន តស្ស តស្ស កម្មស្ស ឥជ្ឈនំ តត្ថ តត្ថ សម្មាបយោគបច្ចយា ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធិ.

ឥទ្ធិយា ចតស្សោ ភូមិយោតិ អវិសេសេត្វា វុត្តេបិ យថាលាភវសេន អធិដ្ឋានវិកុព្ពនមនោមយិទ្ធិយា ឯវ ភូមិយោ, ន សេសានំ. វិវេកជា ភូមីតិ វិវេកតោ វា វិវេកេ វា ជាតា វិវេកជា ភូមិ. បីតិសុខភូមីតិ បីតិសុខយុត្តា ភូមិ. ឧបេក្ខាសុខភូមីតិ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាយ ច សុខេន ច យុត្តា ភូមិ. អទុក្ខមសុខាភូមីតិ អទុក្ខមសុខវេទនាយុត្តា ភូមិ. តេសុ បឋមទុតិយានិ ឈានានិ បីតិផរណតា, តីណិ ឈានានិ សុខផរណតា, ចតុត្ថជ្ឈានំ ចេតោផរណតា. ឯត្ថ ច បុរិមានិ តីណិ ឈានានិ យស្មា បីតិផរណេន ច សុខផរណេន ច សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមិត្វា លហុមុទុកម្មញ្ញកាយោ ហុត្វា ឥទ្ធិំ បាបុណាតិ, តស្មា ឥមិនា បរិយាយេន ឥទ្ធិលាភាយ សំវត្តនតោ សម្ភារភូមិយោតិ វេទិតព្ពានិ. ចតុត្ថជ្ឈានំ បន ឥទ្ធិលាភាយ បកតិភូមិយេវ. ឥទ្ធិលាភាយាតិ អត្តនោ សន្តានេ បាតុភាវវសេន ឥទ្ធីនំ លាភាយ. ឥទ្ធិបដិលាភាយាតិ បរិហីនានំ វា ឥទ្ធីនំ វីរិយារម្ភវសេន បុន លាភាយ, ឧបសគ្គវសេន វា បទំ វឌ្ឍិតំ. ឥទ្ធិវិកុព្ពនតាយាតិ ឥទ្ធិយា វិវិធករណភាវាយ. ឥទ្ធិវិសវិតាយាតិ វិវិធំ វិសេសំ សវតិ ជនេតិ បវត្តេតីតិ វិសវី, វិវិធំ សវនំ វា អស្ស អត្ថីតិ វិសវី, តស្ស ភាវោ វិសវិតា. តស្សា វិសវិតាយ, ឥទ្ធិយា វិវិធវិសេសបវត្តនភាវាយាតិ អត្ថោ. ឥទ្ធិវសីភាវាយាតិ ឥទ្ធិយា ឥស្សរភាវាយ. ឥទ្ធិវេសារជ្ជាយាតិ ឥទ្ធិវិសារទភាវាយ. ឥទ្ធិបាទា ញាណកថាយំ វុត្តត្ថា.

ឆន្ទំ ចេ ភិក្ខុ និស្សាយាតិ យទិ ភិក្ខុ ឆន្ទំ និស្សាយ ឆន្ទំ អធិបតិំ ករិត្វា. លភតិ សមាធិន្តិ សមាធិំ បដិលភតិ និព្ពត្តេតិ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. តត្ថ ឆន្ទវីរិយចិត្តវីមំសា ចត្តារិ បទានិ, តំសម្បយុត្តា ចត្តារោ សមាធី ចត្តារិ បទានីតិ ឯវំ អដ្ឋ បទានិ. យស្មា បន ឥទ្ធិមុប្បាទេតុកាមតាឆន្ទោ សមាធិនា ឯកតោ និយុត្តោវ ឥទ្ធិលាភាយ សំវត្តតិ, តថា វីរិយាទយោ, តស្មា ឥមានិ អដ្ឋ បទានិ វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ.

យំ តំ ភគវតា អភិញ្ញា ឧប្បាទេតុកាមស្ស យោគិនោ កត្តព្ពយោគវិធិំ ទស្សេន្តេន ‘‘សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ បរិសុទ្ធេ បរិយោទាតេ អនង្គណេ វិគតូបក្កិលេសេ មុទុភូតេ កម្មនិយេ ឋិតេ អានេញ្ជប្បត្តេ’’តិ (ទី. និ. ១.២៣៨) ចិត្តស្ស អានេញ្ជំ វុត្តំ, តំ ថេរោ សោឡសធា ទស្សេន្តោ សោឡសមូលានីតិអាទិមាហ. តត្ថ អនោនតន្តិ កោសជ្ជវសេន អនោនតំ, អសល្លីនន្តិ អត្ថោ. អនុន្នតន្តិ ឧទ្ធច្ចវសេន ឧទ្ធំ ន អារុឡ្ហំ, អនុទ្ធតន្តិ អត្ថោ. អនភិនតន្តិ លោភវសេន ន អភិនតំ, អនល្លីនន្តិ អត្ថោ. អភិកាមតាយ នតំ អភិនតន្តិ, ឥទំ តាទិសំ ន ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. រាគេតិ សង្ខារវត្ថុកេន លោភេន. អនបនតន្តិ ទោសវសេន ន អបនតំ, ន ឃដ្ដនន្តិ អត្ថោ. ‘‘នតំ នតី’’តិ អត្ថតោ ឯកំ. អបគតនតន្តិ អបនតំ, ឥទំ តាទិសំ ន ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. អនិស្សិតន្តិ អនត្តតោ ទិដ្ឋត្តា ទិដ្ឋិវសេន ‘‘អត្តា’’តិ វា ‘‘អត្តនិយ’’ន្តិ វា កិញ្ចិ ន និស្សិតំ. អប្បដិពទ្ធន្តិ បច្ចុបការាសាវសេន នប្បដិពទ្ធំ. ឆន្ទរាគេតិ សត្តវត្ថុកេន លោភេន. វិប្បមុត្តន្តិ វិក្ខម្ភនវិមុត្តិវសេន កាមរាគតោ វិប្បមុត្តំ. អថ វា បញ្ចវិមុត្តិវសេន កាមរាគតោ វិប្បមុត្តំ. អថ វា បញ្ចវិមុត្តិវសេន តតោ តតោ បដិបក្ខតោ វិប្បមុត្តំ. ឥទំ បុថុជ្ជនសេខាសេខានម្បិ អភិញ្ញាយ ឧប្បាទនតោ និរោធសមាបត្តិញាណេ ‘‘សោឡសហិ ញាណចរិយាហី’’តិ (បដិ. ម. ១.៨៤) វុត្តនយេន ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន វុត្តំ, យថាលាភវសេន បន គហេតព្ពំ. កាមរាគេតិ មេថុនរាគេន. វិសញ្ញុត្តន្តិ វិក្ខម្ភនតោ សេសកិលេសេហិ វិសំយុត្តំ, ឧក្កដ្ឋនយេន សមុច្ឆេទតោ វា វិប្បយុត្តំ. កិលេសេតិ សេសកិលេសេន. វិមរិយាទិកតន្តិ វិក្ខម្ភិតព្ពមរិយាទវសេន វិគតកិលេសមរិយាទំ កតំ, តេន តេន មគ្គេន បហាតព្ពមរិយាទវសេន វា វិគតកិលេសមរិយាទំ កតំ. កិលេសមរិយាទេតិ តេន តេន បហីនេន កិលេសមរិយាទេន. លិង្គវិបល្លាសោ ចេត្ថ ទដ្ឋព្ពោ. ឯកត្តគតន្តិ ឯការម្មណគតំ. នានត្តកិលេសេហីតិ នានារម្មណេ បវត្តមានេហិ កិលេសេហិ. ឥទំ អារម្មណមបេក្ខិត្វា វុត្តំ, ‘‘អនោនត’’ន្តិអាទិ បន កិលេសេ ឯវ អបេក្ខិត្វា. ឱភាសគតន្តិ បញ្ញាយ វិសទប្បវត្តិវសេន បញ្ញោភាសំ គតំ. អវិជ្ជន្ធការេតិ ពលវអវិជ្ជាយ. ចតស្សោ ច ភូមិយោ សោឡស ច មូលានិ ឥទ្ធិយា បុព្ពភាគវសេន វុត្តានិ, ចត្តារោ ច បាទា អដ្ឋ ច បទានិ បុព្ពភាគវសេន ច សម្បយោគវសេន ច វុត្តានីតិ.

១០. ឯវំ ឥទ្ធិយា ភូមិបាទបទមូលភូតេ ធម្មេ ទស្សេត្វា ឥទានិ តា ឥទ្ធិយោ ទស្សេន្តោ កតមា អធិដ្ឋានា ឥទ្ធីតិអាទិមាហ. តត្ថ ឧទ្ទេសបទានំ អត្ថោ ឥទ្ធិវិធញាណនិទ្ទេសេ វុត្តោយេវ. ឥធ ភិក្ខូតិ ឥមស្មិំ សាសនេ ភិក្ខុ. តេន សព្ពបការវសេន ឥទ្ធិវិធការកស្ស អញ្ញត្ថ អភាវំ ទីបេតិ. ឥមេសំ ទ្វិន្នំ បទានំ និទ្ទេសោ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថោ. តេនេវ ច ឥទ្ធិយា ភូមិបាទបទមូលភូតេហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតោ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៦៥-៣៦៦) វុត្តេហិ ចុទ្ទសហិ បន្នរសហិ វា អាការេហិ បរិទមិតចិត្តតា ច ឆន្ទាទិឯកេកាធិបតិសមាបជ្ជនវសេន អាវជ្ជនាទិវសីភាវវសេន ច មុទុកម្មញ្ញកតចិត្តតា ច វុត្តា ហោតិ. ពលវបុព្ពយោគសម្បន្នោ បុព្ពយោគសម្បត្តិយា អរហត្តបដិលាភេនេវ បដិលទ្ធាភិញ្ញាទិគុណោ ភិក្ខុ ភូមិអាទីហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតោ ហោតីតិ កត្វា សោបិ វុត្តោវ ហោតិ.

ពហុកំ អាវជ្ជតីតិ បថវីកសិណារម្មណំ អភិញ្ញាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ សចេ សតំ ឥច្ឆតិ, ‘‘សតំ ហោមិ, សតំ ហោមី’’តិ បរិកម្មករណវសេន អាវជ្ជតិ. អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតីតិ ឯវំ បរិកម្មំ កត្វា អភិញ្ញាញាណេន អធិដ្ឋាតិ. ឯត្ថ បរិកម្មំ កត្វា បុន បាទកជ្ឈានសមាបជ្ជនំ ន វុត្តំ. កិញ្ចាបិ ន វុត្តំ, អថ ខោ អដ្ឋកថាយំ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៨៦) ‘‘អាវជ្ជតីតិ បរិកម្មវសេនេវ វុត្តំ, អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតីតិ អភិញ្ញាញាណវសេន វុត្តំ, តស្មា ពហុកំ អាវជ្ជតិ, តតោ តេសំ បរិកម្មចិត្តានំ អវសានេ សមាបជ្ជតិ, សមាបត្តិតោ វុដ្ឋហិត្វា បុន ‘ពហុកោ ហោមី’តិ អាវជ្ជិត្វា តតោ បរំ បវត្តានំ តិណ្ណំ ចតុន្នំ វា បុព្ពភាគចិត្តានំ អនន្តរា ឧប្បន្នេន សន្និដ្ឋាបនវសេន អធិដ្ឋានន្តិ លទ្ធនាមេន ឯកេនេវ អភិញ្ញាញាណេន អធិដ្ឋាតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ វុត្តត្តា ឯវមេវ ទដ្ឋព្ពំ. យថា ‘‘ភុញ្ជិត្វា សយតី’’តិ វុត្តេ បានីយំ អបិវិត្វា ហត្ថធោវនាទីនិ អកត្វា ភុត្តានន្តរមេវ សយតីតិ អត្ថោ ន ហោតីតិ អន្តរា សន្តេសុបិ អញ្ញេសុ កិច្ចេសុ ‘‘ភុត្វា សយតី’’តិ វុច្ចតិ, ឯវមិធាបីតិ ទដ្ឋព្ពំ. បឋមំ បាទកជ្ឈានសមាបជ្ជនម្បិ ហិ បាឡិយំ អវុត្តមេវាតិ. តេន បន អធិដ្ឋានញាណេន សហេវ សតំ ហោតិ. សហស្សេបិ សតសហស្សេបិ ឯសេវ នយោ. សចេ ឯវំ ន ឥជ្ឈតិ, បុន បរិកម្មំ កត្វា ទុតិយម្បិ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អធិដ្ឋាតព្ពំ. សំយុត្តដ្ឋកថាយញ្ហិ ‘‘ឯកវារំ ទ្វិវារំ សមាបជ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ បាទកជ្ឈានចិត្តំ និមិត្តារម្មណំ, បរិកម្មចិត្តានិ សតារម្មណានិ វា សហស្សារម្មណានិ វា. តានិ ច ខោ វណ្ណវសេន, ន បណ្ណត្តិវសេន. អធិដ្ឋានចិត្តម្បិ តថេវ សតារម្មណំ វា សហស្សារម្មណំ វា. តំ បុព្ពេ វុត្តអប្បនាចិត្តមិវ គោត្រភុអនន្តរំ ឯកមេវ ឧប្បជ្ជតិ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានិកំ.

យថាយស្មា ចូឡបន្ថកោ ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតីតិ ពហុធាភាវស្ស កាយសក្ខិទស្សនត្ថំ វុត្តំ. វត្តមានវចនំ បនេត្ថ ថេរស្ស តថាករណបកតិកត្តា តស្ស ធរមានកាលត្តា ច កតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯកោ ហោតីតិ វារេបិ ឯសេវ នយោ.

តត្រិទំ វត្ថុ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៨៦) – តេ ទ្វេ ភាតរោ កិរ ថេរា បន្ថេ ជាតត្តា ‘‘បន្ថកា’’តិ នាមំ លភិំសុ. តេសុ ជេដ្ឋោ មហាបន្ថកោ បព្ពជិត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. សោ អរហា ហុត្វា ចូឡបន្ថកំ បព្ពាជេត្វា –

‘‘បទុមំ យថា កោកនទំ សុគន្ធំ, បាតោ សិយា ផុល្លមវីតគន្ធំ;

អង្គីរសំ បស្ស វិរោចមានំ, តបន្តមាទិច្ចមិវន្តលិក្ខេ’’តិ. (អ. និ. ៥.១៩៥; សំ. និ. ១.១២៣) –

ឥមំ គាថំ អទាសិ. សោ តំ ចតូហិ មាសេហិ បគុណំ កាតុំ នាសក្ខិ. អថ នំ ថេរោ ‘‘អភព្ពោ ត្វំ ឥមស្មិំ សាសនេ, និក្ខម ឥតោ’’តិ អាហ. តស្មិញ្ច កាលេ ថេរោ ភត្តុទ្ទេសកោ ហោតិ. ជីវកោ កោមារភច្ចោ ពហុំ មាលាគន្ធវិលេបនំ អាទាយ អត្តនោ អម្ពវនំ គន្ត្វា សត្ថារំ បូជេត្វា ធម្មំ សុត្វា ទសពលំ វន្ទិត្វា ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ស្វេ, ភន្តេ, ពុទ្ធប្បមុខានិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ អាទាយ អម្ហាកំ និវេសនេ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ អាហ. ថេរោបិ ‘‘ឋបេត្វា ចូឡបន្ថកំ សេសានំ អធិវាសេមី’’តិ អាហ. តំ សុត្វា ចូឡបន្ថកោ ភិយ្យោសោ មត្តាយ ទោមនស្សប្បត្តោ ហុត្វា បុនទិវសេ បាតោវ វិហារា និក្ខមិត្វា សាសនេ សាបេក្ខតាយ វិហារទ្វារកោដ្ឋកេ រោទមានោ អដ្ឋាសិ.

ភគវា តស្ស ឧបនិស្សយំ ទិស្វា តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កស្មា រោទសី’’តិ អាហ. សោ តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិ. ភគវា ‘‘ន សជ្ឈាយំ កាតុំ អសក្កោន្តោ មម សាសនេ អភព្ពោ នាម ហោតិ, មា សោចិ, បន្ថកា’’តិ ចក្កចិត្តតលេន បាណិនា តស្ស សីសំ បរាមសិត្វា តំ ពាហាយំ គហេត្វា វិហារំ បវិសិត្វា គន្ធកុដិបមុខេ និសីទាបេត្វា ឥទ្ធិយា អភិសង្ខតំ បរិសុទ្ធំ បិលោតិកខណ្ឌំ ‘‘ឥមំ បិលោតិកំ ‘រជោហរណំ រជោហរណ’ន្តិ ហត្ថេន បរិមជ្ជន្តោ និសីទ, បន្ថកា’’តិ វត្វា តស្ស បិលោតិកខណ្ឌំ ទត្វា កាលេ អារោចិតេ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ជីវកស្ស គេហំ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. តស្ស តំ បិលោតិកខណ្ឌំ តថាបរិមជ្ជន្តស្ស កិលិដ្ឋំ ហុត្វា កមេន កាឡវណ្ណំ អហោសិ. សោ ‘‘ឥទំ បរិសុទ្ធំ បិលោតិកខណ្ឌំ, នត្ថេត្ថ ទោសោ, អត្តភាវំ និស្សាយ បនាយំ ទោសោ’’តិ សញ្ញំ បដិលភិត្វា បញ្ចសុ ខន្ធេសុ ញាណំ ឱតារេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេសិ. អថស្ស ភគវា ឱភាសំ វិស្សជ្ជេត្វា បុរតោ និសិន្នោ វិយ បញ្ញាយមានរូបោ ហុត្វា ឥមា ឱភាសគាថា អភាសិ –

‘‘រាគោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ, រាគស្សេតំ អធិវចនំ រជោតិ;

ឯតំ រជំ វិប្បជហិត្វ ភិក្ខវោ, វិហរន្តិ តេ វិគតរជស្ស សាសនេ.

‘‘ទោសោ…បេ… សាសនេ.

‘‘មោហោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ, មោហស្សេតំ អធិវចនំ រជោតិ;

ឯតំ រជំ វិប្បជហិត្វ ភិក្ខវោ, វិហរន្តិ តេ វិគតរជស្ស សាសនេ. (មហានិ. ២០៩);

‘‘អធិចេតសោ អប្បមជ្ជតោ, មុនិនោ មោនបថេសុ សិក្ខតោ;

សោកា ន ភវន្តិ តាទិនោ, ឧបសន្តស្ស សទា សតីមតោ’’តិ. (ឧទា. ៣៧);

គាថាបរិយោសានេ ថេរោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. សោ មនោមយជ្ឈានលាភី ហុត្វា ឯកោ ហុត្វា ពហុធា, ពហុធា ហុត្វា ឯកោ ភវិតុំ សមត្ថោ អហោសិ. អរហត្តមគ្គេនេវស្ស តីណិ បិដកានិ ឆ ច អភិញ្ញា អាគមិំសុ.

ជីវកោបិ ខោ ទសពលស្ស ទក្ខិណោទកំ ឧបនាមេសិ. សត្ថា បត្តំ ហត្ថេន បិទហិត្វា ‘‘កិំ ភន្តេ’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘វិហារេ ឯកោ ភិក្ខុ អត្ថិ, ជីវកា’’តិ អាហ. សោ បុរិសំ បេសេសិ ‘‘គច្ឆ អយ្យំ គហេត្វា សីឃំ ឯហី’’តិ. ចូឡបន្ថកត្ថេរោ តស្ស បុរិសស្ស បុរេ អាគមនាយេវ ភាតរំ អត្តនោ បត្តវិសេសំ ញាបេតុកាមោ ភិក្ខុសហស្សំ និម្មិនិត្វា ឯកម្បិ ឯកេន អសទិសំ, ឯកស្សាបិ ច ចីវរវិចារណាទិសាមណកកម្មំ អញ្ញេន អសទិសំ អកាសិ. បុរិសោ គន្ត្វា វិហារេ ពហូ ភិក្ខូ ទិស្វា បច្ចាគន្ត្វា ‘‘ពហូ, ភន្តេ, វិហារេ ភិក្ខូ, បក្កោសិតព្ពំ អយ្យំ ន បស្សាមី’’តិ ជីវកស្ស កថេសិ. ជីវកោ សត្ថារំ បុច្ឆិត្វា តស្ស នាមំ វត្វា បុន តំ បេសេសិ. សោ គន្ត្វា ‘‘ចូឡបន្ថកោ នាម កតរោ ភន្តេ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អហំ ចូឡបន្ថកោ, អហំ ចូឡបន្ថកោ’’តិ សកិំយេវ មុខសហស្សំ កថេសិ. សោ បុន គន្ត្វា ‘‘សព្ពេបិ កិរ ចូឡបន្ថកា, អហំ បក្កោសិតព្ពំ ន ជានាមី’’តិ អាហ. ជីវកោ បដិវិទ្ធសច្ចតាយ ‘‘ឥទ្ធិមា ភិក្ខូ’’តិ នយតោ អញ្ញាសិ. ភគវា អាហ – ‘‘គច្ឆ, យំ បឋមំ បស្សសិ, តំ ចីវរកណ្ណេ គហេត្វា សត្ថា តំ អាមន្តេតីតិ វត្វា អានេហី’’តិ. សោ គន្ត្វា តថា អកាសិ. តាវទេវ សព្ពេបិ និម្មិតា អន្តរធាយិំសុ. ថេរោ តំ ឧយ្យោជេត្វា មុខធោវនាទិសរីរកិច្ចំ និដ្ឋបេត្វា បឋមតរំ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. តស្មិំ ខណេ សត្ថា ទក្ខិណោទកំ គណ្ហិត្វា ភត្តកិច្ចំ កត្វា ចូឡបន្ថកត្ថេរេនេវ ភត្តានុមោទនំ ធម្មកថំ កថាបេសិ. ថេរោ ទីឃមជ្ឈិមាគមប្បមាណំ ធម្មកថំ កថេសីតិ.

អញ្ញេ ភិក្ខូ អធិដ្ឋានេន មនោមយំ កាយំ អភិនិម្មិនិត្វា តយោ វា ចត្តារោ វា អភិនិម្មិនន្តិ, ពហុកេ ឯកសទិសេយេវ ច កត្វា និម្មិនន្តិ ឯកវិធមេវ កម្មំ កុរុមានេ. ចូឡបន្ថកត្ថេរោ បន ឯកាវជ្ជនេនេវ ភិក្ខុសហស្សំ មាបេសិ. ទ្វេបិ ជនេ ន ឯកសទិសេ អកាសិ, ន ឯកវិធំ កម្មំ កុរុមានេ. តស្មា មនោមយំ កាយំ អភិនិម្មិនន្តានំ អគ្គោ នាម ជាតោ. អញ្ញេ បន ពហូ អនិយមេត្វា និម្មិតា ឥទ្ធិមតា សទិសាវ ហោន្តិ. ឋាននិសជ្ជាទីសុ ច ភាសិតតុណ្ហីភាវាទីសុ ច យំ យំ ឥទ្ធិមា ករោតិ, តំ តទេវ ករោន្តិ. សចេ បន នានាវណ្ណំ កាតុកាមោ ហោតិ កេចិ បឋមវយេ កេចិ មជ្ឈិមវយេ កេចិ បច្ឆិមវយេ, តថា ទីឃកេសេ ឧបឌ្ឍមុណ្ឌេ មុណ្ឌេ មិស្សកកេសេ ឧបឌ្ឍរត្តចីវរេ បណ្ឌុកចីវរេ បទភាណធម្មកថាសរភញ្ញបញ្ហាបុច្ឆនបញ្ហាវិសជ្ជនរជនបចនចីវរសិព្ពនធោវនាទីនិ ករោន្តេ អបរេបិ វា នានប្បការកេ កាតុកាមោ ហោតិ, តេន បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ‘‘ឯត្តកា ភិក្ខូ បឋមវយា ហោន្តូ’’តិអាទិនា នយេន បរិកម្មំ កត្វា បុន សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អធិដ្ឋាតព្ពំ, អធិដ្ឋានចិត្តេន សទ្ធិំ ឥច្ឆិតិច្ឆិតប្បការាយេវ ហោន្តីតិ. ឯសេវ នយោ ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោតីតិអាទីសុ.

អយំ បន វិសេសោ – បកតិយា ពហុកោតិ និម្មិតកាលព្ភន្តរេ និម្មិតបកតិយា ពហុកោ. ឥមិនា ច ភិក្ខុនា ឯវំ ពហុភាវំ និម្មិនិត្វា បុន ‘‘ឯកោវ ហុត្វា ចង្កមិស្សាមិ, សជ្ឈាយំ ករិស្សាមិ, បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា វា, ‘‘អយំ វិហារោ អប្បភិក្ខុកោ, សចេ កេចិ អាគមិស្សន្តិ ‘កុតោ ឥមេ ឯត្តកា ឯកសទិសា ភិក្ខូ, អទ្ធា ថេរស្ស ឯស អានុភាវោ’តិ មំ ជានិស្សន្តី’’តិ អប្បិច្ឆតាយ វា អន្តរាវ ‘‘ឯកោ ហោមី’’តិ ឥច្ឆន្តេន បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘ឯកោ ហោមី’’តិ បរិកម្មំ កត្វា បុន សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘ឯកោ ហោមី’’តិ អធិដ្ឋាតព្ពំ. អធិដ្ឋានចិត្តេន សទ្ធិំយេវ ឯកោ ហោតិ. ឯវំ អករោន្តោ បន យថាបរិច្ឆិន្នកាលវសេន សយមេវ ឯកោ ហោតិ.

១១. អាវិភាវន្តិ បទំ និក្ខិបិត្វា កេនចិ អនាវដំ ហោតីតិ វុត្តត្តា កេនចិ អនាវដបទេន អាវិភាវបទស្ស បាកដភាវត្ថោ វុត្តោ. ‘‘ហោតី’’តិ បទេន ‘‘ករោតី’’តិ បាឋសេសោ វុត្តោ ហោតិ. បាកដំ ហោន្តញ្ហិ អាវិភាវេ កតេ ហោតិ. កេនចិ អនាវដន្តិ កុដ្ដាទិនា យេន កេនចិ អនាវដំ អាវរណវិរហិតំ. អប្បដិច្ឆន្នន្តិ ឧបរិតោ អច្ឆាទិតំ. តទេវ អនាវដត្តា វិវដំ. អប្បដិច្ឆន្នត្តា បាកដំ. តិរោភាវន្តិ អន្តរិតភាវំ ករោតិ. អាវដំយេវ តេន អាវរណេន បិហិតំ. បដិច្ឆន្នំយេវ តេន បដិច្ឆាទនេន បដិកុជ្ជិតំ.

អាកាសកសិណសមាបត្តិយាតិ បរិច្ឆេទាកាសកសិណេ ឧប្បាទិតាយ ចតុត្ថជ្ឈានសមាបត្តិយា. លាភីតិ លាភោ អស្ស អត្ថីតិ លាភី. អបរិក្ខិត្តេតិ កេនចិ សមន្តតោ អបរិក្ខិត្តេ បទេសេ. ឥធ អាកាសកសិណស្សេវ វុត្តត្តា តត្ថ ភាវិតមេវ ឈានំ អាកាសករណស្ស បច្ចយោ ហោតិ, ន អញ្ញន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឧបរិអាបោកសិណាទីសុបិ តទារម្មណមេវ ឈានំ ទដ្ឋព្ពំ, ន អញ្ញំ. បថវិំ អាវជ្ជតិ, ឧទកំ អាវជ្ជតិ, អាកាសំ អាវជ្ជតីតិ បកតិបថវីឧទកអាកាសេ អាវជ្ជតិ. អន្តលិក្ខេតិ តស្ស អាកាសស្ស បថវិតោ ទូរាកាសភាវំ ទីបេតិ.

១២. ចន្ទិមសូរិយបរិមជ្ជនេ កសិណនិយមំ អកត្វា ‘‘ឥទ្ធិមា ចេតោវសិប្បត្តោ’’តិ អវិសេសេន វុត្តត្តា នត្ថេត្ថ កសិណសមាបត្តិនិយមោតិ វេទិតព្ពំ. និសិន្នកោ វា និបន្នកោ វាតិ និសិន្នោ វា និបន្នោ វា. ឥមេហេវ ឥតរឥរិយាបថទ្វយម្បិ វុត្តមេវ ហោតិ. ហត្ថបាសេ ហោតូតិ ហត្ថសមីបេ ហោតុ. ហត្ថបស្សេ ហោតូតិបិ បាឋោ. ឥទំ តថា កាតុកាមស្ស វសេន វុត្តំ. អយំ បន តត្ថ គន្ត្វាបិ ហត្ថំ វឌ្ឍេត្វាបិ អាមសតិ. អាមសតីតិ ឦសកំ ផុសតិ. បរាមសតីតិ ពាឡ្ហំ ផុសតិ. បរិមជ្ជតីតិ សមន្តតោ ផុសតិ. រូបគតន្តិ ហត្ថបាសេ ឋិតរូបមេវ.

