📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

វិនយបិដកេ

បារាជិកកណ្ឌ-អដ្ឋកថា (បឋមោ ភាគោ)

គន្ថារម្ភកថា

យោ កប្បកោដីហិបិ អប្បមេយ្យំ;

កាលំ ករោន្តោ អតិទុក្ករានិ;

ខេទំ គតោ លោកហិតាយ នាថោ;

នមោ មហាការុណិកស្ស តស្ស.

អសម្ពុធំ ពុទ្ធនិសេវិតំ យំ;

ភវាភវំ គច្ឆតិ ជីវលោកោ;

នមោ អវិជ្ជាទិកិលេសជាល-

វិទ្ធំសិនោ ធម្មវរស្ស តស្ស.

គុណេហិ យោ សីលសមាធិបញ្ញា-

វិមុត្តិញាណប្បភុតីហិ យុត្តោ;

ខេត្តំ ជនានំ កុសលត្ថិកានំ;

តមរិយសង្ឃំ សិរសា នមាមិ.

ឥច្ចេវមច្ចន្តនមស្សនេយ្យំ;

នមស្សមានោ រតនត្តយំ យំ;

បុញ្ញាភិសន្ទំ វិបុលំ អលត្ថំ;

តស្សានុភាវេន ហតន្តរាយោ.

យស្មិំ ឋិតេ សាសនមដ្ឋិតស្ស;

បតិដ្ឋិតំ ហោតិ សុសណ្ឋិតស្ស;

តំ វណ្ណយិស្សំ វិនយំ អមិស្សំ;

និស្សាយ បុព្ពាចរិយានុភាវំ.

កាមញ្ច បុព្ពាចរិយាសភេហិ;

ញាណម្ពុនិទ្ធោតមលាសវេហិ;

វិសុទ្ធវិជ្ជាបដិសម្ភិទេហិ;

សទ្ធម្មសំវណ្ណនកោវិទេហិ.

សល្លេខិយេ នោសុលភូបមេហិ;

មហាវិហារស្ស ធជូបមេហិ;

សំវណ្ណិតោយំ វិនយោ នយេហិ;

ចិត្តេហិ សម្ពុទ្ធវរន្វយេហិ.

សំវណ្ណនា សីហឡទីបកេន;

វាក្យេន ឯសា បន សង្ខតត្តា;

ន កិញ្ចិ អត្ថំ អភិសម្ភុណាតិ;

ទីបន្តរេ ភិក្ខុជនស្ស យស្មា.

តស្មា ឥមំ បាឡិនយានុរូបំ;

សំវណ្ណនំ ទានិ សមារភិស្សំ;

អជ្ឈេសនំ ពុទ្ធសិរិវ្ហយស្ស;

ថេរស្ស សម្មា សមនុស្សរន្តោ.

សំវណ្ណនំ តញ្ច សមារភន្តោ;

តស្សា មហាអដ្ឋកថំ សរីរំ;

កត្វា មហាបច្ចរិយំ តថេវ;

កុរុន្ទិនាមាទិសុ វិស្សុតាសុ.

វិនិច្ឆយោ អដ្ឋកថាសុ វុត្តោ;

យោ យុត្តមត្ថំ អបរិច្ចជន្តោ;

តតោបិ អន្តោគធថេរវាទំ;

សំវណ្ណនំ សម្ម សមារភិស្សំ.

តំ មេ និសាមេន្តុ បសន្នចិត្តា;

ថេរា ច ភិក្ខូ នវមជ្ឈិមា ច;

ធម្មប្បទីបស្ស តថាគតស្ស;

សក្កច្ច ធម្មំ បតិមានយន្តា.

ពុទ្ធេន ធម្មោ វិនយោ ច វុត្តោ;

យោ តស្ស បុត្តេហិ តថេវ ញាតោ;

សោ យេហិ តេសំ មតិមច្ចជន្តា;

យស្មា បុរេ អដ្ឋកថា អកំសុ.

តស្មា ហិ យំ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ;

តំ វជ្ជយិត្វាន បមាទលេខំ;

សព្ពម្បិ សិក្ខាសុ សគារវានំ;

យស្មា បមាណំ ឥធ បណ្ឌិតានំ.

តតោ ច ភាសន្តរមេវ ហិត្វា;

វិត្ថារមគ្គញ្ច សមាសយិត្វា;

វិនិច្ឆយំ សព្ពមសេសយិត្វា;

តន្តិក្កមំ កិញ្ចិ អវោក្កមិត្វា.

សុត្តន្តិកានំ វចនានមត្ថំ;

សុត្តានុរូបំ បរិទីបយន្តី;

យស្មា អយំ ហេស្សតិ វណ្ណនាបិ;

សក្កច្ច តស្មា អនុសិក្ខិតព្ពាតិ.

ពាហិរនិទានកថា

តត្ថ តំ វណ្ណយិស្សំ វិនយន្តិ វុត្តត្តា វិនយោ តាវ វវត្ថបេតព្ពោ. តេនេតំ វុច្ចតិ – ‘‘វិនយោ នាម ឥធ សកលំ វិនយបិដកំ អធិប្បេត’’ន្តិ. សំវណ្ណនត្ថំ បនស្ស អយំ មាតិកា –

វុត្តំ យេន យទា យស្មា, ធារិតំ យេន ចាភតំ;

យត្ថប្បតិដ្ឋិតចេតមេតំ វត្វា វិធិំ តតោ.

តេនាតិអាទិបាឋស្ស, អត្ថំ នានប្បការតោ;

ទស្សយន្តោ ករិស្សាមិ, វិនយស្សត្ថវណ្ណនន្តិ.

តត្ថ វុត្តំ យេន យទា យស្មាតិ ឥទំ តាវ វចនំ ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេរញ្ជាយំ វិហរតី’’តិ ឯវមាទិវចនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឥទញ្ហិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អត្តបច្ចក្ខវចនំ ន ហោតិ, តស្មា វត្តព្ពមេតំ ‘‘ឥទំ វចនំ កេន វុត្តំ, កទា វុត្តំ, កស្មា ច វុត្ត’’ន្តិ? អាយស្មតា ឧបាលិត្ថេរេន វុត្តំ, តញ្ច បន បឋមមហាសង្គីតិកាលេ.

បឋមមហាសង្គីតិកថា

បឋមមហាសង្គីតិ នាម ចេសា កិញ្ចាបិ បញ្ចសតិកសង្គីតិក្ខន្ធកេ វុត្តា, និទានកោសល្លត្ថំ បន ឥធាបិ ឥមិនា នយេន វេទិតព្ពា. ធម្មចក្កប្បវត្តនញ្ហិ អាទិំ កត្វា យាវ សុភទ្ទបរិព្ពាជកវិនយនា កតពុទ្ធកិច្ចេ កុសិនារាយំ ឧបវត្តនេ មល្លានំ សាលវនេ យមកសាលានមន្តរេ វិសាខបុណ្ណមទិវសេ បច្ចូសសមយេ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពុតេ ភគវតិ លោកនាថេ, ភគវតោ បរិនិព្ពានេ សន្និបតិតានំ សត្តន្នំ ភិក្ខុសតសហស្សានំ សង្ឃត្ថេរោ អាយស្មា មហាកស្សបោ សត្តាហបរិនិព្ពុតេ ភគវតិ, សុភទ្ទេន វុឌ្ឍបព្ពជិតេន ‘‘អលំ, អាវុសោ, មា សោចិត្ថ, មា បរិទេវិត្ថ, សុមុត្តា មយំ តេន មហាសមណេន; ឧបទ្ទុតា ច ហោម – ‘ឥទំ វោ កប្បតិ, ឥទំ វោ ន កប្បតី’តិ! ឥទានិ បន មយំ យំ ឥច្ឆិស្សាម តំ ករិស្សាម, យំ ន ឥច្ឆិស្សាម ន តំ ករិស្សាមា’’តិ (ចូឡវ. ៤៣៧; ទី. និ. ២.២៣២) វុត្តវចនមនុស្សរន្តោ ‘‘ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតិ យំ បាបភិក្ខូ អតីតសត្ថុកំ បាវចនន្តិ មញ្ញមានា បក្ខំ លភិត្វា នចិរស្សេវ សទ្ធម្មំ អន្តរធាបេយ្យុំ, យាវ ច ធម្មវិនយោ តិដ្ឋតិ តាវ អនតីតសត្ថុកមេវ បាវចនំ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘យោ វោ, អានន្ទ, មយា ធម្មោ ច វិនយោ ច ទេសិតោ បញ្ញត្តោ, សោ វោ មមច្ចយេន សត្ថា’តិ (ទី. និ. ២.២១៦).

‘‘យំនូនាហំ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយេយ្យំ, យថយិទំ សាសនំ អទ្ធនិយំ អស្ស ចិរដ្ឋិតិកំ.

យំ ចាហំ ភគវតា –

‘ធារេស្សសិ បន មេ ត្វំ, កស្សប, សាណានិ បំសុកូលានិ និព្ពសនានី’តិ វត្វា ចីវរេ សាធារណបរិភោគេន ចេវ,

‘អហំ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរាមិ; កស្សបោបិ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខតិ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’តិ –

ឯវមាទិនា នយេន នវានុបុព្ពវិហារឆឡភិញ្ញាប្បភេទេ ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ អត្តនា សមសមដ្ឋបនេន ច អនុគ្គហិតោ, តស្ស កិមញ្ញំ អាណណ្យំ ភវិស្សតិ; ននុ មំ ភគវា រាជា វិយ សកកវចឥស្សរិយានុប្បទានេន អត្តនោ កុលវំសប្បតិដ្ឋាបកំ បុត្តំ ‘សទ្ធម្មវំសប្បតិដ្ឋាបកោ មេ អយំ ភវិស្សតី’តិ មន្ត្វា ឥមិនា អសាធារណេន អនុគ្គហេន អនុគ្គហេសី’’តិ ចិន្តយន្តោ ធម្មវិនយសង្គាយនត្ថំ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសិ. យថាហ –

‘‘អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘ឯកមិទាហំ, អាវុសោ, សមយំ បាវាយ កុសិនារំ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នោ មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ បញ្ចមត្តេហិ ភិក្ខុសតេហី’’តិ (ទី. និ. ២.២៣១) សព្ពំ សុភទ្ទកណ្ឌំ វិត្ថារតោ វេទិតព្ពំ.

តតោ បរំ អាហ –

‘‘ហន្ទ មយំ, អាវុសោ, ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយេយ្យាម. បុរេ អធម្មោ ទិប្បតិ, ធម្មោ បដិពាហិយ្យតិ; អវិនយោ ទិប្បតិ, វិនយោ បដិពាហិយ្យតិ. បុរេ អធម្មវាទិនោ ពលវន្តោ ហោន្តិ, ធម្មវាទិនោ ទុព្ពលា ហោន្តិ; អវិនយវាទិនោ ពលវន្តោ ហោន្តិ, វិនយវាទិនោ ទុព្ពលា ហោន្តី’’តិ (ចូឡវ. ៤៣៧).

ភិក្ខូ អាហំសុ – ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, ថេរោ ភិក្ខូ ឧច្ចិនតូ’’តិ. ថេរោ សកលនវង្គសត្ថុសាសនបរិយត្តិធរេ បុថុជ្ជន-សោតាបន្ន-សកទាគាមិ-អនាគាមិ-សុក្ខវិបស្សកខីណាសវភិក្ខូ អនេកសតេ អនេកសហស្សេ ច វជ្ជេត្វា តិបិដកសព្ពបរិយត្តិប្បភេទធរេ បដិសម្ភិទាប្បត្តេ មហានុភាវេ យេភុយ្យេន ភគវតា ឯតទគ្គំ អារោបិតេ តេវិជ្ជាទិភេទេ ខីណាសវភិក្ខូយេវ ឯកូនបញ្ចសតេ បរិគ្គហេសិ. យេ សន្ធាយ ឥទំ វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ ឯកេនូនាបញ្ចអរហន្តសតានិ ឧច្ចិនី’’តិ (ចូឡវ. ៤៣៧).

កិស្ស បន ថេរោ ឯកេនូនមកាសីតិ? អាយស្មតោ អានន្ទត្ថេរស្ស ឱកាសករណត្ថំ. តេន ហាយស្មតា សហាបិ វិនាបិ ន សក្កា ធម្មសង្គីតិ កាតុំ, សោ ហាយស្មា សេក្ខោ សករណីយោ, តស្មា សហាបិ ន សក្កា; យស្មា បនស្ស កិញ្ចិ ទសពលទេសិតំ សុត្តគេយ្យាទិកំ ភគវតោ អសម្មុខា បដិគ្គហិតំ នាម នត្ថិ, តស្មា វិនាបិ ន សក្កា. យទិ ឯវំ សេក្ខោបិ សមានោ ធម្មសង្គីតិយា ពហុការត្តា ថេរេន ឧច្ចិនិតព្ពោ អស្ស. អថ កស្មា ន ឧច្ចិនិតោតិ? បរូបវាទវិវជ្ជនតោ. ថេរោ ហិ អាយស្មន្តេ អានន្ទេ អតិវិយ វិស្សត្ថោ អហោសិ, តថា ហិ នំ សិរស្មិំ បលិតេសុ ជាតេសុបិ ‘‘ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសី’’តិ (សំ. និ. ២.១៥៤) កុមារកវាទេន ឱវទតិ. សក្យកុលប្បសុតោ ចាយំ អាយស្មា តថាគតស្ស ភាតា ចូឡបិតុបុត្តោ. តត្រ ហិ ភិក្ខូ ឆន្ទាគមនំ វិយ មញ្ញមានា ‘‘ពហូ អសេក្ខបដិសម្ភិទាប្បត្តេ ភិក្ខូ ឋបេត្វា អានន្ទំ សេក្ខបដិសម្ភិទាប្បត្តំ ថេរោ ឧច្ចិនី’’តិ ឧបវទេយ្យុំ, តំ បរូបវាទំ បរិវជ្ជេន្តោ ‘‘អានន្ទំ វិនា សង្គីតិ ន សក្កា កាតុំ, ភិក្ខូនំយេវ អនុមតិយា គហេស្សាមី’’តិ ន ឧច្ចិនិ.

អថ សយមេវ ភិក្ខូ អានន្ទស្សត្ថាយ ថេរំ យាចិំសុ. យថាហ –

‘‘ភិក្ខូ អាយស្មន្តំ មហាកស្សបំ ឯតទវោចុំ – ‘អយំ, ភន្តេ, អាយស្មា អានន្ទោ កិញ្ចាបិ សេក្ខោ អភព្ពោ ឆន្ទា ទោសា មោហា ភយា អគតិំ គន្តុំ, ពហុ ចានេន ភគវតោ សន្តិកេ ធម្មោ ច វិនយោ ច បរិយត្តោ; តេន ហិ, ភន្តេ, ថេរោ អាយស្មន្តម្បិ អានន្ទំ ឧច្ចិនតូ’តិ. អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ អាយស្មន្តម្បិ អានន្ទំ ឧច្ចិនី’’តិ (ចូឡវ. ៤៣៧).

ឯវំ ភិក្ខូនំ អនុមតិយា ឧច្ចិនិតេន តេនាយស្មតា សទ្ធិំ បញ្ច ថេរសតានិ អហេសុំ.

អថ ខោ ថេរានំ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ – ‘‘កត្ថ នុ ខោ មយំ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយេយ្យាមា’’តិ. អថ ខោ ថេរានំ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ – ‘‘រាជគហំ ខោ មហាគោចរំ បហូតសេនាសនំ, យំនូន មយំ រាជគហេ វស្សំ វសន្តា ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយេយ្យាម, ន អញ្ញេ ភិក្ខូ រាជគហេ វស្សំ ឧបគច្ឆេយ្យុ’’ន្តិ. កស្មា បន នេសំ ឯតទហោសិ? ឥទំ អម្ហាកំ ថាវរកម្មំ, កោចិ វិសភាគបុគ្គលោ សង្ឃមជ្ឈំ បវិសិត្វា ឧក្កោដេយ្យាតិ. អថាយស្មា មហាកស្សបោ ញត្តិទុតិយេន កម្មេន សាវេសិ, តំ សង្គីតិក្ខន្ធកេ វុត្តនយេនេវ ញាតព្ពំ.

អថ តថាគតស្ស បរិនិព្ពានតោ សត្តសុ សាធុកីឡនទិវសេសុ សត្តសុ ច ធាតុបូជាទិវសេសុ វីតិវត្តេសុ ‘‘អឌ្ឍមាសោ អតិក្កន្តោ, ឥទានិ គិម្ហានំ ទិយឌ្ឍោ មាសោ សេសោ, ឧបកដ្ឋា វស្សូបនាយិកា’’តិ មន្ត្វា មហាកស្សបត្ថេរោ ‘‘រាជគហំ, អាវុសោ, គច្ឆាមា’’តិ ឧបឌ្ឍំ ភិក្ខុសង្ឃំ គហេត្វា ឯកំ មគ្គំ គតោ. អនុរុទ្ធត្ថេរោបិ ឧបឌ្ឍំ គហេត្វា ឯកំ មគ្គំ គតោ. អានន្ទត្ថេរោ បន ភគវតោ បត្តចីវរំ គហេត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ សាវត្ថិំ គន្ត្វា រាជគហំ គន្តុកាមោ យេន សាវត្ថិ តេន ចារិកំ បក្កាមិ. អានន្ទត្ថេរេន គតគតដ្ឋានេ មហាបរិទេវោ អហោសិ – ‘‘ភន្តេ អានន្ទ, កុហិំ សត្ថារំ ឋបេត្វា អាគតោសី’’តិ. អនុបុព្ពេន បន សាវត្ថិំ អនុប្បត្តេ ថេរេ ភគវតោ បរិនិព្ពានទិវសេ វិយ មហាបរិទេវោ អហោសិ.

តត្រ សុទំ អាយស្មា អានន្ទោ អនិច្ចតាទិបដិសំយុត្តាយ ធម្មិយា កថាយ តំ មហាជនំ សញ្ញាបេត្វា ជេតវនំ បវិសិត្វា ទសពលេន វសិតគន្ធកុដិយា ទ្វារំ វិវរិត្វា មញ្ចបីឋំ នីហរិត្វា បប្ផោដេត្វា គន្ធកុដិំ សម្មជ្ជិត្វា មិលាតមាលាកចវរំ ឆឌ្ឌេត្វា មញ្ចបីឋំ អតិហរិត្វា បុន យថាឋានេ ឋបេត្វា ភគវតោ ឋិតកាលេ ករណីយំ វត្តំ សព្ពមកាសិ. អថ ថេរោ ភគវតោ បរិនិព្ពានតោ បភុតិ ឋាននិសជ្ជពហុលត្តា ឧស្សន្នធាតុកំ កាយំ សមស្សាសេតុំ ទុតិយទិវសេ ខីរវិរេចនំ បិវិត្វា វិហារេយេវ និសីទិ. យំ សន្ធាយ សុភេន មាណវេន បហិតំ មាណវកំ ឯតទវោច –

‘‘អកាលោ ខោ, មាណវក, អត្ថិ មេ អជ្ជ ភេសជ្ជមត្តា បីតា, អប្បេវ នាម ស្វេបិ ឧបសង្កមេយ្យាមា’’តិ (ទី. និ. ១.៤៤៧).

ទុតិយទិវសេ ចេតកត្ថេរេន បច្ឆាសមណេន គន្ត្វា សុភេន មាណវេន បុដ្ឋោ ទីឃនិកាយេ សុភសុត្តំនាម ទសមំ សុត្តមភាសិ.

អថ ថេរោ ជេតវនវិហារេ ខណ្ឌផុល្លប្បដិសង្ខរណំ ការាបេត្វា ឧបកដ្ឋាយ វស្សូបនាយិកាយ រាជគហំ គតោ. តថា មហាកស្សបត្ថេរោ អនុរុទ្ធត្ថេរោ ច សព្ពំ ភិក្ខុសង្ឃំ គហេត្វា រាជគហមេវ គតោ.

តេន ខោ បន សមយេន រាជគហេ អដ្ឋារស មហាវិហារា ហោន្តិ. តេ សព្ពេបិ ឆឌ្ឌិតបតិតឧក្លាបា អហេសុំ. ភគវតោ ហិ បរិនិព្ពានេ សព្ពេ ភិក្ខូ អត្តនោ អត្តនោ បត្តចីវរំ គហេត្វា វិហារេ ច បរិវេណេ ច ឆឌ្ឌេត្វា អគមំសុ. តត្ថ ថេរា ភគវតោ វចនបូជនត្ថំ តិត្ថិយវាទបរិមោចនត្ថញ្ច ‘‘បឋមំ មាសំ ខណ្ឌផុល្លប្បដិសង្ខរណំ ករោមា’’តិ ចិន្តេសុំ. តិត្ថិយា ហិ ឯវំ វទេយ្យុំ – ‘‘សមណស្ស គោតមស្ស សាវកា សត្ថរិ ឋិតេយេវ វិហារេ បដិជគ្គិំសុ, បរិនិព្ពុតេ ឆឌ្ឌេសុ’’ន្តិ. តេសំ វាទបរិមោចនត្ថញ្ច ចិន្តេសុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. វុត្តម្បិ ហេតំ –

‘‘អថ ខោ ថេរានំ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ – ‘ភគវតា ខោ, អាវុសោ, ខណ្ឌផុល្លប្បដិសង្ខរណំ វណ្ណិតំ. ហន្ទ មយំ, អាវុសោ, បឋមំ មាសំ ខណ្ឌផុល្លប្បដិសង្ខរណំ ករោម, មជ្ឈិមំ មាសំ សន្និបតិត្វា ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយិស្សាមា’’តិ (ចូឡវ. ៤៣៨).

តេ ទុតិយទិវសេ គន្ត្វា រាជទ្វារេ អដ្ឋំសុ. អជាតសត្តុ រាជា អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, អាគតត្ថា’’តិ អត្តនា កត្តព្ពកិច្ចំ បដិបុច្ឆិ. ថេរា អដ្ឋារស មហាវិហារបដិសង្ខរណត្ថាយ ហត្ថកម្មំ បដិវេទេសុំ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ រាជា ហត្ថកម្មការកេ មនុស្សេ អទាសិ. ថេរា បឋមំ មាសំ សព្ពវិហារេ បដិសង្ខរាបេត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ – ‘‘និដ្ឋិតំ, មហារាជ, វិហារបដិសង្ខរណំ. ឥទានិ ធម្មវិនយសង្គហំ ករោមា’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ, វិស្សត្ថា ករោថ. មយ្ហំ អាណាចក្កំ, តុម្ហាកំ ធម្មចក្កំ ហោតុ. អាណាបេថ, ភន្តេ, កិំ ករោមី’’តិ? ‘‘សង្គហំ ករោន្តានំ ភិក្ខូនំ សន្និសជ្ជដ្ឋានំ, មហារាជា’’តិ. ‘‘កត្ថ ករោមិ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘វេភារបព្ពតបស្សេ សត្តបណ្ណិគុហាទ្វារេ កាតុំ យុត្តំ, មហារាជា’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ខោ រាជា អជាតសត្តុ វិស្សកម្មុនា និម្មិតសទិសំ សុវិភត្តភិត្តិត្ថម្ភសោបានំ នានាវិធមាលាកម្មលតអាកម្មវិចិត្តំ អភិភវន្តមិវ រាជភវនវិភូតិំ អវហសន្តមិវ ទេវវិមានសិរិំ សិរិយា និកេតមិវ ឯកនិបាតតិត្ថមិវ ច ទេវមនុស្សនយនវិហង្គានំ លោករាមណេយ្យកមិវ សម្បិណ្ឌិតំ ទដ្ឋព្ពសារមណ្ឌំ មណ្ឌបំ ការាបេត្វា វិវិធកុសុមទាម-ឱលម្ពក-វិនិគ្គលន្តចារុវិតានំ រតនវិចិត្តមណិកោដ្ដិមតលមិវ ច នំ នានាបុប្ផូបហារវិចិត្តសុបរិនិដ្ឋិតភូមិកម្មំ ព្រហ្មវិមានសទិសំ អលង្ករិត្វា តស្មិំ មហាមណ្ឌបេ បញ្ចសតានំ ភិក្ខូនំ អនគ្ឃានិ បញ្ច កប្បិយបច្ចត្ថរណសតានិ បញ្ញាបេត្វា ទក្ខិណភាគំ និស្សាយ ឧត្តរាភិមុខំ ថេរាសនំ មណ្ឌបមជ្ឈេ បុរត្ថាភិមុខំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អាសនារហំ ធម្មាសនំ បញ្ញាបេត្វា ទន្តខចិតំ ពីជនិញ្ចេត្ថ ឋបេត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារោចាបេសិ – ‘‘និដ្ឋិតំ, ភន្តេ, មម កិច្ច’’ន្តិ.

តស្មិំ ខោ បន សមយេ ឯកច្ចេ ភិក្ខូ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ សន្ធាយ ឯវមាហំសុ – ‘‘ឥមស្មិំ ភិក្ខុសង្ឃេ ឯកោ ភិក្ខុ វិស្សគន្ធំ វាយន្តោ វិចរតី’’តិ. ថេរោ តំ សុត្វា ‘‘ឥមស្មិំ ភិក្ខុសង្ឃេ អញ្ញោ វិស្សគន្ធំ វាយន្តោ វិចរណកភិក្ខុ នាម នត្ថិ, អទ្ធា ឯតេ មំ សន្ធាយ វទន្តី’’តិ សំវេគំ អាបជ្ជិ. ឯកច្ចេ ភិក្ខូ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ អាហំសុ – ‘‘ស្វេ, អាវុសោ, សន្និបាតោ ត្វញ្ច សេក្ខោ សករណីយោ, តេន តេ ន យុត្តំ សន្និបាតំ គន្តុំ, អប្បមត្តោ ហោហី’’តិ.

អថ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ – ‘‘ស្វេ សន្និបាតោ, ន ខោ បន មេតំ បតិរូបំ យ្វាហំ សេក្ខោ សមានោ សន្និបាតំ គច្ឆេយ្យ’’ន្តិ ពហុទេវ រត្តិំ កាយគតាយសតិយា វីតិនាមេត្វា រត្តិយា បច្ចូសសមយំ ចង្កមា ឱរោហិត្វា វិហារំ បវិសិត្វា ‘‘និបជ្ជិស្សាមី’’តិ កាយំ អាវជ្ជេសិ. ទ្វេ បាទា ភូមិតោ មុត្តា, អប្បត្តញ្ច សីសំ ពិម្ពោហនំ, ឯតស្មិំ អន្តរេ អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ វិមុច្ចិ. អយញ្ហិ អាយស្មា ចង្កមេន ពហិ វីតិនាមេត្វា វិសេសំ និព្ពត្តេតុំ អសក្កោន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘ននុ មំ ភគវា ឯតទវោច – ‘កតបុញ្ញោសិ ត្វំ, អានន្ទ, បធានមនុយុញ្ជ; ខិប្បំ ហោហិសិ អនាសវោ’តិ (ទី. និ. ២.២០៧). ពុទ្ធានញ្ច កថាទោសោ នាម នត្ថិ. មម អច្ចារទ្ធំ វីរិយំ តេន មេ ចិត្តំ ឧទ្ធច្ចាយ សំវត្តតិ. ហន្ទាហំ វីរិយសមថំ យោជេមី’’តិ ចង្កមា ឱរោហិត្វា បាទធោវនដ្ឋានេ ឋត្វា បាទេ ធោវិត្វា វិហារំ បវិសិត្វា មញ្ចកេ និសីទិត្វា ‘‘ថោកំ វិស្សមិស្សាមី’’តិ កាយំ មញ្ចកេ ឧបនាមេសិ. ទ្វេ បាទា ភូមិតោ មុត្តា, សីសញ្ច ពិម្ពោហនំ អសម្បត្តំ. ឯតស្មិំ អន្តរេ អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តំ វិមុត្តំ, ចតុឥរិយាបថវិរហិតំ ថេរស្ស អរហត្តំ អហោសិ. តេន ឥមស្មិំ សាសនេ អនិបន្នោ អនិសិន្នោ អដ្ឋិតោ អចង្កមន្តោ ‘‘កោ ភិក្ខុ អរហត្តំ បត្តោ’’តិ វុត្តេ ‘‘អានន្ទត្ថេរោ’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ.

អថ ខោ ថេរា ភិក្ខូ ទុតិយទិវសេ កតភត្តកិច្ចា បត្តចីវរំ បដិសាមេត្វា ធម្មសភាយំ សន្និបតិតា. អានន្ទត្ថេរោ បន អត្តនោ អរហត្តប្បត្តិំ ញាបេតុកាមោ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ន គតោ. ភិក្ខូ យថាវុឌ្ឍំ អត្តនោ អត្តនោ បត្តាសនេ និសីទន្តា អានន្ទត្ថេរស្ស អាសនំ ឋបេត្វា និសិន្នា. តត្ថ កេហិចិ ‘‘ឯតមាសនំ កស្សា’’តិ វុត្តេ ‘‘អានន្ទត្ថេរស្សា’’តិ. ‘‘អានន្ទោ បន កុហិំ គតោ’’តិ? តស្មិំ សមយេ ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥទានិ មយ្ហំ គមនកាលោ’’តិ. តតោ អត្តនោ អានុភាវំ ទស្សេន្តោ បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា អត្តនោ អាសនេយេវ អត្តានំ ទស្សេសិ. អាកាសេនាគន្ត្វា និសីទីតិបិ ឯកេ.

ឯវំ និសិន្នេ តស្មិំ អាយស្មន្តេ មហាកស្សបត្ថេរោ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘អាវុសោ, កិំ បឋមំ សង្គាយាម, ធម្មំ វា វិនយំ វា’’តិ? ភិក្ខូ អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ មហាកស្សប, វិនយោ នាម ពុទ្ធសាសនស្ស អាយុ, វិនយេ ឋិតេ សាសនំ ឋិតំ ហោតិ; តស្មា បឋមំ វិនយំ សង្គាយាមា’’តិ,. ‘‘កំ ធុរំ កត្វា’’តិ? ‘‘អាយស្មន្តំ ឧបាលិ’’ន្តិ. ‘‘កិំ អានន្ទោ នប្បហោតី’’តិ? ‘‘នោ នប្បហោតិ; អបិ ច ខោ បន សម្មាសម្ពុទ្ធោ ធរមានោយេវ វិនយបរិយត្តិំ និស្សាយ អាយស្មន្តំ ឧបាលិំ ឯតទគ្គេ ឋបេសិ – ‘ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ វិនយធរានំ យទិទំ ឧបាលី’តិ (អ. និ. ១.២១៩, ២២៨). តស្មា ឧបាលិត្ថេរំ បុច្ឆិត្វា វិនយំ សង្គាយាមា’’តិ. តតោ ថេរោ វិនយំ បុច្ឆនត្ថាយ អត្តនាវ អត្តានំ សម្មន្និ. ឧបាលិត្ថេរោបិ វិស្សជ្ជនត្ថាយ សម្មន្និ. តត្រាយំ បាឡិ –

‘‘អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ សង្ឃំ ញាបេសិ –

‘‘សុណាតុ មេ, អាវុសោ, សង្ឃោ. យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, អហំ ឧបាលិំ វិនយំ បុច្ឆេយ្យ’ន្តិ.

‘‘អាយស្មាបិ ឧបាលិ សង្ឃំ ញាបេសិ –

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ. យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, អហំ អាយស្មតា មហាកស្សបេន វិនយំ បុដ្ឋោ វិស្សជ្ជេយ្យ’’ន្តិ.

ឯវំ អត្តនាវ អត្តានំ សម្មន្និត្វា អាយស្មា ឧបាលិ ឧដ្ឋាយាសនា ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា ថេរេ ភិក្ខូ វន្ទិត្វា ធម្មាសនេ និសីទិ, ទន្តខចិតំ ពីជនិំ គហេត្វា. តតោ អាយស្មា មហាកស្សបោ ថេរាសនេ និសីទិត្វា អាយស្មន្តំ ឧបាលិំ វិនយំ បុច្ឆិ – ‘‘បឋមំ, អាវុសោ ឧបាលិ, បារាជិកំ កត្ថ បញ្ញត្ត’’ន្តិ? ‘‘វេសាលិយំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កំ អារព្ភា’’តិ? ‘‘សុទិន្នំ កលន្ទបុត្តំ អារព្ភា’’តិ. ‘‘កិស្មិំ វត្ថុស្មិ’’ន្តិ? ‘‘មេថុនធម្មេ’’តិ.

អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ អាយស្មន្តំ ឧបាលិំ បឋមស្ស បារាជិកស្ស វត្ថុម្បិ បុច្ឆិ, និទានម្បិ បុច្ឆិ, បុគ្គលម្បិ បុច្ឆិ, បញ្ញត្តិម្បិ បុច្ឆិ, អនុបញ្ញត្តិម្បិ បុច្ឆិ, អាបត្តិម្បិ បុច្ឆិ, អនាបត្តិម្បិ បុច្ឆិ; យថា ច បឋមស្ស តថា ទុតិយស្ស តថា តតិយស្ស តថា ចតុត្ថស្ស បារាជិកស្ស វត្ថុម្បិ បុច្ឆិ…បេ… អនាបត្តិម្បិ បុច្ឆិ. បុដ្ឋោ បុដ្ឋោ ឧបាលិត្ថេរោ វិស្សជ្ជេសិ. តតោ ឥមានិ ចត្តារិ បារាជិកានិ ‘‘បារាជិកកណ្ឌំ នាម ឥទ’’ន្តិ សង្គហំ អារោបេត្វា ឋបេសុំ. តេរស សង្ឃាទិសេសានិ ‘‘តេរសក’’ន្តិ ឋបេសុំ. ទ្វេ សិក្ខាបទានិ ‘‘អនិយតានី’’តិ ឋបេសុំ. តិំស សិក្ខាបទានិ ‘‘និស្សគ្គិយបាចិត្តិយានី’’តិ ឋបេសុំ. ទ្វេនវុតិ សិក្ខាបទានិ ‘‘បាចិត្តិយានី’’តិ ឋបេសុំ. ចត្តារិ សិក្ខាបទានិ ‘‘បាដិទេសនីយានី’’តិ ឋបេសុំ. បញ្ចសត្តតិ សិក្ខាបទានិ ‘‘សេខិយានី’’តិ ឋបេសុំ. សត្ត ធម្មេ ‘‘អធិករណសមថា’’តិ ឋបេសុំ.

ឯវំ មហាវិភង្គំ សង្គហំ អារោបេត្វា ភិក្ខុនីវិភង្គេ អដ្ឋ សិក្ខាបទានិ ‘‘បារាជិកកណ្ឌំ នាម ឥទ’’ន្តិ ឋបេសុំ. សត្តរស សិក្ខាបទានិ ‘‘សត្តរសក’’ន្តិ ឋបេសុំ. តិំស សិក្ខាបទានិ ‘‘និស្សគ្គិយបាចិត្តិយានី’’តិ ឋបេសុំ. ឆសដ្ឋិសតសិក្ខាបទានិ ‘‘បាចិត្តិយានី’’តិ ឋបេសុំ. អដ្ឋ សិក្ខាបទានិ ‘‘បាដិទេសនីយានី’’តិ ឋបេសុំ. បញ្ចសត្តតិ សិក្ខាបទានិ ‘‘សេខិយានី’’តិ ឋបេសុំ. សត្ត ធម្មេ ‘‘អធិករណសមថា’’តិ ឋបេសុំ. ឯវំ ភិក្ខុនីវិភង្គំ សង្គហំ អារោបេត្វា ឯតេនេវ ឧបាយេន ខន្ធកបរិវារេបិ អារោបេសុំ. ឯវមេតំ សឧភតោវិភង្គខន្ធកបរិវារំ វិនយបិដកំ សង្គហមារូឡ្ហំ សព្ពំ មហាកស្សបត្ថេរោ បុច្ឆិ, ឧបាលិត្ថេរោ វិស្សជ្ជេសិ. បុច្ឆាវិស្សជ្ជនបរិយោសានេ បញ្ច អរហន្តសតានិ សង្គហំ អារោបិតនយេនេវ គណសជ្ឈាយមកំសុ. វិនយសង្គហាវសានេ ឧបាលិត្ថេរោ ទន្តខចិតំ ពីជនិំ និក្ខិបិត្វា ធម្មាសនា ឱរោហិត្វា វុឌ្ឍេ ភិក្ខូ វន្ទិត្វា អត្តនោ បត្តាសនេ និសីទិ.

វិនយំ សង្គាយិត្វា ធម្មំ សង្គាយិតុកាមោ អាយស្មា មហាកស្សបោ ភិក្ខូ បុច្ឆិ – ‘‘ធម្មំ សង្គាយន្តេហិ កំ បុគ្គលំ ធុរំ កត្វា ធម្មោ សង្គាយិតព្ពោ’’តិ? ភិក្ខូ ‘‘អានន្ទត្ថេរំ ធុរំ កត្វា’’តិ អាហំសុ.

អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ សង្ឃំ ញាបេសិ –

‘‘សុណាតុ មេ, អាវុសោ, សង្ឃោ. យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, អហំ អានន្ទំ ធម្មំ បុច្ឆេយ្យ’’ន្តិ.

អថ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ សង្ឃំ ញាបេសិ –

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, អហំ អាយស្មតា មហាកស្សបេន ធម្មំ បុដ្ឋោ វិស្សជ្ជេយ្យ’’ន្តិ.

អថ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ ឧដ្ឋាយាសនា ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា ថេរេ ភិក្ខូ វន្ទិត្វា ធម្មាសនេ និសីទិ ទន្តខចិតំ ពីជនិំ គហេត្វា. អថ មហាកស្សបត្ថេរោ អានន្ទត្ថេរំ ធម្មំ បុច្ឆិ – ‘‘ព្រហ្មជាលំ, អាវុសោ អានន្ទ, កត្ថ ភាសិត’’ន្តិ? ‘‘អន្តរា ច, ភន្តេ, រាជគហំ អន្តរា ច នាឡន្ទំ រាជាគារកេ អម្ពលដ្ឋិកាយ’’ន្តិ. ‘‘កំ អារព្ភា’’តិ? ‘‘សុប្បិយញ្ច បរិព្ពាជកំ, ព្រហ្មទត្តញ្ច មាណវ’’ន្តិ. ‘‘កិស្មិំ វត្ថុស្មិ’’ន្តិ? ‘‘វណ្ណាវណ្ណេ’’តិ. អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ ព្រហ្មជាលស្ស និទានម្បិ បុច្ឆិ, បុគ្គលម្បិ បុច្ឆិ, វត្ថុម្បិ បុច្ឆិ. ‘‘សាមញ្ញផលំ បនាវុសោ អានន្ទ, កត្ថ ភាសិត’’ន្តិ? ‘រាជគហេ, ភន្តេ, ជីវកម្ពវនេ’’តិ. ‘‘កេន សទ្ធិ’’ន្តិ? ‘‘អជាតសត្តុនា វេទេហិបុត្តេន សទ្ធិ’’ន្តិ. អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ សាមញ្ញផលស្ស និទានម្បិ បុច្ឆិ, បុគ្គលម្បិ បុច្ឆិ. ឯតេនេវ ឧបាយេន បញ្ច និកាយេ បុច្ឆិ.

បញ្ចនិកាយា នាម – ទីឃនិកាយោ, មជ្ឈិមនិកាយោ, សំយុត្តនិកាយោ, អង្គុត្តរនិកាយោ, ខុទ្ទកនិកាយោតិ. តត្ថ ខុទ្ទកនិកាយោ នាម – ចត្តារោ និកាយេ ឋបេត្វា, អវសេសំ ពុទ្ធវចនំ. តត្ថ វិនយោ អាយស្មតា ឧបាលិត្ថេរេន វិស្សជ្ជិតោ, សេសខុទ្ទកនិកាយោ ចត្តារោ ច និកាយា អានន្ទត្ថេរេន. តទេតំ សព្ពម្បិ ពុទ្ធវចនំ រសវសេន ឯកវិធំ, ធម្មវិនយវសេន ទុវិធំ, បឋមមជ្ឈិមបច្ឆិមវសេន តិវិធំ; តថា បិដកវសេន, និកាយវសេន បញ្ចវិធំ, អង្គវសេន នវវិធំ, ធម្មក្ខន្ធវសេន ចតុរាសីតិសហស្សវិធន្តិ វេទិតព្ពំ.

កថំ រសវសេន ឯកវិធំ? យញ្ហិ ភគវតា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈិត្វា យាវ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយតិ, ឯត្ថន្តរេ បញ្ចចត្តាលីសវស្សានិ ទេវមនុស្សនាគយក្ខាទយោ អនុសាសន្តេន បច្ចវេក្ខន្តេន វា វុត្តំ, សព្ពំ តំ ឯករសំ វិមុត្តិរសមេវ ហោតិ. ឯវំ រសវសេន ឯកវិធំ.

កថំ ធម្មវិនយវសេន ទុវិធំ? សព្ពមេវ ចេតំ ធម្មោ ចេវ វិនយោ ចាតិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. តត្ថ វិនយបិដកំ វិនយោ, អវសេសំ ពុទ្ធវចនំ ធម្មោ; តេនេវាហ – ‘‘យំនូន មយំ, អាវុសោ, ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយេយ្យាមា’’តិ. ‘‘អហំ ឧបាលិំ វិនយំ បុច្ឆេយ្យំ, អានន្ទំ ធម្មំ បុច្ឆេយ្យ’’ន្តិ ច ឯវំ ធម្មវិនយវសេន ទុវិធំ.

កថំ បឋមមជ្ឈិមបច្ឆិមវសេន តិវិធំ? សព្ពមេវ ហិទំ បឋមពុទ្ធវចនំ, មជ្ឈិមពុទ្ធវចនំ, បច្ឆិមពុទ្ធវចនន្តិ តិប្បភេទំ ហោតិ. តត្ថ –

‘‘អនេកជាតិសំសារំ, សន្ធាវិស្សំ អនិព្ពិសំ;

គហការំ គវេសន្តោ, ទុក្ខា ជាតិ បុនប្បុនំ.

‘‘គហការក ទិដ្ឋោសិ, បុន គេហំ ន កាហសិ;

សព្ពា តេ ផាសុកា ភគ្គា, គហកូដំ វិសង្ខតំ;

វិសង្ខារគតំ ចិត្តំ, តណ្ហានំ ខយមជ្ឈគា’’តិ. (ធ. ប. ១៥៣-១៥៤);

ឥទំ បឋមពុទ្ធវចនំ.

កេចិ ‘‘យទា ហវេ បាតុភវន្តិ ធម្មា’’តិ ខន្ធកេ ឧទានគាថំ អាហុ. ឯសា បន បាដិបទទិវសេ សព្ពញ្ញុភាវប្បត្តស្ស សោមនស្សមយញាណេន បច្ចយាការំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស ឧប្បន្នា ឧទានគាថាតិ វេទិតព្ពា.

យំ បន បរិនិព្ពានកាលេ អភាសិ – ‘‘ហន្ទ ទានិ, ភិក្ខវេ, អាមន្តយាមិ វោ, វយធម្មា សង្ខារា, អប្បមាទេន សម្បាទេថា’’តិ (ទី. និ. ២.២១៨) ឥទំ បច្ឆិមពុទ្ធវចនំ.

ឧភិន្នមន្តរេ យំ វុត្តំ ឯតំ មជ្ឈិមពុទ្ធវចនន្តិ. ឯវំ បឋមមជ្ឈិមបច្ឆិមវសេន តិវិធំ.

កថំ បិដកវសេន តិវិធំ? សព្ពម្បិ ហេតំ វិនយបិដកំ សុត្តន្តបិដកំ អភិធម្មបិដកន្តិ តិប្បភេទមេវ ហោតិ. តត្ថ បឋមសង្គីតិយំ សង្គីតញ្ច អសង្គីតញ្ច សព្ពម្បិ សមោធានេត្វា ឧភយានិ បាតិមោក្ខានិ, ទ្វេ វិភង្គានិ, ទ្វាវីសតិ ខន្ធកានិ, សោឡសបរិវារាតិ ឥទំ វិនយបិដកំ នាម.

ព្រហ្មជាលាទិ ចតុត្តិំសសុត្តសង្គហោ ទីឃនិកាយោ, មូលបរិយាយសុត្តាទិ ទិយឌ្ឍសតទ្វេសុត្តសង្គហោ មជ្ឈិមនិកាយោ, ឱឃតរណសុត្តាទិ សត្តសុត្តសហស្ស សត្តសត ទ្វាសដ្ឋិសុត្តសង្គហោ សំយុត្តនិកាយោ, ចិត្តបរិយាទានសុត្តាទិ នវសុត្តសហស្ស បញ្ចសត សត្តបញ្ញាសសុត្តសង្គហោ អង្គុត្តរនិកាយោ, ខុទ្ទកបាឋ-ធម្មបទ-ឧទាន-ឥតិវុត្តក-សុត្តនិបាត-វិមានវត្ថុ-បេតវត្ថុ-ថេរគាថា-ថេរីគាថា-ជាតកនិទ្ទេស-បដិសម្ភិទា-អបទាន-ពុទ្ធវំស-ចរិយាបិដកវសេន បន្នរសប្បភេទោ ខុទ្ទកនិកាយោតិ ឥទំ សុត្តន្តបិដកំ នាម.

ធម្មសង្គហោ, វិភង្គោ, ធាតុកថា, បុគ្គលបញ្ញត្តិ, កថាវត្ថុ, យមកំ, បដ្ឋានន្តិ ឥទំ អភិធម្មបិដកំ នាម. តត្ថ –

វិវិធវិសេសនយត្តា, វិនយនតោ ចេវ កាយវាចានំ;

វិនយត្ថវិទូហិ អយំ, វិនយោ វិនយោតិ អក្ខាតោ.

វិវិធា ហិ ឯត្ថ បញ្ចវិធ បាតិមោក្ខុទ្ទេស បារាជិកាទិ សត្តអាបត្តិក្ខន្ធមាតិកា វិភង្គាទិប្បភេទា នយា, វិសេសភូតា ច ទឡ្ហីកម្មសិថិលករណប្បយោជនា អនុបញ្ញត្តិនយា, កាយិកវាចសិកអជ្ឈាចារនិសេធនតោ ចេស កាយំ វាចញ្ច វិនេតិ, តស្មា វិវិធនយត្តា វិសេសនយត្តា កាយវាចានញ្ច វិនយនតោ ‘‘វិនយោ’’តិ អក្ខាតោ. តេនេតមេតស្ស វចនត្ថកោសល្លត្ថំ វុត្តំ –

‘‘វិវិធវិសេសនយត្តា, វិនយនតោ ចេវ កាយវាចានំ;

វិនយត្ថវិទូហិ អយំ, វិនយោ វិនយោតិ អក្ខាតោ’’តិ.

ឥតរំ បន –

អត្ថានំ សូចនតោ, សុវុត្តតោ សវនតោថ សូទនតោ;

សុត្តាណា សុត្តសភាគតោ ច, សុត្តន្តិ អក្ខាតំ.

តញ្ហិ អត្តត្ថបរត្ថាទិភេទេ អត្ថេ សូចេតិ, សុវុត្តា ចេត្ថ អត្ថា វេនេយ្យជ្ឈាសយានុលោមេន វុត្តត្តា. សវតិ ចេតំ អត្ថេ សស្សមិវ ផលំ បសវតីតិ វុត្តំ ហោតិ. សូទតិ ចេតំ ធេនុវិយ ខីរំ, បគ្ឃរតីតិ វុត្តំ ហោតិ. សុដ្ឋុ ច នេ តាយតិ រក្ខតីតិ វុត្តំ ហោតិ. សុត្តសភាគញ្ចេតំ, យថា ហិ តច្ឆកានំ សុត្តំ បមាណំ ហោតិ; ឯវមេតម្បិ វិញ្ញូនំ. យថា ច សុត្តេន សង្គហិតានិ បុប្ផានិ ន វិកិរិយន្តិ ន វិទ្ធំសិយន្តិ; ឯវមេតេន សង្គហិតា អត្ថា. តេនេតមេតស្ស វចនត្ថកោសល្លត្ថំ វុត្តំ –

‘‘អត្ថានំ សូចនតោ, សុវុត្តតោ សវនតោថ សូទនតោ;

សុត្តាណា សុត្តសភាគតោ ច, សុត្តន្តិ អក្ខាត’’ន្តិ.

ឥតរោ បន –

យំ ឯត្ថ វុឌ្ឍិមន្តោ, សលក្ខណា បូជិតា បរិច្ឆិន្នា;

វុត្តាធិកា ច ធម្មា, អភិធម្មោ តេន អក្ខាតោ.

អយញ្ហិ អភិសទ្ទោ វុឌ្ឍិលក្ខណបូជិតបរិច្ឆិន្នាធិកេសុ ទិស្សតិ. តថាហេស – ‘‘ពាឡ្ហា មេ អាវុសោ ទុក្ខា វេទនា អភិក្កមន្តិ នោ បដិក្កមន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.៣៨៩; សំ. និ. ៥.១៩៥) វុឌ្ឍិយំ អាគតោ. ‘‘យា តា រត្តិយោ អភិញ្ញាតា អភិលក្ខិតា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៤៩) លក្ខណេ. ‘‘រាជាភិរាជា មនុជិន្ទោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៣៩៩; សុ. និ. ៥៥៨) បូជិតេ. ‘‘បដិពលោ វិនេតុំ អភិធម្មេ អភិវិនយេ’’តិអាទីសុ (មហាវ. ៨៥) បរិច្ឆិន្នេ. អញ្ញមញ្ញសង្ករវិរហិតេ ធម្មេ ច វិនយេ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘អភិក្កន្តេន វណ្ណេនា’’តិអាទីសុ (វិ. វ. ៧៥) អធិកេ.

ឯត្ថ ច ‘‘រូបូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតិ, មេត្តាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១៦០ អាទយោ) នយេន វុឌ្ឍិមន្តោបិ ធម្មា វុត្តា. ‘‘រូបារម្មណំ វា សទ្ទារម្មណំ វា’’តិអាទិនា នយេន អារម្មណាទីហិ លក្ខណីយត្តា សលក្ខណាបិ. ‘‘សេក្ខា ធម្មា, អសេក្ខា ធម្មា, លោកុត្តរា ធម្មា’’តិអាទិនា នយេន បូជិតាបិ បូជារហាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ផស្សោ ហោតិ វេទនា ហោតី’’តិអាទិនា នយេន សភាវបរិច្ឆិន្នត្តា បរិច្ឆិន្នាបិ. ‘‘មហគ្គតា ធម្មា, អប្បមាណា ធម្មា, អនុត្តរា ធម្មា’’តិអាទិនា នយេន អធិកាបិ ធម្មា វុត្តា. តេនេតមេតស្ស វចនត្ថកោសល្លត្ថំ វុត្តំ –

‘‘យំ ឯត្ថ វុឌ្ឍិមន្តោ, សលក្ខណា បូជិតា បរិច្ឆិន្នា;

វុត្តាធិកា ច ធម្មា, អភិធម្មោ តេន អក្ខាតោ’’តិ.

យំ បនេត្ថ អវិសិដ្ឋំ, តំ –

បិដកំ បិដកត្ថវិទូ, បរិយត្តិព្ភាជនត្ថតោ អាហុ;

តេន សមោធានេត្វា, តយោបិ វិនយាទយោ ញេយ្យា.

បរិយត្តិបិ ហិ ‘‘មា បិដកសម្បទានេនា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.៦៦) បិដកន្តិ វុច្ចតិ. ‘‘អថ បុរិសោ អាគច្ឆេយ្យ កុទាលបិដកំ អាទាយា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២២៨; អ. និ. ៣.៧០) យំ កិញ្ចិ ភាជនម្បិ. តស្មា បិដកំ បិដកត្ថវិទូ, បរិយត្តិព្ភាជនត្ថតោ អាហុ.

ឥទានិ តេន សមោធានេត្វា តយោបិ វិនយាទយោ ញេយ្យាតិ. តេន ឯវំ ទុវិធត្ថេន បិដកសទ្ទេន សហ សមាសំ កត្វា វិនយោ ច សោ បិដកញ្ច បរិយត្តិភាវតោ តស្ស តស្ស អត្ថស្ស ភាជនតោ ចាតិ វិនយបិដកំ, យថាវុត្តេនេវ នយេន សុត្តន្តញ្ច តំ បិដកញ្ចាតិ សុត្តន្តបិដកំ, អភិធម្មោ ច សោ បិដកញ្ចាតិ អភិធម្មបិដកន្តិ ឯវមេតេ តយោបិ វិនយាទយោ ញេយ្យា.

ឯវំ ញត្វា ច បុនបិ តេស្វេវ បិដកេសុ នានប្បការកោសល្លត្ថំ –

ទេសនាសាសនកថា, ភេទំ តេសុ យថារហំ;

សិក្ខាបហានគម្ភីរ, ភាវញ្ច បរិទីបយេ.

បរិយត្តិភេទំ សម្បត្តិំ, វិបត្តិំ ចាបិ យំ យហិំ;

បាបុណាតិ យថា ភិក្ខុ, តម្បិ សព្ពំ វិភាវយេ.

តត្រាយំ បរិទីបនា វិភាវនា ច, ឯតានិ ហិ តីណិ បិដកានិ យថាក្កមំ អាណា វោហារ បរមត្ថទេសនា យថាបរាធ-យថានុលោម-យថាធម្មសាសនានិ, សំវរាសំវរទិដ្ឋិវិនិវេឋនាមរូបបរិច្ឆេទកថាតិ ច វុច្ចន្តិ.

ឯត្ថ ហិ វិនយបិដកំ អាណារហេន ភគវតា អាណាពាហុល្លតោ ទេសិតត្តា អាណាទេសនា, សុត្តន្តបិដកំ វោហារកុសលេន ភគវតា វោហារពាហុល្លតោ ទេសិតត្តា វោហារទេសនា, អភិធម្មបិដកំ បរមត្ថកុសលេន ភគវតា បរមត្ថពាហុល្លតោ ទេសិតត្តា បរមត្ថទេសនាតិ វុច្ចតិ.

តថា បឋមំ យេ តេ បចុរាបរាធា សត្តា តេ យថាបរាធំ ឯត្ថ សាសិតាតិ យថាបរាធសាសនំ, ទុតិយំ អនេកជ្ឈាសយានុសយចរិយាធិមុត្តិកា សត្តា យថានុលោមំ ឯត្ថ សាសិតាតិ យថានុលោមសាសនំ, តតិយំ ធម្មបុញ្ជមត្តេ ‘‘អហំ មមា’’តិ សញ្ញិនោ សត្តា យថាធម្មំ ឯត្ថ សាសិតាតិ យថាធម្មសាសនន្តិ វុច្ចតិ.

តថា បឋមំ អជ្ឈាចារបដិបក្ខភូតោ សំវរាសំវរោ ឯត្ថ កថិតោតិ សំវរាសំវរកថា, ទុតិយំ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិបដិបក្ខភូតា ទិដ្ឋិវិនិវេឋនា ឯត្ថ កថិតាតិ ទិដ្ឋិវិនិវេឋនកថា, តតិយំ រាគាទិបដិបក្ខភូតោ នាមរូបបរិច្ឆេទោ ឯត្ថ កថិតោតិ នាមរូបបរិច្ឆេទកថាតិ វុច្ចតិ.

តីសុបិ ច ចេតេសុ តិស្សោ សិក្ខា, តីណិ បហានានិ, ចតុព្ពិធោ ច គម្ភីរភាវោ វេទិតព្ពោ. តថា ហិ – វិនយបិដកេ វិសេសេន អធិសីលសិក្ខា វុត្តា, សុត្តន្តបិដកេ អធិចិត្តសិក្ខា, អភិធម្មបិដកេ អធិបញ្ញាសិក្ខា.

វិនយបិដកេ ច វីតិក្កមប្បហានំ កិលេសានំ, វីតិក្កមបដិបក្ខត្តា សីលស្ស. សុត្តន្តបិដកេ បរិយុដ្ឋានប្បហានំ, បរិយុដ្ឋានបដិបក្ខត្តា សមាធិស្ស. អភិធម្មបិដកេ អនុសយប្បហានំ អនុសយបដិបក្ខត្តា បញ្ញាយ.

បឋមេ ច តទង្គប្បហានំ កិលេសានំ, ឥតរេសុ វិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទប្បហានានិ. បឋមេ ច ទុច្ចរិតសំកិលេសស្ស បហានំ, ឥតរេសុ តណ្ហាទិដ្ឋិសំកិលេសានំ.

ឯកមេកស្មិញ្ចេត្ថ ចតុព្ពិធោបិ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធគម្ភីរភាវោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ ធម្មោតិ បាឡិ. អត្ថោតិ តស្សាយេវត្ថោ. ទេសនាតិ តស្សា មនសាវវត្ថាបិតាយ បាឡិយា ទេសនា. បដិវេធោតិ បាឡិយា បាឡិអត្ថស្ស ច យថាភូតាវពោធោ. តីសុបិ ចេតេសុ ឯតេ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធា យស្មា សសាទីហិ វិយ មហាសមុទ្ទោ មន្ទពុទ្ធីហិ ទុក្ខោគាហា អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋា ច, តស្មា គម្ភីរា. ឯវំ ឯកមេកស្មិំ ឯត្ថ ចតុព្ពិធោបិ គម្ភីរភាវោ វេទិតព្ពោ.

អបរោ នយោ – ធម្មោតិ ហេតុ. វុត្តំ ហេតំ – ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិ. អត្ថោតិ ហេតុផលំ. វុត្តំ ហេតំ – ‘‘ហេតុផលេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា’’តិ. ទេសនាតិ បញ្ញត្តិ, យថាធម្មំ ធម្មាភិលាបោតិ អធិប្បាយោ. បដិវេធោតិ អភិសមយោ, សោ ច លោកិយលោកុត្តរោ វិសយតោ អសម្មោហតោ ច អត្ថានុរូបំ ធម្មេសុ, ធម្មានុរូបំ អត្ថេសុ, បញ្ញត្តិបថានុរូបំ បញ្ញត្តីសុ អវពោធោ.

ឥទានិ យស្មា ឯតេសុ បិដកេសុ យំ យំ ធម្មជាតំ វា អត្ថជាតំ វា, យា ចាយំ យថា យថា ញាបេតព្ពោ អត្ថោ សោតូនំ ញាណស្ស អភិមុខោ ហោតិ, តថា តថា តទត្ថជោតិកា ទេសនា, យោ ចេត្ថ អវិបរីតាវពោធសង្ខាតោ បដិវេធោ សព្ពមេតំ អនុបចិតកុសលសម្ភារេហិ ទុប្បញ្ញេហិ សសាទីហិ វិយ មហាសមុទ្ទោ ទុក្ខោគាហំ អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋញ្ច, តស្មា គម្ភីរំ. ឯវម្បិ ឯកមេកស្មិំ ឯត្ថ ចតុព្ពិធោបិ គម្ភីរភាវោ វេទិតព្ពោ.

ឯត្តាវតា ច –

‘‘ទេសនា-សាសនកថា, ភេទំ តេសុ យថារហំ;

សិក្ខាបហានគម្ភីរភាវញ្ច បរិទីបយេ’’តិ.

អយំ គាថា វុត្តត្ថា ហោតិ.

‘‘បរិយត្តិភេទំ សម្បត្តិំ, វិបត្តិញ្ចាបិ យំ យហិំ;

បាបុណាតិ យថា ភិក្ខុ, តម្បិ សព្ពំ វិភាវយេ’’តិ.

ឯត្ថ បន តីសុ បិដកេសុ តិវិធោ បរិយត្តិភេទោ ទដ្ឋព្ពោ. តិស្សោ ហិ បរិយត្តិយោ – អលគទ្ទូបមា, និស្សរណត្ថា, ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តីតិ.

តត្ថ យា ទុគ្គហិតា ឧបារម្ភាទិហេតុ បរិយាបុដា, អយំ អលគទ្ទូបមា. យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, បុរិសោ អលគទ្ទត្ថិកោ អលគទ្ទគវេសី អលគទ្ទបរិយេសនំ ចរមានោ, សោ បស្សេយ្យ មហន្តំ អលគទ្ទំ. តមេនំ ភោគេ វា នង្គុដ្ឋេ វា គណ្ហេយ្យ. តស្ស សោ អលគទ្ទោ បដិបរិវត្តិត្វា ហត្ថេ វា ពាហាយ វា អញ្ញតរស្មិំ វា អង្គបច្ចង្គេ ឌំសេយ្យ. សោ តតោនិទានំ មរណំ វា និគច្ឆេយ្យ, មរណមត្តំ វា ទុក្ខំ. តំ កិស្ស ហេតុ? ទុគ្គហិតត្តា, ភិក្ខវេ, អលគទ្ទស្ស. ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ឥធេកច្ចេ មោឃបុរិសា ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ សុត្តំ…បេ… វេទល្លំ. តេ តំ ធម្មំ បរិយាបុណិត្វា តេសំ ធម្មានំ បញ្ញាយ អត្ថំ ន ឧបបរិក្ខន្តិ. តេសំ តេ ធម្មា បញ្ញាយ អត្ថំ អនុបបរិក្ខតំ ន និជ្ឈានំ ខមន្តិ. តេ ឧបារម្ភានិសំសា ចេវ ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ ឥតិវាទប្បមោក្ខានិសំសា ច. យស្ស ចត្ថាយ ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ, តញ្ចស្ស អត្ថំ នានុភោន្តិ. តេសំ តេ ធម្មា ទុគ្គហិតា ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តិ. តំ កិស្ស ហេតុ? ទុគ្គហិតត្តា, ភិក្ខវេ, ធម្មាន’’ន្តិ (ម. និ. ១.២៣៨).

យា បន សុគ្គហិតា សីលក្ខន្ធាទិបារិបូរិំយេវ អាកង្ខមានេន បរិយាបុដា ន ឧបារម្ភាទិ ហេតុ, អយំ និស្សរណត្ថា. យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘តេសំ តេ ធម្មា សុគ្គហិតា ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ សំវត្តន្តិ. តំ កិស្ស ហេតុ? សុគ្គហិតត្តា, ភិក្ខវេ, ធម្មាន’’ន្តិ (ម. និ. ១.២៣៩).

យំ បន បរិញ្ញាតក្ខន្ធោ បហីនកិលេសោ ភាវិតមគ្គោ បដិវិទ្ធាកុប្បោ សច្ឆិកតនិរោធោ ខីណាសវោ កេវលំ បវេណីបាលនត្ថាយ វំសានុរក្ខណត្ថាយ បរិយាបុណាតិ, អយំ ភណ្ឌាគារិកបអយត្តីតិ.

វិនយេ បន សុប្បដិបន្នោ ភិក្ខុ សីលសម្បត្តិំ និស្សាយ តិស្សោ វិជ្ជា បាបុណាតិ, តាសំយេវ ច តត្ថ បភេទវចនតោ. សុត្តេ សុប្បដិបន្នោ សមាធិសម្បទំ និស្សាយ ឆ អភិញ្ញា បាបុណាតិ, តាសំយេវ ច តត្ថ បភេទវចនតោ. អភិធម្មេ សុប្បដិបន្នោ បញ្ញាសម្បទំ និស្សាយ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា បាបុណាតិ, តាសញ្ច តត្ថេវ បភេទវចនតោ. ឯវមេតេសុ សុប្បដិបន្នោ យថាក្កមេន ឥមំ វិជ្ជាត្តយឆឡភិញ្ញាចតុបដិសម្ភិទាភេទំ សម្បត្តិំ បាបុណាតិ.

វិនយេ បន ទុប្បដិបន្នោ អនុញ្ញាតសុខសម្ផស្សអត្ថរណបាវុរណាទិផស្សសាមញ្ញតោ បដិក្ខិត្តេសុ ឧបាទិន្នផស្សាទីសុ អនវជ្ជសញ្ញី ហោតិ. វុត្តម្បិ ហេតំ – ‘‘តថាហំ ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមិ, យថា យេមេ អន្តរាយិកា ធម្មា វុត្តា ភគវតា, តេ បដិសេវតោ នាលំ អន្តរាយាយា’’តិ (បាចិ. ៤១៧; ម. និ. ១.២៣៤) តតោ ទុស្សីលភាវំ បាបុណាតិ. សុត្តេ ទុប្បដិបន្នោ ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, បុគ្គលា សន្តោ សំវិជ្ជមានា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៥) អធិប្បាយំ អជានន្តោ ទុគ្គហិតំ គណ្ហាតិ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘អត្តនា ទុគ្គហិតេន អម្ហេ ចេវ អព្ភាចិក្ខតិ, អត្តានញ្ច ខនតិ, ពហុញ្ច អបុញ្ញំ បសវតី’’តិ (បាចិ. ៤១៧; ម. និ. ១.២៣៦) តតោ មិច្ឆាទិដ្ឋិតំ បាបុណាតិ. អភិធម្មេ ទុប្បដិបន្នោ ធម្មចិន្តំ អតិធាវន្តោ អចិន្តេយ្យានិបិ ចិន្តេតិ, តតោ ចិត្តក្ខេបំ បាបុណាតិ. វុត្តំ ហេតំ – ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, អចិន្តេយ្យានិ ន ចិន្តេតព្ពានិ, យានិ ចិន្តេន្តោ ឧម្មាទស្ស វិឃាតស្ស ភាគី អស្សា’’តិ (អ. និ. ៤.៧៧). ឯវមេតេសុ ទុប្បដិបន្នោ យថាក្កមេន ឥមំ ទុស្សីលភាវមិច្ឆាទិដ្ឋិតា ចិត្តក្ខេបភេទំ វិបត្តិំ បាបុណាតីតិ.

ឯត្តាវតា ច –

‘‘បរិយត្តិភេទំ សម្បត្តិំ, វិបត្តិំ ចាបិ យំ យហិំ;

បាបុណាតិ យថា ភិក្ខុ, តម្បិ សព្ពំ វិភាវយេ’’តិ.

អយម្បិ គាថា វុត្តត្ថា ហោតិ. ឯវំ នានប្បការតោ បិដកានិ ញត្វា តេសំ វសេនេតំ ពុទ្ធវចនំ តិវិធន្តិ ញាតព្ពំ.

កថំ និកាយវសេន បញ្ចវិធំ? សព្ពមេវ ចេតំ ទីឃនិកាយោ, មជ្ឈិមនិកាយោ, សំយុត្តនិកាយោ, អង្គុត្តរនិកាយោ, ខុទ្ទកនិកាយោតិ បញ្ចប្បភេទំ ហោតិ. តត្ថ កតមោ ទីឃនិកាយោ? តិវគ្គសង្គហានិ ព្រហ្មជាលាទីនិ ចតុត្តិំស សុត្តានិ.

ចតុត្តិំសេវ សុត្តន្តា, តិវគ្គោ យស្ស សង្គហោ;

ឯស ទីឃនិកាយោតិ, បឋមោ អនុលោមិកោ.

កស្មា បនេស ទីឃនិកាយោតិ វុច្ចតិ? ទីឃប្បមាណានំ សុត្តានំ សមូហតោ និវាសតោ ច, សមូហនិវាសា ហិ និកាយោតិ វុច្ចន្តិ. ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកនិកាយម្បិ សមនុបស្សាមិ ឯវំ ចិត្តំ; យថយិទំ, ភិក្ខវេ, តិរច្ឆានគតា បាណា; បោណិកនិកាយោ, ចិក្ខល្លិកនិកាយោ’’តិ (សំ. និ. ៣.១០០) ឯវមាទីនិ ចេត្ថ សាធកានិ សាសនតោ ច លោកតោ ច. ឯវំ សេសានម្បិ និកាយភាវេ វចនត្ថោ វេទិតព្ពោ.

កតមោ មជ្ឈិមនិកាយោ? មជ្ឈិមប្បមាណានិ បញ្ចទសវគ្គសង្គហានិ មូលបរិយាយសុត្តាទីនិ ទិយឌ្ឍសតំ ទ្វេ ច សុត្តានិ.

ទិយឌ្ឍសតំ សុត្តន្តា, ទ្វេ ច សុត្តានិ យត្ថ សោ;

និកាយោ មជ្ឈិមោ បញ្ច-ទសវគ្គបរិគ្គហោ.

កតមោ សំយុត្តនិកាយោ? ទេវតាសំយុត្តាទិវសេន ឋិតានិ ឱឃតរណាទីនិ សត្ត សុត្តសហស្សានិ សត្ត ច សុត្តសតានិ ទ្វាសដ្ឋិ ច សុត្តានិ.

សត្ត សុត្តសហស្សានិ, សត្ត សុត្តសតានិ ច;

ទ្វាសដ្ឋិ ចេវ សុត្តន្តា, ឯសោ សំយុត្តសង្គហោ.

កតមោ អង្គុត្តរនិកាយោ? ឯកេកអង្គាតិរេកវសេន ឋិតានិ ចិត្តបរិយាទានាទីនិ នវ សុត្តសហស្សានិ បញ្ច សុត្តសតានិ សត្តបញ្ញាសញ្ច សុត្តានិ.

នវ សុត្តសហស្សានិ, បញ្ច សុត្តសតានិ ច;

សត្តបញ្ញាស សុត្តានិ, សង្ខ្យា អង្គុត្តរេ អយំ.

កតមោ ខុទ្ទកនិកាយោ? សកលំ វិនយបិដកំ អភិធម្មបិដកំ ខុទ្ទកបាឋាទយោ ច បុព្ពេ និទស្សិតា បន្នរសភេទា ឋបេត្វា ចត្តារោ និកាយេ អវសេសំ ពុទ្ធវចនន្តិ.

ឋបេត្វា ចតុរោបេតេ, និកាយេ ទីឃអាទិកេ;

តទញ្ញំ ពុទ្ធវចនំ, និកាយោ ខុទ្ទកោ មតោតិ.

ឯវំ និកាយវសេន បញ្ចវិធំ.

កថំ អង្គវសេន នវវិធំ? សព្ពមេវ ហិទំ សុត្តំ, គេយ្យំ, វេយ្យាករណំ, គាថា, ឧទានំ, ឥតិវុត្តកំ, ជាតកំ, អព្ភុតធម្មំ, វេទល្លន្តិ នវប្បភេទំ ហោតិ. តត្ថ ឧភតោវិភង្គនិទ្ទេសខន្ធកបរិវារា សុត្តនិបាតេ មង្គលសុត្ត-រតនសុត្ត-នាលកសុត្ត-តុវដ្ដកសុត្តានិ អញ្ញម្បិ ច សុត្តនាមកំ តថាគតវចនំ សុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. សព្ពម្បិ សគាថកំ សុត្តំ គេយ្យន្តិ វេទិតព្ពំ. វិសេសេន សំយុត្តកេ សកលោបិ សគាថាវគ្គោ, សកលំ អភិធម្មបិដកំ, និគ្គាថកំ សុត្តំ, យញ្ច អញ្ញម្បិ អដ្ឋហិ អង្គេហិ អសង្គហិតំ ពុទ្ធវចនំ តំ វេយ្យាករណន្តិ វេទិតព្ពំ. ធម្មបទំ, ថេរគាថា, ថេរីគាថា, សុត្តនិបាតេ នោសុត្តនាមិកា សុទ្ធិកគាថា ច គាថាតិ វេទិតព្ពា. សោមនស្សញាណមយិកគាថាបដិសំយុត្តា ទ្វាសីតិ សុត្តន្តា ឧទានន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា’’តិអាទិនយប្បវត្តា ទសុត្តរសតសុត្តន្តា ឥតិវុត្តកន្តិ វេទិតព្ពំ. អបណ្ណកជាតកាទីនិ បញ្ញាសាធិកានិ បញ្ច ជាតកសតានិ ជាតកន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, អច្ឆរិយា អព្ភុតា ធម្មា អានន្ទេ’’តិ (ទី. និ. ២.២០៩) -អាទិនយប្បវត្តា សព្ពេបិ អច្ឆរិយអព្ភុតធម្មបដិសំយុត្តា សុត្តន្តា អព្ភុតធម្មន្តិ វេទិតព្ពំ. ចូឡវេទល្ល-មហាវេទល្ល-សម្មាទិដ្ឋិ-សក្កបញ្ហ-សង្ខារភាជនិយ-មហាបុណ្ណមសុត្តាទយោ សព្ពេបិ វេទញ្ច តុដ្ឋិញ្ច លទ្ធា លទ្ធា បុច្ឆិតសុត្តន្តា វេទល្លន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ អង្គវសេន នវវិធំ.

កថំ ធម្មក្ខន្ធវសេន ចតុរាសីតិសហស្សវិធំ? សព្ពមេវ ចេតំ ពុទ្ធវចនំ –

‘‘ទ្វាសីតិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិំ, ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោ;

ចតុរាសីតិ សហស្សានិ, យេ មេ ធម្មា បវត្តិនោ’’តិ. (ថេរគា. ១០២៧);

ឯវំ បរិទីបិតធម្មក្ខន្ធវសេន ចតុរាសីតិសហស្សប្បភេទំ ហោតិ. តត្ថ ឯកានុសន្ធិកំ សុត្តំ ឯកោ ធម្មក្ខន្ធោ. យំ អនេកានុសន្ធិកំ តត្ថ អនុសន្ធិវសេន ធម្មក្ខន្ធគណនា. គាថាពន្ធេសុ បញ្ហាបុច្ឆនំ ឯកោ ធម្មក្ខន្ធោ, វិស្សជ្ជនំ ឯកោ. អភិធម្មេ ឯកមេកំ តិក-ទុក-ភាជនំ, ឯកមេកញ្ច ចិត្តវារភាជនំ, ឯកោ ធម្មក្ខន្ធោ. វិនយេ អត្ថិ វត្ថុ, អត្ថិ មាតិកា, អត្ថិ បទភាជនីយំ, អត្ថិ អន្តរាបត្តិ, អត្ថិ អាបត្តិ, អត្ថិ អនាបត្តិ, អត្ថិ បរិច្ឆេទោ; តត្ថ ឯកមេកោ កោដ្ឋាសោ, ឯកមេកោ ធម្មក្ខន្ធោតិ វេទិតព្ពោ. ឯវំ ធម្មក្ខន្ធវសេន ចតុរាសីតិសហស្សវិធំ.

ឯវមេតំ អភេទតោ រសវសេន ឯកវិធំ, ភេទតោ ធម្មវិនយាទិវសេន ទុវិធាទិភេទំ ពុទ្ធវចនំ សង្គាយន្តេន មហាកស្សបប្បមុខេន វសីគណេន ‘‘អយំ ធម្មោ, អយំ វិនយោ; ឥទំ បឋមពុទ្ធវចនំ, ឥទំ មជ្ឈិមពុទ្ធវចនំ, ឥទំ បច្ឆិមពុទ្ធវចនំ; ឥទំ វិនយបិដកំ, ឥទំ សុត្តន្តបិដកំ, ឥទំ អភិធម្មបិដកំ; អយំ ទីឃនិកាយោ…បេ… អយំ ខុទ្ទកនិកាយោ; ឥមានិ សុត្តាទីនិ នវង្គានិ, ឥមានិ ចតុរាសីតិធម្មក្ខន្ធសហស្សានី’’តិ ឥមំ បភេទំ វវត្ថបេត្វាវ សង្គីតំ. ន កេវលញ្ច ឯត្តកមេវ, អញ្ញម្បិ ឧទ្ទានសង្គហ-វគ្គសង្គហបេយ្យាលសង្គហ-ឯកកនិបាត-ទុកនិបាតាទិនិបាតសង្គហ-សំយុត្តសង្គហ-បណ្ណាសសង្គហាទិអនេកវិធំ តីសុ បិដកេសុ សន្ទិស្សមានំ សង្គហប្បភេទំ វវត្ថបេត្វាឯវ សត្តហិ មាសេហិ សង្គីតំ. សង្គីតិបរិយោសានេ ចស្ស – ‘‘ឥទំ មហាកស្សបត្ថេរេន ទសពលស្ស សាសនំ បញ្ចវស្សសហស្សបរិមាណំ កាលំ បវត្តនសមត្ថំ កត’’ន្តិ សញ្ជាតប្បមោទា សាធុការំ វិយ ទទមានា អយំ មហាបថវី ឧទកបរិយន្តំ កត្វា អនេកប្បការំ កម្បិ សង្កម្បិ សម្បកម្បិ សម្បវេធិ, អនេកានិ ច អច្ឆរិយានិ បាតុរហេសុន្តិ អយំ បឋមមហាសង្គីតិនាម. យា លោកេ –

សតេហិ បញ្ចហិ កតា, តេន បញ្ចសតាតិ ច;

ថេរេហេវ កតត្តា ច, ថេរិកាតិ បវុច្ចតីតិ.

ឥមិស្សា បន បឋមមហាសង្គីតិយា បវត្តមានាយ វិនយំ បុច្ឆន្តេន អាយស្មតា មហាកស្សបេន ‘‘បឋមំ, អាវុសោ ឧបាលិ, បារាជិកំ កត្ថ បញ្ញត្ត’’ន្តិ ឯវមាទិវចនបរិយោសានេ ‘‘វត្ថុម្បិ បុច្ឆិ, និទានម្បិ បុច្ឆិ, បុគ្គលម្បិ បុច្ឆី’’តិ ឯត្ថ និទានេ បុច្ឆិតេ តំ និទានំ អាទិតោ បភុតិ វិត្ថារេត្វា យេន ច បញ្ញត្តំ, យស្មា ច បញ្ញត្តំ, សព្ពមេតំ កថេតុកាមេន អាយស្មតា ឧបាលិត្ថេរេន វុត្តំ ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេរញ្ជាយំ វិហរតី’’តិ សព្ពំ វត្តព្ពំ. ឯវមិទំ អាយស្មតា ឧបាលិត្ថេរេន វុត្តំ, តញ្ច បន ‘‘បឋមមហាសង្គីតិកាលេ វុត្ត’’ន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯត្តាវតា ច ‘‘ឥទំ វចនំ កេន វុត្តំ, កទា វុត្ត’’ន្តិ ឯតេសំ បទានំ អត្ថោ បកាសិតោ ហោតិ.

ឥទានិ កស្មា វុត្តន្តិ ឯត្ថ វុច្ចតេ, យស្មា អយមាយស្មតា មហាកស្សបត្ថេរេន និទានំ បុដ្ឋោ តស្មានេន តំ និទានំ អាទិតោ បភុតិ វិត្ថារេតុំ វុត្តន្តិ. ឯវមិទំ អាយស្មតា ឧបាលិត្ថេរេន បឋមមហាសង្គីតិកាលេ វទន្តេនាបិ ឥមិនា ការណេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯត្តាវតា ច វុត្តំ យេន យទា យស្មាតិ ឥមេសំ មាតិកាបទានំ អត្ថោ បកាសិតោ ហោតិ.

ឥទានិ ធារិតំ យេន ចាភតំ, យត្ថប្បតិដ្ឋិតំ ចេតមេតំ វត្វា វិធិំ តតោតិ ឯតេសំ អត្ថប្បកាសនត្ថំ ឥទំ វុច្ចតិ. តំ បនេតំ ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេរញ្ជាយំ វិហរតី’’តិ ឯវមាទិវចនបដិមណ្ឌិតនិទានំ វិនយបិដកំ កេន ធារិតំ, កេនាភតំ, កត្ថ បតិដ្ឋិតន្តិ? វុច្ចតេ – អាទិតោ តាវ ឥទំ ភគវតោ សម្មុខា អាយស្មតា ឧបាលិត្ថេរេន ធារិតំ, តស្ស សម្មុខតោ អបរិនិព្ពុតេ តថាគតេ ឆឡភិញ្ញាទិភេទេហិ អនេកេហិ ភិក្ខុសហស្សេហិ បរិនិព្ពុតេ តថាគតេ មហាកស្សបប្បមុខេហិ ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ. កេនាភតន្តិ? ជម្ពុទីបេ តាវ ឧបាលិត្ថេរមាទិំ កត្វា អាចរិយបរម្បរាយ យាវ តតិយសង្គីតិ តាវ អាភតំ. តត្រាយំ អាចរិយបរម្បរា –

ឧបាលិ ទាសកោ ចេវ, សោណកោ សិគ្គវោ តថា;

តិស្សោ មោគ្គលិបុត្តោ ច, បញ្ចេតេ វិជិតាវិនោ.

បរម្បរាយ វិនយំ, ទីបេ ជម្ពុសិរិវ្ហយេ;

អច្ឆិជ្ជមានមានេសុំ, តតិយោ យាវ សង្គហោ.

អាយស្មា ហិ ឧបាលិ ឥមំ វិនយវំសំ វិនយតន្តិំ វិនយបវេណិំ ភគវតោ

សម្មុខា ឧគ្គហេត្វា ពហូនំ ភិក្ខូនំ ហទយេ បតិដ្ឋាបេសិ. តស្ស ហាយស្មតោ សន្តិកេ វិនយវំសំ ឧគ្គហេត្វា វិនយេ បកតញ្ញុតំ បត្តេសុ បុគ្គលេសុ បុថុជ្ជន-សោតាបន្ន-សកទាគាមិ-អនាគាមិនោ គណនបថំ វីតិវត្តា, ខីណាសវានំ សហស្សមេកំ អហោសិ. ទាសកត្ថេរោបិ តស្សេវ សទ្ធិវិហារិកោ អហោសិ, សោ ឧបាលិត្ថេរស្ស សម្មុខា ឧគ្គហេត្វា តថេវ វិនយំ វាចេសិ. តស្សាបិ អាយស្មតោ សន្តិកេ ឧគ្គហេត្វា វិនយេ បកតញ្ញុតំ បត្តា បុថុជ្ជនាទយោ គណនបថំ វីតិវត្តា, ខីណាសវានំ សហស្សមេវ អហោសិ. សោណកត្ថេរោបិ ទាសកត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកោ អហោសិ, សោបិ អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស ទាសកត្ថេរស្ស សម្មុខា ឧគ្គហេត្វា តថេវ វិនយំ វាចេសិ. តស្សាបិ អាយស្មតោ សន្តិកេ ឧគ្គហេត្វា វិនយេ បកតញ្ញុតំ បត្តា បុថុជ្ជនាទយោ គណនបថំ វីតិវត្តា, ខីណាសវានំ សហស្សមេវ អហោសិ. សិគ្គវត្ថេរោបិ សោណកត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកោ អហោសិ, សោបិ អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស សោណកត្ថេរស្ស សន្តិកេ វិនយំ ឧគ្គហេត្វា អរហន្តសហស្សស្ស ធុរគ្គាហោ អហោសិ. តស្ស បនាយស្មតោ សន្តិកេ ឧគ្គហេត្វា វិនយេ បកតញ្ញុតំ បត្តា បុថុជ្ជន-សោតាបន្នសកទាគាមិ-អនាគាមិនោបិ ខីណាសវាបិ ឯត្តកានិ សតានីតិ វា ឯត្តកានិ សហស្សានីតិ វា អបរិច្ឆិន្នា អហេសុំ. តទា កិរ ជម្ពុទីបេ អតិមហាភិក្ខុសមុទាយោ អហោសិ. មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរស្ស បន អានុភាវោ តតិយសង្គីតិយំ បាកដោ ភវិស្សតិ. ឯវមិទំ វិនយបិដកំ ជម្ពុទីបេ តាវ ឥមាយ អាចរិយបរម្បរាយ យាវ តតិយសង្គីតិ តាវ អាភតន្តិ វេទិតព្ពំ.

បឋមមហាសង្គីតិកថា និដ្ឋិតា.

ទុតិយសង្គីតិកថា

ទុតិយសង្គីតិវិជាននត្ថំ បន អយមនុក្កមោ វេទិតព្ពោ. យទា ហិ –

សង្គាយិត្វាន សទ្ធម្មំ, ជោតយិត្វា ច សព្ពធិ;

យាវ ជីវិតបរិយន្តំ, ឋត្វា បញ្ចសតាបិ តេ.

ខីណាសវា ជុតីមន្តោ, ថេរា កស្សបអាទយោ;

ខីណស្នេហបទីបាវ, និព្ពាយិំសុ អនាលយា.

អថានុក្កមេន គច្ឆន្តេសុ រត្តិន្ទិវេសុ វស្សសតបរិនិព្ពុតេ ភគវតិ វេសាលិកា វជ្ជិបុត្តកា ភិក្ខូ វេសាលិយំ ‘‘កប្បតិ សិង្គីលោណកប្បោ, កប្បតិ ទ្វង្គុលកប្បោ, កប្បតិ គាមន្តរកប្បោ, កប្បតិ អាវាសកប្បោ, កប្បតិ អនុមតិកប្បោ, កប្បតិ អាចិណ្ណកប្បោ, កប្បតិ អមថិតកប្បោ, កប្បតិ ជឡោគិំ បាតុំ, កប្បតិ អទសកំ និសីទនំ, កប្បតិ ជាតរូបរជត’’ន្តិ ឥមានិ ទស វត្ថូនិ ទីបេសុំ. តេសំ សុសុនាគបុត្តោ កាឡាសោកោ នាម រាជា បក្ខោ អហោសិ.

តេន ខោ បន សមយេន អាយស្មា យសោ កាកណ្ឌកបុត្តោ វជ្ជីសុ ចារិកំ ចរមានោ ‘‘វេសាលិកា កិរ វជ្ជិបុត្តកា ភិក្ខូ វេសាលិយំ ទស វត្ថូនិ ទីបេន្តី’’តិ សុត្វា ‘‘ន ខោ បនេតំ បតិរូបំ យ្វាហំ ទសពលស្ស សាសនវិបត្តិំ សុត្វា អប្បោស្សុក្កោ ភវេយ្យំ. ហន្ទាហំ អធម្មវាទិនោ និគ្គហេត្វា ធម្មំ ទីបេមី’’តិ ចិន្តេន្តោ យេន វេសាលី តទវសរិ. តត្រ សុទំ អាយស្មា យសោ កាកណ្ឌកបុត្តោ វេសាលិយំ វិហរតិ មហាវនេ កូដាគារសាលាយំ.

តេន ខោ បន សមយេន វេសាលិកា វជ្ជិបុត្តកា ភិក្ខូ តទហុបោសថេ កំសបាតិំ ឧទកេន បូរេត្វា មជ្ឈេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឋបេត្វា អាគតាគតេ វេសាលិកេ ឧបាសកេ ឯវំ វទន្តិ – ‘‘ទេថាវុសោ, សង្ឃស្ស កហាបណម្បិ អឌ្ឍម្បិ បាទម្បិ មាសករូបម្បិ, ភវិស្សតិ សង្ឃស្ស បរិក្ខារេន ករណីយ’’ន្តិ សព្ពំ តាវ វត្តព្ពំ, យាវ ‘‘ឥមាយ បន វិនយសង្គីតិយា សត្ត ភិក្ខុសតានិ អនូនានិ អនធិកានិ អហេសុំ, តស្មា អយំ ទុតិយសង្គីតិ សត្តសតិកាតិ វុច្ចតី’’តិ.

ឯវំ តស្មិញ្ច សន្និបាតេ ទ្វាទស ភិក្ខុសតសហស្សានិ សន្និបតិំសុ អាយស្មតា យសេន សមុស្សាហិតា. តេសំ មជ្ឈេ អាយស្មតា រេវតេន បុដ្ឋេន សព្ពកាមិត្ថេរេន វិនយំ វិស្សជ្ជេន្តេន តានិ ទស វត្ថូនិ វិនិច្ឆិតានិ, អធិករណំ វូបសមិតំ. អថ ថេរា ‘‘បុន ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយិស្សាមា’’តិ តិបិដកធរេ បត្តបដិសម្ភិទេ សត្តសតេ ភិក្ខូ ឧច្ចិនិត្វា វេសាលិយំ វាលិការាមេ សន្និបតិត្វា មហាកស្សបត្ថេរេន សង្គាយិតសទិសមេវ សព្ពំ សាសនមលំ សោធេត្វា បុន បិដកវសេន និកាយវសេន អង្គវសេន ធម្មក្ខន្ធវសេន ច សព្ពំ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយិំសុ. អយំ សង្គីតិ អដ្ឋហិ មាសេហិ និដ្ឋិតា. យា លោកេ –

សតេហិ សត្តហិ កតា, តេន សត្តសតាតិ ច;

បុព្ពេ កតំ ឧបាទាយ, ទុតិយាតិ ច វុច្ចតីតិ.

សា បនាយំ –

យេហិ ថេរេហិ សង្គីតា, សង្គីតិ តេសុ វិស្សុតា;

សព្ពកាមី ច សាឡ្ហោ ច, រេវតោ ខុជ្ជសោភិតោ.

យសោ ច សាណសម្ភូតោ, ឯតេ សទ្ធិវិហារិកា;

ថេរា អានន្ទថេរស្ស, ទិដ្ឋបុព្ពា តថាគតំ.

សុមនោ វាសភគាមី ច, ញេយ្យា សទ្ធិវិហារិកា;

ទ្វេ ឥមេ អនុរុទ្ធស្ស, ទិដ្ឋបុព្ពា តថាគតំ.

ទុតិយោ បន សង្គីតោ, យេហិ ថេរេហិ សង្គហោ;

សព្ពេបិ បន្នភារា តេ, កតកិច្ចា អនាសវាតិ.

អយំ ទុតិយសង្គីតិ.

ឯវមិមំ ទុតិយសង្គីតិំ សង្គាយិត្វា ថេរា ‘‘ឧប្បជ្ជិស្សតិ នុ ខោ អនាគតេបិ សាសនស្ស ឯវរូបំ អព្ពុទ’’ន្តិ ឱលោកយមានា ឥមំ អទ្ទសំសុ – ‘‘ឥតោ វស្សសតស្ស ឧបរិ អដ្ឋារសមេ វស្សេ បាដលិបុត្តេ ធម្មាសោកោ នាម រាជា ឧប្បជ្ជិត្វា សកលជម្ពុទីបេ រជ្ជំ ការេស្សតិ. សោ ពុទ្ធសាសនេ បសីទិត្វា មហន្តំ លាភសក្ការំ បវត្តយិស្សតិ. តតោ តិត្ថិយា លាភសក្ការំ បត្ថយមានា សាសនេ បព្ពជិត្វា សកំ សកំ ទិដ្ឋិំ បរិទីបេស្សន្តិ. ឯវំ សាសនេ មហន្តំ អព្ពុទំ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ. អថ នេសំ ឯតទហោសិ – ‘‘កិន្នុ ខោ មយំ ឯតស្មិំ អព្ពុទេ ឧប្បន្នេ សម្មុខា ភវិស្សាម, ន ភវិស្សាមា’’តិ. អថ តេ សព្ពេវ តទា អត្តនោ អសម្មុខភាវំ ញត្វា ‘‘កោ នុ ខោ តំ អធិករណំ វូបសមេតុំ សមត្ថោ ភវិស្សតី’’តិ សកលំ មនុស្សលោកំ ឆកាមាវចរទេវលោកញ្ច ឱលោកេន្តា ន កញ្ចិ ទិស្វា ព្រហ្មលោកេ តិស្សំ នាម មហាព្រហ្មានំ អទ្ទសំសុ បរិត្តាយុកំ ឧបរិព្រហ្មលោកូបបត្តិយា ភាវិតមគ្គំ. ទិស្វាន នេសំ ឯតទហោសិ – ‘‘សចេ មយំ ឯតស្ស ព្រហ្មុនោ មនុស្សលោកេ និព្ពត្តនត្ថាយ ឧស្សាហំ ករេយ្យាម, អទ្ធា ឯស មោគ្គលិព្រាហ្មណស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ គហេស្សតិ. តតោ ច មន្តេហិ បលោភិតោ និក្ខមិត្វា បព្ពជិស្សតិ. សោ ឯវំ បព្ពជិត្វា សកលំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គហេត្វា អធិគតបដិសម្ភិទោ ហុត្វា តិត្ថិយេ មទ្ទិត្វា តំ អធិករណំ វិនិច្ឆិត្វា សាសនំ បគ្គណ្ហិស្សតី’’តិ.

តេ ព្រហ្មលោកំ គន្ត្វា តិស្សំ មហាព្រហ្មានំ ឯតទវោចុំ – ‘‘ឥតោ វស្សសតស្ស ឧបរិ អដ្ឋារសមេ វស្សេ សាសនេ មហន្តំ អព្ពុទំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. មយញ្ច សកលំ មនុស្សលោកំ ឆកាមាវចរទេវលោកញ្ច ឱលោកយមានា កញ្ចិ សាសនំ បគ្គហេតុំ សមត្ថំ អទិស្វា ព្រហ្មលោកំ វិចិនន្តា ភវន្តមេវ អទ្ទសាម. សាធុ, សប្បុរិស, មនុស្សលោកេ និព្ពត្តិត្វា ទសពលស្ស សាសនំ បគ្គណ្ហិតុំ បដិញ្ញំ ទេហី’’តិ.

ឯវំ វុត្តេ មហាព្រហ្មា, ‘‘អហំ កិរ សាសនេ ឧប្បន្នំ អព្ពុទំ សោធេត្វា សាសនំ បគ្គហេតុំ សមត្ថោ ភវិស្សាមី’’តិ ហដ្ឋបហដ្ឋោ ឧទគ្គុទគ្គោ ហុត្វា, ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា បដិញ្ញំ អទាសិ. ថេរា ព្រហ្មលោកេ តំ ករណីយំ តីរេត្វា បុន បច្ចាគមិំសុ.

តេន ខោ បន សមយេន សិគ្គវត្ថេរោ ច ចណ្ឌវជ្ជិត្ថេរោ ច ទ្វេបិ នវកា ហោន្តិ ទហរភិក្ខូ តិបិដកធរា បត្តបដិសម្ភិទា ខីណាសវា, តេ តំ អធិករណំ ន សម្បាបុណិំសុ. ថេរា ‘‘តុម្ហេ, អាវុសោ, អម្ហាកំ ឥមស្មិំ អធិករណេ នោ សហាយកា អហុវត្ថ, តេន វោ ឥទំ ទណ្ឌកម្មំ ហោតុ – ‘តិស្សោ នាម ព្រហ្មា មោគ្គលិព្រាហ្មណស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិស្សតិ, តំ តុម្ហាកំ ឯកោ នីហរិត្វា បព្ពាជេតុ, ឯកោ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហាបេតូ’’’តិ វត្វា សព្ពេបិ យាវតាយុកំ ឋត្វា –

សព្ពកាមិប្បភុតយោ, តេបិ ថេរា មហិទ្ធិកា;

អគ្គិក្ខន្ធាវ លោកម្ហិ, ជលិត្វា បរិនិព្ពុតា.

ទុតិយំ សង្គហំ កត្វា, វិសោធេត្វាន សាសនំ;

អនាគតេបិ កត្វាន, ហេតុំ សទ្ធម្មសុទ្ធិយា.

ខីណាសវា វសិប្បត្ថា, បភិន្នបដិសម្ភិទា;

អនិច្ចតាវសំ ថេរា, តេបិ នាម ឧបាគតា.

ឯវំ អនិច្ចតំ ជម្មិំ, ញត្វា ទុរភិសម្ភវំ;

តំ បត្តុំ វាយមេ ធីរោ, យំ និច្ចំ អមតំ បទន្តិ.

ឯត្តាវតា សព្ពាការេន ទុតិយសង្គីតិវណ្ណនា និដ្ឋិតា ហោតិ.

ទុតិយសង្គីតិកថា និដ្ឋិតា

តតិយសង្គីតិកថា

តិស្សោបិ ខោ មហាព្រហ្មា ព្រហ្មលោកតោ ចវិត្វា មោគ្គលិព្រាហ្មណស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ អគ្គហេសិ. សិគ្គវត្ថេរោបិ តស្ស បដិសន្ធិគ្គហណតោ បភុតិ សត្ត វស្សានិ ព្រាហ្មណស្ស គេហំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. ឯកទិវសម្បិ ឧឡុង្កមត្តំ វា យាគុំ កដច្ឆុមត្តំ វា ភត្តំ នាលត្ថ. សត្តន្នំ បន វស្សានំ អច្ចយេន ឯកទិវសំ ‘‘អតិច្ឆថ, ភន្តេ’’តិ វចនមត្តំ អលត្ថ. តំទិវសមេវ ព្រាហ្មណោបិ ពហិទ្ធា កិញ្ចិ ករណីយំ កត្វា អាគច្ឆន្តោ បដិបថេ ថេរំ ទិស្វា, ‘‘ភោ បព្ពជិត, អម្ហាកំ គេហំ អគមិត្ថា’’តិ អាហ. ‘‘អាម, ព្រាហ្មណ, អគមិម្ហា’’តិ. ‘‘អបិ កិញ្ចិ លភិត្ថា’’តិ? ‘‘អាម, ព្រាហ្មណ, លភិម្ហា’’តិ. សោ គេហំ គន្ត្វា បុច្ឆិ – ‘‘តស្ស បព្ពជិតស្ស កិញ្ចិ អទត្ថា’’តិ? ‘‘ន កិញ្ចិ អទម្ហា’’តិ. ព្រាហ្មណោ ទុតិយទិវសេ ឃរទ្វារេយេវ និសីទិ ‘‘អជ្ជ បព្ពជិតំ មុសាវាទេន និគ្គហេស្សាមី’’តិ. ថេរោ ទុតិយទិវសេ ព្រាហ្មណស្ស ឃរទ្វារំ សម្បត្តោ. ព្រាហ្មណោ ថេរំ ទិស្វាវ ឯវមាហ – ‘‘តុម្ហេ ហិយ្យោ អម្ហាកំ គេហេ កិញ្ចិ អលទ្ធាយេវ ‘លភិម្ហា’តិ អវោចុត្ថ. វដ្ដតិ នុ ខោ តុម្ហាកំ មុសាវាទោ’’តិ! ថេរោ អាហ – ‘‘មយំ, ព្រាហ្មណ, តុម្ហាកំ គេហេ សត្ត វស្សានិ ‘អតិច្ឆថា’តិ វចនមត្តម្បិ អលភិត្វា ហិយ្យោ ‘អតិច្ឆថា’តិ វចនមត្តំ លភិម្ហ; អថេតំ បដិសន្ថារំ ឧបាទាយ ឯវមវោចុម្ហា’’តិ.

ព្រាហ្មណោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមេ បដិសន្ថារមត្តម្បិ លភិត្វា ‘លភិម្ហា’តិ បសំសន្តិ, អញ្ញំ កិញ្ចិ ខាទនីយំ ភោជនីយំ លភិត្វា កស្មា ន បសំសន្តី’’តិ បសីទិត្វា អត្តនោ អត្ថាយ បដិយាទិតភត្តតោ កដច្ឆុមត្តំ ភិក្ខំ តទុបិយញ្ច ព្យញ្ជនំ ទាបេត្វា ‘‘ឥមំ ភិក្ខំ សព្ពកាលំ តុម្ហេ លភិស្សថា’’តិ អាហ. សោ បុនទិវសតោ បភុតិ ឧបសង្កមន្តស្ស ថេរស្ស ឧបសមំ ទិស្វា ភិយ្យោសោមត្តាយ បសីទិត្វា ថេរំ និច្ចកាលំ អត្តនោ ឃរេ ភត្តវិស្សគ្គករណត្ថាយ យាចិ. ថេរោ អធិវាសេត្វា ទិវសេ ទិវសេ ភត្តកិច្ចំ កត្វា គច្ឆន្តោ ថោកំ ថោកំ ពុទ្ធវចនំ កថេត្វា គច្ឆតិ. សោបិ ខោ មាណវកោ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោយេវ តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ អហោសិ. ព្រហ្មលោកតោ អាគតសុទ្ធសត្តស្ស អាសនេ វា សយនេ វា អញ្ញោ កោចិ និសជ្ជិតា វា និបជ្ជិតា វា នត្ថិ. សោ យទា អាចរិយឃរំ គច្ឆតិ, តទាស្ស មញ្ចបីឋំ សេតេន វត្ថេន បដិច្ឆាទេត្វា លគ្គេត្វា ឋបេន្តិ. ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘សមយោ ទានិ មាណវកំ បព្ពាជេតុំ, ចិរញ្ច មេ ឥធាគច្ឆន្តស្ស, ន ច កាចិ មាណវកេន សទ្ធិំ កថា ឧប្បជ្ជតិ. ហន្ទ ទានិ ឥមិនា ឧបាយេន បល្លង្កំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ គេហំ គន្ត្វា យថា តស្មិំ គេហេ ឋបេត្វា មាណវកស្ស បល្លង្កំ អញ្ញំ ន កិញ្ចិ អាសនំ ទិស្សតិ តថា អធិដ្ឋាសិ. ព្រាហ្មណស្ស គេហជនោ ថេរំ ទិស្វា អញ្ញំ កិញ្ចិ អាសនំ អបស្សន្តោ មាណវកស្ស បល្លង្កំ អត្ថរិត្វា ថេរស្ស អទាសិ. និសីទិ ថេរោ បល្លង្កេ. មាណវកោបិ ខោ តង្ខណញ្ញេវ អាចរិយឃរា អាគម្ម ថេរំ អត្តនោ បល្លង្កេ និសិន្នំ ទិស្វា កុបិតោ អនត្តមនោ ‘‘កោ មម បល្លង្កំ សមណស្ស បញ្ញបេសី’’តិ អាហ.

ថេរោ ភត្តកិច្ចំ កត្វា វូបសន្តេ មាណវកស្ស ចណ្ឌិក្កភាវេ ឯវមាហ – ‘‘កិំ បន ត្វំ, មាណវក, កិញ្ចិ មន្តំ ជានាសី’’តិ? មាណវកោ ‘‘ភោ បព្ពជិត, មយិ ទានិ មន្តេ អជានន្តេ អញ្ញេ កេ ជានិស្សន្តី’’តិ វត្វា, ថេរំ បុច្ឆិ – ‘‘តុម្ហេ បន មន្តំ ជានាថា’’តិ? ‘‘បុច្ឆ, មាណវក, បុច្ឆិត្វា សក្កា ជានិតុ’’ន្តិ. អថ ខោ មាណវកោ តីសុ វេទេសុ សនិឃណ្ឌុកេដុភេសុ សាក្ខរប្បភេទេសុ ឥតិហាសបញ្ចមេសុ យានិ យានិ គណ្ឋិដ្ឋានានិ, យេសំ យេសំ នយំ នេវ អត្តនា បស្សតិ នាបិស្ស អាចរិយោ អទ្ទស, តេសុ តេសុ ថេរំ បុច្ឆិ. ថេរោ ‘‘បកតិយាបិ តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ, ឥទានិ បន បដិសម្ភិទាប្បត្តោ, តេនស្ស នត្ថិ តេសំ បញ្ហានំ វិស្សជ្ជនេ ភារោ’’តិ តាវទេវ តេ បញ្ហេ វិស្សជ្ជេត្វា មាណវកំ អាហ – ‘‘មាណវក, អហំ តយា ពហុំ បុច្ឆិតោ; អហម្បិ ទានិ តំ ឯកំ បញ្ហំ បុច្ឆាមិ, ព្យាករិស្សសិ មេ’’តិ? ‘‘អាម, ភោ បព្ពជិត, បុច្ឆ ព្យាករិស្សាមី’’តិ. ថេរោ ចិត្តយមកេ ឥមំ បញ្ហំ បុច្ឆិ –

‘‘យស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតិ តស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ នុប្បជ្ជិស្សតិ; យស្ស វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ នុប្បជ្ជិស្សតិ តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតី’’តិ?

មាណវោ ឧទ្ធំ វា អធោ វា ហរិតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘កិំ នាម, ភោ បព្ពជិត, ឥទ’’ន្តិ អាហ. ‘‘ពុទ្ធមន្តោ នាមាយំ, មាណវា’’តិ. ‘‘សក្កា បនាយំ, ភោ, មយ្ហម្បិ ទាតុ’’ន្តិ. ‘‘សក្កា មាណវ, អម្ហេហិ គហិតបព្ពជ្ជំ គណ្ហន្តស្ស ទាតុ’’ន្តិ. តតោ មាណវោ មាតាបិតរោ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘អយំ បព្ពជិតោ ពុទ្ធមន្តំ នាម ជានាតិ, ន ច អត្តនោ សន្តិកេ អបព្ពជិតស្ស ទេតិ, អហំ ឯតស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា មន្តំ ឧគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ.

