📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

វិនយបិដកេ

បារាជិកកណ្ឌ-អដ្ឋកថា (ទុតិយោ ភាគោ)

៣. តតិយបារាជិកំ

តតិយំ ¶ ¶ ¶ តីហិ សុទ្ធេន, យំ ពុទ្ធេន វិភាវិតំ;

បារាជិកំ តស្ស ទានិ, បត្តោ សំវណ្ណនាក្កមោ.

យស្មា តស្មា សុវិញ្ញេយ្យំ, យំ បុព្ពេ ច បកាសិតំ;

តំ វជ្ជយិត្វា អស្សាបិ, ហោតិ សំវណ្ណនា អយំ.

បឋមបញ្ញត្តិនិទានវណ្ណនា

១៦២. តេន ¶ សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេសាលិយំ វិហរតិ មហាវនេ កូដាគារសាលាយន្តិ ឯត្ថ វេសាលិយន្តិ ឯវំនាមកេ ឥត្ថិលិង្គវសេន បវត្តវោហារេ នគរេ. តញ្ហិ នគរំ តិក្ខត្តុំ បាការបរិក្ខេបវឌ្ឍនេន វិសាលីភូតត្តា ‘‘វេសាលី’’តិ វុច្ចតិ. ឥទម្បិ ច នគរំ សព្ពញ្ញុតប្បត្តេយេវ សម្មាសម្ពុទ្ធេ សព្ពាការេន វេបុល្លំ បត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ គោចរគាមំ ទស្សេត្វា និវាសដ្ឋាន មាហ – ‘‘មហាវនេ កូដាគារសាលាយ’’ន្តិ. តត្ថ មហាវនំ នាម សយំជាតំ អរោបិមំ សបរិច្ឆេទំ មហន្តំ វនំ. កបិលវត្ថុសាមន្តា បន មហាវនំ ហិមវន្តេន សហ ឯកាពទ្ធំ អបរិច្ឆេទំ ហុត្វា មហាសមុទ្ទំ អាហច្ច ឋិតំ. ឥទំ តាទិសំ ន ហោតិ, សបរិច្ឆេទំ មហន្តំ វនន្តិ មហាវនំ. កូដាគារសាលា បន មហាវនំ ¶ និស្សាយ កតេ អារាមេ កូដាគារំ អន្តោ កត្វា ហំសវដ្ដកច្ឆទនេន កតា សព្ពាការសម្បន្នា ពុទ្ធស្ស ភគវតោ គន្ធកុដិ វេទិតព្ពា.

អនេកបរិយាយេន អសុភកថំ កថេតីតិ អនេកេហិ ការណេហិ អសុភាការសន្ទស្សនប្បវត្តំ កាយវិច្ឆន្ទនិយកថំ កថេតិ. សេយ្យថិទំ – ‘‘អត្ថិ ឥមស្មិំ កាយេ កេសា លោមា…បេ. ¶ … មុត្ត’’ន្តិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ភិក្ខវេ, ឥមស្មិំ ព្យាមមត្តេ កឡេវរេ សព្ពាការេនបិ វិចិនន្តោ ន កោចិ កិញ្ចិ មុត្តំ វា មណិំ វា វេឡុរិយំ វា អគរុំ វា ចន្ទនំ វា កុង្កុមំ វា កប្បូរំ វា វាសចុណ្ណាទីនិ វា អណុមត្តម្បិ សុចិភាវំ បស្សតិ. អថ ខោ បរមទុគ្គន្ធំ ជេគុច្ឆំ អស្សិរីកទស្សនំ កេសលោមាទិនានប្បការំ អសុចិំយេវ បស្សតិ. តស្មា ន ឯត្ថ ឆន្ទោ វា រាគោ វា ករណីយោ. យេបិ ហិ ឧត្តមង្គេ សិរស្មិំ ជាតា កេសា នាម, តេបិ អសុភា ចេវ អសុចិនោ ច បដិក្កូលា ច. សោ ច នេសំ អសុភាសុចិបដិក្កូលភាវោ វណ្ណតោបិ សណ្ឋានតោបិ គន្ធតោបិ អាសយតោបិ ឱកាសតោបីតិ បញ្ចហិ ការណេហិ វេទិតព្ពោ. ឯវំ លោមាទីនន្តិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១៨២) វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ. ឥតិ ភគវា ឯកមេកស្មិំ កោដ្ឋាសេ បញ្ចបញ្ចប្បភេទេន អនេកបរិយាយេន អសុភកថំ កថេតិ.

អសុភាយ វណ្ណំ ភាសតីតិ ឧទ្ធុមាតកាទិវសេន អសុភមាតិកំ និក្ខិបិត្វា បទភាជនីយេន តំ វិភជន្តោ វណ្ណេន្តោ សំវណ្ណេន្តោ អសុភាយ វណ្ណំ ភាសតិ. អសុភភាវនាយ វណ្ណំ ភាសតីតិ យា អយំ កេសាទីសុ វា ឧទ្ធុមាតកាទីសុ វា អជ្ឈត្តពហិទ្ធាវត្ថូសុ អសុភាការំ គហេត្វា បវត្តស្ស ចិត្តស្ស ភាវនា វឌ្ឍនា ផាតិកម្មំ, តស្សា អសុភភាវនាយ អានិសំសំ ទស្សេន្តោ វណ្ណំ ភាសតិ, គុណំ បរិកិត្តេតិ. សេយ្យថិទំ – ‘‘អសុភភាវនាភិយុត្តោ, ភិក្ខវេ ¶ , ភិក្ខុ កេសាទីសុ វា វត្ថូសុ ឧទ្ធុមាតកាទីសុ វា បញ្ចង្គវិប្បហីនំ បញ្ចង្គសមន្នាគតំ តិវិធកល្យាណំ ទសលក្ខណសម្បន្នំ បឋមំ ឈានំ ¶ បដិលភតិ. សោ តំ បឋមជ្ឈានសង្ខាតំ ចិត្តមញ្ជូសំ និស្សាយ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា ឧត្តមត្ថំ អរហត្តំ បាបុណាតី’’តិ.

តត្រិមានិ ¶ បឋមស្ស ឈានស្ស ទស លក្ខណានិ – បារិបន្ថិកតោ ចិត្តវិសុទ្ធិ, មជ្ឈិមស្ស សមាធិនិមិត្តស្ស បដិបត្តិ, តត្ថ ចិត្តបក្ខន្ទនំ, វិសុទ្ធស្ស ចិត្តស្ស អជ្ឈុបេក្ខនំ, សមថប្បដិបន្នស្ស អជ្ឈុបេក្ខនំ, ឯកត្តុបដ្ឋានស្ស អជ្ឈុបេក្ខនំ, តត្ថ ជាតានំ ធម្មានំ អនតិវត្តនដ្ឋេន សម្បហំសនា, ឥន្ទ្រិយានំ ឯករសដ្ឋេន តទុបគវីរិយវាហនដ្ឋេន អាសេវនដ្ឋេន សម្បហំសនាតិ.

តត្រាយំ បាឡិ – ‘‘បឋមស្ស ឈានស្ស កោ អាទិ, កិំ មជ្ឈេ, កិំ បរិយោសានំ? បឋមស្ស ឈានស្ស បដិបទាវិសុទ្ធិ អាទិ, ឧបេក្ខានុព្រូហនា មជ្ឈេ, សម្បហំសនា បរិយោសានំ. បឋមស្ស ឈានស្ស បដិបទាវិសុទ្ធិ អាទិ, អាទិស្ស កតិ លក្ខណានិ? អាទិស្ស តីណិ លក្ខណានិ – យោ តស្ស បរិបន្ថោ តតោ ចិត្តំ វិសុជ្ឈតិ, វិសុទ្ធត្តា ចិត្តំ មជ្ឈិមំ សមថនិមិត្តំ បដិបជ្ជតិ, បដិបន្នត្តា តត្ថ ចិត្តំ បក្ខន្ទតិ. យញ្ច បរិបន្ថតោ ចិត្តំ វិសុជ្ឈតិ, យញ្ច វិសុទ្ធត្តា ចិត្តំ មជ្ឈិមំ សមថនិមិត្តំ បដិបជ្ជតិ, យញ្ច បដិបន្នត្តា តត្ថ ចិត្តំ បក្ខន្ទតិ. បឋមស្ស ឈានស្ស បដិបទាវិសុទ្ធិ អាទិ, អាទិស្ស ឥមានិ តីណិ លក្ខណានិ. តេន វុច្ចតិ – ‘បឋមំ ឈានំ អាទិកល្យាណញ្ចេវ ហោតិ តិលក្ខណសម្បន្នញ្ច’.

‘‘បឋមស្ស ឈានស្ស ឧបេក្ខានុព្រូហនា មជ្ឈេ, មជ្ឈស្ស កតិ លក្ខណានិ? មជ្ឈស្ស តីណិ លក្ខណានិ – វិសុទ្ធំ ចិត្តំ អជ្ឈុបេក្ខតិ, សមថប្បដិបន្នំ អជ្ឈុបេក្ខតិ, ឯកត្តុបដ្ឋានំ អជ្ឈុបេក្ខតិ. យញ្ច វិសុទ្ធំ ចិត្តំ អជ្ឈុបេក្ខតិ, យញ្ច សមថប្បដិបន្នំ អជ្ឈុបេក្ខតិ ¶ , យញ្ច ឯកត្តុបដ្ឋានំ អជ្ឈុបេក្ខតិ. បឋមស្ស ឈានស្ស ឧបេក្ខានុព្រូហនា មជ្ឈេ, មជ្ឈស្ស ឥមានិ តីណិ លក្ខណានិ. តេន វុច្ចតិ – ‘បឋមំ ឈានំ មជ្ឈេកល្យាណញ្ចេវ ហោតិ តិលក្ខណសម្បន្នញ្ច’.

‘‘បឋមស្ស ឈានស្ស សម្បហំសនា បរិយោសានំ, បរិយោសានស្ស កតិ លក្ខណានិ? បរិយោសានស្ស ចត្តារិ លក្ខណានិ – តត្ថ ជាតានំ ធម្មានំ អនតិវត្តនដ្ឋេន សម្បហំសនា, ឥន្ទ្រិយានំ ឯករសដ្ឋេន សម្បហំសនា, តទុបគវីរិយវាហនដ្ឋេន សម្បហំសនា, អាសេវនដ្ឋេន សម្បហំសនា. បឋមស្ស ឈានស្ស សម្បហំសនា បរិយោសានំ, បរិយោសានស្ស ឥមានិ ចត្តារិ លក្ខណានិ ¶ . តេន វុច្ចតិ – ‘បឋមំ ឈានំ បរិយោសានកល្យាណញ្ចេវ ហោតិ ចតុលក្ខណសម្បន្នញ្ច. ‘‘ឯវំ តិវិធត្តគតំ ចិត្តំ តិវិធកល្យាណកំ ទសលក្ខណសម្បន្នំ ¶ វិតក្កសម្បន្នញ្ចេវ ហោតិ វិចារសម្បន្នញ្ច បីតិសម្បន្នញ្ច សុខសម្បន្នញ្ច ចិត្តស្ស អធិដ្ឋានសម្បន្នញ្ច សទ្ធាសម្បន្នញ្ច វីរិយសម្បន្នញ្ច សតិសម្បន្នញ្ច សមាធិសម្បន្នញ្ច បញ្ញាសម្បន្នញ្ចា’’តិ (បដិ. រោ. ១.១៥៨).

អាទិស្ស អាទិស្ស អសុភសមាបត្តិយា វណ្ណំ ភាសតីតិ ‘‘ឯវម្បិ ឥត្ថម្បី’’តិ បុនប្បុនំ វវត្ថានំ កត្វា អាទិសន្តោ អសុភសមាបត្តិយា វណ្ណំ ភាសតិ, អានិសំសំ កថេតិ, គុណំ បរិកិត្តេតិ. សេយ្យថិទំ – ‘‘អសុភសញ្ញាបរិចិតេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ ចេតសា ពហុលំ វិហរតោ មេថុនធម្មសមាបត្តិយា ចិត្តំ បដិលីយតិ បដិកុដតិ បដិវដ្ដតិ, ន សម្បសារីយតិ, ឧបេក្ខា វា បាដិកុល្យតា វា សណ្ឋាតិ. សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, កុក្កុដបត្តំ វា ន្ហារុទទ្ទុលំ វា អគ្គិម្ហិ បក្ខិត្តំ បដិលីយតិ បដិកុដតិ បដិវដ្ដតិ, ន សម្បសារីយតិ; ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, អសុភសញ្ញាបរិចិតេន ភិក្ខុនោ ¶ ចេតសា ពហុលំ វិហរតោ មេថុនធម្មសមាបត្តិយា ចិត្តំ បដិលីយតិ បដិកុដតិ បដិវដ្ដតិ, ន សម្បសារីយតី’’តិ (អ. និ. ៧.៤៩).

ឥច្ឆាមហំ, ភិក្ខវេ, អទ្ធមាសំ បដិសល្លីយិតុន្តិ អហំ ភិក្ខវេ ឯកំ អទ្ធមាសំ បដិសល្លីយិតុំ និលីយិតុំ ឯកោវ ហុត្វា វិហរិតុំ ឥច្ឆាមីតិ អត្ថោ. នម្ហិ កេនចិ ឧបសង្កមិតព្ពោ អញ្ញត្រ ឯកេន បិណ្ឌបាតនីហារកេនាតិ យោ អត្តនា បយុត្តវាចំ អកត្វា មមត្ថាយ សទ្ធេសុ កុលេសុ បដិយត្តំ បិណ្ឌបាតំ នីហរិត្វា មយ្ហំ ឧបនាមេតិ, តំ បិណ្ឌបាតនីហារកំ ឯកំ ភិក្ខុំ ឋបេត្វា នម្ហិ អញ្ញេន កេនចិ ភិក្ខុនា វា គហដ្ឋេន វា ឧបសង្កមិតព្ពោតិ.

កស្មា បន ឯវមាហាតិ? អតីតេ កិរ បញ្ចសតា មិគលុទ្ទកា មហតីហិ ទណ្ឌវាគុរាហិ អរញ្ញំ បរិក្ខិបិត្វា ហដ្ឋតុដ្ឋា ឯកតោយេវ យាវជីវំ មិគបក្ខិឃាតកម្មេន ជីវិកំ កប្បេត្វា និរយេ ឧបបន្នា; តេ តត្ថ បច្ចិត្វា បុព្ពេ កតេន កេនចិទេវ កុសលកម្មេន មនុស្សេសុ ឧបបន្នា កល្យាណូបនិស្សយវសេន សព្ពេបិ ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជ្ជញ្ច ឧបសម្បទញ្ច លភិំសុ; តេសំ តតោ មូលាកុសលកម្មតោ អវិបក្កវិបាកា អបរាបរចេតនា តស្មិំ អទ្ធមាសព្ភន្តរេ អត្តូបក្កមេន ច បរូបក្កមេន ច ជីវតុបច្ឆេទាយ ឱកាសមកាសិ, តំ ភគវា អទ្ទស. កម្មវិបាកោ នាម ន សក្កា កេនចិ បដិពាហិតុំ. តេសុ ច ភិក្ខូសុ បុថុជ្ជនាបិ អត្ថិ សោតាបន្នសកទាគាមីអនាគាមីខីណាសវាបិ. តត្ថ ខីណាសវា អប្បដិសន្ធិកា, ឥតរេ អរិយសាវកា ¶ និយតគតិកា សុគតិបរាយណា, បុថុជ្ជនានំ បន គតិ អនិយតា. អថ ភគវា ចិន្តេសិ ¶ – ‘‘ឥមេ អត្តភាវេ ឆន្ទរាគេន មរណភយភីតា ន សក្ខិស្សន្តិ គតិំ វិសោធេតុំ, ហន្ទ នេសំ ឆន្ទរាគប្បហានាយ អសុភកថំ កថេមិ. តំ សុត្វា អត្តភាវេ វិគតច្ឆន្ទរាគតាយ គតិវិសោធនំ កត្វា សគ្គេ បដិសន្ធិំ គណ្ហិស្សន្តិ. ឯវំ នេសំ មម សន្តិកេ បព្ពជ្ជា សាត្ថិកា ¶ ភវិស្សតី’’តិ.

តតោ តេសំ អនុគ្គហាយ អសុភកថំ កថេសិ កម្មដ្ឋានសីសេន, នោ មរណវណ្ណសំវណ្ណនាធិប្បាយេន. កថេត្វា ច បនស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘សចេ មំ ឥមំ អទ្ធមាសំ ភិក្ខូ បស្សិស្សន្តិ, ‘អជ្ជ ឯកោ ភិក្ខុ មតោ, អជ្ជ ទ្វេ…បេ… អជ្ជ ទសា’តិ អាគន្ត្វា អាគន្ត្វា អារោចេស្សន្តិ. អយញ្ច កម្មវិបាកោ ន សក្កា មយា វា អញ្ញេន វា បដិពាហិតុំ. ស្វាហំ តំ សុត្វាបិ កិំ ករិស្សាមិ? កិំ មេ អនត្ថកេន អនយព្យសនេន សុតេន? ហន្ទាហំ ភិក្ខូនំ អទស្សនំ ឧបគច្ឆាមី’’តិ. តស្មា ឯវមាហ – ‘‘ឥច្ឆាមហំ, ភិក្ខវេ, អទ្ធមាសំ បតិសល្លីយិតុំ; នម្ហិ កេនចិ ឧបសង្កមិតព្ពោ អញ្ញត្រ ឯកេន បិណ្ឌបាតនីហារកេនា’’តិ.

អបរេ បនាហុ – ‘‘បរូបវាទវិវជ្ជនត្ថំ ឯវំ វត្វា បដិសល្លីនោ’’តិ. បរេ កិរ ភគវន្តំ ឧបវទិស្សន្តិ – ‘‘អយំ ‘សព្ពញ្ញូ, អហំ សទ្ធម្មវរចក្កវត្តី’តិ បដិជានមានោ អត្តនោបិ សាវកេ អញ្ញមញ្ញំ ឃាតេន្តេ និវារេតុំ ន សក្កោតិ. កិមញ្ញំ សក្ខិស្សតី’’តិ? តត្ថ បណ្ឌិតា វក្ខន្តិ – ‘‘ភគវា បដិសល្លានមនុយុត្តោ នយិមំ បវត្តិំ ជានាតិ, កោចិស្ស អារោចយិតាបិ នត្ថិ, សចេ ជានេយ្យ អទ្ធា និវារេយ្យា’’តិ. ឥទំ បន ឥច្ឆាមត្តំ, បឋមមេវេត្ថ ការណំ. នាស្សុធាតិ ឯត្ថ ‘‘អស្សុធា’’តិ បទបូរណមត្តេ អវធារណត្ថេ វា និបាតោ; នេវ កោចិ ភគវន្តំ ឧបសង្កមតីតិ អត្ថោ.

អនេកេហិ វណ្ណសណ្ឋានាទីហិ ការណេហិ វោការោ អស្សាតិ អនេកាការវោការោ; អនេកាការវោកិណ្ណោ អនេកការណសម្មិស្សោតិ វុត្តំ ហោតិ. កោ សោ? អសុភភាវនានុយោគោ, តំ អនេកាការវោការំ អសុភភាវនានុយោគំ អនុយុត្តា វិហរន្តីតិ យុត្តបយុត្តា វិហរន្តិ. អដ្ដីយន្តីតិ សកេន កាយេន អដ្ដា ទុក្ខិតា ហោន្តិ ¶ . ហរាយន្តីតិ លជ្ជន្តិ. ជិគុច្ឆន្តីតិ សញ្ជាតជិគុច្ឆា ហោន្តិ. ទហរោតិ តរុណោ. យុវាតិ យោព្ពនេន សមន្នាគតោ. មណ្ឌនកជាតិកោតិ មណ្ឌនកបកតិកោ. សីសំន្ហាតោតិ ¶ សីសេន សទ្ធិំ ន្ហាតោ. ទហរោ យុវាតិ ចេត្ថ ទហរវចនេន បឋមយោព្ពនភាវំ ទស្សេតិ. បឋមយោព្ពនេ ហិ សត្តា វិសេសេន មណ្ឌនកជាតិកា ហោន្តិ. សីសំន្ហាតោតិ ឥមិនា មណ្ឌនានុយោគកាលំ. យុវាបិ ហិ កិញ្ចិ កម្មំ កត្វា សំកិលិដ្ឋសរីរោ ន ¶ មណ្ឌនានុយុត្តោ ហោតិ; សីសំន្ហាតោ បន សោ មណ្ឌនមេវានុយុញ្ជតិ. អហិកុណបាទីនិ ទដ្ឋុម្បិ ន ឥច្ឆតិ. សោ តស្មិំ ខណេ អហិកុណបេន វា កុក្កុរកុណបេន វា មនុស្សកុណបេន វា កណ្ឋេ អាសត្តេន កេនចិទេវ បច្ចត្ថិកេន អានេត្វា កណ្ឋេ ពទ្ធេន បដិមុក្កេន យថា អដ្ដីយេយ្យ ហរាយេយ្យ ជិគុច្ឆេយ្យ; ឯវមេវ តេ ភិក្ខូ សកេន កាយេន អដ្ដីយន្តា ហរាយន្តា ជិគុច្ឆន្តា សោ វិយ បុរិសោ តំ កុណបំ វិគតច្ឆន្ទរាគតាយ អត្តនោ កាយំ បរិច្ចជិតុកាមា ហុត្វា សត្ថំ អាទាយ អត្តនាបិ អត្តានំ ជីវិតា វោរោបេន្តិ. ‘‘ត្វំ មំ ជីវិតា វោរោបេហិ; អហំ ត’’ន្តិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញម្បិ ជីវិតា វោរោបេន្តិ.

មិគលណ្ឌិកម្បិ សមណកុត្តកន្តិ មិគលណ្ឌិកោតិ តស្ស នាមំ; សមណកុត្តកោតិ សមណវេសធារកោ. សោ កិរ សិខាមត្តំ ឋបេត្វា សីសំ មុណ្ឌេត្វា ឯកំ កាសាវំ និវាសេត្វា ឯកំ អំសេ កត្វា វិហារំយេវ ឧបនិស្សាយ វិឃាសាទភាវេន ជីវតិ. តម្បិ មិគលណ្ឌិកំ សមណកុត្តកំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវំ វទន្តិ. សាធូតិ អាយាចនត្ថេ និបាតោ. នោតិ ឧបយោគពហុវចនំ, សាធុ អាវុសោ អម្ហេ ជីវិតា វោរោបេហីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្ថ ច អរិយា នេវ បាណាតិបាតំ ករិំសុ ន សមាទបេសុំ, ន សមនុញ្ញា អហេសុំ. បុថុជ្ជនា បន សព្ពមកំសុ. លោហិតកន្តិ លោហិតមក្ខិតំ. យេន វគ្គុមុទានទីតិ វគ្គុមតា លោកស្ស បុញ្ញសម្មតា នទី. សោបិ កិរ ‘‘តំ បាបំ តត្ថ បវាហេស្សាមី’’តិ សញ្ញាយ គតោ, នទិយា អានុភាវេន អប្បមត្តកម្បិ បាបំ បហីនំ នាម នត្ថិ.

១៦៣. អហុទេវ កុក្កុច្ចន្តិ តេសុ កិរ ភិក្ខូសុ កេនចិបិ កាយវិការោ វា ¶ វចីវិការោ វា ន កតោ, សព្ពេ សតា សម្បជានា ទក្ខិណេន បស្សេន និបជ្ជិំសុ. តំ អនុស្សរតោ តស្ស កុក្កុច្ចំ អហោសិយេវ. អហុ វិប្បដិសារោតិ តស្សេវ កុក្កុច្ចស្ស សភាវនិយមនត្ថមេតំ វុត្តំ ¶ . វិប្បដិសារកុក្កុច្ចំ អហោសិ, ន វិនយកុក្កុច្ចន្តិ. អលាភា វត មេតិអាទិ កុក្កុច្ចស្ស បវត្តិអាការទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តត្ថ អលាភា វត មេតិ អាយតិំ ទានិ មម ហិតសុខលាភា នាម នត្ថីតិ អនុត្ថុនាតិ. ‘‘ន វត មេ លាភា’’តិឥមិនា បន តមេវត្ថំ ទឡ្ហំ ករោតិ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – សចេបិ កោចិ ‘‘លាភា តេ’’តិ វទេយ្យ, តំ មិច្ឆា, ន វត មេ លាភាតិ. ទុល្លទ្ធំ វត មេតិ កុសលានុភាវេន លទ្ធម្បិ ឥទំ មនុស្សត្តំ ទុល្លទ្ធំ វត មេ. ន វត មេ សុលទ្ធន្តិឥមិនា បន តមេវត្ថំ ទឡ្ហំ ករោតិ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – សចេបិ កោចិ ‘‘សុលទ្ធំ តេ’’តិ វទេយ្យ, តំ មិច្ឆា; ន វត មេ សុលទ្ធន្តិ. អបុញ្ញំ បសុតន្តិ អបុញ្ញំ ឧបចិតំ ជនិតំ វា. កស្មាតិ ចេ? យោហំ ភិក្ខូ…បេ… វោរោបេសិន្តិ ¶ . តស្សត្ថោ – យោ អហំ សីលវន្តេ តាយ ឯវ សីលវន្តតាយ កល្យាណធម្មេ ឧត្តមធម្មេ សេដ្ឋធម្មេ ភិក្ខូ ជីវិតា វោរោបេសិន្តិ.

អញ្ញតរា មារកាយិកាតិ នាមវសេន អបាកដា ឯកា ភុម្មទេវតា មិច្ឆាទិដ្ឋិកា មារបក្ខិកា មារស្សនុវត្តិកា ‘‘ឯវមយំ មារធេយ្យំ មារវិសយំ នាតិក្កមិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា សព្ពាភរណវិភូសិតា ហុត្វា អត្តនោ អានុភាវំ ទស្សយមានា អភិជ្ជមានេ ឧទកេ បថវីតលេ ចង្កមមានា វិយ អាគន្ត្វា មិគលណ្ឌិកំ សមណកុត្តកំ ឯតទវោច. សាធុ សាធូតិ សម្បហំសនត្ថេ និបាតោ; តស្មា ឯវ ទ្វិវចនំ ¶ កតំ. អតិណ្ណេ តារេសីតិ សំសារតោ អតិណ្ណេ ឥមិនា ជីវិតាវោរោបនេន តារេសិ បរិមោចេសីតិ. អយំ កិរ ឯតិស្សា ទេវតាយ ពាលាយ ទុម្មេធាយ លទ្ធិ ‘‘យេ ន មតា, តេ សំសារតោ ន មុត្តា. យេ មតា, តេ មុត្តា’’តិ. តស្មា សំសារមោចកមិលក្ខា វិយ ឯវំលទ្ធិកា ហុត្វា តម្បិ តត្ថ និយោជេន្តី ឯវមាហ. អថ ខោ មិគលណ្ឌិកោ សមណកុត្តកោ តាវ ភុសំ ឧប្បន្នវិប្បដិសារោបិ តំ ទេវតាយ អានុភាវំ ទិស្វា ‘‘អយំ ទេវតា ឯវមាហ – អទ្ធា ឥមិនា អត្ថេន ឯវមេវ ភវិតព្ព’’ន្តិ និដ្ឋំ គន្ត្វា ‘‘លាភា កិរ មេ’’តិអាទីនិ បរិកិត្តយន្តោ. វិហារេន វិហារំ បរិវេណេន បរិវេណំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវំ វទេតីតិ តំ តំ វិហារញ្ច បរិវេណញ្ច ឧបសង្កមិត្វា ទ្វារំ វិវរិត្វា អន្តោ បវិសិត្វា ភិក្ខូ ឯវំ វទតិ – ‘‘កោ អតិណ្ណោ, កំ តារេមី’’តិ?

ហោតិយេវ ¶ ភយន្តិ មរណំ បដិច្ច ចិត្តុត្រាសោ ហោតិ. ហោតិ ឆម្ភិតត្តន្តិ ហទយមំសំ អាទិំ កត្វា តស្មា សរីរចលនំ ហោតិ; អតិភយេន ថទ្ធសរីរត្តន្តិបិ ឯកេ, ថម្ភិតត្តញ្ហិ ឆម្ភិតត្តន្តិ វុច្ចតិ. លោមហំសោតិ ឧទ្ធំឋិតលោមតា, ខីណាសវា បន សត្តសុញ្ញតាយ សុទិដ្ឋត្តា មរណកសត្តមេវ ន បស្សន្តិ, តស្មា តេសំ សព្ពម្បេតំ នាហោសីតិ វេទិតព្ពំ. ឯកម្បិ ភិក្ខុំ ទ្វេបិ…បេ… សដ្ឋិម្បិ ភិក្ខូ ឯកាហេន ជីវិតា វោរោបេសីតិ ឯវំ គណនវសេន សព្ពានិបិ តានិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ ជីវិតា វោរោបេសិ.

១៦៤. បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោតិ តេសំ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ ជីវិតក្ខយបត្តភាវំ ញត្វា តតោ ឯកីភាវតោ វុដ្ឋិតោ ជានន្តោបិ អជានន្តោ វិយ កថាសមុដ្ឋាបនត្ថំ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ អាមន្តេសិ. កិំ នុ ខោ អានន្ទ តនុភូតោ វិយ ភិក្ខុសង្ឃោតិ អានន្ទ ឥតោ បុព្ពេ ពហូ ភិក្ខូ ឯកតោ ឧបដ្ឋានំ អាគច្ឆន្តិ, ឧទ្ទេសំ បរិបុច្ឆំ គណ្ហន្តិ សជ្ឈាយន្តិ, ឯកបជ្ជោតោ វិយ អារាមោ ទិស្សតិ, ឥទានិ បន អទ្ធមាសមត្តស្ស អច្ចយេន ¶ តនុភូតោ វិយ តនុកោ មន្ទោ ¶ អប្បកោ វិរឡវិរឡោ វិយ ជាតោ ភិក្ខុសង្ឃោ. កិន្នុ ខោ ការណំ, កិំ ទិសាសុ បក្កន្តា ភិក្ខូតិ?

អថាយស្មា អានន្ទោ កម្មវិបាកេន តេសំ ជីវិតក្ខយប្បត្តិំ អសល្លក្ខេន្តោ អសុភកម្មដ្ឋានានុយោគបច្ចយា បន សល្លក្ខេន្តោ ‘‘តថា ហិ បន ភន្តេ ភគវា’’តិអាទិំ វត្វា ភិក្ខូនំ អរហត្តប្បត្តិយា អញ្ញំ កម្មដ្ឋានំ យាចន្តោ ‘‘សាធុ ភន្តេ ភគវា’’តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – សាធុ ភន្តេ ភគវា អញ្ញំ ការណំ អាចិក្ខតុ, យេន ភិក្ខុសង្ឃោ អរហត្តេ បតិដ្ឋហេយ្យ; មហាសមុទ្ទំ ឱរោហណតិត្ថានិ វិយ ហិ អញ្ញានិបិ ទសានុស្សតិទសកសិណចតុធាតុវវត្ថានព្រហ្មវិហារានាបានសតិប្បភេទានិ ពហូនិ និព្ពានោរោហណកម្មដ្ឋានានិ សន្តិ. តេសុ ភគវា ភិក្ខូ សមស្សាសេត្វា អញ្ញតរំ កម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខតូតិ អធិប្បាយោ.

អថ ភគវា តថា កាតុកាមោ ថេរំ ឧយ្យោជេន្តោ ‘‘តេនហានន្ទា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ វេសាលិំ ឧបនិស្សាយាតិ វេសាលិំ ឧបនិស្សាយ សមន្តា គាវុតេបិ អទ្ធយោជនេបិ យាវតិកា ភិក្ខូ វិហរន្តិ ¶ , តេ សព្ពេ សន្និបាតេហីតិ អត្ថោ. តេ សព្ពេ ឧបដ្ឋានសាលាយំ សន្និបាតេត្វាតិ អត្តនា គន្តុំ យុត្តដ្ឋានំ សយំ គន្ត្វា អញ្ញត្ថ ទហរភិក្ខូ បហិណិត្វា មុហុត្តេនេវ អនវសេសេ ភិក្ខូ ឧបដ្ឋានសាលាយំ សមូហំ កត្វា. យស្ស ទានិ ភន្តេ ភគវា កាលំ មញ្ញតីតិ ឯត្ថ អយមធិប្បាយោ – ភគវា ភិក្ខុសង្ឃោ សន្និបតិតោ ឯស កាលោ ភិក្ខូនំ ធម្មកថំ កាតុំ, អនុសាសនិំ ទាតុំ, ឥទានិ យស្ស តុម្ហេ កាលំ ជានាថ, តំ កត្តព្ពន្តិ.

អានាបានស្សតិសមាធិកថា

១៦៥. អថ ខោ ភគវា…បេ… ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – អយម្បិ ខោ ភិក្ខវេតិ អាមន្តេត្វា ច បន ភិក្ខូនំ អរហត្តប្បត្តិយា បុព្ពេ អាចិក្ខិតអសុភកម្មដ្ឋានតោ អញ្ញំ បរិយាយំ ¶ អាចិក្ខន្តោ ‘‘អានាបានស្សតិសមាធី’’តិ អាហ.

ឥទានិ យស្មា ភគវតា ភិក្ខូនំ សន្តបណីតកម្មដ្ឋានទស្សនត្ថមេវ អយំ បាឡិ វុត្តា, តស្មា អបរិហាបេត្វា អត្ថយោជនាក្កមំ ឯត្ថ វណ្ណនំ ករិស្សាមិ. តត្រ ‘‘អយម្បិ ខោ ភិក្ខវេ’’តិ ឥមស្ស តាវ បទស្ស អយំ យោជនា – ភិក្ខវេ ន កេវលំ អសុភភាវនាយេវ កិលេសប្បហានាយ សំវត្តតិ, អបិច អយម្បិ ខោ អានាបានស្សតិសមាធិ…បេ… វូបសមេតីតិ.

អយំ ¶ បនេត្ថ អត្ថវណ្ណនា – អានាបានស្សតីតិ អស្សាសបស្សាសបរិគ្គាហិកា សតិ. វុត្តញ្ហេតំ បដិសម្ភិទាយំ –

‘‘អានន្តិ អស្សាសោ, នោ បស្សាសោ. អបានន្តិ បស្សាសោ, នោ អស្សាសោ. អស្សាសវសេន ឧបដ្ឋានំ សតិ, បស្សាសវសេន ឧបដ្ឋានំ សតិ. យោ អស្សសតិ តស្សុបដ្ឋាតិ, យោ បស្សសតិ តស្សុបដ្ឋាតី’’តិ (បដិ. ម. ១.១៦០).

សមាធីតិ តាយ អានាបានបរិគ្គាហិកាយ សតិយា សទ្ធិំ ឧប្បន្នា ចិត្តេកគ្គតា; សមាធិសីសេន ចាយំ ទេសនា, ន សតិសីសេន. តស្មា អានាបានស្សតិយា យុត្តោ សមាធិ អានាបានស្សតិសមាធិ, អានាបានស្សតិយំ វា សមាធិ អានាបានស្សតិសមាធីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ភាវិតោតិ ឧប្បាទិតោ វឌ្ឍិតោ ច. ពហុលីកតោតិ បុនប្បុនំ ¶ កតោ. សន្តោ ចេវ បណីតោ ចាតិ សន្តោ ចេវ បណីតោ ចេវ, ឧភយត្ថ ឯវសទ្ទេន និយមោ វេទិតព្ពោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? អយញ្ហិ យថា អសុភកម្មដ្ឋានំ កេវលំ បដិវេធវសេន សន្តញ្ច បណីតញ្ច ឱឡារិការម្មណត្តា បន បដិកូលារម្មណត្តា ច អារម្មណវសេន នេវ សន្តំ ន បណីតំ, ន ឯវំ កេនចិ បរិយាយេន អសន្តោ វា អប្បណីតោ វា, អបិច ខោ អារម្មណសន្តតាយបិ សន្តោ វូបសន្តោ និព្ពុតោ បដិវេធសង្ខាតអង្គសន្តតាយបិ អារម្មណប្បណីតតាយបិ បណីតោ អតិត្តិករោ អង្គប្បណីតតាយបីតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘សន្តោ ចេវ បណីតោ ចា’’តិ.

អសេចនកោ ច សុខោ ច វិហារោតិ ឯត្ថ បន នាស្ស សេចនន្តិ អសេចនកោ អនាសិត្តកោ អព្ពោកិណ្ណោ ¶ បាដេក្កោ អាវេណិកោ, នត្ថេត្ថ បរិកម្មេន វា ឧបចារេន វា សន្តតា អាទិមនសិការតោ បភុតិ អត្តនោ សភាវេនេវ សន្តោ ច បណីតោ ចាតិ អត្ថោ. កេចិ បន អសេចនកោតិ អនាសិត្តកោ ឱជវន្តោ សភាវេនេវ មធុរោតិ វទន្តិ. ឯវមយំ អសេចនកោ ច អប្បិតប្បិតក្ខណេ កាយិកចេតសិកសុខប្បដិលាភាយ សំវត្តនតោ សុខោ ច វិហារោតិ វេទិតព្ពោ.

ឧប្បន្នុប្បន្នេតិ អវិក្ខម្ភិតេ អវិក្ខម្ភិតេ. បាបកេតិ លាមកេ. អកុសលេ ធម្មេតិ អកោសល្លសម្ភូតេ ធម្មេ. ឋានសោ អន្តរធាបេតីតិ ខណេនេវ អន្តរធាបេតិ វិក្ខម្ភេតិ. វូបសមេតីតិ សុដ្ឋុ ឧបសមេតិ, និព្ពេធភាគិយត្តា វា អនុបុព្ពេន អរិយមគ្គវុឌ្ឍិប្បតោ សមុច្ឆិន្ទតិ បដិប្បស្សម្ភេតីតិបិ អត្ថោ.

សេយ្យថាបីតិ ¶ ឱបម្មនិទស្សនមេតំ. គិម្ហានំ បច្ឆិមេ មាសេតិ អាសាឡ្ហមាសេ. ឩហតំ រជោជល្លន្តិ អទ្ធមាសេ វាតាតបសុក្ខាយ គោមហិំសាទិបាទប្បហារសម្ភិន្នាយ បថវិយា ឧទ្ធំ ហតំ ឩហតំ អាកាសេ សមុដ្ឋិតំ រជញ្ច រេណុញ្ច. មហា អកាលមេឃោតិ សព្ពំ នភំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា ឧដ្ឋិតោ អាសាឡ្ហជុណ្ហបក្ខេ សកលំ អទ្ធមាសំ វស្សនកមេឃោ. សោ ហិ អសម្បត្តេ វស្សកាលេ ឧប្បន្នត្តា អកាលមេឃោតិ ឥធាធិប្បេតោ. ឋានសោ អន្តរធាបេតិ វូបសមេតីតិ ខណេនេវ ¶ អទស្សនំ នេតិ, បថវិយំ សន្និសីទាបេតិ. ឯវមេវ ខោតិ ឱបម្មសម្បដិបាទនមេតំ. តតោ បរំ វុត្តនយមេវ.

ឥទានិ កថំ ភាវិតោ ច ភិក្ខវេ អានាបានស្សតិសមាធីតិ ឯត្ថ កថន្តិ អានាបានស្សតិសមាធិភាវនំ នានប្បការតោ វិត្ថារេតុកម្យតាបុច្ឆា. ភាវិតោ ច ភិក្ខវេ អានាបានស្សតិសមាធីតិ នានប្បការតោ វិត្ថារេតុកម្យតាយ បុដ្ឋធម្មនិទស្សនំ ¶ . ឯស នយោ ទុតិយបទេបិ. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – ភិក្ខវេ កេនបការេន កេនាការេន កេន វិធិនា ភាវិតោ អានាបានស្សតិសមាធិ កេនបការេន ពហុលីកតោ សន្តោ ចេវ…បេ… វូបសមេតីតិ.

ឥទានិ តមត្ថំ វិត្ថារេន្តោ ‘‘ឥធ ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឥធ ភិក្ខវេ ភិក្ខូតិ ភិក្ខវេ ឥមស្មិំ សាសនេ ភិក្ខុ. អយញ្ហេត្ថ ឥធសទ្ទោ សព្ពប្បការអានាបានស្សតិសមាធិនិព្ពត្តកស្ស បុគ្គលស្ស សន្និស្សយភូតសាសនបរិទីបនោ អញ្ញសាសនស្ស តថាភាវបដិសេធនោ ច. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘ឥធេវ, ភិក្ខវេ, សមណោ…បេ… សុញ្ញា បរប្បវាទា សមណេភិ អញ្ញេហី’’តិ (ម. និ. ១.១៣៩). តេន វុត្តំ – ‘‘ឥមស្មិំ សាសនេ ភិក្ខូ’’តិ.

អរញ្ញគតោ វា…បេ… សុញ្ញាគារគតោ វាតិ ឥទមស្ស អានាបានស្សតិសមាធិភាវនានុរូបសេនាសនបរិគ្គហបរិទីបនំ. ឥមស្ស ហិ ភិក្ខុនោ ទីឃរត្តំ រូបាទីសុ អារម្មណេសុ អនុវិសដំ ចិត្តំ អានាបានស្សតិសមាធិអារម្មណំ អភិរុហិតុំ ន ឥច្ឆតិ. កូដគោណយុត្តរថោ វិយ ឧប្បថមេវ ធាវតិ. តស្មា សេយ្យថាបិ នាម គោបោ កូដធេនុយា សព្ពំ ខីរំ បិវិត្វា វឌ្ឍិតំ កូដវច្ឆំ ទមេតុកាមោ ធេនុតោ អបនេត្វា ឯកមន្តេ មហន្តំ ថម្ភំ និខណិត្វា តត្ថ យោត្តេន ពន្ធេយ្យ. អថស្ស សោ វច្ឆោ ឥតោ ចិតោ ច វិប្ផន្ទិត្វា បលាយិតុំ អសក្កោន្តោ តមេវ ថម្ភំ ឧបនិសីទេយ្យ វា ឧបនិបជ្ជេយ្យ វា; ឯវមេវ ឥមិនាបិ ភិក្ខុនា ទីឃរត្តំ រូបារម្មណាទិរសបានវឌ្ឍិតំ ទុដ្ឋចិត្តំ ទមេតុកាមេន រូបាទិអារម្មណតោ អបនេត្វា អរញ្ញំ វា…បេ… សុញ្ញាគារំ វា បវេសេត្វា តត្ថ អស្សាសបស្សាសថម្ភេ សតិយោត្តេន ពន្ធិតព្ពំ. ឯវមស្ស តំ ចិត្តំ ឥតោ ចិតោ ច វិប្ផន្ទិត្វាបិ បុព្ពេ អាចិណ្ណារម្មណំ អលភមានំ ¶ សតិយោត្តំ ឆិន្ទិត្វា បលាយិតុំ អសក្កោន្តំ តមេវារម្មណំ ឧបចារប្បនាវសេន ឧបនិសីទតិ ចេវ ឧបនិបជ្ជតិ ច. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘យថា ¶ ¶ ថម្ភេ និពន្ធេយ្យ, វច្ឆំ ទម្មំ នរោ ឥធ;

ពន្ធេយ្យេវំ សកំ ចិត្តំ, សតិយារម្មណេ ទឡ្ហ’’ន្តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.២១៧; ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៧៤; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១០៧; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.១.១៦៣);

ឯវមស្សេតំ សេនាសនំ ភាវនានុរូបំ ហោតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឥទមស្ស អានាបានស្សតិសមអាធិភាវនានុរូបសេនាសនបរិគ្គហបរិទីបន’’ន្តិ.

អថ វា យស្មា ឥទំ កម្មដ្ឋានប្បភេទេ មុទ្ធភូតំ សព្ពញ្ញុពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកានំ វិសេសាធិគមទិដ្ឋធម្មសុខវិហារបទដ្ឋានំ អានាបានស្សតិកម្មដ្ឋានំ ឥត្ថិបុរិសហត្ថិអស្សាទិសទ្ទសមាកុលំ គាមន្តំ អបរិច្ចជិត្វា ន សុករំ សម្បាទេតុំ, សទ្ទកណ្ដកត្តា ឈានស្ស. អគាមកេ បន អរញ្ញេ សុករំ យោគាវចរេន ឥទំ កម្មដ្ឋានំ បរិគ្គហេត្វា អានាបានចតុត្ថជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា តទេវ ច បាទកំ កត្វា សង្ខារេ សម្មសិត្វា អគ្គផលំ អរហត្តំ សម្បាបុណិតុំ, តស្មាស្ស អនុរូបំសេនាសនំ ទស្សេន្តោ ភគវា ‘‘អរញ្ញគតោ វា’’តិអាទិមាហ.

វត្ថុវិជ្ជាចរិយោ វិយ ហិ ភគវា, សោ យថា វត្ថុវិជ្ជាចរិយោ នគរភូមិំ បស្សិត្វា សុដ្ឋុ ឧបបរិក្ខិត្វា ‘‘ឯត្ថ នគរំ មាបេថា’’តិ ឧបទិសតិ, សោត្ថិនា ច នគរេ និដ្ឋិតេ រាជកុលតោ មហាសក្ការំ លភតិ; ឯវមេវ យោគាវចរស្ស អនុរូបសេនាសនំ ឧបបរិក្ខិត្វា ឯត្ថ កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជិតព្ពន្តិ ឧបទិសតិ. តតោ តត្ថ កម្មដ្ឋានំ អនុយុត្តេន យោគិនា កមេន អរហត្តេ បត្តេ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ វត សោ ភគវា’’តិ មហន្តំ សក្ការំ លភតិ. អយំ បន ភិក្ខុ ‘‘ទីបិសទិសោ’’តិ វុច្ចតិ. យថា ហិ មហាទីបិរាជា អរញ្ញេ តិណគហនំ វា វនគហនំ វា បព្ពតគហនំ វា និស្សាយ ¶ និលីយិត្វា វនមហិំសគោកណ្ណសូករាទយោ មិគេ គណ្ហាតិ; ឯវមេវាយំ អរញ្ញាទីសុ កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជន្តោ ភិក្ខុ យថាក្កមេន សោតាបត្តិសកទាគាមិអនាគាមិអរហត្តមគ្គេ ចេវ អរិយផលញ្ច គណ្ហាតីតិ វេទិតព្ពោ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘យថាបិ ¶ ទីបិកោ នាម, និលីយិត្វា គណ្ហតី មិគេ;

តថេវាយំ ពុទ្ធបុត្តោ, យុត្តយោគោ វិបស្សកោ;

អរញ្ញំ បវិសិត្វាន, គណ្ហាតិ ផលមុត្តម’’ន្តិ. (មិ. ប. ៦.១.៥);

តេនស្ស បរក្កមជវយោគ្គភូមិំ អរញ្ញសេនាសនំ ទស្សេន្តោ ភគវា ‘‘អរញ្ញគតោ វា’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ ¶ អរញ្ញគតោ វាតិ អរញ្ញន្តិ ‘‘និក្ខមិត្វា ពហិ ឥន្ទខីលា សព្ពមេតំ អរញ្ញ’’ន្តិ (វិភ. ៥២៩) ច ‘‘អារញ្ញកំ នាម សេនាសនំ បញ្ចធនុសតិកំ បច្ឆិម’’ន្តិ (បារា. ៦៥៣) ច ឯវំ វុត្តលក្ខណេសុ អរញ្ញេសុ អនុរូបំ យំកិញ្ចិ បវិវេកសុខំ អរញ្ញំ គតោ. រុក្ខមូលគតោ វាតិ រុក្ខសមីបំ គតោ. សុញ្ញាគារគតោ វាតិ សុញ្ញំ វិវិត្តោកាសំ គតោ. ឯត្ថ ច ឋបេត្វា អរញ្ញញ្ច រុក្ខមូលញ្ច អវសេសសត្តវិធសេនាសនគតោបិ សុញ្ញាគារគតោតិ វត្តុំ វដ្ដតិ. ឯវមស្ស ឧតុត្តយានុកូលំ ធាតុចរិយានុកូលញ្ច អានាបានស្សតិភាវនានុរូបំ សេនាសនំ ឧបទិសិត្វា អលីនានុទ្ធច្ចបក្ខិកំ សន្តមិរិយាបថំ ឧបទិសន្តោ ‘‘និសីទតី’’តិ អាហ. អថស្ស និសជ្ជាយ ទឡ្ហភាវំ អស្សាសបស្សាសានំ បវត្តនសុខតំ អារម្មណបរិគ្គហូបាយញ្ច ទស្សេន្តោ ‘‘បល្លង្កំ អាភុជិត្វា’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ បល្លង្កន្តិ សមន្តតោ ឩរុពទ្ធាសនំ. អាភុជិត្វាតិ អាពន្ធិត្វា. ឧជុំ កាយំ បណិធាយាតិ ឧបរិមំ សរីរំ ¶ ឧជុកំ ឋបេត្វា, អដ្ឋារស បិដ្ឋិកណ្ដកេ កោដិយា កោដិំ បដិបាទេត្វា. ឯវញ្ហិ និសិន្នស្ស ចម្មមំសន្ហារូនិ ន បណមន្តិ. អថស្ស យា តេសំ បណមនប្បច្ចយា ខណេ ខណេ វេទនា ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, តា ន ឧប្បជ្ជន្តិ. តាសុ អនុប្បជ្ជមានាសុ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ. កម្មដ្ឋានំ ន បរិបតតិ. វុឌ្ឍិំ ផាតិំ ឧបគច្ឆតិ.

បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វាតិ កម្មដ្ឋានាភិមុខំ សតិំ ឋបយិត្វា. អថ វា ‘‘បរី’’តិ បរិគ្គហដ្ឋោ; ‘‘មុខ’’ន្តិ និយ្យានដ្ឋោ; ‘‘សតី’’តិ ឧបដ្ឋានដ្ឋោ; តេន វុច្ចតិ – ‘‘បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា’’តិ. ឯវំ បដិសម្ភិទាយំ (បដិ. ម. ១.១៦៤-១៦៥) វុត្តនយេនបេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. តត្រាយំ សង្ខេបោ – ‘‘បរិគ្គហិតនិយ្យានំ សតិំ កត្វា’’តិ. សោ សតោវ អស្សសតីតិ សោ ភិក្ខុ ឯវំ និសីទិត្វា ឯវញ្ច សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា តំ សតិំ អវិជហន្តោ សតោឯវ អស្សសតិ, សតោ បស្សសតិ, សតោការី ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥទានិ ¶ យេហាការេហិ សតោការី ហោតិ, តេ ទស្សេន្តោ ‘‘ទីឃំ វា អស្សសន្តោ’’តិអាទិមាហ. វុត្តញ្ហេតំ បដិសម្ភិទាយំ – ‘‘សោ សតោវ អស្សសតិ, សតោ បស្សសតី’’តិ ឯតស្សេវ វិភង្គេ –

‘‘ពាត្តិំសាយ ¶ អាការេហិ សតោការី ហោតិ. ទីឃំ អស្សាសវសេន ចិត្តស្ស ឯកគ្គតំ អវិក្ខេបំ បជានតោ សតិ ឧបដ្ឋិតា ហោតិ. តាយ សតិយា តេន ញាណេន សតោការី ហោតិ. ទីឃំ បស្សាសវសេន…បេ… បដិនិស្សគ្គានុបស្សី អស្សាសវសេន បដិនិស្សគ្គានុបស្សី បស្សាសវសេន ចិត្តស្ស ឯកគ្គតំ អវិក្ខេបំ បជានតោ សតិ ឧបដ្ឋិតា ហោតិ. តាយ សតិយា តេន ញាណេន សតោការី ហោតី’’តិ (បដិ. ម. ១.១៦៥).

តត្ថ ទីឃំ វា អស្សសន្តោតិ ទីឃំ វា អស្សាសំ បវត្តេន្តោ. ‘‘អស្សាសោ’’តិ ពហិ និក្ខមនវាតោ. ‘‘បស្សាសោ’’តិ អន្តោ បវិសនវាតោ. សុត្តន្តដ្ឋកថាសុ បន ឧប្បដិបាដិយា អាគតំ.

តត្ថ សព្ពេសម្បិ ¶ គព្ភសេយ្យកានំ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមនកាលេ បឋមំ អព្ភន្តរវាតោ ពហិ និក្ខមតិ. បច្ឆា ពាហិរវាតោ សុខុមំ រជំ គហេត្វា អព្ភន្តរំ បវិសន្តោ តាលុំ អាហច្ច និព្ពាយតិ. ឯវំ តាវ អស្សាសបស្សាសា វេទិតព្ពា. យា បន តេសំ ទីឃរស្សតា, សា អទ្ធានវសេន វេទិតព្ពា. យថា ហិ ឱកាសទ្ធានំ ផរិត្វា ឋិតំ ឧទកំ វា វាលិកា វា ‘‘ទីឃមុទកំ ទីឃា វាលិកា, រស្សមុទកំ រស្សា វាលិកា’’តិ វុច្ចតិ. ឯវំ ចុណ្ណវិចុណ្ណាបិ អស្សាសបស្សាសា ហត្ថិសរីរេ អហិសរីរេ ច តេសំ អត្តភាវសង្ខាតំ ទីឃំ អទ្ធានំ សណិកំ បូរេត្វា សណិកមេវ និក្ខមន្តិ, តស្មា ‘‘ទីឃា’’តិ វុច្ចន្តិ. សុនខសសាទីនំ អត្តភាវសង្ខាតំ រស្សំ អទ្ធានំ សីឃំ បូរេត្វា សីឃមេវ និក្ខមន្តិ, តស្មា ‘‘រស្សា’’តិ វុច្ចន្តិ. មនុស្សេសុ បន កេចិ ហត្ថិអហិអាទយោ វិយ កាលទ្ធានវសេន ទីឃំ អស្សសន្តិ ច បស្សសន្តិ ច. កេចិ សុនខសសាទយោ វិយ រស្សំ. តស្មា តេសំ កាលវសេន ទីឃមទ្ធានំ និក្ខមន្តា ច បវិសន្តា ច តេ ទីឃា. ឥត្តរមទ្ធានំ និក្ខមន្តា ច បវិសន្តា ច ‘‘រស្សា’’តិ វេទិតព្ពា. តត្រាយំ ភិក្ខុ នវហាការេហិ ទីឃំ អស្សសន្តោ ច បស្សសន្តោ ច ‘‘ទីឃំ អស្សសាមិ បស្សសាមី’’តិ បជានាតិ. ឯវំ បជានតោ ចស្ស ឯកេនាការេន កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានភាវនា សម្បជ្ជតីតិ វេទិតព្ពា. យថាហ បដិសម្ភិទាយំ –

‘‘កថំ ទីឃំ អស្សសន្តោ ‘ទីឃំ អស្សសាមី’តិ បជានាតិ, ទីឃំ បស្សសន្តោ ‘ទីឃំ បស្សសាមី’តិ ¶ បជានាតិ? ទីឃំ អស្សាសំ អទ្ធានសង្ខាតេ ¶ អស្សសតិ, ទីឃំ បស្សាសំ អទ្ធានសង្ខាតេ បស្សសតិ, ទីឃំ អស្សាសបស្សាសំ អទ្ធានសង្ខាតេ អស្សសតិបិ បស្សសតិបិ. ទីឃំ អស្សាសបស្សាសំ អទ្ធានសង្ខាតេ អស្សសតោបិ បស្សសតោបិ ឆន្ទោ ¶ ឧប្បជ្ជតិ; ឆន្ទវសេន តតោ សុខុមតរំ ទីឃំ អស្សាសំ អទ្ធានសង្ខាតេ អស្សសតិ, ឆន្ទវសេន តតោ សុខុមតរំ ទីឃំ បស្សាសំ អទ្ធានសង្ខាតេ បស្សសតិ, ឆន្ទវសេន តតោ សុខុមតរំ ទីឃំ អស្សាសបស្សាសំ អទ្ធានសង្ខាតេ អស្សសតិបិ បស្សសតិបិ. ឆន្ទវសេន តតោ សុខុមតរំ ទីឃំ អស្សាសបស្សាសំ អទ្ធានសង្ខាតេ អស្សសតោបិ បស្សសតោបិ បាមោជ្ជំ ឧប្បជ្ជតិ; បាមោជ្ជវសេន តតោ សុខុមតរំ ទីឃំ អស្សាសំ អទ្ធានសង្ខាតេ អស្សសតិ, បាមោជ្ជវសេន តតោ សុខុមតរំ ទីឃំ បស្សាសំ…បេ… ទីឃំ អស្សាសបស្សាសំ អទ្ធានសង្ខាតេ អស្សសតិបិ បស្សសតិបិ. បាមោជ្ជវសេន តតោ សុខុមតរំ ទីឃំ អស្សាសបស្សាសំ អទ្ធានសង្ខាតេ អស្សសតោបិ បស្សសតោបិ ទីឃំ អស្សាសបស្សាសា ចិត្តំ វិវត្តតិ, ឧបេក្ខា សណ្ឋាតិ. ឥមេហិ នវហិ អាការេហិ ទីឃំ អស្សាសបស្សាសា កាយោ; ឧបដ្ឋានំ សតិ; អនុបស្សនា ញាណំ; កាយោ ឧបដ្ឋានំ, នោ សតិ; សតិ ឧបដ្ឋានញ្ចេវ សតិ ច. តាយ សតិយា តេន ញាណេន តំ កាយំ អនុបស្សតិ. តេន វុច្ចតិ – ‘‘កាយេ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានភាវនា’’តិ (បដិ. ម. ១.១៦៦).

ឯសេវ នយោ រស្សបទេបិ. អយំ បន វិសេសោ – ‘‘យថា ឯត្ថ ‘ទីឃំ អស្សាសំ អទ្ធានសង្ខាតេ’តិ វុត្តំ; ឯវមិធ ‘រស្សំ អស្សាសំ ឥត្តរសង្ខាតេ អស្សសតី’’តិ អាគតំ. តស្មា តស្ស វសេន យាវ ‘‘តេន វុច្ចតិ កាយេ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានភាវនា’’តិ តាវ យោជេតព្ពំ. ឯវមយំ អទ្ធានវសេន ឥត្តរវសេន ច ឥមេហាការេហិ អស្សាសបស្សាសេ បជានន្តោ ទីឃំ វា អស្សសន្តោ ‘‘ទីឃំ អស្សសាមី’’តិ បជានាតិ…បេ… រស្សំ វា បស្សសន្តោ ‘‘រស្សំ បស្សសាមី’’តិ បជានាតីតិ វេទិតព្ពោ.

ឯវំ ¶ បជានតោ ចស្ស –

‘‘ទីឃោ រស្សោ ច អស្សាសោ;

បស្សាសោបិ ច តាទិសោ;

ចត្តារោ វណ្ណា វត្តន្តិ;

នាសិកគ្គេវ ភិក្ខុនោ’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.២១៩; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.១.១៦៣);

សព្ពកាយប្បដិសំវេទី ¶ ¶ អស្សសិស្សាមិ…បេ… បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតីតិ សកលស្ស អស្សាសកាយស្ស អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ វិទិតំ ករោន្តោ បាកដំ ករោន្តោ ‘‘អស្សសិស្សាមី’’តិ សិក្ខតិ. សកលស្ស បស្សាសកាយស្ស អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ វិទិតំ ករោន្តោ បាកដំ ករោន្តោ ‘‘បស្សសិស្សាមី’’តិ សិក្ខតិ. ឯវំ វិទិតំ ករោន្តោ បាកដំ ករោន្តោ ញាណសម្បយុត្តចិត្តេន អស្សសតិ ចេវ បស្សសតិ ច; តស្មា ‘‘អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមី’’តិ សិក្ខតីតិ វុច្ចតិ. ឯកស្ស ហិ ភិក្ខុនោ ចុណ្ណវិចុណ្ណវិសដេ អស្សាសកាយេ បស្សាសកាយេ វា អាទិ បាកដោ ហោតិ, ន មជ្ឈបរិយោសានំ. សោ អាទិមេវ បរិគ្គហេតុំ សក្កោតិ, មជ្ឈបរិយោសានេ កិលមតិ. ឯកស្ស មជ្ឈំ បាកដំ ហោតិ, ន អាទិបរិយោសានំ. សោ មជ្ឈមេវ បរិគ្គហេតុំ សក្កោតិ, អាទិបរិយោសានេ កិលមតិ. ឯកស្ស បរិយោសានំ បាកដំ ហោតិ, ន អាទិមជ្ឈំ. សោ បរិយោសានំយេវ បរិគ្គហេតុំ សក្កោតិ, អាទិមជ្ឈេ កិលមតិ. ឯកស្ស សព្ពម្បិ បាកដំ ហោតិ, សោ សព្ពម្បិ បរិគ្គហេតុំ សក្កោតិ, ន កត្ថចិ កិលមតិ. តាទិសេន ភវិតព្ពន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘សព្ពកាយប្បដិសំវេទី អស្សសិស្សាមិ…បេ… បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ.

តត្ថ សិក្ខតីតិ ឯវំ ឃដតិ វាយមតិ. យោ វា តថាភូតស្ស សំវរោ; អយមេត្ថ អធិសីលសិក្ខា. យោ តថាភូតស្ស សមាធិ; អយំ អធិចិត្តសិក្ខា. យា តថាភូតស្ស បញ្ញា; អយំ អធិបញ្ញាសិក្ខាតិ. ឥមា តិស្សោ សិក្ខាយោ តស្មិំ អារម្មណេ តាយ សតិយា តេន មនសិការេន សិក្ខតិ អាសេវតិ ភាវេតិ ពហុលីករោតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. តត្ថ យស្មា បុរិមនយេ កេវលំ អស្សសិតព្ពំ បស្សសិតព្ពមេវ ច, ន អញ្ញំ កិញ្ចិ កាតព្ពំ; ឥតោ បដ្ឋាយ បន ញាណុប្បាទនាទីសុ យោគោ ករណីយោ. តស្មា តត្ថ ‘‘អស្សសាមីតិ បជានាតិ បស្សសាមីតិ បជានាតិ’’ច្ចេវ វត្តមានកាលវសេន បាឡិំ វត្វា ឥតោ បដ្ឋាយ កត្តព្ពស្ស ញាណុប្បាទនាទិនោ អាការស្ស ទស្សនត្ថំ ‘‘សព្ពកាយប្បដិសំវេទី អស្សសិស្សាមី’’តិអាទិនា ¶ នយេន អនាគតវចនវសេន បាឡិ អារោបិតាតិ វេទិតព្ពា.

បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ អស្សសិស្សាមិ…បេ… បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតីតិ ឱឡារិកំ កាយសង្ខារំ បស្សម្ភេន្តោ បដិប្បស្សម្ភេន្តោ និរោធេន្តោ វូបសមេន្តោ ¶ អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ.

តត្រេវំ ឱឡារិកសុខុមតា ច បស្សទ្ធិ ច វេទិតព្ពា. ឥមស្ស ហិ ភិក្ខុនោ បុព្ពេ អបរិគ្គហិតកាលេ កាយោ ច ចិត្តញ្ច សទរថា ហោន្តិ. ឱឡារិកានំ កាយចិត្តានំ ឱឡារិកត្តេ ¶ អវូបសន្តេ អស្សាសបស្សាសាបិ ឱឡារិកា ហោន្តិ, ពលវតរា ហុត្វា បវត្តន្តិ, នាសិកា នប្បហោតិ, មុខេន អស្សសន្តោបិ បស្សសន្តោបិ តិដ្ឋតិ. យទា បនស្ស កាយោបិ ចិត្តម្បិ បរិគ្គហិតា ហោន្តិ, តទា តេ សន្តា ហោន្តិ វូបសន្តា. តេសុ វូបសន្តេសុ អស្សាសបស្សាសា សុខុមា ហុត្វា បវត្តន្តិ, ‘‘អត្ថិ នុ ខោ នត្ថី’’តិ វិចេតព្ពាការប្បត្តា ហោន្តិ. សេយ្យថាបិ បុរិសស្ស ធាវិត្វា បព្ពតា វា ឱរោហិត្វា មហាភារំ វា សីសតោ ឱរោបេត្វា ឋិតស្ស ឱឡារិកា អស្សាសបស្សាសា ហោន្តិ, នាសិកា នប្បហោតិ, មុខេន អស្សសន្តោបិ បស្សសន្តោបិ តិដ្ឋតិ. យទា បនេស តំ បរិស្សមំ វិនោទេត្វា ន្ហត្វា ច បិវិត្វា ច អល្លសាដកំ ហទយេ កត្វា សីតាយ ឆាយាយ និបន្នោ ហោតិ, អថស្ស តេ អស្សាសបស្សាសា សុខុមា ហោន្តិ, ‘‘អត្ថិ នុ ខោ នត្ថី’’តិ វិចេតព្ពាការប្បត្តា. ឯវមេវ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ បុព្ពេ អបរិគ្គហិតកាលេ កាយោ ច…បេ… វិចេតព្ពាការប្បត្តា ហោន្តិ. តំ កិស្ស ហេតុ? តថា ហិស្ស បុព្ពេ អបរិគ្គហិតកាលេ ‘‘ឱឡារិកោឡារិកេ កាយសង្ខារេ បស្សម្ភេមី’’តិ អាភោគសមន្នាហារមនសិការបច្ចវេក្ខណា នត្ថិ, បរិគ្គហិតកាលេ បន អត្ថិ. តេនស្ស អបរិគ្គហិតកាលតោ បរិគ្គហិតកាលេ កាយសង្ខារោ សុខុមោ ហោតិ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘សារទ្ធេ កាយេ ចិត្តេ ច, អធិមត្តំ បវត្តតិ;

អសារទ្ធម្ហិ កាយម្ហិ, សុខុមំ សម្បវត្តតី’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.២២០; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.១.១៦៣);

បរិគ្គហេបិ ឱឡារិកោ, បឋមជ្ឈានូបចារេ សុខុមោ; តស្មិម្បិ ឱឡារិកោ បឋមជ្ឈានេ សុខុមោ. បឋមជ្ឈានេ ច ទុតិយជ្ឈានូបចារេ ច ឱឡារិកោ, ទុតិយជ្ឈានេ សុខុមោ. ទុតិយជ្ឈានេ ច តតិយជ្ឈានូបចារេ ច ¶ ឱឡារិកោ, តតិយជ្ឈានេ សុខុមោ. តតិយជ្ឈានេ ច ចតុត្ថជ្ឈានូបចារេ ច ឱឡារិកោ, ចតុត្ថជ្ឈានេ អតិសុខុមោ អប្បវត្តិមេវ បាបុណាតិ. ឥទំ តាវ ទីឃភាណកសំយុត្តភាណកានំ ¶ មតំ.

មជ្ឈិមភាណកា បន ‘‘បឋមជ្ឈានេ ឱឡារិកោ, ទុតិយជ្ឈានូបចារេ សុខុមោ’’តិ ឯវំ ហេដ្ឋិមហេដ្ឋិមជ្ឈានតោ ឧបរូបរិជ្ឈានូបចារេបិ សុខុមតរំ ឥច្ឆន្តិ. សព្ពេសំយេវ បន មតេន អបរិគ្គហិតកាលេ បវត្តកាយសង្ខារោ បរិគ្គហិតកាលេ បដិប្បស្សម្ភតិ, បរិគ្គហិតកាលេ បវត្តកាយសង្ខារោ បឋមជ្ឈានូបចារេ…បេ… ចតុត្ថជ្ឈានូបចារេ បវត្តកាយសង្ខារោ ចតុត្ថជ្ឈានេ បដិប្បស្សម្ភតិ. អយំ តាវ សមថេ នយោ.

វិបស្សនាយំ ¶ បន អបរិគ្គហេ បវត្តោ កាយសង្ខារោ ឱឡារិកោ, មហាភូតបរិគ្គហេ សុខុមោ. សោបិ ឱឡារិកោ, ឧបាទារូបបរិគ្គហេ សុខុមោ. សោបិ ឱឡារិកោ, សកលរូបបរិគ្គហេ សុខុមោ. សោបិ ឱឡារិកោ, អរូបបរិគ្គហេ សុខុមោ. សោបិ ឱឡារិកោ, រូបារូបបរិគ្គហេ សុខុមោ. សោបិ ឱឡារិកោ, បច្ចយបរិគ្គហេ សុខុមោ. សោបិ ឱឡារិកោ, សប្បច្ចយនាមរូបបរិគ្គហេ សុខុមោ. សោបិ ឱឡារិកោ, លក្ខណារម្មណិកវិបស្សនាយ សុខុមោ. សោបិ ទុព្ពលវិបស្សនាយ ឱឡារិកោ, ពលវវិបស្សនាយ សុខុមោ. តត្ថ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ បុរិមស្ស បុរិមស្ស បច្ឆិមេន បច្ឆិមេន បស្សទ្ធិ វេទិតព្ពា. ឯវមេត្ថ ឱឡារិកសុខុមតា ច បស្សទ្ធិ ច វេទិតព្ពា.

បដិសម្ភិទាយំ បនស្ស សទ្ធិំ ចោទនាសោធនាហិ ឯវមត្ថោ វុត្តោ – ‘‘កថំ បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ អស្សសិស្សាមិ…បេ… បស្សសិស្សាមី’’តិ សិក្ខតិ? កតមេ កាយសង្ខារា? ទីឃំ អស្សាសា កាយិកា ឯតេ ធម្មា កាយប្បដិពទ្ធា កាយសង្ខារា, តេ កាយសង្ខារេ បស្សម្ភេន្តោ និរោធេន្តោ វូបសមេន្តោ សិក្ខតិ. ទីឃំ បស្សាសា កាយិកា ឯតេ ធម្មា…បេ… រស្សំ អស្សាសា…បេ… រស្សំ បស្សាសា… សព្ពកាយប្បដិសំវេទី អស្សាសា… សព្ពកាយប្បដិសំវេទី បស្សាសា កាយិកា ឯតេ ធម្មា កាយប្បដិពទ្ធា កាយសង្ខារា, តេ កាយសង្ខារេ បស្សម្ភេន្តោ និរោធេន្តោ វូបសមេន្តោ សិក្ខតិ.

យថារូបេហិ កាយសង្ខារេហិ យា កាយស្ស អានមនា វិនមនា សន្នមនា ¶ បណមនា ឥញ្ជនា ផន្ទនា ចលនា កម្បនា បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ អស្សសិស្សាមីតិ ¶ សិក្ខតិ, បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ.

យថារូបេហិ កាយសង្ខារេហិ យា កាយស្ស ន អានមនា ន វិនមនា ន សន្នមនា ន បណមនា អនិញ្ជនា អផន្ទនា អចលនា អកម្បនា, សន្តំ សុខុមំ បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ អស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ, បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ.

ឥតិ ¶ កិរ បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ អស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ, បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ. ឯវំ សន្តេ វាតូបលទ្ធិយា ច បភាវនា ន ហោតិ, អស្សាសបស្សាសានញ្ច បភាវនា ន ហោតិ, អានាបានស្សតិយា ច បភាវនា ន ហោតិ, អានាបានស្សតិសមាធិស្ស ច បភាវនា ន ន ហោតិ, ន ច នំ តំ សមាបត្តិំ បណ្ឌិតា សមាបជ្ជន្តិបិ វុដ្ឋហន្តិបិ.

ឥតិ កិរ បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ អស្សសិស្សាមិ…បេ… បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ. ឯវំ សន្តេ វាតូបលទ្ធិយា ច បភាវនា ហោតិ, អស្សាសបស្សាសានញ្ច បភាវនា ហោតិ, អានាបានស្សតិយា ច បភាវនា ហោតិ, អានាបានស្សតិសមាធិស្ស ច បភាវនា ហោតិ, តញ្ច នំ សមាបត្តិំ បណ្ឌិតា សមាបជ្ជន្តិបិ វុដ្ឋហន្តិបិ.

យថា កថំ វិយ? សេយ្យថាបិ កំសេ អាកោដិតេ បឋមំ ឱឡារិកា សទ្ទា បវត្តន្តិ, ឱឡារិកានំ សទ្ទានំ និមិត្តំ សុគ្គហិតត្តា សុមនសិកតត្តា សូបធារិតត្តា និរុទ្ធេបិ ឱឡារិកេ សទ្ទេ អថ បច្ឆា សុខុមកា សទ្ទា បវត្តន្តិ, សុខុមកានំ សទ្ទានំ និមិត្តំ សុគ្គហិតត្តា សុមនសិកតត្តា សូបធារិតត្តា និរុទ្ធេបិ សុខុមកេ សទ្ទេ អថ បច្ឆា សុខុមសទ្ទនិមិត្តារម្មណតាបិ ចិត្តំ បវត្តតិ; ឯវមេវ បឋមំ ឱឡារិកា អស្សាសបស្សាសា បវត្តន្តិ, ឱឡារិកានំ អស្សាសបស្សាសានំ និមិត្តំ សុគ្គហិតត្តា សុមនសិកតត្តា សូបធារិតត្តា និរុទ្ធេបិ ឱឡារិកេ អស្សាសបស្សាសេ អថ បច្ឆា សុខុមកា អស្សាសបស្សាសា បវត្តន្តិ, សុខុមកានំ អស្សាសបស្សាសានំ និមិត្តំ សុគ្គហិតត្តា សុមនសិកតត្តា ¶ សូបធារិតត្តា និរុទ្ធេបិ សុខុមកេ អស្សាសបស្សាសេ អថ បច្ឆា សុខុមអស្សាសបស្សាសនិមិត្តារម្មណតាបិ ចិត្តំ ន វិក្ខេបំ គច្ឆតិ.

ឯវំ ¶ សន្តេ វាតូបលទ្ធិយា ច បភាវនា ហោតិ, អស្សាសបស្សាសានញ្ច បភាវនា ហោតិ, អានាបានស្សតិយា ច បភាវនា ហោតិ, អានាបានស្សតិសមាធិស្ស ច បភាវនា ហោតិ, តញ្ច នំ សមាបត្តិំ បណ្ឌិតា សមាបជ្ជន្តិបិ វុដ្ឋហន្តិបិ.

បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារន្តិ អស្សាសបស្សាសា កាយោ, ឧបដ្ឋានំ សតិ, អនុបស្សនា ញាណំ. កាយោ ឧបដ្ឋានំ នោ សតិ, សតិ ឧបដ្ឋានញ្ចេវ សតិ ច, តាយ សតិយា តេន ញាណេន តំ កាយំ អនុបស្សតិ. តេន វុច្ចតិ – ‘‘កាយេ កាយានុបស្សនា សតិបដ្ឋានភាវនាតិ (បដិ. ម. ១.១៧១).

អយំ តាវេត្ថ កាយានុបស្សនាវសេន វុត្តស្ស បឋមចតុក្កស្ស អនុបុព្ពបទវណ្ណនា.

យស្មា បនេត្ថ ឥទមេវ ចតុក្កំ អាទិកម្មិកស្ស កម្មដ្ឋានវសេន វុត្តំ, ឥតរានិ បន តីណិ ចតុក្កានិ ឯត្ថ បត្តជ្ឈានស្ស វេទនាចិត្តធម្មានុបស្សនាវសេន វុត្តានិ, តស្មា ឥទំ កម្មដ្ឋានំ ភាវេត្វា អានាបានស្សតិចតុត្ថជ្ឈានបទដ្ឋានាយ វិបស្សនាយ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ ¶ បាបុណិតុកាមេន ពុទ្ធបុត្តេន យំ កាតព្ពំ តំ សព្ពំ ឥធេវ តាវ អាទិកម្មិកស្ស កុលបុត្តស្ស វសេន អាទិតោ បភុតិ ឯវំ វេទិតព្ពំ. ចតុព្ពិធំ តាវ សីលំ វិសោធេតព្ពំ. តត្ថ តិវិធា វិសោធនា – អនាបជ្ជនំ, អាបន្នវុដ្ឋានំ, កិលេសេហិ ច អប្បតិបីឡនំ. ឯវំ វិសុទ្ធសីលស្ស ហិ ភាវនា សម្បជ្ជតិ. យម្បិទំ ចេតិយង្គណវត្តំ ពោធិយង្គណវត្តំ ឧបជ្ឈាយវត្តំ អាចរិយវត្តំ ជន្តាឃរវត្តំ ឧបោសថាគារវត្តំ ទ្វេអសីតិ ខន្ធកវត្តានិ ចុទ្ទសវិធំ មហាវត្តន្តិ ឥមេសំ វសេន អាភិសមាចារិកសីលំ វុច្ចតិ, តម្បិ សាធុកំ បរិបូរេតព្ពំ. យោ ហិ ‘‘អហំ សីលំ រក្ខាមិ, កិំ អាភិសមាចារិកេន កម្ម’’ន្តិ វទេយ្យ, តស្ស សីលំ បរិបូរេស្សតីតិ នេតំ ¶ ឋានំ វិជ្ជតិ. អាភិសមាចារិកវត្តេ បន បរិបូរេ សីលំ បរិបូរតិ, សីលេ បរិបូរេ សមាធិ គព្ភំ គណ្ហាតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា – ‘‘សោ វត, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អាភិសមាចារិកំ ធម្មំ អបរិបូរេត្វា ‘សីលានិ បរិបូរេស្សតី’តិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ (អ. និ. ៥.២១) វិត្ថារេតព្ពំ. តស្មា តេន យម្បិទំ ចេតិយង្គណវត្តាទិ អាភិសមាចារិកសីលំ វុច្ចតិ, តម្បិ សាធុកំ បរិបូរេតព្ពំ. តតោ –

‘‘អាវាសោ ¶ ច កុលំ លាភោ, គណោ កម្មញ្ច បញ្ចមំ;

អទ្ធានំ ញាតិ អាពាធោ, គន្ថោ ឥទ្ធីតិ តេ ទសា’’តិ.

ឯវំ វុត្តេសុ ទសសុ បលិពោធេសុ យោ បលិពោធោ អត្ថិ, សោ ឧបច្ឆិន្ទិតព្ពោ.

ឯវំ ឧបច្ឆិន្នបលិពោធេន កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គហេតព្ពំ. តម្បិ ទុវិធំ ហោតិ – សព្ពត្ថកកម្មដ្ឋានញ្ច បារិហារិយកម្មដ្ឋានញ្ច. តត្ថ សព្ពត្ថកកម្មដ្ឋានំ នាម ភិក្ខុសង្ឃាទីសុ មេត្តា មរណស្សតិ ច អសុភសញ្ញាតិបិ ឯកេ. កម្មដ្ឋានិកេន ហិ ភិក្ខុនា បឋមំ តាវ បរិច្ឆិន្ទិត្វា សីមដ្ឋកភិក្ខុសង្ឃេ មេត្តា ភាវេតព្ពា; តតោ សីមដ្ឋកទេវតាសុ, តតោ គោចរគាមេ ឥស្សរជនេ, តតោ តត្ថ មនុស្សេ ឧបាទាយ សព្ពសត្តេសុ. សោ ហិ ភិក្ខុសង្ឃេ មេត្តាយ សហវាសីនំ មុទុចិត្តតំ ជនេតិ, អថស្ស សុខសំវាសតា ហោតិ. សីមដ្ឋកទេវតាសុ មេត្តាយ មុទុកតចិត្តាហិ ទេវតាហិ ធម្មិកាយ រក្ខាយ សុសំវិហិតារក្ខោ ហោតិ. គោចរគាមេ ឥស្សរជនេ មេត្តាយ មុទុកតចិត្តសន្តានេហិ ឥស្សរេហិ ធម្មិកាយ រក្ខាយ សុរក្ខិតបរិក្ខារោ ហោតិ. តត្ថ មនុស្សេសុ មេត្តាយ បសាទិតចិត្តេហិ តេហិ អបរិភូតោ ហុត្វា វិចរតិ. សព្ពសត្តេសុ មេត្តាយ សព្ពត្ថ អប្បដិហតចារោ ហោតិ.

មរណស្សតិយា បន ‘‘អវស្សំ មរិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ អនេសនំ បហាយ ឧបរូបរិវឌ្ឍមានសំវេគោ ¶ ¶ អនោលីនវុត្តិកោ ហោតិ. អសុភសញ្ញាយ ទិព្ពេសុបិ អារម្មណេសុ តណ្ហា នុប្បជ្ជតិ. តេនស្សេតំ តយំ ឯវំ ពហូបការត្តា ‘‘សព្ពត្ថ អត្ថយិតព្ពំ ឥច្ឆិតព្ព’’ន្តិ កត្វា អធិប្បេតស្ស ច យោគានុយោគកម្មស្ស បទដ្ឋានត្តា ‘‘សព្ពត្ថកកម្មដ្ឋាន’’ន្តិ វុច្ចតិ.

អដ្ឋតិំសារម្មណេសុ បន យំ យស្ស ចរិតានុកូលំ, តំ តស្ស និច្ចំ បរិហរិតព្ពត្តា យថាវុត្តេនេវ នយេន ‘‘បារិហារិយកម្មដ្ឋាន’’ន្តិបិ វុច្ចតិ. ឥធ បន ឥទមេវ អានាបានស្សតិកម្មដ្ឋានំ ‘‘បារិហារិយកម្មដ្ឋាន’’ន្តិ វុច្ចតិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារោ បន សីលវិសោធនកថំ បលិពោធុបច្ឆេទកថញ្ច ឥច្ឆន្តេន វិសុទ្ធិមគ្គតោ គហេតព្ពោ.

ឯវំ វិសុទ្ធសីលេន បន ឧបច្ឆិន្នបលិពោធេន ច ឥទំ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គណ្ហន្តេន ឥមិនាវ កម្មដ្ឋានេន ចតុត្ថជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បត្តស្ស ពុទ្ធបុត្តស្ស សន្តិកេ ឧគ្គហេតព្ពំ. តំ អលភន្តេន អនាគាមិស្ស, តម្បិ ¶ អលភន្តេន សកទាគាមិស្ស, តម្បិ អលភន្តេន សោតាបន្នស្ស, តម្បិ អលភន្តេន អានាបានចតុត្ថជ្ឈានលាភិស្ស, តម្បិ អលភន្តេន បាឡិយា អដ្ឋកថាយ ច អសម្មូឡ្ហស្ស វិនិច្ឆយាចរិយស្ស សន្តិកេ ឧគ្គហេតព្ពំ. អរហន្តាទយោ ហិ អត្តនា អធិគតមគ្គមេវ អាចិក្ខន្តិ. អយំ បន គហនបទេសេ មហាហត្ថិបថំ នីហរន្តោ វិយ សព្ពត្ថ អសម្មូឡ្ហោ សប្បាយាសប្បាយំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា កថេតិ.

តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – តេន ភិក្ខុនា សល្លហុកវុត្តិនា វិនយាចារសម្បន្នេន វុត្តប្បការមាចរិយំ ឧបសង្កមិត្វា វត្តបដិបត្តិយា អារាធិតចិត្តស្ស តស្ស សន្តិកេ បញ្ចសន្ធិកំ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គហេតព្ពំ. តត្រិមេ បញ្ច សន្ធយោ ¶ – ឧគ្គហោ, បរិបុច្ឆា, ឧបដ្ឋានំ, អប្បនា, លក្ខណន្តិ. តត្ថ ‘‘ឧគ្គហោ’’ នាម កម្មដ្ឋានស្ស ឧគ្គណ្ហនំ, ‘‘បរិបុច្ឆា’’ នាម កម្មដ្ឋានស្ស បរិបុច្ឆនា, ‘‘ឧបដ្ឋានំ’’ នាម កម្មដ្ឋានស្ស ឧបដ្ឋានំ, ‘‘អប្បនា’’ នាម កម្មដ្ឋានប្បនា, ‘‘លក្ខណំ’’ នាម កម្មដ្ឋានស្ស លក្ខណំ. ‘‘ឯវំលក្ខណមិទំ កម្មដ្ឋាន’’ន្តិ កម្មដ្ឋានសភាវូបធារណន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

ឯវំ បញ្ចសន្ធិកំ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គណ្ហន្តោ អត្តនាបិ ន កិលមតិ, អាចរិយម្បិ ន វិហេឋេតិ; តស្មា ថោកំ ឧទ្ទិសាបេត្វា ពហុកាលំ សជ្ឈាយិត្វា ឯវំ បញ្ចសន្ធិកំ កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គហេត្វា សចេ តត្ថ សប្បាយំ ហោតិ, តត្ថេវ វសិតព្ពំ. នោ ចេ តត្ថ សប្បាយំ ហោតិ, អាចរិយំ អាបុច្ឆិត្វា សចេ មន្ទបញ្ញោ យោជនបរមំ គន្ត្វា, សចេ តិក្ខបញ្ញោ ទូរម្បិ គន្ត្វា អដ្ឋារសសេនាសនទោសវិវជ្ជិតំ, បញ្ចសេនាសនង្គសមន្នាគតំ សេនាសនំ ឧបគម្ម តត្ថ វសន្តេន ឧបច្ឆិន្នខុទ្ទកបលិពោធេន ¶ កតភត្តកិច្ចេន ភត្តសម្មទំ បដិវិនោទេត្វា រតនត្តយគុណានុស្សរណេន ចិត្តំ សម្បហំសេត្វា អាចរិយុគ្គហតោ ឯកបទម្បិ អសម្មុស្សន្តេន ឥទំ អានាបានស្សតិកម្មដ្ឋានំ មនសិកាតព្ពំ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារោ បន ឥមំ កថាមគ្គំ ឥច្ឆន្តេន វិសុទ្ធិមគ្គតោ (វិសុទ្ធិ. ១.៥៥) គហេតព្ពោ.

យំ បន វុត្តំ ‘‘ឥទំ អានាបានស្សតិកម្មដ្ឋានំ មនសិកាតព្ព’’ន្តិ តត្រាយំ មនសិការវិធិ –

‘‘គណនា អនុពន្ធនា, ផុសនា ឋបនា សល្លក្ខណា;

វិវដ្ដនា បារិសុទ្ធិ, តេសញ្ច បដិបស្សនា’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.២២៣; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.១.១៦៣);

‘‘គណនា’’តិ ¶ គណនាយេវ. ‘‘អនុពន្ធនា’’តិ អនុវហនា. ‘‘ផុសនា’’តិ ផុដ្ឋដ្ឋានំ. ‘‘ឋបនា’’តិ អប្បនា. ‘‘សល្លក្ខណា’’តិ ¶ វិបស្សនា. ‘‘វិវដ្ដនា’’តិ មគ្គោ. ‘‘បារិសុទ្ធី’’តិ ផលំ. ‘‘តេសញ្ច បដិបស្សនា’’តិ បច្ចវេក្ខណា. តត្ថ ឥមិនា អាទិកម្មិកកុលបុត្តេន បឋមំ គណនាយ ឥទំ កមដ្ឋានំ មនសិកាតព្ពំ. គណេន្តេន ច បញ្ចន្នំ ហេដ្ឋា ន ឋបេតព្ពំ, ទសន្នំ ឧបរិ ន នេតព្ពំ, អន្តរេ ខណ្ឌំ ន ទស្សេតព្ពំ. បញ្ចន្នំ ហេដ្ឋា ឋបេន្តស្ស ហិ សម្ពាធេ ឱកាសេ ចិត្តុប្បាទោ វិប្ផន្ទតិ, សម្ពាធេ វជេ សន្និរុទ្ធគោគណោ វិយ. ទសន្នំ ឧបរិ នេន្តស្ស គណនានិស្សិតោវ ចិត្តុប្បាទោ ហោតិ. អន្តរា ខណ្ឌំ ទស្សេន្តស្ស ‘‘សិខាប្បត្តំ នុ ខោ មេ កម្មដ្ឋានំ, នោ’’តិ ចិត្តំ វិកម្បតិ. តស្មា ឯតេ ទោសេ វជ្ជេត្វា គណេតព្ពំ.

គណេន្តេន ច បឋមំ ទន្ធគណនាយ ធញ្ញមាបកគណនាយ គណេតព្ពំ. ធញ្ញមាបកោ ហិ នាឡិំ បូរេត្វា ‘‘ឯក’’ន្តិ វត្វា ឱកិរតិ. បុន បូរេន្តោ កិញ្ចិ កចវរំ ទិស្វា តំ ឆឌ្ឌេន្តោ ‘‘ឯកំ ឯក’’ន្តិ វទតិ. ឯស នយោ ‘‘ទ្វេ ទ្វេ’’តិអាទីសុ. ឯវមេវ ឥមិនាបិ អស្សាសបស្សាសេសុ យោ ឧបដ្ឋាតិ តំ គហេត្វា ‘‘ឯកំ ឯក’’ន្តិ អាទិំកត្វា យាវ ‘‘ទស ទសា’’តិ បវត្តមានំ បវត្តមានំ ឧបលក្ខេត្វាវ គណេតព្ពំ. តស្សេវំ គណយតោ និក្ខមន្តា ច បវិសន្តា ច អស្សាសបស្សាសា បាកដា ហោន្តិ.

អថានេន តំ ទន្ធគណនំ ធញ្ញមាបកគណនំ បហាយ សីឃគណនាយ គោបាលកគណនាយ គណេតព្ពំ ¶ . ឆេកោ ហិ គោបាលកោ សក្ខរាយោ ឧច្ឆង្គេន គហេត្វា រជ្ជុទណ្ឌហត្ថោ បាតោវ វជំ គន្ត្វា គាវោ បិដ្ឋិយំ បហរិត្វា បលិឃត្ថម្ភមត្ថកេ និសិន្នោ ទ្វារំ បត្តំ បត្តំយេវ គាវំ ‘‘ឯកោ ទ្វេ’’តិ សក្ខរំ ខិបិត្វា ខិបិត្វា គណេតិ. តិយាមរត្តិំ សម្ពាធេ ឱកាសេ ទុក្ខំ វុត្ថគោគណោ ¶ និក្ខមន្តោ អញ្ញមញ្ញំ ឧបនិឃំសន្តោ វេគេន វេគេន បុញ្ជោ បុញ្ជោ ហុត្វា និក្ខមតិ. សោ វេគេន វេគេន ‘‘តីណិ ចត្តារិ បញ្ច ទសា’’តិ គណេតិយេវ. ឯវមិមស្សាបិ បុរិមនយេន គណយតោ អស្សាសបស្សាសា បាកដា ហុត្វា សីឃំ សីឃំ បុនប្បុនំ សញ្ចរន្តិ. តតោ តេន ‘‘បុនប្បុនំ សញ្ចរន្តី’’តិ ញត្វា អន្តោ ច ពហិ ច អគ្គហេត្វា ទ្វារប្បត្តំ ទ្វារប្បត្តំយេវ គហេត្វា ‘‘ឯកោ ទ្វេ តីណិ ចត្តារិ បញ្ច ¶ , ឯកោ ទ្វេ តីណិ ចត្តារិ បញ្ច ឆ, ឯកោ ទ្វេ តីណិ ចត្តារិ បញ្ច ឆ សត្ត…បេ… អដ្ឋ… នវ… ទសា’’តិ សីឃំ សីឃំ គណេតព្ពមេវ. គណនាបដិពទ្ធេ ហិ កម្មដ្ឋានេ គណនាពលេនេវ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ អរិត្តូបត្ថម្ភនវសេន ចណ្ឌសោតេ នាវាឋបនមិវ.

តស្សេវំ សីឃំ សីឃំ គណយតោ កម្មដ្ឋានំ និរន្តរប្បវត្តំ វិយ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ. អថ ‘‘និរន្តរំ បវត្តតី’’តិ ញត្វា អន្តោ ច ពហិ ច វាតំ អបរិគ្គហេត្វា បុរិមនយេនេវ វេគេន វេគេន គណេតព្ពំ. អន្តោបវិសនវាតេន ហិ សទ្ធិំ ចិត្តំ បវេសយតោ អព្ភន្តរំ វាតព្ភាហតំ មេទបូរិតំ វិយ ហោតិ, ពហិនិក្ខមនវាតេន សទ្ធិំ ចិត្តំ នីហរតោ ពហិទ្ធា បុថុត្តារម្មណេ ចិត្តំ វិក្ខិបតិ. ផុដ្ឋោកាសេ បន សតិំ ឋបេត្វា ភាវេន្តស្សេវ ភាវនា សម្បជ្ជតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អន្តោ ¶ ច ពហិ ច វាតំ អបរិគ្គហេត្វា បុរិមនយេនេវ វេគេន វេគេន គណេតព្ព’’ន្តិ.

កីវ ចិរំ បនេតំ គណេតព្ពន្តិ? យាវ វិនា គណនាយ អស្សាសបស្សាសារម្មណេ សតិ សន្តិដ្ឋតិ. ពហិ វិសដវិតក្កវិច្ឆេទំ កត្វា អស្សាសបស្សាសារម្មណេ សតិ សណ្ឋបនត្ថំយេវ ហិ គណនាតិ.

ឯវំ គណនាយ មនសិកត្វា អនុពន្ធនាយ មនសិកាតព្ពំ. អនុពន្ធនា នាម គណនំ បដិសំហរិត្វា សតិយា និរន្តរំ អស្សាសបស្សាសានំ អនុគមនំ; តញ្ច ខោ ន អាទិមជ្ឈបរិយោសានានុគមនវសេន. ពហិនិក្ខមនវាតស្ស ហិ នាភិ អាទិ, ហទយំ មជ្ឈំ, នាសិកគ្គំ បរិយោសានំ. អព្ភន្តរបវិសនវាតស្ស នាសិកគ្គំ អាទិ, ហទយំ មជ្ឈំ, នាភិ បរិយោសានំ. តញ្ចស្ស អនុគច្ឆតោ វិក្ខេបគតំ ចិត្តំ សារទ្ធាយ ចេវ ហោតិ ឥញ្ជនាយ ច. យថាហ –

‘‘អស្សាសាទិមជ្ឈបរិយោសានំ សតិយា អនុគច្ឆតោ អជ្ឈត្តំ វិក្ខេបគតេន ចិត្តេន ¶ កាយោបិ ចិត្តម្បិ សារទ្ធា ច ហោន្តិ ឥញ្ជិតា ច ផន្ទិតា ច. បស្សាសាទិមជ្ឈបរិយោសានំ សតិយា អនុគច្ឆតោ ពហិទ្ធា វិក្ខេបគតេន ចិត្តេន កាយោបិ ចិត្តម្បិ សារទ្ធា ច ហោន្តិ ឥញ្ជិតា ច ផន្ទិតា ចា’’តិ (បដិ. ម. ១.១៥៧).

តស្មា អនុពន្ធនាយ មនសិករោន្តេន ន អាទិមជ្ឈបរិយោសានវសេន មនសិកាតព្ពំ. អបិច ខោ ផុសនាវសេន ច ឋបនាវសេន ច មនសិកាតព្ពំ. គណនានុពន្ធនាវសេន ¶ វិយ ហិ ផុសនាឋបនាវសេន វិសុំ មនសិការោ នត្ថិ. ផុដ្ឋផុដ្ឋដ្ឋានេយេវ បន គណេន្តោ គណនាយ ច ផុសនាយ ច មនសិ ករោតិ. តត្ថេវ គណនំ បដិសំហរិត្វា តេ សតិយា អនុពន្ធន្តោ អប្បនាវសេន ច ¶ ចិត្តំ ឋបេន្តោ ‘‘អនុពន្ធនាយ ច ផុសនាយ ច ឋបនាយ ច មនសិ ករោតី’’តិ វុច្ចតិ. ស្វាយមត្ថោ អដ្ឋកថាយំ វុត្តបង្គុឡទោវារិកោបមាហិ បដិសម្ភិទាយំ វុត្តកកចោបមាយ ច វេទិតព្ពោ.

តត្រាយំ បង្គុឡោបមា – ‘‘សេយ្យថាបិ បង្គុឡោ ទោលាយ កីឡតំ មាតាបុត្តានំ ទោលំ ខិបិត្វា តត្ថេវ ទោលត្ថម្ភមូលេ និសិន្នោ កមេន អាគច្ឆន្តស្ស ច គច្ឆន្តស្ស ច ទោលាផលកស្ស ឧភោ កោដិយោ មជ្ឈញ្ច បស្សតិ, ន ច ឧភោកោដិមជ្ឈានំ ទស្សនត្ថំ ព្យាវដោ ហោតិ. ឯវមេវាយំ ភិក្ខុ សតិវសេន ឧបនិពន្ធនត្ថម្ភមូលេ ឋត្វា អស្សាសបស្សាសទោលំ ខិបិត្វា តត្ថេវ និមិត្តេ សតិយា និសិន្នោ កមេន អាគច្ឆន្តានញ្ច គច្ឆន្តានញ្ច ផុដ្ឋដ្ឋានេ អស្សាសបស្សាសានំ អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ សតិយា អនុគច្ឆន្តោ តត្ថ ច ចិត្តំ ឋបេន្តោ បស្សតិ, ន ច តេសំ ទស្សនត្ថំ ព្យាវដោ ហោតិ. អយំ បង្គុឡោបមា.

អយំ បន ទោវារិកោបមា – ‘‘សេយ្យថាបិ ទោវារិកោ នគរស្ស អន្តោ ច ពហិ ច បុរិសេ ‘កោ ត្វំ, កុតោ វា អាគតោ, កុហិំ វា គច្ឆសិ, កិំ វា តេ ហត្ថេ’តិ ន វីមំសតិ, ន ហិ តស្ស តេ ភារា. ទ្វារប្បត្តំ ទ្វារប្បត្តំយេវ បន វីមំសតិ; ឯវមេវ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ អន្តោ បវិដ្ឋវាតា ច ពហិ និក្ខន្តវាតា ច ន ភារា ហោន្តិ, ទ្វារប្បត្តា ទ្វារប្បត្តាយេវ ភារាតិ. អយំ ទោវារិកោបមា.

កកចោបមា បន អាទិតោបភុតិ ឯវំ វេទិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘និមិត្តំ ¶ អស្សាសបស្សាសា, អនារម្មណមេកចិត្តស្ស;

អជានតោ ច តយោ ធម្មេ, ភាវនានុបលព្ភតិ.

‘‘និមិត្តំ អស្សាសបស្សាសា, អនារម្មណមេកចិត្តស្ស;

ជានតោ ច តយោ ធម្មេ, ភាវនា ឧបលព្ភតី’’តិ. (បដិ. ម. ១.១៥៩);

កថំ ឥមេ តយោ ធម្មា ឯកចិត្តស្ស អារម្មណំ ន ហោន្តិ, ន ចិមេ តយោ ធម្មា អវិទិតា ហោន្តិ, ន ច ចិត្តំ វិក្ខេបំ គច្ឆតិ, បធានញ្ច បញ្ញាយតិ, បយោគញ្ច សាធេតិ, វិសេសមធិគច្ឆតិ ¶ ? សេយ្យថាបិ រុក្ខោ សមេ ¶ ភូមិភាគេ និក្ខិត្តោ, តមេនំ បុរិសោ កកចេន ឆិន្ទេយ្យ, រុក្ខេ ផុដ្ឋកកចទន្តានំ វសេន បុរិសស្ស សតិ ឧបដ្ឋិតា ហោតិ, ន អាគតេ វា គតេ វា កកចទន្តេ មនសិ ករោតិ, ន អាគតា វា គតា វា កកចទន្តា អវិទិតា ហោន្តិ, បធានញ្ច បញ្ញាយតិ, បយោគញ្ច សាធេតិ.

យថា រុក្ខោ សមេ ភូមិភាគេ និក្ខិត្តោ; ឯវំ ឧបនិពន្ធននិមិត្តំ. យថា កកចទន្តា; ឯវំ អស្សាសបស្សាសា. យថា រុក្ខេ ផុដ្ឋកកចទន្តានំ វសេន បុរិសស្ស សតិ ឧបដ្ឋិតា ហោតិ, ន អាគតេ វា គតេ វា កកចទន្តេ មនសិ ករោតិ, ន អាគតា វា គតា វា កកចទន្តា អវិទិតា ហោន្តិ, បធានញ្ច បញ្ញាយតិ, បយោគញ្ច សាធេតិ, ឯវមេវ ភិក្ខុ នាសិកគ្គេ វា មុខនិមិត្តេ វា សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា និសិន្នោ ហោតិ, ន អាគតេ វា គតេ វា អស្សាសបស្សាសេ មនសិ ករោតិ, ន អាគតា វា គតា វា អស្សាសបស្សាសា អវិទិតា ហោន្តិ, បធានញ្ច បញ្ញាយតិ, បយោគញ្ច សាធេតិ, វិសេសមធិគច្ឆតិ.

បធានន្តិ កតមំ បធានំ? អារទ្ធវីរិយស្ស កាយោបិ ចិត្តម្បិ កម្មនិយំ ហោតិ – ឥទំ បធានំ. កតមោ បយោគោ? អារទ្ធវីរិយស្ស ឧបក្កិលេសា បហីយន្តិ, វិតក្កា វូបសម្មន្តិ – អយំ បយោគោ. កតមោ វិសេសោ? អារទ្ធវីរិយស្ស សំយោជនា បហីយន្តិ, អនុសយា ព្យន្តី ហោន្តិ – អយំ វិសេសោ. ឯវំ ឥមេ តយោ ធម្មា ឯកចិត្តស្ស អារម្មណា ន ហោន្តិ, ន ចិមេ តយោ ធម្មា អវិទិតា ហោន្តិ, ន ច ចិត្តំ វិក្ខេបំ គច្ឆតិ, បធានញ្ច បញ្ញាយតិ, បយោគញ្ច សាធេតិ, វិសេសមធិគច្ឆតិ.

‘‘អានាបានស្សតី ¶ យស្ស, បរិបុណ្ណា សុភាវិតា;

អនុបុព្ពំ បរិចិតា, យថា ពុទ្ធេន ទេសិតា;

សោ ឥមំ លោកំ បភាសេតិ, អព្ភា មុត្តោវ ចន្ទិមា’’តិ. (បដិ. ម. ១.១៦០);

អយំ កកចោបមា. ឥធ បនស្ស អាគតាគតវសេន អមនសិការមត្តមេវ បយោជនន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥទំ កម្មដ្ឋានំ មនសិករោតោ កស្សចិ នចិរេនេវ និមិត្តញ្ច ¶ ឧប្បជ្ជតិ, អវសេសជ្ឈានង្គបដិមណ្ឌិតា អប្បនាសង្ខាតា ឋបនា ច សម្បជ្ជតិ. កស្សចិ បន គណនាវសេនេវ មនសិការកាលតោបភុតិ អនុក្កមតោ ឱឡារិកអស្សាសបស្សាសនិរោធវសេន កាយទរថេ វូបសន្តេ កាយោបិ ចិត្តម្បិ លហុកំ ហោតិ, សរីរំ អាកាសេ លង្ឃនាការប្បត្តំ ¶ វិយ ហោតិ. យថា សារទ្ធកាយស្ស មញ្ចេ វា បីឋេ វា និសីទតោ មញ្ចបីឋំ ឱនមតិ, វិកូជតិ, បច្ចត្ថរណំ វលិំ គណ្ហាតិ. អសារទ្ធកាយស្ស បន និសីទតោ នេវ មញ្ចបីឋំ ឱនមតិ, ន វិកូជតិ, ន បច្ចត្ថរណំ វលិំ គណ្ហាតិ, តូលបិចុបូរិតំ វិយ មញ្ចបីឋំ ហោតិ. កស្មា? យស្មា អសារទ្ធោ កាយោ លហុកោ ហោតិ; ឯវមេវ គណនាវសេន មនសិការកាលតោបភុតិ អនុក្កមតោ ឱឡារិកអស្សាសបស្សាសនិរោធវសេន កាយទរថេ វូបសន្តេ កាយោបិ ចិត្តម្បិ លហុកំ ហោតិ, សរីរំ អាកាសេ លង្ឃនាការប្បត្តំ វិយ ហោតិ.

តស្ស ឱឡារិកេ អស្សាសបស្សាសេ និរុទ្ធេ សុខុមអស្សាសបស្សាសនិមិត្តារម្មណំ ចិត្តំ បវត្តតិ, តស្មិម្បិ និរុទ្ធេ អបរាបរំ តតោ សុខុមតរសុខុមតមនិមិត្តារម្មណំ បវត្តតិយេវ. កថំ? យថា បុរិសោ មហតិយា លោហសលាកាយ កំសតាឡំ អាកោដេយ្យ, ឯកប្បហារេន មហាសទ្ទោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, តស្ស ឱឡារិកសទ្ទារម្មណំ ចិត្តំ បវត្តេយ្យ, និរុទ្ធេ ឱឡារិកេ សទ្ទេ អថ បច្ឆា សុខុមសទ្ទនិមិត្តារម្មណំ, តស្មិម្បិ និរុទ្ធេ អបរាបរំ តតោ សុខុមតរសុខុមតមសទ្ទនិមិត្តារម្មណំ ចិត្តំ បវត្តតេវ; ឯវន្តិ វេទិតព្ពំ. វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘សេយ្យថាបិ កំសេ អាកោដិតេ’’តិ (បដិ. ម. ១.១៧១) វិត្ថារោ.

យថា ហិ អញ្ញានិ កម្មដ្ឋានានិ ឧបរូបរិ វិភូតានិ ហោន្តិ, ន តថា ឥទំ. ឥទំ បន ឧបរូបរិ ភាវេន្តស្ស ភាវេន្តស្ស សុខុមត្តំ ¶ គច្ឆតិ, ឧបដ្ឋានម្បិ ន ឧបគច្ឆតិ. ឯវំ អនុបដ្ឋហន្តេ បន តស្មិំ ន តេន ភិក្ខុនា ឧដ្ឋាយាសនា ចម្មខណ្ឌំ បប្ផោដេត្វា គន្តព្ពំ. កិំ កាតព្ពំ? ‘‘អាចរិយំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ វា ‘‘នដ្ឋំ ទានិ មេ កម្មដ្ឋាន’’ន្តិ វា ន វុដ្ឋាតព្ពំ, ឥរិយាបថំ ¶ វិកោបេត្វា គច្ឆតោ ហិ កម្មដ្ឋានំ នវនវមេវ ហោតិ. តស្មា យថានិសិន្នេនេវ ទេសតោ អាហរិតព្ពំ.

តត្រាយំ អាហរណូបាយោ. តេន ហិ ភិក្ខុនា កម្មដ្ឋានស្ស អនុបដ្ឋហនភាវំ ញត្វា ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខិតព្ពំ – ‘‘ឥមេ អស្សាសបស្សាសា នាម កត្ថ អត្ថិ, កត្ថ នត្ថិ, កស្ស វា អត្ថិ, កស្ស វា នត្ថី’’តិ. អថេវំ បដិសញ្ចិក្ខតា ‘‘ឥមេ អន្តោមាតុកុច្ឆិយំ នត្ថិ, ឧទកេ និមុគ្គានំ នត្ថិ, តថា អសញ្ញីភូតានំ មតានំ ចតុត្ថជ្ឈានសមាបន្នានំ រូបារូបភវសមង្គីនំ និរោធសមាបន្នាន’’ន្តិ ¶ ញត្វា ឯវំ អត្តនាវ អត្តា បដិចោទេតព្ពោ – ‘‘ននុ ត្វំ, បណ្ឌិត, នេវ មាតុកុច្ឆិគតោ, ន ឧទកេ និមុគ្គោ, ន អសញ្ញីភូតោ, ន មតោ, ន ចតុត្ថជ្ឈានសមអាបន្នោ, ន រូបារូបភវសមង្គី, ន និរោធសមាបន្នោ, អត្ថិយេវ តេ អស្សាសបស្សាសា, មន្ទបញ្ញតាយ បន បរិគ្គហេតុំ ន សក្កោសី’’តិ. អថានេន បកតិផុដ្ឋវសេនេវ ចិត្តំ ឋបេត្វា មនសិការោ បវត្តេតព្ពោ. ឥមេ ហិ ទីឃនាសិកស្ស នាសា បុដំ ឃដ្ដេន្តា បវត្តន្តិ, រស្សនាសិកស្ស ឧត្តរោដ្ឋំ. តស្មានេន ឥមំ នាម ឋានំ ឃដ្ដេន្តីតិ និមិត្តំ បដ្ឋបេតព្ពំ. ឥមមេវ ហិ អត្ថវសំ បដិច្ច វុត្តំ ភគវតា – ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, មុដ្ឋស្សតិស្ស អសម្បជានស្ស អានាបានស្សតិភាវនំ វទាមី’’តិ (ម. និ. ៣.១៤៩; សំ. និ. ៥.៩៩២). កិញ្ចាបិ ហិ យំកិញ្ចិ កម្មដ្ឋានំ សតស្ស សម្បជានស្សេវ សម្បជ្ជតិ, ឥតោ អញ្ញំ បន មនសិករោន្តស្ស បាកដំ ហោតិ. ឥទំ បន អានាបានស្សតិកម្មដ្ឋានំ គរុកំ គរុកភាវនំ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធបុត្តានំ មហាបុរិសានមេវ មនសិការភូមិភូតំ, ន ចេវ ឥត្តរំ, ន ច ឥត្តរសត្តសមាសេវិតំ. យថា យថា មនសិ ករីយតិ, តថា តថា សន្តញ្ចេវ ¶ ហោតិ សុខុមញ្ច. តស្មា ឯត្ថ ពលវតី សតិ ច បញ្ញា ច ឥច្ឆិតព្ពា.

យថា ហិ មដ្ឋសាដកស្ស តុន្នករណកាលេ សូចិបិ សុខុមា ឥច្ឆិតព្ពា, សូចិបាសវេធនម្បិ តតោ សុខុមតរំ; ឯវមេវ មដ្ឋសាដកសទិសស្ស ឥមស្ស កម្មដ្ឋានស្ស ភាវនាកាលេ សូចិបដិភាគា សតិបិ សូចិបាសវេធនបដិភាគា តំសម្បយុត្តា បញ្ញាបិ ពលវតី ឥច្ឆិតព្ពា. តាហិ ច បន សតិបញ្ញាហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន តេ អស្សាសបស្សាសា អញ្ញត្រ បកតិផុដ្ឋោកាសា បរិយេសិតព្ពា.

យថា បន កស្សកោ កសិំ កសិត្វា ពលិពទ្ទេ មុញ្ចិត្វា គោចរាភិមុខេ កត្វា ឆាយាយ និសិន្នោ វិស្សមេយ្យ, អថស្ស តេ ពលិពទ្ទា វេគេន អដវិំ បវិសេយ្យុំ. យោ ហោតិ ឆេកោ កស្សកោ សោ បុន តេ គហេត្វា យោជេតុកាមោ ន តេសំ អនុបទំ គន្ត្វា អដវិំ អាហិណ្ឌតិ. អថ ¶ ខោ រស្មិញ្ច បតោទញ្ច គហេត្វា ឧជុកមេវ តេសំ និបាតតិត្ថំ គន្ត្វា និសីទតិ វា និបជ្ជតិ វា. អថ តេ គោណេ ទិវសភាគំ ចរិត្វា និបាតតិត្ថំ ឱតរិត្វា ន្ហត្វា ច បិវិត្វា ច បច្ចុត្តរិត្វា ឋិតេ ទិស្វា រស្មិយា ពន្ធិត្វា បតោទេន វិជ្ឈន្តោ អានេត្វា យោជេត្វា បុន កម្មំ ករោតិ; ឯវមេវ តេន ភិក្ខុនា ន តេ អស្សាសបស្សាសា អញ្ញត្រ ¶ បកតិផុដ្ឋោកាសា បរិយេសិតព្ពា. សតិរស្មិំ បន បញ្ញាបតោទញ្ច គហេត្វា បកតិផុដ្ឋោកាសេ ចិត្តំ ឋបេត្វា មនសិការោ បវត្តេតព្ពោ. ឯវញ្ហិស្ស មនសិករោតោ នចិរស្សេវ តេ ឧបដ្ឋហន្តិ, និបាតតិត្ថេ វិយ គោណា. តតោ តេន សតិរស្មិយា ពន្ធិត្វា តស្មិំយេវ ឋានេ យោជេត្វា បញ្ញាបតោទេន វិជ្ឈន្តេន បុន កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជិតព្ពំ; តស្សេវមនុយុញ្ជតោ នចិរស្សេវ និមិត្តំ ឧបដ្ឋាតិ. តំ បនេតំ ន សព្ពេសំ ឯកសទិសំ ហោតិ ¶ ; អបិច ខោ កស្សចិ សុខសម្ផស្សំ ឧប្បាទយមានោ តូលបិចុ វិយ, កប្បាសបិចុ វិយ, វាតធារា វិយ ច ឧបដ្ឋាតីតិ ឯកច្ចេ អាហុ.

អយំ បន អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយោ – ឥទញ្ហិ កស្សចិ តារករូបំ វិយ, មណិគុឡិកា វិយ, មុត្តាគុឡិកា វិយ ច កស្សចិ ខរសម្ផស្សំ ហុត្វា កប្បាសដ្ឋិ វិយ, សារទារុសូចិ វិយ ច កស្សចិ ទីឃបាមង្គសុត្តំ វិយ, កុសុមទាមំ វិយ, ធូមសិខា វិយ ច កស្សចិ វិត្ថត មក្កដកសុត្តំ វិយ, វលាហកបដលំ វិយ, បទុមបុប្ផំ វិយ, រថចក្កំ វិយ, ចន្ទមណ្ឌលំ វិយ, សូរិយមណ្ឌលំ វិយ ច ឧបដ្ឋាតិ. តញ្ច បនេតំ យថា សម្ពហុលេសុ ភិក្ខូសុ សុត្តន្តំ សជ្ឈាយិត្វា និសិន្នេសុ ឯកេន ភិក្ខុនា ‘‘តុម្ហាកំ កីទិសំ ហុត្វា ឥទំ សុត្តំ ឧបដ្ឋាតី’’តិ វុត្តេ ឯកោ ‘‘មយ្ហំ មហតី បព្ពតេយ្យា នទី វិយ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតី’’តិ អាហ. អបរោ ‘‘មយ្ហំ ឯកា វនរាជិ វិយ’’. អញ្ញោ ‘‘មយ្ហំ សីតច្ឆាយោ សាខាសម្បន្នោ ផលភារភរិតរុក្ខោ វិយា’’តិ. តេសញ្ហិ តំ ឯកមេវ សុត្តំ សញ្ញានានតាយ នានតោ ឧបដ្ឋាតិ. ឯវំ ឯកមេវ កម្មដ្ឋានំ សញ្ញានានតាយ នានតោ ឧបដ្ឋាតិ. សញ្ញជញ្ហិ ឯតំ សញ្ញានិទានំ សញ្ញាប្បភវំ តស្មា សញ្ញានានតាយ នានតោ ឧបដ្ឋាតីតិ វេទិតព្ពំ.

ឯត្ថ ច អញ្ញមេវ អស្សាសារម្មណំ ចិត្តំ, អញ្ញំ បស្សាសារម្មណំ, អញ្ញំ និមិត្តារម្មណំ យស្ស ហិ ឥមេ តយោ ធម្មា នត្ថិ, តស្ស កម្មដ្ឋានំ នេវ អប្បនំ ន ឧបចារំ បាបុណាតិ. យស្ស បនិមេ តយោ ធម្មា អត្ថិ, តស្សេវ កម្មដ្ឋានំ អប្បនញ្ច ឧបចារញ្ច បាបុណាតិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘និមិត្តំ ¶ ¶ អស្សាសបស្សាសា, អនារម្មណមេកចិត្តស្ស;

អជានតោ ច តយោ ធម្មេ, ភាវនានុបលព្ភតិ.

‘‘និមិត្តំ អស្សាសបស្សាសា, អនារម្មណមេកចិត្តស្ស;

ជានតោ ច តយោ ធម្មេ, ភាវនា ឧបលព្ភតី’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.២៣១);

ឯវំ ¶ ឧបដ្ឋិតេ បន និមិត្តេ តេន ភិក្ខុនា អាចរិយសន្តិកំ គន្ត្វា អារោចេតព្ពំ – ‘‘មយ្ហំ, ភន្តេ, ឯវរូបំ នាម ឧបដ្ឋាតី’’តិ. អាចរិយេន បន ‘‘ឯតំ និមិត្ត’’ន្តិ វា ‘‘ន និមិត្ត’’ន្តិ វា ន វត្តព្ពំ. ‘‘ឯវំ ហោតិ, អាវុសោ’’តិ វត្វា បន ‘‘បុនប្បុនំ មនសិ ករោហី’’តិ វត្តព្ពោ. ‘‘និមិត្ត’’ន្តិ ហិ វុត្តេ វោសានំ អាបជ្ជេយ្យ; ‘‘ន និមិត្ត’’ន្តិ វុត្តេ និរាសោ វិសីទេយ្យ. តស្មា តទុភយម្បិ អវត្វា មនសិការេយេវ និយោជេតព្ពោតិ. ឯវំ តាវ ទីឃភាណកា. មជ្ឈិមភាណកា បនាហុ – ‘‘និមិត្តមិទំ, អាវុសោ, កម្មដ្ឋានំ បុនប្បុនំ មនសិ ករោហិ សប្បុរិសាតិ វត្តព្ពោ’’តិ. អថានេន និមិត្តេយេវ ចិត្តំ ឋបេតព្ពំ. ឯវមស្សាយំ ឥតោ បភុតិ ឋបនាវសេន ភាវនា ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ បោរាណេហិ –

‘‘និមិត្តេ ឋបយំ ចិត្តំ, នានាការំ វិភាវយំ;

ធីរោ អស្សាសបស្សាសេ, សកំ ចិត្តំ និពន្ធតី’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.២៣២; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.១.១៦៣);

តស្សេវំ និមិត្តុបដ្ឋានតោ បភុតិ នីវរណានិ វិក្ខម្ភិតានេវ ហោន្តិ កិលេសា សន្និសិន្នាវ សតិ ឧបដ្ឋិតាយេវ, ចិត្តំ សមាហិតមេវ. ឥទញ្ហិ ទ្វីហាការេហិ ចិត្តំ សមាហិតំ នាម ហោហិ – ឧបចារភូមិយំ វា នីវរណប្បហានេន, បដិលាភភូមិយំ វា អង្គបាតុភាវេន. តត្ថ ‘‘ឧបចារភូមី’’តិ ឧបចារសមាធិ; ‘‘បដិលាភភូមី’’តិ អប្បនាសមាធិ. តេសំ កិំ នានាករណំ? ឧបចារសមាធិ កុសលវីថិយំ ជវិត្វា ភវង្គំ ឱតរតិ, អប្បនាសមាធិ ទិវសភាគេ អប្បេត្វា និសិន្នស្ស ទិវសភាគម្បិ កុសលវីថិយំ ជវតិ, ន ភវង្គំ ឱតរតិ. ឥមេសុ ទ្វីសុ សមាធីសុ និមិត្តបាតុភាវេន ឧបចារសមាធិនា សមាហិតំ ចិត្តំ ហោតិ ¶ . អថានេន តំ និមិត្តំ នេវ វណ្ណតោ មនសិកាតព្ពំ, ន លក្ខណតោ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ. អបិច ខោ ខត្តិយមហេសិយា ចក្កវត្តិគព្ភោ វិយ កស្សកេន សាលិយវគព្ភោ វិយ ច អប្បមត្តេន រក្ខិតព្ពំ; រក្ខិតំ ហិស្ស ផលទំ ហោតិ.

‘‘និមិត្តំ រក្ខតោ លទ្ធ, បរិហានិ ន វិជ្ជតិ;

អារក្ខម្ហិ អសន្តម្ហិ, លទ្ធំ លទ្ធំ វិនស្សតី’’តិ.

តត្រាយំ ¶ រក្ខណូបាយោ – តេន ភិក្ខុនា អាវាសោ, គោចរោ, ភស្សំ, បុគ្គលោ, ភោជនំ, ឧតុ, ឥរិយាបថោតិ ឥមានិ សត្ត អសប្បាយានិ វជ្ជេត្វា តានេវ សត្ត សប្បាយានិ សេវន្តេន បុនប្បុនំ តំ និមិត្តំ មនសិកាតព្ពំ.

ឯវំ ¶ សប្បាយសេវនេន និមិត្តំ ថិរំ កត្វា វុឌ្ឍិំ វិរូឡ្ហិំ គមយិត្វា វត្ថុវិសទកិរិយា, ឥន្ទ្រិយសមត្តបដិបាទនតា, និមិត្តកុសលតា, យស្មិំ សមយេ ចិត្តំ សបគ្គហេតព្ព តស្មិំ សមយេ ចិត្តបគ្គណ្ហនា, យស្មិំ សមយេ ចិត្តំ និគ្គហេតព្ពំ តស្មិំ សមយេ ចិត្តនិគ្គណ្ហនា, យស្មិំ សមយេ ចិត្តំ សម្បហំសេតព្ពំ តស្មិំ សមយេ សម្បហំសេតព្ពំ តស្មិំ សមយេ ចិត្តសម្បហំសនា, យស្មិំ សមយេ ចិត្តំ អជ្ឈុបេក្ខិតព្ពំ តស្មិំ សមយេ ចិត្តអជ្ឈុបេក្ខនា, អសមាហិតបុគ្គលបរិវជ្ជនា, សមាហិតបុគ្គលសេវនា, តទធិមុត្តតាតិ ឥមានិ ទស អប្បនាកោសល្លានិ អវិជហន្តេន យោគោ ករណីយោ.

តស្សេវំ អនុយុត្តស្ស វិហរតោ ឥទានិ អប្បនា ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ ភវង្គំ វិច្ឆិន្ទិត្វា និមិត្តារម្មណំ មនោទ្វារាវជ្ជនំ ឧប្បជ្ជតិ. តស្មិញ្ច និរុទ្ធេ តទេវារម្មណំ គហេត្វា ចត្តារិ បញ្ច វា ជវនានិ, យេសំ បឋមំ បរិកម្មំ, ទុតិយំ ឧបចារំ, តតិយំ អនុលោមំ, ចតុត្ថំ គោត្រភុ ¶ , បញ្ចមំ អប្បនាចិត្តំ. បឋមំ វា បរិកម្មញ្ចេវ ឧបចារញ្ច, ទុតិយំ អនុលោមំ, តតិយំ គោត្រភុ, ចតុត្ថំ អប្បនាចិត្តន្តិ វុច្ចតិ. ចតុត្ថមេវ ហិ បញ្ចមំ វា អប្បេតិ, ន ឆដ្ឋំ សត្តមំ វា អាសន្នភវង្គបាតត្តា.

អាភិធម្មិកគោទត្តត្ថេរោ បនាហ – ‘‘អាសេវនបច្ចយេន កុសលា ធម្មា ពលវន្តោ ហោន្តិ; តស្មា ឆដ្ឋំ សត្តមំ វា អប្បេតី’’តិ. តំ អដ្ឋកថាសុ បដិក្ខិត្តំ. តត្ថ បុព្ពភាគចិត្តានិ កាមាវចរានិ ហោន្តិ, អប្បនាចិត្តំ បន រូបាវចរំ. ឯវមនេន បញ្ចង្គវិប្បហីនំ, បញ្ចង្គសមន្នាគតំ, ទសលក្ខណសម្បន្នំ, តិវិធកល្យាណំ, បឋមជ្ឈានំ អធិគតំ ហោតិ. សោ តស្មិំយេវារម្មណេ វិតក្កាទយោ វូបសមេត្វា ទុតិយតតិយចតុត្ថជ្ឈានានិ បាបុណាតិ. ឯត្តាវតា ច ឋបនាវសេន ភាវនាយ បរិយោសានប្បត្តោ ហោតិ. អយមេត្ថ សង្ខេបកថា. វិត្ថារោ បន ឥច្ឆន្តេន វិសុទ្ធិមគ្គតោ គហេតព្ពោ.

ឯវំ បត្តចតុត្ថជ្ឈានោ បនេត្ថ ភិក្ខុ សល្លក្ខណាវិវដ្ដនាវសេន កម្មដ្ឋានំ វឌ្ឍេត្វា បារិសុទ្ធិំ បត្តុកាមោ តទេវ ឈានំ អាវជ្ជនសមាបជ្ជនអធិដ្ឋានវុដ្ឋានបច្ចវេក្ខណសង្ខាតេហិ បញ្ចហាការេហិ វសិប្បត្តំ បគុណំ កត្វា អរូបបុព្ពង្គមំ វា រូបំ, រូបបុព្ពង្គមំ វា អរូបន្តិ រូបារូបំ ¶ បរិគ្គហេត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេតិ. កថំ? សោ ហិ ឈានា វុដ្ឋហិត្វា ឈានង្គានិ បរិគ្គហេត្វា តេសំ និស្សយំ ហទយវត្ថុំ តំ និស្សយានិ ច ភូតានិ តេសញ្ច និស្សយំ សកលម្បិ ¶ ករជកាយំ បស្សតិ. តតោ ‘‘ឈានង្គានិ អរូបំ, វត្ថាទីនិ រូប’’ន្តិ រូបារូបំ វវត្ថបេតិ.

អថ វា សមាបត្តិតោ វុដ្ឋហិត្វា កេសាទីសុ កោដ្ឋាសេសុ បថវីធាតុអាទិវសេន ចត្តារិ ភូតានិ តំនិស្សិតរូបានិ ច បរិគ្គហេត្វា យថាបរិគ្គហិតរូបារម្មណំ យថាបរិគ្គហិតរូបវត្ថុទ្វារារម្មណំ វា សសម្បយុត្តធម្មំ ¶ វិញ្ញាណញ្ច បស្សតិ. តតោ ‘‘ភូតាទីនិ រូបំ សសម្បយុត្តធម្មំ វិញ្ញាណំ អរូប’’ន្តិ វវត្ថបេតិ.

អថ វា សមាបត្តិតោ វុដ្ឋហិត្វា អស្សាសបស្សាសានំ សមុទយោ ករជកាយោ ច ចិត្តញ្ចាតិ បស្សតិ. យថា ហិ កម្មារគគ្គរិយា ធមមានាយ ភស្តញ្ច បុរិសស្ស ច តជ្ជំ វាយាមំ បដិច្ច វាតោ សញ្ចរតិ; ឯវមេវ កាយញ្ច ចិត្តញ្ច បដិច្ច អស្សាសបស្សាសាតិ. តតោ អស្សាសបស្សាសេ ច កាយញ្ច រូបំ, ចិត្តញ្ច តំសម្បយុត្តធម្មេ ច អរូបន្តិ វវត្ថបេតិ.

ឯវំ នាមរូបំ វវត្ថបេត្វា តស្ស បច្ចយំ បរិយេសតិ, បរិយេសន្តោ ច តំ ទិស្វា តីសុបិ អទ្ធាសុ នាមរូបស្ស បវត្តិំ អារព្ភ កង្ខំ វិតរតិ. វិតិណ្ណកង្ខោ កលាបសម្មសនវសេន តិលក្ខណំ អារោបេត្វា ឧទយព្ពយានុបស្សនាយ បុព្ពភាគេ ឧប្បន្នេ ឱភាសាទយោ ទស វិបស្សនុបក្កិលេសេ បហាយ ឧបក្កិលេសវិមុត្តំ បដិបទាញាណំ ‘‘មគ្គោ’’តិ វវត្ថបេត្វា ឧទយំ បហាយ ភង្គានុបស្សនំ បត្វា និរន្តរំ ភង្គានុបស្សនេន ភយតោ ឧបដ្ឋិតេសុ សព្ពសង្ខារេសុ និព្ពិន្ទន្តោ វិរជ្ជន្តោ វិមុច្ចន្តោ យថាក្កមំ ចត្តារោ អរិយមគ្គេ បាបុណិត្វា អរហត្តផលេ បតិដ្ឋាយ ឯកូនវីសតិភេទស្ស បច្ចវេក្ខណញាណស្ស បរិយន្តប្បត្តោ សទេវកស្ស លោកស្ស អគ្គទក្ខិណេយ្យោ ហោតិ. ឯត្តាវតា ចស្ស គណនំ អាទិំ កត្វា វិបស្សនាបរិយោសានា អានាបានស្សតិសមាធិភាវនា ច សមត្តា ហោតីតិ.

អយំ សព្ពាការតោ បឋមចតុក្កវណ្ណនា.

ឥតរេសុ បន តីសុ ចតុក្កេសុ យស្មា វិសុំ កម្មដ្ឋានភាវនានយោ នាម នត្ថិ; តស្មា អនុបទវណ្ណនានយេនេវ នេសំ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. បីតិប្បដិសំវេទីតិ បីតិំ បដិសំវិទិតំ ករោន្តោ បាកដំ ករោន្តោ អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ. តត្ថ ទ្វីហាការេហិ បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ – អារម្មណតោ ¶ ច អសម្មោហតោ ច.

កថំ ¶ ¶ អារម្មណតោ បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ? សប្បីតិកេ ទ្វេ ឈានេ សមាបជ្ជតិ, តស្ស សមាបត្តិក្ខណេ ឈានបដិលាភេន អារម្មណតោ បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ អារម្មណស្ស បដិសំវិទិតត្តា.

កថំ អសម្មោហតោ? សប្បីតិកេ ទ្វេ ឈានេ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ឈានសម្បយុត្តកបីតិំ ខយតោ វយតោ សម្មសតិ, តស្ស វិបស្សនាក្ខណេ លក្ខណបដិវេធេន អសម្មោហតោ បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ បដិសម្ភិទាយំ –

‘‘ទីឃំ អស្សាសវសេន ចិត្តស្ស ឯកគ្គតំ អវិក្ខេបំ បជានតោ សតិ ឧបដ្ឋិតា ហោតិ. តាយ សតិយា តេន ញាណេន សា បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ. ទីឃំ បស្សាសវសេន…បេ… រស្សំ អស្សាសវសេន… រស្សំ បស្សាសវសេន… សព្ពកាយប្បដិសំវេទី អស្សាសវសេន… សព្ពកាយប្បដិសំវេទី បស្សាសវសេន… បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ អស្សាសវសេន… បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារំ បស្សាសវសេន ចិត្តស្ស ឯកគ្គតំ អវិក្ខេបំ បជានតោ សតិ ឧបដ្ឋិតា ហោតិ, តាយ សតិយា តេន ញាណេន សា បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ. អាវជ្ជតោ សា បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ ជានតោ… បស្សតោ… បច្ចវេក្ខតោ… ចិត្តំ អធិដ្ឋហតោ… សទ្ធាយ អធិមុច្ចតោ… វីរិយំ បគ្គណ្ហតោ… សតិំ ឧបដ្ឋាបយតោ… ចិត្តំ សមាទហតោ… បញ្ញាយ បជានតោ… អភិញ្ញេយ្យំ អភិជានតោ… បរិញ្ញេយ្យំ បរិជានតោ… បហាតព្ពំ បជហតោ… ភាវេតព្ពំ ភាវយតោ… សច្ឆិកាតព្ពំ សច្ឆិករោតោ សា បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ. ឯវំ សា បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតី’’តិ (បដិ. ម. ១.១៧២).

ឯតេនេវ នយេន អវសេសបទានិបិ អត្ថតោ វេទិតព្ពានិ. ឥទំ បនេត្ថ វិសេសមត្តំ. តិណ្ណំ ឈានានំ វសេន សុខបដិសំវេទិតា ចតុន្នម្បិ វសេន ចិត្តសង្ខារបដិសំវេទិតា វេទិតព្ពា. ‘‘ចិត្តសង្ខារោ’’តិ វេទនាទយោ ទ្វេ ខន្ធា. សុខប្បដិសំវេទិបទេ ចេត្ថ វិបស្សនាភូមិទស្សនត្ថំ ‘‘សុខន្តិ ទ្វេ សុខានិ – កាយិកញ្ច សុខំ ចេតសិកញ្ចា’’តិ ¶ បដិសម្ភិទាយំ វុត្តំ. បស្សម្ភយំ ចិត្តសង្ខារន្តិ ឱឡារិកំ ឱឡារិកំ ចិត្តសង្ខារំ បស្សម្ភេន្តោ, និរោធេន្តោតិ អត្ថោ. សោ វិត្ថារតោ កាយសង្ខារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. អបិចេត្ថ បីតិបទេ បីតិសីសេន វេទនា វុត្តា. សុខបទេ សរូបេនេវ វេទនា ¶ . ទ្វីសុ ចិត្តសង្ខារបទេសុ ‘‘សញ្ញា ច វេទនា ច ចេតសិកា ឯតេ ធម្មា ចិត្តបដិពទ្ធា ចិត្តសង្ខារា’’តិ (បដិ. ម. ១.១៧៤; ម. និ. ១.៤៦៣) វចនតោ ¶ សញ្ញាសម្បយុត្តា វេទនាតិ. ឯវំ វេទនានុបស្សនានយេន ឥទំ ចតុក្កំ ភាសិតន្តិ វេទិតព្ពំ.

តតិយចតុក្កេបិ ចតុន្នំ ឈានានំ វសេន ចិត្តបដិសំវេទិតា វេទិតព្ពា. អភិប្បមោទយំ ចិត្តន្តិ ចិត្តំ មោទេន្តោ បមោទេន្តោ ហាសេន្តោ បហាសេន្តោ អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ. តត្ថ ទ្វីហាការេហិ អភិប្បមោទោ ហោតិ – សមាធិវសេន ច វិបស្សនាវសេន ច.

កថំ សមាធិវសេន? សប្បីតិកេ ទ្វេ ឈានេ សមាបជ្ជតិ, សោ សមាបត្តិក្ខណេ សម្បយុត្តាយ បីតិយា ចិត្តំ អាមោទេតិ បមោទេតិ. កថំ វិបស្សនាវសេន? សប្បីតិកេ ទ្វេ ឈានេ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ឈានសម្បយុត្តកបីតិំ ខយតោ វយតោ សម្មសតិ; ឯវំ វិបស្សនាក្ខណេ ឈានសម្បយុត្តកបីតិំ អារម្មណំ កត្វា ចិត្តំ អាមោទេតិ បមោទេតិ. ឯវំ បដិបន្នោ ‘‘អភិប្បមោទយំ ចិត្តំ អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ វុច្ចតិ.

សមាទហំ ចិត្តន្តិ បឋមជ្ឈានាទិវសេន អារម្មណេ ចិត្តំ សមំ អាទហន្តោ សមំ ឋបេន្តោ តានិ វា បន ឈានានិ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ឈានសម្បយុត្តកចិត្តំ ខយតោ វយតោ សម្មសតោ វិបស្សនាក្ខណេ លក្ខណបដិវេធេន ឧប្បជ្ជតិ ខណិកចិត្តេកគ្គតា; ឯវំ ឧប្បន្នាយ ខណិកចិត្តេកគ្គតាយ វសេនបិ អារម្មណេ ចិត្តំ សមំ អាទហន្តោ សមំ ឋបេន្តោ ‘‘សមាទហំ ចិត្តំ អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ វុច្ចតិ.

វិមោចយំ ចិត្តន្តិ បឋមជ្ឈានេន នីវរណេហិ ចិត្តំ មោចេន្តោ វិមោចេន្តោ, ទុតិយេន វិតក្កវិចារេហិ, តតិយេន បីតិយា, ចតុត្ថេន សុខទុក្ខេហិ ចិត្តំ មោចេន្តោ វិមោចេន្តោ. តានិ វា បន ឈានានិ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ¶ ឈានសម្បយុត្តកចិត្តំ ខយតោ វយតោ សម្មសតិ. សោ វិបស្សនាក្ខណេ អនិច្ចានុបស្សនាយ និច្ចសញ្ញាតោ ចិត្តំ មោចេន្តោ វិមោចេន្តោ, ទុក្ខានុបស្សនាយ សុខសញ្ញាតោ, អនត្តានុបស្សនាយ អត្តសញ្ញាតោ, និព្ពិទានុបស្សនាយ នន្ទិតោ, វិរាគានុបស្សនាយ រាគតោ, និរោធានុបស្សនាយ សមុទយតោ, បដិនិស្សគ្គានុបស្សនាយ អាទានតោ ចិត្តំ មោចេន្តោ វិមោចេន្តោ អស្សសតិ ចេវ បស្សសតិ ច. តេន វុត្តំ ¶ – ‘‘វិមោចយំ ចិត្តំ អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ. ឯវំ ចិត្តានុបស្សនាវសេន ឥទំ ចតុក្កំ ភាសិតន្តិ វេទិតព្ពំ.

ចតុត្ថចតុក្កេ បន អនិច្ចានុបស្សីតិ ឯត្ថ តាវ អនិច្ចំ វេទិតព្ពំ, អនិច្ចតា វេទិតព្ពា, អនិច្ចានុបស្សនា វេទិតព្ពា ¶ , អនិច្ចានុបស្សី វេទិតព្ពោ. តត្ថ ‘‘អនិច្ច’’ន្តិ បញ្ចក្ខន្ធា. កស្មា? ឧប្បាទវយញ្ញថត្តភាវា. ‘‘អនិច្ចតា’’តិ តេសញ្ញេវ ឧប្បាទវយញ្ញថត្តំ ហុត្វា អភាវោ វា និព្ពត្តានំ តេនេវាការេន អឋត្វា ខណភង្គេន ភេទោតិ អត្ថោ. ‘‘អនិច្ចានុបស្សនា’’តិ តស្សា អនិច្ចតាយ វសេន រូបាទីសុ ‘‘អនិច្ច’’ន្តិ អនុបស្សនា; ‘‘អនិច្ចានុបស្សី’’តិ តាយ អនុបស្សនាយ សមន្នាគតោ; តស្មា ឯវំ ភូតោ អស្សសន្តោ ច បស្សសន្តោ ច ឥធ ‘‘អនិច្ចានុបស្សី អស្សសិស្សាមិ, បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ វេទិតព្ពោ.

វិរាគានុបស្សីតិ ឯត្ថ បន ទ្វេ វិរាគា – ខយវិរាគោ ច អច្ចន្តវិរាគោ ច. តត្ថ ‘‘ខយវិរាគោ’’តិ សង្ខារានំ ខណភង្គោ; ‘‘អច្ចន្តវិរាគោ’’តិ និព្ពានំ; ‘‘វិរាគានុបស្សនា’’តិ តទុភយទស្សនវសេន បវត្តា វិបស្សនា ច មគ្គោ ច. តាយ ទុវិធាយបិ អនុបស្សនាយ សមន្នាគតោ ហុត្វា អស្សសន្តោ ច បស្សសន្តោ ច ‘‘វិរាគានុបស្សី អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតី’’តិ វេទិតព្ពោ. និរោធានុបស្សីបទេបិ ឯសេវ នយោ.

បដិនិស្សគ្គានុបស្សីតិ ឯត្ថាបិ ទ្វេ បដិនិស្សគ្គា – បរិច្ចាគបដិនិស្សគ្គោ ច បក្ខន្ទនបដិនិស្សគ្គោ ច. បដិនិស្សគ្គោយេវ អនុបស្សនា បដិនិស្សគ្គានុបស្សនា; វិបស្សនាមគ្គានមេតំ អធិវចនំ. វិបស្សនា ហិ តទង្គវសេន សទ្ធិំ ខន្ធាភិសង្ខារេហិ កិលេសេ បរិច្ចជតិ, សង្ខតទោសទស្សនេន ¶ ច តព្ពិបរីតេ និព្ពានេ តន្និន្នតាយ បក្ខន្ទតីតិ បរិច្ចាគបដិនិស្សគ្គោ ចេវ បក្ខន្ទនបដិនិស្សគ្គោ ចាតិ វុច្ចតិ. មគ្គោ សមុច្ឆេទវសេន សទ្ធិំ ខន្ធាភិសង្ខារេហិ កិលេសេ បរិច្ចជតិ, អារម្មណករណេន ច និព្ពានេ បក្ខន្ទតីតិ បរិច្ចាគបដិនិស្សគ្គោ ចេវ បក្ខន្ទនបដិនិស្សគោ ចាតិ វុច្ចតិ. ឧភយម្បិ បន បុរិមបុរិមញាណានំ អនុអនុ បស្សនតោ អនុបស្សនាតិ វុច្ចតិ. តាយ ទុវិធាយ បដិនិស្សគ្គានុបស្សនាយ សមន្នាគតោ ហុត្វា អស្សសន្តោ ច បស្សសន្តោ ច បដិនិសគ្គានុបស្សី អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតីតិ វេទិតព្ពោ. ឯវំ ភាវិតោតិ ឯវំ សោឡសហិ អាការេហិ ភាវិតោ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

អានាបានស្សតិសមាធិកថា និដ្ឋិតា.

១៦៧. អថ ¶ ខោ ភគវាតិអាទិម្ហិ បន អយំ សង្ខេបត្ថោ. ឯវំ ភគវា អានាបានស្សតិសមាធិកថាយ ភិក្ខូ សមស្សាសេត្វា អថ យំ តំ តតិយបារាជិកបញ្ញត្តិយា និទានញ្ចេវ ¶ បករណញ្ច ឧប្បន្នំ ភិក្ខូនំ អញ្ញមញ្ញំ ជីវិតា វោរោបនំ, ឯតស្មិំ និទានេ ឯតស្មិំ បករណេ ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតេត្វា បដិបុច្ឆិត្វា វិគរហិត្វា ច យស្មា តត្ថ អត្តនា អត្តានំ ជីវិតា វោរោបនំ មិគលណ្ឌិកេន ច វោរោបាបនំ បារាជិកវត្ថុ ន ហោតិ; តស្មា តំ ឋបេត្វា បារាជិកស្ស វត្ថុភូតំ អញ្ញមញ្ញំ ជីវិតា វោរោបនមេវ គហេត្វា បារាជិកំ បញ្ញបេន្តោ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ សញ្ចិច្ច មនុស្សវិគ្គហ’’ន្តិអាទិមាហ. អរិយបុគ្គលមិស្សកត្តា បនេត្ថ ‘‘មោឃបុរិសា’’តិ អវត្វា ‘‘តេ ភិក្ខូ’’តិ វុត្តំ.

ឯវំ មូលច្ឆេជ្ជវសេន ទឡ្ហំ កត្វា តតិយបារាជិកេ បញ្ញត្តេ អបរម្បិ អនុបញ្ញត្តត្ថាយ មរណវណ្ណសំវណ្ណនវត្ថុ ឧទបាទិ, តស្សុប្បត្តិទីបនត្ថំ ‘‘ឯវញ្ចិទំ ភគវតា’’តិអាទិ វុត្តំ.

១៦៨. តត្ថ បដិពទ្ធចិត្តាតិ ឆន្ទរាគេន បដិពទ្ធចិត្តា; សារត្តា អបេក្ខវន្តោតិ អត្ថោ. មរណវណ្ណំ សំវណ្ណេមាតិ ជីវិតេ អាទីនវំ ទស្សេត្វា មរណស្ស ¶ គុណំ វណ្ណេម; អានិសំសំ ទស្សេមាតិ. កតកល្យាណោតិអាទីសុ អយំ បទត្ថោ – កល្យាណំ សុចិកម្មំ កតំ តយាតិ ត្វំ ខោ អសិ កតកល្យាណោ. តថា កុសលំ អនវជ្ជកម្មំ កតំ តយាតិ កតកុសលោ. មរណកាលេ សម្បត្តេ យា សត្តានំ ឧប្បជ្ជតិ ភយសង្ខាតា ភីរុតា, តតោ តាយនំ រក្ខណកម្មំ កតំ តយាតិ កតភីរុត្តាណោ បាបំ. លាមកកម្មំ អកតំ តយាតិ អកតបាបោ. លុទ្ទំ ទារុណំ ទុស្សីល្យកម្មំ អកតំ តយាតិ អកតលុទ្ទោ. កិព្ពិសំ សាហសិកកម្មំ លោភាទិកិលេសុស្សទំ អកតំ តយាតិ អកតកិព្ពិសោ. កស្មា ឥទំ វុច្ចតិ? យស្មា សព្ពប្បការម្បិ កតំ តយា កល្យាណំ, អកតំ តយា បាបំ; តេន តំ វទាម – ‘‘កិំ តុយ្ហំ ឥមិនា រោគាភិភូតត្តា លាមកេន បាបកេន ទុក្ខពហុលត្តា ទុជ្ជីវិតេន’’. មតំ តេ ជីវិតា សេយ្យោតិ តវ មរណំ ជីវិតា សុន្ទរតរំ. កស្មា? យស្មា ឥតោ ត្វំ កាលង្កតោ កតកាលោ ហុត្វា កាលំ កត្វា មរិត្វាតិ អត្ថោ. កាយស្ស ភេទា…បេ… ឧបបជ្ជិស្សសិ. ឯវំ ឧបបន្នោ ច តត្ថ ទិព្ពេហិ ទេវលោកេ ¶ ឧប្បន្នេហិ បញ្ចហិ កាមគុណេហិ មនាបិយរូបាទិកេហិ បញ្ចហិ វត្ថុកាមកោដ្ឋាសេហិ សមប្បិតោ សមង្គីភូតោ បរិចរិស្សសិ សម្បយុត្តោ សមោធានគតោ ហុត្វា ឥតោ ចិតោ ច ចរិស្សសិ, វិចរិស្សសិ អភិរមិស្សសិ វាតិ អត្ថោ.

១៦៩. អសប្បាយានីតិ អហិតានិ អវុឌ្ឍិករានិ យានិ ខិប្បមេវ ជីវិតក្ខយំ បាបេន្តិ.

បទភាជនីយវណ្ណនា

១៧២. សញ្ចិច្ចាតិ ¶ អយំ ‘‘សញ្ចិច្ច មនុស្សវិគ្គហ’’ន្តិ មាតិកាយ វុត្តស្ស សញ្ចិច្ចបទស្ស ឧទ្ធារោ. តត្ថ សន្តិ ឧបសគ្គោ, តេន សទ្ធិំ ឧស្សុក្កវចនមេតំ សញ្ចិច្ចាតិ ¶ ; តស្ស សញ្ចេតេត្វា សុដ្ឋុ ចេតេត្វាតិ អត្ថោ. យស្មា បន យោ សញ្ចិច្ច វោរោបេតិ, សោ ជានន្តោ សញ្ជានន្តោ ហោតិ, តញ្ចស្ស វោរោបនំ ចេច្ច អភិវិតរិត្វា វីតិក្កមោ ហោតិ. តស្មា ព្យញ្ជនេ អាទរំ អកត្វា អត្ថមេវ ទស្សេតុំ ‘‘ជានន្តោ សញ្ជានន្តោ ចេច្ច អភិវិតរិត្វា វីតិក្កមោ’’តិ ឯវមស្ស បទភាជនំ វុត្តំ. តត្ថ ជានន្តោតិ ‘‘បាណោ’’តិ ជានន្តោ. សញ្ជានន្តោតិ ‘‘ជីវិតា វោរោបេមី’’តិ សញ្ជានន្តោ; តេនេវ បាណជាននាការេន សទ្ធិំ ជានន្តោតិ អត្ថោ. ចេច្ចាតិ វធកចេតនាវសេន ចេតេត្វា បកប្បេត្វា. អភិវិតរិត្វាតិ ឧបក្កមវសេន មទ្ទន្តោ និរាសង្កចិត្តំ បេសេត្វា. វីតិក្កមោតិ ឯវំ បវត្តស្ស យោ វីតិក្កមោ អយំ សញ្ចិច្ចសទ្ទស្ស សិខាប្បត្តោ អត្ថោតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥទានិ ‘‘មនុស្សវិគ្គហំ ជីវិតា វោរោបេយ្យា’’តិ ឯត្ថ វុត្តំ មនុស្សត្តភាវំ អាទិតោ បដ្ឋាយ ទស្សេតុំ ‘‘មនុស្សវិគ្គហោ នាមា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ គព្ភសេយ្យកានំ វសេន សព្ពសុខុមអត្តភាវទស្សនត្ថំ ‘‘យំ មាតុកុច្ឆិស្មិ’’ន្តិ វុត្តំ. បឋមំ ចិត្តន្តិ បដិសន្ធិចិត្តំ. ឧប្បន្នន្តិ ជាតំ. បឋមំ វិញ្ញាណំ បាតុភូតន្តិ ឥទំ តស្សេវ វេវចនំ. ‘‘មាតុកុច្ឆិស្មិំ បឋមំ ចិត្ត’’ន្តិ វចនេន ចេត្ថ សកលាបិ បញ្ចវោការបដិសន្ធិ ទស្សិតា ហោតិ. តស្មា តញ្ច បឋមំ ចិត្តំ តំសម្បយុត្តា ច តយោ អរូបក្ខន្ធា តេន សហ និព្ពត្តញ្ច កលលរូបន្តិ អយំ សព្ពបឋមោ មនុស្សវិគ្គហោ. តត្ថ ‘‘កលលរូប’’ន្តិ ឥត្ថិបុរិសានំ កាយវត្ថុភាវទសកវសេន ¶ សមតិំស រូបានិ, នបុំសកានំ កាយវត្ថុទសកវសេន វីសតិ. តត្ថ ឥត្ថិបុរិសានំ កលលរូបំ ជាតិឧណ្ណាយ ឯកេន អំសុនា ឧទ្ធដតេលពិន្ទុមត្តំ ហោតិ អច្ឆំ វិប្បសន្នំ. វុត្តញ្ចេតំ អដ្ឋកថាយំ –

‘‘តិលតេលស្ស យថា ពិន្ទុ, សប្បិមណ្ឌោ អនាវិលោ;

ឯវំវណ្ណប្បដិភាគំ កលលន្តិ បវុច្ចតី’’តិ. (វិភ. អដ្ឋ. ២៦ បកិណ្ណកកថា; សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៣៥);

ឯវំ បរិត្តកំ វត្ថុំ អាទិំ កត្វា បកតិយា វីសវស្សសតាយុកស្ស សត្តស្ស យាវ មរណកាលា ឯត្ថន្តរេ អនុបុព្ពេន ¶ វុឌ្ឍិប្បត្តោ អត្តភាវោ ឯសោ មនុស្សវិគ្គហោ នាម.

ជីវិតា ¶ វោរោបេយ្យាតិ កលលកាលេបិ តាបនមទ្ទនេហិ វា ភេសជ្ជសម្បទានេន វា តតោ វា ឧទ្ធម្បិ តទនុរូបេន ឧបក្កមេន ជីវិតា វិយោជេយ្យាតិ អត្ថោ. យស្មា បន ជីវិតា វោរោបនំ នាម អត្ថតោ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទនមេវ ហោតិ, តស្មា ឯតស្ស បទភាជនេ ‘‘ជីវិតិន្ទ្រិយំ ឧបច្ឆិន្ទតិ ឧបរោធេតិ សន្តតិំ វិកោបេតី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស បវេណិឃដនំ ឧបច្ឆិន្ទន្តោ ឧបរោធេន្តោ ច ‘‘ជីវិតិន្ទ្រិយំ ឧបច្ឆិន្ទតិ ឧបរោធេតី’’តិ វុច្ចតិ. ស្វាយមត្ថោ ‘‘សន្តតិំ វិកោបេតី’’តិបទេន ទស្សិតោ. វិកោបេតីតិ វិយោជេតិ.

តត្ថ ទុវិធំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ – រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ, អរូបជីវិតិន្ទ្រិយញ្ច. តេសុ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយេ ឧបក្កមោ នត្ថិ, តំ វោរោបេតុំ ន សក្កា. រូបជីវិតិន្ទ្រិយេ បន អត្ថិ, តំ វោរោបេតុំ សក្កា. តំ បន វោរោបេន្តោ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយម្បិ វោរោបេតិ. តេនេវ ហិ សទ្ធិំ តំ និរុជ្ឈតិ តទាយត្តវុត្តិតោ. តំ បន វោរោបេន្តោ កិំ អតីតំ វោរោបេតិ, អនាគតំ, បច្ចុប្បន្នន្តិ? នេវ អតីតំ, ន អនាគតំ, តេសុ ហិ ឯកំ និរុទ្ធំ ឯកំ អនុប្បន្នន្តិ ឧភបម្បិ អសន្តំ, អសន្តត្តា ឧបក្កមោ នត្ថិ, ឧបក្កមស្ស នត្ថិតាយ ឯកម្បិ វោរោបេតុំ ន សក្កា. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘អតីតេ ចិត្តក្ខណេ ជីវិត្ថ, ន ជីវតិ; ន ជីវិស្សតិ. អនាគតេ ចិត្តក្ខណេ ជីវិស្សតិ, ន ជីវិត្ថ; ន ជីវតិ. បច្ចុប្បន្នេ ចិត្តក្ខណេ ជីវតិ, ន ជីវិត្ថ; ន ជីវិស្សតី’’តិ (មហានិ. ១០).

តស្មា ¶ យត្ថ ជីវតិ តត្ថ ឧបក្កមោ យុត្តោតិ បច្ចុប្បន្នំ វោរោបេតិ.

បច្ចុប្បន្នញ្ច នាមេតំ ខណបច្ចុប្បន្នំ, សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ, អទ្ធាបច្ចុប្បន្នន្តិ តិវិធំ. តត្ថ ‘‘ខណបច្ចុប្បន្នំ’’ នាម ឧប្បាទជរាភង្គសមង្គិ, តំ វោរោបេតុំ ន សក្កា. កស្មា? សយមេវ និរុជ្ឈនតោ. ‘‘សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ’’ នាម សត្តដ្ឋជវនវារមត្តំ សភាគសន្តតិវសេន បវត្តិត្វា និរុជ្ឈនកំ, យាវ វា ឧណ្ហតោ អាគន្ត្វា ឱវរកំ បវិសិត្វា និសិន្នស្ស អន្ធការំ ហោតិ, សីតតោ វា អាគន្ត្វា ឱវរកេ និសិន្នស្ស យាវ វិសភាគឧតុបាតុភាវេន បុរិមកោ ឧតុ នប្បដិប្បស្សម្ភតិ, ឯត្ថន្តរេ ‘‘សន្តតិបច្ចុប្បន្ន’’ន្តិ វុច្ចតិ ¶ . បដិសន្ធិតោ បន យាវ ចុតិ, ឯតំ ‘‘អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ’’ នាម. តទុភយម្បិ វោរោបេតុំ សក្កា. កថំ? តស្មិញ្ហិ ឧបក្កមេ កតេ លទ្ធុបក្កមំ ជីវិតនវកំ និរុជ្ឈមានំ ទុព្ពលស្ស បរិហីនវេគស្ស សន្តានស្ស បច្ចយោ ហោតិ. តតោ សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ វា អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ វា យថាបរិច្ឆិន្នំ កាលំ អបត្វា អន្តរាវ និរុជ្ឈតិ ¶ . ឯវំ តទុភយម្បិ វោរោបេតុំ សក្កា, តស្មា តទេវ សន្ធាយ ‘‘សន្តតិំ វិកោបេតី’’តិ ឥទំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឥមស្ស បនត្ថស្ស អាវិភាវត្ថំ បាណោ វេទិតព្ពោ, បាណាតិបាតោ វេទិតព្ពោ, បាណាតិបាតិ វេទិតព្ពោ, បាណាតិបាតស្ស បយោគោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ ‘‘បាណោ’’តិ វោហារតោ សត្តោ, បរមត្ថតោ ជីវិតិន្ទ្រិយំ. ជីវិតិន្ទ្រិយញ្ហិ អតិបាតេន្តោ ‘‘បាណំ អតិបាតេតី’’តិ វុច្ចតិ តំ វុត្តប្បការមេវ. ‘‘បាណាតិបាតោ’’តិ យាយ ចេតនាយ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទកំ បយោគំ សមុដ្ឋាបេតិ, សា វធកចេតនា ‘‘បាណាតិបាតោ’’តិ វុច្ចតិ. ‘‘បាណាតិបាតី’’តិ វុត្តចេតនាសមង្គិ បុគ្គលោ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘បាណាតិបាតស្ស បយោគោ’’តិ បាណាតិបាតស្ស ឆបយោគា – សាហត្ថិកោ, អាណត្តិកោ, និស្សគ្គិយោ, ថាវរោ, វិជ្ជាមយោ, ឥទ្ធិមយោតិ.