ទូរេបិ សន្តិកេ អធិដ្ឋាតីតិ បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ទូរេ ទេវលោកំ វា ព្រហ្មលោកំ វា អាវជ្ជតិ ‘‘សន្តិកេ ហោតូ’’តិ. អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា បុន សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ញាណេន អធិដ្ឋាតិ ‘‘សន្តិកេ ហោតូ’’តិ. សន្តិកេ ហោតិ. ឯស នយោ សេសបទេសុបិ. ព្រហ្មលោកំ បន គន្តុកាមស្ស ទូរស្ស សន្តិកករណំ វត្វា ព្រហ្មលោកគមនស្ស អនុបការម្បិ ឥមាយ ឥទ្ធិយា ឥជ្ឈមានវិសេសំ ទស្សេន្តោ សន្តិកេបីតិអាទិមាហ. តត្ថ ន កេវលំ ថោកករណពហុករណមេវ, ‘‘អមធុរំ មធុរ’’ន្តិអាទីសុបិ យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ សព្ពំ ឥទ្ធិមតោ ឥជ្ឈតិ. អបរោ នយោ – ទូរេបិ សន្តិកេ អធិដ្ឋាតីតិ ទូរេ ព្រហ្មលោកំ វា មនុស្សលោកស្ស សន្តិកេ អធិដ្ឋាតិ. សន្តិកេបិ ទូរេ អធិដ្ឋាតីតិ សន្តិកេ មនុស្សលោកំ វា ទូរេ ព្រហ្មលោកេ អធិដ្ឋាតិ. ពហុកម្បិ ថោកំ អធិដ្ឋាតីតិ សចេ ព្រហ្មានោ ពហូ សន្និបតិតា ហោន្តិ, មហាអត្តភាវត្តា ទស្សនូបចារំ សវនូបចារំ បជហន្តិ, ទស្សនូបចារេ ច សវនូបចារេ ច ឯកជ្ឈំ សង្ខិបិត្វា ពហុកម្បិ ថោកន្តិ អធិដ្ឋាតិ. ថោកម្បិ ពហុកំ អធិដ្ឋាតីតិ សចេ មហាបរិវារេន គន្តុកាមោ ហោតិ, ឯកកត្តា ថោកំ អត្តានំ ពហុកំ អធិដ្ឋហិត្វា មហាបរិវារោ គច្ឆតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវំ សតិ ចតុព្ពិធម្បិ តំ ព្រហ្មលោកគមនេ ឧបការោ ហោតិ.

ទិព្ពេន ចក្ខុនា តស្ស ព្រហ្មុនោ រូបំ បស្សតីតិ ឥធ ឋិតោ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា យស្ស ព្រហ្មុនោ រូបំ ទដ្ឋុកាមោ, ទិព្ពេន ចក្ខុនា តស្ស ព្រហ្មុនោ រូបំ បស្សតិ. ឥធេវ ឋិតោ ទិព្ពាយ សោតធាតុយា តស្ស ព្រហ្មុនោ ភាសមានស្ស សទ្ទំ សុណាតិ. ចេតោបរិយញាណេន តស្ស ព្រហ្មុនោ ចិត្តំ បជានាតិ. ទិស្សមានេនាតិ ចក្ខុនា បេក្ខិយមានេន. កាយវសេន ចិត្តំ បរិណាមេតីតិ រូបកាយស្ស វសេន ចិត្តំ បរិណាមេតិ. បាទកជ្ឈានចិត្តំ គហេត្វា កាយេ អារោបេតិ, កាយានុគតិកំ ករោតិ ទន្ធគមនំ. កាយគមនញ្ហិ ទន្ធំ ហោតិ. អធិដ្ឋាតីតិ តស្សេវ វេវចនំ, សន្និដ្ឋាបេតីតិ អត្ថោ. សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមិត្វាតិ បាទកជ្ឈានារម្មណេន ឥទ្ធិចិត្តេន សហជាតំ សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមិត្វា បវិសិត្វា ផុសិត្វា បាបុណិត្វា. សុខសញ្ញា ច នាម ឧបេក្ខាសម្បយុត្តសញ្ញា. ឧបេក្ខា ហិ សន្តំ សុខន្តិ វុត្តា, សាយេវ សញ្ញា នីវរណេហិ ចេវ វិតក្កាទិបច្ចនីកេហិ ច វិមុត្តត្តា លហុសញ្ញាតិបិ វេទិតព្ពា. តំ ឱក្កន្តស្ស បនស្ស ករជកាយោបិ តូលបិចុ វិយ សល្លហុកោ ហោតិ. សោ ឯវំ វាតក្ខិត្តតូលបិចុនា វិយ សល្លហុកេន ទិស្សមានេន កាយេន ព្រហ្មលោកំ គច្ឆតិ. ឯវំ គច្ឆន្តោ ច សចេ ឥច្ឆតិ, បថវីកសិណវសេន អាកាសេ មគ្គំ និម្មិនិត្វា បទសា គច្ឆតិ. សចេ ឥច្ឆតិ, អាកាសេ បថវីកសិណវសេនេវ បទេ បទេ បទុមំ និម្មិនិត្វា បទុមេ បទុមេ បទំ និក្ខិបន្តោ បទសា គច្ឆតិ. សចេ ឥច្ឆតិ, វាយោកសិណវសេន វាតំ អធិដ្ឋហិត្វា តូលបិចុ វិយ វាយុនា គច្ឆតិ. អបិច គន្តុកាមតាវ ឯត្ថ បមាណំ. សតិ ហិ គន្តុកាមតាយ ឯវំកតចិត្តាធិដ្ឋានោ អធិដ្ឋានវេគក្ខិត្តោវ សោ ជិយាវេគក្ខិត្តោ សរោ វិយ ទិស្សមានោ គច្ឆតិ.

ចិត្តវសេន កាយំ បរិណាមេតីតិ ករជកាយំ គហេត្វា បាទកជ្ឈានចិត្តេ អារោបេតិ, ចិត្តានុគតិកំ ករោតិ សីឃគមនំ. ចិត្តគមនញ្ហិ សីឃំ ហោតិ. សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមិត្វាតិ រូបកាយារម្មណេន ឥទ្ធិចិត្តេន សហជាតំ សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឥទំ បន ចិត្តគមនមេវ ហោតិ. ឯវំ អទិស្សមានេន កាយេន គច្ឆន្តោ បនាយំ កិំ តស្សាធិដ្ឋានចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ គច្ឆតិ? ឧទាហុ ឋិតិក្ខណេ ភង្គក្ខណេ វាតិ វុត្តេ ‘‘តីសុបិ ខណេសុ គច្ឆតី’’តិ ថេរោ អាហ. កិំ បន សោ សយំ គច្ឆតិ, និម្មិតំ បេសេតីតិ? យថារុចិ ករោតិ. ឥធ បនស្ស សយំ គមនមេវ អាគតំ.

មនោមយន្តិ អធិដ្ឋានមនេន និម្មិតត្តា មនោមយំ. សព្ពង្គបច្ចង្គន្តិ សព្ពអង្គបច្ចង្គវន្តំ. អហីនិន្ទ្រិយន្តិ ឥទំ ចក្ខុសោតាទីនំ សណ្ឋានវសេន វុត្តំ, និម្មិតរូបេ បន បសាទោ នាម នត្ថិ. សចេ សោ ឥទ្ធិមា ចង្កមតិ, និម្មិតោបិ តត្ថ ចង្កមតីតិអាទិ សព្ពំ សាវកនិម្មិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. ពុទ្ធនិម្មិតា បន យំ យំ ភគវា ករោតិ, តំ តម្បិ ករោន្តិ, ភគវតោ ចិត្តវសេន អញ្ញម្បិ ករោន្តីតិ. ធូមាយតិ បជ្ជលតីតិ តេជោកសិណវសេន. ធម្មំ ភាសតីតិអាទីនិ តីណិ អនិយមេត្វា វុត្តានិ. សន្តិដ្ឋតីតិ សង្គម្ម តិដ្ឋតិ. សល្លបតីតិ សង្គម្ម លបតិ. សាកច្ឆំ សមាបជ្ជតីតិ អញ្ញមញ្ញស្ស ឧត្តរបច្ចុត្តរទានវសេន សំកថំ ករោតិ. ឯត្ថ ច យំ សោ ឥទ្ធិមា ឥធេវ ឋិតោ ទិព្ពេន ចក្ខុនា រូបំ បស្សតិ, ទិព្ពាយ សោតធាតុយា សទ្ទំ សុណាតិ, ចេតោបរិយញាណេន ចិត្តំ បជានាតិ, យម្បិ សោ ឥធេវ ឋិតោ តេន ព្រហ្មុនា សទ្ធិំ សន្តិដ្ឋតិ, សល្លបតិ, សាកច្ឆំ សមាបជ្ជតិ, យម្បិស្ស ‘‘ទូរេបិ សន្តិកេ អធិដ្ឋាតី’’តិអាទិកំ អធិដ្ឋានំ, យម្បិ សោ ទិស្សមានេន វា អទិស្សមានេន វា កាយេន ព្រហ្មលោកំ គច្ឆតិ, ឯត្តាវតា ន កាយេន វសំ វត្តេតិ. យញ្ច ខោ ‘‘សោ តស្ស ព្រហ្មុនោ បុរតោ រូបិំ អភិនិម្មិនាតី’’តិអាទិនា នយេន វុត្តវិធានំ អាបជ្ជតិ, ឯត្តាវតា កាយេន វសំ វត្តេតិ នាម. សេសំ បន កាយេន វសវត្តនាយ បុព្ពភាគទស្សនត្ថំ វុត្តន្តិ. អយំ តាវ អធិដ្ឋានា ឥទ្ធិ.

១៣. វិកុព្ពនិទ្ធិនិទ្ទេសេ សិខិស្ស ភគវតោ សាវកនិទស្សនំ វិកុព្ពនិទ្ធិយា កាយសក្ខិបុគ្គលទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តម្បិ ទស្សេន្តោ បឋមំ តាវ ព្រហ្មលោកេ ឋិតោ សហស្សិលោកធាតុំ សរេន វិញ្ញាបេសីតិ អតិវិយ អច្ឆរិយអព្ភុតភូតំ សហស្សិលោកធាតុយា សទ្ទសវនំ អធិដ្ឋានិទ្ធិំ ទស្សេសិ. ឥទានិ តស្ស វត្ថុស្ស បរិទីបនត្ថមិទំ វុច្ចតិ – ឥមស្មា ហិ កប្បា ឯកតិំសេ កប្បេ សិខី ភគវា អនន្តរជាតិយា តុសិតបុរតោ ចវិត្វា អរុណវតីនគរេ អរុណវតោ រញ្ញោ បភាវតិយា នាម មហេសិយា កុច្ឆិស្មិំ និព្ពត្តិត្វា បរិបក្កញាណោ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា ពោធិមណ្ឌេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈិត្វា បវត្តវរធម្មចក្កោ អរុណវតិំ និស្សាយ វិហរន្តោ ឯកទិវសំ បាតោវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ ‘‘អរុណវតិំ បិណ្ឌាយ បវិសិស្សាមី’’តិ និក្ខមិត្វា វិហារទ្វារកោដ្ឋកសមីបេ ឋិតោ អភិភុំ នាម អគ្គសាវកំ អាមន្តេសិ – ‘‘អតិប្បគោ ខោ, ភិក្ខុ, អរុណវតិំ បិណ្ឌាយ បវិសិតុំ. យេន អញ្ញតរោ ព្រហ្មលោកោ តេនុបសង្កមិស្សាមា’’តិ. យថាហ –

‘‘អថ ខោ, ភិក្ខវេ, សិខី ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អភិភុំ ភិក្ខុំ អាមន្តេសិ – ‘អាយាម, ព្រាហ្មណ, យេន អញ្ញតរោ ព្រហ្មលោកោ, តេនុបសង្កមិស្សាម យាវ ភត្តស្ស កាលោ ភវិស្សតី’តិ. ‘ឯវំ ភន្តេ’តិ ខោ, ភិក្ខវេ, អភិភូ ភិក្ខុ សិខិស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បច្ចស្សោសិ. អថ ខោ, ភិក្ខវេ, សិខី ច ភគវា អភិភូ ច ភិក្ខុ យេន អញ្ញតរោ ព្រហ្មលោកោ, តេនុបសង្កមិំសូ’’តិ (សំ. និ. ១.១៨៥).

តត្ថ មហាព្រហ្មា សម្មាសម្ពុទ្ធំ ទិស្វា អត្តមនោ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា ព្រហ្មាសនំ បញ្ញាបេត្វា អទាសិ. ថេរស្សាបិ អនុច្ឆវិកំ អាសនំ បញ្ញាបយិំសុ. និសីទិ ភគវា បញ្ញត្តេ អាសនេ, ថេរោបិ អត្តនោ បត្តាសនេ និសីទិ. មហាព្រហ្មាបិ ទសពលំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. តេនាហ – អថ ខោ, ភិក្ខវេ, សិខី ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អភិភុំ ភិក្ខុំ អាមន្តេសិ – ‘‘បដិភាតុ, ព្រាហ្មណ, តំ ព្រហ្មុនោ ច ព្រហ្មបរិសាយ ច ព្រហ្មបារិសជ្ជានញ្ច ធម្មី កថា’’តិ. ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ ខោ, ភិក្ខវេ, អភិភូ ភិក្ខុ សិខិស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បដិស្សុណិត្វា ព្រហ្មុនោ ច ព្រហ្មបរិសាយ ច ព្រហ្មបារិសជ្ជានញ្ច ធម្មកថំ កថេសិ. ថេរេ ធម្មកថំ កថេន្តេ ព្រហ្មានោ ឧជ្ឈាយិំសុ ‘‘ចិរស្សញ្ច មយំ សត្ថុ ព្រហ្មលោកាគមនំ លភិម្ហា, អយញ្ច ភិក្ខុ ឋបេត្វា សត្ថារំ សយំ ធម្មកថំ អារភី’’តិ. សត្ថា តេសំ អនត្តមនភាវំ ញត្វា អភិភុំ ភិក្ខុំ ឯតទវោច – ‘‘ឧជ្ឈាយន្តិ ខោ តេ, ព្រាហ្មណ, ព្រហ្មា ច ព្រហ្មបរិសា ច ព្រហ្មបារិសជ្ជា ច. តេន ហិ, ត្វំ ព្រាហ្មណ, ភិយ្យោសោ មត្តាយ សំវេជេហី’’តិ. ថេរោ សត្ថុ វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា អនេកវិហិតំ ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ កត្វា សហស្សិលោកធាតុំ សរេន វិញ្ញាបេន្តោ –

‘‘អារម្ភថ និក្កមថ, យុញ្ជថ ពុទ្ធសាសនេ;

ធុនាថ មច្ចុនោ សេនំ, នឡាគារំវ កុញ្ជរោ.

‘‘យោ ឥមស្មិំ ធម្មវិនយេ, អប្បមត្តោ វិហស្សតិ;

បហាយ ជាតិសំសារំ, ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សតី’’តិ. (អ. និ. ១.១៨៥) –

ឥមំ គាថាទ្វយំ អភាសិ.

កិំ បន កត្វា ថេរោ សហស្សិលោកធាតុំ សរេន វិញ្ញាបេសីតិ? នីលកសិណំ តាវ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អភិញ្ញាញាណេន ចក្កវាឡសហស្សេ សព្ពត្ថ អន្ធការំ ផរិ. តតោ ‘‘កិមិទំ អន្ធការ’’ន្តិ សត្តានំ អាភោគេ ឧប្បន្នេ អាលោកកសិណំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អាលោកំ ទស្សេសិ. ‘‘កិំ អាលោកោ អយ’’ន្តិ វិចិនន្តានំ អត្តានំ ទស្សេសិ. ចក្កវាឡសហស្សេ ច ទេវមនុស្សា អញ្ជលិំ បគ្គណ្ហិត្វា ថេរំយេវ នមស្សមានា អដ្ឋំសុ. ថេរោ ‘‘មហាជនោ មយ្ហំ ធម្មំ ទេសេន្តស្ស សទ្ទំ សុណាតូ’’តិ ឥមា គាថា អភាសិ. សព្ពេ ឱសដាយ បរិសាយ មជ្ឈេ និសីទិត្វា ធម្មំ ទេសេន្តស្ស វិយ សទ្ទំ អស្សោសុំ. អត្ថោបិ តេសំ បាកដោ អហោសិ. តំ វិញ្ញាបនំ សន្ធាយ ‘‘សរេន វិញ្ញាបេសី’’តិ វុត្តំ. តេន កតំ អនេកវិហិតំ ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ សន្ធាយ បុន សោ ទិស្សមានេនបីតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ធម្មំ ទេសេសីតិ បឋមំ វុត្តប្បការំ ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ ទស្សេន្តោ ធម្មំ ទេសេសិ, តតោ យថាវុត្តក្កមេន ទ្វេ គាថា ភាសន្តោ សរេន វិញ្ញាបេសីតិ វេទិតព្ពំ. ទិស្សមានេនបិ កាយេនាតិអាទីសុ ច ឥត្ថំភូតលក្ខណេ ករណវចនំ, ឯវំភូតកាយោ ហុត្វាតិ អត្ថោ.

ឥទានិ តំ វត្ថុំ ទស្សេត្វា អញ្ញស្សាបិ ឥទ្ធិមតោ វិកុព្ពនិទ្ធិករណវិធានំ ទស្សេន្តោ សោ បកតិវណ្ណំ វិជហិត្វាតិអាទិមាហ. តត្ថ សោតិ ហេដ្ឋា វុត្តវិធានេន មុទុកម្មញ្ញកតចិត្តោ សោ ឥទ្ធិមា ភិក្ខុ. សចេ វិកុព្ពនិទ្ធិំ កាតុកាមោ ហោតិ, អត្តនោ បកតិវណ្ណំ បកតិសណ្ឋានំ វិជហិត្វា កុមារកវណ្ណំ វា ទស្សេតិ. កថំ? បថវីកសិណារម្មណាភិញ្ញាបាទកចតុត្ថជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ‘‘ឯវរូបោ កុមារកោ ហោមី’’តិ និម្មិនិតព្ពំ កុមារកវណ្ណំ អាវជ្ជិត្វា កតបរិកម្មាវសានេ បុន សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘ឯវរូបោ នាម កុមារកោ ហោមី’’តិ អភិញ្ញាញាណេន អធិដ្ឋាតិ, សហ អធិដ្ឋានេន កុមារកោ ហោតីតិ. វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១០០) កសិណនិទ្ទេសេ ‘‘បថវីកសិណវសេន ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតីតិអាទិភាវោ…បេ… ឯវមាទីនិ ឥជ្ឈន្តី’’តិ វចនេន ឥធ បថវីកសិណារម្មណំ បាទកជ្ឈានំ យុជ្ជតិ. តត្ថេវ បន អភិញ្ញានិទ្ទេសេ វិកុព្ពនិទ្ធិយា ‘‘បថវីកសិណាទីសុ អញ្ញតរារម្មណតោ អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយា’’តិ វុត្តំ, តត្ថេវ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៩៨) ច ‘‘អត្តនោ កុមារកវណ្ណោ អាវជ្ជិតព្ពោ’’តិ វុត្តំ, តំ នាគាទិនិម្មានេ ន យុជ្ជតិ វិយ. នាគវណ្ណាទិនិម្មានេបិ ឯសេវ នយោ.

តត្ថ នាគវណ្ណន្តិ សប្បសណ្ឋានំ. សុបណ្ណវណ្ណន្តិ គរុឡសណ្ឋានំ. ឥន្ទវណ្ណន្តិ សក្កសណ្ឋានំ. ទេវវណ្ណន្តិ សេសទេវសណ្ឋានំ. សមុទ្ទវណ្ណំ បន អាបោកសិណវសេន ឥជ្ឈតិ. បត្តិន្តិ បទាតិំ. វិវិធម្បិ សេនាព្យូហន្តិ ហត្ថិអាទីនំ វសេន អនេកវិហិតំ សេនាសមូហំ. វិសុទ្ធិមគ្គេ បន ‘‘ហត្ថិម្បិ ទស្សេតីតិអាទិ បនេត្ថ ពហិទ្ធាបិ ហត្ថិអាទិទស្សនវសេន វុត្តំ. តត្ថ ‘ហត្ថី ហោមី’តិ អនធិដ្ឋហិត្វា ‘ហត្ថី ហោតូ’តិ អធិដ្ឋាតព្ពំ. អស្សាទីសុបិ ឯសេវ នយោ’’តិ វុត្តំ, តំ ‘‘បកតិវណ្ណំ វិជហិត្វា’’តិ វុត្តមូលបទេន ច វិកុព្ពនិទ្ធិភាវេន ច វិរុជ្ឈតិ. បាឡិយំ វុត្តក្កមេន ហិ បកតិវណ្ណំ អវិជហិត្វា អធិដ្ឋានវសេន អញ្ញស្ស ទស្សនំ អធិដ្ឋានិទ្ធិ នាម, បកតិវណ្ណំ វិជហិត្វា អធិដ្ឋានវសេន អត្តនោ អញ្ញថាទស្សនំ វិកុព្ពនិទ្ធិ នាម.

១៤. មនោមយិទ្ធិញាណនិទ្ទេសេ ឥមម្ហា កាយា អញ្ញំ កាយំ អភិនិម្មិនាតីតិអាទីសុ ឥទ្ធិមា ភិក្ខុ មនោមយិទ្ធិំ កាតុកាមោ អាកាសកសិណារម្មណបាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ អត្តនោ រូបកាយំ តាវ អាវជ្ជិត្វា វុត្តនយេនេវ ‘‘សុសិរោ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាតិ, សុសិរោ ហោតិ. អថ តស្ស អព្ភន្តរេ បថវីកសិណវសេន អញ្ញំ កាយំ អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា វុត្តនយេនេវ អធិដ្ឋាតិ, តស្ស អព្ភន្តរេ អញ្ញោ កាយោ ហោតិ. សោ តំ មុខតោ អព្ពូហិត្វា ពហិ ឋបេតិ. ឥទានិ តមត្ថំ ឧបមាហិ បកាសេន្តោ សេយ្យថាបីតិអាទិមាហ. តត្ថ មុញ្ជម្ហាតិ មុញ្ជតិណម្ហា. ឦសិកំ បវាហេយ្យាតិ កឡីរំ លុញ្ចេយ្យ. កោសិយាតិ កោសកតោ. ករណ្ឌាតិ ករណ្ឌាយ, បុរាណតចកញ្ចុកតោតិ អត្ថោ. តត្ថ ច ឧទ្ធរេយ្យាតិ ចិត្តេនេវស្ស ឧទ្ធរណំ វេទិតព្ពំ. អយញ្ហិ អហិ នាម សជាតិយំ ឋិតោ, កដ្ឋន្តរំ វា រុក្ខន្តរំ វា និស្សាយ, តចតោ សរីរំ និក្កឌ្ឍនបយោគសង្ខាតេន ថាមេន, សរីរំ ខាទយមានំ វិយ បុរាណតចំ ជិគុច្ឆន្តោ ឥមេហិ ចតូហិ ការណេហិ សយមេវ កញ្ចុកំ បជហាតិ.

ឯត្ថ ច យថា ឦសិកាទយោ មុញ្ជាទីហិ សទិសា ហោន្តិ, ឯវមិទំ មនោមយំ រូបំ ឥទ្ធិមតា សព្ពាការេហិ សទិសមេវ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ ឥមា ឧបមា វុត្តាតិ. ‘‘មនោមយេន កាយេន, ឥទ្ធិយា ឧបសង្កមី’’តិ (ថេរគា. ៩០១) ឯត្ថ អភិញ្ញាមនេន កតកាយោ មនោមយកាយោ នាម. ‘‘អញ្ញតរំ មនោមយំ កាយំ ឧបបជ្ជតី’’តិ (ចូឡវ. ៣៣៣) ឯត្ថ ឈានមនេន និព្ពិត្តិតកាយោ តេន មនេន កតត្តា មនោមយកាយោ នាម. ឥធ បន អភិញ្ញាមនេន ឧប្បាទិតកាយោ តេន មនេន កតត្តា មនោមយកាយោ នាម. ឯវំ សតិ អធិដ្ឋានិទ្ធិយា វិកុព្ពនិទ្ធិយា ច កតោ មនោមយកាយោ នាម ហោតីតិ ចេ? ហោតិយេវ. ឥធ បន តាសំ វិសុំ វិសុំ វិសេសេន វិសេសេត្វា អធិដ្ឋានិទ្ធិ វិកុព្ពនិទ្ធីតិ ច វុត្តត្តា អព្ភន្តរតោ និម្មានមេវ មនោមយិទ្ធិ នាម.

១៥. ញាណវិប្ផារិទ្ធិនិទ្ទេសេ ញាណស្ស វិប្ផារោ វេគោ អស្សា អត្ថីតិ ញាណវិប្ផារា. ឯត្ថ ច សត្តអនុបស្សនាវសេនេវ ឥទ្ធិំ ទស្សេត្វា សេសា យាវ អរហត្តមគ្គា សង្ខិត្តាតិ វេទិតព្ពា.

អាយស្មតោ ពាកុលស្ស ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធីតិអាទីសុ ពាកុលត្ថេរោ តាវ ទ្វីសុ កុលេសុ វឌ្ឍិតត្តា ឯវំលទ្ធនាមោ បុព្ពពុទ្ធេសុ កតាធិការោ បុញ្ញសម្បទាយ សម្បន្នោ ថេរោ. សោ ហិ មហាសម្បត្តិំ អនុភវមានោ ទេវមនុស្សេសុ សំសរន្តោ អម្ហាកំ ទសពលស្ស និព្ពត្តិតោ បុរេតរមេវ កោសម្ពិយំ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តិ. តំ ជាតកាលេ មង្គលត្ថាយ មហាបរិវារេន យមុនំ នេត្វា សបរិវារា ធាតី និមុជ្ជនុម្មុជ្ជនវសេន កីឡាបេន្តី ន្ហាបេតិ. ឯកោ មហាមច្ឆោ ‘‘ភក្ខោ មេ អយ’’ន្តិ មញ្ញមានោ មុខំ វិវរិត្វា ឧបគតោ. ធាតី ទារកំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាតា. មហាមច្ឆោ តំ គិលិ. បុញ្ញវា សត្តោ សយនគព្ភំ បវិសិត្វា និបន្នោ វិយ ន កិញ្ចិ ទុក្ខំ បាបុណិ. មច្ឆោ ទារកស្ស តេជេន តត្តកំ ផាលំ គិលិត្វា វិយ ទយ្ហមានោ វេគេន តិំសយោជនំ គន្ត្វា ពារាណសិវាសិនោ មច្ឆពន្ធស្ស ជាលំ បាវិសិ. សោ ទារកស្ស តេជេន ជាលតោ នីហដមត្តោវ មតោ. មច្ឆពន្ធា តំ សកលមេវ អន្តរកាជេន អាទាយ ‘‘សហស្សេន ទេមា’’តិ នគរេ ចរន្តា អសីតិកោដិធនស្ស អបុត្តកស្ស សេដ្ឋិស្ស ឃរទ្វារំ គន្ត្វា សេដ្ឋិភរិយាយ ឯកេន កហាបណេន អទំសុ. សា តំ សយមេវ ផលកេ ឋបេត្វា បិដ្ឋិតោ ផាលេន្តី មច្ឆកុច្ឆិយំ សុវណ្ណវណ្ណំ ទារកំ ទិស្វា ‘‘មច្ឆកុច្ឆិយំ មេ បុត្តោ លទ្ធោ’’តិ នាទំ នទិត្វា ទារកំ អាទាយ សាមិកំ ឧបគច្ឆិ. សេដ្ឋិ តាវទេវ ភេរិំ ចរាបេត្វា ទារកំ អាទាយ រញ្ញោ សន្តិកំ អានេត្វា តមត្ថំ អារោចេសិ. រាជា ‘‘បុញ្ញវា ទារកោ, បោសេហិ ន’’ន្តិ អាហ. ឥតរម្បិ សេដ្ឋិកុលំ តំ បវត្តិំ សុត្វា តត្ថ គន្ត្វា ‘‘អម្ហាកំ បុត្តោ’’តិ តំ ទារកំ គណ្ហិតុំ វិវទិ. ឧភោបិ រាជកុលំ អគមំសុ. រាជា ‘‘ទ្វិន្នម្បិ អបុត្តកំ កាតុំ ន សក្កា, ទ្វិន្នម្បិ ទាយាទោ ហោតូ’’តិ អាហ. តតោ បដ្ឋាយ ទ្វេបិ កុលានិ លាភគ្គយសគ្គប្បត្តានិ អហេសុំ. តស្ស ទ្វីហិ កុលេហិ វឌ្ឍិតត្តា ‘‘ពាកុលកុមារោ’’តិ នាមំ អកំសុ. តស្ស វិញ្ញុតំ បត្តស្ស ទ្វីសុបិ នគរេសុ តយោ តយោ បាសាទេ ការេត្វា នាដកានិ បច្ចុបដ្ឋបេសុំ. ឯកេកស្មិំ នគរេ ចត្តារោ ចត្តារោ មាសេ វសិ. តហិំ ឯកស្មិំ នគរេ ចត្តារោ មាសេ វុដ្ឋស្ស សង្ឃាដនាវាសុ មណ្ឌបំ ការេត្វា តត្ថ នំ នាដកេហិ សទ្ធិំ អារោបេត្វា មហាសម្បត្តិំ អនុភវមានំ ទ្វីហិ មាសេហិ ឥតរំ នគរំ ឧបឌ្ឍបថំ នេន្តិ. ឥតរនគរវាសិនោ នាដកាបិ ‘‘ទ្វីហិ មាសេហិ ឧបឌ្ឍបថំ អាគតោ ភវិស្សតី’’តិ តថេវ បច្ចុគ្គន្ត្វា ទ្វីហិ មាសេហិ អត្តនោ នគរំ អានេន្តិ. ឥតរនាដកា មជ្ឈេ និវត្តិត្វា អត្តនោ នគរមេវ គច្ឆន្តិ. តត្ថ ចត្តារោ មាសេ វសិត្វា តេនេវ និយាមេន បុន ឥតរនគរំ គច្ឆតិ. ឯវមស្ស សម្បត្តិំ អនុភវន្តស្ស អសីតិ វស្សានិ បរិបុណ្ណានិ.