អថស្ស មាតាបិតរោ ‘‘បព្ពជិត្វាបិ នោ បុត្តោ មន្តេ គណ្ហតុ, គហេត្វា បុនាគមិស្សតី’’តិ មញ្ញមានា ‘‘ឧគ្គណ្ហ, បុត្តា’’តិ អនុជានិំសុ. ថេរោ ទារកំ បព្ពាជេត្វា ទ្វត្តិំសាការកម្មដ្ឋានំ តាវ អាចិក្ខិ. សោ តត្ថ បរិកម្មំ ករោន្តោ នចិរស្សេវ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តតោ ថេរោ ចិន្តេសិ – ‘‘សាមណេរោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋិតោ, អភព្ពោ ទានិ សាសនតោ និវត្តិតុំ. សចេ បនស្សាហំ កម្មដ្ឋានំ វឌ្ឍេត្វា កថេយ្យំ, អរហត្តំ បាបុណេយ្យ, អប្បោស្សុក្កោ ភវេយ្យ ពុទ្ធវចនំ គហេតុំ, សមយោ ទានិ នំ ចណ្ឌវជ្ជិត្ថេរស្ស សន្តិកំ បេសេតុ’’ន្តិ. តតោ អាហ – ‘‘ឯហិ ត្វំ, សាមណេរ, ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហ. មម វចនេន តញ្ច អារោគ្យំ បុច្ឆ; ឯវញ្ច វទេហិ – ‘ឧបជ្ឈាយោ មំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ សន្តិកំ បហិណី’តិ. ‘កោ នាម តេ ឧបជ្ឈាយោ’តិ ច វុត្តេ ‘សិគ្គវត្ថេរោ នាម, ភន្តេ’តិ វទេយ្យាសិ. ‘អហំ កោ នាមា’តិ វុត្តេ ឯវំ វទេយ្យាសិ – ‘មម ឧបជ្ឈាយោ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ នាមំ ជានាតី’’’តិ.

‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ ខោ តិស្សោ សាមណេរោ ថេរំ អភិវាទេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា អនុបុព្ពេន ចណ្ឌវជ្ជិត្ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. ថេរោ សាមណេរំ បុច្ឆិ – ‘‘កុតោ អាគតោសី’’តិ? ‘‘ឧបជ្ឈាយោ មំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ សន្តិកំ បហិណី’’តិ. ‘‘កោ នាម តេ ឧបជ្ឈាយោ’’តិ? ‘‘សិគ្គវត្ថេរោ នាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អហំ កោ នាមា’’តិ? ‘‘មម ឧបជ្ឈាយោ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ នាមំ ជានាតី’’តិ. ‘‘បត្តចីវរំ ទានិ បដិសាមេហី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ សាមណេរោ បត្តចីវរំ បដិសាមេត្វា បុនទិវសេ បរិវេណំ សម្មជ្ជិត្វា ឧទកទន្តបោនំ ឧបដ្ឋាបេសិ. ថេរោ តស្ស សម្មជ្ជិតដ្ឋានំ បុន សម្មជ្ជិ. តំ ឧទកំ ឆឌ្ឌេត្វា អញ្ញំ ឧទកំ អាហរិ. តញ្ច ទន្តកដ្ឋំ អបនេត្វា អញ្ញំ ទន្តកដ្ឋំ គណ្ហិ. ឯវំ សត្ត ទិវសានិ កត្វា សត្តមេ ទិវសេ បុន បុច្ឆិ. សាមណេរោ បុនបិ បុព្ពេ កថិតសទិសមេវ កថេសិ. ថេរោ ‘‘សោ វតាយំ ព្រាហ្មណោ’’តិ សញ្ជានិត្វា ‘‘កិមត្ថំ អាគតោសី’’តិ អាហ. ‘‘ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហត្ថាយ, ភន្តេ’’តិ. ថេរោ ‘‘ឧគ្គណ្ហ ទានិ, សាមណេរា’’តិ វត្វា បុន ទិវសតោ បភុតិ ពុទ្ធវចនំ បដ្ឋបេសិ. តិស្សោ សាមណេរោវ ហុត្វា, ឋបេត្វា វិនយបិដកំ សព្ពំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិ សទ្ធិំ អដ្ឋកថាយ. ឧបសម្បន្នកាលេ បន អវស្សិកោវ សមានោ តិបិដកធរោ អហោសិ. អាចរិយុបជ្ឈាយា មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរស្ស ហត្ថេ សកលំ ពុទ្ធវចនំ បតិដ្ឋាបេត្វា យាវតាយុកំ ឋត្វា បរិនិព្ពាយិំសុ. មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរោបិ អបរេន សមយេន កម្មដ្ឋានំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តប្បត្តោ ពហូនំ ធម្មវិនយំ វាចេសិ.

តេន ខោ បន សមយេន ពិន្ទុសារស្ស រញ្ញោ ឯកសតបុត្តា អហេសុំ. តេ សព្ពេ អសោកោ អត្តនា សទ្ធិំ ឯកមាតិកំ តិស្សកុមារំ ឋបេត្វា ឃាតេសិ. ឃាតេន្តោ ច ចត្តារិ វស្សានិ អនភិសិត្តោវ រជ្ជំ ការេត្វា ចតុន្នំ វស្សានំ អច្ចយេន តថាគតស្ស បរិនិព្ពានតោ ទ្វិន្នំ វស្សសតានំ ឧបរិ អដ្ឋារសមេ វស្សេ សកលជម្ពុទីបេ ឯករជ្ជាភិសេកំ បាបុណិ. អភិសេកានុភាវេន ចស្ស ឥមា រាជិទ្ធិយោ អាគតា – មហាបថវិយា ហេដ្ឋា យោជនប្បមាណេ អាណា បវត្តតិ; តថា ឧបរិ អាកាសេ អនោតត្តទហតោ អដ្ឋហិ កាជេហិ សោឡស បានីយឃដេ ទិវសេ ទិវសេ ទេវតា អាហរន្តិ, យតោ សាសនេ ឧប្បន្នសទ្ធោ ហុត្វា អដ្ឋ ឃដេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អទាសិ, ទ្វេ ឃដេ សដ្ឋិមត្តានំ តិបិដកធរភិក្ខូនំ, ទ្វេ ឃដេ អគ្គមហេសិយា អសន្ធិមិត្តាយ, ចត្តារោ ឃដេ អត្តនា បរិភុញ្ជិ; ទេវតាឯវ ហិមវន្តេ នាគលតាទន្តកដ្ឋំ នាម អត្ថិ សិនិទ្ធំ មុទុកំ រសវន្តំ តំ ទិវសេ ទិវសេ អាហរន្តិ, យេន រញ្ញោ ច មហេសិយា ច សោឡសន្នញ្ច នាដកិត្ថិសហស្សានំ សដ្ឋិមត្តានញ្ច ភិក្ខុសហស្សានំ ទេវសិកំ ទន្តបោនកិច្ចំ និប្បជ្ជតិ. ទេវសិកមេវ ចស្ស ទេវតា អគទាមលកំ អគទហរីតកំ សុវណ្ណវណ្ណញ្ច គន្ធរសសម្បន្នំ អម្ពបក្កំ អាហរន្តិ. តថា ឆទ្ទន្តទហតោ បញ្ចវណ្ណនិវាសនបាវុរណំ បីតកវណ្ណហត្ថបុច្ឆនបដកំ ទិព្ពញ្ច បានកំ អាហរន្តិ. ទេវសិកមេវ បនស្ស ន្ហានគន្ធំ អនុវិលេបនគន្ធំ បារុបនត្ថាយ អសុត្តមយិកំ សុមនបុប្ផបដំ មហារហញ្ច អញ្ជនំ នាគភវនតោ នាគរាជានោ អាហរន្តិ. ឆទ្ទន្តទហេវ ឧដ្ឋិតស្ស សាលិនោ នវ វាហសហស្សានិ ទិវសេ ទិវសេ សុកា អាហរន្តិ. មូសិកា និត្ថុសកណេ ករោន្តិ, ឯកោបិ ខណ្ឌតណ្ឌុលោ ន ហោតិ, រញ្ញោ សព្ពដ្ឋានេសុ អយមេវ តណ្ឌុលោ បរិភោគំ គច្ឆតិ. មធុមក្ខិកា មធុំ ករោន្តិ. កម្មារសាលាសុ អច្ឆា កូដំ បហរន្តិ. ករវីកសកុណា អាគន្ត្វា មធុរស្សរំ វិកូជន្តា រញ្ញោ ពលិកម្មំ ករោន្តិ.

ឥមាហិ ឥទ្ធីហិ សមន្នាគតោ រាជា ឯកទិវសំ សុវណ្ណសង្ខលិកពន្ធនំ បេសេត្វា ចតុន្នំ ពុទ្ធានំ អធិគតរូបទស្សនំ កប្បាយុកំ កាឡំ នាម នាគរាជានំ អានយិត្វា សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា មហារហេ បល្លង្កេ និសីទាបេត្វា អនេកសតវណ្ណេហិ ជលជ ថលជបុប្ផេហិ សុវណ្ណបុប្ផេហិ ច បូជំ កត្វា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតេហិ សោឡសហិ នាដកិត្ថិសហស្សេហិ សមន្តតោ បរិក្ខិបិត្វា ‘‘អនន្តញាណស្ស តាវ មេ សទ្ធម្មវរចក្កវត្តិនោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស រូបំ ឥមេសំ អក្ខីនំ អាបាថំ ករោហី’’តិ វត្វា តេន និម្មិតំ សកលសរីរវិប្បកិណ្ណបុញ្ញប្បភាវនិព្ពត្តាសីតានុព្យញ្ជនបដិមណ្ឌិតទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណសស្សិរីកតាយ វិកសិតកមលុប្បលបុណ្ឌរីកបដិមណ្ឌិតមិវ សលិលតលំ តារាគណរស្មិជាលវិសទវិប្ផុរិតសោភាសមុជ្ជលិតមិវ គគនតលំ នីលបីតលោហិតាទិភេទវិចិត្រវណ្ណរំសិវិនទ្ធព្យាមប្បភាបរិក្ខេបវិលាសិតាយ សញ្ចាប្បភានុរាគឥន្ទធនុវិជ្ជុលតាបរិក្ខិត្តមិវ កនកគិរិសិខរំ នានាវិរាគវិមលកេតុមាលាសមុជ្ជលិតចារុមត្ថកសោភំ នយនរសាយតនមិវ ព្រហ្មទេវមនុជនាគយក្ខគណានំ ពុទ្ធរូបំ បស្សន្តោ សត្ត ទិវសានិ អក្ខិបូជំ នាម អកាសិ.

រាជា កិរ អភិសេកំ បាបុណិត្វា តីណិយេវ សំវច្ឆរានិ ពាហិរកបាសណ្ឌំ បរិគ្គណ្ហិ. ចតុត្ថេ សំវច្ឆរេ ពុទ្ធសាសនេ បសីទិ. តស្ស កិរ បិតា ពិន្ទុសារោ ព្រាហ្មណភត្តោ អហោសិ, សោ ព្រាហ្មណានញ្ច ព្រាហ្មណជាតិយបាសណ្ឌានញ្ច បណ្ឌរង្គបរិព្ពាជកាទីនំ សដ្ឋិសហស្សមត្តានំ និច្ចភត្តំ បដ្ឋបេសិ. អសោកោបិ បិតរា បវត្តិតំ ទានំ អត្តនោ អន្តេបុរេ តថេវ ទទមានោ ឯកទិវសំ សីហបញ្ជរេ ឋិតោ តេ ឧបសមបរិពាហិរេន អាចារេន ភុញ្ជមានេ អសំយតិន្ទ្រិយេ អវិនីតឥរិយាបថេ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ឦទិសំ ទានំ ឧបបរិក្ខិត្វា យុត្តដ្ឋានេ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ. ឯវំ ចិន្តេត្វា អមច្ចេ អាហ – ‘‘គច្ឆថ, ភណេ, អត្តនោ អត្តនោ សាធុសម្មតេ សមណព្រាហ្មណេ អន្តេបុរំ អតិហរថ, ទានំ ទស្សាមា’’តិ. អមច្ចា ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ រញ្ញោ បដិស្សុណិត្វា តេ តេ បណ្ឌរង្គបរិព្ពាជកាជីវកនិគណ្ឋាទយោ អានេត្វា ‘‘ឥមេ, មហារាជ, អម្ហាកំ អរហន្តោ’’តិ អាហំសុ.

អថ រាជា អន្តេបុរេ ឧច្ចាវចានិ អាសនានិ បញ្ញបេត្វា ‘‘អាគច្ឆន្តូ’’តិ វត្វា អាគតាគតេ អាហ – ‘‘អត្តនោ អត្តនោ បតិរូបេ អាសនេ និសីទថា’’តិ. តេសុ ឯកច្ចេ ភទ្ទបីឋកេសុ, ឯកច្ចេ ផលកបីឋកេសុ និសីទិំសុ. តេ ទិស្វា រាជា ‘‘នត្ថិ នេសំ អន្តោ សារោ’’តិ ញត្វា តេសំ អនុរូបំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ ទត្វា ឧយ្យោជេសិ.

ឯវំ គច្ឆន្តេ កាលេ ឯកទិវសំ រាជា សីហបញ្ជរេ ឋិតោ អទ្ទស និគ្រោធសាមណេរំ រាជង្គណេន គច្ឆន្តំ ទន្តំ គុត្តំ សន្តិន្ទ្រិយំ ឥរិយាបថសម្បន្នំ. កោ បនាយំ និគ្រោធោ នាម? ពិន្ទុសាររញ្ញោ ជេដ្ឋបុត្តស្ស សុមនរាជកុមារស្ស បុត្តោ.

តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា –

ពិន្ទុសាររញ្ញោ កិរ ទុព្ពលកាលេយេវ អសោកកុមារោ អត្តនា លទ្ធំ ឧជ្ជេនីរជ្ជំ បហាយ អាគន្ត្វា សព្ពនគរំ អត្តនោ ហត្ថគតំ កត្វា សុមនរាជកុមារំ អគ្គហេសិ. តំទិវសមេវ សុមនស្ស រាជកុមារស្ស សុមនា នាម ទេវី បរិបុណ្ណគព្ភា អហោសិ. សា អញ្ញាតកវេសេន និក្ខមិត្វា អវិទូរេ អញ្ញតរំ ចណ្ឌាលគាមំ សន្ធាយ គច្ឆន្តី ជេដ្ឋកចណ្ឌាលស្ស គេហតោ អវិទូរេ អញ្ញតរស្មិំ និគ្រោធរុក្ខេ អធិវត្ថាយ ទេវតាយ ‘‘ឥតោ ឯហិ, សុមនេ’’តិ វទន្តិយា សទ្ទំ សុត្វា តស្សា សមីបំ គតា. ទេវតា អត្តនោ អានុភាវេន ឯកំ សាលំ និម្មិនិត្វា ‘‘ឯត្ថ វសាហី’’តិ អទាសិ. សា តំ សាលំ បាវិសិ. គតទិវសេយេវ ច បុត្តំ វិជាយិ. សា តស្ស និគ្រោធទេវតាយ បរិគ្គហិតត្តា ‘‘និគ្រោធោ’’ ត្វេវ នាមំ អកាសិ. ជេដ្ឋកចណ្ឌាលោ ទិដ្ឋទិវសតោ បភុតិ តំ អត្តនោ សាមិធីតរំ វិយ មញ្ញមានោ និពទ្ធវត្តំ បដ្ឋបេសិ. រាជធីតា តត្ថ សត្ត វស្សានិ វសិ. និគ្រោធកុមារោបិ សត្តវស្សិកោ ជាតោ. តទា មហាវរុណត្ថេរោ នាម ឯកោ អរហា ទារកស្ស ហេតុសម្បទំ ទិស្វា រក្ខិត្វា តត្ថ វិហរមានោ ‘‘សត្តវស្សិកោ ទានិ ទារកោ, កាលោ នំ បព្ពាជេតុ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា រាជធីតាយ អារោចាបេត្វា និគ្រោធកុមារំ បព្ពាជេសិ. កុមារោ ខុរគ្គេយេវ អរហត្តំ បាបុណិ. សោ ឯកទិវសំ បាតោវ សរីរំ ជគ្គិត្វា អាចរិយុបជ្ឈាយវត្តំ កត្វា បត្តចីវរមាទាយ ‘‘មាតុឧបាសិកាយ គេហទ្វារំ គច្ឆាមី’’តិ និក្ខមិ. មាតុនិវាសនដ្ឋានញ្ចស្ស ទក្ខិណទ្វារេន នគរំ បវិសិត្វា នគរមជ្ឈេន គន្ត្វា បាចីនទ្វារេន និក្ខមិត្វា គន្តព្ពំ ហោតិ.

តេន ច សមយេន អសោកោ ធម្មរាជា បាចីនទិសាភិមុខោ សីហបញ្ជរេ ចង្កមតិ. តង្ខណញ្ញេវ និគ្រោធោ រាជង្គណំ សម្បាបុណិ សន្តិន្ទ្រិយោ សន្តមានសោ យុគមត្តំ បេក្ខមានោ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឯកទិវសំ រាជា សីហបញ្ជរេ ឋិតោ អទ្ទស និគ្រោធសាមណេរំ រាជង្គណេន គច្ឆន្តំ ទន្តំ គុត្តំ សន្តិន្ទ្រិយំ ឥរិយាបថសម្បន្ន’’ន្តិ. ទិស្វា បនស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អយំ ជនោ សព្ពោបិ វិក្ខិត្តចិត្តោ ភន្តមិគប្បដិភាគោ. អយំ បន ទារកោ អវិក្ខិត្តចិត្តោ អតិវិយ ចស្ស អាលោកិតវិលោកិតំ សមិញ្ជនបសារណញ្ច សោភតិ. អទ្ធា ឯតស្ស អព្ភន្តរេ លោកុត្តរធម្មោ ភវិស្សតី’’តិ រញ្ញោ សហ ទស្សនេនេវ សាមណេរេ ចិត្តំ បសីទិ, បេមំ សណ្ឋហិ. កស្មា? បុព្ពេ ហិ កិរ បុញ្ញករណកាលេ ឯស រញ្ញោ ជេដ្ឋភាតា វាណិជកោ អហោសិ. វុត្តម្បិ ហេតំ –

‘‘បុព្ពេ វ សន្និវាសេន, បច្ចុប្បន្នហិតេន វា;

ឯវំ តំ ជាយតេ បេមំ, ឧប្បលំ វ យថោទកេ’’តិ. (ជា. ១.២.១៧៤);

អថ រាជា សញ្ជាតបេមោ សពហុមានោ ‘‘ឯតំ សាមណេរំ បក្កោសថា’’តិ អមច្ចេ បេសេសិ. ‘‘តេ អតិចិរាយន្តី’’តិ បុន ទ្វេ តយោ បេសេសិ – ‘‘តុរិតំ អាគច្ឆតូ’’តិ. សាមណេរោ អត្តនោ បកតិយា ឯវ អគមាសិ. រាជា បតិរូបមាសនំ ញត្វា ‘‘និសីទថា’’តិ អាហ. សោ ឥតោ ចិតោ ច វិលោកេត្វា ‘‘នត្ថិ ទានិ អញ្ញេ ភិក្ខូ’’តិ សមុស្សិតសេតច្ឆត្តំ រាជបល្លង្កំ ឧបសង្កមិត្វា បត្តគ្គហណត្ថាយ រញ្ញោ អាការំ ទស្សេសិ. រាជា តំ បល្លង្កសមីបំ ឧបគច្ឆន្តំយេវ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អជ្ជេវ ទានិ អយំ សាមណេរោ ឥមស្ស គេហស្ស សាមិកោ ភវិស្សតី’’តិ សាមណេរោ រញ្ញោ ហត្ថេ បត្តំ ទត្វា បល្លង្កំ អភិរុហិត្វា និសីទិ. រាជា អត្តនោ អត្ថាយ សម្បាទិតំ សព្ពំ យាគុខជ្ជកភត្តវិកតិំ ឧបនាមេសិ. សាមណេរោ អត្តនោ យាបនីយមត្តកមេវ សម្បដិច្ឆិ. ភត្តកិច្ចាវសានេ រាជា អាហ – ‘‘សត្ថារា តុម្ហាកំ ទិន្នោវាទំ ជានាថា’’តិ? ‘‘ជានាមិ, មហារាជ, ឯកទេសេនា’’តិ. ‘‘តាត, មយ្ហម្បិ នំ កថេហី’’តិ. ‘‘សាធុ, មហារាជា’’តិ រញ្ញោ អនុរូបំ ធម្មបទេ អប្បមាទវគ្គំ អនុមោទនត្ថាយ អភាសិ.

រាជា បន ‘‘អប្បមាទោ អមតបទំ, បមាទោ មច្ចុនោ បទ’’ន្តិ សុត្វាវ ‘‘អញ្ញាតំ, តាត, បរិយោសាបេហី’’តិ អាហ. អនុមោទនាវសានេ ច ‘‘អដ្ឋ តេ, តាត, ធុវភត្តានិ ទម្មី’’តិ អាហ. សាមណេរោ អាហ – ‘‘ឯតានិ អហំ ឧបជ្ឈាយស្ស ទម្មិ, មហារាជា’’តិ. ‘‘កោ អយំ, តាត, ឧបជ្ឈាយោ នាមា’’តិ? ‘‘វជ្ជាវជ្ជំ ទិស្វា ចោទេតា សារេតា ច, មហារាជា’’តិ. ‘‘អញ្ញានិបិ តេ, តាត, អដ្ឋ ទម្មី’’តិ. ‘‘ឯតានិ អាចរិយស្ស ទម្មិ, មហារាជា’’តិ. ‘‘កោ អយំ, តាត, អាចរិយោ នាមា’’តិ? ‘‘ឥមស្មិំ សាសនេ សិក្ខិតព្ពកធម្មេសុ បតិដ្ឋាបេតា, មហារាជា’’តិ. ‘‘សាធុ, តាត, អញ្ញានិបិ តេ អដ្ឋ ទម្មី’’តិ. ‘‘ឯតានិបិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទម្មិ, មហារាជា’’តិ. ‘‘កោ អយំ, តាត, ភិក្ខុសង្ឃោ នាមា’’តិ? ‘‘យំ និស្សាយ, មហារាជ, អម្ហាកំ អាចរិយុបជ្ឈាយានញ្ច មម ច បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ចា’’តិ. រាជា ភិយ្យោសោ មត្តាយ តុដ្ឋចិត្តោ អាហ – ‘‘អញ្ញានិបិ តេ, តាត, អដ្ឋ ទម្មី’’តិ. សាមណេរោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បុនទិវសេ ទ្វត្តិំស ភិក្ខូ គហេត្វា រាជន្តេបុរំ បវិសិត្វា ភត្តកិច្ចមកាសិ. រាជា ‘‘អញ្ញេបិ ទ្វត្តិំស ភិក្ខូ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ ស្វេ ភិក្ខំ គណ្ហន្តូ’’តិ ឯតេនេវ ឧបាយេន ទិវសេ ទិវសេ វឌ្ឍាបេន្តោ សដ្ឋិសហស្សានំ ព្រាហ្មណបរិព្ពាជកាទីនំ ភត្តំ ឧបច្ឆិន្ទិត្វា អន្តោនិវេសនេ សដ្ឋិសហស្សានំ ភិក្ខូនំ និច្ចភត្តំ បដ្ឋបេសិ និគ្រោធត្ថេរេ គតេនេវ បសាទេន. និគ្រោធត្ថេរោបិ រាជានំ សបរិសំ តីសុ សរណេសុ បញ្ចសុ ច សីលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា ពុទ្ធសាសនេ បោថុជ្ជនិកេន បសាទេន អចលប្បសាទំ កត្វា បតិដ្ឋាបេសិ. បុន រាជា អសោការាមំ នាម មហាវិហារំ ការេត្វា សដ្ឋិសហស្សានំ ភិក្ខូនំ និច្ចភត្តំ បដ្ឋបេសិ. សកលជម្ពុទីបេ ចតុរាសីតិយា នគរសហស្សេសុ ចតុរាសីតិវិហារសហស្សានិ ការាបេសិ ចតុរាសីតិសហស្សចេតិយបដិមណ្ឌិតានិ ធម្មេនេវ, នោ អធម្មេន.

ឯកទិវសំ កិរ រាជា អសោការាមេ មហាទានំ ទត្វា សដ្ឋិសហស្សភិក្ខុសង្ឃស្ស មជ្ឈេ និសជ្ជ សង្ឃំ ចតូហិ បច្ចយេហិ បវារេត្វា ឥមំ បញ្ហំ បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, ភគវតា ទេសិតធម្មោ នាម កិត្តកោ ហោតី’’តិ? ‘‘អង្គតោ, មហារាជ, នវង្គានិ, ខន្ធតោ ចតុរាសីតិធម្មក្ខន្ធសហស្សានី’’តិ. រាជា ធម្មេ បសីទិត្វា ‘‘ឯកេកំ ធម្មក្ខន្ធំ ឯកេកវិហារេន បូជេស្សាមី’’តិ ឯកទិវសមេវ ឆន្នវុតិកោដិធនំ វិសជ្ជេត្វា អមច្ចេ អាណាបេសិ – ‘‘ឯថ, ភណេ, ឯកមេកស្មិំ នគរេ ឯកមេកំ វិហារំ ការាបេន្តា ចតុរាសីតិយា នគរសហស្សេសុ ចតុរាសីតិវិហារសហស្សានិ ការាបេថា’’តិ. សយញ្ច អសោការាមេ អសោកមហាវិហារត្ថាយ កម្មំ បដ្ឋបេសិ. សង្ឃោ ឥន្ទគុត្តត្ថេរំ នាម មហិទ្ធិកំ មហានុភាវំ ខីណាសវំ នវកម្មាធិដ្ឋាយកំ អទាសិ. ថេរោ យំ យំ ន និដ្ឋាតិ តំ តំ អត្តនោ អានុភាវេន និដ្ឋាបេសិ. ឯវម្បិ តីហិ សំវច្ឆរេហិ វិហារកម្មំ និដ្ឋាបេសិ. ឯកទិវសមេវ សព្ពនគរេហិ បណ្ណានិ អាគមិំសុ.

អមច្ចា រញ្ញោ អារោចេសុំ – ‘‘និដ្ឋិតានិ, ទេវ, ចតុរាសីតិវិហារសហស្សានី’’តិ. រាជា នគរេ ភេរិំ ចរាបេសិ – ‘‘ឥតោ សត្តន្នំ ទិវសានំ អច្ចយេន វិហារមហោ ភវិស្សតិ. សព្ពេ អដ្ឋ សីលង្គានិ សមាទិយិត្វា អន្តោនគរេ ច ពហិនគរេ ច វិហារមហំ បដិយាទេន្តូ’’តិ. តតោ សត្តន្នំ ទិវសានំ អច្ចយេន សព្ពាលង្ការវិភូសិតាយ អនេកសតសហស្សសង្ខ្យាយ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ បរិវុតោ ទេវលោកេ អមរវតិយា រាជធានិយា សិរិតោ អធិកតរសស្សិរីកំ វិយ នគរំ កាតុកាមេន ឧស្សាហជាតេន មហាជនេន អលង្កតបដិយត្តំ នគរំ អនុវិចរន្តោ វិហារំ គន្ត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស មជ្ឈេ អដ្ឋាសិ.

តស្មិញ្ច ខណេ សន្និបតិតា អសីតិ ភិក្ខុកោដិយោ អហេសុំ, ភិក្ខុនីនញ្ច ឆន្នវុតិសតសហស្សានិ. តត្ថ ខីណាសវភិក្ខូយេវ សតសហស្សសង្ខ្យា អហេសុំ. តេសំ ឯតទហោសិ – ‘‘សចេ រាជា អត្តនោ អធិការំ អនវសេសំ បស្សេយ្យ អតិវិយ ពុទ្ធសាសនេ បសីទេយ្យា’’តិ. តតោ លោកវិវរណំ នាម បាដិហារិយំ អកំសុ. រាជា អសោការាមេ ឋិតោវ ចតុទ្ទិសា អនុវិលោកេន្តោ សមន្តតោ សមុទ្ទបរិយន្តំ ជម្ពុទីបំ បស្សតិ ចតុរាសីតិញ្ច វិហារសហស្សានិ ឧឡារាយ វិហារមហបូជាយ វិរោចមានានិ. សោ តំ វិភូតិំ បស្សមានោ ឧឡារេន បីតិបាមោជ្ជេន សមន្នាគតោ ‘‘អត្ថិ បន អញ្ញស្សបិ កស្សចិ ឯវរូបំ បីតិបាមោជ្ជំ ឧប្បន្នបុព្ព’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ ភិក្ខុសង្ឃំ បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, អម្ហាកំ លោកនាថស្ស ទសពលស្ស សាសនេ កោ មហាបរិច្ចាគំ បរិច្ចជិ. កស្ស បរិច្ចាគោ មហន្តោតិ? ភិក្ខុសង្ឃោ មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរស្ស ភារំ អកាសិ. ថេរោ អាហ – ‘‘មហារាជ, ទសពលស្ស សាសនេ បច្ចយទាយកោ នាម តយា សទិសោ ធរមានេបិ តថាគតេ ន កោចិ អហោសិ, តវេវ បរិច្ចាគោ មហា’’តិ. រាជា ថេរស្ស វចនំ សុត្វា ឧឡារេន បីតិបាមោជ្ជេន និរន្តរំ ផុដ្ឋសរីរោ ហុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘នត្ថិ កិរ មយា សទិសោ បច្ចយទាយកោ, មយ្ហំ កិរ បរិច្ចាគោ មហា, អហំ កិរ ទេយ្យធម្មេន សាសនំ បគ្គណ្ហាមិ. កិំ បនាហំ ឯវំ សតិ សាសនស្ស ទាយាទោ ហោមិ, ន ហោមី’’តិ. តតោ ភិក្ខុសង្ឃំ បុច្ឆិ – ‘‘ភវាមិ នុ ខោ អហំ, ភន្តេ, សាសនស្ស ទាយាទោ’’តិ?

តតោ មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរោ រញ្ញោ ឥទំ វចនំ សុត្វា រាជបុត្តស្ស មហិន្ទស្ស ឧបនិស្សយសម្បត្តិំ សម្បស្សមានោ ‘‘សចេ អយំ កុមារោ បព្ពជិស្សតិ សាសនស្ស អតិវិយ វុឌ្ឍិ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា រាជានំ ឯតទវោច – ‘‘ន ខោ, មហារាជ, ឯត្តាវតា សាសនស្ស ទាយាទោ ហោតិ; អបិច ខោ បច្ចយទាយកោតិ វា ឧបដ្ឋាកោតិ វា សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. យោបិ ហិ, មហារាជ, បថវិតោ យាវ ព្រហ្មលោកបរិមាណំ បច្ចយរាសិំ ទទេយ្យ សោបិ ‘សាសនេ ទាយាទោ’តិ សង្ខ្យំ ន គច្ឆតី’’តិ. ‘‘អថ កថំ ចរហិ, ភន្តេ, សាសនស្ស ទាយាទោ ហោតី’’តិ? ‘‘យោ ហិ កោចិ, មហារាជ, អឌ្ឍោ វា ទលិទ្ទោ វា អត្តនោ ឱរសំ បុត្តំ បព្ពាជេតិ – អយំ វុច្ចតិ, មហារាជ, ទាយាទោ សាសនស្សា’’តិ.

ឯវំ វុត្តេ អសោកោ រាជា ‘‘អហំ កិរ ឯវរូបំ បរិច្ចាគំ កត្វាបិ នេវ សាសនស្ស ទាយាទភាវំ បត្តោ’’តិ សាសនេ ទាយាទភាវំ បត្ថយមានោ ឥតោ ចិតោ ច វិលោកេត្វា អទ្ទស មហិន្ទកុមារំ អវិទូរេ ឋិតំ. ទិស្វានស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘កិញ្ចាបិ អហំ ឥមំ កុមារំ តិស្សកុមារស្ស បព្ពជិតកាលតោ បភុតិ ឱបរជ្ជេ ឋបេតុកាមោ, អថ ខោ ឱបរជ្ជតោបិ បព្ពជ្ជាវ ឧត្តមា’’តិ. តតោ កុមារំ អាហ – ‘‘សក្ខសិ ត្វំ, តាត, បព្ពជិតុ’’ន្តិ? កុមារោ បកតិយាបិ តិស្សកុមារស្ស បព្ពជិតកាលតោ បភុតិ បព្ពជិតុកាមោវ រញ្ញោ វចនំ សុត្វា អតិវិយ បាមោជ្ជជាតោ ហុត្វា អាហ – ‘‘បព្ពជាមិ, ទេវ, មំ បព្ពាជេត្វា តុម្ហេ សាសនទាយាទា ហោថា’’តិ.

តេន ច សមយេន រាជធីតា សង្ឃមិត្តាបិ តស្មិំយេវ ឋានេ ឋិតា ហោតិ. តស្សា ច សាមិកោ អគ្គិព្រហ្មា នាម កុមារោ យុវរាជេន តិស្សកុមារេន សទ្ធិំ បព្ពជិតោ ហោតិ. រាជា តំ ទិស្វា អាហ – ‘‘ត្វម្បិ, អម្ម, បព្ពជិតុំ សក្ខសី’’តិ? ‘‘សាធុ, តាត, សក្កោមី’’តិ. រាជា បុត្តានំ មនំ លភិត្វា បហដ្ឋចិត្តោ ភិក្ខុសង្ឃំ ឯតទវោច – ‘‘ភន្តេ, ឥមេ ទារកេ បព្ពាជេត្វា មំ សាសនេ ទាយាទំ ករោថា’’តិ. សង្ឃោ រញ្ញោ វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា កុមារំ មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរេន ឧបជ្ឈាយេន មហាទេវត្ថេរេន ច អាចរិយេន បព្ពាជេសិ. មជ្ឈន្តិកត្ថេរេន អាចរិយេន ឧបសម្បាទេសិ. តទា កិរ កុមារោ បរិបុណ្ណវីសតិវស្សោវ ហោតិ. សោ តស្មិំយេវ ឧបសម្បទសីមមណ្ឌលេ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. សង្ឃមិត្តាយបិ រាជធីតាយ អាចរិយា អាយុបាលិត្ថេរី នាម, ឧបជ្ឈាយា បន ធម្មបាលិត្ថេរី នាម អហោសិ. តទា សង្ឃមិត្តា អដ្ឋារសវស្សា ហោតិ. តំ បព្ពជិតមត្តំ តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ សិក្ខាយ បតិដ្ឋាបេសុំ. ឧភិន្នំ បព្ពជិតកាលេ រាជា ឆព្ពស្សាភិសេកោ ហោតិ.

អថ មហិន្ទត្ថេរោ ឧបសម្បន្នកាលតោ បភុតិ អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្សេវ សន្តិកេ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច បរិយាបុណន្តោ ទ្វេបិ សង្គីតិយោ អារូឡ្ហំ តិបិដកសង្គហិតំ សាដ្ឋកថំ សព្ពំ ថេរវាទំ តិណ្ណំ វស្សានំ អព្ភន្តរេ ឧគ្គហេត្វា អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស អន្តេវាសិកានំ សហស្សមត្តានំ ភិក្ខូនំ បាមោក្ខោ អហោសិ. តទា អសោកោ ធម្មរាជា នវវស្សាភិសេកោ ហោតិ. រញ្ញោ បន អដ្ឋវស្សាភិសេកកាលេយេវ កោន្តបុត្តតិស្សត្ថេរោ ព្យាធិបដិកម្មត្ថំ ភិក្ខាចារវត្តេន អាហិណ្ឌន្តោ បសតមត្តំ សប្បិំ អលភិត្វា ព្យាធិពលេន បរិក្ខីណាយុសង្ខារោ ភិក្ខុសង្ឃំ អប្បមាទេន ឱវទិត្វា អាកាសេ បល្លង្កេន និសីទិត្វា តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាយិ. រាជា តំ បវត្តិំ សុត្វា ថេរស្ស សក្ការំ កត្វា ‘‘មយិ នាម រជ្ជំ ការេន្តេ ឯវំ ភិក្ខូនំ បច្ចយា ទុល្លភា’’តិ នគរស្ស ចតូសុ ទ្វារេសុ បោក្ខរណិយោ ការាបេត្វា ភេសជ្ជស្ស បូរាបេត្វា ទាបេសិ.

តេន កិរ សមយេន បាដលិបុត្តស្ស ចតូសុ ទ្វារេសុ ចត្តារិ សតសហស្សានិ, សភាយំ សតសហស្សន្តិ ទិវសេ ទិវសេ បញ្ចសតសហស្សានិ រញ្ញោ ឧប្បជ្ជន្តិ. តតោ រាជា និគ្រោធត្ថេរស្ស ទេវសិកំ សតសហស្សំ វិសជ្ជេសិ. ពុទ្ធស្ស ចេតិយេ គន្ធមាលាទីហិ បូជនត្ថាយ សតសហស្សំ. ធម្មស្ស សតសហស្សំ, តំ ធម្មធរានំ ពហុស្សុតានំ ចតុបច្ចយត្ថាយ ឧបនីយតិ. សង្ឃស្ស សតសហស្សំ, ចតូសុ ទ្វារេសុ ភេសជ្ជត្ថាយ សតសហស្សំ. ឯវំ សាសនេ ឧឡារោ លាភសក្ការោ និព្ពត្តិ.

តិត្ថិយា បរិហីនលាភសក្ការា អន្តមសោ ឃាសច្ឆាទនម្បិ អលភន្តា លាភសក្ការំ បត្ថយមានា សាសនេ បព្ពជិត្វា សកានិ សកានិ ទិដ្ឋិគតានិ ‘‘អយំ ធម្មោ, អយំ វិនយោ’’តិ ទីបេន្តិ. បព្ពជ្ជំ អលភមានាបិ សយមេវ មុណ្ឌេត្វា កាសាយានិ វត្ថានិ អច្ឆាទេត្វា វិហារេសុ វិចរន្តា ឧបោសថម្បិ បវារណម្បិ សង្ឃកម្មម្បិ គណកម្មម្បិ បវិសន្តិ. ភិក្ខូ តេហិ សទ្ធិំ ឧបោសថំ ន ករោន្តិ. តទា មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរោ ‘‘ឧប្បន្នំ ទានិ ឥទំ អធិករណំ, តំ នចិរស្សេវ កក្ខឡំ ភវិស្សតិ. ន ខោ បនេតំ សក្កា ឥមេសំ មជ្ឈេ វសន្តេន វូបសមេតុ’’ន្តិ មហិន្ទត្ថេរស្ស គណំ នីយ្យាតេត្វា អត្តនា ផាសុវិហារេន វិហរិតុកាមោ អហោគង្គបព្ពតំ អគមាសិ. តេបិ ខោ តិត្ថិយា ភិក្ខុសង្ឃេន ធម្មេន វិនយេន សត្ថុសាសនេន និគ្គយ្ហមានាបិ ធម្មវិនយានុលោមាយ បដិបត្តិយា អសណ្ឋហន្តា អនេករូបំ សាសនស្ស អព្ពុទញ្ច មលញ្ច កណ្ដកញ្ច សមុដ្ឋាបេសុំ. កេចិ អគ្គិំ បរិចរន្តិ, កេចិ បញ្ចាតបេន តាបេន្តិ, កេចិ អាទិច្ចំ អនុបរិវត្តន្តិ, កេចិ ‘‘ធម្មញ្ច វិនយញ្ច វោភិន្ទិស្សាមា’’តិ បគ្គណ្ហិំសុ. តទា ភិក្ខុសង្ឃោ ន តេហិ សទ្ធិំ ឧបោសថំ វា បវារណំ វា អកាសិ. អសោការាមេ សត្តវស្សានិ ឧបោសថោ ឧបច្ឆិជ្ជិ. រញ្ញោបិ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. រាជា ឯកំ អមច្ចំ អាណាបេសិ – ‘‘វិហារំ គន្ត្វា អធិករណំ វូបសមេត្វា ឧបោសថំ ការាបេហី’’តិ. អមច្ចោ រាជានំ បដិបុច្ឆិតុំ អវិសហន្តោ អញ្ញេ អមច្ចេ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘រាជា មំ ‘វិហារំ គន្ត្វា អធិករណំ វូបសមេត្វា ឧបោសថំ ការាបេហី’តិ បហិណិ. កថំ នុ ខោ អធិករណំ វូបសម្មតី’’តិ? តេ អាហំសុ – ‘‘មយំ ឯវំ សល្លក្ខេម – ‘យថា នាម បច្ចន្តំ វូបសមេន្តា ចោរេ ឃាតេន្តិ, ឯវមេវ យេ ឧបោសថំ ន ករោន្តិ, តេ មារេតុកាមោ រាជា ភវិស្សតី’’’តិ. អថ សោ អមច្ចោ វិហារំ គន្ត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតេត្វា អាហ – ‘‘អហំ រញ្ញា ‘ឧបោសថំ ការាបេហី’តិ បេសិតោ. ករោថ ទានិ, ភន្តេ, ឧបោសថ’’ន្តិ. ភិក្ខូ ‘‘ន មយំ តិត្ថិយេហិ សទ្ធិំ ឧបោសថំ ករោមា’’តិ អាហំសុ. អថ អមច្ចោ ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ អសិនា សីសានិ បាតេតុំ អារទ្ធោ.

អទ្ទសា ខោ តិស្សត្ថេរោ តំ អមច្ចំ តថា វិប្បដិបន្នំ. តិស្សត្ថេរោ នាម ន យោ វា សោ វា, រញ្ញោ ឯកមាតិកោ ភាតា តិស្សកុមារោ នាម, តំ កិរ រាជា បត្តាភិសេកោ ឱបរជ្ជេ ឋបេសិ. សោ ឯកទិវសំ វនចារំ គតោ អទ្ទស មហន្តំ មិគសង្ឃំ ចិត្តកីឡាយ កីឡន្តំ. ទិស្វានស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘ឥមេ តាវ តិណភក្ខា មិគា ឯវំ កីឡន្តិ, ឥមេ បន សមណា រាជកុលេ បណីតានិ ភោជនានិ ភុញ្ជិត្វា មុទុកាសុ សេយ្យាសុ សយមានា កិំ នាម កីឡិតំ ន កីឡិស្សន្តី’’តិ! សោ តតោ អាគន្ត្វា ឥមំ អត្តនោ វិតក្កំ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា ‘‘អដ្ឋានេ កុក្កុច្ចាយិតំ កុមារេន! ហន្ទ, នំ ឯវំ សញ្ញាបេស្សាមី’’តិ ឯកទិវសំ កេនចិ ការណេន កុទ្ធោ វិយ ហុត្វា ‘‘ឯហិ សត្តទិវសេន រជ្ជំ សម្បដិច្ឆ, តតោ តំ ឃាតេស្សាមី’’តិ មរណភយេន តជ្ជេត្វា តមត្ថំ សញ្ញាបេសិ. សោ កិរ កុមារោ ‘‘សត្តមេ មំ ទិវសេ មារេស្សតី’’តិ ន ចិត្តរូបំ ន្ហាយិ, ន ភុញ្ជិ, ន សុបិ, អតិវិយ លូខសរីរោ អហោសិ. តតោ នំ រាជា បុច្ឆិ – ‘‘កិស្ស ត្វំ ឯវរូបោ ជាតោ’’តិ? ‘‘មរណភយេន, ទេវា’’តិ. ‘‘អរេ, ត្វំ នាម បរិច្ឆិន្នមរណំ សម្បស្សមានោ វិស្សត្ថោ ន កីឡសិ? ភិក្ខូ អស្សាសបស្សាសនិពទ្ធំ មរណំ បេក្ខមានា កថំ កីឡិស្សន្តី’’តិ! តតោ បភុតិ កុមារោ សាសនេ បសីទិ.

សោ បុន ឯកទិវសំ មិគវំ និក្ខមិត្វា អរញ្ញេ អនុវិចរមានោ អទ្ទស យោនកមហាធម្មរក្ខិតត្ថេរំ អញ្ញតរេន ហត្ថិនាគេន សាលសាខំ គហេត្វា ពីជិយមានំ និសិន្នំ. ទិស្វា បាមោជ្ជជាតោ ចិន្តេសិ – ‘‘កទា នុ ខោ អហម្បិ អយំ មហាថេរោ វិយ បព្ពជេយ្យំ! សិយា នុ ខោ សោ ទិវសោ’’តិ. ថេរោ តស្សាសយំ វិទិត្វា តស្ស បស្សន្តស្សេវ អាកាសេ ឧប្បតិត្វា អសោការាមេ បោក្ខរណិយា ឧទកតលេ ឋត្វា ចីវរញ្ច ឧត្តរាសង្គញ្ច អាកាសេ លគ្គេត្វា ន្ហាយិតុំ អារទ្ធោ.

កុមារោ ថេរស្សានុភាវំ ទិស្វា អតិវិយ បសន្នោ ‘‘អជ្ជេវ បព្ពជិស្សាមី’’តិ និវត្តិត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ – ‘‘បព្ពជិស្សាមហំ, ទេវា’’តិ. រាជា អនេកប្បការំ យាចិត្វាបិ តំ និវត្តេតុំ អសក្កោន្តោ អសោការាមគមនីយមគ្គំ អលង្ការាបេត្វា កុមារំ ឆណវេសំ គាហាបេត្វា អលង្កតាយ សេនាយ បរិវារាបេត្វា វិហារំ នេសិ. ‘‘យុវរាជា កិរ បព្ពជិស្សតី’’តិ សុត្វា ពហូ ភិក្ខូ បត្តចីវរានិ បដិយាទេសុំ. កុមារោ បធានឃរំ គន្ត្វា មហាធម្មរក្ខិតត្ថេរស្សេវ សន្តិកេ បព្ពជិ សទ្ធិំ បុរិសសតសហស្សេន. កុមារស្ស បន អនុបព្ពជិតានំ គណនបរិច្ឆេទោ នត្ថិ. កុមារោ រញ្ញោ ចតុវស្សាភិសេកកាលេ បព្ពជិតោ. អថញ្ញោបិ រញ្ញោ ភាគិនេយ្យោ សង្ឃមិត្តាយ សាមិកោ អគ្គិព្រហ្មា នាម កុមារោ អត្ថិ. សង្ឃមិត្តា តំ បដិច្ច ឯកមេវ បុត្តំ វិជាយិ. សោបិ ‘‘យុវរាជា បព្ពជិតោ’’តិ សុត្វា រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា – ‘‘អហម្បិ, ទេវ, បព្ពជិស្សាមី’’តិ យាចិ. ‘‘បព្ពជ, តាតា’’តិ ច រញ្ញា អនុញ្ញាតោ តំទិវសមេវ បព្ពជិ.

ឯវំ អនុបព្ពជិតោ, ឧឡារវិភវេន ខត្តិយជនេន;

រញ្ញោ កនិដ្ឋភាតា, តិស្សត្ថេរោតិ វិញ្ញេយ្យោ.

សោ តំ អមច្ចំ តថា វិប្បដិបន្នំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ន រាជា ថេរេ មារាបេតុំ បហិណេយ្យ; អទ្ធា ឥមស្សេវេតំ អមច្ចស្ស ទុគ្គហិតំ ភវិស្សតី’’តិ គន្ត្វា សយំ តស្ស អាសន្នេ អាសនេ និសីទិ. សោ ថេរំ សញ្ជានិត្វា សត្ថំ និបាតេតុំ អវិសហន្តោ គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ – ‘‘អហំ, ទេវ, ឧបោសថំ កាតុំ អនិច្ឆន្តានំ ឯត្តកានំ នាម ភិក្ខូនំ សីសានិ បាតេសិំ; អថ អយ្យស្ស តិស្សត្ថេរស្ស បដិបាដិ សម្បត្តា, កិន្តិ ករោមី’’តិ? រាជា សុត្វាវ – ‘‘អរេ! កិំ បន, ត្វំ, មយា ភិក្ខូ ឃាតេតុំ បេសិតោ’’តិ តាវទេវ សរីរេ ឧប្បន្នទាហោ ហុត្វា វិហារំ គន្ត្វា ថេរេ ភិក្ខូ បុច្ឆិ – ‘‘អយំ, ភន្តេ, អមច្ចោ មយា អនាណត្តោវ ឯវំ អកាសិ, កស្ស នុ ខោ ឥមិនា បាបេន ភវិតព្ព’’ន្តិ? ឯកច្ចេ ថេរា, ‘‘អយំ តវ វចនេន អកាសិ, តុយ្ហេតំ បាប’’ន្តិ អាហំសុ. ឯកច្ចេ ‘‘ឧភិន្នម្បិ វោ ឯតំ បាប’’ន្តិ អាហំសុ. ឯកច្ចេ ឯវមាហំសុ – ‘‘កិំ បន តេ, មហារាជ, អត្ថិ ចិត្តំ ‘អយំ គន្ត្វា ភិក្ខូ ឃាតេតូ’’’តិ? ‘‘នត្ថិ, ភន្តេ, កុសលាធិប្បាយោ អហំ បេសេសិំ – ‘សមគ្គោ ភិក្ខុសង្ឃោ ឧបោសថំ ករោតូ’’’តិ. ‘‘សចេ ត្វំ កុសលាធិប្បាយោ, នត្ថិ តុយ្ហំ បាបំ, អមច្ចស្សេវេតំ បាប’’ន្តិ. រាជា ទ្វេឡ្ហកជាតោ អាហ – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, ភន្តេ, កោចិ ភិក្ខុ មមេតំ ទ្វេឡ្ហកំ ឆិន្ទិត្វា សាសនំ បគ្គហេតុំ សមត្ថោ’’តិ? ‘‘អត្ថិ, មហារាជ, មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរោ នាម, សោ តេ ឥមំ ទ្វេឡ្ហកំ ឆិន្ទិត្វា សាសនំ បគ្គណ្ហិតុំ សមត្ថោ’’តិ. រាជា តទហេវ ចត្តារោ ធម្មកថិកេ ឯកេកភិក្ខុសហស្សបរិវារេ, ចត្តារោ ច អមច្ចេ ឯកេកបុរិសសហស្សបរិវារេ ‘‘ថេរំ គណ្ហិត្វា អាគច្ឆថា’’តិ បេសេសិ. តេ គន្ត្វា ‘‘រាជា បក្កោសតី’’តិ អាហំសុ. ថេរោ នាគច្ឆិ. ទុតិយម្បិ ខោ រាជា អដ្ឋ ធម្មកថិកេ, អដ្ឋ ច អមច្ចេ សហស្សសហស្សបរិវារេយេវ បេសេសិ – ‘‘‘រាជា, ភន្តេ, បក្កោសតី’តិ វត្វា គណ្ហិត្វាវ អាគច្ឆថា’’តិ. តេ តថេវ អាហំសុ. ទុតិយម្បិ ថេរោ នាគច្ឆិ. រាជា ថេរេ បុច្ឆិ – ‘‘អហំ, ភន្តេ, ទ្វិក្ខត្តុំ បហិណិំ; កស្មា ថេរោ នាគច្ឆតី’’តិ? ‘‘‘រាជា បក្កោសតី’តិ វុត្តត្តា, មហារាជ, នាគច្ឆតិ. ឯវំ បន វុត្តេ អាគច្ឆេយ្យ ‘សាសនំ, ភន្តេ, ឱសីទតិ, អម្ហាកំ សាសនំ បគ្គហត្ថាយ សហាយកា ហោថា’’’តិ. អថ រាជា តថា វត្វា សោឡស ធម្មកថិកេ, សោឡស ច អមច្ចេ សហស្សសហស្សបរិវារេ បេសេសិ. ភិក្ខូ ច បដិបុច្ឆិ – ‘‘មហល្លកោ នុ ខោ, ភន្តេ, ថេរោ ទហរោ នុ ខោ’’តិ? ‘‘មហល្លកោ, មហារាជា’’តិ. ‘‘វយ្ហំ វា សិវិកំ វា អភិរុហិស្សតិ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘នាភិរុហិស្សតិ, មហារាជា’’តិ. ‘‘កុហិំ, ភន្តេ, ថេរោ វសតី’’តិ? ‘‘ឧបរិ គង្គាយ, មហារាជា’’តិ. រាជា អាហ – ‘‘តេន ហិ, ភណេ, នាវាសង្ឃាដំ ពន្ធិត្វា តត្ថេវ ថេរំ និសីទាបេត្វា ទ្វីសុបិ តីរេសុ អារក្ខំ សំវិធាយ ថេរំ អានេថា’’តិ. ភិក្ខូ ច អមច្ចា ច ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា រញ្ញោ សាសនំ អារោចេសុំ.

ថេរោ សុត្វា ‘‘យំ ខោ អហំ មូលតោ បដ្ឋាយ សាសនំ បគ្គណ្ហិស្សាមីតិ បព្ពជិតោម្ហិ. អយំ ទានិ មេ សោ កាលោ អនុប្បត្តោ’’តិ ចម្មខណ្ឌំ គណ្ហិត្វាវ ឧដ្ឋហិ. អថ ‘‘ថេរោ ស្វេ បាដលិបុត្តំ សម្បាបុណិស្សតី’’តិ រត្តិភាគេ រាជា សុបិនំ អទ្ទស. ឯវរូបោ សុបិនោ អហោសិ – ‘‘សព្ពសេតោ ហត្ថិនាគោ អាគន្ត្វា រាជានំ សីសតោ បដ្ឋាយ បរាមសិត្វា ទក្ខិណហត្ថេ អគ្គហេសី’’តិ. បុនទិវសេ រាជា សុបិនជ្ឈាយកេ បុច្ឆិ – ‘‘មយា ឯវរូបោ សុបិនោ ទិដ្ឋោ, កិំ មេ ភវិស្សតី’’តិ? ឯកោ តំ, ‘‘មហារាជ, សមណនាគោ ទក្ខិណហត្ថេ គណ្ហិស្សតី’’តិ. អថ រាជា តាវទេវ ‘‘ថេរោ អាគតោ’’តិ សុត្វា គង្គាតីរំ គន្ត្វា នទិំ ឱតរិត្វា អព្ភុគ្គច្ឆន្តោ ជាណុមត្តេ ឧទកេ ថេរំ សម្បាបុណិត្វា ថេរស្ស នាវាតោ ឱតរន្តស្ស ហត្ថំ អទាសិ. ថេរោ រាជានំ ទក្ខិណហត្ថេ អគ្គហេសិ. តំ ទិស្វា អសិគ្គាហា ‘‘ថេរស្ស សីសំ បាតេស្សាមា’’តិ កោសតោ អសិំ អព្ពាហិំសុ. កស្មា? ឯតំ កិរ ចារិត្តំ រាជកុលេសុ – ‘‘យោ រាជានំ ហត្ថេ គណ្ហតិ តស្ស អសិនា សីសំ បាតេតព្ព’’ន្តិ. រាជា ឆាយំយេវ ទិស្វា អាហ – ‘‘បុព្ពេបិ អហំ ភិក្ខូសុ វិរទ្ធការណា អស្សាទំ ន វិន្ទាមិ, មា ខោ ថេរេ វិរជ្ឈិត្ថា’’តិ. ថេរោ បន កស្មា រាជានំ ហត្ថេ អគ្គហេសីតិ? យស្មា រញ្ញា បញ្ហំ បុច្ឆនត្ថាយ បក្កោសាបិតោ តស្មា ‘‘អន្តេវាសិកោ មេ អយ’’ន្តិ អគ្គហេសិ.

រាជា ថេរំ អត្តនោ ឧយ្យានំ នេត្វា ពាហិរតោ តិក្ខត្តុំ បរិវារាបេត្វា អារក្ខំ ឋបេត្វា សយមេវ ថេរស្ស បាទេ ធោវិត្វា តេលេន មក្ខេត្វា ថេរស្ស សន្តិកេ និសីទិត្វា ‘‘បដិពលោ នុ ខោ ថេរោ មម កង្ខំ ឆិន្ទិត្វា ឧប្បន្នំ អធិករណំ វូបសមេត្វា សាសនំ បគ្គណ្ហិតុ’’ន្តិ វីមំសនត្ថាយ ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឯកំ បាដិហារិយំ ទដ្ឋុកាមោ’’តិ អាហ. ‘‘កតរំ បាដិហារិយំ ទដ្ឋុកាមោសិ, មហារាជា’’តិ? ‘‘បថវីកម្បនំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘សកលបថវីកម្បនំ ទដ្ឋុកាមោសិ, មហារាជ, បទេសបថវីកម្បន’’ន្តិ? ‘‘កតរំ បនេត្ថ, ភន្តេ, ទុក្ករ’’ន្តិ? ‘‘កិំ នុ ខោ, មហារាជ, កំសបាតិយា ឧទកបុណ្ណាយ សព្ពំ ឧទកំ កម្បេតុំ ទុក្ករំ; ឧទាហុ ឧបឌ្ឍ’’ន្តិ? ‘‘ឧបឌ្ឍំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, បទេសបថវីកម្បនំ ទុក្ករ’’ន្តិ. ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, បទេសបថវីកម្បនំ បស្សិស្សាមី’’តិ. ‘‘តេន ហិ, មហារាជ, សមន្តតោ យោជនេ បុរត្ថិមាយ ទិសាយ ឯកេន ចក្កេន សីមំ អក្កមិត្វា រថោ តិដ្ឋតុ; ទក្ខិណាយ ទិសាយ ទ្វីហិ បាទេហិ សីមំ អក្កមិត្វា អស្សោ តិដ្ឋតុ; បច្ឆិមាយ ទិសាយ ឯកេន បាទេន សីមំ អក្កមិត្វា បុរិសោ តិដ្ឋតុ; ឧត្តរាយ ទិសាយ ឧបឌ្ឍភាគេន សីមំ អក្កមិត្វា ឯកា ឧទកបាតិ តិដ្ឋតូ’’តិ. រាជា តថា ការាបេសិ. ថេរោ អភិញ្ញាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ ‘‘រាជា បស្សតូ’’តិ យោជនប្បមាណបថវីចលនំ អធិដ្ឋហិ. បុរត្ថិមាយ ទិសាយ រថស្ស អន្តោសីមាយ ឋិតោ បាទោវ ចលិ, ឥតរោ ន ចលិ. ឯវំ ទក្ខិណបច្ឆិមទិសាសុ អស្សបុរិសានំ អន្តោសីមាយ ឋិតបាទាយេវ ចលិំសុ, ឧបឌ្ឍុបឌ្ឍំ សរីរញ្ច. ឧត្តរទិសាយ ឧទកបាតិយាបិ អន្តោសីមាយ ឋិតំ ឧបឌ្ឍភាគគតមេវ ឧទកំ ចលិ, អវសេសំ និច្ចលមហោសីតិ. រាជា តំ បាដិហារិយំ ទិស្វា ‘‘សក្ខតិ ទានិ ថេរោ សាសនំ បគ្គណ្ហិតុ’’ន្តិ និដ្ឋំ គន្ត្វា អត្តនោ កុក្កុច្ចំ បុច្ឆិ – ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឯកំ អមច្ចំ ‘វិហារំ គន្ត្វា អធិករណំ វូបសមេត្វា ឧបោសថំ ការាបេហី’តិ បហិណិំ, សោ វិហារំ គន្ត្វា ឯត្តកេ ភិក្ខូ ជីវិតា វោរោបេសិ, ឯតំ បាបំ កស្ស ហោតី’’តិ?

‘‘កិំ បន តេ, មហារាជ, អត្ថិ ចិត្តំ ‘អយំ វិហារំ គន្ត្វា ភិក្ខូ ឃាតេតូ’’’តិ? ‘‘នត្ថិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘សចេ តេ, មហារាជ, នត្ថិ ឯវរូបំ ចិត្តំ, នត្ថិ តុយ្ហំ បាប’’ន្តិ. អថ ថេរោ រាជានំ ឯតមត្ថំ ឥមិនា សុត្តេន សញ្ញាបេសិ – ‘‘ចេតនាហំ, ភិក្ខវេ, កម្មំ វទាមិ. ចេតយិត្វា កម្មំ ករោតិ – កាយេន វាចាយ មនសា’’តិ (អ. និ. ៦.៦៣).

តមេវត្ថំ បរិទីបេតុំ តិត្តិរជាតកំ (ជា. ១.៤.៧៥) អាហរិ – ‘‘អតីតេ, មហារាជ, ទីបកតិត្តិរោ តាបសំ បុច្ឆិ –

‘ញាតកោ នោ និសិន្នោតិ, ពហុ អាគច្ឆតី ជនោ;

បដិច្ច កម្មំ ផុសតិ, តស្មិំ មេ សង្កតេ មនោ’តិ.

តាបសោ អាហ – ‘អត្ថិ បន តេ ចិត្តំ មម សទ្ទេន ច រូបទស្សនេន ច អាគន្ត្វា ឯតេ បក្ខិនោ ពជ្ឈន្តុ វា ហញ្ញន្តុ វា’តិ? ‘នត្ថិ, ភន្តេ’តិ តិត្តិរោ អាហ. តតោ នំ តាបសោ សញ្ញាបេសិ – ‘សចេ តេ នត្ថិ ចិត្តំ, នត្ថិ បាបំ; ចេតយន្តមេវ ហិ បាបំ ផុសតិ, នាចេតយន្តំ.

‘ន បដិច្ច កម្មំ ផុសតិ, មនោ ចេ នប្បទុស្សតិ;

អប្បោស្សុក្កស្ស ភទ្រស្ស, ន បាបមុបលិម្បតី’’’តិ.

ឯវំ ថេរោ រាជានំ សញ្ញាបេត្វា តត្ថេវ រាជុយ្យានេ សត្ត ទិវសានិ វសន្តោ រាជានំ សមយំ ឧគ្គណ្ហាបេសិ. រាជា សត្តមេ ទិវសេ អសោការាមេ ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតាបេត្វា សាណិបាការំ បរិក្ខិបាបេត្វា សាណិបាការន្តរេ និសិន្នោ ឯកលទ្ធិកេ ឯកលទ្ធិកេ ភិក្ខូ ឯកតោ ឯកតោ ការាបេត្វា ឯកមេកំ ភិក្ខុសមូហំ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘កិំវាទី សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ? តតោសស្សតវាទិនោ ‘‘សស្សតវាទី’’តិ អាហំសុ. ឯកច្ចសស្សតិកា…បេ… អន្តានន្តិកា… អមរាវិក្ខេបិកា… អធិច្ចសមុប្បន្និកា… សញ្ញីវាទា… អសញ្ញីវាទា… នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទា … ឧច្ឆេទវាទា… ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទា ‘‘ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទី’’តិ អាហំសុ. រាជា បឋមមេវ សមយស្ស ឧគ្គហិតត្តា ‘‘នយិមេ ភិក្ខូ, អញ្ញតិត្ថិយា ឥមេ’’តិ ញត្វា តេសំ សេតកានិ វត្ថានិ ទត្វា ឧប្បព្ពាជេសិ. តេ សព្ពេបិ សដ្ឋិសហស្សា អហេសុំ.

អថញ្ញេ ភិក្ខូ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘កិំវាទី, ភន្តេ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ? ‘‘វិភជ្ជវាទី, មហារាជា’’តិ. ឯវំ វុត្តេ រាជា ថេរំ បុច្ឆិ – ‘‘វិភជ្ជវាទី, ភន្តេ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. តតោ រាជា ‘‘សុទ្ធំ ទានិ, ភន្តេ, សាសនំ; ករោតុ ភិក្ខុសង្ឃោ ឧបោសថ’’ន្តិ អារក្ខំ ទត្វា នគរំ បាវិសិ.

សមគ្គោ សង្ឃោ សន្និបតិត្វា ឧបោសថំ អកាសិ. តស្មិំ សន្និបាតេ សដ្ឋិ ភិក្ខុសតសហស្សានិ អហេសុំ. តស្មិំ សមាគមេ មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរោ បរប្បវាទំ មទ្ទមានោ កថាវត្ថុប្បករណំ អភាសិ. តតោ សដ្ឋិសតសហស្សសង្ខ្យេសុ ភិក្ខូសុ ឧច្ចិនិត្វា តិបិដកបរិយត្តិធរានំ បភិន្នបដិសម្ភិទានំ តេវិជ្ជាទិភេទានំ ភិក្ខូនំ សហស្សមេកំ គហេត្វា យថា មហាកស្សបត្ថេរោ ច កាកណ្ឌកបុត្តោ យសត្ថេរោ ច ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយិំសុ; ឯវមេវ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយន្តោ សព្ពំ សាសនមលំ វិសោធេត្វា តតិយសង្គីតិំ អកាសិ. សង្គីតិបរិយោសានេ អនេកប្បការំ បថវី អកម្បិត្ថ. អយំ សង្គីតិ នវហិ មាសេហិ និដ្ឋិតា. យា លោកេ –

កតា ភិក្ខុសហស្សេន, តស្មា សហស្សិកាតិ ច;

បុរិមា ទ្វេ ឧបាទាយ, តតិយាតិ ច វុច្ចតីតិ.

អយំ តតិយសង្គីតិ.

ឯត្តាវតា ច ‘‘កេនាភត’’ន្តិ ឯតស្ស បញ្ហស្ស វិស្សជ្ជនត្ថំ យំ អវោចុម្ហ – ‘‘ជម្ពុទីបេ តាវ ឧបាលិត្ថេរមាទិំ កត្វា អាចរិយបរម្បរាយ យាវ តតិយសង្គីតិ តាវ អាភតំ. តត្រាយំ អាចរិយបរម្បរា –

‘‘ឧបាលិ ទាសកោ ចេវ, សោណកោ សិគ្គវោ តថា;

តិស្សោ មោគ្គលិបុត្តោ ច, បញ្ចេតេ វិជិតាវិនោ.

‘‘បរម្បរាយ វិនយំ, ទីបេ ជម្ពុសិរិវ្ហយេ;

អច្ឆិជ្ជមានមានេសុំ, តតិយោ យាវ សង្គហោ’’តិ.

តស្សត្ថោ បកាសិតោវ ហោតិ.

តតិយសង្គហតោ បន ឧទ្ធំ ឥមំ ទីបំ មហិន្ទាទីហិ អាភតំ. មហិន្ទតោ ឧគ្គហេត្វា កញ្ចិ កាលំ អរិដ្ឋត្ថេរាទីហិ អាភតំ. តតោ យាវជ្ជតនា តេសំយេវ អន្តេវាសិកបរម្បរភូតាយ អាចរិយបរម្បរាយ អាភតន្តិ វេទិតព្ពំ. យថាហុ បោរាណា –

‘‘តតោ មហិន្ទោ ឥដ្ដិយោ, ឧត្តិយោ សម្ពលោ តថា;

ភទ្ទនាមោ ច បណ្ឌិតោ.

‘‘ឯតេ នាគា មហាបញ្ញា, ជម្ពុទីបា ឥធាគតា;

វិនយំ តេ វាចយិំសុ, បិដកំ តម្ពបណ្ណិយា.

‘‘និកាយេ បញ្ច វាចេសុំ, សត្ត ចេវ បករណេ;

តតោ អរិដ្ឋោ មេធាវី, តិស្សទត្តោ ច បណ្ឌិតោ.

‘‘វិសារទោ កាឡសុមនោ, ថេរោ ច ទីឃនាមកោ;

ទីឃសុមនោ ច បណ្ឌិតោ.

‘‘បុនទេវ កាឡសុមនោ, នាគត្ថេរោ ច ពុទ្ធរក្ខិតោ;

តិស្សត្ថេរោ ច មេធាវី, ទេវត្ថេរោ ច បណ្ឌិតោ.

‘‘បុនទេវ សុមនោ មេធាវី, វិនយេ ច វិសារទោ;

ពហុស្សុតោ ចូឡនាគោ, គជោវ ទុប្បធំសិយោ.

‘‘ធម្មបាលិតនាមោ ច, រោហណេ សាធុបូជិតោ;

តស្ស សិស្សោ មហាបញ្ញោ, ខេមនាមោ តិបេដកោ.

‘‘ទីបេ តារករាជាវ, បញ្ញាយ អតិរោចថ;

ឧបតិស្សោ ច មេធាវី, ផុស្សទេវោ មហាកថី.

‘‘បុនទេវ សុមនោ មេធាវី, បុប្ផនាមោ ពហុស្សុតោ;

មហាកថី មហាសិវោ, បិដកេ សព្ពត្ថ កោវិទោ.

‘‘បុនទេវ ឧបាលិ មេធាវី, វិនយេ ច វិសារទោ;

មហានាគោ មហាបញ្ញោ, សទ្ធម្មវំសកោវិទោ.

‘‘បុនទេវ អភយោ មេធាវី, បិដកេ សព្ពត្ថ កោវិទោ;

តិស្សត្ថេរោ ច មេធាវី, វិនយេ ច វិសារទោ.

‘‘តស្ស សិស្សោ មហាបញ្ញោ, បុប្ផនាមោ ពហុស្សុតោ;

សាសនំ អនុរក្ខន្តោ, ជម្ពុទីបេ បតិដ្ឋិតោ.

‘‘ចូឡាភយោ ច មេធាវី, វិនយេ ច វិសារទោ;

តិស្សត្ថេរោ ច មេធាវី, សទ្ធម្មវំសកោវិទោ.

‘‘ចូឡទេវោ ច មេធាវី, វិនយេ ច វិសារទោ;

សិវត្ថេរោ ច មេធាវី, វិនយេ សព្ពត្ថ កោវិទោ.

‘‘ឯតេ នាគា មហាបញ្ញា, វិនយញ្ញូ មគ្គកោវិទា;

វិនយំ ទីបេ បកាសេសុំ, បិដកំ តម្ពបណ្ណិយា’’តិ.

តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរោ កិរ ឥមំ តតិយធម្មសង្គីតិំ កត្វា ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘កត្ថ នុ ខោ អនាគតេ សាសនំ សុប្បតិដ្ឋិតំ ភវេយ្យា’’តិ? អថស្ស ឧបបរិក្ខតោ ឯតទហោសិ – ‘‘បច្ចន្តិមេសុ ខោ ជនបទេសុ សុប្បតិដ្ឋិតំ ភវិស្សតី’’តិ. សោ តេសំ តេសំ ភិក្ខូនំ ភារំ កត្វា តេ តេ ភិក្ខូ តត្ថ តត្ថ បេសេសិ. មជ្ឈន្តិកត្ថេរំ កស្មីរគន្ធាររដ្ឋំ បេសេសិ – ‘‘ត្វំ ឯតំ រដ្ឋំ គន្ត្វា ឯត្ថ សាសនំ បតិដ្ឋាបេហី’’តិ. មហាទេវត្ថេរំ តថេវ វត្វា មហិំសកមណ្ឌលំ បេសេសិ. រក្ខិតត្ថេរំ វនវាសិំ. យោនកធម្មរក្ខិតត្ថេរំ អបរន្តកំ. មហាធម្មរក្ខិតត្ថេរំ មហារដ្ឋំ. មហារក្ខិតត្ថេរំ យោនកលោកំ. មជ្ឈិមត្ថេរំ ហិមវន្តទេសភាគំ. សោណត្ថេរញ្ច ឧត្តរត្ថេរញ្ច សុវណ្ណភូមិំ. អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកំ មហិន្ទត្ថេរំ ឥដ្ដិយត្ថេរេន ឧត្តិយត្ថេរេន សម្ពលត្ថេរេន ភទ្ទសាលត្ថេរេន ច សទ្ធិំ តម្ពបណ្ណិទីបំ បេសេសិ – ‘‘តុម្ហេ តម្ពបណ្ណិទីបំ គន្ត្វា ឯត្ថ សាសនំ បតិដ្ឋាបេថា’’តិ. សព្ពេបិ តំ តំ ទិសាភាគំ គច្ឆន្តា អត្តបញ្ចមា អគមំសុ ‘‘បច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ បញ្ចវគ្គោ គណោ អលំ ឧបសម្បទកម្មាយា’’តិ មញ្ញមានា.

តេន ខោ បន សមយេន កស្មីរគន្ធាររដ្ឋេ សស្សបាកសមយេ អរវាឡោ នាម នាគរាជា ករកវស្សំ នាម វស្សាបេត្វា សស្សំ ហរាបេត្វា មហាសមុទ្ទំ បាបេតិ. មជ្ឈន្តិកត្ថេរោ បន បាដលិបុត្តតោ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ហិមវតិ អរវាឡទហស្ស ឧបរិ ឱតរិត្វា អរវាឡទហបិដ្ឋិយំ ចង្កមតិបិ តិដ្ឋតិបិ និសីទតិបិ សេយ្យម្បិ កប្បេតិ. នាគមាណវកា តំ ទិស្វា អរវាឡស្ស នាគរាជស្ស អារោចេសុំ – ‘‘មហារាជ, ឯកោ ឆិន្នភិន្នបដធរោ ភណ្ឌុ កាសាវវសនោ អម្ហាកំ ឧទកំ ទូសេតី’’តិ. នាគរាជា តាវទេវ កោធាភិភូតោ និក្ខមិត្វា ថេរំ ទិស្វា មក្ខំ អសហមានោ អន្តលិក្ខេ អនេកានិ ភិំសនកានិ និម្មិនិ. តតោ តតោ ភុសា វាតា វាយន្តិ, រុក្ខា ឆិជ្ជន្តិ, បព្ពតកូដានិ បតន្តិ, មេឃា គជ្ជន្តិ, វិជ្ជុលតា និច្ឆរន្តិ, អសនិយោ ផលន្តិ, ភិន្នំ វិយ គគនតលំ ឧទកំ បគ្ឃរតិ. ភយានករូបា នាគកុមារា សន្និបតន្តិ. សយម្បិ ធូមាយតិ, បជ្ជលតិ, បហរណវុដ្ឋិយោ វិស្សជ្ជេតិ. ‘‘កោ អយំ មុណ្ឌកោ ឆិន្នភិន្នបដធរោ’’តិអាទីហិ ផរុសវចនេហិ ថេរំ សន្តជ្ជេសិ. ‘‘ឯថ គណ្ហថ ហនថ និទ្ធមថ ឥមំ សមណ’’ន្តិ នាគពលំ អាណាបេសិ. ថេរោ សព្ពំ តំ ភិំសនកំ អត្តនោ ឥទ្ធិពលេន បដិពាហិត្វា នាគរាជានំ អាហ –

‘‘សទេវកោបិ ចេ លោកោ, អាគន្ត្វា តាសយេយ្យ មំ;

ន មេ បដិពលោ អស្ស, ជនេតុំ ភយភេរវំ.

‘‘សចេបិ ត្វំ មហិំ សព្ពំ, សសមុទ្ទំ សបព្ពតំ;

ឧក្ខិបិត្វា មហានាគ, ខិបេយ្យាសិ មមូបរិ.

‘‘នេវ មេ សក្កុណេយ្យាសិ, ជនេតុំ ភយភេរវំ;

អញ្ញទត្ថុ តវេវស្ស, វិឃាតោ ឧរគាធិបា’’តិ.

ឯវំ វុត្តេ នាគរាជា វិហតានុភាវោ និប្ផលវាយាមោ ទុក្ខី ទុម្មនោ អហោសិ. តំ ថេរោ តង្ខណានុរូបាយ ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេត្វា សមាទបេត្វា សមុត្តេជេត្វា សម្បហំសេត្វា តីសុ សរណេសុ បញ្ចសុ ច សីលេសុ បតិដ្ឋាបេសិ សទ្ធិំ ចតុរាសីតិយា នាគសហស្សេហិ. អញ្ញេបិ ពហូ ហិមវន្តវាសិនោ យក្ខា ច គន្ធព្ពា ច កុម្ភណ្ឌា ច ថេរស្ស ធម្មកថំ សុត្វា សរណេសុ ច សីលេសុ ច បតិដ្ឋហិំសុ. បញ្ចកោបិ យក្ខោ សទ្ធិំ ភរិយាយ យក្ខិនិយា បញ្ចហិ ច បុត្តសតេហិ បឋមេ ផលេ បតិដ្ឋិតោ. អថាយស្មា មជ្ឈន្តិកត្ថេរោ សព្ពេបិ នាគយក្ខរក្ខសេ អាមន្តេត្វា ឯវមាហ –

‘‘មា ទានិ កោធំ ជនយិត្ថ, ឥតោ ឧទ្ធំ យថា បុរេ;

សស្សឃាតញ្ច មា កត្ថ, សុខកាមា ហិ បាណិនោ;

ករោថ មេត្តំ សត្តេសុ, វសន្តុ មនុជា សុខ’’ន្តិ.

តេ សព្ពេបិ ‘‘សាធុ ភន្តេ’’តិ ថេរស្ស បដិស្សុណិត្វា យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជិំសុ. តំទិវសមេវ ច នាគរាជស្ស បូជាសមយោ ហោតិ. អថ នាគរាជា អត្តនោ រតនមយំ បល្លង្កំ អាហរាបេត្វា ថេរស្ស បញ្ញបេសិ. និសីទិ ថេរោ បល្លង្កេ. នាគរាជាបិ ថេរំ ពីជយមានោ សមីបេ អដ្ឋាសិ. តស្មិំ ខណេ កស្មីរគន្ធាររដ្ឋវាសិនោ អាគន្ត្វា ថេរំ ទិស្វា ‘‘អម្ហាកំ នាគរាជតោបិ ថេរោ មហិទ្ធិកតរោ’’តិ ថេរមេវ វន្ទិត្វា និសិន្នា. ថេរោ តេសំ អាសីវិសោបមសុត្តំ កថេសិ. សុត្តបរិយោសានេ អសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ, កុលសតសហស្សំ បព្ពជិ. តតោ បភុតិ ច កស្មីរគន្ធារា យាវជ្ជតនា កាសាវបជ្ជោតា ឥសិវាតបដិវាតា ឯវ.

គន្ត្វា កស្មីរគន្ធារំ, ឥសិ មជ្ឈន្តិកោ តទា;

ទុដ្ឋំ នាគំ បសាទេត្វា, មោចេសិ ពន្ធនា ពហូតិ.

មហាទេវត្ថេរោបិ មហិំសកមណ្ឌលំ គន្ត្វា ទេវទូតសុត្តំ កថេសិ. សុត្តបរិយោសានេ ចត្តាលីស បាណសហស្សានិ ធម្មចក្ខុំ បដិលភិំសុ, ចត្តាលីសំយេវ បាណសហស្សានិ បព្ពជិំសុ.

គន្ត្វាន រដ្ឋំ មហិំសំ, មហាទេវោ មហិទ្ធិកោ;

ចោទេត្វា ទេវទូតេហិ, មោចេសិ ពន្ធនា ពហូតិ.

រក្ខិតត្ថេរោ បន វនវាសិំ គន្ត្វា អាកាសេ ឋត្វា អនមតគ្គបរិយាយកថាយ វនវាសិកេ បសាទេសិ. កថាបរិយោសានេ បនស្ស សដ្ឋិសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. សត្តតិសហស្សមត្តា បព្ពជិំសុ, បញ្ចវិហារសតានិ បតិដ្ឋហិំសុ. ឯវំ សោ តត្ថ សាសនំ បតិដ្ឋាបេសិ.

គន្ត្វាន រក្ខិតត្ថេរោ, វនវាសិំ មហិទ្ធិកោ;

អន្តលិក្ខេ ឋិតោ តត្ថ, ទេសេសិ អនមតគ្គិយន្តិ.

យោនកធម្មរក្ខិតត្ថេរោបិ អបរន្តកំ គន្ត្វា អគ្គិក្ខន្ធោបមសុត្តន្តកថាយ អបរន្តកេ បសាទេត្វា សត្តតិ បាណសហស្សានិ ធម្មាមតំ បាយេសិ. ខត្តិយកុលតោ ឯវ បុរិសសហស្សានិ បព្ពជិំសុ, សមធិកានិ ច ឆ ឥត្ថិសហស្សានិ. ឯវំ សោ តត្ថ សាសនំ បតិដ្ឋាបេសិ.

អបរន្តំ វិគាហិត្វា, យោនកោ ធម្មរក្ខិតោ;

អគ្គិក្ខន្ធោបមេនេត្ថ, បសាទេសិ ជនេ ពហូតិ.

មហាធម្មរក្ខិតត្ថេរោ បន មហារដ្ឋំ គន្ត្វា មហានារទកស្សបជាតកកថាយ មហារដ្ឋកេ បសាទេត្វា ចតុរាសីតិ បាណសហស្សានិ មគ្គផលេសុ បតិដ្ឋាបេសិ. តេរសសហស្សានិ បព្ពជិំសុ. ឯវំ សោ តត្ថ សាសនំ បតិដ្ឋាបេសិ.

មហារដ្ឋំ ឥសិ គន្ត្វា, សោ មហាធម្មរក្ខិតោ;

ជាតកំ កថយិត្វាន, បសាទេសិ មហាជនន្តិ.

មហារក្ខិតត្ថេរោបិ យោនករដ្ឋំ គន្ត្វា កាឡការាមសុត្តន្តកថាយ យោនកលោកំ បសាទេត្វា សត្តតិសហស្សាធិកស្ស បាណសតសហស្សស្ស មគ្គផលាលង្ការំ អទាសិ. សន្តិកេ ចស្ស ទសសហស្សានិ បព្ពជិំសុ. ឯវំ សោបិ តត្ថ សាសនំ បតិដ្ឋាបេសិ.

យោនរដ្ឋំ តទា គន្ត្វា, សោ មហារក្ខិតោ ឥសិ;

កាឡការាមសុត្តេន តេ បសាទេសិ យោនកេតិ.

មជ្ឈិមត្ថេរោ បន កស្សបគោត្តត្ថេរេន អឡកទេវត្ថេរេន ទុន្ទុភិស្សរត្ថេរេន មហាទេវត្ថេរេន ច សទ្ធិំ ហិមវន្តទេសភាគំ គន្ត្វា ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តន្តកថាយ តំ ទេសំ បសាទេត្វា អសីតិបាណកោដិយោ មគ្គផលរតនានិ បដិលាភេសិ. បញ្ចបិ ច ថេរា បញ្ច រដ្ឋានិ បសាទេសុំ. ឯកមេកស្ស សន្តិកេ សតសហស្សមត្តា បព្ពជិំសុ. ឯវំ តេ តត្ថ សាសនំ បតិដ្ឋាបេសុំ.

គន្ត្វាន មជ្ឈិមត្ថេរោ, ហិមវន្តំ បសាទយិ;

យក្ខសេនំ បកាសេន្តោ, ធម្មចក្កបវត្តនន្តិ.

សោណត្ថេរោបិ សទ្ធិំ ឧត្តរត្ថេរេន សុវណ្ណភូមិំ អគមាសិ. តេន ច សមយេន តត្ថ ឯកា រក្ខសី សមុទ្ទតោ និក្ខមិត្វា រាជកុលេ ជាតេ ជាតេ ទារកេ ខាទតិ. តំទិវសមេវ ច រាជកុលេ ឯកោ ទារកោ ជាតោ ហោតិ. មនុស្សា ថេរំ ទិស្វា ‘‘រក្ខសានំ សហាយកោ ឯសោ’’តិ មញ្ញមានា អាវុធានិ គហេត្វា ថេរំ បហរិតុកាមា អាគច្ឆន្តិ. ថេរោ ‘‘កិំ តុម្ហេ អាវុធហត្ថា អាគច្ឆថា’’តិ អាហ. តេ អាហំសុ – ‘‘រាជកុលេ ជាតេ ជាតេ ទារកេ រក្ខសា ខាទន្តិ, តេសំ តុម្ហេ សហាយកា’’តិ. ថេរោ ‘‘ន មយំ រក្ខសានំ សហាយកា, សមណា នាម មយំ វិរតា បាណាតិបាតា…បេ… វិរតា មជ្ជបានា ឯកភត្តិកា សីលវន្តោ កល្យាណធម្មា’’តិ អាហ. តស្មិំយេវ ច ខណេ សា រក្ខសី សបរិវារា សមុទ្ទតោ និក្ខមិ ‘‘រាជកុលេ ទារកោ ជាតោ តំ ខាទិស្សាមី’’តិ. មនុស្សា តំ ទិស្វា ‘‘ឯសា, ភន្តេ, រក្ខសី អាគច្ឆតី’’តិ ភីតា វិរវិំសុ. ថេរោ រក្ខសេហិ ទិគុណេ អត្តភាវេ និម្មិនិត្វា តេហិ អត្តភាវេហិ តំ រក្ខសិំ សបរិសំ មជ្ឈេ កត្វា ឧភោសុ បស្សេសុ បរិក្ខិបិ. តស្សា សបរិសាយ ឯតទហោសិ – ‘‘អទ្ធា ឥមេហិ ឥទំ ឋានំ លទ្ធំ ភវិស្សតិ. មយំ បន ឥមេសំ ភក្ខា ភវិស្សាមា’’តិ. សព្ពេ រក្ខសា ភីតា វេគសា បលាយិំសុ. ថេរោបិ តេ យាវ អទស្សនំ តាវ បលាបេត្វា ទីបស្ស សមន្តតោ រក្ខំ ឋបេសិ. តស្មិញ្ច សមយេ សន្និបតិតំ មហាជនកាយំ ព្រហ្មជាលសុត្តន្តកថាយ បសាទេត្វា សរណេសុ ច សីលេសុ ច បតិដ្ឋាបេសិ. សដ្ឋិសហស្សានំ បនេត្ថ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. កុលទារកានំ អឌ្ឍុឌ្ឍានិ សហស្សានិ បព្ពជិំសុ, កុលធីតានំ ទិយឌ្ឍសហស្សំ. ឯវំ សោ តត្ថ សាសនំ បតិដ្ឋាបេសិ. តតោ បភុតិ រាជកុលេ ជាតទារកានំ សោណុត្តរនាមមេវ ករោន្តិ.

សុវណ្ណភូមិំ គន្ត្វាន, សោណុត្តរា មហិទ្ធិកា;

បិសាចេ និទ្ធមេត្វាន, ព្រហ្មជាលំ អទេសិសុន្តិ.

មហិន្ទត្ថេរោ បន ‘‘តម្ពបណ្ណិទីបំ គន្ត្វា សាសនំ បតិដ្ឋាបេហី’’តិ ឧបជ្ឈាយេន ច ភិក្ខុសង្ឃេន ច អជ្ឈិដ្ឋោ ចិន្តេសិ – ‘‘កាលោ នុ ខោ មេ តម្ពបណ្ណិទីបំ គន្តុំ នោ’’តិ. អថស្ស វីមំសតោ ‘‘ន តាវ កាលោ’’តិ អហោសិ. កិំ បនស្ស ទិស្វា ឯតទហោសិ? មុដសិវរញ្ញោ មហល្លកភាវំ. តតោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ រាជា មហល្លកោ, ន សក្កា ឥមំ គណ្ហិត្វា សាសនំ បគ្គហេតុំ. ឥទានិ បនស្ស បុត្តោ ទេវានំបិយតិស្សោ រជ្ជំ ការេស្សតិ. តំ គណ្ហិត្វា សក្កា ភវិស្សតិ សាសនំ បគ្គហេតុំ. ហន្ទ យាវ សោ សមយោ អាគច្ឆតិ, តាវ ញាតកេ ឱលោកេម. បុន ទានិ មយំ ឥមំ ជនបទំ អាគច្ឆេយ្យាម វា ន វា’’តិ. សោ ឯវំ ចិន្តេត្វា ឧបជ្ឈាយញ្ច ភិក្ខុសង្ឃញ្ច វន្ទិត្វា អសោការាមតោ និក្ខម្ម តេហិ ឥដ្ដិយាទីហិ ចតូហិ ថេរេហិ សង្ឃមិត្តាយ បុត្តេន សុមនសាមណេរេន ភណ្ឌុកេន ច ឧបាសកេន សទ្ធិំ រាជគហនគរបរិវត្តកេន ទក្ខិណាគិរិជនបទេ ចារិកំ ចរមានោ ញាតកេ ឱលោកេន្តោ ឆ មាសេ អតិក្កាមេសិ. អថានុបុព្ពេន មាតុ និវេសនដ្ឋានំ វេទិសនគរំ នាម សម្បត្តោ. អសោកោ កិរ កុមារកាលេ ជនបទំ លភិត្វា ឧជ្ជេនិំ គច្ឆន្តោ វេទិសនគរំ បត្វា វេទិសសេដ្ឋិស្ស ធីតរំ អគ្គហេសិ. សា តំទិវសមេវ គព្ភំ គណ្ហិត្វា ឧជ្ជេនិយំ មហិន្ទកុមារំ វិជាយិ. កុមារស្ស ចុទ្ទសវស្សកាលេ រាជា អភិសេកំ បាបុណិ. សា តស្ស មាតា តេន សមយេន ញាតិឃរេ វសតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថានុបុព្ពេន មាតុ និវេសនដ្ឋានំ វេដិសនគរំ នាម សម្បត្តោ’’តិ.

សម្បត្តញ្ច បន ថេរំ ទិស្វា ថេរមាតា ទេវី បាទេសុ សិរសា វន្ទិត្វា ភិក្ខំ ទត្វា ថេរំ អត្តនា កតំ វេទិសគិរិមហាវិហារំ នាម អារោបេសិ. ថេរោ តស្មិំ វិហារេ និសិន្នោ ចិន្តេសិ – ‘‘អម្ហាកំ ឥធ កត្តព្ពកិច្ចំ និដ្ឋិតំ, សមយោ នុ ខោ ឥទានិ លង្កាទីបំ គន្តុ’’ន្តិ. តតោ ចិន្តេសិ – ‘‘អនុភវតុ តាវ មេ បិតរា បេសិតំ អភិសេកំ ទេវានំបិយតិស្សោ, រតនត្តយគុណញ្ច សុណាតុ, ឆណត្ថញ្ច នគរតោ និក្ខមិត្វា មិស្សកបព្ពតំ អភិរុហតុ, តទា តំ តត្ថ ទក្ខិស្សាមា’’តិ. អថាបរំ ឯកមាសំ តត្ថេវ វាសំ កប្បេសិ. មាសាតិក្កមេន ច ជេដ្ឋមូលមាសបុណ្ណមាយំ ឧបោសថទិវសេ សន្និបតិតា សព្ពេបិ – ‘‘កាលោ នុ ខោ អម្ហាកំ តម្ពបណ្ណិទីបំ គមនាយ, ឧទាហុ នោ’’តិ មន្តយិំសុ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘មហិន្ទោ នាម នាមេន, សង្ឃត្ថេរោ តទា អហុ;

ឥដ្ដិយោ ឧត្តិយោ ថេរោ, ភទ្ទសាលោ ច សម្ពលោ.

‘‘សាមណេរោ ច សុមនោ, ឆឡភិញ្ញោ មហិទ្ធិកោ;

ភណ្ឌុកោ សត្តមោ តេសំ, ទិដ្ឋសច្ចោ ឧបាសកោ;

ឥតិ ហេតេ មហានាគា, មន្តយិំសុ រហោគតា’’តិ.

តទា សក្កោ ទេវានមិន្ទោ មហិន្ទត្ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា ឯតទវោច – ‘‘កាលង្កតោ, ភន្តេ, មុដសិវរាជា; ឥទានិ ទេវានំបិយតិស្សមហារាជា រជ្ជំ ការេតិ. សម្មាសម្ពុទ្ធេន ច តុម្ហេ ព្យាកតា – ‘អនាគតេ មហិន្ទោ នាម ភិក្ខុ តម្ពបណ្ណិទីបំ បសាទេស្សតី’តិ. តស្មាតិហ វោ, ភន្តេ, កាលោ ទីបវរំ គមនាយ; អហម្បិ វោ សហាយោ ភវិស្សាមី’’តិ. កស្មា បន សក្កោ ឯវមាហ? ភគវា កិរស្ស ពោធិមូលេយេវ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេត្វា អនាគតេ ឥមស្ស ទីបស្ស សម្បត្តិំ ទិស្វា ឯតមត្ថំ អារោចេសិ – ‘‘តទា ត្វម្បិ សហាយោ ភវេយ្យាសី’’តិ ច អាណាបេសិ. តស្មា ឯវមាហ. ថេរោ តស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា អត្តសត្តមោ វេដិសកបព្ពតា វេហាសំ ឧប្បតិត្វា អនុរាធបុរស្ស បុរត្ថិមទិសាយ មិស្សកបព្ពតេ បតិដ្ឋហិ. យំ បនេតរហិ ‘‘ចេតិយបព្ពតោ’’តិបិ សញ្ជានន្តិ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘វេដិសគិរិម្ហិ រាជគហេ, វសិត្វា តិំសរត្តិយោ;

កាលោវ គមនស្សាតិ, គច្ឆាម ទីបមុត្តមំ.

‘‘បឡីនា ជម្ពុទីបា តេ, ហំសរាជាវ អម្ពរេ;

ឯវមុប្បតិតា ថេរា, និបតិំសុ នគុត្តមេ.

‘‘បុរតោ បុរសេដ្ឋស្ស, បព្ពតេ មេឃសន្និភេ;

បតិំសុ សីលកូដម្ហិ, ហំសាវ នគមុទ្ធនី’’តិ.

ឯវំ ឥដ្ដិយាទីហិ សទ្ធិំ អាគន្ត្វា បតិដ្ឋហន្តោ ច អាយស្មា មហិន្ទត្ថេរោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បរិនិព្ពានតោ ទ្វិន្នំ វស្សសតានំ ឧបរិ ឆត្តិំសតិមេ វស្សេ ឥមស្មិំ ទីបេ បតិដ្ឋហីតិ វេទិតព្ពោ. អជាតសត្តុស្ស ហិ អដ្ឋមេ វស្សេ សម្មាសម្ពុទ្ធោ បរិនិព្ពាយិ. តស្មិំយេវ វស្សេ សីហកុមារស្ស បុត្តោ តម្ពបណ្ណិទីបស្ស អាទិរាជា វិជយកុមារោ ឥមំ ទីបមាគន្ត្វា មនុស្សាវាសំ អកាសិ. ជម្ពុទីបេ ឧទយភទ្ទស្ស ចុទ្ទសមេ វស្សេ ឥធ វិជយោ កាលមកាសិ. ឧទយភទ្ទស្ស បញ្ចទសមេ វស្សេ បណ្ឌុវាសុទេវោ នាម ឥមស្មិំ ទីបេ រជ្ជំ បាបុណិ. តត្ថ នាគទាសករញ្ញោ វីសតិមេ វស្សេ ឥធ បណ្ឌុវាសុទេវោ កាលមកាសិ. តស្មិំយេវ ច វស្សេ អភយោ នាម រាជកុមារោ ឥមស្មិំ ទីបេ រជ្ជំ បាបុណិ. តត្ថ សុសុនាគរញ្ញោ សត្តរសមេ វស្សេ ឥធ អភយរញ្ញោ វីសតិវស្សានិ បរិបូរិំសុ. អថ អភយស្ស វីសតិមេ វស្សេ បណ្ឌុកាភយោ នាម ទាមរិកោ រជ្ជំ អគ្គហេសិ. តត្ថ កាឡាសោកស្ស សោឡសមេ វស្សេ ឥធ បណ្ឌុកស្ស សត្តរសវស្សានិ បរិបូរិំសុ. តានិ ហេដ្ឋា ឯកេន វស្សេន សហ អដ្ឋារស ហោន្តិ. តត្ថ ចន្ទគុត្តស្ស ចុទ្ទសមេ វស្សេ ឥធ បណ្ឌុកាភយោ កាលមកាសិ. មុដសិវរាជា រជ្ជំ បាបុណិ. តត្ថ អសោកធម្មរាជស្ស សត្តរសមេ វស្សេ ឥធ មុដសិវរាជា កាលមកាសិ. ទេវានម្បិយតិស្សោ រជ្ជំ បាបុណិ. បរិនិព្ពុតេ ច សម្មាសម្ពុទ្ធេ អជាតសត្តុ ចតុវីសតិ វស្សានិ រជ្ជំ ការេសិ. ឧទយភទ្ទោ សោឡស, អនុរុទ្ធោ ច មុណ្ឌោ ច អដ្ឋ, នាគទាសកោ ចតុវីសតិ, សុសុនាគោ អដ្ឋារស, តស្សេវ បុត្តោ កាឡាសោកោ អដ្ឋវីសតិ, តតោ តស្ស បុត្តកា ទស ភាតុករាជានោ ទ្វេវីសតិ វស្សានិ រជ្ជំ ការេសុំ. តេសំ បច្ឆតោ នវ នន្ទា ទ្វេវីសតិមេវ, ចន្ទគុត្តោ ចតុវីសតិ, ពិន្ទុសារោ អដ្ឋវីសតិ. តស្សាវសានេ អសោកោ រជ្ជំ បាបុណិ. តស្ស បុរេ អភិសេកា ចត្តារិ អភិសេកតោ អដ្ឋារសមេ វស្សេ ឥមស្មិំ ទីបេ មហិន្ទត្ថេរោ បតិដ្ឋិតោ. ឯវមេតេន រាជវំសានុសារេន វេទិតព្ពមេតំ – ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បរិនិព្ពានតោ ទ្វិន្នំ វស្សសតានំ ឧបរិ ឆត្តិំសតិមេ វស្សេ ឥមស្មិំ ទីបេ បតិដ្ឋហី’’តិ.

តស្មិញ្ច ទិវសេ តម្ពបណ្ណិទីបេ ជេដ្ឋមូលនក្ខត្តំ នាម ហោតិ. រាជា នក្ខត្តំ ឃោសាបេត្វា ‘‘ឆណំ ករោថា’’តិ អមច្ចេ ច អាណាបេត្វា ចត្តាលីសបុរិសសហស្សបរិវារោ នគរម្ហា និក្ខមិត្វា យេន មិស្សកបព្ពតោ តេន បាយាសិ មិគវំ កីឡិតុកាមោ. អថ តស្មិំ បព្ពតេ អធិវត្ថា ឯកា ទេវតា ‘‘រញ្ញោ ថេរេ ទស្សេស្សាមី’’តិ រោហិតមិគរូបំ គហេត្វា អវិទូរេ តិណបណ្ណានិ ខាទមានា វិយ ចរតិ. រាជា តំ ទិស្វា ‘‘អយុត្តំ ទានិ បមត្តំ វិជ្ឈិតុ’’ន្តិ ជិយំ ផោដេសិ. មិគោ អម្ពត្ថលមគ្គំ គហេត្វា បលាយិតុំ អារភិ. រាជា បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោ អនុពន្ធន្តោ អម្ពត្ថលមេវ អភិរុហិ. មិគោបិ ថេរានំ អវិទូរេ អន្តរធាយិ. មហិន្ទត្ថេរោ រាជានំ អវិទូរេ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘មមំយេវ រាជា បស្សតុ, មា ឥតរេ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា ‘‘តិស្ស, តិស្ស, ឥតោ ឯហី’’តិ អាហ. រាជា សុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមស្មិំ ទីបេ ជាតោ មំ ‘តិស្សា’តិ នាមំ គហេត្វា អាលបិតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ. អយំ បន ឆិន្នភិន្នបដធរោ ភណ្ឌុ កាសាវវសនោ មំ នាមេន អាលបតិ, កោ នុ ខោ អយំ ភវិស្សតិ មនុស្សោ វា អមនុស្សោ វា’’តិ? ថេរោ អាហ –

‘‘សមណា មយំ មហារាជ, ធម្មរាជស្ស សាវកា;

តវេវ អនុកម្បាយ, ជម្ពុទីបា ឥធាគតា’’តិ.

តេន ច សមយេន ទេវានម្បិយតិស្សមហារាជា ច អសោកធម្មរាជា ច អទិដ្ឋសហាយកា ហោន្តិ. ទេវានម្បិយតិស្សមហារាជស្ស ច បុញ្ញានុភាវេន ឆាតបព្ពតបាទេ ឯកម្ហិ វេឡុគុម្ពេ តិស្សោ វេឡុយដ្ឋិយោ រថយដ្ឋិប្បមាណា ឧប្បជ្ជិំសុ – ឯកា លតាយដ្ឋិ នាម, ឯកា បុប្ផយដ្ឋិ នាម, ឯកា សកុណយដ្ឋិ នាម. តាសុ លតាយដ្ឋិ រជតវណ្ណា ហោតិ, តំ អលង្ករិត្វា ឧប្បន្នលតា កញ្ចនវណ្ណា ខាយតិ. បុប្ផយដ្ឋិយំ បន នីលបីតលោហិតោទាតកាឡវណ្ណានិ បុប្ផានិ សុវិភត្តវណ្ដបត្តកិញ្ជក្ខានិ ហុត្វា ខាយន្តិ. សកុណយដ្ឋិយំ ហំសកុក្កុដជីវជីវកាទយោ សកុណា នានប្បការានិ ច ចតុប្បទានិ សជីវានិ វិយ ខាយន្តិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ទីបវំសេ –

‘‘ឆាតបព្ពតបាទម្ហិ, វេឡុយដ្ឋី តយោ អហុ;

សេតា រជតយដ្ឋីវ, លតា កញ្ចនសន្និភា.

‘‘នីលាទិ យាទិសំ បុប្ផំ, បុប្ផយដ្ឋិម្ហិ តាទិសំ;

សកុណា សកុណយដ្ឋិម្ហិ, សរូបេនេវ សណ្ឋិតា’’តិ.

សមុទ្ទតោបិស្ស មុត្តាមណិវេឡុរិយាទិ អនេកវិហិតំ រតនំ ឧប្បជ្ជិ. តម្ពបណ្ណិយំ បន អដ្ឋ មុត្តា ឧប្បជ្ជិំសុ – ហយមុត្តា, គជមុត្តា, រថមុត្តា, អាមលកមុត្តា, វលយមុត្តា, អង្គុលិវេឋកមុត្តា, កកុធផលមុត្តា, បាកតិកមុត្តាតិ. សោ តា ច យដ្ឋិយោ តា ច មុត្តា អញ្ញញ្ច ពហុំ រតនំ អសោកស្ស ធម្មរញ្ញោ បណ្ណាការត្ថាយ បេសេសិ. អសោកោ បសីទិត្វា តស្ស បញ្ច រាជកកុធភណ្ឌានិ បហិណិ – ឆត្តំ, ចាមរំ, ខគ្គំ, មោឡិំ, រតនបាទុកំ, អញ្ញញ្ច អភិសេកត្ថាយ ពហុវិធំ បណ្ណាការំ; សេយ្យថិទំ – សង្ខំ, គង្គោទកំ, វឌ្ឍមានំ, វដំសកំ, ភិង្គារំ, នន្ទិយាវដ្ដំ, សិវិកំ, កញ្ញំ, កដច្ឆុំ, អធោវិមំ ទុស្សយុគំ, ហត្ថបុញ្ឆនំ, ហរិចន្ទនំ, អរុណវណ្ណមត្តិកំ, អញ្ជនំ, ហរីតកំ, អាមលកន្តិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ទីបវំសេ –

‘‘វាលពីជនិមុណ្ហីសំ, ឆត្តំ ខគ្គញ្ច បាទុកំ;

វេឋនំ សារបាមង្គំ, ភិង្គារំ នន្ទិវដ្ដកំ.

‘‘សិវិកំ សង្ខំ វដំសញ្ច, អធោវិមំ វត្ថកោដិកំ;

សោវណ្ណបាតិំ កដច្ឆុំ, មហគ្ឃំ ហត្ថបុញ្ឆនំ.

‘‘អនោតត្តោទកំ កញ្ញំ, ឧត្តមំ ហរិចន្ទនំ;

អរុណវណ្ណមត្តិកំ, អញ្ជនំ នាគមាហដំ.

‘‘ហរីតកំ អាមលកំ, មហគ្ឃំ អមតោសធំ;

សដ្ឋិវាហសតំ សាលិំ, សុគន្ធំ សុវកាហដំ;

បុញ្ញកម្មាភិនិព្ពត្តំ, បាហេសិ អសោកវ្ហយោ’’តិ.

ន កេវលញ្ចេតំ អាមិសបណ្ណាការំ, ឥមំ កិរ ធម្មបណ្ណាការម្បិ បេសេសិ –

‘‘អហំ ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច, សង្ឃញ្ច សរណំ គតោ;

ឧបាសកត្តំ ទេសេសិំ, សក្យបុត្តស្ស សាសនេ.

‘‘ឥមេសុ តីសុ វត្ថូសុ, ឧត្តមេ ជិនសាសនេ;

ត្វម្បិ ចិត្តំ បសាទេហិ, សទ្ធា សរណមុបេហី’’តិ.

ស្វាយំ រាជា តំ ទិវសំ អសោករញ្ញា បេសិតេន អភិសេកេន ឯកមាសាភិសិត្តោ ហោតិ.

វិសាខបុណ្ណមាយំ ហិស្ស អភិសេកមកំសុ. សោ អចិរស្សុតំ – តំ សាសនប្បវត្តិំ អនុស្សរមានោ តំ ថេរស្ស ‘‘សមណា មយំ មហារាជ ធម្មរាជស្ស សាវកា’’តិ វចនំ សុត្វា ‘‘អយ្យា នុ ខោ អាគតា’’តិ តាវទេវ អាវុធំ និក្ខិបិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ សម្មោទនីយំ កថំ កថយមានោ. យថាហ –

‘‘អាវុធំ និក្ខិបិត្វាន, ឯកមន្តំ ឧបាវិសិ;

និសជ្ជ រាជា សម្មោទិ, ពហុំ អត្ថូបសញ្ហិត’’ន្តិ.