តត្ថ ‘‘សាហត្ថិកោ’’តិ សយំ មារេន្តស្ស កាយេន វា កាយប្បដិពទ្ធេន វា បហរណំ. ‘‘អាណត្តិកោ’’តិ អញ្ញំ អាណាបេន្តស្ស ‘‘ឯវំ វិជ្ឈិត្វា វា បហរិត្វា វា មារេហី’’តិ អាណាបនំ. ‘‘និស្សគ្គិយោ’’តិ ទូរេ ឋិតំ មារេតុកាមស្ស កាយេន វា កាយប្បដិពទ្ធេន វា ឧសុសត្តិយន្តបាសាណាទីនំ និស្សជ្ជនំ. ‘‘ថាវរោ’’តិ អសញ្ចារិមេន ឧបករណេន មារេតុកាមស្ស ឱបាតអបស្សេនឧបនិក្ខិបនំ ភេសជ្ជសំវិធានំ. តេ ចត្តារោបិ បរតោ បាឡិវណ្ណនាយមេវ វិត្ថារតោ អាវិភវិស្សន្តិ.

វិជ្ជាមយឥទ្ធិមយា ¶ បន បាឡិយំ អនាគតា. តេ ឯវំ វេទិតព្ពា. សង្ខេបតោ ហិ មារណត្ថំ វិជ្ជាបរិជប្បនំ វិជ្ជាមយោ បយោគោ. អដ្ឋកថាសុ ¶ បន ‘‘កតមោ វិជ្ជាមយោ បយោគោ? អាថព្ពណិកា អាថព្ពណំ បយោជេន្តិ; នគរេ វា រុទ្ធេ សង្គាមេ វា បច្ចុបដ្ឋិតេ បដិសេនាយ បច្ចត្ថិកេសុ បច្ចាមិត្តេសុ ឦតិំ ឧប្បាទេន្តិ, ឧបទ្ទវំ ឧប្បាទេន្តិ, រោគំ ឧប្បាទេន្តិ, បជ្ជរកំ ឧប្បាទេន្តិ, សូចិកំ ករោន្តិ, វិសូចិកំ ករោន្តិ, បក្ខន្ទិយំ ករោន្តិ. ឯវំ អាថព្ពណិកា អាថព្ពណំ បយោជេន្តិ. វិជ្ជាធារា វិជ្ជំ បរិវត្តេត្វា នគរេ វា រុទ្ធេ…បេ… បក្ខន្ទិយំ ករោន្តី’’តិ ឯវំ វិជ្ជាមយំ បយោគំ ទស្សេត្វា អាថព្ពណិកេហិ ច វិជ្ជាធរេហិ ច មារិតានំ ពហូនិ វត្ថូនិ វុត្តានិ, កិំ តេហិ! ឥទញ្ហេត្ថ លក្ខណំ មារណាយ វិជ្ជាបរិជប្បនំ វិជ្ជាមយោ បយោគោតិ.

កម្មវិបាកជាយ ឥទ្ធិយា បយោជនំ ឥទ្ធិមយោ បយោគោ. កម្មវិបាកជិទ្ធិ ច នាមេសា នាគានំ នាគិទ្ធិ, សុបណ្ណានំ សុបណ្ណិទ្ធិ, យក្ខានំ យក្ខិទ្ធិ, ទេវានំ ទេវិទ្ធិ, រាជូនំ រាជិទ្ធីតិ ¶ ពហុវិធា. តត្ថ ទិដ្ឋទដ្ឋផុដ្ឋវិសានំ នាគានំ ទិស្វា ឌំសិត្វា ផុសិត្វា ច បរូបឃាតករណេ ‘‘នាគិទ្ធិ’’ វេទិតព្ពា. សុបណ្ណានំ មហាសមុទ្ទតោ ទ្វត្តិព្យាមសតប្បមាណនាគុទ្ធរណេ ‘‘សុបណ្ណិទ្ធិ’’ វេទិតព្ពា. យក្ខា បន នេវ អាគច្ឆន្តា ន បហរន្តា ទិស្សន្តិ, តេហិ បហដសត្តា បន តស្មិំយេវ ឋានេ មរន្តិ, តត្រ តេសំ ‘‘យក្ខិទ្ធិ’’ ទដ្ឋព្ពា. វេស្សវណស្ស សោតាបន្នកាលតោ បុព្ពេ នយនាវុធេន ឱលោកិតកុម្ភណ្ឌានំ មរណេ អញ្ញេសញ្ច ទេវានំ យថាសកំ ឥទ្ធានុភាវេ ‘‘ទេវិទ្ធិ’’ វេទិតព្ពា. រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស សបរិសស្ស អាកាសគមនាទីសុ, អសោកស្ស ហេដ្ឋា ឧបរិ ច យោជនេ អាណាបវត្តនាទីសុ, បិតុរញ្ញោ ច សីហឡនរិន្ទស្ស ទាឋាកោដនេន ចូឡសុមនកុដុម្ពិយស្សមរណេ ¶ ‘‘រាជិទ្ធិ’’ ទដ្ឋព្ពាតិ.

កេចិ បន ‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឥទ្ធិមា ចេតោវសិប្បត្តោ អញ្ញិស្សា កុច្ឆិគតំ គព្ភំ បាបកេន មនសាអនុបេក្ខិតា ហោតិ ‘អហោ វតាយំ កុច្ឆិគតោ គព្ភោ ន សោត្ថិនា អភិនិក្ខមេយ្យា’តិ. ឯវម្បិ ភិក្ខវេ កុលុម្ពស្ស ឧបឃាតោ ហោតី’’តិ អាទិកានិ សុត្តានិ ទស្សេត្វា ភាវនាមយិទ្ធិយាបិ បរូបឃាតកម្មំ វទន្តិ; សហ បរូបឃាតករណេន ច អាទិត្តឃរូបរិខិត្តស្ស ¶ ឧទកឃដស្ស ភេទនមិវ ឥទ្ធិវិនាសញ្ច ឥច្ឆន្តិ; តំ តេសំ ឥច្ឆាមត្តមេវ. កស្មា? យស្មា កុសលវេទនាវិតក្កបរិត្តត្តិកេហិ ន សមេតិ. កថំ? អយញ្ហិ ភាវនាមយិទ្ធិ នាម កុសលត្តិកេ កុសលា ចេវ អព្យាកតា ច, បាណាតិបាតោ អកុសលោ. វេទនាត្តិកេ អទុក្ខមសុខសម្បយុត្តា បាណាតិបាតោ ទុក្ខសម្បយុត្តោ. វិតក្កត្តិកេ អវិតក្កាវិចារា, បាណាតិបាតោ សវិតក្កសវិចារោ. បរិត្តត្តិកេ មហគ្គតា, បាណាតិបាតោ បរិត្តោតិ.

សត្ថហារកំ វាស្ស បរិយេសេយ្យាតិ ឯត្ថ ហរតីតិ ហារកំ. កិំ ហរតិ? ជីវិតំ. អថ វា ហរិតព្ពន្តិ ហារកំ; ឧបនិក្ខិបិតព្ពន្តិ អត្ថោ. សត្ថញ្ច តំ ហារកញ្ចាតិ សត្ថហារកំ. អស្សាតិ មនុស្សវិគ្គហស្ស. បរិយេសេយ្យាតិ យថា លភតិ តថា ករេយ្យ; ឧបនិក្ខិបេយ្យាតិ អត្ថោ. ឯតេន ថាវរប្បយោគំ ទស្សេតិ. ឥតរថា ហិ បរិយិដ្ឋមត្តេនេវ បារាជិកោ ភវេយ្យ; ន ចេតំ យុត្តំ. បាឡិយំ បន សព្ពំ ព្យញ្ជនំ អនាទិយិត្វា យំ ឯត្ថ ថាវរប្បយោគសង្គហិតំ សត្ថំ, តទេវ ទស្សេតុំ ‘‘អសិំ វា…បេ… រជ្ជុំ វា’’តិ បទភាជនំ វុត្តំ.

តត្ថ សត្ថន្តិ វុត្តាវសេសំ យំកិញ្ចិ សមុខំ វេទិតព្ពំ. លគុឡបាសាណវិសរជ្ជូនញ្ច ជីវិតវិនាសនភាវតោ សត្ថសង្គហោ វេទិតព្ពោ. មរណវណ្ណំ វាតិ ឯត្ថ យស្មា ‘‘កិំ តុយ្ហិមិនា ¶ បាបកេន ទុជ្ជីវិតេន, យោ ត្វំ ន លភសិ បណីតានិ ភោជនានិ ភុញ្ជិតុ’’ន្តិអាទិនា ¶ នយេន ជីវិតេ អាទីនវំ ទស្សេន្តោបិ ‘‘ត្វំ ខោសិ ឧបាសក កតកល្យាណោ…បេ… អកតំ តយា បាបំ, មតំ តេ ជីវិតា សេយ្យោ, ឥតោ ត្វំ កាលង្កតោ បរិចរិស្សសិ អច្ឆរាបរិវុតោ នន្ទនវនេ សុខប្បត្តោ វិហរិស្សសី’’តិអាទិនា នយេន មរណេ វណ្ណំ ភណន្តោបិ មរណវណ្ណមេវ សំវណ្ណេតិ. តស្មា ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា បទភាជនំ វុត្តំ – ‘‘ជីវិតេ អាទីនវំ ទស្សេតិ, មរណេ វណ្ណំ ភណតី’’តិ.

មរណាយ វា សមាទបេយ្យាតិ មរណត្ថាយ ឧបាយំ គាហាបេយ្យ. សត្ថំ វា អាហរាតិ អាទីសុ ច យម្បិ ន វុត្តំ ‘‘សោព្ភេ វា នរកេ វា បបាតេ វា បបតា’’តិអាទិ, តំ សព្ពំ បរតោ វុត្តនយត្តា អត្ថតោ វុត្តមេវាតិ វេទិតព្ពំ. ន ហិ សក្កា សព្ពំ សរូបេនេវ វត្តុំ.

ឥតិ ¶ ចិត្តមនោតិ ឥតិចិត្តោ ឥតិមនោ; ‘‘មតំ តេ ជីវិតា សេយ្យោ’’តិ ឯត្ថ វុត្តមរណចិត្តោ មរណមនោតិ អត្ថោ. យស្មា បនេត្ថ មនោ ចិត្តសទ្ទស្ស អត្ថទីបនត្ថំ វុត្តោ, អត្ថតោ បនេតំ ឧភយម្បិ ឯកមេវ, តស្មា តស្ស អត្ថតោ អភេទំ ទស្សេតុំ ‘‘យំ ចិត្តំ តំ មនោ, យំ មនោ តំ ចិត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ឥតិសទ្ទំ បន ឧទ្ធរិត្វាបិ ន តាវ អត្ថោ វុត្តោ. ចិត្តសង្កប្បោតិ ឥមស្មិំ បទេ អធិការវសេន ឥតិសទ្ទោ អាហរិតព្ពោ. ឥទញ្ហិ ‘‘ឥតិចិត្តសង្កប្បោ’’តិ ឯវំ អវុត្តម្បិ អធិការតោ វុត្តមេវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. តថា ហិស្ស តមេវអត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘មរណសញ្ញី’’តិអាទិមាហ. យស្មា ចេត្ថ ‘‘សង្កប្បោ’’តិ នយិទំ វិតក្កស្ស នាមំ. អថ ខោ សំវិទហនមត្តស្សេតំ អធិវចនំ. តញ្ច សំវិទហនំ ឥមស្មិំ អត្ថេ សញ្ញាចេតនាធិប្បាយេហិ សង្គហំ គច្ឆតិ. តស្មា ចិត្តោ នានប្បការកោ សង្កប្បោ អស្សាតិ ចិត្តសង្កប្បោតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. តថា ហិស្ស បទភាជនម្បិ ¶ សញ្ញាចេតនាធិប្បាយវសេន វុត្តំ. ឯត្ថ ច ‘‘អធិប្បាយោ’’តិ វិតក្កោ វេទិតព្ពោ.

ឧច្ចាវចេហិ អាការេហីតិ មហន្តាមហន្តេហិ ឧបាយេហិ. តត្ថ មរណវណ្ណសំវណ្ណនេ តាវ ជីវិតេ អាទីនវទស្សនវសេន អវចាការតា មរណេ វណ្ណភណនវសេន ឧច្ចាការតា វេទិតព្ពា. សមាទបនេ បន មុដ្ឋិជាណុនិប្ផោដនាទីហិ មរណសមាទបនវសេន ឧច្ចាការតា, ឯកតោ ភុញ្ជន្តស្ស នខេ វិសំ បក្ខិបិត្វា មរណាទិសមាទបនវសេន អវចាការតា វេទិតព្ពា.

សោព្ភេ វា នរកេ វា បបាតេ វាតិ ឯត្ថ សោព្ភោ នាម សមន្តតោ ឆិន្នតដោ គម្ភីរោ អាវាដោ. នរកោ នាម តត្ថ តត្ថ ផលន្តិយា ភូមិយា សយមេវ និព្ពត្តា មហាទរី, យត្ថ ហត្ថីបិ បតន្តិ, ចោរាបិ និលីនា តិដ្ឋន្តិ. បបាតោតិ បព្ពតន្តរេ វា ថលន្តរេ វា ឯកតោ ឆិន្នោ ¶ ហោតិ. បុរិមេ ឧបាទាយាតិ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិត្វា អទិន្នញ្ច អាទិយិត្វា បារាជិកំ អាបត្តិំ អាបន្នេ បុគ្គលេ ឧបាទាយ. សេសំ បុព្ពេ វុត្តនយត្តា ឧត្តានត្ថត្តា ច បាកដមេវាតិ.

១៧៤. ឯវំ ឧទ្ទិដ្ឋសិក្ខាបទំ បទានុក្កមេន វិភជិត្វា ឥទានិ យស្មា ហេដ្ឋា បទភាជនីយម្ហិ សង្ខេបេនេវ មនុស្សវិគ្គហបារាជិកំ ទស្សិតំ, ន វិត្ថារេន អាបត្តិំ អារោបេត្វា តន្តិ ឋបិតា. សង្ខេបទស្សិតេ ច អត្ថេ ន សព្ពាការេនេវ ¶ ភិក្ខូ នយំ គហេតុំ សក្កោន្តិ, អនាគតេ ច បាបបុគ្គលានម្បិ ឱកាសោ ហោតិ, តស្មា ភិក្ខូនញ្ច សព្ពាការេន នយគ្គហណត្ថំ អនាគតេ ច បាបបុគ្គលានំ ឱកាសបដិពាហនត្ថំ បុន ‘‘សាមំ អធិដ្ឋាយា’’តិអាទិនា នយេន មាតិកំ ឋបេត្វា វិត្ថារតោ មនុស្សវិគ្គហបារាជិកំ ទស្សេន្តោ ‘‘សាមន្តិ សយំ ហនតី’’តិអាទិមាហ.

តត្រាយំ អនុត្តានបទវណ្ណនាយ សទ្ធិំ វិនិច្ឆយកថា – កាយេនាតិ ហត្ថេន វា បាទេន វា មុដ្ឋិនា វា ជាណុនា វា យេន កេនចិ អង្គបច្ចង្គេន. កាយបដិពទ្ធេនាតិ កាយតោ អមោចិតេន អសិអាទិនា បហរណេន. និស្សគ្គិយេនាតិ កាយតោ ច កាយបដិពទ្ធតោ ច មោចិតេន ឧសុសត្តិអាទិនា. ឯត្តាវតា សាហត្ថិកោ ¶ ច និស្សគ្គិយោ ចាតិ ទ្វេ បយោគា វុត្តា ហោន្តិ.

តត្ថ ឯកមេកោ ឧទ្ទិស្សានុទ្ទិស្សភេទតោ ទុវិធោ. តត្ថ ឧទ្ទេសិកេ យំ ឧទ្ទិស្ស បហរតិ, តស្សេវ មរណេន កម្មុនា ពជ្ឈតិ. ‘‘យោ កោចិ មរតូ’’តិ ឯវំ អនុទ្ទេសិកេ បហារប្បច្ចយា យស្ស កស្សចិ មរណេន កម្មុនា ពជ្ឈតិ. ឧភយថាបិ ច បហរិតមត្តេ វា មរតុ បច្ឆា វា តេនេវ រោគេន, បហរិតមត្តេយេវ កម្មុនា ពជ្ឈតិ. មរណាធិប្បាយេន ច បហារំ ទត្វា តេន អមតស្ស បុន អញ្ញចិត្តេន បហារេ ទិន្នេ បច្ឆាបិ យទិ បឋមប្បហារេនេវ មរតិ, តទា ឯវ កម្មុនា ពទ្ធោ. អថ ទុតិយប្បហារេន មរតិ, នត្ថិ បាណាតិបាតោ. ឧភយេហិ មតេបិ បឋមប្បហារេនេវ កម្មុនា ពទ្ធោ. ឧភយេហិ អមតេ នេវត្ថិ បាណាតិបាតោ. ឯស នយោ ពហូហិបិ ឯកស្ស បហារេ ទិន្នេ. តត្រាបិ ហិ យស្ស បហារេន មរតិ, តស្សេវ កម្មុនា ពទ្ធោ ហោតីតិ.

កម្មាបត្តិព្យត្តិភាវត្ថញ្ចេត្ថ ឯឡកចតុក្កម្បិ វេទិតព្ពំ. យោ ហិ ឯឡកំ ឯកស្មិំ ឋានេ និបន្នំ ឧបធារេតិ ‘‘រត្តិំ អាគន្ត្វា វធិស្សាមី’’តិ. ឯឡកស្ស ច និបន្នោកាសេ តស្ស មាតា វា បិតា វា អរហា វា បណ្ឌុកាសាវំ បារុបិត្វា និបន្នោ ហោតិ. សោ រត្តិភាគេ អាគន្ត្វា ‘‘ឯឡកំ មារេមី’’តិ មាតរំ វា បិតរំ វា អរហន្តំ វា មារេតិ. ‘‘ឥមំ វត្ថុំ មារេមី’’តិ ចេតនាយ អត្ថិភាវតោ ឃាតកោ ច ហោតិ, អនន្តរិយកម្មញ្ច ផុសតិ, បារាជិកញ្ច អាបជ្ជតិ ¶ . អញ្ញោ កោចិ អាគន្តុកោ និបន្នោ ហោតិ ¶ , ‘‘ឯឡកំ មារេមី’’តិ តំ មារេតិ, ឃាតកោ ច ហោតិ បារាជិកញ្ច អាបជ្ជតិ, អានន្តរិយំ ន ផុសតិ. យក្ខោ វា បេតោ វា និបន្នោ ហោតិ, ‘‘ឯឡកំ មារេមី’’តិ តំ មារេតិ ឃាតកោវ ហោតិ, ន ចានន្តរិយំ ផុសតិ, ន ច បារាជិកំ អាបជ្ជតិ, ថុល្លច្ចយំ បន ហោតិ. អញ្ញោ កោចិ និបន្នោ នត្ថិ, ឯឡកោវ ហោតិ តំ មារេតិ, ឃាតកោ ច ហោតិ, បាចិត្តិយញ្ច អាបជ្ជតិ. ‘‘មាតាបិតុអរហន្តានំ អញ្ញតរំ ¶ មារេមី’’តិ តេសំយេវ អញ្ញតរំ មារេតិ, ឃាតកោ ច ហោតិ, អានន្តរិយញ្ច ផុសតិ, បារាជិកញ្ច អាបជ្ជតិ. ‘‘តេសំ អញ្ញតរំ មារេស្សាមី’’តិ អញ្ញំ អាគន្តុកំ មារេតិ, យក្ខំ វា បេតំ វា មារេតិ, ឯឡកំ វា មារេតិ, បុព្ពេ វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ. ឥធ បន ចេតនា ទារុណា ហោតីតិ.

អញ្ញានិបិ ឯត្ថ បលាលបុញ្ជាទិវត្ថូនិ វេទិតព្ពានិ. យោ ហិ ‘‘លោហិតកំ អសិំ វា សត្តិំ វា បុច្ឆិស្សាមី’’តិ បលាលបុញ្ជេ បវេសេន្តោ តត្ថ និបន្នំ មាតរំ វា បិតរំ វា អរហន្តំ វា អាគន្តុកបុរិសំ វា យក្ខំ វា បេតំ វា តិរច្ឆានគតំ វា មារេតិ, វោហារវសេន ‘‘ឃាតកោ’’តិ វុច្ចតិ, វធកចេតនាយ បន អភាវតោ នេវ កម្មំ ផុសតិ, ន អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ. យោ បន ឯវំ បវេសេន្តោ សរីរសម្ផស្សំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘សត្តោ មញ្ញេ អព្ភន្តរគតោ មរតូ’’តិ បវេសេត្វា មារេតិ, តស្ស តេសំ វត្ថូនំ អនុរូបេន កម្មពទ្ធោ ច អាបត្តិ ច វេទិតព្ពា. ឯស នយោ តត្ថ និទហនត្ថំ បវេសេន្តស្សាបិ វនប្បគុម្ពាទីសុ ខិបន្តស្សាបិ.

យោបិ ‘‘ចោរំ មារេមី’’តិ ចោរវេសេន គច្ឆន្តំ បិតរំ មារេតិ, អានន្តរិយញ្ច ផុសតិ, បារាជិកោ ច ហោតិ. យោ បន បរសេនាយ អញ្ញញ្ច យោធំ បិតរញ្ច កម្មំ ករោន្តេ ទិស្វា យោធស្ស ឧសុំ ខិបតិ, ‘‘ឯតំ វិជ្ឈិត្វា មម បិតរំ វិជ្ឈិស្សតី’’តិ យថាធិប្បាយំ គតេ បិតុឃាតកោ ហោតិ. ‘‘យោធេ វិទ្ធេ មម បិតា បលាយិស្សតី’’តិ ខិបតិ, ឧសុ អយថាធិប្បាយំ គន្ត្វា បិតរំ មារេតិ, វោហារវសេន ‘‘បិតុឃាតកោ’’តិ វុច្ចតិ; អានន្តរិយំ បន នត្ថីតិ.

អធិដ្ឋហិត្វាតិ សមីបេ ឋត្វា. អាណាបេតីតិ ឧទ្ទិស្ស វា អនុទ្ទិស្ស វា អាណាបេតិ. តត្ថ បរសេនាយ បច្ចុបដ្ឋិតាយ អនុទ្ទិស្សេវ ‘‘ឯវំ វិជ្ឈ ¶ , ឯវំ បហរ, ឯវំ ឃាតេហី’’តិ អាណត្តេ យត្តកេ អាណត្តោ ឃាតេតិ, តត្តកា ឧភិន្នំ បាណាតិបាតា. សចេ តត្ថ អាណាបកស្ស មាតាបិតរោ ហោន្តិ, អានន្តរិយម្បិ ផុសតិ. សចេ អាណត្តស្សេវ មាតាបិតរោ, សោវ អានន្តរិយំ ផុសតិ. សចេ ¶ អរហា ហោតិ, ឧភោបិ អានន្តរិយំ ផុសន្តិ. ឧទ្ទិសិត្វា បន ‘‘ឯតំ ទីឃំ រស្សំ រត្តកញ្ចុកំ នីលកញ្ចុកំ ហត្ថិក្ខន្ធេ និសិន្នំ មជ្ឈេ និសិន្នំ វិជ្ឈ បហរ ឃាតេហី’’តិ ¶ អាណត្តេ សចេ សោ តមេវ ឃាតេតិ, ឧភិន្នម្បិ បាណាតិបាតោ; អានន្តរិយវត្ថុម្ហិ ច អានន្តរិយំ. សចេ អញ្ញំ មារេតិ, អាណាបកស្ស នត្ថិ បាណាតិបាតោ. ឯតេន អាណត្តិកោ បយោគោ វុត្តោ ហោតិ. តត្ថ –

វត្ថុំ កាលញ្ច ឱកាសំ, អាវុធំ ឥរិយាបថំ;

តុលយិត្វា បញ្ច ឋានានិ, ធារេយ្យត្ថំ វិចក្ខណោ.

អបរោ នយោ –

វត្ថុ កាលោ ច ឱកាសោ, អាវុធំ ឥរិយាបថោ;

កិរិយាវិសេសោតិ ឥមេ, ឆ អាណត្តិនិយាមកា.

តត្ថ ‘‘វត្ថូ’’តិ មារេតព្ពោ សត្តោ. ‘‘កាលោ’’តិ បុព្ពណ្ហសាយន្ហាទិកាលោ ច យោព្ពនថាវរិយាទិកាលោ ច. ‘‘ឱកាសោ’’តិ គាមោ វា វនំ វា គេហទ្វារំ វា គេហមជ្ឈំ វា រថិកា វា សិង្ឃាដកំ វាតិ ឯវមាទិ. ‘‘អាវុធ’’ន្តិ អសិ វា ឧសុ វា សត្តិ វាតិ ឯវមាទិ. ‘‘ឥរិយាបថោ’’តិ មារេតព្ពស្ស គមនំ វា និសជ្ជា វាតិ ឯវមាទិ. ‘‘កិរិយាវិសេសោ’’តិ វិជ្ឈនំ វា ឆេទនំ វា ភេទនំ វា សង្ខមុណ្ឌកំ វាតិ ឯវមាទិ.

យទិ ហិ វត្ថុំ វិសំវាទេត្វា ‘‘យំ មារេហី’’តិ អាណត្តោ តតោ អញ្ញំ មារេតិ, ‘‘បុរតោ បហរិត្វា មារេហី’’តិ វា អាណត្តោ បច្ឆតោ វា បស្សតោ វា អញ្ញស្មិំ វា បទេសេ បហរិត្វា មារេតិ. អាណាបកស្ស នត្ថិ កម្មពន្ធោ; អាណត្តស្សេវ កម្មពន្ធោ. អថ វត្ថុំ អវិសំវាទេត្វា យថាណត្តិយា មារេតិ, អាណាបកស្ស អាណត្តិក្ខណេ អាណត្តស្ស ច មារណក្ខណេតិ ឧភយេសម្បិ កម្មពន្ធោ. វត្ថុវិសេសេន បនេត្ថ កម្មវិសេសោ ច អាបត្តិវិសេសោ ច ហោតីតិ. ឯវំ តាវ វត្ថុម្ហិ សង្កេតវិសង្កេតតា វេទិតព្ពា.

កាលេ ¶ បន យោ ‘‘អជ្ជ ស្វេ’’តិ អនិយមេត្វា ‘‘បុព្ពណ្ហេ មារេហី’’តិ អាណត្តោ ¶ យទា កទាចិ បុព្ពណ្ហេ មារេតិ, នត្ថិ វិសង្កេតោ. យោ បន ‘‘អជ្ជ បុព្ពណ្ហេ’’តិ វុត្តោ មជ្ឈន្ហេ វា សាយន្ហេ វា ស្វេ វា បុព្ពណ្ហេ មារេតិ. វិសង្កេតោ ហោតិ, អាណាបកស្ស នត្ថិ កម្មពន្ធោ. បុព្ពណ្ហេ មារេតុំ វាយមន្តស្ស មជ្ឈន្ហេ ជាតេបិ ឯសេវ នយោ. ឯតេន នយេន សព្ពកាលប្បភេទេសុ សង្កេតវិសង្កេតតា វេទិតព្ពា.

ឱកាសេបិ ¶ យោ ‘‘ឯតំ គាមេ ឋិតំ មារេហី’’តិ អនិយមេត្វា អាណត្តោ តំ យត្ថ កត្ថចិ មារេតិ, នត្ថិ វិសង្កេតោ. យោ បន ‘‘គាមេយេវា’’តិ និយមេត្វា អាណត្តោ វនេ មារេតិ, តថា ‘‘វនេ’’តិ អាណត្តោ គាមេ មារេតិ. ‘‘អន្តោគេហទ្វារេ’’តិ អាណត្តោ គេហមជ្ឈេ មារេតិ, វិសង្កេតោ. ឯតេន នយេន សព្ពោកាសភេទេសុ សង្កេតវិសង្កេតតា វេទិតព្ពា.

អាវុធេបិ យោ ‘‘អសិនា វា ឧសុនា វា’’តិ អនិយមេត្វា ‘‘អាវុធេន មារេហី’’តិ អាណត្តោ យេន កេនចិ អាវុធេន មារេតិ, នត្ថិ វិសង្កេតោ. យោ បន ‘‘អសិនា’’តិ វុត្តោ ឧសុនា, ‘‘ឥមិនា វា អសិនា’’តិ វុត្តោ អញ្ញេន អសិនា មារេតិ. ឯតស្សេវ វា អសិស្ស ‘‘ឥមាយ ធារាយ មារេហី’’តិ វុត្តោ ឥតរាយ វា ធារាយ តលេន វា តុណ្ឌេន វា ថរុនា វា មារេតិ, វិសង្កេតោ. ឯតេន នយេន សព្ពអាវុធភេទេសុ សង្កេតវិសង្កេតតា វេទិតព្ពា.

ឥរិយាបថេ បន យោ ‘‘ឯតំ គច្ឆន្តំ មារេហី’’តិ វទតិ, អាណត្តោ ច នំ សចេ គច្ឆន្តំ មារេតិ, នត្ថិ វិសង្កេតោ. ‘‘គច្ឆន្តមេវ មារេហី’’តិ វុត្តោ បន សចេ និសិន្នំ មារេតិ. ‘‘និសិន្នមេវ វា មារេហី’’តិ វុត្តោ គច្ឆន្តំ មារេតិ, វិសង្កេតោ ហោតិ. ឯតេន នយេន សព្ពឥរិយាបថភេទេសុ សង្កេតវិសង្កេតតា វេទិតព្ពា.

កិរិយាវិសេសេបិ យោ ‘‘វិជ្ឈិត្វា មារេហី’’តិ វុត្តោ វិជ្ឈិត្វាវ មារេតិ, នត្ថិ វិសង្កេតោ. យោ បន ‘‘វិជ្ឈិត្វា មារេហី’’តិ វុត្តោ ឆិន្ទិត្វា មារេតិ, វិសង្កេតោ. ឯតេន នយេន សព្ពកិរិយាវិសេសភេទេសុ សង្កេតវិសង្កេតតា វេទិតព្ពា.

យោ បន លិង្គវសេន ‘‘ទីឃំ រស្សំ កាឡំ ឱទាតំ កិសំ ថូលំ មារេហី’’តិ អនិយមេត្វា អាណាបេតិ, អាណត្តោ ច យំកិញ្ចិ តាទិសំ ¶ មារេតិ, នត្ថិ ¶ វិសង្កេតោ ឧភិន្នំ បារាជិកំ. អថ បន សោ អត្តានំ សន្ធាយ អាណាបេតិ, អាណត្តោ ច ‘‘អយមេវ ឦទិសោ’’តិ អាណាបកមេវ មារេតិ, អាណាបកស្ស ទុក្កដំ, វធកស្ស បារាជិកំ. អាណាបកោ អត្តានំ សន្ធាយ អាណាបេតិ, ឥតរោ អញ្ញំ តាទិសំ មារេតិ, អាណាបកោ មុច្ចតិ, វធកស្សេវ បារាជិកំ. កស្មា? ឱកាសស្ស អនិយមិតត្តា. សចេ បន អត្តានំ សន្ធាយ អាណាបេន្តោបិ ឱកាសំ និយមេតិ, ‘‘អសុកស្មិំ នាម រត្តិដ្ឋានេ វា ទិវាដ្ឋានេ វា ថេរាសនេ វា នវាសនេ វា មជ្ឈិមាសនេ វា និសិន្នំ ឯវរូបំ នាម មារេហី’’តិ. តត្ថ ច អញ្ញោ និសិន្នោ ហោតិ, សចេ អាណត្តោ តំ មារេតិ, នេវ វធកោ មុច្ចតិ ន អាណាបកោ. កស្មា? ឱកាសស្ស និយមិតត្តា. សចេ បន និយមិតោកាសតោ ¶ អញ្ញត្រ មារេតិ, អាណាបកោ មុច្ចតីតិ អយំ នយោ មហាអដ្ឋកថាយំ សុដ្ឋុ ទឡ្ហំ កត្វា វុត្តោ. តស្មា ឯត្ថ ន អនាទរិយំ កាតព្ពន្តិ.

អធិដ្ឋាយាតិ មាតិកាវសេន អាណត្តិកបយោគកថា និដ្ឋិតា.

ឥទានិ យេ ទូតេនាតិ ឥមស្ស មាតិកាបទស្ស និទ្ទេសទស្សនត្ថំ ‘‘ភិក្ខុ ភិក្ខុំ អាណាបេតី’’តិអាទយោ ចត្តារោ វារា វុត្តា. តេសុ សោ តំ មញ្ញមានោតិ សោ អាណត្តោ យោ អាណាបកេន ‘‘ឥត្ថន្នាមោ’’តិ អក្ខាតោ, តំ មញ្ញមានោ តមេវ ជីវិតា វោរោបេតិ, ឧភិន្នំ បារាជិកំ. តំ មញ្ញមានោ អញ្ញន្តិ ‘‘យំ ជីវិតា វោរោបេហី’’តិ វុត្តោ តំ មញ្ញមានោ អញ្ញំ តាទិសំ ជីវិតា វោរោបេតិ, មូលដ្ឋស្ស អនាបត្តិ. អញ្ញំ មញ្ញមានោ តន្តិ យោ អាណាបកេន វុត្តោ, តស្ស ពលវសហាយំ សមីបេ ឋិតំ ទិស្វា ‘‘ឥមស្ស ពលេនាយំ គជ្ជតិ, ឥមំ តាវ ជីវិតា វោរោបេមី’’តិ បហរន្តោ ឥតរមេវ បរិវត្តិត្វា តស្មិំ ឋានេ ឋិតំ ‘‘សហាយោ’’តិ មញ្ញមានោ ជីវិតា វោរោបេតិ, ឧភិន្នំ បារាជិកំ. អញ្ញំ មញ្ញមានោ អញ្ញន្តិ បុរិមនយេនេវ ‘‘ឥមំ តាវស្ស សហាយំ ជីវិតា វោរោបេមី’’តិ សហាយមេវ វោរោបេតិ, តស្សេវ បារាជិកំ.

ទូតបរម្បរាបទស្ស និទ្ទេសវារេ ឥត្ថន្នាមស្ស បាវទាតិអាទីសុ ឯកោ អាចរិយោ តយោ ពុទ្ធរក្ខិតធម្មរក្ខិតសង្ឃរក្ខិតនាមកា អន្តេវាសិកា ¶ ទដ្ឋព្ពា. តត្ថ ភិក្ខុ ភិក្ខុំ អាណាបេតីតិ អាចរិយោ កញ្ចិ បុគ្គលំ ¶ មារាបេតុកាមោ តមត្ថំ អាចិក្ខិត្វា ពុទ្ធរក្ខិតំ អាណាបេតិ. ឥត្ថន្នាមស្ស បាវទាតិ គច្ឆ ត្វំ, ពុទ្ធរក្ខិត, ឯតមត្ថំ ធម្មរក្ខិតស្ស បាវទ. ឥត្ថន្នាមោ ឥត្ថន្នាមស្ស បាវទតូតិ ធម្មរក្ខិតោបិ សង្ឃរក្ខិតស្ស បាវទតុ. ឥត្ថន្នាមោ ឥត្ថន្នាមំ ជីវិតា វោរោបេតូតិ ឯវំ តយា អាណត្តេន ធម្មរក្ខិតេន អាណត្តោ សង្ឃរក្ខិតោ ឥត្ថន្នាមំ បុគ្គលំ ជីវិតា វោរោបេតុ; សោ ហិ អម្ហេសុ វីរជាតិកោ បដិពលោ ឥមស្មិំ កម្មេតិ. អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯវំ អាណាបេន្តស្ស អាចរិយស្ស តាវ ទុក្កដំ. សោ ឥតរស្ស អារោចេតីតិ ពុទ្ធរក្ខិតោ ធម្មរក្ខិតស្ស, ធម្មរក្ខិតោ ច សង្ឃរក្ខិតស្ស ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ ឯវំ វទតិ – ‘ឥត្ថន្នាមំ កិរ ជីវិតា វោរោបេហី’តិ. ត្វំ កិរ អម្ហេសុ វីរបុរិសោ’’តិ អារោចេតិ; ឯវំ តេសម្បិ ទុក្កដំ. វធកោ បដិគ្គណ្ហាតីតិ ‘‘សាធុ វោរោបេស្សាមី’’តិ សង្ឃរក្ខិតោ សម្បដិច្ឆតិ. មូលដ្ឋស្ស អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សាតិ សង្ឃរក្ខិតេន បដិគ្គហិតមត្តេ អាចរិយស្ស ថុល្លច្ចយំ. មហាជនោ ហិ តេន បាបេ និយោជិតោតិ. សោ តន្តិ សោ ចេ សង្ឃរក្ខិតោ តំ បុគ្គលំ ជីវិតា វោរោបេតិ, សព្ពេសំ ចតុន្នម្បិ ជនានំ បារាជិកំ. ន កេវលញ្ច ¶ ចតុន្នំ, ឯតេនូបាយេន វិសង្កេតំ អកត្វា បរម្បរាយ អាណាបេន្តំ សមណសតំ សមណសហស្សំ វា ហោតុ សព្ពេសំ បារាជិកមេវ.

វិសក្កិយទូតបទនិទ្ទេសេ សោ អញ្ញំ អាណាបេតីតិ សោ អាចរិយេន អាណត្តោ ពុទ្ធរក្ខិតោ ធម្មរក្ខិតំ អទិស្វា វា អវត្តុកាមោ វា ហុត្វា សង្ឃរក្ខិតមេវ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ ឯវមាហ – ‘ឥត្ថន្នាមំ កិរ ជីវិតា វោរោបេហី’’តិ វិសង្កេតំ ករោន្តោ អាណាបេតិ. វិសង្កេតករណេនេវ ហិ ឯស ‘‘វិសក្កិយទូតោ’’តិ វុច្ចតិ. អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ អាណត្តិយា តាវ ពុទ្ធរក្ខិតស្ស ទុក្កដំ. បដិគ្គណ្ហាតិ អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ សង្ឃរក្ខិតេន សម្បដិច្ឆិតេ មូលដ្ឋស្សេវ ¶ ទុក្កដន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ សន្តេ បដិគ្គហណេ អាបត្តិយេវ ន សិយា, សញ្ចរិត្ត បដិគ្គហណមរណាភិនន្ទនេសុបិ ច អាបត្តិ ហោតិ, មរណបដិគ្គហណេ កថំ ន សិយា តស្មា បដិគ្គណ្ហន្តស្សេវេតំ ទុក្កដំ. តេនេវេត្ថ ‘‘មូលដ្ឋស្សា’’តិ ន វុត្តំ. បុរិមនយេបិ ចេតំ បដិគ្គណ្ហន្តស្ស វេទិតព្ពមេវ; ឱកាសាភាវេន បន ន វុត្តំ. តស្មា យោ យោ ¶ បដិគ្គណ្ហាតិ, តស្ស តស្ស តប្បច្ចយា អាបត្តិយេវាតិ អយមេត្ថ អម្ហាកំ ខន្តិ. យថា ចេត្ថ ឯវំ អទិន្នាទានេបីតិ.

សចេ បន សោ តំ ជីវិតា វោរោបេតិ, អាណាបកស្ស ច ពុទ្ធរក្ខិតស្ស វោរោបកស្ស ច សង្ឃរក្ខិតស្សាតិ ឧភិន្នម្បិ បារាជិកំ. មូលដ្ឋស្ស បន អាចរិយស្ស វិសង្កេតត្តា បារាជិកេន អនាបត្តិ. ធម្មរក្ខិតស្ស អជាននតាយ សព្ពេន សព្ពំ អនាបត្តិ. ពុទ្ធរក្ខិតោ បន ទ្វិន្នំ សោត្ថិភាវំ កត្វា អត្តនា នដ្ឋោតិ.

គតបច្ចាគតទូតនិទ្ទេសេ – សោ គន្ត្វា បុន បច្ចាគច្ឆតីតិ តស្ស ជីវិតា វោរោបេតព្ពស្ស សមីបំ គន្ត្វា សុសំវិហិតារក្ខត្តា តំ ជីវិតា វោរោបេតុំ អសក្កោន្តោ អាគច្ឆតិ. យទា សក្កោសិ តទាតិ កិំ អជ្ជេវ មារិតោ មារិតោ ហោតិ, គច្ឆ យទា សក្កោសិ, តទា នំ ជីវិតា វោរោបេហីតិ. អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯវំ បុន អាណត្តិយាបិ ទុក្កដមេវ ហោតិ. សចេ បន សោ អវស្សំ ជីវិតា វោរោបេតព្ពោ ហោតិ, អត្ថសាធកចេតនា មគ្គានន្តរផលសទិសា, តស្មា អយំ អាណត្តិក្ខណេយេវ បារាជិកោ. សចេបិ វធកោ សដ្ឋិវស្សាតិក្កមេន តំ វធតិ, អាណាបកោ ច អន្តរាវ កាលង្ករោតិ, ហីនាយ វា អាវត្តតិ, អស្សមណោវ ហុត្វា កាលញ្ច ករិស្សតិ, ហីនាយ វា អាវត្តិស្សតិ. សចេ អាណាបកោ គិហិកាលេ មាតរំ វា បិតរំ វា អរហន្តំ វា សន្ធាយ ឯវំ អាណាបេត្វា បព្ពជតិ, តស្មិំ បព្ពជិតេ អាណត្តោ តំ មារេតិ, អាណាបកោ គិហិកាលេយេវ មាតុឃាតកោ បិតុឃាតកោ អរហន្តឃាតកោ វា ហោតិ, តស្មា នេវស្ស បព្ពជ្ជា ¶ , ន ឧបសម្បទា រុហតិ. សចេបិ មារេតព្ពបុគ្គលោ អាណត្តិក្ខណេ បុថុជ្ជនោ, យទា ¶ បន នំ អាណត្តោ មារេតិ តទា អរហា ហោតិ, អាណត្តតោ វា បហារំ លភិត្វា ទុក្ខមូលិកំ សទ្ធំ និស្សាយ វិបស្សន្តោ អរហត្តំ បត្វា តេនេវាពាធេន កាលំករោតិ, អាណាបកោ អាណត្តិក្ខណេយេវ អរហន្តឃាតកោ. វធកោ បន សព្ពត្ថ ឧបក្កមករណក្ខណេយេវ បារាជិកោតិ.

ឥទានិ យេ សព្ពេសុយេវ ឥមេសុ ទូតវសេន វុត្តមាតិកាបទេសុ សង្កេតវិសង្កេតទស្សនត្ថំ

វុត្តា តយោ វារា, តេសុ បឋមវារេ តាវ – យស្មា តំ សណិកំ វា ភណន្តោ តស្ស វា ពធិរតាយ ‘‘មា ឃាតេហី’’តិ ¶ ឯតំ វចនំ ន សាវេតិ, តស្មា មូលដ្ឋោ ន មុត្តោ. ទុតិយវារេ – សាវិតត្តា មុត្តោ. តតិយវារេ បន តេន ច សាវិតត្តា ឥតរេន ច ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ឱរតត្តា ឧភោបិ មុត្តាតិ.

ទូតកថា និដ្ឋិតា.

១៧៥. អរហោ រហោសញ្ញីនិទ្ទេសាទីសុ អរហោតិ សម្មុខេ. រហោតិ បរម្មុខេ. តត្ថ យោ ឧបដ្ឋានកាលេ វេរិភិក្ខុម្ហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ អាគន្ត្វា បុរតោ និសិន្នេយេវ អន្ធការទោសេន តស្ស អាគតភាវំ អជានន្តោ ‘‘អហោ វត ឥត្ថន្នាមោ ហតោ អស្ស, ចោរាបិ នាម តំ ន ហនន្តិ, សប្បោ វា ន ឌំសតិ, ន សត្ថំ វា វិសំ វា អាហរតី’’តិ តស្ស មរណំ អភិនន្ទន្តោ ឦទិសានិ វចនានិ ឧល្លបតិ, អយំ អរហោ រហោសញ្ញី ឧល្លបតិ នាម. សម្មុខេវ តស្មិំ បរម្មុខសញ្ញីតិ អត្ថោ. យោ បន តំ បុរតោ និសិន្នំ ទិស្វា បុន ឧបដ្ឋានំ កត្វា គតេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ គតេបិ តស្មិំ ‘‘ឥធេវ សោ និសិន្នោ’’តិ សញ្ញី ហុត្វា បុរិមនយេនេវ ឧល្លបតិ, អយំ រហោ អរហោសញ្ញី ឧល្លបតិ នាម. ឯតេនេវុបាយេន អរហោ អរហោសញ្ញី ច រហោ រហោសញ្ញី ច វេទិតព្ពោ. ចតុន្នម្បិ ច ឯតេសំ វាចាយ វាចាយ ទុក្កដន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឥទានិ ¶ មរណវណ្ណសំវណ្ណនាយ វិភាគទស្សនត្ថំ វុត្តេសុ បញ្ចសុ កាយេន សំវណ្ណនាទិមាតិកានិទ្ទេសេសុ – កាយេន វិការំ ករោតីតិ យថា សោ ជានាតិ ‘‘សត្ថំ វា អាហរិត្វា វិសំ វា ខាទិត្វា រជ្ជុយា វា ឧព្ពន្ធិត្វា សោព្ភាទីសុ វា បបតិត្វា យោ មរតិ សោ កិរ ធនំ វា លភតិ, យសំ វា លភតិ, សគ្គំ វា គច្ឆតីតិ អយមត្ថោ ឯតេន វុត្តោ’’តិ តថា ហត្ថមុទ្ទាទីហិ ទស្សេតិ. វាចាយ ភណតីតិ តមេវត្ថំ វាក្យភេទំ កត្វា ភណតិ. តតិយវារោ ឧភយវសេន វុត្តោ. សព្ពត្ថ សំវណ្ណនាយ បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ. តស្ស ទុក្ខុប្បត្តិយំ សំវណ្ណកស្ស ¶ ថុល្លច្ចយំ. យំ ឧទ្ទិស្ស សំវណ្ណនា កតា, តស្មិំ មតេ សំវណ្ណនក្ខណេយេវ សំវណ្ណកស្ស បារាជិកំ. សោ តំ ន ជានាតិ អញ្ញោ ញត្វា ‘‘លទ្ធោ វត មេ សុខុប្បត្តិឧបាយោ’’តិ តាយ សំវណ្ណនាយ មរតិ, អនាបត្តិ. ទ្វិន្នំ ឧទ្ទិស្ស សំវណ្ណនាយ កតាយ ឯកោ ញត្វា មរតិ, បារាជិកំ. ទ្វេបិ មរន្តិ, បារាជិកញ្ច អកុសលរាសិ ច. ឯស នយោ សម្ពហុលេសុ. អនុទ្ទិស្ស ¶ មរណំ សំវណ្ណេន្តោ អាហិណ្ឌតិ, យោ យោ តំ សំវណ្ណនំ ញត្វា មរតិ, សព្ពោ តេន មារិតោ ហោតិ.

ទូតេន សំវណ្ណនាយំ ‘‘អសុកំ នាម គេហំ វា គាមំ វា គន្ត្វា ឥត្ថន្នាមស្ស ឯវំ មរណវណ្ណំ សំវណ្ណេហី’’តិ សាសនេ អារោចិតមត្តេ ទុក្កដំ. យស្សត្ថាយ បហិតោ តស្ស ទុក្ខុប្បត្តិយា មូលដ្ឋស្ស ថុល្លច្ចយំ, មរណេន បារាជិកំ. ទូតោ ‘‘ញាតោ ទានិ អយំ សគ្គមគ្គោ’’តិ តស្ស អនារោចេត្វា អត្តនោ ញាតិស្ស វា សាលោហិតស្ស វា អារោចេតិ, តស្មិំ មតេ វិសង្កេតោ ហោតិ, មូលដ្ឋោ មុច្ចតិ. ទូតោ តថេវ ចិន្តេត្វា សយំ សំវណ្ណនាយ វុត្តំ កត្វា មរតិ, វិសង្កេតោវ. អនុទ្ទិស្ស បន សាសនេ អារោចិតេ យត្តកា ទូតស្ស សំវណ្ណនាយ មរន្តិ, តត្តកា បាណាតិបាតា. សចេ មាតាបិតរោ មរន្តិ, អានន្តរិយម្បិ ហោតិ.

១៧៦. លេខាសំវណ្ណនាយ – លេខំ ឆិន្ទតីតិ បណ្ណេ វា បោត្ថកេ វា អក្ខរានិ លិខតិ – ‘‘យោ សត្ថំ វា អាហរិត្វា បបាតេ វា បបតិត្វា អញ្ញេហិ វា អគ្គិប្បវេសនឧទកប្បវេសនាទីហិ ឧបាយេហិ ¶ មរតិ, សោ ឥទញ្ចិទញ្ច លភតី’’តិ វា ‘‘តស្ស ធម្មោ ហោតី’’តិ វាតិ. ឯត្ថាបិ ទុក្កដថុល្លច្ចយា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. ឧទ្ទិស្ស លិខិតេ បន យំ ឧទ្ទិស្ស លិខិតំ តស្សេវ មរណេន បារាជិកំ. ពហូ ឧទ្ទិស្ស លិខិតេ យត្តកា មរន្តិ, តត្តកា បាណាតិបាតា. មាតាបិតូនំ មរណេន អានន្តរិយំ. អនុទ្ទិស្ស លិខិតេបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘ពហូ មរន្តី’’តិ វិប្បដិសារេ ឧប្បន្នេ តំ បោត្ថកំ ឈាបេត្វា វា យថា វា អក្ខរានិ ន បញ្ញាយន្តិ តថា កត្វា មុច្ចតិ. សចេ សោ បរស្ស បោត្ថកោ ហោតិ, ឧទ្ទិស្ស លិខិតោ វា ហោតិ អនុទ្ទិស្ស លិខិតោ វា, គហិតដ្ឋានេ ឋបេត្វា មុច្ចតិ. សចេ មូលេន កីតោ ហោតិ, បោត្ថកស្សាមិកានំ បោត្ថកំ, យេសំ ហត្ថតោ មូលំ គហិតំ, តេសំ មូលំ ទត្វា មុច្ចតិ. សចេ សម្ពហុលា ‘‘មរណវណ្ណំ លិខិស្សាមា’’តិ ឯកជ្ឈាសយា ហុត្វា ឯកោ តាលរុក្ខំ អារោហិត្វា បណ្ណំ ឆិន្ទតិ, ឯកោ អាហរតិ, ឯកោ បោត្ថកំ ករោតិ, ឯកោ លិខតិ, ឯកោ សចេ កណ្ដកលេខា ហោតិ, មសិំ មក្ខេតិ, មសិំ មក្ខេត្វា តំ បោត្ថកំ សជ្ជេត្វា សព្ពេវ ¶ សភាយំ វា អាបណេ វា យត្ថ វា បន លេខាទស្សនកោតូហលកា ពហូ សន្និបតន្តិ, តត្ថ ឋបេន្តិ. តំ វាចេត្វា សចេបិ ឯកោ មរតិ, សព្ពេសំ បារាជិកំ. សចេ ពហុកា មរន្តិ, វុត្តសទិសោវ នយោ. វិប្បដិសារេ ¶ បន ឧប្បន្នេ តំ បោត្ថកំ សចេបិ មញ្ជូសាយំ គោបេន្តិ, អញ្ញោ ច តំ ទិស្វា នីហរិត្វា បុន ពហូនំ ទស្សេតិ, នេវ មុច្ចន្តិ. តិដ្ឋតុ មញ្ជូសា, សចេបិ តំ បោត្ថកំ នទិយំ វា សមុទ្ទេ វា ខិបន្តិ វា ធោវន្តិ វា ខណ្ឌាខណ្ឌំ វា ឆិន្ទន្តិ, អគ្គិម្ហិ វា ឈាបេន្តិ, យាវ សង្ឃដ្ដិតេបិ ទុទ្ធោតេ វា ទុជ្ឈាបិតេ វា បត្តេ អក្ខរានិ បញ្ញាយន្តិ, តាវ ន មុច្ចន្តិ. យថា បន អក្ខរានិ ន បញ្ញាយន្តិ តថេវ កតេ មុច្ចន្តីតិ.

ឥទានិ ¶ ថាវរបយោគស្ស វិភាគទស្សនត្ថំ វុត្តេសុ ឱបាតាទិមាតិកានិទ្ទេសេសុ មនុស្សំ ឧទ្ទិស្ស ឱបាតំ ខនតីតិ ‘‘ឥត្ថន្នាមោ បតិត្វា មរិស្សតី’’តិ កញ្ចិ មនុស្សំ ឧទ្ទិសិត្វា យត្ថ សោ ឯកតោ វិចរតិ, តត្ថ អាវាដំ ខនតិ, ខនន្តស្ស តាវ សចេបិ ជាតបថវិយា ខនតិ, បាណាតិបាតស្ស បយោគត្តា បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ. យំ ឧទ្ទិស្ស ខនតិ, តស្ស ទុក្ខុប្បត្តិយា ថុល្លច្ចយំ, មរណេន បារាជិកំ. អញ្ញស្មិំ បតិត្វា មតេ អនាបត្តិ. សចេ អនុទ្ទិស្ស ‘‘យោ កោចិ មរិស្សតី’’តិ ខតោ ហោតិ, យត្តកា បតិត្វា មរន្តិ, តត្តកា បាណាតិបាតា. អានន្តរិយវត្ថូសុ ច អានន្តរិយំ ថុល្លច្ចយបាចិត្តិយវត្ថូសុ ថុល្លច្ចយបាចិត្តិយានិ.

ពហូ តត្ថ ចេតនា; កតមាយ បារាជិកំ ហោតីតិ? មហាអដ្ឋកថាយំ តាវ វុត្តំ – ‘‘អាវាដំ គម្ភីរតោ ច អាយាមវិត្ថារតោ ច ខនិត្វា បមាណេ ឋបេត្វា តច្ឆេត្វា បុញ្ឆិត្វា បំសុបច្ឆិំ ឧទ្ធរន្តស្ស សន្និដ្ឋាបិកា អត្ថសាធកចេតនា មគ្គានន្តរផលសទិសា. សចេបិ វស្សសតស្ស អច្ចយេន បតិត្វា អវស្សំ មរណកសត្តោ ហោតិ, សន្និដ្ឋាបកចេតនាយមេវ បារាជិក’’ន្តិ. មហាបច្ចរិយំ បន សង្ខេបដ្ឋកថាយញ្ច – ‘‘ឥមស្មិំ អាវាដេ បតិត្វា មរិស្សតីតិ ឯកស្មិម្បិ កុទ្ទាលប្បហារេ ទិន្នេ សចេ កោចិ តត្ថ បក្ខលិតោ បតិត្វា មរតិ, បារាជិកមេវ. សុត្តន្តិកត្ថេរា បន សន្និដ្ឋាបកចេតនំ គណ្ហន្តី’’តិ វុត្តំ.

ឯកោ ¶ ‘‘ឱបាតំ ខនិត្វា អសុកំ នាម អានេត្វា ឥធ បាតេត្វា មារេហី’’តិ អញ្ញំ អាណាបេតិ, សោ តំ បាតេត្វា មារេតិ, ឧភិន្នំ បារាជិកំ. អញ្ញំ បាតេត្វា មារេតិ, សយំ បតិត្វា មរតិ, អញ្ញោ អត្តនោ ធម្មតាយ បតិត្វា មរតិ, សព្ពត្ថ វិសង្កេតោ ហោតិ, មូលដ្ឋោ មុច្ចតិ. ‘‘អសុកោ អសុកំ អានេត្វា ឥធ មារេស្សតី’’តិ ខតេបិ ឯសេវ នយោ. មរិតុកាមា ឥធ មរិស្សន្តីតិ ខនតិ, ឯកស្ស មរណេ បារាជិកំ. ពហុន្នំ មរណេ អកុសលរាសិ ¶ , មាតាបិតូនំ មរណេ អានន្តរិយំ, ថុល្លច្ចយបាចិត្តិយវត្ថូសុ ថុល្លច្ចយបាចិត្តិយានិ.

‘‘យេ កេចិ មារេតុកាមា, តេ ឥធ បាតេត្វា មារេស្សន្តី’’តិ ខនតិ, តត្ថ បាតេត្វា មារេន្តិ ¶ , ឯកស្មិំ មតេ បារាជិកំ, ពហូសុ អកុសលរាសិ, អានន្តរិយាទិវត្ថូសុ អានន្តរិយាទីនិ. ឥធេវ អរហន្តាបិ សង្គហំ គច្ឆន្តិ. បុរិមនយេ បន ‘‘តេសំ មរិតុកាមតាយ បតនំ នត្ថី’’តិ តេ ន សង្គយ្ហន្តិ. ទ្វីសុបិ នយេសុ អត្តនោ ធម្មតាយ បតិត្វា មតេ វិសង្កេតោ. ‘‘យេ កេចិ អត្តនោ វេរិកេ ឯត្ថ បាតេត្វា មារេស្សន្តី’’តិ ខនតិ, តត្ថ ច វេរិកា វេរិកេ បាតេត្វា មារេន្តិ, ឯកស្មិំ មារិតេ បារាជិកំ, ពហូសុ អកុសលរាសិ, មាតរិ វា បិតរិ វា អរហន្តេ វា វេរិកេហិ អានេត្វា តត្ថ មារិតេ អានន្តរិយំ. អត្តនោ ធម្មតាយ បតិត្វា មតេសុ វិសង្កេតោ.

យោ បន ‘‘មរិតុកាមា វា អមរិតុកាមា វា មារេតុកាមា វា អមារេតុកាមា វា យេ កេចិ ឯត្ថ បតិតា វា បាតិតា វា មរិស្សន្តី’’តិ សព្ពថាបិ អនុទ្ទិស្សេវ ខនតិ. យោ យោ មរតិ តស្ស តស្ស មរណេន យថានុរូបំ កម្មញ្ច ផុសតិ, អាបត្តិញ្ច អាបជ្ជតិ. សចេ គព្ភិនី បតិត្វា សគព្ភា មរតិ, ទ្វេ បាណាតិបាតា. គព្ភោយេវ វិនស្សតិ, ឯកោ. គព្ភោ ន វិនស្សតិ, មាតា មរតិ, ឯកោយេវ. ចោរេហិ អនុពទ្ធោ បតិត្វា មរតិ, ឱបាតខនកស្សេវ បារាជិកំ. ចោរា តត្ថ បាតេត្វា មារេន្តិ, បារាជិកមេវ. តត្ថ បតិតំ ពហិ នីហរិត្វា មារេន្តិ, បារាជិកមេវ. កស្មា? ឱបាតេ បតិតប្បយោគេន គហិតត្តា. ឱបាតតោ និក្ខមិត្វា តេនេវ អាពាធេន មរតិ, បារាជិកមេវ. ពហូនិ វស្សានិ អតិក្កមិត្វា បុន កុបិតេន តេនេវាពាធេន មរតិ, បារាជិកមេវ. ឱបាតេ បតនប្បច្ចយា ឧប្បន្នរោគេន គិលានស្សេវ អញ្ញោ រោគោ ឧប្បជ្ជតិ, ឱបាតរោគោ ពលវតរោ ¶ ហោតិ, តេន មតេបិ ឱបាតខណកោ ន មុច្ចតិ. សចេ បច្ឆា ឧប្បន្នរោគោ ពលវា ហោតិ, តេន មតេ មុច្ចតិ. ឧភោហិ មតេ ន មុច្ចតិ. ឱបាតេ ឱបបាតិកមនុស្សោ និព្ពត្តិត្វា ឧត្តរិតុំ អសក្កោន្តោ មរតិ, បារាជិកមេវ. មនុស្សំ ឧទ្ទិស្ស ខតេ យក្ខាទីសុ បតិត្វា មតេសុ អនាបត្តិ. យក្ខាទយោ ¶ ឧទ្ទិស្ស ខតេ មនុស្សាទីសុ មរន្តេសុបិ ឯសេវ នយោ. យក្ខាទយោ ឧទ្ទិស្ស ខនន្តស្ស បន ខននេបិ តេសំ ទុក្ខុប្បត្តិយម្បិ ទុក្កដមេវ. មរណេ វត្ថុវសេន ថុល្លច្ចយំ វា បាចិត្តិយំ វា. អនុទ្ទិស្ស ខតេ ឱបាតេ យក្ខរូបេន វា បេតរូបេន វា បតតិ, តិរច្ឆានរូបេន មរតិ, បតនរូបំ បមាណំ, តស្មា ថុល្លច្ចយន្តិ ឧបតិស្សត្ថេរោ. មរណរូបំ បមាណំ, តស្មា បាចិត្តិយន្តិ ផុស្សទេវត្ថេរោ. តិរច្ឆានរូបេន បតិត្វា យក្ខបេតរូបេន មតេបិ ឯសេវ នយោ.

ឱបាតខនកោ ឱបាតំ អញ្ញស្ស វិក្កិណាតិ វា មុធា វា ទេតិ, យោ យោ បតិត្វា មរតិ, តប្បច្ចយា តស្សេវ អាបត្តិ ច កម្មពន្ធោ ច. យេន លទ្ធោ សោ និទ្ទោសោ. អថ សោបិ ‘‘ឯវំ ¶ បតិតា ឧត្តរិតុំ អសក្កោន្តា នស្សិស្សន្តិ, សុឧទ្ធរា វា ន ភវិស្សន្តី’’តិ តំ ឱបាតំ គម្ភីរតរំ វា ឧត្តានតរំ វា ទីឃតរំ វា រស្សតរំ វា វិត្ថតតរំ វា សម្ពាធតរំ វា ករោតិ, ឧភិន្នម្បិ អាបត្តិ ច កម្មពន្ធោ ច. ពហូ មរន្តីតិ វិប្បដិសារេ ឧប្បន្នេ ឱបាតំ បំសុនា បូរេតិ, សចេ កោចិ បំសុម្ហិ បតិត្វា មរតិ, បូរេត្វាបិ មូលដ្ឋោ ន មុច្ចតិ. ទេវេ វស្សន្តេ កទ្ទមោ ហោតិ, តត្ថ លគ្គិត្វា មតេបិ. រុក្ខោ វា បតន្តោ វាតោ វា វស្សោទកំ វា បំសុំ ហរតិ, កន្ទមូលត្ថំ វា បថវិំ ខនន្តា តត្ថ អាវាដំ ករោន្តិ. តត្ថ សចេ កោចិ លគ្គិត្វា វា បតិត្វា វា មរតិ, មូលដ្ឋោ ន មុច្ចតិ. តស្មិំ បន ឱកាសេ មហន្តំ តឡាកំ វា បោក្ខរណិំ វា ការេត្វា ចេតិយំ វា បតិដ្ឋាបេត្វា ពោធិំ វា រោបេត្វា អាវាសំ វា សកដមគ្គំ វា ការេត្វា មុច្ចតិ. យទាបិ ថិរំ កត្វា បូរិតេ ឱបាតេ រុក្ខាទីនំ មូលានិ មូលេហិ សំសិព្ពិតានិ ហោន្តិ ¶ , ជាតបថវី ជាតា, តទាបិ មុច្ចតិ. សចេបិ នទី អាគន្ត្វា ឱបាតំ ហរតិ, ឯវម្បិ មុច្ចតីតិ. អយំ តាវ ឱបាតកថា.

ឱបាតស្សេវ បន អនុលោមេសុ បាសាទីសុបិ យោ តាវ បាសំ ឱឌ្ឌេតិ ‘‘ឯត្ថ ពជ្ឈិត្វា សត្តា មរិស្សន្តី’’តិ អវស្សំ ពជ្ឈនកសត្តានំ វសេន ¶ ហត្ថា មុត្តមត្តេ បារាជិកានន្តរិយថុល្លច្ចយបាចិត្តិយានិ វេទិតព្ពានិ. ឧទ្ទិស្ស កតេ យំ ឧទ្ទិស្ស ឱឌ្ឌិតោ, តតោ អញ្ញេសំ ពន្ធនេ អនាបត្តិ. បាសេ មូលេន វា មុធា វា ទិន្នេបិ មូលដ្ឋស្សេវ កម្មពន្ធោ. សចេ យេន លទ្ធោ សោ ឧគ្គលិតំ វា បាសំ សណ្ឋបេតិ, បស្សេន វា គច្ឆន្តេ ទិស្វា វតិំ កត្វា សម្មុខេ បវេសេតិ, ថទ្ធតរំ វា បាសយដ្ឋិំ ឋបេតិ, ទឡ្ហតរំ វា បាសរជ្ជុំ ពន្ធតិ, ថិរតរំ វា ខាណុកំ វា អាកោដេតិ, ឧភោបិ ន មុច្ចន្តិ. សចេ វិប្បដិសារេ ឧប្បន្នេ បាសំ ឧគ្គលាបេត្វា គច្ឆតិ, តំ ទិស្វា បុន អញ្ញេ សណ្ឋបេន្តិ, ពទ្ធា ពទ្ធា មរន្តិ, មូលដ្ឋោ ន មុច្ចតិ.

សចេ បន តេន បាសយដ្ឋិ សយំ អកតា ហោតិ, គហិតដ្ឋានេ ឋបេត្វា មុច្ចតិ. តត្ថជាតកយដ្ឋិំ ឆិន្ទិត្វា មុច្ចតិ. សយំ កតយដ្ឋិំ បន គោបេន្តោបិ ន មុច្ចតិ. យទិ ហិ តំ អញ្ញោ គណ្ហិត្វា បាសំ សណ្ឋបេតិ, តប្បច្ចយា មរន្តេសុ មូលដ្ឋោ ន មុច្ចតិ. សចេ តំ ឈាបេត្វា អលាតំ កត្វា ឆឌ្ឌេតិ, តេន អលាតេន បហារំ លទ្ធា មរន្តេសុបិ ន មុច្ចតិ. សព្ពសោ បន ឈាបេត្វា វា នាសេត្វា វា មុច្ចតិ, បាសរជ្ជុម្បិ អញ្ញេហិ ច វដ្ដិតំ គហិតដ្ឋានេ ឋបេត្វា មុច្ចតិ. រជ្ជុកេ លភិត្វា សយំ វដ្ដិតំ ឧព្ពដ្ដេត្វា វាកេ លភិត្វា វដ្ដិតំ ហីរំ ហីរំ កត្វា មុច្ចតិ. អរញ្ញតោ បន សយំ វាកេ អាហរិត្វា វដ្ដិតំ គោបេន្តោបិ ន មុច្ចតិ. សព្ពសោ បន ឈាបេត្វា វា នាសេត្វា វា មុច្ចតិ.

អទូហលំ ¶ សជ្ជេន្តោ ចតូសុ បាទេសុ អទូហលមញ្ចំ ឋបេត្វា បាសាណេ អារោបេតិ, បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ. សព្ពសជ្ជំ កត្វា ហត្ថតោ ¶ មុត្តមត្តេ អវស្សំ អជ្ឈោត្ថរិតព្ពកសត្តានំ វសេន ឧទ្ទិស្សកានុទ្ទិស្សកានុរូបេន បារាជិកាទីនិ វេទិតព្ពានិ. អទូហលេ មូលេន វា មុធា វា ទិន្នេបិ មូលដ្ឋស្សេវ កម្មពទ្ធោ. សចេ យេន លទ្ធំ សោ បតិតំ វា ឧក្ខិបតិ, អញ្ញេបិ បាសាណេ អារោបេត្វា គរុកតរំ វា ករោតិ, បស្សេន វា គច្ឆន្តេ ទិស្វា វតិំ កត្វា អទូហលេ បវេសេតិ, ឧភោបិ ន មុច្ចន្តិ. សចេបិ វិប្បដិសារេ ឧប្បន្នេ អទូហលំ បាតេត្វា គច្ឆតិ, តំ ទិស្វា អញ្ញោ សណ្ឋបេតិ, មូលដ្ឋោ ន មុច្ចតិ. បាសាណេ បន គហិតដ្ឋានេ ឋបេត្វា អទូហលបាទេ ច បាសយដ្ឋិយំ វុត្តនយេន គហិតដ្ឋានេ វា ឋបេត្វា ឈាបេត្វា វា មុច្ចតិ.

សូលំ រោបេន្តស្សាបិ សព្ពសជ្ជំ កត្វា ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ សូលមុខេ បតិត្វា អវស្សំ មរណកសត្តានំ វសេន ឧទ្ទិស្សានុទ្ទិស្សានុរូបតោ បារាជិកាទីនិ ¶ វេទិតព្ពានិ. សូលេ មូលេន វា មុធា វា ទិន្នេបិ មូលដ្ឋស្សេវ កម្មពទ្ធោ. សចេ យេន លទ្ធំ សោ ‘‘ឯកប្បហារេនេវ មរិស្សន្តី’’តិ តិខិណតរំ វា ករោតិ, ‘‘ទុក្ខំ មរិស្សន្តី’’តិ កុណ្ឋតរំ វា ករោតិ, ‘‘ឧច្ច’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា នីចតរំ វា ‘‘នីច’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា ឧច្ចតរំ វា បុន រោបេតិ, វង្កំ វា ឧជុកំ អតិឧជុកំ វា ឦសកំ បោណំ ករោតិ, ឧភោបិ ន មុច្ចន្តិ. សចេ បន ‘‘អដ្ឋានេ ឋិត’’ន្តិ អញ្ញស្មិំ ឋានេ ឋបេតិ, តំ ចេ មារណត្ថាយ អាទិតោ បភុតិ បរិយេសិត្វា កតំ ហោតិ, មូលដ្ឋោ ន មុច្ចតិ. អបរិយេសិត្វា បន កតមេវ លភិត្វា រោបិតេ មូលដ្ឋោ មុច្ចតិ. វិប្បដិសារេ ឧប្បន្នេ បាសយដ្ឋិយំ វុត្តនយេន គហិតដ្ឋានេ វា ឋបេត្វា ឈាបេត្វា វា មុច្ចតិ.

១៧៧. អបស្សេនេ សត្ថំ វាតិ ឯត្ថ អបស្សេនំ នាម និច្ចបរិភោគោ មញ្ចោ វា បីឋំ វា អបស្សេនផលកំ វា ទិវាដ្ឋានេ និសីទន្តស្ស អបស្សេនកត្ថម្ភោ វា តត្ថជាតករុក្ខោ វា ចង្កមេ អបស្សាយ តិដ្ឋន្តស្ស អាលម្ពនរុក្ខោ វា អាលម្ពនផលកំ វា សព្ពម្បេតំ អបស្សយនីយដ្ឋេន អបស្សេនំ ¶ នាម; តស្មិំ អបស្សេនេ យថា អបស្សយន្តំ វិជ្ឈតិ វា ឆិន្ទតិ វា តថា កត្វា វាសិផរសុសត្តិអារកណ្ដកាទីនំ អញ្ញតរំ សត្ថំ ឋបេតិ, ទុក្កដំ. ធុវបរិភោគដ្ឋានេ និរាសង្កស្ស និសីទតោ វា និបជ្ជតោ វា អបស្សយន្តស្ស វា សត្ថសម្ផស្សបច្ចយា ទុក្ខុប្បត្តិយា ថុល្លច្ចយំ, មរណេន បារាជិកំ. តំ ចេ អញ្ញោបិ តស្ស វេរិភិក្ខុ វិហារចារិកំ ចរន្តោ ទិស្វា ‘‘ឥមស្ស មញ្ញេ មរណត្ថាយ ឥទំ និខិត្តំ, សាធុ សុដ្ឋុ មរតូ’’តិ អភិនន្ទន្តោ គច្ឆតិ, ទុក្កដំ. សចេ បន សោបិ តត្ថ ‘‘ឯវំ កតេ សុកតំ ភវិស្សតី’’តិ តិខិណតរាទិករណេន កិញ្ចិ កម្មំ ករោតិ, តស្សាបិ បារាជិកំ. សចេ បន ‘‘អដ្ឋានេ ឋិត’’ន្តិ ឧទ្ធរិត្វា អញ្ញស្មិំ ឋានេ ឋបេតិ តទត្ថមេវ កត្វា ឋបិតេ មូលដ្ឋោ ន មុច្ចតិ. បាកតិកំ លភិត្វា ឋបិតំ ហោតិ, មុច្ចតិ. តំ អបនេត្វា អញ្ញំ តិខិណតរំ ឋបេតិ មូលដ្ឋោ មុច្ចតេវ.

វិសមក្ខនេបិ យាវ មរណាភិនន្ទនេ ទុក្កដំ តាវ ឯសេវ នយោ. សចេ បន សោបិ ខុទ្ទកំ វិសមណ្ឌលន្តិ សល្លក្ខេត្វា មហន្តតរំ វា ករោតិ ¶ , មហន្តំ វា ‘‘អតិរេកំ ហោតី’’តិ ខុទ្ទកំ ករោតិ, តនុកំ វា ពហលំ; ពហលំ វា តនុកំ ករោតិ, អគ្គិនា តាបេត្វា ហេដ្ឋា វា ឧបរិ វា សញ្ចារេតិ, តស្សាបិ បារាជិកំ. ‘‘ឥទំ អឋានេ ឋិត’’ន្តិ សព្ពមេវ តច្ឆេត្វា បុញ្ឆិត្វា អញ្ញស្មិំ ឋានេ ឋបេតិ, អត្តនា ភេសជ្ជានិ យោជេត្វា កតេ មូលដ្ឋោ ន មុច្ចតិ ¶ , អត្តនា អកតេ មុច្ចតិ. សចេ បន សោ ‘‘ឥទំ វិសំ អតិបរិត្ត’’ន្តិ អញ្ញម្បិ អានេត្វា បក្ខិបតិ, យស្ស វិសេន មរតិ, តស្ស បារាជិកំ. សចេ ឧភិន្នម្បិ សន្តកេន មរតិ, ឧភិន្នម្បិ បារាជិកំ. ‘‘ឥទំ វិសំ និព្ពិស’’ន្តិ តំ អបនេត្វា អត្តនោ វិសមេវ ឋបេតិ, តស្សេវ បារាជិកំ មូលដ្ឋោ មុច្ចតិ.

ទុព្ពលំ វា ករោតីតិ ¶ មញ្ចបីឋំ អដនិយា ហេដ្ឋាភាគេ ឆិន្ទិត្វា វិទលេហិ វា រជ្ជុកេហិ វា យេហិ វីតំ ហោតិ, តេ វា ឆិន្ទិត្វា អប្បាវសេសមេវ កត្វា ហេដ្ឋា អាវុធំ និក្ខិបតិ ‘‘ឯត្ថ បតិត្វា មរិស្សតី’’តិ. អបស្សេនផលកាទីនម្បិ ចង្កមេ អាលម្ពនរុក្ខផលកបរិយោសានានំ បរភាគំ ឆិន្ទិត្វា ហេដ្ឋា អាវុធំ និក្ខិបតិ, សោព្ភាទីសុ មញ្ចំ វា បីឋំ វា អបស្សេនផលកំ វា អានេត្វា ឋបេតិ, យថា តត្ថ និសិន្នមត្តោ វា អបស្សិតមត្តោ វា បតតិ, សោព្ភាទីសុ វា សញ្ចរណសេតុ ហោតិ, តំ ទុព្ពលំ ករោតិ; ឯវំ ករោន្តស្ស ករណេ ទុក្កដំ. ឥតរស្ស ទុក្ខុប្បត្តិយា ថុល្លច្ចយំ, មរណេ បារាជិកំ. ភិក្ខុំ អានេត្វា សោព្ភាទីនំ តដេ ឋបេតិ ‘‘ទិស្វា ភយេន កម្បេន្តោ បតិត្វា មរិស្សតី’’តិ ទុក្កដំ. សោ តត្ថេវ បតតិ, ទុក្ខុប្បត្តិយា ថុល្លច្ចយំ, មរណេ បារាជិកំ. សយំ វា បាតេតិ, អញ្ញេន វា បាតាបេតិ, អញ្ញោ អវុត្តោ វា អត្តនោ ធម្មតាយ បាតេតិ, អមនុស្សោ បាតេតិ, វាតប្បហារេន បតតិ, អត្តនោ ធម្មតាយ បតត្តិ, សព្ពត្ថ មរណេ បារាជិកំ. កស្មា? តស្ស បយោគេន សោព្ភាទិតដេ ឋិតត្តា.

ឧបនិក្ខិបនំ នាម សមីបេ និក្ខិបនំ. តត្ថ ‘‘យោ ឥមិនា អសិនា មតោ សោ ធនំ វា លភតី’’តិអាទិនា នយេន មរណវណ្ណំ វា សំវណ្ណេត្វា ‘‘ឥមិនា មរណត្ថិកា មរន្តុ, មារណត្ថិកា មារេន្តូ’’តិ វា វត្វា អសិំ ឧបនិក្ខិបតិ, តស្ស ឧបនិក្ខិបនេ ទុក្កដំ. មរិតុកាមោ វា តេន អត្តានំ បហរតុ ¶ , មារេតុកាមោ វា អញ្ញំ បហរតុ, ឧភយថាបិ បរស្ស ទុក្ខុប្បត្តិយា ¶ ឧបនិក្ខេបកស្ស ថុល្លច្ចយំ, មរណេ បារាជិកំ. អនុទ្ទិស្ស និក្ខិត្តេ ពហូនំ មរណេ អកុសលរាសិ. បារាជិកាទិវត្ថូសុ បារាជិកាទីនិ. វិប្បដិសារេ ឧប្បន្នេ អសិំ គហិតដ្ឋានេ ឋបេត្វា មុច្ចតិ. កិណិត្វា គហិតោ ហោតិ, អសិស្សាមិកានំ អសិំ, យេសំ ហត្ថតោ មូលំ គហិតំ, តេសំ មូលំ ទត្វា មុច្ចតិ. សចេ លោហបិណ្ឌិំ វា ផាលំ វា កុទាលំ វា គហេត្វា អសិ ការាបិតោ ហោតិ, យំ ភណ្ឌំ គហេត្វា ការិតោ, តទេវ កត្វា មុច្ចតិ. សចេ កុទាលំ គហេត្វា ¶ ការិតំ វិនាសេត្វា ផាលំ ករោតិ, ផាលេន បហារំ លភិត្វា មរន្តេសុបិ បាណាតិបាតតោ ន មុច្ចតិ. សចេ បន លោហំ សមុដ្ឋាបេត្វា ឧបនិក្ខិបនត្ថមេវ ការិតោ ហោតិ, អរេន ឃំសិត្វា ចុណ្ណវិចុណ្ណំ កត្វា វិប្បកិណ្ណេ មុច្ចតិ. សចេបិ សំវណ្ណនាបោត្ថកោ វិយ ពហូហិ ឯកជ្ឈាសយេហិ កតោ ហោតិ, បោត្ថកេ វុត្តនយេនេវ កម្មពន្ធវិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. ឯស នយោ សត្តិភេណ្ឌីសុ. លគុឡេ បាសយដ្ឋិសទិសោ វិនិច្ឆយោ. តថា បាសាណេ. សត្ថេ អសិសទិសោវ. វិសំ វាតិ វិសំ ឧបនិក្ខិបន្តស្ស វត្ថុវសេន ឧទ្ទិស្សានុទ្ទិស្សានុរូបតោ បារាជិកាទិវត្ថូសុ បារាជិកាទីនិ វេទិតព្ពានិ. កិណិត្វា ឋបិតេ បុរិមនយេន បដិបាកតិកំ កត្វា មុច្ចតិ. សយំ ភេសជ្ជេហិ យោជិតេ អវិសំ កត្វា មុច្ចតិ. រជ្ជុយា បាសរជ្ជុសទិសោវ វិនិច្ឆយោ.

ភេសជ្ជេ – យោ ភិក្ខុ វេរិភិក្ខុស្ស បជ្ជរកេ វា វិសភាគរោគេ វា ឧប្បន្នេ អសប្បាយានិបិ សប្បិអាទីនិ សប្បាយានីតិ មរណាធិប្បាយោ ទេតិ, អញ្ញំ វា កិញ្ចិ កន្ទមូលផលំ តស្ស ឯវំ ភេសជ្ជទានេ ទុក្កដំ. បរស្ស ទុក្ខុប្បត្តិយំ មរណេ ច ថុល្លច្ចយបារាជិកានិ, អានន្តរិយវត្ថុម្ហិ អានន្តរិយន្តិ វេទិតព្ពំ.

១៧៨. រូបូបហារេ – ឧបសំហរតីតិ បរំ វា អមនាបរូបំ តស្ស សមីបេ ឋបេតិ, អត្តនា វា យក្ខបេតាទិវេសំ គហេត្វា តិដ្ឋតិ, តស្ស ឧបសំហារមត្តេ ទុក្កដំ. បរស្ស តំ រូបំ ទិស្វា ភយុប្បត្តិយំ ថុល្លច្ចយំ, មរណេ បារាជិកំ. សចេ បន តទេវ រូបំ ឯកច្ចស្ស មនាបំ ហោតិ, អលាភកេន ច សុស្សិត្វា មរតិ, វិសង្កេតោ. មនាបិយេបិ ឯសេវ នយោ. តត្ថ បន វិសេសេន ¶ ឥត្ថីនំ បុរិសរូបំ បុរិសានញ្ច ឥត្ថិរូបំ មនាបំ តំ អលង្ករិត្វា ឧបសំហរតិ, ទិដ្ឋមត្តកមេវ ករោតិ, អតិចិរំ បស្សិតុម្បិ ន ទេតិ, ឥតរោ អលាភកេន សុស្សិត្វា មរតិ, បារាជិកំ. សចេ ឧត្តសិត្វា មរតិ ¶ , វិសង្កេតោ. អថ បន ឧត្តសិត្វា វា អលាភកេន វាតិ អវិចារេត្វា ‘‘កេវលំ បស្សិត្វា មរិស្សតី’’តិ ឧបសំហរតិ, ឧត្តសិត្វា វា សុស្សិត្វា វា មតេ បារាជិកមេវ. ឯតេនេវូបាយេន សទ្ទូបហារាទយោបិ វេទិតព្ពា. កេវលញ្ហេត្ថ អមនុស្សសទ្ទាទយោ ឧត្រាសជនកា អមនាបសទ្ទា, បុរិសានំ ឥត្ថិសទ្ទមធុរគន្ធព្ពសទ្ទាទយោ ចិត្តស្សាទករា មនាបសទ្ទា. ហិមវន្តេ វិសរុក្ខានំ មូលាទិគន្ធា កុណបគន្ធា ច អមនាបគន្ធា, កាឡានុសារីមូលគន្ធាទយោ មនាបគន្ធា ¶ . បដិកូលមូលរសាទយោ អមនាបរសា, អប្បដិកូលមូលរសាទយោ មនាបរសា. វិសផស្សមហាកច្ឆុផស្សាទយោ អមនាបផោដ្ឋព្ពា, ចីនបដហំសបុប្ផតូលិកផស្សាទយោ មនាបផោដ្ឋព្ពាតិ វេទិតព្ពា.

ធម្មូបហារេ – ធម្មោតិ ទេសនាធម្មោ វេទិតព្ពោ. ទេសនាវសេន វា និរយេ ច សគ្គេ ច វិបត្តិសម្បត្តិភេទំ ធម្មារម្មណមេវ. នេរយិកស្សាតិ ភិន្នសំវរស្ស កតបាបស្ស និរយេ និព្ពត្តនារហស្ស សត្តស្ស បញ្ចវិធពន្ធនកម្មករណាទិនិរយកថំ កថេតិ. តំ ចេ សុត្វា សោ ឧត្តសិត្វា មរតិ, កថិកស្ស បារាជិកំ. សចេ បន សោ សុត្វាបិ អត្តនោ ធម្មតាយ មរតិ, អនាបត្តិ. ‘‘ឥទំ សុត្វា ឯវរូបំ បាបំ ន ករិស្សតិ ឱរមិស្សតិ វិរមិស្សតី’’តិ និរយកថំ កថេតិ, តំ សុត្វា ឥតរោ ឧត្តសិត្វា មរតិ, អនាបត្តិ. សគ្គកថន្តិ ទេវនាដកាទីនំ នន្ទនវនាទីនញ្ច សម្បត្តិកថំ; តំ សុត្វា ឥតរោ សគ្គាធិមុត្តោ សីឃំ តំ សម្បត្តិំ បាបុណិតុកាមោ សត្ថាហរណវិសខាទនអាហារុបច្ឆេទ-អស្សាសបស្សាសសន្និរុន្ធនាទីហិ ទុក្ខំ ឧប្បាទេតិ, កថិកស្ស ថុល្លច្ចយំ, មរតិ បារាជិកំ. សចេ បន សោ សុត្វាបិ យាវតាយុកំ ឋត្វា អត្តនោ ធម្មតាយ មរតិ, អនាបត្តិ ¶ . ‘‘ឥមំ សុត្វា បុញ្ញានិ ករិស្សតី’’តិ កថេតិ, តំ សុត្វា ឥតរោ អធិមុត្តោ កាលំករោតិ, អនាបត្តិ.

១៧៩. អាចិក្ខនាយំ – បុដ្ឋោ ភណតីតិ ‘‘ភន្តេ កថំ មតោ ធនំ វា លភតិ សគ្គេ វា ឧបបជ្ជតី’’តិ ឯវំ បុច្ឆិតោ ភណតិ.

អនុសាសនិយំ – អបុដ្ឋោតិ ឯវំ អបុច្ឆិតោ សាមញ្ញេវ ភណតិ.

សង្កេតកម្មនិមិត្តកម្មានិ ¶ អទិន្នាទានកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ.

ឯវំ នានប្បការតោ អាបត្តិភេទំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អនាបត្តិភេទំ ទស្សេន្តោ ‘‘អនាបត្តិ អសញ្ចិច្ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អសញ្ចិច្ចាតិ ‘‘ឥមិនា ឧបក្កមេន ឥមំ មារេមី’’តិ អចេតេត្វា. ឯវញ្ហិ អចេតេត្វា កតេន ឧបក្កមេន បរេ មតេបិ អនាបត្តិ, វក្ខតិ ច ‘‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ អសញ្ចិច្ចា’’តិ. អជានន្តស្សាតិ ‘‘ឥមិនា អយំ មរិស្សតី’’តិ អជានន្តស្ស ឧបក្កមេន បរេ មតេបិ អនាបត្តិ, វក្ខតិ ច វិសគតបិណ្ឌបាតវត្ថុស្មិំ ‘‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ អជានន្តស្សា’’តិ. នមរណាធិប្បាយស្សាតិ មរណំ អនិច្ឆន្តស្ស. យេន ហិ ឧបក្កមេន បរោ មរតិ, តេន ឧបក្កមេន តស្មិំ មារិតេបិ នមរណាធិប្បាយស្ស អនាបត្តិ. វក្ខតិ ¶ ច ‘‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ នមរណាធិប្បាយស្សា’’តិ. ឧម្មត្តកាទយោ បុព្ពេ វុត្តនយា ឯវ. ឥធ បន អាទិកម្មិកា អញ្ញមញ្ញំ ជីវិតា វោរោបិតភិក្ខូ, តេសំ អនាបត្តិ. អវសេសានំ មរណវណ្ណសំវណ្ណនកាទីនំ អាបត្តិយេវាតិ.

បទភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សមុដ្ឋានាទីសុ – ឥទំ សិក្ខាបទំ តិសមុដ្ឋានំ; កាយចិត្តតោ ច វាចាចិត្តតោ ច កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ. កិរិយំ, សញ្ញាវិមោក្ខំ, សចិត្តកំ, លោកវជ្ជំ, កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, អកុសលចិត្តំ, ទុក្ខវេទនំ. សចេបិ ហិ សិរិសយនំ អារូឡ្ហោ រជ្ជសម្បត្តិសុខំ អនុភវន្តោ រាជា ‘‘ចោរោ ទេវ អានីតោ’’តិ វុត្តេ ‘‘គច្ឆថ នំ មារេថា’’តិ ហសមានោវ ភណតិ, ទោមនស្សចិត្តេនេវ ភណតីតិ វេទិតព្ពោ. សុខវោកិណ្ណត្តា ¶ បន អនុប្បពន្ធាភាវា ច ទុជ្ជានមេតំ បុថុជ្ជនេហីតិ.

វិនីតវត្ថុវណ្ណនា

១៨០. វិនីតវត្ថុកថាសុ បឋមវត្ថុស្មិំ – ការុញ្ញេនាតិ តេ ភិក្ខូ តស្ស មហន្តំ គេលញ្ញទុក្ខំ ទិស្វា ការុញ្ញំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘សីលវា ត្វំ កតកុសលោ, កស្មា មីយមានោ ភាយសិ, ននុ សីលវតោ សគ្គោ នាម មរណមត្តបដិពទ្ធោយេវា’’តិ ឯវំ មរណត្ថិកាវ ហុត្វា មរណត្ថិកភាវំ អជានន្តា មរណវណ្ណំ សំវណ្ណេសុំ. សោបិ ភិក្ខុ តេសំ សំវណ្ណនាយ ¶ អាហារុបច្ឆេទំ កត្វា អន្តរាវ កាលមកាសិ. តស្មា អាបត្តិំ អាបន្នា. វោហារវសេន បន វុត្តំ ‘‘ការុញ្ញេន មរណវណ្ណំ សំវណ្ណេសុ’’ន្តិ. តស្មា ឥទានិបិ បណ្ឌិតេន ភិក្ខុនា គិលានស្ស ភិក្ខុនោ ឯវំ មរណវណ្ណោ ន សំវណ្ណេតព្ពោ. សចេ ហិ តស្ស សំវណ្ណនំ សុត្វា អាហារូបច្ឆេទាទិនា ឧបក្កមេន ឯកជវនវារាវសេសេបិ អាយុស្មិំ អន្តរា កាលំករោតិ, ឥមិនាវ មារិតោ ហោតិ. ឥមិនា បន នយេន អនុសិដ្ឋិ ទាតព្ពា – ‘‘សីលវតោ នាម អនច្ឆរិយា មគ្គផលុប្បត្តិ, តស្មា វិហារាទីសុ អាសត្តិំ អកត្វា ពុទ្ធគតំ ធម្មគតំ សង្ឃគតំ កាយគតញ្ច សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា មនសិការេ អប្បមាទោ កាតព្ពោ’’តិ. មរណវណ្ណេ ច សំវណ្ណិតេបិ យោ តាយ សំវណ្ណនាយ កញ្ចិ ឧបក្កមំ អកត្វា អត្តនោ ធម្មតាយ យថាយុនា យថានុសន្ធិនាវ មរតិ, តប្បច្ចយា សំវណ្ណកោ អាបត្តិយា ន ការេតព្ពោតិ.

ទុតិយវត្ថុស្មិំ – ន ច ភិក្ខវេ អប្បដិវេក្ខិត្វាតិ ឯត្ថ កីទិសំ អាសនំ បដិវេក្ខិតព្ពំ ¶ , កីទិសំ ន បដិវេក្ខិតព្ពំ? យំ សុទ្ធំ អាសនមេវ ហោតិ អបច្ចត្ថរណកំ, យញ្ច អាគន្ត្វា ឋិតានំ បស្សតំយេវ អត្ថរីយតិ, តំ នបច្ចវេក្ខិតព្ពំ ¶ , និសីទិតុំ វដ្ដតិ. យម្បិ មនុស្សា សយំ ហត្ថេន អក្កមិត្វា ‘‘ឥធ ភន្តេ និសីទថា’’តិ ទេន្តិ, តស្មិម្បិ វដ្ដតិ. សចេបិ បឋមមេវាគន្ត្វា និសិន្នា បច្ឆា ឧទ្ធំ វា អធោ វា សង្កមន្តិ, បច្ចវេក្ខណកិច្ចំ នត្ថិ. យម្បិ តនុកេន វត្ថេន យថា តលំ ទិស្សតិ, ឯវំ បដិច្ឆន្នំ ហោតិ, តស្មិម្បិ បច្ចវេក្ខណកិច្ចំ នត្ថិ. យំ បន បដិកច្ចេវ បាវារកោជវាទីហិ អត្ថតំ ហោតិ, តំ ហត្ថេន បរាមសិត្វា សល្លក្ខេត្វា និសីទិតព្ពំ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘ឃនសាដកេនាបិ អត្ថតេ យស្មិំ វលិ ន បញ្ញាយតិ, តំ នប្បដិវេក្ខិតព្ពន្តិ វុត្តំ.

មុសលវត្ថុស្មិំ – អសញ្ចិច្ចោតិ អវធកចេតនោ វិរទ្ធបយោគោ ហិ សោ. តេនាហ ‘‘អសញ្ចិច្ចោ អហ’’ន្តិ. ឧទុក្ខលវត្ថុ ឧត្តានមេវ. វុឌ្ឍបព្ពជិតវត្ថូសុបឋមវត្ថុស្មិំ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស បដិពន្ធំ មា អកាសី’’តិ បណាមេសិ. ទុតិយវត្ថុស្មិំ – សង្ឃមជ្ឈេបិ គណមជ្ឈេបិ ‘‘មហល្លកត្ថេរស្ស បុត្តោ’’តិ វុច្ចមានោ តេន វចនេន អដ្ដីយមានោ ‘‘មរតុ អយ’’ន្តិ បណាមេសិ. តតិយវត្ថុស្មិំ – តស្ស ទុក្ខុប្បាទនេន ថុល្លច្ចយំ.

១៨១. តតោ ¶ បរានិ តីណិ វត្ថូនិ ឧត្តានត្ថានេវ. វិសគតបិណ្ឌបាតវត្ថុស្មិំ – សារាណីយធម្មបូរកោ សោ ភិក្ខុ អគ្គបិណ្ឌំ សព្រហ្មចារីនំ ទត្វាវ ភុញ្ជតិ. តេន វុត្តំ ‘‘អគ្គការិកំ អទាសី’’តិ. អគ្គការិកន្តិ អគ្គកិរិយំ; បឋមំ លទ្ធបិណ្ឌបាតំ អគ្គគ្គំ វា បណីតបណីតំ បិណ្ឌបាតន្តិ អត្ថោ. យា បន តស្ស ទានសង្ខាតា អគ្គកិរិយា, សា ន សក្កា ទាតុំ, បិណ្ឌបាតញ្ហិ សោ ថេរាសនតោ ¶ បដ្ឋាយ អទាសិ. តេ ភិក្ខូតិ តេ ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ បរិភុត្តបិណ្ឌបាតា ភិក្ខូ; តេ កិរ សព្ពេបិ កាលមកំសុ. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវ. អស្សទ្ធេសុ បន មិច្ឆាទិដ្ឋិកេសុ កុលេសុ សក្កច្ចំ បណីតភោជនំ លភិត្វា អនុបបរិក្ខិត្វា នេវ អត្តនា បរិភុញ្ជិតព្ពំ, ន បរេសំ ទាតព្ពំ. យម្បិ អាភិទោសិកំ ភត្តំ វា ខជ្ជកំ វា តតោ លភតិ, តម្បិ ន បរិភុញ្ជិតព្ពំ. អបិហិតវត្ថុម្បិ ហិ សប្បវិច្ឆិកាទីហិ អធិសយិតំ ឆឌ្ឌនីយធម្មំ តានិ កុលានិ ទេន្តិ. គន្ធហលិទ្ទាទិមក្ខិតោបិ តតោ បិណ្ឌបាតោ ន គហេតព្ពោ. សរីរេ រោគដ្ឋានានិ បុញ្ឆិត្វា ឋបិតភត្តម្បិ ហិ តានិ ទាតព្ពំ មញ្ញន្តីតិ.

វីមំសនវត្ថុស្មិំ – វីមំសមានោ ទ្វេ វីមំសតិ – ‘‘សក្កោតិ នុ ខោ ឥមំ មារេតុំ នោ’’តិ វិសំ វា វីមំសតិ, ‘‘មរេយ្យ នុ ខោ អយំ ឥមំ វិសំ ខាទិត្វា នោ’’តិ បុគ្គលំ វា. ឧភយថាបិ វីមំសាធិប្បាយេន ទិន្នេ មរតុ វា មា វា ថុល្លច្ចយំ. ‘‘ឥទំ វិសំ ឯតំ មារេតូ’’តិ វា ¶ ‘‘ឥទំ វិសំ ខាទិត្វា អយំ មរតូ’’តិ វា ឯវំ ទិន្នេ បន សចេ មរតិ, បារាជិកំ; នោ ចេ, ថុល្លច្ចយំ.

១៨២-៣. ឥតោ បរានិ តីណិ សិលាវត្ថូនិ តីណិ ឥដ្ឋកវាសិគោបានសីវត្ថូនិ ច ឧត្តានត្ថានេវ. ន កេវលញ្ច សិលាទីនំយេវ វសេន អយំ អាបត្តានាបត្តិភេទោ ហោតិ, ទណ្ឌមុគ្គរនិខាទនវេមាទីនម្បិ វសេន ហោតិយេវ, តស្មា បាឡិយំ អនាគតម្បិ អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

អដ្ដកវត្ថូសុ – អដ្ដកោតិ វេហាសមញ្ចោ វុច្ចតិ; យំ សេតកម្មមាលាកម្មលតាកម្មាទីនំ អត្ថាយ ពន្ធន្តិ. តត្ថ អាវុសោ អត្រដ្ឋិតោ ពន្ធាហីតិ មរណាធិប្បាយោ យត្រ ឋិតោ បតិត្វា ខាណុនា វា ភិជ្ជេយ្យ, សោព្ភបបាតាទីសុ វា មរេយ្យ ¶ , តាទិសំ ឋានំ សន្ធាយាហ. ឯត្ថ ច កោចិ ឧបរិឋានំ និយាមេតិ ‘‘ឥតោ បតិត្វា មរិស្សតី’’តិ, កោចិ ហេដ្ឋា ឋានំ ‘‘ឥធ បតិត្វា មរិស្សតី’’តិ, កោចិ ឧភយម្បិ ‘‘ឥតោ ឥធ បតិត្វា ¶ មរិស្សតី’’តិ. តត្រ យោ ឧបរិ និយមិតដ្ឋានា អបតិត្វា អញ្ញតោ បតតិ, ហេដ្ឋា និយមិតដ្ឋានេ វា អបតិត្វា អញ្ញត្ថ បតតិ, ឧភយនិយាមេ វា យំកិញ្ចិ ឯកំ វិរាធេត្វា បតតិ, តស្មិំ មតេ វិសង្កេតត្តា អនាបត្តិ. វិហារច្ឆាទនវត្ថុស្មិម្បិ ឯសេវ នយោ.

អនភិរតិវត្ថុស្មិំ – សោ កិរ ភិក្ខុ កាមវិតក្កាទីនំ សមុទាចារំ ទិស្វា និវារេតុំ អសក្កោន្តោ សាសនេ អនភិរតោ គិហិភាវាភិមុខោ ជាតោ. តតោ ចិន្តេសិ – ‘‘យាវ សីលភេទំ ន បាបុណាមិ តាវ មរិស្សាមី’’តិ. អថ តំ បព្ពតំ អភិរុហិត្វា បបាតេ បបតន្តោ អញ្ញតរំ វិលីវការំ ឱត្ថរិត្វា មារេសិ. វិលីវការន្តិ វេណុការំ. ន ច ភិក្ខវេ អត្តានំ បាតេតព្ពន្តិ ន អត្តា បាតេតព្ពោ. វិភត្តិព្យត្តយេន បនេតំ វុត្តំ. ឯត្ថ ច ន កេវលំ ន បាតេតព្ពំ, អញ្ញេនបិ យេន កេនចិ ឧបក្កមេន អន្តមសោ អាហារុបច្ឆេទេនបិ ន មារេតព្ពោ. យោបិ ហិ គិលានោ វិជ្ជមានេ ភេសជ្ជេ ច ឧបដ្ឋាកេសុ ច មរិតុកាមោ អាហារំ ឧបច្ឆិន្ទតិ, ទុក្កដមេវ. យស្ស បន មហាអាពាធោ ចិរានុពទ្ធោ, ភិក្ខូ ឧបដ្ឋហន្តា កិលមន្តិ ជិគុច្ឆន្តិ ‘‘កទា នុ ខោ គិលានតោ មុច្ចិស្សាមា’’តិ អដ្ដីយន្តិ. សចេ សោ ‘‘អយំ អត្តភាវោ បដិជគ្គិយមានោបិ ន តិដ្ឋតិ, ភិក្ខូ ច កិលមន្តី’’តិ អាហារំ ឧបច្ឆិន្ទតិ, ភេសជ្ជំ ន សេវតិ វដ្ដតិ. យោ បន ‘‘អយំ រោគោ ខរោ, អាយុសង្ខារា ន តិដ្ឋន្តិ, អយញ្ច មេ វិសេសាធិគមោ ហត្ថប្បត្តោ វិយ ទិស្សតី’’តិ ឧបច្ឆិន្ទតិ វដ្ដតិយេវ. អគិលានស្សាបិ ឧប្បន្នសំវេគស្ស ‘‘អាហារបរិយេសនំ នាម បបញ្ចោ, កម្មដ្ឋានមេវ អនុយុញ្ជិស្សាមី’’តិ កម្មដ្ឋានសីសេន ¶ ឧបច្ឆិន្ទន្តស្ស វដ្ដតិ. វិសេសាធិគមំ ព្យាករិត្វា អាហារំ ឧបច្ឆិន្ទតិ, ន វដ្ដតិ. សភាគានញ្ហិ ¶ លជ្ជីភិក្ខូនំ កថេតុំ វដ្ដតិ.

សិលាវត្ថុស្មិំ – ទវាយាតិ ទវេន ហស្សេន; ខិឌ្ឌាយាតិ អត្ថោ. សិលាតិ បាសាណោ; ន កេវលញ្ច បាសាណោ, អញ្ញម្បិ យំកិញ្ចិ ទារុខណ្ឌំ វា ឥដ្ឋកាខណ្ឌំ វា ហត្ថេន វា យន្តេន វា បវិជ្ឈិតុំ ន វដ្ដតិ. ចេតិយាទីនំ អត្ថាយ បាសាណាទយោ ហសន្តា ហសន្តា បវដ្ដេន្តិបិ ខិបន្តិបិ ឧក្ខិបន្តិបិ កម្មសមយោតិ វដ្ដតិ. អញ្ញម្បិ ឦទិសំ នវកម្មំ វា ករោន្តា ភណ្ឌកំ វា ធោវន្តា រុក្ខំ វា ធោវនទណ្ឌកំ វា ឧក្ខិបិត្វា បវិជ្ឈន្តិ, វដ្ដតិ. ភត្តវិស្សគ្គកាលាទីសុ កាកេ វា សោណេ វា កដ្ឋំ វា កថលំ វា ខិបិត្វា បលាបេតិ, វដ្ដតិ.

១៨៤. សេទនាទិវត្ថូនិ ¶ សព្ពានេវ ឧត្តានត្ថានិ. ឯត្ថ ច អហំ កុក្កុច្ចកោតិ ន គិលានុបដ្ឋានំ ន កាតព្ពំ, ហិតកាមតាយ សព្ពំ គិលានស្ស ពលាពលញ្ច រុចិញ្ច សប្បាយាសប្បាយញ្ច ឧបលក្ខេត្វា កាតព្ពំ.

១៨៥. ជារគព្ភិនិវត្ថុស្មិំ – បវុត្ថបតិកាតិ បវាសំ គតបតិកា. គព្ភបាតនន្តិ យេន បរិភុត្តេន គព្ភោ បតតិ, តាទិសំ ភេសជ្ជំ. ទ្វេ បជាបតិកវត្ថូនិ ឧត្តានត្ថានេវ. គព្ភមទ្ទនវត្ថុស្មិំ – ‘‘មទ្ទិត្វា បាតេហី’’តិ វុត្តេ អញ្ញេន មទ្ទាបេត្វា បាតេតិ, វិសង្កេតំ. ‘‘មទ្ទាបេត្វា បាតាបេហី’’តិ វុត្តេបិ សយំ មទ្ទិត្វា បាតេតិ, វិសង្កេតមេវ. មនុស្សវិគ្គហេ បរិយាយោ នាម នត្ថិ. តស្មា ‘‘គព្ភោ នាម មទ្ទិតេ បតតី’’តិ វុត្តេ សា សយំ វា មទ្ទតុ, អញ្ញេន វា មទ្ទាបេត្វា បាតេតុ, វិសង្កេតោ នត្ថិ; បារាជិកមេវ តាបនវត្ថុស្មិម្បិ ឯសេវ នយោ.

វញ្ឈិត្ថិវត្ថុស្មិំ – វញ្ឈិត្ថី នាម យា គព្ភំ ន គណ្ហាតិ. គព្ភំ អគណ្ហនកឥត្ថី នាម នត្ថិ, យស្សា បន គហិតោបិ គព្ភោ ន សណ្ឋាតិ, តំយេវ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. ឧតុសមយេ កិរ សព្ពិត្ថិយោ គព្ភំ គណ្ហន្តិ. យា បនាយំ ‘‘វញ្ឈា’’តិ វុច្ចតិ, តស្សា កុច្ឆិយំ និព្ពត្តសត្តានំ ¶ អកុសលវិបាកោ សម្បាបុណាតិ. តេ បរិត្តកុសលវិបាកេន គហិតបដិសន្ធិកា អកុសលវិបាកេន អធិភូតា វិនស្សន្តិ. អភិនវបដិសន្ធិយំយេវ ហិ កម្មានុភាវេន ទ្វីហាការេហិ គព្ភោ ន សណ្ឋាតិ – វាតេន វា បាណកេហិ វា. វាតោ សោសេត្វា អន្តរធាបេតិ, បាណកា ខាទិត្វា. តស្ស បន វាតស្ស បាណកានំ វា បដិឃាតាយ ភេសជ្ជេ កតេ គព្ភោ សណ្ឋហេយ្យ; សោ ភិក្ខុ តំ អកត្វា អញ្ញំ ខរភេសជ្ជំ អទាសិ. តេន សា កាលមកាសិ. ភគវា ភេសជ្ជស្ស កដត្តា ទុក្កដំ បញ្ញាបេសិ.

ទុតិយវត្ថុស្មិម្បិ ¶ ឯសេវ នយោ. តស្មា អាគតាគតស្ស បរជនស្ស ភេសជ្ជំ ន កាតព្ពំ, ករោន្តោ ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ. បញ្ចន្នំ បន សហធម្មិកានំ កាតព្ពំ ភិក្ខុស្ស ភិក្ខុនិយា សិក្ខមានាយ សាមណេរស្ស សាមណេរិយាតិ. សមសីលសទ្ធាបញ្ញានញ្ហិ ឯតេសំ តីសុ សិក្ខាសុ យុត្តានំ ភេសជ្ជំ អកាតុំ ន លព្ភតិ, ករោន្តេន ច សចេ តេសំ អត្ថិ, តេសំ សន្តកំ គហេត្វា យោជេត្វា ទាតព្ពំ. សចេ នត្ថិ, អត្តនោ សន្តកំ កាតព្ពំ. សចេ អត្តនោបិ នត្ថិ, ភិក្ខាចារវត្តេន វា ញាតកបវារិតដ្ឋានតោ វា បរិយេសិតព្ពំ. អលភន្តេន គិលានស្ស អត្ថាយ អកតវិញ្ញត្តិយាបិ អាហរិត្វា កាតព្ពំ.

អបរេសម្បិ ¶ បញ្ចន្នំ កាតុំ វដ្ដតិ – មាតុ, បិតុ, តទុបដ្ឋាកានំ, អត្តនោ វេយ្យាវច្ចករស្ស, បណ្ឌុបលាសស្សាតិ. បណ្ឌុបលាសោ នាម យោ បព្ពជ្ជាបេក្ខោ យាវ បត្តចីវរំ បដិយាទិយតិ តាវ វិហារេ វសតិ. តេសុ សចេ មាតាបិតរោ ឥស្សរា ហោន្តិ, ន បច្ចាសីសន្តិ, អកាតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន រជ្ជេបិ ឋិតា បច្ចាសីសន្តិ, អកាតុំ ន វដ្ដតិ. ភេសជ្ជំ បច្ចាសីសន្តានំ ភេសជ្ជំ ទាតព្ពំ, យោជេតុំ អជានន្តានំ យោជេត្វា ទាតព្ពំ. សព្ពេសំ អត្ថាយ សហធម្មិកេសុ វុត្តនយេនេវ បរិយេសិតព្ពំ. សចេ បន មាតរំ វិហារេ អានេត្វា ជគ្គតិ, សព្ពំ បរិកម្មំ អនាមសន្តេន កាតព្ពំ. ខាទនីយំ ភោជនីយំ សហត្ថា ទាតព្ពំ. បិតា បន យថា សាមណេរោ ឯវំ សហត្ថេន ន្ហាបនសម្ពាហនាទីនិ ¶ កត្វា ឧបដ្ឋាតព្ពោ. យេ ច មាតាបិតរោ ឧបដ្ឋហន្តិ បដិជគ្គន្តិ, តេសម្បិ ឯវមេវ កាតព្ពំ. វេយ្យាវច្ចករោ នាម យោ វេតនំ គហេត្វា អរញ្ញេ ទារូនិ វា ឆិន្ទតិ, អញ្ញំ វា កិញ្ចិ កម្មំ ករោតិ, តស្ស រោគេ ឧប្បន្នេ យាវ ញាតកា ន បស្សន្តិ តាវ ភេសជ្ជំ កាតព្ពំ. យោ បន ភិក្ខុនិស្សិតកោវ ហុត្វា សព្ពកម្មានិ ករោតិ, តស្ស ភេសជ្ជំ កាតព្ពមេវ. បណ្ឌុបលាសេបិ សាមណេរេ វិយ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

អបរេសម្បិ ទសន្នំ កាតុំ វដ្ដតិ – ជេដ្ឋភាតុ, កនិដ្ឋភាតុ, ជេដ្ឋភគិនិយា, កនិដ្ឋភគិនិយា, ចូឡមាតុយា, មហាមាតុយា, ចូឡបិតុនោ, មហាបិតុនោ, បិតុច្ឆាយ, មាតុលស្សាតិ. តេសំ បន សព្ពេសម្បិ ករោន្តេន តេសំយេវ សន្តកំ ភេសជ្ជំ គហេត្វា កេវលំ យោជេត្វា ទាតព្ពំ. សចេ បន នប្បហោន្តិ, យាចន្តិ ច ‘‘ទេថ នោ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ បដិទស្សាមា’’តិ តាវកាលិកំ ទាតព្ពំ. សចេបិ ន យាចន្តិ, ‘‘អម្ហាកំ ភេសជ្ជំ អត្ថិ, តាវកាលិកំ គណ្ហថា’’តិ វត្វា វា ‘‘យទា នេសំ ភវិស្សតិ តទា ទស្សន្តី’’តិ អាភោគំ វា កត្វា ទាតព្ពំ. សចេ បដិទេន្តិ, គហេតព្ពំ, នោ ចេ ទេន្តិ, ន ចោទេតព្ពា. ឯតេ ទស ញាតកេ ឋបេត្វា អញ្ញេសំ ន កាតព្ពំ.

ឯតេសំ ¶ បុត្តបរម្បរាយ បន យាវ សត្តមោ កុលបរិវដ្ដោ តាវ ចត្តារោ បច្ចយេ អាហរាបេន្តស្ស អកតវិញ្ញត្តិ វា ភេសជ្ជំ ករោន្តស្ស វេជ្ជកម្មំ វា កុលទូសកាបត្តិ វា ន ហោតិ. សចេ ភាតុជាយា ភគិនិសាមិកោ វា គិលានា ហោន្តិ, ញាតកា ចេ, តេសម្បិ វដ្ដតិ. អញ្ញាតកា ចេ, ភាតុ ច ភគិនិយា ច កត្វា ទាតព្ពំ, ‘‘តុម្ហាកំ ជគ្គនដ្ឋានេ ទេថា’’តិ. អថ វា តេសំ បុត្តានំ កត្វា ទាតព្ពំ, ‘‘តុម្ហាកំ មាតាបិតូនំ ¶ ទេថា’’តិ. ឯតេនុបាយេន សព្ពបទេសុបិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

តេសំ អត្ថាយ ច សាមណេរេហិ អរញ្ញតោ ភេសជ្ជំ អាហរាបេន្តេន ញាតិសាមណេរេហិ វា អាហរាបេតព្ពំ. អត្តនោ អត្ថាយ វា អាហរាបេត្វា ¶ ទាតព្ពំ. តេហិបិ ‘‘ឧបជ្ឈាយស្ស អាហរាមា’’តិ វត្តសីសេន អាហរិតព្ពំ. ឧបជ្ឈាយស្ស មាតាបិតរោ គិលានា វិហារំ អាគច្ឆន្តិ, ឧបជ្ឈាយោ ច ទិសាបក្កន្តោ ហោតិ, សទ្ធិវិហារិកេន ឧបជ្ឈាយស្ស សន្តកំ ភេសជ្ជំ ទាតព្ពំ. នោ ចេ អត្ថិ, អត្តនោ ភេសជ្ជំ ឧបជ្ឈាយស្ស បរិច្ចជិត្វា ទាតព្ពំ. អត្តនោបិ អសន្តេ វុត្តនយេន បរិយេសិត្វា ឧបជ្ឈាយស្ស សន្តកំ កត្វា ទាតព្ពំ. ឧបជ្ឈាយេនបិ សទ្ធិវិហារិកស្ស មាតាបិតូសុ ឯវមេវ បដិបជ្ជិតព្ពំ. ឯស នយោ អាចរិយន្តេវាសិកេសុបិ. អញ្ញោបិ យោ អាគន្តុកោ វា ចោរោ វា យុទ្ធបរាជិតោ ឥស្សរោ វា ញាតកេហិ បរិច្ចត្តោ កបណោ វា គមិយមនុស្សោ វា គិលានោ ហុត្វា វិហារំ បវិសតិ, សព្ពេសំ អបច្ចាសីសន្តេន ភេសជ្ជំ កាតព្ពំ.

សទ្ធំ កុលំ ហោតិ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋាយកំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស មាតាបិតុដ្ឋានិយំ, តត្រ ចេ កោចិ គិលានោ ហោតិ, តស្សត្ថាយ វិស្សាសេន ‘‘ភេសជ្ជំ កត្វា ភន្តេ ទេថា’’តិ វទន្តិ, នេវ ទាតព្ពំ ន កាតព្ពំ. អថ បន កប្បិយំ ញត្វា ឯវំ បុច្ឆន្តិ – ‘‘ភន្តេ, អសុកស្ស នាម រោគស្ស កិំ ភេសជ្ជំ ករោន្តី’’តិ? ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច គហេត្វា ករោន្តី’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ មាតា គិលានា, ភេសជ្ជំ តាវ អាចិក្ខថា’’តិ ឯវំ បុច្ឆិតេ បន ន អាចិក្ខិតព្ពំ. អញ្ញមញ្ញំ បន កថា កាតព្ពា – ‘‘អាវុសោ, អសុកស្ស នាម ភិក្ខុនោ ឥមស្មិំ រោគេ កិំ ភេសជ្ជំ ករិំសូ’’តិ? ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច ភន្តេ’’តិ. តំ សុត្វា ឥតរោ មាតុ ភេសជ្ជំ ករោតិ, វដ្ដតេវ.

មហាបទុមត្ថេរោបិ កិរ វសភរញ្ញោ ទេវិយា រោគេ ឧប្បន្នេ ឯកាយ ឥត្ថិយា អាគន្ត្វា បុច្ឆិតោ ‘‘ន ជានាមី’’តិ អវត្វា ឯវមេវ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សមុល្លបេសិ. តំ សុត្វា តស្សា ភេសជ្ជមកំសុ. វូបសន្តេ ច រោគេ តិចីវរេន តីហិ ច កហាបណសតេហិ សទ្ធិំ ភេសជ្ជចង្កោដកំ បូរេត្វា ¶ អាហរិត្វា ¶ ថេរស្ស បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘‘ភន្តេ, បុប្ផបូជំ ករោថា’’តិ អាហំសុ. ថេរោ ‘‘អាចរិយភាគោ នាមាយ’’ន្តិ កប្បិយវសេន គាហាបេត្វា បុប្ផបូជំ អកាសិ. ឯវំ តាវ ភេសជ្ជេ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

បរិត្តេ ¶ បន ‘‘គិលានស្ស បរិត្តំ ករោថ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ន កាតព្ពំ, ‘‘ភណថា’’តិ វុត្តេ បន កាតព្ពំ. សចេ បិស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘មនុស្សា នាម ន ជានន្តិ, អកយិរមានេ វិប្បដិសារិនោ ភវិស្សន្តី’’តិ កាតព្ពំ; ‘‘បរិត្តោទកំ បរិត្តសុត្តំ កត្វា ទេថា’’តិ វុត្តេន បន តេសំយេវ ឧទកំ ហត្ថេន ចាលេត្វា សុត្តំ បរិមជ្ជេត្វា ទាតព្ពំ. សចេ វិហារតោ ឧទកំ អត្តនោ សន្តកំ វា សុត្តំ ទេតិ, ទុក្កដំ. មនុស្សា ឧទកញ្ច សុត្តញ្ច គហេត្វា និសីទិត្វា ‘‘បរិត្តំ ភណថា’’តិ វទន្តិ, កាតព្ពំ. នោ ចេ ជានន្តិ, អាចិក្ខិតព្ពំ. ភិក្ខូនំ និសិន្នានំ បាទេសុ ឧទកំ អាកិរិត្វា សុត្តញ្ច ឋបេត្វា គច្ឆន្តិ ‘‘បរិត្តំ ករោថ, បរិត្តំ ភណថា’’តិ ន បាទា អបនេតព្ពា. មនុស្សា ហិ វិប្បដិសារិនោ ហោន្តិ. អន្តោគាមេ គិលានស្សត្ថាយ វិហារំ បេសេន្តិ, ‘‘បរិត្តំ ភណន្តូ’’តិ ភណិតព្ពំ. អន្តោគាមេ រាជគេហាទីសុ រោគេ វា ឧបទ្ទវេ វា ឧប្បន្នេ បក្កោសាបេត្វា ភណាបេន្តិ, អាដានាដិយសុត្តាទីនិ ភណិតព្ពានិ. ‘‘អាគន្ត្វា គិលានស្ស សិក្ខាបទានិ ទេន្តុ, ធម្មំ កថេន្តុ. រាជន្តេបុរេ វា អមច្ចគេហេ វា អាគន្ត្វា សិក្ខាបទានិ ទេន្តុ, ធម្មំ កថេន្តូ’’តិ បេសិតេបិ គន្ត្វា សិក្ខាបទានិ ទាតព្ពានិ, ធម្មោ កថេតព្ពោ. ‘‘មតានំ បរិវារត្ថំ អាគច្ឆន្តូ’’តិ បក្កោសន្តិ, ន គន្តព្ពំ. សីវថិកទស្សនេ អសុភទស្សនេ ច មរណស្សតិំ បដិលភិស្សាមីតិ កម្មដ្ឋានសីសេន គន្តុំ វដ្ដតិ. ឯវំ បរិត្តេ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

បិណ្ឌបាតេ បន – អនាមដ្ឋបិណ្ឌបាតោ កស្ស ទាតព្ពោ, កស្ស ន ទាតព្ពោ? មាតាបិតុនំ តាវ ទាតព្ពោ. សចេបិ កហាបណគ្ឃនកោ ហោតិ, សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ នត្ថិ. មាតាបិតុឧបដ្ឋាកានំ វេយ្យាវច្ចករស្ស បណ្ឌុបលាសស្សាតិ ¶ ឯតេសម្បិ ទាតព្ពោ. តត្ថ បណ្ឌុបលាសស្ស ថាលកេ បក្ខិបិត្វាបិ ទាតុំ វដ្ដតិ. តំ ឋបេត្វា អញ្ញេសំ អាគារិកានំ មាតាបិតុនម្បិ ន វដ្ដតិ. បព្ពជិតបរិភោគោ ហិ អាគារិកានំ ចេតិយដ្ឋានិយោ. អបិច អនាមដ្ឋបិណ្ឌបាតោ នាមេស សម្បត្តស្ស ទាមរិកចោរស្សាបិ ឥស្សរស្សាបិ ទាតព្ពោ. កស្មា? តេ ហិ អទីយមានេបិ ‘‘ន ទេន្តី’’តិ អាមសិត្វា ទីយមានេបិ ‘‘ឧច្ឆិដ្ឋកំ ទេន្តី’’តិ កុជ្ឈន្តិ. កុទ្ធា ជីវិតាបិ វោរោបេន្តិ, សាសនស្សាបិ អន្តរាយំ ករោន្តិ. រជ្ជំ ¶ បត្ថយមានស្ស វិចរតោ ចោរនាគស្ស វត្ថុ ចេត្ថ កថេតព្ពំ. ឯវំ បិណ្ឌបាតេ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

បដិសន្ថារោ បន កស្ស កាតព្ពោ, កស្ស ន កាតព្ពោ? បដិសន្ថារោ នាម វិហារំ សម្បត្តស្ស ¶ យស្ស កស្សចិ អាគន្តុកស្ស វា ទលិទ្ទស្ស វា ចោរស្ស វា ឥស្សរស្ស វា កាតព្ពោយេវ. កថំ? អាគន្តុកំ តាវ ខីណបរិព្ពយំ វិហារំ សម្បត្តំ ទិស្វា បានីយំ ទាតព្ពំ, បាទមក្ខនតេលំ ទាតព្ពំ. កាលេ អាគតស្ស យាគុភត្តំ, វិកាលេ អាគតស្ស សចេ តណ្ឌុលា អត្ថិ; តណ្ឌុលា ទាតព្ពា. អវេលាយំ សម្បត្តោ ‘‘គច្ឆាហី’’តិ ន វត្តព្ពោ. សយនដ្ឋានំ ទាតព្ពំ. សព្ពំ អបច្ចាសីសន្តេនេវ កាតព្ពំ. ‘‘មនុស្សា នាម ចតុបច្ចយទាយកា ឯវំ សង្គហេ កយិរមានេ បុនប្បុនំ បសីទិត្វា ឧបការំ ករិស្សន្តី’’តិ ចិត្តំ ន ឧប្បាទេតព្ពំ. ចោរានំ បន សង្ឃិកម្បិ ទាតព្ពំ.

បដិសន្ថារានិសំសទីបនត្ថញ្ច ចោរនាគវត្ថុ, ភាតរា សទ្ធិំ ជម្ពុទីបគតស្ស មហានាគរញ្ញោ វត្ថុ, បិតុរាជស្ស រជ្ជេ ចតុន្នំ អមច្ចានំ វត្ថុ, អភយចោរវត្ថូតិ ឯវមាទីនិ ពហូនិ ¶ វត្ថូនិ មហាអដ្ឋកថាយំ វិត្ថារតោ វុត្តានិ.

តត្រាយំ ឯកវត្ថុទីបនា – សីហឡទីបេ កិរ អភយោ នាម ចោរោ បញ្ចសតបរិវារោ ឯកស្មិំ ឋានេ ខន្ធាវារំ ពន្ធិត្វា សមន្តា តិយោជនំ ឧព្ពាសេត្វា វសតិ. អនុរាធបុរវាសិនោ កទម្ពនទិំ ន ឧត្តរន្តិ, ចេតិយគិរិមគ្គេ ជនសញ្ចារោ ឧបច្ឆិន្នោ. អថេកទិវសំ ចោរោ ‘‘ចេតិយគិរិំ វិលុម្បិស្សាមី’’តិ អគមាសិ. អារាមិកា ទិស្វា ទីឃភាណកអភយត្ថេរស្ស អារោចេសុំ. ថេរោ ‘‘សប្បិផាណិតាទីនិ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ចោរានំ ទេថ, តណ្ឌុលា អត្ថី’’តិ? ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ, សង្ឃស្សត្ថាយ អាហដា តណ្ឌុលា ច បត្តសាកញ្ច គោរសោ ចា’’តិ. ‘‘ភត្តំ សម្បាទេត្វា ចោរានំ ទេថា’’តិ. អារាមិកា តថា ករិំសុ. ចោរា ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា ‘‘កេនាយំ បដិសន្ថារោ កតោ’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘អម្ហាកំ អយ្យេន អភយត្ថេរេនា’’តិ. ចោរា ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា អាហំសុ – ‘‘មយំ សង្ឃស្ស ច ចេតិយស្ស ¶ ច សន្តកំ អច្ឆិន្ទិត្វា គហេស្សាមាតិ អាគតា, តុម្ហាកំ បន ឥមិនា បដិសន្ថារេនម្ហ បសន្នា, អជ្ជ បដ្ឋាយ វិហារេ ធម្មិកា រក្ខា អម្ហាកំ អាយត្តា ហោតុ, នាគរា អាគន្ត្វា ទានំ ទេន្តុ, ចេតិយំ វន្ទន្តូ’’តិ. តតោ បដ្ឋាយ ច នាគរេ ទានំ ទាតុំ អាគច្ឆន្តេ នទីតីរេយេវ បច្ចុគ្គន្ត្វា រក្ខន្តា វិហារំ នេន្តិ, វិហារេបិ ទានំ ទេន្តានំ រក្ខំ កត្វា តិដ្ឋន្តិ. តេបិ ភិក្ខូនំ ភុត្តាវសេសំ ចោរានំ ទេន្តិ. គមនកាលេបិ តេ ចោរា នទីតីរំ បាបេត្វា និវត្តន្តិ.

អថេកទិវសំ ភិក្ខុសង្ឃេ ខីយនកកថា ឧប្បន្នា ‘‘ថេរោ ឥស្សរវតាយ សង្ឃស្ស សន្តកំ ចោរានំ អទាសី’’តិ. ថេរោ សន្និបាតំ ការាបេត្វា អាហ – ‘‘ចោរា សង្ឃស្ស បកតិវដ្ដញ្ច ចេតិយសន្តកញ្ច អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហិស្សាមា’’តិ អាគមិំសុ. អថ នេសំ មយា ឯវំ ន ហរិស្សន្តីតិ ¶ ឯត្តកោ នាម បដិសន្ថារោ កតោ, តំ សព្ពម្បិ ឯកតោ សម្បិណ្ឌេត្វា អគ្ឃាបេថ. តេន ការណេន អវិលុត្តំ ភណ្ឌំ ឯកតោ សម្បិណ្ឌេត្វា អគ្ឃាបេថាតិ. តតោ សព្ពម្បិ ថេរេន ទិន្នកំ ចេតិយឃរេ ឯកំ វរបោត្ថកចិត្តត្ថរណំ ¶ ន អគ្ឃតិ. តតោ អាហំសុ – ‘‘ថេរេន កតបដិសន្ថារោ សុកតោ ចោទេតុំ វា សារេតុំ វា ន លព្ភា, គីវា វា អវហារោ វា នត្ថី’’តិ. ឯវំ មហានិសំសោ បដិសន្ថារោតិ សល្លក្ខេត្វា កត្តព្ពោ បណ្ឌិតេន ភិក្ខុនាតិ.

១៨៧. អង្គុលិបតោទកវត្ថុស្មិំ – ឧត្តន្តោតិ កិលមន្តោ. អនស្សាសកោតិ និរស្សាសោ. ឥមស្មិំ បន វត្ថុស្មិំ យាយ អាបត្តិយា ភវិតព្ពំ សា ‘‘ខុទ្ទកេសុ និទិដ្ឋា’’តិ ឥធ ន វុត្តា.

តទនន្តរេ វត្ថុស្មិំ – ឱត្ថរិត្វាតិ អក្កមិត្វា. សោ កិរ តេហិ អាកឌ្ឍិយមានោ បតិតោ. ឯកោ តស្ស ឧទរំ អភិរុហិត្វា និសីទិ. សេសាបិ បន្នរស ជនា បថវិយំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា អទូហលបាសាណា វិយ មិគំ មារេសុំ. យស្មា បន តេ កម្មាធិប្បាយា, ន មរណាធិប្បាយា; តស្មា បារាជិកំ ន វុត្តំ.

ភូតវេជ្ជកវត្ថុស្មិំ – យក្ខំ មារេសីតិ ភូតវិជ្ជាកបាឋកា យក្ខគហិតំ មោចេតុកាមា យក្ខំ អាវាហេត្វា មុញ្ចាតិ វទន្តិ. នោ ចេ មុញ្ចតិ, បិដ្ឋេន វា មត្តិកាយ វា រូបំ កត្វា ហត្ថបាទាទីនិ ឆិន្ទន្តិ, យំ យំ តស្ស ឆិជ្ជតិ តំ តំ យក្ខស្ស ឆិន្នមេវ ហោតិ. សីសេ ឆិន្នេ យក្ខោបិ មរតិ ¶ . ឯវំ សោបិ មារេសិ; តស្មា ថុល្លច្ចយំ វុត្តំ. ន កេវលញ្ច យក្ខមេវ, យោបិ ហិ សក្កំ ទេវរាជំ មារេយ្យ, សោបិ ថុល្លច្ចយមេវ អាបជ្ជតិ.

វាឡយក្ខវត្ថុស្មិំ – វាឡយក្ខវិហារន្តិ យស្មិំ វិហារេ វាឡោ ចណ្ឌោ យក្ខោ វសតិ, តំ វិហារំ. យោ ហិ ឯវរូបំ វិហារំ អជានន្តោ កេវលំ វសនត្ថាយ បេសេតិ, អនាបត្តិ. យោ មរណាធិប្បាយោ បេសេតិ, សោ ឥតរស្ស មរណេន បារាជិកំ, អមរណេន ថុល្លច្ចយំ អាបជ្ជតិ. យថា ច វាឡយក្ខវិហារំ; ឯវំ យត្ថ វាឡសីហព្យគ្ឃាទិមិគា វា អជគរកណ្ហសប្បាទយោ ទីឃជាតិកា វា វសន្តិ, តំ វាឡវិហារំ បេសេន្តស្សាបិ អាបត្តានាបត្តិភេទោ ¶ វេទិតព្ពោ. អយំ បាឡិមុត្តកនយោ. យថា ច ភិក្ខុំ វាឡយក្ខវិហារំ បេសេន្តស្ស; ឯវំ វាឡយក្ខម្បិ ភិក្ខុសន្តិកំ បេសេន្តស្ស អាបត្តានាបត្តិភេទោ វេទិតព្ពោ. ឯសេវ នយោ វាឡកន្តារាទិវត្ថូសុបិ. កេវលញ្ហេត្ថ យស្មិំ កន្តារេ វាឡមិគា វា ទីឃជាតិកា វា អត្ថិ, សោ វាឡកន្តារោ. យស្មិំ ចោរា អត្ថិ, សោ ចោរកន្តារោតិ ឯវំ បទត្ថមត្តមេវ នានំ. មនុស្សវិគ្គហបារាជិកញ្ច នាមេតំ សណ្ហំ, បរិយាយកថាយ ន មុច្ចតិ; តស្មា យោ វទេយ្យ ‘‘អសុកស្មិំ នាម ឱកាសេ ចោរោ និសិន្នោ ¶ , យោ តស្ស សីសំ ឆិន្ទិត្វា អាហរតិ, សោ រាជតោ សក្ការវិសេសំ លភតី’’តិ. តស្ស ចេតំ វចនំ សុត្វា កោចិ នំ គន្ត្វា មារេតិ, អយំ បារាជិកោ ហោតីតិ.

១៨៨. តំ មញ្ញមានោតិ អាទីសុ សោ កិរ ភិក្ខុ អត្តនោ វេរិភិក្ខុំ មារេតុកាមោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមំ មេ ទិវា មារេន្តស្ស ន សុករំ ភវេយ្យ សោត្ថិនា គន្តុំ, រត្តិំ នំ មារេស្សាមី’’តិ សល្លក្ខេត្វា រត្តិំ អាគម្ម ពហូនំ សយិតដ្ឋានេ តំ មញ្ញមានោ តមេវ ជីវិតា វោរោបេសិ. អបរោ តំ មញ្ញមានោ អញ្ញំ, អបរោ អញ្ញំ តស្សេវ សហាយំ មញ្ញមានោ តំ, អបរោ អញ្ញំ តស្សេវ សហាយំ មញ្ញមានោ អញ្ញំ តស្ស សហាយមេវ ជីវិតា វោរោបេសិ. សព្ពេសម្បិ បារាជិកមេវ.

អមនុស្សគហិតវត្ថូសុ បឋមេ វត្ថុស្មិំ ‘‘យក្ខំ បលាបេស្សាមី’’តិ បហារំ អទាសិ, ឥតរោ ‘‘ន ទានាយំ វិរជ្ឈិតុំ សមត្ថោ, មារេស្សាមិ ន’’ន្តិ ¶ . ឯត្ថ ច នមរណាធិប្បាយស្ស អនាបត្តិ វុត្តាតិ. ន ឯត្តកេនេវ អមនុស្សគហិតស្ស បហារោ ទាតព្ពោ, តាលបណ្ណំ បន បរិត្តសុត្តំ វា ហត្ថេ វា បាទេ វា ពន្ធិតព្ពំ, រតនសុត្តាទីនិ បរិត្តានិ ភណិតព្ពានិ, ‘‘មា សីលវន្តំ ភិក្ខុំ វិហេឋេហី’’តិ ធម្មកថា កាតព្ពាតិ. សគ្គកថាទីនិ ឧត្តានត្ថានិ. យញ្ហេត្ថ វត្តព្ពំ តំ វុត្តមេវ.

១៨៩. រុក្ខច្ឆេទនវត្ថុ អដ្ដពន្ធនវត្ថុសទិសំ. អយំ បន វិសេសោ – យោ រុក្ខេន ឱត្ថតោបិ ន មរតិ ¶ , សក្កា ច ហោតិ ឯកេន បស្សេន រុក្ខំ ឆេត្វា បថវិំ វា ខនិត្វា និក្ខមិតុំ, ហត្ថេ ចស្ស វាសិ វា កុឋារី វា អត្ថិ, តេន អបិ ជីវិតំ បរិច្ចជិតព្ពំ, ន ច រុក្ខោ វា ឆិន្ទិតព្ពោ, ន បថវី វា ខណិតព្ពា. កស្មា? ឯវំ ករោន្តោ ហិ បាចិត្តិយំ អាបជ្ជតិ, ពុទ្ធស្ស អាណំ ភញ្ជតិ, ន ជីវិតបរិយន្តំ សីលំ ករោតិ. តស្មា អបិ ជីវិតំ បរិច្ចជិតព្ពំ, ន ច សីលន្តិ បរិគ្គហេត្វា ន ឯវំ កាតព្ពំ. អញ្ញស្ស បន ភិក្ខុនោ រុក្ខំ វា ឆិន្ទិត្វា បថវិំ វា ខនិត្វា តំ នីហរិតុំ វដ្ដតិ. សចេ ឧទុក្ខលយន្តកេន រុក្ខំ បវដ្ដេត្វា នីហរិតព្ពោ ហោតិ, តំយេវ រុក្ខំ ឆិន្ទិត្វា ឧទុក្ខលំ គហេតព្ពន្តិ មហាសុមត្ថេរោ អាហ. អញ្ញម្បិ ឆិន្ទិត្វា គហេតុំ វដ្ដតីតិ មហាបទុមត្ថេរោ. សោព្ភាទីសុ បតិតស្សាបិ និស្សេណិំ ពន្ធិត្វា ឧត្តារណេ ឯសេវ នយោ. អត្តនា ភូតគាមំ ឆិន្ទិត្វា និស្សេណី ន កាតព្ពា, អញ្ញេសំ កត្វា ឧទ្ធរិតុំ វដ្ដតីតិ.

១៩០. ទាយាលិម្បនវត្ថូសុ – ទាយំ អាលិម្បេសុន្តិ វនេ អគ្គិំ អទំសុ. ឯត្ថ បន ឧទ្ទិស្សានុទ្ទិស្សវសេន បារាជិកានន្តរិយថុល្លច្ចយបាចិត្តិវត្ថូនំ អនុរូបតោ បារាជិកាទីនិ អកុសលរាសិភាវោ ¶ ច បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. ‘‘អល្លតិណវនប្បគុម្ពាទយោ ឌយ្ហន្តូ’’តិ អាលិម្បេន្តស្ស ច បាចិត្តិយំ. ‘‘ទព្ពូបករណានិ វិនស្សន្តូ’’តិ អាលិម្បេន្តស្ស ទុក្កដំ. ខិឌ្ឌាធិប្បាយេនាបិ ទុក្កដន្តិ សង្ខេបដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. ‘‘យំកិញ្ចិ អល្លសុក្ខំ សឥន្ទ្រិយានិន្ទ្រិយំ ឌយ្ហតូ’’តិ អាលិម្បេន្តស្ស វត្ថុវសេន បារាជិកថុល្លច្ចយបាចិត្តិយទុក្កដានិ វេទិតព្ពានិ.

បដគ្គិទានំ បន បរិត្តករណញ្ច ភគវតា អនុញ្ញាតំ, តស្មា អរញ្ញេ វនកម្មិកេហិ វា ទិន្នំ សយំ វា ឧដ្ឋិតំ អគ្គិំ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា ‘‘តិណកុដិយោ មា ¶ វិនស្សន្តូ’’តិ តស្ស អគ្គិនោ បដិអគ្គិំ ទាតុំ វដ្ដតិ, យេន សទ្ធិំ អាគច្ឆន្តោ អគ្គិ ឯកតោ ហុត្វា និរុបាទានោ និព្ពាតិ. បរិត្តម្បិ ¶ កាតុំ វដ្ដតិ តិណកុដិកានំ សមន្តា ភូមិតច្ឆនំ បរិខាខណនំ វា, យថា អាគតោ អគ្គិ ឧបាទានំ អលភិត្វា និព្ពាតិ. ឯតញ្ច សព្ពំ ឧដ្ឋិតេយេវ អគ្គិស្មិំ កាតុំ វដ្ដតិ. អនុដ្ឋិតេ អនុបសម្បន្នេហិ កប្បិយវោហារេន ការេតព្ពំ. ឧទកេន បន និព្ពាបេន្តេហិ អប្បាណកមេវ ឧទកំ អាសិញ្ចិតព្ពំ.

១៩១. អាឃាតនវត្ថុស្មិំ – យថា ឯកប្បហារវចនេ; ឯវំ ‘‘ទ្វីហិ បហារេហី’’តិ អាទិវចនេសុបិ បារាជិកំ វេទិតព្ពំ. ‘‘ទ្វីហី’’តិ វុត្តេ ច ឯកេន បហារេន មារិតេបិ ខេត្តមេវ ឱតិណ្ណត្តា បារាជិកំ, តីហិ មារិតេ បន វិសង្កេតំ. ឥតិ យថាបរិច្ឆេទេ វា បរិច្ឆេទព្ភន្តរេ វា អវិសង្កេតំ, បរិច្ឆេទាតិក្កមេ បន សព្ពត្ថ វិសង្កេតំ ហោតិ, អាណាបកោ មុច្ចតិ, វធកស្សេវ ទោសោ. យថា ច បហារេសុ; ឯវំ បុរិសេសុបិ ‘‘ឯកោ មារេតូ’’តិ វុត្តេ ឯកេនេវ មារិតេ បារាជិកំ, ទ្វីហិ មារិតេ វិសង្កេតំ. ‘‘ទ្វេ មារេន្តូ’’តិ វុត្តេ ឯកេន វា ទ្វីហិ វា មារិតេ បារាជិកំ, តីហិ មារិតេ វិសង្កេតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯកោ សង្គាមេ វេគេន ធាវតោ បុរិសស្ស សីសំ អសិនា ឆិន្ទតិ, អសីសកំ កពន្ធំ ធាវតិ, តមញ្ញោ បហរិត្វា បាតេសិ, កស្ស បារាជិកន្តិ វុត្តេ ឧបឌ្ឍា ថេរា ‘‘គមនូបច្ឆេទកស្សា’’តិ អាហំសុ. អាភិធម្មិកគោទត្តត្ថេរោ ‘‘សីសច្ឆេទកស្សា’’តិ. ឯវរូបានិបិ វត្ថូនិ ឥមស្ស វត្ថុស្ស អត្ថទីបនេ វត្តព្ពានីតិ.

១៩២. តក្កវត្ថុស្មិំ – អនិយមេត្វា ‘‘តក្កំ បាយេថា’’តិ វុត្តេ យំ វា តំ វា តក្កំ បាយេត្វា មារិតេ បារាជិកំ. និយមេត្វា បន ‘‘គោតក្កំ មហិំសតក្កំ អជិកាតក្ក’’ន្តិ វា, ‘‘សីតំ ឧណ្ហំ ធូបិតំ អធូបិត’’ន្តិ វា វុត្តេ យំ វុត្តំ, តតោ អញ្ញំ បាយេត្វា មារិតេ វិសង្កេតំ.

លោណសោវីរកវត្ថុស្មិំ ¶ – លោណសោវីរកំ នាម សព្ពរសាភិសង្ខតំ ឯកំ ភេសជ្ជំ. តំ កិរ ករោន្តា ¶ ហរីតកាមលកវិភីតកកសាវេ សព្ពធញ្ញានិ សព្ពអបរណ្ណានិ សត្តន្នម្បិ ធញ្ញានំ ឱទនំ កទលិផលាទីនិ សព្ពផលានិ វេត្តកេតកខជ្ជូរិកឡីរាទយោ សព្ពកឡីរេ មច្ឆមំសខណ្ឌានិ អនេកានិ ច មធុផាណិតសិន្ធវលោណនិកដុកាទីនិ ភេសជ្ជានិ បក្ខិបិត្វា ¶ កុម្ភិមុខំ លិម្បិត្វា ឯកំ វា ទ្វេ វា តីណិ វា សំវច្ឆរានិ ឋបេន្តិ, តំ បរិបច្ចិត្វា ជម្ពុរសវណ្ណំ ហោតិ. វាតកាសកុដ្ឋបណ្ឌុភគន្ទរាទីនំ សិនិទ្ធភោជនំ ភុត្តានញ្ច ឧត្តរបានំ ភត្តជីរណកភេសជ្ជំ តាទិសំ នត្ថិ. តំ បនេតំ ភិក្ខូនំ បច្ឆាភត្តម្បិ វដ្ដតិ, គិលានានំ បាកតិកមេវ, អគិលានានំ បន ឧទកសម្ភិន្នំ បានបរិភោគេនាតិ.

សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ

តតិយបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ចតុត្ថបារាជិកំ

ចតុសច្ចវិទូ ¶ សត្ថា, ចតុត្ថំ យំ បកាសយិ;

បារាជិកំ តស្ស ទានិ, បត្តោ សំវណ្ណនាក្កមោ.

យស្មា តស្មា សុវិញ្ញេយ្យំ, យំ បុព្ពេ ច បកាសិតំ;

តំ វជ្ជយិត្វា អស្សាបិ, ហោតិ សំវណ្ណនា អយំ.

វគ្គុមុទាតីរិយភិក្ខុវត្ថុវណ្ណនា

១៩៣. តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេសាលិយំ វិហរតិ…បេ… គិហីនំ កម្មន្តំ អធិដ្ឋេមាតិ គិហីនំ ខេត្តេសុ ចេវ អារាមាទីសុ ច កត្តព្ពកិច្ចំ អធិដ្ឋាម; ‘‘ឯវំ កាតព្ពំ, ឯវំ ន កាតព្ព’’ន្តិ អាចិក្ខាម ចេវ អនុសាសាម ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. ទូតេយ្យន្តិ ទូតកម្មំ. ឧត្តរិមនុស្សធម្មស្សាតិ មនុស្សេ ឧត្តិណ្ណធម្មស្ស; មនុស្សេ អតិក្កមិត្វា ព្រហ្មត្តំ វា និព្ពានំ វា បាបនកធម្មស្សាតិ អត្ថោ. ឧត្តរិមនុស្សានំ វា សេដ្ឋបុរិសានំ ឈាយីនញ្ច អរិយានញ្ច ធម្មស្ស. អសុកោ ភិក្ខូតិអាទីសុ អត្តនា ឯវំ មន្តយិត្វា បច្ឆា គិហីនំ ភាសន្តា ‘‘ពុទ្ធរក្ខិតោ នាម ភិក្ខុ បឋមស្ស ឈានស្ស លាភី, ធម្មរក្ខិតោ ទុតិយស្សា’’តិ ឯវំ នាមវសេនេវ វណ្ណំ ភាសិំសូតិ វេទិតព្ពោ. តត្ថ ឯសោយេវ ខោ អាវុសោ សេយ្យោតិ កម្មន្តាធិដ្ឋានំ ទូតេយ្យហរណញ្ច ពហុសបត្តំ មហាសមារម្ភំ ន ច សមណសារុប្បំ. តតោ បន ឧភយតោបិ ¶ ឯសោ ឯវ សេយ្យោ បាសំសតរោ សុន្ទរតរោ យោ អម្ហាកំ គិហីនំ អញ្ញមញ្ញស្ស ឧត្តរិមនុស្សធម្មស្ស វណ្ណោ ភាសិតោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ឥរិយាបថំ សណ្ឋបេត្វា និសិន្នំ វា ចង្កមន្តំ វា បុច្ឆន្តានំ វា អបុច្ឆន្តានំ វា គិហីនំ ‘‘អយំ ¶ អសុកោ នាម ភិក្ខុ បឋមស្ស ឈានស្ស លាភី’’តិ ឯវមាទិនា នយេន យោ អម្ហាកំ អញ្ញេន អញ្ញស្ស ឧត្តរិមនុស្សធម្មស្ស ¶ វណ្ណោ ភាសិតោ ភវិស្សតិ, ឯសោ ឯវ សេយ្យោតិ. អនាគតសម្ពន្ធេ បន អសតិ ន ឯតេហិ សោ តស្មិំ ខណេ ភាសិតោវ យស្មា ន យុជ្ជតិ, តស្មា អនាគតសម្ពន្ធំ កត្វា ‘‘យោ ឯវំ ភាសិតោ ភវិស្សតិ, សោ ឯវ សេយ្យោ’’តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. លក្ខណំ បន សទ្ទសត្ថតោ បរិយេសិតព្ពំ.

១៩៤. វណ្ណវា អហេសុន្តិ អញ្ញោយេវ នេសំ អភិនវោ សរីរវណ្ណោ ឧប្បជ្ជិ, តេន វណ្ណេន វណ្ណវន្តោ អហេសុំ. បីណិន្ទ្រិយាតិ បញ្ចហិ បសាទេហិ អភិនិវិដ្ឋោកាសស្ស បរិបុណ្ណត្តា មនច្ឆដ្ឋានំ ឥន្ទ្រិយានំ អមិលាតភាវេន បីណិន្ទ្រិយា. បសន្នមុខវណ្ណាតិ កិញ្ចាបិ អវិសេសេន វណ្ណវន្តោ សរីរវណ្ណតោ បន នេសំ មុខវណ្ណោ អធិកតរំ បសន្នោ; អច្ឆោ អនាវិលោ បរិសុទ្ធោតិ អត្ថោ. វិប្បសន្នឆវិវណ្ណាតិ យេន ច តេ មហាកណិការបុប្ផាទិសទិសេន វណ្ណេន វណ្ណវន្តោ, តាទិសោ អញ្ញេសម្បិ មនុស្សានំ វណ្ណោ អត្ថិ. យថា បន ឥមេសំ; ឯវំ ន តេសំ ឆវិវណ្ណោ វិប្បសន្នោ. តេន វុត្តំ – ‘‘វិប្បសន្នឆវិវណ្ណា’’តិ. ឥតិហ តេ ភិក្ខូ នេវ ឧទ្ទេសំ ន បរិបុច្ឆំ ន កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជន្តា. អថ ខោ កុហកតាយ អភូតគុណសំវណ្ណនាយ លទ្ធានិ បណីតភោជនានិ ភុញ្ជិត្វា យថាសុខំ និទ្ទារាមតំ សង្គណិការាមតញ្ច អនុយុញ្ជន្តា ឥមំ សរីរសោភំ បាបុណិំសុ, យថា តំ ពាលា ភន្តមិគប្បដិភាគាតិ.

វគ្គុមុទាតីរិយាតិ វគ្គុមុទាតីរវាសិនោ. កច្ចិ ភិក្ខវេ ខមនីយន្តិ ភិក្ខវេ កច្ចិ តុម្ហាកំ ឥទំ ចតុចក្កំ នវទ្វារំ សរីរយន្តំ ខមនីយំ សក្កា ខមិតុំ សហិតុំ បរិហរិតុំ ន កិញ្ចិ ទុក្ខំ ឧប្បាទេតីតិ. កច្ចិ យាបនីយន្តិ កច្ចិ សព្ពកិច្ចេសុ យាបេតុំ គមេតុំ សក្កា, ន កិញ្ចិ អន្តរាយំ ទស្សេតីតិ. កុច្ឆិ បរិកន្តោតិ កុច្ឆិ បរិកន្តិតោ វរំ ភវេយ្យ; ‘‘បរិកត្តោ’’តិបិ បាឋោ យុជ្ជតិ. ឯវំ ¶ វគ្គុមុទាតីរិយេ អនេកបរិយាយេន វិគរហិត្វា ឥទានិ យស្មា តេហិ កតកម្មំ ចោរកម្មំ ហោតិ, តស្មា អាយតិំ អញ្ញេសម្បិ ឯវរូបស្ស កម្មស្ស អករណត្ថំ អថ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ.

១៩៥. អាមន្តេត្វា ¶ ច បន ‘‘បញ្ចិមេ ភិក្ខវេ មហាចោរា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សន្តោ សំវិជ្ជមានាតិ អត្ថិ ចេវ ឧបលព្ភន្តិ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សត្តលោកេ. ឯវំ ហោតីតិ ¶ ឯវំ បុព្ពភាគេ ឥច្ឆា ឧប្បជ្ជតិ. កុទាស្សុ នាមាហន្តិ ឯត្ថ សុឥតិ និបាតោ; កុទា នាមាតិ អត្ថោ. សោ អបរេន សមយេនាតិ សោ បុព្ពភាគេ ឯវំ ចិន្តេត្វា អនុក្កមេន បរិសំ វឌ្ឍេន្តោ បន្ថទូហនកម្មំ បច្ចន្តិមគាមវិលោបន្តិ ឯវមាទីនិ កត្វា វេបុល្លប្បត្តបរិសោ ហុត្វា គាមេបិ អគាមេ, ជនបទេបិ អជនបទេ ករោន្តោ ហនន្តោ ឃាតេន្តោ ឆិន្ទន្តោ ឆេទាបេន្តោ បចន្តោ បាចេន្តោ.

ឥតិ ពាហិរកមហាចោរំ ទស្សេត្វា តេន សទិសេ សាសនេ បញ្ច មហាចោរេ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវមេវ ខោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បាបភិក្ខុនោតិ អញ្ញេសុ ឋានេសុ មូលច្ឆិន្នោ បារាជិកប្បត្តោ ‘‘បាបភិក្ខូ’’តិ វុច្ចតិ. ឥធ បន បារាជិកំ អនាបន្នោ ឥច្ឆាចារេ ឋិតោ ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ មទ្ទិត្វា វិចរន្តោ ‘‘បាបភិក្ខូ’’តិ អធិប្បេតោ. តស្សាបិ ពាហិរកចោរស្ស វិយ បុព្ពភាគេ ឯវំ ហោតិ – ‘‘កុទាស្សុ នាមាហំ…បេ… បរិក្ខារាន’’ន្តិ. តត្ថ សក្កតោតិ សក្ការប្បត្តោ. គរុកតោតិ គរុការប្បត្តោ. មានិតោតិ មនសា បិយាយិតោ. បូជិតោតិ ចតុបច្ចយាភិហារបូជាយ បូជិតោ. អបចិតោតិ អបចិតិប្បត្តោ. តត្ថ យស្ស ចត្តារោ បច្ចយេ សក្ករិត្វា សុដ្ឋុ អភិសង្ខតេ បណីតបណីតេ កត្វា ទេន្តិ, សោ សក្កតោ. យស្មិំ គរុភាវំ បច្ចុបេត្វា ទេន្តិ, សោ គរុកតោ. យំ មនសា បិយាយន្តិ, សោ មានិតោ. យស្ស សព្ពម្បេតំ ករោន្តិ, សោ បូជិតោ. យស្ស អភិវាទនបច្ចុដ្ឋានអញ្ជលិកម្មាទិវសេន ¶ បរមនិបច្ចការំ ករោន្តិ, សោ អបចិតោ. ឥមស្ស ច បន សព្ពម្បិ ឥមំ លោកាមិសំ បត្ថយមានស្ស ឯវំ ហោតិ.

សោ អបរេន សមយេនាតិ សោ បុព្ពភាគេ ឯវំ ចិន្តេត្វា អនុក្កមេន សិក្ខាយ អតិព្ពគារវេ ឧទ្ធតេ ឧន្នឡេ ចបលេ មុខរេ វិកិណ្ណវាចេ មុដ្ឋស្សតី អសម្បជានេ បាកតិន្ទ្រិយេ អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ បរិច្ចត្តកេ លាភគរុកេ បាបភិក្ខូ សង្គណ្ហិត្វា ឥរិយាបថសណ្ឋបនាទីនិ កុហកវត្តានិ សិក្ខាបេត្វា ‘‘អយំ ថេរោ អសុកស្មិំ នាម សេនាសនេ វស្សំ ឧបគម្ម វត្តបដិបត្តិំ បូរយមានោ វស្សំ វសិត្វា និគ្គតោ’’តិ លោកសម្មតសេនាសនសំវណ្ណនាទីហិ ¶ ឧបាយេហិ លោកំ បរិបាចេតុំ បដិពលេហិ ជាតកាទីសុ កតបរិចយេហិ សរសម្បន្នេហិ បាបភិក្ខូហិ សំវណ្ណិយមានគុណោ ហុត្វា សតេន វា សហស្សេន វា បរិវុតោ…បេ… ភេសជ្ជបរិក្ខារានំ. អយំ ភិក្ខវេ បឋមោ មហាចោរោតិ អយំ សន្ធិច្ឆេទាទិចោរកោ វិយ ន ឯកំ កុលំ ន ទ្វេ, អថ ខោ មហាជនំ វញ្ចេត្វា ចតុបច្ចយគហណតោ ‘‘បឋមោ មហាចោរោ’’តិ វេទិតព្ពោ. យេ បន សុត្តន្តិកា វា អាភិធម្មិកា វា វិនយធរា វា ភិក្ខូ ភិក្ខាចារេ អសម្បជ្ជមានេ បាឡិំ វាចេន្តា អដ្ឋកថំ កថេន្តា អនុមោទនាយ ធម្មកថាយ ឥរិយាបថសម្បត្តិយា ច លោកំ បសាទេន្តា ជនបទចារិកំ ¶ ចរន្តិ សក្កតា គរុកតា មានិតា បូជិតា អបចិតា, តេ ‘‘តន្តិបវេណិឃដនកា សាសនជោតកា’’តិ វេទិតព្ពា.

តថាគតប្បវេទិតន្តិ តថាគតេន បដិវិទ្ធំ បច្ចក្ខកតំ ជានាបិតំ វា. អត្តនោ ទហតីតិ បរិសមជ្ឈេ បាឡិញ្ច អដ្ឋកថញ្ច សំសន្ទិត្វា មធុរេន សរេន បសាទនីយំ សុត្តន្តំ កថេត្វា ធម្មកថាវសេន អច្ឆរិយព្ភុតជាតេន វិញ្ញូជនេន ‘‘អហោ, ភន្តេ, បាឡិ ច អដ្ឋកថា ច សុបរិសុទ្ធា, កស្ស សន្តិកេ ឧគ្គណ្ហិត្ថា’’តិ បុច្ឆិតោ ‘‘កោ អម្ហាទិសេ ឧគ្គហាបេតុំ សមត្ថោ’’តិ អាចរិយំ អនុទ្ទិសិត្វា អត្តនា ¶ បដិវិទ្ធំ សយម្ភុញាណាធិគតំ ធម្មវិនយំ បវេទេតិ. អយំ តថាគតេន សតសហស្សកប្បាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខេយ្យានិ បារមិយោ បូរេត្វា កិច្ឆេន កសិរេន បដិវិទ្ធធម្មត្ថេនកោ ទុតិយោ មហាចោរោ.