តស្មិំ សមយេ អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា បវត្តវរធម្មចក្កោ អនុក្កមេន ចារិកំ ចរន្តោ កោសម្ពិំ បាបុណិ. ‘‘ពារាណសិ’’ន្តិ មជ្ឈិមភាណកា. ពាកុលសេដ្ឋិបិ ខោ ‘‘ទសពលោ អាគតោ’’តិ សុត្វា ពហុំ គន្ធមាលំ អាទាយ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ធម្មកថំ សុត្វា បដិលទ្ធសទ្ធោ បព្ពជិ. សោ សត្តាហមេវ បុថុជ្ជនោ ហុត្វា អដ្ឋមេ អរុណេ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. អថស្ស ទ្វីសុ នគរេសុ បរិចិតមាតុគាមា អត្តនោ កុលឃរានិ អាគន្ត្វា តត្ថេវ វសមានា ចីវរានិ ករិត្វា បហិណិំសុ. ថេរោ ឯកំ អឌ្ឍមាសំ កោសម្ពិវាសីហិ បហិតំ ចីវរំ បរិភុញ្ជតិ, ឯកំ អឌ្ឍមាសំ ពារាណសិវាសីហីតិ ឯតេនេវ និយាមេន ទ្វីសុ នគរេសុ យំ យំ ឧត្តមំ, តំ តំ ថេរស្សេវ អាហរីយតិ. បព្ពជិតស្សាបិស្ស សុខេនេវ អសីតិ វស្សានិ អគមំសុ. ឧភយត្ថាបិស្ស មុហុត្តមត្តម្បិ អប្បមត្តកោបិ អាពាធោ ន ឧប្បន្នបុព្ពោ. សោ បច្ឆិមេ កាលេ ពាកុលសុត្តំ (ម. និ. ៣.២០៩ អាទយោ) កថេត្វា បរិនិព្ពាយីតិ. ឯវំ មច្ឆកុច្ឆិយំ អរោគភាវោ អាយស្មតោ ពាកុលស្ស បច្ឆិមភវិកស្ស តេន អត្តភាវេន បដិលភិតព្ពអរហត្តញាណានុភាវេន និព្ពត្តត្តា ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ នាម. សុចរិតកម្មផលប្បត្តស្ស បដិសម្ភិទាញាណស្ស អានុភាវេនាតិបិ វទន្តិ.

សំកិច្ចត្ថេរោបិ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៧៣) បុព្ពេ កតបុញ្ញោ ធម្មសេនាបតិត្ថេរស្ស ឧបដ្ឋាកស្ស សាវត្ថិយំ អឌ្ឍកុលស្ស ធីតុ កុច្ឆិស្មិំ និព្ពត្តិ. សា តស្មិំ កុច្ឆិគតេ ឯកេន ព្យាធិនា តំ ខណំយេវ កាលមកាសិ, តស្សា សរីរេ ឈាបិយមានេ ឋបេត្វា គព្ភមំសំ សេសមំសំ ឈាបយិ. អថស្សា គព្ភមំសំ ចិតកតោ ឱតារេត្វា ទ្វីសុ តីសុ ឋានេសុ សូលេហិ វិជ្ឈិំសុ. សូលកោដិ ទារកស្ស អក្ខិកោដិំ ផុសិ. ឯវំ គព្ភមំសំ វិជ្ឈិត្វា អង្គាររាសិម្ហិ បក្ខិបិត្វា អង្គារេហេវ បដិច្ឆាទេត្វា បក្កមិំសុ. គព្ភមំសំ ឈាយិ, អង្គារមត្ថកេ បន សុវណ្ណពិម្ពសទិសោ ទារកោ បទុមគព្ភេ និបន្នោ វិយ អហោសិ. បច្ឆិមភវិកសត្តស្ស ហិ សិនេរុនា ឱត្ថរិយមានស្សាបិ អរហត្តំ អប្បត្វា ជីវិតក្ខយោ នាម នត្ថិ. បុនទិវសេ ‘‘ចិតកំ និព្ពាបេស្សាមា’’តិ អាគតា តថា និបន្នំ ទារកំ ទិស្វា អច្ឆរិយព្ភុតចិត្តជាតា ទារកំ អាទាយ នគរំ គន្ត្វា នេមិត្តកេ បុច្ឆិំសុ. នេមិត្តកា ‘‘សចេ អយំ ទារកោ អគារំ អជ្ឈាវសិស្សតិ, យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា ញាតកា ទុគ្គតា ភវិស្សន្តិ. សចេ បព្ពជិស្សតិ, បញ្ចហិ សមណសតេហិ បរិវុតោ ចរិស្សតី’’តិ អាហំសុ. អយ្យកា តំ ទារកំ វឌ្ឍេសិ. ញាតកាបិ វឌ្ឍិតកាលេ ‘‘អម្ហាកំ អយ្យស្ស សន្តិកេ បព្ពាជេស្សាមា’’តិ បោសយិំសុ. សោ សត្តវស្សិកកាលេ ‘‘តវ កុច្ឆិយា វសនកាលេ មាតា តេ កាលមកាសិ, តស្សា សរីរេ ឈាបិយមានេបិ ត្វំ ន ឈាយី’’តិ កុមារកានំ កថំ សុត្វា ‘‘អហំ កិរ ឯវរូបា ភយា មុត្តោ, កិំ មេ ឃរាវាសេន បព្ពជិស្សាមី’’តិ ញាតកានំ អារោចេសិ. តេ ‘‘សាធុ, តាតា’’តិ តំ ធម្មសេនាបតិត្ថេរស្ស សន្តិកំ នេត្វា ‘‘ភន្តេ, ឥមំ បព្ពាជេថា’’តិ អទំសុ. ថេរោ តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ ទត្វា បព្ពាជេសិ. សោ ខុរគ្គេយេវ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. បរិបុណ្ណវស្សោ ច ឧបសម្បទំ លភិត្វា ទសវស្សោ ហុត្វា បញ្ចសតភិក្ខុបរិវារោ វិចរីតិ. ឯវំ វុត្តនយេនេវ ទារុចិតកាយ អរោគភាវោ អាយស្មតោ សំកិច្ចស្ស ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ នាម.

ភូតបាលត្ថេរោបិ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៧៣) បុព្ពហេតុសម្បន្នោ. តស្ស បិតា រាជគហេ ទលិទ្ទមនុស្សោ. សោ តំ ទារកំ គហេត្វា ទារូនំ អត្ថាយ សកដេន អដវិំ គន្ត្វា ទារុភារំ កត្វា សាយំ នគរទ្វារសមីបំ បត្តោ. អថស្ស គោណា យុគំ ឱស្សជិត្វា នគរំ បវិសិំសុ. សោ សកដមូលេ បុត្តកំ និសីទាបេត្វា គោណានំ អនុបទំ គច្ឆន្តោ នគរមេវ បាវិសិ. តស្ស អនិក្ខន្តស្សេវ ទ្វារំ បិទហិ. ទារកោ សកលរត្តិំ សកដស្ស ហេដ្ឋា និបជ្ជិត្វា និទ្ទំ ឱក្កមិ. រាជគហំ បកតិយាបិ អមនុស្សពហុលំ, ឥទំ បន សុសានសមីបដ្ឋានំ. ន ច កោចិ យក្ខោ តស្ស បច្ឆិមភវិកស្ស ទារកស្ស ឧបទ្ទវំ កាតុមសក្ខិ. សោ អបរេន សមយេន បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិត្វា ភូតបាលត្ថេរោ នាម អហោសីតិ. ឯវំ វាឡយក្ខានុចរិតេបិ បទេសេ វុត្តនយេនេវ អរោគភាវោ អាយស្មតោ ភូតបាលស្ស ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ នាម.

១៦. សមាធិវិប្ផារិទ្ធិនិទ្ទេសេ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធីតិអាទីសុ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស មហាមោគ្គល្លានត្ថេរេន សទ្ធិំ កបោតកន្ទរាយំ វិហរតោ ជុណ្ហាយ រត្តិយា នវោរោបិតេហិ កេសេហិ អជ្ឈោកាសេ និសិន្នស្ស ឯកោ ទុដ្ឋយក្ខោ សហាយកេន យក្ខេន វារិយមានោបិ សីសេ បហារំ អទាសិ. យស្ស មេឃស្ស វិយ គជ្ជតោ សទ្ទោ អហោសិ, ថេរោ តស្ស បហរណសមយេ សមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសិន្នោ ហោតិ. អថស្ស តេន បហារេន ន កោចិ អាពាធោ អហោសិ. អយំ តស្ស អាយស្មតោ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ. យថាហ –

‘‘ឯវំ មេ សុតំ (ឧទា. ៣៤) – ឯកំ សមយំ ភគវា រាជគហេ វិហរតិ វេឡុវនេ កលន្ទកនិវាបេ. តេន ខោ បន សមយេន អាយស្មា ច សារិបុត្តោ អាយស្មា ច មហាមោគ្គល្លានោ កបោតកន្ទរាយំ វិហរន្តិ. តេន ខោ បន សមយេន អាយស្មា សារិបុត្តោ ជុណ្ហាយ រត្តិយា នវោរោបិតេហិ កេសេហិ អព្ភោកាសេ និសិន្នោ ហោតិ អញ្ញតរំ សមាធិំ សមាបជ្ជិត្វា.

‘‘តេន ខោ បន សមយេន ទ្វេ យក្ខា សហាយកា ឧត្តរាយ ទិសាយ ទក្ខិណំ ទិសំ គច្ឆន្តិ កេនចិទេវ ករណីយេន. អទ្ទសំសុ ខោ តេ យក្ខា អាយស្មន្តំ សារិបុត្តំ ជុណ្ហាយ រត្តិយា នវោរោបិតេហិ កេសេហិ អព្ភោកាសេ និសិន្នំ, ទិស្វាន ឯកោ យក្ខោ ទុតិយំ យក្ខំ ឯតទវោច – ‘បដិភាតិ មំ, សម្ម, ឥមស្ស សមណស្ស សីសេ បហារំ ទាតុ’ន្តិ. ឯវំ វុត្តេ សោ យក្ខោ តំ យក្ខំ ឯតទវោច – ‘អលំ, សម្ម, មា សមណំ អាសាទេសិ, ឧឡារោ សោ, សម្ម, សមណោ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ’តិ.

‘‘ទុតិយម្បិ ខោ…បេ… តតិយម្បិ ខោ សោ យក្ខោ តំ យក្ខំ ឯតទវោច – ‘បដិភាតិ មំ, សម្ម, ឥមស្ស សមណស្ស សីសេ បហារំ ទាតុ’ន្តិ. តតិយម្បិ ខោ សោ យក្ខោ តំ យក្ខំ ឯតទវោច – ‘អលំ, សម្ម, មា សមណំ អាសាទេសិ, ឧឡារោ សោ, សម្ម, សមណោ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ’តិ.

‘‘អថ ខោ សោ យក្ខោ តំ យក្ខំ អនាទិយិត្វា អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស សីសេ បហារំ អទាសិ. តាវ មហាបហារោ អហោសិ, អបិ តេន បហារេន សត្តរតនំ វា អឌ្ឍដ្ឋមរតនំ វា នាគំ ឱសារេយ្យ, មហន្តំ វា បព្ពតកូដំ បទាលេយ្យ. អថ ច បន សោ យក្ខោ ‘ទយ្ហាមិ ទយ្ហាមី’តិ តត្ថេវ មហានិរយំ អបតាសិ.

‘‘អទ្ទសា ខោ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន តេន យក្ខេន អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស សីសេ បហារំ ទីយមានំ, ទិស្វា យេន អាយស្មា សារិបុត្តោ តេនុបសង្កមិ, ឧបសង្កមិត្វា អាយស្មន្តំ សារិបុត្តំ ឯតទវោច – ‘កច្ចិ តេ, អាវុសោ សារិបុត្ត, ខមនីយំ, កច្ចិ យាបនីយំ, កច្ចិ ន កិញ្ចិ ទុក្ខ’ន្តិ. ‘ខមនីយំ មេ, អាវុសោ មោគ្គល្លាន, យាបនីយំ មេ, អាវុសោ មោគ្គល្លាន, អបិ ច មេ សីសំ ថោកំ ទុក្ខ’ន្តិ.

‘‘អច្ឆរិយំ, អាវុសោ សារិបុត្ត, អព្ភុតំ, អាវុសោ សារិបុត្ត, យាវ មហិទ្ធិកោ អាយស្មា សារិបុត្តោ មហានុភាវោ. ឥធ តេ, អាវុសោ សារិបុត្ត, អញ្ញតរោ យក្ខោ សីសេ បហារំ អទាសិ. តាវ មហា បហារោ អហោសិ, អបិ តេន បហារេន សត្តរតនំ វា អឌ្ឍដ្ឋមរតនំ វា នាគំ ឱសារេយ្យ, មហន្តំ វា បព្ពតកូដំ បទាលេយ្យ. អថ ច បនាយស្មា សារិបុត្តោ ឯវមាហ – ‘ខមនីយំ មេ, អាវុសោ មោគ្គល្លាន, យាបនីយំ មេ, អាវុសោ មោគ្គល្លាន, អបិ ច មេ សីសំ ថោកំ ទុក្ខ’ន្តិ.

‘‘អច្ឆរិយំ, អាវុសោ មោគ្គល្លាន, អព្ភុតំ, អាវុសោ មោគ្គល្លាន, យាវ មហិទ្ធិកោ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ មហានុភាវោ, យត្រ ហិ នាម យក្ខម្បិ បស្សិស្សតិ, មយំ បនេតរហិ បំសុបិសាចកម្បិ ន បស្សាមាតិ.

‘‘អស្សោសិ ខោ ភគវា ទិព្ពាយ សោតធាតុយា វិសុទ្ធាយ អតិក្កន្តមានុសិកាយ តេសំ ឧភិន្នំ មហានាគានំ ឥមំ ឯវរូបំ កថាសល្លាបំ.

អថ ខោ ភគវា ឯតមត្ថំ វិទិត្វា តាយំ វេលាយំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘យស្ស សេលូបមំ ចិត្តំ, ឋិតំ នានុបកម្បតិ;

វិរត្តំ រជនីយេសុ, កោបនីយេ ន កុប្បតិ;

យស្សេវំ ភាវិតំ ចិត្តំ, កុតោ តំ ទុក្ខមេស្សតី’’តិ. (ឧទា. ៣៤);

ឯត្ថ ច ‘‘កុតោ តំ ទុក្ខមេស្សតី’’តិ ភគវតា វុត្តវចនេន ‘‘តេន បហារេន ន កោចិ អាពាធោ អហោសី’’តិ អដ្ឋកថាវចនំ អតិវិយ សមេតិ. តស្មា ‘‘អបិច មេ សីសំ ថោកំ ទុក្ខ’’ន្តិ វចនេន ទុក្ខវេទនា ន ហោតិ, សីសស្ស បន អកម្មញ្ញភាវំ សន្ធាយ ‘‘ទុក្ខ’’ន្តិ វុត្តំ. លោកេបិ ហិ អកិច្ឆេន បរិហរិតុំ សក្កុណេយ្យោ សុខសីលោ, កិច្ឆេន បរិហរិតុំ សក្កុណេយ្យោ ទុក្ខសីលោតិ វុច្ចតិ. តម្បិ ខោ អកម្មញ្ញតំ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតសមយត្តា អហោសីតិ វេទិតព្ពោ. សមាបត្តិអប្បិតសមយេ ហិ តម្បិ ន ភវេយ្យាតិ. ‘‘ឯតរហិ បំសុបិសាចកម្បិ ន បស្សាមា’’តិ ទដ្ឋុំ អសមត្ថតាយ ន វុត្តំ, អភិញ្ញាសុ ព្យាបារាភាវេន វុត្តំ. ថេរោ កិរ ‘‘បច្ឆិមា ជនតា បោថុជ្ជនិកាយ ឥទ្ធិយា សារសញ្ញា មាហេសុ’’ន្តិ បច្ឆិមំ ជនតំ អនុកម្បមានោ យេភុយ្យេន ឥទ្ធិំ ន វលញ្ជេសិ. ថេរគាថាយ ច –

‘‘នេវ បុព្ពេនិវាសាយ, នបិ ទិព្ពស្ស ចក្ខុនោ;

ចេតោបរិយាយ ឥទ្ធិយា, ចុតិយា ឧបបត្តិយា;

សោតធាតុវិសុទ្ធិយា, បណិធិ មេ ន វិជ្ជតី’’តិ. (ថេរគា. ៩៩៦) –

ថេរេន សយមេវ អភិញ្ញាសុ បត្ថនាភាវោ វុត្តោ. ថេរោ បន សត្តសដ្ឋិយា សាវកបារមីញាណេសុ បារមិប្បត្តោតិ.

សញ្ជីវត្ថេរំ បន កកុសន្ធស្ស ភគវតោ ទុតិយអគ្គសាវកំ និរោធសមាបន្នំ ‘‘កាលង្កតោ’’តិ សល្លក្ខេត្វា គោបាលកាទយោ តិណកដ្ឋាទីនិ សំកឌ្ឍិត្វា អគ្គិំ អទំសុ. ថេរស្ស ចីវរេ អំសុមត្តម្បិ ន ឈាយិត្ថ. អយមស្សាយស្មតោ អនុបុព្ពសមាបត្តិវសេន បវត្តសមថានុភាវនិព្ពត្តត្តា សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ. យថាហ –

‘‘តេន ខោ បន, បាបិម, សមយេន កកុសន្ធោ ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ ហោតិ. កកុសន្ធស្ស ខោ បន, បាបិម, ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស វិធុរសញ្ជីវំ នាម សាវកយុគំ អហោសិ អគ្គំ ភទ្ទយុគំ. យាវតា បន, បាបិម, កកុសន្ធស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សាវកា. តេសុ ន ច កោចិ អាយស្មតា វិធុរេន សមសមោ ហោតិ យទិទំ ធម្មទេសនាយ. ឥមិនា ខោ ឯតំ, បាបិម, បរិយាយេន អាយស្មតោ វិធុរស្ស វិធុរោតេវ សមញ្ញា ឧទបាទិ. អាយស្មា បន, បាបិម, សញ្ជីវោ អរញ្ញគតោបិ រុក្ខមូលគតោបិ សុញ្ញាគារគតោបិ អប្បកសិរេនេវ សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ សមាបជ្ជតិ.

‘‘ភូតបុព្ពំ, បាបិម, អាយស្មា សញ្ជីវោ អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ សមាបន្នោ និសិន្នោ ហោតិ. អទ្ទសំសុ ខោ, បាបិម, គោបាលកា បសុបាលកា កស្សកា បថាវិនោ អាយស្មន្តំ សញ្ជីវំ អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ សមាបន្នំ, ទិស្វាន តេសំ ឯតទហោសិ – ‘អច្ឆរិយំ វត ភោ, អព្ភុតំ វត ភោ, អយំ សមណោ និសិន្នកោ កាលង្កតោ, ហន្ទ នំ ទហាមា’តិ.

‘‘អថ ខោ តេ, បាបិម, គោបាលកា បសុបាលកា កស្សកា បថាវិនោ តិណញ្ច កដ្ឋញ្ច គោមយញ្ច សំកឌ្ឍិត្វា អាយស្មតោ សញ្ជីវស្ស កាយេ ឧបចិនិត្វា អគ្គិំ ទត្វា បក្កមិំសុ. អថ ខោ, បាបិម, អាយស្មា សញ្ជីវោ តស្សា រត្តិយា អច្ចយេន តាយ សមាបត្តិយា វុដ្ឋហិត្វា ចីវរានិ បប្ផោដេត្វា បុព្ពណ្ហសមយំ និវាសេត្វា បត្តចីវរមាទាយ គាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. អទ្ទសំសុ ខោ តេ, បាបិម, គោបាលកា បសុបាលកា កស្សកា បថាវិនោ អាយស្មន្តំ សញ្ជីវំ បិណ្ឌាយ ចរន្តំ, ទិស្វាន នេសំ ឯតទហោសិ – ‘អច្ឆរិយំ វត ភោ, អព្ភុតំ វត ភោ, អយំ សមណោ និសិន្នកោវ កាលង្កតោ, ស្វាយំ បដិសញ្ជីវិតោ’តិ. ឥមិនា ខោ ឯវំ, បាបិម, បរិយាយេន អាយស្មតោ សញ្ជីវស្ស សញ្ជីវោតេវ សមញ្ញា ឧទបាទី’’តិ (ម. និ. ១.៥០៧).

ខាណុកោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ បន បកតិយាវ សមាបត្តិពហុលោ, សោ អញ្ញតរស្មិំ អរញ្ញេ រត្តិំ សមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសីទិ, បញ្ចសតា ចោរា ភណ្ឌកំ ថេនេត្វា គច្ឆន្តា ‘‘ឥទានិ អម្ហាកំ អនុបទំ គច្ឆន្តា នត្ថី’’តិ វិស្សមិតុកាមា ភណ្ឌកំ ឱរោបយមានា ‘‘ខាណុកោ អយ’’ន្តិ មញ្ញមានា ថេរស្សេវ ឧបរិ សព្ពភណ្ឌកានិ ឋបេសុំ. តេសំ វិស្សមិត្វា គច្ឆន្តានំ បឋមំ ឋបិតភណ្ឌកស្ស គហណកាលេ កាលបរិច្ឆេទវសេន ថេរោ វុដ្ឋាសិ. តេ ថេរស្ស ចលនាការំ ទិស្វា ភីតា វិរវិំសុ. ថេរោ ‘‘មា ភាយថ, ឧបាសកា, ភិក្ខុ អហ’’ន្តិ អាហ. តេ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា ថេរគតេន បសាទេន បព្ពជិត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ. តតោ បភុតិ ច ថេរោ ខាណុកោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ នាម អហោសិ. អយមេត្ថ បញ្ចហិ ភណ្ឌកសតេហិ អជ្ឈោត្ថដស្ស តស្សាយស្មតោ អាពាធាភាវោ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ.

ឧត្តរា (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៦២) បន ឧបាសិកា រាជគហេ មហាធនស្ស បុណ្ណស្ស សេដ្ឋិនោ ធីតា, កុមារិកកាលេយេវ សទ្ធិំ មាតាបិតូហិ សោតាបត្តិផលំ បត្តា, សា វយប្បត្តា រាជគហសេដ្ឋិនោ មហតា និពន្ធេន តស្ស បុត្តស្ស មិច្ឆាទិដ្ឋិកស្ស ទិន្នា. សា ពុទ្ធទស្សនាយ ធម្មស្សវនាយ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទានញ្ច ទាតុំ ធម្មញ្ច សោតុំ ឱកាសំ អលភមានា ឧបទ្ទុតា ហុត្វា តស្មិំយេវ នគរេ សិរិមំ នាម គណិកំ បក្កោសាបេត្វា ឱកាសករណត្ថមេវ បិតុ ឃរាវ អានីតានិ បញ្ចទសកហាបណសហស្សានិ តស្សា ទត្វា ‘‘ឥមេ កហាបណេ គហេត្វា ឥមំ អឌ្ឍមាសំ សេដ្ឋិបុត្តំ បរិចរាហី’’តិ តំ សាមិកស្ស អប្បេត្វា សយំ ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ ‘‘ឥមំ អឌ្ឍមាសំ ពុទ្ធទស្សនាទីនិ លភិស្សាមី’’តិ តុដ្ឋមានសា យាវ បវារណាយ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃំ និមន្តាបេត្វា អឌ្ឍមាសំ មហាទានំ អទាសិ, បច្ឆាភត្តំ មហានសេ ខជ្ជភោជ្ជាទីនិ សំវិទហាបេតិ. តស្សា សាមិកោ ‘‘ស្វេ បវារណា’’តិ សិរិមាយ សហ វាតបានេ ឋត្វា ពហិ ឱលោកេន្តោ តំ តថាវិចរន្តិំ សេទកិលិន្នំ ឆារិកាយ ឱកិណ្ណំ អង្គារមសិមក្ខិតំ ទិស្វា ‘‘អត្តនោ សម្បត្តិំ អភុញ្ជិត្វា កុសលំ នាម ករោតិ ពាលា’’តិ ហសិ. ឧត្តរាបិ តំ ឱលោកេត្វា ‘‘សម្បរាយត្ថំ កុសលំ ន ករោតិ ពាលោ’’តិ ហសិ.

សិរិមា ឧភិន្នម្បិ តំ កិរិយំ ទិស្វា ‘‘អហំ ឃរសាមិនី’’តិ មញ្ញមានា ឥស្សាបកតា ឧត្តរាយ កុជ្ឈិត្វា ‘‘ទុក្ខំ ឧប្បាទេស្សាមី’’តិ បាសាទា ឱតរតិ. ឧត្តរា តំ ញត្វា បីឋកេ និសីទិត្វា តំ មេត្តេន ចិត្តេន ផរិ. សិរិមា បាសាទា ឱរុយ្ហ មហានសំ បវិសិត្វា បូវបចនតោ ឧឡុង្កបូរំ បក្កុថិតំ សប្បិំ គហេត្វា តស្សា មត្ថកេ ឱកិរិ. តំ បទុមិនិបណ្ណេ សីតូទកំ វិយ វិនិវដ្ដេត្វា អគមាសិ. ទាសិយោ សិរិមំ ហត្ថេហិ បាទេហិ បោថេត្វា ភូមិយំ បាតេសុំ. ឧត្តរា មេត្តាឈានតោ វុដ្ឋាយ ទាសិយោ វារេសិ. សិរិមា ឧត្តរំ ខមាបេសិ. ឧត្តរា ‘‘ស្វេ សត្ថុ បុរតោ ខមាបេហី’’តិ វត្វា តាយ កាយវេយ្យាវដិកំ យាចិតាយ ព្យញ្ជនសម្បាទនំ អាចិក្ខិ. សា តំ សម្បាទេត្វា អត្តនោ បរិវារា បញ្ចសតា គណិកាយោ សសង្ឃំ សត្ថារំ បរិវិសិត្វា ‘‘ខមាបនសហាយិកា ហោថា’’តិ វត្វា បុនទិវសេ តថា តាហិ គណិកាហិ សទ្ធិំ សត្ថុ ភត្តកិច្ចាវសានេ សត្ថារំ វន្ទិត្វា ‘‘អហំ ភគវា ឧត្តរាយ អបរជ្ឈិំ, ខមតុ មេ ឧត្តរា’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘ខម, ឧត្តរេ’’តិ វត្វា ‘‘ខមាមិ, ភគវា’’តិ វុត្តេ ‘‘អក្កោធេន ជិនេ កោធ’’ន្តិអាទិកំ (ធ. ប. ២២៣) ធម្មំ ទេសេសិ. ឧត្តរា បុរេតរមេវ សាមិកញ្ច សស្សុសសុរេ ច សត្ថុ សន្តិកេ ឧបនេសិ. ទេសនាវសានេ តេ ច តយោ ជនា, សព្ពា ច គណិកាយោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសូតិ. ឯវំ ឧត្តរាយ ឧបាសិកាយ បក្កុថិតសប្បិនា បីឡាភាវោ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ.