សម្មោទនីយកថញ្ច កុរុមានេយេវ តស្មិំ តានិបិ ចត្តាលីសបុរិសសហស្សានិ អាគន្ត្វា សម្បរិវារេសុំ. តទា ថេរោ ឥតរេបិ ឆ ជនេ ទស្សេសិ. រាជា ទិស្វា ‘‘ឥមេ កទា អាគតា’’តិ អាហ. ‘‘មយា សទ្ធិំយេវ, មហារាជា’’តិ. ‘‘ឥទានិ បន ជម្ពុទីបេ អញ្ញេបិ ឯវរូបា សមណា សន្តី’’តិ? ‘‘សន្តិ, មហារាជ; ឯតរហិ ជម្ពុទីបោ កាសាវបជ្ជោតោ ឥសិវាតបដិវាតោ. តស្មិំ –

‘‘តេវិជ្ជា ឥទ្ធិបត្តា ច, ចេតោបរិយាយកោវិទា;

ខីណាសវា អរហន្តោ, ពហូ ពុទ្ធស្ស សាវកាតិ.

‘‘ភន្តេ, កេន អាគតត្ថា’’តិ? ‘‘នេវ, មហារាជ, ឧទកេន ន ថលេនា’’តិ. ‘‘រាជា អាកាសេន អាគតា’’តិ អញ្ញាសិ. ថេរោ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ រញ្ញោ បញ្ញាវេយត្តិយ’’ន្តិ វីមំសនត្ថាយ អាសន្នំ អម្ពរុក្ខំ អារព្ភ បញ្ហំ បុច្ឆិ – ‘‘កិំ នាមោ អយំ, មហារាជ, រុក្ខោ’’តិ? ‘‘អម្ពរុក្ខោ នាម, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ឥមំ បន, មហារាជ, អម្ពំ មុញ្ចិត្វា អញ្ញោ អម្ពោ អត្ថិ, នត្ថី’’តិ? ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ, អញ្ញេបិ ពហូ អម្ពរុក្ខា’’តិ. ‘‘ឥមញ្ច អម្ពំ តេ ច អម្ពេ មុញ្ចិត្វា អត្ថិ នុ ខោ, មហារាជ, អញ្ញេ រុក្ខា’’តិ? ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ, តេ បន ន អម្ពរុក្ខា’’តិ. ‘‘អញ្ញេ អម្ពេ ច អនម្ពេ ច មុញ្ចិត្វា អត្ថិ បន អញ្ញោ រុក្ខោ’’តិ? ‘‘អយមេវ, ភន្តេ, អម្ពរុក្ខោ’’តិ. ‘‘សាធុ, មហារាជ, បណ្ឌិតោសិ. អត្ថិ បន តេ, មហារាជ, ញាតកា’’តិ? ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ, ពហូ ជនា’’តិ. ‘‘តេ មុញ្ចិត្វា អញ្ញេ កេចិ អញ្ញាតកាបិ អត្ថិ, មហារាជា’’តិ? ‘‘អញ្ញាតកា, ភន្តេ, ញាតកេហិ ពហុតរា’’តិ. ‘‘តវ ញាតកេ ច អញ្ញាតកេ ច មុញ្ចិត្វា អត្ថញ្ញោ កោចិ, មហារាជា’’តិ? ‘‘អហមេវ, អញ្ញាតកោ’’តិ. អថ ថេរោ ‘‘បណ្ឌិតោ រាជា សក្ខិស្សតិ ធម្មំ អញ្ញាតុ’’ន្តិ ចូឡហត្ថិបទោបមសុត្តំ កថេសិ. កថាបរិយោសានេ រាជា តីសុ សរណេសុ បតិដ្ឋហិ សទ្ធិំ ចត្តាលីសាយ បាណសហស្សេហិ.

តំ ខណញ្ញេវ ច រញ្ញោ ភត្តំ អាហរិយិត្ថ. រាជា ច សុត្តន្តំ សុណន្តោ ឯវ អញ្ញាសិ – ‘‘ន ឥមេសំ ឥមស្មិំ កាលេ ភោជនំ កប្បតី’’តិ. ‘‘អបុច្ឆិត្វា បន ភុញ្ជិតុំ អយុត្ត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ភុញ្ជិស្សថ, ភន្តេ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន, មហារាជ, អម្ហាកំ ឥមស្មិំ កាលេ ភោជនំ កប្បតី’’តិ. ‘‘កស្មិំ កាលេ, ភន្តេ, កប្បតី’’តិ? ‘‘អរុណុគ្គមនតោ បដ្ឋាយ យាវ មជ្ឈន្ហិកសមយា, មហារាជា’’តិ. ‘‘គច្ឆាម, ភន្តេ, នគរ’’ន្តិ? ‘‘អលំ, មហារាជ, ឥធេវ វសិស្សាមា’’តិ. ‘‘សចេ, ភន្តេ, តុម្ហេ វសថ, អយំ ទារកោ អាគច្ឆតូ’’តិ. ‘‘មហារាជ, អយំ ទារកោ អាគតផលោ វិញ្ញាតសាសនោ បព្ពជ្ជាបេក្ខោ ឥទានិ បព្ពជិស្សតី’’តិ. រាជា ‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, ស្វេ រថំ បេសេស្សាមិ; តំ អភិរុហិត្វា អាគច្ឆេយ្យាថា’’តិ វត្វា វន្ទិត្វា បក្កាមិ.

ថេរោ អចិរបក្កន្តស្ស រញ្ញោ សុមនសាមណេរំ អាមន្តេសិ – ‘‘ឯហិ ត្វំ, សុមន, ធម្មសវនស្ស កាលំ ឃោសេហី’’តិ. ‘‘ភន្តេ, កិត្តកំ ឋានំ សាវេន្តោ ឃោសេមី’’តិ? ‘‘សកលំ តម្ពបណ្ណិទីប’’ន្តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ សាមណេរោ អភិញ្ញាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អធិដ្ឋហិត្វា សមាហិតេន ចិត្តេន សកលំ តម្ពបណ្ណិទីបំ សាវេន្តោ តិក្ខត្តុំ ធម្មសវនស្ស កាលំ ឃោសេសិ. រាជា តំ សទ្ទំ សុត្វា ថេរានំ សន្តិកំ បេសេសិ – ‘‘កិំ, ភន្តេ, អត្ថិ កោចិ ឧបទ្ទវោ’’តិ. ‘‘នត្ថម្ហាកំ កោចិ ឧបទ្ទវោ, ធម្មសវនស្ស កាលំ ឃោសាបយិម្ហ ពុទ្ធវចនំ កថេតុកាមម្ហា’’តិ. តញ្ច បន សាមណេរស្ស សទ្ទំ សុត្វា ភុម្មា ទេវតា សទ្ទមនុស្សាវេសុំ. ឯតេនុបាយេន យាវ ព្រហ្មលោកា សទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆិ. តេន សទ្ទេន មហា ទេវតាសន្និបាតោ អហោសិ. ថេរោ មហន្តំ ទេវតាសន្និបាតំ ទិស្វា សមចិត្តសុត្តន្តំ កថេសិ. កថាបរិយោសានេ អសង្ខ្យេយ្យានំ ទេវតានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. ពហូ នាគា ច សុបណ្ណា ច សរណេសុ បតិដ្ឋហិំសុ. យាទិសោវ សារិបុត្តត្ថេរស្ស ឥមំ សុត្តន្តំ កថយតោ ទេវតាសន្និបាតោ អហោសិ, តាទិសោ មហិន្ទត្ថេរស្សាបិ ជាតោ. អថ តស្សា រត្តិយា អច្ចយេន រាជា ថេរានំ រថំ បេសេសិ. សារថី រថំ ឯកមន្តេ ឋបេត្វា ថេរានំ អារោចេសិ – ‘‘អាគតោ, ភន្តេ, រថោ; អភិរុហថ គច្ឆិស្សាមា’’តិ. ថេរា ‘‘ន មយំ រថំ អភិរុហាម; គច្ឆ ត្វំ, បច្ឆា មយំ អាគច្ឆិស្សាមា’’តិ វត្វា វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា អនុរាធបុរស្ស បុរត្ថិមទិសាយំ បឋមកចេតិយដ្ឋានេ ឱតរិំសុ. តញ្ហិ ចេតិយំ ថេរេហិ បឋមំ ឱតិណ្ណដ្ឋានេ កតត្តាយេវ ‘‘បឋមកចេតិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

រាជាបិ សារថិំ បេសេត្វា ‘‘អន្តោនិវេសនេ មណ្ឌបំ បដិយាទេថា’’តិ អមច្ចេ អាណាបេសិ. តាវទេវ សព្ពេ ហដ្ឋតុដ្ឋា អតិវិយ បាសាទិកំ មណ្ឌបំ បដិយាទេសុំ. បុន រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘ហិយ្យោ ថេរោ សីលក្ខន្ធំ កថយមានោ ‘ឧច្ចាសយនមហាសយនំ ន កប្បតី’តិ អាហ; ‘និសីទិស្សន្តិ នុ ខោ អយ្យា អាសនេសុ, ន និសីទិស្សន្តី’’’តិ? តស្សេវំ ចិន្តយន្តស្សេវ សោ សារថិ នគរទ្វារំ សម្បត្តោ. តតោ អទ្ទស ថេរេ បឋមតរំ អាគន្ត្វា កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា ចីវរំ បារុបន្តេ. ទិស្វា អតិវិយ បសន្នចិត្តោ ហុត្វា អាគន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ – ‘‘អាគតា, ទេវ, ថេរា’’តិ. រាជា ‘‘រថំ អារូឡ្ហា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ន អារូឡ្ហា, ទេវ, អបិ ច មម បច្ឆតោ និក្ខមិត្វា បឋមតរំ អាគន្ត្វា បាចីនទ្វារេ ឋិតា’’តិ. រាជា ‘‘រថម្បិ នាភិរូហិំសូ’’តិ សុត្វា ‘‘ន ទានិ អយ្យា ឧច្ចាសយនមហាសយនំ សាទិយិស្សន្តី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘តេន ហិ, ភណេ, ថេរានំ ភូមត្ថរណសង្ខេបេន អាសនានិ បញ្ញបេថា’’តិ វត្វា បដិបថំ អគមាសិ. អមច្ចា បថវិយំ តដ្ដិកំ បញ្ញបេត្វា ឧបរិ កោជវកាទីនិ ចិត្តត្ថរណានិ បញ្ញបេសុំ. ឧប្បាតបាឋកា ទិស្វា ‘‘គហិតា ទានិ ឥមេហិ បថវី, ឥមេ តម្ពបណ្ណិទីបស្ស សាមិកា ភវិស្សន្តី’’តិ ព្យាករិំសុ. រាជាបិ គន្ត្វា ថេរេ វន្ទិត្វា មហិន្ទត្ថេរស្ស ហត្ថតោ បត្តំ គហេត្វា មហតិយា បូជាយ ច សក្ការេន ច ថេរេ នគរំ បវេសេត្វា អន្តោនិវេសនំ បវេសេសិ. ថេរោ អាសនបញ្ញត្តិំ ទិស្វា ‘‘អម្ហាកំ សាសនំ សកលលង្កាទីបេ បថវី វិយ បត្ថដំ និច្ចលញ្ច ហុត្វា បតិដ្ឋហិស្សតី’’តិ ចិន្តេន្តោ និសីទិ. រាជា ថេរេ បណីតេន ខាទនីយេន ភោជនីយេន សហត្ថា សន្តប្បេត្វា សម្បវារេត្វា ‘‘អនុឡាទេវីបមុខានិ បញ្ច ឥត្ថិសតានិ ថេរានំ អភិវាទនំ បូជាសក្ការញ្ច ករោន្តូ’’តិ បក្កោសាបេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ. ថេរោ ភត្តកិច្ចាវសានេ រញ្ញោ សបរិជនស្ស ធម្មរតនវស្សំ វស្សេន្តោ បេតវត្ថុំ វិមានវត្ថុំ សច្ចសំយុត្តញ្ច កថេសិ. តំ ថេរស្ស ធម្មទេសនំ សុត្វា តានិ បញ្ចបិ ឥត្ថិសតានិ សោតាបត្តិផលំ សច្ឆាកំសុ.

យេបិ តេ មនុស្សា បុរិមទិវសេ មិស្សកបព្ពតេ ថេរេ អទ្ទសំសុ, តេ តេសុ តេសុ ឋានេសុ ថេរានំ គុណេ កថេន្តិ. តេសំ សុត្វា មហាជនកាយោ រាជង្គណេ សន្និបតិត្វា មហាសទ្ទំ អកាសិ. រាជា ‘‘កិំ ឯសោ សទ្ទោ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘នាគរា, ទេវ, ‘ថេរេ ទដ្ឋុំ ន លភាមា’តិ វិរវន្តី’’តិ. រាជា ‘‘សចេ ឥធ បវិសិស្សន្តិ, ឱកាសោ ន ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘គច្ឆថ, ភណេ, ហត្ថិសាលំ បដិជគ្គិត្វា វាលុកំ អាកិរិត្វា បញ្ចវណ្ណានិ បុប្ផានិ វិកិរិត្វា ចេលវិតានំ ពន្ធិត្វា មង្គលហត្ថិដ្ឋានេ ថេរានំ អាសនានិ បញ្ញបេថា’’តិ អាហ. អមច្ចា តថា អកំសុ. ថេរោ តត្ថ គន្ត្វា និសីទិត្វា ទេវទូតសុត្តន្តំ កថេសិ. កថាបរិយោសានេ បាណសហស្សំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ. តតោ ‘‘ហត្ថិសាលា អតិសម្ពាធា’’តិ ទក្ខិណទ្វារេ នន្ទនវនុយ្យានេ អាសនំ បញ្ញបេសុំ. ថេរោ តត្ថ និសីទិត្វា អាសីវិសោបមសុត្តំ កថេសិ. តម្បិ សុត្វា បាណសហស្សំ សោតាបត្តិផលំ បដិលភិ.

ឯវំ អាគតទិវសតោ ទុតិយទិវសេ អឌ្ឍតេយ្យសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. ថេរស្ស នន្ទនវនេ អាគតាគតាហិ កុលិត្ថីហិ កុលសុណ្ហាហិ កុលកុមារីហិ សទ្ធិំ សម្មោទមានស្សេវ សាយន្ហសមយោ ជាតោ. ថេរោ កាលំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘គច្ឆាម ទានិ មិស្សកបព្ពត’’ន្តិ ឧដ្ឋហិ. អមច្ចា – ‘‘កត្ថ, ភន្តេ, គច្ឆថា’’តិ? ‘‘អម្ហាកំ និវាសនដ្ឋាន’’ន្តិ. តេ រញ្ញោ សំវិទិតំ កត្វា រាជានុមតេន អាហំសុ – ‘‘អកាលោ, ភន្តេ, ឥទានិ តត្ថ គន្តុំ; ឥទមេវ នន្ទនវនុយ្យានំ អយ្យានំ អាវាសដ្ឋានំ ហោតូ’’តិ. ‘‘អលំ, គច្ឆាមា’’តិ. បុន រញ្ញោ វចនេនាហំសុ – ‘‘រាជា, ភន្តេ, អាហ – ‘ឯតំ មេឃវនំ នាម ឧយ្យានំ មម បិតុ សន្តកំ នគរតោ នាតិទូរំ នាច្ចាសន្នំ គមនាគមនសម្បន្នំ, ឯត្ថ ថេរា វាសំ កប្បេន្តូ’’’តិ. វសិំសុ ថេរា មេឃវនេ ឧយ្យានេ.

រាជាបិ ខោ តស្សា រត្តិយា អច្ចយេន ថេរស្ស សមីបំ គន្ត្វា សុខសយិតភាវំ បុច្ឆិត្វា ‘‘កប្បតិ, ភន្តេ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារាមោ’’តិ បុច្ឆិ. ថេរោ ‘‘កប្បតិ, មហារាជា’’តិ វត្វា ឥមំ សុត្តំ អាហរិ – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អារាម’’ន្តិ. រាជា តុដ្ឋោ សុវណ្ណភិង្គារំ គហេត្វា ថេរស្ស ហត្ថេ ឧទកំ បាតេត្វា មហាមេឃវនុយ្យានំ អទាសិ. សហ ឧទកបាតេន បថវី កម្បិ. អយំ មហាវិហារេ បឋមោ បថវីកម្បោ អហោសិ. រាជា ភីតោ ថេរំ បុច្ឆិ – ‘‘កស្មា, ភន្តេ, បថវី កម្បតី’’តិ? ‘‘មា ភាយិ, មហារាជ, ឥមស្មិំ ទីបេ ទសពលស្ស សាសនំ បតិដ្ឋហិស្សតិ; ឥទញ្ច បឋមំ វិហារដ្ឋានំ ភវិស្សតិ, តស្សេតំ បុព្ពនិមិត្ត’’ន្តិ. រាជា ភិយ្យោសោមត្តាយ បសីទិ. ថេរោ បុនទិវសេបិ រាជគេហេយេវ ភុញ្ជិត្វា នន្ទនវនេ អនមតគ្គិយានិ កថេសិ. បុនទិវសេ អគ្គិក្ខន្ធោបមសុត្តំ កថេសិ. ឯតេនេវុបាយេន សត្ត ទិវសានិ កថេសិ. ទេសនាបរិយោសានេ អឌ្ឍនវមានំ បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. តតោ បដ្ឋាយ ច នន្ទនវនំ សាសនស្ស ជោតិបាតុភាវដ្ឋានន្តិ កត្វា ‘‘ជោតិវន’’ន្តិ នាមំ លភិ. សត្តមេ បន ទិវសេ ថេរា អន្តេបុរេ រញ្ញោ អប្បមាទសុត្តំ កថយិត្វា ចេតិយគិរិមេវ អគមំសុ.

អថ ខោ រាជា អមច្ចេ បុច្ឆិ – ‘‘ថេរោ, អម្ហេ គាឡ្ហេន ឱវាទេន ឱវទតិ; គច្ឆេយ្យ នុ ខោ’’តិ? អមច្ចា ‘‘តុម្ហេហិ, ទេវ, ថេរោ អយាចិតោ សយមេវ អាគតោ; តស្មា តស្ស អនាបុច្ឆាវ គមនម្បិ ភវេយ្យា’’តិ អាហំសុ. តតោ រាជា រថំ អភិរុហិត្វា ទ្វេ ច ទេវិយោ អារោបេត្វា ចេតិយគិរិំ អគមាសិ មហញ្ចរាជានុភាវេន. គន្ត្វា ទេវិយោ ឯកមន្តំ អបក្កមាបេត្វា សយមេវ ថេរានំ សមីបំ ឧបសង្កមន្តោ អតិវិយ កិលន្តរូបោ ហុត្វា ឧបសង្កមិ. តតោ នំ ថេរោ អាហ – ‘‘កស្មា ត្វំ, មហារាជ, ឯវំ កិលមមានោ អាគតោ’’តិ? ‘‘‘តុម្ហេ មម គាឡ្ហំ ឱវាទំ ទត្វា ឥទានិ គន្តុកាមា នុ ខោ’តិ ជាននត្ថំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ន មយំ, មហារាជ, គន្តុកាមា; អបិច វស្សូបនាយិកកាលោ នាមាយំ មហារាជ, តត្រ សមណេន វស្សូបនាយិកដ្ឋានំ ញាតុំ វដ្ដតី’’តិ. តំទិវសមេវ អរិដ្ឋោ នាម អមច្ចោ បញ្ចបណ្ណាសាយ ជេដ្ឋកនិដ្ឋភាតុកេហិ សទ្ធិំ រញ្ញោ សមីបេ ឋិតោ អាហ – ‘‘ឥច្ឆាមហំ, ទេវ, ថេរានំ សន្តិកេ បព្ពជិតុ’’ន្តិ. ‘‘សាធុ, ភណេ, បព្ពជស្សូ’’តិ រាជា អនុជានិត្វា ថេរំ សម្បដិច្ឆាបេសិ. ថេរោ តទហេវ បព្ពាជេសិ. សព្ពេ ខុរគ្គេយេវ អរហត្តំ បាបុណិំសុ.

រាជាបិ ខោ តង្ខណេយេវ កណ្ដកេន ចេតិយង្គណំ បរិក្ខិបិត្វា ទ្វាសដ្ឋិយា លេណេសុ កម្មំ បដ្ឋបេត្វា នគរមេវ អគមាសិ. តេបិ ថេរា ទសភាតិកសមាកុលំ រាជកុលំ បសាទេត្វា មហាជនំ ឱវទមានា ចេតិយគិរិម្ហិ វស្សំ វសិំសុ. តទាបិ ចេតិយគិរិម្ហិ បឋមំ វស្សំ ឧបគតា ទ្វាសដ្ឋិ អរហន្តោ អហេសុំ. អថាយស្មា មហាមហិន្ទោ វុត្ថវស្សោ បវារេត្វា កត្តិកបុណ្ណមាយំ ឧបោសថទិវសេ រាជានំ ឯតទវោច – ‘‘មហារាជ, អម្ហេហិ ចិរទិដ្ឋោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ, អនាថវាសំ វសិម្ហ, ឥច្ឆាម មយំ ជម្ពុទីបំ គន្តុ’’ន្តិ. រាជា អាហ – ‘‘អហំ, ភន្តេ, តុម្ហេ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហាមិ, អយញ្ច មហាជនោ តុម្ហេ និស្សាយ តីសុ សរណេសុ បតិដ្ឋិតោ, កស្មា តុម្ហេ ឧក្កណ្ឋិតត្ថា’’តិ? ‘‘ចិរទិដ្ឋោ នោ, មហារាជ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ, អភិវាទនបច្ចុដ្ឋានអញ្ជលិកម្មសាមីចិកម្មករណដ្ឋានំ នត្ថិ, តេនម្ហ ឧក្កណ្ឋិតា’’តិ. ‘‘ននុ, ភន្តេ, តុម្ហេ អវោចុត្ថ – ‘បរិនិព្ពុតោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’’តិ. ‘‘កិញ្ចាបិ, មហារាជ, បរិនិព្ពុតោ; អថ ខ្វស្ស សរីរធាតុយោ តិដ្ឋន្តី’’តិ. ‘‘អញ្ញាតំ, ភន្តេ, ថូបបតិដ្ឋានំ តុម្ហេ អាកង្ខថាតិ. ករោមិ, ភន្តេ, ថូបំ, ភូមិភាគំ ទានិ វិចិនាថ; អបិច, ភន្តេ, ធាតុយោ កុតោ លច្ឆាមា’’តិ? ‘‘សុមនេន សទ្ធិំ មន្តេហិ, មហារាជា’’តិ.

‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ រាជា សុមនំ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘កុតោ ទានិ, ភន្តេ, ធាតុយោ លច្ឆាមា’’តិ? សុមនោ អាហ – ‘‘អប្បោស្សុក្កោ ត្វំ, មហារាជ, វីថិយោ សោធាបេត្វា ធជបដាកបុណ្ណឃដាទីហិ អលង្ការាបេត្វា សបរិជនោ ឧបោសថំ សមាទិយិត្វា សព្ពតាឡាវចរេ ឧបដ្ឋាបេត្វា មង្គលហត្ថិំ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ ការាបេត្វា ឧបរិ ចស្ស សេតច្ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា សាយន្ហសមយេ មហានាគវនុយ្យានាភិមុខោ យាហិ. អទ្ធា តស្មិំ ឋានេ ធាតុយោ លច្ឆសី’’តិ. រាជា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. ថេរា ចេតិយគិរិមេវ អគមំសុ. តត្រាយស្មា មហិន្ទត្ថេរោ សុមនសាមណេរំ អាហ – ‘‘គច្ឆ ត្វំ, សាមណេរ, ជម្ពុទីបេ តវ អយ្យកំ អសោកំ ធម្មរាជានំ ឧបសង្កមិត្វា មម វចនេន ឯវំ វទេហិ – ‘សហាយោ វោ, មហារាជ, ទេវានម្បិយតិស្សោ ពុទ្ធសាសនេ បសន្នោ ថូបំ បតិដ្ឋាបេតុកាមោ, តុម្ហាកំ កិរ ហត្ថេ ធាតុ អត្ថិ តំ មេ ទេថា’តិ. តំ គហេត្វា សក្កំ ទេវរាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវំ វទេហិ – ‘តុម្ហាកំ កិរ, មហារាជ, ហត្ថេ ទ្វេ ធាតុយោ អត្ថិ – ទក្ខិណទាឋា ច ទក្ខិណក្ខកញ្ច; តតោ តុម្ហេ ទក្ខិណទាឋំ បូជេថ, ទក្ខិណក្ខកំ បន មយ្ហំ ទេថា’តិ. ឯវញ្ច នំ វទេហិ – ‘កស្មា ត្វំ, មហារាជ, អម្ហេ តម្ពបណ្ណិទីបំ បហិណិត្វា បមជ្ជសី’’’តិ?

‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ខោ សុមនោ ថេរស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា តាវទេវ បត្តចីវរមាទាយ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បាដលិបុត្តទ្វារេ ឱរុយ្ហ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ឯតមត្ថំ អារោចេសិ. រាជា តុដ្ឋោ សាមណេរស្ស ហត្ថតោ បត្តំ គហេត្វា គន្ធេហិ ឧព្ពដ្ដេត្វា វរមុត្តសទិសានំ ធាតូនំ បូរេត្វា អទាសិ. សោ តំ គហេត្វា សក្កំ ទេវរាជានំ ឧបសង្កមិ. សក្កោ ទេវរាជា សាមណេរំ ទិស្វាវ ‘‘កិំ, ភន្តេ សុមន, អាហិណ្ឌសី’’តិ អាហ. ‘‘ត្វំ, មហារាជ, អម្ហេ តម្ពបណ្ណិទីបំ បេសេត្វា កស្មា បមជ្ជសី’’តិ? ‘‘នប្បមជ្ជាមិ, ភន្តេ, វទេហិ – ‘កិំ ករោមី’’’តិ? ‘‘តុម្ហាកំ កិរ ហត្ថេ ទ្វេ ធាតុយោ អត្ថិ – ទក្ខិណទាឋា ច ទក្ខិណក្ខកញ្ច; តតោ តុម្ហេ ទក្ខិណទាឋំ បូជេថ, ទក្ខិណក្ខកំ បន មយ្ហំ ទេថា’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ខោ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ យោជនប្បមាណំ មណិថូបំ ឧគ្ឃាដេត្វា ទក្ខិណក្ខកធាតុំ នីហរិត្វា សុមនស្ស អទាសិ. សោ តំ គហេត្វា ចេតិយគិរិម្ហិយេវ បតិដ្ឋាសិ.

អថ ខោ មហិន្ទបមុខា សព្ពេបិ តេ មហានាគា អសោកធម្មរាជេន ទិន្នធាតុយោ ចេតិយគិរិម្ហិយេវ បតិដ្ឋាបេត្វា ទក្ខិណក្ខកំ អាទាយ វឌ្ឍមានកច្ឆាយាយ មហានាគវនុយ្យានមគមំសុ. រាជាបិ ខោ សុមនេន វុត្តប្បការំ បូជាសក្ការំ កត្វា ហត្ថិក្ខន្ធវរគតោ សយំ មង្គលហត្ថិមត្ថកេ សេតច្ឆត្តំ ធារយមានោ មហានាគវនំ សម្បាបុណិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘សចេ អយំ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ធាតុ, ឆត្តំ អបនមតុ, មង្គលហត្ថី ជណ្ណុកេហិ ភូមិយំ បតិដ្ឋហតុ, ធាតុចង្កោដកំ មយ្ហំ មត្ថកេ បតិដ្ឋាតូ’’តិ. សហ រញ្ញោ ចិត្តុប្បាទេន ឆត្តំ អបនមិ, ហត្ថី ជណ្ណុកេហិ បតិដ្ឋហិ, ធាតុចង្កោដកំ រញ្ញោ មត្ថកេ បតិដ្ឋហិ. រាជា អមតេនេវ អភិសិត្តគត្តោ វិយ បរមេន បីតិបាមោជ្ជេន សមន្នាគតោ ហុត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ធាតុំ, ភន្តេ, កិំ ករោមា’’តិ? ‘‘ហត្ថិកុម្ភម្ហិយេវ តាវ, មហារាជ, ឋបេហី’’តិ. រាជា ធាតុចង្កោដកំ គហេត្វា ហត្ថិកុម្ភេ ឋបេសិ. បមុទិតោ នាគោ កោញ្ចនាទំ នទិ. មហាមេឃោ ឧដ្ឋហិត្វា បោក្ខរវស្សំ វស្សិ. ឧទកបរិយន្តំ កត្វា មហាភូមិចាលោ អហោសិ. ‘‘បច្ចន្តេបិ នាម សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ធាតុ បតិដ្ឋហិស្សតី’’តិ ទេវមនុស្សា បមោទិំសុ. ឯវំ ឥទ្ធានុភាវសិរិយា ទេវមនុស្សានំ បីតិំ ជនយន្តោ –

បុណ្ណមាយំ មហាវីរោ, ចាតុមាសិនិយា ឥធ;

អាគន្ត្វា ទេវលោកម្ហា, ហត្ថិកុម្ភេ បតិដ្ឋិតោតិ.

អថស្ស សោ ហត្ថិនាគោ អនេកតាឡាវចរបរិវារិតោ អតិវិយ ឧឡារេន បូជាសក្ការេន សក្ករិយមានោ បច្ឆិមទិសាភិមុខោវ ហុត្វា, អបសក្កន្តោ យាវ នគរស្ស បុរត្ថិមទ្វារំ តាវ គន្ត្វា បុរត្ថិមេន ទ្វារេន នគរំ បវិសិត្វា សកលនាគរេន ឧឡារាយ បូជាយ ករីយមានាយ ទក្ខិណទ្វារេន និក្ខមិត្វា ថូបារាមស្ស បច្ឆិមទិសាភាគេ មហេជវត្ថុ នាម កិរ អត្ថិ, តត្ថ គន្ត្វា បុន ថូបារាមាភិមុខោយេវ បដិនិវត្តិ. តេន ច សមយេន ថូបារាមេ បុរិមកានំ តិណ្ណំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ បរិភោគចេតិយដ្ឋានំ ហោតិ.

អតីតេ កិរ អយំ ទីបោ ឱជទីបោ នាម អហោសិ, រាជា អភយោ នាម, នគរំ អភយបុរំ នាម, ចេតិយបព្ពតោ ទេវកូដបព្ពតោ នាម, ថូបារាមោ បដិយារាមោ នាម. តេន ខោ បន សមយេន កកុសន្ធោ ភគវា លោកេ ឧប្បន្នោ ហោតិ. តស្ស សាវកោ មហាទេវោ នាម ថេរោ ភិក្ខុសហស្សេន សទ្ធិំ ទេវកូដេ បតិដ្ឋាសិ, មហិន្ទត្ថេរោ វិយ ចេតិយបព្ពតេ. តេន ខោ បន សមយេន ឱជទីបេ សត្តា បជ្ជរកេន អនយព្យសនំ អាបជ្ជន្តិ. អទ្ទសា ខោ កកុសន្ធោ ភគវា ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ ឱលោកេន្តោ តេ សត្តេ អនយព្យសនមាបជ្ជន្តេ. ទិស្វា ចត្តាលីសាយ ភិក្ខុសហស្សេហិ បរិវុតោ អគមាសិ. តស្សានុភាវេន តាវទេវ បជ្ជរកោ វូបសន្តោ. រោគេ វូបសន្តេ ភគវា ធម្មំ ទេសេសិ. ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. ភគវា ធមករណំ ទត្វា បក្កាមិ. តំ អន្តោ បក្ខិបិត្វា បដិយារាមេ ចេតិយំ អកំសុ. មហាទេវោ ទីបំ អនុសាសន្តោ វិហាសិ.

កោណាគមនស្ស បន ភគវតោ កាលេ អយំ ទីបោ វរទីបោ នាម អហោសិ, រាជា សមេណ្ឌី នាម, នគរំ វឌ្ឍមានំ នាម, បព្ពតោ សុវណ្ណកូដោ នាម. តេន ខោ បន សមយេន វរទីបេ ទុព្ពុដ្ឋិកា ហោតិ ទុព្ភិក្ខំ ទុស្សស្សំ. សត្តា ឆាតករោគេន អនយព្យសនំ អាបជ្ជន្តិ. អទ្ទសា ខោ កោណាគមនោ ភគវា ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ ឱលោកេន្តោ តេ សត្តេ អនយព្យសនំ អាបជ្ជន្តេ. ទិស្វា តិំសភិក្ខុសហស្សបរិវុតោ អគមាសិ. ពុទ្ធានុភាវេន ទេវោ សម្មាធារំ អនុប្បវេច្ឆិ. សុភិក្ខំ អហោសិ. ភគវា ធម្មំ ទេសេសិ. ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. ភគវា ភិក្ខុសហស្សបរិវារំ មហាសុមនំ នាម ថេរំ ទីបេ ឋបេត្វា កាយពន្ធនំ ទត្វា បក្កាមិ. តំ អន្តោ បក្ខិបិត្វា ចេតិយំ អកំសុ.

កស្សបស្ស បន ភគវតោ កាលេ អយំ ទីបោ មណ្ឌទីបោ នាម អហោសិ, រាជា ជយន្តោ នាម, នគរំ វិសាលំ នាម, បព្ពតោ សុភកូដោ នាម. តេន ខោ បន សមយេន មណ្ឌទីបេ មហាវិវាទោ ហោតិ. ពហូ សត្តា កលហវិគ្គហជាតា អនយព្យសនំ អាបជ្ជន្តិ. អទ្ទសា ខោ កស្សបោ ភគវា ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ ឱលោកេន្តោ តេ សត្តេ អនយព្យសនំ អាបជ្ជន្តេ. ទិស្វា វីសតិភិក្ខុសហស្សបរិវុតោ អាគន្ត្វា វិវាទំ វូបសមេត្វា ធម្មំ ទេសេសិ. ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. ភគវា ភិក្ខុសហស្សបរិវារំ សព្ពនន្ទំ នាម ថេរំ ទីបេ បតិដ្ឋាបេត្វា ឧទកសាដកំ ទត្វា បក្កាមិ. តំ អន្តោ បក្ខិបិត្វា ចេតិយំ អកំសុ. ឯវំ ថូបារាមេ បុរិមកានំ តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ ចេតិយានិ បតិដ្ឋហិំសុ. តានិ សាសនន្តរធានេន នស្សន្តិ, ឋានមត្តំ អវសិស្សតិ. តស្មា វុត្តំ – ‘‘តេន ច សមយេន ថូបារាមេ បុរិមកានំ តិណ្ណំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ បរិភោគចេតិយដ្ឋានំ ហោតី’’តិ. តទេតំ វិនដ្ឋេសុ ចេតិយេសុ ទេវតានុភាវេន កណ្ដកសមាកិណ្ណសាខេហិ នានាគច្ឆេហិ បរិវុតំ តិដ្ឋតិ – ‘‘មា នំ កោចិ ឧច្ឆិដ្ឋាសុចិមលកចវរេហិ បទូសេសី’’តិ.

អថ ខ្វស្ស ហត្ថិនោ បុរតោ បុរតោ គន្ត្វា រាជបុរិសា សព្ពគច្ឆេ ឆិន្ទិត្វា ភូមិំ សោធេត្វា តំ ហត្ថតលសទិសំ អកំសុ. ហត្ថិនាគោ គន្ត្វា តំ ឋានំ បុរតោ កត្វា តស្ស បច្ឆិមទិសាភាគេ ពោធិរុក្ខដ្ឋានេ អដ្ឋាសិ. អថស្ស មត្ថកតោ ធាតុំ ឱរោបេតុំ អារភិំសុ. នាគោ ឱរោបេតុំ ន ទេតិ. រាជា ថេរំ បុច្ឆិ – ‘‘កស្មា, ភន្តេ, នាគោ ធាតុំ ឱរោបេតុំ ន ទេតី’’តិ? ‘‘អារូឡ្ហំ, មហារាជ, ឱរោបេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ. តស្មិញ្ច កាលេ អភយវាបិយា ឧទកំ ឆិន្នំ ហោតិ. សមន្តា ភូមិ ផលិតា ហោតិ, សុឧទ្ធរា មត្តិកាបិណ្ឌា. តតោ មហាជនោ សីឃំ សីឃំ មត្តិកំ អាហរិត្វា ហត្ថិកុម្ភប្បមាណំ វត្ថុមកាសិ. តាវទេវ ច ថូបករណត្ថំ ឥដ្ឋកា កាតុំ អារភិំសុ. ន យាវ ឥដ្ឋកា បរិនិដ្ឋន្តិ តាវ ហត្ថិនាគោ កតិបាហំ ទិវា ពោធិរុក្ខដ្ឋានេ ហត្ថិសាលាយំ តិដ្ឋតិ, រត្តិំ ថូបបតិដ្ឋានភូមិំ បរិយាយតិ. អថ វត្ថុំ ចិនាបេត្វា រាជា ថេរំ បុច្ឆិ – ‘‘កីទិសោ, ភន្តេ, ថូបោ កាតព្ពោ’’តិ? ‘‘វីហិរាសិសទិសោ, មហារាជា’’តិ.

‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ រាជា ជង្ឃប្បមាណំ ថូបំ ចិនាបេត្វា ធាតុឱរោបនត្ថាយ មហាសក្ការំ ការេសិ. សកលនគរញ្ច ជនបទោ ច ធាតុមហទស្សនត្ថំ សន្និបតិ. សន្និបតិតេ ច បន តស្មិំ មហាជនកាយេ ទសពលស្ស ធាតុ ហត្ថិកុម្ភតោ សត្តតាលប្បមាណំ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា យមកបាដិហារិយំ ទស្សេសិ. តេហិ តេហិ ធាតុប្បទេសេហិ ឆន្នំ វណ្ណានំ ឧទកធារា ច អគ្គិក្ខន្ធា ច បវត្តន្តិ, សាវត្ថិយំ កណ្ឌម្ពមូលេ ភគវតា ទស្សិតបាដិហារិយសទិសមេវ បាដិហារិយំ អហោសិ. តញ្ច ខោ នេវ ថេរានុភាវេន, ន ទេវតានុភាវេន; អបិច ខោ ពុទ្ធានុភាវេនេវ. ភគវា កិរ ធរមានោវ អធិដ្ឋាសិ – ‘‘មយិ បរិនិព្ពុតេ តម្ពបណ្ណិទីបេ អនុរាធបុរស្ស ទក្ខិណទិសាភាគេ បុរិមកានំ តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ បរិភោគចេតិយដ្ឋានេ មម ទក្ខិណក្ខកធាតុ បតិដ្ឋានទិវសេ យមកបាដិហារិយំ ហោតូ’’តិ.

‘‘ឯវំ អចិន្តិយា ពុទ្ធា, ពុទ្ធធម្មា អចិន្តិយា;

អចិន្តិយេ បសន្នានំ, វិបាកោ ហោតិ អចិន្តិយោ’’តិ. (អប. ថេរ ១.១.៨២);

សម្មាសម្ពុទ្ធោ កិរ ឥមំ ទីបំ ធរមានកាលេបិ តិក្ខត្តុំ អាគមាសិ. បឋមំ – យក្ខទមនត្ថំ ឯកកោវ អាគន្ត្វា យក្ខេ ទមេត្វា ‘‘មយិ បរិនិព្ពុតេ ឥមស្មិំ ទីបេ សាសនំ បតិដ្ឋហិស្សតី’’តិ តម្ពបណ្ណិទីបេ រក្ខំ ករោន្តោ តិក្ខត្តុំ ទីបំ អាវិជ្ជិ. ទុតិយំ – មាតុលភាគិនេយ្យានំ នាគរាជូនំ ទមនត្ថាយ ឯកកោវ អាគន្ត្វា តេ ទមេត្វា អគមាសិ. តតិយំ – បញ្ចភិក្ខុសតបរិវារោ អាគន្ត្វា មហាចេតិយដ្ឋានេ ច ថូបារាមចេតិយដ្ឋានេ ច មហាពោធិបតិដ្ឋិតដ្ឋានេ ច មហិយង្គណចេតិយដ្ឋានេ ច មុតិយង្គណចេតិយដ្ឋានេ ច ទីឃវាបិចេតិយដ្ឋានេ ច កល្យាណិយចេតិយដ្ឋានេ ច និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា និសីទិ. ឥទមស្ស ចតុត្ថំ ធាតុសរីរេន អាគមនំ.

ធាតុសរីរតោ ច បនស្ស និក្ខន្តឧទកផុសិតេហិ សកលតម្ពបណ្ណិតលេ ន កោចិ អផុដ្ឋោកាសោ នាម អហោសិ. ឯវមស្ស តំ ធាតុសរីរំ ឧទកផុសិតេហិ តម្ពបណ្ណិតលស្ស បរិឡាហំ វូបសមេត្វា មហាជនស្ស បាដិហារិយំ ទស្សេត្វា ឱតរិត្វា រញ្ញោ មត្ថកេ បតិដ្ឋាសិ. រាជា សផលំ មនុស្សបដិលាភំ មញ្ញមានោ មហន្តំ សក្ការំ ករិត្វា ធាតុំ បតិដ្ឋាបេសិ. សហ ធាតុបតិដ្ឋាបនេន មហាភូមិចាលោ អហោសិ. តស្មិញ្ច បន ធាតុបាដិហារិយេ ចិត្តំ បសាទេត្វា រញ្ញោ ភាតា អភយោ នាម រាជកុមារោ បុរិសសហស្សេន សទ្ធិំ បព្ពជិ. ចេតរដ្ឋគាមតោ បញ្ច ទារកសតានិ បព្ពជិំសុ, តថា ទ្វារមណ្ឌលាទីហិ គាមកេហិ និក្ខមិត្វា បញ្ចបញ្ច ទារកសតានិ សព្ពានិបិ អន្តោនគរតោ ច ពហិនគរតោ ច បព្ពជិតានិ តិំសភិក្ខុសហស្សានិ អហេសុំ. និដ្ឋិតេ បន ថូបស្មិំ រាជា ច រាជភាតិកា ច ទេវិយោ ច ទេវនាគយក្ខានម្បិ វិម្ហយករំ បច្ចេកំ បច្ចេកំ បូជំ អកំសុ. និដ្ឋិតាយ បន ធាតុបូជាយ បតិដ្ឋិតេ ធាតុវរេ មហិន្ទត្ថេរោ មេឃវនុយ្យានមេវ គន្ត្វា វាសំ កប្បេសិ.

តស្មិំ ខោ បន សមយេ អនុឡា ទេវី បព្ពជិតុកាមា ហុត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា តស្សា វចនំ សុត្វា ថេរំ ឯតទវោច – ‘‘អនុឡា, ភន្តេ, ទេវី បព្ពជិតុកាមា, បព្ពាជេថ ន’’ន្តិ. ‘‘ន, មហារាជ, អម្ហាកំ មាតុគាមំ បព្ពាជេតុំ កប្បតិ. បាដលិបុត្តេ បន មយ្ហំ ភគិនី សង្ឃមិត្តត្ថេរី នាម អត្ថិ, តំ បក្កោសាបេហិ. ឥមស្មិញ្ច បន, មហារាជ, ទីបេ បុរិមកានំ តិណ្ណំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ ពោធិ បតិដ្ឋាសិ. អម្ហាកម្បិ ភគវតោ សរសរំសិជាលវិស្សជ្ជនកេន ពោធិនា ឥធ បតិដ្ឋាតព្ពំ, តស្មា តថា សាសនំ បហិណេយ្យាសិ យថា សង្ឃមិត្តា ពោធិំ គហេត្វា អាគច្ឆេយ្យា’’តិ.

‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ រាជា ថេរស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា អមច្ចេហិ សទ្ធិំ មន្តេន្តោ អរិដ្ឋំ នាម អត្តនោ ភាគិនេយ្យំ អាហ – ‘‘សក្ខិស្សសិ ត្វំ, តាត, បាដលិបុត្តំ គន្ត្វា មហាពោធិនា សទ្ធិំ អយ្យំ សង្ឃមិត្តត្ថេរិំ អានេតុ’’ន្តិ? ‘‘សក្ខិស្សាមិ, ទេវ, សចេ មេ បព្ពជ្ជំ អនុជានិស្សសី’’តិ. ‘‘គច្ឆ, តាត, ថេរិំ អានេត្វា បព្ពជាហី’’តិ. សោ រញ្ញោ ច ថេរស្ស ច សាសនំ គហេត្វា ថេរស្ស អធិដ្ឋានវសេន ឯកទិវសេនេវ ជម្ពុកោលបដ្ដនំ គន្ត្វា នាវំ អភិរុហិត្វា សមុទ្ទំ អតិក្កមិត្វា បាដលិបុត្តមេវ អគមាសិ. អនុឡាបិ ខោ ទេវី បញ្ចហិ កញ្ញាសតេហិ បញ្ចហិ ច អន្តេបុរិកាសតេហិ សទ្ធិំ ទស សីលានិ សមាទិយិត្វា កាសាយានិ វត្ថានិ អច្ឆាទេត្វា នគរស្ស ឯកទេសេ ឧបស្សយំ ការាបេត្វា និវាសំ កប្បេសិ. អរិដ្ឋោបិ តំទិវសមេវ រញ្ញោ សាសនំ អប្បេសិ, ឯវញ្ច អវោច – ‘‘បុត្តោ តេ, ទេវ, មហិន្ទត្ថេរោ ឯវមាហ – ‘សហាយកស្ស កិរ តេ ទេវានម្បិយតិស្សស្ស រញ្ញោ ភាតុ ជាយា អនុឡា នាម ទេវី បព្ពជិតុកាមា, តំ បព្ពាជេតុំ អយ្យំ សង្ឃមិត្តត្ថេរិំ បហិណថ, អយ្យាយេវ ច សទ្ធិំ មហាពោធិ’’’ន្តិ. ថេរស្ស សាសនំ អារោចេត្វា សង្ឃមិត្តត្ថេរិំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវមាហ – ‘‘អយ្យេ, តុម្ហាកំ ភាតា មហិន្ទត្ថេរោ មំ តុម្ហាកំ សន្តិកំ បេសេសិ, ទេវានម្បិយតិស្សស្ស រញ្ញោ ភាតុ ជាយា អនុឡា នាម ទេវី បញ្ចហិ កញ្ញាសតេហិ, បញ្ចហិ ច អន្តេបុរិកាសតេហិ សទ្ធិំ បព្ពជិតុកាមា, តំ កិរ អាគន្ត្វា បព្ពាជេថា’’តិ. សា តាវទេវ តុរិតតុរិតា រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ឯវមាហ – ‘‘មហារាជ, មយ្ហំ ភាតា មហិន្ទត្ថេរោ ឯវំ បហិណិ, ‘រញ្ញោ កិរ ភាតុ ជាយា អនុឡា នាម ទេវី បញ្ចហិ កញ្ញាសតេហិ បញ្ចហិ ច អន្តេបុរិកាសតេហិ សទ្ធិំ បព្ពជិតុកាមា មយ្ហំ អាគមនំ ឧទិក្ខតិ’. គច្ឆាមហំ, មហារាជ, តម្ពបណ្ណិទីប’’ន្តិ.

រាជា អាហ – ‘‘អម្ម, បុត្តោបិ មេ មហិន្ទត្ថេរោ នត្តា ច មេ សុមនសាមណេរោ មំ ឆិន្នហត្ថំ វិយ ករោន្តា តម្ពបណ្ណិទីបំ គតា. តស្ស មយ្ហំ តេបិ អបស្សន្តស្ស ឧប្បន្នោ សោកោ តវ មុខំ បស្សន្តស្ស វូបសម្មតិ! អលំ, អម្ម, មា ត្វំ អគមាសី’’តិ. ‘‘ភារិយំ មេ, មហារាជ, ភាតុ វចនំ; អនុឡាបិ ខត្តិយា ឥត្ថិសហស្សបរិវុតា បព្ពជ្ជាបុរេក្ខារា មំ បដិមានេតិ; គច្ឆាមហំ, មហារាជា’’តិ. ‘‘តេន ហិ, អម្ម, មហាពោធិំ គហេត្វា គច្ឆាហី’’តិ. កុតោ រញ្ញោ មហាពោធិ? រាជា កិរ តតោ បុព្ពេ ឯវ ធាតុគ្គហណត្ថាយ អនាគតេ សុមនេ លង្កាទីបំ មហាពោធិំ បេសេតុកាមោ, ‘‘កថំ នុ ខោ អសត្ថឃាតារហំ មហាពោធិំ បេសេស្សាមី’’តិ ឧបាយំ អបស្សន្តោ មហាទេវំ នាម អមច្ចំ បុច្ឆិ. សោ អាហ – ‘‘សន្តិ, ទេវ, ពហូ បណ្ឌិតា ភិក្ខូ’’តិ. តំ សុត្វា រាជា ភិក្ខុសង្ឃស្ស ភត្តំ បដិយាទេត្វា ភត្តកិច្ចាវសានេ សង្ឃំ បុច្ឆិ – ‘‘គន្តព្ពំ នុ ខោ, ភន្តេ, ភគវតោ មហាពោធិនា លង្កាទីបំ នោ’’តិ? សង្ឃោ មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរស្ស ភារំ អកាសិ.

ថេរោ ‘‘គន្តព្ពំ, មហារាជ, មហាពោធិនា លង្កាទីប’’ន្តិ វត្វា ភគវតោ បញ្ច មហាអធិដ្ឋានានិ កថេសិ. កតមានិ បញ្ច? ភគវា កិរ មហាបរិនិព្ពានមញ្ចេ និបន្នោ លង្កាទីបេ មហាពោធិបតិដ្ឋាបនត្ថាយ ‘‘អសោកមហារាជា មហាពោធិគ្គហណត្ថំ គមិស្សតិ, តទា មហាពោធិស្ស ទក្ខិណសាខា សយមេវ ឆិជ្ជិត្វា សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋាតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ – ឥទមេកមធិដ្ឋានំ.

តត្ថ បតិដ្ឋានកាលេ ច ‘‘មហាពោធិ ហិមវលាហកគព្ភំ បវិសិត្វា បតិដ្ឋាតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ – ឥទំ ទុតិយមធិដ្ឋានំ.

‘‘សត្តមេ ទិវសេ ហិមវលាហកគព្ភតោ ឱរុយ្ហ សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋហន្តោ បត្តេហិ ច ផលេហិ ច ឆព្ពណ្ណរំសិយោ មុញ្ចតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ – ឥទំ តតិយមធិដ្ឋានំ.

‘‘ថូបារាមេ ទក្ខិណក្ខកធាតុ ចេតិយម្ហិ បតិដ្ឋានទិវសេ យមកបាដិហារិយំ ករោតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ – ឥទំ ចតុត្ថំ អធិដ្ឋានំ.

លង្កាទីបម្ហិយេវ មេ ទោណមត្តា ធាតុយោ មហាចេតិយម្ហិ បតិដ្ឋានកាលេ ពុទ្ធវេសំ គហេត្វា វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា យមកបាដិហារិយំ ករោន្តូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ – ឥទំ បញ្ចមំ អធិដ្ឋានន្តិ.

រាជា ឥមានិ បញ្ច មហាអធិដ្ឋានានិ សុត្វា បសន្នចិត្តោ បាដលិបុត្តតោ យាវ មហាពោធិ តាវ មគ្គំ បដិជគ្គាបេត្វា សុវណ្ណកដាហត្ថាយ ពហុំ សុវណ្ណំ នីហរាបេសិ. តាវទេវ ច រញ្ញោ ចិត្តំ ញត្វា វិស្សកម្មទេវបុត្តោ កម្មារវណ្ណំ និម្មិនិត្វា បុរតោ អដ្ឋាសិ. រាជា តំ ទិស្វា ‘‘តាត, ឥមំ សុវណ្ណំ គហេត្វា កដាហំ ករោហី’’តិ អាហ. ‘‘បមាណំ, ទេវ, ជានាថា’’តិ? ‘‘ត្វមេវ, តាត, ញត្វា ករោហី’’តិ. ‘‘សាធុ, ទេវ, ករិស្សាមី’’តិ សុវណ្ណំ គហេត្វា អត្តនោ អានុភាវេន ហត្ថេន បរិមជ្ជិត្វា សុវណ្ណកដាហំ និម្មិនិ នវហត្ថបរិក្ខេបំ បញ្ចហត្ថុព្ពេធំ តិហត្ថវិក្ខម្ភំ អដ្ឋង្គុលពហលំ ហត្ថិសោណ្ឌប្បមាណមុខវដ្ដិំ. អថ រាជា សត្តយោជនាយាមាយ តិយោជនវិត្ថារាយ មហតិយា សេនាយ បាដលិបុត្តតោ និក្ខមិត្វា អរិយសង្ឃមាទាយ មហាពោធិសមីបំ អគមាសិ. សេនា សមុស្សិតធជបដាកំ នានារតនវិចិត្តំ អនេកាលង្ការបអមណ្ឌិតំ នានាវិធកុសុមសមាកិណ្ណំ អនេកតូរិយសង្ឃុដ្ឋំ មហាពោធិំ បរិក្ខិបិ. រាជា សហស្សមត្តេ គណបាមោក្ខេ មហាថេរេ គហេត្វា សកលជម្ពុទីបេ បត្តាភិសេកានំ រាជូនំ សហស្សេន អត្តានញ្ច មហាពោធិញ្ច បរិវារាបេត្វា មហាពោធិមូលេ ឋត្វា មហាពោធិំ ឧល្លោកេសិ. មហាពោធិស្ស ខន្ធញ្ច ទក្ខិណមហាសាខាយ ចតុហត្ថប្បមាណប្បទេសញ្ច ឋបេត្វា អវសេសំ អទស្សនំ អគមាសិ.

រាជា តំ បាដិហារិយំ ទិស្វា ឧប្បន្នបីតិបាមោជ្ជោ ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឥមំ បាដិហារិយំ ទិស្វា តុដ្ឋោ មហាពោធិំ សកលជម្ពុទីបរជ្ជេន បូជេមី’’តិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស វត្វា អភិសេកំ អទាសិ. តតោ បុប្ផគន្ធាទីហិ បូជេត្វា តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា អដ្ឋសុ ឋានេសុ វន្ទិត្វា ឧដ្ឋាយ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ឋត្វា សច្ចវចនកិរិយាយ ពោធិំ គណ្ហិតុកាមោ ភូមិតោ យាវ មហាពោធិស្ស ទក្ខិណសាខា តាវ ឧច្ចំ កត្វា ឋបិតស្ស សព្ពរតនមយបីឋស្ស ឧបរិ សុវណ្ណកដាហំ ឋបាបេត្វា រតនបីឋំ អារុយ្ហ សុវណ្ណតុលិកំ គហេត្វា មនោសិលាយ លេខំ កត្វា ‘‘យទិ មហាពោធិនា លង្កាទីបេ បតិដ្ឋាតព្ពំ, យទិ ចាហំ ពុទ្ធសាសនេ និព្ពេមតិកោ ភវេយ្យំ, មហាពោធិ សយមេវ ឥមស្មិំ សុវណ្ណកដាហេ ឱរុយ្ហ បតិដ្ឋាតូ’’តិ សច្ចវចនកិរិយមកាសិ. សហ សច្ចកិរិយាយ ពោធិសាខា មនោសិលាយ បរិច្ឆិន្នដ្ឋានេ ឆិជ្ជិត្វា គន្ធកលលបូរស្ស សុវណ្ណកដាហស្ស ឧបរិ អដ្ឋាសិ. តស្ស ឧព្ពេធេន ទសហត្ថោ ខន្ធោ ហោតិ ចតុហត្ថា បញ្ច មហាសាខា បញ្ចហិយេវ ផលេហិ បដិមណ្ឌិតា, ខុទ្ទកសាខានំ បន សហស្សំ. អថ រាជា មូលលេខាយ ឧបរិ តិវង្គុលប្បទេសេ អញ្ញំ លេខំ បរិច្ឆិន្ទិ. តតោ តាវទេវ បុប្ផុឡកា ហុត្វា ទស មហាមូលានិ និក្ខមិំសុ. បុន ឧបរូបរិ តិវង្គុលេ តិវង្គុលេ អញ្ញា នវ លេខា បរិច្ឆិន្ទិ. តាហិបិ ទស ទស បុប្ផុឡកា ហុត្វា នវុតិ មូលានិ និក្ខមិំសុ. បឋមកា ទស មហាមូលា ចតុរង្គុលមត្តំ និក្ខន្តា. ឥតរេបិ គវក្ខជាលសទិសំ អនុសិព្ពន្តា និក្ខន្តា. ឯត្តកំ បាដិហារិយំ រាជា រតនបីឋមត្ថកេ ឋិតោយេវ ទិស្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ មហានាទំ នទិ. អនេកានិ ភិក្ខុសហស្សានិ សាធុការមកំសុ. សកលរាជសេនា ឧន្នាទិនី អហោសិ. ចេលុក្ខេបសតសហស្សានិ បវត្តយិំសុ. ភូមដ្ឋកទេវេ អាទិំ កត្វា យាវ ព្រហ្មកាយិកា ទេវា តាវ សាធុការំ បវត្តយិំសុ. រញ្ញោ ឥមំ បាដិហារិយំ បស្សន្តស្ស បីតិយា និរន្តរំ ផុដសរីរស្ស អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឋិតស្សេវ មហាពោធិ មូលសតេន សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋាសិ. ទស មហាមូលានិ សុវណ្ណកដាហតលំ អាហច្ច អដ្ឋំសុ. អវសេសានិ នវុតិ ខុទ្ទកមូលានិ អនុបុព្ពេន វឌ្ឍនកានិ ហុត្វា គន្ធកលលេ ឱរុយ្ហ ឋិតានិ.

ឯវំ សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋិតមត្តេ មហាពោធិម្ហិ មហាបថវី ចលិ. អាកាសេ ទេវទុន្ទុភិយោ ផលិំសុ. បព្ពតានំ នច្ចេហិ ទេវានំ សាធុការេហិ យក្ខានំ ហិង្ការេហិ អសុរានំ ថុតិជប្បេហិ ព្រហ្មានំ អប្ផោដនេហិ មេឃានំ គជ្ជិតេហិ ចតុប្បទានំ រវេហិ បក្ខីនំ រុតេហិ សព្ពតាឡាវចរានំ សកសកបដិភានេហិ បថវីតលតោ យាវ ព្រហ្មលោកា តាវ ឯកកោលាហលំ ឯកនិន្នាទំ អហោសិ. បញ្ចសុ សាខាសុ ផលតោ ផលតោ ឆព្ពណ្ណរំសិយោ និក្ខមិត្វា សកលចក្កវាឡំ រតនគោបានសីវិនទ្ធំ វិយ កុរុមានា យាវ ព្រហ្មលោកា អព្ភុគ្គច្ឆិំសុ. តំ ខណតោ ច បន បភុតិ សត្ត ទិវសានិ មហាពោធិ ហិមវលាហកគព្ភំ បវិសិត្វា អដ្ឋាសិ. ន កោចិ មហាពោធិំ បស្សតិ. រាជា រតនបីឋតោ ឱរុយ្ហ សត្ត ទិវសានិ មហាពោធិបូជំ ការេសិ. សត្តមេ ទិវសេ សព្ពទិសាហិ ហិមា ច ឆព្ពណ្ណរំសិយោ ច អាវត្តិត្វា មហាពោធិមេវ បវិសិំសុ. វិគតហិមវលាហកេ វិប្បសន្នេ ចក្កវាឡគព្ភេ មហាពោធិ បរិបុណ្ណខន្ធសាខាបសាខោ បញ្ចផលបដិមណ្ឌិតោ សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋិតោវ បញ្ញាយិត្ថ. រាជា មហាពោធិំ ទិស្វា តេហិ បាដិហារិយេហិ សញ្ជាតបីតិបាមោជ្ជោ ‘‘សកលជម្ពុទីបរជ្ជេន តរុណមហាពោធិំ បូជេស្សាមី’’តិ អភិសេកំ ទត្វា សត្ត ទិវសានិ មហាពោធិដ្ឋានេយេវ អដ្ឋាសិ.

មហាពោធិ បុព្ពកត្តិកបវារណាទិវសេ សាយន្ហសមយេ បឋមំ សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋហិ. តតោ ហិមគព្ភសត្តាហំ អភិសេកសត្តាហញ្ច វីតិនាមេត្វា កាឡបក្ខស្ស ឧបោសថទិវសេ រាជា ឯកទិវសេនេវ បាដលិបុត្តំ បវិសិត្វា កត្តិកជុណ្ហបក្ខស្ស បាដិបទទិវសេ មហាពោធិំ បាចីនមហាសាលមូលេ ឋបេសិ. សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋិតទិវសតោ សត្តរសមេ ទិវសេ មហាពោធិស្ស អភិនវង្កុរា បាតុរហេសុំ. តេ ទិស្វាបិ បសន្នោ រាជា បុន មហាពោធិំ រជ្ជេន បូជេន្តោ សកលជម្ពុទីបាភិសេកមទាសិ. តទា សុមនសាមណេរោ កត្តិកបុណ្ណមទិវសេ ធាតុគ្គហណត្ថំ គតោ មហាពោធិស្ស កត្តិកឆណបូជំ អទ្ទស. ឯវំ មហាពោធិមណ្ឌតោ អានេត្វា បាដលិបុត្តេ ឋបិតំ មហាពោធិំ សន្ធាយ អាហ – ‘‘តេន ហិ, អម្ម, មហាពោធិំ គហេត្វា គច្ឆាហី’’តិ. សា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ.

រាជា មហាពោធិរក្ខណត្ថាយ អដ្ឋារស ទេវតាកុលានិ, អដ្ឋ អមច្ចកុលានិ, អដ្ឋ ព្រាហ្មណកុលានិ, អដ្ឋ កុដុម្ពិយកុលានិ, អដ្ឋ គោបកកុលានិ, អដ្ឋ តរច្ឆកុលានិ, អដ្ឋ ច កាលិង្គកុលានិ ទត្វា ឧទកសិញ្ចនត្ថាយ ច អដ្ឋ សុវណ្ណឃដេ, អដ្ឋ ច រជតឃដេ ទត្វា ឥមិនា បរិវារេន មហាពោធិំ គង្គាយ នាវំ អារោបេត្វា សយម្បិ នគរតោ និក្ខមិត្វា វិជ្ឈាដវិំ សមតិក្កម្ម អនុបុព្ពេន សត្តហិ ទិវសេហិ តាមលិត្តិំ អនុប្បត្តោ. អន្តរាមគ្គេ ទេវនាគមនុស្សា ឧឡារំ មហាពោធិបូជំ អកំសុ. រាជាបិ សមុទ្ទតីរេ សត្ត ទិវសានិ មហាពោធិំ ឋបេត្វា សកលជម្ពុទីបមហារជ្ជំ អទាសិ. ឥទមស្ស តតិយំ ជម្ពុទីបរជ្ជសម្បទានំ ហោតិ.

ឯវំ មហារជ្ជេន បូជេត្វា មាគសិរមាសស្ស បឋមបាដិបទទិវសេ អសោកោ ធម្មរាជា មហាពោធិំ ឧក្ខិបិត្វា គលប្បមាណំ ឧទកំ ឱរុយ្ហ នាវាយំ បតិដ្ឋាបេត្វា សង្ឃមិត្តត្ថេរិម្បិ សបរិវារំ នាវំ អារោបេត្វា អរិដ្ឋំ អមច្ចំ ឯតទវោច – ‘‘អហំ, តាត, មហាពោធិំ តិក្ខត្តុំ សកលជម្ពុទីបរជ្ជេន បូជេត្វា គលប្បមាណំ ឧទកំ ឱរុយ្ហ មម សហាយកស្ស បេសេសិំ, សោបិ ឯវមេវ មហាពោធិំ បូជេតូ’’តិ. ឯវំ សហាយកស្ស សាសនំ ទត្វា ‘‘គច្ឆតិ វតរេ, ទសពលស្ស សរសរំសិជាលំ វិមុញ្ចន្តោ មហាពោធិរុក្ខោ’’តិ វន្ទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា អស្សូនិ បវត្តយមានោ អដ្ឋាសិ. សាបិ ខោ មហាពោធិសមារូឡ្ហា នាវា បស្សតោ បស្សតោ មហារាជស្ស មហាសមុទ្ទតលំ បក្ខន្តា. មហាសមុទ្ទេបិ សមន្តា យោជនំ វីចិយោ វូបសន្តា; បញ្ច វណ្ណានិ បទុមានិ បុប្ផិតានិ; អន្តលិក្ខេ ទិព្ពានិ តូរិយានិ បវជ្ជិំសុ; អាកាសេ ជលជថលជរុក្ខាទិសន្និស្សិតាហិ ទេវតាហិ បវត្តិតា អតិវិយ ឧឡារា បូជា អហោសិ. សង្ឃមិត្តត្ថេរីបិ សុបណ្ណរូបេន មហាសមុទ្ទេ នាគកុលានិ សន្តាសេសិ. តេ ច ឧត្រស្តរូបា នាគា អាគន្ត្វា តំ វិភូតិំ បស្សិត្វា ថេរិំ យាចិត្វា មហាពោធិំ នាគភវនំ អតិហរិត្វា សត្ត ទិវសានិ នាគរជ្ជេន បូជេត្វា បុន នាវាយំ បតិដ្ឋាបេសុំ. តំទិវសមេវ នាវា ជម្ពុកោលបដ្ដនំ អគមាសិ. អសោកមហារាជាបិ មហាពោធិវិយោគទុក្ខិតោ កន្ទិត្វា រោទិត្វា យាវ ទស្សនវិសយំ ឱលោកេត្វា បដិនិវត្តិ.

ទេវានម្បិយតិស្សោ មហារាជាបិ ខោ សុមនសាមណេរស្ស វចនេន មាគសិរមាសស្ស បឋមបាដិបទទិវសតោ បភុតិ ឧត្តរទ្វារតោ បដ្ឋាយ យាវ ជម្ពុកោលបដ្ដនំ តាវ មគ្គំ សោធាបេត្វា អលង្ការាបេត្វា នគរតោ និក្ខមនទិវសេ ឧត្តរទ្វារសមីបេ សមុទ្ទសាលវត្ថុស្មិំ ឋិតោយេវ តាយ វិភូតិយា មហាសមុទ្ទេ អាគច្ឆន្តំយេវ មហាពោធិំ ថេរស្ស អានុភាវេន ទិស្វា តុដ្ឋមានសោ និក្ខមិត្វា សព្ពំ មគ្គំ បញ្ចវណ្ណេហិ បុប្ផេហិ ឱកិរាបេន្តោ អន្តរន្តរេ បុប្ផអគ្ឃិយានិ ឋបេន្តោ ឯកាហេនេវ ជម្ពុកោលបដ្ដនំ គន្ត្វា សព្ពតាឡាវចរបរិវុតោ បុប្ផធូមគន្ធវាសាទីហិ បូជយមានោ គលប្បមាណំ ឧទកំ ឱរុយ្ហ ‘‘អាគតោ វតរេ, ទសពលស្ស សរសរំសិជាលវិស្សជ្ជនកោ មហាពោធិរុក្ខោ’’តិ បសន្នចិត្តោ មហាពោធិំ ឧក្ខិបិត្វា ឧត្តមង្គេ សិរស្មិំ បតិដ្ឋាបេត្វា មហាពោធិំ បរិវារេត្វា អាគតេហិ សោឡសហិ ជាតិសម្បន្នកុលេហិ សទ្ធិំ សមុទ្ទតោ បច្ចុត្តរិត្វា សមុទ្ទតីរេ មហាពោធិំ ឋបេត្វា តីណិ ទិវសានិ សកលតម្ពបណ្ណិទីបរជ្ជេន បូជេសិ, សោឡសន្នំ ជាតិសម្បន្នកុលានំ រជ្ជំ វិចារេសិ. អថ ចតុត្ថេ ទិវសេ មហាពោធិំ អាទាយ ឧឡារំ បូជំ កុរុមានោ អនុបុព្ពេន អនុរាធបុរំ សម្បត្តោ. អនុរាធបុរេបិ មហាសក្ការំ កត្វា ចាតុទ្ទសីទិវសេ វឌ្ឍមានកច្ឆាយាយ មហាពោធិំ ឧត្តរទ្វារេន បវេសេត្វា នគរមជ្ឈេន អតិហរន្តោ ទក្ខិណទ្វារេន និក្ខមិត្វា ទក្ខិណទ្វារតោ បញ្ចធនុសតិកេ ឋានេ យត្ថ អម្ហាកំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា និសីទិ, បុរិមកា ច តយោ សម្មាសម្ពុទ្ធា សមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសីទិំសុ, យត្ថ កកុសន្ធស្ស ភគវតោ មហាសិរីសពោធិ, កោនាគមនស្ស ភគវតោ ឧទុម្ពរពោធិ, កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ច និគ្រោធពោធិ បតិដ្ឋាសិ, តស្មិំ មហាមេឃវនុយ្យានស្ស តិលកភូតេ សុមនសាមណេរស្ស វចនេន បឋមមេវ កតភូមិបរិកម្មេ រាជវត្ថុទ្វារកោដ្ឋកដ្ឋានេ មហាពោធិំ បតិដ្ឋាបេសិ.

កថំ? តានិ កិរ ពោធិំ បរិវារេត្វា អាគតានិ សោឡស ជាតិសម្បន្នកុលានិ រាជវេសំ គណ្ហិំសុ. រាជា ទោវារិកវេសំ គណ្ហិ. សោឡស កុលានិ មហាពោធិំ គហេត្វា ឱរោបយិំសុ. មហាពោធិ តេសំ ហត្ថតោ មុត្តសមនន្តរមេវ អសីតិហត្ថប្បមាណំ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ឆព្ពណ្ណរំសិយោ មុញ្ចិ. រំសិយោ សកលទីបំ បត្ថរិត្វា ឧបរិ ព្រហ្មលោកំ អាហច្ច អដ្ឋំសុ. មហាពោធិបាដិហារិយំ ទិស្វា សញ្ជាតប្បសាទានិ ទសបុរិសសហស្សានិ អនុបុព្ពវិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ បត្វា បព្ពជិំសុ. យាវ សូរិយត្ថង្គមា មហាពោធិ អន្តលិក្ខេ អដ្ឋាសិ. អត្ថង្គមិតេ បន សូរិយេ រោហិណិនក្ខត្តេន បថវិយំ បតិដ្ឋាសិ. សហ ពោធិបតិដ្ឋានា ឧទកបរិយន្តំ កត្វា មហាបថវី អកម្បិ. បតិដ្ឋហិត្វា ច បន មហាពោធិ សត្ត ទិវសានិ ហិមគព្ភេ សន្និសីទិ. លោកស្ស អទស្សនំ អគមាសិ. សត្តមេ ទិវសេ វិគតវលាហកំ នភំ អហោសិ. ឆព្ពណ្ណរំសិយោ ជលន្តា វិប្ផុរន្តា និច្ឆរិំសុ. មហាពោធិស្ស ខន្ធោ ច សាខាយោ ច បត្តានិ ច បញ្ច ផលានិ ច ទស្សិំសុ. មហិន្ទត្ថេរោ ច សង្ឃមិត្តត្ថេរី ច រាជា ច សបរិវារា មហាពោធិដ្ឋានមេវ អគមំសុ. យេភុយ្យេន ច សព្ពេ ទីបវាសិនោ សន្និបតិំសុ. តេសំ បស្សន្តានំយេវ ឧត្តរសាខតោ ឯកំ ផលំ បច្ចិត្វា សាខតោ មុច្ចិ. ថេរោ ហត្ថំ ឧបនាមេសិ. ផលំ ថេរស្ស ហត្ថេ បតិដ្ឋាសិ. តំ ថេរោ ‘‘រោបយ, មហារាជា’’តិ រញ្ញោ អទាសិ. រាជា គហេត្វា សុវណ្ណកដាហេ មធុរបំសុំ អាកិរិត្វា គន្ធកលលំ បូរេត្វា រោបេត្វា មហាពោធិអាសន្នដ្ឋានេ ឋបេសិ. សព្ពេសំ បស្សន្តានំយេវ ចតុហត្ថប្បមាណា អដ្ឋ តរុណពោធិរុក្ខា ឧដ្ឋហិំសុ. រាជា តំ អច្ឆរិយំ ទិស្វា អដ្ឋ តរុណពោធិរុក្ខេ សេតច្ឆត្តេន បូជេត្វា អភិសេកំ អទាសិ. តតោ ឯកំ ពោធិរុក្ខំ អាគមនកាលេ មហាពោធិនា បឋមបតិដ្ឋិតោកាសេ ជម្ពុកោលបដ្ដនេ រោបយិំសុ, ឯកំ តវក្កព្រាហ្មណស្ស គាមទ្វារេ, ឯកំ ថូបារាមេ, ឯកំ ឥស្សរនិម្មានវិហារេ, ឯកំ បឋមចេតិយដ្ឋានេ, ឯកំ ចេតិយបព្ពតេ, ឯកំ រោហណជនបទម្ហិ កាជរគាមេ, ឯកំ រោហណជនបទម្ហិយេវ ចន្ទនគាមេ. ឥតរេសំ ចតុន្នំ ផលានំ ពីជេហិ ជាតេ ទ្វត្តិំស ពោធិតរុណេ យោជនិយអារាមេសុ បតិដ្ឋាបេសុំ.

ឯវំ បុត្តនត្តុបរម្បរាយ សមន្តា ទីបវាសីនំ ហិតាយ សុខាយ បតិដ្ឋិតេ ទសពលស្ស ធម្មធជភូតេ មហាពោធិម្ហិ អនុឡា ទេវី បញ្ចហិ កញ្ញាសតេហិ បញ្ចហិ ច អន្តេបុរិកាសតេហីតិ មាតុគាមសហស្សេន សទ្ធិំ សង្ឃមិត្តត្ថេរិយា សន្តិកេ បព្ពជិត្វា នចិរស្សេវ សបរិវារា អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ. អរិដ្ឋោបិ ខោ រញ្ញោ ភាគិនេយ្យោ បញ្ចហិ បុរិសសតេហិ សទ្ធិំ ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា នចិរស្សេវ សបរិវារោ អរហត្តេ បតិដ្ឋាសិ.

អថេកទិវសំ រាជា មហាពោធិំ វន្ទិត្វា ថេរេន សទ្ធិំ ថូបារាមំ គច្ឆតិ. តស្ស លោហបាសាទដ្ឋានំ សម្បត្តស្ស បុរិសា បុប្ផានិ អភិហរិំសុ. រាជា ថេរស្ស បុប្ផានិ អទាសិ. ថេរោ បុប្ផេហិ លោហបាសាទដ្ឋានំ បូជេសិ. បុប្ផេសុ ភូមិយំ បតិតមត្តេសុ មហាភូមិចាលោ អហោសិ. រាជា ‘‘កស្មា, ភន្តេ, ភូមិ ចលិតា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឥស្មិំ, មហារាជ, ឱកាសេ សង្ឃស្ស អនាគតេ ឧបោសថាគារំ ភវិស្សតិ, តស្សេតំ បុព្ពនិមិត្ត’’ន្តិ.

រាជា បុន ថេរេន សទ្ធិំ គច្ឆន្តោ អម្ពង្គណដ្ឋានំ បត្តោ. តត្ថស្ស វណ្ណគន្ធសម្បន្នំ អតិមធុររសំ ឯកំ អម្ពបក្កំ អាហរីយិត្ថ. រាជា តំ ថេរស្ស បរិភោគត្ថាយ អទាសិ. ថេរោ តត្ថេវ បរិភុញ្ជិត្វា ‘‘ឥទំ ឯត្ថេវ រោបេថា’’តិ អាហ. រាជា តំ អម្ពដ្ឋិំ គហេត្វា តត្ថេវ រោបេត្វា ឧទកំ អាសិញ្ចិ. សហ អម្ពពីជរោបនេន បថវី អកម្បិ. រាជា ‘‘កស្មា, ភន្តេ, បថវី កម្បិត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឥមស្មិំ, មហារាជ, ឱកាសេ សង្ឃស្ស អនាគតេ ‘អម្ពង្គណំ’ នាម សន្និបាតដ្ឋានំ ភវិស្សតិ, តស្សេតំ បុព្ពនិមិត្ត’’ន្តិ.

រាជា តត្ថ អដ្ឋ បុប្ផមុដ្ឋិយោ ឱកិរិត្វា វន្ទិត្វា បុន ថេរេន សទ្ធិំ គច្ឆន្តោ មហាចេតិយដ្ឋានំ បត្តោ. តត្ថស្ស បុរិសា ចម្បកបុប្ផានិ អភិហរិំសុ. តានិ រាជា ថេរស្ស អទាសិ. ថេរោ មហាចេតិយដ្ឋានំ បុប្ផេហិ បូជេត្វា វន្ទិ. តាវទេវ មហាបថវី សង្កម្បិ. រាជា ‘‘កស្មា, ភន្តេ, បថវី កម្បិត្ថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ឥមស្មិំ, មហារាជ, ឱកាសេ អនាគតេ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អសទិសោ មហាថូបោ ភវិស្សតិ, តស្សេតំ បុព្ពនិមិត្ត’’ន្តិ. ‘‘អហមេវ ករោមិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អលំ, មហារាជ, តុម្ហាកំ អញ្ញំ ពហុកម្មំ អត្ថិ, តុម្ហាកំ បន នត្តា ទុដ្ឋគាមណី អភយោ នាម ការេស្សតី’’តិ. អថ រាជា ‘‘សចេ, ភន្តេ, មយ្ហំ នត្តា ករិស្សតិ, កតំយេវ មយា’’តិ ទ្វាទសហត្ថំ បាសាណត្ថម្ភំ អាហរាបេត្វា ‘‘ទេវានម្បិយតិស្សស្ស រញ្ញោ នត្តា ទុដ្ឋគាមណី អភយោ នាម ឥមស្មិំ បទេសេ ថូបំ ករោតូ’’តិ អក្ខរានិ លិខាបេត្វា បតិដ្ឋាបេត្វា វន្ទិត្វា ថេរំ បុច្ឆិ – ‘‘បតិដ្ឋិតំ នុ ខោ, ភន្តេ, តម្ពបណ្ណិទីបេ សាសន’’ន្តិ? ‘‘បតិដ្ឋិតំ, មហារាជ, សាសនំ; មូលានិ បនស្ស ន តាវ ឱតរន្តី’’តិ. ‘‘កទា បន, ភន្តេ មូលានិ ឱតិណ្ណានិ នាម ភវិស្សន្តី’’តិ? ‘‘យទា, មហារាជ, តម្ពបណ្ណិទីបកានំ មាតាបិតូនំ តម្ពបណ្ណិទីបេ ជាតោ ទារកោ តម្ពបណ្ណិទីបេ បព្ពជិត្វា តម្ពបណ្ណិទីបម្ហិយេវ វិនយំ ឧគ្គហេត្វា តម្ពបណ្ណិទីបេ វាចេស្សតិ, តទា សាសនស្ស មូលានិ ឱតិណ្ណានិ នាម ភវិស្សន្តី’’តិ. ‘‘អត្ថិ បន, ភន្តេ, ឯទិសោ ភិក្ខូ’’តិ? ‘‘អត្ថិ, មហារាជ, មហាអរិដ្ឋោ ភិក្ខុ បដិពលោ ឯតស្មិំ កម្មេ’’តិ. ‘‘មយា ឯត្ថ, ភន្តេ, កិំ កត្តព្ព’’ន្តិ? ‘‘មណ្ឌបំ, មហារាជ, កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ រាជា មេឃវណ្ណាភយស្ស អមច្ចស្ស បរិវេណដ្ឋានេ មហាសង្គីតិកាលេ អជាតសត្តុមហារាជេន កតមណ្ឌបប្បការំ រាជានុភាវេន មណ្ឌបំ ការេត្វា សព្ពតាឡាវចរេ សកសកសិប្បេសុ បយោជេត្វា ‘‘សាសនស្ស មូលានិ ឱតរន្តានិ បស្សិស្សាមី’’តិ អនេកបុរិសសហស្សបរិវុតោ ថូបារាមំ អនុប្បត្តោ.

តេន ខោ បន សមយេន ថូបារាមេ អដ្ឋសដ្ឋិ ភិក្ខុសហស្សានិ សន្និបតិំសុ. មហាមហិន្ទត្ថេរស្ស អាសនំ ទក្ខិណាភិមុខំ បញ្ញត្តំ ហោតិ. មហាអរិដ្ឋត្ថេរស្ស ធម្មាសនំ ឧត្តរាភិមុខំ បញ្ញត្តំ ហោតិ. អថ ខោ មហាអរិដ្ឋត្ថេរោ មហិន្ទត្ថេរេន អជ្ឈិដ្ឋោ អត្តនោ អនុរូបេន បត្តានុក្កមេន ធម្មាសនេ និសីទិ. មហិន្ទត្ថេរបមុខា អដ្ឋសដ្ឋិ មហាថេរា ធម្មាសនំ បរិវារេត្វា និសីទិំសុ. រញ្ញោបិ កនិដ្ឋភាតា មត្តាភយត្ថេរោ នាម ‘‘ធុរគ្គាហោ ហុត្វា វិនយំ ឧគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ មហាអរិដ្ឋត្ថេរស្ស ធម្មាសនមេវ បរិវារេត្វា និសីទិ. អវសេសាបិ ភិក្ខូ សរាជិកា ច បរិសា អត្តនោ អត្តនោ បត្តាសនេ និសីទិំសុ.

អថាយស្មា មហាអរិដ្ឋត្ថេរោ តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេរញ្ជាយំ វិហរតិ នឡេរុបុចិមន្ទមូលេតិ វិនយនិទានំ អភាសិ. ភាសិតេ ច បនាយស្មតា អរិដ្ឋត្ថេរេន វិនយនិទានេ អាកាសំ មហាវិរវំ រវិ. អកាលវិជ្ជុលតា និច្ឆរិំសុ. ទេវតា សាធុការំ អទំសុ. មហាបថវី ឧទកបរិយន្តំ កត្វា សង្កម្បិ. ឯវំ អនេកេសុ បាដិហារិយេសុ វត្តមានេសុ អាយស្មា អរិដ្ឋត្ថេរោ មហាមហិន្ទបមុខេហិ អដ្ឋសដ្ឋិយា បច្ចេកគណីហិ ខីណាសវមហាថេរេហិ តទញ្ញេហិ ច អដ្ឋសដ្ឋិភិក្ខុសហស្សេហិ បរិវុតោ បឋមកត្តិកបវារណាទិវសេ ថូបារាមវិហារមជ្ឈេ សត្ថុ ករុណាគុណទីបកំ ភគវតោ អនុសិដ្ឋិករានំ កាយកម្មវចីកម្មវិប្ផន្ទិតវិនយនំ វិនយបិដកំ បកាសេសិ. បកាសេត្វា ច យាវតាយុកំ តិដ្ឋមានោ ពហូនំ វាចេត្វា ពហូនំ ហទយេ បតិដ្ឋាបេត្វា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ. តេបិ ខោ មហាមហិន្ទប្បមុខា តស្មិំ សមាគមេ –

‘‘អដ្ឋសដ្ឋិ មហាថេរា, ធុរគ្គាហា សមាគតា;

បច្ចេកគណិនោ សព្ពេ, ធម្មរាជស្ស សាវកា.

‘‘ខីណាសវា វសិប្បត្តា, តេវិជ្ជា ឥទ្ធិកោវិទា;

ឧត្តមត្ថមភិញ្ញាយ, អនុសាសិំសុ រាជិនោ.

‘‘អាលោកំ ទស្សយិត្វាន, ឱភាសេត្វា មហិំ ឥមំ;

ជលិត្វា អគ្គិក្ខន្ធាវ, និព្ពាយិំសុ មហេសយោ’’.

តេសំ បរិនិព្ពានតោ អបរភាគេ អញ្ញេបិ តេសំ ថេរានំ អន្តេវាសិកា តិស្សទត្តកាឡសុមន-ទីឃសុមនាទយោ ច មហាអរិដ្ឋត្ថេរស្ស អន្តេវាសិកា, អន្តេវាសិកានំ អន្តេវាសិកា ចាតិ ឯវំ បុព្ពេ វុត្តប្បការា អាចរិយបរម្បរា ឥមំ វិនយបិដកំ យាវជ្ជតនា អានេសុំ. តេន វុត្តំ –

‘‘តតិយសង្គហតោ បន ឧទ្ធំ ឥមំ ទីបំ មហិន្ទាទីហិ អាភតំ, មហិន្ទតោ ឧគ្គហេត្វា កញ្ចិ កាលំ អរិដ្ឋត្ថេរាទីហិ អាភតំ, តតោ យាវជ្ជតនា តេសំយេវ អន្តេវាសិកបរម្បរភូតាយ អាចរិយបរម្បរាយ អាភត’’ន្តិ.

កត្ថ បតិដ្ឋិតន្តិ? យេសំ បាឡិតោ ច អត្ថតោ ច អនូនំ វត្តតិ, មណិឃដេ បក្ខិត្តតេលមិវ ឦសកម្បិ ន បគ្ឃរតិ, ឯវរូបេសុ អធិមត្តសតិ-គតិ-ធិតិ-មន្តេសុ លជ្ជីសុ កុក្កុច្ចកេសុ សិក្ខាកាមេសុ បុគ្គលេសុ បតិដ្ឋិតន្តិ វេទិតព្ពំ. តស្មា វិនយបតិដ្ឋាបនត្ថំ វិនយបរិយត្តិយា អានិសំសំ សល្លក្ខេត្វា សិក្ខាកាមេន ភិក្ខុនា វិនយោ បរិយាបុណិតព្ពោ.

តត្រាយំ វិនយបរិយត្តិយា អានិសំសោ – វិនយបរិយត្តិកុសលោ ហិ បុគ្គលោ សាសនេ បដិលទ្ធសទ្ធានំ កុលបុត្តានំ មាតាបិតុដ្ឋានិយោ ហោតិ, តទាយត្តា ហិ នេសំ បព្ពជ្ជា ឧបសម្បទា វត្តានុវត្តបដិបត្តិ អាចារគោចរកុសលតា. អបិ ចស្ស វិនយបរិយត្តិំ និស្សាយ អត្តនោ សីលក្ខន្ធោ សុគុត្តោ ហោតិ សុរក្ខិតោ; កុក្កុច្ចបកតានំ ភិក្ខូនំ បដិសរណំ ហោតិ; វិសារទោ សង្ឃមជ្ឈេ វោហរតិ; បច្ចត្ថិកេ សហធម្មេន សុនិគ្គហិតំ និគ្គណ្ហាតិ; សទ្ធម្មដ្ឋិតិយា បដិបន្នោ ហោតិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘បញ្ចិមេ, ភិក្ខវេ, អានិសំសា វិនយធរេ បុគ្គលេ; អត្តនោ សីលក្ខន្ធោ សុគុត្តោ ហោតិ សុរក្ខិតោ…បេ… សទ្ធម្មដ្ឋិតិយា បដិបន្នោ ហោតី’’តិ (បរិ. ៣២៥).

យេ ចាបិ សំវរមូលកា កុសលា ធម្មា វុត្តា ភគវតា, វិនយធរោ បុគ្គលោ តេសំ ទាយាទោ; វិនយមូលកត្តា តេសំ ធម្មានំ. វុត្តម្បិ ហេតំ ភគវតា – ‘‘វិនយោ សំវរត្ថាយ, សំវរោ អវិប្បដិសារត្ថាយ, អវិប្បដិសារោ បាមោជ្ជត្ថាយ, បាមោជ្ជំ បីតត្ថាយ, បីតិ បស្សទ្ធត្ថាយ, បស្សទ្ធិ សុខត្ថាយ, សុខំ សមាធត្ថាយ, សមាធិ យថាភូតញាណទស្សនត្ថាយ, យថាភូតញាណទស្សនំ និព្ពិទត្ថាយ, និព្ពិទា វិរាគត្ថាយ, វិរាគោ វិមុត្តត្ថាយ, វិមុត្តិ វិមុត្តិញាណទស្សនត្ថាយ, វិមុត្តិញាណទស្សនំ អនុបាទាបរិនិព្ពានត្ថាយ. ឯតទត្ថា កថា, ឯតទត្ថា មន្តនា, ឯតទត្ថា ឧបនិសា, ឯតទត្ថំ សោតាវធានំ – យទិទំ អនុបាទាចិត្តស្ស វិមោក្ខោ’’តិ (បរិ. ៣៦៦). តស្មា វិនយបរិយត្តិយា អាយោគោ ករណីយោតិ.

ឯត្តាវតា ច យា សា វិនយសំវណ្ណនត្ថំ មាតិកា ឋបិតា តត្ថ –

‘‘វុត្តំ យេន យទា យស្មា, ធារិតំ យេន ចាភតំ;

យត្ថប្បតិដ្ឋិតំ ចេតមេតំ, វត្វា វិធិំ តតោ’’តិ.

ឥមិស្សា តាវ គាថាយ អត្ថោ បកាសិតោ វិនយស្ស ច ពាហិរនិទានវណ្ណនា យថាធិប្បាយំ សំវណ្ណិតា ហោតីតិ.

តតិយសង្គីតិកថា និដ្ឋិតា.

ពាហិរនិទានកថា និដ្ឋិតា.

វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា

១. ឥទានិ

‘‘តេនាតិអាទិបាឋស្ស, អត្ថំ នានប្បការតោ;

ទស្សយន្តោ ករិស្សាមិ, វិនយស្សត្ថវណ្ណន’’ន្តិ.

វុត្តត្តា តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវាតិអាទីនំ អត្ថវណ្ណនំ ករិស្សាមិ. សេយ្យថិទំ – តេនាតិ អនិយមនិទ្ទេសវចនំ. តស្ស សរូបេន អវុត្តេនបិ អបរភាគេ អត្ថតោ សិទ្ធេន យេនាតិ ឥមិនា វចនេន បដិនិទ្ទេសោ កាតព្ពោ. អបរភាគេ ហិ វិនយបញ្ញត្តិយាចនហេតុភូតោ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស បរិវិតក្កោ សិទ្ធោ. តស្មា យេន សមយេន សោ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ, តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេរញ្ជាយំ វិហរតីតិ ឯវមេត្ថ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. អយញ្ហិ សព្ពស្មិម្បិ វិនយេ យុត្តិ, យទិទំ យត្ថ យត្ថ ‘‘តេនា’’តិ វុច្ចតិ តត្ថ តត្ថ បុព្ពេ វា បច្ឆា វា អត្ថតោ សិទ្ធេន ‘‘យេនា’’តិ ឥមិនា វចនេន បដិនិទ្ទេសោ កាតព្ពោតិ.

តត្រិទំ មុខមត្តនិទស្សនំ – ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូនំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេស្សាមិ, យេន សុទិន្នោ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិ; យស្មា បដិសេវិ, តស្មា បញ្ញបេស្សាមី’’តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ តាវ បុព្ពេ អត្ថតោ សិទ្ធេន យេនាតិ ឥមិនា វចនេន បដិនិទ្ទេសោ យុជ្ជតិ. តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា រាជគហេ វិហរតិ, យេន សមយេន ធនិយោ កុម្ភការបុត្តោ រញ្ញោ ទារូនិ អទិន្នំ អាទិយីតិ ឯវំ បច្ឆា អត្ថតោ សិទ្ធេន យេនាតិ ឥមិនា វចនេន បដិនិទ្ទេសោ យុជ្ជតីតិ វុត្តោ តេនាតិ វចនស្ស អត្ថោ. សមយេនាតិ ឯត្ថ បន សមយសទ្ទោ តាវ –

សមវាយេ ខណេ កាលេ, សមូហេ ហេតុ-ទិដ្ឋិសុ;

បដិលាភេ បហានេ ច, បដិវេធេ ច ទិស្សតិ.

តថា ហិស្ស – ‘‘អប្បេវ នាម ស្វេបិ ឧបសង្កមេយ្យាម កាលញ្ច សមយញ្ច ឧបាទាយា’’តិ (ទី. និ. ១.៤៤៧) ឯវមាទីសុ សមវាយោ អត្ថោ. ‘‘ឯកោវ ខោ, ភិក្ខវេ, ខណោ ច សមយោ ច ព្រហ្មចរិយវាសាយា’’តិ (អ. និ. ៨.២៩) ឯវមាទីសុ ខណោ. ‘‘ឧណ្ហសមយោ បរិឡាហសមយោ’’តិ (បាចិ. ៣៥៨) ឯវមាទីសុ កាលោ. ‘‘មហាសមយោ បវនស្មិ’’ន្តិ ឯវមាទីសុ សមូហោ. ‘‘សមយោបិ ខោ តេ, ភទ្ទាលិ, អប្បដិវិទ្ធោ អហោសិ – ‘ភគវា ខោ សាវត្ថិយំ វិហរតិ, ភគវាបិ មំ ជានិស្សតិ – ភទ្ទាលិ នាម ភិក្ខុ សត្ថុសាសនេ សិក្ខាយ អបរិបូរការី’តិ អយម្បិ ខោ តេ, ភទ្ទាលិ, សមយោ អប្បដិវិទ្ធោ អហោសី’’តិ (ម. និ. ២.១៣៥) ឯវមាទីសុ ហេតុ. ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ឧគ្គហមានោ បរិព្ពាជកោ សមណមុណ្ឌិកាបុត្តោ សមយប្បវាទកេ តិន្ទុកាចីរេ ឯកសាលកេ មល្លិកាយ អារាមេ បដិវសតី’’តិ (ម. និ. ២.២៦០) ឯវមាទីសុ ទិដ្ឋិ.

‘‘ទិដ្ឋេ ធម្មេ ច យោ អត្ថោ, យោ ចត្ថោ សម្បរាយិកោ;

អត្ថាភិសមយា ធីរោ, បណ្ឌិតោតិ បវុច្ចតី’’តិ. (សំ. និ. ១.១២៩);

ឯវមាទីសុ បដិលាភោ. ‘‘សម្មា មានាភិសមយា អន្តមកាសិ ទុក្ខស្សា’’តិ (ម. និ. ១.២៨) ឯវមាទីសុ បហានំ. ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ សង្ខតដ្ឋោ សន្តាបដ្ឋោ វិបរិណាមដ្ឋោ អភិសមយដ្ឋោ’’តិ (បដិ. ម. ២.៨) ឯវមាទីសុ បដិវេធោ អត្ថោ. ឥធ បនស្ស កាលោ អត្ថោ. តស្មា យេន កាលេន អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស វិនយបញ្ញត្តិយាចនហេតុភូតោ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ, តេន កាលេនាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

ឯត្ថាហ – ‘‘អថ កស្មា យថា សុត្តន្តេ ‘ឯកំ សមយ’ន្តិ ឧបយោគវចនេន និទ្ទេសោ កតោ, អភិធម្មេ ច ‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរ’ន្តិ ភុម្មវចនេន, តថា អកត្វា ឥធ ‘តេន សមយេនា’តិ ករណវចនេន និទ្ទេសោ កតោ’’តិ? តត្ថ តថា, ឥធ ច អញ្ញថា អត្ថសម្ភវតោ. កថំ? សុត្តន្តេ តាវ អច្ចន្តសំយោគត្ថោ សម្ភវតិ. យញ្ហិ សមយំ ភគវា ព្រហ្មជាលាទីនិ សុត្តន្តានិ ទេសេសិ, អច្ចន្តមេវ តំ សមយំ ករុណាវិហារេន វិហាសិ; តស្មា តទត្ថជោតនត្ថំ តត្ថ ឧបយោគនិទ្ទេសោ កតោ. អភិធម្មេ ច អធិករណត្ថោ ភាវេនភាវលក្ខណត្ថោ ច សម្ភវតិ. អធិករណញ្ហិ កាលត្ថោ សមូហត្ថោ ច សមយោ, តត្ថ វុត្តានំ ផស្សាទិធម្មានំ ខណសមវាយហេតុសង្ខាតស្ស ច សមយស្ស ភាវេន តេសំ ភាវោ លក្ខិយតិ. តស្មា តទត្ថជោតនត្ថំ តត្ថ ភុម្មវចនេន និទ្ទេសោ កតោ. ឥធ បន ហេតុអត្ថោ ករណត្ថោ ច សម្ភវតិ. យោ ហិ សោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិសមយោ សារិបុត្តាទីហិបិ ទុព្ពិញ្ញេយ្យោ, តេន សមយេន ហេតុភូតេន ករណភូតេន ច សិក្ខាបទានិ បញ្ញាបយន្តោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុញ្ច អបេក្ខមានោ ភគវា តត្ថ តត្ថ វិហាសិ; តស្មា តទត្ថជោតនត្ថំ ឥធ ករណវចនេន និទ្ទេសោ កតោតិ វេទិតព្ពោ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘ឧបយោគេន ភុម្មេន, តំ តំ អត្ថមបេក្ខិយ;

អញ្ញត្រ សមយោ វុត្តោ, ករណេនេវ សោ ឥធា’’តិ.

បោរាណា បន វណ្ណយន្តិ – ‘ឯកំ សមយ’ន្តិ វា ‘យស្មិំ សមយេ’តិ វា ‘តេន សមយេនា’តិ វា អភិលាបមត្តភេទោ ឯស, សព្ពត្ថ ភុម្មមេវ អត្ថោ’’តិ. តស្មា តេសំ លទ្ធិយា ‘‘តេន សមយេនា’’តិ វុត្តេបិ ‘‘តស្មិំ សមយេ’’តិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ពុទ្ធោ ភគវាតិ ឥមេសំ បទានំ បរតោ អត្ថំ វណ្ណយិស្សាម. វេរញ្ជាយំ វិហរតីតិ ឯត្ថ បន វេរញ្ជាតិ អញ្ញតរស្ស នគរស្សេតំ អធិវចនំ, តស្សំ វេរញ្ជាយំ; សមីបត្ថេ ភុម្មវចនំ. វិហរតីតិ អវិសេសេន ឥរិយាបថទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារេសុ អញ្ញតរវិហារសមង្គីបរិទីបនមេតំ, ឥធ បន ឋានគមននិសជ្ជាសយនប្បភេទេសុ ឥរិយាបថេសុ អញ្ញតរឥរិយាបថសមាយោគបរិទីបនំ, តេន ឋិតោបិ គច្ឆន្តោបិ និសិន្នោបិ សយានោបិ ភគវា វិហរតិច្ចេវ វេទិតព្ពោ. សោ ហិ ឯកំ ឥរិយាបថពាធនំ អញ្ញេន ឥរិយាបថេន វិច្ឆិន្ទិត្វា អបរិបតន្តំ អត្តភាវំ ហរតិ បវត្តេតិ, តស្មា ‘‘វិហរតី’’តិ វុច្ចតិ.

នឡេរុបុចិមន្ទមូលេតិ ឯត្ថ នឡេរុ នាម យក្ខោ, បុចិមន្ទោតិ និម្ពរុក្ខោ, មូលន្តិ សមីបំ. អយញ្ហិ មូលសទ្ទោ ‘‘មូលានិ ឧទ្ធរេយ្យ អន្តមសោ ឧសីរនាឡិមត្តានិបី’’តិ (អ. និ. ៤.១៩៥) -អាទីសុ មូលមូលេ ទិស្សតិ. ‘‘លោភោ អកុសលមូល’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.៣០៥) -អាទីសុ អសាធារណហេតុម្ហិ. ‘‘យាវ មជ្ឈន្ហិកេ កាលេ ឆាយា ផរតិ, និវាតេ បណ្ណានិ បតន្តិ, ឯត្តាវតា រុក្ខមូល’’ន្តិអាទីសុ សមីបេ. ឥធ បន សមីបេ អធិប្បេតោ, តស្មា នឡេរុយក្ខេន អធិគ្គហិតស្ស បុចិមន្ទស្ស សមីបេតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. សោ កិរ បុចិមន្ទោ រមណីយោ បាសាទិកោ អនេកេសំ រុក្ខានំ អាធិបច្ចំ វិយ កុរុមានោ តស្ស នគរស្ស អវិទូរេ គមនាគមនសម្បន្នេ ឋានេ អហោសិ. អថ ភគវា វេរញ្ជំ គន្ត្វា បតិរូបេ ឋានេ វិហរន្តោ តស្ស រុក្ខស្ស សមីបេ ហេដ្ឋាភាគេ វិហាសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘វេរញ្ជាយំ វិហរតិ នឡេរុបុចិមន្ទមូលេ’’តិ.

តត្ថ សិយា យទិ តាវ ភគវា វេរញ្ជាយំ វិហរតិ, ‘‘នឡេរុបុចិមន្ទមូលេ’’តិ ន វត្តព្ពំ, អថ តត្ថ វិហរតិ, ‘‘វេរញ្ជាយ’’ន្តិ ន វត្តព្ពំ, ន ហិ សក្កា ឧភយត្ថ តេនេវ សមយេន អបុព្ពំ អចរិមំ វិហរិតុន្តិ? ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ, ននុ អវោចុម្ហ ‘‘សមីបត្ថេ ភុម្មវចន’’ន្តិ. តស្មា យថា គង្គាយមុនាទីនំ សមីបេ គោយូថានិ ចរន្តានិ ‘‘គង្គាយ ចរន្តិ, យមុនាយ ចរន្តី’’តិ វុច្ចន្តិ; ឯវមិធាបិ យទិទំ វេរញ្ជាយ សមីបេ នឡេរុបុចិមន្ទមូលំ តត្ថ វិហរន្តោ វុច្ចតិ ‘‘វេរញ្ជាយំ វិហរតិ នឡេរុបុចិមន្ទមូលេ’’តិ. គោចរគាមនិទស្សនត្ថំ ហិស្ស វេរញ្ជាវចនំ. បព្ពជិតានុរូបនិវាសនដ្ឋាននិទស្សនត្ថំ នឡេរុបុចិមន្ទមូលវចនំ.

តត្ថ វេរញ្ជាកិត្តនេន អាយស្មា ឧបាលិត្ថេរោ ភគវតោ គហដ្ឋានុគ្គហករណំ ទស្សេតិ, នឡេរុបុចិមន្ទមូលកិត្តនេន បព្ពជិតានុគ្គហករណំ, តថា បុរិមេន បច្ចយគ្គហណតោ អត្តកិលមថានុយោគវិវជ្ជនំ, បច្ឆិមេន វត្ថុកាមប្បហានតោ កាមសុខល្លិកានុយោគវិវជ្ជនុបាយទស្សនំ; បុរិមេន ច ធម្មទេសនាភិយោគំ, បច្ឆិមេន វិវេកាធិមុត្តិំ; បុរិមេន ករុណាយ ឧបគមនំ, បច្ឆិមេន បញ្ញាយ អបគមនំ; បុរិមេន សត្តានំ ហិតសុខនិប្ផាទនាធិមុត្តតំ, បច្ឆិមេន បរហិតសុខករណេ និរុបលេបនំ; បុរិមេន ធម្មិកសុខាបរិច្ចាគនិមិត្តំ ផាសុវិហារំ, បច្ឆិមេន ឧត្តរិមនុស្សធម្មានុយោគនិមិត្តំ; បុរិមេន មនុស្សានំ ឧបការពហុលតំ, បច្ឆិមេន ទេវតានំ; បុរិមេន លោកេ ជាតស្ស លោកេ សំវឌ្ឍភាវំ, បច្ឆិមេន លោកេន អនុបលិត្តតំ; បុរិមេន ‘‘ឯកបុគ្គលោ, ភិក្ខវេ, លោកេ ឧប្បជ្ជមានោ ឧប្បជ្ជតិ ពហុជនហិតាយ ពហុជនសុខាយ លោកានុកម្បាយ អត្ថាយ ហិតាយ សុខាយ ទេវមនុស្សានំ. កតមោ ឯកបុគ្គលោ? តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ (អ. និ. ១.១៧០) វចនតោ យទត្ថំ ភគវា ឧប្បន្នោ តទត្ថបរិនិប្ផាទនំ, បច្ឆិមេន យត្ថ ឧប្បន្នោ តទនុរូបវិហារំ. ភគវា ហិ បឋមំ លុម្ពិនីវនេ, ទុតិយំ ពោធិមណ្ឌេតិ លោកិយលោកុត្តរាយ ឧប្បត្តិយា វនេយេវ ឧប្បន្នោ, តេនស្ស វនេយេវ វិហារំ ទស្សេតីតិ ឯវមាទិនា នយេនេត្ថ អត្ថយោជនា វេទិតព្ពា.

មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិន្តិ ឯត្ថ មហតាតិ គុណមហត្តេនបិ មហតា; សង្ខ្យាមហត្តេនបិ, សោ ហិ ភិក្ខុសង្ឃោ គុណេហិបិ មហា អហោសិ, យស្មា យោ តត្ថ បច្ឆិមកោ សោ សោតាបន្នោ; សង្ខ្យាយបិ មហា បញ្ចសតសង្ខ្យត្តា. ភិក្ខូនំ សង្ឃេន ភិក្ខុសង្ឃេន; ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញសង្ខាតសង្ឃាតេន សមណគណេនាតិ អត្ថោ. សទ្ធិន្តិ ឯកតោ. បញ្ចមត្តេហិ ភិក្ខុសតេហីតិ បញ្ច មត្តា ឯតេសន្តិ បញ្ចមត្តានិ. មត្តាតិ បមាណំ វុច្ចតិ. តស្មា យថា ‘‘ភោជនេ មត្តញ្ញូ’’តិ វុត្តេ ភោជនេ មត្តំ ជានាតិ, បមាណំ ជានាតីតិ អត្ថោ ហោតិ; ឯវមិធាបិ តេសំ ភិក្ខុសតានំ បញ្ច មត្តា បញ្ចប្បមាណន្តិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ភិក្ខូនំ សតានិ ភិក្ខុសតានិ, តេហិ បញ្ចមត្តេហិ ភិក្ខុសតេហិ. ឯតេន យំ វុត្តំ – ‘‘មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិ’’ន្តិ, ឯត្ថ តស្ស មហតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស សង្ខ្យាមហត្តំ ទស្សិតំ ហោតិ. បរតោ បនស្ស ‘‘និរព្ពុទោ ហិ, សារិបុត្ត ភិក្ខុសង្ឃោ និរាទីនវោ អបគតកាឡកោ សុទ្ធោ សារេ បតិដ្ឋិតោ. ឥមេសញ្ហិ, សារិបុត្ត, បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ យោ បច្ឆិមកោ សោ សោតាបន្នោ’’តិ វចនេន គុណមហត្តំ អាវិភវិស្សតិ.

អស្សោសិ ខោ វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោតិ អស្សោសីតិ សុណិ ឧបលភិ, សោតទ្វារសម្បត្តវចននិគ្ឃោសានុសារេន អញ្ញាសិ. ខោតិ បទបូរណមត្តេ អវធារណត្ថេ វា និបាតោ. តត្ថ អវធារណត្ថេន អស្សោសិ ឯវ, នាស្ស កោចិ សវនន្តរាយោ អហោសីតិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ. បទបូរណេន បន ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាមត្តមេវ. វេរញ្ជាយំ ជាតោ, វេរញ្ជាយំ ភវោ, វេរញ្ជា វា អស្ស និវាសោតិ វេរញ្ជោ. មាតាបិតូហិ កតនាមវសេន បនាយំ ‘‘ឧទយោ’’តិ វុច្ចតិ. ព្រហ្មំ អណតីតិ ព្រាហ្មណោ, មន្តេ សជ្ឈាយតីតិ អត្ថោ. ឥទមេវ ហិ ជាតិព្រាហ្មណានំ និរុត្តិវចនំ. អរិយា បន ពាហិតបាបត្តា ‘‘ព្រាហ្មណា’’តិ វុច្ចន្តិ.

ឥទានិ យមត្ថំ វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ អស្សោសិ, តំ បកាសេន្តោ សមណោ ខលុ ភោ គោតមោតិអាទិមាហ. តត្ថ សមិតបាបត្តា សមណោតិ វេទិតព្ពោ. វុត្តំ ហេតំ – ‘‘ពាហិតបាបោតិ ព្រាហ្មណោ (ធ. ប. ៣៨៨), សមិតបាបត្តា សមណោតិ វុច្ចតី’’តិ (ធ. ប. ២៦៥). ភគវា ច អនុត្តរេន អរិយមគ្គេន សមិតបាបោ, តេនស្ស យថាភុច្ចគុណាធិគតមេតំ នាមំ យទិទំ សមណោតិ. ខលូតិ អនុស្សវនត្ថេ និបាតោ. ភោតិ ព្រាហ្មណជាតិកានំ ជាតិសមុទាគតំ អាលបនមត្តំ. វុត្តម្បិ ហេតំ –

‘‘ភោវាទី នាមសោ ហោតិ, សចេ ហោតិ សកិញ្ចនោ’’តិ. (ធ. ប. ៣៩៦; សុ. និ. ៦២៥). គោតមោតិ ភគវន្តំ គោត្តវសេន បរិកិត្តេតិ, តស្មា ‘‘សមណោ ខលុ ភោ គោតមោ’’តិ ឯត្ថ សមណោ កិរ ភោ គោតមគោត្តោតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. សក្យបុត្តោតិ ឥទំ បន ភគវតោ ឧច្ចាកុលបរិទីបនំ. សក្យកុលា បព្ពជិតោតិ សទ្ធាបព្ពជិតភាវបរិទីបនំ, កេនចិ បារិជុញ្ញេន អនភិភូតោ អបរិក្ខីណំយេវ, តំ កុលំ បហាយ សទ្ធាយ បព្ពជិតោតិ វុត្តំ ហោតិ. តតោ បរំ វុត្តត្ថមេវ. តំ ខោ បនាតិ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថេ ឧបយោគវចនំ, តស្ស ខោ បន ភោតោ គោតមស្សាតិ អត្ថោ. កល្យាណោតិ កល្យាណគុណសមន្នាគតោ; សេដ្ឋោតិ វុត្តំ ហោតិ. កិត្តិសទ្ទោតិ កិត្តិ ឯវ, ថុតិឃោសោ វា.

ឥតិបិ សោ ភគវាតិអាទីសុ បន អយំ តាវ យោជនា – សោ ភគវា ឥតិបិ អរហំ, ឥតិបិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ…បេ… ឥតិបិ ភគវាតិ ឥមិនា ច ឥមិនា ច ការណេនាតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥទានិ វិនយធរានំ សុត្តន្តនយកោសល្លត្ថំ វិនយសំវណ្ណនារម្ភេ ពុទ្ធគុណបដិសំយុត្តាយ ធម្មិយា កថាយ ចិត្តសម្បហំសនត្ថញ្ច ឯតេសំ បទានំ វិត្ថារនយេន វណ្ណនំ ករិស្សាមិ. តស្មា យំ វុត្តំ – ‘‘សោ ភគវា ឥតិបិ អរហ’’ន្តិអាទិ; តត្ថ អារកត្តា, អរីនំ អរានញ្ច ហតត្តា, បច្ចយាទីនំ អរហត្តា, បាបករណេ រហាភាវាតិ ឥមេហិ តាវ ការណេហិ សោ ភគវា អរហន្តិ វេទិតព្ពោ. អារកា ហិ សោ សព្ពកិលេសេហិ សុវិទូរវិទូរេ ឋិតោ, មគ្គេន សវាសនានំ កិលេសានំ វិទ្ធំសិតត្តាតិ អារកត្តា អរហំ; តេ ចានេន កិលេសារយោ មគ្គេន ហតាតិ អរីនំ ហតត្តាបិ អរហំ. យញ្ចេតំ អវិជ្ជាភវតណ្ហាមយនាភិបុញ្ញាទិអភិសង្ខារារំ ជរាមរណនេមិ អាសវសមុទយមយេន អក្ខេន វិជ្ឈិត្វា តិភវរថេ សមាយោជិតំ អនាទិកាលប្បវត្តំ សំសារចក្កំ, តស្សានេន ពោធិមណ្ឌេ វីរិយបាទេហិ សីលបថវិយំ បតិដ្ឋាយ សទ្ធាហត្ថេន កម្មក្ខយករំ ញាណផរសុំ គហេត្វា សព្ពេ អរា ហតាតិ អរានំ ហតត្តាបិ អរហំ.

អថ វា សំសារចក្កន្តិ អនមតគ្គសំសារវដ្ដំ វុច្ចតិ, តស្ស ច អវិជ្ជា នាភិ, មូលត្តា; ជរាមរណំ នេមិ, បរិយោសានត្តា; សេសា ទស ធម្មា អរា, អវិជ្ជាមូលកត្តា ជរាមរណបរិយន្តត្តា ច. តត្ថ ទុក្ខាទីសុ អញ្ញាណំ អវិជ្ជា, កាមភវេ ច អវិជ្ជា កាមភវេ សង្ខារានំ បច្ចយោ ហោតិ. រូបភវេ អវិជ្ជា រូបភវេ សង្ខារានំ បច្ចយោ ហោតិ. អរូបភវេ អវិជ្ជា អរូបភវេ សង្ខារានំ បច្ចយោ ហោតិ. កាមភវេ សង្ខារា កាមភវេ បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស បច្ចយា ហោន្តិ. ឯស នយោ ឥតរេសុ. កាមភវេ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ កាមភវេ នាមរូបស្ស បច្ចយោ ហោតិ, តថា រូបភវេ. អរូបភវេ នាមស្សេវ បច្ចយោ ហោតិ. កាមភវេ នាមរូបំ កាមភវេ សឡាយតនស្ស បច្ចយោ ហោតិ. រូបភវេ នាមរូបំ រូបភវេ តិណ្ណំ អាយតនានំ បច្ចយោ ហោតិ. អរូបភវេ នាមំ អរូបភវេ ឯកស្សាយតនស្ស បច្ចយោ ហោតិ. កាមភវេ សឡាយតនំ កាមភវេ ឆព្ពិធស្ស ផស្សស្ស បច្ចយោ ហោតិ. រូបភវេ តីណិ អាយតនានិ រូបភវេ តិណ្ណំ ផស្សានំ; អរូបភវេ ឯកមាយតនំ អរូបភវេ ឯកស្ស ផស្សស្ស បច្ចយោ ហោតិ. កាមភវេ ឆ ផស្សា កាមភវេ ឆន្នំ វេទនានំ បច្ចយា ហោន្តិ. រូបភវេ តយោ តត្ថេវ តិស្សន្នំ; អរូបភវេ ឯកោ តត្ថេវ ឯកិស្សា វេទនាយ បច្ចយោ ហោតិ. កាមភវេ ឆ វេទនា កាមភវេ ឆន្នំ តណ្ហាកាយានំ បច្ចយា ហោន្តិ. រូបភវេ តិស្សោ តត្ថេវ តិណ្ណំ; អរូបភវេ ឯកា វេទនា អរូបភវេ ឯកស្ស តណ្ហាកាយស្ស បច្ចយោ ហោតិ. តត្ថ តត្ថ សា សា តណ្ហា តស្ស តស្ស ឧបាទានស្ស បច្ចយោ; ឧបាទានាទយោ ភវាទីនំ.

កថំ? ឥធេកច្ចោ ‘‘កាមេ បរិភុញ្ជិស្សាមី’’តិ កាមុបាទានបច្ចយា កាយេន ទុច្ចរិតំ ចរតិ, វាចាយ មនសា ទុច្ចរិតំ ចរតិ; ទុច្ចរិតបារិបូរិយា អបាយេ ឧបបជ្ជតិ. តត្ថស្ស ឧបបត្តិហេតុភូតំ កម្មំ កម្មភវោ, កម្មនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ, ខន្ធានំ និព្ពត្តិ ជាតិ, បរិបាកោ ជរា, ភេទោ មរណំ.

អបរោ ‘‘សគ្គសម្បត្តិំ អនុភវិស្សាមី’’តិ តថេវ សុចរិតំ ចរតិ; សុចរិតបារិបូរិយា សគ្គេ ឧបបជ្ជតិ. តត្ថស្ស ឧបបត្តិហេតុភូតំ កម្មំ កម្មភវោតិ សោ ឯវ នយោ.

អបរោ បន ‘‘ព្រហ្មលោកសម្បត្តិំ អនុភវិស្សាមី’’តិ កាមុបាទានបច្ចយា ឯវ មេត្តំ ភាវេតិ, ករុណំ… មុទិតំ… ឧបេក្ខំ ភាវេតិ, ភាវនាបារិបូរិយា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តតិ. តត្ថស្ស និព្ពត្តិហេតុភូតំ កម្មំ កម្មភវោតិ សោយេវ នយោ.

អបរោ ‘‘អរូបវភសម្បត្តិំ អនុភវិស្សាមី’’តិ តថេវ អាកាសានញ្ចាយតនាទិសមាបត្តិយោ ភាវេតិ, ភាវនាបារិបូរិយា តត្ថ និព្ពត្តតិ. តត្ថស្ស និព្ពត្តិហេតុភូតំ កម្មំ កម្មភវោ, កម្មនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ, ខន្ធានំ និព្ពត្តិ ជាតិ, បរិបាកោ ជរា, ភេទោ មរណន្តិ. ឯស នយោ សេសុបាទានមូលិកាសុបិ យោជនាសុ.

ឯវំ ‘‘អយំ អវិជ្ជា ហេតុ, សង្ខារា ហេតុសមុប្បន្នា, ឧភោបេតេ ហេតុសមុប្បន្នាតិ បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញា ធម្មដ្ឋិតិញាណំ; អតីតម្បិ អទ្ធានំ, អនាគតម្បិ អទ្ធានំ; អវិជ្ជា ហេតុ, សង្ខារា ហេតុសមុប្បន្នា, ឧភោបេតេ ហេតុសមុប្បន្នាតិ បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញា ធម្មដ្ឋិតិញាណ’’ន្តិ ឯតេន នយេន សព្ពបទានិ វិត្ថារេតព្ពានិ. តត្ថ អវិជ្ជា សង្ខារា ឯកោ សង្ខេបោ, វិញ្ញាណ-នាមរូប-សឡាយតន-ផស្ស-វេទនា ឯកោ, តណ្ហុបាទានភវា ឯកោ, ជាតិ-ជរា-មរណំ ឯកោ. បុរិមសង្ខេបោ ចេត្ថ អតីតោ អទ្ធា, ទ្វេ មជ្ឈិមា បច្ចុប្បន្នោ, ជាតិជរាមរណំ អនាគតោ. អវិជ្ជាសង្ខារគ្គហណេន ចេត្ថ តណ្ហុបាទានភវា គហិតាវ ហោន្តីតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា អតីតេ កម្មវដ្ដំ; វិញ្ញាណាទយោ បញ្ច ធម្មា ឯតរហិ វិបាកវដ្ដំ. តណ្ហុបាទានភវគ្គហណេន អវិជ្ជាសង្ខារា គហិតាវ ហោន្តីតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា ឯតរហិ កម្មវដ្ដំ; ជាតិជរាមរណាបទេសេន វិញ្ញាណាទីនំ និទ្ទិដ្ឋត្តា ឥមេ បញ្ច ធម្មា អាយតិំ វិបាកវដ្ដំ. តេ អាការតោ វីសតិវិធា ហោន្តិ. សង្ខារវិញ្ញាណានញ្ចេត្ថ អន្តរា ឯកោ សន្ធិ, វេទនាតណ្ហានមន្តរា ឯកោ, ភវជាតីនមន្តរា ឯកោ. ឥតិ ភគវា ឯវំ ចតុសង្ខេបំ, តិយទ្ធំ, វីសតាការំ, តិសន្ធិំ បដិច្ចសមុប្បាទំ សព្ពាការតោ ជានាតិ បស្សតិ អញ្ញាតិ បដិវិជ្ឈតិ. តំ ញាតដ្ឋេន ញាណំ, បជាននដ្ឋេន បញ្ញា. តេន វុច្ចតិ – ‘‘បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញា ធម្មដ្ឋិតិញាណ’’ន្តិ. ឥមិនា ធម្មដ្ឋិតិញាណេន ភគវា តេ ធម្មេ យថាភូតំ ញត្វា តេសុ និព្ពិន្ទន្តោ វិរជ្ជន្តោ វិមុច្ចន្តោ វុត្តប្បការស្ស ឥមស្ស សំសារចក្កស្ស អរេ ហនិ វិហនិ វិទ្ធំសេសិ. ឯវម្បិ អរានំ ហតត្តា អរហំ.

អគ្គទក្ខិណេយ្យត្តា ច ចីវរាទិបច្ចយេ អរហតិ បូជាវិសេសញ្ច; តេនេវ ច ឧប្បន្នេ តថាគតេ យេ កេចិ មហេសក្ខា ទេវមនុស្សា ន តេ អញ្ញត្ថ បូជំ ករោន្តិ. តថា ហិ ព្រហ្មា សហម្បតិ សិនេរុមត្តេន រតនទាមេន តថាគតំ បូជេសិ, យថាពលញ្ច អញ្ញេបិ ទេវា មនុស្សា ច ពិម្ពិសារកោសលរាជាទយោ. បរិនិព្ពុតម្បិ ច ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស ឆន្នវុតិកោដិធនំ វិសជ្ជេត្វា អសោកមហារាជា សកលជម្ពុទីបេ ចតុរាសីតិវិហារសហស្សានិ បតិដ្ឋាបេសិ. កោ បន វាទោ អញ្ញេសំ បូជាវិសេសានន្តិ! ឯវំ បច្ចយាទីនំ អរហត្តាបិ អរហំ. យថា ច លោកេ កេចិ បណ្ឌិតមានិនោ ពាលា អសិលោកភយេន រហោ បាបំ ករោន្តិ; ឯវមេស ន កទាចិ ករោតីតិ បាបករណេ រហាភាវតោបិ អរហំ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘អារកត្តា ហតត្តា ច, កិលេសារីន សោ មុនិ;

ហតសំសារចក្ការោ, បច្ចយាទីន ចារហោ;

ន រហោ ករោតិ បាបានិ, អរហំ តេន វុច្ចតី’’តិ.

សម្មា សាមញ្ច សព្ពធម្មានំ ពុទ្ធត្តា បន សម្មាសម្ពុទ្ធោ. តថា ហេស សព្ពធម្មេ សម្មា សាមញ្ច ពុទ្ធោ, អភិញ្ញេយ្យេ ធម្មេ អភិញ្ញេយ្យតោ ពុទ្ធោ, បរិញ្ញេយ្យេ ធម្មេ បរិញ្ញេយ្យតោ, បហាតព្ពេ ធម្មេ បហាតព្ពតោ, សច្ឆិកាតព្ពេ ធម្មេ សច្ឆិកាតព្ពតោ, ភាវេតព្ពេ ធម្មេ ភាវេតព្ពតោ. តេនេវ ចាហ –

‘‘អភិញ្ញេយ្យំ អភិញ្ញាតំ, ភាវេតព្ពញ្ច ភាវិតំ;

បហាតព្ពំ បហីនំ មេ, តស្មា ពុទ្ធោស្មិ ព្រាហ្មណា’’តិ. (ម. និ. ២.៣៩៩; សុ. និ. ៥៦៣);

អបិច ចក្ខុ ទុក្ខសច្ចំ, តស្ស មូលការណភាវេន តំសមុដ្ឋាបិកា បុរិមតណ្ហា សមុទយសច្ចំ, ឧភិន្នមប្បវត្តិ និរោធសច្ចំ, និរោធប្បជាននា បដិបទា មគ្គសច្ចន្តិ ឯវំ ឯកេកបទុទ្ធារេនាបិ សព្ពធម្មេ សម្មា សាមញ្ច ពុទ្ធោ. ឯស នយោ សោត-ឃាន-ជិវ្ហា-កាយមនេសុបិ. ឯតេនេវ នយេន រូបាទីនិ ឆ អាយតនានិ, ចក្ខុវិញ្ញាណាទយោ ឆ វិញ្ញាណកាយា, ចក្ខុសម្ផស្សាទយោ ឆ ផស្សា, ចក្ខុសម្ផស្សជាទយោ ឆ វេទនា, រូបសញ្ញាទយោ ឆ សញ្ញា, រូបសញ្ចេតនាទយោ ឆ ចេតនា, រូបតណ្ហាទយោ ឆ តណ្ហាកាយា, រូបវិតក្កាទយោ ឆ វិតក្កា, រូបវិចារាទយោ ឆ វិចារា, រូបក្ខន្ធាទយោ បញ្ចក្ខន្ធា, ទស កសិណានិ, ទស អនុស្សតិយោ, ឧទ្ធុមាតកសញ្ញាទិវសេន ទស សញ្ញា, កេសាទយោ ទ្វត្តិំសាការា, ទ្វាទសាយតនានិ, អដ្ឋារស ធាតុយោ, កាមភវាទយោ នវ ភវា, បឋមាទីនិ ចត្តារិ ឈានានិ, មេត្តាភាវនាទយោ ចតស្សោ អប្បមញ្ញា, ចតស្សោ អរូបសមាបត្តិយោ, បដិលោមតោ ជរាមរណាទីនិ, អនុលោមតោ អវិជ្ជាទីនិ បដិច្ចសមុប្បាទង្គានិ ច យោជេតព្ពានិ.

តត្រាយំ ឯកបទយោជនា – ‘‘ជរាមរណំ ទុក្ខសច្ចំ, ជាតិ សមុទយសច្ចំ, ឧភិន្នម្បិ និស្សរណំ និរោធសច្ចំ, និរោធប្បជាននា បដិបទា មគ្គសច្ច’’ន្តិ. ឯវំ ឯកេកបទុទ្ធារេន សព្ពធម្មេ សម្មា សាមញ្ច ពុទ្ធោ អនុពុទ្ធោ បដិវិទ្ធោ. តេន វុត្តំ – សម្មា សាមញ្ច សព្ពធម្មានំ ពុទ្ធត្តា បន សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ.

វិជ្ជាហិ បន ចរណេន ច សម្បន្នត្តា វិជ្ជាចរណសម្បន្នោ; តត្ថ វិជ្ជាតិ តិស្សោបិ វិជ្ជា, អដ្ឋបិ វិជ្ជា. តិស្សោ វិជ្ជា ភយភេរវសុត្តេ (ម. និ. ១.៣៤ អាទយោ) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា, អដ្ឋ វិជ្ជា អម្ពដ្ឋសុត្តេ (ទី. និ. ១.២៧៨ អាទយោ). តត្រ ហិ វិបស្សនាញាណេន មនោមយិទ្ធិយា ច សហ ឆ អភិញ្ញា បរិគ្គហេត្វា អដ្ឋ វិជ្ជា វុត្តា. ចរណន្តិ សីលសំវរោ, ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារតា, ភោជនេ មត្តញ្ញុតា, ជាគរិយានុយោគោ, សត្ត សទ្ធម្មា, ចត្តារិ រូបាវចរជ្ឈានានីតិ ឥមេ បន្នរស ធម្មា វេទិតព្ពា. ឥមេយេវ ហិ បន្នរស ធម្មា, យស្មា ឯតេហិ ចរតិ អរិយសាវកោ គច្ឆតិ អមតំ ទិសំ តស្មា, ចរណន្តិ វុត្តា. យថាហ – ‘‘ឥធ, មហានាម, អរិយសាវកោ សីលវា ហោតី’’តិ (ម. និ. ២.២៤) វិត្ថារោ. ភគវា ឥមាហិ វិជ្ជាហិ ឥមិនា ច ចរណេន សមន្នាគតោ, តេន វុច្ចតិ វិជ្ជាចរណសម្បន្នោតិ. តត្ថ វិជ្ជាសម្បទា ភគវតោ សព្ពញ្ញុតំ បូរេត្វា ឋិតា, ចរណសម្បទា មហាការុណិកតំ. សោ សព្ពញ្ញុតាយ សព្ពសត្តានំ អត្ថានត្ថំ ញត្វា មហាការុណិកតាយ អនត្ថំ បរិវជ្ជេត្វា អត្ថេ និយោជេតិ, យថា តំ វិជ្ជាចរណសម្បន្នោ. តេនស្ស សាវកា សុប្បដិបន្នា ហោន្តិ នោ ទុប្បដិបន្នា, វិជ្ជាចរណវិបន្នានញ្ហិ សាវកា អត្តន្តបាទយោ វិយ.

សោភនគមនត្តា, សុន្ទរំ ឋានំ គតត្តា, សម្មាគតត្តា, សម្មា ច គទត្តា សុគតោ. គមនម្បិ ហិ គតន្តិ វុច្ចតិ, តញ្ច ភគវតោ សោភនំ បរិសុទ្ធមនវជ្ជំ. កិំ បន តន្តិ? អរិយមគ្គោ. តេន ហេស គមនេន ខេមំ ទិសំ អសជ្ជមានោ គតោតិ សោភនគមនត្តា សុគតោ. សុន្ទរំ ចេស ឋានំ គតោ អមតំ និព្ពានន្តិ សុន្ទរំ ឋានំ គតត្តាបិ សុគតោ. សម្មា ច គតោ តេន តេន មគ្គេន បហីនេ កិលេសេ បុន អបច្ចាគច្ឆន្តោ. វុត្តញ្ចេតំ – ‘‘សោតាបត្តិមគ្គេន យេ កិលេសា បហីនា, តេ កិលេសេ ន បុនេតិ ន បច្ចេតិ ន បច្ចាគច្ឆតីតិ សុគតោ…បេ… អរហត្តមគ្គេន យេ កិលេសា បហីនា, តេ កិលេសេ ន បុនេតិ ន បច្ចេតិ ន បច្ចាគច្ឆតីតិ សុគតោ’’តិ (មហានិ. ៣៨). សម្មា វា អាគតោ ទីបង្ករបាទមូលតោ បភុតិ យាវ ពោធិមណ្ឌោ តាវ សមតិំសបារមិបូរិតាយ សម្មាបដិបត្តិយា សព្ពលោកស្ស ហិតសុខមេវ ករោន្តោ សស្សតំ ឧច្ឆេទំ កាមសុខំ អត្តកិលមថន្តិ ឥមេ ច អន្តេ អនុបគច្ឆន្តោ អាគតោតិ សម្មាគតត្តាបិ សុគតោ. សម្មា ចេស គទតិ, យុត្តដ្ឋានេ យុត្តមេវ វាចំ ភាសតីតិ សម្មា គទត្តាបិ សុគតោ.

តត្រិទំ សាធកសុត្តំ – ‘‘យំ តថាគតោ វាចំ ជានាតិ អភូតំ អតច្ឆំ អនត្ថសំហិតំ, សា ច បរេសំ អប្បិយា អមនាបា, ន តំ តថាគតោ វាចំ ភាសតិ. យម្បិ តថាគតោ វាចំ ជានាតិ ភូតំ តច្ឆំ អនត្ថសំហិតំ, សា ច បរេសំ អប្បិយា អមនាបា, តម្បិ តថាគតោ វាចំ ន ភាសតិ. យញ្ច ខោ តថាគតោ វាចំ ជានាតិ ភូតំ តច្ឆំ អត្ថសំហិតំ, សា ច បរេសំ អប្បិយា អមនាបា, តត្រ កាលញ្ញូ តថាគតោ ហោតិ តស្សា វាចាយ វេយ្យាករណាយ. យំ តថាគតោ វាចំ ជានាតិ អភូតំ អតច្ឆំ អនត្ថសំហិតំ, សា ច បរេសំ បិយា មនាបា, ន តំ តថាគតោ វាចំ ភាសតិ. យម្បិ តថាគតោ វាចំ ជានាតិ ភូតំ តច្ឆំ អនត្ថសំហិតំ, សា ច បរេសំ បិយា មនាបា, តម្បិ តថាគតោ វាចំ ន ភាសតិ. យញ្ច ខោ តថាគតោ វាចំ ជានាតិ ភូតំ តច្ឆំ អត្ថសំហិតំ, សា ច បរេសំ បិយា មនាបា, តត្រ កាលញ្ញូ តថាគតោ ហោតិ តស្សា វាចាយ វេយ្យាករណាយា’’តិ (ម. និ. ២.៨៦). ឯវំ សម្មា គទត្តាបិ សុគតោតិ វេទិតព្ពោ.

សព្ពថា វិទិតលោកត្តា បន លោកវិទូ. សោ ហិ ភគវា សភាវតោ សមុទយតោ និរោធតោ និរោធូបាយតោតិ សព្ពថា លោកំ អវេទិ អញ្ញាសិ បដិវិជ្ឈិ. យថាហ – ‘‘យត្ថ ខោ, អាវុសោ, ន ជាយតិ ន ជីយតិ ន មីយតិ ន ចវតិ ន ឧបបជ្ជតិ, នាហំ តំ គមនេន លោកស្ស អន្តំ ញាតេយ្យំ ទដ្ឋេយ្យំ បត្តេយ្យន្តិ វទាមិ; ន ចាហំ, អាវុសោ, អប្បត្វាវ លោកស្ស អន្តំ ទុក្ខស្ស អន្តកិរិយំ វទាមិ. អបិ ចាហំ, អាវុសោ, ឥមស្មិំយេវ ព្យាមមត្តេ កឡេវរេ សសញ្ញិម្ហិ សមនកេ លោកញ្ច បញ្ញបេមិ លោកសមុទយញ្ច លោកនិរោធញ្ច លោកនិរោធគាមិនិញ្ច បដិបទំ.

‘‘គមនេន ន បត្តព្ពោ, លោកស្សន្តោ កុទាចនំ;

ន ច អប្បត្វា លោកន្តំ, ទុក្ខា អត្ថិ បមោចនំ.

‘‘តស្មា ហវេ លោកវិទូ សុមេធោ;

លោកន្តគូ វុសិតព្រហ្មចរិយោ;

លោកស្ស អន្តំ សមិតាវិ ញត្វា;

នាសីសតី លោកមិមំ បរញ្ចា’’តិ. (អ. និ. ៤.៤៥; សំ. និ. ១.១០៧);

អបិច តយោ លោកា – សង្ខារលោកោ, សត្តលោកោ, ឱកាសលោកោតិ; តត្ថ ‘‘ឯកោ លោកោ – សព្ពេ សត្តា អាហារដ្ឋិតិកា’’តិ (បដិ. ម. ១.១១២) អាគតដ្ឋានេ សង្ខារលោកោ វេទិតព្ពោ. ‘‘សស្សតោ លោកោតិ វា អសស្សតោ លោកោតិ វា’’តិ (ទី. និ. ១.៤២១) អាគតដ្ឋានេ សត្តលោកោ.

‘‘យាវតា ចន្ទិមសូរិយា, បរិហរន្តិ ទិសា ភន្តិ វិរោចនា;

តាវ សហស្សធា លោកោ, ឯត្ថ តេ វត្តតី វសោ’’តិ. (ម. និ. ១.៥០៣) –

អាគតដ្ឋានេ ឱកាសលោកោ, តម្បិ ភគវា សព្ពថា អវេទិ. តថា ហិស្ស – ‘‘ឯកោ លោកោ – សព្ពេ សត្តា អាហារដ្ឋិតិកា. ទ្វេ លោកា – នាមញ្ច រូបញ្ច. តយោ លោកា – តិស្សោ វេទនា. ចត្តារោ លោកា – ចត្តារោ អាហារា. បញ្ច លោកា – បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា. ឆ លោកា – ឆ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានិ. សត្ត លោកា សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ. អដ្ឋ លោកា – អដ្ឋ លោកធម្មា. នវ លោកា – នវ សត្តាវាសា. ទស លោកា – ទសាយតនានិ. ទ្វាទស លោកា – ទ្វាទសាយតនានិ. អដ្ឋារស លោកា – អដ្ឋារស ធាតុយោ’’តិ (បដិ. ម. ១.១១២). អយំ សង្ខារលោកោបិ សព្ពថា វិទិតោ.

យស្មា បនេស សព្ពេសម្បិ សត្តានំ អាសយំ ជានាតិ, អនុសយំ ជានាតិ, ចរិតំ ជានាតិ, អធិមុត្តិំ ជានាតិ, អប្បរជក្ខេ មហារជក្ខេ តិក្ខិន្ទ្រិយេ មុទិន្ទ្រិយេ ស្វាការេ ទ្វាការេ សុវិញ្ញាបយេ ទុវិញ្ញាបយេ ភព្ពេ អភព្ពេ សត្តេ ជានាតិ, តស្មាស្ស សត្តលោកោបិ សព្ពថា វិទិតោ. យថា ច សត្តលោកោ ឯវំ ឱកាសលោកោបិ. តថា ហេស ឯកំ ចក្កវាឡំ អាយាមតោ ច វិត្ថារតោ ច យោជនានំ ទ្វាទស សតសហស្សានិ តីណិ សហស្សានិ ចត្តារិ សតានិ បញ្ញាសញ្ច យោជនានិ. បរិក្ខេបតោ –

សព្ពំ សតសហស្សានិ, ឆត្តិំស បរិមណ្ឌលំ;

ទសញ្ចេវ សហស្សានិ, អឌ្ឍុឌ្ឍានិ សតានិ ច.

តត្ថ –

ទុវេ សតសហស្សានិ, ចត្តារិ នហុតានិ ច;

ឯត្តកំ ពហលត្តេន, សង្ខាតាយំ វសុន្ធរា.

តស្សា ឯវ សន្ធារកំ –

ចត្តារិ សតសហស្សានិ, អដ្ឋេវ នហុតានិ ច;

ឯត្តកំ ពហលត្តេន, ជលំ វាតេ បតិដ្ឋិតំ.

តស្សាបិ សន្ធារកោ –

នវសតសហស្សានិ, មាលុតោ នភមុគ្គតោ;

សដ្ឋិ ចេវ សហស្សានិ, ឯសា លោកស្ស សណ្ឋិតិ.

ឯវំ សណ្ឋិតេ ចេត្ថ យោជនានំ –

ចតុរាសីតិ សហស្សានិ, អជ្ឈោគាឡ្ហោ មហណ្ណវេ;

អច្ចុគ្គតោ តាវទេវ, សិនេរុបព្ពតុត្តមោ.

តតោ ឧបឌ្ឍុបឌ្ឍេន, បមាណេន យថាក្កមំ;

អជ្ឈោគាឡ្ហុគ្គតា ទិព្ពា, នានារតនចិត្តិតា.

យុគន្ធរោ ឦសធរោ, ករវីកោ សុទស្សនោ;

នេមិន្ធរោ វិនតកោ, អស្សកណ្ណោ គិរី ព្រហា.

ឯតេ សត្ត មហាសេលា, សិនេរុស្ស សមន្តតោ;

មហារាជានមាវាសា, ទេវយក្ខនិសេវិតា.

យោជនានំ សតានុច្ចោ, ហិមវា បញ្ច បព្ពតោ;

យោជនានំ សហស្សានិ, តីណិ អាយតវិត្ថតោ;

ចតុរាសីតិសហស្សេហិ, កូដេហិ បដិមណ្ឌិតោ.

តិបញ្ចយោជនក្ខន្ធ, បរិក្ខេបា នគវ្ហយា;

បញ្ញាស យោជនក្ខន្ធ, សាខាយាមា សមន្តតោ.

សតយោជនវិត្ថិណ្ណា, តាវទេវ ច ឧគ្គតា;

ជម្ពូ យស្សានុភាវេន, ជម្ពុទីបោ បកាសិតោ.

ទ្វេ អសីតិ សហស្សានិ, អជ្ឈោគាឡ្ហោ មហណ្ណវេ;

អច្ចុគ្គតោ តាវទេវ, ចក្កវាឡសិលុច្ចយោ;

បរិក្ខិបិត្វា តំ សព្ពំ, លោកធាតុមយំ ឋិតោ.

តត្ថ ចន្ទមណ្ឌលំ ឯកូនបញ្ញាសយោជនំ, សូរិយមណ្ឌលំ បញ្ញាសយោជនំ, តាវតិំសភវនំ ទសសហស្សយោជនំ; តថា អសុរភវនំ, អវីចិមហានិរយោ, ជម្ពុទីបោ ច. អបរគោយានំ សត្តសហស្សយោជនំ; តថា បុព្ពវិទេហោ. ឧត្តរកុរុ អដ្ឋសហស្សយោជនោ, ឯកមេកោ ចេត្ថ មហាទីបោ បញ្ចសតបញ្ចសតបរិត្តទីបបរិវារោ; តំ សព្ពម្បិ ឯកំ ចក្កវាឡំ, ឯកា លោកធាតុ, តទន្តរេសុ លោកន្តរិកនិរយា. ឯវំ អនន្តានិ ចក្កវាឡានិ អនន្តា លោកធាតុយោ ភគវា អនន្តេន ពុទ្ធញាណេន អវេទិ, អញ្ញាសិ, បដិវិជ្ឈិ. ឯវមស្ស ឱកាសលោកោបិ សព្ពថា វិទិតោ. ឯវម្បិ សព្ពថា វិទិតលោកត្តា លោកវិទូ.

អត្តនោ បន គុណេហិ វិសិដ្ឋតរស្ស កស្សចិ អភាវា នត្ថិ ឯតស្ស ឧត្តរោតិ អនុត្តរោ. តថា ហេស សីលគុណេនាបិ សព្ពំ លោកមភិភវតិ, សមាធិ…បេ… បញ្ញា… វិមុត្តិ… វិមុត្តិញាណទស្សនគុណេនាបិ, សីលគុណេនាបិ អសមោ អសមសមោ អប្បដិមោ អប្បដិភាគោ អប្បដិបុគ្គលោ…បេ… វិមុត្តិញាណទស្សនគុណេនាបិ. យថាហ – ‘‘ន ខោ បនាហំ, ភិក្ខវេ, សមនុបស្សាមិ សទេវកេ លោកេ សមារកេ…បេ… សទេវមនុស្សាយ អត្តនា សីលសម្បន្នតរ’’ន្តិ វិត្ថារោ.

ឯវំ អគ្គប្បសាទសុត្តាទីនិ (អ. និ. ៤.៣៤; ឥតិវុ. ៩០) ‘‘ន មេ អាចរិយោ អត្ថី’’តិអាទិកា គាថាយោ (ម. និ. ១.២៨៥; មហាវ. ១១) ច វិត្ថារេតព្ពា.

បុរិសទម្មេ សារេតីតិ បុរិសទម្មសារថិ, ទមេតិ វិនេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ បុរិសទម្មាតិ អទន្តា ទមេតុំ យុត្តា តិរច្ឆានបុរិសាបិ មនុស្សបុរិសាបិ អមនុស្សបុរិសាបិ. តថា ហិ ភគវតា តិរច្ឆានបុរិសាបិ អបលាឡោ នាគរាជា, ចូឡោទរោ, មហោទរោ, អគ្គិសិខោ, ធូមសិខោ, ធនបាលកោ ហត្ថីតិ ឯវមាទយោ ទមិតា, និព្ពិសា កតា, សរណេសុ ច សីលេសុ ច បតិដ្ឋាបិតា. មនុស្សបុរិសាបិ សច្ចកនិគណ្ឋបុត្ត-អម្ពដ្ឋមាណវ-បោក្ខរសាតិ-សោណទណ្ឌកូដទន្តាទយោ. អមនុស្សបុរិសាបិ អាឡវក-សូចិលោម-ខរលោម-យក្ខ-សក្កទេវរាជាទយោ ទមិតា វិនីតា វិចិត្រេហិ វិនយនូបាយេហិ. ‘‘អហំ ខោ, កេសិ, បុរិសទម្មំ សណ្ហេនបិ វិនេមិ, ផរុសេនបិ វិនេមិ, សណ្ហផរុសេនបិ វិនេមី’’តិ (អ. និ. ៤.១១១) ឥទញ្ចេត្ថ សុត្តំ វិត្ថារេតព្ពំ. អថ វា វិសុទ្ធសីលាទីនំ បឋមជ្ឈានាទីនិ សោតាបន្នាទីនញ្ច ឧត្តរិមគ្គបដិបទំ អាចិក្ខន្តោ ទន្តេបិ ទមេតិយេវ.

អថ វា អនុត្តរោ បុរិសទម្មសារថីតិ ឯកមេវិទំ អត្ថបទំ. ភគវា ហិ តថា បុរិសទម្មេ សារេតិ, យថា ឯកបល្លង្កេនេវ និសិន្នា អដ្ឋ ទិសា អសជ្ជមានា ធាវន្តិ. តស្មា ‘‘អនុត្តរោ បុរិសទម្មសារថី’’តិ វុច្ចតិ. ‘‘ហត្ថិទមកេន, ភិក្ខវេ, ហត្ថិទម្មោ សារិតោ ឯកំយេវ ទិសំ ធាវតី’’តិ ឥទញ្ចេត្ថ សុត្តំ (ម. និ. ៣.៣១២) វិត្ថារេតព្ពំ.

ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេហិ យថារហំ អនុសាសតីតិ សត្ថា. អបិច សត្ថា វិយាតិ សត្ថា, ភគវា សត្ថវាហោ. ‘‘យថា សត្ថវាហោ សត្ថេ កន្តារំ តារេតិ, ចោរកន្តារំ តារេតិ, វាឡកន្តារំ តារេតិ, ទុព្ភិក្ខកន្តារំ តារេតិ, និរុទកកន្តារំ តារេតិ, ឧត្តារេតិ និត្តារេតិ បតារេតិ ខេមន្តភូមិំ សម្បាបេតិ; ឯវមេវ ភគវា សត្ថា សត្ថវាហោ សត្តេ កន្តារំ តារេតិ ជាតិកន្តារំ តារេតី’’តិអាទិនា (មហានិ. ១៩០) និទ្ទេសនយេនបេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ទេវមនុស្សានន្តិ ទឯវានញ្ច មនុស្សានញ្ច ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេនេតំ វុត្តំ, ភព្ពបុគ្គលបរិច្ឆេទវសេន ច. ភគវា បន តិរច្ឆានគតានម្បិ អនុសាសនិប្បទានេន សត្ថាយេវ. តេបិ ហិ ភគវតោ ធម្មសវនេន ឧបនិស្សយសម្បត្តិំ បត្វា តាយ ឯវ ឧបនិស្សយសម្បត្តិយា ទុតិយេ តតិយេ វា អត្តភាវេ មគ្គផលភាគិនោ ហោន្តិ. មណ្ឌូកទេវបុត្តាទយោ ចេត្ថ និទស្សនំ. ភគវតិ កិរ គគ្គរាយ បោក្ខរណិយា តីរេ ចម្បានគរវាសីនំ ធម្មំ ទេសយមានេ ឯកោ មណ្ឌូកោ ភគវតោ សរេ និមិត្តំ អគ្គហេសិ. តំ ឯកោ វច្ឆបាលកោ ទណ្ឌមោលុព្ភ តិដ្ឋន្តោ តស្ស សីសេ សន្និរុម្ភិត្វា អដ្ឋាសិ. សោ តាវទេវ កាលំ កត្វា តាវតិំសភវនេ ទ្វាទសយោជនិកេ កនកវិមានេ និព្ពត្តិ. សុត្តប្បពុទ្ធោ វិយ ច តត្ថ អច្ឆរាសង្ឃបរិវុតំ អត្តានំ ទិស្វា ‘‘អរេ, អហម្បិ នាម ឥធ និព្ពត្តោស្មិ! កិំ នុ ខោ កម្មំ អកាសិ’’ន្តិ អាវជ្ជេន្តោ នាញ្ញំ កិញ្ចិ អទ្ទស, អញ្ញត្រ ភគវតោ សរេ និមិត្តគ្គាហា. សោ តអាវទេវ សហ វិមានេន អាគន្ត្វា ភគវតោ បាទេ សិរសា វន្ទិ. ភគវា ជានន្តោវ បុច្ឆិ –

‘‘កោ មេ វន្ទតិ បាទានិ, ឥទ្ធិយា យសសា ជលំ;

អភិក្កន្តេន វណ្ណេន, សព្ពា ឱភាសយំ ទិសា’’តិ.

‘‘មណ្ឌូកោហំ បុរេ អាសិំ, ឧទកេ វារិគោចរោ;

តវ ធម្មំ សុណន្តស្ស, អវធិ វច្ឆបាលកោ’’តិ. (វិ. វ. ៨៥៧-៨៥៨);

ភគវា តស្ស ធម្មំ ទេសេសិ. ទេសនាវសានេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ. ទេវបុត្តោបិ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ សិតំ កត្វា បក្កាមីតិ.

យំ បន កិញ្ចិ អត្ថិ ញេយ្យំ នាម, តស្ស សព្ពស្ស ពុទ្ធត្តា វិមោក្ខន្តិកញាណវសេន ពុទ្ធោ. យស្មា វា ចត្តារិ សច្ចានិ អត្តនាបិ ពុជ្ឈិ, អញ្ញេបិ សត្តេ ពោធេសិ; តស្មា ឯវមាទីហិបិ ការណេហិ ពុទ្ធោ. ឥមស្ស ចត្ថស្ស វិញ្ញាបនត្ថំ ‘‘ពុជ្ឈិតា សច្ចានីតិ ពុទ្ធោ, ពោធេតា បជាយាតិ ពុទ្ធោ’’តិ ឯវំ បវត្តោ សព្ពោបិ និទ្ទេសនយោ (មហានិ. ១៩២) បដិសម្ភិទានយោ (បដិ. ម. ១.១៦២) វា វិត្ថារេតព្ពោ.

ភគវាតិ ឥទំ បនស្ស គុណវិសិដ្ឋសត្តុត្តមគរុគារវាធិវចនំ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘ភគវាតិ វចនំ សេដ្ឋំ, ភគវាតិ វចនមុត្តមំ;

គរុ គារវយុត្តោ សោ, ភគវា តេន វុច្ចតី’’តិ.

ចតុព្ពិធញ្ហិ នាមំ – អាវត្ថិកំ, លិង្គិកំ, នេមិត្តិកំ, អធិច្ចសមុប្បន្នន្តិ. អធិច្ចសមុប្បន្នំ នាម លោកិយវោហារេន ‘‘យទិច្ឆក’’ន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ ‘‘វច្ឆោ ទម្មោ ពលិពទ្ទោ’’តិ ឯវមាទិ អាវត្ថិកំ. ‘‘ទណ្ឌី ឆត្តី សិខី ករី’’តិ ឯវមាទិ លិង្គិកំ. ‘‘តេវិជ្ជោ ឆឡភិញ្ញោ’’តិ ឯវមាទិ នេមិត្តិកំ. ‘‘សិរិវឌ្ឍកោ ធនវឌ្ឍកោ’’តិ ឯវមាទិ វចនត្ថមនបេក្ខិត្វា បវត្តំ អធិច្ចសមុប្បន្នំ. ឥទំ បន ភគវាតិ នាមំ នេមិត្តិកំ, ន មហាមាយាយ ន សុទ្ធោទនមហារាជេន ន អសីតិយា ញាតិសហស្សេហិ កតំ, ន សក្កសន្តុសិតាទីហិ ទេវតាវិសេសេហិ. វុត្តញ្ហេតំ ធម្មសេនាបតិនា – ‘‘ភគវាតិ នេតំ នាមំ មាតរា កតំ…បេ… វិមោក្ខន្តិកមេតំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ ពោធិយា មូលេ សហ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស បដិលាភា សច្ឆិកាបញ្ញត្តិ, យទិទំ ភគវា’’តិ (មហានិ. ៨៤).

យំគុណនេមិត្តិកញ្ចេតំ នាមំ, តេសំ គុណានំ បកាសនត្ថំ ឥមំ គាថំ វទន្តិ –

‘‘ភគី ភជី ភាគី វិភត្តវា ឥតិ;

អកាសិ ភគ្គន្តិ គរូតិ ភាគ្យវា;

ពហូហិ ញាយេហិ សុភាវិតត្តនោ;

ភវន្តគោ សោ ភគវាតិ វុច្ចតី’’តិ.

និទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ ចេត្ថ តេសំ តេសំ បទានមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

អយំ បន អបរោ នយោ –

‘‘ភាគ្យវា ភគ្គវា យុត្តោ, ភគេហិ ច វិភត្តវា;

ភត្តវា វន្តគមនោ, ភវេសុ ភគវា តតោ’’តិ.

តត្ថ វណ្ណាគមោ វណ្ណវិបរិយយោតិ ឯតំ និរុត្តិលក្ខណំ គហេត្វា សទ្ទនយេន វា បិសោទរាទិបក្ខេបលក្ខណំ គហេត្វា យស្មា លោកិយលោកុត្តរសុខាភិនិព្ពត្តកំ ទានសីលាទិបារប្បត្តំ ភាគ្យមស្ស អត្ថិ, តស្មា ‘‘ភាគ្យវា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘ភគវា’’តិ វុច្ចតីតិ ញាតព្ពំ. យស្មា បន លោភ-ទោស-មោហ-វិបរីតមនសិការ-អហិរិកានោត្តប្ប-កោធូបនាហ-មក្ខ-បឡាសឥស្សា-មច្ឆរិយ-មាយាសាឋេយ្យ-ថម្ភ-សារម្ភ-មានាតិមាន-មទ-បមាទ-តណ្ហាវិជ្ជា តិវិធាកុសលមូល-ទុច្ចរិត-សំកិលេស-មល-វិសមសញ្ញា-វិតក្ក-បបញ្ច-ចតុព្ពិធវិបរិយេសអាសវ-គន្ថ-ឱឃ-យោគាគតិ-តណ្ហុប្បាទុបាទាន-បញ្ចចេតោខីល-វិនិពន្ធ-នីវរណាភិនន្ទនឆវិវាទមូល-តណ្ហាកាយ-សត្តានុសយ-អដ្ឋមិច្ឆត្ត-នវតណ្ហាមូលក-ទសាកុសលកម ទិដ្ឋិគត-អដ្ឋសតតណ្ហាវិចរិតប្បភេទ-សព្ពទរថ-បរិឡាហ-កិលេសសតសហស្សានិ, សង្ខេបតោ វា បញ្ច កិលេស-អភិសង្ខារខន្ធមច្ចុ-ទេវបុត្ត-មារេ អភញ្ជិ, តស្មា ភគ្គត្តា ឯតេសំ បរិស្សយានំ ភគ្គវាតិ វត្តព្ពេ ភគវាតិ វុច្ចតិ. អាហ ចេត្ថ –

‘‘ភគ្គរាគោ ភគ្គទោសោ, ភគ្គមោហោ អនាសវោ;

ភគ្គាស្ស បាបកា ធម្មា, ភគវា តេន វុច្ចតី’’តិ.

ភាគ្យវន្តតាយ ចស្ស សតបុញ្ញជលក្ខណធរស្ស រូបកាយសម្បត្តិទីបិតា ហោតិ, ភគ្គទោសតាយ ធម្មកាយសម្បត្តិ. តថា លោកិយបរិក្ខកានំ ពហុមតភាវោ, គហដ្ឋបព្ពជិតេហិ អភិគមនីយតា, អភិគតានញ្ច នេសំ កាយចិត្តទុក្ខាបនយនេ បដិពលភាវោ, អាមិសទានធម្មទានេហិ ឧបការិតា, លោកិយលោកុត្តរសុខេហិ ច សម្បយោជនសមត្ថតា ទីបិតា ហោតិ.

យស្មា ច លោកេ ឥស្សរិយ-ធម្ម-យស-សិរី-កាម-បយត្តេសុ ឆសុ ធម្មេសុ ភគសទ្ទោ វត្តតិ, បរមញ្ចស្ស សកចិត្តេ ឥស្សរិយំ, អណិមា លឃិមាទិកំ វា លោកិយសម្មតំ សព្ពាការបរិបូរំ អត្ថិ តថា លោកុត្តរោ ធម្មោ លោកត្តយព្យាបកោ យថាភុច្ចគុណាធិគតោ អតិវិយ បរិសុទ្ធោ យសោ, រូបកាយទស្សនព្យាវដជននយនប្បសាទជននសមត្ថា សព្ពាការបរិបូរា សព្ពង្គបច្ចង្គសិរី, យំ យំ ឯតេន ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ អត្តហិតំ បរហិតំ វា, តស្ស តស្ស តថេវ អភិនិប្ផន្នត្តា ឥច្ឆិតិច្ឆិ, តត្ថ និប្ផត្តិសញ្ញិតោ កាមោ, សព្ពលោកគរុភាវប្បត្តិហេតុភូតោ សម្មាវាយាមសង្ខាតោ បយត្តោ ច អត្ថិ; តស្មា ឥមេហិ ភគេហិ យុត្តត្តាបិ ភគា អស្ស សន្តីតិ ឥមិនា អត្ថេន ភគវាតិ វុច្ចតិ.

យស្មា បន កុសលាទីហិ ភេទេហិ សព្ពធម្មេ, ខន្ធាយតន-ធាតុសច្ច-ឥន្ទ្រិយបដិច្ចសមុប្បាទាទីហិ វា កុសលាទិធម្មេ, បីឡន-សង្ខត-សន្តាបវិបរិណាមដ្ឋេន វា ទុក្ខមរិយសច្ចំ, អាយូហន-និទាន-សំយោគ-បលិពោធដ្ឋេន សមុទយំ, និស្សរណវិវេកាសង្ខត-អមតដ្ឋេន និរោធំ, និយ្យាន-ហេតុ-ទស្សនាធិបតេយ្យដ្ឋេន មគ្គំ វិភត្តវា, វិភជិត្វា វិវរិត្វា ទេសិតវាតិ វុត្តំ ហោតិ. តស្មា វិភត្តវាតិ វត្តព្ពេ ភគវាតិ វុច្ចតិ.

យស្មា ច ឯស ទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារេ កាយចិត្តឧបធិវិវេកេ សុញ្ញតប្បណិហិតានិមិត្តវិមោក្ខេ អញ្ញេ ច លោកិយលោកុត្តរេ ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ ភជិ សេវិ ពហុលមកាសិ, តស្មា ភត្តវាតិ វត្តព្ពេ ភគវាតិ វុច្ចតិ.

យស្មា បន តីសុ ភវេសុ តណ្ហាសង្ខាតំ គមនមនេន វន្តំ, តស្មា ភវេសុ វន្តគមនោតិ វត្តព្ពេ ភវសទ្ទតោ ភការំ, គមនសទ្ទតោ គការំ, វន្តសទ្ទតោ វការញ្ច ទីឃំ កត្វា អាទាយ ភគវាតិ វុច្ចតិ. យថា លោកេ ‘‘មេហនស្ស ខស្ស មាលា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘មេខលា’’តិ វុច្ចតិ.

សោ ឥមំ លោកន្តិ សោ ភគវា ឥមំ លោកំ. ឥទានិ វត្តព្ពំ និទស្សេតិ. សទេវកន្តិ សហ ទេវេហិ សទេវកំ; ឯវំ សហ មារេន សមារកំ; សហ ព្រហ្មុនា សព្រហ្មកំ; សហ សមណព្រាហ្មណេហិ សស្សមណព្រាហ្មណិំ; បជាតត្តា បជា, តំ បជំ; សហ ទេវមនុស្សេហិ សទេវមនុស្សំ. តត្ថ សទេវកវចនេន បញ្ចកាមាវចរទេវគ្គហណំ វេទិតព្ពំ, សមារកវចនេន ឆដ្ឋកាមាវចរទេវគ្គហណំ, សព្រហ្មកវចនេន ព្រហ្មកាយិកាទិព្រហ្មគ្គហណំ, សស្សមណព្រាហ្មណីវចនេន សាសនស្ស បច្ចត្ថិកបច្ចាមិត្តសមណព្រាហ្មណគ្គហណំ, សមិតបាប-ពាហិតបាប-សមណព្រាហ្មណគ្គហណញ្ច, បជាវចនេន សត្តលោកគ្គហណំ, សទេវមនុស្សវចនេន សម្មុតិទេវអវសេសមនុស្សគ្គហណំ. ឯវមេត្ថ តីហិ បទេហិ ឱកាសលោកោ, ទ្វីហិ បជាវសេន សត្តលោកោ គហិតោតិ វេទិតព្ពោ.

អបរោ នយោ – សទេវកគ្គហណេន អរូបាវចរទេវលោកោ គហិតោ, សមារកគ្គហណេន ឆកាមាវចរទេវលោកា, សព្រហ្មកគ្គហណេន រូបីព្រហ្មលោកោ, សស្សមណព្រាហ្មណាទិគ្គហណេន ចតុបរិសវសេន សម្មុតិទេវេហិ វា សហ មនុស្សលោកោ, អវសេសសព្ពសត្តលោកោ វា.

អបិចេត្ថ សទេវកវចនេន ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទតោ សព្ពស្សាបិ លោកស្ស សច្ឆិកតភាវំ សាធេន្តោ តស្ស ភគវតោ កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គតោ. តតោ យេសំ សិយា – ‘‘មារោ មហានុភាវោ ឆកាមាវចរិស្សរោ វសវត្តី; កិំ សោបិ ឯតេន សច្ឆិកតោ’’តិ? តេសំ វិមតិំ វិធមន្តោ សមារកន្តិ អព្ភុគ្គតោ. យេសំ បន សិយា – ‘‘ព្រហ្មា មហានុភាវោ ឯកង្គុលិយា ឯកស្មិំ ចក្កវាឡសហស្សេ អាលោកំ ផរតិ, ទ្វីហិ…បេ… ទសហិ អង្គុលីហិ ទសសុ ចក្កវាឡសហស្សេសុ អាលោកំ ផរតិ, អនុត្តរញ្ច ឈានសមាបត្តិសុខំ បដិសំវេទេតិ, កិំ សោបិ សច្ឆិកតោ’’តិ? តេសំ វិមតិំ វិធមន្តោ សព្រហ្មកន្តិ អព្ភុគ្គតោ. តតោ យេសំ សិយា – ‘‘បុថូសមណព្រាហ្មណា សាសនបច្ចត្ថិកា, កិំ តេបិ សច្ឆិកតា’’តិ? តេសំ វិមតិំ វិធមន្តោ សស្សមណព្រាហ្មណិំ បជន្តិ អព្ភុគ្គតោ. ឯវំ ឧក្កដ្ឋុក្កដ្ឋានំ សច្ឆិកតភាវំ បកាសេត្វា អថ សម្មុតិទេវេ អវសេសមនុស្សេ ច ឧបាទាយ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន សេសសត្តលោកស្ស សច្ឆិកតភាវំ បកាសេន្តោ សទេវមនុស្សន្តិ អព្ភុគ្គតោ. អយមេត្ថានុសន្ធិក្កមោ.

សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា បវេទេតីតិ ឯត្ថ បន សយន្តិ សាមំ, អបរនេយ្យោ ហុត្វា; អភិញ្ញាតិ អភិញ្ញាយ, អធិកេន ញាណេន ញត្វាតិ អត្ថោ. សច្ឆិកត្វាតិ បច្ចក្ខំ កត្វា, ឯតេន អនុមានាទិបដិក្ខេបោ កតោ ហោតិ. បវេទេតីតិ ពោធេតិ ញាបេតិ បកាសេតិ. សោ ធម្មំ ទេសេតិ អាទិកល្យាណំ…បេ… បរិយោសានកល្យាណន្តិ សោ ភគវា សត្តេសុ ការុញ្ញតំ បដិច្ច ហិត្វាបិ អនុត្តរំ វិវេកសុខំ ធម្មំ ទេសេតិ. តញ្ច ខោ អប្បំ វា ពហុំ វា ទេសេន្តោ អាទិកល្យាណាទិប្បការមេវ ទេសេតិ.

កថំ? ឯកគាថាបិ ហិ សមន្តភទ្រកត្តា ធម្មស្ស បឋមបាទេន អាទិកល្យាណា, ទុតិយតតិយបាទេហិ មជ្ឈេកល្យាណា, បច្ឆិមបាទេន បរិយោសានកល្យាណា. ឯកានុសន្ធិកំ សុត្តំ និទានេន អាទិកល្យាណំ, និគមនេន បរិយោសានកល្យាណំ, សេសេន មជ្ឈេកល្យាណំ. នានានុសន្ធិកំ សុត្តំ បឋមានុសន្ធិនា អាទិកល្យាណំ, បច្ឆិមេន បរិយោសានកល្យាណំ, សេសេហិ មជ្ឈេកល្យាណំ. សកលោបិ សាសនធម្មោ អត្តនោ អត្ថភូតេន សីលេន អាទិកល្យាណោ, សមថវិបស្សនាមគ្គផលេហិ មជ្ឈេកល្យាណោ, និព្ពានេន បរិយោសានកល្យាណោ. សីលសមាធីហិ វា អាទិកល្យាណោ, វិបស្សនាមគ្គេហិ មជ្ឈេកល្យាណោ, ផលនិព្ពានេហិ បរិយោសានកល្យាណោ. ពុទ្ធសុពោធិតាយ វា អាទិកល្យាណោ, ធម្មសុធម្មតាយ មជ្ឈេកល្យាណោ, សង្ឃសុប្បដិបត្តិយា បរិយោសានកល្យាណោ. តំ សុត្វា តថត្តាយ បដិបន្នេន អធិគន្តព្ពាយ អភិសម្ពោធិយា វា អាទិកល្យាណោ, បច្ចេកពោធិយា មជ្ឈេកល្យាណោ, សាវកពោធិយា បរិយោសានកល្យាណោ. សុយ្យមានោ ចេស នីវរណវិក្ខម្ភនតោ សវនេនបិ កល្យាណមេវ អាវហតីតិ អាទិកល្យាណោ, បដិបជ្ជិយមានោ សមថវិបស្សនាសុខាវហនតោ បដិបត្តិយាបិ កល្យាណមេវ អាវហតីតិ មជ្ឈេកល្យាណោ, តថា បដិបន្នោ ច បដិបត្តិផលេ និដ្ឋិតេ តាទិភាវាវហនតោ បដិបត្តិផលេនបិ កល្យាណមេវ អាវហតីតិ បរិយោសានកល្យាណោ. នាថប្បភវត្តា ច បភវសុទ្ធិយា អាទិកល្យាណោ, អត្ថសុទ្ធិយា មជ្ឈេកល្យាណោ, កិច្ចសុទ្ធិយា បរិយោសានកល្យាណោ. តស្មា ឯសោ ភគវា អប្បំ វា ពហុំ វា ទេសេន្តោ អាទិកល្យាណាទិប្បការមេវ ទេសេតីតិ វេទិតព្ពោ.

សាត្ថំ សព្យញ្ជនន្តិ ឯវមាទីសុ បន យស្មា ឥមំ ធម្មំ ទេសេន្តោ សាសនព្រហ្មចរិយំ មគ្គព្រហ្មចរិយញ្ច បកាសេតិ, នានានយេហិ ទីបេតិ; តញ្ច យថានុរូបំ អត្ថសម្បត្តិយា សាត្ថំ, ព្យញ្ជនសម្បត្តិយា សព្យញ្ជនំ. សង្កាសនបកាសន-វិវរណ-វិភជន-ឧត្តានីករណ-បញ្ញត្តិ-អត្ថបទសមាយោគតោ សាត្ថំ, អក្ខរបទ-ព្យញ្ជនាការនិរុត្តិនិទ្ទេសសម្បត្តិយា សព្យញ្ជនំ. អត្ថគម្ភីរតា-បដិវេធគម្ភីរតាហិ សាត្ថំ, ធម្មគម្ភីរតាទេសនាគម្ភីរតាហិ សព្យញ្ជនំ. អត្ថបដិភានបដិសម្ភិទាវិសយតោ សាត្ថំ, ធម្មនិរុត្តិបដិសម្ភិទាវិសយតោ សព្យញ្ជនំ. បណ្ឌិតវេទនីយតោ បរិក្ខកជនប្បសាទកន្តិ សាត្ថំ, សទ្ធេយ្យតោ លោកិយជនប្បសាទកន្តិ សព្យញ្ជនំ. គម្ភីរាធិប្បាយតោ សាត្ថំ, ឧត្តានបទតោ សព្យញ្ជនំ. ឧបនេតព្ពស្ស អភាវតោ សកលបរិបុណ្ណភាវេន កេវលបរិបុណ្ណំ; អបនេតព្ពស្ស អភាវតោ និទ្ទោសភាវេន បរិសុទ្ធំ; សិក្ខត្តយបរិគ្គហិតត្តា ព្រហ្មភូតេហិ សេដ្ឋេហិ ចរិតព្ពតោ តេសញ្ច ចរិយភាវតោ ព្រហ្មចរិយំ. តស្មា ‘‘សាត្ថំ សព្យញ្ជនំ…បេ… ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតី’’តិ វុច្ចតិ.

អបិច យស្មា សនិទានំ សឧប្បត្តិកញ្ច ទេសេន្តោ អាទិកល្យាណំ ទេសេតិ, វេនេយ្យានំ អនុរូបតោ អត្ថស្ស អវិបរីតតាយ ច ហេតុទាហរណយុត្តតោ ច មជ្ឈេកល្យាណំ, សោតូនំ សទ្ធាបដិលាភេន និគមនេន ច បរិយោសានកល្យាណំ ទេសេតិ. ឯវំ ទេសេន្តោ ច ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតិ. តញ្ច បដិបត្តិយា អធិគមព្យត្តិតោ សាត្ថំ, បរិយត្តិយា អាគមព្យត្តិតោ សព្យញ្ជនំ, សីលាទិបញ្ចធម្មក្ខន្ធយុត្តតោ កេវលបរិបុណ្ណំ, និរុបក្កិលេសតោ និត្ថរណត្ថាយ បវត្តិតោ លោកាមិសនិរបេក្ខតោ ច បរិសុទ្ធំ, សេដ្ឋដ្ឋេន ព្រហ្មភូតានំ ពុទ្ធ-បច្ចេកពុទ្ធ-ពុទ្ធសាវកានំ ចរិយតោ ‘‘ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ. តស្មាបិ ‘‘សោ ធម្មំ ទេសេតិ អាទិកល្យាណំ…បេ… ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតី’’តិ វុច្ចតិ.

សាធុ ខោ បនាតិ សុន្ទរំ ខោ បន អត្ថាវហំ សុខាវហន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តថារូបានំ អរហតន្តិ យថារូបោ សោ ភវ គោតមោ, ឯវរូបានំ យថាភុច្ចគុណាធិគមេន លោកេ អរហន្តោតិ លទ្ធសទ្ទានំ អរហតំ. ទស្សនំ ហោតីតិ បសាទសោម្មានិ អក្ខីនិ ឧម្មីលិត្វា ‘‘ទស្សនមត្តម្បិ សាធុ ហោតី’’តិ ឯវំ អជ្ឈាសយំ កត្វា អថ ខោ វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ យេន ភគវា តេនុបសង្កមីតិ.

២. យេនាតិ ភុម្មត្ថេ ករណវចនំ. តស្មា យត្ថ ភគវា តត្ថ ឧបសង្កមីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. យេន វា ការណេន ភគវា ទេវមនុស្សេហិ ឧបសង្កមិតព្ពោ, តេន ការណេន ឧបសង្កមីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. កេន ច ការណេន ភគវា ឧបសង្កមិតព្ពោ? នានប្បការគុណវិសេសាធិគមាធិប្បាយេន, សាទុផលូបភោគាធិប្បាយេន ទិជគណេហិ និច្ចផលិតមហារុក្ខោ វិយ. ឧបសង្កមីតិ ច គតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបសង្កមិត្វាតិ ឧបសង្កមនបរិយោសានទីបនំ. អថ វា ឯវំ គតោ តតោ អាសន្នតរំ ឋានំ ភគវតោ សមីបសង្ខាតំ គន្ត្វាតិបិ វុត្តំ ហោតិ.

ភគវតា សទ្ធិំ សម្មោទីតិ យថា ខមនីយាទីនិ បុច្ឆន្តោ ភគវា តេន, ឯវំ សោបិ ភគវតា សទ្ធិំ សមប្បវត្តមោទោ អហោសិ, សីតោទកំ វិយ ឧណ្ហោទកេន សម្មោទិតំ ឯកីភាវំ អគមាសិ. យាយ ច ‘‘កច្ចិ, ភោ, គោតម, ខមនីយំ; កច្ចិ យាបនីយំ, កច្ចិ ភោតោ គោតមស្ស, ច សាវកានញ្ច អប្បាពាធំ អប្បាតង្កំ លហុដ្ឋានំ ពលំ ផាសុវិហារោ’’តិអាទិកាយ កថាយ សម្មោទិ, តំ បីតិបាមោជ្ជសង្ខាតំ សម្មោទំ ជននតោ សម្មោទិតុំ យុត្តភាវតោ ច សម្មោទនីយំ. អត្ថព្យញ្ជនមធុរតាយ សុចិរម្បិ កាលំ សារេតុំ និរន្តរំ បវត្តេតុំ អរហរូបតោ សរិតព្ពភាវតោ ច សារណីយំ, សុយ្យមានសុខតោ វា សម្មោទនីយំ, អនុស្សរិយមានសុខតោ សារណីយំ. តថា ព្យញ្ជនបរិសុទ្ធតាយ សម្មោទនីយំ, អត្ថបរិសុទ្ធតាយ សារណីយន្តិ. ឯវំ អនេកេហិ បរិយាយេហិ សម្មោទនីយំ សារណីយំ កថំ វីតិសារេត្វា បរិយោសាបេត្វា និដ្ឋាបេត្វា យេនត្ថេន អាគតោ តំ បុច្ឆិតុកាមោ ឯកមន្តំ និសីទិ.

ឯកមន្តន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ ‘‘វិសមំ ចន្ទិមសូរិយា បរិវត្តន្តី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៧០) វិយ. តស្មា យថា និសិន្នោ ឯកមន្តំ និសិន្នោ ហោតិ តថា និសីទីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ភុម្មត្ថេ វា ឯតំ ឧបយោគវចនំ. និសីទីតិ ឧបាវិសិ. បណ្ឌិតា ហិ បុរិសា គរុដ្ឋានិយំ ឧបសង្កមិត្វា អាសនកុសលតាយ ឯកមន្តំ និសីទន្តិ. អយញ្ច តេសំ អញ្ញតរោ, តស្មា ឯកមន្តំ និសីទិ.

កថំ និសិន្នោ បន ឯកមន្តំ និសិន្នោ ហោតីតិ? ឆ និសជ្ជទោសេ វជ្ជេត្វា. សេយ្យថិទំ – អតិទូរំ, អច្ចាសន្នំ, ឧបរិវាតំ, ឧន្នតប្បទេសំ, អតិសម្មុខំ, អតិបច្ឆាតិ. អតិទូរេ និសិន្នោ ហិ សចេ កថេតុកាមោ ហោតិ ឧច្ចាសទ្ទេន កថេតព្ពំ ហោតិ. អច្ចាសន្នេ និសិន្នោ សង្ឃដ្ដនំ ករោតិ. ឧបរិវាតេ និសិន្នោ សរីរគន្ធេន ពាធតិ. ឧន្នតប្បទេសេ និសិន្នោ អគារវំ បកាសេតិ. អតិសម្មុខា និសិន្នោ សចេ ទដ្ឋុកាមោ ហោតិ, ចក្ខុនា ចក្ខុំ អាហច្ច ទដ្ឋព្ពំ ហោតិ. អតិបច្ឆា និសិន្នោ សចេ ទដ្ឋុកាមោ ហោតិ គីវំ បសារេត្វា ទដ្ឋព្ពំ ហោតិ. តស្មា អយម្បិ ឯតេ ឆ និសជ្ជទោសេ វជ្ជេត្វា និសីទិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឯកមន្តំ និសីទី’’តិ.

ឯកមន្តំ និសិន្នោ ខោ វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ ភគវន្តំ ឯតទវោចាតិ ឯតន្តិ ឥទានិ វត្តព្ពមត្ថំ ទស្សេតិ. ទការោ បទសន្ធិករោ. អវោចាតិ អភាសិ. សុតំ មេតន្តិ សុតំ មេ ឯតំ, ឯតំ មយា សុតន្តិ ឥទានិ វត្តព្ពមត្ថំ ទស្សេតិ. ភោ គោតមាតិ ភគវន្តំ គោត្តេន អាលបតិ.

ឥទានិ យំ តេន សុតំ – តំ ទស្សេន្តោ ន សមណោ គោតមោតិ ឯវមាទិមាហ. តត្រាយំ អនុត្តានបទវណ្ណនា – ព្រាហ្មណេតិ ជាតិព្រាហ្មណេ. ជិណ្ណេតិ ជជ្ជរីភូតេ ជរាយ ខណ្ឌិច្ចាទិភាវំ អាបាទិតេ. វុឌ្ឍេតិ អង្គបច្ចង្គានំ វុឌ្ឍិមរិយាទប្បត្តេ. មហល្លកេតិ ជាតិមហល្លកតាយ សមន្នាគតេ, ចិរកាលប្បសុតេតិ វុត្តំ ហោតិ. អទ្ធគតេតិ អទ្ធានំ គតេ, ទ្វេ តយោ រាជបរិវដ្ដេ អតីតេតិ អធិប្បាយោ. វយោ អនុប្បត្តេតិ បច្ឆិមវយំ សម្បត្តេ, បច្ឆិមវយោ នាម វស្សសតស្ស បច្ឆិមោ តតិយភាគោ.

អបិច – ជិណ្ណេតិ បោរាណេ, ចិរកាលប្បវត្តកុលន្វយេតិ វុត្តំ ហោតិ. វុឌ្ឍេតិ សីលាចារាទិគុណវុឌ្ឍិយុត្តេ. មហល្លកេតិ វិភវមហត្តតាយ សមន្នាគតេ មហទ្ធនេ មហាភោគេ. អទ្ធគតេតិ មគ្គប្បដិបន្នេ, ព្រាហ្មណានំ វតចរិយាទិមរិយាទំ អវីតិក្កម្ម ចរមានេ. វយោអនុប្បត្តេតិ ជាតិវុឌ្ឍភាវំ អន្តិមវយំ អនុប្បត្តេតិ ឯវមេត្ថ យោជនា វេទិតព្ពា.

ឥទានិ អភិវាទេតីតិ ឯវមាទីនិ ‘‘ន សមណោ គោតមោ’’តិ ឯត្ថ វុត្តនការេន យោជេត្វា ឯវមត្ថតោ វេទិតព្ពានិ – ‘‘ន វន្ទតិ វា, នាសនា វុដ្ឋហតិ វា, នាបិ ‘ឥធ ភោន្តោ និសីទន្តូ’តិ ឯវំ អាសនេន វា ឧបនិមន្តេតី’’តិ. ឯត្ថ ហិ វា សទ្ទោ វិភាវនេ នាម អត្ថេ, ‘‘រូបំ និច្ចំ វា អនិច្ចំ វា’’តិអាទីសុ វិយ. ឯវំ វត្វា អថ អត្តនោ អភិវាទនាទីនិ អករោន្តំ ភគវន្តំ ទិស្វា អាហ – ‘‘តយិទំ ភោ គោតម តថេវា’’តិ. យំ តំ មយា សុតំ – តំ តថេវ, តំ សវនញ្ច មេ ទស្សនញ្ច សំសន្ទតិ សមេតិ, អត្ថតោ ឯកីភាវំ គច្ឆតិ. ‘‘ន ហិ ភវំ គោតមោ…បេ… អាសនេន វា និមន្តេតី’’តិ ឯវំ អត្តនា សុតំ ទិដ្ឋេន និគមេត្វា និន្ទន្តោ អាហ – ‘‘តយិទំ ភោ គោតម ន សម្បន្នមេវា’’តិ តំ អភិវាទនាទីនំ អករណំ ន យុត្តមេវ.

អថស្ស ភគវា អត្តុក្កំសនបរវម្ភនទោសំ អនុបគម្ម ករុណាសីតលហទយេន តំ អញ្ញាណំ វិធមិត្វា យុត្តភាវំ ទស្សេតុកាមោ អាហ – ‘‘នាហំ តំ ព្រាហ្មណ …បេ… មុទ្ធាបិ តស្ស វិបតេយ្យា’’តិ. តត្រាយំ សង្ខេបត្ថោ – ‘‘អហំ, ព្រាហ្មណ, អប្បដិហតេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណចក្ខុនា ឱលោកេន្តោបិ តំ បុគ្គលំ ឯតស្មិំ សទេវកាទិភេទេ លោកេ ន បស្សាមិ, យមហំ អភិវាទេយ្យំ វា បច្ចុដ្ឋេយ្យំ វា អាសនេន វា និមន្តេយ្យំ. អនច្ឆរិយំ វា ឯតំ, យ្វាហំ អជ្ជ សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ ឯវរូបំ និបច្ចការារហំ បុគ្គលំ ន បស្សាមិ. អបិច ខោ យទាបាហំ សម្បតិជាតោវ ឧត្តរាភិមុខោ សត្តបទវីតិហារេន គន្ត្វា សកលំ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ឱលោកេសិំ; តទាបិ ឯតស្មិំ សទេវកាទិភេទេ លោកេ តំ បុគ្គលំ ន បស្សាមិ, យមហំ អភិវាទេយ្យំ វា បច្ចុដ្ឋេយ្យំ វា អាសនេន វា និមន្តេយ្យំ. អថ ខោ មំ សោឡសកប្បសហស្សាយុកោ ខីណាសវមហាព្រហ្មាបិ អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘ត្វំ លោកេ មហាបុរិសោ, ត្វំ សទេវកស្ស លោកស្ស អគ្គោ ច ជេដ្ឋោ ច សេដ្ឋោ ច, នត្ថិ តយា ឧត្តរិតរោ’’តិ សញ្ជាតសោមនស្សោ បតិនាមេសិ; តទាបិ ចាហំ អត្តនា ឧត្តរិតរំ អបស្សន្តោ អាសភិំ វាចំ និច្ឆារេសិំ – ‘‘អគ្គោហមស្មិ លោកស្ស, ជេដ្ឋោហមស្មិ លោកស្ស, សេដ្ឋោហមស្មិ លោកស្សា’’តិ. ឯវំ សម្បតិជាតស្សបិ មយ្ហំ អភិវាទនាទិរហោ បុគ្គលោ នត្ថិ, ស្វាហំ ឥទានិ សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ កំ អភិវាទេយ្យំ វា…បេ… អាសនេន វា និមន្តេយ្យំ. តស្មា ត្វំ, ព្រាហ្មណ, មា តថាគតេ ឯវរូបំ និបច្ចការំ បត្ថយិត្ថ. យញ្ហិ, ព្រាហ្មណ, តថាគតោ អភិវាទេយ្យ វា…បេ… អាសនេន វា និមន្តេយ្យ, មុទ្ធាបិ តស្ស បុគ្គលស្ស រត្តិបរិយោសានេ បរិបាកសិថិលពន្ធនំ វណ្ដា បវុត្តតាលផលមិវ គីវតោ បច្ឆិជ្ជិត្វា សហសាវ ភូមិយំ វិបតេយ្យាតិ.

៣. ឯវំ វុត្តេបិ ព្រាហ្មណោ ទុប្បញ្ញតាយ តថាគតស្ស លោកេ ជេដ្ឋភាវំ អសល្លក្ខេន្តោ កេវលំ តំ វចនំ អសហមានោ អាហ – ‘‘អរសរូបោ ភវំ គោតមោ’’តិ. អយំ កិរស្ស អធិប្បាយោ – យំ លោកេ អភិវាទនបច្ចុដ្ឋានអញ្ជលិកម្មសាមីចិកម្មំ ‘‘សាមគ្គិរសោ’’តិ វុច្ចតិ, តំ ភោតោ គោតមស្ស នត្ថិ, តស្មា អរសរូបោ ភវំ គោតមោ, អរសជាតិកោ អរសសភាវោតិ. អថស្ស ភគវា ចិត្តមុទុភាវជននត្ថំ ឧជុវិបច្ចនីកភាវំ បរិហរន្តោ អញ្ញថា តស្ស វចនស្សត្ថំ អត្តនិ សន្ទស្សេន្តោ ‘‘អត្ថិ ខ្វេស ព្រាហ្មណ បរិយាយោ’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ បរិយាយោតិ ការណំ; អយញ្ហិ បរិយាយសទ្ទោ ទេសនា-វារ-ការណេសុ វត្តតិ. ‘‘មធុបិណ្ឌិកបរិយាយោត្វេវ នំ ធារេហី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២០៥) ហិ ឯស ទេសនាយំ វត្តតិ. ‘‘កស្ស នុ ខោ, អានន្ទ, អជ្ជ បរិយាយោ ភិក្ខុនិយោ ឱវទិតុ’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.៣៩៨) វារេ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ, ភគវា អញ្ញំ បរិយាយំ អាចិក្ខតុ, យថាយំ ភិក្ខុសង្ឃោ អញ្ញាយ សណ្ឋហេយ្យា’’តិអាទីសុ (បារា. ១៦៤) ការណេ. ស្វាយមិធ ការណេ វត្តតិ. តស្មា ឯត្ថ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ – អត្ថិ ខោ, ព្រាហ្មណ, ឯតំ ការណំ; យេន ការណេន មំ ‘‘អរសរូបោ ភវំ គោតមោ’’តិ វទមានោ បុគ្គលោ សម្មា វទេយ្យ, អវិតថវាទីតិ សង្ខ្យំ គច្ឆេយ្យ. កតមោ បន សោតិ? យេ តេ ព្រាហ្មណ រូបរសា…បេ… ផោដ្ឋព្ពរសា តេ តថាគតស្ស បហីនាតិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យេ តេ ជាតិវសេន វា ឧបបត្តិវសេន វា សេដ្ឋសម្មតានម្បិ បុថុជ្ជនានំ រូបារម្មណាទីនិ អស្សាទេន្តានំ អភិនន្ទន្តានំ រជ្ជន្តានំ ឧប្បជ្ជន្តិ កាមសុខស្សាទសង្ខាតា រូបរសសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពរសា, យេ ឥមំ លោកំ គីវាយ ពន្ធិត្វា វិយ អាវិញ្ឆន្តិ, វត្ថារម្មណាទិសាមគ្គិយញ្ច ឧប្បន្នត្តា សាមគ្គិរសាតិ វុច្ចន្តិ, តេ សព្ពេបិ តថាគតស្ស បហីនាតិ. មយ្ហំ បហីនាតិ វត្តព្ពេបិ មមាការេន អត្តានំ អនុក្ខិបន្តោ ធម្មំ ទេសេតិ. ទេសនាវិលាសោ វា ឯស ភគវតោ.

តត្ថ បហីនាតិ ចិត្តសន្តានតោ វិគតា ជហិតា វា. ឯតស្មិំ បនត្ថេ ករណេ សាមិវចនំ ទដ្ឋព្ពំ. អរិយមគ្គសត្ថេន ឧច្ឆិន្នំ តណ្ហាវិជ្ជាមយំ មូលមេតេសន្តិ ឧច្ឆិន្នមូលា. តាលវត្ថុ វិយ នេសំ វត្ថុ កតន្តិ តាលាវត្ថុកតា. យថា ហិ តាលរុក្ខំ សមូលំ ឧទ្ធរិត្វា តស្ស វត្ថុមត្តេ តស្មិំ បទេសេ កតេ ន បុន តស្ស តាលស្ស ឧប្បត្តិ បញ្ញាយតិ; ឯវំ អរិយមគ្គសត្ថេន សមូលេ រូបាទិរសេ ឧទ្ធរិត្វា តេសំ បុព្ពេ ឧប្បន្នបុព្ពភាវេន វត្ថុមត្តេ ចិត្តសន្តានេ កតេ សព្ពេបិ តេ ‘‘តាលាវត្ថុកតា’’តិ វុច្ចន្តិ. អវិរូឡ្ហិធម្មត្តា វា មត្ថកច្ឆិន្នតាលោ វិយ កតាតិ តាលាវត្ថុកតា. យស្មា បន ឯវំ តាលាវត្ថុកតា អនភាវំកតា ហោន្តិ, យថា នេសំ បច្ឆាភាវោ ន ហោតិ, តថា កតា ហោន្តិ; តស្មា អាហ – ‘‘អនភាវំកតា’’តិ. អយញ្ហេត្ថ បទច្ឆេទោ – អនុអភាវំ កតា អនភាវំកតាតិ. ‘‘អនភាវំ គតា’’តិបិ បាឋោ, តស្ស អនុអភាវំ គតាតិ អត្ថោ. តត្ថ បទច្ឆេទោ អនុអភាវំ គតា អនភាវំ គតាតិ, យថា អនុអច្ឆរិយា អនច្ឆរិយាតិ. អាយតិំ អនុប្បាទធម្មាតិ អនាគតេ អនុប្បជ្ជនកសភាវា. យេ ហិ អភាវំ គតា, តេ បុន កថំ ឧប្បជ្ជិស្សន្តិ? តេនាហ – ‘‘អនភាវំ គតា អាយតិំ អនុប្បាទធម្មា’’តិ.

អយំ ខោ ព្រាហ្មណ បរិយាយោតិ ឥទំ ខោ, ព្រាហ្មណ, ការណំ យេន មំ សម្មា វទមានោ វទេយ្យ ‘‘អរសរូបោ សមណោ គោតមោ’’តិ. នោ ច ខោ យំ ត្វំ សន្ធាយ វទេសីតិ យញ្ច ខោ ត្វំ សន្ធាយ វទេសិ, សោ បរិយាយោ ន ហោតិ. កស្មា បន ភគវា ឯវមាហ? ននុ ឯវំ វុត្តេ យោ ព្រាហ្មណេន វុត្តោ សាមគ្គិរសោ តស្ស អត្តនិ វិជ្ជមានតា អនុញ្ញាតា ហោតីតិ. វុច្ចតេ, ន ហោតិ. យោ ហិ តំ សាមគ្គិរសំ កាតុំ ភព្ពោ ហុត្វា ន ករោតិ, សោ តទភាវេន អរសរូបោតិ វត្តព្ពោ ភវេយ្យ. ភគវា បន អភព្ពោវ ឯតំ កាតុំ, តេនស្ស ករណេ អភព្ពតំ បកាសេន្តោ អាហ – ‘‘នោ ច ខោ យំ ត្វំ សន្ធាយ វទេសី’’តិ. យំ បរិយាយំ សន្ធាយ ត្វំ មំ ‘‘អរសរូបោ’’តិ វទេសិ, សោ អម្ហេសុ នេវ វត្តព្ពោតិ.

៤. ឯវំ ព្រាហ្មណោ អត្តនា អធិប្បេតំ អរសរូបតំ អារោបេតុំ អសក្កោន្តោ អថាបរំ និព្ភោគោ ភវំ គោតមោតិអាទិមាហ. សព្ពបរិយាយេសុ ចេត្ថ វុត្តនយេនេវ យោជនក្កមំ វិទិត្វា សន្ធាយ ភាសិតមត្តំ ឯវំ វេទិតព្ពំ. ព្រាហ្មណោ តមេវ វយោវុឌ្ឍានំ អភិវាទនកម្មាទិំ លោកេ សាមគ្គិបរិភោគោតិ មញ្ញមានោ តទភាវេន ភគវន្តំ និព្ភោគោតិ អាហ. ភគវា បន យ្វាយំ រូបាទីសុ សត្តានំ ឆន្ទរាគបរិភោគោ តទភាវំ អត្តនិ សម្បស្សមានោ អបរម្បិ បរិយាយំ អនុជានាតិ.

៥. បុន ព្រាហ្មណោ យំ លោកេ វយោវុឌ្ឍានំ អភិវាទនាទិកុលសមុទាចារកម្មំ លោកិយា ករោន្តិ តស្ស អកិរិយំ សម្បស្សមានោ ភគវន្តំ អកិរិយវាទោតិ អាហ. ភគវា បន, យស្មា កាយទុច្ចរិតាទីនំ អកិរិយំ វទតិ តស្មា, តំ អកិរិយវាទំ អត្តនិ សម្បស្សមានោ អបរម្បិ បរិយាយំ អនុជានាតិ. តត្ថ ច កាយទុច្ចរិតន្តិ បាណាតិបាត-អទិន្នាទាន-មិច្ឆាចារចេតនា វេទិតព្ពា. វចីទុច្ចរិតន្តិ មុសាវាទ-បិសុណវាចា-ផរុសវាចា-សម្ផប្បលាបចេតនា វេទិតព្ពា. មនោទុច្ចរិតន្តិ អភិជ្ឈាព្យាបាទមិច្ឆាទិដ្ឋិយោ វេទិតព្ពា. ឋបេត្វា តេ ធម្មេ, អវសេសា អកុសលា ធម្មា ‘‘អនេកវិហិតា បាបកា អកុសលា ធម្មា’’តិ វេទិតព្ពា.

៦. បុន ព្រាហ្មណោ តមេវ អភិវាទនាទិកម្មំ ភគវតិ អបស្សន្តោ ឥមំ ‘‘អាគម្ម អយំ លោកតន្តិ លោកបវេណី ឧច្ឆិជ្ជតី’’តិ មញ្ញមានោ ភគវន្តំ ឧច្ឆេទវាទោតិ អាហ. ភគវា បន យស្មា អដ្ឋសុ លោភសហគតចិត្តេសុ បញ្ចកាមគុណិករាគស្ស ទ្វីសុ អកុសលចិត្តេសុ ឧប្បជ្ជមានកទោសស្ស ច អនាគាមិមគ្គេន ឧច្ឆេទំ វទតិ. សព្ពាកុសលសម្ភវស្ស បន និរវសេសស្ស មោហស្ស អរហត្តមគ្គេន ឧច្ឆេទំ វទតិ. ឋបេត្វា តេ តយោ, អវសេសានំ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ យថានុរូបំ ចតូហិ មគ្គេហិ ឧច្ឆេទំ វទតិ; តស្មា តំ ឧច្ឆេទវាទំ អត្តនិ សម្បស្សមានោ អបរម្បិ បរិយាយំ អនុជានាតិ.

៧. បុន ព្រាហ្មណោ ‘‘ជិគុច្ឆតិ មញ្ញេ សមណោ គោតមោ ឥទំ វយោវុឌ្ឍានំ អភិវាទនាទិកុលសមុទាចារកម្មំ, តេន តំ ន ករោតី’’តិ មញ្ញមានោ ភគវន្តំ ជេគុច្ឆីតិ អាហ. ភគវា បន យស្មា ជិគុច្ឆតិ កាយទុច្ចរិតាទីហិ; កិំ វុត្តំ ហោតិ? យញ្ច តិវិធំ កាយទុច្ចរិតំ, យញ្ច ចតុព្ពិធំ វចីទុច្ចរិតំ, យញ្ច តិវិធំ មនោទុច្ចរិតំ, យា ច ឋបេត្វា តានិ ទុច្ចរិតានិ អវសេសានំ លាមកដ្ឋេន បាបកានំ អកោសល្លសម្ភូតដ្ឋេន អកុសលានំ ធម្មានំ សមាបត្តិ សមាបជ្ជនា សមង្គិភាវោ, តំ សព្ពម្បិ គូថំ វិយ មណ្ឌនកជាតិយោ បុរិសោ ជិគុច្ឆតិ ហិរីយតិ, តស្មា តំ ជេគុច្ឆិតំ អត្តនិ សម្បស្សមានោ អបរម្បិ បរិយាយំ អនុជានាតិ. តត្ថ ‘‘កាយទុច្ចរិតេនា’’តិ ឧបយោគត្ថេ ករណវចនំ ទដ្ឋព្ពំ.

៨. បុន ព្រាហ្មណោ តមេវ អភិវាទនាទិកម្មំ ភគវតិ អបស្សន្តោ ‘‘អយំ ឥមំ លោកជេដ្ឋកកម្មំ វិនេតិ វិនាសេតិ, អថ វា យស្មា ឯតំ សាមីចិកម្មំ ន ករោតិ តស្មា អយំ វិនេតព្ពោ និគ្គណ្ហិតព្ពោ’’តិ មញ្ញមានោ ភគវន្តំ វេនយិកោតិ អាហ. តត្រាយំ បទត្ថោ – វិនយតីតិ វិនយោ, វិនាសេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. វិនយោ ឯវ វេនយិកោ, វិនយំ វា អរហតីតិ វេនយិកោ, និគ្គហំ អរហតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ភគវា បន, យស្មា រាគាទីនំ វិនយាយ វូបសមាយ ធម្មំ ទេសេតិ, តស្មា វេនយិកោ ហោតិ. អយមេវ ចេត្ថ បទត្ថោ – វិនយាយ ធម្មំ ទេសេតីតិ វេនយិកោ. វិចិត្រា ហិ តទ្ធិតវុត្តិ! ស្វាយំ តំ វេនយិកភាវំ អត្តនិ សម្បស្សមានោ អបរម្បិ បរិយាយំ អនុជានាតិ.

៩. បុន ព្រាហ្មណោ យស្មា អភិវាទនាទីនិ សាមីចិកម្មានិ ករោន្តា វយោវុឌ្ឍេ តោសេន្តិ ហាសេន្តិ, អករោន្តា បន តាបេន្តិ វិហេសេន្តិ ទោមនស្សំ នេសំ ឧប្បាទេន្តិ, ភគវា ច តានិ ន ករោតិ; តស្មា ‘‘អយំ វយោវុឌ្ឍេ តបតី’’តិ មញ្ញមានោ សប្បុរិសាចារវិរហិតត្តា វា ‘‘កបណបុរិសោ អយ’’ន្តិ មញ្ញមានោ ភគវន្តំ តបស្សីតិ អាហ. តត្រាយំ បទត្ថោ – តបតីតិ តបោ, រោសេតិ វិហេសេតីតិ វុត្តំ ហោតិ, សាមីចិកម្មាករណស្សេតំ នាមំ. តបោ អស្ស អត្ថីតិ តបស្សី. ទុតិយេ អត្ថវិកប្បេ ព្យញ្ជនានិ អវិចារេត្វា លោកេ កបណបុរិសោ ‘‘តបស្សី’’តិ វុច្ចតិ. ភគវា បន យេ អកុសលា ធម្មា លោកំ តបនតោ តបនីយាតិ វុច្ចន្តិ, តេសំ បហីនត្តា យស្មា តបស្សីតិ សង្ខ្យំ គតោ, តស្មា តំ តបស្សិតំ អត្តនិ សម្បស្សមានោ អបរម្បិ បរិយាយំ អនុជានាតិ. តត្រាយំ បទត្ថោ – តបន្តីតិ តបា, អកុសលធម្មានមេតំ អធិវចនំ. វុត្តម្បិ ហេតំ – ‘‘ឥធ តប្បតិ បេច្ច តប្បតី’’តិ. តថា តេ តបេ អស្សិ និរស្សិ បហាសិ វិទ្ធំសេសីតិ តបស្សី.

១០. បុន ព្រាហ្មណោ តំ អភិវាទនាទិកម្មំ ទេវលោកគព្ភសម្បត្តិយា ទេវលោកបដិសន្ធិបដិលាភាយ សំវត្តតីតិ មញ្ញមានោ ភគវតិ ចស្ស អភាវំ ទិស្វា ភគវន្តំ អបគព្ភោតិ អាហ. កោធវសេន វា ភគវតោ មាតុកុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិគ្គហណេ ទោសំ ទស្សេន្តោបិ ឯវមាហ. តត្រាយំ បទត្ថោ – គព្ភតោ អបគតោតិ អបគព្ភោ, អភព្ពោ ទេវលោកូបបត្តិំ បាបុណិតុន្តិ អធិប្បាយោ. ហីនោ វា គព្ភោ អស្សាតិ អបគព្ភោ, ទេវលោកគព្ភបរិពាហិរត្តា អាយតិំ ហីនគព្ភបដិលាភភាគីតិ, ហីនោ វាស្ស មាតុកុច្ឆិម្ហិ គព្ភវាសោ អហោសីតិ អធិប្បាយោ. ភគវតោ បន យស្មា អាយតិំ គព្ភសេយ្យា អបគតា, តស្មា សោ តំ អបគព្ភតំ អត្តនិ សម្បស្សមានោ អបរម្បិ បរិយាយំ អនុជានាតិ. តត្រ ច យស្ស ខោ ព្រាហ្មណ អាយតិំ គព្ភសេយ្យា បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិ បហីនាតិ ឯតេសំ បទានំ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ – ព្រាហ្មណ, យស្ស បុគ្គលស្ស អនាគតេ គព្ភសេយ្យា, បុនព្ភវេ ច អភិនិព្ពត្តិ អនុត្តរេន មគ្គេន វិហតការណត្តា បហីនាតិ. គព្ភសេយ្យគ្គហណេន ចេត្ថ ជលាពុជយោនិ គហិតា. បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តិគ្គហណេន ឥតរា តិស្សោបិ.

អបិច គព្ភស្ស សេយ្យា គព្ភសេយ្យា, បុនព្ភវោ ឯវ អភិនិព្ពត្តិ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. យថា ច វិញ្ញាណដ្ឋិតីតិ វុត្តេបិ ន វិញ្ញាណតោ អញ្ញា ឋិតិ អត្ថិ, ឯវមិធាបិ ន គព្ភតោ អញ្ញា សេយ្យាតិ វេទិតព្ពា. អភិនិព្ពត្តិ ច នាម យស្មា បុនព្ភវភូតាបិ អបុនព្ភវភូតាបិ អត្ថិ, ឥធ ច បុនព្ភវភូតា អធិប្បេតា. តស្មា វុត្តំ – ‘‘បុនព្ភវោ ឯវ អភិនិព្ពត្តិ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តី’’តិ.

១១. ឯវំ អាគតកាលតោ បដ្ឋាយ អរសរូបតាទីហិ អដ្ឋហិ អក្កោសវត្ថូហិ អក្កោសន្តម្បិ ព្រាហ្មណំ ភគវា ធម្មិស្សរោ ធម្មរាជា ធម្មស្សាមី តថាគតោ អនុកម្បាយ សីតលេនេវ ចក្ខុនា ឱលោកេន្តោ យំ ធម្មធាតុំ បដិវិជ្ឈិត្វា ទេសនាវិលាសប្បត្តោ ហោតិ, តស្សា ធម្មធាតុយា សុប្បដិវិទ្ធត្តា វិគតវលាហកេ អន្តលិក្ខេ សមព្ភុគ្គតោ បុណ្ណចន្ទោ វិយ សរទកាលេ សូរិយោ វិយ ច ព្រាហ្មណស្ស ហទយន្ធការំ វិធមន្តោ តានិយេវ អក្កោសវត្ថូនិ តេន តេន បរិយាយេន អញ្ញថា ទស្សេត្វា, បុនបិ អត្តនោ ករុណាវិប្ផារំ អដ្ឋហិ លោកធម្មេហិ អកម្បិយភាវេន បដិលទ្ធំ, តាទិគុណលក្ខណំ បថវីសមចិត្តតំ អកុប្បធម្មតញ្ច បកាសេន្តោ ‘‘អយំ ព្រាហ្មណោ កេវលំ បលិតសិរខណ្ឌទន្តវលិត្តចតាទីហិ អត្តនោ វុឌ្ឍភាវំ សញ្ជានាតិ, នោ ច ខោ ជានាតិ អត្តានំ ជាតិយា អនុគតំ ជរាយ អនុសដំ ព្យាធិនា អភិភូតំ មរណេន អព្ភាហតំ វដ្ដខាណុភូតំ អជ្ជ មរិត្វា បុន ស្វេវ ឧត្តានសយនទារកភាវគមនីយំ. មហន្តេន ខោ បន ឧស្សាហេន មម សន្តិកំ អាគតោ, តទស្ស អាគមនំ សាត្ថកំ ហោតូ’’តិ ចិន្តេត្វា ឥមស្មិំ លោកេ អត្តនោ អប្បដិសមំ បុរេជាតភាវំ ទស្សេន្តោ សេយ្យថាបិ ព្រាហ្មណាតិអាទិនា នយេន ព្រាហ្មណស្ស ធម្មទេសនំ វឌ្ឍេសិ.

តត្ថ សេយ្យថាតិ ឱបម្មត្ថេ និបាតោ; បីតិ សម្ភាវនត្ថេ; ឧភយេនាបិ យថា នាម ព្រាហ្មណាតិ ទស្សេតិ. កុក្កុដិយា អណ្ឌានិ អដ្ឋ វា ទស វា ទ្វាទស វាតិ ឯត្ថ បន កិញ្ចាបិ កុក្កុដិយា វុត្តប្បការតោ ឩនាធិកានិបិ អណ្ឌានិ ហោន្តិ, អថ ខោ វចនសិលិដ្ឋតាយ ឯវំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯវញ្ហិ លោកេ សិលិដ្ឋវចនំ ហោតិ. តានស្សូតិ តានិ អស្សុ, ភវេយ្យុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. កុក្កុដិយា សម្មា អធិសយិតានីតិ តាយ ជនេត្តិយា កុក្កុដិយា បក្ខេ បសារេត្វា តេសំ ឧបរិ សយន្តិយា សម្មា អធិសយិតានិ. សម្មា បរិសេទិតានីតិ កាលេន កាលំ ឧតុំ គណ្ហាបេន្តិយា សុដ្ឋុ សមន្តតោ សេទិតានិ, ឧស្មីកតានីតិ វុត្តំ ហោតិ. សម្មា បរិភាវិតានីតិ កាលេន កាលំ សុដ្ឋុ សមន្តតោ ភាវិតានិ, កុក្កុដគន្ធំ គាហាបិតានីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥទានិ យស្មា តាយ កុក្កុដិយា ឯវំ តីហិ បការេហិ តានិ អណ្ឌានិ បរិបាលិយមានានិ ន បូតីនិ ហោន្តិ. យោបិ នេសំ អល្លសិនេហោ សោ បរិយាទានំ គច្ឆតិ. កបាលំ តនុកំ ហោតិ, បាទនខសិខា ច មុខតុណ្ឌកញ្ច ខរំ ហោតិ, កុក្កុដបោតកា បរិបាកំ គច្ឆន្តិ, កបាលស្ស តនុកត្តា ពហិទ្ធា អាលោកោ អន្តោ បញ្ញាយតិ. អថ តេ កុក្កុដបោតកា ‘‘ចិរំ វត មយំ សង្កុដិតហត្ថបាទា សម្ពាធេ សយិម្ហ, អយញ្ច ពហិ អាលោកោ ទិស្សតិ, ឯត្ថ ទានិ នោ សុខវិហារោ ភវិស្សតី’’តិ និក្ខមិតុកាមា ហុត្វា កបាលំ បាទេន បហរន្តិ, គីវំ បសារេន្តិ. តតោ តំ កបាលំ ទ្វេធា ភិជ្ជតិ, កុក្កុដបោតកា បក្ខេ វិធុនន្តា តង្ខណានុរូបំ វិរវន្តា និក្ខមន្តិ. ឯវំ និក្ខមន្តានញ្ច នេសំ យោ បឋមតរំ និក្ខមតិ សោ ‘ជេដ្ឋោ’តិ វុច្ចតិ. តស្មា ភគវា តាយ ឧបមាយ អត្តនោ ជេដ្ឋកភាវំ សាធេតុកាមោ ព្រាហ្មណំ បុច្ឆិ – ‘‘យោ នុ ខោ តេសំ កុក្កុដច្ឆាបកានំ…បេ… កិន្តិ ស្វស្ស វចនីយោ’’តិ. តត្ថ កុក្កុដច្ឆាបកានន្តិ កុក្កុដបោតកានំ. កិន្តិ ស្វស្ស វចនីយោតិ សោ កិន្តិ វចនីយោ អស្ស, កិន្តិ វត្តព្ពោ ភវេយ្យ ជេដ្ឋោ វា កនិដ្ឋោ វាតិ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

តតោ ព្រាហ្មណោ អាហ – ‘‘ជេដ្ឋោតិស្ស ភោ គោតម វចនីយោ’’តិ. ភោ, គោតម, សោ ជេដ្ឋោ ឥតិ អស្ស វចនីយោ. កស្មាតិ ចេ? សោ ហិ នេសំ ជេដ្ឋោ, តស្មា សោ នេសំ វុឌ្ឍតរោតិ អត្ថោ. អថស្ស ភគវា ឱបម្មំ សម្បដិបាទេន្តោ អាហ – ‘‘ឯវមេវ ខោ អហំ ព្រាហ្មណា’’តិអាទិ. យថា សោ កុក្កុដច្ឆាបកោ ជេដ្ឋោតិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ; ឯវំ អហម្បិ អវិជ្ជាគតាយ បជាយ. អវិជ្ជាគតាយាតិ អវិជ្ជា វុច្ចតិ អញ្ញាណំ, តត្ថ គតាយ. បជាយាតិ សត្តាធិវចនមេតំ. តស្មា ឯត្ថ អវិជ្ជណ្ឌកោសស្ស អន្តោ បវិដ្ឋេសុ សត្តេសូតិ ឯវំ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អណ្ឌភូតាយាតិ អណ្ឌេ ភូតាយ ជាតាយ សញ្ជាតាយ. យថា ហិ អណ្ឌេ និព្ពត្តា ឯកច្ចេ សត្តា អណ្ឌភូតាតិ វុច្ចន្តិ; ឯវមយំ សព្ពាបិ បជា អវិជ្ជណ្ឌកោសេ និព្ពត្តត្តា អណ្ឌភូតាតិ វុច្ចតិ. បរិយោនទ្ធាយាតិ តេន អវិជ្ជណ្ឌកោសេន សមន្តតោ ឱនទ្ធាយ ពទ្ធាយ វេឋិតាយ. អវិជ្ជណ្ឌកោសំ បទាលេត្វាតិ តំ អវិជ្ជាមយំ អណ្ឌកោសំ ភិន្ទិត្វា. ឯកោវ លោកេតិ សកលេបិ លោកសន្និវាសេ អហមេវ ឯកោ អទុតិយោ. អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ អនុត្តរន្តិ ឧត្តរវិរហិតំ សព្ពសេដ្ឋំ. សម្មាសម្ពោធិន្តិ សម្មា សាមញ្ច ពោធិំ; អថ វា បសត្ថំ សុន្ទរញ្ច ពោធិំ; ពោធីតិ រុក្ខោបិ មគ្គោបិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណម្បិ និព្ពានម្បិ វុច្ចតិ. ‘‘ពោធិរុក្ខមូលេ បឋមាភិសម្ពុទ្ធោ’’តិ (មហាវ. ១; ឧទា. ១) ច ‘‘អន្តរា ច គយំ អន្តរា ច ពោធិ’’ន្តិ (មហាវ. ១១; ម. និ. ១.២៨៥) ច អាគតដ្ឋានេសុ ហិ រុក្ខោ ពោធីតិ វុច្ចតិ. ‘‘ពោធិ វុច្ចតិ ចតូសុ មគ្គេសុ ញាណ’’ន្តិ (ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១២១) អាគតដ្ឋានេ មគ្គោ. ‘‘បប្បោតិ ពោធិំ វរភូរិមេធសោ’’តិ (ទី. និ. ៣.២១៧) អាគតដ្ឋានេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ. ‘‘បត្វាន ពោធិំ អមតំ អសង្ខត’’ន្តិ អាគតដ្ឋានេ និព្ពានំ. ឥធ បន ភគវតោ អរហត្តមគ្គញាណំ អធិប្បេតំ. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណន្តិបិ វទន្តិ. អញ្ញេសំ អរហត្តមគ្គោ អនុត្តរា ពោធិ ហោតិ, ន ហោតីតិ? ន ហោតិ. កស្មា? អសព្ពគុណទាយកត្តា. តេសញ្ហិ កស្សចិ អរហត្តមគ្គោ អរហត្តផលមេវ ទេតិ, កស្សចិ តិស្សោ វិជ្ជា, កស្សចិ ឆ អភិញ្ញា, កស្សចិ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា, កស្សចិ សាវកបារមិញាណំ. បច្ចេកពុទ្ធានម្បិ បច្ចេកពោធិញាណមេវ ទេតិ. ពុទ្ធានំ បន សព្ពគុណសម្បត្តិំ ទេតិ, អភិសេកោ វិយ រញ្ញោ សព្ពលោកិស្សរិយភាវំ. តស្មា អញ្ញស្ស កស្សចិបិ អនុត្តរា ពោធិ ន ហោតីតិ. អភិសម្ពុទ្ធោតិ អព្ភញ្ញាសិំ បដិវិជ្ឈិំ; បត្តោម្ហិ អធិគតោម្ហីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥទានិ យទេតំ ភគវតា ‘‘ឯវមេវ ខោ អហំ ព្រាហ្មណា’’តិ អាទិនា នយេន វុត្តំ ឱបម្មសម្បដិបាទនំ, តំ ឯវមត្ថេន សទ្ធិំ សំសន្ទិត្វា វេទិតព្ពំ. យថា ហិ តស្សា កុក្កុដិយា អត្តនោ អណ្ឌេសុ អធិសយនាទិតិវិធកិរិយាករណំ; ឯវំ ពោធិបល្លង្កេ និសិន្នស្ស ពោធិសត្តភូតស្ស ភគវតោ អត្តនោ ចិត្តសន្តានេ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តាតិ តិវិធានុបស្សនាករណំ. កុក្កុដិយា តិវិធកិរិយាសម្បាទនេន អណ្ឌានំ អបូតិភាវោ វិយ ពោធិសត្តភូតស្ស ភគវតោ តិវិធានុបស្សនាសម្បាទនេន វិបស្សនាញាណស្ស អបរិហានិ. កុក្កុដិយា តិវិធកិរិយាករណេន អណ្ឌានំ អល្លសិនេហបរិយាទានំ វិយ ពោធិសត្តភូតស្ស ភគវតោ តិវិធានុបស្សនាសម្បាទនេន ភវត្តយានុគតនិកន្តិសិនេហបរិយាទានំ. កុក្កុដិយា តិវិធកិរិយាករណេន អណ្ឌកបាលានំ តនុភាវោ វិយ ពោធិសត្តភូតស្ស ភគវតោ តិវិធានុបស្សនាសម្បាទនេន អវិជ្ជណ្ឌកោសស្ស តនុភាវោ. កុក្កុដិយា តិវិធកិរិយាករណេន កុក្កុដច្ឆាបកស្ស បាទនខសិខាតុណ្ឌកានំ ថទ្ធខរភាវោ វិយ ពោធិសត្តភូតស្ស ភគវតោ តិវិធានុបស្សនាសម្បាទនេន វិបស្សនាញាណស្ស តិក្ខខរវិប្បសន្នសូរភាវោ. កុក្កុដិយា តិវិធកិរិយាករណេន កុក្កុដច្ឆាបកស្ស បរិបាកកាលោ វិយ ពោធិសត្តភូតស្ស ភគវតោ តិវិធានុបស្សនាសម្បាទនេន វិបស្សនាញាណស្ស បរិបាកកាលោ វឌ្ឍិតកាលោ គព្ភគ្គហណកាលោ វេទិតព្ពោ.