សុទ្ធំ ព្រហ្មចារិន្តិ ខីណាសវភិក្ខុំ. បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តន្តិ និរុបក្កិលេសំ សេដ្ឋចរិយំ ចរន្តំ; អញ្ញម្បិ វា អនាគាមិំ អាទិំ កត្វា យាវ សីលវន្តំ បុថុជ្ជនំ អវិប្បដិសារាទិវត្ថុកំ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តំ. អមូលកេន អព្រហ្មចរិយេន អនុទ្ធំសេតីតិ តស្មិំ បុគ្គលេ អវិជ្ជមានេន អន្តិមវត្ថុនា អនុវទតិ ចោទេតិ; អយំ វិជ្ជមានគុណមក្ខី អរិយគុណត្ថេនកោ តតិយោ មហាចោរោ.

គរុភណ្ឌានិ គរុបរិក្ខារានីតិ យថា អទិន្នាទានេ ‘‘ចតុរោ ជនា សំវិធាយ គរុភណ្ឌំ អវាហរុ’’ន្តិ (បរិ. ៤៧៩) ឯត្ថ បញ្ចមាសកគ្ឃនកំ ‘‘គរុភណ្ឌ’’ន្តិ វុច្ចតិ, ឥធ បន ន ឯវំ. អថ ខោ ‘‘បញ្ចិមានិ, ភិក្ខវេ, អវិស្សជ្ជិយានិ ន វិស្សជ្ជេតព្ពានិ សង្ឃេន វា គណេន វា បុគ្គលេន វា. វិស្សជ្ជិតានិបិ អវិស្សជ្ជិតានិ ¶ ហោន្តិ. យោ វិស្សជ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស. កតមានិ បញ្ច? អារាមោ, អារាមវត្ថុ…បេ… ទារុភណ្ឌំ, មត្តិកាភណ្ឌ’’ន្តិ វចនតោ អវិស្សជ្ជិតព្ពត្តា គរុភណ្ឌានិ. ‘‘បញ្ចិមានិ, ភិក្ខវេ, អវេភង្គិយានិ ន វិភជិតព្ពានិ សង្ឃេន វា គណេន វា បុគ្គលេន វា. វិភត្តានិបិ អវិភត្តានិ ហោន្តិ. យោ វិភជេយ្យ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស. កតមានិ បញ្ច? អារាមោ, អារាមវត្ថុ…បេ… ទារុភណ្ឌំ, មត្តិកាភណ្ឌ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣២២) វចនតោ អវេភង្គិយត្តា សាធារណបរិក្ខារភាវេន គរុបរិក្ខារានិ. អារាមោ អារាមវត្ថូតិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ តំ សព្ពំ ‘‘បញ្ចិមានិ, ភិក្ខវេ, អវិស្សជ្ជិយានី’’តិ ខន្ធកេ អាគតសុត្តវណ្ណនាយមេវ ¶ ភណិស្សាម. តេហិ គិហី សង្គណ្ហាតីតិ តានិ ទត្វា ទត្វា គិហីំ សង្គណ្ហាតិ អនុគ្គណ្ហាតិ. ឧបលាបេតីតិ ‘‘អហោ អម្ហាកំ អយ្យោ’’តិ ឯវំ លបនកេ អនុពន្ធនកេ សស្នេហេ ករោតិ. អយំ អវិស្សជ្ជិយំ អវេភង្គិយញ្ច ¶ គរុបរិក្ខារំ តថាភាវតោ ថេនេត្វា គិហិ សង្គណ្ហនកោ ចតុត្ថោ មហាចោរោ. សោ ច បនាយំ ឥមំ គរុភណ្ឌំ កុលសង្គណ្ហនត្ថំ វិស្សជ្ជេន្តោ កុលទូសកទុក្កដំ អាបជ្ជតិ. បព្ពាជនីយកម្មារហោ ច ហោតិ. ភិក្ខុសង្ឃំ អភិភវិត្វា ឥស្សរវតាយ វិស្សជ្ជេន្តោ ថុល្លច្ចយំ អាបជ្ជតិ. ថេយ្យចិត្តេន វិស្សជ្ជេន្តោ ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា ការេតព្ពោតិ.

អយំ អគ្គោ មហាចោរោតិ អយំ ឥមេសំ ចោរានំ ជេដ្ឋចោរោ; ឥមិនា សទិសោ ចោរោ នាម នត្ថិ, យោ បញ្ចិន្ទ្រិយគ្គហណាតីតំ អតិសណ្ហសុខុមំ លោកុត្តរធម្មំ ថេនេតិ. កិំ បន សក្កា លោកុត្តរធម្មោ ហិរញ្ញសុវណ្ណាទីនិ វិយ វញ្ចេត្វា ថេនេត្វា គហេតុន្តិ? ន សក្កា, តេនេវាហ – ‘‘យោ អសន្តំ អភូតំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ ឧល្លបតី’’តិ. អយញ្ហិ អត្តនិ អសន្តំ តំ ធម្មំ កេវលំ ‘‘អត្ថិ មយ្ហំ ឯសោ’’តិ ឧល្លបតិ, ន បន សក្កោតិ ឋានា ចាវេតុំ, អត្តនិ វា សំវិជ្ជមានំ កាតុំ. អថ កស្មា ចោរោតិ វុត្តោតិ? យស្មា តំ ឧល្លបិត្វា អសន្តសម្ភាវនាយ ឧប្បន្នេ បច្ចយេ គណ្ហាតិ. ឯវញ្ហិ គណ្ហតា តេ បច្ចយា សុខុមេន ឧបាយេន វញ្ចេត្វា ថេនេត្វា គហិតា ហោន្តិ. តេនេវាហ – ‘‘តំ កិស្ស ហេតុ? ថេយ្យាយ វោ ភិក្ខវេ រដ្ឋបិណ្ឌោ ភុត្តោ’’តិ. អយញ្ហិ ឯត្ថ អត្ថោ – យំ អវោចុម្ហ – ‘‘អយំ អគ្គោ មហាចោរោ, យោ អសន្តំ អភូតំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ ឧល្លបតី’’តិ ¶ . តំ កិស្ស ហេតូតិ កេន ការណេន ឯតំ អវោចុម្ហាតិ ចេ. ‘‘ថេយ្យាយ វោ ភិក្ខវេ រដ្ឋបិណ្ឌោ ភុត្តោ’’តិ ភិក្ខវេ យស្មា សោ តេន រដ្ឋបិណ្ឌោ ថេយ្យាយ ថេយ្យចិត្តេន ភុត្តោ ហោតិ. ឯត្ថ ហិ វោការោ ‘‘យេ ហិ វោ អរិយា អរញ្ញវនបត្ថានី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៥-៣៦) វិយ ¶ បទបូរណមត្តេ និបាតោ. តស្មា ‘‘តុម្ហេហិ ភុត្តោ’’តិ ឯវមស្ស អត្ថោ ន ទដ្ឋព្ពោ.

ឥទានិ តមេវត្ថំ គាថាហិ វិភូតតរំ ករោន្តោ ‘‘អញ្ញថា សន្ត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អញ្ញថា សន្តន្តិ អបរិសុទ្ធកាយសមាចារាទិកេន អញ្ញេនាការេន សន្តំ. អញ្ញថា យោ បវេទយេតិ បរិសុទ្ធកាយសមាចារាទិកេន អញ្ញេន អាការេន យោ បវេទេយ្យ. ‘‘បរមបរិសុទ្ធោ អហំ, អត្ថិ មេ អព្ភន្តរេ លោកុត្តរធម្មោ’’តិ ឯវំ ជានាបេយ្យ. បវេទេត្វា ច បន តាយ បវេទនាយ ឧប្បន្នំ ភោជនំ អរហា វិយ ភុញ្ជតិ. និកច្ច កិតវស្សេវ ភុត្តំ ថេយ្យេន តស្ស តន្តិ និកច្ចាតិ វញ្ចេត្វា អញ្ញថា សន្តំ អញ្ញថា ទស្សេត្វា. អគុម្ពអគច្ឆភូតមេវ សាខាបលាសបល្លវាទិច្ឆាទនេន គុម្ពមិវ គច្ឆមិវ ច អត្តានំ ទស្សេត្វា. កិតវស្សេវាតិ វញ្ចកស្ស កេរាដិកស្ស គុម្ពគច្ឆសញ្ញាយ អរញ្ញេ អាគតាគតេ សកុណេ គហេត្វា ជីវិតកប្បកស្ស សាកុណិកស្សេវ. ភុត្តំ ថេយ្យេន តស្ស តន្តិ តស្សាបិ អនរហន្តស្សេវ សតោ អរហន្តភាវំ ទស្សេត្វា លទ្ធភោជនំ ភុញ្ជតោ; យំ តំ ភុត្តំ តំ យថា សាកុណិកកិតវស្ស និកច្ច ¶ វញ្ចេត្វា សកុណគ្គហណំ, ឯវំ មនុស្សេ វញ្ចេត្វា លទ្ធស្ស ភោជនស្ស ភុត្តត្តា ថេយ្យេន ភុត្តំ នាម ហោតិ.

ឥមំ បន អត្ថវសំ អជានន្តា យេ ឯវំ ភុញ្ជន្តិ, កាសាវកណ្ឋា…បេ… និរយំ តេ ឧបបជ្ជរេ កាសាវកណ្ឋាតិ កាសាវេន វេឋិតកណ្ឋា. ឯត្តកមេវ អរិយទ្ធជធារណមត្តំ, សេសំ សាមញ្ញំ នត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ភវិស្សន្តិ ខោ បនានន្ទ អនាគតមទ្ធានំ គោត្រភុនោ កាសាវកណ្ឋា’’តិ (ម. និ. ៣.៣៨០) ឯវំ វុត្តទុស្សីលានំ ឯតំ អធិវចនំ. បាបធម្មាតិ លាមកធម្មា. អសញ្ញតាតិ កាយាទីហិ អសញ្ញតា. បាបាតិ លាមកបុគ្គលា. បាបេហិ កម្មេហីតិ តេហិ ករណកាលេ អាទីនវំ អទិស្វា កតេហិ បរវញ្ចនាទីហិ បាបកម្មេហិ. និរយំ តេ ឧបបជ្ជរេតិ និរស្សាទំ ទុគ្គតិំ តេ ឧបបជ្ជន្តិ; តស្មា សេយ្យោ អយោគុឡោតិ គាថា. តស្សត្ថោ – សចាយំ ទុស្សីលោ អសញ្ញតោ ឥច្ឆាចារេ ឋិតោ ¶ កុហនាយ លោកំ វញ្ចកោ បុគ្គលោ តត្តំ អគ្គិសិខូបមំ អយោគុឡំ ភុញ្ជេយ្យ ¶ អជ្ឈោហរេយ្យ, តស្ស យញ្ចេតំ រដ្ឋបិណ្ឌំ ភុញ្ជេយ្យ, យញ្ចេតំ អយោគុឡំ, តេសុ ទ្វីសុ អយោគុឡោវ ភុត្តោ សេយ្យោ សុន្ទរតរោ បណីតតរោ ច ភវេយ្យ, ន ហិ អយោគុឡស្ស ភុត្តត្តា សម្បរាយេ សព្ពញ្ញុតញាណេនាបិ ទុជ្ជានបរិច្ឆេទំ ទុក្ខំ អនុភវតិ. ឯវំ បដិលទ្ធស្ស បន តស្ស រដ្ឋបិណ្ឌស្ស ភុត្តត្តា សម្បរាយេ វុត្តប្បការំ ទុក្ខំ អនុភោតិ, អយញ្ហិ កោដិប្បត្តោ មិច្ឆាជីវោតិ.

ឯវំ បាបកិរិយាយ អនាទីនវទស្សាវីនំ អាទីនវំ ទស្សេត្វា ‘‘អថ ខោ ភគវា វគ្គុមុទាតីរិយេ ភិក្ខូ អនេកបរិយាយេន វិគរហិត្វា ទុព្ភរតាយ ទុប្បោសតាយ…បេ… ឥមំ សិក្ខាបទំ ឧទ្ទិសេយ្យាថា’’តិ ច វត្វា ចតុត្ថបារាជិកំ បញ្ញបេន្តោ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ អនភិជាន’’ន្តិ អាទិមាហ.

ឯវំ មូលច្ឆេជ្ជវសេន ទឡ្ហំ កត្វា ចតុត្ថបារាជិកេ បញ្ញត្តេ អបរម្បិ អនុប្បញ្ញត្តត្ថាយ អធិមានវត្ថុ ឧទបាទិ. តស្សុប្បត្តិទីបនត្ថំ ឯតំ វុត្តំ – ‘‘ឯវញ្ចិទំ ភគវតា ភិក្ខូនំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ ហោតី’’តិ.

អធិមានវត្ថុវណ្ណនា

១៩៦. តត្ថ អទិដ្ឋេ ទិដ្ឋសញ្ញិនោតិ អរហត្តេ ញាណចក្ខុនា អទិដ្ឋេយេវ ‘‘ទិដ្ឋំ អម្ហេហិ អរហត្ត’’ន្តិ ទិដ្ឋសញ្ញិនោ ហុត្វា. ឯស នយោ អប្បត្តាទីសុ. អយំ បន វិសេសោ – អប្បត្តេតិ អត្តនោ ¶ សន្តានេ ឧប្បត្តិវសេន អប្បត្តេ. អនធិគតេតិ មគ្គភាវនាយ អនធិគតេ; អប្បដិលទ្ធេតិបិ អត្ថោ. អសច្ឆិកតេតិ អប្បដិវិទ្ធេ បច្ចវេក្ខណវសេន វា អប្បច្ចក្ខកតេ. អធិមានេនាតិ អធិគតមានេន; ‘‘អធិគតា មយ’’ន្តិ ឯវំ ឧប្បន្នមានេនាតិ អត្ថោ, អធិកមានេន វា ថទ្ធមានេនាតិ អត្ថោ. អញ្ញំ ព្យាករិំសូតិ អរហត្តំ ព្យាករិំសុ; ‘‘បត្តំ អាវុសោ អម្ហេហិ អរហត្តំ, កតំ ករណីយ’’ន្តិ ភិក្ខូនំ អារោចេសុំ. តេសំ មគ្គេន អប្បហីនកិលេសត្តា កេវលំ សមថវិបស្សនាពលេន វិក្ខម្ភិតកិលេសានំ អបរេន សមយេន តថារូបបច្ចយសមាយោគេ រាគាយ ចិត្តំ នមតិ; រាគត្ថាយ នមតីតិ អត្ថោ. ឯស នយោ ឥតរេសុ.

តញ្ច ¶ ខោ ឯតំ អព្ពោហារិកន្តិ តញ្ច ខោ ឯតំ តេសំ អញ្ញព្យាករណំ អព្ពោហារិកំ អាបត្តិបញ្ញាបនេ វោហារំ ន គច្ឆតិ; អាបត្តិយា អង្គំ ន ហោតីតិ អត្ថោ.

កស្ស ¶ បនាយំ អធិមានោ ឧប្បជ្ជតិ, កស្ស នុប្បជ្ជតីតិ? អរិយសាវកស្ស តាវ នុប្បជ្ជតិ សោ ហិ មគ្គផលនិព្ពានបហីនកិលេសអវសិដ្ឋកិលេសបច្ចវេក្ខណេន សញ្ជាតសោមនស្សោ អរិយគុណបដិវេធេ និក្កង្ខោ. តស្មា សោតាបន្នាទីនំ ‘‘អហំ សកទាគាមី’’តិអាទិវសេន អធិមានោ នុប្បជ្ជតិ. ទុស្សីលស្ស នុប្បជ្ជតិ, សោ ហិ អរិយគុណាធិគមេ និរាសោវ. សីលវតោបិ បរិច្ចត្តកម្មដ្ឋានស្ស និទ្ទារាមតាទិមនុយុត្តស្ស នុប្បជ្ជតិ. សុបរិសុទ្ធសីលស្ស បន កម្មដ្ឋានេ អប្បមត្តស្ស នាមរូបំ វវត្ថបេត្វា បច្ចយបរិគ្គហេន វិតិណ្ណកង្ខស្ស តិលក្ខណំ អារោបេត្វា សង្ខារេ សម្មសន្តស្ស អារទ្ធវិបស្សកស្ស ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នោ ច សុទ្ធសមថលាភិំ វា សុទ្ធវិបស្សនាលាភិំ វា អន្តរា ឋបេតិ, សោ ហិ ទសបិ វីសតិបិ តិំសម្បិ វស្សានិ កិលេសសមុទាចារំ អបស្សិត្វា ‘‘អហំ សោតាបន្នោ’’តិ វា ‘‘សកទាគាមី’’តិ វា ‘‘អនាគាមី’’តិ វា មញ្ញតិ. សមថវិបស្សនាលាភិំ បន អរហត្តេយេវ ឋបេតិ. តស្ស ហិ សមាធិពលេន កិលេសា វិក្ខម្ភិតា, វិបស្សនាពលេន សង្ខារា សុបរិគ្គហិតា, តស្មា សដ្ឋិម្បិ វស្សានិ អសីតិម្បិ វស្សានិ វស្សសតម្បិ កិលេសា ន សមុទាចរន្តិ, ខីណាសវស្សេវ ចិត្តចារោ ហោតិ. សោ ឯវំ ទីឃរត្តំ កិលេសសមុទាចារំ អបស្សន្តោ អន្តរា អឋត្វាវ ‘‘អរហា អហ’’ន្តិ មញ្ញតីតិ.

សវិភង្គសិក្ខាបទវណ្ណនា

១៩៧. អនភិជានន្តិ ន អភិជានំ. យស្មា បនាយំ អនភិជានំ សមុទាចរតិ, ស្វស្ស សន្តានេ ¶ អនុប្បន្នោ ញាណេន ច អសច្ឆិកតោតិ អភូតោ ហោតិ. តេនស្ស បទភាជនេ ‘‘អសន្តំ អភូតំ អសំវិជ្ជមាន’’ន្តិ វត្វា ‘‘អជានន្តោ អបស្សន្តោ’’តិ វុត្តំ ¶ .

ឧត្តរិមនុស្សធម្មន្តិ ឧត្តរិមនុស្សានំ ឈាយីនញ្ចេវ អរិយានញ្ច ធម្មំ. អត្តុបនាយិកន្តិ អត្តនិ តំ ឧបនេតិ, អត្តានំ វា តត្ថ ឧបនេតីតិ អត្តុបនាយិកោ, តំ អត្តុបនាយិកំ; ឯវំ កត្វា សមុទាចរេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. បទភាជនេ បន យស្មា ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ នាម ឈានំ វិមោក្ខំ សមាធិ សមាបត្តិ ញាណទស្សនំ…បេ… សុញ្ញាគារេ អភិរតីតិ ឯវំ ឈានាទយោ អនេកធម្មា វុត្តា. តស្មា តេសំ សព្ពេសំ វសេន អត្តុបនាយិកភាវំ ¶ ទស្សេន្តោ ‘‘តេ វា កុសលេ ធម្មេ អត្តនិ ឧបនេតី’’តិ ពហុវចននិទ្ទេសំ អកាសិ. តត្ថ ‘‘ឯតេ ធម្មា មយិ សន្ទិស្សន្តី’’តិ សមុទាចរន្តោ អត្តនិ ឧបនេតិ. ‘‘អហំ ឯតេសុ សន្ទិស្សាមី’’តិ សមុទាចរន្តោ អត្តានំ តេសុ ឧបនេតីតិ វេទិតព្ពោ.

អលមរិយញាណទស្សនន្តិ ឯត្ថ លោកិយលោកុត្តរា បញ្ញា ជាននដ្ឋេន ញាណំ, ចក្ខុនា ទិដ្ឋមិវ ធម្មំ បច្ចក្ខករណតោ ទស្សនដ្ឋេន ទស្សនន្តិ ញាណទស្សនំ. អរិយំ វិសុទ្ធំ ឧត្តមំ ញាណទស្សនន្តិ អរិយញាណទស្សនំ. អលំ បរិយត្តំ កិលេសវិទ្ធំសនសមត្ថំ អរិយញាណទស្សនមេត្ថ, ឈានាទិភេទេ ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ អលំ វា អរិយញាណទស្សនមស្សាតិ អលមរិយញាណទស្សនោ, តំ អលមរិយញាណទស្សនំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មន្តិ ឯវំ បទត្ថសម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ យេន ញាណទស្សនេន សោ អលមរិយញាណទស្សនោតិ វុច្ចតិ. តទេវ ទស្សេតុំ ‘‘ញាណន្តិ តិស្សោ វិជ្ជា, ទស្សនន្តិ យំ ញាណំ តំ ទស្សនំ; យំ ទស្សនំ តំ ញាណ’’ន្តិ វិជ្ជាសីសេន បទភាជនំ វុត្តំ. មហគ្គតលោកុត្តរា បនេត្ថ សព្ពាបិ បញ្ញា ‘‘ញាណ’’ន្តិ វេទិតព្ពា.

សមុទាចរេយ្យាតិ វុត្តប្បការមេតំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ អត្តុបនាយិកំ កត្វា អារោចេយ្យ. ឥត្ថិយា វាតិអាទិ បន អារោចេតព្ពបុគ្គលនិទស្សនំ. ឯតេសញ្ហិ អារោចិតេ អារោចិតំ ហោតិ ន ទេវមារព្រហ្មានំ, នាបិ បេតយក្ខតិរច្ឆានគតានន្តិ. ឥតិ ជានាមិ ឥតិ បស្សាមីតិ សមុទាចរណាការនិទស្សនមេតំ. បទភាជនេ បនស្ស ‘‘ជានាមហំ ឯតេ ធម្មេ, បស្សាមហំ ឯតេ ធម្មេ’’តិ ឥទំ តេសុ ឈានាទីសុ ធម្មេសុ ជាននបស្សនានំ បវត្តិទីបនំ, ‘‘អត្ថិ ច មេ ឯតេ ធម្មា’’តិអាទិ អត្តុបនាយិកភាវទីបនំ ¶ .

១៩៨. តតោ អបរេន សមយេនាតិ អាបត្តិបដិជាននសមយទស្សនមេតំ. អយំ បន អារោចិតក្ខណេយេវ បារាជិកំ អាបជ្ជតិ. អាបត្តិំ បន អាបន្នោ យស្មា បរេន ចោទិតោ វា អចោទិតោ ¶ វា បដិជានាតិ; តស្មា ‘‘សមនុគ្គាហិយមានោ វា អសមនុគ្គាហិយមានោ វា’’តិ វុត្តំ.

តត្ថ សមនុគ្គាហិយមានេ តាវ – កិំ តេ អធិគតន្តិ អធិគមបុច្ឆា; ឈានវិមោក្ខាទីសុ, សោតាបត្តិមគ្គាទីសុ វា កិំ តយា អធិគតន្តិ. កិន្តិ តេ អធិគតន្តិ ឧបាយបុច្ឆា. អយញ្ហិ ឯត្ថាធិប្បាយោ – កិំ តយា អនិច្ចលក្ខណំ ¶ ធុរំ កត្វា អធិគតំ, ទុក្ខានត្តលក្ខណេសុ អញ្ញតរំ វា? កិំ វា សមាធិវសេន អភិនិវិសិត្វា, ឧទាហុ វិបស្សនាវសេន? តថា កិំ រូបេ អភិនិវិសិត្វា, ឧទាហុ អរូបេ? កិំ វា អជ្ឈត្តំ អភិនិវិសិត្វា, ឧទាហុ ពហិទ្ធាតិ? កទា តេ អធិគតន្តិ កាលបុច្ឆា. បុព្ពណ្ហមជ្ឈន្ហិកាទីសុ កតរស្មិំ កាលេតិ វុត្តំ ហោតិ? កត្ថ តេ អធិគតន្តិ ឱកាសបុច្ឆា. កតរស្មិំ ឱកាសេ, កិំ រត្តិដ្ឋានេ, ទិវាដ្ឋានេ, រុក្ខមូលេ, មណ្ឌបេ, កតរស្មិំ វា វិហារេតិ វុត្តំ ហោតិ. កតមេ តេ កិលេសា បហីនាតិ បហីនកិលេសបុច្ឆា. កតរមគ្គវជ្ឈា តវ កិលេសា បហីនាតិ វុត្តំ ហោតិ. កតមេសំ ត្វំ ធម្មានំ លាភីតិ បដិលទ្ធធម្មបុច្ឆា. បឋមមគ្គាទីសុ កតមេសំ ធម្មានំ ត្វំ លាភីតិ វុត្តំ ហោតិ.

តស្មា ឥទានិ ចេបិ កោចិ ភិក្ខុ ឧត្តរិមនុស្សធម្មាធិគមំ ព្យាករេយ្យ, ន សោ ឯត្តាវតាវ សក្កាតព្ពោ. ឥមេសុ បន ឆសុ ឋានេសុ សោធនត្ថំ វត្តព្ពោ – ‘‘កិំ តេ អធិគតំ, កិំ ឈានំ, ឧទាហុ វិមោក្ខាទីសុ អញ្ញតរ’’ន្តិ? យោ ហិ យេន អធិគតោ ធម្មោ, សោ តស្ស បាកដោ ហោតិ. សចេ ‘‘ឥទំ នាម មេ អធិគត’’ន្តិ វទតិ, តតោ ‘‘កិន្តិ តេ អធិគត’’ន្តិ បុច្ឆិតព្ពោ, ‘‘អនិច្ចលក្ខណាទីសុ កិំ ធុរំ កត្វា អដ្ឋតិំសាយ វា អារម្មណេសុ រូបារូបអជ្ឈត្តពហិទ្ធាទិភេទេសុ ¶ វា ធម្មេសុ កេន មុខេន អភិនិវិសិត្វា’’តិ យោ ហិ យស្សាភិនិវេសោ, សោ តស្ស បាកដោ ហោតិ. សចេ ‘‘អយំ នាម មេ អភិនិវេសោ ឯវំ មយា អធិគត’’ន្តិ វទតិ, តតោ ‘‘កទា តេ អធិគត’’ន្តិ បុច្ឆិតព្ពោ, ‘‘កិំ បុព្ពណ្ហេ, ឧទាហុ មជ្ឈន្ហិកាទីសុ អញ្ញតរស្មិំ កាលេ’’តិ សព្ពេសញ្ហិ អត្តនា អធិគតកាលោ បាកដោ ហោតិ. សចេ ‘‘អសុកស្មិំ នាម កាលេ អធិគតន្តិ វទតិ, តតោ ‘‘កត្ថ តេ អធិគត’’ន្តិ បុច្ឆិតព្ពោ, ‘‘កិំ ទិវាដ្ឋានេ, ឧទាហុ រត្តិដ្ឋានាទីសុ អញ្ញតរស្មិំ ឱកាសេ’’តិ សព្ពេសញ្ហិ អត្តនា អធិគតោកាសោ បាកដោ ហោតិ. សចេ ‘‘អសុកស្មិំ នាម មេ ឱកាសេ អធិគត’’ន្តិ វទតិ, តតោ ‘‘កតមេ តេ កិលេសា បហីនា’’តិ បុច្ឆិតព្ពោ, ‘‘កិំ បឋមមគ្គវជ្ឈា, ឧទាហុ ទុតិយាទិមគ្គវជ្ឈា’’តិ សព្ពេសញ្ហិ អត្តនា អធិគតមគ្គេន បហីនកិលេសា បាកដា ហោន្តិ. សចេ ‘‘ឥមេ នាម មេ កិលេសា បហីនា’’តិ វទតិ, តតោ ‘‘កតមេសំ ត្វំ ធម្មានំ លាភី’’តិ បុច្ឆិតព្ពោ ¶ , ‘‘កិំ សោតាបត្តិមគ្គស្ស, ឧទាហុ សកទាគាមិមគ្គាទីសុ អញ្ញតរស្សា’’តិ សព្ពេសំ ហិ អត្តនា អធិគតធម្មា ¶ បាកដា ហោន្តិ. សចេ ‘‘ឥមេសំ នាមាហំ ធម្មានំ លាភី’’តិ វទតិ, ឯត្តាវតាបិស្ស វចនំ ន សទ្ធាតព្ពំ, ពហុស្សុតា ហិ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាកុសលា ភិក្ខូ ឥមានិ ឆ ឋានានិ សោធេតុំ សក្កោន្តិ.

ឥមស្ស បន ភិក្ខុនោ អាគមនបដិបទា សោធេតព្ពា. យទិ អាគមនបដិបទា ន សុជ្ឈតិ, ‘‘ឥមាយ បដិបទាយ លោកុត្តរធម្មោ នាម ន លព្ភតី’’តិ អបនេតព្ពោ. យទិ បនស្ស អាគមនបដិបទា សុជ្ឈតិ, ‘‘ទីឃរត្តំ តីសុ សិក្ខាសុ អប្បមត្តោ ជាគរិយមនុយុត្តោ ចតូសុ បច្ចយេសុ អលគ្គោ អាកាសេ បាណិសមេន ចេតសា វិហរតី’’តិ បញ្ញាយតិ, តស្ស ភិក្ខុនោ ព្យាករណំ បដិបទាយ សទ្ធិំ សំសន្ទតិ. ‘‘សេយ្យថាបិ នាម គង្គោទកំ យមុនោទកេន សទ្ធិំ សំសន្ទតិ សមេតិ; ឯវមេវ សុបញ្ញត្តា តេន ភគវតា សាវកានំ និព្ពានគាមិនី បដិបទា សំសន្ទតិ និព្ពានញ្ច បដិបទា ចា’’តិ (ទី. និ. ២.២៩៦) វុត្តសទិសំ ហោតិ.

អបិច ខោ ន ឯត្តកេនាបិ សក្ការោ កាតព្ពោ. កស្មា? ឯកច្ចស្ស ហិ បុថុជ្ជនស្សាបិ សតោ ខីណាសវបដិបត្តិសទិសា បដិបទា ហោតិ, តស្មា សោ ភិក្ខុ តេហិ តេហិ ឧបាយេហិ ឧត្តាសេតព្ពោ. ខីណាសវស្ស នាម អសនិយាបិ មត្ថកេ ¶ បតមានាយ ភយំ វា ឆម្ភិតត្តំ វា លោមហំសោ វា ន ហោតិ. សចស្ស ភយំ វា ឆម្ភិតត្តំ វា លោមហំសោ វា ឧប្បជ្ជតិ, ‘‘ន ត្វំ អរហា’’តិ អបនេតព្ពោ. សចេ បន អភីរូ អច្ឆម្ភី អនុត្រាសី ហុត្វា សីហោ វិយ និសីទតិ, អយំ ភិក្ខុ សម្បន្នវេយ្យាករណោ សមន្តា រាជរាជមហាមត្តាទីហិ បេសិតំ សក្ការំ អរហតីតិ.

បាបិច្ឆោតិ យា សា ‘‘ឥធេកច្ចោ ទុស្សីលោវ សមានោ សីលវាតិ មំ ជនោ ជានាតូតិ ឥច្ឆតី’’តិអាទិនា (វិភ. ៨៥១) នយេន វុត្តា បាបិច្ឆា តាយ សមន្នាគតោ. ឥច្ឆាបកតោតិ តាយ បាបិកាយ ឥច្ឆាយ អបកតោ អភិភូតោ បារាជិកោ ហុត្វា.

វិសុទ្ធាបេក្ខោតិ អត្តនោ វិសុទ្ធិំ អបេក្ខមានោ ឥច្ឆមានោ បត្ថយមានោ. អយញ្ហិ យស្មា បារាជិកំ អាបន្នោ, តស្មា ភិក្ខុភាវេ ឋត្វា អភព្ពោ ឈានាទីនិ អធិគន្តុំ, ភិក្ខុភាវោ ហិស្ស សគ្គន្តរាយោ ចេវ ហោតិ មគ្គន្តរាយោ ច. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘សាមញ្ញំ ទុប្បរាមដ្ឋំ និរយាយុបកឌ្ឍតី’’តិ ¶ (ធ. ប. ៣១១). អបរម្បិ វុត្តំ – ‘‘សិថិលោ ហិ បរិព្ពាជោ, ភិយ្យោ អាកិរតេ រជ’’ន្តិ (ធ. ប. ៣១៣). ឥច្ចស្ស ភិក្ខុភាវោ វិសុទ្ធិ នាម ន ហោតិ ¶ . យស្មា បន គិហី វា ឧបាសកោ វា អារាមិកោ វា សាមណេរោ វា ហុត្វា ទានសរណសីលសំវរាទីហិ សគ្គមគ្គំ វា ឈានវិមោក្ខាទីហិ មោក្ខមគ្គំ វា អារាធេតុំ ភព្ពោ ហោតិ, តស្មាស្ស គិហិអាទិភាវោ វិសុទ្ធិ នាម ហោតិ, តស្មា តំ វិសុទ្ធិំ អបេក្ខនតោ ‘‘វិសុទ្ធាបេក្ខោ’’តិ វុច្ចតិ. តេនេវ ចស្ស បទភាជនេ ‘‘គិហី វា ហោតុកាមោ’’តិអាទិ វុត្តំ.

ឯវំ វទេយ្យាតិ ឯវំ ភណេយ្យ. កថំ? ‘‘អជានមេវំ អាវុសោ អវចំ ជានាមិ, អបស្សំ បស្សាមី’’តិ. បទភាជនេ បន ‘‘ឯវំ វទេយ្យា’’តិ ឥទំ បទំ អនុទ្ធរិត្វាវ យថា វទន្តោ ‘‘អជានមេវំ អាវុសោ អវចំ ជានាមិ, អបស្សំ បស្សាមី’’តិ វទតិ នាមាតិ វុច្ចតិ, តំ អាការំ ទស្សេតុំ ‘‘នាហំ ឯតេ ធម្មេ ជានាមី’’តិអាទិ វុត្តំ. តុច្ឆំ មុសា វិលបិន្តិ អហំ វចនត្ថវិរហតោ តុច្ឆំ វញ្ចនាធិប្បាយតោ មុសា វិលបិំ, អភណិន្តិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. បទភាជនេ បនស្ស អញ្ញេន បទព្យញ្ជនេន អត្ថមត្តំ ទស្សេតុំ ‘‘តុច្ឆកំ មយា ភណិត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ.

បុរិមេ ឧបាទាយាតិ បុរិមានិ តីណិ បារាជិកានិ អាបន្នេ បុគ្គលេ ឧបាទាយ. សេសំ បុព្ពេ វុត្តនយត្តា ឧត្តានត្ថត្តា ច បាកដមេវាតិ.

បទភាជនីយវណ្ណនា

១៩៩. ឯវំ ឧទ្ទិដ្ឋសិក្ខាបទំ បទានុក្កមេន វិភជិត្វា ឥទានិ យស្មា ហេដ្ឋា បទភាជនីយម្ហិ ‘‘ឈានំ វិមោក្ខំ សមាធិ សមាបត្តិ ញាណទស្សនំ…បេ… សុញ្ញាគារេ អភិរតី’’តិ ឯវំ សំខិត្តេនេវ ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ ទស្សិតោ, ន វិត្ថារេន អាបត្តិំ អារោបេត្វា តន្តិ ឋបិតា. សង្ខេបទស្សិតេ ច អត្ថេ ន សព្ពេ សព្ពាការេន នយំ គហេតុំ សក្កោន្តិ, តស្មា សព្ពាការេន នយគ្គហណត្ថំ បុន តទេវ បទភាជនំ មាតិកាឋានេ ឋបេត្វា វិត្ថារតោ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ ទស្សេត្វា អាបត្តិភេទំ ទស្សេតុកាមោ ‘‘ឈានន្តិ បឋមំ ឈានំ, ទុតិយំ ឈាន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ បឋមជ្ឈានាទីហិ មេត្តាឈានាទីនិបិ អសុភជ្ឈានាទីនិបិ អានាបានស្សតិសមាធិជ្ឈានម្បិ លោកិយជ្ឈានម្បិ លោកុត្តរជ្ឈានម្បិ សង្គហិតមេវ. តស្មា ‘‘បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិន្តិបិ…បេ… ចតុត្ថំ ជ្ឈានំ, មេត្តាឈានំ, ឧបេក្ខាឈានំ អសុភជ្ឈានំ អានាបានស្សតិសមាធិជ្ឈានំ ¶ , លោកិយជ្ឈានំ, លោកុត្តរជ្ឈានំ សមាបជ្ជិ’’ន្តិបិ ភណន្តោ បារាជិកោវ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ.

សុដ្ឋុ ¶ មុត្តោ វិវិធេហិ វា កិលេសេហិ មុត្តោតិ វិមោក្ខោ. សោ បនាយំ រាគទោសមោហេហិ សុញ្ញត្តា សុញ្ញតោ. រាគទោសមោហនិមិត្តេហិ អនិមិត្តត្តា អនិមិត្តោ. រាគទោសមោហបណិធីនំ អភាវតោ អប្បណិហិតោតិ វុច្ចតិ. ចិត្តំ សមំ អាទហតិ អារម្មណេ ឋបេតីតិ សមាធិ. អរិយេហិ សមាបជ្ជិតព្ពតោ សមាបត្តិ. សេសមេត្ថ វុត្តនយមេវ. ឯត្ថ ច វិមោក្ខត្តិកេន ច សមាធិត្តិកេន ច អរិយមគ្គោវ ¶ វុត្តោ. សមាបត្តិត្តិកេន បន ផលសមាបត្តិ. តេសុ យំកិញ្ចិ ឯកម្បិ បទំ គហេត្វា ‘‘អហំ ឥមស្ស លាភីម្ហី’’តិ ភណន្តោ បារាជិកោវ ហោតិ.

តិស្សោ វិជ្ជាតិ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិ, ទិព្ពចក្ខុ, អាសវានំ ខយេ ញាណន្តិ. តត្ថ ឯកិស្សាបិ នាមំ គហេត្វា ‘‘អហំ ឥមិស្សា វិជ្ជាយ លាភីម្ហី’’តិ ភណន្តោ បារាជិកោ ហោតិ. សង្ខេបដ្ឋកថាយំ បន ‘‘វិជ្ជានំ លាភីម្ហី’តិ ភណន្តោបិ ‘តិស្សន្នំ វិជ្ជានំ លាភីម្ហី’តិ ភណន្តោបិ បារាជិកោ វា’’តិ វុត្តំ. មគ្គភាវនាបទភាជនេ វុត្តា សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មា មគ្គសម្បយុត្តា លោកុត្តរាវ ឥធាធិប្បេតា. តស្មា លោកុត្តរានំ សតិបដ្ឋានានំ សម្មប្បធានានំ ឥទ្ធិបាទានំ ឥន្ទ្រិយានំ ពលានំ ពោជ្ឈង្គានំ អរិយស្ស អដ្ឋង្គិកស្ស មគ្គស្ស លាភីម្ហីតិ វទតោ បារាជិកន្តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. មហាបច្ចរិយាទីសុ បន ‘‘សតិបដ្ឋានានំ លាភីម្ហី’តិ ឯវំ ឯកេកកោដ្ឋាសវសេនាបិ ‘កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានស្ស លាភីម្ហី’តិ ឯវំ តត្ថ ឯកេកធម្មវសេនាបិ វទតោ បារាជិកមេវា’’តិ វុត្តំ តម្បិ សមេតិ. កស្មា? មគ្គក្ខណុប្បន្នេយេវ សន្ធាយ វុត្តត្តា. ផលសច្ឆិកិរិយាយបិ ឯកេកផលវសេន បារាជិកំ វេទិតព្ពំ.

រាគស្ស បហានន្តិអាទិត្តិកេ កិលេសប្បហានមេវ វុត្តំ. តំ បន យស្មា មគ្គេន វិនា នត្ថិ, តតិយមគ្គេន ហិ កាមរាគទោសានំ បហានំ, ចតុត្ថេន មោហស្ស, តស្មា ‘‘រាគោ មេ បហីនោ’’តិអាទីនិ វទតោបិ បារាជិកំ វុត្តំ.

រាគា ចិត្តំ វិនីវរណតាតិអាទិត្តិកេ លោកុត្តរចិត្តមេវ វុត្តំ. តស្មា ‘‘រាគា មេ ចិត្តំ វិនីវរណ’’ន្តិអាទីនិ វទតោបិ បារាជិកមេវ.

សុញ្ញាគារបទភាជនេ ¶ បន យស្មា ឈានេន អឃដេត្វា ‘‘សុញ្ញាគារេ អភិរមាមី’’តិ វចនមត្តេន បារាជិកំ នាធិប្បេតំ, តស្មា ‘‘បឋមេន ឈានេន សុញ្ញាគារេ អភិរតី’’តិអាទិ វុត្តំ. តស្មា យោ ឈានេន ឃដេត្វា ‘‘ឥមិនា ¶ នាម ឈានេន សុញ្ញាគារេ អភិរមាមី’’តិ វទតិ, អយមេវ បារាជិកោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ.

យា ¶ ច ‘‘ញាណ’’ន្តិ ឥមស្ស បទភាជនេ អម្ពដ្ឋសុត្តាទីសុ (ទី. និ. ១.២៥៤ អាទយោ) វុត្តាសុ អដ្ឋសុ វិជ្ជាសុ វិបស្សនាញាណមនោមយិទ្ធិឥទ្ធិវិធទិព្ពសោតចេតោបរិយញាណភេទា បញ្ច វិជ្ជា ន អាគតា, តាសុ ឯកា វិបស្សនាវ បារាជិកវត្ថុ ន ហោតិ, សេសា ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា. តស្មា ‘‘វិបស្សនាយ លាភីម្ហី’’តិបិ ‘‘វិបស្សនាញាណស្ស លាភីម្ហី’’តិបិ វទតោ បារាជិកំ នត្ថិ. ផុស្សទេវត្ថេរោ បន ភណតិ – ‘‘ឥតរាបិ ចតស្សោ វិជ្ជា ញាណេន អឃដិតា បារាជិកវត្ថូ ន ហោន្តិ. តស្មា ‘មនោមយស្ស លាភីម្ហិ, ឥទ្ធិវិធស្ស, ទិព្ពាយ សោតធាតុយា, ចេតោបរិយស្ស លាភីម្ហី’តិ វទតោបិ បារាជិកំ នត្ថី’’តិ. តំ តស្ស អន្តេវាសិកេហេវ បដិក្ខិត្តំ – ‘‘អាចរិយោ ន អាភិធម្មិកោ ភុម្មន្តរំ ន ជានាតិ, អភិញ្ញា នាម ចតុត្ថជ្ឈានបាទកោវ មហគ្គតធម្មោ, ឈានេនេវ ឥជ្ឈតិ. តស្មា មនោមយស្ស លាភីម្ហី’តិ វា ‘មនោមយញាណស្ស លាភីម្ហី’តិ វា យថា វា តថា វា វទតុ បារាជិកមេវា’’តិ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ និព្ពានំ បាឡិយា អនាគតំ, អថ ខោ ‘‘និព្ពានំ មេ បត្ត’’ន្តិ វា ‘‘សច្ឆិកត’’ន្តិ វា វទតោ បារាជិកមេវ. កស្មា? និព្ពានស្ស និព្ពត្តិតលោកុត្តរត្តា. តថា ‘‘ចត្តារិ សច្ចានិ បដិវិជ្ឈិំ បដិវិទ្ធានិ មយា’’តិ វទតោបិ បារាជិកមេវ. កស្មា? សច្ចប្បដិវេធោតិ ហិ មគ្គស្ស បរិយាយវចនំ. យស្មា បន ‘‘តិស្សោ បដិសម្ភិទា កាមាវចរកុសលតោ ចតូសុ ញាណសម្បយុត្តេសុ ចិត្តុប្បាទេសុ ឧប្បជ្ជន្តិ, ក្រិយតោ ចតូសុ ញាណសម្បយុត្តេសុ ចិត្តុប្បាទេសុ ឧប្បជ្ជន្តិ, អត្ថបដិសម្ភិទា ឯតេសុ ចេវ ឧប្បជ្ជតិ, ចតូសុ មគ្គេសុ ចតូសុ ផលេសុ ច ឧប្បជ្ជតី’’តិ វិភង្គេ (វិភ. ៧៤៦) វុត្តំ. តស្មា ‘‘ធម្មបដិសម្ភិទាយ លាភីម្ហី’’តិ វា, ‘‘និរុត្តិ…បេ… បដិភានបដិសម្ភិទាយ ¶ លាភីម្ហី’’តិ វា ‘‘លោកិយអត្ថបដិសម្ភិទាយ លាភីម្ហី’’តិ វា វុត្តេបិ បារាជិកំ នត្ថិ. ‘‘បដិសម្ភិទានំ លាភីម្ហី’’តិ វុត្តេ ន តាវ សីសំ ឱតរតិ. ‘‘លោកុត្តរអត្ថបដិសម្ភិទាយ លាភីម្ហី’’តិ វុត្តេ បន បារាជិកំ ហោតិ. សង្ខេបដ្ឋកថាយំ បន អត្ថបដិសម្ភិទាប្បត្តោម្ហីតិ អវិសេសេនាបិ វទតោ ¶ បារាជិកំ វុត្តំ. កុរុន្ទិយម្បិ ‘‘ន មុច្ចតី’’តិ វុត្តំ. មហាអដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឯត្តាវតា បារាជិកំ នត្ថិ, ឯត្តាវតា សីសំ ន ឱតរតិ, ឯត្តាវតា ន បារាជិក’’ន្តិ វិចារិតត្តា ន សក្កា អញ្ញំ បមាណំ កាតុន្តិ.

‘‘និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជាមី’’តិ វា ‘‘លាភីម្ហាហំ តស្សា’’តិ វា វទតោបិ បារាជិកំ នត្ថិ. កស្មា? និរោធសមាបត្តិយា នេវ លោកិយត្តា ន លោកុត្តរត្តាតិ. សចេ បនស្ស ឯវំ ហោតិ – ‘‘និរោធំ នាម អនាគាមី វា ខីណាសវោ វា សមាបជ្ជតិ, តេសំ មំ អញ្ញតរោតិ ជានិស្សតី’’តិ ព្យាករោតិ, សោ ច នំ តថា ជានាតិ, បារាជិកន្តិ មហាបច្ចរិសង្ខេបដ្ឋកថាសុ វុត្តំ. តំ វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

‘‘អតីតភវេ ¶ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ សោតាបន្នោម្ហី’’តិ វទតោបិ បារាជិកំ នត្ថិ. អតីតក្ខន្ធានញ្ហិ បរាមដ្ឋត្តា សីសំ ន ឱតរតីតិ. សង្ខេបដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អតីតេ អដ្ឋសមាបត្តិលាភីម្ហី’’តិ វទតោ បារាជិកំ នត្ថិ, កុប្បធម្មត្តា ឥធ បន ‘‘អត្ថិ អកុប្បធម្មត្តាតិ កេចិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ. តម្បិ តត្ថេវ ‘‘អតីតត្តភាវំ សន្ធាយ កថេន្តស្ស បារាជិកំ ន ហោតិ, បច្ចុប្បន្នត្តភាវំ សន្ធាយ កថេន្តស្សេវ ហោតី’’តិ បដិក្ខិត្តំ.

សុទ្ធិកវារកថាវណ្ណនា

២០០. ឯវំ ឈានាទីនិ ទស មាតិកាបទានិ វិត្ថារេត្វា ឥទានិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ ឧល្លបន្តោ យំ សម្បជានមុសាវាទំ ភណតិ, តស្ស អង្គំ ទស្សេត្វា តស្សេវ វិត្ថារស្ស វសេន ចក្កបេយ្យាលំ ពន្ធន្តោ ឧល្លបនាការញ្ច អាបត្តិភេទញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘តីហាការេហី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សុទ្ធិកវារោ វត្តុកាមវារោ បច្ចយបដិសំយុត្តវារោតិ តយោ មហាវារា. តេសុ ¶ សុទ្ធិកវារេ បឋមជ្ឈានំ អាទិំ កត្វា យាវ មោហា ចិត្តំ វិនីវរណបទំ, តាវ ឯកមេកស្មិំ បទេ សមាបជ្ជិំ, សមាបជ្ជាមិ, សមាបន្នោ, លាភីម្ហិ, វសីម្ហិ, សច្ឆិកតំ មយាតិ ឥមេសុ ឆសុ បទេសុ ឯកមេកំ បទំ តីហាការេហិ, ចតូហិ, បញ្ចហិ, ឆហិ, សត្តហាការេហីតិ ឯវំ បញ្ចក្ខត្តុំ យោជេត្វា សុទ្ធិកនយោ នាម វុត្តោ. តតោ បឋមញ្ច ឈានំ, ទុតិយញ្ច ឈានន្តិ ឯវំ បឋមជ្ឈានេន សទ្ធិំ ឯកមេកំ ¶ បទំ ឃដេន្តេន សព្ពបទានិ ឃដេត្វា តេនេវ វិត្ថារេន ខណ្ឌចក្កំ នាម វុត្តំ. តញ្ហិ បុន អានេត្វា បឋមជ្ឈានាទីហិ ន យោជិតំ, តស្មា ‘‘ខណ្ឌចក្ក’’ន្តិ វុច្ចតិ. តតោ ទុតិយញ្ច ឈានំ, តតិយញ្ច ឈានន្តិ ឯវំ ទុតិយជ្ឈានេន សទ្ធិំ ឯកមេកំ បទំ ឃដេត្វា បុន អានេត្វា បឋមជ្ឈានេន សទ្ធិំ សម្ពន្ធិត្វា តេនេវ វិត្ថារេន ពទ្ធចក្កំ នាម វុត្តំ. តតោ យថា ទុតិយជ្ឈានេន សទ្ធិំ, ឯវំ តតិយជ្ឈានាទីហិបិ សទ្ធិំ, ឯកមេកំ បទំ ឃដេត្វា បុន អានេត្វា ទុតិយជ្ឈានាទីហិ សទ្ធិំ សម្ពន្ធិត្វា តេនេវ វិត្ថារេន អញ្ញានិបិ ឯកូនតិំស ពទ្ធចក្កានិ វត្វា ឯកមូលកនយោ និដ្ឋាបិតោ. បាឋោ បន សង្ខេបេន ទស្សិតោ, សោ អសម្មុយ្ហន្តេន វិត្ថារតោ វេទិតព្ពោ.

យថា ច ឯកមូលកោ, ឯវំ ទុមូលកាទយោបិ សព្ពមូលកបរិយោសានា ចតុន្នំ សតានំ ឧបរិ បញ្ចតិំស នយា វុត្តា. សេយ្យថិទំ – ទ្វិមូលកា ឯកូនតិំស, តិមូលកា អដ្ឋវីស, ចតុមូលកា សត្តវីស; ឯវំ បញ្ចមូលកាទយោបិ ឯកេកំ ឩនំ កត្វា យាវ តិំសមូលកា, តាវ វេទិតព្ពា. បាឋេ បន តេសំ នាមម្បិ សង្ខិបិត្វា ‘‘ឥទំ សព្ពមូលក’’ន្តិ តិំសមូលកនយោ ឯកោ ទស្សិតោ. យស្មា ច សុញ្ញាគារបទំ ឈានេន អឃដិតំ សីសំ ន ឱតរតិ, តស្មា តំ អនាមសិត្វា ¶ មោហា ចិត្តំ ¶ វិនីវរណបទបរិយោសានាយេវ សព្ពត្ថ យោជនា ទស្សិតាតិ វេទិតព្ពា. ឯវំ បឋមជ្ឈានាទីនិ បដិបាដិយា វា ឧប្បដិបាដិយា វា ទុតិយជ្ឈានាទីហិ ឃដេត្វា វា អឃដេត្វា វា សមាបជ្ជិន្តិអាទិនា នយេន ឧល្លបតោ មោក្ខោ នត្ថិ, បារាជិកំ អាបជ្ជតិយេវាតិ.

ឥមស្ស អត្ថស្ស ទស្សនវសេន វុត្តេ ច បនេតស្មិំ សុទ្ធិកមហាវារេ អយំ សង្ខេបតោ អត្ថវណ្ណនា – តីហាការេហីតិ សម្បជានមុសាវាទស្ស អង្គភូតេហិ តីហិ ការណេហិ. បុព្ពេវស្ស ហោតីតិ បុព្ពភាគេយេវ អស្ស បុគ្គលស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘មុសា ភណិស្ស’’ន្តិ. ភណន្តស្ស ហោតីតិ ភណមានស្ស ហោតិ. ភណិតស្ស ហោតីតិ ភណិតេ អស្ស ហោតិ, យំ វត្តព្ពំ តស្មិំ វុត្តេ ហោតីតិ អត្ថោ. អថ វា ភណិតស្សាតិ វុត្តវតោ និដ្ឋិតវចនស្ស ហោតីតិ. យោ ឯវំ បុព្ពភាគេបិ ជានាតិ, ភណន្តោបិ ជានាតិ, បច្ឆាបិ ជានាតិ, ‘‘មុសា មយា ភណិត’’ន្តិ សោ ‘‘បឋមជ្ឈានំ សមាបជ្ជិ’’ន្តិ ភណន្តោ បារាជិកំ អាបជ្ជតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ ទស្សិតោ. កិញ្ចាបិ ទស្សិតោ, អថ ខោ អយមេត្ថ វិសេសោ – បុច្ឆា តាវ ហោតិ ‘‘‘មុសា ភណិស្ស’ន្តិ បុព្ពភាគោ អត្ថិ, ‘មុសា មយា ភណិត’ន្តិ បច្ឆាភាគោ នត្ថិ, វុត្តមត្តមេវ ហិ កោចិ បមុស្សតិ, កិំ តស្ស បារាជិកំ ហោតិ, ន ហោតី’’តិ? សា ឯវំ អដ្ឋកថាសុ វិស្សជ្ជិតា – បុព្ពភាគេ ‘‘មុសា ភណិស្ស’’ន្តិ ច ភណន្តស្ស ¶ ‘‘មុសា ភណាមី’’តិ ច ជានតោ បច្ឆាភាគេ ‘‘មុសា មយា ភណិត’’ន្តិ ន សក្កា ន ភវិតុំ. សចេបិ ន ហោតិ បារាជិកមេវ. បុរិមមេវ ហិ អង្គទ្វយំ បមាណំ. យស្សាបិ បុព្ពភាគេ ‘‘មុសា ភណិស្ស’’ន្តិ អាភោគោ នត្ថិ, ភណន្តោ បន ‘‘មុសា ភណាមី’’តិ ជានាតិ, ភណិតេបិ ‘‘មុសា មយា ភណិត’’ន្តិ ជានាតិ, សោ អាបត្តិយា ន ការេតព្ពោ. បុព្ពភាគោ ហិ បមាណតរោ. តស្មិំ អសតិ ទវា ភណិតំ វា រវា ភណិតំ វា ហោតី’’តិ.

ឯត្ថ ច តំញាណតា ច ញាណសមោធានញ្ច បរិច្ចជិតព្ពំ. តំញាណតា បរិច្ចជិតព្ពាតិ ¶ យេន ចិត្តេន ‘‘មុសា ភណិស្ស’’ន្តិ ជានាតិ, តេនេវ ‘‘មុសា ភណាមី’’តិ ច ‘‘មុសា មយា ភណិត’’ន្តិ ច ជានាតីតិ ឯវំ ឯកចិត្តេនេវ តីសុ ខណេសុ ជានាតីតិ អយំ តំញ្ញណតា បរិច្ចជិតព្ពា, ន ហិ សក្កា តេនេវ ចិត្តេន តំ ចិត្តំ ជានិតុំ យថា ន សក្កា តេនេវ អសិនា សោ អសិ ឆិន្ទិតុន្តិ. បុរិមំ បុរិមំ បន ចិត្តំ បច្ឆិមស្ស បច្ឆិមស្ស ចិត្តស្ស តថា ឧប្បត្តិយា បច្ចយោ ហុត្វា និរុជ្ឈតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘បមាណំ បុព្ពភាគោវ, តស្មិំ សតិ ន ហេស្សតិ;

សេសទ្វយន្តិ នត្ថេត, មិតិ វាចា តិវង្គិកា’’តិ.

‘‘ញាណសមោធានំ ¶ បរិច្ចជិតព្ព’’ន្តិ ឯតានិ តីណិ ចិត្តានិ ឯកក្ខណេ ឧប្បជ្ជន្តីតិ ន គហេតព្ពានិ. ឥទញ្ហិ ចិត្តំ នាម –

អនិរុទ្ធម្ហិ បឋមេ, ន ឧប្បជ្ជតិ បច្ឆិមំ;

និរន្តរុប្បជ្ជនតោ, ឯកំ វិយ បកាសតិ.

ឥតោ បរំ បន យ្វាយំ ‘‘បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិ’’ន្តិ សម្បជានមុសា ភណតិ, យស្មា សោ ‘‘នត្ថិ មេ បឋមំ ឈាន’’ន្តិ ឯវំទិដ្ឋិកោ ហោតិ, តស្ស ហិ អត្ថេវាយំ លទ្ធិ. តថា ‘‘នត្ថិ មេ បឋមំ ឈាន’’ន្តិ ឯវមស្ស ខមតិ ចេវ រុច្ចតិ ច. ឯវំសភាវមេវ ចស្ស ចិត្តំ ‘‘នត្ថិ មេ បឋមំ ឈាន’’ន្តិ. យទា បន មុសា វត្តុកាមោ ហោតិ, តទា តំ ទិដ្ឋិំ វា ទិដ្ឋិយា សហ ខន្តិំ វា ទិដ្ឋិខន្តីហិ សទ្ធិំ រុចិំ វា, ទិដ្ឋិខន្តិរុចីហិ សទ្ធិំ ភាវំ វា វិនិធាយ និក្ខិបិត្វា បដិច្ឆាទេត្វា អភូតំ កត្វា ភណតិ, តស្មា តេសម្បិ វសេន អង្គភេទំ ទស្សេតុំ ‘‘ចតូហាការេហី’’តិអាទិ វុត្តំ. បរិវារេ ច ‘‘អដ្ឋង្គិកោ ¶ មុសាវាទោ’’តិ (បដិ. ៣២៨) វុត្តត្តា តត្ថ អធិប្បេតាយ សញ្ញាយ សទ្ធិំ អញ្ញោបិ ឥធ ‘‘អដ្ឋហាការេហី’’តិ ឯកោ ¶ នយោ យោជេតព្ពោ.

ឯត្ថ ច វិនិធាយ ទិដ្ឋិន្តិ ពលវធម្មវិនិធានវសេនេតំ វុត្តំ. វិនិធាយ ខន្តិន្តិអាទីនិ តតោ ទុព្ពលទុព្ពលានំ វិនិធានវសេន. វិនិធាយ សញ្ញន្តិ ឥទំ បនេត្ថ សព្ពទុព្ពលធម្មវិនិធានំ. សញ្ញាមត្តម្បិ នាម អវិនិធាយ សម្បជានមុសា ភាសិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ. យស្មា បន ‘‘សមាបជ្ជិស្សាមី’’តិអាទិនា អនាគតវចនេន បារាជិកំ ន ហោតិ, តស្មា ‘‘សមាបជ្ជិ’’ន្តិអាទីនិ អតីតវត្តមានបទានេវ បាឋេ វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ.

២០៧. ឥតោ បរំ សព្ពម្បិ ឥមស្មិំ សុទ្ធិកមហាវារេ ឧត្តានត្ថមេវ. ន ហេត្ថ តំ អត្ថិ – យំ ឥមិនា វិនិច្ឆយេន ន សក្កា ភវេយ្យ វិញ្ញាតុំ, ឋបេត្វា កិលេសប្បហានបទស្ស បទភាជនេ ‘‘រាគោ មេ ចត្តោ វន្តោ’’តិអាទីនំ បទានំ អត្ថំ. ស្វាយំ វុច្ចតិ – ឯត្ថ ហិ ចត្តោតិ ឥទំ សកភាវបរិច្ចជនវសេន វុត្តំ. វន្តោតិ ឥទំ បុន អនាទិយនភាវទស្សនវសេន. មុត្តោតិ ឥទំ សន្តតិតោ វិមោចនវសេន. បហីនោតិ ឥទំ មុត្តស្សាបិ ក្វចិ អនវដ្ឋានទស្សនវសេន. បដិនិស្សដ្ឋោតិ ឥទំ បុព្ពេ អាទិន្នបុព្ពស្ស បដិនិស្សគ្គទស្សនវសេន. ឧក្ខេដិតោតិ ឥទំ អរិយមគ្គេន ឧត្តាសិតត្តា បុន អនល្លីយនភាវទស្សនវសេន. ស្វាយមត្ថោ សទ្ទសត្ថតោ បរិយេសិតព្ពោ ¶ . សមុក្ខេដិតោតិ ឥទំ សុដ្ឋុ ឧត្តាសេត្វា អណុសហគតស្សាបិ បុន អនល្លីយនភាវទស្សនវសេន វុត្តន្តិ.

សុទ្ធិកវារកថា និដ្ឋិតា.

វត្តុកាមវារកថា

២១៥. វត្តុកាមវារេបិ ‘‘តីហាការេហី’’តិអាទីនំ អត្ថោ, វារបេយ្យាលប្បភេទោ ច សព្ពោ ឥធ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. កេវលញ្ហិ យំ ‘‘មយា វិរជ្ឈិត្វា អញ្ញំ វត្តុកាមេន អញ្ញំ វុត្តំ, តស្មា នត្ថិ មយ្ហំ អាបត្តី’’តិ ឯវំ ឱកាសគវេសកានំ បាបបុគ្គលានំ ឱកាសនិសេធនត្ថំ វុត្តោ. យថេវ ហិ ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិ វត្តុកាមោ ‘‘ធម្មំ បច្ចក្ខាមី’’តិអាទីសុ សិក្ខាបច្ចក្ខានបទេសុ យំ វា តំ វា វទន្តោបិ ខេត្តេ ឱតិណ្ណត្តា សិក្ខាបច្ចក្ខាតកោវ ¶ ហោតិ; ឯវំ ¶ បឋមជ្ឈានាទីសុ ឧត្តរិមនុស្សធម្មបទេសុ យំកិញ្ចិ ឯកំ វត្តុកាមោ តតោ អញ្ញំ យំ វា តំ វា វទន្តោបិ ខេត្តេ ឱតិណ្ណត្តា បារាជិកោវ ហោតិ. សចេ យស្ស វទតិ, សោ តមត្ថំ តង្ខណញ្ញេវ ជានាតិ. ជាននលក្ខណញ្ចេត្ថ សិក្ខាបច្ចក្ខានេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

អយំ បន វិសេសោ – សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហត្ថមុទ្ទាយ សីសំ ន ឱតរតិ. ឥទំ អភូតារោចនំ ហត្ថមុទ្ទាយបិ ឱតរតិ. យោ ហិ ហត្ថវិការាទីហិបិ អង្គបច្ចង្គចោបនេហិ អភូតំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ វិញ្ញត្តិបថេ ឋិតស្ស បុគ្គលស្ស អារោចេតិ, សោ ច តមត្ថំ ជានាតិ, បារាជិកោវ ហោតិ. អថ បន យស្ស អារោចេតិ, សោ ន ជានាតិ ‘‘កិ អយំ ភណតី’’តិ, សំសយំ វា អាបជ្ជតិ, ចិរំ វីមំសិត្វា វា បច្ឆា ជានាតិ, អប្បដិវិជានន្តោ ឥច្ចេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. ឯវំ អប្បដិវិជានន្តស្ស វុត្តេ ថុល្លច្ចយំ ហោតិ. យោ បន ឈានាទីនិ អត្តនោ អធិគមវសេន វា ឧគ្គហបរិបុច្ឆាទិវសេន វា ន ជានាតិ, កេវលំ ឈានន្តិ វា វិមោក្ខោតិ វា វចនមត្តមេវ សុតំ ហោតិ, សោបិ តេន វុត្តេ ‘‘ឈានំ កិរ សមាបជ្ជិន្តិ ឯស វទតី’’តិ យទិ ឯត្តកមត្តម្បិ ជានាតិ, ជានាតិច្ចេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. តស្ស វុត្តេ បារាជិកមេវ. សេសោ ឯកស្ស វា ទ្វិន្នំ វា ពហូនំ វា និយមិតានិយមិតវសេន វិសេសោ សព្ពោ សិក្ខាបច្ចក្ខានកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោតិ.

វត្តុកាមវារកថា និដ្ឋិតា.

បច្ចយបដិសំយុត្តវារកថា

២២០. បច្ចយបដិសំយុត្តវារេបិ ¶ – សព្ពំ វារបេយ្យាលភេទំ បុព្ពេ អាគតបទានញ្ច អត្ថំ វុត្តនយេនេវ ញត្វា បាឡិក្កមោ តាវ ឯវំ ជានិតព្ពោ. ឯត្ថ ហិ ‘‘យោ តេ វិហារេ វសិ, យោ តេ ចីវរំ បរិភុញ្ជិ, យោ តេ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិ, យោ តេ សេនាសនំ បរិភុញ្ជិ, យោ តេ គិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារំ បរិភុញ្ជី’’តិ ឥមេ បញ្ច បច្ចត្តវចនវារា, ‘‘យេន តេ វិហារោ បរិភុត្តោ’’តិអាទយោ បញ្ច ករណវចនវារា, ‘‘យំ ត្វំ អាគម្ម វិហារំ អទាសី’’តិអាទយោ បញ្ច ឧបយោគវចនវារា វុត្តា ¶ , តេសំ វសេន ឥធ វុត្តេន សុញ្ញាគារបទេន សទ្ធិំ បុព្ពេ វុត្តេសុ បឋមជ្ឈានាទីសុ សព្ពបទេសុ ¶ វារបេយ្យាលភេទោ វេទិតព្ពោ. ‘‘យោ តេ វិហារេ, យេន តេ វិហារោ, យំ ត្វំ អាគម្ម វិហារ’’ន្តិ ឯវំ បរិយាយេន វុត្តត្តា បន ‘‘អហ’’ន្តិ ច អវុត្តត្តា បដិវិជានន្តស្ស វុត្តេបិ ឥធ ថុល្លច្ចយំ, អបដិវិជានន្តស្ស ទុក្កដន្តិ អយមេត្ថ វិនិច្ឆយោ.

អនាបត្តិភេទកថា

ឯវំ វិត្ថារវសេន អាបត្តិភេទំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អនាបត្តិំ ទស្សេន្តោ ‘‘អនាបត្តិ អធិមានេនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អធិមានេនាតិ អធិគតមានេន សមុទាចរន្តស្ស អនាបត្តិ. អនុល្លបនាធិប្បាយស្សាតិ កោហញ្ញេ ឥច្ឆាចារេ អឋត្វា អនុល្លបនាធិប្បាយស្ស សព្រហ្មចារីនំ សន្តិកេ អញ្ញំ ព្យាករោន្តស្ស អនាបត្តិ. ឧម្មត្តកាទយោ បុព្ពេ វុត្តនយាឯវ. ឥធ បន អាទិកម្មិកា វគ្គុមុទាតីរិយា ភិក្ខូ. តេសំ អនាបត្តីតិ.

បទភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សមុដ្ឋានាទីសុ ឥទំ សិក្ខាបទំ តិសមុដ្ឋានំ – ហត្ថមុទ្ទាយ អារោចេន្តស្ស កាយចិត្តតោ, វចីភេទេន អារោចេន្តស្ស វាចាចិត្តតោ, ឧភយំ ករោន្តស្ស កាយវាចាចិត្តតោ សមុដ្ឋាតិ. កិរិយំ, សញ្ញាវិមោក្ខំ, សចិត្តកំ, លោកវជ្ជំ, កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, អកុសលចិត្តំ, តិវេទនំ ហសន្តោបិ ហិ សោមនស្សិកោ ឧល្លបតិ ភាយន្តោបិ មជ្ឈត្តោបីតិ.

វិនីតវត្ថុវណ្ណនា

២២៣. វិនីតវត្ថូសុ – អធិមានវត្ថុ អនុបញ្ញត្តិយំ វុត្តនយមេវ.

ទុតិយវត្ថុស្មិំ ¶ – បណិធាយាតិ បត្ថនំ កត្វា. ឯវំ មំ ជនោ សម្ភាវេស្សតីតិ ឯវំ អរញ្ញេ វសន្តំ មំ ជនោ អរហត្តេ វា សេក្ខភូមិយំ វា សម្ភាវេស្សតិ, តតោ លោកស្ស សក្កតោ ភវិស្សាមិ គរុកតោ មានិតោ បូជិតោតិ. អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯវំ បណិធាយ ‘‘អរញ្ញេ វសិស្សាមី’’តិ គច្ឆន្តស្ស បទវារេ បទវារេ ទុក្កដំ. តថា អរញ្ញេ កុដិករណចង្កមននិសីទននិវាសនបាវុរណាទីសុ សព្ពកិច្ចេសុ បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ. តស្មា ឯវំ ¶ អរញ្ញេ ន វសិតព្ពំ. ឯវំ វសន្តោ ហិ សម្ភាវនំ លភតុ វា មា វា ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ. យោ បន សមាទិន្នធុតង្គោ ¶ ‘‘ធុតង្គំ រក្ខិស្សាមី’’តិ វា ‘‘គាមន្តេ មេ វសតោ ចិត្តំ វិក្ខិបតិ, អរញ្ញំ សប្បាយ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា វា ‘‘អទ្ធា អរញ្ញេ តិណ្ណំ វិវេកានំ អញ្ញតរំ បាបុណិស្សាមី’’តិ វា ‘‘អរញ្ញំ បវិសិត្វា អរហត្តំ អបាបុណិត្វា ន និក្ខមិស្សាមី’’តិ វា ‘‘អរញ្ញវាសោ នាម ភគវតា បសត្ថោ, មយិ ច អរញ្ញេ វសន្តេ ពហូ សព្រហ្មចារិនោ គាមន្តំ ហិត្វា អារញ្ញកា ភវិស្សន្តី’’តិ វា ឯវំ អនវជ្ជវាសំ វសិតុកាមោ ហោតិ, តេន វសិតព្ពំ.

តតិយវត្ថុស្មិម្បិ – ‘‘អភិក្កន្តាទីនិ សណ្ឋបេត្វា បិណ្ឌាយ ចរិស្សាមី’’តិ និវាសនបារុបនកិច្ចតោ បភុតិ យាវ ភោជនបរិយោសានំ តាវ បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ. សម្ភាវនំ លភតុ វា មា វា ទុក្កដមេវ. ខន្ធកវត្តសេខិយវត្តបរិបូរណត្ថំ បន សព្រហ្មចារីនំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនត្ថំ វា បាសាទិកេហិ អភិក្កមបដិក្កមាទីហិ បិណ្ឌាយ បវិសន្តោ អនុបវជ្ជោ វិញ្ញូនន្តិ.

ចតុត្ថបញ្ចមវត្ថូសុ – ‘‘យោ តេ វិហារេ វសី’’តិ ឯត្ថ វុត្តនយេនេវ ‘‘អហ’’ន្តិ អវុត្តត្តា បារាជិកំ នត្ថិ. អត្តុបនាយិកមេវ ហិ សមុទាចរន្តស្ស បារាជិកំ វុត្តំ.

បណិធាយ ចង្កមីតិអាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តនយានេវ.

សំយោជនវត្ថុស្មិំ – សំយោជនា បហីនាតិបិ ‘‘ទស សំយោជនា បហីនា’’តិបិ ‘‘ឯកំ សំយោជនំ បហីន’’ន្តិបិ វទតោ កិលេសប្បហានមេវ អារោចិតំ ហោតិ, តស្មា បារាជិកំ.

២២៤. រហោវត្ថូសុ – រហោ ឧល្លបតីតិ ‘‘រហោគតោ អរហា អហ’’ន្តិ វទតិ, ន មនសា ចិន្តិតមេវ ករោតិ. តេនេត្ថ ទុក្កដំ វុត្តំ.

វិហារវត្ថុ ¶ ឧបដ្ឋានវត្ថុ ច វុត្តនយមេវ.

២២៥. ន ទុក្ករវត្ថុស្មិំ – តស្ស ភិក្ខុនោ អយំ លទ្ធិ – ‘‘អរិយបុគ្គលាវ ភគវតោ សាវកា’’តិ. តេនាហ – ‘‘យេ ខោ តេ ភគវតោ សាវកា តេ ឯវំ វទេយ្យុ’’ន្តិ. យស្មា ចស្ស អយមធិប្បាយោ – ‘‘សីលវតា ¶ អារទ្ធវិបស្សកេន ន ទុក្ករំ អញ្ញំ ព្យាកាតុំ, បដិពលោ សោ អរហត្តំ បាបុណិតុ’’ន្តិ. តស្មា ‘‘អនុល្លបនាធិប្បាយោ អហ’’ន្តិ អាហ.

វីរិយវត្ថុស្មិំ ¶ អារាធនីយោតិ សក្កា អារាធេតុំ សម្បាទេតុំ និព្ពត្តេតុន្តិ អត្ថោ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

មច្ចុវត្ថុស្មិំ សោ ភិក្ខុ ‘‘យស្ស វិប្បដិសារោ ឧប្បជ្ជតិ, សោ ភាយេយ្យ. មយ្ហំ បន អវិប្បដិសារវត្ថុកានិ បរិសុទ្ធានិ សីលានិ, ស្វាហំ កិំ មរណស្ស ភាយិស្សាមី’’តិ ឯតមត្ថវសំ បដិច្ច ‘‘នាហំ អាវុសោ មច្ចុនោ ភាយាមី’’តិ អាហ. តេនស្ស អនាបត្តិ.

វិប្បដិសារវត្ថុស្មិម្បិ ឯសេវ នយោ. តតោ បរានិ តីណិ វត្ថូនិ វីរិយវត្ថុសទិសានេវ.

វេទនាវត្ថូសុបឋមស្មិំ តាវ សោ ភិក្ខុ បដិសង្ខានពលេន អធិវាសនខន្តិយំ ឋត្វា ‘‘នាវុសោ សក្កា យេន វា តេន វា អធិវាសេតុ’’ន្តិ អាហ. តេនស្ស អនាបត្តិ.

ទុតិយេ បន អត្តុបនាយិកំ អកត្វា ‘‘នាវុសោ សក្កា បុថុជ្ជនេនា’’តិ បរិយាយេន វុត្តត្តា ថុល្លច្ចយំ.

២២៦. ព្រាហ្មណវត្ថូសុសោ កិរ ព្រាហ្មណោ ន កេវលំ ‘‘អាយន្តុ ភោន្តោ អរហន្តោ’’តិ អាហ. យំ យំ បនស្ស វចនំ មុខតោ និគ្គច្ឆតិ, សព្ពំ ‘‘អរហន្តានំ អាសនានិ បញ្ញបេថ, បាទោទកំ ទេថ, អរហន្តោ បាទេ ធោវន្តូ’’តិ អរហន្តវាទបដិសំយុត្តំយេវ. តំ បនស្ស បសាទភញ្ញំ សទ្ធាចរិតត្តា អត្តនោ សទ្ធាពលេន សមុស្សាហិតស្ស វចនំ. តស្មា ភគវា ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, បសាទភញ្ញេ’’តិ អាហ. ឯវំ វុច្ចមានេន បន ភិក្ខុនា ន ហដ្ឋតុដ្ឋេនេវ បច្ចយា បរិភុញ្ជិតព្ពា, ‘‘អរហត្តសម្បាបិកំ បដិបទំ បរិបូរេស្សាមី’’តិ ឯវំ យោគោ ករណីយោតិ.

អញ្ញព្យាករណវត្ថូនិសំយោជនវត្ថុសទិសានេវ. អគារវត្ថុស្មិំ សោ ភិក្ខុ គិហិភាវេ អនត្ថិកតាយ ¶ អនបេក្ខតាយ ‘‘អភព្ពោ ខោ អាវុសោ មាទិសោ’’តិ អាហ, ន ឧល្លបនាធិប្បាយេន. តេនស្ស អនាបត្តិ.

២២៧. អាវដកាមវត្ថុស្មិំ ¶ សោ ភិក្ខុ វត្ថុកាមេសុ ច កិលេសកាមេសុ ច លោកិយេនេវ អាទីនវទស្សនេន និរបេក្ខោ. តស្មា ‘‘អាវដា មេ អាវុសោ កាមា’’តិ អាហ. តេនស្ស អនាបត្តិ. ឯត្ថ ច អាវដាតិ ¶ អាវារិតា និវារិតា, បដិក្ខិត្តាតិ អត្ថោ.

អភិរតិវត្ថុស្មិំ សោ ភិក្ខុ សាសនេ អនុក្កណ្ឋិតភាវេន ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីសុ ច អភិរតភាវេន ‘‘អភិរតោ អហំ អាវុសោ បរមាយ អភិរតិយា’’តិ អាហ, ន ឧល្លបនាធិប្បាយេន. តេនស្ស អនាបត្តិ.

បក្កមនវត្ថុស្មិំ យោ ឥមម្ហា អាវាសា បឋមំ បក្កមិស្សតីតិ ឯវំ អាវាសំ វា មណ្ឌបំ វា សីមំ វា យំកិញ្ចិ ឋានំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា កតាយ កតិកាយ យោ ‘‘មំ អរហាតិ ជានន្តូ’’តិ តម្ហា ឋានា បឋមំ បក្កមតិ, បារាជិកោ ហោតិ. យោ បន អាចរិយុបជ្ឈាយានំ វា កិច្ចេន មាតាបិតូនំ វា កេនចិទេវ ករណីយេន ភិក្ខាចារត្ថំ វា ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆានំ វា អត្ថាយ អញ្ញេន វា តាទិសេន ករណីយេន តំ ឋានំ អតិក្កមិត្វា គច្ឆតិ, អនាបត្តិ. សចេបិស្ស ឯវំ គតស្ស បច្ឆា ឥច្ឆាចារោ ឧប្បជ្ជតិ ‘‘ន ទានាហំ តត្ថ គមិស្សាមិ ឯវំ មំ អរហាតិ សម្ភាវេស្សន្តី’’តិ អនាបត្តិយេវ.

យោបិ កេនចិទេវ ករណីយេន តំ ឋានំ បត្វា សជ្ឈាយមនសិការាទិវសេន អញ្ញវិហិតោ វា ហុត្វា ចោរាទីហិ វា អនុពទ្ធោ មេឃំ វា ឧដ្ឋិតំ ទិស្វា អនោវស្សកំ បវិសិតុកាមោ តំ ឋានំ អតិក្កមតិ, អនាបត្តិ. យានេន វា ឥទ្ធិយា វា គច្ឆន្តោបិ បារាជិកំ នាបជ្ជតិ, បទគមនេនេវ អាបជ្ជតិ. តម្បិ យេហិ សហ កតិកា កតា, តេហិ សទ្ធិំ អបុព្ពំអចរិមំ គច្ឆន្តោ នាបជ្ជតិ. ឯវំ គច្ឆន្តា ហិ សព្ពេបិ អញ្ញមញ្ញំ រក្ខន្តិ. សចេបិ មណ្ឌបរុក្ខមូលាទីសុ កិញ្ចិ ឋានំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘យោ ឯត្ថ និសីទតិ វា ចង្កមតិ វា, តំ អរហាតិ ជានិស្សាម’’ បុប្ផានិ វា ឋបេត្វា ‘‘យោ ឥមានិ គហេត្វា បូជំ ករិស្សតិ, តំ អរហាតិ ជានិស្សាមា’’តិអាទិនា នយេន កតិកា កតា ហោតិ, តត្រាបិ ឥច្ឆាចារវសេន តថា ករោន្តស្ស បារាជិកមេវ. សចេបិ ឧបាសកេន អន្តរាមគ្គេ វិហារោ វា កតោ ហោតិ, ចីវរាទីនិ វា ឋបិតានិ ហោន្តិ, ‘‘យេ អរហន្តោ តេ ឥមស្មិំ វិហារេ វសន្តុ, ចីវរាទីនិ ច គណ្ហន្តូ’’តិ. តត្រាបិ ឥច្ឆាចារវសេន វសន្តស្ស វា ចីវរាទីនិ វា គណ្ហន្តស្ស បារាជិកមេវ ¶ . ឯតំ បន អធម្មិកកតិកវត្តំ ¶ , តស្មា ន កាតព្ពំ, អញ្ញំ វា ឯវរូបំ ‘‘ឥមស្មិំ តេមាសព្ភន្តរេ ¶ សព្ពេវ អារញ្ញកា ហោន្តុ, បិណ្ឌបាតិកង្គាទិអវសេសធុតង្គធរា វា អថ វា សព្ពេវ ខីណាសវា ហោន្តូ’’តិ ឯវមាទិ. នានាវេរជ្ជកា ហិ ភិក្ខូ សន្និបតន្តិ. តត្ថ កេចិ ទុព្ពលា អប្បថាមា ឯវរូបំ វត្តំ អនុបាលេតុំ ន សក្កោន្តិ. តស្មា ឯវរូបម្បិ វត្តំ ន កាតព្ពំ. ‘‘ឥមំ តេមាសំ សព្ពេហេវ ន ឧទ្ទិសិតព្ពំ, ន បរិបុច្ឆិតព្ពំ, ន បព្ពាជេតព្ពំ, មូគព្ពតំ គណ្ហិតព្ពំ, ពហិ សីមដ្ឋស្សាបិ សង្ឃលាភោ ទាតព្ពោ’’តិ ឯវមាទិកំ បន ន កាតព្ពមេវ.

២២៨. លក្ខណសំយុត្តេ យ្វាយំ អាយស្មា ច លក្ខណោតិ លក្ខណត្ថេរោ វុត្តោ, ឯស ជដិលសហស្សស្ស អព្ភន្តរេ ឯហិភិក្ខូបសម្បទាយ ឧបសម្បន្នោ អាទិត្តបរិយាយាវសានេ អរហត្តប្បត្តោ ឯកោ មហាសាវកោតិ វេទិតព្ពោ. យស្មា បនេស លក្ខណសម្បន្នេន សព្ពាការបរិបូរេន ព្រហ្មសមេន អត្តភាវេន សមន្នាគតោ, តស្មា លក្ខណោតិ សង្ខំ គតោ. មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ បន បព្ពជិតទិវសតោ សត្តមេ ទិវសេ អរហត្តប្បត្តោ ទុតិយោ អគ្គសាវកោ.

សិតំ បាត្វាកាសីតិ មន្ទហសិតំ បាតុអកាសិ, បកាសយិ ទស្សេសីតិ វុត្តំ ហោតិ. កិំ បន ទិស្វា ថេរោ សិតំ បាត្វាកាសីតិ? ឧបរិ បាឡិយំ អាគតំ អដ្ឋិកសង្ខលិកំ ឯកំ បេតលោកេ និព្ពត្តំ សត្តំ ទិស្វា, តញ្ច ខោ ទិព្ពេន ចក្ខុនា, ន បសាទចក្ខុនា. បសាទចក្ខុស្ស ហិ ឯតេ អត្តភាវា ន អាបាថំ អាគច្ឆន្តិ. ឯវរូបំ បន អត្តភាវំ ទិស្វា ការុញ្ញេ កាតព្ពេ កស្មា សិតំ បាត្វាកាសីតិ? អត្តនោ ច ពុទ្ធញាណស្ស ច សម្បត្តិសមនុស្សរណតោ. តញ្ហិ ទិស្វា ថេរោ ‘‘អទិដ្ឋសច្ចេន នាម បុគ្គលេន បដិលភិតព្ពា ឯវរូបា អត្តភាវា មុត្តោ អហំ, លាភា វត មេ, សុលទ្ធំ វត មេ’’តិ អត្តនោ ច សម្បត្តិំ អនុស្សរិត្វា ‘‘អហោ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ¶ ញាណសម្បត្តិ, យោ ‘កម្មវិបាកោ, ភិក្ខវេ, អចិន្តេយ្យោ; ន ចិន្តេតព្ពោ’តិ (អ. និ. ៤.៧៧) ទេសេសិ, បច្ចក្ខំ វត កត្វា ពុទ្ធា ទេសេន្តិ, សុប្បដិវិទ្ធា ពុទ្ធានំ ធម្មធាតូ’’តិ ឯវំ ពុទ្ធញាណសម្បត្តិញ្ច សរិត្វា សិតំ បាត្វាកាសីតិ. យស្មា បន ខីណាសវា នាម ន អការណា សិតំ បាតុករោន្តិ, តស្មា តំ លក្ខណត្ថេរោ បុច្ឆិ – ‘‘កោ នុ ខោ អាវុសោ មោគ្គល្លាន ហេតុ, កោ បច្ចយោ សិតស្ស បាតុកម្មាយា’’តិ. ថេរោ បន យស្មា យេហិ អយំ ឧបបត្តិ សាមំ អទិដ្ឋា, តេ ទុស្សទ្ធាបយា ហោន្តិ, តស្មា ភគវន្តំ សក្ខិំ កត្វា ព្យាកាតុកាមតាយ ‘‘អកាលោ ខោ, អាវុសោ’’តិអាទិមាហ ¶ . តតោ ភគវតោ សន្តិកេ បុដ្ឋោ ‘‘ឥធាហំ អាវុសោ’’តិអាទិនា នយេន ព្យាកាសិ.

តត្ថ ¶ អដ្ឋិកសង្ខលិកន្តិ សេតំ និម្មំសលោហិតំ អដ្ឋិសង្ឃាតំ. គិជ្ឈាបិ កាកាបិ កុលលាបីតិ ឯតេបិ យក្ខគិជ្ឈា ចេវ យក្ខកាកា ច យក្ខកុលលា ច បច្ចេតព្ពា. បាកតិកានំ បន គិជ្ឈាទីនំ អាបាថម្បិ ឯតំ រូបំ នាគច្ឆតិ. អនុបតិត្វា អនុបតិត្វាតិ អនុពន្ធិត្វា អនុពន្ធិត្វា. វិតុឌេន្តីតិ វិនិវិជ្ឈិត្វា គច្ឆន្តិ. វិតុទេន្តីតិ វា បាឋោ, អសិធារូបមេហិ តិខិណេហិ លោហតុណ្ឌេហិ វិជ្ឈន្តីតិ អត្ថោ. សា សុទំ អដ្ដស្សរំ ករោតីតិ ឯត្ថ សុទន្តិ និបាតោ, សា អដ្ឋិកសង្ខលិកា អដ្ដស្សរំ អាតុរស្សរំ ករោតីតិ អត្ថោ. អកុសលវិបាកានុភវនត្ថំ កិរ យោជនប្បមាណាបិ តាទិសា អត្តភាវា និព្ពត្តន្តិ, បសាទុស្សទា ច ហោន្តិ បក្កគណ្ឌសទិសា; តស្មា សា អដ្ឋិកសង្ខលិកា ពលវវេទនាតុរា តាទិសំ សរមកាសីតិ. ឯវញ្ច បន វត្វា បុន អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ ‘‘វដ្ដគាមិកសត្តា នាម ឯវរូបា អត្តភាវា ន មុច្ចន្តី’’តិ សត្តេសុ ការុញ្ញំ បដិច្ច ឧប្បន្នំ ធម្មសំវេគំ ទស្សេន្តោ ‘‘តស្ស មយ្ហំ អាវុសោ ឯតទហោសិ; អច្ឆរិយំ វត ភោ’’តិអាទិមាហ.

ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយន្តីតិ យេសំ សា បេតូបបត្តិ អប្បច្ចក្ខា, តេ ឧជ្ឈាយន្តិ ¶ . ភគវា បន ថេរស្សានុភាវំ បកាសេន្តោ ‘‘ចក្ខុភូតា វត ភិក្ខវេ សាវកា វិហរន្តី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ចក្ខុ ភូតំ ជាតំ ឧប្បន្នំ តេសន្តិ ចក្ខុភូតា; ភូតចក្ខុកា ឧប្បន្នចក្ខុកា, ចក្ខុំ ឧប្បាទេត្វា, វិហរន្តីតិ អត្ថោ. ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ. យត្រ ហិ នាមាតិ ឯត្ថ យត្រាតិ ការណវចនំ. តត្រាយមត្ថយោជនា; យស្មា នាម សាវកោបិ ឯវរូបំ ញស្សតិ វា ទក្ខតិ វា សក្ខិំ វា ករិស្សតិ, តស្មា អវោចុម្ហ – ‘‘ចក្ខុភូតា វត ភិក្ខវេ សាវកា វិហរន្តិ, ញាណភូតា វត ភិក្ខវេ សាវកា វិហរន្តី’’តិ.

បុព្ពេវ មេ សោ ភិក្ខវេ សត្តោ ទិដ្ឋោតិ ពោធិមណ្ឌេ សព្ពញ្ញុតញាណប្បដិវេធេន អប្បមាណេសុ ចក្កវាឡេសុ អប្បមាណេ សត្តនិកាយេ ភវគតិយោនិឋិតិនិវាសេ ច បច្ចក្ខំ ករោន្តេន មយា បុព្ពេវ សោ សត្តោ ទិដ្ឋោតិ វទតិ.

គោឃាតកោតិ ¶ គាវោ វធិត្វា វធិត្វា អដ្ឋិតោ មំសំ មោចេត្វា វិក្កិណិត្វា ជីវិកកប្បនកសត្តោ. តស្សេវ កម្មស្ស វិបាកាវសេសេនាតិ តស្ស នានាចេតនាហិ អាយូហិតស្ស អបរាបរិយកម្មស្ស. តត្រ ហិ យាយ ចេតនាយ នរកេ បដិសន្ធិ ជនិតា, តស្សា វិបាកេ បរិក្ខីណេ អវសេសកម្មំ វា កម្មនិមិត្តំ វា អារម្មណំ កត្វា បុន បេតាទីសុ បដិសន្ធិ និព្ពត្តតិ, តស្មា សា បដិសន្ធិ កម្មសភាគតាយ វា អារម្មណសភាគតាយ វា ‘‘តស្សេវ កម្មស្ស ¶ វិបាកាវសេសោ’’តិ វុច្ចតិ. អយញ្ច សត្តោ ឯវំ ឧបបន្នោ. តេនាហ – ‘‘តស្សេវ កម្មស្ស វិបាកាវសេសេនា’’តិ. តស្ស កិរ នរកា ចវនកាលេ និម្មំសកតានំ គុន្នំ អដ្ឋិរាសិ ឯវ និមិត្តំ អហោសិ. សោ បដិច្ឆន្នម្បិ តំ កម្មំ វិញ្ញូនំ បាកដំ វិយ ករោន្តោ អដ្ឋិសង្ខលិកបេតោ ជាតោ.

២២៩. មំសបេសិវត្ថុស្មិំ ¶ គោឃាតកោតិ គោមំសបេសិយោ កត្វា សុក្ខាបេត្វា វល្លូរវិក្កយេន អនេកានិ វស្សានិ ជីវិកំ កប្បេសិ. តេនស្ស នរកា ចវនកាលេ មំសបេសិយេវ និមិត្តំ អហោសិ. សោ មំសបេសិបេតោ ជាតោ.

មំសបិណ្ឌវត្ថុស្មិំ សោ សាកុណិកោ សកុណេ គហេត្វា វិក្កិណនកាលេ និប្បក្ខចម្មេ មំសបិណ្ឌមត្តេ កត្វា វិក្កិណន្តោ ជីវិកំ កប្បេសិ. តេនស្ស នរកា ចវនកាលេ មំសបិណ្ឌោវ និមិត្តំ អហោសិ. សោ មំសបិណ្ឌបេតោ ជាតោ.

និច្ឆវិវត្ថុស្មិំ តស្ស ឱរព្ភិកស្ស ឯឡកេ វធិត្វា និច្ចម្មេ កត្វា កប្បិតជីវិកស្ស បុរិមនយេនេវ និច្ចម្មំ ឯឡកសរីរំ និមិត្តមហោសិ. សោ និច្ឆវិបេតោ ជាតោ.

អសិលោមវត្ថុស្មិំ សោ សូករិកោ ទីឃរត្តំ និវាបបុដ្ឋេ សូករេ អសិនា វធិត្វា វធិត្វា ទីឃរត្តំ ជីវិកំ កប្បេសិ. តេនស្ស ឧក្ខិត្តាសិកភាវោវ និមិត្តំ អហោសិ. តស្មា អសិលោមបេតោ ជាតោ.

សត្តិលោមវត្ថុស្មិំ សោ មាគវិកោ ឯកំ មិគញ្ច សត្តិញ្ច គហេត្វា វនំ គន្ត្វា តស្ស មិគស្ស សមីបំ អាគតាគតេ មិគេ សត្តិយា វិជ្ឈិត្វា មារេសិ, តស្ស សត្តិយា វិជ្ឈនកភាវោយេវ និមិត្តំ អហោសិ. តស្មា សត្តិលោមបេតោ ជាតោ.

ឧសុលោមវត្ថុស្មិំ ¶ ការណិកោតិ រាជាបរាធិកេ អនេកាហិ ការណាហិ បីឡេត្វា អវសានេ កណ្ឌេន វិជ្ឈិត្វា មារណកបុរិសោ. សោ កិរ អសុកស្មិំ បទេសេ វិទ្ធោ មរតីតិ ញត្វាវ វិជ្ឈតិ. តស្សេវំ ជីវិកំ កប្បេត្វា នរកេ ឧប្បន្នស្ស តតោ បក្កាវសេសេន ឥធូបបត្តិកាលេ ឧសុនា វិជ្ឈនភាវោយេវ និមិត្តំ អហោសិ. តស្មា ឧសុលោមបេតោ ជាតោ.

សូចិលោមវត្ថុស្មិំ សារថីតិ អស្សទមកោ. គោទមកោតិបិ កុរុន្ទដ្ឋកថាយំវុត្តំ. តស្ស បតោទសូចិយា វិជ្ឈនភាវោយេវ និមិត្តំ អហោសិ. តស្មា សូចិលោមបេតោ ជាតោ.

ទុតិយសូចិលោមវត្ថុស្មិំ ¶ សូចកោតិ បេសុញ្ញការកោ ¶ . សោ កិរ មនុស្សេ អញ្ញមញ្ញញ្ច ភិន្ទិ. រាជកុលេ ច ‘‘ឥមស្ស ឥមំ នាម អត្ថិ, ឥមិនា ឥទំ នាម កត’’ន្តិ សូចេត្វា សូចេត្វា អនយព្យសនំ បាបេសិ. តស្មា យថានេន សូចេត្វា មនុស្សា ភិន្នា, តថា សូចីហិ ភេទនទុក្ខំ បច្ចនុភោតុំ កម្មមេវ និមិត្តំ កត្វា សូចិលោមបេតោ ជាតោ.

អណ្ឌភារិតវត្ថុស្មិំ គាមកូដោតិ វិនិច្ឆយាមច្ចោ. តស្ស កម្មសភាគតាយ កុម្ភមត្តា មហាឃដប្បមាណា អណ្ឌា អហេសុំ. សោ ហិ យស្មា រហោ បដិច្ឆន្ន ឋានេ លញ្ជំ គហេត្វា កូដវិនិច្ឆយេន បាកដំ ទោសំ ករោន្តោ សាមិកេ អស្សាមិកេ អកាសិ. តស្មាស្ស រហស្សំ អង្គំ បាកដំ និព្ពត្តំ. យស្មា ទណ្ឌំ បដ្ឋបេន្តោ បរេសំ អសយ្ហំ ភារំ អារោបេសិ, តស្មាស្ស រហស្សង្គំ អសយ្ហភារោ ហុត្វា និព្ពត្តំ. យស្មា យស្មិំ ឋានេ ឋិតេន សមេន ភវិតព្ពំ, តស្មិំ ឋត្វា វិសមោ អហោសិ, តស្មាស្ស រហស្សង្គេ វិសមា និសជ្ជា អហោសីតិ.

បារទារិកវត្ថុស្មិំ សោ សត្តោ បរស្ស រក្ខិតំ គោបិតំ សស្សាមិកំ ផស្សំ ផុសន្តោ មីឡ្ហសុខេន កាមសុខេន ចិត្តំ រមយិត្វា កម្មសភាគតាយ គូថផស្សំ ផុសន្តោ ទុក្ខមនុភវិតុំ តត្ថ និព្ពត្តោ. ទុដ្ឋព្រាហ្មណវត្ថុ បាកដមេវ.

២៣០. និច្ឆវិត្ថិវត្ថុស្មិំ យស្មា មាតុគាមោ នាម អត្តនោ ផស្សេ អនិស្សរោ, សា ច តំ សាមិកស្ស សន្តកំ ផស្សំ ថេនេត្វា បរេសំ អភិរតិំ ¶ ឧប្បាទេសិ, តស្មា កម្មសភាគតាយ សុខសម្ផស្សា ធំសិត្វា ទុក្ខសម្ផស្សំ អនុភវិតុំ និច្ឆវិត្ថី ហុត្វា ឧបបន្នា.

មង្គុលិត្ថិវត្ថុស្មិំ មង្គុលិន្តិ ¶ វិរូបំ ទុទ្ទសិកំ ពីភច្ឆំ, សា កិរ ឥក្ខណិកាកម្មំ យក្ខទាសិកម្មំ ករោន្តី ‘‘ឥមិនា ច ឥមិនា ច ឯវំ ពលិកម្មេ កតេ អយំ នាម តុម្ហាកំ វឌ្ឍិ ភវិស្សតី’’តិ មហាជនស្ស គន្ធបុប្ផាទីនិ វញ្ចនាយ គហេត្វា មហាជនំ ទុទ្ទិដ្ឋិំ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ គណ្ហាបេសិ, តស្មា តាយ កម្មសភាគតាយ គន្ធបុប្ផាទីនំ ថេនិតត្តា ទុគ្គន្ធា ទុទ្ទស្សនស្ស គាហិតត្តា ទុទ្ទសិកា វិរូបា ពីភច្ឆា ហុត្វា និព្ពត្តា.

ឱកិលិនិវត្ថុស្មិំ ឧប្បក្កំ ឱកិលិនិំ ឱកិរិនិន្តិ សា កិរ អង្គារចិតកេ និបន្នា វិប្ផន្ទមានា វិបរិវត្តមានា បច្ចតិ, តស្មា ឧប្បក្កា ចេវ ហោតិ ខរេន អគ្គិនា បក្កសរីរា; ឱកិលិនី ច កិលិន្នសរីរា ពិន្ទុពិន្ទូនិ ហិស្សា សរីរតោ បគ្ឃរន្តិ. ឱកិរិនី ច អង្គារសម្បរិកិណ្ណា, តស្សា ហិ ហេដ្ឋតោបិ កិំសុកបុប្ផវណ្ណា អង្គារា, ឧភយបស្សេសុបិ ¶ , អាកាសតោបិស្សា ឧបរិ អង្គារា បតន្តិ, តេន វុត្តំ – ‘‘ឧប្បក្កំ ឱកិលិនិំ ឱកិរិនិ’’ន្តិ. សា ឥស្សាបកតា សបត្តិំ អង្គារកដាហេន ឱកិរីតិ តស្សា កិរ កលិង្គរញ្ញោ ឯកា នាដកិនី អង្គារកដាហំ សមីបេ ឋបេត្វា គត្តតោ ឧទកញ្ច បុញ្ឆតិ, បាណិនា ច សេទំ ករោតិ. រាជាបិ តាយ សទ្ធិំ កថញ្ច ករោតិ, បរិតុដ្ឋាការញ្ច ទស្សេតិ. អគ្គមហេសី តំ អសហមានា ឥស្សាបកតា ហុត្វា អចិរបក្កន្តស្ស រញ្ញោ តំ អង្គារកដាហំ គហេត្វា តស្សា ឧបរិ អង្គារេ ឱកិរិ. សា តំ កម្មំ កត្វា តាទិសំយេវ វិបាកំ បច្ចនុភវិតុំ បេតលោកេ និព្ពត្តា.

ចោរឃាតកវត្ថុស្មិំ ¶ សោ រញ្ញោ អាណាយ ទីឃរត្តំ ចោរានំ សីសានិ ឆិន្ទិត្វា បេតលោកេ និព្ពត្តន្តោ អសីសកំ កពន្ធំ ហុត្វា និព្ពត្តិ.

ភិក្ខុវត្ថុស្មិំ បាបភិក្ខូតិ លាមកភិក្ខុ. សោ កិរ លោកស្ស សទ្ធាទេយ្យេ ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិត្វា កាយវចីទ្វារេហិ អសំ យតោ ភិន្នាជីវោ ចិត្តកេឡិំ កីឡន្តោ វិចរិ. តតោ ឯកំ ពុទ្ធន្តរំ និរយេ បច្ចិត្វា បេតលោកេ និព្ពត្តន្តោ ភិក្ខុសទិសេនេវ អត្តភាវេន និព្ពត្តិ. ភិក្ខុនី-សិក្ខមានា-សាមណេរ-សាមណេរីវត្ថូសុបិ អយមេវ វិនិច្ឆយោ.

២៣១. តបោទាវត្ថុស្មិំ ¶ អច្ឆោទកោតិ បសន្នោទកោ. សីតោទកោតិ សីតលឧទកោ. សាតោទកោតិ មធុរោទកោ. សេតកោតិ បរិសុទ្ធោ និស្សេវាលបណកកទ្ទមោ. សុប្បតិត្ថោតិ សុន្ទរេហិ តិត្ថេហិ ឧបបន្នោ. រមណីយោតិ រតិជនកោ. ចក្កមត្តានីតិ រថចក្កប្បមាណានិ. កុថិតា សន្ទតីតិ តត្រា សន្តត្តា ហុត្វា សន្ទតិ. យតាយំ ភិក្ខវេតិ យតោ អយំ ភិក្ខវេ. សោ ទហោតិ សោ រហទោ. កុតោ បនាយំ សន្ទតីតិ? វេភារបព្ពតស្ស កិរ ហេដ្ឋា ភុម្មដ្ឋកនាគានំ បញ្ចយោជនសតិកំ នាគភវនំ ទេវលោកសទិសំ មណិមយេន តលេន អារាមុយ្យានេហិ ច សមន្នាគតំ; តត្ថ នាគានំ កីឡនដ្ឋានេ សោ ឧទកទហោ, តតោ អយំ តបោទា សន្ទតិ. ទ្វិន្នំ មហានិរយានំ អន្តរិកាយ អាគច្ឆតីតិ រាជគហនគរំ កិរ អាវិញ្ជេត្វា មហាបេតលោកោ, តត្ថ ទ្វិន្នំ មហាលោហកុម្ភិនិរយានំ អន្តរេន អយំ តបោទា អាគច្ឆតិ, តស្មា កុថិតា សន្ទតីតិ.

យុទ្ធវត្ថុស្មិំ ¶ នន្ទី ចរតីតិ វិជយភេរី អាហិណ្ឌតិ. រាជា អាវុសោ លិច្ឆវីហីតិ ថេរោ កិរ អត្តនោ ទិវាដ្ឋានេ ច រត្តិដ្ឋានេ ច និសីទិត្វា ‘‘លិច្ឆវយោ កតហត្ថា កតូបាសនា, រាជា ច តេហិ សទ្ធិំ សម្បហារំ ទេតី’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ទិព្ពេន ចក្ខុនា រាជានំ បរាជិតំ បលាយមានំ អទ្ទស. តតោ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា ‘‘រាជា អាវុសោ តុម្ហាកំ ឧបដ្ឋាកោ លិច្ឆវីហិ បភគ្គោ’’តិ ¶ អាហ. សច្ចំ, ភិក្ខវេ, មោគ្គល្លានោ អាហាតិ បរាជិកកាលេ អាវជ្ជិត្វា យំ ទិដ្ឋំ តំ ភណន្តោ សច្ចំ អាហ.

២៣២. នាគោគាហវត្ថុស្មិំ សប្បិនិកាយាតិ ឯវំនាមិកាយ. អានេញ្ជំ សមាធិន្តិ អនេជំ អចលំ កាយវាចាវិប្ផន្ទវិរហិតំ ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិំ. នាគានន្តិ ហត្ថីនំ. ឱគយ្ហ ឧត្តរន្តានន្តិ ឱគយ្ហ ឱគាហេត្វា បុន ឧត្តរន្តានំ. តេ កិរ គម្ភីរំ ឧទកំ ឱតរិត្វា តត្ថ ន្ហត្វា ច បិវិត្វា ច សោណ្ឌាយ ឧទកំ គហេត្វា អញ្ញមញ្ញំ អាលោលេន្តា ឧត្តរន្តិ, តេសំ ឯវំ ឱគយ្ហ ឧត្តរន្តានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. កោញ្ចំ ករោន្តានន្តិ នទីតីរេ ឋត្វា សោណ្ឌំ មុខេ បក្ខិបិត្វា កោញ្ចនាទំ ករោន្តានំ. សទ្ទំ អស្សោសិន្តិ តំ ¶ កោញ្ចនាទសទ្ទំ អស្សោសិំ. អត្ថេសោ, ភិក្ខវេ, សមាធិ សោ ច ខោ អបរិសុទ្ធោតិ អត្ថិ ឯសោ សមាធិ មោគ្គល្លានស្ស, សោ ច ខោ បរិសុទ្ធោ ន ហោតិ. ថេរោ កិរ បព្ពជិតតោ សត្តមេ ទិវសេ តទហុអរហត្តប្បត្តោ អដ្ឋសុ សមាបត្តីសុ បញ្ចហាការេហិ អនាចិណ្ណវសីភាវោ ¶ សមាធិបរិបន្ថកេ ធម្មេ ន សុដ្ឋុ បរិសោធេត្វា អាវជ្ជនសមាបជ្ជនាធិដ្ឋានវុដ្ឋានបច្ចវេក្ខណានំ សញ្ញាមត្តកមេវ កត្វា ចតុត្ថជ្ឈានំ អប្បេត្វា និសិន្នោ, ឈានង្គេហិ វុដ្ឋាយ នាគានំ សទ្ទំ សុត្វា ‘‘អន្តោសមាបត្តិយំ អស្សោសិ’’ន្តិ ឯវំសញ្ញី អហោសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អត្ថេសោ, ភិក្ខវេ, សមាធិ; សោ ច ខោ អបរិសុទ្ធោ’’តិ.

សោភិតវត្ថុស្មិំ អហំ, អាវុសោ, បញ្ច កប្បសតានិ អនុស្សរាមីតិ ឯកាវជ្ជនេន អនុស្សរាមីតិ អាហ. ឥតរថា ហិ អនច្ឆរិយំ អរិយសាវកានំ បដិបាដិយា នានាវជ្ជនេន តស្ស តស្ស អតីតេ និវាសស្ស អនុស្សរណន្តិ ន ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយេយ្យុំ. យស្មា បនេស ‘‘ឯកាវជ្ជនេន អនុស្សរាមី’’តិ អាហ, តស្មា ភិក្ខូ ឧជ្ឈាយិំសុ. អត្ថេសា, ភិក្ខវេ, សោភិតស្ស, សា ច ខោ ឯកាយេវ ជាតីតិ យំ សោភិតោ ជាតិំ អនុស្សរាមីតិ អាហ, អត្ថេសា ជាតិ សោភិតស្ស, សា ច ខោ ឯកាយេវ អនន្តរា ន ឧប្បដិបាដិយា អនុស្សរិតាតិ អធិប្បាយោ.

កថំ បនាយំ ឯតំ អនុស្សរីតិ? អយំ កិរ បញ្ចន្នំ កប្បសតានំ ឧបរិ តិត្ថាយតនេ

បព្ពជិត្វា អសញ្ញសមាបត្តិំ និព្ពត្តេត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ កាលំ កត្វា អសញ្ញភវេ និព្ពត្តិ. តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា អវសានេ មនុស្សលោកេ ឧប្បន្នោ សាសនេ បព្ពជិត្វា តិស្សោ វិជ្ជា សច្ឆាកាសិ. សោ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរមានោ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ បដិសន្ធិំ ទិស្វា តតោ បរំ តតិយេ អត្តភាវេ ចុតិមេវ អទ្ទស. អថ ឧភិន្នមន្តរា អចិត្តកំ អត្តភាវំ អនុស្សរិតុំ ¶ អសក្កោន្តោ នយតោ សល្លក្ខេសិ – ‘‘អទ្ធាអហំ អសញ្ញភវេ និព្ពត្តោ’’តិ. ឯវំ សល្លក្ខេន្តេន បនានេន ទុក្ករំ កតំ, សតធា ភិន្នស្ស វាលស្ស កោដិយា កោដិ បដិវិទ្ធា, អាកាសេ បទំ ទស្សិតំ. តស្មា នំ ភគវា ¶ ឥមស្មិំយេវ វត្ថុស្មិំ ឯតទគ្គេ ឋបេសិ – ‘‘ឯតទគ្គំ ភិក្ខវេ, មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តានំ យទិទំ សោភិតោ’’តិ (អ. និ. ១.២១៩, ២២៧).

វិនីតវត្ថុវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និគមនវណ្ណនា

២៣៣. ឧទ្ទិដ្ឋា ¶ ខោ អាយស្មន្តោ ចត្តារោ បារាជិកា ធម្មាតិ ឥទំ ឥធ ឧទ្ទិដ្ឋបារាជិកបរិទីបនមេវ. សមោធានេត្វា បន សព្ពានេវ ចតុវីសតិ បារាជិកានិ វេទិតព្ពានិ. កតមានិ ចតុវីសតិ? បាឡិយំ អាគតានិ តាវ ភិក្ខូនំ ចត្តារិ, ភិក្ខុនីនំ អសាធារណានិ ចត្តារីតិ អដ្ឋ. ឯកាទស អភព្ពបុគ្គលា, តេសុ បណ្ឌកតិរច្ឆានគតឧភតោព្យញ្ជនកា, តយោ វត្ថុវិបន្នា អហេតុកបដិសន្ធិកា, តេសំ សគ្គោ អវារិតោ មគ្គោ បន វារិតោ, អភព្ពា ហិ តេ មគ្គប្បដិលាភាយ វត្ថុវិបន្នត្តាតិ. បព្ពជ្ជាបិ នេសំ បដិក្ខិត្តា, តស្មា តេបិ បារាជិកា. ថេយ្យសំវាសកោ, តិត្ថិយបក្កន្តកោ, មាតុឃាតកោ, បិតុឃាតកោ, អរហន្តឃាតកោ, ភិក្ខុនីទូសកោ, លោហិតុប្បាទកោ, សង្ឃភេទកោតិ ឥមេ អដ្ឋ អត្តនោ កិរិយាយ វិបន្នត្តា អភព្ពដ្ឋានំ បត្តាតិ បារាជិកាវ. តេសុ ថេយ្យសំវាសកោ, តិត្ថិយបក្កន្តកោ, ភិក្ខុនីទូសកោតិ ឥមេសំ តិណ្ណំ សគ្គោ អវារិតោ មគ្គោ បន វារិតោវ. ឥតរេសំ បញ្ចន្នំ ឧភយម្បិ វារិតំ. តេ ហិ អនន្តរភវេ នរកេ និព្ពត្តនកសត្តា. ឥតិ ឥមេ ច ឯកាទស, បុរិមា ច អដ្ឋាតិ ឯកូនវីសតិ. តេ គិហិលិង្គេ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា គិហិនិវាសននិវត្ថាយ ភិក្ខុនិយា សទ្ធិំ វីសតិ. សា ហិ អជ្ឈាចារវីតិក្កមំ អកត្វាបិ ឯត្តាវតាវ អស្សមណីតិ ឥមានិ តាវ វីសតិ បារាជិកានិ.

អបរានិបិ – លម្ពី, មុទុបិដ្ឋិកោ, បរស្ស អង្គជាតំ មុខេន គណ្ហាតិ, បរស្ស អង្គជាតេ អភិនិសីទតីតិ ឥមេសំ ចតុន្នំ វសេន ចត្តារិ អនុលោមបារាជិកានីតិ វទន្តិ. ឯតានិ ហិ យស្មា ឧភិន្នំ រាគវសេន សទិសភាវូបគតានំ ធម្មោ ‘‘មេថុនធម្មោ’’តិ វុច្ចតិ. តស្មា ឯតេន បរិយាយេន មេថុនធម្មំ ¶ អប្បដិសេវិត្វាយេវ កេវលំ មគ្គេន មគ្គប្បវេសនវសេន អាបជ្ជិតព្ពត្តា មេថុនធម្មបារាជិកស្ស អនុលោមេន្តីតិ អនុលោមបារាជិកានីតិ វុច្ចន្តិ. ឥតិ ឥមានិ ច ចត្តារិ ¶ បុរិមានិ ច វីសតីតិ សមោធានេត្វា សព្ពានេវ ចតុវីសតិ បារាជិកានិ វេទិតព្ពានិ.

ន លភតិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សំវាសន្តិ ឧបោសថ-បវារណ-បាតិមោក្ខុទ្ទេស-សង្ឃកម្មប្បភេទំ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សំវាសំ ន លភតិ. យថា បុរេ តថា បច្ឆាតិ យថា បុព្ពេ គិហិកាលេ អនុបសម្បន្នកាលេ ច បច្ឆា បារាជិកំ អាបន្នោបិ តថេវ អសំវាសោ ហោតិ. នត្ថិ តស្ស ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ¶ ឧបោសថបវារណបាតិមោក្ខុទ្ទេសសង្ឃកម្មប្បភេទោ សំវាសោតិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សំវាសំ ន លភតិ. តត្ថាយស្មន្តេ បុច្ឆាមីតិ តេសុ ចតូសុ បារាជិកេសុ អាយស្មន្តេ ‘‘កច្ចិត្ថ បរិសុទ្ធា’’តិ បុច្ឆាមិ. កច្ចិត្ថាតិ កច្ចិ ឯត្ថ; ឯតេសុ ចតូសុ បារាជិកេសុ កច្ចិ បរិសុទ្ធាតិ អត្ថោ. អថ វា កច្ចិត្ថ បរិសុទ្ធាតិ កច្ចិ បរិសុទ្ធា អត្ថ, ភវថាតិ អត្ថោ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ

ចតុត្ថបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. សង្ឃាទិសេសកណ្ឌំ

១. សុក្កវិស្សដ្ឋិសិក្ខាបទវណ្ណនា

យំ ¶ ¶ បារាជិកកណ្ឌស្ស, សង្គីតំ សមនន្តរំ;

តស្ស តេរសកស្សាយមបុព្ពបទវណ្ណនា.

២៣៤. តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ. តេន ខោ បន សមយេន អាយស្មា សេយ្យសកោ អនភិរតោ ព្រហ្មចរិយំ ចរតីតិ ឯត្ថ អាយស្មាតិ បិយវចនំ. សេយ្យសកោតិ តស្ស ភិក្ខុនោ នាមំ. អនភិរតោតិ វិក្ខិត្តចិត្តោ កាមរាគបរិឡាហេន បរិឌយ្ហមានោ ន បន គិហិភាវំ បត្ថយមានោ. សោ តេន កិសោ ហោតីតិ សោ សេយ្យសកោ តេន អនភិរតភាវេន កិសោ ហោតិ.

អទ្ទសា ខោ អាយស្មា ឧទាយីតិ ឯត្ថ ឧទាយីតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ, អយញ្ហិ សេយ្យសកស្ស ឧបជ្ឈាយោ លាឡុទាយី នាម ភន្តមិគសប្បដិភាគោ និទ្ទារាមតាទិមនុយុត្តានំ អញ្ញតរោ លោលភិក្ខុ. កច្ចិ នោ ត្វន្តិ កច្ចិ នុ ត្វំ. យាវទត្ថំ ភុញ្ជាតិអាទីសុ យាវតា អត្ថោតិ យាវទត្ថំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យាវតា តេ ភោជនេន អត្ថោ យត្តកំ ត្វំ ឥច្ឆសិ តត្តកំ ភុញ្ជ, យត្តកំ កាលំ រត្តិំ វា ទិវា វា សុបិតុំ ឥច្ឆសិ តត្តកំ សុប, មត្តិកាទីហិ កាយំ ឧព្ពដ្ដេត្វា ចុណ្ណាទីហិ ឃំសិត្វា យត្តកំ ន្ហានំ ឥច្ឆសិ តត្តកំ ន្ហាយ, ឧទ្ទេសេន វា បរិបុច្ឆាយ វា វត្តបដិបត្តិយា វា កម្មដ្ឋានេន វា អត្ថោ នត្ថីតិ. យទា តេ អនភិរតិ ឧប្បជ្ជតីតិ យស្មិំ កាលេ តវ ¶ កាមរាគវសេន ឧក្កណ្ឋិតតា វិក្ខិត្តចិត្តតា ឧប្បជ្ជតិ. រាគោ ចិត្តំ អនុទ្ធំសេតីតិ កាមរាគោ ចិត្តំ ធំសេតិ បធំសេតិ វិក្ខិបតិ ចេវ មិលាបេតិ ច. តទា ហត្ថេន ឧបក្កមិត្វា អសុចិំ មោចេហីតិ តស្មិំ កាលេ ហត្ថេន វាយមិត្វា អសុចិមោចនំ ករោហិ, ឯវញ្ហិ តេ ចិត្តេកគ្គតា ភវិស្សតិ. ឥតិ តំ ឧបជ្ឈាយោ អនុសាសិ យថា តំ ពាលោ ពាលំ មគោ មគំ.

២៣៥. តេសំ មុដ្ឋស្សតីនំ អសម្បជានានំ និទ្ទំ ឱក្កមន្តានន្តិ សតិសម្បជញ្ញំ បហាយ និទ្ទំ ឱតរន្តានំ. តត្ថ កិញ្ចាបិ និទ្ទំ ឱក្កមន្តានំ អព្យាកតោ ¶ ភវង្គវារោ បវត្តតិ, សតិសម្បជញ្ញវារោ គឡតិ, តថាបិ សយនកាលេ មនសិការោ កាតព្ពោ. ទិវា សុបន្តេន យាវ ន្ហាតស្ស ¶ ភិក្ខុនោ កេសា ន សុក្ខន្តិ តាវ សុបិត្វា វុដ្ឋហិស្សាមីតិ សឧស្សាហេន សុបិតព្ពំ. រត្តិំ សុបន្តេន ឯត្តកំ នាម រត្តិភាគំ សុបិត្វា ចន្ទេន វា តារកាយ វា ឥទំ នាម ឋានំ បត្តកាលេ វុដ្ឋហិស្សាមីតិ សឧស្សាហេន សុបិតព្ពំ. ពុទ្ធានុស្សតិអាទីសុ ច ទសសុ កម្មដ្ឋានេសុ ឯកំ អញ្ញំ វា ចិត្តរុចិយំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វាវ និទ្ទា ឱក្កមិតព្ពា. ឯវំ ករោន្តោ ហិ សតោ សម្បជានោ សតិញ្ច សម្បជញ្ញញ្ច អវិជហិត្វាវ និទ្ទំ ឱក្កមតីតិ វុច្ចតិ. តេ បន ភិក្ខូ ពាលា លោលា ភន្តមិគសប្បដិភាគា ន ឯវមកំសុ. តេន វុត្តំ – ‘‘តេសំ មុដ្ឋស្សតីនំ អសម្បជានានំ និទ្ទំ ឱក្កមន្តាន’’ន្តិ.

អត្ថិ ចេត្ថ ចេតនា លព្ភតីតិ ឯត្ថ ច សុបិនន្តេ អស្សាទចេតនា អត្ថិ ឧបលព្ភតិ. អត្ថេសា, ភិក្ខវេ, ចេតនា; សា ច ខោ អព្ពោហារិកាតិ ភិក្ខវេ ឯសា អស្សាទចេតនា អត្ថិ, សា ច ខោ អវិសយេ ឧប្បន្នត្តា អព្ពោហារិកា, អាបត្តិយា អង្គំ ន ហោតិ. ឥតិ ភគវា សុបិនន្តេ ចេតនាយ អព្ពោហារិកភាវំ ទស្សេត្វា ‘‘ឯវញ្ច បន ភិក្ខវេ ឥមំ សិក្ខាបទំ ឧទ្ទិសេយ្យាថ, សញ្ចេតនិកា សុក្កវិស្សដ្ឋិ អញ្ញត្រ សុបិនន្តា សង្ឃាទិសេសោ’’តិ សានុបញ្ញត្តិកំ សិក្ខាបទំ បញ្ញាបេសិ.

២៣៦-២៣៧. តត្ថ សំវិជ្ជតិ ចេតនា អស្សាតិ សញ្ចេតនា, សញ្ចេតនាវ សញ្ចេតនិកា, សញ្ចេតនា វា អស្សា អត្ថីតិ សញ្ចេតនិកា. យស្មា បន យស្ស សញ្ចេតនិកា ¶ សុក្កវិស្សដ្ឋិ ហោតិ សោ ជានន្តោ សញ្ជានន្តោ ហោតិ, សា ចស្ស សុក្កវិស្សដ្ឋិ ចេច្ច អភិវិតរិត្វា វីតិក្កមោ ហោតិ, តស្មា ព្យញ្ជនេ អាទរំ អកត្វា អត្ថមេវ ទស្សេតុំ ‘‘ជានន្តោ សញ្ជានន្តោ ចេច្ច អភិវិតរិត្វា វីតិក្កមោ’’តិ ឯវមស្ស បទភាជនំ វុត្តំ. តត្ថ ជានន្តោតិ ឧបក្កមាមីតិ ជានន្តោ. សញ្ជានន្តោតិ សុក្កំ មោចេមីតិ សញ្ជានន្តោ, តេនេវ ឧបក្កមជាននាការេន សទ្ធិំ ជានន្តោតិ អត្ថោ. ចេច្ចាតិ មោចនស្សាទចេតនាវសេន ចេតេត្វា បកប្បេត្វា. អភិវិតរិត្វាតិ ឧបក្កមវសេន មទ្ទន្តោ និរាសង្កចិត្តំ បេសេត្វា. វីតិក្កមោតិ ឯវំ បវត្តស្ស យោ វីតិក្កមោ អយំ សញ្ចេតនិកាសទ្ទស្ស សិខាប្បត្តោ អត្ថោតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥទានិ ¶ សុក្កវិស្សដ្ឋីតិ ឯត្ថ យស្ស សុក្កស្ស វិស្សដ្ឋិ តំ តាវ សង្ខ្យាតោ វណ្ណភេទតោ ច ទស្សេតុំ ‘‘សុក្កន្តិ ទស សុក្កានី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សុក្កានំ អាសយភេទតោ ធាតុនានត្តតោ ច នីលាទិវណ្ណភេទោ វេទិតព្ពោ.

វិស្សដ្ឋីតិ វិស្សគ្គោ, អត្ថតោ បនេតំ ឋានាចាវនំ ហោតិ, តេនាហ – ‘‘វិស្សដ្ឋីតិ ឋានតោ ចាវនា ¶ វុច្ចតី’’តិ. តត្ថ វត្ថិសីសំ កដិ កាយោតិ តិធា សុក្កស្ស ឋានំ បកប្បេន្តិ, ឯកោ កិរាចរិយោ ‘‘វត្ថិសីសំ សុក្កស្ស ឋាន’’ន្តិ អាហ. ឯកោ ‘‘កដី’’តិ, ឯកោ ‘‘សកលោ កាយោ’’តិ, តេសុ តតិយស្ស ភាសិតំ សុភាសិតំ. កេសលោមនខទន្តានញ្ហិ មំសវិនិមុត្តដ្ឋានំ ឧច្ចារបស្សាវខេឡសិង្ឃាណិកាថទ្ធសុក្ខចម្មានិ ច វជ្ជេត្វា អវសេសោ ឆវិមំសលោហិតានុគតោ សព្ពោបិ កាយោ កាយប្បសាទភាវជីវិតិន្ទ្រិយាពទ្ធបិត្តានំ សម្ភវស្ស ច ឋានមេវ. តថា ហិ រាគបរិយុដ្ឋានេនាភិភូតានំ ហត្ថីនំ ឧភោហិ កណ្ណចូឡិកាហិ សម្ភវោ និក្ខមតិ, មហាសេនរាជា ច រាគបរិយុដ្ឋិតោ សម្ភវវេគំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ សត្ថេន ពាហុសីសំ ផាលេត្វា វណមុខេន និក្ខន្តំ សម្ភវំ ទស្សេសីតិ.

ឯត្ថ បន បឋមស្ស អាចរិយស្ស វាទេ មោចនស្សាទេន និមិត្តេ ឧបក្កមតោ យត្តកំ ឯកា ខុទ្ទកមក្ខិកា បិវេយ្យ តត្តកេ អសុចិម្ហិ វត្ថិសីសតោ មុញ្ចិត្វា ¶ ទកសោតំ ឱតិណ្ណមត្តេ ពហិ និក្ខន្តេ វា អនិក្ខន្តេ វា សង្ឃាទិសេសោ. ទុតិយស្ស វាទេ តថេវ កដិតោ មុច្ចិត្វា ទកសោតំ ឱតិណ្ណមត្តេ, តតិយស្ស វាទេ តថេវ សកលកាយំ សង្ខោភេត្វា តតោ មុច្ចិត្វា ទកសោតំ ឱតិណ្ណមត្តេ ពហិ និក្ខន្តេ វា អនិក្ខន្តេ វា សង្ឃាទិសេសោ. ទកសោតោរោហណញ្ចេត្ថ អធិវាសេត្វា អន្តរា និវារេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ វុត្តំ, ឋានា ចុតញ្ហិ អវស្សំ ទកសោតំ ឱតរតិ. តស្មា ឋានា ចាវនមត្តេនេវេត្ថ អាបត្តិ វេទិតព្ពា, សា ច ខោ និមិត្តេ ឧបក្កមន្តស្សេវ ហត្ថបរិកម្មបាទបរិកម្មគត្តបរិកម្មករណេន សចេបិ អសុចិ មុច្ចតិ, អនាបត្តិ. អយំ សព្ពាចរិយសាធារណវិនិច្ឆយោ.

អញ្ញត្រ សុបិនន្តាតិ ឯត្ថ សុបិនោ ឯវ សុបិនន្តោ, តំ ឋបេត្វា អបនេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. តញ្ច បន សុបិនំ បស្សន្តោ ចតូហិ ការណេហិ បស្សតិ ¶ ធាតុក្ខោភតោ វា អនុភូតបុព្ពតោ វា ទេវតោបសំហារតោ វា បុព្ពនិមិត្តតោ វាតិ.

តត្ថ បិត្តាទីនំ ខោភករណបច្ចយយោគេន ខុភិតធាតុកោ ធាតុក្ខោភតោ សុបិនំ បស្សតិ, បស្សន្តោ ច នានាវិធំ សុបិនំ បស្សតិ – បព្ពតា បតន្តោ វិយ, អាកាសេន គច្ឆន្តោ វិយ, វាឡមិគហត្ថីចោរាទីហិ អនុពទ្ធោ វិយ ហោតិ. អនុភូតបុព្ពតោ បស្សន្តោ បុព្ពេ អនុភូតបុព្ពំ អារម្មណំ បស្សតិ. ទេវតោបសំហារតោ បស្សន្តស្ស ទេវតា អត្ថកាមតាយ វា អនត្ថកាមតាយ វា អត្ថាយ វា អនត្ថាយ វា នានាវិធានិ អារម្មណានិ ឧបសំហរន្តិ, សោ តាសំ ទេវតានំ អានុភាវេន តានិ អារម្មណានិ បស្សតិ. បុព្ពនិមិត្តតោ បស្សន្តោ បុញ្ញាបុញ្ញវសេន ឧប្បជ្ជិតុកាមស្ស អត្ថស្ស វា អនត្ថស្ស វា បុព្ពនិមិត្តភូតំ សុបិនំ បស្សតិ, ពោធិសត្តស្សមាតា ¶ វិយ បុត្តបដិលាភនិមិត្តំ, ពោធិសត្តោ វិយ បញ្ច មហាសុបិនេ (អ. និ. ៥.១៩៦), កោសលរាជា វិយ សោឡស សុបិនេតិ.

តត្ថ យំ ធាតុក្ខោភតោ អនុភូតបុព្ពតោ ច សុបិនំ បស្សតិ ន តំ សច្ចំ ហោតិ. យំ ទេវតោបសំហារតោ បស្សតិ តំ សច្ចំ វា ហោតិ អលីកំ វា, កុទ្ធា ហិ ទេវតា ឧបាយេន វិនាសេតុកាមា វិបរីតម្បិ កត្វា ទស្សេន្តិ. យំ បន បុព្ពនិមិត្តតោ បស្សតិ ¶ តំ ឯកន្តសច្ចមេវ ហោតិ. ឯតេសញ្ច ចតុន្នំ មូលការណានំ សំសគ្គភេទតោបិ សុបិនភេទោ ហោតិយេវ.

តញ្ច បនេតំ ចតុព្ពិធម្បិ សុបិនំ សេក្ខបុថុជ្ជនាវ បស្សន្តិ អប្បហីនវិបល្លាសត្តា, អសេក្ខា បន ន បស្សន្តិ បហីនវិបល្លាសត្តា. កិំ បនេតំ បស្សន្តោ សុត្តោ បស្សតិ បដិពុទ្ធោ, ឧទាហុ នេវ សុត្តោ ន បដិពុទ្ធោតិ? កិញ្ចេត្ថ យទិ តាវ សុត្តោ បស្សតិ អភិធម្មវិរោធោ អាបជ្ជតិ, ភវង្គចិត្តេន ហិ សុបតិ តំ រូបនិមិត្តាទិអារម្មណំ រាគាទិសម្បយុត្តំ វា ន ហោតិ, សុបិនំ បស្សន្តស្ស ច ឦទិសានិ ចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. អថ បដិពុទ្ធោ បស្សតិ វិនយវិរោធោ អាបជ្ជតិ, យញ្ហិ បដិពុទ្ធោ បស្សតិ តំ សព្ពោហារិកចិត្តេន បស្សតិ, សព្ពោហារិកចិត្តេន ច កតេ វីតិក្កមេ អនាបត្តិ នាម នត្ថិ. សុបិនំ បស្សន្តេន បន កតេបិ វីតិក្កមេ ឯកន្តំ អនាបត្តិ ឯវ. អថ នេវ សុត្តោ ន បដិពុទ្ធោ បស្សតិ, កោ នាម បស្សតិ; ឯវញ្ច សតិ សុបិនស្ស អភាវោវ អាបជ្ជតីតិ, ន អភាវោ. កស្មា ¶ ? យស្មា កបិមិទ្ធបរេតោ បស្សតិ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘កបិមិទ្ធបរេតោ ខោ, មហារាជ, សុបិនំ បស្សតី’’តិ. កបិមិទ្ធបរេតោតិ មក្កដនិទ្ទាយ យុត្តោ. យថា ហិ មក្កដស្ស និទ្ទា លហុបរិវត្តា ហោតិ; ឯវំ យា និទ្ទា បុនប្បុនំ កុសលាទិចិត្តវោកិណ្ណត្តា លហុបរិវត្តា, យស្សា បវត្តិយំ បុនប្បុនំ ភវង្គតោ ឧត្តរណំ ហោតិ តាយ យុត្តោ សុបិនំ បស្សតិ, តេនាយំ សុបិនោ កុសលោបិ ហោតិ អកុសលោបិ អព្យាកតោបិ. តត្ថ សុបិនន្តេ ចេតិយវន្ទនធម្មស្សវនធម្មទេសនាទីនិ ករោន្តស្ស កុសលោ, បាណាតិបាតាទីនិ ករោន្តស្ស អកុសលោ, ទ្វីហិ អន្តេហិ មុត្តោ អាវជ្ជនតទារម្មណក្ខណេ អព្យាកតោតិ វេទិតព្ពោ. ស្វាយំ ទុព្ពលវត្ថុកត្តា ចេតនាយ បដិសន្ធិំ អាកឌ្ឍិតុំ អសមត្ថោ, បវត្តេ បន អញ្ញេហិ កុសលាកុសលេហិ ឧបត្ថម្ភិតោ វិបាកំ ទេតិ. កិញ្ចាបិ វិបាកំ ទេតិ? អថ ខោ អវិសយេ ឧប្បន្នត្តា អព្ពោហារិកាវ សុបិនន្តចេតនា. តេនាហ – ‘‘ឋបេត្វា សុបិនន្ត’’ន្តិ.

សង្ឃាទិសេសោតិ ឥមស្ស អាបត្តិនិកាយស្ស នាមំ. តស្មា យា អញ្ញត្រ សុបិនន្តា សញ្ចេតនិកា សុក្កវិស្សដ្ឋិ ¶ , អយំ សង្ឃាទិសេសោ នាម អាបត្តិនិកាយោតិ ឯវមេត្ថ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ ¶ . វចនត្ថោ បនេត្ថ សង្ឃោ អាទិម្ហិ ចេវ សេសេ ច ឥច្ឆិតព្ពោ អស្សាតិ សង្ឃាទិសេសោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ឥមំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាតុកាមស្ស យំ តំ អាបត្តិវុដ្ឋានំ, តស្ស អាទិម្ហិ ចេវ បរិវាសទានត្ថាយ អាទិតោ សេសេ ច មជ្ឈេ មានត្តទានត្ថាយ មូលាយ បដិកស្សនេន វា សហ មានត្តទានត្ថាយ អវសានេ អព្ភានត្ថាយ សង្ឃោ ឥច្ឆិតព្ពោ. ន ហេត្ថ ឯកម្បិ កម្មំ វិនា សង្ឃេន សក្កា កាតុន្តិ សង្ឃោ អាទិម្ហិ ចេវ សេសេ ច ឥច្ឆិតព្ពោ អស្សាតិ សង្ឃាទិសេសោតិ. ព្យញ្ជនំ បន អនាទិយិត្វា អត្ថមេវ ទស្សេតុំ ‘‘សង្ឃោវ តស្សា អាបត្តិយា បរិវាសំ ទេតិ, មូលាយ បដិកស្សតិ, មានត្តំ ទេតិ, អព្ភេតិ ន សម្ពហុលា ន ឯកបុគ្គលោ, តេន វុច្ចតិ សង្ឃាទិសេសោ’’តិ ឥទមស្ស បទភាជនំ –

‘‘សង្ឃាទិសេសោតិ យំ វុត្តំ, តំ សុណោហិ យថាតថំ;

សង្ឃោវ ទេតិ បរិវាសំ, មូលាយ បដិកស្សតិ;

មានត្តំ ទេតិ អព្ភេតិ, តេនេតំ ឥតិ វុច្ចតី’’តិ. (បរិ. ៣៣៩) –

បរិវារេ ¶ វចនការណញ្ច វុត្តំ, តត្ថ បរិវាសទានាទីនិ សមុច្ចយក្ខន្ធកេ វិត្ថារតោ អាគតានិ, តត្ថេវ នេសំ សំវណ្ណនំ ករិស្សាម.

តស្សេវ អាបត្តិនិកាយស្សាតិ តស្ស ឯវ អាបត្តិសមូហស្ស. តត្ថ កិញ្ចាបិ អយំ ឯកាវ អាបត្តិ, រូឡ្ហិសទ្ទេន បន អវយវេ សមូហវោហារេន វា ‘‘និកាយោ’’តិ វុត្តោ – ‘‘ឯកោ វេទនាក្ខន្ធោ, ឯកោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’’តិអាទីសុ វិយ.

ឯវំ ឧទ្ទិដ្ឋសិក្ខាបទំ បទានុក្កមេន វិភជិត្វា ឥទានិ ឥមំ សុក្កវិស្សដ្ឋិំ អាបជ្ជន្តស្ស ឧបាយញ្ច កាលញ្ច អធិប្បាយញ្ច អធិប្បាយវត្ថុញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘អជ្ឈត្តរូបេ មោចេតី’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថ ហិ អជ្ឈត្តរូបាទីហិ ចតូហិ បទេហិ ឧបាយោ ទស្សិតោ, អជ្ឈត្តរូបេ វា មោចេយ្យ ពហិទ្ធារូបេ វា ឧភយត្ថ វា អាកាសេ វា កដិំ កម្បេន្តោ, ឥតោ បរំ អញ្ញោ ឧបាយោ នត្ថិ. តត្ថ រូបេ ឃដ្ដេត្វា មោចេន្តោបិ រូបេន ឃដ្ដេត្វា មោចេន្តោបិ រូបេ មោចេតិច្ចេវ វេទិតព្ពោ. រូបេ ហិ ¶ សតិ សោ មោចេតិ ន រូបំ អលភិត្វា. រាគូបត្ថម្ភាទីហិ បន បញ្ចហិ កាលោ ទស្សិតោ. រាគូបត្ថម្ភាទិកាលេសុ ហិ អង្គជាតំ កម្មនិយំ ហោតិ, យស្ស កម្មនិយត្តេ សតិ មោចេតិ. ឥតោ បរំ អញ្ញោ កាលោ នត្ថិ, ន ហិ វិនា រាគូបត្ថម្ភាទីហិ បុព្ពណ្ហាទយោ កាលភេទា មោចនេ និមិត្តំ ហោន្តិ.

អារោគ្យត្ថាយាតិអាទីហិ ¶ ទសហិ អធិប្បាយោ ទស្សិតោ, ឯវរូបេន ហិ អធិប្បាយភេទេន មោចេតិ ន អញ្ញថា. នីលាទីហិ បន ទសហិ នវមស្ស អធិប្បាយស្ស វត្ថុ ទស្សិតំ, វីមំសន្តោ ហិ នីលាទីសុ អញ្ញតរស្ស វសេន វីមំសតិ ន តេហិ វិនិមុត្តន្តិ.

២៣៨. ឥតោ បរំ បន ឥមេសំយេវ អជ្ឈត្តរូបាទីនំ បទានំ បកាសនត្ថំ ‘‘អជ្ឈត្តរូបេតិ អជ្ឈត្តំ ឧបាទិន្នេ រូបេ’’តិអាទិ វុត្តំ, តត្ថ អជ្ឈត្តំ ឧបាទិន្នេ រូបេតិ អត្តនោ ហត្ថាទិភេទេ រូបេ. ពហិទ្ធា ឧបាទិន្នេតិ បរស្ស តាទិសេយេវ. អនុបាទិន្នេតិ តាឡច្ឆិទ្ទាទិភេទេ. តទុភយេតិ អត្តនោ ច បរស្ស ច រូបេ, ឧភយឃដ្ដនវសេនេតំ វុត្តំ. អត្តនោ រូបេន ច អនុបាទិន្នរូបេន ច ឯកតោ ឃដ្ដនេបិ លព្ភតិ. អាកាសេ វាយមន្តស្សាតិ កេនចិ រូបេន អឃដ្ដេត្វា អាកាសេយេវ កដិកម្បនបយឱគេន អង្គជាតំ ចាលេន្តស្ស.

រាគូបត្ថម្ភេតិ ¶ រាគស្ស ពលវភាវេ, រាគេន វា អង្គជាតស្ស ឧបត្ថម្ភេ, ថទ្ធភាវេ សញ្ជាតេតិ វុត្តំ ហោតិ. កម្មនិយំ ហោតីតិ មោចនកម្មក្ខមំ អជ្ឈត្តរូបាទីសុ ឧបក្កមារហំ ហោតិ.

ឧច្ចាលិង្គបាណកទដ្ឋូបត្ថម្ភេតិ ឧច្ចាលិង្គបាណកទដ្ឋេន អង្គជាតេ ឧបត្ថម្ភេ. ឧច្ចាលិង្គបាណកា នាម លោមសបាណកា ហោន្តិ, តេសំ លោមេហិ ផុដ្ឋំ អង្គជាតំ កណ្ឌុំ គហេត្វា ថទ្ធំ ហោតិ, តត្ថ យស្មា តានិ លោមានិ អង្គជាតំ ឌំសន្តានិ វិយ វិជ្ឈន្តិ, តស្មា ‘‘ឧច្ចាលិង្គបាណកទដ្ឋេនា’’តិ វុត្តំ, អត្ថតោ បន ឧច្ចាលិង្គបាណកលោមវេធនេនាតិ វុត្តំ ហោតិ.

២៣៩. អរោគោ ភវិស្សាមីតិ មោចេត្វា អរោគោ ភវិស្សាមិ. សុខំ វេទនំ ឧប្បាទេស្សាមីតិ មោចនេន ច មុច្ចនុប្បត្តិយា មុត្តបច្ចយា ច យា សុខា វេទនា ហោតិ, តំ ឧប្បាទេស្សាមីតិ អត្ថោ. ភេសជ្ជំ ភវិស្សតីតិ ¶ ឥទំ មេ មោចិតំ កិញ្ចិទេវ ភេសជ្ជំ ភវិស្សតិ. ទានំ ទស្សាមីតិ មោចេត្វា កីដកិបិល្លិកាទីនំ ទានំ ទស្សាមិ. បុញ្ញំ ភវិស្សតីតិ មោចេត្វា កីដាទីនំ ទេន្តស្ស បុញ្ញំ ភវិស្សតិ. យញ្ញំ យជិស្សាមីតិ មោចេត្វា កីដាទីនំ យញ្ញំ យជិស្សាមិ. កិញ្ចិ កិញ្ចិ មន្តបទំ វត្វា ទស្សាមីតិ វុត្តំ ហោតិ. សគ្គំ គមិស្សាមីតិ មោចេត្វា កីដាទីនំ ទិន្នទានេន វា បុញ្ញេន វា យញ្ញេន វា សគ្គំ គមិស្សាមិ. ពីជំ ភវិស្សតីតិ កុលវំសង្កុរស្ស ទារកស្ស ពីជំ ភវិស្សតិ, ‘‘ឥមិនា ពីជេន បុត្តោ និព្ពត្តិស្សតី’’តិ ឥមិនា អធិប្បាយេន មោចេតីតិ អត្ថោ. វីមំសត្ថាយាតិ ជាននត្ថាយ. នីលំ ភវិស្សតីតិអាទីសុ ជានិស្សាមិ តាវ កិំ មេ មោចិតំ នីលំ ភវិស្សតិ បីតកាទីសុ អញ្ញតរវណ្ណន្តិ ¶ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ខិឌ្ឌាធិប្បាយោតិ ខិឌ្ឌាបសុតោ, តេន តេន អធិប្បាយេន កីឡន្តោ មោចេតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

២៤០. ឥទានិ យទិទំ ‘‘អជ្ឈត្តរូបេ មោចេតី’’តិអាទិ វុត្តំ តត្ថ យថា មោចេន្តោ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, តេសញ្ច បទានំ វសេន យត្តកោ អាបត្តិភេទោ ហោតិ, តំ សព្ពំ ទស្សេន្តោ ‘‘អជ្ឈត្តរូបេ ចេតេតិ ឧបក្កមតិ មុច្ចតិ អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្សា’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ ¶ ចេតេតីតិ មោចនស្សាទសម្បយុត្តាយ ចេតនាយ មុច្ចតូតិ ចេតេតិ. ឧបក្កមតីតិ តទនុរូបំ វាយាមំ ករោតិ. មុច្ចតីតិ ឯវំ ចេតេន្តស្ស តទនុរូបេន វាយាមេន វាយមតោ សុក្កំ ឋានា ចវតិ. អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្សាតិ ឥមេហិ តីហិ អង្គេហិ អស្ស បុគ្គលស្ស សង្ឃាទិសេសោ នាម អាបត្តិនិកាយោ ហោតីតិ អត្ថោ. ឯស នយោ ពហិទ្ធារូបេតិអាទីសុបិ អវសេសេសុ អដ្ឋវីសតិយា បទេសុ.

ឯត្ថ បន ទ្វេ អាបត្តិសហស្សានិ នីហរិត្វា ទស្សេតព្ពានិ. កថំ? អជ្ឈត្តរូបេ តាវ រាគូបត្ថម្ភេ អារោគ្យត្ថាយ នីលំ មោចេន្តស្ស ឯកា អាបត្តិ, អជ្ឈត្តរូបេយេវ រាគូបត្ថម្ភេ អារោគ្យត្ថាយ បីតាទីនំ មោចនវសេន អបរា នវាតិ ទស. យថា ច អារោគ្យត្ថាយ ទស, ឯវំ សុខាទីនំ នវន្នំ បទានំ អត្ថាយ ឯកេកបទេ ទស ទស កត្វា នវុតិ, ឥតិ ឥមា ច នវុតិ បុរិមា ច ទសាតិ រាគូបត្ថម្ភេ តាវ សតំ. យថា បន រាគូបត្ថម្ភេ ឯវំ វច្ចូបត្ថម្ភាទីសុបិ ចតូសុ ឯកេកស្មិំ ឧបត្ថម្ភេ សតំ ¶ សតំ កត្វា ចត្តារិ សតានិ, ឥតិ ឥមានិ ចត្តារិ បុរិមញ្ច ឯកន្តិ អជ្ឈត្តរូបេ តាវ បញ្ចន្នំ ឧបត្ថម្ភានំ វសេន បញ្ច សតានិ. យថា ច អជ្ឈត្តរូបេ បញ្ច, ឯវំ ពហិទ្ធារូបេ បញ្ច, អជ្ឈត្តពហិទ្ធារូបេ បញ្ច, អាកាសេ កដិំ កម្បេន្តស្ស បញ្ចាតិ សព្ពានិបិ ចតុន្នំ បញ្ចកានំ វសេន ទ្វេ អាបត្តិសហស្សានិ វេទិតព្ពានិ.

ឥទានិ អារោគ្យត្ថាយាតិអាទីសុ តាវ ទសសុ បទេសុ បដិបាដិយា វា ឧប្បដិបាដិយា វា ហេដ្ឋា វា គហេត្វា ឧបរិ គណ្ហន្តស្ស, ឧបរិ វា គហេត្វា ហេដ្ឋា គណ្ហន្តស្ស, ឧភតោ វា គហេត្វា មជ្ឈេ ឋបេន្តស្ស, មជ្ឈេ វា គហេត្វា ឧភតោ ហរន្តស្ស, សព្ពមូលំ វា កត្វា គណ្ហន្តស្ស ចេតនូបក្កមមោចនេ សតិ វិសង្កេតោ នាម នត្ថីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អារោគ្យត្ថញ្ច សុខត្ថញ្ចា’’តិ ខណ្ឌចក្កពទ្ធចក្កាទិភេទវិចិត្តំ បាឡិមាហ.

តត្ថ អារោគ្យត្ថញ្ច សុខត្ថញ្ច អារោគ្យត្ថញ្ច ភេសជ្ជត្ថញ្ចា តិ ឯវំ អារោគ្យបទំ សព្ពបទេហិ យោជេត្វា វុត្តមេកំ ខណ្ឌចក្កំ. សុខបទាទីនិ សព្ពបទេហិ ¶ យោជេត្វា យាវ អត្តនោ អត្តនោ អតីតានន្តរបទំ តាវ អានេត្វា វុត្តានិ នវ ពទ្ធចក្កានីតិ ឯវំ ឯកេកមូលកានិ ទស ចក្កានិ ហោន្តិ, តានិ ទុមូលកាទីហិ សទ្ធិំ អសម្មោហតោ វិត្ថារេត្វា វេទិតព្ពានិ. អត្ថោ បនេត្ថ បាកដោយេវ.

យថា ¶ ច អារោគ្យត្ថាយាតិអាទីសុ ទសសុ បទេសុ, ឯវំ នីលាទីសុបិ ‘‘នីលញ្ច បីតកញ្ច ចេតេតិ ឧបក្កមតី’’តិអាទិនា នយេន ទស ចក្កានិ វុត្តានិ, តានិបិ អសម្មោហតោ វិត្ថារេត្វា វេទិតព្ពានិ. អត្ថោ បនេត្ថ បាកដោយេវ.

បុន អារោគ្យត្ថញ្ច នីលញ្ច អារោគ្យត្ថញ្ច សុខត្ថញ្ច នីលញ្ច បីតកញ្ចាតិ ឯកេនេកំ ទ្វីហិ ទ្វេ…បេ… ទសហិ ទសាតិ ឯវំ បុរិមបទេហិ សទ្ធិំ បច្ឆិមបទានិ យោជេត្វា ឯកំ មិស្សកចក្កំ វុត្តំ.

ឥទានិ យស្មា ‘‘នីលំ មោចេស្សាមី’’តិ ចេតេត្វា ឧបក្កមន្តស្ស បីតកាទីសុ មុត្តេសុបិ បីតកាទិវសេន ចេតេត្វា ឧបក្កមន្តស្ស ឥតរេសុ មុត្តេសុបិ នេវត្ថិ វិសង្កេតោ ¶ , តស្មា ឯតម្បិ នយំ ទស្សេតុំ ‘‘នីលំ មោចេស្សាមីតិ ចេតេតិ ឧបក្កមតិ បីតកំ មុច្ចតី’’តិអាទិនា នយេន ចក្កានិ វុត្តានិ. តតោ បរំ សព្ពបច្ឆិមបទំ នីលាទីហិ នវហិ បទេហិ សទ្ធិំ យោជេត្វា កុច្ឆិចក្កំ នាម វុត្តំ. តតោ បីតកាទីនិ នវ បទានិ ឯកេន នីលបទេនេវ សទ្ធិំ យោជេត្វា បិដ្ឋិចក្កំ នាម វុត្តំ. តតោ លោហិតកាទីនិ នវ បទានិ ឯកេន បីតកបទេនេវ សទ្ធិំ យោជេត្វា ទុតិយំ បិដ្ឋិចក្កំ វុត្តំ. ឯវំ លោហិតកបទាទីហិ សទ្ធិំ ឥតរានិ នវ នវ បទានិ យោជេត្វា អញ្ញានិបិ អដ្ឋ ចក្កានិ វុត្តានីតិ ឯវំ ទសគតិកំ បិដ្ឋិចក្កំ វេទិតព្ពំ.

ឯវំ ខណ្ឌចក្កាទីនំ អនេកេសំ ចក្កានំ វសេន វិត្ថារតោ គរុកាបត្តិមេវ ទស្សេត្វា ឥទានិ អង្គវសេនេវ គរុកាបត្តិញ្ច លហុកាបត្តិញ្ច អនាបត្តិញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘ចេតេតិ ឧបក្កមតិ មុច្ចតី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បុរិមនយេន អជ្ឈត្តរូបាទីសុ រាគាទិឧបត្ថម្ភេ សតិ អារោគ្យាទីនំ អត្ថាយ ចេតេន្តស្ស ឧបក្កមិត្វា អសុចិមោចនេ តិវង្គសម្បន្នា គរុកាបត្តិ វុត្តា. ទុតិយេន នយេន ចេតេន្តស្ស ឧបក្កមន្តស្ស ច មោចនេ អសតិ ទុវង្គសម្បន្នា លហុកា ថុល្លច្ចយាបត្តិ. ‘‘ចេតេតិ ន ឧបក្កមតិ មុច្ចតី’’តិអាទីហិ ឆហិ នយេហិ អនាបត្តិ.

អយំ បន អាបត្តានាបត្តិភេទោ សណ្ហោ សុខុមោ, តស្មា សុដ្ឋុ សល្លក្ខេតព្ពោ ¶ . សុដ្ឋុ សល្លក្ខេត្វា កុក្កុច្ចំ បុច្ឆិតេន អាបត្តិ វា អនាបត្តិ វា អាចិក្ខិតព្ពា, វិនយកម្មំ វា កាតព្ពំ. អសល្លក្ខេត្វា ករោន្តោ ហិ រោគនិទានំ អជានិត្វា ភេសជ្ជំ ករោន្តោ វេជ្ជោ វិយ វិឃាតញ្ច ¶ អាបជ្ជតិ, ន ច តំ បុគ្គលំ តិកិច្ឆិតុំ សមត្ថោ ហោតិ. តត្រាយំ សល្លក្ខណវិធិ – កុក្កុច្ចេន អាគតោ ភិក្ខុ យាវតតិយំ បុច្ឆិតព្ពោ – ‘‘កតរេន បយោគេន កតរេន រាគេន អាបន្នោសី’’តិ. សចេ បឋមំ អញ្ញំ វត្វា បច្ឆា អញ្ញំ វទតិ ន ឯកមគ្គេន កថេតិ, សោ វត្តព្ពោ – ‘‘ត្វំ ន ឯកមគ្គេន កថេសិ បរិហរសិ, ន សក្កា តវ វិនយកម្មំ កាតុំ គច្ឆ សោត្ថិំ គវេសា’’តិ. សចេ បន តិក្ខត្តុម្បិ ឯកមគ្គេនេវ កថេតិ, យថាភូតំ អត្តានំ អាវិករោតិ, អថស្ស អាបត្តានាបត្តិគរុកលហុកាបត្តិវិនិច្ឆយត្ថំ ឯកាទសន្នំ រាគានំ វសេន ឯកាទស បយោគា សមវេក្ខិតព្ពា.

តត្រិមេ ¶ ឯកាទស រាគា – មោចនស្សាទោ, មុច្ចនស្សាទោ, មុត្តស្សាទោ, មេថុនស្សាទោ, ផស្សស្សាទោ, កណ្ឌុវនស្សាទោ, ទស្សនស្សាទោ, និសជ្ជស្សាទោ, វាចស្សាទោ, គេហស្សិតបេមំ, វនភង្គិយន្តិ. តត្ថ មោចេតុំ អស្សាទោ មោចនស្សាទោ, មុច្ចនេ អស្សាទោ មុច្ចនស្សាទោ, មុត្តេ អស្សាទោ មុត្តស្សាទោ, មេថុនេ អស្សាទោ មេថុនស្សាទោ, ផស្សេ អស្សាទោ ផស្សស្សាទោ, កណ្ឌុវនេ អស្សាទោ កណ្ឌុវនស្សាទោ, ទស្សនេ អស្សាទោ ទស្សនស្សាទោ, និសជ្ជាយ អស្សាទោ និសជ្ជស្សាទោ, វាចាយ អស្សាទោ វាចស្សាទោ, គេហស្សិតំ បេមំ គេហស្សិតបេមំ, វនភង្គិយន្តិ យំកិញ្ចិ បុប្ផផលាទិ វនតោ ភញ្ជិត្វា អាហដំ. ឯត្ថ ច នវហិ បទេហិ សម្បយុត្តអស្សាទសីសេន រាគោ វុត្តោ. ឯកេន បទេន សរូបេនេវ, ឯកេន បទេន វត្ថុនា វុត្តោ, វនភង្គោ ហិ រាគស្ស វត្ថុ ន រាគោយេវ.

ឯតេសំ បន រាគានំ វសេន ឯវំ បយោគា សមវេក្ខិតព្ពា – មោចនស្សាទេ មោចនស្សាទចេតនាយ ចេតេន្តោ ចេវ អស្សាទេន្តោ ច ឧបក្កមតិ មុច្ចតិ សង្ឃាទិសេសោ. តថេវ ចេតេន្តោ ច អស្សាទេន្តោ ច ឧបក្កមតិ ន មុច្ចតិ ថុល្លច្ចយំ. សចេ បន សយនកាលេ រាគបរិយុដ្ឋិតោ ហុត្វា ឩរុនា វា មុដ្ឋិនា វា អង្គជាតំ គាឡ្ហំ បីឡេត្វា មោចនត្ថាយ សឧស្សាហោវ សុបតិ, សុបន្តស្ស ចស្ស អសុចិ មុច្ចតិ សង្ឃាទិសេសោ. សចេ រាគបរិយុដ្ឋានំ អសុភមនសិការេន វូបសមេត្វា សុទ្ធចិត្តោ សុបតិ, សុបន្តស្ស មុត្តេបិ អនាបត្តិ.

មុច្ចនស្សាទេ ¶ អត្តនោ ធម្មតាយ មុច្ចមានំ អស្សាទេតិ ន ឧបក្កមតិ អនាបត្តិ. សចេ បន មុច្ចមានំ អស្សាទេន្តោ ឧបក្កមតិ, តេន ឧបក្កមេន មុត្តេ សង្ឃាទិសេសោ. អត្តនោ ធម្មតាយ ¶ មុច្ចមានេ ‘‘មា កាសាវំ វា សេនាសនំ វា ទុស្សី’’តិ អង្គជាតំ គហេត្វា ជគ្គនត្ថាយ ឧទកដ្ឋានំ គច្ឆតិ វដ្ដតីតិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ.