សាមាវតី ឧបាសិកា នាម កោសម្ពិយំ ឧទេនស្ស រញ្ញោ អគ្គមហេសី. តស្ស ហិ រញ្ញោ បញ្ចសតបញ្ចសតឥត្ថិបរិវារា តិស្សោ អគ្គមហេសិយោ អហេសុំ. តាសំ សាមាវតី ភទ្ទិយនគរេ ភទ្ទិយសេដ្ឋិនោ ធីតា. បិតរិ កាលង្កតេ បិតុ សហាយកស្ស កោសម្ពិយំ ឃោសិតសេដ្ឋិនោ ឃរេ បញ្ចសតឥត្ថិបរិវារវឌ្ឍិតំ វយប្បត្តំ រាជា ទិស្វា សញ្ជាតសិនេហោ សបរិវារមត្តនោ ឃរំ នេត្វា អភិសេកដ្ឋានំ អទាសិ. ចណ្ឌបជ្ជោតស្ស រញ្ញោ ធីតា វាសុលទត្តា នាម ឯកា មហេសី. មាគណ្ឌិយព្រាហ្មណស្ស ធីតា ភគវតោ បាទបរិចារិកំ កត្វា បិតរា ទិយ្យមានា –

‘‘ទិស្វាន តណ្ហំ អរតិំ រគញ្ច, នាហោសិ ឆន្ទោ អបិ មេថុនស្មិំ;

កិមេវិទំ មុត្តករីសបុណ្ណំ, បាទាបិ នំ សម្ផុសិតុំ ន ឥច្ឆេ’’តិ. (សុ. និ. ៨៤១) –

ភគវតា ភាសិតំ គាថំ សុត្វា ភគវតិ អាឃាតំ ពន្ធិ. តស្សា មាតាបិតរោ មាគណ្ឌិយសុត្តទេសនាវសានេ អនាគាមិផលំ បត្វា បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិំសុ. តស្សា ចូឡបិតា មាគណ្ឌិយោ តំ កោសម្ពិំ នេត្វា រញ្ញោ អទាសិ. សា រញ្ញោ ឯកា មហេសី.

អថ ខោ ឃោសិតសេដ្ឋិ កុក្កុដសេដ្ឋិ បាវារិកសេដ្ឋីតិ តយោ សេដ្ឋិនោ លោកេ តថាគតុប្បាទំ សុត្វា ជេតវនំ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ធម្មំ សុត្វា សោតាបត្តិផលំ បត្វា អឌ្ឍមាសំ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ទត្វា សត្ថុ កោសម្ពិគមនំ អាយាចិត្វា កោសម្ពិំ គន្ត្វា ឃោសិតារាមោ កុក្កុដារាមោ បាវារិការាមោតិ តយោ ជនា តយោ អារាមេ ការាបេត្វា អនុបុព្ពេន តត្ថ អាគតំ សត្ថារំ បដិបាដិយា ឯកេកស្មិំ ទិវសេ ឯកេកស្មិំ វិហារេ វសាបេត្វា ឯកេកោ សសង្ឃស្ស ភគវតោ មហាទានមទាសិ. អថេកទិវសំ តេសំ ឧបដ្ឋាកោ សុមនោ នាម មាលាការោ សេដ្ឋិនោ អាយាចិត្វា សសង្ឃំ សត្ថារំ ភោជេតុំ អត្តនោ ឃរេ និសីទាបេសិ. តស្មិំ ខណេ សាមាវតិយា បរិចារិកា ខុជ្ជុត្តរា នាម ទាសី អដ្ឋ កហាបណេ គហេត្វា តស្ស ឃរំ អគមាសិ. សោ ‘‘សសង្ឃស្ស តាវ សត្ថុនោ បរិវេសនសហាយា ហោហី’’តិ អាហ. សា តថា កត្វា សត្ថុ ភត្តកិច្ចាវសានេ ធម្មទេសនំ សុត្វា សោតាបន្នា ហុត្វា អញ្ញទា ចត្តារោ កហាបណេ អត្តនោ អាទិយន្តី អទិន្នំ អាទិយិតុំ អភព្ពត្តា អដ្ឋហិ កហាបណេហិ បុប្ផានិ អាទាយ សាមាវតិយា ឧបនាមេសិ. តាយ បុប្ផានំ ពហុភាវការណំ បុដ្ឋា មុសា ភណិតុំ អភព្ពត្តា យថាសភាវំ អាហ. ‘‘អជ្ជ កស្មា ន គណ្ហី’’តិ វុត្តា ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ធម្មំ សុត្វា អមតំ សច្ឆាកាសិ’’ន្តិ អាហ. ‘‘អម្ម ឧត្តរេ, តំ ធម្មំ អម្ហាកម្បិ កថេហី’’តិ. ‘‘តេន ហិ មំ ន្ហាបេត្វា សុទ្ធំ វត្ថយុគំ ទត្វា ឧច្ចេ អាសនេ និសីទាបេត្វា សព្ពា នីចាសនេសុ និសីទថា’’តិ អាហ. តា សព្ពាបិ តថា ករិំសុ. សា សេខបដិសម្ភិទប្បត្តា អរិយសាវិកា ឯកំ វត្ថំ និវាសេត្វា ឯកំ ឧត្តរាសង្គំ កត្វា ពីជនិំ គហេត្វា តាសំ ធម្មំ ទេសេសិ. សាមាវតី ច បញ្ចសតា ច ឥត្ថិយោ សោតាបត្តិផលំ បាបុណិំសុ. តា សព្ពាបិ ខុជ្ជុត្តរំ វន្ទិត្វា ‘‘អម្ម, អជ្ជតោ បដ្ឋាយ វេយ្យាវច្ចំ អកត្វា អម្ហាកំ មាតុដ្ឋានេ អាចរិយដ្ឋានេ ច ឋត្វា សត្ថារា ទេសិតទេសិតំ ធម្មំ សុត្វា អម្ហាកំ កថេហី’’តិ អាហំសុ. សា តថា ករោន្តី អបរភាគេ តិបិដកធរា ហុត្វា សត្ថារា ពហុស្សុតានំ ឧបាសិកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបិតា អគ្គដ្ឋានំ លភិ. សាមាវតិមិស្សិកា ពុទ្ធស្ស ទស្សនំ បិហេន្តិ, ទសពលេ អន្តរវីថិំ បដិបន្នេ វាតបានេសុ អប្បហោន្តេសុ ភិត្តិំ ភិន្ទិត្វា សត្ថារំ ឱលោកេន្តិ, វន្ទនបូជនញ្ច ករោន្តិ.

មាគណ្ឌិយា តត្ថ គតា តានិ ឆិទ្ទានិ ទិស្វា តត្ថ ការណំ បុច្ឆន្តី សត្ថុ អាគតភាវំ ញត្វា ភគវតិ អាឃាតេន តាសម្បិ កុជ្ឈិត្វា ‘‘មហារាជ, សាមាវតិមិស្សិកានំ ពហិទ្ធា បត្ថនា អត្ថិ, ភិត្តិំ ភិន្ទិត្វា សមណំ គោតមំ ឱលោកេន្តិ, កតិបាហេន តំ មារេស្សន្តី’’តិ រាជានំ អាហ. រាជា ឆិទ្ទានិ ទិស្វាបិ តស្សា វចនំ ន សទ្ទហិ, ឧទ្ធច្ឆិទ្ទកវាតបានានិ ការាបេសិ. បុន មាគណ្ឌិយា រាជានំ តាសុ ភិន្ទិតុកាមា អដ្ឋ សជីវកុក្កុដេ អាហរាបេត្វា ‘‘មហារាជ, តាសំ វីមំសនត្ថំ ឥមេ កុក្កុដេ មារេត្វា ‘មមត្ថាយ បចាហី’តិ បេសេហី’’តិ អាហ. រាជា តថា បេសេសិ. តាយ ‘‘បាណាតិបាតំ ន ករោមា’’តិ វុត្តេ បុន ‘‘តស្ស សមណស្ស គោតមស្ស បចិត្វា បេសេហី’’តិ អាហ. រញ្ញា តថា បេសិតេ មាគណ្ឌិយា អដ្ឋ មារិតកុក្កុដេ តថា វត្វា បេសេសិ. សាមាវតី បចិត្វា ទសពលស្ស បាហេសិ. មាគណ្ឌិយា តេនបិ រាជានំ កោបេតុំ នាសក្ខិ.

រាជា បន តីសុ មហេសីសុ ឯកេកិស្សា វសនដ្ឋានេ សត្ត សត្ត ទិវសានិ វសតិ. រាជា អត្តនោ គមនដ្ឋានំ ហត្ថិកន្តវីណំ អាទាយ គច្ឆតិ. មាគណ្ឌិយា រញ្ញោ សាមាវតិយា បាសាទគមនកាលេ ទាឋា អគទេន ធោវាបេត្វា វេឡុបព្ពេ បក្ខិបាបេត្វា ឯកំ កណ្ហសប្បបោតកំ អាហរាបេត្វា អន្តោវីណាយ បក្ខិបិត្វា មាលាគុឡកេន ឆិទ្ទំ បិទហិ. តំ រញ្ញោ តត្ថ គតកាលេ អបរាបរំ វិចរន្តី វិយ ហុត្វា វីណាឆិទ្ទតោ មាលាគុឡកំ អបនេសិ. សប្បោ និក្ខមិត្វា បស្សសន្តោ ផណំ កត្វា សយនបិដ្ឋេ និបជ្ជិ. សា អាហ – ‘‘ធី សប្បោ’’តិ មហាសទ្ទមកាសិ. រាជា សប្បំ ទិស្វា កុជ្ឈិ. សាមាវតី រញ្ញោ កុទ្ធភាវំ ញត្វា បញ្ចន្នំ ឥត្ថិសតានំ សញ្ញមទាសិ ‘‘អជ្ជ ឱធិសកមេត្តាផរណេន រាជានំ ផរថា’’តិ. សយម្បិ តថា អកាសិ. រាជា សហស្សថាមធនុំ អាទាយ ជិយំ បោឋេត្វា សាមាវតិំ ធុរេ កត្វា សព្ពា តា ឥត្ថិយោ បដិបាដិយា ឋបាបេត្វា វិសបីតំ ខុរប្បំ សន្នយ្ហិត្វា ធនុំ បូរេត្វា អដ្ឋាសិ. ខុរប្បំ នេវ ខិបិតុំ, ន ឱរោបិតុំ សក្កោតិ, គត្តេហិ សេទា មុច្ចន្តិ, សរីរំ វេធតិ, មុខតោ ខេឡោ បតតិ, គណ្ហិតព្ពគហណំ ន បស្សតិ, អថ នំ សាមាវតី ‘‘កិំ, មហារាជ, កិលមសី’’តិ អាហ. ‘‘អាម, ទេវិ, កិលមាមិ, អវស្សយោ មេ ហោហី’’តិ. ‘‘សាធុ, មហារាជ, ខុរប្បំ បថវីមុខំ ករោហី’’តិ. រាជា តថា អកាសិ. សា ‘‘រញ្ញោ ហត្ថតោ ខុរប្បំ មុច្ចតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ. តស្មិំ ខណេ ខុរប្បំ មុច្ចិ. រាជា តំខណញ្ញេវ ឧទកេ និមុជ្ជិត្វា អល្លវត្ថោ អល្លកេសោ សាមាវតិយា បាទេសុ និបតិត្វា ‘‘ខម, ទេវិ, មយ្ហំ –

‘សម្មុយ្ហាមិ បមុយ្ហាមិ, សព្ពា មុយ្ហន្តិ មេ ទិសា;

សាមាវតី មំ តាយស្សុ, ត្វញ្ច មេ សរណំ ភវា’’’តិ. – អាហ;

សាមាវតី –

‘‘មា មំ ត្វំ សរណំ គច្ឆ, យមហំ សរណំ គតា;

សរណំ គច្ឆ តំ ពុទ្ធំ, ត្វញ្ច មេ សរណំ ភវា’’តិ. –

អាហ. រាជា ‘‘តេន ហិ តំ សរណំ គច្ឆាមិ សត្ថារញ្ច, វរញ្ច តេ ទម្មី’’តិ អាហ. សា ‘‘វរោ គហិតោ ហោតុ, មហារាជា’’តិ អាហ. រាជា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា សរណំ គន្ត្វា និមន្តេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា ‘‘សាមាវតិំ វរំ គណ្ហាហី’’តិ អាហ. ‘‘សាធុ, មហារាជ, ឥមំ មេ វរំ ទេហិ, សត្ថា បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ ឥធាគច្ឆតុ, ធម្មំ សោស្សាមី’’តិ អាហ. រាជា សត្ថារំ វន្ទិត្វា ‘‘ភន្តេ, បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ និពទ្ធំ ឥធាគច្ឆថ, សាមាវតិមិស្សិកា ‘ធម្មំ សោស្សាមា’តិ វទន្តី’’តិ អាហ. សត្ថា ‘‘មហារាជ, ពុទ្ធានំ នាម ឯកដ្ឋានំ និពទ្ធំ គន្តុំ ន វដ្ដតិ, មហាជនោបិ បច្ចាសីសតី’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, ភិក្ខូ អាណាបេថា’’តិ. សត្ថា អានន្ទត្ថេរំ អាណាបេសិ. ថេរោ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ អាទាយ និពទ្ធំ រាជកុលំ គច្ឆតិ. តាបិ ទេវីបមុខា ឥត្ថិយោ ថេរំ ភោជេត្វា ធម្មំ សុណិំសុ. សាមាវតិញ្ច សត្ថា មេត្តាវិហារីនំ ឧបាសិកានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសីតិ. ឯវំ រញ្ញោ ខុរប្បំ មុញ្ចិតុំ អវិសហនភាវោ សាមាវតិយា ឧបាសិកាយ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធីតិ. ឯត្ថ ច អវេច្ចប្បសាទេន វា ឱកប្បនបសាទេន វា រតនត្តយសរណគមនេន វា រតនត្តយំ ឧបាសតីតិ ឧបាសិកាតិ វុច្ចតីតិ.

១៧. អរិយិទ្ធិនិទ្ទេសេ អរិយា ឥទ្ធីតិ ចេតោវសិប្បត្តានំ ខីណាសវអរិយានំយេវ សម្ភវតោ អរិយា ឥទ្ធីតិ វុច្ចតីតិ. ឥធ ភិក្ខូតិ ឥមស្មិំ សាសនេ ខីណាសវោ ភិក្ខុ. អនិដ្ឋេ វត្ថុស្មិន្តិ អារម្មណបកតិយា អមនាបេ វត្ថុស្មិំ សត្តេ វា សង្ខារេ វា. មេត្តាយ វា ផរតីតិ សត្តោ ចេ ហោតិ, មេត្តាភាវនាយ ផរតិ. ធាតុតោ វា ឧបសំហរតីតិ សង្ខារោ ចេ ហោតិ, ‘‘ធាតុមត្ត’’ន្តិ ធាតុមនសិការំ ឧបសំហរតិ. សត្តេបិ ធាតូបសំហារោ វដ្ដតិ. អសុភាយ វា ផរតីតិ សត្តោ ចេ, អសុភភាវនាយ ផរតិ. អនិច្ចតោ វា ឧបសំហរតីតិ សង្ខារោ ចេ, ‘‘អនិច្ច’’ន្តិ មនសិការំ ឧបសំហរតិ. តទុភយន្តិ តំ ឧភយំ. ឧបេក្ខកោតិ ឆឡង្គុបេក្ខាយ ឧបេក្ខកោ. សតោតិ សតិវេបុល្លប្បត្តត្តា. សម្បជានោតិ បញ្ញាយ សម្បជានការិត្តា. ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វាតិ ការណវសេន ចក្ខូតិ លទ្ធវោហារេន រូបទស្សនសមត្ថេន ចក្ខុវិញ្ញាណេន រូបំ ទិស្វា. បោរាណា បនាហុ – ‘‘ចក្ខុ រូបំ ន បស្សតិ អចិត្តកត្តា, ចិត្តំ ន បស្សតិ អចក្ខុកត្តា, ទ្វារារម្មណសង្ឃដ្ដនេ បន បសាទវត្ថុកេន ចិត្តេន បស្សតិ. ឦទិសី បនេសា ‘ធនុនា វិជ្ឈតី’តិអាទីសុ វិយ សសម្ភារកថា នាម ហោតិ. តស្មា ចក្ខុវិញ្ញាណេន រូបំ ទិស្វាតិ អយមេត្ថ អត្ថោ’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៣៥២). អថ វា ចក្ខុនា ករណភូតេន រូបំ ទិស្វាតិ អត្ថោ. នេវ សុមនោ ហោតីតិ គេហសិតសោមនស្សបដិក្ខេបោ, ន កិរិយភូតាយ សោមនស្សវេទនាយ. ន ទុម្មនោតិ សព្ពទោមនស្សបដិក្ខេបោ. ឧបេក្ខកោ វិហរតីតិ ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណាបាថេ បរិសុទ្ធបកតិភាវាវិជហនាការភូតាយ ឆសុ ទ្វារេសុ បវត្តនតោ ‘‘ឆឡង្គុបេក្ខា’’តិ លទ្ធនាមាយ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាយ ឧបេក្ខកោ វិហរតិ. សោតេន សទ្ទំ សុត្វាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

១៨. កម្មវិបាកជិទ្ធិនិទ្ទេសេ សព្ពេសំ បក្ខីនន្តិ សព្ពេសំ បក្ខិជាតានំ ឈានាភិញ្ញា វិនាយេវ អាកាសេន គមនំ. តថា សព្ពេសំ ទេវានំ អាកាសគមនំ ទស្សនាទីនិ ច. ឯកច្ចានំ មនុស្សានន្តិ បឋមកប្បិកានំ មនុស្សានំ. ឯកច្ចានំ វិនិបាតិកានន្តិ បិយង្ករមាតា បុនព្ពសុមាតា ផុស្សមិត្តា ធម្មគុត្តាតិឯវមាទីនំ សុខសមុស្សយតោ វិនិបតិតត្តា វិនិបាតិកានំ អញ្ញេសញ្ច បេតានំ នាគសុបណ្ណានញ្ច អាកាសគមនាទិកំ កម្មវិបាកជា ឥទ្ធិ.

បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិនិទ្ទេសេ រាជាតិ ធម្មេន បរេសំ រញ្ជនតោ រាជា. រតនចក្កំ វត្តេតីតិ ចក្កវត្តី. វេហាសំ គច្ឆតីតិ អច្ចន្តសំយោគត្ថេ ឧបយោគវចនំ. ចតុរង្គិនិយាតិ ហត្ថិអស្សរថបត្តិសង្ខាតចតុអង្គវតិយា. សេនាតិ តេសំ សមូហមត្តមេវ. អន្តមសោតិ ហេដ្ឋិមន្តតោ. អស្សពន្ធា នាម អស្សានំ រក្ខកា. គោបុរិសា នាម គុន្នំ រក្ខកា. ឧបាទាយាតិ អវិស្សជ្ជេត្វា. ឯវំ តេសំ វេហាសគមនញ្ច បុញ្ញវតោ ឥទ្ធីតិ អត្ថោ.

ជោតិកស្ស គហបតិស្ស បុញ្ញវតោ ឥទ្ធីតិ ជោតិកោ នាម បុព្ពេ បច្ចេកពុទ្ធេសុ កតាធិការោ រាជគហនគរេ សេដ្ឋិ. តស្ស កិរ ជាតទិវសេ សកលនគរេ សព្ពាវុធានិ ជលិំសុ, សព្ពេសំ កាយារុឡ្ហានិ អាភរណានិបិ បជ្ជលិតានិ វិយ ឱភាសំ មុញ្ចិំសុ, នគរំ ឯកបជ្ជោតំ អហោសិ. អថស្ស នាមគ្គហណទិវសេ សកលនគរស្ស ឯកជោតិភូតត្តា ជោតិកោតិ នាមំ ករិំសុ. អថស្ស វយប្បត្តកាលេ គេហករណត្ថាយ ភូមិតលេ សោធិយមានេ សក្កោ ទេវរាជា អាគន្ត្វា សោឡសករីសមត្តេ ឋានេ បថវិំ ភិន្ទិត្វា សត្តរតនមយំ សត្តភូមិកំ បាសាទំ ឧដ្ឋាបេសិ, បាសាទំ បរិក្ខិបិត្វា សត្តរតនមយេ សត្តទ្វារកោដ្ឋកយុត្តេ សត្តបាការេ ឧដ្ឋាបេសិ, បាការបរិយន្តេ ចតុសដ្ឋិ កប្បរុក្ខេ ឧដ្ឋាបេសិ, បាសាទស្ស ចតូសុ កណ្ណេសុ យោជនិកតិគាវុតិកទ្វិគាវុតិកឯកគាវុតិកា ចតស្សោ និធិកុម្ភិយោ ឧដ្ឋាបេសិ. បាសាទស្ស ចតូសុ កណ្ណេសុ តរុណតាលក្ខន្ធប្បមាណា ចតស្សោ សុវណ្ណមយា ឧច្ឆុយដ្ឋិយោ និព្ពត្តិំសុ. តាសំ មណិមយានិ បត្តានិ សុវណ្ណមយានិ បព្ពានិ អហេសុំ. សត្តសុ ទ្វារកោដ្ឋកេសុ ឯកេកស្មិំ ឯកទ្វិតិចតុបញ្ចឆសត្តយក្ខសហស្សបរិវារា សត្ត យក្ខា អារក្ខំ គណ្ហិំសុ.

ពិម្ពិសារមហារាជា បាសាទាទីនំ ឧដ្ឋានំ សុត្វា សេដ្ឋិឆត្តំ បហិណិ. សោ ជោតិកសេដ្ឋីតិ សកលជម្ពុទីបេ បាកដោ ហុត្វា ឧត្តរកុរុតោ ទេវតាហិ អានេត្វា សិរិគព្ភេ និសីទាបិតាយ ឯកញ្ច តណ្ឌុលនាឡិំ តយោ ច ជោតិបាសាណេ គហេត្វា អាគតាយ ភរិយាយ សទ្ធិំ តស្មិំ បាសាទេ មហាសម្បត្តិំ អនុភវន្តោ វសិ. តេសំ យាវជីវំ តាយ ឯកតណ្ឌុលនាឡិយា ភត្តំ បហោសិ. សចេ កិរ តេ សកដសតម្បិ តណ្ឌុលានំ បូរេតុកាមា ហោន្តិ, សា តណ្ឌុលនាឡិយេវ ហុត្វា តិដ្ឋតិ. ភត្តបចនកាលេ តណ្ឌុលេ ឧក្ខលិយំ បក្ខិបិត្វា តេសំ បាសាណានំ ឧបរិ ឋបេន្តិ. បាសាណា តាវទេវ បជ្ជលិត្វា ភត្តេ បក្កមត្តេ និព្ពាយន្តិ. តេនេវ សញ្ញាណេន ភត្តស្ស បក្កភាវំ ជានន្តិ. សូបេយ្យាទិបចនកាលេបិ ឯសេវ នយោ. ឯវំ តេសំ ជោតិបាសាណេហិ អាហារោ បច្ចតិ, មណិអាលោកេន វសន្តិ. អគ្គិស្ស វា ទីបស្ស វា ឱភាសមេវ ន ជានិំសុ. ជោតិកស្ស កិរ ឯវរូបា សម្បត្តីតិ សកលជម្ពុទីបេ បាកដោ អហោសិ. មហាជនោ យានាទីហិ ទស្សនត្ថាយ អាគច្ឆតិ. ជោតិកសេដ្ឋិ អាគតាគតានំ ឧត្តរកុរុតណ្ឌុលានំ ភត្តំ ទាបេតិ, ‘‘កប្បរុក្ខេហិ វត្ថាភរណានិ គណ្ហន្តូ’’តិ អាណាបេតិ, ‘‘គាវុតិកនិធិកុម្ភិយា មុខំ វិវរាបេត្វា យាបនមត្តំ គណ្ហន្តូ’’តិ អាណាបេតិ. សកលជម្ពុទីបវាសិកេសុ ធនំ គហេត្វា គច្ឆន្តេសុ និធិកុម្ភិយា អង្គុលមត្តម្បិ ឩនំ នាហោសីតិ អយមស្ស បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ.

ជដិលស្ស គហបតិស្ស បុញ្ញវតោ ឥទ្ធីតិ ជដិលោ នាម កស្សបស្ស ភគវតោ ធាតុចេតិយេ កតាធិការោ តក្កសិលាយំ សេដ្ឋិ. តស្ស កិរ មាតា ពារាណសិយំ សេដ្ឋិធីតា អភិរូបា អហោសិ. តំ បន្នរសសោឡសវស្សុទ្ទេសិកកាលេ អារក្ខនត្ថាយ សត្តភូមិកស្ស បាសាទស្ស ឧបរិតលេ វាសយិំសុ. តំ ឯកទិវសំ វាតបានំ វិវរិត្វា ពហិ ឱលោកិយមានំ អាកាសេន គច្ឆន្តោ វិជ្ជាធរោ ទិស្វា ឧប្បន្នសិនេហោ វាតបានេន បវិសិត្វា តាយ សទ្ធិំ សន្ថវមកាសិ. សា តេន គព្ភំ គណ្ហិ. អថ នំ ទាសី ទិស្វា ‘‘អម្ម, កិំ ឥទ’’ន្តិ វត្វា ‘‘ហោតុ, កស្សចិ មា អាចិក្ខី’’តិ វុត្តា ភយេន តុណ្ហី អហោសិ. សាបិ ទសមេ មាសេ បុត្តំ វិជាយិត្វា នវភាជនំ អាហរាបេត្វា តត្ថ តំ ទារកំ និបជ្ជាបេត្វា តំ ភាជនំ បិទហិត្វា ឧបរិ បុប្ផទាមានិ ឋបេត្វា ‘‘ឥមំ សីសេន ឧក្ខិបិត្វា គន្ត្វា គង្គាយ វិស្សជ្ជេហិ, ‘កិំ ឥទ’ន្តិ ច បុដ្ឋា ‘អយ្យាយ មេ ពលិកម្ម’ន្តិ វទេយ្យាសី’’តិ ទាសិំ អាណាបេសិ. សា តថា អកាសិ. ហេដ្ឋាគង្គាយបិ ទ្វេ ឥត្ថិយោ ន្ហាយមានា តំ ភាជនំ ឧទកេន អាហរិយមានំ ទិស្វា ឯកា ‘‘មយ្ហេតំ ភាជន’’ន្តិ អាហ. ឯកា ‘‘យំ ឯតស្ស អន្តោ, តំ មយ្ហ’’ន្តិ វត្វា ភាជនេ សម្បត្តេ តំ អាទាយ ថលេ ឋបេត្វា វិវរិត្វា ទារកំ ទិស្វា ឯកា ‘‘មម ភាជន’’ន្តិ វុត្តត្តា ‘‘ទារកោ មមេវ ហោតី’’តិ អាហ. ឯកា ‘‘យំ ភាជនស្ស អន្តោ, តំ មមា’’តិ វុត្តត្តា ‘‘មម ទារកោ’’តិ អាហ. តា វិវទមានា វិនិច្ឆយំ គន្ត្វា អមច្ចេសុ វិនិច្ឆិតុំ អសក្កោន្តេសុ រញ្ញោ សន្តិកំ អគមំសុ. រាជា តាសំ វចនំ សុត្វា ‘‘ត្វំ ទារកំ គណ្ហ, ត្វំ ភាជន’’ន្តិ អាហ. យាយ បន ទារកោ លទ្ធោ, សា មហាកច្ចាយនត្ថេរស្ស ឧបដ្ឋាយិកា ហោតិ. សា តំ ទារកំ ‘‘ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពាជេស្សាមី’’តិ បោសេសិ. តស្ស ជាតទិវសេ គព្ភមលស្ស ធោវិត្វា អនបនីតត្តា កេសា ជដិតា ហុត្វា អដ្ឋំសុ. តេនស្ស ជដិលោតេវ នាមំ អកំសុ.