តតោ កុក្កុដិយា តិវិធកិរិយាករណេន កុក្កុដច្ឆាបកស្ស បាទនខសិខាយ វា មុខតុណ្ឌកេន វា អណ្ឌកោសំ បទាលេត្វា បក្ខេ បប្ផោដេត្វា សោត្ថិនា អភិនិព្ភិទាកាលោ វិយ ពោធិសត្តភូតស្ស ភគវតោ តិវិធានុបស្សនាសម្បាទនេន វិបស្សនាញាណំ គព្ភំ គណ្ហាបេត្វា អនុបុព្ពាធិគតេន អរហត្តមគ្គេន អវិជ្ជណ្ឌកោសំ បទាលេត្វា អភិញ្ញាបក្ខេ បប្ផោដេត្វា សោត្ថិនា សកលពុទ្ធគុណសច្ឆិកតកាលោ វេទិតព្ពោតិ.

ស្វាហំ ព្រាហ្មណ ជេដ្ឋោ សេដ្ឋោ លោកស្សាតិ សោ អហំ ព្រាហ្មណ យថា តេសំ កុក្កុដបោតកានំ បឋមតរំ អណ្ឌកោសំ បទាលេត្វា អភិនិព្ភិទោ កុក្កុដបោតកោ ជេដ្ឋោ ហោតិ; ឯវំ អវិជ្ជាគតាយ បជាយ តំ អវិជ្ជណ្ឌកោសំ បទាលេត្វា បឋមតរំ អរិយាយ ជាតិយា ជាតត្តា ជេដ្ឋោ វុឌ្ឍតរោតិ សង្ខ្យំ គតោ. សព្ពគុណេហិ បន អប្បដិសមត្តា សេដ្ឋោតិ.

ឯវំ ភគវា អត្តនោ អនុត្តរំ ជេដ្ឋសេដ្ឋភាវំ ព្រាហ្មណស្ស បកាសេត្វា ឥទានិ យាយ បដិបទាយ តំ អធិគតោ តំ បដិបទំ បុព្ពភាគតោ បភុតិ ទស្សេតុំ ‘‘អារទ្ធំ ខោ បន មេ ព្រាហ្មណា’’តិអាទិមាហ. ឥមំ វា ភគវតោ អនុត្តរំ ជេដ្ឋសេដ្ឋភាវំ សុត្វា ព្រាហ្មណស្ស ចិត្តមេវមុប្បន្នំ – ‘‘កាយ នុ ខោ បដិបទាយ ឥមំ បត្តោ’’តិ. តស្ស ចិត្តមញ្ញាយ ‘‘ឥមាយាហំ បដិបទាយ ឥមំ អនុត្តរំ ជេដ្ឋសេដ្ឋភាវំ បត្តោ’’តិ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ. តត្ថ អារទ្ធំ ខោ បន មេ ព្រាហ្មណ វីរិយំ អហោសីតិ ព្រាហ្មណ, ន មយា អយំ អនុត្តរោ ជេដ្ឋសេដ្ឋភាវោ កុសីតេន មុដ្ឋស្សតិនា សារទ្ធកាយេន វិក្ខិត្តចិត្តេន អធិគតោ, អបិច ខោ តទធិគមាយ អារទ្ធំ ខោ បន មេ វីរិយំ អហោសិ, ពោធិមណ្ឌេ និសិន្នេន មយា ចតុរង្គសមន្នាគតំ វីរិយំ អារទ្ធំ អហោសិ, បគ្គហិតំ អសិថិលប្បវត្តិតន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អារទ្ធត្តាយេវ ច មេ តំ អសល្លីនំ អហោសិ. ន កេវលញ្ច វីរិយមេវ, សតិបិ មេ អារម្មណាភិមុខីភាវេន ឧបដ្ឋិតា អហោសិ. ឧបដ្ឋិតត្តាយេវ ច អសម្មុដ្ឋា. បស្សទ្ធោ កាយោ អសារទ្ធោតិ កាយចិត្តបស្សទ្ធិវសេន កាយោបិ មេ បស្សទ្ធោ អហោសិ. តត្ថ យស្មា នាមកាយេ បស្សទ្ធេ រូបកាយោបិ បស្សទ្ធោយេវ ហោតិ, តស្មា នាមកាយោ រូបកាយោតិ អវិសេសេត្វាវ បស្សទ្ធោ កាយោតិ វុត្តំ. អសារទ្ធោតិ សោ ច ខោ បស្សទ្ធត្តាយេវ អសារទ្ធោ, វិគតទរថោតិ វុត្តំ ហោតិ. សមាហិតំ ចិត្តំ ឯកគ្គន្តិ ចិត្តម្បិ មេ សម្មា អាហិតំ សុដ្ឋុ ឋបិតំ អប្បិតំ វិយ អហោសិ; សមាហិតត្តា ឯវ ច ឯកគ្គំ អចលំ និប្ផន្ទនន្តិ. ឯត្តាវតា ឈានស្ស បុព្ពភាគបដិបទា កថិតា ហោតិ.

បឋមជ្ឈានកថា

ឥទានិ ឥមាយ បដិបទាយ អធិគតំ បឋមជ្ឈានំ អាទិំ កត្វា វិជ្ជត្តយបរិយោសានំ វិសេសំ ទស្សេន្តោ ‘‘សោ ខោ អហ’’ន្តិ អាទិមាហ. តត្ថ វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហីតិអាទីនំ កិញ្ចាបិ ‘‘តត្ថ កតមេ កាមា? ឆន្ទោ កាមោ, រាគោ កាមោ, ឆន្ទរាគោ កាមោ; សង្កប្បោ កាមោ, រាគោ កាមោ, សង្កប្បរាគោ កាមោ – ឥមេ វុច្ចន្តិ កាមា. តត្ថ កតមេ អកុសលា ធម្មា? កាមច្ឆន្ទោ…បេ… វិចិកិច្ឆា – ឥមេ វុច្ចន្តិ អកុសលា ធម្មា. ឥតិ ឥមេហិ ច កាមេហិ ឥមេហិ ច អកុសលេហិ ធម្មេហិ វិវិត្តោ ហោតិ បវិវិត្តោ, តេន វុច្ចតិ – ‘វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហី’’’តិអាទិនា (វិភ. ៥៦៤) នយេន វិភង្គេយេវ អត្ថោ វុត្តោ. តថាបិ អដ្ឋកថានយំ វិនា ន សុដ្ឋុ បាកដោតិ អដ្ឋកថានយេនេវ នំ បកាសយិស្សាម.

សេយ្យថិទំ – វិវិច្ចេវ កាមេហីតិ កាមេហិ វិវិច្ចិត្វា វិនា ហុត្វា អបសក្កេត្វា. យោ បនាយមេត្ថ ឯវការោ, សោ និយមត្ថោតិ វេទិតព្ពោ. យស្មា ច និយមត្ថោ, តស្មា តស្មិំ បឋមជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរណសមយេ អវិជ្ជមានានម្បិ កាមានំ តស្ស បឋមជ្ឈានស្ស បដិបក្ខភាវំ កាមបរិច្ចាគេនេវ ចស្ស អធិគមំ ទីបេតិ. កថំ? ‘‘វិវិច្ចេវ កាមេហី’’តិ ឯវញ្ហិ និយមេ ករិយមានេ ឥទំ បញ្ញាយតិ. នូនិមស្ស ឈានស្ស កាមា បដិបក្ខភូតា, យេសុ សតិ ឥទំ ន បវត្តតិ, អន្ធការេ សតិ បទីបោ វិយ, តេសំ បរិច្ចាគេនេវ ចស្ស អធិគមោ ហោតិ, ឱរិមតីរបរិច្ចាគេន បារិមតីរស្សេវ, តស្មា និយមំ ករោតីតិ.

តត្ថ សិយា – ‘‘កស្មា បនេស បុព្ពបទេយេវ វុត្តោ ន ឧត្តរបទេ, កិំ អកុសលេហិ ធម្មេហិ អវិវិច្ចាបិ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរេយ្យា’’តិ? ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ. តន្និស្សរណតោ ហិ បុព្ពបទេឯវ ឯស វុត្តោ. កាមធាតុសមតិក្កមនតោ ហិ កាមរាគបដិបក្ខតោ ច ឥទំ ឈានំ កាមានមេវ និស្សរណំ. យថាហ – ‘‘កាមានមេតំ និស្សរណំ, យទិទំ នេក្ខម្ម’’ន្តិ (ឥតិវុ. ៧២). ឧត្តរបទេបិ បន យថា ‘‘ឥធេវ, ភិក្ខវេ, បឋមោ សមណោ, ឥធ ទុតិយោ សមណោ’’តិ (ម. និ. ១.១៣៩) ឯត្ថ ឯវការោ អានេត្វា វុច្ចតិ, ឯវំ វត្តព្ពោ. ន ហិ សក្កា ឥតោ អញ្ញេហិបិ នីវរណសង្ខាតេហិ អកុសលេហិ ធម្មេហិ អវិវិច្ច ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរិតុំ. តស្មា ‘‘វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ចេវ អកុសលេហិ ធម្មេហី’’តិ ឯវំ បទទ្វយេបិ ឯស ទដ្ឋព្ពោ. បទទ្វយេបិ ច កិញ្ចាបិ ‘‘វិវិច្ចា’’តិ ឥមិនា សាធារណវចនេន តទង្គវិវេកាទយោ កាយវិវេកាទយោ ច សព្ពេបិ វិវេកា សង្គហំ គច្ឆន្តិ. តថាបិ កាយវិវេកោ, ចិត្តវិវេកោ, វិក្ខម្ភនវិវេកោតិ តយោ ឯវ ឥធ ទដ្ឋព្ពា. ‘‘កាមេហី’’តិ ឥមិនា បន បទេន យេ ច និទ្ទេសេ ‘‘កតមេ វត្ថុកាមា មនាបិយា រូបា’’តិអាទិនា (មហានិ. ១; វិភ. ៩៦៤) នយេន វត្ថុកាមា វុត្តា, យេ ច តត្ថេវ វិភង្គេ ច ‘‘ឆន្ទោ កាមោ’’តិអាទិនា (មហានិ. ១) នយេន កិលេសកាមា វុត្តា, តេ សព្ពេបិ សង្គហិតា ឥច្ចេវ ទដ្ឋព្ពា. ឯវញ្ហិ សតិ ‘‘វិវិច្ចេវ កាមេហី’’តិ វត្ថុកាមេហិបិ វិវិច្ចេវាតិ អត្ថោ យុជ្ជតិ. តេន កាយវិវេកោ វុត្តោ ហោតិ.

វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហីតិ កិលេសកាមេហិ សព្ពាកុសលេហិ ធម្មេហិ វា វិវិច្ចាតិ អត្ថោ យុជ្ជតិ. តេន ចិត្តវិវេកោ វុត្តោ ហោតិ. បុរិមេន ចេត្ថ វត្ថុកាមេហិ វិវេកវចនតោយេវ កាមសុខបរិច្ចាគោ, ទុតិយេន កិលេសកាមេហិ វិវេកវចនតោ នេក្ខម្មសុខបរិគ្គហោ វិភាវិតោ ហោតិ. ឯវំ វត្ថុកាមកិលេសកាមវិវេកវចនតោយេវ ច ឯតេសំ បឋមេន សំកិលេសវត្ថុប្បហានំ, ទុតិយេន សំកិលេសប្បហានំ; បឋមេន លោលភាវស្ស ហេតុបរិច្ចាគោ, ទុតិយេន ពាលភាវស្ស; បឋមេន ច បយោគសុទ្ធិ, ទុតិយេន អាសយបោសនំ វិភាវិតំ ហោតីតិ វិញ្ញាតព្ពំ. ឯស តាវ នយោ ‘‘កាមេហី’’តិ ឯត្ថ វុត្តកាមេសុ វត្ថុកាមបក្ខេ.

កិលេសកាមបក្ខេ បន ឆន្ទោតិ ច រាគោតិ ច ឯវមាទីហិ អនេកភេទោ កាមច្ឆន្ទោយេវ កាមោតិ អធិប្បេតោ. សោ ច អកុសលបរិយាបន្នោបិ សមានោ, ‘‘តត្ថ កតមោ កាមឆន្ទោ កាមោ’’តិអាទិនា នយេន វិភង្គេ ឈានបដិបក្ខតោ វិសុំ វុត្តោ. កិលេសកាមត្តា វា បុរិមបទេ វុត្តោ, អកុសលបរិយាបន្នត្តា ទុតិយបទេ. អនេកភេទតោ ចស្ស កាមតោតិ អវត្វា កាមេហីតិ វុត្តំ. អញ្ញេសម្បិ ច ធម្មានំ អកុសលភាវេ វិជ្ជមានេ ‘‘តត្ថ កតមេ អកុសលា ធម្មា កាមច្ឆន្ទោ’’តិអាទិនា នយេន វិភង្គេ (វិភ. ៥៦៤) ឧបរិឈានង្គបច្ចនីកបដិបក្ខភាវទស្សនតោ នីវរណានេវ វុត្តានិ. នីវរណានិ ហិ ឈានង្គបច្ចនីកានិ, តេសំ ឈានង្គានេវ បដិបក្ខានិ, វិទ្ធំសកានីតិ វុត្តំ ហោតិ. តថា ហិ ‘‘សមាធិ កាមច្ឆន្ទស្ស បដិបក្ខោ, បីតិ ព្យាបាទស្ស, វិតក្កោ ថិនមិទ្ធស្ស, សុខំ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្ស, វិចារោ វិចិកិច្ឆាយា’’តិ បេដកេ វុត្តំ.

ឯវមេត្ថ ‘‘វិវិច្ចេវ កាមេហី’’តិ ឥមិនា កាមច្ឆន្ទស្ស វិក្ខម្ភនវិវេកោ វុត្តោ ហោតិ. ‘‘វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហី’’តិ ឥមិនា បញ្ចន្នម្បិ នីវរណានំ. អគ្គហិតគ្គហណេន បន បឋមេន កាមច្ឆន្ទស្ស, ទុតិយេន សេសនីវរណានំ. តថា បឋមេន តីសុ អកុសលមូលេសុ បញ្ចកាមគុណភេទវិសយស្ស លោភស្ស, ទុតិយេន អាឃាតវត្ថុភេទាទិវិសយានំ ទោសមោហានំ. ឱឃាទីសុ វា ធម្មេសុ បឋមេន កាមោឃ-កាមយោគ-កាមាសវ-កាមុបាទាន-អភិជ្ឈាកាយគន្ថ-កាមរាគ-សំយោជនានំ, ទុតិយេន អវសេសឱឃ-យោគាសវ-ឧបាទាន-គន្ថ-សំយោជនានំ. បឋមេន ច តណ្ហាយ តំសម្បយុត្តកានញ្ច, ទុតិយេន អវិជ្ជាយ តំសម្បយុត្តកានញ្ច. អបិច បឋមេន លោភសម្បយុត្តអដ្ឋចិត្តុប្បាទានំ, ទុតិយេន សេសានំ ចតុន្នំ អកុសលចិត្តុប្បាទានំ វិក្ខម្ភនវិវេកោ វុត្តោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. អយំ តាវ ‘‘វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហី’’តិ ឯត្ថ អត្ថប្បកាសនា.

ឯត្តាវតា ច បឋមស្ស ឈានស្ស បហានង្គំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សម្បយោគង្គំ ទស្សេន្តោ សវិតក្កំ សវិចារន្តិអាទិមាហ. តត្ថ វិតក្កនំ វិតក្កោ, ឩហនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ស្វាយំ អារម្មណេ ចិត្តស្ស អភិនិរោបនលក្ខណោ, អាហននបរិយាហននរសោ. តថា ហិ ‘‘តេន យោគាវចរោ អារម្មណំ វិតក្កាហតំ វិតក្កបរិយាហតំ ករោតី’’តិ វុច្ចតិ. អារម្មណេ ចិត្តស្ស អានយនបច្ចុបដ្ឋានោ. វិចរណំ វិចារោ, អនុសញ្ចរណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ស្វាយំ អារម្មណានុមជ្ជនលក្ខណោ, តត្ថ សហជាតានុយោជនរសោ, ចិត្តស្ស អនុប្បពន្ធនបច្ចុបដ្ឋានោ. សន្តេបិ ច នេសំ កត្ថចិ អវិប្បយោគេ ឱឡារិកដ្ឋេន ឃណ្ដាភិឃាតសទ្ទោ វិយ ចេតសោ បឋមាភិនិបាតោ វិតក្កោ, សុខុមដ្ឋេន អនុរវោ វិយ អនុប្បពន្ធោ វិចារោ. វិប្ផារវា ចេត្ថ វិតក្កោ បរិប្ផន្ទនភាវោ ចិត្តស្ស, អាកាសេ ឧប្បតិតុកាមស្ស បក្ខិនោ បក្ខវិក្ខេបោ វិយ បទុមាភិមុខបាតោ វិយ ច គន្ធានុពន្ធចេតសោ ភមរស្ស. សន្តវុត្តិ វិចារោ នាតិបរិប្ផន្ទនភាវោ ចិត្តស្ស, អាកាសេ ឧប្បតិតស្ស បក្ខិនោ បក្ខប្បសារណំ វិយ បរិព្ភមនំ វិយ ច បទុមាភិមុខបតិតស្ស ភមរស្ស បទុមស្ស ឧបរិភាគេ. សោ បន នេសំ វិសេសោ បឋម-ទុតិយជ្ឈានេសុ បាកដោ ហោតិ. ឥតិ ឥមិនា ច វិតក្កេន ឥមិនា ច វិចារេន សហ វត្តតិ រុក្ខោ វិយ បុប្ផេន ច ផលេន ចាតិ ឥទំ ឈានំ ‘‘សវិតក្កំ សវិចារ’’ន្តិ វុច្ចតិ. វិភង្គេ បន ‘‘ឥមិនា ច វិតក្កេន ឥមិនា ច វិចារេន ឧបេតោ ហោតិ សមុបេតោ’’តិអាទិនា (វិភ. ៥៦៥) នយេន បុគ្គលាធិដ្ឋានា ទេសនា កតា. អត្ថោ បន តត្រាបិ ឯវមេវ ទដ្ឋព្ពោ.

វិវេកជន្តិ ឯត្ថ វិវិត្តិ វិវេកោ, នីវរណវិគមោតិ អត្ថោ. វិវិត្តោតិ វា វិវេកោ, នីវរណវិវិត្តោ ឈានសម្បយុត្តធម្មរាសីតិ អត្ថោ. តស្មា វិវេកា, តស្មិំ វា វិវេកេ ជាតន្តិ វិវេកជំ. បីតិសុខន្តិ ឯត្ថ បិនយតីតិ បីតិ, សា សម្បិយាយនលក្ខណា កាយចិត្តបីននរសា, ផរណរសា វា, ឱទគ្យបច្ចុបដ្ឋានា. សុខនំ សុខំ, សុដ្ឋុ វា ខាទតិ ខនតិ ច កាយចិត្តាពាធន្តិ សុខំ, តំ សាតលក្ខណំ, សម្បយុត្តកានំ ឧបព្រូហនរសំ, អនុគ្គហបច្ចុបដ្ឋានំ. សតិបិ ច នេសំ កត្ថចិ អវិប្បយោគេ ឥដ្ឋារម្មណបដិលាភតុដ្ឋិ បីតិ, បដិលទ្ធរសានុភវនំ សុខំ. យត្ថ បីតិ តត្ថ សុខំ, យត្ថ សុខំ តត្ថ ន និយមតោ បីតិ. សង្ខារក្ខន្ធសង្គហិតា បីតិ, វេទនាក្ខន្ធសង្គហិតំ សុខំ. កន្តារខិន្នស្ស វនន្តោទកទស្សនសវនេសុ វិយ បីតិ, វនច្ឆាយប្បវេសនឧទកបរិភោគេសុ វិយ សុខំ. តស្មិំ តស្មិំ សមយេ បាកដភាវតោ ចេតំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អយញ្ច បីតិ, ឥទញ្ច សុខំ, អស្ស ឈានស្ស, អស្មិំ វា ឈានេ អត្ថីតិ ឥទំ ឈានំ ‘‘បីតិសុខ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

អថ វា បីតិ ច សុខញ្ច បីតិសុខំ, ធម្មវិនយាទយោ វិយ. វិវេកជំ បីតិសុខមស្ស ឈានស្ស, អស្មិំ វា ឈានេ អត្ថីតិ ឯវម្បិ វិវេកជំបីតិសុខំ. យថេវ ហិ ឈានំ, ឯវំ បីតិសុខំ បេត្ថ វិវេកជមេវ ហោតិ, តញ្ចស្ស អត្ថីតិ តស្មា ឯកបទេនេវ ‘‘វិវេកជំ បីតិសុខ’’ន្តិបិ វត្តុំ យុជ្ជតិ. វិភង្គេ បន ‘‘ឥទំ សុខំ ឥមាយ បីតិយា សហគត’’ន្តិអាទិនា (វិភ. ៥៦៧) នយេនេតំ វុត្តំ. អត្ថោ បន តត្រាបិ ឯវមេវ ទដ្ឋព្ពោ.

បឋមន្តិ គណនានុបុព្ពតា បឋមំ, ឥទំ បឋមំ សមាបជ្ជតីតិបិ បឋមំ. បច្ចនីកធម្មេ ឈាបេតីតិ ឈានំ, ឥមិនា យោគិនោ ឈាយន្តីតិបិ ឈានំ, បច្ចនីកធម្មេ ឌហន្តិ គោចរំ វា ចិន្តេន្តីតិ អត្ថោ. សយំ វា តំ ឈាយតិ ឧបនិជ្ឈាយតីតិ ឈានំ, តេនេវ ឧបនិជ្ឈាយនលក្ខណន្តិ វុច្ចតិ. តទេតំ អារម្មណូបនិជ្ឈានំ, លក្ខណូបនិជ្ឈានន្តិ ទុវិធំ ហោតិ. តត្ថ អារម្មណូបនិជ្ឈានន្តិ សហ ឧបចារេន អដ្ឋ សមាបត្តិយោ វុច្ចន្តិ. កស្មា? កសិណាទិអារម្មណូបនិជ្ឈាយនតោ. លក្ខណូបនិជ្ឈានន្តិ វិបស្សនាមគ្គផលានិ វុច្ចន្តិ. កស្មា? លក្ខណូបនិជ្ឈាយនតោ. ឯត្ថ ហិ វិបស្សនា អនិច្ចលក្ខណាទីនិ ឧបនិជ្ឈាយតិ, វិបស្សនាយ ឧបនិជ្ឈាយនកិច្ចំ បន មគ្គេន សិជ្ឈតីតិ មគ្គោ លក្ខណូបនិជ្ឈានន្តិ វុច្ចតិ. ផលំ បន និរោធស្ស តថលក្ខណំ ឧបនិជ្ឈាយតីតិ លក្ខណូបនិជ្ឈានន្តិ វុច្ចតិ. ឥមស្មិំ បនត្ថេ អារម្មណូបនិជ្ឈានមេវ ឈានន្តិ អធិប្បេតំ.

ឯត្ថាហ – ‘‘កតមំ បន តំ ឈានំ នាម, យំ សវិតក្កំ សវិចារំ…បេ… បីតិសុខន្តិ ឯវំ អបទេសំ អរហតី’’តិ? វុច្ចតេ – យថា សធនោ សបរិជនោតិអាទីសុ ឋបេត្វា ធនញ្ច បរិជនញ្ច អញ្ញោ អបទេសារហោ ហោតិ, ឯវំ ឋបេត្វា វិតក្កាទិធម្មេ អញ្ញំ អបទេសារហំ នត្ថិ. យថា បន សរថា សបត្តិ សេនាតិ វុត្តេ សេនង្គេសុយេវ សេនាសម្មុតិ, ឯវមិធ បញ្ចសុ អង្គេសុយេវ ឈានសម្មុតិ វេទិតព្ពា. កតមេសុ បញ្ចសុ? វិតក្កោ, វិចារោ, បីតិ, សុខំ, ចិត្តេកគ្គតាតិ ឯតេសុ. ឯតានេវ ហិស្ស ‘‘សវិតក្កំ សវិចារ’’ន្តិអាទិនា នយេន អង្គភាវេន វុត្តានិ. អវុត្តត្តា ឯកគ្គតា អង្គំ ន ហោតីតិ ចេ តញ្ច ន. កស្មា? វុត្តត្តា ឯវ. សាបិ ហិ វិភង្គេ ‘‘ឈានន្តិ វិតក្កោ វិចារោ បីតិ សុខំ ចិត្តស្សេកគ្គតា’’តិ ឯវំ វុត្តាយេវ. តស្មា យថា សវិតក្កំ សវិចារន្តិ, ឯវំ សចិត្តេកគ្គតន្តិ ឥធ អវុត្តេបិ ឥមិនា វិភង្គវចនេន ចិត្តេកគ្គតាបិ អង្គមេវាតិ វេទិតព្ពា. យេន ហិ អធិប្បាយេន ភគវតា ឧទ្ទេសោ កតោ, សោ ឯវ តេន វិភង្គេបិ បកាសិតោតិ.

ឧបសម្បជ្ជាតិ ឧបគន្ត្វា, បាបុណិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបសម្បាទយិត្វា វា, និប្ផាទេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. វិភង្គេ បន ‘‘ឧបសម្បជ្ជាតិ បឋមស្ស ឈានស្ស លាភោ បដិលាភោ បត្តិ សម្បត្តិ ផុសនា សម្ផុសនា សច្ឆិកិរិយា ឧបសម្បទា’’តិ វុត្តំ. តស្សាបិ ឯវមេវត្ថោ វេទិតព្ពោ. វិហាសិន្តិ ពោធិមណ្ឌេ និសជ្ជសង្ខាតេន ឥរិយាបថវិហារេន ឥតិវុត្តប្បការឈានសមង្គី ហុត្វា អត្តភាវស្ស ឥរិយំ វុត្តិំ បាលនំ យបនំ យាបនំ ចារំ វិហារំ អភិនិប្ផាទេសិន្តិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ វិភង្គេ – ‘‘វិហរតីតិ ឥរិយតិ វត្តតិ បាលេតិ យបេតិ យាបេតិ ចរតិ វិហរតិ, តេន វុច្ចតិ វិហរតី’’តិ (វិភ. ៥១២).

កិំ បន កត្វា ភគវា ឥមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហាសីតិ? កម្មដ្ឋានំ ភាវេត្វា. កតរំ? អានាបានស្សតិកម្មដ្ឋានំ. អញ្ញេន តទត្ថិកេន កិំ កាតព្ពន្តិ? អញ្ញេនបិ ឯតំ វា កម្មដ្ឋានំ បថវីកសិណាទីនំ វា អញ្ញតរំ ភាវេតព្ពំ. តេសំ ភាវនានយោ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៥៥) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. ឥធ បន វុច្ចមានេ អតិភារិយំ វិនយនិទានំ ហោតិ, តស្មា បាឡិយា អត្ថប្បកាសនមត្តមេវ ករោមាតិ.

បឋមជ្ឈានកថា និដ្ឋិតា.

ទុតិយជ្ឈានកថា

វិតក្កវិចារានំ វូបសមាតិ វិតក្កស្ស ច វិចារស្ស ចាតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ វូបសមា សមតិក្កមា; ទុតិយជ្ឈានក្ខណេ អបាតុភាវាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ កិញ្ចាបិ ទុតិយជ្ឈានេ សព្ពេបិ បឋមជ្ឈានធម្មា ន សន្តិ, អញ្ញេយេវ ហិ បឋមជ្ឈានេ ផស្សាទយោ, អញ្ញេ ឥធ; ឱឡារិកស្ស បន ឱឡារិកស្ស អង្គស្ស សមតិក្កមា បឋមជ្ឈានតោ បរេសំ ទុតិយជ្ឈានាទីនំ អធិគមោ ហោតីតិ ទីបនត្ថំ ‘‘វិតក្កវិចារានំ វូបសមា’’តិ ឯវំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អជ្ឈត្តន្តិ ឥធ និយកជ្ឈត្តមធិប្បេតំ. វិភង្គេ បន ‘‘អជ្ឈត្តំ បច្ចត្ត’’ន្តិ (វិភ. ៥៧៣) ឯត្តកមេវ វុត្តំ. យស្មា បន និយកជ្ឈត្តំ អធិប្បេតំ, តស្មា អត្តនិ ជាតំ អត្តនោ សន្តានេ និព្ពត្តន្តិ អយមេត្ថ អត្ថោ.

សម្បសាទនន្តិ សម្បសាទនំ វុច្ចតិ សទ្ធា. សម្បសាទនយោគតោ ឈានម្បិ សម្បសាទនំ, នីលវណ្ណយោគតោ នីលវត្ថំ វិយ. យស្មា វា តំ ឈានំ សម្បសាទនសមន្នាគតត្តា វិតក្កវិចារក្ខោភវូបសមនេន ចេតោ សម្បសាទយតិ, តស្មាបិ សម្បសាទនន្តិ វុត្តំ. ឥមស្មិញ្ច អត្ថវិកប្បេ សម្បសាទនំ ចេតសោតិ ឯវំ បទសម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. បុរិមស្មិំ បន អត្ថវិកប្បេ ចេតសោតិ ឯតំ ឯកោទិភាវេន សទ្ធិំ យោជេតព្ពំ. តត្រាយំ អត្ថយោជនា – ឯកោ ឧទេតីតិ ឯកោទិ, វិតក្កវិចារេហិ អនជ្ឈារូឡ្ហត្តា អគ្គោ សេដ្ឋោ ហុត្វា ឧទេតីតិ អត្ថោ. សេដ្ឋោបិ ហិ លោកេ ឯកោតិ វុច្ចតិ. វិតក្កវិចារវិរហតោ វា ឯកោ អសហាយោ ហុត្វាតិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ. អថ វា សម្បយុត្តធម្មេ ឧទាយតីតិ ឧទិ, ឧដ្ឋាបេតីតិ អត្ថោ. សេដ្ឋដ្ឋេន ឯកោ ច សោ ឧទិ ចាតិ ឯកោទិ, សមាធិស្សេតំ អធិវចនំ. ឥតិ ឥមំ ឯកោទិំ ភាវេតិ វឌ្ឍយតីតិ ឥទំ ទុតិយជ្ឈានំ ឯកោទិភាវំ. សោ បនាយំ ឯកោទិ យស្មា ចេតសោ, ន សត្តស្ស ន ជីវស្ស, តស្មា ឯតំ ចេតសោ ឯកោទិភាវន្តិ វុត្តំ.

ននុ ចាយំ សទ្ធា បឋមជ្ឈានេបិ អត្ថិ, អយញ្ច ឯកោទិនាមកោ សមាធិ; អថ កស្មា ឥទមេវ សម្បសាទនំ ‘‘ចេតសោ ឯកោទិភាវញ្ចា’’តិ វុត្តន្តិ? វុច្ចតេ – អទុញ្ហិ បឋមជ្ឈានំ វិតក្កវិចារក្ខោភេន វីចិតរង្គសមាកុលមិវ ជលំ ន សុប្បសន្នំ ហោតិ, តស្មា សតិយាបិ សទ្ធាយ សម្បសាទនន្តិ ន វុត្តំ. ន សុប្បសន្នត្តាយេវ ចេត្ថ សមាធិបិ ន សុដ្ឋុ បាកដោ, តស្មា ឯកោទិភាវន្តិបិ ន វុត្តំ. ឥមស្មិំ បន ឈានេ វិតក្កវិចារបលិពោធាភាវេន លទ្ធោកាសា ពលវតី សទ្ធា, ពលវសទ្ធាសហាយប្បដិលាភេនេវ ច សមាធិបិ បាកដោ; តស្មា ឥទមេវ ឯវំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. វិភង្គេ បន ‘‘សម្បសាទនន្តិ យា សទ្ធា សទ្ទហនា ឱកប្បនា អភិប្បសាទោ, ចេតសោ ឯកោទិភាវន្តិ យា ចិត្តស្ស ឋិតិ…បេ… សម្មាសមាធី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ. ឯវំ វុត្តេន បនេតេន សទ្ធិំ អយំ អត្ថវណ្ណនា យថា ន វិរុជ្ឈតិ អញ្ញទត្ថុ សំសន្ទតិ ចេវ សមេតិ ច ឯវំ វេទិតព្ពា.

អវិតក្កំ អវិចារន្តិ ភាវនាយ បហីនត្តា ឯតស្មិំ ឯតស្ស វា វិតក្កោ នត្ថីតិ អវិតក្កំ. ឥមិនាវ នយេន អវិចារំ. វិភង្គេបិ (វិភ. ៥៧៦) វុត្តំ ‘‘ឥតិ អយញ្ច វិតក្កោ អយញ្ច វិចារោ សន្តា ហោន្តិ សមិតា វូបសន្តា អត្ថង្គតា អព្ភត្ថង្គតា អប្បិតា ព្យប្បិតា សោសិតា វិសោសិតា ព្យន្តីកតា, តេន វុច្ចតិ អវិតក្កំ អវិចារ’’ន្តិ.

ឯត្ថាហ – ននុ ច ‘‘វិតក្កវិចារានំ វូបសមាតិ ឥមិនាបិ អយមត្ថោ សិទ្ធោ, អថ កស្មា បុន វុត្តំ អវិតក្កំ អវិចារ’’ន្តិ? វុច្ចតេ – ឯវមេតំ សិទ្ធោ វាយមត្ថោ, ន បនេតំ តទត្ថទីបកំ; ននុ អវោចុម្ហ – ‘‘ឱឡារិកស្ស បន ឱឡារិកស្ស អង្គស្ស សមតិក្កមា បឋមជ្ឈានតោ បរេសំ ទុតិយជ្ឈានាទីនំ អធិគមោ ហោតីតិ ទីបនត្ថំ វិតក្កវិចារានំ វូបសមាតិ ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ.

អបិច វិតក្កវិចារានំ វូបសមា ឥទំ សម្បសាទនំ, ន កិលេសកាលុសិយស្ស. វិតក្កវិចារានញ្ច វូបសមា ឯកោទិភាវំ ន ឧបចារជ្ឈានមិវ នីវរណប្បហានា, ន បឋមជ្ឈានមិវ ច អង្គបាតុភាវាតិ ឯវំ សម្បសាទនឯកោទិភាវានំ ហេតុបរិទីបកមិទំ វចនំ. តថា វិតក្កវិចារានំ វូបសមា ឥទំ អវិតក្កអវិចារំ, ន តតិយចតុត្ថជ្ឈានានិ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ វិយ ច អភាវាតិ ឯវំ អវិតក្កអវិចារភាវស្ស ហេតុបរិទីបកញ្ច, ន វិតក្កវិចារាភាវមត្តបរិទីបកំ. វិតក្កវិចារាភាវមត្តបរិទីបកមេវ បន ‘‘អវិតក្កំ អវិចារ’’ន្តិ ឥទំ វចនំ, តស្មា បុរិមំ វត្វាបិ បុន វត្តព្ពមេវាតិ.

សមាធិជន្តិ បឋមជ្ឈានសមាធិតោ សម្បយុត្តសមាធិតោ វា ជាតន្តិ អត្ថោ. តត្ថ កិញ្ចាបិ បឋមម្បិ សម្បយុត្តសមាធិតោ ជាតំ, អថ ខោ អយមេវ ‘‘សមាធី’’តិ វត្តព្ពតំ អរហតិ វិតក្កវិចារក្ខោភវិរហេន អតិវិយ អចលត្តា សុប្បសន្នត្តា ច. តស្មា ឥមស្ស វណ្ណភណនត្ថំ ឥទមេវ ‘‘សមាធិជ’’ន្តិ វុត្តំ. បីតិសុខន្តិ ឥទំ វុត្តនយមេវ.

ទុតិយន្តិ គណនានុបុព្ពតោ ទុតិយំ, ឥទំ ទុតិយំ សមាបជ្ជតីតិបិ ទុតិយំ. ឈានន្តិ ឯត្ថ បន យថា បឋមជ្ឈានំ វិតក្កាទីហិ បញ្ចង្គិកំ ហោតិ, ឯវមិទំ សម្បសាទាទីហិ ‘‘ចតុរង្គិក’’ន្តិ វេទិតព្ពំ. យថាហ – ‘‘ឈានន្តិ សម្បសាទោ, បីតិ, សុខំ, ចិត្តស្សេកគ្គតា’’តិ (វិភ. ៥៨០). បរិយាយោយេវ ចេសោ. សម្បសាទនំ បន ឋបេត្វា និប្បរិយាយេន តិវង្គិកមេវេតំ ហោតិ. យថាហ – ‘‘កតមំ តស្មិំ សមយេ តិវង្គិកំ ឈានំ ហោតិ? បីតិ, សុខំ, ចិត្តស្សេកគ្គតា’’តិ (ធ. ស. ១៦១). សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

ទុតិយជ្ឈានកថា និដ្ឋិតា.

តតិយជ្ឈានកថា

បីតិយា ច វិរាគាតិ ឯត្ថ វុត្តត្ថាយេវ បីតិ. វិរាគោតិ តស្សា ជិគុច្ឆនំ វា សមតិក្កមោ វា. ឧភិន្នមន្តរា ‘‘ច’’ សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, សោ ហិ វូបសមំ វា សម្បិណ្ឌេតិ វិតក្កវិចារវូបសមំ វា. តត្ថ យទា វូបសមមេវ សម្បិណ្ឌេតិ, តទា បីតិយា វិរាគា ច, កិញ្ច ភិយ្យោ វូបសមា ចាតិ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា. ឥមិស្សា ច យោជនាយំ វិរាគោ ជិគុច្ឆនត្ថោ ហោតិ. តស្មា បីតិយា ជិគុច្ឆនា ច វូបសមា ចាតិ អយមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. យទា បន វិតក្កវិចារវូបសមំ សម្បិណ្ឌេតិ, តទា បីតិយា ច វិរាគា, កិញ្ច ភិយ្យោ វិតក្កវិចារានញ្ច វូបសមាតិ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា. ឥមិស្សា ច យោជនាយំ វិរាគោ សមតិក្កមនត្ថោ ហោតិ. តស្មា បីតិយា ច សមតិក្កមា, វិតក្កវិចារានញ្ច វូបសមាតិ អយមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

កាមញ្ចេតេ វិតក្កវិចារា ទុតិយជ្ឈានេយេវ វូបសន្តា ឥមស្ស បន ឈានស្ស មគ្គបរិទីបនត្ថំ វណ្ណភណនត្ថញ្ចេតំ វុត្តំ. ‘‘វិតក្កវិចារានំ វូបសមា’’តិ ហិ វុត្តេ ឥទំ បញ្ញាយតិ – ‘‘នូន វិតក្កវិចារវូបសមោ មគ្គោ ឥមស្ស ឈានស្សា’’តិ. យថា ច តតិយេ អរិយមគ្គេ អប្បហីនានម្បិ សក្កាយទិដ្ឋាទីនំ ‘‘បញ្ចន្នំ ឱរម្ភាគិយានំ សំយោជនានំ បហានា’’តិ (ម. និ. ២.១៣២) ឯវំ បហានំ វុច្ចមានំ វណ្ណភណនំ ហោតិ តទធិគមាយ ឧស្សុកានំ ឧស្សាហជនកំ; ឯវមេវំ ឥធ អវូបសន្តានម្បិ វិតក្កវិចារានំ វូបសមោ វុច្ចមានោ វណ្ណភណនំ ហោតិ. តេនាយមត្ថោ វុត្តោ – ‘‘បីតិយា ច សមតិក្កមា, វិតក្កវិចារានញ្ច វូបសមា’’តិ.

ឧបេក្ខកោ ច វិហាសិន្តិ ឯត្ថ ឧបបត្តិតោ ឥក្ខតីតិ ឧបេក្ខា, សមំ បស្សតិ, អបក្ខបតិតាវ ហុត្វា បស្សតីតិ អត្ថោ. តាយ វិសទាយ វិបុលាយ ថាមគតាយ សមន្នាគតត្តា តតិយជ្ឈានសមង្គី ‘‘ឧបេក្ខកោ’’តិ វុច្ចតិ. ឧបេក្ខា បន ទសវិធា ហោតិ – ឆឡង្គុបេក្ខា, ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា, ពោជ្ឈង្គុបេក្ខា, វីរិយុបេក្ខា, សង្ខារុបេក្ខា, វេទនុបេក្ខា, វិបស្សនុបេក្ខា, តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា, ឈានុបេក្ខា, បារិសុទ្ធុបេក្ខាតិ. ឯវមយំ ទសវិធាបិ តត្ថ តត្ថ អាគតនយតោ ភូមិបុគ្គលចិត្តារម្មណតោ, ខន្ធសង្គហ-ឯកក្ខណកុសលត្តិកសង្ខេបវសេន ច អដ្ឋសាលិនិយា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. ឥធ បន វុច្ចមានា វិនយនិទានំ អតិភារិយំ ករោតីតិ ន វុត្តា. លក្ខណាទិតោ បន ឥធ អធិប្បេតុបេក្ខា មជ្ឈត្តលក្ខណា, អនាភោគរសា, អព្យាបារបច្ចុបដ្ឋានា, បីតិវិរាគបទដ្ឋានាតិ.

ឯត្ថាហ – ននុ ចាយំ អត្ថតោ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាវ ហោតិ, សា ច បឋមទុតិយជ្ឈានេសុបិ អត្ថិ, តស្មា តត្រាបិ ‘‘ឧបេក្ខកោ ច វិហាសិ’’ន្តិ ឯវមយំ វត្តព្ពា សិយា, សា កស្មា ន វុត្តាតិ? អបរិព្យត្តកិច្ចតោ. អបរិព្យត្តញ្ហិ តស្សា តត្ថ កិច្ចំ, វិតក្កាទីហិ អភិភូតត្តា. ឥធ បនាយំ វិតក្កវិចារបីតីហិ អនភិភូតត្តា ឧក្ខិត្តសិរា វិយ ហុត្វា បរិព្យត្តកិច្ចា ជាតា, តស្មា វុត្តាតិ.

និដ្ឋិតា ‘‘ឧបេក្ខកោ ច វិហាសិ’’ន្តិ ឯតស្ស សព្ពសោ អត្ថវណ្ណនា.

ឥទានិ សតោ ច សម្បជានោតិ ឯត្ថ សរតីតិ សតោ, សម្បជានាតីតិ សម្បជានោ. បុគ្គលេន សតិ ច សម្បជញ្ញញ្ច វុត្តំ. តត្ថ សរណលក្ខណា សតិ, អសម្មុស្សនរសា, អារក្ខបច្ចុបដ្ឋានា; អសម្មោហលក្ខណំ សម្បជញ្ញំ, តីរណរសំ, បវិចយបច្ចុបដ្ឋានំ. តត្ថ កិញ្ចាបិ ឥទំ សតិសម្បជញ្ញំ បុរិមជ្ឈានេសុបិ អត្ថិ, មុដ្ឋស្សតិស្ស ហិ អសម្បជានស្ស ឧបចារជ្ឈានមត្តម្បិ ន សម្បជ្ជតិ, បគេវ អប្បនា; ឱឡារិកត្តា បន តេសំ ឈានានំ ភូមិយំ វិយ បុរិសស្ស ចិត្តស្ស គតិ សុខា ហោតិ, អព្យត្តំ តត្ថ សតិសម្បជញ្ញកិច្ចំ. ឱឡារិកង្គប្បហានេន បន សុខុមត្តា ឥមស្ស ឈានស្ស បុរិសស្ស ខុរធារាយំ វិយ សតិសម្បជញ្ញកិច្ចបរិគ្គហិតាយេវ ចិត្តស្ស គតិ ឥច្ឆិតព្ពាតិ ឥធេវ វុត្តំ. កិញ្ច ភិយ្យោ? យថាបិ ធេនុបគោ វច្ឆោ ធេនុតោ អបនីតោ អរក្ខិយមានោ បុនទេវ ធេនុំ ឧបគច្ឆតិ; ឯវមិទំ តតិយជ្ឈានសុខំ បីតិតោ អបនីតម្បិ សតិសម្បជញ្ញារក្ខេន អរក្ខិយមានំ បុនទេវ បីតិំ ឧបគច្ឆេយ្យ បីតិសម្បយុត្តមេវ សិយា. សុខេ វាបិ សត្តា រជ្ជន្តិ, ឥទញ្ច អតិមធុរំ សុខំ, តតោ បរំ សុខាភាវា. សតិសម្បជញ្ញានុភាវេន បនេត្ថ សុខេ អសារជ្ជនា ហោតិ, នោ អញ្ញថាតិ ឥមម្បិ អត្ថវិសេសំ ទស្សេតុំ ឥទំ ឥធេវ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឥទានិ សុខញ្ច កាយេន បដិសំវេទេសិន្តិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ តតិយជ្ឈានសមង្គិនោ សុខប្បដិសំវេទនាភោគោ នត្ថិ, ឯវំ សន្តេបិ យស្មា តស្ស នាមកាយេន សម្បយុត្តំ សុខំ, យំ វា តំ នាមកាយសម្បយុត្តំ សុខំ, តំសមុដ្ឋានេនស្ស យស្មា អតិបណីតេន រូបេន រូបកាយោ ផុដោ, យស្ស ផុដត្តា ឈានា វុដ្ឋិតោបិ សុខំ បដិសំវេទេយ្យ, តស្មា ឯតមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘សុខញ្ច កាយេន បដិសំវេទេសិ’’ន្តិ អាហ.

ឥទានិ យំ តំ អរិយា អាចិក្ខន្តិ ឧបេក្ខកោ សតិមា សុខវិហារីតិ ឯត្ថ យំឈានហេតុ យំឈានការណា តំ តតិយជ្ឈានសមង្គីបុគ្គលំ ពុទ្ធាទយោ អរិយា អាចិក្ខន្តិ ទេសេន្តិ បញ្ញបេន្តិ បដ្ឋបេន្តិ វិវរន្តិ វិភជន្តិ ឧត្តានីករោន្តិ បកាសេន្តិ, បសំសន្តីតិ អធិប្បាយោ. កិន្តិ? ‘‘ឧបេក្ខកោ សតិមា សុខវិហារី’’តិ. តំ តតិយំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហាសិន្តិ ឯវមេត្ថ យោជនា វេទិតព្ពា.

កស្មា បន តំ តេ ឯវំ បសំសន្តីតិ? បសំសារហតោ. អយញ្ហិ យស្មា អតិមធុរសុខេ សុខបារមិប្បត្តេបិ តតិយជ្ឈានេ ឧបេក្ខកោ, ន តត្ថ សុខាភិសង្គេន អាកឌ្ឍីយតិ, យថា ច បីតិ ន ឧប្បជ្ជតិ; ឯវំ ឧបដ្ឋិតស្សតិតាយ សតិមា. យស្មា ច អរិយកន្តំ អរិយជនសេវិតមេវ ច អសំកិលិដ្ឋំ សុខំ នាមកាយេន បដិសំវេទេតិ, តស្មា បសំសារហោ. ឥតិ បសំសារហតោ នំ អរិយា តេ ឯវំ បសំសាហេតុភូតេ គុណេ បកាសេន្តា ‘‘ឧបេក្ខកោ សតិមា សុខវិហារី’’តិ ឯវំ បសំសន្តីតិ វេទិតព្ពំ.

តតិយន្តិ គណនានុបុព្ពតោ តតិយំ. ឥទំ តតិយំ សមាបជ្ជតីតិបិ តតិយំ. ឈានន្តិ ឯត្ថ ច យថា ទុតិយំ សម្បសាទាទីហិ ចតុរង្គិកំ; ឯវមិទំ ឧបេក្ខាទីហិ បញ្ចង្គិកំ. យថាហ – ‘‘ឈានន្តិ ឧបេក្ខា សតិ សម្បជញ្ញំ សុខំ ចិត្តស្ស ឯកគ្គតា’’តិ (វិភ. ៥៩១). បរិយាយោយេវ ចេសោ. ឧបេក្ខាសតិសម្បជញ្ញានិ បន ឋបេត្វា និប្បរិយាយេន ទុវង្គិកមេវេតំ ហោតិ. យថាហ – ‘‘កតមំ តស្មិំ សមយេ ទុវង្គិកំ ឈានំ ហោតិ? សុខំ, ចិត្តស្សេកគ្គតា’’តិ (ធ. ស. ១៦៣). សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

តតិយជ្ឈានកថា និដ្ឋិតា.

ចតុត្ថជ្ឈានកថា

សុខស្ស ច បហានា ទុក្ខស្ស ច បហានាតិ កាយិកសុខស្ស ច កាយិកទុក្ខស្ស ច បហានា. បុព្ពេវាតិ តញ្ច ខោ បុព្ពេវ, ន ចតុត្ថជ្ឈានក្ខណេ. សោមនស្សទោមនស្សានំ អត្ថង្គមាតិ ចេតសិកសុខស្ស ច ចេតសិកទុក្ខស្ស ចាតិ ឥមេសម្បិ ទ្វិន្នំ បុព្ពេវ អត្ថង្គមា បហានា ឥច្ចេវ វុត្តំ ហោតិ. កទា បន នេសំ បហានំ ហោតិ? ចតុន្នំ ឈានានំ ឧបចារក្ខណេ. សោមនស្សញ្ហិ ចតុត្ថជ្ឈានស្ស ឧបចារក្ខណេយេវ បហីយតិ, ទុក្ខទោមនស្សសុខានិ បឋមទុតិយតតិយានំ ឧបចារក្ខណេសុ. ឯវមេតេសំ បហានក្កមេន អវុត្តានំ, ឥន្ទ្រិយវិភង្គេ បន ឥន្ទ្រិយានំ ឧទ្ទេសក្កមេនេវ ឥធាបិ វុត្តានំ សុខទុក្ខសោមនស្ស ទោមនស្សានំ បហានំ វេទិតព្ពំ.

យទិ បនេតានិ តស្ស តស្ស ឈានស្សុបចារក្ខណេយេវ បហីយន្តិ, អថ កស្មា ‘‘កត្ថ ចុប្បន្នំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ… បឋមជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, ឯត្ថុប្បន្នំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតិ. កត្ថ ចុប្បន្នំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ… សុខិន្ទ្រិយំ… សោមនស្សិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សុខស្ស ច បហានា…បេ… ចតុត្ថជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, ឯត្ថុប្បន្នំ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតី’’តិ (សំ. និ. ៥.៥១០) ឯវំ ឈានេស្វេវ និរោធោ វុត្តោតិ? អតិសយនិរោធត្តា. អតិសយនិរោធោ ហិ នេសំ បឋមជ្ឈានាទីសុ, ន និរោធោយេវ; និរោធោយេវ បន ឧបចារក្ខណេ, នាតិសយនិរោធោ. តថា ហិ នានាវជ្ជនេ បឋមជ្ឈានូបចារេ និរុទ្ធស្សាបិ ទុក្ខិន្ទ្រិយស្ស ឌំសមកសាទិសម្ផស្សេន វា វិសមាសនុបតាបេន វា សិយា ឧប្បត្តិ, ន ត្វេវ អន្តោអប្បនាយំ. ឧបចារេ វា និរុទ្ធម្បេតំ ន សុដ្ឋុ និរុទ្ធំ ហោតិ; បដិបក្ខេន អវិហតត្តា. អន្តោអប្បនាយំ បន បីតិផរណេន សព្ពោ កាយោ សុខោក្កន្តោ ហោតិ. សុខោក្កន្តកាយស្ស ច សុដ្ឋុ និរុទ្ធំ ហោតិ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ; បដិបក្ខេន វិហតត្តា. នានាវជ្ជនេ ឯវ ច ទុតិយជ្ឈានូបចារេ បហីនស្ស ទោមនស្សិន្ទ្រិយស្ស យស្មា ឯតំ វិតក្កវិចារប្បច្ចយេបិ កាយកិលមថេ ចិត្តុបឃាតេ ច សតិ ឧប្បជ្ជតិ, វិតក្កវិចារាភាវេ នេវ ឧប្បជ្ជតិ. យត្ថ បន ឧប្បជ្ជតិ តត្ថ វិតក្កវិចារភាវេ. អប្បហីនា ឯវ ច ទុតិយជ្ឈានូបចារេ វិតក្កវិចារាតិ តត្ថស្ស សិយា ឧប្បត្តិ; អប្បហីនបច្ចយត្តា. ន ត្វេវ ទុតិយជ្ឈានេ; បហីនបច្ចយត្តា. តថា តតិយជ្ឈានូបចារេ បហីនស្សាបិ សុខិន្ទ្រិយស្ស បីតិសមុដ្ឋានបណីតរូបផុដកាយស្ស សិយា ឧប្បត្តិ, ន ត្វេវ តតិយជ្ឈានេ. តតិយជ្ឈានេ ហិ សុខស្ស បច្ចយភូតា បីតិ សព្ពសោ និរុទ្ធាតិ. តថា ចតុត្ថជ្ឈានូបចារេ បហីនស្សាបិ សោមនស្សិន្ទ្រិយស្ស អាសន្នត្តា, អប្បនាប្បត្តាយ ឧបេក្ខាយ អភាវេន សម្មា អនតិក្កន្តត្តា ច សិយា ឧប្បត្តិ, ន ត្វេវ ចតុត្ថជ្ឈានេ. តស្មា ឯវ ច ‘‘ឯត្ថុប្បន្នំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ អបរិសេសំ និរុជ្ឈតី’’តិ តត្ថ តត្ថ អបរិសេសគ្គហណំ កតន្តិ.

ឯត្ថាហ – ‘‘អថេវំ តស្ស តស្ស ឈានស្សូបចារេ បហីនាបិ ឯតា វេទនា ឥធ កស្មា សមាហរី’’តិ? សុខគ្គហណត្ថំ. យា ហិ អយំ ‘‘អទុក្ខមសុខ’’ន្តិ ឯត្ថ អទុក្ខមសុខា វេទនា វុត្តា, សា សុខុមា អតិទុព្ពិញ្ញេយ្យា ន សក្កា សុខេន គហេតុំ. តស្មា យថា នាម ទុដ្ឋស្ស យថា វា តថា វា ឧបសង្កមិត្វា គហេតុំ អសក្កុណេយ្យស្ស គោណស្ស គហណត្ថំ គោបោ ឯកស្មិំ វជេ សព្ពេ គាវោ សមាហរតិ, អថេកេកំ នីហរន្តោ បដិបាដិយា អាគតំ ‘‘អយំ សោ, គណ្ហថ ន’’ន្តិ តម្បិ គាហាបយតិ; ឯវមេវ ភគវា សុខគ្គហណត្ថំ សព្ពា ឯតា សមាហរិ. ឯវញ្ហិ សមាហដា ឯតា ទស្សេត្វា ‘‘យំ នេវ សុខំ ន ទុក្ខំ ន សោមនស្សំ ន ទោមនស្សំ, អយំ អទុក្ខមសុខា វេទនា’’តិ សក្កា ហោតិ ឯសា គាហយិតុំ.

អបិច អទុក្ខមសុខាយ ចេតោវិមុត្តិយា បច្ចយទស្សនត្ថញ្ចាបិ ឯតា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. សុខប្បហានាទយោ ហិ តស្សា បច្ចយា. យថាហ – ‘‘ចត្តារោ ខោ, អាវុសោ, បច្ចយា អទុក្ខមសុខាយ ចេតោវិមុត្តិយា សមាបត្តិយា. ឥធាវុសោ, ភិក្ខុ, សុខស្ស ច បហានា…បេ… ចតុត្ថជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. ឥមេ ខោ, អាវុសោ, ចត្តារោ បច្ចយា អទុក្ខមសុខាយ ចេតោវិមុត្តិយា សមាបត្តិយា’’តិ (ម. និ. ១.៤៥៨). យថា វា អញ្ញត្ថ បហីនាបិ សក្កាយទិដ្ឋិអាទយោ តតិយមគ្គស្ស វណ្ណភណនត្ថំ តត្ថ បហីនាតិ វុត្តា; ឯវំ វណ្ណភណនត្ថម្បេតស្ស ឈានស្សេតា ឥធ វុត្តាតិបិ វេទិតព្ពា. បច្ចយឃាតេន វា ឯត្ថ រាគទោសានំ អតិទូរភាវំ ទស្សេតុម្បេតា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. ឯតាសុ ហិ សុខំ សោមនស្សស្ស បច្ចយោ, សោមនស្សំ រាគស្ស, ទុក្ខំ ទោមនស្សស្ស, ទោមនស្សំ ទោសស្ស. សុខាទិឃាតេន ច តេ សប្បច្ចយា រាគទោសា ហតាតិ អតិទូរេ ហោន្តីតិ.

អទុក្ខមសុខន្តិ ទុក្ខាភាវេន អទុក្ខំ, សុខាភាវេន អសុខំ. ឯតេនេត្ថ ទុក្ខសុខបដិបក្ខភូតំ តតិយវេទនំ ទីបេតិ, ន ទុក្ខសុខាភាវមត្តំ. តតិយវេទនា នាម – អទុក្ខមសុខា, ឧបេក្ខាតិបិ វុច្ចតិ. សា ឥដ្ឋានិដ្ឋវិបរីតានុភវនលក្ខណា, មជ្ឈត្តរសា, អវិភូតបច្ចុបដ្ឋានា, សុខនិរោធបទដ្ឋានាតិ វេទិតព្ពា. ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិន្តិ ឧបេក្ខាយ ជនិតសតិបារិសុទ្ធិំ. ឥមស្មិញ្ហិ ឈានេ សុបរិសុទ្ធា សតិ. យា ច តស្សា សតិយា បារិសុទ្ធិ, សា ឧបេក្ខាយ កតា ន អញ្ញេន; តស្មា ឯតំ ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិន្តិ វុច្ចតិ. វិភង្គេបិ វុត្តំ – ‘‘អយំ សតិ ឥមាយ ឧបេក្ខាយ វិសទា ហោតិ បរិសុទ្ធា បរិយោទាតា, តេន វុច្ចតិ – ‘ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិ’’’ន្តិ (វិភ. ៥៩៧). យាយ ច ឧបេក្ខាយ ឯត្ថ សតិយា បារិសុទ្ធិ ហោតិ, សា អត្ថតោ តត្រមជ្ឈត្តតា វេទិតព្ពា. ន កេវលញ្ចេត្ថ តាយ សតិយេវ បរិសុទ្ធា, អបិច ខោ សព្ពេបិ សម្បយុត្តធម្មា; សតិសីសេន បន ទេសនា វុត្តា.

តត្ថ កិញ្ចាបិ អយំ ឧបេក្ខា ហេដ្ឋាបិ តីសុ ឈានេសុ វិជ្ជតិ, យថា បន ទិវា សូរិយប្បភាភិភវា សោម្មភាវេន ច អត្តនោ ឧបការកត្តេន វា សភាគាយ រត្តិយា អលាភា ទិវា វិជ្ជមានាបិ ចន្ទលេខា អបរិសុទ្ធា ហោតិ អបរិយោទាតា; ឯវមយម្បិ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាចន្ទលេខា វិតក្កវិចារាទិបច្ចនីកធម្មតេជាភិភវា សភាគាយ ច ឧបេក្ខាវេទនារត្តិយា អលាភា វិជ្ជមានាបិ បឋមាទិជ្ឈានភេទេសុ អបរិសុទ្ធា ហោតិ. តស្សា ច អបរិសុទ្ធាយ ទិវា អបរិសុទ្ធចន្ទលេខាយ បភា វិយ សហជាតាបិ សតិអាទយោ អបរិសុទ្ធាវ ហោន្តិ; តស្មា តេសុ ឯកម្បិ ‘‘ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិ’’ន្តិ ន វុត្តំ. ឥធ បន វិតក្កាទិបច្ចនីកធម្មតេជាភិភវាភាវា សភាគាយ ច ឧបេក្ខាវេទនារត្តិយា បដិលាភា អយំ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាចន្ទលេខា អតិវិយ បរិសុទ្ធា, តស្សា បរិសុទ្ធត្តា បរិសុទ្ធចន្ទលេខាយ បភា វិយ សហជាតាបិ សតិអាទយោ បរិសុទ្ធា ហោន្តិ បរិយោទាតា, តស្មា ឥទមេវ ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិន្តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ចតុត្ថន្តិ គណនានុបុព្ពតោ ចតុត្ថំ. ឥទំ ចតុត្ថំ សមាបជ្ជតីតិបិ ចតុត្ថំ. ឈានន្តិ ឯត្ថ យថា តតិយំ ឧបេក្ខាទីហិ បញ្ចង្គិកំ; ឯវមិទំ ឧបេក្ខាទីហិ តិវង្គិកំ. យថាហ – ‘‘ឈានន្តិ ឧបេក្ខា, សតិ ចិត្តស្សេកគ្គតា’’តិ. បរិយាយោ ឯវ ចេសោ. ឋបេត្វា បន សតិំ ឧបេក្ខេកគ្គតមេវ គហេត្វា និប្បរិយាយេន ទុវង្គិកមេវេតំ ហោតិ. យថាហ – ‘‘កតមំ តស្មិំ សមយេ ទុវង្គិកំ ឈានំ ហោតិ? ឧបេក្ខា, ចិត្តស្សេកគ្គតា’’តិ (ធ. ស. ១៦៥). សេសំ វុត្តនយមេវាតិ.

ចតុត្ថជ្ឈានកថា និដ្ឋិតា.

បុព្ពេនិវាសកថា

១២. ឥតិ ឥមានិ ចត្តារិ ឈានានិ កេសញ្ចិ ចិត្តេកគ្គតត្ថានិ ហោន្តិ, កេសញ្ចិ វិបស្សនាបាទកានិ, កេសញ្ចិ អភិញ្ញាបាទកានិ, កេសញ្ចិ និរោធបាទកានិ, កេសញ្ចិ ភវោក្កមនត្ថានិ. តត្ថ ខីណាសវានំ ចិត្តេកគ្គតត្ថានិ ហោន្តិ, តេ ហិ សមាបជ្ជិត្វា ‘‘ឯកគ្គចិត្តា សុខំ ទិវសំ វិហរិស្សាមា’’តិ ឥច្ចេវំ កសិណបរិកម្មំ កត្វា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេន្តិ. សេក្ខបុថុជ្ជនានំ ‘‘សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ សមាហិតេន ចិត្តេន វិបស្សិស្សាមា’’តិ និព្ពត្តេន្តានំ វិបស្សនាបាទកានិ ហោន្តិ. យេ បន អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា អភិញ្ញាបាទកំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ‘‘ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតី’’តិ វុត្តនយា អភិញ្ញាយោ បត្ថេន្តា និព្ពត្តេន្តិ, តេសំ អភិញ្ញាបាទកានិ ហោន្តិ. យេ បន អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា ‘‘និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា សត្តាហំ អចិត្តកា ហុត្វា ទិដ្ឋេវ ធម្មេ និរោធំ និព្ពានំ បត្វា សុខំ វិហរិស្សាមា’’តិ និព្ពត្តេន្តិ, តេសំ និរោធបាទកានិ ហោន្តិ. យេ បន អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា ‘‘អបរិហីនជ្ឈានា ហុត្វា ព្រហ្មលោកេ ឧប្បជ្ជិស្សាមា’’តិ និព្ពត្តេន្តិ, តេសំ ភវោក្កមនត្ថានិ ហោន្តិ.

ភគវតា បនិទំ ចតុត្ថជ្ឈានំ ពោធិរុក្ខមូលេ និព្ពត្តិតំ, តំ តស្ស វិបស្សនាបាទកញ្ចេវ អហោសិ អភិញ្ញាបាទកញ្ច និរោធបាទកញ្ច សព្ពកិច្ចសាធកញ្ច សព្ពលោកិយលោកុត្តរគុណទាយកន្តិ វេទិតព្ពំ. យេសញ្ច គុណានំ ទាយកំ អហោសិ, តេសំ ឯកទេសំ ទស្សេន្តោ ‘‘សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ សោតិ សោ អហំ. ឯវន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានក្កមនិទស្សនមេតំ. ឥមិនា កមេន ចតុត្ថជ្ឈានំ បដិលភិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. សមាហិតេតិ ឥមិនា ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិនា សមាហិតេ. បរិសុទ្ធេតិអាទីសុ បន ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិភាវេន បរិសុទ្ធេ. បរិសុទ្ធត្តាយេវ បរិយោទាតេ, បភស្សរេតិ វុត្តំ ហោតិ. សុខាទីនំ បច្ចយានំ ឃាតេន វិហតរាគាទិអង្គណត្តា អនង្គណេ. អនង្គណត្តាយេវ ច វិគតូបក្កិលេសេ; អង្គណេន ហិ ចិត្តំ ឧបក្កិលិស្សតិ. សុភាវិតត្តា មុទុភូតេ, វសីភាវប្បត្តេតិ វុត្តំ ហោតិ. វសេ វត្តមានញ្ហិ ចិត្តំ មុទូតិ វុច្ចតិ. មុទុត្តាយេវ ច កម្មនិយេ, កម្មក្ខមេ កម្មយោគ្គេតិ វុត្តំ ហោតិ. មុទុ ហិ ចិត្តំ កម្មនិយំ ហោតិ សុធន្តមិវ សុវណ្ណំ, តទុភយម្បិ ច សុភាវិតត្តា ឯវ. យថាហ – ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកធម្មម្បិ សមនុបស្សាមិ, យំ ឯវំ ភាវិតំ ពហុលីកតំ មុទុ ច ហោតិ កម្មនិយញ្ច, យថយិទំ, ភិក្ខវេ, ចិត្ត’’ន្តិ (អ. និ. ១.២២).

ឯតេសុ បរិសុទ្ធភាវាទីសុ ឋិតត្តា ឋិតេ. ឋិតត្តាយេវ អានេញ្ជប្បត្តេ, អចលេ និរិញ្ជនេតិ វុត្តំ ហោតិ. មុទុកម្មញ្ញភាវេន វា អត្តនោ វសេ ឋិតត្តា ឋិតេ, សទ្ធាទីហិ បរិគ្គហិតត្តា អានេញ្ជប្បត្តេ. សទ្ធាបរិគ្គហិតញ្ហិ ចិត្តំ អស្សទ្ធិយេន ន ឥញ្ជតិ, វីរិយបរិគ្គហិតំ កោសជ្ជេន ន ឥញ្ជតិ, សតិបរិគ្គហិតំ បមាទេន ន ឥញ្ជតិ, សមាធិបរិគ្គហិតំ ឧទ្ធច្ចេន ន ឥញ្ជតិ, បញ្ញាបរិគ្គហិតំ អវិជ្ជាយ ន ឥញ្ជតិ, ឱភាសគតំ កិលេសន្ធការេន ន ឥញ្ជតិ. ឥមេហិ ឆហិ ធម្មេហិ បរិគ្គហិតំ អានេញ្ជប្បត្តំ ចិត្តំ ហោតិ. ឯវំ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ ចិត្តំ អភិនីហារក្ខមំ ហោតិ អភិញ្ញាសច្ឆិករណីយានំ ធម្មានំ អភិញ្ញាសច្ឆិកិរិយាយ.

អបរោ នយោ – ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិនា សមាហិតេ. នីវរណទូរីភាវេន បរិសុទ្ធេ. វិតក្កាទិសមតិក្កមេន បរិយោទាតេ. ឈានប្បដិលាភបច្ចយានំ បាបកានំ ឥច្ឆាវចរានំ អភាវេន អនង្គណេ. អភិជ្ឈាទីនំ ចិត្តូបក្កិលេសានំ វិគមេន វិគតូបក្កិលេសេ. ឧភយម្បិ ចេតំ អនង្គណវត្ថសុត្តានុសារេន (ម. និ. ១.៥៧ អាទយោ) វេទិតព្ពំ. វសិប្បត្តិយា មុទុភូតេ. ឥទ្ធិបាទភាវូបគមេន កម្មនិយេ. ភាវនាបារិបូរិយា បណីតភាវូបគមេន ឋិតេ អានេញ្ជប្បត្តេ. យថា អានេញ្ជប្បត្តំ ហោតិ; ឯវំ ឋិតេតិ អត្ថោ. ឯវម្បិ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ ចិត្តំ អភិនីហារក្ខមំ ហោតិ អភិញ្ញាសច្ឆិករណីយានំ ធម្មានំ អភិញ្ញាសច្ឆិកិរិយាយ, បាទកំ បទដ្ឋានភូតន្តិ អត្ថោ.

បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណាយាតិ ឯវំ អភិញ្ញាបាទកេ ជាតេ ឯតស្មិំ ចិត្តេ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិម្ហិ យំ ញាណំ តទត្ថាយ. តត្ថ បុព្ពេនិវាសោតិ បុព្ពេ អតីតជាតីសុ និវុត្ថក្ខន្ធា. និវុត្ថាតិ អជ្ឈាវុត្ថា អនុភូតា អត្តនោ សន្តានេ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធា និវុត្ថធម្មា វា និវុត្ថា, គោចរនិវាសេន និវុត្ថា, អត្តនោ វិញ្ញាណេន វិញ្ញាតា បរិច្ឆិន្នា, បរវិញ្ញាណវិញ្ញាតាបិ វា ឆិន្នវដុមកានុស្សរណាទីសុ. បុព្ពេនិវាសានុស្សតីតិ យាយ សតិយា បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតិ, សា បុព្ពេនិវាសានុស្សតិ. ញាណន្តិ តាយ សតិយា សម្បយុត្តញាណំ. ឯវមិមស្ស បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស អត្ថាយ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណាយ ឯតស្ស ញាណស្ស អធិគមាយ បត្តិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. អភិនិន្នាមេសិន្តិ អភិនីហរិំ.

សោតិ សោ អហំ. អនេកវិហិតន្តិ អនេកវិធំ, អនេកេហិ វា បការេហិ បវត្តិតំ សំវណ្ណិតន្តិ អត្ថោ. បុព្ពេនិវាសន្តិ សមនន្តរាតីតំ ភវំ អាទិំ កត្វា តត្ថ តត្ថ និវុត្ថសន្តានំ. អនុស្សរាមីតិ ‘‘ឯកម្បិ ជាតិំ ទ្វេបិ ជាតិយោ’’តិ ឯវំ ជាតិបដិបាដិយា អនុគន្ត្វា អនុគន្ត្វា សរាមិ, អនុទេវ វា សរាមិ, ចិត្តេ អភិនិន្នាមិតមត្តេ ឯវ សរាមីតិ ទស្សេតិ. បូរិតបារមីនញ្ហិ មហាបុរិសានំ បរិកម្មករណំ នត្ថិ, តេន តេ ចិត្តំ អភិនិន្នាមេត្វាវ សរន្តិ. អាទិកម្មិកកុលបុត្តា បន បរិកម្មំ កត្វាវ សរន្តិ, តស្មា តេសំ វសេន បរិកម្មំ វត្តព្ពំ សិយា. តំ បន វុច្ចមានំ អតិភារិយំ វិនយនិទានំ ករោតិ, តស្មា តំ ន វទាម. អត្ថិកេហិ បន វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៤០២ អាទយោ) វុត្តនយេនេវ គហេតព្ពំ. ឥធ បន បាឡិមេវ វណ្ណយិស្សាម.

សេយ្យថិទន្តិ អារទ្ធប្បការទស្សនត្ថេ និបាតោ. តេនេវ យ្វាយំ បុព្ពេនិវាសោ អារទ្ធោ, តស្ស បការប្បភេទំ ទស្សេន្តោ ឯកម្បិ ជាតិន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ឯកម្បិ ជាតិន្តិ ឯកម្បិ បដិសន្ធិមូលំ ចុតិបរិយោសានំ ឯកភវបរិយាបន្នំ ខន្ធសន្តានំ. ឯស នយោ ទ្វេបិ ជាតិយោតិអាទីសុ. អនេកេបិ សំវដ្ដកប្បេតិអាទីសុ បន បរិហាយមានោ កប្បោ សំវដ្ដកប្បោ, វឌ្ឍមានោ វិវដ្ដកប្បោតិ វេទិតព្ពោ. តត្ថ ច សំវដ្ដេន សំវដ្ដដ្ឋាយី គហិតោ ហោតិ តម្មូលកត្តា. វិវដ្ដេន ច វិវដ្ដដ្ឋាយី. ឯវញ្ហិ សតិ យានិ តានិ ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, កប្បស្ស អសង្ខ្យេយ្យានិ. កតមានិ ចត្តារិ? សំវដ្ដោ សំវដ្ដដ្ឋាយី, វិវដ្ដោ វិវដ្ដដ្ឋាយី’’តិ វុត្តានិ តានិ សព្ពានិ បរិគ្គហិតានិ ហោន្តិ.

តត្ថ តយោ សំវដ្ដា – តេជោសំវដ្ដោ, អាបោសំវដ្ដោ, វាយោសំវដ្ដោតិ. តិស្សោ សំវដ្ដសីមា – អាភស្សរា, សុភកិណ្ហា, វេហប្ផលាតិ. យទា កប្បោ តេជេន សំវដ្ដតិ, អាភស្សរតោ ហេដ្ឋា អគ្គិនា ឌយ្ហតិ. យទា ឧទកេន សំវដ្ដតិ, សុភកិណ្ហតោ ហេដ្ឋា ឧទកេន វិលីយតិ. យទា វាតេន សំវដ្ដតិ, វេហប្ផលតោ ហេដ្ឋា វាតេន វិទ្ធំសិយតិ. វិត្ថារតោ បន សទាបិ ឯកំ ពុទ្ធក្ខេត្តំ វិនស្សតិ.

ពុទ្ធក្ខេត្តំ នាម តិវិធំ ហោតិ – ជាតិក្ខេត្តំ, អាណាក្ខេត្តំ, វិសយក្ខេត្តញ្ច. តត្ថ ជាតិក្ខេត្តំ ទសសហស្សចក្កវាឡបរិយន្តំ ហោតិ, យំ តថាគតស្ស បដិសន្ធិអាទីសុ កម្បតិ. អាណាក្ខេត្តំ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡបរិយន្តំ ហោតិ. យត្ថ រតនបរិត្តំ, ខន្ធបរិត្តំ, ធជគ្គបរិត្តំ, អាដានាដិយបរិត្តំ, មោរបរិត្តន្តិ ឥមេសំ បរិត្តានំ អានុភាវោ បវត្តតិ. វិសយក្ខេត្តំ បន អនន្តំ អបរិមាណំ, ‘‘យំ យាវតា វា បន អាកង្ខេយ្យា’’តិ (អ. និ. ៣.៨១) វុត្តំ យត្ថ យំ យំ អាកង្ខតិ តំ តំ អនុស្សរតិ. ឯវមេតេសុ តីសុ ពុទ្ធក្ខេត្តេសុ ឯកំ អាណាក្ខេត្តំ វិនស្សតិ. តស្មិំ បន វិនស្សន្តេ ជាតិក្ខេត្តម្បិ វិនដ្ឋមេវ ហោតិ; វិនស្សន្តញ្ច ឯកតោវ វិនស្សតិ, សណ្ឋហន្តម្បិ ឯកតោវ សណ្ឋហតិ. តស្ស វិនាសោ ច សណ្ឋហនញ្ច វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៤០៤) វុត្តំ. អត្ថិកេហិ តតោ គហេតព្ពំ.

យេ បនេតេ សំវដ្ដវិវដ្ដា វុត្តា, ឯតេសុ ភគវា ពោធិមណ្ឌេ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈនត្ថាយ និសិន្នោ អនេកេបិ សំវដ្ដកប្បេ អនេកេបិ វិវដ្ដកប្បេ អនេកេបិ សំវដ្ដវិវដ្ដកប្បេ សរិ. កថំ? ‘‘អមុត្រាសិ’’ន្តិអាទិនា នយេន. តត្ថ អមុត្រាសិន្តិ អមុម្ហិ សំវដ្ដកប្បេ អហំ អមុម្ហិ ភវេ វា យោនិយា វា គតិយា វា វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា វា សត្តាវាសេ វា សត្តនិកាយេ វា អហោសិំ. ឯវំនាមោតិ វេស្សន្តរោ វា ជោតិបាលោ វា. ឯវំគោត្តោតិ ភគ្គវោ វា គោតមោ វា. ឯវំវណ្ណោតិ ឱទាតោ វា សាមោ វា. ឯវមាហារោតិ សាលិមំសោទនាហារោ វា បវត្តផលភោជនោ វា. ឯវំសុខទុក្ខប្បដិសំវេទីតិ អនេកប្បការេន កាយិកចេតសិកានំ សាមិសនិរាមិសាទិប្បភេទានំ វា សុខទុក្ខានំ បដិសំវេទី. ឯវមាយុបរិយន្តោតិ ឯវំ វស្សសតបរមាយុបរិយន្តោ វា ចតុរាសីតិកប្បសហស្សបរមាយុបរិយន្តោ វា.

សោ តតោ ចុតោ អមុត្រ ឧទបាទិន្តិ សោ អហំ តតោ ភវតោ យោនិតោ គតិតោ វិញ្ញាណដ្ឋិតិតោ សត្តាវាសតោ សត្តនិកាយតោ វា ចុតោ, បុន អមុកស្មិំ នាម ភវេ យោនិយា គតិយា វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា សត្តាវាសេ សត្តនិកាយេ វា ឧទបាទិំ. តត្រាបាសិន្តិ អថ តត្រាបិ ភវេ យោនិយា គតិយា វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា សត្តាវាសេ សត្តនិកាយេ វា បុន អហោសិំ. ឯវំនាមោតិអាទិ វុត្តនយមេវ.

អថ វា យស្មា អមុត្រាសិន្តិ ឥទំ អនុបុព្ពេន អារោហន្តស្ស យាវទិច្ឆកំ សរណំ. សោ តតោ ចុតោតិ បដិនិវត្តន្តស្ស បច្ចវេក្ខណំ. តស្មា ឥធូបបន្នោតិ ឥមិស្សា ឥធូបបត្តិយា អនន្តរំ អមុត្រ ឧទបាទិន្តិ តុសិតភវនំ សន្ធាយាហាតិ វេទិតព្ពំ. តត្រាបាសិំ ឯវំនាមោតិ តត្រាបិ តុសិតភវនេ សេតកេតុ នាម ទេវបុត្តោ អហោសិំ. ឯវំគោត្តោតិ តាហិ ទេវតាហិ សទ្ធិំ ឯកគោត្តោ. ឯវំវណ្ណោតិ សុវណ្ណវណ្ណោ. ឯវមាហារោតិ ទិព្ពសុធាហារោ. ឯវំសុខទុក្ខប្បដិសំវេទីតិ ឯវំ ទិព្ពសុខប្បដិសំវេទី. ទុក្ខំ បន សង្ខារទុក្ខមត្តមេវ. ឯវមាយុបរិយន្តោតិ ឯវំ សត្តបញ្ញាសវស្សកោដិសដ្ឋិវស្សសតសហស្សាយុបរិយន្តោ. សោ តតោ ចុតោតិ សោ អហំ តតោ តុសិតភវនតោ ចុតោ. ឥធូបបន្នោតិ ឥធ មហាមាយាយ ទេវិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តោ.

ឥតីតិ ឯវំ. សាការំ សឧទ្ទេសន្តិ នាមគោត្តវសេន សឧទ្ទេសំ, វណ្ណាទិវសេន សាការំ. នាមគោត្តវសេន ហិ សត្តោ ‘‘ទត្តោ, តិស្សោ, គោតមោ’’តិ ឧទ្ទិសីយតិ; វណ្ណាទីហិ ឱទាតោ, សាមោតិ នានត្តតោ បញ្ញាយតិ; តស្មា នាមគោត្តំ ឧទ្ទេសោ, ឥតរេ អាការា. កិំ បន ពុទ្ធាយេវ បុព្ពេនិវាសំ សរន្តីតិ? វុច្ចតេ – ន ពុទ្ធាយេវ, បច្ចេកពុទ្ធ-ពុទ្ធសាវក-តិត្ថិយាបិ, នោ ច ខោ អវិសេសេន. តិត្ថិយា ហិ ចត្តាលីសំយេវ កប្បេ សរន្តិ, ន តតោ បរំ. កស្មា? ទុព្ពលបញ្ញត្តា. តេសញ្ហិ នាមរូបបរិច្ឆេទវិរហតោ ទុព្ពលា បញ្ញា ហោតិ. សាវកេសុ បន អសីតិមហាសាវកា កប្បសតសហស្សំ សរន្តិ; ទ្វេ អគ្គសាវកា ឯកមសង្ខ្យេយ្យំ សតសហស្សញ្ច. បច្ចេកពុទ្ធា ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ សតសហស្សញ្ច. ឯត្តកោ ហិ តេសំ អភិនីហារោ. ពុទ្ធានំ បន បរិច្ឆេទោ នត្ថិ, យាវ ឥច្ឆន្តិ តាវ សរន្តិ. តិត្ថិយា ច ខន្ធបដិបាដិមេវ សរន្តិ. បដិបាដិំ មុញ្ចិត្វា ចុតិបដិសន្ធិវសេន សរិតុំ ន សក្កោន្តិ. តេសញ្ហិ អន្ធានំ វិយ ឥច្ឆិតប្បទេសោក្កមនំ នត្ថិ. សាវកា ឧភយថាបិ សរន្តិ; តថា បច្ចេកពុទ្ធា. ពុទ្ធា បន ខន្ធបដិបាដិយាបិ ចុតិបដិសន្ធិវសេនបិ សីហោក្កន្តវសេនបិ អនេកាសុ កប្បកោដីសុ ហេដ្ឋា វា ឧបរិ វា យំ យំ ឋានំ អាកង្ខន្តិ, តំ សព្ពំ សរន្តិយេវ.

អយំ ខោ មេ ព្រាហ្មណាតិអាទីសុ មេតិ មយា. វិជ្ជាតិ វិទិតករណដ្ឋេន វិជ្ជា. កិំ វិទិតំ ករោតិ? បុព្ពេនិវាសំ. អវិជ្ជាតិ តស្សេវ បុព្ពេនិវាសស្ស អវិទិតករណដ្ឋេន តប្បដិច្ឆាទកមោហោ វុច្ចតិ. តមោតិ ស្វេវ មោហោ តប្បដិច្ឆាទកដ្ឋេន ‘‘តមោ’’តិ វុច្ចតិ. អាលោកោតិ សាយេវវិជ្ជា ឱភាសករណដ្ឋេន ‘‘អាលោកោ’’តិ វុច្ចតិ. ឯត្ថ ច វិជ្ជា អធិគតាតិ អយំ អត្ថោ, សេសំ បសំសាវចនំ. យោជនា បនេត្ថ – អយំ ខោ មេ វិជ្ជា អធិគតា, តស្ស មេ អធិគតវិជ្ជស្ស អវិជ្ជា វិហតា, វិនដ្ឋាតិ អត្ថោ. កស្មា? យស្មា វិជ្ជា ឧប្បន្នា. ឯស នយោ ឥតរស្មិម្បិ បទទ្វយេ.

យថា តន្តិ ឯត្ថ យថាតិ ឱបម្មត្ថេ. តន្តិ និបាតោ. សតិយា អវិប្បវាសេន អប្បមត្តស្ស. វីរិយាតាបេន អាតាបិនោ. កាយេ ច ជីវិតេ ច អនបេក្ខតាយ បហិតត្តស្ស, បេសិតចិត្តស្សាតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា អប្បមត្តស្ស អាតាបិនោ បហិតត្តស្ស វិហរតោ អវិជ្ជា វិហញ្ញេយ្យ វិជ្ជា ឧប្បជ្ជេយ្យ, តមោ វិហញ្ញេយ្យ អាលោកោ ឧប្បជ្ជេយ្យ; ឯវមេវ មម អវិជ្ជា វិហតា វិជ្ជា ឧប្បន្នា, តមោ វិហតោ អាលោកោ ឧប្បន្នោ. ឯតស្ស មេ បធានានុយោគស្ស អនុរូបមេវ ផលំ លទ្ធន្តិ.

អយំ ខោ មេ ព្រាហ្មណ បឋមា អភិនិព្ភិទា អហោសិ កុក្កុដច្ឆាបកស្សេវ អណ្ឌកោសម្ហាតិ អយំ ខោ មម ព្រាហ្មណ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណមុខតុណ្ឌកេន បុព្ពេ និវុត្ថក្ខន្ធបដិច្ឆាទកំ អវិជ្ជណ្ឌកោសំ បទាលេត្វា បឋមា អភិនិព្ភិទា បឋមា និក្ខន្តិ បឋមា អរិយាជាតិ អហោសិ, កុក្កុដច្ឆាបកស្សេវ មុខតុណ្ឌកេន វា បាទនខសិខាយ វា អណ្ឌកោសំ បទាលេត្វា តម្ហា អណ្ឌកោសម្ហា អភិនិព្ភិទា និក្ខន្តិ កុក្កុដនិកាយេ បច្ចាជាតីតិ.

បុព្ពេនិវាសកថា និដ្ឋិតា.

ទិព្ពចក្ខុញាណកថា

១៣. សោ ឯវំ…បេ… ចុតូបបាតញាណាយាតិ ចុតិយា ច ឧបបាតេ ច ញាណាយ; យេន ញាណេន សត្តានំ ចុតិ ច ឧបបាតោ ច ញាយតិ, តទត្ថន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ចិត្តំ អភិនិន្នាមេសិន្តិ បរិកម្មចិត្តំ នីហរិំ. សោ ទិព្ពេន…បេ… បស្សាមីតិ ឯត្ថ បន បូរិតបារមីនំ មហាសត្តានំ បរិកម្មករណំ នត្ថិ. តេ ហិ ចិត្តេ អភិនិន្នាមិតមត្តេ ឯវ ទិព្ពេន ចក្ខុនា សត្តេ បស្សន្តិ, អាទិកម្មិកកុលបុត្តា បន បរិកម្មំ កត្វា. តស្មា តេសំ វសេន បរិកម្មំ វត្តព្ពំ សិយា. តំ បន វុច្ចមានំ អតិភារិយំ វិនយនិទានំ ករោតិ; តស្មា តំ ន វទាម. អត្ថិកេហិ បន វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៤១១) វុត្តនយេន គហេតព្ពំ. ឥធ បន បាឡិមេវ វណ្ណយិស្សាម.

សោតិ សោ អហំ. ទិព្ពេនាតិអាទីសុ ទិព្ពសទិសត្តា ទិព្ពំ. ទេវតានញ្ហិ សុចរិតកម្មនិព្ពត្តំ បិត្តសេម្ហរុហិរាទីហិ អបលិពុទ្ធំ ឧបក្កិលេសវិនិមុត្តតាយ ទូរេបិ អារម្មណសម្បដិច្ឆនសមត្ថំ ទិព្ពំ បសាទចក្ខុ ហោតិ. ឥទញ្ចាបិ វីរិយភាវនាពលនិព្ពត្តំ ញាណចក្ខុ តាទិសមេវាតិ ទិព្ពសទិសត្តា ទិព្ពំ, ទិព្ពវិហារវសេន បដិលទ្ធត្តា អត្តនា ច ទិព្ពវិហារសន្និស្សិតត្តាបិ ទិព្ពំ, អាលោកបរិគ្គហេន មហាជុតិកត្តាបិ ទិព្ពំ, តិរោកុដ្ដាទិគតរូបទស្សនេន មហាគតិកត្តាបិ ទិព្ពំ. តំ សព្ពំ សទ្ទសត្ថានុសារេន វេទិតព្ពំ. ទស្សនដ្ឋេន ចក្ខុ. ចក្ខុកិច្ចករណេន ចក្ខុមិវាតិបិ ចក្ខុ. ចុតូបបាតទស្សនេន ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិហេតុត្តា វិសុទ្ធំ. យោ ហិ ចុតិមត្តមេវ បស្សតិ ន ឧបបាតំ, សោ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ គណ្ហាតិ. យោ ឧបបាតមត្តមេវ បស្សតិ ន ចុតិំ, សោ នវសត្តបាតុភាវទិដ្ឋិំ គណ្ហាតិ. យោ បន តទុភយំ បស្សតិ, សោ យស្មា ទុវិធម្បិ តំ ទិដ្ឋិគតំ អតិវត្តតិ, តស្មាស្ស តំ ទស្សនំ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិហេតុ ហោតិ. តទុភយញ្ច ភគវា អទ្ទស. តេនេតំ វុត្តំ – ‘‘ចុតូបបាតទស្សនេន ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិហេតុត្តា វិសុទ្ធ’’ន្តិ.

ឯកាទសឧបក្កិលេសវិរហតោ វា វិសុទ្ធំ. ភគវតោ ហិ ឯកាទសបក្កិលេសវិរហិតំ ទិព្ពចក្ខុ. យថាហ – ‘‘សោ ខោ អហំ, អនុរុទ្ធ, ‘វិចិកិច្ឆា ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសោ’តិ ឥតិ វិទិត្វា វិចិកិច្ឆំ ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសំ បជហិំ. អមនសិការោ…បេ… ថិនមិទ្ធំ… ឆម្ភិតត្តំ… ឧប្បិលំ… ទុដ្ឋុល្លំ… អច្ចារទ្ធវីរិយំ… អតិលីនវីរិយំ… អភិជប្បា… នានត្តសញ្ញា… ‘អតិនិជ្ឈាយិតត្តំ រូបានំ ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសោ’តិ ឥតិ វិទិត្វា អតិនិជ្ឈាយិតត្តំ រូបានំ ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសំ បជហិំ. សោ ខោ អហំ, អនុរុទ្ធ, អប្បមត្តោ អាតាបី បហិតត្តោ វិហរន្តោ ឱភាសញ្ហិ ខោ សញ្ជានាមិ, ន ច រូបានិ បស្សាមិ. រូបានិ ហិ ខោ បស្សាមិ, ន ច ឱភាសំ សញ្ជានាមី’’តិ (ម. និ. ៣.២៤២-២៤៣) ឯវមាទិ. តទេវំ ឯកាទសុបក្កិលេសវិរហតោ វិសុទ្ធំ.

មនុស្សូបចារំ អតិក្កមិត្វា រូបទស្សនេន អតិក្កន្តមានុសកំ; មានុសកំ វា មំសចក្ខុំ អតិក្កន្តត្តា អតិក្កន្តមានុសកន្តិ វេទិតព្ពំ. តេន ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន.

សត្តេ បស្សាមីតិ មនុស្សមំសចក្ខុនា វិយ សត្តេ បស្សាមិ ទក្ខាមិ ឱលោកេមិ. ចវមានេ ឧបបជ្ជមានេតិ ឯត្ថ ចុតិក្ខណេ វា ឧបបត្តិក្ខណេ វា ទិព្ពចក្ខុនា ទដ្ឋុំ ន សក្កា, យេ បន អាសន្នចុតិកា ឥទានិ ចវិស្សន្តិ តេ ចវមានា. យេ ច គហិតបដិសន្ធិកា សម្បតិនិព្ពត្តា វា, តេ ឧបបជ្ជមានាតិ អធិប្បេតា. តេ ឯវរូបេ ចវមានេ ឧបបជ្ជមានេ ច បស្សាមីតិ ទស្សេតិ. ហីនេតិ មោហនិស្សន្ទយុត្តត្តា ហីនានំ ជាតិកុលភោគាទីនំ វសេន ហីឡិតេ ឱហីឡិតេ ឧញ្ញាតេ អវញ្ញាតេ. បណីតេតិ អមោហនិស្សន្ទយុត្តត្តា តព្ពិបរីតេ. សុវណ្ណេតិ អទោសនិស្សន្ទយុត្តត្តា ឥដ្ឋកន្តមនាបវណ្ណយុត្តេ. ទុព្ពណ្ណេតិ ទោសនិស្សន្ទយុត្តត្តា អនិដ្ឋាកន្តអមនាបវណ្ណយុត្តេ; អភិរូបេ វិរូបេតិបិ អត្ថោ. សុគតេតិ សុគតិគតេ, អលោភនិស្សន្ទយុត្តត្តា វា អឌ្ឍេ មហទ្ធនេ. ទុគ្គតេតិ ទុគ្គតិគតេ, លោភនិស្សន្ទយុត្តត្តា វា ទលិទ្ទេ អប្បន្នបានេ. យថាកម្មូបគេតិ យំ យំ កម្មំ ឧបចិតំ តេន តេន ឧបគតេ. តត្ថ បុរិមេហិ ‘‘ចវមានេ’’តិអាទីហិ ទិព្ពចក្ខុកិច្ចំ វុត្តំ; ឥមិនា បន បទេន យថាកម្មូបគញាណកិច្ចំ.

តស្ស ច ញាណស្ស អយមុប្បត្តិក្កមោ – សោ ហេដ្ឋា និរយាភិមុខំ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា នេរយិកសត្តេ បស្សតិ មហន្តំ ទុក្ខមនុភវមានេ, តំ ទស្សនំ ទិព្ពចក្ខុកិច្ចមេវ. សោ ឯវំ មនសិ ករោតិ – ‘‘កិន្នុ ខោ កម្មំ កត្វា ឥមេ សត្តា ឯតំ ទុក្ខមនុភវន្តី’’តិ? អថស្ស ‘‘ឥទំ នាម កត្វា’’តិ តំ កម្មារម្មណំ ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. តថា ឧបរិ ទេវលោកាភិមុខំ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា នន្ទនវន-មិស្សកវន-ផារុសកវនាទីសុ សត្តេ បស្សតិ មហាសម្បត្តិំ អនុភវមានេ. តម្បិ ទស្សនំ ទិព្ពចក្ខុកិច្ចមេវ. សោ ឯវំ មនសិ ករោតិ – ‘‘កិន្នុ ខោ កម្មំ កត្វា ឥមេ សត្តា ឯតំ សម្បត្តិំ អនុភវន្តី’’តិ? អថស្ស ‘‘ឥទំ នាម កត្វា’’តិ តំកម្មារម្មណំ ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. ឥទំ យថាកម្មូបគញាណំ នាម. ឥមស្ស វិសុំ បរិកម្មំ នាម នត្ថិ. យថា ចិមស្ស, ឯវំ អនាគតំសញាណស្សបិ. ទិព្ពចក្ខុបាទកានេវ ហិ ឥមានិ ទិព្ពចក្ខុនា សហេវ ឥជ្ឈន្តិ.

កាយទុច្ចរិតេនាតិអាទីសុ ទុដ្ឋុ ចរិតំ ទុដ្ឋំ វា ចរិតំ កិលេសបូតិកត្តាតិ ទុច្ចរិតំ; កាយេន ទុច្ចរិតំ, កាយតោ វា ឧប្បន្នំ ទុច្ចរិតន្តិ កាយទុច្ចរិតំ. ឯវំ វចីមនោទុច្ចរិតានិបិ ទដ្ឋព្ពានិ. សមន្នាគតាតិ សមង្គីភូតា. អរិយានំ ឧបវាទកាតិ ពុទ្ធ-បច្ចេកពុទ្ធ-ពុទ្ធសាវកានំ អរិយានំ អន្តមសោ គិហិសោតាបន្នានម្បិ អនត្ថកាមា ហុត្វា អន្តិមវត្ថុនា វា គុណបរិធំសនេន វា ឧបវាទកា; អក្កោសកា, គរហកាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ ‘‘នត្ថិ ឥមេសំ សមណធម្មោ, អស្សមណា ឯតេ’’តិ វទន្តោ អន្តិមវត្ថុនា ឧបវទតិ. ‘‘នត្ថិ ឥមេសំ ឈានំ វា វិមោក្ខោ វា មគ្គោ វា ផលំ វា’’តិ វទន្តោ គុណបរិធំសនេន ឧបវទតីតិ វេទិតព្ពោ. សោ ច ជានំ វា ឧបវទេយ្យ អជានំ វា, ឧភយថាបិ អរិយូបវាទោវ ហោតិ. ភារិយំ កម្មំ សគ្គាវរណំ មគ្គាវរណញ្ច, សតេកិច្ឆំ បន ហោតិ. តស្ស ច អាវិភាវត្ថំ ឥទំ វត្ថុមុទាហរន្តិ –

‘‘អញ្ញតរស្មិំ កិរ គាមេ ឯកោ ថេរោ ច ទហរភិក្ខុ ច បិណ្ឌាយ ចរន្តិ. តេ បឋមឃរេយេវ ឧឡុង្កមត្តំ ឧណ្ហយាគុំ លភិំសុ. ថេរស្ស ច កុច្ឆិវាតោ អត្ថិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘អយំ យាគុ មយ្ហំ សប្បាយា, យាវ ន សីតលា ហោតិ តាវ នំ បិវាមី’តិ. សោ មនុស្សេហិ ឧម្មារត្ថាយ អាហដេ ទារុក្ខន្ធេ និសីទិត្វា តំ បិវិ. ឥតរោ តំ ជិគុច្ឆិ – ‘អតិច្ឆាតោ វតាយំ មហល្លកោ អម្ហាកំ លជ្ជិតព្ពកំ អកាសី’តិ. ថេរោ គាមេ ចរិត្វា វិហារំ គន្ត្វា ទហរភិក្ខុំ អាហ – ‘អត្ថិ តេ, អាវុសោ, ឥមស្មិំ សាសនេ បតិដ្ឋា’តិ? ‘អាម, ភន្តេ, សោតាបន្នោ អហ’ន្តិ. ‘តេន ហាវុសោ, ឧបរិមគ្គត្ថាយ វាយាមំ មា អកាសិ, ខីណាសវោ តយា ឧបវទិតោ’តិ. សោ តំ ខមាបេសិ. តេនស្ស តំ បាកតិកំ អហោសិ’’. តស្មា យោ អញ្ញោបិ អរិយំ ឧបវទតិ, តេន គន្ត្វា សចេ អត្តនា វុឌ្ឍតរោ ហោតិ, ‘‘អហំ អាយស្មន្តំ ឥទញ្ចិទញ្ច អវចំ, តំ មេ ខមាហី’’តិ ខមាបេតព្ពោ. សចេ នវកតរោ ហោតិ, វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘អហំ ភន្តេ តុម្ហេ ឥទញ្ចិទញ្ច អវចំ, តំ មេ ខមថា’’តិ ខមាបេតព្ពោ. សចេ សោ នក្ខមតិ ទិសាបក្កន្តោ វា ហោតិ, យេ តស្មិំ វិហារេ ភិក្ខូ វសន្តិ តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា សចេ អត្តនា វុឌ្ឍតរោ ហោតិ ឋិតកេនេវ, សចេ នវកតរោ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, អសុកំ នាម អាយស្មន្តំ ឥទញ្ចិទញ្ច អវចំ, ខមតុ មេ សោ អាយស្មា’’តិ ឯវំ វទន្តេន ខមាបេតព្ពោ. សចេ សោ បរិនិព្ពុតោ ហោតិ, បរិនិព្ពុតមញ្ចដ្ឋានំ គន្ត្វា យាវ សិវថិកំ គន្ត្វាបិ ខមាបេតព្ពោ. ឯវំ កតេ សគ្គាវរណញ្ច មគ្គាវរណញ្ច ន ហោតិ, បាកតិកមេវ ហោតិ.

មិច្ឆាទិដ្ឋិកាតិ វិបរីតទស្សនា. មិច្ឆាទិដ្ឋិកម្មសមាទានាតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិវសេន សមាទិន្ននានាវិធកម្មា, យេ ច មិច្ឆាទិដ្ឋិមូលកេសុ កាយកម្មាទីសុ អញ្ញេបិ សមាទបេន្តិ. តត្ថ វចីទុច្ចរិតគ្គហណេនេវ អរិយូបវាទេ, មនោទុច្ចរិតគ្គហណេន ច មិច្ឆាទិដ្ឋិយា សង្គហិតាយបិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ បុន វចនំ មហាសាវជ្ជភាវទស្សនត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ. មហាសាវជ្ជោ ហិ អរិយូបវាទោ អានន្តរិយសទិសោ. យថាហ – ‘‘សេយ្យថាបិ, សារិបុត្ត, ភិក្ខុ សីលសម្បន្នោ សមាធិសម្បន្នោ បញ្ញាសម្បន្នោ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ អញ្ញំ អារាធេយ្យ; ឯវំសម្បទមិទំ, សារិបុត្ត, វទាមិ តំ វាចំ អប្បហាយ តំ ចិត្តំ អប្បហាយ តំ ទិដ្ឋិំ អប្បដិនិស្សជ្ជិត្វា យថាភតំ និក្ខិត្តោ, ឯវំ និរយេ’’តិ (ម. និ. ១.១៤៩).