មុត្តស្សាទេ អត្តនោ ធម្មតាយ មុត្តេ ឋានា ចុតេ អសុចិម្ហិ បច្ឆា អស្សាទេន្តស្ស វិនា ឧបក្កមេន មុច្ចតិ, អនាបត្តិ. សចេ អស្សាទេត្វា បុន មោចនត្ថាយ និមិត្តេ ឧបក្កមិត្វា មោចេតិ, សង្ឃាទិសេសោ.

មេថុនស្សាទេ មេថុនរាគេន មាតុគាមំ គណ្ហាតិ, តេន បយោគេន អសុចិ មុច្ចតិ, អនាបត្តិ. មេថុនធម្មស្ស ¶ បយោគត្តា បន តាទិសេ គហណេ ទុក្កដំ, សីសំ បត្តេ បារាជិកំ. សចេ មេថុនរាគេន រត្តោ បុន អស្សាទេត្វា មោចនត្ថាយ និមិត្តេ ឧបក្កមិត្វា មោចេតិ, សង្ឃាទិសេសោ.

ផស្សស្សាទេ ទុវិធោ ផស្សោ – អជ្ឈត្តិកោ, ពាហិរោ ច. អជ្ឈត្តិកេ តាវ អត្តនោ និមិត្តំ ថទ្ធំ មុទុកន្តិ ជានិស្សាមីតិ វា លោលភាវេន វា កីឡាបយតោ អសុចិ មុច្ចតិ, អនាបត្តិ. សចេ កីឡាបេន្តោ អស្សាទេត្វា មោចនត្ថាយ និមិត្តេ ឧបក្កមិត្វា មោចេតិ, សង្ឃាទិសេសោ. ពាហិរផស្សេ បន កាយសំសគ្គរាគេន មាតុគាមស្ស អង្គមង្គានិ បរាមសតោ ចេវ អាលិង្គតោ ច អសុចិ មុច្ចតិ, អនាបត្តិ. កាយសំសគ្គសង្ឃាទិសេសំ បន អាបជ្ជតិ. សចេ កាយសំសគ្គរាគេន រត្តោ បុន អស្សាទេត្វា មោចនត្ថាយ និមិត្តេ ឧបក្កមិត្វា មោចេតិ វិសដ្ឋិបច្ចយាបិ សង្ឃាទិសេសោ.

កណ្ឌុវនស្សាទេ ទទ្ទុកច្ឆុបិឡកបាណកាទីនំ អញ្ញតរវសេន កណ្ឌុវមានំ និមិត្តំ កណ្ឌុវនស្សាទេ នេវ កណ្ឌុវតោ អសុចិ មុច្ចតិ, អនាបត្តិ. កណ្ឌុវនស្សាទេន រត្តោ បុន អស្សាទេត្វា មោចនត្ថាយ និមិត្តេ ឧបក្កមិត្វា មោចេតិ, សង្ឃាទិសេសោ.

ទស្សនស្សាទេ ទស្សនស្សាទេន បុនប្បុនំ មាតុគាមស្ស អនោកាសំ ឧបនិជ្ឈាយតោ អសុចិ មុច្ចតិ, អនាបត្តិ. មាតុគាមស្ស អនោកាសុបនិជ្ឈានេ បន ¶ ទុក្កដំ. សចេ ទស្សនស្សាទេន រត្តោ បុន អស្សាទេត្វា មោចនត្ថាយ និមិត្តេ ឧបក្កមិត្វា មោចេតិ, សង្ឃាទិសេសោ.

និសជ្ជស្សាទេ មាតុគាមេន សទ្ធិំ រហោ និសជ្ជស្សាទរាគេន និសិន្នស្ស អសុចិ មុច្ចតិ, អនាបត្តិ. រហោ និសជ្ជបច្ចយា បន អាបន្នាយ អាបត្តិយា ការេតព្ពោ. សចេ និសជ្ជស្សាទេន រត្តោ បុន អស្សាទេត្វា មោចនត្ថាយ និមិត្តេ ឧបក្កមិត្វា មោចេតិ, សង្ឃាទិសេសោ.

វាចស្សាទេ ¶ វាចស្សាទរាគេន មាតុគាមំ មេថុនសន្និស្សិតាហិ វាចាហិ ឱភាសន្តស្ស អសុចិ មុច្ចតិ, អនាបត្តិ. ទុដ្ឋុល្លវាចាសង្ឃាទិសេសំ បន អាបជ្ជតិ. សចេ វាចស្សាទេន រត្តោ បុន អស្សាទេត្វា មោចនត្ថាយ និមិត្តេ ឧបក្កមិត្វា មោចេតិ, សង្ឃាទិសេសោ.

គេហស្សិតបេមេ មាតរំ វា មាតុបេមេន ភគិនិំ វា ភគិនិបេមេន បុនប្បុនំ បរាមសតោ ¶ ចេវ អាលិង្គតោ ច អសុចិ មុច្ចតិ, អនាបត្តិ. គេហស្សិតបេមេន បន ផុសនបច្ចយា ទុក្កដំ. សចេ គេហស្សិតបេមេន រត្តោ បុន អស្សាទេត្វា មោចនត្ថាយ និមិត្តេ ឧបក្កមិត្វា មោចេតិ, សង្ឃាទិសេសោ.

វនភង្គេ ឥត្ថិបុរិសា អញ្ញមញ្ញំ កិញ្ចិទេវ តម្ពូលគន្ធបុប្ផវាសាទិប្បការំ បណ្ណាការំ មិត្តសន្ថវភាវស្ស ទឡ្ហភាវត្ថាយ បេសេន្តិ អយំ វនភង្គោ នាម. តញ្ចេ មាតុគាមោ កស្សចិ សំសដ្ឋវិហារិកស្ស កុលូបកភិក្ខុនោ បេសេតិ, តស្ស ច ‘‘អសុកាយ នាម ឥទំ បេសិត’’ន្តិ សារត្តស្ស បុនប្បុនំ ហត្ថេហិ តំ វនភង្គំ កីឡាបយតោ អសុចិ មុច្ចតិ, អនាបត្តិ. សចេ វនភង្គេ សារត្តោ បុន អស្សាទេត្វា មោចនត្ថាយ និមិត្តេ ឧបក្កមិត្វា មោចេតិ, សង្ឃាទិសេសោ. សចេ ឧបក្កមន្តេបិ ន មុច្ចតិ, ថុល្លច្ចយំ.

ឯវមេតេសំ ឯកាទសន្នំ រាគានំ វសេន ឥមេ ឯកាទស បយោគេ សមេវេក្ខិត្វា អាបត្តិ វា អនាបត្តិ វា សល្លក្ខេតព្ពា. សល្លក្ខេត្វា សចេ គរុកា ហោតិ ‘‘គរុកា’’តិ អាចិក្ខិតព្ពា. សចេ លហុកា ហោតិ ‘‘លហុកា’’តិ អាចិក្ខិតព្ពា. តទនុរូបញ្ច វិនយកម្មំ កាតព្ពំ. ឯវញ្ហិ កតំ សុកតំ ហោតិ រោគនិទានំ ញត្វា វេជ្ជេន កតភេសជ្ជមិវ, តស្ស ច បុគ្គលស្ស សោត្ថិភាវាយ សំវត្តតិ.

២៦២. ចេតេតិ ន ឧបក្កមតីតិអាទីសុ មោចនស្សាទចេតនាយ ចេតេតិ, ន ឧបក្កមតិ, មុច្ចតិ, អនាបត្តិ. មោចនស្សាទបីឡិតោ ‘‘អហោ វត ¶ មុច្ចេយ្យា’’តិ ចេតេតិ, ន ឧបក្កមតិ, ន មុច្ចតិ, អនាបត្តិ. មោចនស្សាទេន ន ចេតេតិ, ផស្សស្សាទេន កណ្ឌុវនស្សាទេន វា ឧបក្កមតិ, មុច្ចតិ, អនាបត្តិ. តថេវ ន ចេតេតិ, ឧបក្កមតិ, ន មុច្ចតិ, អនាបត្តិ. កាមវិតក្កំ វិតក្កេន្តោ មោចនត្ថាយ ន ចេតេតិ, ន ឧបក្កមតិ, មុច្ចតិ, អនាបត្តិ. សចេ បនស្ស វិតក្កយតោបិ ន មុច្ចតិ ឥទំ អាគតមេវ ហោតិ, ‘‘ន ចេតេតិ, ន ឧបក្កមតិ, ន មុច្ចតិ, អនាបត្តី’’តិ.

អនាបត្តិ ¶ សុបិនន្តេនាតិ សុត្តស្ស សុបិនេ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តស្ស វិយ កាយសំសគ្គាទីនិ អាបជ្ជន្តស្ស វិយ សុបិនន្តេនេវ ការណេន យស្ស អសុចិ មុច្ចតិ, តស្ស អនាបត្តិ. សុបិនេ បន ¶ ឧប្បន្នាយ អស្សាទចេតនាយ សចស្ស វិសយោ ហោតិ, និច្ចលេន ភវិតព្ពំ, ន ហត្ថេន និមិត្តំ កីឡាបេតព្ពំ, កាសាវបច្ចត្ថរណរក្ខណត្ថំ បន ហត្ថបុដេន គហេត្វា ជគ្គនត្ថាយ ឧទកដ្ឋានំ គន្តុំ វដ្ដតិ.

នមោចនាធិប្បាយស្សាតិ យស្ស ភេសជ្ជេន វា និមិត្តំ អាលិម្បន្តស្ស ឧច្ចារាទីនិ វា ករោន្តស្ស នមោចនាធិប្បាយស្ស មុច្ចតិ, តស្សាបិ អនាបត្តិ. ឧម្មត្តកស្ស ទុវិធស្សាបិ អនាបត្តិ. ឥធ សេយ្យសកោ អាទិកម្មិកោ, តស្ស អនាបត្តិ អាទិកម្មិកស្សាតិ.

បទភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សមុដ្ឋានាទីសុ ឥទំ សិក្ខាបទំ បឋមបារាជិកសមុដ្ឋានំ កាយចិត្តតោ សមុដ្ឋាតិ. កិរិយា, សញ្ញាវិមោក្ខំ, សចិត្តកំ, លោកវជ្ជំ, កាយកម្មំ, អកុសលចិត្តំ, ទ្វិវេទនំ, សុខមជ្ឈត្តទ្វយេនាតិ.

២៦៣. វិនីតវត្ថូសុ សុបិនវត្ថុ អនុបញ្ញត្តិយំ វុត្តនយមេវ. ឧច្ចារបស្សាវវត្ថូនិ ឧត្តានត្ថានេវ.

វិតក្កវត្ថុស្មិំ កាមវិតក្កន្តិ គេហស្សិតកាមវិតក្កំ. តត្ថ កិញ្ចាបិ អនាបត្តិ វុត្តា, អថ ខោ វិតក្កគតិកេន ន ភវិតព្ពំ. ឧណ្ហោទកវត្ថូសុ បឋមំ ឧត្តានមេវ. ទុតិយេ សោ ភិក្ខុ មោចេតុកាមោ ឧណ្ហោទកេន និមិត្តំ បហរិត្វា បហរិត្វា ន្ហាយិ, តេនស្ស អាបត្តិ វុត្តា. តតិយេ ឧបក្កមស្ស អត្ថិតាយ ថុល្លច្ចយំ. ភេសជ្ជកណ្ឌុវនវត្ថូនិ ឧត្តានត្ថានេវ.

២៦៤. មគ្គវត្ថូសុ ¶ បឋមស្ស ថុលឩរុកស្ស មគ្គំ គច្ឆន្តស្ស សម្ពាធដ្ឋានេ ឃដ្ដនាយ អសុចិ មុច្ចិ, តស្ស នមោចនាធិប្បាយត្តា អនាបត្តិ. ទុតិយស្ស តថេវ មុច្ចិ, មោចនាធិប្បាយត្តា បន សង្ឃាទិសេសោ. តតិយស្ស ន មុច្ចិ, ឧបក្កមសព្ភាវតោ បន ថុល្លច្ចយំ. តស្មា មគ្គំ គច្ឆន្តេន ឧប្បន្នេ បរិឡាហេ ន គន្តព្ពំ, គមនំ ឧបច្ឆិន្ទិត្វា អសុភាទិមនសិការេន ចិត្តំ វូបសមេត្វា សុទ្ធចិត្តេន កម្មដ្ឋានំ អាទាយ គន្តព្ពំ. សចេ ឋិតោ វិនោទេតុំ ¶ ន សក្កោតិ, មគ្គា ឱក្កម្ម និសីទិត្វា វិនោទេត្វា កម្មដ្ឋានំ អាទាយ សុទ្ធចិត្តេនេវ គន្តព្ពំ.

វត្ថិវត្ថូសុ តេ ភិក្ខូ វត្ថិំ ទឡ្ហំ គហេត្វា បូរេត្វា បូរេត្វា វិស្សជ្ជេន្តា ¶ គាមទារកា វិយ បស្សាវមកំសុ. ជន្តាឃរវត្ថុស្មិំ ឧទរំ តាបេន្តស្ស មោចនាធិប្បាយស្សាបិ អមោចនាធិប្បាយស្សាបិ មុត្តេ អនាបត្តិយេវ. បរិកម្មំ ករោន្តស្ស និមិត្តចាលនវសេន អសុចិ មុច្ចិ, តស្មា អាបត្តិដ្ឋានេ អាបត្តិ វុត្តា.

២៦៥. ឩរុឃដ្ដាបនវត្ថូសុ យេសំ អាបត្តិ វុត្តា តេ អង្គជាតម្បិ ផុសាបេសុន្តិ វេទិតព្ពាតិ ឯវំ កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. សាមណេរាទិវត្ថូនិ ឧត្តានត្ថានេវ.

២៦៦. កាយត្ថម្ភនវត្ថុស្មិំ កាយំ ថម្ភេន្តស្សាតិ ចិរំ និសីទិត្វា វា និបជ្ជិត្វា វា នវកម្មំ វា កត្វា អាលសិយវិមោចនត្ថំ វិជម្ភេន្តស្ស.

ឧបនិជ្ឈាយនវត្ថុស្មិំ សចេបិ បដសតំ និវត្ថា ហោតិ បុរតោ វា បច្ឆតោ វា ឋត្វា ‘‘ឥមស្មិំ នាម ឱកាសេ និមិត្ត’’ន្តិ ឧបនិជ្ឈាយន្តស្ស ទុក្កដមេវ. អនិវត្ថានំ គាមទារិកានំ និមិត្តំ ឧបនិជ្ឈាយន្តស្ស បន កិមេវ វត្តព្ពំ. តិរច្ឆានគតានម្បិ និមិត្តេ ឯសេវ នយោ. ឥតោ ចិតោ ច អវិលោកេត្វា បន ទិវសម្បិ ឯកបយោគេន ឧបនិជ្ឈាយន្តស្ស ឯកមេវ ទុក្កដំ. ឥតោ ចិតោ ច វិលោកេត្វា បុនប្បុនំ ឧបនិជ្ឈាយន្តស្ស បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ. ឧម្មីលននិមីលនវសេន បន ន ការេតព្ពោ. សហសា ឧបនិជ្ឈាយិត្វា បុន បដិសង្ខាយ សំវរេ តិដ្ឋតោ អនាបត្តិ, តំ សំវរំ បហាយ បុន ឧបនិជ្ឈាយតោ ទុក្កដមេវ.

២៦៧. តាឡច្ឆិទ្ទាទិវត្ថូនិ ¶ ឧត្តានត្ថានេវ. ន្ហានវត្ថូសុ យេ ឧទកសោតំ និមិត្តេន បហរិំសុ តេសំ អាបត្តិ វុត្តា. ឧទញ្ជលវត្ថូសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ ច ឧទញ្ជលន្តិ ឧទកចិក្ខល្លោ វុច្ចតិ. ឯតេនេវ ឧបាយេន ឥតោ បរានិ សព្ពានេវ ឧទកេ ធាវនាទិវត្ថូនិ វេទិតព្ពានិ. អយំ បន វិសេសោ. បុប្ផាវឡិយវត្ថូសុ សចេបិ នមោចនាធិប្បាយស្ស អនាបត្តិ, កីឡនបច្ចយា បន ទុក្កដំ ហោតីតិ.

សុក្កវិស្សដ្ឋិសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. កាយសំសគ្គសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៦៩. តេន ¶ ¶ សមយេន ពុទ្ធោ ភគវាតិ កាយសំសគ្គសិក្ខាបទំ. តត្រាយំ អនុត្តានបទវណ្ណនា – អរញ្ញេ វិហរតីតិ ន អាវេណិកេ អរញ្ញេ, ជេតវនវិហារស្សេវ បច្ចន្តេ ឯកបស្សេ. មជ្ឈេ គព្ភោតិ តស្ស ច វិហារស្ស មជ្ឈេ គព្ភោ ហោតិ. សមន្តា បរិយាគារោតិ សមន្តា បនស្ស មណ្ឌលមាឡបរិក្ខេបោ ហោតិ. សោ កិរ មជ្ឈេ ចតុរស្សំ គព្ភំ កត្វា ពហិ មណ្ឌលមាឡបរិក្ខេបេន កតោ, យថា សក្កា ហោតិ អន្តោយេវ អាវិញ្ឆន្តេហិ វិចរិតុំ.

សុបញ្ញត្តន្តិ សុដ្ឋ ឋបិតំ, យថា យថា យស្មិំ យស្មិញ្ច ឱកាសេ ឋបិតំ បាសាទិកំ ហោតិ លោករញ្ជកំ តថា តថា តស្មិំ តស្មិំ ឱកាសេ ឋបិតំ, វត្តសីសេន ហិ សោំ ឯកកិច្ចម្បិ ន ករោតិ. ឯកច្ចេ វាតបានេ វិវរន្តោតិ យេសុ វិវដេសុ អន្ធការោ ហោតិ តានិ វិវរន្តោ យេសុ វិវដេសុ អាលោកោ ហោតិ តានិ ថកេន្តោ.

ឯវំ វុត្តេ សា ព្រាហ្មណី តំ ព្រាហ្មណំ ឯតទវោចាតិ ឯវំ តេន ព្រាហ្មណេន បសំសិត្វា វុត្តេ សា ព្រាហ្មណី ‘‘បសន្នោ អយំ ព្រាហ្មណោ បព្ពជិតុកាមោ មញ្ញេ’’តិ សល្លក្ខេត្វា និគូហិតព្ពម្បិ តំ អត្តនោ វិប្បការំ បកាសេន្តី កេវលំ តស្ស សទ្ធាវិឃាតាបេក្ខា ហុត្វា ឯតំ ‘‘កុតោ តស្ស ឧឡារត្តតា’’តិអាទិវចនមវោច. តត្ថ ឧឡារោ អត្តា អស្សាតិ ឧឡារត្តា, ឧឡារត្តនោ ភាវោ ឧដ្ឋារត្តតា. កុលិត្ថីហីតិអាទីសុ កុលិត្ថិយោ នាម ឃរស្សាមិនិយោ. កុលធីតរោ នាម បុរិសន្តរគតា កុលធីតរោ ¶ . កុលកុមារិយោ នាម អនិវិដ្ឋា វុច្ចន្តិ. កុលសុណ្ហា នាម បរកុលតោ អានីតា កុលទារកានំ វធុយោ.

២៧០. ឱតិណ្ណោតិ យក្ខាទីហិ វិយ សត្តា អន្តោ ឧប្បជ្ជន្តេន រាគេន ឱតិណ្ណោ, កូបាទីនិ វិយ សត្តា អសមបេក្ខិត្វា រជនីយេ ឋានេ រជ្ជន្តោ សយំ វា រាគំ ឱតិណ្ណោ, យស្មា បន ឧភយថាបិ រាគសមង្គិស្សេវេតំ អធិវចនំ, តស្មា ‘‘ឱតិណ្ណោ នាម សារត្តោ អបេក្ខវា បដិពទ្ធចិត្តោ’’តិ ឯវមស្ស បទភាជនំ វុត្តំ.

តត្ថ ¶ សារត្តោតិ កាយសំសគ្គរាគេន សុដ្ឋុ រត្តោ. អបេក្ខវាតិ កាយសំសគ្គាបេក្ខាយ អបេក្ខវា. បដិពទ្ធចិត្តោតិ កាយសំសគ្គរាគេនេវ តស្មិំ វត្ថុស្មិំ បដិពទ្ធចិត្តោ. វិបរិណតេនាតិ បរិសុទ្ធភវង្គសន្តតិសង្ខាតំ បកតិំ វិជហិត្វា អញ្ញថា បវត្តេន, វិរូបំ វា បរិណតេន ¶ វិរូបំ បរិវត្តេន, យថា បរិវត្តមានំ វិរូបំ ហោតិ ឯវំ បរិវត្តិត្វា ឋិតេនាតិ អធិប្បាយោ.

២៧១. យស្មា បនេតំ រាគាទីហិ សម្បយោគំ នាតិវត្តតិ, តស្មា ‘‘វិបរិណតន្តិ រត្តម្បិ ចិត្ត’’ន្តិអាទិនា នយេនស្ស បទភាជនំ វត្វា អន្តេ ឥធាធិប្បេតមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘អបិច រត្តំ ចិត្តំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតំ វិបរិណត’’ន្តិ អាហ.

តទហុជាតាតិ តំទិវសំ ជាតា ជាតមត្តា អល្លមំសបេសិវណ្ណា, ឯវរូបាយបិ ហិ សទ្ធិំ កាយសំសគ្គេ សង្ឃាទិសេសោ, មេថុនវីតិក្កមេ បារាជិកំ, រហោ និសជ្ជស្សាទេ បាចិត្តិយញ្ច ហោតិ. បគេវាតិ បឋមមេវ.

កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជេយ្យាតិ ហត្ថគ្គហណាទិកាយសម្បយោគំ កាយមិស្សីភាវំ សមាបជ្ជេយ្យ, យស្មា បនេតំ សមាបជ្ជន្តស្ស យោ សោ កាយសំសគ្គោ នាម សោ អត្ថតោ អជ្ឈាចារោ ហោតិ, រាគវសេន អភិភវិត្វា សញ្ញមវេលំ អាចារោ, តស្មាស្ស សង្ខេបន អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘អជ្ឈាចារោ វុច្ចតី’’តិ បទភាជនមាហ.

ហត្ថគ្គាហំ វាតិអាទិភេទំ បនស្ស វិត្ថារេន អត្ថទស្សនំ. តត្ថ ហត្ថាទីនំ វិភាគទស្សនត្ថំ ‘‘ហត្ថោ នាម កប្បរំ ឧបាទាយា’’តិអាទិមាហ តត្ថ កប្បរំ ឧបាទាយាតិ ទុតិយំ. មហាសន្ធិំ ឧបាទាយ. អញ្ញត្ថ បន មណិពន្ធតោ ¶ បដ្ឋាយ យាវ អគ្គនខា ហត្ថោ ឥធ សទ្ធិំ អគ្គពាហាយ កប្បរតោ បដ្ឋាយ អធិប្បេតោ.

សុទ្ធកេសា វាតិ សុត្តាទីហិ អមិស្សា សុទ្ធា កេសាយេវ. វេណីតិ តីហិ កេសវដ្ដីហិ វិនន្ធិត្វា កតកេសកលាបស្សេតំ នាមំ. សុត្តមិស្សាតិ បញ្ចវណ្ណេន សុត្តេន កេសេ មិស្សេត្វា កតា. មាលាមិស្សាតិ វស្សិកបុប្ផាទីហិ មិស្សេត្វា តីហិ កេសវដ្ដីហិ វិនន្ធិត្វា ¶ កតា, អវិនទ្ធោបិ វា កេវលំ បុប្ផមិស្សកោ កេសកលាបោ ឥធ ‘‘វេណី’’តិ វេទិតព្ពោ. ហិរញ្ញមិស្សាតិ កហាបណមាលាយ មិស្សេត្វា កតា. សុវណ្ណមិស្សាតិ សុវណ្ណចីរកេហិ វា បាមង្គាទីហិ វា មិស្សេត្វា កតា. មុត្តាមិស្សាតិ មុត្តាវលីហិ មិស្សេត្វា កតា. មណិមិស្សាតិ សុត្តារូឡ្ហេហិ មណីហិ មិស្សេត្វា កតា. ឯតាសុ ហិ យំកិញ្ចិ វេណិំ គណ្ហន្តស្ស សង្ឃាទិសេសោយេវ. ‘‘អហំ មិស្សកវេណិំ អគ្គហេសិ’’ន្តិ វទន្តស្ស មោក្ខោ នត្ថិ. វេណិគ្គហណេន ចេត្ថ កេសាបិ គហិតាវ ហោន្តិ, តស្មា យោ ឯកម្បិ កេសំ គណ្ហាតិ តស្សបិ អាបត្តិយេវ.

ហត្ថញ្ច ¶ វេណិញ្ច ឋបេត្វាតិ ឥធ វុត្តលក្ខណំ ហត្ថញ្ច សព្ពប្បការញ្ច វេណិំ ឋបេត្វា អវសេសំ សរីរំ ‘‘អង្គ’’ន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ បរិច្ឆិន្នេសុ ហត្ថាទីសុ ហត្ថស្ស គហណំ ហត្ថគ្គាហោ, វេណិយា គហណំ វេណិគ្គាហោ, អវសេសសសរីរស្ស បរាមសនំ អញ្ញតរស្ស វា អញ្ញតរស្ស វា អង្គស្ស បរាមសនំ, យោ តំ ហត្ថគ្គាហំ វា វេណិគ្គាហំ វា អញ្ញតរស្ស វា អញ្ញតរស្ស វា អង្គស្ស បរាមសនំ សមាបជ្ជេយ្យ, តស្ស សង្ឃាទិសេសោ នាម អាបត្តិនិកាយោ ហោតីតិ. អយំ សិក្ខាបទស្ស អត្ថោ.

២៧២. យស្មា បន យោ ច ហត្ថគ្គាហោ យោ ច វេណិគ្គាហោ យញ្ច អវសេសស្ស អង្គស្ស បរាមសនំ តំ សព្ពម្បិ ភេទតោ ទ្វាទសវិធំ ហោតិ, តស្មា តំ ភេទំ ទស្សេតុំ ‘‘អាមសនា បរាមសនា’’តិអាទិនា នយេនស្ស បទភាជនំ វុត្តំ. តត្ថ យញ្ច វុត្តំ ‘‘អាមសនា នាម អាមដ្ឋមត្តា’’តិ យញ្ច ‘‘ឆុបនំ នាម ផុដ្ឋមត្ត’’ន្តិ, ឥមេសំ អយំ វិសេសោ – អាមសនាតិ អាមជ្ជនា ផុដ្ឋោកាសំ អនតិក្កមិត្វាបិ តត្ថេវ សង្ឃដ្ដនា. អយញ្ហិ ‘‘អាមដ្ឋមត្តា’’តិ វុច្ចតិ. ឆុបនន្តិ អសង្ឃដ្ដេត្វា ផុដ្ឋមត្តំ.

យម្បិ ¶ ឧម្មសនាយ ច ឧល្លង្ឃនាយ ច និទ្ទេសេ ‘‘ឧទ្ធំ ឧច្ចារណា’’តិ ឯកមេវ បទំ វុត្តំ. តត្រាបិ អយំ វិសេសោ – បឋមំ អត្តនោ កាយស្ស ឥត្ថិយា កាយេ ឧទ្ធំ បេសនវសេន វុត្តំ, ទុតិយំ ឥត្ថិយា កាយំ ឧក្ខិបនវសេន, សេសំ បាកដមេវ.

២៧៣. ឥទានិ ¶ យ្វាយំ ឱតិណ្ណោ វិបរិណតេន ចិត្តេន កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជតិ, តស្ស ឯតេសំ បទានំ វសេន វិត្ថារតោ អាបត្តិភេទំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥត្ថី ច ហោតិ ឥត្ថិសញ្ញី សារត្តោ ច ភិក្ខុ ច នំ ឥត្ថិយា កាយេន កាយ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ភិក្ខុ ច នំ ឥត្ថិយា កាយេន កាយន្តិ សោ សារត្តោ ច ឥត្ថិសញ្ញី ច ភិក្ខុ អត្តនោ កាយេន. នន្តិ និបាតមត្តំ. អថ វា ឯតំ តស្សា ឥត្ថិយា ហត្ថាទិភេទំ កាយំ. អាមសតិ បរាមសតីតិ ឯតេសុ ចេ ឯកេនាបិ អាការេន អជ្ឈាចរតិ, អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្ស. តត្ថ សកិំ អាមសតោ ឯកា អាបត្តិ, បុនប្បុនំ អាមសតោ បយោគេ បយោគេ សង្ឃាទិសេសោ.

បរាមសន្តោបិ សចេ កាយតោ អមោចេត្វាវ ឥតោ ចិតោ ច អត្តនោ ហត្ថំ វា កាយំ វា សញ្ចោបេតិ ហរតិ បេសេតិ ទិវសម្បិ បរាមសតោ ឯកាវ អាបត្តិ. សចេ កាយតោ មោចេត្វា មោចេត្វា បរាមសតិ បយោគេ បយោគេ អាបត្តិ.

ឱមសន្តោបិ ¶ សចេ កាយតោ អមោចេត្វាវ ឥត្ថិយា មត្ថកតោ បដ្ឋាយ យាវ បាទបិដ្ឋិំ ឱមសតិ ឯកាវ អាបត្តិ. សចេ បន ឧទរាទីសុ តំ តំ ឋានំ បត្វា មុញ្ចិត្វា មុញ្ចិត្វា ឱមសតិ បយោគេ បយោគេ អាបត្តិ. ឧម្មសនាយបិ បាទតោ បដ្ឋាយ យាវ សីសំ ឧម្មសន្តស្ស ឯសេវ នយោ.

ឱលង្ឃនាយ មាតុគាមំ កេសេសុ គហេត្វា នាមេត្វា ចុម្ពនាទីសុ យំ អជ្ឈាចារំ ឥច្ឆតិ តំ កត្វា មុញ្ចតោ ឯកាវ អាបត្តិ. ឧដ្ឋិតំ បុនប្បុនំ នាមយតោ បយោគេ បយោគេ អាបត្តិ. ឧល្លង្ឃនាយបិ កេសេសុ វា ហត្ថេសុ វា គហេត្វា វុដ្ឋាបយតោ ឯសេវ នយោ.

អាកឌ្ឍនាយ អត្តនោ អភិមុខំ អាកឌ្ឍន្តោ យាវ ន មុញ្ចតិ តាវ ឯកាវ អាបត្តិ. មុញ្ចិត្វា មុញ្ចិត្វា អាកឌ្ឍន្តស្ស បយោគេ បយោគេ អាបត្តិ. បតិកឌ្ឍនាយបិ បរម្មុខំ បិដ្ឋិយំ គហេត្វា បដិប្បណាមយតោ ឯសេវ នយោ.

អភិនិគ្គណ្ហនាយ ¶ ហត្ថេ វា ពាហាយ វា ទឡ្ហំ គហេត្វា យោជនម្បិ គច្ឆតោ ឯកាវ អាបត្តិ. មុញ្ចិត្វា បុនប្បុនំ គណ្ហតោ បយោគេ បយោគេ អាបត្តិ. អមុញ្ចិត្វា បុនប្បុនំ ផុសតោ ច អាលិង្គតោ ច បយោគេ បយោគេ អាបត្តីតិ មហាសុមត្ថេរោ អាហ. មហាបទុមត្ថេរោ ¶ បនាហ – ‘‘មូលគ្គហណមេវ បមាណំ, តស្មា យាវ ន មុញ្ចតិ តាវ ឯកា ឯវ អាបត្តី’’តិ.

អភិនិប្បីឡនាយ វត្ថេន វា អាភរណេន វា សទ្ធិំ បីឡយតោ អង្គំ អផុសន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ, ផុសន្តស្ស សង្ឃាទិសេសោ, ឯកបយោគេន ឯកា អាបត្តិ, នានាបយោគេន នានា.

គហណឆុបនេសុ អញ្ញំ កិញ្ចិ វិការំ អករោន្តោបិ គហិតមត្តផុដ្ឋមត្តេនាបិ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ.

ឯវមេតេសុ អាមសនាទីសុ ឯកេនាបិ អាការេន អជ្ឈាចារតោ ឥត្ថិយា ឥត្ថិសញ្ញិស្ស សង្ឃាទិសេសោ, វេមតិកស្ស ថុល្លច្ចយំ, បណ្ឌកបុរិសតិរច្ឆានគតសញ្ញិស្សាបិ ថុល្លច្ចយមេវ. បណ្ឌកេ បណ្ឌកសញ្ញិស្ស ថុល្លច្ចយំ, វេមតិកស្ស ទុក្កដំ. បុរិសតិរច្ឆានគតឥត្ថិសញ្ញិស្សាបិ ទុក្កដមេវ. បុរិសេ បុរិសសញ្ញិស្សាបិ វេមតិកស្សាបិ ឥត្ថិបណ្ឌកតិរច្ឆានគតសញ្ញិស្សាបិ ទុក្កដមេវ. តិរច្ឆានគតេបិ សព្ពាការេន ទុក្កដមេវាតិ. ឥមា ឯកមូលកនយេ វុត្តា អាបត្តិយោ សល្លក្ខេត្វា ឥមិនាវ ឧបាយេន ‘‘ទ្វេ ឥត្ថិយោ ទ្វិន្នំ ឥត្ថីន’’ន្តិអាទិវសេន វុត្តេ ទុមូលកនយេបិ ¶ ទិគុណា អាបត្តិយោ វេទិតព្ពា. យថា ច ទ្វីសុ ឥត្ថីសុ ទ្វេ សង្ឃាទិសេសា; ឯវំ សម្ពហុលាសុ សម្ពហុលា វេទិតព្ពា.

យោ ហិ ឯកតោ ឋិតា សម្ពហុលា ឥត្ថិយោ ពាហាហិ បរិក្ខិបិត្វា គណ្ហាតិ សោ យត្តកា ឥត្ថិយោ ផុដ្ឋា តាសំ គណនាយ សង្ឃាទិសេសេ អាបជ្ជតិ, មជ្ឈគតានំ គណនាយ ថុល្លច្ចយេ. តា ហិ តេន កាយប្បដិពទ្ធេន អាមដ្ឋា ហោន្តិ. យោ បន សម្ពហុលានំ អង្គុលិយោ វា កេសេ វា ឯកតោ កត្វា គណ្ហាតិ, សោ អង្គុលិយោ ច កេសេ ច អគណេត្វា ឥត្ថិយោ គណេត្វា សង្ឃាទិសេសេហិ ការេតព្ពោ. យាសញ្ច ឥត្ថីនំ អង្គុលិយោ វា កេសា វា មជ្ឈគតា ហោន្តិ, តាសំ គណនាយ ថុល្លច្ចយេ អាបជ្ជតិ. តា ហិ តេន កាយប្បដិពទ្ធេន អាមដ្ឋា ហោន្តិ, សម្ពហុលា បន ឥត្ថិយោ កាយប្បដិពទ្ធេហិ រជ្ជុវត្ថាទីហិ បរិក្ខិបិត្វា គណ្ហន្តោ សព្ពាសំយេវ ¶ អន្តោបរិក្ខេបគតានំ គណនាយ ថុល្លច្ចយេ អាបជ្ជតិ. មហាបច្ចរិយំ អផុដ្ឋាសុ ទុក្កដំ វុត្តំ. តត្ថ យស្មា បាឡិយំ កាយប្បដិពទ្ធប្បដិពទ្ធេន ¶ អាមសនំ នាម នត្ថិ, តស្មា សព្ពម្បិ កាយប្បដិពទ្ធប្បដិពទ្ធំ កាយប្បដិពទ្ធេនេវ សង្គហេត្វា មហាអដ្ឋកថាយញ្ច កុរុន្ទិយញ្ច វុត្តោ បុរិមនយោយេវេត្ថ យុត្តតរោ ទិស្សតិ.

យោ ហិ ហត្ថេន ហត្ថំ គហេត្វា បដិបាដិយា ឋិតាសុ ឥត្ថីសុ សមសារាគោ ឯកំ ហត្ថេ គណ្ហាតិ, សោ គហិតិត្ថិយា វសេន ឯកំ សង្ឃាទិសេសំ អាបជ្ជតិ, ឥតរាសំ គណនាយ បុរិមនយេនេវ ថុល្លច្ចយេ. សចេ សោ តំ កាយប្បដិពទ្ធេ វត្ថេ វា បុប្ផេ វា គណ្ហាតិ, សព្ពាសំ គណនាយ ថុល្លច្ចយេ អាបជ្ជតិ. យថេវ ហិ រជ្ជុវត្ថាទីហិ បរិក្ខិបន្តេន សព្ពាបិ កាយប្បដិពទ្ធេន អាមដ្ឋា ហោន្តិ, តថា ឥធាបិ សព្ពាបិ កាយប្បដិពទ្ធេន អាមដ្ឋា ហោន្តិ. សចេ បន តា ឥត្ថិយោ អញ្ញមញ្ញំ វត្ថកោដិយំ គហេត្វា ឋិតា ហោន្តិ, តត្រ ចេសោ បុរិមនយេនេវ បឋមំ ឥត្ថិំ ហត្ថេ គណ្ហាតិ គហិតាយ វសេន សង្ឃាទិសេសំ អាបជ្ជតិ, ឥតរាសំ គណនាយ ទុក្កដានិ. សព្ពាសញ្ហិ តាសំ តេន បុរិមនយេនេវ កាយបដិពទ្ធេន កាយប្បដិពទ្ធំ អាមដ្ឋំ ហោតិ. សចេ បន សោបិ តំ កាយប្បដិពទ្ធេយេវ គណ្ហាតិ តស្សា វសេន ថុល្លច្ចយំ អាបជ្ជតិ, ឥតរាសំ គណនាយ អនន្តរនយេនេវ ទុក្កដានិ.

យោ បន ឃនវត្ថនិវត្ថំ ឥត្ថិំ កាយសំសគ្គរាគេន វត្ថេ ឃដ្ដេតិ, ថុល្លច្ចយំ. វិរឡវត្ថនិវត្ថំ ឃដ្ដេតិ, តត្រ ចេ វត្ថន្តរេហិ ឥត្ថិយា វា និក្ខន្តលោមានិ ភិក្ខុំ ភិក្ខុនោ វា បវិដ្ឋលោមានិ ឥត្ថិំ ផុសន្តិ, ឧភិន្នំ លោមានិយេវ វា លោមានិ ផុសន្តិ, សង្ឃាទិសេសោ. ឧបាទិន្នកេន ¶ ហិ កម្មជរូបេន ឧបាទិន្នកំ វា អនុបាទិន្នកំ វា អនុបាទិន្នកេនបិ កេនចិ កេសាទិនា ឧបាទិន្នកំ វា អនុបាទិន្នកំ វា ផុសន្តោបិ សង្ឃាទិសេសំ អាបជ្ជតិយេវ.

តត្ថ កុរុន្ទិយំ ‘‘លោមានិ គណេត្វា សង្ឃាទិសេសោ’’តិ វុត្តំ. មហាអដ្ឋកថាយំ បន ‘‘លោមានិ គណេត្វា អាបត្តិយា ន ការេតព្ពោ, ឯកមេវ សង្ឃាទិសេសំ អាបជ្ជតិ. សង្ឃិកមញ្ចេ បន អបច្ចត្ថរិត្វា និបន្នោ លោមានិ គណេត្វា ការេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ ¶ , តទេវ យុត្តំ. ឥត្ថិវសេន ហិ អយំ អាបត្តិ, ន កោដ្ឋាសវសេនាតិ.

ឯត្ថាហ ¶ ‘‘យោ បន ‘កាយប្បដិពទ្ធំ គណ្ហិស្សាមី’តិ កាយំ គណ្ហាតិ, ‘កាយំ គណ្ហិស្សាមី’តិ កាយប្បដិពទ្ធំ គណ្ហាតិ, សោ កិំ អាបជ្ជតី’’តិ. មហាសុមត្ថេរោ តាវ ‘‘យថាវត្ថុកមេវា’’តិ វទតិ. អយំ កិរស្ស លទ្ធិ –

‘‘វត្ថុ សញ្ញា ច រាគោ ច, ផស្សប្បដិវិជាននា;

យថានិទ្ទិដ្ឋនិទ្ទេសេ, គរុកំ តេន ការយេ’’តិ.

ឯត្ថ ‘‘វត្ថូ’’តិ ឥត្ថី. ‘‘សញ្ញា’’តិ ឥត្ថិសញ្ញា. ‘‘រាគោ’’តិ កាយសំសគ្គរាគោ. ‘‘ផស្សប្បដិវិជាននា’’តិ កាយសំសគ្គផស្សជាននា. តស្មា យោ ឥត្ថិយា ឥត្ថិសញ្ញី កាយសំសគ្គរាគេន ‘‘កាយប្បដិពទ្ធំ គហេស្សាមី’’តិ បវត្តោបិ កាយំ ផុសតិ, គរុកំ សង្ឃាទិសេសំយេវ អាបជ្ជតិ. ឥតរោបិ ថុល្លច្ចយន្តិ មហាបទុមត្ថេរោ បនាហ –

‘‘សញ្ញាយ វិរាគិតម្ហិ, គហណេ ច វិរាគិតេ;

យថានិទ្ទិដ្ឋនិទ្ទេសេ, គរុកំ តត្ថ ន ទិស្សតី’’តិ.

អស្សាបាយំ លទ្ធិ ឥត្ថិយា ឥត្ថិសញ្ញិនោ ហិ សង្ឃាទិសេសោ វុត្តោ. ឥមិនា ច ឥត្ថិសញ្ញា វិរាគិតា កាយប្បដិពទ្ធេ កាយប្បដិពទ្ធសញ្ញា ឧប្បាទិតា, តំ គណ្ហន្តស្ស បន ថុល្លច្ចយំ វុត្តំ. ឥមិនា ច គហណម្បិ វិរាគិតំ តំ អគ្គហេត្វា ឥត្ថី គហិតា, តស្មា ឯត្ថ ឥត្ថិសញ្ញាយ អភាវតោ សង្ឃាទិសេសោ ន ទិស្សតិ, កាយប្បដិពទ្ធស្ស អគ្គហិតត្តា ថុល្លច្ចយំ ន ទិស្សតិ, កាយសំសគ្គរាគេន ផុដ្ឋត្តា បន ទុក្កដំ. កាយសំសគ្គរាគេន ហិ ឥមំ នាម វត្ថុំ ផុសតោ អនាបត្តីតិ នត្ថិ, តស្មា ទុក្កដមេវាតិ.

ឥទញ្ច ¶ បន វត្វា ឥទំ ចតុក្កមាហ. ‘‘សារត្តំ គណ្ហិស្សាមី’តិ សារត្តំ គណ្ហិ សង្ឃាទិសេសោ, ‘វិរត្តំ គណ្ហិស្សាមី’តិ វិរត្តំ គណ្ហិ ទុក្កដំ, ‘សារត្តំ គណ្ហិស្សាមី’តិ វិរត្តំ គណ្ហិ ទុក្កដំ, ‘វិរត្តំ គណ្ហិស្សាមី’តិ សារត្តំ គណ្ហិ ទុក្កដមេវា’’តិ. កិញ្ចាបិ ឯវមាហ? អថ ខោ មហាសុមត្ថេរវាទោយេវេត្ថ ‘‘ឥត្ថិ ច ហោតិ ឥត្ថិសញ្ញី សារត្តោ ច ភិក្ខុ ច នំ ឥត្ថិយា កាយេន កាយប្បដិពទ្ធំ ¶ អាមសតិ បរាមសតិ…បេ… គណ្ហាតិ ឆុបតិ អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ ឥមាយ បាឡិយា ‘‘យោ ហិ ឯកតោ ឋិតា សម្ពហុលា ឥត្ថិយោ ពាហាហិ បរិក្ខិបិត្វា គណ្ហាតិ, សោ យត្តកា ឥត្ថិយោ ផុដ្ឋា តាសំ គណនាយ សង្ឃាទិសេសេ អាបជ្ជតិ, មជ្ឈគតានំ ¶ គណនាយ ថុល្លច្ចយេ’’តិអាទីហិ អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយេហិ ច សមេតិ. យទិ ហិ សញ្ញាទិវិរាគេន វិរាគិតំ នាម ភវេយ្យ ‘‘បណ្ឌកោ ច ហោតិ ឥត្ថិសញ្ញី’’តិអាទីសុ វិយ ‘‘កាយប្បដិពទ្ធញ្ច ហោតិ កាយសញ្ញី ចា’’តិអាទិនាបិ នយេន បាឡិយំ វិសេសំ វទេយ្យ. យស្មា បន សោ ន វុត្តោ, តស្មា ឥត្ថិយា ឥត្ថិសញ្ញាយ សតិ ឥត្ថិំ អាមសន្តស្ស សង្ឃាទិសេសោ, កាយប្បដិពទ្ធំ អាមសន្តស្ស ថុល្លច្ចយន្តិ យថាវត្ថុកមេវ យុជ្ជតិ.

មហាបច្ចរិយម្បិ ចេតំ វុត្តំ – ‘‘នីលំ បារុបិត្វា សយិតាយ កាឡិត្ថិយា កាយំ ឃដ្ដេស្សាមី’តិ កាយំ ឃដ្ដេតិ, សង្ឃាទិសេសោ; ‘កាយំ ឃដ្ដេស្សាមី’តិ នីលំ ឃដ្ដេតិ, ថុល្លច្ចយំ; ‘នីលំ ឃដ្ដេស្សាមី’តិ កាយំ ឃដ្ដេតិ, សង្ឃាទិសេសោ; ‘នីលំ ឃដ្ដេស្សាមី’តិ នីលំ ឃដ្ដេតិ, ថុល្លច្ចយ’’ន្តិ. យោបាយំ ‘‘ឥត្ថី ច បណ្ឌកោ ចា’’តិអាទិនា នយេន វត្ថុមិស្សកនយោ វុត្តោ, តស្មិម្បិ វត្ថុ សញ្ញាវិមតិវសេន វុត្តា អាបត្តិយោ បាឡិយំ អសម្មុយ្ហន្តេន វេទិតព្ពា.

កាយេនកាយប្បដិពទ្ធវារេ បន ឥត្ថិយា ឥត្ថិសញ្ញិស្ស កាយប្បដិពទ្ធំ គណ្ហតោ ថុល្លច្ចយំ, សេសេ សព្ពត្ថ ទុក្កដំ. កាយប្បដិពទ្ធេនកាយវារេបិ ឯសេវ នយោ. កាយប្បដិពទ្ធេនកអាយប្បដិពទ្ធវារេ ច និស្សគ្គិយេនកាយវារាទីសុ ចស្ស សព្ពត្ថ ទុក្កដមេវ.

‘‘ឥត្ថី ច ហោតិ ឥត្ថិសញ្ញី សារត្តោ ច ឥត្ថី ច នំ ភិក្ខុស្ស កាយេន កាយ’’ន្តិអាទិវារោ បន ភិក្ខុម្ហិ មាតុគាមស្ស រាគវសេន វុត្តោ. តត្ថ ឥត្ថី ច នំ ភិក្ខុស្ស កាយេន កាយន្តិ ភិក្ខុម្ហិ សារត្តា ឥត្ថី តស្ស និសិន្នោកាសំ វា និបន្នោកាសំ វា គន្ត្វា អត្តនោ កាយេន តំ ភិក្ខុស្ស កាយំ អាមសតិ…បេ… ឆុបតិ. សេវនាធិប្បាយោ កាយេន វាយមតិ, ផស្សំ បដិវិជានាតីតិ ឯវំ តាយ អាមដ្ឋោ វា ឆុបិតោ វា សេវនាធិប្បាយោ ហុត្វា សចេ ផស្សប្បដិវិជាននត្ថំ ឦសកម្បិ កាយំ ចាលេតិ ផន្ទេតិ, សង្ឃាទិសេសំ អាបជ្ជតិ.

ទ្វេ ¶ ឥត្ថិយោតិ ឯត្ថ ទ្វេ សង្ឃាទិសេសេ អាបជ្ជតិ, ឥត្ថិយា ច បណ្ឌកេ ច សង្ឃាទិសេសេន សហ ទុក្កដំ ¶ . ឯតេន ឧបាយេន យាវ ‘‘និស្សគ្គិយេន និស្សគ្គិយំ អាមសតិ, សេវនាធិប្បាយោ កាយេន វាយមតិ ន ច ផស្សំ បដិវិជានាតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ តាវ បុរិមនយេនេវ អាបត្តិភេទោ វេទិតព្ពោ.

ឯត្ថ ¶ ច កាយេន វាយមតិ ន ច ផស្សំ បដិវិជានាតីតិ អត្តនា និស្សដ្ឋំ បុប្ផំ វា ផលំ វា ឥត្ថិំ អត្តនោ និស្សគ្គិយេន បុប្ផេន វា ផលេន វា បហរន្តិំ ទិស្វា កាយេន វិការំ ករោតិ, អង្គុលិំ វា ចាលេតិ, ភមុកំ វា ឧក្ខិបតិ, អក្ខិំ វា និខណតិ, អញ្ញំ វា ឯវរូបំ វិការំ ករោតិ, អយំ វុច្ចតិ ‘‘កាយេន វាយមតិ ន ច ផស្សំ បដិវិជានាតី’’តិ. អយម្បិ កាយេន វាយមិតត្តា ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ, ទ្វីសុ ឥត្ថីសុ ទ្វេ, ឥត្ថីបណ្ឌកេសុបិ ទ្វេ ឯវ ទុក្កដេ អាបជ្ជតិ.

២៧៩. ឯវំ វត្ថុវសេន វិត្ថារតោ អាបត្តិភេទំ ទស្សេត្វា ឥទានិ លក្ខណវសេន សង្ខេបតោ អាបត្តិភេទញ្ច អនាបត្តិភេទញ្ច ទស្សេន្តោ ‘‘សេវនាធិប្បាយោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បុរិមនយេ ឥត្ថិយា ផុដ្ឋោ សមានោ សេវនាធិប្បាយោ កាយេន វាយមតិ, ផស្សំ បដិវិជានាតីតិ តិវង្គសម្បត្តិយា សង្ឃាទិសេសោ. ទុតិយេ នយេ និស្សគ្គិយេន និស្សគ្គិយាមសនេ វិយ វាយមិត្វា អឆុបនេ វិយ ច ផស្សស្ស អប្បដិវិជាននតោ ទុវង្គសម្បត្តិយា ទុក្កដំ. តតិយេ កាយេន អវាយមតោ អនាបត្តិ. យោ ហិ សេវនាធិប្បាយោបិ និច្ចលេន កាយេន កេវលំ ផស្សំ បដិវិជានាតិ សាទិយតិ អនុភោតិ, តស្ស ចិត្តុប្បាទមត្តេ អាបត្តិយា អភាវតោ អនាបត្តិ. ចតុត្ថេ បន និស្សគ្គិយេន និស្សគ្គិយាមសនេ វិយ ផស្សប្បដិវិជាននាបិ នត្ថិ, កេវលំ ចិត្តុប្បាទមត្តមេវ, តស្មា អនាបត្តិ. មោក្ខាធិប្បាយស្ស សព្ពាការេសុ អនាបត្តិយេវ.

ឯត្ថ បន យោ ឥត្ថិយា គហិតោ តំ អត្តនោ សរីរា មោចេតុកាមោ បដិប្បណាមេតិ វា បហរតិ វា អយំ កាយេន វាយមតិ ផស្សំ បដិវិជានាតិ. យោ អាគច្ឆន្តិំ ទិស្វា តតោ មុញ្ចិតុកាមោ ឧត្តាសេត្វា បលាបេតិ, អយំ កាយេន វាយមតិ ន ច ផស្សំ បដិវិជានាតិ. យោ តាទិសំ ទីឃជាតិំ កាយេ អារូឡ្ហំ ទិស្វា ‘‘សណិកំ គច្ឆតុ ឃដ្ដិយមានា អនត្ថាយ សំវត្តេយ្យា’’តិ ¶ ន ឃដ្ដេតិ, ឥត្ថិមេវ វា អង្គំ ផុសមានំ ញត្វា ‘‘ឯសា ‘អនត្ថិកោ អយំ មយា’តិ សយមេវ បក្កមិស្សតី’’តិ អជានន្តោ វិយ និច្ចលោ ហោតិ, ពលវិត្ថិយា វា គាឡ្ហំ អាលិង្គិត្វា គហិតោ ទហរភិក្ខុ បលាយិតុកាមោបិ សុដ្ឋុ គហិតត្តា និច្ចលោ ហោតិ, អយំ ន ច កាយេន វាយមតិ, ផស្សំ បដិវិជានាតិ. យោ បន អាគច្ឆន្តិំ ទិស្វា ‘‘អាគច្ឆតុ ¶ តាវ តតោ នំ បហរិត្វា វា បណាមេត្វា ¶ វា បក្កមិស្សាមី’’តិ និច្ចលោ ហោតិ, អយំ មោក្ខាធិប្បាយោ ន ច កាយេន វាយមតិ, ន ច ផស្សំ បដិវិជានាតីតិ វេទិតព្ពោ.

២៨០. អសញ្ចិច្ចាតិ ឥមិនា ឧបាយេន ឥមំ ផុសិស្សាមីតិ អចេតេត្វា, ឯវញ្ហិ អចេតេត្វា បត្តប្បដិគ្គហណាទីសុ មាតុគាមស្ស អង្គេ ផុដ្ឋេបិ អនាបត្តិ.

អសតិយាតិ អញ្ញវិហិតោ ហោតិ មាតុគាមំ ផុសាមីតិ សតិ នត្ថិ, ឯវំ អសតិយា ហត្ថបាទបសារណាទិកាលេ ផុសន្តស្ស អនាបត្តិ.

អជានន្តស្សាតិ ទារកវេសេន ឋិតំ ទារិកំ ‘‘ឥត្ថី’’តិ អជានន្តោ កេនចិទេវ ករណីយេន ផុសតិ, ឯវំ ‘‘ឥត្ថី’’តិ អជានន្តស្ស ផុសតោ អនាបត្តិ.

អសាទិយន្តស្សាតិ កាយសំសគ្គំ អសាទិយន្តស្ស, តស្ស ពាហាបរម្បរាយ នីតភិក្ខុស្ស វិយ អនាបត្តិ. ឧម្មត្តកាទយោ វុត្តនយាឯវ. ឥធ បន ឧទាយិត្ថេរោ អាទិកម្មិកោ, តស្ស អនាបត្តិ អាទិកម្មិកស្សាតិ.

បទភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សមុដ្ឋានាទីសុ ឥទំ សិក្ខាបទំ បឋមបារាជិកសមុដ្ឋានំ កាយចិត្តតោ សមុដ្ឋាតិ, កិរិយំ, សញ្ញាវិមោក្ខំ, សចិត្តកំ, លោកវជ្ជំ, កាយកម្មំ, អកុសលចិត្តំ, ទ្វិវេទនំ, សុខមជ្ឈត្តទ្វយេនាតិ.

២៨១. វិនីតវត្ថូសុ – មាតុយា មាតុបេមេនាតិ មាតុបេមេន មាតុយា កាយំ អាមសិ. ឯស នយោ ធីតុភគិនិវត្ថូសុ. តត្ថ យស្មា មាតា វា ហោតុ ធីតា វា ឥត្ថី នាម សព្ពាបិ ព្រហ្មចរិយស្ស បារិបន្ថិកាវ. តស្មា ‘‘អយំ មេ មាតា អយំ ធីតា អយំ មេ ភគិនី’’តិ គេហស្សិតបេមេន អាមសតោបិ ទុក្កដមេវ វុត្តំ.

ឥមំ បន ភគវតោ អាណំ អនុស្សរន្តេន សចេបិ នទីសោតេន វុយ្ហមានំ មាតរំ បស្សតិ នេវ ហត្ថេន បរាមសិតព្ពា. បណ្ឌិតេន បន ភិក្ខុនា នាវា វា ផលកំ ¶ វា កទលិក្ខន្ធោ វា ទារុក្ខន្ធោ វា ឧបសំហរិតព្ពោ. តស្មិំ អសតិ កាសាវម្បិ ឧបសំហរិត្វា បុរតោ ឋបេតព្ពំ, ‘‘ឯត្ថ ¶ ¶ គណ្ហាហី’’តិ បន ន វត្តព្ពា. គហិតេ បរិក្ខារំ កឌ្ឍាមីតិ កឌ្ឍន្តេន គន្តព្ពំ. សចេ ភាយតិ បុរតោ បុរតោ គន្ត្វា ‘‘មា ភាយី’’តិ សមស្សាសេតព្ពា. សចេ ភាយមានា បុត្តស្ស សហសា ខន្ធេ វា អភិរុហតិ, ហត្ថេ វា គណ្ហាតិ, ន ‘‘អបេហិ មហល្លិកេ’’តិ និទ្ធុនិតព្ពា, ថលំ បាបេតព្ពា. កទ្ទមេ លគ្គាយបិ កូបេ បតិតាយបិ ឯសេវ នយោ.

តត្របិ ហិ យោត្តំ វា វត្ថំ វា បក្ខិបិត្វា ហត្ថេន គហិតភាវំ ញត្វា ឧទ្ធរិតព្ពា, នត្វេវ អាមសិតព្ពា. ន កេវលញ្ច មាតុគាមស្ស សរីរមេវ អនាមាសំ, និវាសនបាវុរណម្បិ អាភរណភណ្ឌម្បិ តិណណ្ឌុបកំ វា តាឡបណ្ណមុទ្ទិកំ វា ឧបាទាយ អនាមាសមេវ, តញ្ច ខោ និវាសនបារុបនំ បិឡន្ធនត្ថាយ ឋបិតមេវ. សចេ បន និវាសនំ វា បារុបនំ វា បរិវត្តេត្វា ចីវរត្ថាយ បាទមូលេ ឋបេតិ វដ្ដតិ. អាភរណភណ្ឌេសុ បន សីសបសាធនកទន្តសូចិអាទិកប្បិយភណ្ឌំ ‘‘ឥមំ ភន្តេ តុម្ហាកំ គណ្ហថា’’តិ ទិយ្យមានំ សិបាដិកាសូចិអាទិឧបករណត្ថាយ គហេតព្ពំ. សុវណ្ណរជតមុត្តាទិមយំ បន អនាមាសមេវ ទីយ្យមានម្បិ ន គហេតព្ពំ. ន កេវលញ្ច ឯតាសំ សរីរូបគមេវ អនាមាសំ, ឥត្ថិសណ្ឋានេន កតំ កដ្ឋរូបម្បិ ទន្តរូបម្បិ អយរូបម្បិ លោហរូបម្បិ តិបុរូបម្បិ បោត្ថករូបម្បិ សព្ពរតនរូបម្បិ អន្តមសោ បិដ្ឋមយរូបម្បិ អនាមាសមេវ. បរិភោគត្ថាយ បន ‘‘ឥទំ តុម្ហាកំ ហោតូ’’តិ លភិត្វា ឋបេត្វា សព្ពរតនមយំ អវសេសំ ភិន្ទិត្វា ឧបករណារហំ ឧបករណេ បរិភោគារហំ បរិភោគេ ឧបនេតុំ វដ្ដតិ.

យថា ច ឥត្ថិរូបកំ; ឯវំ សត្តវិធម្បិ ធញ្ញំ អនាមាសំ. តស្មា ខេត្តមជ្ឈេន គច្ឆតា តត្ថជាតកម្បិ ធញ្ញផលំ ន អាមសន្តេន គន្តព្ពំ. សចេ ឃរទ្វារេ វា អន្តរាមគ្គេ វា ធញ្ញំ បសារិតំ ហោតិ បស្សេន ច មគ្គោ អត្ថិ ¶ ន មទ្ទន្តេន គន្តព្ពំ. គមនមគ្គេ អសតិ មគ្គំ អធិដ្ឋាយ គន្តព្ពំ. អន្តរឃរេ ធញ្ញស្ស ឧបរិ អាសនំ បញ្ញាបេត្វា ទេន្តិ និសីទិតុំ វដ្ដតិ. កេចិ អាសនសាលាយំ ធញ្ញំ អាកិរន្តិ, សចេ សក្កា ហោតិ ហរាបេតុំ ហរាបេតព្ពំ, នោ ចេ ឯកមន្តំ ធញ្ញំ អមទ្ទន្តេន បីឋកំ បញ្ញបេត្វា និសីទិតព្ពំ. សចេ ឱកាសោ ន ហោតិ, មនុស្សា ធញ្ញមជ្ឈេយេវ អាសនំ បញ្ញបេត្វា ទេន្តិ, និសីទិតព្ពំ. តត្ថជាតកានិ មុគ្គមាសាទីនិ អបរណ្ណានិបិ តាលបនសាទីនិ វា ផលានិ កីឡន្តេន ន អាមសិតព្ពានិ. មនុស្សេហិ រាសិកតេសុបិ ឯសេវ នយោ. អរញ្ញេ បន រុក្ខតោ បតិតានិ ផលានិ ‘‘អនុបសម្បន្នានំ ទស្សាមី’’តិ គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ.

មុត្តា ¶ , មណិ, វេឡុរិយោ, សង្ខោ, សិលា, បវាឡំ, រជតំ, ជាតរូបំ, លោហិតង្កោ, មសារគល្លន្តិ ¶ ឥមេសុ ទសសុ រតនេសុ មុត្តា អធោតា អនិវិទ្ធា យថាជាតាវ អាមសិតុំ វដ្ដតិ. សេសា អនាមាសាតិ វទន្តិ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘មុត្តា ធោតាបិ អធោតាបិ អនាមាសា ភណ្ឌមូលត្ថាយ ច សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ, កុដ្ឋរោគស្ស ភេសជ្ជត្ថាយ បន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. អន្តមសោ ជាតិផលិកំ ឧបាទាយ សព្ពោបិ នីលបីតាទិវណ្ណភេទោ មណិ ធោតវិទ្ធវដ្ដិតោ អនាមាសោ, យថាជាតោ បន អាករមុត្តោ បត្តាទិភណ្ឌមូលត្ថំ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តោ. សោបិ មហាបច្ចរិយំ បដិក្ខិត្តោ, បចិត្វា កតោ កាចមណិយេវេកោ វដ្ដតីតិ វុត្តោ. វេឡុរិយេបិ មណិសទិសោវ វិនិច្ឆយោ.

សង្ខោ ធមនសង្ខោ ច ធោតវិទ្ធោ ច រតនមិស្សោ អនាមាសោ. បានីយសង្ខោ ធោតោបិ អធោតោបិ អាមាសោវ សេសញ្ច អញ្ជនាទិភេសជ្ជត្ថាយបិ ភណ្ឌមូលត្ថាយបិ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ. សិលា ធោតវិទ្ធា រតនសំយុត្តា មុគ្គវណ្ណាវ អនាមាសា. សេសា សត្ថកនិសានាទិអត្ថាយ គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ. ឯត្ថ ច រតនសំយុត្តាតិ សុវណ្ណេន សទ្ធិំ យោជេត្វា បចិត្វា កតាតិ វទន្តិ. បវាឡំ ធោតវិទ្ធំ អនាមាសំ. សេសំ អាមាសំ ភណ្ឌមូលត្ថញ្ច សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ. មហាបច្ចរិយំ ¶ បន ‘‘ធោតម្បិ អធោតម្បិ សព្ពំ អនាមាសំ, ន ច សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ.

រជតំ ជាតរូបញ្ច កតភណ្ឌម្បិ អកតភណ្ឌម្បិ សព្ពេន សព្ពំ ពីជតោ បដ្ឋាយ អនាមាសញ្ច អសម្បដិច្ឆិយញ្ច, ឧត្តររាជបុត្តោ កិរ សុវណ្ណចេតិយំ ការេត្វា មហាបទុមត្ថេរស្ស បេសេសិ. ថេរោ ‘‘ន កប្បតី’’តិ បដិក្ខិបិ. ចេតិយឃរេ សុវណ្ណបទុមសុវណ្ណពុព្ពុឡកាទីនិ ហោន្តិ, ឯតានិបិ អនាមាសានិ. ចេតិយឃរគោបកា បន រូបិយឆឌ្ឌកដ្ឋានេ ឋិតា, តស្មា តេសំ កេឡាបយិតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តំ. កុរុន្ទិយំ បន តំ បដិក្ខិត្តំ. សុវណ្ណចេតិយេ កចវរមេវ ហរិតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្តកមេវ អនុញ្ញាតំ. អារកូដលោហម្បិ ជាតរូបគតិកមេវ អនាមាសន្តិ សព្ពអដ្ឋកថាសុ វុត្តំ. សេនាសនបរិភោគោ បន សព្ពកប្បិយោ, តស្មា ជាតរូបរជតមយា សព្ពេបិ សេនាសនបរិក្ខារា អាមាសា. ភិក្ខូនំ ធម្មវិនយវណ្ណនដ្ឋានេ រតនមណ្ឌបេ ¶ ករោន្តិ ផលិកត្ថម្ភេ រតនទាមបតិមណ្ឌិតេ, តត្ថ សព្ពូបករណានិ ភិក្ខូនំ បដិជគ្គិតុំ វដ្ដតិ.

លោហិតង្កមសារគល្លា ធោតវិទ្ធា អនាមាសា, ឥតរេ អាមាសា, ភណ្ឌមូលត្ថាយ វដ្ដន្តីតិ វុត្តា. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘ធោតាបិ អធោតាបិ សព្ពសោ អនាមាសា ន ច សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដន្តី’’តិ វុត្តំ.

សព្ពំ អាវុធភណ្ឌំ អនាមាសំ, ភណ្ឌមូលត្ថាយ ទីយ្យមានម្បិ ន សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. សត្ថវណិជ្ជា ¶ នាម ន វដ្ដតិ. សុទ្ធធនុទណ្ឌោបិ ធនុជិយាបិ បតោទោបិ អង្កុសោបិ អន្តមសោ វាសិផរសុអាទីនិបិ អាវុធសង្ខេបេន កតានិ អនាមាសានិ. សចេ កេនចិ វិហារេ សត្តិ វា តោមរោ វា ឋបិតោ ហោតិ, វិហារំ ជគ្គន្តេន ‘‘ហរន្តូ’’តិ សាមិកានំ បេសេតព្ពំ. សចេ ន ហរន្តិ, តំ អចាលេន្តេន វិហារោ បដិជគ្គិតព្ពោ. យុទ្ធភូមិយំ បតិតំ អសិំ វា សត្តិំ វា តោមរំ វា ទិស្វា បាសាណេន វា កេនចិ វា អសិំ ភិន្ទិត្វា សត្ថកត្ថាយ គហេតុំ វដ្ដតិ, ឥតរានិបិ វិយោជេត្វា ¶ កិញ្ចិ សត្ថកត្ថាយ គហេតុំ វដ្ដតិ កិញ្ចិ កត្តរទណ្ឌាទិអត្ថាយ. ‘‘ឥទំ គណ្ហថា’’តិ ទីយ្យមានំ បន ‘‘វិនាសេត្វា កប្បិយភណ្ឌំ ករិស្សាមី’’តិ សព្ពម្បិ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ.

មច្ឆជាលបក្ខិជាលាទីនិបិ ផលកជាលិកាទីនិ សរបរិត្តានានីបិ សព្ពានិ អនាមាសានិ. បរិភោគត្ថាយ លព្ភមានេសុ បន ជាលំ តាវ ‘‘អាសនស្ស វា ចេតិយស្ស វា ឧបរិ ពន្ធិស្សាមិ, ឆត្តំ វា វេឋេស្សាមី’’តិ គហេតុំ វដ្ដតិ. សរបរិត្តានំ សព្ពម្បិ ភណ្ឌមូលត្ថាយ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ. បរូបរោធនិវារណញ្ហិ ឯតំ ន ឧបរោធករន្តិ ផលកំ ទន្តកដ្ឋភាជនំ ករិស្សាមីតិ គហេតុំ វដ្ដតិ.

ចម្មវិនទ្ធានិ វីណាភេរិអាទីនិ អនាមាសានិ. កុរុន្ទិយំ បន ‘‘ភេរិសង្ឃាដោបិ វីណាសង្ឃាដោបិ តុច្ឆបោក្ខរម្បិ មុខវដ្ដិយំ អារោបិតចម្មម្បិ វីណាទណ្ឌកោបិ សព្ពំ អនាមាស’’ន្តិ វុត្តំ. ឱនហិតុំ វា ឱនហាបេតុំ វា វាទេតុំ វា វាទាបេតុំ វា ន លព្ភតិយេវ. ចេតិយង្គណេ បូជំ កត្វា មនុស្សេហិ ឆឌ្ឌិតំ ទិស្វាបិ អចាលេត្វាវ អន្តរន្តរេ សម្មជ្ជិតព្ពំ, កចវរឆឌ្ឌនកាលេ បន កចវរនិយាមេនេវ ហរិត្វា ឯកមន្តំ និក្ខិបិតុំ វដ្ដតីតិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. ភណ្ឌមូលត្ថាយ សម្បដិច្ឆិតុម្បិ វដ្ដតិ. បរិភោគត្ថាយ លព្ភមានេសុ បន វីណាទោណិកញ្ច ភេរិបោក្ខរញ្ច ទន្តកដ្ឋភាជនំ ¶ ករិស្សាម ចម្មំ សត្ថកកោសកន្តិ ឯវំ តស្ស តស្ស បរិក្ខារស្ស ឧបករណត្ថាយ គហេត្វា តថា តថា កាតុំ វដ្ដតិ.

បុរាណទុតិយិកាវត្ថុ ឧត្តានមេវ. យក្ខិវត្ថុស្មិំ សចេបិ បរនិម្មិតវសវត្តិទេវិយា កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជតិ ថុល្លច្ចយមេវ. បណ្ឌកវត្ថុ ច សុត្តិត្ថិវត្ថុ ច បាកដមេវ. មតិត្ថិវត្ថុស្មិំ បារាជិកប្បហោនកកាលេ ថុល្លច្ចយំ, តតោ បរំ ទុក្កដំ. តិរច្ឆានគតវត្ថុស្មិំ ¶ នាគមាណវិកាយបិ សុបណ្ណមាណវិកាយបិ កិន្នរិយាបិ គាវិយាបិ ទុក្កដមេវ. ទារុធីតលិកាវត្ថុស្មិំ ¶ ន កេវលំ ទារុនា ឯវ, អន្តមសោ ចិត្តកម្មលិខិតេបិ ឥត្ថិរូបេ ទុក្កដមេវ.

២៨២. សម្បីឡនវត្ថុ ឧត្តានត្ថមេវ. សង្កមវត្ថុស្មិំ ឯកបទិកសង្កមោ វា ហោតុ សកដមគ្គសង្កមោ វា, ចាលេស្សាមីតិ បយោគេ កតមត្តេវ ចាលេតុ វា មា វា, ទុក្កដំ. មគ្គវត្ថុ បាកដមេវ. រុក្ខវត្ថុស្មិំ រុក្ខោ មហន្តោ វា ហោតុ មហាជម្ពុប្បមាណោ ខុទ្ទកោ វា, តំ ចាលេតុំ សក្កោតុ វា មា វា, បយោគមត្តេន ទុក្កដំ. នាវាវត្ថុស្មិម្បិ ឯសេវ នយោ. រជ្ជវត្ថុស្មិំ យំ រជ្ជុំ អាវិញ្ឆន្តោ ឋានា ចាលេតុំ សក្កោតិ, តត្ថ ថុល្លច្ចយំ. យា មហារជ្ជុ ហោតិ, ឦសកម្បិ ឋានា ន ចលតិ, តត្ថ ទុក្កដំ. ទណ្ឌេបិ ឯសេវ នយោ. ភូមិយំ បតិតមហារុក្ខោបិ ហិ ទណ្ឌគ្គហណេនេវ ឥធ គហិតោ. បត្តវត្ថុ បាកដមេវ. វន្ទនវត្ថុស្មិំ ឥត្ថី បាទេ សម្ពាហិត្វា វន្ទិតុកាមា វារេតព្ពា បាទា វា បដិច្ឆាទេតព្ពា, និច្ចលេន វា ភវិតព្ពំ. និច្ចលស្ស ហិ ចិត្តេន សាទិយតោបិ អនាបត្តិ. អវសានេ គហណវត្ថុបាកដមេវាតិ.

កាយសំសគ្គសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ទុដ្ឋុល្លវាចាសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៨៣. តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវាតិ ទុដ្ឋុល្លវាចាសិក្ខាបទំ. តត្ថ អាទិស្សាតិ អបទិសិត្វា. វណ្ណម្បិ ភណតីតិអាទីនិ បរតោ អាវិ ភវិស្សន្តិ. ឆិន្និកាតិ ឆិន្នឱត្តប្បា. ធុត្តិកាតិ សឋា. អហិរិកាយោតិ និល្លជ្ជា ¶ . ឧហសន្តីតិ សិតំ កត្វា មន្ទហសិតំ ហសន្តិ. ឧល្លបន្តីតិ ‘‘អហោ អយ្យោ’’តិអាទិនា នយេន ឧច្ចករណិំ នានាវិធំ បលោភនកថំ កថេន្តិ. ឧជ្ជគ្ឃន្តីតិ មហាហសិតំ ហសន្តិ. ឧប្បណ្ឌេន្តីតិ ‘‘បណ្ឌកោ អយំ, នាយំ បុរិសោ’’តិអាទិនា ¶ នយេន បរិហាសំ ករោន្តិ.

២៨៥. សារត្តោតិ ទុដ្ឋុល្លវាចស្សាទរាគេន សារត្តោ. អបេក្ខវា បដិពទ្ធចិត្តោតិ វុត្តនយមេវ, កេវលំ ឥធ វាចស្សាទរាគោ យោជេតព្ពោ. មាតុគាមំ ទុដ្ឋុល្លាហិ វាចាហីតិ ឯត្ថ អធិប្បេតំ មាតុគាមំ ទស្សេន្តោ ‘‘មាតុគាមោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ វិញ្ញូ បដិពលា សុភាសិតទុព្ភាសិតំ ទុដ្ឋុល្លាទុដ្ឋុល្លំ អាជានិតុន្តិ យា បណ្ឌិតា សាត្ថកនិរត្ថកកថំ អសទ្ធម្មសទ្ធម្មបដិសំយុត្តកថញ្ច ជានិតុំ បដិពលា, អយំ ឥធ អធិប្បេតា. យា បន មហល្លិកាបិ ពាលា ឯលមូគា អយំ ឥធ អនធិប្បេតាតិ ទស្សេតិ.

ឱភាសេយ្យាតិ ¶ អវភាសេយ្យ នានាប្បការកំ អសទ្ធម្មវចនំ វទេយ្យ. យស្មា បនេវំ ឱភាសន្តស្ស យោ សោ ឱភាសោ នាម, សោ អត្ថតោ អជ្ឈាចារោ ហោតិ រាគវសេន អភិភវិត្វា សញ្ញមវេលំ អាចារោ, តស្មា តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឱភាសេយ្យាតិ អជ្ឈាចារោ វុច្ចតី’’តិ អាហ. យថា តន្តិ ឯត្ថ តន្តិ និបាតមត្តំ, យថា យុវា យុវតិន្តិ អត្ថោ.

ទ្វេ មគ្គេ អាទិស្សាតិអាទិ យេនាការេន ឱភាសតោ សង្ឃាទិសេសោ ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. តត្ថ ទ្វេ មគ្គេតិ វច្ចមគ្គញ្ច បស្សាវមគ្គញ្ច. សេសំ ឧទ្ទេសេ តាវ បាកដមេវ. និទ្ទេសេ បន ថោមេតីតិ ‘‘ឥត្ថិលក្ខណេន សុភលក្ខណេន សមន្នាគតាសី’’តិ វទតិ, ន តាវ សីសំ ឯតិ. ‘‘តវ វច្ចមគ្គោ ច បស្សាវមគ្គោ ច ឦទិសោ តេន នាម ឦទិសេន ឥត្ថិលក្ខណេន សុភលក្ខណេន សមន្នាគតាសី’’តិ វទតិ, សីសំ ឯតិ, សង្ឃាទិសេសោ. វណ្ណេតិ បសំសតីតិ ឥមានិ បន ថោមនបទស្សេវ វេវចនានិ.

ខុំសេតីតិ វាចាបតោទេន ឃដ្ដេតិ. វម្ភេតីតិ អបសាទេតិ. គរហតីតិ ទោសំ ទេតិ. បរតោ បន បាឡិយា អាគតេហិ ‘‘អនិមិត្តាសី’’តិអាទីហិ ¶ ឯកាទសហិ បទេហិ អឃដិតេ សីសំ ន ឯតិ, ឃដិតេបិ តេសុ សិខរណីសិ សម្ភិន្នាសិ ឧភតោព្យញ្ជនាសីតិ ឥមេហិ តីហិ ឃដិតេយេវ សង្ឃាទិសេសោ.

ទេហិ មេតិ យាចនាយបិ ឯត្តកេនេវ សីសំ ន ឯតិ, ‘‘មេថុនំ ធម្មំ ទេហី’’តិ ឯវំ មេថុនធម្មេន ឃដិតេ ឯវ សង្ឃាទិសេសោ.

កទា តេ មាតា បសីទិស្សតីតិអាទីសុ អាយាចនវចនេសុបិ ឯត្តកេនេវ ¶ សីសំ ន ឯតិ, ‘‘កទា តេ មាតា បសីទិស្សតិ, កទា តេ មេថុនំ ធម្មំ លភិស្សាមី’’តិ វា ‘‘តវ មាតរិ បសន្នាយ មេថុនំ ធម្មំ លភិស្សាមី’’តិ វា អាទិនា បន នយេន មេថុនធម្មេន ឃដិតេយេវ សង្ឃាទិសេសោ.

កថំ ត្វំ សាមិកស្ស ទេសីតិអាទីសុ បុច្ឆាវចនេសុបិ មេថុនធម្មន្តិ វុត្តេយេវ សង្ឃាទិសេសោ, ន ឥតរថា. ឯវំ កិរ ត្វំ សាមិកស្ស ទេសីតិ បដិបុច្ឆាវចនេសុបិ ឯសេវ នយោ.

អាចិក្ខនាយ បុដ្ឋោ ភណតីតិ ‘‘កថំ ទទមានា សាមិកស្ស បិយា ហោតី’’តិ ឯវំ បុដ្ឋោ អាចិក្ខតិ. ឯត្ថ ច ‘‘ឯវំ ¶ ទេហិ ឯវំ ទទមានា’’តិ វុត្តេបិ សីសំ ន ឯតិ. ‘‘មេថុនធម្មំ ឯវំ ទេហិ ឯវំ ឧបនេហិ ឯវំ មេថុនធម្មំ ទទមានា ឧបនយមានា បិយា ហោតី’’តិអាទិនា បន នយេន មេថុនធម្មេន ឃដិតេយេវ សង្ឃាទិសេសោ. អនុសាសនីវចនេសុបិ ឯសេវ នយោ.

អក្កោសនិទ្ទេសេ – អនិមិត្តាសីតិ និមិត្តរហិតាសិ, កុញ្ចិកបណាលិមត្តមេវ តវ ទកសោតន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

និមិត្តមត្តាសីតិ តវ ឥត្ថិនិមិត្តំ អបរិបុណ្ណំ សញ្ញាមត្តមេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. អលោហិតាតិ សុក្ខសោតា. ធុវលោហិតាតិ និច្ចលោហិតា កិលិន្នទកសោតា. ធុវចោឡាតិ និច្ចបក្ខិត្តាណិចោឡា, សទា អាណិចោឡកំ សេវសីតិ វុត្តំ ហោតិ. បគ្ឃរន្តីតិ សវន្តី; សទា តេ មុត្តំ សវតីតិ វុត្តំ ហោតិ. សិខរណីតិ ពហិនិក្ខន្តអាណិមំសា. ឥត្ថិបណ្ឌកាតិ អនិមិត្តាវ វុច្ចតិ. វេបុរិសិកាតិ សមស្សុទាឋិកា បុរិសរូបា ¶ ឥត្ថី. សម្ភិន្នាតិ សម្ភិន្នវច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គា. ឧភតោព្យញ្ជនាតិ ឥត្ថិនិមិត្តេន ច បុរិសនិមិត្តេន ចាតិ ឧភោហិ ព្យញ្ជនេហិ សមន្នាគតា.

ឥមេសុ ច បន ឯកាទសសុ បទេសុ សិខរណីសិ សម្ភិន្នាសិ ឧភតោព្យញ្ជនាសីតិ ឥមានិយេវ តីណិ បទានិ សុទ្ធានិ សីសំ ឯន្តិ. ឥតិ ឥមានិ ច តីណិ បុរិមានិ ច វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គមេថុនធម្មបទានិ តីណីតិ ឆ បទានិ សុទ្ធានិ អាបត្តិករានិ. សេសានិ អនិមិត្តាតិអាទីនិ ‘‘អនិមិត្តេ ¶ មេថុនធម្មំ មេ ទេហី’’តិ វា ‘‘អនិមិត្តាសិ មេថុនធម្មំ មេ ទេហី’’តិ វា អាទិនា នយេន មេថុនធម្មេន ឃដិតានេវ អាបត្តិករានិ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពានិ.

២៨៦. ឥទានិ យ្វាយំ ឱតិណ្ណោ វិបរិណតេន ចិត្តេន ឱភាសតិ, តស្ស វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គេ អាទិស្ស ឯតេសំ វណ្ណភណនាទីនំ វសេន វិត្ថារតោ អាបត្តិភេទំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥត្ថី ច ហោតិ ឥត្ថិសញ្ញី’’តិអាទិមាហ. តេសំ អត្ថោ កាយសំសគ្គេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

អយំ បន វិសេសោ – អធក្ខកន្តិ អក្ខកតោ បដ្ឋាយ អធោ. ឧព្ភជាណុមណ្ឌល ជាណុមណ្ឌលតោ បដ្ឋាយ ឧទ្ធំ. ឧព្ភក្ខកន្តិ អក្ខកតោ បដ្ឋាយ ឧទ្ធំ. អធោ ជាណុមណ្ឌលន្តិ ជាណុមណ្ឌលតោ បដ្ឋាយ អធោ. អក្ខកំ បន ជាណុមណ្ឌលញ្ច ឯត្ថេវ ទុក្កដក្ខេត្តេ សង្គហំ គច្ឆន្តិ ភិក្ខុនិយា កាយសំសគ្គេ វិយ. ន ហិ ពុទ្ធា គរុកាបត្តិំ សាវសេសំ បញ្ញបេន្តីតិ. កាយប្បដិពទ្ធន្តិ វត្ថំ វា បុប្ផំ វា អាភរណំ វា.

២៨៧. អត្ថបុរេក្ខារស្សាតិ ¶ អនិមិត្តាតិអាទីនំ បទានំ អត្ថំ កថេន្តស្ស, អដ្ឋកថំ វា សជ្ឈាយំ ករោន្តស្ស.

ធម្មបុរេក្ខារស្សាតិ បាឡិំ វាចេន្តស្ស វា សជ្ឈាយន្តស្ស វា. ឯវំ អត្ថញ្ច ធម្មញ្ច បុរក្ខត្វា ភណន្តស្ស អត្ថបុរេក្ខារស្ស ច ធម្មបុរេក្ខារស្ស ច អនាបត្តិ.

អនុសាសនិបុរេក្ខារស្សាតិ ‘‘ឥទានិបិ អនិមិត្តាសិ ឧភត្តោព្យញ្ជនាសិ អប្បមាទំ ឥទានិ ករេយ្យាសិ, យថា អាយតិម្បិ ឯវរូបា ន ហោហិសី’’តិ ឯវំ អនុសិដ្ឋិំ បុរក្ខត្វា ភណន្តស្ស អនុសាសនិបុរេក្ខារស្ស អនាបត្តិ. យោ បន ភិក្ខុនីនំ បាឡិំ វាចេន្តោ បកតិវាចនាមគ្គំ បហាយ ហសន្តោ ហសន្តោ ‘‘សិខរណីសិ សម្ភិន្នាសិ ឧភតោព្យញ្ជនាសី’’តិ បុនប្បុនំ ភណតិ, តស្ស ¶ អាបត្តិយេវ. ឧម្មត្តកស្ស អនាបត្តិ. ឥធ អាទិកម្មិកោ ឧទាយិត្ថេរោ, តស្ស អនាបត្តិ អាទិកម្មិកស្សាតិ.

បទភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សមុដ្ឋានាទីសុ ឥទំ សិក្ខាបទំ តិសមុដ្ឋានំ កាយចិត្តតោ វាចាចិត្តតោ កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ, កិរិយំ, សញ្ញាវិមោក្ខំ ¶ , សចិត្តកំ, លោកវជ្ជំ, កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, អកុសលចិត្តំ, ទ្វិវេទនន្តិ.

២៨៨. វិនីតវត្ថូសុ លោហិតវត្ថុស្មិំ សោ ភិក្ខុ ឥត្ថិយា លោហិតកំ និមិត្តំ សន្ធាយាហ – ឥតរា ន អញ្ញាសិ, តស្មា ទុក្កដំ.

កក្កសលោមន្តិ រស្សលោមេហិ ពហុលោមំ. អាកិណ្ណលោមន្តិ ជដិតលោមំ. ខរលោមន្តិ ថទ្ធលោមំ. ទីឃលោមន្តិ អរស្សលោមំ. សព្ពំ ឥត្ថិនិមិត្តមេវ សន្ធាយ វុត្តំ.

២៨៩. វាបិតំ ខោ តេតិ អសទ្ធម្មំ សន្ធាយាហ, សា អសល្លក្ខេត្វា នោ ច ខោ បដិវុត្តន្តិ អាហ. បដិវុត្តំ នាម ឧទកវប្បេ ពីជេហិ អប្បតិដ្ឋិតោកាសេ បាណកេហិ វិនាសិតពីជេ វា ឱកាសេ បុន ពីជំ បតិដ្ឋាបេត្វា ឧទកេន អាសិត្តំ, ថលវប្បេ វិសមបតិតានំ វា ពីជានំ សមករណត្ថាយ បុន អដ្ឋទន្តកេន សមីកតំ, តេសុ អញ្ញតរំ សន្ធាយ ឯសា អាហ.

មគ្គវត្ថុស្មិំ ¶ មគ្គោ សំសីទតីតិ អង្គជាតមគ្គំ សន្ធាយាហ. សេសំ ឧត្តានមេវាតិ.

ទុដ្ឋុល្លវាចាសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. អត្តកាមបារិចរិយសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៩០. តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវាតិ អត្តកាមសិក្ខាបទំ. តត្ថ កុលូបកោតិ កុលបយិរុបាសនកោ ចតុន្នំ បច្ចយានំ អត្ថាយ កុលូបសង្កមនេ និច្ចប្បយុត្តោ.

ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារន្តិ ¶ ចីវរញ្ច បិណ្ឌបាតញ្ច សេនាសនញ្ច គិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារញ្ច. គិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារន្តិ ចេត្ថ បតិករណត្ថេន បច្ចយោ, យស្ស កស្សចិ សប្បាយស្សេតំ អធិវចនំ. ភិសក្កស្ស កម្មំ តេន អនុញ្ញាតត្តាតិ ភេសជ្ជំ. គិលានបច្ចយោវ ភេសជ្ជំ គិលានបច្ចយភេសជ្ជំ, យំកិញ្ចិ គិលានស្ស សប្បាយំ ភិសក្កកម្មំ តេលមធុផាណិតាទីតិ វុត្តំ ហោតិ. បរិក្ខារោតិ បន ‘‘សត្តហិ នគរបរិក្ខារេហិ សុបរិក្ខតំ ហោតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៧.៦៧) បរិវារោ វុច្ចតិ. ‘‘រថោ ¶ សីសបរិក្ខារោ ឈានក្ខោ ចក្កវីរិយោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៥.៤) អលង្ការោ. ‘‘យេ ចិមេ បព្ពជិតេន ជីវិតបរិក្ខារា សមុទានេតព្ពា’’តិអាទីសុ (រោ. និ. ១.១.១៩១) សម្ភារោ. ឥធ បន សម្ភារោបិ បរិវារោបិ វដ្ដតិ. តញ្ហិ គិលានបច្ចយភេសជ្ជំ ជីវិតស្ស បរិវារោបិ ហោតិ ជីវិតវិនាសកាពាធុប្បត្តិយា អន្តរំ អទត្វា រក្ខណតោ, សម្ភារោបិ យថា ចិរំ បវត្តតិ ឯវមស្ស ការណភាវតោ, តស្មា បរិក្ខារោតិ វុច្ចតិ. ឯវំ គិលានបច្ចយភេសជ្ជញ្ច តំ បរិក្ខារោ ចាតិ គិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារោ, តំ គិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារន្តិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

វសលន្តិ ហីនំ លាមកំ. អថ វា វស្សតីតិ វសលោ, បគ្ឃរតីតិ អត្ថោ, តំ វសលំ, អសុចិបគ្ឃរណកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. និដ្ឋុហិត្វាតិ ខេឡំ បាតេត្វា.

កស្សាហំ កេន ហាយាមីតិ អហំ កស្សា អញ្ញិស្សា ឥត្ថិយា កេន ភោគេន វា អលង្ការេន វា រូបេន វា បរិហាយាមិ, កា នាម មយា ឧត្តរិតរាតិ ទីបេតិ.

២៩១. សន្តិកេតិ ឧបចារេ ឋត្វា សាមន្តា អវិទូរេ, បទភាជនេបិ អយមេវអត្ថោ ទីបិតោ ¶ . អត្តកាមបារិចរិយាយាតិ មេថុនធម្មសង្ខាតេន កាមេន បារិចរិយា កាមបារិចរិយា. អត្តនោ អត្ថាយ កាមបារិចរិយា អត្តកាមបារិចរិយា, អត្តនា វា កាមិតា ឥច្ឆិតាតិ អត្តកាមា, សយំ មេថុនរាគវសេន បត្ថិតាតិ អត្ថោ. អត្តកាមា ច សា បារិចរិយា ចាតិ អត្តកាមបារិចរិយា, តស្សា អត្តកាមបារិចរិយាយ. វណ្ណំ ភាសេយ្យាតិ គុណំ អានិសំសំ បកាសេយ្យ.

តត្រ ¶ យស្មា ‘‘អត្តនោ អត្ថាយ កាមបារិចរិយា’’តិ ឥមស្មិំ អត្ថវិកប្បេ កាមោ ចេវ ហេតុ ច បារិចរិយា ច អត្ថោ, សេសំ ព្យញ្ជនំ. ‘‘អត្តកាមា ច សា បារិចរិយា ចាតិ អត្តកាមបារិចរិយា’’តិ ឥមស្មិំ អត្ថវិកប្បេ អធិប្បាយោ ចេវ បារិចរិយា ចាតិ អត្ថោ, សេសំ ព្យញ្ជនំ. តស្មា ព្យញ្ជនេ អាទរំ អកត្វា អត្ថមត្តមេវ ទស្សេតុំ ‘‘អត្តនោ កាមំ អត្តនោ ហេតុំ អត្តនោ អធិប្បាយំ អត្តនោ បារិចរិយ’’ន្តិ បទភាជនំ វុត្តំ. ‘‘អត្តនោ កាមំ អត្តនោ ហេតុំ អត្តនោ បារិចរិយ’’ន្តិ ហិ វុត្តេ ជានិស្សន្តិ បណ្ឌិតា ‘‘ឯត្តាវតា អត្តនោ អត្ថាយ កាមបារិចរិយា វុត្តា’’តិ. ‘‘អត្តនោ អធិប្បាយំ អត្តនោ បារិចរិយ’’ន្តិ វុត្តេបិ ជានិស្សន្តិ ‘‘ឯត្តាវតា អត្តនា ឥច្ឆិតកាមិតដ្ឋេន អត្តកាមបារិចរិយា វុត្តា’’តិ.

ឥទានិ ¶ តស្សា អត្តកាមបារិចរិយាយ វណ្ណភាសនាការំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯតទគ្គ’’ន្តិអាទិមាហ. តំ ឧទ្ទេសតោបិ និទ្ទេសតោបិ ឧត្តានត្ថមេវ. អយំ បនេត្ថ បទសម្ពន្ធោ ច អាបត្តិវិនិច្ឆយោ ច – ឯតទគ្គំ…បេ… បរិចរេយ្យាតិ យា មាទិសំ សីលវន្តំ កល្យាណធម្មំ ព្រហ្មចារិំ ឯតេន ធម្មេន បរិចរេយ្យ, តស្សា ឯវំ មាទិសំ បរិចរន្តិយា យា អយំ បារិចរិយា នាម, ឯតទគ្គំ បារិចរិយានន្តិ.

មេថុនុបសំហិតេន សង្ឃាទិសេសោតិ ឯវំ អត្តកាមបារិចរិយាយ វណ្ណំ ភាសន្តោ ច មេថុនុបសំហិតេន មេថុនធម្មបដិសំយុត្តេនេវ វចនេន យោ ភាសេយ្យ, តស្ស សង្ឃាទិសេសោតិ.

ឥធានិ យស្មា មេថុនុបសំហិតេនេវ ភាសន្តស្ស សង្ឃាទិសេសោ វុត្តោ, តស្មា ‘‘អហម្បិ ខត្តិយោ, ត្វម្បិ ខត្តិយា, អរហតិ ខត្តិយា ខត្តិយស្ស ទាតុំ សមជាតិកត្តា’’តិ ឯវមាទីហិ វចនេហិ បារិចរិយាយ វណ្ណំ ភាសមានស្សាបិ សង្ឃាទិសេសោ នត្ថិ. ‘‘អហម្បិ ខត្តិយោ’’តិអាទិកេ បន ពហូបិ បរិយាយេ វត្វា ‘‘អរហសិ ត្វំ មយ្ហំ មេថុនធម្មំ ទាតុ’’ន្តិ ឯវំ មេថុនប្បដិសំយុត្តេនេវ ភាសមានស្ស សង្ឃាទិសេសោតិ.

ឥត្ថី ¶ ច ហោតីតិអាទិ បុព្ពេ វុត្តនយមេវ. ឥធ ឧទាយិត្ថេរោ អាទិកម្មិកោ, តស្ស អនាបត្តិ អាទិកម្មិកស្សាតិ.

សមុដ្ឋានាទិ សព្ពំ ទុដ្ឋុល្លវាចាសទិសំ. វិនីតវត្ថូនិ ឧត្តានត្ថានេវាតិ.

អត្តកាមបារិចរិយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. សញ្ចរិត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៩៦. តេន ¶ សមយេន ពុទ្ធោ ភគវាតិ សញ្ចរិត្តំ. តត្ថ បណ្ឌិតាតិ បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតា គតិមន្តា. ព្យត្តាតិ វេយ្យត្តិយេន សមន្នាគតា, ឧបាយេន សមន្នាគតា ឧបាយញ្ញូ វិសារទា. មេធាវិនីតិ មេធាយ សមន្នាគតា, ទិដ្ឋំ ទិដ្ឋំ ករោតិ. ទក្ខាតិ ឆេកា. អនលសាតិ ឧដ្ឋានវីរិយសម្បន្នា. ឆន្នាតិ អនុច្ឆវិកា.

កិស្មិំ វិយាតិ កិច្ឆំ វិយ កិលេសោ វិយ, ហិរិ វិយ អម្ហាកំ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. កុមារិកាយ វត្តុន្តិ ‘‘ឥមំ តុម្ហេ គណ្ហថា’’តិ កុមារិកាយ ការណា វត្តុំ.

អាវាហាទីសុ អាវាហោតិ ទារកស្ស បរកុលតោ ទារិកាយ ¶ អាហរណំ. វិវាហោតិ អត្តនោ ទារិកាយ បរកុលបេសនំ. វារេយ្យន្តិ ‘‘ទេថ នោ ទារកស្ស ទារិក’’ន្តិ យាចនំ, ទិវសនក្ខត្តមុហុត្តបរិច្ឆេទករណំ វា.

២៩៧. បុរាណគណកិយាតិ ឯកស្ស គណកស្ស ភរិយាយ, សា តស្មិំ ជីវមានេ គណកីតិ បញ្ញាយិត្ថ, មតេ បន បុរាណគណកីតិ សង្ខំ គតា. តិរោគាមោតិ ពហិគាមោ, អញ្ញោ គាមោតិ អធិប្បាយោ. មនុស្សាតិ ឧទាយិស្ស ឥមំ សញ្ចរិត្តកម្មេ យុត្តបយុត្តភាវំ ជាននកមនុស្សា.

សុណិសភោគេនាតិ យេន ភោគេន សុណិសា ភុញ្ជិតព្ពា ហោតិ រន្ធាបនបចាបនបអវេសនាទិនា, តេន ភុញ្ជិំសុ. តតោ អបរេន ទាសិភោគេនាតិ មាសាតិក្កមេ យេន ភោគេន ទាសី ភុញ្ជិតព្ពា ហោតិ ខេត្តកម្មកចវរឆឌ្ឌនឧទកាហរណាទិនា, តេន ភុញ្ជិំសុ. ទុគ្គតាតិ ទលិទ្ទា, យត្ថ វា គតា ទុគ្គតា ហោតិ តាទិសំ កុលំ គតា. មាយ្យោ ឥមំ កុមារិកន្តិ មា អយ្យោ ឥមំ កុមារិកំ. អាហារូបហារោតិ អាហារោ ច ឧបហារោ ច គហណញ្ច ទានញ្ច, ន អម្ហេហិ ¶ កិញ្ចិ អាហដំ ន ឧបាហដំ តយា សទ្ធិំ កយវិក្កយោ វោហារោ អម្ហាកំ នត្ថីតិ ទីបេន្តិ. សមណេន ភវិតព្ពំ អព្យាវដេន, សមណោ អស្ស សុសមណោតិ សមណេន នាម ឦទិសេសុ កម្មេសុ អព្យាវដេន អព្យាបារេន ភវិតព្ពំ, ឯវំ ¶ ភវន្តោ ហិ សមណោ សុសមណោ អស្សាតិ, ឯវំ នំ អបសាទេត្វា ‘‘គច្ឆ ត្វំ ន មយំ តំ ជានាមា’’តិ អាហំសុ.

២៩៨. សជ្ជិតោតិ សព្ពូបករណសម្បន្នោ មណ្ឌិតបសាធិតោ វា.

៣០០. ធុត្តាតិ ឥត្ថិធុត្តា. បរិចារេន្តាតិ មនាបិយេសុ រូបាទីសុ ឥតោ ចិតោ ច សមន្តា ឥន្ទ្រិយានិ ចារេន្តា, កីឡន្តា អភិរមន្តាតិ វុត្តំ ហោតិ. អព្ភុតមកំសូតិ យទិ ករិស្សតិ ត្វំ ឯត្តកំ ជិតោ, យទិ ន ករិស្សតិ អហំ ឯត្តកន្តិ បណមកំសុ. ភិក្ខូនំ បន អព្ភុតំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. យោ ករោតិ បរាជិតេន ទាតព្ពន្តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ.

កថញ្ហិ នាម អយ្យោ ឧទាយី តង្ខណិកន្តិ ឯត្ថ តង្ខណោតិ អចិរកាលោ ¶ វុច្ចតិ. តង្ខណិកន្តិ អចិរកាលាធិការិកំ.

៣០១. សញ្ចរិត្តំ សមាបជ្ជេយ្យាតិ សញ្ចរណភាវំ សមាបជ្ជេយ្យ. យស្មា បន តំ សមាបជ្ជន្តេន កេនចិ បេសិតេន កត្ថចិ គន្តព្ពំ ហោតិ, បរតោ ច ‘‘ឥត្ថិយា វា បុរិសមតិ’’ន្តិ អាទិវចនតោ ឥធ ឥត្ថិបុរិសា អធិប្បេតា, តស្មា តមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥត្ថិយា វា បហិតោ បុរិសស្ស សន្តិកេ គច្ឆតិ, បុរិសេន វា បហិតោ ឥត្ថិយា សន្តិកេ គច្ឆតី’’តិ ឯវមស្ស បទភាជនំ វុត្តំ. ឥត្ថិយា វា បុរិសមតិំ បុរិសស្ស វា ឥត្ថិមតិន្តិ ឯត្ថ អារោចេយ្យាតិ បាឋសេសោ ទដ្ឋព្ពោ, តេនេវស្ស បទភាជនេ ‘‘បុរិសស្ស មតិំ ឥត្ថិយា អារោចេតិ, ឥត្ថិយា មតិំ បុរិសស្ស អារោចេតី’’តិ វុត្តំ.

ឥទានិ យទត្ថំ តំ តេសំ មតិំ អធិប្បាយំ អជ្ឈាសយំ ឆន្ទំ រុចិំ អារោចេតិ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘ជាយត្តនេ វា ជារត្តនេ វា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ជាយត្តនេតិ ជាយាភាវេ. ជារត្តនេតិ ជារភាវេ. បុរិសស្ស ហិ មតិំ ឥត្ថិយា អារោចេន្តោ ជាយត្តនេ អារោចេតិ, ឥត្ថិយា មតិំ បុរិសស្ស អារោចេន្តោ ជារត្តនេ អារោចេតិ; អបិច បុរិសស្សេវ មតិំ ឥត្ថិយា អារោចេន្តោ ជាយត្តនេ វា អារោចេតិ និពទ្ធភរិយាភាវេ, ជារត្តនេ វា មិច្ឆាចារភាវេ. យស្មា បនេតំ អារោចេន្តេន ‘‘ត្វំ កិរស្ស ជាយា ភវិស្សសី’’តិអាទិ វត្តព្ពំ ហោតិ, តស្មា តំ វត្តព្ពតាការំ ទស្សេតុំ ‘‘ជាយត្តនេ វាតិ ជាយា ភវិស្សសិ, ជារត្តនេ ¶ វាតិ ជារី ភវិស្សសី’’តិ អស្ស បទភាជនំ ¶ វុត្តំ. ឯតេនេវ ច ឧបាយេន ឥត្ថិយា មតិំ បុរិសស្ស អារោចនេបិ បតិ ភវិស្សសិ, សាមិកោ ភវិស្សសិ, ជារោ ភវិស្សសីតិ វត្តព្ពតាការោ វេទិតព្ពោ.

អន្តមសោ តង្ខណិកាយបីតិ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន យា អយំ តង្ខណេ មុហុត្តមត្តេ បដិសំវសិតព្ពតោ តង្ខណិកាតិ វុច្ចតិ, មុហុត្តិកាតិ អត្ថោ. តស្សាបិ ‘‘មុហុត្តិកា ភវិស្សសី’’តិ ឯវំ បុរិសមតិំ អារោចេន្តស្ស សង្ឃាទិសេសោ. ឯតេនេវុបាយេន ‘‘មុហុត្តិកោ ភវិស្សសី’’តិ ឯវំ បុរិសស្ស ឥត្ថិមតិំ អារោចេន្តោបិ សង្ឃាទិសេសំ អាបជ្ជតីតិ វេទិតព្ពោ.

៣០៣. ឥទានិ ‘‘ឥត្ថិយា វា បុរិសមតិ’’ន្តិ ឯត្ថ អធិប្បេតា ឥត្ថិយោ បភេទតោ ទស្សេត្វា តាសុ សញ្ចរិត្តវសេន អាបត្តិភេទំ ទស្សេតុំ ‘‘ទស ឥត្ថិយោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ មាតុរក្ខិតាតិ មាតរា រក្ខិតា. យថា បុរិសេន សំវាសំ ន កប្បេតិ, ឯវំ មាតរា រក្ខិតា, តេនស្ស បទភាជនេបិ វុត្តំ – ‘‘មាតា រក្ខតិ ¶ គោបេតិ ឥស្សរិយំ ការេតិ វសំ វត្តេតី’’តិ. តត្ថ រក្ខតីតិ កត្ថចិ គន្តុំ ន ទេតិ. គោបេតីតិ យថា អញ្ញេ ន បស្សន្តិ, ឯវំ គុត្តដ្ឋានេ ឋបេតិ. ឥស្សរិយំ ការេតីតិ សេរិវិហារមស្សា និសេធេន្តី អភិភវិត្វា បវត្តតិ. វសំ វត្តេតីតិ ‘‘ឥទំ ករោហិ, ឥទំ មា អកាសី’’តិ ឯវំ អត្តនោ វសំ តស្សា ឧបរិ វត្តេតិ. ឯតេនុបាយេន បិតុរក្ខិតាទយោបិ ញាតព្ពា. គោត្តំ វា ធម្មោ វា ន រក្ខតិ, សគោត្តេហិ បន សហធម្មិកេហិ ច ឯកំ សត្ថារំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតេហិ ឯកគណបរិយាបន្នេហិ ច រក្ខិតា ‘‘គោត្តរក្ខិតា ធម្មរក្ខិតា’’តិ វុច្ចតិ, តស្មា តេសំ បទានំ ‘‘សគោត្តា រក្ខន្តី’’តិអាទិនា នយេន បទភាជនំ វុត្តំ.

សហ អារក្ខេនាតិ សារក្ខា. សហ បរិទណ្ឌេនាតិ សបរិទណ្ឌា. តាសំ និទ្ទេសា បាកដាវ. ឥមាសុ ទសសុ បច្ឆិមានំ ទ្វិន្នមេវ បុរិសន្តរំ គច្ឆន្តីនំ មិច្ឆាចារោ ហោតិ, ន ឥតរាសំ.

ធនក្កីតាទីសុ អប្បេន វា ពហុនា វា ធនេន កីតា ធនក្កីតា. យស្មា បន សា ន កីតមត្តា ឯវ សំវាសត្ថាយ បន កីតត្តា ភរិយា, តស្មាស្ស និទ្ទេសេ ធនេន កិណិត្វា វាសេតីតិ វុត្តំ.

ឆន្ទេន ¶ អត្តនោ រុចិយា វសតីតិ ឆន្ទវាសិនី. យស្មា បន សា ន អត្តនោ ឆន្ទមត្តេនេវ ¶ ភរិយា ហោតិ បុរិសេន បន សម្បដិច្ឆិតត្តា, តស្មាស្ស និទ្ទេសេ ‘‘បិយោ បិយំ វាសេតី’’តិ វុត្តំ.

ភោគេន វសតីតិ ភោគវាសិនី. ឧទុក្ខលមុសលាទិឃរូបករណំ លភិត្វា ភរិយាភាវំ គច្ឆន្តិយា ជនបទិត្ថិយា ឯតំ អធិវចនំ.

បដេន វសតីតិ បដវាសិនី. និវាសនមត្តម្បិ បាវុរណមត្តម្បិ លភិត្វា ភរិយាភាវំ ឧបគច្ឆន្តិយា ទលិទ្ទិត្ថិយា ឯតំ អធិវចនំ.

ឱទបត្តកិនីតិ ឧភិន្នំ ឯកិស្សា ឧទកបាតិយា ហត្ថេ ឱតារេត្វា ‘‘ឥទំ ឧទកំ វិយ សំសដ្ឋា អភេជ្ជា ហោថា’’តិ វត្វា បរិគ្គហិតាយ វោហារនាមមេតំ, និទ្ទេសេបិស្ស ‘‘តាយ សហ ឧទកបត្តំ អាមសិត្វា តំ វាសេតី’’តិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឱភដំ ឱរោបិតំ ចុម្ពដមស្សាតិ ឱភដចុម្ពដា, កដ្ឋហារិកាទីនំ អញ្ញតរា, យស្សា សីសតោ ចុម្ពដំ ឱរោបេត្វា ឃរេ វាសេតិ, តស្សា ឯតំ អធិវចនំ.

ទាសី ចាតិ អត្តនោយេវ ទាសី ច ហោតិ ភរិយា ច.

កម្មការី នាម គេហេ ភតិយា កម្មំ ¶ ករោតិ, តាយ សទ្ធិំ កោចិ ឃរាវាសំ កប្បេតិ អត្តនោ ភរិយាយ អនត្ថិកោ ហុត្វា. អយំ វុច្ចតិ ‘‘កម្មការី ច ភរិយា ចា’’តិ.

ធជេន អាហដា ធជាហដា, ឧស្សិតទ្ធជាយ សេនាយ គន្ត្វា បរវិសយំ វិលុម្បិត្វា អានីតាតិ វុត្តំ ហោតិ, តំ កោចិ ភរិយំ ករោតិ, អយំ ធជាហដា នាម. មុហុត្តិកា វុត្តនយាឯវ, ឯតាសំ ទសន្នម្បិ បុរិសន្តរគមនេ មិច្ឆាចារោ ហោតិ. បុរិសានំ បន វីសតិយាបិ ឯតាសុ មិច្ឆាចារោ ហោតិ, ភិក្ខុនោ ច សញ្ចរិត្តំ ហោតីតិ.

៣០៥. ឥទានិ បុរិសោ ភិក្ខុំ បហិណតីតិអាទីសុ បដិគ្គណ្ហាតីតិ សោ ភិក្ខុ តស្ស បុរិសស្ស ‘‘គច្ឆ, ភន្តេ, ឥត្ថន្នាមំ មាតុរក្ខិតំ ព្រូហិ, ហោហិ កិរ ឥត្ថន្នាមស្ស ភរិយា ធនក្កីតា’’តិ ឯវំ វុត្តវចនំ ‘‘សាធុ ឧបាសកា’’តិ វា ‘‘ហោតូ’’តិ វា ‘‘អារោចេស្សាមី’’តិ វា យេន កេនចិ អាការេន វចីភេទំ កត្វា វា សីសកម្បនាទីហិ វា សម្បដិច្ឆតិ. វីមំសតីតិ ¶ ¶ ឯវំ បដិគ្គណ្ហិត្វា តស្សា ឥត្ថិយា សន្តិកំ គន្ត្វា តំ សាសនំ អារោចេតិ. បច្ចាហរតីតិ តេន អារោចិតេ សា ឥត្ថី ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆតុ វា បដិក្ខិបតុ វា លជ្ជាយ វា តុណ្ហី ហោតុ, បុន អាគន្ត្វា តស្ស បុរិសស្ស តំ បវត្តិំ អារោចេតិ.

ឯត្តាវតា ឥមាយ បដិគ្គហណារោចនបច្ចាហរណសង្ខាតាយ តិវង្គសម្បត្តិយា សង្ឃាទិសេសោ ហោតិ. សា បន តស្ស ភរិយា ហោតុ វា មា វា, អការណមេតំ. សចេ បន សោ មាតុរក្ខិតាយ សន្តិកំ បេសិតោ តំ អទិស្វា តស្សា មាតុយា តំ សាសនំ អារោចេតិ, ពហិទ្ធា វិមដ្ឋំ នាម ហោតិ, តស្មា វិសង្កេតន្តិ មហាបទុមត្ថេរោ អាហ. មហាសុមត្ថេរោ បន មាតា វា ហោតុ បិតា វា អន្តមសោ គេហទាសីបិ អញ្ញោ វាបិ យោ កោចិ តំ កិរិយំ សម្បាទេស្សតិ, តស្ស វុត្តេបិ វិមដ្ឋំ នាម ន ហោតិ, តិវង្គសម្បត្តិកាលេ អាបត្តិយេវ.

ននុ យថា ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិ វត្តុកាមោ វិរជ្ឈិត្វា ‘‘ធម្មំ បច្ចក្ខាមី’’តិ វទេយ្យ បច្ចក្ខាតាវស្ស សិក្ខា. យថា វា ‘‘បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជាមី’’តិ វត្តុកាមោ វិរជ្ឈិត្វា ‘‘ទុតិយំ ឈានំ សមាបជ្ជាមី’’តិ វទេយ្យ អាបន្នោវស្ស ¶ បារាជិកំ. ឯវំសម្បទមិទន្តិ អាហ. តំ បនេតំ ‘‘បដិគ្គណ្ហាតិ, អន្តេវាសិំ វីមំសាបេត្វា អត្តនា បច្ចាហរតិ, អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្សា’’តិ ឥមិនា សមេតិ, តស្មា សុភាសិតំ.

យថា ច ‘‘មាតុរក្ខិតំ ព្រូហី’’តិ វុត្តស្ស គន្ត្វា តស្សា អារោចេតុំ សមត្ថានំ មាតាទីនម្បិ វទតោ វិសង្កេតោ នត្ថិ, ឯវមេវ ‘‘ហោហិ កិរ ឥត្ថន្នាមស្ស ភរិយា ធនក្កីតា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘ហោហិ កិរ ឥត្ថន្នាមស្ស ភរិយា ឆន្ទវាសិនី’’តិ ឯវំ បាឡិយំ វុត្តេសុ ឆន្ទវាសិនិអាទីសុ វចនេសុ អញ្ញតរវសេន វា អវុត្តេសុបិ ‘‘ហោហិ កិរ ឥត្ថន្នាមស្ស ភរិយា ជាយា បជាបតិ បុត្តមាតា ឃរណី ឃរសាមិនី ភត្តរន្ធិកា សុស្សូសិកា បរិចារិកា’’តិឯវមាទីសុ សំវាសបរិទីបកេសុ វចនេសុ អញ្ញតរវសេន វា វទន្តស្សាបិ វិសង្កេតោ នត្ថិ តិវង្គសម្បត្តិយា អាបត្តិយេវ. ‘‘មាតុរក្ខិតំ ព្រូហី’’តិ បេសិតស្ស បន គន្ត្វា អញ្ញាសុ បិតុរក្ខិតាទីសុ អញ្ញតរំ វទន្តស្ស វិសង្កេតំ. ឯស នយោ ‘‘បិតុរក្ខិតំ ព្រូហី’’តិអាទីសុបិ.

កេវលញ្ហេត្ថ ¶ ឯកមូលកទុមូលកាទិវសេន ‘‘បុរិសស្ស មាតា ភិក្ខុំ បហិណតិ, មាតុរក្ខិតាយ មាតា ភិក្ខុំ បហិណតី’’តិ ឯវមាទីនំ មូលដ្ឋានញ្ច វសេន បេយ្យាលភេទោយេវ វិសេសោ ¶ . សោបិ បុព្ពេ វុត្តនយត្តា បាឡិអនុសារេនេវ សក្កា ជានិតុន្តិ នាស្ស វិភាគំ ទស្សេតុំ អាទរំ ករិម្ហ.

៣៣៨. បដិគ្គណ្ហាតីតិអាទីសុ បន ទ្វីសុ ចតុក្កេសុ បឋមចតុក្កេ អាទិបទេន តិវង្គសម្បត្តិយា សង្ឃាទិសេសោ, មជ្ឈេ ទ្វីហិ ទុវង្គសម្បត្តិយា ថុល្លច្ចយំ, អន្តេ ឯកេន ឯកង្គសម្បត្តិយា ទុក្កដំ. ទុតិយចតុក្កេ អាទិបទេន ទុវង្គសម្បត្តិយា ថុល្លច្ចយំ, មជ្ឈេ ទ្វីហិ ឯកង្គសម្បត្តិយា ទុក្កដំ, អន្តេ ឯកេន អង្គាភាវតោ អនាបត្តិ. តត្ថ បដិគ្គណ្ហាតីតិ អាណាបកស្ស សាសនំ បដិគ្គណ្ហាតិ. វីមំសតីតិ បហិតដ្ឋានំ គន្ត្វា តំ អារោចេតិ. បច្ចាហរតីតិ បុន អាគន្ត្វា មូលដ្ឋស្ស អារោចេតិ.

ន បច្ចាហរតីតិ អារោចេត្វា ឯត្តោវ បក្កមតិ. បដិគ្គណ្ហាតិ ន វីមំសតីតិ បុរិសេន ‘‘ឥត្ថន្នាមំ គន្ត្វា ព្រូហី’’តិ វុច្ចមានោ ‘‘សាធូ’’តិ តស្ស សាសនំ បដិគ្គណ្ហិត្វា តំ បមុស្សិត្វា វា អប្បមុស្សិត្វា វា ¶ អញ្ញេន ករណីយេន តស្សា សន្តិកំ គន្ត្វា កិញ្ចិទេវ កថំ កថេន្តោ និសីទតិ, ឯត្តាវតា ‘‘បដិគ្គណ្ហាតិ ន វីមំសតិ នាមា’’តិ វុច្ចតិ. អថ នំ សា ឥត្ថី សយមេវ វទតិ ‘‘តុម្ហាកំ កិរ ឧបដ្ឋាកោ មំ គេហេ កាតុកាមោ’’តិ ឯវំ វត្វា ច ‘‘អហំ តស្ស ភរិយា ភវិស្សាមី’’តិ វា ‘‘ន ភវិស្សាមី’’តិ វា វទតិ. សោ តស្សា វចនំ អនភិនន្ទិត្វា អប្បដិក្កោសិត្វា តុណ្ហីភូតោវ ឧដ្ឋាយាសនា តស្ស បុរិសស្ស សន្តិកំ អាគន្ត្វា តំ បវត្តិំ អារោចេតិ, ឯត្តាវតា ‘‘ន វីមំសតិ បច្ចាហរតិ នាមា’’តិ វុច្ចតិ. ន វីមំសតិ ន បច្ចាហរតីតិ កេវលំ សាសនារោចនកាលេ បដិគ្គណ្ហាតិយេវ, ឥតរំ បន ទ្វយំ ន ករោតិ.

ន បដិគ្គណ្ហាតិ វីមំសតិ បច្ចាហរតីតិ កោចិ បុរិសោ ភិក្ខុស្ស ឋិតដ្ឋានេ វា និសិន្នដ្ឋានេ វា តថារូបិំ កថំ កថេតិ, ភិក្ខុ តេន អប្បហិតោបិ បហិតោ វិយ ហុត្វា ឥត្ថិយា សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ហោហិ កិរ ឥត្ថន្នាមស្ស ភរិយា’’តិអាទិនា នយេន វីមំសិត្វា តស្សា រុចិំ វា អរុចិំ វា បុន អាគន្ត្វា ឥមស្ស អារោចេតិ. តេនេវ នយេន វីមំសិត្វា អបច្ចាហរន្តោ ¶ ‘‘ន បដិគ្គណ្ហាតិ វីមំសតិ ន បច្ចាហរតី’’តិ វុច្ចតិ. តេនេវ នយេន គតោ អវីមំសិត្វា តាយ សមុដ្ឋាបិតំ កថំ សុត្វា បឋមចតុក្កស្ស តតិយបទេ វុត្តនយេន អាគន្ត្វា ឥមស្ស អារោចេន្តោ ‘‘ន បដិគ្គណ្ហាតិ ន វីមំសតិ បច្ចាហរតី’’តិ វុច្ចតិ. ចតុត្ថបទំ បាកដមេវ.

សម្ពហុលេ ភិក្ខូ អាណាបេតីតិអាទិនយា បាកដាយេវ. យថា បន សម្ពហុលាបិ ឯកវត្ថុម្ហិ អាបជ្ជន្តិ, ឯវំ ឯកស្សបិ សម្ពហុលវត្ថូសុ សម្ពហុលា អាបត្តិយោ វេទិតព្ពា. កថំ? បុរិសោ ភិក្ខុំ ¶ អាណាបេតិ ‘‘គច្ឆ, ភន្តេ, អសុកស្មិំ នាម បាសាទេ សដ្ឋិមត្តា វា សត្តតិមត្តា វា ឥត្ថិយោ ឋិតា តា វទេហិ, ហោថ កិរ ឥត្ថន្នាមស្ស ភរិយាយោ’’តិ. សោ សម្បដិច្ឆិត្វា តត្ថ គន្ត្វា អារោចេត្វា បុន តំ សាសនំ បច្ចាហរតិ. យត្តកា ឥត្ថិយោ តត្តកា អាបត្តិយោ អាបជ្ជតិ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេបិ –

‘‘បទវីតិហារមត្តេន, វាចាយ ភណិតេន ច;

សព្ពានិ គរុកានិ សប្បដិកម្មានិ;

ចតុសដ្ឋិ អាបត្តិយោ អាបជ្ជេយ្យ ឯកតោ;

បញ្ហាមេសា កុសលេហិ ចិន្តិតា’’តិ. (បរិ. ៤៨០);

ឥមំ ¶ កិរ អត្ថវសំ បដិច្ច អយំ បញ្ហោ វុត្តោ. វចនសិលិដ្ឋតាយ ចេត្ថ ‘‘ចតុសដ្ឋិ អាបត្តិយោ’’តិ វុត្តំ. ឯវំ ករោន្តោ បន សតម្បិ សហស្សម្បិ អាបជ្ជតីតិ. យថា ច ឯកេន បេសិតស្ស ឯកស្ស សម្ពហុលាសុ ឥត្ថីសុ សម្ពហុលា អាបត្តិយោ, ឯវំ ឯកោ បុរិសោ សម្ពហុលេ ភិក្ខូ ឯកិស្សា សន្តិកំ បេសេតិ, សព្ពេសំ សង្ឃាទិសេសោ. ឯកោ សម្ពហុលេ ភិក្ខូ សម្ពហុលានំ ឥត្ថីនំ សន្តិកំ បេសេតិ, ឥត្ថិគណនាយ សង្ឃាទិសេសា. សម្ពហុលា បុរិសា ឯកំ ភិក្ខុំ ឯកិស្សា សន្តិកំ បេសេន្តិ, បុរិសគណនាយ សង្ឃាទិសេសា. សម្ពហុលា ឯកំ សម្ពហុលានំ ឥត្ថីនំ សន្តិកំ បេសេន្តិ, វត្ថុគណនាយ សង្ឃាទិសេសា. សម្ពហុលា សម្ពហុលេ ឯកិស្សា សន្តិកំ បេសេន្តិ, វត្ថុគណនាយ សង្ឃាទិសេសា. សម្ពហុលា បុរិសា សម្ពហុលេ ភិក្ខូ សម្ពហុលានំ ឥត្ថីនំ សន្តិកំ បេសេន្តិ, វត្ថុគណនាយ សង្ឃាទិសេសា. ឯស នយោ ‘‘ឯកា ឥត្ថី ឯកំ ភិក្ខុ’’ន្តិអាទីសុបិ. ឯត្ថ ច សភាគវិភាគតា នាម អប្បមាណំ, មាតាបិតុនម្បិ បញ្ចសហធម្មិកានម្បិ សញ្ចរិត្តកម្មំ ករោន្តស្ស អាបត្តិយេវ.

បុរិសោ ¶ ភិក្ខុំ អាណាបេតិ គច្ឆ ភន្តេតិ ចតុក្កំ អង្គវសេន អាបត្តិភេទ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តស្ស បច្ឆិមបទេ អន្តេវាសី វីមំសិត្វា ពហិទ្ធា បច្ចាហរតីតិ អាគន្ត្វា អាចរិយស្ស អនារោចេត្វា ឯត្តោវ គន្ត្វា តស្ស បុរិសស្ស អារោចេតិ. អាបត្តិ ឧភិន្នំ ថុល្លច្ចយស្សាតិ អាចរិយស្ស បដិគ្គហិតត្តា ច វីមំសាបិតត្តា ច ទ្វីហង្គេហិ ថុល្លច្ចយំ, អន្តេវាសិកស្ស វីមំសិតត្តា ច បច្ចាហដត្តា ច ទ្វីហង្គេហិ ថុល្លច្ចយំ. សេសំ បាកដមេវ.

៣៣៩. គច្ឆន្តោ សម្បាទេតីតិ បដិគ្គណ្ហាតិ ចេវ វីមំសតិ ច. អាគច្ឆន្តោ វិសំវាទេតីតិ ន បច្ចាហរតិ. គច្ឆន្តោ វិសំវាទេតីតិ ន បដិគ្គណ្ហាតិ. អាគច្ឆន្តោ សម្បាទេតីតិ ¶ វីមំសតិ ចេវ បច្ចាហរតិ ច. ឯវំ ឧភយត្ថ ទ្វីហង្គេហិ ថុល្លច្ចយំ. តតិយបទេ អាបត្តិ, ចតុត្ថេ អនាបត្តិ.

៣៤០. អនាបត្តិ សង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា គិលានស្ស វា ករណីយេន គច្ឆតិ ឧម្មត្តកស្ស អាទិកម្មិកស្សាតិ ឯត្ថ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឧបោសថាគារំ វា កិញ្ចិ វា វិប្បកតំ ហោតិ. តត្ថ ការុកានំ ¶ ភត្តវេតនត្ថាយ ឧបាសកោ វា ឧបាសិកាយ សន្តិកំ ភិក្ខុំ បហិណេយ្យ, ឧំបាសិកា វា ឧបាសកស្ស, ឯវរូបេន សង្ឃស្ស ករណីយេន គច្ឆន្តស្ស អនាបត្តិ. ចេតិយកម្មេ កយិរមានេបិ ឯសេវ នយោ. គិលានស្ស ភេសជ្ជត្ថាយបិ ឧបាសកេន វា ឧបាសិកាយ សន្តិកំ ឧបាសិកាយ វា ឧបាសកស្ស សន្តិកំ បហិតស្ស គច្ឆតោ អនាបត្តិ. ឧម្មត្តកអាទិកម្មិកា វុត្តនយា ឯវ.

បទភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សមុដ្ឋានាទីសុ ឥទំ សិក្ខាបទំ ឆសមុដ្ឋានំ, សីសុក្ខិបនាទិនា កាយវិការេន សាសនំ គហេត្វា គន្ត្វា ហត្ថមុទ្ទាយ វីមំសិត្វា បុន អាគន្ត្វា ហត្ថមុទ្ទាយ ឯវ អារោចេន្តស្ស កាយតោ សមុដ្ឋាតិ. អាសនសាលាយ និសិន្នស្ស ‘‘ឥត្ថន្នាមា អាគមិស្សតិ, តស្សា ចិត្តំ ជានេយ្យាថា’’តិ កេនចិ វុត្តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តំ អាគតំ វត្វា តស្សា គតាយ បុន តស្មិំ បុរិសេ អាគតេ អារោចេន្តស្ស វាចតោ សមុដ្ឋាតិ. វាចាយ ‘‘សាធូ’’តិ សាសនំ គហេត្វា អញ្ញេន ករណីយេន តស្សា ឃរំ គន្ត្វា អញ្ញត្ថ វា គមនកាលេ តំ ទិស្វា វចីភេទេនេវ វីមំសិត្វា បុន អញ្ញេនេវ ¶ ករណីយេន តតោ អបក្កម្ម កទាចិទេវ តំ បុរិសំ ទិស្វា អារោចេន្តស្សាបិ វាចតោវ សមុដ្ឋាតិ. បណ្ណត្តិំ អជានន្តស្ស បន ខីណាសវស្សាបិ កាយវាចតោ សមុដ្ឋាតិ. កថំ? សចេ ហិស្ស មាតាបិតរោ កុជ្ឈិត្វា អលំវចនីយា ហោន្តិ, តញ្ច ភិក្ខុំ ឃរំ ឧបគតំ ថេរបិតា វទតិ ‘‘មាតា តេ តាត មំ មហល្លកំ ឆឌ្ឌេត្វា ញាតិកុលំ គតា, គច្ឆ តំ មំ ឧបដ្ឋាតុំ បេសេហី’’តិ. សោ ចេ គន្ត្វា តំ វត្វា បុន បិតុនោ តស្សា អាគមនំ វា អនាគមនំ វា អារោចេតិ, សង្ឃាទិសេសោ. ឥមានិ តីណិ អចិត្តកសមុដ្ឋានានិ.

បណ្ណត្តិំ បន ជានិត្វា ឯតេហេវ តីហិ នយេហិ សញ្ចរិត្តំ សមាបជ្ជតោ កាយចិត្តតោ វាចាចិត្តតោ កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ. ឥមានិ តីណិ បណ្ណត្តិជាននចិត្តេន សចិត្តកសមុដ្ឋានានិ. កិរិយំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, កុសលាទិវសេន ចេត្ថ តីណិ ចិត្តានិ, សុខាទិវសេន តិស្សោ វេទនាតិ.

៣៤១. វិនីតវត្ថូសុ ¶ អាទិតោ វត្ថុបញ្ចកេ បដិគ្គហិតមត្តត្តា ទុក្កដំ.

កលហវត្ថុស្មិំ សម្មោទនីយំ អកាសីតិ តំ សញ្ញាបេត្វា ¶ បុន គេហគមនីយំ

អកាសិ. នាលំវចនីយាតិ ន បរិច្ចត្តាតិ អត្ថោ. យា ហិ យថា យថា យេសុ យេសុ ជនបទេសុ បរិច្ចត្តា បរិច្ចត្តាវ ហោតិ, ភរិយាភាវំ អតិក្កមតិ, អយំ ‘‘អលំវចនីយា’’តិ វុច្ចតិ. ឯសា បន ន អលំវចនីយា កេនចិទេវ ការណេន កលហំ កត្វា គតា, តេនេវេត្ថ ភគវា ‘‘អនាបត្តី’’តិ អាហ. យស្មា បន កាយសំសគ្គេ យក្ខិយា ថុល្លច្ចយំ វុត្តំ, តស្មា ទុដ្ឋុល្លាទីសុបិ យក្ខិបេតិយោ ថុល្លច្ចយវត្ថុមេវាតិ វេទិតព្ពា. អដ្ឋកថាសុ បនេតំ ន វិចារិតំ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

សញ្ចរិត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. កុដិការសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៤២. តេន សមយេនាតិ កុដិការសិក្ខាបទំ. តត្ថ អាឡវកាតិ អាឡវិរដ្ឋេ ជាតា ទារកា អាឡវកា នាម, តេ បព្ពជិតកាលេបិ ‘‘អាឡវកា’’ត្វេវ បញ្ញាយិំសុ. តេ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អាឡវកា ភិក្ខូ’’តិ. សញ្ញាចិកាយោតិ ¶ សយំ យាចិត្វា គហិតូបករណាយោ. ការាបេន្តីតិ ករោន្តិបិ ការាបេន្តិបិ, តេ កិរ សាសនេ វិបស្សនាធុរញ្ច គន្ថធុរញ្ចាតិ ទ្វេបិ ធុរានិ ឆឌ្ឌេត្វា នវកម្មមេវ ធុរំ កត្វា បគ្គណ្ហិំសុ. អស្សាមិកាយោតិ អនិស្សរាយោ, ការេតា ទាយកេន វិរហិតាយោតិ អត្ថោ. អត្តុទ្ទេសិកាយោតិ អត្តានំ ឧទ្ទិស្ស អត្តនោ អត្ថាយ អារទ្ធាយោតិ អត្ថោ. អប្បមាណិកាយោតិ ‘‘ឯត្តកេន និដ្ឋំ គច្ឆិស្សន្តី’’តិ ឯវំ អបរិច្ឆិន្នប្បមាណាយោ, វុទ្ធិប្បមាណាយោ វា មហន្តប្បមាណាយោតិ អត្ថោ.

យាចនា ឯវ ពហុលា ឯតេសំ មន្ទំ អញ្ញំ កម្មន្តិ យាចនពហុលា. ឯវំ វិញ្ញត្តិពហុលា វេទិតព្ពា. អត្ថតោ បនេត្ថ នានាករណំ នត្ថិ, អនេកក្ខត្តុំ ‘‘បុរិសំ ទេថ, បុរិសត្ថករំ ទេថា’’តិ យាចន្តានមេតំ អធិវចនំ. តត្ថ មូលច្ឆេជ្ជាយ បុរិសំ យាចិតុំ ន វដ្ដតិ, សហាយត្ថាយ កម្មករណត្ថាយ ‘‘បុរិសំ ទេថា’’តិ យាចិតុំ វដ្ដតិ. បុរិសត្ថករន្តិ បុរិសេន កាតព្ពំ ហត្ថកម្មំ វុច្ចតិ, តំ យាចិតុំ វដ្ដតិ. ហត្ថកម្មំ នាម កិញ្ចិ វត្ថុ ន ហោតិ, តស្មា ¶ ឋបេត្វា មិគលុទ្ទកមច្ឆពន្ធកាទីនំ សកកម្មំ អវសេសំ សព្ពំ កប្បិយំ. ‘‘កិំ, ភន្តេ, អាគតត្ថ កេន កម្ម’’ន្តិ បុច្ឆិតេ វា អបុច្ឆិតេ វា យាចិតុំ វដ្ដតិ, វិញ្ញត្តិបច្ចយា ទោសោ នត្ថិ. តស្មា មិគលុទ្ទកាទយោ សកកម្មំ ន យាចិតព្ពា, ‘‘ហត្ថកម្មំ ទេថា’’តិ អនិយមេត្វាបិ ន យាចិតព្ពា; ឯវំ ¶ យាចិតា ហិ តេ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ភិក្ខូ ឧយ្យោជេត្វា មិគេបិ មារេត្វា អាហរេយ្យុំ. និយមេត្វា បន ‘‘វិហារេ កិញ្ចិ កត្តព្ពំ អត្ថិ, តត្ថ ហត្ថកម្មំ ទេថា’’តិ យាចិតព្ពា. ផាលនង្គលាទីនិ ឧបករណានិ គហេត្វា កសិតុំ វា វបិតុំ វា លាយិតុំ វា គច្ឆន្តំ សកិច្ចបសុតម្បិ កស្សកំ វា អញ្ញំ វា កិញ្ចិ ហត្ថកម្មំ យាចិតុំ វដ្ដតេវ. យោ បន វិឃាសាទោ វា អញ្ញោ វា កោចិ និក្កម្មោ និរត្ថកកថំ កថេន្តោ និទ្ទាយន្តោ វា វិហរតិ, ឯវរូបំ អយាចិត្វាបិ ‘‘ឯហិ រេ ឥទំ វា ឥទំ វា ករោហី’’តិ យទិច្ឆកំ ការាបេតុំ វដ្ដតិ.

ហត្ថកម្មស្ស បន សព្ពកប្បិយភាវទីបនត្ថំ ឥមំ នយំ កថេន្តិ. សចេ ហិ ភិក្ខុ បាសាទំ ការេតុកាមោ ហោតិ, ថម្ភត្ថាយ បាសាណកោដ្ដកានំ ឃរំ គន្ត្វា វត្តព្ពំ ‘‘ហត្ថកម្មំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ ឧបាសកា’’តិ. កិំ កាតព្ពំ, ភន្តេ,តិ? បាសាណត្ថម្ភា ឧទ្ធរិត្វា ទាតព្ពាតិ. សចេ តេ ឧទ្ធរិត្វា ¶ វា ទេន្តិ, ឧទ្ធរិត្វា និក្ខិត្តេ អត្តនោ ថម្ភេ វា ទេន្តិ, វដ្ដតិ. អថាបិ វទន្តិ – ‘‘អម្ហាកំ, ភន្តេ, ហត្ថកម្មំ កាតុំ ខណោ នត្ថិ, អញ្ញំ ឧទ្ធរាបេថ, តស្ស មូលំ ទស្សាមា’’តិ ឧទ្ធរាបេត្វា ‘‘បាសាណត្ថម្ភេ ឧទ្ធដមនុស្សានំ មូលំ ទេថា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. ឯតេនេវុបាយេន បាសាទទារូនំ អត្ថាយ វឌ្ឍកីនំ សន្តិកំ ឥដ្ឋកត្ថាយ ឥដ្ឋកវឌ្ឍកីនំ ឆទនត្ថាយ គេហច្ឆាទកានំ ចិត្តកម្មត្ថាយ ចិត្តការានន្តិ យេន យេន អត្ថោ ហោតិ, តស្ស តស្ស អត្ថាយ តេសំ តេសំ សិប្បការកានំ សន្តិកំ គន្ត្វា ហត្ថកម្មំ យាចិតុំ វដ្ដតិ. ហត្ថកម្មយាចនវសេន ច មូលច្ឆេជ្ជាយ វា ភត្តវេតនានុប្បទានេន វា លទ្ធម្បិ សព្ពំ គហេតុំ វដ្ដតិ. អរញ្ញតោ អាហរាបេន្តេន ច សព្ពំ អនជ្ឈាវុត្ថកំ អាហរាបេតព្ពំ.

ន កេវលញ្ច បាសាទំ ការេតុកាមេន មញ្ចបីឋបត្តបរិស្សាវនធមករកចីវរាទីនិ ¶ ការាបេតុកាមេនាបិ ទារុលោហសុត្តាទីនិ លភិត្វា តេ តេ សិប្បការកេ ឧបសង្កមិត្វា វុត្តនយេនេវ ហត្ថកម្មំ យាចិតព្ពំ. ហត្ថកម្មយាចនវសេន ច មូលច្ឆេជ្ជាយ វា ភត្តវេតនានុប្បទានេន វា លទ្ធម្បិ សព្ពំ គហេតព្ពំ. សចេ បន កាតុំ ន ឥច្ឆន្តិ, ភត្តវេតនំ បច្ចាសីសន្តិ, អកប្បិយកហាបណាទិ ន ទាតព្ពំ. ភិក្ខាចារវត្តេន តណ្ឌុលាទីនិ បរិយេសិត្វា ទាតុំ វដ្ដតិ.

ហត្ថកម្មវសេន បត្តំ ការេត្វា តថេវ បាចេត្វា នវបក្កស្ស បត្តស្ស បុញ្ឆនតេលត្ថាយ អន្តោគាមំ បវិដ្ឋេន ‘‘ភិក្ខាយ អាគតោ’’តិ សល្លក្ខេត្វា យាគុយា វា ភត្តេ វា អានីតេ ហត្ថេន បត្តោ បិធាតព្ពោ. សចេ ឧបាសិកា ‘‘កិំ, ភន្តេ’’តិ បុច្ឆតិ, ‘‘នវបក្កោ បត្តោ បុញ្ឆនតេលេន អត្ថោ’’តិ វត្តព្ពំ. សចេ សា ‘‘ទេហិ, ភន្តេ’’តិ បត្តំ គហេត្វា តេលេន បុញ្ឆិត្វា យាគុយា វា ភត្តស្ស វា បូរេត្វា ទេតិ, វិញ្ញត្តិ នាម ន ហោតិ, គហេតុំ វដ្ដតីតិ.

ភិក្ខូ ¶ បគេវ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា អាសនសាលំ គន្ត្វា អាសនំ អបស្សន្តា តិដ្ឋន្តិ. តត្រ ចេ ឧបាសកា ភិក្ខូ ឋិតេ ទិស្វា សយមេវ អាសនានិ អាហរាបេន្តិ, និសីទិត្វា គច្ឆន្តេហិ អាបុច្ឆិត្វា គន្តព្ពំ. អនាបុច្ឆា គតានម្បិ នដ្ឋំ គីវា ន ហោតិ, អាបុច្ឆិត្វា គមនំ បន វត្តំ. សចេ ភិក្ខូហិ ‘‘អាសនានិ អាហរថា’’តិ វុត្តេហិ អាហដានិ ហោន្តិ, អាបុច្ឆិត្វាវ គន្តព្ពំ. អនាបុច្ឆា គតានំ វត្តភេទោ ច នដ្ឋញ្ច គីវាតិ. អត្ថរណកោជវាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

មក្ខិកាយោ ¶ ពហុកា ហោន្តិ, ‘‘មក្ខិកាពីជនិំ អាហរថា’’តិ វត្តព្ពំ. បុចិមន្ទសាខាទីនិ អាហរន្តិ, កប្បិយំ ការាបេត្វា បដិគ្គហេតព្ពានិ. អាសនសាលាយ ឧទកភាជនំ រិត្តំ ហោតិ, ‘‘ធមករណំ គណ្ហា’’តិ ន វត្តព្ពំ. ធមករកញ្ហិ រិត្តភាជនេ បក្ខិបន្តោ ភិន្ទេយ្យ ‘‘នទិំ វា តឡាកំ វា គន្ត្វា បន ឧទកំ អាហរា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. ‘‘គេហតោ អាហរា’’តិ នេវ វត្តុំ វដ្ដតិ, ន អាហដំ ¶ បរិភុញ្ជិតព្ពំ. អាសនសាលាយំ វា អរញ្ញកេ វា ភត្តកិច្ចំ ករោន្តេហិ តត្ថជាតកំ អនជ្ឈាវុត្ថកំ យំកិញ្ចិ ឧត្តរិភង្គារហំ បត្តំ វា ផលំ វា សចេ កិញ្ចិ កម្មំ ករោន្តំ អាហរាបេតិ, ហត្ថកម្មវសេន អាហរាបេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. អលជ្ជីហិ បន ភិក្ខូហិ វា សាមណេរេហិ វា ហត្ថកម្មំ ន ការេតព្ពំ. អយំ តាវ បុរិសត្ថករេ នយោ.

គោណំ បន អញ្ញាតកអប្បវារិតដ្ឋានតោ អាហរាបេតុំ ន វដ្ដតិ, អាហរាបេន្តស្ស ទុក្កដំ. ញាតិបវារិតដ្ឋានតោបិ មូលច្ឆេជ្ជាយ យាចិតុំ ន វដ្ដតិ, តាវកាលិកនយេន សព្ពត្ថ វដ្ដតិ. ឯវំ អាហរាបិតញ្ច គោណំ រក្ខិត្វា ជគ្គិត្វា សាមិកា បដិច្ឆាបេតព្ពា. សចស្ស បាទោ វា សិង្គំ វា ភិជ្ជតិ វា នស្សតិ វា សាមិកា ចេ សម្បដិច្ឆន្តិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ សម្បដិច្ឆន្តិ, គីវា ហោតិ. សចេ ‘‘តុម្ហាកំយេវ ទេមា’’តិ វទន្តិ ន សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. ‘‘វិហារស្ស ទេមា’’តិ វុត្តេ បន ‘‘អារាមិកានំ អាចិក្ខថ ជគ្គនត្ថាយា’’តិ វត្តព្ពំ.

‘‘សកដំ ទេថា’’តិបិ អញ្ញាតកអប្បវារិតេ វត្តុំ ន វដ្ដតិ, វិញ្ញត្តិឯវ ហោតិ ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ. ញាតិបវារិតដ្ឋានេ បន វដ្ដតិ, តាវកាលិកំ វដ្ដតិ កម្មំ កត្វា បុន ទាតព្ពំ. សចេ នេមិយាទីនិ ភិជ្ជន្តិ បាកតិកានិ កត្វា ទាតព្ពំ. នដ្ឋេ គីវា ហោតិ. ‘‘តុម្ហាកមេវ ទេមា’’តិ វុត្តេ ទារុភណ្ឌំ នាម សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ. ឯស នយោ វាសិផរសុកុឋារីកុទាលនិខាទនេសុ. វល្លិអាទីសុ ច បរបរិគ្គហិតេសុ. គរុភណ្ឌប្បហោនកេសុយេវ ច វល្លិអាទីសុ វិញ្ញត្តិ ហោតិ, ន តតោ ឱរំ.

អនជ្ឈាវុត្ថកំ ¶ បន យំកិញ្ចិ អាហរាបេតុំ វដ្ដតិ. រក្ខិតគោបិតដ្ឋានេយេវ ហិ វិញ្ញត្តិ នាម វុច្ចតិ. សា ទ្វីសុ បច្ចយេសុ សព្ពេន សព្ពំ ន វដ្ដតិ, សេនាសនបច្ចយេ បន ‘‘អាហរ ទេហី’’តិ វិញ្ញត្តិមត្តមេវ ន វដ្ដតិ ¶ , បរិកថោភាសនិមិត្តកម្មានិ វដ្ដន្តិ. តត្ថ ឧបោសថាគារំ វា ភោជនសាលំ វា អញ្ញំ វា យំកិញ្ចិ សេនាសនំ ឥច្ឆតោ ‘‘ឥមស្មិំ វត ឱកាសេ ឯវរូបំ សេនាសនំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វា ‘‘យុត្ត’’ន្តិ វា ‘‘អនុរូប’’ន្តិ វាតិអាទិនា ¶ នយេន វចនំ បរិកថា នាម. ‘‘ឧបាសកា តុម្ហេ កុហិំ វសថា’’តិ? ‘‘បាសាទេ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ ភិក្ខូនំ បន ឧបាសកា បាសាទោ ន វដ្ដតី’’តិ ឯវមាទិវចនំ ឱភាសោ នាម. មនុស្សេ ទិស្វា រជ្ជុំ បសារេតិ, ខីលេ អាកោដាបេតិ. ‘‘កិំ ឥទំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘ឥធ អាវាសំ ករិស្សាមា’’តិ ឯវមាទិករណំ បន និមិត្តកម្មំ នាម. គិលានបច្ចយេ បន វិញ្ញត្តិបិ វដ្ដតិ, បគេវ បរិកថាទីនិ.

មនុស្សា ឧបទ្ទុតា យាចនាយ ឧបទ្ទុតា វិញ្ញត្តិយាតិ តេសំ ភិក្ខូនំ តាយ យាចនាយ ច វិញ្ញត្តិយា ច បីឡិតា. ឧព្ពិជ្ជន្តិបីតិ ‘‘កិំ នុ អាហរាបេស្សន្តី’’តិ ឧព្ពេគំ ឥញ្ជនំ ចលនំ បដិលភន្តិ. ឧត្តសន្តិបីតិ អហិំ វិយ ទិស្វា សហសា តសិត្វា ឧក្កមន្តិ. បលាយន្តិបីតិ ទូរតោវ យេន វា តេន វា បលាយន្តិ. អញ្ញេនបិ គច្ឆន្តីតិ យំ មគ្គំ បដិបន្នា តំ បហាយ និវត្តិត្វា វាមំ វា ទក្ខិណំ វា គហេត្វា គច្ឆន្តិ, ទ្វារម្បិ ថកេន្តិ.

៣៤៤. ភូតបុព្ពំ ភិក្ខវេតិ ឥតិ ភគវា តេ ភិក្ខូ គរហិត្វា តទនុរូបញ្ច ធម្មិំ កថំ កត្វា បុនបិ វិញ្ញត្តិយា ទោសំ បាកដំ កុរុមានោ ឥមិនា ‘‘ភូតបុព្ពំ ភិក្ខវេ’’តិអាទិនា នយេន តីណិ វត្ថូនិ ទស្សេសិ. តត្ថ មណិកណ្ឋោតិ សោ កិរ នាគរាជា សព្ពកាមទទំ មហគ្ឃំ មណិំ កណ្ឋេ បិលន្ធិត្វា ចរតិ, តស្មា ‘‘មណិកណ្ឋោ’’ ត្វេវ បញ្ញាយិត្ថ. ឧបរិមុទ្ធនិ មហន្តំ ផណំ ករិត្វា អដ្ឋាសីតិ សោ កិរ តេសំ ទ្វិន្នំ ឥសីនំ កនិដ្ឋោ ឥសិ មេត្តាវិហារី អហោសិ, តស្មា នាគរាជា នទិតោ ឧត្តរិត្វា ទេវវណ្ណំ និម្មិនិត្វា តស្ស សន្តិកេ និសីទិត្វា សម្មោទនីយំ កថំ កត្វា តំ ទេវវណ្ណំ បហាយ សកវណ្ណមេវ ឧបគន្ត្វា តំ ឥសិំ បរិក្ខិបិត្វា បសន្នាការំ ករោន្តោ ឧបរិមុទ្ធនិ មហន្តំ ផណំ ករិត្វា ឆត្តំ វិយ ធារយមានោ មុហុត្តំ ឋត្វា បក្កមតិ, តេន វុត្តំ ‘‘ឧបរិមុទ្ធនិ មហន្តំ ផណំ ករិត្វា អដ្ឋាសី’’តិ. មណិមស្ស កណ្ឋេ បិលន្ធនន្តិ មណិំ អស្ស កណ្ឋេ បិលន្ធិតំ, អាមុក្កន្តិ អត្ថោ. ឯកមន្តំ អដ្ឋាសីតិ តេន ទេវវណ្ណេន អាគន្ត្វា តាបសេន សទ្ធិំ សម្មោទមានោ ឯកស្មិំ បទេសេ អដ្ឋាសិ.

មមន្នបានន្តិ ¶ មម អន្នញ្ច បានញ្ច. វិបុលន្តិ ពហុលំ. ឧឡារន្តិ បណីតំ ¶ . អតិយាចកោសីតិ ¶ អតិវិយ យាចកោ, អសិ បុនប្បុនំ យាចសីតិ វុត្តំ ហោតិ. សុសូតិ តរុណោ, ថាមសម្បន្នោ យោព្ពនប្បត្តបុរិសោ. សក្ខរា វុច្ចតិ កាឡសិលា, តត្ថ ធោតោ អសិ ‘‘សក្ខរធោតោ នាមា’’តិ វុច្ចតិ, សក្ខរធោតោ បាណិម្ហិ អស្សាតិ សក្ខរធោតបាណិ, បាសាណេ ធោតនិសិតខគ្គហត្ថោតិ អត្ថោ. យថា សោ អសិហត្ថោ បុរិសោ តាសេយ្យ, ឯវំ តាសេសិ មំ សេលំ យាចមានោ, មណិំ យាចន្តោតិ អត្ថោ.

ន តំ យាចេតិ តំ ន យាចេយ្យ. កតរំ? យស្ស បិយំ ជិគីសេតិ យំ អស្ស សត្តស្ស បិយន្តិ ជានេយ្យ.

កិមង្គំ បន មនុស្សភូតានន្តិ មនុស្សភូតានំ អមនាបាតិ កិមេវេត្ថ វត្តព្ពំ.

៣៤៥. សកុណសង្ឃស្ស សទ្ទេន ឧព្ពាឡ្ហោតិ សោ កិរ សកុណសង្ឃោ បឋមយាមញ្ច បច្ឆិមយាមញ្ច និរន្តរំ សទ្ទមេវ ករោតិ, សោ ភិក្ខុ តេន សទ្ទេន បីឡិតោ ហុត្វា ភគវតោ សន្តិកំ អគមាសិ. តេនាហ – ‘‘យេនាហំ តេនុបសង្កមី’’តិ.

កុតោ ច ត្វំ ភិក្ខុ អាគច្ឆសីតិ ឯត្ថ និសិន្នោ សោ ភិក្ខុ ន អាគច្ឆតិ វត្តមានសមីបេ បន ឯវំ វត្តុំ លព្ភតិ. តេនាហ – ‘‘កុតោ ច ត្វំ ភិក្ខុ អាគច្ឆសី’’តិ, កុតោ អាគតោសីតិ អត្ថោ. តតោ អហំ ភគវា អាគច្ឆាមីតិ ឯត្ថាបិ សោ ឯវ នយោ. ឧព្ពាឡ្ហោតិ បីឡិតោ, ឧក្កណ្ឋាបិតោ ហុត្វាតិ អត្ថោ.

សោ សកុណសង្ឃោ ‘‘ភិក្ខុ បត្តំ យាចតី’’តិ ឯត្ថ ន តេ សកុណា ភិក្ខុនោ វចនំ ជានន្តិ, ភគវា បន អត្តនោ អានុភាវេន យថា ជានន្តិ តថា អកាសិ.

៣៤៦. អបាហំ តេ ន ជានាមីតិ អបិ អហំ តេ ជនេ ‘‘កេ វា ឥមេ, កស្ស វា ឥមេ’’តិ ន ជានាមិ. សង្គម្ម យាចន្តីតិ សមាគន្ត្វា វគ្គវគ្គា ហុត្វា យាចន្តិ. យាចកោ អប្បិយោ ហោតីតិ យោ យាចតិ សោ អប្បិយោ ហោតិ. យាចំ អទទមប្បិយោតិ យាចន្តិ យាចិតំ វុច្ចតិ, យាចិតមត្ថំ អទទន្តោបិ អប្បិយោ ហោតិ. អថ វា យាចន្តិ យាចន្តស្ស, អទទមប្បិយោតិ ¶ អទេន្តោ អប្បិយោ ហោតិ. មា មេ វិទេស្សនា អហូតិ មា មេ អប្បិយភាវោ អហុ, អហំ វា តវ, ត្វំ វា មម វិទេស្សោ អប្បិយោ មា អហោសីតិ អត្ថោ.

៣៤៧. ទុស្សំហរានីតិ ¶ កសិគោរក្ខាទីហិ ឧបាយេហិ ទុក្ខេន សំហរណីយានិ.

៣៤៨-៩. សញ្ញាចិកាយ បន ភិក្ខុនាតិ ឯត្ថ សញ្ញាចិកា នាម សយំ បវត្តិតយាចនា វុច្ចតិ, តស្មា ‘‘សញ្ញាចិកាយា’’តិ អត្តនោ ¶ យាចនាយាតិ វុត្តំ ហោតិ, សយំ យាចិតកេហិ ឧបករណេហីតិ អត្ថោ. យស្មា បន សា សយំយាចិតកេហិ កយិរមានា សយំ យាចិត្វា កយិរមានា ហោតិ, តស្មា តំ អត្ថបរិយាយំ ទស្សេតុំ ‘‘សយំ យាចិត្វា បុរិសម្បី’’តិ ឯវមស្ស បទភាជនំ វុត្តំ.

ឧល្លិត្តាតិ អន្តោលិត្តា. អវលិត្តាតិ ពហិលិត្តា. ឧល្លិត្តាវលិត្តាតិ អន្តរពាហិរលិត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ.

ការយមានេនាតិ ឥមស្ស បទភាជនេ ‘‘ការាបេន្តេនា’’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពំ សិយា, ឯវញ្ហិ ព្យញ្ជនំ សមេតិ. យស្មា បន សញ្ញាចិកាយ កុដិំ ករោន្តេនាបិ ឥធ វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពំ, តស្មា ករោន្តោ វា ហោតុ ការាបេន្តោ វា ឧភោបេតេ ‘‘ការយមានេនា’’តិ ឥមិនាវ បទេន សង្គហិតាតិ ឯតមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ករោន្តោ វា ការាបេន្តោ វា’’តិ វុត្តំ. យទិ បន ករោន្តេន វា ការាបេន្តេន វាតិ វទេយ្យ, ព្យញ្ជនំ វិលោមិតំ ភវេយ្យ, ន ហិ ការាបេន្តោ ករោន្តោ នាម ហោតិ, តស្មា អត្ថមត្តមេវេត្ថ ទស្សិតន្តិ វេទិតព្ពំ.

អត្តុទ្ទេសន្តិ ‘‘មយ្ហំ ឯសា’’តិ ឯវំ អត្តា ឧទ្ទេសោ អស្សាតិ អត្តុទ្ទេសា, តំ អត្តុទ្ទេសំ. យស្មា បន យស្សា អត្តា ឧទ្ទេសោ សា អត្តនោ អត្ថាយ ហោតិ, តស្មា អត្ថបរិយាយំ ទស្សេន្តោ ‘‘អត្តុទ្ទេសន្តិ អត្តនោ អត្ថាយា’’តិ អាហ. បមាណិកា ការេតព្ពាតិ បមាណយុត្តា ការេតព្ពា. តត្រិទំ បមាណន្តិ តស្សា កុដិយា ឥទំ បមាណំ. សុគតវិទត្ថិយាតិ សុគតវិទត្ថិ នាម ឥទានិ មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស តិស្សោ ¶ វិទត្ថិយោ វឌ្ឍកីហត្ថេន ទិយឌ្ឍោ ហត្ថោ ហោតិ. ពាហិរិមេន មានេនាតិ កុដិយា ពហិកុដ្ដមានេន ទ្វាទស វិទត្ថិយោ, មិនន្តេន បន សព្ពបឋមំ ទិន្នោ មហាមត្តិកបរិយន្តោ ន គហេតព្ពោ. ថុសបិណ្ឌបរិយន្តេន មិនិតព្ពំ. ថុសបិណ្ឌស្សឧបរិ សេតកម្មំ អព្ពោហារិកំ. សចេ ថុសបិណ្ឌេន អនត្ថិកោ មហាមត្តិកាយ ឯវ និដ្ឋាបេតិ, មហាមត្តិកាវ បរិច្ឆេទោ.