តស្ស បទសា វិចរណកាលេ ថេរោ តំ គេហំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. ឧបាសិកា ថេរំ និសីទាបេត្វា អាហារមទាសិ. ថេរោ ទារកំ ទិស្វា ‘‘ឧបាសិកេ, ទារកោ តេ លទ្ធោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, ភន្តេ, ឥមាហំ តុម្ហាកំ សន្តិកេ បព្ពាជេស្សន្តិ បោសេសិ’’ន្តិ អាហ. ថេរោ ‘‘សាធូ’’តិ តំ អាទាយ គច្ឆន្តោ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឥមស្ស គិហិសម្បត្តិំ អនុភវិតុំ បុញ្ញកម្ម’’ន្តិ ឱលោកេន្តោ ‘‘មហាបុញ្ញោ សត្តោ មហាសម្បត្តិំ អនុភវិស្សតិ, ទហរោ ឯវ ច តាវ, ញាណម្បិ តាវស្ស បរិបាកំ ន គច្ឆតី’’តិ ចិន្តេត្វា តំ អាទាយ តក្កសិលាយំ ឯកស្ស ឧបដ្ឋាកស្ស គេហំ អគមាសិ. សោ ថេរំ វន្ទិត្វា ឋិតោ ទារកំ ទិស្វា ‘‘ទារកោ, ភន្តេ, លទ្ធោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អាម, ឧបាសក, បព្ពជិស្សតិ, ទហរោ តាវ តវ សន្តិកេ ហោតូ’’តិ. សោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ តំ បុត្តដ្ឋានេ ឋបេត្វា បដិជគ្គិ. តស្ស បន គេហេ ទ្វាទស វស្សានិ ភណ្ឌកំ ឧស្សន្នំ ហោតិ. សោ គាមន្តរំ គច្ឆន្តោ សព្ពម្បិ តំ ភណ្ឌកំ អាបណំ អាហរិត្វា តស្ស តស្ស ភណ្ឌកស្ស មូលំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច ឯត្តកំ នាម ធនំ គហេត្វា ទទេយ្យាសី’’តិ វត្វា បក្កាមិ.

តំ ទិវសំ នគរបរិគ្គាហិកា ទេវតា អន្តមសោ ជីរកមរិចមត្តកេនាបិ អត្ថិកេ តស្សេវ អាបណាភិមុខេ ករិំសុ. សោ ទ្វាទស វស្សានិ ឧស្សន្នភណ្ឌកំ ឯកទិវសេនេវ វិក្កិណិ. កុដុម្ពិកោ អាគន្ត្វា អាបណេ កិញ្ចិ អទិស្វា ‘‘សព្ពំ តេ, តាត, ភណ្ឌកំ នាសិត’’ន្តិ អាហ. ‘‘ន នាសិតំ, តាត, សព្ពំ តុម្ហេហិ វុត្តនយេន វិក្កិណិតំ, ឥទំ អសុកស្ស មូលំ, ឥទំ អសុកស្ស មូល’’ន្តិ សព្ពមូលំ តស្សេវ អប្បេសិ. កុដុម្ពិកោ បសីទិត្វា ‘‘អនគ្ឃោ បុរិសោ យត្ថ កត្ថចិ ជីវិតុំ សមត្ថោ’’តិ អត្តនោ វយប្បត្តំ ធីតរំ តស្ស ទត្វា ‘‘គេហមស្ស ករោថា’’តិ បុរិសេ អាណាបេត្វា និដ្ឋិតេ គេហេ ‘‘គច្ឆថ តុម្ហេ, អត្តនោ គេហេ វសថា’’តិ អាហ. អថស្ស គេហបវិសនកាលេ ឯកេន បាទេន ឧម្មារេ អក្កន្តមត្តេ គេហស្ស បច្ឆិមភាគេ ភូមិដ្ឋានេ អសីតិហត្ថោ សុវណ្ណបព្ពតោ ឧដ្ឋហិ. រាជា កិរ ជដិលស្ស គេហេ ភូមិំ ភិន្ទិត្វា សុវណ្ណបព្ពតោ ឧដ្ឋិតោតិ សុត្វា តស្ស សេដ្ឋិឆត្តំ បេសេសិ. សោ ជដិលសេដ្ឋិ នាម អហោសីតិ អយមស្ស បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ.

មេណ្ឌកស្ស សេដ្ឋិស្ស បុញ្ញវតោ ឥទ្ធីតិ (មហាវ. ២៩៦) មេណ្ឌកោ នាម វិបស្សិម្ហិ ភគវតិ កតាធិការោ មគធរដ្ឋេ ភទ្ទិយនគរេ សេដ្ឋិ. តស្ស កិរ បច្ឆិមគេហេ អដ្ឋករីសមត្តេ ឋានេ ហត្ថិអស្សឧសភប្បមាណា សុវណ្ណមេណ្ឌកា បថវិំ ភិន្ទិត្វា បិដ្ឋិយា បិដ្ឋិំ បហរមានា ឧដ្ឋហិំសុ, តេសំ មុខេសុ បញ្ចវណ្ណានំ សុត្តានំ គេណ្ឌុកា បក្ខិត្តា ហោន្តិ. សប្បិតេលមធុផាណិតាទីហិ ច វត្ថច្ឆាទនហិរញ្ញសុវណ្ណាទីហិ ច អត្ថេ សតិ តេសំ មុខតោ គេណ្ឌុកំ អបនេន្តិ. ឯកស្សបិ មេណ្ឌកស្ស មុខតោ សកលជម្ពុទីបវាសីនំ បហោនកំ សប្បិតេលមធុផាណិតវត្ថច្ឆាទនហិរញ្ញសុវណ្ណំ និក្ខមតិ. តតោ បដ្ឋាយេស មេណ្ឌកសេដ្ឋីតិ បញ្ញាយីតិ អយមស្ស បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ.

ឃោសិតស្ស គហបតិស្ស បុញ្ញវតោ ឥទ្ធីតិ ឃោសិតោ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៦០-២៦១) នាម បច្ចេកសម្ពុទ្ធេ កតាធិការោ សក្ករដ្ឋេ កោសម្ពិយំ សេដ្ឋិ. សោ កិរ ទេវលោកតោ ចវិត្វា កោសម្ពិយំ នគរសោភិនិយា កុច្ឆិស្មិំ និព្ពត្តិ. សា តំ វិជាតទិវសេ សុប្បេ សយាបេត្វា សង្ការកូដេ ឆឌ្ឌាបេសិ. ទារកំ កាកសុនខា បរិវារេត្វា និសីទិំសុ. ឯកោ បុរិសោ តំ ទិស្វាវ បុត្តសញ្ញំ បដិលភិត្វា ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ គេហំ នេសិ. តទា កោសម្ពិកសេដ្ឋិ បុរោហិតំ ទិស្វា ‘‘កិំ, អាចរិយ, អជ្ជ តេ តិថិករណនក្ខត្តាទយោ ឱលោកិតា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, មហាសេដ្ឋី’’តិ វុត្តេ ‘‘ជនបទស្ស កិំ ភវិស្សតី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឥមស្មិំ នគរេ អជ្ជ ជាតទារកោ ជេដ្ឋសេដ្ឋិ ភវិស្សតី’’តិ អាហ. តទា សេដ្ឋិនោ ភរិយា គរុគព្ភា ហោតិ, តស្មា សោ សីឃំ គេហំ បេសេសិ ‘‘គច្ឆ, ជានាហិ នំ វិជាតា វា, ន វា’’តិ. ‘‘ន វិជាតា’’តិ សុត្វា គេហំ គន្ត្វា កាឡិំ នាម ទាសិំ បក្កោសិត្វា សហស្សំ ទត្វា ‘‘គច្ឆ, ឥមស្មិំ នគរេ ឧបធារេត្វា អជ្ជ ជាតទារកំ គណ្ហិត្វា ឯហី’’តិ អាហ. សា ឧបធារេន្តី តំ គេហំ គន្ត្វា តំ ទារកំ តំ ទិវសំ ជាតំ ញត្វា សហស្សំ ទត្វា អានេត្វា សេដ្ឋិនោ ទស្សេសិ. សេដ្ឋិ ‘‘សចេ មេ ធីតា ជាយិស្សតិ, តាយ នំ សទ្ធិំ និវាសេត្វា សេដ្ឋិដ្ឋានស្ស សាមិកំ ករិស្សាមិ. សចេ បុត្តោ ជាយិស្សតិ, ឃាតេស្សាមិ ន’’ន្តិ ចិន្តេត្វា តំ គេហេ វឌ្ឍាបេសិ.

អថស្ស ភរិយា កតិបាហច្ចយេន បុត្តំ វិជាយិ. សេដ្ឋិ ‘‘ឥមស្មិំ អសតិ មម បុត្តោ សេដ្ឋិដ្ឋានំ លភិស្សតិ. ឥទានេវ នំ មារេតុំ វដ្ដតី’’តិ កាឡិំ អាមន្តេត្វា ‘‘គច្ឆ ជេ, វជតោ គុន្នំ និក្ខមនវេលាយ វជទ្វារមជ្ឈេ ឥមំ តិរិយំ និបជ្ជាបេហិ, គាវិយោ នំ មទ្ទិត្វា មារេស្សន្តិ, មទ្ទិតាមទ្ទិតភាវំ បនស្ស ញត្វា ឯហី’’តិ អាហ. សា គន្ត្វា គោបាលកេន វជទ្វារេ វិវដមត្តេយេវ តំ តថា និបជ្ជាបេសិ. គោគណជេដ្ឋកោ ឧសភោ អញ្ញស្មិំ កាលេ សព្ពបច្ឆា និក្ខមន្តោបិ តំទិវសំ សព្ពបឋមំ និក្ខមិត្វា ទារកំ ចតុន្នំ បាទានំ អន្តរេ កត្វា អដ្ឋាសិ. អនេកសតា គាវោ ឧសភស្ស ទ្វេ បស្សានិ ឃំសន្តិយោ និក្ខមិំសុ. គោបាលកោបិ ‘‘អយំ ឧសភោ បុព្ពេ សព្ពបច្ឆា និក្ខមតិ, អជ្ជ បន បឋមំ និក្ខមិត្វា ទ្វារមជ្ឈេ និច្ចលោវ ឋិតោ, កិំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា គន្ត្វា តស្ស ហេដ្ឋា និបន្នំ ទារកំ ទិស្វា បុត្តសិនេហំ បដិលភិត្វា ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ គេហំ នេសិ.

កាឡី គន្ត្វា សេដ្ឋិនា បុច្ឆិតា តមត្ថំ អារោចេត្វា ‘‘គច្ឆ, នំ បុន ឥមំ សហស្សំ ទត្វា អានេហី’’តិ វុត្តា បុន អានេត្វា អទាសិ. អថ នំ សេដ្ឋិ អាហ – ‘‘អម្ម កាឡិ, ឥមស្មិំ នគរេ បញ្ចសកដសតានិ បច្ចូសកាលេ ឧដ្ឋាយ វាណិជ្ជាយ គច្ឆន្តិ, ត្វំ ឥមំ នេត្វា ចក្កមគ្គេ និបជ្ជាបេហិ, គោណា វា នំ មទ្ទិស្សន្តិ, ចក្កំ វា ឆិន្ទិស្សតិ, បវត្តិញ្ចស្ស ញត្វា អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ. សា គន្ត្វា ចក្កមគ្គេ និបជ្ជាបេសិ. សាកដិកជេដ្ឋកោ បុរតោ អហោសិ. អថស្ស គោណា តំ ឋានំ បត្វា ធុរំ ឆឌ្ឌេសុំ, បុនប្បុនំ អារោបេត្វា បាជិយមានាបិ បុរតោ ន គច្ឆិំសុ. ឯវំ តស្ស តេហិ សទ្ធិំ វាយមន្តស្សេវ អរុណំ ឧដ្ឋហិ. សោ ‘‘កិំ នាម គោណា ករិំសូ’’តិ មគ្គំ ឱលោកេន្តោ ទារកំ ទិស្វា ‘‘ភារិយំ វត កម្ម’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ តុដ្ឋមានសោ តំ គេហំ នេសិ.

កាឡីបិ គន្ត្វា សេដ្ឋិនា បុច្ឆិតា តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘គច្ឆ, នំ បុន សហស្សំ ទត្វា អានេហី’’តិ វុត្តា តថា អកាសិ. អថ នំ សេដ្ឋិ អាហ – ‘‘ឥទានិ នំ អាមកសុសានំ នេត្វា គច្ឆន្តរេ និបជ្ជាបេហិ, តត្ថ សុនខាទីហិ ខាទិតោ, អមនុស្សេន វា បហដោ មរិស្សតិ, មតាមតភាវញ្ចស្ស ជានិត្វា អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ. សា តំ នេត្វា តត្ថ និបជ្ជាបេត្វា ឯកមន្តេ អដ្ឋាសិ. តំ សុនខាទយោ វា អមនុស្សោ វា ឧបសង្កមិតុំ នាសក្ខិំសុ. អថេកោ អជបាលោ អជា គោចរំ នេន្តោ សុសានបស្សេន គច្ឆតិ. ឯកា អជា បណ្ណានិ ខាទមានា គច្ឆន្តរំ បវិសិត្វា ទារកំ ទិស្វា ជណ្ណុកេហិ ឋត្វា ទារកស្ស ថនំ អទាសិ. អជបាលកេន ‘‘ហេ ហេ’’តិ សទ្ទេ កតេបិ ន និក្ខមិ. សោ ‘‘យដ្ឋិយា នំ បហរិត្វា នីហរិស្សាមី’’តិ គច្ឆន្តរំ បវិដ្ឋោ ជណ្ណុកេហិ ឋត្វា ទារកំ ខីរំ បាយន្តិំ ទិស្វា ទារកេ បុត្តសិនេហំ បដិលភិត្វា ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ អាទាយ បក្កាមិ.

កាឡី គន្ត្វា សេដ្ឋិនា បុច្ឆិតា តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘គច្ឆ, នំ បុន សហស្សំ ទត្វា អានេហី’’តិ វុត្តា តថា អកាសិ. អយ នំ សេដ្ឋិ អាហ – ‘‘អម្ម, ឥមំ អាទាយ ចោរបបាតបព្ពតំ អភិរុហិត្វា បបាតេ ខិប, បព្ពតកុច្ឆិយំ បដិហញ្ញមានោ ខណ្ឌាខណ្ឌិកោ ហុត្វា ភូមិយំ បតិស្សតិ, មតាមតភាវញ្ចស្ស ញត្វា អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ. សា តំ តថា នេត្វា បព្ពតមត្ថកេ ឋត្វា ខិបិ. តំ ខោ បន បព្ពតកុច្ឆិំ និស្សាយ មហាវេឡុគុម្ពោ បព្ពតានុសារេនេវ វឌ្ឍិ, តស្ស មត្ថកំ ឃនជាតោ ជិញ្ជុកគុម្ពោ អវត្ថរិ. ទារកោ បតន្តោ កោជវេ វិយ តស្មិំ បតិ. តំ ទិវសញ្ច នឡការជេដ្ឋកស្ស វេណុពលិ បត្តោ ហោតិ. សោ បុត្តេន សទ្ធិំ គន្ត្វា តំ វេឡុគុម្ពំ ឆិន្ទិតុំ អារភិ. តស្មិំ ចលិតេ ទារកោ សទ្ទមកាសិ. សោ ទារកសទ្ទោ វិយាតិ ឯកេន បស្សេន អភិរុហិត្វា តំ ទិស្វា ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ តុដ្ឋចិត្តោ អាទាយ គតោ. កាឡី គន្ត្វា សេដ្ឋិនា បុច្ឆិតា តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘គច្ឆ, នំ បុន សហស្សំ ទត្វា អានេហី’’តិ វុត្តា តថា អកាសិ.

សេដ្ឋិនោ ឥទញ្ចិទញ្ច ករោន្តស្សេវ ទារកោ វឌ្ឍិតោ. មហាឃោសវចនត្តា ចស្ស ឃោសិតោតេវ នាមំ អហោសិ. សោ សេដ្ឋិនោ អក្ខិម្ហិ កណ្ដកោ វិយ ខាយិ, ឧជុកំ ឱលោកេតុម្បិ ន វិសហិ. អថស្ស មរណូបាយំ ចិន្តេន្តោ អត្តនោ កុម្ភការស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តស្ស ‘‘កទា អាវាបំ អាលិម្បេស្សសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ស្វេ’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ ឥទំ សហស្សំ គណ្ហិត្វា មមេកំ កម្មំ ករោហី’’តិ អាហ. ‘‘កិំ សាមី’’តិ? ‘‘ឯកោ មេ អវជាតបុត្តោ អត្ថិ, តំ តវ សន្តិកំ បេសិស្សាមិ, អថ នំ គព្ភំ បវេសេត្វា តិណ្ហាយ វាសិយា ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ឆិន្ទិត្វា ចាដិយំ បក្ខិបិត្វា អាវាបេ បវេសេយ្យាសីតិ. ឥទំ តេ សហស្សំ សច្ចការសទិសំ, ឧត្តរិំ បន តេ កត្តព្ពយុត្តកំ បច្ឆា ករិស្សាមី’’តិ. កុម្ភការោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ.

សេដ្ឋិ បុនទិវសេ ឃោសិតំ បក្កោសិត្វា ‘‘ហិយ្យោ មយា កុម្ភការោ ឯកំ កម្មំ អាណត្តោ, ឯហិ, ត្វំ តាត, តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឯវំ វទេហិ ‘ហិយ្យោ កិរ មេ បិតរា អាណត្តំ កម្មំ និប្ផាទេហី’’’តិ បហិណិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ អគមាសិ. តំ តត្ថ គច្ឆន្តំ ឥតរោ សេដ្ឋិនោ បុត្តោ ទារកេហិ សទ្ធិំ គុឡកកីឡំ កីឡន្តោ ទិស្វា បក្កោសិត្វា ‘‘កុហិំ គច្ឆសី’’តិ បុច្ឆិត្វា បិតុ សាសនំ គហេត្វា ‘‘កុម្ភការស្ស សន្តិក’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘អហំ តត្ថ គមិស្សាមិ, ឥមេ មំ ទារកា ពហុលក្ខំ ជិនិំសុ, តំ មេ បដិជិនិត្វា ទេហី’’តិ អាហ. ‘‘អហំ បិតុ ភាយាមី’’តិ. ‘‘មា ភាយិ, ភាតិក, អហំ តំ សាសនំ ហរិស្សាមី’’តិ. ‘‘ពហូហិ ជិតោ យាវាហំ អាគច្ឆាមិ, តាវ មេ លក្ខំ បដិជិនាហី’’តិ. ឃោសិតោ កិរ គុឡកកីឡាយំ ឆេកោ, តេន នំ ឯវំ និពន្ធិ. សោបិ តំ ‘‘តេន ហិ គន្ត្វា កុម្ភការំ វទេហិ ‘បិតរា កិរ មេ ហិយ្យោ ឯកំ កម្មំ អាណត្តំ, តំ និប្ផាទេហី’’’តិ ឧយ្យោជេសិ. សោ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តថា អវច. អថ នំ កុម្ភការោ សេដ្ឋិនា វុត្តនិយាមេន មារេត្វា អាវាបេ ខិបិ. ឃោសិតោបិ ទិវសភាគំ កីឡិត្វា សាយន្ហសមយេវ គេហំ គន្ត្វា ‘‘កិំ, តាត, ន គតោសី’’តិ វុត្តេ អត្តនោ អគតការណញ្ច កនិដ្ឋស្ស គតការណញ្ច អារោចេសិ. សេដ្ឋិ ‘‘ធី ធី’’តិ មហាវិរវំ វិរវិត្វា សកលសរីរេ បក្កុថិតលោហិតោ វិយ ហុត្វា ‘‘អម្ភោ កុម្ភការ, មា នាសយិ, មា នាសយី’’តិ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តោ តស្ស សន្តិកំ អគមាសិ. កុម្ភការោ តំ តថា អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘សាមិ, មា សទ្ទំ ករិ, កម្មំ និប្ផន្ន’’ន្តិ អាហ. សោ បព្ពតេន វិយ មហន្តេន សោកេន អវត្ថដោ ហុត្វា អនប្បកំ ទោមនស្សំ បដិសំវេទេសិ.

ឯវំ សន្តេបិ បន សេដ្ឋិ តំ ឧជុកំ ឱលោកេតុំ ន សក្កោតិ. ‘‘កិន្តិ នំ មារេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ ‘‘មម គាមសតេ អាយុត្តកស្ស សន្តិកំ បេសេត្វា មារាបេស្សាមី’’តិ ឧបាយំ ទិស្វា ‘‘អយំ មេ អវជាតបុត្តោ, ឥមំ មារេត្វា វច្ចកូបេ ខិបតុ, ឯវញ្ច កតេ អហំ មាតុលស្ស កត្តព្ពយុត្តកំ ជានិស្សាមី’’តិ តស្ស បណ្ណំ លិខិត្វា ‘‘តាត ឃោសិត, អម្ហាកំ គាមសតេ អាយុត្តកោ អត្ថិ, ឥមំ បណ្ណំ ហរិត្វា តស្ស ទេហី’’តិ វត្វា បណ្ណំ តស្ស ទុស្សន្តេ ពន្ធិ. សោ បន អក្ខរសមយំ ន ជានាតិ. ទហរកាលតោ បដ្ឋាយ ហិ តំ មារាបេន្តោវ សេដ្ឋិ មារេតុំ នាសក្ខិ, កិំ អក្ខរសមយំ សិក្ខាបេស្សតិ. សោ អត្តនោ មរណបណ្ណមេវ ទុស្សន្តេ ពន្ធិត្វា និក្ខមន្តោ អាហ – ‘‘បាថេយ្យំ មេ, តាត, នត្ថី’’តិ. ‘‘បាថេយ្យេន កម្មំ នត្ថិ, អន្តរាមគ្គេ អសុកគាមេ នាម មម សហាយកោ សេដ្ឋិ អត្ថិ, តស្ស ឃរេ បាតរាសំ កត្វា បុរតោ គច្ឆា’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ បិតរំ វន្ទិត្វា និក្ខន្តោ តំ គាមំ បត្វា សេដ្ឋិឃរំ បុច្ឆិត្វា គន្ត្វា សេដ្ឋិជាយំ បស្សិ. ‘‘កុតោ អាគតោសី’’តិ ច វុត្តេ ‘‘អន្តោនគរតោ’’តិ អាហ. ‘‘កស្ស បុត្តោសី’’តិ? ‘‘តុម្ហាកំ សហាយសេដ្ឋិនោ, អម្មា’’តិ. ‘‘ត្វំសិ ឃោសិតោ នាមា’’តិ? ‘‘អាម, អម្មា’’តិ. តស្សា សហ ទស្សនេនេវ តស្មិំ បុត្តសិនេហោ ឧប្បជ្ជិ. សេដ្ឋិនោ បនេកា ធីតា អត្ថិ បន្នរសសោឡសវស្សុទ្ទេសិកា អភិរូបា បាសាទិកា, តំ រក្ខិតុំ ឯកមេវ បេសនការិកំ ទាសិំ ទត្វា សត្តភូមិកស្ស បាសាទស្ស ឧបរិមតលេ សិរិគព្ភេ វសាបេន្តិ. សេដ្ឋិធីតា តស្មិំ ខណេ តំ ទាសិំ អន្តរាបណំ បេសេសិ. អថ នំ សេដ្ឋិជាយា ទិស្វា ‘‘កុហិំ គច្ឆសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អយ្យធីតាយ បេសនេនា’’តិ វុត្តេ ‘‘ឥតោ តាវ ឯហិ, តិដ្ឋតុ បេសនំ, បុត្តស្ស មេ បីឋកំ អត្ថរិត្វា ឧទកំ អាហរិត្វា បាទេ ធោវិត្វា តេលំ មក្ខិត្វា សយនំ អត្ថរិត្វា ទេហិ, បច្ឆា បេសនំ ករិស្សសី’’តិ អាហ. សា តថា អកាសិ.

អថ នំ ចិរេនាគតំ សេដ្ឋិធីតា សន្តជ្ជេសិ. អថ នំ សា អាហ – ‘‘មា មេ កុជ្ឈិ, សេដ្ឋិបុត្តោ ឃោសិតោ អាគតោ, តស្ស ឥទញ្ចិទញ្ច កត្វា តត្ថ គន្ត្វា អាគតាម្ហី’’តិ. សេដ្ឋិធីតាយ ‘‘សេដ្ឋិបុត្តោ ឃោសិតោ’’តិ នាមំ សុត្វាវ បុព្ពសន្និវាសវសេន បេមំ ឆវិអាទីនិ ឆិន្ទិត្វា អដ្ឋិមិញ្ជំ អាហច្ច ឋិតំ. អថ នំ បុច្ឆិ ‘‘កុហិំ សោ អម្មា’’តិ? ‘‘សយនេ និបន្នោ និទ្ទាយតី’’តិ. ‘‘អត្ថិ បនស្ស ហត្ថេ កិញ្ចី’’តិ? ‘‘ទុស្សន្តេ បណ្ណំ អត្ថី’’តិ. សា ‘‘កិំ បណ្ណំ នុ ខោ ឯត’’ន្តិ តស្មិំ និទ្ទាយន្តេ មាតាបិតូនំ អញ្ញវិហិតតាយ អបស្សន្តានំ ឱតរិត្វា តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តំ បណ្ណំ មោចេត្វា អាទាយ អត្តនោ គព្ភំ បវិសិត្វា ទ្វារំ បិធាយ វាតបានំ វិវរិត្វា អក្ខរសមយេ កុសលតាយ តំ បណ្ណំ វាចេត្វា ‘‘អហោ វត ពាលោ អត្តនោ មរណបណ្ណំ ទុស្សន្តេ ពន្ធិត្វា វិចរតិ, សចេ មយា ន ទិដ្ឋំ អស្ស, នត្ថិ តស្ស ជីវិត’’ន្តិ. តំ បណ្ណំ ផាលេត្វា នាសេត្វា សេដ្ឋិស្ស វចនេន អបរំ បណ្ណំ លិខិ – ‘‘អយំ មម បុត្តោ ឃោសិតោ នាម, គាមសតតោ បណ្ណាការំ អាហរាបេត្វា ឥមស្ស ជនបទសេដ្ឋិនោ ធីតរា សទ្ធិំ មង្គលំ កត្វា អត្តនោ វសនគាមស្ស មជ្ឈេ ទ្វិភូមិកំ គេហំ ការេត្វា បាការបរិក្ខេបេន ចេវ បុរិសគុត្តីហិ ច សុសំវិហិតារក្ខំ ករោតុ, មយ្ហំ ឥទញ្ចិទញ្ច មយា កតន្តិ សាសនំ បេសេតុ. ឯវំ កតេ អហំ មាតុលស្ស កត្តព្ពយុត្តកំ ជានិស្សាមី’’តិ លិខិត្វា ច បណ្ណំ សង្ឃរិត្វា ទុស្សន្តេយេវស្ស ពន្ធិ.

សោ ទិវសភាគំ និទ្ទាយិត្វា ឧដ្ឋាយ ភុញ្ជិត្វា បក្កាមិ, បុនទិវសេ បាតោវ តំ គាមំ គន្ត្វា អាយុត្តកំ គាមកិច្ចំ ករោន្តមេវ បស្សិ. សោ តំ ទិស្វា ‘‘កិំ តាតា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘បិតរា មេ តុម្ហាកំ បណ្ណំ បេសិត’’ន្តិ វុត្តេ បណ្ណំ គហេត្វា វាចេត្វា តុដ្ឋមានសោ ‘‘បស្សថ, ភោ, មម សាមិនោ មយិ សិនេហំ កត្វា ជេដ្ឋបុត្តស្ស មង្គលំ ករោតូ’’តិ មម សន្តិកំ បហិណិ. ‘‘សីឃំ ទារុអាទីនិ អាហរថា’’តិ គហបតិកេ អាណាបេត្វា គាមមជ្ឈេ វុត្តប្បការំ គេហំ ការាបេត្វា គាមសតតោ បណ្ណាការំ អាហរាបេត្វា ជនបទសេដ្ឋិនោ ធីតរំ អានេត្វា មង្គលំ កត្វា សេដ្ឋិស្ស សាសនំ បហិណិ ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច មយា កត’’ន្តិ.