មិច្ឆាទិដ្ឋិតោ ច មហាសាវជ្ជតរំ នាម អញ្ញំ នត្ថិ. យថាហ – ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកធម្មម្បិ សមនុបស្សាមិ, ឯវំ មហាសាវជ្ជតរំ, យថយិទំ, មិច្ឆាទិដ្ឋិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិបរមានិ, ភិក្ខវេ, វជ្ជានី’’តិ (អ. និ. ១.៣១០).

កាយស្ស ភេទាតិ ឧបាទិន្នក្ខន្ធបរិច្ចាគា. បរំ មរណាតិ តទនន្តរំ អភិនិព្ពត្តក្ខន្ធគ្គហណេ. អថវា កាយស្ស ភេទាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយស្សុបច្ឆេទា. បរំ មរណាតិ ចុតិចិត្តតោ ឧទ្ធំ. អបាយន្តិ ឯវមាទិ សព្ពំ និរយវេវចនំ. និរយោ ហិ សគ្គមោក្ខហេតុភូតា បុញ្ញសម្មតា អយា អបេតត្តា, សុខានំ វា អាយស្ស អភាវា អបាយោ. ទុក្ខស្ស គតិ បដិសរណន្តិ ទុគ្គតិ; ទោសពហុលតាយ វា ទុដ្ឋេន កម្មុនា និព្ពត្តា គតីតិ ទុគ្គតិ. វិវសា និបតន្តិ ឯត្ថ ទុក្កដការិនោតិ វិនិបាតោ; វិនស្សន្តា វា ឯត្ថ និបតន្តិ សម្ភិជ្ជមានង្គបច្ចង្គាតិ វិនិបាតោ. នត្ថិ ឯត្ថ អស្សាទសញ្ញិតោ អយោតិ និរយោ.

អថ វា អបាយគ្គហណេន តិរច្ឆានយោនិំ ទីបេតិ. តិរច្ឆានយោនិ ហិ អបាយោ, សុគតិយា អបេតត្តា; ន ទុគ្គតិ, មហេសក្ខានំ នាគរាជាទីនំ សម្ភវតោ. ទុគ្គតិគ្គហណេន បេត្តិវិសយំ ទីបេតិ. សោ ហិ អបាយោ ចេវ ទុគ្គតិ ច សុគតិតោ អបេតត្តា, ទុក្ខស្ស ច គតិភូតត្តា; ន តុ វិនិបាតោ អសុរសទិសំ អវិនិបតិតត្តា. បេតមហិទ្ធិកានញ្ហិ វិមានានិបិ និព្ពត្តន្តិ. វិនិបាតគ្គហណេន អសុរកាយំ ទីបេតិ. សោ ហិ យថាវុត្តេនត្ថេន អបាយោ ចេវ ទុគ្គតិ ច សព្ពសមុស្សយេហិ ច វិនិបតិតត្តា វិនិបាតោតិ វុច្ចតិ. និរយគ្គហណេន អវីចិ-អាទិអនេកប្បការំ និរយមេវ ទីបេតិ. ឧបបន្នាតិ ឧបគតា, តត្ថ អភិនិព្ពត្តាតិ អធិប្បាយោ. វុត្តវិបរិយាយេន សុក្កបក្ខោ វេទិតព្ពោ.

អយំ បន វិសេសោ – ឯត្ថ សុគតិគ្គហណេន មនុស្សគតិបិ សង្គយ្ហតិ. សគ្គគ្គហណេន ទេវគតិយេវ. តត្ថ សុន្ទរា គតីតិ សុគតិ. រូបាទិវិសយេហិ សុដ្ឋុ អគ្គោតិ សគ្គោ. សោ សព្ពោបិ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោតិ អយំ វចនត្ថោ. វិជ្ជាតិ ទិព្ពចក្ខុញាណវិជ្ជា. អវិជ្ជាតិ សត្តានំ ចុតិបដិសន្ធិបដិច្ឆាទិកា អវិជ្ជា. សេសំ វុត្តនយមេវ. អយមេវ ហេត្ថ វិសេសោ – យថា បុព្ពេនិវាសកថាយំ ‘‘បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណមុខតុណ្ឌកេន បុព្ពេនិវុត្ថក្ខន្ធបអច្ឆាទកំ អវិជ្ជណ្ឌកោសំ បទាលេត្វា’’តិ វុត្តំ; ឯវមិធ ‘‘ចុតូបបាតញាណមុខតុណ្ឌកេន ចុតូបបាតបដិច្ឆាទកំ អវិជ្ជណ្ឌកោសំ បទាលេត្វា’’តិ វត្តព្ពន្តិ.

ទិព្ពចក្ខុញាណកថា និដ្ឋិតា.

អាសវក្ខយញាណកថា

១៤. សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេតិ ឥធ វិបស្សនាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានចិត្តំ វេទិតព្ពំ. អាសវានំ ខយញាណាយាតិ អរហត្តមគ្គញាណត្ថាយ. អរហត្តមគ្គោ ហិ អាសវវិនាសនតោ អាសវានំ ខយោតិ វុច្ចតិ. តត្រ ចេតំ ញាណំ តប្បរិយាបន្នត្តាតិ. ចិត្តំ អភិនិន្នាមេសិន្តិ វិបស្សនាចិត្តំ អភិនីហរិំ. សោ ឥទំ ទុក្ខន្តិ ឯវមាទីសុ ‘‘ឯត្តកំ ទុក្ខំ, ន ឥតោ ភិយ្យោ’’តិ សព្ពម្បិ ទុក្ខសច្ចំ សរសលក្ខណបដិវេធេន យថាភូតំ អព្ភញ្ញាសិំ ជានិំ បដិវិជ្ឈិំ. តស្ស ច ទុក្ខស្ស និព្ពត្តិកំ តណ្ហំ ‘‘អយំ ទុក្ខសមុទយោ’’តិ, តទុភយម្បិ យំ ឋានំ បត្វា និរុជ្ឈតិ តំ តេសំ អប្បវត្តិំ និព្ពានំ ‘‘អយំ ទុក្ខនិរោធោ’’តិ, តស្ស ច សម្បាបកំ អរិយមគ្គំ ‘‘អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា’’តិ សរសលក្ខណបដិវេធេន យថាភូតំ អព្ភញ្ញាសិំ ជានិំ បដិវិជ្ឈិន្តិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឯវំ សរូបតោ សច្ចានិ ទស្សេត្វា ឥទានិ កិលេសវសេន បរិយាយតោ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥមេ អាសវា’’តិអាទិមាហ. តស្ស មេ ឯវំ ជានតោ ឯវំ បស្សតោតិ តស្ស មយ្ហំ ឯវំ ជានន្តស្ស ឯវំ បស្សន្តស្ស សហ វិបស្សនាយ កោដិប្បត្តំ មគ្គំ កថេតិ. កាមាសវាតិ កាមាសវតោ. វិមុច្ចិត្ថាតិ ឥមិនា ផលក្ខណំ ទស្សេតិ. មគ្គក្ខណេ ហិ ចិត្តំ វិមុច្ចតិ, ផលក្ខណេ វិមុត្តំ ហោតិ. វិមុត្តស្មិំ វិមុត្តមិតិ ញាណន្តិ ឥមិនា បច្ចវេក្ខណញាណំ ទស្សេតិ. ខីណា ជាតីតិអាទីហិ តស្ស ភូមិំ. តេន ហិ ញាណេន ភគវា បច្ចវេក្ខន្តោ ‘‘ខីណា ជាតី’’តិអាទីនិ អព្ភញ្ញាសិំ. កតមា បន ភគវតោ ជាតិ ខីណា, កថញ្ច នំ អព្ភញ្ញាសីតិ? វុច្ចតេ – ន តាវស្ស អតីតា ជាតិ ខីណា, បុព្ពេវ ខីណត្តា; ន អនាគតា, អនាគតេ វាយាមាភាវតោ; ន បច្ចុប្បន្នា, វិជ្ជមានត្តា. យា បន មគ្គស្ស អភាវិតត្តា ឧប្បជ្ជេយ្យ ឯកចតុបញ្ចវោការភវេសុ ឯកចតុបញ្ចក្ខន្ធប្បភេទា ជាតិ, សា មគ្គស្ស ភាវិតត្តា អនុប្បាទធម្មតំ អាបជ្ជនេន ខីណា; តំ សោ មគ្គភាវនាយ បហីនកិលេសេ បច្ចវេក្ខិត្វា ‘‘កិលេសាភាវេ វិជ្ជមានម្បិ កម្មំ អាយតិំ អប្បដិសន្ធិកំ ហោតី’’តិ ជានន្តោ អព្ភញ្ញាសិំ.

វុសិតន្តិ វុត្ថំ បរិវុត្ថំ, កតំ ចរិតំ និដ្ឋិតន្តិ អត្ថោ. ព្រហ្មចរិយន្តិ មគ្គព្រហ្មចរិយំ, បុថុជ្ជនកល្យាណកេន ហិ សទ្ធិំ សត្ត សេក្ខា ព្រហ្មចរិយវាសំ វសន្តិ នាម, ខីណាសវោ វុត្ថវាសោ. តស្មា ភគវា អត្តនោ ព្រហ្មចរិយវាសំ បច្ចវេក្ខន្តោ ‘‘វុសិតំ ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ អព្ភញ្ញាសិំ. កតំ ករណីយន្តិ ចតូសុ សច្ចេសុ ចតូហិ មគ្គេហិ បរិញ្ញាបហានសច្ឆិកិរិយាភាវនាភិសមយវសេន សោឡសវិធម្បិ កិច្ចំ និដ្ឋាបិតន្តិ អត្ថោ. បុថុជ្ជនកល្យាណកាទយោ ហិ ឯតំ កិច្ចំ ករោន្តិ, ខីណាសវោ កតករណីយោ. តស្មា ភគវា អត្តនោ ករណីយំ បច្ចវេក្ខន្តោ ‘‘កតំ ករណីយ’’ន្តិ អព្ភញ្ញាសិំ. នាបរំ ឥត្ថត្តាយាតិ ឥទានិ បុន ឥត្ថភាវាយ ឯវំ សោឡសកិច្ចភាវាយ កិលេសក្ខយាយ វា មគ្គភាវនាកិច្ចំ មេ នត្ថីតិ អព្ភញ្ញាសិំ.

ឥទានិ ឯវំ បច្ចវេក្ខណញាណបរិគ្គហិតំ តំ អាសវានំ ខយញាណាធិគមំ ព្រាហ្មណស្ស ទស្សេន្តោ អយំ ខោ មេ ព្រាហ្មណាតិអាទិមាហ. តត្ថ វិជ្ជាតិ អរហត្តមគ្គញាណវិជ្ជា. អវិជ្ជាតិ ចតុសច្ចបដិច្ឆាទិកា អវិជ្ជា. សេសំ វុត្តនយមេវ. អយំ បន វិសេសោ – អយំ ខោ មេ ព្រាហ្មណ តតិយា អភិនិព្ភិទា អហោសីតិ ឯត្ថ អយំ ខោ មម ព្រាហ្មណ អាសវានំ ខយញាណមុខតុណ្ឌកេន ចតុសច្ចបដិច្ឆាទកំ អវិជ្ជណ្ឌកោសំ បទាលេត្វា តតិយា អភិនិព្ភិទា តតិយា និក្ខន្តិ តតិយា អរិយជាតិ អហោសិ, កុក្កុដច្ឆាបកស្សេវ មុខតុណ្ឌកេន វា បាទនខសិខាយ វា អណ្ឌកោសំ បទាលេត្វា តម្ហា អណ្ឌកោសម្ហា អភិនិព្ភិទា និក្ខន្តិ កុក្កុដនិកាយេ បច្ចាជាតីតិ.

ឯត្តាវតា កិំ ទស្សេតីតិ? សោ ហិ ព្រាហ្មណ កុក្កុដច្ឆាបកោ អណ្ឌកោសំ

បទាលេត្វា តតោ និក្ខមន្តោ សកិមេវ ជាយតិ, អហំ បន បុព្ពេ-និវុត្ថក្ខន្ធបដិច្ឆាទកំ អវិជ្ជណ្ឌកោសំ ភិន្ទិត្វា បឋមំ តាវ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណវិជ្ជាយ ជាតោ, តតោ សត្តានំ ចុតិបដិសន្ធិបដិច្ឆាទកំ អវិជ្ជណ្ឌកោសំ បទាលេត្វា ទុតិយំ ទិព្ពចក្ខុញាណវិជ្ជាយ ជាតោ, បុន ចតុសច្ចបដិច្ឆាទកំ អវិជ្ជណ្ឌកោសំ បទាលេត្វា តតិយំ អាសវានំ ខយញាណវិជ្ជាយ ជាតោ; ឯវំ តីហិ វិជ្ជាហិ តិក្ខត្តុំ ជាតោ. សា ច មេ ជាតិ អរិយា សុបរិសុទ្ធាតិ ឥទំ ទស្សេសិ. ឯវំ ទស្សេន្តោ ច បុព្ពេនិវាសញាណេន អតីតំសញាណំ, ទិព្ពចក្ខុនា បច្ចុប្បន្នានាគតំសញាណំ, អាសវក្ខយេន សកលលោកិយលោកុត្តរគុណន្តិ ឯវំ តីហិ វិជ្ជាហិ សព្ពេបិ សព្ពញ្ញុគុណេ បកាសេត្វា អត្តនោ អរិយាយ ជាតិយា ជេដ្ឋសេដ្ឋភាវំ ព្រាហ្មណស្ស ទស្សេសីតិ.

អាសវក្ខយញាណកថា និដ្ឋិតា.

ទេសនានុមោទនកថា

១៥. ឯវំ វុត្តេ វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោតិ ឯវំ ភគវតា លោកានុកម្បកេន ព្រាហ្មណំ អនុកម្បមានេន វិនិគូហិតព្ពេបិ អត្តនោ អរិយាយ ជាតិយា ជេដ្ឋសេដ្ឋភាវេ វិជ្ជត្តយបកាសិកាយ ធម្មទេសនាយ វុត្តេ បីតិវិប្ផារបរិបុណ្ណគត្តចិត្តោ វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ តំ ភគវតោ អរិយាយ ជាតិយា ជេដ្ឋសេដ្ឋភាវំ វិទិត្វា ‘‘ឦទិសំ នាមាហំ សព្ពលោកជេដ្ឋសេដ្ឋំ សព្ពគុណសមន្នាគតំ សព្ពញ្ញុំ ‘អញ្ញេសំ អភិវាទនាទិកម្មំ ន ករោតី’តិ អវចំ – ‘ធីរត្ថុ វតរេ អញ្ញាណ’’’ន្តិ អត្តានំ គរហិត្វា ‘‘អយំ ទានិ លោកេ អរិយាយ ជាតិយា បុរេជាតដ្ឋេន ជេដ្ឋោ, សព្ពគុណេហិ អប្បដិសមដ្ឋេន សេដ្ឋោ’’តិ និដ្ឋំ គន្ត្វា ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘ជេដ្ឋោ ភវំ គោតមោ សេដ្ឋោ ភវំ គោតមោ’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា បុន តំ ភគវតោ ធម្មទេសនំ អព្ភនុមោទមានោ ‘‘អភិក្កន្តំ, ភោ គោតម, អភិក្កន្តំ, ភោ គោតមា’’តិអាទិមាហ.

តត្ថាយំ អភិក្កន្តសទ្ទោ ខយសុន្ទរាភិរូបអព្ភនុមោទនេសុ ទិស្សតិ. ‘‘អភិក្កន្តា, ភន្តេ, រត្តិ; និក្ខន្តោ បឋមោ យាមោ, ចិរនិសិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.២០) ហិ ខយេ ទិស្សតិ. ‘‘អយំ មេ បុគ្គលោ ខមតិ, ឥមេសំ ចតុន្នំ បុគ្គលានំ អភិក្កន្តតរោ ច បណីតតរោ ចា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.១០០) សុន្ទរេ.

‘‘កោ មេ វន្ទតិ បាទានិ, ឥទ្ធិយា យសសា ជលំ;

អភិក្កន្តេន វណ្ណេន, សព្ពា ឱភាសយំ ទិសា’’តិ. –

អាទីសុ (វិ. វ. ៨៥៧) អភិរូបេ. ‘‘អភិក្កន្តំ, ភន្តេ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៥០) អព្ភនុមោទនេ. ឥធាបិ អព្ភនុមោទនេយេវ. យស្មា ច អព្ភនុមោទនេ, តស្មា ‘‘សាធុ សាធុ, ភោ គោតមា’’តិ វុត្តំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

‘‘ភយេ កោធេ បសំសាយំ, តុរិតេ កោតូហលច្ឆរេ;

ហាសេ សោកេ បសាទេ ច, ករេ អាមេឌិតំ ពុធោ’’តិ.

ឥមិនា ច លក្ខណេន ឥធ បសាទវសេន បសំសាវសេន ចាយំ ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

អថ វា អភិក្កន្តន្តិ អតិឥដ្ឋំ អតិមនាបំ អតិសុន្ទរន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ ឯកេន អភិក្កន្តសទ្ទេន ទេសនំ ថោមេតិ, ឯកេន អត្តនោ បសាទំ. អយញ្ហិ ឯត្ថ អធិប្បាយោ – ‘‘អភិក្កន្តំ, ភោ គោតម, យទិទំ ភោតោ គោតមស្ស ធម្មទេសនា, អភិក្កន្តំ យទិទំ ភោតោ គោតមស្ស ធម្មទេសនំ អាគម្ម មម បសាទោ’’តិ. ភគវតោយេវ វា វចនំ ទ្វេ ទ្វេ អត្ថេ សន្ធាយ ថោមេតិ – ភោតោ គោតមស្ស វចនំ អភិក្កន្តំ ទោសនាសនតោ អភិក្កន្តំ គុណាធិគមនតោ, តថា សទ្ធាជននតោ បញ្ញាជននតោ, សាត្ថតោ សព្យញ្ជនតោ, ឧត្តានបទតោ គម្ភីរត្ថតោ, កណ្ណសុខតោ ហទយង្គមតោ, អនត្តុក្កំសនតោ អបរវម្ភនតោ, ករុណាសីតលតោ បញ្ញាវទាតតោ, អបាថរមណីយតោ វិមទ្ទក្ខមតោ, សុយ្យមានសុខតោ វីមំសិយមានហិតតោតិ ឯវមាទីហិ យោជេតព្ពំ.

តតោ បរម្បិ ចតូហិ ឧបមាហិ ទេសនំយេវ ថោមេតិ. តត្ថ និក្កុជ្ជិតន្តិ អធោមុខឋបិតំ, ហេដ្ឋាមុខជាតំ វា. ឧក្កុជ្ជេយ្យាតិ ឧបរិមុខំ ករេយ្យ. បដិច្ឆន្នន្តិ តិណបណ្ណាទិបដិច្ឆាទិតំ. វិវរេយ្យាតិ ឧគ្ឃាដេយ្យ. មូឡ្ហស្សាតិ ទិសាមូឡ្ហស្ស. មគ្គំ អាចិក្ខេយ្យាតិ ហត្ថេ គហេត្វា ឯស មគ្គោតិ វទេយ្យ. អន្ធការេតិ កាឡបក្ខចាតុទ្ទសី អឌ្ឍរត្ត-ឃនវនសណ្ឌ-មេឃបដលេហិ ចតុរង្គេ តមសិ. អយំ តាវ អនុត្តានបទត្ថោ. អយំ បន អធិប្បាយយោជនា – យថា កោចិ និក្កុជ្ជិតំ ឧក្កុជ្ជេយ្យ, ឯវំ សទ្ធម្មវិមុខំ អសទ្ធម្មេ បតិដ្ឋិតំ មំ អសទ្ធម្មា វុដ្ឋាបេន្តេន; យថា បដិច្ឆន្នំ វិវរេយ្យ, ឯវំ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនន្តរធានា បភុតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិគហនបដិច្ឆន្នំ សាសនំ វិវរន្តេន; យថា មូឡ្ហស្ស មគ្គំ អាចិក្ខេយ្យ, ឯវំ កុម្មគ្គមិច្ឆាមគ្គប្បដិបន្នស្ស មេ សគ្គមោក្ខមគ្គំ អាចិក្ខន្តេន; យថា អន្ធការេ តេលបជ្ជោតំ ធារេយ្យ, ឯវំ មោហន្ធការេ និមុគ្គស្ស មេ ពុទ្ធាទិរតនត្តយរូបានិ អបស្សតោ តប្បដិច្ឆាទកមោហន្ធការវិទ្ធំសកទេសនាបជ្ជោតំ ធារេន្តេន, មយ្ហំ ភោតា គោតមេន ឯតេហិ បរិយាយេហិ បកាសិតត្តា អនេកបរិយាយេន ធម្មោ បកាសិតោតិ.

ទេសនានុមោទនកថា និដ្ឋិតា.

បសន្នាការកថា

ឯវំ ទេសនំ ថោមេត្វា ឥមាយ ទេសនាយ រតនត្តយេ បសន្នចិត្តោ បសន្នាការំ ករោន្តោ ‘‘ឯសាហ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ឯសាហន្តិ ឯសោ អហំ. ភវន្តំ គោតមំ សរណំ គច្ឆាមីតិ ភវន្តំ គោតមំ សរណន្តិ គច្ឆាមិ; ភវំ មេ គោតមោ សរណំ, បរាយណំ, អឃស្ស តាតា, ហិតស្ស ច វិធាតាតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន ភវន្តំ គោតមំ គច្ឆាមិ ភជាមិ សេវាមិ បយិរុបាសាមិ, ឯវំ វា ជានាមិ ពុជ្ឈាមីតិ. យេសញ្ហិ ធាតូនំ គតិអត្ថោ, ពុទ្ធិបិ តេសំ អត្ថោ; តស្មា ‘‘គច្ឆាមី’’តិ ឥមស្ស ជានាមិ ពុជ្ឈាមីតិ អយម្បិ អត្ថោ វុត្តោ. ធម្មញ្ច ភិក្ខុសង្ឃញ្ចាតិ ឯត្ថ បន អធិគតមគ្គេ សច្ឆិកតនិរោធេ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ ច ចតូសុ អបាយេសុ អបតមានេ ធារេតីតិ ធម្មោ; សោ អត្ថតោ អរិយមគ្គោ ចេវ និព្ពានញ្ច. វុត្តំ ហេតំ – ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, ធម្មា សង្ខតា, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិ (អ. និ. ៤.៣៤) វិត្ថារោ. ន កេវលញ្ច អរិយមគ្គោ ចេវ និព្ពានញ្ច, អបិ ច ខោ អរិយផលេហិ សទ្ធិំ បរិយត្តិធម្មោបិ. វុត្តម្បិ ហេតំ ឆត្តមាណវកវិមានេ –

‘‘រាគវិរាគមនេជមសោកំ, ធម្មមសង្ខតមប្បដិកូលំ;

មធុរមិមំ បគុណំ សុវិភត្តំ, ធម្មមិមំ សរណត្ថមុបេហី’’តិ. (វិ. វ. ៨៨៧);

ឯត្ថ ហិ រាគវិរាគោតិ មគ្គោ កថិតោ. អនេជមសោកន្តិ ផលំ. ធម្មមសង្ខតន្តិ និព្ពានំ. អប្បដិកូលំ មធុរមិមំ បគុណំ សុវិភត្តន្តិ បិដកត្តយេន វិភត្តា សព្ពធម្មក្ខន្ធាតិ. ទិដ្ឋិសីលសង្ឃាតេន សំហតោតិ សង្ឃោ, សោ អត្ថតោ អដ្ឋអរិយបុគ្គលសមូហោ. វុត្តញ្ហេតំ តស្មិំយេវ វិមានេ –

‘‘យត្ថ ច ទិន្នមហប្ផលមាហុ, ចតូសុ សុចីសុ បុរិសយុគេសុ;

អដ្ឋ ច បុគ្គលធម្មទសា តេ, សង្ឃមិមំ សរណត្ថមុបេហី’’តិ. (វិ. វ. ៨៨៨);

ភិក្ខូនំ សង្ឃោ ភិក្ខុសង្ឃោ. ឯត្តាវតា ច ព្រាហ្មណោ តីណិ សរណគមនានិ បដិវេទេសិ.

បសន្នាការកថា និដ្ឋិតា.

សរណគមនកថា

ឥទានិ តេស្វេវ តីសុ សរណគមនេសុ កោសល្លត្ថំ សរណំ, សរណគមនំ, យោ សរណំ គច្ឆតិ,

សរណគមនប្បភេទោ, សរណគមនផលំ, សំកិលេសោ, ភេទោតិ អយំ វិធិ វេទិ តព្ពោ. សោ បន ឥធ វុច្ចមានោ អតិភារិយំ វិនយនិទានំ ករោតីតិ ន វុត្តោ. អត្ថិកេហិ បន បបញ្ចសូទនិយំ វា មជ្ឈិមដ្ឋកថាយំ ភយភេរវសុត្តវណ្ណនតោ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៥៦) សុមង្គលវិលាសិនិយំ វា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២៥០) សរណវណ្ណនតោ គហេតព្ពោតិ.

សរណគមនកថា និដ្ឋិតា.

ឧបាសកត្តបដិវេទនាកថា

ឧបាសកំ មំ ភវំ គោតមោ ធារេតូតិ មំ ភវំ គោតមោ ‘‘ឧបាសកោ អយ’’ន្តិ ឯវំ ធារេតូតិ អត្ថោ. ឧបាសកវិធិកោសល្លត្ថំ បនេត្ថ កោ ឧបាសកោ, កស្មា ឧបាសកោតិ វុច្ចតិ, កិមស្ស សីលំ, កោ អាជីវោ, កា វិបត្តិ, កា សម្បត្តីតិ ឥទំ បកិណ្ណកំ វេទិតព្ពំ. តំ អតិភារិយករណតោ ឥធ ន វិភត្តំ, អត្ថិកេហិ បន បបញ្ចសូទនិយំ មជ្ឈិមដ្ឋកថាយំ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៥៦) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អជ្ជតគ្គេតិ ឯត្ថ អយំ អគ្គសទ្ទោ អាទិកោដិកោដ្ឋាសសេដ្ឋេសុ ទិស្សតិ. ‘‘អជ្ជតគ្គេ, សម្ម ទោវារិក, អាវរាមិ ទ្វារំ និគណ្ឋានំ និគណ្ឋីន’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៧០) ហិ អាទិម្ហិ ទិស្សតិ. ‘‘តេនេវ អង្គុលគ្គេន តំ អង្គុលគ្គំ បរាមសេយ្យ (កថា. ៤៤១), ឧច្ឆគ្គំ វេឡគ្គ’’ន្តិអាទីសុ កោដិយំ. ‘‘អម្ពិលគ្គំ វា មធុរគ្គំ វា តិត្តកគ្គំ វា (សំ. និ. ៥.៣៧៤) អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វិហារគ្គេន វា បរិវេណគ្គេន វា ភាជេតុ’’ន្តិអាទីសុ (ចូឡវ. ៣១៨) កោដ្ឋាសេ. ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, សត្តា អបទា វា ទ្វិបទា វា…បេ… តថាគតោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៣៤) សេដ្ឋេ. ឥធ បនាយំ អាទិម្ហិ ទដ្ឋព្ពោ. តស្មា អជ្ជតគ្គេតិ អជ្ជតំ អាទិំ កត្វាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អជ្ជតន្តិ អជ្ជភាវន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អជ្ជទគ្គេ ឥច្ចេវ វា បាឋោ, ទការោ បទសន្ធិករោ, អជ្ជ អគ្គំ កត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. បាណុបេតន្តិ បាណេហិ ឧបេតំ, យាវ មេ ជីវិតំ បវត្តតិ, តាវ ឧបេតំ អនញ្ញសត្ថុកំ តីហិ សរណគមនេហិ សរណគតំ មំ ភវំ គោតមោ ធារេតុ ជានាតុ, អហញ្ហិ សចេបិ មេ តិខិណេន អសិនា សីសំ ឆិន្ទេយ្យុំ, នេវ ពុទ្ធំ ‘‘ន ពុទ្ធោ’’តិ វា, ធម្មំ ‘‘ន ធម្មោ’’តិ វា, សង្ឃំ ‘‘ន សង្ឃោ’’តិ វា វទេយ្យន្តិ. ឯត្ថ ច ព្រាហ្មណោ បាណុបេតំ សរណគតន្តិ បុន សរណគមនំ វទន្តោ អត្តសន្និយ្យាតនំ បកាសេតីតិ វេទិតព្ពោ.

ឯវំ អត្តានំ និយ្យាតេត្វា ភគវន្តំ សបរិសំ ឧបដ្ឋាតុកាមោ អាហ – ‘‘អធិវាសេតុ ច មេ ភវំ គោតមោ វេរញ្ជាយំ វស្សាវាសំ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេនា’’តិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ – ឧបាសកញ្ច មំ ភវំ គោតមោ ធារេតុ, អធិវាសេតុ ច មេ វេរញ្ជាយំ វស្សាវាសំ, តយោ មាសេ វេរញ្ជំ ឧបនិស្សាយ មម អនុគ្គហត្ថំ វាសំ សម្បដិច្ឆតូតិ. អធិវាសេសិ ភគវា តុណ្ហីភាវេនាតិ អថស្ស វចនំ សុត្វា ភគវា កាយង្គំ វា វាចង្គំ វា អចោបេត្វា អព្ភន្តរេយេវ ខន្តិំ ចារេត្វា តុណ្ហីភាវេន អធិវាសេសិ; ព្រាហ្មណស្ស អនុគ្គហត្ថំ មនសាវ សម្បដិច្ឆីតិ វុត្តំ ហោតិ.

អថ ខោ វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ ភគវតោ អធិវាសនំ វិទិត្វាតិ អថ វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ សចេ មេ សមណោ គោតមោ នាធិវាសេយ្យ, កាយេន វា វាចាយ វា បដិក្ខិបេយ្យ. យស្មា បន អប្បដិក្ខិបិត្វា អព្ភន្តរេ ខន្តិំ ធារេសិ, តស្មា មេ មនសាវ អធិវាសេសីតិ ឯវំ អាការសល្លក្ខណកុសលតាយ ភគវតោ អធិវាសនំ វិទិត្វា, អត្តនោ និសិន្នាសនតោ វុដ្ឋាយ ចតូសុ ទិសាសុ ភគវន្តំ សក្កច្ចំ វន្ទិត្វា តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា អាគតកាលតោ បភុតិ ជាតិមហល្លកព្រាហ្មណានំ អភិវាទនាទីនិ ន ករោតីតិ វិគរហិត្វាបិ ឥទានិ វិញ្ញាតពុទ្ធគុណោ កាយេន វាចាយ មនសា ច អនេកក្ខត្តុំ វន្ទន្តោបិ អតិត្តោយេវ ហុត្វា ទសនខសមោធានសមុជ្ជលំ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ សិរស្មិំ បតិដ្ឋាបេត្វា យាវ ទស្សនវិសយោ តាវ បដិមុខោយេវ អបក្កមិត្វា ទស្សនវិសយំ វិជហនដ្ឋានេ វន្ទិត្វា បក្កាមិ.

ឧបាសកត្តបដិវេទនាកថា និដ្ឋិតា.

ទុព្ភិក្ខកថា

១៦. តេន ខោ បន សមយេន វេរញ្ជា ទុព្ភិក្ខា ហោតីតិ យស្មិំ សមយេ វេរញ្ជេន ព្រាហ្មណេន ភគវា វេរញ្ជំ ឧបនិស្សាយ វស្សាវាសំ យាចិតោ, តេន សមយេន វេរញ្ជា ទុព្ភិក្ខា ហោតិ. ទុព្ភិក្ខាតិ ទុល្លភភិក្ខា; សា បន ទុល្លភភិក្ខតា យត្ថ មនុស្សា អស្សទ្ធា ហោន្តិ អប្បសន្នា, តត្ថ សុសស្សកាលេបិ អតិសមគ្ឃេបិ បុព្ពណ្ណាបរណ្ណេ ហោតិ. វេរញ្ជាយំ បន យស្មា ន តថា អហោសិ, អបិច ខោ ទុសស្សតាយ ឆាតកទោសេន អហោសិ តស្មា តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ទ្វីហិតិកាតិអាទិមាហ. តត្ថ ទ្វីហិតិកាតិ ទ្វិធា បវត្តឦហិតិកា. ឦហិតំ នាម ឥរិយា ទ្វិធា បវត្តា – ចិត្តឥរិយា, ចិត្តឦហា. ‘‘ឯត្ថ លច្ឆាម នុ ខោ កិញ្ចិ ភិក្ខមានា ន លច្ឆាមា’’តិ, ‘‘ជីវិតុំ វា សក្ខិស្សាម នុ ខោ នោ’’តិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ.

អថ វា ទ្វីហិតិកាតិ ទុជ្ជីវិកា, ឦហិតំ ឦហា ឥរិយនំ បវត្តនំ ជីវិតន្តិអាទីនិ បទានិ ឯកត្ថានិ. តស្មា ទុក្ខេន ឦហិតំ ឯត្ថ បវត្តតីតិ ទ្វីហិតិកាតិ អយមេត្ថ បទត្ថោ. សេតដ្ឋិកាតិ សេតកានិ អដ្ឋីនិ ឯត្ថាតិ សេតដ្ឋិកា. ទិវសម្បិ យាចិត្វា កិញ្ចិ អលទ្ធា មតានំ កបណមនុស្សានំ អហិច្ឆត្តកវណ្ណេហិ អដ្ឋីហិ តត្រ តត្រ បរិកិណ្ណាតិ វុត្តំ ហោតិ. សេតដ្ដិកាតិបិ បាឋោ. តស្សត្ថោ – សេតា អដ្ដិ ឯត្ថាតិ សេតដ្ដិកា. អដ្ដីតិ អាតុរតា ព្យាធិ រោគោ. តត្ថ ច សស្សានំ គព្ភគ្គហណកាលេ សេតករោគេន ឧបហតមេវ បច្ឆិន្នខីរំ អគ្គហិតតណ្ឌុលំ បណ្ឌរបណ្ឌរំ សាលិសីសំ វា យវគោធូមសីសំ វា និក្ខមតិ, តស្មា ‘‘សេតដ្ដិកា’’តិ វុច្ចតិ.

វប្បកាលេ សុដ្ឋុ អភិសង្ខរិត្វាបិ វុត្តសស្សំ តត្ថ សលាកា ឯវ សម្បជ្ជតីតិ សលាកាវុត្តា; សលាកាយ វា តត្ថ ជីវិតំ បវត្តេន្តីតិ សលាកាវុត្តា. កិំ វុត្តំ ហោតិ? តត្ថ កិរ ធញ្ញវិក្កយកានំ សន្តិកំ កយកេសុ គតេសុ ទុព្ពលមនុស្សេ អភិភវិត្វា ពលវមនុស្សាវ ធញ្ញំ កិណិត្វា គច្ឆន្តិ. ទុព្ពលមនុស្សា អលភមានា មហាសទ្ទំ ករោន្តិ. ធញ្ញវិក្កយកា ‘‘សព្ពេសំ សង្គហំ ករិស្សាមា’’តិ ធញ្ញករណដ្ឋានេ ធញ្ញមាបកំ និសីទាបេត្វា ឯកបស្សេ វណ្ណជ្ឈក្ខំ និសីទាបេសុំ. ធញ្ញត្ថិកា វណ្ណជ្ឈក្ខស្ស សន្តិកំ គច្ឆន្តិ. សោ អាគតបដិបាដិយា មូលំ គហេត្វា ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ឯត្តកំ ទាតព្ព’’ន្តិ សលាកំ លិខិត្វា ទេតិ, តេ តំ គហេត្វា ធញ្ញមាបកស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ទិន្នបដិបាដិយា ធញ្ញំ គណ្ហន្តិ. ឯវំ សលាកាយ តត្ថ ជីវិតំ បវត្តេន្តីតិ សលាកាវុត្តា.

ន សុករា ឧញ្ឆេន បគ្គហេន យាបេតុន្តិ បគ្គហេន យោ ឧញ្ឆោ, តេន យាបេតុំ ន សុករា. បត្តំ គហេត្វា យំ អរិយា ឧញ្ឆំ ករោន្តិ, ភិក្ខាចរិយំ ចរន្តិ, តេន ឧញ្ឆេន យាបេតុំ ន សុករាតិ វុត្តំ ហោតិ. តទា កិរ តត្ថ សត្តដ្ឋគាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ឯកទិវសម្បិ យាបនមត្តំ ន លភន្តិ.

តេន ខោ បន សមយេន ឧត្តរាបថកា អស្សវាណិជា…បេ… អស្សោសិ ខោ ភគវា ឧទុក្ខលសទ្ទន្តិ – តេនាតិ យស្មិំ សមយេ ភគវា វេរញ្ជំ ឧបនិស្សាយ វស្សាវាសំ ឧបគតោ តេន សមយេន. ឧត្តរាបថវាសិកា ឧត្តរាបថតោ វា អាគតត្តា ឯវំ លទ្ធវោហារា អស្សវាណិជា ឧត្តរាបថេ អស្សានំ ឧដ្ឋានដ្ឋានេ បញ្ច អស្សសតានិ គហេត្វា ទិគុណំ តិគុណំ លាភំ បត្ថយមានា ទេសន្តរំ គច្ឆន្តា តេហិ អត្តនោ វិក្កាយិកភណ្ឌភូតេហិ បញ្ចមត្តេហិ អស្សសតេហិ វេរញ្ជំ វស្សាវាសំ ឧបគតា ហោន្តិ. កស្មា? ន ហិ សក្កា តស្មិំ ទេសេ វស្សិកេ ចត្តារោ មាសេ អទ្ធានំ បដិបជ្ជិតុំ. ឧបគច្ឆន្តា ច ពហិនគរេ ឧទកេន អនជ្ឈោត្ថរណីយេ ឋានេ អត្តនោ ច វាសាគារានិ អស្សានញ្ច មន្ទិរំ ការាបេត្វា វតិយា បរិក្ខិបិំសុ. តានិ តេសំ វសនដ្ឋានានិ ‘‘អស្សមណ្ឌលិកាយោ’’តិ បញ្ញាយិំសុ. តេនាហ – ‘‘តេហិ អស្សមណ្ឌលិកាសុ ភិក្ខូនំ បត្ថបត្ថបុលកំ បញ្ញត្តំ ហោតី’’តិ. បត្ថបត្ថបុលកន្តិ ឯកមេកស្ស ភិក្ខុនោ បត្ថបត្ថបមាណំ បុលកំ. បត្ថោ នាម នាឡិមត្តំ ហោតិ, ឯកស្ស បុរិសស្ស អលំ យាបនាយ. វុត្តម្បិ ហេតំ – ‘‘បត្ថោទនោ នាលមយំ ទុវិន្ន’’ន្តិ (ជា. ២.២១.១៩២). បុលកំ នាម និត្ថុសំ កត្វា ឧស្សេទេត្វា គហិតយវតណ្ឌុលា វុច្ចន្តិ. យទិ ហិ សថុសា ហោន្តិ, បាណកា វិជ្ឈន្តិ, អទ្ធានក្ខមា ន ហោន្តិ. តស្មា តេ វាណិជា អទ្ធានក្ខមំ កត្វា យវតណ្ឌុលមាទាយ អទ្ធានំ បដិបជ្ជន្តិ ‘‘យត្ថ អស្សានំ ខាទនីយំ តិណំ ទុល្លភំ ភវិស្សតិ, តត្ថេតំ អស្សភត្តំ ភវិស្សតី’’តិ.

កស្មា បន តេហិ តំ ភិក្ខូនំ បញ្ញត្តន្តិ? វុច្ចតេ – ‘‘ន ហិ តេ ទក្ខិណាបថមនុស្សា វិយ អស្សទ្ធា អប្បសន្នា, តេ បន សទ្ធា បសន្នា ពុទ្ធមាមកា, ធម្មមាមកា, សង្ឃមាមកា; តេ បុព្ពណ្ហសមយំ កេនចិទេវ ករណីយេន នគរំ បវិសន្តា ទ្វេ តយោ ទិវសេ អទ្ទសំសុ សត្តដ្ឋ ភិក្ខូ សុនិវត្ថេ សុបារុតេ ឥរិយាបថសម្បន្នេ សកលម្បិ នគរំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា កិញ្ចិ អលភមានេ. ទិស្វាន នេសំ ឯតទហោសិ – ‘‘អយ្យា ឥមំ នគរំ ឧបនិស្សាយ វស្សំ ឧបគតា; ឆាតកញ្ច វត្តតិ, ន ច កិញ្ចិ លភន្តិ, អតិវិយ កិលមន្តិ. មយញ្ចម្ហ អាគន្តុកា, ន សក្កោម នេសំ ទេវសិកំ យាគុញ្ច ភត្តញ្ច បដិយាទេតុំ. អម្ហាកំ បន អស្សា សាយញ្ច បាតោ ច ទ្វិក្ខត្តុំ ភត្តំ លភន្តិ. យំនូន មយំ ឯកមេកស្ស អស្សស្ស បាតរាសភត្តតោ ឯកមេកស្ស ភិក្ខុនោ បត្ថបត្ថបុលកំ ទទេយ្យាម. ឯវំ អយ្យា ច ន កិលមិស្សន្តិ, អស្សា ច យាបេស្សន្តី’’តិ. តេ ភិក្ខូនំ សន្តិកំ គន្ត្វា ឯតមត្ថំ អារោចេត្វា ‘‘ភន្តេ, តុម្ហេ បត្ថបត្ថបុលកំ បដិគ្គហេត្វា យំ វា តំ វា កត្វា បរិភុញ្ជថា’’តិ យាចិត្វា ទេវសិកំ បត្ថបត្ថបុលកំ បញ្ញបេសុំ. តេន វុត្តំ – ‘‘តេហិ អស្សមណ្ឌលិកាសុ ភិក្ខូនំ បត្ថបត្ថបុលកំ បញ្ញត្តំ ហោតី’’តិ.

បញ្ញត្តន្តិ និច្ចភត្តសង្ខេបេន ឋបិតំ. ឥទានិ ភិក្ខូ បុព្ពណ្ហសមយំ និវាសេត្វាតិអាទីសុ បុព្ពណ្ហសមយន្តិ ទិវសស្ស បុព្ពភាគសមយំ, បុព្ពណ្ហសមយេតិ អត្ថោ. បុព្ពណ្ហេ វា សមយំ បុព្ពណ្ហសមយំ, បុព្ពណ្ហេ ឯកំ ខណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ លព្ភតិ. និវាសេត្វាតិ បរិទហិត្វា, វិហារនិវាសនបរិវត្តនវសេនេតំ វេទិតព្ពំ. ន ហិ តេ តតោ បុព្ពេ អនិវត្ថា អហេសុំ. បត្តចីវរមាទាយាតិ បត្តំ ហត្ថេហិ ចីវរំ កាយេន អាទិយិត្វា សម្បដិច្ឆាទេត្វា, ធារេត្វាតិ អត្ថោ. យេន វា តេន វា ហិ បការេន គណ្ហន្តា អាទាយឥច្ចេវ វុច្ចន្តិ, យថា ‘‘សមាទាយេវ បក្កមតី’’តិ (ទី. និ. ១.២១). បិណ្ឌំ អលភមានាតិ សកលម្បិ វេរញ្ជំ ចរិត្វា តិដ្ឋតុ បិណ្ឌោ, អន្តមសោ ‘‘អតិច្ឆថា’’តិ វាចម្បិ អលភមានា.

បត្ថបត្ថបុលកំ អារាមំ អាហរិត្វាតិ គតគតដ្ឋានេ លទ្ធំ ឯកមេកំ បត្ថបត្ថបុលកំ គហេត្វា អារាមំ នេត្វា. ឧទុក្ខលេ កោដ្ដេត្វា កោដ្ដេត្វា បរិភុញ្ជន្តីតិ ថេរានំ កោចិ កប្បិយការកោ នត្ថិ, យោ នេសំ តំ គហេត្វា យាគុំ វា ភត្តំ វា បចេយ្យ. សាមម្បិ បចនំ សមណសារុប្បំ ន ហោតិ ន ច វដ្ដតិ. តេ ឯវំ នោ សល្លហុកវុត្តិតា ច ភវិស្សតិ, សាមបាកបរិមោចនញ្ចាតិ អដ្ឋ អដ្ឋ ជនា វា ទស ទស ជនា វា ឯកតោ ហុត្វា ឧទុក្ខលេ កោដ្ដេត្វា កោដ្ដេត្វា សកំ សកំ បដិវីសំ ឧទកេន តេមេត្វា បរិភុញ្ជន្តិ. ឯវំ បរិភុញ្ជិត្វា អប្បោស្សុក្កា សមណធម្មំ ករោន្តិ. ភគវតោ បន តេ អស្សវាណិជា បត្ថបុលកញ្ច ទេន្តិ, តទុបិយញ្ច សប្បិមធុសក្ករំ. តំ អាយស្មា អានន្ទោ អាហរិត្វា សិលាយំ បិសតិ. បុញ្ញវតា បណ្ឌិតបុរិសេន កតំ មនាបមេវ ហោតិ. អថ នំ បិសិត្វា សប្បិអាទីហិ សម្មា យោជេត្វា ភគវតោ ឧបនាមេសិ. អថេត្ថ ទេវតា ទិព្ពោជំ បក្ខិបន្តិ. តំ ភគវា បរិភុញ្ជតិ. បរិភុញ្ជិត្វា ផលសមាបត្តិយា កាលំ អតិនាមេតិ. ន តតោ បដ្ឋាយ បិណ្ឌាយ ចរតិ.

កិំ បនានន្ទត្ថេរោ តទា ភគវតោ ឧបដ្ឋាកោ ហោតីតិ? ហោតិ, នោ ច ខោ ឧបដ្ឋាកដ្ឋានំ លទ្ធា. ភគវតោ ហិ បឋមពោធិយំ វីសតិវស្សន្តរេ និពទ្ធុបដ្ឋាកោ នាម នត្ថិ. កទាចិ នាគសមាលត្ថេរោ ភគវន្តំ ឧបដ្ឋាសិ, កទាចិ នាគិតត្ថេរោ, កទាចិ មេឃិយត្ថេរោ, កទាចិ ឧបវាណត្ថេរោ, កទាចិ សាគតត្ថេរោ, កទាចិ សុនក្ខត្តោ លិច្ឆវិបុត្តោ. តេ អត្តនោ រុចិយា ឧបដ្ឋហិត្វា យទា ឥច្ឆន្តិ តទា បក្កមន្តិ. អានន្ទត្ថេរោ តេសុ តេសុ ឧបដ្ឋហន្តេសុ អប្បោស្សុក្កោ ហោតិ, បក្កន្តេសុ សយមេវ វត្តបដិបត្តិំ ករោតិ. ភគវាបិ កិញ្ចាបិ មេ ញាតិសេដ្ឋោ ឧបដ្ឋាកដ្ឋានំ ន តាវ លភតិ, អថ ខោ ឯវរូបេសុ ឋានេសុ អយមេវ បតិរូបោតិ អធិវាសេសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អាយស្មា បនានន្ទោ បត្ថបុលកំ សិលាយំ បិសិត្វា ភគវតោ ឧបនាមេសិ, តំ ភគវា បរិភុញ្ជតី’’តិ.

ននុ ច មនុស្សា ទុព្ភិក្ខកាលេ អតិវិយ ឧស្សាហជាតា បុញ្ញានិ ករោន្តិ, អត្តនា អភុញ្ជិត្វាបិ ភិក្ខូនំ ទាតព្ពំ មញ្ញន្តិ. តេ តទា កស្មា កដច្ឆុភិក្ខម្បិ ន អទំសុ? អយញ្ច វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ មហតា ឧស្សាហេន ភគវន្តំ វស្សាវាសំ យាចិ, សោ កស្មា ភគវតោ អត្ថិភាវម្បិ ន ជានាតីតិ? វុច្ចតេ – មារាវដ្ដនាយ. វេរញ្ជញ្ហិ ព្រាហ្មណំ ភគវតោ សន្តិកា បក្កន្តមត្តមេវ សកលញ្ច នគរំ សមន្តា ច យោជនមត្តំ យត្ថ សក្កា បុរេភត្តំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បច្ចាគន្តុំ, តំ សព្ពំ មារោ អាវដ្ដេត្វា មោហេត្វា សព្ពេសំ អសល្លក្ខណភាវំ កត្វា បក្កាមិ. តស្មា ន កោចិ អន្តមសោ សាមីចិកម្មម្បិ កត្តព្ពំ មញ្ញិត្ថ.

កិំ បន ភគវាបិ មារាវដ្ដនំ អជានិត្វាវ តត្ថ វស្សំ ឧបគតោតិ? នោ អជានិត្វា. អថ កស្មា ចម្បា-សាវត្ថិ-រាជគហាទីនំ អញ្ញតរស្មិំ ន ឧបគតោតិ? តិដ្ឋន្តុ ចម្បា-សាវត្ថិ-រាជគហាទីនិ, សចេបិ ភគវា តស្មិំ សំវច្ឆរេ ឧត្តរកុរុំ វា តិទសបុរំ វា គន្ត្វា វស្សំ ឧបគច្ឆេយ្យ, តម្បិ មារោ អាវដ្ដេយ្យ. សោ កិរ តំ សំវច្ឆរំ អតិវិយ អាឃាតេន បរិយុដ្ឋិតចិត្តោ អហោសិ. ឥធ បន ភគវា ឥមំ អតិរេកការណំ អទ្ទស – ‘‘អស្សវាណិជា ភិក្ខូនំ សង្គហំ ករិស្សន្តី’’តិ. តស្មា វេរញ្ជាយមេវ វស្សំ ឧបគច្ឆិ.

កិំ បន មារោ វាណិជកេ អាវដ្ដេតុំ ន សក្កោតីតិ? នោ ន សក្កោតិ, តេ បន អាវដ្ដិតបរិយោសានេ អាគមិំសុ. បដិនិវត្តិត្វា កស្មា ន អាវដ្ដេតីតិ? អវិសហតាយ. ន ហិ សោ តថាគតស្ស អភិហដភិក្ខាយ និពទ្ធទានស្ស អប្បិតវត្តស្ស អន្តរាយំ កាតុំ វិសហតិ. ចតុន្នញ្ហិ ន សក្កា អន្តរាយោ កាតុំ. កតមេសំ ចតុន្នំ? តថាគតស្ស អភិហដភិក្ខាសង្ខេបេន វា និពទ្ធទានស្ស អប្បិតវត្តសង្ខេបេន វា បរិច្ចត្តានំ ចតុន្នំ បច្ចយានំ ន សក្កា កេនចិ អន្តរាយោ កាតុំ. ពុទ្ធានំ ជីវិតស្ស ន សក្កា កេនចិ អន្តរាយោ កាតុំ. អសីតិយា អនុព្យញ្ជនានំ ព្យាមប្បភាយ វា ន សក្កា កេនចិ អន្តរាយោ កាតុំ. ចន្ទិមសូរិយទេវព្រហ្មានម្បិ ហិ បភា តថាគតស្ស អនុព្យញ្ជនព្យាមប្បភាប្បទេសំ បត្វា វិហតានុភាវា ហោន្តិ. ពុទ្ធានំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស ន សក្កា កេនចិ អន្តរាយោ កាតុន្តិ ឥមេសំ ចតុន្នំ ន សក្កា កេនចិ អន្តរាយោ កាតុំ. តស្មា មារេន អកតន្តរាយំ ភិក្ខំ ភគវា សសាវកសង្ឃោ តទា បរិភុញ្ជតីតិ វេទិតព្ពោ.

ឯវំ បរិភុញ្ជន្តោ ច ឯកទិវសំ អស្សោសិ ខោ ភគវា ឧទុក្ខលសទ្ទន្តិ ភគវា បត្ថបត្ថបុលកំ កោដ្ដេន្តានំ ភិក្ខូនំ មុសលសង្ឃដ្ដជនិតំ ឧទុក្ខលសទ្ទំ សុណិ. តតោ បរំ ជានន្តាបិ តថាគតាតិ ឯវមាទិ យំ បរតោ ‘‘កិន្នុ ខោ សោ, អានន្ទ, ឧទុក្ខលសទ្ទោ’’តិ បុច្ឆិ, តស្ស បរិហារទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តត្រាយំ សង្ខេបវណ្ណនា – តថាគតា នាម ជានន្តាបិ សចេ តាទិសំ បុច្ឆាការណំ ហោតិ, បុច្ឆន្តិ. សចេ បន តាទិសំ បុច្ឆាការណំ នត្ថិ, ជានន្តាបិ ន បុច្ឆន្តិ. យស្មា បន ពុទ្ធានំ អជាននំ នាម នត្ថិ, តស្មា អជានន្តាបីតិ ន វុត្តំ. កាលំ វិទិត្វា បុច្ឆន្តីតិ សចេ តស្សា បុច្ឆាយ សោ កាលោ ហោតិ, ឯវំ តំ កាលំ វិទិត្វា បុច្ឆន្តិ; សចេ ន ហោតិ, ឯវម្បិ កាលំ វិទិត្វាវ ន បុច្ឆន្តិ. ឯវំ បុច្ឆន្តាបិ ច អត្ថសំហិតំ តថាគតា បុច្ឆន្តិ, យំ អត្ថនិស្សិតំ ការណនិស្សិតំ, តទេវ បុច្ឆន្តិ, នោ អនត្ថសំហិតំ. កស្មា? យស្មា អនត្ថសំហិតេ សេតុឃាតោ តថាគតានំ. សេតុ វុច្ចតិ មគ្គោ, មគ្គេនេវ តាទិសស្ស វចនស្ស ឃាតោ, សមុច្ឆេទោតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥទានិ អត្ថសំហិតន្តិ ឯត្ថ យំ អត្ថសន្និស្សិតំ វចនំ តថាគតា បុច្ឆន្តិ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘ទ្វីហាការេហី’’តិ អាទិមាហ. តត្ថ អាការេហីតិ ការណេហិ. ធម្មំ វា ទេសេស្សាមាតិ អដ្ឋុប្បត្តិយុត្តំ សុត្តំ វា បុព្ពចរិតការណយុត្តំ ជាតកំ វា កថយិស្សាម. សាវកានំ វា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេស្សាមាតិ សាវកានំ វា តាយ បុច្ឆាយ វីតិក្កមំ បាកដំ កត្វា គរុកំ វា លហុកំ វា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេស្សាម អាណំ ឋបេស្សាមាតិ.

អថ ខោ ភគវា…បេ… ឯតមត្ថំ អារោចេសីតិ ឯត្ថ នត្ថិ កិញ្ចិ វត្តព្ពំ. បុព្ពេ វុត្តមេវ ហិ ភិក្ខូនំ បត្ថបត្ថបុលកបដិលាភំ សល្លហុកវុត្តិតំ សាមបាកបរិមោចនញ្ច អារោចេន្តោ ឯតមត្ថំ អារោចេសីតិ វុច្ចតិ. ‘‘សាធុ សាធុ, អានន្ទា’’តិ ឥទំ បន ភគវា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ សម្បហំសេន្តោ អាហ. សាធុការំ បន ទត្វា ទ្វីសុ អាការេសុ ឯកំ គហេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ អាហ – ‘‘តុម្ហេហិ, អានន្ទ, សប្បុរិសេហិ វិជិតំ, បច្ឆិមា ជនតា សាលិមំសោទនំ អតិមញ្ញិស្សតី’’តិ. តត្រាយមធិប្បាយោ – តុម្ហេហិ, អានន្ទ, សប្បុរិសេហិ ឯវំ ទុព្ភិក្ខេ ទុល្លភបិណ្ឌេ ឥមាយ សល្លហុកវុត្តិតាយ ឥមិនា ច សល្លេខេន វិជិតំ. កិំ វិជិតន្តិ? ទុព្ភិក្ខំ វិជិតំ, លោភោ វិជិតោ, ឥច្ឆាចារោ វិជិតោ. កថំ? ‘‘អយំ វេរញ្ជា ទុព្ភិក្ខា, សមន្តតោ បន អនន្តរា គាមនិគមា ផលភារនមិតសស្សា សុភិក្ខា សុលភបិណ្ឌា. ឯវំ សន្តេបិ ភគវា ឥធេវ អម្ហេ និគ្គណ្ហិត្វា វសតី’’តិ ឯកភិក្ខុស្សបិ ចិន្តា វា វិឃាតោ វា នត្ថិ. ឯវំ តាវ ទុព្ភិក្ខំ វិជិតំ អភិភូតំ អត្តនោ វសេ វត្តិតំ.

កថំ លោភោ វិជិតោ? ‘‘អយំ វេរញ្ជា ទុព្ភិក្ខា, សមន្តតោ បន អនន្តរា គាមនិគមា ផលភារនមិតសស្សា សុភិក្ខា សុលភបិណ្ឌា. ហន្ទ មយំ តត្ថ គន្ត្វា បរិភុញ្ជិស្សាមា’’តិ លោភវសេន ឯកភិក្ខុនាបិ រត្តិច្ឆេទោ វា ‘‘បច្ឆិមិកាយ តត្ថ វស្សំ ឧបគច្ឆាមា’’តិ វស្សច្ឆេទោ វា ន កតោ. ឯវំ លោភោ វិជិតោ.

កថំ ឥច្ឆាចារោ វិជិតោ? អយំ វេរញ្ជា ទុព្ភិក្ខា, ឥមេ ច មនុស្សា អម្ហេ ទ្វេ តយោ មាសេ វសន្តេបិ ន កិស្មិញ្ចិ មញ្ញន្តិ. យំនូន មយំ គុណវាណិជ្ជំ កត្វា ‘‘អសុកោ ភិក្ខុ បឋមស្ស ឈានស្ស លាភី…បេ… អសុកោ ឆឡភិញ្ញោតិ ឯវំ មនុស្សានំ អញ្ញមញ្ញំ បកាសេត្វា កុច្ឆិំ បដិជគ្គិត្វា បច្ឆា សីលំ អធិដ្ឋហេយ្យាមា’’តិ ឯកភិក្ខុនាបិ ឯវរូបា ឥច្ឆា ន ឧប្បាទិតា. ឯវំ ឥច្ឆាចារោ វិជិតោ អភិភូតោ អត្តនោ វសេ វត្តិតោតិ.

អនាគតេ បន បច្ឆិមា ជនតា វិហារេ និសិន្នា អប្បកសិរេនេវ លភិត្វាបិ ‘‘កិំ ឥទំ ឧត្តណ្ឌុលំ អតិកិលិន្នំ អលោណំ អតិលោណំ អនម្ពិលំ អច្ចម្ពិលំ, កោ ឥមិនា អត្ថោ’’តិ អាទិនា នយេន សាលិមំសោទនំ អតិមញ្ញិស្សតិ, ឱញ្ញាតំ អវញ្ញាតំ ករិស្សតិ. អថ វា ជនបទោ នាម ន សព្ពកាលំ ទុព្ភិក្ខោ ហោតិ. ឯកទា ទុព្ភិក្ខោ ហោតិ, ឯកទា សុភិក្ខោ ហោតិ. ស្វាយំ យទា សុភិក្ខោ ភវិស្សតិ, តទា តុម្ហាកំ សប្បុរិសានំ ឥមាយ បដិបត្តិយា បសន្នា មនុស្សា ភិក្ខូនំ យាគុខជ្ជកាទិប្បភេទេន អនេកប្បការំ សាលិវិកតិំ មំសោទនញ្ច ទាតព្ពំ មញ្ញិស្សន្តិ. តំ តុម្ហេ និស្សាយ ឧប្បន្នំ សក្ការំ តុម្ហាកំ សព្រហ្មចារីសង្ខាតា បច្ឆិមា ជនតា តុម្ហាកំ អន្តរេ និសីទិត្វា អនុភវមានាវ អតិមញ្ញិស្សតិ, តប្បច្ចយំ មានញ្ច ឱមានញ្ច ករិស្សតិ. កថំ? កស្មា ឯត្តកំ បក្កំ, កិំ តុម្ហាកំ ភាជនានិ នត្ថិ, យត្ថ អត្តនោ សន្តកំ បក្ខិបិត្វា ឋបេយ្យាថាតិ.

ទុព្ភិក្ខកថា និដ្ឋិតា.

មហាមោគ្គល្លានស្សសីហនាទកថា

១៧. អថ ខោ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោតិអាទីសុ អាយស្មាតិ បិយវចនមេតំ, គរុគារវសប្បតិស្សាធិវចនមេតំ. មហាមោគ្គល្លានោតិ មហា ច សោ គុណមហន្តតាយ មោគ្គល្លានោ ច គោត្តេនាតិ មហាមោគ្គល្លានោ. ឯតទវោចាតិ ឯតំ អវោច. ឥទានិ វត្តព្ពំ ‘‘ឯតរហិ ភន្តេ’’តិអាទិវចនំ ទស្សេតិ. កស្មា អវោច? ថេរោ កិរ បព្ពជិត្វា សត្តមេ ទិវសេ សាវកបារមិញាណស្ស មត្ថកំ បត្តោ, សត្ថារាបិ មហិទ្ធិកតាយ ឯតទគ្គេ ឋបិតោ. សោ តំ អត្តនោ មហិទ្ធិកតំ និស្សាយ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ វេរញ្ជា ទុព្ភិក្ខា, ភិក្ខូ ច កិលមន្តិ, យំនូនាហំ បថវិំ បរិវត្តេត្វា ភិក្ខូ បប្បដកោជំ ភោជេយ្យ’’ន្តិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘សចេ បនាហំ ភគវតោ សន្តិកេ វិហរន្តោ ភគវន្តំ អយាចិត្វា ឯវំ ករេយ្យំ, ន មេតំ អស្ស បតិរូបំ; យុគគ្គាហោ វិយ ភគវតា សទ្ធិំ កតោ ភវេយ្យា’’តិ. តស្មា យាចិតុកាមោ អាគន្ត្វា ភគវន្តំ ឯតទវោច.

ហេដ្ឋិមតលំ សម្បន្នន្តិ បថវិយា កិរ ហេដ្ឋិមតលេ បថវិមណ្ឌោ បថវោជោ បថវិ-បប្បដកោ អត្ថិ, តំ សន្ធាយ វទតិ. តត្ថ សម្បន្នន្តិ មធុរំ, សាទុរសន្តិ អត្ថោ. យថេវ ហិ ‘‘តត្រស្ស រុក្ខោ សម្បន្នផលោ ច ឧបបន្នផលោ ចា’’តិ (ម. និ. ២.៤៨) ឯត្ថ មធុរផលោតិ អត្ថោ; ឯវមិធាបិ សម្បន្នន្តិ មធុរំ សាទុរសន្តិ វេទិតព្ពំ. សេយ្យថាបិ ខុទ្ទមធុំ អនីឡកន្តិ ឥទំ បនស្ស មធុរតាយ ឱបម្មនិទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ខុទ្ទមធុន្តិ ខុទ្ទកមក្ខិកាហិ កតមធុ. អនីឡកន្តិ និម្មក្ខិកំ និម្មក្ខិកណ្ឌកំ បរិសុទ្ធំ. ឯតំ កិរ មធុ សព្ពមធូហិ អគ្គញ្ច សេដ្ឋញ្ច សុរសញ្ច ឱជវន្តញ្ច. តេនាហ – ‘‘សេយ្យថាបិ ខុទ្ទមធុំ អនីឡកំ ឯវមស្សាទ’’ន្តិ.

សាធាហំ, ភន្តេតិ សាធុ អហំ, ភន្តេ. ឯត្ថ សាធូតិ អាយាចនវចនមេតំ. បថវិបរិវត្តនំ អាយាចន្តោ ហិ ថេរោ ភគវន្តំ ឯវមាហ. បរិវត្តេយ្យន្តិ ឧក្កុជ្ជេយ្យំ, ហេដ្ឋិមតលំ ឧបរិមំ ករេយ្យំ. កស្មា? ឯវញ្ហិ កតេ សុខេន ភិក្ខូ បប្បដកោជំ បថវិមណ្ឌំ បរិភុញ្ជិស្សន្តីតិ. អថ ភគវា អននុញ្ញាតុកាមោបិ ថេរំ សីហនាទំ នទាបេតុំ បុច្ឆិ – ‘‘យេ បន តេ, មោគ្គល្លាន, បថវិនិស្សិតា បាណា តេ កថំ ករិស្សសី’’តិ. យេ បថវិនិស្សិតា គាមនិគមាទីសុ បាណា, តេ បថវិយា បរិវត្តិយមានាយ អាកាសេ សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តេ កថំ ករិស្សសិ, កត្ថ ឋបេស្សសីតិ? អថ ថេរោ ភគវតា ឯតទគ្គេ ឋបិតភាវានុរូបំ អត្តនោ ឥទ្ធានុភាវំ បកាសេន្តោ ‘‘ឯកាហំ, ភន្តេ’’តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – ឯកំ អហំ ភន្តេ ហត្ថំ យថា អយំ មហាបថវី ឯវំ អភិនិម្មិនិស្សាមិ, បថវិសទិសំ ករិស្សាមិ. ឯវំ កត្វា យេ បថវិនិស្សិតា បាណា តេ ឯកស្មិំ ហត្ថតលេ ឋិតេ បាណេ តតោ ទុតិយហត្ថតលេ សង្កាមេន្តោ វិយ តត្ថ សង្កាមេស្សាមីតិ.

អថស្ស ភគវា អាយាចនំ បដិក្ខិបន្តោ ‘‘អលំ មោគ្គល្លានា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អលន្តិ បដិក្ខេបវចនំ. វិបល្លាសម្បិ សត្តា បដិលភេយ្យុន្តិ វិបរីតគ្គាហម្បិ សត្តា សម្បាបុណេយ្យុំ. កថំ? អយំ នុ ខោ បថវី, ឧទាហុ ន អយន្តិ. អថ វា អម្ហាកំ នុ ខោ អយំ គាមោ, ឧទាហុ អញ្ញេស’’ន្តិ. ឯវំ និគមជនបទខេត្តារាមាទីសុ. ន វា ឯស វិបល្លាសោ, អចិន្តេយ្យោ ហិ ឥទ្ធិមតោ ឥទ្ធិវិសយោ. ឯវំ បន វិបល្លាសំ បដិលភេយ្យុំ – ឥទំ ទុព្ភិក្ខំ នាម ន ឥទានិយេវ ហោតិ, អនាគតេបិ ភវិស្សតិ. តទា ភិក្ខូ តាទិសំ ឥទ្ធិមន្តំ សព្រហ្មចារិំ កុតោ លភិស្សន្តិ? តេ សោតាបន្ន-សកទាគាមិ-អនាគាមិ-សុក្ខវិបស្សក-ឈានលាភិ-បដិសម្ភិទាប្បត្តខីណាសវាបិ សមានា ឥទ្ធិពលាភាវា បរកុលានិ បិណ្ឌាយ ឧបសង្កមិស្សន្តិ. តត្រ មនុស្សានំ ឯវំ ភវិស្សតិ – ‘‘ពុទ្ធកាលេ ភិក្ខូ សិក្ខាសុ បរិបូរការិនោ អហេសុំ. តេ គុណេ និព្ពត្តេត្វា ទុព្ភិក្ខកាលេ បថវិំ បរិវត្តេត្វា បប្បដកោជំ បរិភុញ្ជិំសុ. ឥទានិ បន សិក្ខាយ បរិបូរការិនោ នត្ថិ. យទិ សិយុំ, តថេវ ករេយ្យុំ. ន អម្ហាកំ យំ កិញ្ចិ បក្កំ វា អាមំ វា ខាទិតុំ ទទេយ្យុ’’ន្តិ. ឯវំ តេសុយេវ អរិយបុគ្គលេសុ ‘‘នត្ថិ អរិយបុគ្គលា’’តិ ឥមំ វិបល្លាសំ បដិលភេយ្យុំ. វិបល្លាសវសេន ច អរិយេ គរហន្តា ឧបវទន្តា អបាយុបគា ភវេយ្យុំ. តស្មា មា តេ រុច្ចិ បថវិំ បរិវត្តេតុន្តិ.

អថ ថេរោ ឥមំ យាចនំ អលភមានោ អញ្ញំ យាចន្តោ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិអាទិមាហ. តម្បិស្ស ភគវា បដិក្ខិបន្តោ ‘‘អលំ មោគ្គល្លានា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កិញ្ចាបិ ន វុត្តំ ‘‘វិបល្លាសម្បិ សត្តា បដិលភេយ្យុ’’ន្តិ, អថ ខោ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ គហេតព្ពំ; អត្ថោបិ ចស្ស វុត្តសទិសមេវ វេទិតព្ពោ. យទិ បន ភគវា អនុជានេយ្យ, ថេរោ កិំ ករេយ្យាតិ? មហាសមុទ្ទំ ឯកេន បទវីតិហារេន អតិក្កមិតព្ពំ មាតិកាមត្តំ អធិដ្ឋហិត្វា នឡេរុបុចិមន្ទតោ ឧត្តរកុរុអភិមុខំ មគ្គំ នីហរិត្វា ឧត្តរកុរុំ គមនាគមនសម្បន្នេ ឋានេ កត្វា ទស្សេយ្យ, យថា ភិក្ខូ គោចរគាមំ វិយ យថាសុខំ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា និក្ខមេយ្យុន្តិ.

និដ្ឋិតា មហាមោគ្គល្លានស្ស សីហនាទកថា.

វិនយបញ្ញត្តិយាចនកថាវណ្ណនា

១៨. ឥទានិ អាយស្មា ឧបាលិ វិនយបញ្ញត្តិយា មូលតោ បភុតិ និទានំ ទស្សេតុំ សារិបុត្តត្ថេរស្ស សិក្ខាបទបដិសំយុត្តំ វិតក្កុប្បាទំ ទស្សេន្តោ ‘‘អថ ខោ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្សា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ រហោគតស្សាតិ រហសិ គតស្ស. បដិសល្លីនស្សាតិ សល្លីនស្ស ឯកីភាវំ គតស្ស. កតមេសានន្តិ អតីតេសុ វិបស្សីអាទីសុ ពុទ្ធេសុ កតមេសំ. ចិរំ អស្ស ឋិតិ, ចិរា វា អស្ស ឋិតីតិ ចិរដ្ឋិតិកំ. សេសមេត្ថ ឧត្តានបទត្ថមេវ.

កិំ បន ថេរោ ឥមំ អត្តនោ បរិវិតក្កំ សយំ វិនិច្ឆិនិតុំ ន សក្កោតីតិ? វុច្ចតេ – សក្កោតិ ច ន សក្កោតិ ច. អយញ្ហិ ឥមេសំ នាម ពុទ្ធានំ សាសនំ ន ចិរដ្ឋិតិកំ អហោសិ, ឥមេសំ ចិរដ្ឋិតិកន្តិ ឯត្តកំ សក្កោតិ វិនិច្ឆិនិតុំ. ឥមិនា បន ការណេន ន ចិរដ្ឋិតិកំ អហោសិ, ឥមិនា ចិរដ្ឋិតិកន្តិ ឯតំ ន សក្កោតិ. មហាបទុមត្ថេរោ បនាហ – ‘‘ឯតម្បិ សោឡសវិធាយ បញ្ញាយ មត្ថកំ បត្តស្ស អគ្គសាវកស្ស ន ភារិយំ, សម្មាសម្ពុទ្ធេន បន សទ្ធិំ ឯកដ្ឋានេ វសន្តស្ស សយំ វិនិច្ឆយករណំ តុលំ ឆឌ្ឌេត្វា ហត្ថេន តុលនសទិសំ ហោតីតិ ភគវន្តំយេវ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆី’’តិ. អថស្ស ភគវា តំ វិស្សជ្ជេន្តោ ‘‘ភគវតោ ច សារិបុត្ត វិបស្សិស្សា’’តិអាទិមាហ. តំ ឧត្តានត្ថមេវ.

១៩. បុន ថេរោ ការណំ បុច្ឆន្តោ កោ នុ ខោ, ភន្តេ, ហេតូតិអាទិមាហ. តត្ថ កោ នុ ខោ ភន្តេតិ ការណបុច្ឆា, តស្ស កតមោ នុ ខោ ភន្តេតិ អត្ថោ. ហេតុ បច្ចយោតិ ឧភយមេតំ ការណាធិវចនំ; ការណញ្ហិ យស្មា តេន តស្ស ផលំ ហិនោតិ បវត្តតិ, តស្មា ហេតូតិ វុច្ចតិ. យស្មា តំ បដិច្ច ឯតិ បវត្តតិ, តស្មា បច្ចយោតិ វុច្ចតិ. ឯវំ អត្ថតោ ឯកម្បិ វោហារវសេន ច វចនសិលិដ្ឋតាយ ច តត្រ តត្រ ឯតំ ឧភយម្បិ វុច្ចតិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.

ឥទានិ តំ ហេតុញ្ច បច្ចយញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘ភគវា ច សារិបុត្ត វិបស្សី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កិលាសុនោ អហេសុន្តិ ន អាលសិយកិលាសុនោ, ន ហិ ពុទ្ធានំ អាលសិយំ វា ឱសន្នវីរិយតា វា អត្ថិ. ពុទ្ធា ហិ ឯកស្ស វា ទ្វិន្នំ វា សកលចក្កវាឡស្ស វា ធម្មំ ទេសេន្តា សមកេនេវ ឧស្សាហេន ធម្មំ ទេសេន្តិ, ន បរិសាយ អប្បភាវំ ទិស្វា ឱសន្នវីរិយា ហោន្តិ, នាបិ មហន្តភាវំ ទិស្វា ឧស្សន្នវីរិយា. យថា ហិ សីហោ មិគរាជា សត្តន្នំ ទិវសានំ អច្ចយេន គោចរាយ បក្កន្តោ ខុទ្ទកេ វា មហន្តេ វា បាណេ ឯកសទិសេនេវ វេគេន ធាវតិ. តំ កិស្ស ហេតុ? ‘‘មា មេ ជវោ បរិហាយី’’តិ. ឯវំ ពុទ្ធា អប្បកាយ វា មហតិយា វា បរិសាយ សមកេនេវ ឧស្សាហេន ធម្មំ ទេសេន្តិ. តំ កិស្ស ហេតុ? ‘‘មា នោ ធម្មគរុតា បរិហាយី’’តិ. ធម្មគរុនោ ហិ ពុទ្ធា ធម្មគារវាតិ.

យថា បន អម្ហាកំ ភគវា មហាសមុទ្ទំ បូរយមានោ វិយ វិត្ថារេន ធម្មំ ទេសេសិ, ឯវំ តេ ន ទេសេសុំ. កស្មា? សត្តានំ អប្បរជក្ខតាយ. តេសំ កិរ កាលេ ទីឃាយុកា សត្តា អប្បរជក្ខា អហេសុំ. តេ ចតុសច្ចបដិសំយុត្តំ ឯកគាថម្បិ សុត្វា ធម្មំ អភិសមេន្តិ, តស្មា ន វិត្ថារេន ធម្មំ ទេសេសុំ. តេនេវ ការណេន អប្បកញ្ច នេសំ អហោសិ សុត្តំ…បេ… វេទល្លន្តិ. តត្ថ សុត្តាទីនំ នានត្តំ បឋមសង្គីតិវណ្ណនាយំ វុត្តមេវ.

អបញ្ញត្តំ សាវកានំ សិក្ខាបទន្តិ សាវកានំ និទ្ទោសតាយ ទោសានុរូបតោ បញ្ញបេតព្ពំ សត្តាបត្តិក្ខន្ធវសេន អាណាសិក្ខាបទំ អបញ្ញត្តំ. អនុទ្ទិដ្ឋំ បាតិមោក្ខន្តិ អន្វទ្ធមាសំ អាណាបាតិមោក្ខំ អនុទ្ទិដ្ឋំ អហោសិ. ឱវាទបាតិមោក្ខមេវ តេ ឧទ្ទិសិំសុ; តម្បិ ច នោ អន្វទ្ធមាសំ. តថា ហិ វិបស្សី ភគវា ឆន្នំ ឆន្នំ វស្សានំ សកិំ សកិំ ឱវាទបាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិ; តញ្ច ខោ សាមំយេវ. សាវកា បនស្ស អត្តនោ អត្តនោ វសនដ្ឋានេសុ ន ឧទ្ទិសិំសុ. សកលជម្ពុទីបេ ឯកស្មិំយេវ ឋានេ ពន្ធុមតិយា រាជធានិយា ខេមេ មិគទាយេ វិបស្សិស្ស ភគវតោ វសនដ្ឋានេ សព្ពោបិ ភិក្ខុសង្ឃោ ឧបោសថំ អកាសិ. តញ្ច ខោ សង្ឃុបោសថមេវ; ន គណុបោសថំ, ន បុគ្គលុបោសថំ, ន បារិសុទ្ធិឧបោសថំ, ន អធិដ្ឋានុបោសថំ.

តទា កិរ ជម្ពុទីបេ ចតុរាសីតិវិហារសហស្សានិ ហោន្តិ. ឯកមេកស្មិំ វិហារេ អព្ពោកិណ្ណានិ ទសបិ វីសតិបិ ភិក្ខុសហស្សានិ វសន្តិ, ភិយ្យោបិ វសន្តិ. ឧបោសថារោចិកា ទេវតា តត្ថ តត្ថ គន្ត្វា អារោចេន្តិ – ‘‘មារិសា, ឯកំ វស្សំ អតិក្កន្តំ, ទ្វេ តីណិ ចត្តារិ បញ្ច វស្សានិ អតិក្កន្តានិ, ឥទំ ឆដ្ឋំ វស្សំ, អាគាមិនិយា បុណ្ណមាសិយា ពុទ្ធទស្សនត្ថំ ឧបោសថករណត្ថញ្ច គន្តព្ពំ! សម្បត្តោ វោ សន្និបាតកាលោ’’តិ. តតោ សានុភាវា ភិក្ខូ អត្តនោ អត្តនោ អានុភាវេន គច្ឆន្តិ, ឥតរេ ទេវតានុភាវេន. កថំ? តេ កិរ ភិក្ខូ បាចីនសមុទ្ទន្តេ វា បច្ឆិមឧត្តរទក្ខិណសមុទ្ទន្តេ វា ឋិតា គមិយវត្តំ បូរេត្វា បត្តចីវរមាទាយ ‘‘គច្ឆាមា’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេន្តិ; សហ ចិត្តុប្បាទា ឧបោសថគ្គំ គតាវ ហោន្តិ. តេ វិបស្សិំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ អភិវាទេត្វា និសីទន្តិ. ភគវាបិ សន្និសិន្នាយ បរិសាយ ឥមំ ឱវាទបាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសតិ.

‘‘ខន្តី បរមំ តបោ តិតិក្ខា;

និព្ពានំ បរមំ វទន្តិ ពុទ្ធា;

ន ហិ បព្ពជិតោ បរូបឃាតី;

ន សមណោ ហោតិ បរំ វិហេឋយន្តោ.

‘‘សព្ពបាបស្ស អករណំ, កុសលស្ស ឧបសម្បទា;

សចិត្តបរិយោទបនំ, ឯតំ ពុទ្ធាន សាសនំ.

‘‘អនុបវាទោ អនុបឃាតោ, បាតិមោក្ខេ ច សំវរោ;

មត្តញ្ញុតា ច ភត្តស្មិំ, បន្តញ្ច សយនាសនំ;

អធិចិត្តេ ច អាយោគោ, ឯតំ ពុទ្ធាន សាសន’’ន្តិ. (ទី. និ. ២.៩០; ធ. ប. ១៨៣-១៨៥);

ឯតេនេវ ឧបាយេន ឥតរេសម្បិ ពុទ្ធានំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ វេទិតព្ពោ. សព្ពពុទ្ធានញ្ហិ ឥមា តិស្សោវ ឱវាទបាតិមោក្ខគាថាយោ ហោន្តិ. តា ទីឃាយុកពុទ្ធានំ យាវ សាសនបរិយន្តា ឧទ្ទេសមាគច្ឆន្តិ; អប្បាយុកពុទ្ធានំ បឋមពោធិយំយេវ. សិក្ខាបទបញ្ញត្តិកាលតោ បន បភុតិ អាណាបាតិមោក្ខមេវ ឧទ្ទិសីយតិ. តញ្ច ខោ ភិក្ខូ ឯវ ឧទ្ទិសន្តិ, ន ពុទ្ធា. តស្មា អម្ហាកម្បិ ភគវា បឋមពោធិយំ វីសតិវស្សមត្តមេវ ឥទំ ឱវាទបាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិ. អថេកទិវសំ បុព្ពារាមេ មិគារមាតុបាសាទេ និសិន្នោ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘ន ទានាហំ, ភិក្ខវេ, ឥតោ បរំ ឧបោសថំ ករិស្សាមិ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិស្សាមិ, តុម្ហេវ ទានិ ភិក្ខវេ ឥតោ បរំ ឧបោសថំ ករេយ្យាថ, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសេយ្យាថ. អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ យំ តថាគតោ អបរិសុទ្ធាយ បរិសាយ ឧបោសថំ ករេយ្យ, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសេយ្យា’’តិ (ចូឡវ. ៣៨៦). តតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខូ អាណាបាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសន្តិ. ឥទំ អាណាបាតិមោក្ខំ តេសំ អនុទ្ទិដ្ឋំ អហោសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អនុទ្ទិដ្ឋំ បាតិមោក្ខ’’ន្តិ.

តេសំ ពុទ្ធានន្តិ តេសំ វិបស្សីអាទីនំ តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ. អន្តរធានេនាតិ ខន្ធន្តរធានេន; បរិនិព្ពានេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ពុទ្ធានុពុទ្ធានន្តិ យេ តេសំ ពុទ្ធានំ អនុពុទ្ធា សម្មុខសាវកា តេសញ្ច ខន្ធន្តរធានេន. យេ តេ បច្ឆិមា សាវកាតិ យេ តេសំ សម្មុខសាវកានំ សន្តិកេ បព្ពជិតា បច្ឆិមា សាវកា. នានានាមាតិ ‘‘ពុទ្ធរក្ខិតោ, ធម្មរក្ខិតោ’’តិអាទិ នាមវសេន វិវិធនាមា. នានាគោត្តាតិ ‘‘គោតមោ, មោគ្គល្លានោ’’តិអាទិ គោត្តវសេន វិវិធគោត្តា. នានាជច្ចាតិ ‘‘ខត្តិយោ, ព្រាហ្មណោ’’តិអាទិជាតិវសេន នានាជច្ចា. នានាកុលា បព្ពជិតាតិ ខត្តិយកុលាទិវសេ នេវ ឧច្ចនីចឧឡារុឡារភោគាទិកុលវសេន វា វិវិធកុលា និក្ខម្ម បព្ពជិតា.

តេ តំ ព្រហ្មចរិយន្តិ តេ បច្ឆិមា សាវកា យស្មា ឯកនាមា ឯកគោត្តា ឯកជាតិកា ឯកកុលា បព្ពជិតា ‘‘អម្ហាកំ សាសនំ តន្តិ បវេណី’’តិ អត្តនោ ភារំ កត្វា ព្រហ្មចរិយំ រក្ខន្តិ, ចិរំ បរិយត្តិធម្មំ បរិហរន្តិ. ឥមេ ច តាទិសា ន ហោន្តិ. តស្មា អញ្ញមញ្ញំ វិហេឋេន្តា វិលោមំ គណ្ហន្តា ‘‘អសុកោ ថេរោ ជានិស្សតិ, អសុកោ ថេរោ ជានិស្សតី’’តិ សិថិលំ ករោន្តា តំ ព្រហ្មចរិយំ ខិប្បញ្ញេវ អន្តរធាបេសុំ, សង្គហំ អារោបេត្វា ន រក្ខិំសុ. សេយ្យថាបីតិ តស្សត្ថស្ស ឱបម្មនិទស្សនំ. វិកិរតីតិ វិក្ខិបតិ. វិធមតីតិ ឋានន្តរំ នេតិ. វិទ្ធំសេតីតិ ឋិតដ្ឋានតោ អបនេតិ. យថា តំ សុត្តេន អសង្គហិតត្តាតិ យថា សុត្តេន អសង្គហិតត្តា អគន្ថិតត្តា អពទ្ធត្តា ឯវំ វិកិរតិ យថា សុត្តេន អសង្គហិតានិ វិកិរិយន្តិ, ឯវំ វិកិរតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវមេវ ខោតិ ឱបម្មសម្បដិបាទនំ. អន្តរធាបេសុន្តិ វគ្គសង្គហ-បណ្ណាសសង្គហាទីហិ អសង្គណ្ហន្តា យំ យំ អត្តនោ រុច្ចតិ, តំ តទេវ គហេត្វា សេសំ វិនាសេសុំ អទស្សនំ នយិំសុ.

អកិលាសុនោ ច តេ ភគវន្តោ អហេសុំ សាវកេ ចេតសា ចេតោ បរិច្ច ឱវទិតុន្តិ អបិច សារិបុត្ត តេ ពុទ្ធា អត្តនោ ចេតសា សាវកានំ ចេតោ បរិច្ច បរិច្ឆិន្ទិត្វា ឱវទិតុំ អកិលាសុនោ អហេសុំ, បរចិត្តំ ញត្វា អនុសាសនិំ ន ភារិយតោ ន បបញ្ចតោ អទ្ទសំសុ. ភូតបុព្ពំ សារិបុត្តាតិអាទិ តេសំ អកិលាសុភាវប្បកាសនត្ថំ វុត្តំ. ភិំសនកេតិ ភយានកេ ភយជននកេ. ឯវំ វិតក្កេថាតិ នេក្ខម្មវិតក្កាទយោ តយោ វិតក្កេ វិតក្កេថ. មា ឯវំ វិតក្កយិត្ថាតិ កាមវិតក្កាទយោ តយោ អកុសលវិតក្កេ មា វិតក្កយិត្ថ. ឯវំ មនសិ ករោថាតិ ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តា អសុភ’’ន្តិ មនសិ ករោថ. មា ឯវំ មនសា កត្ថាតិ ‘‘និច្ចំ សុខំ អត្តា សុភ’’ន្តិ មា មនសិ អករិត្ថ. ឥទំ បជហថាតិ អកុសលំ បជហថ. ឥទំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរថាតិ កុសលំ ឧបសម្បជ្ជ បដិលភិត្វា និប្ផាទេត្វា វិហរថ.

អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តានិ វិមុច្ចិំសូតិ អគ្គហេត្វា វិមុច្ចិំសុ. តេសញ្ហិ ចិត្តានិ យេហិ អាសវេហិ វិមុច្ចិំសុ, ន តេ តានិ គហេត្វា វិមុច្ចិំសុ. អនុប្បាទនិរោធេន បន និរុជ្ឈមានា អគ្គហេត្វា វិមុច្ចិំសុ. តេន វុត្តំ – ‘‘អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តានិ វិមុច្ចិំសូ’’តិ. សព្ពេបិ តេ អរហត្តំ បត្វា សូរិយរស្មិសម្ផុដ្ឋមិវ បទុមវនំ វិកសិតចិត្តា អហេសុំ. តត្រ សុទំ សារិបុត្ត ភិំសនកស្ស វនសណ្ឌស្ស ភិំសនកតស្មិំ ហោតីតិ តត្រាតិ បុរិមវចនាបេក្ខំ; សុទន្តិ បទបូរណមត្តេ និបាតោ; សារិបុត្តាតិ អាលបនំ. អយំ បនេត្ថ អត្ថយោជនា – តត្រាតិ យំ វុត្តំ ‘‘អញ្ញតរស្មិំ ភិំសនកេ វនសណ្ឌេ’’តិ, តត្រ យោ សោ ភិំសនកោតិ វនសណ្ឌោ វុត្តោ, តស្ស ភិំសនកស្ស វនសណ្ឌស្ស ភិំសនកតស្មិំ ហោតិ, ភិំសនកិរិយាយ ហោតីតិ អត្ថោ. កិំ ហោតិ? ឥទំ ហោតិ – យោ កោចិ អវីតរាគោ…បេ… លោមានិ ហំសន្តីតិ.

អថ វា តត្រាតិ សាមិអត្ថេ ភុម្មំ. សុឥតិ និបាតោ; ‘‘កិំ សុ នាម តេ ភោន្តោ សមណព្រាហ្មណា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៤៦៩) វិយ. ឥទន្តិ អធិប្បេតមត្ថំ បច្ចក្ខំ វិយ កត្វា ទស្សនវចនំ. សុឥទន្តិ សុទំ, សន្ធិវសេន ឥការលោបោ វេទិតព្ពោ. ‘‘ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ (វិភ. ២១៩), ‘‘កិំ សូធ វិត្ត’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.៧៣, ២៤៦; សុ. និ. ១៨៣) វិយ. អយំ បនេត្ថ អត្ថយោជនា – តស្ស សារិបុត្ត ភិំសនកស្ស វនសណ្ឌស្ស ភិំសនកតស្មិំ ឥទំសុ ហោតិ. ភិំសនកតស្មិន្តិ ភិំសនកភាវេតិ អត្ថោ. ឯកស្ស តការស្ស លោបោ ទដ្ឋព្ពោ. ភិំសនកត្តស្មិន្តិយេវ វា បាឋោ. ‘‘ភិំសនកតាយ’’ ឥតិ វា វត្តព្ពេ លិង្គវិបល្លាសោ កតោ. និមិត្តត្ថេ ចេតំ ភុម្មវចនំ, តស្មា ឯវំ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ – ភិំសនកភាវេ ឥទំសុ ហោតិ, ភិំសនកភាវនិមិត្តំ ភិំសនកភាវហេតុ ភិំសនកភាវបច្ចយា ឥទំសុ ហោតិ. យោ កោចិ អវីតរាគោ តំ វនសណ្ឌំ បវិសតិ, យេភុយ្យេន លោមានិ ហំសន្តីតិ ពហុតរានិ លោមានិ ហំសន្តិ ឧទ្ធំ មុខានិ សូចិសទិសានិ កណ្ដកសទិសានិ ច ហុត្វា តិដ្ឋន្តិ, អប្បានិ ន ហំសន្តិ. ពហុតរានំ វា សត្តានំ ហំសន្តិ. អប្បកានំ អតិសូរបុរិសានំ ន ហំសន្តិ.

ឥទានិ អយំ ខោ, សារិបុត្ត, ហេតូតិអាទិ និគមនំ. យញ្ចេត្ថ អន្តរន្តរា ន វុត្តំ, តំ ឧត្តានត្ថមេវ. តស្មា បាឡិក្កមេនេវ វេទិតព្ពំ. យំ បន វុត្តំ ន ចិរដ្ឋិតិកំ អហោសីតិ, តំ បុរិសយុគវសេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. វស្សគណនាយ ហិ វិបស្សិស្ស ភគវតោ អសីតិវស្សសហស្សានិ អាយុ, សម្មុខសាវកានម្បិស្ស តត្តកមេវ. ឯវមស្ស យ្វាយំ សព្ពបច្ឆិមកោ សាវកោ, តេន សហ ឃដេត្វា សតសហស្សំ សដ្ឋិមត្តានិ ច វស្សសហស្សានិ ព្រហ្មចរិយំ អដ្ឋាសិ. បុរិសយុគវសេន បន យុគបរម្បរាយ អាគន្ត្វា ទ្វេយេវ បុរិសយុគានិ អដ្ឋាសិ. តស្មា ន ចិរដ្ឋិតិកន្តិ វុត្តំ. សិខិស្ស បន ភគវតោ សត្តតិវស្សសហស្សានិ អាយុ. សម្មុខសាវកានម្បិស្ស តត្តកមេវ. វេស្សភុស្ស ភគវតោ សដ្ឋិវស្សសហស្សានិ អាយុ. សម្មុខសាវកានម្បិស្ស តត្តកមេវ. ឯវំ តេសម្បិ យេ សព្ពបច្ឆិមកា សាវកា តេហិ សហ ឃដេត្វា សតសហស្សតោ ឧទ្ធំ ចត្តាលីសមត្តានិ វីសតិមត្តានិ ច វស្សសហស្សានិ ព្រហ្មចរិយំ អដ្ឋាសិ. បុរិសយុគវសេន បន យុគបរម្បរាយ អាគន្ត្វា ទ្វេ ទ្វេយេវ បុរិសយុគានិ អដ្ឋាសិ. តស្មា ន ចិរដ្ឋិតិកន្តិ វុត្តំ.

២០. ឯវំ អាយស្មា សារិបុត្តោ តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ ព្រហ្មចរិយស្ស ន ចិរដ្ឋិតិការណំ សុត្វា ឥតរេសំ តិណ្ណំ ព្រហ្មចរិយស្ស ចិរដ្ឋិតិការណំ សោតុកាមោ បុន ភគវន្តំ ‘‘កោ បន ភន្តេ ហេតូ’’តិ អាទិនា នយេន បុច្ឆិ. ភគវាបិស្ស ព្យាកាសិ. តំ សព្ពំ វុត្តបដិបក្ខវសេន វេទិតព្ពំ. ចិរដ្ឋិតិកភាវេបិ ចេត្ថ តេសំ ពុទ្ធានំ អាយុបរិមាណតោបិ បុរិសយុគតោបិ ឧភយថា ចិរដ្ឋិតិកតា វេទិតព្ពា. កកុសន្ធស្ស ហិ ភគវតោ ចត្តាលីសវស្សសហស្សានិ អាយុ, កោណាគមនស្ស ភគវតោ តិំសវស្សសហស្សានិ, កស្សបស្ស ភគវតោ វីសតិវស្សសហស្សានិ; សម្មុខសាវកានម្បិ នេសំ តត្តកមេវ. ពហូនិ ច នេសំ សាវកយុគានិ បរម្បរាយ ព្រហ្មចរិយំ បវត្តេសុំ. ឯវំ តេសំ អាយុបរិមាណតោបិ សាវកយុគតោបិ ឧភយថា ព្រហ្មចរិយំ ចិរដ្ឋិតិកំ អហោសិ.

អម្ហាកំ បន ភគវតោ កស្សបស្ស ភគវតោ ឧបឌ្ឍាយុកប្បមាណេ ទសវស្សសហស្សាយុកកាលេ ឧប្បជ្ជិតព្ពំ សិយា. តំ អសម្ភុណន្តេន បញ្ចវស្សសហស្សាយុកកាលេ, ឯកវស្សសហស្សាយុកកាលេ, បញ្ចវស្សសតាយុកកាលេបិ វា ឧប្បជ្ជិតព្ពំ សិយា. យស្មា បនស្ស ពុទ្ធត្តការកេ ធម្មេ ឯសន្តស្ស បរិយេសន្តស្ស ញាណំ បរិបាចេន្តស្ស គព្ភំ គណ្ហាបេន្តស្ស វស្សសតាយុកកាលេ ញាណំ បរិបាកមគមាសិ. តស្មា អតិបរិត្តាយុកកាលេ ឧប្បន្នោ. តេនស្ស សាវកបរម្បរាវសេន ចិរដ្ឋិតិកម្បិ ព្រហ្មចរិយំ អាយុបរិមាណវសេន វស្សគណនាយ នចិរដ្ឋិតិកមេវាតិ វត្តុំ វដ្ដតិ.

២១. អថ ខោ អាយស្មា សារិបុត្តោតិ កោ អនុសន្ធិ? ឯវំ តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ ព្រហ្មចរិយស្ស ចិរដ្ឋិតិការណំ សុត្វា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយេវ ចិរដ្ឋិតិកភាវហេតូតិ និដ្ឋំ គន្ត្វា ភគវតោបិ ព្រហ្មចរិយស្ស ចិរដ្ឋិតិកភាវំ ឥច្ឆន្តោ អាយស្មា សារិបុត្តោ ភគវន្តំ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិំ យាចិ. តស្សា យាចនវិធិទស្សនត្ថមេតំ វុត្តំ – អថ ខោ អាយស្មា សារិបុត្តោ ឧដ្ឋាយាសនា …បេ… ចិរដ្ឋិតិកន្តិ. តត្ថ អទ្ធនិយន្តិ អទ្ធានក្ខមំ; ទីឃកាលិកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

អថស្ស ភគវា ‘‘ន តាវាយំ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិកាលោ’’តិ បកាសេន្តោ ‘‘អាគមេហិ ត្វំ សារិបុត្តា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អាគមេហិ ត្វន្តិ តិដ្ឋ តាវ ត្វំ; អធិវាសេហិ តាវ ត្វន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អាទរត្ថវសេនេវេត្ថ ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តំ. ឯតេន ភគវា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា សាវកានំ វិសយភាវំ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘ពុទ្ធវិសយោវ សិក្ខាបទបញ្ញត្តី’’តិ អាវិករោន្តោ ‘‘តថាគតោ វា’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថ ច តត្ថាតិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយាចនាបេក្ខំ ភុម្មវចនំ. តត្រាយំ យោជនា – យំ វុត្តំ ‘‘សិក្ខាបទំ បញ្ញបេយ្យា’’តិ, តត្ថ តស្សា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា តថាគតោយេវ កាលំ ជានិស្សតីតិ. ឯវំ វត្វា អកាលំ តាវ ទស្សេតុំ ‘‘ន តាវ សារិបុត្តា’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ អាសវា តិដ្ឋន្តិ ឯតេសូតិ អាសវដ្ឋានីយា. យេសុ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកា ទុក្ខាសវា កិលេសាសវា ច បរូបវាទវិប្បដិសារវធពន្ធនាទយោ ចេវ អបាយទុក្ខវិសេសភូតា ច អាសវា តិដ្ឋន្តិយេវ, យស្មា នេសំ តេ ការណំ ហោន្តីតិ អត្ថោ. តេ អាសវដ្ឋានីយា វីតិក្កមធម្មា យាវ ន សង្ឃេ បាតុភវន្តិ, ន តាវ សត្ថា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតីតិ អយមេត្ថ យោជនា. យទិ ហិ បញ្ញបេយ្យ, បរូបវាទា បរូបារម្ភា គរហទោសា ន បរិមុច្ចេយ្យ.

កថំ? បញ្ញបេន្តេន ហិ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យា’’តិអាទិ សព្ពំ បញ្ញបេតព្ពំ ភវេយ្យ. អទិស្វាវ វីតិក្កមទោសំ ឥមំ បញ្ញត្តិំ ញត្វា បរេ ឯវំ ឧបវាទញ្ច ឧបារម្ភញ្ច គរហញ្ច បវត្តេយ្យុំ – ‘‘កថញ្ហិ នាម សមណោ គោតមោ ភិក្ខុសង្ឃោ មេ អន្វាយិកោ វចនករោតិ ឯត្តាវតា សិក្ខាបទេហិ បលិវេឋេស្សតិ, បារាជិកំ បញ្ញបេស្សតិ? ននុ ឥមេ កុលបុត្តា មហន្តំ ភោគក្ខន្ធំ មហន្តញ្ច ញាតិបរិវដ្ដំ ហត្ថគតានិ ច រជ្ជានិបិ បហាយ បព្ពជិតា, ឃាសច្ឆាទនបរមតាយ សន្តុដ្ឋា, សិក្ខាយ តិព្ពគារវា, កាយេ ច ជីវិតេ ច និរបេក្ខា វិហរន្តិ. តេសុ នាម កោ លោកាមិសភូតំ មេថុនំ វា បដិសេវិស្សតិ, បរភណ្ឌំ វា ហរិស្សតិ, បរស្ស វា ឥដ្ឋំ កន្តំ អតិមធុរំ ជីវិតំ ឧបច្ឆិន្ទិស្សតិ, អភូតគុណកថាយ វា ជីវិតំ កប្បេស្សតិ! ននុ បារាជិកេ អបញ្ញត្តេបិ បព្ពជ្ជាសង្ខេបេនេវេតំ បាកដំ កត’’ន្តិ. តថាគតស្ស ច ថាមញ្ច ពលញ្ច សត្តា ន ជានេយ្យុំ. បញ្ញត្តម្បិ សិក្ខាបទំ កុប្បេយ្យ, ន យថាឋានេ តិដ្ឋេយ្យ. សេយ្យថាបិ នាម អកុសលោ វេជ្ជោ កញ្ចិ អនុប្បន្នគណ្ឌំ បុរិសំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ឯហិ ភោ បុរិស, ឥមស្មិំ តេ សរីរប្បទេសេ មហាគណ្ឌោ ឧប្បជ្ជិត្វា អនយព្យសនំ បាបេស្សតិ, បដិកច្ចេវ នំ តិកិច្ឆាបេហី’’តិ វត្វា ‘‘សាធាចរិយ, ត្វំយេវ នំ តិកិច្ឆស្សូ’’តិ វុត្តោ តស្ស អរោគំ សរីរប្បទេសំ ផាលេត្វា លោហិតំ នីហរិត្វា អាលេបនពន្ធនធោវនាទីហិ តំ បទេសំ សញ្ឆវិំ កត្វា តំ បុរិសំ វទេយ្យ – ‘‘មហារោគោ តេ មយា តិកិច្ឆិតោ, ទេហិ មេ ទេយ្យធម្ម’’ន្តិ. សោ តំ ‘‘កិមយំ ពាលវេជ្ជោ វទតិ? កតរោ កិរ មេ ឥមិនា រោគោ តិកិច្ឆិតោ? ននុ មេ អយំ ទុក្ខញ្ច ជនេតិ, លោហិតក្ខយញ្ច មំ បាបេតី’’តិ ឯវំ ឧបវទេយ្យ ចេវ ឧបារម្ភេយ្យ ច គរហេយ្យ ច, ន ចស្ស គុណំ ជានេយ្យ. ឯវមេវ យទិ អនុប្បន្នេ វីតិក្កមទោសេ សត្ថា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេយ្យ, បរូបវាទាទីហិ ច ន បរិមុច្ចេយ្យ, ន ចស្ស ថាមំ វា ពលំ វា សត្តា ជានេយ្យុំ, បញ្ញត្តម្បិ សិក្ខាបទំ កុប្បេយ្យ, ន យថាឋានេ តិដ្ឋេយ្យ. តស្មា វុត្តំ – ‘‘ន តាវ សារិបុត្ត សត្ថា សាវកានំ…បេ… បាតុភវន្តី’’តិ.

ឯវំ អកាលំ ទស្សេត្វា បុន កាលំ ទស្សេតុំ ‘‘យតោ ច ខោ សារិបុត្តា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យតោតិ យទា; យស្មិំ កាលេតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសំ វុត្តានុសារេនេវ វេទិតព្ពំ. អយំ វា ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – យស្មិំ សមយេ ‘‘អាសវដ្ឋានីយា ធម្មា’’តិ សង្ខ្យំ គតា វីតិក្កមទោសា សង្ឃេ បាតុភវន្តិ, តទា សត្ថា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតិ, ឧទ្ទិសតិ បាតិមោក្ខំ. កស្មា? តេសំយេវ ‘‘អាសវដ្ឋានីយា ធម្មា’’តិ សង្ខ្យំ គតានំ វីតិក្កមទោសានំ បដិឃាតាយ. ឯវំ បញ្ញបេន្តោ យថា នាម កុសលោ វេជ្ជោ ឧប្បន្នំ គណ្ឌំ ផាលនលេបនពន្ធនធោវនាទីហិ តិកិច្ឆន្តោ រោគំ វូបសមេត្វា សញ្ឆវិំ កត្វា ន ត្វេវ ឧបវាទាទិរហោ ហោតិ, សកេ ច អាចរិយកេ វិទិតានុភាវោ ហុត្វា សក្ការំ បាបុណាតិ; ឯវំ ន ច ឧបវាទាទិរហោ ហោតិ, សកេ ច សព្ពញ្ញុវិសយេ វិទិតានុភាវោ ហុត្វា សក្ការំ បាបុណាតិ. តញ្ចស្ស សិក្ខាបទំ អកុប្បំ ហោតិ, យថាឋានេ តិដ្ឋតីតិ.