តិរិយន្តិ វិត្ថារតោ. សត្តាតិ សត្ត សុគតវិទត្ថិយោ. អន្តរាតិ ឥមស្ស បន អយំ និទ្ទេសោ ¶ , ‘‘អព្ភន្តរិមេន មានេនា’’តិ, កុដ្ដស្ស ពហិ អន្តំ អគ្គហេត្វា អព្ភន្តរិមេន អន្តេន មិនិយមានេ តិរិយំ សត្ត ¶ សុគតវិទត្ថិយោ បមាណន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

យោ បន លេសំ ឱឌ្ឌេន្តោ យថាវុត្តប្បមាណមេវ ករិស្សាមីតិ ទីឃតោ ឯកាទស វិទត្ថិយោ តិរិយំ អដ្ឋ វិទត្ថិយោ, ទីឃតោ វា តេរស វិទត្ថិយោ តិរិយំ ឆ វិទត្ថិយោ ករេយ្យ, ន វដ្ដតិ. ឯកតោភាគេន អតិក្កន្តម្បិ ហិ បមាណំ អតិក្កន្តមេវ ហោតិ. តិដ្ឋតុ វិទត្ថិ, កេសគ្គមត្តម្បិ ទីឃតោ វា ហាបេត្វា តិរិយំ តិរិយតោ វា ហាបេត្វា ទីឃំ វឌ្ឍេតុំ ន វដ្ដតិ, កោ បន វាទោ ឧភតោ វឌ្ឍនេ? វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘អាយាមតោ វា វិត្ថារតោ វា អន្តមសោ កេសគ្គមត្តម្បិ អតិក្កមិត្វា ករោតិ វា ការាបេតិ វា បយោគេ ទុក្កដ’’ន្តិអាទិ (បារា. ៣៥៣). យថាវុត្តប្បមាណា ឯវ បន វដ្ដតិ. យា បន ទីឃតោ សដ្ឋិហត្ថាបិ ហោតិ តិរិយំ តិហត្ថា វា ឩនកចតុហត្ថា វា យត្ថ បមាណយុត្តោ មញ្ចោ ឥតោ ចិតោ ច ន បរិវត្តតិ, អយំ កុដីតិ សង្ខ្យំ ន គច្ឆតិ, តស្មា អយម្បិ វដ្ដតិ. មហាបច្ចរិយំ បន បច្ឆិមកោដិយា ចតុហត្ថវិត្ថារា វុត្តា, តតោ ហេដ្ឋា អកុដិ. បមាណិកាបិ បន អទេសិតវត្ថុកា វា សារម្ភា វា អបរិក្កមនា វា ន វដ្ដតិ. បមាណិកា ទេសិតវត្ថុកា អនារម្ភា សបរិក្កមនាវ វដ្ដតិ. បមាណតោ ឩនតរម្បិ ចតុហត្ថំ បញ្ចហត្ថម្បិ ករោន្តេន ទេសិតវត្ថុកាវ ការេតព្ពា. បមាណាតិក្កន្តញ្ច បន ករោន្តោ លេបបរិយោសានេ គរុកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ.

តត្ថ លេបោ ច អលេបោ ច លេបោកាសោ ច អលេបោកាសោ ច វេទិតព្ពោ. សេយ្យថិទំ – លេបោតិ ទ្វេ លេបា – មត្តិកាលេបោ ច សុធាលេបោ ច. ឋបេត្វា បន ឥមេ ទ្វេ លេបេ អវសេសោ ភស្មគោមយាទិភេទោ លេបោ, អលេបោ. សចេបិ កលលលេបោ ហោតិ, អលបោ ឯវ. លេបោកាសោតិ ភិត្តិយោ ចេវ ឆទនញ្ច, ឋបេត្វា ¶ បន ភិត្តិច្ឆទនេ អវសេសោ ថម្ភតុលាបិដ្ឋសង្ឃាដវាតបានធូមច្ឆិទ្ទាទិ អលេបារហោ ឱកាសោ សព្ពោបិ អលេបោកាសោតិ វេទិតព្ពោ.

ភិក្ខូ អភិនេតព្ពា វត្ថុទេសនាយាតិ យស្មិំ ឋានេ កុដិំ ការេតុកាមោ ហោតិ, តត្ថ វត្ថុទេសនត្ថាយ ភិក្ខូ នេតព្ពា. តេន កុដិការកេនាតិអាទិ បន យេន វិធិនា តេ ភិក្ខូ អភិនេតព្ពា, តស្ស ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តត្ថ កុដិវត្ថុំ សោធេត្វាតិ ន វិសមំ អរញ្ញំ ភិក្ខូ គហេត្វា គន្តព្ពំ ¶ , កុដិវត្ថុំ បន បឋមមេវ សោធេត្វា សមតលំ សីមមណ្ឌលសទិសំ កត្វា បច្ឆា សង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា យាចិត្វា នេតព្ពាតិ ទស្សេតិ. ឯវមស្ស វចនីយោតិ សង្ឃោ ឯវំ វត្តព្ពោ អស្ស. បរតោ បន ‘‘ទុតិយម្បិ យាចិតព្ពា’’តិ ភិក្ខូ សន្ធាយ ពហុវចនំ វុត្តំ. នោ ចេ សព្ពោ សង្ឃោ ឧស្សហតីតិ សចេ សព្ពោ សង្ឃោ ន ឥច្ឆតិ, សជ្ឈាយមនសិការាទីសុ ឧយ្យុត្តា តេ តេ ¶ ភិក្ខូ ហោន្តិ. សារម្ភំ អនារម្ភន្តិ សឧបទ្ទវំ អនុបទ្ទវំ. សបរិក្កមនំ អបរិក្កមនន្តិ សឧបចារំ អនុបចារំ.

បត្តកល្លន្តិ បត្តោ កាលោ ឥមស្ស ឱលោកនស្សាតិ បត្តកាលំ, បត្តកាលមេវ បត្តកល្លំ. ឥទញ្ច វត្ថុំឱលោកនត្ថាយ សម្មុតិកម្មំ អនុសាវនានយេន ឱលោកេត្វាបិ កាតុំ វដ្ដតិ. បរតោ បន វត្ថុទេសនាកម្មំ យថាវុត្តាយ ឯវ ញត្តិយា ច អនុសាវនាយ ច កាតព្ពំ, ឱលោកេត្វា កាតុំ ន វដ្ដតិ.

៣៥៣. កិបិល្លិកានន្តិ រត្តកាឡបិង្គលាទិភេទានំ យាសំ កាសញ្ចិ កិបិល្លិកានំ. កិបីល្លកានន្តិបិ បាឋោ. អាសយោតិ និពទ្ធវសនដ្ឋានំ, យថា ច កិបិល្លិកានំ ឯវំ ឧបចិកាទីនម្បិ និពទ្ធវសនដ្ឋានំយេវ អាសយោ វេទិតព្ពោ. យត្ថ បន តេ គោចរត្ថាយ អាគន្ត្វា គច្ឆន្តិ, សព្ពេសម្បិ តាទិសោ សញ្ចរណប្បទេសោ អវារិតោ, តស្មា តត្ថ អបនេត្វា សោធេត្វា កាតុំ វដ្ដតិ. ឥមានិ តាវ ឆ ឋានានិសត្តានុទ្ទយាយ បដិក្ខិត្តានិ.

ហត្ថីនំ វាតិ ហត្ថីនំ បន និពទ្ធវសនដ្ឋានម្បិ និពទ្ធគោចរដ្ឋានម្បិ ន វដ្ដតិ, សីហាទីនំ អាសយោ ច គោចរាយ បក្កមន្តានំ និពទ្ធគមនមគ្គោ ច ន វដ្ដតិ. ឯតេសំ គោចរភូមិ ន គហិតា. យេសំ កេសញ្ចីតិ អញ្ញេសម្បិ វាឡានំ តិរច្ឆានគតានំ ¶ . ឥមានិ សត្ត ឋានានិ សប្បដិភយានិ ភិក្ខូនំ អារោគ្យត្ថាយ បដិក្ខិត្តានិ. សេសានិ នានាឧបទ្ទវេហិ សឧបទ្ទវានិ. តត្ថ បុព្ពណ្ណនិស្សិតន្តិ បុព្ពណ្ណំ និស្សិតំ សត្តន្នំ ¶ ធញ្ញានំ វិរុហនកខេត្តសាមន្តា ឋិតំ. ឯសេវ នយោ អបរណ្ណនិស្សិតាទីសុបិ. ឯត្ថ បន អព្ភាឃាតន្តិ ការណាឃរំ វេរិឃរំ, ចោរានំ មារណត្ថាយ កតន្តិ កុរុន្ទិអាទីសុ.

អាឃាតនន្តិ ធម្មគន្ធិកា វុច្ចតិ. សុសានន្តិ មហាសុសានំ. សំសរណន្តិ អនិព្ពិជ្ឈគមនីយោ គតបច្ចាគតមគ្គោ វុច្ចតិ. សេសំ ឧត្តានមេវ.

ន សក្កា ហោតិ យថាយុត្តេន សកដេនាតិ ទ្វីហិ ពលិពទ្ទេហិ យុត្តេន សកដេន ឯកំ ចក្កំ និព្ពោទកបតនដ្ឋានេ ឯកំ ពហិ កត្វា អាវិជ្ជិតុំ ន សក្កា ហោតិ. កុរុន្ទិយំ បន ‘‘ចតូហិ យុត្តេនា’’តិ វុត្តំ. សមន្តា និស្សេណិយា អនុបរិគន្តុន្តិ និស្សេណិយំ ឋត្វា គេហំ ឆាទេន្តេហិ ន សក្កា ហោតិ សមន្តា និស្សេណិយា អាវិជ្ជិតុំ. ឥតិ ឯវរូបេ សារម្ភេ ច អបរិក្កមនេ ច ឋានេ ¶ ន ការេតព្ពា. អនារម្ភេ បន សបរិក្កមនេ ការេតព្ពា, តំ វុត្តបដិបក្ខនយេន បាឡិយំ អាគតមេវ.

បុន សញ្ញាចិកា នាមាតិ ឯវមាទិ ‘‘សារម្ភេ ចេ ភិក្ខុ វត្ថុស្មិំ អបរិក្កមនេ សញ្ញាចិកាយ កុដិំ ការេយ្យា’’តិ ឯវំ វុត្តសំយាចិកាទីនំ អត្ថប្បកាសនត្ថំ វុត្តំ.

បយោគេ ទុក្កដន្តិ ឯវំ អទេសិតវត្ថុកំ វា បមាណាតិក្កន្តំ វា កុដិំ ការេស្សាមីតិ អរញ្ញតោ រុក្ខា ហរណត្ថាយ វាសិំ វា ផរសុំ វា និសេតិ ទុក្កដំ, អរញ្ញំ បវិសតិ ទុក្កដំ, តត្ថ អល្លតិណានិ ឆិន្ទតិ ទុក្កដេន សទ្ធិំ បាចិត្តិយំ, សុក្ខានិ ឆិន្ទតិ ទុក្កដំ. រុក្ខេសុបិ ឯសេវ នយោ. ភូមិំ សោធេតិ ខណតិ, បំសុំ ឧទ្ធរតិ, ចិនាតិ; ឯវំ យាវ បាចីរំ ពន្ធតិ តាវ បុព្ពបយោគោ នាម ហោតិ. តស្មិំ បុព្ពបយោគេ សព្ពត្ថ បាចិត្តិយដ្ឋានេ ទុក្កដេន សទ្ធិំ បាចិត្តិយំ, ទុក្កដដ្ឋានេ ទុក្កដំ, តតោ បដ្ឋាយ សហបយោគោ នាម. តត្ថ ថម្ភេហិ កាតព្ពាយ ថម្ភំ ឧស្សាបេតិ, ទុក្កដំ. ឥដ្ឋកាហិ ចិនិតព្ពាយ ¶ ឥដ្ឋកំ អាចិនាតិ, ទុក្កដំ. ឯវំ យំ យំ ឧបករណំ យោជេតិ, សព្ពត្ថ បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ. តច្ឆន្តស្ស ហត្ថវារេ ហត្ថវារេ តទត្ថាយ គច្ឆន្តស្ស បទេ បទេ ទុក្កដំ. ឯវំ កតំ បន ទារុកុដ្ដិកំ វា ឥដ្ឋកកុដ្ដិកំ វា សិលាកុដ្ដិកំ វា អន្តមសោ បណ្ណសាលម្បិ សភិត្តិច្ឆទនំ លិម្បិស្សាមីតិ ¶ សុធាយ វា មត្តិកាយ វា លិម្បន្តស្ស បយោគេ បយោគេ យាវ ថុល្លច្ចយំ ន ហោតិ, តាវ ទុក្កដំ. ឯតំ បន ទុក្កដំ មហាលេបេនេវ វដ្ដតិ, សេតរត្តវណ្ណករណេ វា ចិត្តកម្មេ វា អនាបត្តិ.

ឯកំ បិណ្ឌំ អនាគតេតិ យោ សព្ពបច្ឆិមោ ឯកោ លេបបិណ្ឌោ, តំ ឯកំ បិណ្ឌំ អសម្បត្តេ កុដិកម្មេ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ, ឥទានិ ទ្វីហិ បិណ្ឌេហិ និដ្ឋានំ គមិស្សតីតិ តេសុ បឋមបិណ្ឌទានេ ថុល្លច្ចយន្តិ.

តស្មិំ បិណ្ឌេ អាគតេតិ យំ ឯកំ បិណ្ឌំ អនាគតេ កុដិកម្មេ ថុល្លច្ចយំ ហោតិ, តស្មិំ អវសានបិណ្ឌេ អាគតេ ទិន្នេ ឋបិតេ លេបស្ស ឃដិតត្តា អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្ស. ឯវំ លេម្បន្តស្ស ច អន្តោលេបេ វា អន្តោលេបេន សទ្ធិំ ភិត្តិញ្ច ឆទនញ្ច ឯកាពទ្ធំ កត្វា ឃដិតេ ពហិលេបេ វា ពហិលេបេន សទ្ធិំ ឃដិតេ សង្ឃាទិសេសោ. សចេ បន ទ្វារពទ្ធំ វា វាតបានំ វា អដ្ឋបេត្វាវ មត្តិកាយ លិម្បតិ, តស្មិញ្ច តស្សោកាសំ បុន វឌ្ឍេត្វា វា អវឌ្ឍេត្វា វា ឋបិតេ លេបោ ន ឃដីយតិ រក្ខតិ តាវ, បុន លិម្បន្តស្ស បន ឃដិតមត្តេ សង្ឃាទិសេសោ. សចេ តំ ឋបិយមានំ ¶ បឋមំ ទិន្នលេបេន សទ្ធិំ និរន្តរមេវ ហុត្វា តិដ្ឋតិ, បឋមមេវ សង្ឃាទិសេសោ. ឧបចិកាមោចនត្ថំ អដ្ឋង្គុលមត្តេន អប្បត្តច្ឆទនំ កត្វា ភិត្តិំ លិម្បតិ, អនាបត្តិ. ឧបចិកាមោចនត្ថមេវ ហេដ្ឋា បាសាណកុដ្ដំ កត្វា តំ អលិម្បិត្វា ឧបរិ លិម្បតិ, លេបោ ន ឃដិយតិ នាម, អនាបត្តិយេវ.

ឥដ្ឋកកុដ្ដិកាយ ឥដ្ឋកាហិយេវ វាតបានេ ¶ ច ធូមនេត្តានិ ច ករោតិ, លេបឃដនេនេវ អាបត្តិ. បណ្ណសាលំ លិម្បតិ, លេបឃដនេនេវ អាបត្តិ. តត្ថ អាលោកត្ថាយ អដ្ឋង្គុលមត្តំ ឋបេត្វា លិម្បតិ, លេបោ ន ឃដីយតិ នាម, អនាបត្តិយេវ. សចេ ‘‘វាតបានំ លទ្ធា ឯត្ថ ឋបេស្សាមី’’តិ ករោតិ, វាតបានេ ឋបិតេ លេបឃដនេន អាបត្តិ. សចេ មត្តិកាយ កុដ្ដំ ករោតិ, ឆទនលេបេន សទ្ធិំ ឃដនេ អាបត្តិ. ឯកោ ឯកបិណ្ឌាវសេសំ កត្វា ឋបេតិ, អញ្ញោ តំ ទិស្វា ‘‘ទុក្កតំ ឥទ’’ន្តិ វត្តសីសេន លិម្បតិ ឧភិន្នម្បិ អនាបត្តិ.

៣៥៤. ភិក្ខុ កុដិំ ករោតីតិ ឯវមាទីនិ ឆត្តិំស ចតុក្កានិ អាបត្តិភេទទស្សនត្ថំ វុត្តានិ, តត្ថ សារម្ភាយ ទុក្កដំ, អបរិក្កមនាយ ទុក្កដំ ¶ , បមាណាតិក្កន្តាយ សង្ឃាទិសេសោ, អទេសិតវត្ថុកាយ សង្ឃាទិសេសោ, ឯតេសំ វសេន វោមិស្សកាបត្តិយោ វេទិតព្ពា.

៣៥៥. អាបត្តិ ទ្វិន្នំ សង្ឃាទិសេសេន ទ្វិន្នំ ទុក្កដានន្តិអាទីសុ ច ទ្វីហិ សង្ឃាទិសេសេហិ សទ្ធិំ ទ្វិន្នំ ទុក្កដានន្តិអាទិនា នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

៣៦១. សោ ចេ វិប្បកតេ អាគច្ឆតីតិអាទីសុ បន អយំ អត្ថវិនិច្ឆយោ. សោតិ សមាទិសិត្វា បក្កន្តភិក្ខុ. វិប្បកតេតិ អនិដ្ឋិតេ កុដិកម្មេ. អញ្ញស្ស វា ទាតព្ពាតិ អញ្ញស្ស បុគ្គលស្ស វា សង្ឃស្ស វា ចជិត្វា ទាតព្ពា. ភិន្ទិត្វា វា បុន កាតព្ពាតិ កិត្តកេន ភិន្នា ហោតិ, សចេ ថម្ភា ភូមិយំ និខាតា, ឧទ្ធរិតព្ពា. សចេ បាសាណានំ ឧបរិ ឋបិតា, អបនេតព្ពា. ឥដ្ឋកចិតាយ យាវ មង្គលិដ្ឋកា តាវ កុដ្ដា អបចិនិតព្ពា. សង្ខេបតោ ភូមិសមំ កត្វា វិនាសិតា ភិន្នា ហោតិ, ភូមិតោ ឧបរិ ចតុរង្គុលមត្តេបិ ឋិតេ អភិន្នាវ. សេសំ សព្ពចតុក្កេសុ បាកដមេវ. ន ហេត្ថ អញ្ញំ កិញ្ចិ អត្ថិ, យំ បាឡិអនុសារេនេវ ទុព្ពិញ្ញេយ្យំ សិយា.

៣៦៣. អត្តនា វិប្បកតន្តិអាទីសុ បន អត្តនា អារទ្ធំ កុដិំ. អត្តនា បរិយោសាបេតីតិ ¶ មហាមត្តិកាយ វា ថុសមត្តិកាយ វា យាយ កតំ បរិយោសិតភាវំ បាបេតុកាមោ ហោតិ, តាយ អវសានបិណ្ឌំ ទេន្តោ បរិយោសាបេតិ ¶ .

បរេហិ បរិយោសាបេតីតិ អត្តនោវ អត្ថាយ បរេហិ បរិយោសាបេតិ. អត្តនា វា ហិ វិប្បកតា ហោតុ បរេហិ វា ឧភយេហិ វា, តំ ចេ អត្តនោ អត្ថាយ អត្តនា វា បរិយោសាបេតិ, បរេហិ វា បរិយោសាបេតិ, អត្តនា ច បរេហិ ចាតិ យុគនទ្ធំ វា បរិយោសាបេតិ, សង្ឃាទិសេសោយេវាតិ អយមេត្ថ វិនិច្ឆយោ.

កុរុន្ទិយំបន វុត្តំ – ‘‘ទ្វេ តយោ ភិក្ខូ ‘ឯកតោ វសិស្សាមា’តិ ករោន្តិ, រក្ខតិ តាវ, អវិភត្តត្តា អនាបត្តិ. ‘ឥទំ ឋានំ តវ, ឥទំ មមា’តិ វិភជិត្វា ករោន្តិ អាបត្តិ. សាមណេរោ ច ភិក្ខុ ច ឯកតោ ករោន្តិ, យាវ អវិភត្តា តាវ រក្ខតិ. បុរិមនយេន វិភជិត្វា ករោន្តិ, ភិក្ខុស្ស អាបត្តី’’តិ.

៣៦៤. អនាបត្តិ ¶ លេណេតិអាទីសុ លេណំ មហន្តម្បិ ករោន្តស្ស អនាបត្តិ. ន ហេត្ថ លេបោ ឃដីយតិ. គុហម្បិ ឥដ្ឋកាគុហំ វា សិលាគុហំ វា ទារុគុហំ វា ភូមិគុហំ វា មហន្តម្បិ ករោន្តស្ស អនាបត្តិ.

តិណកុដិកាយាតិ សត្តភូមិកោបិ បាសាទោ តិណបណ្ណច្ឆទនោ ‘‘តិណកុដិកា’’តិ វុច្ចតិ. អដ្ឋកថាសុ បន កុក្កុដច្ឆិកគេហន្តិ ឆទនំ ទណ្ឌកេហិ ជាលពទ្ធំ កត្វា តិណេហិ វា បណ្ណេហិ វា ឆាទិតកុដិកាវ វុត្តា, តត្ថ អនាបត្តិ. មហន្តម្បិ តិណច្ឆទនគេហំ កាតុំ វដ្ដតិ, ឧល្លិត្តាទិភាវោ ឯវ ហិ កុដិយា លក្ខណំ, សោ ច ឆទនមេវ សន្ធាយ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. ចង្កមនសាលាយំ តិណចុណ្ណំ បរិបតតិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឱគុម្ផេត្វា ឧល្លិត្តាវលិត្តំ កាតុ’’ន្តិអាទីនិ (ចូឡវ. ២៦០) ចេត្ថ សាធកានិ, តស្មា ឧភតោ បក្ខំ វា កូដពទ្ធំ វា វដ្ដំ វា ចតុរស្សំ វា យំ ‘‘ឥមំ ឯតស្ស គេហស្ស ឆទន’’ន្តិ ឆទនសង្ខេបេន កតំ ហោតិ, តស្ស ភិត្តិលេបេន សទ្ធិំ លេបេ ឃដិតេ អាបត្តិ. សចេ បន ឧល្លិត្តាវលិត្តច្ឆទនស្ស គេហស្ស លេបរក្ខណត្ថំ ឧបរិ តិណេន ឆាទេន្តិ, ឯត្តាវតា តិណកុដិ នាម ន ហោតិ. កិំ បនេត្ថ អទេសិតវត្ថុកប្បមាណាតិក្កន្តបច្ចយាវ អនាបត្តិ, ឧទាហុ សារម្ភអបរិក្កមនបច្ចយាបីតិ សព្ពត្ថាបិ ¶ អនាបត្តិ. តថា ហិ តាទិសំ កុដិំ សន្ធាយ បរិវារេ វុត្តំ –

‘‘ភិក្ខុ ¶ សញ្ញាចិកាយ កុដិំ ករោតិ;

អទេសិតវត្ថុកំ បមាណាតិក្កន្តំ;

សារម្ភំ អបរិក្កមនំ អនាបត្តិ;

បញ្ហា មេសា កុសលេហិ ចិន្តិតា’’តិ. (បរិ. ៤៧៩);

អញ្ញស្សត្ថាយាតិ កុដិលក្ខណប្បត្តម្បិ កុដិំ អញ្ញស្ស ឧបជ្ឈាយស្ស វា អាចរិយស្ស វា សង្ឃស្ស វា អត្ថាយ ករោន្តស្ស អនាបត្តិ. យំ បន ‘‘អាបត្តិ ការុកានំ តិណ្ណំ ទុក្កដាន’’ន្តិអាទិ បាឡិយំ វុត្តំ, តំ យថាសមាទិដ្ឋាយ អករណបច្ចយា វុត្តំ.

វាសាគារំ ឋបេត្វា សព្ពត្ថាតិ អត្តនោ វសនត្ថាយ អគារំ ឋបេត្វា អញ្ញំ ឧបោសថាគារំ វា ជន្តាឃរំ វា ភោជនសាលា វា អគ្គិសាលា វា ភវិស្សតីតិ ការេតិ, សព្ពត្ថ អនាបត្តិ. សចេបិស្ស ហោតិ ‘‘ឧបោសថាគារញ្ច ភវិស្សតិ, អហញ្ច វសិស្សាមិ ជន្តាឃរញ្ច ភោជនសាលា ¶ ច អគ្គិសាលា ច ភវិស្សតិ, អហញ្ច វសិស្សាមី’’តិ ការិតេបិ អានាបត្តិយេវ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘អនាបត្តី’’តិ វត្វា ‘‘អត្តនោ វាសាគារត្ថាយ ករោន្តស្សេវ អាបត្តី’’តិ វុត្តំ. ឧម្មត្តកស្ស អាទិកម្មិកានញ្ច អាឡវកានំ ភិក្ខូនំ អនាបត្តិ.

សមុដ្ឋានាទីសុ ឆសមុដ្ឋានំ កិរិយញ្ច កិរិយាកិរិយញ្ច, ឥទញ្ហិ វត្ថុំ ទេសាបេត្វា បមាណាតិក្កន្តំ ករោតោ កិរិយតោ សមុដ្ឋាតិ, វត្ថុំ អទេសាបេត្វា ករោតោ កិរិយាកិរិយតោ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

កុដិការសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. វិហារការសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៦៥. តេន សមយេនាតិ វិហារការសិក្ខាបទំ. តត្ថ កោសម្ពិយន្តិ ឯវំនាមកេ នគរេ. ឃោសិតារាមេតិ ឃោសិតស្ស អារាមេ. ឃោសិតនាមកេន កិរ សេដ្ឋិនា សោ ការិតោ, តស្មា ‘‘ឃោសិតារាមោ’’តិ វុច្ចតិ. ឆន្នស្សាតិ ពោធិសត្តកាលេ ឧបដ្ឋាកឆន្នស្ស. វិហារវត្ថុំ, ភន្តេ, ជានាហីតិ វិហារស្ស បតិដ្ឋានដ្ឋានំ, ភន្តេ, ជានាហិ. ឯត្ថ ច វិហារោតិ ន សកលវិហារោ, ឯកោ អាវាសោ, តេនេវាហ – ‘‘អយ្យស្ស វិហារំ ការាបេស្សាមី’’តិ.

ចេតិយរុក្ខន្តិ ¶ ¶ ឯត្ថ ចិត្តីកតដ្ឋេន ចេតិយំ, បូជារហានំ ទេវដ្ឋានានមេតំ អធិវចនំ, ‘‘ចេតិយ’’ន្តិ សម្មតំ រុក្ខំ ចេតិយរុក្ខំ. គាមេន បូជិតំ គាមស្ស វា បូជិតន្តិ គាមបូជិតំ. ឯសេវ នយោ សេសបទេសុបិ. អបិចេត្ថ ជនបទោតិ ឯកស្ស រញ្ញោ រជ្ជេ ឯកេកោ កោដ្ឋាសោ. រដ្ឋន្តិ សកលរជ្ជំ វេទិតព្ពំ, សកលរជ្ជម្បិ ហិ កទាចិ កទាចិ តស្ស រុក្ខស្ស បូជំ ករោតិ, តេន វុត្តំ ‘‘រដ្ឋបូជិត’’ន្តិ. ឯកិន្ទ្រិយន្តិ កាយិន្ទ្រិយំ សន្ធាយ វទន្តិ. ជីវសញ្ញិនោតិ សត្តសញ្ញិនោ.

៣៦៦. មហល្លកន្តិ សស្សាមិកភាវេន សំយាចិកកុដិតោ មហន្តភាវោ ឯតស្ស អត្ថីតិ មហល្លកោ. យស្មា វា វត្ថុំ ទេសាបេត្វា បមាណាតិក្កមេនបិ កាតុំ វដ្ដតិ, តស្មា បមាណមហន្តតាយបិ មហល្លកោ ¶ , តំ មហល្លកំ. យស្មា បនស្ស តំ បមាណមហត្តំ សស្សាមិកត្តាវ លព្ភតិ, តស្មា តទត្ថទស្សនត្ថំ ‘‘មហល្លកោ នាម វិហារោ សស្សាមិកោ វុច្ចតី’’តិ បទភាជនំ វុត្តំ. សេសំ សព្ពំ កុដិការសិក្ខាបទេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ សទ្ធិំ សមុដ្ឋានាទីហិ. សស្សាមិកភាវមត្តមេវ ហិ ឯត្ថ កិរិយតោ សមុដ្ឋានាភាវោ បមាណនិយមាភាវោ ច វិសេសោ, បមាណនិយមាភាវា ច ចតុក្កបារិហានីតិ.

វិហារការសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. បឋមទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៨០. តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវាតិ ទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទំ. តត្ថ វេឡុវនេ កលន្ទកនិវាបេតិ វេឡុវនន្តិ តស្ស ឧយ្យានស្ស នាមំ, តំ កិរ វេឡុហិ ច បរិក្ខិត្តំ អហោសិ អដ្ឋារសហត្ថេន ច បាការេន គោបុរដ្ដាលកយុត្តំ នីលោភាសំ មនោរមំ តេន ‘‘វេឡុវន’’ន្តិ វុច្ចតិ, កលន្ទកានញ្ចេត្ថ និវាបំ អទំសុ តេន ‘‘កលន្ទកនិវាប’’តិ វុច្ចតិ.

បុព្ពេ កិរ អញ្ញតរោ រាជា តត្ថ ឧយ្យានកីឡនត្ថំ អាគតោ, សុរាមទេន មត្តោ ទិវាសេយ្យំ សុបិ, បរិជនោបិស្ស សុត្តោ រាជាតិ បុប្ផផលាទីហិ បលោភិយមានោ ឥតោ ចិតោ ច បក្កមិ. អថ សុរាគន្ធេន អញ្ញតរស្មា សុសិររុក្ខា កណ្ហសប្បោ និក្ខមិត្វា រញ្ញោ អភិមុខោ អាគច្ឆតិ, តំ ទិស្វា រុក្ខទេវតា ‘‘រញ្ញោ ជីវិតំ ទស្សាមី’’តិ កាឡកវេសេន អាគន្ត្វា កណ្ណមូលេ សទ្ទមកាសិ, រាជា បដិពុជ្ឈិ, កណ្ហសប្បោ និវត្តោ, សោ តំ ទិស្វា ‘‘ឥមាយ កាឡកាយ មម ជីវិតំ ទិន្ន’’ន្តិ កាឡកានំ ¶ តត្ថ និវាបំ បដ្ឋបេសិ, អភយឃោសនញ្ច ឃោសាបេសិ ¶ , តស្មា តំ តតោបភុតិ កលន្ទកនិវាបន្តិ សង្ខ្យំ គតំ. កលន្ទកាតិ ហិ កាឡកានំ ឯតំ នាមំ.

ទព្ពោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ. មល្លបុត្តោតិ មល្លរាជស្ស បុត្តោ. ជាតិយា សត្តវស្សេន អរហត្តំ សច្ឆិកតន្តិ ថេរោ កិរ សត្តវស្សិកោវ សំវេគំ លភិត្វា បព្ពជិតោ ខុរគ្គេយេវ អរហត្តំ បាបុណីតិ វេទិតព្ពោ. យំកិញ្ចិ សាវកេន បត្តព្ពំ សព្ពំ តេន អនុប្បត្តន្តិ សាវកេន បត្តព្ពំ ¶ នាម តិស្សោ វិជ្ជា, ចតស្សោ បដិសម្ភិទា, ឆ អភិញ្ញា, នវ លោកុត្តរធម្មាតិ ឥទំ គុណជាតំ, តំ សព្ពំ តេន អនុប្បត្តំ ហោតិ. នត្ថិ ចស្ស កិញ្ចិ ឧត្តរិ ករណីយន្តិ ចតូសុ សច្ចេសុ, ចតូហិ មគ្គេហិ, សោឡសវិធស្ស កិច្ចស្ស កតត្តា ឥទានិស្ស កិញ្ចិ ឧត្តរិ ករណីយំ នត្ថិ. កតស្ស វា បតិចយោតិ តស្សេវ កតស្ស កិច្ចស្ស បុន វឌ្ឍនម្បិ នត្ថិ, ធោតស្ស វិយ វត្ថស្ស បដិធោវនំ បិសិតស្ស វិយ គន្ធស្ស បដិបិសនំ, បុប្ផិតស្ស វិយ ច បុប្ផស្ស បដិបុប្ផនន្តិ. រហោគតស្សាតិ រហសិ គតស្ស. បដិសល្លីនស្សាតិ តតោ តតោ បដិក្កមិត្វា សល្លីនស្ស, ឯកីភាវំ គតស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ.

អថ ខោ អាយស្មតោ ទព្ពស្ស មល្លបុត្តស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘យន្នូនាហំ សង្ឃស្ស សេនាសនញ្ច បញ្ញបេយ្យំ ភត្តានិ ច ឧទ្ទិសេយ្យ’’ន្តិ ថេរោ កិរ អត្តនោ កតកិច្ចភាវំ ទិស្វា ‘‘អហំ ឥមំ អន្តិមសរីរំ ធារេមិ, តញ្ច ខោ វាតមុខេ ឋិត បទីបោ វិយ អនិច្ចតាមុខេ ឋិតំ, នចិរស្សេវ និព្ពាយនធម្មំ យាវ ន និព្ពាយតិ តាវ កិន្នុ ខោ អហំ សង្ឃស្ស វេយ្យាវច្ចំ ករេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ – ‘‘តិរោរដ្ឋេសុ ពហូ កុលបុត្តា ភគវន្តំ អទិស្វាវ បព្ពជន្តិ, តេ ភគវន្តំ ‘បស្សិស្សាម ចេវ វន្ទិស្សាម ចា’តិ ទូរតោបិ អាគច្ឆន្តិ, តត្រ យេសំ សេនាសនំ នប្បហោតិ, តេ សិលាបដ្ដកេបិ សេយ្យំ កប្បេន្តិ. បហោមិ ខោ បនាហំ អត្តនោ អានុភាវេន តេសំ កុលបុត្តានំ ¶ ឥច្ឆាវសេន បាសាទវិហារអឌ្ឍយោគាទីនិ មញ្ចបីឋកត្ថរណាទីនិ ច សេនាសេនានិ និម្មិនិត្វា ទាតុំ. បុនទិវសេ ចេត្ថ ឯកច្ចេ អតិវិយ កិលន្តរូបា ហោន្តិ, តេ គារវេន ភិក្ខូនំ បុរតោ ឋត្វា ភត្តានិបិ ន ឧទ្ទិសាបេន្តិ, អហំ ខោ បន នេសំ ភត្តានិបិ ឧទ្ទិសិតុំ បហោមី’’តិ. ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខន្តស្ស ‘‘អថ ខោ អាយស្មតោ ទព្ពស្ស មល្លបុត្តស្ស ឯតទហោសិ – ‘យន្នូនាហំ សង្ឃស្ស សេនាសនញ្ច បញ្ញបេយ្យំ ភត្តានិ ច ឧទ្ទិសេយ្យ’’ន្តិ.

ននុ ច ឥមានិ ទ្វេ ឋានានិ ភស្សារាមតាទិមនុយុត្តស្ស យុត្តានិ, អយញ្ច ខីណាសវោ និប្បបញ្ចារាមោ, ឥមស្ស កស្មា ឥមានិ បដិភំសូតិ? បុព្ពបត្ថនាយ ចោទិតត្តា. សព្ពពុទ្ធានំ កិរ ¶ ឥមំ ឋានន្តរំ បត្តា សាវកា ហោន្តិយេវ. អយញ្ច បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ កាលេ អញ្ញតរស្មិំ កុលេ បច្ចាជាតោ ឥមំ ឋានន្តរំ បត្តស្ស ភិក្ខុនោ អានុភាវំ ទិស្វា អដ្ឋសដ្ឋិយា ភិក្ខុសតសហស្សេហិ ¶ សទ្ធិំ ភគវន្តំ សត្ត ទិវសានិ និមន្តេត្វា មហាទានំ ទត្វា បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា ‘‘អនាគតេ តុម្ហាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស ឧប្បន្នកាលេ អហម្បិ ឥត្ថន្នាមោ តុម្ហាកំ សាវកោ វិយ សេនាសនបញ្ញាបកោ ច ភត្តុទ្ទេសកោ ច អស្ស’’ន្តិ បត្ថនំ អកាសិ. ភគវា អនាគតំសញាណំ បេសេត្វា អទ្ទស, ទិស្វា ច ឥតោ កប្បសតសហស្សស្ស អច្ចយេន គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តទា ត្វំ ទព្ពោ នាម មល្លបុត្តោ ហុត្វា ជាតិយា សត្តវស្សោ និក្ខម្ម បព្ពជិត្វា អរហត្តំ សច្ឆិករិស្សសិ, ឥមញ្ច ឋានន្តរំ លច្ឆសី’’តិ ព្យាកាសិ. សោ តតោបភុតិ ទានសីលាទីនិ បូរយមានោ ទេវមនុស្សសម្បត្តិំ អនុភវិត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ តេន ភគវតា ព្យាកតសទិសមេវ អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ. អថស្ស រហោគតស្ស ‘‘កិន្នុ ខោ អហំ សង្ឃស្ស វេយ្យាវច្ចំ ករេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តយតោ តាយ បុព្ពបត្ថនាយ ចោទិតត្តា ឥមានិ ទ្វេ ឋានានិ បដិភំសូតិ.

អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អហំ ខោ អនិស្សរោស្មិ អត្តនិ, សត្ថារា សទ្ធិំ ឯកដ្ឋានេ វសាមិ, សចេ មំ ភគវា អនុជានិស្សតិ ¶ , ឥមានិ ទ្វេ ឋានានិ សមាទិយិស្សាមី’’តិ ភគវតោ សន្តិកំ អគមាសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ អាយស្មា ទព្ពោ មល្លបុត្តោ…បេ… ភត្តានិ ច ឧទ្ទិសិតុ’’ន្តិ. អថ នំ ភគវា ‘‘សាធុ សាធុ ទព្ពា’’តិ សម្បហំសេត្វា យស្មា អរហតិ ឯវរូបោ អគតិគមនបរិពាហិរោ ភិក្ខុ ឥមានិ ទ្វេ ឋានានិ វិចារេតុំ, តស្មា ‘‘តេន ហិ ត្វំ ទព្ព សង្ឃស្ស សេនាសនញ្ច បញ្ញបេហិ ភត្តានិ ច ឧទ្ទិសា’’តិ អាហ. ភគវតោ បច្ចស្សោសីតិ ភគវតោ វចនំ បតិអស្សោសិ អភិមុខោ អស្សោសិ, សម្បដិច្ឆីតិ វុត្តំ ហោតិ.

បឋមំ ទព្ពោ យាចិតព្ពោតិ កស្មា ភគវា យាចាបេតិ? គរហមោចនត្ថំ. បស្សតិ ហិ ភគវា ‘‘អនាគតេ ទព្ពស្ស ឥមំ ឋានំ និស្សាយ មេត្តិយភុមជកានំ វសេន មហាឧបទ្ទវោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តត្រ កេចិ គរហិស្សន្តិ ‘អយំ តុណ្ហីភូតោ អត្តនោ កម្មំ អកត្វា កស្មា ឦទិសំ ឋានំ វិចារេតី’តិ. តតោ អញ្ញេ វក្ខន្តិ ‘កោ ឥមស្ស ទោសោ ឯតេហេវ យាចិត្វា ឋបិតោ’តិ ឯវំ គរហតោ មុច្ចិស្សតី’’តិ. ឯវំ គរហមោចនត្ថំ យាចាបេត្វាបិ បុន យស្មា អសម្មតេ ភិក្ខុស្មិំ សង្ឃមជ្ឈេ កិញ្ចិ កថយមានេ ខិយ្យនធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ ‘‘អយំ កស្មា សង្ឃមជ្ឈេ ឧច្ចាសទ្ទំ ករោតិ, ឥស្សរិយំ ទស្សេតី’’តិ. សម្មតេ បន កថេន្តេ ¶ ‘‘មាយស្មន្តោ កិញ្ចិ អវចុត្ថ, សម្មតោ អយំ, កថេតុ យថាសុខ’’ន្តិ វត្តារោ ភវន្តិ. អសម្មតញ្ច អភូតេន អព្ភាចិក្ខន្តស្ស លហុកា អាបត្តិ ហោតិ ទុក្កដមត្តា. សម្មតំ បន អព្ភាចិក្ខតោ គរុកតរា ¶ បាចិត្តិយាបត្តិ ហោតិ. អថ សម្មតោ ភិក្ខុ អាបត្តិយា គរុកភាវេន វេរីហិបិ ទុប្បធំសិយតរោ ហោតិ, តស្មា តំ អាយស្មន្តំ សម្មន្នាបេតុំ ‘‘ព្យត្តេន ភិក្ខុនា’’តិអាទិមាហ. កិំ បន ទ្វេ សម្មុតិយោ ឯកស្ស ទាតុំ វដ្ដន្តីតិ? ន កេវលំ ទ្វេ, សចេ បហោតិ, តេរសាបិ ទាតុំ វដ្ដន្តិ. អប្បហោន្តានំ បន ឯកាបិ ទ្វិន្នំ វា តិណ្ណំ វា ទាតុំ វដ្ដតិ.

៣៨២. សភាគានន្តិ គុណសភាគានំ, ន មិត្តសន្ថវសភាគានំ. តេនេវាហ ‘‘យេ តេ ភិក្ខូ សុត្តន្តិកា តេសំ ឯកជ្ឈ’’ន្តិអាទិ ¶ . យាវតិកា ហិ សុត្តន្តិកា ហោន្តិ, តេ ឧច្ចិនិត្វា ឯកតោ តេសំ អនុរូបមេវ សេនាសនំ បញ្ញបេតិ; ឯវំ សេសានំ. កាយទឡ្ហីពហុលាតិ កាយស្ស ទឡ្ហីភាវករណពហុលា, កាយបោសនពហុលាតិ អត្ថោ. ឥមាយបិមេ អាយស្មន្តោ រតិយាតិ ឥមាយ សគ្គមគ្គស្ស តិរច្ឆានភូតាយ តិរច្ឆានកថារតិយា. អច្ឆិស្សន្តីតិ វិហរិស្សន្តិ.

តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វា តេនេវាលោកេនាតិ តេជោកសិណចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អភិញ្ញាញាណេន អង្គុលិជលនំ អធិដ្ឋាយ តេនេវ តេជោធាតុសមាបត្តិជនិតេន អង្គុលិជាលាលោកេនាតិ អត្ថោ. អយំ បន ថេរស្ស អានុភាវោ នចិរស្សេវ សកលជម្ពុទីបេ បាកដោ អហោសិ, តំ សុត្វា ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ទដ្ឋុកាមា អបិសុ ភិក្ខូ សញ្ចិច្ច វិកាលេ អាគច្ឆន្តិ. តេ សញ្ចិច្ច ទូរេ អបទិសន្តីតិ ជានន្តាវ ទូរេ អបទិសន្តិ. កថំ? ‘‘អម្ហាកំ អាវុសោ ទព្ព គិជ្ឈកូដេ’’តិ ឥមិនា នយេន.

អង្គុលិយា ជលមានាយ បុរតោ បុរតោ គច្ឆតីតិ សចេ ឯកោ ភិក្ខុ ហោតិ, សយមេវ គច្ឆតិ. សចេ ពហូ ហោន្តិ, ពហូ អត្តភាវេ និម្មិនាតិ. សព្ពេ អត្តនា សទិសា ឯវ សេនាសនំ បញ្ញបេន្តិ.

អយំ មញ្ចោតិអាទីសុ បន ថេរេ ‘‘អយំ មញ្ចោ’’តិ វទន្តេ និម្មិតាបិ អត្តនោ អត្តនោ គតគតដ្ឋានេ ‘‘អយំ មញ្ចោ’’តិ វទន្តិ; ឯវំ សព្ពបទេសុ. អយញ្ហិ និម្មិតានំ ធម្មតា –

‘‘ឯកស្មិំ ¶ ភាសមានស្មិំ, សព្ពេ ភាសន្តិ និម្មិតា;

ឯកស្មិំ តុណ្ហិមាសីនេ, សព្ពេ តុណ្ហី ភវន្តិ តេ’’តិ.

យស្មិំ បន វិហារេ មញ្ចបីឋាទីនិ ន បរិបូរន្តិ, តស្មិំ អត្តនោ អានុភាវេន បូរេន្តិ. តេន និម្មិតានំ អវត្ថុកវចនំ ន ហោតិ.

សេនាសនំ ¶ បញ្ញបេត្វា បុនទេវ វេឡុវនំ បច្ចាគច្ឆតីតិ តេហិ សទ្ធិំ ជនបទកថំ កថេន្តោ ន និសីទតិ, អត្តនោ វសនដ្ឋានមេវ បច្ចាគច្ឆតិ.

៣៨៣. មេត្តិយភូមជកាតិ មេត្តិយោ ចេវ ភូមជកោ ច, ឆព្ពគ្គិយានំ អគ្គបុរិសា ឯតេ. លាមកានិ ច ភត្តានីតិ សេនាសនានិ ¶ តាវ នវកានំ លាមកានិ បាបុណន្តីតិ អនច្ឆរិយមេតំ. ភត្តានិ បន សលាកាយោ បច្ឆិយំ វា ចីវរភោគេ វា បក្ខិបិត្វា អាលោឡេត្វា ឯកមេកំ ឧទ្ធរិត្វា បញ្ញាបេន្តិ, តានិបិ តេសំ មន្ទបុញតាយ លាមកានិ សព្ពបច្ឆិមានេវ បាបុណន្តិ. យម្បិ ឯកចារិកភត្តំ ហោតិ, តម្បិ ឯតេសំ បត្តទិវសេ លាមកំ វា ហោតិ, ឯតេ វា ទិស្វាវ បណីតំ អទត្វា លាមកមេវ ទេន្តិ.

អភិសង្ខារិកន្តិ នានាសម្ភារេហិ អភិសង្ខរិត្វា កតំ សុសជ្ជិតំ, សុសម្បាទិតន្តិ អត្ថោ. កណាជកន្តិ សកុណ្ឌកភត្តំ. ពិលង្គទុតិយន្តិ កញ្ជិកទុតិយំ.

កល្យាណភត្តិកោតិ កល្យាណំ សុន្ទរំ អតិវិយ បណីតំ ភត្តមស្សាតិ កល្យាណភត្តិកោ, បណីតទាយកត្តា ភត្តេនេវ បញ្ញាតោ. ចតុក្កភត្តំ ទេតីតិ ចត្តារិ ភត្តានិ ទេតិ, តទ្ធិតវោហារេន បន ‘‘ចតុក្កភត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ឧបតិដ្ឋិត្វា បរិវិសតីតិ សព្ពកម្មន្តេ វិស្សជ្ជេត្វា មហន្តំ បូជាសក្ការំ កត្វា សមីបេ ឋត្វា បរិវិសតិ. ឱទនេន បុច្ឆន្តីតិ ឱទនហត្ថា ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កិំ ភន្តេ ឱទនំ ទេមា’’តិ បុច្ឆន្តិ, ឯវំ ករណត្ថេយេវ ករណវចនំ ហោតិ. ឯស នយោ សូបាទីសុ.

ស្វាតនាយាតិ ស្វេ ភវោ ភត្តបរិភោគោ ស្វាតនោ តស្សត្ថាយ, ស្វាតនាយ ស្វេ កត្តព្ពស្ស ភត្តបរិភោគស្សត្ថាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧទ្ទិដ្ឋំ ហោតីតិ បាបេត្វា ទិន្នំ ហោតិ. មេត្តិយភូមជកានំ ខោ គហបតីតិ ឥទំ ថេរោ អសមន្នាហរិត្វា អាហ. ឯវំពលវតី ហិ តេសំ ¶ មន្ទបុញ្ញតា, យំ សតិវេបុល្លប្បត្តានម្បិ អសមន្នាហារោ ហោតិ. យេ ជេតិ ឯត្ថ ជេតិ ទាសិំ អាលបតិ.

ហិយ្យោ ខោ អាវុសោ អម្ហាកន្តិ រត្តិំ សម្មន្តយមានា អតីតំ ទិវសភាគំ សន្ធាយ ‘‘ហិយ្យោ’’តិ វទន្តិ. ន ចិត្តរូបន្តិ ន ចិត្តានុរូបំ, យថា បុព្ពេ យត្តកំ ឥច្ឆន្តិ, តត្តកំ សុបន្តិ, ន ឯវំ សុបិំសុ, អប្បកមេវ សុបិំសូតិ វុត្តំ ហោតិ.

ពហារាមកោដ្ឋកេតិ ¶ វេឡុវនវិហារស្ស ពហិទ្វារកោដ្ឋកេ. បត្តក្ខន្ធាតិ បតិតក្ខន្ធា ខន្ធដ្ឋិកំ នាមេត្វា និសិន្នា. បជ្ឈាយន្តាតិ បធូបាយន្តា.

យតោ និវាតំ ¶ តតោ សវាតន្តិ យត្ថ និវាតំ អប្បកោបិ វាតោ នត្ថិ, តត្ថ មហាវាតោ ឧដ្ឋិតោតិ អធិប្បាយោ. ឧទកំ មញ្ញេ អាទិត្តន្តិ ឧទកំ វិយ អាទិត្តំ.

៣៨៤. សរសិ ត្វំ ទព្ព ឯវរូបំ កត្តាតិ ត្វំ ទព្ព ឯវរូបំ កត្តា សរសិ. អថ វា សរសិ ត្វំ ទព្ព ឯវរូបំ យថាយំ ភិក្ខុនី អាហ, កត្តា ធាសិ ឯវរូបំ, យថាយំ ភិក្ខុនី អាហាតិ ឯវំ យោជេត្វាបេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. យេ បន ‘‘កត្វា’’តិ បឋន្តិ តេសំ ឧជុកមេវ.

យថា មំ ភន្តេ ភគវា ជានាតីតិ ថេរោ កិំ ទស្សេតិ. ភគវា ភន្តេ សព្ពញ្ញូ, អហញ្ច ខីណាសវោ, នត្ថិ មយ្ហំ វត្ថុបដិសេវនា, តំ មំ ភគវា ជានាតិ, តត្រាហំ កិំ វក្ខាមិ, យថា មំ ភគវា ជានាតិ តថេវាហំ ទដ្ឋព្ពោតិ.

ន ខោ ទព្ព ទព្ពា ឯវំ និព្ពេឋេន្តីតិ ឯត្ថ ន ខោ ទព្ព បណ្ឌិតា យថា ត្វំ បរប្បច្ចយេន និព្ពេឋេសិ, ឯវំ និព្ពេឋេន្តិ; អបិ ច ខោ យទេវ សាមំ ញាតំ តេន និព្ពេឋេន្តីតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. សចេ តយា កតំ កតន្តិ ឥមិនា កិំ ទស្សេតិ? ន ហិ សក្កា បរិសពលេន វា បក្ខុបត្ថម្ភេន វា អការកោ ការកោ កាតុំ, ការកោ វា អការកោ កាតុំ, តស្មា យំ សយំ កតំ វា អកតំ វា តទេវ វត្តព្ពន្តិ ទស្សេតិ. កស្មា បន ភគវា ជានន្តោបិ ‘‘អហំ ជានាមិ, ខីណាសវោ ត្វំ; នត្ថិ តុយ្ហំ ទោសោ, អយំ ភិក្ខុនី ¶ មុសាវាទិនី’’តិ នាវោចាតិ? បរានុទ្ទយតាយ. សចេ ហិ ភគវា យំ យំ ជានាតិ តំ តំ វទេយ្យ, អញ្ញេន បារាជិកំ អាបន្នេន បុដ្ឋេន ‘‘អហំ ជានាមិ ត្វំ បារាជិកោ’’តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ, តតោ សោ បុគ្គលោ ‘‘អយំ បុព្ពេ ទព្ពំ មល្លបុត្តំ សុទ្ធំ កត្វា ឥទានិ មំ អសុទ្ធំ ករោតិ; កស្ស ទានិ កិំ វទាមិ, យត្រ សត្ថាបិ សាវកេសុ ឆន្ទាគតិំ គច្ឆតិ; កុតោ ឥមស្ស សព្ពញ្ញុភាវោ’’តិ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា អបាយូបគោ ភវេយ្យ, តស្មា ភគវា ឥមាយ បរានុទ្ទយតាយ ជានន្តោបិ នាវោច.

កិញ្ច ភិយ្យោ ឧបវាទបរិវជ្ជនតោបិ នាវោច. យទិ ហិ ភគវា ឯវំ ¶ វទេយ្យ, ឯវំ ឧបវាទោ ភវេយ្យ ‘‘ទព្ពស្ស មល្លបុត្តស្ស វុដ្ឋានំ នាម ភារិយំ, សម្មាសម្ពុទ្ធំ បន សក្ខិំ លភិត្វា វុដ្ឋិតោ’’តិ. ឥទញ្ច វុដ្ឋានលក្ខណំ មញ្ញមានា ‘‘ពុទ្ធកាលេបិ សក្ខិនា សុទ្ធិ វា អសុទ្ធិ ¶ វា ហោតិ មយំ ជានាម, អយំ បុគ្គលោ អសុទ្ធោ’’តិ ឯវំ បាបភិក្ខូ លជ្ជិម្បិ វិនាសេយ្យុន្តិ. អបិច អនាគតេបិ ភិក្ខូ ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ ចោទេត្វា សារេត្វា ‘‘សចេ តយា កតំ, ‘កត’ន្តិ វទេហី’’តិ លជ្ជីនំ បដិញ្ញំ គហេត្វា កម្មំ ករិស្សន្តីតិ វិនយលក្ខណេ តន្តិំ ឋបេន្តោ ‘‘អហំ ជានាមី’’តិ អវត្វាវ ‘‘សចេ តយា កតំ, ‘កត’ន្តិ វទេហី’’តិ អាហ.

នាភិជានាមិ សុបិនន្តេនបិ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិតាតិ សុបិនន្តេនបិ មេថុនំ ធម្មំ ន អភិជានាមិ, ន បដិសេវិតា អហន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា បដិសេវិតា ហុត្វា សុបិនន្តេនបិ មេថុនំ ធម្មំ ន ជានាមីតិ វុត្តំ ហោតិ. យេ បន ‘‘បដិសេវិត្វា’’តិ បឋន្តិ តេសំ ឧជុកមេវ. បគេវ ជាគរោតិ ជាគរន្តោ បន បឋមំយេវ ន ជានាមីតិ.

តេន ហិ ភិក្ខវេ មេត្តិយំ ភិក្ខុនិំ នាសេថាតិ យស្មា ទព្ពស្ស ច ឥមិស្សា ច វចនំ ន ឃដីយតិ តស្មា មេត្តិយំ ភិក្ខុនិំ នាសេថាតិ វុត្តំ ហោតិ.

តត្ថ តិស្សោ នាសនា – លិង្គនាសនា, សំវាសនាសនា, ទណ្ឌកម្មនាសនាតិ. តាសុ ‘‘ទូសកោ នាសេតព្ពោ’’តិ (បារា. ៦៦) អយំ ‘‘លិង្គនាសនា’’. អាបត្តិយា អទស្សនេ វា អប្បដិកម្មេ វា បាបិកាយ ទិដ្ឋិយា អប្បដិនិស្សគ្គេ វា ឧក្ខេបនីយកម្មំ ករោន្តិ, អយំ ‘‘សំវាសនាសនា’’. ‘‘ចរ ¶ បិរេ វិនស្សា’’តិ (បាចិ. ៤២៩) ទណ្ឌកម្មំ ករោន្តិ, អយំ ‘‘ទណ្ឌកម្មនាសនា’’. ឥធ បន លិង្គនាសនំ សន្ធាយាហ – ‘‘មេត្តិយំ ភិក្ខុនិំ នាសេថា’’តិ.

ឥមេ ច ភិក្ខូ អនុយុញ្ជថាតិ ឥមិនា ឥមំ ទីបេតិ ‘‘អយំ ភិក្ខុនី អត្តនោ ធម្មតាយ អការិកា អទ្ធា អញ្ញេហិ ឧយ្យោជិតា, តស្មា យេហិ ឧយ្យោជិតា ឥមេ ភិក្ខូ អនុយុញ្ជថ គវេសថ ជានាថា’’តិ.

កិំ បន ភគវតា មេត្តិយា ភិក្ខុនី បដិញ្ញាយ នាសិតា អប្បដិញ្ញាយ នាសិតាតិ, កិញ្ចេត្ថ យទិ តាវ បដិញ្ញាយ នាសិតា, ថេរោ ការកោ ហោតិ សទោសោ? អថ អប្បដិញ្ញាយ, ថេរោ អការកោ ហោតិ និទ្ទោសោ.

ភាតិយរាជកាលេបិ មហាវិហារវាសីនញ្ច អភយគិរិវាសីនញ្ច ¶ ថេរានំ ឥមស្មិំយេវ បទេ វិវាទោ អហោសិ. អភយគិរិវាសិនោបិ អត្តនោ សុត្តំ វត្វា ‘‘តុម្ហាកំ វាទេ ថេរោ ការកោ ហោតី’’តិ វទន្តិ. មហាវិហារវាសិនោបិ អត្តនោ សុត្តំ វត្វា ‘‘តុម្ហាកំ វាទេ ថេរោ ការកោ ហោតី’’តិ ¶ វទន្តិ. បញ្ហោ ន ឆិជ្ជតិ. រាជា សុត្វា ថេរេ សន្និបាតេត្វា ទីឃការាយនំ នាម ព្រាហ្មណជាតិយំ អមច្ចំ ‘‘ថេរានំ កថំ សុណាហី’’តិ អាណាបេសិ. អមច្ចោ កិរ បណ្ឌិតោ ភាសន្តរកុសលោ សោ អាហ – ‘‘វទន្តុ តាវ ថេរា សុត្ត’’ន្តិ. តតោ អភយគិរិថេរា អត្តនោ សុត្តំ វទិំសុ – ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, មេត្តិយំ ភិក្ខុនិំ សកាយ បដិញ្ញាយ នាសេថា’’តិ. អមច្ចោ ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ វាទេ ថេរោ ការកោ ហោតិ សទោសោ’’តិ អាហ. មហាវិហារវាសិនោបិ អត្តនោ សុត្តំ វទិំសុ – ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, មេត្តិយំ ភិក្ខុនិំ នាសេថា’’តិ. អមច្ចោ ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ វាទេ ថេរោ អការកោ ហោតិ និទ្ទោសោ’’តិ អាហ. កិំ បនេត្ថ យុត្តំ? យំ បច្ឆា វុត្តំ វិចារិតញ្ហេតំ អដ្ឋកថាចរិយេហិ, ភិក្ខុ ភិក្ខុំ អមូលកេន អន្តិមវត្ថុនា អនុទ្ធំសេតិ, សង្ឃាទិសេសោ; ភិក្ខុនិំ អនុទ្ធំសេតិ, ទុក្កដំ. កុរុន្ទិយំ បន ‘‘មុសាវាទេ បាចិត្តិយ’’ន្តិ វុត្តំ.

តត្រាយំ វិចារណា, បុរិមនយេ តាវ អនុទ្ធំសនាធិប្បាយត្តា ទុក្កដមេវ យុជ្ជតិ. យថា សតិបិ មុសាវាទេ ភិក្ខុនោ ភិក្ខុស្មិំ សង្ឃាទិសេសោ, សតិបិ ច មុសាវាទេ អសុទ្ធំ សុទ្ធទិដ្ឋិនោ អក្កោសាធិប្បាយេន វទន្តស្ស ឱមសវាទេនេវ ¶ បាចិត្តិយំ, ន សម្បជានមុសាវាទេន; ឯវំ ឥធាបិ អនុទ្ធំសនាធិប្បាយត្តា សម្បជានមុសាវាទេ បាចិត្តិយំ ន យុជ្ជតិ, ទុក្កដមេវ យុត្តំ. បច្ឆិមនយេបិ មុសាវាទត្តា បាចិត្តិយមេវ យុជ្ជតិ, វចនប្បមាណតោ ហិ អនុទ្ធំសនាធិប្បាយេន ភិក្ខុស្ស ភិក្ខុស្មិំ សង្ឃាទិសេសោ. អក្កោសាធិប្បាយស្ស ច ឱមសវាទោ. ភិក្ខុស្ស បន ភិក្ខុនិយា ទុក្កដន្តិវចនំ នត្ថិ, សម្បជានមុសាវាទេ បាចិត្តិយន្តិ វចនមត្ថិ, តស្មា បាចិត្តិយមេវ យុជ្ជតិ.

តត្រ បន ឥទំ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ – ‘‘អនុទ្ធំសនាធិប្បាយេ អសតិ បាចិត្តិយំ, តស្មិំ សតិ កេន ភវិតព្ព’’ន្តិ? តត្រ យស្មា មុសា ភណន្តស្ស បាចិត្តិយេ សិទ្ធេបិ អមូលកេន សង្ឃាទិសេសេន អនុទ្ធំសនេ វិសុំ បាចិត្តិយំ វុត្តំ, តស្មា អនុទ្ធំសនាធិប្បាយេ សតិ សម្បជានមុសាវាទេ ¶ បាចិត្តិយស្ស ឱកាសោ ន ទិស្សតិ, ន ច សក្កា អនុទ្ធំសេន្តស្ស អនាបត្តិយា ភវិតុន្តិ បុរិមនយោវេត្ថ បរិសុទ្ធតរោ ខាយតិ. តថា ភិក្ខុនី ភិក្ខុនិំ អមូលកេន អន្តិមវត្ថុនា អនុទ្ធំសេតិ សង្ឃាទិសេសោ, ភិក្ខុំ អនុទ្ធំសេតិ ទុក្កដំ, តត្រ សង្ឃាទិសេសោ វុដ្ឋានគាមី ទុក្កដំ, ទេសនាគាមី ឯតេហិ នាសនា នត្ថិ. យស្មា បន សា បកតិយាវ ទុស្សីលា បាបភិក្ខុនី ឥទានិ ច សយមេវ ‘‘ទុស្សីលាម្ហី’’តិ វទតិ តស្មា នំ ភគវា អសុទ្ធត្តាយេវ នាសេសីតិ.

អថ ¶ ខោ មេត្តិយភូមជកាតិ ឯវំ ‘‘មេត្តិយំ ភិក្ខុនិំ នាសេថ, ឥមេ ច ភិក្ខូ អនុយុញ្ជថា’’តិ វត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បវិដ្ឋេ ភគវតិ តេហិ ភិក្ខូហិ ‘‘ទេថ ទានិ ឥមិស្សា សេតកានី’’តិ នាសិយមានំ តំ ភិក្ខុនិំ ទិស្វា តេ ភិក្ខូ តំ មោចេតុកាមតាយ អត្តនោ អបរាធំ អាវិករិំសុ, ឯតមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អថ ខោ មេត្តិយភូមជកា’’តិអាទិ វុត្តំ.

៣៨៥-៦. ទុដ្ឋោ ទោសោតិ ទូសិតោ ចេវ ទូសកោ ច. ឧប្បន្នេ ហិ ទោសេ បុគ្គលោ តេន ទោសេន ទូសិតោ ហោតិ បកតិភាវំ ជហាបិតោ, តស្មា ‘‘ទុដ្ឋោ’’តិ វុច្ចតិ. បរញ្ច ទូសេតិ វិនាសេតិ, តស្មា ‘‘ទោសោ’’តិ វុច្ចតិ. ឥតិ ‘‘ទុដ្ឋោ ទោសោ’’តិ ឯកស្សេវេតំ បុគ្គលស្ស អាការនានត្តេន និទស្សនំ, តេន វុត្តំ ‘‘ទុដ្ឋោ ទោសោតិ ទូសិតោ ចេវ ¶ ទូសកោ ចា’’តិ តត្ថ សទ្ទលក្ខណំ បរិយេសិតព្ពំ. យស្មា បន សោ ‘‘ទុដ្ឋោ ទោសោ’’តិ សង្ខ្យំ គតោ បដិឃសមង្គីបុគ្គលោ កុបិតាទិភាវេ ឋិតោវ ហោតិ, តេនស្ស បទភាជនេ ‘‘កុបិតោ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ កុបិតោតិ កុប្បភាវំ បកតិតោ ចវនភាវំ បត្តោ. អនត្តមនោតិ ន សកមនោ អត្តនោ វសេ អដ្ឋិតចិត្តោ; អបិច បីតិសុខេហិ ន អត្តមនោ ន អត្តចិត្តោតិ អនត្តមនោ. អនភិរទ្ធោតិ ន សុខិតោ ន វា បសាទិតោតិ អនភិរទ្ធោ. បដិឃេន អាហតំ ចិត្តមស្សាតិ អាហតចិត្តោ. ចិត្តថទ្ធភាវចិត្តកចវរសង្ខាតំ បដិឃខីលំ ¶ ជាតមស្សាតិ ខិលជាតោ. អប្បតីតោតិ នប្បតីតោ បីតិសុខាទីហិ វជ្ជិតោ, ន អភិសដោតិ អត្ថោ. បទភាជនេ បន យេសំ ធម្មានំ វសេន អប្បតីតោ ហោតិ, តេ ទស្សេតុំ ‘‘តេន ច កោបេនា’’តិអាទិ វុត្តំ.

តត្ថ តេន ច កោបេនាតិ យេន ទុដ្ឋោតិ ច កុបិតោតិ ច វុត្តោ ឧភយម្បិ ហេតំ បកតិភាវំ ជហាបនតោ ឯកាការំ ហោតិ. តេន ច ទោសេនាតិ យេន ‘‘ទោសោ’’តិ វុត្តោ. ឥមេហិ ទ្វីហិ សង្ខារក្ខន្ធមេវ ទស្សេតិ.

តាយ ច អនត្តមនតាយាតិ យាយ ‘‘អនត្តមនោ’’តិ វុត្តោ. តាយ ច អនភិរទ្ធិយាតិ យាយ ‘‘អនភិរទ្ធោ’’តិ វុត្តោ. ឥមេហិ ទ្វីហិ វេទនាក្ខន្ធំ ទស្សេតិ.

អមូលកេន បារាជិកេនាតិ ឯត្ថ នាស្ស មូលន្តិ អមូលកំ, តំ បនស្ស អមូលកត្តំ យស្មា ចោទកវសេន អធិប្បេតំ, ន ចុទិតកវសេន. តស្មា តមត្ថំ ទស្សេតុំ បទភាជនេ ‘‘អមូលកំ នាម អទិដ្ឋំ អសុតំ អបរិសង្កិត’’ន្តិ អាហ. តេន ឥមំ ទីបេតិ ‘‘យំ បារាជិកំ ចោទកេន ចុទិតកម្ហិ បុគ្គលេ នេវ ទិដ្ឋំ ន សុតំ ន បរិសង្កិតំ ឥទំ ឯតេសំ ទស្សនសវនបរិសង្កាសង្ខាតានំ មូលានំ ¶ អភាវតោ អមូលកំ នាម, តំ បន សោ អាបន្នោ វា ហោតុ អនាបន្នោ វា ឯតំ ឥធ អប្បមាណន្តិ.

តត្ថ អទិដ្ឋំ នាម អត្តនោ បសាទចក្ខុនា វា ទិព្ពចក្ខុនា វា អទិដ្ឋំ. អសុតំ នាម តថេវ កេនចិ វុច្ចមានំ ន សុតំ. អបរិសង្កិតំ នាម ចិត្តេន អបរិសង្កិតំ.

‘‘ទិដ្ឋំ’’ ¶ នាម អត្តនា វា បរេន វា បសាទចក្ខុនា វា ទិព្ពចក្ខុនា វា ទិដ្ឋំ. ‘‘សុតំ’’ នាម តថេវ សុតំ. ‘‘បរិសង្កិត’’ម្បិ អត្តនា វា បរេន វា បរិសង្កិតំ. តត្ថ អត្តនា ទិដ្ឋំ ទិដ្ឋមេវ, បរេហិ ទិដ្ឋំ អត្តនា សុតំ, បរេហិ សុតំ, បរេហិ បរិសង្កិតន្តិ ឥទំ បន សព្ពម្បិ អត្តនា សុតដ្ឋានេយេវ តិដ្ឋតិ.

បរិសង្កិតំ បន តិវិធំ – ទិដ្ឋបរិសង្កិតំ, សុតបរិសង្កិតំ, មុតបរិសង្កិតន្តិ. តត្ថ ទិដ្ឋបរិសង្កិតំ នាម ឯកោ ភិក្ខុ ឧច្ចារបស្សាវកម្មេន គាមសមីបេ ឯកំ គុម្ពំ បវិដ្ឋោ, អញ្ញតរាបិ ឥត្ថី កេនចិទេវ ករណីយេន តំ គុម្ពំ បវិសិត្វា និវត្តា, នាបិ ភិក្ខុ ឥត្ថិំ អទ្ទស; ន ឥត្ថី ភិក្ខុំ, អទិស្វាវ ឧភោបិ យថារុចិំ បក្កន្តា, អញ្ញតរោ ភិក្ខុ ឧភិន្នំ តតោ និក្ខមនំ ¶ សល្លក្ខេត្វា ‘‘អទ្ធា ឥមេសំ កតំ វា ករិស្សន្តិ វា’’តិ បរិសង្កតិ, ឥទំ ទិដ្ឋបរិសង្កិតំ នាម.

សុតបរិសង្កិតំ នាម ឥធេកច្ចោ អន្ធការេ វា បដិច្ឆន្នេ វា ឱកាសេ មាតុគាមេន សទ្ធិំ ភិក្ខុនោ តាទិសំ បដិសន្ថារវចនំ សុណាតិ, សមីបេ អញ្ញំ វិជ្ជមានម្បិ ‘‘អត្ថិ នត្ថី’’តិ ន ជានាតិ, សោ ‘‘អទ្ធា ឥមេសំ កតំ វា ករិស្សន្តិ វា’’តិ បរិសង្កតិ, ឥទំ សុតបរិសង្កិតំ នាម.

មុតបរិសង្កិតំ នាម សម្ពហុលា ធុត្តា រត្តិភាគេ បុប្ផគន្ធមំសសុរាទីនិ គហេត្វា ឥត្ថីហិ សទ្ធិំ ឯកំ បច្ចន្តវិហារំ គន្ត្វា មណ្ឌបេ វា ភោជនសាលាទីសុ វា យថាសុខំ កីឡិត្វា បុប្ផាទីនិ វិកិរិត្វា គតា, បុនទិវសេ ភិក្ខូ តំ វិប្បការំ ទិស្វា ‘‘កស្សិទំ កម្ម’’ន្តិ វិចិនន្តិ. តត្រ ច កេនចិ ភិក្ខុនា បគេវ វុដ្ឋហិត្វា វត្តសីសេន មណ្ឌបំ វា ភោជនសាលំ វា បដិជគ្គន្តេន បុប្ផាទីនិ អាមដ្ឋានិ ហោន្តិ, កេនចិ ឧបដ្ឋាកកុលតោ អាភតេហិ បុប្ផាទីហិ បូជា កតា ហោតិ, កេនចិ ភេសជ្ជត្ថំ អរិដ្ឋំ បីតំ ហោតិ, អថ តេ ‘‘កស្សិទំ កម្ម’’ន្តិ វិចិនន្តា ¶ ភិក្ខូ តេសំ ហត្ថគន្ធញ្ច មុខគន្ធញ្ច ឃាយិត្វា តេ ភិក្ខូ បរិសង្កន្តិ, ឥទំ មុតបរិសង្កិតំ នាម.

តត្ថ ទិដ្ឋំ អត្ថិ សមូលកំ, អត្ថិ អមូលកំ; ទិដ្ឋមេវ អត្ថិ សញ្ញាសមូលកំ, អត្ថិ សញ្ញាអមូលកំ. ឯស នយោ សុតេបិ. បរិសង្កិតេ បន ទិដ្ឋបរិសង្កិតំ អត្ថិ សមូលកំ, អត្ថិ អមូលកំ; ទិដ្ឋបរិសង្កិតមេវ អត្ថិ សញ្ញាសមូលកំ ¶ , អត្ថិ សញ្ញាអមូលកំ. ឯស នយោ សុតមុតបរិសង្កិតេសុ. តត្ថ ទិដ្ឋំ សមូលកំ នាម បារាជិកំ អាបជ្ជន្តំ ទិស្វាវ ‘‘ទិដ្ឋោ មយា’’តិ វទតិ, អមូលកំ នាម បដិច្ឆន្នោកាសតោ និក្ខមន្តំ ទិស្វា វីតិក្កមំ អទិស្វា ‘‘ទិដ្ឋោ មយា’’តិ វទតិ. ទិដ្ឋមេវ សញ្ញាសមូលកំ នាម ទិស្វាវ ទិដ្ឋសញ្ញី ហុត្វា ចោទេតិ, សញ្ញាអមូលកំ នាម បុព្ពេ បារាជិកវីតិក្កមំ ទិស្វា បច្ឆា អទិដ្ឋសញ្ញី ជាតោ, សោ សញ្ញាយ អមូលកំ កត្វា ‘‘ទិដ្ឋោ មយា’’តិ ចោទេតិ. ឯតេន នយេន សុតមុតបរិសង្កិតានិបិ វិត្ថារតោ វេទិតព្ពានិ. ឯត្ថ ច សព្ពប្បការេណាបិ សមូលកេន វា សញ្ញាសមូលកេន វា ចោទេន្តស្ស អនាបត្តិ, អមូលកេន វា បន សញ្ញាអមូលកេន វា ចោទេន្តស្សេវ ¶ អាបត្តិ.

អនុទ្ធំសេយ្យាតិ ធំសេយ្យ បធំសេយ្យ អភិភវេយ្យ អជ្ឈោត្ថរេយ្យ. តំ បន អនុទ្ធំសនំ យស្មា អត្តនា ចោទេន្តោបិ បរេន ចោទាបេន្តោបិ ករោតិយេវ, តស្មាស្ស បទភាជនេ ‘‘ចោទេតិ វា ចោទាបេតិ វា’’តិ វុត្តំ.

តត្ថ ចោទេតីតិ ‘‘បារាជិកំ ធម្មំ អាបន្នោសី’’តិអាទីហិ វចនេហិ សយំ ចោទេតិ, តស្ស វាចាយ វាចាយ សង្ឃាទិសេសោ. ចោទាបេតីតិ អត្តនា សមីបេ ឋត្វា អញ្ញំ ភិក្ខុ អាណាបេតិ, សោ តស្ស វចនេន តំ ចោទេតិ, ចោទាបកស្សេវ វាចាយ វាចាយ សង្ឃាទិសេសោ. អថ សោបិ ‘‘មយា ទិដ្ឋំ សុតំ អត្ថី’’តិ ចោទេតិ, ទ្វិន្នម្បិ ជនានំ វាចាយ វាចាយ សង្ឃាទិសេសោ.

ចោទនាប្បភេទកោសល្លត្ថំ បនេត្ថ ឯកវត្ថុឯកចោទកាទិចតុក្កំ តាវ វេទិតព្ពំ. តត្ថ ឯកោ ភិក្ខុ ឯកំ ភិក្ខុំ ឯកេន វត្ថុនា ចោទេតិ, ឥមិស្សា ចោទនាយ ឯកំ វត្ថុ ឯកោ ចោទកោ. សម្ពហុលា ឯកំ ឯកវត្ថុនា ចោទេន្តិ, បញ្ចសតា មេត្តិយភូមជកប្បមុខា ឆព្ពគ្គិយា ភិក្ខូ អាយស្មន្តំ ទព្ពំ មល្លបុត្តមិវ, ឥមិស្សា ចោទនាយ ឯកំ វត្ថុ នានាចោទកា. ឯកោ ភិក្ខុ ឯកំ ភិក្ខុំ សម្ពហុលេហិ វត្ថូហិ ចោទេតិ, ឥមិស្សា ចោទនាយ នានាវត្ថូនិ ឯកោ ចោទកោ. សម្ពហុលា សម្ពហុលេ សម្ពហុលេហិ វត្ថូហិ ចោទេន្តិ, ឥមិស្សា ចោទនាយ នានាវត្ថូនិ នានាចោទកា.

ចោទេតុំ ¶ ¶ បន កោ លភតិ, កោ ន លភតីតិ? ទុព្ពលចោទកវចនំ តាវ គហេត្វា កោចិ ន លភតិ. ទុព្ពលចោទកោ នាម សម្ពហុលេសុ កថាសល្លាបេន និសិន្នេសុ ឯកោ ឯកំ អារព្ភ អនោទិស្សកំ កត្វា បារាជិកវត្ថុំ កថេតិ, អញ្ញោ តំ សុត្វា ឥតរស្ស គន្ត្វា អារោចេតិ. សោ តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ត្វំ កិរ មំ ឥទញ្ចិទញ្ច វទសី’’តិ វទតិ. សោ ‘‘នាហំ ឯវរូបំ ជានាមិ, កថាបវត្តិយំ បន មយា អនោទិស្សកំ កត្វា វុត្តមត្ថិ, សចេ អហំ តវ ឥមំ ទុក្ខុប្បត្តិំ ជានេយ្យំ, ឯត្តកម្បិ ន កថេយ្យ’’ន្តិ អយំ ទុព្ពលចោទកោ. តស្សេតំ កថាសល្លាបំ គហេត្វា តំ ភិក្ខុំ កោចិ ចោទេតុំ ន លភតិ. ឯតំ បន អគ្គហេត្វា សីលសម្បន្នោ ភិក្ខុ ភិក្ខុំ វា ភិក្ខុនិំ វា សីលសម្បន្នា ច ភិក្ខុនី ភិក្ខុនីមេវ ចោទេតុំ ¶ លភតីតិ មហាបទុមត្ថេរោ អាហ. មហាសុមត្ថេរោ បន ‘‘បញ្ចបិ សហធម្មិកា លភន្តី’’តិ អាហ. គោទត្តត្ថេរោ បន ‘‘ន កោចិ ន លភតី’’តិ វត្វា ‘‘ភិក្ខុស្ស សុត្វា ចោទេតិ, ភិក្ខុនិយា សុត្វា ចោទេតិ…បេ… តិត្ថិយសាវកានំ សុត្វា ចោទេតី’’តិ ឥទំ សុត្តមាហរិ. តិណ្ណម្បិ ថេរានំ វាទេ ចុទិតកស្សេវ បដិញ្ញាយ ការេតព្ពោ.

អយំ បន ចោទនា នាម ទូតំ វា បណ្ណំ វា សាសនំ វា បេសេត្វា ចោទេន្តស្ស សីសំ ន ឯតិ, បុគ្គលស្ស បន សមីបេ ឋត្វាវ ហត្ថមុទ្ទាយ វា វចីភេទេន វា ចោទេន្តស្សេវ សីសំ ឯតិ. សិក្ខាបច្ចក្ខានមេវ ហិ ហត្ថមុទ្ទាយ សីសំ ន ឯតិ, ឥទំ បន អនុទ្ធំសនំ អភូតារោចនញ្ច ឯតិយេវ. យោ បន ទ្វិន្នំ ឋិតដ្ឋានេ ឯកំ និយមេត្វា ចោទេតិ, សោ ចេ ជានាតិ, សីសំ ឯតិ. ឥតរោ ជានាតិ, សីសំ ន ឯតិ. ទ្វេបិ និយមេត្វា ចោទេតិ, ឯកោ វា ជានាតុ ទ្វេ វា, សីសំ ឯតិយេវ. ឯសវ នយោ សម្ពហុលេសុ. តង្ខណេយេវ ច ជាននំ នាម ទុក្ករំ, សមយេន អាវជ្ជិត្វា ញាតេ បន ញាតមេវ ហោតិ. បច្ឆា ចេ ជានាតិ, សីសំ ន ឯតិ. សិក្ខាបច្ចក្ខានំ អភូតារោចនំ ទុដ្ឋុល្លវាចា-អត្តកាម-ទុដ្ឋទោសភូតារោចនសិក្ខាបទានីតិ សព្ពានេវ ហិ ឥមានិ ឯកបរិច្ឆេទានិ.

ឯវំ កាយវាចាវសេន ចាយំ ទុវិធាបិ ចោទនា. បុន ទិដ្ឋចោទនា, សុតចោទនា, បរិសង្កិតចោទនាតិ តិវិធា ហោតិ. អបរាបិ ចតុព្ពិធា ហោតិ – សីលវិបត្តិចោទនា, អាចារវិបត្តិចោទនា, ទិដ្ឋិវិបត្តិចោទនា, អាជីវវិបត្តិចោទនាតិ. តត្ថ គរុកានំ ទ្វិន្នំ អាបត្តិក្ខន្ធានំ វសេន សីលវិបត្តិចោទនា ¶ វេទិតព្ពា. អវសេសានំ វសេន អាចារវិបត្តិចោទនា, មិច្ឆាទិដ្ឋិអន្តគ្គាហិកទិដ្ឋិវសេន ទិដ្ឋិវិបត្តិចោទនា, អាជីវហេតុ បញ្ញត្តានំ ឆន្នំ សិក្ខាបទានំ វសេន អាជីវវិបត្តិចោទនា វេទិតព្ពា.

អបរាបិ ¶ ចតុព្ពិធា ហោតិ – វត្ថុសន្ទស្សនា, អាបត្តិសន្ទស្សនា, សំវាសបដិក្ខេបោ, សាមីចិបដិក្ខេបោតិ. តត្ថ វត្ថុសន្ទស្សនា នាម ‘‘ត្វំ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិត្ថ, អទិន្នំ អាទិយិត្ថ, មនុស្សំ ឃាតយិត្ថ, អភូតំ អារោចយិត្ថា’’តិ ឯវំ បវត្តា. អាបត្តិសន្ទស្សនា នាម ‘‘ត្វំ មេថុនធម្មបារាជិកាបត្តិំ អាបន្នោ’’តិ ឯវមាទិនយប្បវត្តា. សំវាសបដិក្ខេបោ នាម ‘‘នត្ថិ ¶ តយា សទ្ធិំ ឧបោសថោ វា បវារណា វា សង្ឃកម្មំ វា’’តិ ឯវំ បវត្តា; ឯត្តាវតា បន សីសំ ន ឯតិ, ‘‘អស្សមណោសិ អសក្យបុត្តិយោសី’’តិអាទិវចនេហិ សទ្ធិំ ឃដិតេយេវ សីសំ ឯតិ. សាមីចិបដិក្ខេបោ នាម អភិវាទន-បច្ចុដ្ឋាន-អញ្ជលិកម្ម-ពីជនាទិកម្មានំ អករណំ. តំ បដិបាដិយា វន្ទនាទីនិ ករោតោ ឯកស្ស អកត្វា សេសានំ ករណកាលេ វេទិតព្ពំ. ឯត្តាវតា ច ចោទនា នាម ហោតិ, អាបត្តិ បន សីសំ ន ឯតិ. ‘‘កស្មា មម វន្ទនាទីនិ ន ករោសី’’តិ បុច្ឆិតេ បន ‘‘អស្សមណោសិ អសក្យបុត្តិយោសី’’តិអាទិវចនេហិ សទ្ធិំ ឃដិតេយេវ សីសំ ឯតិ. យាគុភត្តាទិនា បន យំ ឥច្ឆតិ តំ អាបុច្ឆតិ, ន តាវតា ចោទនា ហោតិ.

អបរាបិ បាតិមោក្ខដ្ឋបនក្ខន្ធកេ ‘‘ឯកំ, ភិក្ខវេ, អធម្មិកំ បាតិមោក្ខដ្ឋបនំ ឯកំ ធម្មិក’’ន្តិ អាទិំ ‘‘កត្វា យាវ ទស អធម្មិកានិ បាតិមោក្ខដ្ឋបនានិ ទស ធម្មិកានី’’តិ (ចូឡវ. ៣៨៧) ឯវំ អធម្មិកា បញ្ចបញ្ញាស ធម្មិកា បញ្ចបញ្ញាសាតិ ទសុត្តរសតំ ចោទនា វុត្តា. តា ទិដ្ឋេន ចោទេន្តស្ស ទសុត្តរសតំ, សុតេន ចោទេន្តស្ស ទសុត្តរសតំ, បរិសង្កិតេន ចោទេន្តស្ស ទសុត្តរសតន្តិ តិំសានិ តីណិ សតានិ ហោន្តិ. តានិ កាយេន ចោទេន្តស្ស, វាចាយ ចោទេន្តស្ស, កាយវាចាហិ ចោទេន្តស្សាតិ តិគុណានិ កតានិ នវុតានិ នវ សតានិ ហោន្តិ. តានិ អត្តនា ចោទេន្តស្សាបិ បរេន ចោទាបេន្តស្សាបិ តត្តកានេវាតិ វីសតិឩនានិ ទ្វេ សហស្សានិ ហោន្តិ, បុន ទិដ្ឋាទិភេទេ សមូលកាមូលកវសេន អនេកសហស្សា ចោទនា ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា.

ឥមស្មិំ ¶ បន ឋានេ ឋត្វា អដ្ឋកថាយ ‘‘អត្តាទានំ អាទាតុកាមេន ឧបាលិ ភិក្ខុនា បញ្ចង្គសមន្នាគតំ អត្តាទានំ អាទាតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣៩៨) ច ‘‘ចោទកេន ឧបាលិ ភិក្ខុនា បរំ ចោទេតុកាមេន បញ្ច ធម្មេ អជ្ឈត្តំ បច្ចវេក្ខិត្វា បរោ ចោទេតព្ពោ’’តិ (ចូឡវ. ៣៩៩) ច ឯវំ ឧបាលិបញ្ចកាទីសុ វុត្តានិ ពហូនិ សុត្តានិ អាហរិត្វា អត្តាទានលក្ខណញ្ច ចោទកវត្តញ្ច ចុទិតកវត្តញ្ច សង្ឃេន កាតព្ពកិច្ចញ្ច អនុវិជ្ជកវត្តញ្ច សព្ពំ វិត្ថារេន កថិតំ, តំ មយំ យថាអាគតដ្ឋានេយេវ វណ្ណយិស្សាម.

វុត្តប្បភេទាសុ ¶ បន ឥមាសុ ចោទនាសុ យាយ កាយចិ ¶ ចោទនាយ វសេន សង្ឃមជ្ឈេ ឱសដេ វត្ថុស្មិំ ចុទិតកចោទកា វត្តព្ពា ‘‘តុម្ហេ អម្ហាកំ វិនិច្ឆយេន តុដ្ឋា ភវិស្សថា’’តិ. សចេ ‘‘ភវិស្សាមា’’តិ វទន្តិ, សង្ឃេន តំ អធិករណំ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. អថ បន ‘‘វិនិច្ឆិនថ តាវ, ភន្តេ, សចេ អម្ហាកំ ខមិស្សតិ, គណ្ហិស្សាមា’’តិ វទន្តិ. ‘‘ចេតិយំ តាវ វន្ទថា’’តិអាទីនិ វត្វា ទីឃសុត្តំ កត្វា វិស្សជ្ជិតព្ពំ. តេ ចេ ចិររត្តំ កិលន្តា បក្កន្តបរិសា ឧបច្ឆិន្នបក្ខា ហុត្វា បុន យាចន្តិ, យាវតតិយំ បដិក្ខិបិត្វា យទា និម្មទា ហោន្តិ តទា នេសំ អធិករណំ វិនិច្ឆិនិតព្ពំ. វិនិច្ឆិនន្តេហិ ច សចេ អលជ្ជុស្សន្នា ហោតិ, បរិសា ឧព្ពាហិកាយ តំ អធិករណំ វិនិច្ឆិនិតព្ពំ. សចេ ពាលុស្សន្នា ហោតិ បរិសា ‘‘តុម្ហាកំ សភាគេ វិនយធរេ បរិយេសថា’’តិ វិនយធរេ បរិយេសាបេត្វា យេន ធម្មេន យេន វិនយេន យេន សត្ថុសាសនេន តំ អធិករណំ វូបសមតិ, តថា តំ អធិករណំ វូបសមេតព្ពំ.

តត្ថ ច ‘‘ធម្មោ’’តិ ភូតំ វត្ថុ. ‘‘វិនយោ’’តិ ចោទនា សារណា ច. ‘‘សត្ថុសាសន’’ន្តិ ញត្តិសម្បទា ច អនុសាវនសម្បទា ច. តស្មា ចោទកេន វត្ថុស្មិំ អារោចិតេ ចុទិតកោ បុច្ឆិតព្ពោ ‘‘សន្តមេតំ, នោ’’តិ. ឯវំ វត្ថុំ ឧបបរិក្ខិត្វា ភូតេន វត្ថុនា ចោទេត្វា សារេត្វា ច ញត្តិសម្បទាយ អនុសាវនសម្បទាយ ច តំ អធិករណំ វូបសមេតព្ពំ. តត្រ ចេ អលជ្ជី លជ្ជិំ ចោទេតិ, សោ ច អលជ្ជី ពាលោ ហោតិ អព្យត្តោ នាស្ស នយោ ទាតព្ពោ. ឯវំ បន វត្តព្ពោ – ‘‘កិម្ហិ នំ ចោទេសី’’តិ? អទ្ធា សោ វក្ខតិ – ‘‘កិមិទំ, ភន្តេ, កិម្ហិ នំ នាមា’’តិ. ត្វំ កិម្ហិ នម្បិ ន ជានាសិ, ន យុត្តំ តយា ឯវរូបេន ពាលេន បរំ ចោទេតុន្តិ ឧយ្យោជេតព្ពោ នាស្ស អនុយោគោ ទាតព្ពោ. សចេ បន សោ អលជ្ជី បណ្ឌិតោ ហោតិ ¶ ព្យត្តោ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា អជ្ឈោត្ថរិត្វា សម្បាទេតុំ សក្កោតិ ឯតស្ស អនុយោគំ ទត្វា លជ្ជិស្សេវ បដិញ្ញាយ កម្មំ កាតព្ពំ.

សចេ លជ្ជី អលជ្ជិំ ចោទេតិ, សោ ច លជ្ជី ពាលោ ហោតិ អព្យត្តោ, ន សក្កោតិ អនុយោគំ ទាតុំ. តស្ស នយោ ទាតព្ពោ – ‘‘កិម្ហិ នំ ចោទេសិ សីលវិបត្តិយា វា អាចារវិបត្តិអាទីសុ ¶ វា ឯកិស្សា’’តិ. កស្មា បន ឥមស្សេវ ឯវំ នយោ ទាតព្ពោ, ន ឥតរស្ស? ននុ ន យុត្តំ វិនយធរានំ អគតិគមនន្តិ? ន យុត្តមេវ. ឥទំ បន អគតិគមនំ ន ហោតិ, ធម្មានុគ្គហោ នាម ឯសោ អលជ្ជិនិគ្គហត្ថាយ ហិ លជ្ជិបគ្គហត្ថាយ ច សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ. តត្រ អលជ្ជី នយំ លភិត្វា អជ្ឈោត្ថរន្តោ ឯហីតិ, លជ្ជី បន នយំ លភិត្វា ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋសន្តានេន, សុតេ សុតសន្តានេន បតិដ្ឋាយ កថេស្សតិ, តស្មា តស្ស ធម្មានុគ្គហោ វដ្ដតិ. សចេ បន ¶ សោ លជ្ជី បណ្ឌិតោ ហោតិ ព្យត្តោ, បតិដ្ឋាយ កថេតិ, អលជ្ជី ច ‘‘ឯតម្បិ នត្ថិ, ឯតម្បិ នត្ថី’’តិ បដិញ្ញំ ន ទេតិ, អលជ្ជិស្ស បដិញ្ញាយ ឯវ កាតព្ពំ.

តទត្ថទីបនត្ថញ្ច ឥទំ វត្ថុ វេទិតព្ពំ. តេបិដកចូឡាភយត្ថេរោ កិរ លោហបាសាទស្ស ហេដ្ឋា ភិក្ខូនំ វិនយំ កថេត្វា សាយន្ហសមយេ វុដ្ឋាតិ, តស្ស វុដ្ឋានសមយេ ទ្វេ អត្តបច្ចត្ថិកា កថំ បវត្តេសុំ. ឯកោ ‘‘ឯតម្បិ នត្ថិ, ឯតម្បិ នត្ថី’’តិ បដិញ្ញំ ន ទេតិ. អថ អប្បាវសេសេ បឋមយាមេ ថេរស្ស តស្មិំ បុគ្គលេ ‘‘អយំ បតិដ្ឋាយ កថេតិ, អយំ បន បដិញ្ញំ ន ទេតិ, ពហូនិ ច វត្ថូនិ ឱសដានិ អទ្ធា ឯតំ កតំ ភវិស្សតី’’តិ អសុទ្ធលទ្ធិ ឧប្បន្នា. តតោ ពីជនីទណ្ឌកេន បាទកថលិកាយ សញ្ញំ ទត្វា ‘‘អហំ អាវុសោ វិនិច្ឆិនិតុំ អននុច្ឆវិកោ អញ្ញេន វិនិច្ឆិនាបេហី’’តិ អាហ. កស្មា ភន្តេតិ? ថេរោ តមត្ថំ អារោចេសិ, ចុទិតកបុគ្គលស្ស កាយេ ឌាហោ ឧដ្ឋិតោ, តតោ សោ ថេរំ វន្ទិត្វា ‘‘ភន្តេ, វិនិច្ឆិនិតុំ អនុរូបេន វិនយធរេន នាម តុម្ហាទិសេនេវ ភវិតុំ វដ្ដតិ. ចោទកេន ច ឦទិសេនេវ ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា សេតកានិ និវាសេត្វា ‘‘ចិរំ កិលមិតត្ថ មយា’’តិ ខមាបេត្វា បក្កាមិ.

ឯវំ លជ្ជិនា ចោទិយមានោ អលជ្ជី ពហូសុបិ វត្ថូសុ ឧប្បន្នេសុ បដិញ្ញំ ន ទេតិ, សោ នេវ ‘‘សុទ្ធោ’’តិ វត្តព្ពោ ន ‘‘អសុទ្ធោ’’តិ. ជីវមតកោ នាម អាមកបូតិកោ នាម ចេស.

សចេ ¶ បនស្ស អញ្ញម្បិ តាទិសំ វត្ថុំ ឧប្បជ្ជតិ ន វិនិច្ឆិនិតព្ពំ ¶ . តថា នាសិតកោវ ភវិស្សតិ. សចេ បន អលជ្ជីយេវ អលជ្ជិំ ចោទេតិ, សោ វត្តព្ពោ ‘‘អាវុសោ តវ វចនេនាយំ កិំ សក្កា វត្តុ’’ន្តិ ឥតរម្បិ តថេវ វត្វា ឧភោបិ ‘‘ឯកសម្ភោគបរិភោគា ហុត្វា ជីវថា’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេតព្ពា, សីលត្ថាយ តេសំ វិនិច្ឆយោ ន កាតព្ពោ. បត្តចីវរបរិវេណាទិអត្ថាយ បន បតិរូបំ សក្ខិំ លភិត្វា កាតព្ពោ.

អថ លជ្ជី លជ្ជិំ ចោទេតិ, វិវាទោ ច នេសំ កិស្មិញ្ចិទេវ អប្បមត្តកោ ហោតិ, សញ្ញាបេត្វា ‘‘មា ឯវំ ករោថា’’តិ អច្ចយំ ទេសាបេត្វា ឧយ្យោជេតព្ពា. អថ បនេត្ថ ចុទិតកេន សហសា វិរទ្ធំ ហោតិ, អាទិតោ បដ្ឋាយ អលជ្ជី នាម នត្ថិ. សោ ច បក្ខានុរក្ខណត្ថាយ បដិញ្ញំ ន ទេតិ, ‘‘មយំ សទ្ទហាម, មយំ សទ្ទហាមា’’តិ ពហូ ឧដ្ឋហន្តិ. សោ តេសំ បដិញ្ញាយ ឯកវារំ ទ្វេវារំ សុទ្ធោ ហោតុ. អថ បន វិរទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ ឋានេ ន តិដ្ឋតិ, វិនិច្ឆយោ ន ទាតព្ពោ.

ឯវំ ¶ យាយ កាយចិ ចោទនាយ វសេន សង្ឃមជ្ឈេ ឱសដេ វត្ថុស្មិំ ចុទិតកចោទកេសុ បដិបត្តិំ ញត្វា តស្សាយេវ ចោទនាយ សម្បត្តិវិបត្តិជាននត្ថំ អាទិមជ្ឈបរិយោសានាទីនំ វសេន វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. សេយ្យថិទំ ចោទនាយ កោ អាទិ, កិំ មជ្ឈេ, កិំ បរិយោសានំ? ចោទនាយ ‘‘អហំ តំ វត្តុកាមោ, ករោតុ មេ អាយស្មា ឱកាស’’ន្តិ ឯវំ ឱកាសកម្មំ អាទិ, ឱតិណ្ណេន វត្ថុនា ចោទេត្វា សារេត្វា វិនិច្ឆយោ មជ្ឈេ, អាបត្តិយំ វា អនាបត្តិយំ វា បតិដ្ឋាបនេន សមថោ បរិយោសានំ.

ចោទនាយ កតិ មូលានិ, កតិ វត្ថូនិ, កតិ ភូមិយោ? ចោទនាយ ទ្វេ មូលានិ – សមូលិកា វា អមូលិកា វា; តីណិ វត្ថូនិ – ទិដ្ឋំ, សុតំ, បរិសង្កិតំ; បញ្ច ភូមិយោ – កាលេន វក្ខាមិ នោ អកាលេន, ភូតេន វក្ខាមិ នោ អភូតេន, សណ្ហេន វក្ខាមិ នោ ផរុសេន, អត្ថសំហិតេន វក្ខាមិ នោ អនត្ថសំហិតេន, មេត្តចិត្តោ វក្ខាមិ នោ ទោសន្តរោតិ. ឥមាយ ច បន ចោទនាយ ចោទកេន បុគ្គលេន ‘‘បរិសុទ្ធកាយសមាចារោ នុ ខោម្ហី’’តិអាទិនា (ចូឡវ. ៣៩៩) នយេន ឧបាលិបញ្ចកេ វុត្តេសុ បន្នរសសុ ធម្មេសុ បតិដ្ឋាតព្ពំ, ចុទិតកេន ទ្វីសុ ធម្មេសុ បតិដ្ឋាតព្ពំ សច្ចេ ច អកុប្បេ ចាតិ.

អប្បេវ ¶ នាម នំ ឥមម្ហា ព្រហ្មចរិយា ចាវេយ្យន្តិ អបិ ¶ ឯវ នាម នំ បុគ្គលំ ឥមម្ហា សេដ្ឋចរិយា ចាវេយ្យំ, ‘‘សាធុ វតស្ស សចាហំ ឥមំ បុគ្គលំ ឥមម្ហា ព្រហ្មចរិយា ចាវេយ្យ’’ន្តិ ឥមិនា អធិប្បាយេន អនុទ្ធំសេយ្យាតិ វុត្តំហោតិ. បទភាជនេ បន ‘‘ព្រហ្មចរិយា ចាវេយ្យ’’ន្តិ ឥមស្សេវ បរិយាយមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ភិក្ខុភាវា ចាវេយ្យ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ.

ខណាទីនិ សមយវេវចនានិ. តំ ខណំ តំ លយំ តំ មុហុត្តំ វីតិវត្តេតិ តស្មិំ ខណេ តស្មិំ លយេ តស្មិំ មុហុត្តេ វីតិវត្តេ. ភុម្មប្បត្តិយា ហិ ឥទំ ឧបយោគវចនំ.

សមនុគ្គាហិយមាននិទ្ទេសេ យេន វត្ថុនា អនុទ្ធំសិតោ ហោតីតិ ចតូសុ បារាជិកវត្ថូសុ យេន វត្ថុនា ចោទកេន ចុទិតកោ អនុទ្ធំសិតោ អភិភូតោ អជ្ឈោត្ថដោ ហោតិ. តស្មិំ វត្ថុស្មិំ សមនុគ្គាហិយមានោតិ តស្មិំ ចោទកេន វុត្តវត្ថុស្មិំ សោ ចោទកោ អនុវិជ្ជកេន ‘‘កិំ តេ ទិដ្ឋំ, កិន្តិ តេ ទិដ្ឋ’’ន្តិអាទិនា នយេន អនុវិជ្ជិយមានោ វីមំសិយមានោ ឧបបរិក្ខិយមានោ.

អសមនុគ្គាហិយមាននិទ្ទេសេ ន កេនចិ វុច្ចមានោតិ អនុវិជ្ជកេន វា អញ្ញេន វា កេនចិ, អថ វា ទិដ្ឋាទីសុ វត្ថូសុ កេនចិ អវុច្ចមានោ. ឯតេសញ្ច ទ្វិន្នំ មាតិកាបទានំ បរតោ ¶ ‘‘ភិក្ខុ ច ទោសំ បតិដ្ឋាតី’’តិឥមិនា សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. ឥទញ្ហិ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘ឯវំ សមនុគ្គាហិយមានោ វា អសមនុគ្គាហិយមានោ វា ភិក្ខុ ច ទោសំ បតិដ្ឋាតិ បដិច្ច តិដ្ឋតិ បដិជានាតិ សង្ឃាទិសេសោ’’តិ. ឥទញ្ច អមូលកភាវស្ស បាកដកាលទស្សនត្ថមេវ វុត្តំ. អាបត្តិំ បន អនុទ្ធំសិតក្ខណេយេវ អាបជ្ជតិ.

ឥទានិ ‘‘អមូលកញ្ចេវ តំ អធិករណំ ហោតី’’តិ ឯត្ថ យស្មា អមូលកលក្ខណំ បុព្ពេ វុត្តំ, តស្មា តំ អវត្វា អបុព្ពមេវ ទស្សេតុំ ‘‘អធិករណំ នាមា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យស្មា អធិករណំ អធិករណដ្ឋេន ឯកម្បិ វត្ថុវសេន នានា ហោតិ, តេនស្ស តំ នានត្តំ ទស្សេតុំ ‘‘ចត្តារិ អធិករណានិ វិវាទាធិករណ’’ន្តិអាទិមាហ. កោ បន សោ អធិករណដ្ឋោ, យេនេតំ ឯកំ ហោតីតិ? សមថេហិ អធិករណីយតា. តស្មា យំ អធិកិច្ច អារព្ភ បដិច្ច សន្ធាយ សមថា វត្តន្តិ, តំ ‘‘អធិករណ’’ន្តិ វេទិតព្ពំ.

អដ្ឋកថាសុ ¶ បន វុត្តំ – ‘‘អធិករណន្តិ កេចិ គាហំ វទន្តិ, កេចិ ចេតនំ, កេចិ ¶ អក្ខន្តិំ កេចិ វោហារំ, កេចិ បណ្ណត្តិ’’ន្តិ. បុន ឯវំ វិចារិតំ ‘‘យទិ គាហោ អធិករណំ នាម, ឯកោ អត្តាទានំ គហេត្វា សភាគេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ មន្តយមានោ តត្ថ អាទីនវំ ទិស្វា បុន ចជតិ, តស្ស តំ អធិករណំ សមថប្បត្តំ ភវិស្សតិ. យទិ ចេតនា អធិករណំ, ‘‘ឥទំ អត្តាទានំ គណ្ហាមី’’តិ ឧប្បន្នា ចេតនា និរុជ្ឈតិ. យទិ អក្ខន្តិ អធិករណំ, អក្ខន្តិយា អត្តាទានំ គហេត្វាបិ អបរភាគេ វិនិច្ឆយំ អលភមានោ វា ខមាបិតោ វា ចជតិ. យទិ វោហារោ អធិករណំ, កថេន្តោ អាហិណ្ឌិត្វា អបរភាគេ តុណ្ហី ហោតិ និរវោ, ឯវមស្ស តំ អធិករណំ សមថប្បត្តំ ភវិស្សតិ, តស្មា បណ្ណត្តិ អធិករណន្តិ.

តំ បនេតំ ‘‘មេថុនធម្មបារាជិកាបត្តិ មេថុនធម្មបារាជិកាបត្តិយា តព្ភាគិយា…បេ… ឯវំ អាបត្តាធិករណំ អាបត្តាធិករណស្ស តព្ភាគិយន្តិ ច វិវាទាធិករណំ សិយា កុសលំ សិយា អកុសលំ សិយា អព្យាកត’’ន្តិ ច ឯវមាទីហិ វិរុជ្ឈតិ. ន ហិ តេ បណ្ណត្តិយា កុសលាទិភាវំ ឥច្ឆន្តិ, ន ច ‘‘អមូលកេន បារាជិកេន ធម្មេនា’’តិ ឯត្ថ អាគតោ បារាជិកធម្មោ បណ្ណត្តិ នាម ហោតិ. កស្មា? អច្ចន្តអកុសលត្តា. វុត្តម្បិ ហេតំ – ‘‘អាបត្តាធិករណំ សិយា អកុសលំ សិយា អព្យាកត’’ន្តិ (បរិ. ៣០៣).

យញ្ចេតំ ‘‘អមូលកេន បារាជិកេនា’’តិ ឯត្ថ អមូលកំ បារាជិកំ និទ្ទិដ្ឋំ, តស្សេវាយំ ‘‘អមូលកញ្ចេវ តំ អធិករណំ ហោតី’’តិ បដិនិទ្ទេសោ, ន បណ្ណត្តិយា ន ហិ អញ្ញំ និទ្ទិសិត្វា ¶ អញ្ញំ បដិនិទ្ទិសតិ. យស្មា បន យាយ បណ្ណត្តិយា យេន អភិលាបេន ចោទកេន សោ បុគ្គលោ បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបន្នោតិ បញ្ញត្តោ, បារាជិកសង្ខាតស្ស អធិករណស្ស អមូលកត្តា សាបិ បញ្ញត្តិ អមូលិកា ហោតិ, អធិករណេ បវត្តត្តា ច អធិករណំ. តស្មា ឥមិនា បរិយាយេន បណ្ណត្តិ ‘‘អធិករណ’’ន្តិ យុជ្ជេយ្យ, យស្មា វា យំ អមូលកំ នាម អធិករណំ តំ សភាវតោ នត្ថិ, បញ្ញត្តិមត្តមេវ អត្ថិ. តស្មាបិ បណ្ណត្តិ អធិករណន្តិ យុជ្ជេយ្យ. តញ្ច ខោ ឥធេវ ន សព្ពត្ថ. ន ហិ វិវាទាទីនំ បណ្ណត្តិ អធិករណំ. អធិករណដ្ឋោ បន តេសំ បុព្ពេ វុត្តសមថេហិ អធិករណីយតា. ឥតិ ឥមិនា អធិករណដ្ឋេន ឥធេកច្ចោ វិវាទោ វិវាទោ ចេវ អធិករណញ្ចាតិ វិវាទាធិករណំ. ឯស នយោ សេសេសុ ¶ .

តត្ថ ¶ ‘‘ឥធ ភិក្ខូ វិវទន្តិ ធម្មោតិ វា អធម្មោតិ វា’’តិ ឯវំ អដ្ឋារស ភេទករវត្ថូនិ និស្សាយ ឧប្បន្នោ វិវាទោ វិវាទាធិករណំ. ‘‘ឥធ ភិក្ខូ ភិក្ខុំ អនុវទន្តិ សីលវិបត្តិយា វា’’តិ ឯវំ ចតស្សោ វិបត្តិយោ និស្សាយ ឧប្បន្នោ អនុវាទោ អនុវាទាធិករណំ. ‘‘បញ្ចបិ អាបត្តិក្ខន្ធា អាបត្តាធិករណំ, សត្តបិ អាបត្តិក្ខន្ធា អាបត្តាធិករណ’’ន្តិ ឯវំ អាបត្តិយេវ អាបត្តាធិករណំ. ‘‘យា សង្ឃស្ស កិច្ចយតា ករណីយតា អបលោកនកម្មំ ញត្តិកម្មំ ញត្តិទុតិយកម្មំ ញត្តិចតុត្ថកម្ម’’ន្តិ (ចូឡវ. ២១៥) ឯវំ ចតុព្ពិធំ សង្ឃកិច្ចំ កិច្ចាធិករណន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឥមស្មិំ បនត្ថេ បារាជិកាបត្តិសង្ខាតំ អាបត្តាធិករណមេវ អធិប្បេតំ. សេសានិ អត្ថុទ្ធារវសេន វុត្តានិ, ឯត្តកា ហិ អធិករណសទ្ទស្ស អត្ថា. តេសុ បារាជិកមេវ ឥធ អធិប្បេតំ. តំ ទិដ្ឋាទីហិ មូលេហិ អមូលកញ្ចេវ អធិករណំ ហោតិ. អយញ្ច ភិក្ខុ ទោសំ បតិដ្ឋាតិ, បដិច្ច តិដ្ឋតិ ‘‘តុច្ឆកំ មយា ភណិត’’ន្តិអាទីនិ វទន្តោ បដិជានាតិ. តស្ស ភិក្ខុនោ អនុទ្ធំសិតក្ខណេយេវ សង្ឃាទិសេសោតិ អយំ តាវស្ស សបទានុក្កមនិទ្ទេសស្ស សិក្ខាបទស្ស អត្ថោ.

៣៨៧. ឥទានិ យានិ តានិ សង្ខេបតោ ទិដ្ឋាទីនិ ចោទនាវត្ថូនិ វុត្តានិ, តេសំ វសេន វិត្ថារតោ អាបត្តិំ រោបេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘អទិដ្ឋស្ស ហោតី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អទិដ្ឋស្ស ហោតីតិ អទិដ្ឋោ អស្ស ហោតិ. ឯតេន ចោទកេន អទិដ្ឋោ ហោតិ, សោ បុគ្គលោ បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបជ្ជន្តោតិ អត្ថោ. ឯស នយោ អសុតស្ស ហោតីតិអាទីសុបិ.

ទិដ្ឋោ មយាតិ ទិដ្ឋោសិ មយាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯស នយោ សុតោ មយាតិអាទីសុបិ. សេសំ អទិដ្ឋមូលកេ ¶ ឧត្តានត្ថមេវ. ទិដ្ឋមូលកេ បន តញ្ចេ ចោទេតិ ‘‘សុតោ មយា’’តិ ឯវំ វុត្តានំ សុត្តាទីនំ អាភាវេន អមូលកត្តំ វេទិតព្ពំ.

សព្ពស្មិំយេវ ច ឥមស្មិំ ចោទកវារេ យថា ឥធាគតេសុ ‘‘បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបន្នោសិ, អស្សមណោសិ, អសក្យបុត្តិយោសី’’តិ ឥមេសុ វចនេសុ ឯកេកស្ស វសេន វាចាយ វាចាយ សង្ឃាទិសេសោ ហោតិ, ឯវំ ¶ អញ្ញត្រ អាគតេសុ ‘‘ទុស្សីលោ, បាបធម្មោ, អសុចិសង្កស្សរសមាចារោ, បដិច្ឆន្នកម្មន្តោ ¶ , អស្សមណោ សមណបដិញ្ញោ, អព្រហ្មចារី ព្រហ្មចារិបដិញ្ញោ, អន្តោបូតិ, អវស្សុតោ, កសម្ពុជាតោ’’តិ ឥមេសុបិ វចនេសុ ឯកេកស្ស វសេន វាចាយ វាចាយ សង្ឃាទិសេសោ ហោតិយេវ.

‘‘នត្ថិ តយា សទ្ធិំ ឧបោសថោ វា បវារណា វា សង្ឃកម្មំ វា’’តិ ឥមានិ បន សុទ្ធានិ សីសំ ន ឯន្តិ, ‘‘ទុស្សីលោសិ នត្ថិ តយា សទ្ធិំ ឧបោសថោ វា’’តិ ឯវំ ទុស្សីលាទិបទេសុ បន ‘‘បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបន្នោសី’’តិអាទិបទេសុ វា យេន កេនចិ សទ្ធិំ ឃដិតានេវ សីសំ ឯន្តិ, សង្ឃាទិសេសករានិ ហោន្តិ.

មហាបទុមត្ថេរោ បនាហ – ‘‘ន កេវលំ ឥធ បាឡិយំ អនាគតានិ ‘ទុស្សីលោ បាបធម្មោ’តិអាទិបទានេវ សីសំ ឯន្តិ, ‘កោណ្ឋោសិ មហាសាមណេរោសិ, មហាឧបាសកោសិ, ជេដ្ឋព្ពតិកោសិ, និគណ្ឋោសិ, អាជីវកោសិ, តាបសោសិ, បរិព្ពាជកោសិ, បណ្ឌកោសិ, ថេយ្យសំវាសកោសិ, តិត្ថិយបក្កន្តកោសិ, តិរច្ឆានគតោសិ, មាតុឃាតកោសិ, បិតុឃាតកោសិ, អរហន្តឃាតកោសិ, សង្ឃភេទកោសិ, លោហិតុប្បាទកោសិ, ភិក្ខុនីទូសកោសិ, ឧភតោព្យញ្ជនកឱសី’តិ ឥមានិបិ សីសំ ឯន្តិយេវា’’តិ. មហាបទុមត្ថេរោយេវ ច ‘‘ទិដ្ឋេ វេមតិកោតិអាទីសុ យទគ្គេន វេមតិកោ តទគ្គេន នោ កប្បេតិ, យទគ្គេន នោ កប្បេតិ តទគ្គេន នស្សរតិ, យទគ្គេន នស្សរតិ តទគ្គេន បមុដ្ឋោ ហោតី’’តិ វទតិ.

មហាសុមត្ថេរោ បន ឯកេកំ ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា ចតុន្នម្បិ បាដេក្កំ នយំ ទស្សេតិ. កថំ? ទិដ្ឋេ វេមតិកោតិ អយំ តាវ ទស្សនេ វា វេមតិកោ ហោតិ បុគ្គលេ វា, តត្ថ ‘‘ទិដ្ឋោ នុខោ មយា ន ទិដ្ឋោ’’តិ ឯវំ ទស្សនេ វេមតិកោ ហោតិ. ‘‘អយំ នុខោ មយា ទិដ្ឋោ អញ្ញោ’’តិ ឯវំ បុគ្គលេ វេមតិកោ ហោតិ. ឯវំ ទស្សនំ វា នោ កប្បេតិ បុគ្គលំ វា, ទស្សនំ វា នស្សរតិ បុគ្គលំ វា, ទស្សនំ វា បមុដ្ឋោ ហោតិ បុគ្គលំ វា. ឯត្ថ ច វេមតិកោតិ វិមតិជាតោ. នោ កប្បេតីតិ ន សទ្ទហតិ. នស្សរតីតិ អសារិយមានោ នស្សរតិ. យទា បន តំ ¶ ‘‘អសុកស្មិំ នាម ភន្តេ ឋានេ អសុកស្មិំ នាម កាលេ’’តិ សារេន្តិ តទា សរតិ. បមុដ្ឋោតិ ¶ យោ តេហិ តេហិ ឧបាយេហិ សារិយមានោបិ នស្សរតិយេវាតិ ¶ . ឯតេនេវុបាយេន ចោទាបកវារោបិ វេទិតព្ពោ, កេវលញ្ហិ តត្ថ ‘‘មយា’’តិ បរិហីនំ, សេសំ ចោទកវារសទិសមេវ.

៣៨៩. តតោ បរំ អាបត្តិភេទំ អនាបត្តិភេទញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘អសុទ្ធេ សុទ្ធទិដ្ឋី’’តិអាទិកំ ចតុក្កំ ឋបេត្វា ឯកមេកំ បទំ ចតូហិ ចតូហិ ភេទេហិ និទ្ទិដ្ឋំ, តំ សព្ពំ បាឡិនយេនេវ សក្កា ជានិតុំ. កេវលំ ហេត្ថាធិប្បាយភេទោ វេទិតព្ពោ. អយញ្ហិ អធិប្បាយោ នាម – ចាវនាធិប្បាយោ, អក្កោសាធិប្បាយោ, កម្មាធិប្បាយោ, វុដ្ឋានាធិប្បាយោ, ឧបោសថបវារណដ្ឋបនាធិប្បាយោ, អនុវិជ្ជនាធិប្បាយោ, ធម្មកថាធិប្បាយោតិ អនេកវិធោ. តត្ថ បុរិមេសុ ចតូសុ អធិប្បាយេសុ ឱកាសំ អការាបេន្តស្ស ទុក្កដំ. ឱកាសំ ការាបេត្វាបិ ច សម្មុខា អមូលកេន បារាជិកេន អនុទ្ធំសេន្តស្ស សង្ឃាទិសេសោ. អមូលកេន សង្ឃាទិសេសេន អនុទ្ធំសេន្តស្ស បាចិត្តិយំ. អាចារវិបត្តិយា អនុទ្ធំសេន្តស្ស ទុក្កដំ. អក្កោសាធិប្បាយេន វទន្តស្ស បាចិត្តិយំ. អសម្មុខា បន សត្តហិបិ អាបត្តិក្ខន្ធេហិ វទន្តស្ស ទុក្កដំ. អសម្មុខា ឯវ សត្តវិធម្បិ កម្មំ ករោន្តស្ស ទុក្កដមេវ.

កុរុន្ទិយំ បន ‘‘វុដ្ឋានាធិប្បាយេន ‘ត្វំ ឥមំ នាម អាបត្តិំ អាបន្នោ តំ បដិករោហី’តិ វទន្តស្ស ឱកាសកិច្ចំ នត្ថី’’តិ វុត្តំ. សព្ពត្ថេវ បន ‘‘ឧបោសថបវារណំ ឋបេន្តស្ស ឱកាសកម្មំ នត្ថី’’តិ វុត្តំ. ឋបនក្ខេត្តំ បន ជានិតព្ពំ. ‘‘សុណាតុ មេ ភន្តេ សង្ឃោ អជ្ជុបោសថោ បន្នរសោ យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ សង្ឃោ ឧបោសថំ ករេយ្យ’’តិ ឯតស្មិញ្ហិ រេ-ការេ អនតិក្កន្តេយេវ ឋបេតុំ លព្ភតិ. តតោ បរំ បន យ្យ-ការេ បត្តេ ន លព្ភតិ. ឯស នយោ បវារណាយ. អនុវិជ្ជកស្សាបិ ឱសដេ វត្ថុស្មិំ ‘‘អត្ថេតំ តវា’’តិ អនុវិជ្ជនាធិប្បាយេន វទន្តស្ស ឱកាសកម្មំ នត្ថិ.

ធម្មកថិកស្សាបិ ធម្មាសនេ និសីទិត្វា ‘‘យោ ឥទញ្ចិទញ្ច ករោតិ, អយំ ភិក្ខុ អស្សមណោ’’តិអាទិនា នយេន អនោទិស្ស ធម្មំ កថេន្តស្ស ឱកាសកម្មំ នត្ថិ. សចេ បន ឱទិស្ស និយមេត្វា ‘‘អសុកោ ច អសុកោ ¶ ច អស្សមណោ អនុបាសកោ’’តិ កថេតិ, ធម្មាសនតោ ឱរោហិត្វា អាបត្តិំ ទេសេត្វា គន្តព្ពំ. យំ បន តត្ថ តត្ថ ‘‘អនោកាសំ ការាបេត្វា’’តិ វុត្តំ តស្ស ឱកាសំ អការាបេត្វាតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ, ន ហិ កោចិ អនោកាសោ នាម អត្ថិ, យមោកាសំ ¶ ការាបេត្វា អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, ឱកាសំ បន អការាបេត្វា អាបជ្ជតីតិ. សេសំ ឧត្តានមេវ.

សមុដ្ឋានាទីសុ ¶ តិសមុដ្ឋានំ – កាយចិត្តតោ, វាចាចិត្តតោ, កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ. កិរិយំ, សញ្ញាវិមោក្ខំ, សចិត្តកំ, លោកវជ្ជំ, កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, អកុសលចិត្តំ, ទុក្ខវេទនន្តិ.

បឋមទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. ទុតិយទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៩១. តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវាតិ ទុតិយទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទំ. តត្ថ ហន្ទ មយំ អាវុសោ ឥមំ ឆគលកំ ទព្ពំ មល្លបុត្តំ នាម ករោមាតិ តេ កិរ បឋមវត្ថុស្មិំ អត្តនោ មនោរថំ សម្បាទេតុំ អសក្កោន្តា លទ្ធនិគ្គហា វិឃាតប្បត្តា ‘‘ឥទានិ ជានិស្សាមា’’តិ តាទិសំ វត្ថុំ បរិយេសមានា វិចរន្តិ. អថេកទិវសំ ទិស្វា តុដ្ឋា អញ្ញមញ្ញំ ឱលោកេត្វា ឯវមាហំសុ – ‘‘ហន្ទ មយំ, អាវុសោ, ឥមំ ឆគលកំ ទព្ពំ មល្លបុត្តំ នាម ករោមា’’តិ, ‘‘ទព្ពោ មល្លបុត្តោ នាមាយ’’ន្តិ ឯវមស្ស នាមំ ករោមាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯស នយោ មេត្តិយំ នាម ភិក្ខុនិន្តិ ឯត្ថាបិ.

តេ ភិក្ខូ មេត្តិយភុមជកេ ភិក្ខូ អនុយុញ្ជិំសូតិ ឯវំ អនុយុញ្ជិំសុ –‘‘អាវុសោ, កុហិំ តុម្ហេហិ ទព្ពោ មល្លបុត្តោ មេត្តិយាយ ភិក្ខុនិយា សទ្ធិំ ទិដ្ឋោ’’តិ? ‘‘គិជ្ឈកូដបព្ពតបាទេ’’តិ. ‘‘កាយ វេលាយ’’តិ? ‘‘ភិក្ខាចារគមនវេលាយា’’តិ. អាវុសោ ទព្ព ឥមេ ឯវំ វទន្តិ – ‘‘ត្វំ តទា កុហិ’’ន្តិ? ‘‘វេឡុវនេ ភត្តានិ ឧទ្ទិសាមី’’តិ. ‘‘តវ តាយ វេលាយ វេឡុវនេ អត្ថិភាវំ កោ ជានាតី’’តិ? ‘‘ភិក្ខុសង្ឃោ, ភន្តេ’’តិ. តេ សង្ឃំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘ជានាថ តុម្ហេ តាយ វេលាយ ឥមស្ស វេឡុវនេ អត្ថិភាវ’’ន្តិ. ‘‘អាម, អាវុសោ, ជានាម, ថេរោ សម្មុតិលទ្ធទិវសតោ ¶ បដ្ឋាយ វេឡុវនេយេវា’’តិ. តតោ មេត្តិយភុមជកេ អាហំសុ – ‘‘អាវុសោ, តុម្ហាកំ កថា ន សមេតិ, កច្ចិ នោ លេសំ ឱឌ្ឌេត្វា វទថា’’តិ. ឯវំ តេ តេហិ ភិក្ខូហិ អនុយុញ្ជិយមានា អាម អាវុសោតិ វត្វា ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ.

កិំ ¶ បន តុម្ហេ, អាវុសោ, អាយស្មន្តំ ទព្ពំ មល្លបុត្តំ អញ្ញភាគិយស្ស អធិករណស្សាតិ ឯត្ថ អញ្ញភាគស្ស ឥទំ, អញ្ញភាគោ វា អស្ស អត្ថីតិ អញ្ញភាគិយំ. អធិករណន្តិ អាធារោ វេទិតព្ពោ, វត្ថុ អធិដ្ឋានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. យោ ហិ សោ ‘‘ទព្ពោ មល្លបុត្តោ នាមា’’តិ ឆគលកោ វុត្តោ, សោ យ្វាយំ អាយស្មតោ ទព្ពស្ស មល្លបុត្តស្ស ភាគោ កោដ្ឋាសោ បក្ខោ មនុស្សជាតិ ចេវ ភិក្ខុភាវោ ច តតោ អញ្ញស្ស ភាគស្ស កោដ្ឋាសស្ស បក្ខស្ស ហោតិ តិរច្ឆានជាតិយា ¶ ចេវ ឆគលកភាវស្ស ច សោ វា អញ្ញភាគោ អស្ស អត្ថីតិ តស្មា អញ្ញភាគិយសង្ខ្យំ លភតិ. យស្មា ច តេសំ ‘‘ឥមំ មយំ ទព្ពំ មល្លបុត្តំ នាម ករោមា’’តិ វទន្តានំ តស្សា នាមករណសញ្ញាយ អាធារោ វត្ថុ អធិដ្ឋានំ, តស្មា អធិករណន្តិ វេទិតព្ពោ. តញ្ហិ សន្ធាយ ‘‘តេ ភិក្ខូ អញ្ញភាគិយស្ស អធិករណស្សា’’តិ អាហំសុ, ន វិវាទាធិករណាទីសុ អញ្ញតរំ. កស្មា? អសម្ភវតោ. ន ហិ តេ ចតុន្នំ អធិករណានំ កស្សចិ អញ្ញភាគិយស្ស អធិករណស្ស កញ្ចិទេសំ លេសមត្តំ ឧបាទិយិំសុ. ន ច ចតុន្នំ អធិករណានំ លេសោ នាម អត្ថិ. ជាតិលេសាទយោ ហិ បុគ្គលានំយេវ លេសា វុត្តា, ន វិវាទាធិករណាទីនំ. ឥទញ្ច ‘‘ទព្ពោ មល្លបុត្តោ’’តិ នាមំ តស្ស អញ្ញភាគិយាធិករណភាវេ ឋិតស្ស ឆគលកស្ស កោចិ ទេសោ ហោតិ ថេរំ អមូលកេន បារាជិកេន អនុទ្ធំសេតុំ លេសមត្តោ.

ឯត្ថ ច ទិស្សតិ អបទិស្សតិ អស្ស អយន្តិ វោហរីយតីតិ ទេសោ. ជាតិអាទីសុ អញ្ញតរកោដ្ឋាសស្សេតំ អធិវចនំ. អញ្ញម្បិ វត្ថុំ លិស្សតិ សិលិស្សតិ វោហារមត្តេនេវ ឦសកំ អល្លីយតីតិ លេសោ. ជាតិអាទីនំយេវ អញ្ញតរកោដ្ឋាសស្សេតំ អធិវចនំ. តតោ បរំ ឧត្តានត្ថមេវ. សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយម្បិ អយមេវត្ថោ. បទភាជនេ បន យស្ស អញ្ញភាគិយស្ស អធិករណស្ស កិញ្ចិទេសំ លេសមត្តំ ឧបាទាយ បារាជិកេន ធម្មេន អនុទ្ធំសេយ្យ ¶ , តំ យស្មា អដ្ឋុប្បត្តិវសេនេវ អាវិភូតំ, តស្មា ន វិភត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

៣៩៣. យានិ បន អធិករណន្តិ វចនសាមញ្ញតោ អត្ថុទ្ធារវសេន បវត្តានិ ចត្តារិ អធិករណានិ, តេសំ អញ្ញភាគិយតា ច តព្ភាគិយតា ច យស្មា អបាកដា ជានិតព្ពា ច វិនយធរេហិ, តស្មា វចនសាមញ្ញតោ លទ្ធំ ¶ អធិករណំ និស្សាយ តំ អាវិករោន្តោ ‘‘អញ្ញភាគិយស្ស អធិករណស្សាតិ អាបត្តញ្ញភាគិយំ វា ហោតិ អធិករណញ្ញភាគិយំ វា’’តិអាទិមាហ. យា ច សា អវសានេ អាបត្តញ្ញភាគិយស្ស អធិករណស្ស វសេន ចោទនា វុត្តា, តម្បិ ទស្សេតុំ អយំ សព្ពាធិករណានំ តព្ភាគិយអញ្ញភាគិយតា សមាហដាតិ វេទិតព្ពា.

តត្ថ ច អាបត្តញ្ញភាគិយំ វាតិ បឋមំ ឧទ្ទិដ្ឋត្តា ‘‘កថញ្ច អាបត្តិ អាបត្តិយា អញ្ញភាគិយា ហោតី’’តិ និទ្ទេសេ អារភិតព្ពេ យស្មា អាបត្តាធិករណស្ស តព្ភាគិយវិចារណាយំយេវ អយមត្ថោ អាគមិស្សតិ, តស្មា ឯវំ អនារភិត្វា ‘‘កថញ្ច អធិករណំ អធិករណស្ស អញ្ញភាគិយ’’ន្តិ បច្ឆិមបទំយេវ គហេត្វា និទ្ទេសោ អារទ្ធោតិ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ ¶ អញ្ញភាគិយវារោ ឧត្តានត្ថោយេវ. ឯកមេកញ្ហិ អធិករណំ ឥតរេសំ តិណ្ណំ តិណ្ណំ អញ្ញភាគិយំ អញ្ញបក្ខិយំ អញ្ញកោដ្ឋាសិយំ ហោតិ, វត្ថុវិសភាគត្តា, តព្ភាគិយវារេ បន វិវាទាធិករណំ វិវាទាធិករណស្ស តព្ភាគិយំ តប្បក្ខិយំ តំកោដ្ឋាសិយំ វត្ថុសភាគត្តា, តថា អនុវាទាធិករណំ អនុវាទាធិករណស្ស. កថំ? ពុទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ ហិ អដ្ឋារស ភេទករវត្ថូនិ និស្សាយ ឧប្បន្នវិវាទោ ច ឥទានិ ឧប្បជ្ជនកវិវាទោ ច វត្ថុសភាគតាយ ឯកំ វិវាទាធិករណមេវ ហោតិ, តថា ពុទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ ចតស្សោ វិបត្តិយោ និស្សាយ ឧប្បន្នអនុវាទោ ច ឥទានិ ឧប្បជ្ជនកអនុវាទោ ច វត្ថុសភាគតាយ ឯកំ អនុវាទាធិករណមេវ ហោតិ. យស្មា បន អាបត្តាធិករណំ អាបត្តាធិករណស្ស សភាគវិសភាគវត្ថុតោ សភាគសរិក្ខាសរិក្ខតោ ច ឯកំសេន តព្ភាគិយំ ន ហោតិ, តស្មា អាបត្តាធិករណំ អាបត្តាធិករណស្ស សិយា តព្ភាគិយំ សិយា អញ្ញភាគិយន្តិ វុត្តំ. តត្ថ អាទិតោ បដ្ឋាយ អញ្ញភាគិយស្ស បឋមំ និទ្ទិដ្ឋត្តា ឥធាបិ អញ្ញភាគិយមេវ បឋមំ និទ្ទិដ្ឋំ, តត្ថ អញ្ញភាគិយត្តញ្ច បរតោ តព្ភាគិយត្តញ្ច វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

កិច្ចាធិករណំ ¶ កិច្ចាធិករណស្ស តព្ភាគិយន្តិ ឯត្ថ បន ពុទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ ចត្តារិ សង្ឃកម្មានិ និស្សាយ ឧប្បន្នំ អធិករណញ្ច ឥទានិ ចត្តារិ សង្ឃកម្មានិ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនកំ អធិករណញ្ច សភាគតាយ សរិក្ខតាយ ច ឯកំ កិច្ចាធិករណមេវ ហោតិ. កិំ បន សង្ឃកម្មានិ និស្សាយ ឧប្បន្នំ អធិករណំ ¶ កិច្ចាធិករណំ, ឧទាហុ សង្ឃកម្មានមេវេតំ អធិវចនន្តិ? សង្ឃកម្មានមេវេតំ អធិវចនំ. ឯវំ សន្តេបិ សង្ឃកម្មំ នាម ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច ឯវំ កត្តព្ព’’ន្តិ យំ កម្មលក្ខណំ មនសិករោតិ តំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនតោ បុរិមំ បុរិមំ សង្ឃកម្មំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនតោ ច សង្ឃកម្មានិ និស្សាយ ឧប្បន្នំ អធិករណំ កិច្ចាធិករណន្តិ វុត្តំ.

៣៩៤. កិញ្ចិ ទេសំ លេសមត្តំ ឧបាទាយាតិ ឯត្ថ បន យស្មា ទេសោតិ វា លេសមត្តោតិ វា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ ព្យញ្ជនតោ នានំ អត្ថតោ ឯកំ, តស្មា ‘‘លេសោ នាម ទស លេសា ជាតិលេសោ នាមលេសោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ជាតិយេវ ជាតិលេសោ. ឯស នយោ សេសេសុ.

៣៩៥. ឥទានិ តមេវ លេសំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ យថា តំ ឧបាទាយ អនុទ្ធំសនា ហោតិ តថា សវត្ថុកំ កត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘ជាតិលេសោ នាម ខត្តិយោ ទិដ្ឋោ ហោតី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ខត្តិយោ ទិដ្ឋោ ហោតីតិ អញ្ញោ កោចិ ខត្តិយជាតិយោ ឥមិនា ចោទកេន ទិដ្ឋោ ហោតិ. បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបជ្ជន្តោតិ មេថុនធម្មាទីសុ អញ្ញតរំ អាបជ្ជន្តោ. អញ្ញំ ខត្តិយំ បស្សិត្វា ¶ ចោទេតីតិ អថ សោ អញ្ញំ អត្តនោ វេរិំ ខត្តិយជាតិយំ ភិក្ខុំ បស្សិត្វា តំ ខត្តិយជាតិលេសំ គហេត្វា ឯវំ ចោទេតិ ‘‘ខត្តិយោ មយា ទិដ្ឋោ បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបជ្ជន្តោ, ត្វំ ខត្តិយោ, បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបន្នោសី’’ អថ វា ‘‘ត្វំ សោ ខត្តិយោ, ន អញ្ញោ, បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបន្នោសិ, អស្សមណោសិ អសក្យបុត្តិយោសិ នត្ថិ តយា សទ្ធិំ ឧបោសថោ វា បវារណា វា សង្ឃកម្មំ វា’’តិ, អាបត្តិ វាចាយ វាចាយ សង្ឃាទិសេសស្ស. ឯត្ថ ច តេសំ ខត្តិយានំ អញ្ញមញ្ញំ អសទិសស្ស តស្ស តស្ស ទីឃាទិនោ វា ទិដ្ឋាទិនោ វា វសេន អញ្ញភាគិយតា ខត្តិយជាតិបញ្ញត្តិយា អាធារវសេន អធិករណតា ច វេទិតព្ពា, ឯតេនុបាយេន សព្ពបទេសុ យោជនា វេទិតព្ពា.

៤០០. បត្តលេសនិទ្ទេសេ ច ¶ សាដកបត្តោតិ លោហបត្តសទិសោ សុសណ្ឋានោ សុច្ឆវិ សិនិទ្ធោ ភមរវណ្ណោ មត្តិកាបត្តោ វុច្ចតិ. សុម្ភកបត្តោតិ បកតិមត្តិកាបត្តោ.

៤០៦. យស្មា ¶ បន អាបត្តិលេសស្ស ឯកបទេនេវ សង្ខេបតោ និទ្ទេសោ វុត្តោ, តស្មា វិត្ថារតោបិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘ភិក្ខុ សង្ឃាទិសេសំ អជ្ឈាបជ្ជន្តោ ទិដ្ឋោ ហោតី’’តិអាទិ វុត្តំ. កស្មា បនស្ស តត្ថេវ និទ្ទេសំ អវត្វា ឥធ វិសុំ វុត្តោតិ? សេសនិទ្ទេសេហិ អសភាគត្តា. សេសនិទ្ទេសា ហិ អញ្ញំ ទិស្វា អញ្ញស្ស ចោទនាវសេន វុត្តា. អយំ បន ឯកមេវ អញ្ញំ អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តំ ទិស្វា អញ្ញាយ អាបត្តិយា ចោទនាវសេន វុត្តោ. យទិ ឯវំ កថំ អញ្ញភាគិយំ អធិករណំ ហោតីតិ? អាបត្តិយា. តេនេវ វុត្តំ – ‘‘ឯវម្បិ អាបត្តញ្ញភាគិយញ្ច ហោតិ លេសោ ច ឧបាទិន្នោ’’តិ. យញ្ហិ សោ សង្ឃាទិសេសំ អាបន្នោ តំ បារាជិកស្ស អញ្ញភាគិយំ អធិករណំ. តស្ស បន អញ្ញភាគិយស្ស អធិករណស្ស លេសោ នាម យោ សោ សព្ពខត្តិយានំ សាធារណោ ខត្តិយភាវោ វិយ សព្ពាបត្តីនំ សាធារណោ អាបត្តិភាវោ. ឯតេនុបាយេន សេសាបត្តិមូលកនយោ ចោទាបកវារោ ច វេទិតព្ពោ.

៤០៨. អនាបត្តិ តថាសញ្ញី ចោទេតិ វា ចោទាបេតិ វាតិ ‘‘បារាជិកំយេវ អយំ អាបន្នោ’’តិ យោ ឯវំ តថាសញ្ញី ចោទេតិ វា ចោទាបេតិ វា តស្ស អនាបត្តិ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវ. សមុដ្ឋានាទីនិបិ បឋមទុដ្ឋទោសសទិសានេវាតិ.

ទុតិយទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. បឋមសង្ឃភេទសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤០៩. តេន ¶ សមយេន ពុទ្ធោ ភគវាតិ សង្ឃភេទសិក្ខាបទំ. តត្ថ អថ ខោ ទេវទត្តោតិអាទីសុ យោ ច ទេវទត្តោ, យថា ច បព្ពជិតោ, យេន ច ការណេន កោកាលិកាទយោ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ឯថ មយំ អាវុសោ សមណស្ស គោតមស្ស សង្ឃភេទំ ករិស្សាម ចក្កភេទ’’ន្តិ អាហ. តំ សព្ពំ សង្ឃភេទក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៤៣) អាគតមេវ. បញ្ចវត្ថុយាចនា បន កិញ្ចាបិ តត្ថេវ អាគមិស្សតិ. អថ ខោ ឥធាបិ អាគតត្តា យទេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ វត្វាវ គមិស្សាម.

សាធុ ភន្តេតិ អាយាចនា. ភិក្ខូ យាវជីវំ អារញ្ញិកា អស្សូតិ អារញ្ញិកធុតង្គំ សមាទាយ សព្ពេបិ ភិក្ខូ យាវ ជីវន្តិ តាវ អារញ្ញិកា ហោន្តុ ¶ , អរញ្ញេយេវ វសន្តុ. យោ គាមន្តំ ឱសរេយ្យ វជ្ជំ នំ ផុសេយ្យាតិ ¶ យោ ឯកភិក្ខុបិ អរញ្ញំ បហាយ និវាសត្ថាយ គាមន្តំ ឱសរេយ្យ, វជ្ជំ តំ ផុសេយ្យ នំ ភិក្ខុំ ទោសោ ផុសតុ, អាបត្តិយា នំ ភគវា ការេតូ’’តិ អធិប្បាយេន វទតិ. ឯស នយោ សេសវត្ថូសុបិ.

៤១០. ជនំ សញ្ញាបេស្សាមាតិ ជនំ អម្ហាកំ អប្បិច្ឆតាទិភាវំ ជានាបេស្សាម, អថ វា បរិតោសេស្សាម បសាទេស្សាមាតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥមានិ បន បញ្ច វត្ថូនិ យាចតោ ទេវទត្តស្ស វចនំ សុត្វាវ អញ្ញាសិ ភគវា ‘‘សង្ឃភេទត្ថិកោ ហុត្វា អយំ យាចតី’’តិ. យស្មា បន តានិ អនុជានិយមានានិ ពហូនំ កុលបុត្តានំ មគ្គន្តរាយាយ សំវត្តន្តិ, តស្មា ភគវា ‘‘អលំ ទេវទត្តា’’តិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘យោ ឥច្ឆតិ អារញ្ញិកោ ហោតូ’’តិអាទិមាហ.

ឯត្ថ បន ភគវតោ អធិប្បាយំ វិទិត្វា កុលបុត្តេន អត្តនោ បតិរូបំ វេទិតព្ពំ. អយញ្ហេត្ថ ភគវតោ អធិប្បាយោ – ‘‘ឯកោ ភិក្ខុ មហជ្ឈាសយោ ហោតិ មហុស្សាហោ, សក្កោតិ គាមន្តសេនាសនំ បដិក្ខិបិត្វា អរញ្ញេ វិហរន្តោ ទុក្ខស្សន្តំ កាតុំ. ឯកោ ទុព្ពលោ ហោតិ អប្បថាមោ អរញ្ញេ ន សក្កោតិ, គាមន្តេយេវ សក្កោតិ. ឯកោ មហព្ពលោ សមប្បវត្តធាតុកោ អធិវាសនខន្តិសម្បន្នោ ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ សមចិត្តោ អរញ្ញេបិ គាមន្តេបិ សក្កោតិយេវ. ឯកោ នេវ គាមន្តេ ន អរញ្ញេ សក្កោតិ បទបរមោ ហោតិ.

តត្រ ¶ យ្វាយំ មហជ្ឈាសយោ ហោតិ មហុស្សាហោ, សក្កោតិ គាមន្តសេនាសនំ បដិក្ខិបិត្វា អរញ្ញេ វិហរន្តោ ទុក្ខស្សន្តំ កាតុំ, សោ អរញ្ញេយេវ វសតុ, ឥទមស្ស បតិរូបំ. សទ្ធិវិហារិកាទយោបិ ចស្ស អនុសិក្ខមានា អរញ្ញេ វិហាតព្ពមេវ មញ្ញិស្សន្តិ.

យោ បន ទុព្ពលោ ហោតិ អប្បថាមោ គាមន្តេយេវ សក្កោតិ ទុក្ខស្សន្តំ កាតុំ, ន អរញ្ញេ សោ គាមន្តេយេវ វសតុ, យ្វាយំ មហព្ពលោ សមប្បវត្តធាតុកោ អធិវាសនខន្តិសម្បន្នោ ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ សមចិត្តោ អរញ្ញេបិ គាមន្តេបិ សក្កោតិយេវ, អយម្បិ គាមន្តសេនាសនំ បហាយ ¶ អរញ្ញេ វិហរតុ, ឥទមស្ស បតិរូបំ សទ្ធិវិហារិកាបិ ហិស្ស អនុសិក្ខមានា អរញ្ញេ វិហាតព្ពំ មញ្ញិស្សន្តិ.

យោ បនាយំ នេវ គាមន្តេ ន អរញ្ញេ សក្កោតិ បទបរមោ ហោតិ. អយម្បិ អរញ្ញេយេវ ¶ វសតុ. អយំ ហិស្ស ធុតង្គសេវនា កម្មដ្ឋានភាវនា ច អាយតិំ មគ្គផលានំ ឧបនិស្សយោ ភវិស្សតិ. សទ្ធិវិហារិកាទយោ ចស្ស អនុសិក្ខមានា អរញ្ញេ វិហាតព្ពំ មញ្ញិស្សន្តីតិ.

ឯវំ យ្វាយំ ទុព្ពលោ ហោតិ អប្បថាមោ គាមន្តេយេវ វិហរន្តោ សក្កោតិ ទុក្ខស្សន្តំ កាតុំ ន អរញ្ញេ, ឥមំ បុគ្គលំ សន្ធាយ ភគវា ‘‘យោ ឥច្ឆតិ គាមន្តេ វិហរតូ’’តិ អាហ. ឥមិនា ច បុគ្គលេន អញ្ញេសម្បិ ទ្វារំ ទិន្នំ.

យទិ បន ភគវា ទេវទត្តស្ស វាទំ សម្បដិច្ឆេយ្យ, យ្វាយំ បុគ្គលោ បកតិយា ទុព្ពលោ ហោតិ អប្បថាមោ, យោបិ ទហរកាលេ អរញ្ញវាសំ អភិសម្ភុណិត្វា ជិណ្ណកាលេ វា វាតបិត្តាទីហិ សមុប្បន្នធាតុក្ខោភកាលេ វា នាភិសម្ភុណាតិ, គាមន្តេយេវ បន វិហរន្តោ សក្កោតិ ទុក្ខស្សន្តំ កាតុំ, តេសំ អរិយមគ្គុបច្ឆេទោ ភវេយ្យ, អរហត្តផលាធិគមោ ន ភវេយ្យ, ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ វិលោមំ អនិយ្យានិកំ សត្ថុ សាសនំ ភវេយ្យ, សត្ថា ច តេសំ អសព្ពញ្ញូ អស្ស ‘‘សកវាទំ ឆឌ្ឌេត្វា ទេវទត្តវាទេ បតិដ្ឋិតោ’’តិ គារយ្ហោ ច ភវេយ្យ. តស្មា ភគវា ឯវរូបេ បុគ្គលេ សង្គណ្ហន្តោ ទេវទត្តស្ស វាទំ បដិក្ខិបិ. ឯតេនេវូបាយេន បិណ្ឌបាតិកវត្ថុស្មិម្បិ បំសុកូលិកវត្ថុស្មិម្បិ អដ្ឋ មាសេ រុក្ខមូលិកវត្ថុស្មិម្បិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. ចត្តារោ បន មាសេ រុក្ខមូលសេនាសនំ បដិក្ខិត្តមេវ.

មច្ឆមំសវត្ថុស្មិំ តិកោដិបរិសុទ្ធន្តិ តីហិ កោដីហិ បរិសុទ្ធំ, ទិដ្ឋាទីហិ អបរិសុទ្ធីហិ វិរហិតន្តិ អត្ថោ. តេនេវាហ – ‘‘អទិដ្ឋំ, អសុតំ, អបរិសង្កិត’’ន្តិ. តត្ថ ‘‘អទិដ្ឋំ’’ នាម ភិក្ខូនំ អត្ថាយ មិគមច្ឆេ វធិត្វា គយ្ហមានំ អទិដ្ឋំ. ‘‘អសុតំ’’ នាម ភិក្ខូនំ ¶ អត្ថាយ មិគមច្ឆេ វធិត្វា គហិតន្តិ អសុតំ. ‘‘អបរិសង្កិតំ’’ បន ទិដ្ឋបរិសង្កិតំ សុតបរិសង្កិតំ តទុភយវិមុត្តបរិសង្កិតញ្ច ញត្វា តព្ពិបក្ខតោ ជានិតព្ពំ. កថំ? ឥធ ភិក្ខូ បស្សន្តិ មនុស្សេ ជាលវាគុរាទិហត្ថេ ¶ គាមតោ វ និក្ខមន្តេ អរញ្ញេ វា វិចរន្តេ, ទុតិយទិវសេ ច នេសំ តំ គាមំ បិណ្ឌាយ ¶ បវិដ្ឋានំ សមច្ឆមំសំ បិណ្ឌបាតំ អភិហរន្តិ. តេ តេន ទិដ្ឋេន បរិសង្កន្តិ ‘‘ភិក្ខូនំ នុខោ អត្ថាយ កត’’ន្តិ ឥទំ ទិដ្ឋបរិសង្កិតំ, នាម ឯតំ គហេតុំ ន វដ្ដតិ. យំ ឯវំ អបរិសង្កិតំ តំ វដ្ដតិ. សចេ បន តេ មនុស្សា ‘‘កស្មា ភន្តេ ន គណ្ហថា’’តិ បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ សុត្វា ‘‘នយិទំ ភន្តេ ភិក្ខូនំ អត្ថាយ កតំ, អម្ហេហិ អត្តនោ អត្ថាយ វា រាជយុត្តាទីនំ អត្ថាយ វា កត’’ន្តិ វទន្តិ កប្បតិ.

នហេវ ខោ ភិក្ខូ បស្សន្តិ; អបិច សុណន្តិ, មនុស្សា កិរ ជាលវាគុរាទិហត្ថា គាមតោ វា និក្ខមន្តិ, អរញ្ញេ វា វិចរន្តី’’តិ. ទុតិយទិវសេ ច នេសំ តំ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋានំ ‘‘ភិក្ខូនំ នុខោ អត្ថាយ កត’’ន្តិ ឥទំ ‘‘សុតបរិសង្កិតំ’’ នាម. ឯតំ គហេតុំ ន វដ្ដតិ, យំ ឯវំ អបរិសង្កិតំ តំ វដ្ដតិ. សចេ បន តេ មនុស្សា ‘‘កស្មា, ភន្តេ, ន គណ្ហថា’’តិ បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ សុត្វា ‘‘នយិទំ, ភន្តេ, ភិក្ខូនំ អត្ថាយ កតំ, អម្ហេហិ អត្តនោ អត្ថាយ វា រាជយុត្តាទីនំ អត្ថាយ វា កត’’ន្តិ វទន្តិ កប្បតិ.

នហេវ ខោ បន ភិក្ខូ បស្សន្តិ, ន សុណន្តិ; អបិច ខោ តេសំ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋានំ បត្តំ គហេត្វា សមច្ឆមំសំ បិណ្ឌបាតំ អភិសង្ខរិត្វា អភិហរន្តិ, តេ បរិសង្កន្តិ ‘‘ភិក្ខូនំ នុខោ អត្ថាយ កត’’ន្តិ ឥទំ ‘‘តទុភយវិមុត្តបរិសង្កិតំ’’ នាម. ឯតំ គហេតុំ ន វដ្ដតិ. យំ ឯវំ អបរិសង្កិតំ តំ វដ្ដតិ. សចេ បន តេ មនុស្សា ‘‘កស្មា, ភន្តេ, ន គណ្ហថា’’តិ បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ សុត្វា ‘‘នយិទំ, ភន្តេ, ភិក្ខូនំ អត្ថាយ កតំ អម្ហេហិ អត្តនោ អត្ថាយ វា រាជយុត្តាទីនំ អត្ថាយ វា កតំ បវត្តមំសំ វា កប្បិយមេវ លភិត្វា ភិក្ខូនំ អត្ថាយ សម្បាទិត’’ន្តិ វទន្តិ កប្បតិ. មតានំ បេតកិច្ចត្ថាយ មង្គលាទីនំ វា អត្ថាយ កតេបិ ឯសេវ នយោ. យំ យញ្ហិ ភិក្ខូនំយេវ អត្ថាយ អកតំ, យត្ថ ច និព្ពេមតិកោ ហោតិ, តំ សព្ពំ កប្បតិ.

សចេ បន ឯកស្មិំ វិហារេ ភិក្ខូ ឧទ្ទិស្ស កតំ ហោតិ, តេ ច អត្តនោ អត្ថាយ កតភាវំ ន ជានន្តិ, អញ្ញេ ជានន្តិ. យេ ជានន្តិ, តេសំ ន វដ្ដតិ ¶ , ឥតរេសំ វដ្ដតិ. អញ្ញេ ន ជានន្តិ, តេយេវ ជានន្តិ, តេសំយេវ ន វដ្ដតិ, អញ្ញេសំ វដ្ដតិ. តេបិ អម្ហាកំ អត្ថាយ កតន្តិ ជានន្តិ, អញ្ញេបិ ឯតេសំ អត្ថាយ ¶ កតន្តិ ជានន្តិ, សព្ពេសម្បិ ន វដ្ដតិ, សព្ពេ ¶ ន ជានន្តិ, សព្ពេសម្បិ វដ្ដតិ. បញ្ចសុ ហិ សហធម្មិកេសុ យស្ស វា តស្ស វា អត្ថាយ ឧទ្ទិស្ស កតំ, សព្ពេសំ ន កប្បតិ.

សចេ បន កោចិ ឯកំ ភិក្ខុំ ឧទ្ទិស្ស បាណំ វធិត្វា តស្ស បត្តំ បូរេត្វា ទេតិ, សោ ច អត្តនោ អត្ថាយ កតភាវំ ជានំយេវ គហេត្វា អញ្ញស្ស ភិក្ខុនោ ទេតិ, សោ តស្ស សទ្ធាយ បរិភុញ្ជតិ, កស្ស អាបត្តីតិ? ទ្វិន្នម្បិ អនាបត្តិ. យញ្ហិ ឧទ្ទិស្ស កតំ តស្ស អភុត្តតាយ អនាបត្តិ, ឥតរស្ស អជាននតាយ. កប្បិយមំសស្ស ហិ បដិគ្គហណេ អាបត្តិ នត្ថិ. ឧទ្ទិស្ស កតញ្ច អជានិត្វា ភុត្តស្ស បច្ឆា ញត្វា អាបត្តិទេសនាកិច្ចំ នាម នត្ថិ, អកប្បិយមំសំ បន អជានិត្វា ភុត្តេន បច្ឆា ញត្វាបិ អាបត្តិ ទេសេតព្ពា, ឧទ្ទិស្ស កតញ្ហិ ញត្វា ភុញ្ជតោវ អាបត្តិ. អកប្បិយមំសំ អជានិត្វា ភុញ្ជន្តស្សាបិ អាបត្តិយេវ. តស្មា អាបត្តិភីរុកេន រូបំ សល្លក្ខេន្តេនបិ បុច្ឆិត្វាវ មំសំ បដិគ្គហេតព្ពំ. បរិភោគកាលេ បុច្ឆិត្វា បរិភុញ្ជិស្សាមីតិ វា គហេត្វា បុច្ឆិត្វាវ បរិភុញ្ជិតព្ពំ. កស្មា? ទុវិញ្ញេយ្យត្តា. អច្ឆមំសំ ហិ សូករមំសសទិសំ ហោតិ, ទីបិមំសាទីនិបិ មិគមំសាទិសទិសានិ, តស្មា បុច្ឆិត្វា គហណមេវ វត្តន្តិ វទន្តិ.

ហដ្ឋោ ឧទគ្គោតិ តុដ្ឋោ ចេវ ឧន្នតកាយចិត្តោ ច ហុត្វា. សោ កិរ ‘‘ន ភគវា ឥមានិ បញ្ច វត្ថូនិ អនុជានាតិ, ឥទានិ សក្ខិស្សាមិ សង្ឃភេទំ កាតុ’’ន្តិ កោកាលិកស្ស ឥង្គិតាការំ ទស្សេត្វា យថា វិសំ វា ខាទិត្វា រជ្ជុយា វា ឧព្ពន្ធិត្វា សត្ថំ វា អាហរិត្វា មរិតុកាមោ បុរិសោ វិសាទីសុ អញ្ញតរំ លភិត្វា តប្បច្ចយា អាសន្នម្បិ មរណទុក្ខំ អជានន្តោ ហដ្ឋោ ឧទគ្គោ ហោតិ; ឯវមេវ សង្ឃភេទបច្ចយា អាសន្នម្បិ អវីចិម្ហិ និព្ពត្តិត្វា បដិសំវេទនីយំ ទុក្ខំ អជានន្តោ ‘‘លទ្ធោ ទានិ មេ សង្ឃភេទស្ស ឧបាយោ’’តិ ហដ្ឋោ ឧទគ្គោ សបរិសោ ឧដ្ឋាយាសនា តេនេវ ហដ្ឋភាវេន ភគវន្តំ ¶ អភិវាទេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមិ.

តេ មយំ ឥមេហិ បញ្ចហិ វត្ថូហិ សមាទាយ វត្តាមាតិ ឯត្ថ បន ‘‘ឥមានិ បញ្ច វត្ថូនី’’តិ វត្តព្ពេបិ តេ មយំ ឥមេហិ បញ្ចហិ វត្ថូហិ ជនំ សញ្ញាបេស្សាមាតិ អភិណ្ហំ បរិវិតក្កវសេន វិភត្តិវិបល្លាសំ អសល្លក្ខេត្វា អភិណ្ហំ បរិវិតក្កានុរូបមេវ ‘‘តេ មយំ ឥមេហិ បញ្ចហិ វត្ថូហី’’តិ អាហ, យថា តំ វិក្ខិត្តចិត្តោ.

ធុតា ¶ ¶ សល្លេខវុត្តិនោតិ យា បដិបទា កិលេសេ ធុនាតិ, តាយ សមន្នាគតត្តា ធុតា. យា ច កិលេសេ សល្លិខតិ, សា ឯតេសំ វុត្តីតិ សល្លេខវុត្តិនោ.