តំ សុត្វា សេដ្ឋិនោ ‘‘យំ ការេមិ, តំ ន ហោតិ. យំ ន ការេមិ, តំ ហោតី’’តិ មហន្តំ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជិ. បុត្តសោកេន សទ្ធិំ សោ សោកោ ឯកតោ ហុត្វា កុច្ឆិទាហំ ឧប្បាទេត្វា អតិសារំ ជនេសិ. សេដ្ឋិធីតាបិ ‘‘សចេ កោចិ សេដ្ឋិនោ សន្តិកា អាគច្ឆតិ, មម អកថេត្វា សេដ្ឋិបុត្តស្ស បឋមតរំ មា កថេថា’’តិ អាណាបេសិ. សេដ្ឋិបិ ខោ ‘‘ន ទានិ ទុដ្ឋបុត្តំ មម សាបតេយ្យស្ស សាមិកំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯកំ អាយុត្តកំ អាហ – ‘‘មាតុល, បុត្តំ មេ ទដ្ឋុកាមោម្ហិ, ឯកំ បាទមូលិកំ បេសេត្វា ឯកំ បណ្ណំ លិខិត្វា បេសេត្វា មម បុត្តំ បក្កោសាបេហី’’តិ. សោ ‘‘សាធូ’’តិ បណ្ណំ ទត្វា ឯកំ បុរិសំ បេសេសិ. សេដ្ឋិធីតា សេដ្ឋិស្ស ពលវគិលានកាលេ ឃោសិតកុមារំ អាទាយ អគមាសិ. សេដ្ឋិ កាលមកាសិ. រាជា បិតរិ កាលង្កតេ បិតរា ភុត្តភោគំ ទត្វា សព្ពសតេន សេដ្ឋិដ្ឋានំ អទាសិ. ឃោសិតសេដ្ឋិ នាម ហុត្វា មហាសម្បត្តិយំ ឋិតោ សេដ្ឋិធីតាយ កាឡិយា វចនេន អាទិតោ បដ្ឋាយ សត្តសុ ឋានេសុ អត្តនោ មរណមុត្តភាវំ ញត្វា ទេវសិកំ សតសហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា ទានំ បដ្ឋបេសីតិ. ឯវមស្ស សត្តសុ ឋានេសុ អរោគភាវោ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ. តត្ថ គហន្តិ គេហំ វុច្ចតិ, គហេ បតិ គហបតិ. មហាសាលកុលេ អធិបតិស្សេតំ នាមំ. កេសុចិ បោត្ថកេសុ ឃោសិតានន្តរំ មេណ្ឌកោ លិខិតោ.

បញ្ចន្នំ មហាបុញ្ញានំ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធីតិ ឯត្ថ បុញ្ញិទ្ធិ បញ្ចន្នំ មហាបុញ្ញានំ ទដ្ឋព្ពាតិ អត្ថោ. បញ្ច មហាបុញ្ញា នាម មេណ្ឌកសេដ្ឋិ, តស្ស ភរិយា ចន្ទបទុមា, បុត្តោ ធនញ្ចយសេដ្ឋិ, សុណិសា សុមនទេវី, ទោសោ បុណ្ណោ នាមាតិ ឥមេ បញ្ច ជនា បច្ចេកសម្ពុទ្ធេ កតាធិការា. តេសុ មេណ្ឌកសេដ្ឋិ អឌ្ឍតេរសានិ កោដ្ឋសតានិ សោធាបេត្វា សីសំ ន្ហាតោ ទ្វារេ និសីទិត្វា ឧទ្ធំ ឧល្លោកេតិ, អាកាសតោ រត្តសាលិធារា ឱបតិត្វា សព្ពកោដ្ឋេ បូរេតិ. តស្ស ភរិយា តណ្ឌុលំ ឯកនាឡិមត្តំ គហេត្វា ភត្តំ បចាបេត្វា ឯកស្មិំ សូបព្យញ្ជនកេ សូបំ ការេត្វា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា ទ្វារកោដ្ឋកេ បញ្ញត្តាសនេ និសីទិត្វា ‘‘សព្ពេ ភត្តេន អត្ថិកា អាគច្ឆន្តូ’’តិ ឃោសាបេត្វា បក្កោសាបេត្វា សុវណ្ណកដច្ឆុំ អាទាយ អាគតាគតានំ ឧបនីតភាជនានិ បូរេត្វា ទេតិ, សកលទិវសម្បិ ទេន្តិយា កដច្ឆុនា សកិំ គហិតដ្ឋានមត្តមេវ បញ្ញាយតិ. តស្ស បុត្តោ សីសំ ន្ហាតោ សហស្សត្ថវិកំ អាទាយ ‘‘កហាបណេហិ អត្ថិកា អាគច្ឆន្តូ’’តិ ឃោសាបេត្វា អាគតាគតានំ គហិតភាជនានិ បូរេត្វា ទេតិ. ថវិកាយ កហាបណសហស្សមេវ ហោតិ. តស្ស សុណិសា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា ចតុទោណិកំ វីហិបិដកំ អាទាយ អាសនេ និសិន្នា ‘‘ពីជភត្តេន អត្ថិកា អាគច្ឆន្តូ’’តិ ឃោសាបេត្វា អាគតាគតានំ គហិតភាជនានិ បូរេត្វា ទេតិ, បិដកំ យថាបូរិតមេវ ហោតិ. តស្ស ទាសោ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតោ សុវណ្ណយុគេ សុវណ្ណយោត្តេហិ គោណេ យោជេត្វា សុវណ្ណបតោទយដ្ឋិំ អាទាយ គោណានំ គន្ធបញ្ចង្គុលិកានិ ទត្វា វិសាណេសុ សុវណ្ណកោសកេ បដិមុញ្ចិត្វា ខេត្តំ គន្ត្វា បាជេតិ, ឥតោ តិស្សោ, ឥតោ តិស្សោ, មជ្ឈេ ឯកាតិ សត្ត សីតាយោ ភិជ្ជិត្វា គច្ឆន្តិ. ជម្ពុទីបវាសិនោ ភត្តពីជហិរញ្ញសុវណ្ណាទីសុ យថារុចិតំ សេដ្ឋិគេហតោយេវ គណ្ហិំសុ. អនុក្កមេន បន ភទ្ទិយនគរំ អនុប្បត្តេ ភគវតិ ភគវតោ ធម្មទេសនាយ បញ្ច មហាបុញ្ញា ច ធនញ្ចយសេដ្ឋិស្ស ធីតា វិសាខា ច សោតាបត្តិផលំ បាបុណិំសុ. អយំ បន នេសំ បញ្ចន្នំ មហាបុញ្ញានំ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ. សង្ខេបេន បន បរិបាកគតេ បុញ្ញសម្ភារេ ឥជ្ឈនកវិសេសោ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ.

វិជ្ជាមយិទ្ធិនិទ្ទេសេ ឥជ្ឈនាការំ គន្ធារិវិជ្ជំ វា ឧបចារសិទ្ធំ បត្ថិតសិទ្ធំ អញ្ញំ វា វិជ្ជំ ធារេន្តីតិ វិជ្ជាធរា. វិជ្ជំ បរិជប្បេត្វាតិ យថោបចារំ វិជ្ជំ មុខេន បរិវត្តេត្វា. សេសំ វុត្តត្ថមេវាតិ.

សម្មាបយោគិទ្ធិនិទ្ទេសេ ឥជ្ឈនាការមត្តំ បុច្ឆិត្វា អញ្ញស្ស វិសេសស្ស អភាវតោ ‘‘កតមា’’តិ អបុច្ឆិត្វា បការមត្តមេវ បុច្ឆន្តេន ‘‘កថ’’ន្តិ បុច្ឆា កតា, តថេវ ‘‘ឯវ’’ន្តិ និគមនំ កតំ. ឯត្ថ ច បដិបត្តិសង្ខាតស្សេវ សម្មាបយោគស្ស ទីបនវសេន បុរិមបាឡិសទិសាវ បាឡិ អាគតា. អដ្ឋកថាយំ បន សកដព្យូហាទិករណវសេន យំកិញ្ចិ សំវិទហនំ យំកិញ្ចិ សិប្បកម្មំ យំកិញ្ចិ វេជ្ជកម្មំ តិណ្ណំ វេទានំ ឧគ្គហណំ តិណ្ណំ បិដកានំ ឧគ្គហណំ, អន្តមសោ កសនវបនាទីនិ ឧបាទាយ តំ តំ កម្មំ កត្វា និព្ពត្តវិសេសោ តត្ថ តត្ថ សម្មាបយោគបច្ចយា ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធីតិ អាគតាតិ.

ឥទ្ធិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. អភិសមយកថា

អភិសមយកថាវណ្ណនា

១៩.

ឥទានិ ឥទ្ធិកថានន្តរំ បរមិទ្ធិភូតំ អភិសមយំ ទស្សេន្តេន កថិតាយ អភិសមយកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. តត្ថ អភិសមយោតិ សច្ចានំ អភិមុខេន សមាគមោ, បដិវេធោតិ អត្ថោ. កេន អភិសមេតីតិ កិំ វុត្តំ ហោតិ? ‘‘ឯវំ មហត្ថិយោ ខោ, ភិក្ខវេ, ធម្មាភិសមយោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.៧៤) សុត្តបទេសុ យោ សោ អភិសមយោតិ វុត្តោ, តស្មិំ អភិសមយេ វត្តមានេ អភិសមេតា បុគ្គលោ កេន ធម្មេន សច្ចានិ អភិសមេតិ, អភិមុខោ ហុត្វា សមាគច្ឆតិ, បដិវិជ្ឈតីតិ វុត្តំ ហោតីតិ. អយំ តាវ ចោទកស្ស បុច្ឆា. ចិត្តេន អភិសមេតីតិ ចិត្តំ វិនា អភិសមយាភាវតោ តថា វិស្សជ្ជនំ. ហញ្ចីតិអាទិ បុន ចោទនា. ហញ្ចិ យទីតិ អត្ថោ. ‘‘ចិត្តេនា’’តិ វុត្តត្តា តេន ហិ អញ្ញាណី អភិសមេតីតិ អាហ. ន អញ្ញាណី អភិសមេតីតិ ចិត្តមត្តេនេវ អភិសមយាភាវតោ បដិក្ខេបោ. ញាណេន អភិសមេតីតិ បដិញ្ញា. បុន ហញ្ចីតិអាទិ ‘‘ញាណេនា’’តិ វុត្តត្តា អញ្ញាណី អចិត្តកោតិ ចោទនា. ន អចិត្តកោ អភិសមេតីតិ អចិត្តកស្ស អភិសមយាភាវតោ បដិក្ខេបោ. ចិត្តេន ចាតិអាទិ បដិញ្ញា. បុន ហញ្ចីតិអាទិ សព្ពចិត្តញាណសាធារណវសេន ចោទនា. សេសចោទនាវិស្សជ្ជនេសុបិ ឯសេវ នយោ.

បរតោ បន កម្មស្សកតចិត្តេន ច ញាណេន ចាតិ កម្មស្សកា សត្តាតិ ឯវំ កម្មស្សកតាយ បវត្តចិត្តេន ច ញាណេន ច. សច្ចានុលោមិកចិត្តេន ច ញាណេន ចាតិ សច្ចបដិវេធស្ស អនុកូលត្តា សច្ចានុលោមិកសង្ខាតេន វិបស្សនាសម្បយុត្តចិត្តេន ច វិបស្សនាញាណេន ច. កថន្តិ យថា អភិសមយោ ហោតិ, តថា កថេតុកម្យតា បុច្ឆា. ឧប្បាទាធិបតេយ្យន្តិ យស្មា ចិត្តស្ស ឧប្បាទេ អសតិ ចេតសិកានំ ឧប្បាទោ នត្ថិ. អារម្មណគ្គហណញ្ហិ ចិត្តំ តេន សហ ឧប្បជ្ជមានា ចេតសិកា កថំ អារម្មណេ អគ្គហិតេ ឧប្បជ្ជិស្សន្តិ. អភិធម្មេបិ ចិត្តុប្បាទេនេវ ចេតសិកា វិភត្តា, តស្មា មគ្គញាណស្ស ឧប្បាទេ អធិបតិភូតំ ចិត្តន្តិ អត្ថោ. ញាណស្សាតិ មគ្គញាណស្ស. ហេតុ បច្ចយោ ចាតិ ជនកោ ច ឧបត្ថម្ភកោ ច. តំសម្បយុត្តន្តិ តេន ញាណេន សម្បយុត្តំ. និរោធគោចរន្តិ និព្ពានារម្មណំ. ទស្សនាធិបតេយ្យន្តិ សេសានំ ទស្សនកិច្ចាភាវា និព្ពានទស្សនេ អធិបតិភូតំ. ចិត្តស្សាតិ មគ្គសម្បយុត្តចិត្តស្ស. តំសម្បយុត្តន្តិ តេន ចិត្តេន សម្បយុត្តំ.

២០.

យស្មា ឯតម្បិ បរិយាយំ, ន កេវលំ ចិត្តញាណេហិយេវ អភិសមយោ, អថ ខោ សព្ពេបិ មគ្គសម្បយុត្តចិត្តចេតសិកា ធម្មា សច្ចាភិសមយកិច្ចសាធនវសេន អភិសមយោ នាម ហោន្តិ, តស្មា តម្បិ បរិយាយំ ទស្សេតុកាមោ កិំ នុ ឯត្តកោយេវ អភិសមយោតិ បុច្ឆិត្វា ន ហីតិ តំ វចនំ បដិក្ខិបិត្វា លោកុត្តរមគ្គក្ខណេតិអាទិមាហ. ទស្សនាភិសមយោតិ ទស្សនភូតោ អភិសមយោ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. សច្ចាតិ សច្ចញាណានិ. មគ្គញាណមេវ និព្ពានានុបស្សនដ្ឋេន វិបស្សនា. វិមោក្ខោតិ មគ្គវិមោក្ខោ. វិជ្ជាតិ មគ្គញាណមេវ. វិមុត្តីតិ សមុច្ឆេទវិមុត្តិ. និព្ពានំ អភិសមីយតីតិ អភិសមយោ, សេសា អភិសមេន្តិ ឯតេហីតិ អភិសមយា.

២១.

បុន មគ្គផលវសេន អភិសមយំ ភិន្ទិត្វា ទស្សេតុំ កិំ នូតិអាទិមាហ. ផលក្ខណេ បនេត្ថ យស្មា សមុច្ឆេទនដ្ឋេន ខយេ ញាណំ ន លព្ភតិ, តស្មា បដិប្បស្សទ្ធដ្ឋេន អនុប្បាទេ ញាណន្តិ វុត្តំ. សេសំ បន យថានុរូបំ វេទិតព្ពន្តិ. ឥទានិ យស្មា កិលេសប្បហានេ សតិ អភិសមយោ ហោតិ, អភិសមយេ ច សតិ កិលេសប្បហានំ ហោតិ, តស្មា ចោទនាបុព្ពង្គមំ កិលេសប្បហានំ ទស្សេតុកាមោ យ្វាយន្តិអាទិមាហ. តត្ថ យ្វាយន្តិ យោ អយំ មគ្គដ្ឋោ អរិយបុគ្គលោ. ឯវមាទិកានិ បនេត្ថ ចត្តារិ វចនានិ ចោទកស្ស បុច្ឆា. បុន អតីតេ កិលេសេ បជហតីតិ ឥទំ ចោទនាយ ឱកាសទានត្ថំ វិស្សជ្ជនំ. ខីណន្តិ ភង្គវសេន ខីណំ. និរុទ្ធន្តិ សន្តានវសេន បុនប្បុនំ អនុប្បត្តិយា និរុទ្ធំ. វិគតន្តិ វត្តមានក្ខណតោ អបគតំ. វិគមេតីតិ អបគមយតិ. អត្ថង្គតន្តិ អភាវំ គតំ. អត្ថង្គមេតីតិ អភាវំ គមយតិ. តត្ថ ទោសំ ទស្សេត្វា ន អតីតេ កិលេសេ បជហតីតិ បដិក្ខិត្តំ. អនាគតចោទនាយ អជាតន្តិ ជាតិំ អប្បត្តំ. អនិព្ពត្តន្តិ សភាវំ អប្បត្តំ. អនុប្បន្នន្តិ ឧប្បាទតោ បភុតិ ឧទ្ធំ ន បដិបន្នំ. អបាតុភូតន្តិ បច្ចុប្បន្នភាវេន ចិត្តស្ស អបាតុភូតំ. អតីតានាគតេ បជហតោ បហាតព្ពានំ នត្ថិតាយ អផលោ វាយាមោ អាបជ្ជតីតិ តទុភយម្បិ បដិក្ខិត្តំ. រត្តោ រាគំ បជហតីតិ វត្តមានេន រាគេន រត្តោ តមេវ រាគំ បជហតិ. វត្តមានកិលេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. ថាមគតោតិ ថិរសភាវំ គតោ. កណ្ហសុក្កាតិ អកុសលា ច កុសលា ច ធម្មា យុគនទ្ធា សមមេវ វត្តន្តីតិ អាបជ្ជតីតិ អត្ថោ. សំកិលេសិកាតិ ឯវំ សំកិលេសានំ សម្បយុត្តភាវេ សតិ សំកិលេសេ និយុត្តា មគ្គភាវនា ហោតីតិ អាបជ្ជតីតិ អត្ថោ. ឯវំ បច្ចុប្បន្នេ បជហតោ វាយាមេន សទ្ធិំ បហាតព្ពានំ អត្ថិតាយ សំកិលេសិកា ច មគ្គភាវនា ហោតិ, វាយាមោ ច អផលោ ហោតិ. ន ហិ បច្ចុប្បន្នានំ កិលេសានំ ចិត្តវិប្បយុត្តតា នាម អត្ថីតិ.

ន ហីតិ ចតុធា វុត្តស្ស វចនស្ស បដិក្ខេបោ. អត្ថីតិ បដិជាននំ. យថា កថំ វិយាតិ អត្ថិភាវស្ស ឧទាហរណទស្សនត្ថំ បុច្ឆា. យថា អត្ថិ, តំ កេន បការេន វិយ អត្ថិ, កិំ វិយ អត្ថីតិ អត្ថោ. សេយ្យថាបីតិ យថា នាម. តរុណរុក្ខោតិ ផលទាយកភាវទីបនត្ថំ តរុណគ្គហណំ. អជាតផលោតិ ផលទាយកត្តេបិ សតិ ផលគ្គហណតោ បុរេកាលគ្គហណំ. តមេនន្តិ តំ រុក្ខំ. ឯនន្តិ និបាតមត្តំ, តំ ឯតន្តិ វា អត្ថោ. មូលំ ឆិន្ទេយ្យាតិ មូលតោ ឆិន្ទេយ្យ. អជាតផលាតិ អជាតានិ ផលានិ. ឯវមេវន្តិ ឯវំ ឯវំ. ឧប្បាទោ បវត្តំ និមិត្តំ អាយូហនាតិ ចតូហិបិ បច្ចុប្បន្នខន្ធសន្តានមេវ វុត្តំ. យស្មិញ្ហិ ខន្ធសន្តានេ យំ យំ មគ្គញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, តេន តេន មគ្គញាណេន បហាតព្ពានំ កិលេសានំ តំ ខន្ធសន្តានំ អពីជំ ហោតិ, តស្ស អពីជភូតត្តា តប្បច្ចយា តេ តេ កិលេសា អនុប្បន្នា ឯវ ន ឧប្បជ្ជន្តិ. អាទីនវំ ទិស្វាតិ អនិច្ចាទិតោ អាទីនវំ ទិស្វា. អនុប្បាទោតិអាទីហិ ចតូហិ និព្ពានមេវ វុត្តំ. ចិត្តំ បក្ខន្ទតីតិ មគ្គសម្បយុត្តំ ចិត្តំ បក្ខន្ទតិ. ហេតុនិរោធា ទុក្ខនិរោធោតិ កិលេសានំ ពីជភូតស្ស សន្តានស្ស អនុប្បាទនិរោធា អនាគតក្ខន្ធភូតស្ស ទុក្ខស្ស ហេតុភូតានំ កិលេសានំ អនុប្បាទនិរោធោ ហោតិ. ឯវំ ទុក្ខស្ស ហេតុភូតកិលេសានំ អនុប្បាទនិរោធា ទុក្ខស្ស អនុប្បាទនិរោធោ ហោតិ. ឯវំ កិលេសប្បហានយុត្តិសព្ភាវតោ ឯវ អត្ថិ មគ្គភាវនាតិអាទិមាហ. អដ្ឋកថាយំ (វិសុទ្ធិ. ២.៨៣២) បន ‘‘ឯតេន កិំ ទីបិតំ ហោតិ? ភូមិលទ្ធានំ កិលេសានំ បហានំ ទីបិតំ ហោតិ. ភូមិលទ្ធា បន កិំ អតីតា អនាគតា, ឧទាហុ បច្ចុប្បន្នាតិ? ភូមិលទ្ធុប្បន្នាយេវ នាមា’’តិ វត្វា កថិតកិលេសប្បហានស្ស វិត្ថារកថា សុតមយញាណកថាយ មគ្គសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា, ឥធ បន មគ្គញាណេន បហាតព្ពា កិលេសាយេវ អធិប្បេតាតិ.

អភិសមយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. វិវេកកថា

វិវេកកថាវណ្ណនា

២២. ឥទានិ បហានាវសានាយ អភិសមយកថាយ អនន្តរំ បហានាការំ ទស្សេន្តេន កថិតាយ សុត្តន្តបុព្ពង្គមាយ វិវេកកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. តត្ថ សុត្តន្តេ តាវ យេ កេចីតិ អនវសេសបរិយាទានំ. ពលករណីយាតិ ឩរុពលេន ពាហុពលេន កត្តព្ពា. កម្មន្តាតិ ធាវនលង្ឃនកសនវបនាទីនិ កម្មានិ. ករីយន្តីតិ ពលវន្តេហិ ករីយន្តិ. សីលំ និស្សាយាតិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ និស្សយំ កត្វា. ភាវេតីតិ ភិន្នសីលស្ស ភាវនាភាវតោ ឥធ បន លោកិយលោកុត្តរា មគ្គភាវនា អធិប្បេតាតិ. វិវេកនិស្សិតន្តិ តទង្គវិវេកំ សមុច្ឆេទវិវេកំ និស្សរណវិវេកំ និស្សិតំ. វិវេកោតិ វិវិត្តតា. អយញ្ហិ អរិយមគ្គភាវនានុយុត្តោ យោគី វិបស្សនាក្ខណេ កិច្ចតោ តទង្គវិវេកនិស្សិតំ, អជ្ឈាសយតោ និស្សរណវិវេកនិស្សិតំ, មគ្គក្ខណេ កិច្ចតោ សមុច្ឆេទវិវេកនិស្សិតំ, អារម្មណតោ និស្សរណវិវេកនិស្សិតំ ភាវេតិ. ឯស នយោ វិរាគនិស្សិតាទីសុ. វិវេកោយេវ ហិ វិរជ្ជនដ្ឋេន វិរាគោ, និរោធដ្ឋេន និរោធោ, វោសជ្ជនដ្ឋេន វោសគ្គោ. អថ វា កិលេសេហិ វិវិត្តត្តា វិវេកោ, កិលេសេហិ វិរត្តត្តា វិរាគោ, កិលេសានំ និរុទ្ធត្តា និរោធោ, កិលេសានញ្ច បរិច្ចត្តត្តា វិស្សដ្ឋត្តា, និព្ពានេចត្តស្ស ច វិស្សដ្ឋត្តា វោសគ្គោ. វោសគ្គោ បន ទុវិធោ បរិច្ចាគវោសគ្គោ ច បក្ខន្ទនវោសគ្គោ ច. តត្ថ បរិច្ចាគវោសគ្គោតិ វិបស្សនាក្ខណេ តទង្គវសេន, មគ្គក្ខណេ សមុច្ឆេទវសេន កិលេសប្បហានំ. បក្ខន្ទនវោសគ្គោតិ វិបស្សនាក្ខណេ តន្និន្នភាវេន, មគ្គក្ខណេ អារម្មណករណេន និព្ពានបក្ខន្ទនំ. តទុភយម្បិ ឥមស្មិំ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកេ អត្ថវណ្ណនានយេ វដ្ដតិ. តថា ហិ អយំ សម្មាទិដ្ឋិអាទីសុ ឯកេកោ ធម្មោ យថាវុត្តេន បការេន កិលេសេ ច បរិច្ចជតិ, និព្ពានញ្ច បក្ខន្ទតិ. វោសគ្គបរិណាមិន្តិ ឥមិនា បន សកលេន វចនេន វោសគ្គត្ថំ បរិណាមិតំ បរិណតំ, បរិបច្ចិតំ បរិបក្កញ្ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. អយម្បិ អរិយមគ្គភាវនានុយុត្តោ ភិក្ខុ យថា សម្មាទិដ្ឋិអាទីសុ ឯកេកោ ធម្មោ កិលេសបរិច្ចាគវោសគ្គត្ថញ្ច និព្ពានបក្ខន្ទនវោសគ្គត្ថញ្ច បរិបច្ចតិ, យថា ច បរិបក្កោ ហោតិ, តថា នំ ភាវេតិ.

២៣. ពីជគាមភូតគាមាតិ ឯត្ថ មូលពីជំ ខន្ធពីជំ អគ្គពីជំ ផឡុពីជំ ពីជពីជន្តិ (បាចិ. ៩១) បញ្ចវិធំ ពីជំ, ពីជគាមោ នាម ពីជសមូហោតិ អត្ថោ. តទេវ បន សម្បន្ននីលង្កុរបាតុភាវតោ បដ្ឋាយ ភូតគាមោ នាម, ភូតានំ ជាតានំ និព្ពត្តមូលនីលង្កុរានំ សមូហោតិ អត្ថោ. ទេវតាបរិគ្គហេ សតិ នីលង្កុរកាលតោ បភុតិ ហោតីតិ តេសំ ទេវតាសង្ខាតានំ ភូតានំ គាមោតិបិ ភូតគាមោតិ វទន្តិ. វុទ្ធិន្តិ អង្កុរាទិវសេន. វិរុឡ្ហិន្តិ ខន្ធាទិវសេន. វេបុល្លន្តិ បុប្ផាទិវសេន. ធម្មេសុ បន វុទ្ធិន្តិ អបុព្ពធម្មប្បវត្តិវសេន. វិរុឡិន្តិ សកិច្ចករណសាធនវសេន. វេបុល្លន្តិ កិច្ចនិប្ផត្តិវសេន វិបុលភាវន្តិ អត្ថោ. វិបុលត្តន្តិបិ បាឋោ. អថ វា ឯតានិ តីណិ បទានិ សីលសមាធិបញ្ញាហិបិ យោជេន្តិ.