ឯវំ អាសវដ្ឋានីយានំ ធម្មានំ អនុប្បត្តិំ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា អកាលំ ឧប្បត្តិញ្ច កាលន្តិ វត្វា ឥទានិ តេសំ ធម្មានំ អនុប្បត្តិកាលញ្ច ឧប្បត្តិកាលញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘ន តាវ សារិបុត្ត ឥធេកច្ចេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឧត្តានត្ថានិ បទានិ បាឡិវសេនេវ វេទិតព្ពានិ. អយំ បន អនុត្តានបទវណ្ណនា – រត្តិយោ ជានន្តីតិ រត្តញ្ញូ, អត្តនោ បព្ពជិតទិវសតោ បដ្ឋាយ ពហុកា រត្តិយោ ជានន្តិ, ចិរបព្ពជិតាតិ វុត្តំ ហោតិ. រត្តញ្ញូហិ មហត្តំ រត្តញ្ញុមហត្តំ; ចិរបព្ពជិតេហិ មហន្តភាវន្តិ អត្ថោ. តត្រ រត្តញ្ញុមហត្តំ បត្តេ សង្ឃេ ឧបសេនំ វង្គន្តបុត្តំ អារព្ភ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. សោ ហាយស្មា ឩនទសវស្សេ ភិក្ខូ ឧបសម្បាទេន្តេ ទិស្វា ឯកវស្សោ សទ្ធិវិហារិកំ ឧបសម្បាទេសិ. អថ ភគវា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេសិ – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឩនទសវស្សេន ឧបសម្បាទេតព្ពោ. យោ ឧបសម្បាទេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៧៥). ឯវំ បញ្ញត្តេ សិក្ខាបទេ បុន ភិក្ខូ ‘‘ទសវស្សាម្ហ ទសវស្សាម្ហា’’តិ ពាលា អព្យត្តា ឧបសម្បាទេន្តិ. អថ ភគវា អបរម្បិ សិក្ខាបទំ បញ្ញាបេសិ – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ពាលេន អព្យត្តេន ឧបសម្បាទេតព្ពោ. យោ ឧបសម្បាទេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន ទសវស្សេន វា អតិរេកទសវស្សេន វា ឧបសម្បាទេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៧៦) រត្តញ្ញុមហត្តំ បត្តកាលេ ទ្វេ សិក្ខាបទានិ បញ្ញត្តានិ.

វេបុល្លមហត្តន្តិ វិបុលភាវេន មហត្តំ. សង្ឃោ ហិ យាវ ន ថេរនវមជ្ឈិមានំ វសេន វេបុល្លមហត្តំ បត្តោ ហោតិ, តាវ សេនាសនានិ បហោន្តិ. សាសនេ ឯកច្ចេ អាសវដ្ឋានីយា ធម្មា ន ឧប្បជ្ជន្តិ. វេបុល្លមហត្តំ បន បត្តេ តេ ឧប្បជ្ជន្តិ. អថ សត្ថា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតិ. តត្ថ វេបុល្លមហត្តំ បត្តេ សង្ឃេ បញ្ញត្តសិក្ខាបទានិ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ អនុបសម្បន្នេន ឧត្តរិ ទិរត្តតិរត្តំ សហសេយ្យំ កប្បេយ្យ, បាចិត្តិយំ’’ (បាចិ. ៥១); ‘‘យា បន ភិក្ខុនី អនុវស្សំ វុដ្ឋាបេយ្យ, បាចិត្តិយំ’’ (បាចិ. ១១៧១); ‘‘យា បន ភិក្ខុនី ឯកំ វស្សំ ទ្វេ វុដ្ឋាបេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ១១៧៥) ឥមិនា នយេន វេទិតព្ពានិ.

លាភគ្គមហត្តន្តិ លាភស្ស អគ្គមហត្តំ; យោ លាភស្ស អគ្គោ ឧត្តមោ មហន្តភាវោ, តំ បត្តោ ហោតីតិ អត្ថោ. លាភេន វា អគ្គមហត្តម្បិ, លាភេន សេដ្ឋត្តញ្ច មហន្តត្តញ្ច បត្តោតិ អត្ថោ. សង្ឃោ ហិ យាវ ន លាភគ្គមហត្តំ បត្តោ ហោតិ, តាវ ន លាភំ បដិច្ច អាសវដ្ឋានីយា ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ. បត្តេ បន ឧប្បជ្ជន្តិ, អថ សត្ថា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតិ – ‘‘យោ បន ភិក្ខុ អចេលកស្ស វា បរិព្ពាជកស្ស វា បរិព្ពាជិកាយ វា សហត្ថា ខាទនីយំ វា ភោជនីយំ វា ទទេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ២៧០). ឥទញ្ហិ លាភគ្គមហត្តំ បត្តេ សង្ឃេ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ.

ពាហុសច្ចមហត្តន្តិ ពាហុសច្ចស្ស មហន្តភាវំ. សង្ឃោ ហិ យាវ ន ពាហុសច្ចមហត្តំ បត្តោ ហោតិ, តាវ ន អាសវដ្ឋានីយា ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ. ពាហុសច្ចមហត្តំ បត្តេ បន យស្មា ឯកម្បិ និកាយំ, ទ្វេបិ…បេ… បញ្ចបិ និកាយេ ឧគ្គហេត្វា អយោនិសោ ឧម្មុជ្ជមានា បុគ្គលា រសេន រសំ សំសន្ទិត្វា ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ សត្ថុសាសនំ ទីបេន្តិ. អថ សត្ថា ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ឯវំ វទេយ្យ – តថាហំ ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមិ…បេ… សមណុទ្ទេសោបិ ចេ ឯវំ វទេយ្យា’’តិអាទិនា (បាចិ. ៤១៨) នយេន សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតីតិ.

ឯវំ ភគវា អាសវដ្ឋានីយានំ ធម្មានំ អនុប្បត្តិកាលញ្ច ឧប្បត្តិកាលញ្ច ទស្សេត្វា តស្មិំ សមយេ សព្ពសោបិ តេសំ អភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘និរព្ពុទោ ហិ សារិបុត្តា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ និរព្ពុទោតិ អព្ពុទវិរហិតោ; អព្ពុទា វុច្ចន្តិ ចោរា, និច្ចោរោតិ អត្ថោ. ចោរាតិ ច ឥមស្មិំ អត្ថេ ទុស្សីលាវ អធិប្បេតា. តេ ហិ អស្សមណាវ ហុត្វា សមណបដិញ្ញតាយ បរេសំ បច្ចយេ ចោរេន្តិ. តស្មា និរព្ពុទោតិ និច្ចោរោ, និទ្ទុស្សីលោតិ វុត្តំ ហោតិ. និរាទីនវោតិ និរុបទ្ទវោ និរុបសគ្គោ; ទុស្សីលាទីនវរហិតោយេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. អបគតកាឡកោតិ កាឡកា វុច្ចន្តិ ទុស្សីលាយេវ; តេ ហិ សុវណ្ណវណ្ណាបិ សមានា កាឡកធម្មយោគា កាឡកាត្វេវ វេទិតព្ពា. តេសំ អភាវា អបគតកាឡកោ. អបហតកាឡកោតិបិ បាឋោ. សុទ្ធោតិ អបគតកាឡកត្តាយេវ សុទ្ធោ បរិយោទាតោ បភស្សរោ. សារេ បតិដ្ឋិតោតិ សារោ វុច្ចន្តិ សីល-សមាធិ-បញ្ញាវិមុត្តិ-វិមុត្តិញាណទស្សនគុណា, តស្មិំ សារេ បតិដ្ឋិតត្តា សារេ បតិដ្ឋិតោ.

ឯវំ សារេ បតិដ្ឋិតភាវំ វត្វា បុន សោ ចស្ស សារេ បតិដ្ឋិតភាវោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ ឥមេសញ្ហិ សារិបុត្តាតិ អាទិមាហ. តត្រាយំ សង្ខេបវណ្ណនា – យានិមានិ វេរញ្ជាយំ វស្សាវាសំ ឧបគតានិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ, ឥមេសំ យោ គុណវសេន បច្ឆិមកោ សព្ពបរិត្តគុណោ ភិក្ខុ, សោ សោតាបន្នោ. សោតាបន្នោតិ សោតំ អាបន្នោ; សោតោតិ ច មគ្គស្សេតំ អធិវចនំ. សោតាបន្នោតិ តេន សមន្នាគតស្ស បុគ្គលស្ស. យថាហ –

‘‘សោតោ សោតោតិ ហិទំ, សារិបុត្ត, វុច្ចតិ; កតមោ នុ ខោ, សារិបុត្ត, សោតោតិ? អយមេវ ហិ, ភន្តេ, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ, សេយ្យថិទំ – សម្មាទិដ្ឋិ…បេ… សម្មាសមាធី’’តិ. ‘‘សោតាបន្នោ សោតាបន្នោតិ ហិទំ, សារិបុត្ត, វុច្ចតិ; កតមោ នុ ខោ, សារិបុត្ត, សោតាបន្នោ’’តិ? ‘‘យោ ហិ, ភន្តេ, ឥមិនា អរិយេន អដ្ឋង្គិកេន មគ្គេន សមន្នាគតោ, អយំ វុច្ចតិ – សោតាបន្នោ. សោយមាយស្មា ឯវំនាមោ ឯវំគោត្តោ’’តិ (សំ. និ. ៥.១០០១). ឥធ បន មគ្គេន ផលស្ស នាមំ ទិន្នំ. តស្មា ផលដ្ឋោ ‘‘សោតាបន្នោ’’តិ វេទិតព្ពោ.

អវិនិបាតធម្មោតិ វិនិបាតេតីតិ វិនិបាតោ; នាស្ស វិនិបាតោ ធម្មោតិ អវិនិបាតធម្មោ, ន អត្តានំ អបាយេសុ វិនិបាតនសភាវោតិ វុត្តំ ហោតិ. កស្មា? យេ ធម្មា អបាយគមនីយា, តេសំ បរិក្ខយា. វិនិបតនំ វា វិនិបាតោ, នាស្ស វិនិបាតោ ធម្មោតិ អវិនិបាតធម្មោ, អបាយេសុ វិនិបាតនសភាវោ អស្ស នត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ. សម្មត្តនិយាមេន មគ្គេន និយតត្តា និយតោ. សម្ពោធិ បរំ អយនំ បរា គតិ អស្សាតិ សម្ពោធិបរាយណោ. ឧបរិ មគ្គត្តយំ អវស្សំ សម្បាបកោតិ អត្ថោ. កស្មា? បដិលទ្ធបឋមមគ្គត្តាតិ.

វិនយបញ្ញត្តិយាចនកថា និដ្ឋិតា.

ពុទ្ធាចិណ្ណកថា

២២. ឯវំ ធម្មសេនាបតិំ សញ្ញាបេត្វា វេរញ្ជាយំ តំ វស្សាវាសំ វីតិនាមេត្វា វុត្ថវស្សោ មហាបវារណាយ បវារេត្វា អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ អាមន្តេសិ. អាមន្តេសីតិ អាលបិ អភាសិ សម្ពោធេសិ. កិន្តិ? អាចិណ្ណំ ខោ បនេតន្តិ ឯវមាទិ. អាចិណ្ណន្តិ ចរិតំ វត្តំ អនុធម្មតា. តំ ខោ បនេតំ អាចិណ្ណំ ទុវិធំ ហោតិ – ពុទ្ធាចិណ្ណំ, សាវកាចិណ្ណន្តិ. កតមំ ពុទ្ធាចិណ្ណំ? ឥទំ តាវ ឯកំ – យេហិ និមន្តិតា វស្សំ វសន្តិ, ន តេ អនបលោកេត្វា អនាបុច្ឆិត្វា ជនបទចារិកំ បក្កមន្តិ. សាវកា បន អបលោកេត្វា វា អនបលោកេត្វា វា យថាសុខំ បក្កមន្តិ.

អបរម្បិ ពុទ្ធាចិណ្ណំ – វុត្ថវស្សា បវារេត្វា ជនសង្គហត្ថាយ ជនបទចារិកំ បក្កមន្តិយេវ. ជនបទចារិកំ ចរន្តា ច មហាមណ្ឌលំ មជ្ឈិមមណ្ឌលំ អន្តិមមណ្ឌលន្តិ ឥមេសំ តិណ្ណំ មណ្ឌលានំ អញ្ញតរស្មិំ មណ្ឌលេ ចរន្តិ. តត្ថ មហាមណ្ឌលំ នវយោជនសតិកំ, មជ្ឈិមមណ្ឌលំ ឆយោជនសតិកំ, អន្តិមមណ្ឌលំ តិយោជនសតិកំ. យទា មហាមណ្ឌលេ ចារិកំ ចរិតុកាមា ហោន្តិ, តទា មហាបវារណាយ បវារេត្វា បាដិបទទិវសេ មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារា និក្ខមិត្វា គាមនិគមាទីសុ មហាជនំ អាមិសបដិគ្គហេន អនុគ្គណ្ហន្តា ធម្មទានេន ចស្ស វិវដ្ដុបនិស្សិតំ កុសលំ វឌ្ឍេន្តា នវហិ មាសេហិ ជនបទចារិកំ បរិយោសាបេន្តិ. សចេ បន អន្តោវស្សេ ភិក្ខូនំ សមថវិបស្សនា តរុណា ហោន្តិ, មហាបវារណាយ អប្បវារេត្វា បវារណាសង្គហំ ទត្វា កត្តិកបុណ្ណមាយំ បវារេត្វា មាគសិរស្ស បឋមទិវសេ មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារា និក្ខមិត្វា វុត្តនយេនេវ មជ្ឈិមមណ្ឌលេ អដ្ឋហិ មាសេហិ ចារិកំ បរិយោសាបេន្តិ. សចេ បន នេសំ វុត្ថវស្សានំ អបរិបាកិន្ទ្រិយា វេនេយ្យសត្តា ហោន្តិ, តេសំ ឥន្ទ្រិយបរិបាកំ អាគមេន្តា មាគសិរមាសម្បិ តត្ថេវ វសិត្វា ផុស្សមាសស្ស បឋមទិវសេ មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារា និក្ខមិត្វា វុត្តនយេនេវ អន្តិមមណ្ឌលេ សត្តហិ មាសេហិ ចារិកំ បរិយោសាបេន្តិ. តេសុ ច មណ្ឌលេសុ យត្ថ កត្ថចិ វិចរន្តាបិ តេ តេ សត្តេ កិលេសេហិ វិយោជេន្តា សោតាបត្តិផលាទីហិ បយោជេន្តា វេនេយ្យវសេនេវ នានាវណ្ណានិ បុប្ផានិ ឱចិនន្តា វិយ ចរន្តិ.

អបរម្បិ ពុទ្ធានំ អាចិណ្ណំ – ទេវសិកំ បច្ចូសសមយេ សន្តំ សុខំ និព្ពានារម្មណំ កត្វា ផលសមាបត្តិសមាបជ្ជនំ, ផលសមាបត្តិយា វុដ្ឋហិត្វា ទេវសិកំ មហាករុណាសមាបត្តិយា សមាបជ្ជនំ, តតោ វុដ្ឋហិត្វា ទសសហស្សចក្កវាឡេ ពោធនេយ្យសត្តសមវលោកនំ.

អបរម្បិ ពុទ្ធានំ អាចិណ្ណំ – អាគន្តុកេហិ សទ្ធិំ បឋមតរំ បដិសន្ថារករណំ, អដ្ឋុប្បត្តិវសេន ធម្មទេសនា, ឱតិណ្ណេ ទោសេ សិក្ខាបទបញ្ញាបនន្តិ ឥទំ ពុទ្ធាចិណ្ណំ.

កតមំ សាវកាចិណ្ណំ? ពុទ្ធស្ស ភគវតោ កាលេ ទ្វិក្ខត្តុំ សន្និបាតោ បុរេ វស្សូបនាយិកាយ ច កម្មដ្ឋានគ្គហណត្ថំ, វុត្ថវស្សានញ្ច អធិគតគុណារោចនត្ថំ ឧបរិ កម្មដ្ឋានគ្គហណត្ថញ្ច. ឥទំ សាវកាចិណ្ណំ. ឥធ បន ពុទ្ធាចិណ្ណំ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘អាចិណ្ណំ ខោ បនេតំ, អានន្ទ, តថាគតាន’’ន្តិ.

អាយាមាតិ អាគច្ឆ យាម. អបលោកេស្សាមាតិ ចារិកំ ចរណត្ថាយ អាបុច្ឆិស្សាម. ឯវន្តិ សម្បដិច្ឆនត្ថេ និបាតោ. ភន្តេតិ គារវាធិវចនមេតំ; សត្ថុនោ បដិវចនទានន្តិបិ វដ្ដតិ. ភគវតោ បច្ចស្សោសីតិ ភគវតោ វចនំ បដិអស្សោសិ, អភិមុខោ ហុត្វា សុណិ សម្បដិច្ឆិ. ឯវន្តិ ឥមិនា វចនេន បដិគ្គហេសីតិ វុត្តំ ហោតិ.

អថ ខោ ភគវា និវាសេត្វាតិ ឥធ បុព្ពណ្ហសមយន្តិ វា សាយន្ហសមយន្តិ វា ន វុត្តំ. ឯវំ សន្តេបិ ភគវា កតភត្តកិច្ចោ មជ្ឈន្ហិកំ វីតិនាមេត្វា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ បច្ឆាសមណំ កត្វា នគរទ្វារតោ បដ្ឋាយ នគរវីថិយោ សុវណ្ណរសបិញ្ជរាហិ រំសីហិ សមុជ្ជោតយមានោ យេន វេរញ្ជស្ស ព្រាហ្មណស្ស និវេសនំ តេនុបសង្កមិ. ឃរទ្វារេ ឋិតមត្តមេវ ចស្ស ភគវន្តំ ទិស្វា បរិជនោ អារោចេសិ. ព្រាហ្មណោ សតិំ បដិលភិត្វា សំវេគជាតោ សហសា វុដ្ឋាយ មហារហំ អាសនំ បញ្ញបេត្វា ភគវន្តំ បច្ចុគ្គម្ម ‘‘ឥតោ, ភគវា, ឧបសង្កមតូ’’តិ អាហ. ភគវា ឧបសង្កមិត្វា បញ្ញត្តេ អាសនេ និសីទិ. អថ ខោ វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ ភគវន្តំ ឧបនិសីទិតុកាមោ អត្តនា ឋិតបទេសតោ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ. ឥតោ បរំ ឧត្តានត្ថមេវ.

យំ បន ព្រាហ្មណោ អាហ – ‘‘អបិច យោ ទេយ្យធម្មោ, សោ ន ទិន្នោ’’តិ. តត្រាយមធិប្បាយោ – មយា និមន្តិតានំ វស្សំវុត្ថានំ តុម្ហាកំ តេមាសំ ទិវសេ ទិវសេ បាតោ យាគុខជ្ជកំ, មជ្ឈន្ហិកេ ខាទនីយភោជនីយំ, សាយន្ហេ អនេកវិធ បានវិកតិ គន្ធបុប្ផាទីហិ បូជាសក្ការោតិ ឯវមាទិកោ យោ ទេយ្យធម្មោ ទាតព្ពោ អស្ស, សោ ន ទិន្នោតិ. តញ្ច ខោ នោ អសន្តន្តិ ឯត្ថ បន លិង្គវិបល្លាសោ វេទិតព្ពោ. សោ ច ខោ ទេយ្យធម្មោ អម្ហាកំ នោ អសន្តោតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ. អថ វា យំ ទានវត្ថុំ មយំ តុម្ហាកំ ទទេយ្យាម, តញ្ច ខោ នោ អសន្តន្តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

នោបិ អទាតុកម្យតាតិ អទាតុកាមតាបិ នោ នត្ថិ, យថា បហូតវិត្តូបករណានំ មច្ឆរីនំ. តំ កុតេត្ថ លព្ភា ពហុកិច្ចា ឃរាវាសាតិ តត្រាយំ យោជនា – យស្មា ពហុកិច្ចា ឃរាវាសា, តស្មា ឯត្ថ សន្តេបិ ទេយ្យធម្មេ ទាតុកម្យតាយ ច តំ កុតោ លព្ភា កុតោ តំ សក្កា លទ្ធុំ, យំ មយំ តុម្ហាកំ ទេយ្យធម្មំ ទទេយ្យាមាតិ ឃរាវាសំ គរហន្តោ អាហ. សោ កិរ មារេន អាវដ្ដិតភាវំ ន ជានាតិ, ‘‘ឃរាវាសបលិពោធេន មេ សតិសម្មោសោ ជាតោ’’តិ មញ្ញិ, តស្មា ឯវមាហ. អបិច – តំ កុតេត្ថ លព្ភាតិ ឥមស្មិំ តេមាសព្ភន្តរេ យមហំ តុម្ហាកំ ទទេយ្យំ, តំ កុតោ លព្ភា? ពហុកិច្ចា ហិ ឃរាវាសាតិ ឯវមេត្ថ យោជនា វេទិតព្ពា.

អថ ព្រាហ្មណោ ‘‘យំនូនាហំ យំ មេ តីហិ មាសេហិ ទាតព្ពំ សិយា, តំ សព្ពំ ឯកទិវសេនេវ ទទេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា អធិវាសេតុ មេ ភវំ គោតមោតិអាទិមាហ. តត្ថ ស្វាតនាយាតិ យំ មេ តុម្ហេសុ សក្ការំ ករោតោ ស្វេ ភវិស្សតិ បុញ្ញញ្ចេវ បីតិបាមោជ្ជញ្ច, តទត្ថាយ. អថ តថាគតោ ‘‘សចេ អហំ នាធិវាសេយ្យំ, ‘អយំ តេមាសំ កិញ្ចិ អលទ្ធា កុបិតោ មញ្ញេ, តេន មេ យាចិយមានោ ឯកភត្តម្បិ ន បដិគ្គណ្ហាតិ, នត្ថិ ឥមស្មិំ អធិវាសនខន្តិ, អសព្ពញ្ញូ អយ’ន្តិ ឯវំ ព្រាហ្មណោ ច វេរញ្ជាវាសិនោ ច គរហិត្វា ពហុំ អបុញ្ញំ បសវេយ្យុំ, តំ តេសំ មា អហោសី’’តិ តេសំ អនុកម្បាយ អធិវាសេសិ ភគវា តុណ្ហីភាវេន.

អធិវាសេត្វា ច អថ ខោ ភគវា វេរញ្ជំ ព្រាហ្មណំ ‘‘អលំ ឃរាវាសបលិពោធចិន្តាយា’’តិ សញ្ញាបេត្វា តង្ខណានុរូបាយ ធម្មិយា កថាយ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកំ អត្ថំ សន្ទស្សេត្វា កុសលេ ធម្មេ សមាទបេត្វា គណ្ហាបេត្វា តត្ថ ច នំ សមុត្តេជេត្វា សឧស្សាហំ កត្វា តាយ សឧស្សាហតាយ អញ្ញេហិ ច វិជ្ជមានគុណេហិ សម្បហំសេត្វា ធម្មរតនវស្សំ វស្សេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. បក្កន្តេ ច បន ភគវតិ វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ បុត្តទារំ អាមន្តេសិ – ‘‘មយំ, ភណេ, ភគវន្តំ តេមាសំ និមន្តេត្វា ឯកទិវសំ ឯកភត្តម្បិ នាទម្ហ. ហន្ទ, ទានិ តថា ទានំ បដិយាទេថ យថា តេមាសិកោបិ ទេយ្យធម្មោ ស្វេ ឯកទិវសេនេវ ទាតុំ សក្កា ហោតី’’តិ. តតោ បណីតំ ទានំ បដិយាទាបេត្វា យំ ទិវសំ ភគវា និមន្តិតោ, តស្សា រត្តិយា អច្ចយេន អាសនដ្ឋានំ អលង្ការាបេត្វា មហារហានិ អាសនានិ បញ្ញបេត្វា គន្ធធូមវាសកុសុមវិចិត្រំ មហាបូជំ សជ្ជេត្វា ភគវតោ កាលំ អារោចាបេសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ តស្សា រត្តិយា អច្ចយេន…បេ… និដ្ឋិតំ ភត្ត’’ន្តិ.

២៣. ភគវា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ តត្ថ អគមាសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ ភគវា…បេ… និសីទិ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេនា’’តិ. អថ ខោ វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ ពុទ្ធប្បមុខំ ភិក្ខុសង្ឃន្តិ ពុទ្ធប្បមុខន្តិ ពុទ្ធបរិណាយកំ; ពុទ្ធំ សង្ឃត្ថេរំ កត្វា និសិន្នន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បណីតេនាតិ ឧត្តមេន. សហត្ថាតិ សហត្ថេន. សន្តប្បេត្វាតិ សុដ្ឋុ តប្បេត្វា, បរិបុណ្ណំ សុហិតំ យាវទត្ថំ កត្វា. សម្បវារេត្វាតិ សុដ្ឋុ បវារេត្វា ‘អល’ន្តិ ហត្ថសញ្ញាយ មុខសញ្ញាយ វចីភេទេន ច បដិក្ខិបាបេត្វា. ភុត្តាវិន្តិ ភុត្តវន្តំ. ឱនីតបត្តបាណិន្តិ បត្តតោ ឱនីតបាណិំ; អបនីតហត្ថន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តិចីវរេន អច្ឆាទេសីតិ តិចីវរំ ភគវតោ អទាសិ. ឥទំ បន វោហារវចនមត្តំ ហោតិ ‘‘តិចីវរេន អច្ឆាទេសី’’តិ, តស្មិញ្ច តិចីវរេ ឯកមេកោ សាដកោ សហស្សំ អគ្ឃតិ. ឥតិ ព្រាហ្មណោ ភគវតោ តិសហស្សគ្ឃនកំ តិចីវរមទាសិ ឧត្តមំ កាសិកវត្ថសទិសំ. ឯកមេកញ្ច ភិក្ខុំ ឯកមេកេន ទុស្សយុគេនាតិ ឯកមេកេន ទុស្សយុគឡេន. តត្រ ឯកសាដកោ បញ្ចសតានិ អគ្ឃតិ. ឯវំ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ បញ្ចសតសហស្សគ្ឃនកានិ ទុស្សានិ អទាសិ. ព្រាហ្មណោ ឯត្តកម្បិ ទត្វា អតុដ្ឋោ បុន សត្តដ្ឋសហស្សគ្ឃនកេ អនេករត្តកម្ពលេ ច បដ្ដុណ្ណបត្តបដេ ច ផាលេត្វា ផាលេត្វា អាយោគអំសពទ្ធកកាយពន្ធនបរិស្សាវនាទីនំ អត្ថាយ អទាសិ. សតបាកសហស្សបាកានញ្ច ភេសជ្ជតេលានំ តុម្ពានិ បូរេត្វា ឯកមេកស្ស ភិក្ខុនោ អព្ភញ្ជនត្ថាយ សហស្សគ្ឃនកំ តេលមទាសិ. កិំ ពហុនា, ចតូសុ បច្ចយេសុ ន កោចិ បរិក្ខារោ សមណបរិភោគោ អទិន្នោ នាម អហោសិ. បាឡិយំ បន ចីវរមត្តមេវ វុត្តំ.

ឯវំ មហាយាគំ យជិត្វា សបុត្តទារំ វន្ទិត្វា និសិន្នំ អថ ខោ ភគវា វេរញ្ជំ ព្រាហ្មណំ តេមាសំ មារាវដ្ដនេន ធម្មសវនាមតរសបរិភោគបរិហីនំ ឯកទិវសេនេវ ធម្មាមតវស្សំ វស្សេត្វា បុរិបុណ្ណសង្កប្បំ កុរុមានោ ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេត្វា…បេ… ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. ព្រាហ្មណោបិ សបុត្តទារោ ភគវន្តញ្ច ភិក្ខុសង្ឃញ្ច វន្ទិត្វា ‘‘បុនបិ, ភន្តេ, អម្ហាកំ អនុគ្គហំ ករេយ្យាថា’’តិ ឯវមាទីនិ វទន្តោ អនុពន្ធិត្វា អស្សូនិ បវត្តយមានោ និវត្តិ.

អថ ខោ ភគវា វេរញ្ជាយំ យថាភិរន្តំ វិហរិត្វាតិ យថាជ្ឈាសយំ យថារុចិតំ វាសំ វសិត្វា វេរញ្ជាយ និក្ខមិត្វា មហាមណ្ឌលេ ចារិកាយ ចរណកាលេ គន្តព្ពំ ពុទ្ធវីថិ បហាយ ទុព្ភិក្ខទោសេន កិលន្តំ ភិក្ខុសង្ឃំ ឧជុនាវ មគ្គេន គហេត្វា គន្តុកាមោ សោរេយ្យាទីនិ អនុបគម្ម បយាគបតិដ្ឋានំ គន្ត្វា តត្ថ គង្គំ នទិំ ឧត្តរិត្វា យេន ពារាណសី តទវសរិ. តេន អវសរិ តទវសរិ. តត្រាបិ យថាជ្ឈាសយំ វិហរិត្វា វេសាលិំ អគមាសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អនុបគម្ម សោរេយ្យំ…បេ… វេសាលិយំ វិហរតិ មហាវនេ កូដាគារសាលាយ’’ន្តិ.

ពុទ្ធាចិណ្ណកថា និដ្ឋិតា.

សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ

វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

តត្រិទំ សមន្តបាសាទិកាយ សមន្តបាសាទិកត្តស្មិំ –

អាចរិយបរម្បរតោ, និទានវត្ថុប្បភេទទីបនតោ;

បរសមយវិវជ្ជនតោ, សកសមយវិសុទ្ធិតោ ចេវ.

ព្យញ្ជនបរិសោធនតោ, បទត្ថតោ បាឡិយោជនក្កមតោ;

សិក្ខាបទនិច្ឆយតោ, វិភង្គនយភេទទស្សនតោ.

សម្បស្សតំ ន ទិស្សតិ, កិញ្ចិ អបាសាទិកំ យតោ ឯត្ថ;

វិញ្ញូនមយំ តស្មា, សមន្តបាសាទិកាត្វេវ.

សំវណ្ណនា បវត្តា, វិនយស្ស វិនេយ្យទមនកុសលេន;

វុត្តស្ស លោកនាថេន, លោកមនុកម្បមានេនាតិ.

វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១. បារាជិកកណ្ឌំ

១. បឋមបារាជិកំ

សុទិន្នភាណវារវណ្ណនា

២៤. ឥតោ បរំ តេន ខោ បន សមយេន វេសាលិយា អវិទូរេតិអាទិ យេភុយ្យេន ឧត្តានត្ថំ. តស្មា អនុបទវណ្ណនំ បហាយ យត្ថ យត្ថ វត្តព្ពំ អត្ថិ, តំ តទេវ វណ្ណយិស្សាម. កលន្ទគាមោតិ កលន្ទកា វុច្ចន្តិ កាឡកា, តេសំ វសេន លទ្ធនាមោ គាមោ. កលន្ទបុត្តោតិ គាមវសេន លទ្ធនាមស្ស រាជសម្មតស្ស ចត្តាលីសកោដិវិភវស្ស កលន្ទសេដ្ឋិនោ បុត្តោ. យស្មា បន តស្មិំ គាមេ អញ្ញេបិ កលន្ទនាមកា មនុស្សា អត្ថិ, តស្មា កលន្ទបុត្តោតិ វត្វា បុន សេដ្ឋិបុត្តោតិ វុត្តំ. សម្ពហុលេហីតិ ពហុកេហិ. សហាយកេហីតិ សុខទុក្ខានិ សហ អាយន្តិ ឧបគច្ឆន្តីតិ សហាយា, សហាយា ឯវ សហាយកា, តេហិ សហាយកេហិ. សទ្ធិន្តិ ឯកតោ. កេនចិទេវ ករណីយេនាតិ កេនចិទេវ ភណ្ឌប្បយោជនឧទ្ធារសារណាទិនា កិច្ចេន; កត្តិកនក្ខត្តកីឡាកិច្ចេនាតិបិ វទន្តិ. ភគវា ហិ កត្តិកជុណ្ហបក្ខេ វេសាលិំ សម្បាបុណិ. កត្តិកនក្ខត្តកីឡា ចេត្ថ ឧឡារា ហោតិ. តទត្ថំ គតោតិ វេទិតព្ពោ.

អទ្ទស ខោតិ កថំ អទ្ទស? សោ កិរ នគរតោ ភុត្តបាតរាសំ សុទ្ធុត្តរាសង្គំ មាលាគន្ធវិលេបនហត្ថំ ពុទ្ធទស្សនត្ថំ ធម្មសវនត្ថញ្ច និក្ខមន្តំ មហាជនំ ទិស្វា ‘‘ក្វ គច្ឆថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ពុទ្ធទស្សនត្ថំ ធម្មសវនត្ថញ្ចា’’តិ. តេន ហិ ‘‘អហម្បិ គច្ឆាមី’’តិ គន្ត្វា ចតុព្ពិធាយ បរិសាយ បរិវុតំ ព្រហ្មស្សរេន ធម្មំ ទេសេន្តំ ភគវន្តំ អទ្ទស. តេន វុត្តំ – ‘‘អទ្ទស ខោ…បេ… ទេសេន្ត’’ន្តិ. ទិស្វានស្សាតិ ទិស្វាន អស្ស. ឯតទហោសីតិ បុព្ពេ កតបុញ្ញតាយ ចោទិយមានស្ស ភព្ពកុលបុត្តស្ស ឯតំ អហោសិ. កិំ អហោសិ? យំនូនាហម្បិ ធម្មំ សុណេយ្យន្តិ. តត្ថ យន្នូនាតិ បរិវិតក្កទស្សនមេតំ. ឯវំ កិរស្ស បរិវិតក្កោ ឧប្បន្នោ ‘‘យមយំ បរិសា ឯកគ្គចិត្តា ធម្មំ សុណាតិ, អហោ វតាហម្បិ តំ សុណេយ្យ’’ន្តិ.

អថ ខោ សុទិន្នោ កលន្ទបុត្តោ យេន សា បរិសាតិ ឥធ កស្មា ‘‘យេន ភគវា’’តិ អវត្វា ‘‘យេន សា បរិសា’’តិ វុត្តន្តិ ចេ. ភគវន្តញ្ហិ បរិវារេត្វា ឧឡារុឡារជនា មហតី បរិសា និសិន្នា, តត្រ ន សក្កា ឥមិនា បច្ឆា អាគតេន ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា និសីទិតុំ. បរិសាយ បន ឯកស្មិំ បទេសេ សក្កាតិ សោ តំ បរិសំយេវ ឧបសង្កមន្តោ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ សុទិន្នោ កលន្ទបុត្តោ យេន សា បរិសា’’តិ. ឯកមន្តំ និសិន្នស្ស ខោ សុទិន្នស្ស កលន្ទបុត្តស្ស ឯតទហោសីតិ ន និសិន្នមត្តស្សេវ អហោសិ, អថ ខោ ភគវតោ សិត្តយូបសំហិតំ ថោកំ ធម្មកថំ សុត្វា; តំ បនស្ស យស្មា ឯកមន្តំ និសិន្នស្សេវ អហោសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឯកមន្តំ និសិន្នស្ស ខោ សុទិន្នស្ស កលន្ទបុត្តស្ស ឯតទហោសី’’តិ. កិំ អហោសីតិ? យថា យថា ខោតិអាទិ.

តត្រាយំ សង្ខេបកថា – អហំ ខោ យេន យេន អាការេន ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមិ, តេន តេន មេ ឧបបរិក្ខតោ ឯវំ ហោតិ យទេតំ សិត្តយព្រហ្មចរិយំ ឯកម្បិ ទិវសំ អខណ្ឌំ កត្វា ចរិមកចិត្តំ បាបេតព្ពតាយ ឯកន្តបរិបុណ្ណំ ចរិតព្ពំ, ឯកទិវសម្បិ ច កិលេសមលេន អមលីនំ កត្វា ចរិមកចិត្តំ បាបេតព្ពតាយ ឯកន្តបរិសុទ្ធំ. សង្ខលិខិតំ លិខិតសង្ខសទិសំ ធោតសង្ខសប្បដិភាគំ ចរិតព្ពំ. ឥទំ ន សុករំ អគារំ អជ្ឈាវសតា អគារមជ្ឈេ វសន្តេន ឯកន្តបរិបុណ្ណំ…បេ… ចរិតុំ. យំនូនាហំ កេសេ ច មស្សុញ្ច ឱហារេត្វា កសាយរសបីតតាយ កាសាយានិ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តានំ អនុច្ឆវិកានិ វត្ថានិ អច្ឆាទេត្វា បរិទហិត្វា អគារស្មា និក្ខមិត្វា អនគារិយំ បព្ពជេយ្យន្តិ. ឯត្ថ ច យស្មា អគារស្ស ហិតំ កសិវាណិជ្ជាទិកម្មំ អគារិយន្តិ វុច្ចតិ, តញ្ច បព្ពជ្ជាយ នត្ថិ; តស្មា បព្ពជ្ជា ‘‘អនគារិយា’’តិ ញាតព្ពា. តំ អនគារិយំ បព្ពជ្ជំ. បព្ពជេយ្យន្តិ បរិព្ពជេយ្យំ.

២៥. អចិរវុដ្ឋិតាយ បរិសាយ យេន ភគវា តេនុបសង្កមីតិ សុទិន្នោ អវុដ្ឋិតាយ បរិសាយ ន ភគវន្តំ បព្ពជ្ជំ យាចិ. កស្មា? តត្រស្ស ពហូ ញាតិសាលោហិតា មិត្តាមច្ចា សន្តិ, តេ ‘‘‘ត្វំ មាតាបិតូនំ ឯកបុត្តកោ, ន លព្ភា តយា បព្ពជិតុ’ន្តិ ពាហាយម្បិ គហេត្វា អាកឌ្ឍេយ្យុំ, តតោ បព្ពជ្ជាយ អន្តរាយោ ភវិស្សតី’’តិ សហេវ បរិសាយ ឧដ្ឋហិត្វា ថោកំ គន្ត្វា បុន កេនចិ សរីរកិច្ចលេសេន និវត្តិត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កម្ម បព្ពជ្ជំ យាចិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ សុទិន្នោ កលន្ទបុត្តោ អចិរវុដ្ឋិតាយ បរិសាយ…បេ… បព្ពាជេតុ មំ ភគវា’’តិ.

ភគវា បន យស្មា រាហុលកុមារស្ស បព្ពជិតតោ បភុតិ មាតាបិតូហិ អននុញ្ញាតំ បុត្តំ ន បព្ពាជេតិ, តស្មា នំ បុច្ឆិ – ‘‘អនុញ្ញាតោសិ បន ត្វំ សុទិន្ន មាតាបិតូហិ…បេ… បព្ពជ្ជាយា’’តិ.

២៦. ឥតោ បរំ បាឋានុសារេនេវ គន្ត្វា តំ ករណីយំ តីរេត្វាតិ ឯត្ថ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ – ធុរនិក្ខេបេនេវ តំ ករណីយំ និដ្ឋាបេត្វាតិ; ន ហិ បព្ពជ្ជាយ តិព្ពច្ឆន្ទស្ស ភណ្ឌប្បយោជនឧទ្ធារសារណាទីសុ វា នក្ខត្តកីឡាយំ វា ចិត្តំ នមតិ. អម្ម តាតាតិ ឯត្ថ បន អម្មាតិ មាតរំ អាលបតិ; តាតាតិ បិតរំ. ត្វំ ខោសីតិ ត្វំ ខោ អសិ. ឯកបុត្តកោតិ ឯកោវ បុត្តកោ; អញ្ញោ តេ ជេដ្ឋោ វា កនិដ្ឋោ វា នត្ថិ. ឯត្ថ ច ‘‘ឯកបុត្តោ’’តិ វត្តព្ពេ អនុកម្បាវសេន ‘‘ឯកបុត្តកោ’’តិ វុត្តំ. បិយោតិ បីតិជននកោ. មនាបោតិ មនវឌ្ឍនកោ. សុខេធិតោតិ សុខេន ឯធិតោ; សុខសំវឌ្ឍិតោតិ អត្ថោ. សុខបរិហតោតិ សុខេន បរិហតោ; ជាតកាលតោ បភុតិ ធាតីហិ អង្កតោ អង្កំ ហរិត្វា ធារិយមានោ អស្សករថកាទីហិ ពាលកីឡនកេហិ កីឡមានោ សាទុរសភោជនំ ភោជិយមានោ សុខេន បរិហតោ.

ន ត្វំ, តាត សុទិន្ន, កិញ្ចិ ទុក្ខស្ស ជានាសីតិ ត្វំ តាត សុទិន្ន កិញ្ចិ អប្បមត្តកម្បិ កលភាគំ ទុក្ខស្ស ន ជានាសិ; អថ វា កិញ្ចិ ទុក្ខេន នានុភោសីតិ អត្ថោ. ករណត្ថេ សាមិវចនំ, អនុភវនត្ថេ ច ជាននា; អថ វា កិញ្ចិ ទុក្ខំ នស្សរសីតិ អត្ថោ. ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ, សរណត្ថេ ច ជាននា. វិកប្បទ្វយេបិ បុរិមបទស្ស ឧត្តរបទេន សមានវិភត្តិលោបោ ទដ្ឋព្ពោ. តំ សព្ពំ សទ្ទសត្ថានុសារេន ញាតព្ពំ. មរណេនបិ មយំ តេ អកាមកា វិនា ភវិស្សាមាតិ សចេបិ តវ អម្ហេសុ ជីវមានេសុ មរណំ ភវេយ្យ, តេន តេ មរណេនបិ មយំ អកាមកា អនិច្ឆកា ន អត្តនោ រុចិយា, វិនា ភវិស្សាម; តយា វិយោគំ វា បាបុណិស្សាមាតិ អត្ថោ. កិំ បន មយំ តន្តិ ឯវំ សន្តេ កិំ បន កិំ នាម តំ ការណំ យេន មយំ តំ ជីវន្តំ អនុជានិស្សាម; អថ វា កិំ បន មយំ តន្តិ កេន បន ការណេន មយំ តំ ជីវន្តំ អនុជានិស្សាមាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

២៧. តត្ថេវាតិ យត្ថ នំ ឋិតំ មាតាបិតរោ នានុជានិំសុ, តត្ថេវ ឋានេ. អនន្តរហិតាយាតិ កេនចិ អត្ថរណេន អនត្ថតាយ.

២៨. បរិចារេហីតិ គន្ធព្ពនដនាដកាទីនិ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា តត្ថ សហាយកេហិ សទ្ធិំ យថាសុខំ ឥន្ទ្រិយានិ ចារេហិ សញ្ចារេហិ; ឥតោ ចិតោ ច ឧបនេហីតិ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា បរិចារេហីតិ គន្ធព្ពនដនាដកាទីនិ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា តត្ថ សហាយកេហិ សទ្ធិំ លឡ, ឧបលឡ, រម, កីឡស្សូតិបិ វុត្តំ ហោតិ. កាមេ បរិភុញ្ជន្តោតិ អត្តនោ បុត្តទារេហិ សទ្ធិំ ភោគេ ភុញ្ជន្តោ. បុញ្ញានិ ករោន្តោតិ ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច សង្ឃញ្ច អារព្ភ ទានប្បទានាទីនិ សុគតិមគ្គសោធកានិ កុសលកម្មានិ ករោន្តោ. តុណ្ហី អហោសីតិ កថានុប្បពន្ធវិច្ឆេទនត្ថំ និរាលាបសល្លាបោ អហោសិ. អថស្ស មាតាបិតរោ តិក្ខត្តុំ វត្វា បដិវចនម្បិ អលភមានា សហាយកេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ឯស វោ សហាយកោ បព្ពជិតុកាមោ, និវារេថ ន’’ន្តិ អាហំសុ. តេបិ តំ ឧបសង្កមិត្វា តិក្ខត្តុំ អវោចុំ, តេសម្បិ តុណ្ហី អហោសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ សុទិន្នស្ស កលន្ទបុត្តស្ស សហាយកា…បេ… តុណ្ហី អហោសី’’តិ.

២៩. អថស្ស សហាយកានំ ឯតទហោសិ – ‘‘សចេ អយំ បព្ពជ្ជំ អលភមានោ មរិស្សតិ ន កោចិ គុណោ ភវិស្សតិ. បព្ពជិតំ បន នំ មាតាបិតរោបិ កាលេន កាលំ បស្សិស្សន្តិ. មយម្បិ បស្សិស្សាម. បព្ពជ្ជាបិ ច នាមេសា ភារិយា, ទិវសេ ទិវសេ មត្តិកាបត្តំ គហេត្វា បិណ្ឌាយ ចរិតព្ពំ. ឯកសេយ្យំ ឯកភត្តំ ព្រហ្មចរិយំ អតិទុក្ករំ. អយញ្ច សុខុមាលោ នាគរិកជាតិយោ, សោ តំ ចរិតុំ អសក្កោន្តោ បុន ឥធេវ អាគមិស្សតិ. ហន្ទស្ស មាតាបិតរោ អនុជានាបេស្សាមា’’តិ. តេ តថា អកំសុ. មាតាបិតរោបិ នំ អនុជានិំសុ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ សុទិន្នស្ស កលន្ទបុត្តស្ស សហាយកា យេន សុទិន្នស្ស កលន្ទបុត្តស្ស មាតាបិតរោ…បេ… អនុញ្ញាតោសិ មាតាបិតូហិ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជ្ជាយា’’តិ.

៣០. ហដ្ឋោតិ តុដ្ឋោ. ឧទគ្គោតិ បីតិវសេន អព្ភុន្នតកាយចិត្តោ. កតិបាហន្តិ កតិបយានិ ទិវសានិ. ពលំ គាហេត្វាតិ សប្បាយភោជនានិ ភុញ្ជន្តោ, ឧច្ឆាទនន្ហាបនាទីហិ ច កាយំ បរិហរន្តោ, កាយពលំ ជនេត្វា មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា អស្សុមុខំ ញាតិបរិវដ្ដំ បហាយ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ…បេ… បព្ពាជេតុ មំ ភន្តេ ភគវាតិ. ភគវា សមីបេ ឋិតំ អញ្ញតរំ បិណ្ឌចារិកំ ភិក្ខុំ អាមន្តេសិ – ‘‘តេន ហិ ភិក្ខុ សុទិន្នំ បព្ពាជេហិ ចេវ ឧបសម្បាទេហិ ចា’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ខោ សោ ភិក្ខុ ភគវតោ បដិស្សុណិត្វា សុទិន្នំ កលន្ទបុត្តំ ជិនទត្តិយំ សទ្ធិវិហារិកំ លទ្ធា បព្ពាជេសិ ចេវ ឧបសម្បាទេសិ ច. តេន វុត្តំ – ‘‘អលត្ថ ខោ សុទិន្នោ កលន្ទបុត្តោ ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជ្ជំ, អលត្ថ ឧបសម្បទ’’ន្តិ.

ឯត្ថ បន ឋត្វា សព្ពអដ្ឋកថាសុ បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច កថិតា. មយំ បន យថាឋិតបាឡិវសេនេវ ខន្ធកេ កថយិស្សាម. ន កេវលញ្ចេតំ, អញ្ញម្បិ យំ ខន្ធកេ វា បរិវារេ វា កថេតព្ពំ អដ្ឋកថាចរិយេហិ វិភង្គេកថិតំ, តំ សព្ពំ តត្ថ តត្ថេវ កថយិស្សាម. ឯវញ្ហិ កថិយមានេ បាឡិក្កមេនេវ វណ្ណនា កតា ហោតិ. តតោ តេន តេន វិនិច្ឆយេន អត្ថិកានំ បាឡិក្កមេនេវ ឥមំ វិនយសំវណ្ណនំ ឱលោកេត្វា សោ សោ វិនិច្ឆយោ សុវិញ្ញេយ្យោ ភវិស្សតីតិ.

អចិរូបសម្បន្នោតិ អចិរំ ឧបសម្បន្នោ ហុត្វា; ឧបសម្បទតោ នចិរកាលេយេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវរូបេតិ ឯវំវិធេ ឯវំជាតិកេ. ធុតគុណេតិ កិលេសនិទ្ធុននកេ គុណេ. សមាទាយ វត្តតីតិ សមាទិយិត្វា គណ្ហិត្វា វត្តតិ ចរតិ វិហរតិ. អារញ្ញិកោ ហោតីតិ គាមន្តសេនាសនំ បដិក្ខិបិត្វា អារញ្ញិកធុតង្គវសេន អរញ្ញវាសិកោ ហោតិ. បិណ្ឌបាតិកោតិ អតិរេកលាភបដិក្ខេបេន ចុទ្ទស ភត្តានិ បដិក្ខិបិត្វា បិណ្ឌបាតិកធុតង្គវសេន បិណ្ឌបាតិកោ ហោតិ. បំសុកូលិកោតិ គហបតិចីវរំ បដិក្ខិបិត្វា បំសុកូលិកធុតង្គវសេន បំសុកូលិកោ ហោតិ. សបទានចារិកោតិ លោលុប្បចារំ បដិក្ខិបិត្វា សបទានចារិកធុតង្គវសេន សបទានចារិកោ ហោតិ; ឃរបដិបាដិយា ភិក្ខាយ បវិសតិ. វជ្ជិគាមន្តិ វជ្ជីនំ គាមំ វជ្ជីសុ វា គាមំ.

អឌ្ឍា មហទ្ធនាតិអាទីសុ ឧបភោគបរិភោគូបករណមហន្តតាយ អឌ្ឍា; យេ ហិ តេសំ ឧបភោគា យានិ ច ឧបភោគូបករណានិ, តានិ មហន្តានិ ពហុលានិ សារកានីតិ វុត្តំ ហោតិ. និធេត្វា ឋបិតធនមហន្តតាយ មហទ្ធនា. មហាភោគាតិ ទិវសបរិព្ពយសង្ខាតភោគមហន្តតាយ មហាភោគា. អញ្ញេហិ ឧបភោគេហិ ជាតរូបរជតស្សេវ បហូតតាយ បហូតជាតរូបរជតា. អលង្ការភូតស្ស វិត្តូបករណស្ស បីតិបាមោជ្ជករណស្ស បហូតតាយ បហូតវិត្តូបករណា. វោហារវសេន បរិវត្តេន្តស្ស ធនធញ្ញស្ស បហូតតាយ បហូតធនធញ្ញាតិ វេទិតព្ពា.

សេនាសនំ សំសាមេត្វាតិ សេនាសនំ បដិសាមេត្វា; យថា ន វិនស្សតិ តថា នំ សុដ្ឋុ ឋបេត្វាតិ អត្ថោ. សដ្ឋិមត្តេ ថាលិបាកេតិ គណនបរិច្ឆេទតោ សដ្ឋិថាលិបាកេ. ឯកមេកោ ចេត្ថ ថាលិបាកោ ទសន្នំ ភិក្ខូនំ ភត្តំ គណ្ហាតិ. តំ សព្ពម្បិ ឆន្នំ ភិក្ខុសតានំ ភត្តំ ហោតិ. ភត្តាភិហារំ អភិហរិំសូតិ ឯត្ថ អភិហរីយតីតិ អភិហារោ. កិំ អភិហរីយតិ? ភត្តំ. ភត្តមេវ អភិហារោ ភត្តាភិហារោ, តំ ភត្តាភិហារំ. អភិហរិំសូតិ អភិមុខា ហរិំសុ. តស្ស សន្តិកំ គហេត្វា អាគមំសូតិ អត្ថោ. ឯតស្ស កិំ បមាណន្តិ? សដ្ឋិ ថាលិបាកា. តេន វុត្តំ – ‘‘សដ្ឋិមត្តេ ថាលិបាកេ ភត្តាភិហារំ អភិហរិំសូ’’តិ. ភិក្ខូនំ វិស្សជ្ជេត្វាតិ សយំ ឧក្កដ្ឋបិណ្ឌបាតិកត្តា សបទានចារំ ចរិតុកាមោ ភិក្ខូនំ បរិភោគត្ថាយ បរិច្ចជិត្វា ទត្វា. អយំ ហិ អាយស្មា ‘‘ភិក្ខូ ច លាភំ លច្ឆន្តិ អហញ្ច បិណ្ឌកេន ន កិលមិស្សាមី’’តិ ឯតទត្ថមេវ អាគតោ. តស្មា អត្តនោ អាគមនានុរូបំ ករោន្តោ ភិក្ខូនំ វិស្សជ្ជេត្វា សយំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ.

៣១. ញាតិទាសីតិ ញាតកានំ ទាសី. អាភិទោសិកន្តិ បារិវាសិកំ ឯករត្តាតិក្កន្តំ បូតិភូតំ. តត្រាយំ បទត្ថោ – បូតិភាវទោសេន អភិភូតោតិ អភិទោសោ, អភិទោសោវ អាភិទោសិកោ, ឯករត្តាតិក្កន្តស្ស វា នាមសញ្ញា ឯសា, យទិទំ អាភិទោសិកោតិ, តំ អាភិទោសិកំ. កុម្មាសន្តិ យវកុម្មាសំ. ឆឌ្ឌេតុកាមា ហោតីតិ យស្មា អន្តមសោ ទាសកម្មករានម្បិ គោរូបានម្បិ អបរិភោគារហោ, តស្មា តំ កចវរំ វិយ ពហិ ឆឌ្ឌេតុកាមា ហោតិ. សចេតន្តិ សចេ ឯតំ. ភគិនីតិ អរិយវោហារេន ញាតិទាសិំ អាលបតិ. ឆឌ្ឌនីយធម្មន្តិ ឆឌ្ឌេតព្ពសភាវំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘ភគិនិ, ឯតំ សចេ ពហិ ឆឌ្ឌនីយធម្មំ និស្សដ្ឋបរិគ្គហំ, តំ ឥធ មេ បត្តេ អាកិរា’’តិ.

កិំ បន ឯវំ វត្តុំ លព្ភតិ, វិញ្ញត្តិ វា បយុត្តវាចា វា ន ហោតីតិ? ន ហោតិ. កស្មា? និស្សដ្ឋបរិគ្គហត្តា. យញ្ហិ ឆឌ្ឌនីយធម្មំ និស្សដ្ឋបរិគ្គហំ, យត្ថ សាមិកា អនាលយា ហោន្តិ, តំ សព្ពំ ‘‘ទេថ អាហរថ ឥធ អាកិរថា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. តថា ហិ អគ្គអរិយវំសិកោ អាយស្មា រដ្ឋបាលោបិ ‘‘ឆឌ្ឌនីយធម្មំ កុម្មាសំ ឥធ មេ បត្តេ អាកិរា’’តិ (ម. និ. ២.២៩៩) អវច. តស្មា យំ ឯវរូបំ ឆឌ្ឌនីយធម្មំ អញ្ញំ វា អបរិគ្គហិតំ វនមូលផលភេសជ្ជាទិកំ តំ សព្ពំ យថាសុខំ អាហរាបេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ, ន កុក្កុច្ចាយិតព្ពំ. ហត្ថានន្តិ ភិក្ខាគ្គហណត្ថំ បត្តំ ឧបនាមយតោ មណិពន្ធតោ បភុតិ ទ្វិន្នម្បិ ហត្ថានំ. បាទានន្តិ និវាសនន្តតោ បដ្ឋាយ ទ្វិន្នម្បិ បាទានំ. សរស្សាតិ ‘‘សចេតំ ភគិនី’’តិ វាចំ និច្ឆារយតោ សរស្ស ច. និមិត្តំ អគ្គហេសីតិ គិហិកាលេ សល្លក្ខិតបុព្ពំ អាការំ អគ្គហេសិ សញ្ជានិ សល្លក្ខេសិ. សុទិន្នោ ហិ ភគវតោ ទ្វាទសមេ វស្សេ បព្ពជិតោ វីសតិមេ វស្សេ ញាតិកុលំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ សយំ បព្ពជ្ជាយ អដ្ឋវស្សិកោ ហុត្វា; តេន នំ សា ញាតិទាសី ទិស្វាវ ន សញ្ជានិ, និមិត្តំ បន អគ្គហេសីតិ.

សុទិន្នស្ស មាតរំ ឯតទវោចាតិ អតិគរុនា បព្ពជ្ជូបគតេន សាមិបុត្តេន សទ្ធិំ ‘‘ត្វំ នុ ខោ មេ, ភន្តេ, អយ្យោ សុទិន្នោ’’តិអាទិវចនំ វត្តុំ អវិសហន្តី វេគេន ឃរំ បវិសិត្វា សុទិន្នស្ស មាតរំ ឯតំ អវោច. យគ្ឃេតិ អារោចនត្ថេ និបាតោ. សចេ ជេ សច្ចន្តិ ឯត្ថ ជេតិ អាលបនេ និបាតោ. ឯវញ្ហិ តស្មិំ ទេសេ ទាសិជនំ អាលបន្តិ, តស្មា ‘‘ត្វំ, ភោតិ ទាសិ, សចេ សច្ចំ ភណសី’’តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

៣២. អញ្ញតរំ កុដ្ដមូលន្តិ តស្មិំ កិរ ទេសេ ទានបតីនំ ឃរេសុ សាលា ហោន្តិ, អាសនានិ ចេត្ថ បញ្ញត្តានិ ហោន្តិ, ឧបដ្ឋាបិតំ ឧទកកញ្ជិយំ; តត្ថ បព្ពជិតា បិណ្ឌាយ ចរិត្វា និសីទិត្វា ភុញ្ជន្តិ. សចេ ឥច្ឆន្តិ, ទានបតីនម្បិ សន្តកំ គណ្ហន្តិ. តស្មា តម្បិ អញ្ញតរស្ស កុលស្ស ឦទិសាយ សាលាយ អញ្ញតរំ កុដ្ដមូលន្តិ វេទិតព្ពំ. ន ហិ បព្ពជិតា កបណមនុស្សា វិយ អសារុប្បេ ឋានេ និសីទិត្វា ភុញ្ជន្តីតិ.

អត្ថិ នាម តាតាតិ ឯត្ថ អត្ថីតិ វិជ្ជមានត្ថេ; នាមាតិ បុច្ឆនត្ថេ មញ្ញនត្ថេ ច និបាតោ. ឥទញ្ហិ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, តាត សុទិន្ន, អម្ហាកំ ធនំ, ន មយំ និទ្ធនាតិ វត្តព្ពា, យេសំ នោ ត្វំ ឦទិសេ ឋានេ និសីទិត្វា អាភិទោសិកំ កុម្មាសំ បរិភុញ្ជិស្សសិ’’; តថា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, តាត សុទិន្ន, អម្ហាកំ ជីវិតំ, ន មយំ មតាតិ វត្តព្ពា, យេសំ នោ ត្វំ ឦទិសេ ឋានេ និសីទិត្វា អាភិទោសិកំ កុម្មាសំ បរិភុញ្ជិស្សសិ’’; តថា ‘‘អត្ថិ មញ្ញេ, តាត សុទិន្ន, តវ អព្ភន្តរេ សាសនំ និស្សាយ បដិលទ្ធោ សមណគុណោ, យំ ត្វំ សុភោជនរសសំវឌ្ឍិតោបិ ឥមំ ជិគុច្ឆនេយ្យំ អាភិទោសិកំ កុម្មាសំ អមតមិវ និព្ពិការោ បរិភុញ្ជិស្សសី’’តិ.

សោ បន គហបតិ ទុក្ខាភិតុន្នតាយ ឯតមត្ថំ បរិបុណ្ណំ កត្វា វត្តុមសក្កោន្តោ ‘‘អត្ថិ នាម, តាត សុទិន្ន, អាភិទោសិកំ កុម្មាសំ បរិភុញ្ជិស្សសី’’តិ ឯត្តកមេវ អវោច. អក្ខរចិន្តកា បនេត្ថ ឥមំ លក្ខណំ វទន្តិ – អនោកប្បនាមរិសនត្ថវសេន ឯតំ អត្ថិនាមសទ្ទេ ឧបបទេ ‘‘បរិភុញ្ជិស្សសី’’តិ អនាគតវចនំ កតំ. តស្សាយមត្ថោ – អត្ថិ នាម…បេ… បរិភុញ្ជិស្សសិ, ឥទំ បច្ចក្ខម្បិ អហំ ន សទ្ទហាមិ ន មរិសយាមីតិ. តតាយំ អាភិទោសិកោតិ តតោ តវ គេហតោ អយំ អាភិទោសិកោ កុម្មាសោ លទ្ធោតិ អត្ថោ. តតោយន្តិបិ បាឋោ. តទាយន្តិបិ បឋន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ. យេន សកបិតុ និវេសនន្តិ យេន សកស្ស បិតុ អត្តនោ បិតុ និវេសនន្តិ អត្ថោ; ថេរោ បិតរិ បេមេនេវ សុព្ពចោ ហុត្វា អគមាសិ. អធិវាសេសីតិ ថេរោ ឧក្កដ្ឋបិណ្ឌបាតិកោបិ សមានោ ‘‘សចេ ឯកភត្តម្បិ ន គហេស្សាមិ, អតិវិយ នេសំ ទោមនស្សំ ភវិស្សតី’’តិ ញាតីនំ អនុកម្បាយ អធិវាសេសិ.

៣៣. ឱបុញ្ជាបេត្វាតិ ឧបលិម្បាបេត្វា. ឯកំ ហិរញ្ញស្សាតិ ឯត្ថ ហិរញ្ញន្តិ កហាបណោ វេទិតព្ពោ. បុរិសោតិ នាតិទីឃោ នាតិរស្សោ មជ្ឈិមប្បមាណោ វេទិតព្ពោ. តិរោករណីយន្តិ ករណត្ថេ ភុម្មំ; សាណិបាការេន បរិក្ខិបិត្វាតិ អត្ថោ. អថ វា តិរោ ករោន្តិ ឯតេនាតិ តិរោករណីយំ, តំ បរិក្ខិបិត្វា; សមន្តតោ កត្វាតិ អត្ថោ. តេន ហីតិ យស្មា អជ្ជ សុទិន្នោ អាគមិស្សតិ តេន ការណេន. ហិ ឥតិ បទបូរណមត្តេ និបាតោ. តេនាតិ អយម្បិ វា ឧយ្យោជនត្ថេ និបាតោយេវ.

៣៤. បុព្ពណ្ហសមយន្តិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ បាឡិយំ កាលារោចនំ ន វុត្តំ, អថ ខោ អារោចិតេយេវ កាលេ អគមាសីតិ វេទិតព្ពោ. ឥទំ តេ តាតាតិ ទ្វេ បុញ្ជេ ទស្សេន្តោ អាហ. មាតូតិ ជនេត្តិយា. មត្តិកន្តិ មាតិតោ អាគតំ; ឥទំ តេ មាតាមហិយា មាតុ ឥមំ គេហំ អាគច្ឆន្តិយា ទិន្នធនន្តិ អត្ថោ. ឥត្ថិកាយ ឥត្ថិធនន្តិ ហីឡេន្តោ អាហ. ឥត្ថិកាយ នាម ឥត្ថិបរិភោគានំយេវ ន្ហានចុណ្ណាទីនំ អត្ថាយ លទ្ធំ ធនំ កិត្តកំ ភវេយ្យ. តស្សាបិ តាវ បរិមាណំ បស្ស. អថ វា ឥទំ តេ តាត សុទិន្ន មាតុ ធនំ, តញ្ច ខោ មត្តិកំ, ន មយា ទិន្នំ, តវ មាតុយេវ សន្តកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តំ បនេតំ ន កសិយា ន វណិជ្ជាយ សម្ភូតំ, អបិច ខោ ឥត្ថិកាយ ឥត្ថិធនំ. យំ ឥត្ថិកាយ ញាតិកុលតោ សាមិកកុលំ គច្ឆន្តិយា លទ្ធព្ពំ ន្ហានចុណ្ណាទីនំ អត្ថាយ ឥត្ថិធនំ, តំ តាវ ឯត្តកន្តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

អញ្ញំ បេត្តិកំ អញ្ញំ បិតាមហន្តិ យំ បន តេ បិតុ ច បិតាមហានញ្ច សន្តកំ, តំ អញ្ញំយេវ. និហិតញ្ច បយុត្តញ្ច អតិវិយ ពហុ; ឯត្ថ ច បិតាមហន្តិ តទ្ធិតលោបំ កត្វា វេទិតព្ពំ. បេតាមហន្តិ វា បាឋោ. លព្ភា តាត សុទិន្ន ហីនាយាវត្តិត្វាតិ តាត, សុទិន្ន, ឧត្តមំ អរិយទ្ធជំ បព្ពជិតលិង្គំ បហាយ ហីនាយ គិហិភាវាយ អាវត្តិត្វា លព្ភា ភោគា ភុញ្ជិតុំ, នាលព្ភា ភុញ្ជិតុំ, ន ត្វំ រាជភីតោ បព្ពជិតោ, ន ឥណាយិកេហិ បលិពុទ្ធោ ហុត្វាតិ. តាត ន ឧស្សហាមីតិ ឯត្ថ បន តាតាតិ វចនំ គេហសិតបេមេន អាហ, ន សមណតេជេន. ន ឧស្សហាមីតិ ន សក្កោមិ. ន វិសហាមីតិ នប្បហោមិ, ន សមត្ថោម្ហិ.

‘‘វទេយ្យាម ខោ តំ គហបតី’’តិ ឥទំ បន វចនំ សមណតេជេនាហ. នាតិកឌ្ឍេយ្យាសីតិ យំ តេ មយិ បេមំ បតិដ្ឋិតំ, តំ កោធវសេន ន អតិកឌ្ឍេយ្យាសិ; សចេ ន កុជ្ឈេយ្យាសីតិ វុត្តំ ហោតិ. តតោ សេដ្ឋិ ‘‘បុត្តោ មេ សង្គហំ មញ្ញេ កត្តុកាមោ’’តិ ឧទគ្គចិត្តោ អាហ – ‘‘វទេហិ តាត សុទិន្នា’’តិ. តេនហីតិ ឧយ្យោជនត្ថេ វិភត្តិបតិរូបកោ និបាតោ. តតោនិទានន្តិ តំនិទានំ តំហេតុកន្តិ បច្ចត្តវចនស្ស តោ-អាទេសោ វេទិតព្ពោ; សមាសេ ចស្ស លោបាភាវោ. ភយំ វាតិ ‘‘កិន្តិ មេ ភោគេ នេវ រាជានោ ហរេយ្យុ’’ន្តិអាទិនា នយេន វុត្តំ រាជាទិភយំ; ចិត្តុត្រាសោតិ អត្ថោ. ឆម្ភិតត្តន្តិ រាជូហិ វា ចោរេហិ វា ‘‘ធនំ ទេហី’’តិ កម្មការណំ ការិយមានស្ស កាយិញ្ជនំ កាយកម្បោ ហទយមំសចលនំ. លោមហំសោតិ ឧប្បន្នេ ភយេ លោមានំ ហំសនំ ឧទ្ធគ្គភាវោ. អារក្ខោតិ អន្តោ ច ពហិ ច រត្តិញ្ច ទិវា ច អារក្ខណំ.

៣៥. តេន ហិ វធូតិ សេដ្ឋិ គហបតិ ធនំ ទស្សេត្វា បុត្តំ អត្តនា គិហិភាវត្ថាយ បលោភេតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘មាតុគាមសទិសំ ទានិ បុរិសានំ ពន្ធនំ នត្ថី’’តិ មញ្ញិត្វា តស្ស បុរាណទុតិយិកំ អាមន្តេសិ – ‘‘តេន ហិ វធូ’’តិ. បុរាណទុតិយិកន្តិ បុរាណំ ទុតិយិកំ បុព្ពេ គិហិកាលេ ទុតិយិកំ, គេហសិតសុខុបភោគសហាយិកំ ភូតបុព្ពភរិយន្តិ អត្ថោ. តេន ហីតិ យេន ការណេន មាតុគាមសទិសំ ពន្ធនំ នត្ថិ. បាទេសុ គហេត្វាតិ បាទេ គហេត្វា; ឧបយោគត្ថេ ភុម្មវចនំ, បាទេសុ វា តំ គហេត្វា. ‘‘កីទិសា នាម តា អយ្យបុត្ត អច្ឆរាយោ’’តិ កស្មា ឯវមាហ? តទា កិរ សម្ពហុលេ ខត្តិយកុមារេបិ ព្រាហ្មណកុមារេបិ សេដ្ឋិបុត្តេបិ មហាសម្បត្តិយោ បហាយ បព្ពជន្តេ ទិស្វា បព្ពជ្ជាគុណំ អជានន្តា កថំ សមុដ្ឋាបេន្តិ – ‘‘កស្មា ឯតេ បព្ពជន្តី’’តិ. អថញ្ញេ វទន្តិ – ‘‘ទេវច្ឆរានំ ទេវនាដកានំ ការណា’’តិ. សា កថា វិត្ថារិកា អហោសិ. តំ គហេត្វា អយំ ឯវមាហាតិ. ថេរោ តំ បដិក្ខិបន្តោ ន ខោ អហំ ភគិនីតិ អាហ. សមុទាចរតីតិ វោហរតិ វទេតិ. តត្ថេវ មុច្ឆិតា បបតាតិ នំ ភគិនិវាទេន សមុទាចរន្តំ ទិស្វា ‘‘អនត្ថិកោ ទានិ មយា អយំ យោ មំ បជាបតិំ សមានំ អត្តនា សទ្ធិំ ឯកមាតុកុច្ឆិយា សយិតទារិកំ វិយ មញ្ញតី’’តិ សមុប្បន្នពលវសោកា ហុត្វា តស្មិំយេវ បទេសេ មុច្ឆិតា បបតា; បតិតាតិ អត្ថោ.

មា នោ វិហេឋយិត្ថាតិ មា អម្ហេ ធនំ ទស្សេត្វា មាតុគាមញ្ច ឧយ្យោជេត្វា វិហេឋយិត្ថ; វិហេសា ហេសា បព្ពជិតានន្តិ. តេន ហិ តាត សុទិន្ន ពីជកម្បិ ទេហីតិ ឯត្ថ តេន ហីតិ អភិរតិយំ ឧយ្យោជេតិ. សចេ ត្វំ អភិរតោ ព្រហ្មចរិយំ ចរសិ, ចរិត្វា អាកាសេ និសីទិត្វា បរិនិព្ពាយិតា ហោហិ, អម្ហាកំ បន កុលវំសពីជកំ ឯកំ បុត្តំ ទេហិ. មា នោ អបុត្តកំ សាបតេយ្យំ លិច្ឆវយោ អតិហរាបេសុន្តិ មយញ្ហិ លិច្ឆវីនំ គណរាជូនំ រជ្ជេ វសាម, តេ តេ បិតុនោ អច្ចយេន ឥមំ សាបតេយ្យំ ឯវំ មហន្តំ អម្ហាកំ វិភវំ អបុត្តកំ កុលធនរក្ខកេន បុត្តេន វិរហិតំ អត្តនោ រាជន្តេបុរំ អតិហរាបេយ្យុន្តិ, តំ តេ មា អតិហរាបេសុំ, មា អតិហរាបេន្តូតិ.

ឯតំ ខោ មេ, អម្ម, សក្កា កាតុន្តិ កស្មា ឯវមាហ? សោ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘ឯតេសំ សាបតេយ្យស្ស អហមេវ សាមី, អញ្ញោ នត្ថិ. តេ មំ សាបតេយ្យរក្ខណត្ថាយ និច្ចំ អនុពន្ធិស្សន្តិ; តេនាហំ ន លច្ឆាមិ អប្បោស្សុក្កោ សមណធម្មំ កាតុំ, បុត្តកំ បន លភិត្វា ឱរមិស្សន្តិ, តតោ អហំ យថាសុខំ សមណធម្មំ ករិស្សាមី’’តិ ឥមំ នយំ បស្សន្តោ ឯវមាហាតិ.

៣៦. បុប្ផន្តិ ឧតុកាលេ ឧប្បន្នលោហិតស្ស នាមំ. មាតុគាមស្ស ហិ ឧតុកាលេ គព្ភបតិដ្ឋានដ្ឋានេ លោហិតវណ្ណា បិឡកា សណ្ឋហិត្វា សត្ត ទិវសានិ វឌ្ឍិត្វា ភិជ្ជន្តិ, តតោ លោហិតំ បគ្ឃរតិ, តស្សេតំ នាមំ ‘‘បុប្ផ’’ន្តិ. តំ បន យាវ ពលវំ ហោតិ ពហុ បគ្ឃរតិ, តាវ ទិន្នាបិ បដិសន្ធិ ន តិដ្ឋតិ, ទោសេនេវ សទ្ធិំ បគ្ឃរតិ; ទោសេ បន បគ្ឃរិតេ សុទ្ធេ វត្ថុម្ហិ ទិន្នា បដិសន្ធិ ខិប្បំ បតិដ្ឋាតិ. បុប្ផំសា ឧប្បជ្ជីតិ បុប្ផំ អស្សា ឧប្បជ្ជិ; អការលោបេន សន្ធិ បុរាណទុតិយិកាយ ពាហាយំ គហេត្វាតិ បុរាណទុតិយិកាយ យា ពាហា, តត្រ នំ គហេត្វាតិ អត្ថោ.

អបញ្ញត្តេ សិក្ខាបទេតិ បឋមបារាជិកសិក្ខាបទេ អដ្ឋបិតេ. ភគវតោ កិរ បឋមពោធិយំ វីសតិ វស្សានិ ភិក្ខូ ចិត្តំ អារាធយិំសុ, ន ឯវរូបំ អជ្ឈាចារមកំសុ. តំ សន្ធាយេវ ឥទំ សុត្តមាហ – ‘‘អារាធយិំសុ វត មេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូ ឯកំ សមយំ ចិត្ត’’ន្តិ (ម. និ. ១.២២៥). អថ ភគវា អជ្ឈាចារំ អបស្សន្តោ បារាជិកំ វា សង្ឃាទិសេសំ វា ន បញ្ញបេសិ. តស្មិំ តស្មិំ បន វត្ថុស្មិំ អវសេសេ បញ្ច ខុទ្ទកាបត្តិក្ខន្ធេ ឯវ បញ្ញបេសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អបញ្ញត្តេ សិក្ខាបទេ’’តិ.

អនាទីនវទស្សោតិ យំ ភគវា ឥទានិ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេន្តោ អាទីនវំ ទស្សេស្សតិ, តំ អបស្សន្តោ អនវជ្ជសញ្ញី ហុត្វា. សចេ ហិ ‘‘អយំ ឥទំ ន ករណីយន្តិ វា មូលច្ឆេជ្ជាយ វា សំវត្តតី’’តិ ជានេយ្យ, សទ្ធាបព្ពជិតោ កុលបុត្តោ តតោនិទានំ ជីវិតក្ខយំ បាបុណន្តោបិ ន ករេយ្យ. ឯត្ថ បន អាទីនវំ អបស្សន្តោ និទ្ទោសសញ្ញី អហោសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អនាទីនវទស្សោ’’តិ. បុរាណទុតិយិកាយាតិ ភុម្មវចនំ. អភិវិញ្ញាបេសីតិ បវត្តេសិ; បវត្តនាបិ ហិ កាយវិញ្ញត្តិចោបនតោ ‘‘វិញ្ញាបនា’’តិ វុច្ចតិ. តិក្ខត្តុំ អភិវិញ្ញាបនញ្ចេស គព្ភសណ្ឋានសន្និដ្ឋានត្ថមកាសីតិ វេទិតព្ពោ.

សា តេន គព្ភំ គណ្ហីតិ សា ច តេនេវ អជ្ឈាចារេន គព្ភំ គណ្ហិ, ន អញ្ញថា. កិំ បន អញ្ញថាបិ គព្ភគ្គហណំ ហោតីតិ? ហោតិ. កថំ? កាយសំសគ្គេន, ចោឡគ្គហណេន, អសុចិបានេន, នាភិបរាមសនេន, រូបទស្សនេន, សទ្ទេន, គន្ធេន. ឥត្ថិយោ ហិ ឯកច្ចា ឧតុសមយេ ឆន្ទរាគរត្តា បុរិសានំ ហត្ថគ្គាហ-វេណិគ្គាហ-អង្គបច្ចង្គបរាមសនំ សាទិយន្តិយោបិ គព្ភំ គណ្ហន្តិ. ឯវំ កាយសំសគ្គេន គព្ភគ្គហណំ ហោតិ.

ឧទាយិត្ថេរស្ស បន បុរាណទុតិយិកា ភិក្ខុនី តំ អសុចិំ ឯកទេសំ មុខេន អគ្គហេសិ, ឯកទេសំ ចោឡកេនេវ សទ្ធិំ អង្គជាតេ បក្ខិបិ. សា តេន គព្ភំ គណ្ហិ. ឯវំ ចោឡគ្គហណេន គព្ភគ្គហណំ ហោតិ.

មិគសិង្គតាបសស្ស មាតា មិគី ឧតុសមយេ តាបសស្ស បស្សាវដ្ឋានំ អាគន្ត្វា សសម្ភវំ បស្សាវំ បិវិ. សា តេន គព្ភំ គណ្ហិត្វា មិគសិង្គំ វិជាយិ. ឯវំ អសុចិបានេន គព្ភគ្គហណំ ហោតិ.

សាមស្ស បន ពោធិសត្តស្ស មាតាបិតូនំ ចក្ខុបរិហានិំ ញត្វា សក្កោ បុត្តំ ទាតុកាមោ ទុកូលបណ្ឌិតំ អាហ – ‘‘វដ្ដតិ តុម្ហាកំ មេថុនធម្មោ’’តិ? ‘‘អនត្ថិកា មយំ ឯតេន, ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតាម្ហា’’តិ. ‘‘តេន ហិ ឥមិស្សា ឧតុសមយេ អង្គុដ្ឋេន នាភិំ បរាមសេយ្យាថា’’តិ. សោ តថា អកាសិ. សា តេន គព្ភំ គណ្ហិត្វា សាមំ តាបសទារកំ វិជាយិ. ឯវំ នាភិបរាមសនេន គព្ភគ្គហណំ ហោតិ. ឯតេនេវ នយេន មណ្ឌព្យស្ស ច ចណ្ឌបជ្ជោតស្ស ច វត្ថុ វេទិតព្ពំ.

កថំ រូបទស្សនេន ហោតិ? ឥធេកច្ចា ឥត្ថី ឧតុសមយេ បុរិសសំសគ្គំ អលភមានា ឆន្ទរាគវសេន អន្តោគេហគតាវ បុរិសំ ឧបនិជ្ឈាយតិ រាជោរោធា វិយ, សា តេន គព្ភំ គណ្ហាតិ. ឯវំ រូបទស្សនេន គព្ភគ្គហណំ ហោតិ.

ពលាកាសុ បន បុរិសោ នាម នត្ថិ, តា ឧតុសមយេ មេឃសទ្ទំ សុត្វា គព្ភំ គណ្ហន្តិ. កុក្កុដិយោបិ កទាចិ ឯកស្ស កុក្កុដស្ស សទ្ទំ សុត្វា ពហុកាបិ គព្ភំ គណ្ហន្តិ. តថា គាវី ឧសភស្ស. ឯវំ សទ្ទេន គព្ភគ្គហណំ ហោតិ.

គាវី ឯវ ច កទាចិ ឧសភគន្ធេន គព្ភំ គណ្ហន្តិ. ឯវំ គន្ធេន គព្ភគ្គហណំ ហោតិ.

ឥធ បនាយំ អជ្ឈាចារេន គព្ភំ គណ្ហិ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘មាតាបិតរោ ច សន្និបតិតា ហោន្តិ, មាតា ច ឧតុនី ហោតិ, គន្ធព្ពោ ច បច្ចុបដ្ឋិតោ ហោតិ, ឯវំ តិណ្ណំ សន្និបាតា គព្ភស្សាវក្កន្តិ ហោតី’’តិ (ម. និ. ១.៤០៨).

ភុម្មា ទេវា សទ្ទមនុស្សាវេសុន្តិ យស្មា នត្ថិ លោកេ រហោ នាម បាបកម្មំ បកុព្ពតោ. សព្ពបឋមំ ហិស្ស តំ បាបំ អត្តនា ជានាតិ, តតោ អារក្ខទេវតា, អថញ្ញាបិ បរចិត្តវិទុនិយោ ទេវតា. តស្មាស្ស បរចិត្តវិទូ សកលវនសណ្ឌនិស្សិតា ភុម្មា ទេវា តំ អជ្ឈាចារំ ទិស្វា សទ្ទំ អនុស្សាវេសុំ. យថា អញ្ញេបិ ទេវា សុណន្តិ, តថា និច្ឆារេសុំ. កិន្តិ? និរព្ពុទោ វត, ភោ…បេ… អាទីនវោ ឧប្បាទិតោតិ. តស្សត្ថោ វេរញ្ជកណ្ឌេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

ភុម្មានំ ទេវានំ សទ្ទំ សុត្វា ចាតុមហារាជិកាតិ ឯត្ថ បន ភុម្មានំ ទេវានំ សទ្ទំ អាកាសដ្ឋទេវតា អស្សោសុំ; អាកាសដ្ឋានំ ចាតុមហារាជិកាតិ អយមនុក្កមោ វេទិតព្ពោ. ព្រហ្មកាយិកាតិ អសញ្ញសត្តេ ច អរូបាវចរេ ច ឋបេត្វា សព្ពេបិ ព្រហ្មានោ អស្សោសុំ; សុត្វា ច សទ្ទមនុស្សាវេសុន្តិ វេទិតព្ពោ. ឥតិហ តេន ខណេនាតិ ឯវំ តេន សុទិន្នស្ស អជ្ឈាចារក្ខណេន. តេន មុហុត្តេនាតិ អជ្ឈាចារមុហុត្តេនេវ. យាវ ព្រហ្មលោកាតិ យាវ អកនិដ្ឋព្រហ្មលោកា. អព្ភុគ្គច្ឆីតិ អភិឧគ្គច្ឆិ អព្ភុដ្ឋាសិ ឯកកោលាហលមហោសីតិ.

បុត្តំ វិជាយីតិ សុវណ្ណពិម្ពសទិសំ បច្ឆិមភវិកសត្តំ ជនេសិ. ពីជកោតិ នាមមកំសូតិ ន អញ្ញំ នាមំ កាតុមទំសុ, ‘‘ពីជកម្បិ ទេហី’’តិ មាតាមហិយា វុត្តភាវស្ស បាកដត្តា ‘‘ពីជកោ ត្វេវស្ស នាមំ ហោតូ’’តិ ‘‘ពីជកោ’’តិ នាមមកំសុ. បុត្តស្ស បន នាមវសេនេវ ច មាតាបិតូនម្បិស្ស នាមមកំសុ. តេ អបរេន សមយេនាតិ ពីជកញ្ច ពីជកមាតរញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. ពីជកស្ស កិរ សត្តដ្ឋវស្សកាលេ តស្ស មាតា ភិក្ខុនីសុ សោ ច ភិក្ខូសុ បព្ពជិត្វា កល្យាណមិត្តេ ឧបនិស្សាយ អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឧភោ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ សច្ឆាកំសូ’’តិ.

៣៧. ឯវំ មាតាបុត្តានំ បព្ពជ្ជា សផលា អហោសិ. បិតា បន វិប្បដិសារាភិភូតោ វិហាសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ អាយស្មតោ សុទិន្នស្សអហុទេវ កុក្កុច្ច’’ន្តិអាទិ. តត្ថ អហុទេវាតិ អហុ ឯវ, ទការោ បទសន្ធិករោ. អហោសិយេវាតិ អត្ថោ. កុក្កុច្ចន្តិ អជ្ឈាចារហេតុកោ បច្ឆានុតាបោ. វិប្បដិសារោតិបិ តស្សេវ នាមំ. សោ ហិ វិញ្ញូហិ អកត្តព្ពតាយ កុច្ឆិតកិរិយភាវតោ កុក្កុច្ចំ. កតំ អជ្ឈាចារំ និវត្តេតុំ អសមត្ថតាយ តំ បដិច្ច វិរូបំ សរណភាវតោ វិប្បដិសារោតិ វុច្ចតិ. អលាភា វត មេតិ មយ្ហំ វត អលាភា; យេ ឈានាទីនំ គុណានំ អលាភា នាម, តេ មយ្ហំ, ន អញ្ញស្សាតិ អធិប្បាយោ. ន វត មេ លាភាតិ យេបិ មេ បដិលទ្ធា បព្ពជ្ជសរណគមនសិក្ខាសមាទានគុណា, តេបិ នេវ មយ្ហំ លាភា អជ្ឈាចារមលីនត្តា. ទុល្លទ្ធំ វត មេតិ ឥទំ សាសនំ លទ្ធម្បិ មេ ទុល្លទ្ធំ. ន វត មេ សុលទ្ធន្តិ យថា អញ្ញេសំ កុលបុត្តានំ, ឯវំ ន វត មេ សុលទ្ធំ. កស្មា? យមហំ ឯវំ ស្វាក្ខាតេ ធម្មវិនយេ…បេ… ព្រហ្មចរិយំ ចរិតុន្តិ. ព្រហ្មចរិយន្តិ សិក្ខត្តយសង្គហិតំ មគ្គព្រហ្មចរិយំ. កិសោ អហោសីតិ ខាទិតុំ វា ភុញ្ជិតុំ វា អសក្កោន្តោ តនុកោ អហោសិ អប្បមំសលោហិតោ. ឧប្បណ្ឌុប្បណ្ឌុកជាតោតិ សញ្ជាតុប្បណ្ឌុប្បណ្ឌុកភាវោ បណ្ឌុបលាសប្បដិភាគោ. ធមនិសន្ថតគត្តោតិ បរិយាទិន្នមំសលោហិតត្តា សិរាជាលេនេវ សន្ថរិតគត្តោ. អន្តោមនោតិ អនុសោចនវសេន អព្ភន្តរេយេវ ឋិតចិត្តោ. ហទយវត្ថុំ និស្សាយ បវត្តនវសេន បន សព្ពេបិ អន្តោមនាយេវ. លីនមនោតិ ឧទ្ទេសេ បរិបុច្ឆាយ កម្មដ្ឋានេ អធិសីលេ អធិចិត្តេ អធិបញ្ញាយ វត្តបដិបត្តិបូរណេ ច និក្ខិត្តធុរោ អវិប្ផារិកោ អញ្ញទត្ថុ កោសជ្ជវសេនេវ លីនោ សង្កុចិតោ មនោ អស្សាតិ លីនមនោ. ទុក្ខីតិ ចេតោទុក្ខេន ទុក្ខី. ទុម្មនោតិ ទោសេន ទុដ្ឋមនោ, វិរូបមនោ វា ទោមនស្សាភិភូតតាយ. បជ្ឈាយីតិ វិប្បដិសារវសេន វហច្ឆិន្នោ វិយ គទ្រភោ តំ តំ ចិន្តយិ.

៣៨. សហាយកា ភិក្ខូតិ តំ ឯវំភូតំ គណសង្គណិកាបបញ្ចេន វីតិនាមេន្តំ ទិស្វា យស្ស វិស្សាសិកា កថាផាសុកា ភិក្ខូ តេ នំ ឯតទវោចុំ. បីណិន្ទ្រិយោតិ បសាទបតិដ្ឋានោកាសស្ស សម្បុណ្ណត្តា បរិបុណ្ណចក្ខុអាទិឥន្ទ្រិយោ. សោ ទានិ ត្វន្តិ ឯត្ថ ទានីតិ និបាតោ, សោ បន ត្វន្តិ វុត្តំ ហោតិ. កច្ចិនោ ត្វន្តិ កច្ចិ នុ ត្វំ. អនភិរតោតិ ឧក្កណ្ឋិតោ; គិហិភាវំ បត្ថយមានោតិ អត្ថោ. តស្មា តមេវ អនភិរតិំ បដិក្ខិបន្តោ អាហ – ‘‘ន ខោ អហំ, អាវុសោ, អនភិរតោ’’តិ. អធិកុសលានំ បន ធម្មានំ ភាវនាយ អភិរតោវ អហន្តិ. អត្ថិ មេ បាបកម្មំ កតន្តិ មយា កតំ ឯកំ បាបកម្មំ អត្ថិ ឧបលព្ភតិ សំវិជ្ជតិ, និច្ចកាលំ អភិមុខំ វិយ មេ តិដ្ឋតិ. អថ នំ បកាសេន្តោ ‘‘បុរាណទុតិយិកាយា’’តិអាទិមាហ.

អលញ្ហិ តេ, អាវុសោ សុទិន្ន, កុក្កុច្ចាយាតិ អាវុសោ សុទិន្ន, តុយ្ហេតំ បាបកម្មំ អលំ សមត្ថំ កុក្កុច្ចាយ; បដិពលំ កុក្កុច្ចំ ឧប្បាទេតុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. យំ ត្វន្តិ អាទិម្ហិ យេន បាបេន ត្វំ ន សក្ខិស្សសិ ព្រហ្មចរិយំ ចរិតុំ, តំ តេ បាបំ អលំ កុក្កុច្ចាយាតិ ឯវំ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. អថ នំ អនុសាសន្តា ‘‘ននុ អាវុសោ ភគវតា’’តិអាទិមាហំសុ. តត្ថ ននូតិ អនុមតិគ្គហណត្ថេ និបាតោ. អនេកបរិយាយេនាតិ អនេកការណេន. វិរាគាយាតិ វិរាគត្ថាយ. នោ សរាគាយាតិ នោ រាគេន រជ្ជនត្ថាយ. ភគវតា ហិ ‘‘ឥមំ មេ ធម្មំ សុត្វា សត្តា សព្ពភវភោគេសុ វិរជ្ជិស្សន្តិ, នោ រជ្ជិស្សន្តី’’ ឯតទត្ថាយ ធម្មោ ទេសិតោតិ អធិប្បាយោ. ឯស នយោ សព្ពបទេសុ. ឥទំ បនេត្ថ បរិយាយវចនមត្តំ. វិសំយោគាយាតិ កិលេសេហិ វិសំយុជ្ជនត្ថាយ. នោ សំយោគាយាតិ ន សំយុជ្ជនត្ថាយ. អនុបាទានាយាតិ អគ្គហណត្ថាយ. នោ សឧបាទានាយាតិ ន សង្គហណត្ថាយ.

តត្ថ នាម ត្វន្តិ តស្មិំ នាម ត្វំ. សរាគាយ ចេតេស្សសីតិ សហ រាគេន វត្តមានាយ មេថុនធម្មាយ ចេតេស្សសិ កប្បេស្សសិ បកប្បេស្សសិ; ឯតទត្ថំ វាយមិស្សសីតិ អត្ថោ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. បុន រាគវិរាគាទីនិ នវ បទានិ និព្ពត្តិតលោកុត្តរនិព្ពានមេវ សន្ធាយ វុត្តានិ. តស្មា រាគវិរាគាយាតិ វា មទនិម្មទនាយាតិ វា វុត្តេបិ ‘‘និព្ពានត្ថាយា’’តិ ឯវមេវ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. និព្ពានញ្ហិ យស្មា តំ អាគម្ម អារព្ភ បដិច្ច រាគោ វិរជ្ជតិ ន ហោតិ, តស្មា រាគវិរាគោតិ វុច្ចតិ. យស្មា បន តំ អាគម្ម មានមទ-បុរិសមទាទយោ មទា និម្មទា អមទា ហោន្តិ វិនស្សន្តិ, តស្មា មទនិម្មទនន្តិ វុច្ចតិ. យស្មា ច តំ អាគម្ម សព្ពាបិ កាមបិបាសា វិនយំ អព្ភត្ថំ យាតិ, តស្មា បិបាសវិនយោតិ វុច្ចតិ. យស្មា បន តំ អាគម្ម បញ្ច កាមគុណាលយា សមុគ្ឃាតំ គច្ឆន្តិ, តស្មា អាលយសមុគ្ឃាតោតិ វុច្ចតិ. យស្មា ច តំ អាគម្ម តេភូមកវដ្ដំ ឧបច្ឆិជ្ជតិ, តស្មា វដ្ដុបច្ឆេទោតិ វុច្ចតិ. យស្មា បន តំ អាគម្ម សព្ពសោ តណ្ហា ខយំ គច្ឆតិ វិរជ្ជតិ និរុជ្ឈតិ ច, តស្មា តណ្ហក្ខយោ វិរាគោ និរោធោតិ វុច្ចតិ. យស្មា បនេតំ ចតស្សោ យោនិយោ, បញ្ច គតិយោ, សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ, នវ ច សត្តាវាសេ, អបរាបរភាវាយ វិននតោ អាពន្ធនតោ សំសិព្ពនតោ វានន្តិ លទ្ធវោហារាយ តណ្ហាយ និក្ខន្តំ និស្សដំ វិសំយុត្តំ, តស្មា និព្ពានន្តិ វុច្ចតីតិ.

កាមានំ បហានំ អក្ខាតន្តិ វត្ថុកាមានំ, កិលេសកាមានញ្ច បហានំ វុត្តំ. កាមសញ្ញានំ បរិញ្ញាតិ សព្ពាសម្បិ កាមសញ្ញានំ ញាតតីរណបហានវសេន តិវិធា បរិញ្ញា អក្ខាតា. កាមបិបាសានន្តិ កាមេសុ បាតព្យតានំ កាមេ វា បាតុមិច្ឆានំ. កាមវិតក្កានន្តិ កាមុបសញ្ហិតានំវិតក្កានំ. កាមបរិឡាហានន្តិ បញ្ចកាមគុណិករាគវសេន ឧប្បន្នបរិឡាហានំ អន្តោទាហានំ. ឥមេសុ បញ្ចសុ ឋានេសុ កិលេសក្ខយករោ លោកុត្តរមគ្គោវ កថិតោ. សព្ពបឋមេសុ បន តីសុ ឋានេសុ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកោ មគ្គោ កថិតោតិ វេទិតព្ពោ.

នេតំ អាវុសោតិ ន ឯតំ អាវុសោ, តវ បាបកម្មំ អប្បសន្នានញ្ច បសាទាយ ឯវរូបានំ បសាទត្ថាយ ន ហោតិ. អថ ខ្វេតន្តិ អថ ខោ ឯតំ. អថ ខោ តន្តិបិ បាឋោ. អញ្ញថត្តាយាតិ បសាទញ្ញថាភាវាយ វិប្បដិសារាយ ហោតិ. យេ មគ្គេន អនាគតសទ្ធា, តេសំ វិប្បដិសារំ ករោតិ – ‘‘ឦទិសេបិ នាម ធម្មវិនយេ មយំ បសន្នា, យត្ថេវំ ទុប្បដិបន្នា ភិក្ខូ’’តិ. យេ បន មគ្គេនាគតសទ្ធា, តេសំ សិនេរុ វិយ វាតេហិ អចលោ បសាទោ ឦទិសេហិ វត្ថូហិ ឥតោ វា ទារុណតរេហិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឯកច្ចានំ អញ្ញថត្តាយា’’តិ.

៣៩. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុន្តិ ភគវតោ ឯតំ អត្ថំ អាចិក្ខិំសុ បដិវេទយិំសុ. អារោចយមានា ច នេវ បិយកម្យតាយ ន ភេទបុរេក្ខារតាយ, ន តស្សាយស្មតោ អវណ្ណបកាសនត្ថាយ, ន កលិសាសនារោបនត្ថាយ, នាបិ ‘‘ឥទំ សុត្វា ភគវា ឥមស្ស សាសនេ បតិដ្ឋំ ន ទស្សតិ, និក្កឌ្ឍាបេស្សតិ ន’’ន្តិ មញ្ញមានា អារោចេសុំ. អថ ខោ ‘‘ឥមំ សាសនេ ឧប្បន្នំ អព្ពុទំ ញត្វា ភគវា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេស្សតិ, វេលំ មរិយាទំ អាណំ ឋបេស្សតី’’តិ អារោចេសុំ.

ឯតស្មិំ និទានេ ឯតស្មិំ បករណេតិ ឯត្ថ សុទិន្នស្ស អជ្ឈាចារវីតិក្កមោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ការណត្តា និទានញ្ចេវ បករណញ្ចាតិ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. ការណញ្ហិ យស្មា និទេតិ អត្តនោ ផលំ ‘‘គណ្ហាថ ន’’ន្តិ ទស្សេន្តំ វិយ អប្បេតិ, បករោតិ ច នំ កត្តុំ អារភតិ, ករោតិយេវ វា; តស្មា និទានញ្ចេវ បករណញ្ចាតិ វុច្ចតិ. វិគរហិ ពុទ្ធោ ភគវាតិ ពុទ្ធោ ភគវា វិគរហិ និន្ទិ; យថា តំ វណ្ណាវណ្ណារហានំ វណ្ណញ្ច អវណ្ណញ្ច ភណន្តេសុ អគ្គបុគ្គលោ. ន ហិ ភគវតោ សីលវីតិក្កមករំ បុគ្គលំ ទិស្វា ‘‘អយំ ជាតិយា វា គោត្តេន វា កោលបុត្តិយេន វា គន្ថេន វា ធុតង្គេន វា ញាតោ យសស្សី ឦទិសំ បុគ្គលំ រក្ខិតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, នាបិ បេសលំ គុណវន្តំ ទិស្វា តស្ស គុណំ បដិច្ឆាទេតុំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. អថ ខោ គរហិតព្ពំ គរហតិ ឯវ, បសំសិតព្ពញ្ច បសំសតិ ឯវ, អយញ្ច គរហិតព្ពោ; តស្មា តំ តាទិលក្ខណេ ឋិតោ អវិកម្បមានេន ចិត្តេន វិគរហិ ពុទ្ធោ ភគវា ‘‘អននុច្ឆវិក’’ន្តិអាទីហិ វចនេហិ.

តត្ថាយំ អត្ថវណ្ណនា – យទិទំ តយា, មោឃបុរិស, តុច្ឆមនុស្ស កម្មំ កតំ, តំ សមណករណានំ ធម្មានំ មគ្គផលនិព្ពានសាសនានំ វា ន អនុច្ឆវិកំ, តេសំ ឆវិំ ឆាយំ សុន្ទរភាវំ ន អន្វេតិ នានុគច្ឆតិ, អថ ខោ អារកាវ តេហិ ធម្មេហិ. អននុច្ឆវិកត្តា ឯវ ច អននុលោមិកំ, តេសំ ន អនុលោមេតិ; អថ ខោ វិលោមំ បច្ចនីកភាវេ ឋិតំ. អននុលោមិកត្តា ឯវ ច អប្បតិរូបំ, បតិរូបំ សទិសំ បដិភាគំ ន ហោតិ, អថ ខោ អសទិសំ អប្បដិភាគមេវ. អប្បតិរូបត្តា ឯវ ច អស្សាមណកំ, សមណានំ កម្មំ ន ហោតិ. អស្សាមណកត្តា អកប្បិយំ. យញ្ហិ សមណកម្មំ ន ហោតិ, តំ តេសំ ន កប្បតិ. អកប្បិយត្តា អករណីយំ. ន ហិ សមណា យំ ន កប្បតិ, តំ ករោន្តិ. តញ្ចេតំ តយា កតំ, តស្មា អននុច្ឆវិកំ តេ, មោឃបុរិស, កតំ…បេ… អករណីយន្តិ. កថញ្ហិ នាមាតិ កេន នាម ការណេន, កិំ នាម ការណំ បស្សន្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. តតោ ការណាភាវំ ទស្សេន្តោ បរតោ ‘‘ននុ មយា មោឃបុរិសា’’តិអាទិមាហ. តំ សព្ពំ វុត្តត្ថមេវ.

ឥទានិ យស្មា យំ តេន បាបកម្មំ កតំ, តំ វិបច្ចមានំ អតិវិយ ទុក្ខវិបាកំ ហោតិ, តស្មាស្ស តំ វិបាកំ ទស្សេតុំ កតាបរាធំ វិយ បុត្តំ អនុកម្បកា មាតាបិតរោ ទយាលុកេន ចិត្តេន សុទិន្នំ បរិភាសន្តោ ‘‘វរំ តេ មោឃបុរិសា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អាសុ សីឃំ ឯតស្ស វិសំ អាគច្ឆតីតិ អាសីវិសោ. ឃោរំ ចណ្ឌមស្ស វិសន្តិ ឃោរវិសោ, តស្ស អាសីវិសស្ស ឃោរវិសស្ស. ‘‘បក្ខិត្ត’’ន្តិ ឯតស្ស ‘‘វរ’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ឦទិសស្ស អាសីវិសស្ស ឃោរវិសស្ស មុខេ អង្គជាតំ វរំ បក្ខិត្តំ; សចេ បក្ខិត្តំ ភវេយ្យ, វរំ សិយា; សុន្ទរំ សាធុ សុដ្ឋុ សិយាតិ អត្ថោ. ន ត្វេវាតិ ន តុ ឯវ វរំ ន សុន្ទរមេវ ន សាធុមេវ ន សុដ្ឋុមេវ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. កណ្ហសប្បស្សាតិ កាឡសប្បស្ស. អង្គារកាសុយាតិ អង្គារបុណ្ណកូបេ, អង្គាររាសិម្ហិ វា. អាទិត្តាយាតិ បទិត្តាយ គហិតអគ្គិវណ្ណាយ. សម្បជ្ជលិតាយាតិ សមន្តតោ បជ្ជលិតាយ អច្ចិយោ មុច្ចន្តិយា. សជោតិភូតាយាតិ សប្បភាយ. សមន្តតោ ឧដ្ឋិតាហិ ជាលាហិ ឯកប្បភាសមុទយភូតាយាតិ វុត្តំ ហោតិ.

តំ កិស្ស ហេតូតិ យំ មយា វុត្តំ ‘‘វរ’’ន្តិ តំ កិស្ស ហេតុ, កតរេន ការណេនាតិ ចេ? មរណំ វា និគច្ឆេយ្យាតិ យោ តត្ថ អង្គជាតំ បក្ខិបេយ្យ, សោ មរណំ វា និគច្ឆេយ្យ មរណមត្តំ វា ទុក្ខំ. ឥតោនិទានញ្ច ខោ…បេ… ឧបបជ្ជេយ្យាតិ យំ ឥទំ មាតុគាមស្ស អង្គជាតេ អង្គជាតបក្ខិបនំ, ឥតោនិទានំ តស្ស ការកោ បុគ្គលោ និរយំ ឧបបជ្ជេយ្យ; ឯវំ កម្មស្ស មហាសាវជ្ជតំ បស្សន្តោ តំ គរហិ, ន តស្ស ទុក្ខាគមំ ឥច្ឆមានោ. តត្ថ នាម ត្វន្តិ តស្មិំ នាម ឯវរូបេ កម្មេ ឯវំ មហាសាវជ្ជេ សមានេបិ ត្វំ. យំ ត្វន្តិ ឯត្ថ យន្តិ ហីឡនត្ថេ និបាតោ. ត្វន្តិ តំ-សទ្ទស្ស វេវចនំ; ទ្វីហិបិ យំ វា តំ វា ហីឡិតមវញ្ញាតន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អសទ្ធម្មន្តិ អសតំ នីចជនានំ ធម្មំ; តេហិ សេវិតព្ពន្តិ អត្ថោ. គាមធម្មន្តិ គាមានំ ធម្មំ; គាមវាសិកមនុស្សានំ ធម្មន្តិ វុត្តំ ហោតិ. វសលធម្មន្តិ បាបធម្មេ វសន្តិ បគ្ឃរន្តីតិ វសលា, តេសំ វសលានំ ហីនបុរិសានំ ធម្មំ, វសលំ វា កិលេសបគ្ឃរណកំ ធម្មំ. ទុដ្ឋុល្លន្តិ ទុដ្ឋុ ច កិលេសទូសិតំ ថូលញ្ច អសុខុមំ, អនិបុណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឱទកន្តិកន្តិ ឧទកកិច្ចំ អន្តិកំ អវសានំ អស្សាតិ ឱទកន្តិកោ, តំ ឱទកន្តិកំ. រហស្សន្តិ រហោភវំ, បដិច្ឆន្នេ ឱកាសេ ឧប្បជ្ជនកំ. អយញ្ហិ ធម្មោ ជិគុច្ឆនីយត្តា ន សក្កា អាវិ អញ្ញេសំ ទស្សនវិសយេ កាតុំ, តេន វុត្តំ – ‘‘រហស្ស’’ន្តិ. ទ្វយំទ្វយសមាបត្តិន្តិ ទ្វីហិ ទ្វីហិ សមាបជ្ជិតព្ពំ, ទ្វយំ ទ្វយំ សមាបត្តិន្តិបិ បាឋោ. ទយំ ទយំ សមាបត្តិន្តិបិ បឋន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ. សមាបជ្ជិស្សសីតិ ឯតំ ‘‘តត្ថ នាម ត្វ’’ន្តិ ឯត្ថ វុត្តនាមសទ្ទេន យោជេតព្ពំ ‘‘សមាបជ្ជិស្សសិ នាមា’’តិ.

ពហូនំ ខោ…បេ… អាទិកត្តា បុព្ពង្គមោតិ សាសនំ សន្ធាយ វទតិ. ឥមស្មិំ សាសនេ ត្វំ ពហូនំ បុគ្គលានំ អកុសលានំ ធម្មានំ អាទិកត្តា, សព្ពបឋមំ ករណតោ; បុព្ពង្គមោ សព្ពបឋមំ ឯតំ មគ្គំ បដិបន្នត្តា; ទ្វារំទទោ, ឧបាយទស្សកោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមញ្ហិ លេសំ លទ្ធា តវ អនុសិក្ខមានា ពហូ បុគ្គលា នានប្បការកេ មក្កដិយា មេថុនបដិសេវនាទិកេ អកុសលធម្មេ ករិស្សន្តីតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ.