ពាហុលិកោតិ ចីវរាទីនំ បច្ចយានំ ពហុលភាវោ ពាហុល្លំ, តំ ពាហុល្លមស្ស អត្ថិ, តស្មិំ វា ពាហុល្លេ និយុត្តោ ឋិតោតិ ពាហុលិកោ. ពាហុល្លាយ ចេតេតីតិ ពាហុលត្តាយ ចេតេតិ កប្បេតិ បកប្បេតិ. កថញ្ហិ នាម មយ្ហញ្ច សាវកានញ្ច ចីវរាទីនំ បច្ចយានំ ពហុលភាវោ ភវេយ្យាតិ ឯវំ ឧស្សុក្កមាបន្នោតិ អធិប្បាយោ. ចក្កភេទាយាតិ អាណាភេទាយ.

ធម្មិំ កថំ កត្វាតិ ខន្ធកេ វុត្តនយេន ‘‘អលំ, ទេវទត្ត, មា តេ រុច្ចិ សង្ឃភេទោ. គរុកោ ខោ, ទេវទត្ត, សង្ឃភេទោ. យោ ខោ, ទេវទត្ត, សមគ្គំ សង្ឃំ ភិន្ទតិ, កប្បដ្ឋិកំ កិព្ពិសំ បសវតិ, កប្បំ និរយម្ហិ បច្ចតិ, យោ ច ខោ, ទេវទត្ត, ភិន្នំ សង្ឃំ សមគ្គំ ករោតិ, ព្រហ្មំ បុញ្ញំ បសវតិ, កប្បំ សគ្គម្ហិ មោទតី’’តិ (ចូឡវ. ៣៤៣) ឯវមាទិកំ អនេកប្បការំ ទេវទត្តស្ស ច ភិក្ខូនញ្ច តទនុច្ឆវិកំ តទនុលោមិកំ ធម្មិំ កថំ កត្វា.

៤១១. សមគ្គស្សាតិ សហិតស្ស ចិត្តេន ច សរីរេន ច អវិយុត្តស្សាតិ អត្ថោ. បទភាជនេបិ ហិ អយមេវ អត្ថោ ទស្សិតោ. សមានសំវាសកោតិ ហិ វទតា ចិត្តេន អវិយោគោ ទស្សិតោ ហោតិ. សមានសីមាយំ ឋិតោតិ វទតា សរីរេន. កថំ? សមានសំវាសកោ ហិ លទ្ធិនានាសំវាសកេន វា កម្មនានាសំវាសកេន វា វិរហិតោ សមចិត្តតាយ ចិត្តេន អវិយុត្តោ ហោតិ. សមានសីមាយំ ឋិតោ កាយសាមគ្គិទានតោ សរីរេន អវិយុត្តោ.

ភេទនសំវត្តនិកំ វា អធិករណន្តិ ភេទនស្ស សង្ឃភេទស្ស អត្ថាយ សំវត្តនិកំ ការណំ. ឥមស្មិញ្ហិ ឱកាសេ ¶ ‘‘កាមហេតុ កាមនិទានំ កាមាធិករណ’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៦៨) វិយ ការណំ អធិករណន្តិ អធិប្បេតំ. តញ្ច យស្មា អដ្ឋារសវិធំ ហោតិ, តស្មា បទភាជនេ ‘‘អដ្ឋារស ភេទករវត្ថូនី’’តិ វុត្តំ. តានិ បន ‘‘ឥធូបាលិ, ភិក្ខុ អធម្មំ ធម្មោតិ ទីបេតី’’តិអាទិនា ¶ (ចូឡវ. ៣៥២) នយេន ខន្ធកេ អាគតានិ, តស្មា តត្រេវ នេសំ អត្ថំ វណ្ណយិស្សាម. យោបិ ចាយំ ឥមានិ វត្ថូនិ និស្សាយ អបរេហិបិ កម្មេន, ឧទ្ទេសេន, វោហារេន, អនុសាវនាយ, សលាកគ្គាហេនាតិ បញ្ចហិ ការណេហិ សង្ឃភេទោ ហោតិ, តម្បិ អាគតដ្ឋានេយេវ បកាសយិស្សាម. សង្ខេបតោ បន ភេទនសំវត្តនិកំ វា អធិករណំ សមាទាយាតិ ឯត្ថ សង្ឃភេទស្ស អត្ថាយ សំវត្តនិកំ សង្ឃភេទនិប្ផត្តិសមត្ថំ ការណំ គហេត្វាតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ. បគ្គយ្ហាតិ បគ្គហិតំ អព្ភុស្សិតំ បាកដំ កត្វា. តិដ្ឋេយ្យាតិ យថាសមាទិន្នំ យថាបគ្គហិតមេវ ច កត្វា អច្ឆេយ្យ ¶ . យស្មា បន ឯវំ បគ្គណ្ហតា តិដ្ឋតា ច តំ ទីបិតញ្ចេវ អប្បដិនិស្សដ្ឋញ្ច ហោតិ, តស្មា បទភាជនេ ‘‘ទីបេយ្យា’’តិ ច ‘‘នប្បដិនិស្សជ្ជេយ្យា’’តិ ច វុត្តំ.

ភិក្ខូហិ ឯវមស្ស វចនីយោតិ អញ្ញេហិ លជ្ជីហិ ភិក្ខូហិ ឯវំ វត្តព្ពោ ភវេយ្យ. បទភាជនេ ចស្ស យេ បស្សន្តីតិ យេ សម្មុខា បគ្គយ្ហ តិដ្ឋន្តំ បស្សន្តិ. យេ សុណន្តីតិ យេបិ ‘‘អសុកស្មិំ នាម វិហារេ ភិក្ខូ ភេទនសំវត្តនិកំ អធិករណំ សមាទាយ បគ្គយ្ហ តិដ្ឋន្តី’’តិ សុណន្តិ.

សមេតាយស្មា សង្ឃេនាតិ អាយស្មា សង្ឃេន សទ្ធិំ សមេតុ សមាគច្ឆតុ ឯកលទ្ធិកោ ហោតូតិ អត្ថោ. កិំ ការណា? សមគ្គោ ហិ សង្ឃោ សម្មោទមានោ អវិវទមានោ ឯកុទ្ទេសោ ផាសុ វិហរតីតិ.

តត្ថ សម្មោទមានោតិ អញ្ញមញ្ញំ សម្បត្តិយា សដ្ឋុ មោទមានោ. អវិវទមានោតិ ‘‘អយំ ធម្មោ, នាយំ ធម្មោ’’តិ ឯវំ ន វិវទមានោ. ឯកោ ឧទ្ទេសោ អស្សាតិ ឯកុទ្ទេសោ, ឯកតោ បវត្តបាតិមោក្ខុទ្ទេសោ, ន វិសុន្តិ អត្ថោ. ផាសុ វិហរតីតិ សុខំ វិហរតិ.

ឥច្ចេតំ កុសលន្តិ ឯតំ បដិនិស្សជ្ជនំ កុសលំ ខេមំ សោត្ថិភាវោ តស្ស ភិក្ខុនោ. នោ ចេ បដិនិស្សជ្ជតិ អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ តិក្ខត្តុំ វុត្តស្ស អប្បដិនិស្សជ្ជតោ ទុក្កដំ. សុត្វា ន វទន្តិ អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ យេ សុត្វា ន វទន្តិ, តេសម្បិ ¶ ទុក្កដំ. កីវទូរេ សុត្វា អវទន្តានំ ទុក្កដំ? ឯកវិហារេ តាវ វត្តព្ពំ នត្ថិ. អដ្ឋកថាយំ បន វុត្តំ ‘‘សមន្តា អទ្ធយោជនេ ភិក្ខូនំ ភារោ. ទូតំ វា បណ្ណំ វា បេសេត្វា វទតោបិ អាបត្តិមោក្ខោ នត្ថិ. សយមេវ គន្ត្វា ‘គរុកោ ខោ, អាវុសោ, សង្ឃភេទោ ¶ , មា សង្ឃភេទាយ, បរក្កមី’តិ និវារេតព្ពោ’’តិ. បហោន្តេន បន ទូរម្បិ គន្តព្ពំ អគិលានានញ្ហិ ទូរេបិ ភារោយេវ.

ឥទានិ ‘‘ឯវញ្ច សោ ភិក្ខុ ភិក្ខូហិ វុច្ចមានោ’’តិអាទីសុ អត្ថមត្តមេវ ទស្សេតុំ ‘‘សោ ភិក្ខុ សង្ឃមជ្ឈម្បិ អាកឌ្ឍិត្វា វត្តព្ពោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សង្ឃមជ្ឈម្បិ អាកឌ្ឍិត្វាតិ សចេ បុរិមនយេន វុច្ចមានោ ន បដិនិស្សជ្ជតិ ហត្ថេសុ ច បាទេសុ ច គហេត្វាបិ សង្ឃមជ្ឈំ អាកឌ្ឍិត្វា បុនបិ ‘‘មា អាយស្មា’’តិអាទិនា នយេន តិក្ខត្តុំ វត្តព្ពោ.

យាវតតិយំ សមនុភាសិតព្ពោតិ យាវ តតិយំ សមនុភាសនំ តាវ សមនុភាសិតព្ពោ. តីហិ សមនុភាសនកម្មវាចាហិ កម្មំ កាតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បទភាជនេ បនស្ស អត្ថមេវ គហេត្វា សមនុភាសនវិធិំ ¶ ទស្សេតុំ ‘‘សោ ភិក្ខុ សមនុភាសិតព្ពោ. ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, សមនុភាសិតព្ពោ’’តិអាទិ វុត្តំ.

៤១៤. តត្ថ ញត្តិយា ទុក្កដំ ទ្វីហិ កម្មវាចាហិ ថុល្លច្ចយា បដិប្បស្សម្ភន្តីតិ យញ្ច ញត្តិបរិយោសានេ ទុក្កដំ អាបន្នោ, យេ ច ទ្វីហិ កម្មវាចាហិ ថុល្លច្ចយេ, តា តិស្សោបិ អាបត្តិយោ ‘‘យស្ស នក្ខមតិ សោ ភាសេយ្យា’’តិ ឯវំ យ្យ-ការប្បត្តមត្តាយ តតិយកម្មវាចាយ បដិប្បស្សម្ភន្តិ សង្ឃាទិសេសោយេវ តិដ្ឋតិ. កិំ បន អាបន្នាបត្តិយោ បដិប្បស្សម្ភន្តិ អនាបន្នាតិ? មហាសុមត្ថេរោ តាវ វទតិ ‘‘យោ អវសានេ បដិនិស្សជ្ជិស្សតិ, សោ តា អាបត្តិយោ ន អាបជ្ជតិ, តស្មា អនាបន្នា បដិប្បស្សម្ភន្តី’’តិ. មហាបទុមត្ថេរោ បន លិង្គបរិវត្តេន អសាធារណាបត្តិយោ វិយ អាបន្នា បដិប្បស្សម្ភន្តិ, អនាបន្នានំ កិំ បដិប្បស្សទ្ធិយា’’តិ អាហ.

៤១៥. ធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញីតិ តញ្ចេ សមនុភាសនកម្មំ ធម្មកម្មំ ហោតិ, តស្មិំ ធម្មកម្មសញ្ញីតិ អត្ថោ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. ឥធ សញ្ញា ន រក្ខតិ, កម្មស្ស ធម្មិកត្តា ¶ ឯវ អប្បដិនិស្សជ្ជន្តោ អាបជ្ជតិ.

៤១៦. អសមនុភាសន្តស្សាតិ អសមនុភាសិយមានស្ស អប្បដិនិស្សជ្ជន្តស្សាបិ សង្ឃាទិសេសេន អនាបត្តិ.

បដិនិស្សជ្ជន្តស្សាតិ ¶ ញត្តិតោ បុព្ពេ វា ញត្តិក្ខណេ វា ញត្តិបរិយោសានេ វា បឋមាយ វា អនុសាវនាយ ទុតិយាយ វា តតិយាយ វា យាវ យ្យ-ការំ ន សម្បាបុណាតិ, តាវ បដិនិស្សជ្ជន្តស្ស សង្ឃាទិសេសេន អនាបត្តិ.

អាទិកម្មិកស្សាតិ. ឯត្ថ បន ‘‘ទេវទត្តោ សមគ្គស្ស សង្ឃស្ស ភេទាយ បរក្កមិ, តស្មិំ វត្ថុស្មិ’’ន្តិ បរិវារេ (បរិ. ១៧) អាគតត្តា ទេវទត្តោ អាទិកម្មិកោ. សោ ច ខោ សង្ឃភេទាយ បរក្កមនស្សេវ, ន អប្បដិនិស្សជ្ជនស្ស. ន ហិ តស្ស តំ កម្មំ កតំ. កថមិទំ ជានិតព្ពន្តិ ចេ? សុត្តតោ. យថា ហិ ‘‘អរិដ្ឋោ ភិក្ខុ គទ្ធពាធិបុព្ពោ យាវតតិយំ សមនុភាសនាយ ន បដិនិស្សជ្ជិ, តស្មិំ វត្ថុស្មិ’’ន្តិ បរិវារេ (បរិ. ១២១) អាគតត្តា អរិដ្ឋស្ស កម្មំ កតន្តិ បញ្ញាយតិ, ន តថា ទេវទត្តស្ស. អថាបិស្ស កតេន ភវិតព្ពន្តិ កោចិ អត្តនោ រុចិមត្តេន វទេយ្យ, តថាបិ អប្បដិនិស្សជ្ជនេ អាទិកម្មិកស្ស អនាបត្តិ នាម ¶ នត្ថិ. ន ហិ បញ្ញត្តំ សិក្ខាបទំ វីតិក្កមន្តស្ស អញ្ញត្រ ឧទ្ទិស្ស អនុញ្ញាតតោ អនាបត្តិ នាម ទិស្សតិ. យម្បិ អរិដ្ឋសិក្ខាបទស្ស អនាបត្តិយំ ‘‘អាទិកម្មិកស្សា’’តិ បោត្ថកេសុ លិខិតំ, តំ បមាទលិខិតំ. បមាទលិខិតភាវោ ចស្ស ‘‘បឋមំ អរិដ្ឋោ ភិក្ខុ ចោទេតព្ពោ, ចោទេត្វា សារេតព្ពោ, សារេត្វា អាបត្តិំ រោបេតព្ពោ’’តិ (ចូឡវ. ៦៥) ឯវំ កម្មក្ខន្ធកេ អាបត្តិរោបនវចនតោ វេទិតព្ពោ.

ឥតិ ភេទាយ បរក្កមនេ អាទិកម្មិកស្ស ទេវទត្តស្ស យស្មា តំ កម្មំ ន កតំ, តស្មាស្ស អាបត្តិយេវ ន ជាតា. សិក្ខាបទំ បន តំ អារព្ភ បញ្ញត្តន្តិ កត្វា ‘‘អាទិកម្មិកោ’’តិ វុត្តោ. ឥតិ អាបត្តិយា អភាវតោយេវស្ស អនាបត្តិ វុត្តា. សា បនេសា កិញ្ចាបិ អសមនុភាសន្តស្សាតិ ឥមិនាវ សិទ្ធា, យស្មា បន អសមនុភាសន្តោ នាម យស្ស កេវលំ សមនុភាសនំ ន ករោន្តិ, សោ ¶ វុច្ចតិ, ន អាទិកម្មិកោ. អយញ្ច ទេវទត្តោ អាទិកម្មិកោយេវ, តស្មា ‘‘អាទិកម្មិកស្សា’’តិ វុត្តំ. ឯតេនុបាយេន ឋបេត្វា អរិដ្ឋសិក្ខាបទំ សព្ពសមនុភាសនាសុ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវ.

សមុដ្ឋានាទីសុ តិវង្គិកំ ឯកសមុដ្ឋានំ, សមនុភាសនសមុដ្ឋានំ នាមមេតំ, កាយវាចាចិត្តតោ សមុដ្ឋាតិ. បដិនិស្សជ្ជាមីតិ កាយវិការំ វា វចីភេទំ វា ¶ អករោន្តស្សេវ បន អាបជ្ជនតោ អកិរិយំ, សញ្ញាវិមោក្ខំ, សចិត្តកំ, លោកវជ្ជំ, កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, អកុសលចិត្តំ, ទុក្ខវេទនន្តិ.

បឋមសង្ឃភេទសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១. ទុតិយសង្ឃភេទសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤១៧-៨. តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវាតិ ទុតិយសង្ឃភេទសិក្ខាបទំ. តត្ថ អនុវត្តកាតិ តស្ស ទិដ្ឋិខន្តិរុចិគ្គហណេន អនុបដិបជ្ជនកា. វគ្គំ អសាមគ្គិបក្ខិយវចនំ វទន្តីតិ វគ្គវាទកា. បទភាជនេ បន ‘‘តស្ស វណ្ណាយ បក្ខាយ ឋិតា ហោន្តី’’តិ វុត្តំ, តស្ស សង្ឃភេទាយ បរក្កមន្តស្ស វណ្ណត្ថាយ ច បក្ខវុឌ្ឍិអត្ថាយ ច ឋិតាតិ អត្ថោ. យេ ហិ វគ្គវាទកា, តេ និយមេន ឦទិសា ហោន្តិ, តស្មា ឯវំ វុត្តំ. យស្មា បន តិណ្ណំ ឧទ្ធំ កម្មារហា ន ហោន្តិ, ន ហិ សង្ឃោ សង្ឃស្ស កម្មំ ករោតិ, តស្មា ឯកោ វា ទ្វេ វា តយោ វាតិ វុត្តំ.

ជានាតិ ¶ នោតិ អម្ហាកំ ឆន្ទាទីនិ ជានាតិ. ភាសតីតិ ‘‘ឯវំ ករោមា’’តិ អម្ហេហិ សទ្ធិំ ភាសតិ. អម្ហាកម្បេតំ ខមតីតិ យំ សោ ករោតិ, ឯតំ អម្ហាកម្បិ រុច្ចតិ.

សមេតាយស្មន្តានំ សង្ឃេនាតិ អាយស្មន្តានំ ចិត្តំ សង្ឃេន សទ្ធិំ សមេតុ សមាគច្ឆតុ, ឯកីភាវំ យាតូតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសមេត្ថ បឋមសិក្ខាបទេ វុត្តនយត្តា ឧត្តានត្ថត្តា ច បាកដមេវ.

សមុដ្ឋានាទីនិបិ បឋមសិក្ខាបទសទិសានេវាតិ.

ទុតិយសង្ឃភេទសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២. ទុព្ពចសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤២៤. តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវាតិ ទុព្ពចសិក្ខាបទំ. តត្ថ អនាចារំ អាចរតីតិ អនេកប្បការំ កាយវចីទ្វារវីតិក្កមំ ករោតិ. កិំ នុ ខោ នាមាតិ វម្ភនវចនមេតំ. អហំ ខោ នាមាតិ ឧក្កំសវចនំ. តុម្ហេ វទេយ្យន្តិ ¶ ‘‘ឥទំ ករោថ, ឥទំ មា ករោថា’’តិ អហំ តុម្ហេ វត្តុំ ¶ អរហាមីតិ ទស្សេតិ. កស្មាតិ ចេ? យស្មា អម្ហាកំ ពុទ្ធោ ភគវា កណ្ដកំ អារុយ្ហ មយា សទ្ធិំ និក្ខមិត្វា បព្ពជិតោតិឯវមាទិមត្ថំ សន្ធាយាហ. ‘‘អម្ហាកំ ធម្មោ’’តិ វត្វា បន អត្តនោ សន្តកភាវេ យុត្តិំ ទស្សេន្តោ ‘‘អម្ហាកំ អយ្យបុត្តេន ធម្មោ អភិសមិតោ’’តិ អាហ. យស្មា អម្ហាកំ អយ្យបុត្តេន ចតុសច្ចធម្មោ បដិវិទ្ធោ, តស្មា ធម្មោបិ អម្ហាកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សង្ឃំ បន អត្តនោ វេរិបក្ខេ ឋិតំ មញ្ញមានោ អម្ហាកំ សង្ឃោតិ ន វទតិ. ឧបមំ បន វត្វា សង្ឃំ អបសាទេតុកាមោ ‘‘សេយ្យថាបិ នាមា’’តិអាទិមាហ. តិណកដ្ឋបណ្ណសដន្តិ តត្ថ តត្ថ បតិតំ តិណកដ្ឋបណ្ណំ. អថ វា តិណញ្ច និស្សារកំ លហុកំ កដ្ឋញ្ច តិណកដ្ឋំ. បណ្ណសដន្តិ បុរាណបណ្ណំ. ឧស្សារេយ្យាតិ រាសិំ ករេយ្យ.

បព្ពតេយ្យាតិ បព្ពតប្បភវា, សា ហិ សីឃសោតា ហោតិ, តស្មា តមេវ គណ្ហាតិ. សង្ខសេវាលបណកន្តិ ឯត្ថ សង្ខោតិ ទីឃមូលកោ បណ្ណសេវាលោ វុច្ចតិ. សេវាលោតិ នីលសេវាលោ, អវសេសោ ឧទកបប្បដកតិលពីជកាទិ សព្ពោបិ បណកោតិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. ឯកតោ ឧស្សារិតាតិ ឯកដ្ឋានេ កេនាបិ សម្បិណ្ឌិតា រាសីកតាតិ ទស្សេតិ.

៤២៥-៦. ទុព្ពចជាតិកោតិ ទុព្ពចសភាវោ វត្តុំ អសក្កុណេយ្យោតិ អត្ថោ. បទភាជនេបិស្ស ¶ ទុព្ពចោតិ ទុក្ខេន កិច្ឆេន វទិតព្ពោ, ន សក្កា សុខេន វត្តុន្តិ អត្ថោ. ទោវចស្សករណេហីតិ ទុព្ពចភាវករណីយេហិ, យេ ធម្មា ទុព្ពចំ បុគ្គលំ ករោន្តិ, តេហិ សមន្នាគតោតិ អត្ថោ. តេ បន ‘‘កតមេ ច, អាវុសោ, ទោវចស្សករណា ធម្មា? ឥធាវុសោ, ភិក្ខុ បាបិច្ឆោ ហោតី’’តិអាទិនា នយេន បដិបាដិយា អនុមានសុត្តេ (ម. និ. ១.១៨១) អាគតា បាបិច្ឆតា, អត្តុក្កំសកបរវម្ភកតា, កោធនតា, កោធហេតុ ឧបនាហិតា, កោធហេតុអភិសង្គិតា, កោធហេតុកោធសាមន្តវាចានិច្ឆារណតា, ចោទកំ បដិប្ផរណតា, ចោទកំ អបសាទនតា, ចោទកស្ស បច្ចារោបនតា, អញ្ញេន អញ្ញំបដិចរណតា ¶ , អបទានេន ន សម្បាយនតា, មក្ខិបឡាសិតា, ឥស្សុកីមច្ឆរិតា, សឋមាយាវិតា, ថទ្ធាតិមានិតា, សន្ទិដ្ឋិបរាមាសិអាធានគ្គហិទុប្បដិនិស្សគ្គិតាតិ ឯកូនវីសតិ ធម្មា វេទិតព្ពា.

ឱវាទំ ¶ នក្ខមតិ ន សហតីតិ អក្ខមោ. យថានុសិដ្ឋំ អប្បដិបជ្ជនតោ បទក្ខិណេន អនុសាសនិំ ន គណ្ហាតីតិ អប្បទក្ខិណគ្គាហី អនុសាសនិំ.

ឧទ្ទេសបរិយាបន្នេសូតិ ឧទ្ទេសេ បរិយាបន្នេសុ អន្តោគធេសុ. ‘‘យស្ស សិយា អាបត្តិ, សោ អាវិករេយ្យា’’តិ ឯវំ សង្គហិតត្តា អន្តោ បាតិមោក្ខស្ស វត្តមានេសូតិ អត្ថោ. សហធម្មិកំ វុច្ចមានោតិ សហធម្មិកេន វុច្ចមានោ ករណត្ថេ ឧបយោគវចនំ, បញ្ចហិ សហធម្មិកេហិ សិក្ខិតព្ពត្តា តេសំ វា សន្តកត្តា សហធម្មិកន្តិ លទ្ធនាមេន ពុទ្ធបញ្ញត្តេន សិក្ខាបទេន វុច្ចមានោតិ អត្ថោ.

វិរមថាយស្មន្តោ មម វចនាយាតិ យេន វចនេន មំ វទថ, តតោ មម វចនតោ វិរមថ. មា មំ តំ វចនំ វទថាតិ វុត្តំ ហោតិ.

វទតុ សហធម្មេនាតិ សហធម្មិកេន សិក្ខាបទេន សហធម្មេន វា អញ្ញេនបិ បាសាទិកភាវសំវត្តនិកេន វចនេន វទតុ. យទិទន្តិ វុឌ្ឍិការណនិទស្សនត្ថេ និបាតោ. តេន ‘‘យំ ឥទំ អញ្ញមញ្ញស្ស ហិតវចនំ អាបត្តិតោ វុដ្ឋាបនញ្ច តេន អញ្ញមញ្ញវចនេន អញ្ញមញ្ញវុដ្ឋាបនេន ច សំវឌ្ឍា បរិសា’’តិ ឯវំ បរិសាយ វុឌ្ឍិការណំ ទស្សិតំ ហោតិ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវ.

សមុដ្ឋានាទីនិ បឋមសង្ឃភេទសទិសានេវាតិ.

ទុព្ពចសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៣. កុលទូសកសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៣១. តេន ¶ សមយេន ពុទ្ធោ ភគវាតិ កុលទូសកសិក្ខាបទំ. តត្ថ អស្សជិបុនព្ពសុកា នាមាតិ អស្សជិ ចេវ បុនព្ពសុកោ ច. កីដាគិរិស្មិន្តិ ឯវំនាមកេ ជនបទេ. អាវាសិកា ហោន្តីតិ ឯត្ថ អាវាសោ ឯតេសំ អត្ថីតិ អាវាសិកា. ‘‘អាវាសោ’’តិ វិហារោ វុច្ចតិ. សោ យេសំ អាយត្តោ នវកម្មករណបុរាណបដិសង្ខរណាទិភារហារតាយ, តេ អាវាសិកា. យេ បន កេវលំ វិហារេ វសន្តិ, តេ នេវាសិកាតិ វុច្ចន្តិ. ឥមេ អាវាសិកា អហេសុំ. អលជ្ជិនោ បាបភិក្ខូតិ ¶ និល្លជ្ជា លាមកភិក្ខូ, តេ ហិ ឆព្ពគ្គិយានំ ជេដ្ឋកឆព្ពគ្គិយា.

សាវត្ថិយំ ¶ កិរ ឆ ជនា សហាយកា ‘‘កសិកម្មាទីនិ ទុក្ករានិ, ហន្ទ មយំ សម្មា បព្ពជាម! បព្ពជន្តេហិ ច ឧប្បន្នេ កិច្ចេ និត្ថរណកដ្ឋានេ បព្ពជិតុំ វដ្ដតី’’តិ សម្មន្តយិត្វា ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ សន្តិកេ បព្ពជិំសុ. តេ បញ្ចវស្សា ហុត្វា មាតិកំ បគុណំ កត្វា មន្តយិំសុ ‘‘ជនបទោ នាម កទាចិ សុភិក្ខោ ហោតិ កទាចិ ទុព្ភិក្ខោ, មយំ មា ឯកដ្ឋានេ វសិម្ហ, តីសុ ឋានេសុ វសាមា’’តិ. តតោ បណ្ឌុកលោហិតកេ អាហំសុ – ‘‘អាវុសោ, សាវត្ថិ នាម សត្តបញ្ញាសាយ កុលសតសហស្សេហិ អជ្ឈាវុត្ថា, អសីតិគាមសហស្សបដិមណ្ឌិតានំ តិយោជនសតិកានំ ទ្វិន្នំ កាសិកោសលរដ្ឋានំ អាយមុខភូតា, តត្រ តុម្ហេ ធុរដ្ឋានេយេវ បរិវេណានិ ការេត្វា អម្ពបនសនាឡិកេរាទីនិ រោបេត្វា បុប្ផេហិ ច ផលេហិ ច កុលានិ សង្គណ្ហន្តា កុលទារកេ បព្ពាជេត្វា បរិសំ វឌ្ឍេថា’’តិ.

មេត្តិយភូមជកេ អាហំសុ – ‘‘អាវុសោ, រាជគហំ នាម អដ្ឋារសហិ មនុស្សកោដីហិ អជ្ឈាវុត្ថំ អសីតិគាមសហស្សបដិមណ្ឌិតានំ តិយោជនសតិកានំ ទ្វិន្នំ អង្គមគធរដ្ឋានំ អាយមុខភូតំ, តត្រ តុម្ហេ ធុរដ្ឋានេយេវ…បេ… បរិសំ វឌ្ឍេថា’’តិ.

អស្សជិបុនព្ពសុកេ អាហំសុ – ‘‘អាវុសោ, កីដាគិរិ នាម ទ្វីហិ មេឃេហិ អនុគ្គហិតោ តីណិ សស្សានិ បសវន្តិ, តត្រ តុម្ហេ ធុរដ្ឋានេយេវ បរិវេណានិ ការេត្វា…បេ… បរិសំ វឌ្ឍេថា’’តិ. តេ តថា អកំសុ. តេសុ ឯកមេកស្ស បក្ខស្ស បញ្ច បញ្ច ភិក្ខុសតានិ បរិវារា, ឯវំ សមធិកំ ទិយឌ្ឍភិក្ខុសហស្សំ ហោតិ. តត្រ បណ្ឌុកលោហិតកា សបរិវារា សីលវន្តោវ ភគវតា សទ្ធិំ ជនបទចារិកម្បិ ចរន្តិ, តេ អកតវត្ថុំ ឧប្បាទេន្តិ, បញ្ញត្តសិក្ខាបទំ បន ន មទ្ទន្តិ, ឥតរេ សព្ពេ អលជ្ជិនោ អកតវត្ថុញ្ច ឧប្បាទេន្តិ, បញ្ញត្តសិក្ខាបទញ្ច មទ្ទន្តិ, តេន វុត្តំ – ‘‘អលជ្ជិនោ បាបភិក្ខូ’’តិ.

ឯវរូបន្តិ ¶ ¶ ឯវំជាតិកំ. អនាចារំ អាចរន្តីតិ អនាចរិតព្ពំ អាចរន្តិ, អកាតព្ពំ ករោន្តិ. មាលាវច្ឆន្តិ តរុណបុប្ផរុក្ខំ, តរុណកា ហិ បុប្ផរុក្ខាបិ បុប្ផគច្ឆាបិ មាលាវច្ឆា ត្វេវ វុច្ចន្តិ, តេ ច អនេកប្បការំ មាលាវច្ឆំ សយម្បិ រោបេន្តិ, អញ្ញេនបិ រោបាបេន្តិ, តេន វុត្តំ – ‘‘មាលាវច្ឆំ រោបេន្តិបិ រោបាបេន្តិបី’’តិ. សិញ្ចន្តីតិ សយមេវ ឧទកេន សិញ្ចន្តិ. សិញ្ចាបេន្តីតិ អញ្ញេនបិ សិញ្ចាបេន្តិ.

ឯត្ថ ¶ បន អកប្បិយវោហារោ កប្បិយវោហារោ បរិយាយោ ឱភាសោ និមិត្តកម្មន្តិ ឥមានិ បញ្ច ជានិតព្ពានិ. តត្ថ អកប្បិយវោហារោ នាម អល្លហរិតានំ កោដ្ដនំ កោដ្ដាបនំ, អាវាដស្ស ខណនំ ខណាបនំ, មាលាវច្ឆស្ស រោបនំ រោបាបនំ, អាឡិយា ពន្ធនំ ពន្ធាបនំ, ឧទកស្ស សេចនំ សេចាបនំ, មាតិកាយ សម្មុខករណំ កប្បិយឧទកសិញ្ចនំ ហត្ថមុខបាទធោវនន្ហានោទកសិញ្ចនន្តិ. កប្បិយវោហារោ នាម ‘‘ឥមំ រុក្ខំ ជាន, ឥមំ អាវាដំ ជាន, ឥមំ មាលាវច្ឆំ ជាន, ឯត្ថ ឧទកំ ជានា’’តិ វចនំ សុក្ខមាតិកាយ ឧជុករណញ្ច. បរិយាយោ នាម ‘‘បណ្ឌិតេន នាម មាលាវច្ឆាទយោ រោបាបេតព្ពា នចិរស្សេវ ឧបការាយ សំវត្តន្តី’’តិអាទិវចនំ. ឱភាសោ នាម កុទាលខណិត្តាទីនិ ច មាលាវច្ឆេ ច គហេត្វា ឋានំ, ឯវំ ឋិតញ្ហិ សាមណេរាទយោ ទិស្វា ថេរោ ការាបេតុកាមោតិ គន្ត្វា ករោន្តិ. និមិត្តកម្មំ នាម កុទាល-ខណិត្តិ-វាសិ-ផរសុ-ឧទកភាជនានិ អាហរិត្វា សមីបេ ឋបនំ.

ឥមានិ បញ្ចបិ កុលសង្គហត្ថាយ រោបនេ ន វដ្ដន្តិ, ផលបរិភោគត្ថាយ កប្បិយាកប្បិយវោហារទ្វយមេវ ន វដ្ដតិ, ឥតរត្តយំ វដ្ដតិ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘កប្បិយវោហារោបិ វដ្ដតិ. យញ្ច អត្តនោ បរិភោគត្ថាយ វដ្ដតិ, តំ អញ្ញបុគ្គលស្ស វា សង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា អត្ថាយបិ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ.

អារាមត្ថាយ បន វនត្ថាយច ឆាយត្ថាយ ច អកប្បិយវោហារមត្តមេវ ន ច វដ្ដតិ, សេសំ វដ្ដតិ, ន កេវលញ្ច សេសំ យំកិញ្ចិ មាតិកម្បិ ឧជុំ កាតុំ កប្បិយឧទកំ សិញ្ចិតុំ ន្ហានកោដ្ឋកំ កត្វា ន្ហាយិតុំ ហត្ថបាទមុខធោវនុទកានិ ¶ ច តត្ថ ឆឌ្ឌេតុម្បិ វដ្ដតិ. មហាបច្ចរិយំ បន កុរុន្ទិយញ្ច ‘‘កប្បិយបថវិយំ សយំ រោបេតុម្បិ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. អារាមាទិអត្ថាយ បន រោបិតស្ស វា រោបាបិតស្ស វា ផលំ បរិភុញ្ជិតុម្បិ វដ្ដតិ.

ឱចិននឱចិនាបនេ បកតិយាបិ បាចិត្តិយំ. កុលទូសនត្ថាយ បន បាចិត្តិយញ្ចេវ ទុក្កដញ្ច. គន្ថនាទីសុ ច ឧរច្ឆទបរិយោសានេសុ កុលទូសនត្ថាយ អញ្ញត្ថាយ វា ករោន្តស្ស ទុក្កដមេវ ¶ . កស្មា? អនាចារត្តា, ‘‘បាបសមាចារោ’’តិ ឯត្ថ វុត្តបាបសមាចារត្តា ច. អារាមាទិអត្ថាយ រុក្ខរោបនេ វិយ វត្ថុបូជនត្ថាយ កស្មា ន អនាបត្តីតិ ចេ? អនាបត្តិយេវ. យថា ហិ តត្ថ កប្បិយវោហារេន បរិយាយាទីហិ ច អនាបត្តិ តថា វត្ថុបូជត្ថាយបិ អនាបត្តិយេវ.

ននុ ¶ ច តត្ថ ‘‘កប្បិយបថវិយំ សយំ រោបេតុម្បិ វដ្ដតី’’តិ វុត្តន្តិ? វុត្តំ, ន បន មហាអដ្ឋកថាយំ. អថាបិ មញ្ញេយ្យាសិ ឥតរាសុ វុត្តម្បិ បមាណំ. មហាអដ្ឋកថាយញ្ច កប្បិយឧទកសេចនំ វុត្តំ, តំ កថន្តិ? តម្បិ ន វិរុជ្ឈតិ. តត្រ ហិ អវិសេសេន ‘‘រុក្ខំ រោបេន្តិបិ រោបាបេន្តិបិ, សិញ្ចន្តិបិ សិញ្ចាបេន្តិបី’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘មាលាវច្ឆ’’ន្តិ វទន្តោ ញាបេតិ ‘‘កុលសង្គហត្ថាយ បុប្ផផលូបគមេវ សន្ធាយេតំ វុត្តំ, អញ្ញត្រ បន បរិយាយោ អត្ថី’’តិ. តស្មា តត្ថ បរិយាយំ, ឥធ ច បរិយាយាភាវំ ញត្វា យំ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ, តំ សុវុត្តមេវ. វុត្តញ្ចេតំ –

‘‘ពុទ្ធេន ធម្មោ វិនយោ ច វុត្តោ;

យោ តស្ស បុត្តេហិ តថេវ ញាតោ;

សោ យេហិ តេសំ មតិមច្ចជន្តា;

យស្មា បុរេ អដ្ឋកថា អកំសុ.

‘‘តស្មា ហិ យំ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ;

តំ វជ្ជយិត្វាន បមាទលេខំ;

សព្ពម្បិ សិក្ខាសុ សគារវានំ;

យស្មា បមាណំ ឥធ បណ្ឌិតាន’’ន្តិ.

សព្ពំ ¶ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. តត្ថ សិយា យទិ វត្ថុបូជនត្ថាយបិ គន្ថានាទីសុ អាបត្តិ, ហរណាទីសុ កស្មា អនាបត្តីតិ? កុលិត្ថីអាទីនំ អត្ថាយ ហរណតោ ហរណាធិការេ ហិ វិសេសេត្វា តេ កុលិត្ថីនន្តិអាទិ វុត្តំ, តស្មា ពុទ្ធាទីនំ អត្ថាយ ហរន្តស្ស អនាបត្តិ.

តត្ថ ឯកតោវណ្ដិកន្តិ បុប្ផានំ វណ្ដេ ឯកតោ កត្វា កតមាលំ. ឧភតោវណ្ដិកន្តិ ឧភោហិ បស្សេហិ បុប្ផវណ្ដេ កត្វា កតមាលំ. មញ្ជរិកន្តិអាទីសុ បន មញ្ជរី វិយ កតា បុប្ផវិកតិ មញ្ជរិកាតិ វុច្ចតិ. វិធូតិកាតិ សូចិយា វា សលាកាយ វា សិន្ទុវារបុប្ផាទីនិ ¶ វិជ្ឈិត្វា កតា. វដំសកោតិ វតំសកោ. អាវេឡាតិ កណ្ណិកា. ឧរច្ឆទោតិ ហារសទិសំ ឧរេ ឋបនកបុប្ផទាមំ. អយំ តាវ ឯត្ថ បទវណ្ណនា.

អយំ បន អាទិតោ បដ្ឋាយ វិត្ថារេន អាបត្តិវិនិច្ឆយោ. កុលទូសនត្ថាយ អកប្បិយបថវិយំ មាលាវច្ឆំ រោបេន្តស្ស បាចិត្តិយញ្ចេវ ទុក្កដញ្ច, តថា អកប្បិយវោហារេន រោបាបេន្តស្ស. កប្បិយបថវិយំ រោបនេបិ ¶ រោបាបនេបិ ទុក្កដមេវ. ឧភយត្ថាបិ សកិំ អាណត្តិយា ពហុន្នម្បិ រោបនេ ឯកមេវ សបាចិត្តិយទុក្កដំ វា សុទ្ធទុក្កដំ វា ហោតិ. បរិភោគត្ថាយ ហិ កប្បិយភូមិយំ វា អកប្បិយភូមិយំ វា កប្បិយវោហារេន រោបាបនេ អនាបត្តិ. អារាមាទិអត្ថាយបិ អកប្បិយបថវិយំ រោបេន្តស្ស វា អកប្បិយវចនេន រោបាបេន្តស្ស វា បាចិត្តិយំ. អយំ បន នយោ មហាអដ្ឋកថាយំ ន សុដ្ឋុ វិភត្តោ, មហាបច្ចរិយំ វិភត្តោតិ.

សិញ្ចនសិញ្ចាបនេ បន អកប្បិយឧទកេន សព្ពត្ថ បាចិត្តិយំ, កុលទូសនបរិភោគត្ថាយ ទុក្កដម្បិ. កប្បិយេន តេសំយេវ ទ្វិន្នមត្ថាយ ទុក្កដំ. បរិភោគត្ថាយ ចេត្ថ កប្បិយវោហារេន សិញ្ចាបនេ អនាបត្តិ. អាបត្តិដ្ឋានេ បន ធារាវច្ឆេទវសេន បយោគពហុលតាយ អាបត្តិពហុលតា វេទិតព្ពា.

កុលទូសនត្ថាយ ឱចិននេ បុប្ផគណនាយ ទុក្កដបាចិត្តិយានិ អញ្ញត្ថ បាចិត្តិយានេវ. ពហូនិ បន បុប្ផានិ ឯកបយោគេន ឱចិនន្តោ បយោគវសេន ការេតព្ពោ. ឱចិនាបនេ កុលទូសនត្ថាយ ¶ សកិំ អាណត្តោ ពហុម្បិ ឱចិនតិ, ឯកមេវ សបាចិត្តិយទុក្កដំ, អញ្ញត្រ បាចិត្តិយមេវ.

គន្ថនាទីសុ សព្ពាបិ ឆ បុប្ផវិកតិយោ វេទិតព្ពា – គន្ថិមំ, គោប្ផិមំ, វេធិមំ, វេឋិមំ, បូរិមំ, វាយិមន្តិ. តត្ថ ‘‘គន្ថិមំ’’ នាម សទណ្ឌកេសុ វា ឧប្បលបទុមាទីសុ អញ្ញេសុ វា ទីឃវណ្ដេសុ បុប្ផេសុ ទដ្ឋព្ពំ. ទណ្ឌកេន ទណ្ឌកំ វណ្ដេន វា វណ្ដំ គន្ថេត្វា កតមេវ ហិ គន្ថិមំ. តំ ភិក្ខុស្ស វា ភិក្ខុនិយា វា កាតុម្បិ អកប្បិយវចនេន ការាបេតុម្បិ ន វដ្ដតិ. ឯវំ ជាន, ឯវំ កតេ សោភេយ្យ, យថា ឯតានិ បុប្ផានិ ន វិកិរិយន្តិ តថា ករោហីតិអាទិនា បន កប្បិយវចនេន ការេតុំ វដ្ដតិ.

‘‘គោប្ផិមំ’’ នាម សុត្តេន វា វាកាទីហិ វា វស្សិកបុប្ផាទីនំ ឯកតោវណ្ដិកឧភតោវណ្ដិកមាលាវសេន គោប្ផនំ, វាកំ វា រជ្ជុំ វា ទិគុណំ កត្វា តត្ថ អវណ្ដកានិ ¶ នីបបុប្ផាទីនិ បវេសេត្វា បដិបាដិយា ពន្ធន្តិ, ឯតម្បិ គោប្ផិមមេវ. សព្ពំ បុរិមនយេនេវ ន វដ្ដតិ.

‘‘វេធិមំ’’ នាម សវណ្ដកានិ វស្សិកបុប្ផាទីនិ វណ្ដេសុ, អវណ្ដកានិ វា វកុលបុប្ផាទីនិ អន្តោឆិទ្ទេ សូចិតាលហីរាទីហិ វិនិវិជ្ឈិត្វា អាវុនន្តិ, ឯតំ វេធិមំ នាម, តម្បិ បុរិមនយេនេវ ន វដ្ដតិ. កេចិ បន កទលិក្ខន្ធម្ហិ កណ្ដកេ វា ¶ តាលហីរាទីនិ វា បវេសេត្វា តត្ថ បុប្ផានិ វិជ្ឈិត្វា ឋបេន្តិ, កេចិ កណ្ដកសាខាសុ, កេចិ បុប្ផច្ឆត្តបុប្ផកូដាគារករណត្ថំ ឆត្តេ ច ភិត្តិយញ្ច បវេសេត្វា ឋបិតកណ្ដកេសុ, កេចិ ធម្មាសនវិតានេ ពទ្ធកណ្ដកេសុ, កេចិ កណិការបុប្ផាទីនិ សលាកាហិ វិជ្ឈន្តិ, ឆត្តាធិឆត្តំ វិយ ច ករោន្តិ, តំ អតិឱឡារិកមេវ ¶ . បុប្ផវិជ្ឈនត្ថំ បន ធម្មាសនវិតានេ កណ្ដកម្បិ ពន្ធិតុំ កណ្ដកាទីហិ វា ឯកបុប្ផម្បិ វិជ្ឈិតុំ បុប្ផេយេវ វា បុប្ផំ បវេសេតុំ ន វដ្ដតិ. ជាលវិតានវេទិក-នាគទន្តក បុប្ផបដិច្ឆកតាលបណ្ណគុឡកាទីនំ បន ឆិទ្ទេសុ អសោកបិណ្ឌិយា វា អន្តរេសុ បុប្ផានិ បវេសេតុំ ន ទោសោ. ឯតំ វេធិមំ នាម ន ហោតិ. ធម្មរជ្ជុយម្បិ ឯសេវ នយោ.

‘‘វេឋិមំ’’ នាម បុប្ផទាមបុប្ផហត្ថកេសុ ទដ្ឋព្ពំ. កេចិ ហិ មត្ថកទាមំ ករោន្តា ហេដ្ឋា ឃដកាការំ ទស្សេតុំ បុប្ផេហិ វេឋេន្តិ, កេចិ អដ្ឋដ្ឋ វា ទស ទស វា ឧប្បលបុប្ផាទីនិ សុត្តេន វា វាកេន វា ទណ្ឌកេសុ ពន្ធិត្វា ឧប្បលហត្ថកេ វា បទុមហត្ថកេ វា ករោន្តិ, តំ សព្ពំ បុរិមនយេនេវ ន វដ្ដតិ. សាមណេរេហិ ឧប្បាដេត្វា ថលេ ឋបិតឧប្បលាទីនិ កាសាវេន ភណ្ឌិកម្បិ ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតិ. តេសំយេវ បន វាកេន វា ទណ្ឌកេន វា ពន្ធិតុំ អំសភណ្ឌិកំ វា កាតុំ វដ្ដតិ. អំសភណ្ឌិកា នាម ខន្ធេ ឋបិតកាសាវស្ស ឧភោ អន្តេ អាហរិត្វា ភណ្ឌិកំ កត្វា តស្មិំ បសិព្ពកេ វិយ បុប្ផានិ បក្ខិបន្តិ, អយំ វុច្ចតិ អំសភណ្ឌិកា, ឯតំ កាតុំ វដ្ដតិ. ទណ្ឌកេហិ បទុមិនិបណ្ណំ វិជ្ឈិត្វា ឧប្បលាទីនិ បណ្ណេន វេឋេត្វា គណ្ហន្តិ, តត្រាបិ បុប្ផានំ ឧបរិ បទុមិនិបណ្ណមេវ ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. ហេដ្ឋា ទណ្ឌកំ បន ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតិ.

‘‘បូរិមំ’’ នាម មាលាគុណេ ច បុប្ផបដេ ច ទដ្ឋព្ពំ. យោ ហិ មាលាគុណេន ចេតិយំ វា ពោធិំ វា វេទិកំ វា បរិក្ខិបន្តោ បុន អានេត្វា បូរិមឋានំ អតិក្កាមេតិ, ឯត្តាវតាបិ បូរិមំ នាម ហោតិ. កោ បន វាទោ អនេកក្ខត្តុំ បរិក្ខិបន្តស្ស, នាគទន្ត-កន្តរេហិ បវេសេត្វា ហរន្តោ ឱលម្ពកំ កត្វា បុន នាគទន្តកំ បរិក្ខិបតិ, ឯតម្បិ បូរិមំ នាម. នាគទន្តកេ បន បុប្ផវលយំ បវេសេតុំ វដ្ដតិ. មាលាគុណេហិ បុប្ផបដំ ករោន្តិ. តត្រាបិ ឯកមេវ មាលាគុណំ ¶ ហរិតុំ វដ្ដតិ. បុន បច្ចាហរតោ បូរិមមេវ ហោតិ, តំ សព្ពំ បុរិមនយេនេវ ន វដ្ដតិ. មាលាគុណេហិ បន ពហូហិបិ កតំ បុប្ផទាមំ លភិត្វា អាសនមត្ថកាទីសុ ¶ ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. អតិទីឃំ បន មាលាគុណំ ¶ ឯកវារំ ហរិត្វា វា បរិក្ខិបិត្វា វា បុន អញ្ញស្ស ភិក្ខុនោ ទាតុំ វដ្ដតិ. តេនាបិ តថេវ កាតុំ វដ្ដតិ.

‘‘វាយិមំ’’ នាម បុប្ផជាលបុប្ផបដបុប្ផរូបេសុ ទដ្ឋព្ពំ. ចេតិយេសុ បុប្ផជាលំ ករោន្តស្ស ឯកមេកម្ហិ ជាលច្ឆិទ្ទេ ទុក្កដំ. ភិត្តិច្ឆត្តពោធិត្ថម្ភាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. បុប្ផបដំ បន បរេហិ បូរិតម្បិ វាយិតុំ ន លព្ភតិ. គោប្ផិមបុប្ផេហេវ ហត្ថិអស្សាទិរូបកានិ ករោន្តិ, តានិបិ វាយិមដ្ឋានេ តិដ្ឋន្តិ. បុរិមនយេនេវ សព្ពំ ន វដ្ដតិ. អញ្ញេហិ កតបរិច្ឆេទេ បន បុប្ផានិ ឋបេន្តេន ហត្ថិអស្សាទិរូបកម្បិ កាតុំ វដ្ដតិ. មហាបច្ចរិយំ បន កលម្ពកេន អឌ្ឍចន្ទកេន ច សទ្ធិំ អដ្ឋបុប្ផវិកតិយោ វុត្តា. តត្ថ កលម្ពកោតិ អឌ្ឍចន្ទកន្តរេ ឃដិកទាមឱលម្ពកោ វុត្តោ. ‘‘អឌ្ឍចន្ទកោ’’តិ អឌ្ឍចន្ទាការេន មាលាគុណបរិក្ខេបោ. តទុភយម្បិ បូរិមេយេវ បវិដ្ឋំ. កុរុន្ទិយំ បន ‘‘ទ្វេ តយោ មាលាគុណេ ឯកតោ កត្វា បុប្ផទាមករណម្បិ វាយិមំយេវា’’តិ វុត្តំ. តម្បិ ឥធ បូរិមដ្ឋានេយេវ បវិដ្ឋំ, ន កេវលញ្ច បុប្ផគុឡទាមមេវ បិដ្ឋមយទាមម្បិ គេណ្ឌុកបុប្ផទាមម្បិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ, ខរបត្តទាមម្បិ សិក្ខាបទស្ស សាធារណត្តា ភិក្ខូនម្បិ ភិក្ខុនីនម្បិ នេវ កាតុំ ន ការាបេតុំ វដ្ដតិ. បូជានិមិត្តំ បន កប្បិយវចនំ សព្ពត្ថ វត្តុំ វដ្ដតិ. បរិយាយឱភាសនិមិត្តកម្មានិ វដ្ដន្តិយេវ.

តុវដ្ដេន្តីតិ និបជ្ជន្តិ. លាសេន្តីតិ បីតិយា ឧប្បិលវមានា វិយ ឧដ្ឋហិត្វា លាសិយនាដកំ នាដេន្តិ, រេចកំ ទេន្តិ. នច្ចន្តិយាបិ នច្ចន្តីតិ យទា នាដកិត្ថី នច្ចតិ, តទា តេបិ តស្សា បុរតោ វា បច្ឆតោ វា គច្ឆន្តា នច្ចន្តិ. នច្ចន្តិយាបិ គាយន្តីតិ យទា សា នច្ចតិ, តទា នច្ចានុរូបំ គាយន្តិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. អដ្ឋបទេបិ កីឡន្តីតិ អដ្ឋបទផលកេ ជូតំ កីឡន្តិ. តថា ទសបទេ, អាកាសេបីតិ អដ្ឋបទទសបទេសុ ¶ វិយ អាកាសេយេវ កីឡន្តិ. បរិហារបថេបីតិ ភូមិយំ នានាបថមណ្ឌលំ កត្វា តត្ថ បរិហរិតព្ពបថំ បរិហរន្តា កីឡន្តិ. សន្តិកាយបិ កីឡន្តីតិ សន្តិកកីឡាយ កីឡន្តិ, ឯកជ្ឈំ ឋបិតា សារិយោ វា បាសាណសក្ខរាយោ វា អចាលេន្តា នខេនេវ អបនេន្តិ ច ឧបនេន្តិ ច, សចេ តត្ថ កាចិ ចលតិ, បរាជយោ ហោតិ. ខលិកាយាតិ ជូតផលកេ បាសកកីឡាយ កីឡន្តិ. ឃដិកាយាតិ ឃដិកា វុច្ចតិ ទណ្ឌកកីឡា, តាយ កីឡន្តិ. ទីឃទណ្ឌកេន រស្សទណ្ឌកំ បហរន្តា វិចរន្តិ.

សលាកហត្ថេនាតិ ¶ ¶ លាខាយ វា មញ្ជដ្ឋិយា វា បិដ្ឋឧទកេ វា សលាកហត្ថំ តេមេត្វា ‘‘កិំ ហោតូ’’តិ ភូមិយំ វា ភិត្តិយំ វា តំ បហរិត្វា ហត្ថិអស្សាទីរូបានិ ទស្សេន្តា កីឡន្តិ. អក្ខេនាតិ គុឡេន. បង្គចីរេនាតិ បង្គចីរំ វុច្ចតិ បណ្ណនាឡិកា, តំ ធមន្តា កីឡន្តិ. វង្កកេនាតិ គាមទារកានំ កីឡនកេន ខុទ្ទកនង្គលេន. មោក្ខចិកាយាតិ មោក្ខចិកា វុច្ចតិ សម្បរិវត្តកកីឡា, អាកាសេ វា ទណ្ឌំ គហេត្វា, ភូមិយំ វា សីសំ ឋបេត្វា ហេដ្ឋុបរិយភាវេន បរិវត្តន្តា កីឡន្តីតិ អត្ថោ. ចិង្គុលកេនាតិ ចិង្គុលកំ វុច្ចតិ តាលបណ្ណាទីហិ កតំ វាតប្បហារេន បរិព្ភមនចក្កំ, តេន កីឡន្តិ. បត្តាឡ្ហកេនាតិ បត្តាឡ្ហកំ វុច្ចតិ បណ្ណនាឡិ, តាយ វាលិកាទីនិ មិនន្តា កីឡន្តិ. រថកេនាតិ ខុទ្ទករថេន. ធនុកេនាតិ ខុទ្ទកធនុនា.

អក្ខរិកាយាតិ អក្ខរិកា វុច្ចតិ អាកាសេ វា បិដ្ឋិយំ វា អក្ខរជាននកីឡា, តាយ កីឡន្តិ. មនេសិកាយាតិ មនេសិកា វុច្ចតិ មនសា ចិន្តិតជាននកីឡា, តាយ កីឡន្តិ. យថាវជ្ជេនាតិ យថាវជ្ជំ វុច្ចតិ កាណកុណិកខញ្ជាទីនំ យំ យំ វជ្ជំ តំ តំ បយោជេត្វា ទស្សនកីឡា តាយ កីឡន្តិ, វេលម្ភកា វិយ. ហត្ថិស្មិម្បិ សិក្ខន្តីតិ ហត្ថិនិមិត្តំ យំ សិប្បំ សិក្ខិតព្ពំ, តំ សិក្ខន្តិ. ឯសេវ នយោ អស្សាទីសុ. ធាវន្តិបីតិ បរម្មុខា គច្ឆន្តា ធាវន្តិ. អាធាវន្តិបីតិ យត្តកំ ធាវន្តិ, តត្តកមេវ ¶ អភិមុខា បុន អាគច្ឆន្តា អាធាវន្តិ. និព្ពុជ្ឈន្តីតិ មល្លយុទ្ធំ ករោន្តិ. នលាដិកម្បិ ទេន្តីតិ ‘‘សាធុ, សាធុ, ភគិនី’’តិ អត្តនោ នលាដេ អង្គុលិំ ឋបេត្វា តស្សា នលាដេ ឋបេន្តិ. វិវិធម្បិ អនាចារំ អាចរន្តីតិ អញ្ញម្បិ បាឡិយំ អនាគតំ មុខឌិណ្ឌិមាទិវិវិធំ អនាចារំ អាចរន្តិ.

៤៣២. បាសាទិកេនាតិ បសាទាវហេន, សារុប្បេន សមណានុច្ឆវិកេន. អភិក្កន្តេនាតិ គមនេន. បដិក្កន្តេនាតិ និវត្តនេន. អាលោកិតេនាតិ បុរតោ ទស្សនេន. វិលោកិតេនាតិ ឥតោ ចិតោ ច ទស្សនេន. សមិញ្ជិតេនាតិ បព្ពសង្កោចនេន. បសារិតេនាតិ តេសំយេវ បសារណេន. សព្ពត្ថ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថេ ករណវចនំ, សតិសម្បជញ្ញេហិ អភិសង្ខតត្តា បាសាទិក អភិក្កន្ត-បដិក្កន្ត-អាលោកិត-វិលោកិត-សមិញ្ជិត-បសារិតោ ហុត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឱក្ខិត្តចក្ខូតិ ហេដ្ឋា-ខិត្តចក្ខុ ¶ . ឥរិយាបថសម្បន្នោតិ តាយ បាសាទិកអភិក្កន្តាទិតាយ សម្បន្នឥរិយាបថោ.

ក្វាយន្តិ កោ អយំ. អពលពលោ វិយាតិ អពលោ កិរ ពោន្ទោ វុច្ចតិ, អតិសយត្ថេ ច ឥទំ អាមេឌិតំ, តស្មា អតិពោន្ទោ វិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. មន្ទមន្ទោតិ អភិក្កន្តាទីនំ អនុទ្ធតតាយ ¶ អតិមន្ទោ. អតិសណ្ហោតិ ឯវំ គុណមេវ ទោសតោ ទស្សេន្តិ. ភាកុដិកភាកុដិកោ វិយាតិ ឱក្ខិត្តចក្ខុតាយ ភកុដិំ កត្វា សង្កុដិតមុខោ កុបិតោ វិយ វិចរតីតិ មញ្ញមានា វទន្តិ. សណ្ហាតិ និបុណា, ‘‘អម្ម តាត ភគិនី’’តិ ឯវំ ឧបាសកជនំ យុត្តដ្ឋានេ ឧបនេតុំ ឆេកា, ន យថា អយំ; ឯវំ អពលពលោ វិយាតិ អធិប្បាយោ. សខិលាតិ សាខល្យេន យុត្តា. សុខសម្ភាសាតិ ឥទំ បុរិមស្ស ការណវចនំ. យេសញ្ហិ សុខសម្ភាសា សម្មោទនីយកថា នេលា ហោតិ កណ្ណសុខា, តេ សខិលាតិ វុច្ចន្តិ. តេនាហំសុ – ‘‘សខិលា សុខសម្ភាសា’’តិ. អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ – អម្ហាកំ អយ្យា ឧបាសកេ ទិស្វា មធុរំ សម្មោទនីយំ កថំ កថេន្តិ, តស្មា សខិលា សុខសម្ភាសា, ន យថា អយំ; ឯវំ មន្ទមន្ទា វិយាតិ. មិហិតបុព្ពង្គមាតិ មិហិតំ បុព្ពង្គមំ ឯតេសំ វចនស្សាតិ មិហិតបុព្ពង្គមា, បឋមំ សិតំ កត្វា បច្ឆា វទន្តីតិ អត្ថោ. ឯហិស្វាគតវាទិនោតិ ឧបាសកំ ទិស្វា ‘‘ឯហិ ស្វាគតំ ¶ តវា’’តិ ឯវំវាទិនោ, ន យថា អយំ; ឯវំ សង្កុដិតមុខតាយ ភាកុដិកភាកុដិកា វិយ ឯវំ មិហិតបុព្ពង្គមាទិតាយ អភាកុដិកភាវំ អត្ថតោ ទស្សេត្វា បុន សរូបេនបិ ទស្សេន្តោ អាហំសុ – ‘‘អភាកុដិកា ឧត្តានមុខា បុព្ពភាសិនោ’’តិ. ឧប្បដិបាដិយា វា តិណ្ណម្បិ អាការានំ អភាវទស្សនមេតន្តិ វេទិតព្ពំ. កថំ? ឯត្ថ ហិ ‘‘អភាកុដិកា’’តិ ឥមិនា ភាកុដិកភាកុដិកាការស្ស អភាវោ ទស្សិតោ. ‘‘ឧត្តានមុខា’’តិ ឥមិនា មន្ទមន្ទាការស្ស, យេ ហិ ចក្ខូនិ ឧម្មិលេត្វា អាលោកនេន ឧត្តានមុខា ហោន្តិ, ន តេ មន្ទមន្ទា. បុព្ពភាសិនោតិ ឥមិនា អពលពលាការស្ស អភាវោ ទស្សិតោ, យេ ហិ អាភាសនកុសលតាយ ‘‘អម្ម តាតា’’តិ បឋមតរំ អាភាសន្តិ, ន តេ អពលពលាតិ.

ឯហិ, ភន្តេ, ឃរំ គមិស្សាមាតិ សោ កិរ ឧបាសកោ ‘‘ន ខោ, អាវុសោ, បិណ្ឌោ លព្ភតី’’តិ វុត្តេ ‘‘តុម្ហាកំ ភិក្ខូហិយេវ ឯតំ កតំ ¶ , សកលម្បិ គាមំ វិចរន្តា ន លច្ឆថា’’តិ វត្វា បិណ្ឌបាតំ ទាតុកាមោ ‘‘ឯហិ, ភន្តេ, ឃរំ គមិស្សាមា’’តិ អាហ. កិំ បនាយំ បយុត្តវាចា ហោតិ, ន ហោតីតិ? ន ហោតិ. បុច្ឆិតបញ្ហោ នាមាយំ កថេតុំ វដ្ដតិ. តស្មា ឥទានិ ចេបិ បុព្ពណ្ហេ វា សាយន្ហេ វា អន្តរឃរំ បវិដ្ឋំ ភិក្ខុំ កោចិ បុច្ឆេយ្យ – ‘‘កស្មា, ភន្តេ, ចរថា’’តិ? យេនត្ថេន ចរតិ, តំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘លទ្ធំ ន លទ្ធ’’ន្តិ វុត្តេ សចេ ន លទ្ធំ, ‘‘ន លទ្ធ’’ន្តិ វត្វា យំ សោ ទេតិ, តំ គហេតុំ វដ្ដតិ.

ទុដ្ឋោតិ ន បសាទាទីនំ វិនាសេន ទុដ្ឋោ, បុគ្គលវសេន ទុដ្ឋោ. ទានបថានីតិ ទានានិយេវ វុច្ចន្តិ. អថ វា ទានបថានីតិ ទាននិពទ្ធានិ ទានវត្តានីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបច្ឆិន្នានីតិ ទាយកេហិ ¶ ឧបច្ឆិន្នានិ, ន តេ តានិ ឯតរហិ ទេន្តិ. រិញ្ចន្តីតិ វិសុំ ហោន្តិ នានា ហោន្តិ, បក្កមន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. សណ្ឋហេយ្យាតិ សម្មា តិដ្ឋេយ្យ, បេសលានំ ភិក្ខូនំ បតិដ្ឋា ភវេយ្យ.

ឯវមាវុសោតិ ខោ សោ ភិក្ខុ សទ្ធស្ស បសន្នស្ស ឧបាសកស្ស សាសនំ សម្បដិច្ឆិ. ឯវរូបំ កិរ សាសនំ កប្បិយំ ហរិតុំ វដ្ដតិ, តស្មា ‘‘មម វចនេន ភគវតោ បាទេ វន្ទថា’’តិ វា ‘‘ចេតិយំ បដិមំ ពោធិំ សង្ឃត្ថេរំ វន្ទថា’’តិ វា ‘‘ចេតិយេ គន្ធបូជំ ករោថ, បុប្ផបូជំ ករោថា’’តិ វា ‘‘ភិក្ខូ សន្និបាតេថ, ទានំ ទស្សាម ¶ , ធម្មំ សោស្សាមាតិ វា ឦទិសេសុ សាសនេសុ កុក្កុច្ចំ ន កាតព្ពំ. កប្បិយសាសនានិ ឯតានិ ន គិហីនំ គិហិកម្មបដិសំយុត្តានីតិ. កុតោ ច ត្វំ, ភិក្ខុ, អាគច្ឆសីតិ និសិន្នោ សោ ភិក្ខុ ន អាគច្ឆតិ អត្ថតោ បន អាគតោ ហោតិ; ឯវំ សន្តេបិ វត្តមានសមីបេ វត្តមានវចនំ លព្ភតិ, តស្មា ន ទោសោ. បរិយោសានេ ‘‘តតោ អហំ ភគវា អាគច្ឆាមី’’តិ ឯត្ថាបិ វចនេ ឯសេវ នយោ.

៤៣៣. បឋមំ អស្សជិបុនព្ពសុកា ភិក្ខូ ចោទេតព្ពាតិ ‘‘មយំ តុម្ហេ វត្តុកាមា’’តិ ឱកាសំ ការេត្វា វត្ថុនា ច អាបត្តិយា ច ចោទេតព្ពា. ចោទេត្វា យំ ន សរន្តិ, តំ សារេតព្ពា. សចេ វត្ថុញ្ច អាបត្តិញ្ច បដិជានន្តិ, អាបត្តិមេវ វា បដិជានន្តិ, ន វត្ថុំ, អាបត្តិំ រោបេតព្ពា. អថ វត្ថុមេវ បដិជានន្តិ, នាបត្តិំ; ឯវម្បិ ‘‘ឥមស្មិំ វត្ថុស្មិំ អយំ នាម អាបត្តី’’តិ រោបេតព្ពា ឯវ. យទិ នេវ វត្ថុំ, នាបត្តិំ បដិជានន្តិ, អាបត្តិំ ន រោបេតព្ពា អយមេត្ថ វិនិច្ឆយោ. យថាបដិញ្ញាយ បន អាបត្តិំ ¶ រោបេត្វា; ឯវំ បព្ពាជនីយកម្មំ កាតព្ពន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘ព្យត្តេន ភិក្ខុនា’’តិអាទិមាហ, តំ ឧត្តានត្ថមេវ.

ឯវំ បព្ពាជនីយកម្មកតេន ភិក្ខុនា យស្មិំ វិហារេ វសន្តេន យស្មិំ គាមេ កុលទូសកកម្មំ កតំ ហោតិ, តស្មិំ វិហារេ វា តស្មិំ គាមេ វា ន វសិតព្ពំ. តស្មិំ វិហារេ វសន្តេន សាមន្តគាមេបិ បិណ្ឌាយ ន ចរិតព្ពំ. សាមន្តវិហារេបិ វសន្តេន តស្មិំ គាមេ បិណ្ឌាយ ន ចរិតព្ពំ. ឧបតិស្សត្ថេរោ បន ‘‘ភន្តេ នគរំ នាម មហន្តំ ទ្វាទសយោជនិកម្បិ ហោតី’’តិ អន្តេវាសិកេហិ វុត្តោ ‘‘យស្សា វីថិយា កុលទូសកកម្មំ កតំ តត្ថេវ វារិត’’ន្តិ អាហ. តតោ ‘‘វីថិបិ មហតី នគរប្បមាណាវ ហោតី’’តិ វុត្តោ ‘‘យស្សា ឃរបដិបាដិយា’’តិ អាហ, ‘‘ឃរបដិបាដីបិ វីថិប្បមាណាវ ហោតី’’តិ វុត្តោ ឥតោ ចិតោ ច សត្ត ឃរានិ វារិតានី’’តិ អាហ. តំ បន សព្ពំ ថេរស្ស មនោរថមត្តមេវ. សចេបិ វិហារោ តិយោជនបរមោ ហោតិ ទ្វាទសយោជនបរមញ្ច នគរំ, នេវ វិហារេ វសិតុំ លព្ភតិ, ន នគរេ ចរិតុន្តិ.

៤៣៥. តេ ¶ ¶ សង្ឃេន បព្ពាជនីយកម្មកតាតិ កថំ សង្ឃោ តេសំ កម្មំ អកាសិ? ន គន្ត្វាវ អជ្ឈោត្ថរិត្វា អកាសិ, អថ ខោ កុលេហិ និមន្តេត្វា សង្ឃភត្តេសុ កយិរមានេសុ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ ថេរា សមណបដិបទំ កថេត្វា ‘‘អយំ សមណោ, អយំ អស្សមណោ’’តិ មនុស្សេ សញ្ញាបេត្វា ឯកំ ទ្វេ ភិក្ខូ សីមំ បវេ សេត្វា ឯតេនេវុបាយេន សព្ពេសំ បព្ពាជនីយកម្មំ អកំសូតិ. ឯវំ បព្ពាជនីយកម្មកតស្ស ច អដ្ឋារស វត្តានិ បូរេត្វា យាចន្តស្ស កម្មំ បដិប្បស្សម្ភេតព្ពំ. បដិប្បស្សទ្ធកម្មេនាបិ ច តេន យេសុ កុលេសុ បុព្ពេ កុលទូសកកម្មំ កតំ, តតោ បច្ចយា ន គហេតព្ពា, អាសវក្ខយប្បត្តេនាបិ ន គហេតព្ពា, អកប្បិយាវ ហោន្តិ. ‘‘កស្មា ន គណ្ហថា’’តិ បុច្ឆិតេន ‘‘បុព្ពេ ឯវំ កតត្តា’’តិ វុត្តេ, សចេ វទន្តិ ‘‘ន មយំ តេន ការណេន ទេម ឥទានិ សីលវន្តតាយ ទេមា’’តិ គហេតព្ពា. បកតិយា ទានដ្ឋានេយេវ កុលទូសកកម្មំ កតំ ហោតិ. តតោ បកតិទានមេវ គហេតុំ វដ្ដតិ, យំ វឌ្ឍេត្វា ទេន្តិ, តំ ន វដ្ដតិ.

ន សម្មា វត្តន្តីតិ តេ បន អស្សជិបុនព្ពសុកា អដ្ឋារសសុ វត្តេសុ សម្មា ន វត្តន្តិ. ន លោមំ បាតេន្តីតិ អនុលោមបដិបទំ អប្បដិបជ្ជនតាយ ន បន្នលោមា ហោន្តិ. ន នេត្ថារំ វត្តន្តីតិ អត្តនោ និត្ថរណមគ្គំ ន បដិបជ្ជន្តិ ¶ . ន ភិក្ខូ ខមាបេន្តីតិ ‘‘ទុក្កដំ, ភន្តេ, អម្ហេហិ, ន បុន ឯវំ ករិស្សាម, ខមថ អម្ហាក’’ន្តិ ឯវំ ភិក្ខូនំ ខមាបនំ ន ករោន្តិ. អក្កោសន្តីតិ ការកសង្ឃំ ទសហិ អក្កោសវត្ថូហិ អក្កោសន្តិ. បរិភាសន្តីតិ ភយំ នេសំ ទស្សេន្តិ. ឆន្ទគាមិតា…បេ… ភយគាមិតា បាបេន្តីតិ ឯតេ ឆន្ទគាមិនោ ច…បេ… ភយគាមិនោ ចាតិ ឯវំ ឆន្ទគាមិតាយបិ…បេ… ភយគាមិតាយបិ បាបេន្តិ, យោជេន្តីតិ អត្ថោ. បក្កមន្តីតិ តេសំ បរិវារេសុ បញ្ចសុ សមណសតេសុ ឯកច្ចេ ទិសា បក្កមន្តិ. វិព្ភមន្តីតិ ឯកច្ចេ គិហី ហោន្តិ. កថញ្ហិ នាម អស្សជិបុនព្ពសុកា ភិក្ខូតិ ឯត្ថ ទ្វិន្នំ បមោក្ខានំ វសេន សព្ពេបិ ‘‘អស្សជិបុនព្ពសុកា’’តិ ¶ វុត្តា.

៤៣៦-៧. គាមំ វាតិ ឯត្ថ នគរម្បិ គាមគ្គហណេនេវ គហិតំ. តេនស្ស បទភាជនេ ‘‘គាមោបិ និគមោបិ នគរម្បិ គាមោ ចេវ និគមោ ចា’’តិ វុត្តំ. តត្ថ អបាការបរិក្ខេបោ សអាបណោ និគមោតិ វេទិតព្ពោ.

កុលានិ ទូសេតីតិ កុលទូសកោ. ទូសេន្តោ ច ន អសុចិកទ្ទមាទីហិ ទូសេតិ, អថ ខោ អត្តនោ ទុប្បដិបត្តិយា តេសំ បសាទំ វិនាសេតិ. តេនេវស្ស បទភាជនេ ‘‘បុប្ផេន វា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ យោ ហរិត្វា វា ហរាបេត្វា វា បក្កោសិត្វា វា បក្កោសាបេត្វា វា សយំ វា ឧបគតានំ ¶ យំកិញ្ចិ អត្តនោ សន្តកំ បុប្ផំ កុលសង្គហត្ថាយ ទេតិ, ទុក្កដំ. បរសន្តកំ ទេតិ, ទុក្កដមេវ. ថេយ្យចិត្តេន ទេតិ, ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ. ឯសេវ នយោ សង្ឃិកេបិ. អយំ បន វិសេសោ, សេនាសនត្ថាយ និយាមិតំ ឥស្សរវតាយ ទទតោ ថុល្លច្ចយំ.

បុប្ផំ នាម កស្ស ទាតុំ វដ្ដតិ, កស្ស ន វដ្ដតីតិ? មាតាបិតូន្នំ តាវ ហរិត្វាបិ ហរាបេត្វាបិ បក្កោសិត្វាបិ បក្កោសាបេត្វាបិ ទាតុំ វដ្ដតិ, សេសញាតកានំ បក្កោសាបេត្វាវ. តញ្ច ខោ វត្ថុបូជនត្ថាយ, មណ្ឌនត្ថាយ បន សិវលិង្គាទិបូជនត្ថាយ វា កស្សចិបិ ទាតុំ ន វដ្ដតិ. មាតាបិតូនញ្ច ហរាបេន្តេន ញាតិសាមណេរេហេវ ហរាបេតព្ពំ. ឥតរេ បន យទិ សយមេវ ឥច្ឆន្តិ, វដ្ដតិ. សម្មតេន បុប្ផភាជកេន ភាជនកាលេ សម្បត្តានំ សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍភាគំ ទាតុំ វដ្ដតិ. កុរុន្ទិយំ សម្បត្តគិហីនំ ឧបឌ្ឍភាគំ. មហាបច្ចរិយំ ‘‘ចូឡកំ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. អសម្មតេន អបលោកេត្វា ទាតព្ពំ.

អាចរិយុបជ្ឈាយេសុ ¶ សគារវា សាមណេរា ពហូនិ បុប្ផានិ អាហរិត្វា រាសិំ កត្វា ឋបេន្តិ, ថេរា បាតោវ សម្បត្តានំ សទ្ធិវិហារិកាទីនំ ឧបាសកានំ វា ‘‘ត្វំ ឥទំ គណ្ហ, ត្វំ ឥទំ គណ្ហា’’តិ ទេន្តិ, បុប្ផទានំ នាម ន ហោតិ. ‘‘ចេតិយំ បូជេស្សាមា’’តិ គហេត្វា គច្ឆន្តាបិ បូជំ ករោន្តាបិ តត្ថ តត្ថ សម្បត្តានំ ចេតិយបូជនត្ថាយ ទេន្តិ, ឯតម្បិ បុប្ផទានំ នាម ន ហោតិ. ឧបាសកេ អក្កបុប្ផាទីហិ បូជេន្តេ ទិស្វា ‘‘វិហារេ កណិការបុប្ផាទីនិ អត្ថិ, ឧបាសកា តានិ គហេត្វា បូជេថា’’តិ វត្តុម្បិ ¶ វដ្ដតិ. ភិក្ខូ បុប្ផបូជំ កត្វា ទិវាតរំ គាមំ បវិដ្ឋេ ‘‘កិំ, ភន្តេ, អតិទិវា បវិដ្ឋត្ថា’’តិ បុច្ឆន្តិ, ‘‘វិហារេ ពហូនិ បុប្ផានិ បូជំ អករិម្ហា’’តិ វទន្តិ. មនុស្សា ‘‘ពហូនិ កិរ វិហារេ បុប្ផានី’’តិ បុនទិវសេ បហូតំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ គហេត្វា វិហារំ គន្ត្វា បុប្ផបូជញ្ច ករោន្តិ, ទានញ្ច ទេន្តិ, វដ្ដតិ. មនុស្សា ‘‘មយំ, ភន្តេ, អសុកទិវសំ នាម បូជេស្សាមា’’តិ បុប្ផវារំ យាចិត្វា អនុញ្ញាតទិវសេ អាគច្ឆន្តិ, សាមណេរេហិ ច បគេវ បុប្ផានិ ឱចិនិត្វា ឋបិតានិ ហោន្តិ, តេ រុក្ខេសុ បុប្ផានិ អបស្សន្តា ‘‘កុហិំ, ភន្តេ, បុប្ផានី’’តិ វទន្តិ, សាមណេរេហិ ឱចិនិត្វា ឋបិតានិ តុម្ហេ បន បូជេត្វា គច្ឆថ, សង្ឃោ អញ្ញំ ទិវសំ បូជេស្សតីតិ. តេ បូជេត្វា ទានំ ទត្វា គច្ឆន្តិ, វដ្ដតិ. មហាបច្ចរិយំ បន កុរុន្ទិយញ្ច ‘‘ថេរា សាមណេរេហិ ទាបេតុំ ន លភន្តិ. សចេ សយមេវ តានិ បុប្ផានិ តេសំ ទេន្តិ, វដ្ដតិ. ថេរេហិ បន ‘សាមណេរេហិ ឱចិនិត្វា ឋបិតានី’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. សចេ បន បុប្ផវារំ យាចិត្វា អនោចិតេសុ បុប្ផេសុ យាគុភត្តាទីនិ អាទាយ អាគន្ត្វា សាមណេរេ ‘‘ឱចិនិត្វា ទេថា’’តិ វទន្តិ. ញាតកសាមណេរានំយេវ ឱចិនិត្វា ទាតុំ វដ្ដតិ. អញ្ញាតកេ ឧក្ខិបិត្វា រុក្ខសាខាយ ¶ ឋបេន្តិ, ន ឱរោហិត្វា បលាយិតព្ពំ, ឱចិនិត្វា ទាតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន កោចិ ធម្មកថិកោ ‘‘ពហូនិ ឧបាសកា វិហារេ បុប្ផានិ យាគុភត្តាទីនិ អាទាយ គន្ត្វា បុប្ផបូជំ ករោថា’’តិ វទតិ, តស្សេវ ន កប្បតីតិ មហាបច្ចរិយញ្ច កុរុន្ទិយញ្ច វុត្តំ. មហាអដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឯតំ អកប្បិយំ ន វដ្ដតី’’តិ អវិសេសេន វុត្តំ.

ផលម្បិ អត្តនោ សន្តកំ វុត្តនយេនេវ មាតាបិតូនំញ្ច សេសញាតកានញ្ច ទាតុំ វដ្ដតិ. កុលសង្គហត្ថាយ បន ទេន្តស្ស វុត្តនយេនេវ អត្តនោ សន្តកេ បរសន្តកេ សង្ឃិកេ សេនាសនត្ថាយ និយាមិតេ ច ទុក្កដាទីនិ វេទិតព្ពានិ. អត្តនោ សន្តកំយេវ គិលានមនុស្សានំ វា សម្បត្តឥស្សរានំ វា ¶ ខីណបរិព្ពយានំ វា ទាតុំ វដ្ដតិ, ផលទានំ ន ហោតិ. ផលភាជកេនាបិ សម្មតេន សង្ឃស្ស ផលភាជនកាលេ សម្បត្តមនុស្សានំ ឧបឌ្ឍភាគំ ទាតុំ វដ្ដតិ. អសម្មតេន អបលោកេត្វា ទាតព្ពំ. សង្ឃារាមេបិ ¶ ផលបរិច្ឆេទេន វា រុក្ខបរិច្ឆេទេន វា កតិកា កាតព្ពា. តតោ គិលានមនុស្សានំ វា អញ្ញេសំ វា ផលំ យាចន្តានំ យថាបរិច្ឆេទេន ចត្តារិ បញ្ច ផលានិ ទាតព្ពានិ. រុក្ខា វា ទស្សេតព្ពា ‘‘ឥតោ គហេតុំ លព្ភតី’’តិ. ‘‘ឥឃ ផលានិ សុន្ទរានិ, ឥតោ គណ្ហថា’’តិ ឯវំ បន ន វត្តព្ពំ.

ចុណ្ណេនាតិ ឯត្ថ អត្តនោ សន្តកំ សិរីសចុណ្ណំ វា អញ្ញំ វា កសាវំ យំកិញ្ចិ កុលសង្គហត្ថាយ ទេតិ, ទុក្កដំ. បរសន្តកាទីសុបិ វុត្តនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. អយំ បន វិសេសោ – ឥធ សង្ឃស្ស រក្ខិតគោបិតាបិ រុក្ខច្ឆល្លិ គរុភណ្ឌមេវ. មត្តិកទន្តកដ្ឋវេឡូសុបិ គរុភណ្ឌូបគំ ញត្វា ចុណ្ណេ វុត្តនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. បណ្ណទានំ បន ឯត្ថ ន អាគតំ, តម្បិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. បរតោបិ គរុភណ្ឌវិនិច្ឆយេ សព្ពំ វិត្ថារេន វណ្ណយិស្សាម.

វេជ្ជិកាយ វាតិ ឯត្ថ វេជ្ជកម្មវិធិ តតិយបារាជិកវណ្ណនាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

ជង្ឃបេសនិកេនាតិ ឯត្ថ ជង្ឃបេសនិយន្តិ គិហីនំ ទូតេយ្យសាសនហរណកម្មំ វុច្ចតិ, តំ ន កាតព្ពំ. គិហីនញ្ហិ សាសនំ គហេត្វា គច្ឆន្តស្ស បទេ បទេ ទុក្កដំ. តំ កម្មំ និស្សាយ លទ្ធភោជនំ ភុញ្ជន្តស្សាបិ អជ្ឈោហារេ អជ្ឈោហារេ ទុក្កដំ. បឋមំ សាសនំ អគ្គហេត្វាបិ បច្ឆា ‘‘អយំ ទានិ សោ គាមោ ហន្ទ តំ សាសនំ អារោចេមី’’តិ មគ្គា ឱក្កមន្តស្សាបិ បទេ បទេ ទុក្កដំ. សាសនំ អារោចេត្វា លទ្ធភោជនំ ភុញ្ជតោ បុរិមនយេនេវ ទុក្កដំ. សាសនំ អគ្គហេត្វា អាគតេន បន ‘‘ភន្តេ តស្មិំ គាមេ ឥត្ថន្នាមស្ស កា បវត្តី’’តិ បុច្ឆិយមានេន កថេតុំ ¶ វដ្ដតិ, បុច្ឆិតបញ្ហេ ទោសោ នត្ថិ. បញ្ចន្នំ បន សហធម្មិកានំ មាតាបិតូនំ បណ្ឌុបលាសស្ស អត្តនោ វេយ្យាវច្ចករស្ស ច សាសនំ ហរិតុំ វដ្ដតិ, គិហីនញ្ច បុព្ពេ វុត្តប្បការំ កប្បិយសាសនំ. ឥទញ្ហិ ជង្ឃបេសនិយកម្មំ នាម ន ហោតិ. ឥមេហិ បន អដ្ឋហិ ¶ កុលទូសកកម្មេហិ ឧប្បន្នបច្ចយា បញ្ចន្នម្បិ សហធម្មិកានំ ន កប្បន្តិ, អភូតារោចនរូបិយសំវោហារេហិ ឧប្បន្នបច្ចយសទិសាវ ហោន្តិ.

បាបា ¶ សមាចារា អស្សាតិ បាបសមាចារោ. តេ បន យស្មា មាលាវច្ឆរោបនាទយោ ឥធ អធិប្បេតា, តស្មា ‘‘មាលាវច្ឆំ រោបេន្តិបី’’តិអាទិនា នយេនស្ស បទភាជនំ វុត្តំ. តិរោក្ខាតិ បរម្មុខា. កុលានិ ច តេន ទុដ្ឋានីតិ ឯត្ថ បន យស្មា ‘‘កុលានី’’តិ វោហារមត្តមេតំ, អត្ថតោ ហិ មនុស្សា តេន ទុដ្ឋា ហោន្តិ, តស្មាស្ស បទភាជនេ ‘‘បុព្ពេ សទ្ធា ហុត្វា’’តិអាទិមាហ. ឆន្ទគាមិនោតិ ឆន្ទេន គច្ឆន្តីតិ ឆន្ទគាមិនោ. ឯស នយោ សេសេសុ. សមនុភាសិតព្ពោ តស្ស បដិនិស្សគ្គាយាតិ ឯត្ថ កុលទូសកកម្មេន ទុក្កដមេវ. យំ បន សោ សង្ឃំ បរិភវិត្វា ‘‘ឆន្ទគាមិនោ’’តិអាទិមាហ. តស្ស បដិនិស្សគ្គាយ សមនុភាសនកម្មំ កាតព្ពន្តិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.

សមុដ្ឋានាទីនិបិ បឋមសង្ឃភេទសទិសានេវាតិ.

កុលទូសកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និគមនវណ្ណនា

៤៤២. ឧទ្ទិដ្ឋា ខោ…បេ… ឯវមេតំ ធារយាមីតិ ឯត្ថ បឋមំ អាបត្តិ ឯតេសន្តិ បឋមាបត្តិកា, បឋមំ វីតិក្កមក្ខណេយេវ អាបជ្ជិតព្ពាតិ អត្ថោ. ឥតរេ បន យថា តតិយេ ចតុត្ថេ ច ទិវសេ ហោតីតិ ជរោ ‘‘តតិយកោ ចតុត្ថកោ’’តិ ច វុច្ចតិ; ឯវំ យាវតតិយេ សមនុភាសនកម្មេ ហោន្តីតិ យាវតតិយកាតិ វេទិតព្ពា.

យាវតីហំ ជានំ បដិច្ឆាទេតីតិ យត្តកានិ អហានិ ជានន្តោ បដិច្ឆាទេតិ, ‘‘អហំ ឥត្ថន្នាមំ អាបត្តិំ អាបន្នោ’’តិ សព្រហ្មចារីនំ នារោចេតិ. តាវតីហន្តិ តត្តកានិ អហានិ. អកាមា បរិវត្ថព្ពន្តិ ន កាមេន, ន វសេន, អថ ខោ អកាមេន អវសេន បរិវាសំ សមាទាយ វត្ថព្ពំ. ឧត្តរិ ឆារត្តន្តិ បរិវាសតោ ឧត្តរិ ឆ រត្តិយោ. ភិក្ខុមានត្តាយាតិ ភិក្ខូនំ មាននភាវាយ, អារាធនត្ថាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. វីសតិសង្ឃោ គណោ អស្សាតិ វីសតិគណោ ¶ . តត្រាតិ យត្រ សព្ពន្តិមេន ¶ បរិច្ឆេទេន វីសតិគណោ ភិក្ខុសង្ឃោ អត្ថិ តត្រ. អព្ភេតព្ពោតិ អភិឯតព្ពោ សម្បដិច្ឆិតព្ពោ, អព្ភានកម្មវសេន ឱសារេតព្ពោតិ វុត្តំ ហោតិ ¶ , អវ្ហាតព្ពោតិ វា អត្ថោ. អនព្ភិតោតិ ន អព្ភិតោ, អសម្បដិច្ឆិតោ, អកតព្ភានកម្មោតិ វុត្តំ ហោតិ, អនវ្ហាតោតិ វា អត្ថោ. សាមីចីតិ អនុធម្មតា, លោកុត្តរធម្មំ អនុគតា ឱវាទានុសាសនី, សាមីចិ ធម្មតាតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសមេត្ថ វុត្តនយមេវាតិ.

សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ

តេរសកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. អនិយតកណ្ឌំ

១. បឋមអនិយតសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៤៣. តេន ¶ ¶ ¶ សមយេន ពុទ្ធោ ភគវាតិ បឋមអនិយតសិក្ខាបទំ. តត្ថ កាលយុត្តំ សមុល្លបន្តោតិ កាលំ សល្លក្ខេត្វា យទា ន អញ្ញោ កោចិ សមីបេន គច្ឆតិ វា អាគច្ឆតិ វា តទា តទនុរូបំ ‘‘កច្ចិ ន ឧក្កណ្ឋសិ, ន កិលមសិ, ន ឆាតាសី’’តិអាទិកំ គេហស្សិតំ កថំ កថេន្តោ. កាលយុត្តំ ធម្មំ ភណន្តោតិ កាលំ សល្លក្ខេត្វា យទា អញ្ញោ កោចិ សមីបេន គច្ឆតិ វា អាគច្ឆតិ វា តទា តទនុរូបំ ‘‘ឧបោសថំ ករេយ្យាសិ, សលាកភត្តំ ទទេយ្យាសី’’តិអាទិកំ ធម្មកថំ កថេន្តោ.

ពហូ ធីតរោ ច បុត្តា ច អស្សាតិ ពហុបុត្តា. តស្សា កិរ ទស បុត្តា ទស ធីតរោ អហេសុំ, ពហូ នត្តារោ អស្សាតិ ពហុនត្តា. យថេវ ហិ តស្សា ឯវមស្សា បុត្តធីតានម្បិ វីសតិ វីសតិ ទារកា អហេសុំ, ឥតិ សា វីសុត្តរចតុសតបុត្តនត្តបរិវារា អហោសិ. អភិមង្គលសម្មតាតិ ឧត្តមមង្គលសម្មតា. យញ្ញេសូតិ ទានប្បទានេសុ. ឆណេសូតិ អាវាហវិវាហមង្គលាទីសុ អន្តរុស្សវេសុ. ឧស្សវេសូតិ អាសាឡ្ហីបវារណនក្ខត្តាទីសុ មហុស្សវេសុ. បឋមំ ភោជេន្តីតិ ‘‘ឥមេបិ ទារកា តយា សមានាយុកា និរោគា ហោន្តូ’’តិ អាយាចន្តា បឋមំយេវ ភោជេន្តិ, យេបិ សទ្ធា ហោន្តិ បសន្នា, តេបិ ភិក្ខូ ភោជេត្វា តទនន្តរំ សព្ពបឋមំ តំយេវ ភោជេន្តិ. នាទិយីតិ តស្សា វចនំ ន អាទិយិ, ន គណ្ហិ, ន វា អាទរមកាសីតិ អត្ថោ.

៤៤៤-៥. អលំកម្មនិយេតិ កម្មក្ខមំ កម្មយោគ្គន្តិ កម្មនិយំ, អលំ បរិយត្តំ កម្មនិយភាវាយាតិ អលំកម្មនិយំ, តស្មិំ អលំកម្មនិយេ, យត្ថ អជ្ឈាចារំ ករោន្តា សក្កោន្តិ, តំ កម្មំ ¶ កាតុំ តាទិសេតិ អត្ថោ. តេនេវស្ស បទភាជនេ វុត្តំ – ‘‘សក្កា ហោតិ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិតុ’’ន្តិ, យត្ថ មេថុនំ ធម្មំ សក្កា ហោតិ បដិសេវិតុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. និសជ្ជំ ¶ កប្បេយ្យាតិ និសជ្ជំ ករេយ្យ, និសីទេយ្យាតិ អត្ថោ. យស្មា បន និសីទិត្វាវ ¶ និបជ្ជតិ, តេនស្ស បទភាជនេ ឧភយម្បិ វុត្តំ. តត្ថ ឧបនិសិន្នោតិ ឧបគន្ត្វា និសិន្នោ. ឯវំ ឧបនិបន្នោបិ វេទិតព្ពោ. ភិក្ខុ និសិន្នេតិ ភិក្ខុម្ហិ និសិន្នេតិ អត្ថោ. ឧភោ វា និសិន្នាតិ ទ្វេបិ អបច្ឆា អបុរិមំ និសិន្នា. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ បាឡិយំ ‘‘សោតស្ស រហោ’’តិ អាគតំ, ចក្ខុស្ស រហេនេវ បន បរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ. សចេបិ ហិ បិហិតកវាដស្ស គព្ភស្ស ទ្វារេ និសិន្នោ វិញ្ញូ បុរិសោ ហោតិ, នេវ អនាបត្តិំ ករោតិ. អបិហិតកវាដស្ស បន ទ្វារេ និសិន្នោ អនាបត្តិំ ករោតិ. ន កេវលញ្ច ទ្វារេ អន្តោទ្វាទសហត្ថេបិ ឱកាសេ និសិន្នោ, សចេ សចក្ខុកោ វិក្ខិត្តោបិ និទ្ទាយន្តោបិ អនាបត្តិំ ករោតិ. សមីបេ ឋិតោបិ អន្ធោ ន ករោតិ, ចក្ខុមាបិ និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តោ ន ករោតិ. ឥត្ថីនំ បន សតម្បិ អនាបត្តិំ ន ករោតិយេវ.

សទ្ធេយ្យវចសាតិ សទ្ធាតព្ពវចនា. សា បន យស្មា អរិយសាវិកាវ ហោតិ, តេនស្ស បទភាជនេ ‘‘អាគតផលា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អាគតំ ផលំ អស្សាតិ អាគតផលា បដិលទ្ធសោតាបត្តិផលាតិ អត្ថោ. អភិសមេតាវិនីតិ បដិវិទ្ធចតុសច្ចា. វិញ្ញាតំ សិក្ខត្តយសាសនំ ឯតាយាតិ វិញ្ញាតសាសនា. និសជ្ជំ ភិក្ខុ បដិជានមានោតិ កិញ្ចាបិ ឯវរូបា ឧបាសិកា ទិស្វា វទតិ, អថ ខោ ភិក្ខុ និសជ្ជំ បដិជានមានោយេវ តិណ្ណំ ធម្មានំ អញ្ញតរេន ការេតព្ពោ, ន អប្បដិជានមានោតិ អត្ថោ.

យេន វា សា សទ្ធេយ្យវចសា ឧបាសិកា វទេយ្យ តេន សោ ភិក្ខុ ការេតព្ពោតិ និសជ្ជាទីសុ អាការេសុ យេន វា អាការេន សទ្ធិំ មេថុនធម្មាទីនិ អារោបេត្វា សា ឧបាសិកា វទេយ្យ, បដិជានមានោវ តេន សោ ភិក្ខុ ការេតព្ពោ. ឯវរូបាយបិ ឧបាសិកាយ វចនមត្តេន ន ការេតព្ពោតិ អត្ថោ. កស្មា? យស្មា ទិដ្ឋំ នាម តថាបិ ហោតិ, អញ្ញថាបិ ហោតិ.

តទត្ថជោតនត្ថញ្ច ឥទំ វត្ថុំ ឧទាហរន្តិ – មល្លារាមវិហារេ ¶ កិរ ឯកោ ខីណាសវត្ថេរោ ឯកទិវសំ ឧបដ្ឋាកកុលំ គន្ត្វា អន្តោគេហេ និសីទិ, ឧបាសិកាបិ សយនបល្លង្កំ និស្សាយ ឋិតា ហោតិ. អថេកោ បិណ្ឌចារិកោ ទ្វារេ ឋិតោ ទិស្វា ‘‘ថេរោ ឧបាសិកាយ សទ្ធិំ ឯកាសនេ និសិន្នោ’’តិ សញ្ញំ បដិលភិត្វា បុនប្បុនំ ឱលោកេសិ. ថេរោបិ ‘‘អយំ មយិ អសុទ្ធលទ្ធិកោ ជាតោ’’តិ សល្លក្ខេត្វា កតភត្តកិច្ចោ វិហារំ គន្ត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានំ បវិសិត្វា អន្តោវ និសីទិ. សោបិ ភិក្ខុ ‘‘ថេរំ ចោទេស្សាមី’’តិ ¶ អាគន្ត្វា ឧក្កាសិត្វា ទ្វារំ វិវរិ. ថេរោ តស្ស ចិត្តំ ញត្វា អាកាសេ ឧប្បតិត្វា កូដាគារកណ្ណិកំ និស្សាយ បល្លង្កេន និសីទិ. សោបិ ភិក្ខុ ¶ អន្តោ បវិសិត្វា មញ្ចញ្ច ហេដ្ឋាមញ្ចញ្ច ឱលោកេត្វា ថេរំ អបស្សន្តោ ឧទ្ធំ ឧល្លោកេសិ, អថ អាកាសេ និសិន្នំ ថេរំ ទិស្វា ‘‘ភន្តេ, ឯវំ មហិទ្ធិកា នាម តុម្ហេ មាតុគាមេន សទ្ធិំ ឯកាសនេ និសិន្នភាវំ វទាបេថ ឯវា’’តិ អាហ. ថេរោ ‘‘អន្តរឃរស្សេវេសោ អាវុសោ ទោសោ, អហំ បន តំ សទ្ធាបេតុំ អសក្កោន្តោ ឯវមកាសិំ, រក្ខេយ្យាសិ ម’’ន្តិ វត្វា ឱតរីតិ.

៤៤៦. ឥតោ បរំ សា ចេ ឯវំ វទេយ្យាតិអាទិ សព្ពំ បដិញ្ញាយ ការណាការទស្សនត្ថំ វុត្តំ, តត្ថ មាតុគាមស្ស មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តោតិ មាតុគាមស្ស មគ្គេ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តោតិ អត្ថោ. និសជ្ជាយ ការេតព្ពោតិ និសជ្ជំ បដិជានិត្វា មេថុនធម្មបដិសេវនំ អប្បដិជានន្តោ មេថុនធម្មបារាជិកាបត្តិយា អការេត្វា និសជ្ជាមត្តេន យំ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ តាយ ការេតព្ពោ, បាចិត្តិយាបត្តិយា ការេតព្ពោតិ អត្ថោ. ឯតេន នយេន សព្ពចតុក្កេសុ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

៤៥១. សិក្ខាបទបរិយោសានេ បន អាបត្តានាបត្តិបរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ វុត្តេសុ គមនំ បដិជានាតីតិអាទីសុ គមនំ បដិជានាតីតិ ‘‘រហោនិសជ្ជស្សាទត្ថំ គតោម្ហី’’តិ ឯវំ គមនំ បដិជានាតិ, និសជ្ជន្តិ និសជ្ជស្សាទេនេវ និសជ្ជំ បដិជានាតិ. អាបត្តិន្តិ តីសុ អញ្ញតរំ អាបត្តិំ. អាបត្តិយា ការេតព្ពោតិ តីសុ យំ បដិជានាតិ, តាយ ការេតព្ពោ. សេសមេត្ថ ចតុក្កេ ឧត្តានាធិប្បាយមេវ. ទុតិយចតុក្កេ បន គមនំ ន បដិជានាតីតិ រហោ និសជ្ជស្សាទវសេន ន បដិជានាតិ ¶ , ‘‘សលាកភត្តាទិនា អត្តនោ កម្មេន គតោម្ហិ, សា បន មយ្ហំ និសិន្នដ្ឋានំ អាគតា’’តិ វទតិ. សេសមេត្ថាបិ ឧត្តានាធិប្បាយមេវ.

អយំ បន សព្ពត្ថ វិនិច្ឆយោ – រហោ និសជ្ជស្សាទោតិ មេថុនធម្មសន្និស្សិតកិលេសោ វុច្ចតិ. យោ ភិក្ខុ តេនស្សាទេន មាតុគាមស្ស សន្តិកំ គន្តុកាមោ អក្ខិំ អញ្ជេតិ, ទុក្កដំ. និវាសនំ និវាសេតិ, កាយពន្ធនំ ពន្ធតិ, ចីវរំ បារុបតិ, សព្ពត្ថ បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ. គច្ឆតិ, បទវារេ បទវារេ ទុក្កដំ. គន្ត្វា និសីទតិ, ទុក្កដមេវ. មាតុគាមេ អាគន្ត្វា និសិន្នមត្តេ ¶ បាចិត្តិយំ. សចេ សា ឥត្ថី កេនចិ ករណីយេន ឧដ្ឋាយុដ្ឋាយ បុនប្បុនំ និសីទតិ, និសជ្ជាយ និសជ្ជាយ បាចិត្តិយំ. យំ សន្ធាយ គតោ, សា ន ទិដ្ឋា, អញ្ញា អាគន្ត្វា និសីទតិ, អស្សាទេ ឧប្បន្នេ បាចិត្តិយំ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘គមនកាលតោ បដ្ឋាយ អសុទ្ធចិត្តត្តា អាបត្តិយេវា’’តិ វុត្តំ. សចេ សម្ពហុលា អាគច្ឆន្តិ, មាតុគាមគណនាយ បាចិត្តិយានិ. សចេ ឧដ្ឋាយុដ្ឋាយ បុនប្បុនំ និសីទន្តិ, និសជ្ជាគណនាយ បាចិត្តិយានិ. អនិយមេត្វា ¶ ទិដ្ឋទិដ្ឋាយ សទ្ធិំ រហស្សាទំ កប្បេស្សាមីតិ គន្ត្វា និសិន្នស្សាបិ អាគតាគតានំ វសេន បុនប្បុនំ និសជ្ជាវសេន ច វុត្តនយេនេវ អាបត្តិយោ វេទិតព្ពា. សចេ សុទ្ធចិត្តេន គន្ត្វា និសិន្នស្ស សន្តិកំ អាគន្ត្វា និសិន្នាយ ឥត្ថិយា រហស្សាទោ ឧប្បជ្ជតិ អនាបត្តិ.

សមុដ្ឋានាទីនិ បឋមបារាជិកសទិសានេវាតិ.

បឋមអនិយតសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ទុតិយអនិយតសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៥២. តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវាតិ ទុតិយអនិយតសិក្ខាបទំ. តត្ថ ភគវតា បដិក្ខិត្តន្តិអាទិម្ហិ ‘‘យំ ឯកោ ឯកាយ រហោ បដិច្ឆន្នេ អាសនេ អលំកម្មនិយេ និសជ្ជំ កប្បេយ្យ, តំ និសជ្ជំ កប្បេតុំ បដិក្ខិត្ត’’ន្តិ ឯវំ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. ឥតរថា ហិ ‘‘ឯកស្ស ឯកាយា’’តិ វត្តព្ពំ សិយា, កស្មា? ‘‘បដិក្ខិត្ត’’ន្តិ វុត្តត្តា. សាមិអត្ថេ វា ឯតំ បច្ចត្តវចនំ វេទិតព្ពំ.

៤៥៣. ន ហេវ ខោ បន បដិច្ឆន្នន្តិ ឯត្ថ បន យម្បិ ពហិ បរិក្ខិត្តំ អន្តោ វិវដំ បរិវេណង្គណាទិ, តម្បិ ¶ អន្តោគធន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯវរូបញ្ហិ ឋានំ អប្បដិច្ឆន្នេយេវ គហិតន្តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. សេសំ បឋមសិក្ខាបទនយេនេវ វេទិតព្ពំ. កេវលញ្ហិ ឥធ ឥត្ថីបិ បុរិសោបិ យោ កោចិ វិញ្ញូ អនន្ធោ អពធិរោ អន្តោទ្វាទសហត្ថេ ឱកាសេ ឋិតោ វា និសិន្នោ វា វិក្ខិត្តោបិ និទ្ទាយន្តោបិ អនាបត្តិំ ករោតិ. ពធិរោ បន ចក្ខុមាបិ អន្ធោ វា អពធិរោបិ ន ករោតិ. បារាជិកាបត្តិញ្ច បរិហាបេត្វា ទុដ្ឋុល្លវាចាបត្តិ វុត្តាតិ អយំ វិសេសោ. សេសំ បុរិមសទិសមេវ. ឧភយត្ថាបិ ឧម្មត្តកអាទិកម្មិកានំ អនាបត្តិ.

សមុដ្ឋានាទីសុ ¶ ឥទំសិក្ខាបទំ តិសមុដ្ឋានំ – កាយចិត្តតោ, វាចាចិត្តតោ, កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ. កិរិយំ, សញ្ញាវិមោក្ខំ, សចិត្តកំ, លោកវជ្ជំ, កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, អកុសលចិត្តំ, សុខមជ្ឈត្តវេទនាហិ ទ្វិវេទនំ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

ទុតិយអនិយតសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ

អនិយតវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. និស្សគ្គិយកណ្ឌំ

១. ចីវរវគ្គោ

១. បឋមកថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា

តិំស ¶ ¶ និស្សគ្គិយា ធម្មា, យេ វុត្តា សមិតាវិនា;

តេសំ ទានិ ករិស្សាមិ, អបុព្ពបទវណ្ណនំ.

៤៥៩. តេន ¶ សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេសាលិយំ វិហរតិ គោតមកេ ចេតិយេ. តេន ខោ បន សមយេន ភគវតា ភិក្ខូនំ តិចីវរំ អនុញ្ញាតំ ហោតីតិ ឯត្ថ តិចីវរន្តិ អន្តរវាសកោ ឧត្តរាសង្គោ សង្ឃាដីតិ ឥទំ ចីវរត្តយំ បរិភុញ្ជិតុំ អនុញ្ញាតំ ហោតិ. យត្ថ បនេតំ អនុញ្ញាតំ, យទា ច អនុញ្ញាតំ, យេន ច ការណេន អនុញ្ញាតំ, តំ សព្ពំ ចីវរក្ខន្ធកេ ជីវកវត្ថុស្មិំ (មហាវ. ៣២៦ អាទយោ) អាគតមេវ. អញ្ញេនេវ តិចីវរេន គាមំ បវិសន្តីតិ យេន វិហារេ អច្ឆន្តិ ន្ហានញ្ច ឱតរន្តិ, តតោ អញ្ញេន, ឯវំ ទិវសេ ទិវសេ នវ ចីវរានិ ធារេន្តិ.

៤៦០. ឧប្បន្នំ ហោតីតិ អនុបញ្ញត្តិយា ទ្វារំ ទទមានំ បដិលាភវសេន ឧប្បន្នំ ហោតិ, នោ និប្ផត្តិវសេន.

អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស ទាតុកាមោ ហោតីតិ អាយស្មា កិរ អានន្ទោ ភគវន្តំ ឋបេត្វា អញ្ញោ ឯវរូបោ គុណវិសិដ្ឋោ បុគ្គលោ នត្ថីតិ គុណពហុមានេន អាយស្មន្តំ សារិបុត្តំ អតិមមាយតិ. សោ សទាបិ មនាបំ ចីវរំ លភិត្វា រជិត្វា កប្បពិន្ទុំ ទត្វា ថេរស្សេវ ទេតិ, បុរេភត្តេ បណីតំ យាគុខជ្ជកំ វា បិណ្ឌបាតំ វា លភិត្វាបិ ថេរស្សេវ ទេតិ, បច្ឆាភត្តេ មធុផាណិតាទីនិ លភិត្វាបិ ថេរស្សេវ ទេតិ, ឧបដ្ឋាកកុលេហិ ទារកេ និក្ខាមេត្វា បព្ពាជេត្វាបិ ថេរស្ស ¶ សន្តិកេ ឧបជ្ឈំ គាហាបេត្វា សយំ អនុសាវនកម្មំ ករោតិ. អាយស្មាបិ សារិបុត្តោ ‘‘បិតុ កត្តព្ពកិច្ចំ នាម ជេដ្ឋបុត្តស្ស ភារោ, តំ មយា ភគវតោ កត្តព្ពំ កិច្ចំ អានន្ទោ ករោតិ, អហំ ¶ អានន្ទំ និស្សាយ អប្បោស្សុក្កោ វិហរិតុំ លភាមី’’តិ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ អតិវិយ មមាយតិ, សោបិ មនាបំ ចីវរំ លភិត្វា អានន្ទត្ថេរស្សេវ ទេតីតិ សព្ពំ បុរិមសទិសមេវ ¶ . ឯវំ គុណពហុមានេន មមាយន្តោ តទា ឧប្បន្នម្បិ តំ ចីវរំ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស ទាតុកាមោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ.

នវមំ វា ភគវា ទិវសំ ទសមំ វាតិ ឯត្ថ បន សចេ ភវេយ្យ ‘‘កថំ ថេរោ ជានាតី’’តិ? ពហូហិ ការណេហិ ជានាតិ. សារិបុត្តត្ថេរោ កិរ ជនបទចារិកំ បក្កមន្តោ អានន្ទត្ថេរំ អាបុច្ឆិត្វាវ បក្កមតិ ‘‘អហំ ឯត្តកេន នាម កាលេន អាគច្ឆិស្សាមិ, ឯត្ថន្តរេ ភគវន្តំ មា បមជ្ជី’’តិ. សចេ សម្មុខា ន អាបុច្ឆតិ, ភិក្ខូ បេសេត្វាបិ អាបុច្ឆិត្វាវ គច្ឆតិ. សចេ អញ្ញត្ថ វស្សំ វសតិ, យេ បឋមតរំ ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តិ, តេ ឯវំ បហិណតិ ‘‘មម វចនេន ភគវតោ ច បាទេ សិរសា វន្ទថ, អានន្ទស្ស ច អារោគ្យំ វត្វា មំ ‘អសុកទិវសេ នាម អាគមិស្សតី’តិ វទថា’’តិ សទា ច យថាបរិច្ឆិន្នទិវសេយេវ ឯតិ. អបិចាយស្មា អានន្ទោ អនុមានេនបិ ជានាតិ ‘‘ឯត្តកេ ទិវសេ ភគវតា វិយោគំ សហន្តោ អធិវាសេន្តោ អាយស្មា សារិបុត្តោ វសិ, ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ អសុកំ នាម ទិវសំ ន អតិក្កមិស្សតិ អទ្ធា អាគមិស្សតី’’តិ. យេសំ យេសញ្ហិ បញ្ញា មហតី តេសំ តេសំ ភគវតិ បេមញ្ច គារវោ ច មហា ហោតីតិ ឥមិនា នយេនាបិ ជានាតិ. ឯវំ ពហូហិ ការណេហិ ជានាតិ. តេនាហ – ‘‘នវមំ វា ភគវា ទិវសំ ទសមំ វា’’តិ. ឯវំ វុត្តេ យស្មា ឥទំ សិក្ខាបទំ បណ្ណត្តិវជ្ជំ, ន លោកវជ្ជំ; តស្មា អាយស្មតា អានន្ទេន វុត្តសទិសមេវ បរិច្ឆេទំ ករោន្តោ ‘‘អថ ខោ ភគវា…បេ… ធារេតុ’’ន្តិ. សចេ បន ថេរេន អទ្ធមាសោ វា មាសោ វា ឧទ្ទិដ្ឋោ អភវិស្ស, សោបិ ភគវតា អនុញ្ញាតោ អស្ស.

៤៦២-៣. និដ្ឋិតចីវរស្មិន្តិ យេន កេនចិ និដ្ឋានេន និដ្ឋិតេ ចីវរស្មិំ. យស្មា បន តំ ចីវរំ ករណេនបិ និដ្ឋិតំ ហោតិ, នស្សនាទីហិបិ តស្មាស្ស បទភាជនេ អត្ថមត្តមេវ ¶ ទស្សេតុំ ភិក្ខុនោ ចីវរំ កតំ វា ហោតីតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ កតន្តិ សូចិកម្មបរិយោសានេន កតំ, សូចិកម្មបរិយោសានំ នាម យំកិញ្ចិ សូចិយា កត្តព្ពំ បាសបដ្ដគណ្ឋិកបដ្ដបរិយោសានំ កត្វា សូចិយា បដិសាមនំ. នដ្ឋន្តិ ចោរាទីហិ ហដំ, ឯតម្បិ ហិ ករណបលិពោធស្ស និដ្ឋិតត្តា និដ្ឋិតន្តិ វុច្ចតិ. វិនដ្ឋន្តិ ឧបចិកាទីហិ ខាយិតំ. ទឌ្ឍន្តិ អគ្គិនា ទឌ្ឍំ. ចីវរាសា វា ឧបច្ឆិន្នាតិ ¶ ‘‘អសុកស្មិំ នាម កុលេ ¶ ចីវរំ លភិស្សាមី’’តិ យា ចីវរាសា ឧប្បន្នា ហោតិ, សា វា ឧបច្ឆិន្នា, ឯតេសម្បិ ហិ ករណបលិពោធស្សេវ និដ្ឋិតត្តា និដ្ឋិតភាវោ វេទិតព្ពោ.

ឧព្ភតស្មិំ កថិនេតិ កថិនេ ច ឧព្ភតស្មិំ. ឯតេន ទុតិយស្ស បលិពោធស្ស អភាវំ ទស្សេតិ. តំ បន កថិនំ យស្មា អដ្ឋសុ វា មាតិកាសុ ឯកាយ អន្តរុព្ភារេន វា ឧទ្ធរីយតិ, តេនស្ស និទ្ទេសេ ‘‘អដ្ឋន្នំ មាតិកាន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘អដ្ឋិមា, ភិក្ខវេ, មាតិកា កថិនស្ស ឧព្ភារាយ – បក្កមនន្តិកា, និដ្ឋានន្តិកា, សន្និដ្ឋានន្តិកា, នាសនន្តិកា, សវនន្តិកា, អាសាវច្ឆេទិកា, សីមាតិក្កន្តិកា, សហុព្ភារា’’តិ ឯវំ អដ្ឋ មាតិកាយោ កថិនក្ខន្ធកេ អាគតា. អន្តរុព្ភារោបិ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ; យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ កថិនំ ឧទ្ធរេយ្យ, ឯសា ញត្តិ. សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ; សង្ឃោ កថិនំ ឧទ្ធរតិ, យស្សាយស្មតោ ខមតិ, កថិនស្ស ឧព្ភារោ, សោ តុណ្ហស្ស; យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ. ឧព្ភតំ សង្ឃេន កថិនំ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ (បាចិ. ៩២៦) ឯវំ ភិក្ខុនីវិភង្គេ អាគតោ. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ តំ អាគតដ្ឋានេយេវ វណ្ណយិស្សាម. ឥធ បន វុច្ចមានេ បាឡិ អាហរិតព្ពា ហោតិ, អត្ថោបិ វត្តព្ពោ. វុត្តោបិ ច ន សុវិញ្ញេយ្យោ ហោតិ, អដ្ឋានេ វុត្តត្តាយ.

ទសាហបរមន្តិ ទស អហានិ បរមោ បរិច្ឆេទោ អស្សាតិ ទសាហបរមោ, តំ ទសាហបរមំ កាលំ ធារេតព្ពន្តិ អត្ថោ. បទភាជនេ ¶ បន អត្ថមត្តមេវ ទស្សេតុំ ‘‘ទសាហបរមតា ធារេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ឥទញ្ហិ វុត្តំ ហោតិ ‘‘ទសាហបរម’’ន្តិ ឯត្ថ យា ទសាហបរមតា ទសាហបរមភាវោ, អយំ ឯត្តកោ កាលោ យាវ នាតិក្កមតិ តាវ ធារេតព្ពន្តិ.

អធិដ្ឋិតវិកប្បិតេសុ អបរិយាបន្នត្តា អតិរេកំ ចីវរន្តិ អតិរេកចីវរំ. តេនេវស្ស បទភាជនេ វុត្តំ ‘‘អនធិដ្ឋិតំ អវិកប្បិត’’ន្តិ.

ឆន្នំ ចីវរានំ អញ្ញតរន្តិ ខោមំ, កប្បាសិកំ, កោសេយ្យំ, កម្ពលំ, សាណំ, ភង្គន្តិ ឥមេសំ ឆន្នំ ចីវរានំ អញ្ញតរំ. ឯតេន ចីវរស្ស ជាតិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បមាណំ ទស្សេតុំ ‘‘វិកប្បនុបគំ បច្ឆិម’’ន្តិ អាហ. តស្ស បមាណំ ទីឃតោ ¶ ទ្វេ វិទត្ថិយោ, តិរិយំ វិទត្ថិ. តត្រាយំ បាឡិ – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អាយាមេន អដ្ឋង្គុលំ សុគតង្គុលេន ចតុរង្គុលវិត្ថតំ បច្ឆិមំ ចីវរំ វិកប្បេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៨).

តំ ¶ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយន្តិ តំ យថាវុត្តជាតិប្បមាណំ ចីវរំ ទសាហបរមំ កាលំ អតិក្កាមយតោ, ឯត្ថន្តរេ យថា អតិរេកចីវរំ ន ហោតិ តថា អកុព្ពតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ, តញ្ច ចីវរំ និស្សគ្គិយំ ហោតិ, បាចិត្តិយាបត្តិ ចស្ស ហោតីតិ អត្ថោ. អថ វា និស្សជ្ជនំ និស្សគ្គិយំ, បុព្ពភាគេ កត្តព្ពស្ស វិនយកម្មស្សេតំ នាមំ. និស្សគ្គិយមស្ស អត្ថីតិ និស្សគ្គិយមិច្ចេវ. កិន្តំ? បាចិត្តិយំ. តំ អតិក្កាមយតោ សនិស្សគ្គិយវិនយកម្មំ បាចិត្តិយំ ហោតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. បទភាជនេ បន បឋមំ តាវ អត្ថវិកប្បំ ទស្សេតុំ ‘‘តំ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ ហោតី’’តិ មាតិកំ ឋបេត្វា ‘‘ឯកាទសេ អរុណុគ្គមនេ និស្សគ្គិយំ ហោតិ, និស្សជ្ជិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. បុន យស្ស ច និស្សជ្ជិតព្ពំ, យថា ច និស្សជ្ជិតព្ពំ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សង្ឃស្ស វា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឯកាទសេ អរុណុគ្គមនេតិ ឯត្ថ យំ ទិវសំ ចីវរំ ឧប្បន្នំ តស្ស យោ អរុណោ, សោ ឧប្បន្នទិវសនិស្សិតោ, តស្មា ចីវរុប្បាទទិវសឯន សទ្ធិំ ឯកាទសេ អរុណុគ្គមនេ និស្សគ្គិយំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. សចេបិ ពហូនិ ឯកជ្ឈំ ពន្ធិត្វា វា វេឋេត្វា វា ឋបិតានិ ឯកាវ អាបត្តិ. អពទ្ធាវេឋិតេសុ វត្ថុគណនាយ អាបត្តិយោ.

និស្សជ្ជិត្វា ¶ អាបត្តិ ទេសេតព្ពាតិ កថំ ទេសេតព្ពា? យថា ខន្ធកេ វុត្តំ, កថញ្ច តត្ថ វុត្តំ? ឯវំ វុត្តំ – ‘‘តេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា សង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា វុឌ្ឍានំ ភិក្ខូនំ បាទេ វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឯវមស្ស វចនីយោ – ‘អហំ, ភន្តេ, ឥត្ថន្នាមំ អាបត្តិំ អាបន្នោ, តំ បដិទេសេមី’’’តិ (ចូឡវ. ២៣៩). ឥធ បន សចេ ឯកំ ចីវរំ ហោតិ ‘‘ឯកំ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ វត្តព្ពំ. សចេ ទ្វេ, ‘‘ទ្វេ’’តិ វត្តព្ពំ. សចេ ពហូនិ ‘‘សម្ពហុលានី’’តិ វត្តព្ពំ. និស្សជ្ជនេបិ សចេ ឯកំ យថាបាឡិមេវ ‘‘ឥទំ មេ, ភន្តេ, ចីវរ’’ន្តិ វត្តព្ពំ. សចេ ទ្វេ វា ពហូនិ វា, ‘‘ឥមានិ មេ, ភន្តេ, ចីវរានិ ទសាហាតិក្កន្តានិ និស្សគ្គិយានិ, ឥមានាហំ សង្ឃស្ស និស្សជ្ជាមី’’តិ វត្តព្ពំ. បាឡិំ វត្តុំ អសក្កោន្តេន អញ្ញថាបិ វត្តព្ពំ.

ព្យត្តេន ¶ ភិក្ខុនា បដិពលេន អាបត្តិ បដិគ្គហេតព្ពាតិ ខន្ធកេ វុត្តនយេនេវ បដិគ្គហេតព្ពា. ឯវញ្ហិ តត្ថ វុត្តំ – ‘‘ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ –

‘សុណាតុ មេ ភន្តេ សង្ឃោ, អយំ ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខុ អាបត្តិំ សរតិ វិវរតិ ឧត្តានិំ ករោតិ ទេសេតិ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, អហំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ អាបត្តិំ បដិគ្គណ្ហេយ្យ’ន្តិ.

តេន ¶ វត្តព្ពោ ‘បស្សសី’តិ? ‘អាម, បស្សាមី’តិ. អាយតិំ សំវរេយ្យាសី’’តិ (ចូឡវ. ២៣៩). ទ្វីសុ បន សម្ពហុលាសុ វា បុរិមនយេនេវ វចនភេទោ ញាតព្ពោ.

ចីវរទានេបិ ‘‘សង្ឃោ ឥមំ ចីវរំ ឥមានិ ចីវរានី’’តិ វត្ថុវសេន វចនភេទោ វេទិតព្ពោ. គណស្ស ច បុគ្គលស្ស ច និស្សជ្ជនេបិ ឯសេវ នយោ.

អាបត្តិទេសនាបដិគ្គហណេសុ បនេត្ថ អយំ បាឡិ – ‘‘តេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា សម្ពហុលេ ភិក្ខូ ឧបសង្កមិត្វា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ កត្វា វុឌ្ឍានំ ភិក្ខូនំ បាទេ វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឯវមស្សុ វចនីយា – ‘អហំ, ភន្តេ, ឥត្ថន្នាមំ អាបត្តិំ អាបន្នោ តំ បដិទេសេមី’តិ. ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន តេ ភិក្ខូ ញាបេតព្ពា –

‘សុណន្តុ មេ អាយស្មន្តា, អយំ ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខុ អាបត្តិំ សរតិ វិវរតិ ឧត្តានិំ ករោតិ ទេសេតិ. យទាយស្មន្តានំ បត្តកល្លំ, អហំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ អាបត្តិំ បដិគ្គណ្ហេយ្យ’ន្តិ.

តេន វត្តព្ពោ ‘បស្សសី’តិ? ‘អាម, បស្សាមី’តិ. ‘អាយតិំ ¶ សំវរេយ្យាសី’តិ.

តេន ភិក្ខុនា ឯកំ ភិក្ខុំ ឧបសង្កមិត្វា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឯវមស្ស វចនីយោ – ‘អហំ, អាវុសោ, ឥត្ថន្នាមំ អាបត្តិំ អាបន្នោ តំ បដិទេសេមី’តិ. តេន វត្តព្ពោ ‘បស្សសី’តិ, អាម បស្សាមីតិ អាយតិំ សំវរេយ្យាសី’’តិ (ចូឡវ. ២៣៩). តត្ថ ¶ បុរិមនយេនេវ អាបត្តិយា នាមគ្គហណំ វចនភេទោ ច វេទិតព្ពោ.

យថា ច គណស្ស និស្សជ្ជនេ ឯវំ ទ្វិន្នំ និស្សជ្ជនេបិ បាឡិ វេទិតព្ពា. យទិ ហិ វិសេសោ ភវេយ្យ, យថេវ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិណ្ណន្នំ បារិសុទ្ធិឧបោសថំ កាតុំ, ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, កាតព្ពោ. ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន តេ ភិក្ខូ ញាបេតព្ពា’’តិអាទិនា នយេន ‘‘តិណ្ណន្នំ បារិសុទ្ធិឧបោសថំ កាតុ’’ន្តិ វត្វា បុន ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទ្វិន្នំ បារិសុទ្ធិឧបោសថំ កាតុំ, ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, កាតព្ពោ. ថេរេន ភិក្ខុនា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គ’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. ១៦៨) នយេន វិសុំយេវ ទ្វិន្នំ បារិសុទ្ធិឧបោសថោ វុត្តោ, ឯវមិធាបិ ¶ វិសុំ បាឡិំ វទេយ្យ, យស្មា បន នត្ថិ, តស្មា អវត្វា គតោតិ, គណស្ស វុត្តា បាឡិយេវេត្ថ បាឡិ.

អាបត្តិបដិគ្គហណេ បន អយំ វិសេសោ, យថា គណស្ស និស្សជ្ជិត្វា អាបត្តិយា ទេសិយមានាយ អាបត្តិបដិគ្គាហកោ ភិក្ខុ ញត្តិំ ឋបេតិ, ឯវំ អដ្ឋបេត្វា ទ្វីសុ អញ្ញតរេន យថា ឯកបុគ្គលោ បដិគ្គណ្ហាតិ, ឯវំ អាបត្តិ បដិគ្គហេតព្ពា. ទ្វិន្នញ្ហិ ញត្តិដ្ឋបនា នាម នត្ថិ, យទិ សិយា ទ្វិន្នំ បារិសុទ្ធិឧបោសថំ វិសុំ ន វទេយ្យ.

និស្សដ្ឋចីវរទានេបិ យថា ‘‘ឥមំ ចីវរំ អាយស្មតោ ទម្មី’’តិ ឯកោ វទតិ, ឯវំ ‘‘ឥមំ មយំ ចីវរំ អាយស្មតោ ទេមា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. ឥតោ គរុកតរានិ ហិ ញត្តិទុតិយកម្មានិបិ ‘‘អបលោកេត្វា កាតព្ពានី’’តិ វុត្តានិ អត្ថិ, តេសំ ឯតំ អនុលោមំ និស្សដ្ឋចីវរំ បន ទាតព្ពមេវ អទាតុំ ន លព្ភតិ, វិនយកម្មមត្តញ្ហេតំ. ន តំ តេន សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បុគ្គលស្ស វា ទិន្នមេវ ហោតីតិ.

៤៦៨. ទសាហាតិក្កន្តេ អតិក្កន្តសញ្ញីតិ ទសាហំ អតិក្កន្តេ ចីវរេ ‘‘អតិក្កន្តំ ឥទ’’ន្តិ ឯវំសញ្ញី, ទសាហេ វា អតិក្កន្តេ ‘‘អតិក្កន្តោ ¶ ទសាហោ’’តិ ឯវំសញ្ញី. និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយន្តិ ន ឥធ សញ្ញា រក្ខតិ. យោបិ ឯវំសញ្ញី, តស្សបិ តំ ចីវរំ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយាបត្តិ ច. សនិស្សគ្គិយវិនយកម្មំ វា បាចិត្តិយន្តិ ឧភោបិ អត្ថវិកប្បា យុជ្ជន្តិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

អវិស្សជ្ជិតេ ¶ វិស្សជ្ជិតសញ្ញីតិ កស្សចិ អទិន្នេ អបរិច្ចត្តេ ‘‘បរិច្ចត្តំ មយា’’តិ ឯវំសញ្ញី.

អនដ្ឋេ នដ្ឋសញ្ញីតិ អត្តនោ ចីវរេន សទ្ធិំ ពហូនិ អញ្ញេសំ ចីវរានិ ឯកតោ ឋបិតានិ ចោរា ហរន្តិ. តត្រេស អត្តនោ ចីវរេ អនដ្ឋេ នដ្ឋសញ្ញី ហោតិ. ឯស នយោ អវិនដ្ឋាទីសុបិ.

អវិលុត្តេតិ ឯត្ថ បន គព្ភំ ភិន្ទិត្វា បសយ្ហាវហារវសេន អវិលុត្តេតិ វេទិតព្ពំ.

អនិស្សជ្ជិត្វា បរិភុញ្ជតិ អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ សកិំ និវត្ថំ វា សកិំ បារុតំ វា កាយតោ អមោចេត្វា ទិវសម្បិ វិចរតិ, ឯកាវ អាបត្តិ. មោចេត្វា មោចេត្វា និវាសេតិ វា បារុបតិ ¶ វា បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ. ទុន្និវត្ថំ វា ទុប្បារុតំ វា សណ្ឋបេន្តស្ស អនាបត្តិ. អញ្ញស្ស តំ បរិភុញ្ជតោបិ អនាបត្តិ, ‘‘អនាបត្តិ អញ្ញេន កតំ បដិលភិត្វា បរិភុញ្ជតី’’តិ (បារា. ៥៧០) អាទិវចនញ្ចេត្ថ សាធកំ. អនតិក្កន្តេ អតិក្កន្តសញ្ញិនោ វេមតិកស្ស ច ទុក្កដំ បរិភោគំ សន្ធាយ វុត្តំ.

៤៦៩. ‘‘អនាបត្តិ អន្តោទសាហំ អធិដ្ឋេតិ, វិកប្បេតី’’តិ ឯត្ថ បន អធិដ្ឋានុបគំ វិកប្បនុបគញ្ច វេទិតព្ពំ. តត្រាយំ បាឡិ – អថ ខោ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ – ‘‘យានិ តានិ ភគវតា អនុញ្ញាតានិ ‘តិចីវរ’ន្តិ វា ‘វស្សិកសាដិកា’តិ វា ‘និសីទន’ន្តិ វា ‘បច្ចត្ថរណ’ន្តិ វា ‘កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទី’តិ វា មុខបុញ្ឆនចោឡកន្តិ វា បរិក្ខារចោឡន្តិ វា សព្ពានិ តានិ អធិដ្ឋាតព្ពានីតិ នុ ខោ ឧទាហុ វិកប្បេតព្ពានី’’តិ, ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ –

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុំ; វស្សិកសាដិកំ វស្សានំ ចាតុមាសំ អធិដ្ឋាតុំ តតោ បរំ វិកប្បេតុំ; និសីទនំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុំ; បច្ចត្ថរណំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុំ; កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទិំ យាវអាពាធា អធិដ្ឋាតុំ តតោ បរំ វិកប្បេតុំ; មុខបុញ្ឆនចោឡំ អធិដ្ឋាតុំ ¶ ន វិកប្បេតុំ; បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៨).

‘‘តត្ថ ¶ តិចីវរំ’’ អធិដ្ឋហន្តេន រជិត្វា កប្បពិន្ទុំ ទត្វា បមាណយុត្តមេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ. តស្ស បមាណំ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន សុគតចីវរតោ ឩនកំ វដ្ដតិ, លាមកបរិច្ឆេទេន សង្ឃាដិយា ឧត្តរាសង្គស្ស ច ទីឃតោ មុដ្ឋិបញ្ចកំ តិរិយំ មុដ្ឋិត្តិកំ បមាណំ វដ្ដតិ. អន្តរវាសកោ ទីឃតោ មុដ្ឋិបញ្ចកោ តិរិយំ ទ្វិហត្ថោបិ វដ្ដតិ. បារុបណេនបិ ហិ សក្កា នាភិំ បដិច្ឆាទេតុន្តិ. វុត្តប្បមាណតោ បន អតិរេកំ ឩនកញ្ច បរិក្ខារចោឡន្តិ អធិដ្ឋាតព្ពំ.

តត្ថ យស្មា ‘‘ទ្វេ ចីវរស្ស អធិដ្ឋានា – កាយេន វា អធិដ្ឋេតិ, វាចាយ វា អធិដ្ឋេតី’’តិ (បរិ. ៣២២) វុត្តំ, តស្មា បុរាណសង្ឃាដិំ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ បច្ចុទ្ធរិត្វា នវំ សង្ឃាដិំ ហត្ថេន គហេត្វា ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ ចិត្តេន អាភោគំ កត្វា កាយវិការំ ករោន្តេន កាយេន អធិដ្ឋាតព្ពា. ឥទំ កាយេន អធិដ្ឋានំ, តំ យេន កេនចិ សរីរាវយវេន អផុសន្តស្ស ន វដ្ដតិ. វាចាយ អធិដ្ឋានេ បន វចីភេទំ កត្វា វាចាយ អធិដ្ឋាតព្ពា. តត្រ ទុវិធំ អធិដ្ឋានំ – សចេ ហត្ថបាសេ ហោតិ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពា. អថ អន្តោគព្ភេ វា ឧបរិបាសាទេ វា សាមន្តវិហារេ វា ហោតិ ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘ឯតំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វាចា ¶ ភិន្ទិតព្ពា. ឯស នយោ ឧត្តរាសង្គេ អន្តរវាសកេ ច. នាមមត្តមេវ ហិ វិសេសោ. តស្មា សព្ពានិ សង្ឃាដិំ ឧត្តរាសង្គំ អន្តរវាសកន្តិ ឯវំ អត្តនោ នាមេនេវ អធិដ្ឋាតព្ពានិ. សចេ អធិដ្ឋហិត្វា ឋបិតវត្ថេហិ សង្ឃាដិអាទីនិ ករោតិ, និដ្ឋិតេ រជនេ ច កប្បេ ច ឥមំ ‘‘បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ បច្ចុទ្ធរិត្វា បុន អធិដ្ឋាតព្ពានិ. អធិដ្ឋិតេន បន សទ្ធិំ មហន្តតរមេវ ទុតិយបដ្ដំ វា ខណ្ឌំ វា សំសិព្ពន្តេន បុន អធិដ្ឋាតព្ពមេវ. សមេ វា ខុទ្ទកេ វា អធិដ្ឋានកិច្ចំ នត្ថិ.

តិចីវរំ បន បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋាតុំ វដ្ដតិ ¶ ន វដ្ដតីតិ? មហាបទុមត្ថេរោ កិរាហ – ‘‘តិចីវរំ តិចីវរមេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ. សចេ បរិក្ខារចោឡាធិដ្ឋានំ លភេយ្យ ឧទោសិតសិក្ខាបទេ បរិហារោ និរត្ថកោ ភវេយ្យា’’តិ. ឯវំ វុត្តេ កិរ អវសេសា ភិក្ខូ អាហំសុ – ‘‘បរិក្ខារចោឡម្បិ ភគវតាវ អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ វុត្តំ, តស្មា វដ្ដតី’’តិ. មហាបច្ចរិយម្បិ វុត្តំ ‘‘បរិក្ខារចោឡំ នាម បាដេក្កំ និធានមុខមេតន្តិ តិចីវរំ ¶ បរិក្ខារចោឡន្តិ អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ឧទោសិតសិក្ខាបទេ បន តិចីវរំ អធិដ្ឋហិត្វា បរិហរន្តស្ស បរិហារោ វុត្តោ’’តិ. ឧភតោវិភង្គភាណកោ បុណ្ណវាលិកវាសី មហាតិស្សត្ថេរោបិ កិរ អាហ – ‘‘មយំ បុព្ពេ មហាថេរានំ អស្សុម្ហ, អរញ្ញវាសិនោ ភិក្ខូ រុក្ខសុសិរាទីសុ ចីវរំ ឋបេត្វា បធានំ បទហនត្ថាយ គច្ឆន្តិ. សាមន្តវិហារេ ធម្មសវនត្ថាយ គតានញ្ច នេសំ សូរិយេ ឧដ្ឋិតេ សាមណេរា វា ទហរភិក្ខូ វា បត្តចីវរំ គហេត្វា គច្ឆន្តិ, តស្មា សុខបរិភោគត្ថំ តិចីវរំ បរិក្ខារចោឡន្តិ អធិដ្ឋាតុំ វដ្ដតី’’តិ. មហាបច្ចរិយម្បិ វុត្តំ បុព្ពេ អារញ្ញិកា ភិក្ខូ អពទ្ធសីមាយំ ទុប្បរិហារន្តិ តិចីវរំ បរិក្ខារចោឡមេវ អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិំសូ’’តិ.

‘‘វស្សិកសាដិកា’’ អនតិរិត្តប្បមាណា នាមំ គហេត្វា វុត្តនយេនេវ ចត្តារោ វស្សិកេ មាសេ អធិដ្ឋាតព្ពា, តតោ បរំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេតព្ពា. វណ្ណភេទមត្តរត្តាបិ ចេសា វដ្ដតិ. ទ្វេ បន ន វដ្ដន្តិ. ‘‘និសីទនំ’’ វុត្តនយេន អធិដ្ឋាតព្ពមេវ, តញ្ច ខោ បមាណយុត្តំ ឯកមេវ, ទ្វេ ន វដ្ដន្តិ. ‘‘បច្ចត្ថរណ’’ម្បិ អធិដ្ឋាតព្ពមេវ, តំ បន មហន្តម្បិ វដ្ដតិ, ឯកម្បិ វដ្ដតិ, ពហូនិបិ វដ្ដន្តិ. នីលម្បិ បីតកម្បិ សទសម្បិ បុប្ផទសម្បីតិ សព្ពប្បការំ វដ្ដតិ. សកិំ អធិដ្ឋិតំ អធិដ្ឋិតមេវ ហោតិ. ‘‘កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទិ’’ យាវ អាពាធោ អត្ថិ, តាវ បមាណិកា អធិដ្ឋាតព្ពា. អាពាធេ វូបសន្តេ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេតព្ពា, ឯកាវ វដ្ដតិ ¶ . ‘‘មុខបុញ្ឆនចោឡំ’’ អធិដ្ឋាតព្ពមេវ, យាវ ឯកំ ធោវិយតិ, តាវ អញ្ញំ បរិភោគត្ថាយ ឥច្ឆិតព្ពន្តិ ¶ ទ្វេ វដ្ដន្តិ. អបរេ បន ថេរា ‘‘និធានមុខមេតំ ពហូនិបិ វដ្ដន្តី’’តិ វទន្តិ. បរិក្ខារចោឡេ គណនា នត្ថិ, យត្តកំ ឥច្ឆតិ តត្តកំ អធិដ្ឋាតព្ពមេវ. ថវិកាបិ បរិស្សាវនម្បិ វិកប្បនុបគំ បច្ឆិមចីវរប្បមាណំ ‘‘បរិក្ខារចោឡក’’ន្តិ អធិដ្ឋាតព្ពមេវ. ពហូនិ ឯកតោ កត្វា ‘‘ឥមានិ ចីវរានិ បរិក្ខារចោឡានិ អធិដ្ឋាមី’’តិ អធិដ្ឋាតុម្បិ វដ្ដតិយេវ. ភេសជ្ជនវកម្មមាតាបិតុអាទីនំ អត្ថាយ ឋបេន្តេនបិ អធិដ្ឋាតព្ពមេវ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘អនាបត្តី’’តិ វុត្តំ. មញ្ចភិសិ បីឋកភិសិ ពិម្ពោហនំ បាវារោ កោជវោតិ ឯតេសុ បន សេនាសនបរិក្ខារត្ថាយ ទិន្នបច្ចត្ថរណេ ច អធិដ្ឋានកិច្ចំ នត្ថិយេវ.

អធិដ្ឋិតចីវរំ បន បរិភុញ្ជតោ កថំ អធិដ្ឋានំ វិជហតីតិ? អញ្ញស្ស ទានេន, អច្ឆិន្ទិត្វា គហណេន, វិស្សាសគ្គាហេន, ហីនាយាវត្តនេន, សិក្ខាបច្ចក្ខានេន ¶ , កាលំកិរិយាយ, លិង្គបរិវត្តនេន, បច្ចុទ្ធរណេន, ឆិទ្ទភាវេនាតិ ឥមេហិ នវហិ ការណេហិ វិជហតិ. តត្ថ បុរិមេហិ អដ្ឋហិ សព្ពចីវរានិ អធិដ្ឋានំ វិជហន្តិ, ឆិទ្ទភាវេន បន តិចីវរស្សេវ សព្ពអដ្ឋកថាសុ អធិដ្ឋានវិជហនំ វុត្តំ, តញ្ច នខបិដ្ឋិប្បមាណេន ឆិទ្ទេន. តត្ថ នខបិដ្ឋិប្បមាណំ កនិដ្ឋង្គុលិនខវសេន វេទិតព្ពំ, ឆិទ្ទញ្ច វិនិព្ពិទ្ធឆិទ្ទមេវ. ឆិទ្ទស្ស ហិ អព្ភន្តរេ ឯកតន្តុ ចេបិ អច្ឆិន្នោ ហោតិ, រក្ខតិ. តត្ថ សង្ឃាដិយា ច ឧត្តរាសង្គស្ស ច ទីឃន្តតោ វិទត្ថិប្បមាណស្ស តិរិយន្តតោ អដ្ឋង្គុលប្បមាណស្ស បទេសស្ស ឱរតោ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ភិន្ទតិ, បរតោ ន ភិន្ទតិ. អន្តរវាសកស្ស បន ទីឃន្តតោ វិទត្ថិប្បមាណស្សេវ តិរិយន្តតោ ចតុរង្គុលប្បមាណស្ស បទេសស្ស ឱរតោ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ភិន្ទតិ, បរតោ ¶ ន ភិន្ទតិ. តស្មា ជាតេ ឆិទ្ទេ តំ ចីវរំ អតិរេកចីវរដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ, សូចិកម្មំ កត្វា បុន អធិដ្ឋាតព្ពំ. មហាសុមត្ថេរោ បនាហ – ‘‘បមាណចីវរស្ស យត្ថ កត្ថចិ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ភិន្ទតិ, មហន្តស្ស បន បមាណតោ ពហិ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ន ភិន្ទតិ, អន្តោជាតំ ភិន្ទតី’’តិ. ករវីកតិស្សត្ថេរោ អាហ – ‘‘ខុទ្ទកំ មហន្តំ ន បមាណំ, ទ្វេ ចីវរានិ បារុបន្តស្ស វាមហត្ថេ សង្ឃរិត្វា ឋបិតដ្ឋានេ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ន ភិន្ទតិ, ឱរភាគេ ភិន្ទតិ. អន្តរវាសកស្សបិ ឱវដ្ដិកំ ករោន្តេន សង្ឃរិតដ្ឋានេ ឆិទ្ទំ ន ភិន្ទតិ, តតោ ឱរំ ភិន្ទតី’’តិ. អន្ធកដ្ឋកថាយំ បន តិចីវរេ មហាសុមត្ថេរវាទំ បមាណំ កត្វា ឧត្តរិម្បិ ឥទំ វុត្តំ ‘‘បច្ឆិមប្បមាណំ អធិដ្ឋានំ រក្ខតី’’តិ. បរិក្ខារចោឡេ ទីឃសោ អដ្ឋង្គុលេ សុគតង្គុលេន តិរិយំ ចតុរង្គុលេ យត្ថ កត្ថចិ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ វិជហតិ. មហន្តេ ចោឡេ តតោ បរេន ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ន វិជហតិ. ឯស នយោ សព្ពេសុ អធិដ្ឋាតព្ពកេសុ ចីវរេសូ’’តិ.

តត្ថ យស្មា សព្ពេសម្បិ អធិដ្ឋាតព្ពកចីវរានំ វិកប្បនុបគបច្ឆិមប្បមាណតោ អញ្ញំ បច្ឆិមប្បមាណំ ¶ នាម នត្ថិ, យញ្ហិ និសីទន-កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទិ-វស្សិកសាដិកានំ បមាណំ វុត្តំ, តំ ឧក្កដ្ឋំ, តតោ ឧត្តរិ បដិសិទ្ធត្តា ន បច្ឆិមំ តតោ ហេដ្ឋា អប្បដិសិទ្ធត្តា. តិចីវរស្សាបិ សុគតចីវរប្បមាណតោ ឩនកត្តំ ឧក្កដ្ឋប្បមាណមេវ. បច្ឆិមំ បន វិសុំ សុត្តេ វុត្តំ នត្ថិ. មុខបុញ្ឆនបច្ចត្ថរណបរិក្ខារចោឡានំ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទោ នត្ថិយេវ. វិកប្បនុបគបច្ឆិមេន បន បច្ឆិមបរិច្ឆេទោ វុត្តោ. តស្មា យំ តាវ អន្ធកដ្ឋកថាយំ ¶ ‘‘បច្ឆិមប្បមាណំ អធិដ្ឋានំ រក្ខតី’’តិ វត្វា តត្ថ បរិក្ខារចោឡស្សេវ សុគតង្គុលេន អដ្ឋង្គុលចតុរង្គុលបច្ឆិមប្បមាណំ ទស្សេត្វា ឥតរេសំ តិចីវរាទីនំ មុដ្ឋិបញ្ចកាទិបភេទំ ¶ បច្ឆិមប្បមាណំ សន្ធាយ ‘‘ឯស នយោ សព្ពេសុ អធិដ្ឋាតព្ពកេសុចីវរេសូ’’តិ វុត្តំ, តំ ន សមេតិ.

ករវីកតិស្សត្ថេរវាទេបិ ទីឃន្តតោយេវ ឆិទ្ទំ ទស្សិតំ, តិរិយន្តតោ ន ទស្សិតំ, តស្មា សោ អបរិច្ឆិន្នោ. មហាសុមត្ថេរវាទេ ‘‘បមាណចីវរស្ស យត្ថ កត្ថចិ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ភិន្ទតិ, មហន្តស្ស បន បមាណតោ ពហិ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ន ភិន្ទតី’’តិ វុត្តំ. ឥទំ បន ន វុត្តំ – ‘‘ឥទំ នាម បមាណចីវរំ ឥតោ ឧត្តរិ មហន្តំ ចីវរ’’ន្តិ. អបិចេត្ថ តិចីវរាទីនំ មុដ្ឋិបញ្ចកាទិភេទំ បច្ឆិមប្បមាណន្តិ អធិប្បេតំ. តត្ថ យទិ បច្ឆិមប្បមាណតោ ពហិ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ន ភិន្ទេយ្យ, ឧក្កដ្ឋបត្តស្សាបិ មជ្ឈិមបត្តស្ស វា ឱមកប្បមាណតោ ពហិ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ន ភិន្ទេយ្យ, ន ច ន ភិន្ទតិ. តស្មា អយម្បិ វាទោ អបរិច្ឆិន្នោ.

យោ បនាយំ សព្ពបឋមោ អដ្ឋកថាវាទោ, អយមេវេត្ថ បមាណំ. កស្មា? បរិច្ឆេទសព្ភាវតោ. តិចីវរស្ស ហិ បច្ឆិមប្បមាណញ្ច ឆិទ្ទប្បមាណញ្ច ឆិទ្ទុប្បត្តិទេសប្បមាណញ្ច សព្ពអដ្ឋកថាសុយេវ បរិច្ឆិន្ទិត្វា វុត្តំ, តស្មា ស្វេវ វាទោ បមាណំ. អទ្ធា ហិ សោ ភគវតោ អធិប្បាយំ អនុគន្ត្វា វុត្តោ. ឥតរេសុ បន នេវ បរិច្ឆេទោ អត្ថិ, ន បុព្ពាបរំ សមេតីតិ.

យោ បន ទុព្ពលដ្ឋានេ បឋមំ អគ្គឡំ ទត្វា បច្ឆា ទុព្ពលដ្ឋានំ ឆិន្ទិត្វា អបនេតិ, អធិដ្ឋានំ ន ភិជ្ជតិ. មណ្ឌលបរិវត្តនេបិ ឯសេវ នយោ. ទុបដ្ដស្ស ឯកស្មិំ បដលេ ឆិទ្ទេ វា ជាតេ គឡិតេ វា អធិដ្ឋានំ ន ភិជ្ជតិ, ខុទ្ទកំ ចីវរំ មហន្តំ ករោតិ, មហន្តំ វា ខុទ្ទកំ ករោតិ, អធិដ្ឋានំ ន ភិជ្ជតិ. ឧភោ កោដិយោ មជ្ឈេ ករោន្តោ សចេ បឋមំ ឆិន្ទិត្វា បច្ឆា ឃដេតិ, អធិដ្ឋានំ ភិជ្ជតិ. អថ ឃដេត្វា ឆិន្ទតិ, ន ភិជ្ជតិ, រជកេហិ ធោវាបេត្វា សេតំ ការាបេន្តស្សាបិ អធិដ្ឋានំ អធិដ្ឋានមេវាតិ ¶ . អយំ តាវ ‘‘អន្តោទសាហំ អធិដ្ឋេតិ វិកប្បេតី’’តិ ឯត្ថ អធិដ្ឋានេ វិនិច្ឆយោ.

វិកប្បនេ ¶ ¶ បន ទ្វេ វិកប្បនា – សម្មុខាវិកប្បនា ច បរម្មុខាវិកប្បនា ច. កថំ សម្មុខាវិកប្បនា ហោតីតិ? ចីវរានំ ឯកពហុភាវំ សន្និហិតាសន្និហិតភាវញ្ច ញត្វា ‘‘‘ឥមំ ចីវរ’ន្តិ វា ‘ឥមានិ ចីវរានី’តិ វា ‘ឯតំ ចីវរ’ន្តិ វា ‘ឯតានិ ចីវរានី’’’តិ វា ‘‘តុយ្ហំ វិកប្បេមី’’តិ វត្តព្ពំ, អយមេកា សម្មុខាវិកប្បនា. ឯត្តាវតា និធេតុំ វដ្ដតិ, បរិភុញ្ជិតុំ បន វិស្សជ្ជេតុំ វា អធិដ្ឋាតុំ វា ន វដ្ដតិ. ‘‘មយ្ហំ សន្តកំ, មយ្ហំ សន្តកានិ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ វា ករោហី’’តិ ឯវំ បន វុត្តេ បច្ចុទ្ធារោ នាម ហោតិ. តតោបភុតិ បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តិ.

អបរោបិ នយោ – តថេវ ចីវរានំ ឯកពហុភាវំ សន្និហិតាសន្និហិតភាវញ្ច ញត្វា តស្សេវ ភិក្ខុនោ សន្តិកេ ‘‘‘ឥមំ ចីវរ’ន្តិ វា ‘ឥមានិ ចីវរានី’តិ វា ‘ឯតំ ចីវរ’ន្តិ វា ‘ឯតានិ ចីវរានី’’’តិ វា វត្វា បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ អញ្ញតរស្ស អត្តនា អភិរុចិតស្ស យស្ស កស្សចិ នាមំ គហេត្វា ‘‘‘តិស្សស្ស ភិក្ខុនោ វិកប្បេមី’តិ វា ‘តិស្សាយ ភិក្ខុនិយា, សិក្ខមានាយ, តិស្សស្ស សាមណេរស្ស, តិស្សាយ សាមណេរិយា វិកប្បេមី’’’តិ វា វត្តព្ពំ, អយំ អបរាបិ សម្មុខាវិកប្បនា. ឯត្តាវតា និធេតុំ វដ្ដតិ, បរិភោគាទីសុ បន ឯកម្បិ ន វដ្ដតិ. តេន បន ភិក្ខុនា ‘‘តិស្សស្ស ភិក្ខុនោ សន្តកំ…បេ… តិស្សាយ សាមណេរិយា សន្តកំ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ វា ករោហី’’តិ វុត្តេ បច្ចុទ្ធារោ នាម ហោតិ. តតោបភុតិ បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តិ.

កថំ បរម្មុខាវិកប្បនា ហោតីតិ? ចីវរានំ តថេវ ឯកពហុភាវំ សន្និហិតាសន្និហិតភាវញ្ច ញត្វា ‘‘‘ឥមំ ចីវរ’ន្តិ វា ‘ឥមានិ ចីវរានី’តិ វា ‘ឯតំ ចីវរ’ន្តិ វា ‘ឯតានិ ចីវរានី’’’តិ វា វត្វា ‘‘តុយ្ហំ វិកប្បនត្ថាយ ទម្មី’’តិ វត្តព្ពំ. តេន វត្តព្ពោ – ‘‘កោ តេ មិត្តោ វា សន្ទិដ្ឋោ វា’’តិ? តតោ ឥតរេន បុរិមនយេនេវ ‘‘តិស្សោ ភិក្ខូតិ វា…បេ… តិស្សា សាមណេរី’’តិ វា វត្តព្ពំ. បុន តេន ភិក្ខុនា ¶ ‘‘អហំ តិស្សស្ស ភិក្ខុនោ ទម្មីតិ វា…បេ… តិស្សាយ សាមណេរិយា ទម្មី’’តិ វា វត្តព្ពំ, អយំ បរម្មុខាវិកប្បនា. ឯត្តាវតា និធេតុំ វដ្ដតិ, បរិភោគាទីសុ បន ឯកម្បិ ន វដ្ដតិ. តេន បន ភិក្ខុនា ទុតិយសម្មុខាវិកប្បនាយំ វុត្តនយេនេវ ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស សន្តកំ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ វា ករោហី’’តិ វុត្តេ បច្ចុទ្ធារោ នាម ហោតិ. តតោបភុតិ បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តិ.

ទ្វិន្នំ ¶ វិកប្បនានំ កិំ នានាករណំ? សម្មុខាវិកប្បនាយំ សយំ វិកប្បេត្វា បរេន បច្ចុទ្ធរាបេតិ ¶ . បរម្មុខាវិកប្បនាយ បរេនេវ វិកប្បាបេត្វា បរេនេវ បច្ចុទ្ធរាបេតិ, ឥទមេត្ថ នានាករណំ. សចេ បន យស្ស វិកប្បេតិ, សោ បញ្ញត្តិកោវិទោ ន ហោតិ, ន ជានាតិ បច្ចុទ្ធរិតុំ, តំ ចីវរំ គហេត្វា អញ្ញស្ស ព្យត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បុន វិកប្បេត្វា បច្ចុទ្ធរាបេតព្ពំ. វិកប្បិតវិកប្បនា នាមេសា វដ្ដតិ. អយំ ‘‘វិកប្បេតី’’តិ ឥមស្មិំ បទេ វិនិច្ឆយោ.

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុ’’ន្តិអាទិវចនតោ ច ឥទំ ‘‘វិកប្បេតី’’តិ អវិសេសេន វុត្តវចនំ វិរុទ្ធំ វិយ ទិស្សតិ, ន ច វិរុទ្ធំ តថាគតា ភាសន្តិ. តស្មា ឯវមស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោ, តិចីវរំ តិចីវរសង្ខេបេនេវ បរិហរតោ អធិដ្ឋាតុមេវ អនុជានាមិ, ន វិកប្បេតុំ. វស្សិកសាដិកំ បន ចាតុមាសតោ បរំ វិកប្បេតុមេវ ន អធិដ្ឋាតុំ. ឯវញ្ច សតិ យោ តិចីវរេ ឯកេន ចីវរេន វិប្បវសិតុកាមោ ហោតិ, តស្ស តិចីវរាធិដ្ឋានំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិប្បវាសសុខត្ថំ វិកប្បនាយ ឱកាសោ ទិន្នោ ហោតិ. ទសាហាតិក្កមេ ច អនាបត្តីតិ ឯតេនុបាយេន សព្ពត្ថ វិកប្បនាយ អប្បដិសិទ្ធភាវោ វេទិតព្ពោ.

វិស្សជ្ជេតីតិ អញ្ញស្ស ទេតិ. កថំ បន ទិន្នំ ហោតិ, កថំ គហិតំ? ‘‘ឥមំ តុយ្ហំ ទេមិ ទទាមិ ទជ្ជាមិ ឱណោជេមិ បរិច្ចជាមិ និស្សជ្ជាមិ វិស្សជ្ជាមីតិ វា ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ទេមិ…បេ… និស្សជ្ជាមី’’តិ វា វទតិ, សម្មុខាបិ ¶ បរម្មុខាបិ ទិន្នំយេវ ហោតិ. ‘‘តុយ្ហំ គណ្ហាហី’’តិ វុត្តេ ‘‘មយ្ហំ គណ្ហាមី’’តិ វទតិ, សុទិន្នំ សុគ្គហិតញ្ច. ‘‘តវ សន្តកំ ករោហិ, តវ សន្តកំ ហោតុ, តវ សន្តកំ ករិស្សសី’’តិ វុត្តេ ‘‘មម សន្តកំ ករោមិ, មម សន្តកំ ហោតុ, មម សន្តកំ ករិស្សាមី’’តិ វទតិ, ទុទ្ទិន្នំ ទុគ្គហិតញ្ច. នេវ ទាតា ទាតុំ ជានាតិ, ន ឥតរោ គហេតុំ. សចេ បន ‘‘តវ សន្តកំ ករោហី’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ, ភន្តេ, មយ្ហំ គណ្ហាមី’’តិ គណ្ហាតិ, សុគ្គហិតំ. សចេ បន ‘‘ឯកោ គណ្ហាហី’’តិ វទតិ, ឥតរោ ‘‘ន គណ្ហាមី’’តិ បុន សោ ‘‘ទិន្នំ មយា តុយ្ហំ, គណ្ហាហី’’តិ វទតិ, ឥតរោបិ ‘‘ន មយ្ហំ ឥមិនា អត្ថោ’’តិ វទតិ. តតោ បុរិមោបិ ‘‘មយា ទិន្ន’’ន្តិ ទសាហំ អតិក្កាមេតិ, បច្ឆិមោបិ ‘‘មយា បដិក្ខិត្ត’’ន្តិ. កស្ស អាបត្តីតិ? ន កស្សចិ អាបត្តិ. យស្ស បន រុច្ចតិ, តេន អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ.