មគ្គង្គនិទ្ទេសវណ្ណនា

២៤. សុត្តន្តនិទ្ទេសេ សម្មាទិដ្ឋិយាតិ សាមិវចនំ. ឈានវិបស្សនាមគ្គផលនិព្ពានេសុ លោកិយវិរតិសម្បយុត្តចិត្តេ ច យថាយោគំ សម្បយោគតោ ច អារម្មណតោ ច វត្តមានាយ សម្មាទិដ្ឋិយា សាមញ្ញលក្ខណតោ ឯកីភូតាយ សម្មាទិដ្ឋិយា. វិក្ខម្ភនវិវេកោតិ វិក្ខម្ភនវសេន ទូរីករណវសេន វិវេកោ. កេសំ? នីវរណានំ. តស្ស បឋមំ ឈានំ ភាវយតោតិអាទិ វិក្ខម្ភនវសេន បឋមជ្ឈានមេវ វុត្តំ. តស្មិំ វុត្តេ សេសជ្ឈានានិបិ វុត្តានេវ ហោន្តិ. ឈានេសុបិ សម្មាទិដ្ឋិយា វិជ្ជមានត្តា សម្មាទិដ្ឋិយា វិវេកោ នាម ហោតិ. តទង្គវិវេកោតិ តេន តេន វិបស្សនាញាណង្គេន វិវេកោ. ទិដ្ឋិគតានន្តិ ទិដ្ឋិវិវេកស្ស ទុក្ករត្តា បធានត្តា ច ទិដ្ឋិវិវេកោវ វុត្តោ. តស្មិំ វុត្តេ និច្ចសញ្ញាទិវិវេកោបិ វុត្តោវ ហោតិ. និព្ពេធភាគិយំ សមាធិន្តិ វិបស្សនាសម្បយុត្តសមាធិំ. សមុច្ឆេទវិវេកោតិ កិលេសានំ សមុច្ឆេទេន វិវេកោ. លោកុត្តរំ ខយគាមិមគ្គន្តិ ខយសង្ខាតនិព្ពានគាមិលោកុត្តរមគ្គំ. បដិប្បស្សទ្ធិវិវេកោតិ កិលេសានំ បដិប្បស្សទ្ធិយា វិវេកោ. និស្សរណវិវេកោតិ សព្ពសង្ខតនិស្សរណភូតោ សង្ខារវិវេកោ. ឆន្ទជាតោ ហោតីតិ បុព្ពភាគេ ជាតធម្មឆន្ទោ ហោតិ. សទ្ធាធិមុត្តោតិ បុព្ពភាគេយេវ សទ្ធាយ អធិមុត្តោ ហោតិ. ចិត្តញ្ចស្ស ស្វាធិដ្ឋិតន្តិ បុព្ពភាគេយេវ ចិត្តញ្ច អស្ស យោគិស្ស សុអធិដ្ឋិតំ សុដ្ឋុ បតិដ្ឋិតំ ហោតិ. ឥតិ ឆន្ទោ សទ្ធា ចិត្តន្តិ ឥមេ តយោ ធម្មា បុព្ពភាគេ ឧប្បន្នវិវេកានំ ឧបនិស្សយត្តា និស្សយា នាម. កេចិ បន ‘‘ចិត្តញ្ចស្ស ស្វាធិដ្ឋិតន្តិ សមាធិ វុត្តោ’’តិ វទន្តិ. វិរាគាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

និរោធវារេ បន និរោធសទ្ទតោ អញ្ញំ បរិយាយវចនំ ទស្សេន្តេន អមតា ធាតូតិ វុត្តំ, សេសេសុ និរោធោ និព្ពានន្តិ ឧភយត្ថាបិ និព្ពានមេវ. ទ្វាទស និស្សយាតិ ឆន្ទសទ្ធាចិត្តានិយេវ វិវេកាទីសុ ចតូសុ ឯកេកស្មិំ តយោ តយោ កត្វា ទ្វាទស និស្សយា ហោន្តិ.

២៥. សម្មាសង្កប្បវាយាមសតិសមាធីនម្បិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថយោជនា វេទិតព្ពា. សម្មាវាចាកម្មន្តា ជីវានំ បន ឈានក្ខណេ វិបស្សនាក្ខណេ ច អភាវា ឈានវិបស្សនានំ បុព្ពភាគបរភាគវសេន វត្តមានា វិរតិយោ ឈានវិបស្សនា សន្និស្សិតា កត្វា វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ. នីវរណានំ ទិដ្ឋិគតានញ្ច វិវេកវិរាគនិរោធបដិនិស្សគ្គា តថា បវត្តមានានំ វិរតីនំ វិវេកាទយោ នាមាតិ វេទិតព្ពំ. យថា អដ្ឋកនិបាតេ ‘‘តតោ, ត្វំ ភិក្ខុ, ឥមំ សមាធិំ សវិតក្កំ សវិចារម្បិ ភាវេយ្យាសិ, អវិតក្កវិចារមត្តម្បិ ភាវេយ្យាសិ, អវិតក្កំ អវិចារម្បិ ភាវេយ្យាសិ, សប្បីតិកម្បិ ភាវេយ្យាសិ, និប្បីតិកម្បិ ភាវេយ្យាសិ, សាតសហគតម្បិ ភាវេយ្យាសិ, ឧបេក្ខាសហគតម្បិ ភាវេយ្យាសី’’តិ (អ. និ. ៨.៦៣) មេត្តាទយោ កាយានុបស្សនាទយោ ច និយកជ្ឈត្តមូលសមាធិវសេន ចតុក្កបញ្ចកជ្ឈានិកា វិយ វុត្តា, ឯវមិធាបិ បុព្ពភាគបរភាគវសេន វិរតិយោ វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ. ព្យញ្ជនច្ឆាយមត្តំ គហេត្វា ន ភគវា អព្ភាចិក្ខិតព្ពោ. គម្ភីរញ្ហិ ពុទ្ធវចនំ, អាចរិយេ បយិរុបាសិត្វា អធិប្បាយតោ គហេតព្ពំ.

២៦-២៧. ពោជ្ឈង្គពលឥន្ទ្រិយវារេសុបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ.

វិវេកកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ចរិយាកថា

ចរិយាកថាវណ្ណនា

២៨-២៩. ឥទានិ វិវេកកថានន្តរំ បរមវិវេកភូតស្ស និស្សរណវិវេកសង្ខាតស្ស និព្ពានស្ស សច្ឆិករណីយស្ស សច្ឆិកិរិយោបាយទស្សនត្ថំ, តថា សច្ឆិកតនិរោធស្ស លោកហិតសុខកិរិយាករណទស្សនត្ថញ្ច ឥន្ទ្រិយកថាយ និទ្ទិដ្ឋាបិ ចរិយាកថា បុន កថិតា. តស្សា អត្ថវណ្ណនា ឥន្ទ្រិយកថាយ កថិតាយេវាតិ.

ចរិយាកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. បាដិហារិយកថា

បាដិហារិយកថាវណ្ណនា

៣០. ឥទានិ លោកត្ថចរិយាបរិយោសានាយ ចរិយាកថាយ អនន្តរំ លោកត្ថានុសាសនបរិយោសានំ បាដិហារិយំ ទស្សេន្តេន កថិតាយ សុត្តន្តបុព្ពង្គមាយ បាដិហារិយកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. តត្ថ សុត្តន្តេ តាវ បាដិហារិយានីតិ បច្ចនីកបដិហរណវសេន បាដិហារិយានិ. ឥទ្ធិបាដិហារិយន្តិ ឥជ្ឈនវសេន ឥទ្ធិ, បដិហរណវសេន បាដិហារិយំ, ឥទ្ធិយេវ បាដិហារិយំ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ. ឥតរេសុ បន អាទិស្សនវសេន អាទេសនំ, អនុសាសនវសេន អនុសាសនី. សេសំ វុត្តនយមេវ.

ឥធាតិ ឥមស្មិំ លោកេ. ឯកច្ចោតិ ឯកោ បោសោ. ឥទ្ធិបាដិហារិយនិទ្ទេសោ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថោយេវ. និមិត្តេន អាទិសតីតិ អាគតនិមិត្តេន វា គតនិមិត្តេន វា ឋិតនិមិត្តេន វា កថេតិ. ឯវម្បិ តេ មនោតិ ឯវម្បិ តវ មនោ សោមនស្សិតោ វា ទោមនស្សិតោ វា កាមវិតក្កាទិសម្បយុត្តោ វា. អបិ-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ. ឥត្ថម្បិ តេ មនោតិ សោមនស្សិតាទិតោ ឯកេកវិធេបិ ចិត្តេ នានប្បការបរិទីបនំ. ឥតិបិ តេ ចិត្តន្តិ ឥតិបិ តវ ចិត្តំ, ឥមញ្ច ឥមញ្ច អត្ថំ ចិន្តយមានំ បវត្តតីតិ អត្ថោ. ពហុំ ចេបិ អាទិសតីតិ ចិត្តតោ អញ្ញំ វា ឥទញ្ច ឥទញ្ច នាម អហោសិ ភវតិ ភវិស្សតីតិ ពហុកម្បិ កថេតិ. តថេវ តំ ហោតិ, នោ អញ្ញថាតិ តំ សព្ពម្បិ យថា យថា កថិតំ, តថេវ ហោតិ, អញ្ញថា ន ហោតិ.

ន ហេវ ខោ និមិត្តេន អាទិសតីតិ និមិត្តំ ជានន្តោបិ កេវលំ និមិត្តេនេវ ន កថេតិ. អបិចាតិ អបរបរិយាយទស្សនំ. មនុស្សានន្តិ ចិត្តំ ជាននកមនុស្សានំ. អមនុស្សានន្តិ សាវិតានំ វា អស្សាវិតានំ វា យក្ខបិសាចាទីនំ. ទេវតានន្តិ ចាតុមហារាជិកាទីនំ. សទ្ទំ សុត្វាតិ អញ្ញស្ស ចិត្តំ ញត្វា កថេន្តានំ សទ្ទំ សុណិត្វា. បនាតិ និបាតោ បុន អារម្ភេ. វិតក្កយតោតិ យំ វា តំ វា វិតក្កេន វិតក្កេន្តស្ស. វិចារយតោតិ វិតក្កសម្បយុត្តេនេវ វិចារេន វិចារេន្តស្ស. វិតក្កវិប្ផារសទ្ទំ សុត្វាតិ វិតក្កវេគវសេន ឧប្បន្នំ វិប្បលបន្តានំ សុត្តប្បមត្តាទីនំ កូជនសទ្ទំ សុត្វា. យំ វិតក្កយតោ សោ សទ្ទោ ឧប្បន្នោ, តស្ស វសេន ‘‘ឯវម្បិ តេ មនោ’’តិអាទីនិ អាទិសតិ.

អវិតក្កំ អវិចារំ សមាធិន្តិ វិតក្កវិចារក្ខោភវិរហិតសន្តចិត្តស្សាបិ ជាននសមត្ថតំ ទស្សេន្តេន វុត្តំ, សេសចិត្តជាននេ បន វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. ចេតសា ចេតោ បរិច្ច បជានាតីតិ ចេតោបរិយញាណលាភី. ភោតោតិ ភវន្តស្ស. មនោសង្ខារា បណិហិតាតិ ចិត្តសង្ខារា ឋបិតា. អមុកំ នាម វិតក្កំ វិតក្កយិស្សតីតិ កុសលាទិវិតក្កំ វិតក្កយិស្សតិ បវត្តយិស្សតីតិ បជានាតិ. បជានន្តោ ច អាគមនេន ជានាតិ, បុព្ពភាគេន ជានាតិ, អន្តោសមាបត្តិយំ ចិត្តំ ឱលោកេត្វា ជានាតិ. អាគមនេន ជានាតិ នាម កសិណបរិកម្មកាលេយេវ ‘‘យេនាការេនេស កសិណភាវនំ អារទ្ធោ បឋមជ្ឈានំ វា ទុតិយាទិជ្ឈានំ វា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ វា ឧប្បាទេស្សតី’’តិ ជានាតិ. បុព្ពភាគេន ជានាតិ នាម បឋមវិបស្សនាយ អារទ្ធាយ ឯវំ ជានាតិ, ‘‘យេនាការេនេស វិបស្សនំ អារទ្ធោ សោតាបត្តិមគ្គំ វា ឧប្បាទេស្សតិ…បេ… អរហត្តមគ្គំ វា ឧប្បាទេស្សតី’’តិ ជានាតិ. អន្តោសមាបត្តិយំ ចិត្តំ ឱលោកេត្វា ជានាតិ នាម ‘‘យេនាការេន ឥមស្ស មនោសង្ខារា ឋបិតា, ឥមស្ស នាម ចិត្តស្ស អនន្តរា ឥមំ នាម វិតក្កំ វិតក្កេស្សតិ, ឥតោ វុដ្ឋិតស្ស ឯតស្ស ហានភាគិយោ វា សមាធិ ភវិស្សតិ, ឋិតិភាគិយោ វា វិសេសភាគិយោ វា និព្ពេធភាគិយោ វា, អភិញ្ញាយោ វា ឧប្បាទេស្សតី’’តិ ជានាតិ. ពហុំ ចេបិ អាទិសតីតិ ចេតោបរិយញាណស្ស ចិត្តចេតសិកានំយេវ អារម្មណករណតោ សរាគាទិសោឡសបភេទវសេនេវ ពហុំ ចេបិ កថេតិ, ន អញ្ញវសេនាតិ វេទិតព្ពំ. តថេវ តំ ហោតីតិ ឥទំ ឯកំសេន តថេវ ហោតិ. ចេតោបរិយញាណវសេន ញាតញ្ហិ អញ្ញថាភាវី នាម នត្ថិ.

ឯវំ វិតក្កេថាតិ ឯវំ នេក្ខម្មវិតក្កាទយោ បវត្តេន្តា វិតក្កេថ. មា ឯវំ វិតក្កយិត្ថាតិ ឯវំ កាមវិតក្កាទយោ បវត្តេន្តា មា វិតក្កយិត្ថ. ឯវំ មនសិ ករោថាតិ ឯវំ អនិច្ចសញ្ញមេវ, ទុក្ខសញ្ញាទីសុ វា អញ្ញតរំ មនសិ ករោថ. មា ឯវំ មនសាកត្ថាតិ ឯវំ និច្ចន្តិអាទិនា នយេន មា មនសិ អកត្ថ. ឥទំ បជហថាតិ ឥទំ បញ្ចកាមគុណរាគាទិំ បជហថ. ឥទំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរថាតិ ឥទំ ចតុមគ្គផលប្បភេទំ លោកុត្តរធម្មមេវ បាបុណិត្វា និប្ផាទេត្វា វិហរថ.

៣១. ឥទានិ ឥទ្ធិបាដិហារិយេ អបរំ បរិយាយំ វិសេសេន ទស្សេន្តោ នេក្ខម្មំ ឥជ្ឈតីតិ ឥទ្ធីតិអាទិមាហ. តត្ថ កាមច្ឆន្ទំ បដិហរតីតិ អត្តនោ បដិបក្ខភូតំ កាមច្ឆន្ទំ បដិពលំ ហុត្វា ហរតិ បជហតីតិ តទេវ នេក្ខម្មំ បាដិហារិយំ នាមាតិ អត្ថោ. យេ តេន នេក្ខម្មេន សមន្នាគតាតិ ឯវំ កាមច្ឆន្ទបដិហារកេន តេន នេក្ខម្មេន យេ បុគ្គលា បដិលាភវសេន សមន្នាគតា. វិសុទ្ធចិត្តាតិ កាមច្ឆន្ទាភាវតោ វិសុទ្ធចិត្តា. អនាវិលសង្កប្បាតិ កាមសង្កប្បេន អនាលុលិតនេក្ខម្មសង្កប្បា. ឥតិ អាទេសនាបាដិហារិយន្តិ បរចិត្តកុសលេន វា អញ្ញេន វា សម្មាសម្ពុទ្ធេន វា ពុទ្ធសាវកេហិ វា ឯវំ អាទេសនា បាដិហារិយន្តិ អត្ថោ. អថ វា ឥតិ ឯវំ អាទិសនំ អាទេសនាបាដិហារិយន្តិ អាទេសនសទ្ទោ បាឋសេសំ កត្វា បយុជ្ជិតព្ពោ. ឯវំ អាសេវិតព្ពន្តិ ឥមិនា ច បការេន ឥមិនា ច បការេន អាទិតោ សេវិតព្ពំ. សេសត្តយេបិ ឯសេវ នយោ. តទនុធម្មតា សតិ ឧបដ្ឋបេតព្ពាតិ តស្ស នេក្ខម្មស្ស អនុកូលភូតា សតិ ភុសំ ឋបេតព្ពា. ឥតិ អនុសាសនីបាដិហារិយន្តិ ឯត្ថ អាទេសនាបាដិហារិយយោជនាយ វិយ យោជនា កាតព្ពា. អព្យាបាទាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. បាឋោ បន ឈានាទីនិ សង្ខិបិត្វា អន្តេ អរហត្តមគ្គមេវ ទស្សេត្វា លិខិតោ. តត្ថ ចតូសុបិ មគ្គេសុ ‘‘ឯវំ អាសេវិតព្ពោ’’តិអាទិ ឯកចិត្តក្ខណិកត្តា មគ្គស្ស បុព្ពភាគវសេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. មគ្គស្ស ហិ បុព្ពភាគភូតាយ លោកិយមគ្គសង្ខាតាយ វុដ្ឋានគាមិនិយា វិបស្សនាយ មគ្គុប្បាទនត្ថំ អាសេវនាទីសុ កតេសុ តាយ ឧប្បន្នោ មគ្គោបិ អាសេវិតោ ភាវិតោ ពហុលីកតោ នាម ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. សព្ពត្ថិកវាទាចរិយា បន ‘‘ឯកេកមគ្គោ សោឡសក្ខណិកោ’’តិ វទន្តិ. តទនុធម្មតាសតិឧបដ្ឋាបនំ បន បុព្ពភាគេ យុជ្ជតិយេវាតិ.

៣២. បុន នេក្ខម្មំ ឥជ្ឈតីតិ ឥទ្ធីតិអាទីនិ ‘‘ឥទ្ធិបាដិហារិយ’’ន្តិបទស្ស កម្មធារយសមាសត្តទីបនត្ថំ វុត្តានិ. សុត្តន្តេ វុត្តេសុ តីសុ ឥទ្ធិបាដិហារិយស្សេវ សមាសត្តេ វុត្តេ សេសានំ ទ្វិន្នម្បិ វុត្តោវ ហោតីតិ ឥមស្មិំ បរិយាយេ មូលភូតស្ស ឥទ្ធិបាដិហារិយស្សេវ សមាសត្ថោ វុត្តោតិ វេទិតព្ពន្តិ.

បាដិហារិយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. សមសីសកថា

សមសីសកថាវណ្ណនា

៣៣. ឥទានិ បាដិហារិយកថានន្តរំ អាទិបាដិហារិយភូតស្ស ឥទ្ធិបាដិហារិយសង្គហិតស្ស សមសីសិភាវស្ស ឥទ្ធិបាដិហារិយភាវទីបនត្ថំ ញាណកថាយ និទ្ទិដ្ឋាបិ សមសីសកថា ឥទ្ធិបាដិហារិយសម្ពន្ធេន បុន កថិតា. តស្សា អត្ថវណ្ណនា តត្ថ កថិតាយេវាតិ.

សមសីសកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. សតិបដ្ឋានកថា

សតិបដ្ឋានកថាវណ្ណនា

៣៤. ឥទានិ សមសីសកថានន្តរំ អត្តនា វុត្តស្ស ឥទ្ធិបាដិហារិយស្ស សាធកេ សត្ត អនុបស្សនាវិសេសេ ទស្សេន្តេន កថិតាយ សុត្តន្តបុព្ពង្គមាយ សតិបដ្ឋានកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. តត្ថ សុត្តន្តេ តាវ ចត្តារោតិ គណនបរិច្ឆេទោ, តេន ន តតោ ហេដ្ឋា, ន ឧទ្ធន្តិ សតិបដ្ឋានបរិច្ឆេទំ ទីបេតិ. ឥមេតិ និទ្ទិសិតព្ពនិទស្សនំ. ភិក្ខវេតិ ធម្មបដិគ្គាហកបុគ្គលាលបនំ. សតិបដ្ឋានាតិ តយោ សតិបដ្ឋានា សតិគោចរោបិ, តិធា បដិបន្នេសុ សាវកេសុ សត្ថុនោ បដិឃានុនយវីតិវត្តតាបិ, សតិបិ. ‘‘ចតុន្នំ, ភិក្ខវេ, សតិបដ្ឋានានំ សមុទយញ្ច អត្ថង្គមញ្ច ទេសេស្សាមី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៥.៤០៨) ហិ សតិគោចរោ ‘‘សតិបដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តោ. តស្សត្ថោ – បតិដ្ឋាតិ តស្មិន្តិ បដ្ឋានំ. កា បតិដ្ឋាតិ? សតិ. សតិយា បដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានន្តិ.

‘‘តយោ សតិបដ្ឋានា យទរិយោ សេវតិ, យទរិយោ សេវមានោ សត្ថា គណមនុសាសិតុមរហតី’’តិ (ម. និ. ៣.៣០៤, ៣១១) ឯត្ថ តិធា បដិបន្នេសុ សាវកេសុ សត្ថុនោ បដិឃានុនយវីតិវត្តតា ‘‘សតិបដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តា. តស្សត្ថោ – បដ្ឋបេតព្ពតោ បដ្ឋានំ, បវត្តយិតព្ពតោតិ អត្ថោ. កេន បដ្ឋបេតព្ពតោតិ? សតិយា. សតិយា បដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានន្តិ. ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា ភាវិតា ពហុលីកតា សត្ត ពោជ្ឈង្គេ បរិបូរេន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.១៤៧) បន សតិយេវ ‘‘សតិបដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តា. តស្សត្ថោ – បតិដ្ឋាតីតិ បដ្ឋានំ, ឧបដ្ឋាតិ ឱក្កន្ទិត្វា បក្ខន្ទិត្វា វត្តតីតិ អត្ថោ. សតិយេវ បដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានំ. អថ វា សរណដ្ឋេន សតិ, ឧបដ្ឋានដ្ឋេន ឧបដ្ឋានំ. ឥតិ សតិ ច សា ឧបដ្ឋានញ្ចាតិបិ សតិបដ្ឋានំ. ឥទមិធ អធិប្បេតំ. យទិ ឯវំ កស្មា សតិបដ្ឋានាតិ ពហុវចនំ កតន្តិ? សតិពហុត្តា. អារម្មណភេទេន ហិ ពហុកា តា សតិយោតិ.

កតមេ ចត្តារោតិ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. ភិក្ខូតិ សំសារេ ភយំ ឥក្ខតីតិ ភិក្ខុ. សេសបទានំ អត្ថវណ្ណនា បនេត្ថ សុតមយញាណកថាយ មគ្គសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនាយំ វុត្តាយេវាតិ.

កស្មា បន ភគវតា ចត្តារោវ សតិបដ្ឋានា វុត្តា អនូនា អនធិកាតិ? វេនេយ្យហិតត្តា. តណ្ហាចរិតទិដ្ឋិចរិតសមថយានិកវិបស្សនាយានិកេសុ ហិ មន្ទតិក្ខវសេន ទ្វេធា ទ្វេធា បវត្តេសុ មន្ទស្ស តណ្ហាចរិតស្ស ឱឡារិកំ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ វិសុទ្ធិមគ្គោ, តិក្ខស្ស សុខុមំ វេទនានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ. ទិដ្ឋិចរិតស្សាបិ មន្ទស្ស នាតិប្បភេទគតំ ចិត្តានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ វិសុទ្ធិមគ្គោ, តិក្ខស្ស អតិប្បភេទគតំ ធម្មានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ. សមថយានិកស្ស ច មន្ទស្ស អកិច្ឆេន អធិគន្តព្ពនិមិត្តំ បឋមំ សតិបដ្ឋានំ វិសុទ្ធិមគ្គោ, តិក្ខស្ស ឱឡារិការម្មណេ អសណ្ឋហនតោ ទុតិយំ. វិបស្សនាយានិកស្សបិ មន្ទស្ស នាតិប្បភេទគតារម្មណំ តតិយំ, តិក្ខស្ស អតិប្បភេទគតារម្មណំ ចតុត្ថំ. ឥតិ ចត្តារោវ វុត្តា អនូនា អនធិកាតិ.

សុភសុខនិច្ចអត្តវិបល្លាសប្បហានត្ថំ វា. កាយោ ហិ អសុភោ, តត្ថ ច សុភវិបល្លាសវិបល្លត្ថា សត្តា. តេសំ តត្ថ អសុភភាវទស្សនេន តស្ស វិបល្លាសស្ស បហានត្ថំ បឋមំ សតិបដ្ឋានំ វុត្តំ. សុខំ និច្ចំ អត្តាតិ គហិតេសុបិ ច វេទនាទីសុ វេទនា ទុក្ខា, ចិត្តំ អនិច្ចំ, ធម្មា អនត្តា, តេសុ ច សុខនិច្ចអត្តវិបល្លាសវិបល្លត្ថា សត្តា. តេសំ តត្ថ ទុក្ខាទិភាវទស្សនេន តេសំ វិបល្លាសានំ បហានត្ថំ សេសានិ តីណិ វុត្តានីតិ ឯវំ សុភសុខនិច្ចអត្តវិបល្លាសប្បហានត្ថំ វា ចត្តារោវ វុត្តា. ន កេវលញ្ច វិបល្លាសប្បហានត្ថមេវ, ចតុរោឃយោគាសវគន្ថឧបាទានអគតិប្បហានត្ថម្បិ ចតុព្ពិធាហារបរិញ្ញត្ថម្បិ ចត្តារោវ វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ.

៣៥. (ក) សុត្តន្តនិទ្ទេសេ បថវីកាយន្តិ ឥមស្មិំ រូបកាយេ បថវីធាតុ. សកលសរីរេ បន បថវីធាតូនំ ពហុកត្តា សព្ពបថវីធាតុសង្គហត្ថំ សមូហត្ថេន កាយគ្គហណំ កតំ. អាបោកាយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. កេសកាយាទីនម្បិ ពហុកត្តា កេសកាយាទិគហណំ កតំ. វក្កាទីនិ បន បរិច្ឆិន្នត្តា កាយគ្គហណំ នារហន្តីតិ តេសំ គហណំ ន កតន្តិ វេទិតព្ពំ.

(ខ) សុខំ វេទនន្តិអាទីសុ សុខំ វេទនន្តិ កាយិកំ វា ចេតសិកំ វា សុខំ វេទនំ. តថា ទុក្ខំ វេទនំ. អទុក្ខមសុខំ វេទនន្តិ បន ចេតសិកមេវ ឧបេក្ខាវេទនំ. សាមិសំ សុខំ វេទនន្តិ ឆ គេហសិតសោមនស្សវេទនា. និរាមិសំ សុខំ វេទនន្តិ ឆ នេក្ខម្មសិតសោមនស្សវេទនា. សាមិសំ ទុក្ខំ វេទនន្តិ ឆ គេហសិតទោមនស្សវេទនា. និរាមិសំ ទុក្ខំ វេទនន្តិ ឆ នេក្ខម្មសិតទោមនស្សវេទនា. សាមិសំ អទុក្ខមសុខំ វេទនន្តិ ឆ គេហសិតឧបេក្ខាវេទនា. និរាមិសំ អទុក្ខមសុខំ វេទនន្តិ ឆ នេក្ខម្មសិតឧបេក្ខាវេទនា.

(គ) សរាគំ ចិត្តន្តិអាទីនិ ញាណកថាយំ វុត្តត្ថានិ.

(ឃ) តទវសេសេ ធម្មេតិ តេហិ កាយវេទនាចិត្តេហិ អវសេសេ តេភូមកធម្មេ. សព្ពត្ថ តេន ញាណេនាតិ តេន សត្តវិធេន អនុបស្សនាញាណេន. យានិ បនេត្ថ អន្តរន្តរា អវុត្តត្ថានិ, តានិ ហេដ្ឋា តត្ថ តត្ថ វុត្តត្ថានេវាតិ.