អនេកបរិយាយេនាតិ ឥមេហិ ‘‘អននុច្ឆវិក’’ន្តិអាទិនា នយេន វុត្តេហិ, ពហូហិ ការណេហិ. ទុព្ភរតាយ…បេ… កោសជ្ជស្ស អវណ្ណំ ភាសិត្វាតិ ទុព្ភរតាទីនំ វត្ថុភូតស្ស អសំវរស្ស អវណ្ណំ និន្ទំ គរហំ ភាសិត្វាតិ អត្ថោ. យស្មា ហិ អសំវរេ ឋិតស្ស បុគ្គលស្ស អត្តា ទុព្ភរតញ្ចេវ ទុប្បោសតញ្ច អាបជ្ជតិ, តស្មា អសំវរោ ‘‘ទុព្ភរតា, ទុប្បោសតា’’តិ ច វុច្ចតិ. យស្មា បន អសំវរេ ឋិតស្ស អត្តា ចតូសុ បច្ចយេសុ មហិច្ឆតំ សិនេរុប្បមាណេបិ ច បច្ចយេ លទ្ធា អសន្តុដ្ឋិតំ អាបជ្ជតិ, តស្មា អសំវរោ ‘‘មហិច្ឆតា, អសន្តុដ្ឋិតា’’តិ ច វុច្ចតិ. យស្មា ច អសំវរេ ឋិតស្ស អត្តា គណសង្គណិកាយ ចេវ កិលេសសង្គណិកាយ ច សំវត្តតិ, កោសជ្ជានុគតោ ច ហោតិ អដ្ឋកុសីតវត្ថុបារិបូរិយា សំវត្តតិ, តស្មា អសំវរោ ‘‘សង្គណិកា, ចេវ កោសជ្ជញ្ចា’’តិ វុច្ចតិ.

សុភរតាយ…បេ… វីរិយារម្ភស្ស វណ្ណំ ភាសិត្វាតិ សុភរតាទីនំ វត្ថុភូតស្ស សំវរស្ស វណ្ណំ ភាសិត្វាតិ អត្ថោ. យស្មា ហិ អសំវរំ បហាយ សំវរេ ឋិតស្ស អត្តា សុភរោ ហោតិ សុបោសោ, ចតូសុ ច បច្ចយេសុ អប្បិច្ឆតំ និត្តណ្ហភាវំ អាបជ្ជតិ, ឯកមេកស្មិញ្ច បច្ចយេ យថាលាភ-យថាពល-យថាសារុប្បវសេន តិប្បភេទាយ សន្តុដ្ឋិយា សំវត្តតិ, តស្មា សំវរោ ‘‘សុភរតា ចេវ សុបោសតា ច អប្បិច្ឆោ ច សន្តុដ្ឋោ ចា’’តិ វុច្ចតិ.

យស្មា បន អសំវរំ បហាយ សំវរេ ឋិតស្ស អត្តា កិលេសសល្លេខនតាយ ចេវ និទ្ធុននតាយ ច សំវត្តតិ, តស្មា សំវរោ ‘‘សល្លេខោ ច ធុតោ ចា’’តិ វុច្ចតិ.

យស្មា ច អសំវរំ បហាយ សំវរេ ឋិតស្ស អត្តា កាយវាចានំ អប្បាសាទិកំ អប្បសាទនីយំ អសន្តំ អសារុប្បំ កាយវចីទុច្ចរិតំ ចិត្តស្ស អប្បាសាទិកំ អប្បសាទនីយំ អសន្តំ អសារុប្បំ អកុសលវិតក្កត្តយញ្ច អនុបគម្ម តព្ពិបរីតស្ស កាយវចីសុចរិតស្ស ចេវ កុសលវិតក្កត្តយស្ស ច បាសាទិកស្ស បសាទនីយស្ស សន្តស្ស សារុប្បស្ស បារិបូរិយា សំវត្តតិ, តស្មា សំវរោ ‘‘បាសាទិកោ’’តិ វុច្ចតិ.

យស្មា បន អសំវរំ បហាយ សំវរេ ឋិតស្ស អត្តា សព្ពកិលេសាបចយភូតាយ, វិវដ្ដាយ, អដ្ឋវីរិយារម្ភវត្ថុបារិបូរិយា ច សំវត្តតិ, តស្មា សំវរោ ‘‘អបចយោ ចេវ វីរិយារម្ភោ ចា’’តិ វុច្ចតីតិ.

ភិក្ខូនំ តទនុច្ឆវិកំ តទនុលោមិកន្តិ តត្ថ សន្និបតិតានំ ភិក្ខូនំ យំ ឥទានិ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេស្សតិ, តស្ស អនុច្ឆវិកញ្ចេវ អនុលោមិកញ្ច. យោ វា អយំ សុភរតាទីហិ សំវរោ វុត្តោ, តស្ស អនុច្ឆវិកញ្ចេវ អនុលោមិកញ្ច សំវរប្បហានបដិសំយុត្តំ អសុត្តន្តវិនិពទ្ធំ បាឡិវិនិមុត្តំ ឱក្កន្តិកធម្មទេសនំ កត្វាតិ អត្ថោ. ភគវា កិរ ឦទិសេសុ ឋានេសុ បញ្ចវណ្ណកុសុមមាលំ ករោន្តោ វិយ, រតនទាមំ សជ្ជេន្តោ វិយ, ច យេ បដិក្ខិបនាធិប្បាយា អសំវរាភិរតា តេ សម្បរាយិកេន វដ្ដភយេន តជ្ជេន្តោ អនេកប្បការំ អាទីនវំ ទស្សេន្តោ, យេ សិក្ខាកាមា សំវរេ ឋិតា តេ អប្បេកច្ចេ អរហត្តេ បតិដ្ឋបេន្តោ អប្បេកច្ចេ អនាគាមិ-សកទាគាមិ-សោតាបត្តិផលេសុ ឧបនិស្សយវិរហិតេបិ សគ្គមគ្គេ បតិដ្ឋបេន្តោ ទីឃនិកាយប្បមាណម្បិ មជ្ឈិមនិកាយប្បមាណម្បិ ធម្មទេសនំ ករោតិ. តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ – ‘‘ភិក្ខូនំ តទនុច្ឆវិកំ តទនុលោមិកំ ធម្មិំ កថំ កត្វា’’តិ.

តេន ហីតិ តេន សុទិន្នស្ស អជ្ឈាចារេន ការណភូតេន. សិក្ខាបទន្តិ ឯត្ថ សិក្ខិតព្ពាតិ សិក្ខា, បជ្ជតេ ឥមិនាតិ បទំ, សិក្ខាយ បទំ សិក្ខាបទំ; សិក្ខាយ អធិគមុបាយោតិ អត្ថោ. អថ វា មូលំ និស្សយោ បតិដ្ឋាតិ វុត្តំ ហោតិ. មេថុនវិរតិយា មេថុនសំវរស្សេតំ អធិវចនំ. មេថុនសំវរោ ហិ តទញ្ញេសំ សិក្ខាសង្ខាតានំ សីលវិបស្សនាឈានមគ្គធម្មានំ វុត្តត្ថវសេន បទត្តា ឥធ ‘‘សិក្ខាបទ’’ន្តិ អធិប្បេតោ. អយញ្ច អត្ថោ សិក្ខាបទវិភង្គេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. អបិច តស្សត្ថស្ស ទីបកំ វចនម្បិ ‘‘សិក្ខាបទ’’ន្តិ វេទិតព្ពំ. វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘សិក្ខាបទន្តិ យោ តត្ថ នាមកាយោ បទកាយោ និរុត្តិកាយោ ព្យញ្ជនកាយោ’’តិ. អថ វា យថា ‘‘អនភិជ្ឈា ធម្មបទ’’ន្តិ វុត្តេ អនភិជ្ឈា ឯកោ ធម្មកោដ្ឋាសោតិ អត្ថោ ហោតិ, ឯវមិធាបិ ‘‘សិក្ខាបទ’’ន្តិ សិក្ខាកោដ្ឋាសោ សិក្ខាយ ឯកោ បទេសោតិបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ទស អត្ថវសេ បដិច្ចាតិ ទស ការណវសេ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុ អធិគមនីយេ ហិតវិសេសេ បដិច្ច អាគម្ម អារព្ភ, ទសន្នំ ហិតវិសេសានំ និប្ផត្តិំ សម្បស្សមានោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទានិ តេ ទស អត្ថវសេ ទស្សេន្តោ ‘‘សង្ឃសុដ្ឋុតាយា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សង្ឃសុដ្ឋុតា នាម សង្ឃស្ស សុដ្ឋុភាវោ, ‘‘សុដ្ឋុ ទេវា’’តិ អាគតដ្ឋានេ វិយ ‘‘សុដ្ឋុ, ភន្តេ’’តិ វចនសម្បដិច្ឆនភាវោ. យោ ច តថាគតស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆតិ, តស្ស តំ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ ហោតិ, តស្មា សង្ឃស្ស ‘‘សុដ្ឋុ, ភន្តេ’’តិ មម វចនសម្បដិច្ឆនត្ថំ បញ្ញបេស្សាមិ, អសម្បដិច្ឆនេ អាទីនវំ សម្បដិច្ឆនេ ច អានិសំសំ ទស្សេត្វា, ន ពលក្ការេន អភិភវិត្វាតិ ឯតមត្ថំ អាវិករោន្តោ អាហ – ‘‘សង្ឃសុដ្ឋុតាយា’’តិ. សង្ឃផាសុតាយាតិ សង្ឃស្ស ផាសុភាវាយ; សហជីវិតាយ សុខវិហារត្ថាយាតិ អត្ថោ.

ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហាយាតិ ទុម្មង្កូ នាម ទុស្សីលបុគ្គលា; យេ មង្កុតំ អាបាទិយមានាបិ ទុក្ខេន អាបជ្ជន្តិ, វីតិក្កមំ ករោន្តា វា កត្វា វា ន លជ្ជន្តិ, តេសំ និគ្គហត្ថាយ; តេ ហិ សិក្ខាបទេ អសតិ ‘‘កិំ តុម្ហេហិ ទិដ្ឋំ, កិំ សុតំ – កិំ អម្ហេហិ កតំ; កតរស្មិំ វត្ថុស្មិំ កតមំ អាបត្តិំ អារោបេត្វា អម្ហេ និគ្គណ្ហថា’’តិ សង្ឃំ វិហេឋេស្សន្តិ, សិក្ខាបទេ បន សតិ តេ សង្ឃោ សិក្ខាបទំ ទស្សេត្វា ធម្មេន វិនយេន សត្ថុសាសនេន និគ្គហេស្សតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហាយា’’តិ.

បេសលានំ ភិក្ខូនំ ផាសុវិហារាយាតិ បេសលានំ បិយសីលានំ ភិក្ខូនំ ផាសុវិហារត្ថាយ. បិយសីលា ហិ ភិក្ខូ កត្តព្ពាកត្តព្ពំ សាវជ្ជានវជ្ជំ វេលំ មរិយាទំ អជានន្តា សិក្ខត្តយបារិបូរិយា ឃដមានា កិលមន្តិ, សន្ទិដ្ឋមានា ឧព្ពាឡ្ហា ហោន្តិ. កត្តព្ពាកត្តព្ពំ បន សាវជ្ជានវជ្ជំ វេលំ មរិយាទំ ញត្វា សិក្ខត្តយបារិបូរិយា ឃដមានា ន កិលមន្តិ, សន្ទិដ្ឋមានា ន ឧព្ពាឡ្ហា ហោន្តិ. តេន នេសំ សិក្ខាបទបញ្ញាបនា ផាសុវិហារាយ សំវត្តតិ. យោ វា ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហោ, ស្វេវ ឯតេសំ ផាសុវិហារោ. ទុស្សីលបុគ្គលេ និស្សាយ ហិ ឧបោសថោ ន តិដ្ឋតិ, បវារណា ន តិដ្ឋតិ, សង្ឃកម្មានិ នប្បវត្តន្តិ, សាមគ្គី ន ហោតិ, ភិក្ខូ អនេកគ្គា ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាកម្មដ្ឋានាទីនិ អនុយុញ្ជិតុំ ន សក្កោន្តិ. ទុស្សីលេសុ បន និគ្គហិតេសុ សព្ពោបិ អយំ ឧបទ្ទវោ ន ហោតិ. តតោ បេសលា ភិក្ខូ ផាសុ វិហរន្តិ. ឯវំ ‘‘បេសលានំ ភិក្ខូនំ ផាសុ វិហារាយា’’តិ ឯត្ថ ទ្វិធា អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ទិដ្ឋធម្មិកានំ អាសវានំ សំវរាយាតិ ទិដ្ឋធម្មិកា អាសវា នាម អសំវរេ ឋិតេន តស្មិញ្ញេវ អត្តភាវេ បត្តព្ពា បាណិប្បហារ-ទណ្ឌប្បហារ-ហត្ថច្ឆេទ-បាទច្ឆេទ-អកិត្តិ-អយសវិប្បដិសារាទយោ ទុក្ខវិសេសា. ឥតិ ឥមេសំ ទិដ្ឋធម្មិកានំ អាសវានំ សំវរាយ បិធានាយ អាគមនមគ្គថកនាយាតិ អត្ថោ.

សម្បរាយិកានំ អាសវានំ បដិឃាតាយាតិ សម្បរាយិកា អាសវា នាម អសំវរេ ឋិតេន កតបាបកម្មមូលកា សម្បរាយេ នរកាទីសុ បត្តព្ពា ទុក្ខវិសេសា, តេសំ បដិឃាតត្ថាយ បដិប្បស្សម្ភនត្ថាយ វូបសមត្ថាយាតិ វុត្តំ ហោតិ.

អប្បសន្នានំ បសាទាយាតិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ហិ សតិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិំ ញត្វា វា យថាបញ្ញត្តំ បដិបជ្ជមានេ ភិក្ខូ ទិស្វា វា យេបិ អប្បសន្នា បណ្ឌិតមនុស្សា, តេ ‘‘យានិ វត លោកេ មហាជនស្ស រជ្ជន-ទុស្សន-មុយ្ហនដ្ឋានានិ, តេហិ ឥមេ សមណា សក្យបុត្តិយា អារកា វិរតា វិហរន្តិ, ទុក្ករំ វត ករោន្តិ, ភារិយំ វត ករោន្តី’’តិ បសាទំ អាបជ្ជន្តិ, វិនយបិដកេ បោត្ថកំ ទិស្វា មិច្ឆាទិដ្ឋិក-តិវេទី ព្រាហ្មណោ វិយ. តេន វុត្តំ – ‘‘អប្បសន្នានំ បសាទាយា’’តិ.

បសន្នានំ ភិយ្យោភាវាយាតិ យេបិ សាសនេ បសន្នា កុលបុត្តា តេបិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិំ ញត្វា យថាបញ្ញត្តំ បដិបជ្ជមានេ ភិក្ខូ វា ទិស្វា ‘‘អហោ អយ្យា ទុក្ករការិនោ, យេ យាវជីវំ ឯកភត្តំ ព្រហ្មចរិយំ វិនយសំវរំ អនុបាលេន្តី’’តិ ភិយ្យោ ភិយ្យោ បសីទន្តិ. តេន វុត្តំ – ‘‘បសន្នានំ ភិយ្យោភាវាយា’’តិ.

សទ្ធម្មដ្ឋិតិយាតិ តិវិធោ សទ្ធម្មោ – បរិយត្តិសទ្ធម្មោ, បដិបត្តិសទ្ធម្មោ, អធិគមសទ្ធម្មោតិ. តត្ថ បិដកត្តយសង្គហិតំ សព្ពម្បិ ពុទ្ធវចនំ ‘‘បរិយត្តិសទ្ធម្មោ’’ នាម. តេរស ធុតគុណា, ចុទ្ទស ខន្ធកវត្តានិ, ទ្វេអសីតិ មហាវត្តានិ, សីលសមាធិវិបស្សនាតិ អយំ ‘‘បដិបត្តិសទ្ធម្មោ’’ នាម. ចត្តារោ អរិយមគ្គា ចត្តារិ ច សាមញ្ញផលានិ និព្ពានញ្ចាតិ អយំ ‘‘អធិគមសទ្ធម្មោ’’ នាម. សោ សព្ពោបិ យស្មា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា សតិ ភិក្ខូ សិក្ខាបទញ្ច តស្ស វិភង្គញ្ច តទត្ថជោតនត្ថំ អញ្ញញ្ច ពុទ្ធវចនំ បរិយាបុណន្តិ, យថាបញ្ញត្តញ្ច បដិបជ្ជមានា បដិបត្តិំ បូរេត្វា បដិបត្តិយា អធិគន្តព្ពំ លោកុត្តរធម្មំ អធិគច្ឆន្តិ, តស្មា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ចិរដ្ឋិតិកោ ហោតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘សទ្ធម្មដ្ឋិតិយា’’តិ.

វិនយានុគ្គហាយាតិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ហិ សតិ សំវរវិនយោ ច បហានវិនយោ ច សមថវិនយោ ច បញ្ញត្តិវិនយោ ចាតិ ចតុព្ពិធោបិ វិនយោ អនុគ្គហិតោ ហោតិ ឧបត្ថម្ភិតោ សូបត្ថម្ភិតោ. តេន វុត្តំ – ‘‘វិនយានុគ្គហាយា’’តិ.

សព្ពានេវ ចេតានិ បទានិ ‘‘សិក្ខាបទំ បញ្ញបេស្សាមី’’តិ ឥមិនា វចនេន សទ្ធិំ យោជេតព្ពានិ. តត្រាយំ បឋមបច្ឆិមបទយោជនា – ‘‘សង្ឃសុដ្ឋុតាយ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេស្សាមិ, វិនយានុគ្គហាយ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេស្សាមី’’តិ.

អបិ ចេត្ថ យំ សង្ឃសុដ្ឋុ តំ សង្ឃផាសុ, យំ សង្ឃផាសុ តំ ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហាយាតិ ឯវំ សង្ខលិកនយំ; យំ សង្ឃសុដ្ឋុ តំ សង្ឃផាសុ, យំ សង្ឃសុដ្ឋុ តំ ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហាយាតិ ឯវញ្ច ឯកេកបទមូលិកំ ទសក្ខត្តុំ យោជនំ កត្វា យំ វុត្តំ បរិវារេ (បរិ. ៣៣៤) –

‘‘អត្ថសតំ ធម្មសតំ, ទ្វេ ច និរុត្តិសតានិ;

ចត្តារិ ញាណសតានិ, អត្ថវសេ បករណេ’’តិ.

តំ សព្ពំ វេទិតព្ពំ. តំ បនេតំ យស្មា បរិវារេយេវ អាវិ ភវិស្សតិ, តស្មា ឥធ ន វណ្ណិតន្តិ.

ឯវំ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា អានិសំសំ ទស្សេត្វា តស្មិំ សិក្ខាបទេ ភិក្ខូហិ កត្តព្ពកិច្ចំ ទីបេន្តោ ‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, ឥមំ សិក្ខាបទំ ឧទ្ទិសេយ្យាថា’’តិ អាហ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ភិក្ខវេ, ឥមំ បន មយា ឥតិ សន្ទស្សិតានិសំសំ សិក្ខាបទំ ឯវំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសេ ឧទ្ទិសេយ្យាថ ច បរិយាបុណេយ្យាថ ច ធារេយ្យាថ ច អញ្ញេសញ្ច វាចេយ្យាថាតិ. អតិរេកានយនត្ថោ ហិ ឯត្ថ ច សទ្ទោ, តេនាយមត្ថោ អានីតោ ហោតីតិ.

ឥទានិ យំ វុត្តំ ‘‘ឥមំ សិក្ខាបទ’’ន្តិ តំ ទស្សេន្តោ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យ, បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោ’’តិ អាហ. ឯវំ មូលច្ឆេជ្ជវសេន ទឡ្ហំ កត្វា បឋមបារាជិកេ បញ្ញត្តេ អបរម្បិ អនុបញ្ញត្តត្ថាយ មក្កដីវត្ថុ ឧទបាទិ. តស្សុប្បត្តិទីបនត្ថមេតំ វុត្តំ – ឯវញ្ចិទំ ភគវតា ភិក្ខូនំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ ហោតីតិ. តស្សត្ថោ – ភគវតា ភិក្ខូនំ ឥទំ សិក្ខាបទំ ឯវំ បញ្ញត្តំ ហោតិ ច, ឥទញ្ច អញ្ញំ វត្ថុ ឧទបាទីតិ.

បឋមបញ្ញត្តិកថា និដ្ឋិតា.

សុទិន្នភាណវារំ និដ្ឋិតំ.

មក្កដីវត្ថុកថា

៤០. ឥទានិ យំ តំ អញ្ញំ វត្ថុ ឧប្បន្នំ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘តេន ខោ បន សមយេនា’’តិអាទិមាហ. តត្រាយំ អនុត្តានបទវណ្ណនា – មក្កដិំ អាមិសេនាតិ មហាវនេ ភិក្ខូនំ ខន្តិមេត្តាទិគុណានុភាវេន និរាសង្កចិត្តា ពហូ មិគមោរកុក្កុដមក្កដាទយោ តិរច្ឆានា បធានាគារដ្ឋានេសុ វិចរន្តិ. តត្រ ឯកំ មក្កដិំ អាមិសេន យាគុភត្តខជ្ជកាទិនា ឧបលាបេត្វា, សង្គណ្ហិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. តស្សាតិ ភុម្មវចនំ. បដិសេវតីតិ បចុរបដិសេវនោ ហោតិ; បចុរត្ថេ ហិ វត្តមានវចនំ. សោ ភិក្ខូតិ សោ មេថុនធម្មបដិសេវនកោ ភិក្ខុ. សេនាសនចារិកំ អាហិណ្ឌន្តាតិ តេ ភិក្ខូ អាគន្តុកា ពុទ្ធទស្សនាយ អាគតា បាតោវ អាគន្តុកភត្តានិ លភិត្វា កតភត្តកិច្ចា ភិក្ខូនំ និវាសនដ្ឋានានិ បស្សិស្សាមាតិ វិចរិំសុ. តេន វុត្តំ – ‘‘សេនាសនចារិកំ អាហិណ្ឌន្តា’’តិ. យេន តេ ភិក្ខូ តេនុបសង្កមីតិ តិរច្ឆានគតា នាម ឯកភិក្ខុនា សទ្ធិំ វិស្សាសំ កត្វា អញ្ញេសុបិ តាទិសញ្ញេវ ចិត្តំ ឧប្បាទេន្តិ. តស្មា សា មក្កដី យេន តេ ភិក្ខូ តេនុបសង្កមិ; ឧបសង្កមិត្វា ច អត្តនោ វិស្សាសិកភិក្ខុស្សេវ តេសម្បិ តំ វិការំ ទស្សេសិ.

ឆេប្បន្តិ នង្គុដ្ឋំ. ឱឌ្ឌីតិ អភិមុខំ ឋបេសិ. និមិត្តម្បិ អកាសីតិ យេន និយាមេន យាយ កិរិយាយ មេថុនាធិប្បាយំ តេ ជានន្តិ តំ អកាសីតិ អត្ថោ. សោ ភិក្ខូតិ យស្សាយំ វិហារោ. ឯកមន្តំ និលីយិំសូតិ ឯកស្មិំ ឱកាសេ បដិច្ឆន្នា អច្ឆិំសុ.

៤១. សច្ចំ, អាវុសោតិ សហោឌ្ឍគ្គហិតោ ចោរោ វិយ បច្ចក្ខំ ទិស្វា ចោទិតត្តា ‘‘កិំ វា មយា កត’’ន្តិអាទីនិ វត្តុំ អសក្កោន្តោ ‘‘សច្ចំ, អាវុសោ’’តិ អាហ. ននុ, អាវុសោ, តថេវ តំ ហោតីតិ អាវុសោ យថា មនុស្សិត្ថិយា, ននុ តិរច្ឆានគតិត្ថិយាបិ តំ សិក្ខាបទំ តថេវ ហោតិ. មនុស្សិត្ថិយាបិ ហិ ទស្សនម្បិ គហណម្បិ អាមសនម្បិ ផុសនម្បិ ឃដ្ដនម្បិ ទុដ្ឋុល្លមេវ. តិរច្ឆានគតិត្ថិយាបិ តំ សព្ពំ ទុដ្ឋុល្លមេវ. កោ ឯត្ថ វិសេសោ? អលេសដ្ឋានេ ត្វំ លេសំ ឱឌ្ឌេសីតិ.

៤២. អន្តមសោ តិរច្ឆានគតាយបិ បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោតិ តិរច្ឆានគតាយបិ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិត្វា បារាជិកោ យេវ ហោតីតិ ទឡ្ហតរំ សិក្ខាបទមកាសិ. ទុវិធញ្ហិ សិក្ខាបទំ – លោកវជ្ជំ, បណ្ណត្តិវជ្ជញ្ច. តត្ថ យស្ស សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវ ហោតិ, តំ លោកវជ្ជំ នាម. សេសំ បណ្ណត្តិវជ្ជំ. តត្ថ លោកវជ្ជេ អនុបញ្ញត្តិ ឧប្បជ្ជមានា រុន្ធន្តី ទ្វារំ បិទហន្តី សោតំ បច្ឆិន្ទមានា គាឡ្ហតរំ ករោន្តី ឧប្បជ្ជតិ, អញ្ញត្រ អធិមានា, អញ្ញត្រ សុបិនន្តាតិ អយំ បន វីតិក្កមាភាវា អព្ពោហារិកត្តា ច វុត្តា. បណ្ណត្តិវជ្ជេ អកតេ វីតិក្កមេ ឧប្បជ្ជមានា សិថិលំ ករោន្តី មោចេន្តី ទ្វារំ ទទមានា អបរាបរម្បិ អនាបត្តិំ កុរុមានា ឧប្បជ្ជតិ, គណភោជនបរម្បរភោជនាទីសុ អនុបញ្ញត្តិយោ វិយ. ‘‘អន្តមសោ តង្ខណិកាយបី’’តិ ឯវរូបា បន កតេ វីតិក្កមេ ឧប្បន្នត្តា បញ្ញត្តិគតិកាវ ហោតិ. ឥទំ បន បឋមសិក្ខាបទំ យស្មា លោកវជ្ជំ, ន បណ្ណត្តិវជ្ជំ; តស្មា អយមនុបញ្ញត្តិ រុន្ធន្តី ទ្វារំ បិទហន្តី សោតំ បច្ឆិន្ទមានា គាឡ្ហតរំ ករោន្តី ឧប្បជ្ជិ.

ឯវំ ទ្វេបិ វត្ថូនិ សម្បិណ្ឌេត្វា មូលច្ឆេជ្ជវសេន ទឡ្ហតរំ កត្វា បឋមបារាជិកេ បញ្ញត្តេ អបរម្បិ អនុបញ្ញត្តត្ថាយ វជ្ជិបុត្តកវត្ថុ ឧទបាទិ. តស្សុប្បត្តិទស្សនត្ថមេតំ វុត្តំ – ‘‘ឯវញ្ចិទំ ភគវតា ភិក្ខូនំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ ហោតី’’តិ. តស្សត្ថោ – ភគវតា ភិក្ខូនំ ឥទំ សិក្ខាបទំ ឯវំ បញ្ញត្តំ ហោតិ ច ឥទញ្ច អញ្ញម្បិ វត្ថុ ឧទបាទីតិ.

មក្កដីវត្ថុកថា និដ្ឋិតា.

សន្ថតភាណវារោ

វជ្ជិបុត្តកវត្ថុវណ្ណនា

៤៣-៤៤. ឥទានិ យំ តំ អញ្ញម្បិ វត្ថុ ឧប្បន្នំ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘តេន ខោ បន សមយេនា’’តិអាទិមាហ. តត្រាបិ អយមនុត្តានបទវណ្ណនា – វេសាលិកាតិ វេសាលិវាសិនោ. វជ្ជិបុត្តកាតិ វជ្ជិរដ្ឋេ វេសាលិយំ កុលានំ បុត្តា. សាសនេ កិរ យោ យោ ឧបទ្ទវោ អាទីនវោ អព្ពុទមុប្បជ្ជិ, សព្ពំ តំ វជ្ជិបុត្តកេ និស្សាយ. តថា ហិ ទេវទត្តោបិ វជ្ជិបុត្តកេ បក្ខេ លភិត្វា សង្ឃំ ភិន្ទិ. វជ្ជិបុត្តកា ឯវ ច វស្សសតបរិនិព្ពុតេ ភគវតិ ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ សត្ថុសាសនំ ទីបេសុំ. ឥមេបិ តេសំ យេវ ឯកច្ចេ ឯវំ បញ្ញត្តេបិ សិក្ខាបទេ យាវទត្ថំ ភុញ្ជិំសុ…បេ… មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិំសូតិ.

ញាតិព្យសនេនបីតិ ឯត្ថ អសនំ ព្យសនំ វិក្ខេបោ វិទ្ធំសនំ វិនាសោតិ សព្ពមេតំ ឯកត្ថំ. ញាតីនំ ព្យសនំ ញាតិព្យសនំ, តេន ញាតិព្យសនេន, រាជទណ្ឌព្យាធិមរណវិប្បវាសនិមិត្តេន ញាតិវិនាសេនាតិ អត្ថោ. ឯស នយោ ទុតិយបទេបិ. តតិយបទេ បន អារោគ្យវិនាសកោ រោគោ ឯវ រោគព្យសនំ. សោ ហិ អារោគ្យំ ព្យសតិ វិក្ខិបតិ វិនាសេតីតិ ព្យសនំ. រោគោវ ព្យសនំ រោគព្យសនំ, តេន រោគព្យសនេន. ផុដ្ឋាតិ អធិបន្នា អភិភូតា សមន្នាគតាតិ អត្ថោ.

ន មយំ, ភន្តេ អានន្ទ, ពុទ្ធគរហិនោតិ ភន្តេ អានន្ទ, មយំ ន ពុទ្ធំ គរហាម, ន ពុទ្ធស្ស ទោសំ ទេម. ន ធម្មគរហិនោ, ន សង្ឃគរហិនោ. អត្តគរហិនោ មយន្តិ អត្តានមេវ មយំ គរហាម, អត្តនោ ទោសំ ទេម. អលក្ខិកាតិ និស្សិរិកា. អប្បបុញ្ញាតិ បរិត្តបុញ្ញា. វិបស្សកា កុសលានំ ធម្មានន្តិ យេ អដ្ឋតិំសារម្មណេសុ វិភត្តា កុសលា ធម្មា, តេសំ វិបស្សកា; តតោ តតោ អារម្មណតោ វុដ្ឋាយ តេវ ធម្មេ វិបស្សមានាតិ អត្ថោ. បុព្ពរត្តាបររត្តន្តិ រត្តិយា បុព្ពំ បុព្ពរត្តំ, រត្តិយា អបរំ អបររត្តំ, បឋមយាមញ្ច បច្ឆិមយាមញ្ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. ពោធិបក្ខិកានន្តិ ពោធិស្ស បក្ខេ ភវានំ, អរហត្តមគ្គញាណស្ស ឧបការកានន្តិ អត្ថោ. ភាវនានុយោគន្តិ វឌ្ឍនានុយោគំ. អនុយុត្តា វិហរេយ្យាមាតិ គិហិបលិពោធំ អាវាសបលិពោធញ្ច បហាយ វិវិត្តេសុ សេនាសនេសុ យុត្តបយុត្តា អនញ្ញកិច្ចា វិហរេយ្យាម.

ឯវមាវុសោតិ ថេរោ ឯតេសំ អាសយំ អជានន្តោ ឥទំ នេសំ មហាគជ្ជិតំ សុត្វា ‘‘សចេ ឥមេ ឦទិសា ភវិស្សន្តិ, សាធូ’’តិ មញ្ញមានោ ‘‘ឯវមាវុសោ’’តិ សម្បដិច្ឆិ. អដ្ឋានមេតំ អនវកាសោតិ ឧភយម្បេតំ ការណបដិក្ខេបវចនំ. ការណញ្ហិ យស្មា តត្ថ តទាយត្តវុត្តិភាវេន ផលំ តិដ្ឋតិ. យស្មា ចស្ស តំ ឱកាសោ ហោតិ តទាយត្តវុត្តិភាវេន, តស្មា ‘‘ឋានញ្ច អវកាសោ ចា’’តិ វុច្ចតិ, តំ បដិក្ខិបន្តោ អាហ – ‘‘អដ្ឋានមេតំ, អានន្ទ, អនវកាសោ’’តិ. ឯតំ ឋានំ វា ឱកាសោ វា នត្ថិ. យំ តថាគតោតិ យេន តថាគតោ វជ្ជីនំ វា…បេ… សមូហនេយ្យ, តំ ការណំ នត្ថីតិ អត្ថោ. យទិ ហិ ភគវា ឯតេសំ ‘‘លភេយ្យាម ឧបសម្បទ’’ន្តិ យាចន្តានំ ឧបសម្បទំ ទទេយ្យ, ឯវំ សន្តេ ‘‘បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោ’’តិ បញ្ញត្តំ សមូហនេយ្យ. យស្មា បនេតំ ន សមូហនតិ, តស្មា ‘‘អដ្ឋានមេត’’ន្តិអាទិមាហ.

សោ អាគតោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោតិ ‘‘យទិ ហិ ឯវំ អាគតោ ឧបសម្បទំ លភេយ្យ, សាសនេ អគារវោ ភវេយ្យ. សាមណេរភូមិយំ បន ឋិតោ សគារវោ ច ភវិស្សតិ, អត្តត្ថញ្ច ករិស្សតី’’តិ ញត្វា អនុកម្បមានោ ភគវា អាហ – ‘‘សោ អាគតោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ’’តិ. សោ អាគតោ ឧបសម្បាទេតព្ពោតិ ឯវំ អាគតោ ភិក្ខុភាវេ ឋត្វា អវិបន្នសីលតាយ សាសនេ សគារវោ ភវិស្សតិ, សោ សតិ ឧបនិស្សយេ នចិរស្សេវ ឧត្តមត្ថំ បាបុណិស្សតីតិ ញត្វា ឧបសម្បាទេតព្ពោតិ អាហ.

ឯវំ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិត្វា អាគតេសុ អនុបសម្បាទេតព្ពញ្ច ឧបសម្បាទេតព្ពញ្ច ទស្សេត្វា តីណិបិ វត្ថូនិ សមោធានេត្វា បរិបុណ្ណំ កត្វា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតុកាមោ ‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, ឥមំ សិក្ខាបទំ ឧទ្ទិសេយ្យាថា’’តិ វត្វា ‘‘យោ បន ភិក្ខុ…បេ… អសំវាសោ’’តិ បរិបុណ្ណំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេសិ.

វជ្ជិបុត្តកវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចតុព្ពិធវិនយកថា

៤៥. ឥទានិស្ស អត្ថំ វិភជន្តោ ‘‘យោ បនាតិ, យោ យាទិសោ’’តិអាទិមាហ. តស្មិំ បន សិក្ខាបទេ ច សិក្ខាបទវិភង្គេ ច សកលេ ច វិនយវិនិច្ឆយេ កោសល្លំ បត្ថយន្តេន ចតុព្ពិធោ វិនយោ ជានិតព្ពោ –

ចតុព្ពិធញ្ហិ វិនយំ, មហាថេរា មហិទ្ធិកា;

នីហរិត្វា បកាសេសុំ, ធម្មសង្គាហកា បុរា.

កតមំ ចតុព្ពិធំ? សុត្តំ, សុត្តានុលោមំ, អាចរិយវាទំ, អត្តនោមតិន្តិ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘អាហច្ចបទេន រសេន អាចរិយវំសេន អធិប្បាយា’’តិ, ឯត្ថ ហិ អាហច្ចបទន្តិ សុត្តំ អធិប្បេតំ, រសោតិ សុត្តានុលោមំ, អាចរិយវំសោតិ អាចរិយវាទោ, អធិប្បាយោតិ អត្តនោមតិ.

តត្ថ សុត្តំនាម សកលេ វិនយបិដកេ បាឡិ.

សុត្តានុលោមំ នាម ចត្តារោ មហាបទេសា; យេ ភគវតា ឯវំ វុត្តា – ‘‘យំ, ភិក្ខវេ, មយា ‘ឥទំ ន កប្បតី’តិ អប្បដិក្ខិត្តំ, តំ ចេ អកប្បិយំ អនុលោមេតិ; កប្បិយំ បដិពាហតិ, តំ វោ ន កប្បតិ. យំ, ភិក្ខវេ, មយា ‘ឥទំ ន កប្បតី’តិ អប្បដិក្ខិត្តំ, តំ ចេ កប្បិយំ អនុលោមេតិ; អកប្បិយំ បដិពាហតិ, តំ វោ កប្បតិ. យំ, ភិក្ខវេ, មយា ‘ឥទំ កប្បតី’តិ អននុញ្ញាតំ, តំ ចេ អកប្បិយំ អនុលោមេតិ, កប្បិយំ បដិពាហតិ; តំ វោ ន កប្បតិ. យំ, ភិក្ខវេ, មយា ‘ឥទំ កប្បតី’តិ អននុញ្ញាតំ, តំ ចេ កប្បិយំ អនុលោមេតិ, អកប្បិយំ បដិពាហតិ; តំ វោ កប្បតី’’តិ (មហាវ. ៣០៥).

អាចរិយវាទោ នាម ធម្មសង្គាហកេហិ បញ្ចហិ អរហន្តសតេហិ ឋបិតា បាឡិវិនិមុត្តា ឱក្កន្តវិនិច្ឆយប្បវត្តា អដ្ឋកថាតន្តិ.

អត្តនោមតិ នាម សុត្ត-សុត្តានុលោម-អាចរិយវាទេ មុញ្ចិត្វា អនុមានេន អត្តនោ អនុពុទ្ធិយា នយគ្គាហេន ឧបដ្ឋិតាការកថនំ.

អបិច សុត្តន្តាភិធម្មវិនយដ្ឋកថាសុ អាគតោ សព្ពោបិ ថេរវាទោ ‘‘អត្តនោមតិ’’ នាម. តំ បន អត្តនោមតិំ គហេត្វា កថេន្តេន ន ទឡ្ហគ្គាហំ គហេត្វា វោហរិតព្ពំ. ការណំ សល្លក្ខេត្វា អត្ថេន បាឡិំ, បាឡិយា ច អត្ថំ សំសន្ទិត្វា កថេតព្ពំ. អត្តនោមតិ អាចរិយវាទេ ឱតារេតព្ពា. សចេ តត្ថ ឱតរតិ ចេវ សមេតិ ច, គហេតព្ពា. សចេ នេវ ឱតរតិ ន សមេតិ, ន គហេតព្ពា. អយញ្ហិ អត្តនោមតិ នាម សព្ពទុព្ពលា. អត្តនោមតិតោ អាចរិយវាទោ ពលវតរោ.

អាចរិយវាទោបិ សុត្តានុលោមេ ឱតារេតព្ពោ. តត្ថ ឱតរន្តោ សមេន្តោយេវ គហេតព្ពោ, ឥតរោ ន គហេតព្ពោ. អាចរិយវាទតោ ហិ សុត្តានុលោមំ ពលវតរំ.

សុត្តានុលោមម្បិ សុត្តេ ឱតារេតព្ពំ. តត្ថ ឱតរន្តំ សមេន្តមេវ គហេតព្ពំ, ឥតរំ ន គហេតព្ពំ. សុត្តានុលោមតោ ហិ សុត្តមេវ ពលវតរំ. សុត្តញ្ហិ អប្បដិវត្តិយំ ការកសង្ឃសទិសំ ពុទ្ធានំ ឋិតកាលសទិសំ. តស្មា យទា ទ្វេ ភិក្ខូ សាកច្ឆន្តិ, សកវាទី សុត្តំ គហេត្វា កថេតិ, បរវាទី សុត្តានុលោមំ. តេហិ អញ្ញមញ្ញំ ខេបំ វា គរហំ វា អកត្វា សុត្តានុលោមំ សុត្តេ ឱតារេតព្ពំ. សចេ ឱតរតិ សមេតិ, គហេតព្ពំ. នោ ចេ, ន គហេតព្ពំ; សុត្តស្មិំយេវ ឋាតព្ពំ. អថាយំ សុត្តំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ អាចរិយវាទំ. តេហិបិ អញ្ញមញ្ញំ ខេបំ វា គរហំ វា អកត្វា អាចរិយវាទោ សុត្តេ ឱតារេតព្ពោ. សចេ ឱតរតិ សមេតិ, គហេតព្ពោ. អនោតរន្តោ អសមេន្តោ ច គារយ្ហាចរិយវាទោ ន គហេតព្ពោ; សុត្តស្មិំយេវ ឋាតព្ពំ.

អថាយំ សុត្តំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ អត្តនោមតិំ. តេហិបិ អញ្ញមញ្ញំ ខេបំ វា គរហំ វា អកត្វា អត្តនោមតិ សុត្តេ ឱតារេតព្ពា. សចេ ឱតរតិ សមេតិ, គហេតព្ពា. នោ ចេ, ន គហេតព្ពា. សុត្តស្មិំ យេវ ឋាតព្ពំ.

អថ បនាយំ សុត្តានុលោមំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តំ. សុត្តំ សុត្តានុលោមេ ឱតារេតព្ពំ. សចេ ឱតរតិ សមេតិ, តិស្សោ សង្គីតិយោ អារូឡ្ហំ បាឡិអាគតំ បញ្ញាយតិ, គហេតព្ពំ. នោ ចេ តថា បញ្ញាយតិ ន ឱតរតិ ន សមេតិ, ពាហិរកសុត្តំ វា ហោតិ សិលោកោ វា អញ្ញំ វា គារយ្ហសុត្តំ គុឡ្ហវេស្សន្តរគុឡ្ហវិនយវេទល្លាទីនំ អញ្ញតរតោ អាគតំ, ន គហេតព្ពំ. សុត្តានុលោមស្មិំយេវ ឋាតព្ពំ.

អថាយំ សុត្តានុលោមំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ អាចរិយវាទំ. អាចរិយវាទោ សុត្តានុលោមេ ឱតារេតព្ពោ. សចេ ឱតរតិ សមេតិ, គហេតព្ពោ. នោ ចេ, ន គហេតព្ពោ. សុត្តានុលោមេយេវ ឋាតព្ពំ.

អថាយំ សុត្តានុលោមំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ អត្តនោមតិំ. អត្តនោមតិ សុត្តានុលោមេ ឱតារេតព្ពា. សចេ ឱតរតិ សមេតិ, គហេតព្ពា. នោ ចេ, ន គហេតព្ពា. សុត្តានុលោមេយេវ ឋាតព្ពំ.

អថ បនាយំ អាចរិយវាទំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តំ. សុត្តំ អាចរិយវាទេ ឱតារេតព្ពំ. សចេ ឱតរតិ សមេតិ, គហេតព្ពំ. ឥតរំ គារយ្ហសុត្តំ ន គហេតព្ពំ. អាចរិយវាទេយេវ ឋាតព្ពំ.

អថាយំ អាចរិយវាទំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តានុលោមំ. សុត្តានុលោមំ អាចរិយវាទេ ឱតារេតព្ពំ. ឱតរន្តំ សមេន្តមេវ គហេតព្ពំ, ឥតរំ ន គហេតព្ពំ. អាចរិយវាទេយេវ ឋាតព្ពំ.

អថាយំ អាចរិយវាទំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ អត្តនោមតិំ. អត្តនោមតិ អាចរិយវាទេ ឱតារេតព្ពា. សចេ ឱតរតិ សមេតិ, គហេតព្ពា. នោ ចេ, ន គហេតព្ពា. អាចរិយវាទេយេវ ឋាតព្ពំ.

អថ បនាយំ អត្តនោមតិំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តំ. សុត្តំ អត្តនោមតិយំ ឱតារេតព្ពំ. សចេ ឱតរតិ សមេតិ, គហេតព្ពំ. ឥតរំ គារយ្ហសុត្តំ ន គហេតព្ពំ. អត្តនោមតិយមេវ ឋាតព្ពំ.

អថាយំ អត្តនោមតិំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តានុលោមំ. សុត្តានុលោមំ អត្តនោមតិយំ ឱតារេតព្ពំ. ឱតរន្តំ សមេន្តមេវ គហេតព្ពំ, ឥតរំ ន គហេតព្ពំ. អត្តនោមតិយមេវ ឋាតព្ពំ.

អថាយំ អត្តនោមតិំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ អាចរិយវាទំ. អាចរិយវាទោ អត្តនោមតិយំ ឱតារេតព្ពោ. សចេ ឱតរតិ សមេតិ, គហេតព្ពោ; ឥតរោ គារយ្ហាចរិយវាទោ ន គហេតព្ពោ. អត្តនោមតិយមេវ ឋាតព្ពំ. អត្តនោ គហណមេវ ពលិយំ កាតព្ពំ. សព្ពដ្ឋានេសុ ច ខេបោ វា គរហា វា ន កាតព្ពាតិ.

អថ បនាយំ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ គហេត្វា កថេតិ, បរោ ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ. សុត្តេ ច សុត្តានុលោមេ ច ឱតារេតព្ពំ. សចេ កប្បិយំ ហោតិ, កប្បិយេ ឋាតព្ពំ. សចេ អកប្បិយំ, អកប្បិយេ ឋាតព្ពំ.

អថាយំ តស្ស កប្បិយភាវសាធកំ សុត្តតោ ពហុំ ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេតិ, បរោ ការណំ ន វិន្ទតិ. កប្បិយេវ ឋាតព្ពំ. អថ បរោ តស្ស អកប្បិយភាវសាធកំ សុត្តតោ ពហុំ ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេតិ, អនេន អត្តនោ គហណន្តិ កត្វា ទឡ្ហំ អាទាយ ន ឋាតព្ពំ. ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា អកប្បិយេវ ឋាតព្ពំ. អថ ទ្វិន្នម្បិ ការណច្ឆាយា ទិស្សតិ, បដិក្ខិត្តភាវោយេវ សាធុ, អកប្បិយេ ឋាតព្ពំ. វិនយញ្ហិ បត្វា កប្បិយាកប្បិយវិចារណមាគម្ម រុន្ធិតព្ពំ, គាឡ្ហំ កត្តព្ពំ, សោតំ បច្ឆិន្ទិតព្ពំ, គរុកភាវេយេវ ឋាតព្ពំ.

អថ បនាយំ ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ គហេត្វា កថេតិ, បរោ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ. សុត្តេ ច សុត្តានុលោមេ ច ឱតារេតព្ពំ. សចេ កប្បិយំ ហោតិ, កប្បិយេ ឋាតព្ពំ. សចេ អកប្បិយំ, អកប្បិយេ ឋាតព្ពំ.

អថាយំ ពហូហិ សុត្តវិនិច្ឆយការណេហិ អកប្បិយភាវំ ទស្សេតិ, បរោ ការណំ ន វិន្ទតិ, អកប្បិយេ ឋាតព្ពំ. អថ បរោ ពហូហិ សុត្តវិនិច្ឆយការណេហិ កប្បិយភាវំ ទស្សេតិ, អយំ ការណំ ន វិន្ទតិ, កប្បិយេ ឋាតព្ពំ. អថ ទ្វិន្នម្បិ ការណច្ឆាយា ទិស្សតិ, អត្តនោ គហណំ ន វិស្សជ្ជេតព្ពំ. យថា ចាយំ កប្បិយាកប្បិយេ អកប្បិយកប្បិយេ ច វិនិច្ឆយោ វុត្តោ; ឯវំ អនាបត្តិអាបត្តិវាទេ អាបត្តានាបត្តិវាទេ ច, លហុកគរុកាបត្តិវាទេ គរុកលហុកាបត្តិវាទេ ចាបិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. នាមមត្តំយេវ ហិ ឯត្ថ នានំ, យោជនានយេ នានំ នត្ថិ, តស្មា ន វិត្ថារិតំ.

ឯវំ កប្បិយាកប្បិយាទិវិនិច្ឆយេ ឧប្បន្នេ យោ សុត្ត-សុត្តានុលោមអាចរិយវាទអត្តនោមតីសុ អតិរេកការណំ លភតិ, តស្ស វាទេ ឋាតព្ពំ. សព្ពសោ បន ការណំ វិនិច្ឆយំ អលភន្តេន សុត្តំ ន ជហិតព្ពំ, សុត្តស្មិំយេវ ឋាតព្ពន្តិ. ឯវំ តស្មិំ សិក្ខាបទេ ច សិក្ខាបទវិភង្គេ ច សកលេ ច វិនយវិនិច្ឆយេ កោសល្លំ បត្ថយន្តេន អយំ ចតុព្ពិធោ វិនយោ ជានិតព្ពោ.

ឥមញ្ច បន ចតុព្ពិធំ វិនយំ ញត្វាបិ វិនយធរេន បុគ្គលេន តិលក្ខណសមន្នាគតេន ភវិតព្ពំ. តីណិ ហិ វិនយធរស្ស លក្ខណានិ ឥច្ឆិតព្ពានិ. កតមានិ តីណិ? ‘‘សុត្តញ្ចស្ស ស្វាគតំ ហោតិ សុប្បវត្តិ សុវិនិច្ឆិតំ សុត្តតោ អនុព្យញ្ជនតោ’’តិ ឥទមេកំ លក្ខណំ. ‘‘វិនយេ ខោ បន ឋិតោ ហោតិ អសំហីរោ’’តិ ឥទំ ទុតិយំ. ‘‘អាចរិយបរម្បរា ខោ បនស្ស សុគ្គហិតា ហោតិ សុមនសិកតា សូបធារិតា’’តិ ឥទំ តតិយំ.

តត្ថ សុត្តំ នាម សកលំ វិនយបិដកំ. តញ្ចស្ស ស្វាគតំ ហោតីតិ សុដ្ឋុ អាគតំ. សុប្បវត្តីតិ សុដ្ឋុ បវត្តំ បគុណំ វាចុគ្គតំ សុវិនិច្ឆិតំ. សុត្តតោ អនុព្យញ្ជនតោតិ បាឡិតោ ច បរិបុច្ឆតោ ច អដ្ឋកថាតោ ច សុវិនិច្ឆិតំ ហោតិ, កង្ខច្ឆេទំ កត្វា ឧគ្គហិតំ.

វិនយេ ខោ បន ឋិតោ ហោតីតិ វិនយេ លជ្ជីភាវេន បតិដ្ឋិតោ ហោតិ. អលជ្ជី ហិ ពហុស្សុតោបិ សមានោ លាភគរុតាយ តន្តិំ វិសំវាទេត្វា ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ សត្ថុសាសនំ ទីបេត្វា សាសនេ មហន្តំ ឧបទ្ទវំ ករោតិ. សង្ឃភេទម្បិ សង្ឃរាជិម្បិ ឧប្បាទេតិ. លជ្ជី បន កុក្កុច្ចកោ សិក្ខាកាមោ ជីវិតហេតុបិ តន្តិំ អវិសំវាទេត្វា ធម្មមេវ វិនយមេវ ច ទីបេតិ, សត្ថុសាសនំ គរុំ កត្វា ឋបេតិ. តថា ហិ បុព្ពេ មហាថេរា តិក្ខត្តុំ វាចំ និច្ឆារេសុំ – ‘‘អនាគតេ លជ្ជី រក្ខិស្សតិ, លជ្ជី រក្ខិស្សតិ, លជ្ជី រក្ខិស្សតី’’តិ. ឯវំ យោ លជ្ជី, សោ វិនយំ អវិជហន្តោ អវោក្កមន្តោ លជ្ជីភាវេន វិនយេ ឋិតោ ហោតិ សុប្បតិដ្ឋិតោតិ. អសំហីរោតិ សំហីរោ នាម យោ បាឡិយំ វា អដ្ឋកថាយំ វា ហេដ្ឋតោ វា ឧបរិតោ វា បទបដិបាដិយា វា បុច្ឆិយមានោ វិត្ថុនតិ វិប្ផន្ទតិ សន្តិដ្ឋិតុំ ន សក្កោតិ; យំ យំ បរេន វុច្ចតិ តំ តំ អនុជានាតិ; សកវាទំ ឆឌ្ឌេត្វា បរវាទំ គណ្ហាតិ. យោ បន បាឡិយំ វា អដ្ឋកថាយ វា ហេដ្ឋុបរិយេន វា បទបដិបាដិយា វា បុច្ឆិយមានោ ន វិត្ថុនតិ ន វិប្ផន្ទតិ, ឯកេកលោមំ សណ្ឌាសេន គណ្ហន្តោ វិយ ‘‘ឯវំ មយំ វទាម; ឯវំ នោ អាចរិយា វទន្តី’’តិ វិស្សជ្ជេតិ; យម្ហិ បាឡិ ច បាឡិវិនិច្ឆយោ ច សុវណ្ណភាជនេ បក្ខិត្តសីហវសា វិយ បរិក្ខយំ បរិយាទានំ អគច្ឆន្តោ តិដ្ឋតិ, អយំ វុច្ចតិ ‘‘អសំហីរោ’’តិ.

អាចរិយបរម្បរា ខោ បនស្ស សុគ្គហិតា ហោតីតិ ថេរបរម្បរា វំសបរម្បរា ចស្ស សុដ្ឋុ គហិតា ហោតិ. សុមនសិកតាតិ សុដ្ឋុ មនសិកតា; អាវជ្ជិតមត្តេ ឧជ្ជលិតបទីបោ វិយ ហោតិ. សូបធារិតាតិ សុដ្ឋុ ឧបធារិតា បុព្ពាបរានុសន្ធិតោ អត្ថតោ ការណតោ ច ឧបធារិតា; អត្តនោ មតិំ បហាយ អាចរិយសុទ្ធិយា វត្តា ហោតិ ‘‘មយ្ហំ អាចរិយោ អសុកាចរិយស្ស សន្តិកេ ឧគ្គណ្ហិ, សោ អសុកស្សា’’តិ ឯវំ សព្ពំ អាចរិយបរម្បរំ ថេរវាទង្គំ អាហរិត្វា យាវ ឧបាលិត្ថេរោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ ឧគ្គណ្ហីតិ បាបេត្វា ឋបេតិ. តតោបិ អាហរិត្វា ឧបាលិត្ថេរោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ ឧគ្គណ្ហិ, ទាសកត្ថេរោ អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស ឧបាលិត្ថេរស្ស, សោណកត្ថេរោ អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស ទាសកត្ថេរស្ស, សិគ្គវត្ថេរោ អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស សោណកត្ថេរស្ស, មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរោ អត្តនោ ឧបជ្ឈាយស្ស សិគ្គវត្ថេរស្ស ចណ្ឌវជ្ជិត្ថេរស្ស ចាតិ. ឯវំ សព្ពំ អាចរិយបរម្បរំ ថេរវាទង្គំ អាហរិត្វា អត្តនោ អាចរិយំ បាបេត្វា ឋបេតិ. ឯវំ ឧគ្គហិតា ហិ អាចរិយបរម្បរា សុគ្គហិតា ហោតិ. ឯវំ អសក្កោន្តេន បន អវស្សំ ទ្វេ តយោ បរិវដ្ដា ឧគ្គហេតព្ពា. សព្ពបច្ឆិមេន ហិ នយេន យថា អាចរិយោ ច អាចរិយាចរិយោ ច បាឡិញ្ច បរិបុច្ឆញ្ច វទន្តិ, តថា ញាតុំ វដ្ដតិ.

ឥមេហិ ច បន តីហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតេន វិនយធរេន វត្ថុវិនិច្ឆយត្ថំ សន្និបតិតេ សង្ឃេ ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ ចោទកេន ច ចុទិតកេន ច វុត្តេ វត្តព្ពេ សហសា អវិនិច្ឆិនិត្វាវ ឆ ឋានានិ ឱលោកេតព្ពានិ. កតមានិ ឆ? វត្ថុ ឱលោកេតព្ពំ, មាតិកា ឱលោកេតព្ពា, បទភាជនីយំ ឱលោកេតព្ពំ, តិកបរិច្ឆេទោ ឱលោកេតព្ពោ, អន្តរាបត្តិ ឱលោកេតព្ពា, អនាបត្តិ ឱលោកេតព្ពាតិ.

វត្ថុំ ឱលោកេន្តោបិ ហិ ‘‘តិណេន វា បណ្ណេន វា បដិច្ឆាទេត្វា អាគន្តព្ពំ, ន ត្វេវ នគ្គេន អាគន្តព្ពំ; យោ អាគច្ឆេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៥១៧) ឯវំ ឯកច្ចំ អាបត្តិំ បស្សតិ. សោ តំ សុត្តំ អានេត្វា តំ អធិករណំ វូបសមេស្សតិ.

មាតិកំ ឱលោកេន្តោបិ ‘‘សម្បជានមុសាវាទេ បាចិត្តិយ’’ន្តិអាទិនា (បាចិ. ២) នយេន បញ្ចន្នំ អាបត្តីនំ អញ្ញតរំ អាបត្តិំ បស្សតិ, សោ តំ សុត្តំ អានេត្វា តំ អធិករណំ វូបសមេស្សតិ.

បទភាជនីយំ ឱលោកេន្តោបិ ‘‘អក្ខយិតេ សរីរេ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្ស. យេភុយ្យេន ខយិតេ សរីរេ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិអាទិនា (បារា. ៥៩ អាទយោ, អត្ថតោ សមានំ) នយេន សត្តន្នំ អាបត្តីនំ អញ្ញតរំ អាបត្តិំ បស្សតិ, សោ បទភាជនីយតោ សុត្តំ អានេត្វា តំ អធិករណំ វូបសមេស្សតិ.

តិកបរិច្ឆេទំ ឱលោកេន្តោបិ តិកសង្ឃាទិសេសំ វា តិកបាចិត្តិយំ វា តិកទុក្កដំ វា អញ្ញតរំ វា អាបត្តិំ តិកបរិច្ឆេទេ បស្សតិ, សោ តតោ សុត្តំ អានេត្វា តំ អធិករណំ វូបសមេស្សតិ.

អន្តរាបត្តិំ ឱលោកេន្តោបិ ‘‘បដិលាតំ ឧក្ខិបតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ៣៥៥) ឯវំ យា សិក្ខាបទន្តរេសុ អន្តរាបត្តិ ហោតិ តំ បស្សតិ, សោ តំ សុត្តំ អានេត្វា តំ អធិករណំ វូបសមេស្សតិ.

អនាបត្តិំ ឱលោកេន្តោបិ ‘‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ អសាទិយន្តស្ស, អថេយ្យចិត្តស្ស, ន មរណាធិប្បាយស្ស, អនុល្លបនាធិប្បាយស្ស, ន មោចនាធិប្បាយស្ស, អសញ្ចិច្ច, អស្សតិយា, អជានន្តស្សា’’តិ (បារា. ៧២ អាទយោ) ឯវំ តស្មិំ តស្មិំ សិក្ខាបទេ និទ្ទិដ្ឋំ អនាបត្តិំ បស្សតិ, សោ តំ សុត្តំ អានេត្វា តំ អធិករណំ វូបសមេស្សតិ.

យោ ហិ ភិក្ខុ ចតុព្ពិធវិនយកោវិទោ តិលក្ខណសម្បន្នោ ឥមានិ ឆ ឋានានិ ឱលោកេត្វា អធិករណំ វូបសមេស្សតិ, តស្ស វិនិច្ឆយោ អប្បដិវត្តិយោ, ពុទ្ធេន សយំ និសីទិត្វា វិនិច្ឆិតសទិសោ ហោតិ. តំ ចេវំ វិនិច្ឆយកុសលំ ភិក្ខុំ កោចិ កតសិក្ខាបទវីតិក្កមោ ភិក្ខុ ឧបសង្កមិត្វា អត្តនោ កុក្កុច្ចំ បុច្ឆេយ្យ; តេន សាធុកំ សល្លក្ខេត្វា សចេ អនាបត្តិ ហោតិ, ‘‘អនាបត្តី’’តិ វត្តព្ពំ. សចេ បន អាបត្តិ ហោតិ, ‘‘អាបត្តី’’តិ វត្តព្ពំ. សា ទេសនាគាមិនី ចេ, ‘‘ទេសនាគាមិនី’’តិ វត្តព្ពំ. វុដ្ឋានគាមិនី ចេ, ‘‘វុដ្ឋានគាមិនី’’តិ វត្តព្ពំ. អថស្ស បារាជិកច្ឆាយា ទិស្សតិ, ‘‘បារាជិកាបត្តី’’តិ ន តាវ វត្តព្ពំ. កស្មា? មេថុនធម្មវីតិក្កមោ ហិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មវីតិក្កមោ ច ឱឡារិកោ. អទិន្នាទានមនុស្សវិគ្គហវីតិក្កមា បន សុខុមា ចិត្តលហុកា. តេ សុខុមេនេវ អាបជ្ជតិ, សុខុមេន រក្ខតិ, តស្មា វិសេសេន តំវត្ថុកំ កុក្កុច្ចំ បុច្ឆិយមានោ ‘‘អាបត្តី’’តិ អវត្វា សចស្ស អាចរិយោ ធរតិ, តតោ តេន សោ ភិក្ខុ ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយំ បុច្ឆា’’តិ បេសេតព្ពោ. សចេ សោ បុន អាគន្ត្វា ‘‘តុម្ហាកំ អាចរិយោ សុត្តតោ នយតោ ឱលោកេត្វា ‘សតេកិច្ឆោ’តិ មំ អាហា’’តិ វទតិ, តតោ អនេន សោ ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ យំ អាចរិយោ ភណតិ តំ ករោហី’’តិ វត្តព្ពោ. អថ បនស្ស អាចរិយោ នត្ថិ, សទ្ធិំ ឧគ្គហិតត្ថេរោ បន អត្ថិ, តស្ស សន្តិកំ បេសេតព្ពោ – ‘‘អម្ហេហិ សហ ឧគ្គហិតត្ថេរោ គណបាមោក្ខោ, តំ គន្ត្វា បុច្ឆា’’តិ. តេនាបិ ‘‘សតេកិច្ឆោ’’តិ វិនិច្ឆិតេ ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ តស្ស វចនំ ករោហី’’តិ វត្តព្ពោ. អថ សទ្ធិំ ឧគ្គហិតត្ថេរោបិ នត្ថិ, អន្តេវាសិកោ បណ្ឌិតោ អត្ថិ, តស្ស សន្តិកំ បេសេតព្ពោ – ‘‘អសុកទហរំ គន្ត្វា បុច្ឆា’’តិ. តេនាបិ ‘‘សតេកិច្ឆោ’’តិ វិនិច្ឆិតេ ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ តស្ស វចនំ ករោហី’’តិ វត្តព្ពោ. អថ ទហរស្សាបិ បារាជិកច្ឆាយាវ ឧបដ្ឋាតិ, តេនាបិ ‘‘បារាជិកោសី’’តិ ន វត្តព្ពោ. ទុល្លភោ ហិ ពុទ្ធុប្បាទោ, តតោ ទុល្លភតរា បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច. ឯវំ បន វត្តព្ពោ – ‘‘វិវិត្តំ ឱកាសំ សម្មជ្ជិត្វា ទិវាវិហារំ និសីទិត្វា សីលានិ សោធេត្វា ទ្វត្តិំសាការំ តាវ មនសិ ករោហី’’តិ. សចេ តស្ស អរោគំ សីលំ កម្មដ្ឋានំ ឃដយតិ, សង្ខារា បាកដា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ, ឧបចារប្បនាប្បត្តំ វិយ ចិត្តម្បិ ឯកគ្គំ ហោតិ, ទិវសំ អតិក្កន្តម្បិ ន ជានាតិ. សោ ទិវសាតិក្កមេ ឧបដ្ឋានំ អាគតោ ឯវំ វត្តព្ពោ – ‘‘កីទិសា តេ ចិត្តប្បវត្តី’’តិ. អារោចិតាយ ចិត្តប្បវត្តិយា វត្តព្ពោ – ‘‘បព្ពជ្ជា នាម ចិត្តវិសុទ្ធត្ថាយ, អប្បមត្តោ សមណធម្មំ ករោហី’’តិ.

យស្ស បន សីលំ ភិន្នំ ហោតិ, តស្ស កម្មដ្ឋានំ ន ឃដយតិ, បតោទាភិតុន្នំ វិយ ចិត្តំ វិកម្បតិ, វិប្បដិសារគ្គិនា ឌយ្ហតិ, តត្តបាសាណេ និសិន្នោ វិយ តង្ខណញ្ញេវ វុដ្ឋាតិ. សោ អាគតោ ‘‘កា តេ ចិត្តប្បវត្តី’’តិ បុច្ឆិតព្ពោ. អារោចិតាយ ចិត្តប្បវត្តិយា ‘‘នត្ថិ លោកេ រហោ នាម បាបកម្មំ បកុព្ពតោ. សព្ពបឋមញ្ហិ បាបំ ករោន្តោ អត្តនា ជានាតិ, អថស្ស អារក្ខទេវតា បរចិត្តវិទូ សមណព្រាហ្មណា អញ្ញា ច ទេវតា ជានន្តិ, ត្វំយេវ ទានិ តវ សោត្ថិំ បរិយេសាហី’’តិ វត្តព្ពោ.

និដ្ឋិតា ចតុព្ពិធវិនយកថា

វិនយធរស្ស ច លក្ខណាទិកថា.

ភិក្ខុបទភាជនីយវណ្ណនា

ឥទានិ សិក្ខាបទវិភង្គស្ស អត្ថំ វណ្ណយិស្សាម. យំ វុត្តំ យោ បនាតិ យោ យាទិសោតិអាទិ. ឯត្ថ យោ បនាតិ វិភជិតព្ពបទំ; យោ យាទិសោតិអាទីនិ តស្ស វិភជនបទានិ. ឯត្ថ ច យស្មា បនាតិ និបាតមត្តំ; យោតិ អត្ថបទំ; តញ្ច អនិយមេន បុគ្គលំ ទីបេតិ, តស្មា តស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តោ អនិយមេន បុគ្គលទីបកំ យោ សទ្ទមេវ អាហ. តស្មា ឯត្ថ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ – យោ បនាតិ យោ យោកោចីតិ វុត្តំ ហោតិ. យស្មា បន យោ យោកោចិ នាម, សោ អវស្សំ លិង្គ-យុត្ត-ជាតិ-នាម-គោត្ត-សីល-វិហារ-គោចរវយេសុ ឯកេនាការេន បញ្ញាយតិ, តស្មា តំ តថា ញាបេតុំ តំ បភេទំ បកាសេន្តោ ‘‘យាទិសោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យាទិសោតិ លិង្គវសេន យាទិសោ វា តាទិសោ វា ហោតុ; ទីឃោ វា រស្សោ វា កាឡោ វា ឱទាតោ វា មង្គុរច្ឆវិ វា កិសោ វា ថូលោ វាតិ អត្ថោ. យថាយុត្តោតិ យោគវសេន យេន វា តេន វា យុត្តោ ហោតុ; នវកម្មយុត្តោ វា ឧទ្ទេសយុត្តោ វា វាសធុរយុត្តោ វាតិ អត្ថោ. យថាជច្ចោតិ ជាតិវសេន យំជច្ចោ វា តំជច្ចោ វា ហោតុ; ខត្តិយោ វា ព្រាហ្មណោ វា វេស្សោ វា សុទ្ទោ វាតិ អត្ថោ. យថានាមោតិ នាមវសេន យថានាមោ វា តថានាមោ វា ហោតុ; ពុទ្ធរក្ខិតោ វា ធម្មរក្ខិតោ វា សង្ឃរក្ខិតោ វាតិ អត្ថោ. យថាគោត្តោតិ គោត្តវសេន យថាគោត្តោ វា តថាគោត្តោ វា យេន វា តេន វា គោត្តេន ហោតុ; កច្ចាយនោ វា វាសិដ្ឋោ វា កោសិយោ វាតិ អត្ថោ. យថាសីលោតិ សីលេសុ យថាសីលោ វា តថាសីលោ វា ហោតុ; នវកម្មសីលោ វា ឧទ្ទេសសីលោ វា វាសធុរសីលោ វាតិ អត្ថោ. យថាវិហារីតិ វិហារេសុបិ យថាវិហារី វា តថាវិហារី វា ហោតុ; នវកម្មវិហារី វា ឧទ្ទេសវិហារី វា វាសធុរវិហារី វាតិ អត្ថោ. យថាគោចរោតិ គោចរេសុបិ យថាគោចរោ វា តថាគោចរោ វា ហោតុ; នវកម្មគោចរោ វា ឧទ្ទេសគោចរោ វា វាសធុរគោចរោ វាតិ អត្ថោ. ថេរោ វាតិ អាទីសុ វយោវុឌ្ឍាទីសុ យោ វា សោ វា ហោតុ; បរិបុណ្ណទសវស្សតាយ ថេរោ វា ឩនបញ្ចវស្សតាយ នវោ វា អតិរេកបញ្ចវស្សតាយ មជ្ឈិមោ វាតិ អត្ថោ. អថ ខោ សព្ពោវ ឥមស្មិំ អត្ថេ ឯសោ វុច្ចតិ ‘‘យោ បនា’’តិ.

ភិក្ខុនិទ្ទេសេ ភិក្ខតីតិ ភិក្ខកោ; លភន្តោ វា អលភន្តោ វា អរិយាយ យាចនាយ យាចតីតិ អត្ថោ. ពុទ្ធាទីហិ អជ្ឈុបគតំ ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតត្តា ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតោ នាម. យោ ហិ កោចិ អប្បំ វា មហន្តំ វា ភោគក្ខន្ធំ បហាយ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិតោ, សោ កសិគោរក្ខាទីហិ ជីវិកកប្បនំ ហិត្វា លិង្គសម្បដិច្ឆនេនេវ ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតោតិ ភិក្ខុ. បរបដិពទ្ធជីវិកត្តា វា វិហារមជ្ឈេ កាជភត្តំ ភុញ្ជមានោបិ ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតោតិ ភិក្ខុ; បិណ្ឌិយាលោបភោជនំ និស្សាយ បព្ពជ្ជាយ ឧស្សាហជាតត្តា វា ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតោតិ ភិក្ខុ. អគ្ឃផស្សវណ្ណភេទេន ភិន្នំ បដំ ធារេតីតិ ភិន្នបដធរោ. តត្ថ សត្ថកច្ឆេទនេន អគ្ឃភេទោ វេទិតព្ពោ. សហស្សគ្ឃនកោបិ ហិ បដោ សត្ថកេន ខណ្ឌាខណ្ឌិកំ ឆិន្នោ ភិន្នគ្ឃោ ហោតិ. បុរិមគ្ឃតោ ឧបឌ្ឍម្បិ ន អគ្ឃតិ. សុត្តសំសិព្ពនេន ផស្សភេទោ វេទិតព្ពោ. សុខសម្ផស្សោបិ ហិ បដោ សុត្តេហិ សំសិព្ពិតោ ភិន្នផស្សោ ហោតិ. ខរសម្ផស្សតំ បាបុណាតិ. សូចិមលាទីហិ វណ្ណភេទោ វេទិតព្ពោ. សុបរិសុទ្ធោបិ ហិ បដោ សូចិកម្មតោ បដ្ឋាយ សូចិមលេន, ហត្ថសេទមលជល្លិកាហិ, អវសានេ រជនកប្បករណេហិ ច ភិន្នវណ្ណោ ហោតិ; បកតិវណ្ណំ វិជហតិ. ឯវំ តីហាការេហិ ភិន្នបដធារណតោ ភិន្នបដធរោតិ ភិក្ខុ. គិហិវត្ថវិសភាគានំ វា កាសាវានំ ធារណមត្តេនេវ ភិន្នបដធរោតិ ភិក្ខុ.

សមញ្ញាយាតិ បញ្ញត្តិយា វោហារេនាតិ អត្ថោ. សមញ្ញាយ ឯវ ហិ ឯកច្ចោ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ បញ្ញាយតិ. តថា ហិ និមន្តនាទិម្ហិ ភិក្ខូសុ គណិយមានេសុ សាមណេរេបិ គហេត្វា ‘‘សតំ ភិក្ខូ សហស្សំ ភិក្ខូ’’តិ វទន្តិ. បដិញ្ញាយាតិ អត្តនោ បដិជាននេន បដិញ្ញាយបិ ហិ ឯកច្ចោ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ បញ្ញាយតិ. តស្ស ‘‘កោ ឯត្ថាតិ? អហំ, អាវុសោ, ភិក្ខូ’’តិ (អ. និ. ១០.៩៦) ឯវមាទីសុ សម្ភវោ ទដ្ឋព្ពោ. អយំ បន អានន្ទត្ថេរេន វុត្តា ធម្មិកា បដិញ្ញា. រត្តិភាគេ បន ទុស្សីលាបិ បដិបថំ អាគច្ឆន្តា ‘‘កោ ឯត្ថា’’តិ វុត្តេ អធម្មិកាយ បដិញ្ញាយ អភូតាយ ‘‘មយំ ភិក្ខូ’’តិ វទន្តិ.

ឯហិ ភិក្ខូតិ ឯហិ ភិក្ខុ នាម ភគវតោ ‘‘ឯហិ ភិក្ខូ’’តិ វចនមត្តេន ភិក្ខុភាវំ ឯហិភិក្ខូបសម្បទំ បត្តោ. ភគវា ហិ ឯហិភិក្ខុភាវាយ ឧបនិស្សយសម្បន្នំ បុគ្គលំ ទិស្វា រត្តបំសុកូលន្តរតោ សុវណ្ណវណ្ណំ ទក្ខិណហត្ថំ នីហរិត្វា ព្រហ្មឃោសំ និច្ឆារេន្តោ ‘‘ឯហិ, ភិក្ខុ, ចរ ព្រហ្មចរិយំ សម្មា ទុក្ខស្ស អន្តកិរិយាយា’’តិ វទតិ. តស្ស សហេវ ភគវតោ វចនេន គិហិលិង្គំ អន្តរធាយតិ, បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច រុហតិ. ភណ្ឌុ កាសាយវសនោ ហោតិ. ឯកំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា ឯកំ អំសេ ឋបេត្វា វាមំសកូដេ អាសត្តនីលុប្បលវណ្ណមត្តិកាបត្តោ –

‘‘តិចីវរញ្ច បត្តោ ច, វាសិ សូចិ ច ពន្ធនំ;

បរិស្សាវនេន អដ្ឋេតេ, យុត្តយោគស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ.

ឯវំ វុត្តេហិ អដ្ឋហិ បរិក្ខារេហិ សរីរេ បដិមុក្កេហិយេវ សដ្ឋិវស្សិកត្ថេរោ វិយ ឥរិយាបថសម្បន្នោ ពុទ្ធាចរិយកោ ពុទ្ធុបជ្ឈាយកោ សម្មាសម្ពុទ្ធំ វន្ទមានោយេវ តិដ្ឋតិ. ភគវា ហិ បឋមពោធិយំ ឯកស្មិំ កាលេ ឯហិភិក្ខូបសម្បទាយ ឯវ ឧបសម្បាទេតិ. ឯវំ ឧបសម្បន្នានិ ច សហស្សុបរិ ឯកចត្តាលីសុត្តរានិ តីណិ ភិក្ខុសតានិ អហេសុំ; សេយ្យថិទំ – បញ្ច បញ្ចវគ្គិយត្ថេរា, យសោ កុលបុត្តោ, តស្ស បរិវារា ចតុបណ្ណាស សហាយកា, តិំស ភទ្ទវគ្គិយា, សហស្សបុរាណជដិលា, សទ្ធិំ ទ្វីហិ អគ្គសាវកេហិ អឌ្ឍតេយ្យសតា បរិព្ពាជកា, ឯកោ អង្គុលិមាលត្ថេរោតិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ –

‘‘តីណិ សតំ សហស្សញ្ច, ចត្តាលីសំ បុនាបរេ;

ឯកោ ច ថេរោ សប្បញ្ញោ, សព្ពេ តេ ឯហិភិក្ខុកា’’តិ.

ន កេវលញ្ច ឯតេ ឯវ, អញ្ញេបិ ពហូ សន្តិ. សេយ្យថិទំ – តិសតបរិវារោ សេលោ ព្រាហ្មណោ, សហស្សបរិវារោ មហាកប្បិនោ, ទសសហស្សា កបិលវត្ថុវាសិនោ កុលបុត្តា, សោឡសសហស្សា បារាយនិកព្រាហ្មណាតិ ឯវមាទយោ. តេ បន វិនយបិដកេ បាឡិយំ ន និទ្ទិដ្ឋត្តា ន វុត្តា. ឥមេ តត្ថ និទ្ទិដ្ឋត្តា វុត្តាតិ.

‘‘សត្តវីស សហស្សានិ, តីណិយេវ សតានិ ច;

ឯតេបិ សព្ពេ សង្ខាតា, សព្ពេ តេ ឯហិភិក្ខុកា’’តិ.

តីហិ សរណគមនេហិ ឧបសម្បន្នោតិ ‘‘ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិអាទិនា នយេន តិក្ខត្តុំ វាចំ ភិន្ទិត្វា វុត្តេហិ តីហិ សរណគមនេហិ ឧបសម្បន្នោ. អយញ្ហិ ឧបសម្បទា នាម អដ្ឋវិធា – ឯហិភិក្ខូបសម្បទា, សរណគមនូបសម្បទា, ឱវាទបដិគ្គហណូបសម្បទា, បញ្ហព្យាករណូបសម្បទា, គរុធម្មបដិគ្គហណូបសម្បទា, ទូតេនូបសម្បទា, អដ្ឋវាចិកូបសម្បទា, ញត្តិចតុត្ថកម្មូបសម្បទាតិ. តត្ថ ឯហិភិក្ខូបសម្បទា, សរណគមនូបសម្បទា ច វុត្តា ឯវ.

ឱវាទបដិគ្គហណូបសម្បទា នាម ‘‘តស្មាតិហ តេ, កស្សប, ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ – ‘តិព្ពំ មេ ហិរោត្តប្បំ បច្ចុបដ្ឋិតំ ភវិស្សតិ ថេរេសុ នវេសុ មជ្ឈិមេសុ ចា’តិ. ឯវញ្ហិ តេ, កស្សប, សិក្ខិតព្ពំ. តស្មាតិហ តេ, កស្សប, ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ – ‘យំ កិញ្ចិ ធម្មំ សោស្សាមិ កុសលូបសំហិតំ, សព្ពំ តំ អដ្ឋិំ កត្វា មនសិ កត្វា សព្ពចេតសា សមន្នាហរិត្វា ឱហិតសោតោ ធម្មំ សោស្សាមី’តិ. ឯវំ ហិ តេ, កស្សប, សិក្ខិតព្ពំ. តស្មាតិហ តេ, កស្សប, ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ – ‘សាតសហគតា ច មេ កាយគតាសតិ ន វិជហិស្សតី’តិ. ឯវញ្ហិ តេ, កស្សប, សិក្ខិតព្ព’’ន្តិ (សំ. និ. ២.១៥៤) ឥមិនា ឱវាទបដិគ្គហណេន មហាកស្សបត្ថេរស្ស អនុញ្ញាតឧបសម្បទា.

បញ្ហព្យាករណូបសម្បទា នាម សោបាកស្ស អនុញ្ញាតឧបសម្បទា. ភគវា កិរ បុព្ពារាមេ អនុចង្កមន្តំ សោបាកសាមណេរំ ‘‘‘ឧទ្ធុមាតកសញ្ញា’តិ វា, សោបាក, ‘រូបសញ្ញា’តិ វា ឥមេ ធម្មា នានត្ថា នានាព្យញ្ជនា, ឧទាហុ ឯកត្ថា, ព្យញ្ជនមេវ នាន’’ន្តិ ទស អសុភនិស្សិតេ បញ្ហេ បុច្ឆិ. សោ តេ ព្យាកាសិ. ភគវា តស្ស សាធុការំ ទត្វា ‘‘កតិវស្សោសិ ត្វំ, សោបាកា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សត្តវស្សោហំ, ភគវា’’តិ. ‘‘សោបាក, ត្វំ មម សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សទ្ធិំ សំសន្ទិត្វា បញ្ហេ ព្យាកាសី’’តិ អារទ្ធចិត្តោ ឧបសម្បទំ អនុជានិ. អយំ បញ្ហព្យាករណូបសម្បទា.

គរុធម្មបដិគ្គហណូបសម្បទា នាម មហាបជាបតិយា អដ្ឋគរុធម្មស្ស បដិគ្គហណេន អនុញ្ញាតឧបសម្បទា.

ទូតេនូបសម្បទា នាម អឌ្ឍកាសិយា គណិកាយ អនុញ្ញាតឧបសម្បទា.

អដ្ឋវាចិកូបសម្បទា នាម ភិក្ខុនិយា ភិក្ខុនិសង្ឃតោ ញត្តិចតុត្ថេន ភិក្ខុសង្ឃតោ ញត្តិចតុត្ថេនាតិ ឥមេហិ ទ្វីហិ កម្មេហិ ឧបសម្បទា.

ញត្តិចតុត្ថកម្មូបសម្បទា នាម ភិក្ខូនំ ឯតរហិ ឧបសម្បទា. ឥមាសុ អដ្ឋសុ ឧបសម្បទាសុ ‘‘យា សា, ភិក្ខវេ, មយា តីហិ សរណគមនេហិ ឧបសម្បទា អនុញ្ញាតា, តំ អជ្ជតគ្គេ បដិក្ខិបាមិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ញត្តិចតុត្ថេន កម្មេន ឧបសម្បាទេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៦៩) ឯវំ អនុញ្ញាតាយ ឥមាយ ឧបសម្បទាយ ឧបសម្បន្នោតិ វុត្តំ ហោតិ.

ភទ្រោតិ អបាបកោ. កល្យាណបុថុជ្ជនាទយោ ហិ យាវ អរហា, តាវ ភទ្រេន សីលេន សមាធិនា បញ្ញាយ វិមុត្តិយា វិមុត្តិញាណទស្សនេន ច សមន្នាគតត្តា ‘‘ភទ្រោ ភិក្ខូ’’តិ សង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ. សារោតិ តេហិយេវ សីលសារាទីហិ សមន្នាគតត្តា នីលសមន្នាគមេន នីលោ បដោ វិយ ‘‘សារោ ភិក្ខូ’’តិ វេទិតព្ពោ. វិគតកិលេសផេគ្គុភាវតោ វា ខីណាសវោវ ‘‘សារោ’’តិ វេទិតព្ពោ. សេខោតិ បុថុជ្ជនកល្យាណកេន សទ្ធិំ សត្ត អរិយា តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខន្តីតិ សេខា. តេសុ យោ កោចិ ‘‘សេខោ ភិក្ខូ’’តិ វេទិតព្ពោ. ន សិក្ខតីតិ អសេខោ. សេក្ខធម្មេ អតិក្កម្ម អគ្គផលេ ឋិតោ, តតោ ឧត្តរិ សិក្ខិតព្ពាភាវតោ ខីណាសវោ ‘‘អសេខោ’’តិ វុច្ចតិ. សមគ្គេន សង្ឃេនាតិ សព្ពន្តិមេន បរិយាយេន បញ្ចវគ្គករណីយេ កម្មេ យាវតិកា ភិក្ខូ កម្មប្បត្តា, តេសំ អាគតត្តា ឆន្ទារហានំ ឆន្ទស្ស អាហដត្តា, សម្មុខីភូតានញ្ច អប្បដិក្កោសនតោ ឯកស្មិំ កម្មេ សមគ្គភាវំ ឧបគតេន. ញត្តិចតុត្ថេនាតិ តីហិ អនុស្សាវនាហិ ឯកាយ ច ញត្តិយា កាតព្ពេន. កម្មេនាតិ ធម្មិកេន វិនយកម្មេន. អកុប្បេនាតិ វត្ថុ-ញត្តិ-អនុស្សាវន-សីមា-បរិសសម្បត្តិសម្បន្នត្តា អកោបេតព្ពតំ អប្បដិក្កោសិតព្ពតញ្ច ឧបគតេន. ឋានារហេនាតិ ការណារហេន សត្ថុសាសនារហេន. ឧបសម្បន្នោ នាម ឧបរិភាវំ សមាបន្នោ, បត្តោតិ អត្ថោ. ភិក្ខុភាវោ ហិ ឧបរិភាវោ, តញ្ចេស យថាវុត្តេន កម្មេន សមាបន្នត្តា ‘‘ឧបសម្បន្នោ’’តិ វុច្ចតិ. ឯត្ថ ច ញត្តិចតុត្ថកម្មំ ឯកមេវ អាគតំ. ឥមស្មិំ បន ឋានេ ឋត្វា ចត្តារិ សង្ឃកម្មានិ នីហរិត្វា វិត្ថារតោ កថេតព្ពានីតិ សព្ពអដ្ឋកថាសុ វុត្តំ. តានិ ច ‘‘អបលោកនកម្មំ ញត្តិកម្មំ ញត្តិទុតិយកម្មំ ញត្តិចតុត្ថកម្ម’’ន្តិ បដិបាដិយា ឋបេត្វា វិត្ថារេន ខន្ធកតោ បរិវារាវសានេ កម្មវិភង្គតោ ច បាឡិំ អាហរិត្វា កថិតានិ. តានិ មយំ បរិវារាវសានេ កម្មវិភង្គេយេវ វណ្ណយិស្សាម. ឯវញ្ហិ សតិ បឋមបារាជិកវណ្ណនា ច ន ភារិយា ភវិស្សតិ; យថាឋិតាយ ច បាឡិយា វណ្ណនា សុវិញ្ញេយ្យា ភវិស្សតិ. តានិ ច ឋានានិ អសុញ្ញានិ ភវិស្សន្តិ; តស្មា អនុបទវណ្ណនមេវ ករោម.

តត្រាតិ តេសុ ‘‘ភិក្ខកោ’’តិអាទិនា នយេន វុត្តេសុ ភិក្ខូសុ. យ្វាយំ ភិក្ខូតិ យោ អយំ ភិក្ខុ. សមគ្គេន សង្ឃេន…បេ… ឧបសម្បន្នោតិ អដ្ឋសុ ឧបសម្បទាសុ ញត្តិចតុត្ថេនេវ កម្មេន ឧបសម្បន្នោ. អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតោ ភិក្ខូតិ អយំ ឥមស្មិំ ‘‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិត្វា បារាជិកោ ហោតី’’តិ អត្ថេ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ អធិប្បេតោ. ឥតរេ បន ‘‘ភិក្ខកោ’’តិ អាទយោ អត្ថុទ្ធារវសេន វុត្តា. តេសុ ច ‘‘ភិក្ខកោ’’តិ អាទយោ និរុត្តិវសេន វុត្តា, ‘‘សមញ្ញាយ ភិក្ខុ, បដិញ្ញាយ ភិក្ខូ’’តិ ឥមេ ទ្វេ អភិលាបវសេន វុត្តា, ‘‘ឯហិ ភិក្ខូ’’តិ ពុទ្ធេន ឧបជ្ឈាយេន បដិលទ្ធឧបសម្បទាវសេន វុត្តោ. សរណគមនភិក្ខុ អនុប្បន្នាយ កម្មវាចាយ ឧបសម្បទាវសេន វុត្តោ, ‘‘ភទ្រោ’’តិអាទយោ គុណវសេន វុត្តាតិ វេទិតព្ពា.

ភិក្ខុបទភាជនីយំ និដ្ឋិតំ.

សិក្ខាសាជីវបទភាជនីយវណ្ណនា

ឥទានិ ‘‘ភិក្ខូន’’ន្តិ ឥទំ បទំ វិសេសត្ថាភាវតោ អវិភជិត្វាវ យំ សិក្ខញ្ច សាជីវញ្ច សមាបន្នត្តា ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ ហោតិ, តំ ទស្សេន្តោ សិក្ខាតិអាទិមាហ. តត្ថ សិក្ខិតព្ពាតិ សិក្ខា. តិស្សោតិ គណនបរិច្ឆេទោ. អធិសីលសិក្ខាតិ អធិកំ ឧត្តមំ សីលន្តិ អធិសីលំ; អធិសីលញ្ច តំ សិក្ខិតព្ពតោ សិក្ខា ចាតិ អធិសីលសិក្ខា. ឯស នយោ អធិចិត្ត-អធិបញ្ញាសិក្ខាសុ.

កតមំ បនេត្ថ សីលំ, កតមំ អធិសីលំ, កតមំ ចិត្តំ, កតមំ អធិចិត្តំ, កតមា បញ្ញា, កតមា អធិបញ្ញាតិ? វុច្ចតេ – បញ្ចង្គទសង្គសីលំ តាវ សីលមេវ. តញ្ហិ ពុទ្ធេ ឧប្បន្នេបិ អនុប្បន្នេបិ លោកេ បវត្តតិ. ឧប្បន្នេ ពុទ្ធេ តស្មិំ សីលេ ពុទ្ធាបិ សាវកាបិ មហាជនំ សមាទបេន្តិ. អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ បច្ចេកពុទ្ធា ច កម្មវាទិនោ ច ធម្មិកា សមណព្រាហ្មណា ចក្កវត្តី ច មហារាជានោ មហាពោធិសត្តា ច សមាទបេន្តិ. សាមម្បិ បណ្ឌិតា សមណព្រាហ្មណា សមាទិយន្តិ. តេ តំ កុសលំ ធម្មំ បរិបូរេត្វា ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សម្បត្តិំ អនុភោន្តិ. បាតិមោក្ខសំវរសីលំ បន ‘‘អធិសីល’’ន្តិ វុច្ចតិ, តញ្ហិ សូរិយោ វិយ បជ្ជោតានំ សិនេរុ វិយ បព្ពតានំ សព្ពលោកិយសីលានំ អធិកញ្ចេវ ឧត្តមញ្ច, ពុទ្ធុប្បាទេយេវ ច បវត្តតិ, ន វិនា ពុទ្ធុប្បាទា. ន ហិ តំ បញ្ញត្តិំ ឧទ្ធរិត្វា អញ្ញោ សត្តោ ឋបេតុំ សក្កោតិ, ពុទ្ធាយេវ បន សព្ពសោ កាយវចីទ្វារអជ្ឈាចារសោតំ ឆិន្ទិត្វា តស្ស តស្ស វីតិក្កមស្ស អនុច្ឆវិកំ តំ សីលសំវរំ បញ្ញបេន្តិ. បាតិមោក្ខសំវរតោបិ ច មគ្គផលសម្បយុត្តមេវ សីលំ អធិសីលំ, តំ បន ឥធ អនធិប្បេតំ. ន ហិ តំ សមាបន្នោ ភិក្ខុ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវតិ.

កាមាវចរានិ បន អដ្ឋ កុសលចិត្តានិ, លោកិយអដ្ឋសមាបត្តិចិត្តានិ ច ឯកជ្ឈំ កត្វា ចិត្តមេវាតិ វេទិតព្ពានិ. ពុទ្ធុប្បាទានុប្បាទេ ចស្ស បវត្តិ, សមាទបនំ សមាទានញ្ច សីលេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. វិបស្សនាបាទកំ អដ្ឋសមាបត្តិចិត្តំ បន ‘‘អធិចិត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ. តញ្ហិ អធិសីលំ វិយ សីលានំ សព្ពលោកិយចិត្តានំ អធិកញ្ចេវ ឧត្តមញ្ច, ពុទ្ធុប្បាទេយេវ ច ហោតិ, ន វិនា ពុទ្ធុប្បាទា. តតោបិ ច មគ្គផលចិត្តមេវ អធិចិត្តំ, តំ បន ឥធ អនធិប្បេតំ. ន ហិ តំ សមាបន្នោ ភិក្ខុ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវតិ.

‘‘អត្ថិ ទិន្នំ, អត្ថិ យិដ្ឋ’’ន្តិ (ធ. ស. ១៣៧១; វិភ. ៧៩៣; ម. និ. ៣.៩២) -អាទិនយប្បវត្តំ បន កម្មស្សកតញាណំ បញ្ញា, សា ហិ ពុទ្ធេ ឧប្បន្នេបិ អនុប្បន្នេបិ លោកេ បវត្តតិ. ឧប្បន្នេ ពុទ្ធេ តស្សា បញ្ញាយ ពុទ្ធាបិ ពុទ្ធសាវកាបិ មហាជនំ សមាទបេន្តិ. អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ បច្ចេកពុទ្ធា ច កម្មវាទិនោ ច ធម្មិកា សមណព្រាហ្មណា ចក្កវត្តី ច មហារាជានោ មហាពោធិសត្តា ច សមាទបេន្តិ. សាមម្បិ បណ្ឌិតា សត្តា សមាទិយន្តិ. តថា ហិ អង្កុរោ ទសវស្សសហស្សានិ មហាទានំ អទាសិ. វេលាមោ, វេស្សន្តរោ, អញ្ញេ ច ពហូ បណ្ឌិតមនុស្សា មហាទានានិ អទំសុ. តេ តំ កុសលំ ធម្មំ បរិបូរេត្វា ទេវេសុ ច មនុស្សេសុ ច សម្បត្តិំ អនុភវិំសុ. តិលក្ខណាការបរិច្ឆេទកំ បន វិបស្សនាញាណំ ‘‘អធិបញ្ញា’’តិ វុច្ចតិ. សា ហិ អធិសីល-អធិចិត្តានិ វិយ សីលចិត្តានំ សព្ពលោកិយបញ្ញានំ អធិកា ចេវ ឧត្តមា ច, ន ច វិនា ពុទ្ធុប្បាទា លោកេ បវត្តតិ. តតោបិ ច មគ្គផលបញ្ញាវ អធិបញ្ញា, សា បន ឥធ អនធិប្បេតា. ន ហិ តំ សមាបន្នោ ភិក្ខុ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវតីតិ.

តត្រាតិ តាសុ តីសុ សិក្ខាសុ. យាយំ អធិសីលសិក្ខាតិ យា អយំ បាតិមោក្ខសីលសង្ខាតា អធិសីលសិក្ខា. ឯតំ សាជីវំ នាមាតិ ឯតំ សព្ពម្បិ ភគវតា វិនយេ ឋបិតំ សិក្ខាបទំ, យស្មា ឯត្ថ នានាទេសជាតិគោត្តាទិភេទភិន្នា ភិក្ខូ សហ ជីវន្តិ ឯកជីវិកា សភាគជីវិកា សភាគវុត្តិនោ ហោន្តិ, តស្មា ‘‘សាជីវ’’ន្តិ វុច្ចតិ. តស្មិំ សិក្ខតីតិ តំ សិក្ខាបទំ ចិត្តស្ស អធិករណំ កត្វា ‘‘យថាសិក្ខាបទំ នុ ខោ សិក្ខាមិ ន សិក្ខាមី’’តិ ចិត្តេន ឱលោកេន្តោ សិក្ខតិ. ន កេវលញ្ចាយមេតស្មិំ សាជីវសង្ខាតេ សិក្ខាបទេយេវ សិក្ខតិ, សិក្ខាយបិ សិក្ខតិ, ‘‘ឯតំ សាជីវំ នាមា’’តិ ឥមស្ស បន អនន្តរស្ស បទស្ស វសេន ‘‘តស្មិំ សិក្ខតី’’តិ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ តំ ឯវំ វុត្តំ, អថ ខោ អយមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ – តស្សា ច សិក្ខាយ សិក្ខំ បរិបូរេន្តោ សិក្ខតិ, តស្មិញ្ច សិក្ខាបទេ អវីតិក្កមន្តោ សិក្ខតីតិ. តេន វុច្ចតិ សាជីវសមាបន្នោតិ ឥទម្បិ អនន្តរស្ស សាជីវបទស្សេវ វសេន វុត្តំ. យស្មា បន សោ សិក្ខម្បិ សមាបន្នោ, តស្មា សិក្ខាសមាបន្នោតិបិ អត្ថតោ វេទិតព្ពោ. ឯវញ្ហិ សតិ ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ ឯតស្ស បទស្ស បទភាជនម្បិ បរិបុណ្ណំ ហោតិ.

សិក្ខាសាជីវបទភាជនីយំ និដ្ឋិតំ.

សិក្ខាបច្ចក្ខានវិភង្គវណ្ណនា

សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វាតិ សិក្ខញ្ច អប្បដិក្ខិបិត្វា ទុព្ពលភាវញ្ច អប្បកាសេត្វា. យស្មា ច ទុព្ពល្យេ អាវិកតេបិ សិក្ខា អប្បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ, សិក្ខាយ បន បច្ចក្ខាតាយ ទុព្ពល្យំ អាវិកតមេវ ហោតិ. តស្មា ‘‘ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិ ឥមិនា បទេន ន កោចិ វិសេសត្ថោ លព្ភតិ. យថា បន ‘‘ទិរត្តតិរត្តំ សហសេយ្យំ កប្បេយ្យា’’តិ វុត្តេ ទិរត្តវចនេន ន កោចិ វិសេសត្ថោ លព្ភតិ, កេវលំ លោកវោហារវសេន ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាយ មុខារូឡ្ហតាយ ឯតំ វុត្តំ. ឯវមិទម្បិ វោហារវសេន ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាយ មុខារូឡ្ហតាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

យស្មា វា ភគវា សាត្ថំ សព្យញ្ជនំ ធម្មំ ទេសេតិ, តស្មា ‘‘សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយា’’តិ ឥមិនា អត្ថំ សម្បាទេត្វា ‘‘ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិ ឥមិនា ព្យញ្ជនំ សម្បាទេតិ. បរិវារកបទវិរហិតញ្ហិ ឯកមេវ អត្ថបទំ វុច្ចមានំ បរិវារវិរហិតោ រាជា វិយ, វត្ថាលង្ការវិរហិតោ វិយ ច បុរិសោ ន សោភតិ; បរិវារកេន បន អត្ថានុលោមេន សហាយបទេន សទ្ធិំ តំ សោភតីតិ.

យស្មា វា សិក្ខាបច្ចក្ខានស្ស ឯកច្ចំ ទុព្ពល្យាវិកម្មំ អត្ថោ ហោតិ, តស្មា តំ សន្ធាយ ‘‘សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយា’’តិបទស្ស អត្ថំ វិវរន្តោ ‘‘ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិ អាហ.

តត្ថ សិយា យស្មា ន សព្ពំ ទុព្ពល្យាវិកម្មំ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ, តស្មា ‘‘ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិ បឋមំ វត្វា តស្ស អត្ថនិយមនត្ថំ ‘‘សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយា’’តិ វត្តព្ពន្តិ, តញ្ច ន; កស្មា? អត្ថានុក្កមាភាវតោ. ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ ហិ វុត្តត្តា យំ សិក្ខំ សមាបន្នោ, តំ អប្បច្ចក្ខាយាតិ វុច្ចមានោ អនុក្កមេនេវ អត្ថោ វុត្តោ ហោតិ, ន អញ្ញថា. តស្មា ឥទមេវ បឋមំ វុត្តន្តិ.

អបិច អនុបដិបាដិយាបិ ឯត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. កថំ? ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ ឯត្ថ យំ សិក្ខំ សមាបន្នោ តំ អប្បច្ចក្ខាយ យញ្ច សាជីវំ សមាបន្នោ តត្ថ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វាតិ.

ឥទានិ សិក្ខាបច្ចក្ខានទុព្ពល្យាវិកម្មានំ វិសេសាវិសេសំ សិក្ខាបច្ចក្ខានលក្ខណញ្ច ទស្សេន្តោ ‘‘អត្ថិ ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អត្ថិ ភិក្ខវេតិអាទីនិ ទ្វេ មាតិកាបទានិ; តានិ វិភជន្តោ ‘‘កថញ្ច ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ. តត្រាយំ អនុត្តានបទវណ្ណនា – កថន្តិ កេន អាការេន. ទុព្ពល្យាវិកម្មញ្ចាតិ ទុព្ពល្យស្ស អាវិកម្មញ្ច. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. ឧក្កណ្ឋិតោតិ អនភិរតិយា ឥមស្មិំ សាសនេ កិច្ឆជីវិកប្បត្តោ. អថ វា អជ្ជ យាមិ, ស្វេ យាមិ, ឥតោ យាមិ, ឯត្ថ យាមីតិ ឧទ្ធំ កណ្ឋំ កត្វា វិហរមានោ, វិក្ខិត្តោ អនេកគ្គោតិ វុត្តំ ហោតិ. អនភិរតោតិ សាសនេ អភិរតិវិរហិតោ.

សាមញ្ញា ចវិតុកាមោតិ សមណភាវតោ អបគន្តុកាមោ. ភិក្ខុភាវន្តិ ភិក្ខុភាវេន. ករណត្ថេ ឧបយោគវចនំ. ‘‘កណ្ឋេ អាសត្តេន អដ្ដីយេយ្យា’’តិអាទីសុ (បារា. ១៦២) បន យថាលក្ខណំ ករណវចនេនេវ វុត្តំ. អដ្ដីយមានោតិ អដ្ដំ បីឡិតំ ទុក្ខិតំ វិយ អត្តានំ អាចរមានោ; តេន វា ភិក្ខុភាវេន អដ្ដោ ករិយមានោ បីឡិយមានោតិ អត្ថោ. ហរាយមានោតិ លជ្ជមានោ. ជិគុច្ឆមានោតិ អសុចិំ វិយ តំ ជិគុច្ឆន្តោ. គិហិភាវំ បត្ថយមានោតិអាទីនិ ឧត្តានត្ថានិយេវ. យំនូនាហំ ពុទ្ធំ បច្ចក្ខេយ្យន្តិ ឯត្ថ យំនូនាតិ បរិវិតក្កទស្សនេ និបាតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘សចាហំ ពុទ្ធំ បច្ចក្ខេយ្យំ, សាធុ វត មេ សិយា’’តិ. វទតិ វិញ្ញាបេតីតិ ឥមមត្ថំ ឯតេហិ វា អញ្ញេហិ វា ព្យញ្ជនេហិ វចីភេទំ កត្វា វទតិ ចេវ, យស្ស ច វទតិ, តំ វិញ្ញាបេតិ ជានាបេតិ. ឯវម្បីតិ ឧបរិមត្ថសម្បិណ្ឌនត្តោ បិការោ. ឯវម្បិ ទុព្ពល្យាវិកម្មញ្ចេវ ហោតិ សិក្ខា ច អប្បច្ចក្ខាតា, អញ្ញថាបិ.

ឥទានិ តំ អញ្ញថាបិ ទុព្ពល្យាវិកម្មំ សិក្ខាយ ច អប្បច្ចក្ខានំ ទស្សេន្តោ ‘‘អថ វា បនា’’តិអាទិមាហ. តំ សព្ពំ អត្ថតោ ឧត្តានមេវ. បទតោ បនេត្ថ អាទិតោ បដ្ឋាយ ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខេយ្យំ, ធម្មំ, សង្ឃំ, សិក្ខំ, វិនយំ, បាតិមោក្ខំ, ឧទ្ទេសំ, ឧបជ្ឈាយំ, អាចរិយំ, សទ្ធិវិហារិកំ, អន្តេវាសិកំ, សមានុបជ្ឈាយកំ, សមានាចរិយកំ, សព្រហ្មចារិំ បច្ចក្ខេយ្យ’’ន្តិ ឥមានិ ចុទ្ទស បទានិ បច្ចក្ខានាការេន វុត្តានិ.

គិហី អស្សន្តិអាទីនិ ‘‘គិហី, ឧបាសកោ, អារាមិកោ, សាមណេរោ, តិត្ថិយោ, តិត្ថិយសាវកោ, អស្សមណោ, អសក្យបុត្តិយោ អស្ស’’ន្តិ ឥមានិ អដ្ឋ បទានិ ‘‘អស្ស’’ន្តិ ឥមិនា ភាវវិកប្បាការេន វុត្តានិ. ឯវំ ‘‘យំនូនាហ’’ន្តិ ឥមិនា បដិសំយុត្តានិ ទ្វាវីសតិ បទានិ.

៤៦. យថា ច ឯតានិ, ឯវំ ‘‘យទិ បនាហំ, អបាហំ, ហន្ទាហំ, ហោតិ មេ’’តិ ឥមេសុ ឯកមេកេន បដិសំយុត្តានិ ទ្វាវីសតីតិ សព្ពានេវ សតញ្ច ទស ច បទានិ ហោន្តិ.

៤៧. តតោ បរំ សរិតព្ពវត្ថុទស្សននយេន បវត្តានិ ‘‘មាតរំ សរាមី’’តិអាទីនិ សត្តរស បទានិ. តត្ថ ខេត្តន្តិ សាលិខេត្តាទិំ. វត្ថុន្តិ តិណបណ្ណសាកផលាផលសមុដ្ឋានដ្ឋានំ. សិប្បន្តិ កុម្ភការបេសការសិប្បាទិកំ.

៤៨. តតោ បរំ សកិញ្ចនសបលិពោធភាវទស្សនវសេន បវត្តានិ ‘‘មាតា មេ អត្ថិ, សា មយា បោសេតព្ពា’’តិអាទីនិ នវ បទានិ.

៤៩.