យោ ¶ បន អធិដ្ឋានេ វេមតិកោ, តេន កិំ កាតព្ពំ? វេមតិកភាវំ អារោចេត្វា សចេ អនធិដ្ឋិតំ ភវិស្សតិ, ឯវំ មេ កប្បិយំ ហោតីតិ វត្វា វុត្តនយេនេវ និស្សជ្ជិតព្ពំ. ន ហិ ឯវំ ¶ ជានាបេត្វា វិនយកម្មំ ករោន្តស្ស មុសាវាទោ ហោតិ. កេចិ បន ‘‘ឯកេន ភិក្ខុនា វិស្សាសំ គហេត្វា បុន ទិន្នំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុជ្ជតិ. ន ហិ តស្សេតំ វិនយកម្មំ, នាបិ តំ ឯត្តកេន អញ្ញំ វត្ថុំ ហោតិ.

នស្សតីតិអាទិ ឧត្តានត្ថមេវ. យោ ន ទទេយ្យ អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘មយ្ហំ ទិន្នំ ឥមិនា’’តិ ឥមាយ សញ្ញាយ ន ទេន្តស្ស ទុក្កដំ. តស្ស សន្តកភាវំ បន ញត្វា លេសេន អច្ឆិន្ទន្តោ ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា ការេតព្ពោតិ.

សមុដ្ឋានាទីសុ ឥទំ សិក្ខាបទំ កថិនសមុដ្ឋានំ នាម កាយវាចាតោ ច កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ, អនធិដ្ឋានេន ច អវិកប្បនេន ច អាបជ្ជនតោ អកិរិយំ, សញ្ញាយ អភាវេបិ ន មុច្ចតិ, អជានន្តោបិ អាបជ្ជតីតិ នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

បឋមកថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ឧទោសិតសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៧១. តេន ¶ សមយេន ពុទ្ធោ ភគវាតិ ឧទោសិតសិក្ខាបទំ. តត្ថ សន្តរុត្តរេនាតិ អន្តរន្តិ អន្តរវាសកោ វុច្ចតិ, ឧត្តរន្តិ ឧត្តរាសង្គោ, សហ អន្តរេន ឧត្តរំ សន្តរុត្តរំ, តេន សន្តរុត្តរេន, សហ អន្តរវាសកេន ឧត្តរាសង្គេនាតិ អត្ថោ. កណ្ណកិតានីតិ សេទេន ផុដ្ឋោកាសេសុ សញ្ជាតកាឡសេតមណ្ឌលានិ. អទ្ទស ខោ អាយស្មា អានន្ទោ សេនាសនចារិកំ អាហិណ្ឌន្តោតិ ថេរោ កិរ ភគវតិ ទិវា បដិសល្លានត្ថាយ គន្ធកុដិំ បវិដ្ឋេ តំ ឱកាសំ លភិត្វា ទុន្និក្ខិត្តានិ ទារុភណ្ឌមត្តិកាភណ្ឌានិ បដិសាមេន្តោ អសម្មដ្ឋដ្ឋានំ សម្មជ្ជន្តោ គិលានេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ ករោន្តោ តេសំ ភិក្ខូនំ ¶ សេនាសនដ្ឋានំ សម្បត្តោ អទ្ទស. តេន វុត្តំ – ‘‘អទ្ទស ខោ អាយស្មា អានន្ទោ សេនាសនចារិកំ អាហិណ្ឌន្តោ’’តិ.

៤៧៣. អវិប្បវាសសម្មុតិំ ទាតុន្តិ អវិប្បវាសេ សម្មុតិ អវិប្បវាសសម្មុតិ, អវិប្បវាសាយ វា សម្មុតិ អវិប្បវាសសម្មុតិ. កោ បនេត្ថ អានិសំសោ? យេន ចីវរេន វិប្បវសតិ, តំ និស្សគ្គិយំ ន ហោតិ, អាបត្តិញ្ច នាបជ្ជតិ. កិត្តកំ កាលំ? មហាសុមត្ថេរោ តាវ អាហ – ‘‘យាវ រោគោ ន វូបសមតិ, វូបសន្តេ បន រោគេ សីឃំ ចីវរដ្ឋានំ អាគន្តព្ព’’ន្តិ ¶ . មហាបទុមត្ថេរោ អាហ – ‘‘សីឃំ អាគច្ឆតោ រោគោ បដិកុប្បេយ្យ, តស្មា សណិកំ អាគន្តព្ពំ. យតោ បដ្ឋាយ ហិ សត្ថំ វា បរិយេសតិ, ‘គច្ឆាមី’តិ អាភោគំ វា ករោតិ, តតោ បដ្ឋាយ វដ្ដតិ. ‘ន ទានិ គមិស្សាមី’តិ ឯវំ បន ធុរនិក្ខេបំ ករោន្តេន បច្ចុទ្ធរិតព្ពំ, អតិរេកចីវរដ្ឋានេ ឋស្សតី’’តិ. សចេ បនស្ស រោគោ បដិកុប្បតិ, កិំ កាតព្ពន្តិ? ផុស្សទេវត្ថេរោ តាវ អាហ – ‘‘សចេ សោយេវ រោគោ បដិកុប្បតិ, សា ឯវ សម្មុតិ, បុន សម្មុតិទានកិច្ចំ នត្ថិ. អថញ្ញោ កុប្បតិ, បុន ទាតព្ពា សម្មុតី’’តិ. ឧបតិស្សត្ថេរោ អាហ – ‘‘សោ វា រោគោ ហោតុ, អញ្ញោ វា បុន សម្មុតិទានកិច្ចំ នត្ថី’’តិ.

៤៧៥-៦. និដ្ឋិតចីវរស្មិំ ភិក្ខុនាតិ ឥធ បន បុរិមសិក្ខាបទេ វិយ អត្ថំ អគ្គហេត្វា និដ្ឋិតេ ចីវរស្មិំ ភិក្ខុនោតិ ឯវំ សាមិវសេន ករណវចនស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ករណវសេន ¶ ហិ ភិក្ខុនា ឥទំ នាម កាតព្ពន្តិ នត្ថិ. សាមិវសេន បន ភិក្ខុនោ ចីវរស្មិំ និដ្ឋិតេ កថិនេ ច ឧព្ភតេ ឯវំ ឆិន្នបលិពោធោ ឯករត្តម្បិ ចេ ភិក្ខុ តិចីវរេន វិប្បវសេយ្យាតិ ឯវំ អត្ថោ យុជ្ជតិ. តត្ថ តិចីវរេនាតិ អធិដ្ឋិតេសុ តីសុ ចីវរេសុ យេន កេនចិ. ឯកេន វិប្បវុត្ថោបិ ហិ តិចីវរេន វិប្បវុត្ថោ ហោតិ, បដិសិទ្ធបរិយាបន្នេន វិប្បវុត្ថត្តា. តេនេវស្ស បទភាជនេ ‘‘សង្ឃាដិយា វា’’តិអាទិ វុត្តំ. វិប្បវសេយ្យាតិ វិប្បយុត្តោ វសេយ្យ.

៤៧៧-៨. គាមោ ឯកូបចារោតិអាទិ អវិប្បវាសលក្ខណវវត្ថាបនត្ថំ វុត្តំ. តតោ បរំ យថាក្កមេន តានេវ បន្នរស មាតិកាបទានិ វិត្ថារេន្តោ ‘‘គាមោ ឯកូបចារោ នាមា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឯកកុលស្ស គាមោតិ ឯកស្ស រញ្ញោ វា ភោជកស្ស វា គាមោ. បរិក្ខិត្តោតិ យេន ¶ កេនចិ បាការេន វា វតិយា វា បរិក្ខាយ វា បរិក្ខិត្តោ. ឯត្តាវតា ឯកកុលគាមស្ស ឯកូបចារតា ទស្សិតា. អន្តោគាមេ វត្ថព្ពន្តិ ឯវរូបេ គាមេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា គាមព្ភន្តរេ យថារុចិតេ ឋានេ អរុណំ ឧដ្ឋាបេតុំ វដ្ដតិ. អបរិក្ខិត្តោតិ ឥមិនា តស្សេវ គាមស្ស នានូបចារតា ទស្សិតា. ឯវរូបេ គាមេ យស្មិំ ឃរេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ, តត្ថ វត្ថព្ពំ. ហត្ថបាសា វា ន វិជហិតព្ពន្តិ អថ វា តំ ឃរំ សមន្តតោ ហត្ថបាសា ន វិជហិតព្ពំ, អឌ្ឍតេយ្យរតនប្បមាណប្បទេសា ឧទ្ធំ ន វិជហិតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អឌ្ឍតេយ្យរតនព្ភន្តរេ បន វត្ថុំ វដ្ដតិ. តំ បមាណំ អតិក្កមិត្វា សចេបិ ឥទ្ធិមា ភិក្ខូ អាកាសេ អរុណំ ឧដ្ឋាបេតិ, និស្សគ្គិយមេវ ហោតិ. ឯត្ថ ច យស្មិំ ឃរេតិ ឃរបរិច្ឆេទោ ‘‘ឯកកុលស្ស និវេសនំ ហោតី’’តិអាទិនា (បារា. ៤៨០) លក្ខណេន វេទិតព្ពោ.

៤៧៩. នានាកុលស្ស ¶ គាមោតិ នានារាជូនំ វា ភោជកានំ វា គាមោ, វេសាលិកុសិនារាទិសទិសោ. បរិក្ខិត្តោតិ ឥមិនា នានាកុលគាមស្ស ឯកូបចារតា ទស្សិតា. សភាយេ វា ទ្វារមូលេ វាតិ ឯត្ថ សភាយន្តិ លិង្គព្យត្តយេន សភា វុត្តា. ទ្វារមូលេតិ នគរទ្វារស្ស សមីបេ. ឥទំ វុត្តំ ¶ ហោតិ – ឯវរូបេ គាមេ យស្មិំ ឃរេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ, តត្ថ វា វត្ថព្ពំ. តត្ថ សទ្ទសង្ឃដ្ដនេន វា ជនសម្ពាធេន វា វសិតុំ អសក្កោន្តេន សភាយេ វា វត្ថព្ពំ នគរទ្វារមូលេ វា. តត្របិ វសិតុំ អសក្កោន្តេន យត្ថ កត្ថចិ ផាសុកដ្ឋានេ វសិត្វា អន្តោអរុណេ អាគម្ម តេសំយេវ សភាយទ្វារមូលានំ ហត្ថបាសា វា ន វិជហិតព្ពំ. ឃរស្ស បន ចីវរស្ស វា ហត្ថបាសេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ.

សភាយំ គច្ឆន្តេន ហត្ថបាសេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វាតិ សចេ ឃរេ អដ្ឋបេត្វា សភាយេ ឋបេស្សាមីតិ សភាយំ គច្ឆតិ, តេន សភាយំ គច្ឆន្តេន ហត្ថបាសេតិ ហត្ថំ បសារេត្វា ‘‘ហន្ទិមំ ចីវរំ ឋបេមី’’តិ ឯវំ និក្ខេបសុខេ ហត្ថបាសគតេ កិស្មិញ្ចិ អាបណេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា បុរិមនយេនេវ សភាយេ វា វត្ថព្ពំ ទ្វារមូលេ វា, ហត្ថបាសា វា ន វិជហិតព្ពំ.

តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – ផុស្សទេវត្ថេរោ តាវ អាហ – ‘‘ចីវរហត្ថបាសេ វសិតព្ពំ នត្ថិ, យត្ថ កត្ថចិ វីថិហត្ថបាសេបិ សភាយហត្ថបាសេបិ ទ្វារហត្ថបាសេបិ ¶ វសិតុំ វដ្ដតី’’តិ. ឧបតិស្សត្ថេរោ បនាហ – ‘‘នគរស្ស ពហូនិបិ ទ្វារានិ ហោន្តិ ពហូនិបិ សភាយានិ, តស្មា សព្ពត្ថ ន វដ្ដតិ. យស្សា បន វីថិយា ចីវរំ ឋបិតំ យំ តស្សា សម្មុខដ្ឋានេ សភាយញ្ច ទ្វារញ្ច តស្ស សភាយស្ស ច ទ្វារស្ស ច ហត្ថបាសា ន វិជហិតព្ពំ. ឯវញ្ហិ សតិ សក្កា ចីវរស្ស បវត្តិ ជានិតុ’’ន្តិ. សភាយំ បន គច្ឆន្តេន យស្ស អាបណិកស្ស ហត្ថេ និក្ខិត្តំ, សចេ សោ តំ ចីវរំ អតិហរិត្វា ឃរេ និក្ខិបតិ, វីថិហត្ថបាសោ ន រក្ខតិ, ឃរស្ស ហត្ថបាសេ វត្ថព្ពំ. សចេ មហន្តំ ឃរំ ហោតិ, ទ្វេ វីថិយោ ផរិត្វា ឋិតំ បុរតោ វា បច្ឆតោ វា ហត្ថបាសេយេវ អរុណំ ឧដ្ឋាបេតព្ពំ. សភាយេ និក្ខិបិត្វា បន សភាយេ វា តស្ស សម្មុខេ នគរទ្វារមូលេ វា តេសំយេវ ហត្ថបាសេ វា អរុណំ ឧដ្ឋាបេតព្ពំ.

អបរិក្ខិត្តោតិឥមិនា តស្សេវ គាមស្ស នានូបចារតា ទស្សិតា. ឯតេនេវុបាយេន សព្ពត្ថ ឯកូបចារតា ច នានូបចារតា ច វេទិតព្ពា. បាឡិយំ បន ‘‘គាមោ ឯកូបចារោ ¶ នាមា’’តិ ឯវំ អាទិម្ហិ ‘‘អជ្ឈោកាសោ ឯកូបចារោ នាមា’’តិ ឯវំ អន្តេ ច ឯកមេវ មាតិកាបទំ ឧទ្ធរិត្វា បទភាជនំ វិត្ថារិតំ. តស្មា តស្សេវ បទស្សានុសារេន សព្ពត្ថ បរិក្ខេបាទិវសេន ឯកូបចារតា ច នានូបចារតា ច វេទិតព្ពា.

៤៨០-១. និវេសនាទីសុ ¶ ឱវរកាតិ គព្ភានំយេវេតំ បរិយាយវចនំ. ហត្ថបាសា វាតិ គព្ភស្ស ហត្ថបាសា. ទ្វារមូលេ វាតិ សព្ពេសំ សាធារណេ ឃរទ្វារមូលេ. ហត្ថបាសា វាតិ គព្ភស្ស វា ឃរទ្វារមូលស្ស វា ហត្ថបាសា.

៤៨២-៧. ឧទោសិតោតិ យានាទីនំ ភណ្ឌានំ សាលា. ឥតោ បដ្ឋាយ ច និវេសនេ វុត្តនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. អដ្ដោតិ បដិរាជាទិបដិពាហនត្ថំ ឥដ្ឋកាហិ កតោ ពហលភិត្តិកោ ចតុបញ្ចភូមិកោ បតិស្សយវិសេសោ. មាឡោតិ ឯកកូដសង្គហិតោ ចតុរស្សបាសាទោ. បាសាទោតិ ទីឃបាសាទោ. ហម្មិយន្តិ មុណ្ឌច្ឆទនបាសាទោ.

៤៨៩. សត្តព្ភន្តរាតិឯត្ថ ឯកំ អព្ភន្តរំ អដ្ឋវីសតិហត្ថំ ហោតិ. សចេ សត្ថោ គច្ឆន្តោ គាមំ វា នទិំ វា បរិយាទិយិត្វា តិដ្ឋតិ អន្តោបវិដ្ឋេន សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធោ ហុត្វា ឱរញ្ច បារញ្ច ផរិត្វា ឋិតោ ហោតិ, សត្ថបរិហារោវ លព្ភតិ. អថ គាមេ វា នទិយា វា បរិយាបន្នោ ហោតិ អន្តោបវិដ្ឋោ ¶ , គាមបរិហារោ ចេវ នទីបរិហារោ ច លព្ភតិ. សចេ វិហារសីមំ អតិក្កមិត្វា តិដ្ឋតិ, អន្តោសីមាយ ច ចីវរំ ហោតិ, វិហារំ គន្ត្វា វសិតព្ពំ. សចេ ពហិសីមាយ ចីវរំ ហោតិ សត្ថសមីបេយេវ វសិតព្ពំ. សចេ គច្ឆន្តោ សកដេ វា ភគ្គេ គោណេ វា នដ្ឋេ អន្តរា ឆិជ្ជតិ, យស្មិំ កោដ្ឋាសេ ចីវរំ តត្ថ វសិតព្ពំ.

៤៩០. ឯកកុលស្ស ខេត្តេ ហត្ថបាសោ នាម ចីវរហត្ថបាសោយេវ, នានាកុលស្ស ខេត្តេ ហត្ថបាសោ នាម ខេត្តទ្វារស្ស ហត្ថបាសោ. អបរិក្ខិត្តេ ចីវរស្សេវ ហត្ថបាសោ.

៤៩១-៤. ធញ្ញករណន្តិ ខលំ វុច្ចតិ. អារាមោតិ បុប្ផារាមោ ¶ វា ផលារាមោ វា. ទ្វីសុបិ ខេត្តេ វុត្តសទិសោវ វិនិច្ឆយោ. វិហារោ និវេសនសទិសោ. រុក្ខមូលេ អន្តោឆាយាយន្តិ ឆាយាយ ផុដ្ឋោកាសស្ស អន្តោ ឯវ. វិរឡសាខស្ស បន រុក្ខស្ស អាតបេន ផុដ្ឋោកាសេ ឋបិតំ និស្សគ្គិយមេវ ហោតិ, តស្មា តាទិសស្ស សាខាច្ឆាយាយ វា ខន្ធច្ឆាយាយ វា ឋបេតព្ពំ. សចេ សាខាយ វា វិដបេ វា ឋបេតិ, ឧបរិ អញ្ញសាខាច្ឆាយាយ ផុដ្ឋោកាសេយេវ ឋបេតព្ពំ. ខុជ្ជរុក្ខស្ស ឆាយា ទូរំ គច្ឆតិ, ឆាយាយ គតដ្ឋានេ ឋបេតុំ វដ្ដតិយេវ. ឥធាបិ ហត្ថបាសោ ចីវរហត្ថបាសោយេវ.

អគាមកេ អរញ្ញេតិ អគាមកំ នាម អរញ្ញំ វិញ្ឈាដវីអាទីសុ វា សមុទ្ទមជ្ឈេ វា មច្ឆពន្ធានំ អគមនបថេ ទីបកេសុ លព្ភតិ. សមន្តា សត្តព្ភន្តរាតិ មជ្ឈេ ឋិតស្ស សមត្តា សព្ពទិសាសុ ¶ សត្តព្ភន្តរា, វិនិព្ពេធេន ចុទ្ទស ហោន្តិ. មជ្ឈេ និសិន្នោ បុរត្ថិមាយ វា បច្ឆិមាយ វា ទិសាយ បរិយន្តេ ឋបិតចីវរំ រក្ខតិ. សចេ បន អរុណុគ្គមនសមយេ កេសគ្គមត្តម្បិ បុរត្ថិមំ ទិសំ គច្ឆតិ, បច្ឆិមាយ ទិសាយ ចីវរំ និស្សគ្គិយំ ហោតិ. ឯស នយោ ឥតរស្មិំ. ឧបោសថកាលេ បន បរិសបរិយន្តេ និសិន្នភិក្ខុតោ បដ្ឋាយ សត្តព្ភន្តរសីមា សោធេតព្ពា. យត្តកំ ភិក្ខុសង្ឃោ វឌ្ឍតិ, សីមាបិ តត្តកំ វឌ្ឍតិ.

៤៩៥. អនិស្សជ្ជិត្វា បរិភុញ្ជតិ អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯត្ថ សចេ បធានិកោ ភិក្ខុ សព្ពរត្តិំ បធានមនុយុញ្ជិត្វា បច្ចុសសមយេ ‘‘ន្ហាយិស្សាមី’’តិ តីណិបិ ចីវរានិ តីរេ ឋបេត្វា នទិំ ឱតរតិ, ន្ហាយន្តស្សេវ ចស្ស អរុណំ ឧដ្ឋហតិ, កិំ កាតព្ពំ. សោ ហិ យទិ ឧត្តរិត្វា ចីវរំ និវាសេតិ, និស្សគ្គិយចីវរំ ¶ អនិស្សជ្ជិត្វា បរិភុញ្ជនបច្ចយា ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ. អថ នគ្គោ គច្ឆតិ, ឯវម្បិ ទុក្កដំ អាបជ្ជតីតិ? ន អាបជ្ជតិ. សោ ហិ យាវ អញ្ញំ ភិក្ខុំ ទិស្វា វិនយកម្មំ ន ករោតិ, តាវ តេសំ ¶ ចីវរានំ អបរិភោគារហត្តា នដ្ឋចីវរដ្ឋានេ ឋិតោ ហោតិ. នដ្ឋចីវរស្ស ច អកប្បិយំ នាម នត្ថិ. តស្មា ឯកំ និវាសេត្វា ទ្វេ ហត្ថេន គហេត្វា វិហារំ គន្ត្វា វិនយកម្មំ កាតព្ពំ. សចេ ទូរេ វិហារោ ហោតិ, អន្តរាមគ្គេ មនុស្សា សញ្ចរន្តិ. ឯកំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា ឯកំ អំសកូដេ ឋបេត្វា គន្តព្ពំ. សចេ វិហារេ សភាគភិក្ខូ ន បស្សតិ, ភិក្ខាចារំ គតា ហោន្តិ, សង្ឃាដិំ ពហិគាមេ ឋបេត្វា សន្តរុត្តរេន អាសនសាលំ គន្ត្វា វិនយកម្មំ កាតព្ពំ. សចេ ពហិគាមេ ចោរភយំ ហោតិ, បារុបិត្វា គន្តព្ពំ. សចេ អាសនសាលា សម្ពាធា ហោតិ ជនាកិណ្ណា, ន សក្កា ឯកមន្តេ ចីវរំ អបនេត្វា វិនយកម្មំ កាតុំ, ឯកំ ភិក្ខុំ អាទាយ ពហិគាមំ គន្ត្វា វិនយកម្មំ កត្វា ចីវរានិ បរិភុញ្ជិតព្ពានិ.

សចេ ភិក្ខូ ទហរានំ ហត្ថេ បត្តចីវរំ ទត្វា មគ្គំ គច្ឆន្តា បច្ឆិមេ យាមេ សយិតុកាមា ហោន្តិ, អត្តនោ អត្តនោ ចីវរំ ហត្ថបាសេ កត្វាវ សយិតព្ពំ. សចេ គច្ឆន្តានំយេវ អសម្បត្តេសុ ទហរេសុ អរុណំ ឧគ្គច្ឆតិ, ចីវរំ និស្សគ្គិយំ ហោតិ, និស្សយោ បន ន បដិប្បស្សម្ភតិ, ទហរានម្បិ បុរតោ គច្ឆន្តានំ ថេរេសុ អសម្បត្តេសុ ឯសេវ នយោ. មគ្គំ វិរជ្ឈិត្វា អរញ្ញេ អញ្ញមញ្ញំ អបស្សន្តេសុបិ ឯសេវ នយោ. សចេ បន ទហរា ‘‘មយំ, ភន្តេ, មុហុត្តំ សយិត្វា អសុកស្មិំ នាម ឱកាសេ តុម្ហេ សម្បាបុណិស្សាមា’’តិ វត្វា យាវ អរុណុគ្គមនា សយន្តិ, ចីវរញ្ច និស្សគ្គិយំ ហោតិ, និស្សយោ ច បដិប្បស្សម្ភតិ, ទហរេ ឧយ្យោជេត្វា ថេរេសុ សយន្តេសុបិ ឯសេវ នយោ. ទ្វេធាបថំ ទិស្វា ថេរា ‘‘អយំ មគ្គោ’’ ទហរា ‘‘អយំ មគ្គោ’’តិ វត្វា អញ្ញមញ្ញស្ស វចនំ អគ្គហេត្វា គតា, សហ អរុណុគ្គមនា ចីវរានិ ច និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ ¶ , និស្សយោ ច បដិប្បស្សម្ភតិ. សចេ ទហរា មគ្គតោ ឱក្កម្ម ‘‘អន្តោអរុណេយេវ និវត្តិស្សាមា’’តិ ភេសជ្ជត្ថាយ គាមំ បវិសិត្វា អាគច្ឆន្តិ. អសម្បត្តានំយេវ ច ¶ តេសំ អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ, ចីវរានិ និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ, និស្សយោ បន ន បដិប្បស្សម្ភតិ. សចេ បន ធេនុភយេន វា សុនខភយេន វា ‘‘មុហុត្តំ ឋត្វា គមិស្សាមា’’តិ ឋត្វា វា និសីទិត្វា វា គច្ឆន្តិ, អន្តរា អរុណេ ឧគ្គតេ ចីវរានិ និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ, និស្សយោ ច បដិប្បស្សម្ភតិ. សចេ ‘‘អន្តោអរុណេយេវ អាគមិស្សាមា’’តិ អន្តោសីមាយំ ¶ គាមំ បវិដ្ឋានំ អន្តរា អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ, នេវ ចីវរានិ និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ, ន និស្សយោ បដិប្បស្សម្ភតិ. សចេ បន ‘‘វិភាយតុ តាវា’’តិ និសីទន្តិ, អរុណេ ឧគ្គតេបិ ន ចីវរានិ និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ, និស្សយោ បន បដិប្បស្សម្ភតិ. យេបិ ‘‘អន្តោអរុណេយេវ អាគមិស្សាមា’’តិ សាមន្តវិហារំ ធម្មសវនត្ថាយ សឧស្សាហា គច្ឆន្តិ, អន្តរាមគ្គេយេវ ច នេសំ អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ, ចីវរានិ និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ, និស្សយោ បន ន បដិប្បស្សម្ភតិ. សចេ ធម្មគារវេន ‘‘យាវ បរិយោសានំ សុត្វាវ គមិស្សាមា’’តិ និសីទន្តិ, សហ អរុណស្សុគ្គមនា ចីវរានិបិ និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ, និស្សយោបិ បដិប្បស្សម្ភតិ. ថេរេន ទហរំ ចីវរធោវនត្ថាយ គាមកំ បេសេន្តេន អត្តនោ ចីវរំ បច្ចុទ្ធរិត្វាវ ទាតព្ពំ. ទហរស្សាបិ ចីវរំ បច្ចុទ្ធរាបេត្វា ឋបេតព្ពំ. សចេ អស្សតិយា គច្ឆតិ, អត្តនោ ចីវរំ បច្ចុទ្ធរិត្វា ទហរស្ស ចីវរំ វិស្សាសេន គហេត្វា ឋបេតព្ពំ. សចេ ថេរោ នស្សរតិ, ទហរោ ឯវ សរតិ, ទហរេន អត្តនោ ចីវរំ បច្ចុទ្ធរិត្វា ថេរស្ស ចីវរំ វិស្សាសេន គហេត្វា គន្ត្វា វត្តព្ពោ ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ ចីវរំ អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជថា’’តិ អត្តនោបិ ចីវរំ អធិដ្ឋាតព្ពំ. ឯវំ ឯកស្ស សតិយាបិ អាបត្តិមោក្ខោ ហោតីតិ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ ¶ .

សមុដ្ឋានាទីសុ បឋមកថិនសិក្ខាបទេ អនធិដ្ឋានំ អវិកប្បនញ្ច អកិរិយំ, ឥធ អបច្ចុទ្ធរណំ អយមេវ វិសេសោ. សេសំ សព្ពត្ថ វុត្តនយមេវាតិ.

ឧទោសិតសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. តតិយកថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៩៧. តេន សមយេនាតិ តតិយកថិនសិក្ខាបទំ. តត្ថ ឧស្សាបេត្វា បុនប្បុនំ វិមជ្ជតីតិ ‘‘វលីសុ នដ្ឋាសុ ឥទំ មហន្តំ ភវិស្សតី’’តិ មញ្ញមានោ ឧទកេន សិញ្ចិត្វា បាទេហិ អក្កមិត្វា ¶ ហត្ថេហិ ឧស្សាបេត្វា ឧក្ខិបិត្វា បិដ្ឋិយំ ឃំសតិ, តំ អាតបេ សុក្ខំ បឋមប្បមាណមេវ ហោតិ. សោ បុនបិ តថា ករោតិ, តេន វុត្តំ – ‘‘ឧស្សាបេត្វា បុនប្បុនំ វិមជ្ជតី’’តិ. តំ ឯវំ កិលមន្តំ ភគវា គន្ធកុដិយំ និសិន្នោវ ទិស្វា និក្ខមិត្វា សេនាសនចារិកំ អាហិណ្ឌន្តោ វិយ តត្ថ អគមាសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អទ្ទស ខោ ភគវា’’តិអាទិ.

៤៩៩-៥០០. ឯកាទសមាសេតិ ¶ ឯកំ បច្ឆិមកត្តិកមាសំ ឋបេត្វា សេសេ ឯកាទសមាសេ. សត្តមាសេតិ កត្តិកមាសំ ហេមន្តិកេ ច ចត្តារោតិ បញ្ចមាសេ ឋបេត្វា សេសេ សត្តមាសេ. កាលេបិ អាទិស្ស ទិន្នន្តិ សង្ឃស្ស វា ‘‘ឥទំ អកាលចីវរ’’ន្តិ ឧទ្ទិសិត្វា ទិន្នំ, ឯកបុគ្គលស្ស វា ‘‘ឥទំ តុយ្ហំ ទម្មី’’តិ ទិន្នំ.

សង្ឃតោ វាតិ អត្តនោ បត្តភាគវសេន សង្ឃតោ វា ឧប្បជ្ជេយ្យ. គណតោ វាតិ ឥទំ សុត្តន្តិកគណស្ស ទេម, ឥទំ អាភិធម្មិកគណស្សាតិ ឯវំ គណស្ស ទេន្តិ. តតោ អត្តនោ បត្តភាគវសេន គណតោ វា ឧប្បជ្ជេយ្យ.

នោ ចស្ស បារិបូរីតិ នោ ចេ បារិបូរី ភវេយ្យ, យត្តកេន កយិរមានំ អធិដ្ឋានចីវរំ បហោតិ, តញ្ចេ ចីវរំ តត្តកំ ន ភវេយ្យ, ឩនកំ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ.

បច្ចាសា ហោតិ សង្ឃតោ វាតិអាទីសុ អសុកទិវសំ នាម សង្ឃោ ចីវរានិ លភិស្សតិ, គណោ លភិស្សតិ, តតោ មេ ចីវរំ ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ ឯវំ សង្ឃតោ វា គណតោ វា បច្ចាសា ហោតិ. ញាតកេហិ មេ ចីវរត្ថាយ បេសិតំ, មិត្តេហិ បេសិតំ, តេ អាគតា ចីវរេ ទស្សន្តីតិ ឯវំ ញាតិតោ វា មិត្តតោ វា បច្ចាសា ហោតិ. បំសុកូលំ វាតិ ឯត្ថ បន បំសុកូលំ វា លច្ឆាមីតិ ¶ ឯវំ បច្ចាសា ហោតីតិ យោជេតព្ពំ. អត្តនោ វា ធនេនាតិ អត្តនោ កប្បាសសុត្តាទិនា ធនេន, អសុកទិវសំ នាម លច្ឆាមីតិ ឯវំ វា បច្ចាសា ហោតីតិ អត្ថោ.

តតោ ចេ ឧត្តរិ និក្ខិបេយ្យ សតិយាបិ បច្ចាសាយាតិ មាសបរមតោ ចេ ឧត្តរិ និក្ខិបេយ្យ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយន្តិ អត្ថោ. ឯវំ បន អវត្វា យស្មា អន្តរា ឧប្បជ្ជមានេ បច្ចាសាចីវរេ មូលចីវរស្ស ឧប្បន្នទិវសតោ យាវ វីសតិមោ ទិវសោ តាវ ឧប្បន្នំ បច្ចាសាចីវរំ មូលចីវរំ អត្តនោ គតិកំ ករោតិ, តតោ ឧទ្ធំ មូលចីវរំ បច្ចាសាចីវរំ ¶ អត្តនោ គតិកំ ករោតិ. តស្មា តំ វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘តទហុប្បន្នេ មូលចីវរេ’’តិអាទិនា នយេន បទភាជនំ វុត្តំ, តំ ឧត្តានត្ថមេវ.

វិសភាគេ ឧប្បន្នេ មូលចីវរេតិ យទិ មូលចីវរំ សណ្ហំ, បច្ចាសាចីវរំ ថូលំ, ន សក្កា យោជេតុំ. រត្តិយោ ច សេសា ហោន្តិ, ន តាវ មាសោ បូរតិ ¶ , ន អកាមា និគ្គហេន ចីវរំ ការេតព្ពំ. អញ្ញំ បច្ចាសាចីវរំ លភិត្វាយេវ កាលព្ភន្តរេ ការេតព្ពំ. បច្ចាសាចីវរម្បិ បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋាតព្ពំ. អថ មូលចីវរំ ថូលំ ហោតិ, បច្ចាសាចីវរំ សណ្ហំ, មូលចីវរំ បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋហិត្វា បច្ចាសាចីវរមេវ មូលចីវរំ កត្វា ឋបេតព្ពំ. តំ បុន មាសបរិហារំ លភតិ, ឯតេនុបាយេន យាវ ឥច្ឆតិ តាវ អញ្ញមញ្ញំ មូលចីវរំ កត្វា ឋបេតុំ វដ្ដតីតិ. សេសំ ឧត្តានមេវ.

សមុដ្ឋានាទីនិ បឋមកថិនសទិសានេវាតិ.

តតិយកថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. បុរាណចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥០៣-៥. តេន សមយេនាតិ បុរាណចីវរសិក្ខាបទំ. តត្ថ យាវ សត្តមា បិតាមហយុគាតិ បិតុបិតា បិតាមហោ, បិតាមហស្ស យុគំ បិតាមហយុគំ. យុគន្តិ អាយុប្បមាណំ វុច្ចតិ. អភិលាប មត្តមេវ ចេតំ. អត្ថតោ បន បិតាមហោយេវ បិតាមហយុគំ. តតោ ឧទ្ធំ សព្ពេបិ បុព្ពបុរិសា បិតាមហគ្គហណេនេវ គហិតា. ឯវំ យាវ សត្តមោ បុរិសោ តាវ យា អសម្ពទ្ធា សា យាវ សត្តមា បិតាមហយុគា អសម្ពទ្ធាតិ ¶ វុច្ចតិ. ទេសនាមុខមេវ ចេតំ. ‘‘មាតិតោ វា បិតិតោ វា’’តិវចនតោ បន បិតាមហយុគម្បិ បិតាមហិយុគម្បិ មាតាមហយុគម្បិ មាតាមហិយុគម្បិ តេសំ ភាតុភគិនីភាគិនេយ្យបុត្តបបុត្តាទយោបិ សព្ពេ ឥធ សង្គហិតា ឯវាតិ វេទិតព្ពា.

តត្រាយំ វិត្ថារនយោ – បិតា បិតុបិតា តស្ស បិតា តស្សាបិ បិតាតិ ឯវំ យាវ សត្តមា យុគា, បិតា បិតុមាតា តស្សា បិតា ច មាតា ច ភាតា ច ភគិនី ច បុត្តា ច ធីតរោ ចាតិ ឯវម្បិ ឧទ្ធញ្ច អធោ ច យាវ សត្តមា យុគា, បិតា បិតុភាតា បិតុភគិនី បិតុបុត្តា បិតុធីតរោ តេសម្បិ បុត្តធីតុបរម្បរាតិ ឯវម្បិ យាវ សត្តមា យុគា, មាតា មាតុមាតា តស្សា មាតា តស្សាបិ មាតាតិ ឯវម្បិ យាវ សត្តមា យុគា, មាតា មាតុបិតា តស្ស មាតា ច បិតា ច ¶ ភាតា ច ភគិនី ច បុត្តា ច ធីតរោ ចាតិ, ឯវម្បិ ឧទ្ធញ្ច អធោ ច យាវ សត្តមា យុគា, មាតា មាតុភាតា មាតុភគិនី មាតុបុត្តា មាតុធីតរោ តេសម្បិ បុត្តធីតុបរម្បរាតិ ¶ ឯវម្បិ យាវ សត្តមា យុគា, នេវ មាតុសម្ពន្ធេន ន បិតុសម្ពន្ធេន សម្ពទ្ធា, អយំ អញ្ញាតិកា នាម.

ឧភតោ សង្ឃេតិ ភិក្ខុនិសង្ឃេ ញត្តិចតុត្ថេន ភិក្ខុសង្ឃេ ញត្តិចតុត្ថេនាតិ អដ្ឋវាចិកវិនយកម្មេន ឧបសម្បន្នា.

សកិំ និវត្ថម្បិ សកិំ បារុតម្បីតិ រជិត្វា កប្បំ កត្វា ឯកវារម្បិ និវត្ថំ វា បារុតំ វា. អន្តមសោ បរិភោគសីសេន អំសេ វា មត្ថកេ វា កត្វា មគ្គំ គតោ ហោតិ, ឧស្សីសកំ វា កត្វា និបន្នោ ហោតិ, ឯតម្បិ បុរាណចីវរមេវ. សចេ បន បច្ចត្ថរណស្ស ហេដ្ឋា កត្វា និបជ្ជតិ, ហត្ថេហិ វា ឧក្ខិបិត្វា អាកាសេ វិតានំ កត្វា សីសេន អផុសន្តោ គច្ឆតិ, អយំ បរិភោគោ នាម ន ហោតីតិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ.

ធោតំ និស្សគ្គិយន្តិ ឯត្ថ ឯវំ អាណត្តា ភិក្ខុនី ធោវនត្ថាយ ឧទ្ធនំ សជ្ជេតិ, ទារូនិ សំហរតិ, អគ្គិំ ករោតិ, ឧទកំ អាហរតិ យាវ នំ ធោវិត្វា ឧក្ខិបតិ, តាវ ភិក្ខុនិយា បយោគេ បយោគេ ភិក្ខុស្ស ទុក្កដំ. ធោវិត្វា ¶ ឧក្ខិត្តមត្តេ និស្សគ្គិយំ ហោតិ. សចេ ទុទ្ធោតន្តិ មញ្ញមានា បុន សិញ្ចតិ វា ធោវតិ វា យាវ និដ្ឋានំ ន គច្ឆតិ តាវ បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ. ឯស នយោ រជនាកោដនេសុ. រជនទោណិយញ្ហិ រជនំ អាកិរិត្វា យាវ សកិំ ចីវរំ រជតិ, តតោ បុព្ពេ យំកិញ្ចិ រជនត្ថាយ ករោតិ, បច្ឆា វា បដិរជតិ, សព្ពត្ថ បយោគេ បយោគេ ភិក្ខុស្ស ទុក្កដំ. ឯវំ អាកោដនេបិ បយោគោ វេទិតព្ពោ.

៥០៦. អញ្ញាតិកាយ អញ្ញាតិកសញ្ញី បុរាណចីវរំ ធោវាបេតីតិ នោ ចេបិ ‘‘ឥមំ ធោវា’’តិ វទតិ, អថ ខោ ធោវនត្ថាយ កាយវិការំ កត្វា ហត្ថេន វា ហត្ថេ ទេតិ, បាទមូលេ វា ឋបេតិ, ឧបរិ វា ខិបតិ, សិក្ខមានាសាមណេរីសាមណេរឧបាសកតិត្ថិយាទីនំ វា ហត្ថេ បេសេតិ, នទីតិត្ថេ ធោវន្តិយា ឧបចារេ វា ខិបតិ, អន្តោទ្វាទសហត្ថេ ឱកាសេ ឋត្វា, ធោវាបិតំយេវ ហោតិ. សចេ បន ឧបចារំ មុញ្ចិត្វា ឱរតោ ឋបេតិ សា ចេ ធោវិត្វា អានេតិ, អនាបត្តិ. សិក្ខមានាយ វា សាមណេរិយា វា ឧបាសិកាយ វា ហត្ថេ ធោវនត្ថាយ ទេតិ, សា ចេ ឧបសម្បជ្ជិត្វា ធោវតិ, អាបត្តិយេវ. ឧបាសកស្ស ហត្ថេ ទេតិ, សោ ចេ លិង្គេ បរិវត្តេ ភិក្ខុនីសុ ¶ បព្ពជិត្វា ឧបសម្បជ្ជិត្វា ធោវតិ ¶ , អាបត្តិយេវ. សាមណេរស្ស វា ភិក្ខុស្ស វា ហត្ថេ ទិន្នេបិ លិង្គបរិវត្តនេ ឯសេវ នយោ.

ធោវាបេតិ រជាបេតីតិអាទីសុ ឯកេន វត្ថុនា និស្សគ្គិយំ, ទុតិយេន ទុក្កដំ. តីណិបិ ការាបេន្តស្ស ឯកេន និស្សគ្គិយំ, សេសេហិ ទ្វេ ទុក្កដានិ. យស្មា បនេតានិ ធោវនាទីនិ បដិបាដិយា វា ឧប្បដិបាដិយា វា ការេន្តស្ស មោក្ខោ នត្ថិ, តស្មា ឯត្ថ តីណិ ចតុក្កានិ វុត្តានិ. សចេបិ ហិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ រជិត្វា ធោវិត្វា អានេហី’’តិ វុត្តេ សា ភិក្ខុនី បឋមំ ធោវិត្វា បច្ឆា រជតិ, និស្សគ្គិយេន ទុក្កដមេវ. ឯវំ សព្ពេសុ វិបរីតវចនេសុ នយោ នេតព្ពោ. សចេ បន ‘‘ធោវិត្វា អានេហី’’តិ វុត្តា ធោវតិ ចេវ រជតិ ច, ធោវាបនបច្ចយា ឯវ អាបត្តិ, រជនេ អនាបត្តិ. ឯវំ សព្ពត្ថ វុត្តាធិកករណេ ‘‘អវុត្តា ធោវតី’’តិ ឥមិនា លក្ខណេន អនាបត្តិ វេទិតព្ពា. ‘‘ឥមស្មិំ ¶ ចីវរេ យំ កាតព្ពំ, សព្ពំ តំ តុយ្ហំ ភារោ’’តិ វទន្តោ បន ឯកវាចាយ សម្ពហុលា អាបត្តិយោ អាបជ្ជតីតិ.

អញ្ញាតិកាយ វេមតិកោ អញ្ញាតិកាយ ញាតិកសញ្ញីតិ ឥមានិបិ បទានិ វុត្តានំយេវ តិណ្ណំ ចតុក្កានំ វសេន វិត្ថារតោ វេទិតព្ពានិ.

ឯកតោ ឧបសម្បន្នាយាតិ ភិក្ខុនីនំ សន្តិកេ ឧបសម្បន្នាយ ធោវាបេន្តស្ស ទុក្កដំ. ភិក្ខូនំ សន្តិកេ ឧបសម្បន្នាយ បន យថាវត្ថុកមេវ, ភិក្ខូនំ សន្តិកេ ឧបសម្បន្នា នាម បញ្ចសតា សាកិយានិយោ.

៥០៧. អវុត្តា ធោវតីតិ ឧទ្ទេសាយ វា ឱវាទាយ វា អាគតា កិលិន្នំ ចីវរំ ទិស្វា ឋបិតដ្ឋានតោ គហេត្វា វា ‘‘ទេថ, អយ្យ, ធោវិស្សាមី’’តិ អាហរាបេត្វា វា ធោវតិ ចេវ រជតិ ច អាកោដេតិ ច, អយំ អវុត្តា ធោវតិ នាម. យាបិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ធោវា’’តិ ទហរំ វា សាមណេរំ វា អាណាបេន្តស្ស ភិក្ខុនោ សុត្វា ‘‘អាហរថយ្យ អហំ ធោវិស្សាមី’’តិ ធោវតិ, តាវកាលិកំ វា គហេត្វា ធោវិត្វា រជិត្វា ទេតិ, អយម្បិ អវុត្តា ធោវតិ នាម.

អញ្ញំ បរិក្ខារន្តិ ឧបាហនត្ថវិកបត្តត្ថវិកអំសពទ្ធកកាយពន្ធនមញ្ចបីឋភិសិតដ្ដិកាទិំ យំកិញ្ចិ ធោវាបេតិ, អនាបត្តិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.

សមុដ្ឋានាទីសុ ¶ ¶ បន ឥទំ សិក្ខាបទំ ឆសមុដ្ឋានំ, កិរិយំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

បុរាណចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ចីវរបដិគ្គហណសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥០៨. តេន សមយេនាតិ ចីវរបដិគ្គហណសិក្ខាបទំ. តត្ថ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តាតិ បិណ្ឌបាតតោ បដិក្កន្តា. យេន អន្ធវនំ តេនុបសង្កមីតិ អបញ្ញត្តេ សិក្ខាបទេ យេន អន្ធវនំ តេនុបសង្កមិ. កតកម្មាតិ កតចោរិកកម្មា, សន្ធិច្ឆេទនាទីហិ បរភណ្ឌំ ហរិតាតិ វុត្តំ ហោតិ. ចោរគាមណិកោតិ ចោរជេដ្ឋកោ. សោ កិរ បុព្ពេ ថេរិំ ¶ ជានាតិ, តស្មា ចោរានំ បុរតោ គច្ឆន្តោ ទិស្វា ‘‘ឥតោ មា គច្ឆថ, សព្ពេ ឥតោ ឯថា’’តិ តេ គហេត្វា អញ្ញេន មគ្គេន អគមាសិ. សមាធិម្ហា វុដ្ឋហិត្វាតិ ថេរី កិរ បរិច្ឆិន្នវេលាយំយេវ សមាធិម្ហា វុដ្ឋហិ. សោបិ តស្មិំយេវ ខណេ ឯវំ អវច, តស្មា សា អស្សោសិ, សុត្វា ច ‘‘នត្ថិ ទានិ អញ្ញោ ឯត្ថ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា អញ្ញត្រ មយា’’តិ តំ មំសំ អគ្គហេសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ ឧប្បលវណ្ណា ភិក្ខុនី’’តិអាទិ.

ឱហិយ្យកោតិ អវហីយកោ អវសេសោ, វិហារវារំ បត្វា ឯកោវ វិហារេ ឋិតោតិ អត្ថោ. សចេ មេ ត្វំ អន្តរវាសកំ ទទេយ្យាសីតិ កស្មា អាហ? សណ្ហំ ឃនមដ្ឋំ អន្តរវាសកំ ទិស្វា លោភេន, អបិច អប្បកោ តស្សា អន្តរវាសកេ លោភោ, ថេរិយា បន សិខាប្បត្តា កោដ្ឋាសសម្បត្តិ តេនស្សា សរីរបារិបូរិំ បស្សិស្សាមីតិ វិសមលោភំ ឧប្បាទេត្វា ឯវមាហ. អន្តិមន្តិ បញ្ចន្នំ ចីវរានំ សព្ពបរិយន្តំ ហុត្វា អន្តិមំ, អន្តិមន្តិ បច្ឆិមំ. អញ្ញំ លេសេនាបិ វិកប្បេត្វា វា បច្ចុទ្ធរិត្វា វា ឋបិតំ ចីវរំ នត្ថីតិ ឯវំ យថាអនុញ្ញាតានំ បញ្ចន្នំ ចីវរានំ ធារណវសេនេវ អាហ, ន លោភេន, ន ហិ ខីណាសវានំ លោភោ អត្ថិ. និប្បីឡិយមានាតិ ឧបមំ ទស្សេត្វា គាឡ្ហំ បីឡយមានា.

អន្តរវាសកំ ¶ ទត្វា ឧបស្សយំ អគមាសីតិ សង្កច្ចិកំ និវាសេត្វា យថា តស្ស មនោរថោ ន បូរតិ, ឯវំ ហត្ថតលេយេវ ទស្សេត្វា អគមាសិ.

៥១០. កស្មា ¶ បារិវត្តកចីវរំ អប្បដិគណ្ហន្តេ ឧជ្ឈាយិំសុ? ‘‘សចេ ឯត្តកោបិ អម្ហេសុ អយ្យានំ វិស្សាសោ នត្ថិ, កថំ មយំ យាបេស្សាមា’’តិ វិហត្ថតាយ សមភិតុន្នត្តា.

អនុជានាមិ ភិក្ខវេ ឥមេសំ បញ្ចន្នន្តិ ឥមេសំ បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានំ សមសទ្ធានំ សមសីលានំ សមទិដ្ឋីនំ បារិវត្តកំ គហេតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ.

៥១២. បយោគេ ទុក្កដន្តិ គហណត្ថាយ ហត្ថប្បសារណាទីសុ ទុក្កដំ. បដិលាភេនាតិ បដិគ្គហណេន. តត្ថ ច ហត្ថេន វា ហត្ថេ ទេតុ, បាទមូលេ វា ឋបេតុ, ឧបរិ វា ខិបតុ, សោ ចេ សាទិយតិ ¶ , គហិតមេវ ហោតិ. សចេ បន សិក្ខមានាសាមណេរសាមណេរីឧបាសកឧបាសិកាទីនំ ហត្ថេ បេសិតំ បដិគ្គណ្ហាតិ, អនាបត្តិ. ធម្មកថំ កថេន្តស្ស ចតស្សោបិ បរិសា ចីវរានិ ច នានាវិរាគវត្ថានិ ច អានេត្វា បាទមូលេ ឋបេន្តិ, ឧបចារេ វា ឋត្វា ឧបចារំ វា មុញ្ចិត្វា ខិបន្តិ, យំ តត្ថ ភិក្ខុនីនំ សន្តកំ, តំ អញ្ញត្រ បារិវត្តកា គណ្ហន្តស្ស អាបត្តិយេវ. អថ បន រត្តិភាគេ ខិត្តានិ ហោន្តិ, ‘‘ឥទំ ភិក្ខុនិយា, ឥទំ អញ្ញេស’’ន្តិ ញាតុំ ន សក្កា, បារិវត្តកកិច្ចំ នត្ថីតិ មហាបច្ចរិយំ កុរុន្ទិយញ្ច វុត្តំ, តំ អចិត្តកភាវេន ន សមេតិ. សចេ ភិក្ខុនី វស្សាវាសិកំ ទេតិ, បារិវត្តកមេវ កាតព្ពំ. សចេ បន សង្ការកូដាទីសុ ឋបេតិ, ‘‘បំសុកូលំ គណ្ហិស្សន្តី’’តិ បំសុកូលំ អធិដ្ឋហិត្វា គហេតុំ វដ្ដតិ.

៥១៣. អញ្ញាតិកាយ អញ្ញាតិកសញ្ញីតិ តិកបាចិត្តិយំ. ឯកតោ ឧបសម្បន្នាយាតិ ភិក្ខុនីនំ សន្តិកេ ឧបសម្បន្នាយ ហត្ថតោ គណ្ហន្តស្ស ទុក្កដំ, ភិក្ខូនំ សន្តិកេ ឧបសម្បន្នាយ បន បាចិត្តិយមេវ.

៥១៤. បរិត្តេន វា វិបុលន្តិ អប្បគ្ឃចីវរេន វា ឧបាហនត្ថវិកបត្តត្ថវិកអំសពទ្ធកកាយពន្ធនាទិនា វា មហគ្ឃំ ចេតាបេត្វា សចេបិ ចីវរំ ¶ បដិគ្គណ្ហាតិ, អនាបត្តិ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘អន្តមសោ ហរីតកីខណ្ឌេនាបី’’តិ វុត្តំ. វិបុលេន វា បរិត្តន្តិ ឥទំ វុត្តវិបល្លាសេន វេទិតព្ពំ. អញ្ញំ បរិក្ខារន្តិ បត្តត្ថវិកាទិំ យំ កិញ្ចិ វិកប្បនុបគបច្ឆិមចីវរប្បមាណំ បន បដបរិស្សាវនម្បិ ន វដ្ដតិ. យំ នេវ អធិដ្ឋានុបគំ ន វិកប្បនុបគំ តំ សព្ពំ វដ្ដតិ. សចេបិ មញ្ចប្បមាណា ភិសិច្ឆវិ ហោតិ, វដ្ដតិយេវ; កោ បន វាទោ បត្តត្ថវិកាទីសុ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

សមុដ្ឋានាទីសុ ¶ ឥទំ ឆសមុដ្ឋានំ, កិរិយាកិរិយំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ ¶ , បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មំវចីកម្មំ, តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

ចីវរបដិគ្គហណសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥១៥. តេន សមយេនាតិ អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទំ. តត្ថ ឧបនន្ទោ សក្យបុត្តោតិ អសីតិសហស្សមត្តានំ សក្យកុលា បព្ពជិតានំ ភិក្ខូនំ បតិកិដ្ឋោ លោលជាតិកោ. បដ្ដោតិ ឆេកោ សមត្ថោ បដិពលោ សរសម្បន្នោ កណ្ឋមាធុរិយេន សមន្នាគតោ. កិស្មិំ វិយាតិ កិំសុ វិយ កិលេសោ វិយ, ហិរោត្តប្បវសេន កម្បនំ វិយ សង្កម្បនំ វិយ ហោតីតិ អត្ថោ.

អទ្ធានមគ្គន្តិ អទ្ធានសង្ខាតំ ទីឃមគ្គំ, ន នគរវីថិមគ្គន្តិ អត្ថោ. តេ ភិក្ខូ អច្ឆិន្ទិំសូតិ មុសិំសុ, បត្តចីវរានិ នេសំ ហរិំសូតិ អត្ថោ. អនុយុញ្ជាហីតិ ភិក្ខុភាវជាននត្ថាយ បុច្ឆ. អនុយុញ្ជិយមានាតិ បព្ពជ្ជាឧបសម្បទាបត្តចីវរាធិដ្ឋានាទីនិ បុច្ឆិយមានា. ឯតមត្ថំ អារោចេសុន្តិ ភិក្ខុភាវំ ជានាបេត្វា យោ ‘‘សាកេតា សាវត្ថិំ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នា’’តិអាទិនា នយេន វុត្តោ, ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ.

៥១៧. អញ្ញាតកំ គហបតិំ វាតិអាទីសុ យំ បរតោ ‘‘តិណេន វា បណ្ណេន វា បដិច្ឆាទេត្វា’’តិ វុត្តំ, តំ អាទិំ កត្វា ឯវំ អនុបុព្ពកថា វេទិតព្ពា. សចេ ចោរេ បស្សិត្វា ទហរា បត្តចីវរានិ គហេត្វា បលាតា, ចោរា ថេរានំ និវាសនបារុបនមត្តំយេវ ហរិត្វា គច្ឆន្តិ, ថេរេហិ ¶ នេវ តាវ ចីវរំ វិញ្ញាបេតព្ពំ, ន សាខាបលាសំ ភញ្ជិតព្ពំ. អថ ទហរា សព្ពំ ភណ្ឌកំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាតា, ចោរា ថេរានំ និវាសនបារុបនំ តញ្ច ភណ្ឌកំ គហេត្វា គច្ឆន្តិ, ទហរេហិ អាគន្ត្វា អត្តនោ និវាសនបារុបនានិ ន តាវ ថេរានំ ទាតព្ពានិ, ន ហិ អនច្ឆិន្នចីវរា អត្តនោ អត្ថាយ សាខាបលាសំ ភញ្ជិតុំ លភន្តិ, អច្ឆិន្នចីវរានំ បន អត្ថាយ លភន្តិ, អច្ឆិន្នចីវរាវ អត្តនោបិ បរេសម្បិ អត្ថាយ លភន្តិ. តស្មា ថេរេហិ វា សាខាបលាសំ ភញ្ជិត្វា វាកាទីហិ គន្ថេត្វា ទហរានំ ទាតព្ពំ, ទហរេហិ វា ថេរានំ អត្ថាយ ភញ្ជិត្វា គន្ថេត្វា តេសំ ហត្ថេ ទត្វា វា អទត្វា វា ¶ អត្តនា និវាសេត្វា អត្តនោ និវាសនបារុបនានិ ថេរានំ ទាតព្ពានិ, នេវ ភូតគាមបាតព្យតាយ បាចិត្តិយំ ហោតិ, ន តេសំ ធារណេ ទុក្កដំ.

សចេ ¶ អន្តរាមគ្គេ រជកត្ថរណំ វា ហោតិ, អញ្ញេ វា តាទិសេ មនុស្សេ បស្សន្តិ, ចីវរំ វិញ្ញាបេតព្ពំ. យានិ ច នេសំ តេ វា វិញ្ញត្តមនុស្សា អញ្ញេ វា សាខាបលាសនិវាសនេ ភិក្ខូ ទិស្វា ឧស្សាហជាតា វត្ថានិ ទេន្តិ, តានិ សទសានិ វា ហោន្តុ អទសានិ វា នីលាទិនានាវណ្ណានិ វា កប្បិយានិបិ អកប្បិយានិបិ សព្ពានិ អច្ឆិន្នចីវរដ្ឋានេ ឋិតត្តា តេសំ និវាសេតុញ្ច បារុបិតុញ្ច វដ្ដន្តិ. វុត្តម្បិហេតំ បរិវារេ –

‘‘អកប្បកតំ នាបិ រជនាយ រត្តំ;

តេន និវត្ថោ យេន កាមំ វជេយ្យ;

ន ចស្ស ហោតិ អាបត្តិ;

សោ ច ធម្មោ សុគតេន ទេសិតោ;

បញ្ហា មេសា កុសលេហិ ចិន្តិតា’’តិ. (បរិ. ៤៨១);

អយញ្ហិ បញ្ហោ អច្ឆិន្នចីវរកំ ភិក្ខុំ សន្ធាយ វុត្តោ. អថ បន តិត្ថិយេហិ សហគច្ឆន្តិ, តេ ច នេសំ កុសចីរវាកចីរផលកចីរានិ ទេន្តិ, តានិបិ លទ្ធិំ អគ្គហេត្វា និវាសេតុំ វដ្ដន្តិ, និវាសេត្វាបិ លទ្ធិ ន គហេតព្ពា.

ឥទានិ ‘‘យំ អាវាសំ បឋមំ ឧបគច្ឆតិ, សចេ តត្ថ ហោតិ សង្ឃស្ស វិហារចីវរំ វា’’តិអាទីសុ វិហារចីវរំ នាម មនុស្សា អាវាសំ ការេត្វា ‘‘ចត្តារោបិ បច្ចយា អម្ហាកំយេវ សន្តកា បរិភោគំ គច្ឆន្តូ’’តិ ¶ តិចីវរំ សជ្ជេត្វា អត្តនា ការាបិតេ អាវាសេ ឋបេន្តិ, ឯតំ វិហារចីវរំ នាម. ឧត្តរត្ថរណន្តិ មញ្ចកស្ស ឧបរិ អត្ថរណកំ វុច្ចតិ. ភុមត្ថរណន្តិ បរិកម្មកតាយ ភូមិយា រក្ខណត្ថំ ចិមិលិកាហិ កតអត្ថរណំ តស្ស ឧបរិ តដ្ដិកំ បត្ថរិត្វា ចង្កមន្តិ. ភិសិច្ឆវីតិ មញ្ចភិសិយា វា បីឋភិសិយា វា ¶ ឆវិ, សចេ បូរិតា ហោតិ វិធុនិត្វាបិ គហេតុំ វដ្ដតិ. ឯវមេតេសុ វិហារចីវរាទីសុ យំ តត្ថ អាវាសេ ហោតិ, តំ អនាបុច្ឆាបិ គហេត្វា និវាសេតុំ វា បារុបិតុំ វា អច្ឆិន្នចីវរកានំ ភិក្ខូនំ លព្ភតីតិ វេទិតព្ពំ. តញ្ច ខោ លភិត្វា ឱទហិស្សាមិ បុន ឋបេស្សាមីតិ អធិប្បាយេន ន មូលច្ឆេជ្ជាយ. លភិត្វា ច បន ញាតិតោ វា ឧបដ្ឋាកតោ វា អញ្ញតោ វា កុតោចិ បាកតិកមេវ កាតព្ពំ. វិទេសគតេន ឯកស្មិំ សង្ឃិកេ អាវាសេ សង្ឃិកបរិភោគេន បរិភុញ្ជនត្ថាយ ឋបេតព្ពំ. សចស្ស បរិភោគេនេវ តំ ជីរតិ វា នស្សតិ វា គីវា ន ហោតិ. សចេ បន ឯតេសំ វុត្តប្បការានំ គិហិវត្ថាទីនំ ភិសិច្ឆវិបរិយន្តានំ កិញ្ចិ ន លព្ភតិ, តេន តិណេន វា បណ្ណេន វា បដិច្ឆាទេត្វា អាគន្តព្ពន្តិ.

៥១៩. យេហិ ¶ កេហិចិ វា អច្ឆិន្នន្តិ ឯត្ថ យម្បិ អច្ឆិន្នចីវរា អាចរិយុបជ្ឈាយា អញ្ញេ ‘‘អាហរថ, អាវុសោ, ចីវរ’’ន្តិ យាចិត្វា វា វិស្សាសេន វា គណ្ហន្តិ, តម្បិ សង្គហំ គច្ឆតីតិ វត្តុំ យុជ្ជតិ.

បរិភោគជិណ្ណំ វាតិ ឯត្ថ ច អច្ឆិន្នចីវរានំ អាចរិយុបជ្ឈាយាទីនំ អត្តនា តិណបណ្ណេហិ បដិច្ឆាទេត្វា ទិន្នចីវរម្បិ សង្គហំ គច្ឆតីតិ វត្តុំ យុជ្ជតិ. ឯវញ្ហិ តេ អច្ឆិន្នចីវរដ្ឋានេ នដ្ឋចីវរដ្ឋានេ ច ឋិតា ភវិស្សន្តិ, តេន នេសំ វិញ្ញត្តិយំ អកប្បិយចីវរបរិភោគេ ច អនាបត្តិ អនុរូបា ភវិស្សតិ.

៥២១. ញាតកានំ បវារិតានន្តិ ឯត្ថ ‘‘ឯតេសំ សន្តកំ ទេថា’’តិ វិញ្ញាបេន្តស្ស យាចន្តស្ស អនាបត្តីតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ន ហិ ញាតកបវារិតានំ អាបត្តិ វា អនាបត្តិ វា ហោតិ. អត្តនោ ធនេនាតិ ឯត្ថាបិ អត្តនោ កប្បិយភណ្ឌេន កប្បិយវោហារេនេវ ចីវរំ វិញ្ញាបេន្តស្ស ចេតាបេន្តស្ស ¶ បរិវត្តាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. បវារិតានន្តិ ឯត្ថ ច សង្ឃវសេន បវារិតេសុ បមាណមេវ វដ្ដតិ. បុគ្គលិកបវារណាយ យំ យំ បវារេតិ, តំ តំយេវ វិញ្ញាបេតព្ពំ. យោ ចតូហិ បច្ចយេហិ បវារេត្វា សយមេវ សល្លក្ខេត្វា កាលានុកាលំ ចីវរានិ ទិវសេ ទិវសេ យាគុភត្តាទីនីតិ ¶ ឯវំ យេន យេនត្ថោ តំ តំ ទេតិ, តស្ស វិញ្ញាបនកិច្ចំ នត្ថិ. យោ បន បវារេត្វា ពាលតាយ វា សតិសម្មោសេន វា ន ទេតិ, សោ វិញ្ញាបេតព្ពោ. យោ ‘‘មយ្ហំ គេហំ បវារេមី’’តិ វទតិ, តស្ស គេហំ គន្ត្វា យថាសុខំ និសីទិតព្ពំ និបជ្ជិតព្ពំ, ន កិញ្ចិ គហេតព្ពំ. យោ បន ‘‘យំ មយ្ហំ គេហេ អត្ថិ, តំ បវារេមី’’តិ វទតិ. យំ តត្ថ កប្បិយំ, តំ វិញ្ញាបេតព្ពំ, គេហេ បន និសីទិតុំ វា និបជ្ជិតុំ វា ន លព្ភតីតិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ.

អញ្ញស្សត្ថាយាតិ ឯត្ថ អត្តនោ ញាតកបវារិតេ ន កេវលំ អត្តនោ អត្ថាយ, អថ ខោ អញ្ញស្សត្ថាយ វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ អយមេកោ អត្ថោ. អយំ បន ទុតិយោ អញ្ញស្សាតិ យេ អញ្ញស្ស ញាតកបវារិតា, តេ តស្សេវ ‘‘អញ្ញស្សា’’តិ លទ្ធវោហារស្ស ពុទ្ធរក្ខិតស្ស វា ធម្មរក្ខិតស្ស វា អត្ថាយ វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

សមុដ្ឋានាទីសុ ឥទម្បិ ឆសមុដ្ឋានំ, កិរិយំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មវចីកម្មំ, តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. តតុត្តរិសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥២២-៤. តេន ¶ សមយេនាតិ តតុត្តរិសិក្ខាបទំ. តត្ថ អភិហដ្ឋុន្តិ អភីតិ ឧបសគ្គោ, ហរិតុន្តិ អត្ថោ, គណ្ហិតុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បវារេយ្យាតិ ឥច្ឆាបេយ្យ, ឥច្ឆំ រុចិំ ឧប្បាទេយ្យ, វទេយ្យ និមន្តេយ្យាតិ អត្ថោ. អភិហដ្ឋុំ បវារេន្តេន បន យថា វត្តព្ពំ, តំ អាការំ ទស្សេតុំ ‘‘យាវតកំ ឥច្ឆសិ តាវតកំ គណ្ហាហី’’តិ ឯវមស្ស បទភាជនំ វុត្តំ. អថ វា យថា ‘‘នេក្ខម្មំ ទដ្ឋុ ខេមតោ’’តិ (សុ. និ. ៤២៦, ១១០៤; ចូឡនិ. ជតុកណ្ណិមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៦៧) ឯត្ថ ទិស្វាតិ អត្ថោ, ឯវមិធាបិ ‘‘អភិអដ្ឋុំ បវារេយ្យា’’តិ អភិហរិត្វា បវារេយ្យាតិ អត្ថោ. តត្ថ ¶ កាយាភិហារោ វាចាភិហារោតិ ទុវិធោ អភិហារោ, កាយេន វា ហិ វត្ថានិ អភិហរិត្វា បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘‘យត្តកំ ឥច្ឆសិ តត្តកំ គណ្ហាហី’’តិ វទន្តោ បវារេយ្យ, វាចាយ វា ‘‘អម្ហាកំ ទុស្សកោដ្ឋាគារំ បរិបុណ្ណំ, យត្តកំ ឥច្ឆសិ តត្តកំ គណ្ហាហី’’តិ វទន្តោ បវារេយ្យ, តទុភយម្បិ ឯកជ្ឈំ កត្វា ‘‘អភិហដ្ឋុំ បវារេយ្យា’’តិ វុត្តំ.

សន្តរុត្តរបរមន្តិ សអន្តរំ ¶ ឧត្តរំ បរមំ អស្ស ចីវរស្សាតិ សន្តរុត្តរបរមំ, និវាសនេន សទ្ធិំ បារុបនំ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទោ អស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. តតោ ចីវរំ សាទិតព្ពន្តិ តតោ អភិហដចីវរតោ ឯត្តកំ ចីវរំ គហេតព្ពំ, ន ឥតោ បរន្តិ អត្ថោ. យស្មា បន អច្ឆិន្នសព្ពចីវរេន តិចីវរិកេនេវ ភិក្ខុនា ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពំ, អញ្ញេន អញ្ញថាបិ, តស្មា តំ វិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ តីណិ នដ្ឋានិ ហោន្តី’’តិអាទិនា នយេនស្ស បទភាជនំ វុត្តំ.

តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – យស្ស តីណិ នដ្ឋានិ, តេន ទ្វេ សាទិតព្ពានិ, ឯកំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា អញ្ញំ សភាគដ្ឋានតោ បរិយេសិស្សតិ. យស្ស ទ្វេ នដ្ឋានិ, តេន ឯកំ សាទិតព្ពំ. សចេ បកតិយាវ សន្តរុត្តរេន ចរតិ, ទ្វេ សាទិតព្ពានិ. ឯវំ ឯកំ សាទិយន្តេនេវ សមោ ភវិស្សតិ. យស្ស តីសុ ឯកំ នដ្ឋំ, ន សាទិតព្ពំ. យស្ស បន ទ្វីសុ ឯកំ នដ្ឋំ, ឯកំ សាទិតព្ពំ. យស្ស ឯកំយេវ ហោតិ, តញ្ច នដ្ឋំ, ទ្វេ សាទិតព្ពានិ. ភិក្ខុនិយា បន បញ្ចសុបិ នដ្ឋេសុ ទ្វេ សាទិតព្ពានិ. ចតូសុ នដ្ឋេសុ ឯកំ សាទិតព្ពំ, តីសុ នដ្ឋេសុ កិញ្ចិ ន សាទិតព្ពំ, កោ បន វាទោ ទ្វីសុ វា ឯកស្មិំ វា. យេន កេនចិ ហិ សន្តរុត្តរបរមតាយ ឋាតព្ពំ, តតោ ឧត្តរិ ន លព្ភតីតិ ឥទមេត្ថ លក្ខណំ.

៥២៦. សេសកំ អាហរិស្សាមីតិ ទ្វេ ចីវរានិ កត្វា សេសំ បុន អាហរិស្សាមីតិ អត្ថោ. ន អច្ឆិន្នការណាតិ ¶ ពាហុសច្ចាទិគុណវសេន ទេន្តិ. ញាតកានន្តិអាទីសុ ញាតកានំ ទេន្តានំ សាទិយន្តស្ស បវារិតានំ ទេន្តានំ សាទិយន្តស្ស អត្តនោ ធនេន សាទិយន្តស្ស អនាបត្តីតិ អត្ថោ. អដ្ឋកថាសុ បន ‘‘ញាតកបវារិតដ្ឋានេ បកតិយា ពហុម្បិ វដ្ដតិ, អច្ឆិន្នការណា បមាណមេវ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. តំ បាឡិយា ន សមេតិ. យស្មា បនិទំ សិក្ខាបទំ អញ្ញស្សត្ថាយ វិញ្ញាបនវត្ថុស្មិំយេវ បញ្ញត្តំ, តស្មា ឥធ ‘‘អញ្ញស្សត្ថាយា’’តិ ន វុត្តំ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

សមុដ្ឋានាទីសុ ¶ ឥទម្បិ ឆសមុដ្ឋានំ, កិរិយំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មវចីកម្មំ, តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

តតុត្តរិសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. បឋមឧបក្ខដសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥២៧. តេន ¶ សមយេនាតិ ឧបក្ខដសិក្ខាបទំ. តត្ថ អត្ថាវុសោ មំ សោ ឧបដ្ឋាកោតិ អាវុសោ, យំ ត្វំ ភណសិ, អត្ថិ ឯវរូបោ សោ មម ឧបដ្ឋាកោតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. អបិ មេយ្យ ឯវំ ហោតីតិ អបិ មេ អយ្យ ឯវំ ហោតិ, អបិ មយ្យា ឯវន្តិបិ បាឋោ.

៥២៨-៩. ភិក្ខុំ បនេវ ឧទ្ទិស្សាតិ ឯត្ថ ឧទ្ទិស្សាតិ អបទិស្ស អារព្ភ. យស្មា បន យំ ឧទ្ទិស្ស ឧបក្ខដំ ហោតិ, តំ តស្សត្ថាយ ឧបក្ខដំ នាម ហោតិ. តស្មាស្ស បទភាជនេ ‘‘ភិក្ខុស្សត្ថាយា’’តិ វុត្តំ.

ភិក្ខុំ អារម្មណំ ករិត្វាតិ ភិក្ខុំ បច្ចយំ កត្វា, យញ្ហិ ភិក្ខុំ ឧទ្ទិស្ស ឧបក្ខដំ, តំ និយមេនេវ ភិក្ខុំ បច្ចយំ កត្វា ឧបក្ខដំ ហោតិ, តេន វុត្តំ – ‘‘ភិក្ខុំ អារម្មណំ ករិត្វា’’តិ. បច្ចយោបិ ហិ ‘‘លភតិ មារោ អារម្មណ’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ៤.២៤៣) អារម្មណន្តិ អាគតោ. ឥទានិ ‘‘ឧទ្ទិស្សា’’តិ ឯត្ថ យោ កត្តា, តស្ស អាការទស្សនត្ថំ ‘‘ភិក្ខុំ អច្ឆាទេតុកាមោ’’តិ វុត្តំ. ភិក្ខុំ អច្ឆាទេតុកាមេន ហិ តេន តំ ឧទ្ទិស្ស ឧបក្ខដំ, ន អញ្ញេន ការណេន. ឥតិ សោ អច្ឆាទេតុកាមោ ហោតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ភិក្ខុំ អច្ឆាទេតុកាមោ’’តិ.

អញ្ញាតកស្ស ¶ គហបតិស្ស វាតិ អញ្ញាតកេន គហបតិនា វាតិ អត្ថោ. ករណត្ថេ ហិ ឥទំ សាមិវចនំ. បទភាជនេ បន ព្យញ្ជនំ អវិចារេត្វា អត្ថមត្តមេវ ទស្សេតុំ ‘‘អញ្ញាតកោ នាម…បេ… គហបតិ នាមា’’តិអាទិ វុត្តំ.

ចីវរចេតាបន្នន្តិ ចីវរមូលំ, តំ បន យស្មា ហិរញ្ញាទីសុ អញ្ញតរំ ហោតិ, តស្មា បទភាជនេ ‘‘ហិរញ្ញំ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឧបក្ខដំ ហោតីតិ សជ្ជិតំ ហោតិ, សំហរិត្វា ឋបិតំ, យស្មា បន ‘‘ហិរញ្ញំ វា’’តិអាទិនា ¶ វចនេនស្ស ឧបក្ខដភាវោ ទស្សិតោ ហោតិ, តស្មា ‘‘ឧបក្ខដំ នាមា’’តិ បទំ ឧទ្ធរិត្វា វិសុំ បទភាជនំ ន វុត្តំ. ឥមិនាតិ ឧបក្ខដំ សន្ធាយាហ, តេនេវស្ស បទភាជនេ ‘‘បច្ចុបដ្ឋិតេនា’’តិ វុត្តំ. យញ្ហិ ឧបក្ខដំ សំហរិត្វា ឋបិតំ, តំ បច្ចុបដ្ឋិតំ ហោតីតិ. អច្ឆាទេស្សាមីតិ វោហារវចនមេតំ ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទស្សាមី’’តិ អយំ បនេត្ថ អត្ថោ. តេនេវស្ស បទភាជនេបិ ‘‘ទស្សាមី’’តិ វុត្តំ.

តត្រ ចេ សោ ភិក្ខូតិ យត្រ សោ គហបតិ ¶ វា គហបតានី វា តត្រ សោ ភិក្ខុ បុព្ពេ អប្បវារិតោ ឧបសង្កមិត្វា ចីវរេ វិកប្បំ អាបជ្ជេយ្យ ចេតិ អយមេត្ថ បទសម្ពន្ធោ. តត្ថ ឧបសង្កមិត្វាតិ ឥមស្ស គន្ត្វាតិ ឥមិនាវ អត្ថេ សិទ្ធេ បចុរវោហារវសេន ‘‘ឃរ’’ន្តិ វុត្តំ. យត្រ បន សោ ទាយកោ តត្រ គន្ត្វាតិ អយមេវេត្ថ អត្ថោ, តស្មា បុនបិ វុត្តំ ‘‘យត្ថ កត្ថចិ ឧបសង្កមិត្វា’’តិ. វិកប្បំ អាបជ្ជេយ្យាតិ វិសិដ្ឋកប្បំ អធិកវិធានំ អាបជ្ជេយ្យ, បទភាជនេ បន យេនាការេន វិកប្បំ អាបន្នោ ហោតិ តមេវ ទស្សេតុំ ‘‘អាយតំ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. សាធូតិ អាយាចនេ និបាតោ. វតាតិ បរិវិតក្កេ. មន្តិ អត្តានំ និទ្ទិសតិ. អាយស្មាតិ បរំ អាលបតិ អាមន្តេតិ. យស្មា បនិទំ សព្ពំ ព្យញ្ជនមត្តមេវ, ឧត្តានត្ថមេវ, តស្មាស្ស បទភាជនេ អត្ថោ ន វុត្តោ. កល្យាណកម្យតំ ឧបាទាយាតិ សុន្ទរកាមតំ វិសិដ្ឋកាមតំ ចិត្តេន គហេត្វា, តស្ស ‘‘អាបជ្ជេយ្យ ចេ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. យស្មា បន យោ កល្យាណកម្យតំ ឧបាទាយ អាបជ្ជតិ, សោ សាធត្ថិកោ មហគ្ឃត្ថិកោ ហោតិ, តស្មាស្ស បទភាជនេ ព្យញ្ជនំ បហាយ អធិប្បេតត្ថមេវ ទស្សេតុំ តទេវ វចនំ វុត្តំ. យស្មា បន ន ឥមស្ស អាបជ្ជនមត្តេនេវ អាបត្តិ សីសំ ឯតិ, តស្មា ‘‘តស្ស វចនេនា’’តិអាទិ វុត្តំ.

៥៣១. អនាបត្តិ ញាតកានន្តិអាទីសុ ញាតកានំ ចីវរេ វិកប្បំ អាបជ្ជន្តស្ស អនាបត្តីតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. មហគ្ឃំ ចេតាបេតុកាមស្ស អប្បគ្ឃំ ចេតាបេតីតិ គហបតិស្ស វីសតិអគ្ឃនកំ ចីវរំ ចេតាបេតុកាមស្ស ‘‘អលំ មយ្ហំ ឯតេន, ទសគ្ឃនកំ វា អដ្ឋគ្ឃនកំ វា ទេហី’’តិ វទតិ អនាបត្តិ. អប្បគ្ឃន្តិ ឥទញ្ច អតិរេកនិវារណត្ថមេវ វុត្តំ, សមកេបិ បន អនាបត្តិ ¶ , តញ្ច ខោ អគ្ឃវសេនេវ ន បមាណវសេន, អគ្ឃវឌ្ឍនកញ្ហិ ឥទំ សិក្ខាបទំ. តស្មា យោ វីសតិអគ្ឃនកំ អន្តរវាសកំ ចេតាបេតុកាមោ ¶ , ‘‘តំ ឯត្តកមេវ មេ អគ្ឃនកំ ចីវរំ ទេហី’’តិ វត្តុម្បិ វដ្ដតិ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

សមុដ្ឋានាទីនិបិ តតុត្តរិសិក្ខាបទសទិសានេវាតិ.

បឋមឧបក្ខដសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. ទុតិយឧបក្ខដសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៣២. ទុតិយឧបក្ខដេបិ ¶ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តញ្ហិ ឥមស្ស អនុបញ្ញត្តិសទិសំ. កេវលំ បឋមសិក្ខាបទេ ឯកស្ស បីឡា កតា, ទុតិយេ ទ្វិន្នំ, អយមេវេត្ថ វិសេសោ. សេសំ សព្ពំ បឋមសទិសមេវ. យថា ច ទ្វិន្នំ, ឯវំ ពហូនំ បីឡំ កត្វា គណ្ហតោបិ អាបត្តិ វេទិតព្ពាតិ.

ទុតិយឧបក្ខដសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. រាជសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៣៧. តេន សមយេនាតិ រាជសិក្ខាបទំ. តត្ថ ឧបាសកំ សញ្ញាបេត្វាតិ ជានាបេត្វា, ‘‘ឥមិនា មូលេន ចីវរំ កិណិត្វា ថេរស្ស ទេហី’’តិ ឯវំ វត្វាតិ អធិប្បាយោ. បញ្ញាសពន្ធោតិ បញ្ញាសកហាបណទណ្ឌោតិ វុត្តំ ហោតិ. បញ្ញាសំ ពទ្ធោតិបិ បាឋោ, បញ្ញាសំ ជិតោ បញ្ញាសំ ទាបេតព្ពោតិ អធិប្បាយោ. អជ្ជណ្ហោ, ភន្តេ, អាគមេហីតិ ភន្តេ, អជ្ជ ឯកទិវសំ អម្ហាកំ តិដ្ឋ, អធិវាសេហីតិ អត្ថោ. បរាមសីតិ គណ្ហិ. ជីនោសីតិ ជិតោសិ.

៥៣៨-៩. រាជភោគ្គោតិ រាជតោ ភោគ្គំ ភុញ្ជិតព្ពំ អស្សត្ថីតិ រាជភោគ្គោ, រាជភោគោតិបិ បាឋោ, រាជតោ ភោគោ អស្ស អត្ថីតិ អត្ថោ.

បហិណេយ្យាតិ បេសេយ្យ, ឧត្តានត្ថត្តា បនស្ស បទភាជនំ ន វុត្តំ. យថា ច ឯតស្ស, ឯវំ ‘‘ចីវរំ ឥត្ថន្នាមំ ភិក្ខុ’’ន្តិអាទីនម្បិ បទានំ ឧត្តានត្ថត្តាយេវ បទភាជនំ ន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ ¶ . អាភតន្តិ អានីតំ. កាលេន កប្បិយន្តិ ¶ យុត្តបត្តកាលេន, យទា នោ អត្ថោ ហោតិ, តទា កប្បិយំ ចីវរំ គណ្ហាមាតិ អត្ថោ.

វេយ្យាវច្ចករោតិ កិច្ចករោ, កប្បិយការកោតិ អត្ថោ. សញ្ញត្តោ សោ មយាតិ អាណត្តោ សោ មយា, យថា តុម្ហាកំ ចីវរេន អត្ថេ សតិ ចីវរំ ទស្សតិ, ឯវំ វុត្តោតិ អត្ថោ. អត្ថោ មេ អាវុសោ ចីវរេនាតិ ចោទនាលក្ខណនិទស្សនមេតំ, ឥទញ្ហិ វចនំ វត្តព្ពំ, អស្ស វា អត្ថោ ¶ យាយ កាយចិ ភាសាយ; ឥទំ ចោទនាលក្ខណំ. ‘‘ទេហិ មេ ចីវរ’’ន្តិអាទីនិ បន នវត្តព្ពាការទស្សនត្ថំ វុត្តានិ, ឯតានិ ហិ វចនានិ ឯតេសំ វា អត្ថោ យាយ កាយចិ ភាសាយ ន វត្តព្ពោ.

ទុតិយម្បិ វត្តព្ពោ តតិយម្បិ វត្តព្ពោតិ ‘‘អត្ថោ មេ អាវុសោ ចីវរេនា’’តិ ឥទមេវ យាវតតិយំ វត្តព្ពោតិ. ឯវំ ‘‘ទ្វត្តិក្ខត្តុំ ចោទេតព្ពោ សារេតព្ពោ’’តិ ឯត្ថ ឧទ្ទិដ្ឋចោទនាបរិច្ឆេទំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ‘‘ទ្វត្តិក្ខត្តុំ ចោទយមានោ សារយមានោ តំ ចីវរំ អភិនិប្ផាទេយ្យ, ឥច្ចេតំ កុសល’’ន្តិ ឥមេសំ បទានំ សង្ខេបតោ អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘សចេ អភិនិប្ផាទេតិ, ឥច្ចេតំ កុសល’’ន្តិ អាហ. ឯវំ យាវតតិយំ ចោទេន្តោ តំ ចីវរំ យទិ និប្ផាទេតិ, សក្កោតិ អត្តនោ បដិលាភវសេន និប្ផាទេតុំ, ឥច្ចេតំ កុសលំ សាធុ សុដ្ឋុ សុន្ទរំ.

ចតុក្ខត្តុំ បញ្ចក្ខត្តុំ ឆក្ខត្តុបរមំ តុណ្ហីភូតេន ឧទ្ទិស្ស ឋាតព្ពន្តិ ឋានលក្ខណនិទស្សនមេតំ. ឆក្ខត្តុបរមន្តិ ច ភាវនបុំសកវចនមេតំ, ឆក្ខត្តុបរមញ្ហិ ឯតេន ចីវរំ ឧទ្ទិស្ស តុណ្ហីភូតេន ឋាតព្ពំ, ន អញ្ញំ កិញ្ចិ កាតព្ពំ, ឥទំ ឋានលក្ខណំ. តត្ថ យោ សព្ពដ្ឋានានំ សាធារណោ តុណ្ហីភាវោ, តំ តាវ ទស្សេតុំ បទភាជនេ ‘‘តត្ថ គន្ត្វា តុណ្ហីភូតេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ន អាសនេ និសីទិតព្ពន្តិ ‘‘ឥធ, ភន្តេ, និសីទថា’’តិ វុត្តេនាបិ ន និសីទិតព្ពំ. ន អាមិសំ បដិគ្គហេតព្ពន្តិ យាគុខជ្ជកាទិភេទំ កិញ្ចិ អាមិសំ ‘‘គណ្ហថ, ភន្តេ’’តិ យាចិយមានេនាបិ ន គណ្ហិតព្ពំ. ន ធម្មោ ភាសិតព្ពោតិ មង្គលំ វា អនុមោទនំ វា ភាសថាតិ យាចិយមានេនាបិ កិញ្ចិ ន ភាសិតព្ពំ, កេវលំ ‘‘កិំ ការណា អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិយមានេន ‘‘ជានាសិ, អាវុសោ’’តិ វត្តព្ពោ. បុច្ឆិយមានោតិ ឥទញ្ហិ ករណត្ថេ បច្ចត្តវចនំ. អថ វា បុច្ឆំ កុរុមានោ បុច្ឆិយមានោតិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. យោ ហិ បុច្ឆំ ករោតិ, សោ ឯត្តកំ វត្តព្ពោតិ ឋានំ ភញ្ជតីតិ អាគតការណំ ភញ្ជតិ.

ឥទានិ ¶ ¶ យា តិស្សោ ចោទនា, ឆ ច ឋានានិ វុត្តានិ. តត្ថ វុឌ្ឍិញ្ច ហានិញ្ច ទស្សេន្តោ ¶ ‘‘ចតុក្ខត្តុំ ចោទេត្វា’’តិអាទិមាហ. យស្មា ច ឯត្ថ ឯកចោទនាវុឌ្ឍិយា ទ្វិន្នំ ឋានានំ ហានិ វុត្តា, តស្មា ‘‘ឯកា ចោទនា ទិគុណំ ឋាន’’ន្តិ លក្ខណំ ទស្សិតំ ហោតិ. ឥតិ ឥមិនា លក្ខណេន តិក្ខត្តុំ ចោទេត្វា ឆក្ខត្តុំ ឋាតព្ពំ, ទ្វិក្ខត្តុំ ចោទេត្វា អដ្ឋក្ខត្តុំ ឋាតព្ពំ, សកិំ ចោទេត្វា ទសក្ខត្តុំ ឋាតព្ពន្តិ. យថា ច ‘‘ឆក្ខត្តុំ ចោទេត្វា ន ឋាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, ឯវំ ‘‘ទ្វាទសក្ខត្តុំ ឋត្វា ន ចោទេតព្ព’’ន្តិបិ វុត្តមេវ ហោតិ. តស្មា សចេ ចោទេតិយេវ ន តិដ្ឋតិ, ឆ ចោទនា លព្ភន្តិ. សចេ តិដ្ឋតិយេវ ន ចោទេតិ, ទ្វាទស ឋានានិ លព្ភន្តិ. សចេ ចោទេតិបិ តិដ្ឋតិបិ, ឯកាយ ចោទនាយ ទ្វេ ឋានានិ ហាបេតព្ពានិ. តត្ថ យោ ឯកទិវសមេវ បុនប្បុនំ គន្ត្វា ឆក្ខត្តុំ ចោទេតិ, សកិំយេវ វា គន្ត្វា ‘‘អត្ថោ មេ, អាវុសោ, ចីវរេនា’’តិ ឆក្ខត្តុំ វទតិ. តថា ឯកទិវសមេវ បុនប្បុនំ គន្ត្វា ទ្វាទសក្ខត្តុំ តិដ្ឋតិ, សកិំយេវ វា គន្ត្វា តត្រ តត្រ ឋានេ តិដ្ឋតិ, សោបិ សព្ពចោទនាយោ សព្ពដ្ឋានានិ ច ភញ្ជតិ. កោ បន វាទោ នានាទិវសេសុ ឯវំ ករោន្តស្សាតិ ឯវមេត្ថ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

យតស្ស ចីវរចេតាបន្នំ អាភតន្តិ យតោ រាជតោ វា រាជភោគ្គតោ វា អស្ស ភិក្ខុនោ ចីវរចេតាបន្នំ អានីតំ. យត្វស្សាតិបិ បាឋោ. អយមេវត្ថោ. ‘‘យត្ថស្សា’’តិបិ បឋន្តិ, យស្មិំ ឋានេ អស្ស ចីវរចេតាបន្នំ បេសិតន្តិ ច អត្ថំ កថេន្តិ, ព្យញ្ជនំ បន ន សមេតិ. តត្ថាតិ តស្ស រញ្ញោ វា រាជភោគ្គស្ស វា សន្តិកេ; សមីបត្ថេ ហិ ឥទំ ភុម្មវចនំ. ន តំ តស្ស ភិក្ខុនោ កិញ្ចិ អត្ថំ អនុភោតីតិ តំ ចីវរចេតាបន្នំ តស្ស ភិក្ខុនោ កិញ្ចិ អប្បមត្តកម្បិ កម្មំ ន និប្ផាទេតិ. យុញ្ជន្តាយស្មន្តោ សកន្តិ អាយស្មន្តោ អត្តនោ សន្តកំ ធនំ បាបុណន្តុ. មា វោ សកំ វិនស្សាតិ តុម្ហាកំ សន្តកំ មា វិនស្សតុ. យោ បន នេវ សាមំ គច្ឆតិ, ន ទូតំ បាហេតិ, វត្តភេទេ ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ.

កិំ ¶ បន សព្ពកប្បិយការកេសុ ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? ន បដិបជ្ជិតព្ពំ. អយញ្ហិ កប្បិយការកោ នាម សង្ខេបតោ ទុវិធោ និទ្ទិដ្ឋោ ច អនិទ្ទិដ្ឋោ ច. តត្ថ និទ្ទិដ្ឋោ ទុវិធោ – ភិក្ខុនា និទ្ទិដ្ឋោ, ទូតេន និទ្ទិដ្ឋោតិ. អនិទ្ទិដ្ឋោបិ ទុវិធោ – មុខវេវដិក កប្បិយការកោ, បរម្មុខកប្បិយការកោតិ. តេសុ ភិក្ខុនា ¶ និទ្ទិដ្ឋោ សម្មុខាសម្មុខវសេន ចតុព្ពិធោ ហោតិ. តថា ទូតេន និទ្ទិដ្ឋោបិ.

កថំ? ឥធេកច្ចោ ភិក្ខុស្ស ចីវរត្ថាយ ទូតេន អកប្បិយវត្ថុំ បហិណតិ, ទូតោ តំ ភិក្ខុំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, ឥត្ថន្នាមេន តុម្ហាកំ ចីវរត្ថាយ បហិតំ, គណ្ហថ ន’’ន្តិ វទតិ, ភិក្ខុ ‘‘នយិទំ កប្បតី’’តិ បដិក្ខិបតិ, ទូតោ ‘‘អត្ថិ បន តេ, ភន្តេ, វេយ្យាវច្ចករោ’’តិ ¶ បុច្ឆតិ, បុញ្ញត្ថិកេហិ ច ឧបាសកេហិ ‘‘ភិក្ខូនំ វេយ្យាវច្ចំ ករោថា’’តិ អាណត្តា វា, ភិក្ខូនំ វា សន្ទិដ្ឋា សម្ភត្តា កេចិ វេយ្យាវច្ចករា ហោន្តិ, តេសំ អញ្ញតរោ តស្មិំ ខណេ ភិក្ខុស្ស សន្តិកេ និសិន្នោ ហោតិ, ភិក្ខុ តំ និទ្ទិសតិ ‘‘អយំ ភិក្ខូនំ វេយ្យាវច្ចករោ’’តិ. ទូតោ តស្ស ហត្ថេ អកប្បិយវត្ថុំ ទត្វា ‘‘ថេរស្ស ចីវរំ កិណិត្វា ទេហី’’តិ គច្ឆតិ, អយំ ភិក្ខុនា សម្មុខានិទ្ទិដ្ឋោ.

នោ ចេ ភិក្ខុស្ស សន្តិកេ និសិន្នោ ហោតិ, អបិច ខោ ភិក្ខុ និទ្ទិសតិ – ‘‘អសុកស្មិំ នាម គាមេ ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខូនំ វេយ្យាវច្ចករោ’’តិ, សោ គន្ត្វា តស្ស ហត្ថេ អកប្បិយវត្ថុំ ទត្វា ‘‘ថេរស្ស ចីវរំ កិណិត្វា ទទេយ្យាសី’’តិ អាគន្ត្វា ភិក្ខុស្ស អារោចេត្វា គច្ឆតិ, អយមេកោ ភិក្ខុនា អសម្មុខានិទ្ទិដ្ឋោ.

ន ហេវ ខោ សោ ទូតោ អត្តនា អាគន្ត្វា អារោចេតិ, អបិច ខោ អញ្ញំ បហិណតិ ‘‘ទិន្នំ មយា, ភន្តេ, តស្ស ហត្ថេ ចីវរចេតាបន្នំ, ចីវរំ គណ្ហេយ្យាថា’’តិ, អយំ ទុតិយោ ភិក្ខុនា អសម្មុខានិទ្ទិដ្ឋោ.

ន ហេវ ខោ អញ្ញំ បហិណតិ, អបិច ខោ គច្ឆន្តោវ ភិក្ខុំ វទតិ ‘‘អហំ តស្ស ហត្ថេ ចីវរចេតាបន្នំ ទស្សាមិ, តុម្ហេ ចីវរំ គណ្ហេយ្យាថា’’តិ, អយំ តតិយោ ភិក្ខុនា អសម្មុខានិទ្ទិដ្ឋោតិ ឯវំ ឯកោ សម្មុខានិទ្ទិដ្ឋោ តយោ អសម្មុខានិទ្ទិដ្ឋាតិ ឥមេ ចត្តារោ ភិក្ខុនា និទ្ទិដ្ឋវេយ្យាវច្ចករា ¶ នាម. ឯតេសុ ឥមស្មិំ រាជសិក្ខាបទេ វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

អបរោ ភិក្ខុ បុរិមនយេនេវ ទូតេន បុច្ឆិតោ នត្ថិតាយ វា, អវិចារេតុកាមតាយ វា ‘‘នត្ថម្ហាកំ កប្បិយការកោ’’តិ វទតិ, តស្មិញ្ច ខណេ កោចិ មនុស្សោ អាគច្ឆតិ, ទូតោ តស្ស ហត្ថេ អកប្បិយវត្ថុំ ទត្វា ‘‘ឥមស្ស ហត្ថតោ ចីវរំ គណ្ហេយ្យាថា’’តិ វត្វា គច្ឆតិ, អយំ ទូតេន សម្មុខានិទ្ទិដ្ឋោ.

អបរោ ¶ ទូតោ គាមំ បវិសិត្វា អត្តនា អភិរុចិតស្ស កស្សចិ ហត្ថេ អកប្បិយវត្ថុំ ទត្វា បុរិមនយេនេវ អាគន្ត្វា អារោចេតិ, អញ្ញំ វា បហិណតិ, ‘‘អហំ អសុកស្ស នាម ហត្ថេ ចីវរចេតាបន្នំ ទស្សាមិ, តុម្ហេ ចីវរំ គណ្ហេយ្យាថា’’តិ វត្វា វា គច្ឆតិ, អយំ តតិយោ ទូតេន អសម្មុខានិទ្ទិដ្ឋោតិ ឯវំ ឯកោ សម្មុខានិទ្ទិដ្ឋោ, តយោ អសម្មុខានិទ្ទិដ្ឋាតិ ឥមេ ចត្តារោ ទូតេន និទ្ទិដ្ឋវេយ្យាវច្ចករា ¶ នាម. ឯតេសុ មេណ្ឌកសិក្ខាបទេ វុត្តនយេន បដិបជ្ជិតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, មនុស្សា សទ្ធា បសន្នា, តេ កប្បិយការកានំ ហត្ថេ ហិរញ្ញំ ឧបនិក្ខិបន្តិ – ‘ឥមិនា អយ្យស្ស យំ កប្បិយំ តំ ទេថា’តិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យំ តតោ កប្បិយំ តំ សាទិតុំ, ន ត្វេវាហំ, ភិក្ខវេ, កេនចិ បរិយាយេន ជាតរូបរជតំ សាទិតព្ពំ បរិយេសិតព្ពន្តិ វទាមី’’តិ (មហាវ. ២៩៩). ឯត្ថ ច ចោទនាយ បមាណំ នត្ថិ, មូលំ អសាទិយន្តេន សហស្សក្ខត្តុម្បិ ចោទនាយ វា ឋានេន វា កប្បិយភណ្ឌំ សាទិតុំ វដ្ដតិ. នោ ចេ ទេតិ, អញ្ញំ កប្បិយការកំ ឋបេត្វាបិ អាហរាបេតព្ពំ. សចេ ឥច្ឆតិ មូលសាមិកានម្បិ កថេតព្ពំ; នោ ចេ ឥច្ឆតិ ន កថេតព្ពំ.

អបរោ ភិក្ខុ បុរិមនយេនេវ ទូតេន បុច្ឆិតោ ‘‘នត្ថម្ហាកំ កប្បិយការកោ’’តិ វទតិ, តទញ្ញោ សមីបេ ឋិតោ សុត្វា ‘‘អាហរ ភោ អហំ អយ្យស្ស ចីវរំ ចេតាបេត្វា ទស្សាមី’’តិ វទតិ. ទូតោ ‘‘ហន្ទ ភោ ទទេយ្យាសី’’តិ តស្ស ហត្ថេ ទត្វា ភិក្ខុស្ស អនារោចេត្វាវ គច្ឆតិ, អយំ មុខវេវដិកកប្បិយការកោ. អបរោ ភិក្ខុនោ ឧបដ្ឋាកស្ស វា អញ្ញស្ស វា ហត្ថេ អកប្បិយវត្ថុំ ទត្វា ‘‘ថេរស្ស ចីវរំ ទទេយ្យាសី’’តិ ¶ ឯត្តោវ បក្កមតិ, អយំ បរម្មុខកប្បិយការកោតិ ឥមេ ទ្វេ អនិទ្ទិដ្ឋកប្បិយការកា នាម. ឯតេសុ អញ្ញាតកអប្បវារិតេសុ វិយ បដិបជ្ជិតព្ពំ. សចេ សយមេវ ចីវរំ អានេត្វា ទទន្តិ, គហេតព្ពំ. នោ ចេ, កិញ្ចិ ន វត្តព្ពា. ទេសនាមត្តមេវ ចេតំ ‘‘ទូតេន ចីវរចេតាបន្នំ បហិណេយ្យា’’តិ សយំ អាហរិត្វាបិ បិណ្ឌបាតាទីនំ អត្ថាយ ទទន្តេសុបិ ឯសេវ នយោ. ន កេវលញ្ច អត្តនោយេវ អត្ថាយ សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ, សចេបិ កោចិ ជាតរូបរជតំ អានេត្វា ‘‘ឥទំ សង្ឃស្ស ទម្មិ, អារាមំ វា ករោថ ចេតិយំ វា ភោជនសាលាទីនំ វា អញ្ញតរ’’ន្តិ វទតិ, ឥទម្បិ សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ. យស្ស កស្សចិ ហិ អញ្ញស្សត្ថាយ សម្បដិច្ឆន្តស្ស ទុក្កដំ ហោតីតិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ.

សចេ ¶ បន ‘‘នយិទំ ភិក្ខូនំ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិត្តេ ‘‘វឌ្ឍកីនំ វា កម្មករានំ វា ហត្ថេ ភវិស្សតិ, កេវលំ តុម្ហេ សុកតទុក្កដំ ជានាថា’’តិ វត្វា តេសំ ហត្ថេ ទត្វា បក្កមតិ, វដ្ដតិ. អថាបិ ‘‘មម មនុស្សានំ ហត្ថេ ភវិស្សតិ មយ្ហមេវ វា ហត្ថេ ភវិស្សតិ, កេវលំ តុម្ហេ យំ យស្ស ទាតព្ពំ, តទត្ថាយ បេសេយ្យាថា’’តិ វទតិ, ឯវម្បិ វដ្ដតិ.

សចេ បន សង្ឃំ វា គណំ វា បុគ្គលំ វា អនាមសិត្វា ‘‘ឥទំ ហិរញ្ញសុវណ្ណំ ចេតិយស្ស ទេម, វិហារស្ស ទេម, នវកម្មស្ស ទេមា’’តិ វទន្តិ, បដិក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ. ‘‘ឥមេ ឥទំ ភណន្តី’’តិ ¶ កប្បិយការកានំ អាចិក្ខិតព្ពំ. ‘‘ចេតិយាទីនំ អត្ថាយ តុម្ហេ គហេត្វា ឋបេថា’’តិ វុត្តេន បន ‘‘អម្ហាកំ គហេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិបិតព្ពំ.

សចេ បន កោចិ ពហុំ ហិរញ្ញសុវណ្ណំ អានេត្វា ‘‘ឥទំ សង្ឃស្ស ទម្មិ, ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជថា’’តិ វទតិ, តំ ចេ សង្ឃោ សម្បដិច្ឆតិ, បដិគ្គហណេបិ បរិភោគេបិ អាបត្តិ. តត្រ ចេ ឯកោ ភិក្ខុ ‘‘នយិទំ កប្បតី’’តិ បដិក្ខិបតិ, ឧបាសកោ ច ‘‘យទិ ន កប្បតិ, មយ្ហមេវ ភវិស្សតី’’តិ គច្ឆតិ. សោ ភិក្ខុ ‘‘តយា សង្ឃស្ស លាភន្តរាយោ កតោ’’តិ ន កេនចិ កិញ្ចិ វត្តព្ពោ. យោ ហិ តំ ចោទេតិ, ស្វេវ សាបត្តិកោ ហោតិ, តេន បន ឯកេន ពហូ អនាបត្តិកា កតា. សចេ ¶ បន ភិក្ខូហិ ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិត្តេ ‘‘កប្បិយការកានំ វា ហត្ថេ ភវិស្សតិ, មម បុរិសានំ វា មយ្ហំ វា ហត្ថេ ភវិស្សតិ, កេវលំ តុម្ហេ បច្ចយេ បរិភុញ្ជថា’’តិ វទតិ, វដ្ដតិ.

ចតុបច្ចយត្ថាយ ច ទិន្នំ យេន យេន បច្ចយេន អត្ថោ ហោតិ, តទត្ថំ ឧបនេតព្ពំ, ចីវរត្ថាយ ទិន្នំ ចីវរេយេវ ឧបនេតព្ពំ. សចេ ចីវរេន តាទិសោ អត្ថោ នត្ថិ, បិណ្ឌបាតាទីហិ សង្ឃោ កិលមតិ, សង្ឃសុដ្ឋុតាយ អបលោកេត្វា តទត្ថាយបិ ឧបនេតព្ពំ. ឯស នយោ បិណ្ឌបាតគិលានបច្ចយត្ថាយ ទិន្នេបិ, សេនាសនត្ថាយ ទិន្នំ បន សេនាសនស្ស គរុភណ្ឌត្តា សេនាសនេយេវ ឧបនេតព្ពំ. សចេ បន ភិក្ខូសុ សេនាសនំ ឆឌ្ឌេត្វា គតេសុ សេនាសនំ វិនស្សតិ, ឦទិសេ កាលេ សេនាសនំ វិស្សជ្ជេត្វាបិ ភិក្ខូនំ បរិភោគោ អនុញ្ញាតោ, តស្មា សេនាសនជគ្គនត្ថំ មូលច្ឆេជ្ជំ អកត្វា យាបនមត្តំ បរិភុញ្ជិតព្ពំ.

ន ¶ កេវលញ្ច ហិរញ្ញសុវណ្ណមេវ, អញ្ញម្បិ ខេត្តវត្ថាទិ អកប្បិយំ ន សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. សចេ ហិ កោចិ ‘‘មយ្ហំ តិសស្សសម្បាទនកំ មហាតឡាកំ អត្ថិ, តំ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វទតិ, តំ ចេ សង្ឃោ សម្បដិច្ឆតិ, បដិគ្គហណេបិ បរិភោគេបិ អាបត្តិយេវ. យោ បន តំ បដិក្ខិបតិ, សោ បុរិមនយេនេវ ន កេនចិ កិញ្ចិ វត្តព្ពោ. យោ ហិ តំ ចោទេតិ, ស្វេវ សាបត្តិកោ ហោតិ, តេន បន ឯកេន ពហូ អនាបត្តិកា កតា.

យោ បន ‘‘តាទិសំយេវ តឡាកំ ទម្មី’’តិ វត្វា ភិក្ខូហិ ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិត្តោ វទតិ ‘‘អសុកញ្ច អសុកញ្ច សង្ឃស្ស តឡាកំ អត្ថិ, តំ កថំ វដ្ដតី’’តិ. សោ វត្តព្ពោ – ‘‘កប្បិយំ កត្វា ទិន្នំ ភវិស្សតី’’តិ. កថំ ទិន្នំ កប្បិយំ ហោតីតិ? ‘‘ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជថា’’តិ វត្វា ទិន្នន្តិ. សោ សចេ ‘‘សាធុ, ភន្តេ, ចត្តារោ បច្ចយេ សង្ឃោ បរិភុញ្ជតូ’’តិ ¶ ទេតិ, វដ្ដតិ. អថាបិ ‘‘តឡាកំ គណ្ហថា’’តិ វត្វា ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិត្តោ ‘‘កប្បិយការកោ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘នត្ថី’’តិ ¶ វុត្តេ ‘‘ឥទំ អសុកោ នាម វិចារេស្សតិ, អសុកស្ស វា ហត្ថេ, មយ្ហំ វា ហត្ថេ ភវិស្សតិ, សង្ឃោ កប្បិយភណ្ឌំ បរិភុញ្ជតូ’’តិ វទតិ, វដ្ដតិ. សចេបិ ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិត្តោ ‘‘ឧទកំ បរិភុញ្ជិស្សតិ, ភណ្ឌកំ ធោវិស្សតិ, មិគបក្ខិនោ បិវិស្សន្តី’’តិ វទតិ, ឯវម្បិ វដ្ដតិ. អថាបិ ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិត្តោ វទតិ ‘‘កប្បិយសីសេន គណ្ហថា’’តិ. ‘‘សាធុ, ឧបាសក, សង្ឃោ បានីយំ បិវិស្សតិ, ភណ្ឌកំ ធោវិស្សតិ, មិគបក្ខិនោ បិវិស្សន្តី’’តិ វត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ.

អថាបិ ‘‘មម តឡាកំ វា បោក្ខរណិំ វា សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ ‘‘វុត្តេ, សាធុ, ឧបាសក, សង្ឃោ បានីយំ បិវិស្សតី’’តិអាទីនិ វត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិយេវ. យទិ បន ភិក្ខូហិ ហត្ថកម្មំ យាចិត្វា សហត្ថេន ច កប្បិយបថវិំ ខនិត្វា ឧទកបរិភោគត្ថាយ តឡាកំ ការិតំ ហោតិ, តំ ចេ និស្សាយ សស្សំ និប្ផាទេត្វា មនុស្សា វិហារេ កប្បិយភណ្ឌំ ទេន្តិ, វដ្ដតិ. អថ មនុស្សា ឯវ សង្ឃស្ស ឧបការត្ថាយ សង្ឃិកភូមិំ ខនិត្វា តំ និស្សាយ និប្ផន្នសស្សតោ កប្បិយភណ្ឌំ ទេន្តិ, ឯវម្បិ វដ្ដតិ. ‘‘អម្ហាកំ ឯកំ កប្បិយការកំ ឋបេថា’’តិ វុត្តេ ច ឋបេតុម្បិ លព្ភតិ. អថ បន តេ មនុស្សា រាជពលិនា ឧបទ្ទុតា បក្កមន្តិ, អញ្ញេ បដិបជ្ជន្តិ, ន ច ភិក្ខូនំ កិញ្ចិ ទេន្តិ, ឧទកំ វារេតុំ លព្ភតិ. តញ្ច ខោ កសិកម្មកាលេយេវ, ន សស្សកាលេ. សចេ តេ វទន្តិ ‘‘ននុ, ភន្តេ, បុព្ពេបិ មនុស្សា ឥមំ និស្សាយ សស្សំ អកំសូ’’តិ ¶ . តតោ វត្តព្ពា – ‘‘តេ សង្ឃស្ស ឥមញ្ច ឥមញ្ច ឧបការំ អកំសុ, ឥទញ្ចិទញ្ច កប្បិយភណ្ឌំ អទំសូ’’តិ. សចេ វទន្តិ – ‘‘មយម្បិ ទស្សាមា’’តិ, ឯវម្បិ វដ្ដតិ.

សចេ បន កោចិ អព្យត្តោ អកប្បិយវោហារេន តឡាកំ បដិគ្គណ្ហាតិ វា ការេតិ វា, តំ ភិក្ខូហិ ន បរិភុញ្ជិតព្ពំ, តំ និស្សាយ លទ្ធំ កប្បិយភណ្ឌម្បិ អកប្បិយមេវ. សចេ ភិក្ខូហិ បរិច្ចត្តភាវំ ញត្វា សាមិកោ វា តស្ស បុត្តធីតរោ វា អញ្ញោ វា កោចិ វំសេ ឧប្បន្នោ បុន កប្បិយវោហារេន ទេតិ, វដ្ដតិ. បច្ឆិន្នេ កុលវំសេ យោ តស្ស ជនបទស្ស សាមិកោ, សោ អច្ឆិន្ទិត្វា ¶ បុន ទេតិ, ចិត្តលបព្ពតេ ភិក្ខុនា នីហដឧទកវាហកំ អឡនាគរាជមហេសី វិយ, ឯវម្បិ វដ្ដតិ.

កប្បិយវោហារេបិ ឧទកវសេន បដិគ្គហិតតឡាកេ សុទ្ធចិត្តានំ មត្តិកុទ្ធរណបាឡិពន្ធនាទីនិ ¶ ច កាតុំ វដ្ដតិ. តំ និស្សាយ បន សស្សំ ករោន្តេ ទិស្វា កប្បិយការកំ ឋបេតុំ ន វដ្ដតិ. យទិ តេ សយមេវ កប្បិយភណ្ឌំ ទេន្តិ, គហេតព្ពំ. នោ ចេ ទេន្តិ, ន ចោទេតព្ពំ, ន សារេតព្ពំ. បច្ចយវសេន បដិគ្គហិតតឡាកេ កប្បិយការកំ ឋបេតុំ វដ្ដតិ. មត្តិកុទ្ធរណបាឡិពន្ធនាទីនិ បន កាតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ កប្បិយការកា សយមេវ ករោន្តិ, វដ្ដតិ. អព្យត្តេន បន លជ្ជិភិក្ខុនា ការាបិតេសុ កិញ្ចាបិ បដិគ្គហណេ កប្បិយំ, ភិក្ខុស្ស បយោគបច្ចយា ឧប្បន្នេន មិស្សកត្តា វិសគតបិណ្ឌបាតោ វិយ អកប្បិយមំសរសមិស្សកភោជនំ វិយ ច ទុព្ពិនិព្ភោគំ ហោតិ, សព្ពេសំ អកប្បិយមេវ.

សចេ បន ‘‘ឧទកស្ស ឱកាសោ អត្ថិ, តឡាកស្ស បាឡិ ថិរា, យថា ពហុំ ឧទកំ គណ្ហាតិ, ឯវំ ករោហិ, តីរសមីបេ ឧទកំ ករោហី’’តិ ឯវំ ឧទកមេវ វិចារេតិ, វដ្ដតិ. ឧទ្ធនេ អគ្គិំ ន បាតេន្តិ, ‘‘ឧទកកម្មំ លព្ភតុ ឧបាសកា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. ‘‘សស្សំ កត្វា អាហរថា’’តិ វត្តុំ បន ន វដ្ដតិ. សចេ បន តឡាកេ អតិពហុំ ឧទកំ ទិស្វា បស្សតោ វា បិដ្ឋិតោ វា មាតិកំ នីហរាបេតិ, វនំ ឆិន្ទាបេត្វា កេទារេ ការាបេតិ, បោរាណកេទារេសុ វា បកតិភាគំ អគ្គហេត្វា អតិរេកំ គណ្ហាតិ, នវសស្សេ វា អកាលសស្សេ វា អបរិច្ឆិន្នភាគេ ‘‘ឯត្តកេ កហាបណេ ទេថា’’តិ កហាបណេ ឧដ្ឋាបេតិ, សព្ពេសំ អកប្បិយំ.

យោ ¶ បន ‘‘កស្សថ វបថា’’តិ អវត្វា ‘‘ឯត្តកាយ ភូមិយា, ឯត្តកោ នាម ភាគោ’’តិ ឯវំ ភូមិំ វា បតិដ្ឋបេតិ, ‘‘ឯត្តកេ ភូមិភាគេ អម្ហេហិ សស្សំ កតំ, ឯត្តកំ នាម ភាគំ គណ្ហថា’’តិ វទន្តេសុ កស្សកេសុ ភូមិប្បមាណគ្គហណត្ថំ ¶ រជ្ជុយា វា ទណ្ឌេន វា មិនាតិ, ខលេ វា ឋត្វា រក្ខតិ, ខលតោ វា នីហរាបេតិ, កោដ្ឋាគារេ វា បដិសាមេតិ, តស្សេវ តំ អកប្បិយំ.

សចេ កស្សកា កហាបណេ អាហរិត្វា ‘‘ឥមេ សង្ឃស្ស អាហដា’’តិ វទន្តិ, អញ្ញតរោ ច ភិក្ខុ ‘‘ន សង្ឃោ កហាបណេ ខាទតី’’តិ សញ្ញាយ ‘‘ឯត្តកេហិ កហាបណេហិ សាដកេ អាហរ, ឯត្តកេហិ យាគុអាទីនិ សម្បាទេហី’’តិ វទតិ. យំ តេ អាហរន្តិ, សព្ពេសំ អកប្បិយំ. កស្មា? កហាបណានំ វិចារិតត្តា.

សចេ ធញ្ញំ អាហរិត្វា ឥទំ សង្ឃស្ស អាហដន្តិ វទន្តិ, អញ្ញតរោ ច ភិក្ខុ បុរិមនយេនេវ ‘‘ឯត្តកេហិ វីហីហិ ឥទញ្ចិទញ្ច អាហរថា’’តិ វទតិ. យំ តេ អាហរន្តិ, តស្សេវ អកប្បិយំ. កស្មា? ធញ្ញស្ស វិចារិតត្តា.

សចេ ¶ តណ្ឌុលំ វា អបរណ្ណំ វា អាហរិត្វា ‘‘ឥទំ សង្ឃស្ស អាហដ’’ន្តិ វទន្តិ, អញ្ញតរោ ច ភិក្ខុ បុរិមនយេនេវ ‘‘ឯត្តកេហិ តណ្ឌុលេហិ ឥទញ្ចិទញ្ច អាហរថា’’តិ វទតិ. យំ តេ អាហរន្តិ, សព្ពេសំ កប្បិយំ. កស្មា? កប្បិយានំ តណ្ឌុលាទីនំ វិចារិតត្តា. កយវិក្កយេបិ អនាបត្តិ, កប្បិយការកស្ស អាចិក្ខិតត្តា.

បុព្ពេ បន ចិត្តលបព្ពតេ ឯកោ ភិក្ខុ ចតុសាលទ្វារេ ‘‘អហោ វត ស្វេ សង្ឃស្ស ឯត្តកប្បមាណេ បូវេ បចេយ្យុ’’ន្តិ អារាមិកានំ សញ្ញាជននត្ថំ ភូមិយំ មណ្ឌលំ អកាសិ, តំ ទិស្វា ឆេកោ អារាមិកោ តថេវ កត្វា ទុតិយទិវសេ ភេរិយា អាកោដិតាយ សន្និបតិតេ សង្ឃេ បូវំ គហេត្វា សង្ឃត្ថេរំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, អម្ហេហិ ឥតោ បុព្ពេ នេវ បិតូនំ ន បិតាមហានំ ឯវរូបំ សុតបុព្ពំ, ឯកេន អយ្យេន ចតុស្សាលទ្វារេ បូវត្ថាយ សញ្ញា កតា, ឥតោ ទានិ បភុតិ អយ្យា អត្តនោ អត្តនោ ចិត្តានុរូបំ វទន្តុ, អម្ហាកម្បិ ផាសុវិហារោ ភវិស្សតី’’តិ. មហាថេរោ តតោវ និវត្តិ, ឯកភិក្ខុនាបិ បូវោ ន គហិតោ. ឯវំ បុព្ពេ តត្រុប្បាទម្បិ ន បរិភុញ្ជិំសុ. តស្មា –

សល្លេខំ ¶ អច្ចជន្តេន, អប្បមត្តេន ភិក្ខុនា;

កប្បិយេបិ ន កាតព្ពា, អាមិសត្ថាយ លោលតាតិ.

យោ ¶ ចាយំ តឡាកេ វុត្តោ, បោក្ខរណី-ឧទកវាហកមាតិកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

បុព្ពណ្ណាបរណ្ណឧច្ឆុផលាផលាទីនំ វិរុហនដ្ឋានំ យំ កិញ្ចិ ខេត្តំ វា វត្ថុំ វា ទម្មីតិ វុត្តេបិ ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិបិត្វា តឡាកេ វុត្តនយេនេវ យទា កប្បិយវោហារេន ‘‘ចតុបច្ចយបរិភោគត្ថាយ ទម្មី’’តិ វទតិ, តទា សម្បដិច្ឆិតព្ពំ, ‘‘វនំ ទម្មិ, អរញ្ញំ ទម្មី’’តិ វុត្តេ បន វដ្ដតិ. សចេ មនុស្សា ភិក្ខូហិ អនាណត្តាយេវ តត្ថ រុក្ខេ ឆិន្ទិត្វា អបរណ្ណាទីនិ សម្បាទេត្វា ភិក្ខូនំ ភាគំ ទេន្តិ, វដ្ដតិ; អទេន្តា ន ចោទេតព្ពា. សចេ កេនចិទេវ អន្តរាយេន តេសុ បក្កន្តេសុ អញ្ញេ ករោន្តិ, ន ច ភិក្ខូនំ កិញ្ចិ ទេន្តិ, តេ វារេតព្ពា. សចេ វទន្តិ – ‘‘ននុ, ភន្តេ, បុព្ពេបិ មនុស្សា ឥធ សស្សានិ អកំសូ’’តិ, តតោ តេ វត្តព្ពា – ‘‘តេ សង្ឃស្ស ឥទញ្ចិទញ្ច កប្បិយភណ្ឌំ អទំសូ’’តិ. សចេ វទន្តិ – ‘‘មយម្បិ ទស្សាមា’’តិ ឯវំ វដ្ដតិ.

កញ្ចិ ¶ សស្សុដ្ឋានកំ ភូមិប្បទេសំ សន្ធាយ ‘‘សីមំ ទេមា’’តិ វទន្តិ, វដ្ដតិ. សីមា បរិច្ឆេទនត្ថំ បន ថម្ភា វា បាសាណា វា សយំ ន ឋបេតព្ពា. កស្មា? ភូមិ នាម អនគ្ឃា អប្បកេនាបិ បារាជិកោ ភវេយ្យ, អារាមិកានំ បន វត្តព្ពំ – ‘‘ឥមិនា ឋានេន អម្ហាកំ សីមា គតា’’តិ. សចេបិ ហិ តេ អធិកំ គណ្ហន្តិ, បរិយាយេន កថិតត្តា អនាបត្តិ. យទិ បន រាជរាជមហាមត្តាទយោ សយមេវ ថម្ភេ ឋបាបេត្វា ‘‘ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជថា’’តិ ទេន្តិ, វដ្ដតិយេវ.

សចេ កោចិ អន្តោសីមាយ តឡាកំ ខនតិ, វិហារមជ្ឈេន វា មាតិកំ នេតិ, ចេតិយង្គណពោធិយង្គណាទីនិ ទុស្សន្តិ, វារេតព្ពោ. សចេ សង្ឃោ កិញ្ចិ លភិត្វា អាមិសគរុកតាយ ន វារេតិ, ឯកោ ភិក្ខុ វារេតិ, សោវ ភិក្ខុ ឥស្សរោ. សចេ ឯកោ ភិក្ខុ ន វារេតិ, ‘‘នេថ តុម្ហេ’’តិ តេសំយេវ បក្ខោ ហោតិ, សង្ឃោ វារេតិ, សង្ឃោវ ឥស្សរោ. សង្ឃិកេសុ ហិ កម្មេសុ យោ ធម្មកម្មំ ករោតិ, សោវ ឥស្សរោ. សចេ វារិយមានោបិ ករោតិ, ហេដ្ឋា គហិតំ បំសុំ ហេដ្ឋា បក្ខិបិត្វា, ឧបរិ គហិតំ បំសុំ ឧបរិ បក្ខិបិត្វា បូរេតព្ពា.

សចេ ¶ កោចិ យថាជាតមេវ ឧច្ឆុំ វា អបរណ្ណំ វា អលាពុកុម្ភណ្ឌាទិកំ ¶ វា វល្លិផលំ ទាតុកាមោ ‘‘ឯតំ សព្ពំ ឧច្ឆុខេត្តំ អបរណ្ណវត្ថុំ វល្លិផលាវាដំ ទម្មី’’តិ វទតិ, សហ វត្ថុនា បរាមដ្ឋត្តា ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ មហាសុមត្ថេរោ អាហ. មហាបទុមត្ថេរោ បន ‘‘អភិលាបមត្តមេតំ សាមិកានំយេវ ហិ សោ ភូមិភាគោ តស្មា វដ្ដតី’’តិ អាហ.

‘‘ទាសំ ទម្មី’’តិ វទតិ, ន វដ្ដតិ. ‘‘អារាមិកំ ទម្មិ, វេយ្យាវច្ចករំ ទម្មិ, កប្បិយការកំ ទម្មី’’តិ វុត្តេ វដ្ដតិ. សចេ សោ អារាមិកោ បុរេភត្តម្បិ បច្ឆាភត្តម្បិ សង្ឃស្សេវ កម្មំ ករោតិ, សាមណេរស្ស វិយ សព្ពំ ភេសជ្ជបដិជគ្គនម្បិ តស្ស កាតព្ពំ. សចេ បុរេភត្តមេវ សង្ឃស្ស កម្មំ ករោតិ, បច្ឆាភត្តំ អត្តនោ កម្មំ ករោតិ, សាយំ និវាបោ ន ទាតព្ពោ. យេបិ បញ្ចទិវសវារេន វា បក្ខវារេន វា សង្ឃស្ស កម្មំ កត្វា សេសកាលេ អត្តនោ កម្មំ ករោន្តិ, តេសម្បិ ករណកាលេយេវ ភត្តញ្ច និវាបោ ច ទាតព្ពោ. សចេ សង្ឃស្ស កម្មំ នត្ថិ, អត្តនោយេវ កម្មំ កត្វា ជីវន្តិ, តេ ចេ ហត្ថកម្មមូលំ អានេត្វា ទេន្តិ, គហេតព្ពំ. នោ ចេ ទេន្តិ, ន កិញ្ចិ វត្តព្ពា. យំ កិញ្ចិ រជកទាសម្បិ បេសការទាសម្បិ អារាមិកនាមេន សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ.

សចេ ‘‘គាវោ ទេមា’’តិ វទន្តិ, ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិបិតព្ពា. ឥមា គាវោ កុតោតិ ¶ បណ្ឌិតេហិ បញ្ច គោរសបរិភោគត្ថាយ ទិន្នាតិ, ‘‘មយម្បិ បញ្ចគោរសបរិភោគត្ថាយ ទេមា’’តិ វុត្តេ វដ្ដតិ. អជិកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘ហត្ថិំ ទេម, អស្សំ មហិសំ កុក្កុដំ សូករំ ទេមា’’តិ វទន្តិ, សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ កេចិ មនុស្សា ‘‘អប្បោស្សុក្កា, ភន្តេ, តុម្ហេ ហោថ, មយំ ឥមេ គហេត្វា តុម្ហាកំ កប្បិយភណ្ឌំ ទស្សាមា’’តិ គណ្ហន្តិ, វដ្ដតិ. ‘‘កុក្កុដសូករា សុខំ ជីវន្តូ’’តិ អរញ្ញេ វិស្សជ្ជេតុំ វដ្ដតិ. ‘‘ឥមំ តឡាកំ, ឥមំ ខេត្តំ, ឥមំ វត្ថុំ, វិហារស្ស ទេមា’’តិ វុត្តេ បដិក្ខិបិតុំ ន លព្ភតីតិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.

សមុដ្ឋានាទីសុ ឥទម្បិ ឆសមុដ្ឋានំ កិរិយំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មវចីកម្មំ ¶ , តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

រាជសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតោ ចីវរវគ្គោ បឋមោ.

២. កោសិយវគ្គោ

១. កោសិយសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៤២. តេន ¶ សមយេនាតិ កោសិយសិក្ខាបទំ. តត្ថ សន្ថរិត្វា កតំ ហោតីតិ សមេ ភូមិភាគេ កោសិយំសូនិ ឧបរូបរិ សន្ថរិត្វា កញ្ជិកាទីហិ សិញ្ចិត្វា កតំ ហោតិ. ឯកេនបិ កោសិយំសុនា មិស្សិត្វាតិ តិដ្ឋតុ អត្តនោ រុចិវសេន មិស្សិតំ, សចេបិ តស្ស ករណដ្ឋានេ វាតោ ឯកំ កោសិយំសុំ អានេត្វា បាតេតិ, ឯវម្បិ មិស្សេត្វា កតមេវ ហោតីតិ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

ឆសមុដ្ឋានំ, កិរិយំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មវចីកម្មំ,

តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

កោសិយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. សុទ្ធកាឡកសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៤៧. តេន សមយេនាតិ សុទ្ធកាឡកសិក្ខាបទំ. តត្ថ សុទ្ធកាឡកានន្តិ សុទ្ធានំ កាឡកានំ ¶ , អញ្ញេហិ អមិស្សិតកាឡកានន្តិ អត្ថោ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ. សមុដ្ឋានាទីនិបិ កោសិយសិក្ខាបទសទិសានេវាតិ.

សុទ្ធកាឡកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ទ្វេភាគសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៥២. តេន សមយេនាតិ ទ្វេភាគសិក្ខាបទំ. តត្ថ អន្តេ អាទិយិត្វាតិ សន្ថតស្ស អន្តេ អនុវាតំ វិយ ទស្សេត្វា ឱទាតំ អល្លិយាបេត្វា.

ទ្វេ ភាគាតិ ទ្វេ កោដ្ឋាសា. អាទាតព្ពាតិ គហេតព្ពា. គោចរិយានន្តិ កបិលវណ្ណានំ. ទ្វេ តុលា អាទាតព្ពាតិ ចតូហិ តុលាហិ ការេតុកាមំ សន្ធាយ វុត្តំ. អត្ថតោ បន យត្តកេហិ ឯឡកលោមេហិ កាតុកាមោ ហោតិ, តេសុ ទ្វេ កោដ្ឋាសា កាឡកានំ ឯកោ ឱទាតានំ, ឯកោ គោចរិយានន្តិ ឥទមេវ ទស្សិតំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

សមុដ្ឋានាទីនិបិ ¶ កោសិយសិក្ខាបទសទិសានេវ. កេវលំ ឥទំ អាទាយ អនាទាយ ច ករណតោ កិរិយាកិរិយំ វេទិតព្ពន្តិ.

ទ្វេភាគសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ឆព្ពស្សសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៥៧. តេន ¶ សមយេនាតិ ឆព្ពស្សសិក្ខាបទំ. តត្ថ ឩហទន្តិបិ ឧម្មិហន្តិបីតិ សន្ថតានំ ឧបរិ វច្ចម្បិ បស្សាវម្បិ ករោន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ទិន្នា សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ សន្ថតសម្មុតីតិ ឯវំ លទ្ធសម្មុតិកោ ភិក្ខុ យាវ រោគោ ន វូបសម្មតិ, តាវ យំ យំ ឋានំ គច្ឆតិ, តត្ថ តត្ថ សន្ថតំ កាតុំ លភតិ. សចេ អរោគោ ហុត្វា បុន មូលព្យាធិនាវ គិលានោ ហោតិ, សោយេវ បរិហារោ, នត្ថញ្ញំ សម្មុតិកិច្ចន្តិ ផុស្សទេវត្ថេរោ អាហ. ឧបតិស្សត្ថេរោ បន ‘‘សោ វា ព្យាធិ បដិកុប្បតុ, អញ្ញោ វា, ‘សកិំ គិលានោ’តិ នាមំ លទ្ធំ លទ្ធមេវ, បុន សម្មុតិកិច្ចំ នត្ថី’’តិ អាហ.

ឱរេន ¶ ចេ ឆន្នំ វស្សានន្តិ ឆន្នំ វស្សានំ ឱរិមភាគេ, អន្តោតិ អត្ថោ. បទភាជនេ បន សង្ខ្យាមត្តទស្សនត្ថំ ‘‘ឩនកឆព្ពស្សានី’’តិ វុត្តំ.

អនាបត្តិ ឆព្ពស្សានិ ករោតីតិ យទា ឆព្ពស្សានិ បរិបុណ្ណានិ ហោន្តិ, តទា សន្ថតំ ករោតិ. ទុតិយបទេបិ ‘‘យទា អតិរេកឆព្ពស្សានិ ហោន្តិ, តទា ករោតី’’តិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ន ហិ សោ ឆព្ពស្សានិ ករោតីតិ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

សមុដ្ឋានាទីនិ កោសិយសិក្ខាបទសទិសានេវាតិ.

ឆព្ពស្សសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. និសីទនសន្ថតសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៦៥. តេន សមយេនាតិ និសីទនសន្ថតសិក្ខាបទំ. តត្ថ ឥច្ឆាមហំ ភិក្ខវេតិ ភគវា កិរ តំ តេមាសំ ន កិញ្ចិ ពោធនេយ្យសត្តំ អទ្ទស, តស្មា ¶ ឯវមាហ. ឯវំ សន្តេបិ តន្តិវសេន ធម្មទេសនា កត្តព្ពា សិយា. យស្មា បនស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘មយិ ឱកាសំ ការេត្វា បដិសល្លីនេ ភិក្ខូ អធម្មិកំ កតិកវត្តំ ករិស្សន្តិ, តំ ឧបសេនោ ភិន្ទិស្សតិ. អហំ តស្ស បសីទិត្វា ភិក្ខូនំ ទស្សនំ អនុជានិស្សាមិ, តតោ មំ បស្សិតុកាមា ពហូ ភិក្ខូ ធុតង្គានិ សមាទិយិស្សន្តិ, អហញ្ច តេហិ ឧជ្ឈិតសន្ថតបច្ចយា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេស្សាមី’’តិ, តស្មា ឯវមាហ. ឯវំ ពហូនិ ហិ ឯត្ថ អានិសំសានីតិ.

សបរិសោ យេន ភគវា តេនុបសង្កមីតិ ¶ ថេរោ កិរ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឩនទសវស្សេន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, យោ ឧបសម្បាទេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៧៥) ឥមស្មិំ ខន្ធកសិក្ខាបទេ ‘‘កថញ្ហិ នាម ត្វំ មោឃបុរិស អញ្ញេហិ ឱវទិយោ អនុសាសិយោ អញ្ញំ ឱវទិតុំ អនុសាសិតុំ មញ្ញិស្សសី’’តិ ឯវមាទិនា នយេន គរហំ លភិត្វា ‘‘សត្ថា មយ្ហំ បរិសំ និស្សាយ គរហំ អទាសិ, សោ ទានាហំ ភគវន្តំ តេនេវ បុណ្ណចន្ទសស្សិរីកេន សព្ពាការបរិបុណ្ណេន មុខេន ព្រហ្មឃោសំ និច្ឆារេត្វា បរិសំយេវ និស្សាយ សាធុការំ ទាបេស្សាមី’’តិ សុហទយោ កុលបុត្តោ អតិរេកយោជនសតំ បដិក្កមិត្វា បរិសំ ចិនិត្វា បញ្ចមត្តេហិ ភិក្ខុសតេហិ បរិវុតោ បុន ភគវន្តំ ឧបសង្កមន្តោ. តេន វុត្តំ – ‘‘សបរិសោ យេន ភគវា តេនុបសង្កមី’’តិ. ន ហិ សក្កា ពុទ្ធានំ អញ្ញថា អារាធេតុំ អញ្ញត្រ វត្តសម្បត្តិយា.

ភគវតោ ¶ អវិទូរេ និសិន្នោតិ វត្តសម្បត្តិយា បរិសុទ្ធភាវេន និរាសង្កោ សីហោ វិយ កញ្ចនបព្ពតស្ស ភគវតោ អវិទូរេ និសិន្នោ. ឯតទវោចាតិ កថាសមុដ្ឋាបនត្ថំ ឯតំ អវោច. មនាបានិ តេ ភិក្ខុ បំសុកូលានីតិ ភិក្ខុ តវ ឥមានិ បំសុកូលានិ មនាបានិ, អត្តនោ រុចិយា ខន្តិយា គហិតានីតិ អត្ថោ. ន ខោ មេ, ភន្តេ, មនាបានីតិ, ភន្តេ ន មយា អត្តនោ រុចិយា គហិតានិ, គលគ្គាហេន វិយ មត្ថកតាឡនេន វិយ ច គាហិតោម្ហីតិ ទស្សេតិ.

បញ្ញាយិស្សតីតិ បញ្ញាតោ អភិញ្ញាតោ ភវិស្សតិ, តត្ថ សន្ទិស្សិស្សតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ន មយំ អបញ្ញត្តំ បញ្ញបេស្សាមាតិ មយំ សាវកា នាម អបញ្ញត្តំ ន បញ្ញបេស្សាម, ពុទ្ធវិសយោ ហិ ឯសោ យទិទំ ¶ ‘‘បាចិត្តិយំ ទុក្កដ’’ន្តិអាទិនា នយេន អបញ្ញត្តសិក្ខាបទបញ្ញបនំ បញ្ញត្តសមុច្ឆិន្ទនំ វា. សមាទាយាតិ តំ តំ សិក្ខាបទំ សមាទិយិត្វា, ‘‘សាធុ សុដ្ឋូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា យថាបញ្ញត្តេសុ សព្ពសិក្ខាបទេសុ សិក្ខិស្សាមាតិ ទស្សេតិ. តស្ស ¶ អារទ្ធចិត្តោ បុនបិ ‘‘សាធុ សាធូ’’តិ សាធុការមទាសិ.

៥៦៦. អនុញ្ញាតាវុសោតិ អនុញ្ញាតំ, អាវុសោ. បិហេន្តាតិ បិហយន្តា. សន្ថតានិ ឧជ្ឈិត្វាតិ សន្ថតេ ចតុត្ថចីវរសញ្ញិតាយ សព្ពសន្ថតានិ ឧជ្ឈិត្វា. ធម្មិំ កថំ កត្វា ភិក្ខូ អាមន្តេសីតិ ភគវា សន្ថតានិ វិប្បកិណ្ណានិ ទិស្វា ‘‘សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនេ ការណំ នត្ថិ, បរិភោគុបាយំ នេសំ ទស្សេស្សាមី’’តិ ធម្មិំ កថំ កត្វា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ.

៥៦៧. សកិំ និវត្ថម្បិ សកិំ បារុតម្បីតិ សកិំ និសិន្នញ្ចេវ និបន្នញ្ច. សាមន្តាតិ ឯកបស្សតោ វដ្ដំ វា ចតុរស្សំ វា ឆិន្ទិត្វា គហិតដ្ឋានំ យថា វិទត្ថិមត្តំ ហោតិ, ឯវំ គហេតព្ពំ, សន្ថរន្តេន បន បាឡិយំ វុត្តនយេនេវ ឯកទេសេ វា សន្ថរិតព្ពំ, វិជដេត្វា វា មិស្សកំ កត្វា សន្ថរិតព្ពំ, ឯវំ ថិរតរំ ហោតីតិ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

សមុដ្ឋានាទីនិ កិរិយាកិរិយត្តា ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស ទ្វេភាគសិក្ខាបទសទិសានីតិ.

ឥមេសុ បន បញ្ចសុ សន្ថតេសុ បុរិមានិ តីណិ វិនយកម្មំ កត្វា បដិលភិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដន្តិ, បច្ឆិមានិ ទ្វេ វដ្ដន្តីតិ វេទិតព្ពានីតិ.

និសីទនសន្ថតសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ឯឡកលោមសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៧១. តេន ¶ សមយេនាតិ ឯឡកលោមសិក្ខាបទំ. តត្ថ ឧប្បណ្ឌេសុន្តិ ‘‘កិត្តកេន, ភន្តេ, កីតានី’’តិអាទីនិ វទន្តា អវហសិំសុ. ឋិតកោវ អាសុម្ភីតិ យថា មនុស្សា អរញ្ញតោ មហន្តំ ទារុភារំ អានេត្វា កិលន្តា ឋិតកាវ បាតេន្តិ, ឯវំ បាតេសីតិ អត្ថោ.

៥៧២. សហត្ថាតិ ¶ សហត្ថេន, អត្តនា ហរិតព្ពានីតិ វុត្តំ ហោតិ. ពហិតិយោជនំ បាតេតីតិ តិយោជនតោ ពហិ បាតេតិ. អនន្តរាយេន បតនកេ ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ លោមគណនាយ និស្សគ្គិយបាចិត្តិយានិ. សចេ ពហិតិយោជនេ រុក្ខេ វា ថម្ភេ វា បដិហញ្ញិត្វា បុន អន្តោ បតន្តិ, អនាបត្តិ ¶ . ភូមិយំ បតិត្វា ឋត្វា ឋត្វា វដ្ដមានា ឯឡកលោមភណ្ឌិកា បុន អន្តោ បវិសតិ, អាបត្តិយេវ. អន្តោ ឋត្វា ហត្ថេន វា បាទេន វា យដ្ឋិយា វា វដ្ដេតិ ឋត្វា វា អឋត្វា វា វដ្ដមានា ភណ្ឌិកា គច្ឆតុ, អាបត្តិយេវ. ‘‘អញ្ញោ ហរិស្សតី’’តិ ឋបេតិ, តេន ហរិតេបិ អាបត្តិយេវ. សុទ្ធចិត្តេន ឋបិតំ វាតោ វា អញ្ញោ វា អត្តនោ ធម្មតាយ ពហិ បាតេតិ, អាបត្តិយេវ. សឧស្សាហត្តា អចិត្តកត្តា ច សិក្ខាបទស្ស. កុរុន្ទិយាទីសុ បន ‘‘ឯត្ថ អនាបត្តី’’តិ វុត្តា, សា អនាបត្តិ បាឡិយា ន សមេតិ. ឧភតោភណ្ឌិកំ ឯកាពទ្ធំ កត្វា ឯកំ ភណ្ឌិកំ អន្តោសីមាយ ឯកំ ពហិសីមាយ ករោន្តោ ឋបេតិ, រក្ខតិ តាវ. ឯកាពទ្ធេ កាជេបិ ឯសេវ នយោ. យទិ បន អពន្ធិត្វា កាជកោដិយំ ឋបិតមត្តមេវ ហោតិ, ន រក្ខតិ. ឯកាពទ្ធេបិ បរិវត្តេត្វា ឋបិតេ អាបត្តិយេវ.

អញ្ញស្ស យានេ វាតិ ឯត្ថ គច្ឆន្តេ យានេ វា ហត្ថិបិដ្ឋិអាទីសុ វា សាមិកស្ស អជានន្តស្សេវ ហរិស្សតីតិ ឋបេតិ, តស្មិំ តិយោជនំ អតិក្កន្តេ អាបត្តិ. អគច្ឆន្តេបិ ឯសេវ នយោ. សចេ បន អគច្ឆន្តេ យានេ វា ហត្ថិបិដ្ឋិយាទីសុ វា ឋបេត្វា អភិរុហិត្វា សារេតិ, ហេដ្ឋា វា គច្ឆន្តោ ចោទេតិ, បក្កោសន្តោ វា អនុពន្ធាបេតិ, ‘‘អញ្ញំ ហរាបេតី’’តិ វចនតោ អនាបត្តិ. កុរុន្ទិយាទីសុ បន ‘‘អាបត្តី’’តិ វុត្តំ, តំ ‘‘អញ្ញំ ហរាបេតី’’តិ ឥមិនា ន សមេតិ. អទិន្នាទានេ បន សុង្កឃាតេ អាបត្តិ ហោតិ. យា ហិ តត្ថ អាបត្តិ, សា ឥធ អនាបត្តិ. យា ឥធ អាបត្តិ, សា តត្ថ អនាបត្តិ. តំ ឋានំ បត្វា អញ្ញវិហិតោ វា ចោរាទីហិ វា ឧបទ្ទុតោ គច្ឆតិ, អាបត្តិយេវ. សព្ពត្ថ លោមគណនាយ អាបត្តិបរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ.

៥៧៥. តិយោជនំ វាសាធិប្បាយោ គន្ត្វា តតោ បរំ ហរតីតិ យត្ថ គតោ, តត្ថ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីនំ ¶ វា បច្ចយាទីនំ វា អលាភេន តតោ ¶ បរំ អញ្ញត្ថ គច្ឆតិ, តតោបិ អញ្ញត្ថាតិ ឯវំ យោជនសតម្បិ ហរន្តស្ស អនាបត្តិ. អច្ឆិន្នំ បដិលភិត្វាតិ ចោរា អច្ឆិន្ទិត្វា និរត្ថកភាវំ ញត្វា បដិទេន្តិ, តំ ហរន្តស្ស អនាបត្តិ. និស្សដ្ឋំ បដិលភិត្វាតិ វិនយកម្មកតំ បដិលភិត្វាតិ ¶ អត្ថោ.

កតភណ្ឌន្តិ កតំភណ្ឌំ កម្ពលកោជវសន្ថតាទិំ យំ កិញ្ចិ អន្តមសោ សុត្តកេន ពទ្ធមត្តម្បិ. យោ បន តនុកបត្តត្ថវិកន្តរេ វា អាយោគអំសពទ្ធកកាយពន្ធនាទីនំ អន្តរេសុ វា បិប្ផលិកាទីនំ មលរក្ខណត្ថំ សិបាដិកាយ វា អន្តមសោ វាតាពាធិកោ កណ្ណច្ឆិទ្ទេបិ លោមានិ បក្ខិបិត្វា គច្ឆតិ, អាបត្តិយេវ. សុត្តកេន បន ពន្ធិត្វា បក្ខិត្តំ កតភណ្ឌដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ, វេណិំ កត្វា ហរតិ, ឥទំ និធានមុខំ នាម, អាបត្តិយេវាតិ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

សមុដ្ឋានាទីសុ ឥទំ ឯឡកលោមសមុដ្ឋានំ នាម, កាយតោ ច កាយចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ, កិរិយំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មំ, តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

ឯឡកលោមសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. ឯឡកលោមធោវាបនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៧៦. តេន សមយេនាតិ ឯឡកលោមធោវាបនសិក្ខាបទំ. តត្ថ រិញ្ចន្តីតិ ឧជ្ឈន្តិ វិស្សជ្ជេន្តិ, ន សក្កោន្តិ អនុយុញ្ជិតុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សេសមេត្ថ បុរាណចីវរសិក្ខាបទេ វុត្តនយេនេវ សទ្ធិំ សមុដ្ឋានាទីហីតិ.

ឯឡកលោមធោវាបនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. រូបិយសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៨២. តេន សមយេនាតិ រូបិយសិក្ខាបទំ. តត្ថ បដិវិសោតិ កោដ្ឋាសោ.

៥៨៣-៤. ជាតរូបរជតន្តិ ¶ ឯត្ថ ជាតរូបន្តិ សុវណ្ណស្ស នាមំ. តំ បន យស្មា តថាគតស្ស វណ្ណសទិសំ ហោតិ, តស្មា ‘‘សត្ថុវណ្ណោ វុច្ចតី’’តិ បទភាជនេ វុត្តំ. តស្សត្ថោ – ‘‘យោ ¶ សត្ថុវណ្ណោ លោហវិសេសោ, ឥទំ ជាតរូបំ នាមា’’តិ រជតំ បន ‘‘សង្ខោ, សិលា, បវាល, រជតំ, ជាតរូប’’ន្តិអាទីសុ (បាចិ. ៥០៦) រូបិយំ វុត្តំ. ឥធ បន យំ កិញ្ចិ វោហារគមនីយំ កហាបណាទិ អធិប្បេតំ. តេនេវស្ស បទភាជនេ ‘‘កហាបណោ លោហមាសកោ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ កហាបណោតិ សោវណ្ណមយោ វា រូបិយមយោ វា បាកតិកោ វា. លោហមាសកោតិ តម្ពលោហាទីហិ កតមាសកោ. ទារុមាសកោតិ សារទារុនា វា វេឡុបេសិកាយ វា អន្តមសោ តាលបណ្ណេនាបិ រូបំ ¶ ឆិន្ទិត្វា កតមាសកោ. ជតុមាសកោតិ លាខាយ វា និយ្យាសេន វា រូបំ សមុដ្ឋាបេត្វា កតមាសកោ. ‘‘យេ វោហារំ គច្ឆន្តី’’តិ ឥមិនា បន បទេន យោ យោ យត្ថ យត្ថ ជនបទេ យទា យទា វោហារំ គច្ឆតិ, អន្តមសោ អដ្ឋិមយោបិ ចម្មមយោបិ រុក្ខផលពីជមយោបិ សមុដ្ឋាបិតរូបោបិ អសមុដ្ឋាបិតរូបោបិ សព្ពោ សង្គហិតោ.

ឥច្ចេតំ សព្ពម្បិ រជតំ ជាតរូបំ ជាតរូបមាសកោ, វុត្តប្បភេទោ សព្ពោបិ រជតមាសកោតិ ចតុព្ពិធំ និស្សគ្គិយវត្ថុ ហោតិ. មុត្តា, មណិ, វេឡុរិយោ, សង្ខោ, សិលា, បវាល, លោហិតង្កោ, មសារគល្លំ, សត្ត ធញ្ញានិ, ទាសិទាសខេត្តវត្ថុបុប្ផារាមផលារាមាទយោតិ ឥទំ ទុក្កដវត្ថុ. សុត្តំ ផាលោ បដកោ កប្បាសោ អនេកប្បការំ អបរណ្ណំ សប្បិនវនីតតេលមធុផាណិតាទិភេសជ្ជញ្ច ឥទំ កប្បិយវត្ថុ. តត្ថ និស្សគ្គិយវត្ថុំ អត្តនោ វា សង្ឃគណបុគ្គលចេតិយានំ វា អត្ថាយ សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ. អត្តនោ អត្ថាយ សម្បដិច្ឆតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ ហោតិ, សេសានំ អត្ថាយ ទុក្កដំ. ទុក្កដវត្ថុំ សព្ពេសម្បិ អត្ថាយ សម្បដិច្ឆតោ ទុក្កដមេវ. កប្បិយវត្ថុម្ហិ អនាបត្តិ. សព្ពម្បិ និក្ខិបនត្ថាយ ភណ្ឌាគារិកសីសេន សម្បដិច្ឆតោ ឧបរិ រតនសិក្ខាបទេ អាគតវសេន បាចិត្តិយំ.

ឧគ្គណ្ហេយ្យាតិ គណ្ហេយ្យ. យស្មា បន គណ្ហន្តោ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, តេនស្ស បទភាជនេ ‘‘សយំ គណ្ហាតិ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ វុត្តំ. ឯស នយោ សេសបទេសុបិ.

តត្ថ ¶ ជាតរូបរជតភណ្ឌេសុ កហាបណមាសកេសុ ច ឯកំ គណ្ហតោ វា គណ្ហាបយតោ វា ឯកា អាបត្តិ. សហស្សំ ចេបិ ឯកតោ គណ្ហាតិ, គណ្ហាបេតិ, វត្ថុគណនាយ អាបត្តិយោ. មហាបច្ចរិយំ បន កុរុន្ទិយញ្ច សិថិលពទ្ធាយ ថវិកាយ សិថិលបូរិតេ វា ភាជនេ រូបគណនាយ អាបត្តិ. ឃនពទ្ធេ បន ឃនបូរិតេ វា ឯកាវ អាបត្តីតិ វុត្តំ.

ឧបនិក្ខិត្តសាទិយនេ បន ‘‘ឥទំ អយ្យស្ស ហោតូ’’តិ វុត្តេ សចេបិ ចិត្តេន សាទិយតិ, គណ្ហិតុកាមោ ហោតិ, កាយេន វា វាចាយ វា ‘‘នយិទំ កប្បតី’’តិ បដិក្ខិបតិ, អនាបត្តិ. កាយវាចាហិ ¶ វា អប្បដិក្ខិបិត្វាបិ ¶ សុទ្ធចិត្តោ ហុត្វា ‘‘នយិទំ អម្ហាកំ កប្បតី’’តិ ន សាទិយតិ, អនាបត្តិយេវ. តីសុ ទ្វារេសុ ហិ យេន កេនចិ បដិក្ខិត្តំ បដិក្ខិត្តមេវ ហោតិ. សចេ បន កាយវាចាហិ អប្បដិក្ខិបិត្វា ចិត្តេន អធិវាសេតិ, កាយវាចាហិ កត្តព្ពស្ស បដិក្ខេបស្ស អករណតោ អកិរិយសមុដ្ឋានំ កាយទ្វារេ ច វចីទ្វារេ ច អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, មនោទ្វារេ បន អាបត្តិ នាម នត្ថិ.

ឯកោ សតំ វា សហស្សំ វា បាទមូលេ ឋបេតិ ‘‘តុយ្ហិទំ ហោតូ’’តិ, ភិក្ខូ ‘‘នយិទំ កប្បតី’’តិ បដិក្ខិបតិ, ឧបាសកោ បរិច្ចត្តំ មយា តុម្ហាកន្តិ គតោ, អញ្ញោ តត្ថ អាគន្ត្វា បុច្ឆតិ – ‘‘កិំ, ភន្តេ, ឥទ’’ន្តិ? យំ តេន អត្តនា ច វុត្តំ, តំ អាចិក្ខិតព្ពំ. សោ ចេ វទតិ – ‘‘គោបយិស្សាមិ, ភន្តេ, គុត្តដ្ឋានំ ទស្សេថា’’តិ, សត្តភូមិកម្បិ បាសាទំ អភិរុហិត្វា ‘‘ឥទំ គុត្តដ្ឋាន’’ន្តិ អាចិក្ខិតព្ពំ, ‘‘ឥធ និក្ខិបាហី’’តិ ន វត្តព្ពំ. ឯត្តាវតា កប្បិយញ្ច អកប្បិយញ្ច និស្សាយ ឋិតំ ហោតិ. ទ្វារំ បិទហិត្វា រក្ខន្តេន វសិតព្ពំ. សចេ កិញ្ចិ វិក្កាយិកភណ្ឌំ បត្តំ វា ចីវរំ វា អាគច្ឆតិ, ‘‘ឥទំ គហេស្សថ ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘ឧបាសក អត្ថិ អម្ហាកំ ឥមិនា អត្ថោ, វត្ថុ ច ឯវរូបំ នាម សំវិជ្ជតិ, កប្បិយការកោ នត្ថី’’តិ វត្តព្ពំ. សចេ សោ វទតិ, ‘‘អហំ កប្បិយការកោ ភវិស្សាមិ, ទ្វារំ វិវរិត្វា ទេថា’’តិ, ទ្វារំ វិវរិត្វា ‘‘ឥមស្មិំ ឱកាសេ ឋបិត’’ន្តិ វត្តព្ពំ, ‘‘ឥទំ គណ្ហា’’តិ ន វត្តព្ពំ. ឯវម្បិ កប្បិយញ្ច អកប្បិយញ្ច និស្សាយ ឋិតមេវ ហោតិ, សោ ចេ តំ គហេត្វា តស្ស កប្បិយភណ្ឌំ ទេតិ, វដ្ដតិ. សចេ អធិកំ គណ្ហាតិ, ‘‘ន មយំ តវ ភណ្ឌំ គណ្ហាម, ‘‘និក្ខមាហី’’តិ វត្តព្ពោ.

សង្ឃមជ្ឈេ និស្សជ្ជិតព្ពន្តិ ឯត្ថ យស្មា រូបិយំ នាម អកប្បិយំ, ‘‘តស្មា និស្សជ្ជិតព្ពំ សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បុគ្គលស្ស វា’’តិ ន វុត្តំ. យស្មា បន តំ បដិគ្គហិតមត្តមេវ ន តេន កិញ្ចិ កប្បិយភណ្ឌំ ចេតាបិតំ, តស្មា ឧបាយេន ¶ បរិភោគទស្សនត្ថំ ‘‘សង្ឃមជ្ឈេ និស្សជ្ជិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. កប្បិយំ អាចិក្ខិតព្ពំ សប្បិ វាតិ ‘‘បព្ពជិតានំ សប្បិ វា តេលំ វា វដ្ដតិ ឧបាសកា’’តិ ឯវំ អាចិក្ខិតព្ពំ.