សតិបដ្ឋានកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. វិបស្សនាកថា

វិបស្សនាកថាវណ្ណនា

៣៦. ឥទានិ វិបស្សនាបដិសំយុត្តាយ សតិបដ្ឋានកថាយ អនន្តរំ វិបស្សនាបភេទំ ទស្សេន្តេន កថិតាយ សុត្តន្តបុព្ពង្គមាយ វិបស្សនាកថាយ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. តត្ថ សុត្តន្តេ តាវ សោឥតិ សព្ពនាមត្តា យោ វា សោ វា សព្ពោបិ សង្គហិតោ ហោតិ. វតាតិ ឯកំសត្ថេ និបាតោ. កញ្ចិ សង្ខារន្តិ អប្បមត្តកម្បិ សង្ខារំ. អនុលោមិកាយ ខន្តិយាតិ ឯត្ថ វិបស្សនាញាណមេវ លោកុត្តរមគ្គំ អនុលោមេតីតិ អនុលោមិកំ, តទេវ ខន្តិមបេក្ខិត្វា អនុលោមិកា. សព្ពសង្ខារា តស្ស អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ ខមន្តិ រុច្ចន្តីតិ ខន្តិ. សា មុទុកា មជ្ឈិមា តិក្ខាតិ តិវិធា. កលាបសម្មសនាទិកា ឧទយព្ពយញាណបរិយោសានា មុទុកានុលោមិកា ខន្តិ. ភង្គានុបស្សនាទិកា សង្ខារុបេក្ខាញាណបរិយោសានា មជ្ឈិមានុលោមិកា ខន្តិ. អនុលោមញាណំ តិក្ខានុលោមិកា ខន្តិ. សមន្នាគតោតិ ឧបេតោ. នេតំ ឋានំ វិជ្ជតីតិ យថាវុត្តំ ឯតំ ឋានំ ឯតំ ការណំ ន វិជ្ជតិ. សម្មត្តនិយាមន្តិ ឯត្ថ ‘‘ហិតសុខាវហោ មេ ភវិស្សតី’’តិ ឯវំ អាសីសតោ តថេវ សម្ភវតោ អសុភាទីសុ ច អសុភន្តិអាទិអវិបរីតប្បវត្តិសព្ភាវតោ ច សម្មា សភាវោតិ សម្មត្តោ, អនន្តរផលទានាយ អរហត្តុប្បត្តិយា ច និយាមភូតត្តា និយាមោ, និច្ឆយោតិ អត្ថោ. សម្មត្តោ ច សោ និយាមោ ចាតិ សម្មត្តនិយាមោ. កោ សោ? លោកុត្តរមគ្គោ, វិសេសតោ បន សោតាបត្តិមគ្គោ. តេន ហិ មគ្គនិយាមេន និយតត្តា ‘‘និយតោ សម្ពោធិបរាយណោ’’តិ (បារា. ២១; ទី. និ. ១.៣៧៣) វុត្តំ. តំ សម្មត្តនិយាមំ ឱក្កមិស្សតិ បវិសិស្សតីតិ ឯតំ អដ្ឋានន្តិ អត្ថោ. គោត្រភុនោ បន មគ្គស្ស អាវជ្ជនដ្ឋានិយត្តា តំ អនាទិយិត្វា អនុលោមិកខន្តិយា អនន្តរំ សម្មត្តនិយាមោក្កមនំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អថ វា អដ្ឋារសសុ មហាវិបស្សនាសុ គោត្រភុ វិវដ្ដនានុបស្សនា ហោតីតិ អនុលោមិកខន្តិយា ឯវ សង្គហិតា ហោតិ. ចតូសុបិ សុត្តន្តេសុ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯតេហិ អនុលោមិកខន្តិសម្មត្តនិយាមចតុអរិយផលវសេន ច ឆ ធម្មាតិ ឆក្កនិបាតេ (អ. និ. ៦.៩៨, ១០១) ចត្តារោ សុត្តន្តា វុត្តា. កណ្ហបក្ខសុក្កបក្ខទ្វយវសេន ហិ ចត្តារោ សុត្តន្តាវ ហោន្តីតិ.

៣៧. កតិហាការេហីតិអាទិកេ បុច្ឆាបុព្ពង្គមេ សុត្តន្តនិទ្ទេសេ បញ្ចក្ខន្ធេ អនិច្ចតោតិអាទីសុ នាមរូបញ្ច នាមរូបស្ស បច្ចយេ ច បរិគ្គហេត្វា កលាបសម្មសនវសេន អារទ្ធវិបស្សកោ យោគាវចរោ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ ឯកេកំ ខន្ធំ អនិច្ចន្តិកតាយ អាទិអន្តវតាយ ច អនិច្ចតោ បស្សតិ. ឧប្បាទវយបដិបីឡនតាយ ទុក្ខវត្ថុតាយ ច ទុក្ខតោ. បច្ចយយាបនីយតាយ រោគមូលតាយ ច រោគតោ. ទុក្ខតាសូលយោគិតាយ កិលេសាសុចិបគ្ឃរណតាយ ឧប្បាទជរាភង្គេហិ ឧទ្ធុមាតបរិបក្កបភិន្នតាយ ច គណ្ឌតោ. បីឡាជនកតាយ អន្តោតុទនតាយ ទុន្នីហរណីយតាយ ច សល្លតោ. វិគរហណីយតាយ អវឌ្ឍិអាវហនតាយ អឃវត្ថុតាយ ច អឃតោ. អសេរិភាវជនកតាយ អាពាធបទដ្ឋានតាយ ច អាពាធតោ. អវសតាយ អវិធេយ្យតាយ ច បរតោ. ព្យាធិជរាមរណេហិ លុជ្ជនបលុជ្ជនតាយ បលោកតោ. អនេកព្យសនាវហនតាយ ឦតិតោ. អវិទិតានំយេវ វិបុលានំ អនត្ថានំ អាវហនតោ សព្ពូបទ្ទវវត្ថុតាយ ច ឧបទ្ទវតោ. សព្ពភយានំ អាករតាយ ច ទុក្ខវូបសមសង្ខាតស្ស បរមស្សាសស្ស បដិបក្ខភូតតាយ ច ភយតោ. អនេកេហិ អនត្ថេហិ អនុពទ្ធតាយ ទោសូបសដ្ឋតាយ ឧបសគ្គោ វិយ អនធិវាសនារហតាយ ច ឧបសគ្គតោ. ព្យាធិជរាមរណេហិ ចេវ លោភាទីហិ ច លោកធម្មេហិ បចលិតតាយ ចលតោ. ឧបក្កមេន ចេវ សរសេន ច បភង្គុបគមនសីលតាយ បភង្គុតោ. សព្ពាវត្ថនិបាតិតាយ ថិរភាវស្ស ច អភាវតាយ អទ្ធុវតោ. អតាយនតាយ ចេវ អលព្ភនេយ្យខេមតាយ ច អតាណតោ. អល្លីយិតុំ អនរហតាយ អល្លីនានម្បិ ច លេណកិច្ចាការិតាយ អលេណតោ. និស្សិតានំ ភយសារកត្តាភាវេន អសរណតោ. យថាបរិកប្បិតេហិ ធុវសុភសុខត្តភាវេហិ រិត្តតាយ រិត្តតោ. រិត្តតាយេវ តុច្ឆតោ, អប្បកត្តា វា. អប្បកម្បិ ហិ លោកេ តុច្ឆន្តិ វុច្ចតិ. សាមិនិវាសិវេទកការកាធិដ្ឋាយកវិរហិតតាយ សុញ្ញតោ. សយញ្ច អសាមិកភាវាទិតាយ អនត្តតោ. បវត្តិទុក្ខតាយ ទុក្ខស្ស ច អាទីនវតាយ អាទីនវតោ. អថ វា អាទីនំ វាតិ គច្ឆតិ បវត្តតីតិ អាទីនវោ. កបណមនុស្សស្សេតំ អធិវចនំ, ខន្ធាបិ ច កបណាយេវាតិ អាទីនវសទិសតាយ អាទីនវតោ. ជរាយ ចេវ មរណេន ចាតិ ទ្វេធា បរិណាមបកតិតាយ វិបរិណាមធម្មតោ. ទុព្ពលតាយ ផេគ្គុ វិយ សុខភញ្ជនីយតាយ ច អសារកតោ. អឃហេតុតាយ អឃមូលតោ. មិត្តមុខសបត្តោ វិយ វិស្សាសឃាតិតាយ វធកតោ. វិគតភវតាយ វិភវសម្ភូតតាយ ច វិភវតោ. អាសវបទដ្ឋានតាយ សាសវតោ. ហេតុបច្ចយេហិ អភិសង្ខតតាយ សង្ខតតោ. មច្ចុមារកិលេសមារានំ អាមិសភូតតាយ មារាមិសតោ. ជាតិជរាព្យាធិមរណបកតិតាយ ជាតិជរាព្យាធិមរណធម្មតោ. សោកបរិទេវឧបាយាសហេតុតាយ សោកបរិទេវឧបាយាសធម្មតោ. តណ្ហាទិដ្ឋិទុច្ចរិតសំកិលេសានំ វិសយធម្មតាយ សំកិលេសិកធម្មតោ បស្សតិ. សព្ពេសុ ច ឥមេសុ ‘‘បស្សតី’’តិ បាឋសេសោ ទដ្ឋព្ពោ.

៣៨. បញ្ចក្ខន្ធេតិ សមូហតោ វុត្តេបិ ឯកេកខន្ធវសេន អត្ថវណ្ណនា កលាបសម្មសនញាណនិទ្ទេសេ វិសុំ វិសុំ អាគតត្តា បរិយោសានេ ច វិសុំ វិសុំ ខន្ធានំ វសេន អនុបស្សនានំ គណិតត្តា សមូហេ បវត្តវចនានំ អវយវេបិ បវត្តិសម្ភវតោ ច កតាតិ វេទិតព្ពា, វិសុំ វិសុំ បវត្តសម្មសនានំ ឯកតោ សង្ខិបិត្វា វចនវសេន វា ‘‘បញ្ចក្ខន្ធេ’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘ឯកប្បហារេន បញ្ចហិ ខន្ធេហិ វុដ្ឋាតី’’តិ (វិសុទ្ធិ. ២.៧៨៣) អដ្ឋកថាវចនសព្ភាវតោ វា បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ឯកតោ សម្មសនំ វា យុជ្ជតិយេវាតិ. បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ និរោធោ និច្ចំ និព្ពានន្តិ បស្សន្តោតិអាទីនវញាណនិទ្ទេសេ វុត្តនយេន វិបស្សនាកាលេ សន្តិបទញាណវសេន និច្ចំ និព្ពានន្តិ បស្សន្តោ. សម្មត្តនិយាមំ ឱក្កមតីតិ មគ្គក្ខណេ ឱក្កមតិ, ផលក្ខណេ បន ឱក្កន្តោ នាម ហោតិ. ឯសេវ នយោ សព្ពេសុបិ និយាមោក្កមនបរិយាយេសុ. អារោគ្យន្តិ អារោគ្យភូតំ. វិសល្លន្តិ សល្លវិរហិតំ. ឯសេវ នយោ ឦទិសេសុ. អនាពាធន្តិ អាពាធវិរហិតំ, អាពាធបដិបក្ខភូតំ វា. ឯស នយោ ឦទិសេសុ. អបរប្បច្ចយន្តិ អញ្ញបច្ចយវិរហិតំ. ឧបស្សគ្គតោតិ ច អនុបស្សគ្គន្តិ ច កេចិ សំយោគំ កត្វា បឋន្តិ. បរមសុញ្ញន្តិ សព្ពសង្ខារសុញ្ញត្តា ឧត្តមត្តា ច បរមសុញ្ញំ. បរមត្ថន្តិ សង្ខតាសង្ខតានំ អគ្គភូតត្តា ឧត្តមត្ថំ. លិង្គវិបល្លាសវសេន នបុំសកវចនំ. និព្ពានស្ស ច សុញ្ញត្តា អនត្តត្តា ច ឥមស្មិំ ទ្វយេ បដិលោមបរិយាយោ ន វុត្តោ. អនាសវន្តិ អាសវវិរហិតំ. និរាមិសន្តិ អាមិសវិរហិតំ. អជាតន្តិ ជាតិវិរហិតត្តា អនុប្បន្នំ. អមតន្តិ ភង្គាភាវតោ មរណវិរហិតំ. មរណម្បិ ហិ នបុំសកភាវវចនវសេន ‘‘មត’’ន្តិ វុច្ចតិ.

៣៩. ឯវមិមាយ បដិបាដិយា វុត្តាសុ អាការភេទភិន្នាសុ ចត្តាលីសាយ អនុបស្សនាសុ សភាវសង្គហវសេន តីសុយេវ អនុបស្សនាសុ ឯកសង្គហំ ករោន្តោ អនិច្ចតោតិ អនិច្ចានុបស្សនាតិអាទិមាហ. តាសុ យថានុរូបំ អនិច្ចទុក្ខានត្តត្តេ យោជនា កាតព្ពា. អវសានេ បនេតា វិសុំ វិសុំ គណនវសេន ទស្សិតា. គណនាសុ ច គណនបដិបាដិវសេន បឋមំ អនត្តានុបស្សនា គណិតា. តត្ថ បញ្ចវីសតីតិ ‘‘បរតោ រិត្តតោ តុច្ឆតោ សុញ្ញតោ អនត្តតោ’’តិ ឯកេកស្មិំ ខន្ធេ បញ្ច បញ្ច កត្វា បញ្ចសុ ខន្ធេសុ បញ្ចវីសតិ អនត្តានុបស្សនា. បញ្ញាសាតិ ‘‘អនិច្ចតោ បលោកតោ ចលតោ បភង្គុតោ អទ្ធុវតោ វិបរិណាមធម្មតោ អសារកតោ វិភវតោ សង្ខតតោ មរណធម្មតោ’’តិ ឯកេកស្មិំ ខន្ធេ ទស ទស កត្វា បញ្ចសុ ខន្ធេសុ បញ្ញាសំ អនិច្ចានុបស្សនា. សតំ បញ្ចវីសតិ ចេវាតិ សេសា ‘‘ទុក្ខតោ រោគតោ’’តិអាទយោ ឯកេកស្មិំ ខន្ធេ បញ្ចវីសតិ បញ្ចវីសតិ កត្វា បញ្ចសុ ខន្ធេសុ បញ្ចវីសតិសតំ ទុក្ខានុបស្សនា. យានិ ទុក្ខេ បវុច្ចរេតិ យា អនុបស្សនា ទុក្ខេ ខន្ធបញ្ចកេ គណនវសេន បវុច្ចន្តិ, តា សតំ បញ្ចវីសតិ ចេវាតិ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. ‘‘យានី’’តិ ចេត្ថ លិង្គវិបល្លាសោ ទដ្ឋព្ពោតិ.

វិបស្សនាកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. មាតិកាកថា

មាតិកាកថាវណ្ណនា

៤០. ឥទានិ មហាថេរោ វិបស្សនាកថានន្តរំ សកលេ បដិសម្ភិទាមគ្គេ និទ្ទិដ្ឋេ សមថវិបស្សនាមគ្គនិព្ពានធម្មេ អាការនានត្តវសេន នានាបរិយាយេហិ ថោមេតុកាមោ និច្ឆាតោតិអាទីនិ ឯកូនវីសតិ មាតិកាបទានិ ឧទ្ទិសិត្វា តេសំ និទ្ទេសវសេន មាតិកាកថំ នាម កថេសិ. តស្សា អយំ អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា. មាតិកាយ តាវ និច្ឆាតោតិ អមិលាតោ. សព្ពេបិ ហិ កិលេសា បីឡាយោគតោ មិលាតា, រាគោបិ តាវ និរន្តរប្បវត្តោ សរីរំ ទហតិ, កិំ បនញ្ញេ កិលេសា. ‘‘តយោមេ, ភិក្ខវេ, អគ្គី រាគគ្គិ ទោសគ្គិ មោហគ្គី’’តិ (ឥតិវុ. ៩៣; ទី. និ. ៣.៣០៥) បន កិលេសនាយកា តយោ ឯវ កិលេសា វុត្តា, តំសម្បយុត្តាបិ បន ទហន្តិយេវ. ឯវំ ឆាតកិលេសាភាវតោ និច្ឆាតោ. កោ សោ? វិមោក្ខសម្ពន្ធេន វិមោក្ខោតិ ទដ្ឋព្ពោ. មុច្ចតីតិ មោក្ខោ. វិមុច្ចតីតិ វិមោក្ខោតិ អត្ថោ. ឥទមេកំ មាតិកាបទំ. វិជ្ជាវិមុត្តីតិ វិជ្ជាយេវ វិមុត្តិ. ឥទមេកំ មាតិកាបទំ. ឈានវិមោក្ខោតិ ឈានមេវ វិមោក្ខោ. ឥទមេកំ មាតិកាបទំ. សេសានិ ឯកេកានេវាតិ ឯវំ ឯកូនវីសតិ មាតិកាបទានិ.

៤១. នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទតោ និច្ឆាតោតិ នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទតោ អបេតត្តា កាមច្ឆន្ទតោ និក្កិលេសោ យោគី. តេន បដិលទ្ធំ នេក្ខម្មម្បិ និច្ឆាតោ និក្កិលេសោ វិមោក្ខោ. ឯវំ សេសេសុបិ. នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទតោ មុច្ចតីតិ វិមោក្ខោតិ នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទតោ យោគី មុច្ចតីតិ តំ នេក្ខម្មំ វិមោក្ខោតិ អត្ថោ. ឯវំ សេសេសុបិ. វិជ្ជតីតិ វិជ្ជាតិ សភាវតោ វិជ្ជតិ អត្ថិ ឧបលព្ភតីតិ វិជ្ជា នាមាតិ អត្ថោ. អថ វា សភាវជាននត្ថំ បដិបន្នេហិ យោគីហិ សភាវំ វេទីយតិ ជានីយតីតិ វិជ្ជា នាមាតិ អត្ថោ. អថ វា វិសេសលាភត្ថំ បដិបន្នេហិ យោគីហិ វេទីយតិ បដិលាភីយតីតិ វិជ្ជា នាមាតិ អត្ថោ. អថ វា អត្តនា វិន្ទិតព្ពំ ភូមិំ វិន្ទតិ លភតីតិ វិជ្ជា នាមាតិ អត្ថោ. អថ វា សភាវទស្សនហេតុត្តា សភាវំ វិទិតំ ករោតីតិ វិជ្ជា នាមាតិ អត្ថោ. វិជ្ជន្តោ មុច្ចតិ, មុច្ចន្តោ វិជ្ជតីតិ យថាវុត្តោ ធម្មោ យថាវុត្តេនត្ថេន វិជ្ជមានោ យថាវុត្តតោ មុច្ចតិ, យថាវុត្តតោ មុច្ចមានោ យថាវុត្តេនត្ថេន វិជ្ជតីតិ វិជ្ជាវិមុត្តិ នាមាតិ អត្ថោ.

កាមច្ឆន្ទំ សំវរដ្ឋេនាតិ កាមច្ឆន្ទនិវារណដ្ឋេន តំ នេក្ខម្មំ សីលវិសុទ្ធិ នាមាតិ អត្ថោ. តំយេវ អវិក្ខេបហេតុត្តា អវិក្ខេបដ្ឋេន ចិត្តវិសុទ្ធិ. ទស្សនហេតុត្តា ទស្សនដ្ឋេន ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. បដិប្បស្សម្ភេតីតិ នេក្ខម្មាទិនា កាមច្ឆន្ទាទិកំ យោគាវចរោ បដិប្បស្សម្ភេតីតិ នេក្ខម្មាទិកោ ធម្មោ បស្សទ្ធិ នាមាតិ អត្ថោ. បហីនត្តាតិ តេន តេន បហានេន បហីនត្តា. ញាតដ្ឋេន ញាណន្តិ ឈានបច្ចវេក្ខណាវសេន វិបស្សនាវសេន មគ្គបច្ចវេក្ខណាវសេន ញាតដ្ឋេន នេក្ខម្មាទិកំ ញាណំ នាមាតិ អត្ថោ. ទិដ្ឋត្តា ទស្សនន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. វិសុជ្ឈតីតិ យោគី, នេក្ខម្មាទិកា វិសុទ្ធិ.

នេក្ខម្មនិទ្ទេសេ នេក្ខម្មំ អលោភត្តា កាមរាគតោ និស្សដន្តិ និស្សរណំ. តតោ និក្ខន្តន្តិ នេក្ខម្មំ. ‘‘រូបានមេតំ និស្សរណំ យទិទំ នេក្ខម្ម’’ន្តិ វុច្ចមានេ អារុប្បវិសេសស្ស អទិស្សនតោ វិសេសស្ស ទស្សនត្ថំ អញ្ញត្ថ វុត្តបាឋក្កមេនេវ យទិទំ អារុប្បន្តិ វុត្តំ. តញ្ច អារុប្បំ រូបតោ និក្ខន្តត្តា នេក្ខម្មំ នាមាតិ អធិការវសេនេវ វុត្តំ ហោតិ. ភូតន្តិ ឧប្បាទសមាយោគទីបនំ. សង្ខតន្តិ បច្ចយពលវិសេសទស្សនំ. បដិច្ចសមុប្បន្នន្តិ បច្ចយសមាយោគេបិ បច្ចយានំ អព្យាបារភាវទស្សនំ. និរោធោ តស្ស នេក្ខម្មន្តិ និព្ពានំ តតោ សង្ខតតោ និក្ខន្តត្តា តស្ស សង្ខតស្ស នេក្ខម្មំ នាម. អារុប្បស្ស ច និរោធស្ស ច គហណំ អញ្ញត្ថ បាឋេ វុត្តក្កមេនេវ កតំ. ‘‘កាមច្ឆន្ទស្ស នេក្ខម្មំ នេក្ខម្ម’’ន្តិ វុច្ចមានេ បុនរុត្តំ ហោតិ. នេក្ខម្មវចនេនេវ ច តស្ស នេក្ខម្មសិទ្ធីតិ តំ អវត្វា សេសនេក្ខម្មមេវ វុត្តំ. តំ ឧជុកមេវ. និស្សរណនិទ្ទេសេបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. និស្សរណីយា ធាតុយោ បនេត្ថ ឧជុកមេវ នេក្ខម្មន្តិ វុត្តំ. បវិវេកោតិ បវិវិត្តភាវោ នេក្ខម្មាទិកោយេវ. វោសជ្ជតីតិ យោគី, នេក្ខម្មាទយោ វោសគ្គោ. នេក្ខម្មំ បវត្តេន្តោ យោគី នេក្ខម្មេន ចរតីតិ វុច្ចតិ. តំ បន នេក្ខម្មំ ចរិយា. ឯស នយោ សេសេសុបិ. ឈានវិមោក្ខនិទ្ទេសេ វត្តព្ពំ វិមោក្ខកថាយំ វុត្តំ. កេវលំ តត្ថ ‘‘ជានាតីតិ ឈានវិមោក្ខោ’’តិ (បដិ. ម. ១.២១៧) វុត្តំ, ឥធ បន ‘‘ជានាតីតិ, ឈាយតី’’តិ បុគ្គលាធិដ្ឋានាវ ទេសនា កតាតិ អយំ វិសេសោ.

៤២. ភាវនាធិដ្ឋានជីវិតនិទ្ទេសេ ច បុគ្គលាធិដ្ឋានា ទេសនា កតា. ធម្មតោ បន ភាវនា នាម នេក្ខម្មាទយោវ. អធិដ្ឋានំ នាម នេក្ខម្មាទិវសេន បតិដ្ឋាបិតចិត្តមេវ. ជីវិតំ នាម នេក្ខម្មាទិវសេន បតិដ្ឋាបិតចិត្តស្ស សម្មាអាជីវោ នាម. កោ សោ សម្មាអាជីវោ នាម? មិច្ឆាជីវា វិរតិ, ធម្មេន សមេន បច្ចយបរិយេសនវាយាមោ ច. តត្ថ សមំ ជីវតីតិ សមំ ជីវិតំ ជីវតិ, ភាវនបុំសកវចនំ វា, សមេន ជីវតីតិ វុត្តំ ហោតិ. នោ វិសមន្តិ ‘‘សមំ ជីវតី’’តិ វុត្តស្សេវ អត្ថស្ស បដិសេធវសេន អវធារណំ កតំ. សម្មា ជីវតីតិ អាការនិទស្សនំ. នោ មិច្ឆាតិ តស្សេវ និយមនំ. វិសុទ្ធំ ជីវតីតិ សភាវវិសុទ្ធិយា វិសុទ្ធំ ជីវិតំ ជីវតិ. នោ កិលិដ្ឋន្តិ តស្សេវ និយមនំ. យញ្ញទេវាតិអាទីហិ យថាវុត្តានំ តិស្សន្នំ សម្បទានំ អានិសំសំ ទស្សេតិ. តត្ថ យញ្ញទេវាតិ យំ យំ ឯវ. ខត្តិយបរិសន្តិ ខត្តិយានំ សន្និបាតំ. សោ ហិ សមន្តតោ សីទន្តិ ឯត្ថ អកតពុទ្ធិនោតិ បរិសាតិ វុច្ចតិ. ឯសេវ នយោ ឥតរត្តយេ. ខត្តិយាទីនំយេវ អាគមនសម្បត្តិយា ញាណសម្បត្តិយា ច សមន្នាគតត្តា តាសំយេវ ចតស្សន្នំ គហណំ, ន សុទ្ទបរិសាយ. វិសារទោតិ តីហិ សម្បទាហិ សម្បន្នោ វិគតសារជ្ជោ, និព្ភយោតិ អត្ថោ. អមង្កុភូតោតិ អសង្កុចិតោ ន និត្តេជភូតោ. តំ កិស្ស ហេតូតិ តំ វិសារទត្តំ កេន ហេតុនា កេន ការណេន ហោតីតិ ចេតិ អត្ថោ. ឥទានិ តថា ហីតិ តស្ស ការណវចនំ. យស្មា ឯវំ តិសម្បទាសម្បន្នោ, តស្មា ‘‘វិសារទោ ហោតី’’តិ វិសារទភាវស្ស ការណំ ទស្សេត្វា និដ្ឋបេសីតិ.

សទ្ធម្មប្បកាសិនិយា បដិសម្ភិទាមគ្គ-អដ្ឋកថាយ

មាតិកាកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បញ្ញាវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតា ចូឡវគ្គស្ស អបុព្ពត្ថានុវណ្ណនា.

ឯត្តាវតា ច តិវគ្គសង្គហិតស្ស

សមតិំសកថាបដិមណ្ឌិតស្ស បដិសម្ភិទាមគ្គស្ស អត្ថវណ្ណនា និដ្ឋិតា ហោតីតិ.

និគមនកថា

មហាវគ្គោ មជ្ឈិមោ ច, ចូឡវគ្គោ ច នាមតោ;

តយោ វគ្គា ឥធ វុត្តា, បមាណបដិបាដិយា.

វគ្គេ វគ្គេ ទស ទស, កថា យា តា ឧទីរិតា;

ឧទ្ទានគាថា សព្ពាសំ, ឥមា តាសំ យថាក្កមំ.

ញាណំ ទិដ្ឋិ អានាបានំ, ឥន្ទ្រិយំ វិមោក្ខបញ្ចមំ;

គតិ កម្មំ វិបល្លាសោ, មគ្គោ មណ្ឌោតិ តា ទស.

យុគនទ្ធសច្ចពោជ្ឈង្គា, មេត្តា វិរាគបញ្ចមា;

បដិសម្ភិទា ធម្មចក្កំ, លោកុត្តរពលសុញ្ញតា.

បញ្ញា ឥទ្ធិ អភិសមយោ, វិវេកោ ចរិយបញ្ចមោ;

បាដិហីរំ សមសីស-សតិ វិបស្សនមាតិកា.

យោ សោ សុគតសុតានំ, អធិបតិភូតេន ភូតហិតរតិនា;

ថេរេន ថិរគុណវតា, វុត្តោ បដិសម្ភិទាមគ្គោ.

តស្សត្ថវណ្ណនា យា, បុព្ពដ្ឋកថានយំ តថា យុត្តិំ;

និស្សាយ មយារទ្ធា, និដ្ឋានមុបាគតា ឯសា.

យំ តំ ឧត្តរមន្តី, មន្តិគុណយុតោ យុតោ ច សទ្ធាយ;

ការយិ មហាវិហារេ, បរិវេណមនេកសាធុគុណំ.

ថេរេនេត្ថ និវសតា, សមាបិតាយំ មហាភិធានេន;

តតិយេ វស្សេ ចុតិតោ, មោគ្គល្លានស្ស ភូបតិនោ.

សមយំ អនុលោមេន្តី, ថេរានំ ថេរវាទទីបានំ;

និដ្ឋំ គតា យថាយំ, អដ្ឋកថា លោកហិតជននី.

ធម្មំ អនុលោមេន្តា, អត្តហិតំ បរហិតញ្ច សាធេន្តា;

និដ្ឋំ គច្ឆន្តុ តថា, មនោរថា សព្ពសត្តានំ.

សទ្ធម្មបកាសិនិយា, អដ្ឋកថាយេត្ថ គណិតកុសលេហិ;

គណិតា តុ ភាណវារា, វិញ្ញេយ្យា អដ្ឋបញ្ញាស.

អានុដ្ឋុភេន អស្សា, ឆន្ទោពន្ធេន គណិយមានា តុ;

ចុទ្ទសសហស្សសង្ខា, គាថាយោ បញ្ច ច សតានិ.

សាសនចិរដ្ឋិតត្ថំ, លោកហិតត្ថញ្ច សាទរេន មយា;

បុញ្ញំ ឥមំ រចយតា, យំ បត្តមនប្បកំ វិបុលំ.

បុញ្ញេន តេន លោកោ, សទ្ធម្មរសាយនំ ទសពលស្ស;

ឧបភុញ្ជិត្វា វិមលំ, បប្បោតុ សុខំ សុខេនេវាតិ.

សទ្ធម្មប្បកាសិនី នាម

បដិសម្ភិទាមគ្គប្បករណស្ស អដ្ឋកថា និដ្ឋិតា.