រូបិយបដិគ្គាហកំ ឋបេត្វា សព្ពេហេវ បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ ¶ សព្ពេហិ ភាជេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ. រូបិយបដិគ្គាហកេន ភាគោ ន គហេតព្ពោ. អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ វា អារាមិកានំ វា បត្តភាគម្បិ លភិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ, អន្តមសោ មក្កដាទីហិ តតោ ហរិត្វា អរញ្ញេ ឋបិតំ វា តេសំ ហត្ថតោ គឡិតំ វា តិរច្ឆានគតបរិគ្គហិតម្បិ បំសុកូលម្បិ ន វដ្ដតិយេវ, តតោ ¶ អាហដេន ផាណិតេន សេនាសនធូបនម្បិ ន វដ្ដតិ. សប្បិនា វា តេលេន វា បទីបំ កត្វា ទីបាលោកេ និបជ្ជិតុំ កសិណបរិកម្មម្បិ កាតុំ, បោត្ថកម្បិ វាចេតុំ ន វដ្ដតិ. តេលមធុផាណិតេហិ បន សរីរេ វណំ មក្ខេតុំ ន វដ្ដតិយេវ. តេន វត្ថុនា មញ្ចបីឋាទីនិ វា គណ្ហន្តិ, ឧបោសថាគារំ វា ភោជនសាលំ វា ករោន្តិ, បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ. ឆាយាបិ គេហបរិច្ឆេទេន ឋិតា ន វដ្ដតិ, បរិច្ឆេទាតិក្កន្តា អាគន្តុកត្តា វដ្ដតិ. តំ វត្ថុំ វិស្សជ្ជេត្វា កតេន មគ្គេនបិ សេតុនាបិ នាវាយបិ ឧឡុម្បេនបិ គន្តុំ ន វដ្ដតិ, តេន វត្ថុនា ខនាបិតាយ បោក្ខរណិយា ឧព្ភិទោទកំ បាតុំ វា បរិភុញ្ជិតុំ វា ន វដ្ដតិ. អន្តោ ឧទកេ បន អសតិ អញ្ញំ អាគន្តុកំ ឧទកំ វា វស្សោទកំ វា បវិដ្ឋំ វដ្ដតិ. កីតាយ យេន ឧទកេន សទ្ធិំ កីតា តំ អាគន្តុកម្បិ ន វដ្ដតិ, តំ វត្ថុំ ឧបនិក្ខេបំ ឋបេត្វា សង្ឃោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជតិ, តេបិ បច្ចយា តស្ស ន វដ្ដន្តិ. អារាមោ គហិតោ ហោតិ, សោបិ បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ. យទិ ភូមិបិ ពីជម្បិ អកប្បិយំ នេវ ភូមិំ ន ផលំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. សចេ ភូមិំយេវ កិណិត្វា អញ្ញានិ ពីជានិ រោបិតានិ ផលំ វដ្ដតិ, អថ ពីជានិ កិណិត្វា កប្បិយភូមិយំ រោបិតានិ, ផលំ ន វដ្ដតិ, ភូមិយំ និសីទិតុំ វា និបជ្ជិតុំ វា វដ្ដតិ.

សចេ សោ ឆឌ្ឌេតីតិ យត្ថ កត្ថចិ ខិបតិ, អថាបិ ន ឆឌ្ឌេតិ, សយំ គហេត្វា គច្ឆតិ, ន វារេតព្ពោ. នោ ចេ ឆឌ្ឌេតីតិ អថ នេវ គហេត្វា គច្ឆតិ, ន ឆឌ្ឌេតិ, កិំ មយ្ហំ ឥមិនា ព្យាបារេនាតិ យេន កាមំ បក្កមតិ, តតោ យថាវុត្តលក្ខណោ រូបិយឆឌ្ឌកោ សម្មន្និតព្ពោ.

យោ ¶ ន ឆន្ទាគតិន្តិអាទីសុ លោភវសេន តំ វត្ថុំ អត្តនោ វា ករោន្តោ អត្តានំ វា ឧក្កំសេន្តោ ឆន្ទាគតិំ នាម គច្ឆតិ ¶ . ទោសវសេន ‘‘នេវាយំ មាតិកំ ជានាតិ, ន វិនយ’’ន្តិ បរំ អបសាទេន្តោ ទោសាគតិំ នាម គច្ឆតិ. មោហវសេន មុដ្ឋបមុដ្ឋស្សតិភាវំ អាបជ្ជន្តោ មោហាគតិំ នាម គច្ឆតិ. រូបិយបដិគ្គាហកស្ស ភយេន ឆឌ្ឌេតុំ អវិសហន្តោ ភយាគតិំ នាម គច្ឆតិ. ឯវំ អករោន្តោ ន ឆន្ទាគតិំ គច្ឆតិ, ន ទោសាគតិំ គច្ឆតិ, ន មោហាគតិំ គច្ឆតិ, ន ភយាគតិំ គច្ឆតីតិ វេទិតព្ពោ.

៥៨៥. អនិមិត្តំ កត្វាតិ និមិត្តំ អកត្វា, អក្ខីនិ និម្មីលេត្វា នទិយា វា បបាតេ វា វនគហនេ វា គូថំ វិយ អនបេក្ខេន បតិតោកាសំ អសមន្នាហរន្តេន បាតេតព្ពន្តិ អត្ថោ. ឯវំ ជិគុច្ឆិតព្ពេបិ រូបិយេ ភគវា បរិយាយេន ភិក្ខូនំ បរិភោគំ អាចិក្ខិ. រូបិយបដិគ្គាហកស្ស បន កេនចិ បរិយាយេន តតោ ឧប្បន្នបច្ចយបរិភោគោ ន វដ្ដតិ. យថា ចាយំ ឯតស្ស ន វដ្ដតិ, ឯវំ អសន្តសម្ភាវនាយ វា កុលទូសកកម្មេន វា កុហនាទីហិ វា ឧប្បន្នបច្ចយា ¶ នេវ តស្ស ន អញ្ញស្ស វដ្ដន្តិ, ធម្មេន សមេន ឧប្បន្នាបិ អប្បច្ចវេក្ខិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដន្តិ.

ចត្តារោ ហិ បរិភោគា – ថេយ្យបរិភោគោ, ឥណបរិភោគោ, ទាយជ្ជបរិភោគោ, សាមិបរិភោគោតិ. តត្ថ សង្ឃមជ្ឈេបិ និសីទិត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស ទុស្សីលស្ស បរិភោគោ ‘‘ថេយ្យបរិភោគោ’’ នាម. សីលវតោ អប្បច្ចវេក្ខិតបរិភោគោ ‘‘ឥណបរិភោគោ’’ នាម. តស្មា ចីវរំ បរិភោគេ បរិភោគេ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ, បិណ្ឌបាតោ អាលោបេ អាលោបេ. តថា អសក្កោន្តេន បុរេភត្តបច្ឆាភត្តបុរិមយាមបច្ឆិមយាមេសុ. សចស្ស អប្បច្ចវេក្ខតោវ អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ, ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ. សេនាសនម្បិ បរិភោគេ បរិភោគេ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ, ភេសជ្ជស្ស បដិគ្គហណេបិ បរិភោគេបិ សតិបច្ចយតា វដ្ដតិ, ឯវំ សន្តេបិ បដិគ្គហណេ សតិំ កត្វា បរិភោគេ អករោន្តស្សេវ អាបត្តិ, បដិគ្គហណេ បន សតិំ អកត្វា បរិភោគេ ករោន្តស្ស អនាបត្តិ.

ចតុព្ពិធា ហិ សុទ្ធិ – ទេសនាសុទ្ធិ, សំវរសុទ្ធិ, បរិយេដ្ឋិសុទ្ធិ, បច្ចវេក្ខណសុទ្ធីតិ. តត្ថ ទេសនាសុទ្ធិ នាម បាតិមោក្ខសំវរសីលំ ¶ , តញ្ហិ ទេសនាយ សុជ្ឈនតោ ¶ ‘‘ទេសនាសុទ្ធី’’តិ វុច្ចតិ. សំវរសុទ្ធិ នាម ឥន្ទ្រិយសំវរសីលំ, តញ្ហិ ន បុន ឯវំ ករិស្សាមីតិ ចិត្តាធិដ្ឋានសំវរេនេវ សុជ្ឈនតោ ‘‘សំវរសុទ្ធី’’តិ វុច្ចតិ. បរិយេដ្ឋិសុទ្ធិ នាម អាជីវបារិសុទ្ធិសីលំ, តញ្ហិ អនេសនំ បហាយ ធម្មេន សមេន បច្ចយេ ឧប្បាទេន្តស្ស បរិយេសនាយ សុទ្ធត្តា ‘‘បរិយេដ្ឋិសុទ្ធី’’តិ វុច្ចតិ. បច្ចវេក្ខណសុទ្ធិ នាម បច្ចយបរិភោគសន្និស្សិតសីលំ, តញ្ហិ ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ ចីវរំ បដិសេវតី’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៣; អ. និ. ៦.៥៨) នយេន វុត្តេន បច្ចវេក្ខណេន សុជ្ឈនតោ ‘‘បច្ចវេក្ខណសុទ្ធី’’តិ វុច្ចតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘បដិគ្គហណេ បន សតិំ អកត្វា បរិភោគេ ករោន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ.

សត្តន្នំ សេក្ខានំ បច្ចយបរិភោគោ ទាយជ្ជបរិភោគោ នាម, តេ ហិ ភគវតោ បុត្តា, តស្មា បិតុសន្តកានំ បច្ចយានំ ទាយាទា ហុត្វា តេ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តិ. កិំ បន តេ ភគវតោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តិ, គិហីនំ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តីតិ? គិហីហិ ទិន្នាបិ ភគវតា អនុញ្ញាតត្តា ភគវតោ សន្តកា ហោន្តិ, តស្មា តេ ភគវតោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តីតិ (ម. និ. ១.២៩) វេទិតព្ពំ, ធម្មទាយាទសុត្តញ្ចេត្ថ សាធកំ.

ខីណាសវានំ ¶ បរិភោគោ សាមិបរិភោគោ នាម, តេ ហិ តណ្ហាយ ទាសព្យំ អតីតត្តា សាមិនោ ហុត្វា បរិភុញ្ជន្តីតិ. ឥមេសុ បរិភោគេសុ សាមិបរិភោគោ ច ទាយជ្ជបរិភោគោ ច សព្ពេសម្បិ វដ្ដតិ. ឥណបរិភោគោ ន វដ្ដតិ, ថេយ្យបរិភោគេ កថាយេវ នត្ថិ.

អបរេបិ ចត្តារោ បរិភោគា – លជ្ជិបរិភោគោ, អលជ្ជិបរិភោគោ, ធម្មិយបរិភោគោ, អធម្មិយបរិភោគោតិ.

តត្ថ អលជ្ជិនោ លជ្ជិនា សទ្ធិំ បរិភោគោ វដ្ដតិ, អាបត្តិយា ន ការេតព្ពោ. លជ្ជិនោ អលជ្ជិនា សទ្ធិំ យាវ ន ជានាតិ, តាវ វដ្ដតិ. អាទិតោ បដ្ឋាយ ហិ អលជ្ជី នាម នត្ថិ, តស្មា យទាស្ស អលជ្ជីភាវំ ជានាតិ តទា វត្តព្ពោ ‘‘តុម្ហេ កាយទ្វារេ ច វចីទ្វារេ ច វីតិក្កមំ ករោថ, តំ អប្បតិរូបំ មា ឯវមកត្ថា’’តិ. សចេ អនាទិយិត្វា ករោតិយេវ, យទិ តេន សទ្ធិំ បរិភោគំ ករោតិ, សោបិ អលជ្ជីយេវ ហោតិ. យោបិ អត្តនោ ភារភូតេន អលជ្ជិនា សទ្ធិំ បរិភោគំ ករោតិ, សោបិ និវារេតព្ពោ. សចេ ¶ ន ឱរមតិ, អយម្បិ អលជ្ជីយេវ ហោតិ. ឯវំ ឯកោ អលជ្ជី អលជ្ជីសតម្បិ ករោតិ. អលជ្ជិនោ ¶ បន អលជ្ជិនាវ សទ្ធិំ បរិភោគេ អាបត្តិ នាម នត្ថិ. លជ្ជិនោ លជ្ជិនា សទ្ធិំ បរិភោគោ ទ្វិន្នំ ខត្តិយកុមារានំ សុវណ្ណបាតិយំ ភោជនសទិសោតិ.

ធម្មិយាធម្មិយបរិភោគោ បច្ចយវសេន វេទិតព្ពោ. តត្ថ សចេ បុគ្គលោបិ អលជ្ជី បិណ្ឌបាតោបិ អធម្មិយោ, ឧភោ ជេគុច្ឆា. បុគ្គលោ អលជ្ជី បិណ្ឌបាតោ ធម្មិយោ, បុគ្គលំ ជិគុច្ឆិត្វា បិណ្ឌបាតោ ន គហេតព្ពោ. មហាបច្ចរិយំ បន ទុស្សីលោ សង្ឃតោ ឧទ្ទេសភត្តាទីនិ លភិត្វា សង្ឃស្សេវ ទេតិ, ឯតានិ យថាទានមេវ គតត្តា វដ្ដន្តីតិ វុត្តំ. បុគ្គលោ លជ្ជី បិណ្ឌបាតោ អធម្មិយោ, បិណ្ឌបាតោ ជេគុច្ឆោ ន គហេតព្ពោ. បុគ្គលោ លជ្ជី, បិណ្ឌបាតោបិ ធម្មិយោ, វដ្ដតិ.

អបរេ ទ្វេ បគ្គហា; ទ្វេ ច បរិភោគា – លជ្ជិបគ្គហោ, អលជ្ជិបគ្គហោ; ធម្មបរិភោគោ អាមិសបរិភោគោតិ.

តត្ថ អលជ្ជិនោ លជ្ជិំ បគ្គហេតុំ វដ្ដតិ, ន សោ អាបត្តិយា ការេតព្ពោ. សចេ បន លជ្ជី អលជ្ជិំ បគ្គណ្ហាតិ, អនុមោទនាយ អជ្ឈេសតិ, ធម្មកថាយ អជ្ឈេសតិ, កុលេសុ ឧបត្ថម្ភេតិ ¶ . ឥតរោបិ ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ ឦទិសោ ច ឦទិសោ ចា’’តិ តស្ស បរិសតិ វណ្ណំ ភាសតិ, អយំ សាសនំ ឱសក្កាបេតិ អន្តរធាបេតីតិ វេទិតព្ពោ.

ធម្មបរិភោគ-អាមិសបរិភោគេសុ បន យត្ថ អាមិសបរិភោគោ វដ្ដតិ, តត្ថ ធម្មបរិភោគោបិ វដ្ដតិ. យោ បន កោដិយំ ឋិតោ គន្ថោ តស្ស បុគ្គលស្ស អច្ចយេន នស្សិស្សតិ, តំ ធម្មានុគ្គហេន ឧគ្គណ្ហិតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តំ.

តត្រិទំ វត្ថុ – មហាភយេ កិរ ឯកស្សេវ ភិក្ខុនោ មហានិទ្ទេសោ បគុណោ អហោសិ. អថ ចតុនិកាយិកតិស្សត្ថេរស្ស ឧបជ្ឈាយោ មហាតិបិដកត្ថេរោ នាម មហារក្ខិតត្ថេរំ អាហ – ‘‘អាវុសោ មហារក្ខិត, ឯតស្ស សន្តិកេ មហានិទ្ទេសំ គណ្ហាហី’’តិ. ‘‘បាបោ កិរាយំ, ភន្តេ, ន គណ្ហាមី’’តិ. ‘‘គណ្ហាវុសោ, អហំ តេ សន្តិកេ និសីទិស្សាមី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ, តុម្ហេសុ និសិន្នេសុ គណ្ហិស្សាមី’’តិ បដ្ឋបេត្វា រត្តិន្ទិវំ និរន្តរំ បរិយាបុណន្តោ ¶ ឱសានទិវសេ ហេដ្ឋាមញ្ចេ ឥត្ថិំ ទិស្វា ‘‘ភន្តេ, សុតំយេវ មេ បុព្ពេ, សចាហំ ឯវំ ជានេយ្យំ, ន ឦទិសស្ស សន្តិកេ ធម្មំ បរិយាបុណេយ្យ’’ន្តិ អាហ. តស្ស បន សន្តិកេ ¶ ពហូ មហាថេរា ឧគ្គណ្ហិត្វា មហានិទ្ទេសំ បតិដ្ឋាបេសុំ.

៥៨៦. រូបិយេ រូបិយសញ្ញីតិ ឯត្ថ សព្ពម្បិ ជាតរូបរជតំ រូបិយសង្គហមេវ គតន្តិ វេទិតព្ពំ.

រូបិយេ វេមតិកោតិ ‘‘សុវណ្ណំ នុ ខោ, ខរបត្តំ នុ ខោ’’តិអាទិនា នយេន សំសយជាតោ.

រូបិយេ អរូបិយសញ្ញីតិ សុវណ្ណាទីសុ ខរបត្តាទិសញ្ញី. អបិច បុញ្ញកាមា រាជោរោធាទយោ ភត្តខជ្ជកគន្ធបិណ្ឌាទីសុ បក្ខិបិត្វា ហិរញ្ញសុវណ្ណំ ទេន្តិ, ចោឡភិក្ខាយ ចរន្តានំ ទស្សន្តេ ពទ្ធកហាបណាទីហិយេវ សទ្ធិំ ចោឡកានិ ទេន្តិ, ភិក្ខូ ភត្តាទិសញ្ញាយ វា ចោឡកសញ្ញាយ វា បដិគ្គណ្ហន្តិ, ឯវម្បិ រូបិយេ អរូបិយសញ្ញី រូបិយំ គណ្ហាតីតិ វេទិតព្ពោ. បដិគ្គណ្ហន្តេន បន ‘‘ឥមស្មិំ គេហេ ឥទំ លទ្ធ’’ន្តិ សល្លក្ខេតព្ពំ. យេន ហិ អស្សតិយា ទិន្នំ ហោតិ, សោ សតិំ បដិលភិត្វា បុន អាគច្ឆតិ, អថស្ស វត្តព្ពំ – ‘‘តវ ចោឡកំ បស្សាហី’’តិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.

សមុដ្ឋានាទីសុ ឆសមុដ្ឋានំ, សិយា កិរិយំ គហណេន អាបជ្ជនតោ, សិយា អកិរិយំ បដិក្ខេបស្ស ¶ អករណតោ រូបិយអញ្ញវាទកឧបស្សុតិសិក្ខាបទានិ ហិ តីណិ ឯកបរិច្ឆេទានិ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មវចីកម្មំ, តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

រូបិយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. រូបិយសំវោហារសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៨៧. តេន សមយេនាតិ រូបិយសំវោហារសិក្ខាបទំ. តត្ថ នានប្បការកន្តិ កតាកតាទិវសេន អនេកវិធំ. រូបិយសំវោហារន្តិ ជាតរូបរជតបរិវត្តនំ. សមាបជ្ជន្តីតិ បដិគ្គហណស្សេវ បដិក្ខិតត្តា បដិគ្គហិតបរិវត្តនេ ទោសំ អបស្សន្តា ករោន្តិ.

៥៨៩. សីសូបគន្តិអាទីសុ ¶ សីសំ ឧបគច្ឆតីតិ សីសូបគំ, បោត្ថកេសុ បន ‘‘សីសូបក’’ន្តិ លិខិតំ, យស្ស កស្សចិ សីសាលង្ការស្សេតំ អធិវចនំ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. កតេន កតន្តិអាទីសុ សុទ្ធោ រូបិយសំវោហារោយេវ.

រូបិយេ រូបិយសញ្ញីតិអាទិម្ហិ បុរិមសិក្ខាបទេ វុត្តវត្ថូសុ និស្សគ្គិយវត្ថុនា និស្សគ្គិយវត្ថុំ ចេតាបេន្តស្ស ¶ មូលគ្គហណេ បុរិមសិក្ខាបទេន និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ, អបរាបរបរិវត្តនេ ឥមិនា និស្សគ្គិយបាចិត្តិយមេវ. និស្សគ្គិយវត្ថុនា ទុក្កដវត្ថុំ វា កប្បិយវត្ថុំ វា ចេតាបេន្តស្សបិ ឯសេវ នយោ. យោ ហិ អយំ អរូបិយេ រូបិយសញ្ញី រូបិយំ ចេតាបេតីតិអាទិ ទុតិយោ តិកោ វុត្តោ, តស្សានុលោមត្តា អវុត្តោបិ អយមបរោបិ រូបិយេ រូបិយសញ្ញី អរូបិយំ ចេតាបេតីតិអាទិ តិកោ វេទិតព្ពោ. អត្តនោ វា ហិ អរូបិយេន បរស្ស រូបិយំ ចេតាបេយ្យ អត្តនោ វា រូបិយេន បរស្ស អរូបិយំ, ឧភយថាបិ រូបិយសំវោហារោ កតោយេវ ហោតិ, តស្មា បាឡិយំ ឯកន្តេន រូបិយបក្ខេ ឯកោយេវ តិកោ វុត្តោតិ.

ទុក្កដវត្ថុនា បន និស្សគ្គិយវត្ថុំ ចេតាបេន្តស្ស មូលគ្គហណេ បុរិមសិក្ខាបទេន ទុក្កដំ, បច្ឆា បរិវត្តនេ ឥមិនា និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ, គរុកស្ស ចេតាបិតត្តា. ទុក្កដវត្ថុនា ទុក្កដវត្ថុមេវ, កប្បិយវត្ថុំ វា ចេតាបេន្តស្ស មូលគ្គហណេ បុរិមសិក្ខាបទេន ទុក្កដំ, បច្ឆា បរិវត្តនេបិ ឥមិនា ទុក្កដមេវ. កស្មា? អកប្បិយវត្ថុនា ចេតាបិតត្តា. អន្ធកដ្ឋកថាយំ បន ‘‘សចេ កយវិក្កយំ សមាបជ្ជេយ្យ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ ភាសិតំ, តំ ទុព្ភាសិតំ. កស្មា? ន ហិ ទានគ្គហណតោ អញ្ញោ កយវិក្កយោ នាម អត្ថិ, កយវិក្កយសិក្ខាបទញ្ច កប្បិយវត្ថុនា ¶ កប្បិយវត្ថុបរិវត្តនមេវ សន្ធាយ វុត្តំ, តញ្ច ខោ អញ្ញត្រ សហធម្មិកេហិ. ឥទំ សិក្ខាបទំ រូបិយេន ច រូបិយារូបិយចេតាបនំ អរូបិយេន ច រូបិយចេតាបនំ. ទុក្កដវត្ថុនា បន ទុក្កដវត្ថុនោ ចេតាបនំ នេវ ឥធ ន តត្ថ បាឡិយំ វុត្តំ, ន ចេត្ថ អនាបត្តិ ភវិតុំ អរហតិ. តស្មា យថេវ ទុក្កដវត្ថុនោ បដិគ្គហណេ ទុក្កដំ, តថេវ តស្ស វា តេន វា ចេតាបនេបិ ទុក្កដំ យុត្តន្តិ ភគវតោ អធិប្បាយញ្ញូហិ វុត្តំ.

កប្បិយវត្ថុនា ¶ បន និស្សគ្គិយវត្ថុំ ចេតាបេន្តស្ស មូលគ្គហណេ បុរិមសិក្ខាបទេន អនាបត្តិ, បច្ឆា បរិវត្តនេ ឥមិនា និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘អរូបិយេ អរូបិយសញ្ញី រូបិយំ ចេតាបេតិ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ ¶ . តេនេវ កប្បិយវត្ថុនា ទុក្កដវត្ថុំ ចេតាបេន្តស្ស មូលបដិគ្គហណេ តថេវ អនាបត្តិ, បច្ឆា បរិវត្តនេ ឥមិនា ទុក្កដំ. កស្មា? អកប្បិយស្ស ចេតាបិតត្តា. កប្បិយវត្ថុនា បន កប្បិយវត្ថុំ អញ្ញត្រ សហធម្មិកេហិ ចេតាបេន្តស្ស មូលគ្គហណេ បុរិមសិក្ខាបទេន អនាបត្តិ, បច្ឆា បរិវត្តនេ ឧបរិ កយវិក្កយសិក្ខាបទេន និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. កយវិក្កយំ មោចេត្វា គណ្ហន្តស្ស ឧបរិសិក្ខាបទេនបិ អនាបត្តិ, វឌ្ឍិំ បយោជេន្តស្ស ទុក្កដំ.

ឥមស្ស ច រូបិយសំវោហារស្ស គរុកភាវទីបកំ ឥទំ បត្តចតុក្កំ វេទិតព្ពំ. យោ ហិ រូបិយំ ឧគ្គណ្ហិត្វា តេន អយពីជំ សមុដ្ឋាបេតិ, តំ កោដ្ដាបេត្វា តេន លោហេន បត្តំ ការេតិ, អយំ បត្តោ មហាអកប្បិយោ នាម, ន សក្កា កេនចិ ឧបាយេន កប្បិយោ កាតុំ. សចេ ហិ តំ វិនាសេត្វា ថាលកំ ការេតិ, តម្បិ អកប្បិយំ. វាសិំ ការេតិ, តាយ ឆិន្នំ ទន្តកដ្ឋម្បិ អកប្បិយំ. ពឡិសំ ការោតិ, តេន មារិតា មច្ឆាបិ អកប្បិយា. វាសិផលំ តាបេត្វា ឧទកំ វា ខីរំ វា ឧណ្ហាបេតិ, តម្បិ អកប្បិយមេវ.

យោ បន រូបិយំ ឧគ្គណ្ហិត្វា តេន បត្តំ កិណាតិ, អយម្បិ បត្តោ អកប្បិយោ. ‘‘បញ្ចន្នម្បិ សហធម្មិកានំ ន កប្បតី’’តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. សក្កា បន កប្បិយោ កាតុំ, សោ ហិ មូលេ មូលសាមិកានំ បត្តេ ច បត្តសាមិកានំ ទិន្នេ កប្បិយោ ហោតិ. កប្បិយភណ្ឌំ ទត្វា គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ.

យោបិ រូបិយំ ឧគ្គណ្ហាបេត្វា កប្បិយការកេន សទ្ធិំ កម្មារកុលំ គន្ត្វា បត្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ មយ្ហំ រុច្ចតី’’តិ វទតិ. កប្បិយការកោ ច តំ រូបិយំ ទត្វា កម្មារំ សញ្ញាបេតិ, អយម្បិ ¶ បត្តោ កប្បិយវោហារេន គហិតោបិ ទុតិយបត្តសទិសោយេវ, មូលស្ស សម្បដិច្ឆិតត្តា អកប្បិយោ. កស្មា សេសានំ ន កប្បតីតិ? មូលស្ស អនិស្សដ្ឋត្តា.

យោ បន រូបិយំ អសម្បដិច្ឆិត្វា ‘‘ថេរស្ស បត្តំ កិណិត្វា ទេហី’’តិ បហិតកប្បិយការកេន សទ្ធិំ កម្មារកុលំ គន្ត្វា បត្តំ ទិស្វា ‘‘ឥមេ កហាបណេ ¶ គហេត្វា ឥមំ ទេហី’’តិ កហាបណេ ទាបេត្វា គហិតោ, អយំ បត្តោ ឯតស្សេវ ភិក្ខុនោ ន វដ្ដតិ ទុព្ពិចារិតត្តា, អញ្ញេសំ បន វដ្ដតិ, មូលស្ស អសម្បដិច្ឆិតត្តា.

មហាសុមត្ថេរស្ស កិរ ឧបជ្ឈាយោ អនុរុទ្ធត្ថេរោ នាម អហោសិ. សោ អត្តនោ ឯវរូបំ ¶ បត្តំ សប្បិស្ស បូរេត្វា សង្ឃស្ស និស្សជ្ជិ. តិបិដកចូឡនាគត្ថេរស្សបិ សទ្ធិវិហារិកានំ ឯវរូបោ បត្តោ អហោសិ. តំ ថេរោបិ សប្បិស្ស បូរាបេត្វា សង្ឃស្ស និស្សជ្ជាបេសីតិ. ឥទំ អកប្បិយបត្តចតុក្កំ.

សចេ បន រូបិយំ អសម្បដិច្ឆិត្វា ‘‘ថេរស្ស បត្តំ កិណិត្វា ទេហី’’តិ បហិតកប្បិយការកេន សទ្ធិំ កម្មារកុលំ គន្ត្វា បត្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ មយ្ហំ រុច្ចតី’’តិ វា ‘‘ឥមាហំ គហេស្សាមី’’តិ វា វទតិ, កប្បិយការកោ ច តំ រូបិយំ ទត្វា កម្មារំ សញ្ញាបេតិ, អយំ បត្តោ សព្ពកប្បិយោ ពុទ្ធានម្បិ បរិភោគារហោតិ.

៥៩១. អរូបិយេ រូបិយសញ្ញីតិ ខរបត្តាទីសុ សុវណ្ណាទិសញ្ញី. អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ សចេ តេន អរូបិយំ ចេតាបេតិ ទុក្កដាបត្តិ ហោតិ. ឯស នយោ វេមតិកេ. អរូបិយសញ្ញិស្ស បន បញ្ចហិ សហធម្មិកេហិ សទ្ធិ ‘‘ឥទំ គហេត្វា ឥទំ ទេថា’’តិ កយវិក្កយំ ករោន្តស្សាបិ អនាបត្តិ. សេសំ ឧត្តានមេវ.

ឆសមុដ្ឋានំ, កិរិយំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មវចីកម្មំ, តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

រូបិយសំវោហារសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. កយវិក្កយសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៩៣. តេន ¶ សមយេនាតិ កយវិក្កយសិក្ខាបទំ. តត្ថ កតិ ហិបិ ត្យាយន្តិ កតិ តេ អយំ, ហិការោ បនេត្ថ បទបូរណោ, បិការោ គរហាយំ, អយំ ទុព្ពលសង្ឃាដិ តវ កតិ ទិវសានិ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. អថ វា កតិហម្បិ ត្យាយន្តិបិ បាឋោ. តត្ថ កតិហន្តិ កតិ អហានិ, កតិ ទិវសានីតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ. កតិហិបិ ម្យាយន្តិ ឥទម្បិ ¶ ឯតេនេវ នយេន វេទិតព្ពំ. គិហីបិ នំ គិហិស្សាតិ ឯត្ថ នន្តិ នាមត្ថេ និបាតោ, គិហី នាម គិហិស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ.

៥៩៤. នានប្បការកន្តិ ចីវរាទីនំ កប្បិយភណ្ឌានំ វសេន អនេកវិធំ. តេនេវស្ស បទភាជនេ ចីវរំ អាទិំ កត្វា ទសិកសុត្តបរិយោសានំ កប្បិយភណ្ឌមេវ ទស្សិតំ. អកប្បិយភណ្ឌបរិវត្តនញ្ហិ កយវិក្កយសង្គហំ ន គច្ឆតិ. កយវិក្កយន្តិ កយញ្ចេវ វិក្កយញ្ច. ‘‘ឥមិនា ឥមំ ទេហី’’តិអាទិនា ហិ នយេន បរស្ស កប្បិយភណ្ឌំ គណ្ហន្តោ កយំ សមាបជ្ជតិ, អត្តនោ កប្បិយភណ្ឌំ ទេន្តោ វិក្កយំ ¶ .

៥៩៥. អជ្ឈាចរតីតិ អភិភវិត្វា ចរតិ, វីតិក្កមវាចំ ភាសតីតិ អត្ថោ. យតោ កយិតញ្ច ហោតិ វិក្កយិតញ្ចាតិ យទា កយិតញ្ច ហោតិ បរភណ្ឌំ អត្តនោ ហត្ថគតំ ករោន្តេន, វិក្កីតញ្ច អត្តនោ ភណ្ឌំ បរហត្ថគតំ ករោន្តេន. ‘‘ឥមិនា ឥម’’ន្តិអាទិវចនានុរូបតោ បន បាឋេ បឋមំ អត្តនោ ភណ្ឌំ ទស្សិតំ.

និស្សជ្ជិតព្ពន្តិ ឯវំ បរស្ស ហត្ថតោ កយវសេន គហិតកប្បិយភណ្ឌំ និស្សជ្ជិតព្ពំ. អយញ្ហិ កយវិក្កយោ ឋបេត្វា បញ្ច សហធម្មិកេ អវសេសេហិ គិហិបព្ពជិតេហិ អន្តមសោ មាតាបិតូហិបិ សទ្ធិំ ន វដ្ដតិ.

តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – វត្ថេន វា វត្ថំ ហោតុ ភត្តេន វា ភត្តំ, យំ កិញ្ចិ កប្បិយំ ‘‘ឥមិនា ឥមំ ទេហី’’តិ វទតិ, ទុក្កដំ. ឯវំ វត្វា មាតុយាបិ អត្តនោ ភណ្ឌំ ទេតិ, ទុក្កដំ. ‘‘ឥមិនា ឥមំ ទេហី’’តិ វុត្តោ វា ‘‘ឥមំ ទេហិ, ឥមំ តេ ទស្សាមី’’តិ វត្វា វា មាតុយាបិ ភណ្ឌំ អត្តនា គណ្ហាតិ, ទុក្កដំ. អត្តនោ ភណ្ឌេ បរហត្ថំ បរភណ្ឌេ ច អត្តនោ ហត្ថំ សម្បត្តេ និស្សគ្គិយំ. មាតរំ បន បិតរំ វា ‘‘ឥមំ ទេហី’’តិ វទតោ វិញ្ញត្តិ ន ហោតិ. ‘‘ឥមំ គណ្ហាហី’’តិ វទតោ សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ ន ហោតិ. អញ្ញាតកំ ‘‘ឥមំ ទេហី’’តិ វទតោ វិញ្ញត្តិ ¶ ហោតិ. ‘‘ឥមំ គណ្ហាហី’’តិ វទតោ សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ ហោតិ. ‘‘ឥមិនា ឥមំ ទេហី’’តិ កយវិក្កយំ អាបជ្ជតោ និស្សគ្គិយំ. តស្មា កប្បិយភណ្ឌំ បរិវត្តេន្តេន មាតាបិតូហិបិ សទ្ធិំ កយវិក្កយំ អញ្ញាតកេហិ សទ្ធិំ តិស្សោ អាបត្តិយោ មោចេន្តេន បរិវត្តេតព្ពំ.

តត្រាយំ ¶ បរិវត្តនវិធិ – ភិក្ខុស្ស បាថេយ្យតណ្ឌុលា ហោន្តិ, សោ អន្តរាមគ្គេ ភត្តហត្ថំ បុរិសំ ទិស្វា ‘‘អម្ហាកំ តណ្ឌុលា អត្ថិ, ន ច នោ ឥមេហិ អត្ថោ, ភត្តេន បន អត្ថោ’’តិ វទតិ. បុរិសោ តណ្ឌុលេ គហេត្វា ភត្តំ ទេតិ, វដ្ដតិ. តិស្សោបិ អាបត្តិយោ ន ហោន្តិ. អន្តមសោ និមិត្តកម្មមត្តម្បិ ន ហោតិ. កស្មា? មូលស្ស អត្ថិតាយ. បរតោ ច វុត្តមេវ ‘‘ឥទំ អម្ហាកំ អត្ថិ, អម្ហាកញ្ច ឥមិនា ច ឥមិនា ច អត្ថោតិ ភណតី’’តិ. យោ បន ឯវំ អកត្វា ‘‘ឥមិនា ឥមំ ទេហី’’តិ បរិវត្តេតិ; យថាវត្ថុកមេវ ¶ . វិឃាសាទំ ទិស្វា ‘‘ឥមំ ឱទនំ ភុញ្ជិត្វា, រជនំ វា ទារូនិ វា អាហរា’’តិ វទតិ, រជនឆល្លិគណនាយ ទារុគណនាយ ច និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ. ‘‘ឥមំ ឱទនំ ភុញ្ជិត្វា ឥទំ នាម ករោថា’’តិ ទន្តការាទីហិ សិប្បិកេហិ ធមករណាទីសុ តំ តំ បរិក្ខារំ ការេតិ, រជកេហិ វា វត្ថំ ធោវាបេតិ; យថាវត្ថុកមេវ. ន្ហាបិតេន កេសេ ឆិន្ទាបេតិ, កម្មការេហិ នវកម្មំ ការេតិ; យថាវត្ថុកមេវ. សចេ បន ‘‘ឥទំ ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា ឥទំ ករោថា’’តិ ន វទតិ ‘‘ឥទំ ភត្តំ ភុញ្ជ ភុត្តោសិ ភុញ្ជិស្សសិ, ឥទំ នាម ករោហី’’តិ វទតិ, វដ្ដតិ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ វត្ថធោវនេ វា កេសច្ឆេទនេ វា ភូមិសោធនាទិនវកម្មេ វា បរភណ្ឌំ អត្តនោ ហត្ថគតំ និស្សជ្ជិតព្ពំ នាម នត្ថិ. មហាអដ្ឋកថាយំ បន ទឡ្ហំ កត្វា វុត្តត្តា ន សក្កា ឯតំ បដិក្ខិបិតុំ, តស្មា យថា និស្សគ្គិយវត្ថុម្ហិ បរិភុត្តេ វា នដ្ឋេ វា បាចិត្តិយំ ទេសេតិ, ឯវមិធាបិ ទេសេតព្ពំ.

៥៩៦. កយវិក្កយេ កយវិក្កយសញ្ញីតិអាទិម្ហិ យោ កយវិក្កយំ សមាបជ្ជតិ, សោ តស្មិំ កយវិក្កយសញ្ញី វា ភវតុ វេមតិកោ វា, ន កយវិក្កយសញ្ញី វា និស្សគ្គិយបាចិត្តិយមេវ. ចូឡត្តិកេ ទ្វីសុ បទេសុ ទុក្កដមេវាតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

៥៩៧. អគ្ឃំ បុច្ឆតីតិ ‘‘អយំ តវ បត្តោ កិំ អគ្ឃតី’’តិ បុច្ឆតិ. ‘‘ឥទំ នាមា’’តិ វុត្តេ បន សចេ តស្ស កប្បិយភណ្ឌំ មហគ្ឃំ ហោតិ, ឯវញ្ច នំ បដិវទតិ ‘‘ឧបាសក, មម ឥទំ វត្ថុ មហគ្ឃំ, តវ បត្តំ អញ្ញស្ស ទេហី’’តិ. តំ សុត្វា ឥតរោ ‘‘អញ្ញំ ថាលកម្បិ ទស្សាមី’’តិ វទតិ គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ, ‘‘ឥទំ អម្ហាកំ អត្ថី’’តិ វុត្តលក្ខណេ បតតិ ¶ . សចេ សោ បត្តោ មហគ្ឃោ, ភិក្ខុនោ វត្ថុ អប្បគ្ឃំ, បត្តសាមិកោ ចស្ស អប្បគ្ឃភាវំ ន ជានាតិ, បត្តោ ន គហេតព្ពោ, ‘‘មម វត្ថុ អប្បគ្ឃ’’ន្តិ អាចិក្ខិតព្ពំ. មហគ្ឃភាវំ ញត្វា ¶ វញ្ចេត្វា គណ្ហន្តោ ហិ គហិតភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា ការេតព្ពតំ អាបជ្ជតិ. សចេ បត្តសាមិកោ ‘‘ហោតុ, ភន្តេ, សេសំ មម បុញ្ញំ ភវិស្សតី’’តិ ទេតិ, វដ្ដតិ.

កប្បិយការកស្ស ¶ អាចិក្ខតីតិ យស្ស ហត្ថតោ ភណ្ឌំ គណ្ហាតិ, តំ ឋបេត្វា អញ្ញំ អន្តមសោ តស្ស បុត្តភាតិកម្បិ កប្បិយការកំ កត្វា ‘‘ឥមិនា ឥមំ នាម គហេត្វា ទេហី’’តិ អាចិក្ខតិ. សោ ចេ ឆេកោ ហោតិ, បុនប្បុនំ អបនេត្វា វិវទិត្វា គណ្ហាតិ, តុណ្ហីភូតេន ឋាតព្ពំ. នោ ចេ ឆេកោ ហោតិ, ន ជានាតិ គហេតុំ, វាណិជកោ តំ វញ្ចេតិ, ‘‘មា គណ្ហា’’តិ វត្តព្ពោ.

ឥទំ អម្ហាកន្តិអាទិម្ហិ ‘‘ឥទំ បដិគ្គហិតំ តេលំ វា សប្បិ វា អម្ហាកំ អត្ថិ, អម្ហាកញ្ច អញ្ញេន អប្បដិគ្គហិតកេន អត្ថោ’’តិ ភណតិ. សចេ សោ តំ គហេត្វា អញ្ញំ ទេតិ, បឋមំ អត្តនោ តេលំ ន មិនាបេតព្ពំ. កស្មា? នាឡិយញ្ហិ អវសិដ្ឋតេលំ ហោតិ, តំ បច្ឆា មិនន្តស្ស អប្បដិគ្គហិតកំ ទូសេយ្យាតិ. សេសំ ឧត្តានមេវ.

ឆសមុដ្ឋានំ, កិរិយំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មវចីកម្មំ, តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

កយវិក្កយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតោ កោសិយវគ្គោ ទុតិយោ.

៣. បត្តវគ្គោ

១. បត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៩៨. តេន សមយេនាតិ បត្តសិក្ខាបទំ. តត្ថ បត្តវាណិជ្ជន្តិ គាមនិគមាទីសុ វិចរន្តា បត្តវាណិជ្ជំ វា ករិស្សន្តិ. អាមត្តិកាបណំ វាតិ អមត្តានិ វុច្ចន្តិ ភាជនានិ, តានិ យេសំ ភណ្ឌំ តេ អាមត្តិកា, តេសំ អាមត្តិកានំ អាបណំ អាមត្តិកាបណំ, កុលាលភណ្ឌវាណិជកាបណន្តិ អត្ថោ.

៦០២. តយោ ¶ បត្តស្ស វណ្ណាតិ តីណិ បត្តស្ស បមាណានិ. អឌ្ឍាឡ្ហកោទនំ គណ្ហាតីតិ មគធនាឡិយា ទ្វិន្នំ តណ្ឌុលនាឡីនំ ឱទនំ គណ្ហាតិ. មគធនាឡិ ¶ នាម អឌ្ឍតេរសបលា ហោតីតិ អន្ធកដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. សីហឡទីបេ បកតិនាឡិ មហន្តា, ទមិឡនាឡិ ខុទ្ទកា, មគធនាឡិ បមាណយុត្តា, តាយ មគធនាឡិយា ទិយឌ្ឍនាឡិ ឯកា សីហឡនាឡិ ហោតីតិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. ចតុភាគំ ខាទនន្តិ ឱទនស្ស ចតុត្ថភាគប្បមាណំ ខាទនំ, តំ ហត្ថហារិយស្ស មុគ្គសូបស្ស ¶ វសេន វេទិតព្ពំ. តទុបិយំ ព្យញ្ជនន្តិ តស្ស ឱទនស្ស អនុរូបំ មច្ឆមំសសាកផលកឡីរាទិព្យញ្ជនំ.

តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – អនុបហតបុរាណសាលិតណ្ឌុលានំ សុកោដ្ដិតបរិសុទ្ធានំ ទ្វេ មគធនាឡិយោ គហេត្វា តេហិ តណ្ឌុលេហិ អនុត្តណ្ឌុលំ អកិលិន្នំ អបិណ្ឌិតំ សុវិសទំ កុន្ទមកុឡរាសិសទិសំ អវស្សាវិតោទនំ បចិត្វា និរវសេសំ បត្តេ បក្ខិបិត្វា តស្ស ឱទនស្ស ចតុត្ថភាគប្បមាណោ នាតិឃនោ នាតិតនុកោ ហត្ថហារិយោ សព្ពសម្ភារសង្ខតោ មុគ្គសូបោ បក្ខិបិតព្ពោ. តតោ អាលោបស្ស អាលោបស្ស អនុរូបំ យាវចរិមាលោបប្បហោនកំ មច្ឆមំសាទិព្យញ្ជនំ បក្ខិបិតព្ពំ, សប្បិតេលតក្ករសកញ្ជិកាទីនិ បន គណនូបគានិ ន ហោន្តិ, តានិ ហិ ឱទនគតិកានេវ, នេវ ហាបេតុំ ន វឌ្ឍេតុំ សក្កោន្តិ. ឯវមេតំ សព្ពម្បិ បក្ខិត្តំ សចេ បត្តស្ស មុខវដ្ដិយា ហេដ្ឋិមរាជិសមំ តិដ្ឋតិ, សុត្តេន វា ហីរេន វា ឆិន្ទន្តស្ស សុត្តស្ស វា ហីរស្ស វា ហេដ្ឋិមន្តំ ផុសតិ, អយំ ឧក្កដ្ឋោ នាម បត្តោ. សចេ តំ រាជិំ អតិក្កម្ម ថូបីកតំ តិដ្ឋតិ, អយំ ឧក្កដ្ឋោមកោ នាម បត្តោ. សចេ តំ រាជិំ ន សម្បាបុណាតិ, អន្តោគតមេវ ហោតិ, អយំ ឧក្កដ្ឋុក្កដ្ឋោ នាម បត្តោ.

នាឡិកោទនន្តិ មគធនាឡិយា ឯកាយ តណ្ឌុលនាឡិយា ឱទនំ. បត្ថោទនន្តិ មគធនាឡិយា ឧបឌ្ឍនាឡិកោទនំ. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អយំ បន នាមមត្តេ វិសេសោ – សចេ នាឡិកោទនាទិ សព្ពម្បិ បក្ខិត្តំ វុត្តនយេនេវ ហេដ្ឋិមរាជិសមំ តិដ្ឋតិ, អយំ មជ្ឈិមោ នាម បត្តោ. សចេ តំ រាជិំ អតិក្កម្ម ថូបីកតំ តិដ្ឋតិ, អយំ មជ្ឈិមោមកោ នាម បត្តោ. សចេ តំ រាជិំ ន សម្បាបុណាតិ អន្តោគតមេវ ហោតិ, អយំ មជ្ឈិមុក្កដ្ឋោ នាម បត្តោ. សចេ បត្ថោទនាទិ សព្ពម្បិ បក្ខិត្តំ ហេដ្ឋិមរាជិសមំ តិដ្ឋតិ, អយំ ឱមកោ នាម បត្តោ. សចេ តំ រាជិំ អតិក្កម្ម ថូបីកតំ តិដ្ឋតិ, អយំ ឱមកោមកោ នាម បត្តោ. សចេ តំ រាជិំ ន បាបុណាតិ អន្តោគតមេវ ហោតិ, អយំ ¶ ឱមកុក្កដ្ឋោ នាម បត្តោតិ ឯវមេតេ នវ បត្តា. តេសុ ទ្វេ អបត្តា ឧក្កដ្ឋុក្កដ្ឋោ ¶ ច ឱមកោមកោ ច. ‘‘តតោ ឧក្កដ្ឋោ ¶ អបត្តោ ឱមកោ អបត្តោ’’តិ ឥទញ្ហិ ឯតេ សន្ធាយ វុត្តំ. ឧក្កដ្ឋុក្កដ្ឋោ ហិ ឯត្ថ ឧក្កដ្ឋតោ ឧក្កដ្ឋត្តា ‘‘តតោ ឧក្កដ្ឋោ អបត្តោ’’តិ វុត្តោ. ឱមកោមកោ ច ឱមកតោ ឱមកត្តា តតោ ឱមកោ អបត្តោតិ វុត្តោ. តស្មា ឯតេ ភាជនបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតព្ពា, ន អធិដ្ឋានុបគា, ន វិកប្បនុបគា. ឥតរេ បន សត្ត អធិដ្ឋហិត្វា វា វិកប្បេត្វា វា បរិភុញ្ជិតព្ពា, ឯវំ អកត្វា តំ ទសាហំ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយន្តិ តំ សត្តវិធម្បិ បត្តំ ទសាហបរមំ កាលំ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ.

៦០៧. និស្សគ្គិយំ បត្តំ អនិស្សជ្ជិត្វា បរិភុញ្ជតីតិ យាគុំ បិវិត្វា ធោតេ ទុក្កដំ, ខញ្ជកំ ខាទិត្វា ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា ធោតេ ទុក្កដន្តិ ឯវំ បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ.

៦០៨. អនាបត្តិ អន្តោទសាហំ អធិដ្ឋេតិ វិកប្បេតីតិ ឯត្ថ បន បមាណយុត្តស្សបិ អធិដ្ឋានវិកប្បនុបគត្តំ ឯវំ វេទិតព្ពំ – អយោបត្តោ បញ្ចហិ បាកេហិ មត្តិកាបត្តោ ទ្វីហិ បាកេហិ បក្កោ អធិដ្ឋានុបគោ, ឧភោបិ យំ មូលំ ទាតព្ពំ, តស្មិំ ទិន្នេយេវ. សចេ ឯកោបិ បាកោ ឩនោ ហោតិ, កាកណិកមត្តម្បិ វា មូលំ អទិន្នំ, ន អធិដ្ឋានុបគោ. សចេបិ បត្តសាមិកោ វទតិ ‘‘យទា តុម្ហាកំ មូលំ ភវិស្សតិ, តទា ទស្សថ, អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជថា’’តិ នេវ អធិដ្ឋានុបគោ ហោតិ, បាកស្ស ហិ ឩនត្តា បត្តសង្ខំ ន គច្ឆតិ, មូលស្ស សកលស្ស វា ឯកទេសស្ស វា អទិន្នត្តា សកភាវំ ន ឧបេតិ, អញ្ញស្សេវ សន្តកោ ហោតិ, តស្មា បាកេ ច មូលេ ច និដ្ឋិតេយេវ អធិដ្ឋានុបគោ ហោតិ. យោ អធិដ្ឋានុបគោ, ស្វេវ វិកប្បនុបគោ, សោ ហត្ថំ អាគតោបិ អនាគតោបិ អធិដ្ឋាតព្ពោ វិកប្បេតព្ពោ វា. យទិ ហិ បត្តការកោ មូលំ លភិត្វា សយំ វា ទាតុកាមោ ហុត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ បត្តំ កត្វា អសុកទិវសេ នាម បចិត្វា ឋបេស្សាមី’’តិ វទតិ, ភិក្ខុ ច តេន បរិច្ឆិន្នទិវសតោ ទសាហំ អតិក្កាមេតិ, និស្សគ្គិយំ ¶ បាចិត្តិយំ. សចេ បន បត្តការកោ ‘‘អហំ តុម្ហាកំ បត្តំ កត្វា បចិត្វា សាសនំ បេសេស្សាមី’’តិ វត្វា តថេវ ករោតិ, តេន បេសិតភិក្ខុ បន តស្ស ភិក្ខុនោ ន អារោចេតិ, អញ្ញោ ទិស្វា វា សុត្វា វា ‘‘តុម្ហាកំ, ភន្តេ, បត្តោ និដ្ឋិតោ’’តិ អារោចេតិ, ឯតស្ស អារោចនំ នបមាណំ. យទា បន តេន បេសិតោយេវ ¶ អារោចេតិ, តស្ស វចនំ សុតទិវសតោ បដ្ឋាយ ទសាហំ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. សចេ បត្តការកោ ‘‘អហំ តុម្ហាកំ បត្តំ កត្វា បចិត្វា កស្សចិ ហត្ថេ បហិណិស្សាមី’’តិ វត្វា តថេវ ករោតិ, បត្តំ គហេត្វា អាគតភិក្ខុ បន អត្តនោ បរិវេណេ ឋបេត្វា តស្ស ន អារោចេតិ, អញ្ញោ កោចិ ភណតិ ‘‘អបិ, ភន្តេ, អធុនា អាភតោ បត្តោ សុន្ទរោ’’តិ! ‘‘កុហិំ, អាវុសោ, បត្តោ’’តិ? ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ហត្ថេ បេសិតោ’’តិ. ឯតស្សបិ វចនំ ន បមាណំ. យទា បន សោ ភិក្ខុ បត្តំ ទេតិ ¶ , លទ្ធទិវសតោ បដ្ឋាយ ទសាហំ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. តស្មា ទសាហំ អនតិក្កាមេត្វាវ អធិដ្ឋាតព្ពោ វិកប្បេតព្ពោ វា.

តត្ថ ទ្វេ បត្តស្ស អធិដ្ឋានា – កាយេន វា អធិដ្ឋាតិ, វាចាយ វា អធិដ្ឋាតិ. តេសំ វសេន អធិដ្ឋហន្តេន ច ‘‘ឥមំ បត្តំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ វា ‘‘ឯតំ បត្តំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ វា ឯវំ សម្មុខេ វា បរម្មុខេ វា ឋិតំ បុរាណបត្តំ បច្ចុទ្ធរិត្វា អញ្ញស្ស វា ទត្វា នវំ បត្តំ យត្ថ កត្ថចិ ឋិតំ ហត្ថេន បរាមសិត្វា ‘‘ឥមំ បត្តំ អធិដ្ឋាមី’’តិ ចិត្តេន អាភោគំ កត្វា កាយវិការំ ករោន្តេន កាយេន វា អធិដ្ឋាតព្ពោ, វចីភេទំ កត្វា វាចាយ វា អធិដ្ឋាតព្ពោ. តត្រ ទុវិធំ អធិដ្ឋានំ – សចេ ហត្ថបាសេ ហោតិ ‘‘ឥមំ បត្តំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពា. អថ អន្តោគព្ភេ វា ឧបរិបាសាទេ វា សាមន្តវិហារេ វា ហោតិ, ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘ឯតំ បត្តំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពា.

អធិដ្ឋហន្តេន បន ឯកកេន អធិដ្ឋាតុម្បិ វដ្ដតិ, អញ្ញស្ស សន្តិកេ អធិដ្ឋាតុម្បិ វដ្ដតិ. អញ្ញស្ស សន្តិកេ អយមានិសំសោ – សចស្ស ‘‘អធិដ្ឋិតោ នុ ខោ មេ, នោ’’តិ វិមតិ ឧប្បជ្ជតិ, ឥតរោ សារេត្វា វិមតិំ ឆិន្ទិស្សតីតិ. សចេ កោចិ ទស បត្តេ លភិត្វា សព្ពេវ អត្តនាវ បរិភុញ្ជិតុកាមោ ហោតិ, ន សព្ពេ អធិដ្ឋាតព្ពា. ឯកំ បត្តំ អធិដ្ឋាយ បុនទិវសេ តំ បច្ចុទ្ធរិត្វា អញ្ញោ ¶ អធិដ្ឋាតព្ពោ. ឯតេនុបាយេន វស្សសតម្បិ បរិហរិតុំ សក្កា.

ឯវំ អប្បមត្តស្ស ភិក្ខុនោ សិយា អធិដ្ឋានវិជហនន្តិ? សិយា. សចេ ហិ អយំ បត្តំ អញ្ញស្ស វា ទេតិ, វិព្ភមតិ វា សិក្ខំ វា បច្ចក្ខាតិ, កាលំ វា ករោតិ, លិង្គំ វាស្ស បរិវត្តតិ, បច្ចុទ្ធរតិ វា, បត្តេ វា ឆិទ្ទំ ហោតិ, អធិដ្ឋានំ វិជហតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘ទិន្នវិព្ភន្តបច្ចក្ខា ¶ , កាលំកិរិយកតេន ច;

លិង្គបច្ចុទ្ធរា ចេវ, ឆិទ្ទេន ភវតិ សត្តម’’ន្តិ.

ចោរហរណវិស្សាសគ្គាហេហិបិ វិជហតិយេវ. កិត្តកេន ឆិទ្ទេន អធិដ្ឋានំ ភិជ្ជតិ? យេន កង្គុសិត្ថំ និក្ខមតិ ចេវ បវិសតិ ច. ឥទញ្ហិ សត្តន្នំ ធញ្ញានំ លាមកធញ្ញសិត្ថំ, តស្មិំ អយចុណ្ណេន វា អាណិយា វា បដិបាកតិកេ កតេ ទសាហព្ភន្តរេ បុន អធិដ្ឋាតព្ពោ. អយំ តាវ ‘‘អន្តោទសាហំ អធិដ្ឋេតិ វិកប្បេតី’’តិ ឯត្ថ អធិដ្ឋានេ វិនិច្ឆយោ.

វិកប្បនេ ¶ បន ទ្វេ វិកប្បនា – សម្មុខាវិកប្បនា ច បរម្មុខាវិកប្បនា ច. កថំ សម្មុខាវិកប្បនា ហោតិ? បត្តានំ ឯកពហុភាវំ សន្និហិតាសន្និហិតភាវញ្ច ញត្វា ‘‘ឥមំ បត្ត’’ន្តិ វា ‘‘ឥមេ បត្តេ’’តិ វា ‘‘ឯតំ បត្ត’’ន្តិ វា ‘‘ឯតេ បត្តេ’’តិ វា វត្វា ‘‘តុយ្ហំ វិកប្បេមី’’តិ វត្តព្ពំ. អយមេកា សម្មុខាវិកប្បនា. ឯត្តាវតា និធេតុំ វដ្ដតិ, បរិភុញ្ជិតុំ វា វិស្សជ្ជេតុំ វា អធិដ្ឋាតុំ វា ន វដ្ដតិ. ‘‘មយ្ហំ សន្តកំ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ វា ករោហី’’តិ ឯវំ បន វុត្តេ បច្ចុទ្ធារោ នាម ហោតិ, តតោបភុតិ បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តិ.

អបរោ នយោ – តថេវ បត្តានំ ឯកពហុភាវំ សន្និហិតាសន្និហិតភាវញ្ច ញត្វា តស្សេវ ភិក្ខុនោ សន្តិកេ ‘‘ឥមំ បត្ត’’ន្តិ វា ‘‘ឥមេ បត្តេ’’តិ វា ‘‘ឯតំ បត្ត’’ន្តិ វា ‘‘ឯតេ បត្តេ’’តិ វា វត្វា បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ អញ្ញតរស្ស អត្តនា អភិរុចិតស្ស យស្ស កស្សចិ នាមំ គហេត្វា ‘‘តិស្សស្ស ភិក្ខុនោ វិកប្បេមី’’តិ វា ‘‘តិស្សាយ ភិក្ខុនិយា សិក្ខមានាយ សាមណេរស្ស តិស្សាយ ¶ សាមណេរិយា វិកប្បេមី’’តិ វា វត្តព្ពំ, អយំ អបរាបិ សម្មុខាវិកប្បនា. ឯត្តាវតា និធេតុំ វដ្ដតិ, បរិភោគាទីសុ បន ឯកម្បិ ន វដ្ដតិ. តេន បន ភិក្ខុនា ‘‘តិស្សស្ស ភិក្ខុនោ សន្តកំ…បេ… តិស្សាយ សាមណេរិយា សន្តកំ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ វា ករោហី’’តិ វុត្តេ បច្ចុទ្ធារោ នាម ហោតិ. តតោបភុតិ បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តិ.

កថំ បរម្មុខាវិកប្បនា ហោតិ? បត្តានំ តថេវ ឯកពហុភាវំ សន្និហិតាសន្និហិតភាវញ្ច ញត្វា ‘‘ឥមំ បត្ត’’ន្តិ វា ‘‘ឥមេ បត្តេ’’តិ វា ‘‘ឯតំ បត្ត’’ន្តិ វា ‘‘ឯតេ បត្តេ’’តិ វា វត្វា ‘‘តុយ្ហំ វិកប្បនត្ថាយ ទម្មី’’តិ វត្តព្ពំ. តេន វត្តព្ពោ – ‘‘កោ តេ មិត្តោ វា សន្ទិដ្ឋោ វា’’តិ? តតោ ឥតរេន បុរិមនយេនេវ ¶ ‘‘តិស្សោ ភិក្ខូតិ វា…បេ… តិស្សា សាមណេរី’’តិ វា វត្តព្ពំ. បុន តេន ភិក្ខុនា ‘‘អហំ តិស្សស្ស ភិក្ខុនោ ទម្មី’’តិ វា…បេ… ‘‘តិស្សាយ សាមណេរិយា ទម្មី’’តិ វា វត្តព្ពំ, អយំ បរម្មុខាវិកប្បនា. ឯត្តាវត្តា និធេតុំ វដ្ដតិ, បរិភោគាទីសុ បន ឯកម្បិ ន វដ្ដតិ. តេន បន ភិក្ខុនា ទុតិយសម្មុខាវិកប្បនាយំ វុត្តនយេនេវ ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស សន្តកំ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ វា ករោហី’’តិ វុត្តេ បច្ចុទ្ធារោ នាម ហោតិ. តតោបភុតិ បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តិ.

ឥមាសំ ¶ បន ទ្វិន្នំ វិកប្បនានំ នានាករណំ, អវសេសោ ច វចនក្កមោ សព្ពោ បឋមកថិនសិក្ខាបទវណ្ណនាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ សទ្ធិំ សមុដ្ឋានាទីហីតិ.

បត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ឩនបញ្ចពន្ធនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦០៩. តេន សមយេនាតិ ឩនបញ្ចពន្ធនសិក្ខាបទំ. តត្ថ ន យាបេតីតិ សោ កិរ យទិ អរិយសាវកោ នាភវិស្សា, អញ្ញថត្តម្បិ អគមិស្សា, ឯវំ តេហិ ឧព្ពាឡ្ហោ, សោតាបន្នត្តា បន កេវលំ សរីរេនេវ ន យាបេតិ, តេន វុត្តំ – ‘‘អត្តនាបិ ន យាបេតិ, បុត្តទារាបិស្ស កិលមន្តី’’តិ.

៦១២-៣. ឩនបញ្ចពន្ធនេនាតិ ឯត្ថ ឩនានិ បញ្ច ពន្ធនានិ អស្សាតិ ឩនបញ្ចពន្ធនោ, នាស្ស បញ្ច ពន្ធនានិ បូរេន្តីតិ អត្ថោ, តេន ឩនបញ្ចពន្ធនេន. ឥត្ថម្ភូតស្ស លក្ខណេ ករណវចនំ. តត្ថ យស្មា អពន្ធនស្សាបិ បញ្ច ពន្ធនានិ ន បូរេន្តិ, សព្ពសោ នត្ថិតាយ, តស្មា បទភាជនេ ‘‘អពន្ធនោ វា’’តិអាទិ វុត្តំ ¶ . ‘‘ឩនបញ្ចពន្ធនេនា’’តិ ច វុត្តត្តា យស្ស បញ្ចពន្ធនោ បត្តោ ហោតិ, តស្ស សោ អបត្តោ, តស្មា អញ្ញំ វិញ្ញាបេតុំ វដ្ដតិ. ពន្ធនញ្ច នាមេតំ យស្មា ពន្ធនោកាសេ សតិ ហោតិ, អសតិ ន ហោតិ, តស្មា តស្ស លក្ខណំ ទស្សេតុំ ‘‘អពន្ធនោកាសោ នាមា’’តិអាទិ វុត្តំ.

ទ្វង្គុលា រាជិ ន ហោតីតិ មុខវដ្ដិតោ ហេដ្ឋា ទ្វង្គុលប្បមាណា ឯកាបិ រាជិ ន ហោតិ. យស្ស ទ្វង្គុលា រាជិ ហោតីតិ យស្ស បន តាទិសា ឯកា ¶ រាជិ ហោតិ, សោ តស្សា រាជិយា ហេដ្ឋិមបរិយន្តេ បត្តវេធកេន វិជ្ឈិត្វា បចិត្វា សុត្តរជ្ជុក-មកចិរជ្ជុកាទីហិ វា តិបុសុត្តកេន វា ពន្ធិតព្ពោ, តំ ពន្ធនំ អាមិសស្ស អលគ្គនត្ថំ តិបុបដ្ដកេន វា កេនចិ ពទ្ធសិលេសេន វា បដិច្ឆាទេតព្ពំ. សោ ច បត្តោ អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពោ, សុខុមំ វា ឆិទ្ទំ កត្វា ពន្ធិតព្ពោ. សុទ្ធេហិ បន មធុសិត្ថកលាខាសជ្ជុលសាទីហិ ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតិ. ផាណិតំ ឈាបេត្វា បាសាណចុណ្ណេន ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. មុខវដ្ដិសមីបេ បន បត្តវេធកេន វិជ្ឈិយមានោ កបាលស្ស ពហលត្តា ភិជ្ជតិ, តស្មា ហេដ្ឋា វិជ្ឈិតព្ពោ. យស្ស បន ទ្វេ រាជិយោ ឯកាយេវ វា ចតុរង្គុលា, តស្ស ទ្វេ ពន្ធនានិ ទាតព្ពានិ. យស្ស តិស្សោ ឯកាយេវ វា ឆឡង្គុលា, តស្ស តីណិ. យស្ស ចតស្សោ ឯកាយេវ វា អដ្ឋង្គុលា, តស្ស ចត្តារិ. យស្ស បញ្ច ¶ ឯកាយេវ វា ទសង្គុលា, សោ ពទ្ធោបិ អពទ្ធោបិ អបត្តោយេវ, អញ្ញោ វិញ្ញាបេតព្ពោ. ឯស តាវ មត្តិកាបត្តេ វិនិច្ឆយោ.

អយោបត្តេ បន សចេបិ បញ្ច វា អតិរេកានិ វា ឆិទ្ទានិ ហោន្តិ, តានិ ចេ អយចុណ្ណេន វា អាណិយា វា លោហមណ្ឌលកេន វា ពទ្ធានិ មដ្ឋានិ ហោន្តិ, ស្វេវ បត្តោ បរិភុញ្ជិតព្ពោ, ន អញ្ញោ វិញ្ញាបេតព្ពោ. អថ បន ឯកម្បិ ឆិទ្ទំ មហន្តំ ហោតិ, លោហមណ្ឌលកេន ពទ្ធម្បិ មដ្ឋំ ន ហោតិ, បត្តេ អាមិសំ លគ្គតិ, អកប្បិយោ ហោតិ, អយំ អបត្តោ. អញ្ញោ វិញ្ញាបេតព្ពោ.

៦១៥. ថេរោ វត្តព្ពោតិ បត្តេ អានិសំសំ ទស្សេត្វា ‘‘អយំ, ភន្តេ, បត្តោ បមាណយុត្តោ សុន្ទរោ ថេរានុរូបោ, តំ គណ្ហថា’’តិ វត្តព្ពោ. យោ ន គណ្ហេយ្យាតិ អនុកម្បាយ ន គណ្ហន្តស្ស ទុក្កដំ. យោ បន សន្តុដ្ឋិយា ‘‘កិំ មេ អញ្ញេន បត្តេនា’’តិ ន គណ្ហាតិ, តស្ស អនាបត្តិ. បត្តបរិយន្តោតិ ឯវំ បរិវត្តេត្វា ¶ បរិយន្តេ ឋិតបត្តោ.

ន អទេសេតិ មញ្ចបីឋឆត្តនាគទន្តកាទិកេ អទេសេ, ន និក្ខិបិតព្ពោ. យត្ថ បុរិមំ សុន្ទរំ បត្តំ ឋបេតិ, តត្ថេវ ឋបេតព្ពោ. បត្តស្ស ហិ និក្ខិបនទេសោ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អាធារក’’ន្តិអាទិនា នយេន ខន្ធកេ វុត្តោយេវ.

ន ¶ អភោគេនាតិ យាគុរន្ធនរជនបចនាទិនា អបរិភោគេន ន បរិភុញ្ជិតព្ពោ. អន្តរាមគ្គេ បន ព្យាធិម្ហិ ឧប្បន្នេ អញ្ញស្មិំ ភាជនេ អសតិ មត្តិកាយ លិម្បេត្វា យាគុំ វា បចិតុំ ឧទកំ វា តាបេតុំ វដ្ដតិ.

ន វិស្សជ្ជេតព្ពោតិ អញ្ញស្ស ន ទាតព្ពោ. សចេ បន សទ្ធិវិហារិកោ វា អន្តេវាសិកោ វា អញ្ញំ វរបត្តំ ឋបេត្វា ‘‘អយំ មយ្ហំ សារុប្បោ, អយំ ថេរស្សា’’តិ គណ្ហាតិ, វដ្ដតិ. អញ្ញោ វា តំ គហេត្វា អត្តនោ បត្តំ ទេតិ, វដ្ដតិ. ‘‘មយ្ហមេវ បត្តំ អាហរា’’តិ វត្តព្ពកិច្ចំ នត្ថិ.

៦១៧. បវារិតានន្តិ ឯត្ថ សង្ឃវសេន បវារិតដ្ឋានេ បញ្ចពន្ធនេនេវ វដ្ដតិ. បុគ្គលវសេន បវារិតដ្ឋានេ ឩនបញ្ចពន្ធនេនាបិ វដ្ដតីតិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.

ឆសមុដ្ឋានំ ¶ , កិរិយំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មវចីកម្មំ, តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

ឩនបញ្ចពន្ធនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ភេសជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦១៨. តេន សមយេនាតិ ភេសជ្ជសិក្ខាបទំ. តត្ថ អត្ថោ, ភន្តេតិ រាជា ភិក្ខូ ឧយ្យុត្តប្បយុត្តេ ថេរស្ស លេណត្ថាយ បព្ភារំ សោធេន្តេ ទិស្វា អារាមិកំ ទាតុកាមោ បុច្ឆិ.

៦១៩-២១. បាដិយេក្កោតិ វិសុំ ឯកោ. មាលាកិតេតិ កតមាលេ មាលាធរេ, កុសុមមាលាបដិមណ្ឌិតេតិ អត្ថោ. តិណណ្ឌុបកន្តិ តិណចុម្ពដកំ. បដិមុញ្ចីតិ ឋបេសិ. សា អហោសិ សុវណ្ណមាលាតិ ទារិកាយ សីសេ ឋបិតមត្តាយេវ ថេរស្ស អធិដ្ឋានវសេន សុវណ្ណបទុមមាលា អហោសិ. តញ្ហិ តិណណ្ឌុបកំ សីសេ ឋបិតមត្តមេវ ‘‘សុវណ្ណមាលា ហោតូ’’តិ ថេរោ អធិដ្ឋាសិ. ទុតិយម្បិ ខោ…បេ…. តេនុបសង្កមីតិ ទុតិយទិវសេយេវ ឧបសង្កមិ.

សុវណ្ណន្តិ ¶ អធិមុច្ចីតិ ‘‘សោវណ្ណមយោ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ. បញ្ចន្នំ ភេសជ្ជានន្តិ សប្បិអាទីនំ. ពាហុលិកាតិ ¶ បច្ចយពាហុលិកតាយ បដិបន្នា. កោលម្ពេបិ ឃដេបីតិឯត្ថ កោលម្ពា នាម មហាមុខចាដិយោ វុច្ចន្តិ. ឱលីនវិលីនានីតិ ហេដ្ឋា ច ឧភតោបស្សេសុ ច គឡិតានិ. ឱកិណ្ណវិកិណ្ណាតិ សប្បិអាទីនំ គន្ធេន ភូមិំ ខនន្តេហិ ឱកិណ្ណា, ភិត្តិយោ ខនន្តេហិ ឧបរិ សញ្ចរន្តេហិ ច វិកិណ្ណា. អន្តោកោដ្ឋាគារិកាតិ អព្ភន្តរេ សំវិហិតកោដ្ឋាគារា.

៦២២. បដិសាយនីយានីតិ បដិសាយិតព្ពានិ, បរិភុញ្ជិតព្ពានីតិ អត្ថោ. ភេសជ្ជានីតិ ភេសជ្ជកិច្ចំ ករោន្តុ វា មា វា, ឯវំ លទ្ធវោហារានិ. ‘‘គោសប្បី’’តិអាទីហិ លោកេ បាកដំ ទស្សេត្វា ‘‘យេសំ មំសំ កប្បតី’’តិ ឥមិនា អញ្ញេសម្បិ មិគរោហិតសសាទីនំ សប្បិំ សង្គហេត្វា ទស្សេសិ. យេសញ្ហិ ខីរំ អត្ថិ, សប្បិបិ តេសំ អត្ថិយេវ, តំ បន សុលភំ វា ហោតុ ទុល្លភំ វា, អសម្មោហត្ថំ វុត្តំ. ឯវំ នវនីតម្បិ.

សន្និធិការកំ បរិភុញ្ជិតព្ពានីតិ សន្និធិំ កត្វា និទហិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពានិ. កថំ? បាឡិយា អាគតសប្បិអាទីសុ សប្បិ តាវ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ តទហុបុរេភត្តំ សាមិសម្បិ និរាមិសម្បិ ¶ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សត្តាហំ និរាមិសំ បរិភុញ្ជិតព្ពំ. សត្តាហាតិក្កមេ សចេ ឯកភាជនេ ឋបិតំ, ឯកំ និស្សគ្គិយំ. សចេ ពហូសុ វត្ថុគណនាយ និស្សគ្គិយានិ, បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហិតំ សត្តាហំ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ. បុរេភត្តំ វា បច្ឆាភត្តំ វា ឧគ្គហិតកំ កត្វា និក្ខិត្តំ អជ្ឈោហរិតុំ ន វដ្ដតិ; អព្ភញ្ជនាទីសុ ឧបនេតព្ពំ. សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ, អនជ្ឈោហរណីយតំ អាបន្នត្តា. ‘‘បដិសាយនីយានី’’តិ ហិ វុត្តំ. សចេ អនុបសម្បន្នោ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតនវនីតេន សប្បិំ កត្វា ទេតិ, បុរេភត្តំ សាមិសំ វដ្ដតិ. សចេ សយំ ករោតិ, សត្តាហម្បិ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ. បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហិតនវនីតេន បន យេន កេនចិ កតសប្បិ សត្តាហម្បិ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ. ឧគ្គហិតកេន កតេ បុព្ពេ វុត្តសុទ្ធសប្បិនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតខីរេន វា ទធិនា វា កតសប្បិ ¶ អនុបសម្បន្នេន កតំ សាមិសម្បិ តទហុបុរេភត្តំ វដ្ដតិ. សយំកតំ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ ¶ . នវនីតំ តាបេន្តស្ស ហិ សាមំបាកោ ន ហោតិ, សាមំបក្កេន បន តេន សទ្ធិំ អាមិសំ ន វដ្ដតិ. បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ ច ន វដ្ដតិយេវ. សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ, សវត្ថុកស្ស បដិគ្គហិតត្តា, ‘‘តានិ បដិគ្គហេត្វា’’តិ ហិ វុត្តំ. បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហិតេហិ កតំ បន អព្ភញ្ជនាទីសុ ឧបនេតព្ពំ. បុរេភត្តម្បិ ច ឧគ្គហិតកេហិ កតំ ឧភយេសម្បិ សត្តាហាតិក្កមេ អនាបត្តិ. ឯសេវ នយោ អកប្បិយមំសសប្បិម្ហិ. អយំ បន វិសេសោ – យត្ថ បាឡិយំ អាគតសប្បិនា និស្សគ្គិយំ, តត្ថ ឥមិនា ទុក្កដំ. អន្ធកដ្ឋកថាយំ ការណបតិរូបកំ វត្វា មនុស្សសប្បិ ច នវនីតញ្ច បដិក្ខិត្តំ, តំ ទុប្បដិក្ខិត្តំ, សព្ពអដ្ឋកថាសុ អនុញ្ញាតត្តា. បរតោ ចស្ស វិនិច្ឆយោបិ អាគច្ឆិស្សតិ.

បាឡិយំ អាគតំ នវនីតម្បិ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ តទហុបុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ និរាមិសមេវ. សត្តាហាតិក្កមេ នានាភាជនេសុ ឋបិតេ ភាជនគណនាយ ឯកភាជនេបិ អមិស្សេត្វា បិណ្ឌបិណ្ឌវសេន ឋបិតេ បិណ្ឌគណនាយ និស្សគ្គិយានិ. បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហិតំ សប្បិនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថ បន ទធិគុឡិកាយោបិ តក្កពិន្ទូនិបិ ហោន្តិ, តស្មា តំ ធោតំ វដ្ដតីតិ ឧបឌ្ឍត្ថេរា អាហំសុ. មហាសីវត្ថេរោ បន ‘‘ភគវតា អនុញ្ញាតកាលតោ បដ្ឋាយ តក្កតោ ឧទ្ធដមត្តមេវ ខាទិំសូ’’តិ អាហ. តស្មា នវនីតំ បរិភុញ្ជន្តេន ធោវិត្វា ទធិតក្កមក្ខិកាកិបិល្លិកាទីនិ អបនេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ. បចិត្វា សប្បិំ កត្វា បរិភុញ្ជិតុកាមេន អធោតម្បិ បចិតុំ វដ្ដតិ. យំ តត្ថ ទធិគតំ វា តក្កគតំ វា តំ ខយំ គមិស្សតិ, ឯត្តាវតា ហិ សវត្ថុកបដិគ្គហិតំ នាម ន ហោតីតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ. អាមិសេន ¶ សទ្ធិំ បក្កត្តា បន តស្មិម្បិ កុក្កុច្ចាយន្តិ កុក្កុច្ចកា. ឥទានិ ឧគ្គហេត្វា ឋបិតនវនីតេ ច បុរេភត្តំ ខីរទធីនិ ¶ បដិគ្គហេត្វា កតនវនីតេ ច បច្ឆាភត្តំ តានិ បដិគ្គហេត្វា កតនវនីតេ ច ឧគ្គហិតេហិ កតនវវីតេ ច អកប្បិយមំសនវនីតេ ច សព្ពោ អាបត្តានាបត្តិបរិភោគាបរិភោគនយោ សប្បិម្ហិ វុត្តក្កមេនេវ គហេតព្ពោ.

តេលភិក្ខាយ បវិដ្ឋានំ បន ភិក្ខូនំ តត្ថេវ សប្បិម្បិ នវនីតម្បិ បក្កតេលម្បិ អបក្កតេលម្បិ អាកិរន្តិ, តត្ថ តក្កទធិពិន្ទូនិបិ ភត្តសិត្ថានិបិ តណ្ឌុលកណាបិ មក្ខិកាទយោបិ ហោន្តិ. អាទិច្ចបាកំ កត្វា ¶ បរិស្សាវេត្វា គហិតំ សត្តាហកាលិកំ ហោតិ, បដិគ្គហេត្វា ឋបិតភេសជ្ជេហិ សទ្ធិំ បចិត្វា នត្ថុបានម្បិ កាតុំ វដ្ដតិ. សចេ វទ្ទលិសមយេ លជ្ជិ សាមណេរោ យថា តត្ថ បតិតតណ្ឌុលកណាទយោ ន បច្ចន្តិ, ឯវំ សាមិសបាកំ មោចេន្តោ អគ្គិម្ហិ វិលីយាបេត្វា បរិស្សាវេត្វា បុន បចិត្វា ទេតិ, បុរិមនយេនេវ សត្តាហំ វដ្ដតិ.

តេលេសុ តិលតេលំ តាវ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ និរាមិសមេវ. សត្តាហាតិក្កមេ បនស្ស ភាជនគណនាយ និស្សគ្គិយភាវោ វេទិតព្ពោ. បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហិតំ សត្តាហំ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ. ឧគ្គហិតកំ កត្វា និក្ខិត្តំ អជ្ឈោហរិតុំ ន វដ្ដតិ, សីសមក្ខនាទីសុ ឧបនេតព្ពំ, សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ. បុរេភត្តំ តិលេ បដិគ្គហេត្វា កតតេលំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ អនជ្ឈោហរណីយំ ហោតិ, សីសមក្ខនាទីសុ ឧបនេតព្ពំ, សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ. បច្ឆាភត្តំ តិលេ បដិគ្គហេត្វា កតតេលំ អនជ្ឈោហរណីយមេវ, សវត្ថុកបដិគ្គហិតត្តា, សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ, សីសមក្ខនាទីសុ ឧបនេតព្ពំ. បុរេភត្តំ វា បច្ឆាភត្តំ វា ឧគ្គហិតកតិលេហិ កតតេលេបិ ឯសេវ នយោ.

បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតកតិលេ ភជ្ជិត្វា វា តិលបិដ្ឋំ វា សេទេត្វា ឧណ្ហោទកេន វា តេមេត្វា កតតេលំ សចេ អនុបសម្បន្នេន កតំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ. អត្តនា កតតេលំ បន និព្ពដ្ដិតត្តា បុរេភត្តំ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ. សាមំបក្កត្តា ¶ សាមិសំ ន វដ្ដតិ, សវត្ថុកបដិគ្គហិតត្តា បន បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ ឧភយម្បិ អនជ្ឈោហរណីយំ, សីសមក្ខនាទីសុ ឧបនេតព្ពំ, សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ. យទិ បន អប្បំ ឧណ្ហោទកំ ហោតិ អព្ភុក្កិរណមត្តំ, អព្ពោហារិកំ ហោតិ, សាមបាកគណនំ ន គច្ឆតិ. សាសបតេលាទីសុបិ អវត្ថុកបដិគ្គហិតេសុ អវត្ថុកតិលតេលេ វុត្តសទិសោវ វិនិច្ឆយោ.

សចេ ¶ បន បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតានំ សាសបាទីនំ ចុណ្ណេហិ អាទិច្ចបាកេន សក្កា តេលំ កាតុំ, តំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ និរាមិសមេវ, សត្តាហាតិក្កមេ និស្សគ្គិយំ. យស្មា បន សាសបមធុកចុណ្ណាទីនិ សេទេត្វា ឯរណ្ឌកដ្ឋីនិ ច ភជ្ជិត្វា ឯវ តេលំ ករោន្តិ, តស្មា តេសំ តេលំ អនុបសម្បន្នេហិ កតំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ. វត្ថូនំ យាវជីវិកត្តា បន សវត្ថុកបដិគ្គហណេ ទោសោ នត្ថីតិ. អត្តនា កតំ ¶ សត្តាហំ និរាមិសបរិភោគេនេវ បរិភុញ្ជិតព្ពំ. ឧគ្គហិតកេហិ កតំ អនជ្ឈោហរណីយំ ពាហិរបរិភោគេ វដ្ដតិ, សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ.

តេលករណត្ថាយ សាសបមធុកឯរណ្ឌកដ្ឋីនិ វា បដិគ្គហេត្វា កតំ តេលំ សត្តាហកាលិកំ. ទុតិយទិវសេ កតំ ឆាហំ វដ្ដតិ. តតិយទិវសេ កតំ បញ្ចាហំ វដ្ដតិ. ចតុត្ថ-បញ្ចម-ឆដ្ឋសត្តាមទិវសេ កតំ តទហេវ វដ្ដតិ. សចេ យាវ អរុណស្ស ឧគ្គមនា តិដ្ឋតិ, និស្សគ្គិយំ. អដ្ឋមេ ទិវសេ កតំ អនជ្ឈោហរណីយំ. អនិស្សគ្គិយត្តា បន ពាហិរបរិភោគេ វដ្ដតិ. សចេបិ ន ករោតិ, តេលត្ថាយ គហិតសាសបាទីនំ សត្តាហាតិក្កមនេ ទុក្កដមេវ. បាឡិយំ បន អនាគតានិ អញ្ញានិបិ នាឡិកេរនិម្ពកោសម្ពកករមន្ទអតសីអាទីនំ តេលានិ អត្ថិ, តានិ បដិគ្គហេត្វា សត្តាហំ អតិក្កាមយតោ ទុក្កដំ ហោតិ. អយមេតេសុ វិសេសោ. សេសំ យាវកាលិកវត្ថុំ យាវជីវិកវត្ថុញ្ច សល្លក្ខេត្វា សាមំបាកសវត្ថុកបុរេភត្តបច្ឆាភត្តបដិគ្គហិតឧគ្គហិតកវត្ថុវិធានំ សព្ពំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

៦២៣. វសាតេលន្តិ ¶ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វសានិ ភេសជ្ជានិ, អច្ឆវសំ, មច្ឆវសំ, សុសុកាវសំ, សូករវសំ, គទ្រភវស’’ន្តិ (មហាវ. ២៦២) ឯវំ អនុញ្ញាតវសានំ តេលំ. ឯត្ថ ច ‘‘អច្ឆវស’’ន្តិ វចនេន ឋបេត្វា មនុស្សវសំ សព្ពេសំ អកប្បិយមំសាន វសា អនុញ្ញាតា. មច្ឆគ្គហណេន ច សុសុកាបិ គហិតា ហោន្តិ, វាឡមច្ឆត្តា បន វិសុំ វុត្តំ. មច្ឆាទិគ្គហណេន ចេត្ថ សព្ពេសម្បិ កប្បិយមំសានំ វសា អនុញ្ញាតា. មំសេសុ ហិ ទសមនឧស្ស-ហត្ថិ-អស្ស-សុនខ-អហិ-សីហ-ព្យគ្ឃ-ទីបិ-អច្ឆ-តរច្ឆានំ មំសានិ អកប្បិយានិ. វសាសុ ឯកា មនុស្សវសាវ. ខីរាទីសុ អកប្បិយំ នាម នត្ថិ.

អនុបសម្បន្នេហិ កតនិព្ពដ្ដិតវសាតេលំ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ. បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សត្តាហំ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ. យំ បន តត្ថ សុខុមរជសទិសំ មំសំ វា ន្ហារុ វា អដ្ឋិ វា លោហិតំ វា ហោតិ, តំ អព្ពោហារិកំ. សចេ បន វសំ បដិគ្គហេត្វា សយំ ករោតិ, បុរេភត្តំ បដិគ្គហេត្វា បចិត្វា បរិស្សាវេត្វា សត្តាហំ និរាមិសបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតព្ពំ ¶ . និរាមិសបរិភោគញ្ហិ សន្ធាយ ឥទំ វុត្តំ – ‘‘កាលេ ¶ បដិគ្គហិតំ កាលេ និប្បក្កំ កាលេ សំសដ្ឋំ តេលបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦២). តត្រាបិ អព្ពោហារិកំ អព្ពោហារិកមេវ. បច្ឆាភត្តំ បន បដិគ្គហិតុំ វា កាតុំ វា ន វដ្ដតិយេវ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘វិកាលេ ចេ, ភិក្ខវេ, បដិគ្គហិតំ វិកាលេ និប្បក្កំ វិកាលេ សំសដ្ឋំ, តំ ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ តិណ្ណំ ទុក្កដានំ. កាលេ ចេ, ភិក្ខវេ, បដិគ្គហិតំ វិកាលេ និប្បក្កំ វិកាលេ សំសដ្ឋំ, តំ ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទ្វិន្នំ ទុក្កដានំ. កាលេ ចេ, ភិក្ខវេ, បដិគ្គហិតំ កាលេ និប្បក្កំ វិកាលេ សំសដ្ឋំ, តំ ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. កាលេ ចេ, ភិក្ខវេ, បដិគ្គហិតំ កាលេ និប្បក្កំ កាលេ សំសដ្ឋំ, តំ ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អនាបត្តី’’តិ.

ឧបតិស្សត្ថេរំ បន អន្តេវាសិកា បុច្ឆិំសុ – ‘‘ភន្តេ, សប្បិនវនីតវសានិ ¶ ឯកតោ បចិត្វា និព្ពដ្ដិតានិ វដ្ដន្តិ, ន វដ្ដន្តី’’តិ? ‘‘ន វដ្ដន្តិ, អាវុសោ’’តិ. ថេរោ កិរេត្ថ បក្កតេលកសដេ វិយ កុក្កុច្ចាយតិ. តតោ នំ ឧត្តរិ បុច្ឆិំសុ – ‘‘ភន្តេ, នវនីតេ ទធិគុឡិកា វា តក្កពិន្ទុ វា ហោតិ, ឯតំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘ឯតម្បិ, អាវុសោ, ន វដ្ដតី’’តិ. តតោ នំ អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ, ឯកតោ បចិត្វា សំសដ្ឋានិ តេជវន្តានិ ហោន្តិ, រោគំ និគ្គណ្ហន្តី’’តិ? ‘‘សាធាវុសោ’’តិ ថេរោ សម្បដិច្ឆិ.

មហាសុមត្ថេរោ បនាហ – ‘‘កប្បិយមំសវសា សាមិសបរិភោគេ វដ្ដតិ, ឥតរា និរាមិសបរិភោគេ វដ្ដតី’’តិ. មហាបទុមត្ថេរោ បន ‘‘ឥទំ កិ’’ន្តិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘ននុ វាតាពាធិកា ភិក្ខូ បញ្ចមូលកសាវយាគុយំ អច្ឆសូករតេលាទីនិ បក្ខិបិត្វា យាគុំ បិវន្តិ, សា តេជុស្សទត្តា រោគំ និគ្គណ្ហាតី’’តិ វត្វា ‘‘វដ្ដតី’’តិ អាហ.

មធុ នាម មក្ខិកាមធូតិ មធុករីហិ នាម មធុមក្ខិកាហិ ខុទ្ទកមក្ខិកាហិ ភមរមក្ខិកាហិ ច កតំ មធុ. តំ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ បុរេភត្តំ សាមិសបរិភោគម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សត្តាហំ និរាមិសបរិភោគមេវ វដ្ដតិ. សត្តាហាតិក្កមេ សចេ សិលេសសទិសំ មហាមធុំ ខណ្ឌំ ខណ្ឌំ កត្វា ឋបិតំ, ឥតរំ វា នានាភាជនេសុ, វត្ថុគណនាយ និស្សគ្គិយានិ. សចេ ឯកមេវ ខណ្ឌំ, ឯកភាជនេ វា ឥតរំ ឯកមេវ និស្សគ្គិយំ. ឧគ្គហិតកំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ, អរុមក្ខនាទីសុ ឧបនេតព្ពំ. មធុបដលំ ¶ វា មធុសិត្ថកំ វា សចេ មធុនា អមក្ខិតំ ¶ បរិសុទ្ធំ, យាវជីវិកំ. មធុមក្ខិតំ បន មធុគតិកមេវ. ចីរិកា នាម សបក្ខា ទីឃមក្ខិកា, តុម្ពលនាមិកា ច អដ្ឋិបក្ខា កាឡមហាភមរា ហោន្តិ, តេសំ អាសយេសុ និយ្យាសសទិសំ មធុ ហោតិ, តំ យាវជីវិកំ.

ផាណិតំ នាម ឧច្ឆុម្ហា និព្ពត្តន្តិ ឧច្ឆុរសំ ឧបាទាយ អបក្កា វា អវត្ថុកបក្កា វា សព្ពាបិ អវត្ថុកា ឧច្ឆុវិកតិ ផាណិតន្តិ វេទិតព្ពា. តំ ផាណិតំ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សត្តាហំ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ. សត្តាហាតិក្កមេ វត្ថុគណនាយ ¶ និស្សគ្គិយំ. ពហូ បិណ្ឌា ចុណ្ណេត្វា ឯកភាជនេ បក្ខិត្តា ហោន្តិ ឃនសន្និវេសា, ឯកមេវ និស្សគ្គិយំ. ឧគ្គហិតកំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ, ឃរធូបនាទីសុ ឧបនេតព្ពំ. បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតេន អបរិស្សាវិតឧច្ឆុរសេន កតផាណិតំ សចេ អនុបសម្បន្នេន កតំ, សាមិសម្បិ វដ្ដតិ. សយំកតំ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ. បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ បន សវត្ថុកបដិគ្គហិតត្តា អនជ្ឈោហរណីយំ, សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ. បច្ឆាភត្តំ អបរិស្សាវិតបដិគ្គហិតេន កតម្បិ អនជ្ឈោហរណីយមេវ, សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ. ឯស នយោ ឧច្ឆុំ បដិគ្គហេត្វា កតផាណិតេបិ. បុរេភត្តំ បន បរិស្សាវិតបដិគ្គហិតកេន កតំ សចេ អនុបសម្បន្នេន កតំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សត្តាហំ និរាមិសមេវ. សយំកតំ បុរេភត្តម្បិ និរាមិសមេវ. បច្ឆាភត្តំ បរិស្សាវិតបដិគ្គហិតេន កតំ បន និរាមិសមេវ សត្តាហំ វដ្ដតិ. ឧគ្គហិតកកតំ វុត្តនយមេវ. ‘‘ឈាមឧច្ឆុផាណិតំ វា កោដ្ដិតឧច្ឆុផាណិតំ វា បុរេភត្តមេវ វដ្ដតី’’តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ.

មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘ឯតំ សវត្ថុកបក្កំ វដ្ដតិ, នោ វដ្ដតី’’តិ បុច្ឆំ កត្វា ‘‘ឧច្ឆុផាណិតំ បច្ឆាភត្តំ នោវដ្ដនកំ នាម នត្ថី’’តិ វុត្តំ, តំ យុត្តំ. សីតុទកេន កតំ មធុកបុប្ផផាណិតំ បុរេភត្តំ សាមិសំ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សត្តាហំ និរាមិសមេវ. សត្តាហាតិក្កមេ វត្ថុគណនាយ ទុក្កដំ. ខីរំ បក្ខិបិត្វា កតំ មធុកផាណិតំ យាវកាលិកំ. ខណ្ឌសក្ខរំ បន ខីរជល្លិកំ អបនេត្វា សោធេន្តិ, តស្មា វដ្ដតិ. មធុកបុប្ផំ បន បុរេភត្តំ អល្លំ វដ្ដតិ, ភជ្ជិតម្បិ វដ្ដតិ. ភជ្ជិត្វា តិលាទីហិ មិស្សំ វា ¶ អមិស្សំ វា កត្វា កោដ្ដិតម្បិ វដ្ដតិ. យទិ បន តំ គហេត្វា មេរយត្ថាយ យោជេន្តិ, យោជិតំ ពីជតោ បដ្ឋាយ ន វដ្ដតិ. កទលី-ខជ្ជូរី-អម្ព-លពុជ-បនស-ចិញ្ចាទីនំ សព្ពេសំ យាវកាលិកផលានំ ¶ ផាណិតំ យាវកាលិកមេវ. មរិចបក្កេហិ ផាណិតំ ករោន្តិ, តំ យាវជីវិកំ.

តានិ បដិគ្គហេត្វាតិ សចេបិ សព្ពានិបិ បដិគ្គហេត្វា ឯក ឃដេ អវិនិព្ភោគានិ កត្វា និក្ខិបតិ ¶ , សត្តាហាតិក្កមេ ឯកមេវ និស្សគ្គិយំ. វិនិភុត្តេសុ បញ្ច និស្សគ្គិយានិ. សត្តាហំ បន អនតិក្កាមេត្វា គិលានេនបិ អគិលានេនបិ វុត្តនយេនេវ យថាសុខំ បរិភុញ្ជិតព្ពំ. សត្តវិធញ្ហិ ឱទិស្សំ នាម – ព្យាធិឱទិស្សំ, បុគ្គលោទិស្សំ, កាលោទិស្សំ, សមយោទិស្សំ, ទេសោទិស្សំ, វសោទិស្សំ, ភេសជ្ជោទិស្សន្តិ.

តត្ថ ព្យាធិឱទិស្សំ នាម – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អមនុស្សិកាពាធេ អាមកមំសំ អាមកលោហិត’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៤) ឯវំ ព្យាធិំ ឧទ្ទិស្ស អនុញ្ញាតំ, តំ តេនេវ អាពាធេន អាពាធិកស្ស វដ្ដតិ, ន អញ្ញស្ស. តញ្ច ខោ កាលេបិ វិកាលេបិ កប្បិយម្បិ អកប្បិយម្បិ វដ្ដតិយេវ.

បុគ្គលោទិស្សំ នាម – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, រោមន្ថកស្ស រោមន្ថនំ. ន ច, ភិក្ខវេ, ពហិមុខទ្វារំ នីហរិត្វា អជ្ឈោហរិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៧៣) ឯវំ បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស អនុញ្ញាតំ, តំ តស្សេវ វដ្ដតិ, ន អញ្ញស្ស.

កាលោទិស្សំ នាម – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ចត្តារិ មហាវិកដានិ ទាតុំ – គូថំ, មុត្តំ, ឆារិកំ, មត្តិក’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៨) ឯវំ អហិនា ទដ្ឋកាលំ ឧទ្ទិស្ស អនុញ្ញាតំ, តំ តស្មិំយេវ កាលេ អប្បដិគ្គហិតកម្បិ វដ្ដតិ, ន អញ្ញស្មិំ.

សមយោទិស្សំ នាម – ‘‘គណភោជនេ អញ្ញត្រ សមយា’’តិអាទិនា (បាចិ. ២១៧) នយេន តំ តំ សមយំ ឧទ្ទិស្ស អនុញ្ញាតា អនាបត្តិយោ, តា តស្មិំ តស្មិំយេវ សមយេ អនាបត្តិយោ ហោន្តិ, ន អញ្ញទា.

ទេសោទិស្សំ នាម – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឯវរូបេសុ បច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ វិនយធរបញ្ចមេន គណេន ឧបសម្បទ’’ន្តិ (មហាវ. ២៥៩) ឯវំ បច្ចន្តទេសេ ឧទ្ទិស្ស អនុញ្ញាតានិ ឧបសម្បទាទីនិ, តានិ តត្ថេវ វដ្ដន្តិ, ន មជ្ឈិមទេសេ.

វសោទិស្សំ ¶ នាម – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វសានិ ភេសជ្ជានី’’តិ (មហាវ. ២៦២) ឯវំ វសានាមេន អនុញ្ញាតំ ¶ , តំ ឋបេត្វា មនុស្សវសំ សព្ពេសំ កប្បិយាកប្បិយវសានំ តេលំ តំតទត្ថិកានំ តេលបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ.

ភេសជ្ជោទិស្សំ ¶ នាម – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ច ភេសជ្ជានី’’តិ (មហាវ. ២៦០-២៦១) ឯវំ ភេសជ្ជនាមេន អនុញ្ញាតានិ អាហារត្ថំ ផរិតុំ សមត្ថានិ សប្បិនវនីតតេលមធុផាណិតន្តិ. តានិ បដិគ្គហេត្វា តទហុបុរេភត្តំ យថាសុខំ បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សតិ បច្ចយេ វុត្តនយេនេវ សត្តាហំ បរិភុញ្ជិតព្ពានិ.

៦២៤. សត្តាហាតិក្កន្តេ អតិក្កន្តសញ្ញី និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយន្តិ សចេបិ សាសបមត្តំ ហោតិ សកិំ វា អង្គុលិយា គហេត្វា ជិវ្ហាយ សាយនមត្តំ និស្សជ្ជិតព្ពមេវ, បាចិត្តិយញ្ច ទេសេតព្ពំ.

ន កាយិកេន បរិភោគេន បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ កាយោ វា កាយេ អរុ វា ន មក្ខេតព្ពំ. តេហិ មក្ខិតានិ កាសាវកត្តរយដ្ឋិឧបាហនបាទកថលិកមញ្ចបីឋាទីនិបិ អបរិភោគានិ. ‘‘ទ្វារវាតបានកវាដេសុបិ ហត្ថេន គហណដ្ឋានំ ន មក្ខេតព្ព’’ន្តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. ‘‘កសាវេ បន បក្ខិបិត្វា ទ្វារវាតបានកវាដានិ មក្ខេតព្ពានី’’តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ.

អនាបត្តិ អន្តោសត្តាហំ អធិដ្ឋេតីតិ សត្តាហព្ភន្តរេ សប្បិញ្ច តេលញ្ច វសញ្ច មុទ្ធនិតេលំ វា អព្ភញ្ជនំ វា មធុំ អរុមក្ខនំ ផាណិតំ ឃរធូបនំ អធិដ្ឋេតិ, អនាបត្តិ. សចេ អធិដ្ឋិតតេលំ អនធិដ្ឋិតតេលភាជនេ អាកិរិតុកាមោ ហោតិ, ភាជនេ ចេ សុខុមំ ឆិទ្ទំ បវិដ្ឋំ បវិដ្ឋំ តេលំ បុរាណតេលេន អជ្ឈោត្ថរីយតិ, បុន អធិដ្ឋាតព្ពំ. អថ មហាមុខំ ហោតិ, សហសាវ ពហុតេលំ បវិសិត្វា បុរាណតេលំ អជ្ឈោត្ថរតិ, បុន អធិដ្ឋានកិច្ចំ នត្ថិ. អធិដ្ឋិតគតិកមេវ ហិ តំ ហោតិ, ឯតេន នយេន អធិដ្ឋិតតេលភាជនេ អនធិដ្ឋិតតេលាកិរណម្បិ ¶ វេទិតព្ពំ.

៦២៥. វិស្សជ្ជេតីតិ ឯត្ថ សចេ ទ្វិន្នំ សន្តកំ ឯកេន បដិគ្គហិតំ អវិភត្តំ ហោតិ, សត្តាហាតិក្កមេ ទ្វិន្នម្បិ អនាបត្តិ, បរិភុញ្ជិតុំ បន ន វដ្ដតិ. សចេ យេន បដិគ្គហិតំ, សោ ឥតរំ ភណតិ – ‘‘អាវុសោ, ឥមំ តេលំ សត្តាហមត្តំ បរិភុញ្ជ ត្វ’’ន្តិ. សោ ច បរិភោគំ ន ករោតិ, កស្ស អាបត្តិ? ន កស្សចិបិ អាបត្តិ ¶ . កស្មា? យេន បដិគ្គហិតំ តេន វិស្សជ្ជិតត្តា, ឥតរស្ស អប្បដិគ្គហិតត្តា.

វិនស្សតីតិ អបរិភោគំ ហោតិ. ចត្តេនាតិអាទីសុ យេន ចិត្តេន ភេសជ្ជំ ចត្តញ្ច វន្តញ្ច មុត្តញ្ច ហោតិ, តំ ចិត្តំ ចត្តំ វន្តំ មុត្តន្តិ វុច្ចតិ. តេន ចិត្តេន បុគ្គលោ អនបេក្ខោតិ វុច្ចត្តិ, ឯវំ អនបេក្ខោ សាមណេរស្ស ទត្វាតិ អត្ថោ. ឥទំ កស្មា វុត្តំ? ‘‘ឯវំ ¶ អន្តោសត្តាហេ ទត្វា បច្ឆា លភិត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តិទស្សនត្ថ’’ន្តិ មហាសុមត្ថេរោ អាហ. មហាបទុមត្ថេរោ បនាហ – ‘‘នយិទំ យាចិតព្ពំ, អន្តោសត្តាហេ ទិន្នស្ស ហិ បុន បរិភោគេ អាបត្តិយេវ នត្ថិ. សត្តាហាតិក្កន្តស្ស បន បរិភោគេ អនាបត្តិទស្សនត្ថមិទំ វុត្ត’’ន្តិ. តស្មា ឯវំ ទិន្នំ ភេសជ្ជំ សចេ សាមណេរោ អភិសង្ខរិត្វា វា អនភិសង្ខរិត្វា វា តស្ស ភិក្ខុនោ នត្ថុកម្មត្ថំ ទទេយ្យ, គហេត្វា នត្ថុកម្មំ កាតព្ពំ. សចេ ពាលោ ហោតិ, ទាតុំ ន ជានាតិ, អញ្ញេន ភិក្ខុនា វត្តព្ពោ – ‘‘អត្ថិ តេ, សាមណេរ, តេល’’ន្តិ ‘‘អាម, ភន្តេ, អត្ថី’’តិ. ‘‘អាហរ, ថេរស្ស ភេសជ្ជំ ករិស្សាមា’’តិ. ឯវម្បិ វដ្ដតិ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

កថិនសមុដ្ឋានំ, អកិរិយំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មវចីកម្មំ,

តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

ភេសជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. វស្សិកសាដិកសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦២៦. តេន សមយេនាតិ វស្សិកសាដិកសិក្ខាបទំ. តត្ថ វស្សិកសាដិកា អនុញ្ញាតាតិ ចីវរក្ខន្ធកេ វិសាខាវត្ថុស្មិំ (មហាវ. ៣៤៩ អាទយោ) អនុញ្ញាតា. បដិកច្ចេវាតិ បុរេយេវ.

៦២៧. មាសោ សេសោ គិម្ហានន្តិ ចតុន្នំ គិម្ហមាសានំ ឯកោ បច្ឆិមមាសោ សេសោ. កត្វាតិ សិព្ពនរជនកប្បបរិយោសានេន និដ្ឋបេត្វា. ករោន្តេន ¶ ច ឯកមេវ កត្វា សមយេ អធិដ្ឋាតព្ពំ, ទ្វេ អធិដ្ឋាតុំ ន វដ្ដន្តិ.

អតិរេកមាសេ សេសេ គិម្ហានេតិ គិម្ហាននាមកេ អតិរេកមាសេ សេសេ.

អតិរេកទ្ធមាសេ ¶ សេសេ គិម្ហានេ កត្វា និវាសេតីតិ ឯត្ថ បន ឋត្វា វស្សិកសាដិកាយ បរិយេសនក្ខេត្តំ ករណក្ខេត្តំ និវាសនក្ខេត្តំ អធិដ្ឋានក្ខេត្តន្តិ ចតុព្ពិធំ ខេត្តំ, កុច្ឆិសមយោ បិដ្ឋិសមយោតិ ទុវិធោ សមយោ, បិដ្ឋិសមយចតុក្កំ កុច្ឆិសមយចតុក្កន្តិ ទ្វេ ចតុក្កានិ ច វេទិតព្ពានិ.

តត្ថ ជេដ្ឋមូលបុណ្ណមាសិយា បច្ឆិមបាដិបទទិវសតោ បដ្ឋាយ យាវ កាឡបក្ខុបោសថា, អយមេកោ អទ្ធមាសោ បរិយេសនក្ខេត្តញ្ចេវ ករណក្ខេត្តញ្ច. ឯតស្មិញ្ហិ អន្តរេ វស្សិកសាដិកំ អលទ្ធំ បរិយេសិតុំ លទ្ធំ កាតុញ្ច វដ្ដតិ, និវាសេតុំ អធិដ្ឋាតុញ្ច ន វដ្ដតិ. កាឡបក្ខុបោសថស្ស បច្ឆិមបាដិបទទិវសតោ បដ្ឋាយ យាវ អាសាឡ្ហីបុណ្ណមា, អយមេកោ ¶ អទ្ធមាសោ បរិយេសនករណនិវាសនានំ តិណ្ណម្បិ ខេត្តំ. ឯតស្មិញ្ហិ អន្តរេ បរិយេសិតុំ កាតុំ និវាសេតុញ្ច វដ្ដតិ, អធិដ្ឋាតុំយេវ ន វដ្ដតិ. អាសាឡ្ហីបុណ្ណមាសិយា បច្ឆិមបាដិបទទិវសតោ បដ្ឋាយ យាវ កត្តិកបុណ្ណមា, ឥមេ ចត្តារោ មាសា បរិយេសនករណនិវាសនាធិដ្ឋានានំ ចតុន្នំ ខេត្តំ. ឯតស្មិញ្ហិ អន្តរេ អលទ្ធំ បរិយេសិតុំ លទ្ធំ កាតុំ និវាសេតុំ អធិដ្ឋាតុញ្ច វដ្ដតិ. ឥទំ តាវ ចតុព្ពិធំ ខេត្តំ វេទិតព្ពំ.

កត្តិកបុណ្ណមាសិយា បន បច្ឆិមបាដិបទទិវសតោ បដ្ឋាយ យាវ ជេដ្ឋមូលបុណ្ណមា, ឥមេ សត្ត មាសា បិដ្ឋិសមយោ នាម. ឯតស្មិញ្ហិ អន្តរេ ‘‘កាលោ វស្សិកសាដិកាយា’’តិអាទិនា នយេន សតុប្បាទំ កត្វា អញ្ញាតកអប្បវារិតដ្ឋានតោ វស្សិកសាដិកចីវរំ និប្ផាទេន្តស្ស ឥមិនា សិក្ខាបទេន និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. ‘‘ទេថ មេ វស្សិកសាដិកចីវរ’’ន្តិអាទិនា នយេន វិញ្ញត្តិំ កត្វា និប្ផាទេន្តស្ស អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទេន និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. វុត្តនយេនេវ សតុប្បាទំ កត្វា ញាតកបវារិតដ្ឋានតោ និប្ផាទេន្តស្ស ឥមិនាវ សិក្ខាបទេន និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ ¶ . វិញ្ញត្តិំ កត្វា និប្ផាទេន្តស្ស អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទេន អនាបត្តិ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ –

‘‘មាតរំ ចីវរំ យាចេ, នោ ច សង្ឃេ បរិណតំ;

កេនស្ស ហោតិ អាបត្តិ, អនាបត្តិ ច ញាតកេ;

បញ្ហា មេសា កុសលេហិ ចិន្តិតា’’តិ. (បរិ. ៤៨១);

អយញ្ហិ ¶ បញ្ហោ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ វុត្តោតិ. ឯវំ បិដ្ឋិសមយចតុក្កំ វេទិតព្ពំ.

ជេដ្ឋមូលបុណ្ណមាសិយា បន បច្ឆិមបាដិបទទិវសតោ បដ្ឋាយ យាវ កត្តិកបុណ្ណមា, ឥមេ បញ្ច មាសា កុច្ឆិសមយោ នាម. ឯតស្មិញ្ហិ អន្តរេ វុត្តនយេន សតុប្បាទំ កត្វា អញ្ញាតកអប្បវារិតដ្ឋានតោ វស្សិកសាដិកចីវរំ និប្ផាទេន្តស្ស វត្តភេទេ ទុក្កដំ. យេ មនុស្សា បុព្ពេបិ វស្សិកសាដិកចីវរំ ទេន្តិ, ឥមេ បន សចេបិ អត្តនោ អញ្ញាតកអប្បវារិតា ហោន្តិ, វត្តភេទោ នត្ថិ, តេសុ សតុប្បាទករណស្ស អនុញ្ញាតត្តា. វិញ្ញតិំ កត្វា និប្ផាទេន្តស្ស អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទេន និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. ឥទំ បន បកតិយា វស្សិកសាដិកទាយកេសុបិ ¶ ហោតិយេវ. វុត្តនយេនេវ សតុប្បាទំ កត្វា ញាតកបវារិតដ្ឋានតោ និប្ផាទេន្តស្ស ឥមិនា សិក្ខាបទេន អនាបត្តិ. វិញ្ញត្តិំ កត្វា និប្ផាទេន្តស្ស អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទេន អនាបត្តិ. ‘‘ន វត្តព្ពា ទេថ មេ’’តិ ឥទញ្ហិ បរិយេសនកាលេ អញ្ញាតកអប្បវារិតេយេវ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯវំ កុច្ឆិសមយចតុក្កំ វេទិតព្ពំ.

នគ្គោ កាយំ ឱវស្សាបេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯត្ថ ឧទកផុសិតគណនាយ អកត្វា ន្ហានបរិយោសានវសេន បយោគេ បយោគេ ទុក្កដេន ការេតព្ពោ. សោ ច ខោ វិវដង្គណេ អាកាសតោ បតិតឧទកេនេវ ន្ហាយន្តោ. ន្ហានកោដ្ឋកវាបិអាទីសុ ឃដេហិ អាសិត្តឧទកេន វា ន្ហាយន្តស្ស អនាបត្តិ.

វស្សំ ឧក្កឌ្ឍិយតីតិ ឯត្ថ សចេ កតបរិយេសិតាយ វស្សិកសាដិកាយ គិម្ហានំ បច្ឆិម មាសំ ខេបេត្វា បុន វស្សានស្ស បឋមមាសំ ឧក្កឌ្ឍិត្វា គិម្ហានំ បច្ឆិមមាសមេវ ករោន្តិ, វស្សិកសាដិកា ធោវិត្វា និក្ខិបិតព្ពា. អនធិដ្ឋិតា អវិកប្បិតា ទ្វេ មាសេ បរិហារំ ¶ លភតិ, វស្សូបនាយិកទិវសេ អធិដ្ឋាតព្ពា. សចេ សតិសម្មោសេន វា អប្បហោនកភាវេន វា អកតា ហោតិ, តេ ច ទ្វេ មាសេ វស្សានស្ស ច ចាតុមាសន្តិ ឆ មាសេ បរិហារំ លភតិ. សចេ បន កត្តិកមាសេ កថិនំ អត្ថរីយតិ, អបរេបិ ចត្តារោ មាសេ លភតិ, ឯវំ ទស មាសា ហោន្តិ. តតោ បរម្បិ សតិយា បច្ចាសាយ មូលចីវរំ កត្វា ឋបេន្តស្ស ឯកមាសន្តិ ¶ ឯវំ ឯកាទស មាសេ បរិហារំ លភតិ. សចេ បន ឯកាហទ្វីហាទិវសេន យាវ ទសាហានាគតាយ វស្សូបនាយិកាយ អន្តោវស្សេ វា លទ្ធា ចេវ និដ្ឋិតា ច, កទា អធិដ្ឋាតព្ពាតិ ឯតំ អដ្ឋកថាសុ ន វិចារិតំ. លទ្ធទិវសតោ បដ្ឋាយ អន្តោទសាហេ និដ្ឋិតា បន តស្មិំយេវ អន្តោទសាហេ អធិដ្ឋាតព្ពា. ទសាហាតិក្កមេ និដ្ឋិតា តទហេវ អធិដ្ឋាតព្ពា. ទសាហេ អប្បហោន្តេ ចីវរកាលំ នាតិក្កមេតព្ពាតិ អយំ នោ អត្តនោមតិ. កស្មា? ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុំ; វស្សិកសាដិកំ វស្សានំ ចាតុមាសំ អធិដ្ឋាតុំ, តតោ បរំ វិកប្បេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៨) ហិ វុត្តំ. តស្មា វស្សូបនាយិកតោ បុព្ពេ ទសាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ. ‘‘ទសាហបរមំ អតិរេកចីវរំ ធារេតព្ព’’ន្តិ (បារា. ៤៦២) ច វុត្តំ. តស្មា ឯកាហទ្វីហាទិវសេន យាវ ទសាហានាគតាយ វស្សូបនាយិកាយ អន្តោវស្សេ វា លទ្ធា ចេវ និដ្ឋិតា ច វុត្តនយេនេវ អន្តោទសាហេ វា តទហុ វា អធិដ្ឋាតព្ពា, ទសាហេ អប្បហោន្តេ ចីវរកាលំ នាតិក្កមេតព្ពា.

តត្ថ សិយា ‘‘វស្សានំ ចាតុមាសំ អធិដ្ឋាតុ’’ន្តិ វចនតោ ‘‘ចាតុមាសព្ភន្តរេ យទា វា តទា ¶ វា អធិដ្ឋាតុំ វដ្ដតី’’តិ. យទិ ឯវំ, ‘‘កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទិំ យាវ អាពាធា អធិដ្ឋាតុ’’ន្តិ វុត្តំ សាបិ, ច ទសាហំ អតិក្កាមេតព្ពា សិយា. ឯវញ្ច សតិ ‘‘ទសាហបរមំ អតិរេកចីវរំ ធារេតព្ព’’ន្តិ ឥទំ វិរុជ្ឈតិ. តស្មា យថាវុត្តមេវ គហេតព្ពំ, អញ្ញំ វា អចលំ ការណំ លភិត្វា ឆឌ្ឌេតព្ពំ. អបិច កុរុន្ទិយម្បិ និស្សគ្គិយាវសានេ ¶ វុត្តំ – ‘‘កទា អធិដ្ឋាតព្ពា? លទ្ធទិវសតោ បដ្ឋាយ អន្តោទសាហេ និដ្ឋិតា បន តស្មិំយេវ អន្តោទសាហេ អធិដ្ឋាតព្ពា. យទិ នប្បហោតិ យាវ កត្តិកបុណ្ណមា បរិហារំ លភតី’’តិ.

៦៣០. អច្ឆិន្នចីវរស្សាតិ ឯតំ វស្សិកសាដិកមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. តេសញ្ហិ នគ្គានំ កាយោវស្សាបនេ អនាបត្តិ. ឯត្ថ ច មហគ្ឃវស្សិកសាដិកំ និវាសេត្វា ន្ហាយន្តស្ស ចោរុបទ្ទវោ អាបទា នាម. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវ.

ឆសមុដ្ឋានំ ¶ , កិរិយំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មវចីកម្មំ, តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

វស្សិកសាដិកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ចីវរអច្ឆិន្ទនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៣១. តេន សមយេនាតិ ចីវរអច្ឆិន្ទនសិក្ខាបទំ. តត្ថ យម្បិ ត្យាហន្តិ យម្បិ តេ អហំ. សោ កិរ ‘‘មម បត្តចីវរឧបាហនបច្ចត្ថរណានិ វហន្តោ មយា សទ្ធិំ ចារិកំ បក្កមិស្សតី’’តិ អទាសិ. តេនេវមាហ. អច្ឆិន្ទីតិ ពលក្ការេន អគ្គហេសិ, សកសញ្ញាយ គហិតត្តា បនស្ស បារាជិកំ នត្ថិ, កិលមេត្វា គហិតត្តា អាបត្តិ បញ្ញត្តា.

៦៣៣. សយំ អច្ឆិន្ទតិ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយន្តិ ឯកំ ចីវរំ ឯកាពទ្ធានិ ច ពហូនិ អច្ឆិន្ទតោ ឯកា អាបត្តិ. ឯកតោ អពទ្ធានិ វិសុំ វិសុំ ឋិតានិ ច ពហូនិ អច្ឆិន្ទតោ ‘‘សង្ឃាដិំ អាហរ, ឧត្តរាសង្គំ អាហរា’’តិ ឯវំ អាហរាបយតោ ច វត្ថុគណនាយ អាបត្តិយោ. ‘‘មយា ទិន្នានិ សព្ពានិ អាហរា’’តិ វទតោបិ ឯកវចនេនេវ សម្ពហុលា អាបត្តិយោ.

អញ្ញំ អាណាបេតិ អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ‘‘ចីវរំ គណ្ហា’’តិ អាណាបេតិ, ឯកំ ទុក្កដំ. អាណត្តោ ពហូនិ គណ្ហាតិ, ឯកំ បាចិត្តិយំ ‘‘សង្ឃាដិំ គណ្ហ, ឧត្តរាសង្គំ គណ្ហា’’តិ វទតោ វាចាយ ¶ វាចាយ ទុក្កដំ. ‘‘មយា ទិន្នានិ សព្ពានិ គណ្ហា’’តិ វទតោ ឯកវាចាយ សម្ពហុលា អាបត្តិយោ.

៦៣៤. អញ្ញំ បរិក្ខារន្តិ វិកប្បនុបគបច្ឆិមចីវរំ ឋបេត្វា យំ កិញ្ចិ អន្តមសោ សូចិម្បិ. វេឋេត្វា ឋបិតសូចីសុបិ វត្ថុគណនាយ ទុក្កដានិ. សិថិលវេឋិតាសុ ឯវំ. គាឡ្ហំ កត្វា ពទ្ធាសុ បន ឯកមេវ ទុក្កដន្តិ មហាបច្ចរិយំ ¶ វុត្តំ. សូចិឃរេ បក្ខិត្តាសុបិ ឯសេវ នយោ. ថវិកាយ បក្ខិបិត្វា សិថិលពទ្ធ គាឡ្ហពទ្ធេសុ តិកដុកាទីសុ ភេសជ្ជេសុបិ ឯសេវ នយោ.

៦៣៥. សោ ¶ វា ទេតីតិ ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំយេវ ឥទំ សារុប្ប’’ន្តិ ឯវំ វា ទេតិ, អថ វា បន ‘‘អាវុសោ, មយំ តុយ្ហំ ‘វត្តបដិបត្តិំ ករិស្សតិ, អម្ហាកំ សន្តិកេ ឧបជ្ឈំ គណ្ហិស្សតិ, ធម្មំ បរិយាបុណិស្សតី’តិ ចីវរំ អទម្ហ, សោ ទានិ ត្វំ ន វត្តំ ករោសិ, ន ឧបជ្ឈំ គណ្ហាសិ, ន ធម្មំ បរិយាបុណាសី’’តិ ឯវមាទីនិ វុត្តោ ‘‘ភន្តេ, ចីវរត្ថាយ មញ្ញេ ភណថ, ឥទំ វោ ចីវរ’’ន្តិ ទេតិ, ឯវម្បិ សោ វា ទេតិ. ទិសាបក្កន្តំ វា បន ទហរំ ‘‘និវត្តេថ ន’’ន្តិ ភណតិ, សោ ន និវត្តតិ. ចីវរំ គហេត្វា រុន្ធថាតិ, ឯវំ ចេ និវត្តតិ, សាធុ. សចេ ‘‘បត្តចីវរត្ថាយ មញ្ញេ តុម្ហេ ភណថ, គណ្ហថ ន’’ន្តិ ទេតិ. ឯវម្បិ សោ វា ទេតិ, វិព្ភន្តំ វា ទិស្វា ‘‘មយំ តុយ្ហំ ‘វត្តំ ករិស្សតី’តិ បត្តចីវរំ អទម្ហ, សោ ទានិ ត្វំ វិព្ភមិត្វា ចរសី’’តិ វទតិ. ឥតរោ ‘‘គណ្ហថ តុម្ហាកំ បត្តចីវរ’’ន្តិ ទេតិ, ឯវម្បិ សោ វា ទេតិ. ‘‘មម សន្តិកេ ឧបជ្ឈំ គណ្ហន្តស្សេវ ទេមិ, អញ្ញត្ថ គណ្ហន្តស្ស ន ទេមិ. វត្តំ ករោន្តស្សេវ ទេមិ, អករោន្តស្ស ន ទេមិ, ធម្មំ បរិយាបុណន្តស្សេវ ទេមិ, អបរិយាបុណន្តស្ស ន ទេមិ, អវិព្ភមន្តស្សេវ ទេមិ, វិព្ភមន្តស្ស ន ទេមី’’តិ ឯវំ បន ទាតុំ ន វដ្ដតិ, ទទតោ ទុក្កដំ. អាហរាបេតុំ បន វដ្ដតិ. ចជិត្វា ទិន្នំ អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហន្តោ ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវាតិ.

តិសមុដ្ឋានំ – កាយចិត្តតោ វាចាចិត្តតោ កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ, កិរិយំ, សញ្ញាវិមោក្ខំ, សចិត្តកំ, លោកវជ្ជំ, កាយកម្មវចីកម្មំ, អកុសលចិត្តំ, ទុក្ខវេទនន្តិ.

ចីវរអច្ឆិន្ទនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. សុត្តវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៣៦. តេន ¶ សមយេនាតិ សុត្តវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទំ. តត្ថ ខោមន្តិ ខោមវាកេហិ កតសុត្តំ. កប្បាសិកន្តិ កប្បាសតោ និព្ពត្តំ. កោសេយ្យន្តិ កោសិយំសូហិ កន្តិត្វា កតសុត្តំ. កម្ពលន្តិ ឯឡកលោមសុត្តំ. សាណន្តិ សាណវាកសុត្តំ. ភង្គន្តិ បាដេក្កំ វាកសុត្តមេវាតិ ឯកេ. ឯតេហិ បញ្ចហិ ¶ មិស្សេត្វា កតសុត្តំ បន ‘‘ភង្គ’’ន្តិ វេទិតព្ពំ.

វាយាបេតិ បយោគេ បយោគេ ទុក្កដន្តិ សចេ តន្តវាយស្ស តុរិវេមាទីនិ នត្ថិ, តានិ ‘‘អរញ្ញតោ អាហរិស្សាមី’’តិ វាសិំ វា ផរសុំ វា ¶ និសេតិ, តតោ បដ្ឋាយ យំ យំ ឧបករណត្ថាយ វា ចីវរវាយនត្ថាយ វា ករោតិ, សព្ពត្ថ តន្តវាយស្ស បយោគេ បយោគេ ភិក្ខុស្ស ទុក្កដំ. ទីឃតោ វិទត្ថិមត្តេ តិរិយញ្ច ហត្ថមត្តេ វីតេ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘យាវ បរិយោសានំ វាយាបេន្តស្ស ផលកេ ផលកេ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ វុត្តំ. តម្បិ ឥទមេវ បមាណំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. វិកប្បនុបគបច្ឆិមញ្ហិ ចីវរសង្ខ្យំ គច្ឆតីតិ.

អបិចេត្ថ ឯវំ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ – សុត្តំ តាវ សាមំ វិញ្ញាបិតំ អកប្បិយំ, សេសំ ញាតកាទិវសេន ឧប្បន្នំ កប្បិយំ. តន្តវាយោបិ អញ្ញាតកអប្បវារិតោ វិញ្ញត្តិយា លទ្ធោ អកប្បិយោ, សេសោ កប្បិយោ. តត្ថ អកប្បិយសុត្តំ អកប្បិយតន្តវាយេន វាយាបេន្តស្ស បុព្ពេ វុត្តនយេន និស្សគ្គិយំ. តេនេវ បន កប្បិយសុត្តំ វាយាបេន្តស្ស យថា បុព្ពេ និស្សគ្គិយំ, ឯវំ ទុក្កដំ. តេនេវ កប្បិយំ អកប្បិយញ្ច សុត្តំ វាយាបេន្តស្ស យទិ បច្ឆិមចីវរប្បមាណេន ឯកោ បរិច្ឆេទោ សុទ្ធកប្បិយសុត្តមយោ, ឯកោ អកប្បិយសុត្តមយោតិ ឯវំ កេទារពទ្ធំ វិយ ចីវរំ ហោតិ, អកប្បិយសុត្តមយេ បរិច្ឆេទេ បាចិត្តិយំ, ឥតរស្មិំ តថេវ ទុក្កដំ. យទិ តតោ ឩនបរិច្ឆេទា ហោន្តិ, អន្តមសោ អច្ឆិមណ្ឌលប្បមាណាបិ, សព្ពបរិច្ឆេទេសុ បរិច្ឆេទគណនាយ ទុក្កដំ. អថ ឯកន្តរិកេន វា សុត្តេន ទីឃតោ វា កប្បិយំ តិរិយំ អកប្បិយំ កត្វា វីតំ ហោតិ, ផលកេ ផលកេ ទុក្កដំ. កប្បិយតន្តវាយេនបិ អកប្បិយសុត្តំ វាយាបេន្តស្ស យថា បុព្ពេ និស្សគ្គិយំ, ឯវំ ទុក្កដំ. តេនេវ កប្បិយញ្ច អកប្បិយញ្ច សុត្តំ វាយាបេន្តស្ស សចេ បច្ឆិមចីវរប្បមាណា ឩនកា វា អកប្បិយសុត្តបរិច្ឆេទា ហោន្តិ, តេសុ បរិច្ឆេទគណនាយ ទុក្កដំ. កប្បិយសុត្តបរិច្ឆេទេសុ ¶ អនាបត្តិ. អថ ឯកន្តរិកេន វា សុត្តេន ទីឃតោ វា កប្បិយំ តិរិយំ អកប្បិយំ កត្វា វីតំ ហោតិ, ផលកេ ផលកេ ទុក្កដំ.

យទិ ¶ បន ទ្វេ តន្តវាយា ហោន្តិ, ឯកោ កប្បិយោ ឯកោ អកប្បិយោ, សុត្តញ្ច អកប្បិយំ, តេ ចេ វារេន វិនន្តិ, អកប្បិយតន្តវាយេន វីតេ ផលកេ ផលកេ បាចិត្តិយំ, ឩនតរេ ទុក្កដំ. ឥតរេន វីតេ ឧភយត្ថ ទុក្កដំ. សចេ ទ្វេបិ វេមំ គហេត្វា ឯកតោ វិនន្តិ, ផលកេ ផលកេ បាចិត្តិយំ. អថ សុត្តំ កប្បិយំ, ចីវរញ្ច កេទារពទ្ធាទីហិ សបរិច្ឆេទំ, អកប្បិយតន្តវាយេន វីតេ បរិច្ឆេទេ បរិច្ឆេទេ ទុក្កដំ, ឥតរេន វីតេ អនាបត្តិ. សចេ ទ្វេបិ ¶ វេមំ គហេត្វា ឯកតោ វិនន្តិ, ផលកេ ផលកេ ទុក្កដំ. អថ សុត្តម្បិ កប្បិយញ្ច អកប្បិយញ្ច, តេ ចេ វារេន វិនន្តិ, អកប្បិយតន្តវាយេន អកប្បិយសុត្តមយេសុ បច្ឆិមចីវរប្បមាណេសុ បរិច្ឆេទេសុ វីតេសុ បរិច្ឆេទគណនាយ បាចិត្តិយំ. ឩនកតរេសុ កប្បិយសុត្តមយេសុ ច ទុក្កដំ. កប្បិយតន្តវាយេន អកប្បិយសុត្តមយេសុ បមាណយុត្តេសុ វា ឩនកេសុ វា ទុក្កដមេវ. កប្បិយសុត្តមយេសុ អនាបត្តិ.

អថ ឯកន្តរិកេន វា សុត្តេន ទីឃតោ វា អកប្បិយំ តិរិយំ កប្បិយំ កត្វា វិនន្តិ, ឧភោបិ វា តេ វេមំ គហេត្វា ឯកតោ វិនន្តិ, អបរិច្ឆេទេ ចីវរេ ផលកេ ផលកេ ទុក្កដំ, សបរិច្ឆេទេ បរិច្ឆេទវសេន ទុក្កដានីតិ. អយំ បន អត្ថោ មហាអដ្ឋកថាយំ អបាកដោ, មហាបច្ចរិយាទីសុ បាកដោ. ឥធ សព្ពាការេនេវ បាកដោ.

សចេ សុត្តម្បិ កប្បិយំ, តន្តវាយោបិ កប្បិយោ ញាតកប្បវារិតោ វា មូលេន វា បយោជិតោ, វាយាបនបច្ចយា អនាបត្តិ. ទសាហាតិក្កមនបច្ចយា បន អាបត្តិំ រក្ខន្តេន វិកប្បនុបគប្បមាណមត្តេ វីតេ តន្តេ ឋិតំយេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ. ទសាហាតិក្កមេន និដ្ឋាបិយមានញ្ហិ និស្សគ្គិយំ ភវេយ្យាតិ. ញាតកាទីហិ តន្តំ អារោបេត្វា ‘‘តុម្ហាកំ, ភន្តេ, ឥទំ ចីវរំ គណ្ហេយ្យាថា’’តិ និយ្យាតិតេបិ ឯសេវ នយោ.

សចេ តន្តវាយោ ឯវំ បយោជិតោ វា សយំ ទាតុកាមោ វា ហុត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ចីវរំ ¶ អសុកទិវសេ នាម វាយិត្វា ឋបេស្សាមី’’តិ វទតិ, ភិក្ខុ ច តេន បរិច្ឆិន្នទិវសតោ ទសាហំ អតិក្កាមេតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ.

សចេ បន តន្តវាយោ ‘‘អហំ តុម្ហាកំ ចីវរំ វាយិត្វា សាសនំ បេសេស្សាមី’’តិ វត្វា តថេវ ករោតិ, តេន បេសិតភិក្ខុ បន តស្ស ភិក្ខុនោ ន អារោចេតិ, អញ្ញោ ទិស្វា វា សុត្វា វា ‘‘តុម្ហាកំ, ភន្តេ, ចីវរំ និដ្ឋិត’’ន្តិ អារោចេតិ, ឯតស្ស អារោចនំ ន បមាណំ. យទា ¶ បន តេន បេសិតោយេវ អារោចេតិ, តស្ស វចនំ សុតទិវសតោ បដ្ឋាយ ទសាហំ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ.

សចេ តន្តវាយោ ‘‘អហំ តុម្ហាកំ ចីវរំ វាយិត្វា កស្សចិ ហត្ថេ បហិណិស្សាមី’’តិ វត្វា តថេវ ករោតិ, ចីវរំ គហេត្វា គតភិក្ខុ បន អត្តនោ បរិវេណេ ឋបេត្វា តស្ស ន អារោចេតិ, អញ្ញោ កោចិ ភណតិ ¶ ‘‘អបិ, ភន្តេ, អធុនា អាភតំ ចីវរំ សុន្ទរ’’ន្តិ? ‘‘កុហិំ, អាវុសោ, ចីវរ’’ន្តិ? ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ហត្ថេ បេសិត’’ន្តិ. ឯតស្សបិ វចនំ ន បមាណំ. យទា បន សោ ភិក្ខុ ចីវរំ ទេតិ, លទ្ធទិវសតោ បដ្ឋាយ ទសាហំ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. សចេ បន វាយាបនមូលំ អទិន្នំ ហោតិ, យាវ កាកណិកមត្តម្បិ អវសិដ្ឋំ, តាវ រក្ខតិ.

៦៤០. អនាបត្តិ ចីវរំ សិព្ពេតុន្តិ ចីវរសិព្ពនត្ថាយ សុត្តំ វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ អត្ថោ. អាយោគេតិអាទីសុបិ និមិត្តត្ថេ ភុម្មវចនំ, អាយោគាទិនិមិត្តំ វិញ្ញាបេន្តស្ស អនាបត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

ឆសមុដ្ឋានំ, កិរិយំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មវចីកម្មំ, តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

សុត្តវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. មហាបេសការសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៤១. តេន សមយេនាតិ មហាបេសការសិក្ខាបទំ. តត្ថ សុត្តំ ធារយិត្វាតិ សុត្តំ តុលេត្វា បលបរិច្ឆេទំ កត្វា. អប្បិតន្តិ ឃនំ. សុវីតន្តិ សុដ្ឋុ វីតំ, សព្ពដ្ឋានេសុ សមំ កត្វា វីតំ. សុប្បវាយិតន្តិ សុដ្ឋុ បវាយិតំ សព្ពដ្ឋានេសុ សមំ កត្វា តន្តេ បសារិតំ. សុវិលេខិតន្តិ លេខនិយា សុដ្ឋុ វិលិខិតំ. សុវិតច្ឆិតន្តិ កោច្ឆេន សុដ្ឋុ វិតច្ឆិតំ, សុនិទ្ធោតន្តិ អត្ថោ. បដិពទ្ធន្តិ វេកល្លំ ¶ . តន្តេតិ តន្តេ ទីឃតោ បសារណេយេវ ឧបនេត្វាតិ អត្ថោ.

៦៤២. តត្រ ចេ សោ ភិក្ខូតិ យត្រ គាមេ វា និគមេ វា តេ តន្តវាយា តត្រ. វិកប្បំ អាបជ្ជេយ្យាតិ ¶ វិសិដ្ឋំ កប្បំ អធិកវិធានំ អាបជ្ជេយ្យ. បាឡិយំ បន យេនាការេន វិកប្បំ អាបន្នោ ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥទំ ខោ, អាវុសោ’’តិអាទិ វុត្តំ.

ធម្មម្បិ ភណតីតិ ធម្មកថម្បិ កថេតិ, ‘‘តស្ស វចនេន អាយតំ វា វិត្ថតំ វា អប្បិតំ វា’’តិ សុត្តវឌ្ឍនអាការមេវ ទស្សេតិ.

បុព្ពេ ¶ អប្បវារិតោតិ ចីវរសាមិកេហិ បុព្ពេ អប្បវារិតោ ហុត្វា. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

ឆសមុដ្ឋានំ, កិរិយំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មវចីកម្មំ,

តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

មហាបេសការសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. អច្ចេកចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៤៦-៩. តេន សមយេនាតិ អច្ចេកចីវរសិក្ខាបទំ. តត្ថ ទសាហានាគតន្តិ ទស អហានិ ទសាហំ, តេន ទសាហេន អនាគតា ទសាហានាគតា, ទសាហេន អសម្បត្តាតិ អត្ថោ, តំ ទសាហានាគតំ, អច្ចន្តសំយោគវសេន ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនំ, តេនេវស្ស បទភាជនេ ‘‘ទសាហានាគតាយា’’តិ វុត្តំ. បវារណាយាតិ ឥទំ បន យា សា ទសាហានាគតាតិ វុត្តា, តំ សរូបតោ ទស្សេតុំ អសម្មោហត្ថំ អនុបយោគវចនំ.

កត្តិកតេមាសិកបុណ្ណមន្តិ បឋមកត្តិកតេមាសិកបុណ្ណមំ. ឥធាបិ បឋមបទស្ស អនុបយោគត្តា បុរិមនយេនេវ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘‘យតោ បដ្ឋាយ បឋមមហាបវារណា ទសាហានាគតា’តិ វុច្ចតិ, សចេបិ តានិ ទិវសានិ អច្ចន្តមេវ ភិក្ខុនោ អច្ចេកចីវរំ ឧប្បជ្ជេយ្យ, ‘អច្ចេកំ ឥទ’ន្តិ ជានមានេន ភិក្ខុនា សព្ពម្បិ បដិគ្គហេតព្ព’’ន្តិ. តេន បវារណាមាសស្ស ជុណ្ហបក្ខបញ្ចមិតោ បឋាយ ឧប្បន្នស្ស ចីវរស្ស និធានកាលោ ទស្សិតោ ហោតិ. កាមញ្ចេស ‘‘ទសាហបរមំ អតិរេកចីវរំ ធារេតព្ព’’ន្តិ ឥមិនាវ សិទ្ធោ, អត្ថុប្បត្តិវសេន បន អបុព្ពំ វិយ អត្ថំ ទស្សេត្វា សិក្ខាបទំ ¶ ឋបិតំ.

អច្ចេកចីវរន្តិ អច្ចាយិកចីវរំ វុច្ចតិ, តស្ស បន អច្ចាយិកភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘សេនាយ វា គន្តុកាមោ ហោតី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សទ្ធាតិ ឥមិនា សទ្ធាមត្តកមេវ ទស្សិតំ. បសាទោតិ ¶ ឥមិនា សុប្បសន្នា ពលវសទ្ធា. ឯតំ អច្ចេកចីវរំ នាមាតិ ឯតំ ឥមេហិ ការណេហិ ទាតុកាមេន ទូតំ វា បេសេត្វា សយំ វា អាគន្ត្វា ‘‘វស្សាវាសិកំ ទស្សាមី’’តិ ឯវំ អារោចិតំ ចីវរំ អច្ចេកចីវរំ នាម ហោតី. ឆដ្ឋិតោ បដ្ឋាយ ¶ បន ឧប្បន្នំ អនច្ចេកចីវរម្បិ បច្ចុទ្ធរិត្វា ឋបិតចីវរម្បិ ឯតំ បរិហារំ លភតិយេវ.

សញ្ញាណំ កត្វា និក្ខិបិតព្ពន្តិ កិញ្ចិ និមិត្តំ កត្វា ឋបេតព្ពំ. កស្មា ឯតំ វុត្តំ? យទិ ហិ តំ បុរេ បវារណាយ វិភជន្តិ. យេន គហិតំ, តេន ឆិន្នវស្សេន ន ភវិតព្ពំ. សចេ បន ហោតិ, តំ ចីវរំ សង្ឃិកមេវ ហោតិ. តតោ សល្លក្ខេត្វា សុខំ ទាតុំ ភវិស្សតីតិ.

៦៥០. អច្ចេកចីវរេ អច្ចេកចីវរសញ្ញីតិ ឯវមាទិ វិភជិត្វា គហិតមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. សចេ បន អវិភត្តំ ហោតិ, សង្ឃស្ស វា ភណ្ឌាគារេ, ចីវរសមយាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ. ឥតិ អតិរេកចីវរស្ស ទសាហំ បរិហារោ. អកតស្ស វស្សិកសាដិកចីវរស្ស អនត្ថតេ កថិនេ បញ្ច មាសា, វស្សេ ឧក្កឌ្ឍិតេ ឆ មាសា, អត្ថតេ កថិនេ អបរេ ចត្តារោ មាសា. ហេមន្តស្ស បច្ឆិមេ ទិវសេ មូលចីវរាធិដ្ឋានវសេន អបរោបិ ឯកោ មាសោតិ ឯកាទស មាសា បរិហារោ. សតិយា បច្ចាសាយ មូលចីវរស្ស ឯកោ មាសោ, អច្ចេកចីវរស្ស អនត្ថតេ កថិនេ ឯកាទសទិវសាធិកោ មាសោ, អត្ថតេ កថិនេ ឯកាទសទិវសាធិកា បញ្ច មាសា, តតោ បរំ ឯកទិវសម្បិ បរិហារោ នត្ថីតិ វេទិតព្ពំ.

អនច្ចេកចីវរេតិ អច្ចេកចីវរសទិសេ អញ្ញស្មិំ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

កថិនសមុដ្ឋានំ – អកិរិយំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មវចីកម្មំ, តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

អច្ចេកចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. សាសង្កសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៥២. តេន ¶ សមយេនាតិ សាសង្កសិក្ខាបទំ. តត្ថ វុត្ថវស្សា អារញ្ញកេសូតិ តេ បុព្ពេបិ អរញ្ញេយេវ វិហរិំសុ. ទុព្ពលចីវរត្តា បន បច្ចយវសេន គាមន្តសេនាសនេ វស្សំ វសិត្វា និដ្ឋិតចីវរា ហុត្វា ‘‘ឥទានិ និប្បលិពោធា សមណធម្មំ ករិស្សាមា’’តិ អារញ្ញកេសុ សេនាសនេសុ ¶ ¶ វិហរន្តិ. កត្តិកចោរកាតិ កត្តិកមាសេ ចោរា. បរិបាតេន្តីតិ ឧបទ្ទវន្តិ, តត្ថ តត្ថ អាធាវិត្វា ឧត្តាសេន្តិ បលាបេន្តិ. អន្តរឃរេ និក្ខិបិតុន្តិ អន្តោគាមេ និក្ខិបិតុំ. ភគវា យស្មា បច្ចយា នាម ធម្មេន សមេន ទុល្លភា, សល្លេខវា ហិ ភិក្ខុ មាតរម្បិ វិញ្ញាបេតុំ ន សក្កោតិ. តស្មា ចីវរគុត្តត្ថំ អន្តរឃរេ និក្ខិបិតុំ អនុជានាតិ. ភិក្ខូនំ បន អនុរូបត្តា អរញ្ញវាសំ ន បដិក្ខិបិ.

៦៥៣. ឧបវស្សំ ខោ បនាតិ ឯត្ថ ឧបវស្សន្តិ ឧបវស្ស; ឧបវសិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបសម្បជ្ជន្តិអាទីសុ វិយ ហិ ឯត្ថ អនុនាសិកោ ទដ្ឋព្ពោ. វស្សំ ឧបគន្ត្វា វសិត្វា ចាតិ អត្ថោ. ឥមស្ស ច បទស្ស ‘‘តថារូបេសុ ភិក្ខុ សេនាសនេសុ វិហរន្តោ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? វស្សំ ឧបគន្ត្វា វសិត្វា ច តតោ បរំ បច្ឆិមកត្តិកបុណ្ណមបរិយោសានកាលំ យានិ ខោ បន តានិ អារញ្ញកានិ សេនាសនានិ សាសង្កសម្មតានិ សប្បដិភយានិ; តថារូបេសុ ភិក្ខុ សេនាសនេសុ វិហរន្តោ អាកង្ខមានោ តិណ្ណំ ចីវរានំ អញ្ញតរំ ចីវរំ អន្តរឃរេ និក្ខិបេយ្យាតិ. យស្មា បន យោ វស្សំ ឧបគន្ត្វា យាវ បឋមកត្តិកបុណ្ណមំ វសតិ, សោ វុដ្ឋវស្សានំ អព្ភន្តរោ ហោតិ, តស្មា ឥទំ អតិគហនំ ព្យញ្ជនវិចារណំ អកត្វា បទភាជនេ កេវលំ ចីវរនិក្ខេបារហំ បុគ្គលំ ទស្សេតុំ ‘‘វុដ្ឋវស្សាន’’ន្តិ វុត្តំ. តស្សាបិ ‘‘ភិក្ខុ សេនាសនេសុ វិហរន្តោ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. អយញ្ហិ ឯត្ថ អត្ថោ ‘‘វុដ្ឋវស្សានំ ភិក្ខុ សេនាសនេសុ វិហរន្តោ’’តិ ឯវរូបានំ ភិក្ខូនំ អព្ភន្តរេ យោ កោចិ ភិក្ខូតិ វុត្តំ ហោតិ.

អរញ្ញលក្ខណំ អទិន្នាទានវណ្ណនាយំ វុត្តំ. អយំ បន វិសេសោ – សចេ វិហារោ បរិក្ខិត្តោ ហោតិ, បរិក្ខិត្តស្ស ¶ គាមស្ស ឥន្ទខីលតោ អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ យាវ វិហារបរិក្ខេបា មិនិតព្ពំ. សចេ វិហារោ អបរិក្ខិត្តោ ហោតិ, យំ សព្ពបឋមំ សេនាសនំ វា ភត្តសាលា វា ធុវសន្និបាតដ្ឋានំ វា ពោធិវា ចេតិយំ វា ទូរេ ចេបិ សេនាសនតោ ហោតិ, តំ បរិច្ឆេទំ កត្វា មិនិតព្ពំ. សចេបិ អាសន្នេ គាមោ ហោតិ, វិហារេ ឋិតេហិ ឃរមានុសកានំ សទ្ទោ សូយតិ, បព្ពតនទីអាទីហិ បន អន្តរិតត្តា ន សក្កា ឧជុំ គន្តុំ, យោ ចស្ស បកតិមគ្គោ ហោតិ, សចេបិ នាវាយ សញ្ចរិតព្ពោ, តេន មគ្គេន គាមតោ ¶ បញ្ចធនុសតិកំ គហេតព្ពំ. យោ អាសន្នគាមស្ស អង្គសម្បាទនត្ថំ តតោ តតោ មគ្គំ បិទហតិ, អយំ ‘‘ធុតង្គចោរោ’’តិ វេទិតព្ពោ.

សាសង្កសម្មតានីតិ ¶ ‘‘សាសង្កានី’’តិ សម្មតានិ; ឯវំ សញ្ញាតានីតិ អត្ថោ. បទភាជនេ បន យេន ការណេន តានិ សាសង្កសម្មតានិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘អារាមេ អារាមូបចារេ’’តិអាទិ វុត្តំ.

សហ បដិភយេន សប្បដិភយានិ, សន្និហិតពលវភយានីតិ អត្ថោ. បទភាជនេ បន យេន ការណេន តានិ សប្បដិភយានិ; តំ ទស្សេតុំ ‘‘អារាមេ អារាមូបចារេ’’តិអាទិ វុត្តំ.

សមន្តា គោចរគាមេ និក្ខិបេយ្យាតិ អារញ្ញកស្ស សេនាសនស្ស សមន្តា សព្ពទិសាភាគេសុ អត្តនា អភិរុចិតេ គោចរគាមេ សតិយា អង្គសម្បត្តិយា និក្ខិបេយ្យ.

តត្រាយំ អង្គសម្បត្តិ – បុរិមិកាយ ឧបគន្ត្វា មហាបវារណាយ បវារិតោ ហោតិ, ឥទមេកំ អង្គំ. សចេ បច្ឆិមិកាយ វា ឧបគតោ ហោតិ ឆិន្នវស្សោ វា, និក្ខិបិតុំ ន លភតិ. កត្តិកមាសោយេវ ហោតិ, ឥទំ ទុតិយំ អង្គំ. កត្តិកមាសតោ បរំ ន លភតិ, បញ្ចធនុសតិកំ បច្ឆិមមេវ បមាណយុត្តំ សេនាសនំ ហោតិ, ឥទំ តតិយំ អង្គំ. ឩនប្បមាណេ វា គាវុតតោ អតិរេកប្បមាណេ វា ន លភតិ, យត្រ ហិ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បុន វិហារំ ភត្តវេលាយំ សក្កា អាគន្តុំ, តទេវ ឥធ អធិប្បេតំ. និមន្តិតោ បន អទ្ធយោជនម្បិ យោជនម្បិ គន្ត្វា វសិតុំ បច្ចេតិ, ឥទមប្បមាណំ. សាសង្កសប្បដិភយមេវ ហោតិ, ឥទំ ចតុត្ថំ ¶ អង្គំ. អនាសង្កអប្បដិភយេ ហិ អង្គយុត្តេបិ សេនាសនេ វសន្តោ និក្ខិបិតុំ ន លភតីតិ.

អញ្ញត្រ ភិក្ខុសម្មុតិយាតិ យា ឧទោសិតសិក្ខាបទេ កោសម្ពកសម្មុតិ (បារា. ៤៧៥) អនុញ្ញាតា តស្សា សម្មុតិយា អញ្ញត្រ; សចេ សា លទ្ធា ហោតិ, ឆារត្តាតិរេកម្បិ វិប្បវសិតុំ វដ្ដតិ.

បុន គាមសីមំ ឱក្កមិត្វាតិ សចេ គោចរគាមតោ បុរត្ថិមាយ ទិសាយ សេនាសនំ; អយញ្ច បច្ឆិមទិសំ គតោ ហោតិ, សេនាសនំ អាគន្ត្វា សត្តមំ អរុណំ ឧដ្ឋាបេតុំ អសក្កោន្តេន គាមសីមម្បិ ឱក្កមិត្វា ¶ សភាយំ វា យត្ថ កត្ថចិ វា វសិត្វា ចីវរប្បវត្តិំ ញត្វា បក្កមិតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ឯវំ អសក្កោន្តេន តត្ថេវ ឋិតេន បច្ចុទ្ធរិតព្ពំ, អតិរេកចីវរដ្ឋានេ ឋស្សតីតិ. សេសំ ឧត្តានមេវ.

កថិនសមុដ្ឋានំ ¶ – កាយវាចតោ កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ, អកិរិយា, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មវចីកម្មំ, តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

សាសង្កសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. បរិណតសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៥៧. តេន សមយេនាតិ បរិណតសិក្ខាបទំ. តត្ថ បូគស្សាតិ សមូហស្ស; ធម្មគណស្សាតិ អត្ថោ. បដិយត្តន្តិ បដិយាទិតំ. ពហូ សង្ឃស្ស ភត្តាតិ សង្ឃស្ស ពហូនិ ភត្តានិ អនេកានិ លាភមុខានិ; ន សង្ឃស្ស កេនចិ បរិហានីតិ ទីបេន្តិ. ឱណោជេថាតិ ទេថ. កិំ បនេវំ វត្តុំ វដ្ដតីតិ កស្មា ន វដ្ដតិ? អយញ្ហិ អភិហដភិក្ខា អភិហរិត្វា ឯកស្មិំ ឱកាសេ សង្ឃស្សត្ថាយ បដិយត្តា អភិហដបដិយត្តេ ច ឧទ្ទិស្ស ឋបិតភាគេ ច បយុត្តវាចា នាម នត្ថិ.

៦៥៨. សង្ឃិកន្តិ សង្ឃស្ស សន្តកំ. សោ ហិ សង្ឃស្ស បរិណតត្តា ហត្ថំ អនារូឡ្ហោបិ ឯកេន បរិយាយេន សង្ឃស្ស សន្តកោ ហោតិ, បទភាជនេ បន ‘‘សង្ឃិកំ នាម សង្ឃស្ស ទិន្នំ ហោតិ បរិច្ចត្ត’’ន្តិ ឯវំ អត្ថុទ្ធារវសេន និប្បរិយាយតោវ សង្ឃិកំ ទស្សិតំ. លាភន្តិ បដិលភិតព្ពវត្ថុំ ¶ អាហ. តេនេវស្ស និទ្ទេសេ ‘‘ចីវរម្បី’’តិអាទិ វុត្តំ. បរិណតន្តិ សង្ឃស្ស និន្នំ សង្ឃស្ស បោណំ សង្ឃស្ស បព្ភារំ ហុត្វា ឋិតំ. យេន បន ការណេន សោ បរិណតោ ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ទស្សាម ករិស្សាមាតិ វាចា ភិន្នា ហោតី’’តិ បទភាជនំ វុត្តំ.

៦៥៩. បយោគេ ¶ ទុក្កដន្តិ បរិណតលាភស្ស អត្តនោ បរិណាមនបយោគេ ទុក្កដំ, បដិលាភេន តស្មិំ ហត្ថំ អារូឡ្ហេ និស្សគ្គិយំ. សចេ បន សង្ឃស្ស ទិន្នំ ហោតិ, តំ គហេតុំ ន វដ្ដតិ, សង្ឃស្សេវ ទាតព្ពំ. យោបិ អារាមិកេហិ សទ្ធិំ ឯកតោ ខាទតិ, ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា ការេតព្ពោ. បរិណតំ បន សហធម្មិកានំ វា គិហីនំ វា អន្តមសោ មាតុសន្តកម្បិ ‘‘ឥទំ មយ្ហំ ទេហី’’តិ សង្ឃស្ស បរិណតភាវំ ញត្វា អត្តនោ បរិណាមេត្វា គណ្ហន្តស្ស និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. ‘‘ឥមស្ស ភិក្ខុនោ ទេហី’’តិ ឯវំ អញ្ញស្ស បរិណាមេន្តស្ស សុទ្ធិកបាចិត្តិយំ. ឯកំ បត្តំ វា ចីវរំ វា អត្តនោ, ឯកំ អញ្ញស្ស បរិណាមេតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយញ្ចេវ សុទ្ធិកបាចិត្តិយញ្ច. ឯសេវ នយោ ពហូសុ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘និស្សគ្គិយេន ¶ អាបត្តិំ, សុទ្ធិកេន បាចិត្តិយំ;

អាបជ្ជេយ្យ ឯកតោ;

បញ្ហា មេសា កុសលេហិ ចិន្តិតា’’តិ. (បរិ. ៤៨០);

អយញ្ហិ បរិណាមនំ សន្ធាយ វុត្តោ. យោបិ វស្សិកសាដិកសមយេ មាតុឃរេបិ សង្ឃស្ស បរិណតំ វស្សិកសាដិកំ ញត្វា អត្តនោ បរិណាមេតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. បរស្ស បរិណាមេតិ, សុទ្ធិកបាចិត្តិយំ. មនុស្សា ‘‘សង្ឃភត្តំ ករិស្សាមា’’តិ សប្បិតេលាទីនិ អាហរន្តិ, គិលានោ ចេបិ ភិក្ខុ សង្ឃស្ស បរិណតភាវំ ញត្វា កិញ្ចិ យាចតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយមេវ. សចេ បន សោ ‘‘តុម្ហាកំ សប្បិអាទីនិ អាភដានិ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, អត្ថី’’តិ វុត្តេ ‘‘មយ្ហម្បិ ទេថា’’តិ វទតិ, វដ្ដតិ. អថាបិ នំ កុក្កុច្ចាយន្តំ ឧបាសកា វទន្តិ – ‘‘សង្ឃោបិ អម្ហេហិ ទិន្នមេវ លភតិ; គណ្ហថ, ភន្តេ’’តិ ឯវម្បិ វដ្ដតិ.

៦៦០. សង្ឃស្ស បរិណតំ អញ្ញសង្ឃស្សាតិ ឯកស្មិំ វិហារេ សង្ឃស្ស បរិណតំ អញ្ញំ វិហារំ ឧទ្ទិសិត្វា ‘‘អសុកស្មិំ នាម មហាវិហារេ សង្ឃស្ស ទេថា’’តិ បរិណាមេតិ ¶ .

ចេតិយស្ស វាតិ ‘‘កិំ សង្ឃស្ស ទិន្នេន, ចេតិយស្សបូជំ ករោថា’’តិ ឯវំ ចេតិយស្ស វា បរិណាមេតិ.

ចេតិយស្ស ¶ បរិណតន្តិ ឯត្ថ និយមេត្វា អញ្ញចេតិយស្សត្ថាយ រោបិតមាលាវច្ឆតោ អញ្ញចេតិយម្ហិ បុប្ផម្បិ អារោបេតុំ ន វដ្ដតិ. ឯកស្ស ចេតិយស្ស បន ឆត្តំ វា បដាកំ វា អារោបេត្វា ឋិតំ ទិស្វា សេសំ អញ្ញស្ស ចេតិយស្ស ទាបេតុំ វដ្ដតិ.

បុគ្គលស្ស បរិណតន្តិ អន្តមសោ សុនខស្សាបិ បរិណតំ ‘‘ឥមស្ស សុនខស្ស មា ទេហិ, ឯតស្ស ទេហី’’តិ ឯវំ អញ្ញបុគ្គលស្ស បរិណាមេតិ, ទុក្កដំ. សចេ បន ទាយកា ‘‘មយំ សង្ឃស្ស ភត្តំ ទាតុកាមា, ចេតិយស្ស បូជំ កាតុកាមា, ឯកស្ស ភិក្ខុនោ បរិក្ខារំ ទាតុកាមា, តុម្ហាកំ រុចិយា ទស្សាម; ភណថ, កត្ថ ទេមា’’តិ វទន្តិ. ឯវំ វុត្តេ តេន ភិក្ខុនា ‘‘យត្ថ ឥច្ឆថ, តត្ថ ទេថា’’តិ វត្តព្ពា. សចេ បន កេវលំ ‘‘កត្ថ ទេមា’’តិ បុច្ឆន្តិ, បាឡិយំ អាគតនយេនេវ វត្តព្ពំ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.

តិសមុដ្ឋានំ ¶ – កាយចិត្តតោ វាចាចិត្តតោ កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ, កិរិយំ, សញ្ញាវិមោក្ខំ, សចិត្តកំ, លោកវជ្ជំ, កាយកម្មវចីកម្មំ, អកុសលចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ

បរិណតសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតោ បត្តវគ្គោ តតិយោ.

និស្សគ្គិយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បារាជិកកណ្ឌ-អដ្ឋកថា និដ្ឋិតា.